{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Манова Н. Д.) @ Вӧвлӧмтор? Али вӧвлытӧмтор? @ беллетристика @ Вӧвлӧмтор? Али вӧвлытӧмтор? @ 2010 @}
Вӧвлӧмтор али вӧвлытӧмтор, но сӧмын ӧд абу дзик и мойд.
А мед и мойд кӧ, ӧд сэні йӧзлӧн сюсьлун, вежӧрлун.
А кыдз сійӧ петкӧдчӧ мӧд сикас йӧзлӧн, шуам, мадьяръяслӧн?
1. Медбурысь бур мастер
Иисус Кристос, му кузя ветлӧдлігас, воис ӧтчыд ӧти сиктӧ.
Мунӧ Иисусыд дорччанін дорӧд дай аддзӧ, дорччанінӧ гижӧма: «Медбурысь медбур мастер».
Довкйӧдлыштіс юрнас дай думыштчис.
Сэсся пырис дорччысь дорӧ да шуис, мый сійӧ дорччысьӧ велӧдчӧ да кӧсйӧ медасьны удж вылӧ.
Шуис, мый быдсяма уджӧ окотапырысь босьтчӧ, но медся ёна радейта вӧчны киподтуя удж».
Но мый нӧ, босьтіс дорччысь сійӧс отсасьысьӧн.
Регыдӧн ӧти ӧксай вайӧдіс вӧвсӧ дорӧдны.
Дорччысьыд и тшӧктіс отсасьысьыслы дорны сійӧс.
Иисус матыстчӧ вӧв дорӧ, вундӧ сылысь коксӧ, топӧдӧ сійӧс зэвтӧсӧн, вӧчӧ подков намет, кӧрт тувъясӧн сійӧс тувъялӧ, сэсся мыйӧнкӧ мавтыштӧ, а сэсся пуктӧ вӧвлысь коксӧ важинас.
Вӧвлӧн кокыд зэв бура ладмис, лоис, кыдзи и вӧлі.
Татшӧм ногӧн сійӧ дорис став нёльнан коксӧ.
И вӧв месайыдлы, и дорччысьыдлы отсасьысьлӧн уджыс сьӧлӧм выланыс воис.
Куим лун чӧж уджаліс Иисус дорччысь дорын, а сэсся и муніс.
А сійӧ кадӧ локтіс дорччысь дорӧ мӧд ӧксай, вӧвсӧ жӧ дорӧдны.
Дорччысьыд ӧнтай сюся видзӧдіс, кыдзи отсасьысьыс дорис ӧксайлысь вӧвсӧ, да стӧч сідзи и вӧчис, кыдзи сылӧн велӧдчысьыс.
Вундіс коксӧ вӧвыдлысь, зэвтӧсӧ топӧдіс, подков намет вӧчис, кӧрт тувъясӧн тувъяліс, сэсся мыйӧнкӧ мавтыштіс, — а кокыс местаас эз йитчы.
Мый и вӧчны?
Мый и вӧчны?!
Ӧд кутшӧм ыджыд лёктор лои вӧчӧма аслыс дай вӧв месайлы!
Тэрыба ыстіс дорччысьыд отсасьысьысла.
Гашкӧ, вӧтӧдасны на сійӧс.
Мед пӧ ӧдйӧ бӧр локтас.
Суӧдісны!
Иисусыд воис бӧр, пуктіс вӧвлысь коксӧ местаас.
Кокыс вӧлыдлӧн лои важ кодьыс, кутшӧм и вӧлі.
Сэки и шуис Иисусыд мастерыдлы:
— Аддзан, тэ гижӧмыд татчӧ «Медбурысь медбур мастер».
Вушты тайӧ гижӧдтӧ да сы пыдди гиж сӧмын «Дорччысь».
2. Иисус Кристос да горш нывбаба
Ӧтчыд Иисус Кристос, му кузя ветлӧдлігас, пырис ӧти горш нывбаба ордӧ да, гӧль мортӧ пӧртчӧмӧн, корис сылысь няньтор.
— Сеті эськӧ окотапырысь, — шуис горш нывбабаыд, — сӧмын ӧні нянь чиртор абу.
Волы, бур мортӧй, аски: аски пӧжасьны кута.
Мӧд луннас сійӧ нянь кӧтіс, вӧсньӧдчис.
Аслыс вель ыджыд тупӧсь артмис, а гӧль мортыдлы чукӧртіс колясъяссӧ да мыйкӧ тай артмис жӧ-а.
Сюйис няньсӧ пачас.
Аттӧ дивӧ!
Гӧль мортыдлы няньыс артмис телега гӧгыль ыджда.
Аслыс нывбабаыдлы — сӧмын ичӧтик тупӧсь.
— А ӧд тэ, коньӧрӧй, — думыштіс горш нывбабаыд, — ни ӧти тор он курччы татысь!
Ылысянь на аддзис нывбабаыд гӧль паськӧма морттӧ да тшӧктіс нылыслы: кор пӧ пырас гӧль мортыс керкаас, медым нылыс висьталас, мый мамыс абу гортас.
А ачыс ӧдйӧ дзебсис важ песласян вор улӧ да ньӧжмыд пӧрысь черепаха кодь лои.
— Ой, дядьӧй, донаӧй!
Мамӧ абу гортын, — гӧль паськӧма мортыдлы паныд котӧртіс нывка.
— Сідзкӧ, медым нэм кежлӧ коляс сэтшӧмӧн, код вылӧ ӧні сійӧ мунӧ, — шуис Кристос.
Да сійӧ жӧ здукӧ горш нывбабаыд черепахаӧ пӧрис.
3. Вӧлӧ пӧртчӧм поп
Ӧтчыд мӧдӧдчис поп сьӧд няньла — еджыд няньсьыс умӧма да.
Мунігас паныдасисны сылы кык ветлысь-мунысь.
Найӧ юалӧны сылысь:
— Кытчӧ мунан, батюшко?
— Корся аслым сьӧд нянь.
Уми нин ме еджыд няньсьыс.
Ветлысь-мунысьыд ӧта-мӧд вылас видзӧдлісны дай ӧтиыс мӧдыслы шӧпнитіс:
— Кыскы нопсьыд сермӧд да кучкы сійӧн батюшколы юрас.
Кучкис поптӧ сермӧднад юрас, да батюшкоыд вӧлӧ пӧртчис.
Паныдасис ветлысь-мунысьыдлы гӧль морт.
Юасьӧны сылысь, кытчӧ мунӧ.
— Ярманга вылӧ муна вӧв ньӧбны.
Менам челядьӧй уна, ог вермы найӧс вердны.
— Босьт инӧ тайӧ вӧвсӧ, во чӧж верман уджавны сійӧн.
Пу пилипызь кындзи, сійӧс нинӧмӧн оз позь вердны.
Стӧч во мысти татчӧ локтам, да тэ миянлы бӧр сійӧс сетан.
Во мысти гӧль мортыд вайӧдіс вӧвтӧ, кытысь босьтіс.
А тӧдса ветлысь-мунысьыд сэні нин.
Юалісны найӧ гӧль мортыдлысь:
— Мый тэ нажӧвитін тайӧ вӧвнас, гӧль морт?
Сійӧ вочавидзӧ:
— Ӧти вӧлӧс нажӧвиті.
— Сідзкӧ, босьтлы нӧшта на ӧти во кежлӧ, нажӧвитчы.
Кор коли и тайӧ воыс, ветлысь-мунысьыд бара юалӧны:
— А ӧні мый тэ нажӧвитін?
— А нажӧвиті ме нӧшта ӧти вӧлӧс.
Тайӧн кӧ тшӧтш, менам куим нин.
— Ладнӧ, босьтлы нӧшта ӧти во кежлӧ, нажӧвитчы.
Нажӧвитіс сійӧ нӧшта вонад телега.
Ӧти ветлысь-мунысьыд и шуӧ:
— А ӧні нуӧд тайӧ вӧвсӧ со эсійӧ сиктас.
Домав сійӧс батюшколӧн гидняас.
Домаліс гӧль мортыд вӧвтӧ гидняас.
А попаддяыд тайӧ каднад ёна гӧльмӧма.
Нинӧм сылӧн абу нин кольӧма, лёкиник мӧс кындзи.
Петіс попаддяыд ӧти водз асылӧ мӧссӧ лысьтыны, а сэні вӧв ветлӧдлӧ да урӧдитӧ.
Кватитіс попаддяыд куйӧд лэбын да кыдз тай косьыштас йӧй вӧвтӧ.
Видзӧдӧ да, вӧв юрсьыс сермӧд тыдалӧ.
Кутчысис сермӧдас да кутіс кыскыны, кытчӧдз дзоньнас эз кыскыссьы юрсьыс.
Сідзи сёрмӧдтӧ кыскигад и гортӧдзыс воис.
Вӧлыд бӧр попӧ пӧртчис.
Пырӧ керкаас, а гӧтырыс и юалӧ:
— Кӧн нӧ ӧнӧдз вӧлін?
— Кӧні вӧлі?..
Вӧлӧн ме куим во чӧж вӧлі.
Пу пилипысь кындзи, нинӧм эг сёйлы.
А тэ менӧ нӧшта на и лэбынӧн гӧститӧдін.
Ёна и омӧльтчӧма вӧлӧм кыз попыд.
4. Иисус Кристос водзӧ содтӧ гӧль мортлысь скӧт лыдсӧ
Ӧтчыд Иисус Кристос вежа Петыркӧд ветліганыс ёна мудзисны дай тшыгъялісны.
Нинӧм гӧгӧр эз вӧв помтӧм-дортӧм степын: ни сикт, ни торъя керка, — кытчӧ эськӧ найӧ вермисны пыравны.
Вежа Петыр видзӧдліс гӧгӧр дай шуӧ Иисусыдлы:
— Ӧксайӧй, аддза ме эстӧн скӧт йӧр, ветлам сэтчӧ, гашкӧ, и аддзам сэтысь кодӧскӧ.
Мунісны да мунісны, коркӧ и воисны скӧт йӧр дінӧ.
А сэні сӧмын ӧти гӧль ыж видзысь, вӧлӧмкӧ, олӧ, видзӧ месайыслысь ыжъяссӧ.
Видзаасисны сыкӧд ветлысь-мунысьяс, ыж видзысьыд сьӧлӧмсянь видзаасис накӧд, пуксьӧдіс найӧс, дай пансис на костын сёрни.
Иисусыдлӧн ёна нин кынӧмыс сюмалӧ да, сійӧ и шуӧ ыж видзысьыдлы:
— Бур мортӧй, вердышт миянӧс мыйӧнкӧ, ми тшыгӧсь.
Гӧль мортыд думыштчис: мыйӧн эськӧ вердны локтысьясӧс — нинӧм сылӧн эз вӧв, чорыд нянь да ичӧтик баляпи кындзи.
Месайыслӧн эськӧ ыжыс и уна, да ӧд сійӧ оз вермы начкыны ни ӧтиӧс: поліс, мый месайыс скӧрмас, дай ачыс бура тӧдіс: мый абу тэнад — оз вермы лоны тэнад, мед кӧть сійӧ тэнад батьыдлӧн вӧлі.
Мӧвпалӧ ыж видзысьыд: «Вердысьӧй дай енмӧй, начкыны ли мый ли баляӧс?
Либӧ не начкыны?
Начка кӧ, оз ло менам баляӧй, а ог кӧ начкы, сійӧн ог жӧ нин озырмы-а.
А, мый лоӧ — ло!
Начка!»
Кыскис сапӧг чӧрӧссьыс югъялысь пурт, кутіс балясӧ, начкис дай пуис паприкаш.
Кор паприкашыс пусис, Иисусыд да вежа Петырыд пуксисны пӧрт дорӧ да азыма пондісны сёйны, а гӧль мортыд сӧмын видзӧдлывлӧ налань да виччысьӧ, колясны оз сылы сёянторсӧ, ӧд сійӧ и ачыс ёна тшыгъяліс.
А гӧсьтъясыд и видлыны эз кольны, ставсӧ сёйисны, торпыриг весиг эз кольны пӧртас.
Пажын бӧрас Иисус и шуӧ вежа Петырлы:
— Петыр, чукӧрт став лысӧ медбӧръяӧдз!
Петыр кывзысис, чукӧртіс лыяссӧ, а Иисусыд сюйис найӧс дукӧс соскас.
Рытнас, кодыр ыж видзысьыд унмовсис, муніс Иисусыд ыж йӧр дінӧ дай шыблаліс лыяссӧ ыжъяс костӧ.
Быд лы, быд лы чир пӧртчис ыжӧ, и быдӧнлӧн мышкас ыж видзысьлӧн тӧдчӧдана пас ляскӧдӧма лои.
Тайӧ вӧвлытӧмторсӧ вӧчӧм бӧрын Иисус да вежа Петыр надзӧникӧн мунісны, ыж видзысьлы кыв ни джын шутӧг.
Мӧд асылӧ, кор ыж видзысьыд садьмис, видзӧдӧ да аддзӧ йӧрас ӧтдор ыжъясӧс, да ӧд ӧтдор ыжыс помтӧм лыда: гашкӧ, куим пӧв унджык месай дорсьыс.
Да ӧд нӧшта на кутшӧм дивӧ: быд ӧтдор ыжлӧн мышкас ыж видзысьлӧн аслас пасыс!
Аттӧ дивӧ!
Кыдзи тайӧ вермас лоны?!
Ӧд ыж видзысьлӧн ни ӧти ыж абу: буретш тӧрыт рытнас медбӧръясӧ начкис гӧсьтъясыслы.
Кутіс корсьны ыж видзысьыд гӧсьтъяссӧ, а налӧн и дукыс сылӧма.
И гӧгӧрвоис сэки ыж видзысьыд, мый тайӧ ыжъяссӧ некод эз вермы сылы сетны, Иисус кындзи.
И ыж видзысьыд сетіс аслыс кыв: коляс кӧ сылӧн кӧть сӧмын ӧти грӧш, сійӧ и сэки отсалас, мыйӧн вермас, корысьлы да йӧрмӧм мортлы.
5. Иисус да дорччысь
Ӧти сиктын Иисус аддзис дорччанін дорын пукалысь пӧрысь мортӧс.
Иисусыд юаліс:
— А тэ, бур морт, мыйла тані пукалан?
Пӧль вочавидзис сылы:
— Сы вӧсна, мый пӧрысь нин ме.
Уджавны ог вермы.
А окота эськӧ вӧлі, медым нӧшта ӧтчыд томӧн лоны да уджалыштны!
Друг Иисусыд босьтіс пӧльтӧ, пуксьӧдіс сійӧс донӧдчанінӧ, сывдіс, дорччысьлӧн отсасьысьяс накӧвальня вылын дорисны сійӧс выльысь, и вот на водзӧ сувтіс том морт.
Пӧльыд лоис том мортӧн.
А Иисусыд водзӧ муніс аслас туйӧд.
Дорччысьлӧн тьӧщаыслы тшӧтш окота лои томмӧдчыны.
Сӧмын кыліс сійӧ татшӧм дивӧ йывсьыд, пыр и тшӧктіс зятьыслы сідз жӧ томмӧдны асьсӧ.
Шыбитіс дорччысьыд тьӧщасӧ донӧдчанінас.
Ӧтчыд и чирӧстіс дай сотчис.
Эз артмы дорччысьлы вӧчны сійӧс, мый вермис Иисус.
6. Октавиан император
Зэв важӧн оліс-выліс Октавиан нима император.
Чайтӧ вӧлі сійӧ, мый Енмыс абу нин, да пыр вӧлі шуӧ: «Абу тайӧ му вылас Енмыс меысь ыджыдджык!»
Коркӧ ӧтчыд мӧдӧдчис императорыд купайтчыны.
Пӧрччысис, пырис купайтчанінӧ, а паськӧмсӧ да вӧвсӧ колис саридз дорӧ.
Купайтчигкостіыс аньдел воис, пасьталіс императорлысь паськӧмсӧ, пуксис вӧв вылас дай мӧдӧдчис дворечӧ, императрица дорӧ.
Октавианыд петіс васьыс да аддзис, мый паськӧмыс абу.
Гусялісны!
Мый ӧні и вӧчны сылы, пасьтӧм императорлы?!
«А нинӧм он и вӧч,» — мӧвпыштіс императорыд дай мӧдӧдчис сійӧ подӧн да пасьтӧг, быттьӧ гӧль морт.
Сӧмын эз лэдзны сійӧс дворечас.
Весьшӧрӧ висьтасис, мый сійӧ император, кӧть и пасьтӧг, гӧль морт моз, гортас воис.
А аньделыд дворечад вӧлі, дерт.
Сійӧ император паськӧмнад збыль император кодь и эм.
Императрицаыд тшӧктіс ньӧръявны ина императортӧ.
И нӧйтӧны сійӧс, и вӧтлӧны, а сійӧ оз мун, пыр ӧтитор дольӧ: император пӧ ме.
Весиг и чунькытшсӧ петкӧдліс.
А некод оз эскы сылы!
Коркӧ сэсся аньделыд корис жӧ сійӧс ас дінас да сетіс бӧр паськӧмсӧ.
И шуис сылы аньделыд: «Тадзи вӧчи ме сы понда, мыйла вывті вылӧ кутін асьтӧ пуктыны».
И юаліс аньделыд императорыдлысь: «А ӧні кутан-ӧ шуны, мый тэ кындзи, мӧд Енмыс абу?»
Тадзи со императорыд яналіс да сійӧ кадсяньыс эз нин ло сэтшӧм ышнясьысьӧн.
Аньделыд вошис, а императорыд дворечас кольччис.
И олӧ — шоглун оз тӧд!
7. Пӧръясьысь чиган
Оліс-выліс свет вылас ӧти чиган.
И вӧлі сылӧн сымында челядь, мыйта розь пожйын.
Весиг керкааныс оз нин тӧрны, да батьыслы ёна и шуштӧм лои.
Пӧрысь чиганыд мӧвпаліс-мӧвпаліс дай ӧтчыд туйӧ мӧдӧдчис, муюгыдсӧ видзӧдлыны.
Ӧд вердны татшӧм котырсӧ оз вермы, да юрас сӧмын ӧтитор и бергалӧ: гашкӧ, кутшӧмкӧ бур мӧвп воас.
Сідзи и муніс, а челядьсӧ гортас колис.
Мунӧ сійӧ эрдаинті да аддзӧ: видз шӧрын ыж гид сулалӧ.
Пырис сійӧ ыж гидъяд, а сэні ыж видзысь ыжсӧ лысьтӧ.
Чиганыд и шуӧ сылы:
— Кылан, ыж видзысь, сет меным йӧвтор.
Ыж видзысьыд вочавидзис, мый оз вермы сетны, ӧд абу сылӧн йӧлыс, а повзьӧдлан гундырлӧн.
Сӧмын «гундыр» кывсӧ чиганыд оз вӧлӧмкӧ тӧд.
А вӧлі чиганыдлӧн сьӧрсьыс неыджыд тупӧсь нянь, сюйис сійӧс пӧдӧнчаас, да сідзи, мый пӧдӧнчаас йӧлыс эз коль, пыдӧсӧдзыс ставсӧ няньыс йиджтіс.
— Но, виччысьлы, чиган, сюрас тэныд, кодыр гундыр воас!
— Сідз ме сыысь и повзи!
Ачым ме сылы петкӧдла!
— Сідз тэ меным и петкӧдлан! — кыліс ӧдзӧссянь скӧр горӧдӧм.
Аддзӧны найӧ: буретш гундырыд и воис.
Чиганыд повзьӧмысла нянь тупӧсьсӧ весиг уськӧдіс му вылас.
— Да, да, петкӧдла ме тэныд!
Коді эськӧ тэ и эм-а?
Тэ прӧстӧ некытчӧ туйтӧм гундыр!
А ме — быдтор вермысь чиган!
Локыл татчӧ!
О, а ветлӧдлан тэ мыр моз, да ме тэысь йӧв пыдзырта!
Гундырыд падмӧмӧн бӧрыньтчис татшӧм лёк кывъяссьыс.
— Ладнӧ нин, ёртӧй, кольччы миянкӧд.
Сэтшӧм кӧ нин тэ ён, тэнад тані пыр лоӧ нянь да сов.
— Но инӧ, кольчча, мор мед тэнӧ нуас, пеж лов!
И медым ставыс сідз лоӧ, кыдзи ме тшӧкта, — оз инась чиганыд, быттьӧ корольӧн сійӧ вӧлі.
Кор воисны найӧ гундыр оланінас, гундырлӧн мамыс чукӧстіс писӧ ас дінас дай шуӧ:
— Нуӧд чигантӧ садйӧ.
Помнитан, сэні черешня пуным сулалӧ?
Тшӧкты чиганыдлы, медым пу вылас каяс черешня ӧктыны, а пуыд нин ачыс сылы водзӧссӧ мынтас.
Мунісны найӧ садйӧ.
Гундырыд вайӧдіс чигантӧ пу дорӧ, медым сійӧ видлас черешня тусьсӧ.
Кайис чиганыд пу вылӧ, но сӧмын сійӧ инмӧдчис тусьӧдзыс — мыніс пу вывсьыд да сідз усис, мый коксӧ вӧрзьӧдіс.
А чиган усигад стӧч сэті кӧч вӧлі котӧртӧ, да чиганыд веськыда кӧч вылад и усис.
Кӧчыд горӧдіс: «Мед тэнад кокыд косьмас!»
Лэбыштіс гундырыд чиган дорӧ дай шуӧ:
— Аддзан, верми ме тэнӧ!
— Тэ?
Вермин?
Менӧ?
Ок-ок-ок!
Да медым тэныд тані му пырыс мунны: менӧ, да вермыны!
Аддзи ме ассьым вокӧс турунас — со и чеччышті сэтчӧ.
А тэ мый думыштін?
Медым лешакыс тэнӧ босьтас, пеж лов!
Гундырыд эскис чиганыдлы.
Пырисны найӧ керкаас.
А локтіганыс на гундырыд шуис, эска пӧ тэныд, мый тэ зэв ён, сӧмын ме пӧ тэысь ӧдйӧджыка котрала.
Чиганыд шуӧ:
— Ӧдйӧджык, тэ меысь ӧдйӧджык котралан?!
Да ӧд менам ичӧтджык вокӧй тэысь, кулӧм кодьысь, ӧдйӧджык котралӧ.
Вай вермасям!
Гундырыд сетчис дай пондіс вермасьны пӧръясьысь чиганыдкӧд.
Виччысьтӧг гундырыд конъясис суслик гуӧ да сэтшӧма усис кынӧм вылас, мый вӧтӧдны чигантӧ эз вермы эськӧ и Енлӧн Мыждан лунӧдз.
Ӧні нин гӧгӧрвоис гундырыд, мый пӧръявны чигантӧ сылӧн оз артмы.
Бара корис мамыслысь велӧдӧм.
Мамыс и шуӧ:
— Тӧдан мый!
Мунӧй вӧрӧ, вайӧй пуяс.
Коді унджык ваяс, сійӧ и лоӧ ёнджыкӧн.
Мунісны найӧ вӧрӧ.
Гундырыд сымында пу нетшкис, мый чиганыдлӧн эськӧ ӧти здукӧ лолыс и петіс тайӧ пуястӧ кыскигас.
А чиганыд сьӧрсьыс вайӧма кузьысь-кузь гез да пондіс сійӧн вӧрсӧ гартны.
Аддзис гундырыд дай юалӧ:
— Мый тэ вӧчан, вежӧртӧм морт?
— Мый?
А кӧсъя став вӧрсӧ ӧтпырйӧ кӧртавны, сэсся гортаныд нуны да пӧрӧдны керка выланыд, медым пеж мамтӧ вины.
Абу жаль меным сійӧ!
Гундырыд кутіс кевмысьны: эн жӧ пӧ вӧч татшӧмторсӧ!
Бурсьӧлӧмтчы мамлы!
Но чиганыд оз сетчы: нуа пӧ вӧрсӧ, мокой сыкӧд, бырӧда пӧ пӧрысь понсӧ!
Бӧръяпомыс чиганыд сетчис жӧ: оз ну сійӧ керка вылас став вӧрсӧ.
Но эз ну сійӧ весиг и чагтор, а гундырыд мыш вылас сымында пу вайис, мыйта эськӧ эз вермы нуны и сикт джын олысьыс.
Кор найӧ бӧр воисны гортаныс, гундырыд норасис мамыслы, кыдзи чиганыд кӧсйис став вӧрсӧ вайны да пӧрӧдны керка выланыс.
Мамыс и шуӧ пиыслы:
— Пиӧ, ваялӧй ва.
Коді вермас унджык ва ваявны, сійӧ и лоӧ медся ёнӧн.
Гундырыд бара вӧзйис чиганыдлы венласьны.
А чиганыд бара мыйкӧ арталыштіс дай пондіс канава кодйыны Дунай ю дорсянь гундыр керкалань.
— Мый тэ вӧчан? — юаліс гундыр.
— А со босьта да Дунайсьыс став васӧ бергӧда керкаланьныд, медым ӧдйӧджык пеж мамыд коксӧ нюжӧдас.
Медым пӧдас, меным сійӧс абу жаль!
Гундырыд весьӧпӧрис, повзис мамыс понда, мый лёк чиганыд збыль ыршасьӧмсӧ артмӧдас.
Бара кутіс гундырыд мырдысьӧн корны чигантӧ, медым эз жӧ вӧч сэтшӧмторсӧ.
Ӧд тӧда пӧ нин, мый чиган ёнджык сыысь, гундырысь.
— Ёнджык, шуан?
Тайӧс ме важӧн нин тӧда!
А тэ аттьӧав менӧ, мый ме бурсьӧлӧмтчи, а эг кӧ, ӧдйӧ воис эськӧ пом пеж мамыдлы!
Медым биньӧв пазӧдіс сійӧс торпыриг вылӧ!
Кор воисны найӧ керкаас, висьталіс гундырыд мамыслы, мый некыдз оз вермы чиганӧс венны: сэтшӧм сійӧ вына!
Мӧд луннас аддзӧ гундырыд, мый чиганыд сепӧсӧн кыскалӧ керка дінаныс кукуруза.
Гундырыд юалӧ, мый пӧ бара нин мӧвпыштін?
А чиганыд буретш лӧсьӧдчӧ каллян куритны.
— Мый мӧвпышті?
Со кӧсъя керканытӧ сотны, он кӧ сет меным сепыс сьӧм да он кӧ ну менӧ гортӧ.
Да вай ӧдйӧджык вӧр сьӧмнад, а то ӧд скӧрма да, некутшӧм сьӧм оз тырмы, медым ме татысь муна.
Мед ставныдлы му пырыс мунны!
Гундырыд тэрмасьӧмӧн тыртіс сепыс сьӧмӧн, чиганыд сепыс вылас пуктіс пасьсӧ, а сэсся и ачыс пуксис сы вылӧ.
Тадзи и вайӧдіс гундырыд чигантӧ гортас, сиктас.
Кор найӧ воисны чиган горт дорас, гундырыд лэдзис пельпом вывсьыс сьӧм тыра ыджыд сепыс.
Буретш сійӧ здукас чиганлӧн керкаыс пӧрис.
— Мый тэ вӧчин? — шуӧ чиган гундырлы. — Мыйла тэ керкаӧс менсьым пӧрӧдін?
Но ӧні тірзьы: сёя тэнӧ, пеж пон!
Челядьӧ, локтӧй ӧдйӧджык!
Тівкйӧдлӧй этайӧ бӧб гундырсӧ!
Котӧрӧн петісны челядь да батьныс индӧм сертиыс сэтшӧма шонтісны гундырыдлысь бокъяссӧ, мый гундырыд повзьӧм вывсьыс, гашкӧ, и ӧні на садьтӧг котӧртӧ.
8. Озыр морт да антус
Оліс-выліс ӧти гӧль морт.
Кӧть и вӧлі сійӧ гӧль, а горт дорас сылӧн пыр вӧлі пуктӧма нянь нӧшта на сыысь гӧльджыкъяслы.
Ӧтчыд локтіс антус да и сёйис няньсӧ.
Кор сійӧ бӧр муніс гортас, адас, Люцифер тӧдмаліс, мый антус сёйӧма гӧльяслысь нянь.
Та вӧсна Люциферыд вӧтліс сійӧс адысь куим во кежлӧ.
Муніс антусыд гӧль морт ордӧ да медасис сы дінӧ кесйылӧсӧн.
А сійӧ жӧ сиктас оліс ӧти озыр морт.
Тӧдмаліс сійӧ, мый гӧль мортлӧн кесйылӧс эм.
Корис гӧль мортӧс ас дінас:
— А, со кыдз, тэнад и кесйылӧс нин эм?
Сідзкӧ тӧд, аски асыв кежлӧ он кӧ керав эсійӧ ыджыд вӧрсӧ, тэныд пом воас!
Шогӧ усис гӧль мортыд дай муніс гортас.
Аддзис сійӧс антусыд дай юаліс, мый пӧ лои.
Гӧль мортыд висьталіс кесйылӧсыслы, мый тшӧктіс сылы вӧчны озыр мортыд.
— Сӧмын тайӧ?
Эн пов, майшасьтӧг верман мунны узьны, ставсӧ лоӧ вӧчӧма! — шуис кесйылӧсыс.
— Кыдзи?
Ӧд аски асыв кежлӧ тайӧс не вӧчны!
— Тайӧ абу тэнад мог!
Гӧль морт муніс узьны, а водз асывнас чеччис видзӧдлыны, мый вӧчӧ сылӧн кесйылӧсыс.
Ёна и чуймис сійӧ, кор аддзис, мый став вӧрыс кералӧма нин, а керъяссӧ чипасӧ тэчӧма.
Озыр мортыд тшӧтш ӧшиньӧдыс видзӧдӧ да аддзӧ, мый ставсӧ вӧчӧма, кыдзи сійӧ тшӧктывліс.
Бара корис ас дорас гӧль морттӧ:
— Эсійӧ ыджыд чойсӧ медым аски асыв кежлӧ вӧлі вайӧма ӧшинь улам.
Оз кӧ ло ме ногӧн, таладор югыдас тэныд не овны!
Гӧль мортыд бара висьтасис кесйылӧсыслы, эскӧ нин вӧлі сылы да, шуыштіс, ӧдвакӧ пӧ позяс тайӧс вӧчны.
А кесйылӧсыс сылы вочавидзӧ:
— Эскы меным: и тайӧ абу тэнад мог!
Мӧд асылӧ гӧль мортыд видзӧдӧ озыр морт керкаланьӧ — войся пемыд!
Нинӧм оз тыдав!
А озыр мортлӧн керка йӧрас джуджыд чой сулалӧ, сійӧ и сайӧдӧма шонді югыдсӧ.
Озырыдлӧн короминаыс киссьӧма: ӧд кесйылӧсыд керка вылас пуктӧма чойсӧ.
Ёна и скӧрмис озырыд — ӧдва вермис петны киссьӧм стрӧйба увсьыс.
— Да ог эскы ме, мый тайӧ гӧль мортыс ставсӧ вермӧ вӧчны!
Ок, и сета жӧ ме сылы удж!
Бара на озырыд тшӧктіс локны ас дорас гӧль мортыдлы:
— Аски жӧ босьтан менӧ да нуан адӧ!
Гӧль мортыд и ӧні ставсӧ висьталіс кесйылӧсыслы.
Сійӧ и шуӧ гӧль мортыдлы:
— Аски тані кутасны сулавны кык сьӧд вӧв.
Тэ найӧс доддяв.
Ме ӧксайкӧд пукся водзас, а тэ — бӧрӧ, сӧмын эн сёрнит.
Ӧтилаын ме чеччӧда ӧксайсӧ додь вылысь, а тэ босьтан вӧвъяссӧ да бӧр мунан.
Но бергӧдчывлыны бӧръявыв сэтчӧдз оз позь, кытчӧдз оз паныдась тэныд ичӧтик сьӧд пон.
Сійӧ и вайӧдас тэнӧ гортад.
Гӧль мортыд пондіс нин мӧвпавны, абу-ӧ ачыс кесйылӧсыс антус: ӧд и вичкоӧ сійӧ некор оз ветлӧдлы, дай ставыс сылӧн артмӧ.
Мӧд лунӧ доддяліс гӧль мортыд вӧвъясӧс.
Пуксисны.
Вӧвъясӧн веськӧдліс озырыд.
Коркӧ кесйылӧсыд и сувтӧдіс вӧвъясӧс, чеччӧдіс ӧксайӧс додь вылысь, и мунісны найӧ водзӧ подӧн.
А гӧль мортыд вӧвъяснад бӧр мӧдӧдчис.
Но бӧрвыв оз видзӧд.
Мунӧ кесйылӧс озыр морткӧд, мунӧ, а ӧтилаын муыс виччысьтӧг потіс, пыдӧстӧм йир воссис да нуис озыр морттӧ антускӧд адӧ.
А гӧль мортыдлы сэккості паныдасис ичӧтик сьӧд пон.
Ӧні позьӧ и бӧрвыв видзӧдлыны.
И аддзис сійӧ сӧмын джуджыд чой да кыліс тэг дук.
9. Вежа Петыр аддзис кольтусь пулысь тырмытӧмтор
Вежа Петыр Енкӧд ветлӧдліс му кузя.
Ӧтчыд найӧ ёна мудзисны.
Вывті жар вӧлі да, найӧ водісны кольтусь пу улӧ.
А кольтусь пукӧд орччӧн му вылас быдмисны ыджыд тыкваяс.
Вежа Петырыд лэптіс юрсӧ да аддзис, кутшӧм пуыс ыджыд да кутшӧм ичӧтик кольтусьяс быдмӧны сы вылын.
Со и шуӧ сійӧ:
— О, Енмӧй, мувывса олӧм вӧчысь!
Видзӧдлы, кутшӧм мича да ыджыд тайӧ пуыс, а кутшӧм ичӧтик кольтусьяс тэ сылы сетӧмыд!
Бурджык эськӧ вӧлі, сетін кӧ эськӧ тыква кодьӧс!
Виччысьтӧг ныр вылас вежа Петырлы усис кольтусь.
И шуис Петырыд:
— Но тэ, Енмӧй, ставсӧ лючки вӧчӧмыд.
Бур, мый ичӧтик кольтусь сетӧмыд тайӧ пуыслы, эз кӧ эськӧ — усис ныр вылам ыджыд тыква да юрӧс менсьым пазӧдіс.
10. Вежа Петырлӧн мамыс
Ӧтчыд вежа Петыр пондіс элясьны Енлы, мый мамыс сылӧн абу райын.
Ен сылы и шуӧ:
— А ме тэнад мам йывсьыд нинӧм буртор эг аддзывлы некутшӧм небӧгъясын, некутшӧм гижӧдъясын.
Пётр вочавидзӧ:
— Но ӧд буртор сійӧ вӧчис!
Сійӧ сетіс гӧль йӧзлы капуста мач!
Сэки Ен судзӧдіс ӧти капуста кор дай сетіс сійӧс Петырлы:
— Со капуста кор!
Сы вылын и катӧд мамтӧ райӧ.
Петыр босьтіс капуста корсӧ да шуис мамыслы, медым сійӧ ёна кутчысяс капуста корас.
А тайӧс аддзылісны да кылісны мукӧд ловъяс.
Пондісны найӧ ставныс ӧтпырйӧ писькӧдчыны Петыр мам дорас да кватлавны паськӧмӧдыс.
А пӧчыд наысь мынтӧдчӧ, полӧ: капуста корйыд ставсӧ оз вермы кутны.
Пӧчыдлӧн мый вынсьыс ловъястӧ йӧткалігад капуста корйыд и косяссис.
Петырыд матыстчис Ен дінӧ дай висьтасис, мый лои.
Енмыд и шуӧ:
— Эз кӧ вермы нин и капуста корйыс сійӧс кутны, сідзкӧ, медым сэні и кольӧ.
Сідз со ӧнӧдз на вежа Петырлӧн мамыс и абу енэжын.
11. Дыш зон да уджач ныв
Иисус да вежа Петыр дыр нин ветлӧдлісны ылі муясті.
Буретш вундан кад вӧлі.
Зэв жар вӧлі да, горшныс вывті косьмӧма налӧн.
Корсьӧны найӧ юкмӧс, медым ва юны, да некытысь оз аддзыны.
Аддзӧны: куйлӧ пу улын зон.
Матыстчисны ветлысь-мунысьяс сы дорӧ да юалісны, кӧні пӧ тані матын юкмӧс эм, горшным пӧ косьмис.
Зонмыд весиг эз и чеччы, сӧмын кокнас петкӧдліс, кӧні юкмӧс корсьны.
Мӧдісны найӧ, кытчӧ зонмыд петкӧдліс, а Петырыд и шуӧ:
— Но и дыш жӧ тайӧ зонмыс!
Мунӧны найӧ юкмӧслань дай налы паныдасис ныв, вундысь.
Сійӧ тшӧтш мунӧ вӧлі кувшинӧн юкмӧс дорӧ.
Ӧтлаын мунӧны найӧ.
Нылыд тыртіс кувшинсӧ ваӧн да, окотапырысь пӧ юктӧда шуиг, медводз сетіс юны ветлысь-мунысьяслы, а сэсся нин и ачыс юис кӧдзыд васӧ.
Ветлысь-мунысьяс пӧттӧдзныс юисны ватӧ, аттьӧалісны нывтӧ дай мунісны водзӧ асланыс туйӧд.
Иисус и шуӧ Петырлы:
— Тайӧ нылыс лӧсялӧ эсійӧ дыш зонмыслы!
Петыр скӧрмис да дӧзмӧм гӧлӧсӧн шуис Иисуслы:
— Ӧксайӧй менам, он-ӧ кӧсйы тэ тайӧ нывсӧ нинӧмӧ воштыны!
— Ог дерт, — шуӧ Иисус. — Но тадзи и тайӧ дыш зонмыс овны вермас.
Йӧзсӧ колӧ сорлавны: дышлы колӧ сетны уджачӧс, медым и дышъясыс тшӧтш вермисны овны.
12. Вежа Петырлӧн кесйылӧсъяс
Сійӧ кад кежлӧ, кор вежа Петыр ветлӧдліс му кузя Иисускӧд, Петыр медаліс ӧти кесйылӧсӧс, кесйылӧсыс сідз-тадз — шӧркоддьӧм.
Шуис Петырыд кесйылӧсыслы, медым сійӧ быд лун рок пуис.
А пӧртас тшӧктіс пуктыны сӧмын ӧти шыдӧс чир, но медым рокыс тырмис и понлы, и каньлы.
Сэсся Петырыд Иисускӧд мунісны ветлӧдлыны му кузя.
А кесйылӧс мӧвпалӧ: кыдз пӧ ӧти тусьысь артмас рок и понлы, и каньлы?
Дай пуктіс пӧртас шыдӧссӧ дзонь кабыр.
Пондіс рокыд туктыны, да сымында рокыд лои, мый кесйылӧсыдлы ковмис тачкаӧн ӧшинь улас петкӧдлыны да пӧимӧ шыблавны.
Бӧрыннас каньтӧ да понтӧ вердіс жӧ.
Кор Иисус да Петыр бӧр гортаныс воисны, Петырыд и юасьӧ:
— Кысукӧй менам, мыйӧн тіянӧс вердісны?
— Пӧима рокӧн!
Вӧтліс вежа Петыр кесйылӧссӧ, медаліс мӧдӧс.
Но и тайӧ кесйылӧсыс сідз жӧ вӧчис.
Кодыр Петырыд медаліс коймӧдӧс, кесйылӧсыс казяліс нин, мый ӧшинь улыс рокӧн тырӧма, весиг туй пӧлӧныс рок.
А коймӧд кесйылӧснас ныв вӧлі, и сылы месайыс тшӧктіс, медым рок пуигас пуктіс сӧмын ӧти шыдӧс чир.
Нылыд сідзи и вӧчис.
Пондіс рокыд пусьыны, весь туктӧ.
Нылыд рокас вый пуктіс дай сетіс чӧскыд роксӧ каньлы да понлы.
Кор вежа Петыр бӧр воис гортас, юаліс:
— Мый тэ сёйин, кысукӧй?
— Чӧ-ӧ-ӧ-скыд госа рок! — вочавидзис сійӧ.
Вежа Петырыд и кольӧдіс нывтӧ уджавны ас ордас, кывзысьысьӧн вӧлі сійӧ да.
13. Иисус да вежа Петыр му кузя ветлӧдлӧны
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлӧны му кузя ӧтлаын.
Ӧтчыд паныдасисны найӧ гӧрыськӧд.
Сылӧн вӧлыс вӧлі сэтшӧм ӧдйӧ мунӧ, мый гӧрысьыд весиг оз и удит сы бӧрся.
Иисусыд матыстчис вӧв дорас да ӧти коксӧ дойдыштіс.
Но гӧрысьыд и ӧні оз су вӧв бӧрся.
Иисусыд дойдіс вӧлыслысь и мӧд коксӧ, но гӧрысьыд бара на оз су вӧв бӧрсяыс — сэтшӧм ӧдйӧ ветлӧдлӧ вӧлыс.
Дойдіс Иисусыд вӧвлысь и коймӧд коксӧ, а сылы — веськодь!
Бӧрыннас нин и нёльӧдсӧ Иисусыд дойдіс.
Сӧмын сэки гӧрысьыд вермис лючки мунны вӧв бӧрсяыс.
— Эй! — горӧдіс сійӧ вӧлыдлы.
Вӧлыс сувтіс, а сэсся нин пондіс мунны ньӧжйӧник.
— Аддзан, Петыр, — шуӧ Иисус, — мортыс ӧні нин суӧ вӧв бӧрсяыс, а ӧд водзджык оз вӧлі су.
Эг кӧ эськӧ дойд вӧлыслысь кокъяссӧ, сійӧ вермис эськӧ уна лёктор вӧчны месайыслы.
Видзӧдлісны найӧ мӧдар бокӧ.
А сэні ӧти морт гӧрис жӧ, сӧмын нёль ӧшкӧн.
Гӧрысьыс сэтшӧм ёна найӧс тэрмӧдліс, мый ӧшъясыс весиг кывъяснысӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
— Нолы виччысьлы, Петыр, час ӧти гӧрысь кутас шойччыны!
Дзик виччысьтӧг гӧр улысь му вылӧ петкӧдчисны биа из, каллян да табак.
Гӧрысь ставсӧ чукӧртіс, та кадӧ ӧшъясӧдз сылы делӧ эз вӧв.
Сэсся гӧрысьыд пондіс куритчыны, а ӧшъяс сы кадӧ шойччисны.
— Аддзан, Петыр, и коньӧр ӧшлы шойччӧг колана.
Сэсся и мукӧдъясыс шойччыштасны.
Мунӧны найӧ водзӧ.
Друг Петырлы юрас мӧвп воис: окота лои сылы кӧть ӧти лун Енмӧн лоны.
Ок, и петкӧдлас нин сійӧ, кыдзи колӧ юравны му вылас!
Иисусыд и шуис сылы та вылӧ:
— Но инӧ, ло!
А стӧч сійӧ кадӧ налы воча локтӧ порсьясӧс видзысь.
Пырис сійӧ корчмаӧ, а порсьяссӧ ӧшинь улас колис.
Сылысь юалӧны, мый пӧ лоӧ порсьясыскӧд, коді кутас лунтыр найӧс видзны?
А порсь видзысьыд сӧмын бротнитіс ныр улас:
— Ен!
— Но, Петыр, кывлін, мый порсь видзысь шуис?
Мун, видз порсьяссӧ.
Но мый вӧчан!
Ковмис Петырлы порсь видзысьӧн лоны.
Ковмис сылы котравны порсьяс бӧрся, ноксьыны накӧд — дзонь лун!
Ок, кутшӧма радліс ина порсь видзысьыд, кор корчмаысь петігас аддзис ассьыс порсьяссӧ.
Сэсся и нуӧдіс найӧс гортас.
А Петыр уси кок вывсьыс мудзӧмысла.
Иисус и шуӧ сылы:
— Петыр, тэ ӧд дзонь лун эн Енмӧн вӧв, а порсь видзысьӧн!
14. Вежа Петыр осёлӧс вузалӧ
Кыдзи быд мортлы, сідзи ӧтчыд и Иисуслы ковмис неуна сьӧм.
Мый нӧ вӧчны?
Вузавны сылы нинӧм, осёлысь кындзи, код вылын му пасьталаыс ветлӧдліс.
Но нинӧм он вӧч: ыстіс сійӧ вежа Петырӧс ярманга вылӧ, медым сійӧ вузаліс осёлсӧ.
Воис Петырыд вузасянінӧ.
Регыд мысти матыстчис сы дорӧ и медводдза ньӧбасысь:
— Мыйӧн вузалан? — юалӧ ньӧбасьысь, кодлы осёлыс кажитчӧма.
Петырыд вочавидзис, сымында пӧ да сымында.
— Абу эськӧ дона, да осёлыд ичӧт.
— Ичӧт да и пӧрысь, — шуӧ Петыр.
— Дай кутшӧм омӧль!
— Омӧль, висьӧ да, — шуӧ Петыр.
Повзис ньӧбасьысьыд осёлтӧ тадзикӧн «ошкӧмсьыд» дай ӧдйӧджык муніс.
А ме вунӧді висьтавны, мый тайӧ став сёрнисӧ Иисусыд пель пӧвнас кывзіс.
Матыстчис сійӧ Петыр дінӧ:
— Ок, Петыр, тадзи тэ некор он вузав тайӧ осёлсӧ!
Тэ ошкы сійӧс, ӧд сідзи и коляс сійӧ сьылі выланым.
Мый сэсся кутам вӧчнысӧ?
— Да ӧд ошкыны кӧ понда, сідзкӧ, тайӧ пӧръясьӧм лоӧ! — вочавидзӧ Петыр.
— Но ладнӧ, ладнӧ: вузасьӧм, сійӧ и эм вузасьӧм, — шуӧ Иисус Петырлы.
Та бӧрын Иисус колис Петырӧс ӧтнасӧн, но стрӧга тшӧктіс осёлсӧ вузавны.
Быть вузавны!
Но эз артмы.
Регыд Петыр осёлыскӧд тшӧтш бӧр воис гортас, сідз эз и вермы вузавныс.
А кыдзи сэсся Иисус мездысис сьӧкыдлунсьыс, висьтавны ог вермы, сы вӧсна мый эз тӧд тайӧс и сійӧ, кодсянь тайӧ вӧвлӧмторсӧ ме кывлі.
15. Мыйла вежа Петыр куш юра?
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя.
Ӧтчыд найӧ ёна тшыгъялісны.
Иисус ыстіс Петырӧс кутшӧмкӧ сёянтор корсьны.
Петыр ветлӧдліс сиктса керкаясті, да ӧти керкаын буретш сійӧ каднас вӧлі пӧжасьӧны, сетісны сылы ӧти ыджыд сӧчӧн.
Сӧмын петіс керкасьыс, пырысь-пыр пондіс сёйны.
Кор неуна пӧтыштіс, мый коли сӧчӧнсьыс, сюйис шляпа улас.
Мӧвпыштіс, мый Иисуслы оз висьтав нянь сетӧм йывсьыс, а кор бара тшыгъялас, сёяс, мый колис.
Со воис Петыр Иисус дінӧ, Иисусыд и юалӧ:
— Но, сетісны мыйкӧ?
— Эз, — вочавидзис Петыр.
— А тэ пӧрччыв шляпатӧ, — тшӧктіс Иисус.
Петыр пӧрччис шляпасӧ.
Но мый нӧ тайӧ?
Сӧчӧныс вӧлӧмкӧ лемасьӧма юрсиас, и кор Петыр пондіс сійӧс кульны юрсьыс, — став юрсисӧ нетшыштіс.
Та вӧсна со вежа Петырыд и куш юра.
16. Мыйла тшупсьысьяс вежа Петырӧс пинялӧны?
Иисус да вежа Петыр бара ветлӧдлӧны му кузя.
Ӧтчыд мунӧны вӧлі найӧ корчма дорті дай кылӧны, мый сэні тшупсьысьяс гажӧдчӧны.
Петырлы зэв окота лои видзӧдлыны, кыдзи найӧ сэні гажӧдчӧны.
А Иисусыд сылы сӧмын шуис:
— Петыр, эн мун сэтчӧ, сэні тэнӧ нӧйтасны.
Но Петыр эз кывзысь дай пырис корчмаӧ.
Иисусыд гӧгӧрвоис, мый Петырӧс он ӧлӧд дай ӧвсис сыысь: медым мунӧ, кытчӧ кӧсйӧ!
Ӧтитор сӧмын Иисусыд вӧчис — ӧшӧдіс Петырлы мышкас контрабас, а ачыс водзӧ муніс аслас туйӧд.
И сідз, пырис Петыр корчмаӧ, а мышкас сылӧн контрабас.
А тшупсьысьяс гажӧдчӧны, мый вынсьыныс гажӧдчӧны!
Аддзисны найӧ контрабастӧ — сэки ставыс и пансис!
Чиган пыдди найӧ Петыртӧ пуктісны да, пырысь-пыр и тшӧктісны сылы ворсны.
А Петырыд пыксьӧ, абу пӧ ме чиган, ворсны контрабас вылын ог куж, но тшупсьысьяс кивыль эз вартны.
А Петыр пыр пыксьӧ.
Кӧсйис кыдзкӧ бурӧн мынтӧдчыны наысь, сёысь нин пиняліс асьсӧ, мый пырис тшупсьысьяс дінӧ, да некыдз оз вермы наысь мынны.
Бӧръявыв тшупсьысьяс дӧзмисны да сёрнитчисны Петыртӧ нӧйтны, да сьӧлӧмсянь!
Петырыд, кор аддзис, мый унакодь тшупсьысьыд чукӧрмис, — ӧдйӧ усйысис, котӧртіс Иисус бӧрся.
А Иисус Кристосыд сійӧ кадӧ матыстчӧ нин вӧлі мӧд сикт дорӧ.
Ӧдва и суӧдіс Иисустӧ, норасьны кутіс, мый сыкӧд лои.
Иисусыд та вылӧ сӧмын шуис:
— Ме ӧд тэныд, Петыр, шулі: эн мун сэтчӧ!
Но Петыр оз вермы инасьны: пыр мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ тшупсьысьяслысь водзӧс перйыны.
Юаліс сійӧ Иисуслысь, мый вылӧ пӧ тшупсьысьяс ёнджыка скӧралӧны.
Иисусыд вочавидзис: скӧралӧны пӧ найӧ сэки, кор веськалӧ налы ув туя кер.
А Петырлы сӧмын тайӧ и колӧ: слабог, тӧдмаліс, мый сылы колӧ.
И кутіс сійӧ дзайгӧмӧн корны Иисустӧ, медым сійӧ став пуӧ увъяс сутшкаліс.
Да медым увъясыс вӧліны кӧртысь, медым эськӧ тшупсьысьяс эз вермыны увъяссӧ перъявны пуясысь.
А кӧсъясны кӧ кӧрт увъяссӧ перъявны, медым эськӧ став черыс налӧн жугалас.
Но тайӧ вӧлі зэв нин вывті да Иисусыд та вылӧ эз мун.
Но медым и тшупсьысьясӧс велӧдны, и медым Петырлӧн сьӧлӧмыс бурмис, — быд пуӧ Иисус сутшкаліс увъяс, сӧмын — пуысь жӧ.
А ӧд увъясыд абу ӧткодьӧсь, эмӧсь и вывті чорыдӧсь.
И со сэки, кор тшупсьысьяслы веськалӧ сэтшӧм чорыд ув, найӧ пыр Петырӧс пинялӧны, ӧд тӧдӧны, кодӧс колӧ ошкыны таысь.
17. Вежа Петыр да дзодзӧглӧн пражитӧм кок
Иисус да вежа Петыр, му кузя ветліганыс, воисны ӧтчыд кутшӧмкӧ сиктӧ.
Пырисны найӧ ӧти керкаӧ, кӧні сетісны налы милӧсьта — пражитӧм дзодзӧг.
И мӧдісны найӧ водзӧ.
Иисус мунӧ водзын, а вежа Петыр бӧрсяньыс.
А Петырыд, ёна тшыгъялӧма да, гусьӧникӧн и сёйис дзодзӧглысь ӧти коксӧ.
Кор ветлысь-мунысьяс петісны сиктысь, пырысь-пыр и пуксисны шор дорӧ, медым нуръясьыштны.
Видзӧдӧны, а дзодзӧгыдлӧн кольӧма сӧмын ӧти кокыс!
— Эй, Петыр!
Кытчӧ вошис дзодзӧглӧн кокыс? — юаліс Иисус.
— Мезӧсӧй, да ӧд сылӧн сӧмын ӧти кок и вӧлі! — кутіс дорйысьны Петыр. — Видзӧдлы, Мезӧсӧй, со эстӧн, йи вылын, дзодзӧг кельӧб сулалӧ, и быдӧнлӧн сӧмын ӧти кок.
— Да, да, гашкӧ и сідз, — вочавидзӧ Иисус. — Сӧмын ветлам да видзӧдлам, збыль-ӧ налӧн сӧмын ӧти кок.
Та бӧрын чеччисны найӧ пукаланінсьыныс да веськӧдчисны дзодзӧгъяслань.
Кор дзодзӧгъясӧдз вӧлі нин некымын сыв, Иисус полошитіс найӧс, и став дзодзӧгыд, ставныс, пуктісны мӧд кокнысӧ да, гораа икйӧдлӧмӧн, лэбзялісны коді кытчӧ.
Сэки Иисус и шуис Петырыдлы:
— Аддзан, Петыр, и ӧні тэ менӧ пӧръялін, ӧд дзодзӧгъяслӧн, ставыслӧн, кык кок.
Сідзкӧ, кык кок вӧлі и тайӧ пражитӧм дзодзӧглӧн, кодӧс сетісны миянлы, кыдзи Енлӧн отсӧг.
А тэ, Петыр, сёйин сійӧс, кор ме бӧрся мунін.
— Ок, дона велӧдысьӧй! — пондіс тіравны Петыр. — Ме чайті, тэнӧ тшӧтш позьӧ пӧръявны, кыдзи и мукӧд йӧзӧс.
А ӧні аддза ме, мый тэ — Ен да аддзан он сӧмын сійӧс, мый тэ водзын, но и сійӧс, мый бӧрсяньыд.
Тэ вӧлі мунан водзын, весиг эн и бергӧдчывлы бӧрвыв, а тӧдін, мый ме, бӧрсяньыд муніг, сёйи дзодзӧглысь коксӧ.
18. Черешня
Ӧтчыд Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя: Петыр мунӧ водзын, а Иисус сы бӧрся.
Петыр аддзис эськӧ туй вылын куйлысь вӧв подков, но сійӧ вӧлі зэв важ нин, дзикӧдз шылясьӧма, — Петырыд сійӧс эз и лэпты, колис туй вылын куйлыны.
А Иисусыд, кор матыстчис вӧв подков дорӧ, эз дышӧдчы, копыртчис дай лэптіс сійӧс.
Регыд воисны найӧ ӧти сиктӧ.
Сэні Иисусыд вузаліс ӧти грӧшысь подковтӧ ӧти еврейлы, коді важ кӧлуйӧн вузасьӧ.
Сэсся ветлысь-мунысьяс водзӧ мунісны.
Шонді вылӧ нин кайис, кор мӧд сиктӧдз налы коли туй джын на.
Петыр то шонді вылӧ видзӧдлас, то кывзӧ, оз-ӧ жыннян шы кывсьы — зэв жӧ ёна сійӧ тшыгъялӧма.
Друг тыдовтчис башня.
Петыр ёна радлыны пондіс.
Ладмӧдіс кыкнан кисӧ син дорас, медым бурджыка аддзыны, да пондіс видзӧдны, сӧмын видзӧдӧ оз вичко вылӧ, а пач трубаяс вылӧ: кутшӧмысь тшын петӧ.
Сӧмын ни ӧти трубаысь тшын эз нин пет, сы вӧсна мый сиктас пажын бӧрас став тасьті-паньсӧ мыськалӧмаӧсь нин дай пӧимсӧ весалӧмаӧсь.
Коньӧр Петырыдлӧн эз нин вӧв лача весиг пажын коляс вылӧ.
Кодыр найӧ воисны сиктӧ, Петырыд сэтшӧма жугыльмис, весиг паныдасьысьяс вылӧ оз видзӧд.
Сӧмын вичко водзын, кор пернапас чӧвтіс, бокӧ видзӧдліс.
Видзӧдӧ, а пу улын сулалӧ черешня тыр телега.
А Петырлы тайӧ и колӧ.
Юаліс Петыр Иисуслысь, эз-ӧ вошты сійӧ грӧштӧ.
Велӧдысь юрнас довкнитіс да матыстчис телега дорӧ.
Ёна и радліс Петыр, кор ӧти грӧш вылӧ налы сетісны чышъян тыр ягӧд: нинӧм оз аддзы, нинӧм оз кыв радысла, сӧмын водзӧ мунӧ.
Ӧні найӧ мунісны тадзи: водзын Мезӧс, сы бӧрся кыссис сылӧн тшыг велӧдчысьыс, коді пыр виччысис, кор найӧ сувтасны шойччыштны да черешня сёйыштны.
Виччысис сійӧ, виччысис да друг: хоп!
Ёкмыльсьыс усис ӧти тусь.
Петыр копыртчис, лэптіс да бусӧсьсӧ и сёйис.
Хоп!
Уси нӧшта ӧти тусь.
Петыр бара копыртчис и сёйис сійӧс.
А Иисусыд пыр сувтлытӧг мунӧ да мунӧ водзӧ, а розьӧсь ёкмыльсьыс ӧти-ӧтиӧн усялӧны улис, мича тусьяс.
Кодыр усис медбӧръя черешня тусьыс, Петырыд пӧтӧма нин вӧлі.
Сэки Велӧдысь бергӧдчис да тадзи кутіс вӧйпӧдны ассьыс велӧдчысьсӧ:
— Ок, Петыр, Петыр!
Мӧдысь лэпты кӧть медся туйтӧм важ подков!
Тэ кӧ эськӧ сэки эн дышӧдчы, ӧні эськӧ тэныд эз ковмы 77-ысь копыртчывлыны 77 черешня тусьла!
19. Кытчӧ вошис балялӧн мускыс?
Ӧтчыд Иисус ветлӧдліс му кузя ӧтнас.
Коркӧ ӧтчыд шыӧдчис сы дінӧ ӧти шландайтысь зон:
— Дядьӧ!
Босьт менӧ кесйылӧсӧн, нэм чӧж тэ вылӧ понда уджавны.
— Ладнӧ, медым тэ ногӧн лоас, — шуис сылы Иисус, да водзӧ найӧ мӧдӧдчисны нин ӧтлаын.
Мунӧны найӧ луд вывті, Иисус и шуӧ кесйылӧсыслы:
— Зонмӧ!
Со эстӧн ыжъяс йирсьӧны, а меным сёйны нин окота.
Ыж видзысьыс кӧ узьӧ, тэ сійӧс эн садьмӧд, медым чӧскыда узьӧ.
Сьӧмным ӧд миян абу.
Ветлы сэтчӧ да кут ӧти мичаник баляӧс: ми сійӧс начкам да пражитам.
— Ой, ме, дядьӧ, ог мун!
Ме некор на нинӧм эг гусявлы, торъя нин ыжъясӧс.
— Ладнӧ, кесйылӧсӧй, ачым ветла да вая сійӧс, а тэ ветлы сиктӧ да кор йӧзыслысь нянь да сов.
— Ме, дядьӧ?!
Ог, ме ог мун!
И менам батьӧй эз вӧв ни гусясьысьӧн, ни корысьӧн!
И ме ог ло!
Но мый нӧ, Иисусыд ачыс муніс: кутіс госа баляӧс да вайис.
Шуӧ кесйылӧсыслы:
— Менам няньла да совла ветлігкості начкы тайӧ балясӧ, бипур мичаа песты, медым яйыс бура пражитчис.
Иисус муніс сиктӧ.
А кесйылӧсыс уджӧ кутчысис, пондіс балятӧ кульны.
Сэсся бипур пестіс.
Перйис балялысь муссӧ, пражитіс дай сёйис.
Кор Иисусыд бӧр воис няньӧн да солӧн, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да некытысь эз аддзы балялысь муссӧ.
— А кӧн нӧ балялӧн мускыс? — юалӧ Иисусыд кесйылӧсыслысь.
— Кутшӧм мус? — шензьӧ кесйылӧс. — Ме некор эг кывлы, медым балялӧн мус вӧлі.
— Кыдз нӧ!
Дерт, эм сылӧн мускыс, кыдзи быд пемӧслӧн.
Веськыда висьтав, мый пражитін сійӧс да сёйин.
— Ме?
Кыдз нӧ ме сійӧс верми сёйны, сійӧ кӧ збыльысь эз вӧв!
— Но виччысьлы!
Со туйӧд мунӧны кык морт, паськӧм сертиныс тыдалӧ, мый найӧ начкысьяс.
Найӧ и висьталасны, эм-ӧ балялӧн мускыс.
— Мый кӧсъясны, медым и висьталасны.
Батьӧй менам скӧт видзысьӧн жӧ вӧлі да, некор ме эг кывлы, мый балялӧн мус эм.
Буретш сійӧ кадӧ матыстчисны мунысьяс.
— Бур йӧз, сувтлӧй здук кежлӧ! — шыӧдчис на дінӧ Иисус. — Ті, видзӧда да, паськӧмныд серти начкысьяс.
Сідзкӧ, висьталӧй миянлы, эм-ӧ балялӧн мус.
— Да, ми начкысьяс, ми тӧдам, мый балялӧн эм мус, кыдз и мукӧд пемӧслӧн.
— Но, кесйылӧсӧй, кылін? — юаліс Иисус.
А кесйылӧс бара пыксьӧ, пыр ӧтитор дольӧ: балялӧн мускыс пӧ эз вӧв.
Ӧти кывйӧ сідз найӧ эз и воны дай разӧдчисны: начкысьяс асланыс туйӧд, а Иисус кесйылӧсыскӧд — ас туйӧд мӧдӧдчисны.
Коркӧ-некоркӧ кыліс Иисус, мый ӧти озыр мортлӧн ёна висьмӧма нылыс.
Найӧ и мунісны сэтчӧ.
Иисусыд шуис, мый сійӧ ӧти лунӧн бурдӧдас нывсӧ.
Сӧмын колӧ вӧчны сёйысь ичӧтик керка, пытшкас пач тэчны, медым ни ӧшинь, ни ӧдзӧс керкаас эз вӧв.
Пачас би колӧ пестыны, да сідз ломтыны, медым эськӧ ортсысяньыс вӧлі сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и керка пытшкас.
Кыдзи вӧчисны керкасӧ, пыр и пуктісны лабич вылӧ висьысь нывтӧ.
Иисус кыскис паськӧм увсьыс палаш да шуис:
— Но, кесйылӧсӧй, керав нылыслысь юрсӧ!
— Ме, дядьӧ, ог керав нывлысь юрсӧ, батьӧй менам эз вӧв морт вийысьӧн, ни ме ог ло!
— Ладнӧ, кесйылӧсӧй, керала ме юрсӧ ачым.
И ӧти ӧвтыштӧмӧн керыштіс нывлысь юрсӧ, а сэсся шыбитіс шойсӧ ломтысьысь пачӧ, и нылыд сотчис сэні пӧимӧдз.
Сэсся Иисусыд босьтіс пачсьыс неуна пӧимсӧ, торъя нин сійӧ пӧимсӧ, коді коли сьӧлӧмсьыс.
Буситыштіс ки пыдӧсас, неуна сьӧлалыштіс дай шуис:
— Чеччы да мун!
И нылыд ловзис, лоис сизим пӧв мичаджык вӧвлӧм сертиыс.
Тайӧс ставсӧ Иисусыдлӧн кесйылӧсыс аддзыліс.
Мӧвпалӧ сійӧ, мый ачыс ӧні вермӧ тадзтӧ вӧчны.
Сідзкӧ, сыысь тшӧтш вермас артмыны татшӧм жӧ бурдӧдысьӧн.
Сэсся и шуӧ Иисусыдлы:
— Дядьӧ, ог кут сэсся ме тэныд служитны: тэ менӧ то гусясьны велӧдан, то мортӧс вины.
Вай менсьым сьӧм пайӧс да муна ме ас туйӧд.
(Ме ӧд вунӧді висьтавны, дона лыддьысьысьӧй, мый Иисусыд босьтчис висьысь нывтӧ бурдӧдны куимсё форинтысь).
— Ладнӧ, сета ме тэныд сьӧм, — шуӧ сылы Иисусыд, — висьтасян кӧ, мый тэ сёйин балялысь муссӧ.
— Да, эг ме сёй, дядьӧ, муссӧ!
Эз вӧв мускыс баляыслӧн да!
Но Иисусыд век жӧ сетіс кесйылӧсыслы сылысь пайсӧ, да зонмыд муніс аслас туйӧд.
Кыліс ӧтчыд миян зонным, мый ӧти озыр мортлӧн ёна висьмӧма ӧтка нылыс.
Локтіс сэтчӧ зонмыд, висьтасис бурдӧдысьӧн, шуис, мый ӧдйӧ бурдӧдас нывсӧ, мый вермасны сылы эскыны.
Сэсся тшӧктіс, медым вӧчисны сёйысь ичӧтик керка, но медым ӧшиньтӧм да ӧдзӧстӧмӧс, кыдз сэктӧ сідз, медым ортсысяньыс вӧлі сэтшӧм жӧ жар, кыдзи и керка пытшкас.
Кодыр ставыс лои дась да зонмыд колис ӧтнас нылыдкӧд, сійӧ кыскис пась увсьыс палаш, ёсьтіс сійӧс дай вундіс нылыдлысь юрсӧ.
Сэсся койыштіс нывлысь шойсӧ ломтысьысь пачӧ.
Нылыд весь и сотчис.
А зонмыд сэсся босьтіс гормӧдчан да, кыдзи аддзыліс Иисусыдлысь, кыскис пачсьыс неуна пӧим.
Пуктіс тайӧ пӧимсӧ ки пыдӧсас.
Неуна сьӧлалыштіс дай шуис:
— Чеччы да мун!
Видзӧдӧ, видзӧдӧ сійӧ, а нылыд оз кыпӧдчы.
Бара пуктіс сійӧ пӧимтӧ ки пыдӧсас, но нылыд век на оз кыпӧдчы.
Коймӧдысь бара ставсӧ вӧчис зонмыд — а нылыд сідз эз и ловзьы.
Ёна и повзис миян бурдӧдысьыд!
Бара кураліс пачысь пӧим.
Пуктіс ки пыдӧсас, сьӧлалыштіс да шуис:
— Чеччы жӧ, урӧд, ӧд кутасны менӧ!
Чеччы, сё мокасьтӧй, ӧд ӧшӧдасны менӧ, он кӧ ловзьы!
Но нылыд сідз эз и ловзьы.
Вошис и пӧимыс.
А нылыдлӧн батьыс пондіс нин майшасьны: мый сы дыра вӧчӧ сэні бурдӧдысьыс?
Ыстіс месайыд ассьыс кесйылӧссӧ, но ичӧтик керкаас, бурдӧдысь кындзи, некод эз вӧв.
Висьталіс та йылысь кесйылӧс месайыслы, пырисны найӧ сёйысь вӧчӧм керкаад дай кутісны бурдӧдысьтӧ.
Кисӧ кӧрталісны.
Сэсся аддзисны палашсӧ, кодӧн нывлысь юрсӧ вундӧма.
Петкӧдісны найӧ мыжа морттӧ да ёрдӧ сетісны.
Ёрдыд шуис бурдӧдысьтӧ вины, релльӧ ӧшӧдны.
Вайӧдісны рель дінӧ да кӧсйисны нин ӧшӧдны.
Друг зонмыд корис нӧшта ӧтчыд, медбӧръяысь, видзӧдлыны гӧгӧр.
Сетісны сылы медбӧръя позянлун.
Видзӧдӧ-видзӧдӧ сійӧ гӧгӧр дай аддзӧ: Иисус сы дінӧ мышкӧн сулалӧ.
Мыжаыд горӧдіс:
— Пет, дядьӧ, да отсав меным, он кӧ ӧд, ӧшӧдасны менӧ пырысь-пыр!
Иисусыд корис, медым сетісны сылы позянлун матыстчыны мыжа дінӧ.
— Дядьӧ, ми ӧд тӧдам ӧта-мӧднымӧс: ме тэныд отсаси, тэнӧ видзи-дӧзьӧриті, а ӧні тэ менӧ мезды!
— Нолы, виччысьлы, — шуис Иисус, — тэнад сьыліад гез, сідз ӧд?
— Сідз, сідз, дядьӧ, ӧд ӧшӧдасны, он кӧ меным отсав.
— Виччысьлӧй, — шыӧдчис Иисус ёрд дінӧ, — мылыштӧй тайӧ мортсӧ.
Ме ловзьӧда нылӧс.
Но коді нӧ сёйис балялысь муссӧ?
— О, вердысьӧй дай енмӧй, да ӧд эз вӧв баляыслӧн мускыс!
— Ладнӧ инӧ, — шуис Иисус, — мунам мекӧд!
Пырисны найӧ сёйысь вӧчӧм ичӧтик керкаӧ.
Иисусыд пырысь-пыр сюйис кисӧ пачӧ, кыскис неуна пӧим, пуктіс ки пыдӧсас.
Сэсся сьӧлалыштіс да шуис:
— Чеччы да мун!
Сійӧ жӧ здукас бать-мам нимкодясьӧм вылӧ нывныс чепӧсйис, да ӧд на и сизим пӧв мичаджык вӧвлӧмсьыс дай дзоньвидза!
Лэдзисны миян бурдӧдысьяснымӧс, нӧшта на куимсё форинт мынтісны — ӧд стӧч та мында корліс медводдза бурдӧдысь ныв бурдӧдӧмысь.
Иисус матыстчис пызан дорӧ да мӧдіс юкны сьӧмсӧ куим пельӧ.
А вӧвлӧм кесйылӧсыс шензьӧмӧн видзӧдӧ-видзӧдӧ, сэсся кутчысьныс эз нин вермы дай юаліс:
— Мый тэ ӧні вӧчан, дядьӧ?!
Ми ӧд сӧмын кыкӧн!
Тэ юклан сьӧмнымӧс куим пельӧ, а он кык пельӧ!
Кодлы лоӧ коймӧд юкӧныс?
— Со тайӧ юкӧныс менам, нывсӧ ме бурдӧді да.
— А мӧдыс?
— А тайӧ тэныд юкӧн, тэ босьтчин бурдӧдны нывсӧ да.
— А коймӧдыс?
— Коймӧдыс... лоӧ сылы, коді сёйис балялысь муссӧ.
— Батьӧ! — горӧдіс пӧръясьысьыд. — Збыльысь, вердысьӧй дай енмӧй, тайӧ ме сёйи балялысь муссӧ, кор тэ ветлін сиктӧ няньла да совла.
— Со-о-о мый!
Тэ кӧ сёйин сійӧс, туйыд тэнад ӧні адӧ, адса биӧ.
И сійӧ жӧ здукас став йӧзыслӧн син водзас антусъяс ӧдйӧ кыскисны пӧръясьысьӧс адӧ.
20. Горш мортӧс накажитӧм
Иисус да вежа Петыр ветлӧдлісны му кузя.
Ӧтчыд веськалісны найӧ кутшӧмкӧ карӧ.
Кар дорын оліс ӧти зэв озыр морт.
Ветлысь-мунысьясыд сы дінӧ и шыӧдчисны войковтны.
А озыр мортыд лэдзчысис полысь улӧ:
— Ми эськӧ и лэдзим тіянӧс узьны, да полам: тані сэтшӧмторъяс вӧвлісны!..
Узьмӧдчывлісны миянын, а сэсся куштісны миянӧс.
Сэксянь и полам лэдзны войковтны.
Иисусыд и шуӧ:
— Гашкӧ, лэдзанныд жӧ миянӧс.
Оз кӧ позь керкааныд, лэдзӧй кӧть нин ӧшинь уланыд.
Сэні ми и узям.
Мӧвпалісны-мӧвпалісны гозъяыд дай воисны ӧти кывйӧ: ӧшинь улӧ локтысьясӧс ӧтилаын овмӧдны оз позь.
Эсійӧс, коді арлыдаджык, узьмӧдам пӧ горничаын, а мӧдсӧ водтӧдам пӧ аскӧд орччӧн — тадзи найӧ оз вермыны пышйыны.
Войнас месайыдлы оз узьсьы.
Матыстчис сійӧ горнича ӧдзӧс дінас, томан розьӧдыс видзӧдліс.
Аттӧ дивӧ!
Горничаас син ёрӧмӧдз югыд!
Дай мыйӧнкӧ бриньӧдчӧм кылӧ!
Тэрыба гӧтырсӧ садьмӧдіс:
— Кылан?
Эсійӧ пӧрысь локтысьыслӧн сьӧмыс — тшем!
Чеччы!
Вай виям сійӧс!
А гӧтырыс шуӧ:
— Вийтӧдзыс тэныд колӧ гу кодйыны.
Петіс надзӧникӧн месайыд да керка саяс пондіс гу кодйыны.
Сэтшӧмӧс кодйис, мый ачыс нин оз вӧлі тыдав.
Сӧмын виччысьтӧг муыд гу весьтад топӧдчис, да месайыд сэні и колис.
А гӧтырыс виччысьӧ верӧссӧ: пырысь-пыр верӧсыс локтас, медым озыр локтысьтӧ вины.
Асыв нин воис, а месайыс век на абу.
Асывнас локтысьясыд туйӧ мӧдӧдчисны, а во мысти найӧ бӧр воисны сійӧ жӧ карас.
Бара найӧ локтісны сійӧ жӧ керкаас, кӧні найӧ войколалісны.
И бара найӧ вӧзйысисны узьны.
Месаньыд эз нин пов, мый локтысьяс сылысь мыйкӧ гусяласны.
— Лэдза тіянӧс, лэдза узьны, — шуӧ нывбабаыд, — радпырысь кора!
Весиг и пажынӧн вердіс.
Сёйиганыс Иисусыд и юаліс, эм-ӧ сылӧн верӧсыс.
— Весиг ог и тӧд.
Иисусыд бара юалӧ, кыдз нӧ пӧ тэ он тӧд, эм-ӧ тэнад верӧсыд!
— Дзонь во нин коли, кыдз ӧти войӧ муніс да ӧнӧдз ог тӧд, кытчӧ сійӧ вошис.
Ог весиг тӧд, ловъя-ӧ сійӧ али кулӧма.
А Иисусыд пыр юасьӧ, мыйла муніс верӧсыс гортсьыс.
— Ӧксайӧй, тайӧс ме некодлы ог вермы висьтавны.
— Но ӧд меным тэ верман висьтавны.
— Ог, некодлы ог вермы!
— Сідз он и висьтав?
— Ог...
Но инӧ, сӧмын тэныд, ӧксайӧй, и висьтала.
Дзонь во нин колис, кыдзи миянӧ локтісны кык ветлысь-мунысь.
Ӧтиыслӧн вӧлі зэв уна сьӧм.
Верӧсӧй мӧвпыштіс: «Вай сійӧс виям, а сьӧмсӧ босьтам!»
Ме шуи верӧслы, медым медводз гу кодйис.
Сэксянь сійӧ и вошис.
Бара юасьӧ пӧрысь пӧльыд:
— А тэ кӧсъян эськӧ бара верӧстӧ аддзывны?
— Ой, дерт!
Сэтшӧм окота аддзывны донаӧс!
Ставсӧ эськӧ сеті сы вӧсна!
Иисусыд петіс керкасьыс, пӧльыштіс сэтчӧ, кӧні гуыс вӧлі.
Сӧмын пӧльыштіс, — муыс друг паськаліс да сэтысь месайыс петіс.
{Г. Х. Андерсен (комиӧдіс Kodko) @ Мойдъяс @ беллетристика @ Г. Х. Андерсен. Мойдъяс @ 1952 @}
СТОЙКӦЙ ИЧӦТИК ОЗЫСЬ САЛДАТ
Олісны ӧтчыд свет вылын кызь вит ичӧтик озысь салдат.
Ставныс найӧ вӧліны рӧднӧй вокъяс — мамнас налӧн вӧлі важ озысь пань.
На пиысь быдӧн кутіс пельпом вылас ружье, видзӧдіс веськыда водзӧ, и ставнысӧ пасьтӧдӧма вӧлі лӧзов-гӧрд мундирӧн!
Медводдза кывъяс, кодӧс найӧ кылісны, кор восьтісны налысь керка-кӧрӧбкасӧ, вӧлі: «Ах, озысь салдатъяс!»
Тадз горӧдіс кекеначасигтыр ичӧтик детинка, кодлы козьналісны озысь салдатъяссӧ чужан лун вылас.
И сійӧ пыр жӧ кутіс сувтӧдлыны найӧс пызан вылӧ.
Став ичӧтик салдатъясыс вӧліны дзик ӧткодьӧсь, ӧти кындзи, коді вӧлі ӧти кока.
Сійӧс кисьтісны медбӧрын, и мӧд кок вылас озысьыс эз тырмы, но сійӧ сэтшӧм жӧ зумыда сулаліс ӧти кок йылас, кыдзи и мукӧдъясыс кык кок йылын; и сійӧ-тӧ буретш и лоис ставсьыс медся вӧвлытӧмӧн.
Пызан вылас, кытчӧ детинка сувтӧдаліс ичӧтик салдатъясӧс, вӧліны быдсяма пӧлӧс чачаяс, но медъёна шыбитчис синмӧ картонысь вӧчӧм мича замок.
Ичӧтик ӧшиньяс пырыс позьӧ вӧлі видзӧдлывлыны пытшкас; замок водзвылас, ичӧтик рӧмпӧштан гӧгӧр, коді вӧлі ты пыдди, быдмисны ичӧтик пуяс, а ты вылас плавайтісны да любуйтчисны асӧн рӧмпӧштан пырыс воскысь вӧчӧм юсьяс.
Ставыс вӧлі зэв лӧсьыд, но медлӧсьыдыс вӧлі ичӧтик ныв, коді сулаліс замоклӧн ӧдзӧс порог вылын.
Сійӧс вӧчӧма вӧлі картонысь жӧ да сы вылын вӧлі зэв вӧсньыдик батистӧвӧй юбка, пельпом вомӧн сылӧн муніс шарф сяма векньыдик кельыдлӧз лента, а морӧс вылас югъяліс ныв чужӧм ыджда брошка.
Ныв сулаліс ӧти кок вылын, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, — сійӧ вӧлі йӧктысьӧн, — а мӧд коксӧ лэптӧма сэтшӧм вылӧ, мый ичӧтик озысь салдат эз вермы аддзыны сійӧс да думыштіс, мый нылыс, сы кодь жӧ, ӧти кока.
«Со эськӧ меным татшӧм гӧтырсӧ! — думыштіс сійӧ. — Но сӧмын, пӧжалуй, вывті важнӧй, олӧ замокын, а менам эм сӧмын кӧрӧбка, да и то сэні ми кызь витӧн, сылы сэні абу места.
Но тӧдмасьны, век жӧ, оз мешайт!»
И сійӧ став тушанас нюжӧдчис пызан вылын табак доз сайӧ чачаяс пӧвстӧ; тасянь сійӧ вермис видзӧдны ичӧтик мича йӧктысь ныв вылӧ, коді век на сулаліс ӧти кок йылас.
Рытнас став мукӧд ичӧтик салдатъяссӧ водтӧдісны бӧр кӧрӧбкаӧ, и йӧзыс керкаас водісны узьны.
Ӧні чачаяс асьныс кутісны ворсны гӧстиысь, тышысь да балысь.
Ичӧтик озысь салдатъяс кутісны таркӧдны кӧрӧб стенъясас — налы окота вӧлі тшӧтш ворсны, но найӧ эз вермыны лэптыштны кӧрӧбка вевтсӧ.
Щелкунчик бергаліс, а грифель кутіс йӧктіс дӧска вылын; лыбис сэтшӧм шум, мый садьмис канарейка да тшӧтш пондіс сёрнитны да ещӧ кывбуръясӧн на.
Сӧмын ичӧтик озысь салдат да йӧктысь ныв эз вӧрзьывны места вывсьыс; нывкаыс век на сулаліс кок чунь йылас да нюжӧдіс водзӧ кыкнан кисӧ; ичӧтик озысь салдат сідзжӧ зумыда сулаліс ружье улас да эз вештыв ныв вылысь синъяссӧ.
Трачмуні дас кык час.
Щелк! — воссис табак доз.
Сэні эз вӧв табакыс, а пукаліс ичӧтик сьӧд бука, — табак дозйыстӧ вӧлі фокуса.
— Ичӧтик озысь салдат! — шуис бука. — Дугды сідз дзоргыны синъяснад.
Ичӧтик озысь салдат быттьӧ эз и кывлы.
— Чӧвлы жӧ! — шуис бука.
Асывнас чеччисны челядь и сувтӧдісны ичӧтик озысь салдатӧс ӧшинь вылӧ.
И вот — гашкӧ, бука вӧсна тайӧ лои либӧ сквӧзняк вӧсна — ӧшиньыс друг воссис, и ичӧтик озысь салдат увлань юрӧн уси коймӧд судтасянь - сӧмын пеляс шутьляліс!
Минут - и сійӧ сулаліс нин мӧстӧвӧйын увлань юрӧн: каскаа юрыс да ружьеыс сибдісны мостӧвӧй изъяс костӧ.
Служанка да ичӧтик детинка сэки пыр жӧ уськӧдчисны корсьны, но мыйта эз зільны, аддзыны ичӧтик салдатӧс эз вермыны; муртса эз тальыштны сійӧс кокнаныс, но эз казявлыны сійӧс.
Горӧдіс кӧ эськӧ ичӧтик салдат: «Ме тані», найӧ, дерт, аддзисны эськӧ сійӧс, но сійӧ лыддис, мый ывлаын горзыны абу лӧсьыд; сійӧ ӧд новліс мундира.
Друг кутіс зэрны, пыр ёнджыка, ёнджыка и, медбӧрын, мӧдіс кисьтны ведраысь моз.
Кор зэрыс кобис, воисны кык детинка.
— Видзӧдлы, — шуис ӧти детинкаыс, — со куйлӧ ичӧтик озысь салдат.
Мӧдӧдам вай сійӧс плавайтны.
И найӧ вӧчисны газетысь пыж, сувтӧдісны сэтчӧ ичӧтик озысь салдатӧс да лэдзисны пыжсӧ канаваӧ.
Асьныс котӧртісны вадор пӧлӧныс да кеӧначасисны.
Но и гыяс вӧліны канаваын!
Пыжсӧ сідзи и нуис, дерт, татшӧм зэр бӧрад.
Пыжсӧ шыблаліс да бергӧдліс став сторонаӧ, та вӧсна ичӧтик озысь салдат быдсӧн дрӧгмунлывліс, но сійӧ сулаліс зумыда: ружьеыс пельпом вылас, юрсӧ веськыда, морӧссӧ водзӧ!
Пыжсӧ кутіс нуны кузь пос увті, лои сэтшӧм пемыд, быттьӧ салдат бара весткаліс  кӧрӧбкаӧн.
«Кытчӧ менӧ нуӧ? — думайтіс сійӧ. — Да, тайӧ ставторъясыслёк букалӧнс!
Вот эськӧ мекӧд кӧ тані пукаліс ичӧтик йӧктысь ныв, сэки эськӧ мед кӧть кык мында пемыдджык вӧлі».
Тайӧ здукас пос увсьыс мыччысис ыджыд крыса.
— Паспортыд эм? — юаліс сійӧ. — Вай паспорттӧ!
Но ичӧтик озысь салдат чӧв оліс да ещӧ ёнджыка топӧдіс ас бердас ружьесӧ.
Пыж кывтіс водзӧ, и крыса сы бӧрся.
Ок, кутшӧма сійӧ пиньсӧ йирис да горзіс паныдасьысь чагъяслы да идзасторъяслы:
— Кутӧй, кутӧй сійӧс!
Сійӧ эз мынты пошлина, эз петкӧдлы паспортсӧ!
А визулыс нуис пыжсӧ век ӧдйӧджык да ӧдйӧджык, ичӧтик озысь салдатлы кутіс нин тыдыштны югыдыс, но такӧд тшӧтш сійӧ кыліс сэтшӧм страшнӧй шум, кодысь повзис эськӧ кӧть кутшӧм збой салдат.
Думыштны сӧмын: сэні, кӧні вӧлі помасьӧ поскыс, канаваыс бузгӧмӧн усис ыджыд каналӧ!
Ичӧтик озысь салдатлы тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ страшнӧ, кыдзи миянлы мунны пыжӧн  ыджыд бузганлань.
Каналыс вӧлі зэв нин матын и сувтнысӧ вӧлі оз позь.
Салдата пыжыс тюрис улӧ; коньӧр куччысис воддза моз веськыда и весиг синнас эз лапнит.
Пыжыс кутіс бергавны...
Ӧти, кык - доръясӧдзыс тыри ваӧн да кутіс вӧйны.
Ваыс воис нин ичӧтик озысь салдатлы голяӧдзыс, водзӧ вылӧджык... ваыс юр вывтіыс нин тупкис сійӧс.
Тані сійӧ думыштіс мича аслас красавица йылысь: сылы некор нин сэсся не аддзывны сійӧс.
Бумага пыжыс потіс, и ичӧтик салдат муртса нин эз вӧй пыдӧсас, но сійӧ жӧ минутас ньылыштіс сійӧс чери.
Кутшӧм пемыд!
Тані вӧлі пос улын дорысь лёкджык да ещӧ и сэтшӧм дзескыд!
Но ичӧтик озысь салдат век крепитчис, став тушанас нюжӧдчӧмӧн, куйліс ружьесӧ ас бердас топӧдӧмӧн.
Чери шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, быдногӧн пессис; и друг кынмис, быттьӧ чардби сыӧ кучкис.
Югнитіс би, и кодкӧ горӧдіс: «Ичӧтик озысь салдат!»
Делӧыс сыын, мый черисӧ кыйисны, нуисны рынок вылӧ, сэсся сійӧ веськаліс кухняӧ, кӧні кухарка вундіс сылысь рушкусӧ ыджыд пуртӧн.
Кухарка босьтіс ичӧтик салдатӧс кык чуньнас коскӧдыс да пыртіс жырйӧ, кытчӧ чукӧртчисны став олысьыс керкасьыс видзӧдлыны тешкодь путешественник вылӧ.
Но ичӧтик озысь салдат эз понды ошйысьны.
Сійӧс сувтӧдісны пызан вылӧ, и вот — мыйыс сӧмын оз овлы свет вылын! — ичӧтик салдат бӧр лои буретш сійӧ жырас, аддзис сійӧ жӧ челядьсӧ , сійӧ жӧ чачаяссӧ да чудеснӧй замок мича йӧктысь нывкаӧн.
Сійӧ пыр сідз жӧ веськыда сулаліс ӧти кок йылас мӧд коксӧ вылӧ сынӧдас лэптӧмӧн.
Со кутшӧм зумыдлун!
Тайӧ вӧрзьӧдіс ичӧтик озысь салдатсӧ и сійӧ тӧкӧтьӧ эз бӧрддзы озысьӧн, но тайӧ эськӧ эз вӧв лӧсьыд, и сійӧ кутчысис.
Сійӧ видзӧдліс йӧктысь ныв вылӧ, йӧктысь нылыс сы вылӧ, но некоднаныс нинӧм эз шуны.
Друг ӧти ичӧтик детинка кватитіс ичӧтик салдатӧс да дзик прӧстаысь шыбитіс сійӧс ломтысян пачӧ.
Буракӧ, бука велӧдӧма сійӧс тадзсӧ вӧчны.
Ичӧтик салдат сулаліс югыд биын, и сылы вӧлі вывті жар, бисяньыс-ӧ, радейтӧмла-ӧ, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Краскаыс сы вылысь дзикӧдз вушйис; код тӧдас мыйысь — туйысь ли шогысь?
Сійӧ видзӧдіс ичӧтик нывка вылӧ, ичӧтик ныв сы вылӧ, и ичӧтик салдат чувствуйтіс, мый сылӧ, но век кутчысис зумыда пельпом вылас ружьесӧ кутігтыр.
Друг жыр ӧдзӧсыс гурйыв воссис, сквозняк нӧбӧдіс-нуис йӧктысь нылӧс, и сійӧ гӧн моз лэбзис пачӧ, веськыда ичӧтик озысь салдат дінӧ, ыпнитіс югыд биӧн — и пом.
А ичӧтик озысь салдат сылі ёкмыльторйӧдз.
Аскинас пӧим босьтігӧн служанкалы сюри пачысь ичӧтик озысь сьӧлӧм - ставыс, мый коли салдатысь; йӧктысь нылысь жӧ кольӧма сӧмын брошкаыс, да и сійӧ сьӧдасьӧма шом кодьӧдз.
ПРИНЦЕССА АНЬКЫТШ ВЫЛЫН
Оліс-выліс принц, сійӧ кӧсйис босьтны гӧтыр вылӧ непременнӧ принцессаӧс, сӧмын настоящӧйӧс.
Сійӧ кытшовтіс став светсӧ, но сэтшӧмыс мыйлакӧ эз сюр.
Принцессаыд эськӧ уна, но вӧліны-ӧ найӧ збыльвывсаясӧн, сійӧ некыдз эз вермы тӧдмавны.
Сідз и воис сійӧ бӧр гортас нинӧмтӧг да шогсьыны пондіс: зэв нин окота вӧлі гӧтрасьны сылы настоящӧй принцесса вылӧ.
Ӧтчыд рытын кыпӧдчис ыджыд бушков: чардаліс, гымаліс, а зэрыс киссис ведраысь моз!
Друг карса воротаӧ пондісны йиркӧдчыны, и пӧрысь король петіс восьтыны воротасӧ.
Ворота дорын сулаліс принцесса.
Енмӧй видз, мый вылӧ сійӧ вӧлі мунӧ!
Ваыс шорӧн лэччис юрсисьыс да платтьӧсьыс веськыда туфли вылас да петіс коклябӧрысь, и век жӧ висьтасис, мый сійӧ настоящӧй принцессаыс.
«Но, тайӧс ми тӧдмалам!» — мӧвпыштіс пӧрысь королева, но некодлы ни ӧти кыв эз шу.
Муніс узьлан жырйӧ, шыблаліс крӧвать вылысь став тюфякъяссӧ и пӧдушкаяссӧ да куш пӧвъяс вылас пуктіс анькытш тусь, а вылас нӧшта кызь гӧн перинаӧн.
Тайӧ вольпась вылас и водтӧдісны принцессаӧс вой кежлас.
Асывнас юалісны сылысь, бура-ӧ сійӧ узис.
— Ок, зэв омӧля! — шуис принцесса. — Ме войбыд эг вермы синмӧс куньлыны.
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм менам перинаыс вӧлі!
Ме куйлі мыйкӧ чорыд вылын, и ӧні став яйӧй менам лӧз серӧсь.
Сэки ставныс аддзисны, мый сійӧ и збыльысь настоящӧй принцесса.
Ӧд сійӧ кыліс ичӧтик анькытш тусь кызь тюфяк да кызь перина пыр - сӧмын настоящӧй принцесса вермис лоны татшӧм нежнӧйӧн.
И принц гӧтрасис сы вылӧ.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый босьтӧ ас сайӧ збыльвывса принцессасӧ!
А анькытшсӧ мӧдӧдісны кунсткамераӧ; сэні сійӧ и куйлӧ, эз кӧ кодкӧ босьт сійӧс.
ШТОПАЙТЧАН ЕМ
Оліс-выліс штопайтчан ем.
Сійӧ зэв вылӧ лэптывліс ассьыс ёсь нырсӧ, быттьӧкӧ збыльысьсӧ вӧлі вӧсньыдик вурсян ем.
— Осторожнӧйджыка! - шуис сійӧ чуньяслы, кодъяс перйисны сійӧс кӧрӧбкаысь. — Эн уськӧдӧй менӧ!
Уся кӧ ме, дерт, воша.
Ме вывті вӧсни.
— Быттьӧ и сідз! — вочавидзисны чуньяс да крепыда кутісны штопайтчан емӧс.
— Вот аддзанныд, — шуис штопайтчан ем, - ме ог ӧтнамӧн ветлӧдлы.
Ме бӧрся дзонь свита кыссьӧ! — И кыскис сійӧ ас бӧрсяыс кузь сунис, но сӧмын гӧрӧдтӧмӧс.
Чуньяс емсӧ сутшкисны кухарка важ башмакӧ.
Сэні сӧмын на потӧма кучикыс, и колӧ вӧлі дӧмны розьсӧ.
— Фу, кутшӧм няйт удж! - шуис штопайтчан ем. - Ме тайӧс ог терпит.
Ме чега!
И чегис.
— Но вот! — бӧрддзис ем. — Ме жӧ шулі, мый ме вывті вӧсни.
«Ӧні сійӧ нинӧм вылӧ оз шогмы» — мӧвпыштісны чуньяс да кӧсйисны нин шыбитны емсӧ.
Но чегӧм пом пыддиыс емлы кухарка вӧчис сургучысь юр да емсӧ сутшкис сьылі вылын новлан чышъянӧ.
— Вот ӧні ме брошка! — шуис штопайтчан ем. — Ме пыр тӧді, мый босьта бур места: кодлӧн эм тӧлк, сійӧ оз вош.
И сійӧ кутіс серавны ас кежас, — некод ӧд на эз кывлы, медым штопайтчан емъяс гораа сералісны.
Чышъянын пукалігӧн сійӧ любӧпырысь видзӧдіс гӧгӧр, быттьӧкӧ каретаын муніс.
— Позьӧ юавны, ті зарниысь? — шыасис ем аслас суседка-булавка дорӧ. — Ті зэв шаньӧсь, и тіян асланыд собственнӧй юр.
Сӧмын жаль, мый сійӧ вывті ичӧт.
Лоӧ, менам мусаӧй, тэныд быдтыштны сійӧс, оз ӧд быдӧнлы сюр настоящӧй сургучнӧй юрыд.
Штопайтчан ем сэтшӧм тшапа веськӧдчис, мый лэбис чышъянсьыс да уси веськыда канаваӧ, кытчӧ кухарка сійӧ кадас кисьтӧ вӧлі помӧй.
— Но мый нӧ, ме абу прӧтив плавайтны мунӧмысь! — шуис штопайтчан ем. - Сӧмын эськӧ мед ог вӧй.
И сэк жӧ сійӧ вӧйи канава пыдӧсас.
— Ок, ме вывті вӧсни, ме эг чужлы овны тайӧ мирын! — уличвывса канаваын куйлігӧн ышловзис сійӧ. — Но оз ков усьны ловнас, ме ӧд тӧда аслым дон.
И веськӧдчис сійӧ, кыдзи сӧмын вермис.
Сылы ставыс вӧлі веськодь.
Сы весьтті кывтіс быдторйыс — чагъяс, идзасторъяс, важ газет торъяс...
— Мыйта найӧ тані! — сёрнитіс штопайтчан ем. — И кӧть мед на пиысь кодкӧ ӧти дӧгадайтчис, коді куйлӧ тані, ва пыдӧсас.
А ӧд тані куйла ме, настоящӧй брошка...
Со кывтӧ чаг.
Но мый нӧ, кывт, кывт!..
Чагйӧн тэ вӧлін, чагйӧн и колян.
А вот идзастор кывтӧ...
Ок, кыдзи бергалӧ!
Ныртӧ эн лэптав, гӧлубушка!
Видзчысь, зурасян изйӧ.
А со газет тор.
И гӧгӧрвоны нин оз позь, мый сы вылӧ печатайтлӧма, а сійӧ, видзӧд, кыдзи важничайтӧ...
Ӧтнамӧн ме куйла шытӧг, чӧла.
Ме тӧда аслым дон, и тайӧс менсьым некод оз мырддьы.
Друг сы дорын мыйкӧ дзирдыштіс.
«Брильянт!» — мӧвпыштіс штопайтчан ем.
А тайӧ вӧлі прӧстӧй сулея тор, но шонді водзын сійӧ ёна югъяліс.
И штопайтчан ем сыкӧд заводитіс сёрнитны.
— Ме брошка! — шуис сійӧ. — А ті, тыдалӧ, брильянт?
— Да, мыйкӧ сы модаа, — вочавидзис сулея тор.
И найӧ пондісны сёрнитны.
Кыкнанныс на пиысь лыддисны асьнысӧ донаторйӧн да радуйтчисны, мый аддзисны ӧта-мӧдлы достойнӧй вомъёртӧс.
Штопайтчан ем шуис:
— Ме олі ӧти ныв ордын кӧрӧбкаын.
Нылыс сійӧ вӧлі кухарка.
Сылӧн быд киын вӧлі вит чунь, и ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, мыйӧдз воліс налӧн шваньялӧмыс.
А ӧд став уджыс тайӧ чуньясыслӧн вӧлі — кыскывны менӧ кӧрӧбкаысь да бӧр пуктыны.
— Мыйӧн нӧ тайӧ чуньясыс ышнясисны?
Асланыс дзирдалӧмӧн? — юаліс сулея тор.
— Дзирдалӧмӧн? — выльысь юаліс ем. — Эз, некутшӧм дзирдалӧм налӧн эз вӧв, сы пыдди шваньялӧмыс мыйтӧм колӧ.
Найӧ вӧліны вит рӧднӧй вок.
Налӧн тушаясыс разнӧйӧсь, но сулалісны век ӧтлаын — шеренгаӧн.
Сӧмын на пиысь дорсаыс, Толстяк нима, чурвидзис бокын.
Копрасигас сійӧ кусыньтчылӧ сӧмын джынвыйӧ, а оз куим кусыньӧн, кыдзи мукӧд вокъясыс.
Но сійӧ ошйысьліс, мый сійӧс кӧ керыштасны, то мортыс оз кут туйны военнӧй служба вылӧ.
Мӧд чуньыс шусис Лакомкаӧн.
Кытчӧ сӧмын сійӧ эз сюйлы ассьыс нырсӧ — и юмолӧ и шомаӧ, и енэжас и муӧ.
А кор кухарка гижис, сійӧ топӧдіс перӧ.
Коймӧд воксӧ шуисны Кузьӧн.
Сійӧ став вылас видзӧдіс вылысянь.
Нёльӧдыс, Златоперст нима, коскас новліс зарни чунькытш.
Но, а медічӧтсӧ шуисны Петрушка-Бездельникӧн.
Сійӧ пӧшти нинӧм эз вӧч и тайӧн зэв ёна гордитчис.
Вот шваньялісны найӧ, шваньялісны, а ӧд на вӧсна жӧ веськалі ме татчӧ канаваас.
— Но сы пыдди ми тэкӧд куйлам да дзирдалам, — шуис сулея тор.
Но тайӧ минутас кодкӧ кисьтіс канаваӧ ведра ва.
Ваыс кайис канава дорышӧдзыс да и нуис аскӧдыс сулея торсӧ.
— Ок, сійӧ муніс ме дінысь! — ышловзис штопайтчан ем. — А ме коли ӧтнамӧн.
Тӧдӧмысь, ме вывті вӧсни, вывті ёсь.
Но ме гордитча тайӧн.
И куйліс сійӧ канава пыдӧсын, струна моз веськӧдчӧмӧн, да мӧвпаліс век ӧтитор йылысь — ас йывсьыс:
«Ме тӧдӧмысь чужлі шонді югӧрысь, сэтшӧм ме вӧсни.
Прӧста ӧд меным оз кажитчы, мый шонді корсьӧ менӧ ӧні тайӧ гудыр васьыс.
Ок, менам коньӧр батьӧй некыдз оз вермы менӧ корсьны!
Мыйла ме чеги?
Ме кӧ эг вошты ассьым синмӧс, ме эськӧ бӧрддзи ӧні, сэтшӧма ме жалита ачымӧс.
Но эг, ме эськӧ тайӧс эг вӧч.
Тайӧ абу лӧсьыд».
Ӧтчыд канава дінӧ котӧрӧн локтісны детинкаяс да пондісны корсьны няйтысь важ кӧрттувъяс да ыргӧн шыбласъяс.
Регыд найӧ юрсяньыс кок улӧдзыс няйтӧссисны, но тайӧ налы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
— Ой! — горӧдіс друг ӧти детинкаыс.
Сійӧ сутшкысис штопайтчан емӧ. — Видзӧдлы, кутшӧм штука сюри!
— Ме абу штука, а барышня! — шыасис штопайтчан ем, но некод эз кыв сылысь чипӧстӧмсӧ.
Важ штопайтчан емӧс сьӧкыд вӧлі и тӧдны.
Сургуч юрыс вӧлі усьӧма, да дзоньнас емыс сьӧдӧдӧма.
А сы вӧсна мый сьӧд платтьӧӧн ставыс кажитчӧны вӧсньыдджыкӧн да стройнӧйджыкӧн, то и ем кажитчис аслыс ӧні нӧшта ёнджыка воддза дорсьыс.
— Со кывтӧ кольк кыш! — горӧдісны детинкаяс.
Найӧ босьтісны кольк кышсӧ, сутшкисны сэтчӧ штопайтчан емӧс да шыбитісны ва гуранӧ.
«Еджыд рӧм мунӧ сьӧд дінӧ, — мӧвпыштіс штопайтчан ем. — Ӧні ме тыдавныджык кута, и ставныс пондасны меӧн любуйтчыны.
Сӧмын эськӧ меным оз ков висьмыны саридз висьӧмӧн.
Ме ог вермы терпитны сійӧс.
Ме ӧд сэтшӧм нежнӧй».
Но ем эз висьмы.
«Тыдалӧ, саридз висьӧмыд менӧ оз босьт, — думыштіс сійӧ. — Зэв бур, кор тэнад стальнӧй кынӧм пытшкӧс, такӧд тшӧтш некор не вунӧдны, мый прӧстӧй смертнӧйясысь сулала вылынджык.
Вот ӧні ме дзикӧдз вои ас садьӧ.
Нежнӧй созданиеясыд, вӧлӧмкӧ, чорыда вермӧны водзсасьны невзгодаяслы паныд».
— Крак! — шуис кольк кыш.
Сы вывті муніс груз тыра телега.
— Ой, кутшӧм сьӧкыд! — горӧдіс штопайтчан ем. — Ӧні нин ме дзик висьма.
Ме ог выдержит!
Ог выдержит!
Но сійӧ выдержитіс.
Груз тыра телега важӧн нин саяліс, а штопайтчан ем коли куйлыны улича вылын, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Но и мед, колӧкӧ, куйлӧ.
МИСЬТӦМ УТКАПИ
Лӧсьыд вӧлі кар сайын!
Сулаліс гожӧм.
Муяс вылын зарниасис нин сю, вежӧдіс зӧр, турун вӧлі чӧвтӧма зорӧдъясӧ.
Веж видз вывті тапикасис кузь кока аист да больгис египет ног, — тайӧ кывнас сёрнитны сійӧ велӧдчис аслас мамыслысь.
Муяс да видзьяс сайын пемдіс ыджыд вӧр, а вӧръясас дзебсисны джуджыд лӧз тыяс.
Да, лӧсьыд вӧлі кар сайын!
Шонді югдӧдіс важ усадьбасӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма ва тыра джуджыд канаваясӧн.
Став муыс - ӧграда дінсяньыс ва дінӧдзыс - эжмӧдчис лапкоръясӧн, да сэтшӧм гырысьӧн, мый медгырысь коръяс улас посньыдик челядь вермисны сулавны сувтсӧн.
Лапкоръяс чащаын вӧлі сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, кыдзи сьӧд вӧр шӧрын, и вот сэнітӧ и пукаліс колькъяс вылас утка.
Сійӧ пукаліс нин дыр, и сыысь сійӧ ёнакодь дӧзмис.
Да и гежӧда видлывлісны сійӧс — мукӧд уткаяслы ёнджыка кажитчис канаваясын уявны лапкоръяс улын пукалӧм да сыкӧд крякайтӧм дорысь.
Медбӧрын кольк кышъяс потласисны.
— Пип, пип! — шуисны найӧ.
Быд кольк виж ловзис, да мыччысисны юръяс.
– Кряк, кряк! — вочавидзис утка. - Тэрмасьыштӧй.
Уткапиян муртса кавшасисны кыш пиысь да гӧгӧр кутісны видзӧдавны, видзӧдалісны лапкоръяслысь турунвиж коръяссӧ.
Мамыс налы эз мешайт, — турунвиж рӧм полезнӧй синъяслы.
Ок, кутшӧм ыджыд мирыс! - шуисны уткапиян.
Дерт жӧ!
Ӧні налы кыш пиын куйлӧм дорысь вӧлі вӧляаджык.
— Он-ӧ думайтӧй ті, мый тані и став мирыс? — шуис мамыс. — Ок, сійӧ кутшӧм ещӧ ыджыд!
Сійӧ кыссьӧ ылӧ-ылӧ, сэтчӧ, сад сайӧдз, му сайӧ...
Но, збыль кӧ шуны, сэні ме чужӧмсяньыс эг вӧвлы!..
Но мый, ставныд-ӧ петінныд? — И сійӧ сувтіс кок вылас. — Ок, абу, абу ставныд!
Медыджыд колькйыс век на дзонь!
Да кор нӧ талы воас помыс!
Ме регыд пета терпенньӧысь.
И сійӧ бара пуксис.
— Но кыдзи делӧясыд? — юаліс пӧрысь утка, коді локтіс сійӧс видлыны.
— Да вот, ӧти кольк некыдзи оз пӧжсьы, — шуис том утка. — Пукала, пукала, а сійӧ век на оз пот.
Но зато видзӧдлы посни уткаяс вылас, кодъяс петісны нин!
Прӧстӧ прелесть!
Ставныс, дзик ӧти — батьыс кодьӧсь.
А сійӧ, некытчӧ шогмытӧмыд, весиг ни ӧтчыдысь эз волы видлыны менӧ!
— А ноко, петкӧдлы меным сійӧ кольксӧ, коді оз пот, — шуис пӧрысь утка. — Абу-ӧ сійӧ индюшкалӧн колькйыс!
Вот менӧ коркӧ дзик жӧ тадз пӧръявлісны.
И ноксьӧмыс мыйтӧм менам вӧлі индюшкапиянъяснас.
Тэ он вермы эскыны: найӧ сэтчӧдз полӧны ваысь, мый найӧс он вермы кыскыны канаваӧ.
Ме нин чушки, крякайті, и прӧста йӧткалі найӧс ваас — оз мунны, да и пом!
Вайлы ме ещӧ видзӧдла!
Но, сідз и эм!
Индюшка кольк!
Шыбит вай сійӧс да мун, велӧд ассьыд пиянтӧ плавайтны!
— Ог, ме пукалышта нин, — шуис том утка. — Ме сы мында терпиті, мый ещӧ на позьӧ терпитыштны.
— Но, и пукав! — шуис пӧрысь утка да муніс.
Медбӧрын поті и ыджыд кольк.
— Пип!
Пип! — кыліс чипӧстӧм да уси кольк пытшкысь.
Но кутшӧм сійӧ вӧлі ыджыд да мисьтӧм!
Утка видзӧдліс сы вылӧ став боксянь да шеныштіс бордъяснас.
— Мисьтӧм урӧд! — шуис сійӧ. — Ньӧти абу мукӧдъясыс кодь!
Абу-ӧ збыльысь тайӧ индюкпи?
Но, да ваас сійӧ менам пыралас на, мед кӧть меным сійӧс лоӧ и вынӧн йӧткыштны сэтчӧ!
Мӧд луннас поводдяыс лои зэв мича, шонді сявкйис-койис югӧръяссӧ и турунвиж лапкоръяс вылӧ.
Аслас став семьяӧн утка мӧдӧдчис канава дінӧ.
Буз! — и сійӧ лои ваын.
– Кряк-кряк!
Ме бӧрся!
Ӧдйӧ! — чукӧстіс сійӧ, и уткапиян ӧта-мӧд бӧрсяныс сідзжӧ бузнитчисны ваӧ.
Первойсӧ ваыс найӧс вевттис юр вывтіыс, но найӧ пыр жӧ мыччысисны да зэв бура пондісны вартчыны водзӧ.
Налӧн лапаясыс сідзи и мӧдісны уджавны, сідзи и мӧдісны уджавны.
Весиг мисьтӧм, руд уткапиыс эз кольччы мукӧдъяссьыс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ индюкпи? — шуис утка. — Со кутшӧм мичаа лапаяснас сынӧ!
И кутшӧм веськыда кутсьӧ!
Абу, тайӧ менам аслам пи.
Да сійӧ ньӧти абу и мисьтӧм, видзӧдлыны кӧ сы вылӧ бурджыка.
Но, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык ме бӧрся!
Ме тіянӧс нуӧда ӧні обществоӧ, — ми мунам птичӧй дворӧ.
Сӧмын ме дінынджык век лоӧй, медым некод эз тальччы тіян вылӧ, да видзчысьӧй каньясысь!
Регыд воисны и птичӧй дворӧ.
А кутшӧм шум сэні вӧлі!
Кык утка семья косясисны ӧти чери юр вӧсна.
А бӧрынас тайӧ чери юрыс сюри каньлы.
— Тадзи век овлывлӧ свет вылын! — шуис утка да кывнас нюлыштіс нырсӧ — сійӧ и ачыс эськӧ эз ӧткажитчы чери юр видлӧмысь. - Но, но, восьлалӧй зільджыка! — шуис сійӧ,  уткапиян дорӧ бергӧдчиг. — Крякнитӧй да копыртчылӧй эсійӧ пӧрысь уткаыслы!
Сійӧ тані ставсьыс медся знатнӧй.
Сійӧ испанскӧй пӧрӧдаысь да сійӧн татшӧм госа.
Аддзанныд, сылӧн лапа вылас гӧрд лӧскуттор?
Кутшӧм мича!
Тайӧ медся ыджыд отличие, кутшӧм сӧмын вермас лоны уткалӧн.
Тайӧ лоӧ, мый сійӧс оз кӧсйыны воштыны — тайӧ лӧскуттор сертиыс сразу жӧ сійӧс тӧдасны и йӧз и пемӧсъяс.
Но, ӧдйӧ!
Да энӧ лапаястӧ ӧтлаалӧ!
Бура воспитайтӧм уткапилы лапаяссӧ колӧ ортсылань бергӧдӧмӧн кутны.
Вот тадзи!
Видзӧдӧй.
Ӧні копыртлӧй юрнытӧ да шуӧй: «Кряк!»
Найӧ сідзи и вӧчисны.
Но мукӧд уткаясыс видзӧдлісны на вылӧ да гораа пондісны сёрнитны:
— Но вот, ещӧ дзонь арава!
Быттьӧкӧ натӧг ми этшаӧн вӧлім!
А ӧтиыс кутшӧм мисьтӧм!
Сійӧс ми некыдз нин терпитны ог кутӧй!
И сэки жӧ ӧти утка локтіс сы дінӧ да нырнас кокыштіс сьыліас.
— Эновтӧй сійӧс! — шуис утка-мамыс. — Сійӧ ӧд тіянлы немтор эз вӧч!
— Шуам сідз.
Но сійӧ сэтшӧм ыджыд да тешкодь! — ропкыштіс скӧр утка. — Сійӧс колӧ буракодь велӧдыштны!
- Бурӧсь тэнад пияныд! — шуис гӧрд лӧскутторъя пӧрысь утка. — Ставныс зэв шаньӧсь, ӧтиысь кындзи...
Тайӧ абу удайтчӧма!
Бур эськӧ сійӧс выльысь вӧчны!
— Тайӧ некыдз оз позь! — вочавидзис утка-мам. — Сійӧ мисьтӧм, но сьӧлӧмыс сылӧн бур.
А плавайтӧ сійӧ оз лёка, весиг лысьта шуны, мукӧдъяссьыс бурджыка.
Ме думысь, олыштас да рӧвняйтчас мукӧдыскӧд и лоас ичӧтджык.
Сійӧ вывті дыр куйліс кольк пиын, сійӧн и эз удайтчы. — И сійӧ гыжйыштіс сылысь мышсӧ да шыльӧдіс гӧнъяссӧ. — Сыысь кындзи, сійӧ ай-утка, а ай-уткалы мичлуныс оз нин сэтшӧма ков.
Ме думайта, мый сійӧ лоӧ ён да писькӧдас аслыс олӧмас туй.
— Мукӧд уткапияныд вывті, вывті шаньӧсь! — шуис пӧрысь утка. — Овмӧдчӧй кыдзи гортын, а аддзанныд кӧ чери юр, верманныд вайны сійӧс меным.
Вот уткапиян кутісны овны кыдзи гортын.
Сӧмын коньӧр уткапиӧс, коді кольк пиысь петіс медбӧрын да вӧлі сэтшӧм мисьтӧм, быдӧн ӧбӧдитісны.
Сійӧс кокалісны, тойлалісны да дӧзмӧдісны эз сӧмын уткаяс, но весиг и курӧгъяс.
— Вывті ыджыд! — шулывлісны найӧ.
А индейскӧй петук, коді рӧдитчис шпораа кокъясӧн да сы вӧсна лыддис асьсӧ императорӧн, зэвтчис и, быттьӧ корабль став парусъяснас, уськӧдчис веськыда уткапи вылӧ, видзӧдліс сы вылӧ да скӧрысь пондіс котсьыны; сылӧн сорсыс вир кодьӧдз гӧрдӧдіс.
Коньӧр уткапи эз тӧд, мый сылы вӧчны, кытчӧ воштысьны.
И колӧ жӧ вӧлі сылы чужны татшӧм мисьтӧмӧн, мый птичӧй дворыс ставнас сералӧ сы вылын!
Тадзи коли медводдза луныс, а сэсся ещӧ на лои омӧльджык.
Ставныс пыр вӧтлісны коньӧр уткапиӧс, весиг чойясыс да вокъясыс скӧра шулывлісны сылы: «Кӧть мед эськӧ кань пышйӧдіс тэнӧ, урӧдӧс!»
А мамыс содтывліс: «Мед менам синъясӧй оз аддзыны тэнӧ!»
Уткаяс нетшкисны сылысь гӧнсӧ, курӧгъяс кокалісны, а ныв, коді пӧткаяслы сетлывліс сёян, йӧткаліс сійӧс кокнас.
Медбӧрын уткапи эз кут вермыны терпитны.
Котӧртіс двор вомӧн и — потшӧс вомӧн веськыда ёст кустъяс пиӧ!
Посни лэбачьяс, кодъяс пукалисны увъяс вылас, жбыркнитісны да лэбисны став сторонаӧ.
«Тайӧ сыыс, мый ме сэтшӧм мисьтӧм!» — мӧвпыштіс уткапи да синсӧ куньӧмӧн уськӧдчис котӧртны, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Сійӧ котӧртіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз во нюрӧдз, кӧні олісны дикӧй уткаяс.
Тані куйліс сійӧ дзонь вой.
Сійӧ мудзис, и сылы вӧлі зэв шог.
Асывнас дикӧй уткаяс чеччисны позъяссьыс да аддзисны выль ёртӧс.
— Кутшӧм тайӧ пӧтка? — юалісны найӧ.
Уткапи бергаліс да копрасис быд бокӧ, кыдзи кужис.
— Но и мисьтӧм жӧ тэ! — шуисны дикӧй уткаяс. — Но миянлы сэтчӧдз абу мог, сӧмын, пӧжалуйста, миянкӧд рӧднитчыны эн думайт.
Коньӧрӧй!
Кысь нин сылы вӧлі мӧвпавны та йылысь!
Сӧмын эськӧ мед лэдзисны сылы пукыштны тані камышъяс пӧвстас да юыштны нюр васӧ, — унджык йылысь сійӧ и эз мӧвпав.
Тадзи сійӧ пукаліс нюрын кык лун.
Коймӧд лунас воисны сэтчӧ кык дикӧй дзодзӧг.
Найӧ сӧмын неважӧн на велалісны лэбавны да сы вӧсна ёна важничайтісны.
— Кывзы, другӧ! — шуисны найӧ. — Тэ сэтшӧм тешкодь, мый тешкодь тэ вылӧ видзӧдны.
Кӧсъян ёртасьны миянкӧд?
Ми прӧст лэбачьяс - кытчӧ кӧсъям, сэтчӧ и лэбам.
Тані матын эм нӧшта нюр, сэні олӧны вывті шань дикӧй дзодзӧг-барышняяс.
Найӧ кужӧны шуавны: «Рап, рап!»
Тэ сэтшӧм тешкодь, мый на дінын тэнад лоас ыджыд успех!
— Пиф!
Паф! — друг кыліс нюр весьтын, и кыкнан дзодзӧгыс усины камышъяс пӧвстӧ кулӧмаӧн; ваыс гӧрдӧдіс вирысла.
Пиф!
Паф! — кыліс бара, да камышъяс пиысь кыпӧдчисны дикӧй дзодзӧгъяслӧн дзонь стая.
Лыйӧм муніс лыйӧм бӧрын.
Вӧралысьяс кытшалісны нюрсӧ гӧгӧрбок; мукӧдъясыс весиг пуксялісны нюр весьтын ӧшалысь пу увъяс вылӧ да лыйсисны вылісяньыс.
Кельыдлӧз тшын кымӧрӧн гартіс пуяссӧ да паськаліс ва весьтын.
Нюрӧд котралісны вӧралан понъяс.
Сӧмын и кылӧ вӧлі — шлёп! шлёп!
Камыш качайтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Коньӧр уткапи вӧлі кулӧма нисьӧ ловъя повзьӧмысла.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі дзебны юрсӧ борд улас, кыдзи друг сы водзын лои вӧралан пон, кывсӧ нюжӧдӧма, синъясыс скӧрысь югъялісны.
Сійӧ видзӧдліс уткапи вылӧ, жергӧдіс ёсь пиньяссӧ да — шлёп, шлёп — котӧртіс водзӧ.
«Эз вӧрзьӧд, — мӧвпыштіс уткапи да кокньыдджыка лолыштіс. — Тыдалӧ, ме сэтшӧм мисьтӧм, мый весиг понлы прӧтивнӧ менӧ сёйны!»
И сійӧ дзебсис камышъяс пӧвстӧ.
А сы юр весьтын сідзи и шутьлялісны дрӧб тусьяс, кыліс лыйсьӧм шы.
Лыйсьӧмыс лӧнис сӧмын рытъявылыс, но уткапи дыр на ещӧ поліс вӧрзьӧдчыны.
Коли некымын час.
Медбӧрын сійӧ чеччис, видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок да мӧдіс котӧртны водзӧ видзьяс да муяс вывті.
Пӧльтіс сэтшӧм ён тӧв, мый уткапи ӧдва-ӧдва вермис мунны.
Вой кежлас воис сійӧ гӧлиник керка дорӧ.
Керкаыс сэтшӧма важмӧма, мый гӧтов вӧлі пӧрны, да эз тӧд кутшӧм бок вылӧ, сы вӧсна и сулаліс.
Тӧлыс сідзи и нетшкис уткапиӧс, — ковмис топӧдчыны самӧй муас, медым эз нӧбӧд.
Шуд вылӧ, сійӧ аддзис, мый керка ӧдзӧсыс чеччыштӧма ӧти дзир йывсьыс да сэтшӧм пӧлӧса ӧшалӧ, мый костӧдыс кокниа позьӧ пырны керкаас.
Тадз сійӧ и вӧчис.
Керкаас оліс пӧчӧ аслас канькӧд да курӧгкӧд.
Каньсӧ сійӧ шуис «пиукӧн»; кань кужис кусньӧдлыны мышсӧ, кургыны да весиг лэдзавны бикиньяс, но та могысь колӧ вӧлі сійӧс малыштны гӧн паныд.
Курӧгыслӧн кокъясыс вӧліны дженьыдикӧсь, ичӧтикӧсь, и сы вӧсна сійӧс и нимтісны «Дженьыд кокӧн».
Сійӧ бура вайис кольк, и пӧчӧ радейтіс сійӧс, кыдзи нылӧс.
Асывнас аддзисны уткапиӧс.
Кань кутіс мургыны, а курӧг котсьыны.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — юаліс пӧчӧ.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да пельӧсысь аддзис уткапиӧс, но омӧлик синъясыс вӧсна чайтіс, мый сійӧ гортсьыс ылалӧм госа утка.
— Вот тайӧ и находка! — шуис пӧчӧ. — Ӧні менам лоӧны утка колькъяс, сӧмын абу кӧ тайӧ ай-утка.
И решитіс кольны горттӧм уткасӧ ас дорӧ.
Коли недель куим, а уткасянь кольк век эз вӧв.
Керкаын настоящӧй кӧзяинӧн вӧлі кань, а кӧзяйкаӧн курӧг.
Кыкнанныс пыр шулывлісны: «Ми и став светыс!»
Найӧ лыддисны асьнысӧ свет джыннас и сыкӧд тшӧтш — медбур джыннас.
Правда, уткапилы кажитчис, мый та йылысь вермас лоны и мукӧдпӧлӧс мӧвпъяс.
Но курӧг тадзи думыштны эз лэдзлы.
— Кужан тэ кольк вайны? — юаліс сійӧ уткапилысь.
— Ог!
— Сідзкӧ и кут кывтӧ кӧртӧд йылын!
А кань юаліс:
— Кужан тэ мыштӧ кусньӧдлыны, лэдзавны бикиньяс да кургыны?
— Ог!
— Сідзкӧ эн и сюйсьы аслад мӧвпӧн, кор вежӧра йӧз сёрнитӧны!
И уткапи пукаліс пельӧсын йӧжгыльтчӧмӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд ӧдзӧс паськыда воссис, да жырйӧ пырисны сӧстӧм сынӧд, шонді.
Уткапилы сэтшӧм окота лои петавны, лои плавайтыштны, мый сійӧ эз вермы кутчысьны да та йылысь висьталіс курӧглы.
— Мый ещӧ думыштін? — мӧдіс пинявны сійӧс чипан. — Немтор он вӧч, вот тэныд юрад и пырӧ быдсяма чепухаыс!
Тэ вай кольк либӧ кургы, сэки йӧйруыд и прӧйдитас!
— Ок, плавайтны сэтшӧм лӧсьыд! — шуис уткапи. — Кутшӧм ыджыд удовольствие увлань юрӧн сунны медся джуджыдінас.
— Вот тайӧ и удовольствие, — шуис курӧг. — Тэ дзикӧдз йӧймӧмыд!
Юав каньлысь, — сійӧ быдӧнысь медся тӧлка, кодӧс ме тӧда, — кажитчӧ-ӧ сылы плавайтны да сунавны.
Ас йылысь ме ог нин кут сёрнитны!
Юав, медбӧрын, миян пӧчӧ-госпожалысь, сыысь тӧлкаыс, дерт, некод нин абу свет вылас!
Сійӧ тэныд висьталас, радейтӧ-ӧ сійӧ сунавны увлань юрӧн медся джуджыдінас.
— Ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй! — шуис уткапи.
— Ми кӧ тэнӧ ог гӧгӧрво, сідзкӧ коді нӧ тэнӧ гӧгӧрвоас!
Мый нӧ, тэ кӧсъян лоны тӧлкаджыкӧн каньысь да миян госпожаысь, ог нин пондӧ сёрнитны ме йылысь?
Эн йӧйтав, а висьтав пасибӧ ставсьыс, мый тэныд бурсӧ вӧчисны!
Тэнӧ лэдзисны овны, шонтісны, тэ веськалін сэтшӧм обществоӧ, кӧні верман мыйсюрӧ вылӧ велӧдчыны.
Но тэ тыртӧм юр, тэкӧд и сёрнитнысӧ оз сулав.
Тэ нин эскы меным!
Ме кӧсъя тэныд бур, сійӧн и вида тэнӧ.
Тадзи пыр вӧчӧны прамӧй ёртъясыд!
Старайтчы кольк вайны либӧ велӧдчы кургыны да бикинь лэдзавны!
— Ме думайта, меным бурджык мунны татысь, кытчӧ синъяс видзӧдӧны! — шуис уткапи.
— Но, и мун колӧкӧ! — вочавидзис курӧг.
И уткапи муніс.
Сійӧ плавайтіс да суналіс увлань юрӧн, но век жӧ важ моз гӧгӧр сералісны сы вылын да нимтісны сійӧс мисьтӧмӧн.
Воис ар.
Пуяс вылын коръясыс вижӧдісны да рудӧдісны.
Найӧ сідз и киссисны увъясысь, а тӧлыс нетшкис да бергӧдліс найӧс сынӧдас.
Лои зэв кӧдзыд.
Сьӧкыд кымӧръяс кисьтісны му вылӧ то шер, то лым.
Весиг кырныш пукаліс потшӧс вылын да горштырнас кравгис кӧдзыдысла.
Брр!
Кынман ӧти думыштӧмысь татшӧм кӧдзыд йывсьыс!
Омӧль вӧлі коньӧр уткапилы.
Ӧтчыд рытланьыс, кор енэжын дзирдаліс на шонді, вӧр сайсянь кыпӧдчис зэв мича гырысь пӧткаяслӧн дзонь стая.
Татшӧм мича пӧткаяссӧ уткапи некор на ещӧ эз аддзывлы — ставныс найӧ вӧліны лым кодь еджыдӧсь, кузь сьыліаӧсь.
Тайӧ вӧліны юсьяс.
Налӧн горзӧмыс вӧлі мунӧ труба шылань.
Найӧ ӧвтыштісны лӧсьыд, ыджыд бордъяснас да кӧдзыд лудъяс вылысь лэбзисны шоныдінӧ, лӧз саридз сайӧ.
Найӧ кыпӧдчисны вылӧ-вылӧ, а коньӧр уткапи кутіс гӧгӧрвотӧма волнуйтчыны.
Сійӧ пондіс бергавны ваын дурпоп моз, нюжӧдіс сьылісӧ да сідзжӧ горӧдіс, да сэтшӧм гораа да тешкодя, мый весиг ачыс повзис.
Ок, сійӧ эз вермы вештыны синсӧ тайӧ мича да шуда пӧткаяс вылысь, а кор найӧ дзикӧдз саялісны, суніс ва пыдӧсӧдзыс, петіс бӧр да дыр на эз вермы успокоитчыны.
Уткапи эз тӧд, кыдзи шуӧны тайӧ пӧткаяссӧ, эз тӧд, кытчӧ найӧ лэбӧны, но радейтіс найӧс, кыдзи эз радейтлы ӧнӧдз некодӧс свет вылас.
На мичлун вылӧ сійӧ эз вежав.
Сылы весиг юрас эз волы, мый сійӧ вермас лоны сэтшӧм жӧ мичаӧн, кыдзи найӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі зэв рад, уткаяс кӧ ас дінсьыс эз вӧтлыны сійӧс.
Коньӧр мисьтӧм уткапи!
Тӧв сувтіс кӧдзыдысь-кӧдзыд.
Уткапилы колӧ вӧлі шойччывтӧг плавайтны ва вылын, медым не лэдзны васӧ дзикӧдз кынмыны, но восьсаиныс, кӧні сійӧ уяліс, быд войӧ чиніс и чиніс.
Кӧдзыдыс вӧлі сэтшӧм, мый весиг йиыс потласис.
Уткапи мудзлытӧг уджаліс лапаяснас.
Бӧръявылыс сійӧ дзикӧдз петіс эбӧссьыс, нюжӧдчис да и кынмис йи бердас.
Водз асылын сэті прӧйдитіс крестьянин.
Сійӧ аддзис йиӧ кынмӧм уткапиӧс, жугӧдіс йисӧ аслас пу кӧмнас да нуис джынвыйӧ ловъя пӧткаӧс гӧтырыслы.
Уткапиӧс шонтісны.
Челядь думыштісны ворсыштны сыкӧд, но уткапилы кажитчис, мый найӧ кӧсйӧны ӧбидитны сійӧс.
Сійӧ чепӧсйис повзьӧмысла да веськаліс веськыда йӧв тыра пӧдӧнчаӧ.
Йӧлыс резыштчис.
Кӧзяйка горӧдіс да пондіс шенасьны кияснас, а уткапи котраліс жырйӧд, лэбзис вый пельсаӧ, а сэсянь — пызь бӧчкаӧ.
Батюшки, мый кодь ӧні сійӧ вӧлі!
Нывбаба вӧтлысис сы бӧрся шом босьталан щипцыӧн; челядь котралісны, весиг ӧта-мӧдсӧ кок йывсьыс уськӧдлісны, сералісны и чилзісны.
Бур, мый ещӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса, — уткапи чепӧсйис, уськӧдчис кустъясӧ, веськыда выльӧн усьӧм лым вылӧ, да дыр сэні куйліс пӧшти садьтӧгыс.
Вӧлі эськӧ вывті шог висьтавлыны уткапилысь тайӧ кӧдзыд тӧвся став шогсӧ.
Бӧръяпомыс шондіыс бара шонтіс мусӧ аслас шоныд югӧръяснас.
Воис тулыс.
Уткапи петіс камышъяс пиысь, кӧні сійӧ дзебсясис тӧвбыд, шеныштіс бордъяснас да лэбзис.
Сылӧн бордъясыс ӧні вӧліны важсьыс ёнджыкӧсь, найӧ шумитӧмӧн ӧдйӧ нуисны сійӧс водзӧ.
Эз на вевъяв и думыштнысӧ, кыдзи воис ыджыд садйӧдз.
Сулалісны дзоридзалысь яблоняяс, чӧскыд дука сирень копрӧдліс ассьыс турунвиж кузь вожъяссӧ чукыльӧсь канава весьтын.
Ок, кутшӧм вӧлі лӧсьыд тані, кыдзи тані ӧвтіс тулысӧн!
И друг тростник чаща пиысь петісны куим мича еджыд юсь.
Найӧ плавайтісны сэтшӧм кокниа да мичаа, быттьӧ исковтісны ва вывтіыс.
Уткапи тӧдіс тайӧ мича пӧткаяссӧ, и сійӧс босьтіс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шог.
«Лэба на дінӧ, тайӧ мича пӧткаяс дінас.
Найӧ, тӧдӧмысь, кокаласны менӧ кувтӧдз сы вӧсна мый ме, татшӧм мисьтӧм лэбач, смелмӧдчи матыстчыны на дінӧ.
Но мед!
Бурджык кувны найӧ кучкалӧмысь курӧгъяс да уткаяс кокалӧм дорысь, пӧткаясӧс видзысь чужъялӧмъясысь да тӧлын кӧдзыд да тшыгъялӧм терпитӧм дорысь!»
И сійӧ лэччис ва вылӧ да кутіс кывтны паныд мича юсьяслы, кодъяс, кор аддзисны сійӧс, кутісны ӧвтчыны бордъяснас да тшӧтш кывтны сы дінӧ.
— Виӧй менӧ! — шуис коньӧр уткапи да улӧдз лэдзис юрсӧ.
И друг рӧмпӧштан кодь сӧстӧм ваысь сійӧ аддзис ассьыс вуджӧрсӧ.
Но сійӧ ӧні эз нин вӧв пемыдруд рӧма мисьтӧм уткапиӧн, а еджыд юсьӧн!
Ӧні уткапи вӧлі весиг рад, мый сійӧ терпитіс сы мында шог.
Сійӧ уна терпитіс да сы вӧсна вермис бурджыка донъявны ассьыс шудсӧ.
А гырысь юсьяс уялісны сы гӧгӧр да шыльӧдісны сійӧс асланыс ныръясӧн.
Тайӧ кадас садйӧ котӧртісны челядь.
Найӧ кутісны шыблавны юсьяслы нянь крӧшкияс да сю тусьяс, а медічӧтыс на пиысь горӧдіс:
— Выль воӧма!
Выль воӧма!
И мукӧдыс ставныс пондісны горзыны:
— Выль, выль!
Челядь клопайтісны кияснас да радысла йӧктісны.
Сэсся найӧ котӧртлісны бать-мамысла да бара кутісны шыблавны ваӧ нянь да пирожнӧй крӧшкияс.
И челядь и гырысьяс сёрнитісны:
— Выль юсьыс ставсьыс бур!
Сійӧ сэтшӧм том да мича!
И пӧрысь юсьяс копыртлісны юрсӧ сы водзын.
А сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши да дзебис юрсӧ борд улас, ачыс эз тӧд мыйла.
Дум вылас сылы уси сійӧ кадыс, кор быдӧн сералісны сы вылын да вӧтлісны сійӧс.
Но ставыс тайӧ колис бӧрӧ.
А ӧні йӧз шуӧны, мый сійӧ медся мича став мича юсьяс пӧвстын.
Сирень копрӧдліс сылы валань чӧскыд дука вожъяссӧ, а шондіыс сявкйис ассьыс  шоныд югӧръясӧн...
И вот сылӧн бордъясыс кутісны шумитны, лӧсьыд сьыліыс веськаліс, а морӧссьыс петіс радлана горӧдӧм:
— Эг, ме татшӧм шуд йывсьыд эг и мечтайтлы, кор вӧлі ещӧ мисьтӧм уткапиӧн на!
КОРОЛЬЛӦН ВЫЛЬ ПАСЬКӦМ
Зэв важӧн свет вылын овліс король, коді стасть кыдзи радейтіс паськӧм и став сьӧмсӧ видзліс сы вылӧ.
Сійӧ вӧчавліс парадъяс, кар сайӧ гуляниеяс, быд лун ветліс театрӧ сӧмын сы вӧсна, медым петкӧдлыны ассьыс выль паськӧмсӧ.
Лунлӧн быд час вылӧ сылӧн вӧлі аслыспӧлӧс комзол, и кыдз шуӧны корольяс йылысь: «Король сӧветын», сідз сы йылысь пыр шулісны: «Король гардеробнӧйын».
Кар, кӧні оліс король, вӧлі ыджыд да йӧза, пӧшти быд лун сэтчӧ волывлісны мукӧд канмуысь гӧсьтъяс, и вот, ӧтчыд воисны кык ылӧдчысь морт.
Ылӧдчысьяс висьтасисны, мый найӧ нималана ткачьяс и мый найӧ кужӧны кыны сэтшӧм чудеснӧй ткань, сыысь бурджыксӧ он вермы аддзыны.
Тайӧ тканьыс медся мича краскаысь да кыӧма медся мича узоръясӧн, но, таысь кындзи, сійӧ обладайтӧ чудеснӧй свойствоӧн: лоӧ тыдавтӧмӧн быд мортлы, коді оз ас инын пукав либӧ зэв йӧй.
«Вот тайӧ эськӧ вӧлі бур, — мӧвпыштіс король. — Пасьталан татшӧм платтьӧтӧ - да сразу тыдалӧ, коді менам королевствоын оз ас местаын пукав.
А нӧшта ме кута торйӧдны тӧлка йӧзсӧ йӧйясысь!
Мед меным ӧдйӧнджык кыасны тайӧ дӧрасӧ!»
И сетіс сійӧ ылӧдчысьяслы уна сьӧм да тшӧктіс налы пыр жӧ босьтчыны уджӧ.
Ылӧдчысьяслы сувтӧдісны кык кыан станок да мӧдісны петкӧдлыны, быттьӧкӧ уджалӧны, а станокъяс вылас асланыс дзик нинӧмыс эз вӧв.
Ылӧдчысьяс асланыс удж вылӧ быд лун корисны вӧсньыдик шӧвк да сӧстӧм зарни, зепталісны ставсӧ да водзӧ мӧдісны уджавны тыртӧм станокъяс сайын сёр войӧдз.
«Бур эськӧ видзӧдлыны, кыдзи мунӧ уджыс!» — мӧвпыштіс король, но гудыр лои лов вылас сэки, кор сылы дум вылас уси тканьлӧн чудеснӧй свойствоыс.
Дерт, нинӧм вӧлі сылы ас вӧснаыс повны, но век жӧ артыштіс, мый бурджык мед кодкӧ мӧд видзӧдлас.
«Ыстыла ме на дінӧ ассьым пӧрысь честнӧй министрӧс, — мӧвпыштіс король. — Кодлы, кыдз не сылы, аддзыны дӧрасӧ, ӧд сійӧ тӧлка и честьӧн занимайтӧ ассьыс местасӧ».
И вот, пӧрысь министр пырис жырйӧ, кӧні кык ылӧдчысь пукалісны тыртӧм станокъяс сайын.
«Вот тэныд и на! — думыштіс министр. — Ме ӧд нинӧм ог аддзы!»
Но тайӧс сійӧ гораа эз шу.
Ылӧдчысьяс корӧны сійӧс локны матӧджык, юасьӧны, гажаӧсь-ӧ краскаясыс, бурӧсь-ӧ серъяс, и та дырйи индалӧны тыртӧм станокъяс вылӧ, и коньӧр министр, кӧть кыдзи синъяссӧ эз паськӧдлы, век жӧ нинӧм эз аддзы, дай нинӧм вӧлі аддзынысӧ.
— Енмӧй! - мӧвпаліс сійӧ. - Збыль ӧмӧй ме бӧб?
Вот мый йылысь нин некор эг думыштлы!
Мед сӧмын некод оз тӧдлы та йылысь!..
Ог ӧмӧй шогмы аслам должностьӧ да?..
Оз, некыдз оз позь признайтчыны, мый ме ог аддзы тканьсӧ.
— Мый нӧ ті нинӧм онӧ шуӧй? — юаліс ткачьяс пиысь ӧти.
— О, тайӧ зэв мича! — шуис пӧрысь министр ӧчки пырыс видзӧдіг. - Кутшӧм сер, кутшӧм краскаяс!..
Да, да, ме висьтала корольлы, мый меным вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис тіян уджныд!
— Радӧсь старайтчыны! — шуисны ылӧдчысьяс да мӧдісны ошкыны асланыс ткань вылысь узоръяссӧ.
Министр кывзіс зэв сюся, медым бӧрвылас ставсӧ тайӧс стӧча висьтавны корольлы.
Тадзи сійӧ и вӧчис.
Тайӧ лунсяньыс ылӧдчысьяс кутісны корны ещӧ унджык шӧвк да зарни.
Но ставсӧ тайӧс найӧ бара зепталісны, дӧра вылӧ эз мун ни ӧти сунистор, а асьныс важ мозыс мӧдісны уджавны куш станокъяс вылын.
Кымынкӧ лун мысти ткачьяс дінӧ король мӧдӧдіс мӧд сановникӧс видзӧдлыны, кыдзи мунӧ удж, регыд-ӧ лоӧ дась дӧраыс.
И сыкӧд лои сійӧ жӧ, мый и первойыскӧд.
Сійӧ нин эськӧ сэтшӧма видзӧдіс да видзӧдіс, и боксяньыс видзӧдіс, и увсяньыс, но тыртӧм станокъясысь кындзи нинӧм эз аддзы.
— Но кыдзи?
Збыль, бур дӧра? — юалісны сылысь ылӧдчысьяс да гӧгӧрвоӧдӧны-петкӧдлӧны зэв мича сер, коді быттьӧ и абу вӧвлӧма.
«Дерт, ме абу бӧб, — думайтіс сановник, — но сэки, сідзкӧ, ме абу аслам местаын?
Тешкодь!
Но оз жӧ позь та йылысь висьтасьны!»
И сійӧ кутіс ошкыны тканьсӧ, кодӧс ачыс эз аддзыв, да нимкодясьны чудеснӧй узоръяснас.
— Зэв бур, зэв мича! — висьталіс сійӧ корольлы.
Регыд мысти став карыс пондіс сёрнитны чудеснӧй ткань йылысь.
Медбӧрын король ачыс думыштіс видзӧдлыны сы вылӧ, пока сійӧ эз на вӧв перйӧма станок вылысь.
Придворнӧйяс да вельможаяс дзонь свитаӧн король мӧдӧдчис ткачьяс дінӧ.
Найӧ став вынсьыс кыисны тыртӧм станокъяс сайын.
— Зэв мича?
Збыльысь ӧд мича? — шуисны кык сановникыд. — Он-ӧ кӧсйӧ любуйтчыштны, кутшӧм мича серъясыс, кутшӧм краскаясыс!
И найӧ зурӧдісны чуньяснас кушас, мӧвпалісны, мый ставныс збыльысь аддзасны мича дӧрасӧ.
«Мый нӧ тайӧ? — мӧвпыштіс король. — Ме нинӧм ог аддзы!
Но ӧд тайӧ ужаснӧ!
Збыль ӧмӧй ме бӧб?
Али ме ог туй корольӧ?
Лёкджыксӧ он мӧвпышт!»
— О, да тайӧ зэв мича. - шуис король. - Збыльысь заслуживайтӧ менсьым ошкӧмӧс.
И король радпырысь довкйӧдліс юрнас да видлаліс куш станокъясссӧ да эз кӧсйы висьтасьны, мый нинӧм оз аддзы.
Королевскӧй свита видзӧдіс синъяссӧ паськӧдӧмӧн, но аддзис асланыс повелительысь не унджык.
И век жӧ придворнӧйяс ӧтмоза ӧти бӧрся мӧд шуалісны: «О, тайӧ вывті мича!» — и корольлы сӧветуйтісны тайӧ тканьсьыс вурны аслыс паськӧм локтан торжественнӧй процессия кежлӧ.
Быд ылӧдчысьлы король сетіс орденъяс да придворнӧй ткачьяслысь ним.
Торжествояслы паныд ылӧдчысьяс войбыд пукалісны удж вылын да сотісны дас квайтысь унджык сись.
Ставныслы аддзана вӧлі, мый найӧ зэв тэрмасьӧны ас кадӧ вурны корольлы выль наряд.
Найӧ вӧчисны вид, быттьӧ станок вылысь перйӧны тканьсӧ да ыджыд ножичьясӧн шӧрасьӧны.
А бӧрыннас найӧ кутісны вурны корольлы выль платтьӧ сунистӧм емӧн.
Медбӧрын найӧ юӧртісны:
— Со платтьӧыс дась!
Король пырис на дорӧ аслас медзнатнӧй свитаыскӧд, и ылӧдчысьяс лэптісны вывлань кияссӧ, быттьӧ мыйкӧ кутісны, да шуалісны:
— Со панталонъяс!
Со камзол!
Со мантия! - И сідз водзӧ. - Ставыс чераньвез кодь кокньыд.
Ті весиг онӧ кутӧ чувствуйтны, мый пасьталінныд сійӧс.
— Да, да! — шуалісны придворнӧйяс, но найӧ нинӧм эз аддзыны, да и аддзыныс вӧлі нинӧм.
— Но ӧні пӧрччысьӧй да сувтӧй вот тайӧ ыджыд рӧмпӧштан водзас! — шуисны ылӧдчысьяс. — Ми пасьтӧдам тіянӧс выльӧ, со тані, ыджыд рӧмпӧштан водзас!
Король пӧрччис важ платтьӧсӧ, да ылӧдчысьяс вӧчисны вид, быттьӧ пасьтӧдӧны сы вылӧ паськӧмлӧн ӧти тор бӧрын мӧдӧс.
Петкӧдлісны, мый кизявлӧны кизьяс да бантъяс кӧртавлӧны, а сэсся кияснас паськыда шеныштісны, быттьӧ корольлы пельпом вылас пуктісны королевскӧй мантия.
А король бергаліс рӧмпӧштан водзын да видзӧдіс асьсӧ то ӧти боксянь, то мӧд боксянь.
— Ок, кутшӧма мунӧ!
Ак, кутшӧм лӧсьыда пукалӧ! — вашкӧдісны придворнӧйяс. — Кутшӧмӧсь серъяс, кутшӧмӧсь краскаясыс!
Мича и паськӧм!
— Балдахин виччысьӧ, ваше величество! — висьталіс обер-церемониймейстер. - Сійӧс кутасны нуны тіян весьтын процессияын.
— Ме гӧтов! — шуис король. — Бура-ӧ пукалӧ тайӧ платтьӧыс
И сійӧ бергӧдчис рӧмпӧштан водзас - вед колӧ вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ видзӧдӧ нарядсӧ.
Камергеръясыс, кодъяслы колӧ вӧлі нуны королевскӧй мантиялысь шлейфсӧ, вӧчисны вид, быттьӧ лэптӧны мыйкӧ джоджсьыс, да, кинысӧ водзлань чургӧдӧмӧн, мӧдісны король бӧрся — найӧ эз и лысьтны петкӧдлыны, мый нунысӧ налы дзик нинӧм.
И вот процессия мӧдӧдчис.
Король муніс зэв мича балдахин улын, а йӧз, кодъяс чукӧртчисны уличаяс вылын, сёрнитісны:
— Ок, корольлӧн выль наряд зэв мича!
А шлейфыс кутшӧм мича!
А комзолыс кутшӧм лӧсьыда пукалӧ!
Ни ӧти морт эз кӧсйы висьтавны, мый нинӧм оз аддзы, вед тайӧ эськӧ петкӧдліс, мый сійӧ либӧ бӧб, либӧ оз ас местаын пукав.
И друг кутшӧмкӧ ичӧтик детинка горӧдіс:
— А корольыс ӧд пасьтӧм!
— Ок, кывзӧй жӧ, мый висьталӧ невиннӧй дитяыс! — шуис сылӧн батьыс.
И ставныс кутісны шӧпкӧдчӧмӧн юӧртны ӧта-мӧдыслы кагалысь кывъясссӧ.
— Сійӧ пасьтӧм!
Кага шуӧ, мый сійӧ пасьтӧм!
— Сійӧ пасьтӧм! — друг гораа горӧдісны став йӧзыс.
И корольлы эз ло лӧсьыд: сылы кажитчис, мый йӧзыс правӧсь, но ас кежысь мӧвпаліс: «Колӧ мунны процессиясӧ помӧдзыс».
И сійӧ ещӧ на тшапджыка мӧдіс восьлавны, а камергеръяс тувччалісны сы бӧрся да нуисны шлейф, коді збыльвылас эз вӧв.
КОЛИПКАЙ
Тэ, кӧнкӧ, тӧдан, мый Китайын став олысьясыс китаечьяс и ачыс императорыс китаеч.
Тайӧ вӧлі зэв нин важӧн, но сы вӧсна и колӧ кывзыштны сійӧс, кытчӧдз дзикӧдз эз на вун.
Став мирас эз сюр эськӧ сэтшӧм мича двореч, кутшӧм вӧлі китайскӧй императорлӧн; сійӧ ставнас вӧлі вӧчӧма драгоценнӧй фарфорысь, сэтшӧм рӧшкыд, мый весиг полан сы дінӧ инмӧдчыны.
Садйын быдмисны чудеснӧй дзоридзьяс; медся мича дзоридзьяс дінас вӧлі кӧртавлӧма эзысь кӧлӧкӧльчикъяс; налӧн звӧныс кыскис дзоридзьяс вылас быд восьлалысьлысь внимание.
Вот кутшӧм сюся вӧлі тайӧ думыштӧма!
Садйыс нюжаліс ылӧ-ылӧ, сэтшӧм ылӧ, мый весиг садовникыс ачыс эз тӧд, кӧні сійӧ помасьӧ.
Садсьыс позьӧ вӧлі веськавны веськыда тшӧкыд вӧрас; сылӧн тшӧкыдінын дзебсясисны джуджыд тыяс, да вӧлі мунӧ дзик лӧз саридз дорӧдз.
Гырысь карабъяс ветлӧдлісны ва весьтас ӧшӧдчӧм пу увъяс улӧд, а налӧн увъяс пиас оліс колипкай, коді сьыліс сэтшӧм мичаа, мый, сылысь сьылӧмсӧ кывзігӧн, весиг гӧль чери кыйысь вунӧдліс аслас тыв йылысь.
«Енмӧй, кутшӧм лӧсьыд!» — чепӧсйыліс бӧръяпом чери кыйысьлӧн.
Свет быдладорпомсянь император юркарӧ волывлісны путешественникъяс; ставныс найӧ нимкодясьлісны лӧсьыд дворечӧн да мича садйӧн, но, кор кывлісны колипкайлысь сьылӧмсӧ, шулісны: «Вот тайӧ ставсьыс бур!»
Гортас воӧм бӧрын путешественникъяс висьтавлісны став аддзылӧм йылысь; учёнӧйяс гижлісны юркар йылысь, император двореч да сад йылысь и некор эз вунӧдлыны казьтыштны колипкай йылысь и весиг пуктылісны сійӧс ставсьыс вылӧ; поэтъяс гижлісны чудеснӧй кывбуръяс бордъя сьылысьӧс чествуйтӧм кузя, коді оліс вӧрын лӧз саридз вадорын.
Небӧгъясыс разавлісны свет пасьталаыс, и вот на пиысь ӧткымын воис и императорӧдз.
Сійӧ пукаліс аслас зарни трон вылын, лыддис-лыддис да юрнас довкйӧдліс: сылы зэв нимкодь вӧлі лыддьыны ошкӧмъяс ас юркарлы, дворечлы да садлы.
«Но колипкайыс ставсьыс бур!» — вӧлі небӧгын.
— Мый нӧ тайӧ? — шензис император. — Колипкай?
А ме ӧд ог и тӧд сійӧс!
Кыдзи?!
Менам государствоын и весиг аслам садйын олӧ сэтшӧм чудеснӧй лэбач, а ме ньӧтчыд на эг кывлы сы йылысь!
Ковмис тӧдмавны сы йылысь небӧгъясысь!
И сійӧ тшӧктіс корны ассьыс первой министрсӧ; тайӧ министрыс вӧлі сэтшӧм тшап, мый кодкӧ кӧ сыысь ичӧтджык чина смелмӧдчас сёрнитны сыкӧд либӧ юавны сылысь мый йылысь кӧ, сійӧ сӧмын вочавидзас: «Пф!», а тайӧ ӧд пӧшти нинӧм оз петкӧдлы.
- Вӧлӧмкӧ, миян тані эм замечательнӧй лэбач, кодӧс шуӧны колипкай.
Сійӧс лыддьӧны медводдза тӧдчанаторйӧн менам ыджыд государствоын. — шуис император. - Мыйла нӧ меным ни ӧтчыд эз докладывайтлыны сы йылысь?
— Ме весиг и эг кывлы сы йылысь! — вочавидзліс медводдза. — Сійӧ некор на эз вӧв представитӧма миян дворечын.
— Став светыс тӧдӧ, мый менам эм, а ме ачым ог тӧд, — шуис император. - Ме кӧсъя, медым талун жӧ рытнас лэбачыс вӧлі тані да сьыліс ме водзын!
— Эг и кывлы тайӧ лэбач йылысь! - мӧдысь шуис медводдза министр. - Но ме корся сійӧс.
Шунытӧ кокни.
А кытысь нӧ сійӧс корсян?
Медводдза министр мӧдіс котравны пос кузя улӧ да вылӧ, залъясӧд да коридоръясӧд, но придворнӧйяс пиысь некод абу кывлӧма колипкай йылысь.
И первой министр бӧр локтіс император дінӧ да доложитіс, мый колипкайыс  абу да абу и вӧвлӧма.
— Ваше величестволы оз ков эскыны быдторйыслы, мый гижӧны небӧгъясын: тайӧ ставыс ылӧдчӧм!..
— Ме кӧсъя кывзыны колипкайӧс.
Сійӧ талун рыт жӧ должен лоны тані!
А индӧм кад кежлӧ кӧ сійӧ оз ло, ме ужин бӧрын тшӧкта кучкавны беддьӧн рушкуад став придворнӧйлы.
— Тзинг-пе! — шуис первой министр да бара мӧдіс котравны пос кузя улӧ да вылӧ, коридоръясӧд да залъясӧд; сыкӧд котралісны став сановникъясыс да придворнӧйясыс — некодлы эз вӧв окота видлыны бедьтӧ.
Ставныслӧн кыв вылас вӧлі ӧти юалӧм: кутшӧм тайӧ колипкай, кодӧс тӧдіс став свет, но ни ӧти морт дворечын.
Бӧръяпом кухняын аддзисны ӧти коньӧр нывкаӧс, коді шуис:
– Енмӧй!
Кыдз не тӧдны колипкйӧс!
Меным тшӧктӧма быд лун нуавны висьысь мамлы императорскӧй кухняысь ӧбед колясъяссӧ.
Олӧ мамӧй дзик саридз дорын, и кор ме бӧр муна и пукся вӧрын шойччыштны, ме быд пӧрйӧ кыла колипкайлысь сьылӧмсӧ.
Синваӧй сідз и доршасьӧ менам синмысь, а сьӧлӧм вылын лоӧ сэтшӧм лӧсьыд, быттьӧ менӧ окалӧ мамӧ.
— Нывка, — шуис первой министр, — ме лэдзла тэнӧ видзӧдлыны, кыдзи сёйӧ ачыс императорыс, нуӧдан кӧ тэ менӧ колипкай дінӧ.
Соловейӧс пригласитӧма талун рыт кежлӧ дворечӧ.
И вот ставӧн мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Медводзын муніс нывка, а сы бӧрся министръяс да сановникъяс.
Мунісны найӧ, мунісны да друг бакӧстіс мӧс.
— О! — шуисны придворнӧйяс. — Со сійӧ.
Кутшӧм вын!
— Тайӧ мӧс баксӧ, — шуис нывка. — Ылын на ещӧ сійӧ инӧдзыс.
И ставӧн мӧдісны водзӧ.
Прудйын пондісны квакайтны лягушкаяс.
— Чудеса, — шуис придворнӧй бонза. — Ӧні ме кыла!
Сійӧ сьылӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи эзысь кӧлӧкӧльчикъяс миян вичкоын.
— Абу, тайӧ лягушкаяс, — бара шуис нывка. — Но ӧні, ме думайта, ми регыд кылам и асьсӧ.
И вот пондіс сьывны колипкай.
— Вот тайӧ колипкай, — шуис нывка. — Кывзӧй, кывзӧй!
А со и ачыс сійӧ! — И нывка петкӧдліс чуньнас ичӧтик рудіник лэбач вылӧ, коді пукаліс увъяс пиын.
— Ӧмӧй! — шуис первой министр. — Некыдз эг куж думыштны, мый тайӧ нималана колипкайыс татшӧм тӧдчытӧм.
Тыдалӧ, сійӧ повзьӧмысла воштіс ассьыс мичсӧ, кор аддзис татшӧм уна знатнӧй йӧзӧс.
— Соловушка! — гораа горӧдіс нывка. — Миян император кӧсйӧ кывзыны тэнсьыд сьылӧмтӧ.
— Зэв рад! — вочавидзис колипкай и мӧдіс гораа да гажаа сьывны.
— Быттьӧ стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс юргӧны! — шуис первой министр. — Видзӧдлӧй, кыдзи уджалӧ тайӧ ичӧт голяыс.
Шемӧс, мый ми ни ӧтчыд эгӧ кывлӧй сійӧс водзджык!
Сылӧн лоас ыджыд успех дворечын.
— Сьывны-ӧ нӧшта меным императорлы? — юаліс колипкай.
Сійӧ думыштіс, мый тані тшӧтш и ачыс императорыс.
— Кывзӧй, господин колипкай, — шуис первой министр, — сійӧ величество император корӧ тіянӧс талун рытнас придворнӧй праздник вылӧ.
Ог сомневайтчы, мый зэв нимкодь лоӧ сійӧ величестволы тіян лӧсьыда сьылӧмысь.
— Менсьым сьылӧмӧс бурджык кывзыны веж вӧрын, — шуис колипкай. — Но ме радпырысь лэбзя тіянкӧд, тайӧ кӧ лоӧ приятнӧ императорлы.
А дворечын сэки ставныс котралісны, гӧтӧвитчисны праздник кежлӧ.
Фарфорӧвӧй стенъясын да стекляннӧй джоджын рӧмпӧштанын моз тыдалісны уна сё сюрс зарни пӧнаръяс; коридоръясас вӧлі радъясӧн-радъясӧн пукталӧма кӧлӧкӧльчикъяса мича дзоридзьяс, кодъяс став тайӧ котралӧмсьыс, зымакылӧмсьыс да тӧвсьыс зильгисны сідз, мый весиг морт гӧлӧс оз вӧлі кыв.
И вот воис рыт.
Ыджыд зал шӧрын, кӧні пукаліс император, сулаліс колипкайлы зарни зіб.
Став придворнӧйясыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь; лэдзисны тшӧтш сулавны ӧдзӧсас и нывкалы - ӧни ӧд сійӧ лоис лейб-пӧварихаӧн.
Ставныс вӧлі вӧччӧмаӧсь зэв мичаа да эз вештывны синъяссӧ ичӧтик рудіник лэбач вылысь, кодлы император меліа довкнитіс юрнас.
И колипкай мӧдіс сьывны сэтшӧм чудеснӧя, мый императорлӧн петіс синваыс да пондіс визувтны чужӧмбан кузяыс.
Сэки колипкай заводитіс сьывны ещӧ гораджыка да ещӧ юмовджыка.
Император  вӧлі вывті рад да шуис, мый колипкайлы ӧшӧдас сьыліас ассьыс зарни туфлипӧвсӧ.
Но колипкай аттьӧаліс да ӧткажитчис.
— Ме аддзылі император синъясысь синва — кутшӧм награда таысь кындзи ещӧ меным колӧ?
И бара мӧдіс юргыны сылӧн чудеснӧй, юмов гӧлӧсыс.
Соловейӧс колисны дворечӧ, сетісны сылы торъя жыр, луннас кыкысь да войнас ӧтчыд лэдзлісны сійӧс гуляйтны да сувтӧдісны сы дінӧ дас кык слуга; быдӧн кутіс шӧвк сунис, кодӧс вӧлі кӧрталӧма колипкай кокӧ.
Ыджыд и удовольствие вӧлі татшӧм гуляйтӧмсьыд!
Став карыс пондіс сёрнитны тайӧ шензьӧдана лэбач йывсьыс, и улича вылын кӧ паныдасясны вӧлі куим тӧдса морт, на пиысь ӧти пырысь-пыр жӧ шуас: «колип», мӧд содтас: «кай», сы бӧрын кыкнаныс ышловзясны да пырысь-пыр гӧгӧрвоасны ӧта-мӧднысӧ.
Дас ӧти лавочник сетісны асланыс пиянлы нимъяс колипкай честь кузя, но весиг ни ӧти на пиысь эз вермы сьывны медпрӧстӧй сьыланкывсӧ.
Но вот ӧтчыд императорлы вайисны «Соловей» гижӧда ящик.
— Тайӧ, тыдалӧ, выль небӧг миян нималана лэбач йылысь, — шуис император.
Но сэні эз вӧв небӧг, а зэв мичаа вӧчӧм ӧтитор: кӧрӧбкаас куйліс искусственнӧй колипкай, коді муніс ловъя вылӧ, но ставнас мичмӧдӧма бриллиантъясӧн, рубинъясӧн да сапфиръясӧн.
Заведитан кӧ вӧлі сійӧс — сійӧ мӧдас сьывны настоящӧй колипкайлысь ӧти сьыланкыв да тірӧдны бӧжнас, коді дзирдаліс зарниӧн да эзысьӧн.
Лэбачлӧн сьыліас вӧлі лента, кытчӧ гижӧма: «Японскӧй императорлӧн колипкайыс нинӧм мында оз сулав китайскӧй император колипкай дінын».
— Кутшӧм мича! — шуисны ставныс, а сылы, коді вайис дона лэбачсӧ, пырысь-пыр жӧ сетісны «придворнӧй колипкайясӧс судзӧдысь» чин.
— Ӧні мед сьыласны ӧтлаын, вот лоӧ дуэт!
Но делӧыс эз мун лад вылӧ: настоящӧй колипкай сьыліс ас ног, а искусственнӧй -  кыдзи заведитӧм шарманка.
Сэки искусственнӧй колипкайӧс тшӧктісны сьывны ӧтнассӧ.
Сылӧн сьылӧмыс сідз жӧ воис сьӧлӧм вылас придворнӧйяслы, кыдзи настоящӧйлӧн, но выль лэбачыд вӧлі вывті мича — сійӧ ставнас сідзи и югъяліс, кыдз браслетъяс да брошкаяс.
Комын куимысь сійӧ сьыліс ӧти и сійӧс жӧ да эз и мудз.
Придворнӧйяс окотапырысь эськӧ ещӧ кывзісны, да император шуис, мый колӧ кывзыштны и ловъя колипкайӧс.
Но кытчӧ нӧ сійӧ воши?
Некод эз аддзыв, кыдзи колипкай жбыркнитіс восьса ӧшиньӧд да лэбзис аслас веж вӧрӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — шуис император, и став придворнӧйясыс нимтісны  колипкайӧс неблагодарнӧй пӧткаӧн.
— Но век жӧ бурджык лэбачыс коли миян ордӧ! — шуисны найӧ, и искусственнӧй колипкайлы лои сьывны сійӧс жӧ комын нёльӧд пӧв.
— Ті аддзанныд, менам ыджыд повелитель, и ті, ыджыд милӧстя господа, — шуаліс сійӧ, — ловъя колипкайыдлысь некор оз позь водзвыв тӧдны, мый сійӧ пондас сьывны, а искусственнӧй колипкайлысь ставсӧ водзвыв тӧдан.
Весиг сійӧс позьӧ разьлыны да видлыны, кыдзи сійӧс вӧчӧма: кыдзи пукталӧма да кыдзи действуйтӧны сы пытшкын став валикъясыс, винтъясыс да пружинаясыс.
— О да, ми сідзи жӧ думайтам, — шуисны придворнӧйяс, а император мӧд вежалуннас жӧ тшӧктіс петкӧдлыны лэбачсӧ йӧзлы.
— Мед и йӧзыс кывзыштасны сійӧс, — шуис император.
Йӧз кывзісны да сэтшӧма пондісны нимкодясьны, быттьӧкӧ бур сорт чай юисны, — тайӧ ӧд дзик китай ног.
Радлӧмысь ставныс ӧти гӧлӧсӧн горзісны: «О!», вывлань лэптывлісны ассьыныс водз чуньяссӧ да довкйӧдлісны юръяссӧ.
Но гӧль чери кыйысьяс, кодъяс кывлісны настоящӧй колипкайӧс, сёрнитісны:
— Абу омӧль и весиг похож, но век жӧ абу сійӧ.
Мыйкӧ оз тырмы сы сьылӧмын, а мый — ми и асьным огӧ тӧдӧй.
Настоящӧй колипкайӧс китайскӧй государствоысь вӧтлӧма.
А искусственнӧй колипкай куйліс император вольпась дорын шӧвк пӧдушка вылын.
Сы гӧгӧр вӧлі тэчӧма став козьналӧм сылы драгоценностьяссӧ.
Искусственнӧй лэбачлы сетісны аслыспӧлӧс ним: «Императорлӧн шуйгаладорса войся пызан вылын первой сьылысь», сы вӧсна мый император лыддис коланаӧнджык сійӧ боксӧ, кодарын вӧлі сьӧлӧмыс, а сьӧлӧмыд шуйга бокас весиг императорлӧн.
Учёнӧйяс гижисны искусственнӧй колипкай йылысь кызь вит том небӧг, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь гӧгӧрвотӧм китайскӧй кывъясӧн.
Но став придворнӧйясыс эскӧдісны, мый найӧ лыддисны да гӧгӧрвоисны ставсӧ — мӧд ногӧн эськӧ найӧс шуисны бӧбъясӧн да кучкалісны бедьясӧн рушкуяс кузяыс.
Тадзи коли дзонь во; император, став дворечыс и весиг став йӧзыс наизусть тӧдісны искусственнӧй колипкай сьыланкывйысь быд нота, та вӧсна сылӧн сьылӧмыс ещӧ ёна кажитчис налы: найӧ асьныс вермисны сьывны лэбач бӧрся.
Ывлавывса детинкаяс сьылісны: «Ци-ци-ци!
Клюк-клюк-клюк!»
Ачыс императорыс сьывліс сійӧс жӧ.
И вот ӧтчыд рытын искусственнӧй колипкай сьыліс император водзын, коді куйліс вольпасьын, да друг сы пытшкын пондіс мыйкӧ чушкыны, дзужгыны, кӧлесаясыс бергалыштісны, и музыка ланьтіс.
Император звирк чеччис да ыстіс корны ассьыс лейб-медиксӧ, но мый нӧ сійӧ вермис вӧчны?
Корисны часовщикӧс, и сійӧ, дыр кад чӧж сёрнитӧм да видлалӧм бӧрас ӧдва дзоньталіс лэбачсӧ да шуис, мый сыкӧд колӧ вӧдитчыны зэв видзчысьӧмӧн: кӧлесаяссьыс посньыдик пиньясыс изсьӧмаӧсь, а выльӧс пуктыны оз позь.
Сӧмын вонас ӧтчыд, да и то ӧдва разрешитісны заведитны заведитны лэбачсӧ.
Коли ещӧ вит во, и канмуӧс суис ыджыд шог: ставныс сэтшӧма радейтісны императорӧс, а сійӧ, кыдз шулісны, вӧлі кулан выйын.
Дасьӧсь нин вӧлі пуктыны выль императорӧс, а йӧз сулалісны ывлаын да юасисны первой министрлысь важ императорлӧн дзоньвидзалун йылысь.
— Пф! — вочавидзліс первой министр да довкйӧдліс юрсӧ.
Кельдӧдӧм да кӧдзалыштӧм император куйліс аслас мича ложаын; став придворнӧйыс лыддис нин сійӧс кулӧмӧн, и быдӧн тэрмасис копыртчывны выль императорлы.
Слугаяс бӧрӧ-водзӧ котралісны дворечӧд да тӧдмавлісны бӧръя юӧръяс, а служанкаяс коллялісны кадсӧ кофе чашка сайын больгигтыр.
Быд залӧ и коридоръясӧ вӧлі вольсавлӧма ковёръяс, медым эз кывны кокшыяс, и дворечын вӧлі шынитӧв.
Но пӧрысь император абу на вӧлі кулӧма, кӧть и куйліс аслас мича ложаын, зарни тугъяса бархатнӧй балдахин улын, дзик вӧрзьӧдчытӧг да кулӧма-кельыд.
Восьса ӧшиньыс пырыс видзӧдіс император вылӧ да искусственнӧй колипкай вылӧ югыд тӧлысь.
Коньӧр император эз вермы лолыштнысӧ, и сылы кажитчис, быттьӧ кодкӧ пукалӧ сы морӧс вылын...
Сійӧ восьтыштіс синсӧ да аддзис, мый сы морӧс вылын пукалӧ Кулӧм.
Сійӧ пасьталіс юр вылас императорскӧй корона, ӧти киас сылысь зарни саблясӧ, а мӧдас — императорскӧй знамя.
А гӧгӧр, бархатнӧй балдахин складкаясысь, видзӧдӧны кутшӧмкӧ тешкодь юръяс: ӧтияс мисьтӧмӧсь да скӧрӧсь, мӧдъяс мичаӧсь да бурӧсь.
Тайӧ вӧліны императорлӧн лёк да бур делӧясыс.
— Помнитан-ӧ тэ тайӧс? — шӧпкӧдіс ӧти скӧр чужӧма юр.
— А тайӧс помнитан? — И висьтавлісны сылы сэтшӧм уна, мый плеш вылас сылӧн чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
— Ме эг и тӧд та йылысь, — шуліс император. — Музыка татчӧ, музыка!
Китайскӧй ыджыд барабанъяс!
Ме ог кӧсйы кывзыны налысь сёрнисӧ!
Но юръяс пыр на сёрнитісны, а Смерть быд кыв бӧрын довкнитліс юрнас.
— Музыка татчӧ, музыка! — горзіс император. — Сьыв кӧть тэ, менам муса лэбачӧй!
Ме козьналі тэнӧ зарниӧн да драгоценностьясӧн, ме ӧшӧді тэныд сьыліад ассьым зарни туфлипӧлӧс — сьыв жӧ, сьыв!
Но лэбач чӧв оліс: некодлы вӧлі сійӧс заведитнысӧ, а мӧд ногӧн сійӧ эз вермы сьывны.
А Смерть пыр видзӧдіс император вылӧ аслас тыртӧм да гырысь син гуранъяснас.
И друг ӧшинь сайын кыліс зэв мичаа сьылӧм.
Тайӧ вӧлі ловъя колипкай.
Сійӧ тӧдмалӧма, мый император висьӧ, да воӧма, медым гажӧдыштны сійӧс.
Соловей сьыліс, и призракъяс пыр кельдӧдісны, а вирыс локтіс император сьӧлӧм дорӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык; ачыс Смертьыс кывзіс колипкайлысь сьылӧмсӧ да ньӧжйӧник шуаліс: «Сьыв, сьыв ещӧ, соловушка!»
— А тэ сетан та пыдди императорлы драгоценнӧй саблясӧ?
И дона знамясӧ?
И коронасӧ? — юасис колипкай.
И Смерть ӧти-мӧд бӧрся сеталіс императорлы сылысь сокровищеяссӧ, а колипкай сьыліс водзӧ.
Вот сійӧ пондіс сьывны лӧнь шойна йылысь, кӧні дзоридзалӧ бузина, чӧскыд дукӧн ӧвтӧны еджыд розаяс да гуясвывса веж туруныс кӧтасьӧ ловъя йӧз синваӧн, кодъяс бӧрдӧны асланыс матысса кувсьӧм йӧз вӧсна...
Сэки Смертьлы лои сэтшӧм окота мунны шойна вылӧ, мый сійӧ гаровтчис еджыд кӧдзыд ру пиӧ да лэбзис ӧшиньӧд.
— Аттьӧ, аттьӧ тэныд, муса лэбачӧй! — шуис император. — Ме тӧдмалі тэнӧ!
Ме вӧтлылі коркӧ тэнӧ аслам государствоысь, а ӧні тэ аслад сьылӧмнад вӧтлін менам вольпась дінысь ужаснӧй призракъяс, вӧтлін весиг Смертьӧс!
Мыйӧн меным наградитны тэнӧ?
— Тэ ӧтчыд наградитлін нин менӧ, — шуис колипкай. — Ме аддзылі синва тэнад синъясысь, кор первойысь сьылі тэ водзын; тайӧс ме некор ог вунӧд.
Синва — медся дона награда сьылысьлы.
Но унмовсьы ӧні да садьмы дзоньвидзаӧн да збодерӧн!
Ме кута унмовськӧдны тэнӧ аслам сьылӧмӧн.
Кор сійӧ садьмис, ӧшиньӧд дзирдаліс нин шонді.
Некод сы слугаяс пиысь эз волы император дінӧ; ставныс думайтісны, мый сійӧ кулі, сӧмын ӧтнасӧн колипкай пукаліс ӧшинь дорын да сьыліс.
— Кольччы ме ордӧ век кежлӧ, — шуис император. — Тэ кутан сьывны, сӧмын кор тэныд окота лоӧ, а искусственнӧй лэбачӧс ме жугӧдла торпыригӧдз.
— Оз ков! — шуис колипкай. — Сійӧ, кыдзи вермис, служитіс тэныд.
Кольӧд сійӧс ас ордад.
Ме ӧд ог вермы овны дворечын.
Ме кута волывлыны тэ дінӧ, кор ачым окотита
Сэки ме быд рыт кута пуксьыны тэнад ӧшинь дорын да сьывны тэныд; менам сьылӧм и гажӧдас тэнӧ и тшӧктас мӧвпыштны.
Ме  кута тэныд сьывны шудаяс да шудтӧмъяс йылысь, буртор да лёктор йылысь, мый вӧчсьӧ тэ гӧгӧр.
Ичӧтик колипкай лэбалӧ быдлаті, пыравлӧ сійӧ гӧль чери кыйысь керка вевт улӧ и сиктса олысьяс дінӧ, кодъяс олӧны дворечсянь ылын.
Ме кута волыны тэ ордӧ да сьывны!
— Кӧсйысь меным ӧтитор!..
— Ставсӧ, мый кӧсъян! — горӧдіс император да чеччис вольпассьыс.
Сійӧ вевъялӧма нин пасьтавны ассьыс сар паськӧмсӧ да топӧдіс сьӧлӧм бердас сьӧкыд зарни саблясӧ.
— Ӧтитор йылысь кора тэнӧ - некодлы эн висьтав, мый тэнад эм ичӧтик лэбач, коді висьтавлӧ тэныд быдтор йылысь.
Тадзи делӧыс пондас мунны бурджыка.
И колипкай лэбзис.
Сэки пырисны придворнӧйяс видзӧдлыны кулӧм император вылӧ — да сідзи и кынмисны порог вылас, а сійӧ шуис налы:
— Видза оланныд!
ТЫВКӦРТ
Муніс салдат туй кузя: ӧти - кык! ӧти - кык!
Сумкаыс мышкас, сабляыс бокас; сійӧ локтіс война вылысь гортас.
И друг туй вылас сылы паныдасис ведьма, улыс вомдорыс сылӧн ӧшӧдчӧма дзик морӧсӧдзыс.
— Видза олан, служивӧй! — шуис сійӧ. — Кутшӧм тэнад мича сабляыд да ыджыд сумкаыд!
Со збодер салдат!
Ӧні ме сета тэныд сьӧм, мыйта лолыд кӧсйӧ.
— Аттьӧ, пӧрысь ведьма! - шуис салдат.
- Аддзан со эсійӧ ыджыд пусӧ?
Сійӧ пытшкӧссяньыс тӧщӧ.
Кай пу вылас — сэні лоӧ горс, тэ и лэччы сэтчӧ, медся улӧдзыс.
А ме коскӧдыд тэнӧ гезйӧн кӧртала да кыска бӧр, кор сӧмын тэ горӧдан.
— А мыйла меным пырны тайӧ горсъяс? — юаліс салдат.
— Сьӧмла, — шуис ведьма. — Тӧд, мый кор лэччан улӧдзыс, аддзан мупытшса кузь туй; сэні дзик югыд — лунын и войын ӧзйӧ уна сё лампа.
Сэсся тэ аддзан куим ӧдзӧс.
Пыр медводдза жыръяс; жыр шӧрсьыс аддзан ыджыд сундук, а сы вылысь понмӧс: синъясыс тайӧ понйыслӧн дзик чай юан блюдъяс ыдждаӧсь.
Но тэ эн пов!
Ме сета тэныд ассьым клетчатӧй лӧз партукӧс, вольсав сійӧс джоджас да повтӧг кватит понсӧ, пуксьӧд сійӧс водздӧра вылӧ, восьты сундуксӧ да босьт сэтысь сьӧмсӧ, мыйта тэныд колӧ.
Тані сӧмын ыргӧн сьӧм; кӧсъян кӧ эзысь — мун мӧд жырйӧ; сэні пукалӧ тэнад мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон.
Сӧмын тэ эн повзьы: пуксьӧд сійӧс водздӧра вылас да босьт аслыд сьӧмсӧ.
А кӧсъян, верман судзӧдны и зарни мыйта колӧ; мун сӧмын коймӧд жырас.
Но понмыслӧн, коді пукалӧ сэні сундук вылас, сылӧн синъясыс башня ыдждаӧсь.
Вот тайӧ пон дак пон!
Но тэ эн пов: пуксьӧд менам водздӧра вылӧ, и сійӧ тэнӧ оз вӧрзьӧд, а тэ босьт аслыд зарни, мыйта кӧсъян.»
— Ставыс тайӧ зэв бур, — шуис салдат. — Но мый тэ менсьым та пыдди пондан корны, пӧрысь ведьма?
Ӧд, мыйкӧ месянь тэныд колӧ жӧ.
— Ме ог босьт тэнсьыд ни ӧти грӧш! — шуис ведьма. — Сӧмын тэ вай меным важ тывкӧрт, кодӧс вунӧдӧма медбӧръясьыс менам пӧчӧй.
— Но, кӧртав менӧ гезйӧн! — тшӧктіс салдат.
— Гӧтов! — шуис ведьма. — А со и менам клеткаа лӧз партукӧй.
И салдат кайис пу вылӧ, лэччис горсъяс да лоис, кыдз шуис ведьма, мупытшса туйын, кӧні ӧзйис сё лампа.
Со сійӧ восьтіс медводдза ӧдзӧссӧ.
Сэні пукаліс дзик чай юан блюдъяс ыджда синма пон да дзоргис салдат вылӧ.
— Но и повзьӧдчысь! — шуис салдат, пуксьӧдіс понсӧ ведьма водздӧра вылӧ да сӧвтіс зеп тырыс ыргӧн сьӧм, сэся пӧдлаліс сундуксӧ, бӧр пуксьӧдіс сэтчӧ понйӧс, муніс мӧд жырйӧ.
Сэні пукаліс мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон.
— Немтор тэныд чашкалӧм синмӧн ме вылӧ видзӧдны, синмыд висьмас. - шуис салдат да пуксьӧдіс понсӧ ведьма водздӧра вылӧ.
Эзысьӧн тыр сундуксӧ аддзӧм бӧрын, сійӧ шыбитіс став ыргӧн сьӧмсӧ да кыкнан зеп тырыс да сумка тырыс сӧвтіс эзысь сьӧм.
Сэсся салдат пырис коймӧд жырас.
Тайӧ понмыслӧн синъясыс вӧліны кык гӧгрӧс башня ыдждаӧсь да бергалісны кӧлесаяс моз.
Сэтшӧм понсӧ сійӧ ещӧ эз на аддзыв.
Дыр видзӧдны сы вылӧ сійӧ эз кут, а босьтіс да пуксьӧдіс водздӧра вылӧ, восьтіс сундуксӧ.
Батюшки, мыйта сэні вӧлі зарниыс!
Тайӧ зарни вылас позис эськӧ ньӧбны быдса Копенгаген, став юмов порсьсӧ чӧскыдторъяссӧ вузалысьяслысь, став озысь салдатсӧ, став пу вӧвсӧ да свет вывсьыс став плетьсӧ.
Быдтор вылӧ эськӧ тырмис!
Сэки салдат шыблаліс зепъяссьыс да сумкасьыс эзысь сьӧмсӧ да сідзи тыртіс зепъяссӧ, сумкасӧ, шапкасӧ, сапӧгъяссӧ зарнинас, мый ӧдва вермис вӧрны.
Вот сійӧ ӧні вӧлі озыр!
Пуксьӧдіс сійӧ понйӧс сундук вылас, крапнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да горӧдіс:
— Эй, кыскы менӧ вывлань, пӧрысь ведьма!
— А тывкӧртӧс тэ босьтін? — юаліс ведьма.
— Ак тэ, чӧрт, муртса эг вунӧд! — шуис салдат, муніс да босьтіс тывкӧртсӧ.
Ведьма кыскис салдатӧс вылӧ.
— А мый вылӧ тэныд тайӧ тывкӧртыс? — юаліс салдат.
— Абу тэнад делӧ! — шуис ведьма. — Тэ ӧд сьӧмсӧ получитін.
Вай жӧ меным тывкӧртсӧ!
— Ог! — шуис салдат. - Висьтав ӧні жӧ, мый вылӧ тэныд тывкӧртыс, а то ме кыска сабля да керышта тэнсьыд юртӧ.
— Ог висьтав! — вочавидзис ведьма.
Сэки салдат кватитіс саблясӧ да керыштіс ведьмалысь юрсӧ.
Ведьма уси муас, а сійӧ кӧрталіс став сьӧмсӧ ведьма водздӧраӧ, лэптіс нопсӧ мыш вылас, сюйис тывкӧртсӧ зептас да мӧдӧдчис веськыда карӧ.
Карыс вӧлі мича; салдат колччис медлӧсьыд гӧстиницаас, корис аслыс медбур жыръяссӧ да ассьыс радейтана сёянъяссӧ, — ӧд ӧні сійӧ вӧлі озыр.
Слуга, коді весаліс сылысь сапӧгсӧ, чуймис, мый татшӧм озыр господинлӧн татшӧм омӧлик сапӧгъяс, — ӧд салдат эз на вевъяв выльсӧ ньӧбны.
Но мӧд лунас жӧ сійӧ ньӧбис аслыс и бур сапӧг, и озыр паськӧмсӧ.
Ӧні салдат лои настоящӧй баринӧн, и сылы висьталісны став чудесаяс йывсьыс, кутшӧмъяс вӧвлӧмаӧсь тайӧ карас, и король йылысь, и сылӧн зэв мича ныв, принцесса йылысь.
— А кыдзи эськӧ аддзӧдлыны сійӧс? — юаліс салдат.
— Тайӧс некыдз оз позь! — шуисны сылы. — Принцесса олӧ ыджыд ыргӧн замокын, а замок гӧгӧрыс джуджыд стенаяс да из башняяс.
Корольысь кындзи некод оз лысьт ни пырны сэтчӧ, ни петны сэтысь, сы вӧсна мый корольлы висьталӧмаӧсь, мый сылӧн нывлы сиӧма лоны прӧстӧй салдат гӧтырӧн, а корольлы тайӧ эз кажитчы.
Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ, - думыштіс салдат.
Да коді эськӧ сылы тшӧктіс?!
Ӧнітӧ сылы овсис гажаа: ветліс театръясӧ, гуляйтіс королевскӧй садйын да уна отсасис гӧльяслы.
И бура вӧчис: сійӧ ӧд ас серти тӧдіс, кутшӧм омӧль пукавны зептад ӧти грӧштӧг.
Ӧні сійӧ вӧлі озыр, мичаа пасьтасис, сылӧн и другъясыс лоины уна; ставныс сійӧс шуисны бур мортӧн, настоящӧй баринӧн, а тайӧ сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Вот видзис, видзис салдат сьӧмсӧ, а выльысь босьтны некытысь да коли сылӧн бӧръяпомнас сӧмын кык сьӧм.
И лои лӧсьыд жыръяссьыд вуджны зэв ичӧтик жырторйӧ, дзик керка вевт улас, весавны аслыс сапӧгсӧ да весиг дӧмлыны сэтысь розьяссӧ; ёртъяс пиысь некод эз кут волывлыны сы дінӧ, — вывті вылӧдз нин колӧ вӧлі кайны сы дорӧ.
Коркӧ ӧтчыд рытын пукаліс салдат аслас каморкаын; пемдіс нин дзикӧдз, а сылӧн сьӧмыс эз вӧв весиг сись вылӧ; сэки сылы и уси дум вылас ведьмалӧн тывкӧртыс.
Салдат босьтіс тывкӧртсӧ да заводитіс би перйыны, но сӧмын на кучкис биаизйӧ, ӧдзӧсыс друг воссис, да пырис пон, кодлӧн синъясыс вӧліны чай юан блюдъяс ыдждаӧсь.
— Мый прикажитан, господин? — юаліс пон.
— Вот тайӧ и штука! — шуис салдат. — Тывкӧртыд, вӧлӧмкӧ, абу прӧстӧй: и ме верма пӧлучитны ставсӧ, мый кӧсъя.
— Судзӧдышт меным сьӧмтор! — шуис сійӧ понлы.
Раз — понлӧн нин дукыс эз вӧв, кык - кыдзи пон бӧр воис, а пиняс сылӧн ыргӧн сьӧм ыджыд мешӧк тыр.
Ӧні салдат гӧгӧрвоис, кутшӧм чудеснӧй вӧлӧма сылӧн тывкӧртыс.
Кучкас кӧ вӧлі биаизйӧ ӧтикысь — воас пон, коді пукаліс ыргӧн сьӧмӧн тыр сундук вылын, а кучкас кӧ кыкысь - мыччысьӧ сійӧ, кодлӧн вӧлі эзысь, куимысь кучкас — мыччысьліс зарниӧн пон.
И со салдат бара вуджис медбур жыръясӧ, бара кутіс тшапитчыны мича паськӧмъясӧн, став другъясыс сылӧн бара кутісны волывлыны сы дінӧ да ёна радейтны сійӧс.
Коркӧ ӧтчыд салдатлы юрас воис мӧвп: «А мыйла эськӧ меным не аддзӧдлыны принцессасӧ.
Ставныс шуӧны, мый сійӧ сэтшӧм мича.
Мый тӧлкыс, сійӧ кӧ нэм чӧжыс кутас пукавны ыргӧн замокын, джуджыд стенаяс да башняяс сайын?
Оз-ӧ меным мойви видзӧдлыны сы вылӧ?
Ноко, кӧні менам тывкӧртӧй?»
И сійӧ ӧтикысь кучкис биаизйӧ - сійӧ жӧ минутас воис чай юан блюдъяс ыджда синъяса пон.
— Ӧні эськӧ вой нин, — шуис салдат. — Но ме кувтӧдз кӧсъя видзӧдлыны принцесса вылӧ, кӧть ӧти минут кежлӧ.
Пон ӧні жӧ ӧдзӧс сайӧ, и салдат эз на удит мӧвпыштны, кыдзи понйыс воис бӧрпринцессакӧд.
Принцесса пукаліс понлӧн мыш вылас да узис.
Принцесса вӧлі дивӧ кодь мича; первой видзӧдлӧмсяньыс вӧлі тыдалӧ, мый тайӧ настоящӧй принцесса.
И салдат некыдзи эз вермы кутсьыны да окыштіс сійӧс, — сійӧ ӧд вӧлі збодер салдат, настоящӧй кавалер.
Сэсся пон бӧр нуис принцессаӧс, а асывнас принцесса висьталіс корольлы да королевалы, кутшӧм шензьӧдана вӧт сійӧ аддзыліс войнас: быттьӧ сійӧ муніс пон вылын, да сійӧс окыштіс салдат.
— Вот тайӧ история! — шуис королева.
Мӧд вой кежлӧ принцесса вольпась дінӧ сувтӧдісны старука-фрейлинаӧс да тшӧктісны тӧдмавны, збыльысь-ӧ тайӧ вӧлі вӧт, али мыйкӧ мӧдтор.
А салдатлы бара окота лои аддзӧдлыны красавица-принцессаӧс.
И вот войнас бара локтіс пон, кватитіс принцессаӧс да котӧртіс сыкӧд мыйвынсьыс, но старука-фрейлина кӧмаліс кӧтасьтӧм сапӧг да котӧрӧн мӧдӧдчис пон бӧрся.
Сійӧ аддзис, мый понйыс принцессакӧд воши ӧти ыджыд керкаӧ, Фрейлина мӧвпыштіс: «Ӧні ме тӧда, кытысь сійӧс корсьны!»
И керка воротаас мелӧн сійӧ серпасаліс ыджыд крест, да муніс узьны гортас.
Но пон, кор нуис принцессаӧс бӧр, аддзис тайӧ крестсӧ, тшӧтш бсьтіс мел кусӧк  да кар пасьталаыс быд воротаӧ серпасаліс крестъяс.
Тайӧ вӧлі зэв сюся думыштӧма: ӧні фрейлина некыдзи эськӧ эз вермы корсьны колана керкалысь воротасӧ, — быдлаын вӧліны сэтшӧм крестъяс.
Водз асылын король королевакӧд, старука-фрейлина да став королевскӧй офицеръясыс мӧдӧдчисны видзӧдлыны, кытчӧ принцесса ветліс войнас.
— Со кытчӧ! — шуис король, кор аддзис еджыд крест первой воротасьыс.
— Оз, со кытчӧ, верӧсӧй! — шуис королева, кор аддзис крест мӧд воротасьыс.
— А со и тані крест, и сэні крест! — шуисны мӧдъяс, кор аддзисны став воротасьыс крестъяс.
Тані ставныс гӧгӧрвоисны, мый некутшӧм тӧлк налы эз и сюр.
Но королева вӧлі сюсь нывбаба, эз сӧмын каретаясын куж ветлӧдлыны.
Босьтіс сійӧ ассьыс зарни ножичсӧ, вундаліс торъяс вылӧ ыджыд шӧвк матерье, вурис сэтысь ичӧтик мича мешӧк, пуктіс сэтчӧ греча шыдӧс, кӧрталіс сійӧс принцессалы мышкас, сэсся розьӧдыштіс мешӧксӧ, медым шыдӧсыс ичӧтикаӧн киссяс туй вылас, код вывті ветліс принцесса.
И вот войнас бара локтіс пон, пуксьӧдіс принцессаӧс мыш вылас да нуис салдат дінӧ; а салдатыд сэтшӧма нин пондіс радейтны принцессаӧс, мый став сьӧлӧмсяньыс сійӧ кӧсйис гӧтрасьны сы вылӧ.
Пон дзик эз казяв, мый шыдӧсыс киссис сы сайын туй пасьтала замок дорсянь салдат керка дорӧдз.
Асывнас король да королева пырысь-пыр тӧдмалісны, кытчӧ ветліс принцесса, и салдатӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Кутшӧм тюрьмаын вӧлі пемыд да гажтӧм.
Пуксьӧдісны сійӧс сэтчӧ да шуисны: «Аски асыв тэнӧ ӧшӧдасны!»
Зэв гажтӧм вӧлі тайӧс кывны, а ассьыс чудеснӧй тывкӧртсӧ вунӧдіс гортас гӧстиницаас.
Асывнас салдат матыстчис ичӧтик ӧшинь дінӧ да кутіс видзӧдны ывлаӧ кӧрт решетка пырыс: йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунісны кар сайӧ видзӧдлыны, кыдзи кутасны ӧшӧдны салдатӧс; кучкалісны барабанъясӧ, мунісны войска.
Ставӧн тэрмасисны, котӧрӧн котӧртісны.
Тані жӧ котӧртіс кутшӧмкӧ сапожник-детинка кучик партука да туплиа.
Сійӧ котӧртіс чеччалігтыр, и друг сылӧн тупли пӧлыс уси коксьыс да кучкысис тюрьма стенӧ, муртса эз ӧшиньӧ, кӧні сулаліс салдат.
— Эй, тэ, кытчӧ тэрмасян! — шуис зонкалы салдат. — Метӧг сэні делӧыс оз артмы!
А вот тэ кӧ эськӧ котӧртлан ме ордӧ гортӧдз да ваян меным тывкӧрт, ме тэныд сета нёль эзысь сьӧм.
Но, ӧдйӧджык!
Детинка вӧлі не прочь пӧлучитны нёль эзысь сьӧм, и сійӧ ньӧв моз мӧдӧдчис тывкӧртла, сетіс сійӧс салдатлы и...
А вот ӧні кывзыштам!
Кар сайын вӧлі лэптӧма виселица, сы гӧгӧр сулалісны войска да сюрс сёяс йӧз.
Король да королева пукалісны зэв мича трон вылын судьяяс да государственнӧй сӧветлы паныдӧн.
Салдатӧс сулаліс нин пос вылын, и кӧсйисны нин вӧлі сюйны сылысь юрсӧ петляӧ, но салдат шуис, мый преступниксӧ казниттӧдзыс сылысь исполнитӧны кутшӧмкӧ корӧм.
Сылы зэв окота вӧлі куритны табак трубка, ӧд тайӧ лоӧ медбӧръя куритӧм каллян сылӧн олӧмын.
Король эз кӧсйы ӧткажитны, иИ салдат кыскис ассьыс тывкӧртсӧ.
Кучкис сійӧ биаизйӧ ӧтикысь, мӧдысь, коймӧдысь — и вот сы водзын лоины куимнан понмыс; чай юан блюдъяс ыджда синъяса пон, мельнича кӧлесаяс ыджда синъяса пон, башняяс ыджда синъяса пон.
— Ноко, отсалӧй меным петляысь мездысьны! — тшӧктіс салдат.
Сэки куимнан понйыс уськӧдчисны судьяяс да государственнӧй сӧвет вылӧ: ӧтикӧс кватитісны кокӧдыс, мӧдӧс нырӧдыс, да давай качӧдлыны вылӧ, да сэтшӧм вылӧ, мый муас усьӧны да торпыригӧдз жугалӧны.
— Ог кӧсйы! — горӧдіс король, но медыджыд понйыс кватитіс сійӧс королеваыскӧд ӧтлаын да качӧдіс кыкнансӧ вывлань.
Сэки войскаыс повзис, а йӧзыс пондісны горзыны:
— Ло, салдат, миян корольӧн да босьт аслыд гӧтыр пыдди мича принцессаӧс!
Салдатӧс пуксьӧдісны королевскӧй каретаӧ да нуӧдісны дворечӧ.
Детинкаяс шутьлялісны, а войска сеталіс честь.
Принцесса петіс аслас ыргӧн замоксьыс да лои королеваӧн, мыйӧн вӧлі зэв рад.
Свадебнӧй пир нюжаліс дзонь недель чӧж; понъяс сідзжӧ пукалісны пызан сайын, бергӧдлісны ассьыныс гырысь синъяссӧ.
ДИКӦЙ ЮСЬЯС
Ылын-ылын, сійӧ канмуын, кытчӧ тӧв кежлӧ лэбзьывлӧны миянысь чикышъяс, оліс король.
Сылӧн вӧлі дас ӧти пи да ӧти ныв, Элиза.
Дас ӧтикнан принц-вокъясыс ветлісны нин школаӧ.
Налӧн быдӧнлӧн морӧсас дзирдаліс кодзув, и шуйга бокас ӧшаліс сабля.
Найӧ гижисны алмазнӧй грифельясӧн зарни дӧскаяс вылӧ да зэв бура кужисны лыддьысьны — и небӧг вылысь и наизусть.
Пырысь-пыр вӧлі кылӧ, мый лыддьысьӧны збыльвывса принцъяс.
Налӧн Элиза чойныс пукаліс зеркальнӧй стеклӧысь вӧчӧм скамейка вылын да видлаліс картинкаа небӧг, коді сулаліс королевство джын дон.
Да, бура овсис челядьлы, сӧмын эз дыр!
Батьыс налӧн, сійӧ канмуса король, гӧтрасис лёк королева вылӧ, коді эз понды радейтны коньӧр челядьсӧ.
Первойя лунсяньыс жӧ, кор дворечын празднуйтісны корольлысь свадьба, челядь гӧгӧрвоисны, кутшӧм лёк налӧн тьӧтыс.
Найӧ лӧсьӧдчисны гӧститчӧмӧн ворсны да корисны королевалысь пирожнӧйяс да пӧжалӧм яблокъяс.
Но тьӧтыс сетіс налы чайнӧй чашкатыр лыа да шуис:
— Тырмас тіянлы и тайӧ!
Вежон мысти тьӧтыс сетіс Элизасӧ воспитайтны сиктӧ кутшӧмкӧ крестьяна ордӧ, а коли нӧшта некымын кад, и сійӧ удитіс корольлы висьтавлыны сымдатор коньӧр принцъяс йылысь, мый король сэсся эз кӧсйы и синнас аддзыны ассьыс пиянсӧ.
И вот королева тшӧктіс корны принцъясӧс, и кор найӧ матыстчисны сы дінӧ, сійӧ горӧдіс:
— Лэбӧй ыджыд гӧлӧстӧм лэбачьясӧн да тӧждысьӧй ас пондаыд асьныд!
Найӧ пӧртчисны дас ӧти мича дикӧй юсьӧ, горзігтырйи найӧ лэбзисны двореч ӧшинь пыр да лэбисны паркъяс да вӧръяс весьтті.
Вӧлі водз асыв, кор найӧ лэбисны сійӧ керка дінті, кӧні чорыд унмӧн на узис налӧн Элиза чойныс.
Найӧ дыр лэбалісны керка вевт весьтас, сьыліяссӧ нюжйӧдлӧмӧн да бордъяснас швачӧдігтыр, но некод найӧс эз кыв и эз аддзыв.
Сідзи и лои налы лэбзьыны нинӧмтӧг.
Вылӧ-вылӧ, дзик кымӧръяс дінӧдз качӧдчисны найӧ да лэбзисны ыджыд, пемыд вӧрӧ, коді нюжаліс дзик саридз дорӧдз.
А коньӧр Элиза сулаліс крестьяна керкаын да ворсіс турунвиж корйӧн, — мукӧдсикас чачаяс сылӧн эз вӧвны; сійӧ розьӧдіс корсӧ да сы пыр видзӧдіс шонді вылӧ, — сылы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ аслас вокъяслысь сӧдз синъяссӧ.
Лунъяс бӧрся колины лунъяс.
Мукӧддырйи тӧв довкйӧдліс розаяслысь кустъяссӧ, кодъяс быдмисны керка дінын, да юавліс розаяслысь: «Эм абу кодкӧ тіянысь мичаджыкыс?» - розаяс, юрнаныс довкйӧдлігтыр, вочавидзлісны: «Элиза мичаджык».
И вот Элизалы тыри дас вит арӧс, и ыстісны сійӧс гортас.
Королева аддзис, кутшӧм мича сылӧн тьӧтпом нылыс, да ещӧ ёнджыка кутіс лӧгыс петны Элиза вылӧ.
Сійӧ окотапырысь эськӧ пӧртіс и сійӧс дикӧй юсьӧ, да эз позь вӧлі вӧчны тайӧс ӧні жӧ: король кӧсйис аддзыны ассьыс нывсӧ.
И вот водз асылын королева муніс аслас мраморнӧй купальняӧ, коді ставнас вӧлі мичмӧдӧма зэв мича ковёръясӧн да небыд подушкаясӧн, босьтіс куим жаба, быдсӧ окыштіс да шуис медводдзалы:
— Кор Элиза пырас купальняӧ, пуксьы сылы юр вылас, мед сійӧ лоас сэтшӧм жӧ тӧлктӧм да дыш, кыдзи и тэ.
— А тэ пуксьы сылы плеш вылас, - шуис сійӧ мӧдлы. - Мед Элиза лоас сэтшӧм жӧ мисьтӧм, кыдзи тэ.
— Тэ жӧ вод сылы сьӧлӧм вылас! — вашнитіс королева коймӧд жабалы. — Мед сійӧ лоас скӧр да мучитчас таысь.
Сэсся сійӧ лэдзис жабаясӧс сӧдз ваӧ, и ваыс пыр жӧ лои турунвиж.
Королева корис Элизаӧс, пӧрччӧдіс сійӧс да тшӧктіс пырны ваӧ.
Муртса на Элиза пырис ваас, ӧти жаба чеччыштіс сылы юр вылас, мӧд плеш вылас, а коймӧдыс морӧс вылас, но Элиза весиг эз казяв тайӧс, и кыдз сӧмын петіс васьыс, ваті мӧдісны кывтны куим гӧрд мак.
Нылыс вӧлі сэтшӧм ен нога да мыжтӧм, мый кӧлдуйтӧмыс некыдз эз вермы мӧрччыны сы вылӧ.
Сэки лёк королева мавтіс Элизаӧс грецкӧй ӧрек сокӧн, и коньӧр Элиза лои дзик мугӧм, мавтіс сылысь чужӧмсӧ лёк дука мазьӧн да дзугис сылысь мича юрсисӧ.
Ӧні эськӧ эз позь тӧдны мусаник Элизаӧс.
Весиг батьыс повзис сыысь да шуис, мый тайӧ абу сылӧн ныв.
Некод эз понды тӧдны Элизаӧс, сӧмын чеп йыв пон да чикышъяс кындзи, но коді нӧ кутас кывзыны пемӧсъясӧс?
Бӧрддзис Элиза да думыштіс аслас вӧтлӧм вокъяс йылысь, гусьӧник муніс дворечысь и лунтыр шӧйтіс муяс да нюръяс вывті, писькӧдчис вӧрлань.
Элиза весиг ачыс бура эз тӧд, кытчӧ сылы мунны, но сэтшӧма гажтӧмтчис ас вокъяссьыс, мый решитіс корсьны найӧс быдлаысь, кытчӧдз оз аддзы.
Эз дыр сійӧ вӧв вӧрын, кыдз лои нин вой, и Элиза дзикӧдз воши туйсьыс.
Сэки сійӧ водіс небыд нитш вылӧ, лыддис молитва узигкежлӧ, а юрсӧ пуктіс мыр вылӧ.
Вӧрын вӧлі лӧнь, сынӧдыс вӧлі сэтшӧм шоныд, турунас дзирдаліс уна сё нидзув, быттьӧ турунвиж бияс, а кор Элиза кинас вӧрзьӧдіс кустсӧ, найӧ пондісны киссьыны коръяс вылысь кодзула зэрӧн.
Войбыд Элиза вӧталіс вокъяссӧ: ставныс найӧ бара вӧліны челядьӧн, ӧтлаын ворсісны, гижисны грифельясӧн зарни дӧскаяс вылӧ да видлалісны картинкаяса мича небӧг, коді сулаліс королевство джын дон.
Небӧгас картинкаясыс вӧліны ловъяӧсь: лэбачьяс сьылісны, а йӧзыс чеччыштлісны небӧг лист вывсьыс да сёрнитлісны Элизакӧд да сы вокъясыскӧд; но муртса Элиза бергӧдліс лист боксӧ, йӧзыс бӧр чеччыштлісны небӧг пытшкас, — мӧд ногӧн эськӧ став рисунокъясыс дзугсисны.
Кор Элиза садьмис, шондіыс вӧлі вылын нин; сійӧ весиг прамӧя эз вермы аддзыны шондісӧ пуяслӧн тшӧкыд коръяс пырыс.
Сӧмын корсюрӧ прӧйдитлісны шонді югӧръясыс пу вожъяс костӧд да котралісны зарни кӧчьясӧн турун вывті.
Неылын кыліс шорлӧн дзольгӧм.
Шорас ваыс вӧлі сӧдз, пырыс тыдалана.
Тӧлыс кӧ эськӧ эз вӧрӧшит пуяслысь да кустъяслысь вожъяссӧ, позьӧ вӧлі думыштны, мый пуясыс да кустъясыс серпасалӧмаӧсь шор пыдӧсас, сэтшӧм мичаа найӧ тыдалісны лӧнь ваын.
Ваысь ассьыс чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, Элиза ёна повзис — сэтшӧм вӧлі сійӧ сьӧд да мисьтӧм.
Но вот сійӧ гумовтіс содзнас васӧ, ниртіс синъяссӧ да плешсӧ, и бара кутіс югъявны сылӧн еджыд, нежнӧй кучикыс.
Сэки Элиза пӧрччысис да пырис сӧстӧм кӧдзыд ваӧ.
Сэсся Элиза пасьтасис, кузь юрсисӧ кыис кӧсаӧ и, сійӧ мӧдӧдчис жургысь источниклань.
Пӧттӧдз юис китырысь ва и муніс водзӧ вӧрті, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Сійӧ мӧвпаліс аслас вокъяс йылысь да надейтчис, мый Енмыс оз коль сійӧс: сійӧ ӧд тшӧктіс быдмыны дикӧй яблӧняяслы, медым вердны наӧн тшыгъяссӧ; сійӧ жӧ индіс сылы татшӧм ябӧняяс пиысь ӧти вылӧ, кодлӧн вожъясыс вӧлі кусыньтчӧмаӧсь сьӧкыд плодъяс вӧснаыс.
Элиза сёйыштіс яблоксӧ, пыкис вожъяссӧ бедьторъясӧн да мӧдӧдчис медся сук вӧраинас.
Ни ӧти пӧтка эз волы татчӧ, ни ӧти шонді югӧр эз письтлы дзугсьӧм пу вожъяс пырыс.
Кузь пуяс сулалісны сук радъясӧн, быттьӧ керйысь вӧчӧм стенаяс; некор на Элиза эз вӧвлы татшӧм шуштӧминын.
Войнас лои дзик пемыд, весиг светлячокъяс нитш пытшкын эз югъявны.
Элиза шога  турун вылӧ дай унмовсис.
Асывнас сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, Элиза паныдаліс ягӧд тыра кӧрзинаа старукаӧс; старука сетіс нывкалы китыр ягӧд, а Элиза юаліс сылысь, эз-ӧ прӧйдитлыны таті, вӧртіыс, дас ӧти принц.
— Эз, — шуис старука, — но тӧрыт ме аддзылі татысь ю вывсьыс зарни коронаяса дас ӧти юсьӧс.
И старука вайӧдіс Элизаӧс джуджыд кыркӧтш дорӧ, код улын визувтіс ю.
Элиза прӧститчис старукакӧд да мӧдӧдчис ю вадор пӧлӧн.
И со сы водзын воссис паськыд саридз, но ни ӧти парус эз тыдав саридз вылын, ни ӧти пыж эз вӧв матігӧгӧрын, код вылын сійӧ эськӧ вермис мунны водзӧ.
Элиза кокъяс дорӧдз котӧртлывлісны саридз гыяс, найӧ вайлісны аскӧдныс посни из торъяс, ваыс ниртӧма из торъяслысь ёсь дорышъяссӧ, да найӧ вӧліны дзик шыльыдӧсь да гӧгрӧсӧсь.
И нывка думыштіс: «Мыйта колӧ труд, медым чорыд изсӧ вӧчны шыльыдӧн да гӧгрӧсӧн.
А ва вӧчӧ тайӧс.
Саридз мудзлытӧг да терпитӧмӧн нуӧ ассьыс гыяссӧ да побеждайтӧ медся чорыд изъяссӧ.
Аттьӧ тіянлы наукаысь, югыд, тэрыб гыяс!
Сьӧлӧмӧй висьталӧ меным, мый коркӧ ті нуӧданныд менӧ менам муса вокъяс дінӧ!»
Саридзӧн шыбитӧм кос водоросльяс вылын куйлісны еджыд юсьяслысь дас ӧти перӧ.
Перӧяс вылас дзирдалісны на войтъяс — лысвалӧн али синвалӧн, коді тӧдас?
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв, но Элиза эз чувствуйт тайӧс.
Сійӧ видзӧдіс саридз вылӧ да синсӧ эз вермы вештыны.
Со локтіс ыджыд сьӧд кымӧр, тӧлыс ыдждіс, и саридзыс быттьӧ шуаліс: «Ме верма жӧ сьӧдӧдны!»
Кымӧръяс кӧ вӧліны розӧвӧйӧсь, тӧлыс эз вӧв, саридз муніс роза лепестоклань.
Мукӧддырйиыс сійӧ лоліс турунвиж рӧма, мукӧддырйиыс еджыд.
Но кӧть кутшӧм спокойнӧй эз вӧв саридзыс, вадорын век тӧдчӧ омӧлика гыалыштӧм, — ва веркӧсыс лӧня кыптыштлӧ, быттьӧ узьысь кагалӧн морӧсыс.
Кор шонді кутіс нин лэччыны, Элиза аддзис дикӧй юсьясӧс.
Зарни коронаясаӧсь, лэбисны ӧта-мӧд бӧрся, быттьӧ кузь еджыд лента.
Элиза вешйис кыркӧтшлань да дзебсис кустъяс пӧвстӧ.
Юсьяс лэччисны сысянь неылӧ да пондісны швачӧдны асланыс ыджыд еджыд бордъяснас.
Буретш тайӧ минутас шонді саялі ва улӧ, — и друг юсьяс вылысь гылалісны еджыд перӧяс, и Элиза водзын сулалісны дас ӧти мичаысь-мича дас ӧти принц.
Элиза гораа горӧдіс, — сійӧ пыр жӧ тӧдіс ассьыс вокъяссӧ, кӧть тайӧ уна вояс чӧжыс найӧ ёна вежсьӧмаӧсь.
Элиза уськӧдчис вокъяслы сывтыръяс да кутіс шуавны найӧс ставнысӧ нимъяснаныс, а вокъяс кутшӧм радӧсь вӧліны, мый аддзисны чойсӧ, коді сэтшӧма быдмӧма да лоӧма сэтшӧм мича.
Элиза да сылӧн вокъясыс сералісны и бӧрдісны, а сэсся найӧ мӧда-мӧдыслы висьталісны ставсӧ, мый накӧд лои.
Медыджыд принцыс шуис Элизалы:
Ми лунтыр лэбалам дикӧй юсьясӧн, шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз.
Кор шондіыс лэччӧ, ми бӧр лолам мортъясӧн.
И вот шонді пуксигкежлӧ ми тэрмасям лэччыны му вылӧ.
Ми кӧ эськӧ лоим мортъясӧн сійӧ кадас, кор лэбам выліті кымӧръяс увті, ми эськӧ пырысь-пыр усим му вылӧ да жугалім.
Олам ми огӧ тані.
Ылын-ылын саридз сайын эм татшӧм жӧ мича канму, кыдзи и тайӧ, но туйыс сэтчӧ ылын, ковмылӧ лэбны дзонь саридз вомӧн, а туй вылас абу ни ӧти ді, кӧні эськӧ ми вермим коллявны войсӧ.
Сӧмын дзик саридз шӧрас эм ӧти из гӧра.
Но сійӧ сэтшӧм ичӧт, мый ми вермам сулавны сэні сӧмын мӧда-мӧд бердӧ топыда топӧдчӧмӧн.
Кор саридзыс бушуйтчӧ, гыясыс резсьӧны миян юръяс вомӧн, но но ми аттьӧалам Енсӧ и татшӧм юр сюянінысь;эз кӧ вӧв тайӧ из гӧраыс, миянлы некор эськӧ эз удайтчыв волыны асланым чужан муӧ: и ӧні тайӧ туй вылӧ миянлы ковмылӧ бӧрйыны вонас кык медкузь лунсӧ.
Сӧмын ӧтчыд вонас миянлы позьӧ волыны чужанінас; ми вермам кольччыны тані дас ӧти лун.
Ми лэбалам тайӧ ыджыд вӧр весьтӧдыс, кысянь миянлы тыдалӧ двореч, кӧні ми чужлім и кӧні олӧ миян бать, и вичко кӧлӧкӧльня, кӧні гуалӧма миян мам.
Тані быд куст да быд пу миянлы кажитчӧ рӧднӧйӧн; тані важ мозыс веж лудъяс вывті котралӧны дикӧй вӧвъяс, кодъясӧс ми аддзывлім челядьдырйи на, а угольщикъяс сьылӧны сійӧ жӧ сьыланкывъяссӧ, кодъяс улӧ ми йӧктывлім челядьясӧн.
Тані миян чужанін, татчӧ кыскӧ миянӧс став сьӧлӧмӧн, и со татысь ми аддзим тэнӧ, муса, дона чойӧй!
Кык лун на ми вермам овны тані, а сэсся колӧ лэбзьыны саридз сайӧ, зэв мича, но йӧз канмуӧ.
Кыдзи эськӧ миянлы аскӧдным босьтны тэнӧ?
Миян абу ни караб, ни пыж.
— Кыдзи ме верми эськӧ тіянӧс мездыны волшебствоысь! — юаліс Элиза вокъясыслысь.
Тадзи найӧ сёрнитісны пӧшти войбыд да ойбыртлісны сӧмын некымын час кежлӧ.
Элиза садьмис юсьяслӧн бордъяс шыысь.
Вокъяс бара лоӧмаӧсь пӧткаясӧн да лэбалісны сынӧдын ыджыд кытшъясӧн, а сэсся и дзикӧдз вошисны син сайысь.
Элизакӧд кольччис вокъясысь медичӧтыс; юсьыс пуктіс ассьыс юрсӧ сылы пидзӧс вылас, а сійӧ шыльӧдіс да весаліс сылысь бордъяссӧ.
Лунтыр найӧ вӧліны кыкӧн, а рытланьыс воисны и мукӧд, да, кор шондіыс лэччис, найӧ бара лоины принцъясӧн.
— Аски ми долженӧсь лэбзьыны татысь и огӧ лысьтӧй воны бӧр мӧд воӧдз, но ми огӧ эновтӧй тэнӧ татчӧ! — шуис Элизалы медичӧт вокыс. — Тырмас-ӧ тэнад смеллуныд лэбзьыны миянкӧд?
Ме ӧтнамӧн ки вылын верма нуны тэнӧ вӧр вомӧныс, сідзкӧ ми ставӧн дас ӧтикнанным огӧ ӧмӧй вермӧй асланым бордъяс вылын вуджӧдны тэнӧ саридз вомӧныс?
— Да, босьтӧй менӧ аскӧдныд! — шуис Элиза.
Войбыд найӧ кыисны бадь да тростник кырсьысь сетка; сетка артмис ыджыд да крепыд, водтӧдісны сэтчӧ Элизаӧс.
И вот шонді петігӧн юсьясӧ пӧртчигӧн, вокъяс босьтісны ныръясӧн сеткасӧ да кыпӧдчисны муса чойыскӧд, узис чӧскыд унмӧн, кымӧръяс дорӧдз.
Медым шонді югӧръяс эз садьмӧдны сійӧс, юсьясысь ӧти лэбис сы юр весьтӧд, видзис шондісьыс Элизалысь чужӧмсӧ аслас паськыд бордъяснас.
Юсьяс вӧліны мусянь вылынӧсь нин, кор Элиза садьмис, и сылы кажитчис, мый сійӧ вемӧсӧн аддзӧ вӧт, — сэтшӧм тешкодь вӧлі сылы лэбзьыны сынӧдӧд.
Сы дінын куйліс воӧм ягӧда роз да чӧскыд турун вужъяслӧн чукӧр, — сійӧс чукӧртӧма да пуктӧма Элиза дінӧ медічӧт вокыс, и Элиза аттьӧалӧмӧн нюммуніс сылы, — сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧ лэбис сы весьтӧд да аслас бордъяснас видзис сійӧс шондіысь.
Вылі-вылі лэбисны найӧ, первой корабльыс, кодӧс найӧ аддзисны саридз вылысь, кажитчис налы ваӧд кывтысь каляӧн.
Лунтыр лэбисны юсьяс, кыдзи ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧв, но век жӧ эз сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи век: ӧд ӧні найӧ нуисны чойсӧ.
Кутіс воны рыт, и поводдяыс мӧдіс лёкмыны.
Элиза полігтыр видзӧдіс, кыдзи шондіыс лэччӧ, а саридзвывса ӧтка из гӧра век на оз вӧлі тыдав.
И вот Элизалы кутіс кажитчыны, мый юсьяс дзикӧдз нин мудзӧмаӧсь да ӧдва шенасьӧны бордъяснаныс.
И сійӧ вӧлі мыжаӧн сыысь, мый найӧ эз вермыны лэбны ӧдйӧджыка.
Лэччас шонді, вокъясыс лоӧны мортъясӧн, усьӧны саридзӧ да вӧйӧны.
Матысмис сьӧд кымӧр, тӧвлӧн ён пӧльтӧмъяс висьталісны бушков лоӧм йылысь, югъяліс чардби бӧрся чардби.
Аслас ӧти дорнас шонді инмӧдчӧ вӧлі ваӧ; Элизалӧн сьӧлӧмыс пондіс тіравны.
И юсьяс друг зэв ӧдйӧ уськӧдчисны увлань, и ныв думыштіс нин, мый найӧ ставӧн усьӧны; но эз, найӧ лэбисны водзӧ.
Шонді джынвыйӧ нин саяліс ва веркӧсас, и сэк сӧмын Элиза аддзис уліысь из гӧра, зэв ичӧтик, ваысь мыччысьӧм тюлень юрысь не ыджыдджык.
Юсьяс тувччисны из гӧра вылӧ самӧй сійӧ минутас, кор сынӧдас кусіны шонділӧн медбӧръя югӧръясыс.
Элиза аддзис ас гӧгӧрсьыс вокъяссӧ, кодъяс сулалісны ӧта-мӧдыскӧд кинаныс топыда кутчысьӧмӧн; найӧ муртса тӧрисны ичӧтик из гӧра вылӧ.
Саридз лёкысь кучкаліс гыяснас изъяссӧ, резіс найӧс зэр моз.
Енэжыс ыпъяліс чардбиысь, и быд минутын гымаліс гым, но чой да вокъяс кутчысисны кияснаныс да сьылісны псалом.
Кыа тӧдчигкежлӧ бушков лӧнис, и бара лои сэзь да лӧнь.
Муртса на мыччысис шонді, вокъяс Элизакӧд лэбисны водзӧ.
Саридз ещӧ шумитіс на, и найӧ вылісянь аддзылісны, кыдзи кывтіс пемыдвиж ва веркӧсті еджыд быг, быттьӧ миллион юсьяс.
Кор шонді кайис вылӧджык, Элиза друг аддзис ылысь ыджыд замок, кодӧс вӧлі кытшалӧма кокньыдик, быттьӧ воздушнӧй галереяясӧн; уліас, замок стенаяс дінас, качайтчисны пальмаяс да быдмисны мича дзоридзьяс.
Элиза юаліс, оз-ӧ сэтчӧ найӧ лэбны, но юсьяс пыркнитісны юрнаныс; тайӧ вӧлі сӧмын призрачнӧй, пыр вежласяна облачнӧй замок Фата-Морганалӧн; мортлы сэтчӧ туй тупкӧса.
Элиза бара видзӧдліс ыліӧ, но замок эз нин вӧв.
Элиза сюся видзӧдліс да аддзис, мый тайӧ прӧстӧ вывлань кайысь саридзвывса ру.
Сылӧн синъяс водзын вӧліны пыр вежласьысь сынӧда образъяс да картинаяс.
Но вот, медбӧрын, тыдовтчис и настоящӧй му, кытчӧ найӧ лэбисны.
Сэні, вадорас тыдалісны мичп гӧраяс, сус пу вӧръяс, каръяс да замокъяс.
Шонді лэччытӧдз вӧлі ещӧ ылын на, а Элиза пукаліс нин кырта вылын джуджыд пещера водзын.
Пещера стенъяс пӧлӧн гартчисны турунвиж быдмӧгъяс, быттьӧкӧ вышивайтӧм турунвиж ковёръяс.
— Видзӧдлам, мый тэ вӧтасян тайӧ войнас, — шуис медічӧт вокыс да нуӧдіс Элизаӧс аслас шойччанінӧ.
— Ок, ме кӧ эськӧ вӧтӧн аддзыла, кыдзи мездыны тіянӧс волшебствоысь! — шуис Элиза да тайӧ мӧвпыс некыдз эз пет сы юрысь.
И вот сійӧ кутіс вӧтасьны.
Быттьӧ сійӧ лэбӧ выліті-выліті Фата-Морган замок дінас, сылы паныд петӧ ачыс фея, сэтшӧм лӧсьыд да мича, но сыкӧд тшӧтш зэв ёна мунӧ сійӧ старука вылас, коді сетіс Элизалы вӧрын ягӧд да висьталіс зарни коронаяса юсьяс йылысь.
— Тэнсьыд вокъястӧ позьӧ мездыны, — сійӧ, — но тырмас-ӧ тэнад смеллуныд да крепыдлуныд?
Ва небыдджык тэнад нежнӧй киясысь, и век жӧ сійӧ вӧчӧ изъясӧс шыльыдӧн да гӧгрӧсӧн, но ва оз тӧд доймӧм, кодӧс кутасны кывны тэнад чуньясыд; валӧн абу сьӧлӧмыс, коді топавлӧ повзьӧмысь да мучитчӧмысь, кыдзи тэнад сьӧлӧмыд.
Аддзан, менам киын петшӧр.
Татшӧм жӧ петшӧр быдмӧ тані пещера дорас, и сӧмын тайӧ, да ещӧ сійӧ петшӧрыс, коді быдмӧ шойна вылын, вермас тэныд сгӧдитчыны.
Нетшкы петшӧрсӧ, кӧть тэнад киясыд тупкысясны сотчӧмсьыс вабольясӧн; сэсся небзьӧд сійӧс кокъяснад да печкы сэтысь кузь шӧртъяс.
Тайӧ шӧртъяссьыс кы кузь сосъяса дас ӧти дӧрӧм да плавгы найӧс юсьяс вылӧ; сэки колдовство бырӧ.
Но эн вунӧд, мый сійӧ минутсяньыс, кыдзи тэ заводитан ассьыд уджтӧ, да сэтчӧдз, кытчӧдз он помав сійӧс, тэныд оз позь шуны ни ӧти кыв.
Медводдза кывйыс жӧ, коді петас тэнад вомысь, кинжалӧн моз сутшкас сьӧлӧмъяссӧ тэнад вокъяслысь.
Налӧн олӧмыс и кулӧмыс тэнад киясын!
Помнит жӧ тайӧс ставсӧ!
И фея инмӧдчис сотан петшӧрӧн Элиза киӧ.
Элиза кыліс доймӧм, кыдзи сотчӧмысь, да садьмис.
Вӧлі нин югыд лун, и сы дінын куйліс кымынкӧ петшӧр кор, дзик сэтшӧм, кутшӧмӧс сійӧ аддзыліс ӧні вӧтӧн.
Сэки Элиза петіс пещераысь да босьтчис уджӧ.
Аслас нежнӧй киясӧн нетшкис сійӧ лёкысь сотысь петшӧрсӧ, и чуньясыс сылӧн тырины гырысь вабольясӧн, но сійӧ радпырысь терпитіс доймӧмсӧ: сӧмын эськӧ мездыны муса вокъяссӧ!
Сэсся таляліс сійӧс куш кокъяснас да кутіс печкыны кузь турунвиж шӧртъяс.
Кор шонді лэччис, воисны вокъяс, ёна повзисны, кор аддзисны, мый налӧн чойыс лоӧма немӧй.
«Тайӧ выль колдовство лёк тьӧтлӧн». — думыштісны найӧ, но, кор видзӧдлісны Элизалӧн гаддьӧн тырӧм кияс вылӧ, гӧгӧрвоисны, мый сійӧ лоӧма немӧй найӧс спаситӧм ради.
Медічӧт вокыс бӧрддзис; синваыс сылӧн войталіс Элизалы кияс вылас, и сэтысь, кытчӧ войтыштліс синваыс, бырлісны доймысь вабольясыс, дугдыліс доймӧмыс.
Войсӧ Элиза колляліс аслас удж дінын; шойччӧм йылысь сійӧ эз и думайт, — сійӧ думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мездыны ассьыс муса вокъяссӧ.
Мӧд лунас, юсьяс лэбалігкості, сійӧ кольччыліс ӧтнасӧн, но некор на эз кольлы кадыс татшӧм ӧдйӧ.
Вот ӧти дӧрӧм вӧлі нин гӧтов, и сійӧ босьтсис мӧд дінӧ.
Друг гӧраын кутісны кывны охотничӧй рогъяслӧн тутсӧм шыяс.
Элиза повзис.
Шыяс пыр матысмисны, сэсся кыліс понъяслӧн увтчӧм.
Нывка дзебсис пещераӧ, кӧрталіс ӧтлаӧ став петшӧрсӧ да пуксис сы вылӧ.
Сійӧ жӧ минутас кустъяс сайысь чеччыштіс ыджыд пон, сы бӧрся мӧд дай коймӧд; найӧ гораа увтісны, котралісны бӧрӧ да водзӧ.
Регыд пещера дінӧ чукӧртчисны став вӧралысьясыс.
На пиысь медмичаыс вӧлі тайӧ канмуса король; сійӧ матыстчис Элиза дінӧ.
Некор на сійӧ эз аддзывлы татшӧм мича нывсӧ!
— Кыдзи тэ татчӧ веськалін, мича нылӧй? — юаліс сійӧ, но Элиза сӧмын пыркнитіс юрнас, — сійӧ ӧд эз лысьт сёрнитны: сійӧ кӧ шуис кӧть ӧти кыв, сылӧн вокъясыс эськӧ куліны.
Ассьыс кияссӧ Элиза дзебис партук улас, медым король эз аддзы вабольяссӧ да парсасьӧминъяссӧ.
— Мунам мекӧд! — шуис сійӧ. — Тэныд татчӧ кольччыны оз позь!
Тэ кӧ сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма, кутшӧм тэнад мичлуныд, ме вӧччӧда тэнӧ шӧвкӧн да бархатӧн, пукта тэныд юр вылад зарни корона, и тэ кутан овны менам мича дворечын.
И сійӧ пуксьӧдіс сійӧс седлӧ вылас ас водзас.
Элиза бӧрдіс да песлӧдліс кияссӧ, но король шуис:
— Ме кӧсъя сӧмын тэныд шуд.
Коркӧ тэ ачыд пондан менӧ аттьӧавны!
И сійӧ нуӧдіс Элизаӧс гӧраясӧд, а вӧралысьяс рӧдтісны сы бӧрся.
Рытъявылыс тыдовтчис корольлӧн зэв мича юркарыс, кӧлӧкӧльняясӧн да куполъясӧн, и король вайӧдіс Элизаӧс аслас дворечӧ, кӧні джуджыд мраморнӧй двореч пытшкын дзольгисны фонтанъяс, а стенъясас да йиркъясас вӧлі серпасалӧма мича картинаяс.
Но Элиза нинӧм вылӧ эз видзӧд, сійӧ бӧрдіс да шогсис.
Служанкаяс пасьтӧдісны сійӧс королевскӧй паськӧмъясӧн, сылы юрсиас кыисны жемчужнӧй сунисъяс да петшӧрассьӧм киясас сюйисны вӧсни перчатки.
Дона уборъяс сэтшӧма мунісны сылы, мичаа пасьтасьӧм Элиза лои сэтшӧм мича, мый став дворыс копрасис сы водзын, а король шуис сійӧс аслас невестаӧн.
Но королевскӧй епископ пыркнитіс юрнас да кутіс шӧпкӧдны корольлы, мый вӧрса красавицаыд, тӧдӧмысь, кӧлдунья, сійӧ кӧлдуйтіс корольлысь сьӧлӧмсӧ.
Король эз кут кывзыны сылысь, сетіс знак музыкантъяслы, тшӧктіс корны медся бур танцуйтысь нывъясӧс да ваявны пызан вылӧ дона сёянъяс, а ачыс нуӧдіс Элизаӧс чӧскыд дука садъяс пыр зэв гажа дворечӧ.
Но Элиза весиг ӧтчыд эз нюмъёвт.
Сэки король восьтіс ӧдзӧссӧ Элиза спальнядінса ичӧтик жырйӧ.
Комнатаас вӧлі ӧшлӧма турунвиж ковёръяс, да сійӧ вӧлі дзик вӧрса пещераыс кодь, кытысь король аддзис Элизаӧс.
Джоджас куйліс петшӧр чукӧр, а йиркас ӧшаліс Элизаӧн кыӧм дӧрӧмыс.
Ставсӧ тайӧс вайӧма вӧрысь ӧти вӧралысь.
— Тані тэ верман казьтывны ассьыд оланінтӧ! — шуис король. — А вот и тэнад уджыд.
Гашкӧ, тэныд коркӧ окота лоас казьтыштны важ олӧмтӧ.
Сы сьӧлӧмлы дона удж аддзӧм бӧрын, Элиза нюмъёвтіс да гӧрдӧдіс; сійӧ мӧвпыштіс вокъяслӧн мездӧм йылысь да окыштіс корольлысь кисӧ, а король топӧдіс сійӧс аслас морӧс бердас да тшӧктіс звӧнитны кӧлӧколъясӧ сылӧн кӧлысь лоӧм кузя.
Немӧй вӧрса мича ныв лои королеваӧн.
Епископ пыр вашкӧдіс корольлы ассьыс лёк сёрнияссӧ, но найӧ эз волыны король сьӧлӧмӧдз.
Мӧд лунас вӧчисны свадьба.
Епископлы аслыс колӧ вӧлі пуктыны невеста юр вылӧ корона; скӧралӧмысла сійӧ сэтшӧм зэлыда сюйис сылы плеш вылас зарни кытшсӧ, мый быд мортлӧн эськӧ зэв ёна доймис, но Элиза весиг эз гӧгӧрволы тайӧс.
Вомдоръясыс сылӧн вӧлі важ мозыс топыдӧсь, ни ӧти кыв эз петав сы вомысь - сійӧ тӧдіс, мый сылӧн ланьтӧмысь зависитӧ вокъяслӧн олӧмыс, но сылӧн синъясын ӧзйис пӧся радейтӧм шань мича король дінӧ, коді вӧчис ставсӧ, медым сӧмын Элизалы вӧлі нимкодь.
Лунысь-лун сійӧ ёнджыка и ёнджыка кутіс радейтны корольӧс.
О, вермис кӧ эськӧ сійӧ висьтавны аслас страдайтӧм йылысь!
Но сылы колӧ вӧлі чӧв овны, кытчӧдз оз эштӧд ассьыс уджсӧ.
Войяснас сійӧ гусьӧникӧн мунліс аслас пещера модаа жырйӧ да сэні кыліс дӧрӧм бӧрся дӧрӧм, но кор заводитіс сизимӧдсӧ, то аддзис, мый петшӧрыс сылӧн сэсся абу.
Элиза тӧдіс, мый вермас аддзыны татшӧм петшӧрсӧ шойна вылысь, но сылы коліс аслыс сійӧс чукӧртны; кыдз лоны?
И вот войнас сійӧ ньӧжйӧник петіс дворечысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн топавліс полӧмысла, быттьӧ сійӧ муніс лёк делӧ вылӧ, кор сійӧ писькӧдчис тӧлыся войӧ садйӧ, а сысянь кузь аллеяясӧд да тыртӧм уличаяс кузя шойна вылӧ.
Шойна вылысь Элиза нетшкис петшӧр да локтіс бӧр гортас.
Сӧмын ӧти морт эз узь сійӧ вояс да аддзыліс Элизаӧс - епископ.
Асывнас епископ локтіс король дінӧ да висьталіс сы йылысь, мый аддзыліс сійӧ тайӧ войнас.
— Вӧтлы сійӧс, король, сійӧ лёк кӧлдунья! — вашкӧдіс епископ.
— Абу збыль, Элиза абу мыжа! — вочавидзис король, но век жӧ сійӧ кутіс сомневайтчыны.
Войнас король сӧмын лэччысис узьӧм улӧ.
И вот сійӧ аддзис, мый Элиза чеччис да воши спальнясьыс.
Мукӧд вояс лои сійӧ жӧ; король эз узь и аддзывліс, кыдзи Элиза вошлывліс аслас гуся жырас.
Король пондіс лоны пыр жугыльджык и жугыльджык.
Элиза аддзис тайӧс, но эз гӧгӧрво помкасӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн висис полӧмысла да вокъяссӧ жалитӧмысла; сылӧн королевскӧй паськӧм вылӧ киссис курыд синва, коді дзирдаліс алмазъяс моз, а йӧзыс, кодъяс аддзылісны сылысь мича паськӧмсӧ, кӧсйисны лоны сы местаын.
Сійӧ кадӧ уджыс матыстчис нин помлань; эз тырмы сӧмын ӧти дӧрӧм, но тан Элизалӧн бара эз тырмы вуруныс.
Ещӧ ӧтчыд, медбӧръяысь, колӧ вӧлі ветлыны шойна вылӧ да нетшыштны кымынкӧ китыр петшӧр.
Сійӧ ёна полӧмӧн думыштіс тыртӧм шойна йылысь, но век жӧ решитчис ветлыны сэтчӧ.
Войнас Элиза бара гусьӧникӧн петіс дворечысь, но король да епископ следитісны сы бӧрся, и найӧ аддзисны, кыдзи Элиза воши шойна ӧграда сайӧ.
Мый вермис вӧчны королева войын шойна вылын?..
— Ӧні тэ ачыд аддзан, мый сійӧ лёк кӧлдунья, — шуис епископ да корис, медым Элизаӧс сотісны бипур вылын.
И корольлы лои сӧгласитчыны.
Элизаӧс пуксьӧдісны кӧрт решеткаа ӧшиньяса пемыд, уль подземельеӧ; решеткаяс пыр тӧлыс пырис шутьлялӧмӧн.
Бархат да шёлк пыдди коньӧрлы шыбитісны петшӧр нӧбсӧ, кодӧс сійӧ нетшкис шойна вылысь.
Тайӧ сотысь петшӧр нӧбйыс вӧлі юрлӧс пыдди, а сыӧн кыӧм чорыд дӧрӧмъясыс вӧліны вольпась пыдди.
Но таысь донаджыксӧ нинӧм Элизалы эз вермыны сетны, и сійӧ кевмысьӧмӧн бара босьтсис уджӧ.
Рытнас решетка дінын кутіс кывны юсь бордъяслӧн шы - тайӧ медічӧт вокыс корсис чойсӧ, и Элиза пондіс радысла гораа бӧрдны, кӧть и тӧдіс, мый сылы коли овны сӧмын ӧти вой.
Зато сылӧн уджыс вӧлі помасьӧ нин, и вокъясыс вӧліны танӧсь!
Войбыд кыис Элиза медбӧръя дӧрӧмсӧ.
Медым кӧть ичӧтика отсыштны сылы, шыръяс кутісны чукӧртны да ваявны сы кокъяс дінӧ разалӧм петшӧрсӧ, а решеткаа ӧшинь сайын пукалысь дрозд гажӧдіс сійӧс аслас гажа сьыланкывйӧн.
Кыа мыччысьӧм бӧрын, шонді петтӧдз на, двореч ворота дінӧ локтісны Элизалӧн дас ӧтикнан вокыс да пондісны корны, медым найӧс лэдзисны король дінӧ.
Налы вочавидзисны, мый тайӧс вӧчны оз позь: король узьӧ на, и некод эз лысьт сійӧс беспокоитны.
Найӧ водзӧ мӧдісны корныэз мунны да пыр вӧзйысисны.
Король кыліс кодъяслыськӧ гӧлӧсъяс да видзӧдліс ӧшиньӧдыс, медым тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Но тайӧ минутас петіс шонді, и некутшӧм вокъяс эз нин вӧвны - двореч весьтӧ качӧдчис дас ӧти юсь.
Йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунісны кар сайӧ видзӧдлыны королеваӧс казнитӧм.
Зэв омӧлиник вӧв кыскис телегасӧ, кӧні пукалӧ вӧлі Элиза.
Элизаӧс пасьтӧдісны чорыд дӧра дӧрӧмӧн; сылӧн мича кузь юрсиыс вӧлі лэдзӧма пельпомъяс вылас, а чужӧмыс эз вӧв вир войт, вомдорыс ӧдва легис, кевмысьӧмъяс лыддигтыр, а чуньяс кыисны турунвиж шӧрт.
Весиг казнитны нуигӧн сійӧ эз эновтлы ассьыс уджсӧ: дас дӧрӧм дзик гӧтовӧсь куйлісны сылӧн кокъяс дорын, дас ӧтикӧдсӧ сійӧ кыис на.
— Видзӧдлӧй ведьма вылас!
Сійӧ оз вермы торйӧдчыны аслас колдовствоыскӧд!
Нетшыштамӧй вай найӧс сы киысь да косявлам торпыригӧдз!
Найӧ дзескӧдчис сы гӧгӧр, медым нетшыштны Элиза киысь уджсӧ, но друг воисны сэтчӧ дас ӧти юсь, пуксялісны телега дор гӧгӧрыс да зэв гораа заводитісны швачӧдны асланыс ён бордъяснас.
Повзьӧм йӧз вешйисны бокӧ.
— Тайӧ енэжса пасйӧг!
Сійӧ абу мыжа! — вашкӧдісны унаӧн, но эз лысьтны тайӧс шуны гораа.
Палач кватитіс Элизаӧс киӧдыс, но сійӧ ӧдйӧ плавгис юсьяс вылӧ дас ӧти дӧрӧмсӧ, и... сы водзӧ сувтіс дас ӧти мичаысь-мича принц, сӧмын медічӧт вокыслӧн шуйга ки пыддиыс коли юсь борд: Элиза эз удит эштӧдны медбӧръя дӧрӧмыслысь сос пӧвсӧ.
— Ӧні ме верма сёрнитны! — шуис Элиза. — Ме абу мыжа!
И йӧзыс, кодъяс аддзылісны ставсӧ, мый лои, копыртчисны сылы, кыдз вежалы, но Элиза садьтӧгыс уси вокъяс сывтырйӧ.
— Да, сійӧ абу мыжа! — шуис медыджыд вокыс да висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі.
А пока сійӧ сёрнитіс, сынӧдас кутіс кывны сэтшӧм чӧскыд дук, быттьӧ миллион розаысь: тайӧ бипурса быд пес чуркаысь мыччысисны вужъяс да вожъяс, и быдмис джуджыд турунвиж куст да тупкысис гӧрд розаясӧн.
А дзик куст йылас дзирдаліс кодзув моз ӧтка еджыд дзоридз.
Король нетшыштіс сійӧс, пуктіс Элизалы морӧс вылас, и сійӧ садьмис.
Став кӧлӧкӧлыс асьныс заводитісны звӧнитны, пӧткаяс чукӧртчисны дзонь чукӧръясӧн, и двореч дінӧ мӧдӧдчис кӧлыся сэтшӧм гажа да шуда шествие, кутшӧмӧс ни ӧти король на эз аддзыв!
{Семен Бабаевскӧй @ Зарни Кодзула кавалер @ беллетристика @ Семён Бабаевскӧй. Зарни Кодзула кавалер @ 1948 @}
СЕМЁН БАБАЕВСКИЙ
ЗӦЛӦТӦЙ ЗВЕЗДАА КАВАЛЕР
Повесть
Сиа аслам пилы Станиславлы
ПЕРВОЙ КНИГА
1 ГЛАВА
— Серёжа!
А ноко, видзӧдлы гӧгӧр бурджыка.
Мем кажитчӧ, ми чеччим не сійӧ полустанокӧ.
И татчӧс местаыс мем оз во сьӧлӧм вылӧ, да и ог аддзы ме ни йӧз чукӧръяс, ни духӧвӧй оркестр!
— Полустанокыссӧ сійӧ, а йӧзыс, тыдалӧ, му вылынӧсь. Налы некор миянӧс встречайтны.
Да тадзисӧ и бурджык на!
— Гашкӧ и бурджык, но помнитан, кыдз тэ ошйысьлін аслад Кубаньӧн?
«Мунам миянӧ, — миян замечательнӧй йӧз. Кыдз миянӧс сэн встретитасны!
Миян сійӧ эм и мӧдтор эм — и духӧвӧй оркестр и сідз водзӧ»...
А мый артмӧ?.. Кык герой сулалӧны йӧзтӧм полустанокын, быттьӧ кутшӧмкӧ иностранечьяс. — Мед кӧть эськӧ тэнад чойыд воис!
— Со вӧлӧм тэ код йылысь тӧждысян!
Нӧрӧвитыштлы, Семён, регыд аддзан и менсьым чойӧс.
Ӧні ми гортынӧсь нин.
— Тэтӧ гортад, а ме гӧсьт.
Тадзи сёрнитісны кык друг — Сергей Тутаринов да Семён Гончаренко.
Пассажирскӧй поезд, коді вайис найӧс степнӧй полустанокӧ, важӧн нин саяліс степын, а другъяс век на сулалісны платформа вылын, асланыс кӧлуй дорын.
Сергей вӧлі ыджыд тушаа, мугов чужӧма, косіник да неуна мышкыра кодь.
Сійӧ вӧлі выль гимнастёркаа, портупеяа тасмаа; погонъяс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ младшӧй лейтенант. Морӧс вылас бура куйлысь портупеяыскӧд орччӧн вӧліны «Зарни кодзув» медаль да куим рад орденскӧй ленточкаяс.
Сэтшӧм жӧ выльӧсь вӧліны и Сергейлӧн бриджиыс да кокшегйӧдзыс лэдзӧм гӧленьяса бусӧссьӧм небыдик сапӧгъясыс. Лэдзалӧм гӧленьяс вӧснаыс сылӧн кокъясыс кажитчисны неуна чукля кодьӧн, быттьӧкӧ настоящӧй кавалеристлӧн.
Топыда топӧдӧм вомдоръяс, чужан лунсяньыс мугов кучик, ныр вевдорас ӧтлаасьӧм сук синкымъяс — ставсьыс таысь чужӧмыс сылӧн кажитчис суровӧн.
Старшина Семён Гончаренко вӧлі латшкӧс тушаа, паськыд пельпомъяса, стройнӧй — татшӧм зонъяссӧ векджык шуӧны зумыд зонъясӧн. Сійӧ вӧлі еджыд юрсиа, синъясыс гырысьӧсь, кельыдлӧзӧсь, а синкымъясыс вӧліны сэтшӧм еджыдӧсь, мый букыд лунӧ найӧ пӧшти эз тӧдчыны, а шондіа лунӧ — дзирдалісны бобув бордъяс моз.
Быдторйын тӧдчис Семён да Сергей костын зэв ёна торъялӧм.
Сергей кӧ радейтліс бриджи, векни гӧленя сапӧгъяс, гимнастёрка — и обязательнӧ портупеяӧн, то Семён бурджыкӧн лыддис новлыны брюки навыпуск, китель да полуботинки.
Сергей воис гортас погонъясӧн пельпомъяс вылас, орденъяс пыдди морӧсас вӧліны орденскӧй ленточкаяс, а Семён, кыдз сӧмын висьталісны демобилизация йылысь приказ, босьтіс пельпомъяс вывсьыс погонъяссӧ, зато мичмӧдіс орденъясӧн да медальясӧн выль кительсӧ, кодӧс первойысь пасьталіс туйӧ.
Вӧлі висьталӧма нин, мый Сергейлӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, весиг суров, и сӧмын карӧй синъясыс югыд чутъяснас видзӧдісны меліа, бура. Семёнлӧн жӧ лӧсьыд нюмыс быттьӧкӧ эз и бырлы чужӧм вывсьыс, весиг узигас.
Натура сертиыс Сергей вӧлі мечтательӧн, сійӧ ставнас кыссис будущӧйӧ.
Семён жӧ радейтіс олӧмсӧ да принимайтліс сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм.
Сергей кокниа увлекайтчыліс, шуам, сьӧлӧм вылас кӧ сылы воас ныв, сійӧ дась вӧлі мунны сы бӧрся кӧть биӧ.
Семён жӧ радейтчӧм кузя вӧлі видзчысьысь, гӧгӧрбок ставсӧ арталысь и век кутчысис тӧдса правилӧӧ: сизимысь мерайт, ӧтчыд вунды.
— Тӧдан, мый ми вӧчам? — шуис Сергей. — Петкӧдам вещинымӧс туй вылас, а сэн кодкӧ да нуас нин миянӧс!
— Ылын-ӧ тэнад станицаӧдз?
— Абу зэв.
Тасянь километр дас вит, не унджык.
Семён сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас, сэсся босьтіс киняулас шинель скаткасӧ, чӧвтіс мышку саяс вещевӧй мешӧксӧ, босьтіс кыкнан киас чемоданӧн да мӧдӧдчис шобді мулань, кыті муніс туйыс.
Сергей пай вылӧ колис кучик чемодан кодь радиоприёмник, плащ-палаткаӧ гартыштӧм разнӧй ньӧбӧмторъяс, шинель да сумка, кӧні вӧліны консерв да нянь.
Туйыс чуклясис-муніс шобді муяс костті. Шобдіыс абу на воӧма, но лоӧма нин воск рӧма.
Ылын, ӧтсер мунӧм шобді шепъяс весьтын, тыдовтчисны ӧш сюръяс. Вочасӧн, быттьӧ мусьыс, петкӧдчисны лыса ныра би кодь гӧрд ӧшъяс.
Регыд мысти другъяс аддзисны, мый мича ӧшъяс кыскӧны бричка — джуджыд бокъяса, драбинаяса, обыкновеннӧй кубанскӧй бричка, — мыйӧн кыскалӧны йӧв.
Алюминиевӧй бидонъяс сувтӧдалӧмаӧсь кык радӧн, а бричка водзладорсянь, драбинаяс сайсянь, мыччасис кодлӧнкӧ еджыд кӧсынкаа юр.
Ӧшъяс восьлалісны дӧзмӧдана ньӧжйӧ, кӧлесаяс дзуртісны зэв нора, быттьӧ шуалісны: «Но, кытчӧ нӧ, кытчӧ миянлы тэрмасьны!».
Ӧшъяс лэдзчысьлісны ярмо выланыс, «вензисны», и кажитчис, кыкнанныс вӧліны дасьӧсь вот-вот сувтны, но эз сувтны сӧмын бричкаын пукалысь вӧсна.
Еджыд кӧсынка ӧткымынысь вӧрзьыштліс, бричка весьтын лайкъяліс шайт, коді лэдзчыліс ӧш мышку вылӧ, но сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧ эз кӧсйы повзьӧдны гӧрд гӧн пытшкӧ сатшкысьӧм лӧддзӧс.
— Да, — шыасис Семён. — Вот тайӧ ветлан способ! Татшӧм ӧднад, Серёжа, ылӧ он мун!..
Сергей кӧсйис сьӧлӧмсяньыс паныд шуны сылы, сы вӧсна мый аслас опыт серти тӧдіс, мый весиг медся ньӧжмыд ӧшъяс кужӧмӧн вӧтлігӧн вермӧны мунны ёна ӧдйӧджык: часнас этша вылӧ квайт километр, а то и кӧкъямысӧс. Но самӧй тайӧ минутнас сійӧ казяліс еджыд кӧсынка увсьыс мичаник ныв чужӧм.
Ныв казяліс жӧ военнӧйясӧс, — тайӧ тӧдчис сы серти, мый сійӧ тэрмасьӧмӧн сувтіс, лӧсьӧдыштіс дженьыдик юбкасӧ, коді муртса вӧлі тупкӧ сылысь бронза рӧма пидзӧсъяссӧ. Сэсся сы киын кутшӧмкӧ ногӧн лои ӧш син ыджда ичӧтик гӧгрӧс рӧмпӧштан, и сійӧ минут джынйӧн вевъяліс аддзыны сы пыр и ассьыс сьӧд синъяссӧ, и лӧсьӧдны синкымъяс вевдорсьыс кӧсынкасӧ, и лэдзны кымӧс вылас, быттьӧ кӧсйытӧг, кывзысьтӧм юрси чикыльсӧ.
Сы бӧрын сійӧ ӧдйӧ дзебис ичӧтик рӧмпӧштансӧ питшӧгас да мӧдіс вӧтлыны ӧшъясӧс; чужӧмсӧ вӧчис сідз, мый быттьӧкӧ военнӧйяс ньӧти оз интересуйтны сійӧс.
— Серёжа, — вашкӧдӧмӧн шуис Семён, — а доддяс пукалысьыс... шань ныв!
— Но, аддзӧмыд тай красавицаӧс! — нюммунӧмӧн вочавидзис Сергей. Тайӧ нюмнас быттьӧкӧ висьталіс, мый сылӧн другыс эз на аддзыв настоящӧй кубанскӧй красавицаяссӧ. — Обыкновеннӧй ныв, буракӧ, молочнӧй фермаысь. — Ас кежас жӧ Сергей мӧвпыштіс: «Семёнлӧн син оз пӧръясь: нылыс збыльысь шань».
Сэк кості бричка лои ӧтвесьтын том йӧзкӧд; и ӧшъяс, гутъясысь да лӧдзьясысь сюръяснас да бӧжъяснас мездысиг, сувтісны.
— Сьӧд синкымаӧй, — юаліс Семён, — тэ он-ӧ случайнӧ эсылань мун?
— Самӧй сэтчӧ, — нюммунӧмӧн вочавидзис ныв.
— Ну миянӧс Усть-Невинкаӧдз, — вӧзйысис Сергей. — Тӧдан сэтшӧм станицасӧ?
— Кыдз жӧ, тӧда! — Ныв ыджыд интересӧн видзӧдліс Сергей вылӧ, тыдалӧ, сӧмын ӧні на вӧлись казяліс сы морӧсысь «Зарни Кодзувсӧ». — А ті коді лоанныд?
Усть-Невинкаысь?
— Тӧданныд-ӧ, гражданочка, — заводитіс Семён, — ми воам Германияысь. Но туй вылын лои ичӧтик неувязка: Ростовсянь ми сетім телеграмма, а сійӧ, тыдалӧ, абу удитӧма воны.
Вот миянӧс некод эз и встретит...
Ныв пуктіс ӧти коксӧ бричка потш вылӧ, ачыс ӧвтчис шайтнас. Мугов чужӧмыс сылӧн лои долыдджык.
— Мый нӧ ті сэтшӧма сёрминныд? — сералігтыр юаліс сійӧ. — Война важӧн нин помасис, а ті сӧмын на гортад воанныд.
— Гортӧ воны некор абу сёр, — быттьӧ мӧвпалігтыр шуис Сергей. — Но, нуан?
— Пуксьӧй, — шуис ныв. — Ӧшъясӧн ветлӧмыд сӧмын абу бур.
А ме ещӧ найӧс мӧда йирсьӧдны ю дорын, сы вӧсна Усть-Невинкаӧ воам сӧмын рытнас.
Вещияс тэрыба пукталісны бричкаӧ битонъяскӧд орччӧн.
Сергей пуксис матӧджык ныв дорӧ. Семён меститчис бричка бӧрвывланьджык чемодан вылӧ, и найӧ мӧдӧдчисны.
Бричка, кажитчӧ, кутіс гӧгыльтчыны воддза дорысь нӧшта ньӧжйӧджык: ӧшъяс тувччалісны сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ полісны кыпӧдны асланыс паськыд гыжъяснаныс туйвывса буссӧ.
Сергей корис нывлысь шайтсӧ.
— Всё равно найӧс он ышӧд, — прӧстӧя шуис ныв. — Жар дырйиыд ӧшъясыд ӧдйӧджыктӧ оз мунны.
— Менам мунасны!
Сергей ӧвтыштіс шайтнас.
Ӧшъяс скӧрпырысь бергӧдлыштісны сюръяснысӧ да кутісны ӧдйӧджык восьлавны.
Ярмоыс пӧлыньтчыліс то ӧтарлань, то мӧдарлань, кӧлесаяс мӧдісны шургыны гажаджыка.
— Эй, механик-водитель! — горӧдіс Семён. — А но, включит третьӧй скорость. Сійӧ матыстчис нывлань. — Менам другӧй, — шуис сійӧ, — опытнӧй механик-водитель.
«Комын нёльӧд» вылын, — эм танк сэтшӧм.
Он тӧд?
Чудеснӧй машина!
Вот тайӧ танкнас сійӧ муніс боевӧй туй Сталинградсянь Берлинӧдз.
Геройскӧй танкист, ӧшъясӧн сідзжӧ кужӧ веськӧдлыны.
— Семён, ланьт! — стрӧга шуис Сергей.
— А мый? Ӧд тайӧ жӧ факт!
Сійӧ танкын ме вӧлі радист-пулемётчикӧн, — экипажын эм сэтшӧм должность, — висьталіс сійӧ да кӧсйис видзӧдлыны нывлысь синъяссӧ.
— Помнитан, Серёжа, кыдз ми Прагаӧ пырим?
— Тырмас, Семён!
— Но, ладнӧ, помала.
Но чӧв овны, да ещӧ ныв дырйи, Семён эз вермы.
— Давай тӧдмасямӧй, — шуис сійӧ. — Менӧ шуӧны Семён Гончаренкоӧн, рӧдинаӧн ме Орёл областьысь, а менам другӧй, Сергей Тутаринов, — тіян, кубанец...
А тэнӧ кыдз шуӧны?
Ныв бергӧдчис Семёнысь да чӧв оліс, то кӧртавліс, то разявліс кӧсынка помъяссӧ.
— Но кыдз нӧ тэнӧ шуӧны? — эз ӧвсьы Семён.
— Некыдз, — коса вочавидзис ныв.
— Ой, кутшӧм тшап!
Кыдзи нӧ сідз, — олан свет вылын нимтӧмӧн?
— Мый тэныд менам нимысь?
Кутшӧм тэрыб!
— Прӧстӧ интереснӧ тӧдны, — сюйсис сёрниӧ Сергей.
— Миян абу модаын...
— Но висьтав кӧть сӧмын нимтӧ, — кевмысис Семён. — Шура, Соня, Варя, Поля?
— Абу Соня ни абу Варя...
Смуглянкаӧн * шуӧны! — Нывка серӧктіс. * Смуглянка — мугов.
— Смуглянкаӧн? — выль пӧв юаліс Семён. — Сійӧ збыль, мый Смуглянка.
Сергей чӧв олӧмӧн видзӧдіс думайтчӧмпырысь муяс вылӧ.
Туй да шобді костын вӧлі векньыдик эжа.
Сэні зэв унапӧлӧс дзоридзьяс быдмисны, и Сергейлы кажитчис, быттьӧкӧ туй пӧлӧныс вольсалӧма векньыдик кузь ковёр.
Сійӧ чеччыштіс му вылӧ да кутіс нетшкыны дзоридзьяссӧ.
Смуглянка шпыньмуніс.
— Став дзоридзсӧ нетшкан, — шуис сійӧ. — Сер вылас кольышт!
Мышсӧ нюкыльттӧг Сергей шуйга кинас топӧдіс морӧс бердас букет. «Зарни Кодзулыс », коді лои гӧрд мак юръяс пӧвстын, кутіс дзирдавны нӧшта ёнджыка.
— Смуглянка, — бричкасӧ суӧдӧм бӧрын шуис Сергей, — тайӧ тэныд...
— Меным?
Ныв гӧрдӧдіс, кывшутӧг босьтіс букетсӧ да, сійӧс чужӧм дорас вайӧдӧмӧн, кутіс нетшкыны вомдоръяснас маклысь лепестокъяссӧ.
Сергей восьлаліс бричкакӧд орччӧн. Сійӧ аддзис, кыдзи гылалӧны туйвывса бус пиӧ яргӧрд лепестокъясыс, и сылы кажитчис, мый тайӧ сьӧд синма нылыскӧд аддзысьӧмыс абу случайнӧй, мый нӧшта фронт вылын на, кор сійӧ мечтайтліс рӧднӧй край йылысь, сы син водзын сулаліс дзик татшӧм Смуглянка, коді виччысис сійӧс, шогсис сы понда...
Сергей сэтшӧма думыштчис, мый сконъясис туйдорса кустӧ да муртса эз усь.
Видзӧдліс Семён вылӧ да сылӧн кӧсйытӧг нюммунсис.
Семён чувствуйтіс асьсӧ бричкаас гортас моз.
Ныв дорӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ тӧждысьӧмпырысь заводитіс ӧшйӧдны сы ковтаӧ мак дзоридз.
Туйсянь неылын, кустъяс пӧвстті дзирдышталіс, визувтіс Кубань ю.
Вӧлі ытва. Идзас рӧма гудыр ваыс петӧма ньывкӧс вадоръяссьыс да ойдӧдӧма градъяс, видзьяс.
Вадорӧ бричка сувтіс.
Ныв чеччыштіс муӧ, кӧсйис разьны гез поводсӧ — налыгачсӧ, но Сергей котӧрӧн воис сы дінӧ да кутіс кӧзяин моз лэдзавны ӧшъясӧс.
Семён лэччис Кубань дорӧ — мыссьыштны да видзӧдлыны юсӧ, мый йылысь сэтшӧм уна висьтавлывліс сылы Сергей.
Ӧшъяс йирсисны. Смуглянка вольсаліс гож сайӧ бричка улӧ бурка да, гожъялӧм кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, пуксис.
Сергей вылӧ сійӧ эз видзӧд да важмоз мыйкӧ думайтіс ас кежас, эз варовит.
Сергейлы дум вылас уси радиоприёмникыс.
Сійӧ босьтіс бричкаысь приёмниксӧ да кутіс лӧсьӧдны. Мӧдіс ворсны музыка.
Таысь, тыдалӧ, нывлы долыдджык лои.
Сійӧ матӧджык пуксис Сергей дорӧ; сьӧд синъясыс сылӧн кутісны дзирдавны.
Сергей висьталіс, кыдзи вӧчӧма приёмник, кыдзи используйтчӧ война вылын радио, и, кӧть нылыс Сергей висьталӧмысь унатор эз гӧгӧрво, но кывзіс сылысь интересӧн.
Сёрнинад найӧ вунӧдісны Семён йылысь, коді, кипыдӧсъяснас ваӧ гораа шлёчкӧдіг, сёлькӧдчис вадорын.
Сергей думыштіс, мый ӧні самӧй кад юавны нывлысь, кутшӧм станицаысь сійӧ да мый сылӧн збыль нимыс.
Но друг туй вылас кымӧр моз кутіс гартчыны бус, и тыдовтчис лэдзӧм тента «газик».
Сійӧ журӧбтіс бричка дорӧ да скӧрпырысь зургис бокнас ярмоӧ.
Машина нӧшта эз на вевъяв сувтны, а ӧдзӧсыс воссис нин, и Сергей дорӧ эз восьлав, а котӧрӧн воис ар нелямын вита, тшӧг гӧрд чужӧма мужичӧй. Сійӧ вӧлі брезент картуза, полотно дӧрӧма, небыдик парусинаысь вурӧм галифе гача, тшӧтшыд ныра, турунвиж рӧма сапӧга, вурӧма парусинаысь жӧ.
— Видза оланныд, том йӧз! — шуис воӧм морт, Сергей вылысь синсӧ вештывтӧг да эзысь набора кавказскӧй тасма наконечникӧн ворсігтыр. — Тӧдмалӧм могысь лэдзӧй юавны, — он-ӧ ті лоӧй Сергей Тимофеевич Тутариновыс?
Сергей сувтіс, кинас привычнӧя лӧсьӧдыштіс тасма увдорсьыс гимнастёркасӧ.
— Ме — Сергей Тутаринов.
— Со! — горӧдіс воӧм морт, пӧрччис картузсӧ да кучкис сійӧн аслас пидзӧсӧ. — Медбӧрти!
Да ме степь пасьталаті нин гӧняйті!.. Сергей Тимофеевич, дзоньвидзалун тіянлы!
Миян районлӧн гордость!
«Зарни кодзула» кавалер! — Сійӧ пӧсялӧм да пӧсь кияснас кватитіс Сергейлысь кисӧ да дыр треситіс сійӧс шуалігтырйи:
— Вывті, вывті радӧсь ми ставӧн!
Ясность ради, тӧдмасям: Лев Ильич Рубцов-Емницкий — татчӧс райпотребсоюзысь председатель.
Районнӧй организацияяс нимсянь ме чолӧмала дона гӧсьтӧс аслас рӧднӧй му вылын! — Тэрмасяна посньыдик воськовъясӧн сійӧ котӧрӧн муніс машина дорӧ, сэтшӧм жӧ йӧктан походкаӧн бӧр воис, локтігмоз гурйысис парусинӧвӧй портфельысь. — Эскӧй, Сергей Тимофеевич, ставсьыс мыжа связьлӧн райконтора.
Чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм руководительяс сэні!
Тіянлысь телеграмматӧ нуӧмаӧсь Ворошилов нима колхозӧ, и сійӧ куйлӧма сэні некутшӧм тӧлктӧг.
Но ме веськӧді тайӧ делӧсӧ! — Сійӧ нюммуніс, и сэки тыдовтчыліс кык зарни пинь. — Рубцов-Емницкийлы не первойысь мездыны бедаысь бездельникъясӧс! — Сэки сійӧ бурпырысь серӧктіс, мый вӧсна сылӧн личыда вӧнялӧм кыз кынӧмыс тӧдчымӧн мӧдіс дрӧжжитны. — И сідз, дона ёртӧй, менам машина, ясность ради, тіян распоряжениеын!
— Да ме ӧд абу ӧтнам, — шуис Сергей да видзӧдліс Смуглянка вылӧ.
— Эх, том кад! — Рубцов-Емницкий бара серӧктіс, ныв вылӧ видзӧдіг, да шуис: — но мый нӧ, аканьӧй, вӧчан?
Геройлы колӧ встреча — политическӧй момент, кывкутана, и тэ, кыдз сознательнӧй ныв, да ещӧ, гашкӧ, комсомолка, ме вылӧ, старик вылӧ, эн элясь.
Эй, Артем! — горӧдіс шоперыслы. — Кӧлуйсӧ нуав машинаад, да тэрыбджыка!
— Мый ме аддза? Машина! — бричкалань матыстчигӧн шуис Семён. — Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!..
Но, Смуглянка, аттьӧ транспортсьыд.
Лоӧй здоровӧсь да волӧй миян ордӧ гӧститны!
Ныв нинӧм эз шу да весиг эз видзӧдлы Семён вылӧ.
— Тіян адъютант? — Семён вылӧ довкнитӧмӧн юаліс Рубцов-Емницкий. — Или кыдз тіян шуӧны — ординарец, ясность ради!
— Менам ёрт, — коса вочавидзис Сергей.
— Папаша, ті сразу , тӧдінныд! — долыда шуис Семён. — Именнӧ — адъютант! Семён Гончаренко. — Сійӧ колснитіс воча каблук да, сералӧмысь кутчысьӧмӧн, юаліс: — Гвардии младший лейтенант ёрт, приёмниксӧ выключитны али мед горзӧ туй чӧжыс?
— Выключит...
Сергей кӧсйис прӧщайтчыны нывкӧд, но Рубцов-Емницкий кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да висьталігтырйи, кутшӧм встреча сылы дасьтісны, нуӧдіс машина дорӧ да пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн.
Сійӧ бара кутіс лукйысьны портфеляс, дугдывтӧг больгис, мый батьмамыс важӧн нин виччысьӧны ассьыныс писӧ, мый Тутариновъяс керка дорӧ чукӧртчис став станицаыс, мый районса духӧвӧй оркестр ворсӧ нин дзонь час, а садйын, лӧсьӧдӧм пызанъяс сайын, пукалӧ став районнӧй начальствоыс.
Сергей кывзіс сідз-тадз, довкйӧдліс юрнас, а ачыс век видзӧдлывліс бричкалань.
Кор Рубцов-Емницкий кыскис портфельсьыс бумага лист да кӧсйӧ нин вӧлі лыддьыны сыӧн гижӧм чолӧмалан речь, сэк Сергей дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, чеччыштіс машинасьыс да котӧртіс бричка дорӧ.
Ныв важмоз на пукаліс бурка вылын да думайтчӧмӧн видзӧдіс ю вылӧ.
Сергейлысь кокшысӧ кылӧм бӧрын сійӧ нетшыштіс турун идз да курччис сійӧс ӧтсер еджыд пиньяснас.
— Смуглянка, — ныв дорӧ копыртчӧмӧн, волнуйтчигтыр шуис Сергей, — всё-таки висьтав, кыдзи тэнад нимыд?
Ныв чӧв оліс. Сійӧ нямляліс турун идз да эз видзӧд Сергей вылӧ.
— Сідзи он и висьтав?
— А мыйла тэныд?
— Ме кута помнитны тэнӧ!
Ныв чеччис да нюммуніс.
— Зэв кӧ нин ёна колӧ тӧдны менсьым ним, — то помнит: менӧ шуӧны Катеринаӧн.
А свет вылад Катеринаыд уна!
Ныв шпыньмуніс, синъясыс дзирдыштлісны, и сійӧ котӧртіс ю дорӧ.
Сергей бӧр воис машина дорӧ.
Сійӧс виччысисны машинаын.
Шопер сеталіс сигналъяс.
Семён пукаліс шоперкӧд орччӧн да серампырысь видзӧдлывліс аслас друг вылӧ.
Сергей кыв ни джын пуксис Рубцов-Емницкийкӧд орччӧн. Шопер включитіс скорость.
«Газик» петіс туй вылӧ.
Рубцов-Емницкий пуктіс портфельсӧ пидзӧс вылас да, Сергей дорӧ копыртчӧмӧн, висьталіс:
— Ӧні ми нинӧм кузя ог сетчӧй орчча районъяслы!
Тіянлы герой колӧ?
Эм миян и герой!
А то, гӧгӧрвоанныд кӧ, орденоносеч миян уна, но тайӧ абу на тырмымӧн, тайӧ дзик абу сійӧ!
Ӧні, ясность ради, и связьлӧн контора кутас уджавны мӧд ногӧн!
А то кыдз миян вӧвлі?
Сравнитны кӧ, шуам, менӧ связьлӧн райконтораса начальниккӧд, то тані и оз вермы лоны некутшӧм сравнение.
Менам контора уджалӧ интенсивнӧя, а связь торкӧ став делӧсӧ.
Меным ӧтитор кузя шог, дона Сергей Тимофеевич: ог вермы аддзыны лым туяна заместительяс — сэтшӧмӧс, тӧданныд, некытчӧ йӧрмытӧм фронтовикӧс, медым вӧлі авторитетнӧй личность.
Сергей эз кывзы сылысь.
Сійӧ кыпӧдчыштліс да видзӧдліс бӧрвылас.
Туй весьтӧ кыпӧдчӧма бус, а сысянь бокысьджык Сергей казяліс ю чукыль да нывлысь силуэт, коді ӧтнасӧн сулаліс вадорын...
2 ГЛАВА
Усть-Невинка станица сулалӧ Кубань йывланьын, ю ньывкӧс вадорын.
Станицаса уличаяс, векньыдикӧсь да вуджӧраӧсь, лэччӧны юлань асыввывсянь, а рытывладорсянь зурасьӧны гӧраӧ, коді кык гӧрба верблюд кодь.
Тайӧ турунвиж верблюд гӧрбъяс костын мунӧ туй.
Кыдз сӧмын «газик» кыпӧдчис седловина вылӧ, Сергей аддзис челядь кадсяньыс на тӧдса серпас: садъяслӧн турунвиж шалльыс шевгысьӧма вадор пӧлӧн, зэв бура торъяліс квадратнӧй площадь, тыдалісны еджыд керкаяс, потшӧсъяс, эзысь рӧма топольяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь гӧрд изйысь важӧн стрӧитлӧм джуджыд собор.
Сергей кыпӧдчыштліс, думайтіс ылысянь аддзыны ассьыныс керкасӧ, но сійӧ эз тыдав: турунвиж пуяс сайӧдісны Сергей синъясысь рӧднӧй керкасӧ.
Сӧмын, кор машина тӧвзьыштіс площадь вомӧн да кежис переулокӧ, пуяс костті Сергейлы тыдовтчис зэр войтъясӧн кокалӧм важиник камышӧвӧй вевт, сы сигӧрын быдмис вижӧдӧм идзаса сурепка, и аддзис гӧсьтъяслы паськыда восьтӧм ворота, кодӧс кыӧма ньӧръясысь, да уна вожъяса кык белолистка, кодъясӧс вӧлі садитӧма сэки, кор Сергей вӧлі кагаӧн на.
Найӧ вожъяс вылысь, быттьӧ грушаяс, сявмуніны детинкаяс да мӧдісны гораа шумитігтыр котӧртны машиналы паныд.
Сергейлӧн ёнджыка мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс, горшдіныс гӧрддзасис, и сылы лои сэтшӧм рад, мый окота вӧлі чеччыштны машинаысь да котӧртны улича кузя челядькӧд ӧтлаын.
Двор дорын шопер крута тормозитіс машинасӧ.
Сергей эз помнит, кыдзи лоис чойыс сывйын.
Волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм Анфиса кутліс воксӧ, инмӧдчис пӧсь вомдоръяснас бриттӧм чужӧм бердас.
«Ой, воканӧй, кутшӧм тэ сутшкасьысь!» вашкӧдӧмӧн, кыпыд серамсор шуис сійӧ и, быттьӧ вок казялӧмысь полӧм вӧсна, ӧдйӧ видзӧдліс Семён вылӧ.
Тыдалӧ, гӧсьтыс сылы мыйлакӧ эз сьӧлӧм вылас во: здук кежлӧ сылӧн чужӧмыс лоліс стрӧгӧн, синкымъясыс чукыртчылісны.
И со сійӧ бара нин видзӧдӧ вокыс вылӧ радысла синваӧн дзирдалысь синъясӧн, быттьӧкӧ юалӧ: «Абу-ӧ тайӧ сійӧ танкистыс, код йылысь тэ гижлін фронт вывсяньыд?»
А кор Семён гӧгӧрвоис, мый тайӧ Сергейлӧн чойыс, бурпырысь нюммуніс сылы да чургӧдіс кисӧ.
Найӧ тӧдмасисны.
Сергей мигнитіс Семёнлы: «Но, Семён, кутшӧмджык менам чойӧй?..»
Семен век на нюмъяліс да эз лэдзлы синъяссӧ Анфиса вылысь.
Та кадӧ гымӧбтіс оркестр.
И сӧмын сэки Сергей казяліс, мый дворын и улича вылын на тырыс йӧз.
Сэні вӧліны и важ модаа чекменьяса старикъяс, — найӧ воисны видзӧдлыны Герой вылӧ, и сулалісны найӧ бокын бедьяс вылӧ щӧкаяснас мыджсьӧмӧн.
Сэні вӧліны и ызгысь томйӧз, кодъяс займитӧмаӧсь двор-джынсьыс унджык да мыйтакӧ садсӧ, кӧні гӧсьтъясӧс важӧн нин виччысисны петукъяса пызан дӧраясӧн вевттьӧм пызанъяс.
Сэні вӧліны и челядя нывбабаяс и том дӧваяс, кодъяс видзӧдісны Сергей вылӧ кутшӧмкӧ нориник радлунӧн; вӧліны и неважӧнся фронтовикъяс, кодъяс новлісны на военнӧй форма да торжественнӧй случай ради ӧшлӧмаӧсь орденъяс да медальяс.
Тайӧ унапӧлӧс йӧз пӧвстысь Сергей пыр жӧ казяліс дзормӧм юрси пратьяса старушкаӧс, юрси пратьясыс тыдалісны чепец увдортіыс.
Да и кыдз нӧ эськӧ позьӧ не казявны, не торйӧдны йӧз чукӧрсьыс руд чепеца тайӧ ичӧтик старушкасӧ, — ӧд тайӧ вӧлі сылӧн мамыс, Василиса Ниловна!
Шызьӧм да шуда синъясӧн видзӧдіс сійӧ пиыс вылӧ, быттьӧкӧ ещӧ эз на эскы, мый пиыс — долыд, нюмъялысь, — матыстчӧ сы дінӧ.
Посни чукыръясӧн кытшалӧм мелі синъясыс сылӧн нинӧм эз аддзыны синва вӧснаыс.
«Мамӧй, мамӧй, кутшӧма ті пӧрысьмӧмныд метӧг!» — думыштіс Сергей, сійӧс ёна дзигӧдігӧн.
А Ниловна копыртіс сылысь юрсӧ, топӧдіс морӧс бердас.
И сьӧкыд вӧлі эскыны, мый тайӧ жебиник нывбабаыс чужтылӧма татшӧм ыджыд тушаа да мича зонмӧс.
Мамыс ляскысис чужӧмнас сы паськыд морӧс бердӧ.
Мамлӧн пельпомъясыс дрӧгнитавлісны, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, бӧрдіс али сераліс сійӧ...
— Мамаша!
Мыйла нӧ синва лэдзны? — шуис Рубцов-Емницкий тасма помсӧ чунь гӧгӧрыс гартіг. — Поздравляйта, мамаша!
Татшӧм пи!
Ясность ради, — настоящӧй «Зарни Кодзула» кавалер!
Папаша!
А ті мый сулаланныд?
Тимофей Ильич Тутаринов, ыджыд тушаа, косіник старик, сулаліс ассьыс дженьыда шырӧм дзор уссӧ довольнӧя шыльӧдігтыр.
Сійӧ виччысис, медым пиыс ачыс матыстчис сы дінӧ, да скӧраліс гӧтыр вылас: вывті нин дыр сійӧ кутӧ ас дорас Сергейӧс.
— Ниловна! — горӧдіс старик. — И мый тэ сибдін сы дорӧ, быттьӧ ма дорӧ малязі?
Мед и мукӧд йӧз сы вылӧ видзӧдласны!
Сергей локтіс батьыс дінӧ.
— Но, олан-вылан, пиӧ! — пи вылас гӧгӧрбок стрӧга видзӧдлӧмӧн шуис Тимофей Ильич — А!
Быдмӧмыд война вылад, слава богу, — батьтӧ суӧдӧмыд...
И кодзулӧн!
Молодеч, пиӧ, молодеч!..
Коді нӧ вручайтіс?
Михайло Иванович?
И бать йывсьыд, небось, юасис?
«Зарни Кодзув» медаль да Ленин орден Сергей получитіс Сталинград дорын, бойяс костын, и бать йывсьыс сылысь некод эз юась, но Сергей эз кӧсйы висьтавны та йылысь батьыслы, поліс старикӧс ӧбӧдитӧмысь.
— Менам биографияӧй, бать, ставлы тӧдса, — вомгорулас шуис сійӧ. — Весиг газетъясӧ вӧлі печатайтӧма...
Татшӧм вочакывйыс кӧть эз дзик сьӧлӧмшӧрсьыс ло Тимофей Ильичлы, но сійӧ ошканапырысь довкнитіс юрнас; сійӧ надейтчис, мый та йылысь сёрнитасны пиыскӧд ас кежаныс.
Ӧні вӧлі не юасьӧмъясӧдз!
Сергей дорӧ матыстчывлісны то тьӧткаясыс, кодъяс вӧліны кыськӧ хуторъясысь, то воча вокъясыс.
Ставӧн поздравляйтісны сійӧс воӧмӧн, кутлісны да окавлісны, сэсся Сергейӧс кытшалісны станицаса зонъяс — ӧттшӧтшъяясыс да челядьдырся другъясыс.
Яндысьӧмпырысь видзӧдісны найӧ ӧта-мӧдныс вылӧ: «О-о! Кутшӧма миян быдмысьӧма!» быттьӧкӧ висьталісны налӧн шензьысь синъясыс.
А неылын сулалісны нывъяс да сэтшӧм кыпыд радлунӧн видзӧдісны Сергей вылӧ, мый сылы кыдзкӧ эз лӧсьыд лолы, кодыр видзӧдлывліс наладорӧ.
Со йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Фёдор Лукич Хохлаков, райисполкомса председатель, ыджыд тушаа, кыз, пуд квайта кымын казак, «ёжикӧн» шырӧм дзор юрсиа.
Сійӧ вӧлі паськыд военнӧй костюма,новліс зэв бур сапӧг, и сапӧгыс сылӧн сэтшӧма дзуртіс, мый кажитчӧ сійӧ мунӧ кок улас киськалӧм косьтӧм ӧрешки вывті.
Сідзи дзуртігтыр и матыстчис сійӧ Сергей дорӧ.
Фёдор Лукич вӧлі официальнӧй морт, — и тьӧткаяс, и воча вокъяс, и став мукӧд йӧзыс сетісны сылы туй.
Сійӧ сайӧдіс Сергейӧс аслас богатырскӧй фигуранас, кывшутӧг сывйыштіс, быттьӧ кӧсйис мерайтчыны сыкӧд выннас.
Сідзжӧ кывшутӧг куимысь окыштіс и сӧмын сэки дженьыдика чолӧмаліс.
Первойсӧ Фёдор Лукич ошкыштіс «миянлысь военнӧй томйӧзӧс» и сэк жӧ, быттьӧкӧ пыр мунан моз, казьтыштіс кочубеевскӧй конница йылысь да аслас томлун йылысь, коді став мукӧд томлун дорысь ёнджыка тӧдіс, «мый сійӧ кочубеевскӧй рейдыс кубанскӧй му вывті».
Та бӧрын сійӧ мӧдіс ошкыны кубанскӧй казачествоӧс, кодлӧн традицияясыс олӧны вот татшӧм молодеч сьӧлӧмын...
«Фёдор Лукич ассьыс речсӧ водзӧ нуӧдіс да помаліс пызан сайын нин, кор стаканъясӧ кисьталісны вина да колӧ вӧлі висьтавны дыр виччысяна гӧсьт воӧм кузя традиционнӧй здравица.
Кӧть кӧн да кӧть кор эз выступайтлы Фёдор Лукич, сійӧ век ошкыліс казачествоӧс.
А талун, татшӧм торжественнӧй здукӧ, да ещӧ том казак-герой дырйи, сійӧ торйӧн нин сьӧлӧмсяньыс кутчысис аслас надёжнӧй конёк дорӧ: Запорожскӧй Сечсянь сійӧ веськыда вуджис кочубеевскӧй поход йылысь висьталӧмӧ
Сэсся кутіс висьтавны Отечественнӧй война йылысь, — паметь сертиыс лыддьӧдліс став казачӧй полкъясӧс да став казачӧй генералъясӧс.
Видыштіс ассьыс пиянсӧ, кодъяс эз мунны служитны кавалерияӧ, вӧйпыштіс и Сергейӧс — бара жӧ сыысь, мый сійӧ вӧлі танкистӧн, а эз конникӧн.
— Кутшӧм казакъяс ӧні миян пиянысь? — Фёдор Лукичкӧд чокнитчӧм бӧрын заводитіс Тимофей Ильич. — Да найӧ и вӧвсӧ кыдз колӧ оз кужны седлӧавны.
Налы машина колӧ, — сы кузя найӧ мастеръяс.
Эк, эз лоны воддза кодь казакъяс!..
— О, господи! — сюйсис сёрниӧ Ниловна. — И мый нӧ Серёжкалы тэнад казачествоыд?
Сылы ӧні колӧ сьӧлӧм сертиыс гӧтыр корсьны, а меным, пӧрысьлы, виччысьны внукъясӧс.
Казачество йылысь пойгыны нинӧмла!..
Кымынӧдысь нин тыртлісны винаӧн стӧканъяс, кымынӧдысь нин найӧ ӧтлаасьлісны да разӧдчылісны пызан весьтын.
Кык том ичмонь эз вевъявны ваявны хатаысь да пуктавны пызанъяс вылӧ то порсь яй сорӧн жаритӧм картупель, то джуджыд тасьтіясын нӧк — сэтшӧм сук нӧк, мый гудрыштан кӧ гоз-мӧдысь паньӧн — лоӧ вый, то пуӧм ыж яй чӧланъяс.
Пызанъяс мӧдар помын сулаліс Рубцов-Емницкий.
Сылӧн радлана, мелі, пӧсялӧм чужӧмыс лӧсталіс.
Сійӧ заводитіс висьтавны речь сэтшӧм торжественнӧя, мый сылӧн киыс, кодӧн кутіс вина тыра стӧкан, дрӧгнитіс, и винаыс киссис пызан дӧра вылӧ.
Кажитчӧ сійӧ эз сёрнит, а лӧсьыда сьыліс, и сійӧ сьыланкывйысь позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сӧмын ӧтитор: му вылын ставсӧ лӧсьӧдӧма вывті бура и абу помыс йӧз радуйтчӧмлы!
Но сійӧ кадӧ мӧд радын, кӧні пукалісны прамӧя кодь нин юӧм старикъяс, кыптіс выль сьыланкыв — старикъяслы уси дум вылас асланыс томлуныс и найӧ заводитісны сьывны важӧн нин ставӧн вунӧдӧм важ нор сьыланкыв.
Рубцов-Емницкий чукыртчыліс, сэсся ланьтіс, юис вина да, пӧшти дзодзӧгджын вилкиас пысалӧм бӧрын, пуксис аслас местаӧ.
Сӧмын ӧні, кор пызанъяс сайын варовитісны ставӧн и быдӧн вӧлі доволен аснас да аслас суседӧн, Сергей казяліс, мый сыкӧд орччӧн пукалысь Семён кытчӧкӧ мунӧма.
«Тыдалӧ, Анфиса венӧма сылысь сьӧлӧмсӧ», — пызан сайысь петігмоз думыштіс Сергей.
Сійӧ муніс пыдӧ сад пытшкӧ да аддзис интереснӧй картина: Семён кайӧма медджуджыд черешня вылӧ да нетшкӧ воӧм гырысь ягодъяссӧ.
Черешня улын сулалӧ Анфиса, кутӧ платтьӧ бӧждорсӧ киас.
Семён шыблалӧ сылы платтьӧ вылас черешняяс, да сӧмын ставыс веськалӧны бокӧ да пасьмунӧны му бердӧ.
Тайӧ сэтшӧма гажӧдіс Анфисаӧс, мый серамысла сійӧ муртса вермис сулавны кок йылас.
— Эй, гигзьысь, тэ кытчӧ менсьым другсӧ лэптін?
— Ме секретын, — гажаа шыасис Семён. — Наблюдайтӧм вылӧ вывті бур места...
— Тадз, Семён, оз шогмы! — скӧрысь шуис Сергей. — Пукалан со пу йылын и некутшӧм шог тэнад абу, а менӧ ӧтнамӧс старикъяслы расправа вылӧ колин.
А но, лэччы!
— Вешты преградасӧ, сэки лэчча!
— Да нуӧд тэ сійӧс, вокӧ, — гӧрдӧдӧмӧн шыасис Анфиса. — Сійӧ дзик оз куж вотны черешня.
Ставыс сылӧн лэбӧ бокӧ...
Семён неокотапырысь лэччис пу йылысь, и другъяс мӧдӧдчисны пызанъяс дорӧ.
Садйын ӧбед нюжаліс.
И шондіыс нин дзебсис пуяс сайӧ и рытъя кыа югӧръяс ворсӧдчисны нин коръяс йылын, а пызанъяс сайын век на зэв ёна варовитісны.
Пемдіс.
Фёдор Лукич Хохлаков, сапӧгъяснас дзуртігтырйи, петіс пызан сайысь, кӧсйысис тайӧ недельӧ волыны татчӧ да босьтны сьӧрсьыс районӧд ветлӧдлыны «дона гӧсьтӧс» и мӧдӧдчис «виллис» дорӧ, кӧні сійӧс виччысис еджыд юра шопер.
Машинаӧ пуксьӧм бӧрын Фёдор Лукич прикажитіс:
— А но, еджыд юр, ӧддзӧдлы...
Машинаыс тӧвныр моз шутёвтіс пемыд уличаясті, югдӧдліс фараяснас Верблюд-гӧраӧс.
Фёдор Лукич мунӧм бӧрын гӧсьтъяс дыр на эз разӧдчыны.
Ӧти сьыланкыв бӧрын босьтлісны сьывны мӧдӧс, важ сьыланкывъясысь Сергей кыліс мыйкӧ важӧн вунӧдӧмаӧс, радуйтанаӧс.
Сійӧ кывзіс сьылӧмсӧ, и сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧнь, кыдз вӧвлі гашкӧ сӧмын челядь дырйи, кор кыа петігӧн мунліс батьыскӧд Кубань дорӧ гымга лэптавны.
Сійӧ вӧйтчис мечтайтӧмӧ и эз кывлы, кыдзи сы дорӧ пуксис Рубцов-Емницкий.
— Гажтӧмчанныд?
Сергей нюммуніс да кыв ни джын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А ті, Сергей Тимофеевич, эн шогсьӧй! — Рубцов-Емницкий сёрнитіс ньӧжйӧ, сьӧлӧмсянь. — Тіян вылӧ ми ёна надейтчам.
Ӧні ми смела кутам петкӧдны районӧс передовӧйяс шеренгаӧ.
— Мыйла нӧ сӧмын ӧні?
— И водзсӧ старайтчим жӧ, но тэ гӧгӧрвоан, — сійӧ вуджис «тэ» вылӧ да мӧдіс сёрнитны Сергейкӧд, быттьӧкӧ зэв важся тӧдсакӧд, — миян ӧні эм тэ, ясность ради, ставсоюзса масштабын авторитет.
Ми смела вермам сувтӧдны любӧй юалӧм и крайын и весиг центрын...
— Водзджыксӧ ӧмӧй тайӧс оз позь вӧлі вӧчны?
— Эк, донаӧй менам!
Олӧмыд — сьӧкыдтор...
А йӧзыд, кадръясыд, — тэ тайӧс ачыд тӧдан, решайтӧны ставсӧ...
Босьтны кӧть Федор Лукичӧс, — тэ сыкӧд тӧдмасин.
Вывті муса морт, районлӧн душа, местнӧй беломечетинскӧй казак.
Бур сьӧлӧма морт, романтик, — век казачество йылысь шогсьӧ.
Но сійӧ старик нин, сэтчӧ жӧ сьӧлӧмнас висьӧдчӧ...
Веськыда висьтала, вылынджык организацияясын сійӧс омӧля пыдди пуктӧны.
Райкомса секретарь Кондратьев, — ок, кутшӧм жаль, мый сійӧ эз вермы локны татчӧ! — чудеснӧй морт, зэв тӧлка, вывті бур организатор.
Но районын сійӧ неважӧнсянь на уджалӧ, да и абу сылӧн делӧ, кыдз политическӧй руководительлӧн, занимайтчыны, грубӧя кӧ шуны, миян сӧветскӧй коммерция юалӧмъясӧн.
Тэкӧд эськӧ, Тимофеевич, тэнад авторитетӧн, ми вермим эськӧ сэтшӧмтор гаровтны!..
И вот, встреча кежлӧ дасьтысигӧн, ми сёрнитчим да воим решениеӧ: босьтны тэнӧ, ясность ради, районӧ руководящӧй удж вылӧ.
— Мыйла нӧ «ясность ради» ? — шпыньмунӧмӧн юаліс Сергей.
— Поговорка, челядь дырсянь на. — Рубцов-Емницкий серӧктіс. — Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм бур эськӧ вӧлі тайӧ?
— Мый нӧ ме кута вӧчны районас? — юаліс Сергей.
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, делӧыс весиг абу конкретнӧй должностьын! — Важнӧ тэнад нимыд, авторитет.
Сёрнитны кӧ нин должность йылысь, то медбур тэныд лоны менам заместительӧн.
Ме тэныд лӧсьӧда кабинет, — но делӧыс, дерт, абу кабинетын...
— Татшӧм должностьыд меным оз лӧсяв, — серьёзнӧя шуис Сергей. — Да и сэтчӧ жӧ ме сӧмын тӧлысь либӧ кыкӧс ола гортын, а сэсся муна велӧдчыны.
— И пӧжалуйста, ен могысьӧн: и шойччышт и лӧсьӧдчы мунны велӧдчыны!..
Важнӧ, медым тэ лыддьыссин нин миян уджалысьӧн.
— Абу, абу сідз, — решительнӧя вочавидзис Сергей. — Та йылысь и думыштны оз сулав!
3 ГЛАВА
Станица весьтын важӧн нин гуляйтіс тӧлысь, и сылӧн розӧвӧй югӧрыс ворсіс ӧшиньясын. Пырыс тыдалана руӧн тӧбӧм садъяс кажитчисны пашкыраджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь.
Гӧсьтъяс век на гажӧдчисны: мужскӧй гӧлӧсъяс вевтыртлісны нывбабье гӧлӧсъяссӧ.
Садъяс весьтті кывтіс кубаньса моднӧй шог сьыланкыв, коді заводитчыліс татшӧм кывъясӧн: «Молодой казаче, ой чего ж ходыш-бродыш...»
Ворота дорӧ матыстчӧм бӧрын Сергей сэтшӧм ласкова видзӧдліс и лӧнь улича вылӧ и еджыд руа садъяс вылӧ, и асланыс хата вылӧ, кыдзи, гашкӧ, видзӧдӧ томиник бордсялӧм кутш, кор лэбӧ сійӧ места весьтті, кӧні коркӧ вӧлі сылӧн позйыс.
Бара, кыдзи и луннас, сійӧ казяліс керка сигӧрысь сурепкалысь идзсӧ, коді тӧлысь югӧр улын вӧлі эзысь бедьтор кодьӧн.
Мыйлакӧ гажтӧм лои; некор на испытайтлытӧм аслыссяма чувство шымыртіс Сергейӧс.
И сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, вӧлі-ӧ талы помкаӧн вевтвывса ӧтка идз, коді казьтыліс челядь кадсӧ, али жӧ сьыланкыв, кӧні нораа сьывсис том казаклӧн курыд судьбаыс...
А гашкӧ, ставторйыслы мыжаӧн вӧлі ӧзтысь, ласков синъяса Смуглянка? — Тыдалӧ, эз случайнӧ аддзысь сыкӧд туй вылын!
Кӧть мый йылысь эськӧ эз думайт Сергей, кӧть кытчӧ эськӧ эз видзӧд, а син водзас век вӧліны то гӧрд ӧшъяс, то туй бокын быдмысь макъяс, то вадорын сулалысь ныв.
Али сьӧлӧмыс сылӧн шогсьӧ дивизияӧ кольӧм ёртъяс кузя?
Нёль во чӧжӧн сійӧ и велаліс на дорӧ и радейтны кутіс найӧс сійӧ пӧсь любовӧн, коді чужӧ сӧмын война вылын.
Код тӧдас?..
Кӧть сылы и лӧсьыд вӧлі, мый сійӧ гортас нин, кӧть и рад вӧлі став тушаӧн чувствуйтны тӧлысь югӧр улын унмовсьысь станицалысь чӧв-лӧньсӧ, но ӧти мӧвп эз сет сылы спокой: кутшӧм лоас тайӧ выль олӧмыс фронтӧвӧй другъястӧг, привычнӧй занятиеястӧг?..
«Мамлы колӧ менам гӧтрасьӧм, сійӧ думайтӧ нин внукъяс йылысь...
Эк, мамӧй, мамӧй, сьӧкыд ӧмӧй гӧтрасьны да лӧсьӧдны челядь?...»
Юрын бергалісны Рубцов-Емницкий йылысь мӧвпъяс.
«Тэ вылӧ ми ёна надейтчам...
Ӧні ми смела...» уси сылы дум вылас да нюммуніс.
«А мыйла ӧні?
И мыйла смела? — думсьыс юасис ассьыс. — Да и вообще тайӧ став сёрниыс оз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Сылы менам нимӧй, Геройлӧн авторитет колӧ...
И мыйла сійӧ казьтыліс кабинет йылысь?
Тьфу тэ, чертовщина!..»
Посводзын вӧлі пемыд, ӧвтіс нярмунӧм степнӧй дзоридзьяс дукӧн — тыдалӧ, кӧнкӧ пельӧсын куйлӧ турун.
Сергей кималасӧн ӧдва аддзис ӧдзӧс вугсӧ, ачыс шензис сы вылӧ, мый вунӧдсьӧма нин сылӧн хатаӧ пыраніныс.
Порог дорас сувтіс: жырйыс сылы кажитчис ичӧтӧн, дзескыдӧн, и стенъясыс ляпкыдӧсь, и садйӧ видзӧдысь ӧшиньясыс посниӧсь.
Збыль ӧмӧй тайӧ татшӧмӧн жӧ вӧлі ставыс и войдӧр?
Пристук вылын, вит во сайын моз жӧ, сулаліс лампа, и сы вӧсна мый ӧшиньӧ вачкис югыд тӧлысь югӧр, лампалӧн биыс пӧшти эз тыдав.
Анфиса сысъяліс кувшинъясӧ йӧв.
Сергей пырӧм бӧрын сійӧ пуктіс пӧдӧнчасӧ лабичӧ да видзӧдліс вокыс вылӧ долыд руд синъяснас.
— Кылан, кыдзи ливкйӧдлӧны миян старикъяс?
Ӧні асылӧдз мӧдасны сьывны!
— Мед гажӧдчӧны...
— А тэ мый сэтшӧм гажтӧм?
Узьны окота?
— Прӧстӧ сідз...
Он тӧд, кӧні Семён?
— Тэнад гӧсьт — тэ сійӧс и видз! — Анфиса нюммуніс да чуньнас корис воксӧ. — Тэнӧ Соня виччысьӧ, — ньӧжйӧник шуис сійӧ: — плетень дорын, пельӧс саяс...
— Соня?
— Али вунӧдін нин?
Кутшӧм ӧдйӧ!
— А... Соня!..
А сылӧн мужикыс?
— Торйӧдчисны найӧ...
Серёжа, вывті шудтӧм сійӧ.
— Ачыс мыжа...
Но, ме ветла корся Семёнӧс.
Семён пукаліс пызан сайын да варовитіс Тимофей Ильичкӧд.
Сергей эз торк налысь сёрнисӧ, петіс улича вылӧ да пельӧс сайысь, тӧлысь югӧр улын, плетень дорысь, коді тӧбсьӧма турунвиж таг пасьӧн, аддзис еджыд ковта.
Пыр жӧ дум вылас уси тувсовъя пемыд рыт, Кубань вадор, ызгысь ва да нывлӧн скӧр гӧлӧс: «Вешйы!
Сирасин...»
Дум вылас уси, кыдзи ныв нетшыштіс кисӧ сы киысь да муніс хоровод дорӧ, а сійӧ пуксис вадорса из вылӧ да, веськодя ва вылас видзӧдіг, пукаліс сідз войшӧр кадӧдз.
Сэки Сергей радейтіс сійӧс.
Ӧні тешкодьӧн да челядь сямаӧн кажитчис сылы тайӧ любовыс...
«Виктор, Виктор, кӧні тэ? — мӧвпаліс сійӧ. — Муніс велӧдчыны да и вунӧдіс и менӧ, и Сонясӧ...»
Соня сулаліс, таг бердӧ мышнас лэдзчысьӧмӧн, и узорнӧй коръясыс венок моз кытшалісны сылысь чышъянтӧм юрсӧ.
Еджыд ковтаыс бура тӧдчис — нюдзвиж рӧм вылын.
Сергей здоровайтчис.
Соня нюммуніс, видзӧдліс сы вылӧ меліа, мыйкӧ виччысьӧмӧн.
Сергей гӧгӧрвоис, мый Соня и рад сылы и полӧ сыысь, ӧтдортас пӧ.
Сергей шуис, мый кӧсйӧ прӧйдитчыны улича кузя да видзӧдлыны станица вылӧ.
Мӧдӧдчисны ланьтӧмӧн, эз тӧдны, мыйсянь заводитны сёрнисӧ.
Собор весьтын ӧшаліс тӧлысь, из плитаясыс кажитчисны гӧрдӧн, быттьӧ ыргӧн кусӧкъяс, а соборлӧн куполыс да шпильыс дзирдалісны югыд зарни моз.
Паськыд площадь, кытшӧн моз сулалысь топольяс, йыланыс сьӧд рака позъясӧн, сирень кустъяса палисадник плетеньяс — войшӧр кадын ставыс тайӧ кажитчис аслыссямаӧн, таинственнӧйӧн.
Сергейлы кажитчис, мый сійӧ некор на ещӧ эз аддзыв рӧднӧй станицасӧ татшӧм мича войся паськӧмӧн.
Тшын кодь рӧмыд пӧвстӧ вӧйтчӧм садъяс вӧліны то дзик пемыдӧсь, быттьӧ шатеръяс, то пӧим руд рӧмаӧсь, розӧвӧй чутъясӧн, то шӧвк парашют кодь еджыдӧсь.
Сійӧ любуйтчис тӧдса площадьӧн да сылы кажитчис сійӧ тӧдтӧмӧн: веськыдладорыс ставнас вӧлі сэтшӧм югыд, мый зэв бура тыдалісны не сӧмын занавескаяса керка ӧшиньяс да ӧшиньвывса дзоридзьяс, но и игана ӧдзӧсъясысь вешнякъясыс, стенъяс пӧлӧн сикӧтш моз ӧшлӧм гӧрд гормӧг пуртӧсъясыс.
Медся прӧстӧйторъясыс кажитчисны тӧдтӧмӧн: то друг тыдовтчасны тӧдтӧмӧн плетень сайысь аслыссяма папахаяс, а воан матӧджык — и аддзан: тайӧ абу папахаяс, а майӧгъяс йылын кувшинъяс, и найӧ абу нин сьӧдӧсь, а гӧрдӧсь, быттьӧкӧ сӧмын на кыскӧмаӧсь ӧжӧгайтан пачысь; то тыдовтчылас картаын ичмоньлӧн еджыд чышъяныс, — видзӧдлан бурджыка — и аддзан он чышъян, а мӧслысь еджыд юрсӧ; то тыдовтчыласны кустъяс пӧвстын ӧш сюръяс, но абу пемыдӧсь, кыдзи лунын, а пырыс тыдаланаӧсь, быттьӧ вӧчӧма слюдаысь.
Соня заводитіс сёрнитны молочнӧй ферма йылысь, кӧні сійӧ уджалӧ учётчицаӧн.
Сергей кывзіс сідз-тадз.
Смуглянка йылысь мӧвпъяс бара нуӧдісны сійӧс Кубань вадорӧ, и сійӧ сэтшӧма кутіс думайтны, мый эз кывлы, кыдзи Соня ньӧжйӧник сералігтырйи, висьталіс сылы станицаса животноводъяс олӧмысь кутшӧмкӧ интереснӧй история.
— ...Сэсся бӧрыннас ставлы лои тӧдса, — висьталіс Соня, — мый Катюша нэм чӧжыс на некор абу и радейтлӧма тайӧ пастухсӧ.
— Кутшӧм Катюша? — тэрыба юаліс Сергей.
— Кутшӧм?
Эк, тэ!..
Мый йылысь нӧ думайтчин?
— Виктор тэныд гижӧ? — друг юаліс Сергей.
— Гижліс...
Но ме сылы воча эг гижлы.
— Мыйла?
— Сідз... — и Соня жугыля копыртіс юрсӧ. — Таво сійӧ босьтас инженерлысь диплом, а менам сэтшӧм тешкодя тэчсис олӧмыс.
Став туй чӧжыс Соня керкалань мунігӧн Сергей зілис лоны веселӧн, шмонитіс, но и ачыс сійӧ тӧдіс, и Соня гӧгӧрвоис, мый тайӧ ставыс оз пет сьӧлӧмсяньыс.
Сы дзиръя дорӧ найӧ сувтісны.
— Со и тэ гортад, — шуис Сергей.
Аддзысьлытӧдз...
Соня корис кольччывны, пукалыштны плетеньдорса лабичын.
Но Сергей шуис, мудзи пӧ туй вывсянь, прӧщайтчис да муніс.
Керка дорас сулаліс Рубцов-Емницкийлӧн «газикыс», и сэні узис шоперыс.
Хатаын ломаліс лампа.
Хатаын, пызан сайын, пукалісны Тимофей Ильич да Рубцов-Емницкий.
«Збыль ӧмӧй менӧ виччысьӧны?» хатаӧ пыригӧн дӧсадапырысь думыштіс Сергей.
Мамыс пӧрччысьтӧгыс водӧма крӧвать вылӧ.
Батьыс, тыдалӧ, ёна гажмӧма.
Сылӧн синъясыс гӧвкъялісны, быттьӧ вый пытшкын, усныс мыйкӧ вывті нин улӧ ӧшйӧма и сы вӧсна вом гӧгӧрыс артмӧма вижов руд подков кодь.
Рубцов-Емницкий пуксьӧдіс Сергейӧс пызан сайӧ, кисьтіс стӧканӧ вина да, Тимофей Ильич вылӧ видзӧдлывліг, шуткаӧн моз юаліс Сергейлысь, кутшӧма кажитчисны сылы станицаса нывъясыс и коді сійӧ красавицаыс, коді первой рытнас жӧ смелмӧдчис сэтшӧм дыр кутны ас дорас Геройӧс.
— А ми тані, пиук, тэтӧг тӧлкуйтім важнӧй делӧ йылысь, — ӧшйӧм уссӧ малалігмоз сутшиктігтырйи заводитіс Тимофей Ильич. — Бур места тэныд эм, — сэтшӧм места, мый и бурджыкыс оз ков!..
Лев Ильич висьталіс ставсӧ...
Кутан бергӧдлыны тӧргӧвӧй делаясӧн.
Сергей кыв ни джын шутӧг юис винасӧ.
Рубцов-Емницкий нӧшта кисьтіс.
Сергей вештіс стӧкансӧ бокӧ.
«Менӧ астӧг гӧтралӧмаӧсь», скӧрысь думыштіс сійӧ.
Сылы друг лои сьӧкыд лолавнысӧ, вирыс ыльнитіс кӧсичаяс дорас, чужӧмыс мӧдіс ӧзйыны.
— Тимофеич, — выйӧн моз мавтыштіс Рубцов-Емницкий, — и мый жуглясян?
Ясность ради, ей-богу, он кут каитчыны!
Тэнад слава!
Да тэ тӧдан-ӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс...
Сергей эз лэдз помавнысӧ.
Сійӧ эз вермы кутны асьсӧ, котӧрӧн муніс ӧдзӧс дорӧ, йӧткыштіс сійӧс кокнас да горӧдіс:
— Весась хатасьыс!
Кылан?!
Рубцов-Емницкий вежыньтліс вомсӧ, шпыньмуніс да эз и вӧрзьы места вывсьыс, Тимофей Ильич, кулакъяснас синъяссӧ тілиг, эз сразу гӧгӧрво, мый сылӧн пиыс кутӧ асьсӧ лёкногӧн.
— Мый? — горӧдіс сійӧ. — Бать водзад геройство петкӧдлан?
Хатаын коді кӧзяиныс?!
Ме кӧзяин али кодкӧ мӧд?
Тимофей Ильич шатлалігтырйи чеччис, но Рубцов-Емницкий кутіс сійӧс да бӧр пуксьӧдіс аслас местаӧ.
Старик ёрччис, грӧзитіс кулакъяснас да муртса эз пӧрӧд пызансӧ.
Садьмис Ниловна, унйывсьыс эз гӧгӧрво, мый лои, да мӧдіс бергавны хатаын, быттьӧ позтыра курӧг, кодлысь писӧ нуис варыш.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Сергей дорӧ да петкӧдіс сійӧс хатаысь.
— Ой, пиукӧй, ен тэкӧд! — шӧпкӧдіс сійӧ. — Кыдз нӧ позьӧ тадз локтӧм кузяыд?...
Или тэ унджык юин, или тэ висян?
Мунам, водан узьны...
— А сійӧ мед оз ньӧб менӧ...
Хатаын лои шынитӧв.
Рубцов-Емницкий пукаліс пызан сайын мый йылысь кӧ мӧвпаліг.
— Да, вӧлӧмкӧ, и Геройясыдлӧн нервъясыс абу порядокынӧсь — шыасис сійӧ. — Война, нинӧм он шу!..
— Герой! — скӧраліс Тимофей Ильич. — Юр вундысь!
Геройӧн лоӧма, а вежӧрыс век на оз тырмы...
Лев Ильич, ті энӧ ӧбидитчӧй сы вылӧ...
Том на, ас руа, — мый сэсся вӧчан!
Юыштам ещӧ морт стӧканӧн.
— Кутшӧм обида вермас лоны?
Пузьыштліс зон, а кӧдзалас — дзик мӧд кодь лоӧ.
Но, ясность ради, мем пӧра и гортӧ!..
Садйӧ, груша улӧ, Ниловна ещӧ рытсяньыс на лӧсьӧдіс Сергейлы вольпась.
Ниловна ещӧ на треситыштіс сідз нин небыд пуховӧй юрлӧсъяссӧ, павтыртіс эшкынсӧ.
Сергей пуксис турун вылӧ муас, пӧрччис гимнастёркасӧ, мездіс погонъяссӧ да сетіс найӧс мамыслы.
— Дзебӧй сундукӧ.
— Ковмасны на? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Ниловна.
— Мед куйлӧны...
Гашкӧ, коркӧ ковмасны на...
Сергей водіс да мудзпырысь кунис синъяссӧ.
Ниловна босьтіс юрсьыс чышъянсӧ, гартыштіс сэтчӧ погонъяссӧ да пыр жӧ, быттьӧ гулю аслас позйӧ, куткыртчис пиыс дорӧ, малаліс сійӧс юрӧдыс, нимкодясис мужичӧйлӧн кодь лоӧм мугов чужӧмнас, кымӧс вомӧныс юковтӧм сук синкымъяснас.
— Серёженька, лӧняв, унмовсь, — шӧпкӧдіс сійӧ.
— Ме унмовся, сӧмын ті, мамӧй, пукыштӧй неуна ме дінын...
Сергей эз восьтыв синсӧ, но став виръяйнас кыліс мамыслысь матыслунсӧ, сылысь видзӧдӧмсӧ, сылысь шоныд кияссӧ, сылысь ловшысӧ.
А Ниловна дась вӧлі пукавны сы юр дорын кӧть асылӧдзыс.
Ставсӧ, мый сыын вӧлі нежнӧйыс да меліыс, ассьыс став мечтаяссӧ да лачаяссӧ сійӧ веськӧдіс пиыс вылӧ, но сійӧ эз лысьт заводитны сёрнитны пиыскӧд, медым не торкны сылысь унсӧ.
Кывліс, кыдзи Тимофей Ильич колльӧдіс Рубцов-Емницкийӧс, кыдзи дзужнитіс машина.
Сэсся гӧгӧр лӧнис.
Хатаӧ мунігӧн Тимофей Ильич горӧдіс: «Ниловна!
Дыр на ещӧ тэ сы дінын кутан пукавны?»
Ниловна нинӧм сылы эз шу.
Розӧвӧй ру пытшкын узис станица, унмовсис и Сергей, гӧгӧр ставсӧ шымыртіс ун, весиг садйын эз вашкӧдчыны коръяс, и сӧмын эз узь ӧтнас старушка.
Сійӧ видзӧдіс пиыслӧн спокойнӧй чужӧм вылӧ, и сылӧн став олӧмыс — кага чужӧмсянь да армияӧ колльӧдтӧдз — сулаліс пемдӧм синъяс водзас.
Сійӧ аддзис ассьыс став челядьсӧ, кодъяс сулалісны сы водзын поскӧн-поскӧн, — Сергей вӧлі тайӧ поскас медулыс тшупӧд водзвылын.
Сійӧ чужис ӧкмысӧдӧн, и суседъясыс, мамсӧ выль чужӧм кагаӧн поздравляйтіг, шулісны, мый ӧкмысӧд кага, да ещӧ детинка, непременнӧ лоӧ шудаӧн.
Гырысьджык пияныс гӧтрасялісны, нывъяс муналісны верӧссайӧ, да разӧдчисны став канму пасьтала.
Кык пи — Илья и Антон — усисны война вылын, нывъяс олісны и Киевын, и Ташкентын, и Грозныйын.
Мам поліс воштыны ичӧт писӧ, медся радейтанасӧ, и вӧлі рад, мый сійӧ бергӧдчис сы дорӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі зэв шуда, тайӧ став дорас кӧ ещӧ лоис на керкаын свадьба; медым аскӧдыс орччӧн сійӧ аддзис моньсӧ, а сэсся нин внукӧс, — вот эськӧ сэки позис овны лӧня!
Анфиса йылысь сійӧ думайтіс тадз: олыштас гортын и мунас.
Станицаса зонъяс любуйтчӧны Анфисаӧн, да код тӧдас, мый налӧн юраныс?
Со и Сергей друглы Анфиса кажитчис жӧ — мамсьыд водз тайӧс некод оз казяв! — ӧтлаын мунісны найӧ гуляйтны.
И бара спокой эз сетны мӧвпъяс: кытысь тайӧ зонмыс, и кӧзяйственнӧй абу сійӧ мортыс?
Эмӧсь абу сылӧн аймамыс?
«Колӧ Сергейлысь юавны»...
Дыр, зэв дыр видзӧдіс сійӧ пиыс вылӧ.
Коръяс пӧвстті писькӧдчис тӧлысь югӧр да югдӧдіс Сергейлысь кымӧссӧ да тупкӧм синъяссӧ.
«Эк, Серёжа, Серёжа!
Бур лоны геройӧн война вылын, а гортад быдӧн мыйкӧ виччысьӧ тэсянь...
И быдӧнлы тэ колан.
Со и Лев Ильич кӧсйӧ ас дорас босьтны.
А мыйла?
Герой...
А тэ, пиӧй, эн сӧгласитчы!
Ме думысь, колӧ тэныд кольччыны гортӧ, овны батьмамыдкӧд».
Ниловна видзчысьӧмпырысь босьтіс киас гимнастёркасӧ да дыр видзӧдіс «Зарни Кодзув» вылӧ.
Дыр на видзӧдіс Ниловна узьысь пиыс вылӧ да бурасьӧмӧн ньӧжйӧникӧн муніс хатаӧ.
4 ГЛАВА
Унйывсьыс Сергей кыліс моторъяслысь тӧдса таргӧм, и сылы кажитчис, мый сійӧ куйлӧ вӧрын и сэн жӧ сулалӧ сылӧн танкыс, коді бура сайӧдӧма росъясӧн.
Сергей тӧдіс бой матыстчӧмсӧ век ӧтарӧ содысь шум сертиыс, коді гымалан кымӧр моз мураліс-воис вӧр пытшсянь.
Со и рос чукӧръяс вӧрзисны: тайӧ танкъяс петӧны исходнӧй рубеж вылӧ, а Сергейлӧн машинаыс век на эз вӧрзьы места вывсьыс.
Кӧть кутшӧма сійӧ эз зіль, но чеччыны эз вермы.
Сергей весиг ымӧстіс вынсӧ зэвтӧмысь, лэптіс юрсӧ.
Восьтіс синъяссӧ и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый некутшӧм танкъяс абуӧсь.
Керка дорті грымӧдіс-муніс колеснӧй трактор, дзирдаліс весалӧм шпорыяснас.
Трактористыс — не то зон, не то ныв — маслӧӧссьӧм югъялысь комбинезона да са сьӧд картуза пукаліс бокшаног да видзӧдлывліс бӧрвылас: трактор бӧрысь домалӧмӧн кыссисны кык комбайн, хедеръясныс налӧн вӧліны кузь бӧжъяс кодьӧсь.
Сергей нюммуніс да бӧр водіс.
Но унмовсьны эз вермы.
Гажа шумӧн чужис лун.
Унаногӧн да гораа чуксасисны петукъяс — туналісны бур асыв.
Юр весьтын сьыліс скворец, сьыліс сэтшӧм старайтчӧмӧн, мый вылі тонъясас эз юргы, а сӧмын гораа щёлкнитавліс.
Коръяс пӧвстын пӧшти тыдавтӧм зэв ичӧтик лэбачьяс чеччалісны увйысь увйӧ да вӧсньыдик гӧлӧснаныс варовитісны.
Шонді ещӧ эз на пет, а асыввыв краситчис нин би гӧрд кыаӧн, и лысваӧн ёна кӧтӧдӧм станица ойдіс розӧвӧй югӧръясӧн.
Сергей чеччис.
Кушӧдӧм тушасӧ ыркнитіс асъя кӧдзыдыс.
Семён узис орччӧн, сылӧн юрыс лэччӧма юрлӧс вывсьыс.
Хатаысь петіс пыр новлан юбкаа Анфиса: юбкасӧ сійӧ пасьталӧма сорочка вевдорӧ, кодлысь вӧлі вышивайтӧма морӧссӧ да сос вомдоръяссӧ.
Кустъяс дорті видзчысьӧмӧн тувччаліг сійӧ мӧдӧдчис Сергейлань, кӧмтӧм кокъяс вылас дзирдалісны лысва войтъяс.
— Воканӧй, тэ он нин узь?
— Узи эськӧ, да трактор садьмӧдіс...
Чайті, танкъяс локтӧны!
Сергей чӧв олыштіс, сэсся, чой вылас видзӧдтӧг, юаліс, мый вӧчӧ батьыс.
— Бать важӧн нин муніс градъяс вылӧ.
Батьным миян — бригадир, и скӧралӧ сыысь, мый помидоръяс заводитӧны дзоридзавны, а водокачка торксис.
Миянӧ пыраліс Артамашов, миян колхозса председатель, тэ тӧдан сійӧс?
Шуис, мед ме гортын ола, тіян пӧ гӧсьтъяс да...
Тшӧктіс тэнӧ луннас пыравны правлениеӧ. — Анфиса кыйкнитліс синнас Семён вылӧ, и вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны нюмдӧмла. — Чуксав ассьыд другтӧ!
— Мед узьӧ...
Тэ жӧ сійӧс петукъяс чуксасьтӧдз кутін.
— Дзик ньӧти эг! — Анфиса ӧбидитчӧмпырысь курччис лӧсьыдиник улыс вомдорсӧ. — Ми клубын вӧлімӧ, танцы вылын.
Анфиса босьтіс пӧдӧнча да мӧдӧдчис лысьтысьны.
Потшӧс сайсянь сы вылӧ меліа видзӧдіс мӧс.
Сергей важӧн нин эз аддзыв мӧс лысьтӧм, и сійӧ долыдпырысь видзӧдіс, кыдзи розӧвӧй йӧв струяясыс чольгӧны пӧдӧнчаӧ.
Анфиса пукаліс мӧс дінын, бӧр кокъяс дорас, водзӧ лысьтіс мӧссӧ да висьтавліс вокыслы, кыдзи сійӧ тӧрыт танцуйтіс Семёнкӧд.
Висьталігас сылӧн муртса-муртса тӧдчис нюм, коді ёна мичмӧдӧ нывъясӧс, кор найӧ оз вермыны дзебны ассьыныс радлунсӧ.
Сэсся сійӧ юаліс Сергейлысь Сонякӧд тӧрытъя аддзысьлӧм йылысь.
Тайӧ кадӧ, очсаліг да нюжмасигтырйи, кыпӧдчис Семён, и Сергей, чой юалӧм вылас нинӧм вочавидзтӧг, муніс Семёнкӧд ю дорӧ мыссьыны.
Кубань визувтіс сад помтіыс.
Ва визулыс паськыд быг лентаӧн кучкис вадорӧ, гудыр ваыс, быттьӧкӧ зэр бӧрын, скӧрысь нӧйтчис.
Кывтісны вужляяс, камыш, идзас.
Вадорыс вӧлі крут да изъя.
Ва дорас лэччис тшупӧдъяса туй.
Уліын, ва бердас, вадор пӧлӧныс кыссис еджыд лыа.
Другъяс пӧрччысисны, купайтчисны.
Гортас мунігӧн Сергей висьтавліс Семёнлы Рубцов-Емницкийкӧд тӧрытъя сёрни йылысь.
— Ме сідз думайта, мый сійӧс вывті ёна кыскӧ тэ дорӧ тэнад славаыд, — восьса сьӧлӧмӧн шуис Семён. — Кӧсйӧ ляскысьны слава бердас, — сэки сылы позяс овны лӧня да гажаа!
Ме ещӧ сэк на, Кубань дорад, думышті та йылысь, кор сійӧ мӧдіс вежнясьны тэ дорын.
Ставсьыс тыдалӧ, «Ясность ради"! — Семён серӧктіс. — А тэ сӧгласитчы!
Мун сы дорӧ заместителявны, а менӧ босьтан секретарӧ.
— Тэ мый, сералан ? — юаліс Сергей, и сук синкымъясыс сылӧн букыштчисны. — Кутшӧм тан вермас лоны серам?
Но, ладнӧ, чӧрт сыкӧд, сійӧ Емницкийкӧд!
Ветлам мекӧд, видзӧдлан станицанымӧс.
— Мыйкӧ меным абу окота прӧста шландайтны, — шусис Семёнлӧн. — Ме лучше Анфисалы отсала черешня вотны.
— А-а!
Ме и вунӧдлі, мый черешня вотны ёна интереснӧджык...
А ме ветла.
Завтракайтӧм бӧрын Сергей петіс улича вылӧ.
Асылыс вӧлі ыркыд, садъясын тӧдчисны васӧд пемыд вуджӧръяс, и лӧсталісны лысваӧн кӧтасьӧм коръяс.
Бокъясӧдыс веж паськыд улича ӧтар помнас петӧ вӧлі степӧ, мӧдарнас зурасьӧ площадьӧ.
Сергей муніс улича кузя да думайтіс: кыдзи эськӧ сылы ӧти лунӧн волыны куимнан колхозас?
Делӧыс сыын, мый Усть-Невинка станицаӧс вӧлі юкӧма куимпельӧ, абу ӧткодя: медся ыджыд территориясӧ — войвыв кварталъяссӧ, самӧй площадь дорӧдз, сідз шусяна Солёнӧй Балка да мыйкӧ мында Выселки — занимайтіс Ворошилов нима колхоз.
Выселкилӧн коляс юкӧныс да площадь районыс, а сідзжӧ пӧперегалысь кык улича вӧліны Кочубей нима колхозлӧн.
А став лунвыв юкӧныс, либӧ вӧвлӧм Гайдамаки, вӧлі Будённӧй нима колхозлӧн.
Тайӧ границаяссӧ вундылісны 1930 воын на, и дас квайт во чӧжӧн кварталъяслысь важ нимъяссӧ ставӧн вунӧдісны.
Некод эз шулы: «Мунам Солёнӧй Балкаӧ».
Векджык шулісны тадзи:» — «Мунам ворошиловцы дорӧ», «А ми тӧрыт вӧлім кочубеевцы ордын», «Да тайӧ жӧ муясыс будённовцылӧн».
Станицаті кӧ прӧйдитліс тачанкаын Ворошиловскӧй колхозса председатель лӧсьыд статя молодеч кодь Алексей Степанович Артамашов, сы йылысь сёрнитлісны: «Ворошилов мунӧ».
Сідзжӧ и Будённый нима колхозса председатель йылысь, коді вӧлі олӧма степеннӧй морт — Стефан Петрович Рагулин.
Выль линейкаын мунігӧн сійӧс аддзӧм мысти шулісны: «Будённый мунӧ», либӧ «Будённӧйӧс корӧны районӧ».
И быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ Стефан Петрович йылысь.
Кочубей нима колхозын председательӧн вӧлі Дарья Никитишна Байкова — станицаын сійӧс шулісны тётя Дашаӧн.
Сійӧ эз тачанкаын ветлывлы, ни эз линейкаын, а пружиннӧй рессораа зэв джуджыд шарабанын, кытчӧ вӧлі доддялӧма дыш еджыд кӧбылаӧс.
Аслас колесница вылын тётя Даша пукаліс гордӧя, быттьӧ трон вылын сарица.
«Кочубеевка тыдовтчис», сылысь шарабансӧ аддзӧм мысти, шулісны колхозникъяс.
«Мый нӧ сэн дырсӧ думайтны? — решитіс Сергей. — Артамашов ордӧ век удита волыны.
Ветла жӧ первой кочубеевцы дорӧ, а сэтысянь позяс ветлыны Будённыйӧ».
Сергей эз на удит петны площадь вылӧ, кыдзи сук садйӧн пемдӧдӧм векни переулокын тыдовтчис еджыд вӧв, коді рӧдтіс дышиникапырысь.
Вӧвнас веськӧдліс тетя Даша.
Тайӧ эз нин вӧв том нывбаба, кыз чужӧма, бур да мелі синъяса.
Пасьтасьӧма прӧстӧй лунся моз: дженьыдик сосъяса руд ковтаа, кык судта оборкиа паськыд юбкаа, а дзормыны заводитӧм юрас кӧсынка.
— Тётя Даша, а ме тіян ордӧ гӧститны! — шуис Сергей, кор шарабаныс воис сы весьтӧ.
— Аттьӧ вунӧдтӧмыд вылӧ! — Тётя Даша лӧсьӧдыштіс кӧсынка увдортіыс мыччысьӧм юрсисӧ да нюммуніс. — Сӧмын ми первой ветлам Будённыйӧ, старик Рагулин ордӧ.
Менам сы ордӧ эм эновтны позьтӧм мог...
Пуктысьӧм кузя.
Ми ӧдйӧ ветлам!
Сергей кайис шарабанӧ, сылы рад лои, мый удайтчис мунны станица кузя да волас Будённыйӧ.
Еджыд вӧв мӧдіс дышиникапырысь рӧдтыны; шарабан качайтчис сэтшӧм лӧсьыдика, сэтшӧм небыдика то ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ, мый Сергей радысла горӧдіс:
— Тётя Даша.
Да тайӧ жӧ абу амортизация, а дивӧ!
Ми огӧ рӧдтӧй, а быттьӧ кывтам!
— Тэныд тайӧ пуксьывтӧгыд кажитчӧ, а вот кор дзонь лун тадзи плавайтан, став коскыд мӧдас юкавны.
— Ёна лоӧ ветлынысӧ?
Тётя Даша тракнитіс кӧбыласӧ вӧжжинас, — шарабан мӧдіс качайтчыны ёнджыка.
— Кыа петігас муні муяс вылӧ и вот век на ветла.
И тадз быд лун.
Кабинетад некор пукавнытӧ.
Ӧти удж бӧрся мӧд: ёг весалӧм эг на помалӧй, а нянь идралан кад нин ныр улын.
Ид едждӧдӧма нин.
Кад и турун пуктыны нин, со и муна Рагулин дорӧ.
Сылӧн эм лишнӧй видзьяс.
Сӧмын сійӧ сэтшӧм скуп, мый сылысь, пӧрысь чӧртлысь, не сӧмын турун он босьт, но и тӧв шӧрын лым оз сет.
Шарабан качайтчигтыр гӧгыльтчис и гӧгыльтчис улича кузя, гожсайладортіыс.
Кыдз сӧмын вуджисны пос — Кочубей нима да Будённый нима колхозъяс костын условнӧй граница, Сергей пыр жӧ казяліс вежсьӧм: улича вылын эз вӧв ёг турун!
Да кыдз нӧ сійӧ вермас лоны, медым Усть-Невинка улича вылын эз быдмы ёг турун?
— Будённовцылӧн территория, — серампырысь шуис тётя Даша. — Рагулин выль порядокъяс лӧсьӧдалӧ.
Эк, тэ сійӧс ещӧ он на тӧд?
Аслыспӧлӧс старик!
Керкаяс пӧлӧн, мыйта тыдаліс синмыдлы, вӧлі кузялаыс потшӧс, — ньӧрйысь кыӧм джуджыд плетеньяс: быдлаын тыдалісны исправнӧй воротаяс, дзиръяяс; керкаяссӧ выльысь белитӧма, вевтъяс дзоньталӧма, ставеньяс да пу коридоръяс краситӧма турунвиж краскаӧн.
Нинӧм татшӧмсӧ Сергей эз аддзыв ни Кочубей нима колхозлысь, ни ворошиловцылысь.
Сэні, быттьӧкӧ сідзи и колӧ, дворъяссӧ абу потшӧма: мун кытчӧ окота, — туй быдлаӧ восьса.
— Тэ думайтан, мыйла будённовцы гӧгӧр потшӧмаӧсь? — висьталіс тётя Даша. — Да бара жӧ Рагулин горшлун вӧсна.
Жаль сылы лоӧма сійӧ муыс, кытчӧ артельса членъяс кӧдзлісны аслыныс вылӧ.
«Коді кӧсйӧ, — шуӧ, — мед лӧсьӧдас град йӧр аслас хата дорӧ».
А сійӧ мусӧ гӧрис да тулыснас сэтчӧ кӧдзис общественнӧй ид.
Таысь сійӧс колхозникъяс муртса свет вывсьыс эз выкинитны!
Мырддис жӧ йӧзыслысь подсобнӧй кӧдзи муяссӧ!
— Но и кыдз?
Сытӧг вермӧны овны?
— Кӧдзыштісны этшаникаӧн хатаяс дорас.
А став лачаныс ӧні налӧн колхоз вылӧ.
Колхозын бур урожай воас — и налӧн лоӧ, а оз во — ов, кыдз гажыд.
Тайӧ ӧмӧй абу перегиб?
Быдӧн кӧ нӧ кутас сӧмын надейтчыны колхоз вылӧ, то мый нӧ сэки лоас?
— А код вылӧ нӧ ещӧ надейтчынысӧ? — нюммунӧмӧн юаліс Сергей.
— Кыдз код вылӧ? — ӧбидапырысь выльысь юаліс тётя Даша. — Ло председательӧн, сэки и тӧдны кутан, код вылӧ...
Сергей эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла тётя Даша ӧбидитчис, и эз кут сэсся юасьны сылысь нинӧм йылысь.
Сэк кості шарабан матыстчис бригаднӧй двор дорӧ; и Сергейлы синмас шыбитчис быдлаын пельклун да кӧзяйскӧй порядок: двор гӧгӧрыс вӧлі пӧвйысь вӧчӧма забор, воротасӧ игналӧма, кӧдзан инвентарь да бричкаяс сулалісны лэбулын, куйӧдсӧ тэчӧма квадратнӧй чукӧрӧ.
Тётя Даша ӧддзӧдіс вӧвсӧ, весиг эз видзӧдлы бригаднӧй двор вылӧ.
Регыд мысти шарабан шурӧбтіс садйын кыпӧдчысь джуджыд каменнӧй керка дорӧ, сылӧн нёль джуджыд ӧшинь долыда видзӧдісны улича вылӧ.
Керкаас — ни ӧти лов.
Стӧрӧж, старик-инвалид, вуграліс телефон аппарат дорын.
Комнатаӧ кӧ пырис эськӧ тётя Даша ӧтнасӧн, стӧрӧж, пӧжалуй, эз и вӧрзьӧдчыв эськӧ, но военнӧйӧс аддзӧм мысти, да ещӧ «Зарни кодзулӧн», сійӧ тэрыба чеччис да шуис, мый «став канцелярияыс муніс степӧ».
— А кӧні Стефан Петрович? — юаліс тётя Даша.
— Сійӧ ещӧ эз на волы контораӧ, — кыліс вочакыв.
— Да со сійӧ и ачыс кӧзяиныс! — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын шуис тётя Даша.
Дворсянь тэрыба восьлаліс латшкӧс тушаа старик.
Сійӧ вӧлі дӧра гача да ситеч дӧрӧма, вӧнясьӧма ыргӧн пражаа паськыд тасмаӧн.
Кокас — ботинки, ной носкисӧ лэпталӧма гач кок вевдорас.
Идзас картузсӧ, коді дыр новлӧмсьыс лоӧма гӧрдов-турунвиж, лэдзӧма кымӧс вылас.
Старик пырис керкаӧ, здоровайтчис.
Сергей интересӧн видзӧдіс сы косіник чужӧм вылӧ, вежӧра синъяс вылас, кодъяс вӧліны томӧсь на.
Шочиник тошкыс вӧлі дзик еджыд.
— Дарья, тэ бара ме дорӧ? — юаліс Рагулин.
— Тіян дорӧдз, Стефан Петрович.
— Он-ӧ нин видзьяс йылысь?
— Да самӧй сы йылысь ...
Эн жадничайтӧй, Стефан Петрович.
— Кутшӧм нӧ сэн жадничайтӧм вермас лоны?
Ачыд артышт.
Виддзыс ӧд абу менам?
Абу.
Верма ме сійӧн распоряжайтчыны?
Ог.
А общӧй собрание, — сійӧ став вылас кӧзяин, — нинӧм вылӧ оз сет.
— И кор нӧ ті вевъялінныд юавны общӧй собраниелысь?
Ті кӧ шуанныд сетны, собрание оз кут паныд мунны.
Тіян ӧд виддзыд уна.
— Збыль, видз уна, но ӧд сійӧ и миянлы колӧ.
Арталӧмӧн, мый видз йылысь юалӧм решитӧма нин, Рагулин шыасис Сергей дорӧ.
— Тимофеич, а тэ кыдз?
Пыр кежлӧ али сӧмын отпускӧ?
— Пыр кежлӧ.
— Кӧть тэ ме вылӧ, пӧрысь вылӧ, эн обижайтчы!
— Мыйысь нӧ? — шензис Сергей.
— Да сыысь, мый ме ог вермы тэныд выпишитны ни ма, ни мукӧдтор мыйкӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, рад эськӧн аслам станицасалы...
— Мый ті, Стефан Петрович? — гӧрдӧдӧмӧн заводитіс Сергей. — Да ме та йылысь эг и думыштлы.
Да мыйыськӧ ӧмӧй ме нуждайтча!
— А ме сідз сӧмын, кыв вылӧ веськаліс...
Кор вӧлі - отсавлім.
— И абу яндзим тіянлы, Стефан Петрович! — сюйсис тётя Даша. — И маныд тіян бӧчкаяс тыр, и выйыд дзонь вагон, и век ылӧдчанныд, век нярганныд, век жадничайтанныд.
Гортъяд сьӧрсьыд кӧсъянныд босьтны али мый?
Мӧдім, Серёжа!..
Но Сергейлы эз на вӧв окота мунны.
Рӧкыд вылӧ, старик вермас чайтны, мый Сергей и збыльысь ӧбидитчис сы вылӧ.
Та вӧсна скӧрмӧм Дарья Никитишнаӧс шарабанӧ пуксьӧдӧм бӧрын Сергей шуис сылы, мый сійӧ кӧсйӧ сёрнитыштны Рагулинкӧд, и некымын кад мысти бара пырис керкаӧ...
Стефан Петрович эз этша шензьы да радуйтчы: Сергей кольччис да, быттьӧ сы водзын сулаліс эз Сергей Тутаринов, а армияысь воӧм сылӧн рӧднӧй пиыс.
Сійӧ корис Сергейӧс кабинетас, пуксьӧдіс лабичӧ, ачыс пуксис сыкӧд орччӧн, гӧститӧдіс табакӧн.
Пырысь кучерлы сійӧ тшӧктіс нӧрӧвитыштны вӧв доддявны да тшӧктіс корны кладовщикӧс.
— Колӧ гӧститӧдыштны гӧсьтӧс «сильванерӧн»! — шуис сійӧ кладовщиклы. - Пока гиж ведомостьӧ, а бӧрас оформитам бухгалтерия пыр. - Видзӧдліс Сергей вылӧ долыд том синъясӧн да содтіс: — Некодлӧн абу виноградник, а Будённыйлӧн эм...
Кор юисны вывті бур «сильванер» бутылка, — татшӧм винасӧ Сергей важӧн нин эз видлы, — Стефан Петрович, пызан сайын пукалӧмӧн да гӧсьт вылӧ видзӧдтӧг, заводитіс висьтавны:
— Дарья Никитишна вывті ёна ӧбидитчис ме вылӧ...
А мыйысь?
Вомалӧ скупитчӧмысь.
Воддза лунӧ скупердяйӧн шуис...
Сэтшӧм да татшӧм, пӧтлытӧм горш...
А верма ӧмӧй ме распоряжайтчыны колхознӧй муӧн, кыдзи аслам муӧн?
Тайӧ жӧ абу вина бутылка юӧм — пу грӧш сылӧн доныс.
А тані сёрниыс мунӧ му йылысь...
Эк, муӧй, муӧй! — мечтайтӧмӧн шуис сійӧ. — Тулыснас вот ковмис босьтны колхозникъяслысь мусӧ, кытчӧ быдӧн аслыныс кӧдзлісны. — Мыйта ӧбида вӧлі, видчӧм!
А мыйся му сійӧ?
Дзик война заводитчигас на мӧдӧдісны миян колхозӧ председательӧс.
Кутіс сійӧ лӧсьӧдны порядокъяс, а колхознӧй делӧястӧ, тыдалӧ, оз вӧлӧм тӧд: немдумайттӧг босьтіс да торйӧдіс общественнӧй муысь ӧти пласт да юкліс колхозникъяс костын.
Унаӧн радуйтчисны: кыдз жӧ, лоины единоличнӧй кӧдзаяс!.. А ӧні ковмис миянлы босьтавны незаконнӧя юклӧм мусӧ.
И мый тэ думайтан?
Делӧыс помасис не сӧмын нывбабаяс синваӧн, но и воис прокурорӧдз!
Ӧбидитіс Рагулин — жаднӧйӧн кутісны нимтыны сійӧс, норасьны быдлаӧ.
Ачыс Фёдор Лукич Хохлаков корис менӧ.
«Тэ, — шуӧ, — мыйла кадысь водз коммунизм лӧсьӧдан?»
Куті ме сылы висьтавны, кыдз да мый.
И кывзыны оз кӧсйы.
«Мыйла, — шуӧ, — Артамашовлӧн, Байковалӧн да район пасьта быдлаын эмӧсь индивидуальнӧй кӧдзаяс, а тэнад абу?»
Эмнадтӧ сійӧ эм, да мый сыысь тӧлкыс?
Колхозлы жӧ — сійӧ курыд шог.
Сергей Тимофеевич, тэ морт том, артышт, кыдз позьӧ водзӧвылӧ терпитны татшӧм положение?
Колхозникъяслӧн лои му, скӧт, — став сьӧлӧмнас тӧждысьӧны асланыс мутор йылысь, а колхоз вылӧ видзӧдӧны, кыдзи второстепеннӧй делӧ вылӧ.
Сэтшӧм колхозниклы нинӧм и шогсьыны: содас фермаын скӧт али оз — сылӧн аслас скӧт эм; воас-ӧ бур урожай общественнӧй кӧдзаысь али оз — сылӧн аслас нянь быдмӧ.
Мыйысь сылы шогсьынысӧ!
Вот сійӧ мусӧ и бӧр босьтім колхозлы.
Вӧлі собрание.
Ме сэки тадз шуи: «Кӧсъянныд овны озыра — вӧчӧй колхознытӧ озырӧн, а индивидуальнӧй кӧдзаяснад ми ылӧ огӧ мунӧй».
— И мый жӧ ті шедӧдінныд тайӧн? — юаліс Сергей, коді сюся кывзіс стариклысь.
— Достижениеяс кутам арнас артавны, — вочавидзис Рагулин. — А ежели, шуам, интерес ради сравнитны Будённыйнымӧс Кочубейкӧд либӧ Ворошиловкӧд, то ми и ӧні нин водзынджыкӧсь.
Миян дворъяснымӧс, — казялін, гашкӧ? — потшӧма, основнӧй градвыв пуктасыс керка дорас, усадьба вылас.
Му вылӧ ӧні уджавны петӧны сё прӧчент,а ворошиловскӧй бригадиръяс век на керкаысь керкаӧ ветлӧдлӧны да корӧны бабаясӧс петны удж вылӧ, быттьӧкӧ свадьба вылӧ: коді петас, а коді и аслас градйӧрӧ шутёвтас — сӧмын сійӧс и аддзылан.
И нӧшта: ми коймӧдысь нин весалім ёг, муяс вылын миян ни ӧти ёг турун, виччысям урожай, заводитім турун пуктыны, а Артамашовлӧн йӧнмӧн тырӧма муыс — некор ворошиловцылы асланыс кӧдзаяс вӧсна весавны общественнӧй кукуруза либӧ подсолнечник.
Со сійӧ кутшӧм выгодаыс!..
Бара жӧ, кладӧвӧйын порядок лӧсьӧдім: эм тэнад трудоденьяс — пӧжалуйста, абу — кытшовт ылітіджык.
А то кыдз вӧлі?
Пыр кладӧвӧйӧ быдӧн, кодлы абу дыш.
И тайӧ местаас уна дармоед.
Ӧні миян кладӧвӧйным томан сайын.
И менӧ кӧть жаднӧйӧн шуӧны, а нинӧм он вӧч, лоӧ скупитчыны, ачыс олӧмыс тшӧктӧ.
Висьтав, правильнӧ ме вӧча?
Татшӧм юалӧм вылӧ Сергейлӧн эз на вӧв тайӧ здукӧ вочакыв, и сійӧ нинӧм эз шу.
Рагулинлысь сёрни кывзӧм бӧрын сійӧ думыштіс, мый Усть-Невинка станицаса колхозъяслы колӧны кутшӧмкӧ организационнӧй мераяс, а кутшӧмъяс именнӧ, сійӧ эз тӧд и сы вӧсна эз вермы висьтавны, правильнӧ или неправильнӧ вӧчӧ Рагулин.
Сылы окота вӧлі матысяньджык тӧдмасьны сійӧн, мый йылысь висьталіс сылы Стефан Петрович, и сійӧ лунтыр сыкӧд ветлӧдліс муяс вывті, вӧлі фермаясын, садъясын и виноградникъясын.
А аскинас муніс Ворошилов нима колхозӧ.
Алексей Артамашов встретитіс Сергейӧс правление дорын, дыр кутліс кисӧ, а сэсся кутіс пельпомӧдыс да, кыв шуны сеттӧг, нуӧдіс кабинетас.
Артамашов — весел морт, том на, Сергейысь сӧмын вит арӧн ыджыдджык — радейтліс форситны горечьяс ног пасьтасьӧмӧн: новліс кучик лея ной галифе, каблукъястӧм шевровӧй сапӧгъяс сэтшӧм небыдикӧсь, мый мунігас эз кыв некутшӧм кокшы, — сувтса воротника кузь дӧрӧм векни тасмаӧн, кӧза гӧнысь паськыд лэбъя шляпа.
Чужӧмсяньыс сійӧ вӧлі мугов, косіник, и сэні, кӧні эз тӧдны сійӧс, шуліс асьсӧ черкесӧн и свадьбаяс вылын сійӧ пелька йӧктіс лезгинка кинжалъясӧн.
— И вот, Сергей Тимофеевич, — заводитіс сійӧ, кабинетті шытӧг ветлӧдліг, — бур, мый тэ ачыд локтін, — сразу ми и решитам бытӧвӧй юалӧмъяс.
Висьтав, мый тэныд выпишитны кладӧвӧйысь?
— Дзик нинӧм оз ков, — тэрмасьӧмӧн вочавидзис Сергей.
— Нинӧм, нинӧм скромничайтны!
Скромность — бур штука, сійӧ мичмӧдӧ Геройӧс, а всё-таки и Геройлы сёйны колӧ.
Правильнӧ ме шуа?
— Та йылысь кора тэнӧ не тӧждысьны...
— А ме кӧ кӧсъя тӧждысьны? — Артамашов пуксис Сергей дорӧ: — Порсьпи босьтан?
Али межӧс бурджык?... Да тэ мый гӧрдӧдін, быттьӧ невеста?
Висьтав!
Эн пов, ми огӧ гӧльмӧй.
— Алексей Степанович, — зумыштчӧмӧн юаліс Сергей, — неужели тэ быдӧнлы татшӧм лышкыд?
— А мый? — Артамашов чеччис. — Колӧ кӧ отсавны мортлы, — отсала!
Мый нӧ зэлӧдчыны?
Ме жӧ абу Рагулин! — Сійӧ нюммуніс да гӧгӧрвоӧдіс: — Эм миян сэтшӧм «скуп рыцарь», абу морт, а жила.
— А меным кажитчӧ, мый Рагулиныд и эм настоящӧй бережливӧй кӧзяин, — шуис Сергей, сідзжӧ чеччигмоз. — Ме тӧрыт вӧлі сы ордын...
— Рагулин ордын?! — шензис Артамашов. — И тэ чӧв олан?
Да висьтав жӧ, кыдзи сійӧ встретитіс тэнӧ?
— Кыдзи?..
Прӧстӧя, — коса вочавидзис Сергей.
— Навернӧ, бӧрдіс, норасис, кутшӧм сьӧкыд сылы, коньӧрлы, овны, кыдзи сійӧ воськов оз вермы вӧчны собраниетӧг.
Помтӧг пӧръясьлӧ да асьсӧ йӧйӧн петкӧдлӧ.
Ой, зэлыд пучей!
Да сылӧн и парторгыс сэтшӧм жӧ.
Босьтісны колхозникъяслысь му — и ышнясьӧны!
А мый сэн омӧльыс, колхозникъяслӧн кӧ асланыс кӧдзаяс эмӧсь?
Ме партияын член жӧ, а таысь нинӧм омӧльсӧ ог аддзы.
Этша ӧмӧй муным?
Му тырмӧ, весиг служащӧйяслы арендаӧ сеталам.
Мед уджалӧны, государстволы век нин пӧльза.
Шуам, омӧльтор суас, засуха, неурожай, а ме аслам колхозникъяс вӧсна спокойнӧй: няньтӧг найӧ оз кольны.
Колхозын урожай оз во — налӧн лоас, — со тэныд и омӧль положениеысь петан туй.
А Будённыйлӧн кӧ лоӧ неурожай, сэки сьӧкыд лоӧ Рагулинлы.
— Тешкодя тэ, Алексей Степанович, сёрнитан, — торкис сійӧс Сергей. — Сы могысь и колхозъяс стрӧитісны, медым не надейтчыны «гашкӧ» вылӧ, а медым пыр вӧлі урожай!
— Хе-хе, Сергей Тимофеевич, боевӧй гордость тэ миян! — Артамашов шогпырысь довкйӧдліс юрсӧ. — Аддза, воюйтӧмыд тэ бура, а мирнӧй делӧяс кузя нинӧм он гӧгӧрво.
Эн ӧбидитчы, тайӧ кыдзи ас мортлы. — Артамашов долыда серӧктіс, кутіс Сергейӧс пельпомӧдыс. — А ме всё-таки межтӧ тэныд выпишита...
Ассянь!
— Ме кора не вӧчны тайӧс, — коса шуис Сергей. — Ме ог нуждайтчы некутшӧм подачкаясын.
Тэ эськӧ мед яндысин та йылысь думайтнысӧ, а непӧштӧ сёрнитны мекӧд!
— Ен могысь, Сергей Тимофеевич! Мыйла ӧбидитчыны?
Пӧжалуйста, ме кӧсйи бур пыдди...
Артамашов заводитчыліс вуджӧдны сёрнисӧ мӧдтор вылӧ, висьталіс чери кыйӧм йылысь, но Сергей мыйкӧ чорыда думайтіс ас кежас да омӧля кывзіс сылысь.
Янсӧдчисны найӧ кӧдзыда.
«Да тайӧс оз туй ӧтлаӧ Рагулинкӧд доддявны, — гортас мӧдӧдчигӧн думайтіс Сергей. — Колӧ сёрнитыштны районын, а то, мый бурыс, шердъяс колхознӧй овмӧстӧ».
5 ГЛАВА
Став тайӧ лунъяс чӧж Тимофей Ильич кӧсйис сёрнитны пиыскӧд сьӧлӧмсяньыс, да некыдз эз лысьт заводитнысӧ.
Пиыс вӧсна ӧбидаыс, коді лои Рубцов-Емницкийкӧд зычитӧм вӧсна, эз на вун, и старик чӧв оліс.
Тадзи и сійӧ рытӧ, кор Сергей воис Ворошилов нима колхозысь, Тимофей Ильич эз шу ни ӧти кыв и ужнайтӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ водіс.
Но узьсис омӧля: бергаліс, чеччывліс куритчыны.
Кыа петігӧн чуксаліс Анфисаӧс да ыстіс сійӧс градъяс вылӧ Ниловна пыдди.
Анфисакӧд тшӧтш муніс Семён.
Сергейӧс эз чуксавны.
Сійӧ садьмис сёрӧн, восьтіс синъяссӧ да аддзис мамсӧ; сійӧ копыртчӧма сы весьтӧ, и сад коръяс пыр писькӧдчӧм шонді югӧръясыс яръюгыд чутъясӧн ворсісны мам чужӧм вылас, водісны морӧс вылас, пельпомъяс вылас.
— Чеччы, Серёжа, батьыд виччысьӧ...
Та вӧсна и удж вылӧ эз мун.
Завтракайтӧм бӧрын Ниловна муніс ю дорӧ пожъявны бельё, а Тимофей Ильич корис писӧ горничаӧ, пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн лабичӧ, кыв шутӧг мӧдіс куритчыны и сідзжӧ кывшутӧг мыччис табак кӧшельсӧ пиыслы.
Сэсся шуис:
— Пиӧй, колӧ сёрнитыштны миянлы веськыда...
Висьтав, кутшӧм тэнад думъяс: батьмамкӧд кутан овны али тӧвзьыштан кытчӧкӧ?
Пӧди, тӧвзьышта.
— Кор мӧдан паськӧдны бордъястӧ?
— Веськыда кӧ шуны, бать, ме ещӧ ачым на бурасӧ ог тӧд, кӧні кута овны да мый мӧда вӧчны.
Гортӧ воигӧн думайті: олышта, шойччышта, а сэсся муна велӧдчыны...
А тайӧ лунъясас ветлӧдлі станицаті, тӧдмаси.
Вӧлі Будённыйын, Ворошиловын...
Веськыда висьтала тіянлы: эз сьӧлӧм вылӧ воны мем тіян колхозын порядокъяс.
Да и станицаын кӧзяиныс оз тыдав.
Кӧсйыссьӧ отсавны, чувствуйта, мый обязан: ӧд ме тані абу жӧ бокӧвӧй.
Тимофей Ильич, уссӧ шыльӧдігмоз, шензьӧмӧн, видзӧдлывліс пиыс вылӧ.
— А кодлы нӧ тэ думайтан отсавны?
— А кӧть шуам Артамашовлы.
Старик некутшӧм лачатӧг ӧвтыштіс кинас.
— Эх, шоглун кӧвъялысь сійӧ миянлы, а абу Артамашов!
Ас ногыс ставсӧ вӧчӧ и некодлы оз подчиняйтчы.
Лӧсьӧдіс другъясӧс да сватъясӧс, — ставыс кладӧвӧйын сульмуйтӧны.
Та вӧсна и овмӧснымӧс вайӧдіс киссьӧм выйӧдз, койӧ сэтчӧ и татчӧ.
МТС-са директорлы лысьтан мӧс сетіс, — веськыда фермаысь и нуисны.
Мӧдлы — порсьӧс, коймӧдлы — кукань, нёльӧдлы — пызь мешӧк, — гӧгӧр ставыс чинӧ.
А кодлы норасян?
Прокурор — друг да брат.
Федор Лукич радуйтчӧ сы вылӧ.
«Со, — шуӧ, — настоящӧй казак!»
А тайӧ казакыд галифеасяс да катайтчӧ тачанкаӧн, быттьӧ князь.
Да и мый сёрнитнысӧ — бесхозяйственнӧй морт!
Менам вот градъяс дорын мӧд недель нин водокачка оз уджав, помидор косьмӧ, рӧсада ог вермӧ пуктыны, а миян казаклы и шог абу.
А мый вӧчсьӧ му вылын?
Ёг туруныс пидзӧсӧдз кыптӧма, кӧдзаяс тырӧмаӧсь сійӧн.
Беда, тшыкӧдісны мусӧ!
— Мыйла нӧ татшӧмсӧ бӧрйинныд?
— Да ми сылысь пиньяссӧ али мый видзӧдлім?
Мӧдӧдісны районысь, сыкӧд воис и Хохлаков.
— «Со, — шуӧ, — тіянлы выль председатель».
Видзӧдлім — ортсысяньыс нинӧм.
Кутіс Хохлаков сійӧс быдногыс ошкыны.
Бӧрйим, а артмис — асланым юр вылӧ.
— Артамашов йылысь менам сёрни лоас на, — шуис Сергей. — Но ӧд абу сыын ӧтнасын делӧыс.
Бать, колӧ станицанымӧс выльмӧдны.
Война воясӧ мыйкӧ сійӧ омӧльтчӧма.
Мыйла тіян абу ни кино, ни дом культуры, ни радио, ни библиотека?
Электричество йылысь ме ог нин и казьтыв.
А ӧд ставыс тайӧ вӧлі.
Вот и чужи менам сэтшӧм мӧвп: колӧ лӧсьӧдны Усть-Невинкалы вит вося план да доддявны ӧти додь помӧ и Рагулинӧс, и Байковаӧс, и Артамашовӧс.
Мый ті, бать, та вылӧ шуанныд?
Старик шпыньмуніс.
— Мый шуа?
Эновтчы таысь...
— Мыйла?
— Сьӧкыд...
Омӧль доддясьӧм лоӧ.
Стефан Петрович — сійӧ дельнӧй морт, сыкӧд позис эськӧ.
Дарья, кӧть и баба, а делӧ нуӧ справнӧя.
А Артамашовӧс некутшӧм план дорӧ матӧ оз позь сибӧдны — ставсӧ кояс да промотайтас.
Лучше кывзыны, мый ме сӧветуйта...
— Абу сідз, бать, та кузя ті абу правӧсь, — торкис Сергей. — Даша тьӧт абу лёк веськӧдлысь, а Артамашовӧс позьӧ кӧртвомавны.
Важнӧ, медым вӧлі, мый вӧсна тышкасьны!
— А тэ всё-таки кывзы батьыдлысь, — ас кыв вылас чорыда сулаліс Тимофей Ильич. — Кӧть тэ лоин и Геройӧн, и слава тэнад ыджыд, а век жӧ тэ абу шонді — ставсӧ шонтыны он вермы.
А беспокоитчыны ёна ковмас.
Лучше эновт тайӧ думъястӧ, а мун Лев Ильич дорӧ.
Мортыс тэныд жӧ бур кӧсйӧ.
Лӧнь служба и, артышт, — гортын лоан.
Батьыслысь тайӧ кывъяссӧ Сергейлы сэтшӧм ӧбиднӧ вӧлі кывзыны, мый сійӧ пыркмуніс-чеччис, картузасис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кӧсйис горӧдны: «Тайӧ некор оз ло!» — да мунны, но кутіс асьсӧ.
Батьыс лои жаль, эз кӧсйыссьы бара зыкӧ воны стариккӧд.
Сійӧ бӧр пуксис да шуис:
— Тӧданныд, бать, та йылысь ме ӧні тіянлы нинӧм ог висьтав.
Колӧ тӧдмасьыштны, думайтыштны...
— И сійӧ правильнӧ, — сӧгласитчис бать.
— А ӧні меным колӧ мунны Савва Остроухов дорӧ.
Тӧрыт сійӧс эг су, а аддзысьлыны миянлы колӧ.
Сергей видзӧдліс браслет-часі вылас да петіс хатаысь.
Станицаса сӧвет дорын сулаліс «виллис».
Руль сайын пукаліс еджыд юра зон.
Тайӧ еджыд юрсӧ Сергей аддзыліс локтан луннас асланыс керка дорысь.
«Тыдалӧ, райисполкомса председатель Хохлаков воӧма», думыштіс сійӧ.
Матыстчис машина дорӧ, юаліс:
— Кодлӧн «виллисыс»?
— Ме серти позьӧ тӧдны, кодлӧн, — нюмъялігтыр вочавидзис зон. — Татшӧм еджыд юра шопертӧ край пасьталаысь он аддзы.
Фёдор Лукич весиг ӧбижайтчӧ ме вылӧ.
«Оз позь, — шуӧ, — Ванюша, тэнад юр понда немвиччысьтӧг воны.
Юсь моз дӧввидзан, а станичникъяс ылысянь на аддзасны да горзӧны: «Видзӧдлӧй, миян дорӧ Фёдор Лукич воӧ!».
А тэ ещӧ юасян!..
Сергей серӧктіс да пырис керкаӧ.
Воддза жырйыс, восьтӧм джуджыд ӧшиньяснас, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сэті позьӧ вӧлі гуляйтны вӧлӧн.
Стен пӧлӧныс сулалісны ён дубӧвӧй скамьяяс, налысь джуджыд мышъяссӧ дзирдавтӧдз зыртӧмаӧсь пасьясӧн да ковтаясӧн.
Пемыдруд шкап, дубӧвӧй жӧ, сулаліс эз пельӧсас, кыдзи овлывлӧ, а жыр шӧрас.
Сыкӧд орччӧн — пызан, пызан саяс пукаліс секретарь, паськыд пельпома недӧй тошка мужичӧй.
Сійӧ вӧлі фермаса ӧш видзысь кодь — силач, кодлы нинӧм оз сулав такӧдны любӧй ышмӧм ӧшкӧс.
«Да тайӧ жӧ дядько Игнат», думайтіс Сергей.
Найӧ киасисны.
Игнат зэв збыльыс видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Предстансовета С. Н. Остроухов», да шуис:
— Ньӧжйӧджык...
Сэн Фёдор Лукич лэчтӧдлӧ миянлысь Савванымӧс.
Беда!
— Мыйысь нӧ сійӧ лэчтӧдлӧ сійӧс? — юаліс Сергей.
Игнат ещӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да кывзысьыштіс.
— Тэ жӧ тӧдан миянлысь Савванымӧс, — тэнад годок.
Том на да горяч, нетшкысьӧ скач мунны, а горячитчыны, ме думысь, оз ков...
Веськыда кӧ шуны, мыйысь Савваӧс видны?
Сійӧ кӧсйӧ, медым станицаын вӧлі культурность да разнӧй строительство. — Игнат матыстіс пызан вылас куйлысь щӧтісӧ да кутіс вештавны щӧті мольяссӧ, тадз пӧ эсканаджык лоӧ. — Со сэн скӧтнӧй дворъяс, ӧшиньясӧн да пу джоджӧн: медым мӧсъяс кутісны овны сӧстӧма да юны ва алюминиевӧй дозйысь, — тайӧ ӧти.
Со сэн электричество: медым станицаын и войнас вӧлі лунын кодь, да медым сэтшӧм югыдын йӧзыс эз крукасьны уличьясті ветлігӧн, — тайӧ мӧд.
Либӧ сэн став степь пасьтала садитны садъяс, — картинаыс сэтшӧм, быттьӧкӧ выставка вылын.
А сӧмын, тыдалӧ, талы не лолыны...
— Мыйла не лоны?
— Район оз тшӧкты...
Нарушение!
Тайӧ здукӧ ӧдзӧс сайысь кыліс Фёдор Лукичлӧн гӧлӧс:
— Савва, тэ эн лэб енэжӧ, эн лэб, тэ кутчысь му бердӧ, кыдзи Антей.
Гӧгӧрвоана?
А то лун-лун планируйтан, выдумывайтан, а уборка он вермы планируйтны.
Уна-ӧ тэнад планируйтӧма тяглӧвӧй вын куимнан колхозас?
— Ме висьтала станица йылысь, кутшӧмӧн сійӧ лоас, а ті меным тшукӧданныд нырӧ тяглӧвӧй вынӧн, — кыліс скӧр гӧлӧс Савва Остроуховлӧн. — Ме ог тӧд, кыдзи овліс Антей, а ме ог вермы овны ӧти лунӧн, — гӧгӧрвоанныд, ог вермы!
— Эк, Савва, Савва! — шогпырысь заводитіс Фёдор Лукич. — Шань казак тэ, но кор нӧ тэ пӧрысьман да вежӧрсялан?
Миянлы оз ков тэнад теорияыд, а уборка кежлӧ да нянь сдайтӧм кежлӧ лӧсьӧдчӧм колӧ.
Гӧгӧрвоана?
А тэ меным тӧлкуйтан водзӧ олӧм йылысь...
— Беда! — шыасис Игнат. — Пырав, миритӧд найӧс, а то косьӧ воасны.
Сергей таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, но вочакыв эз кыв, и сідз пырис кабинетӧ.
Федор Лукич сулаліс ӧшинь дорын сійӧ жӧ защитнӧй рӧма костюма, бокас ӧшаліс бур кучикысь вурӧм полевӧй сумка, газыръяса, медым сэні видзны карандашъяс, да компас видзан местаа — сійӧ вӧлі тыртӧм.
Ӧні Сергей бура аддзис сылысь чужӧмсӧ, нинӧм сылы эз мешайт.
Чужӧмыс сылӧн шань, яя, нырыс чока кодь мисьтӧм, паръясыс кызӧсь, вылыс паръяс вӧлі гӧнсялӧм пудпас, быттьӧ гут.
Эз тырмы свинеч рӧма бурӧй пашкыр ус, — кажитчис весиг тешкодьӧн, мыйла Фёдор Лукич эз мичмӧд чужӧмсӧ татшӧм колана детальӧн.
Савва Остроухов пукаліс пызан сайын, код вылас вӧлі потӧм стеклӧ, а сы улын — печатьяса да штампъяса вижӧдӧм циркуляръяс.
Сергейӧс аддзӧм мысти сійӧ ӧдйӧ петіс пызан сайсьыс да нюжӧдіс кисӧ.
Сылӧн том, скӧр чужӧмыс друг лои долыдӧн, быттьӧ сы вылысь друг кульыштісны маска.
Зэв еджыд пиньяснас дзирдышталіг да нюмъяліг Савва кутіс висьтавны, мыйла эз вермы локны встречайтны Сергейӧс: уджъяс торкисны, вӧлі районын.
Сергей эз аддзыв Савваӧс пӧшти вит во, и тайӧ кадӧн сылӧн другыс ёна вежсьӧма, мый сьӧкыд вӧлі тӧдмавны: пельпомъясыс паськалӧмаӧсь, чужӧмыс лоӧма суровджыкӧн, гырысь руд синъясыс видзӧдісны ёсьджыка да сюсьджыка.
Сӧмын вот тушанас Савва вӧлі век сэтшӧм жӧ лажмыд, латшкӧс.
Ӧтлаын найӧ быдмисны, ветлісны школаӧ.
И, кор Савва корис другсӧ ветлыны аскӧдыс муяс вылӧ да кутіс ошкыны ассьыс выезднӧй вӧвъяссӧ, кодъяс, сы висьталӧм серти, эз вӧвъяс вӧвны, а настоящӧй лэбачьяс, Сергейлы немкӧсйытӧг уси дум вылас челядь кадыс, войясын вӧв видзӧм да думыштіс: «Тэ, Савва, век на сэтшӧм!»
А Савва ошкис нин тачанкасӧ, кодлӧн кӧлесаясыс грымӧдісны сідзи, мый кыліс дас верст сайӧ.
Сэсся заводитіс висьтавны ӧзимӧй кӧдзаяс йылысь: «Шуа тэныд, тайӧ абу шобді, а настоящӧй Каспийскӧй саридз!..»
Сергей бара нюммуніс да кӧсйис нин шуны, мый непрочь ветлыны лэбач-вӧвъясӧн да видзӧдлыны шобді саридз, кыдзи друг налысь сёрнисӧ торкис сапӧгъяслӧн тӧдса дзуртӧм шы.
— Энлы тэрмась, — шуис Фёдор Лукич, — тэнад лэбачьяс вылын вевъялас на лэбавны Сергей Тимофеевич.
Ӧні ми мунам сыкӧд обыкновеннӧй «виллисӧн». — Сійӧ шыасис Сергей дорӧ: — Ме тэла вои, сӧмын локтігмоз пыралі Савва ордӧ.
Эг думайт сыкӧд споритны, а лоис!
— Мый йылысь нӧ ті споруйтінныд, — юаліс Сергей.
— Спор? — шензьыны мӧдіс Фёдор Лукич. — Ме ӧмӧй шуи, мый ми споруйтім?
Эгӧ, сідз прӧстӧ сёрнитім ӧнъя уджъяс йылысь.
Но, мӧдім, гуляйтӧдышта Кубаньӧд!
Татшӧм приглашениеысь Сергей эз вермы ӧткажитчыны.
Фёдор Лукич кутіс сійӧс сойбордйӧдыс да нуӧдіс машина дорӧ.
— Савва Нестерович, — машинаӧ пуксигӧн горӧдіс Хохлаков, — тэ ӧдйӧджык лӧсьӧдчы уборка кежлӧ.
Выльлунӧ кутам кывзыны исполкомын. — Кичышкӧд ыджда чышъянӧн чышкис пӧсялӧм кымӧссӧ, гӧрд сьылісӧ да шуис шоперлы: — А но, еджыд юр, курс босьт Краснокаменскаяӧ!
Ванюша бура тӧдіс Краснокаменскаяӧ мунысь туй.
Машина тювкнитіс вуджӧра переулокӧ, быттьӧ вӧрса прӧсекӧ.
Пу вожъясыс крукасьлісны тентӧ, и пассажиръяс юр весьтӧ шер моз кутісны гылавны вотӧм абрикосъяс.
Гартчыны мӧдіс бус, и регыд мысти Верблюд-гӧра коли бӧрӧ.
Перевал бӧрын пыр жӧ син водзын лои шыльыдін, а ылын сьӧдвидзисны гӧра йывъяс, кодъяс джынйӧдзыс вевттьысьӧмаӧсь вералысь лӧз сынӧдӧн.
Вывті мича вӧлі увтасін унапӧлӧс гожся рӧмъяс пӧвстын!
Первой радуйтіс синтӧ толока — кӧдзаяс пӧлӧн кыссьысь турунвиж кушак; сэсся кыссисны бахчаяс, — арбузъяслӧн эзысь рӧма дженьыдик идзьясыс абу на вевттьӧмаӧсь мусӧ; пемыд стенаӧн сулаліс лесозащитнӧй полоса, а сы бӧрын дзик гӧра горулӧдз кельыдіника вежӧдіс кукуруза.
Кор машина прӧйдитіс и тӧлӧда, и бахчаяс, и лесозащитнӧй полоса, и кукуруза, Фёдор Лукич горӧдіс: «Будённыйлӧн шобді!»
Син водзӧ сувтіс турунвиж стена, и Сергей сэтшӧма чуймис сійӧс аддзӧмысь, мый весиг кыпӧдчыштіс места вывсьыс.
Тайӧ абу саридз, абу!
Кыдз нӧ позьӧ сравнитны тайӧ зарниасьысь турунвиж шобдісӧ саридзӧн?
Тайӧ вӧлі шепъяслӧн сарство.
Найӧ сатшвидзӧны йики тшӧтьнас сэтшӧм тшӧкыда, мый на вывті, кажитчӧ, позьӧ вӧлі ветлӧдлыны зэвтӧм парус вывті моз!
И гыалісны найӧ быттьӧ эз тӧвсьыс, а сыысь, мый тусьясыс польдчисны нин йӧв кодь сокӧн.
Кымын ылынджык туйсяньыс, сымын ёнджыка лайковтчылісны, сымын югыдджыка дзирдалісны шонді водзын то кыптысь, то лэччысь гыяс.
— Нянь! — тӧдчӧдӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Да тэ видзӧдлы быд бокӧ!
Вот тайӧ няньнас и кӧзыряйтӧ Савва.
Но тайӧ кӧдзаыс жӧ будённовцылӧн!
А мый жӧ суседъясыслӧн?...
Та вылӧ и ковмӧ сылы индавны, а сійӧ пузьӧ.
Аслыс руа, дудысь вӧв кодь.
Колӧ веськыда шуны: ми асьным таын мыжаӧсь.
Балуйтӧдім.
Морт способнӧй, — ми сыкӧд и няньчитчим ичӧтик кага моз.
Война чӧж броняын видзим.
Кор эвакуацияын вӧлімӧ Терек сайын, сійӧ вӧзйысис партизанӧ.
Эгӧ жӧ лэдзӧ.
Порок дук сійӧ эз кывлы, винтовка киас эз кутлы, а сідзжӧ геройӧ сюйсьӧ: тыл пӧ ёнмӧді.
Ковмас тэныд неуна пыркнитыштны аслад друглысь спесьсӧ.
Висьтав сылы, кыдзи геройӧ воин, сідзи висьтав, медым гӧгӧрвоис, мыйта вир киссис война вылын.
— А мыйын нӧ всё-таки сылӧн шогыс? — юаліс Сергей.
— Ковтӧм мечтательностьын! — Фёдор Лукич серӧктіс да малыштіс чуньнас водорысь пудпассӧ. — И мечтайтіс кӧ эськӧ лоны верманатор йылысь, — тайӧс позис на эськӧ ещӧ терпитны.
А сылӧн артмӧны оз мечтаяс, а прӧста вӧтъяс, ей-богу!
Думыштӧма сотворитны Усть-Невинкаӧ мувыв рай, — но, кодлы нӧ колӧ тайӧ фантазияыс?
Сійӧ збыльысь чайтӧ, мый Усть-Невинка, кыдз шуам, Мӧскуа, — став свет вылас ӧти.
А татшӧм станицаясыд сӧмын миян районын дас гӧгӧр, а Кубаньысь кӧ босьтны — кыксёысь унджык лоӧ.
Ачыс логикаыс, дона другӧ, миянлы висьталӧ: ми кӧ пырим выль пятилеткаӧ, то колӧ став станицасӧ нуӧдны шудӧ да гӧгӧрбок судзсяна олӧмӧ ӧти стройын, медым найӧ мунісны полкъяс моз, — некод эз лысьт мыччысьны водзӧ да вунӧдны сусед йывсьыс.
— Мыйкӧ тайӧ ставыс меным гӧгӧрвотӧм, — шуис Сергей да нюммуніс. — Ті кӧ кӧсъянныд станицаясӧс ӧткодявны полкъяскӧд, то эн вунӧдӧй, мый фронт вылын именнӧ сійӧ полкъяс, кодъяс нетшкысисны водзӧ, петкӧдлісны инициатива да нуӧдісны ас бӧрсяыс суседъяссӧ, век вӧліны почётынӧсь, шусисны гвардейскӧйясӧн.
Да мыйла босьтны полкъяс!
Босьтам кӧть менсьым танкӧвӧй экипаж.
Мыйысь мем сетісны Герой звание?
Да сыысь, мый бойын ордйи мукӧдӧс.
— Эска, весиг сьӧлӧмсянь эска, — торкис Фёдор Лукич. — И полкъясыд, и тэнад экипажыд нетшкысисны водзӧ, зырисны врагӧс да вӧчисны бур делӧ.
Но ӧд сійӧ война дырйи!
Кочубей, кыдзи тӧдса, эз жӧ зевайтлы и тӧдліс, мый сійӧ штурм, немвиччысьтӧг уськӧдчӧм да натиск.
А миян — планӧвӧй овмӧс, и тан нинӧм горячитчыны.
Та кузя Саввакӧд беда!.. Но, нинӧм, ми регыд мысти кутам кывзыны сылысь доклад исполкомын, и став тайӧ горячитчӧмыс тӧвзяс сылӧн.
— Тайӧ нин нинӧмла, — паныдаліс Сергей. — Колӧ отсавны Саввалы.
Ӧд сылӧн цельыс бур!
— Тэ мый, сійӧс дорйысьӧ гижсин? — збыльысь шензьыштіс Фёдор Лукич. — Да тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм сылӧн цельыс?
А ме тӧда.
Асьсӧ петкӧдлыны, кыпӧдчыны.
— Ог гӧгӧрво.
— Тані и гӧгӧрвонысӧ нинӧм.
Сылы колӧ, медым Усть-Невинка мыйӧнкӧ да торъяліс.
Сійӧ радлӧ нин, мый сылӧн лоӧ электричество, а суседъясыслӧн оз ло...
Со сійӧ, зонмӧ, кутшӧм делаясыс...
— А мыйла эськӧ сылы не радлыны электричество кузя?
— Сергей Тимофеевич, тэнад ыджыд слава, честь тэныд и быд бурыс! — рассудительнӧя шуис Фёдор Лукич. — Но мирнӧй порядокъяс тэ он тӧд, — извинит, лоӧ тэныд тайӧс шуны.
Энлы, энлы, эн серав!
Тэнад юрын век на шумитӧ война, тэ сӧмын тӧрыт на петін броня пытшкысь, и олӧмын ставыс тэныд кажитчӧ кокниӧн да прӧстӧйӧн.
Ас серти тӧда!
Кор помасис гражданскӧй война, ме тэ моз жӧ збоялі и ӧнӧдз, эскы кӧть эн, ог вермы новлыны клёш, а наган да шашка век на красуйтчӧны крӧвать весьтын.
Привычка!
— Вот тайӧ примерыс ньӧти нин абу удачнӧй, — спокойнӧя паныдаліс Сергей. — Кор меным шуӧны: тэ — военнӧй, тэ гражданскӧй делӧясысь нинӧм он гӧгӧрво, — менам серам петӧ.
Да ӧд ме нёль во сӧмын вӧлі военнӧйӧн, а кызь во гражданскӧйӧн.
— Вунӧдін, сьӧлӧмшӧрӧй! — торкис Фёдор Лукич. — Босьтны кӧть сэтшӧм пример.
Артамашов меным висьталіс, мый тэ волӧмыд сы ордӧ, мыйкӧ тэныд сэки абу сьӧлӧм вылад воӧма, и тэ ӧбидитчӧмыд.
А мыйла?
Да сы вӧсна, мый видзӧдін быдтор вылӧ военнӧй моз.
— Эз мыйкӧ меным сьӧлӧм вылӧ эз во, а бесхозяйственность да беспорядок! — пӧся шуис Сергей. — Колӧ синтӧмӧн лоны, медым не аддзыны тайӧс!
Артамашов вӧдитчӧ колхознӧй добраӧн, быттьӧкӧ асласӧн.
Тані оз ӧбижайтчӧм ков, а колӧ мунны прокурор ордӧ!
И кымын регыдджык, сымын бурджык.
Но, вот тэ нин и ме вылӧ ӧбидитчин, — миритчана меліа шуис Фёдор Лукич. — Тӧда, Артамашовлӧн уджас эмӧсь и судзсьытӧмторъяс и ӧшыбкаяс, — но сійӧ оз ӧшибайтчы, коді нинӧм оз вӧч...
Но, эновтам Артамашовӧс!
Савва йылысь ещӧ кык кыв шуа — и мӧдам сёрнитны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Да, вот тэныд пример.
Миян районлӧн, кыдз тэныд тӧдса, зернӧвӧй профиль, нянь — миян кӧзырным.
А Остроухов шыбласьӧ и скӧтвидзӧмӧ, и садоводствоӧ, и виноградарствоӧ, и кӧсйӧ лӧсьӧдны утка-дзодзӧг, Кубаньвывса став діяс вылас пӧ пӧтка овмӧда, и весиг кӧсйӧ организуйтны кутшӧмкӧ агротехникум.
А кӧні реальностьыс?
Станицаӧ думайтӧ стрӧитны театр, ю дорӧ мечтайтӧ лӧсьӧдны парк, прудитны ты, рӧдмӧдны сэні кутшӧмкӧ зеркальнӧй чери да ставсӧ тайӧс югдӧдны электричествоӧн.
А кӧні миян збыль позянлунъясыс, юала?
Кӧн нӧ тайӧ мечтаыслы материальнӧй базаыс?
Кысь судзӧдны стрӧитчӧм вылӧ вӧр?
Сьӧкыд...
Ми эг на ещӧ бурдӧдӧй военнӧй ранаяс, и миянлы ещӧ дыр на ковмас воӧдчыны войнаводзвывса уровеньӧдз.
Та вылӧ ковмас некымын дас во, а сылы аски жӧ мед вӧлі и электрическӧй станция, и садъяс, и разнӧй чери.
— А мый нӧ сэтшӧмыс? — шуис Сергей — сылы зэв окота лои споруйтыштны Хохлаковкӧд. — Тіян висьталӧм серти артмӧ сідз: нёль во ми воюйтім, дас во ми кутам матыстчыны войнаводзвывса уровеньӧдз, и нӧшта дас во кутам петны войнаводзвывса уровень сайӧ.
Меным кызь вит арӧс нин!
Настоящӧясӧ нӧ кор ми кутам овны?
Збыльысь, тешкодя ті думайтанныд!..
Али ті энӧ лыддьылӧ пятилетньӧй план йылысь закон?
— Яндысьыштны колӧ, Сергей! — Фёдор Лукич шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Кодӧн нӧ менӧ чайтан?
Лыддьылі али эг ме пятилетньӧй план?
Да ме не сӧмын лыддьылі — ме узя сійӧ планнас!..
Не этшаджык дас докладысь вӧчи, ассьым план район кузя лӧсьӧді.
А тэ сёрнитан чӧртыс тӧдӧ мый!
Но ме тэ вылӧ ог ӧбижайтчы. — Фёдор Лукич нюммуніс. — Нинӧм: олыштан, аддзан ачыд, кыдзи олӧмыс мунӧ...
А ӧні сёрнитыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Висьтав, кыдзи воюйтінныд...
Но Сергей чӧв оліс, Фёдор Лукич ӧшӧдіс юрсӧ да мыйкӧ кутіс думайтны.
Сергей видзӧдіс кӧдза муяс костті котӧртысь туй вылӧ.
Помасьлытӧм лентаӧн сійӧ тӧвзис машиналы паныд.
Кыкнанладорас гыаліс нянь; но таті сійӧ эз нин вӧв кузь тушаа да сӧстӧм: то тыдовтчылісны ёг турунъяслӧн виж пятнаяс, то сьӧд челезнаяс, то рудов кос местаяс.
— Сергей Тимофеевич, — немвиччысьтӧг заводитіс Фёдор Лукич, тыдалӧ, кӧсйис гажмӧдны Сергейӧс, — колӧ тэныд мӧвпыштлыны гӧтыр йылысь.
Война коли бӧрӧ.
Водзын — мича олӧм.
И батьмамыдлы долыд лоӧ, да и аслыд гӧтырыдкӧд лоӧ гажа.
А свадьбатӧ нин ми вӧчам став казачӧй правилӧяс серти, — сэтшӧм, ме тэныд шуа, свадьба, медым том параӧс козинъясӧн тыртісны, медым тьӧщатӧ нуисны ки вылын станица кузя помсянь помӧдз.
Духӧвӧй музыкаӧс тшӧктам ворсны, медым енэжын жар вӧлі!
А свадьба поезд оз тачанкаясысь ло, а автомобильясысь — район пасьталаысь чукӧртам: водзвылас дзоридзьясӧн мичмӧдӧм легкӧвӧйяс, а на бӧрся тӧвзьӧны полуторкаяс!
Кутшӧмджык?
Мед гӧгӧр сё верст сайын тӧдӧны, мый гӧтрасьӧ Герой!
— Ті вывті лӧсьыда висьталінныд, — нарошнӧ сы моз жӧ кыпыда шуис Сергей. — Тіянлы эськӧ писательӧн лоны, збыльысь!
Но вот беда: сьӧкыд аддзыны невестасӧ...
Сергей сералігтыр висьталіс Смуглянкакӧд аддзысьлӧм йылысь да кыдзи водзӧ тӧдмасьӧмыслы торкис Рубцов-Емницкий.
— Ай-яй! — шензис Фёдор Лукич. — И кутшӧм нахальнӧй морт сійӧ Рубцов-Емницкийыд!
Сӧмын сійӧ ӧтнас и вермис немъяндысьтӧг тадз вӧчны: нуӧдны зонмӧс да кольны шогӧн тырӧм нылӧс.
Но и сійӧс тшӧтш нуис эськӧ - да веськыда батьмам ордӧ!
— Сылӧн жӧ ӧшъяс вӧліны да бричка!
— Босьтіс эськӧ мед ӧшъяснас да бричканас...
Шуан, сылӧн нимыс Катерина?
Он тӧд, кутшӧм станицаысь?
Но нинӧм, ми регыд аддзам тайӧ Катеринатӧ.
Сійӧ кӧ нин миян районысь, то сылы некытчӧ воштысьны миянысь.
Сета задание станичнӧй сӧветъясса секретарьяслы, найӧ видзӧдласны небӧгъяссьыс — и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Сідзкӧ чайт, мый Катерина пукалӧ нин тэкӧд орччӧн...
— Оз ков, тадз ті энӧ нин вӧчӧй!
— Мыйла нӧ?
Вӧчам и ставыс!
Заводитам Краснокаменскаясянь.
Сэки на водзвылын вешйисны гӧраяс и сабля моз дзирдыштіс Кубань, коді вундіс кык пельӧ кудриа вӧр дісӧ, а вӧр саяс вӧйтчӧма веж садъяс пытшкӧ Краснокаменская.
— Видзӧдлы, кутшӧм садъясыс! — кыпыда шуис Фёдор Лукич. — Тайӧ жӧ абу сад, а дорвыв вӧр!
А мый гырсяӧсь яблокъяс да грушаяс!
Кодыр Фёдор Лукич ошкис Краснокаменскӧй яблокъяс да грушаяс, «виллис» петіс  площадь вылӧ да шурӧбтіс кирпичнӧй керка дорӧ, кӧні вӧлі станичнӧй сӧвет.
6 ГЛАВА
... Колӧ висьтавны, автор первойсӧ чайтіс, мый водзӧ локтан главаясын Фёдор Лукич Хохлаков мӧдас ёна корсьны Смуглянкаӧс; мый повестьлӧн сюжетыс лоӧ интригующӧй сяма, — коді нӧ оз тӧд, мый Кубаньын олысь уна Катерина пӧвстысь абу сэтшӧм кокни аддзыны мугов Катяӧс? — мый геройлы ковмас страдайтны да волнуйтчыны, и мый ставыс помасяс оз кӧ свадьбаӧн, то непременнӧ нин бура — ставлӧн бурмас сьӧлӧмыс.
Тайӧ эськӧ вӧлі бура помасян гажа повесть, и авторлы эз терпитсьы кутчысьны перӧӧ.
Но став делӧсӧ торкис ачыс Фёдор Лукич Хохлаков.
Вӧлӧмкӧ: аслас характер серти сійӧ радейтӧ кӧсйысьны, но пыр жӧ и вунӧдны кӧсйысьӧмтор йывсьыс.
Сыӧн шуӧм кывъяс: «Ми регыд аддзам тайӧ Катеринасӧ» — сідзи и колины кывъясӧн...
Краснокаменскаяын Фёдор Лукич тэрмасьӧмӧн сёрнитыштіс станичнӧй сӧветса председателькӧд, юасис, кыдзи мунӧ кӧдзаяс весалӧм да урожай идралігкежлӧ лӧсьӧдчӧм, янӧдыштіс местнӧй власьтлысь представительӧс: «Ай-я-яй!
Татшӧм пӧсь кад, и тэ пукалан кабинетад!..»
Сергей гӧрдӧдӧмӧн да яндысигсор сӧмын и вевъяліс юавны секретарлысь, джуджыд тушаа, зумыд мужичӧйлысь, эм абу Краснокаменскаяын Катерина нима ныв, мый вылӧ мӧдыс серьёзнӧя вочавидзис: «Эм, Катеринаыд миян уна», — кыдз бара нин колӧ вӧлі пуксьыны машинаӧ.
Часджын мысти кымын «виллис» бара нин тӧвзис лэбач моз нянь муяс костті.
Колхозъясса руководительяскӧд аддзысьліг Фёдор Лукич сетавліс дженьыдик индӧдъяс, вӧчавліс критическӧй замечаниеяс, инструктируйталіс.
Сергейлы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тэрыблуныс, Хохлаковлӧн аддзыны колана доводъяс, примеръяс кужанлуныс,  первой видзӧдлӧмсянь жӧ тырмытӧмторъяс аддзыны кужӧмыс.
Рытнас полевӧй станӧ, Фёдор Лукич индӧд серти, чукӧртісны Краснокаменскӧй кустса председательясӧс да бригадиръясӧс сӧвещанньӧ вылӧ, коді кыссис чуть не асылӧдзыс.
А шонді петӧмкӧд тшӧтш унзіля Ванюша кывшутӧг пуксис руль сайӧ, и «виллис», бара ӧдсӧ содтӧмӧн, лэптіс бус степса туйяс вылысь.
Быдлаысь Сергей аддзыліс бура котыртӧм полевӧй станъяс, сэні вӧліны кувшинъяс, кастрюляяс, детскӧй яслияс, ва бӧчкаяс, муӧ сюйӧм пӧртъяс, кодъяс улысь лун и вой кыпаліс тшын.
Подсолнуха да кукуруза радъясӧд ветлӧдлісны ӧти вӧлӧ либӧ ӧшъясӧ доддялӧм подольникъяс, вӧтлісны найӧс кузь плетьяса детинкаяс, кодъяс пукалісны ярмояс вылын.
Быттьӧ дзодзӧгъяс дӧввидзисны веж муяс вылын ёг весалысьяслӧн еджыд чышъянъяс да ковтаяс.
Коймӧд сутки вылас, пӧшти район джынсӧ кытшовтӧм бӧрын, «виллис» гӧгыльтчис Усть-Невинкаӧ.
Верблюд-гӧраӧдз вотӧдз Фёдор Лукич прикажитіс Ванюшалы сувтӧдны машинасӧ.
Луныс вӧлі помасьӧ нин, кыліс зэр дук, енэжыс вевттьысис кымӧръясӧн, кыптіс тӧвныр, и туй весьтын винтӧн мӧдісны гартчыны бус сюръяяс.
— Ок, чӧртыс мед нуас! — шуис Фёдор Лукич. — Зэрны лӧсьӧдчӧ, а меным колӧ воӧдчыны орчча районӧ.
Ми накӧд ордйысям.
Ванюша, тырмас тэнад бензиныд Курсавкаӧдз?
Фёдор Лукич сетіс татшӧм юалӧмсӧ аслас шоперлы приличие вӧсна, ӧд сійӧ ачыс бура тӧдіс, мый та йылысь Ванюшалысь оз и ков юасьны: эз на вӧвлы случай, медым сылӧн эз тырмы бензин.
— Сергей, мунам мекӧд, — шуис Фёдор Лукич. — Видзӧдлан, кыдзи миянкӧд ордйысьысьяс лӧсьӧдчӧны нянь идралігкежлӧ.
— Да ог нин, пӧра гортӧ, — вочавидзис Сергей.
— Сідзкӧ, ме нуа тэнӧ Усть-Невинкаӧдз, а ачым зэрмытӧдзыс воӧдча Курсавкаӧдз.
— Мыйла нуны?
Тан жӧ матын, ме и сідз воа.
А ті тэрмасьӧй, а то зэрыс тшыкӧдас туйсӧ.
Сергей петіс машинасьыс да кутліс кисӧ Фёдор Лукичлысь да Ванюшалысь.
— Ах, да! — горӧдіс Фёдор Лукич, кор Сергей кӧсйис нин мунны. — Ми сідзи эг и аддзӧй тэнсьыд Смуглянкатӧ! — Тайӧс вӧлі шуӧма сідзи, мый быттьӧкӧ став тайӧ лунъяс чӧжыс Фёдор Лукич да Сергей сӧмын и корсисны нылӧс, но весьшӧрӧ. — Но тэ эн шогсьы!
Ме сета указание — и ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
Артав, мый Смуглянкаӧс аддзӧма нин!
Тайӧ кывъясӧн найӧ и янсӧдчисны.
Туй кузя восьлалігӧн Сергей думайтіс: «И мыйла ме висьталі сылы став тайӧ историясӧ?
Ещӧ и збыльысь мӧдас корсьысьны».
Но, кыдз ми тӧдам, Сергей весьшӧрӧ опасайтчис таысь.
Сім сьӧд кымӧр кыпӧдчис асыввывсянь.
Век частӧджык мураліс пемдӧдӧм муяс весьтын гым.
Ваысь сьӧктаммӧм кымӧръяс шымыртісны степсӧ гӧгӧр, лэччисны зэв улӧ да шлывгисны ньӧжйӧник, быттьӧкӧ думайтісны, кытчӧ эськӧ налы лӧсьыдджык водны кос му вылӧ, коді ещӧ вӧлі пӧсь на.
Тӧв ланьтіс, пуксис шынитӧв — тайӧ висьталіс зэр матысмӧм йылысь.
И томиник подсолнухъяс, и туйяс бокын быдмысь ульыс лобода, и лапкоръяс да гӧрд юра татарникъяс — ставыс сулалісны шынитӧв да бергӧдісны коръяснысӧ кымӧръяслань.
Зэр матыстчӧм гӧгӧрвоӧм бӧрын ланьтісны лэбачьяс, — степын став ловъя лолыс пырисны гуясӧ, либӧ дзебсисны сук турун пӧвстӧ.
Дзик ӧти жаворонок писькӧдіс на енэжсӧ да сьыліс мыйкӧ гажаӧс, быттьӧкӧ вензис гымкӧд.
Но вот чорыда гымалӧм оглушитіс и тайӧ гордӧй сьылысьсӧ, сійӧ тювгысис муӧ да куткыртчис лапкор улӧ.
Сергей казяліс жаворонокӧс да сувтіс: ичӧтик руд лэбач пошкыртӧма гӧнсӧ, куньӧма синъяссӧ да, повзьӧмысла места вылас кынмӧмӧн, кывзіс гымалӧмсӧ.
Зэрыс вӧлі дзик нин матын, сылысь ульсов ловшысӧ Сергей чувствуйтіс балябӧжсьыс.
Сійӧ котӧрӧн кайис мыльк йылӧ.
Верблюд-гӧраӧс сайӧдӧмаӧсь нин пӧлӧн усьысь зэр визьяс — оръявлытӧм ва стена.
Неылын тыдалісны восьса лэбувъяс.
И на улӧ вӧлі тэчӧма нето вата, нето ӧшлӧма еджыд полотнищеяс.
Пока сійӧ видзӧдіс, ва стенаыс ыльнитіс сы вылӧ, и сійӧ котӧртіс...
Сулик ва, сійӧ уськӧдчис первойӧн веськалысь ичӧтик керка посводзӧ.
Сергей сӧмын ӧні казяліс: лэбувъясас эз вӧвны вата ни полотнищеяс, — сэтчӧ пуксьӧмаӧсь сы мында еджыд курӧг, мый найӧ кӧ эськӧ ӧтпырйӧ ставныс лэбисны, то кокниа эськӧ вермасны нуны асланыс бордъяс вылас камыш вевтсӧ.
Хатаысь петіс юркышӧда нывбаба.
Сійӧ сэтшӧм меліа да бурпырысь нюммуніс Сергейлы, быттьӧкӧ важӧн нин виччысьӧма гӧсьтӧс.
— Со зэрыс и миянӧ вӧтлӧма мужичӧйӧс, — шуис сійӧ. — А то олӧны миян тані ӧти курӧгъяс да бабаяс.
Ок, кутшӧма зэрӧ!
Мӧдіс кисьтны — ӧдва вермим курӧгъясӧс вӧтлыны вевт улӧ.
Мый нӧ тэ сулалан?
Пыр хатаас...
Ок, сьӧлӧмшӧръяс, кылӧдас миянлысь курӧгъяснымӧс! — гораа шуис сійӧ да збоя петіс зэр улӧ.
Хата ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь.
Свежӧй турунӧн киськалӧм ӧшиньвывъясӧ сявкйисны зэр войтъяс.
Туруныс куйліс не сӧмын ӧшиньвывъясас, но и сёй джоджын, пызан вылын, лабичын, та вӧсна жырйын ӧвтіс ытшкӧм видз дукӧн.
Орчча жыр ӧдзӧсыс вӧлі восьса, — сэні тшӧтш вежӧдіс турун да тыдаліс джуджыд крӧвать, кытчӧ ӧта-мӧд выланыс пукталӧма прӧшвиа юрлӧсъяс.
«Олӧны степса ног, турун пӧвстын», — думыштіс Сергей да любӧпырысь лолаліс чебрец турун дук.
Пырис кӧзяйка, пӧрччис порог дорас кӧтасьӧм юркышӧдсӧ да шуис:
— Кытчӧ бара Иринаыс воши-а?
Дзикӧдз кӧтасяс...
Кӧзяйкасӧ шуисны Марфа Игнатьевнаӧн.
Сійӧ пуксьӧдіс Сергейӧс лабичӧ, сэтысь турунсӧ вештыштӧм бӧрын, да кутіс юасьны, коді сійӧ да кытысь.
Кор тӧдмаліс, мый сы водзын пукалӧ Тимофей Тутариновлӧн пи, сійӧ зэв рад лои, шлап-шлап керис кияснас да котӧрӧн петіс посводзас.
Вайис йӧв, нянь, пачсьыс кыскис чугунын пуӧм кольк да кутіс гӧститӧдны гӧсьтӧс.
— Батьтӧ тэнсьыд ме тӧда, — чашкаӧ йӧв кисьтігмоз шуис Марфа. — Помнита, Гаврилюк ордын свадьба вылын гуляйтім, а тэ сэки дзик кага котралін...
Ок, кутшӧм ӧдйӧ челядь быдмӧны!
Выль йӧз станица тыр...
Ми водзсӧ овлім Маховскӧй хуторын, а кор кулі менам верӧсӧй, — гашкӧ тӧдан Иван Любашевӧс? — сэки ми переселитчим татчӧ, со и олам курӧг-пӧткакӧд.
— Кодлӧн фермаыс?
— Будённыйлӧн...
Курӧг-пӧтка уна, а оланіныс налы некытчӧ оз туй.
Кор зэрмас - кӧть караул горӧд!..
А олӧмыс миян тані бур...
— Да, лӧсьыда ті оланныд, — ыджыд да век на шоныд кольк кулигмоз шуис Сергей. — Гӧгӧр вежӧдӧ, со и хатаад турун.
— Ставсӧ Ирина выдумывайтӧ, — шуис Марфа. — А со и сійӧ!
Ӧдзӧс дорын, пельпомнас куричӧ мыджсьӧмӧн, сулаліс ныв.
Слабиника кыӧм кӧсаясыс куйлісны пельпомъяс вылас, и наысь войталіс ва.
Ва платтьӧыс ляскысьӧма яй бердас, бура тӧдчис джуджыд морӧсыс да сылӧн статя фигураыс ставнас.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг видзӧдіс Сергей вылӧ, нюмъяліс сӧмын синъяснас.
— Иринушка, тайӧ миян гӧсьт, Серёжа Тутаринов, — шуис Марфа. — Армияысь воӧма, — миянӧ сійӧс зэрыс вӧтлӧма.
Ирина нинӧм эз шу та вылӧ.
Сійӧ эз нин нюмъяв, сылӧн мича чужӧмыс лои стрӧгӧн.
Здук сулалыштіс на, ӧдйӧ бергӧдчис да петіс хатаысь.
— Коді сійӧ?
— А нылӧй менам, — Марфа видзӧдліс ӧшиньӧд. — Э-э-э!
Лэбач миян кылалас.
Со мӧдіс кульны-зэрны, шлявгӧ быд боксянь...
- Сійӧ менам ӧтнас.
Уджалӧ молочнӧй фермаын.
— Молочнӧй фермаын? — тэрыба выль пӧв юаліс Сергей.
Юр вежӧрас бара югнитіс: «Збыль ӧмӧй сійӧ?..»
Марфа ыджыда ышловзис:
— Велӧдчыны сылы эз удайтчы.
Нелямын ӧтикӧд воын, дзик война водзвылас, велӧдчӧ вӧлі Харьковын.
Арнас воис ме дорӧ, — кутшӧм нин сэн велӧдчӧм?..
Сідзи и кольччис фермаӧ...
Ывла вылын ӧдйӧ пемдіс, ӧшиньӧд пырис кӧтасьӧм турун дук, хатаын век сукджыкӧсь лоины вуджӧръяс, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: пемдӧ-ӧ, али кымӧръясыс тубыртісны мусӧ да эз кутны лэдзны югыдсӧ.
Эз нин мурав гым, но зэр эз лӧнь, — воддза дорысь ещӧ ёнджыка: ӧшинь улын кыліс ӧткодь шум, быттьӧ кӧнкӧ матын бергаліс мельнича кӧлеса.
«Кыдз нӧ ме гортӧдз воӧдча?» думыштіс Сергей, улӧ ӧшйӧм пемыд енэж вылӧ видзӧдігмоз.
— Э-э-э!..
Ӧні войбыд кежлӧ.
Ветла видзӧдла курӧгъясӧс...
Марфа чӧвтіс юркышӧдсӧ юр вылас да петіс хатаысь.
Ваӧн ойдӧдӧм степь вылӧ лэччис вой...
Сергейлы лои гажтӧм, и сійӧ вешйис ӧшинь дорысь.
Тайӧ кадӧ ӧдзӧс дорын бара тыдовтчис Ирина.
— Тэ мый ме вылӧ сідз видзӧдан? — юаліс Сергей.
— Эн тӧд?
А шулін, он вунӧд! - Сійӧ серӧктіс. - Кутшӧм жӧ тэнад лёк паметь!
- Катя! — шусис Сергейлӧн. — Смуглянка?!
Ирина эз вочавидз.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ да мӧдіс ломзьӧдны лампа.
Сергей виччысис вочакыв, Сергей эз нин сомневайтчы: сы водзын вӧлі мугӧм чужӧма ныв, кодӧс сійӧ паныдаліс туй вылын.
— И абу Катя, и абу Смуглянка, — шуис сійӧ, — а Ирина Любашева!
Тайӧ менам збылься ним.
- Вот кӧні ми паныдасим! - паськӧдіс кияссӧ Сергей. — Но кыдз жӧ тайӧ сідз?
Вӧлі Катя, а ӧні Ирина.
— Мыйла нӧ тэ менӧ ылӧдлін?
— Шмонитыштны оз али мый позь?
Тэныд сэтшӧм окота вӧлі тӧдны менсьым нимӧс, вот ме и... ылӧдлі.
Ирина пырис орчча жырйӧ.
Регыд бӧр воис, пасьтасьӧма нин мӧд, кос платтьӧӧ.
Кӧтасьӧм кӧсасӧ вӧлі топыда гартӧма кичышкӧдӧн да юрыс кажитчис джуджыд чалмааӧн.
Дзик юрйылӧдзыс кизялӧм платтьӧнас да юрас чалмаӧн сійӧ ӧні вӧлі кузьджык да стройнӧйджык.
Сійӧ сулалыштіс пызан дорын, видзӧдліс Сергей вылӧ аслас пемыд синъяснас да петіс посводзӧ.
Сэні сійӧс паныдаліс мамыс.
— Иринушка, тэ кытчӧ? — юаліс сійӧ.
Вочакыв эз вӧв.
— Енэжыс письтіс, — кӧтасьӧм юркышӧдсӧ пӧрччигмоз шуис Марфа. — Ковмас тэныд узьны миянын.
— Мӧд туй абу, — шыасис Сергей. — Сӧмын вольпась йывсьыд энӧ тӧждысьӧй.
Ме велалі узьлыны походын моз.
— Мыйла нӧ походын моз?
Миян крӧвать эм?
— Мам, — посводзсянь горӧдіс Ирина, — вольсалӧй сылы менам жырйӧ!
Ме и талун посводзын кута узьны.
— Ладнӧ, Иринушка, вольсала.
— Вот тайӧс энӧ вӧчӧй, — шуис Сергей. — Вайӧй меным кутшӧмкӧ джодж дӧра либӧ бурка.
Марфа эз кут кывзыны сылысь, босьтіс лампа да пыріс орчча жырйӧ.
Сергейлы тыдаліс, кыдзи чеччалісны сы киын юрлӧсъяс, кыдзи уси джоджас тшӧкыда стежитӧм ватнӧй эшкыныс, кыліс, кыдзи шпоракылісны прӧстыняясыс.
Кор вольпась лои дась, Марфа кутіс Сергейӧс киӧдыс да, быттьӧ писӧ мам, нуӧдіс жырйӧ — ӧти ӧшиня, ичӧтик, лӧсьыдиник жырйӧ, ӧшинь занавескаыслӧн увдорыс вӧлі кӧтасьӧма.
— Тэныд лӧсьыд тані лоӧ, — шуис Марфа. — Сӧстӧм прӧстыняяс вольсалі.
Гашкӧ, пӧдлавны ӧшиньсӧ?
Уль руа...
— Оз, нинӧм оз ков, — яндысьӧм сорӧн вочавидзис Сергей.
Марфа пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Сергей сулыштіс ӧшиньдорса ичӧтик пызан дінын, видзӧдліс ас вылас ичӧтик рӧмпӧштан пыр и лампасянь усьысь слабиник югӧр улын аддзис ассьыс скӧрысь букыштӧм синкымъяссӧ.
«Со тэ кутшӧм, Смуглянка!» вашкӧдіс сійӧ нюммунӧмӧн да петіс посводзӧ.
Ирина сулаліс восьса ӧдзӧс дорын да видзӧдіс зэрӧн шумитысь гудыр вояс.
Сійӧ кыліс сылысь кокшыяссӧ, но эз видзӧдлы.
— Мыйла тэ шуин, мед мем сэтчӧ вольсалісны?
Ирина нинӧм эз шу, быттьӧ зэр ызгӧм вӧсна сійӧ эз кыв Сергейлысь кывъяссӧ.
Сэки Сергей кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да бергӧдіс асланьыс.
Ирина видзӧдіс сы вылӧ, сылӧн пемыд синъясас дзирдалісны нето синва, нето зэр  войтъяс.
— Тэ жӧ вӧлін фронт вылын, — шыасис Ирина да лӧсьӧдіс куш коксӧ ва струя улӧ, коді визувтіс вевтсянь.
— Мый нӧ таысь?
— Небось, дӧзмин узьлыны походнӧй ног?
Вот и узь небыд вольпась вылын...
Сэні миян некод оз узьлы.
— Жалитан?
Ирина ньӧжйӧник серӧктыштіс.
— Ог, уважайтӧм ради...
— И сӧмын?
Ирина зумыштчис да чӧв ланьтіс.
Сійӧ бӧр бергӧдчис да кутіс кутавны ки пыдӧсӧн войтъяс.
А зэрыс шумитіс, и войыс лои век пемыдджык.
— Сиа лӧня узьны! — шуис Ирина да пырис хатаӧ, мунігмозыс лэдзис кӧсаяссӧ.
Сергей недыр сулалыштіс посводзас да бӧр пырис сылы индӧм жырйӧ.
Передньӧйті прӧйдитігӧн сійӧ невӧляысь видзӧдліс Ирина вылӧ.
Сійӧ сулаліс рӧмпӧштан водзын том, стройнӧй да мича.
Кӧсасӧ сыналігмоз сійӧ лэптіс юр весьтас кияссӧ да гырддза увтіыс видзӧдліс Сергей вылӧ тэрыб мелі синъяснас.
Марфа ноксис пач водзын...
«Тшап...
Оз кӧсйы и сёрнитнысӧ...
А видзӧдӧ... да синъясыс югъялӧны».
Сергей пӧрччысис да водіс крӧвать вылӧ, куш мышкуас лӧсьыдиника юзнитіс кӧдзыд вольпасьыс.
Небыдик юрлӧсъяс вылӧ сойяссӧ шевгӧдӧмӧн сійӧ ышловзис, кунис синъяссӧ да пыр жӧ аддзис рӧмпӧштан водзын сулалысь Иринаӧс, сылысь юрсисӧ, коді шалльӧн моз вевттьӧма мышсӧ, лэптӧм гырддзаяссӧ да мелі синъяслысь дзирдалӧмсӧ...
7 ГЛАВА
Кор Сергей муніс Хохлаковкӧд, Семёнлы лои гажтӧм аслас ёрттӧгыс.
Прӧйдитіс двор кузя, видзӧдліс розя вевта сарайӧ, аддзис киссьӧм плетень, пӧрӧм дзиръя, кӧбрегысь жугалӧм ӧдзӧс.
Ставыс, кӧть мый вылӧ сійӧ эз видзӧдлы, корис ки пуктӧм, чер да кӧрттув.
Семён пырис хатаӧ да шуис Анфисалы, медым сійӧ корсис кутшӧмкӧ плӧтничайтан инструмент.
— Тэ ӧмӧй кужан плӧтничайтны? — шензис Анфиса.
— А мый сэн кужӧмыс?
Тан и кужнысӧ нинӧм.
Семён казяліс лабич улысь Анфисалысь важ туфли, босьтіс найӧс да кутіс видзӧдны.
— Сідзжӧ эськӧ позьӧ ремонтируйтыштны.
— Омӧль нин...
Оз нин туй, — серамсорӧн шуис Анфиса.
— Кыдз нӧ оз туй?
А ме вот босьтся, сэки и туяс!
Анфиса вайис чер, пила, мӧлӧт да китыр кӧрттув.
Семён петіс хатаысь да босьтчис удж бердӧ.
Уджаліс ӧдйӧ да сэтшӧм тӧлкӧн, мый быттьӧкӧ став олӧм чӧжыс сӧмын тайӧн и занимайтчылӧма.
Ӧбед кад кежлӧ и плетень сулаліс нин аслас местаын, и дзиръя вӧлі сувтӧдӧма, и кӧбрег ӧдзӧс ремонтируйтӧма.
Та бӧрын Семён босьтчис дзоньтавны сарай вевт.
Сарай дорӧ вайис идзас, кӧтӧдіс сійӧс ваӧн да куранӧн вӧчаліс бура прессуйтӧм векньыдик валикъяс.
Сэсся кайис стрӧпилӧяс вылӧ да тшӧктіс Анфисалы мыччавны сарай вевттьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм ва идзас.
«Да сійӧ быдтор кужӧ вӧчны, — думыштіс Семён йылысь Анфиса, кор сарай вевтыс вӧлі гӧтов да коли сӧмын сигӧртны камышӧн. — Вот вӧлі кӧ эськӧ менам татшӧм вок».
Сэки Анфиса нюммуніс, — «вок» кывнас сійӧ вежис мӧд кыв, а кутшӧмӧс — абу сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Семёнлӧн мукӧддырйиыс чужлісны татшӧм жӧ мӧвпъяс, торйӧн нин сэки, кор Анфиса вила тырнас кокнипырысь лэптыліс идзас да видзчысьӧмӧн пуктыліс Семён кок дорӧ.
«Вот эськӧ меным татшӧм гӧтыр!»
Но эн думайтӧй, мый Семён локтіс Кубаньӧ сы могысь, медым гӧтрасьны тані кутшӧмкӧ том казачка вылӧ да овмӧдчыны татчӧ пыр кежлӧ.
Правда, Семён вӧлі сирӧтаӧн, чунь ӧтнас.
Сылӧн эз вӧв, кыдз шусьӧ, пу ни палич.
Сылы вӧлі дзик ӧткодь: мунны Кубаньӧ или Уралӧ.
Но Сергей ордӧ сійӧ воис сӧмын гӧститыштны да думсьыс кӧсйис овны Усть-Невинкаын тӧлысь либӧ кыкӧс, не дырджык...
Тайӧс колӧ висьтавны сы могысь, медым сы йылысь лыддьӧм бӧрын, кутшӧм зіля Семён босьтчис удж бердӧ, некод эз вермы сійӧс упрекнитны, мый со пӧ аслас выгодаяс вӧсна кутіс вайӧдны порядокӧ йӧзлысь двор, медым некод эз вермы шуны: «Со сійӧ кутшӧм мудер, радист-пулемётчикыд!»
Тӧдам пӧ, мый могысь сійӧ вӧчис жугалӧм ӧдзӧс, дзоньтіс сарай вевт да ремонтируйтіс весиг Анфисалысь туфлисӧ!
Аддзас тайӧс ставсӧ пӧрысь Тутаринов, рад лоӧ да шуас: «А видзӧдлы, Ниловна!
Да тайӧ зонлӧн зарни кияс!
Кутшӧмкӧ кӧлдун!
Прӧйдитӧма дворті, кӧлдуйтӧма — и ставыс гӧгӧр дзирдалӧ да югъялӧ!
Кыдз тэ, Ниловна, видзӧдан сы вылӧ, шуам, тайӧ зонмыс кӧ лои миян зятьӧн?
Аслад пиыд коймӧд лун районӧд гуляйтӧ, горт йывсьыс вунӧдіс, а Семён, видзӧд, кутшӧм кӧзяйственнӧй.
Колхозӧ сійӧс примитам, а сэн и, гашкӧ бригадирӧн лоас.
Башка!»...
Ассяньыс Ниловна, кыдзи шань нывбаба, шуас: «Быд зять радейтӧ босьтны нылӧс аймам дорысь, но Семён - лада зон, сійӧ вермас и зятьӧн лоны».
Аймамсянь татшӧм ошкӧм бӧрын Семёнлы колӧ корны сӧгласие Анфисасянь да смела ыстыны Тутариновъяс ордӧ корасьысьясӧс.
А Кубаньын корасьысьяс — йӧз дошлӧйӧсь, варовӧсь, кужӧны, кыдзи бурджыка сибӧдчыны батьмам дорӧ.
Коді-коді, а найӧ сяммасны шуны не сӧмын сы йылысь, мый зятьпуныс — мастер быд удж вылӧ, но и сы йылысь, мый Семён морӧсын — куим орден да квайт медаль, мый татшӧм геройкӧд Анфисалы позьӧ мунны кӧть свет помас, — и став тайӧ сёрниыс помасяс свадьбаӧн.
Эз, эз!
Семёнлӧн татшӧм корыстнӧй думъяс эз вӧвны.
Сы старайтчӧмлӧн помкаыс вужъясис сы характерын.
Ни ортсысяньыс, ни сямнас, ни привычкаяснас, ни мыйкӧ мӧдторйӧн сійӧ эз торъявлы аслас другъяс-танкистъяс пӧвстын.
Асвыйӧныс вӧлі збой, асвыйӧныс вынослив, асвыйӧныс радейтліс гажӧдчыштны, — ӧти кывйӧн кӧ, зон кыдз зон.
И сӧмын сямлӧн ӧти черта шыбытчис синмӧ: сылӧн удж радейтӧм.
Кор Семён киын эз вӧв удж, сійӧ эз инась местаас: гажтӧмчис, скӧраліс, весиг юкаліс тушаыс, а войясын мучитчис узьсьытӧмла.
Уджсӧ вӧвлытӧма радейтӧм сылӧн вӧлі йиджтысьӧма вирас.
Удж бердӧ босьтчӧм бӧрын сійӧ сетліс сылы асьсӧ ставнас и эз тӧдлы, мый сійӧ мудз, а самӧй уджсӧ вӧчӧмыс сылы вӧлі ӧти наслаждениеӧн.
Со и ӧні, сарай вевт дзоньталӧм бӧрын, сійӧ лэччис му вылӧ да дыр сулаліс-любуйтчис, кыдзи лӧсталӧ шонді водзын шыльыда сыналӧм идзасыс; весиг эз думайтлы сы йылысь, мый жӧ шуасны та кузя пӧрысь Тутариновъяс.
— Анфиса, — радуйтчигтыр вевт вылӧ видзӧдіг шыасис сійӧ, — а лӧсьыд артмис миян!
Мича...
Рытгорувнас градъяс дорысь воисны Тимофей Ильич да Ниловна.
Старик пыр жӧ казяліс дворысь вежсьӧмъяс, сувтіс сарай дорӧ, видзӧдліс вевтсӧ да думыштіс: «Тыдалӧ, Сергей воӧма да умсялӧма.
А мый жӧ, вевтыс дельнӧй!»
Кор жӧ сылы Анфисаыс висьталіс, мый Сергей эз на и волы Хохлаковкӧд мунӧм бӧрас, мый вевтсӧ дзоньталіс Семён, сэк Тимофей Ильич зумыштчис да Ниловна вылӧ скӧра видзӧдлӧм бӧрын шуис:
— Кытчӧ нӧ тайӧ миян Геройным воши?..
Ужнайтісны дворын.
Омӧлика югдӧдіс тӧлысь.
Семён пукаліс Тимофей Ильичкӧд орччӧн.
Сёйисны шынитӧв.
Медводз шыасис Тимофей Ильич.
— Кужан? — Тимофей Ильич видзӧдліс сарай вылӧ.
— Тӧдса делӧ.
— Кӧн нӧ тэ велавлін?
Гашкӧ, война вылад?
— А мый? — Семён нюммуніс. — Война вылад миянӧс, Тимофей Ильич, быдторйӧ велӧдісны.
— А! Кыдз сідз быдторйӧ?
— Бать, а ті ещӧ он на и тӧдӧй, — сюйсис сёрниӧ Анфиса. — Семён и туфли менсьым пӧчинитіс.
Со видзӧдлӧй...
Тимофей Ильич бура видзӧдліс, кыдзи пӧчинитӧма.
— А Сергейӧс быдторйӧ жӧ велӧдісны война вылад?
Али сӧмын геройствоӧ?
— Тимофей, тэ век Сергей вылӧ помтӧг броткан, — сюйыштіс ассьыс кывсӧ Ниловна. — Вот пӧрысь броткун!
— Да мый нӧ сійӧ коймӧд лун нин гортӧ оз волы?
Муніс, а кытчӧ и мыйла?
Ужин бӧрын Тимофей Ильич пуксис мудӧд вылӧ, корис Семёнӧс.
Гӧститӧдіс сійӧс табакӧн да юаліс:
— Тэ, случайнӧ, он куж пӧчинитны водокачка?
Сэн кыткӧ-мыйкӧ жугалӧма...
— Кӧлесаыс коречьясӧн васӧ босьтӧ? — достоинствоӧн юаліс Семён.
— Коречьясӧн.
— И оз бергав?
— Сулалӧ.
— Сідзкӧ, ваыс жугӧдӧма лопастьяссӧ.
Позьӧ лӧсьӧдны...
Татшӧм вочакывйысь Тимофей Ильич рад лои.
Старик гажмис да кутіс юасьны Семёнлысь, кытысь сійӧ, коді сылӧн аймамыс да дыр-ӧ кежлӧ воис станицаӧ.
Сэк жӧ сійӧ думыштіс аддзыны вочакыв и сэтшӧм, кажитчӧ эськӧ первой видзӧдлӧмсянь, пустякӧвӧй юалӧм вылӧ: кажитчӧ али оз гӧсьтлы Усть-Невинка — важся линейнӧй станица, коді сулаліс орччӧн черкесскӧй аулъяскӧд, а сідзжӧ воӧны-ӧ сьӧлӧм вылас веж гӧраясыс, кодъяс сярвидзӧны ю мӧдлапӧлас.
Тимофей Ильич чужис да пӧрысьмис Кубань йывланьын и сьӧлӧмсянь эскис, мый таысь мичаджык местаясыс некӧн абуӧсь.
Семёнлы колӧ вӧлі шуны: «Да кутшӧм нӧ вермас лоны сёрни!
Местаяс тані вывті лӧсьыдӧсь, прӧстӧ райын кодь: и гӧраяс сэтшӧма гажӧдӧны, мый видзӧдан на вылӧ и сьӧлӧмыдлы долыд, век кӧть помтӧг видзӧд, он и пӧтлы; а Усть-Невинка — дак тайӧ жӧ абу станица, а ӧти оръявлытӧм сад».
Та бӧрын старик вӧчис эськӧ вывод, мый сы пилӧн другыс правильнӧ мӧвпалӧ олӧм йылысь...
Но Семён шуис сійӧ, мый думайтіс:
— Тіян местаясыд, Тимофей Ильич, абу ме сьӧлӧм серти.
Кутшӧм нӧ тайӧ места?
Станицаыс сулалӧ кутшӧмкӧ котлованын.
Гӧгӧр гӧраяс.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы — ӧти гӧраяс да ю.
Гажтӧм...
Ме эськӧ тані нинӧмысь эг ов.
Татшӧм вочакывйыд чушис Тимофей Ильичлы.
— Аддза, нинӧм тэ он гӧгӧрво миян олӧмысь, — скӧрысь шыасис сійӧ да сувтіс. — Кысь нӧ тэ ещӧ аддзан татшӧм местасӧ?
Семён гӧгӧрвоис, мый вӧчис веськӧдны позьтӧм ӧшыбка.
Старик сэсся эз нин шу кыв ни джын, босьтіс кӧшель да пырис хатаӧ.
Вольпась вылӧ водтӧдз сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис Семёнӧс да Анфисаӧс.
Найӧ сулалісны ворота сайын пу вуджӧрын.
«А-а-а...
Сылы местаыс не сьӧлӧм сертиыс, — думыштіс Тимофей Ильич. — А менам нылӧй сьӧлӧм сертиыс?..»
— Анфиса! — горӧдіс сійӧ. — А но, пыр хатаӧ.
Пырис Анфиса.
Сувтіс тагӧс дорын, бать вылӧ видзӧдтӧг.
— Мый тіянлы, бать?
— А сійӧ, мый пӧра узьны!
Аски чеччан кыа петігӧн, мам пыддиыд мунан град вылӧ.
— Ме сӧмын регыдик сулышта.
— Нинӧм тэныд сыкӧд сулавны.
Эмӧсь и асланым зонъяс...
— Семёныс ӧмӧй бокӧвӧй?
— Ас али бокӧвӧй — не тэнад делӧ.
Шуӧма тэныд: пыр узьны.
Анфисалӧн шызис сьӧлӧмыс, эз инась места вылас.
Лои сэтшӧм забеднӧ, мый чепӧсйис синваыс.
Нинӧм шутӧг сійӧ пырис аслас жырйӧ.
Лэдзис юрсӧ тӧлысьӧн ёна югдӧдӧм ӧшинь вылӧ да бӧрддзис.
— Эк, ныв юрӧн олӧм! — кыліс сійӧ мамыслысь гӧлӧс. — Мыйкӧ кӧ лоыштіс — синва!
Эн шогсьы...
Батьыд сэтшӧм чорыда регыд шкоргыны мӧдас...
А тэ и мунан...
Радейтны мӧдін? — муртса кывмӧн вашкӧдӧмӧн юаліс Ниловна.
— Ог тӧд, мам...
Оз ӧмӧй позь сулыштны?
— Да тэ эн бӧрд.
Мыйла нӧ оз позь?
Позьӧ...
Эня-ныла дыр на ещӧ вашкӧдчисны тӧлысьӧн югдӧдӧм ӧшинь дорын.
Семён эз и вермы виччысьны Анфисалысь петӧмсӧ, довгис садйӧ да сувтіс груша дорӧ, код улын дӧлаліс вольпась.
Узьны эз кӧсйыссьы.
Пу бердӧ пельпомнас мыджсьӧмӧн сійӧ быттьӧ вунӧдчис да дыр сулаліс, ачыс эз и тӧд мый дыра.
Тӧлысьыс важӧн нин гуляйтіс керка вевтъяс весьтын, садъяс весьтын, и джуджыд блед энежыс вӧлі кодзувтӧм.
Розӧвӧй светӧн ойдӧдӧм станицаысь кутісны кывны аслыссяма шыяс, кылісны то ли степысь, то ли му пытшсьыс.
То сяркӧдас-мунас тачанка, и сэки зэв дыр кылас тӧлысь югӧра сынӧдын кӧлесаяслӧн шургӧм шыыс, — сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм туйӧд жӧ скачитӧ станицаӧ бур пара вӧв?
То дзуртыштасны ярмояс, кывлас швичйӧдлӧмсор уна ногӧн цоб-цобе шуалӧм, — и тіян син водзын нин ловъя картина: ньӧжйӧник восьлалӧ ӧшъяслӧн обоз, возчикъяс пырысь ӧвтыштавлӧны плетьяснас, — коді пукалӧ кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, коді джынвыйӧ куйлӧ — кутӧ киас табак кӧшель да думайтӧ: гаровтны-ӧ сылы чигарка да тшынавны став степь пасьтала, али нӧрӧвитыштлыны.
То кыпӧдчас енэжлань песня, — нывбаба гӧлӧсъяс, сэтшӧм гораӧсь, мый кажитчӧ: тайӧ абу нывбабьелӧн хор, абу гӧлӧсъясныс колхозницаяслӧн, кодъяс локтӧны гортаныс степысь, — тайӧ ачыс степыс сьылӧ водӧм водзвылас ассьыс рытъя песнясӧ.
То кӧнкӧ чива-ливакылыштас гудӧк, и кодкӧ, кокъяссӧ жалиттӧг, йӧктӧ нин зэв удала, и юргӧ муыс, и бусыс кыпӧдчӧ сюръяӧн...
Дыр сулаліс Семён да кывзіс, и сылы лои гажтӧм.
Тыдалӧ, сы вӧсна сійӧс шог босьтіс, мый и тачанкалӧн сяргӧмыс, и ярмолӧн дзуртӧмыс, и песняыс, и гудӧклӧн ворсӧмыс вӧліны сылы бокӧвӧйӧн.
Вот ме коли ӧткаӧн», — думыштіс Семён и олӧмас медводдзаысь на сьӧлӧмыс кутіс потны шогысла, мый дась вӧлі бӧрддзыны.
«Сергей ветлӧ районті, — тыдалӧ, корсьӧ Смуглянкасӧ.
Да и мый сылы?
Сійӧ — гортас, а вот ме...
Эх, Кубань, Кубань, сідзкӧ, абу быд дорӧ тэ мелі да ласков!..
И Анфиса эз во ме дорӧ...
Эх, горттӧм тэ, Семён, и нинӧм тэныд шогсьыны — вод жӧ тэ пу улӧ да колляв войсӧ...»
Сійӧ пуксис, копыртіс морӧс вылас юрсӧ, да нӧшта шогджык лои ӧткалунсьыс.
«Кӧні ме кута овны?»
Фронт вылын тайӧ юалӧмыс сылы некор эз волы юрас, — сэки сійӧ кажитчис ылыссаӧн да ковтӧмӧн.
«Да, Сергейлы бур!
Воюйтіс, аддзыліс Варшава, Берлин, Прага, а ӧні воис гортас, сылы радӧсь батьыс, мамыс да чойыс.
Кытчӧ кӧть оз мун, кодкӧд оз паныдась, — быдлаын сійӧс встречайтӧны меліа да почётӧн...
А мый, збыльысь, кольчча и ме Кубаньӧ!
Му тані уна, а гӧраяс дорад велала.
Пыра колхозӧ, кора стрӧитчӧм вылӧ места.
Сетасны, — сы вӧсна мый заслужиті.
А керкатӧ и ачым стрӧита.
Кора отсыштны Анфисаӧс, — сійӧ отсалас...»
Сэки сы син водзӧ сувтіс станица помын аслас керкаыс, а керка гӧгӧрыс том сад.
Садті мунӧ Анфиса да нуӧ ки вылас писӧ...
— Сеня, мый йылысь думайтан?..
Семён восьтіс синсӧ да аддзис Анфисаӧс.
— Да сідз, быдсяма мӧвпъяс воӧны юрӧ...
— И шог мӧвпъяс?
— А мыйлы радлыны?
Анфиса пуксис сы дорӧ, и ставнас кажитчис Семёнлы ичӧтӧн, меліӧн.
— Аски волы градъяс вылӧ, — вашнитіс сійӧ, збоя окыштіс Семёнлысь банбоксӧ да пышйис пу уввожъяс увті копыртчыліг.
Кор сійӧ чеччыштіс восьса ӧшиньӧд да пӧдлаліс дзиръяссӧ, Семён пӧрччысьтӧгыс водіс да дыр видзӧдіс тӧлысь югӧр улын дзирдалысь груша коръяс вылӧ, пуяс костті тыдалысь кельыдлӧз енэж тор вылӧ.
Шогыс дзик пыр муніс сьӧлӧмсьыс, и ставыс гӧгӧрын быттьӧ дзикӧдз вежсис: и сад вашкӧдчис меліа, руӧн тубыртӧм гӧраяс лоины мичаӧсь.
Сьӧлӧм вылын вӧлі кыпыд да лӧнь.
8 ГЛАВА
Тіянлы кӧ коркӧ удайтчас волыны Кубань вылысладор юкӧнӧ, эн вунӧдӧй кайлыны гӧра вылӧ, коді матын Усть-Невинкасянь.
Татысянь пласьвидзӧны-тыдалӧны зэв гырысь плантацияяс, кодъяс куйлӧны турунвиж сьӧртасын, сьӧртасыс ляпкыдик вор кодь, а сы пыдӧсын, сідз и тадз чуклясиг, кӧджъяс артмӧдӧмӧн, дзирдалӧ ю.
Веськыдвыв вадорыс крут, ӧткымынлаас сэн быдмӧ бузина да лежнӧг, мукӧдлаас чаввидзӧ виж лыа; шуйгавыв вадорыс жӧ дзик ньывкӧс, и сійӧ дзоньнас вевттьысьӧма быдсяма формаа посни да гырысь градъясӧн: эмӧсь зэвтӧм шаль кодь квадратнӧйӧсь, подков кодь кусыньтчӧмаӧсь, башлык кодьӧсь — шпиляӧсь да кузь помъясаӧсь...
И быд татшӧм башлыклӧн либӧ шальлӧн — аслас рӧм: вот ті аддзанныд пемыдвиж бархат — энӧ эскӧй аслад синъясыдлы!
Тайӧ ньӧти абу бархат, а сук помидор коръяс; со шонді водзын дзирдалысь цинкӧвӧй коръяс, инъясын рудӧсь, быттьӧ пӧимӧн киськалӧмаӧсь, а вед тайӧ абу цинк ни абу пӧим, а капуста градъяс; со пемыд розӧвӧй полотно, — тайӧ абу полотно, абу, а свеклӧ коръяс.
Градъяс костті визувтӧ ва — векньыдик шоръяс визьйӧдлӧмаӧсь став мусӧ: то сэн, то тан сулалӧны, быттьӧ стражникъяс, пашкыр папахаа зэв гырысь дубъяс.
Сьӧдӧдӧ ичӧтик керка, балаган, а со чукля кокъяс йылын лэбув...
Семёнӧс градъяс вылӧ водокачка ремонтируйтны мӧдӧдігӧн Ниловна вайис пызан вылӧ вый пиын дзужгысь яичница, юкталіс гӧсьтӧс мӧсвӧра йӧлӧн, юаліс, эз-ӧ кынмы сійӧ кыа петігӧн, кор уси лысва, и сэки сэтшӧм ёся да мелілунӧн видзӧдліс Семён синъясӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, мый йылысь сёрнитіс сыкӧд тӧрыт Анфиса.
Ок нин, тайӧ мамъяс!
Быдтор налы колӧ тӧдны!..
Семён босьтіс пила, чер, кӧрттув да зэв бур настроениеӧн петіс станица сайӧ.
Мыччысьӧ шонді, — и самӧй тайӧ часас огороднӧй плантацияяс вылын рӧмъясыс торъя ёна шыбитчисны синмад.
Сьӧртсӧ ойдӧдӧма шондіӧн, и сэні дӧлалісны еджыд чышъянъяс — улӧдз копыртчӧмӧн быдлаын уджалісны нывбабаяс.
Кӧнкӧ сэн на пӧвстын должен лоны и Анфиса.
Семён сулаліс и эз тӧд, кытчӧ мунны.
Медбӧрти сійӧ казяліс пуяс пӧвстысь ыджыд сьӧд кытш да мӧдӧдчис веськыда сылань, помидорлысь, луклысь, капусталысь, том ӧгурцылысь чӧскыд кӧрсӧ лолалігтыр.
Ва качайтысь кӧлеса вӧлі важ нин.
Пӧвъясыс сьӧдӧдӧмаӧсь, обшивкаыс бакшасьӧма да лоӧма турунвиж.
Тыдалӧ, не ӧти дас во бергалӧма кӧлесаыс тайӧ местаын и аслас кузь нэм чӧжӧн сы мында ва лэптіс юсьыс, мый чукӧртны кӧ сійӧс ӧти местаӧ, то артмис эськӧ ыджыд ты.
Семён помис васӧ.
Сэсся скӧрысь чеччыштіс лопастьясӧ.
Кӧлеса дрӧгнитіс, дзуртыштіс, но бергавнысӧ эз кӧсйысь.
— А вот ме тэнӧ заставита, заставита! — васӧ бара веськӧдіг шуис Семён.
— Тэ кодкӧд сэні сёрнитан?
Семён дорӧ матыстчис ведраа Параська баб.
Тайӧ вӧлі варов старука, не арлыд серти весел, ӧнӧдз кужис йӧктыны, кужис сьывны ставӧн нин вунӧдӧм важся песня.
Сытӧг эз кольлы ни свадьба, ни кага пыртӧм.
Векджык Параська баб ветлӧдліс йӧз дорӧ эз ӧтнасӧн, а аслас верӧсыскӧд — кузь тушаа, косіник Евсейкӧд.
Старикыс вӧлі вывті нин раминик да чӧв олысь.
Сійӧ пуксьывліс кытчӧкӧ пемыд пельӧсӧ ӧтторйӧ пуркйис-куритіс да пӧкӧритчана шоглунӧн видзӧдіс аслас збой весел гӧтыр вылӧ.
«И кор бара тэ, Парася, лӧнян?» частӧ сійӧ шулывліс гӧтырыслы гортаныс воигӧн.
«А мый нӧ не гажӧдчыны? — вочавидзліс Параська. — Гажӧдчы, кодыр ловъя на».
Та вылӧ Евсей зумыша вочавидзліс: «Сідз дерт, но яндзим...
Не арлыд серти нин...»
Евсей да Параська олісны станица помын, веськыда на ӧшинь увсянь заводитчыліс градъяс дорӧ лэччанін.
Налӧн вӧлі чунь ӧти пи Иван.
Аймам согласиетӧг сійӧ гӧтрасис карса ныв вылӧ да сэтшӧма тайӧн ӧбидитіс старикъясӧс, мый найӧ кинас и кокнас ӧткажитчисны аддзыны асланыс керка помысь том ичмоньпусӧ.
Иван кольччис карӧ, уджаліс кӧрттуй вылын, гижлывліс пӧрысь батьмамлы письмӧяс.
Кык-ӧ-куимысь сійӧ воліс на ордӧ ачыс да вайӧдліс сьӧрсьыс внукъяссӧ — еджыд юръяса кык детинкаӧс.
Параська меліаліс внукъяссӧ, жаль лои сылы пиыс да шуис: «Вайӧдін эськӧ мед тэ и ассьыд кралятӧ...
Мыйся сійӧ лэбач, коді чужтіс тэныд татшӧм шань хлопчикъясӧс?
Евсей, коді некор эз шыасьлы гӧтырыслы паныд, тайӧ пӧрйӧ петкӧдліс ассьыс ыръянитӧмсӧ: «А мый тэныд сы вылӧ видзӧднысӧ?
Аддзӧдлін внукъястӧ да питӧ, мый ещӧ тэд колӧ?..»
Сідз ас кежаныс и олісны сійӧ кадсянь Евсей да Параська.
— Водокачка мӧдан лӧсьӧдны? — интересуйтчис Параська.
— Видла.
— Ватӧгыд омӧль.
Пуктас косьмӧ! — Параська видзӧдліс Семён вылӧ аслас долыд синъяснас, кодъясӧс кытшалӧма посньыдик чукыръясӧн. — А кодлӧн нӧ тэ лоан?
Мыйкӧ тай нӧ ог тӧд ме тэнӧ...
— Абу татчӧс.
Сергей Тутаринов ордӧ гӧститны вои.
— Гӧститны...
А кӧн нӧ тэнад батьмамыд?
— Бабӧй, абуӧсь менам батьмамӧй.
Война дырйи пӧгибнитісны...
— Шог, шог! — Параська довкйӧдлыштіс юрнас, гумовтіс ведраӧн ва. — А кӧн нӧ кутан овны?
— Му вылын места уна...
— Сідзкӧ и, керкаыд аслад абу?
— Эг на нажӧвит.
— Пыр миян колхозӧ.
— А примитанныд?
— Мыйла нӧ не примитны?
Татшӧм зонмӧс — да не примитны?
Параська недыр сулалыштіс на да нуис ваа ведра.
А Семён кераліс кыз, кузь вож да сійӧн, кыдзи рычагӧн, бергӧдіс кӧлесасӧ джын оборот вылӧ.
Ваысь кыпӧдчисны жугалӧм лопастьяс.
— Со мыйла оз бергав!
Воис Тимофей Ильич, кыв ни джын видзӧдліс кӧлесасӧ, довкйӧдлыштіс юрнас, юаліс:
— Отсасьысьяс ковмасны?
— Первой корсьӧй пӧв, — сісь лопасть торъяссӧ нетшкиг шуис Семён.
— Пӧвйыд сюрас, а отсасьысьяс абуӧсь...
Град вылын менам толькӧ бабаяс.
— А ті ыстӧй татчӧ Анфисатӧ, — шуис Семён да гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
— Кутшӧм нӧ сысянь отсӧг? — стрӧга шуис старик да муніс сарайӧ.
Регыд мысти сійӧ вайис паськыд пӧв пом.
— Ме ачым отсышта.
А но, вай, мерайтам...
Тимофей Ильичлы колӧ вӧлі мерайтны градъяс сёр сорт капуста пуктӧм вылӧ, видзӧдлыны, кыдзи бӧрйӧдлӧмӧн босьтӧны ӧгурцы, волыны картупель муяс весаланінӧ, но сійӧ эз мун водокачка дорысь сэтчӧдз, кытчӧдз эз вӧв тувъялӧма медбӧръя кӧрттув.
Ачыс восьтіс шлюз.
Ызгӧмӧн мӧдӧдчис ва, колесаыс, дыша бергӧдчигтыр грымӧдны мӧдіс кӧрт коречьяснас, и ӧшкамӧшкаӧн резыштіс шонді водзын ваыс.
Уссӧ шылькйӧдліг Тимофей Ильич видзӧдліс канаваын дзирдалысь выль шор вылӧ.
«Со и Анфисатӧг справитчим, — думыштіс сійӧ. — А то кутшӧм ӧдйӧ аддзис аслыс отсасьысьӧс.
Мусукасинныд эськӧ тані, а уджыс эськӧ сулаліс».
Тимофей Ильич аттьӧаліс Семёнӧс да шуис, мый тайӧ уджысь сылы лоӧ гижӧма трудоденьяс либӧ сетасны сьӧмӧн.
— Некутшӧм дон меным оз ков, — шусис Семёнлӧн, а ачыс видзӧдліс градъяс вылӧ да корсис синъяснас Анфисаӧс.
— Кутшӧм тэ некӧзяйственнӧй! — шмонитӧмӧн шуис Тимофей Ильич. — Позьӧ ӧмӧй дон босьтӧмысь ӧтказывайтчыны?
А кыдзи нӧ овны кутан?
Эк тэ, гӧлӧва!
Пуксьы, шойччыштам, куритчам.
Найӧ пуксисны пу улӧ да мӧдісны тшынавны чигаркаясӧн.
— Видзӧдлі ме ӧні тэнад удж вылӧ, — заводитіс Тимофей Ильич. — Эм тэнад сям, спроворлун, эм!
Свет вылын овны тэныд кокни лоӧ...
Но тан ме и Анфиса йылысь шуа.
А тэ эн ӧбидитчы, ӧд меным, кыдзи батьлы, сытӧг оз позь...
Ме сы йылысь кӧсъя шуны, мый миян места кӧ тэныд не сьӧлӧм сертиыд, и тэ регыд мысти татысь бӧр лӧсьӧдчан мунны, то нинӧмла тэныд и нывсӧ ылӧдлыны.
— Тимофей Ильич! — ыззьӧмӧн шыасис Семён. — И мыйла ті тадзи думыштінныд?
Ме ӧмӧй ылӧдла Анфисаӧс?
— Тані и думыштнысӧ нинӧм, — зумыша шуис Тимофей Ильич. — И сідз гӧгӧрвоана...
Мый гӧгӧрвоӧ Анфиса?
Том и йӧй!
Со сійӧ, медлӧсялана кадыс объяснитчӧм вылӧ!
Семён тайӧс гӧгӧрвоис да кӧсйӧ нин вӧлі восьтыны ассьыс сьӧлӧмсӧ Тимофей Ильич водзын, висьтавны став йывсьыс, мый сійӧ думайтіс да уна пӧв чувствуйтіс колян войын, сы бӧрын, кор Анфиса окыштіс сійӧс да котӧрӧн муніс.
Но рӧкыд вылӧ, тайӧ здукӧ водокачка дорӧ журӧбтіс миянлы тӧдса нин «газик» и сэтысь петіс Рубцов-Емницкий.
— Ва мӧдӧма! — горӧдіс сійӧ. — Папаша, асьныд лӧсьӧдінныд?
— Семён отсаліс.
Мастерыс бур веськалі.
— А! «Зарни кодзула» кавалерлӧн адъютант!
А кӧн нӧ, ясность ради, ачыс Геройыс?
— Федор Лукич нуис, — неокотапырысь вочавидзис Тимофей Ильич.
— Нуис всё-таки? — шензис Рубцов-Емницкий. — Но сюрис кӧ нин Фёдор Лукич киӧ, то бурӧн оз мын... — Сэки Рубцов-Емницкий ӧдйӧ гартліс чунь гӧгӧрыс вӧнь помсӧ да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ бӧр разис. — А кыдзи тіян ӧгурцы босьтӧм мунӧ?
Ог-ӧ вермы ме сьӧрысь босьтны, ясность ради, ӧти ящик?
И вочакыв виччысьтӧг Рубцов-Емницкий босьтіс сойбордйӧдыс огородникӧс да нуӧдіс ӧгурцы градъяс дорӧ.
Сэк кості, кор найӧ кутасны мунны да сёрнитны, кор Рубцов-Емницкий тэрмасьтӧг нетшыштас югыдвиж том ӧгурец, чышкыштас сійӧс чышъянӧн, видзӧдлас шонді водзын — югъялӧ-ӧ коркаыс, сэсся кыскас пурт, вундас шӧри и сӧмын сэки сёяс; сэк кості, кор сійӧ мӧдас сёрнитны ӧгурцы босьтысьяскӧд сы йылысь, мый сійӧ восьтас градъяс вылын промтоварнӧй ларёк, ваяс мануфактура, — ӧти кывйӧн кӧ, сэк кості, кор сійӧ ставсӧ мӧдас висьтавлыны тайӧс, ми видзӧдлам Рубцов-Емницкий контораӧ.
Рощинскӧй станицаын, каштанъяс да тутовникъяс вуджӧр сайын, площадьсянь коймӧд улича вылын сулалӧ вель лӧсьыдиник керка: вевттьӧма сійӧс черепицаӧн, ӧшинь ставеньясыс тувсов енэжыс кодь жӧ кельыдлӧзӧсь.
Тайӧ и эм райпотребсоюзлӧн контораыс.
Вуджӧра стенъяса керка гӧгӧр шынитӧв.
Мукӧддырйи ӧшиньяс пыр садйӧдз кывлас щӧті мольясӧн тотшӧдчӧм; мукӧддырйи главнӧй бухгалтер пызан весьтын дзизнитас малязі, и сэки кылас гӧлӧс: «Мария Ивановна, эн ӧткажитӧй любезностьын, пуктӧй ӧшинь вылӧ дзоридзьяс, а то ма чукӧртысь существояс оз лэдзны лӧня уджавны»; мукӧддырйи триньӧбтас телефон, и секретарша делӧвӧя шуас: «Лев Ильич ветлӧдлӧ районті...
Кор воас?
Тайӧс ме тіянлы ог вермы висьтавны».
И сэки бара пуксьӧ дыр кежлӧ шынитӧв.
Но тадз вӧлі войдӧр.
А  тӧрытсянь спокойнӧй олӧмсӧ тайӧ лӧнь керкасьыс вӧлі торкӧма.
Тайӧ заводитчис асывсяньыс.
Воссис ӧдзӧс, и контораӧ, аслас тшӧтшыд ныра сапӧгъясӧн небыдика тувччаліг, котӧрӧн пырис Рубцов-Емницкий.
Аслас кабинетӧ пыравтӧг сійӧ стрӧга видзӧдліс подчинённӧйяс вылас да шуис:
— Ясность ради, лоӧй ставныд асланыд местаясын!
Ме регыд воа.
Ӧдзӧс бара воссис, да Рубцов-Емницкий вошис.
Служащӧйяс гӧгӧрвотӧма видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, а сэсся кыв шутӧг видзӧдлісны главнӧй бухгалтер вылӧ, коді негораа шуис: «М-да, ёртъяс, тайӧ, ме аддза, мыйкӧ сэтшӧм...»
А вот мый сійӧ аддзис, сідзи некод эз и тӧдлы.
Секретарша шызис да мӧдіс тэрыба листавны входящӧй да исходящӧй небӧгсӧ, быттьӧкӧ сэтысь кӧсйис аддзыны вочакыв Рубцов-Емницкийлӧн сійӧ загадочнӧй кывъяс вылӧ.
А Рубцов-Емницкий тайӧ кадӧ матыстчӧ вӧлі партия райком дорӧ.
Кондратьевӧс сійӧ суис машинасьыс и тэрмасьӧмӧн, зэв дженьыдика висьталіс Геройкӧд встреча йылысь, зэв мичаа серпасаліс тайӧ встречасӧ да быттьӧкӧ пыр мунігмоз, казьтыштліс, мый колӧ эськӧ талун вынеситны решение Сергей Тутариновӧс райпотребсоюзса председательлы заместительӧ индӧм йылысь.
— Энлы, Лев Ильич! — шуис Кондратьев. — И мый тэ век тадзи тэрмасян?
— А ме ог и тэрмась, да ачыс делӧыс тэрмӧдлӧ.
Гӧгӧрвоанныд, Николай Петрович, меным жӧ колӧ гӧтӧвитчыны.
Кондратьев тэрмасис и сы вӧсна эз кут юасьны, кутшӧм гӧтӧвитчӧм йылысь сёрнитіс Рубцов-Емницкий.
Шопер включитіс мотор, и Кондратьев, машина ӧдзӧс пӧдлалігӧн, шуис:
— Сёрнит кадръяс кузя секретаркӧд.
А решение примитны ми век вевъялам.
Тайӧ минутсянь ставыс и заводитчис.
Рубцов-Емницкий бӧр петкӧдчис контораас, делӧвӧй шагӧн муніс кабинетас да пы ржӧ корис завхозсӧ, главнӧй бухгалтерсӧ да секретаршасӧ.
Налы вӧлі сетӧма индӧд председательлы заместительӧс встречайтігкежлӧ гӧтӧвитчыны вывті гусьӧн...
Рубцов-Емницкий висьталіс дженьыдик речь, и секретарша, абу нин том нывбаба, опытнӧй, сэн жӧ гижис бумага вылӧ сылысь быд кыв, основнӧй мӧвпъяссӧ тӧдчӧдӧмӧн да быдӧнӧс шыпасӧн пасйӧмӧн.
Сідз, «а» шыпасӧн вӧлі пасйӧма главнӧй тезиссӧ, именнӧ: председательлы заместительӧн лоас не кодкӧ мӧд, а Сӧветскӧй союзса Герой...
Тайӧс кылӧм бӧрын главнӧй бухгалтер весиг вомсӧ паськӧдіс шензьӧмысла: «Коді?
Кыдзи сылӧн овыс?»
Секретарша вӧлі авъя нывбабаӧн, сійӧ эз кут юасьны будущӧй заместительлысь овсӧ, а пуктіс бумага вылӧ дас точка да видзӧдліс Рубцов-Емницкий вылӧ сійӧ покорнӧй видзӧдласӧн, коді стӧч шуис: мыйла нӧ водзвыв юасьны?
Мндбур лоӧ пуктыны чутъяс...
— Правильнӧ, Евфросинья Фёдотовна! — шуис Рубцов-Емницкий, коді кужліс тӧдмавны аслас секретаршалысь мӧвпъяссӧ. — ӧні кежлӧ мед сулалӧны, ясность ради, точкаяс, а сэсся и овсӧ гижанныд.
«Б» шыпасӧн вӧлі пасйӧма индӧдъяс, кодъяс касайтчисны сӧмын бухгалтерлы.
Сійӧ обязанностьӧ пырлісны: пыр жӧ вӧчны расходъяс кузя смета, уна-ӧ ковмас кабинет ремонтируйтӧм да вӧчӧдӧм вылӧ, и, медся главнӧйыс, корсьны лӧсялана статьяяс.
Главнӧй бухгалтер бура кывзіс, эскӧдӧмпырысь довкнитіс юрнас...
«В», «Г», «Д» шыпасъяс улын сёрниыс муніс завхоз йылысь.
Сы водзӧ сувтӧдсьыліс медшӧр задача: судзӧдны лесоматериал, кирпич, медся яръюгыд маслянӧй краскаяс, белила, олифа, ӧдзӧсъяс эжӧм вылӧ кучик, корсьны медбур мастеръясӧс.
Завхоз кыскис зепсьыс записнӧй книжка да тэрмасьтӧг ставсӧ тайӧс гижис торъя листок вылӧ да, сідзжӧ ни ӧти кыв шутӧг, довкнитіс юрнас...
Алфавитса мукӧд шыпасъяс улын сулалісны дженьыдик фразаяс: «Пызан вылӧ гӧрд бархат — судзӧдны Пётр Петрович пыр».
«Диван, шифоньер, небыд креслӧяс, ӧшиньясӧ шторъяс, — звӧнитлыны Пятигорскӧ Ираклий Самсоновичлы».
«Закажитны художниклы портрет — газетса фотография серти».
Сэсся мунісны и зэв дженьыдик пасйӧдъяс: «Чернильнӧй прибор — зеркальнӧй».
«Пызан вылӧ стеклӧ - Петра Петрович пыр».
«Сизим метр джодж дӧра».
Кор секретарша воис «щ» шыпасӧдз да гижис: «Ӧдзӧсӧ художественнӧй вывеска», Рубцов-Емницкий чеччис да, вӧньлӧн эзысь помнас пызанӧ стрӧга таркӧдіг, шуис:
— Ясность ради, ставыс гӧгӧрвоана?
Действуйтӧй!
Рубцов-Емницкий пуксис машинаӧ да муніс, а тутовник да каштан пуяс вуджӧр улын сулалысь керка вӧлі кодзувкоткар кодь, кытчӧ шыбитӧма вӧлі из.
Мазіяс ӧні эз бергавны шӧр бухгалтер пызан весьтын, а найӧ кӧть эськӧ и мыччысисны, то сійӧ всё равно эз казяв эськӧ найӧс, ставнас вӧлі сетчӧма смета лӧсьӧдӧм вылӧ да.
Служащӧйяс вӧлі взволнованнӧйӧсь.
«Код нӧ сійӧ?
Кыдз сылӧн овыс?
Том али пӧрысь?
Стрӧг али абу?»
Чужлісны медся быдпӧлӧс юалӧмъяс, — и некод эз вермы сетны на вылӧ стӧч да колана вочакыв.
Картотетчица, неопределённӧй арлыда ныв, торквидзысь кудель юрсиа, видзӧдчаліс рӧмпӧштан пыр да думайтліс сы вылын: вежны-ӧ юрсисӧ сылы прическа аски али виччысьлыны да вежны сійӧ лунӧ, кор контораӧ воас выль заместитель?..
Но регыд мысти служащӧйяслы ковмис эновтны ассьыныс местаяссӧ.
Лесхозын неважӧн прорабӧн уджалысь завхоз сэтшӧм сьӧлӧмсянь босьтчис пӧртны олӧмӧ «в», «г» да «ц» пунктъяс, мый кык лун чӧжӧн тыртіс став конторасӧ вӧрӧн, известьӧн, цементӧн, кирпичӧн, краскаясӧн.
Вӧлі корсьӧма медбур мастеръяссӧ.
Рубцов-Емницкий кабинеткӧд орчча жырсӧ, кӧні вӧлі торговӧй отдел, вӧлі кушмӧдӧма, и сэтчӧ медводз воисны штукатуръяс.
Ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс дорын мырсисны быдпӧлӧс рӧмъясӧн няйтӧсьтӧм маляръяс.
Лӧсьыдик керка дінті прӧйдитігӧн йӧзыс гӧгӧрвотӧг паськӧдлісны кияссӧ.
«Рубцов-Емницкий перестраивайтчӧ нин»,- шулісны найӧ.
Рубцов-Емницкий бура тӧдіс ассьыс завхозсӧ и, районті ветлӧдлігӧн, сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі лӧнь: завхоз ас кадӧ вӧчӧдас кабинет.
Сійӧ сідзжӧ эскис, мый и Пётр Петрович и Ираклий Самсонович окотапырысь сылы отсаласны судзӧдны став коланатор.
Сӧмын ӧти мӧвп эз сетлы сылы спокой: кӧні ӧні Сергей Тутаринов?
Оз-ӧ торк став делӧсӧ Хохлаков?
Оз-ӧ думышт сійӧ босьтны Сергейӧс аслыс райисполкомӧ?
Сы вӧсна, ӧгурцы босьтысьяскӧд сёрнитыштӧм бӧрын, Рубцов-Емницкий нуӧдіс Тимофей Ильичӧс йӧз дорсьыс бокӧ да шуис:
— Ті эн сёрнитӧй пиыдкӧд?
— Сёрнитышті этшаник.
— Мый сійӧ шуис?
— Быттьӧ сідзсӧ и нинӧм, а кӧсйӧ думайтыштны...
Сідз пӧ сразу оз позь.
— Да!.. Сӧветуйтӧй, Тимофей Ильич, кыдз эськӧ меным сійӧс корсьны.
Не ветлыны-ӧ меным Краснокаменскаяӧ?
— Код нӧ сійӧс тӧдӧ, кӧн сійӧ вошласьӧ? — Тимофей Ильич думайтыштіс да шуис: — А мый нӧ?
Позьӧ ветлыны и Краснокаменскаяӧ.
Рубцов-Емницкий босьтіс сьӧрсьыс не сэтшӧм ыджыд ящиктыр ӧгурцы да журӧбтіс  Краснокаменскаяӧ корсьны Сергейӧс.
9 ГЛАВА
Вольпась вӧлі небыд и, сӧстӧм и, а Сергейлӧн эз узьсьы.
Зэр эз ланьт, и кажитчӧ, мый ӧшинь сайын век сідзжӧ шумитӧ мельнича кӧлеса.
Занавескаяс вылӧ инмалісны зэр войтъяс.
Ӧвтіс уль, кӧтасьӧм му дукӧн, и тайӧторйыс уськӧдіс Сергейлы тӧдвылас, кыдзи найӧ войын вуджлісны Дон вомӧн...
Сергей кунис синъяссӧ.
Сійӧ аддзис юлысь рудов полоса, прожекторлысь сюръя, кодӧс кытшалӧма ва руӧн, сьӧд вӧнь моз куйлысь понтоннӧй пос, йӧзлысь, машинаяслысь силуэтъяс.
И сэки сідз жӧ лӧня шумитіс зэр — шоныд гожся зэр, и танк люкӧ ӧвтіс кӧтасьӧм му дукӧн...
Да вӧлі и коли война!..
Война йылысь мӧвпъяс сылы тшӧкыда волісны юрас, и паметьын кыптылісны фронтовӧй олӧмысь вунӧдтӧм на эпизодъяс.
Сійӧ прӧйдитіс Фёдор Лукичкӧд Усть-Невинкасянь Кубань катчӧс, аддзыліс станицаяс да хуторъяс, кодъяс эз вӧвны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ тӧдліс найӧс войдӧр, — зэв на ёна тӧдчисны немецкӧй нашествиелӧн следъяс.
Сёрнитіс Савва Остроуховкӧд план йылысь, аддзысьліс колхозникъяскӧд, трактористъяскӧд, воліс Рагулин ордӧ, Артамашов ордӧ, — а думайтіс война йылысь; туйяс вылын паныдасьліс ёг турунӧн быдмӧм противотанкӧвӧй рӧвъяс, высоткаясвывса свежӧй курганъяс, а курганъяс улын — амбразураяслӧн сьӧд синъяс; аддзыліс йӧн пытшкысь чурвидзысь сімӧм надолбъяс, — муяссӧ абу и гӧрлӧмаӧсь став тайӧ вояс чӧжыс; сьӧлӧмын дойӧн видзӧдіс жугӧдӧм керка вылӧ, снарядӧн розьӧдлӧм школа стен вылӧ, — и думайтіс война йылысь...
Война сулаліс сы водзын, и сійӧс вунӧдны, сы йылысь не думайтны Сергей эз вермы.
Кыптыліс вывті ыджыд кӧсйӧм вӧчны подвиг, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс вӧчис фронт вылын.
Мӧвпъясыс сійӧс нуӧдлісны Савва Острухов дорӧ: «Тэ, Савва, эскы меным.
Ми лӧсьӧдам станицалысь вит вося план, и, миянӧс кӧ оз поддержитны районын, ме крайӧ ветла, Мӧскуаӧ, а ассьым шедӧда»; то Фёдор Лукич Хохлаков кабинетӧ да сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс, мый Савва Оструховӧс колӧ поддержитны, а сылысь заводитчӧмсӧ сувтӧдны мукӧдлы пример пыдди.
Хохлаков неокотапырысь соглашайтчыліс, тшӧктіс сёрнитны Кондратьевкӧд.
И со Сергей Кондратьев ордын.
Чужӧм вылас сійӧ сійӧс оз вӧлі тӧд, и секретарсӧ сійӧ чайтліс джуджыд тушааӧн да стройнӧйӧн, сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі генерал — дивизияса командир, код ордын служитліс Сергей.
«Не вит во мысти, а медунаыс куим во мысти, Усть-Невинкаӧс югдӧдас электрическӧй би, — висьталіс сійӧ Кондратьевлы. — Сэки позяс паськыда пыртны  видзму овмӧсӧ механизация.
А Кубань ю вылӧ гидростанция стрӧитны абу сьӧкыд.
Сэні эмӧсь лӧсьыд местаяс...»
Сійӧ аддзыліс кыртаӧсь крут вадоръяс, — ачыс вӧр-ваыс, быттьӧкӧ, тӧждысьӧма водзӧ лоан электростанциялы площадка йылысь.
И Сергей со мунӧ нин ю пӧлӧн и друг аддзӧ би кодь гӧрд ӧшъясӧс, тӧдса бричка, Смуглянкаӧс.
«Тэ кытчӧ мунан, Сережа? — юаліс сійӧ сералігтырйи. — Пуксьы нуа!..»
Тані заводитчис вӧт...
Сергей унмовсис.
Сійӧ эз тӧд, дыр-ӧ узис, кыдз друг садьмис сы дорӧ кияснас кодлӧнкӧ инмӧдчылӧм бӧрас: кодкӧ видзчысьӧмӧн вевттис сійӧс эшкынӧн...
Сергей лэптіс юрсӧ: сы водзын вуджӧр моз сулаліс еджыд платтьӧа Ирина, и кымӧръяс сайысь мыччысьӧм тӧлысь югдӧдіс сійӧс ставнас, джуджыд тушааӧс, стройнӧй нылӧс, дзирдалысь синъясаӧс.
— Ирина?
Сійӧ эз вочавидз да пышйис.
Сергей пасьтасис.
Йӧрын вӧлі югыд.
Зэрыс кобӧма, енэжыс сэзьдӧма.
Джоджӧ вольсалӧм небыд турун вывті кок чунь йылас тувччаліг сійӧ прӧйдитіс крӧвать дорті, кӧні узис Марфа: тӧлысь югӧрыс кучкис ӧшиньӧд да лышкыда эзысяліс сылысь дзор юрсӧ.
Сергей пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да петіс ывла вылӧ.
Ирина сулаліс стен дорын куш кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн.
Юрсӧ бергӧдлытӧг сійӧ шуис:
— А кокньыда тэ узян...
— Мый вӧчан...
Война велӧдіс.
Ирина видзӧдліс Сергей вылӧ да нюммуніс.
Тӧлысь югӧр улын сылӧн синъясыс кажитчисны эз сьӧдӧн, а лӧзӧн.
Мый висьталісны сылӧн смел видзӧдласыс, сылӧн нюмыс, сы вомдоръяслӧн дрӧгнитӧмыс, — Сергей эз тӧд.
Сійӧ кутіс Иринаӧс киӧдыс, и найӧ шынитӧв мӧдӧдчисны джуджыд ва турун пӧвстті курганлань.
Сувтісны сылӧн йылас, и бара Сергей аддзис сылысь лӧз синъяс да гӧгӧрвотӧм нюм...
Налы сэтшӧм лӧсьыд вӧлі сулавны тайӧ курган вылын да видзӧдны сьтеп вылӧ.
На водзын узис зэрӧн мыссьӧдӧм степь.
Дзик матын сьӧдвидзис Верблюд-гӧра, и дзирдалісны окраинаса садъяслӧн кӧтасьӧм коръясыс.
Туй вылын рӧмпӧштан моз югъялісны ва гуранъяс, лысваӧн вевттьысьӧм турун бурысьяс вӧліны эз вежӧсь, а руд тшын рӧмаӧсь.
Гӧра горулын гуляйтіс Кубань ю.
Ваыс ойдӧдӧма увтасінъяссӧ, и ылысяньыс кажитчис, мый тайӧ абу ва, а йӧв быг кыпӧдчӧ вадоръяс весьтӧ...
Тӧда, эмӧсь на миян сэтшӧм лыддьысьысьяс, кодъяс листалӧны нин небӧгсӧ да котӧртӧны водзӧ: налы-тӧ абу делӧ сыӧдз, кыдзи дзирдаліс ойдӧмын Кубань и кутшӧм рӧма лоис турун зэр бӧрын.
Налы окота ӧдйӧджык тӧдмавны, мый лоис сэн, курганын.
Мый вылӧ, шуасны найӧ, серпасавны зэрбӧрся сьтепын тӧлыся войсӧ, и гӧравывса юлысь ойдӧм, и мичмӧдӧм турун, - код нӧ оз тӧд, мый тайӧ ставыс збыльысь овлӧ мича!..
Налы сет медшӧсӧ: петісны том йӧз курган вылӧ, сідз тан абу колана нимкодясьны вӧр-ванас, а колӧ мунны на бӧрся да не кежны наысь воськов вылӧ.
Тані быд тор оз ков лэдзны.
Но ми колям миянлысь геройяссӧ курганын да огӧ кутӧй найӧс торкны.
Югдіс...
Гӧраяс сайсянь кыпӧдчӧ кыа, и тӧлысь югӧрыс чусаліс.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧмӧн Сергей да Ирина кыв шутӧг кутчысисны кияснаныс да ӧдйӧ котӧртісны курган вылысь увлань.
Сергей прӧщайтчис Иринакӧд да пырис жырас.
Эз узьсьы.
Сьӧлӧм вылын вӧлі долыд, кыпыд.
Асывсӧ виччысигмоз Сергей пӧрччысьтӧгыс нёровтчис крӧвать вылӧ да мӧвпыштіс: «Верми ӧмӧй ме думыштны, мый паныдала сійӧс тайӧ птичникын?»
Сійӧ видзӧдіс ӧшинь занавеска вылӧ да аддзис ас водзсьыс Иринаӧс — сылысь еджыд платтьӧсӧ, мелі синъяссӧ, синкымъяссӧ, смела нюммунӧмсӧ, кыліс сылысь гӧлӧссӧ, ловшысӧ...
Бергӧдчыштіс юр, син лапъяс асьныс пӧдласисны, и Сергей эз казявлы, кыдзи унмовсис.
А кор восьтіс синъяссӧ, то пыр жӧ бӧр читкыртіс ёна ёран гӧрд югӧрысь.
Вӧлі петӧ шонді, и ставыс — ӧшиньсӧ, крӧватьсӧ, стенъяссӧ - вӧлі ойдӧдӧма би гӧрд югӧръясӧн.
Сергей читкыртіс синсӧ, и лӧз, вижовгӧрд кытшъяскӧд ӧттшӧтш сы водзын кутіс кывтны Ирина...
Сійӧ чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Шонді куйліс Верблюд-гӧра седловинаын, и степса кӧтасьӧм, свежӧй туруныс пӧртмасис да дзирдаліс.
Мусӧ эз на пӧж, и енэжтас вӧлі сӧдз.
Ылын-ылын, вӧръяс сайын, мичаа лӧзалісны пила пинь кодь перевалъяс.
Эльбрус тыдаліс дзоньнас да кажитчис сэьшӧм матын, быттьӧкӧ войнас зэр улын сійӧ матыстчӧма дзик предгорье дорас.
Сылӧн йылыс дзирдаліс да пӧртмасис бикиньясӧн...
Сергей аддзис и кургансӧ, кытӧн сійӧ сулаліс войнас Иринакӧд, — ӧні сійӧ ставнас вӧлі вевттьӧма лэбачӧн да едждіс, быттьӧкӧ лым тола.
Туй кузяыс и хата дінын — быдлаын сяввидзисны еджыд курӧгъяс, мыйкӧ зіля корсисны кӧтасьӧм мусьыс.
Платтьӧ бӧждорсӧ лэптыштӧмӧн турун пӧвстті муніс Ирина, лысваӧн пидзӧсӧдзыс кӧтасьӧм куш кокъясыс вӧліны розӧвӧйӧсь.
Сергейӧс аддзӧм мысти сійӧ полӧмӧн матыстчис ӧшинь дорӧ и, гӧрдӧдӧмӧн, шуис:
— Бур асыв, Сережа!
Синмыс сылӧн югъяліс шудлунӧн.
прӧстӧй лунся платтьӧа, балябӧжас гартӧм кӧсаа, сійӧ кажитчис Сергейлы вӧвлытӧм мичаӧн.
— Ирина, — сыӧн любуйтчигтырйи шуис Сергей, — мем пӧра гортӧ, а ӧд ме эг на тэныд ставсӧ висьтав.
— Эн ставсӧ? — сьӧлӧмсяньыс шензьыштіс Ирина. — Да тэ и эн висьтав нинӧм да...
— А уськӧд тӧд вылад!
Синмыс сылӧн кутіс югъяны нӧшта на ёнджыка.
— Мунам мыссям...
Завтрак гӧтов.
Хата дорӧ сувтӧдӧм ляпкыдик гӧгрӧс пызан вылӧ Марфа вайис кастрюляын жаритӧм петукӧс.
Сергей сёйис азыма.
Ирина, бордсӧ чегиг, серамсорӧн висьталіс, кыдз сійӧ куталіс петукӧс да повзьӧдліс став чипансӧ.
— А ӧні ме тэнӧ неуна колльӧдышта, — завтракайтӧм бӧрын шуис Ирина. — Медым туйсӧ миянӧ эн вунӧд.
— Тэ миянӧ волывлы, — содтіс Марфа Игнатьевна.
— Вола! — вочавидзис Сергей, Ирина вылӧ видзӧдӧмӧн. — Кодыр степын суас зэр, сэки и локта.
— А тэ и зэртӧгыс пыравлы.
Сергей да Ирина петісны туй вылӧ.
Туруна увтассӧ ставнас вӧлі ойдӧдӧма шондіӧн.
Ылын, чой йылын, тыдалісны стрӧйбаяс: сёйӧн мавтӧм ляпкыдик сарай, а сыкӧд орччӧн плетеньӧн потшӧм баз, кытысь унаногӧн баксӧмӧн вӧлі петӧны нёньпом куканьяс.
Мӧс стада разӧдчӧма чой пасьтала.
Бокынджык сулаліс пастух, ыджыд тушаа, дзор старик, пидзӧс вевдорӧдзыс пуджӧм гач кокъясӧн.
— Миян ферма, — шуис Ирина. — Ветлам, ме тэнӧ йӧлӧн юктала.
— Пасибӧ!
Но ме йӧвсӧ ог кӧсйы.
Сергей и Ирина мӧдӧдчисны веськыда стада дінті.
Туруныс вӧлі сук, сійӧ бисер моз дзирдаліс лысвасьыс: инмӧдчан кокнад — и ваыс шорӧн киссьӧ.
Ирина пӧрччис кӧмсӧ, куш кокъясыс, кӧдзыд лысваын купайтчӧмысь, ӧдйӧ гӧрдӧдісны.
Сергей восьлаліс да чувствуйтіс, мый ваыс пырӧ сапӧг гӧлень пытшкас.
— Тайӧ абу нин лысва, а наводнение!
Сергей сувтіс да ёся видзӧдліс Ирина вылӧ.
И сы серти, кыдзи сійӧ векыштіс ассьыс паськыд синкымъяссӧ, кыдз дрӧгнитісны сылӧн вомдоръясыс, Ирина эз гӧгӧрво, а медсясӧ сьӧлӧмӧн кыліс: сійӧ кӧсйис сылы шуны дзик эз лысва йылысь.
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ страннӧя, эз сідз, кыдз пырджык видзӧдӧны, кор шуӧны тӧдчытӧм кывъяс.
Ирина виччысис, мый жӧ сійӧ сылы шуас?
— Ирина.
Меным ӧні, луннас, окота тэныд висьтавны...
Ирина видзӧдіс войт вылӧ, коді ӧшаліс толич ёсь кор пом вылын, да оліс ланьтӧмӧн.
— Тӧдін эськӧ тэ, кыдзи ме тэнӧ радейта, Иринушка!
Чужӧмыс сылӧн ыпнитіс.
Сійӧ ӧдйӧ копыртчис турунлань, видзчысьӧмӧн вештыштіс чуньяснас идзьяссӧ да аддзис кос турунысь да вурунысь вӧчӧм ичӧтик поз:
— Ой, мамӧй! - горӧдіс сійӧ. - Кутшӧм ичӧтикӧсь!
Видзӧдлы, Серёжа, кутшӧмӧсь лэбачпияныс... дзик на гӧнтӧмӧсь!
Да ловъяӧсь!
Сергей копыртчис жӧ, но виччысьтӧма инмӧдчис вомдоръяснас сы шоныдик сьыліӧ, кӧні куйлісны посньыдик юрси читкыльяс, — и эз нин аддзы ни позсӧ, ни лэбачпиянсӧ.
Сійӧ сывйыштіс Иринаӧс да окыштіс.
Сійӧ нетшыштчис да котӧртіс бокӧ.
Сэсся найӧ дыр мунісны кыв ни джын, быттьӧкӧ нинӧм йылысь налы вӧлі сёрнитнысӧ.
— А тэ, Иринушка?
Тэ и тӧрыт немтор меным эн шу.
— Ог тӧд, нинӧм ме ог тӧд...
Менам юрын мыйкӧ ставыс гудыртчис...
Пола сы йылысь и думайтнысӧ.
Ме прӧстӧй ныв, а тэ...
— Мыйся сёрни!
А ме коді?
— Пола...
Радейтны тэнӧ аслым шог вылӧ...
— Вот таысь нин повны нинӧм!
— О! — Нюжӧдіс ныв да меліа видзӧдліс Сергей вылӧ шӧйӧвошӧм синъясӧн. — А со и станица.
Кутшӧм ӧдйӧ ми воим. — Ирина нюжӧдіс кисӧ. — Волы, Сережа...
Радейтан кӧ, волы талун...
Волан?
Сергей шынитӧв копыртіс юрсӧ да дыр сулаліс-видзӧдіс сы бӧрся.
Гортас матыстчигӧн сійӧ ылысянь на казяліс, мый хата ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Тимофей Ильич лӧсьӧдчӧма мунны градъяс вылӧ да сулаліс порог дорас киын тяпкаа.
Пиыскӧд здоровайтчигӧн сійӧ шылькнитіс уссӧ да бурпырысь шпыньмуніс:
— Слава богу, беглеч воис!
Но, висьтав, кӧні вӧлін да мый аддзылін?
— Хохлаковкӧд районті ветлӧдлі.
А кӧні Семён, мам, Анфиса?
— Бабаяс бельё пожъялӧны, Кубань вылынӧсь, а тэнад другыд Евсей дед ордын.
Зэрыс кырӧдӧма налысь кӧбрегсӧ, и Параська баб воліс, корис отсыштны.
Семён жӧ мастер быд удж вылӧ!
Аддзылін сарай вевттӧ?
Сылӧн удж!
А воддза луннас водокачка ремонтируйтіс.
Сюсь морт, а вот станицаным миян сылы оз сьӧлӧм вылас во! — помсьӧдіс Тимофей Ильич.
— Семёнтӧ ме тӧда.
Сійӧ аслыс уджсӧ век нин аддзас!
— А тэ нӧ кор босьтчан удж бердӧ?
Али век мӧдан катайтчыны?
— Регыд босьтча...
Ӧні регыд нин!
Старик долыдмис.
— Решитін всё-таки мунны Лев Ильич дорӧ?
А то сійӧ воліс, тэ йылысь тӧждысис.
Сергей пуксьӧдіс батьсӧ скамья вылӧ, а ачыс пуксис сыкӧд орччӧн порог вылӧ.
— Сэтчӧ, бать, менӧ и гез йылын онӧ кыскӧй.
Абу сійӧ менам юрын...
Кывзӧй, бать!
Ме сэтшӧмтор думышті!.. — Сергей видзӧдліс батьыс вылӧ тэрыб визув синъяснас. — Сэтшӧмтор думышті, мый ставсӧ кӧ сійӧс пӧртны олӧмӧ, то вит во мысти ті он мӧдӧ тӧдны ассьыныд станицанытӧ!..
Вот мый йылысь ме думайта.
— Медым ме да эг кут тӧдны станицаӧс?
Некыдз сідз оз вермы лоны!
— Бать, думышт аслыд, мый Кубань ю вылын, шуам, тіян градъяс дорын, уджалӧ тыр ӧдӧн электрическӧй станция.
А сэтшӧм станциясӧ колӧ стрӧитны!
И вот сійӧ югдӧдӧ керкаяс, и клуб, и изба-читальня.
Да этша на тайӧ!
Сылӧн энергия судзсьӧ быдлаӧ — тайӧ жӧ уна сюрс ки!
Да ещӧ кутшӧм пельк кияс!
Найӧ и мӧсъястӧ лысьтӧны, и ыжъястӧ шырӧны, и кӧйдыстӧ весалӧны, и вартан машинатӧ бергӧдлӧны, и нянь изӧны...
— Сідз, сідз...
А водокачка бергӧдлыны позьӧ?
— Насосъяс кутасны качайтны ва!..
Да мый водокачка!
Эмӧсь и важнӧйджык делаяс!
Некыдз, бать, электричествотӧг овны оз позь?
— Кыдз-сідз оз позь?
Сымда олім — и нинӧм...
А ӧни оз позь?
— Именнӧ ӧні! — сьӧлӧмсянь шуис Сергей. — Кор нӧ сэсся ещӧ колӧ думайтныс сы йылысь, медым миян йӧзлы овсис бура?
Война помалім.
Да коді нӧ миян пӧвстысь эз мӧвпавлы война вылын сійӧ кад йылысь, кодыр ми вермим эськӧ пуджны сосъяснымӧс да заводитны стрӧитны!
А медводз колӧ стрӧитны электростанция.
Мыйла Усть-Невинкалӧн абу аслас радиоузел?
Ды сы вӧсна, мый абу электричество.
Мыйла абу стационарнӧй кинотеатр?
Тшӧтш сы вӧсна жӧ.
А кыдз кокньӧдны колхозникъяслысь уджсӧ?
Думыштлінныд-ӧ ті та йылысь?
А электричество ставсӧ вермӧ: босьтӧй любӧй, медся сьӧкыд удж, кодӧс вӧчӧны йӧз, и сійӧс успехӧн позьӧ вӧчны электричествоӧн...
— Тэ йӧз государствоясысь тэ тайӧ техникасӧ аддзылін?
— Мый миянлы йӧз государствоясыд? — ӧбидаӧн шуис Сергей. — Волінныд кӧ эськӧ ті, батьӧ, кӧть Польшаӧ...
Сулалӧ панскӧй имение, а сы дорын киссьӧм сикт - гӧльлун, кутшӧмӧс ме думыштны эг вермыв и небӧгъясысь эг лыддьыв.
Видзӧдан крестьяна вылӧ да думайтан: да збыль ӧмӧй тайӧ йӧз?
Киссьӧм паськӧмаӧсь, корысьясысь на омӧльӧсь, синъясас сӧмын шоглун...
А кыдз миянӧс ӧти крестьяна ныв, полька, ваӧн юкталіс, ме тіянлы та йылысь эг висьтавлы?
И серам, и шог!
Пырим ӧти грездӧ.
Чеччыштім ми Семёнкӧд танкысь да котӧртім йӧрӧ ва корсьны.
Пырам хатаӧ.
Пӧлатьын куйлӧ висьлӧс старука.
Видзӧдам паччӧрӧ, а сэтысь видзӧдчӧ ныв...
Ми сылы петкӧдлам, мый миянлы ва колӧ, а сійӧ рочнас оз гӧгӧрво...
Отсавнысӧ миянлы кӧсйӧ, а лэччыны паччӧрсянь оз вермы.
Видзӧдам, а сылы, коньӧрлы, пасьтасьнысӧ-тӧ немӧ...
Аддзылі ме йӧз государствоястӧ, дыр найӧ оз вунны.
Тимофей Ильич перйис табак кӧшель, тэрмасьтӧг мӧдіс куритчыны.
— Кӧнешнӧ, полякъяслы миянӧдз ылын на, — думайтчӧмӧн шуис сійӧ.
— Да и не сӧмын полякъяслы.
Ме аддзылі Европа! — Сергей босьтіс батьыслысь табак кӧшельсӧ, гаровтіс чигарка, ӧзтіс. — Но сёрниыс абу Европа йылысь, а Усть-Невинскӧй йылысь.
Ветлӧдлі ме районті.
Степын сулалӧны бригаднӧй станъяс, — абу станъяс, а кутшӧмкӧ киссьӧм балаганъяс.
Сэні и шондісьыс он сайӧдчы.
Станица сайын — молочнӧй ферма.
Стенъяс пыддиыс плетеньяс.
Тӧв кӧ пӧльыштас — ставыс киссяс.
А птичник?
Зэрны мӧдіс — курӧгъяс ваынӧсь.
Ме сэн кобӧмсӧ виччыси... — Сергей гӧрдӧдіс да морӧстырнас кыскис крепыд самосад тшын. — Мый ме думайта?
Вит вося план кузя колӧ стрӧитны и станъяс, и скӧт базаяс, и конюшняяс — югыдъясӧс, шоныдъясӧс, пу джоджаясӧс, да медым строительствоыс вӧлі капитальнӧй.
Эмӧсь миян садъяс, да этша!
Ставыс миян этша!
И нянь этша, и скӧт этша, торйӧн нин — культура!..
Воас тӧв, ставыс вевттьысяс лымйӧн.
Мый кутасны йӧзыс вӧчны?
Кӧні налы велӧдчыны?
Кӧні коллявны кад?
Сідз вот, бать, не сэтшӧм на бура ми ещӧ олам!
— Мый нӧ меным тайӧс ставсӧ доказывайтан? — юаліс Тимофей Ильич. — Сулалӧ удж заводитны — заводитӧй.
Томъяс заводитасны, старикъяс отсаласны...
— Ветла талун Савва дорӧ.
Савва вӧсна ме чуть Хохлаковкӧд эг зыкӧ во.
— Бара? — шензис Тимофей Ильич. — То Лев Ильичӧс дзик нинӧмсьыс ӧбидитін.
А ӧні нин Фёдор Лукичкӧд эн ладмы?
Да тэ тадзтӧ и став районыскӧд зыкӧ воан.
А мыйла тайӧ? — Тимофей Ильич сьӧкыда ышловзис. — Тэ менам пи, а ог гӧгӧрво ме тэнӧ.
И мый тэныд колӧ?
Слава, почёт тэныд!
Но, мый сэсся ещӧ?
— Мый ещӧ?
Тіян ногӧн, бать, сійӧ, мый ме Сӧвет Союзса Герой, то ставыс тайӧ быттьӧкӧ мягкӧй диван кодь?
Куйлы, блаженствуйт да наслаждайтчы олӧмнас!
А меным куйлынытӧ абу окота.
Сэтшӧм олӧмыд абу ме серти.
Сьӧкыд ӧмӧй менӧ гӧгӧрвонысӧ?
— Но ен тэкӧд, ов кыдз кужан...
Тэ ӧд абу нин ичӧт. — Тимофей Ильич чеччис. — Менам и сідз тэкӧд дыр пукавсис.
Менӧ важӧн нин градъяс вылас виччысьӧны.
Сэтшӧм бура зэрыштіс.
Кубань вадорті Сергей муніс станица помӧдз да пырис Евсей дед йӧрӧ.
Семёнлӧн эштӧма нин кӧбрег пӧчинитӧмыд, и сійӧ мыськис кияссӧ ведраын.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сэтшӧм рад лои, мый пӧрӧдіс ведрасӧ да, дӧрӧмас кисӧ чышкалігтырйи, мӧдіс котӧрӧн сылы паныд.
— Серёжа!
Кытчӧ тэ вошлін?
— Катайтчи...
— Смуглянкаӧс корсин?
Сергей серӧктіс.
— И аддзин?
— Аддзи, сӧмын эг смуглянкаӧс, а Ирина Любашеваӧс.
Тайӧ сылӧн збыль нимыс.
Везитӧ тэныд!
А менам омӧль делаяс!..
— Мый сэтшӧмыс?
— Весьшӧрӧ тэ ордӧ вои...
Кӧсъя вуджны овны старик Семененковъяс ордӧ.
Асьныс корӧны.
Сэтшӧм найӧ смешнӧйӧсь, быттьӧ челядь...
— А менам бать-мам ордын ӧмӧй тэныд омӧль?
Семён шога видзӧдліс друг вылас.
— Анфиса вӧсна ог вермы ме сэні кольччыны...
Тимофей Ильич бунтуйтӧ...
Вай пуксьылам!
Ме тэныд ставсӧ, ставсӧ висьтала.
И другъяс пуксисны кер вылӧ гож сайӧ, пӧрысь яблоня улӧ.
10 ГЛАВА
Ӧбед бӧрын Сергей воис станичнӧй сӧветӧ.
Ӧшинь улас сулаліс тачанка, сы выйӧдз резӧма няйтӧн, мый рессораяссӧ, кӧлесаяссӧ, чӧрссӧ да бокъяссӧ быттьӧкӧ вӧлі вӧчӧма сёйысь.
Кучерыс латшкӧс тушаа, ыджыд юра, ар дас сизима зон, вӧлі лэдзалӧ гӧглясьӧм гӧна пӧсялӧм вӧвъяссӧ, кокъяс костас налӧн тӧдчис быг визь.
Кучерсӧ шуисны Дорофейӧн.
Сійӧ вӧлі яндысяна кельыдлӧз синъяса, коль кодь ныра да еджыд синкымъяса.
Чужӧмсӧ сылысь сэтшӧма чишкалӧма шондіыс да кос тӧлыс, мый сійӧ рӧм сертиыс кажитчис пемдӧдӧм бронзаӧн.
Ассьыс должностьсӧ Дорофей пуктыліс зэв вылӧ: оз на пӧ быд мортлы удайтчы лоны станичнӧй сӧветса кучерӧн.
Сійӧ радейтліс тӧлкуйтны туйяс йылысь, вӧвъяслӧн повадкаяс йылысь, пӧскӧтина да юктасянінъяс йылысь.
— А ми сӧмын на тӧвзим-воим степысь, — гордӧя висьталіс сійӧ дышло вылӧ сийӧссӧ ӧшӧдіг. — Ой, туйясыс кутшӧм няйтӧсь!..
Сысянь тӧдмаліс, мый Савва муніс гортас ӧбедайтны, и Сергей мӧдӧдчис Остроуховъяс ордӧ.
Гӧтрасьӧм бӧрас Савва оліс батьсьыс торйӧн, ичӧтик керкаын, площадьсянь неылын.
Дзиръясӧ восьтӧм бӧрын Сергейлы тыдовтчис турунсялӧм ичӧтик двор да кыліс челядьлысь сэтшӧм гораа горзӧм да лявакылӧм, мый чуймӧмысла сувтіс.
«Э, да ме, тыдалӧ, веськалі детскӧй яслиӧ», думыштіс сійӧ да кӧсйӧ нин вӧлі юавны керка дорті прӧйдитысь нывлысь, тані-ӧ олӧ станичнӧй сӧветса председатель, кыдз кыліс гӧлӧс:
— Серёжа!
Пыр!
Савва локтіс сылы паныд няйт, косьмыны удиттӧм сапӧгъяса, дӧрӧмтӧм.
Сійӧ сӧмын на мыссьӧма и ӧні чышкаліс зумыд ён телӧсӧ кичышкӧдӧн.
Сійӧ топӧдліс Сергейлысь кисӧ крепыд ва чуньяснас, шыльӧдыштіс кипыдӧснас син вылас лэччысь ва юрсисӧ да гажаа видзӧдліс керка вылӧ, кытысянь кыліс челядь бӧрдӧм.
— Семья бунтуйтӧ! — сералігтыр шуис сійӧ. — Ас оркестр!
— Унаӧнӧсь тэнад? — интересуйтчис Сергей.
— Ӧні кежлӧ нёль.
— Мыйла ӧні кежлӧ?
— Виччыся витӧдӧс! — Савва казяліс Сергей чужӧм вылысь нюм да гӧрдӧдіс. — Мед кӧть витӧдыссӧ ныв чужис, а то ставныс детинкаяс, быттьӧ заказ серти!
И кутшӧм горзысьӧсь.
— А ӧд важӧн ӧмӧй тэ вӧлін холостякӧн? — юаліс Сергей.
— Важӧн, Сережа, важӧн.
Помнитан... тэ мунін велӧдчыны, а ме гӧтраси.
А сэсся война.
Кадыс эз этша коль!
— Сідзкӧ, менам воюйтігӧн тэ резервъяс гӧтӧвитін.
— Шань пиян, — ошйысьӧмӧн моз шуис Савва. — Пырав керкаӧ.
Ме нин чайті, мый Хохлаков тэнӧ оз лэдз...
Дерт, норасис, видіс менӧ.
Сэтшӧм-татшӧм пӧ, фронт вылын эз вӧв, порох дук эз кывлы.
А кор ме вӧзйыси армияӧ, ачыс жӧ горзіс: «Коді кутас тылын победасӧ дорны?»
Найӧ пырисны жырас.
Вӧлӧмкӧ, бӧрдісны кык ичӧтджык пиыс, — кыкнанныс кызіникӧсь, еджыд юраӧсь, гырысь руд синмаӧсь.
Сергейӧс аддзӧм мысти детинкаяс пыр жӧ ланьтісны.
Савва босьтіс кичышкӧд, чышкаліс пияныслысь вазьӧм синъяссӧ да банбокъяссӧ, весаліс и ныр увъяссӧ, а сэсся пуксьӧдіс пызан санӧ, кӧні гырысьджык пияныс сёйисны йӧлӧн пуӧм рок.
— А со и главнӧй мыжаыс, — кыпыда шуис Савва, кор ӧдзӧсӧд тыдовтчис сылӧн гӧтырыс, Анюта, киас вайис веж лук поз. — Тӧдмасьӧй...
Тэ, Серёжа, менсьым гӧтырӧс он тӧд.
Хуторысь сійӧ менам...
Анюта, а тайӧ самӧй Серёжаыд и эм.
Помнитан, ме сы йылысь тэныд частӧ висьтавлывлі.
— Интереснӧ, мый нӧ сійӧ ме йылысь висьтавлывліс? — том кӧзяйкалысь ичӧтик небыдик кисӧ топӧдліг юаліс Сергей.
— Быттьӧкӧ тэ танкын сотчӧмыд.
А ме эг эскыв.
Кыдз нӧ вермас кӧртыс сотчыны?
— Сережа, помнитан, газетъясын тэ йылысь гижлісны? — гӧгӧрвоӧдіс Савва.
— Война вылад и кӧртыд сотчӧ! — шуис Сергей.
Анюта вӧлі ляпкыдик тушаа, кызіник, и сы вӧсна фигураыс омӧля и вежсьӧма сылӧн, кӧть и вӧлі сійӧ сьӧкыд.
Вӧрасыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, плавнӧй, сёрнитіс сійӧ лӧня, меліа нюмъялӧмӧн.
Быттьӧкӧ челядь быдтыны и чужлӧма сійӧ, медым лоны ыджыд семьяын мамӧн.
Челядькӧд сійӧ вӧдитчис кужӧмӧн: ӧтиӧс босьтас киас, мӧдӧс мелуйтыштас, сылысь кизялас дӧрӧмсӧ, сійӧс окыштас.
Кор помасис ӧбед да Анюта петкӧдіс челядьсӧ ывлаӧ, Сергей шуис:
— Вежала...
Шань гӧтыр тэнад.
Татшӧмыд ӧдйӧ мам-героиняӧ воас!
— А тэ эн вежав, — босьт менсьым примерсӧ!
Сергей тӧд вылӧ уськӧдіс Иринаӧс, курган, и эз шыась...
Другъяс пырисны орчча жырйӧ, пуксисны диван вылӧ да заводитісны куритчыны.
Савва видзӧдліс другыс вылӧ да шуис:
— Но, кыдз тэныд военнӧй олӧм бӧрад миян олӧмным, сідз шуны, ылі тылным, кажитчӧ?
— Веськыда кӧ шуны, оз зэв.
— Велавтӧмла?
— Абу, абу сыын делаыс...
Мыйла сулаланныд ӧти местаын?
Мыйла воштанныд зарни кадсӧ?
— Абу миян мыж...
— А кодлӧн нӧ?
— Тэ жӧ кывлін Хохлаковкӧд менсьым сёрнисӧ.
Сійӧс ӧмӧй убедитан?
— А мыйла убеждайтнысӧ.
Фёдор Лукич мыжалӧ тэнӧ вывті ёна мечтайтӧмысь.
И сійӧ прав.
Тэ мечтайтан, а колӧ действуйтны.
Гӧгӧрво ачыд, кутшӧм тӧлк тэнад тӧлкуйтӧмъясысь?
Оз ков тӧлкуйтны мича олӧм йылысь, а стрӧитны сійӧс...
Кыдзи?
Зэв прӧстӧ.
Заводитны сысянь, мый лӧсьӧдлы Усть-Невинкалы вит вося план да пуктыны тайӧ плансӧ сійӧ жӧ Хохлаков водзӧ пызан вылас.
Да медым сэні вӧлі висьталӧма ставсӧ, и шуӧма ставсӧ стӧча: и мый стрӧитны, и кор, и кӧні, и уна-ӧ ковмас стрӧитчан материал, рабочӧй вын, медым тайӧ планас вӧлі сетӧма куимнан колхозыслы колана места: сэні и урожай кыпӧдӧм и скӧт юрлыд содӧм, и садоводство паськӧдӧм и фермаяс, полеводческӧй станъяс стрӧитӧм, курӧг-пӧтка видзӧм...
Кор ставыс тайӧ кутас куйлыны Хохлаков пызан вылын, сэки нин позяс сёрнитны не отвлечённӧя, а конкретнӧ.
Сэки ми вермам шуны: «Пӧжалуйста, Фёдор Лукич, видзӧдлӧй миянлысь предложениеяс да утвердитӧй».
А оз кӧ кӧсйы, шуас, мый став станицаясыс долженӧсь мунны ӧти стройын, — ми мунам райкомӧ, Кондратьев дорӧ.
И сэки кӧ нин оз сувтны миян дор, мунам крайӧ, Мӧскуаӧ, а ассьыным шедӧдам.
А тэ кыдз думайтін?
Савва лэдзис юрсӧ, зумыштчис.
— Вот мый, Савва, аски чукӧртлы исполкомлысь заседание, сэтчӧ кор колхозса председательясӧс да бригадиръясӧс.
Кутам сёрнитны станицаса вит вося план йылысь.
А то вермас лоны и сідз: пока тэ кутан мечтайтны, суседъяс ордъясны...
— Мыйла нӧ исполком чукӧртны? — шензис Савва. — Вай первой кыкӧн пуксям да гижам.
Позьӧ велӧдысьясӧс корлыны, медым ставсӧ тайӧс вӧлі грамотнӧя лӧсьӧдӧма.
— Гижнытӧ ми век вевъялам, — чеччигмоз шуис Сергей. — Первой колӧ йӧзыслысь кывзыны, мый найӧ шуасны.
Мед тэнӧ и этшаник критикуйтыштасны.
— Мыйысь?
— А сыысь, мый ӧнӧдз на эг сёрнитлӧй тайӧ юалӧм кузяыс.
— Да ме эськӧ и думайтлі... — Савва эз помӧдз нуӧд. — А кытчӧ эськӧ миянлы чукӧртчынысӧ?
Став йӧзыс муяс вылынӧсь.
— Вот муяс вылас и чукӧртчылам!
Кутшӧмкӧ полеводческӧй бригадаын.
Ӧти кывйӧн кӧ, тэ думыштлы тайӧ ставтор йывсьыс.
— А коді докладсӧ вӧчас?
— Нинӧм докладсьыс.
Дженьыдика висьтыштан.
Колӧ, медым йӧзыс сёрнитісны.
Сёрниыс нюжаліс рытӧдзыс.
Ёртъяс шуисны, мый собрание лоӧ Кочубей нима колхоз станын, кодлӧн муясыс куйлӧны шӧрас, мый Савва водзвыв сёрнитчас колхоз председательяскӧд да гӧтӧвитас найӧс выступление кежлӧ и мый колӧ корны агрономъясӧс, зоотехникъясӧс, огородникъясӧс.
Пемыд уличаті восьлаліг (тӧлысьыс эз на мыччысь), Сергей думайтіс: «Мечтайтны, дерт, кокни.
Главнӧйыс — заводитны, вештыны местасьыс, а сэсся мӧдас...»
Савва йылысь Хохлаковкӧд ассьыс сёрнисӧ тӧдвылас уськӧдіг, Сергей шпыньмуніс да мӧвпыштіс: «Мечтатель...
А семейнӧй делӧясын, вӧлӧмкӧ, ыджыд практик.
Нёль пи и витӧдыс проектын — тайӧ абу шутка!
Со тэныд и Савва!»
Сергейӧс и радуйтіс и кыдзкӧ шензьӧдіс, мый другыслӧн вӧлі татшӧм ыджыд да шума семья.
«А тэ эн вежав, босьт менсьым примерсӧ», — тӧд вылӧ уськӧдіс Саввалысь кывъяс...
Сэки сы син водзӧ сувтіс Ирина, сылӧн ловъя, смел синъяс меліа видзӧдісны да корисны ас дорӧ.
«Волы, Серёжа...», уси сылы дум вылас, и сылы сэтшӧм окота лои аддзӧдлыны Иринаӧс, мый сӧмын здук кежлӧ пыраліс гортас, пасьталіс выль китель, бриджи да, висьталіс мамыслы, мый оз мӧд ужнайтны и тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис птичница ордӧ.
Ниловна шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
«Ок, пиӧй, пиӧй, — думыштіс сійӧ, — и кутшӧм тэ чужлӧмыд инад ӧшйытӧм!
Век тэныд некор...
Дас лун нин воӧмсяньыд, а ме эг на и вермы видзӧдлыны тэ вылӧ бурджыка».
Сергей воис гортас кыа петігӧн — и сэтшӧм весел, сэтшӧм рад, мый весиг сьыліс кутшӧмкӧ песня.
Гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Ниловна шызьӧмӧн думыштіс: «Ой, енмӧй, код, тыдалӧ».
Дворас Сергей пырис сьылӧмӧн, сьыліс сійӧ басӧн, ньӧжйӧник, кывъястӧг.
Матыстчис баз дорӧ, сёрнитыштіс мӧскӧд, а сэсся шумӧн восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да садьмӧдіс керкасӧ ставнас...
Пырис первой жырас да немдумайттӧг окаліс нинӧм гӧгӧрвотӧм унзіля Анфисаӧс.
— Чойӧй, — синъяснас дзирдаліг шуис сійӧ, — муса чойӧй, тэ кӧ эськӧ тӧдін, мый менам сьӧлӧм вылын!
— А ме гӧгӧрвоышта неуна...
Ниловна тэрмасьӧмӧн юбкаасис да мунігмозыс сійӧс кизявліг, пырис горничаӧ.
Эз на вевъяв сійӧ нинӧм юавны, кыдзи Сергей сывйыштіс сійӧс.
— Мый тэкӧд, пиукӧй?
— Мам, радлы!
Менам эм невеста!
— Слава богу!.. — радпырысь шуис мамыс. — Код нӧ сэтшӧмыс?
Миян станицаысь?
— Ӧні мам, ог на висьтав.
Секрет!
Улыс бельё кежысь пырис Тимофей Ильич, и сы вӧсна сылӧн гырысь лыа фигураыс кажитчис ещӧ кузьджыкӧн.
— Кутшӧм нӧ тані тіян шум? — юаліс сійӧ.
— Гӧтрася, бать!
— Сэтшӧм ӧдйӧ?
— А мый нӧ нюжӧднысӧ?
— Да тэ кӧть кодсӧкӧ ӧтисӧ: либӧ пятилетка лӧсьӧд, либӧ гӧтрась...
— А ме, батьӧ, кыкнансӧ ӧтпырйӧ!
Справитча...
— Но, гашкӧ, вот сідз!
А тэнад нин синва? — Ниловна дорӧ шыасиг шуис сійӧ. — Беда бабаяскӧд!
Кӧн колӧ серавны, найӧ бӧрдӧны.
Кытчӧ нӧ корасьысьяссӧ ыстыны?
— Думайта, бать, корасьысьяс оз ковмыны!
Корасьысьяс колӧны сэтшӧм жӧникъяслы, кодъяс асьныс кыв оз вермыны шуны невестаыслы.
— Тайӧтӧ вернӧ, — неокотапырысь сӧгласитчис бать. — А всё-таки йӧзсяньыс колӧ вӧлі эськӧ...
Кыдз нӧ сійӧ сідз?
Гӧтрасьны — и корасьтӧг?
Сергей нинӧм эз шу.
Сійӧ пӧрччис кительсӧ, водіс лабичӧ да пыр жӧ унмовсис.
Тимофей Ильич, Ниловна да Анфиса ньӧжйӧник петісны жырйысь.
Медбӧръяӧн петіс Анфиса.
Ӧдзӧссӧ пӧдлалігас сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс вокыс вылӧ: сійӧ и ун йывсьыс нюмъяліс.
Сергей узис дыр.
Сӧмын луншӧр кадын садьмӧдіс сійӧс Савва.
Сійӧ ветлӧма нин степӧ да воис сэтысь зумыш да скӧр.
Сергейӧс чуксалӧм бӧрын сійӧ шуис, мый исполкомлысь заседание ковмас вештывны лун-мӧд кежлӧ.
Степь косьмӧма и колӧ став вын шыбитны пропашнӧйяс весалӧм вылӧ.
Сэтчӧ жӧ войнас МТС-ысь воисны комбайнъяс, — аски долженӧсь заводитны ид вундыны.
— А та кежлӧ ми абу дасьӧсь, — шуис Савва. — Ни ӧти колхозлӧн на машиналы туйсӧ абу вундӧма.
Видчышті ме талун и Рагулинкӧд и Артамашовкӧд.
Да мый тӧлкыс!
Мӧдім степӧ...
Сэтшӧм жар лун.
Аски лоӧ прӧстджык...
Та бӧрын Савва пуксис тачанкаӧ да прикажитіс Дорофейлы гӧнитны Кочубей нима колхоз муяс вылӧ.
— Серёжа, тэ менӧ виччысь аски! — горӧдіс сійӧ ывласянь.
Коли лун, коли мӧд, коймӧд, а Савва век на эз во степысь.
Сӧмын витӧд луннас, рытладорыс, станицаті шурӧбтіс тачанка да сувтіс Тутариновъяс дворӧ.
— Но, тыдалӧ, ставыс ладнӧ, — шуис Сергейлы Савва. — Вундыны заводитісны!
Медводдза нянь муніс нин элеваторӧ!
— А кор исполкомлӧн заседание? — юаліс Сергей.
— Ставыс жӧ гӧтов!
Йӧзлы юӧртӧма.
Чукӧртчанін — Кочубейлӧн мӧд бригада.
Председательяс гӧтӧвитчӧмаӧсь и воасны оз ӧтнаныс, а асланыс, сідз шуны, экспертъяскӧд.
Чукӧртчас збыль ассамблея!
11 ГЛАВА
Лун помасигас, кор степь весьтын лои рӧмыд да кор весасьысьяс мӧдӧдчисны сьылігтырйи асланыс станъяслань, пельпомъяс вылас сапачкаяссӧ ружьеясӧс моз кутӧмӧн; кор эз нин сяргыны комбайнъяс, да эз дзирдавны ид шепъяс весьтын хедерлӧн бордъясыс; кор таборъясын вӧлі кыз шум — коді мыссис ва бӧчка дорын, коді тотшӧдчис мӧлӧтӧн, дасьтіс аски кежлӧ сапачкаяс, а бокынджык гулыда ломтысисны бипуръяс и пусьысьяс ветлӧдлісны пӧртъяс дорті, кӧні гӧтӧвитісны картупель ыж яйӧн, — ӧти кывйӧн кӧ, кор пуксис водз гожся рыт, Кочубей нима колхозлӧн мӧд бригадаса станӧ кутісны чукӧртчыны гӧсьтъяс.
Медводдзаясӧн, ещӧ югыднас на, воисны станичнӧй сӧвет исполкомса членъяс, Савва да Сергей.
Найӧс встретитіс праздничнӧй сарапана да гӧрд кӧсынкаа тётя Даша.
Сэсся ылысь кыліс баянӧн гажаа ворсӧм, и Савва шуис:
— Кывзӧй...
Тыдалӧ, ворошиловцы воӧны!
Регыд станӧ шумӧн шурӧбтісны, быттьӧ свадьба дырйи, тачанка да линейка, бур вӧвъяс доддялӧмӧн.
Тачанкаын пукалісны сьӧд кубанкаа Алексей Артамашов, выль бешмета Тимофей Ильич Тутаринов, парторг Ерёменко — латшкӧс тушаа ён мужичӧй — и баянист.
Линейкаас вӧлі тырыс йӧз — правлениеса членъяс, бухгалтер Никитин, правлениеса секретарь Якубовский, завхоз Нечипуренко, — мый кажитчис, и медкрепыд рессораяс лямаласны татшӧм груз улын.
— Сергей Тимофеевич! — тачанкасьыс пелька чеччыштіг горӧдіс Артамашов. — Видзӧдлы, кутшӧм делегация ме вайӧді, весиг баянӧн!
Но тайӧ сӧмын на правленечьяс, а регыд воасны и бригадиръяс да животноводъяс!
— Миян Алексей Степановичлӧн збыльысь ӧзйис сьӧлӧмыс, — Сергейкӧд киасигӧн шуис Ерёменко. — Кӧсйӧ ачыс стрӧитны электростанция!
— Иван Герасимович, тэ бара менӧ эн гӧгӧрво, — шыасис Артамашов. — Ог ачым, а Рагулинкӧд да Байковакӧд ӧтвылысь, сӧмын юкны кӧ став уджсӧ куим пельӧ, то ме добровольнӧ босьта ас вылӧ кык юкӧнсӧ, а коймӧдсӧ мед юкасны ас костаныс Кочубей да Будённый.
Мыйла?
А зэв прӧстӧ!
Ог кӧсйы надейтчыны Рагулин вылӧ.
Тан ковмасны расходъяс — и оз ичӧтӧсь, — а Стефан Петровичӧс ми бура тӧдам, сійӧ оз радейт тайӧс...
Вот и кутас тормозитны.
Сы пыдди и электроэнергиятӧ ме кора кык пӧв унджык!
А кыдз жӧ?
Коді мыйта уджаліс.
— Ми ӧд ог на тӧдӧй, мый шуас Рагулин, — индіс Сергей, ачыс думыштіс: «Ок, и радейтан жӧ тэ, Артамашов, баквалитны!
Он вермы сытӧг.
Видзӧдлам, кыдз кутан стрӧитны».
— Иван Герасимович, — шыасис Ерёменко дорӧ Савва, — тэ тӧрыт ветлін районӧ.
Воас оз татчӧ районысь представитель?
— Должен воны, — вочавидзис Ерёменко. — Правда, Хохлаковӧс ни, Кондратьевӧс ни ме эг су.
Фёдор Лукич мунӧма станицаясӧ, а Кондратьев вӧлі крайын.
Сёрниті ме мӧд секретарыскӧд.
А сэтчӧ воис Рубцов-Емницкий.
Кыліс, мый йылысь сёрнитам, шуӧ: «Мӧдӧдлӧй менӧ.
Всё равно, — шуӧ, — райпотребсоюз отсӧгтӧг найӧ оз вермыны кольччыны!»
Сідзи и решитісны.
Да мыйкӧ тай и сійӧ абу.
— А! менам коневод! — горӧдіс Артамашов.
Гӧрба ныра топыд вӧв вылын тӧвзьыштіс-воис Иван Атаманов, коневодческӧй фермаӧн, либӧ кыдз сійӧ векджык шулывлӧ, «конезаводӧн» заведуйтысь.
Олӧма, статя мужичӧй, мича да стрӧг чужӧма, веськыд кӧсичаас тӧдчӧ рана туй.
Атаманов вӧлі лӧсьыдик сапӧга, алӧй канта галифеа, югыдруд вӧсни коверкотысь вурӧм дӧрӧма и зэлыда вӧнясьӧма армейскӧй тасмаӧн.
«Кавалерист!» думыштіс Сергей.
Кор, быдӧнкӧд киасигтыр, Атаманов матыстчис пӧнар дорӧ, сы морӧсын дзирдыштісны нёль орден да зэв уна медальяс.
Сергей видзӧдліс сы морӧс вылӧ и пыр жӧ тӧдны мӧдіс, кӧні воюйтӧма да кутшӧм европейскӧй юркаръясын вӧлӧма тайӧ кубанскӧй красавецыс.
Сергейлысь кисӧ топӧдліг Атаманов юаліс:
— А мый нӧ тэ колодкаяс новлан?
Ме ог радейт колодкаястӧ.
Видзӧда наградаяс вылӧ сідз: заслужитін, сідзкӧ мед и дзирдалӧны.
Казявлытӧг да некутшӧм шумтӧг стан дорӧ воис линейка, и сэтысь чеччис сӧстӧминик костюма Рагулин, мичаа бритчӧма и томмыштӧма.
Сыкӧд тшӧтш воисны правлениеса кык член да хозяйственнӧй бригадаса бригадир Прохор Афанасьевич Ненашев.
— Муяс вылысь миян йӧз эз на воны? — юаліс Рагулин, кодыр матыстчис пызан дорӧ, кӧні ӧзйисны кык пӧнар.
— Полеводъяс да животноводъяс мыйкӧ сёрмӧны, — вочавидзис Савва.
— Но, Стефан Петрович, мый думайтанныд вит вося план йылысь? — серампырысь юаліс Артамашов.
— А мый нӧ думайтнысӧ? — Рагулин читкыртіс синъяссӧ. — Думайтны дыр оз ков!
Урожай кузя Будённый таво гожӧм нин вевтыртас войнаводзвывса вотӧ.
Кӧнкӧ, аддзылін миянсьыным шобдіӧс?
— Шобдітӧ лыдӧ ог босьтӧй, — шуис Артамашов. — Электростанция кутам стрӧитны!
Шобдісьыд сійӧ бурджык.
Ковмас сьӧмтор.
— А кодлӧн лоӧ шобді, сылӧн аддзысяс и сьӧм, — вочавидзис Рагулин. — Тайӧн миянӧс он повзьӧд.
Пуксис вой.
Сап пемыдӧн вевттьысисны туйяс, шылясисны муыскӧд мылькъяс да курганъяс.
А станӧ век на воалісны сӧвещанньӧвывса участникъяс: то гӧнитӧмӧн воас верзьӧма да: «Кӧн тіян тані вӧв домаланіныс?» горӧдӧм бӧрын, чеччыштас муӧ, стремяяснас зилькнитіг; то шурӧбтасны кӧлесаяс, и гӧгыльтчас шарабан, и сэні пукалӧны бригадир да агроном.
Пызан дорӧ, кӧні югыда ӧзйисны пӧнаръяс, чукӧртчисны унаӧн нин.
Коді сулалӧ, коді пуксьӧма скамья вылӧ, а коді и водӧма туруна му вылас, а бокынджык тревожнӧя прыськайтісны вӧвъяс...
Друг ставнысӧ — и стан дворсӧ, и вӧвъяссӧ, и йӧзсӧ — югдӧдісны прожекторъяс.
Найӧ ыпнитісны кысянькӧ пемыдсяньыс, би югӧрыс ёрис йӧзлысь синъяссӧ, и найӧ вешйыштісны ӧт-мӧдарӧ, — сетісны туй «газиклы».
Машина сувтіс, сэтысь петіс Рубцов-Емницкий.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, шуиг.
— Ме эг сёрмы, ясность ради?!
Рубцов-Емницкий пуксис пызан дорӧ, Сергейкӧд орччӧн.
Сэн жӧ пукалісны Савва, Артамашов, Байкова.
Пӧнар би югӧрӧ лэблісны шомгагъяс да троньмунліны стеклӧас.
Савва пӧрччис картузсӧ, ӧвтыштіс сійӧн коптитӧм стеклӧ гӧгӧр, вӧтліс шомгагъяссӧ да шуис:
— Ёртъяс, ме думысь, позьӧ заводитны.
Здук мында сійӧ чӧв олыштіс, тӧдвылас уськӧдіс Сергейлысь сӧветсӧ: «Нинӧм докладсьыс.
Дженьыдика висьтыштан...»
Делӧыс сыын, мый Савва вӧлі сиктса ораторъяс пӧвстысь ӧтиӧн, кодъяслӧн дженьыд речьяс некыдз эз артмывны.
Векджык, ассьыс выступление заводитігӧн, сійӧ радейтліс босьтны ылысянь, медым сэсся кыдз колӧ ӧддзӧм бӧрын нин, висьтавны главнӧй йывсьыс.
Сы вӧсна, вит вося план йылысь сёрнитны заводиттӧдз, Савва вель кузя висьталіс военнӧй вояс йылысь да фронтлы сійӧ отсӧг йылысь, кутшӧмӧс сетісны усть-невинскӧй колхозъяс.
Сэсся лыддьӧдліс усть-невинскӧй геройясӧс — заводитіс Андрей Панченкосянь, коді уси Сталинград дорын, казьтыліс Игнат Низовцевӧс, Пётр Ковальчукӧс, Иван Атамановӧс да помаліс Сергей Тутариновӧн.
И кӧть эськӧ Сергей Тутаринов, Иван Атаманов да Пётр Ковальчук вӧліны собрание вылас, Савва привычка сертиыс сёрнитіс на йылысь сідзи, быттьӧкӧ найӧ пыр на мунісны бойясӧн немецкӧй му кузя...
Сӧмын та бӧрын Савва вуджис вит вося план йылысь висьталӧмӧ.
— Андриан Никонович, — шыасис сійӧ исполкомса секретарь дінӧ. — Ӧні кора тіянӧс гижыштавны...
Да, кутшӧм жӧ сідзкӧ мӧвпъяс эмӧсь менам та кузя?
Медводз сувтла главнӧй вылас — кӧдза площадьяс да урожайяс йылысь.
Таво ми кӧдзим квайт сюрс кӧкъямыссё нелямын гектар — пӧшти равняйтчӧ нин войнаӧдзса площадьлы.
Вит вося план кузя миянлы колӧ содтыны кӧдза муяснымӧс примернӧ куимсё-нёльсё гектар вылӧ быд колхозлы — лэптыны эжа да кондыштны пӧскӧтина улысь, содтам зернӧвӧй культураяс кӧдзӧм да уна вося турунъяс кӧдзӧм.
Урожай колӧ кыпӧдны быд культура кузя, ме думайта, джынвыйӧ.
Колхозса председательяс, бригадиръяс, мый ті шуанныд?
— Тэнад кутшӧм даннӧйяс? — юаліс Артамашов.
— Расчёт прӧстӧй, — водзӧ висьталіс Савва: — агротехника стӧча олӧмӧ нуӧдігӧн миян му вермас сетны зернӧвӧйяс кузя дас витсянь комын вит центнерӧдз.
Ставыс лоӧ сы сайын, кыдзи ми кутам уджавны му.
Стӧчмӧдӧм могысь, шобді кузя босьтам кызь вит центнер.
Гашкӧ, кутам босьтны и комын витӧс, но ме кутчыся сэтшӧм мӧвпӧ: вайӧ гижамӧй планӧ сэтшӧм урожай, кодын ми чорыда уверенӧсь.
— И век жӧ оз позь гижны ставлы ӧткодя, — паныдаліс Рагулин. — Ми таво нин босьтам центнер комын, а Алексей Степанович, гашкӧ и вит во чӧжӧн оз воӧдчы татчӧдз.
Му вылӧ разнӧя видзӧдӧны.
— Тэ, Стефан Петрович, эн дэльӧд менӧ, — гажаа шуис Артамашов. — Ми ещӧ видзӧдлам на, коді кодӧс ордъяс.
— Мый нӧ ті вензянныд нин! — шуис Савва. — Стӧчмӧдавны мӧдам бӧрыннас, кор мӧдам составляйтны план...
Ӧні вуджам животноводствоӧ.
Та кузя быд колхозын индысьсӧ ёна водзӧ мунӧм.
Эм предложение содтыны мӧс юр лыд куим пӧв.
Мый шуасны фермаясса заведующӧйяс?
— Кымын мӧс нӧ сідзкӧ менам лоӧ? — думыштчӧмӧн юаліс Байкова.
Мыйта эм, сійӧс босьт куимысь, — шуис Артамашов. — Математикаыс прӧстӧй.
— Татшӧм математикатӧ ме тӧда...
А кытчӧ нӧ местита мӧсъяссӧ?
Став базаяссӧ да картаяссӧ немечьяс сотісны.
Тэ ӧмӧй, Савва, вунӧдін, кыдзи таво тӧвйис миян скӧтным?
Колӧ первой картаяс стрӧитны.
— Ме ставсӧ помнита, но тэ энлы тэрмась — воа и картаясӧдз, — шуис Савва. — Мунам водзӧ...
Вӧв юр лыдӧн делӧыс омӧльджык, та кузя миянлы быдмыны и быдмыны.
Атаманов, тэ вӧвъяс кузя специалист, висьтав: вермам-ӧ ми вит во чӧжӧн содтыны вӧв юр лыд куим пӧв, — ме артала и табунъясӧс и рабочӧй тягло?
— Сьӧкыдкодь, — шуис Атаманов. — Кӧбылаяс абу тырмымӧн.
— А ньӧбны кӧ?
— Военнӧй конезаводъяс ӧні оз вузавны, а быдпӧлӧс барахлоыд миянлы и весь оз ков. — Атаманов сувтіс, швичнитіс плетьнас сапӧг гӧленяс. — Водзӧ кӧ нин паськӧдны, то курс колӧ кутны породистӧй вӧвъяс вылӧ!..
Миянлы медбурӧн вермас лоны англо-кабардинскӧй вӧв.
А кысь сійӧс босьтан?
— Видлам аддзыны! — шуис Савва. — Ми жӧ тайӧ делӧ бердас ещӧ эг на кутчысьлӧй, а босьтчам кӧ, гашкӧ и сюрас.
Сэк Савва швачнитіс картузнас кутшӧмкӧ сибалӧм гагйӧс, коді вывті збоя гӧграліс пӧнар гӧгӧр, да шуис: «Эн жбыръяв, кытчӧ сюйсян?», надзӧник серӧктіс.
— Ӧні порсьяс йылысь, — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Тані смела умножитам нёль вылӧ.
Эй, свинаркаяс, кӧнӧсь ті?
— Менам ферма таво порсьпиянӧн озыр, — шыасис Григорий Нарыжный, Будённый нима колхозса свинофермаӧн заведуйтысь. — Шоча кутшӧм порсь вайӧ дас пи, а то ставыс рекордӧ усьласьӧны...
Тадз кӧ и водзӧ мӧдас, позьӧ смела содтыны нёль пӧв, а гашкӧ, и вит пӧв.
Сӧмын бара жӧ эм помка.
Колӧны порсь видзанінъяс.
Порсь кӧть и шусьӧ порсьӧн, а сідзжӧ радейтӧ бур квартирнӧй условие: медым и шоныд и абу уль руа.
А кутшӧм даннӧйяс миян эмӧсь та кузя?
Вӧр абу, а вӧртӧгыд он стрӧит.
— Даннӧйяс йылысь сёрниыс водзын на лоӧ, — шуис Савва. — Но, раз Григорий Пантелеевич шуӧ, мый позьӧ содтыны нёль пӧв, сідзи и гижам ми.
Водзӧ — ыжъяс йылысь.
Война кадӧ, торйӧн нин оккупация дырйи, ыж юр лыд ёна чиніс быд колхозын.
Медым суӧдны нелямынӧд воӧс, миянлы и сійӧ ковмас быдмыны вит пӧв не этшаджык.
Сы вӧсна вит вося план кузя ковмас содтыны ыж юр лыд квайт пӧв, а то и сизим пӧв.
Ыж видзысьяс, мый ті та вылӧ шуанныд?
Ыж видзысьяс чӧв олісны.
Шыасис Никита Яценко — Кочубей нима колхозысь старшӧй чабан:
— Первой думайтыштам...
— Но, думайтӧй, думайтӧй, а ми мӧдам водзӧ! — Савва ланьтыштліс, аслас записнӧй книжкаӧ видзӧдіг. — Транспорт...
Автомашинаяс кындзи, пятилетка помасигкежлӧ миянлы ковмас пара сё кымын ӧш быд колхозын, — тайӧ «сюра ангелъястӧг» миянлы некыдз не бергӧдчыны.
Тані ми петам положениеысь, бура кӧ мӧдам быдтыны том бычпиянӧс.
— А грузӧвӧй машинасӧ кымынӧс планируйтан? — юаліс Артамашов.
— Ставсӧ квайтӧс.
— Этша.
Менам ӧтнамлӧн вӧлі квайтыс.
— Тэ энлы, Алексей...
Водзӧ — курӧг-дзодзӧг йылысь.
Курӧгъяс эмӧсь быд колхозын, но тайӧ отрасльсӧ решительнӧ колӧ кыпӧдны вывлань.
Колӧ сідз паськӧдны фермаяс, медым пятилетка помасигкежлӧ станицаын вӧлі нелямын сюрс курӧгысь не этшаджык...
— Кодъяс эмӧсь, и найӧс ог вермӧ дзебны зэрысь! — шуис Марфа да видзӧдліс Сергей вылӧ. — Курӧгтӧ рӧдмӧдны абу сьӧкыд, инкубатор кӧ сетас курӧгпиянӧс, но и курӧгъяслы колӧ оланін.
— И мыйла ті ставныд синанныд строительство вылӧ? — горӧдіс Савва. — Кутам стрӧитны и курӧг видзанінъяс...
А вот дзодзӧгъяс миян абуӧсь, кӧть и олам ва бердын.
Колӧ лӧсьӧдны и дзодзӧгъясӧс — доходнӧй отрасль.
Станица сайын куйлӧ дзик прӧст кык ді.
Вот ми найӧс и сетам будённовцылы да кочубеевцылы.
Мед видзӧны сэні дзодзӧгъясӧс.
— А меным? — юаліс Артамашов.
— Эм ещӧ ӧти доходнӧй отрасль — чери! — шуис Савва. — Прудйыс дась.
Сідзкӧ, ворошиловцылы планируйтам зеркальнӧй карпӧс...
Но медшӧр планированиеыс должен мунны выль строительство паськӧдӧм туйвизь кузя.
Ми Сергей Тимофеевичкӧд артыштім нин: сулалӧ нуӧдны ыджыд стройка!
Медэтша вылӧ арталӧмъяс серти колӧ куим конюшня — быд колхозлы ӧтиӧн, куим карта, кошаръяс, свинарникъяс, птичникъяс да ещӧ дас кык полеводческӧй стан зернохранилищеясӧн...
А та дорӧ кӧ содтыны самӧй станицалысь нуждаяс, шуам: клуб, изба-читальня, рӧдильнӧй дом, детскӧй ясли, школа-десятилетка, агротехника да животноводство кузя керка?
Тайӧ ставсьыс медводз, планын первой местаын сулалӧ электростанция...
Вермам-ӧ ми чинтыны строительство?
Огӧ, огӧ вермӧ!
Но татшӧм стройка нуӧдны абу кокни, артыштны кӧ сійӧс, мый оз тырмы строительнӧй материал, торйӧн нин вӧр.
Шуам, ми стрӧитам асьным кирпич завод, лоас кирпич, а мыйтакӧ стрӧйба вӧчам саманысь.
Тан позьӧ петны положениеысь.
А вӧр?
Кысь босьтам сы мында вӧрсӧ?
Ми Сергей Тимофеевичкӧд артыштім: вӧрыс ковмас зэв уна...
Вот тані и колӧ аддзыны петан туй...
Кодкӧ горӧдіс:
— Кысь нӧ сійӧс босьтан?
— Вот эськӧ Невинкаӧ кӧ воис вӧр тыра эшелон, а вагонъясас гижӧма: «Усть-Невинкаӧ».
— А гашкӧ, и воас?
— Виччысь!
— Район должен отсавны!
— Коді?
Фёдор Лукич?
— Лэдзӧй кыв шуны!
Пызан дорӧ матыстчис Прохор Ненашев.
Сергей видзӧдліс тайӧ косіник сӧнӧд мортыс вылӧ, сійӧ вӧлі пӧим рӧма руд уска да ичӧтик тэрыб синъяса.
— Кӧсъя сёрнитыштны плӧтник бригадасянь, — шуис Прохор эз собраниелы, а Саввалы, — Вӧр эм гӧраясын, Чубуксун сёртасын.
Сэн сійӧ сымда куйлӧ.
А вӧрыс кутшӧм!
Сись кодь!
Тӧвнас ме сэтчӧ ветлі да аддзылі.
Куйлӧны штабельяс война водзвывсянь на.
Сулалӧ ичӧтик будка, сэн олӧны стӧрӧжъяс...
Ме сідз чайта, тайӧ вӧрсӧ кӧ кылӧдны ю кузя, то позис эськӧ бура стрӧитчыны.
— Кыдз нӧ тэ сійӧс кылӧдан?
— Колӧ гусявны — мӧдног оз артмы!
— Мыйла гусявны? — лӧня шуис Прохор. — Колӧ бурногсӧн.
— А вӧрыс кодлӧн? — юаліс Сергей да думыштіс: «А мый?
Прохор правильнӧ висьталӧ.
Босьтны да и кылӧдны...»
— Кодлӧн вӧрыс, веськыда кӧ шуны, — ме эг тӧдмав, — вочавидзис Прохор. — Но мый вӧрыс бур — то сійӧ збыль.
И кылӧдны сійӧс - пустяки!
Кор ме уджавлі кылӧдчысьӧн, сэки не татшӧм лэдзавлім керъяс, и кыдзи ещӧ кылӧдлімсӧ!
— Кодлы мый, а Прохорлы — кылӧдчӧм!
— Колӧ командируйтлыны сійӧс гӧраясӧ.
— Нинӧм серавнысӧ? — шыасис Сергей. — Прохорлӧн предложениеыс бур, и ми видлам тӧдмавны, кодлӧн сійӧ вӧрыс и оз-ӧ позь сійӧс получитны.
— А ме думысь, — шыасис пыр на чӧв олысь Рубцов-Емницкий, — тайӧ минутӧ оз на ков тӧждысьны вӧр йылысь.
Лӧсьӧдам, ясность ради, вит вося план, утвердитам сійӧс районын, а сэсся нин и думыштам строительнӧй материал йылысь...
Ме и ачым верма отсыштны тіянлы ӧттор-мӧдтор кузя.
— Абу сідз, Лев Ильич, именнӧ та йылысь и колӧ миянлы тӧждысьны! — шуис Савва. — Ми кӧ лӧсьӧдам вит вося план да мунам Фёдор Лукич дорӧ сійӧ планнас, кытчӧ абу индӧма, кутшӧм ногӧн лоӧ судзӧдӧма строительнӧй материал, — сідзкӧ, водзвыв шуа, миян заводитчӧмъясным провалитчасны...
Ме надейтча Сергей Тимофеевич вылӧ.
Сійӧ кӧ миянлы оз вермы отсавны, сэки ме ог тӧд, мый и вӧчны, Фёдор Лукичкӧд та мында вӧр йылысь и сёрнитнысӧ весьшӧрӧ...
— Эмӧсь и вылынджык инстанцияяс, — шуис Рубцов-Емницкий. — И Сергей Тимофеевич кӧ шыасяс на дорӧ, то ставыс вермас артмыны весиг вывті и вывті бура...
— Савва, сет йӧзыслы сёрнитнысӧ, — ньӧжйӧник шуис Сергей.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс Савва. — Ог кутӧ воштыны кадсӧ.
Кыв корис Алексей Артамашов.
Кымӧс вылас кубанкасӧ лэдзыштӧм бӧрын сійӧ чеччис, мыджсис кияснас пызан дорӧ да чорыд гӧлӧсӧн мӧдіс сёрнитны сы йылысь, мый станицаса общӧй вит вося планын ворошиловскӧй колхозлы, кыдзи медся ыджыд овмӧслы, кывшутӧг должен лоны сетӧма ведущӧй места.
— Ставлы тӧдса, и тэныд, Савва Нестерович, мый абу менам привычка серти кыссьыны бӧжын! — гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Рагулин да Байкова шынитӧв видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Сергей мыйкӧ гижыштіс блокнотас.
Артамашов, ассьыс мӧвпсӧ примеръясӧн да цифраясӧн вынсьӧдӧмӧн, сёрнитіс овмӧсса ведущӧй отрасльяс быдмӧм йылысь, торйӧн нин мӧсъяс да вӧвъяс содтӧм йылысь.
— Савва Нестерович, тэнад тырмис сӧвестьыд рекомендуйтны меным зеркальнӧй карпӧс, кыдзи доходнӧй статья, медым, значит, ме чӧжи капитал...
Тэ он ӧмӧй нин тӧд менӧ?
Мед тайӧторйӧн занимайтчӧ Стефан Петрович Рагулин, — сылы тайӧ кивыв, а ме курс кутны мӧда вӧв вылӧ.
Вӧлыд коланаджык быдпӧлӧс зеркальнӧй чериысь...
Атаманов, правильнӧ ме сёрнита?
Атаманов самӧй ӧзтіс чигаркасӧ, истӧг би югӧр улын тыдовтчыліс сылӧн вурыса чужӧмыс.
Чигарка ӧзтӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ставыс правильнӧ, а вӧв йывсьыд и ме на сёрнитышта !
Артамашов ошкана довкнитіс юрнас да мӧдіс висьтавны выль строительство кузя план, лыддьӧдліс дас нёль объект, сы лыдын кык конюшня, нёль кошара, куим мӧс карта, амбар...
Рагулин вылӧ кӧсӧя видзӧдлывліг сійӧ сэтшӧм мичаа ставсӧ висьталіс да вайӧдіс сы мында убедительнӧй факт, мый сӧвещанньӧвывсаяс быдӧн друг думыштісны: «Да, збыльысь, Артамашов прав!
Именнӧ ворошиловцы и долженӧсь сетны тонсӧ дзоньнас станицаса вит вося планлы, и кочубеевцылы кӧ либӧ будённовцылы ковмас стрӧитны ӧти конюшня, то ворошиловцылы ковмас стрӧитны кыкӧс».
— Вӧрыд мем сюрас!
Аслам государствоын — и мед вӧр эз сюр?
Миянлы кӧ ещӧ отсалас Сергей Тимофеевич...
Артамашов сёрнитіс сійӧ жӧ торъя ышнясьӧмӧн, склоняйтіс первой морта местоимение став падежъяс кузя, и Сергей, сюся сылысь кывзіг, думыштіс: «Ог гӧгӧрво сійӧс: либӧ баквал, либӧ пӧсь сьӧлӧма натура».
— Тэ, Стефан Петрович, и тэ, Дарья Никитишна, энӧ шензьӧмӧн кыйкъялӧй ме вылӧ, — висьталіс Артамашов. — Ме тіянӧс не татшӧма на ещӧ шензьӧда!
Станичнӧй электростанция стрӧитӧм кузя ме босьта ас вылӧ уджыслысь кык коймӧд пайсӧ.
Верманныд гижны протоколад.
А мый, чайтанныд, ог пӧрт олӧмӧ?
Ещӧ кыдзи пӧрта!
Тётя Даша сӧмын нюммуніс да нинӧм эз шу.
— Да, кыв вылын тэ мастер!.. - ёся шуис Рагулин. - Савва, вайлы жӧ меным кыв!
— Давай, давай, а ме кывзышта, — иАртамашов пуксис аслас местаӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, Рагулинысь водзджык кыв корӧма Иван Атаманов.
Сапӧг гӧленяс плетьнас швичйӧдліг Атаманов матыстчис пызан дорӧ.
Пӧрысь, опытнӧй коневод, коді став Отечественнӧй война чӧж служитіс вӧв вылын, Атаманов кужис сёрнитны вӧвъяс йылысь сэтшӧм мичаа, кӧть век кывзы, он и умлы!
Сійӧ эз висьтавлы ставлы тӧдса истинаяс, шуам: «вӧв — и бричкаӧн и плугӧн; вӧв - и сийӧсӧн и седлӧ улын; вӧв — и тылын и война вылын».
Эз!
Атаманов венліс сӧвещанньӧвывсаясӧс сійӧн, мый чуксаліс усть-невинцыӧс кыпӧдны кубаньса коневодстволысь важся слава.
— И ми кыпӧдам сійӧ славасӧ! — эскӧдана висьталіс сійӧ. — Корсям породистӧй маткаясӧс да породистӧй ужъясӧс.
Сӧмын та могысь, Савва Нестерович, колӧ миянлы планируйтны не ӧти конюшня...
Тэ эн торкав, эн торкав! — горӧдіс сійӧ, кӧть Савва тайӧ кадас чӧв оліс да думайтіс сы йылысь, кыдз эськӧ збыльвылӧ кылӧдны Кубань юӧд десятка-кык кубометр вӧр. — Ме тэнсьыд кывзі и эг торкав!
Да...
Вот ме шуа — та могысь колӧ планируйтны не ӧти конюшня и не кыкӧс, кыдз шуис Алексей Степанович, а куимӧс!
Да, куимӧс!..
Сыысь кындзи чаньяслы интернат, ветлечебница...
Атаманов сёрнитіс час джынйысь не унджык, но тайӧ каднас сідзи сяммис кыскыны асладорас сӧвещанньӧвывсаяслысь вниманиесӧ, мый ставныс вӧліны сӧгласенӧсь сійӧ предложениекӧд.
Весиг Сергей, коді вылӧджык пуктыліс машина, а эз вӧв, думыштіс: «А ӧд збыль, ковмас планируйтны куим конюшня.
Вӧвъястӧг оз позь».
Сы бӧрын сёрнитіс ворошиловскӧй колхозса садовод Дмитрий Иванович Грачёв заводитіс висьтавлыны грушаяс, яблокъяс да абрикосъяс йылысь.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм тӧлкӧн, мый коневодство кузя Атамановлӧн доводъясыс вочасӧн кутісны кусны да вешйыны бӧрвылӧ, а медводдза планын сувтісны садъяс став асланыс дзоридзалысь мичлуннас: крыжовник кустъясӧн, сэтӧр пу радъясӧн, озйӧн, коді сідзи и гартчӧ бурысьӧн пуяс костъясӧдыс!
Тайӧ став дорас вӧлі содтӧма вареньеяс, косьтӧмъяс, яблокъясӧн да тӧвйысь грушаясӧн базар вылын во чӧж вузасьӧм.
И мыйсӧ ещӧ эз висьтав Грачёв!
Кор жӧ сійӧ ӧддзис да висьталіс сад йывсьыс — эз ӧнъя сад йылысь, эз, а сы йылысь, коді вит во мысти пушкыра паськӧдчас гӧра бокӧ, нюжӧдчас Кубань вадор пӧлӧн Тимофей Ильич градъяс вылӧ, — ставӧн сӧгласитчисны, мый садоводство должен лоны вит вося планын не медбӧръя местаын.
Весиг Савва, коді Грачёв сёрнитігӧн арталіс, уна-ӧ ковмас вӧр кылӧдӧм вылӧ йӧз, ошкӧмпырысь шыасис:
— Да тэ, Грачёв, кыв шутӧг прав!
— Тэ, Митрей, эн вывтісӧ ошйысь, — шуис Тимофей Ильич. — Гӧра бокӧ садтӧ лӧсьӧд, а менам плантацияӧ эн сюйсьы.
Всё равно керала...
Со, мый думыштӧма!
Эн ошйысь...
Да и ставныд ті тані баквалитанныд, — шуис сійӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ да Артамашов вылӧ.
И сійӧ пӧ ми вӧчам и сійӧ пӧ стрӧитам!
Босьтчӧй дай стрӧитӧй, — а мый чӧртсӧ ызганныд?
Первой стрӧитӧй, сэки и ызгӧй!..
— Тимофей Ильич, — торкис старикӧс Артамашов, — тайӧ нӧ ті мый, артмӧ быттьӧкӧ оппозиция?
Заграницаын дак сідз: став честнӧй йӧзыс ӧтарлань, а оппозиция — мӧдарлань.
— Тэ, Алексей, заграницанад менсьым синмӧс эн бытшйӧдлы, ме сэн эг вӧвлы, — вундыштіс Тимофей Ильич. — Ог радейт, кор ызгӧны: стрӧитны!
Ӧні быдӧн кӧсйӧны стрӧитны.
А вӧрсӧ кытысь босьтны?
Водокачка кыдз колӧ пӧчинитны нинӧмӧн, а тэ, Алексей, кӧсъян ставсӧ ӧтпырйӧ стрӧитны...
Первой колӧ вӧрсӧ корсьны.
— Тіян пиныд отсалас, — шуис кодкӧ бӧръя радъяссянь.
— Отсалас?
А оз кӧ вермы?
Тайӧ жӧ абу танка вылӧ пуксьӧмыд — пуксьы да гӧнит победаӧдз...
— Тимофей Ильич, мый нӧ ті вӧзъянныд? — юаліс Савва.
— Кадысь водз оз ков ызгыны, — шуис Тимофей Ильич. — Видзӧдлам, а бӧрыннас мӧдам ошйысьны...
Аддзан, Грачёв менам градъяс вылӧ нин сюйсьӧ!
А садйыс, коді сылӧн ӧні эм, косьмӧ...
Тимофей Ильич перйис табак кӧшельсӧ да, некод вылӧ видзӧдтӧг, кутіс гартны чигарка.
Савва сетіс кыв Рагулинлы, коді сёрнитіс зэв регыд.
Вӧлі-ӧ талы помканас скӧр репликаыс, кодӧс шуис ставӧн уважайтана Тимофей Ильич да янӧдіс сійӧн вывті яр ораторъясӧс, либӧ жӧ Рагулин ньӧти эз кӧсйы лоны мукӧд кодьӧн, сӧмын сійӧ эз кут Артамашов моз недовольствуйтчыны Савва предложениеясӧн.
«Главнӧйыс миян — урожай!», — шуис сійӧ, а сэсся став сылӧн выступлениеыс дзоньнас вӧлі практическӧй сяма: кыдз бурджыка лӧсьӧдны севооборотъяс, кутшӧм удобрениеясӧн вынсьӧдны муяс.
Торйӧн сувтліс сійӧ чёрнӧй пар тӧдчанлун вылӧ, а сэсся висьталіс, кытысь да кыдз позьӧ корсьны фундамент вылӧ из и кыдзи позьӧ применитны строительствоын ньӧръясысь прӧстӧй плетеньяс.
Рагулин сувтіс гидростанция стрӧитӧм йылысь предложение дор и эз кут возражайтны Артамашовлы, а сӧмын шуис: «Коді миян пӧвстысь тайӧ пятилеткаын вӧчас унджык, кутас тыдавны...
Лыйтӧм дозмӧртӧ, Алексей Степанович, оз куштывны, сідз вот!»
Дзик мӧд ногӧн выступитіс Рагулин бӧрын свинофермаын заведуйтысь Григорий Пантелеевич Нарыжный, ветымын гӧгӧр арӧса мужичӧй, гӧгрӧс чужӧма, тошка.
Григорий Пантелеевич сэтшӧм ладаа висьталіс порсьяс йылысь, сэтшӧм реалистическӧя серпасаліс, мый быдӧнлӧн син водзаныс, быттьӧ ловъяӧсь, сувтісны тыра порсьяс да порсьпиян, кодъяс, Григорий Пантелеевич эскӧдӧм серти, «дзик, быттьӧкӧ челядь, радейтӧны купайтчыны ваннаясын, а сэтшӧм приспособлениеыс миян абу, и культурнӧя порсь видзӧм вылӧ свинарникъяс оз туйны».
Григорий Пантелеевичлӧн сёрниыс эз вӧв шыльыд, грамматика быдпӧлӧс правилӧясӧн пренебрегайтӧмӧн, но ассьыс мӧвпъяссӧ висьталіс сэтшӧм убедительнӧя, мый, сылысь кывзігӧн, ставӧн решитісны кыпӧдны свиноводство.
Выступайтісны нӧшта Дарья Никитишна Байкова, парторганизацияса секретарь Ерёменко, бригадир-полеводъяс, кодъяс сьӧлӧмсяньыс сувтісны Рагулин дор, бухгалтер Никишин.
Быд оратор ставтор кузя сӧгласитчылісны Саввакӧд, но ӧпасайтчис, мый сьӧкыд лоӧ судзӧдны стрӧительство вылӧ сымда колана вӧр.
Сергей кывзіс, юрсӧ пызан весьтӧ копыртӧмӧн, да медводдзаысь чувствуйтіс тревога да кутшӧмкӧ неуверенность.
«Мый, налӧн кӧ ӧпасайтчӧмыс збыльмас? — думайтіс сійӧ. — Мый, огӧ кӧ ми вермӧй пӧртны олӧмӧ стрӧительство кузя индӧм программа?
Сэки мый вӧчны?
Отступайтны?..
Гашкӧ, бать и прав — весьшӧрӧ ызгам...
Оз, тадз оз вермы лоны!
Пӧжалуй, прав Артамашов.
Кыдзи сійӧ шуис: «Асланым государствоын — да вӧр оз сюр!»
Тайӧн ме сӧглас.
Вӧрыс лоас!
Ветла крайӧ, Мӧскуаӧ, министерствоӧ, а мый шуӧма — вӧча...»
Сійӧ сэтшӧма мӧдіс думайтны, мый эз и кывлы, мый сёрнитіс Рубцов-Емницкий, и кыліс сӧмын медбӧръя фразасӧ: «Ми кутам, ясность ради, ыджыд лача Сергей Тимофеевич вылӧ и сы отсӧгӧн венам сьӧкыдлунъяс, кодъяс сулалӧны миян туй вылын».
Лои шынитӧв, и Сергей гӧгӧрвоис, мый виччысьӧны сылысь выступайтӧм.
Савва копыртчис сы дінӧ да мыйкӧ вашнитіс пель водзас.
Сергей сувтіс да дженьыдика висьталіс: колӧ зільны, медым кӧрт, цемент да вӧр лои получитӧма государственнӧй нарядъяс кузя.
И сэк жӧ содтіс:
— А всё-таки колӧ тӧдмавны, кодлӧн вӧрыс гӧраясас, мый йылысь висьталіс Прохор...
Гашкӧ, сійӧ лоас миян.
Ме сідз чайта: вӧлі эськӧ миян стрӧитны кӧсйӧмыс, а вӧрсӧ аддзам.
Сійӧ предложение серти вӧлі бӧрйӧма комиссия, коді лӧсьӧдас станицалысь вит вося план.
Комиссияса членӧ бӧрйисны тшӧтш Сергейӧс.
Сӧвещанньӧ помасис зэв сёрӧн войнас.
Артамашовкӧд воысь баянист первой ворсіс полька, а сэсся лезгинка, и тани жӧ, пызан дорын, артмис кытш.
Коді седлӧалісны да доддялісны вӧвъяссӧ, а коді гӧграліс кытшті да сэтшӧма сяркйисны-йӧктісны, мый юргис муыс.
Сергейлы окота лои видзӧдлыны, кыдзи кутас йӧктыны лезгинкасӧ Артамашов, но сійӧ здукас Рубцов-Емницкий кутіс сійӧс сойбордйӧдыс.
— Ме нуӧда тэнӧ станицаӧ, — шуис сійӧ да нуӧдіс Сергейӧс машина дінӧ, код кузовын узис шопер. — Артём!
И кор тэ пӧтан узьӧмсьыд?
Заведит, мунам!
«Газик» югдӧдіг вундӧм идлысь пельӧссӧ, загонын сулалысь комбайнӧс да комбайн улын, идзас вылын, узьысь йӧзӧс, петіс туй вылӧ.
Рубцов-Емницкий шуис:
— Зэв бур!
Молодечьяс усть-невинсаяс!
Татшӧм размах сьӧлӧм вылӧ воӧ.
И ставыс тайӧ, дерт, тэ вӧсна, Сергей Тимофеевич.
- Абу, на вӧсна, коді вӧлі тайӧ собранье вылын.
Мунісны ланьтӧмӧн.
Фараяслӧн би югӧрыс югдӧдліс кукурузаӧс, — сылӧн томиник югыдвиж коръясыс вӧрисны тӧвтӧг да югъялісны.
— Бур, мый найӧ тэнӧ бӧрйисны комиссияӧ членӧн, — водзӧ висьталіс Рубцов-Емницкий. — Тэ, ясность ради, сямман нуӧдны делӧсӧ помӧдз.
Главнӧйыс, медым вӧлі размах...
План лӧсьӧдӧм кузя практическӧй уджын ме отсала тэныд — ыста специалистӧс.
Менам сэтшӧм мортыс эм...
Уна оз босьт, а уджсӧ вӧчас.
Да, вӧр кузяыд вермас лоны сьӧкыдджык.
Сы мында вӧртӧ и район оз получайт.
Фёдор Лукич кутчысяс юрас, кор тӧдмалас.
— Вӧрыд и менӧ беспокоитӧ, — веськыда висьталіс Сергей. — Лоӧ ветлыны крайӧ.
— Нинӧмла сэтчӧ ветлынысӧ, — шуис Рубцов-Емницкий. — Сэні Мӧскуатӧгыд нинӧм жӧ оз вермыны вӧчны...
Лучше тэ ветлы Пятигорскӧ.
Тайӧ карын эм вӧрӧн снабжайтӧм кузя краевӧй контора, и эм менам сэні друг, кодкӧ Ираклий Самсонович...
Вывті бур морт!
Ме сылы гижа, и сійӧ ставсӧ вӧчас, ясность ради.
Сергей вӧйтчис аслас мӧвпъясӧ да чӧв оліс.
Водзвылын тыдовтчис Верблюд-гӧра.
«Газик» прӧйдитіс гӧрасӧ лайковинті, и би югӧръясыс югдӧдісны садъяссӧ.
Сергей видзӧдліс улын узьысь станица вылӧ да думайтіс: «Ветла и Пятигорскӧ,  быдлаӧ ветла, ковмас кӧ!»
12 ГЛАВА
Олӧ кӧнкӧ Кубаньын Иван Петрович — районнӧй работниклӧн положительнӧй тип, и дзик ставыс сылӧн положительнӧй: и синъясыс — раминикӧсь, меліӧсь, и чужӧмыс — тӧлка, тӧдчана, и нырыс — збыльвылӧ шыльыд, быттьӧ тӧчитӧма, и походкаыс — кокньыдик...
Сылӧн ставыс сэтшӧма шӧрыштӧма, сэтшӧма лӧсьӧдӧма, зэлӧдӧма да йитӧма, мый медся стрӧга видзӧдігӧн крукасьны некытчӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн лӧнь, нюмыс лӧсьыдик, кывъясыс гӧгӧрвоанаӧсь, йӧзкӧд вежлив, — ӧти кывйӧн кӧ, кӧть мыйӧ эн кутчысь, ставыс висьталӧ Иван Петровичлӧн бурлун йылысь...
А сыкӧд орччӧн, быттьӧ кымӧр шондікӧд, Андриан Аверьянович — районнӧй работниклӧн отрицательнӧй тип.
И ставыс сылӧн суров да шуштӧм: синъясыс чусыдӧсь, кутшӧмкӧ кирпич рӧмаӧсь, чужӧмыс лёлльӧн ӧшйӧма, жӧлвакӧсь да скӧрысь букыштӧм синкымъясаӧсь, и костюмыс пукалӧ сы вылын  быттьӧ мешӧк, и сёрнитӧ сійӧ гажтӧма, чирӧм гӧлӧсӧн да ныр пырыс.
Петкӧдлыны мӧда-мӧдсьыс дзик торъялан характеръяссӧ абу сьӧкыд.
Ёна сьӧкыдджык петкӧдлыны сэтшӧм районнӧй работникӧс, кыдзи Рубцов-Емницкийӧс.
Сійӧс оз позь индыны ни первой, ни мӧд категорияӧ: сійӧ занимайтӧ, сідз шуны, зарни шӧрсӧ и сулалӧ кӧнкӧ раминик да мелі синъяса Иван Петрович да чусыд синъяса да чирӧм гӧлӧса Андриан Аверьянович костын...
Сы вӧсна и Сергейлӧн сы йылысь тэчсис кутшӧмкӧ кык нога, неопределённӧй видзӧдлас.
Рубцов-Емницкийкӧд тӧдмасян лунӧ Сергей мӧвпыштіс сы йылысь ӧти ног, ӧні жӧ  дзик мӧдтор, а мыйтакӧ кад прӧйдитӧм бӧрын сійӧ, гашкӧ, шуас: «Бара ме ӧшибитчи!»
Сергейлы, дерт, медъёна воис сьӧлӧм вылас сійӧтор, мый Рубцов-Емницкий вӧлі  писькӧс мортӧн, и уджын радейтліс эз зарни шӧрсӧ, а ӧта-мӧдлы паныда помъяссӧ, и босьтчыліс кӧ нин делӧ бердӧ, то босьтчыліс став сьӧлӧмсяньыс, энергичнӧя...
Сідз, полевӧй станын сӧвещанньӧ нуӧдӧм бӧрын, кольӧдіг Сергейӧс гортас, Рубцов-Емницкий ветліс районӧ и шонді петігӧн вайӧдіс нин Усть-Невинкаӧ специалист-плановикӧс.
Став сертиыс тыдаліс, мый тайӧ плановикыс вӧлі опытнӧй мортӧн.
Сійӧ воис станицаӧ гӧтырыскӧд да кык челядькӧд, аслас папкаясӧн, щӧтіӧн, бумагаӧн, чернилаӧн да карандашъясӧн, да вит вося план лӧсьӧдӧм кузя удж заводитчис...
Мунісны лунъяс, и став тайӧ кад чӧжыс сійӧ керка дорын, кытчӧ овмӧдчис плановик да кытчӧ чукӧртчывліс станичнӧй комиссия Сергей Тутаринов председательство улын, лун и вой век сулалісны то телегаяс да тачанкаяс, то седлӧа вӧвъяс: волывлісны да бӧр мунлісны бригадиръяс, животноводъяс, огородникъяс, садоводъяс - плановиклӧн консультантъяс.
Недельӧн плановик ӧтлаын комиссияса членъяскӧд арталіс, изложитіс да гижис ставсӧ, мый сӧмын позьӧ да колӧ вӧлі артавны, итожитны да гижны.
Уна листъяс вылӧ вӧлі гижӧма торйӧн быд колхоз кузя, дзоньнас станица кузя да торъя отрасльяс кузя цифраяс, да куим колхоз кузя цифраяс.
Иван Атаманов корӧм серти весиг быд животноводческӧй фермалы планын вӧлі сетӧма торъя места — графаяса торъя листъяс, кытчӧ гижӧма: и быд воӧн скӧт юр лыд содӧм, и стрӧительство, и колана уджалан вын, стрӧитчан материал...
Строительстволысь жӧ главнӧй объектъяссӧ — электростанция, чужтан керка, кинотеатр, изба-читальня, агрозоотехническӧй лаборатория — вӧлі гижӧма торъя списокӧ.
Кодыр Усть-Невинкаын лӧсьӧдісны вит вося план, Рубцов-Емницкий занимайтчис аслас делӧясӧн, пыр думайтіс сы йылысь, кыдз эськӧ судзӧдны стрӧительнӧй материал.
Кутшӧм сӧмын комбинация сійӧ эз лӧсьӧдлы, став мӧвпыс век веськӧдчылісны пятигорскса друг дорас: именнӧ Ираклий Самсонович должен воны отсӧг вылӧ...
Тайӧ лунъясас Рубцов-Емницкий некымынысь воліс аслас контораӧ, медым тӧдмавны, кыдзи вӧчӧны кабинетсӧ будущӧй заместительлы, горӧдлывліс завхоз вылӧ, мед сійӧ тэрыбджыка вӧрис, и ковман случай кежлӧ звӧнитліс Пятигорскӧ Ираклий Самсоновичлы.
Первой сійӧ корис другыслысь мягкӧй мебель да некымын ковёр, а сэсся нин мӧдіс сёрнитны вӧр йылысь...
Рубцов-Емницкий убедитчис, мый Ираклий Самсонович вылӧ тайӧ делӧ кузя позьӧ надейтчыны, и муніс лӧньӧм сьӧлӧмӧн гортас да рытӧдзыс шойччис кушетка вылӧ нюжӧдчӧмӧн.
Сылӧн гӧтырыс, Олимпиада Фирсовна, скӧрмӧм сюзь кодь, тыр виръяя нывбаба, гортас пырджык новліс паськыд капот, бордъяс кодь паськыд сосъяса, да сэтшӧм сера да дзоридзьяса, быттьӧ сы вылын эз капот вӧв, а сӧмын букетъяс....
Олимпиада Фирсовна вайис мужикыслы вазаын оз да шуис:
— Лёва, виччысьны ог вермы!
Но кӧн нӧ тэнад Тутариновыд?
Кӧть эськӧ син пӧлӧн видзӧдлыны сы вылӧ...
— Мыйла нӧ, ясность ради, син пӧлӧн? — вежлива паныдаліс Рубцов-Емницкий. — Регыд тэ аддзан сійӧс кыкнан синнад!
Дас лун мысти Рубцов-Емницкий бара воис Усть-Невинкаӧ зэв гажа настроениеын.
— Но кыдзи, ёртъяс, тіян ставыс дась? — Сергейкӧд да комиссияса членъяскӧд здоровайтчигмоз юаліс сійӧ. — Весиг видлалінныд нин колхознӧй собрание вылын?
Но, тайӧ дзик нин бур!
Ӧні позьӧ смела мунны районӧ...
А вӧр кузяыд ме ӧттор-мӧдтор думайті нин...
Став тайӧ кад чӧжыс Сергей уджаліс комиссияын сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый волывліс гортас сӧмын войнас, гежӧда аддзысьліс иринакӧд, вунӧдліс аслас фронтӧвӧй друг йывсьыс, эз казявлы ни лун, ни вой, эз казявлы мудзӧм.
Ветліс Саввакӧд Чубуксун сёртасӧ, медым тӧдмавны, кодлӧн сійӧ вӧрыс, мый йылысь висьталіс Прохор.
Сёрнитісны стӧрӧжъясыскӧд и на пыр тӧдмалісны, мый тайӧ вӧрыс кутшӧмкӧ трестлӧн, а кутшӧм трестлӧн — стӧрӧжъяс эз вермыны стӧча шуны...
Кор Сергей Саввакӧд ӧтлаын мӧдӧдчис районӧ, медым петкӧдлыны плансӧ Хохлаковлы да Кондратьевлы, сӧмын тані сійӧ кутіс кывны мудзӧм.
Тачанкаӧ лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын сійӧ ышловзис да шуис:
— Но, Савва, медглавнӧйсӧ, тыдалӧ, лои вӧчӧма.
— А ме чайта, медшӧрыс водзын на, — шуис Савва. — Вӧрыс оз пет менам юрысь.
— Но ӧд сідз нин кӧ, Лев Ильич отсалас, — шыасис Сергей. — Да, а тэ, буракӧ, он тӧд, кыдзи ме сыын ӧшибитчи!
Весиг хатаысь сійӧс вӧтлылі...
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, зэв отзывчивӧй...
— Отзывчивӧй — сійӧтӧ збыль, — думайтчӧмӧн шуис Савва. — Пола, кутас блатасьны, а меным тайӧ оз кажитчы...
Судзӧдны кӧ вӧр, сӧмын честнӧй ногӧн!
— Кыв шутӧг!
А кыдз нӧ мӧд ногыс? — вочавидзис Сергей.
Сэк кості туйыс мӧдӧдчис чойгорув.
Ылын, джуджыд вадор йылын, быттьӧ карниз пӧлӧн, нюжӧдчӧма Рощинскӧй - квадратнӧй площадя ыджыд районнӧй станица, садъяса да кык рада кирпич керкаяса.
Пос дорланяс, Кубань да Большой Зеленчук ӧтлаасянінын, тшӧкыд бурысьӧн сулаліс вӧр, ӧткымынлатіыс сійӧ вижӧдыштӧма нин.
Сы дорті визувтісны кык ю: ӧтар боктіыс — пемыдгӧрд, мӧдартіыс — пемыдруд: сэсся найӧ ӧтлаасьлісны ӧтиӧ, и вӧрыс быдмис кык ю костас, быттьӧкӧ турунвиж копье, коді ёсь помнас видзӧдӧ послань.
— Видзӧдтӧ, кутшӧма юясыс туӧмаӧсь, — ачыс аслыс шуис Дорофей да, ӧти вӧвсӧ вӧжжинас тракнитӧм бӧрын, содтіс: — Да, зэв ёна туӧмаӧсь.
Та бӧрын Дорофей тяпнитіс вомдоръяснас, шутьлялыштіс оръясьӧмӧн, быттьӧкӧ перепел, и вӧвъясыс, кывъястӧг кӧзяиныслысь гӧгӧрвоӧмӧн, мӧдісны тӧвзьыны-рӧдтыны бурысьяснас пыркӧдігтыр...
Да, прамӧй зон, тайӧ Дорофей!
Ӧд сійӧ том на.
Кысь да кӧн позьӧ вӧлі эштыны тадзсӧ велавны веськӧдлыны вӧвъясӧн да сэтшӧм тшапа пукавны кӧзла вылын; сэтшӧмъяс, видлӧг вылӧ, привычкаяс, кыдз плетьӧн кокньыдика ӧвтышталӧм, медым вӧвъяс дугдывтӧг тайӧс аддзисны да эз вунӧдны сы йылысь, либӧ вӧвъяс рӧдтӧм серти вӧжжисӧ пелька тракнитлӧм, либӧ перепел моз шутьлялӧм, вомӧн тяпкӧдчӧм?..
Ӧнія сиктса том йӧз пӧвстысь татшӧм опытнӧй ямщикъяс сюрлывлӧны ёна шоча!
Удайтчас кӧ тіянлы кӧть ӧтчыд ветлыны сыкӧд, сэк ті пыр жӧ донъяланныд сылысь бурторъяссӧ да шуанныд: «Талант!
Шоча паныдасьлысь мастер!»
Вӧвъяс сылӧн рӧдтӧны ӧтмоза да кокньыда, а тачанка лайкъясьыштӧ лайкыда.
Весиг тёпканъяса туйӧд Дорофей сяммӧ мунны сідз, мый тіянлы кутас кажитчыны, быттьӧ ті мунанныд асфальт вывті...
Чайтсьӧ, чужис кӧ сійӧ неуна сёрджык, кор вӧв транспортӧс тӧдӧмысь нин быдлаын вежасны машинаяс, Дорофейлӧн талантыс эськӧ сідзи и косьмис, некодӧн казявтӧг.
Но Дорофей чужӧма, кыдз шусьӧ, кад кежлӧ: бур вӧвъяс да тачанкаяс эз на петны модаысь, торйӧн нин Кубаньын, и татшӧм молодец кодь ямщик вылӧ вежавлісны уна станичнӧй сӧветса председатель.
Ӧд тайӧ эз вӧв прӧстӧй ямщик, коді кужӧ доддявны да лэдзавны вӧвъяс!
Эз, тайӧ вӧлі настоящӧй ямщик, кодлӧн вӧвъясыс век долыдӧсь и тачанка шургӧ-мунӧ кыдзкӧ аслыспӧлӧса.
Весиг шыльыд туй вывті сійӧ шургис сэтшӧм лӧсьыд звӧнӧн, мый кывзыныс сійӧс вӧлі долыд, — торйӧн нин рытын, кор ті му вылын ас кежаныд, а тіян гӧгӧр шыльквидзӧ шыльыдін, — ті кывзанныд, синъясыд тупкыссьӧны юмов вугралӧмын, и ті унмовсянныд кӧлесаяс варовитӧм шы улын...
Сергей топӧдчис юрнас Савва пельпом бердӧ да унмовсис.
Кор сійӧ восьтіс синъяссӧ, тачанка гӧгыльтчис нин векньыдик уличаті, коді вӧлі петӧ площадь вылӧ, кӧні, кӧрт решётка сайын, вӧлі томиник парк.
Дорофей швичнитіс вӧвъяссӧ да ӧдйӧ рӧдтӧмӧн матыстчис кык судтаа керка дорӧ, кӧні вӧлі партия райком да райисполком.
Ыджыд дворӧ чукӧрмӧмаӧсь вель уна вӧлаяс: тачанкаяс да линейкаяс дінын сулалісны сийӧса вӧвъяс, а гож сайын, телегаяс улын вольсалӧм буркаяс вылын, шойччисны ямщикъяс.
Дорофей видзӧдіс на вылӧ гӧгӧрбок да нюммуніс, быттьӧкӧ шуаліг: «Энлӧ, ме вот тіян лагерӧ жӧ сувта!»
И, мыйӧн сӧмын Савва да Сергей чеччисны тачанкаысь да мӧдӧдчисны кык судтаа керкалань, Дорофей кыпӧдчыштліс, петкӧдліс вӧвъясыслы плетьсӧ, вӧчис кытш да грыма-грамакыліг тӧвзьыштіс-пырис дворӧ...
— Тпру! — горӧдіс сійӧ. — Оланныд-выланныд, кучеръяс!
Вӧвъяссӧ вӧлі лэдзалӧма нин да домалӧма тачанка водзладорӧ, кытчӧ вӧлі шыбитӧма турун.
Вӧвъяскод эштӧдӧм бӧрын Дорофей воис аслас коллегаяс дінӧ да мӧдіс гартны чигарка, лайкйӧдліс чаль чунь йылас ӧшӧдӧм монистоа табак кӧшельӧн...
Ай, Дорофей!
Кутшӧм зон!
Хохлаков приёмнӧйӧ чукӧрмисны станичнӧй сӧветъясса да колхозъясса руководительяс морт дас.
Тайӧ вӧліны арлыда, здоров йӧз, кодъяс бура тӧдісны, мый сэтшӧм степса кос тӧв да луншӧр кадся сотан жар, — чужӧмъясныс налӧн эз вӧвны весиг бронзӧвӧйӧсь, а сьӧд пемыдгӧрдӧсь, усъясныс чорыдӧсь, сир сьӧдӧсь.
Тан пукалісны и бритӧм юраяс и чубатӧйяс - коді новліс юрас картуз, коді гӧрд вевдора кубанка, коді гын шляпа, а код и идзас шляпа.
Паськӧмыс вӧлі сідзжӧ уна сера; ӧтилӧн — выль на военнӧй костюм, мӧдлӧн — ной галифе да бешмет, коймӧдлӧн — важ модаӧн вурӧм вӧня паськыд гач, а гач улас сюялӧма галстука дӧрӧм.
Саввакӧд найӧ здоровайтчисны приятельяс моз, киасьӧмӧн, кыдзи векджык здоровайтчӧны ёна тӧдса другъяс, кодъяс, Хохлаков кабинетӧ кортӧдз, вевъяласны сулалыштны пиво вузалан ларёк дорын...
Вӧня гача да галстука мортыс весиг кутліс Савваӧс да лэптыштліс сійӧс, быттьӧкӧ кӧсйис вермасьны.
— Усть-Невинкаысь атаман! — горӧдіс сійӧ. — Кывлі тэнад вит вося план йылысь.
Ошка!
Сэки «атаманӧс» кытшалісны; сылысь сэтшӧма мӧдісны юасьны, мый коньӧр Савва гӧрдӧдіс, нюмъяліс и весиг эз тӧд, мый и вочавидзны.
Заводитісны гажаа ызгыны, ставӧн ӧтпырйӧ ошкисны Савваӧс да видзӧдлывлісны сьӧдӧдӧм чужӧма тӧдтӧм зон вылӧ.
Кыліс ставлы нин тӧдса сапӧг дзуртӧм шы, и приёмнӧйӧ пырис Фёдор Лукич Хохлаков.
— Кутшӧм сэтшӧм пленарнӧй заседание тіян тані? — юаліс сійӧ.
— Савва Нестеровичӧс чолӧмалам!
— Ордйӧ!
— Миянлы туй индӧ!
— Аддзӧмныд, мыйысь шумитны!
Нянь идралӧм да нянь сдайтӧм кузя графикъяс ставныд вайинныд?..
Сергей Тимофеевич! — горӧдіс Хохлаков, кор пельӧсысь казяліс сулалысь Сергейӧс. — Пырав, пырав кабинетӧ!
Сёрнитыштам...
А ме сэки волнуйтчи: тэнӧ, дерт, зэрыс суис.
Лӧсьыдиник да сӧстӧм кабинетын Фёдор Лукич пуксьӧдіс гӧсьтӧс пызан дорӧ, а ачыс сьӧкыда пуксис креслӧӧ.
Кыськӧ вӧнь увдорсьыс кыскис кичышкӧд ыджда чышъян, старайтчӧмӧн чышкис  дженьыдика шырӧм дзор юрсӧ, сэсся разис гимнастёрка юрйывсӧ да норасис сьӧлӧм висьӧм вылӧ.
Нӧшта приёмнӧйын на Сергей ачыс казяліс, мый Фёдор Лукич ёна вежсьӧма чужӧм вылас: сійӧ эз вӧв блед, а кутшӧмкӧ висьлӧс кодь, воск рӧма.
Син увдоръясыс ёнджыка пыктӧмаӧсь, коль кодь нырыс гӧгрӧсмыштӧма жӧ да лоӧма пемыдджык, весиг вевдор парвывса пудпасыс и сійӧ мыйӧнкӧ вежсьыштӧма.
Да и походкаыс сылӧн лоӧма ньӧжмыдджык, быттьӧкӧ седлӧ вылӧ некор пуксьывтӧм морт друг шойччытӧг гӧнитӧма вӧв вылын километр комын.
и сапӧг дзуртӧмыс эз вӧв сэтшӧм збодер да долыд, воддза моз, а лоӧма кутшӧмкӧ норыникӧн...
— Колӧ эськӧ куйлыны, да вот ог вермы, — чышъянсӧ сюйигмоз шыасис Фёдор Лукич. — Йӧз воисны.
Кутам видлавны график, а тайӧ рытӧдз.
И тадз быд лун...
Висьны некор.
— Тіянлы пӧра нин шойччыны петны, — збыльысь шуис Сергей.
— И мый тэ думыштӧмыд, — ӧбидитчис Фёдор Лукич. — Шойччыны!
А коді вежас?..
Со ті, том казакъяс, быдманныд, а аслым вежысьясӧс ог аддзы, — вомалӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Партия тіянӧс велӧдӧ, воспитывайтӧ, а ті нырнытӧ лэпталанныд...
Кыдзи быдмас тӧлка зон, сідзи и видзӧдӧ усйысьны кытчӧкӧ вылӧджык — крайӧ, центрӧ!
А коді районас кутас?
Коді миянӧс, старикъясӧс, вежас?
— Ті кӧть мед лечитчыштінныд...
Тіянлы эськӧ Кисловодскӧ ветлыны.
— Тӧда, мый колӧ ветлыны Кисловодскӧ, а муннысӧ ог вермы. — Фёдор Лукич весиг  вежыньтліс вомсӧ: сэтшӧм сьӧкыд сылы вӧлі сёрнитнысӧ та йылысь. — Партийнӧй сӧвестьӧй оз лэдз...
Заводитчис нянь идралӧм.
Код вылӧ коля районӧс?
Код вылӧ?
Абу сідз, Сергей Тимофеевич, меным некор лечитчыны.
Сідзи нин, тыдалӧ, и лоӧ кувны меным, сувтсӧн, кыдзи пост вылын салдат, и лоа рад, мый медбӧръя минутӧдз эг мун бой поле вылысь...
Чӧв олыштісны.
Сергейлы окота лои сёрнитыштны станицаса вит вося план кузя, но сійӧ эз тӧд, кыдзи заводитны.
Фёдор Лукич пыдісянь ышловзис да ещӧ ӧтчыд чышкаліс чышъяннас юрсӧ, чужӧмсӧ, сьылісӧ.
Сергей вешйыштіс сылань матӧджык да шуис:
— Фёдор Лукич, ми Усть-Невинкалы лӧсьӧдім вит вося план...
Колхозъясын нуӧдӧма собраниеяс...
Йӧзыс ёна ошкӧны...
И вот ми воим тіян дорӧ.
— Кывлі, кывлі, — коса шыасис Фёдор Лукич. — Шензя...
Мыйла тэ тайӧ делӧас сюйсин?
Саввалӧн затеяыс абу реальнӧй дзоньнас.
Та кузя ме сылы важӧн нин висьтавлі, да сійӧ...
— Тайӧ затеяыс абу Саввалӧн, — торкис Сергей. — Абу затея, а став станицалӧн кӧсйӧм.
Нинӧмла ставсӧ кӧвъявны Савва вылӧ...
— Но мыйысь нӧ тэ дӧзмин?
Мыйла дӧзмынысӧ?
Вай плантӧ, видзӧдлам, мый ті сэтчӧ индінныд.
— Савва!
Лок татчӧ! — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын горӧдіс Сергей. — Вай плантӧ.
Со видзӧдлӧй.
Татчӧ ставсӧ шуӧма, — и Сергей восьтіс Фёдор Лукич водзӧ бумагаяса папка.
— Сідз, сідз, — плансӧ бура видзӧдіг мӧвпалӧмӧн шуаліс Фёдор Лукич. — Сідз, сідз...
Урожай содтӧма, скӧт юрлыд сідзжӧ, но тайӧн позьӧ сӧгласитчыны...
Сьӧкыд лоӧ, но тайӧ задачанас позьӧ справитчыны, колхозникъяс кӧ асьныс шуисны тадзи.
А вот стрӧительство кузяыд...
Да, размах, размах, сӧмын ставыс тайӧ, другъяс, ӧти фантазия!..
Дас квайт вагон вӧр?
Да ті асьныд думыштлӧй, мый тайӧ сэтшӧмыс?
Ме тӧда Савваӧс, сійӧ велалӧма лыа вылын стрӧитны замокъяс...
— А колхозникъяс шуны, мый тайӧ планыс реальнӧй, — чорыда шуис Сергей. — И ті кӧ личнӧ абу сӧгласенӧсь, вай сёрнисӧ сувтӧдам исполком заседание вылын...
— Тэкӧд, Сергей Тимофеевич, оз позь сёрнитны спокойнӧя, — висьлӧса чукыртчылӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — Вот мый, петалам лучше Кондратьев дорӧ...
Буретш, сійӧ важӧн нин кӧсйис аддзӧдчывны тэкӧд.
Фёдор Лукич сьӧкыдпырысь кыпӧдчис да нуӧдіс Сергейӧс да Савваӧс мӧд судтаӧ.
Найӧ прӧйдитісны коридорӧд да пырисны кабинетӧ, коді ортсыладорсяньыс дзик нинӧмӧн эз торъяв Кубаньын сиктса райкомъясса первой секретарьяслӧн уна кабинетысь.
«Т» шыпас кодь сійӧ жӧ кузь пызан вевттьӧма турунвиж нойӧн, сійӧ жӧ крепыд улӧсъяс не сӧмын пызан гӧгӧрыс, но и стенъяс пӧлӧныс; сійӧ жӧ кык диван — ӧтиыс кучик, ёнакодь нин вушйӧма, мӧдыс выль на, эжӧма кутшӧмкӧ рӧма материалӧн; сійӧ жӧ нёль ӧшинь видзӧдӧны площадь вылӧ, и насянь тыдалӧ кӧрт ӧградаа том сквер...
Пызан сайысь чеччис Кондратьев да мӧдӧдчис гӧсьтъяслы паныд.
Сы йылысь Сергей уна кывліс и мыйлакӧ думайтіс, мый Кондратьев ыджыд тушаа морт, военнӧй костюма, стройнӧй, и мый сійӧ генерал кодь — Кантемировскӧй танкӧвӧй дивизияса командир кодь, кӧні служитліс Сергей...
Сы водзын сулаліс мугов чужӧма, косіник морт, сӧстӧм, но важиник штатскӧй костюма.
Сійӧ вӧлі шӧркодь тушаа, мышкыртчыштӧма, юрыс пӧшти дзор — торйӧн нин ёна едждӧма кӧсичаяс дортіыс, а чужӧмыс стрӧг, мудзӧма да неуна гажтӧм.
Сьӧлӧм вылӧ воисны Кондратьевлӧн карӧй синъясыс: наын дзебсьӧмӧн пыр оліс нюм, и найӧ видзӧдлісны сюся да ёся, быттьӧ шуалісны: «кӧть мый тэ меным эн висьтав, а ме водзвыв тӧда тэнсьыд став мӧвпъястӧ».
Сійӧ эз радейтлы ачыс висьтавлыны, но радейтліс юасьны да кывзыны; и сэтшӧм бура сійӧ кужліс кывзыны сёрнитысьлысь, мый кажитчӧ — сійӧ здукӧ вунӧдлывліс ставтор йылысь, сылы висьталӧм кывъясысь кындзи...
Векджык сійӧ юасьліс быдтор йылысь, весиг сы йылысь, мый сійӧ ачыс тӧдіс бура.
— Но, кыдз тіян вит вося планныд? — юаліс Сергейлысь Кондратьев дженьыд сёрни бӧрын.
— Да вот ми сы кузя и воим, — Кондратьев дорӧ пуксигмоз заводитіс Фёдор Лукич. — Планыссӧ эм, но лӧсьӧдӧма сійӧс реальнӧй позянлунъяс артавтӧг...
Артышт, Николай Петрович...
— А районнӧй планнас тэ тӧдмасин? — юаліс Сергейлысь Кондратьев.
— Тӧдмаси! — Сергей сувтіс. — Но гӧгӧрвоӧй, Кондратьев ёрт, сійӧ план кузяыд усть-невинцылы и стрӧитнысӧ нинӧм.
— Кыдз сідз нинӧм? — юаліс Фёдор Лукич.
— Куим колхоз вылӧ ӧти конюшня да куим кошара! — Сергей пуктіс Кондратьев водзӧ папкасӧ. — А видзӧдлӧй тайӧ плансӧ!
Ми кӧсъям заводитны стрӧитны электрическӧй станция... да и не сӧмын станция.
Со строительство кузя став объектъяслӧн список.
Кондратьев босьтіс списоксӧ да, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, кутіс видзӧдны сійӧс.
Савва пукаліс пызан помас, чӧв оліс, эз вештыв синъяссӧ Кондратьев вылысь.
Фёдор Лукич кутіс Сергейӧс киӧдыс да нуӧдіс бокӧджык.
— Став районлы наряд кузя сетӧны кӧкъямыс вагон вӧр, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Вот и бергав, кыдз кужан...
А тэ ӧті станицалы коран дас квайтӧс!..
Сергей Тимофеевич, кӧн нӧ сэн реальностьыс?
Вӧрыд ӧд туй вылын оз туплясь и некысь сійӧс судзӧдны оз позь!
— Да ӧд ті эн заводитлӧй корсьнысӧ? — юаліс Сергей.
— Бара упрёк?
Эк, Сергей Тимофеевич, шулі ме, мый шумитӧ тэ юрын война, и вӧлі прав!..
Тэ кыдзкӧ тешкодя мӧвпалан.
Тэ мӧвпалан сідз: кӧсйин и судзӧдін.
А миян государство, лыддяс кӧ сійӧ коланаӧн, сетас тэныд и сё вагон да шуас: стрӧитӧй, а этша кӧ лоӧ, ещӧ сетам!
А аддзас кӧ коланаӧн не сетны, оз и сет, и сэки тэ кӧть ло зарниӧн, а раз тэныд абу шуӧма наряд кузя, всё равно тэ нинӧм нин он вермы вӧчнытӧ...
Дивӧ босьтӧ, кыдз тэ тайӧс он гӧгӧрво?
— Ме зэв бура ставсӧ гӧгӧрвоа, — скӧрысь шуис Сергей. — А вот ӧтитор ог гӧгӧрво: кысь тайӧ ті босьтінныд татшӧм удобнӧй теориясӧ — ни шогсьӧм, ни тӧждысьӧм.
Да таысь тіянӧс быд бездельник окалас!
Мый ещӧ таысь бурджыксӧ думыштан?
Лӧнь олӧм!
Ов да нинӧм йылысь эн думайт: государство тэ йылысь тӧждысьӧ и висьталас, мый тэныд вӧчны талун, а мый аски.
Тадз-ӧ ме гӧгӧрвои тіянлысь кывъястӧ?
— Тэ бара ассьыд...
— Мый йылысь ті сэн вензянныд? — чеччигмозыс юаліс Кондратьев. — Фёдор Лукич, мый нӧ тан сёрнитнысӧ?
Колӧ видзӧдлыны исполком заседание вылын...
Меным татшӧм планыд зэв ёна кажитчӧ.
— И меным сійӧ кажитчӧ жӧ, — Кондратьевлань матыстчиг недовольнӧя шыасис Фёдор Лукич. — Сулавны кӧ бокын да нимкодясьны, зэв бур план!
А миянлы колӧ утвердитны сійӧс, босьтны ас вылӧ кывкутӧм.
Тӧдласны крайын, газетъясын ошкасны, а олӧмӧ тайӧс ставсӧ пӧртны ми огӧ вермӧй.
Сэки мый?
Кодлы лоӧ гӧрдӧдны край водзын?
Миянлы тэкӧд, Николай Петрович...
Сергей Тимофеевич вӧліс дай муніс, Савва сідзжӧ бокӧ кольӧ, а агасас йитчӧмаӧсь тэкӧд ми.
— Вот вӧлӧмкӧ мыйысь ті поланныд, — шуис Сергей. — Сідзкӧ тӧдӧй: некытчӧ ме ог мун, мед тіянӧс тайӧ оз повзьӧд.
— Тутаринов, эн горячитчы, — стрӧга шуис Кондратьев. - Вай ӧтлаын думыштам, кыдз да кысь судзӧдны вӧр.
Именнӧ та йылысь тӧждысьӧ Фёдор Лукич — и оз весьшӧрӧ.
— Чубуксун сёртасын эм вӧр.
— Тӧда.
Но сійӧн распоряжайтчӧ край.
— Ветла крайӧ...
— А крайын кӧ ӧткажитасны?
— Оз вермы лоны! — Сергей думыштчис. — Ӧткажитасны кӧ, ветла Мӧскуаӧ.
— Ладнӧ, Тутаринов, — шуис Кондратьев. — Ми командируйтлам тэнӧ крайӧ и кутам лыддьыны, мый Усть-Невинкалысь вит вося плансӧ миянӧн ошкӧма...
Тадз, али мый, Фёдор Лукич?
Фёдор Лукич нинӧм эз шу.
Сійӧ пукаліс диван вылын морӧсас кинас кутчысьӧмӧн.
— Аскӧдыд босьт плантӧ, — шуис Сергейлы Кондратьев. — Ме тайӧ лунъясӧ муна крайкомӧ да сёрнита жӧ сэні та йылысь...
Кор бӧр воан, сэки нин примитам решение мераяс йылысь, кыдзи практически пӧртны олӧмӧ планнытӧ.
Ме думайта, тайӧ и лоӧ медправильнӧйыс..
Фёдор Лукич, морӧсас кинас кутчысьӧмӧн да пӧсялӧм чужӧмсӧ чышъяннас чышкаліг, пукаліс кыв шутӧг.
Кор Сергей да Савва прӧщайтчӧмӧн петісны, Хохлаков чеччис да матыстчис Кондратьев дінӧ.
— Николай Петрович, мый вӧчан татшӧм горяч юръясыдкӧд?
Гӧгӧр мат лоӧ...
— Фёдор Лукич, — торкис Кондратьев, — колӧ кӧ тэныд лечитчыны — босьт путевка да мун...
Меным прӧстӧ яндзим вӧлі.
Кӧть кыдз тэ эн сёрнит, а Остроухов да Тутаринов правӧсь, найӧ, вӧлӧмкӧ, миянысь ылӧджык аддзӧны.
И нинӧм абу дивӧыс, мый миян районнӧй планным налы оз кажитчы.
Вот мый, мун да лӧсьӧд Тутариновлы документъяс, медым сійӧ аски жӧ вермис мунны крайӧ...
Фёдор Лукич ӧвтыштіс кинас да кыв шутӧг петіс.
* * *
Сергей да Савва пуксисны тачанкаӧ да петісны дворысь.
Налы паныд локтіс Рубцов-Емницкий, брезент портфельнас ӧвтчиг да, кыдзи и век, вӧлі гажа да нюмъяліс.
— Ёртъяс, но, кыдз тіян успехъясныд, ясность ради? — тачанка тшупӧдӧ брезент сапӧга коксӧ пуктӧмӧн юаліс сійӧ. — Кыдзи тіянӧс примитіс Фёдор Лукич?..
Ме нин тэрмася вӧлі отсӧг вылӧ.
— Фёдор Лукич примитіс кӧдзыдакодь, — вочавидзис Сергей, — а Кондратьев бура.
Аски муна крайӧ, и сэні ставсӧ лоӧ решитӧма.
— Сьӧлӧмшӧрӧй! — шуис Рубцов-Емницкий тачанкаӧ кайӧм мысти. — Мыйла нӧ мунны краяс?
Дзик нинӧмла сэтчӧ муннысӧ, а аски жӧ мун Пятигорскӧ.
Сэні эм контора, коді занимайтчӧ вӧр сеталӧмӧн.
Сідз кӧ, тэныдвсё равно ковмас мунны Пятигорскӧ.
А мыйла воштыны кадсӧ?
Сэтчӧ жӧ, кыдз ме висьтавлі нин тэныд, сэні олӧ менам друг Ираклий Самсонович.
Ме гижышта запискатор, и сійӧ ставсӧ вӧчас.
Тэ сэн нарзан юыштан да гуляйтыштан Машук гӧра дорын, а сэккості став делӧтӧ тэнсьыд лоӧ вӧчӧма...
Пыралам ми ордӧ здук кежлӧ.
Райпотребсоюз контораысь кыліс краска дук, пожӧм стружки да олифа дук.
— Порядок лӧсьӧда, — гӧсьтъясӧс кабинетас пыртігӧн шуис Рубцов-Емницкий.
Кодыр Рубцов-Емницкий гижис пызан сайӧ пуксьӧмӧн, Сергей видзӧдіс ӧшиньӧд да думайтіс: «Тайӧ кӧ збыль сідз, и Пятигорскын кӧ эм контора, то збыльысь колӧ ветлыны сэтчӧ и став делӧсӧ решитны кутшӧмкӧ куим-вит лунӧн...»
Рубцов-Емницкий пуктіс запискасӧ да, Сергейлы сетігмоз, шуис:
— Ясность ради, некутшӧм секрет...
Верман лыддьыны.
Сергей эз кут лыддьыны и сюйис конвертсӧ гимнастёрка зептас, весиг эз видзӧдлы адрессӧ, кодлы сійӧс гижӧма.
— Эк, Савва! — шуис Сергей, кор тачанкаыс пос вуджӧм бӧрын мӧдіс шурӧдны степса туй кузя. — Ӧні эськӧ утвердитны крайын миянӧн индӧм объектъяс да пӧлучитны строительнӧй материал вылӧ наряд!
И тайӧс колӧ вӧчны ӧдйӧджык...
Эй, Дорофей! — шыасис сійӧ кучер дорӧ. — Аски ми тэкӧд мунам Пятигорскӧ.
Лӧсьӧдчы туйӧ?
Дорофейлы оз ков вӧлі висьтавны, кыдзи да мый лӧсьӧдны туй кежлӧ.
Войбыд сійӧ эз узь: то вердіс вӧвъяссӧ, сетліс налы лишнӧй порция зӧр, то мавтіс кӧлесаяс, то дзоньталіс сийӧс-завод, то лӧсьӧдіс вӧвъяслы зӧр да аслыс и пассажирыслы сёян-юан.
Ставыс вӧлі дась, и кыа петігӧн тачанка зильӧдіс-петіс Усть-Невинкаысь да мӧдіс шургыны степті...
Вӧвъяс рӧдтісны бура, и луншӧр гӧгӧрын нин тыдовтчис горизонтын, быттьӧ ру пытшкын,  Пятигорьелысь очертаниеяс...
Гӧраяс лӧзалісны и лӧсьыд вӧлі видзӧдны на вылӧ.
Сергейлы уси дум вылас Рубцов-Емницкийлӧн запискаыс и сылы окота лои тӧдны, мый жӧ сэтчӧ гижӧма.
Конвертыс абу вӧлі клеитӧма.
«Ираклий Самсонович!
Ясность ради, гижышта дженьыдика, — висьтавсис запискаын. — Тайӧс сетысьыс — Сӧвет Союзса Герой, менам будущӧй заместитель, сідзкӧ тэ тайӧс гӧгӧрвоан, и сідз водзӧ — сӧдз саридз!
Ло меліӧн, сьӧдукӧй, вӧр судзӧдны отсав, кыдз ас морт ас мортлы...
Тэнсьыд заказтӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ вит вылӧ!
А то и унджык вылӧ!
Чолӧм Илларионсянь - и мыйся каналья, — овмӧдчис Мӧскуаӧ, и ӧні сійӧ ыджыд шишка, тэ шишка жӧ, но ме тэнӧ ог эльт, и сідз водзӧ...»
Водзӧ Сергей эз вермы лыддьыны.
Сылӧн кӧсйытӧг нюммунсис и сійӧ думыштіс: «кутшӧм кыв вылын тайӧс гижӧма?.. — И ме - будущӧй заместитель?
Сідзкӧ, сійӧ абу на шыбитӧма юрсьыс тайӧ думсӧ?..»
Сергей нӧшта ӧтчыд видзӧдліс записка вылас, сэсся косявліс сійӧс посни торпыригӧдз да шыбитіс кӧлеса улас.
13 ГЛАВА
Пятигорскӧ найӧ матыстчисны Виноградные сады хуторладорсянь, и буретш тасянь, тырвыйӧ да медбура, а не мукӧд боксянь, вӧлі тыдалӧ Пятигорьеыс ставнас.
Син водзын воссис пушкыр садъяса подкумскӧй долина.
Шуйгавылынджык сулалісны гӧраяс, вевттисны горизонтсӧ, — кельыдлӧз енэж фон вылын найӧ тӧдчисны лӧсьыдика да вӧліны вывті мичаӧсь.
Бештау петӧма медводзӧ, бура тыдалісны сылӧн вожъясыс: Бештау вӧлі дзоньнас нюдзвиж, сэні эз быдмыны кустъяс, эз вӧвны кыртаяс да из тшупӧдъяс, быттьӧкӧ сійӧс тӧчитӧма ӧти гранит кусӧкысь.
Сы горулын сынӧдыс вераліс — кудриа посньыдик гыяс помтӧг быгыльтчисны сылы паныд; и кажитчӧ, быттьӧкӧ Бештау, муртса качайтчигтырйи, уліті-уліті кывтіс му весьтті.
А ылын кос жар тшынтор пиӧ, быттьӧкӧ газӧвӧй шарпӧ, тубыртчӧма Машук, ылысяньыс сійӧ кажитчис зэв ыджыд шатёрӧн, кодӧс зэвтӧма нюдзвиж бархатысь.
Кымын матӧджык воис Сергей тайӧ шатёрланьыс, код подулын еджыд терраса моз сулаліс карыс, сымын бурджыка кутісны тыдавны гӧраясыс, — найӧ быттьӧкӧ локтісны паныд.
Со сувтіс туй дорӧ Шелудивая аслас дикӧй паськӧмнас, кыдзсюрӧ чурвидзысь дзик куш изъяснас.
И сӧмын на Дорофей вевъяліс кыдз колӧ видзӧдны тайӧ гӧрасӧ да кулитӧмӧн шуны: «Тэ видзӧдлы сы вылӧ, — кутшӧм паршивӧй гӧраыс, абу гӧра, а прӧстӧй срам!» — кыдзи туй шӧрӧ сувтіс нин Бештау да вевттис став енэжсӧ.
Ӧні сійӧ чужӧмнас бергӧдчис лунвывлань, и сюръясыс сылӧн шевкнитчисны став пасьтанас, быттьӧкӧ лэбысь лэбачлӧн бордъясыс, — сідз Сергей дзик нинӧм нин эз аддзыв самӧй Пятигорскӧдзыс.
Бештау вылын быдмис малахит рӧма вӧр, кыссисны кудриа кустъяс, дзирдалісны шонді водзын туруна эрдторъяс, сьӧдвидзисны сёртасъяс, гӧрдӧсь вӧліны кутш позъяса кыртаяс...
А шоссекӧд орччӧн дзирдыштісны рельсъяс да котӧртісны сюръяяс, кытчӧ везйӧдлӧма ыргӧн сутуга, шонді водзын сійӧ быттьӧкӧ ӧзйис: шумӧн тӧвзьыштісны электропоездлӧн турунвиж вагонъяс; и Дорофей чепӧссяс, ёнджыка зэлӧдіс вӧжжисӧ, — вӧвъясыс друг сетчыштісны бокӧ.
Дзик матын кутіс тыдавны Подкумоклӧн чукыльыс; син водзӧ кыптіс зэв паськыд аэродром весьтын визьӧсь труба; туй кыкнанлабокас вӧліны садъяс, стрӧйбаяс, известьӧн мавтӧм пӧвъя заборъяс...
Дорофей муніс восьлӧн; кор кӧлесаясыс кутісны чеччавны мостӧвӧй кузя, сійӧ мӧдіс гӧнитны, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, бур-ӧ тайӧ карас мостӧвӧйыс...
Оз позь шуны, медым сійӧ вӧлі зэв бур.
Кык-ӧ-куим местаын тачанкасӧ сэтшӧма тракнитіс, мый Дорофей повзис, мед кӧть эз жугавны кӧлесаясыс, ёрччыштіс да надзмӧдіс вӧвъяссӧ.
Сергей кутчысис поручниясӧ да эз нин видзӧд туй бокъясӧ.
Кор кӧлесаясыс кутісны рӧвнӧя гӧгыльтчыны асфальт вывті, Дорофей нюмъялігтыр шуис: «Да!
Тайӧ вот, ерӧмаканьӧ, туй», — Сергей кыпӧдіс юрсӧ да дзик матысь аддзис Машук.
Гӧра джынвыйӧдзыс быдмӧны посньыдик кустъяс, ӧткымынлаті гӧраыс сувтіс дзик сы водзӧ, и карыс ставнас куйліс сы подулын: уличаяс, керкаяс, каштан аллеяяс — ставыс быттьӧ кӧсйылӧмаӧсь кыпӧдчыны гӧра йывлань, но абу тырмӧма вынныс кайны сэтшӧм вылӧ да сувтӧмаӧсь вежӧдысь пӧкатӧ.
Сэккості, кодыр Сергей любуйтчис Машук гӧраӧн, кӧні йылас гуляйтіс парочка, кодлы вӧлі дзик веськодь, коді мунӧ тачанкаас; кодыр сійӧ видзӧдіс лӧнь да этша йӧза карсӧ, кӧні ставыс кыскӧ шойччыны, и кӧні весиг милиционеръяс, быттьӧкӧ курортникъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сулалӧны постъяс выланыс син ёрмӧн еджыд костюмаӧсь; кор тачанка шурӧдіс проспект кузя, код пӧлӧн кык радӧн быдмисны пашкыра каштанъяс, а на паськыд лапъяс увті, быттьӧ вевт увті, котралісны видзӧднысӧ чача кодь трамвай вагонъяс, — Дорофей сійӧ кадӧн вевъяліс тӧдмавны ветлысь-мунысьяссянь, кутшӧм улича вылын Дом колхозникаыс.
Асфальтируйтӧм паськыд дворӧ Дорофей шурӧбтіс кыпыда рӧдтігтыр, долыда нюммуніс, быттьӧкӧ тайӧ нюмнас юаліс: «Дедуш, аддзылін, кыдзи сяммӧны ветлыны усть-невинечьяс?»
Сійӧ кытшовтіс дворті да сэтшӧм шумӧн журӧбтіс кӧлесаяснас, мый дворӧ котӧрӧн петіс еджыд нагрудника томиник ныв.
Дорофей пыр жӧ казяліс сійӧс, нюммуніс и сылы, весиг вевъяліс мигнитны синнас.
Мыйӧн сӧмын тачанка сувтіс, Дорофей зэв пелька чеччыштіс муӧ да кутіс лэдзавны вӧвъяссӧ, а Сергей матыстчис еджыд нагруника ныв дорӧ, медым тӧдмавны сылысь, эм-ӧ татшӧм ыджыд дворын водопровод кран...
Нывкӧд сёрнитыштӧм бӧрын Сергей тӧдмаліс, мый Дом колхозникаын эм и кран, и умывальник и мый сыкӧд сёрнитысьыс не прӧстӧ еджыд нагруника ныв, а дежурнӧй, — сы вӧсна и сійӧ сулаліс порог дорас сэтшӧм тшапа, кыдз сӧмын и вермасны сулавны гӧстиницаса дежурнӧйяс, кор став номерсӧ займитӧма водзвыв во кежлӧ.
И дворӧ сійӧ петіс котӧрӧн эз любопытство ради...
Эз, еджыд нагруника, мича кельыдлӧз синъяса ныв тэрмасьӧмӧн петіс сы вӧсна, медым висьтавны воысьяслы, мый Дом колхозникаын тайӧ кад кежлӧ займитӧма став койкасӧ да номеръяссӧ».
Сергей сідз жӧ тэрмасьӧмӧн вочавидзис нывлы, мый койкаяс да номеръяс сійӧс ньӧти оз интересуйтны: узьны тачанкаын, кор тэ увдорын небыдик да чӧскыд дука турун, ёна лӧсьыдджык жар номерын дорысь...
Сэки мича кельыдлӧз синъясыс друг казялісны Сергей морӧсысь дзирдалысь звёздочка.
— Ті — Герой? — юаліс сійӧ.
— Гӧдитча и геройӧ!
А мый нӧ?..
Сергей сэки сэтшӧм меліа видзӧдліс дежурнӧй вылӧ да сідзи чукыртліс синкымъяссӧ, мый коньӧр нывлӧн быттьӧкӧ кутіс бергӧдчыны юрыс.
— Герой,...
А ме тіянлы сэтшӧмтор шуалі.
Но ті эн тӧждысьӧй...
Миян эм бронь...
Ме сӧмын звӧнита да сӧгласуйта...
— Кодлы ті кӧсъянныд звӧнитнысӧ?
— Маргарита Фёдоровналы.
— Код нӧ сійӧ сэтшӧм Маргарита Федоровнаыс?
— Да ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй?
Сійӧс быдӧн тӧдӧ...
Ок, кутшӧм рад сійӧ лоӧ!
— Мыйла нӧ, шуны кӧ, радуйтчынысӧ?
— Сійӧ радейтӧ...
Вот ме звӧнитла...
— Мыйла нӧ звӧнитнысӧ?
Дзик нинӧмла и звӧнитнысӧ.
— Нинӧм, нинӧм...
Ӧти здук ...
Ныв пырис коридорӧ, а Сергей корсис кран, пӧрччысис коскӧдзыс да кутіс мыссьыны.
«Колӧ мыссьыны да вежны дӧрӧмӧс, — кӧдзыд ва улӧ крепыд сьылісӧ лӧсьӧдіг, мӧвпаліс сійӧ. — А то рӧкыд вылӧ сійӧ, Маргарита Фёдоровнаыд, гашкӧ, кутшӧмкӧ ыджыд морт, а ме ставнам бусӧсь, быттьӧ сӧтана».
Коскӧдз мыссьӧм бӧрын Сергей чышкис кичышкӧдӧн кӧдзыд тушасӧ да пасьталіс сӧстӧм вылыс дӧрӧм.
Тайӧ вӧлі еджыд полотноысь сылӧн радейтана дӧрӧм, кодӧс вурлісны войнаӧдз на горскӧй бешмет модаӧн: чукыль-мукыльӧн стрӧчитӧм сувтса воротника, сос помъясас паськыд обшлагъяс, анькытш гырся гӧгрӧс кизьяса, кодъясӧс вурлӧма ӧта-мӧд бердас тшӧкасяньыс дзик коскӧдзыс, — ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ вӧлі казачӧй дӧрӧм, и армейскӧй бриджилы, кодӧс новліс Сергей, — бурджыкӧс корсьны оз и позь...
Дӧрӧмыс кӧть и вӧлі лӧсьыд, но сэні эз ӧшавны ни «Зарни Кодзув» медаль, ни орденскӧй ленточкаяс.
Кор сійӧ сыналіс кӧтасьӧм чубсӧ да мӧдіс гартны бусӧссьӧм важ гимнастёркасӧ, а ачыс думайтіс, кыдз эськӧ аддзыны колана конторасӧ, сэки дежурка ӧшиньӧд кыліс нывлӧн гора гӧлӧсыс: «Бронь улысь сетны витӧдӧс?!
Пуктыны дзоридзьяс?
И дзоридзьяс лоӧны, и занавескаяс ӧшӧдалам!
Ставыс, ставыс лоӧ!..»
Сергей нюммуніс дзоридзьяс да занавескаяс кылӧм бӧрын.
«А тайӧ, пӧжалуй бурджык лоӧ - узьны бур номерын, да ещӧ пружиннӧй крӧвать вылын», думыштіс сійӧ.
Та бӧрти еджыд нагруника ныв, и сылы тӧдтӧм Маргарита Фёдоровна, и весиг дворникыс, коді мый йылысь кӧ юасис Дорофейлысь, кажитчисны Сергейлы вывті вежлив да бур йӧзӧн.
И Сергей вӧлі рад, кор дежурнӧй бара котӧрӧн воис сы дінӧ, шӧйӧвошӧм синмӧн югъялігтыр.
— Дона тӧварыш! — шуис сійӧ лӧсьыдик гӧлӧсӧн. — Дона тӧварыш, Маргарита Фёдоровна и ме корам тіянӧс... корам тіянӧс...
Сэки сійӧ джӧмдіс, мича кельыдлӧз синъясыс паськалісны да зумыштчисны.
Сергей казяліс тайӧ виччысьтӧм да страннӧй вежсьӧмсӧ ныв чужӧм вылысь.
— А кӧні звездочка?
— Пӧ-пӧръясьысь... — синва пырыс сӧдзӧдіс сійӧ. — Абу миян номерыс!
И муніс.
Сергей дыр видзӧдіс сылы бӧрсяньыс.
— Интереснӧ! — шуис сійӧ.
Да, зэв интереснӧ! — нӧшта ӧтчыд шуис сійӧ да мӧдӧдчис корсьны контора...
Лыддьысьысьлы ӧні ковмас висьтавны водзвыв: сійӧ конторасӧ, кытчӧ муніс миян герой, ми огӧ кутӧ шуны тыр нимнас, а шуам сідз: Н-скӧй контора.
Тадзи лоӧ быть вӧчны кык помка вӧсна.
Первой помкаыс сыын, мый контора нимсӧ звукъяс неудачнӧя сочетайтчӧмысь вывті сьӧкыд шунысӧ.
Мӧд помкаыс общественнӧй характера.
Делӧыс сыын, мый Машук гӧра пӧкатын сулалысь ичӧтик карын, сідз шуны, лермонтовскӧй местаясын, удобнӧя тӧрӧдчӧмаӧсь уна контора: тагйӧн гартчӧм беседкаа да садъя быд особнякын — быдлаын контора, найӧ заготовляйтӧны да сбывайтӧны быдпӧлӧс сырьё, стрӧительнӧй материал, йӧв, вурун, кольк, вый, кучик — ӧти кывйӧн кӧ, ставсӧ, мый позьӧ заготовитны да сбывайтны.
Сьӧкыд шуны, вӧліны-ӧ талы помканас сернӧй источникъяс, либӧ горнӧй климат, либӧ ещӧ кутшӧмкӧ природнӧй фактор, сӧмын Машук гӧра горулын вӧлі уна краевӧй да межкраевӧй, союзнӧй да межсоюзнӧй контора: и ми кӧ индім на пӧвстысь ӧти вылӧ да шуим, мый миян герой пырис именнӧ сійӧ контораӧ, став мукӧдсӧ ордйӧмӧн, миянӧс мыжалісны эськӧ нечестностьын.
Кутшӧмкӧ почтеннӧй управляющӧй, коді олӧ тайӧ карас во кызь да кодтӧг оз прӧйдит ни ӧти важнӧй сӧвещанньӧ горисполком председатель ордын, законнӧ вермис шуны: «А мыйла Сӧвет Союзса Герой муніс Терентий Игнатьевич контораӧ?
А мыйла эз ме ордӧ?
Менам учреждение йылысь ӧмӧй оз туй гижны повестьын?
Менам эм, мый йылысь гижны да мый петкӧдлыны, а Терентий Игнатьевичлӧн, веськыда кӧ шуны, квартальнӧй планыс некор оз выполняйтчыв, да и самӧй контораас абу некутшӧм порядок.
Терентий Игнатьевич дорын — та йылысь ставӧн тӧдӧны - оз колананог уважайтны сы дорӧ волысьясӧс, жалобаяс маринуйтчӧны, да и кабинетас абу ни ӧти прамӧйджык диван ни ковёр.
А менам контораӧй часӧвӧй механизм моз уджалӧ!..»
И мӧдӧдчасны управляющӧйяс да директоръяс ошкыны асьнысӧ да ассьыныс учреждениеяссӧ...
А кодлы тайӧ интереснӧ кывзыны?..
Сы вӧсна ми лучше ог нин мӧдӧ шуны конторасӧ стӧч нимнас, а шуам: Сергей муніс корсьны Н-скӧй контора.
Сергейлы эз дыр ковмы корсьны Н-скӧй конторатӧ.
Улича вылӧ петӧм бӧрын сійӧ юаліс мороженӧй вузалысьлысь, кӧні сэтшӧмтӧ контора; и сійӧ индіс кинас вель лӧсьыд кык судтаа керка вылӧ, кодӧс быд боксянь сайӧдӧ вӧлі пашкыра сад.
Улі судтаса восьтӧм ӧшиньясӧд пырисны уввожъясыс, и жыръясын асывсянь да рытӧдз вӧлі ыркыд.
Приёмнӧяс, кытчӧ пырис Сергей, вӧлі ыркыд жӧ, ӧшиньясӧ видзӧдіс нюдзвиж сад, коді сайӧдіс сэтшӧм надежнӧя, мый ни ӧти югӧр эз вермы пырны тайӧ быд боксянь бур жырйӧ.
Пызан сайын пукаліс нежнӧй сиреневӧй рӧма платтьӧа представительнӧй нывбаба, том на и, кыдз удитіс казявны Сергей, лӧсьыдиник.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі думыштчӧма, синъясыс и стрӧгӧсь да весиг неуна гажтӧминикӧсь.
Пырӧм морт вылӧ сійӧ видзӧдліс сэтшӧм кӧдзыда, веськодя, быттьӧ сы водзын сулаліс эз ловъя морт, а сӧмын ӧти вуджӧрыс...
«Кажитчӧ, меным везитіс, — мӧвпыштіс Сергей. — Вед тайӧ жӧ пукалӧ пызан саяс оз кодкӧ, кыдз ачыса управляющӧй...»
— Тӧвариш, — полігтырйи заводитіс Сергей, — позьӧ шыасьлыны тіян дорӧ?
Тӧданныд-ӧ, ме вои...
— Демобилизуйтӧм? — торкис суров нывбаба аслас юалӧмнас.
— Да...
Сӧмын менам...
— Нинӧм ог вермӧ, — решительнӧя шуис сійӧ. — Мебель вӧчӧны сӧмын Нальчикын.
Тіянӧс кӧ интересуйтӧ шифоньер либӧ диван, то верманныд мунны Нальчикӧ.
Тані складын эмӧсь сӧмын табуреткаяс...
Первой кварталын ми ӧттор-мӧдтор получитлім Ленинградысь, но ӧні жӧ тіянлы абу первой квартал?
— Да, абу первой...
Но меным мебельыд оз ков.
Мем колӧ стрӧитчан вӧр.
Тӧданныд-ӧ, мыйын делӧыс...
Ме висьтала тіянлы...
— А! Индивидуальнӧй стрӧитчысь? — Мед эськӧ пыр и висьталінныд!
Со мый.
Ті миян абу ӧтнад.
Уна фронтовикъяс стрӧитчӧны.
Гижӧй заявление, кытчӧ кутанныд стрӧитчыны, ыджыд-ӧ лоӧ керканыд, кымын ӧшиня, уна-ӧ ставыс сувтас, мыйта ковмас вӧр да кутшӧмджык...
— Да абу сыын делӧыс...
— Кор воас ӧчередь, сэки видзӧдлам!
Сергей сьӧлӧмсяньыс кутіс доказывайтны, мый Нальчикӧ нинӧмла сылы муннысӧ, мый аслыс керка сійӧ оз кӧсйы стрӧитны, а мый сёрниыс мунӧ дас квайт вагон вӧр йылысь, медым стрӧитны электростанция, рӧдильнӧй дом, мӧс картаяс, клуб, изба-читальняяс.
Сергей лыддьӧдліс став объектъяссӧ, мый индӧма стрӧитны план кузя, и зэв бура висьталіс, кутшӧм лоӧ Усть-Невинка водзӧ вылӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс станицаса вит вося планлӧн.
Суров нывбаба неуна долыдмис, сылы, тыдалӧ, кажитчис тайӧ сьӧд синкыма том мортлӧн волнуйтчӧмыс — сэтшӧм прӧстӧйтор, кыдзи строительство, йылысь висьталігӧн волнуйтчӧмыс.
И нывбаба ас пайсьыс кутіс юасьны Сергейлысь сы йылысь, лӧсьыд-ӧ Усть-Невинкаын, эмӧсь-ӧ тайӧ станицаын садъяс, базар, дона-ӧ сливочнӧй вый да кубаньса салӧ...
Сергей думыштіс, мый тайӧс ставсӧ нывбаба юасьӧ сӧмын делӧвӧй сёрни заводитӧм водзвылын, и сійӧ подробнӧя висьталіс садъяс йылысь, базар йылысь да базарвывса донъяс йылысь.
Суров нывбаба, кыдзи кажитчис Сергейлы, дӧвӧлен лои сы висьталӧмысь, но эз кут видлавны планъяс, а босьтіс стӧканысь роза да дукыштіс сійӧс аслас лӧсьыдиник, неуна пудритӧм нырӧн.
— Дас квайт вагон... — косіника шуис нывбаба.
— Да, да...
Эсканныд, этшаджык некыдз оз позь!
Ми та йылысь уна пӧв сёрнитлім.
Со видзӧдлӧй: и сійӧс колӧ лэптыны, и тайӧс колӧ лэптыны...
— Та йылысь ме нинӧм ог тӧд...
— А код нӧ тӧдӧ?
— Кыдз - коді?..
Некодлы ӧмӧй тӧдны?
Та вылӧ эм начальник...
Сергей чувтіс и, нывбаба вылӧ шензьӧмӧн видзӧдӧмӧн, невӧляысь паськӧдіс каяссӧ.
— Ті... ті абу начальник?
— Вот тай! — тані сійӧ кутіс серавны гора, пӧшти эзысь серамӧн. — Ме ӧмӧй похож?
Сергейлы эз вӧв серамӧдз.
— Зэв, — скӧра шуис сійӧ.
— Аттьӧ комплиментысь, — сераліс сійӧ. — Ме ӧд сӧмын секретарь-машинистка.
— Сідзкӧ, мыйла став тайӧ сёрниыс да юасьӧмъясыс?
Ӧд ті весиг интересуйтчинныд Усть-Невинкаӧн.
— Но и мый сэтшӧмыс?
Мем быть колӧ ставсӧ тӧдны.
Мем колӧ...
Сергей эз кӧсйы кывзыны, мый именнӧ сылы колӧ, коса прӧщайтчис да петіс вилла кодь керкаысь.
Пыран ӧдзӧсӧ ӧшӧдӧм табличка вылысь сійӧ лыддис, мый начальникыс принимайтӧ чассянь кыкӧдз, а вӧлі нёль час да джын нин...
«Интереснӧ!» — шуис Сергей миянлы тӧдса нин кыв.
14 ГЛАВА
Сергей эз тӧд, кытчӧ сылы мунны да кыдзи колльӧдны рытсӧ, да пырис карса паркӧ.
Тайӧ вӧлі нинӧмӧн торъявтӧм парк гожся кинотеатра да йӧктан площадкаа, кӧні пукалісны нин ыргӧн трубаясӧн боеч-музыкантъяс, виччысисны ассьыныс капельмейстерсӧ, челядь городока, качайяса да гӧркияса, «ывла вылын» ресторана.
Кыдз гижӧма вывеска вылас, вӧліны ваӧн да мороженӧйӧн вузасян киоскъяс...
Шӧнді лэччис джуджыд пуяс сайӧ, кодъяс веськыд радӧн сулалісны Подкумок пӧлӧн.
Паркын вӧлі ыркыдкодь нин, кутшӧм овлӧ рытын, но сэні некод на эз вӧв, и Сергей кӧсйис нин бӧр петны, но друг аддзис пӧрысь дуб да сувтіс.
Пуас вӧлі тувъялӧма пӧвтор, кытчӧ гижӧма: «Геройяслӧн аллея».
Тайӧ интереснӧ лои Сергейлы.
Аллея бокъясын, джуджыд щитъяс вылын, вӧліны портретъяс.
«Интереснӧ, — думыштіс Сергей. — Геройяслӧн аллея!»
Сылӧн чужӧм вылас дзоридзаліс нюм, и сійӧ думыштіс: «Гашкӧ, тайӧ аллеясьыс аддзыла и ассьым портретӧс?
А мыйла эськӧ и не аддзыны?..
Сӧмын портретъяс вылын ме пета век кутшӧмкӧ зумыш, букыштчӧм синкымъясӧн, дзик быттьӧ тутъюр варыш».
Сійӧ вӧлі уверен, мый сылӧн портретыс сулалӧ оз кӧ коймӧд местаын аллея водзсяньыс, то витӧдын, а оз кӧ витӧдын, то сизимӧдын, а гашкӧ, и медводдзаын мӧдар помсяньыс, - збыльвылас, кутшӧм разница.
Тайӧ мӧвпъясӧн Сергей и матыстчис генерал-лейтенант Козлов портрет дорӧ, коді сулаліс ыджыд щит вылын аллеяӧ пыранінын.
Том, статя, параднӧй формаа да орденъяса, генерал видзӧдліс Сергей вылӧ сійӧ торъя видзӧдласӧн, кодӧн векджык видзӧдлывлӧ дивизияса командир бойын зэв сюсь офицер вылӧ.
Генераллӧн синъясыс вӧліны быттьӧ ловъяӧсь, и Сергейлы кажитчис, мый вот-вот лэччас полотно вывсьыс тайӧ паськыд пельпомъяса, вылӧ лэптӧм юра генералыс, зёлькнитас шпорыяснас да, сы дорӧ матыстчӧм бӧрын, шуас: «А!
Сергей Тутаринов!
Со ми кӧн аддзысим!
Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита, зэв бура помнита — воюйтін тэ бура!
А ӧні мый вӧчлывлан?
Погонъястӧ пӧрччӧмыд нин...
Стрӧитчан?
Молодеч, Тутаринов!
Тайӧс ме ошка...
Да, шудаӧсь миян пӧвстысь найӧ, кодъяслы удайтчис не сӧмын воюйтны, но и стрӧитны война бӧрын.
Сӧмын тэ сьӧлӧмсяньыд босьтчы удж бердӧ.
Помнитан, кыдзи ми мунім Берлин вылӧ?
Шойччывтӧг!..»
Сергей нӧшта ӧтчыд видзӧдліс генерал вылӧ да матыстчис мӧд щит дорӧ.
Тані вӧліны портретъяс подполковник Акопьянцлӧн да гвардии майор Потапенколӧн.
Кыкнан офицерыс стрӧга видзӧдісны Сергей вылӧ да нинӧм эз шуны.
«Звание ыдждалун серти сулалӧны, — думыштіс Сергей. — Сідзкӧ, ме ачымӧс аддза не матысьджык витӧд щит дорсьыс».
Старшӧй офицеръяс бӧрын сулалісны: гвардии капитан Грабчук да гвардии капитан саридзвывса лётчик Бунимович.
Сэсся вӧліны старшӧй лейтенантъяс Карпов, Терновой, Люткевич, Нежнов.
Сергей быдӧн дорӧ сувтыштавліс, видзӧдаліс тӧдтӧм чужӧмъяссӧ.
Ӧтилысь думсьыс юаліс: «Но кыдзи, другӧ, воюйтін?», мӧдлы шуліс: «А ме, аддзан, пӧрччи нин погонъясӧс», коймӧдлы сӧмын меліа нюммунліс да мунліс водзӧ.
Регыд сійӧ воис младшӧй лейтенантъяс дорӧ.
Квайтӧд щит вылысь аддзис тӧдса гӧгрӧс чужӧм, польдчӧм банбокаӧс, сералысь синъясӧс.
Кор жӧ лыддис «Гвардии младшӧй лейтенант Шатило К. Д.» да погонъяс вывсьыс аддзис танкӧвӧй войскаяслысь эмблема, сійӧ муртса эз заводит йӧктыны радысла.
— Кодӧс ме аддза! — горӧдіс сійӧ сэтшӧм гораа, мый сы вылӧ кутіс видзӧдны старик-садовник, коді киськалӧ вӧлі клумбаясысь дзоридзьяс.- Ким!
Тэ-ӧ тайӧ?
Со тэнӧ кыдзи серпасалӧма художник!
Али тэ збыльысь лоин татшӧм гӧгрӧсіник ӧгурчикӧн?
Другӧ, кӧні тэ ӧні?
Германияын?
Век на гусеницаяс вылын ветлӧдлан?
А гашкӧ, академияӧ нин пырин?
А? Тэ сэтшӧм — тэ быдтор верман...
А менӧ гортӧ кыскис, станицаӧ.
А тані, тэ кӧ эськӧн тӧдін, сы мында удж!...
Тадз, аслас друг портрет водзын сулалігӧн, кодкӧд служитліс ӧти танкӧвӧй ротаын, Сергей сёрнитіс сыкӧд, быттьӧ ловъякӧд, юасис, висьтавліс ас йывсьыс, и кажитчӧ, другъяс пыр жӧ кутчысясны, мӧдасны помтӧг сёрнитны, асылӧдзыс...
Но Шатило кывзіс другыслысь да чӧв оліс, и сӧмын гырысь синъясыс сералісны: «А мый нӧ, пыра и академияӧ».
Сергей, дерт, эз и сомневайтчы та кузя, — сійӧ бура тӧдіс ассьыс фронтӧвӧй другсӧ...
Ӧні жӧ Сергейӧс интересуйтіс мӧд юалӧм: коді жӧ Геройяс пӧвстысь сулалӧ Шатилокӧд параын?
Щитсӧ вӧлі вӧчӧма сідз, мый портретыс вӧлі мӧдар бокас, и Сергей мыйлакӧ эскис, мый щитлысь мӧд джынсӧ мичмӧдӧ портретыс оз кодкӧ мӧдлӧн, а Сергей Тутариновлӧн.
«Вот тайӧ бур! — думыштіс сійӧ. — Кык фронтӧвӧй друг сулалӧны аллеяын орччӧн...
Сережка Тутаринов и Ким Шатило — кык танкист!
Да, бур!»
Сергей видзӧдліс щит мӧдар бокас и шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Сы вылӧ видзӧдіс нывлӧн кодь чужӧма косіник зон...
— Со кыдз! — шуис Сергей. — Тайӧ, дерт, абу ме...
Сылы лои неуна гажтӧм, а мый вӧсна, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Абу, сійӧтӧ, дерт, тӧдіс, да сӧвестнӧ вӧлі аслыс сознайтчыны таын.
Сергей лыддис щит вылысь: «Гвардиялӧн младший лейтенант Величко».
Неуна сулалыштӧм бӧрын, сійӧ шуис: «Ну, а тэ, Величко, кӧн ӧні и мый вӧчлывлан? — и мӧдӧдчис водзлань.
Медбӧръя щит вылысь сійӧ лыддис: «Гвардияса сержант Данильянц».
Гвардин сержантлы Сергей нинӧм эз шу да мӧдӧдчис петанінӧ.
Уличті восьлалігӧн, Сергей кутіс думайтны сы йылысь, мый висьталас аски управляющӧйлы, мый могӧн сійӧ воис, кутшӧм подробнӧя висьталас сылы Усть-Невинкалысь вит вося плансӧ и медбӧрти получитас наряд стрӧительнӧй вӧр вылӧ...
Сійӧ тырвыйӧ эскис: сулалӧ сӧмын сылы подробнӧя висьтавны, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун кутӧ Усть-Невинка станицалы вит вося планыс, кыдзи медся чорыд сьӧлӧма морт, любӧй бюрократ гӧгӧрвоас сійӧс, и став сылӧн корӧмыс лоас пӧртӧма олӧмӧ кокньыда да прӧстӧя.
Тайӧ мӧвпъяссьыс Сергей гажмис да кӧсйӧ нин вӧлі мунны дзоридзаинӧ, Пӧсь Гӧраӧ, но друг кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Вӧлі сёр нин.
Важӧн пуксис рыт, и кар весьтын ӧзйисны бияс.
Ресторанӧ Сергейлы эз вӧв окота мунны.
Тачанкаын сылӧн куйліс туй вылӧ босьтӧм мешӧк, а сійӧ мешӧкын мыйыс сӧмын эз вӧв: и зэв ыджыд, пож пасьта, нянь тупӧсь, и килограмм куима салӧ кусӧк, и десятка мӧд кольк, и плашкаын жаритӧм петук, прамӧй дзодзӧг ыджда, и веж лук китыр, и свежӧй ӧгурцы, и ещӧ быдсяматорйыс, кодӧс Ниловна, пи вӧснаыс ёна тӧждысьӧмла, вевъялӧма сӧвтны мешӧкӧ дзик чукйӧныс...
Пуксис вой, гӧгӧр ставыс вӧйи пемыд пӧвстӧ.
Машук гӧра эз нин кажитчы шатёрӧн, а вӧлі гӧгрӧс стен кодь, и Сергейлы кажитчис, мый дзик та вӧсна енэжыс Пятигорскын вӧлі тӧдчымӧн пемыдджык и кодзулыс сэні вӧлі унджык мукӧд лунвывса каръяс весьтын дорысь...
Дом колхозника ӧградаын вӧлі югыд.
Сергей матыстчис тачанка дорас.
Вӧвъяс сулалісны сэн жӧ да дышпырысь шурскисны турун, но Дорофей на дорын эз вӧв.
Нӧшта ёнджыка мӧдіс дивуйтчыны Сергей, кодыр сійӧ эз аддзы тачанкасьыс и сёян тыра мешӧксӧ.
«Тешкодь, — думыштіс сійӧ. — Ни Дорофей, ни салӧ мешӧк...
Эновтӧма вӧвъяссӧ и сийӧс-заводсӧ.
Кытчӧ нӧ сійӧ воши?»
Сергей кӧсйӧ вӧлі мунны дежурнӧй дорӧ, медым тӧдмавны, оз-ӧ сійӧ тӧд, кытчӧ муніс Дорофей, кыдз мӧд судтаса ӧшиньсянь кыліс гӧлӧс:
— Дядя Сергей, ме тані!
— Да кыдз тэ сэтчӧ веськалін? — юаліс Сергей, кодыр аддзис югдӧдӧм ӧшинь пыр Дорофейлысь пашкыр юрсӧ.
— И сёян тыра мешӧкыд ме дорын!
Локтӧй татчӧ!
Сергей пырис электричествоӧн югдӧдӧм сӧстӧм да лӧсьыдик жырйӧ.
Ӧшинь дорас сулаліс кык крӧвать, пызан вылас — кувшинын дзоридзьяс.
— Кор ті мунінныд, а ме босьталі вӧвъяс вылысь сийӧсъяссӧ, — заводитіс Дорофей, — ме дорӧ пуксис эсійӧ еджыд нагруника нылыс.
«Тайӧ, — шуӧ, — кодӧс тэ вайин, збыльысь Сӧвет Союзса Герой, али меным сӧмын кажитчис?» — «Кыдз жӧ, — шуа, — сэтшӧмтор тіянлы вермис кажитчыны?
Ӧд тайӧс ставыс тӧдӧны!»
И давай ме сылы тіян йылысь висьтавны...
Та бӧрын сійӧ зэв рад лои да шуӧ: «Дорофей, мунам мекӧд!»
Первойсӧ ме весиг неуна повзьышті.
«Коді сійӧс тӧдӧ — мӧвпала, — кытчӧ сійӧ менӧ корӧ...»
А сійӧ вайӧдіс менӧ тайӧ жырас да шуӧ: «Со тіянлы, Дорофей, жыр, кык крӧвать — честь-честью, узьмӧдчӧй, кыдз гортаныд».
Узьӧмысь ме ӧткажитчи, сы вӧсна мый менам вӧвъяс, а сійӧ шуӧ: пукав тані да виччысь, кытчӧдз сійӧ оз лок...
Со ме и пукала.
А мешӧксӧ пырті татчӧ, мед эз вош, а то дворысь ме аддзылі шӧйтысь понмӧс...
— Мый нӧ, жыр лӧсьыд! — пызан дорӧ пуксигӧн шуис Сергей. — Сӧмын абу бур, Дорофей, кор сідзи видзӧдӧны морт вылӧ.
Вот воин кӧ эськӧ тэ ӧтнад, метӧг, тэныд эськӧ эз и сетны тайӧ жырсӧ.
— И правильнӧ!
Тіянлы колӧ уважение.
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво.
Пыдди пуктӧмӧн колӧ относитчыны став дорӧ, коді сувтӧ тайӧ керкаас.
Но, разь мешӧксӧ.
Этшаник нуръясьыштам — да и бок вылӧ.
Со и тэныд крӧвать.
Узьлін коркӧ гостиницаын?
Эн?
Но, ӧні узьыштан...
— Кыв шутӧг, лӧсьыд, — сӧгласитчис Дорофей. — Но ме век жӧ пета вӧвъяс дорӧ...
А рытйысьнытӧ позяс!
Кор помасис ужин, Сергей юаліс:
— Дорофей, но, карыс кутшӧмджык?
Кажитчӧ тэныд?
Дорофей идраліс пызансӧ.
— Тайӧ ті менсьым юаланныд?
— Да.
— Сідз шуны, карыс ничево, овны позьӧ, а сӧмын меным ньӧти оз кажитчы.
— Мыйла?
— Абу бур...
Некысь турун ытшкыштны...
Гӧгӧр куш из: аски мыйӧн вӧвъясӧс кута вердны, ог тӧд.
— Да, помкаыс важнӧй, — сӧгласитчис Сергей. — А тэ ветлы Машук сайӧ.
Сэн туруныс уна.
— А позьӧ сэтчӧ ветлынысӧ?
Сергей довкнитіс юрнас.
Дорофей идраліс пызансӧ да петіс вӧвъяс дорас.
Сергей пӧрччысис да водіс вольпасьӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис мудзӧм став вир-яйын.
Вольпась вӧлі и сӧстӧм, и ыркыд.
Синсӧ кунигӧн, Сергей бара мӧвпыштіс, мый йӧзыс тайӧ колхозник Керкаас и збыль зэв бурӧсь, торйӧн тайӧ дежурнӧй, сэтшӧ бур ныв...
Час сизимын асывнас сійӧс садьмӧдіс Дорофей.
Сійӧ воис висьтавны, мый мӧдӧдчӧ Машук сайӧ турун ытшкыны, но оз тӧд туйсӧ.
Узьсис сылӧн бура, и руыс сылӧн вӧлі вывті кыпыд.
Мыссис да мӧдіс пасьтасьны.
Дорофей сулаліс сэн жӧ да сюся видзӧдіс, кыдзи Сергей сутшйӧдліс морӧсас «Зарни Кодзув» да орденскӧй ленточкаяс.
— Мыйла нӧ ті орденъястӧ онӧ ӧшлӧй? — юаліс сійӧ. — Тайӧ полоскаясыс абу сэтшӧм мичаӧсь...
А кор ті ӧшӧданныд орденъяс да медальяс, то и ті наӧн мичаджыкӧсь, и кыдзкӧ весиг зэв синмӧ шыбитчана.
— Шуан, мичаджык и зэв синмӧ шыбитчана? — нюммунӧмӧн юаліс Сергей. — Пӧжалуй, тэ, Дорофей, прав.
Ӧшӧда жӧ вай орденъясӧс.
А но, вайлы чемодансӧ!
Дорофей кыскис крӧвать увсьыс чемодансӧ, и ачыс дӧвӧльнӧй, мый сылӧн сӧветыс эз прӧста ло, петіс вӧв доддявны.
Сергей ӧшӧдіс веськыд и шуйга морӧсас сизим орден да ӧкмыс медаль и петіс коридорӧ.
Сэні сійӧ паныдасис еджыд нагруника нывкӧд, банйӧма, шӧйӧвошӧм.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый петкӧдліс тайӧ здукӧ сылӧн чужӧмыс — повзьӧм, радлӧм али шензьӧм...
Сергей матыстчис сы дінӧ, сиис сылы бур асыв да аттьӧаліс номерсьыс.
Ныв дзикӧдз шӧйӧвоши да эз тӧд, мый шуны...
— Ой, кутшӧм жӧ ті обманщик! — надзӧн шуис сійӧ, Сергей вылӧ видзӧдлыны полӧмӧн.
— Шуанныд, ме обманщик? — юаліс Сергей. — А мем кажитчӧ, мый буретш ті обманщица...
Мыйся порядокъяс тіян Дом колхозникаын?
Меным тіян ставыс эм: и зэв бур номер, и сӧстӧминик вольпась, и занавескаяс, и весиг дзоридзьяс, а мукӧдъяслы нинӧм татшӧмыс абу.
Тайӧ ӧмӧй справедливӧ?
Вот воис эськӧ тіян ордӧ колхозник, а ті эськӧ тшӧктінныд узьны сійӧс дворын, а лэдзинныд кӧ нин койка вылӧ, то не сэтшӧм вылӧ, кутшӧмын ме узи...
Эк тэ, обманщица!
Нывлӧн эз сюр вочакывйыс, да сійӧ ӧдйӧ вежис сёрнилысь темасӧ, юаліс Сергейлысь, видзӧдіс-ӧ сійӧ тӧрыт местнӧй опереттаса спектакль.
Сергей шуис, мый кӧсйӧ видзӧдны талун, но мый оз тӧд театрӧ туйсӧ и абу-ӧ прӧст дежурствоысь сылӧн выль тӧдса.
Сэки тачанкаӧн матыстчис Дорофей...
Сергей муніс сыкӧд Комсомольскӧй поляна вылӧ.
Сэні найӧ ытшкисны турун и регыд мысти воисны бӧр.
Сергей видзӧдліс часі вылӧ да котӧртіс Н-скӧй контораӧ.
Вилла модаа особняксӧ вӧлі ойдӧдӧма шонді югӧръясӧн.
Но сад пӧвстті югӧръясыс эз вермыны писькӧдчыны улі судтаса ыркыд жыръясӧ, кӧні важӧн нин занимайтчисны, кыдзи и быд лун.
Сергей пырис приёмнӧяс.
Сылы тӧдса секретарь-машинистка та пӧрйӧ эз нин вӧв нежнӧй сиреневӧй платтьӧа, а вӧлі не то кофе рӧма, не то пемыд крем рӧма пелькиник костюма.
Сійӧ копыртчӧма небӧг весьтӧ, кытчӧ гижавсьылісны волысь йӧзыс, да видзӧдіс сы вылӧ сэтшӧм внимательнӧя, быттьӧ сы водзын куйліс зэв интереснӧй приключенческӧй жанра роман.
Лӧсьыдика сыналӧм юрсӧ сійӧ эз кыпӧдлы небӧг бердсьыс и эз аддзыв, коді сы водзын сулаліс и, кор пырліс выль морт, сійӧ тӧдмавліс сылысь матыстчӧмсӧ кок шы сертиыс да дженьыдика шулывліс:
— Ті дас ӧтикӧд морт...
Ним, ов, вич?
— Сергей Тимофеевич Тутаринов.
— Кысянь и кутшӧм могӧн?
— Усть-Невинка станицасянь...
Вӧр кузя.
Тыдалӧ, станица нимыс да «вӧр кузя» кывъясыс эз вӧвны сылы нинӧмӧн тӧдчытӧм кывъясӧн.
Сійӧ пыр жӧ дугдіс гижны да видзӧдліс воысь морт вылӧ - видзӧдліс и чеччис, эз вештыв синъяссӧ Сергей вылысь...
Тайӧ немӧй сценаыс кӧть кыссис сӧмын некымын секунда чӧж, но зато сійӧ вӧлі сэтшӧм вына, сэні сэтшӧма тыдовтчисны душевнӧй чувствояс да волнуйтчӧм, мый тайӧ сцена йывсьыс гижны авторлы абу вын сертиыс...
— Ті, кажитчӧ, и тӧрыт волінныд?
— Да...
Сійӧ гӧрдӧдіс и кӧть эз ёна, но сідз, мый сылӧн сьӧлӧм майшасьӧмыс тырмымӧн тӧдчис.
— Ті ӧчередьын абу дас ӧтикӧд морт, а медводдза.
— Мыйла нӧ медводдза? — юаліс Сергей.
— А сы вӧсна сійӧ и медводдза, мый медводдза...
Сійӧ вайис орчча жырйысь улӧс да тшӧктіс Сергейлы пуксьыны.
Сергей неокотапырысь сӧгласитчис чӧв пуксис улӧс вылӧ.
Некымын кад мысти приёмнӧй пыр, некод вылӧ видзӧдтӧг, кабинетас прӧйдитіс портфеля солиднӧй мужичӧй, а секретарь-машинистка дзик пыр жӧ сы бӧрся тэрмасьӧмӧн нуӧдіс кабинетас и миянлысь геройнымӧс...
Сергей сувтіс пемыд лакӧн краситӧм пызан дорӧ да кӧсйытӧг сылӧн видзӧдлыссис бронзӧвӧй чернильнӧй прибор вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма мыр модаӧн, кутшӧмъяс кольлӧны вӧр кералӧм бӧрын.
Пызан сайын пукаліс управляющӧй — олӧма морт нин, джуджыд кӧсичаяса да дзормыны заводитчыштӧм, шыльыда сыналӧм юрсиа.
— Кора, пуксьӧй, — шуис сійӧ лӧсьыдик гӧлӧсӧн, Сергей вылӧ меліа видзӧдіг. — Ме кывза тіянӧс.
Сергей пуксис да мӧдіс висьтавлыны, коді сійӧ, кытысь и кутшӧм могӧн воис.
Управляющӧй, вына кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн кывзіс шы ни тӧв, сӧмын шочиника шулывліс кутшӧмкӧ отвлечённӧй замечание, татшӧм ногаӧс: «Сідз, сідз...
Интереснӧ...
А!
Со кыдзи сійӧ!»
Кодыр жӧ Сергей лыддьӧдліс строительство кузя став объектъяссӧ да висьталіс, уна-ӧ ковмас вӧр, управляющӧй сувтіс да недыр кывзыштіс сувтсӧн, шы ни тӧв, сэсся кутіс пӧкаживайтны кабинеттіыс.
— Помалінныд? — юаліс сійӧ, кодыр Сергей ланьтіс.
— Да...
Но ме висьталі сӧмын дженьыдика.
— Гӧгӧрвоа!
Да, со мый ме тіянлы шуа. — Сійӧ эз пуксьы пызан сайӧ, а век на ветлӧдліс кабинеттіыс. — Со мый тіянлы шуа, дона ёрт: кӧть и дженьыдика, но ті висьталінныд ассьыныд мӧвптӧ правильнӧ да зэв бура, весиг не сэтшӧм гашкӧ бура, а прӧстӧ мичаа!
Ме эськӧ шуи, зэв мичаа!
Висьталінныд ті волнуйтчӧмӧн, и тайӧ менӧ ёна радуйтіс...
Сергей кокнипырысь ышловзис да думыштіс: «Радуйтчӧ!
Сідзкӧ, отсалас...
Тӧдчӧ, морт гӧгӧрвоӧ...»
— Кыдз ті ӧтилаын шуинныд: «Колхознӧй станицаса войнабӧрвывса стрӧительстволӧн величественнӧй панорама...»
Тайӧ местаыс меным зэв ёна кажитчис...
И мый торъя лӧсьыд вӧлі и кывны и сознавайтны, дак сійӧ, мый вот татшӧм смел, — да, да!
Ме ог пов тайӧ кывйысь! - сійӧ энергичнӧя ӧвтыштіс кинас, — именнӧ смел заводитчӧмыс петӧ оз кутшӧмкӧ канцелярияяс пытшкӧссянь, а тӧрытъя фронтовикъяссянь!
И вот, кор ме кывзі тіянлысь, юрӧ немкӧсйытӧг воис мӧвп: «Мыйла ми сэтшӧм омӧля популяризуйтам вӧвлӧм фронтовикъяслысь трудӧвӧй опытсӧ?
Мыйла миян печатьын абуӧсь висьтъяс сы йылысь, кыдзи тӧрытъя воинъяс лоины активнӧй стрӧитысьясӧн?»
Мукӧддырйи лыддян миян карса газетысь передовица, кӧні гижсьӧ демобилизованнӧй ёртъяс йылысь, кыдзи найӧ участвуйтӧны мирнӧй строительствоын, — и мый жӧ аддзан тайӧ передовицасьыс?
Куш рассуждениеяс, а этша интереснӧй фактыс.
А ӧд со сійӧ, ловъя факт, сулалӧ ме водзын — да ещӧ кутшӧм факт!
Образнӧя кӧ шуны, фронтса Герой лои созидательӧн!
Вот кӧні куйлӧ диалектикалӧн законыс!
Фронтовик воис гортас, и сійӧ водзмӧстчӧм серти лӧсьӧдсьӧ станицалӧн вит вося план.
Казачьей станицалӧн эм аслас вит вося план!
Да тан кӧ тайӧ факт вылас видзӧдлыны политика боксянь да вӧчны колана вывод...
«Мыйкӧ тайӧ рассуждениеясыс меным оз кажитчыны, — думыштіс Сергей, терпеливӧя управляющӧйлысь кывзігӧн. — Но и сёрнитіс мед эськӧ конкретнӧ, делӧ кузяыс...
Колӧ дас квайт вагон вӧр — вот та йылысь и колӧ сёрнитнысӧ...»
Сергейлы эз вӧв сьӧкыд пыр жӧ гӧгӧрвоны, мый Н-скӧй контораса управляющӧй вӧлі варов морт, коді радейтліс сы дорӧ воӧм йӧзкӧд нуӧдны не здукся сёрни, кыдзи вӧчӧны мукӧд, а, сідз шуны, радейтліс сёрнитны кузя.
Аслас сям сертиыс сійӧ вӧлі сэтшӧм хозяйственнӧй руководительяс лыдысь, кодъяс лыддьӧны: найӧ кӧ дыр сёрнитӧны на дорӧ воӧм йӧзкӧд да дзик отвлечённӧй темаяс кузя, то самӧй сійӧн петкӧдлӧны, мый оз весьшӧрӧ пукавны татшӧм кывкутана должностьяс местаын.
Сэтшӧмӧн вӧлі и миян управляющӧй.
Сійӧ заводитіс сёрнисӧ фронтовикъясӧс ошкӧмсянь, сэсся вуджис войтыркостса положение йылысь висьталӧмӧ, гарыштліс Черчилльысь медбӧръя выступлениесӧ, казьтыштіс нёль министрлӧн парижскӧй заседание йылысь да весиг эз вунӧд гарыштны Бикини атолл районын нуӧдӧм атомнӧй бомба испытайтӧм йылысь, мый йылысь дженьыдика юӧртсьыліс печатьын.
Сергей кывзіс, кывзіс, а сэсся смелмӧдчис да юаліс:
— А кыдз нӧ век жӧ менам мог кузя?
— Ах, да!..
Тӧданныд-ӧ, ставсӧ тайӧс абу дзик кокни вӧчны...
Но нинӧм, ме отсалатіянлы бур сӧветӧн.
Ветлӧй Ставропольӧ.
Тайӧ жӧ зэв прӧстӧ: пуксян самолётӧ — и нелямын минут мысти Ставропольын...
Да, сэн тіянлысь утвердитасны строительство кузя объектъястӧ, сетасны нарядъяс, и сэки нин милости просим миян ордӧ...
Управляющӧй висьталіс сьӧлӧмсяньыс, и Сергей сылы эскис.
Ӧбиднӧ вӧлі, мый сымда воштӧма кад.
«Кывзыны жӧ колӧ вӧлі меным эсійӧ Емницкийыслысь, - думайтіс Сергей, кабинетсьыс петігӧн. Но, нинӧм, лэбзьывла и Ставропольӧ.
Сэні ме ставсӧ ӧтпырйӧ и вӧча.
Сэн позяс утвердитны строительнӧй объектъяс и станицалысь вит вося плансӧ дзоньнас и получитны нарядъяс...
Луныс вӧлі жар.
Сергей пырис гостиница жырйӧ, кокнипырысь ышловзис да водіс крӧвать вылас.
Сійӧ мӧвпаліс Ставропольӧ мунӧм йылысь да видіс Рубцов-Емницкийсӧ.
«Но, кутшӧм жӧ ме йӧй!
И кывзі жӧ сійӧс... ясность кузя...
Кымын лун воштӧма...»
Пырис Дорофей.
Кыв ни джын сулыштіс крӧвать дорын.
Кызӧктіс.
— Дядя Сергей, — шыасис сійӧ Сергейлы пельпомас инмӧдчыштлӧмӧн, — а сійӧ еджыд водздӧраа нылыс тіянӧс юаліс.
— А! Дорофей, ёртӧй! — чеччигмозыс шуис Сергей. — Немтор, мый сійӧ менӧ юасис...
Вот мый, Дорофей!
Аски тэ мунан гортад.
Нуан Саввалы письмӧ.
— А ті нӧ кыдз?
Татчӧ кольччанныд?
— Ог.
Ме лэба Ставропольӧ.
— А мыйла нӧ тіянлы лэбнысӧ?
Лэбны, ме думысь, страшнӧ.
Лучше мунам тачанкаӧн.
Туйсӧ ме тӧда.
— Ылын!
Дыр кутам мунны, а меным колӧ ӧдйӧ. — Сергей думыштчис. — Аски нуӧдан менӧ аэродромӧдз.
Дасьтысь, мӧдам кыа петігӧн...
А ӧні мун да кор дежурнӧйсӧ.
Колӧ сыкӧд мынтысьны.
Дорофей вӧйпӧмӧнмоз видзӧдліс Сергей вылӧ, но сэсся нинӧм йылысь эз кут юасьны да муніс корны дежурнӧйсӧ.
15 ГЛАВА
Руд поле вылын сулалісны «У-2» типа лэбигкежлӧ дасьӧсь нёль авиалимузин.
Эз коль и дас минут, кыдз Сергей пукаліс самолётын.
Сылы паныд, пилотлы мышнас пуксис еджыд дӧрӧма кыз мужичӧй, пидзӧс вылас куйліс кучик портфель.
Самолёт эз на вевъяв торйӧдчыны мусьыс, а Сергейлӧн пӧпутчикыс пӧлӧстіс нин юрсӧ и чӧскыд унзільӧн кунис синъяссӧ, — тыдалӧ, эз медводдзаысь сылы ковмыв  лэбны тайӧ трассаті...
Борд улас кывтісны кустъяс, турун зорӧдъяс, йирсьысь мӧсъяс, телеграфнӧй столбъяс, - самолёт ньӧжйӧник кыпӧдчис синмӧн аддзытӧм гӧраӧд век вылӧджык и вылӧджык.
Степӧс небыдика югдӧдіс асъя шонді.
Син водзын воссис Кума ю ковтас.
Кума ю уна ног чуклясис виж сёй вадоръясын.
Тайӧ лӧнь степнӧй юыс вӧчалӧ тешкодь крендельяс да петляяс: то визувтӧ ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ, то артмӧдӧ кӧлеса, то бублик, а то, быттьӧкӧ аслыс шензьӧм вылӧ, гижтас зэв ыджыд юалан пас и сӧмын сэк нин петас сикт сайӧ, степӧ...
Кума ковтасын эзысьӧн лӧсталісны виноградникъяс, пемыд пятнаясӧн тыдалісны садъяс, куйлісны сиктъяс, ӧти кузьджык мӧдысь, вылісянь видзӧдігӧн еджыд хатаясыс вӧліны улейяс кодьӧсь...
Сергей видзӧдліс лунвылӧ.
Сэні, дзик матын, турунвиж гӧраяс сайын, кыпӧдчис Кавказ мусюр — абу еджыд, а лӧзов-розӧвӧй.
Сійӧ вӧлі подков модаа; и сы шӧрын шип моз кыпӧдчыліс аслас йывъясын дзирдалысь шапкаяса Эльбрус.
Сергей ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Пятигорск вылӧ.
Гӧра сайсянь сӧмын на писькӧдчӧм шонді югӧръяс ойдӧдісны став увтасінсӧ гӧрд югӧрӧн, и еджыд керкаясыс, керка вевтъясыс, ӧшиньясыс сэтшӧма дзирдалісны, мый ылысяньыс сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кар-ӧ тайӧ, али Машук гӧра горулӧ паськӧдчӧма ӧти стекляннӧй вевт улын зэв ыджыд оранжерея...
Лӧзов тшынӧн моз тубыртчӧм Пятигорьелӧн йывъясыс кажитчисны лямалӧмаӧн.
Бештау аслас сюръясӧн быттьӧ сідзжӧ лажыньтчӧма му бердас.
Сійӧ вочасӧн пемдіс и пемдіс, а сэсся дзикӧдз вошис син улысь...
А водзын куйліс ӧшкамӧшкалӧн кодь гожся рӧмъясын ставропольса степь, рӧмпӧштан моз дзирдалысь тыясӧн да прудъясӧн, и Сергей дыр, быттьӧ кӧлдуйтӧм, видзӧдіс сы увдорын кывтысь шыльыдінӧ, - видзӧдіс, видзӧдіс, а сэсся шуис: «Кутшӧм жӧ тэ паськыд!..»
Простор — и кутшӧм простор! — мунліс горизонтлань...
Гӧгӧр степь и степь...
Кыдз нӧ тэнӧ гижан ӧтпырйӧ, став аслад кӧдзаясӧн, кодъяс воӧмаӧсь нин либӧ воӧны на, став мылькъяснад да рӧчьяснад, садъяснад да вӧръяснад?
Степын, сотысь шонді улын, пуис страда.
Сергейлы кажитчис, мый степыс дзоньнас вӧрӧ.
Сиктъяс да хуторъяс тыртӧммӧмаӧсь да лӧньӧмаӧсь — став ловъяыс вуджӧмаӧсь  станъясӧ да токъяс вылӧ, тракторъяс да комбайнъяс дорӧ.
Муясыс лоисны уна йӧзаӧсь: эстӧн шенасьӧны бордъяснас лобогрейкаяс, наӧ доддялӧма то нёль вӧв, то ён ӧш пара, тыдалӧны седлӧ вылын либӧ ярмо вылын пукалысь ямщикъяс; эстӧн тыдовтчылас ӧти вӧлӧ доддялӧм ящика бедарка, вылісяньыс сійӧ кажитчӧ поз кодьӧн, а сійӧ позъяс пукалӧ тракторнӧй бригадаса бригадир либӧ участковӧй агроном; эЭстӧн степас рӧвнӧй визьӧн мунӧ ӧшъяслӧн обоз; бричкаясас бронза моз сяввидзӧ нянь, и сэні пукалӧны шонді водзын гожъялӧм еджыд юра детинкаяс-возчикъяс; эстӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ тювъялӧны грузовикъяс, лэптӧны сы мында бус, быттьӧ дымӧвӧй завеса, код сайӧ сайӧдчӧмӧн вермас мунны бойӧ дзонь дивизия...
Эк, шоперъяс, шоперъяс, миян нэмса знатнӧй йӧз!
Вот кӧн тіянлы мыйта колӧ позьӧ ворсны тӧвкӧд!
Сынӧдсянь бура тыдалӧ, кыдзи шобді му вывті мунӧны комбайнъяс.
Водзвылас мунысь тракторъяс, быттьӧ степнӧй шомгагъяс, кодъяс кыскӧны ассьыныс ноша...
Соломотряс весьтын кыпалӧ ру кодь еджыд бус; руль бердас тшапа сулалӧ штурвальнӧй...
Быдлаын идза да идза, и сӧмын шочиника ворсыштлӧ шонді водзын дзоридзалысь подсолнух либӧ тыдовтчылас кымӧр вуджӧр моз кукуруза, либӧ коськӧмлӧн сьӧд квадрат, быттьӧ бур ной кусӧк.
А кымын туй тані: и векнияс, и паськыдъяс, ставыс найӧ кысьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Водз тулысын тайӧ вӧліны нинӧмӧн торъявтӧм туйяс, сиктъяс костын тырӧмаӧсь турунӧн да ёгӧн.
Ӧні жӧ на весьтын кыпаліс бус, и найӧ паськалісны, ловзисны, — любӧй туй лои степнӧй трактӧн...
А кутшӧм сиктъяс сулалӧны тайӧ туйяс пӧлӧн!
Нюжӧдчӧмаӧсь найӧ балкаяс дорӧ — йӧзлы шензьӧм вылӧ, любӧй сикт ним — поэзия кусӧк: Нагут, Кынкыз, Курсавка, Суркуль.
Сергей видзӧдӧ рытыввылӧ, ылӧ тайӧ сиктъяс сайӧ, и шензьыны оз вермы: со нӧ, пӧшти орччӧн сылӧн вотчинаыс — еджыд парусъяс моз дӧввидзӧны казачӧй станицаяс: Барсуки, Надзорная, Николаевская...
Барсуки дорті, быттьӧ лезвие, дзирдалӧ Кубань ю...
Да кӧн нӧ, збыльысь, Кубаньлӧн да Ставропольелӧн суйӧрыс?
Абу сэтшӧм суйӧрыс, да, пӧжалуй, и эз вӧв.
Важӧн удобнӧ вӧлі лыддьыны тайӧ границанас кык гӧра — Стрежамент да Недреманнӧй, кодъяс стена моз кыпӧдчӧны Ставропольеӧ Кубаньсянь мунан туй вылын.
Найӧ эз лэдзны уна ваа юӧс ставропольса шыльыдінъяс вылӧ да кыпӧдісны сійӧс Армавирлань.
Ӧні и тайӧ несправедливостьсӧ бырӧдӧма: Кубаньын, Невинномысскаясянь матын, кыпӧдчис Стрежаментысь да Недреманнӧйысь вынаджык стен, кыпӧдчис ва весьтӧ еджыд гранитнӧй плӧтина, а тайӧ плӧтинасянь писькӧдчис просторӧ, степӧ, канал, в прӧйдитіс сійӧ Недреманнӧй гӧра пыр — и Кубань ю писькӧдчис Ставропольеӧ.
Сергей нимкодясис веж видз вылын йирсьысь ыж табунъясӧн, ва дорӧ юны мунысь вӧв табунъясӧн, и эз казявлы, кыдзи горизонтын тыдовтчис мыйкӧ еджыд — нето косьтыны ӧшӧдӧм кузь полотно, нето гӧра йылӧ пуксьӧм дзодзӧг стая...
Кор самолёт лои матынджык, Сергей казяліс, мый тайӧ абу полотно и абу дзодзӧгъяс, а еджыд керкаяс; найӧ пуксьӧмаӧсь уличаяс пӧлӧн, нюжӧдчӧмаӧсь быдладорӧ; на костъясын тыдалісны пашкыр веж кустъяс, лӧсьыд радъясӧн сулалысь топольяс...
Тайӧ и вӧлі Ставрополь.
Лётчик вӧчис кытш, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны пассажиръяслы Ставропольсӧ ставнас, медым бордъяс улас кывтісны уна йӧза базаръяс; зэв паськыд площадь, вежӧдысь бульваръяса главнӧй проспектъяс, паськыд уличаяса окраинаяс.
Кар шӧр весьтас лётчик весиг шевкйӧдлыштіс борднас...
Пуксис сійӧ сэтшӧм кокниа, мый весиг эз шызьӧд узьысь пассажирӧс.
Сергей вӧрзьӧдіс ассьыс пӧпутчиксӧ пельпомӧдыс да шуис:
— Чеччӧй!
— Воим нин? — синъяссӧ кипыдӧснас тілигтыр, жугыльмис пассажир. — А ме, буракӧ, неуна вугыртлі. — Сійӧ шыбитіс веськыд коксӧ борт сайӧ да чеччыштіс муӧ.
— Кыдз думайтанныд мунны карас? — юаліс сійӧ. - Центрӧдзыс километр квайт лоӧ.
— Та йылысь ме эг на думыштлы, — вочавидзис Сергей. — Нинӧм кӧ оз сюр, позьӧ и подӧн.
— Мыйла нӧ подӧн?
Мунам мекӧд.
Ме ӧні жӧ кора машина.
Сійӧ муніс диспетчерскӧйӧ звӧнитны телефон кузя, а Сергей гатш водіс турун вылӧ, и синъясыс сылӧн, енэжлысь лӧзсӧ аддзигӧн, асьныс куньсисны.
Мыйлакӧ сійӧ казьтыштіс Рубцов-Емницкийӧс и сийӧ жӧ здукас мӧвпын вуджис бара Пятигорскӧ.
Сы дорӧ матыстчис сылӧн пӧпутчикыс.
Сійӧ тшӧтш водіс турун вылӧ, шуис, машина пӧ петіс нин гаражысь, сэсся кыскис портфельсьыс ыджыдкодь тубрас да тшӧктіс Сергейлы видлыны риса да колькъя пирӧг.
— Гӧтырӧй туй вылӧ пуктіс, — шуис сійӧ. — Ме уджала Ставропольын, а ола Пятигорскын - бур удобство...
Стӧчджыка кӧ, менам семьяӧй сэні олӧ...
Найӧ сёйисны пирӧг да варовитісны, и Сергей тӧдмаліс, мый сылӧн случайнӧй пӧпутчикыс — крайса руководящӧй работник, мый сійӧ лыддьӧ асьсӧ Ставропольса важся олысьӧн, но мый сылӧн гӧтырыс олӧ Пятигорскын.
— Некыдз оз кӧсйы мунны Кавминводыысь, — норасис сійӧ. — Веськыд мат!
Сергей тшӧтш висьталіс ас йывсьыс: и коді сийӧ, и кытысь, и кыдзи веськаліс Пятигорскӧ; висьталіс Усть-Невинскӧй станицаса вит вося план йылысь да мый могысь воис Ставропольӧ.
Ме дась отсавны тэныд! — Сійӧ вуджис нин «тэ» вылӧ. — Да, вот сідзкӧ кывзы менӧ.
Аски лок веськыда ме ордӧ.
Талун, позьӧ шуны, луныс воши нин, а аски асывсяньыс во — и ме тэныд отсала.
Лучше гиж менсьым телефонъясӧс.
Гиж куимнансӧ...
Мыйла куимсӧ?
Техническӧй удобство...
Ӧти занят — звӧнит мӧд кузя...
Звӧнит да юав Николай Николаевичӧс.
Сійӧ ме и лоа...
Сідзкӧ, ме кута вичысьны...
Со и менам машина.
Виж рӧч йылын тыдовтчис сьӧд «Эмка».
— Тэныд кытчӧ? — юаліс Сергейлысь Николай Николаевич, кыдз ёртлысь нин. — Гостиницаӧ?
Зэв бур!
Ӧні ми шуркнитам гостиница дорӧ!
Сергей пуксис машинаӧ сэтшӧм виччысьтӧм да нимкодь тӧдмасьӧмлы радлӧмӧн.
16 ГЛАВА
Сергей мыссис, шыльӧдчис рӧмпӧштан водзын да петіс гостиницаысь.
Сійӧ радуйтчис, мый сэтшӧм ӧдйӧ воис самолётӧн, и сійӧ, мый тӧдмасис Николай Николаевичкӧд, и сійӧ, мый гостиницаын вӧлі прӧст номер, — ӧти кывйӧн кӧ, сылы вӧлі лӧсьыд сьӧлӧм вылас, мый Ставропольӧ мунны заводитчӧмсянь сылӧн быдторйын удача.
Сійӧ прӧйдитіс бульварті, гожсайладортіыс, тэрмасьтӧг юис кружка сур, ньӧбис ыджыдкодь порция мороженӧй аслыс да киоск дорын бергалысь кутшӧмкӧ детинкалы.
Сэсся кайис Комсомольскӧй гӧра йылӧ, кӧні сулалӧ генерал Апанасенколы памятник — вӧчӧма нёль орчча танк моз, югыдруд известнякысь.
Тані вӧлі медвылі ин Ставрополь весьтын, и Сергей шензьӧмӧн сувтіс...
Сы водзын куйліс эз прӧста кар, а степнӧй крайлӧн юркар, торъя аслыспӧлӧс колорита, степь кодьыс жӧ паськыд проспектъяса да уличаяса.
Садъясӧн кытшалӧм еджыд керкаяс, и кымын ылынджык центрсяньыс, сымын садъясыс вӧліны нюдзвижӧсьджык, а ещӧ ылынджыкас найӧ дзикӧдз сайӧдлісны стрӧйбаяссӧ да сӧльнитчылісны кӧдза муяс рӧмыскӧд...
Еджыд карыс быттьӧ сторожевӧй маяк, сулалӧ джуджыд кыптӧдын, и сійӧ подулын, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы, шыльквидзӧ мылькйӧсь степь...
Аддзӧмыс сэтшӧма сьӧлӧм вӧрзьӧдіс Сергейлысь, мый сійӧ невӧляысь пуксис турун вылӧ да пукаліс, мечтайтігтыр водзӧ видзӧдіг, гашкӧ, часысь дырджык.
Лои век ӧтарӧ жарджык.
Вывті югыдысла висисны синъясыс.
Сергей век видзӧдіси видзӧдіс, и ӧні пӧсь сынӧд пӧвстті вералысь карыс сылы кутіс кажитчыны лэбачӧн, коді шлывгӧ лӧз просторті...
Ставропольса степь!
Со тэ кутшӧм!
Паськӧдчӧмыд горизонтсянь горизонтӧдз, и оз тыдав пом ни дор!
И шань жӧ тэ, и эм тэнад зэв лӧсьыд места, кытысянь нимкодясьӧны тэӧн йӧзыс, и тэнад шыльыдінъяс весьтті со мӧд сё во нин лэбӧ тайӧ еджыд лэбачыс.
А мый эськӧ, сійӧ кӧ эз вӧв?
Збыльысь, мый эськӧ лои тэкӧд, тэнад вывтасінӧ кӧ эз кыпӧдчы Ставрополь, коді паськӧдчӧма аслас кварталъяснас Палагиадасянь Татаркаӧдз?
Сэки тэ эськӧ вӧлін гажтӧм, и туй визьясыс тырисны эськӧ турунӧн.
Эз кӧ вӧв карыс, сэки кодлы нӧ эськӧ кутісны ковны тайӧ туйясыс?
Кытчӧ, кодарлань мунісны эськӧ дзуртысь обозъяс, машина колоннаяс, кодъяс нуӧны нянь, вурун, кучик, эз кӧ маячит водзын еджыд карыс...
И кыссьыны эськӧ кутісны найӧ эз кӧ Невинкалань, то Армавирлань.
Ӧні жӧ туйясыс веськыдӧсь да уна йӧзаӧсь, быд подвода либӧ автомашина — лунын ли, войын ли — оз ылав туйысь, мунӧ збоя: збыльысь тӧдӧ, мый туй вылын — Ставрополь...
Сергей мӧдӧдчис Комсомольскӧй гӧра вылысь, кор шондіыс лои дзик юр весьтас.
Сійӧ лэччис увлань и кутшӧмкӧ переулокысь аддзис вывеска: «Чайнӧй».
Сійӧ веськӧдчис ӧти судта керка дорӧ, думайтіс юны сэні выя булочкиӧн стӧкан пӧсь чай, збыльысь чайтіс, мый сы водзын чайнӧй: вывескаыс кындзи, ӧдзӧсас вӧлі ещӧ серпасалӧма дзик бӧчка ыджда чайник.
Но, порогсӧ воськовтӧм бӧрын, Сергейлы ӧвтыштіс нырас чӧскыд шашлык дук.
Тешкодь? — думыштіс сійӧ. — Ме, буракӧ, сораси ӧдзӧснас...
Да тайӧ бурджык, ме важӧн нин эг сёйлы настоящӧй кавказскӧй шашлык...
Но мыйла нӧ ӧдзӧсас серпасалӧма чайник?»
Сергей эз удит корсьны вочакыв, кыдз ӧдзӧсас тыдовтчис еджыд фартука да сир сьӧд уска ыджыд тушаа морт.
Сійӧ кутіс Сергейӧс киӧдыс да нуӧдіс чайнӧйӧ, ачыс радпырысь шуаліс:
— Дона менам!
Пӧжалуйста, пыр!
Эз коль часджынйысь унджык — и Сергей петіс чайнӧйысь неуна гажа...
Лун помӧдзыс сійӧ ветлӧдліс бульваръясті, пыраліс карса паркӧ.
И кӧть кыті сійӧ эз прӧйдит, кӧть кытчӧ сійӧ эз видзӧдлы, степыс сідзи и сулаліс синъяс водзас.
Сӧмын кор пемдіс и увтасінъяссянь кутіс кывны вундӧм нянь дук да мӧдіс кыпавны ыркыд ру, сэк степь тубыртчис сьӧд пемыдас, и Сергей вунӧдіс сы йылысь.
Дасӧд часын сійӧ воис гостиницаӧ, пӧрччысис, кусӧдіс бисӧ да водіс.
Восьса ӧшиньӧд видзӧдчис сӧстӧм енэжын ӧшалысь вывті ыджыд тӧлысь, а тӧлысь увдорын - бара степь, сӧмын абу нин лунся кодь яр, а блед войся рӧма...
Сергей садьмис водз, и восьса ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын, бара аддзис сійӧ жӧ помтӧм-дортӧм степь, лысва пиын дзирдалысь, свежӧй.
А кор петіс шонді, Сергей ветлӧдліс базар вывті, киас кутіс газетӧ гаровтӧм булочкаяс...
Колӧ шуны, Сергей ичӧтдырсяньыс на радейтліс нӧк и тупкӧм синъясӧн вермис любӧй базар вылысь аддзыны йӧв вузаланін.
Тӧдса, мый Кавказын абу сэтшӧм базар, кӧні эськӧ эз вузавны ас йӧв.
Мед тайӧ лоӧ медся ичӧтик базар, коді овлӧ сӧмын зэв водз асылын, а йӧв сэні всё равно эм медтыдалан местаас.
Ставропольса уна йӧза да шума базарын йӧв продуктаяс занимайтӧны оз ӧти рад, а некымынӧс.
Тайӧ радъясас эм быдпӧлӧс йӧв продуктаыс — нӧк да ряженкасянь пушыд синмӧсь рыськӧдз да сливкиӧдз, — быттьӧкӧ татчӧ вайӧмаӧсь став фермаяссянь, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь кар матігӧгӧрын.
Нӧк вӧлі сёй кринчаясын да гырничьясын, кодъясӧс вевттьӧма вышивайтӧм кузьчышъянъясӧн, — вот-вот на вылысь, сійӧ и видзӧд, кутасны мыйвынсьыс голькйӧдлыны петукъяс.
И кутшӧм всё-таки чӧскыд нӧкйыс Ставропольын!
Сергей сӧмын на инмӧдчыліс кыв йывнас нӧк дорас — и кыліс нин торъя юмовлун да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс аромат.
Да тайӧ вӧлі самӧй сійӧ нӧкйыс, кодӧс базар вылӧ вайтӧдз видзисны джуджыд кӧбрегын, пӧвйӧн вевттьӧм кувшинъясын, — именнӧ сійӧ нӧк, кодӧс век босьталӧны пу паньӧн и быд кувшинысь оз унджык нёль-вит паньысь.
Татшӧм нӧктӧ сёйны ӧти стӧкан — сӧмын дэльӧдны асьтӧ...
Сергей эз кут тадзи вӧчны.
Сійӧ меліа видзӧдліс еджыд чужӧма том вузасьысь вылӧ, мигнитіс сылы да шуис:
— А, но, еджыд чужӧмаӧй, мӧдпӧвъёвт!
И еджыд чужӧма ныв окотапырысь сетіс сылы ещӧ...
Коймӧд мӧдпӧвъёвт бӧрын Сергей нӧшта меліа видзӧдліс гӧрдӧдӧм вузасьысь вылӧ, но мигайтны эз нин кут, а сӧмын вежлива аттьӧаліс, мынтысис да мӧдӧдчис Николай Николаевич ордӧ приём вылӧ.
Сергей кайис коймӧд судтаӧ да пырис неыджыд да сӧстӧминик жырйӧ.
Пызан сайын телепонъяс гӧгӧрын пукаліс ныв.
Кабинетсьыс петіс Николай Николаевич.
Киасьӧм бӧрын сійӧ кутліс Сергейӧс да нуӧдіс аслас ыджыд кабинетӧ небыд ковёр вывті.
— И сідз, ми вермам кутчысьны делӧ дінӧ, — шуис сійӧ. — Кӧні тэнад пасйӧдъясыд?
Вайлы найӧс татчӧ, видзӧдлам.
Сійӧ босьтіс Сергей киысь тетрадьсӧ да мӧдіс лыддьыны.
Чужӧмыс сылӧн, свежӧй, мичаа бритӧм, вӧлі думыштчӧм.
Лыддигас, сійӧ шуаліс:
— Так, так...
Мый жӧ, тайӧ мӧвп!
Ставыс колана ног...
— Вывті бур план, — лыддьӧм бӧрас шуис Николай Николаевич. — Ставсӧ тайӧс ми печатайтам некымынӧс машинка вылын да сетам тӧдмасьны специалистъяслы.
— А тайӧ оз дыр нюжав? — юаліс Сергей.
— Мыйла нӧ нюжалас? — Николай Николаевич нюммуніс.
А тэ эн тэрмась.
Татшӧмторъясыд ӧдйӧ оз вӧчсьыны.
Николай Николаевич личкыштіс баян кизь кодь еджыд кнопка, и ӧдзӧс дорын тыдовтчис ныв.
Сійӧ тшӧктіс нуны тетрадьсӧ машиннӧй бюроӧ да снимитны сэтысь кӧкъямыс копия.
— Та мындаыд, ме чайта, лоӧ тырмымӧн, — шуис сійӧ Сергейлы.
Сергей эскӧдана довкнитіс юрнас.
Ныв петіс, а Николай Николаевич личкис мӧд кнопка, эз нин еджыдӧс, а коричневӧйӧс, и кабинетӧ недыр мысти пырис военнӧй костюма, но погонъястӧм том морт; морӧсас кык радӧн сутшкӧма орденскӧй ленточкаяс.
Тайӧ вӧлі инструктор.
Николай Николаевич тӧдмӧдіс сыкӧд Сергейӧс да тшӧктіс инструкторыслы пырысь-пыр йитчыны телефон пыр специалистъяскӧд да мӧдӧдны налы Усть-Невинка станицаса вит вося планлысь копияяс...
Кодыр Николай Николаевич висьталіс инструкторлы, мый да кыдз колӧ вӧчны, Сергей мӧвпаліс сы йылысь, мый машинка вылын уна экземплярӧн печатайтӧм тетрадьыс сылӧн кутас гуляйтны кар пасьталаыс, и кор бӧр воас сы киӧ — абу тӧдса.
А Сергейлӧн эз терпитсьы: окота вӧлі эштӧдны став делӧсӧ не талун кӧ, то непременнӧ аски...
Инструкторӧс лэдзӧм бӧрын Николай Николаевич лӧньӧдіс Сергейӧс.
— Аски жӧ, — шуис сійӧ, — ми получитам вочакывъяс, и сэки некутшӧм мӧд  консультацияяс оз нин ковмыны.
Мӧд луннас Сергей бара кайис коймӧд судтаӧ.
Николай Николаевичыс эз на вӧв.
Секретар-ныв вӧзйис Сергейлы пуксьыны.
Николай Николаевичӧс виччысиг, воисны сёрниӧ, и Сергей удитіс шуны мыйкӧ лӧсьыдӧс аслас вомъёрт син йылысь...
Ныв вӧчис вид, мый татшӧм веськыд комплимент сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Та бӧрын налы нимкодь вӧлі пукавны да сёрнитны.
Сергей висьтавліс ӧттор-мӧдтор йылысь, сэсся юаліс карса достопримечательностьяс йылысь, но вочакывсӧ эз кыв, сы вӧсна мый та кадӧ пырис Николай Николаевич.
Сійӧ корис Сергейӧс кабинетас.
Неуна кад найӧ пукалісны чӧла.
Чужӧмыс Николай Николаевичлӧн вӧлі стрӧг, и сійӧ шуис, мый ковмас виччысьыштны лун-мӧд...
Тыдовтчис, мый специалистъяс эз на юӧртны ассьыныс видзӧдлассӧ.
Коли кык лун, и асывнас, кодыр Сергей бара пырис Николай Николаевич кабинетӧ, сійӧ юӧртіс:
— Но, Сергей Тимофеевич, ставыс мунӧ бура!
Специалистъяс ошкисны Усть-Невинкалысь вит вося план...
Сэтчӧ жӧ эм ещӧ ӧти важнӧй выльтор...
— Кутшӧм? — чепӧсйис Сергейлӧн.
— А со кутшӧм... — Николай Николаевич эз вермы кутны нюмсӧ. — Тэнсьыд плантӧ ме мӧдӧді Верховнӧй Сӧветса миян депутатлы — Андрей Петрович Бойченколы.
Тӧрыт рытнас ме сы дорын вӧлі.
Сійӧ тӧдмасис и сылы зэв ёна кажитчис...
Тшӧктіс пыравны тэнӧ сёрнитыштны...
Депутат ордӧ вӧлі шуӧма пыравны аски асывнас.
17 ГЛАВА
Лунбыд Сергейӧс майшӧдлісны мӧвпъяс Андреем Петровичем Бойченкокӧд локтан аддзысьлӧм.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыссяма речь, быттьӧкӧ сылы колӧ вӧлі выступитны вит вося план кузя докладӧн ыджыд аудитория водзын.
Сылы кажитчис, мый, сылысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, Бойченко шуас:
«Он-ӧ уна корӧ, Тутаринов ёрт?»
«Кутшӧм нӧ уна?
Весиг ньӧти абу уна!
Видзӧдлӧй плансӧ.
Тайӧ жӧ сӧмын медколанаыс».
«Плантӧ тіянлысь ме аддзылі и лыдди...
Но коді нӧ пукталіс татшӧм вывті гырысь цифраяссӧ?
Дас квайт вагон строительнӧй вӧр!
И тайӧ сӧмын ӧти станицалы?
Унакодь...
А оз-ӧ позь тіянлысь план дженьдӧдны да выльысь гижны?
Гашкӧ, ӧні кежлӧ кольччанныд электростанциятӧг да кинотеатртӧг».
«Некыдз оз позь, — паныд шуас Сергей. — Кыдз нӧ электростанциятӧг?
Да и кинотеатр вывті колӧ...»
«Оз жӧ позь ставсӧ стрӧитны ӧтпырйӧ.
Водзын уна на вит воыс...»
Думсьыс Сергей доказывайтіс, мый стрӧительнӧй объектъяслысь лыд чинтыны некыдз оз позь, мый Усть-Невинка ёнджыка пострадайтіс мукӧд станицаяс серти немецкӧй оккупация дырйи, мый Усть-Невинкаса колхозъяслӧн эмӧсь средствояс, эм уджалан вын...
«А мукӧд станицаясас ӧмӧй, — юалас депутат, — абу ни средствояс, ни уджалан вын?»
«Правильнӧ, эм, дерт!
Но ті, депутат ёрт, энӧ вунӧдӧй, мый, миян материальнӧй позянлунъяс да уджалан вын кындзи, эм ещӧ и ыджыд кӧсйӧм — стрӧитны!..
Вот ме и вои тіян дорӧ, и ті долженӧсь отсавны миянлы»...
Но сёрниыс дзик эз сідз заводитчы, кыдз думайтіс Сергей.
Бойченко чеччис пызан сайсьыс, нюжӧдіс Сергейлы кисӧ да вӧзйис пуксьыны.
Сійӧ вӧлі косіник кузь морт, и пемыдруд костюмыс кыдзкӧ торъя лӧсьыда пукаліс сы вылын.
Сылӧн пемыд синъяслӧн видзӧдласыс Сергейлы кажитчисны стрӧгӧн да весиг мыйтакӧ суровӧн.
Шыльыда бритӧм чужӧмыс вӧлі том на, но юрыс прамӧя нин вӧлі дзор.
— Но, висьтав, кыдзи сэн Хохлаковкӧд вензин? — юаліс Бойченко, и сылӧн синъясыс лоины долыдджыкӧсь.
— Воліс норасьны?
— Эз.
Ме ордын вӧлі Кондратьев...
— Ме тайӧс ог чайт пинясьӧмӧн.
Кӧсъянныд кӧ тӧдны, ме шензя и скӧрала Федор Лукич вылӧ.
Оз жӧ позь сідз видзӧдны олӧм вылас...
Со кыдз вӧлі делӧыс...
— Оз ков, — торкис Андрей Петрович. — Кондратьев меным посклоннӧ висьталіс.
И тэ эн майшась.
Фёдор Лукичӧс ме тӧда, и Кондратьевлы ме шуи нин, мый Усть-невинцылы ми отсалам.
Вот ӧні ӧтлаын и видзӧдлам тіянлысь плантӧ.
Пуксьы матӧджык...
Сергей вештыштіс улӧссӧ.
Бойченко восьтіс папкасӧ.
Кабинетын мыйлакӧ лои душнӧ Сергейлы лои жар, Сергей пӧсяліс, сылы кажитчис, мый весиг танкын, медся жар дырйи, эз пӧдтыв тадзи.
— Куим колхозлы ті планад индӧмныд босьтны зерновӧйяс кузя разнӧй урожай.
Абу ӧмӧй тіян ӧткодь муыс?
— Ме висьтала. — Сергей тэрыба чышкис носӧвикӧн гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ да копыртчис пызан весьтӧ. — Муыс ӧткодь.
Но ті видзӧдлӧй тайӧ цифраяс вылас.
Будённый нима колхоз таво нин босьтас шобді комын центнерӧн гектар вылысь, а Ворошилов да Кочубей нима колхозъяс — кӧкъямысӧс-дасӧс, не унджык.
Тайӧ колхозса председатель, Степан Петрович Рагулин, аслыссяма да гордӧй старик, та вӧсна оз радейт ассьыс суседъяссӧ да торйӧн нин Артамашовӧс — Ворошиловскӧй колхозса председательӧс.
Кор сійӧ тӧдмалӧма, мый ворошиловцы да кочубеевцы планируйтӧны пятилеткалӧн коймӧд во кежлӧ кызь вит центнерӧн зерновӧйяс кузя, то сійӧ аслыс гижӧма нелямынӧс, и сы колхозса общӧй собрание вылын танӧ цифрасӧ вӧлі примитӧма единогласнӧ...
Нелямын центнер — тайӧ, дерт, уна, и Будённовцылы оз ло кокни, но ме тӧда: Рагулин кӧсйӧ петкӧдлыны Артамашовлы, кыдзи колӧ тышкасьны урожай вӧсна...
— А вермас петкӧдлыны?
— Отсалан кӧ сылы, вермас! — эскӧдӧмӧн шуис Сергей. — Ті онӧ тӧдӧй Рагулинӧс?
Кыв вылын сулалысь, и мыйкӧ кӧ думыштас, то вӧчас нин.
— Сідзкӧ, сылы быдногыс колӧ отсавны, — шуис Андрей Петрович. — Босьтны та мында нянь гектар вылысь — тайӧ зэв ыджыдтор и сулалӧ, медым тайӧс шедӧдӧм кузя уджалыштны.
Сэсся сійӧ подробнӧя юасис Сергейлысь скӧтвидзӧм паськӧдӧм кузя план, торйӧн сувтліс Ворошилов нима колхозса коневодческӧй ферма вылӧ, кодлы колӧ вӧлі стрӧитны куим конюшня да ветеринарнӧй лечебница.
— Мыйла ӧти фермалы вывті уна мукӧдъяс сертиыс?
— Тайӧ конюшняяс вӧснаыс вӧлі настоящӧй кось, — шуис Сергей. — Иван Атаманов, тайӧ фермаӧн заведуйтысь, эз сетчы та кузя, и лои сыкӧд сӧгласитчыны.
Ті кӧ эськӧ тӧданныд вӧлі тайӧ Атамановсӧ!
Чужлӧма конникӧн: Отечественнӧй война дырйи служитлӧма Плиевскӧй кавалерияын, наградитӧма квайт боевӧй орденӧн.
Удж бердӧ кутчысьӧ став сьӧлӧмсяньыс, пӧся, и сылысь корӧмсӧ быть лои могмӧдны...
Сэсся мунӧ порсьяс да ыжъяс юрлыд йылысь.
Та кузя торъя вензьӧмъяс эз вӧвны.
Став колхозыс мунӧны ӧткодя...
Та бӧрын вӧлі видлалӧма садъяс, виноградникъяс, пчеловодство, птицеводческӧй фермаяс, огородничество.
Бойченко кытш пытшкӧ босьтіс сійӧ цифрасӧ, коді петкӧдліс пятилетка помын дзодзӧг лыд.
— Сідзкӧ, шуинныд діяс вылӧ овмӧдны дзодзӧгъясӧс? — юаліс сійӧ. — Да, тайӧ гажа пӧтка!..
Кор воисны строительство кузя главнӧй объектъяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма торъя листӧ, Бойченко думыштчис да дыр чӧв оліс.
Тайӧ чӧв олӧмыс Сергейлы кажитчис вывті кузьӧн, и сылы нӧшта лои жарджык.
— Ладнӧ, — шуис Бойченко, — плантӧ ми ошкам и крайком бюро вылын примитам торъя постановление, медым и мукӧд станицаяс да сиктъяс босьтісны тіянлысь примернытӧ.
Но ме должен тіянлы водзвыв шуны...
Бойченко бара думыштчис, а Сергей кокниа ышловзис, мӧдіс чувствуйтны, кыдзи ыркнитіс восьса ӧшиньсянь.
— Да, должен водзвыв шуны, вит вося плантӧ лӧсьӧдны да утвердитны, дерт, колана жӧ, но тайӧ сӧмын на заводитчӧм — медводдза воськовъяс.
Пӧртны сійӧс олӧмӧ — вот главнӧй могыс, и, медым успешнӧя сійӧс решитны, ковмас пуктыны не этша вын, зільӧм да став сьӧлӧмсянь уджалӧм.
Та йылысь тэныд, Сергей Тимофеевич, оз позь вунӧдны, — Бойченко сюся видзӧдліс Сергей вылӧ, быттьӧ сійӧс сӧмын на аддзис. — Вот тэ — морт военнӧй и кокниа гӧгӧрвоан менсьым, висьтала кӧ ме ӧти пример...
Кутам лыддьыны Усть-Невинкаӧс торъя полкӧн.
Тайӧ полксӧ бура вооружитӧма, сэні эмӧсь зэв бур старшӧй да младшӧй офицеръяс, эмӧсь опытнӧй сержантъяс, эмӧсь и повтӧм, бура велӧдӧм салдатъяс.
Сэтчӧ жӧ бӧръя дас-дас вит вонас полк выдержитіс не ӧти испытание, выиграйтіс не ӧти сражение.
И вот ӧні сылӧн чужи смел идея: босьтны штурмӧн противниклысь крепость и тайӧн петкӧдлыны мукӧд полкъяслы, кыдзи колӧ решайтны татшӧм сяма задачаяс.
Штабын лӧсьӧдӧма операция кузя план, и, колӧ шуны, планыс зэв бур, смел.
Генерал тайӧ плансӧ сьӧлӧмсяньыс ошкис да утвердитіс...
Мый колӧ вӧчны водзӧ?
Бойченко бара сюся видзӧдліс Сергей вылӧ.
— Тӧда! — шуис Сергей — Сӧмын ме мӧда висьтавны танкӧвӧй подразделение йылысь.
— Ӧткодь.
— Колӧ дасьтыны йӧзӧс да материальнӧй часть!
Тайӧторйыд меным тӧдса!..
— Правильнӧ!
Именнӧ ӧні колӧ дасьтыны йӧзӧс да материальнӧй часть.
Йӧз кутасны решайтны сражениесӧ.
На йылысь колӧ и тӧждысьны.
Колӧ, медым не сӧмын Иван Атаманов став сьӧлӧмсяньыс босьтчис удж бердӧ да сулаліс аслас ферма интересъяс вӧсна, а медым быд бригадир, звеньевӧйяс — тайӧ сержантъясыс да старшинаясыс — тӧдісны эськӧн асьныс да вермисны эськӧн висьтавны асланыс колхозникъяслы, кыдзи да мый найӧ долженӧсь вӧчны вит вося план олӧмӧ пӧртӧм вӧсна тышын.
Полкын эмӧсь политработникъяс, агитаторъяс, коммунистъяс, комсомолечьяс - Усть-Невинкаын найӧ эмӧсь жӧ.
Вит вося план должен лоны знамяӧн найӧ партийнӧй да политическӧй уджын.
Кондратьевкӧд та йылысь ме сёрниті жӧ нин, — сійӧ отсалас тіянлы, но и тэ вылысь оз вештыссьы кывкутӧм.
А кыдзи тіян делӧныд материальнӧй часть кузя?
Ставыс-ӧ миян бур?
Абу, уна на абу.
Мыйӧн лоӧ подулалӧма будённовцылысь кӧсйӧмсӧ — босьтны урожай нелямын центнер гектарысь?
Та йылысь колӧ жӧ думыштлыны.
Тан ӧти кӧсйӧмыд этша...
А строительнӧй материалыд?
Ладнӧ, цемент да кӧрт ми тіянлы сетам краевӧй фондъясысь, а унджыктор вылӧ энӧ надейтчӧй.
Торйӧн кирпич  да саман.
Сідзкӧ, медводз колӧ ӧдйӧджык стрӧитны кирпич завод да лӧсьӧдны саман вӧчӧм.
Татӧг некутшӧм строительство йылысь нинӧм и мечтайтны.
А мыйӧн вевттьыны стрӧйбаяснытӧ?
Идзасӧн, камышӧн — тайӧ оз туй.
Сідзкӧ, колӧ ӧнісянь нин думыштлыны места вылын черепица вӧчӧм йылысь.
Корсьны станокъяс, специалистӧс, а сёйыд тіян, ме тӧда, эм вывті бур...
А вӧр?
Бокысь воӧм вӧр вылӧ артавны оз позь.
Дзик ӧти туй — корсьны вӧрсӧ асланыд местаысь.
Татшӧм позянлуныс эм.
Гӧраясын, Чубуксун сёртасын, куйлӧ дась вӧр, кодӧс вӧлі индӧма военнӧй цельяс вылӧ, а ӧні сетісны миянлы.
Но тайӧ вӧрсӧ позьӧ сӧмын кылӧдны ю кузя, мукӧд ногӧн сійӧс сэтысь он петкӧд.
— Чубуксун сёртас? — выль пӧв юаліс Сергей. — Да ме сэні вӧлі нин и аддзылі вӧрсӧ.
Вайӧ сійӧс миянлы — и ми кылӧдам!
— Сетам, — шуис Андрей Петрович. — И сетам ог дас квайт вагон, а сымда, мыйта верманныд кылӧдны Усть-Невинка вадоръясӧ.
Сёрни нюжаліс кузя, и кодыр жӧ вӧлі сёрнитӧма став юалӧмъяс кузя, Бойченко сувтіс, муніс ӧшинь дорӧ да мыйкӧ дыра видзӧдіс жарысла вералысь степь вылӧ.
— Кор мӧдӧдчан гортад? — юаліс сійӧ.
— Ме дась лэбны кӧть бордъяс вылын! — шуис Сергей.
— Мыйла нӧ бордъяс вылын? — Бойченко матыстчис Сергей дорӧ. — Гӧгӧрвоа, тэнад быдмисны бордъяс.
Тайӧ бур, но лэбны на вылын оз ков.
Мунан машинаӧн.
Ӧні мун Николай Николаевич ордӧ.
Ме сылы звӧнита да висьтала, мый ещӧ колӧ вӧчны, а лун помланьыс пырав ме ордӧ.
Ме лӧсьӧдча ветлыны тіян местаясӧ и нуа тэнӧ Усть-Невинкаӧдз.
Николай Николаевич паныдаліс Сергейӧс аслас кабинет порог дорын.
— Поздравляйта! — шуис сійӧ гажаа. — Со аддзан, шулі ме, мый ставыс артмас зэв бура...
Ме вот ещӧ звӧнитла ӧтилаӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ, кыдз шусьӧ, делӧлы сетӧма нин законнӧй туй...
Николай Николаевич босьтіс телефон трубкасӧ да мӧдіс звӧнитны крайпланӧ, крайсельпроектӧ, крайзуӧ, крайснабӧ, крайсельэлектроӧ, сэсся кутшӧмкӧ Петр Спиридоновичлы, а сэсся — Олег Александровичлы.
Быдӧнкӧд сійӧ сёрнитіс дженьыда, ыстысис Бойченко вылӧ да корис вочакыв эз телефон пыр, а бумага вылӧ гижӧмӧн, кытчӧ стӧча должен лоны индӧма, кор да мый лоӧ вӧчӧма.
Недыр сёрнитӧм бӧрын сійӧ шуис Петр Спиридоновичлы:
— Тэ менӧ кӧсйӧмъяснад эн верд, а тайӧ жӧ недельӧ ысты Усть-Невинка станица районӧ изыскательнӧй партия!
Олег Александровичлы сӧветуйтіс:
— Ставыс тайӧ, дерт, бур, но ме сӧветуйта тэныд ыстыны Усть-Невинкаӧ ассьыд сэтшӧм мортӧс, коді кужис ставсӧ висьтавны да петкӧдлыны.
Телефон пыр сёрни помалӧм бӧрын Николай Николаевич шуис:
— Вот ӧні, Сергей Тимофеевич, верман спокойнӧя мунны станицаад.
Индӧдъяс сетӧма, ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
Сідзкӧ тэ ӧні места вылас йӧткы делӧсӧ, а меным век юӧртав ставтор кузя.
Да, муртса эг вунӧд!
Ӧні жӧ мун ветлы крайснабӧ: получитан разрешение вӧр кылӧдӧм вылӧ.
Сэні тэнӧ виччысьӧны...
Сергей аттьӧаліс Николай Николаевичӧс, и найӧ прӧщайтчисны, кыдзи важся бур другъяс.
18 ГЛАВА
Андрей Петрович ордӧ Сергей воис час нёльын луннас, кодыр эштӧдіс став делӧяссӧ.
Шондіыс кӧть и нёрис нин рытывлань, но вӧлі вылын на, и жарыс эз на чин.
Кабинет ӧшиньяссӧ вӧлі шторыалӧма, но шонді югӧръясыс писькӧдчисны пемыд полотно пырыс...
Бойченко пукаліс пызан сайын да мыйкӧ гижис.
Сергейӧс диван вылас пуксьӧдӧм бӧрын юаліс, получитӧма-ӧ разрешение вӧр кылӧдӧм вылӧ.
— Вӧр кылӧдны тэд колӧ мунны аслыд, — шуис сійӧ. — Медбур лоӧ, тайӧ сьӧкыд удж бердӧ кӧ босьтчасны том йӧз.
Котыртӧй томйӧзысь бригадаяс, корсьӧй, гашкӧ, станицасьыд сюрасны важся, опытнӧй сплавщикъяс.
Горнӧй юӧд вӧр кылӧдӧм — абу кокни удж, и сы дорӧ колӧ кутчысьны тӧлкӧн...
Сергейлы уси дум вылас Прохор Ненашев да шуис, мый ӧтик сэтшӧм специалист налӧн эм...
Та бӧрын найӧ куритчисны да сёрнитісны прӧста, быттьӧ важӧн вӧліны тӧдсаӧсь.
Бойченко юасис, кутшӧм фронтъяс вылын сылы лои воюйтны.
Сергей эз кужлы висьтавлыны война йылысь, а торйӧн нин ас йывсьыс.
Сылы кажитчыліс, мый бой вылын ассьыс сьӧлӧмкылӧмъястӧ висьтавны он вермы; и быд пӧрйӧ, кор сылысь та йылысь юавлісны, сы водзын век сувтліс танкӧвӧй атакалӧн серпас Кантемировка дорын — Дон ю йывса ыджыд сикт дорын...
Тадз вӧлі и ӧні.
Сергей дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ медпервойяс лыдын ӧтикӧн вувзьысис враг расположениеӧ, кыдзи жугӧдіс самоходка, коді вӧлі кыссьӧ сы вылӧ  бронетранспортёръяскӧд, кыдзи заводитіс тышкасьны немецкӧй танкъяскӧд да бырӧдіс бронебойно-зажигательнӧй снарядъясӧн вит вражескӧй машина, вайӧдіс врагӧс паникаӧ да шӧйӧвошӧмӧ...
Кыдзи и век, кор сійӧ висьтавліс аслас подвиг йылысь, сылы кажитчис, мый торъя геройство сійӧ некутшӧмӧс эз петкӧдлы.
Яндысьӧмпырысь Бойченко вылӧ видзӧдӧмӧн Сергей шуис:
— Миян сэн унаӧн асьнысӧ зэв бура петкӧдлісны!..
А сэсся, кор ми мунім кытшавны немечьяслысь сталинградса группировка, бойясыс вӧліны пӧсьджыкӧсь на...
Бойченко юаліс, важӧн-ӧ Сергей воис гортас, кольччас оз сійӧ станицаас, али мунас карӧ и мыйӧн думайтӧ сійӧ займитчыны.
Медбӧръя юалӧм вылас Сергей эз тӧд, мый вочавидзны, да мыйтакӧ кад пукаліс ланьтӧмӧн.
— Та йылысь ме эг на думыштлы, — пӧръявліс Сергей. — Олышта бать-мам ордын, и сэн тыдавны кутас.
Меным ӧд велӧдчыны на колӧ.
— Думыштнытӧ, дерт, позьӧ, но оз-ӧ нин сёр ло?— шуис Бойченко. — Рощенскӧй районын тэ ас морт, райсӧветса депутат.
И бур эськӧ вӧлі ӧні нин став йывсьыс сёрнитчыны.
Тіянлысь планнытӧ ми утвердитам, станицаад пансясны ыджыд уджъяс, а тэныд лоӧ окота мунны.
Эськӧ водзвыв ставсӧ и думыштны...
«Велӧдчыны сылы, дерт, колӧ, — думайтіс Бойченко, — но бур эськӧ вӧлі пуктыны сійӧс Хохлаков местаӧ...
Пӧрысь казак важӧн нин вӧзйысьӧ отставкаӧ».
И пыр жӧ, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый Сергей тӧдмалас сылысь мӧвпъяссӧ, кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь да юаліс, кымын арӧс Сергейлы.
— Да ме абу нин том, — шуис Сергей. — Кызь квайтӧд арӧс, и кыдзкӧ аслым оз эскыссьы.
Фронт вылӧ ва челядьӧн на муні, а ӧні...
— Мый нӧ ӧні? — Бойченко нюммуніс. — Том кадлӧн медся веж петкӧдлана пӧра!..
Тэ Усть-Невинкаын чужлін?
— Да, сэн ме и школа помалі и колхозын уджышті...
А сэсся муні институтӧ...
Институтсянь — танкӧвӧй училищеӧ веськалі...
— И со тэ бӧр воин Усть-Невинкаӧ...
Висьтав, кутшӧм тырмытӧмторъяс шыбитчисны тэныд синмад станицаса олӧмысь?
Татшӧм юалӧмсӧ Сергей эз виччысь и эз тӧд, мый висьтавны, видзӧдліс Бойченко вылӧ.
— Мыйла ті тайӧс менсьым юасянныд?
— Сы вӧсна мый век пӧлезнӧ кывзыштны свежӧй синъясӧн казялӧм тырмытӧмторъяс критикуйтӧм.
— Но и ті асьныд, кыдз ме чайта, тӧданныд став тырмытӧмторъяссӧ.
— А меным окота кывзыштны тэнсьыд замечаниеястӧ.
— Мый нӧ, ме висьтала! — Сергей здук мында кежлӧ думыштчыліс. — Машинаяс этша — вот мыйын лёкыс...
Война вылын ме вӧдитчылі первой класса техникаӧн, — кутшӧм сійӧ техника -  гӧгӧрвоӧдны тіянлы оз ков.
Нёль во чӧжӧн ме велалі машинаяс гым шыӧ, ме унмовсьыли да садьмылі моторъяслӧн шылад улӧ, и тайӧ лои сэтшӧм быдлунсяӧн...
А Усть-Невинка муяс вылын, да и самӧй станицаас, шы ни тӧв.
Эмӧсь, дерт, тракторъяс, автомашинаяс, но найӧ зэв этша...
— Миян коланлунъяс серти кӧ, кывшутӧг, этша, — сӧгласитчис Бойченко. — Крайса уна колхозъяс да МТС-яс таво нин получитісны машинаяс, получитасны ещӧ на.
Абу ылын сійӧ кадыс, кор оз ло машинаясысь судзсьытӧмлун...
— Либӧ босьтны сэтшӧм юалӧм, кыдзи му, — водзӧ висьталіс Сергей. — Тан ме кута сёрнитны конкретнӧ — Ворошилов нима колхоз йылысь.
Менам батьӧй — тайӧ колхозса член, сідзкӧ, ме тшӧтш...
Но абу таын делӧыс.
Ме висьталі нин тіянлы, мый ворошиловцы таво босьтасны зерновӧйяслысь урожай медуна вылӧ кӧкъямыс центнерӧн...
Тайӧ жӧ юр яндзим!
Муыс ёгӧссьӧма, некутшӧм пӧрядок сэн абу.
Но и тайӧ абу на ставыс.
Колхозса председатель Артамашов благӧслӧвитӧмӧн общественнӧй му веськалӧма частнӧй киясӧ.
Мунас пӧльзуйтчӧны колхозникъяс, кыдзи единоличникъяс, мусӧ сдайтӧны арендаӧ районнӧй учреждениеяслы да весиг частнӧй йӧзлы.
Артамашов збыльысь йӧй либӧ жӧ петкӧдлӧ асьсӧ дурачокӧн...
Артамашов лыддьӧ достижениеӧн сійӧтор, мый мунас пӧльзуйтчӧны быдӧн, кодлы абу дыш: муыс кӧ колхозын уна, — сідзкӧ, мыйла нӧ не отсавны нуждайтчысьяслы...
Аддзанныд, кутшӧм йӧй теория!
— Интереснӧ, — шуис Бойченко, Сергейӧс папиросӧн гӧститӧдіг. — Тадз пӧ медбур?
Му уна — сетав быдӧнлы?
— Сідз артмӧ. — Сергей ӧзтіс папирос. — Артамашов тӧлкуйтӧ: мед пӧ колхозникъяслӧн лоӧны единоличнӧй кӧдзаяс, — «колхозын урожай оз во, воас колхозникъяслӧн» — тайӧ сылӧн аслас кывъясыс.
Сійӧ шуӧ тайӧс сьӧкыд положениеысь петӧмӧн, лоӧ кӧ неурожай.
Ме сэтшӧма пузи та вылӧ, мый медпервойысь аддзысигӧн жӧ лои пинясьны Артамашовкӧд.
И лёкыс ещӧ сыын, мый Артамашовӧс районнӧй работникъяс лыддьӧны бур уджалысьяс лыдын.
Ог тӧд, мый думайтӧ сы йылысь Кондратьев, — сыкӧд ме эг сёрнитлы, но Хохлаков сёрнитӧ сы йылысь бура.
«Коді, — шуӧ, — нинӧм оз вӧч, сійӧ оз ӧшибайтчы».
Да тадзтӧ позьӧ оправдайтны любӧй преступникӧс!
А ӧд сійӧ жӧ Хохлаковлы, дерт, буракӧ, тӧдса, мый Артамашов разбазаривайтӧ не сӧмын му, но и колхознӧй продуктаяс, скӧт.
Та йылысь меным батьӧй висьтавліс.
Артамашовлӧн быдпӧлӧс другъяс да сватъяс кыскӧны колхозысь и мӧсъяс, и ыжъяс, и порсьяс, а колхознӧй складсӧ пӧртӧма бездельникъяслы вердчанінӧ...
И тайӧ шусьӧ ӧшыбкаӧн.
Татшӧм кӧ положение и мукӧд крайса колхозъясын, то, меным думайтсьӧ, тані колӧны кутшӧмкӧ организационнӧй мераяс...
— Тайӧс ме аслым гижышта.
Бойченко матыстчис пызан дорас да босьтіс блокнот.
Кодыр сійӧ гижис, Сергей куритчис, мый йылысь кӧ мӧвпалӧмӧн.
— Оз, меным кажитчӧ, мый оз ставын, — шуис Сергей, кор Бойченко бӧр пуксис диван вылӧ. — Усть-Невинкаын жӧ эм Будённый нима колхоз... — водзӧ висьталіс Сергей, кор Бойченко бӧр пуксис диван вылас.
Ме тіянлы и сы йылысь висьтавлі, — помнитанныд, сэні председательыс старик Рагулин...
Налӧн му кузя кӧзяйскӧй порядок.
Рагулин эз этша удж ну та кузя.
И мый ті думайтанныд?
Овмӧсыс тӧдчымӧн ёнмис, колхозникъяс дзик мӧд ног кутісны видзӧдны удж вылӧ, общественнӧй добра вылӧ, Рагулин мӧдіс воюйтны эмбур лотайтӧмкӧд, бесхозяйственностькӧд, а сылӧн прӧтивникъясыс та вӧсна кутісны мыжавны Рагулинӧс: горш пӧ да скуп сійӧ...
Торйӧн нин тайӧ эз во сьӧлӧм вылас Артамашовлы, кодӧс лыддьӧны лышкыд да шань председательӧн...
Збыльысь, старик Рагулин топыд морт, но тайӧ, кыдз ме гӧгӧрвоа, кӧзяинлы буртор. — Сергейлы уси тӧд вылас Рагулинкӧд медводдза сёрниыс и сылӧн нем кӧсйытӧг шпыньмунсис. — Старик топыд и абу йӧй, ме сыкӧд сёрнитлі.
И Рагулинлӧн урожайыс, ме висьтавлі нин тіянлы, — сэтшӧм урожайыс, ме ручайтча, район пасьталаын некӧн абу. — Сергей видзӧдліс Бойченко вылӧ, коді мыйкӧ гижаліс, и водзӧ нуӧдіс сёрни. — А со ещӧ примеръяс менам наблюдениеясысь...
Хохлаковкӧд ме ветлі пӧшти район пасьтала и аддзылі ӧти колхозын шобді кӧдза.
Тайӧ вӧлі Белӧй Мечетьын.
Матыстчим ӧти участок дінӧ: шобдіыс коскысь вылынджык, сук, шептыс — кивомлӧс...
Юалім колхозса председательлысь: «Кодлӧн шобдіыс?»
«Миян», — шуӧ.
Матыстчим орчча участок дінас: шобдіыс ёгӧн тырӧма, шочиник, и сулалӧ сійӧ сирӧта моз...
«А тайӧ кодлӧн?» — «Миян жӧ пӧ...
«Так мыйла сэтшӧм торъялӧм?»
Председатель лӧня гӧгӧрвоӧдӧ: Эсійӧ гырысь шептаыс да кузьыс, — семеннӧй, а тайӧ - прӧстӧй»...
Вӧлӧмкӧ, кӧйдыс вылӧ кӧдза тайӧ колхозас ыджыд почётын, сійӧс кужӧны правильнӧ кӧдзны и ас кадӧ весавны, сійӧ муяс вылас и председательыс частӧкодь волывлӧ, и агроном кежавлӧ...
А тӧварнӧй шобді кӧдзаяс губитӧмаӧсь — койӧмаӧсь арнас шобдісӧ, да и вунӧдӧмаӧсь сы йылысь...
А мый, шуам, танкӧвӧй полкын кӧ вӧліны дасьӧсь бой кежлӧ сӧмын сійӧ танкъяс, кодъясӧс индӧма разведка вылӧ, а основнӧй, ударнӧй машинаясыс, кодъяс решайтӧны сражениесӧ, вӧліны кӧ лёк состояниеын?
Командование ӧмӧй эськӧ лэдзис татшӧм положение?
Дерт, эз...
А мыйла нӧ колхозса председатель миритчӧ сійӧн, мый основнӧй тӧварнӧй няньыс некытчӧ шогмытӧм и сӧмын кӧйдыс вылӧ кӧдзӧм няньыс бур?
Сергей сёрнитіс волнуйтчӧмӧн, чужӧмыс гӧрдӧдіс, и сьӧд синъясыс кутісны дзирдавны.
Бойченко кывзіс сюся, мукӧддырйи мыйкӧ гижышталіс либӧ эскӧдӧмпырысь  довкйӧдліс юрнас.
«Колӧ быть кольны сійӧс районӧ... — думайтіс сійӧ. — Пӧрысь кочубеевец мед мунас шойччӧм вылӧ...»
Бойченко кӧсйис сёрнитны та кузя туяс.
Сійӧ чеччис да шуис:
— Сергей Тимофеевич, ми сёрнитам на водзын.
Ӧні сёр нин, ветлам ме ордӧ ӧбедайтыштам, да и мӧдам лӧсьӧдчыны туйӧ.
19 ГЛАВА
Шондіыс лэччис нин енэжтас дорӧ, кодыр пемыдгӧрд «ЗИС» петіс карысь да, гуранӧсь шоссе кузя небыдика лайкъялігтырйи, тӧвзис Невинномыссклань.
Бойченко да Сергей пукалісны бӧрвылас, и туй вылӧ видзӧдысь шоперлы тыдаліс рӧмпӧштан пырыс, кыдзи найӧ кыпыда варовитӧны...
Водзвылын гӧгӧр вӧліны мылькъяс.
Син водзӧ кыптывліс то уна рӧма дзоридзьяса чурк, то паныд котӧртісны кустъяс, то паныдасьлісны степса хуторъяс да кошараяс — векджык камышӧн вевттьӧм ляпкыдик кык-куим гид, потшӧс, чабанъяслӧн олан керка, джуджыд юкмӧс труба весьтын жаравеч.
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, — висьталіс Сергей, — кутшӧма ме каитча, мый сразу эг мун Ставропольӧ...
Сы мында кад вошті, а ставсьыс мыжа Рубцов-Емницкий.
— Лев Ильич? — нюммунӧмӧн юаліс депутат.
— Ті ӧмӧй тӧданныд сійӧс?
— Но кыдз жӧ!
— Но ті онӧ тӧдӧ, кыдзи ме сыкӧд тӧдмаси и кыдзи сэсся веськалі Пятигорскӧ...
Эг ме удит лэччыны поездысь, кыдз ме дорӧ матыстчис Рубцов-Емницкий, пуксьӧдіс машинаӧ и дзик пыр кутіс коравны менӧ ас дорӧ замавны, и кыдз коравны!
Ыджыд зільӧмъясӧн да лэдзчысьтӧмлунӧн...
Меным вӧлі и деливӧ, и тешкодь, — асьныд думыштӧй, кутшӧм меысь кооператор.
Медводз ме нинӧм эг гӧгӧрво, ӧні жӧ меным ставыс ясыд.
Сійӧ кӧсйис, медым менам военнӧй нималӧм ветліс сылӧн замъясын да надёжнӧя дорйис вермана йӧткыштӧмъясысь да кучкӧмъясысь...
Кӧлесаяс улас голякыліс гальки, посни изторъясыс лэблісны кӧлесаяс улысь да троньмунлісны машина бордъясӧ.
«ЗИС» петіс керӧс йылӧ и тасянь кутіс тыдавны Кубаньса низменность.
Чой пӧлӧн дӧлалісны еджыд станицаяс да хуторъяс, яръюгыд биӧн дзирдалісны ӧшинь стеклӧяс, а ю ковтасын, быттьӧ эзысь вылын сьӧдтор, быдмис кудриа посни вӧр.
— Гашкӧ, мый кузя кӧ ме и абу прав, — заводитіс Сергей, — но ме унатор йылысь кӧсъя висьтавны тіянлы...
— Висьтав, висьтав, ме окотапырысь кывза.
— Ме частӧ думайта фронтовикъяс йылысь, кодъяс воисны асланыс колхозъясӧ...
Кор ме воа вӧлі гортӧ, меным вагонысь сюри небӧг, нимсӧ ме вунӧді сылысь.
Сэні висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи фронтовикъяс бойяс костъясын гижисны тылӧ асланыс другъяслы да тӧдсаяслы письмӧ.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма сьӧлӧмсяньыс, сэні вӧлі уна выль, интереснӧй мӧвп да уна делӧвӧй сӧвет.
Сійӧс лыддигӧн чувствуйтан, мый письмӧсӧ гижӧмаӧсь найӧ, кодъяс и война вылын эз веськодьпырысь видзӧдны сы вылӧ, мый вӧчӧны да кыдз олӧны ылын фронт сайын йӧз.
Кор гижӧмаӧсь письмӧсӧ, миян войска сӧмын на матыстчӧны вӧлі границаяс дорӧ, война самӧй на ыпъяліс, и меным кӧ сэки веськаліс тайӧ письмӧыс, ме эськӧ окотапырысь тшӧтш кырымаси помас.
Но ӧні война победнӧя помасис нин, и найӧ, кодъяс гижлісны тайӧ письмӧсӧ, гортасӧсь нин.
Сідзкӧ, положение вежсис: не сӧмын сетав дельнӧй сӧветъяс, но и ачыд эн сулав бокын, а состӧ пудж...
Ме эськӧ ӧні тадз шуи: «Эй, фронтовикъяс, а но, коді сэк гижліс тыловикъяслы письмӧ, коді велӧдліс, кыдз колӧ овны да уджавны.
Матыстчӧй матӧджык, сувтӧй первой радъясӧ да петкӧдлӧй ловъя примерӧн, кыдз тайӧ вӧчсьӧ!»
Кор ме думайта, кыдзи долженӧсь петкӧдлыны асьнысӧ вӧвлӧм воинъяс, меным кажитчӧ, мый именнӧ налы колӧ лоны ныртшикъясӧн, организаторъясӧн, и оз кӧ быдӧнлы, то быд дасӧдлы - а тайӧ абу ичӧт армия.
Воис кад не сӧмын кӧдзны да гӧрны му, но и кыдз позьӧ ёнджыка пыртны видз-му овмӧсӧ техника, велӧдны колхозникъясӧс веськӧдлыны любӧй машинаӧн, личӧдлытӧг пыртны уджӧ да олӧмӧ культура...
Ачыс олӧмыс тайӧс корӧ.
Сійӧ жӧ Усть-Невинкаын уна том йӧз.
Быд зонлӧн либӧ нывлӧн, кыдз правилӧ, сизим вося либӧ дас вося образование.
И, шуам кӧ, менам бать-мамӧй пӧрысьӧсь нин, олӧны важ ногӧн да дӧвӧленӧсь асланыс олӧмӧн, то том йӧз оз кӧсйыны овны важ ногӧн...
Сійӧ кӧсйӧ идравны подсолнух оз чарлаӧн, а комбайнӧн, лысьтыны мӧс не киӧн, а механическӧй дойкаӧн.
Томйӧз частӧ овлӧны карын и карса культурасӧ вайӧны станицаӧ.
И станицаын сійӧ аслыс кӧсйӧ театр, библиотека, кино да электрическӧй би.
Кодыр вит вося планӧ вӧлі сюйӧма электростанция стрӧитӧм, эз прӧста та йылысь мӧдны сёрнитны станица пасьтала, а торйӧн томйӧз.
Найӧ аддзӧны нин ассьыныс станицасӧ оз сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, а кутшӧм сійӧ лоас.
И ме эска: ми кӧ стрӧитам электростанция, шуам, мӧд во тулыс кежлӧ, Усть-Невинкаӧс тайӧ пятилеткаӧ нин он кут тӧдны.
— Ме эска жӧ талы, — шуис Бойченко. — И ме быдтор кузя сӧглас, мый йылысь тэ висьталін.
Тэнад мӧвпъяс веськыдӧсь.
Но ӧд этша на сёрнитны...
— А ме ог сӧмын сёрнит!
— Збыль!
Но тэныд вын серти унджыктор сы дорысь, мый тэ ӧні вӧчан.
Тэ тырвыйӧ эськӧ вермин уджавны, шуам, райисполкомса председательӧн.
Веськыда кӧ шуны, вермин эськӧ вежны Фёдор Лукич Хохлаковӧс.
— А Фёдор Лукич?
— Сійӧ важӧн нин корліс аслыс смена.
Пӧрысь казаклы колӧ шойччыштны да лечитчыштны...
— Тайӧ уджнад ме ог справитчы! — чорыда шуис Сергей. — Меным колӧ на велӧдчыны.
Ӧд ме первой курссянь муні фронт вылӧ...
— Со аддзан, — шогпырысь шуис Бойченко, — видзӧдны олӧм вылӧ бокысянь кокни, а сунны сы пытшкӧ юрнад и тэныд абу окота.
Татшӧм вочакыв бӧрад ме ог гӧгӧрво, кодлы жӧ шуны кывъястӧ: «Эй, фронтовикъяс, пуджӧй сосъястӧ!»
— И меным тшӧтш...
И ме, кыдзи аддзанныд, ог пукав ки кресталӧмӧн, но меным колӧ велӧдчыны.
— Да, велӧдчынытӧ быдӧнлы колӧ, — шуис Бойченко да ланьтіс.
Кык гӧра костын сулаліс Усть-Невинка.
Ломтысисны пачьяс, и керка вевтъяс вылӧ, садъяс вылӧ ӧтлаын рытъя вуджӧръяскӧд водіс лӧзов тшын.
Тутариновъяс керка дорӧ машина сувтіс.
Сергей аттьӧаліс Бойченкоӧс, тшӧктіс пыравны керкаас.
— Тэрмася, — шуис Бойченко, Сергейкӧд киасигиг. — Бӧр мунігӧн пырала.
Но, сиа успех!
А сы йылысь, мый ме тэныд висьталі, сӧветуйта думыштлыны.
— Ладнӧ, думыштла.
Сергей сулыштіс дзиръя дорас, виччысис, кытчӧдз машинаыс оз пет площадь вылӧ да оз вош пемыдгорулас, сэсся тэрмасьӧмӧн пырис дворас.
Сылы паныд котӧрӧн воис Анфиса.
20 ГЛАВА
Анфиса синъясын дзӧвкъяліс синва, и Сергейлы тайӧ бытшкис.
— Мый тэкӧд, чойӧй?
— Кӧн нӧ тэ та дырасӧ вӧлін?
— Да мый лои?
— Семён корасьысьясӧс ыстіс, а бать оз сӧгласитчы... — синва пыр шуаліс Анфиса.
— Семён?
Вот мый вӧлӧм!
Да тэ эн бӧрд, а висьтав тӧлкӧн!
Сергей ветліс недельысь дырджык, и тайӧ каднас сійӧ эз чайт, мый сытӧг вермасны лоны гортас татшӧм лоӧмторъяс...
Артмис тайӧ сійӧ тӧлыся рытӧ, кор Сергей гуляйтіс Ставропольса бульваръясті.
Станица кузя, бус кыпӧдіг, прӧйдитіс стада, заводитӧ вӧлі рӧмдыны, кӧзяйкаяс лысьтісны мӧс, и тайӧ кадӧ Тутариновъяс керкаӧ немвиччысьтӧг воис Параська-и эз ӧтнас, а Евсейкӧд.
Ни Тимофей Ильич, ни медсясӧ Ниловна эз сетны талы торъя тӧдчанлун, — вермис лоны, Параська да Евсей прӧстӧ пырисны найӧс видлыны.
Кӧзяеваыс корисны гӧсьтъясӧс горничаӧ да ӧзтісны лампа, Евсей, грузчиклӧн кодь кузь ёсь да мышкыртчӧм пельпомъяса, кузь тушаа, косіник старик, шы ни тӧв пӧрччис шапкасӧ да чӧвтіс пернапас.
— Евсей Иванович, — лӧсьыдик гӧлӧсӧн заводитіс Ниловна, — лоӧй бур гӧсьтъясӧн, пуксьӧй, ен могысьӧн, тайӧ улӧс вылас.
А тіянлы, Прасковья Ефимовна, со тайӧ табуреткаыс.
Евсей пуксис улӧс вылӧ, кок костас пуктіс увйӧсь бедьсӧ да шуис:
— Сідз вот...
Та бӧрын сійӧ пукаліс шы ни тӧв, сӧмын шочиника видзӧдлывліс гӧтырыс вылӧ.
А Параська варовитіс и варовитіс, и не сӧмын кыклы воча, а ӧтпырйӧ куимлы воча — сідзи и сяргис, сідзи и сяргис кывъяссӧ, и сёрнитіс сійӧ сэтшӧм тэрыба, мый эз вермы эськӧ гижны сылысь сёрнисӧ весиг медся опытнӧй стенографистка.
Тимофей Ильич терпеливӧя кывзіс, думыштчӧмӧн шылькнитлывліс уссӧ и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Параська татшӧм меліа сёрнитӧ.
Но кыдз сӧмын зэв варов старука кутіс вывті ошкыны ассьыс патерантсӧ, висьтавлыны сы наградаяс йылысь, рамлун йылысь да ёна удж радейтӧм йылысь, Тимофей Ильич чошкӧдіс пельсӧ: сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм могӧн локтісны сы ордӧ Евсей да Параська.
Сійӧ кыв ни джын видзӧдліс Ниловна вылӧ стрӧг синъясӧн, быттьӧкӧ висьталіс: «Ниловна, а тэ видзӧдлы сы вылӧ...
Корасьны воӧма».
— Прасковья Ефимовна и ті, Евсей Иванович, — кыдз сӧмын вермис вежлива шуис, медбӧрас, и Тимофей Ильич. — И мый бесла коявны лишнӧй кывъяс?..
Став сертиыс гӧгӧрвоана: ті воинныд коравны нывнымӧс.
Дак мыйла нӧ ті заводитінныд кысянькӧ ылысянь?
Семён и сэтшӧм, и татшӧм, и тадз сы вылӧ видзӧдлы — бур, а этадз видзӧдлан — ещӧ мичаджык...
Ми тайӧ жӧниктӧ и асьным тӧдам, — сійӧ воис татчӧ миян пинымкӧд.
Дак вот ті веськыда и заводитӧй: сідз пӧ и сідз, воим тіян дорӧ татшӧм могӧн...
— Сідз вот, — шыасьліс Евсей.
— Ой, Тимофей Ильич, — радлыны мӧдіс Параська, — да тэ збыльысь водзвыв вермин тӧдмавны!
Но ми жӧ кӧсъям важ ногӧн...
Первойсӧ нянь кӧрыштӧг, а сідз, сёрнитчӧм могысь, быттьӧкӧ разведкаӧн...
Оз жӧ позь сразу!
Сёрнитны колӧ лючки-ладнӧ, первой тӧдмавны, юавны.
— Сідзкӧ инӧ дипломатия? — юаліс Тимофей Ильич да кутіс серавны.
— Сідз вот, — шуис Евсей.
— А кыдз жӧ! — Тэрмасьӧмӧн вочавидзис Параська. — Тадз вӧлі важӧн.
Обычай...
Правильнӧ ме шуа, Евсей?
— Сідз, дерт...
— Аски воам нянь кӧрышӧн, да и корам кузьчышъян...
Ставсӧ, Тимофей Ильич, кутам вӧчны важ ногсӧн, кыдзи вӧвлывлі...
— А ме сідз чайта, мый нянь кӧрыш ни кузьчышъянъяс оз ковмыны, — шуис Тимофей Ильич. — Мый тэ шуан, Ниловна?
— Юавны эськӧ Анфисалысь, — полӧмӧн вочавидзис Ниловна. — Сэтшӧм делӧ, мый кыдз сійӧс и шуны...
— Мыйла нӧ сылысь юасьныс? — Тимофей Ильич шыасис Параська дорӧ. — Сідзкӧ, тэ, Прасковья Ефимовна, важся обычай казьтыштін?
Кыв шутӧг, бур обычай.
А эм и мӧд, и тэ сійӧс тӧдан жӧ...
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм ещӧ обычай?
— А сэтшӧм, мый Анфисалӧн эм ыджыдджык вок, и кытчӧдз оз гӧтрась Сергей, ичӧтджык чойлы нинӧм и думайтны верӧс сайӧ петӧм йылысь.
Да и том на сійӧ миян, абу на эндӧм! — Тимофей Ильич чабыртіс уссӧ, думайтыштіс да шуис: — Сы вӧсна и тэныд, Прасковья Ефимовна, и тэныд, Евсей Иванович, медбур мунны гортад, да и некодлы не висьтавны миян сёрни йылысь...
— Сідз, дерт, — шапкаасигмозыс шуис Евсей.
Сват да сватья весиг эз и петкӧдлыны, мый тайӧ веськыд ӧтказыс скӧрмӧдіс либӧ ӧбидитіс найӧс.
Найӧ ещӧ часджын кымын на сёрнитісны ӧтитор-мӧдтор йылысь, прӧщайтчисны и вӧлись сэки петісны хатасьыс.
А дзиръя сайын Параська зэв ёна мӧдіс скӧравны да шуис Евсейлы, мый та вылӧ сійӧ оз сувт, мый делӧ кӧ панӧма, то сійӧс колӧ нуӧдны помӧдз, и бара кӧ ӧткажитасны, то мед та йылысь кутасны тӧдны станица пасьтала; медся дыр недель бӧрти, кор пӧрысь Тутаринов лӧнялас, Параська босьтас аскӧдыс оз Евсейӧс, а старик Назарӧс — корасьӧм кузя зэв опытнӧй мортӧс — да мунас Тимофей Ильич ордӧ оз нин разведкаӧн, а нянь кӧрышӧн, и оз мун хатасьыс сэтчӧдз, кытчӧдз Анфиса, бать-мам благӧслӧвенье кузяыс, оз вунды сійӧ кӧрышсӧ шӧри.
Кыдзи и век, Евсей зэв бура кывзіс гӧтырыслысь, а сэсся шуис:
— Сідз, дерт...
Параська да Евсей матыстчӧны нин вӧлі станица помлань, асланыс керка дорӧ, а Тутаринов ордын век на ещӧ споруйтісны, код жӧ вӧлі прав: Тимофей Ильич, коді олӧм йылысь думайтӧ веськыда да гӧгӧрвоӧ, мый лоӧ сетны нылӧс сэтшӧм зон сайӧ, кодлӧн абу пу ни палич, либӧ жӧ мам — небыд сьӧлӧма Ниловна...
Ниловна зілис уговоритны Тимофей Ильичӧс — синны сійӧс асладорас, и сы вӧсна сійӧ сёрнитіс Семён йылысь сідз, кыдз вермис эськӧн сёрнитны мам аслас ёна радейтана пи йылысь.
Сы висьталӧм серти Семён вӧлі и мича, и тӧлка, и зіль, и лӧнь сяма, и бура видзӧдӧ пӧрысьяс вылӧ.
— А мый сійӧ абу татчӧс, — помаліс сійӧ, — дак сыын абу ыджыд беда: овмӧдчас станицаӧ, да сідз некытчӧ и оз мун!
Кажитчӧ, мый эськӧ сылы позьӧ паныд шуны?
Но Тимофей Ильич эз сӧгласитчы Ниловнакӧд, сійӧ сулаліс ас кыв вылас да доказывайтіс дзик мӧдтор: Семён ньӧти абу мича, а сідз-тадз, еджгов зон, а Анфиса сьӧдіник дай мича чужӧма.
И Семён ньӧти абу тӧлка: ӧд тӧлка мортыд, Тимофей Ильич ногӧн, некор эськӧ эз кут сэтшӧм лёка сёрнитны Усть-Невинка йылысь...
Збыль, удж вылын Семён горяч, та кузя Тимофей Ильич вӧлі сӧглас, но сэк жӧ содтыліс, мый тайӧ сӧмын йӧзсяньыс, и Семён зільӧ пӧраӧдз-кадӧдз...
— Абу сідз, Ниловна, — шуис сійӧ, — кӧть мый тэ миянлы эн висьтав, а татшӧм зятьыд меным абу сьӧлӧм серти!
Ниловна видзӧдіс мужикыс вылӧ, и сылӧн ичӧтик рам синъясыс тырисны синваӧн.
— А тэ эн бӧрд, — шогпырысь шуис Тимофей Ильич. — Мыйла кадысь водз синва кисьтны?
Делӧсӧ абу на решитӧма.
Лучше корлы Анфисаӧс.
Ми сылысь нарошнӧ юалам, мый сійӧ та вылӧ шуас миянлы.
Рӧкыд вылӧ Анфиса эз вӧв гортас.
«Кӧн нӧ сійӧ татшӧм сёрӧннас, абу кӧ жӧникыскӧд?» — думыштіс Тимофей Ильич, и таысь сылы лои дӧсаднӧ.
Старик дыр ропкис; и ӧні видіс нин не сӧмын Анфисасӧ, но и Сергейӧс: и мыйла сійӧ вайис станицаас татшӧм другсӧ, и кӧні сійӧ вошласьӧ мӧд недель нин, и кутшӧм тайӧ пи, коді эновтіс бать-мамсӧ да муніс, а кытчӧ да мыйла — нинӧм эз висьтав, — кӧть Сергей и висьтавліс сылы та йылысь.
Дыр эз узь тайӧ войнас Тимофей Ильич: век куритчис, думайтіс.
Асывнас чеччис водз, чуксаліс Анфисаӧс да шуис:
— Висьтав батьыдлы, мыйла эсійӧ Семёныд немдумайттӧг мӧдӧдӧ корасьысьясӧс?
— Висьтала ме, бать, дженьыдика, — збоя шуис Анфиса. — Ті, бать, ассьыныд олӧмнытӧ олінныд нин, сідзкӧ нинӧм и сувтны миян туй пӧперег.
Всё равно оз ло тіян ног!
— Коді нӧ тэнӧ тадзсӧ велӧдіс батьыдкӧд сёрнитны?
Буракӧ, Сергей.
Анфиса пукаліс крӧвать вылас дженьыдик дӧрӧма, вӧлі нывка кодь.
Тэрмасигтыр воис Ниловна, сувтіс нылыслань мышкӧн, а мужикыслань чужӧмӧн да  стрӧга видзӧдліс сы вылӧ.
— Эновт сійӧс.
Тимофей Ильич кыв шутӧг петіс.
Мукӧд лунъясас Сергей вотӧдз сійӧ некодкӧд эз сёрнит.
Асывнас мунліс градъяс вылӧ, воліс пемыднас нин, кывшутӧг ужнайтліс, и сӧмын ӧтчыд шуліс быттьӧкӧ аслыс.
— Виччысьлам Сергейӧс...
Сылы регыд жӧ нин колӧ воны.
... Анфиса тэрмасьӧмӧн висьталіс вокыслы ставтор йывсьыс, мый вӧлі гортас и, радлігтыр, ӧтлаын Сергейкӧд пырис хатаӧ.
Ниловна сывйыштліс писӧ да гусьӧник, медым эз казяв Тимофей Ильич, бӧрдыштіс.
— А со и Сергей! — шуис Тимофей Ильич. — Вевъялін буретш ужин кежлӧ.
Пуксисны ужнайтны.
Сергей сёйис чӧв, виччысис, мый шуас батьыс.
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — юаліс Тимофей Ильич, кор пызан вылӧ вайисны вишняа вареникъяс. — Висьтав, кӧн вӧлін, мый аддзылін?
— Э-э, бать!
Вӧлі ме ылын...
И Пятигорскын, и Ставропольын.
Ставсӧ вӧчи.
Миянлысь планнымӧс утвердитісны.
Вӧлі депутат ордын.
Тимофей Ильич шпыньмуніс да шылькнитіс уссӧ.
— Шуан, депутат ордын вӧлін? — нарошнӧ мӧдысь юаліс сійӧ. — Да, тэ миян сэтшӧм, — быдлаӧ письтан и ассьыд кӧсйӧмтӧ пӧртан Олӧмӧ. — Сійӧ видзӧдліс Анфиса вылӧ. — А чойыд тэнсьыд жӧ босьтӧ примерсӧ.
— И бур, — тасьтіысь вареник босьтігмоз шуис Сергей.
— Сійӧтӧ, гашкӧ, и бур, но абу быд делӧын...
— Ме, бать, тӧда нин, мый йылысь ті кӧсъянныд висьтавны.
— А тӧдан кӧ, и висьтав батьыдлы: думайтан он тэ гӧтрасьны?
— А кыдз жӧ?
Думайта!
А мый сэтшӧмыс?
— Сійӧ самӧй — Тимофей Ильич видзӧдліс Анфисаыс вылӧ, коді пукаліс юрсӧ копыртӧмӧн да нинӧм эз сёй. — Думайтан кӧ, тэрмась да прӧстмӧд туйсӧ.
А то ичӧтджык чойыд ордъяс.
— Ме верма кежыштны, — долыда шуис Сергей, сёрнисӧ кӧсйис бергӧдны шуткаӧ. — Аслам чойлы ме век туйсӧ сета.
Сідз ӧд, Анфиса?
Анфиса нинӧм эз шу, чеччис да шы ни тӧв петіс хатасьыс.
— Бать, кыдз тадз позьӧ? — шуис Сергей. — Миян керкаын — и татшӧм важся порядокъяс!
Нывсӧ бӧрдӧмӧдз вайӧдінныд, а мыйысь?
— Керкаын порядокъяс сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь и вӧліны, а мый тэнад друг не сьӧлӧм серти, дак сійӧ дзик мӧдтор.
— Тіянлы абу сьӧлӧм сертиныд, а Анфисалы сьӧлӧм сертиыс...
— Анфисаыс — менам ныв, — скӧрысь торкис Тимофей Ильич, — и, кыдзи бать, ме ог кӧсйы, медым сійӧ катайтчис белӧй свет кузяыс.
— Энлы, бать, пузьыв! — Сергей пуксис матӧджык батьыс дінӧ, гӧститӧдіс сійӧс папиросӧн. — Семёнӧс ме тӧда тэысь бурджыка.
Нёль во чӧж ме олі сыкӧд ӧти танкын, а война вылын йӧзыс буретш и тӧдмалӧны ӧта-мӧднысӧ.
Сійӧ вӧлі мем кыдз рӧднӧй вок, — гӧгӧрвоанныд? — ме рад лоа, ми кӧ сыкӧд лоам настоящӧй рӧдняяс!
— Ті жӧ олінныд танкын, — зумыша шыасис Тимофей Ильич. — Танкын ӧти делӧ, а ӧні мӧд...
Висьтав, кытчӧ сійӧ нуӧдас Анфисанымӧс?
Миян олӧмным Семёнлы оз кажитчы.
Сы вӧсна и оз ков сійӧ меным.
Меным колӧ, кыдзи батьлы, думыштлыны ныв йылысь?
Миян, слава богу, тэ да Анфиса кындзи быдмисны ещӧ кӧкъямысӧн, и быдӧнлы аддзысис места, кӧні овны.
— Тимофей, да тэ кывзышт Серёжалысь! — сюйсис сёрниас Ниловна. — Мед гӧтрасясны, а ми налы керкатор стрӧитыштам, сэки найӧ некытчӧ и оз мунны...
А, гашкӧ, и миян ордын кутасны овны.
Серёженькаӧс, став сертиыс тӧдчӧ, миянлы гортын не кутны.
— И тайӧ правильнӧ жӧ, — сувтіс мамыс дор Сергей.
Тимофей Ильич шылькнитіс уссӧ да кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки гурйыв воссис ӧдзӧс и порог дорын тыдовтчис Савва Остроухов.
— Серёжа!
Кытчӧ тэ сы дырасӧ вошлін! — горӧдіс сійӧ Сергейлысь кисӧ топӧдліг. — Но, кыдз?
Артмис?
Получитін?
— И артмис и получиті!
Пуксьы, кута висьтавны...
Мамӧ, содтӧй вареникъястӧ.
— Энлы тэрмась.
Мем вареник оз ков, и нинӧм эн висьтав.
Гӧтыр висьталіс меным, мый тэ воин, и ме кежи тэла.
Менам буретш мунӧ исполкомлӧн активкӧд заседание.
Вот ми сэні и кывзам тэнсьыд.
Мӧдім!
— Ме дась! — Сергей сувтіс.
— Бара мунан? — шогпырысь юаліс Ниловна. — Савва, и кысь сӧмын тэ татчӧ усин?
Серёжа ни ӧти минут оз пукав гортын.
Да тэ кӧть пасьтав сӧстӧм дӧрӧм.
Ниловна перйис сундукысь бельё, гач, вышивайтӧм воротника еджыд дӧрӧм.
Сергей ӧдйӧ вежсис орчча жырйын.
Штатскӧй костюмӧн сійӧ быттьӧкӧ лои и ичӧтджык и стройнӧйджык.
Сійӧ муніс Саввакӧд мый йылысь кӧ сёрнитігтырйи, а Ниловна дыр видзӧдіс восьса ӧшиньӧд, сэсся катлӧдлыштіс юрсӧ да шуис:
— Пышйис...
И кутшӧм радлун ай-мамыдлы татшӧм письыд?
Тӧлысь нин гортын, а ми ещӧ прамӧясӧ эг на и аддзылӧ.
— А тэ мый, кӧсъян сійӧс ас дінад кӧртавны? — вочавидзис Тимофей Ильич. — Сідзкӧ, мог эм, котралӧ кӧ...
А кытчӧ Анфиса воши?
Вот сійӧс видз...
Станичнӧй сӧветӧ мунігӧн Савва висьтавліс Сергейлы станицаса выльторъяс йылысь: сы йылысь, мый будённовка первойӧн помалісны ид вундӧм да вундӧны нин шобді, мый воис автоколонна да заводитчис нин нянь сдайтӧм, мый войдӧрлун Усть-Невинкаӧ воисны кык выль велӧдысь, «вывті нин сэтшӧм томиникӧсь да яндысьысьӧсь, мый беда накӧд, — ӧдва верми найӧс овмӧдны патераӧ!»; мый Иван Атаманов ветліс нин конезаводӧ, и сылы кӧсйысьӧмаӧсь вузавны нёль кӧбыла: «Кытчӧдз пӧ кутасны утверждайтны план, менам сэккості лоӧны нин племеннӧй маткаяс» — мудер кавалерист; мый Усть-Невинкаӧ воліс Краснокаменскӧй стансӧветса председатель: кыськӧ кывлӧма миянлысь плантӧ и, эскан, лун джын пукаліс ме ордын кабинетын да век юасис, кыдз да мый...; и мый Федор Лукич Хохлаков висьмис да лои водны сылы...
Сьӧлӧм вылас норасьӧ.
Ветлі ме сійӧс видлыны, куйлӧ, — зэв ёна омӧльтчӧма, дзоньнас сьӧдӧдӧма.
Корис тэнӧ пыравны ас дорас.
Мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны тэныд, а мый — эз висьтав.
Став тайӧ выльторъяс письыс сӧмын ӧти шемӧсмӧдіс Сергейӧс: Фёдор Лукичлӧн висьӧмыс.
«Кӧсйӧ аддзӧдлыны менӧ, — думыштіс Сергей. — Мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны меным?
Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ нин сы йылысь, мый висьталіс меным Бойченко?»
Станичнӧй сӧветын, торйӧн нин пыранінас, вӧлі уна йӧз да шума.
Найӧ, кодъяс эз веськавны «молния» лампаӧн ёна югдӧдӧм кабинетӧ, Савва кабинетӧ, зытласисны ӧшиньяс дорын, пемыд прихожӧйын да здание кузьталаыс кыссьысь коридорын.
Тшыналісны чигаркаясӧн, ӧткымынысь ӧзйывлісны истӧгъяс либӧ зажигалкаяс, югдӧдлісны то рыжӧй тош, то еджыд кӧсынкаа мича нывбабьей чужӧм, то томиник дзирдалысь синъяс, а то лӧсьыдика гартовтӧм томиник ус.
Савва да Сергей бӧрся ыльнитіс йӧз чукӧр.
Гурйыв восьса кабинетын лои дзескыд да жар.
Ывласянь ӧшиньӧд видзӧдлывлісны нывъяс, читкыралісны синнысӧ югыд биысь.
Сергей кажитчис, мый кӧнкӧ сэні, ӧшинь саяс, сулалӧ Ирина.
Керка пасьталаыс гортӧминика шыаліс сёрни.
Сергей дорӧ воис орденъясӧн да медальясӧн дзирдалысь Иван Атаманов.
Крепыда кияссӧ кутліг сійӧ юаліс:
— Вермӧмъясӧн?
Ме ветлі нин конезаводӧ.
Кӧсйисны отсавны.
— Бабаяс, сетӧй туй!..
— Тэ прӧйдит, да эн кутчысьлы!
— Да кыдз нӧ тіянӧс он кутлы?..
— Артамашов ӧмӧй вермас тадз шмониттӧг?..
Ӧдзӧс дорын нывбаба чышъянъяс пӧвстын тыдовтчис Артамашовлӧн юр чук йылас шапкаалӧм ляпкыдик сьӧд кубанкаыс.
— Сергей Тимофеевич! — шуис сійӧ здоровайтчигмозыс. — Но мый сэні миян йылысь йӧзыс сёрнитӧны?
— Быдтор сёрнитӧны...
— Ошкӧны, — шуис Савва.
— Мӧд ног и лоны эз вермы! — горӧдіс Артамашов. — Кодӧс нӧ сэсся ошкынысӧ, не кӧ миянӧс?
— Алексей Степанович, тэ сӧмын сы йылысь и думайтан, — шыасис пызан дорын пукалысь Рагулин. — Видзӧд, медым сійӧ ошкӧмсьыс эз бергӧдчы юрыд, кыдзи эсійӧ ракалӧн, коді пукаліс дуб вылын...
— Савва, исполкомӧ быд заседание вылӧ чукӧрмӧ та мында йӧз? — вашкӧдӧмӧн юаліс Сергей, кодыр найӧ пуксисны пызан сайӧ.
— Талун активкӧд! — висьталіс Савва да нюмъялігтыр содтіс: — Ме пыри тэ ордӧ, а Дорофей сэккості тӧвзьыштӧма верзьӧмӧн станица кузя.
Быдӧнлы ӧд интереснӧ кывзыны!
Савва тотшӧдыштіс карандашнас чернильницаӧ, виччысьыштіс, кор лӧнясны, и висьталіс:
— Вайӧ кывзам тӧвариш Тутариновлысь доклад.
Сергей лабутнӧя висьталіс аслас ветлӧм йылысь.
Кывзісны сылысь бура, но ставӧн тӧдісны, мый Сергей висьталӧ ӧні оз на главнӧй йывсьыс, мый медся интереснӧйыс водзын на.
Сергей вывті бур боксянь висьталіс Ставрополь йылысь.
Быдӧнлы кажитчис степь йылысь, кар йылысь сылӧн висьталӧмыс, но век на важ моз думайтісны, мый и тайӧ абу главнӧйыс.
Кор Сергей шуис: «И вот, ёртъяс, корис менӧ депутат, пыра ме сы кабинетӧ», — пыр жӧ лои сэтшӧм лӧнь, мый кыліс ӧшинювса акациялӧн тӧвтӧг кышӧдчӧмыс.
Сергей висьталіс Бойченкокӧд нуӧдӧм сёрни йылысь, висьталіс, кыдзи мӧдыс юасис сылысь урожай йылысь: «Эсканныд, весиг интересуйтчис, мыйла Рагулинлӧн ӧти пӧлӧс урожай, а Артамашовлӧн мӧд пӧлӧс», скӧт видзӧм йылысь, строительство йылысь, кыдзи ошкис Иван Атамановӧс.
Вӧр кылӧдӧм йылысь Сергей нарошнӧ эз висьтав.
— Прохор Ненашев тані? — юаліс сійӧ.
— Ме тані, — кыліс орчча жырйысь.
— Волы матӧджык.
Прохор матыстчис пызан дорӧ.
Сылы сетісны местасӧ лабичӧ.
— Но, Прохор Афанасьевич, — заводитіс Сергей, — лои тэ ног.
Кутам кылӧдны сійӧ вӧрсӧ, коді куйлӧ Чубуксун сёртасын.
Дасьтысь!
Депутат сідзи и шуис, — ассяньыс содтіс Сергей, — эм пӧ тіян станицаын опытнӧй морт, важся сплавщик, Прохор Афанасьевич Ненашев, — вот тайӧ уджсӧ сылы и поручитӧй.
Прохор яндысьӧмпырысь нюмъяліс.
Кӧть кыдз, а любӧ вӧлі кывны, мый сійӧс сэтшӧм вылӧ донъялӧ Андрей Петрович Бойченко.
Прохор чеччис да кӧсйӧ нин вӧлі мыйкӧ шуны, кыдзи быд боксянь кутісны киссьыны сӧветуйтӧмъяс:
— Томъясӧс мӧдӧдны!
— Куим колхоз — куим бригада!
— А ме сідз думайта, мый том йӧз тайӧ уджын оз справитчыны.
Тайӧ ӧд абу вундӧм!..
— Мый нӧ торъяыс — ва кузя вӧр кылӧдны?
Ва дорын и абу жар.
Мыйкӧ кӧ — купайтчы!..
— Сэні некор купайтчынытӧ!
Кутшӧмкӧ крут чукыльті керъясыс сувтсӧн сувтасны, потшасны юсӧ дзикӧдз...
— Энлӧ, граждана! — шуис Савва. — Ван кывзамӧй Прохорлысь.
Прохор лӧсьӧдыштіс тасма увсьыс дӧрӧмсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый татшӧм важнӧй юалӧм сытӧг решитны оз вермыны, сы вӧсна и кутіс асьсӧ достоинствоӧн, гордӧя видзӧдаліс гӧгӧр.
— Вообще шуны сідз, — заводитіс сійӧ, — мый сійӧ вӧр кылӧдӧмыс миян визув юясті?
Сійӧ шусьӧ молевӧйӧн, и тайӧ уджыс сьӧкыд.
Томдырйи меным лолывліс котравны керъяс бӧрся, а найӧ, эскӧй, кывтӧны ва кузя, быттьӧ йӧйяс...
Вообще ю чукыльяссьыс колӧ повны...
Прохор подробнӧя висьталіс ассьыс биографиясӧ — торйӧн нин томдырся вояссӧ.
Сэсся сійӧ сетіс некымын практическӧй сӧвет сплав вылын удж котыртӧм кузя.
Сы ногӧн сплав вылӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны куим бригадаысь не этшаджык.
Быд бригадалы колӧ вӧлі подвода, кӧрт крюкъяс, багыръяс, гез, зыръяс, черъяс, а сідзжӧ пусьысьяс да тӧлысь кежлӧ прӧдукта.
Сыысь кындзи, колӧны вӧлі пыж либӧ весиг кык, ӧшъяс либӧ вӧвъяс, медым кыскавны керсӧ вадорӧ.
— А том йӧзӧс вообще велӧдны позьӧ, — лабичӧ пуксьӧм бӧрын шуис сійӧ. — Сэн главнӧйыс — пелькджыка вӧрны...
Прохорлысь став предложениеяссӧ вӧлі гижӧма протоколӧ.
Колхозса председательяслы вӧлі тшӧктӧма куим лун чӧжӧн бӧрйыны бригадаясӧ том йӧзӧс, кодъяс абу уборка вылынӧсь, лӧсьӧдны багыръяс, крюкъяс, торйӧдны подводаяс да прӧдукта.
Кажитчӧ, ставыс должен вӧлі радуйтны Сергейӧс: и удачнӧй ветлӧмыс, и собраниеыс, и сплав йылысь сэні примитӧм решениеыс, — а сьӧлӧм вылас сылы мыйкӧ эз вӧв лӧсьыд.
Гортас локтігӧн сійӧ думайтіс Ирина йылысь: «Мыйла сійӧ эз во?
Буракӧ, эз тӧд, мый ме вои.
Сэзь енэжын сулаліс ущербитӧм тӧлысь, хатаяссянь, пуяссянь ылӧ улича вылӧ нюжӧдчисны вуджӧръяс.
Вӧлі лӧнь.
Станица узис...
«А тэныд ме тшӧкта думыштны...
Колӧ вежны Федора Лукичӧс», — тӧд вылӧ усисны Бойченколӧн кывъяс.
Сергейлы паныд локтісны ныла-зонма.
«Да ӧд тайӧ Семён да Анфиса!
Вот чӧртъяс, весиг собрание вылӧ эз волыны».
— А ми мунам собрание вылӧ! — другыскӧд здоровайтчигӧн шуис Семён.
— Сёрминныд!
Мунамӧй бӧр. — Сергей кутіс киӧдыс Анфисаӧс да Семёнӧс. - Ме тіянлы вежала...
Сылы эз вочавидзны.
Куимнанныс мыйкӧ дыра мунісны шы ни тӧв.
— Семён, — юаліс Сергей, — мыйӧн тэ менсьым батьӧс сэтшӧма дӧзмӧдін?
— Кыдзкӧ ӧтчыд ме омӧльті Усть-Невинкаӧс... — Семен ланьтліс. — Но ме тайӧ сёрнисӧ пыдди ог пукты...
Мевиччыси тэнӧ, Серёжа.
Тэ ачыд аддзан, ми тэнад чойкӧд... — сійӧ эз помав. — Ми сыкӧд став главнӧй йывсьыс решитім нин.
— Дженьыдджыка кӧ шуны, радейтны мӧдінныд ӧта-мӧднытӧ.
— Серёжка, мыйла тэ допрашивайтан? — вокыс дорӧ топӧдчӧмӧн шуис Анфиса.
— Но тэ гӧгӧрвоан, — бара заводитіс Семён, — батьыд пыксис и некыдз оз сетчы.
Вот ме тэнӧ и виччыси, — колӧ кыдзкӧ сідз вӧчны, медым и пӧрысьясӧс не ӧбидитны.
— Медым и кӧинъяс вӧліны пӧтӧсь, и ыжъяс дзоньвидзаӧсь?
— Вокӧй, тэ век шутитан!..
— А мыйла эськӧ не шутитны?
Ме тӧда, собрание вылӧ ті энӧ думыштлӧй волыны, а прӧстӧ кӧсйинныд аддзӧдлыны менӧ.
Ме тіянлы кола, а кытчӧ ветлі ме да мый вӧчи, сійӧ тіянлы оз касайтчы?
Ме тіянлы кола, а сійӧ, кытчӧ ме ветлі и мый вӧчи, - тіянӧс оз касайтчы?
Ме тэнӧ, Семён, прӧстӧ эг кут тӧдны!
Да тэ-ӧ тайӧ — менам вернӧй радист-пулемётчикӧй?
— Дерт жӧ, ме, — яндысьӧмӧн шуис Семён.
— Сережа, тэ сійӧс эн мыжав.
— Другъяс, ме шуткатӧг, — шуис Семён. — Серёжа, тэ должен отсавны миянлы!
— Сідзкӧ, ӧта-мӧдлы отсалӧм?
Зэв бур, мед сідзи и лоӧ, отсала!
Батьӧс ми уговоритам, но сӧмын тӧлысьысь не водзджык.
Ӧні жӧ миянлы колӧ мунны вӧр кылӧдны, и тэныд, Семён, ме думайта сетны бригада.
Анфисаӧс ми босьтам кухарка пыдди.
Верман, чойӧй?
А вот, кор воам вӧр кылӧданінысь, сэки и свадьба вӧчам.
Семён да Анфиса радпырысь сӧгласитчисны мунны вӧр кылӧдны.
Найӧ чайтісны ас кежаныс, мый тайӧ лоӧ гӧраясӧ кутшӧмкӧ лӧсьыд прогулка кодь.
Найӧ шутитісны, сералісны, и Сергей тшӧтш жӧ гажмис.
Кыдз сӧмын сійӧ пырис хатаӧ, а Семёнӧс да Анфисаӧс колис дзиръя дорас, юрас бара воисны мӧвпъяс депутат йылысь, Фёдор Лукич йылысь...
Сергей пӧрччысис да водіс узьны, но унмовсьынысӧ эз вермы.
Синсӧ куньӧмӧн сійӧ аддзис Федора Лукичӧс...
«Да, меным колӧ думыштны».
Сылы кажитчис, мый районын ставӧн велалӧмаӧсь Фёдор Лукич дорӧ, велалӧмаӧсь аддзыны сылысь дженьыдика шырӧм дзор юрсӧ орччӧн еджыд юра шоперкӧд.
И друг станицаӧ воас сійӧ жӧ машинаыс, сійӧ жӧ шоперкӧд, а сыкӧд орччӧн пукалӧ кутшӧмкӧ том морт, чиган кодь сьӧд чужӧма, паськыд синкымъяса...
Ӧшиньӧд тыдаліс тӧлысь, и Сергейлы друг уси дум вылас птичник, курган, кӧтасьӧм турунлӧн дзирдалӧм, и сійӧс сэтшӧм кутіс кыскыны Ирина дорӧ, мый сійӧ чеччыштіс крӧватьысь, ӧдйӧ пасьтасис да полігтыр, медым эз кыв мамыс, кок чунь йылас петіс хатасьыс.
Некымын минут мысти сійӧ садьмӧдіс Савваӧс да шуис, мый вывті срочнӧ колӧ сылы верзьӧма вӧв.
— Да кытчӧ нӧ тэ войнас? — шензис Савва.
— Абу ылӧдз.
Птичникӧдз....
— А-а-а... — шуис Савва. — Ӧні гӧгӧрвоана.
Мун конюшняӧ, висьтав Дорофейлы, медым седлӧалас серӧйсӧ.
Дорофей садьмис сьӧкыдпырысь, но, ас водзсьыс Сергейӧс аддзӧм бӧрын, эз кут нинӧм юасьны, босьтіс стенсьыс седлӧ да мӧдӧдчис петны.
— Оз ков седлӧавны!
— Зэлыдджыка кутӧй домповодтіыс, — ӧлӧдіс Дорофей, кор Сергей пукаліс нин вӧв вылас, — а то тайӧ серӧйыс полысь...
Сергей воськолӧн петіс дворсьыс.
Но площадь вылын нин сійӧ копыртчис бурысь бердас да мӧдіс тӧвзьыны кыккокйыв.
Сувтӧдіс вӧвсӧ сӧмын тӧдса керка дорын.
Ӧшинь дорас воис восьлӧн, чеччис вӧв вывсьыс, домаліс сійӧс ставень бердӧ.
Видзчысьӧмӧн лэптыштіс занавессӧ.
Ирина узис, кельыдіник тӧлысь югӧрыс югдӧдіс сылысь кымӧссӧ, юрлӧс вылын куйлысь пемыд кӧсасӧ...
Сергей ньӧжйӧник таркӧдчыштіс.
Ирина дрӧгнитіс, но эз чеччы, а сӧмын восьтіс синъяссӧ, тӧдіс Сергейӧс, и бӧр кунис синъяссӧ: эз тӧд — вӧт али вемӧс тайӧ...
* * *
Станицаӧ Сергей воис югдігас.
Нуис Дорофейлы вӧвсӧ да муніс гортас.
Ниловна грымакыліс пӧдӧнчаӧн, лӧсьӧдчис петны мӧс лысьтыны.
— Серёжа, — шуис сійӧ, — ой кутшӧм дыр тіян собраниеыд кыссьӧма!
— Да, дыр... — нюммунӧмӧн вочавидзис Сергей да муніс узьны.
21 ГЛАВА
Сергей садьмис сёрӧн.
Пасьтасьтӧг, кӧмтӧг да трусик кежысь сійӧ муніс град йӧртіыс ю дорӧ.
Ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс ваас да сунліс сэтшӧм пыдӧ, мый кипыдӧсъяснас инмӧдчыліс нильӧг муӧдзыс.
Пыдіас ваыс вӧлӧма сэтшӧм кӧдзыд, мый сылы кажитчис, быттьӧ тушаас сатшкысисны уна сюрс зэв посни йи ем.
Сергей кыпӧдчис визулінӧ, пыркнитіс чубнас да, кияснас кокниа уджаліг, мӧдӧдчис мӧдлапӧлас.
Сэні пемыд стенаӧн кыпӧдчӧма вӧр, вуджӧрыс усис юас.
Вуджӧраинӧдзыс вотӧдз Сергей бӧр бергӧдчис да кутіс вартчыны ю катчӧсыс...
Купайтчис сійӧ дыр, кытчӧдз эз кут кынмыны.
Асьсӧ вынаджыкӧн чувствуйтӧмӧн, кыпыд, сійӧ котӧрӧн пырис хатаӧ, кватитіс кузьчышъян да кутіс зіля зыравны сойяссӧ, морӧссӧ, мышсӧ.
«Колӧ ветлыны Кондратьев дорӧдз, а ӧттшӧтш видлыны и Федор Лукичӧс», думайтіс Сергей.
Пасьтасис да мӧдӧдчис Савва ордӧ корны вӧв.
Ниловна ноксис гожся пач дорас.
— Мамӧ, — шуис Сергей, — ме здук кежлӧ петала Савва ордӧ, а ті дасьтӧй меным сёйыштны.
Час джын мысти Сергей вайӧдіс седлӧалӧмӧн сійӧ серӧй вӧвсӧ, кодӧн тӧрыт ветліс Ирина ордӧ.
— Серёженька, тэ бара мунан? — шогпырысь юаліс Ниловна.
— Ветла районӧ.
Вайӧ меным сёйыштны, сӧмын ӧдйӧ.
— Тэ кӧть обед кежлӧ бӧр во.
Менам пусьӧ петук яя борщ.
Эз на коль и дас минут, кыдзи Ниловна жаритіс яичница, вундаліс неуна соласьӧм ӧгурцы да вайис кӧбрегсьыс нӧк кашник, — тӧдіс мам, кодлы видзис тайӧ нӧксӧ!
Сергей сёйис тэрмасьӧмӧн, а Ниловна пукаліс пызан саяс, ки вылас чужӧмнас мыджсьӧмӧн, да видзӧдіс пиыс вылӧ вакодь да шог синъясӧн.
Сылы кажитчис, мый тайӧ лунъяснас Сергейыс омӧльтчӧма, пӧрысьмыштӧма, и синкымъясыс лоӧмаӧсь пашкыраджыкӧсь, а синъясыс — гажтӧмджыкӧсь.
— Серёжа, и кор нӧ тэнад помасяс котралӧмыд?
— А мый?
— Ми тэкӧд эг на и пукавлӧй и эг на сёрнитлӧй...
Со и Анфисалы кутшӧм шог.
Мый сыкӧд вӧчны?
Найӧ Семёнкӧд, ме чайта, ставсӧ нин миянтӧг и решитӧмаӧсь...
Метӧ сӧглас, ен накӧд, радейтӧны ӧта-мӧднысӧ, мед и гӧтрасьӧны.
А батько, тэ жӧ тӧдан сійӧс?
Сӧветуйтін мед эськӧ Семёныдлы, — сійӧ жӧ тэнад друг, — медым кольччис миянӧ овны.
Да воліс эськӧ мед батьыд ордӧ да сёрнитчисны.
Позьӧ налы хата стрӧитны, а то и миян ордын эськӧ тӧрисны...
— Эн шогсьы, мамӧ, — шуис Сергей. — Ме сёрнита и Семёнкӧд и батькӧд.
Ставыс ладнӧ лоӧ!
Сергей сёйис яичница, ӧгурцы да нӧк.
Чеччис да, мунігмозыс тасмасӧ зэлӧдіг да гимнастёркасӧ лӧсьӧдіг, петіс хатасьыс.
Ниловна петіс бӧрсьыс.
Кор Сергей мӧдіс пуксьыны седлӧ вылӧ, сылы любӧ вӧлі босьтны вӧвсӧ домповодӧдыс да кутыштны кинас стремясӧ...
Дышиника рӧдтысь вӧлӧс ньӧрйӧн кучкышталіг Сергей петіс станица сайӧ да мӧдӧдчис Кубань пӧлӧн.
Гӧра пӧлӧн пуксялӧмаӧсь невинномысскӧй хуторъяс — вежӧсь, ылысянь оз и позь вӧлі гӧгӧрвоны — хуторъяс тайӧ али веж рощаяс.
Сергей мӧдіс восьлӧн да дыр видзӧдіс бригаднӧй станъяс вылӧ — ӧтияс вӧліны пашкыр садъяс пӧвстын, мӧдъяс — куш поле вылын; ыж кошараяс вылӧ, кодъяс пещераяс моз ляскысьӧмаӧсь гора горулӧ; плетеньясӧн потшӧм руд пятна кодь базъяс вылӧ, — найӧ вӧліны либӧ ключдорса сёнын, либӧ матын юсянь...
Ёна вежӧдысь паськыд ковтасъяс, сад пытшкӧ дзебсьӧм хуторъяс, увтасінъясын йирсьысь мӧс стадаяс и весиг тыртӧм бадьяс — ставыс кажитчис сылы ӧні вӧвлытӧмӧн да тӧдчанаӧн.
«Тешкодь, — думайтіс сійӧ. — Быттьӧкӧ тайӧс ставсӧ ме аддза медводдзаысь!
А ӧд кымынысь, ещӧ войнаӧдз на, ме ветлывлі тайӧ туйӧдыс?..»
Ковтасас Сергей аддзис балаганъяса да водокачкаяса град выв плантацияяс.
Тані должен куйлыны лоысь каналлӧн русло.
Гашкӧ, ылі мылькъяс сайті мӧдӧдчас Кубаньлӧн вож, нюжӧдчас вадор пӧлӧн, а вот тайӧ инын, изйӧсь обрыв дорас, кыпӧдчас ва...
И Сергей представитіс аслыс ю вожсӧ, коді оз сӧмын кут бергӧдлыны турбина, но и мӧдас орошайтны градъяссӧ.
«Радейтчӧй, огородникъяс, — думайтіс сійӧ. — Регыд ваыс тіян дорӧ ачыс кутас воны!»
Думсьыс сійӧ аддзис обрыв дорсьыс квадратнӧй керка, кӧні быгзьӧ-пуӧ ва, и Усть-Невинкаӧ керкасянь котӧртысь сьӧд сирӧн мавтӧм столбъяс кузя ыргӧн проводъяс...
Обрывсянь неылын виджадӧн дзик ю вомӧныс куйліс лыа кӧса.
Ваыс тані вӧлі зэв лӧнь, и Сергейлы тайӧ вӧлі нин удобнӧй места кылӧдӧм вӧр примитӧм вылӧ.
«Бурджык запань некысь он корсь!» - думыштіс сійӧ и пыр жӧ аддзис кывтысь вӧрсӧ, сӧмын на ваысь лэптӧм ва кер штабельяс.
Кубаньсянь бокӧджык чукыльтӧм бӧрын Сергей суӧдіс степын зэв уна вӧла-доддяӧс.
Пӧв ящикъяса бричкаясӧ вӧлі сӧвтӧма ид.
Обоз кыссис ньӧжйӧ, вӧвъяс кежлывлісны туй бокас да нюжӧдчылісны турунлань.
Возчикъяс сетісны вӧвъяслы тыр мездлун: коді узис ид вылӧ нюжӧдчӧмӧн да чужӧмсӧ картузӧн тупкӧмӧн, коді сёйис воны удиттӧм на арбуз, коді прӧста куйліс вывті жарысла лигышмунӧмысь.
Медводдза вӧв доддяс кык подросток да рыжӧй тошка олӧма мужичӧй ворсісны картіӧн.
На дорӧ и матыстчис Сергей.
— Эй, картёжник-другъяс!
Кытчӧ няньсӧ нуанныд?
Обоз сувтіс.
Картіасьысь подростокъяс пелька чеччыштісны муӧ да котӧртісны асланыс вӧвъяс дорӧ.
— Кыдзи — кытчӧ? — шыасис рыжӧй тошка. — Известнӧ, заготпунктӧ.
— Кысянь?
— Белая Мечетьсянь, — неокотапырысь вочавидзис ямщикыс, картісӧ чукӧртігмоз. — «Пролетарская воля» колхоз.
— Ті старшӧй возчикыс? — Сергей скӧрысь видзӧдліс рыжӧй тошка вылӧ.
— Ме.
А мый йылысь сёрниыс?
— И тэ тайӧс шуан мунӧмӧн?
Тадз ӧмӧй кыскалӧны няньсӧ заготпунктас?
Вӧвъяс муніганыс узьӧны, возчикъяс загорайтӧны, а тэ, старшӧй, картіасян?
Аддзис места картіасьны!..
Яндзимыд тэнад абу...
Рыжӧй Сергей вылӧ бугжыльтчӧмӧн, босьтіс вӧжжисӧ киӧ, и сэки мӧдісны вӧрны быд подвода вылын, плетьӧн швачйӧдлӧмъяс, ӧтпырйӧ кутісны шаргыны уна дас кӧлеса, и, бус кыпӧдӧмӧн, обоз мӧдіс сярӧдны лӧсьыда пуксьӧм туй вывті.
Пуксис луншӧр кадся жар.
Районнӧй станицаын вӧлі пӧдтӧ.
Пуяс вевттьыссьӧмаӧсь бусӧн, торъя нин шӧр улича вылас, кыті тшӧкыда ветлӧдлісны грузӧвӧй автомобильяс...
Тайӧ улича кузяыс Сергей петіс площадь вылӧ.
Акациясянь усьысь омӧлик вуджӧр сайын сулалісны тыртӧм кӧрзинаяса куим подвода.
Тайӧ подводаяснас воысь нывбабаяскӧд мый йылысь кӧ зэв ёна варовитіс Рубцов-Емницкий.
Сергейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Серёжа!
Здорово, другӧ! — колис нывбабаясӧс да котӧрӧн воис Сергей дорӧ. — Поздравляйта, Сергей Тимофеевич!
Значит, ставыс мазь?..
Тӧрыт мунігмозыс вӧлі миян Бойченко.
Висьталіс вӧр кылӧдӧм йылысь.
Ме сеті нин индӧд, медым обеспечитны сплавӧс походнӧй ларёкъясӧн, корны сэтчӧ колана тӧвар...
Да тэ мый ме вылӧ сідз видзӧдан?
Ӧбидитчин? — Рубцов-Емницкий нюммуніс зарни пиньӧн. — А ӧбижайтчыны нинӧмла...
Мый тэ ӧткажитчин Ираклий Самсонович услугаясысь, ме чайта, сійӧ весиг бурджык на.
Мыйла бурджык?
Тайӧ мортыс мӧдысь кежлӧ на сгӧдитчас.
— Ог чайт, — неокотапырысь шыасис Сергей.
— Олыштам — аддзам!
А ме ӧтилаӧ чӧвті нин вугыр — турбина йылысь.
Сэтшӧм тӧварыд, ясность ради, туй вылын оз туплясь!
— Тіян другъястӧг нин кыдзкӧ, — коса шуис Сергей. — Да и вообще...
Рубцов Емницкий эз лэдз сылы помавнысӧ.
— Кыв шутӧг, вермам натӧг!
Но тайӧс ме шуа, нужда кӧ лоӧ, сэк кежлӧ.
Да, пӧлинӧ, кывлін?
Федор Лукич висьмис.
Водіс, пӧрысь вӧв.
Но талун ме аддзысьлі гӧтырыскӧд, — сылы бурджык нин.
Инас ӧшйытӧм казак — нетшкысьӧ поле вылӧ.
Кӧні сійӧ олӧ?
Зэв матын, пӧшти орччӧн райисполкомкӧд.
Аддзан кубанскӧй стиля палисадник?
Со эсійӧ сирень кустъяссӧ да кык вишня пусӧ?
Керкасӧ вевттьӧма еджыд черепицаӧн.
«Первой пырала здук кежлӧ Фёдор Лукич ордӧ, а бӧрыннас нин — Кондратьев ордӧ», решитіс Сергей да, сетіс гӧгӧрвоны Рубцов-Емницкийлы, мый сёрнитнысӧ налы нинӧм йылысь нин, тувкис каблукъяснас вӧвлы.
«Сідзи и сибдӧ, — площадь вывті мунігӧн думайтіс Сергей. — Сир, а абу морт...
Но ме сыкӧд коркӧ-нибудь сёрнитышта по душам».
Сергей лэччис седлӧ вылысь ичӧтик ӧти судтаа, еджыд черепичнӧй вевта, еджыд стенъяса да тупкӧма ӧшиньяссӧ ставеньяса керка дорӧ.
Палисадникас быдмисны, воысь ягодъясӧн тыр кык вишня пу, крыжовник рад, сирень кустъяс.
Дворас, посводз дорас, Сергей домаліс вӧвсӧ да гольснитіс каличнас.
Воссис ӧдзӧс, и петіс олӧма нывбаба, коді вӧлі мунӧ Фёдор Лукичлань: сэтшӧм жӧ кыз, сідз жӧ меліа видзӧдӧны лӧнь синъясыс, шань, восьса чужӧмлӧн сійӧ жӧ  чертаяс.
«Тыдалӧ, чойыс», — думыштіс Сергей.
Сійӧ висьталіс ассьыс овсӧ да шуис, мый воис видлыны Фёдор Лукичӧс.
— Сійӧ важӧн нин тіянӧс виччысьӧ, — меліа шуис нывбаба. — Но вот беда: сӧмын на унмовсис.
Ме и ставеньяссӧ пӧдлалі.
— Марфушка, коді сэн воис? — кыліс Фёдор Лукичлӧн слабиндзи гӧлӧс. — Коді сэн?
Мед пырас.
— Тайӧ ме, — шуис Сергей.
— Серёжа!
Вот пасибӧ, донаӧй, зэв рад ме.
Пыр менам пемыд оланінӧ.
Марфуша, восьт ставеньсӧ!
Спальняас, кӧні куйліс Фёдор Лукич, вӧлі пемыд да ыркыд, кыліс лекарство дук да видзвывса дзоридз дук.
Татчӧ эз пыр ни шонді югӧрыс, ни жарыс, и Сергей первойсӧ нинӧм эз вермы аддзыны.
Но регыд нывбаба восьтіс ставеньяссӧ, и неыджыд сӧстӧм жырйын лои югыд.
Первой, мый синмас шыбитчис Сергейлы, вӧлі Иван Кочубейлӧн портрет, коді ӧшаліс крӧвать вевдорас, неуна вылынджык ковёрсьыс.
Легендарнӧй комбриг вӧлі кузь гӧна буркаа да бӧрвыв тшапа кусыньтӧм еджыд папахаа: сійӧ скачитіс вӧв вылын, видзӧдіс сюсь синъяснас кытчӧкӧ ылӧ водзӧ.
Гырддзанас ӧта-мӧд вылас пуктӧм пӧдушкаяс вылӧ мыджсьӧмӧн Фёдор Лукич кӧсйис чеччыны.
Сійӧ пӧрысьмӧма, тӧдчымӧн омӧльтчӧма, важӧн бритлытӧм чужӧмыс нюкырмунӧма да пемдӧдӧма.
Синъясыс вӧліны чусыдӧсь: оз тыдав сэтысь воддза кодь гажа нюмторйыс.
— Рад, мый тэ воин видлыны, — сьӧкыда лолалігтыр шуис Фёдор Лукич да омӧлика  Сергейлысь кисӧ топӧдӧмӧн... — Век вот куйла ӧтнам, а сэн ещӧ Марфушка ӧшиньяссӧ тупкалас, быттьӧ кӧбрегын...
Менсьым натураӧс тэ тӧдан, — татшӧм олӧмыд абу ме серти!
Тадз олӧм дорсьыд лучше нин кувны.
Ме ӧні, кыдзи эсійӧ пӧрысь вӧлыс, коді велалӧма боевӧй походъясӧ: кылӧ порок дук, трубалысь звӧн, кокӧ мусӧ, ворсӧ пельяснас, а некытчӧ нин ачыс оз шогмы...
Меным эськӧ степті ветлӧдлыны, а ме со куйла... дурӧ... висьӧ... — и сійӧ, пуктіс кисӧ морӧс шуйга бокас. — Ён мотор вӧлі, чайтлі, некор сійӧ оз слабмы, а вот омӧльтчис...
Джӧмдавлӧ.
— Фёдор Лукич, — шыасис Сергей, — кӧть ті и лёка видзӧданныд курортъяс вылӧ, а всё-таки колӧ тіянлы ветлыны Кисловодскӧ...
— Ӧні кежлӧ эновтчыла.
Дзик нин кӧ омӧль лоӧ, сэки ветла...
Меным кокньыдджык нин...
Шуйга киӧй вӧлі дубалӧма да эг вермыв лэптыны, а талун уджалӧ нин! — И медым петкӧдлыны тайӧс, сійӧ лэптіс кисӧ. — Регыд чечча...
А мый лолала сьӧкыда — тайӧ прӧйдитас...
Ванюша тӧвзяс-нуас поле вывті - и пыр жӧ кокньӧдас...
А куйлыны оз позь.
Кондратьевлы сьӧкыд ӧтнаслы...
Гожӧм, нянь заготовитӧм, — ачыд тӧдан...
Фёдор Лукич юаліс, кыдзи мунӧ нянь идралӧм Усть-Невинса колхозъясын, воис-ӧ автоколонна.
Сергей вочавидзліс да век виччысис, мый Фёдор Лукич вот-вот юалас, кутшӧм результатъясыс Ставропольӧ ветлӧмысь.
Но Фёдор Лукич та йылысь эз и казьтыв.
Сійӧ юаліс, кутшӧм дзоньвидзалунныс Тимофей Ильичлӧн, Ниловналӧн.
Сэсся найӧ сёрнитісны войтыркостса выльторъяс йылысь.
Ставропольӧ ветлӧм йылысь Фёдор Лукич сідзи эз и юав, быттьӧ нинӧм кык вежонӧн и эз вӧв.
«Сідзкӧ, старик скӧралӧ и нинӧм оз кӧсйы тӧдны, — думыштіс Сергей. — А ме всё-таки висьтала сылы.
Ог ӧні, а кор кута мунны».
— Куйлі ме тайӧ лунъяссӧ да думайті, — шуис Хохлаков, — мый йылысь сӧмын эг думайті, и воис мем юрӧ мӧвп: сёрнитыштны эськӧ миянлы колӧ ӧти важнӧйтор йылысь...
— Мый йылысь нӧ, Фёдор Лукич?
— Делӧыс тайӧ татшӧм, — Фёдор Лукич сьӧкыдпырысь чеччис да лэдзис коврик вылӧ кокшегйӧдзыс пыктӧм кӧмтӧм кокъяссӧ. — Тані ми кыкӧнӧсь, кык кубанскӧй казак...
Эм ещӧ казачка, Марфа Игнатьевна, менам гӧтыр...
Мед сійӧ кывзас жӧ.
Сыысь менам гусяторъяс абуӧсь.
— Ті секретничайтӧй, а ме пета.
Меным колӧ йила котӧртлыны, — шуис гӧтырыс да петіс.
— Но и бурджык, мый ми ӧні ас кежаным! — Фёдор Лукич ышловзис да чышкис кузьчышъянӧн пӧсялӧм кымӧссӧ. — Да...
Так со мый йылысь...
Пукалӧны кык казак...
Ӧтиыс, мӧдам сёрнитны веськыда, видзӧдӧ нин гуӧ, а мӧдыс сӧмын заводитӧ овны...
Мыйла ме тайӧс шуа?
А сы вӧсна, мый миянлы, Серёжа, колӧ думыштлыны кубанскӧй казачество йылысь...
Видзӧда ме миян том йӧз вылӧ, со татшӧм геройскӧй зонъяс вылӧ, кутшӧм тэ, миян зіль нывъяс вылӧ да радуйтча: шань казачество быдмис, надежнӧй смена!
— Фёдор Лукич, гашкӧ, ті ӧбидитчанныд, — шуис Сергей да видзӧдліс Кочубей портрет вылӧ, — но висьтала сійӧс, мый думайта...
Веськыда ті шуинныд: Кубаньын быдмисны выль йӧз, бур, интереснӧй йӧз.
Но сійӧ казачествоыс, код йылысь ті пыр шогсянныд, важӧн нин абу...
— Кыдз нӧ сійӧ сідз абу, — шензьӧмӧн шуис Фёдор Лукич. — А ми нӧ тэкӧд кодъяс сэтшӧмъясыс?
Ми ӧмӧй абу казакъяс?
А став станицаясас Преграднӧйсянь да Темрюкӧдз, — оз ӧмӧй казакъяс сэн овны?
— Казакъяс, — сӧгласитчис Сергей да бара видзӧдліс Кочубей вылӧ. — Да, олӧ казачество, сӧмын оз важ, код йылысь ті сёрнитанныд, а выль, колхознӧй казачество.
Юръясын вежӧрыс унджык лои, гӧгӧрса олӧм вылӧ видзӧдам паськыдджыка, и та вылӧ сӧмын колӧ радуйтчыны!
Ме со видзӧда Кочубей портрет вылӧ.
Зэв збой вояка вӧвлі, бур морт!
Неграмотнӧй вӧлі, а сьӧлӧмнас гӧгӧрволіс, мый сылӧн туйыс Ленинкӧд.
Ми благодаренӧсь сылы сыысь, мый воюйтіс сійӧ нинӧмысь повтӧг, мый эз уськӧд честьсӧ кубанскӧй казачестволысь сӧветскӧй государство чужигӧн, медсьӧкыд воясас, — Кочубейкӧд миян кровнӧй родство.
Но коді нӧ ӧні оз тӧд, мый миян кадӧ и война вылын и мирнӧй кадын ӧти збойлуннад нинӧм он вӧч, мый не вӧв ӧні главнӧйыс, а машина...
— Но-но, тэнӧ сӧмын вӧрзьӧд, — миритӧдана шуис Фёдор Лукич. — Ладнӧ, огӧ кутӧ вензьыны...
Ме заводиті сёрнитны тэкӧд эг вензьӧм могысь.
Тэ аддзан, ме пӧрысь нин, и кӧть кыдз ог збодерит, кӧть кыдз ог паськӧд бордъясӧс — а вын абу...
Всё-таки мем ковмас ветлыны Кисловодскӧ, а гашкӧ, ещӧ кытчӧкӧ ылӧджык на...
Дак вот ме и думайта: кодлы дӧверитны район?
Войдӧр вӧвлі, батьыс кулігас гортас власьтсӧ сетліс ыджыд пиыслы...
Ло, Сергей Тимофеевич, менам сэтшӧм ыджыд пиӧн...
Ме уджалі тайӧ районас быдсикас должностьын дас кӧкъямыс во...
А ӧні тэ босьтчы, Сережа, уджас...
Тэ — райсоветса депутат, тэнӧ кооптируйтны оз ковмы...
Чукӧртам сессия, и йӧзыс гӧлӧсуйтасны тэ вӧсна став сьӧлӧмсяньыс...
Мый катлӧдлан юртӧ?
Полан, мый сьӧкыд лоӧ?
А тэ эн пов...
Водзын удж уна, но ӧні тіянлы кокньыдджык.
Ми, старикъяс, тайӧ туйсӧ заводитлім вӧв вылын, а ті босьтінныд машина.
Тіян, томъяслӧн, водзын восьса горизонтъяс...
Сідзкӧ, кутчысь, Серёжа, удж бердӧ, сувт ме местаӧ, и сэки ме лоа спокойнӧй...
Тӧрыт ме ордын вӧлі Андрей Петрович Бойченко.
Дыр ми сёрнитім, сӧветуйтчим и воим сэтчӧ, мый тэысь бурджык кандидатураыс абу...
— Та йылысь сійӧ и мекӧд сёрнитліс, — шуис Сергей. — Пасибӧ, Фёдор Лукич, татшӧм честьысь да дӧвериеысь, а сӧгласитчыны ме ог вермы...
— Мыйла?
— Лӧсьӧдча велӧдчыны мунны.
— Велӧдчыны?
Да тэ и сідз грамотнӧй!
— Кӧсъя помавны институт.
— Тайӧ ӧмӧй быть? — стрӧга шуис Фёдор Лукич. — Ме эг вӧвлы институтын, а уджӧн справляйтчи.
— Тіян ыджыд практика. — Сергей думыштчис, видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Мый тэ чӧв олан?
Али повзин?
— Эг, Фёдор Лукич, эг повзьы, ог тӧд, мый шуны тіянлы.
Лэдзӧй бурджыка думыштлыны...
Сӧветуйтча батькӧд, ёртъяскӧд.
— Думайтнысӧ некор, со лёкыс! — шуис Фёдор Лукич, доймӧмысь моз чукыртчыліс да бӧр лэдзчысис юрлӧсъяс вылас. — Ачыд жӧ сӧветуйтан мунны Кисловодскӧ...
— Ме тіянӧс гӧгӧрвоа, но ӧні менам Усть-Невинкаын сымда удж!
Ӧд ме тіянлы эг на висьтав, мый вит вося план утвердитісны, и вӧрыд ӧні миян лоӧ сы мында, мыйта вермам кылӧдны ю кузя.
— Тайӧ став йывсьыс ме кывлі нин...
Молодец, шедӧдін, мый кӧсйин.
Сӧмын висьтав ме нимсянь Савва Остроуховлы, мед оз мечтайт, а пуджас соссӧ...
А то сійӧ мастер лэбавны кымӧръяслань.
— Ӧні миян главнӧйыс — котыртны вӧр кылӧдӧм.
Ме ачым сэтчӧ муна.
— Удж, дерт, колана.
Фёдор Лукич мудзпырысь кунис синъяссӧ да ланьтіс.
Сергей ещӧ пукалыштіс недыр, ещӧ ӧтчыд сӧветуйтіс Федор Лукичлы мунны курортӧ, прӧщайтчис да петіс...
Райкомӧ матыстчигӧн сійӧ дум вылас уськӧдіс Фёдор Лукичлысь кывъяссӧ: «Ло менам ыджыд пиӧн...
Сувт менам местаӧ, и сэки ме лоа спокойнӧйӧн».
Машинистка да управделами кындзи, райкомын некод эз вӧв.
Ставныс мунӧмаӧсь колхозъясӧ.
Кондратьев мунӧма тӧрыт рыт нин.
Сергей зэлӧдыштіс седлӧ пӧдпругасӧ да пуксис седлоӧ.
Пос вуджӧм бӧрын кежис туйсьыс да мӧдіс веськыда, ытшкӧм му вывті.
Пӧсь сынӧдын буткӧдчис мотор.
Матын, квадратнӧй ид му вывті, трактор кыскис комбайнӧс волокушаӧн, коді вӧлі зэв ыджыд лэбач бӧж кодь.
Туй дорын сулаліс вагон, тшыналіс муӧ кодйӧм пач, еджыд чышъяна кухарка пуис ӧбед.
Вагоныскӧд орччӧн сулаліс легкӧвӧй машина.
Вундӧминті комбайн дорсянь вагонлань муніс Кондратьев.
Фуражкатӧм, бусӧсь руд блузаа, пемыдлӧз гача, сійӧ вӧлі механик кодь.
— Тутаринов, тэ кытысянь? — верзьӧмаӧс тӧдӧм бӧрын горӧдіс сійӧ ылысянь.
— Вӧлі Фёдор Лукич ордын.
— Но, кыдзи старикыс?
— Куйлӧ.
— А кыдз тэнад делӧясыд?
Лэччы да висьтав ставсӧ подробнӧя.
Найӧ пуксисны вагон вуджӧр сайӧ, и Сергей кузя висьталіс Пятигорскӧ ветлӧм йылысь, Бойченкокӧд сёрни йылысь.
— Ме тӧді, мый сідзи и лоӧ, — шуис Кондратьев. — Вот сӧмын тэ весьшӧрӧ ветлін Пятигорскас...
Но, тайӧ тэныд водзӧ вылӧ наука...
Да, вот мый: босьтчы вӧр кылӧдны!
Тэ ӧні станицаӧ мунан?
Висьтав куимнан колхозса парторгъяслы, медым аски асыв воласны ме ордӧ.
Ме налы висьтала, мый колӧ вӧчны. — Кондратьев сюся видзӧдліс Сергей вылӧ, и неуна читкыртыштӧм долыд синъясыс быттьӧ висьталісны: «А мыйла тэ меным ставсӧ эн висьтав?...
Эн суссьы, эн суссьы, ме ставсӧ нин тӧда!» — Бойченко ещӧ мыйкӧ тэныд висьталіс? — юаліс сійӧ.
— Да, висьталіс.
Фёдор Лукичлы колӧ смена...
— Правильнӧ, колӧ.
Но тэ ӧні нинӧм меным эн шу...
Первой думыштлы...
Ветлы сплав вылӧ, а сэсся ми ставсӧ решитам.
Комбайн дорсянь кыліс мотор шы да кутшӧмкӧ гораа таркӧдӧм.
Кондратьев кывзыштлывліс, чеччывліс да бӧр пуксьывліс.
— Сӧмын талун лӧсьӧдісны машинасӧ, — шуис сійӧ. — Меным тшӧтш лои отсавны лӧсьӧднысӧ.
— А ті разбирайтчанныд машинаясас?
— Омӧлика.
Воис кухарка да корис ӧбедайтны.
Сергей мӧдіс сёйны чӧскыд борщ и сэки сӧмын уси дум вылас мамыслӧн корӧмыс: «Кӧть ӧбед кежлӧ во...»
22 ГЛАВА
Коймӧд лун нин Усть-Невинкаын лӧсьӧдчисны сплав вылӧ петігкежлӧ.
Унатор ковмис вӧчны.
Прохор Ненашев тӧвъяліс седлӧа кӧбыла вылын станицаті помсянь помӧдз, тэрмӧдліс кузнечьясӧс, бӧрйис бригадаясӧ йӧзӧс, индаліс бригадиръясӧс.
— Тётя Даша, гашкӧ, кӧть тэнад эмӧсь сапёръяс? — юаліс Прохор Байковалысь, кор вӧлі видлалӧ демобилизованнӧйяслысь списокъяс. — Унджык сапёр эськӧ миянлы, — найӧ вӧр кузяыд спецъяс!
— Видзӧдлы, — шуис тётя Даша. — Гашкӧ и сюрас.
— Вообще и Будённыйын и Ворошиловын - ӧти пехота да кавалерия.
Правда, эмӧсь ещӧ танкистъяс, а сапёръяс рӧкыд вылӧ, абуӧсь!
Но ӧти сапёр сюрис жӧ.
Тайӧ вӧлі Дмитрий Кушнарев, либӧ, станицаса ног, Митька Артист кочубеевскӧй колхозысь, весел том зон, войнаӧдз веськӧдлывліс драматическӧй кружокӧн.
— Но кыдз, Митрей, мунан кер кылӧдны? — юаліс Прохор. — Тэ жӧ вӧр кузя мастер.
— Кутшӧм нӧ ме мастер, Прохор дядь? — весел синъяссӧ ворсӧмӧн шуис Дмитрий. — Ӧд ме жӧ век посъяс стрӧитавлі, переправаяс, а вӧр кылӧдӧмӧн эз удайтчыв занимайтчывны...
Кӧть ӧтчыд вӧлі сэтшӧм случай — Днепр кузя немечьясӧс кылӧдлывлім.
— Тэ, Митрей, шутиттӧг, — серьёзнӧя шуис Прохор. — Ме тэныд кӧсъя бригада сетны.
— И нывъяс мунӧны? — юаліс Дмитрий, томиник  правлениеса секретарь вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Верма сетны тэныд сэтшӧм бригада, кӧні сӧмын нывъяс да бабаяс.
— А спектакль сэн позьӧ ворсны?
— Ме чайта, сэні и сытӧг лоӧ долыд.
Дмитрий мигнитіс нывлы.
— Гиж, видзӧдлам, кутшӧм сійӧ вӧр кылӧдӧмыс.
Тайӧ лунъясӧ омӧлик кӧбыла тыдовтчывліс то бригаднӧй дворын, то правление дорын, то мастерскӧйясын.
Прохор кӧсйиг, мед стаӧн тӧдісны сылӧн воӧм йылысь, быдысь, кор чеччыштліс седлӧ вылысь, гораа горӧдлывліс аслас рам вӧв вылӧ:
— Сулав, дурмӧм!
Сідзи эськӧ и чеччалін-нетшкысин!
Стройӧ эськӧ тэнӧ, дьявӧлӧс!
Плетень дорӧ ставыс дорӧ веськодь кӧбыласӧ домалӧм бӧрын Прохор пыравліс кузнечаӧ, проверяйтліс, бура-ӧ дорӧма багыръяс да крюкъяс.
Кузнечасянь мунліс плӧтникъяс дінӧ, кӧні сулалісны нин тэрмасьӧмӧн ясень пуысь вӧчӧм зібъяс.
Куимнан колхозас нин дасьтісны подводаяс да вердісны туйӧ петігкежлӧ ӧшъясӧс.
Иван Атаманов, кодӧс вӧлі индӧма бригадирӧн, вайис Кубаньысь тшӧтшыд пыдӧса пыж, шпаклюйтіс да сираліс пыдӧссӧ...
Воисны пусьысьяс.
Найӧ получайтісны кладовщикъяслысь пӧжалӧм нянь, галушкаяс вылӧ пызь, пшено, кослунъя вый, салӧ, ма - ставсӧ тайӧс сӧвтісны подводаясӧ.
Нёльӧд луннас Прохор ещӧ ӧтчыд гӧнитліс станица кузя да висьталіс бригадиръяслы да кухаркаяслы, медым йӧзыс петісны станицаысь асывводзнас и мый первой шойччӧг лоӧ Очкурка гӧра сайын.
Семён Гончаренко бригадаӧ пӧварихаӧн вӧлі индӧма Анфиса Тутариноваӧс.
Анфиса получитіс нин став прӧдукта, ыстіс Семенӧс град вылӧ капустала да гормӧг пуртӧсъясла.
Кодыр ставсӧ вӧлі тэчӧма телегаӧ да вевттьӧма вонйӧн, Анфиса кӧсйис котӧртлыны гортас.
Тайӧ кадӧ дворас воис Прохор.
Кӧбыла вывсьыс лэччывтӧг сійӧ шуис:
— Анфиса Тимофеевна, — Прохор радейтліс величайтны нывъясӧс, — а тӧдан, коді тэнад начальникыд?
— Тӧда.
— Ме кӧсйи индыны тэ дорӧ Костя Радченковӧс.
Юр вундысь зон, а Сергей Тимофеевич шуис, мед пӧ бригадирнас лоӧ Семён.
— Мем дзик ӧткодь...
— Но, сідзкӧ, вот мый ме тэныд шуа...
Да сулав тэ, ӧкаяннӧй! — горӧдіс кӧбыла вылас. — Висьтав Семёнлы, мед сійӧ дыр эз узь.
Петам туйӧ югдігас...
Шойччыны мӧдам Очкурка сайын.
— А узьсяс кӧ?
— Смотри! — грӧзитыштіс Прохор. — Садьмӧдны ог кут...
Пӧжалуй, сплав вылӧ мунысьяс пӧвстысь некод сідз эз волнуйтчы да радуйтчы, кыдзи Семён.
Сійӧ радліс, мый дыр мысти и сійӧс виччысьӧ настоящӧй удж, кӧні позяс бурпӧт уджалыштны.
Станицаын Семён оліс нин тӧлысь сайӧ и эз пукав уджтӧг.
Кор Сергей ветліс Ставропольӧ, сэк Семён пӧрысь Семененков гозъялы вӧчис выль кӧбрег (важыс кырӧма ёна зэрӧм бӧрын), вевдорсяньыс муаліс сійӧс да киськаліс пӧимӧн, весаліс юкмӧс, сувтӧдіс выль плетень, кыис кукурузалы сапетка.
Параська да Евсей эз вермыны радуйтчыныс асланыс патерантныс вылӧ, а Семён век думайтіс, кысь эськӧ аддзыны сылы сэтшӧм удж, медым сійӧ дзоньнас ньылыштіс сійӧс да дыр кежлӧ.
Ковмыліс ветлывлыны градъяс дорӧ да отсавны бабаяслы весавны помидор, морковь, керавны водз воысь капуста мачьяс.
Семён важӧн эськӧ муніс му вылӧ вундыны, да градъяс дорын сійӧс кутіс Анфисаыс.
Дука помидор кор дорӧ копыртчӧмӧн Семён зэв ёна виччысис рытсӧ да думайтіс сы йылысь, кыдзи найӧ Анфисакӧд кутасны мунны гортаныс, кыдзи ю сайын вӧр весьтын кыпӧдчас тӧлысь...
Векджык найӧ ветлывлісны эз туй вывтіыс, а Кубань пӧлӧн векньыдик трӧпаті.
Кык воськов сайын — вадор.
Ызгис ю, и тыдаліс ӧдйӧ котӧртысь ваыс...
Сійӧ вунлытӧм рытӧ найӧ ньӧжйӧник мунісны станицаӧ.
Вӧр сайысь важӧн нин быйкнитіс тӧлысь, и пуяссянь усьысь вуджӧрыс вевттис юсӧ.
Семён кутіс Анфисаӧс киӧдыс да шынитӧв видзӧдіс кельыд кодзувъяса сэзь енэжӧ.
Анфиса сюйис кияссӧ фартук улас да топӧдчис Семён бердӧ.
— Мыйкӧ талун кӧдзыд меным, — ньӧжйӧник шуис Анфиса.
— А вот ме тэнӧ сывйышта, тэ и шоналан...
Семён сывйыштіс сійӧс полігтыр да кыдзкӧ вывті нин небыдика; и Анфиса тревожитчӧмӧн думайтіс, мый вот-вот сійӧ шуас сылы мыйкӧ вӧвлытӧмтор — и радуйтчанаӧс и страшнӧйӧс.
Ныв чутьёӧн сійӧ водзвыв тӧдіс, мый именнӧ тайӧ тӧлыся рытнас Семён шуас сійӧс ассьыс невестаӧн, и куш тайӧ ӧти мӧвпсьыс босьтліс дрӧж.
Анфиса топӧдчис сы бердӧ и сылы кӧсйыссис, медым Семён чӧв оліс кыдз позьӧ дырджык.
А кыдз сійӧ та йылысь шуас?
Кутас-ӧ видзӧдны синмӧ али мӧдарӧ бергӧдчас?
Мед лучше чӧв олас!
Найӧ кывзыштісны юлысь ызгӧмсӧ да казявлытӧг кежисны трӧпасьыс, — мӧдӧдчисны ытшкӧм видз вывті, асьныс эз тӧдны кытчӧ.
И эз кӧ налы паныдась джуджыд турун юр, найӧ эськӧ сідз, нинӧм аддзытӧг, мунісны и мунісны кытчӧкӧ.
Туруныс вӧлі веж, кос; сысянь ӧвтіс видзвывса дзоридзьяс дукӧн да шоныдӧн.
Турун юр вывті котӧртіс ящерица, дзирдыштліс эзысь рӧма мышкунас.
Чиркъяс быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь тайӧ юр дорас степь пасьтасьыс, босьтӧмаӧсь сійӧс кытшӧ да ворсӧны ассьыныс гора музыка.
Семён эз аддзыв ящерицасӧ, эз кыв кок увсьыс турунлысь шарӧдчӧмсӧ ни чиркъяслысь гольгӧмсӧ.
— Анфиса, сьӧлӧмшӧрӧй, кыдз нӧ ми водзӧ мӧдам?
— Ме ог тӧд...
Анфиса гӧрдӧдіс, курччаліс вомдоръяссӧ, сійӧс мучитісны серам да синва, а сьӧлӧм вылас вӧлі долыд и кыдзкӧ поліс.
Семён босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да видзӧдліс чужӧмас, быттьӧ кӧсйис лыддьыны наысь вочакыв.
— Ой, Сеня, кутшӧм тэ серьёзнӧй! — шуис сійӧ и, вазьӧм синъясӧн, гораа да кыпыда серӧктіс.
Семён эз помнит, кыдзи топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь чужӧмсӧ, эз аддзыв, кыдзи турун юр вылас уси кӧсынкаыс.
Сійӧ мӧдіс окавны Анфисалысь сералысь пӧсь вомдоръяссӧ, и муыс на улын кутіс пӧлнясьны да бергавны.
Тӧлысьыс друг вӧчис кытш джын, и енэжын ломзис ӧшкамӧшка, кутісны сявкйыны кодзувъяс...
Эз тӧд, мый шуны Анфисалы,босьтіс сійӧс ки йылас да кутіс бергавны турун юр гӧгӧ.
Сійӧ эз серав, а сӧмын мездысис кияснас да ньӧжйӧникӧн шуаліс:
— Ой, мый вӧчан!
Юрӧй бергӧдчӧ...
Кӧсасӧ лэпты...
Семён нинӧм эз кыв.
Сійӧ мыджсис пельпомнас турун юр бердас, павтыртіс сылысь йывсӧ да видзчысьӧмӧн водтӧдіс Анфисаӧс небыд турун вылӧ.
Турун юрсянь мӧдіс ӧвтны юртӧ дурмӧдана кӧр.
Ланьтісны чиркъяс.
Югыда светитіс тӧлысь, и вӧлі лӧнь...
Семён копыртчис Анфиса бердӧ и сы повзьӧм синъясысь аддзис синва.
— Сералысьӧй, мый тэкӧд?
— Тэ менӧ бергӧдлін...
Сійӧ сувтіс кок йылас да кутіс кыны кӧсасӧ.
Семён сулаліс сы водзын пидзикокӧн да аддзис сылысь думайтчана да неуна шогсяна чужӧмсӧ.
А гӧгӧр дзирдаліс лысваа турун, юсянь ӧвтыштіс ыркыд ру, вӧрзьывтӧг сулаліс станица весьтын тӧлысь, и бара турун юр дорын, быд куст улын, и кӧнкӧ ылын-ылын быд ногыс мӧдісны ворсны степса музыкантъяс, торкисны войся чӧв-лӧньсӧ.
И кутшӧм мича тӧлыся войыс, но и кутшӧм сійӧ дженьыд!
Анфисалы да Семёнлы кажитчис, мый найӧ водлісны сӧмын минут кежлӧ юр бокас, быттьӧкӧ эз и окасьны и нинӧм йылысь эз сёрнитны, а войыс лэбис нин, и сикт сайын ыпнитіс кыа.
— Корасьысьястӧг, Сеня, некыдз оз позь, — шуаліс Анфиса, кодыр найӧ матыстчисны сы керка дорӧ. — Тэ жӧ тӧдан менсьым батьӧс, кутшӧм сійӧ важ модаа.
— Кыдзкӧ яндзим быттьӧ корасьысьяснад...
Да и кысь найӧс корсян?
— Тшӧкты Параська баблы да Назар дедлы, — сӧветуйтіс Анфиса. — Наысь бурджык корасьысьӧс станица пасьтаысь он аддзы!
— Да и Сергейысь мем лоӧ яндзим...
— Да тайӧ жӧ ог ас понданым, а бать-мам ради.
— Гашкӧ инӧ на ради, — сӧгласитчис Семён.
Сійӧ, мый Анфиса лоӧ сыкӧд ӧти бригадаын, вӧлі мӧд помка, мый вӧсна Семён радпырысь виччысис сплав вылӧ петӧм.
Видз вылын, турун юр бокын, нуӧдӧм войсӧ Семён лыддис аслыс выль олӧм заводитчӧмӧн, а сійӧ, мый Анфиса водз ли сёр лоӧ сылӧн гӧтырӧн, сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение.
Думайтны сылы колӧ вӧлі мӧдтор йылысь.
Сылӧн выль олӧмыс вӧлі дзик на лӧсьӧдтӧм, и Семён водзын кыптыліс сымда сьӧкыд юалӧм, мый наысь бергӧдчис юр.
Удайтчытӧм корасьӧм бӧрын колӧ вӧлі решитны: мый жӧ вӧчны Тимофей Ильичкӧд?
Ӧвтыштны-ӧ киӧн старик вылӧ да гижсьыны загсын сы сӧгласиетӧг али корсьны туй миритчӧм вылӧ?
Бурджык вӧлі, дерт, миритчыны.
Но кыдзи?
Гашкӧ, Сергей тӧдӧ?
Колӧ вӧлі решитны, кӧні овмӧдчыны.
Мунны-ӧ Донбассӧ,инасьны шахтаӧ, пӧлучитны патера, а гожӧмнас, ӧтпуск дырйи, волывлыны Усть-Невинскӧйӧ.
Али кольччыны станицаӧ?
Сідзкӧ, колӧ водзвыв сёрнитчыны Анфисакӧд, код ордын овны.
Вотчина вылӧ пырны Семёнлы эз вӧв окота; всё равно оз кут лӧсявны Тимофей Ильичкӧд.
Но Анфиса ради Семён сӧгласитчис эськӧ и та вылӧ, но ӧд пӧрысь Тутаринов вермас и асныравны.
Сэки ковмас олыштны Параська баб ордын, кытчӧдз ачыс оз стрӧит керка.
Буретш вӧр ӧні лоӧ...
И Семёнлы кажитчис, мый сэні, Кубань йывланьын, Анфиса ай-мамысь ылын, найӧ спокойнӧя вермасны ставтор йывсьыс думайтны, быдтор йылысь сёрнитны, сӧветуйтчыны Сергейкӧд.
Семён висьталіс ассьыс мӧвпъяссӧ Анфисалы.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ дзик тадз жӧ думайтіс.
Радуйтчӧмӧн, мый регыд лоасны ӧтлаын, найӧ сёрнитчисны петны станицаысь, кыдз сӧмын гӧрдӧдыштас асыввылын.
Семён поліс дыр узьӧмысь.
Пӧрччысьтӧг сійӧ водіс лабичас да тшӧктіс Параська баблы чуксавны сійӧс, кор кутасны первойысь чуксасьны петукъяс.
Старука ун йывсьыс кыліс вой шӧр кадын петукъяслысь чуксасьӧм да чайтіс, мый тайӧ кыа петігӧн нин.
Ӧшинь сайын зэв уліті кывтіс тӧлысь, хатаын вӧлі югыд, и старука чайтіс, мый югдӧ нин, да тэрмасьӧмӧн садьмӧдіс Семёнӧс.
Улича вӧлі тыртӧм.
Станица весьтын кыліс юлӧн ызгӧм.
Гӧра горулын вӧлі руа...
Семён матыстчис Тутариновъяс двор дорӧ да шай-паймунӧмӧн сувтіс.
Выль идзас вевта сарайын гораа швачӧдіс бордъяснас петук да мӧдіс голькйӧдлыны чирӧм гӧлӧсӧн.
Семён пырис садъяс.
Пуяс вугыртӧмаӧсь, сулалӧны чӧв.
Со и сійӧ грушаыс, код улын сійӧ коркӧ колляліс узьтӧм вой.
Сэки му вылас сідз жӧ тӧдчисны тӧлысьӧн югдӧдӧминъяс и пусяньыс усис вуджӧр.
Важ моз кык пашкыр вишня пу стӧрӧжитісны Анфисалысь ӧшиньсӧ.
Ӧшиньсӧ вӧлі муртса восьтыштӧма, дзирдаліс стеклӧыс.
Семён ещӧ матыстчис, копыртчис да аддзис крӧвать, Анфисаӧс, сылысь ониш чужӧмсӧ, еджыд юрлӧс вылысь юрсисӧ.
Ӧшиньсянь ӧвтыштіс шоныд руӧн...
Семён ньӧжйӧник таркӧдчыштіс:
— Кад чеччыны.
Анфиса лэптіс юрсӧ да, нинӧм гӧгӧрвотӧг на, повзьӧмпырысь видзӧдліс Семён вылӧ.
Сэсся пелька чеччыштіс крӧватьсьыс, пидзӧс увдорӧдзыс еджыд дӧрӧма, разьӧм кӧсаа.
Семёнысь яндысьӧмла сійӧ дзебсис крӧвать джуджыд мыш сайӧ да кутіс юр вывтіыс юбкаасьны.
— Эн садьмӧд батьӧӧс, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — мун дзиръя саяс да виччысь менӧ.
Бригаднӧй дворын сьӧдвидзис бричка, кытчӧ тырыс сӧвтӧма прӧдукта да кодӧс вевттьӧма вонйӧн.
Ярмо дорын шойччисны ӧшъяс.
Сарайысь петіс унзіль стӧрӧж, дыр видзӧдіс енэжас, мыйкӧ арталіс кодзувъяс сертиыс.
— Ок, кутшӧм водз воинныд, — шуис сійӧ. — Югдытӧдзыд ещӧ дыр на.
— А ми всё равно мунам, — шуис Семён да мӧдіс чеччӧдны ӧшъясӧс, кодъяслы зэв неокота вӧлі эновтны шонтӧм местаяснысӧ. — Ме тӧда нин, кутшӧм ветлӧмыд тайӧ сюра транспортнад...
Пока локтан...
— Енлӧн пемӧс, — шпыньмунӧмӧн шуис стӧрӧжыс Семёнлы доддясьны ӧшалігас. — Абу мунӧм, а ӧти удовольствие.
Ни вӧжжи, ни дом оз ков.
Пуксьы да ӧвтчы плетьӧн, а кор станица сайӧ петан — вод да туплясь.
Туй вылысь оз кежны, абу вӧвъясыд...
Энлы, энлы, а тэ тӧдан: кытчӧ цоб, а кытчӧ цобе?
— Хитрость, папаша, абу ыджыд.
Анфиса пукаліс нин доддяс кӧмтӧм кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн.
Семён босьтіс налыгач да ӧвтыштіс плетьӧн.
— Но, вот ме и казак! — Анфисалы нюммунӧмӧн шуис сійӧ.
Бричка петіс дворысь.
Войся лӧньын гулыда таркакылісны кӧлесаяс, повзьӧдлісны сибдӧм гӧлӧсӧн увтчысь понъясӧс.
Станица сайын ю пӧлӧн дӧлаліс чукльӧсь туй, то вошлывліс сёнъясӧ да кустъяс сайӧ, то сэсся бӧр тыдовтчывліс мылькъяс йылын.
Гӧраяс сулалісны дзик матын, и на костын дзирдаліс юлӧн торйыс...
Семён ӧшӧдіс асладорса ӧшлы сюръясас налыгачсӧ да, сы мыш вылӧ кинас мыджсьӧмӧн, дышло вывті кайис бричкаӧ.
Пуксис Анфисакӧд орччӧн, и мӧдыс топӧдчис сы бердӧ, видзӧдліс синъясас...
Но, вот и збыльмис сійӧ ичӧтик шудыс, мый йылысь найӧ тӧрыт мечтайтісны: найӧ пукалісны бричкаын кыкӧн, кыдз вермасны пукавны сӧмын гозъя базар вылӧ водз асыв мунігӧн.
А гӧгӧр — ни ӧти ловъя лов, сӧмын степса чӧв-лӧньыс, кодӧс торкӧ кӧлеса шумыс, да пыді чӧв олӧмын узьӧны мылькъяс да курганъяс, а водзын векньыдик полотноӧн едждӧ туй...
Тайӧ асылӧ и Сергей садьмис водз.
Тэрмасьӧмӧн сёйыштіс, бура кывзіс Ниловналысь наказсӧ, кыдзи видзны асьсӧ гӧраясын прӧстудитчӧмысь.
«Уль му вылӧ эн вод, эн купайтчы, — сэні ваыс, тӧдан, кутшӧм кӧдзыд, и — енмыс мед видзас тэнӧ! — эн думайт чеччавны кывтысь керъяс вывті».
Тимофей Ильич видзӧдліс гӧтырыс вылӧ да шуис:
— И мый тэ долян?
Война вылас сылы не сэтшӧмӧс лои аддзывны, и нинӧм — ловъя, здоров...
Тэ сӧмын вот мый, Сергей: гортад волывлы!
Сергей кӧсйысис волывлыны гортас, босьтіс радиоприёмник да петіс.
Ниловна колльӧдіс сійӧс дзиръя сайӧдзыс, тшӧктіс босьтны аскӧд шоныд одеяло, юрлӧс.
— Война вылад и шинель улын тэныд вӧлі шоныд, а сэн тадз оз позь, — ас кыв вылас сулаліс мамыс.
— Ладнӧ, мамӧ, ме ог кут купайтчыны, ог вод уль му вылӧ, — шуис Сергей, медым кӧть неуна лӧньӧдны мамсӧ, — а одеялотӧ ог босьт.
Станичнӧй сӧветын Сергей суис Савваӧс да Прохорӧс и насянь тӧдмаліс, мый куимнан бригадаыс асланыс кухаркаяскӧд петісны югдігӧн, а Семён да Анфиса — вой шӧр кадын на.
«Тӧда, тӧда, мыйла сэтшӧма тэрмасис Семён», — гажаа думайтіс Сергей.
Сэсся сійӧ, Савва да Прохор пуксисны тачанкаӧ да кытшовтісны колхозъясті.
Отсалісны Прохорлы чукӧртны йӧзӧс да мӧдӧдны квайт вӧла-доддьӧн.
Став квайтнан подводаыс долженӧсь вӧлі бӧр воны станицаӧ.
Сэккості, кодыр вӧлі лӧсьӧдӧма подводаяс да чукӧртӧма йӧзӧс; кодыр Сергей, надёжнӧй зонлы радиоприёмниксӧ сетӧмӧн, сёрнитіс Саввакӧд, кытчӧ эськӧ ю вылас медбур стрӧитны кылӧдӧм вӧр примитӧм вылӧ запань; кодыр Дорофей седлӧаліс тайӧ пӧрйӧ эз серӧй вӧвсӧ, а вӧсни кока да полысь ужӧс да сёрнитіс сыкӧд морткӧд моз: «А тэ котралышт, котралышт...
Госа, уна нин сулалін, вот и гӧняйтӧдышт Сергей Тимофеевичӧс, сэки и он кут  ящик йирны!» — кодыр ставыс тайӧ муніс, сэккості пуксис нин лун; и шондіыс вылӧ кайис вӧр весьтӧ.
Сергей зэлыда кутіс ужсӧ поводӧдыс, поліс сетны сылы вӧля да станицаті муніс рӧдтӧмӧн...
А станица сайын кайис курган вылӧ, кипыдӧссӧ пуктіс син вевдорас да дыр видзӧдіс туй вылӧ.
Подводаяссӧ эз аддзы, и сійӧ кутіс лэбны кыккокйыв.
Лэбовтіс балка, кыпӧдчис джуджыд гӧра йылӧ, коді тырӧма кустъясӧн, и татысянь увтасінысь аддзис бричка, кытчӧ вӧлі доддялӧма руд ӧшъясӧс.
Ӧшъяссӧ вӧтлӧ вӧлі чышъянтӧм нывбаба.
Сійӧ джынвыйӧ куйліс бричка водзладорас, ӧвтчіс плетьӧн да эз видзӧдлыв бӧрвылас.
«Тыдалӧ, миян подвода, — думыштіс Сергей. — Но коді нӧ бричкаас?»
Сійӧ швичнитіс ужӧс плетьнас, копыртчис бурысьланьыс, и уж мӧдӧдчис пызйыны кыккокйыв сэтшӧм ӧдйӧ, мый пельясын мӧдіс тиньгыны.
Сергей регыд тӧдмаліс ямщиксӧ.
Тайӧ вӧлі Ирина.
Сійӧ зэлӧдіс ужсӧ да, муртса сійӧс лӧньӧдӧм мысти, лои ӧтвесьтын бричкаыскӧд.
— Иринушка, тэ мыйла татшӧма кольччин?
— Тэнӧ виччыси.
— Збыль?
— А тэныд век колӧ збыль.
Тайӧ рутьӧяс вылын ӧмӧй верман вӧтчыны вӧвъяс бӧрся? — Ирина скӧрысь кутіс ӧвтчыны плетьнас. — Ставыс менӧ ордъялӧны...
Вот и тэ шутёвтан ме бокті...
— А гашкӧ, ог шутёвт?
— Тайӧ, буракӧ, абу сійӧ вӧлыс, кодӧн гӧнитлін ме ордӧ?
— Сійӧ вӧлі лӧнь вӧв, — поводсӧ зэлӧдіг шуис Сергей. — А тайӧн мучитчи.
Уж корсйӧдліс, йӧктіс, бугжылясис ӧзйысь скӧр синъяснас ӧшъяс вылӧ и век ылыстчыліс бричка дорысь.
Сергейлӧн висисны пельпомъясыс.
Поводсӧ кутӧмысь киясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
— Тэ сійӧс домав бӧрас, а ачыд пуксьы ме дорӧ, — сӧветуйтіс Ирина.
Сергей чеччыштіс седлӧ вылысь, зэлыда домаліс поводнас бричка дорас ужсӧ да пуксис Ирина дінӧ.
— Кӧн нӧ тэнад бригадирыд?
— Да тэ он мӧй тӧд Иван Атамановсӧ!
«Ог вермы, — шуӧ, — мунны ӧшъясӧн, юр висьӧ!»
Кор кутісны ордйыны миянӧс вӧлӧн, сійӧ накӧд и муніс. — Сійӧ видзӧдліс Сергей вылӧ: — Кор тэ сэктӧ мунін, мам менсьым юаліс: «Кутшӧм нӧ тайӧ кавалерист воліс?»
— А тэ висьталін?
— Эг.
А мыйла сылы висьтавнысӧ?
Сійӧ и ачыс тӧдӧ...
Шонді кыпӧдчис вылӧ.
Степь весьтын ыпйис жар, и Сергейлы окота лои водны вон вылас.
Сійӧ разис гимнастёрка юрйывсӧ да водіс, юрсӧ видзчысьӧмӧн пуктіс Ирина пидзӧсъяс вылӧ.
— Тадз позьӧ? — юаліс сійӧ, синсӧ тупкӧмӧн.
— Позьӧ...
Сӧмын ме пола — унмовсян?
— Ирина, — юалӧм вылас вочавидзтӧг шуис сійӧ, — тайӧ ме тшӧкті босьтны тэнӧ сплав вылас...
— Ме сідзи и чайті...
Код нӧ сэсся ме йылысь ещӧ тӧждысяс?
— А тэ рад?
Да, ме рад..
Сергей любуйтчис Ирина чужӧмӧн — сэтшӧм прӧстӧйӧн да мусаӧн, сылӧн стрӧг, век кыдзкӧ тревожитчӧмӧн дзирдалысь синъясӧн.
Сійӧ копыртчысис сы дорӧ сэтшӧм улӧ, мый Сергей казяліс сійӧ кӧсичаысь нежнӧй ловгӧнсӧ.
Сійӧ збыльысь первойысь аддзис сылысь вомдорсӧ, и гожъялӧм сьылісӧ, и тайӧ ловгӧнсӧ, мый дорӧ сідзи и окота вӧлі инмӧдчыны вомдорӧн...
Найӧ дыр чӧв олісны, а ӧшъяс, тыдалӧ, важӧн нин гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый ямщикыс найӧс вунӧдіс, да муртса-муртса довгисны буса туй кузя.
Бричка гӧгыльтчис сэтшӧм ньӧжйӧ, мый ужыс скӧраліс, йӧткаліс сійӧс морӧснас да йирис пусӧ...
Сергей кунис синъяссӧ, и пыр жӧ сылы кутіс кажитчыны, мый бричкасӧ кыскӧны лыса ныра би гӧрд ӧшъяс, а шонді водзын дзирдалӧны йӧв бидонъяс...
— Сӧмын, чур, не узьны! — шуис Ирина сылысь чубсӧ вӧрӧдіг.
Сергей восьтіс синъяссӧ.
Ирина копыртчис сы весьтӧ, быттьӧ кӧсйис окыштны сійӧс.
«Бур тадзтӧ куйлыны! — думайтіс Сергей. — Куйлыны да аддзыны енэж, Иринаӧс, сылысь синъяссӧ, то думайтчанаӧсь, то долыдӧсь, кывны сійӧс, кодӧс радейта...
Ме весьтын югыдлӧз кымӧртор нюжаліс сідз, кыдз кисея лэбӧмын, и кӧнкӧ енэжын — тіралысь чут кодь жаворонок...
Да, ме кыдзкӧ торъя аслыспӧлӧса радейта тайӧ паськыд видзьяссӧ, буса туйсӧ, ӧшъяслысь ньӧжмыд восьлассӧ...
Тыдалӧ, прав Фёдор Лукич: эм менам вирын мыйкӧ казачьей!»
— Серёжа, мый йылысь тэ думайтан?
Сергей чӧв оліс.
Ирина сыналіс чуньяснас сылысь чубсӧ.
— Мый йылысь ме думайта?
Уси дум вылӧ ӧти сёрни казачество йылысь...
И вот, тайӧ дзуртысь бричкаас куйлігӧн, ме чувствуйтны куті... тайӧс сьӧкыд висьтавны...
Ме куті чувствуйтны, мый ме пытшкын олӧ казак. — Сійӧ серӧктіс. — Меным кажитчис, мый тэ менам гӧтыр, и ми мунам тэкӧд му вылӧ.
Тайӧ мӧвпъяссьыс сьӧлӧм вылын лои шоныд...
— Муса казакӧй тэ менам!
Ириналӧн чужӧмыс банйис, сійӧ копыртчис Сергей дорӧ, ӧдйӧ окыштіс сійӧс да повзьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
23 ГЛАВА
Лун шӧр кадӧ Сергей да Ирина прӧйдитісны Усть-Джегутинскӧй станица, коді вӧлі сёртасӧ пыранінын, кыті котӧртіс зэръяс дырйи капризнӧй ичӧтик ю.
Тасянь заводитчисны гӧраяс.
Дзик матын кыпӧдчисны пемыдгӧрд кыртаяс, ӧти вершина кайис мӧд вылӧ, ӧтияс сьӧдалӧны пашкыр вӧр шапкаӧн, мӧдъяс дзирдалӧны еджыд изъясӧн.
Дзик веськыда кыпӧдчысь куш кырта бердӧ топӧдчӧмӧн туйыс пырис сёртасӧ.
Вевдорсянь ӧшӧдчӧмаӧсь гырысь руд изъяс, а увдорсьыс, пропастьсьыс, быттьӧ му пытшсьыс, сэтшӧма ызгис изъясӧ швачӧдысь ва, быттьӧ тайӧ векни стремнинаас уджалісны уна дас турбина.
«Вот эськӧ кытчӧ стрӧитны станциятӧ», думыштіс Сергей.
Тайӧ местаті мунны вӧлі ӧпаснӧ.
Ирина, налыгачсӧ дженьыдджыка кутӧмӧн, видзчысьӧмӧн нуӧдіс ӧшъяссӧ.
Сергей лӧньӧдіс ужсӧ, коді лэдзчысьліс бӧр кокъяс вылас да дрӧжжитіс став тушанас.
Корсюрӧ Сергей видзӧдлывліс увдорӧ.
Юыс дурӧмӧн лышкыда резіс изъясӧ, дзирдаліс да пӧртмасис ӧшкамӧшкаӧн рӧмӧн ва бусыс, и вӧлі аддзанаӧсь котлованъяс, кӧні пуис да быгзис ваыс.
«Кыдз нӧ таті прӧйдитасны керъясыс? — полӧмпырысь думыштіс Сергей. — Да тан, лоӧ кӧ затор?..»
Регыд туйыс крута чукыльтіс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ, и чукыль саяс воссис кустъясӧсь да неджуджыд мылькъясӧсь паськыд эрд.
Кубань визувтіс паськыд сьӧрдӧд.
— Но, Иринушка, кӧть зэв лӧсьыд мунны тэнад бричкаын, а ковмас бӧр пуксьыны вӧв вылӧ! — Сергей сюйис коксӧ стремяӧ и кокньыдика пуксис седлӧ вылӧ. — Ме суӧда воддза подводаяссӧ, и ми тэнӧ виччысям, — да гӧнитіс.
Ляпкыдик перевал вылӧ кайӧм бӧрын Сергей аддзис увдорсьыс, ньывкӧс вадорысь, лагерӧн сулалысь бричкаясӧс, вӧвъясӧс да ӧшъясӧс, кодъяс йирсисны ляпкыдик кустъяс пӧвстын.
Гож сайын, бричка увъясын, тыдалісны нывбабаяслӧн еджыд чышъянъяс да ковтаяс.
Зонъяс гыисны вадорын.
Морт дас, дзик пасьтӧмӧсь, мерайтісны перекатті юлысь джудждасӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны вуджны сійӧс виджадӧн.
Найӧ, киясӧн кутчысьӧмӧн, мунісны цептӧн.
Вадорын сулаліс Прохор да, кинас ӧвтчигтыр, мыйкӧ горзіс.
Кымын ылынджык вадорсяньыс, сымын пыдынджык вӧлі юыс, а шӧрас ваыс вачкис сэтшӧм вынӧн, мый слабджыкъясыс усьласисны, сералігтыр вартчисны ва ньылыд да петлісны ляпкыдінӧ.
«Вот тадз жӧ тюрӧдасны ӧти бӧрся мӧд керъяс», — думыштіс Сергей, лагерь дорӧ матыстчигӧн.
Сергей чеччыштіс седлӧ вывсьыс, домаліс телега дышлоӧ ужсӧ, лапкӧдыштіс ки пыдӧснас ужсӧ ньылӧдӧм шошаас.
Уссӧ гартлӧдлігтыр да нюмъяліг матыстчис Прохор.
— Сергей Тимофеевич, видзӧдлы тэ этійӧ пасьтӧм дуреньяс вылас. — Прохор индіс кинас зонъяс вылӧ, кодъяс петӧны нин вӧлі вадорӧ; на пиын тшӧтш вӧлі и Семён. — Кӧсйисны венны менӧ!
Семён да Митька Кушнарев шуисны, татшӧм ляпкыдінад пӧ керъясыд оз лыбны.
«Да ті, — шуа налы, — пыралӧй шӧрас — верманныд кӧ кок йыланыд сулавны — сідзкӧ, керйыд сибдас».
Мӧдісны.
Весиг киысь киӧ кутчысьлісны, а ваыс кватитіс да нуис...
Кыдз нӧ сулавны верман татшӧм вынлы паныд!
— Таті вӧрыд лыбас, — шуис Сергей да видзӧдліс кырта вылӧ. — А эсті?
— Лыбас жӧ, — эскана шуис Прохор. — Сӧмын ковмас пырся видзӧдӧм.
Мукӧд керйыс вермас пӧперегасьны и, сійӧс кӧ ас кадӧ он йӧткы, вермас чӧртыд сибдыны, а сыӧ крукасясны мукӧд, — сэки беда!
Сы вӧсна татчӧ ковмас кольны надёжнӧй войтырӧс.
— Ӧні жӧ колӧ бӧрйыны туяна йӧзӧс да кольӧдны татчӧ, — шуис Сергей да матыстчис нывбабаяс дінӧ. — Эй, кухаркаяс, мыйла нӧ ӧбедтӧ онӧ пуӧй?
— Кутшӧм на ещӧ ӧбед, — шыасис Иван Атаманов, коді куйліс бричка улын том нывбабаяс костын. — Эгӧ на тшыгъялӧй!
— Да и додьяссӧ разьны абу окота, — шуис Анфиса. — Воам местаӧдз, сэки и пуам...
Миян збыль некод абу тшыг.
— А ме? — Сергей видзӧдліс Иван Атаманов дорса нывбабаяс вылӧ. — Али ті менӧ онӧ асланыд пыдди лыддьӧй!
Нывбабаяс ӧта-мӧд вежмӧн шыасисны.
— Мый нӧ тэнӧ Иринаыд эз верд?
— Сійӧ нарошнӧ и кольччис миянысь.
— Серёжка, да тэ, тыдалӧ, яндысьӧмыд корнысӧ?
— Да сійӧ абу яндысьысь рӧдысь.
— А мыййысь яндысьнысӧ! — шуис Глаша дӧва... — Бабаяс яндысьысьяссӧ оз радейтны.
— Ас серти чайтан! — гораа шуис Иван Атаманов да дзигӧдіс Глашаӧс.
— Да эн лемась...
— Ирина кыссьӧ!
— Вот ми сылысь и юалам, мыйла ӧбӧдитіс Сережӧс!
— Ок, и ёсь кывъяс тіян — Анфиса дінӧ пуксигӧн шуис Сергей. — Чойӧ, менам и  збыльысь кынӧмӧй сюмалӧ.
Гӧрасянь ньӧжйӧник лэччис бричка.
Ирина муніс ӧшъяс водзвылас да ӧвтчис орсӧн на синъяс водзын.
Бричкасӧ мыйвынсьыс кутіг ӧшъяс пуксьывлісны бӧр кокъяс вылас, вылӧ лэптылісны юрсӧ, а ярмоыс вешйыліс водзӧ да зутшӧдіс сюръясас.
Кор Ирина воис лагерлань, Сергей котӧртіс сы дінӧ да отсаліс лэдзавны ӧшъясӧс.
Сэсся Сергей бӧр воис Анфиса дінӧ да кутіс сёйны салӧ, кодӧс чойыс вундаліс сылы газет вылӧ.
Сы дорӧ пуксис Семён, ва на да лёка сыналӧм чубӧн.
— Но, кыдз, Семен, вермин кутчысьны визулас? — юаліс Сергей.
— Кыдз сэні кутчысян!
Изъяссӧ нуӧ. — Семен матӧджык пуксис Сергей дорӧ. — Меным заводитӧ кажитчыны Кубаньыс...
— Ме казяла, — шмониттӧг заводитіс сёрнисӧ Сергей, — мый тэныд заводитӧ кажитчыны оз сӧмын миян ю.
Семён гӧрдӧдіс.
Сылӧн еджгов синкымъяс, ваӧсь на, пӧшти эз тыдавны.
— Ог, ме шуа збыльысь.
Татшӧм юястӧ ме ещӧ эг на аддзыв...
Гашкӧ сӧмын Карпатысь?
— Ме ог жӧ шмонит, — шуис Сергей да серӧктіс. — Мыйла станицасьыс войшӧрнас петін?
Ме кӧсйи ыстыны тэкӧд радиоприёмник, а тэ тэрмасин пышйыны.
— Параська баб ылӧдіс...
— Вешты Параська вылӧ! — Сергей гартовтіс газетӧн салӧсӧ, нянь тор. — Вот мый, Семён.
Ковмас тэныд займитны огневӧй рубеж тайӧ кырта дінас.
Сплавлы медся ӧпаснӧй места.
— Сэні ме ӧтнам лоа?
— Бӧръям надёжнӧй зонъясӧс.
Анфисаӧс босьтан кухарка пыдди.
Сергей корис ас дінас Прохорӧс, Иван Атамановӧс, Митька Кушнаревӧс.
Сёрнитісны, кымын мортӧс сувтӧдны кырта дорӧ и кодъясӧс.
Прохор шуис, мый Семёнлы отсӧг вылӧ колӧ сетны не этшаджык квайт мортысь: «Да мед найӧ вӧліны ён йӧз».
Юалісны, коді кӧсйӧ кольччыны добровольнӧ.
Окотитысь сюрис уна.
Сэки Прохор, коді бура тӧдіс йӧзсӧ, бӧрйис ас видзӧдлас серти Фоменков вокъясӧс, Игнатӧс да Афанасийӧс, Никита Мальцевӧс, Антон Чередаӧс, Андрей Писаренкоӧс да Петр Нескромныйӧс.
Час джын кымын Прохор велӧдіс кольччысь сплавщикъясӧс, кыдзи видзӧдны ю бӧрсяыс, кӧні заводитчӧ коськ, кыдзи не лэдзны лоны вермысь заторъяс.
Сэккості Анфиса бричка вылысь вӧлі ректӧма ковтӧм прӧдукта, ямщикъяс доддялісны вӧвъяссӧ да ӧшъяссӧ, и регыд мысти обоз вӧрзьӧдчис да саяліс чукыль сайӧ.
Сӧмын бричка, кодӧн воисны Семён да Анфиса, сулаліс места вылас да вӧлі нин бергӧдӧма дышлонас гортланьыс.
Анфиса пукаліс бричкаын да шогпырысь видзӧдіс кырта вылӧ, — сэтшӧма сылы эз вӧв окота сэтчӧ мунны.
Сергей да Семён сулалісны бокынджык да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Игнат Фоменков доддяліс ӧшъясӧс, мукӧд сплавщикъяс мунісны туй кузяыс.
— Меным сэтшӧм окота вӧлі видзӧдлыны гӧраяссӧ, Чубуксун сёртассӧ — шуис Семён. — Помнитан, кыдзи тэ на йылысь висьтавлін?..
А вот эз удайтчы!
— Видзӧдлынытӧ ми удитам на, — вочавидзис Сергей. — Прӧст кадӧ седлӧалам вӧвъясӧс и ветлам гӧраясӧ экскурсияӧн.
А ӧні думышт, кыдзи бурджыка котыртны уджсӧ.
Тэ вылӧ ме надейтча, кыдзи ас вылӧ.
Водзвыв лӧсьӧд изъяс вылас удобнӧй местаяс, медым позис судзӧдчыны багырнад ю шӧрӧдзыс...
Ставсӧ вӧч думайтӧмӧн, видзчысьӧмӧн.
— Тайӧс ме верма! — Семён видзӧдліс бричка вылӧ, коді петіс нин туй вылас. — Сӧмын, тӧдан, кутшӧм делӧ...
Ме чайті, ми лоам ӧтлаынӧсь, вермам сёрнитыштны, сӧветуйтчыны...
Кыдз нӧ миянлы Анфисаыдкӧд?
— Да ме жӧ вола тіян дорӧ, — другсӧ лӧньӧдны кӧсйӧмӧн долыда шуис Сергей. — Тэ эн шогсьы, ставсӧ ладмӧдам...
Но, мун, мун, да, видзӧд, эн прӧзевайт медводдза керъяссӧ. — Сергей сюйис коксӧ стремяӧ. — Да, со ещӧ мый, Сеня...
Ми тэкӧд важӧн нин рӧднӧй вокъяс кодьӧсь.
Ме кӧсйи шуны тэд чой йылысь.
Сійӧ тіян пӧвстын ӧтнас.
Тэ сійӧс бура видз, лӧсьӧд сылы чомтор, медым войнас эз кынмы...
Кыа петігъясын кӧдзыд...
А мый бать мунӧ паныд, — эн тӧждысь.
Но, счастливӧ кольччыны тэныд!
Сійӧ чеччыштіс седлӧӧ, тракнитіс ужсӧ да места вывсяньыс мӧдӧдчис кыккокйыв и регыд суӧдіс обозсӧ ичӧтик вӧрторйын.
Регыд вӧрыс помасис, и подводаяс бара кутісны грымӧдны изйӧсь гуранӧсь туй кузя.
Вӧлі пӧдтан жар.
Сёртасын ӧвтіс кос турун дукӧн.
Кыкнан ӧш доддяыс мунісны водзвылас, и сы вӧсна обоз муніс ньӧжйӧ.
Ирина куйліс бричкаын гатш, синсӧ тупкыштӧма кӧсынкаӧн.
Коймӧд подводаас вӧлі ёна сиралӧм сьӧд набойяса пыж, сэтчӧ тырыс сӧвтӧма турун, кӧні лӧсьыда, быттьӧ зыбкаын, куйліс Иван Атаманов.
Турунсӧ вӧлі сӧвтӧма и мукӧд вӧв додьясӧ.
Сэтчӧ меститчӧмаӧсь сплавщикъяс; коді пукаліс кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, коді куйліс кымынь.
Вӧвъяслы лои лӧсьӧдны восьлассӧ ӧшъяскӧд, тувччалісны видзчысьӧмӧн, быттьӧ полісны усьӧмысь.
Вӧвъяссӧ аддзӧм мысти уж зэв ёна кутіс гӧрдлыны сьӧд бурысьнас пыркӧдіг.
Кузя юрӧбтысь йӧлӧга кыліс уна местаясын, и кӧбылаяс, татшӧм кыпыд, гора гӧлӧс кылӧм бӧрын, лэптісны юрнысӧ да зэлӧдісны постромкаяссӧ тэрмасьӧмысла.
Сергей муніс туй бокӧдыс да видзӧдіс сплавщикъяс вылӧ — тайӧ йӧзыскӧд сылы ковмас кылӧдны ю кузя не ӧти кубометр вӧр.
Став олӧма мужичӧйсӧ — а найӧ вӧліны этшаӧнӧсь — сійӧ тӧдіс, а вот ӧткымын зонъяс да нывъяс сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Бричкаын сылы паныд пукаліс мича карӧй синъяса, косіник зонка.
Сійӧ нимкодясис ужнас: и сы видзӧдӧм серти Сергей гӧгӧрвоис, мый зонкалы кувтӧдзыс окота вӧлі пуксьыны седлӧ вылӧ.
Сыкӧд орччӧн, бричка пӧперегыс нюжӧдчӧмӧн, куйліс зумыд зон.
Сійӧ шевгӧдіс дженьыд, гырддзаын неуна кусыньтӧм кияс, ӧшӧдіс пидзӧсӧдз пуджӧм гач кокъяс.
Чужӧмсӧ вӧлі тупкӧма гын шляпаӧн, — тыдаліс сӧмын тшӧкаыс, кулак кодь ыджыд.
«Коді нӧ тайӧ? — думыштіс Сергей. — А! Грицько Корнев!»
Грицько гӧгӧр пукалісны да джынвыйӧ куйлісны зонъяс - коді вӧлі занят сёрниясон, коді видзӧдіс ылысса вӧр, коді кывзіс юлысь шувгӧм.
— А миян Грицьконым шкоргӧ, — шуис сьӧд нырвома, уска мужичӧй. — Тыдалӧ, войбыд котралӧма нывъяс бӧрся, а ӧні шкоргӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Орчча подводаас, кӧні мунісны сӧмын нывбабаяс да кытчӧ неважӧн пуксис Митька Кушнарев, эз лӧньлыны сёрнияс, шуткаяс да серам.
Митька спокой эз сетлы аслас пӧпутчицаяслы.
Пуксьылас ӧти дорӧ, кутыштлас сійӧс, мыйкӧ вашнитас пеляс, мыйысь сылы гымӧбтасны мышкас либӧ тувкнитасны гырддзанас бокас, сэсся вуджас мӧд дінӧ...
— Дмитрий, — шуис Сергей, — кутшӧм нӧ тэысь бригадир?
Нывъяскӧд ворсӧдчан, а ассьыд кухаркатӧ заставитін ӧшъясӧс вӧтлыны.
— Кутшӧм ме бригадир, кутас тыдавны удж вылын! — Митька кутыштліс сыкӧд орччӧн пукалысь нылӧс. — Правильнӧ ме сёрнита, Варюша?
— Вешйы, идол!
Варенька гӧрдӧдіс, чеччыштіс му вылӧ да пуксис сійӧ бричкаас, кӧні узис Грицько.
Косіник зон отсаліс сылы пуксьыны.
— Тайӧ абу Митька, а черт! — шуис Варенька эз лёкысь. — И война сійӧс нинӧмӧ абу велӧдӧма.
Кутшӧм бабникӧн вӧлі, сэтшӧмӧн и колис...
Степа, — шыӧдчис сійӧ зон дорӧ, — вай сьылам.
— А Митька ме вылӧ оз лӧгась?
— Да ну сійӧс лешак дорӧ...
Давай тайӧс: «Распрягайте, хлопцы, кони...»
Сійӧ надзӧник кутіс сьывны.
Варенька вылӧ видзӧдӧмӧн да сылысь видзӧдлассӧ куталӧмӧн, Митька тшӧтш заводитіс сьывны.
— Мый тэ тан жувган? — лёкысь шуис Глаша. — Мун аслад Варюша дорӧ.
Нывбабаяс, горзіг да сералігтыр, вӧтлісны Митькаӧс бричкаысь.
Галифе зепъясас кисӧ сюйӧмӧн Митька матыстчис Сергей дінӧ, шпыньмуніс.
— Вот кутшӧмӧсь, — шуис сійӧ да кыскис зепсьыс эзысь портсигар. — Кутшӧм тешкодьӧсь.
Вай куритчам...
Менам папиросъяс.
Нывбабаяс мӧдісны ньӧжйӧник сьывны кутшӧмкӧ важ песня.
Сійӧ заводитчис кывъясӧн:  «Ой, кабы на цветы да не морозы...»
Сергей ӧзтіс папирос да кутіс кывзысьны.
Кык хор сьылісны, быттьӧ ордйысисны сьывны кужӧмын.
Сергей лои ӧтвесьтын подводакӧд, кӧні муніс Иван Атаманов.
— Иван Кузьмич, мый думыштчӧмыд? — юаліс Сергей.
— Видзӧда Кушнарев вылӧ, — неокотапырысь вочавидзис Атаманов, — и лӧг менам петӧ...
И мый сійӧ жируйтӧ?
Ковмас сійӧс, чӧртӧс, вутшӧсавны, а то беда лоӧ! — Атаманов вежалӧмӧн видзӧдліс уж вылӧ. — Серёжа, вай пуксьыла седлӧ вылад, а тэ вод пыжӧ.
— Ог вермы, — шуис Сергей, — гӧнита водзӧ.
Колӧ югыднас стӧрӧжыскӧд сёрнитчыны.
Эй, Прохор дядь, ті узянныд?
Прохор пукаліс бричка бӧрладорас турун вылын да вуграліс. — Ме кута виччысьны тіянӧс сёртасас.
А ті тэрмӧдлӧй ӧшъястӧ да лэдзӧй вӧлаяссӧ водзвыланыд.
Сергей рӧдтӧмӧн воис Ирина дорӧ.
Мелі синъясӧн сійӧ видзӧдліс сы вылӧ.
— Пуксьы ме дінӧ, Серёжа.
А то, аддзан, ме бара ӧтнам...
— Рад эськӧ, да колӧ мунны.
Уж тракйис поводсӧ, йирис кӧртвомсӧ, резіс быгйӧн и эз кӧсйы мунны восьлӧн.
Чубуксун сёртасӧдз Сергей пыр муніс чожа рӧдтӧмӧн, а сэтъясті, кыті туйыс вӧлі шыльыд, тӧвзис кыккокйыв.
Тӧлыс швачӧдіс разьӧм юрйылас, пӧльтіс дӧрӧмсӧ да ыркыд вӧлі тушаыслы да лӧсьыд.
Чубуксун сёртасӧ сійӧ воис сёрӧн.
Шондіыс саяліс нин гӧра сайӧ да зӧлӧтитіс сылысь тшупӧдӧсь пемыдвиж йывсӧ.
Кусіны яръюгыд краскаяс, рытыс дыр на эз пуксьы, сӧмын гӧраяссянь усины вуджӧръяс, ӧвтіс уль руӧн да пожӧм сир дукӧн.
Сёртасӧ пыранінын сулаліс сідз-тадз стрӧитӧм пу стӧрӧжка.
Пу бердӧ ужсӧ домалӧм бӧрын Сергей лӧсьӧдыштіс ремень, лэдзыштіс гимнастёркасӧ.
Сылы паныд петіс пельпомас берданкаа тӧдса нин стӧрӧж — кудриа дзор тошка ён старик.
— Видза оланныд, Фома Антонович, — шуис Сергей. — Вот ме бара тіян дорӧдз.
Эн виччысьӧй гӧсьтӧс?
Старик уськӧдіс тӧд вылас, кыдз тайӧ сьӧд зонмыс коркӧ воліс сы дорӧ.
Сергей кыскис зепсьыс Ставропольын получитӧм удостоверение, наряд да вӧр кылӧдӧм вылӧ разрешение, банкын мынтысьӧмысь счёт да ставсӧ тайӧс сетіс Фома Антоновичлы.
— А ӧттшӧтш и тӧдмася бумагаяснас. — Сійӧ лыддис ӧчкитӧг, кыкнан кисӧ син водзас нюжӧдӧмӧн. — Сідз, сідз...
Сідзкӧ, тӧдмалін, кыдзи босьтны вӧр?
А кӧн тэнад йӧзыд?
— Локтӧны.
Сергей югыднас на удитіс видлавны заптӧм вӧрсӧ.
Мачтӧвӧй пожӧм да кыз буклӧн штабельяс кыпӧдчӧмаӧсь паськыд эрд вылын, вадорсяньыс метр сё сайын.
Тыдалӧ, тайӧ мича пемыдгӧрд пуяссӧ важӧн нин лэдзлӧмаӧсь: вылысса радыс сьӧдасьӧма нин да вевттьысьӧма замша кодь сарӧгӧсь кеньӧн, а кырсьыс косьмӧма да пӧртмасис гӧрд рӧм сикасӧн.
Сергей муніс штабельяс дінті, кыдз уличті, кыліс ёсь да кос сир дук.
Лунся жарӧн шонтӧм пу лолаліс на ымралысь шоныдӧн.
— Порок кодь кос, — шуис Фома Антонович да дукыштіс кыз керлысь сійӧ местасӧ, кытчӧ петкӧдчӧма сибдалысь виж синва. — Истӧг кӧ шыбитан — ыпнитас.
Дыр нин куйлӧма.
Войнаӧдз на кералӧма. — Старик шылькнитіс тошсӧ. — Важнӧйтор вылӧ вӧлі заптӧма...
Важӧн пемдіс, кор сёртасӧ шумӧн воис обоз.
Кыртаяссянь сьӧд вуджӧръяс, быттьӧ змейяс, нюжӧдчисны ю вылӧ, енэжтас эз тыдав, и тшӧкыд да гырысь кодзувъяса енэжыс тыдаліс сӧмын юр весьтын.
Пемдӧмкӧд сёртасті кутісны гуляйтны кӧдзыд сквознякъяс.
Юсянь, быттьӧ ледниксянь, ӧвтіс кӧдзыд ру.
Чубуксунскӧй сёртасын некор на эз вӧв татшӧм шума.
Кылісны гажа гӧлӧсъяс:
— А местаыс тані кӧдзыдкодь!
— Быттьӧ ар!
— И кыдз тані йӧзыс олӧны?
— Да, кӧдзыд, зато номъяс оз кутны курччасьны.
Узь спокойнӧя.
— Пась пиӧ кӧ гартчан!
— Кодлы кыдз, а меным сьӧлӧм серти татшӧм ыркыдыс.
— Да и миянӧс ыркыдлуннас он повзьӧд.
Ужнайтісны кӧстер би югӧр улын.
— Эй ті, выль кӧзяева! — лагерь дорӧ матыстчигӧн шуис Фома Антонович. — Бинад видзчысьӧмӧнджык.
— Тӧдам!
Пуксьӧӥ миян дорӧ рытйысьны!
Матыстчис вой шӧр кад.
Кӧнкӧ ю саяс гуляйтіс сёр тӧлысь, кырта пельӧсӧ сысянь уси розӧвӧй югӧр, быттьӧ лента пуктӧма мича ныв морӧсӧ.
Ветлӧдліс сійӧ сӧмын енэжтас весьтті и гӧра йылас сідзи, коньӧр, эз и вермы кыпӧдчыны...
Но и таысь сёртасын лои югыдджык.
Нывбабаяс лӧсьӧдалісны турунысь аслыныс узянінъяс.
Муніс бричка дорас и Ирина.
Сергей аддзыліс, кыдзи сійӧ ноксис бричкаас, быттьӧ позйын лэбач, сэсся пуксис да мӧдіс кыны кӧса.
— Нӧрӧвитлӧй воднытӧ! — горӧдіс Сергей. — Ми ещӧ радио кывзыштам!
Митя, вай приёмниксӧ.
Пӧшти став кылӧдчысь бӧр воисны кӧстер дорӧ да шы ни тӧв пуксисны загадочнӧй чемодан гӧгӧр передача виччысьӧмӧн.
Воис и Фома Антонович.
Сергейлы кутіс Мӧскуа.
Ворсіс музыка: оркестр исполняйтіс кутшӧмкӧ вальс.
Тешкодьӧн да волнуйтанаӧн кажитчисны нюжалана мелодичнӧй шыясыс уль руа чӧв сёртасын.
— Тіянкӧд, хлопцы, гажа! — приёмник дінӧ пуксигӧн шуис Фома Антонович.
Лои шынитӧв, и горнӧй юлӧн гычӧдана шыяс пыр ньӧжйӧник мӧдіс сёрнитны диктор, шуис, мый лоӧ передайтӧма бӧръя юӧръяс.
Йӧзыс нӧшта матыстчисны чемодан дорас, коді сулаліс Сергей кокъяс дорын.
— ... СССР са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум, — висьталіс диктор, — танкӧвӧй да механизированнӧй войскаяслысь торъя важнӧй тӧдчанлун арталӧмӧн, Айму вӧсна ыджыд тышын налысь вывті ыджыд заслугаяссӧ арталӧмӧн, а сідзжӧ Вооруженнӧй вынъясӧс бронетанкӧвӧй техникаӧн оснаститӧмын танкостроительяслысь заслугаяссӧ арталӧмӧн, примитіс Указ быд вося праздник — Танкистъяслысь лун — установитӧм йылысь...
Танкистлӧн лун быд во празднуйтчӧ сентябр тӧлысся мӧд вежалунӧ.
«Сентябр тӧлысся мӧд вежалунӧ!», — думсьыс повторитіс Сергей.
Ставӧн, куді пукаліс приемник дорын, видзӧдлісны Сергей вылӧ.
Пемыдас сійӧ рӧзьнитіс тӧдса чужӧмъяс, нюмъялӧм.
Некор на сылӧн сэтшӧм ӧдйӧ эз тіпкы сьӧлӧм.
Кӧсичаяс дорӧ ылькнитіс вир, чужӧмыс сотчис...
— Миян праздник! — шуис сійӧ.
Но радлун бӧрад пыр жӧ немвиччысьтӧг воис шог, и сійӧ первойысь каитчис, мыйла муніс армияысь.
«Мыйла ме тан, тайӧ сёртасас? — юасис сійӧ ассьыс. — Меным эськӧ ӧні лоны рӧднӧй дивизияын!..
Кӧні сійӧ ӧні?
Кӧні менам танкӧй?..
Дерт, лоас парад... Мӧскуаын лоӧ салют...
Код нӧ мунас площадь вывтіыс менам машинаӧн?»
— ... Кубаньын массӧвӧя заводитісны идравны зерновӧйяс.
Кыдз юӧртӧны Краснодарсянь... — лыддис диктор, но Сергей нинӧм нин эз кыв.
Сійӧ аддзис асьсӧ аслас танк дінын сулалысьӧн; танксӧ вӧлі вевттьӧма на брезентӧн, но дась нин парад кежлӧ.
Сійӧс кытшалісны ёртъясыс, ставныс параднӧй формааӧсь.
Генерал топӧдӧ сылысь кисӧ да юасьӧ: «Тутаринов, и тэ, вӧлӧмкӧ, локтӧмыд нин миян дорӧ?
Пыр кежлӧ?»
Сергей яндысьӧмӧн нюмъяліс: «Да эг, сӧмын праздник вылӧ...
Тӧданныд, кутшӧма ме гажтӧмчи...» — «Тӧда, тӧда...
А мыйла сӧмын праздник кежлӧ?
Мыйла эн пыр кежлӧ?»
Кольччы, тэ миян ас...»
Сергей сувтіс, тшӧктіс Митькалы идравны приёмниксӧ, кодыр помасяс бӧръя юӧръяс передайтӧм, да муніс ю дорӧ.
Сійӧ пуксис нитшсялӧм из вылӧ да думнас арталіс: праздникыс лоӧ сентябр 8 лунӧ.
Сідзкӧ, водзын кык тӧлысь на.
Кадыс уна: сентябр кежлӧ вӧр кылӧдӧм лоӧ помалӧма...
«А мый, збыльысь кӧ ветлыны дивизияӧ?
Аддзысьлыны эськӧ другъяскӧд, празднуйтны накӧд ӧтлаын да бӧр воны гортӧ...»
Тайӧ мӧвпъяс бӧрын сійӧ эз вермы пукавны.
Тӧдтӧг, кытчӧ мунны да мый вӧчны, сійӧ прӧйдитчис вадор пӧлӧн.
Шумӧн пессис изъя кыркӧтшӧ ва, а Сергейлы кажитчис, мый тайӧ йиркӧдӧны танкъяс татшӧм жӧ сёртасті Прагаӧ писькӧдчигӧн.
Сійӧ весиг кунис синсӧ, медым бурджыка уськӧдны тӧдвылас тайӧ мирын некор вӧвлытӧм маршсӧ, и друг дрӧгнитіс: и ю весьтын, и гӧраясын, и вӧрын вынйӧра юргис песня.
Сергей восьтіс синсӧ да кывзысьыштіс...
Радио пыр передавайтісны Гимн, и Сергейлы кажитчис, мый некор на тайӧ тӧдса музыкаыс эз юргывлы татшӧм торжественнӧя да кыпыда, кыдзи ӧні тайӧ ылі сёртасас...
Сэсся ставыс лӧнис.
Ӧтмоза да шуштӧма шумитіс Кубань.
Сергей муніс вадор пӧлӧн, кок увсьыс кыліс джуджыд ва турун.
Кодкӧ гусьӧник суӧдіс сійӧс да вӧрзьӧдіс пельпомӧдыс.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис Иринаӧс.
— Тэ ӧмӧй он на вӧлі узь?
— Оз узьсьы выль местаад...
Ме ставсӧ кылі.
Но мыйла тэ сэтшӧм шог?
— Мыйла ме шог? — Сергей дзигӧдіс Иринаӧс, сылӧн воӧмлы радуйтчӧмӧн. — Гӧгӧрвоан-ӧ тэ менӧ?
Норми ме радӧйла, — збыль, тешкодь?
Надзӧник сёрнитігӧн, найӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчисны сёртаслань, шудаӧсь сы вӧсна, мый вӧліны кыкӧн, мый на гӧгӧр шы ни тӧв сулалісны кыртаяс да дугдывтӧг сьыліс ассьыс песнясӧ ю...
24 ГЛАВА
Водз асывсянь заводитчис вӧр кылӧдӧм.
Югдытӧдзыс на, кор ни ӧти гӧра йыв на эз удит мичмыны кыа югӧрысь, Прохор кыпӧдіс кок йылӧ табор.
Йӧзыс йӧжгылясисны велавтӧм ыркыдысь.
Иван Атаманов, Грицько да Митька Кушнарев, медым петкӧдлыны, мый фронт вылын налы удайтчыліс аддзывны и не татшӧм асывъяс, пӧрччисны дӧрӧмъяснысӧ да котӧртісны ю дорӧ мыссьыны.
Ирина пестіс кӧстер, сувтӧдіс тренога да ӧшӧдіс увдорсяньыс коптитӧм ведра.
Войсӧ сійӧ колляліс Сергейкӧд ю дорын, шудысла сылӧн и ӧні на бергӧдчис юрыс.
Узьны сылы эз вӧв окота.
Кӧстер дорӧ пуксис том дӧва Глаша.
Питшӧгсьыс кыскис нёль пельӧса ичӧтик рӧмпӧштан да кутіс мичмӧдчыны, аслас узьӧм, неуна пыктыштӧм чужӧмӧ видзӧдӧмӧн.
Прохор тэрмасьӧмӧн котраліс сёртасті; и, сы вылӧ видзӧдігӧн, ставӧн гӧгӧрвоисны, мый вӧр кылӧдӧм — сылы тӧдса делӧ, и мый, эз кӧ вӧв тан Прохор, некод эськӧ эз тӧд, кыдзи и босьтчыны кыаӧн югдӧдӧм нин тайӧ штабельяс бердӧ.
Сійӧ важӧн бӧрйис вадорсьыс керъяс ваӧ лэдзалӧм вылӧ места.
Тшӧктіс Варялы да Глашалы ӧдйӧджык ярмоӧдны ӧшъясӧс, сеталіс индӧдъяс бригадиръяслы, кыдзи бурджыка сувтӧдны йӧзӧс.
Сёртасын лои югыд.
«И мый сійӧ век котралӧ?
Кад нин заводитны!» думайтіс Сергей.
Сійӧ пӧрччис шинельсӧ, телега улысь босьтіс лӧм, корис Атамановӧс, Грицькоӧс и ещӧ кык зонмӧс.
Найӧ кайисны штабель вылӧ, сюйисны кер улӧ лӧм да вӧчисны почин.
Клюн-клён уси муӧ кер да неуна гӧгыльтчис.
Варя да Глаша вайӧдісны ӧшъясӧс; дышло пыдди ярмосянь нюжӧдісны сой кызта цепь.
Кер дінсӧ Митька Кушнарев тшупыштіс, гартовтіс керсӧ цептӧн, и ӧшъяс зэлӧдчисны да муӧдыс мӧдісны кыскыны керсӧ вадорлань.
Ва дорӧ кыскалісны век выль и выль керъяс — ӧти пожӧм вӧлі мичаджык мӧдысь, ӧти бук вӧлі кызджык мӧдысь.
Ӧшъяслы лолі вынсьыс вывті, пидзӧсчанясьлісны, струна моз тронякыліс зэлӧдӧм цепь, и кыліс либӧ «Цоб!
Цоб!
Лыса ныра чӧртсӧ пӧвсышт!», либӧ дружнӧя: «Но, но, босьтім!»
И бара мӧдӧдчылісны ва дорлань керъяс, и бара сёртасті кыліс штабельысь чӧвтӧм керъяслӧн тронякылӧм.
Прохор индӧд серти керъяссӧ лӧсьӧдлісны вадор пӧлӧн некымын радӧн.
Кӧнкӧ гӧра сайясын кыпӧдчис шонді, ылі вӧрйылыс ыпнитліс эз гӧрдӧн, а розӧвӧй биӧн, и сёртасӧс ойдӧдіс енэжысь ылькнитӧм югыд.
— Эй, Варенька, сьӧлӧм косьтысьӧй, — горзіс Митька, — эн йӧкты ӧшъяс син водзын...
Аслад йӧктӧмӧн тэ он сет налы муннысӧ!
— Сійӧ матысасьыс полӧ, сы вӧсна и водзӧ петӧ.
— Матыса ӧшкыс рам, мый сыысь повнысӧ...
Тэ сыкӧд смелджыка, Варя...
— Со тётя Глаша, сійӧ и ӧшъясысь оз пов и Митькаӧс кӧсйис плетьӧн гӧститӧдны!
— Грицько, лэччы штабель вывсьыс да велӧд Варяӧс, кыдзи ӧшъяс дорын ветлӧдлыны!
Тэ жӧ мастер!
— Сійӧ вермас!
— Ха-ха-ха!
— Го-го-го!
— Мый пиньястӧ жергӧдінныд?
Аддзинныд, мый вылын серавны.
— Варя, татчӧ, татчӧ бергӧдлы!
— Но, босьтім!
Лэптім!
— Ӧт-пы-ы-рйӧ
— У-у-у-ух!
Быд выль кер лӧмӧн лэптыны заводитігӧн Сергей радуйтчис.
«Дружнӧя заводитісны, — думайтіс сійӧ. — Удж сьӧкыд, а быдӧнлӧн серам да шутка».
Торйӧн радуйтіс сійӧс сыкӧд параын сулалысь Грицько.
Паськыд пельпомъяса, паськыд морӧса, сійӧ кокниа лэптыліс помӧдыс керсӧ да, кор веськӧдчыліс, то видзӧдлывліс Варя вылӧ.
Сылӧн петіс серам и жаль вӧлі Варяыс, коді синва сорӧн кыскис налыгачӧд кывзытӧм ӧшъясӧс.
«Татшӧм мича, — думайтіс Грицько, — а ӧшъяс сылысь оз кывзысьны».
— Варя, тэ найӧс беддьӧн, беддьӧн, — сӧветуйтіс сійӧ, — да равзышт на вылӧ...
Грицько важӧн пӧрччис дӧрӧмсӧ.
Кияс вылас, мышкас, сойясас ворсіс быд мускул.
Грицько вылӧ видзӧдігӧн, Сергей думайтіс: «Ён!
Сыкӧд орччӧн кӧ некод эз вӧв, сийӧ эськӧ и ӧтнас, неуна зэлӧдчыштчӧмӧн, шыбитіс керсӧ муӧ».
Уна гӧлӧса сёрни да серам эз ланьтлыны лунтыр.
Медсясӧ вӧлі шума сёйигӧн.
Ӧбедайтісны ставӧн ӧтлаын турун вылӧ пуксьӧмӧн.
Сёйисны уна, тэрмасигтыр, быттьӧ ордйысисны.
Кыпыд, долыд да радлысь чужӧмъяс сертиыс Сергей аддзис, мый став сплавщикыслӧн настроениеыс вывті бур.
«Бур артель чукӧрмис, — думайтіс сійӧ. — Татшӧм дружнӧй артельнад ми тӧлысьӧн лэдзам ваӧ сымында вӧр, мый сӧмын вевъялас мед Савва кутавны керъяссӧ да лэптыны найӧс ваысь!»
Рытнас Сергей сёрнитіс Прохоркӧд.
Сылы эз терпитсьы: окота вӧлі кыдз позьӧ регыдджык заводитны кылӧдны вӧр.
— Ещӧ кӧ тадзи уджавны лун, — эскӧдана шуис Прохор, уссӧ шыльӧдігмоз, — позяс первой партиясӧ лэдзны ваӧ...
Ваӧ лэдзны вӧр абу сьӧкыд, — содтіс сійӧ, — а вот колльӧдны сійӧс ю кузя — мӧд делӧ.
Тан ковмасны настоящӧй моль кылӧдысьяс.
Вот ме и думайта, кодъясӧс эськӧ миянлы ыстыны моль вӧтлыны?
— Заводитчӧмсӧ пуктыны, — шуис Сергей, — лоӧ тіянлы.
Аскӧдныд босьтӧй Атамановӧс, Кушнаревӧс, — найӧ сяммасны, да асьныд бӧрйӧй ещӧ куим-нёль мортӧс.
— Ладнӧ, — шуис Прохор, — мӧдам лӧсьӧдчыны.
— А ті мунӧй пыжӧн.
Прохор серӧктіс.
— Энлы.
Пыжыд миянлы ковмас на.
Сергей ставторйын эскис Прохорлы да окотапырысь сыкӧд сӧгласитчис.
Коймӧд лун асылӧ моль вӧтлысьяслӧн первой бригада, Прохор юрнуӧдӧм улын, босьтіс багыръяс, гез, запаситчис продуктаӧн да мӧдӧдчис туйӧ.
На бӧрся пыр жӧ мӧдісны кывтны ю кузя керъяс.
Нёль зон — на пӧвстын вӧлі и Грицько — лӧсьӧдалісны керъяссӧ вадор пӧлӧнӧдыс да быгльӧдлісны ваас.
Ваыс сявкмунлі вадорсьыс вылӧджык, сёртасын гораліс йӧлӧга, быттьӧкӧ зэв ыджыд вына ышловзьӧм.
Первойсӧ керйыс вӧйліс, но регыд мысти ва вевдорын тыдовтчыліс сьӧд визь, быттьӧкӧ зэв ыджыд черилӧн гӧрбыс, и керйыс, кокньыдика лайкъялігтырйи, пелька мӧдӧдчыліс ва кывтчӧс.
Бокынджык, вадорас, сулаліс Фома Антонович.
Старик уна во видзис строевӧй вӧр штабельяс.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый воас коркӧ кад, и ваыс нуас ӧта-мӧд бӧрся керъяссӧ, — вот тадз, кыдзи кывтӧны ӧні найӧ.
Любӧ вӧлі видзӧдны стариклы ва вылас.
Мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ нюмъяліс тошкас да сюся дзоргӧмӧн колльӧдіс ылыстчысь керъяссӧ.
Со найӧ лайкъялігтыр нюжӧдчисны визулӧдыс пемыд лентаӧн, а регыд мысти и дзикӧдз вошины ылнаас.
На местаӧ кывтісны выльяс да выльяс.
Старик гусьӧник пернапасасис да шуис аслыс:
— Айда!
Мӧдӧдчид...
Ӧдйӧ мунны!
Юӧ керсӧ быгыльтіг, Гринько горӧдіс:
— Эх и бур!..
Мӧдіс!..
— Гринько, а тэ кыдз чайтан, — юаліс Стёпа, пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ соснас чышкигмоз, — кымын лун сійӧ кутас кывтны станицаӧдз?
Гринько серӧктіс.
— А тэ пуксьы кер вылас верзьӧмӧн и айда!
— Збыльысь, Стёпа, кывтлы станицаӧ, а бӧрыннас и миянлы висьталан.
Видзӧд, рыт кежлас и гортад лоан!
— Вот эськӧ дивӧ вӧлі!
— Но тіянӧс! — шуис Стёпа — Ме збыльысь, а ті сераланныд.
Сплавщикъяслӧн кыпыд настроениеыс, коді сэтшӧма радуйтіс Сергейӧс, эз куччысь дыр.
Квайтӧд луннас сёртасас эз нин кывны ни шуткаяс, ни серам, ни гажа горзӧмъяс, кылісны сӧмын усьысь керъяслӧн шыяс.
Видзӧднысӧ йӧз вӧліны мудзӧмаӧсь.
Тшӧкыдджыка кутісны сёрнитны горт йывсьыс.
Ӧбедӧдз уджыс муніс на вель ӧдйӧ, а рыт кежлас йӧзыс кок йывсьыс усины мудзысла, и унаӧн ӧткажитчисны ужинысь да водалісны узьны.
Асывнас кыпӧдчылісны сьӧкыдпырысь, дыша да кывшутӧг мунлісны вадорӧ.
Сьӧкыд удж вылӧ норасисны эз сӧмын нывъяс, но и зонъяс.
Весиг Гринько кыдзкӧ ӧтчыд воис Сергей дорӧ да шуис:
— Да, сьӧкыдкодь.
Тайӧ абу ытшкӧмыд!
— А ӧд ми и джынсӧ на эгӧ вӧчӧ.
Мый водзӧ лоас?
— Ме чайта, велалам, — вочавидзис Гринько. — Быд удж заводитігад кажитчӧ сьӧкыдӧн.
А сэн ещӧ ӧти лёктор суис: орччӧн восьлалысь ӧшкыс тальччис Варя кок вылӧ.
Ныв бӧрдіс лун джынсӧ и мӧд сутки нин куйліс телега улын да шогпырысь видзӧдіс гӧраяс вылӧ.
Тайӧ случай бӧрын нывъяс пӧвстысь некод эз кӧсйы лоны ӧш вӧтлысьӧн, и тайӧ кокни удж вылас лои сувтӧдны зонмӧс — самӧй сійӧ Стёпасӧ, кодлы ёртъясыс тшӧктылісны кер вылын кывтлыны станицаӧ.
Рытъяснас висьысь юр дорын пукавліс Грицько.
Пукавліс сійӧ дыр да мунліс сӧмын сэк, кор Варя унмовсьліс.
Подводаӧн, коді вайис лагерӧ продукта, воисны Прохор, Атаманов да Кушнарев.
— Но, вот и ми! — Сергей дорӧ матыстчигӧн шуис Прохор. — Ветлім Семён лагерӧдз.
— А кӧнӧсь нӧ мукӧдыс?
— Мунісны водзӧ, самӧй станицаӧдз! — Прохор аддзис бричка улысь Варяӧс. — Висьӧ?
Варя, мый тэкӧд?
А-а, ӧш дойдіс.
— Ковмас сійӧс тайӧ подводанас мӧдӧдны станицаӧ — шуис Сергей.
— А тіян кыдз делӧясныд? — шыасис Прохор Сергей дінӧ. — Вӧрыс мыйкӧ кывтӧ этша.
— Менӧ тайӧ тревожитӧ жӧ, — шуис Сергей. — Мыйкӧ ковмас вӧчны, а мый — ог вермы думыштны...
Эх, механизируйтны кӧ!
Митька Кушнарев эз мӧд интересуйтчыны лагерь делӧясӧн да матыстчис Варя дінӧ.
Пуксис сы дінӧ, здоровайтчис.
варя шога видзӧдіс сы вылӧ.
— Со аддзан, Варюша, колин тэ метӧг, и тэкӧд нин лёктор лоис, — нывлы синмас видзӧдіг, шуаліс Митька. — Ой, мый тэ сэтшӧм скӧр?
— Гажтӧм, — лӧня шуис Варя.
— А тэ эн шогсьы!
Сэтшӧм вӧлін весел...
Серав!
— Да но тэнӧ!
Вешйы, тэтӧг делӧ...
Сергей гӧгӧрволіс, мый лунысь-лун век этшаджык и этшаджык вӧр кывтіс Усть-Невинка вадоръяслань, и сы йылысь мӧвп, кыдз эськӧ ӧддзӧдны вӧр кылӧдӧмсӧ, эз сетлы сылы спокой.
Сійӧ виччысис рытсӧ и, кор ставлӧн ужнайтсис нин да лагерь унмовсис, корис Прохорӧс.
Найӧ пуксисны вадордорса кер вылӧ.
Юыс ызгис да быгзис.
Кыліс ульлунӧн да пожӧмӧн.
— Висьталӧй, Прохор дядь, кыдз сэні ю кузяыс?
— Сэнітӧ бур, — шуис Прохор. — Вӧр кывтӧ мытшасьлытӧг.
Заторъяс эг аддзылӧй.
Дас-мӧд ляскысьӧмаӧсь вадорас. — Прохор чӧв олыштіс, ӧзтіс чигарка, гӧститӧдіс Сергейӧс. — Вӧр мунӧ дружнӧя, а всё-таки аски кежлӧ колӧ чукӧртны выль молевщикъясӧс.
Главарнас позьӧ пуктыны Атамановӧс.
Мекӧд сійӧ практикуйтчис нин.
— А Семён кыдзи олӧ?
— О-о, найӧ хлопцы молодцы!..
Налӧн ставыс бура мунӧ.
Дежуритӧны ӧчередьӧн из вылын ю шӧрас.
Пасьтӧмӧсь, сьӧдӧдз гожъялӧмаӧсь шонді водзын.
Курорт!..
Семён корис тэнӧ волыны.
— Ог вермы.
Омӧльӧсь миян делӧяс.
Та кузя ме и кӧсйи сӧветуйтчыштны тіянкӧд.
— Уджыс сьӧкыд, сы вӧсна и войтыр нярмисны, а торйӧн нин бабаяс.
— А мый, войнас кӧ катайтны?
Абу жар...
— Ваыд кыскас, но коді нӧ кутас керсӧ быгльӧдлыны?
Лун чӧжнад йӧзыд сідзи усырмунӧны, мый рыт кежлас налӧн вынныс бырӧ...
Кыдзкӧ-мыйкӧ ньӧжйӧникӧн кылӧдам.
Татшӧм вочакыв Сергейлы эз кажитчы, но паныд шуны Прохорлы эз вермы?
Прохор муніс узьны.
Сергей колис кер вылын пукаліг да сэтшӧма думыштчис, мый эз кывлы, кыдз сы дорӧ воис Грицько.
— Серёжа, пуктышт табактӧ, — кер вылӧ пуксигмоз шуис Грицько, — кӧть этшаник.
Страсть окота куритчыны.
Грицько куритчис ланьтӧмӧн, но эз мун.
— Серёжа, — шуис сійӧ, — эн мӧдӧд Варяӧс станицаӧ.
Сійӧ регыд бурдас.
— Мед гортас бурдӧдчас.
— Ме по-дружески кора тэнсьыд, — водзӧ нуӧдіс Гринько. — Гӧгӧрвоан, эн мӧдӧд ...
Ми сыкӧд...
— А-а-а!..
Гӧгӧрвоа.
Но, ладнӧ.
Мед тані бурдӧдчӧ. — Сергей ланьтыштліс, сэсся юаліс: — Тэ кутшӧм войскаын служитлін?
— Первойсӧ пехотаын, сэсся вӧлі танкодесантникӧн...
А мый?
— Со кыдз! — радпырысь горӧдіс Сергей. — Ми, вӧлӧмкӧ, тэкӧд рӧдняяс!
— Зэв матыса рӧдня. — Грицько ньӧжйӧник серӧктіс. — Ті пукаланныд броня пытшкын, а ми орччӧн, броня вылын.
Суседъяс!
Помнита, Кировоградӧ мунім.
— Тэ гашкӧ, Прагаӧ прорывайтчылін?
— Эг...
Ме сэки госпитальын нин куйлі.
Чӧв олыштісны.
Сергей шыбитіс чигарка да дыр видзӧдіс ю вылӧ.
«Нинӧмӧн он сувтӧд юлысь мунӧмсӧ, — думайтіс Сергей. — А мый, быд минут кӧ лэдзны ваӧ кер, — кыскас, оз сувт?»
— Сережа, кӧсйи ме тэкӧд сӧветуйтчыштны, — немвиччысьтӧг заводитіс Гринько.
— Мый кузя?
Висьтав, верма кӧ - отсала.
— Ог тӧд, мый вӧчны Митька Артисткӧд...
— А мый лои?
— Да, гӧгӧрвоан, лезитӧ сійӧ Варя дінӧ, йӧйталӧ...
А меным таысь ӧбиднӧ.
Туй чӧжыс ме куйлі доддьын.
Тэ чайтан, узи?
Лэдзчыси узьӧм улӧ, сы вӧсна мый синмӧн ог вермы аддзыны, кыдз сійӧ кутлӧ Варяӧс.
Ставсӧ кылі.
И кыдзи сійӧ пышйис сы дорысь и кыдз ме дінын пуксис.
Думайтан, мыйла сійӧ пуксис миян бричкаӧ, мыйысь сідзи кутіс сьывны?
Мекӧд сылы лӧсьыд, но сэки ме эг вермы чеччынысӧ - скӧр вӧлі...
Тӧда, Митька ме вылын вильшасьӧ, а ме век терпита, век чӧв ола; но пуӧ менам сьӧлӧмӧн скӧрысла, ог нин и тӧд, мый вӧчны...
Со и ӧні сійӧ бара нин кӧвъясьӧма Варя дорӧ: кылан, сералӧ?
Грицько ёрччис. — Мый меным сыкӧд вӧчны - ог тӧд?
Али тышкасьны?
Мый тэ шуан?
— Вот тайӧс ме ог сӧветуйт, — шуис Сергей. — Тані, Гриша, выннад нинӧм он вӧч...
— Ме гӧгӧрвоа, — волнуйтчӧмӧн шуис Грицько. — Но сійӧ жӧ кедзовтӧ да скӧрмӧдӧ менӧ.
— Тэ радейтан Варяӧс? — юаліс Сергей.
— Угу...
— Сідзкӧ гӧтрась, радейтан кӧ!
Сэсся и тіян спорлы пом.
Гринько бара ышловзис да ланьтіс, улӧ копыртіс юрсӧ.
Сергей бара аддзис зэв визув да шума юлысь котӧртӧмсӧ, дум вылас уси Ирина, сылӧн лэдзалӧм кӧсалӧн шоныд кӧр, сёртасын колльӧм вой, небыд турун, кӧні найӧ пукалісны.
— Ме эськӧ гӧтраси, — юрсӧ лэптывтӧг заводитіс Гринько, — сэтшӧм дум менам эм, да сӧмын ог тӧд, мунас-ӧ Варя...
— А сійӧ радейтӧ тэнӧ?
— Должен радейтны...
Мыйла нӧ менӧ не радейтны?
— Тэ ӧмӧй сыкӧд та йылысь эн сёрнитлы?
— Эз удайтчыв...
Эскан, Серёжа, кыдзкӧ пола.
Вывті нин сійӧ меным муса...
Думайті сёрнитны сыкӧд станицаын на да эг вермы.
— Эк тэ, танкодесантник!
Вот мый ме тэныд шуа.
Любитан кӧ Варяӧс, мун да висьтав сылы, да мед и сійӧ висьталас, мый думайтӧ тэ йылысь...
А Митька, кыдз ме чайта, сэні нинӧм.
— И муна.
Ставсӧ висьтала.
Грицько чеччис, паськӧдіс пельпомъяссӧ да эз мун, а котӧртіс лагерлань.
Регыд бӧр воис, кывшутӧг пуксис кер вылӧ.
А Сергей мӧвпалӧмӧн видзӧдіс ызакылан визув вылас, да сплав йылысь думъяс эз сетны сылы покой.
«Мыйкӧ колӧ думыштны...
Но мый?
Колӧ кык смена.
Но кысь босьтны йӧзсӧ?»
Сійӧ вӧйтчис думъясӧ и эз кыв, кыдзи сы дорӧ видзчысьӧмӧн, быттьӧ кыньксьӧдӧмӧн, бара матыстчис Грицько.
— Но мый?
— Узьӧ...
Ставныс нин узьӧны.
— Кывзы Гриша, — шуис Сергей. — Мед Варя узьӧ...
Вай сёрнитыштам сплав йылысь.
Ньӧжйӧ миян мунӧ делӧным.
Видзӧда ме тайӧ ю вылас да думайта, кыдз эськӧ миянлы сійӧс тырвыйӧ грузитны?
Видзӧдлы, войнас сійӧ визувтӧ дзик тыртӧг.
А мыйта кер эськӧ нуис сійӧ войбыдӧн?
— Сійӧс пӧткӧдныд сьӧкыд, — вочавидзис Грицько. — Мыйла эськӧ миянлы и войнас не уджавны?
— Тэ шуан сплавсӧ нуӧдны и войын?
— А мыйла!
Войын весиг лӧсьыдджык.
Ыркыдджык.
— Ме думайті жӧ та йылысь.
Но йӧзным миян этша.
— Абу и зэв этша, — шуис Грицько. — Вай видзӧдлам.
Вӧр катайтӧм вылын миян ӧтпырйӧ уджалӧны дас морт, а позьӧ сэтчӧ жӧ сувтӧдны витӧс, и уджыс сідзжӧ кутас мунны.
Зато вит морт шойччӧны...
А штабельяс вылын справитчасны мукӧдыс.
Сэні кык пара ӧш...
Сідзкӧ кык смена вылӧ юкны — зэв бура артмӧ.
Грицько висьталіс ассьыс плансӧ кокньыда да гӧгӧрвоана.
— Тэ кутан уджавны войся сменаас ыджыд пыдди? — юаліс Сергей.
— Верма.
Сӧмын сёрнитчӧмӧн: йӧзсӧ мем вай, коді мем колӧ.
— Сӧглас.
— А лунсяас коді лоӧ главнӧйыс?
— Пуктам Митька Кушнаревӧс!
— Кушнаревтӧ ме верма! — увереннӧя шуис Грицько. — Ме сійӧс тӧда: удж вылад сійӧ абу сэтшӧм тэрыб.
— Сідзкӧ, заводитам! — решительнӧя шуис Сергей да чеччис. — Мун бӧрйы йӧзтӧ.
Босьт, коді тэд колӧ.
— Тадз сразу? — шензис Грицько. — Найӧ жӧ унмовсисны.
Лагерын вӧлі лӧнь.
Важӧн кусіны ваӧн киськалӧм кӧстеръяс.
Грицько сувтіс медводдза подвода дорӧ.
Йӧз узисны.
Кыліс ӧтрӧвнӧя лолалӧм, кодкӧ нускис унйывсьыс, чӧскыда тяпкӧдіс вомдоръяснас.
«Кодӧс садьмӧдны?» - думайтіс Грицько.
Пуксис Андрюша дорӧ.
Кокньыдика тувкыштіс бокас.
— Андрюша, — вашнитіс Грицько, — чеччы.
Кӧсъян мекӧд уджавны.
Андрюша лэптіс юрсӧ да, синъяссӧ восьтывтӧг, шуис:
— Мый кӧвъясин?
Лэдз узьны...
Абу на асыв...
— Чеччы, чеччы.
Бӧрас ме тэныд ставсӧ висьтала.
Гринько чуксаліс нёль зонмӧс.
Зумышӧсь, чӧлӧсь, найӧ матыстчисны ю дорӧ.
Сергей висьталіс, мыйла найӧс корисны.
Зонъяс кывзісны чӧла; и найӧ зумыш чужӧмъяс серти тӧдчис, мый найӧ оз ошкыны Грицьколысь плансӧ.
— Сідзкӧ, кутам уджавны ыркыд дырйи, — йӧжгылясигтыр шуис Петро. — Войнадтӧ, збыль, он пӧсяв, да вывті нин узьны окота...
— Эй, кутшъяс! — пельпом вылас лӧмӧн локтігмоз горӧдіс Грицько. — Узянныд луннас, а ӧні тэрыбджыка удж бердӧ.
— Но, заводитам! — шуис Петро. — Кытчӧ сувтнысӧ?
Усис ваӧ кер.
Гӧраяслысь войся лӧньсӧ дзугӧмӧн сёртасті паськаліс гортӧм шы, сы бӧрын кыліс мӧд, коймӧд...
Митька Кушнарев садьмис, лэптіс юрсӧ, кывзысьыштіс.
Бара кыліс тӧдса бузнитӧм шы, и сёртасӧ паськаліс йӧлӧга.
«Кодкӧ керъяс быгльӧдлӧ, — думыштіс Митька. — Да кодлӧн нӧ тайӧ оз узьсьы?»
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ, чеччис да, изъясӧ сконъясьлігтыр, мӧдӧдчис вадорлань.
Сійӧс паныдаліс Сергей.
— Сережа!
— Коді нӧ войшӧр каднас йӧйталӧ?
— Войся смена.
— Кутшӧм сэтшӧм смена?
— А вот сэтшӧм!..
Сергей висьталіс, кыдзи Гринько предложение серти вӧлі котыртӧма войся смена.
— А! Ӧні гӧгӧрвоа.
Грицьколы окота лоӧма мекӧд вермасьны! — Сійӧ матыстчис Грицько дінӧ. — Принимайта...
А но, кутшӧм йӧзӧс тэ аслыд бӧрйин?
Андрюшкаӧс?
Босьт, тайӧ меным и прӧстӧ оз ков.
Стёпа?
Сідзжӧ...
А, и Петро тан?
И Артем?
Сідзкӧ, уговоритін...
Но, шут тіянкӧд!
Меным сюрасны жӧ хлопчикъяс, верманныд не сомневайтчыны.
Водзвыв верма шуны: серам туйӧ петанныд...
— Тэ кадысь водз эн грӧзитчы.
— Мун да узь лӧня.
— А ме нарочно ог мун! — Митька сулалыштіс, сэсся нуӧдіс Сергейӧс бокӧджык. — Коді кутас учёт нуӧдны?
А то ме Грицькотӧ тӧда.
Сійӧ и луннас бурасӧ оз куж лыддьынысӧ, а войнад дерт жӧ аслыс унджык лыддяс.
— Та йылысь тэ эн нин тӧждысь, — шуис Сергей. — Учёт бӧрся ме ачым кута видзӧдны.
— Но, сідзкӧ, — тайӧ мӧд делӧ, — шуис Митька да муніс узьны.
Ю кузя войбыд кывтісны керъяс.
Найӧ кыссисны помасьлытӧг, на костын вӧліны ӧткодь интервалъяс.
И тайӧ чассянь налӧн стройнӧй кывтӧмыс эз оръявлы лун ни вой.
Югдігас сувтіс лунся смена.
Тыдалӧ, Митька Кушнарев омӧля узьӧма, вӧлі скӧр, некодкӧд эз сёрнит.
Муніс Грицько дінті, босьтіс сы киысь лӧм да, чужӧмас видзӧдтӧг, юаліс:
— Уна-ӧ?
— Тэ Сергейлысь юав, — асьсӧ збодера кутӧмӧн вочавидзис Грицько.
Кыкнан сменаыс уджалісны сьӧлӧмсьыс, зілисны ордйыны ӧта-мӧднысӧ.
Эз на коль и недель, а штабельяс тӧдчымӧн чинісны.
Йӧз эз нин норасьны мудз вылӧ.
Тыдалӧ, велалісны уджӧ.
25 ГЛАВА
Стоянка вылӧ местасӧ бӧрйисны Игнат да Афанасий Фоменковъяс.
Вокъяс лэдзалісны ӧшъяссӧ да пуксисны дышло вылӧ — виччысисны Семёнӧс.
Кыкнанныс вӧліны ыджыд тушааӧсь, абу нин томӧсь.
Кыкнанныс гӧтыраӧсь, кыкнанныслӧн вӧліны челядь и олісны ӧти вевт улын бать керкааныс.
Война чӧж Игнат да Афанасий служитісны дальнобойнӧй артиллерияын.
Армияысь воисны тӧвнас нин, но ӧнӧдз пыр на новлісны армейскӧй обмундирование — налӧн гимнастёрка пельпомъясыс да мышъясыс дзикӧдз нин едждӧмаӧсь.
На дорӧ пуксис Никита Мальцев, ар дас кӧкъямыса чӧв олысь, кӧзяйственнӧй морт.
Армияын сійӧ эз на вӧв: сӧмын на заводитіс ветлыны всеобучӧ, кыдзи война помасис.
Мам тшӧктӧм серти сійӧ неважӧн гӧтрасис, да ӧкмысӧд числӧӧ, Вермӧм лунлӧн медводдза годовщинаӧ, станицаын вӧлі свадьба.
Гӧтрасьӧм бӧрас кутіс быдтыны кутшӧмкӧ рӧмтӧм небыдик ус да зілис тшӧкыдджыка вӧвлыны олӧма мужичӧйяс пӧвстын.
Кодыр Петро Нескромный да Антон Череда, сылӧн годокъяс, корисны Никитаӧс ветлыны видзӧдлыны уліын пуысь васӧ, сійӧ ӧткажитчис, лыддис бурджыкӧн кольччыны Игнаткӧд да Афанасийкӧд.
Воис Семён да тшӧтш пуксис дышло вылӧ.
— Мыйсянь нӧ заводитам? — юаліс сійӧ. — Ті татчӧс йӧз, тіянлы тыдаланаджык.
Афанасий тэрмасьтӧг кыскис кисет, косяліс газет бумага тор, гӧститӧдіс Семёнӧс табакӧн да нюжӧдіс кисетсӧ Никиталы.
Мӧдыс босьтіс сійӧс да мӧдіс тэрмасьтӧг, кыдзи и Афанасий, гартны чигарка.
— Заводитам по-военному: огневӧй позиция лӧсьӧдӧмсянь, — серьёзнӧя шуис Афанасий. — Кыдз вӧвлывлі?
Воим, сувтім — пыр жӧ окопайтчы, чин-чином лӧсьӧд, кыдз колӧ, огневӧй позиция...
Эк, мыйта ме найӧс кодйылі!
Отступайтім — кодйылі, позьӧ шуны, быд километрын, наступайтім — кодъявлі жӧ.
А кутшӧм позицияяс найӧ вӧліны!
Не пехоталӧн кодь: ачыд пырин муӧ — и гӧтов.
Сэн колӧ орудиеыдлы рӧв кодйыны, да медым сійӧ коскысь джуджыдджык вӧлі, ход сообщениеясӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, позиция, кыдз полагайтчӧ!
— А ме нин пасйи важнӧй ориентир, — кырта вылӧ видзӧдіг шуис Игнат. — Аддза пещера.
Сэтчӧ колӧ лӧсьӧдны оланін, сэки абу страшнӧ миянлы ни зэр, ни тӧв.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Семён. — Да ориентир и огневӧй позицияяс — ставыс тайӧ и меным бура тӧдса.
Война абу нин, и кывъясыс оз вунны, он-он да и казьтыштлан.
Мыйта выль кыв ми велӧдім война вылын!
И кывъясыс кутшӧмӧсь: огневӧй точка, ориентир, дислокация, внезапность, код, беглӧй би — ставсӧ он артышт.
Но, кывзӧй, ме кута сёрнитны военнӧй ног.
Игнат да Никита, тіянлы поручайта оборудуйтны огневӧй позиция, разведайтны со сійӧ кустъяссӧ, керавны рос да буриника маскируйтны материальнӧй часть.
Стрӧитӧй команднӧй пункт: гӧгӧрвосьӧ росъясысь чом.
Сыысь кындзи, отсалӧй миян интендантлы ректыны продукта, лӧсьӧдны изъясысь пусянін и быд случай вылӧ, разведайтӧй пещера.
А ми Афанасийкӧд мунам, сідз шуны, рекогносцировка вылӧ...
Гӧгӧрвоана?
— Ставыс гӧгӧрвоана! — гораа шуис Игнат.
Найӧ гажаа серӧктісны, а Никита Мальцев весиг эз нюммун.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый висьталіс Семён, но уна кыв сылы вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Торйӧн чуймӧдіс сійӧс «рекогносцировка» кыв.
Некор на сійӧ татшӧм кывсӧ эз кывлыв, босьтчыліс шуны — и эз вермы.
Эз вӧв лӧсьыд сылы: сійӧ, гӧтыра морт, да оз тӧд, мый пасйӧ тайӧ кывйыс да  кытчӧ мунісны Семён Афанасийкӧд...
Ньӧр кералігӧн Игнаткӧд сёрниын Никита юаліс:
— А кытчӧ найӧ мунісны?
— Тэ ӧмӧй эн кывлы! — шензис Игнат. — Мунісны видзӧдлыны сійӧ местасӧ, кӧні миянлы аски ковмас керъяскӧд воюйтны...
— А-а-а...
Ӧні гӧгӧрвоана, — шуис Никита.
Тайӧ кадӧ, из тшупӧдъясӧ кутчысялӧмӧн Семён да Афанасий лэччисны ю дорӧ.
Уліас, дзик ва дорас, кыссис векньыдик полоса.
Вӧр кылӧдӧм бӧрся видзӧдӧм вылӧ бур места корсьысигӧн, Семён да Афанасий мӧдӧдчисны визулыслы паныд и регыд мысти найӧ казялісны метр вит сайысь вадорсяньыс ыджыд из.
Еджыд, сійӧ вӧлі пемӧслӧн гӧрб кодь — ёнджыка муніс зэв ыджыд еджыд ош вылӧ, коді кынӧмӧдзыс сулалӧ ваын.
Быттьӧкӧ ачыс вӧр-ваыс тӧждысьӧма сплавщикъяс вӧсна: керъясӧс встречайтӧм вылӧ таысь бурджык места оз и ков!
Из вылас бура вермисны тӧрны кык морт, а багырӧн сэсянь позьӧ судзӧдчыны весиг мӧд вадорӧдзыс.
— Наблюдательнӧй пункт «Ош», — пасйис Семён.
— Зэв бур места, — вочавидзис Афанасий: — пукав пыжын моз — и юыс ставнас тэ водзын!
Ваыс кучкис изъяс да накӧсаа бурысьӧн вожавліс.
Афанасий довкйӧдлыштіс юрнас:
— Бур места, а страшнӧ.
Луннад ничево, а войын...
Друг ваыс туас?
Кылӧдас чагйӧс моз!
— Кыдз эськӧ миянлы сэтчӧ кайны? — юаліс Семён.
— Мунам ляпкыдінті.
Найӧ пӧрччысисны и визув юӧд, пидзӧсӧдз ваті, воисны «Ош» дорӧ.
Васьыс чурвидзис зэв ыджыд еджыд из, вевдорсӧ сылысь дзирдавтӧдз шыльӧдӧма ваыс, — ойдлігъясын валӧн удж.
Афанасий первойӧн кайис из вылас, нюжӧдчис сы вылӧ, быттьӧ пывсян полка вылӧ.
Шондіӧн шонтӧм изйыс вӧлі пӧсь, а сы гӧгӧр ӧвтіс ыркыд руӧн визув васянь.
— Кутшӧм лӧсьыд! — кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн горӧдіс Афанасий. — Со кӧні принимайтны солнечнӧй ваннаястӧ!
Райскӧй ин!
— Эн тэрмась радуйтчыныд, — шуис Семён. — Дӧзман на тан загорайтӧмсьыд.
Найӧ тӧдісны, мый талун керъяс оз на воны.
Аски рытысь водзджык нинӧм и виччысьны.
Сы вӧсна сплавщикъяс спокойнӧя стрӧитісны лагерь да дасьтісны из вылӧ наблюдательнӧй пункт.
Веськыдвыв вадорсянь из дорӧ нюжӧдісны канат, медым войын ваті вуджигӧн, позис кутчысьны сэтчӧ.
Игнат да Никита пӧртісны олӧмӧ бригадирлысь задание: кералісны рос да тупкисны бричкасӧ куимладорсянь.
Кӧлесаяс костас артмис лӧсьыд места, лӧсьыдиник чом кодь.
Сэтчӧ и ректісны продуктасӧ.
Бричкасянь матын сулавны мӧдіс рос чом, кодӧс вевттисны кос турунӧн, — сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Анфисалы...
Чомсӧ стрӧитіс Афанасий; сылы сьӧлӧмсяньыс отсасисны зонъяс, торйӧн нин Антон Череда.
Сійӧ корсьӧма кыськӧ кос, кольӧм вося камыш, кыис матъяс да вольсаліс найӧс шалаш пытшкӧ.
— Бур оланін лои миян кухаркалы.
А всё-таки миянлы ӧтвылысь ковмас видзны нывсӧ. — Афанасий лукава видзӧдліс Семён вылӧ: — и зонъясысь и... бригадирысь!
Ставныс, дерт, гӧгӧрволісны, мый воӧм мортыс, Сергей Тутариновлӧн другыс, ухаживайтӧ сы чой бӧрся.
Пуксис вой.
Игнат да Петро нуӧдісны ӧшъясӧс йирсьыны.
Афанасий вевттьысис бурканас да унмовсис бричка дінӧ.
Никита пукаліс костёр дорын да мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
А Семён да Анфиса гуляйтісны лагерсянь неылын.
Велавтӧмысла тешкодь вӧлі налы кывны войын ваыслысь шумитӧмсӧ да пыр аддзыны син водзысь излысь пемыд вуджӧр.
Найӧ пуксисны кырдорса из вылӧ.
Семён кутіс Анфисаӧс сэтшӧм нежнӧя, кыдз сӧмын позьӧ кутны радейтана нылӧс, коді регыд лоас гӧтырӧн.
Аслас ён кияс улысь сійӧ чувствуйтіс сылысь чийӧб пельпомъяссӧ, и Анфиса кажитчис сылы ичӧтӧн да дорйысьны вермытӧмӧн тайӧ суров природа водзын...
Найӧ ӧні сёрнитісны сы йылысь, мый найӧс медъёна волнуйтіс.
Лоӧ-ӧ свадьба, — а лоас кӧ, то бур эськӧ вӧлі нуӧдны сійӧс колхознӧй клубын, пӧрысьясысь торйӧдчӧмӧн.
«Ог радейт ме кодъясӧс, — висьтавліс Анфиса. — Мед старикъяс гуляйтӧны асьныс, а ми асьным».
Сёрнитісны хата стрӧитӧм йылысь: кыдзи стрӧитны — кык али куим жыр, вевттьыны камышӧн али черепицаӧн; бур, сетасны кӧ керка местасӧ увтасінын: сэні и ваыс матын и муыс бур, а мый, самӧй толока дорас кӧ, кыті мунӧ тракт да дугдывтӧг ветлӧны машинаяс да подводаяс, лэптӧны бус; кутшӧм сад садитны, абрикос али вишня?
«Быдпӧлӧссӧ этшаникӧн», сӧветуйтіс Анфиса, коді аддзис нин син водзсьыс томиник пуяс.
«Колӧ, медым и яблӧгъяс и грушаяс вӧліны», содталіс Семён.
Кӧні бурджык уджавны Семёнлы — сідзжӧ абу ичӧт юалӧм: колхозын али тракторнӧй бригадаын, и воисны выводӧ, мый быд боксянь бурджык, дерт, тракторнӧй бригадаын.
«Танк ме тӧда зэв бура, сідзкӧ, верма лоны бригадирӧн», шуис Семён, а Анфиса сӧгласитчывліс сыкӧд.
Кодкӧ кӧ эськӧ бокысянь кывзіс налысь сёрнисӧ, то збыльысь эськӧ шуис: «Да, тайӧ водзын лоан семьяыс пуксьӧ надёжнӧя!
Ставсьыс тыдалӧ, мый найӧ лӧсялӧмаӧсь и характернаныс, и быдсикас вкуснаныс, и олӧм вылӧ видзӧдӧмнаныс».
Вӧлі вой шӧр кад.
Юсянь руыскӧд ӧттшӧтш кайис арся ыркыд.
Анфиса кутіс кынмыны.
Найӧ воисны лагерӧ, Анфиса прӧщайтчис Семёнкӧд да пырис чомйӧ, кысянь ӧвтіс камыш да ыж ку дукӧн.
— Сеня, тэ ылӧ эн мун, — вашнитіс сійӧ. — Видз менӧ.
Вермис ӧмӧй Семён мунны чом дорсьыс!
Сійӧ вольсаліс муас шинель да кыв ни джын водіс сы пыранінӧ, аслас тушанас потшис шалашӧ пыран туйсӧ.
Сійӧ кыліс кышӧдчыштӧм, сэсся спокойнӧя лолалӧм, радейтана нылыслӧн матыслуныс муткыльтіс сійӧс...
Пӧшти асылӧдзыс сійӧ эз куньлы синсӧ...
Сӧмын коймӧд луннас, кор шондіыс сулаліс юр весьтын, ю вылӧ видзӧдысь Никита Мальцев казяліс кывтысь керъяс...
Да, тайӧ вӧлі лӧсьыд зрелище!
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, быттьӧ ордйысигтыр, керъясыс вуджлісны ва вылысь шонді туйсӧ, и кымын матӧджык найӧ матыстчылісны косьяслань, сымын найӧ кывтісны ӧдйӧджык...
Медводзын, быттьӧкӧ туйсӧ индаліг, мыйвынсьыс тӧвзис «тройка»: «кӧреннӧйыс», муртса-муртса водзлань сетчыштӧмӧн, веськӧдчис дзик «Ош» вылӧ, а «пристяжнӧйясыс» то шыбласьлісны боклань, то топӧдчылісны «кӧреннӧй» бердас.
— Кывтӧны! — став морӧс тырнас горӧдіс Никита.
— Багыръяс!
— Из вылӧ!
— Игнат, котӧрт вадорлань!
— Пётр и Антон, мунӧй косьяс помас!
Семён да Афанасий кватитісны багыръяс да котӧртісны юлань.
Ваыс ёна нин вераліс керъясӧн; найӧ кывтісны разіпели, чукӧртчылісны визув кучканінӧ, быттьӧ лӧсьӧдчылісны чеччыштны бурунӧ.
Семён да Афанасий кайисны «Ош» вылӧ.
Найӧ сулалісны орччӧн, а на вылӧ тӧвзис ӧддзӧм тройка.
Со сійӧ зэв нин матын: Семён да Афанасий лэптісны багыръяссӧ.
Ва усянінас «пристяжнӧйяс» муртса сувтыштлісны, сэсся ӧдӧбтісны разнӧйладорӧ да тіралігтыр сунісны бурунӧ да вошины.
А «кӧреннӧйыс» зутшкысис изйӧ, здук мында сулыштіс.
Семён тойыштіс сійӧс багырнас, но кер весиг эз вӧрзьышт.
Отсӧг вылӧ уськӧдчис Афанасий, но и кыкӧн найӧ эз вермыны йӧткыштны керсӧ.
Сэки зургысис бӧрсяньыс локтысь кер.
«Кӧреннӧй» ниртыштіс бокнас гранитӧ сэтшӧм вынӧн, мый ва вылас тыдовтчисны пемыд кырсь торъяс.
Качайтчигтыр да вольыштчӧм бокӧн керйыс сунгысис быгъяинӧ да тыдовтчис нин ылын косьяс саяс, кӧні юыс визувтіс лӧня.
— Мӧдӧдчис! — горӧдіс Афанасий, выль кер багырӧн йӧткыштіг. — А со локтӧ дзонь стая...
Но, кутчысь, Семён!
Ӧти бӧрся мӧд тыдовтчылісны керъяс, ылысяньыс кажитчисны торпедаясӧн.
Косьяс дорас найӧ кывтісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, быттьӧ ӧти шеренгаӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Найӧс паныдалісны Семён да Афанасий да веськӧдлісны найӧс визув шӧрӧ.
Сплавщикъяс тэрыба уджалісны багыръясӧн; найӧ сулалісны еджыд из вылын, быттьӧ йи вылын отважнӧй полярникъяс...
Час ли часӧн-джынйӧн мысти ю весассис.
Семён да Афанасий шойччисны из вылӧ пуксьӧмӧн.
Нещаднӧ сотіс шонді, ыпйис жарысла доналӧм утёс, а сплавщикъяслы вӧлі ыркыд.
— Но, тыдалӧ, косталыштіс, — шуис Афанасий. — Колӧ корны томйӧзӧс, а миянлы ковмас вежны найӧс войын.
Луннас «Ош» вылын вӧліны найӧ, кодъяс вӧліны томджыкӧсь, а войсӧ юкисны ас костаныс Фоменков вокъяс да Никитакӧд Семён.
Никита гордитчис сійӧн, мый сійӧс индісны серьёзнӧй йӧз дорӧ, кодлы позьӧ вӧлі дӧверитны войся дежурство.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, Никита сулаліс багырӧн, кутіс сійӧс киясас, быттьӧ винтовкаӧс.
Сы кок дорын пукаліс, шойччигмоз, Семён.
Никита видзӧдіс пемыд ваӧ да, том уссӧ важнӧя малаліг, кадысь кадӧ горӧдлывліс:
— Ага!
Ещӧ ӧти сьӧдӧдӧ!
Багырӧн швачнитӧмысь брызьнитліс ва.
Никита справляйтчис ӧтнас.
Керйыс шунькнитліс из дорті.
Семён пукаліс шынитӧв да видзӧдіс ызгысь пемыд ваӧ.
Пемыдӧн тубыртӧм ю кажитчис величественнӧйӧн да скӧрӧн.
Ас кӧсйытӧгыс Семёнлы думайтсис, мый тайӧ пемыд ызгысь юыс вот-вот шыбитас найӧс.
Пемыдас сьӧкыд вӧлі рӧзьнитны воысь керъяссӧ.
Луннас найӧ тыдалісны ылысянь, а ӧні найӧ быттьӧ гусьӧникӧн быйкнитлісны васьыс «Ош» дорын, и медым ас кадӧ веськӧдны быд кер визув шӧрӧ, коліс торъя кужӧм да пельклун.
Мукӧддырйиыс вӧрыс воис, кыдз шуліс Никита, «стадаӧн», и сэки гранит ді дорын лолісны ичӧтик заторъяс.
Татшӧм здукъясӧ кыкнан сплавщикыс босьтчылісны удж бердӧ да, став выннысӧ зэвтӧмӧн, ворочайтісны багыръясӧн.
Сэсся, кыдз правилӧ, лоліс кост.
Семён водліс мыш вылас да шойччис, любуйтчис кодзувъясӧн.
— Семён, а свадьба вылад менӧ коран? — друг юаліс Никита.
— Да мыйла тэныд тайӧ воис юрад! — шензис Семён. — Кутшӧм свадьба йылысь сёрнитан!
— Да тэ эн суссьы.
Ме и ачым неважӧн татшӧмӧн вӧлі...
Ме сідзжӧ сусси, сусси, а йӧзыс всё равно ставсӧ тӧдмалісны...
Висьтав, коран?
— Но и чудак жӧ тэ, Никита!
Свадьба кӧ лоас, дерт жӧ, кора.
— Таысь пасибӧ.
А кыдз решитін Анфисакӧд?
Нуан сійӧс миянысь али татчӧ кольччан овны?
— Та йылысь нинӧм на ещӧ ог тӧд..
— Тэ кольччы миянӧ.
Тан миян зэв лӧсьыд овны!
Му бур, ва...
А сэтшӧм мича станицаӧс, кутшӧм миян Усть-Невинка, он аддзы Кубань пасьтаысь...
Кольччы, хататӧ ми тэныд ӧтвылысь стрӧитам.
Ме первой мӧда отсасьны.
И ог ӧтнам лок, а гӧтыркӧд.
Вӧр миян ӧні уна, а самантӧ вӧчам.
Ме кӧть и гӧтраси, а меным стрӧитчынытӧ оз ков.
Ме батьӧлӧн ӧтка пи...
Семён чӧв оліс.
Из дорті, сиръяс моз васӧ юковтіг, тӧвзьыштісны кык кер.
Никита ӧдйӧ чеччыштіс кок йылас и век жӧ удитіс йӧткыштны найӧс багырӧн.
Сэсся бӧр пуксис Семён дінӧ.
Орӧс юрсиа тайӧ зон вылас, коді воис фронт вывсянь, Никита видзӧдліс кутшӧмкӧ торъя уважениеӧн да довериеӧн.
Висьталӧмъясысь Никита тӧдіс, мый Семён вӧвлі Германияын да ношта на кутшӧмкӧ канмуясын, и сылы кажитчис, мый татшӧм вӧвлӧм салдат вермас вочавидзны любӧй юалӧм вылӧ.
Та вӧсна Никита сёрнитліс Семёнкӧд то станица йылысь, то ас йылысь, то Анфиса йылысь.
А ӧтчыд юаліс:
— Семен, тэ ёна меысь ыджыд?
— Думайта, мый ыджыдджык.
А мыйла тэныд?
— Сідз, интересуйтча. — Никита недыр кад чӧы оліс. — Да...
Ты война вылын вӧлін, мыйсӧ сэн сӧмын эн аддзыв...
Сідзкӧ, тэ и тӧдан унджык меысь...
— Гашкӧ, унджык, а, гашкӧ, и этшаджык...
Видзӧдны, кутшӧм делӧын.
— Висьтав, мыйла сідз лоӧ: кор ме вӧлі гӧтыртӧм — ме вылӧ видзӧдісны ӧти ног, а кор гӧтраси — мӧд ног?
— Мыйын нӧ тэ аддзан тайӧ «мӧд ногсӧ»?
— Да быдторйын.
Йӧзыс ме вылӧ мӧд ногӧн видзӧдӧны.
Шуны, кутшомкӧ тшӧктӧм либӧ нӧшта мыйкӧ тӧдчанатор...
Ме — комсомолеч, и вот ме висьтала тэныд збыльтор.
Водзті, овлӧ вӧлі, миян секретар дзик менӧ эз казявлы.
Коран мыйкӧ вӧчны, а сійӧ шуӧ: «Тэ, Никита, тайӧ уджӧ эн боссьы, он вермы».
Медсясӧ ме вӧвлі кесйылӧсӧн: то клуб идралі, то афишка ляскалі, то собрание вылӧ чукӧрті...
А ӧні - президиумӧ менӧ бӧрйӧны; прениеяс дырйи кодлы первой кыв? - Никита Мальцевлы.
Быдсикас тшӧктӧмъяс сетӧны, торъя сэтшӧм сьӧкыдъясӧс.
Заём кузя оз быдӧн вермы тӧлкӧн висьтавны либӧ кутшӧмкӧ постановление колхозникъяслы лыддьыны, а меным тайӧс дӧверяйтӧны.
Неважӧн менӧ фермаӧ агитаторӧн индісны.
Ачыс парторг Еременко гижӧдіс менӧ «Правда» газет вылӧ, шуӧ: «Ӧні тэныд газеттӧг некыдз оз позь...»
А кор лӧсьӧдчим вӧр кылӧдны?..
Кутісны бӧрйӧдлыны йӧзӧс.
Кодӧс мӧдӧдны?
Думайтісны, думайтісны — и первойӧн менӧ гижисны.
«Ветлы, Никита: тэ вылӧ тыр лача».
Либӧ вот неважӧн.
Мыйла Прохор индіс менӧ тэнад бригадаӧ?
Окотитысьыс вӧлі уна, а Прохор сэтшӧм серьёзнӧя видзӧдліс ме вылӧ да шуис: «Никита мунас, — морт надёжнӧй».
Мыйла тадз, шу?
— А зэв прӧстӧ, — шуис Семён. — Сідзкӧ, заслужитін доверие.
Дорожитны колӧ тайӧн.
Тэ кӧ вӧлін фронт вылын, тэ эськӧ унджык на шензин.
Сэні бурсӧ мортын ӧдйӧ казялӧны.
— Да ме тайӧс гӧгӧрвоа...
Либӧ со нӧшта татшӧм пример.
Иван Герасимович Ерёменко сёрнитіс мекӧд.
Дыр ми сыкӧд сёрнитім.
«Дасьтысь, шуӧ, Никита, партияӧ пырны».
Сетіс меным Устав.
«Лыддьы, шуӧ, ставсӧ, и сэк ми нӧшта сёрнитлам...»
Тэ — партияын член?
— Да, — шуис Семён. — Пыри фронт вылын.
— Висьтав, — нӧшта на ловзис Никита, — мый медважнӧйыс партияса членлы?
Мем тайӧс колӧ тӧдны.
— Кыдз тэд висьтавны. — Семён думыштчис. — Медся важнӧйыс, кыдз ме гӧгӧрвоа, лоны век и быдтор кузя примерӧн...
— Тайӧс ме верма.
— Абу на ставыс, — водзӧ сернитіс Семен. — Жаль, мый тэ эн вӧв фронт вылын.
Сэн эськӧ тэ ачыд аддзылін, мый сійӧ лоны коммунистӧн...
Но ме вайӧда тэныд татшӧм пример.
Шуам, сідз.
Босьтам миянлысь канму, тайӧ тэныд лоӧ гӧгӧрвоана.
Нюжӧдчис сійӧ джын му вылӧ, ачыд тӧдан.
А кымын миян йӧз да быдсикас озырлун!
И вот став йӧзыс, кыдз ӧти ыджыд армия, быд лун тышкасьӧны мирса капиталлы паныд...
Тэ чайтан, мыйысь миянлы сэтшӧм сьӧкыд?
Некод на эз ветлы тайӧ туйӧдыс, а ми мунам.
Война помасис, вель кокньыдджык лои, но кымын на удж...
Армия мунӧ водзӧ, и эм тайӧ армияын ударнӧй полкъяс.
Сэні бӧрйыссьӧны йӧзыс медся веськыдӧсь, вернӧйӧсь да повтӧмӧсь.
Найӧс сьӧкыдлунъяснас он повзьӧд.
Тайӧ и эм партияса членъяс...
Вот тэ и думышт ӧні ачыд, мый медтӧдчанаыс партияса членлы.
— Да, ме сідзжӧ думайтлі та йылысь, сӧмын шунысӧ эг сяммы.
Семён сувтіс, босьтіс багыр.
Видзӧдліс ю вылӧ.
Керъяс эз кывтны.
«А Никита — шань морт, — думыштіс Семён. — Фронт вылын татшӧмыд дзик эськӧ отличитчис.
Кыдз нин сійӧ шуис: «Йӧзыс ме вылӧ видзӧдӧны мӧд ног.»
Дум вылас уси Анфиса, олӧм йылысь, локтан лунъяс йылысь сыкӧд сьӧлӧмсянь сёрни.
Никитакӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый ӧні сійӧ тайӧ местаясын абу гӧсьт.
Сійӧ кутіс ва весьтын багырсӧ да видзӧдіс дінтіыс кывтысь керъяс вылӧ, думсьыс арталіс, кыдзи на пӧвстысь быдӧнӧс либӧ лоӧ пилитӧма тьӧс вылӧ, либӧ дзоньнас сійӧ водас стенӧ, кыдзи кыпӧдчасны наысь электростанция, кинотеатр, конюшняяс, мӧс картаяс...
— А! — горӧдіс сійӧ. — Ещӧ ӧти воӧ!
Со, кутшӧм кыз да важнӧй.
Кывт, кывт, — ми тэнӧ пилитам пӧвъяс вылӧ да вольсалам джоджъяс.
И сійӧс радуйтіс, мый станичнӧй вит вося план серти стрӧитӧм выль стрӧйбаяс пӧвстын тшӧтш лоӧ сылӧн еджыд ставеньяса, мича черепица вевта ичӧтик хата.
Вӧлі сёр.
Найӧс вежны локтісны Афанасий да Игнат.
Семён воис лагерӧ кыпыд настроениеӧн.
Матыстчис чом дорӧ, кыліс, мый сійӧс кыскӧ сэтчӧ кутшӧмкӧ вын.
Окота вӧлі висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ Анфисалы, но сы дорӧ пырны эз лысьт.
26 ГЛАВА
Тӧлысь чӧж нин лун и вой ю кузя кывтіс вӧр.
Сы бӧрся лагерысь мунлісны посньыдик группаясӧн моль йӧткалысьяс; и найӧ, кодъяс бӧр волісны, казявлісны Чубуксун сёртасысь вежсьӧм.
Сэні лоӧма вӧляджык, кыдзкӧ весиг югыдджык, ёна чиніс штабельяслӧн лыд, быдлаын туплясис кырсь, а кер куйлан местаясыс вӧліны пӧшти кушӧсь — сӧмын быдмис му бердӧ топӧдӧм кельыд турун.
«Аддзыліс кӧ эськӧ Бойченко, — думайтіс Сергей, — кыдз ми тані старайтчам, шуис эськӧ: «Молодечьяс!
Регыд став вӧрсӧ кылӧдасны Усть-Невинкаӧ!»
Сергей бура тӧдіс, мыйта труд да вын ковмис пуктыны сплавщикъяслы, медым шедӧдны татшӧм успех.
Грицько, коді пыр уджаліс войся сменаын, тӧдчымӧн омӧльтчис, шоча бритчыліс, но некор эз норасьлы мудзлун вылӧ.
Сійӧ бригадаысь куим мортӧс лои вежны да ыстыны моль вӧтлыны.
Митька Кушнарев уджаліс кер катайтӧм кузя сӧмын ӧти недель, колис Грицькоысь, лыддис асьсӧ вермӧмӧн да ачыс корис мӧдӧдны асьсӧ моль вӧтлыны.
Сы местаӧ Сергей сувтӧдіс Иван Атамановӧс.
— Сережа, ставыс мунӧны ю кузя, — кыдзкӧ ӧтчыд Сергейлы шуис Грицько. — А кор нӧ тэ мӧдӧдан менӧ?
Кымын кер ме лэдзи ваас, а эг аддзыв, кыдзи найӧ сэні кывтӧны!
— Видзӧдлан на! — лӧньӧдіс Сергей. — Ми тэкӧд мӧдӧдчам ю кузя, кор кутам мольбӧж вӧтлыны.
Но мыйкӧ дыра мысти, Прохоркӧд сӧветуйтчӧм бӧрын, Сергей шуис мӧдӧдны ю кузя и Грицькоӧс.
«Мед гуляйтыштас!», — думыштіс сійӧ.
Сійӧ лунӧ кыкнан бригадаыс лэдзисны юӧ уна вӧр.
Татшӧм удачаысь радлысь Прохор кутіс шуасьны, колӧ пӧ эськӧ ветлыны моль вӧтлысьяс дорӧ пыжӧн.
— Вот ӧні и миянлы пыжыд ковмас, — шуис сійӧ. — Колӧ кывтлыны став русло кузяыс, видзӧдлыны вадоръяссӧ, а вот кодӧс мӧдӧдны?
— Мунӧй ті, Прохор дядь, — шуис Сергей, — а асланыд отсасьысьяс пыддиныд босьтӧй Грицькоӧс да Стёпаӧс.
— Ещӧ эськӧ кутшӧмкӧ нылӧс, мед сёян пуис.
— Босьтӧй Варяӧс, — сӧветуйтіс Сергей, Грицькокӧд войся сёрнисӧ дум вылас уськӧдӧмӧн. — Сійӧ чотыштӧ на, но пыжын сылы ветлӧдлыны оз ковмы.
Тшӧтшыд пыдӧса паськыд пыж ниртчис ёна сиралӧм набойнас из вадорӧ.
Кыа петігӧн на сэтчӧ сӧвтісны продукта, набойяс дорас кӧрталісны кык багыр, пуктісны гез, бурка, плащъяс, брезент.
Шонді петӧмкӧд тшӧтш, кор ю сьӧртысь весасис ру, нёль сплавщик удобнӧя пуксисны пыжӧ да эновтісны лагерь.
Вадорӧ чукӧрмисны йӧз, быттьӧ ылі плаваниеӧ корабльӧс мӧдӧдігӧн.
Дыр найӧ колльӧдісны синнаныс пыжсӧ, аддзылісны, кыдзи сійӧ качайтчис ю визулас и кыдзи сэсся саялі крут чукыль сайӧ.
Пыж ӧдӧбтіс бокӧ да нем виччысьтӧг веськаліс вабергачӧ.
Сэсся, быттьӧкӧ думыштӧм бӧрын, здук мында сулаліс ӧти местаын.
Грицько мыйвынсьыс мӧдіс сынны, и пыжыс мӧдӧдчис дзик крут вадор пӧлӧн, кодъясӧс поткӧдлӧмаӧсь ключьяс, а налӧн эзысь кодь сӧстӧм ваыс визувтіс из вывті.
Сэсся найӧ мӧдісны кывтны вуджӧраинті, юӧ копыртӧм пуяс увдорті, сук коръяса увъяс увті йӧзыслы ковмыліс улӧдз копыртны юръяснысӧ.
Коркӧ петісны ю шӧрӧ, кырта сайысь мыччысьӧм шондіысь сэні син ёрмӧн вӧлі югыд.
Да, вывті мича ю туйыд!
Гӧгӧр, кытчӧ кӧть он видзӧдлы, быдлаын гажӧдӧ синтӧ горнӧй пейзаж.
Ылын ваыс яра дзирдалӧ, и кажитчӧ: сэтчӧ фокусӧ моз чукӧрмӧмаӧсь шонді югӧръяс.
А нӧшта ылынджык — гӧраяс да перевалъяс, на костӧ дзебсьӧ ю, кыдзи изъяс пӧвстӧ шор...
Ставыс тані радуйтӧ синтӧ, ставыс шензьӧдӧ, и сьӧкыд шуны, мый тайӧ серпасъяс пӧвстысь мичаджыкыс.
То ли виж плющӧн мичаа пасьтасьӧм гӧра, сылӧн йылыс ёсь, быттьӧкӧ кӧлӧкӧльня шпиль, — крест пыддиыс сэні статя пожӧм, то ли вӧрлӧн помтӧм-дортӧм пемыд-оранжевӧй стена; сійӧ сайӧдӧ енэжлань кыпӧдчысь сёнсӧ, код весьтын чукӧръясӧн шлывъялӧны-гӧгралӧны кутшъяс, то ли пемыд бронзаысь кисьтӧм куш кырта ӧшӧдчӧма ва весьтас зэв ыджыд лэбач моз, кодлӧн бордъясыс измӧмаӧсь сійӧ здукӧ, кодыр лэбачыс паськыда шевкнитӧма бордъяссӧ.
А со ещӧ: дзик веськыда сулалӧ, мыджсьӧ енэжӧ небыд виж известнякысь утёс.
Йывсяньыс да подулӧдзыс бокыс сылӧн рӧвнӧй, быттьӧ кодкӧ сабляӧн ӧтчыд сӧтыштӧмӧн кералӧма сылысь мӧд джынсӧ, кодӧс важӧн нин пожъялӧма да нуӧма юыс, и ӧні бокас быдлаын тыдалӧны гуранъяс, и сійӧ лоӧма бойницаяса крепость стена кодьӧн.
Утёслысь вынйӧра морӧссӧ розьӧдлӧмаӧсь лэбачьяс, вӧчӧмаӧсь сэтчӧ шума кар.
Утёс весьтын — зэв уна щур: то стаяӧн кыпӧдчыласны найӧ вылӧ да, кытш вӧчӧм бӧрын, Ӧддзӧдчӧм вывсьыс тювкнитӧны позъяныс, быттьӧ мишеньвывса сьӧдӧ пуляяс, то ньӧв моз петасны позсьыс да сверлитӧны сынӧдсӧ, гижтӧны енэжас сэтшӧм кытшъяс да визьяс, мый вералӧ син водзад.
Тайӧ великан дорын пыжыс кажитчӧ чаг торйӧн; сійӧ кывтӧ стена увдорті, а вевдорын юргӧ лэбачьяслӧн пель чунӧдана хор.
— И кутшӧм горзысь лэбач тайӧ, — енэжӧ видзӧдігмоз шуис Прохор. — Повзьӧдны эськӧ найӧс берданкаысь гымӧбтӧмӧн.
Со и утёс коли бӧрвылӧ.
Мӧдӧдчисны мылькъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лежнӧг да бузина кустъясӧн, ляпкыдик карагачӧн; и друг гӧраясыс вешйисны, и ю мӧдӧдчис долинаті — гӧгӧр ыпъялӧ шонді, гӧгӧр веж.
Сы шуйга вадорын — станица.
Паськыд кварталъясӧн нюжӧдчӧма сійӧ Кубань пӧлӧн.
Садъясыс, мукӧдлатіыс вижӧдыштӧмаӧсь нин, кыдзи овлӧ водз арын, матыстчылӧны дзик ю дорӧдзыс, пыжсянь бура тыдалӧны воӧм абрикосъяса вожъяс; дзирдалӧны чав виж абрикосъясыс, быттьӧкӧ найӧс киськалӧма маӧн.
Садъяс сайын сулалӧны керкаяс — дзебсьӧны веж уличаяс пӧлӧн.
Кӧнкӧ таркӧдчӧ мотор: тыдалӧ, матын эм МТС-лӧн мастерскӧй.
Вадорлань лэччӧ ёг турунӧн тырӧм векньыдик улича.
Сійӧ помасьӧ неыджыд чойторйӧн, кысянь заводитчӧ ньывкӧс да изъя вадор.
Детинкаяс юкталӧны вӧвъясӧс, купайтчӧны.
Изъяс вылын сулалӧны кык баба да пожъялӧны бельё, юбка бӧждорнысӧ пидзӧссьыс вылӧджык лэпталӧмӧн.
Сплавщикъясӧс казялӧм мысти найӧ веськӧдӧны косъяснысӧ да, син вевдорас кинысӧ пуктӧмӧн, ыджыд любопытствоӧн видзӧдӧны пыжын кывтысь йӧз вылӧ.
Налӧн сюся дзоргӧмыс быттьӧ висьталӧ: «Да кутшӧм йӧз нӧ тайӧ?
Кытысь найӧ?
Мыйла кывтӧны миян станица дорті?
— Оланныд-выланныд, казачкаяс! — горӧдіс Прохор.
— Олан-вылан, збыльысь кӧ шуан!
— Кывталӧй миян вадоръяслань!
— Эй, бур йӧз, кытысь ті?
Бабаяс горзӧны на мыйкӧ, ӧвтчӧны кинаныс, но ваыс, пыж набойясӧ сёлькӧдчиг, мешайтӧ кывнысӧ.
А юыс чукыльтіс нин, и Варялы кажитчис, мый станицаыс бергӧдчис да вуджис мӧдар вадорас.
— Гриша, — Грицько дорӧ шыасис сійӧ, — видзӧдлы, кӧні станицаыс!
— А сійӧ сэні и эм, кӧні вӧлі, — сынігас вочавидзис Грицько. — Тайӧ жӧ юыс чукыльтіс.
Вадорса садъяс, хатаяс, уличаяс ӧдйӧ саялісны.
Крут вадорын куйлісны кошараяс, гӧра бокті мунісны ыжъяс, перекатын сулалісны мӧсъяс — пырӧмаӧсь ваас кынӧмӧдзыс да ӧвтчӧны ва бӧжнаныс сатшкысьысь ӧвадысь.
Став тайӧ кад чӧжыс сплавщикъяслы эз веськавлыны вадорӧ ляскысьӧм керъяс.
Керъяс кывтісны то пыж водзвылын, то сы бӧрвылын, а то и пыж бокас, сы вӧсна Прохор вермис шлячӧдны кипыдӧснас ва керсӧ да шуны: «Кывт, вокӧ, кывт...»
Прохор вӧлі доволен.
«Бура кывтӧ вӧр, — думайтіс сійӧ. — Ваыс уна, вот и сійӧ шуньгӧ-мунӧ.»
Пыжын кывтны вӧлі ёна лӧсьыдджык, чем ноксьыны сибдӧм керъясӧн.
Но регыд татшӧм путешествиелы воис пом.
Станица прӧйдитӧм бӧрын найӧ аддзисны чукыль сайысь, сулалан ваысь, дас гӧгӧр кер: найӧ ляскысьӧмаӧсь да эз вермыны вӧрзьыны местасьыс.
— А со найӧ кӧнӧсь! — долыда шуис Прохор. — Давай, Грицько вадорас.
Пыж сувтіс вадорӧ.
Медводдзаӧн чеччыштіс пыжысь Прохор, сы бӧрын Степан.
Гринько разис багыръяссӧ да шыбитіс найӧс изъяс вылас.
Прохор збоя матыстчис керъяс дорас дасьтӧм багырӧн.
— Ага!
Вот ті кӧнӧсь! — мӧдысь шуис Прохор керъяслы. — Сідзкӧ, ті думайтінныд шойччыны?
Туйыс кузь, и ті, сьӧлӧмшӧръясӧй, мудзинныд.
Ой, яндзим, яндзим!..
А ми тіянӧс вот тадз, вот тадз, бокъясад да балябӧжъясад багырӧн.
Петӧй визулінас.
Стёпа, Гринько, а нолтӧ, отсалӧй!
Первой ми мӧдӧдам этайӧ кызсӧ.
Со, кутшӧм тшап!...
Мӧдӧдчис!..
Ӧні тайӧясӧс кор...
Керъяс петісны визулінӧ да мӧдісны кокниа кывтны.
На бӧрся мӧдӧдчис и пыж.
Прохорлы ещӧ долыдджык лои.
Улӧ гартігтыр сійӧ ёся видзӧдіс вадоръясӧ, и кыдз сӧмын казявліс лӧньтасысь кер, пыр жӧ прикажитліс Грицьколы веськӧдны сы дорӧ пыжсӧ.
Вадорӧ петавтӧг сійӧ йӧткыштліс лӧньтасысь керсӧ, сійӧс зэв меліа ыдждӧдліг.
Ӧти кузь кер мыйлакӧ нимтіс «дзодзӧгӧн», йӧткыштіс сійӧс багырнас да шуис:
— Вот тадзи и кывт, йӧюкӧй!
Кокораӧ сибдӧм кыз пожӧмӧс ӧдва вермисны мездыны, Прохор первойсӧ сійӧс нимтіс «сюра чӧртӧн», а кор керйыс кутіс нин катласьны пыж бокын, Прохорлӧн скӧрлуныс прӧйдитіс, и сійӧ, чорыд ва кырсьсӧ малалігтыр, меліа шуис:
— Ак тэ, эстшӧм кабан!
Но, маршируйт, маршируйт, стерво!
— Кутшӧм нӧ тайӧ кабан! — шуис Варя.
— А тэныд, нылукӧй, татчӧдз могыс ичӧт, — скӧрысь шуис Прохор. — Тэ лучше думышт, кыдзи миянӧс ӧбедӧн вердны.
Но регыд мысти Прохор вунӧдіс эз сӧмын сёян йылысь, но и свет вылас став йылысь.
Важся молевщиклӧн опытнӧй синмыс ылысянь на казяліс ва вылысь, буретш Кубань крут чукыльысь, подозрительнӧй сьӧд чукӧр.
Прохорлӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
Кор жӧ пыжыс воис матӧджык, ставӧн аддзисны чукӧрмӧм кер — залом.
Керъясыс йӧршитчӧмаӧсь пельӧсӧ, быттьӧ повзьӧм ыж стада, да потшӧмаӧсь джын туйсӧ.
Залом дорын ваыс пуис, ызгис да мыйвынсьыс швачӧдіс керъясӧ.
Мукӧд керйыс, вакӧд водзсасьны вермытӧг, сувтлӧмаӧсь понйыв, кыдзи корабль вылын мачтаяс, мукӧдыс мыджсьӧмаӧсь ю пыдӧсас.
Залом вывті котралісны багыръясӧн вит кымын молевщик.
На пӧвстысь Грицько тӧдіс Митька Кушнаревӧс.
«Тайӧ Артистсьыс некытчӧ он воштысь», шогпырысь думыштіс сійӧ, пелысъяснас ёна сыніг.
— Но, хлопцы, — шызьӧм гӧлӧсӧн шуис Прохор, — миян мирнӧй туйным помасис.
Рулит, Грицько, кутам разбирайтны заломсӧ...
А то, видзӧда да, миянтӧг найӧ нинӧм оз вӧчны...
Ай-я-я-яй!..
Вот тайӧ кабанъяс, чӧртъяс мед сёясны найӧс!
— Ӧбед пуны? — юаліс Варенька, кодыр найӧ петісны вадорӧ.
Прохор сӧмын ӧвтыштіс кинас да, багырсӧ лэптӧмӧн, тэрмасигтыр муніс залом вылӧ.
Сы бӧрысь котӧрӧн мунісны Степан да Грицько.
Митька Кушнарев, векыштчӧм скӧр чужӧма, банбокъясас косьмӧм няйт ньылӧм туйяса, воис Прохор дінӧ.
— Кыдз нӧ тайӧ ті прӧзевайтінныд! — вомалӧмӧн юаліс Прохор. — Важӧн заторыс лои?
— Асывсянь пессям и нинӧм ог вермӧ вӧчны, — шуис Митька. — Кӧть пиньяснад йир!
— Эк тэ, а ещӧ сапёр! — Прохор шпыньмуніс. — Но, нинӧм.
Ми воюйтыштам на.
А ноко, ставныд ме бӧрся! — командуйтіс сійӧ да медпервойӧн котӧртіс катласьысь керъяс вывті залом помӧ.
Тайӧ лунӧ из вылын дежуритысь Петро да Антон асывсяньыс на казялісны, мый вӧр век шочмис и шочмис, а лун шӧр кад кежлӧ дзикӧдз эз кут воны.
Семён сулаліс кыр йылын да думыштчӧмӧн видзӧдіс ва вылӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый думыштны.
Тайӧ кӧ сплав помасьӧм, то Сергей эськӧ водзвыв юӧртіс налы либӧ ачыс воис.
«Абу, тыдалӧ, мыйкӧ лоис», решитіс Семён да мӧдӧдіс Никита Мальцевӧс ва катчӧс разведка вылӧ.
Никита вайис гажтӧм юӧр.
Сійӧ котӧрӧн локтіс Семён дорӧ да кашкигтыр шуис:
— Залом...
Эстӧн... чукыляс!..
Кыртадорса лагерӧ Анфиса колис ӧтнасӧн.
Пётрлы да Антонлы вӧлі тшӧктӧма сулавлы гранит плита вылын да некытчӧ не мунны.
Фоменков вокъяс, Никита да Семён босьтісны багыръяс да котӧрӧн мӧдӧдчисны веськыда, джуджыд да крут перевал вомӧн, а эз туй кузяыс, коді гӧгӧртіс гӧрасӧ.
Найӧ мунісны из тшупӧдъясті, бытшласьысь кустъяс пӧвстті.
Кор кайисны гӧра йылас, тыдовтчис увдорсьыс ю чукыль, кытчӧ зэв уна сюйӧма вӧр, аддзисны вадорӧ сувтӧдӧм пыж да молевщикъясӧс, кодъяс уджалісны нин багыръясӧн затор помас.
— О-о, мыйта йӧз тані! — горӧдіс Семён.
— Да со и Прохор!
Кытысь сійӧ уси? — Афанасий ӧтлаӧдіс кипыдӧсъяссӧ вомдорас кӧшӧс моз да горӧдіс:
— Про-о-о-хор!
Э-э-эй!..
— Котӧрӧн! — горӧдіс Семён.
Залом косялӧм — сьӧкыд да ӧпаснӧй удж.
Ва визулӧн сюйӧм вӧр ставыс гудыртчӧма ӧтчукӧрӧ, кыдзсюрӧ крестасьӧма.
Медым сэсся разьны став заломсӧ — абу прӧстӧйтор.
Ва вылын куйлысь кер стена катласьӧ понтоннӧй пос моз.
Ваыс сэтшӧм вынӧн сюйӧ керъяссӧ, мый найӧ ратшкакылӧны, и на вылысь кульсьӧ кырсьыс.
Залом разьӧмӧн веськӧдліс Прохор.
Сылы став кузя кывшутӧг подчиняйтчисны том молевщикъяс.
Сійӧ индӧдъяс серти найӧ мӧдӧдалісны ва кывтчӧс ӧти кер бӧрся мӧдӧс.
Мыйкӧ дыра мысти ваыс эз сэтшӧма кут сюйны вӧрсӧ, и став кер чукӧрыс, вӧля кылӧмӧн, кутіс катласьны.
Пельӧссьыс, визулінсянь неылысь, кӧні сулаліс аслас бригадаӧн Семён, торъяліс заломысь зэв уна кер.
Сэки ни ӧти минут оз ков вӧлі прӧзевайтны, медым чорыда йӧткыны керъяссӧ да веськӧдны найӧс визулас.
Семён тайӧс бура гӧгӧрволіс.
— Хлопцы, — горӧдіс Прохор, — йӧткӧй багыръяснаныд!
Семён первой мортӧн уськӧдчис мынӧм керъяслань да ӧддзӧдчӧм йывсьыс, быттьӧ копьёӧн, сатшкис багырсӧ.
Артмис восьсаин, сэні пуис ва.
Керъясыс вешйисны ещӧ ылӧджык, и на пӧвстысь ӧти кыскыны мӧдіс пуӧ пыдӧ пырӧм багырсӧ.
Семён кӧсйис нетшыштны сійӧс, кыскис асланьыс, но кокувса керйыс кутіс катласьны, сійӧ воштіс равновесиесӧ да бузгысис ваӧ.
Сійӧ здукӧ, кор Семён, ӧти кинас керйӧ кутчысьӧмӧн, мӧдсӧ нюжӧдіс сы дінӧ котӧрӧн воӧм Афанасийлы, ваыс сы бӧрвылысь лэптыштіс керсӧ, и сійӧ тувкис Семёнлы балябӧжас...
Семён усис.
Сійӧс кватитіс киясӧдыс Афанасий...
Семён помнитіс на, кыдзи ваӧн вӧтлӧм керъяс вӧрзьӧдчисны местасьыс да топӧдісны сылысь кокъяссӧ пидзӧс увдортіыс, но доймӧмсӧ эз нин кыв.
Сійӧ воштіс садьсӧ...
...Косьяссянь ылын пыж шуньгис лӧнь ю кывтчӧс.
Афанасий сыніс и зілис не видзӧдны аслас кок улӧ.
Пыж пыдӧсас, небыд турун вылын, куйліс Семён, куньса синма, бледӧдӧма.
Сы юр дорын пукаліс Анфиса да ньӧжйӧник бӧрдіс.
Сӧмын Усть-Невинкасянь неылын Семён восьтіс синсӧ и гӧгӧрвотӧг, мый сыкӧд лоис и кӧні сійӧ, аддзис лӧз енэж и сы фон вылын, быттьӧ лӧз бумага вылысь серпас, Анфисалысь синваӧн ойдӧм чужӧмсӧ...
27 ГЛАВА
Сӧмын коймӧд луннас пӧпутнӧй машинаӧн бӧр воис Чубуксунскӧй лагерӧ Прохор Ненашев.
Яндысигтыр Сергей вылӧ видзӧдлывліг сійӧ кыдзсюрӧ висьталіс несчастнӧй случай йылысь, коді лои залом разигӧн.
Сергей кывзіс кыв ни джын шутӧг, паськыд синкымъясыс сылӧн букыштчисны.
— Эк, Прохор, — шуис сійӧ, — лучше мед татшӧм юӧрнад тэ эн и во!..
Кыдз нӧ сійӧ вермис лоны?
Тэ морт опытнӧй, кыдз нӧ тэ вермин?..
— Эг казяв...
Сійӧ жӧ горяч, шыбласьӧ...
Усьӧмыд — абу лёк, быдӧнкӧд сійӧ овлӧ.
Купайтчыштіс эськӧ - и ставыс.
А сэні, рӧкыд вылӧ ваыс ыльнитіс, керйыс — чӧрт мед сійӧс лыяс! — чургӧдчис и тувкис.
— Ва!
Кер!
А тэ кӧн вӧлін?
— Да тан и вӧлі...
Тайӧ жӧ артмис ӧти здукӧ.
Ми уськӧдчим сы дінӧ, а сійӧ нин садьтӧм...
Содтӧд и кокъяссӧ топӧдіс.
— Сійӧ садяс эз и во?
— Ог тӧд...
Ми кольччим, а Фоменков Афанасий нуис сійӧс пыжӧн станицаӧ.
Сергей тшӧктіс сплавӧн веськӧдлыны Прохорлы — уджыс вӧлі помлань нин матысмӧ, — седлӧаліс дыр сулалӧм ужӧс да тӧвзис Усть-Невинкаӧ.
Став туй чӧжыс думайтіс Семён йылысь.
«А мый, доймӧмыс кӧ сьӧкыд?»
Кыртадорса лагерын Игнат, Гринько да Никита став подробностьяснас висьталісны сылы, кыдзи Семён уси ваӧ, кыдзи сійӧс сӧвтісны пыжӧ да мӧдӧдісны станицаӧ.
Варя, коді уджаліс Анфиса пыдди, тшӧктіс Сергейлы ӧбедайтны, ошкис помидорӧн пуӧм свежӧй борщ.
Сергей ӧбедысь ӧткажитчис, седлӧ вывсяньыс юис ва да гӧнитіс.
Усть-Невинкаӧ воигӧн Сергей ылысянь на аддзис ю вылысь сійӧ местасӧ, кытчӧ вӧлі стрӧитӧма запань керъяс примитӧм вылӧ.
Накӧсӧн куйлысь перекат оз позь вӧлі тӧдны: сэні тырыс вӧлі вӧр.
Ваыс туыштӧма, артмӧма ичӧтик ты.
Керъясыс джуджыд, паськыд лёддзӧн потшӧмаӧсь Кубань юсӧ, и сійӧ вӧлі противотанкӧвӧй укрепление кодь.
Ваысь вӧрсӧ лэптыны эз вевъявны, кӧть и та вылӧ сувтӧдісны трактор.
Вадорас вӧліны нин штабельясын и разіпельын бура пожъялӧм, косьмӧм керъяс.
«А добра тайӧ! — радпырысь думыштіс Сергей запань дорӧ матыстчигӧн. — Ещӧ неважӧн на став тайӧ вӧрыс вӧлі Чубуксун сёртасын.
Ӧні жӧ сійӧ тані.
И ставсӧ тайӧс вӧчис ва, отсасис йӧзлы.
Босьтӧй да стрӧитӧй!
Кутшӧм вын!»
Савва Остроухов сӧмын на воис запаньӧ, медым висьтавны вӧр примитӧм кузя бригадирлы, мый аски воас ещӧ ӧти трактор.
Тӧдса уж вылын локтысь верзьӧма мортӧс аддзӧм мысти Савва котӧрӧн воис сылы паныд.
— Серёжа! — горӧдіс сійӧ. — Видзӧдлы, мый тані миян вӧчсьӧ!
Усть-Невинка вадоръяс дорын пристань!
Асланым вӧр склад.
И кывтӧны, и кывтӧны, и кывтӧны!
Вот Кубаньыд кӧ эськӧ век татшӧм вӧлі лышкыд!..
— Вӧлім эськӧ ми удж вылын зільӧсь, — вочавидзис Сергей, — а Кубань ассьыс уджсӧ вӧчас.
Вывті ыджыд вын! — Сергей мыччис поводсӧ Саввалы. — Сьӧлӧма вӧлӧс тэ меным сетін!... — Да, Савва, сплав регыд помасяс.
Но, нинӧм.
Ми ӧти катище весалім, тырмас миянлы уна во.
А ті, ме аддза, механизируйтӧмныд уджтӧ?
— МТС-са директор мӧдӧдіс трактор.
И ещӧ ӧтиӧс кӧсйысис ыстыны, а ачыс гаравліс нин мастерскӧй вылӧ вӧр йылысь.
Найӧ налӧн вевттӧмӧсь.
— Отсалам, — штабельясӧн нимкодясиг шуис Сергей.
— Дерт, колӧ отсавны.
Тракторъястӧгыд ми эськӧ тані кыснымӧс нюжӧдім.
Тэ видзӧдлы, мыйта домаліс.
Кыскӧ!..
А вӧрыс кутшӧм?
Тайӧ жӧ озырлун...
Да, муртса эг вунӧд.
Тэнӧ вӧлі корсьӧ кутшӧмкӧ военнӧй.
Ме шуи, мый тэ гӧраясын.
Энӧ паныдасьлӧй?
— Некодӧс ме эг аддзыв.
А кыдзи тан менам другӧй?
— Куйлӧ, коньӧр.
Районысь ме вайӧдлі хирургӧс.
Шуӧ, лыыс дзонь.
Анфиса корӧм серти Семёнӧс пыжсьыс нуисны эз Параська баб ордӧ, а Тутариновъяс ордӧ.
Сійӧс водтӧдісны передньӧй жырас небыд перина вылӧ.
Корисны фельдшерӧс.
Котӧрӧн воис Савва да тшӧктіс мӧдӧдлыны районӧ хирургла.
Анфиса омӧльтчӧма, здук кежлӧ эз ветлы крӧвать дорсьыс.
Мамыскӧд сёрнитіс неокотапырысь.
Быттьӧ и кыліс сійӧс, Мый йылысь сылы висьталіс ниловна, но нинӧм эз кыв, быттьӧ и видзӧдіс мам вылас, но нинӧм эз аддзы.
— Мамӧ, эн вӧрӧд менӧ...
Войбыд Анфиса пукаліс Семён крӧвать дорын.
Семен куйліс лӧня, лолаліс спокойнӧя.
Югдігас, синсӧ восьтывтӧг, корис ва.
Юис дженьыд, горш глӧтӧкъясӧн.
— Серёжа эз на во? — юаліс сійӧ.
— Должен регыд воны, — лӧньӧдіс сійӧс Анфиса. — А тэныд бурджык нин?
Нолы, видзӧдлы ме вылӧ...
Семён восьтіс синсӧ.
Кос вомдоръясыс сылӧн доймӧмысла вешкыртчисны.
— Аддзан, Анфиса, кутшӧм ме лои... — Сійӧ инмӧдчыліс кинас бинтуйтӧм юрас... — Сибдӧма...
Пырис Тимофей Ильич, сувтіс крӧвать дорас.
Анфиса эз казяв батьсӧ.
Семёнлысь юрсӧ кӧрталігӧн сійӧ ӧти кинас сывйыштіс сійӧс сьыліӧдыс, мӧднас бинтуйтіс юрсӧ.
Старик аддзис сылысь шог, косьмӧм синваа синъяс, сьӧдӧдӧм чужӧм.
«Оз ӧд прӧста шусьы, — думайтіс сійӧ: — «Шуӧмтӧ и вӧлӧн он ордйӧд.»
Кор Семёнлӧн юрыс бӧр лои юрлӧс вылын, Тимофей Ильич матыстчис сы дінӧ:
— Но, Семён, кыдз делӧясыд?
— Куйла...
— Аддза, мый куйлан...
Колӧ тэныд мӧс вӧра йӧв юны.
Ме тшӧкті Ниловналы, мед лысьтас мӧссӧ.
Йӧлыд, юны кӧ сійӧс пыр жӧ лысьтӧм бӧрас, вын содтӧ.
— Нинӧм меным оз ков.
— А тэ ю, кӧть и оз ков...
Ниловна пырис пӧдӧнчаӧн да кружкаӧн.
Тимофей Ильич гумовтіс быгъя дэбыд йӧвсӧ да заставитіс Семёнӧс юны...
Завтрак бӧрын, град вылӧ мунны лӧсьӧдчигӧн, Тимофей Ильич шуис гӧтырыслы:
— Тэ кольччы гортӧ.
Гашкӧ, отсавны ковмас...
Да ещӧ висьтав Анфисалы да Семёнлы, мый ме паныд ог мун.
Ен накӧд, мед ӧтлаасьӧны.
— Кыдз ме аддза, найӧ паруйтчисны нин, — шуис Ниловна.
— И водзджык ме тэныд висьтавлі, да тэ сэки пельтӧм вӧлін...
— Пельтӧм, пельтӧм — ӧбидитчис Тимофей Ильич. — Тыдалӧ, омӧля висьталӧмыд, сы вӧсна и эг кыв...
Коймӧд асывнас Тимофей Ильич бара пырис Семён дінӧ.
Анфиса пукаліс ичӧтик улӧс вылын да, юрсӧ юрлӧс вылӧ пуктӧмӧн, узис.
Семён кыпӧдчыштіс.
— Куйлы, куйлы, — шуис Тимофей Ильич. — Но, кыдз: йӧлыд отсалӧ?
— Талун меным кокниджык нин.
— А ме тэныд мый шулі?
Анфиса!
Чеччы, — Тимофей Ильич садьмӧдіс нывсӧ. — Котӧрӧн петав, вайлы пӧдӧнчасӧ.
Анфиса петіс хатасьыс.
— Вот сӧмын кокъясӧй, — шыасис Семён, — быттьӧ абу аслам.
— Нинӧм, бурдасны и кокъяс!
Ӧні тэныд дыр куйлыны оз позь!
Колӧ свадьба справляйтны.
Семён яндысьӧмӧнмоз нюммуніс.
— Но, нинӧм, Семён, — водзӧ сёрнитіс Тимофей Ильич, — тайӧ ме сӧмын сідз шуи.
Медшӧрыс - бурдӧдчы, а гажӧдчыны ми удитам.
Сійӧ миянысь оз пышйы.
Тайӧ лунӧ воис Сергей.
Мам-батьыс вӧліны удж вылынӧсь.
Анфиса аддзис воксӧ ӧшиньӧдыс, котӧрӧн петіс посводзас да сывйыштіс сійӧс порог дорас.
— Серёжа, бать сӧгласитчис нин...
— Зэв бур! — шуис Сергей, сылы рад тшӧтш лои чойыс понда. — А жӧник кутшӧмджык?
— Сылы кокниджык, — лӧня шуис Анфиса. — Пыр, сійӧ важӧн нин тэнӧ виччысьӧ.
Сергей пырис горничаӧ, шынитӧв сетіс кисӧ Семёнлы, ачыс шензигтыр видзӧдліс бриттӧм, топалӧм чужӧм вылас.
Пуксис ляпкыдик улӧс вылӧ.
— Но, радист-пулеметчик, кыдз тэнӧ чӧртъясыс сэтчӧ дзумгисны?
— Ачым лэбовті.
Керйыс бергӧдчис.
— А нолтӧ, видзӧдла кокъястӧ.
Сергей лэптіс одеялӧсӧ, босьтіс Семён кокъяс вылысь шонтан компресс.
— А юрыд кыдз?
— Пустяки, — шуис Семён. — Бурдӧ нин.
— Да, Семён другӧ, кыдз тайӧ ставыс не кадӧ.
Делӧ ми панім ыджыдӧс, а сэн ещӧ миян праздник воӧ.
— Кутшӧм?
— Да тэ нинӧм он и тӧд?
Эк, коньӧр юр тэнад!
Сентябр кӧкъямысӧд лунӧ танкистъясӧс кутас чествуйтны став канму.
— Вот тайӧ да!
— А тэ мӧдан куйлыны!..
— Сэк кежлӧ ме чечча! — эскӧдӧмӧн шуис Семён. — Кӧть кӧстыльясӧн, а сувта.
Сергей чеччис, паськыда кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Анфиса!
Семён, — горӧдіс сійӧ. — Да ме жӧ вунӧді тіянӧс поздравитны.
Тэ, чоюкӧй, эн гӧрдӧд, а лучше видзӧдлы шкапӧ, — абу-ӧ сэні кутшӧмкӧ настойка.
Тайӧ делӧын татӧг оз позь!
— Анфиса вайис графин, кӧні вӧлі стӧканысь не унджык вишнёвка.
Сійӧс ӧтмындаӧн кисьталісны куим дозйӧ, юисны.
Сійӧ кадӧ дворӧ шурӧбтіс лёгкӧвӧй машина.
Сэтысь петіс капитан чина офицер.
Сергей петіс хатасьыс.
— Капитан Савельев, — кисӧ сетігмоз шуис офицер. — Мӧскуасянь воис телеграмма.
Капитан Савельев восьтіс планшетсӧ, кыскис телеграмма да сетіс Сергейлы.
Сергейӧс корӧны Бронетанковӧй управлениеӧ.
Телеграммаыс вӧлі дженьыдик: сы улын сулаліс маршал кырымпас.
Телеграммаас абу урчитӧма, мыйла корӧны Сергейӧс Мӧскуаӧ.
Сійӧ та йылысь весиг эз думышт, а думсьыс зэв ӧдйӧ арталіс, кор, кутшӧм лунӧ сылы колӧ петны, медым воны Мӧскуаӧ индӧм кад кежлӧ.
— Командировочнӧй удостоверение, сьӧм, проезднӧй документъяс получитанныд райвоенкоматысь, — шуис капитан.
Савельев сиис шуда туй да муніс, а Сергей дыр сулаліс груша бердӧ пельпомнас мыджсьӧмӧн да некымын пӧв лыддис телеграммасӧ.
Сергей вевъяліс волыны Чубуксунскӧй лагерӧ, колляліс вой Иринакӧд, прӧщайтчис сплавщикъяскӧд...
Воис петан лун.
Ставсӧ, мый колӧ туй вылӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма да пуктӧма чемоданӧ.
Сэні вӧлі и дзирдалысь кизьяса гожся китель, и зарниӧн ломалысь погонъяса небыдик полотноысь вурӧм еджыд гимнастёрка, и бритчан прибор мыльницаӧн, и станицаса аптекаысь ньӧбӧм одеколон флакон, Анфисаӧн утюжитӧм бельё, кузьчышъянъяс, носӧвӧй чышъянъяс, кодъясӧс куснялӧма нёль пельӧсӧн да тэчӧма блинъяс моз.
Чемоданкӧд орччӧн сулаліс вещевӧй мешӧк, кытчӧ Ниловна пуктіс пуӧм кольк, жаритӧм порсь салӧ, небыд нянь кӧрыш, пирожкияс, рыська шаньгаяс.
Вевдорас вӧлі пуктӧма кулак гырся би гӧрд помидоръяс.
Торйӧн куйлісны туй вылӧ жӧ дасьтӧм куим арбуз да кык дыня.
Сергей пасьталіс бриджисӧ да гимнастёрка.
Сійӧ сулаліс рӧмпӧштан водзын да крепиталіс погонъяс.
Ниловна вайис найӧс сылы чышъян пытшкӧ тубыртӧмӧн.
— Мамӧ, со и згӧдитчисны погонъясыд!
— Серёжа, мый могӧн нӧ тэнӧ корӧны?
— Ог тӧд, мамӧ.
Корӧны кӧ — сідзкӧ кола.
Сергей сюйис гимнастёрка улас кисӧ, зілис кутны погон шнуроксӧ.
Кор погонъясыс надежнӧя лоины асланыс местаясын, сійӧ лӧсьӧдіс гимнастёркасӧ, портупеясӧ.
Ниловна гажтӧма видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Серёженька, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, ачыс видзӧдлывліс Тимофей Ильич вылӧ, — гашкӧ, бара война лоӧ?
Сідзкӧ мыйла тэнӧ корисны?
— Вот война йывсьыд нинӧмла нин, мам, тіянлы тӧждысьнысӧ.
— Да ме сідз... сӧмын юалі, — пи вылас дзоргӧмӧн шуис Ниловна.
— Да и юасьнысӧ тэныд та кузя нинӧмла, — стрӧга шуис Тимофей Ильич. — Абу бабскӧй делӧ тайӧ.
Тэ лучше ветлы кӧбрегӧ да вай нӧктӧ.
Мед Сергей нуръясьыштас туйӧ петӧм водзвылас.
— Сэсся нин и юавны оз позь, — шуис Ниловна. — Тэ, пиукӧй, дырсӧ сэн эн ов.
Регыдик олышт — и бӧр во.
Миян жӧ свадьба регыд...
— Анфисаӧс сетігкежлӧ ме воа.
Тимофей Ильичлы окота вӧлі сёрнитыштны пиыскӧд ас кежаныс, Ниловнатӧг, а старука, быттьӧ нарошнӧ, эз мун Сергей дорысь.
Тимофей Ильич нарошнӧ ыстіс сійӧс нӧкла, и, кор Ниловна петіс хатасьыс, сійӧ матыстчис Сергей дінӧ, коді пыр на сулаліс рӧмпӧштан водзын.
— Всё-таки, кыдз тэ думайтан, мыйла корӧны? — синкымсӧ скӧрысь букыштӧмӧн юаліс старик. — Бабаяслы та йылысь нинӧмла тӧднысӧ, а мекӧд тэ сёрнит веськыда.
— Нинӧм ме, бать, ог тӧд.
Збыльысь!
— Мӧскуаад прӧстӧ оз кутны корны?
— Тыдалӧ, важнӧй делӧ.
Сэні висьталасны...
— Газетъясын гижӧны, мый йӧз канмуясын бара нин больгӧны война йылысь.
Збыль тайӧ?
— Да, сэні та йылысь сёрнитӧны...
— Сідзкӧ, сэн бара нин пиньсӧ кеслӧны?
— Кеслӧны...
Хатаӧ пырис Дорофей, сылӧн киас вӧлі плеть.
Паськыд, шань чужӧмыс нюмъяліс.
— Дядя Сергей, — шуис сійӧ. — Савва Нестерович ыстіс тӧдмавны, кор кежлӧ воны тачанкаӧн?
— Воӧй час мысти.
Миянлы мед удитны рытъя поезд кежлӧ.
— Мунам разъездӧ али тӧвзьыштам Невинкаӧ? — юаліс Дорофей. — Ті меным водзвыв висьталӧй.
— Тӧвзьыштам Невинкаӧ.
Тачанка вотӧдз Сергей ещӧ ӧтчыд пырис друг дінас.
Семён видзӧдіс сы вылӧ синсӧ лапниттӧг, кос да стрӧг синъясӧн.
Сергей пуксис крӧвать дорйылас.
— Мый тэ ме вылӧ сідз видзӧдан?
— Вежала.
Найӧ чӧв олӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
— Сеня, вермас лоны, мый ме бӧрсӧ ог во.
Кора тэнӧ, кыдз другӧс, отсав Савва Остроуховлы.
Морт сійӧ шань, да вот неуна фантазёр.
Вӧчӧм дорысь сылы век лӧсьыдджык мечтайтны.
А тэ жӧ ачыд гӧгӧрвоан, мый ӧні ӧти здук кежлӧ оз позь сувтлыны.
Станицалысь вит вося план колӧ пӧртны олӧмӧ быд лун.
Дорожитӧй каднас.
Прӧверяйтӧй асьнытӧ: мый вӧчинныд талун, мый кӧсъянныд аски.
Талун ӧти воськов, аски кык воськов...
Заводитӧй стрӧитчыны.
Смелджыка босьтчӧй.
Бӧрйӧй куим колхозысь плӧтникъясӧс, каменщикъясӧс да котыртӧй строительнӧй бригада.
Бригадирӧн позьӧ индыны Прохор Ненашевӧс.
Саввалы ме висьтавлі нин та кузя.
Жаль, мый тэ абу кок йылад...
Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
— Отсала...
Вот сӧмын эськӧ кок йылӧ сувтны...
— А мыйла сэтшӧм жугыль?
— Эк, Серёжа, Серёжа, шуда тэ...
Мӧскуаӧ мунан, тайӧ ӧмӧй абу шуд?
— Да, тайӧ шуд! — шуис Сергей. — Важӧн ме кӧсйи ветлыны Мӧскуаӧ...
— А менам некор оз овлы йӧзлӧн моз, — водзӧ висьталіс Семен. — Со и  лесосплав вылын...
Ставныс дзоньӧсь, а ме куйла...
— Зато ӧтиторйын тэныд везитіс.
— Мый кузя нӧ?
— А Анфиса!
— Сійӧтӧ — да! — Семен вдруг ловзис, кайис гырддза вылас, синмыс мӧдіс югъявны. — Сережа, а гашкӧ, тэнӧ корӧны танкистъяс гаж вылӧ?..
Парад лоӧ...
Эх, Сережа!
— Вот тайӧ эськӧ вӧлі бур! — Сергей чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Уличаын шурӧбтісны кӧлесаяс.
Ворота дорӧ матыстчис тачанка, и кыліс Дорофейлӧн гӧлӧс:
— Э! Йӧйминныд!
Мый йӧктан?
Энлы, петам станица сайӧ, сэні и йӧктыштан!..
Тачанкаын пукаліс Савва.
— Но, Семён, справитчы, — шуис Сергей да, другсӧ на прощанье кутыштлӧм бӧрын, петіс.
Прӧститчис Анфисакӧд, бать-мамыскӧд, босьтіс чемодан, вещевой мешок.
Пуксис тачанкаӧ Саввакӧд орччӧн.
— Ал-люр, — горӧдіс Дорофей.
Вӧвъяс ӧдӧбтісны, тачанка мӧдіс качайтчыны лайкыд рессораяс вылын да, ӧдсӧ век ӧтарӧ содтӧмӧн, петіс станица сайӧ.
Туй пӧлӧныс кыссис идзапод.
Вундӧм быдлаын вӧлі помасьӧма, и степь пасьталаын сулалісны чумалияс.
Дорофей дугдывтӧг горӧдлывліс вӧвъяс вылас: «Эн довкйӧдлы, эн довкйӧдлы юртӧ!
Со, копрасьӧ, сватья моз...
Лӧдз курччалӧ?
А ме сійӧс пыр жӧ плетьӧн!» — и сэк жӧ кыліс плетьлӧн швичнитӧм.
Вӧвъяс ӧддзисны, заводитлывлісны скачитны, а Дорофей, вӧжжисӧ зэлӧдӧмӧн, шуаліс меліа нин: «А мый нӧ ті повзинныд?
Ме жӧ тайӧ лӧдзлы кучки...»
— Сьӧкыд мем лоӧ тэтӧг, — шуис Савва. — Заводитім ми паськыда, район пасьтала миян йылысь сёрнитӧны, а ӧні...
— Мый нӧ ӧні? — торкис Сергей. — Ӧнітӧ кокньыдджык нин...
Семён тэныд отсалас.
Ме сыкӧд сёрниті.
А тэ кутчысь сійӧ планад, кодӧс ми тэкӧд пасъялім.
Медпервой стрӧитӧй лесопилка.
Регыд воасны нарядъяс цемент вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ ысты транспорт да ну.
Тайӧ лунъясӧ долженӧсь локны специалистъяс, медым видлавны электростанциялы места.
Эн вунӧд, медым колхозъяс аски жӧ перечислитісны банк пыр вӧр вылӧ ӧстальнӧй сьӧмсӧ.
Сьӧкыд лоӧ, — шыась отсӧгла Кондратьев дорӧ.
А главнӧйыс — ачыд эн зевайт.
— Да, тайӧс ме гӧгӧрвоа, — шуис Савва да думыштчис. — А гашкӧ, тэ регыд бӧр воан?
— Ставыс вермас лоны...
Туйыс муніс джуджыд вадор пӧлӧн.
Уліас шлывгис ю.
Тачанка шургис сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ кӧсйис ордйыны ызгысь юсӧ.
— Серёжа, эм ещӧ тэ дінӧ менам ичӧтик просьба. — Савва гӧрдӧдіс. — Стӧчджыка, тайӧ просьбаыс гӧтырлӧн...
— Кутшӧм?
— Бӧр кӧ воан, эн вунӧд ньӧбны резина нёнь. — Сэки Савва дзикӧдз гӧрдӧдіс, и, Сергейлӧн серамбана чужӧм вылас видзӧдтӧг, шуис: — Тэ мый сералан?
Пустяк, резинка, — а тані абу, и босьтны некысь...
Серёжа, гӧгӧрвоан, ме эськӧ эг кор, но гӧтыр...
— Гӧгӧрвоа! — серьёзнӧйӧн лоны кӧсйӧмӧн вочавидзис Сергей. — Но пола, мый вунӧда...
28 ГЛАВА
Висьталӧй, кодлы тіян пиысь эз войвилы мунны Мӧскуаӧ степті да вӧръясті, ыджыд вокзалъяса тӧдса каръяс дінті, уна сё гырысь да посни ю вомӧн вуджӧмӧн.
И пыр сӧмын ӧти мӧвпысь, мый мунан Мӧскуаӧ, быд ветлӧм кажитчӧ выльӧн да аддзывтӧм радланаӧн!
Радуйтӧ ставыс: и ӧшинь сайын тӧвлӧн шутьлялӧм, и кӧлесаяслӧн ӧткодь зутшӧдӧм, и паровозлӧн волнуйтана гудок, кор сійӧ бикиньяс сявкйигтыр тӧвзьӧ степті вой шӧр войӧ.
А кӧлесаяс: тук-так, тук-так, тук-так, — и ті он сӧмын кылӧй кӧлесаяслысь ӧтмоза сёрнитӧм, но и став тушанад чувствуйтан, кыдзи котӧртігас лайкыда качайтчӧ вагон.
То мукӧддырйи гольсмунӧны буферъяс, то скӧрысь дзуртыштасны тормозъяс, а тіян дорӧ гусьӧн матыстчӧ нин ун, и чӧскыд унзіль пыр пӧдлассьӧны синлапъяс...
Садьманныд тракнитӧмысь.
Вой.
Поезд сулалӧ станцияын, ӧшиньӧд видзӧдчӧ би гӧрд тӧлысь шонді лэччигӧн.
Югнитіс пӧнарсянь би, рельсъяс кузя нюжӧдчис вуджӧр...
Прӧйдитӧ час либӧ кык, и бара восьтанныд синтӧ.
Поездлы паныд лэбӧ шоныд тӧв, кывтӧны, бергалӧны войся руд эшкынӧн вевттьӧм тӧдтӧм муяс: тӧлысьыс абу нин, енэжыс сьӧдӧдӧма, и сӧмын горизонтын тӧдчӧ гӧрдов визь...
Асывнас прӧйдитанныд Ростов.
Поездлы воча петӧ шонді - векньыдик вуджӧрыс змейӧн исковтӧ лысваа турун вывті.
Лӧсталӧны лиманъяс, быттьӧ гырысь рӧмпӧштанъяс камышлӧн пемыдтурунвиж рамаясын...
Да, бура мунам!
Со коли нин коллявны вагонын сӧмын ӧти вой, а сэні...
И дасӧд пӧв юаланныд проводниклысь, кымын часын жӧ поезд воас Мӧскуаӧ.
Проводник висьталӧ час и минутъяс, и аддзанныд нин Курскӧй вокзал, паськыд площадь, аддзанныд метролысь паськыда восьтӧм ӧдзӧс, быттьӧ мешӧк — мазі улейын ма чукӧртанін; сэсся сувтӧ син водзад Мӧскуаыс ставнас сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ті аддзылінныд сійӧс бӧръя локтігӧн...
И кымын долыд казьтылӧм кыптӧ сэки!
Мӧскуаӧ мунігӧн первой асывнас жӧ Сергейлы окота лои кыдз позьӧ ёнджыка представитны аслыс юркарлысь ӧблик.
Сійӧ думыштліс, — и сэки друг кытчӧкӧ вошліны степь, камыш пӧвстса лиманъяс, вагон и полка, кӧні сійӧ куйліс...
Шондіа гожся лун, Сергей восьлалӧ Мӧскуаті.
Ӧти машина сувтӧ сы дорӧ.
Сэтысь петӧ олӧма генерал...
Да тайӧ жӧ танкӧвӧй дивизияса командир!
Сергей сувтӧ фронтӧ, ясыда сетӧ рапорт.
Генерал нюммунӧ, кутӧ Сергейӧс сойбордйӧдыс и шуӧ шоперлы: «Оз, миянлы оз ков машина!
Мӧскуаӧд лӧсьыд прӧйдитчыны подӧн».
Ӧти площадь вылӧ найӧ сувтісны.
— Гвардии младший лейтенант, — шуӧ генерал, — тэ первойысь воин Мӧскуаӧ.
Кӧсъян видзӧдлыны юркарсӧ?
Сергей кӧсйис вочавидзны генераллы, но тан кодкӧ став вынсьыс равӧстіс пель весьтас:
— Да тэ видзӧдлы!
Тайӧ станцияас ми босьтім немечьяслысь танкӧвӧй эшелон!
Сергей садьмис тіпиктан сьӧлӧмӧн...
Вӧлі сер асыв.
Красноармеечьяс чукӧртчӧмаӧсь ӧшинь дорӧ.
Поезд вӧлі матыстчӧ кутшӧмкӧ степнӧй станцияӧ.
Сергей чеччыштіс полка вывсьыс.
Боечьяс сылы сетісны ӧшинь дорӧ места.
Кӧрт туй пӧлӧн кыссис кӧрт ломлӧн зэв ыджыд чукӧр.
Мыйыс сӧмын тані эз вӧв!
Кӧлесаястӧм паровоз кышасьӧма сьӧд креста лямалӧм танк вылӧ, сотчӧм вагонъяс да автомашинаяс кыссисны помасьлытӧм лентаӧн, ӧта-мӧд вылӧ вожасьӧмӧн чукӧрын куйлісны жуглӧм-пылльӧм немецкӧй пушкаяс.
— Порядок! — горӧдіс Сергейкӧд орччӧн сулалысь боеч. — Помнита, тані вӧлі сэтшӧмтор!.. — Сійӧ эз помав и ӧвтыштіс кинас. — Немечьяс уна кӧрт колисны!..
Поезд сувтіс.
Сы местаын, кӧні коркӧ грымвидзліс станция, мусьыс бара кыпӧдчис джуджыд каменнӧй фундамент, и сы дорӧ вӧлі ваялӧма нин кирпич, лыа, цемент да вӧр, кодӧс тэчӧма штабельясӧ.
— Гвардии младшӧй лейтенант, — шыасис Сергей дорӧ сержант, — абу-ӧ тіянлы тӧдса тайӧ станцияыс?
— Абу, ми мунім Харьковсянь неылыті.
— А ми буретш танӧсь...
Делӧыс вӧлі тулысын, лымйыс сылӧма нин.
Тӧдан, тайӧ станциясянь немецкӧй эшелон писькӧдчис Барвенковӧ.
Ми ветлӧдлім нин тылтіыс.
Состав вӧлі грузитӧма танкъясӧн, мӧдӧдӧны вӧлі найӧс Ростов дорӧ, да эз вевъявны.
Но, ми и орӧдім туйяссӧ — ни бӧрӧ, ни водзӧ.
Пансис чорыд тыш...
Аддзанныд эсійӧ сарайсӧ?
Абу сійӧ черепица вевтаыс, а то эсійӧ ичӧтикыс, идзас вевтаыс.
Самӧй сы весьтын сулаліс паровозныс, а ме, ручнӧй пулемёта да гранатаяса, вот сійӧ сараяс.
Делӧсӧ помалім регыд! — Сержант вӧрзьӧдліс чуньнас «За отвагу» медаль, коді ӧшаліс сы морӧс вылын мукӧд медальяскӧд да кык слава орденкӧд орччӧд. — Со паметь...
Поезд вӧрзис.
Сержант дугдывтӧг дзоргис ӧшиньӧ.
— Да, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ, — всё-таки лӧсьыд мунны тӧдса местаясті...
Тайӧс вӧлі шуӧма сэтшӧм кыпыда, кыдз сӧмын вермис шуны морт, кодлӧн, идзас вевта прӧстӧй сарай аддзигӧн, друг дзирдыштасны синъясыс да волнуйтчӧмӧн кутас тіпкыны сьӧлӧмыс, а син водзас сувтӧ врагкӧд дженьыдик, но чорыд бой нуӧдӧмлӧн серпас став посниторъяснас.
Сергей весиг вежаліс сержантлы.
Сылы тшӧтш окота лои аддзыны Харьков дорса местаяс, кӧрт туйсянь неылын быдмысь вӧр ді, увтасінысь сикт...
Да, колясны уна дас во, а паметьысь некор оз вушйыны войналӧн туйяс да некор оз вунны ни врагъясысь сайӧдысь мылькъяс, ни рӧчьяс, ни вӧръяс, ни кустъяс, кодъяс коркӧ вӧвліны миянлы атака заводитӧм вылӧ исходнӧй рубежъясӧн.
Бур, поездыс кӧ кутас воны Харьковӧ луннас.
А войын кӧ?..
Сергей корсис проводникӧс да юаліс, кутшӧм часын поезд воас Харьковӧ.
— Водз тӧждысянныд, — шуис проводник. — Рыт водзас лоам Харьковын.
Воис рыт.
Сергей пукаліс ӧшинь дорын.
Мылькйӧсь степыс сылы кажитчис тӧдсаӧн.
Да то нӧ, то сулалӧны найӧ, медтшӧкыд бадьясыс!
Сэні коркӧ, приказ виччысигӧн, сулаліс танкӧвӧй рота.
Сергей кыпӧдчыштіс да сюйис юрсӧ ӧшиняс...
Да, збыльысь татчӧ и дзебсьылісны танкъяс - бур засада вӧлі!
А со и грездыс гӧра горулас.
Кык лун чӧж дугдывтӧг наблюдайтӧм бӧрын сійӧс вӧлі сэтшӧма велӧдӧма, мый танкистъяслы кажитчис, быттьӧ найӧ олісны сэні уна во.
Керкаясыс сэки вӧліны тыртӧмӧсь, уличаяс вылын — ни ӧти ловъя лов.
Сиктыс сулаліс Харьковӧ мунан туй вылын, и танкъяс, засадаысь петӧм бӧрын, мыськовтісны сэті тӧв ныр моз.
Асывнас поезд матыстчис Мӧскуалань.
Серпуховосянь йӧз шызисны нин вагонын: матын нин пӧ юркар, ветланінъясын лои дзескыд, некод эз куйлы полка вылын: ӧтияс мыссисны либӧ лӧсьӧдалісны чемоданъяс, мӧдъяс жӧдзисны ӧшиньяс дорын.
Син водзті кывтісны заводскӧй корпусъяс, пуясӧн вевттьӧм посёлокъяс, кыссис  исерга кодь еджыд изоляторъяса высокӧй напряжениеа линия.
Омлялігтыр паныд тӧвзисны электропоездъяс — кузь лента лэбыштліс ӧшинь дорті да саявліс.
Ылын кельыдлӧз сынӧдын кыпӧдчӧмаӧсь уна судта керкаяс, быттьӧкӧ кисьтӧма найӧс стальысь.
Дзирдалісны шонді водзын ӧшиньяс, вевтъяс...
«Мӧскуа!
Дак вот тэ кутшӧм!» — думайтіс Сергей.
Регыд мысти ӧшинь дорті котӧртны мӧдісны стрӧйбаяс, тӧварнӧй станцияяс, теплушкаяслӧн помтӧм радъяс, тоннельяс, и Сергей казяліс уличаяс, кодъяс мунлісны пос улӧ, кыті тӧвзис поезд, аддзыліс трамвайнӧй вагонъяс, автомашинаяс, тэрмасьысь йӧзӧс...
Паровоз ньӧжмӧдіс мунӧмсӧ да гораа тутӧстӧмӧн чолӧмаліс карсӧ.
Сергей петіс вокзалдорса площадь вылӧ.
Йӧз чукӧръяс мунлісны быдладорӧ: найӧ сайӧдчисны метро ӧдзӧсъясӧ, найӧс нуисны троллейбусъяс, трамвайяс.
Паныдасьысь йӧз сэтшӧм жӧ тэрмасьӧмӧн мунісны вокзаллань...
Метро примитіс миянлысь геройӧс мойдкывса кодь пытшкӧсас.
Котӧртысь эскалатор тшупӧдъяс вылӧ тувтчӧм бӧрын, мраморлысь дзирдалӧм да паныд кывтысь бияс аддзигӧн, му пытшкысь гортӧм шум кылігӧн, Сергей эз вермы дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
«Дак вот тэ кутшӧм, Мӧскуа!»
... Эз на вӧв и дас час, кор Сергей воис джуджыд керка дорӧ.
Вестибюляс сійӧс встречайтіс капитан, кодлӧн соскас вӧлі гӧрд кӧртӧд, вӧсньыд, шыльыда бритчӧм, нюмъялысь лӧсьыд чужӧма.
— Но, вот и бур, мый воинныд ас кадӧ, — Сергейлысь документъяссӧ видлалігӧн шуис сійӧ. — Гостиницаысь номер тіянлы закажитӧма.
Ми пырысь-пыр мунам.
Найӧ ветлісны вещила вокзалӧ, сэсся мӧдӧдчисны гостиницаӧ.
Кайисны нёльӧд судтаӧ.
Капитан вӧлі варов, юасис Кубань йылысь, урожай йылысь.
Висьталіс, мый тайӧ война дырйи сылы ковмис подӧн гижтыны кубанскӧй степьяс.
Прӧщайтчигас, капитан шуис:
— Сідзкӧ, кызь кык часын ми кутам виччысьны тіянӧс.
Пропуск лоӧ закажитӧма.
А ӧні овмӧдчӧй, кыдз тіянлы лоӧ удобнӧйджык, да шойччӧй!
Сергей Тутариновлы тшӧктӧны шойччыны!
И кӧні?
Мӧскуаын!
Тайӧ мунӧ шуткалань.
Коді нӧ оз тӧд, мый Мӧскуаӧ первойысь воӧм мортлы оз куйлыссьы весиг меднебыд крӧвать вылын, мый весиг медбур гостиницаса номерысь сійӧс сідзи и кыскӧ улича вылӧ, йӧз чукӧрӧ?..
Сергей тайӧ лунӧ вунӧдіс эз сӧмын шойччӧг йылысь, но и сёйӧм йылысь.
Ветлігас буфетын нуръясьыштӧмӧн сійӧ, мудз тӧдтӧг, рытӧдзыс ветлӧдліс Мӧскуаті.
Гӧрд площадь вывті сійӧ прӧйдитіс кыкысь, и кыкнанысьсӧ дыр сулаліс мавзолей дорын.
Вӧліс Третьяковскӧй галлереяын, гуляйтіс набережнӧйті, ветліс Горькӧй нима Паркӧ, — и Мӧскуа век паськаліс и паськаліс сы водзын, ӧти улича вӧлі шумаджык мӧдысь.
22 часын сійӧ воис Управлениеӧ.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Сӧвет Союзса уна мукӧд Геройяс лыдын сійӧс корисны празднуйтны Танкистлысь лун.
Сійӧ рытнас Сергей локтіс гостиницаӧ кыпыд настроениеӧн.
Сылы кажитчис, мый му вылын абу сыысь шудаджык мортыс!
Сылы эз пукавсьы, — и сійӧ петіс балкон вылӧ.
Сы водзын куйліс Охотный ряд.
Видзӧдан сы вылӧ вылысянь, и кажитчӧ, быттьӧ сэні, уліас, керкаяс костіыс, визувтӧ ловъя ю.
Сы весьтын дзирдалӧ да дрӧгнитавлӧ ыргӧн чераньвез, качайтчӧны пӧнаръяслӧн еджыд сикӧтшъяс, быттьӧкӧ визув ю вылын бакенъяс.
Сэн жӧ тӧвзьӧны квайт радӧн автомобильяс и абу налы пом!
Машинаяс унаногӧн тутсӧны улича вылас.
Бӧрвывсяньыс видзӧдлан тайӧ дзирдалысь потокыслы — мигайтӧны, асфальт вылын отражайтчиг, стоп-сигналъяс, быттьӧ яръюгыд кодзувъяс гӧгыльтчӧны му вывтіыс...
Мича да кыпыд карыс войся кадӧ!
Асывнас кодкӧ помтӧг кутіс кучкавны ӧдзӧсӧ.
Сергей садьмис, чеччыштіс крӧватьысь, тэрмасигтыр пасьтасис да петіс коридорӧ.
Сы водзын сулаліс старшина — генераллӧн шоперыс.
— Тэ-ӧ Гриша?
— Так точно! — гораа вочавидзис старшина.
— Но, пырав, другӧ!
Тэ мыйла Мӧскуаын?
— А ми жӧ ӧні ставным танӧсь!
— Кыдз сідз ставныд?
Став дивизияӧн?
Мӧскуаын?
Да кӧнӧсь нӧ ті?
Пуксьы, висьтась!
— Пукавны некор, — шуис старшина. — Генерал корис, мед ме ӧдйӧджык тіянӧс вайӧді...
Машинаыс уліас, сідзкӧ, ӧдйӧджык лӧсьӧдчӧй.
— Генерал?
Мӧдім.
Ме дась!
Автомобильнӧй ӧчередьӧ построитчӧмӧн дыр мунісны Мӧскуаса уличаясті.
Гриша, машинасӧ нуӧдігӧн эз сёрнит, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы сыкӧд орччӧн пукалысь Сергей вылӧ.
Сӧмын ӧтчыд, тэрыба ручнӧй тормоз бердӧ кутчысьӧмӧн, шуис:
— Сьӧкыд мунны...
Велавсьӧма фронтовӧй туйясті ветлыны, а тані гӧрд бияс сідзи и мигайтӧны синъяс водзад.
Тормозъяс сотчӧны!
Петісны кар сайӧ — и Гриша гажмис.
Шондіӧн югдӧдӧм паськыд трасса радуйтіс синъястӧ.
Машина век ӧддзис.
Паныд котӧртісны пожӧм вӧр діяс; и регыд шоссеыс быттьӧ копьё, сатшис оранжевӧй веж вӧрӧ.
Гриша кежис вӧр туй вылӧ, кӧні тӧдчисны на танк гусеницаяслӧн свежӧй следъяс, да мӧдіс нуӧдны машинасӧ векньыдик ю пӧлӧн — ваыс сэн сулаліс и вӧлі пемыдлӧз, гӧрд пятнаясӧн плавайтісны сы вылн коръяс.
Ылысь, вӧр пытшсьыс, кыліс моторъяслӧн кузя омлялӧм.
— Кыланныд тӧдса сьыланкыв? — юаліс Гриша. — Тайӧ миян лӧсьӧдчӧны праздник кежлӧ...
Вӧрын лолаліс водз ар.
Ӧвтіс му бердӧ водӧм нярмӧм турун дукӧн, усьӧм коръяс дукӧн, — пуяс неокотапырысь пӧрччисны ассьыныс зарни паськӧмнысӧ.
Друг Сергей аддзис эрдтор вылысь палаткаяс.
Веж вӧр пытшкад найӧ кажитчисны торъя еджыдӧсь, быттьӧ выль лым толаяс.
Тайӧ тӧдса походнӧй оланінъяс аддзӧм мысти Сергейлӧн радысла сідз мӧдіс тіпиктыны сьӧлӧмыс, быттьӧ сійӧ матыстчис рӧднӧй керка дорӧ.
29 ГЛАВА
Машина шурӧбтіс часӧвӧй дінті, коді сулаліс парусинӧвӧй грибок улын, да сувтіс джуджыд квадратнӧй палатка дорӧ.
Сергей котӧрӧн матыстчис сы восьса ӧдзӧс дорӧ и аддзис генералӧс.
Сылы кажитчис, мый тайӧ век на вагонса вӧтыс, — сійӧ мӧдіс волнуйтчыны да, дзӧрысь кисӧ козырёк дорас пуктігӧн, тӧдлытӧг вештыштіс картузсӧ бокас, асьсӧ лӧньӧн петкӧдлыны зільӧмӧн сійӧ пелька колснитіс каблукъяснас.
— Разрешитӧй, генерал ёрт!
— А! Тутаринов!
Пыр, пыр!
Генерал сывйыштіс Сергейӧс, пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ да видзӧдліс гожъялӧм чужӧм вылас сэтшӧм бур нюмӧн, кыдзи видзӧдӧ пиыс вылӧ бать дыр торъявлӧм бӧрын аддзысигӧн.
Война дырйи нёль во чӧжӧн уна том офицер, сідз жӧ, кыдзи и Тутаринов, быдмисны сы син водзын и на пӧвстысь эз ӧти морт отличитчы бойясын Сталинградсянь да Берлинӧдз сьӧкыд туй прӧйдитігӧн.
Опытнӧй боевӧй генерал вӧлі став подчинённӧйяс дінӧ ӧткодя требовательнӧй, стрӧг, ӧткодя мелі да внимательнӧй; и дивизияын некод весиг эз и вермыны думыштны, мый горнӧй казачӧй станицаысь тайӧ мугов чужӧма том мортыс вӧлі сылӧн торъя щӧт вылын да мый генерал радейтіс сійӧс бать моз.
Ещӧ Сталинград дорын на, уна лунся вир кисьтана бойяс бӧрын, генерал вылӧ донъяліс дивизияын ещӧ некодлы тӧдтӧм на старшӧй сержант Тутариновлысь сямлунсӧ, сюсьлунсӧ да повтӧмлунсӧ.
Сэки жӧ сійӧ представитіс Сергейӧс Сӧвет Союзса Герой звание вылӧ да кырымаліс офицерӧ кыпӧдӧм кузя приказ.
Том механик-водительӧс корисны штабӧ.
Генерал сёрнитіс сыкӧд дыр да прӧстӧя.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны война йылысь, танкӧвӧй атака йылысь, немвиччысьтӧм войся налётъяс йылысь Сергейлӧн тӧлкуйтӧмъясыс.
Воис Сергей аслас батальонӧ танкса командирӧн.
И кӧть тайӧ вунлытӧм сёрни бӧрас Сергейлӧн генерал дорӧ отношениеыс эз пет пыр кадся армейскӧй субординация рамкаяс сайӧ, но сэксянь на костын нюжаліс сьӧлӧмшӧр дружбалӧн да ӧта-мӧдӧс уважайтӧмлӧн тыдавтӧм вез.
Генерал дугдывтӧг интересуйтчис аслас том офицер олӧмӧн да боевӧй делӧясӧн, а Сергей, кӧні кӧть сійӧ эз вӧв, кӧть кутшӧм чорыд бойын эз участвуйт, частӧ думайтліс генерал йылысь да зілис вӧчны сідз, медым дивизияса командир вӧлі сыӧн доволен.
Сергейӧс армияысь демобилизуйтӧм вылӧ согласие сетігӧн генерал решитіс, мый татшӧм офицерыд, кыдзи Тутаринов, сэні, кубанскӧй станицаын, ӧні пӧжалуй, дивизияын дорысь коланаджык.
Сергей мунӧм водзвылын генерал корліс сійӧс ас дорас; и найӧ, важсӧ казьтывліг да водзӧ олӧм йылысь сёрнитіг, пукалісны дзонь рыт.
Генерал висьтавліс канмуса вит вося план йылысь да сы йылысь, мый вӧчны Сергейлы гортас...
И унатор сы пиысь, мыйӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс босьтчис Сергей, шуам кӧть станицалы вит вося план лӧсьӧдӧм, вӧчсис сыӧн генерал сӧвет серти.
— Со тэ ӧні кутшӧм! — шуис генерал. — Дзикӧдз сьӧдӧдӧмыд кубаньса шонді улад...
Но, кыдз делӧясыд?
Кыдзи олӧны бать-мамыд?
А меным войнас звӧнитлісны Управлениесянь тэ йылысь.
Да тэ нӧ мый сулалан?
Пуксьы, ӧні тэ менам гӧсьт.
Веськыда кӧ висьтавны, Тутаринов, ме каитчи, мый сеті согласие тэнӧ армияысь лэдзӧм кузя...
Да тэ пуксьы.
Сергей пуксис улӧс дорышйылӧ.
— А вот ме аддзи гусеница туйяс, — заводитіс Сергей, — кылі моторъяслысь шумсӧ, аддзи палаткаяс, тіянӧс — и окота лои меным бӧр вӧзйысьны дивизияӧ!
— Мыйла нӧ вӧзйысьны? — генерал пуксис орччӧн, — Ковмас, — и ме ачым тэнӧ кора!
Со кыдзи ӧні...
— Тайӧ ӧмӧй ті менӧ коринныд?
— Эг ме, но ме шыасьлӧм кузя.
Сергей кӧсйис мыйкӧ шуны да привычка сертиыс бара чеччис.
— Пукав, пукав, мый тэ чеччалан!
Но, висьтав, кыдзи тэ сэн гортад сулалін миян гвардия честь вӧсна?
Мый вӧчин? — Генерал бара пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ. — Гӧтрасин эн на?
— Эг удит...
— Жаль!
Но, нинӧм, удитан на!..
А кыдзи станицаын олӧмыс?
Мый сэн вӧчӧны демобилизуйтӧмъяс?
Сійӧ юасис сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый Сергей друг аддзис аскӧдыс орччӧн не сӧмын ассьыс радейтана генералсӧ, но и матыса мортӧс.
И воинскӧй звание кузя торъялӧмыс, мый йылысь Сергей некор эз вунӧдлыв, ӧні кытчӧкӧ воши, Сергей быдтор йылысь висьтавліс подробнӧя, кыдзи векджык висьтавлӧны сьӧлӧмшӧр друглы: Усть-Невинка станицалысь вит вося план йылысь, и Пятигорскӧ да Ставропольӧ ветлӧм йылысь, и Семён Гончаренко йылысь, и вӧр кылӧдӧм йылысь, и Бойченкокӧд сёрнитӧм йылысь.
Висьталіс тшӧтш и Бойченкоӧн сылы сетӧм предложение йылысь.
— Ме ногӧн, предложениеыс правильнӧй, — шуис генерал. — И мый нӧ тэ вочавидзин?
Сӧгласитчин?
— Эг.
Ме шуи, мися думайтышта — Сергей видзӧдліс генерал вылӧ. — Ті менӧ тӧданныд, гашкӧ, весиг ёнджыка менам бать дорысь.
Сӧветуйтӧй, мый вӧчны?
Сӧгласитчыны?
Генерал думыштчис, кыскис папирос кӧрӧбка, гӧститӧдіс Сергейӧс и ӧзтіс ачыс.
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны шынитӧв.
— Районыд ыджыд?
— Абу зэв.
Кубаньын татшӧм районыд лыддьыссьӧ шӧркоддьӧмӧн.
Кык МТС, куим совхоз...
— Мыйӧн занимайтчӧны?
— Нянь вӧдитӧмӧн да скӧт видзӧмӧн.
Паськалӧма сідзжӧ град выв пуктас вӧдитӧм да садоводство.
Торйӧн нин гӧрадорса местаясын.
— Збыльысь, ог тӧд, мый тэныд и сӧветуйтны, — шуис генерал да ёся видзӧдліс Сергейлы синмас. — А тэ кыдзи ачыд видзӧдан та вылӧ?
— Тіянлы веськыда висьтала...
Первойсӧ, станицаӧ воӧм бӧрын, меным сӧмын окота вӧлі отсавны местнӧй работникъяслы.
Помнитанныд, ті висьтавлінныд жӧ меным та йылысь.
И ме отсалі, кыдз верми.
Ӧні жӧ меным кажитчӧ, мый куш отсасьӧмыд этша, мем окота лои видлыны ассьым вынӧс мыйкӧ ыджыдджыктор вылын, но пола...
Мый, ог кӧ справитчы?
Со мыйысь пола!
Отсасьны, сэки жӧ лоны гӧсьтӧн, — ӧти делӧ, а...
И вот ме ог тӧд, мый мем вӧчны...
— Та кузя, кыдз тэ тӧдан, ме омӧль сӧветчик, — шуис генерал. — Кыдз ме чайта, райисполкомын председательӧн лоны ёна сьӧкыдджык, шуам, танкӧс бойӧ нуӧдӧм дорысь.
Должность сійӧ и почётнӧй и кывкутана.
Сравнитны кӧ сійӧс воинскӧй званиеяскӧд, то тэ должен займитны генеральскӧй пост.
Да генеральскӧйӧс!
А тайӧ унаторйӧ обязывайтӧ...
Вай ӧні кольлам тайӧ сёрнисӧ.
Сёрнитышта политотделса начальниккӧд, — сійӧ не сэтшӧм важӧн на вӧлӧма облисполкомса председательӧн и тайӧ делӧясын бура разбирайтчӧ...
Сэки и решитам.
Ӧні жӧ сёрнитлам мӧдтор йылысь.
Регыд миян праздник.
Партия да веськӧдлан котыр вылӧ донъялісны миян дивизиялысь рӧдина водзын заслугаяс.
Миянлы сетӧма вывті ыджыд честь — прӧйдитны тайӧ лунӧ боевӧй маршӧн Гӧрд площадь вывті...
Тэ ӧні миян почётнӧй гӧсьт, и меным окота эськӧ тӧдны, кӧн тэ кӧсъян лоны: гӧсьтъяс трибунаяс вылын али миянкӧд марш вылын?
— Тіянкӧд! — думайттӧг шуис Сергей да чеччис.
— Ме сідзи и чайті...
Сідзкӧ, гӧтӧвитчы — нуӧдан машина!..
«Гӧтӧвитчы — нуӧдан машина...»
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма друг мортлы моз, а Сергейлы найӧ кажитчисны приказӧн, и сійӧ эз нин вермы пукавны места вылас.
Тасма увсьыс гимнастёркасӧ тэрыба лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ сувтіс тув моз да сулаліс генерал водзын став правилӧяс серти, кыдз гижӧма уставын — сідз, кыдзи не ӧтчыдысь ковмывліс сылы сулавны война дырйи.
— Есть, гӧтӧвитны машина! — гораа шуис сійӧ. — Разрешитӧй мунны?
— Энлы, — шуис генерал. — Марш бӧрын мунам мекӧд дача вылӧ.
— А ӧні мун да висьтав менсьым приказаниеӧс батальонса командирлы.
Найӧ сулалӧны тані орччӧн.
Аслас батальонӧ Сергей воис лун шӧр гӧгӧр.
Вӧрын пӧдтіс.
Эрд вылын кык радӧн сулалісны палаткаяс; на костӧд пемдісны турун пиас весалӧм туйяс.
Бокынджык, пу вожъяс пӧвстӧ сайӧдчӧмӧн, выстроитчӧмаӧсь ротаӧн-ротаӧн танкъяс.
Найӧс вӧлі вевттьӧма чехолъясӧн, шонді водзын шоналӧм брезент плотнӧя пуксьӧма броня вылӧ, пушка ствол вылӧ да ӧшӧдчӧма муӧдзыс.
Батальон ӧбедайтіс, лагерын вӧлі шума, тронякылісны котёлокъяс, алюминиевӧй дозмукъяс.
Сергей мӧдӧдчис офицерскӧй столӧвӧйӧ, кодлӧн пызанъясыс дӧлалісны веж пуяс пӧвстӧд.
Матыстчис меддорса пызан дорӧ да нюммунӧмӧн сувтіс фронтӧ старшӧй лейтенант Кравцов водзын — аслас ротаса командир водзын.
Кравцов друг сувтіс, пӧрӧдіс улӧссӧ да котӧрӧн воис Сергей дінӧ.
Другъяс кутчысьлісны.
Быдладорсянь кылісны гажа гӧлӧсъяс:
— Серёжа!
Олан-вылан!..
— Тутаринов воӧма!
— Кысянь?
— Кыскӧй сійӧс пызан дорас!
Унджык офицерыс эновтчис сёйӧмысь да кытшалісны виччысьтӧм гӧсьтӧс.
Топӧдлісны Сергейлысь кисӧ, быдӧн кыскис аслас пызан сайӧ, горӧдлісны официанткалы, медым сійӧ ваяс лишнӧй кружка сур.
Сергей, эз тӧд, кодкӧд пуксьыны ӧбедайтны, кодӧс медся пыдди пуктыны: ставныс, кодъяс корисны сійӧс асланыс пызан сайӧ, вӧліны сылӧн важ другъясӧн, и Сергейлы быдӧнкӧд вӧлі окота пукалыштны пызан сайын.
— А ми пуксям ставӧн ӧтлаӧ! — шуис Кравцов. — Вештӧй пызанъяснытӧ!
Ӧтлаӧдӧм пызанъяс гӧгӧр, ёна варовитігтыр, пуксисны томйӧз.
Стӧканъяс тыртісны ледникысь сӧмын на вайӧм сурӧн.
Сёрнитісны ставӧн ӧтпырйӧ, — и Сергей эз удит вочавидзны юалӧмъяс вылас.
Обед бӧрын Сергей да Кравцов прӧйдитчисны лагерӧд.
Сергей висьталіс генералкӧд сёрнитӧм йылысь да сы йылысь, мый сылы прикажитӧма гӧтӧвитны машина боевӧй марш кежлӧ.
— Зэв рад тэ ради, Серёжа! — шуис Кравцов. — Тайӧ лоӧ историческӧй марш, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдзи ми гӧтӧвитчам сэк кежлӧ!..
Батальонса командирлы тэ представитчин?
Миян комбатным выль — майор.
А Грибенников академияын нин...
Мӧдім майор дінӧ, мед сійӧ видзӧдлас тэ вылӧ.
— Но, кыдз менам танкӧй? — штабӧ мунігӧн юаліс Сергей.
— Порядокын!
Сэні выль экипаж.
Томйӧз, сӧмын на воӧм курсантъяс.
Комбат дорӧ волӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны танкъяслань.
Ассьыс машинасӧ Сергей тӧдіс ылысянь на кутшӧмкӧ сылы ӧтнаслы тӧдса приметаяс серти.
Танксӧ вӧлі восьтӧма, тубыртӧм брезент куйліс пу улын.
Старшӧй лейтенантӧс казялӧм бӧрын танк нырладорӧ выстроитчис экипаж — маслӧӧссьӧм комбинезона томйӧз, Сергейлы тӧдтӧмӧсь.
«Смирно» команда сетӧм бӧрын гӧгрӧс чужӧма латшкӧсіник сержант петіс водзӧ да нэр гӧлӧса на, торксялӧмӧн рапортуйтіс матыстчысь офицеръяслы.
— Вольно! — шуис Кравцов да шыасис сержант дорӧ: — тіян танкӧ командирӧн временнӧ назначитӧма гвардии младшӧй лейтенант Татариновӧс...
Экипажлы тӧдвылӧ: Сӧвет Союзса Герой Тутаринов неважӧн на вӧлі тайӧ танкын командирӧн. — Кравцов бергӧдчис Сергейлань. — Но, тӧдмась экипажыдкӧд, а ме займитча аслам делӧясӧн. — Да муніс.
Тӧдмасьӧмыс вӧлі недыр.
Сергей тӧдмаліс экипажса став членлысь ним-овсӧ да юаліс:
— Кубанцы тіян пӧвстын эмӧсь?
— Эм ӧти! — горӧдіс еджыд юрсиа зон. — Младшӧй сержант Чикильдин.
— Кутшӧм станицаысь?
— Беломечетинскаяысь!
— Сідзкӧ, менам сусед.
Сергей тэрмасьтӧг кытшовтіс танк гӧгӧр, шлапӧдыштіс кипыдӧснас косӧдз чышкӧм шоныд бронясӧ, видзӧдліс башня вывсьыс тӧдса парсыштӧм туй — осколок туйыс металл вылын сьӧдӧдӧма да вӧлі похож восклицательнӧй знак вылӧ.
Бура видзӧдіс гусеницаяссӧ, тшӧтш сӧстӧм, тряпкаӧн чышкалӧм, опорнӧй катокъяс, гыжнас сарпалыштіс бандажъяс.
Сы бӧрся шынитӧв мунісны танкистъяс.
— Но мый, ёртъяс, надёжнӧй абу тіян керканыд? — юаліс Сергей.
— Керка ничево, туяна, — став пыддиыс вочавидзис Бурцев.
— Ортсысяньыс тіян сійӧ сӧстӧм, видзӧдлам, кутшӧмджык пытшкӧсыс.
Сергей пуктіс коксӧ танкса лобовӧй броня вылӧ да пелька лэччис передньӧй люкӧд...
Сылы кажитчис, мый сійӧ некор на ещӧ татшӧм кокньыдасӧ эз пырав векньыдик квадратнӧй ӧшиньӧд.
Танк пытшсьыс кыліс кӧдзалӧм порок тшын дук.
Водитель креслӧӧ пуксьӧм бӧрын кыдзкӧ пыр жӧ лои зэв лӧсьыд став тушаыслы.
Ставыс, мый дорӧ сійӧ инмӧдчыліс, мый вылӧ видзӧдіс, вӧлі сэтшӧм тӧдсаӧн да привычнӧйӧн, кутшӧм тӧдсаӧсь да привычнӧйӧсь дыр кад чӧж олан жырса вещияс.
Кияс асьныс нюжӧдчисны управление рычагъяс дорӧ, а шуйга кокыс важӧн нин вӧлі педаль вылын.
Сергей нюммуніс...
Мыйта жӧ эз час, а лун сійӧ колляліс водителялігас вот тадз, — рычагъяс вылысь гегдӧм кияссӧ босьтлытӧг да педальяс вывсьыс кокъяссӧ мынтӧдлытӧг!..
— А нолтӧ, висьтав, — ньӧжйӧник шыасис Сергей танк дорас. — Кыдз тэ тан олан метӧг?
Здоров абу?
Ставыс-ӧ тэнад порядокын?
И шуйга киыс нюжӧдчис стартёрлань.
Танк, быттьӧ збыльысь кыліс важ кӧзяиныслысь тӧдса гӧлӧссӧ, дрӧгмуніс, висьталіс пырысь-пыр жӧ — и сэтшӧм пельчунӧдана горӧн, мый дрӧжжитны кутіс муыс и матыса пу вылысь мӧдісны гылавны вижӧдӧм коръясыс.
Сергей шонтіс моторсӧ, сюся кывзіс машинаса вынйӧра сьӧлӧмлысь рӧвнӧя, тэрыба тіпкӧмсӧ.
Кор моторыс ланьтіс да лои шынитӧв — и сӧмын пельын тиньгис на, — Сергей бергӧдчис да аддзис, мый экипажса став членъясыс пукалісны асланыс местаясын.
— Но кыдз? — нюмъялігтыр юаліс гӧгрӧс чужӧма Бурцев.
— Ничево, — асьсӧ кутӧмӧн вочавидзис Сергей. — Тӧдмалі гӧлӧс сертиыс.
— Гвардии младший лейтенант, — шыасис Сергей дорӧ Чикильдин, коді пукаліс радист-пулемётчик местаын, — разрешитӧй юавны.
Тайӧ танк вылас ті получитінныд Герой ним?
— Эг, эг та вылын, — вочавидзис Сергей. — Сійӧ машинаыс сотчис Сталинград дорын.
Экипажыс ловйӧн коли, а танк пӧгибнитіс...
Да, сійӧ вӧлі вывті прамӧй танк!
Аслас дженьыдик нэмӧн сійӧ уна лёктор вӧчис немечьяслы.
Война чӧжӧн меным ковмис вежны не ӧти стальнӧй вӧлӧс...
Но ме гӧгӧрвоа, тіянӧс интересуйтӧ самӧй тайӧ танкыс.
Сійӧс ме получиті Польшаын нин — дзик выльӧс, веськыда эшелонысь.
Сы вылын ме вӧвлі и Германияын, сы вылын прӧйдиті Прагаса уличаясӧд...
Сідзкӧ и тайӧ машинаыс уналаын вӧвлывліс. — Сергей видзӧдліс танкистъяс чужӧмъяс вылӧ. — Пуксьӧй матӧджык, ме висьтала тіянлы, кутшӧм военнӧй туйяс кузя прӧйдитіс танк...
Тӧдлытӧг лэбыштіс кадыс вӧрса лагерын, и пуксис сентябр кӧкъямысӧд лунся асыв.
Сергей нуӧдіс ассьыс танксӧ головнӧй походнӧй заставаын.
Перископ векньыдик щельӧд сьӧдаліс шыльыд шоссе, дзирдыштавлісны водзвылын мунысь танкъясса гусеницаяслӧн пиньӧсь вӧньясыс, гудрасис выхлопнӧй трубаяс дорын тшынтор, кокниа да быттьӧ некутшӧм шумтӧг гӧгыльтчисны асфальт вывті мотоциклъяс.
Дивизия йиркигтыр потшис уна йӧза, шондіӧн ойдӧм, мичмӧдӧм Горькӧй нима улича да шынитӧв сувтіс Гӧрд площадьсянь матіникӧ.
Сергей петіс танкысь.
Уличаыс вӧлі зэв ыджыд заводса конвейер кодь: сы вылын, мыйта судзис син, куим радӧн сулалісны шӧркост вына да вынйӧра танкъяс, ӧдйӧ ветлысь транспортёръяс пулемётчикъясӧн, самоходнӧй зенитнӧй установкаяс, кыз хоботъяса, тяжёлӧй самоходнӧй артиллерия, автомашинаяс мотопехотаӧн, мотоциклъяс, турунвиж брезентӧн вевттьӧм «катюшаяс»...
А мыйта гӧсьт татчӧ чукӧрмӧма!
Быдлаын мыччысьлісны гаж паськӧмъяслӧн сера рӧмъяс.
Тані олӧма мужичӧй мый йылысь кӧ сёрнитіс офицеркӧд, эстӧн йӧз чукӧр кытшалісны артиллеристъясӧс,а весел, серамбана чужӧмъяса нывъяс козьналісны танкистъяслы дзоридзьяс да нюмъяс.
Став йӧз синмысь Сергей аддзис и шуд, и шензьӧм...
Колонна юрын кыліс команда: «Местаясӧ!» — да юрӧбтіс улича кузя, быттьӧ сёртасті йӧлӧга, дыр нюжалана команда: «Ме-ста-я-сӧ!»
Сергей видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі дас минуттӧг вит.
Сійӧ ӧтчыд чеччыштӧмӧн лоис танкын, тэрыб, но стрӧг видзӧдласӧн видзӧдліс экипажса членъяс вылӧ, шыбытіс Бурцовлы дзоридзьяс, клоп пӧдлаліс люксӧ, и сійӧ жӧ здукӧ вунӧдіс и нывъяс да дзоридзьяс йылысь.
Личкис стартёрлысь кнопка.
Мотор скӧрысь мӧдіс омлявны.
Перископ дорӧ ляскысьӧмӧн Сергей аддзис, кыдзи мӧдісны дзирдавны водзвывса танкъяслӧн гусеницаясыс.
Лэдзис педаль, и танк ӧтрӧвнӧя кутіс мунны шоналӧм асфальт вывті...
Конвейер дзоньнас дрӧгмуніс да мӧдіс йиркыны, Гӧрд площадьланьӧ мӧдӧдчис моторъяслӧн вынйӧра музыка, кӧртлӧн ритмичнӧя зяльскӧм да йиркӧм — сьӧлӧмлы вывті тӧдса шыяс!
Водзвылас тӧвзис командирскӧй машина.
Сы бокъясӧд гӧгыльтчисны, кыдз линкор гӧгӧр катеръяс, мотоциклъяс, бронетранспортёръяс.
Генерал сулаліс восьса люкын.
Сылӧн киас — гвардейскӧй знамя.
Тӧлыс шпорӧдіс алӧй шӧвксӧ...
Сергей копыртчис рычагъяс дорӧ, кымӧснас мыджсис броняӧ да эз вештыв синсӧ перископ бердысь, сійӧ эз лэдзлы син увсьыс броня весьтын ломалысь гвардейскӧй знамясӧ, кӧні вӧлі Ленинлӧн силуэт.
Тушаыс сылӧн быттьӧ йитчис машинаыскӧд, сьӧлӧмыс тэрыба мӧдіс тіпиктыны.
Перископӧд сылы тыдаліс нин Гӧрд площадьыс дзоньнас.
Мавзолей вылын, мраморнӧй трибуна вылын, лэптӧм киӧн сулаліс Сталин ёрт.
Танк муніс ичӧт скоростьӧн, но Сергейлы кажитчис, мый сійӧ тӧвзьӧ вӧвлытӧм ӧдӧн.
Ӧні Сергей аддзис сӧмын Спасскӧй башня, сэсся Лобнӧй места алӧй знамяясӧн, а сы бӧрын еджыд террасаӧн тыдаліс набережнӧй...
Шудлун минут, кутшӧм тэ кыпыд да дженьыд!..
Аски рытнас Сергей гӧститіс генерал ордын.
— Но, кубанец, — юаліс генерал, — кыдзи кылін асьтӧ парад вылын?
— Ӧдйӧ мунім! — вочавидзис Сергей. — Меным кажитчис, ми тӧвзим полнӧй скоростьӧн, сідз, кыдз — помнитанныд? — пырим Прагаӧ.
Найӧ пукалісны вӧрлань видзӧдысь веранда вылын.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Виж сора турунвиж пу йывъясын ворсӧдчис кусысь кыа.
— Ну, Тутаринов, ме сёрниті политотделса начальниккӧд...
Благӧслӧвитам тэнӧ райисполкомса председатель пост вылӧ.
Сӧмын со мый ме шуа тэныд прӧщайтчӧм водзвылын.
Тэ пыран выль да сьӧкыд олӧмӧ, и сэні ӧти важ славанад он ов, — та йылысь некор оз ков вунӧдны.
Тэныд ӧні колӧ ассьыд военнӧй славатӧ лунысь-лун выльмӧдны уджӧн, медым сійӧ тэнад эз чусав и медым сы вылын эз петкӧдчы выщитчӧмлӧн сім.
Пов таысь, биысь моз.
Пырджык шуӧны, воинлысь морӧссӧ мичмӧдысь правительственнӧй наградаяс — эм сы душалӧн рӧмпӧштан.
Тайӧ, пӧжалуй, вернӧ.
Но тайӧ рӧмпӧштансьыс йӧзыс аддзӧны сӧмын кольӧмсӧ да ӧніясӧ, а водзӧ лоанаыс должен петкӧдчыны миян уджъясын.
И вот, Серёжа, став сьӧлӧмсянь тэныд сиа, кыдз аслам пилы, медым во либӧ мӧд мысти тэнад морӧс вылын военнӧй подвигъясысь наградаяскӧд орччӧн лои эськӧ трудӧвӧй подвигъясысь орден...
Асывнас Сергей мӧдӧдіс депутат Бойченколы телеграмма: «Сӧглас.
Гортын лоа кызьӧд числӧын.
Тутаринов».
30 ГЛАВА
Сергей манитчис Мӧскуаын да Усть-Невинкаӧ воис сӧмын сентябр 26 лунӧ.
Чеччис поездысь сійӧ жӧ полустанокын, кӧні сійӧ коркӧ сулавліс Семёнкӧд.
Эз на вевъяв гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи сы дінӧ шурӧбтіс тачанка, и Дорофей, кӧзла вылын сулалӧмӧн, горӧдіс:
— Дядя Сергей, а ме эг опоздайт!
Мунісны степті.
Векджык сентябр тӧлысь помын Кубаньын сулалӧ бур поводдя: пуксьӧ сійӧ кад, кор и гожӧмыс на эз коль, и арыс эз босьт власьтсӧ.
Лунъяс лӧньӧсь да шоныдӧсь, а войясыс ыркыдӧсь да лысвааӧсь, - нетшыштан асывводзӧ арбуз, а сійӧ кӧтасьӧма да кӧдзыд, быттьӧ петкӧдӧма кӧбрегысь.
Тайӧ кадӧ вӧвлытӧм мичаӧн овлӧ степь — и оз унапӧлӧс рӧмъясӧн, и оз арся паськӧмӧн, а аслас озырлунӧн.
Сӧмын тайӧ лунъясӧ и позьӧ кыдз колӧ тӧдмавны, мый сэтшӧм урожай!
Весиг Сергей, коді быдмас тайӧ му вылын да коді не ӧтчыд аддзывліс ар пуксьӧм, чуймис да мӧдіс радлыны.
Сергейлы эз терпитсьы, сылы вӧлі окота тӧдны, мый вӧчӧма сы ветлігкості станицаын, кыдзи пӧртсьӧ олӧмӧ вит вося план, и сійӧ шыӧдчис кучер дорӧ юалӧмъясӧн:
— Дорофей, висьтав, мый выльторйыс станицаын?
— А ме ог и тӧд, кутшӧм выльторъяс миян эмӧсь, — веськыда висьталіс Дорофей. — Менам делӧ йӧзӧс новлӧдлыны, а став мукӧдтор йывсьыс ме ог тӧд. — Сійӧ чӧв ланьтліс, быттьӧкӧ думайтіс, мый эськӧ век жӧ висьтавны Сергейлы. — Семён, коді тай тіян ордын олӧ, ветлӧдлӧ нин, сӧмын беддьӧн на.
А нӧшта - регыд тіянлӧн лоас свадьба!
Колян неделяс ме нуӧдлі районӧ Анфисаӧс да Семёнӧс.
Загсӧ ветлісны, а свадьба, шуӧны, лоӧ, кор степын эштӧдчасны уборкаӧн.
— Но, вот аддзан, кутшӧм бур выльторъяс!
— Тайӧ ӧмӧй выльторъяс?
Вот ті Мӧскуаын вӧлінныд...
Висьтавлӧй, кыдз сэні, а?
— Висьтала.
Коркӧ чукӧртчылам стансӧветӧ.
Кывзыныс лоас мый...
А он тӧд, стрӧитісны эз лесопильня?
— Эг аддзыв...
А эсійӧяс, му мерайтысьясыд мунісны нин.
Олісны недель, мерайтісны став вадорсӧ.
Ме найӧс нуӧді станцияӧдз.
Ылысь туй вывсьыс Сергей казяліс ӧш доддяӧс.
Бричкаын, кӧні кык радӧн вӧлі сувтӧдалӧма йӧв бидонъяс, пукаліс ныв ямщик, тӧвся моз шоныд шаллясьӧма.
«Ирина! — думыштіс Сергей, и сьӧлӧм вылас лои шоныд.
Кор тачанкаыс суӧдіс бричкасӧ, Сергей инмӧдчис Дорофейлы пельпомас:
— Сувтӧд!
Сійӧ сувтӧдтӧдзыс на чеччыштіс тачанкаысь да котӧртіс.
Да, тайӧ сійӧ жӧ би гӧрд ӧшъяс, мича лыса ныра ӧшъяс, и бричкаын пукаліс Ирина; руд шальӧн гӧгӧртӧм чужӧмыс сылӧн эз кажитчы воддза кодь муговӧн.
Ирина видзӧдіс Сергей вылӧ сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сылы вӧлі веськодь, локтас сійӧ сы дінӧ али гӧнитас сы дорті.
Сӧмын вомдоръясыс, нюмысь кутчысьӧмла, муртса вӧрыштісны.
— Видза олан, Иринушка!
А ме тэнӧ и Мӧскуаысь аддзылі.
— Видза олан.
Пуксьы, нуа!
— Дорофей, вай татчӧ менсьым кӧлуйсӧ, а ачыд верман мунны!
Дорофей вайис чемодан, шензьӧмӧн видзӧдліс Ирина вылӧ, сэсся вуджӧдіс видзӧдлассӧ ӧшъяс вылӧ.
— И окота тіянлы мунны тайӧ ньӧжмыд сюрасӧн?
Вочакыв виччысьтӧг, Дорофей чеччыштіс тачанкаӧ да мӧдіс гӧнитны.
А Сергей пуксис Иринакӧд, шаня видзӧдліс сылы синмас.
— Виччысин?
— Ок, Серёжа, кутшӧм тэ дыр ветлін...
Тӧдін кӧ эськӧ тэ...
— Тӧда, гажтӧмсин, виччысин.
Но ӧні ме тэкӧд орччӧн нин, а синъясыд тэнад шогӧсь...
Мыйла, Иринушка?
— А ме абу шог.
— Пӧръясьӧм...
— Мыйкӧ лои?
— Нинӧм эз ло, а сӧмын видзӧдла ме тэ вылӧ, и меным шог лоӧ.
— Мыйла?
— Кутшӧмкӧ тэ кутны позьтӧм.
Век ветлан, а менам сӧмын лолӧй висьӧ, тэ йылысь думайтігӧн...
Кор тэ мекӧд, мем долыд, да сӧмын тай долыдлуныс пыр сэтшӧм дженьыд.
— Менам муса Смуглянкаӧй.
Ӧні ме некытчӧ нин ог мун.
Кӧсъян, висьтала тэныд, кӧні кута уджавны?
Сӧмын тайӧ гусятор на.
— Висьтав.
— Миян райисполкомса председательӧн!
— Тэ? — шензис Ирина.
— А мый?
— Сідзкӧ, бара ме тэнӧ ог кут аддзыны?
— Мыйла нӧ он кут?
Ме босьта тэнӧ аскӧд...
Мунан?
Ӧшъяс кежисны кукуруза пытшкӧ.
Ирина кайыштіс да швичйӧдлыштіс плетьӧн.
Кор бричкаыс бӧр петіс туй вылӧ, Ирина пуксис ас местаӧ, видзӧдліс Сергей вылӧ да шуис:
— Ог, ог мун...
— А ме тэнӧ мырдӧн нуа, — сераліс Сергей. — Иринушка!
— Ме тэныд козин вайи.
Со видзӧдлы.
Сергей нюжӧдіс кисӧ чемоданлань, но Ирина кутіс сылысь кисӧ.
— Нинӧм мем оз ков, — шуис сійӧ. — Вӧлін эськӧ тэ мекӧд...
Мый ме сэн кута вӧчны, районас?
Тэ сэтшӧм должностьын, а ме?..
— И тэ уджтӧг он кут пукавны. — Сергей дзигӧдіс сійӧс ас бердас. — Гордӧй, но ме тэнӧ татшӧмӧн и радейта...
А козин всё жӧ петкӧдла!
Оз кӧ кажитчыны — сэки мӧд делӧ. — Сійӧ восьтіс чемодан. — Со видзӧд?
Ирина лэдзис юрсӧ пидзӧс вылас да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
*
Гортас вӧлі Семён ӧтнас.
Сійӧ вӧлі чотӧ на и, медым эз вӧв гажтӧм овны уджтӧг, босьтчис кыны полеводческӧй бригадалы кӧрзинаяс, кытчӧ пукталӧны кукуруза.
Кор Сергей пырис дворас, Семён пукаліс пу улын да дасьтіс-лӧсьӧдіс выль кӧрзиналы ньӧръяс.
Сергей отсаліс другыслы чеччыны.
Найӧ кутчысьлісны.
— Газетъясысь лыдди — и бара завидь лои, — шуис Семён, Сергей вылӧ радпырысь видзӧдіг. — Висьтав, кыдз сэн олӧ-вылӧ миян гвардияным?
— Олӧны бура, — шуис Сергей. — Эк, Семён, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кымын поклон ме тэныд вайи!..
Висьтала ставсӧ по порядку, но медводз тэнсьыд кӧсъя кывзыштны?
Мый миян выльторъясыс?
Семён пуксис ньӧр нӧб вылӧ да висьталіс другыслы, мый гижсис Анфисакӧд, — ӧні делӧыс свадьба сайын, висьталіс, мый сійӧс примитісны колхозӧ да войдӧрлун станица тыртіс нянь поставка кузя план.
Та кузя площадь вылын вӧлі митинг, и Кондратьев вручитіс Саввалы переходящӧй гӧрд знамя...
— А кыдз лесопилкаӧн? — торкис Сергей. — Заводитісны стрӧитны?
— Ӧні кежлӧ нинӧм на абу вӧчӧма, — неокотапырысь вочавидзис Семён. — Савва тэныд ставсӧ подробнӧя висьталас, а ме кывлі, быттьӧкӧ районын оз разрешайтны.
— Кыдз оз разрешайтны?
Коді?
— Кысь ме тӧда — коді.
Ме сӧмын войдӧрлун на кок йылӧ сувті.
Савва висьталіс, миянлысь став вӧрсӧ пӧ сетӧны райпотребсоюзӧ, а сэсся сійӧс кутасны вузавлыны районса став колхозъяслы.
— Вот тайӧ выльтор!
Код нӧ тайӧ татшӧм сюсясӧ думыштӧма?
Кодлӧн сэтшӧм тӧлка юрыс?
— Та йылысь ме ог жӧ тӧд. — Воліс Рубцов-Емницкий кутшӧмкӧ комиссияӧн.
Мерайтісны вӧрсӧ, гижисны акт.
Сэсся Рубцов-Емницкий корис Саввалысь вит кер да нуис грузовикӧн.
— А тэ кӧни вӧлін? — синкымсӧ кӧрӧмӧн Сергей видзӧдліс Семён вылӧ. — Мыйла эн запретит?
— Мый тэ ме вылӧ горзан?
Ме жӧ век куйлі...
— Сідз, сідз... — думыштчӧмӧн шуис Сергей, ачыс нюкльӧдліс киас ньӧр. — Сідзкӧ, Рубцов-Емницкий действуйтӧ нин!
Кодкӧ кылӧдіс, кодкӧ мырсис, а Рубцов-Емницкий гижалӧ актъяс да волывлӧ грузовикӧн. — Сергей шӧри чегис ньӧрсӧ да шыбитіс сійӧс двор шӧрӧ. — Канал думайтанныд кодйыны?
— Кутшӧм сэн канал! — дӧсадапырысь вочавидзис Семён. — Волісны специалистъяс — ме сэки вольпась вылын на куйлі да найӧс некодӧс эг аддзыв.
Но Савва меным висьталіс, быттьӧ пӧ найӧ паръялӧмаӧсь став вадорсӧ да вӧчӧмаӧсь вывод, мый миян электростанция оз позь стрӧитны.
Сійӧн и мунӧмаӧсь.
— Вот тайӧ да! — Сергей сувтіс. — Но, другӧ, обрадуйтін тэ менӧ выльторъясӧн!..
Ветлам Савва ордӧ!
Но тэ пукав, а ме ӧтнам ветла.
— Эн шогсьы, Серёжа, — шуис Семён. — Ме тэныд видзи и бур выльтор.
— Но мый сэн ещӧ? — юаліс Сергей. — Висьтав, да ме муна.
— Ирина миянӧ воліс...
Со и выльтор!
Ачыс двор дорӧ воис: тыдалӧ, сьӧлӧмыс абу терпитӧма. — Семён нюммуніс. — Кыдзкӧ ӧтчыд видзӧда ӧшиньӧд, а двор дорӧ матыстчӧ бричка.
Ӧшъясыс гӧрдӧсь, лыса ныраӧсь, — да тайӧ ӧшъястӧ позьӧ тӧдмавны дас километр сайсянь!
Ныв лэччӧ бричкаысь да локтӧ дворӧ.
Видзӧда — миян тӧдса, сӧмын, эскан, лои сійӧ, черт возьми, нӧшта мичаджык...
А петны ме ог вермы: кокъясӧй сэки эз на менӧ новлӧдлыны.
— Мыйла нӧ сійӧ воліс?
— Пустякӧвӧй помка аддзӧма: Ӧшъясӧс юктавны.
И колӧ жӧ думыштны!
Чуксалӧ Анфисаӧс, а меным ставыс кылӧ.
«Позьӧ, — юалӧ, — тіян юкмӧсысь ӧшъясӧс юктавны?»
Анфиса вайис сылы ведра.
Гумовтіс Смуглянка ва, лэптӧ ведрасӧ, а ачыс юалӧ: «Кор тэнад вокыд воас?» — «Воис», шуӧ Анфиса. — «А ме кытысь тӧда?» — вочавидзӧ Анфиса, гӧгӧрвотӧг, мыйла сылы ковмӧма тайӧс тӧдны.
«А письмӧяс сійӧ тіянлы гижӧ?» — «Оз, оз гиж, — вочавидзӧ Анфиса.
Аддза, кельдӧдіс Смуглянка, чуть ведрасӧ эз уськӧд.
«А сійӧ бӧр воас?» — «Ог тӧд, — шуӧ Анфиса. — Эз кӧсйысь».
Смуглянка нинӧм эз шу, кисьтіс муӧ васӧ да муніс...
— Иринаӧс ме локтігӧн аддзылі...
Но, ветла Савва ордӧ!
Станичнӧй сӧветса секретарь висьталіс, мый Савва асывнас на седлӧаліс вӧв да муніс степӧ, но рыт кежлас кӧсйис бӧр воны.
Сергей пырис Савва ордӧ гортас.
Ӧшинь улас дзользисны челядьлӧн гажа гӧлӧсъяс, и, кор Сергей восьтіс дзиръясӧ, сы дорӧ котӧртісны ичӧтик остроуховъяс, тыдалӧ, чайтісны батьсӧ.
Сэки жӧ найӧ казялісны ассьыныс ылалӧмсӧ, сувтісны; и сӧмын медичӧтыс збоя матыстчис Сергей дінӧ да шуис:
— А миян мама баклажан солалӧ!
Анюта сӧмын на помалӧма соласьӧмсӧ.
Посводзас сулаліс кык пельса помидор; яргӧрд помидоръяссӧ вӧлі вӧсньыдика киськалӧма солӧн, быттьӧ гыӧртӧма.
Кӧзяйкаыс, век сэтшӧм жӧ гӧгрӧсіник, мелі, мыськис кисӧ да, партукас чышкысигӧн, корис Сергейӧс хатаӧ.
Комнатасӧ вӧлі сӧстӧма идралӧма, кыліс воӧм дыня дук.
Крӧвать улас куйлісны арбузъяс.
— А Савва тэнӧ виччысьӧ, — шуис Анюта. — Сылӧн сымда омӧльтор!..
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм омӧльторъяс?
— А ме тӧлкӧнсӧ ог и тӧд. - Анюта чышкис водздӧранас улӧссӧ. - Пукышт, Савва кӧсйис ӧбед кежлӧ бӧр воны.
Кӧсъян арбуз?
Босьт крӧвать увсьыс любӧйӧс, коді видзӧдӧ тэ вылӧ.
Сергей копыртчыліс да судзӧдіс визьӧсь, кузьмӧс арбуз.
— Но, а ӧні ме тэнӧ кута видны!
— Мыйысь нӧ менӧ виднысӧ, Анюта?
— А но, висьтав, нёньтӧ ньӧбин?
Анюта виччысис вочакыв.
— А он кӧ кут видны?
— Кута!
— А резина нёньсӧ ме ньӧби.
Со сійӧ! — Сергей кыскис зепсьыс папирос бумагаӧ гартыштӧм резинӧвӧй нёнь.
— Таысь тэныд, Серёжа, ыджыд пасибӧ.
Сразу тӧдчӧ, мый тэысь бур бать артмас...
— Да сэн нин кутшӧм лоас...
Арбуз важӧн нин сёйсис, а Савва век на эз во.
— Муна, — шуис Сергей, — а кор воас Савва, волӧй миянӧ рытнас.
Пукалыштам, варовитыштам...
Тайӧ рытӧ Тутариновъяс керкаын дыр вӧліны биаӧсь.
Сергей воӧм йылысь тӧдлӧм бӧрын локталісны суседъяс, матыса тӧдсаяс, локтісны и Савва гозъя.
Кадыс вӧлі войшӧр бӧр нин, кор Сергей помаліс Мӧскуаӧ ветлӧм йылысь висьтасьӧмсӧ да гӧсьтъяс кутісны разӧдчыны.
Сергей да Савва шуисны асывнас ветлыны районӧ.
— Вай петам водзджык, — прӧщайтчигӧн шуис Сергей, — медым суны Кондратьевӧс райкомысь.
Тимофей Ильич да Ниловна водісны нин, кор Сергей пырис хатаӧ.
— Серёжа, — ньӧжйӧник шуис Ниловна юрсӧ лэптыштӧмӧн, — ме вольсалі тэныд лабичӧ. — Сійӧ видзӧдіс горнича ӧдзӧс вылӧ. — Ӧні сэні Анфиса кӧзяйкаалӧ.
Сергейлы вӧлі ӧткодь, кӧн узьны.
Би вӧлі кусӧдӧма, жырйын вӧлі рӧмыд.
Лабичӧ нюжӧдчӧмӧн да кияссӧ юр улас пуктӧмӧн Сергей думайтіс районӧ аскиа ветлӧм йылысь, да сы йылысь, мый регыд мысти сылы ковмас босьтны ас вылас райисполкомса председательлысь обязанностьяс.
— Бать, ті онӧ узьӧй? — юаліс Сергей.
— Ойбырта...
А мый?
— Сёрнитыштны кӧсйи...
Регыд мысти, бать, ме лоа миян райисполкомса председательӧн.
Тимофей Ильич вочавидзис эз сразу.
Сергей кыліс, кыдзи дзуртыштіс крӧвать, кор старик кыпӧдчис гырддза йылас.
— Тайӧ мый нӧ, Мӧскуаад тэныд та йылысь висьталісны?
— Сёрниыс вӧлі важӧн нин: ещӧ кор на Ставропольӧ ветлі...
— И чӧв олін?
— Мый нӧ кадысь водз висьтавны...
— А ӧні делӧсӧ решитӧма нин?
— Пӧшти.
— Мый нӧ, Фёдор Лукичсӧ вештӧны?
— Сылы колӧ лечитчыштны.
Сійӧ ачыс корӧ мездыны.
Бара дзуртыштіс крӧвать.
Тимофей Ильич лэдзис косіник кокъяссӧ джоджӧ, босьтіс табак кӧшель да мӧдіс чӧла гартны чигарка.
Ӧзйыліс истӧг, и Сергей аддзыліс батьыслысь тошка зумыш чужӧмсӧ.
— Ачыд кӧсйин али йӧзыс сідз кӧсйисны? — куритчигмоз юаліс Тимофей Ильич.
— Ме сӧгласитча, а бӧрйыны мӧдасны сессия вылын.
Кыдз тай тайӧ вӧчсьылӧ...
— А справитчан?
Думыштлін тэ та йылысь?
— Став йывсьыс нин, бать, ме думайтлі гӧгӧрбок, сёпӧв...
— Ок, смотри...
Делӧыс абу шуточнӧй...
— Тимофей, тэ эн шогсьы сы йылысь, — сюйсис сёрниӧ Ниловна. — Серёжа ӧмӧй оз справитчы сійӧ уджӧн?
Кутас район пасьтаті машинаӧн ветлыны да индӧдъяс сетавны.
Тэ лучше юав сылысь, кыдзи миянлы, пӧрысьяслы, овны.
Гырысь ныв-пиян разӧдчисны и горт дорӧдзыд весиг оз волыны.
Анфиса петіс верӧссайӧ и сідзжӧ думайтӧ мунны гортысь.
Думайтлі: воас Серёжа, кутам сыкӧд ӧтлаын овны. — Ниловна чӧв ланьтіс, и Сергей кывліс, кыдзи сійӧ ньӧжйӧникӧн бӧрдіс.
— И кутшӧм тэ няр лоин! — скӧра шуис Тимофей Ильич. — Томдырйиыд татшӧмсӧ ме эг аддзыв тэнсьыд...
Думышт аслад юрӧн, мыйысь бӧрднысӧ.
Пӧжсян курӧг, небось, оз бӧрд, кор сылӧн пияныс быдмасны да разӧдчасны?
Тан радуйтчыны колӧ.
Пиыд — став район вылын ыджыд, и кодлӧн пи — да тэнад!
А тэ бӧрдны...
Кывзы, Сергей, мый ме шуа тэныд.
Делӧыс кӧ тайӧ колана да решитӧма нин — пуксьы да уджав.
Гашкӧ, тэ и миянлысь Артамашовӧс кӧртвомалан, а то мат, тӧвзьӧ юр ни кок.
Сӧмын ме тадз думайта.
Война вылын тэ отличитчин збойлуннад, а тані тайӧ этша.
Тӧда ме тэнӧ, биа сьӧлӧма, — тэнад покойник дедыд татшӧмӧн вӧлі...
А тайӧ уджад колӧ лоны спокойнӧйӧн.
Мыйта йӧз тэнад лоӧ — войска!
И быдӧнкӧд колӧ бура обращайтчыны.
Настоящӧй ногӧн кӧ пырны миян олӧмӧ да став йывсьыс тӧждысьны, кутшӧм сэн юр колӧ, кутшӧм вын да мыйта терпение ковмас!..
Ниловна бӧрдіс сьӧлӧм бурмытӧдзыс да унмовсис, а ая-пиа дыр на ещӧ сёрнитісны, эз и казявлыны, кыдз ӧшиньӧ дзаркнитіс кыа.
Нывбабаяс вӧтлалісны мӧс и аддзылісны, кыдзи Тутариновъяс дворсянь шурӧбтіс стансӧветлӧн тачанка, изъяс вывті чеччалігтыр.
Кокъяснас жӧч кӧзырёкӧ мыджсьӧмӧн вӧвъяснас веськӧдліс Дорофей.
Тачанкаын бӧрас пукалісны Сергей да Савва.
Нывбабаяс дыр дзоргисны на бӧрся.
— Ниловналӧн пиыс кытчӧкӧ тӧвзис!
— Ветлӧдлӧ...
Мӧскуаын тӧлысь олӧма.
— Шуда мам!
— Том, а видзӧдтӧ, кутшӧм делӧвитӧй!
— Миянлы эськӧ колхозӧ татшӧм председательӧс!..
— Со мый Фроськалы ковмӧма!
Ме кывлі, быттьӧкӧ сійӧс пуктӧны Фёдор Лукич местаӧ.
Тыдалӧ, та понда и Мӧскуаад корлӧмаӧсь...
— Збыль-ӧ?
Вот бур!
— И дзик абу та могысь!
Вӧлӧма праздник вылын...
Аслас танкӧн Кремль дінті мунӧма.
Сійӧ ачыс тӧрыт та йылысь висьталіс.
— Дак сійӧ дзик ӧткодь...
— А кывлінныд?
Птичница Марфа пӧ Иринасӧ ассьыс сы сайӧ кӧсйӧ сетны.
— Нылыс абу лёк.
— Сідзкӧ, Тутариновъяслӧн ӧтпырйӧ лоӧ кык свадьба...
Усть-Невинка важӧн нин саяліс асъя ру пытшкӧ.
Гӧра сайсянь кыпӧдчис шонді.
Вӧлі ыркыд.
Лысваыс топӧдӧма туй вылысь буссӧ, и быдлаын, кытысь руыс разалӧма нин, — идзапод вылын, косьмӧм йӧнъяс вылын, сусланъяс вылын, — стеклӧысь путшкӧм сунис моз дзирдалісны ва чераньвезъяс.
Мунігас Сергей ещӧ ӧтчыд видзӧдліс комиссиялысь копирка пыр гижӧм актъяс, — а комиссияас ыджыднас вӧлӧма Рубцов-Емницкий, — тӧдмасис выводъясӧн, мый Кубань ю вылӧ, Усть-Невинка дорӧ, оз позь стрӧитны электростанция.
— Збыль ӧмӧй меным ещӧ ӧтчыд лоӧ ветлыны Бойченко дорӧ? — шуис сійӧ, кор тачанка грымӧдіс нин районнӧй станицаса мостовӧй кузя.
Но Бойченко дорӧ Сергейлы эз ковмы мунны.
Ставыс лои эз сідз, кыдз сійӧ думайтіс.
— Тутаринов!
Кыдз колан тэ меным! — Сергейӧс паныдалігӧн равӧстіс Кондратьев. — Ме кӧсъя нин вӧлі тэла мӧдӧдлыны машина.
Пырӧй!
И тэ, Остроухов, колан жӧ.
Кондратьевкӧд здоровайтчӧм бӧрын Сергей лишнӧй сёрнитӧг паськӧдіс сы водзӧ папка, кӧні вӧліны комиссиялӧн актъяс да выводъяс.
Кондратьев босьтіс бумагаяс.
— Норасьӧм? — нюмъялігтыр юаліс сійӧ.
— Да.
Но, кыдз нӧ сэсся он норась! — сьӧлӧмсянь заводитіс Сергей. — Ме кор вӧлі Мӧскуаын, станицаын аддзыссьӧмаӧсь нин вӧр вылӧ кӧзяева.
Рубцов-Емницкий составитӧма вот тайӧ актъяссӧ вӧр вылӧ, код дорӧ сійӧ некутшӧм отношение оз имеит.
Видзӧдлӧй, мыйӧн подулалӧны станция стрӧитны позьтӧмсӧ!
Оз пӧ лӧсяв грунтыс.
Тайӧ жӧ тешкодь.
— Да тэ эн горячитчы, — шуис Кондратьев. — Ставыс тайӧ меным тӧдса.
Ме звӧнитлі Бойченколы.
А Рубцова-Емницкий актъясӧн ковмас тэныд , Сергей Тимофеевич, аслыд разберитчыны.
— Ог гӧгӧрво!..
Ме и сідз нин ставторъяс разберитчи.
Тан колӧны кутшӧмкӧ мераяс.
— А мераяссӧ ми бӧрынджык ӧтлаын тэкӧд примитам! — Кондратьев видзӧдліс Сергей вылӧ. — Да, ӧтлаын!..
Вот мый: аски чукӧртсьӧ райсӧветлӧн сессия.
Кутам бӧрйыны тэнӧ миян районса юралысьӧ...
Сідзкӧ, нӧрӧвитышт лун-мӧд — и ассьыд норасьӧмтӧ видзӧдлан ачыд!..
 Аски воӧ Бойченко.
Колӧ миянлы гӧтӧвитчыны.
Тэ, Остроухов, мун Усть-Невинкаӧ да аски во аслад депутатъяскӧд.
А Сергейӧс гортас ме ог нин лэдз!..
*
Сессиялӧн заседание вӧлі аски рытнас.
И, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый коли нин кык тӧлысьысь унджык, кор Бойченко предложитіс Сергейлы лоны райисполкомса председательӧн; сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ каднас Сергей удитіс думайтны гӧгӧрбок ачыс и тӧдмавны мнениесӧ сылы сэтшӧм авторитетнӧй йӧзлысь, кыдзи дивизияса генераллысь да политотделса начальниклысь, сёрнитліс та йылысь и Фёдор Лукичкӧд и Кондратьевкӧд, сӧветуйтчис бать-мамыскӧд, а сідзжӧ Саввакӧд да Семёнкӧд, — век жӧ Сергейлы кажитчис, мый сы олӧмын тайӧ ыджыд событиеыс лои вывті ӧдйӧ да немвиччысьтӧг.
Воис сійӧ Кондратьев дінӧ жалӧбаӧн... коли сӧмын кык лун, — и вот Сергей пукалӧ кабинетын, сійӧ дубовӧй пызан сайын, код сайын дас кӧкъямыс во чӧж помся пукаліс Фёдор Лукич Хохлаков...
Сергейӧс век на вӧлі шымыртӧма некор на ещӧ испытайтлытӧм аслыссяма волнение.
Сійӧ казьтыліс йӧз тыра клуб.
Районнӧй сӧветса депутатъяс займитісны сӧмын воддза дас кык радсӧ, а гӧсьтъяс некымӧн часӧн сессия восьтытӧдз тыртісны и проходъяс и балкон...
Сергей локтіс трибуна дорӧ.
Воддза радсьыс сійӧ казяліс Саввалысь нюмъялысь чужӧмсӧ, пельӧссьыс — батьыслысь дзор тошсӧ, ӧдзӧс дорысь — Артамашовӧс, — став чужӧмыс, код вылӧ сійӧ эз видзӧдлы, кажитчис сылы тӧдсаӧн, а сёрнитны мыйлакӧ вӧлі сьӧкыд.
Сылы и сынӧдыс эз тырмы, и гӧлӧсыс сибдыліс сылӧн, и горшдіныс гӧрддзасьліс.
Тані, войтыр водзын, медводдзаысь Сергей висьталіс ас йывсьыс, аслас олӧм йылысь,и медпервойысь гӧгӧрвоис, мый кӧть и оліс сійӧ свет вылын нэмлысь нёльӧд пайсӧ, а биографияыс сылӧн эз на вӧв: сійӧ сӧмын на заводитчис...
Вӧлі челядь кад, вӧлі школа, институтын первой курс, вӧлі мечтаяс лоны инженер-строительӧн и вӧлі нёль во война.
Медся тӧдчанаӧн аслас олӧмын сійӧ лыддис именнӧ военнӧй вояссӧ, а сы вӧсна выступлениеыс пӧшті дзоньнас вӧлі сиӧма тайӧ воясыслы, висьталіс не сымда ас йывсьыс, мыйта аслас дивизия боевӧй туй йылысь.
Сылысь речсӧ унаысь орӧдлісны аплодисментъясӧн.
Сійӧ висьталіс медбӧръя боевӧй марш йылысь, коді вӧлі дивизиялӧн сентябр кӧкъямысӧд лунӧ.
«Мӧскуаӧ, Гӧрд площадь вылӧ, миян туйным мунӧ Сталинградсянь став Европа пыр, — тайӧ и эм менам биографияӧй».
Залыс аплодируйтіс...
Сэсся и бӧрйисны.
И со сійӧ пукалӧ кабинетын ӧтнас ас думъяснас...
Кодкӧ ньӧжйӧник тотшӧдыштіс.
Воссьыштіс ӧдзӧс, и тыдовтчис сӧмын ӧти еджыд юр.
— Ті менӧ корлінныд? — юаліс Ванюша.
— Дасьты машина.
Ветлам станицаясӧ.
— Менам машина век дась, — ошйысьӧмпырысь шуис Ванюша. — Сы вӧсна водзӧ вылӧ та йылысь эн юасьӧй, а веськыда тшӧктӧй воны.
Ванюша петіс.
Сергей ещӧ мыйкӧ дыра видлаліс крайисполкомысь воӧм бумагаяс, видлаліс письмӧяс да норасьӧмъяс — найӧ чукӧрмӧмаӧсь Фёдор Лукич висигӧн...
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор ӧдзӧсыс гурйыв воссис; и кабинетӧ лэбис-пырис Рубцов-Емницкий, парусинӧвӧй плащыслӧн пӧлаясыс шевкнитчӧмаӧсь.
Яя, пӧсялӧм чужӧм вылас пӧртмасис кутшӧмкӧ коньӧр кодь нюм, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ петкӧдліс и радлӧм и повзьӧм...
Сійӧ кватитіс Сергейӧс киӧдыс да сэки путкыльтіс кынӧмнас карандаш тыра стӧкан.
— Сергей Тимофеевич! — горӧдіс сійӧ сідз, быттьӧ вӧлі пӧжар и кабинетсӧ дзоньнас нин шымыртӧма би, и сійӧ, Рубцов-Емницкий, котӧртӧма татчӧ дзик ӧти лачаӧн — спаситны ассьыс другсӧ. — Сергей Тимофеевич!
Поздравляйта!
Ясность ради, мем прӧстӧ оз сюрны кывъясыс!..
— Энлы радуйтчы, — стӧкансӧ лэптӧм бӧрын да карандашъяссӧ сэтчӧ пукталігӧн шуис Сергей. — Ме думайті тэнӧ корлыны, а тэ буретш ачыд локтін...
Висьтав, Лев Ильич, коді тэныд лэдзис составитны актъяс строительнӧй вӧр вылӧ, Усть-Невинкаса колхозъяс вӧр вылӧ?
— Да не сӧмын лэдзисны, а босьтісны да мырдӧн тшӧктісны! — гӧрдӧдтӧг тэрмасьӧмӧн висьталіс Рубцов-Емницкий. — Сергей Тимофеевич, эскан, — крайпотребсоюз телеграммаӧн, менам личнӧй кывкутӧм улӧ...
Мый ме верми вӧчны?
Тэ вӧлін Мӧскуаын, Кондратьев — Ставропольын, а Фёдор Лукичӧс ме сійӧ луннас ачым колльӧді Кисловодскӧ.
Кодлы нӧ жалуйтчан вылі начальствосянь незаконнӧй действие вылӧ?..
Но ме абу сэтшӧм йӧй! — Лев Ильич нюммуніс, сэки тыдовтчыліс сылӧн кык зарни пинь. — И тайӧ актикъяссӧ ме видзи ас ордын — виччыси Мӧскуаысь тэнсьыд воӧм...
Да со найӧ, сійӧ актъясыд, чӧрт накӧд.
Ӧні ми тэкӧд вермам найӧс — этадз, ясность ради, сукно улӧ. — Рубцов-Емницкий серӧктіс, и кынӧмыс мӧдіс треситчыны. — Курит, Сергей Тимофеевич.
Со кутшӧм папирос эм менам базаын!..
Ме прӧста чиктыла тайӧ кабинетсьыс тэнӧ аддзигӧн!
— Нинӧмла тайӧ радуйтчӧмыд, — шуис Сергей папироссӧ небзьӧдігӧн.
И актъястӧ сукно улӧ оз жӧ ков сюявны.
Тайӧ жӧ документъяс...
Вот мый, Лев Ильич, аски исполкомлӧн заседание, — гӧтӧвитчы.
Кывзам тэнсьыд отчёт.
— Зэв рад, зэв рад лоа висьтавны ...
— Бара тэ радуйтчан, — нюмсӧ кутны вермытӧг нин шуис Сергей. — Бура гӧтӧвитчы: висьталан исполкомлы, мый вӧчсьӧ районын кооперативнӧй торговля паськӧдӧм кузя, кыдзи карлы ньӧбаланныд сырьё да продуктаяс.
А накӧд тшӧтш висьталан и тайӧ актъяс йывсьыд.
— Зэв бур! — шуис Рубцов-Емницкий, прӧшайтчис да петіс.
Сергей корис секретарсӧ да шуис:
— Гижӧй исполком заседаниевывса сёрнитанторъясӧ Рубцов-Емницкийлысь отчёт.
* * *
Пос дорсянь, чераньвезъясӧсь куш кустъяссӧ да туйбокса бусӧсь йӧнъяссӧ фараясӧн югдӧдӧмӧн, «виллис» кежис бокыса туй вылӧ.
Би югӧръясыс котӧртісны векньыдик туй кузя, а бокъясас пемыдсьыс стена моз кыпӧдчисны кукурузалӧн идзьясыс, лӧстыштавлісны пашкыртчӧм гырысь капуста мачьяс вылын коръясыс.
Арся кодь нин кӧдзыд, лэчыд тӧв швачӧдіс шоперскӧй стеклӧӧ.
Сергей ёнджыка вештіс кымӧсас картузсӧ.
Ванюша шочиника видзӧдлывліс аслас выль начальник вылӧ, быттьӧ юасис: «Но кыдз?
Бура мунӧ машинаыс?..»
Сӧстӧм поле вылын пемыдсьыс кыпӧдчис гӧра.
Сергей тӧдӧ вӧлі, мый сы мусюр кузя мунӧ туй медылі станицаясӧ.
И, кодыр машинаыс кокниа лэбыштіс куш гӧра йылӧ, веськыдладорын войся рӧмыдас тыдовтчис районлӧн гӧрадорса юкӧныс пӧшти ставнас.
Неыджыд мылькъяса степь кыссис горизонтлань; быдлаын, то матын, то ылын, тыдалісны бияс, и на серти эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, кӧні чабанъяс гӧтӧвитӧны аслыныс ужин, кӧні сулалӧны молотилкаяс, бригаднӧй станъяс либӧ трактористъяслӧн таборъяс.
Машина ӧдйӧ тӧвзис вывтас местаті.
Пыдын горулын чусыда дзирдаліс Кубань ю.
Вадорас сьӧдвидзисны садъяс, ляпкыд енэж улын станицаясын кӧнсюрӧ тшыналісны на пач трубаяс да керкаясын ломалісны бияс.
Сергей видзӧдіс степӧ ылӧ рудӧбас, войся кышӧд улысь аддзис станицаяс, хуторъяс, бригаднӧй станъяс, пастухъяслысь кошараяс да став душанас кыссис ыджыд, тӧдтӧм, выль олӧмлань, коді виччысис сійӧс водзын.
{Байдуков Г. @ Полюс вомӧн Америкаӧ @ беллетристика @ Байдуков Г. Полюс вомӧн Америкаӧ @ 1950 @}
Ас йылысь
Челядьдырйи ме эг мечтайтлы авиация йылысь.
Сэки вӧвліны сӧмын на медводдза лэбзьылӧмъяс, и Сибырын, кӧрт туйвывса полустанокас, кӧні оліс миян семья, тайӧ лэбзьылӧмъяс йывсьыс эз кывлы некод.
Бать менам вӧлі туй ремонтируйтысь рабочӧй.
Мам мыськаліс йӧз ордын джоджъяс.
А ми воккӧд котралім муяс вывті да вӧръясті да видзим ассьыным мӧснымӧс — Бурянкаӧс.
Тадзи олі ме кӧкъямыс арӧсӧдз.
Воис кад велӧдчыны, но сэні, кӧні ми олім, школаыс эз вӧв.
И вот ме дыр кежлӧ янсалі аслам мамкӧд, кодӧс вывті ёна радейті.
Бать сетіс менӧ Чаны станцияса школаӧ.
Велӧдчӧм меным вӧлі сетчӧ кокньыда, и прӧст кад кольлі уна.
Станцияса шы ни тӧв олӧмыс дӧзмӧдіс менӧ, и ме думышті видзӧдлыны тӧдтӧм каръяс вылӧ.
Куим во ме ветлӧдлі кӧнсюрӧ.
Унаысь пыравлі школаясӧ, медым кыдзкӧ помавны начальнӧй образованньӧ, но быдпӧрйӧ менӧ вӧтлывлісны дурӧмысь.
Дзик детинкаӧн на ме тӧдмалі и сьӧкыд физическӧй удж.
Вӧлі ме и сьӧд удж вӧчысьӧн и вевттьысьысьӧн.
Кор лои пролетариатлӧн ыджыд революция, подростокъясӧс снимайтісны сьӧкыд уджъяс вылысь, и менӧ мӧдӧдісны профессиональнӧй школаӧ.
Сэки меным вӧлі нин дас вит арӧс.
Ме зіля заводиті велӧдчыны и нёль во мысти тӧда нин вӧлі слесаритан, токарнӧй, столярнӧй да дорччан ремеслӧяс, тӧда вӧлі математика и физика.
Кор миян канмулы ковмисны грамотнӧй да ён том пилотъяс, ме доброволечӧн гижси Гӧрд Армия радъясӧ да куті велӧдчыны лэбавны велӧдчан школаын.
Вӧлі ме сэки асныра на, лёк дисциплинаа, и уна вын видзисны командиръяс, медым вӧчны меысь асланым рӧдинаса бур лётчикӧс, вежӧра гражданинӧс да боечӧс.
Таысь ме налы висьтала зэв ыджыд аттьӧ.
Ӧні, кор ме кытшовті нин мир джынсӧ, аддзылі уна канму, саридз да океан, ме, ассьым сьӧкыд челядьдырӧс казьтылігӧн, думайта: мый эськӧ ме вӧчи, эз кӧ вӧв сӧветскӧй власьт?..
Тӧдӧмысь, коли эськӧ вевттьысьысьӧн.
Кӧкъямыс воысь унджык ме уджалі лётчикӧн сынӧд вынъяслӧн разнӧй отрядъясын и сӧмын сы бӧрын заводиті думайтны ыджыд сынӧд путешествиеяс йылысь.
Меным окота вӧлі лэбавны сэті, кыті некод на эз лэбавлы.
И вот 1936 воын миян лётчикъяслӧн тройка — Чкалов, Беляков да ме — лэбис сталинскӧй маршрут кузя, миян Сӧветскӧй Арктикаса суровӧй юкӧнъяс вомӧн да якутияса гӧраяс вомӧн.
А 1937 воын Сталин ёрт лэдзис миянлы лэбны Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ.
Миян перелёт вӧчӧм вылӧ вӧлі вӧчӧма сӧветскӧй бур мотора ыджыд самолёт.
Ми бура велалім лэбавны сы вылын, велӧдім став приборъяс.
Полюсвывса поводдя йылысь миянлы юӧртіс Папанин, коді аслас смел ёртъяскӧд сэки оліс визулӧн кылӧдан йи пласт вылын.
Тайӧ небӧгас ме висьтала тіянлы, челядь, кыдзи ми лэбим Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ.
Георгий Байдуков.
Сынӧдӧ кыпӧдчӧм
Вот-вот ми лэбзям ылі да ӧпаснӧй туйӧ.
Ставным шоныда пасьтасим, юим чай да мунім аэродром вылӧ.
Мӧдіс югдыны.
Лӧнь.
Ыркыд.
Вӧр дорсянь уліті вольсассьӧ асъя ру.
Июнь 18 лунся первой час вой.
Кад самолёт вылӧ!
Качӧдчан туй вылын сулалӧ миян кӧрт лэбач.
Колльӧдысьяс чукӧртчисны зэв унаӧн.
Унджыкыс майшасьӧны, ӧткымынъяслӧн синъясын доршасьӧ синва.
Ми пырам кабинаӧ да места вылӧ пукталам ружьеяс, патронъяс, лыжияс, часі, тӧв измеряйтан приборъяс, консерв тыра банкаяс да уна мукӧдтор.
Медбӧрын ставыс дась.
Кабинасянь нин кутлам уна дас ёртасян ки.
Пос кузьта унаӧн кайӧны миян дорӧ, прӧщайтчигӧн топыда кутлӧны да окалӧны.
Вот Валерий Чкалов пуксис нин аслас местаӧ, лӧсьӧдчис веськӧдлыны.
Ме пукси мышку саяс.
Саша Беляков пӧдлаліс пыран люксӧ.
Самолётбокса ӧшиньясӧд вӧлі тыдалӧ, кыдзи йӧзыс вешйӧны бокӧ.
Стартер ӧвтыштіс еджыд флажокӧн, вывлань качис сигнал сетысь ракета — и самолёт вӧрзис.
Мотор жургӧ мыйвынсьыс.
Самолёт пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык котӧртӧ туй кузя водзӧ.
Сэсся чеччыштӧ — и ми ӧшйим сынӧдас.
Вуджрасьӧны Щелковоса заводъяслӧн тшынасьысь трубаяс.
Аэродром коли бӧрӧ.
Прӧщай, Мӧскуа!
Но, вот ми и мӧдім лэбны Америкаӧ полюс вомӧн!
Самолёт кабинаын
Миян пиысь быдӧнлӧн эм уна мог да обязанность.
Чкалов должен кӧкъямыс час веськӧдлыны самолётӧн.
Ме должен нёль час чӧж индавны самолётлы курс, следитны, медым лэбим веськыда полюслань, да сёрнитны радио пыр.
Беляков первой кутас шойччыны.
Прӧйдитас кад, Чкалов мудзас, и сэк ме вежа сійӧс.
Беляков кутас сёрнитны радио пыр да индавны самолётлысь туйвизь.
Тадзи, мӧда-мӧдӧс вежлалӧмӧн, ми и кутам лэбны.
Улын кывтысь сёнъясын сук ру.
Кепкаа да кучик курткаа Чкалов абу лётчик кодь, а шопер кодь, коді лӧсьӧдчӧма нуны миянӧс кар сайӧ.
Сійӧ спокойнӧй и ӧтарӧ видзӧдлывлӧ увлань.
Саша Беляков улысас вольсалӧма куысь узьлан мешӧк да узьӧ маслянӧй бак вылын.
Сылӧн кузь кокъясыс оз тӧрны бак вылас, найӧ нюжӧдчӧмаӧсь ылӧ радиостанция сайӧ.
Ыджыд ку сапӧгъясыс тешкодя вӧрӧны, быттьӧ кузь гӧна кык пон.
Радио пыр ме передавайта Мӧскуаӧ, кыдзи миян уджалӧ мотор да кыті ми лэбам.
Кабинаын кылӧ моторлӧн дугдывтӧм жургӧм.
Сӧветскӧй мотор уджалӧ торксьывтӧг, и ми ошкам ассьыным рабочӧйясӧс да механикъясӧс.
Веськыдвывсянь кыпӧдчӧ шонді.
Кабина стеклӧяс пыр сійӧ пырӧ ми дінӧ да ёрӧ синъяснымӧс.
Лӧз ӧчкиася.
Кад мунӧ.
Самолёт ӧдйӧ лэбӧ войвылӧ.
Ӧні ми улын уна-уна тыяс.
Найӧ ыджыдӧсь, но самолёт ӧшиньсянь кажитчӧны ичӧтикъясӧн — тасьтіысь не ыджыдджыкӧсь.
Водзвылын тыдовтчисны летӧм вурун кодь кымӧр пластъяс.
Миянӧс дыр колльӧдісны кык самолёт.
Ӧні найӧ бергӧдчӧны бӧр.
Лётчикъяс кабинаяссяньыс ӧвтӧны миянлы кияснаныс и сэсся вошӧны син улысь.
Лои неуна гажтӧмкодь.
Но миян гӧрд бордъя гигант падъявтӧг лэбӧ войвылӧ.
Ми вочасӧн кыпӧдчам пыр вылӧджык и вылӧджык.
Ме тшӧкыда измеряйта приборъясӧн тӧвлысь нырвизьсӧ, вӧча арталӧмъяс туйлӧн веськыдлун йылысь, либӧ, кыдзи лётчикъяс шуӧны, тӧдмала курс.
Ставсӧ тайӧс гижала гӧрд журналӧ.
А кор воӧ кад кывзыны радио, пельяс вылам пукта наушникъяс и настраивайтча Мӧскуа вылӧ.
Мӧскуасянь миянлы висьталӧны, кутшӧм лоӧ водзӧ поводдяыс.
Тшӧкыда юасьӧны, кутшӧм делӧясыс миян.
Радиолы миян мӧд журнал — лӧз.
Сэтчӧ ми гижалам став сёрнисӧ Мӧскуакӧд.
Ставсӧ, мый ме аддза, — ставсӧ гижала аслам дневникӧ.
Кор помасяс лэбӧм, менам дась лоӧ небӧг.
Сійӧс лыддясны и челядь.
Налы ӧд интереснӧ тӧдны миян лэбӧм йылысь.
Тӧдлытӧг коли лун джын.
Беляков садьмис, и ме сдайта сылы ассьым дежурствоӧс.
Сійӧ ӧкуратнӧя принимайтӧ месянь став приборъяс да небӧгъяс.
Ме муна узьланінӧ, кӧні сӧмын на шойччис Беляков.
Ку вольпась лӧсьӧдӧм бӧрын ме воді узьны Валерий мыш сайӧ.
Медводдза тревога
Но узьыштны меным эз удайтчы.
Регыд Беляков кыпӧдіс тревога.
Лӧсьыд вольпась вылысь кокӧд кыскӧмӧн сійӧ садьмӧдіс менӧ.
— Кыськӧ маслӧ петӧ, — джоджӧ индіс Саша.
Збыльысь, кабиналӧн джоджыс вӧлі тырӧма авиационнӧй маслӧӧн.
Ме ӧдйӧ матыстчи Чкалов дінӧ да пель водзас мӧді горзыны лоӧмтор йылысь.
Чкалов видзӧдліс ме вылӧ чуймӧм синъясӧн да майшасян гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Корсь ӧдйӧджык жугалӧминсӧ!
Ставным ми повзимкодь.
Ӧпаснӧй минутъяс!
Ӧд став маслӧыс кӧ петас, мотор быть сувтас.
Мотор кӧ оз кут уджавны, самолётсӧ кыскас мулань, и ми огӧ воӧй Америкаӧдз.
Ми огӧ воӧй полюсӧдз...
Ми огӧ пӧртӧй олӧмӧ радейтана Сталинлысь заданньӧсӧ...
А Сталинлы ми сетім клятва, и сійӧ надейтчӧ ми вылӧ.
Ассьыным майшасьӧмнымӧс венӧм бӧрын, ми лӧня заводитім корсьны маслӧ петӧмлысь помкасӧ.
Маслӧсӧ моторнӧй баксьыс кыским насосӧн мӧд, запаснӧй бакӧ, кабинаӧ петысь маслӧсӧ некымынысь чышким.
Тряпкаяс миян эз вӧвны.
Ковмис вундавны резина мешӧкъяс, кӧні вӧліны миян сёянторъяс.
Некымын час уджалӧм бӧрын ми век жӧ аддзим маслӧ петӧмлысь помкасӧ да дугӧдім петӧмсӧ.
Вӧлӧмкӧ, миян качайтсьӧма маслӧсӧ вывті уна, и лишнӧйыс петӧ мотор бакысь.
Тадзи петім медводдза лёкторйысь.
Самолётлӧн вылысыс йизьӧ
Ме вӧлі чорыда узя.
Дас час рытын менӧ садьмӧдісны.
Кутшӧм неокота вӧлі садьмыны!
Но, мастерскӧя муысь кыпӧдчӧм бӧрын, Чкалов пукаліс руль сайын кӧкъямыс час да мудзис.
Колӧ сійӧс вежны.
Ме сёрнитышті Беляковкӧд.
Кор тӧдмалі бура, мый лэбам ми правильнӧй туйӧд, ме пыри медводдза пуклӧс вылӧ.
Вежсьыны миянлы сьӧкыд — колӧ чери моз вильснитны дзескыд кабина пытшкӧсӧд, сюйсьыны бокног, йӧжгыльтчӧмӧн.
Кор ме пукті кокъясӧс веськӧдлӧм вылӧ, Валерий мыйкӧ горӧдіс меным, но мотор шум вӧснаыс ме нинӧм эг гӧгӧрво.
Валерий кыссис бӧрлань.
Ме внимательнӧя видзӧдалі уна дас приборъяс да куті веськӧдлыны самолётӧн.
Видзӧдлі гӧгӧр.
Вӧлӧмкӧ, ми лэбам кык кымӧр слӧй костті, кодъяс пырысь-пыр вермасны ӧтлаасьны.
Быттьӧкӧ ог лэбӧй, а усям сёртасӧ.
Ыджыд груза самолёт оз вермы кыпӧдчыны вылӧ.
А ми кӧсйим, медым самолёт вермис пыр лэбны кымӧръясысь вылітіджык.
Енэжӧд кывтысь кымӧръяс абу зэв безобиднӧйӧсь.
Тшӧкыда овлӧ, мый тайӧ лым кодь еджыд руас пырысь самолётлӧн сэтысь бӧр петігас йизьӧма вылысыс дзоньнас.
А йиыс кӧ лоӧ кыз, самолёт сьӧктаммас да колан кадысь водзджык лэччас увлань либӧ весиг усьӧ да жугалӧ муас швачнитчӧмысь.
Татшӧм кымӧръяссьыс лётчикъяс полӧны.
Найӧс колӧ кытшовтны.
Позьӧ кытшовтны вылітіыс, боктіыс либӧ улітіыс.
Но тӧдны водзвыв, йизяс самолёт вылысыд кымӧръяс пиын али оз йизьы, зэв сьӧкыд.
Правда, эмӧсь сэтшӧм кымӧръяс, кодъясӧд позьӧ лэбны кӧть лунтыр, и нинӧм оз ло.
Сӧмын колӧ кужны лэбавны видзӧдтӧг.
Лэбачьяс оз вермыны лэбавны, оз кӧ аддзыны мусӧ.
Гулюлысь кӧ тупкыны синсӧ, сійӧ некытчӧ оз вермы лэбны.
А лётчик вермӧ лэбавны ру пытшкын либӧ кымӧръяс пытшкын.
Сійӧ оз аддзы ни мусӧ, ни енэжсӧ, но торъя приборъяс отсӧгӧн тӧдӧ, кутшӧм положенньӧын самолётыс.
Синтӧм полёт — менам специальность, и кымӧръяс пытшті лэбавны лоӧ вӧлі меным.
Кыдз сӧмын лоас вӧлі синтӧм полёт, Чкалов сетлывліс меным лётчиклысь пуклӧссӧ.
Тадзи ми сёрнитчылім водзвыв.
Ӧні, кор ме аддзи, мый ми гӧгӧрын кымӧръяс, ме гӧгӧрвои, мый йылысь горзіс Валерий, кор ме пукся вӧлі штурвал сайӧ.
Видзӧдлі термометр вылӧ — сійӧ петкӧдлӧ кӧдзыд.
Тайӧ омӧль признак: кымӧръяс пӧвстын самолётлӧн вылысыс вермас йизьыны.
Самолётнымӧс кутіс ёна катлӧдлыны.
Кабинаын лои уль руа.
Муыс ньӧти оз тыдав.
Сійӧ вошӧма кымӧръяс сайӧ.
И шонді дзебсьӧма кытчӧкӧ кымӧръяс сайӧ.
Вот еджыд руыс вевттис самолётлысь бордъяссӧ, и гӧгӧрысь ме аддза сӧмын еджыд ру.
Кута самолётӧс сӧмын приборъяс серти.
Кутшӧм вежӧраӧсь да мудерӧсь тайӧ приборъясыс!
Уна дас стрелка индалӧны самолётлысь став уджсӧ.
Тадзи колины лэбӧмлӧн личлэдзлытӧм минутъяс.
Друг ме казялі, мый воддза кабиналӧн стеклӧяс йизьӧны.
Гӧрд бордъясыс кутісны едждыны.
Кылісны ударъяс, и самолётсӧ кутіс треситны, быттьӧкӧ лихорадка дырйи.
Сідзкӧ, самолётыс йизьӧма ёна нин да зэв опаснӧ.
Колӧ ӧдйӧджык весавны йисӧ винт вывсьыс, мӧд ногӧн ылӧдз он лэб.
Ме горӧді мыйвынысь:
— Валерий!
Чкалов, мудзысла гӧрдӧдӧм синъяса, повзьыштӧмакодь, тэрыба локтіс ме дінӧ.
— Вай качайт жидкостьсӧ винт вылас!
— Сейчас! — сідз жӧ гораа вочавидзис меным Валерий.
Сійӧ ӧдйӧ лэччис бак вылысь да заводитіс качайтны насосӧн.
Торъя жидкостьлӧн струяыс душысь моз мӧдіс мыськыны винтсӧ, весаліс сы вылысь йисӧ.
Самолёт лои лӧньджык.
Кучкалӧмъясыс чинісны.
Вот тайӧ вӧліны сьӧкыд минутъяс!
Чкаловлӧн, колӧ чайтны, соді ещӧ некымын дзор юрси.
Ме гӧгӧрвои: ми кӧ нӧшта недыр лоам тайӧ кымӧръяс пӧвстас, самолётыс пасьмунӧ торпыригӧдз либӧ йинас сьӧктаммӧм вӧсна колан кадсьыс водзджык пуксяс ва вылӧ либӧ йи кырта вылӧ.
Ӧдйӧджык мездысьны йизьӧданінысь!
Вылӧджык, вылӧджык!
Ме сеті моторлы тыр вын да куті кыпӧдчыны вывлань.
Метр бӧрся метр самолёт кайӧ вывлань.
Шуйгавывсянь мӧдісны писькӧдчыны шонділӧн слабиник югӧръяс — сідзкӧ, кымӧръяслӧн пом матын.
Минут мысти мыччысис шонді, и ми, сэтшӧм жӧ югъялысьӧсь да гажаӧсь, гордосьтӧн видзӧдлывлім улӧ кольӧм кымӧръяс вылӧ.
Ме кокньыдджыка ышловзи да пельпом вывті видзӧдлі Валерий вылӧ.
Сійӧ эз этша майшась и ӧні, кыдзкӧ серьёзнӧя нюмъёвтӧм бӧрын, шоныдджыка тубыртчис узьлан мешӧкӧ.
Шонді водзас ӧдйӧ весассисны йиысь менам кабиналӧн стеклӧяс.
Кымӧръяс, кодъяс пыр ми прӧйдитім, колины кытчӧкӧ ылӧ да уліӧ.
Минут кежлӧ уліын тыдовтчыліс лӧз саридз.
Миян увті кывтысь ӧтка паракодлӧн трубаяссьыс петіс тшын.
Ме думайта сы йылысь, аддзылісны-ӧ миянӧс паракод вывсяньыс.
Дерт, буракӧ, эз.
Но моторлысь жургӧмсӧ дзик кывлісны и, дерт, та йылысь юӧртісны Мӧскуаӧ радио пыр.
Кӧнкӧ, юӧртісны и Сталинлы, мый ми лэбам бура.
Сійӧ тӧждысьӧ быдӧнысь медъёна — ме тайӧс бура тӧда.
Ӧд сійӧ радейтӧ став войтырӧс, радейтӧ лётчикъясӧс да следитӧ став бӧрсяыс, быдӧнӧс ышӧдӧ.
Меным лои долыд да шоныд тайӧ думъяссьыс.
Муртса эг ылалӧй
Кадыс лэбӧ ӧдйӧ.
Тӧдлытӧг воис вежсян кад.
Бергӧдчи бӧрвыв да киӧн вӧрзьӧдышті унмовсьӧм ёртӧс.
Чкалов тільӧ синъяссӧ.
Регыд ме сылы сета штурвал, а ачым муна Беляков дінӧ.
Беляков пукалӧ аслас ичӧтик пызан сайын, падмӧма.
Сылӧн жугалӧма важнӧй прибор.
Тайӧ приборыс шонді серти определяйтӧ, кыдзи ми мунам.
Тайӧ прибортӧгыс кокни ылавны.
Кок улын тыдалӧны пыр сійӧ жӧ кымӧръясыс.
Найӧ лунтыр тупкӧны миянысь мусӧ, и ми ог тӧдӧй, кытчӧ воим.
Мудзпырысь юрсӧ пӧлыньтӧмӧн Беляков зільӧ примитны радио пыр телеграфлысь торъя-торъя звукъяссӧ.
Вомдоръясыс сылӧн лӧзӧдӧмаӧсь, чужӧм вылас чукыръяс — сійӧ ёна мудзӧма.
Ме тшӧкті сылы шойччыны, а ачым пукси сы местаӧ.
Мудзтӧм юрӧн меным регыд удайтчис дзоньтавны жугалӧм приборсӧ.
Кутшӧм радыс!
Ӧні ми лэбны мӧдам полюс вомӧн веськыда Америкаӧ.
Сэки жӧ юӧрті радио пыр Мӧскуаӧ медбӧръя юӧръяс.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Сійӧ петкӧдлӧ дас ӧти час рыт.
Мӧскуаын ӧні пемыд нин, и ставыс водӧны узьны.
Дерт, кӧнкӧ, и менам ичӧтик ныв Эмма вӧтӧн аддзӧ нин петукӧс либӧ ошпиӧс.
А тані, Войвыв океан шӧрын, гожӧмнад войыс абу, и шондіыс лэччывтӧг югдӧдӧ майсянь сентябрӧдз, помся уна сутки чӧж.
Шонді некыдз оз вермы пӧттӧдзыс любуйтчыны йиа паськыд эрдъяснас.
Но зато тӧлын шондіыс оз мыччысьлыв во джын.
Полюс
Миянлы паныд пӧльтӧ ыджыд тӧв да ёна падмӧдӧ миянӧс.
Ми лэбам дзонь сутки.
Мӧскуаын йӧзыс узисны нин пӧттӧдзыс да тэрмасьӧны удж вылӧ.
А ми эг на воӧй полюсӧдз.
Кадыс мунӧ надзӧн.
Кажитчӧ, мый лэбам дзонь тӧлысь нин.
Тайӧ мудзӧм вӧсна.
Вывті вылын лэбӧмыс мудзтіс, буракӧ.
Лэбигчӧжӧн сёйыштлім сӧмын ӧтчыд.
Да и сёйимсӧ сӧмын ветчинаа ӧти бутербродӧн морт вылӧ.
А мӧскуаса челядь тайӧ кад чӧжнас вевъялісны нин сёйны квайтысь не этшаджыкысь.
Но ми тіянлы ог завидуйтӧй.
Ті ичӧтӧсь на — сёйӧй, зато Америкаӧ лэбам ми.
А кор бӧр воам, сэки и сёйыштам прамӧя.
Вот юны зэв ёна колӧ!
Горш косьмӧ
Но ва миян йи кодь кӧдзыд.
Регыд, регыд воас полюс!
Ми ёнакодь мудзим.
Тшӧкыда вежласям местаясӧн.
Уджавны лои сьӧкыдджык, сьӧлӧм ёна тіпкӧ.
Ӧд му вылад уджыд тӧдчымӧн кокньыдджык сынӧдын, да нӧшта и кымӧръяс вевдорын серти.
Выліын киӧн ӧвтыштны дзик сю мешӧк лэптӧм кодь.
Медым вӧлі кокньыдджык, ми корсюрӧ лолалам кислородӧн.
Маскаасям противогазӧн моз да кӧрт дозйысь трубка пыр вомнаным кыскам кислород.
Тайӧ зэв бура освежайтӧ морттӧ.
А кыпӧдчимсӧ ми век жӧ вылӧдз — мусянь нёль километр!
Мусӧ ми воддзамоз ог аддзӧй, сійӧ тупкысьӧма кымӧръясӧн.
Радиостанция кыткӧ торксьӧма, и Беляков некыдз оз вермы кывны Мӧскуаӧс.
Ме пукала штурвал сайын, веськӧдла самолётӧн да ог вермы виччысьны, кор воас полюс.
Беляков частӧ веськӧдлывлӧ приборъяссӧ шонді вылӧ, медым ог вошӧй туйсьыс.
Стӧч нёль час асылын июнь 19 лунӧ воим полюс дінӧ.
Зэв вылісяньыд полюс кажитчӧ ыджыдсьыс-ыджыд йиа пустыняӧн.
Став приборъяс и мотор уджалӧны бура.
Уліын йи пласт вылын пукалӧны Папанин, Кренкель, Фёдоров да Ширшов.
Найӧ уна лун нин ӧтнаныс олӧны зумыш да суровӧй йияс пӧвстын; йи пластыс налӧн оз сулав ӧтилаын, а кывтӧ став палаткаясыскӧд тшӧтш.
А папанинцы оз повны.
Бур, збой сӧветскӧй учёнӧйяс-полярникъяс!
Миянлы, лётчикъяслы, найӧ юӧртӧны поводдя.
Ми лэбам налӧн лагер весьтті.
Но кутшӧм жаль, мый кымӧръясыс сайӧдӧны найӧс миян синъясысь.
Привет тіянлы, збой папанинечьяс!
Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Миян туйным мунӧ водзӧ...
Чкалов радлӧ кага моз.
Сійӧ сералӧ, тшӧкыда видзӧдлывлӧ борт сайӧ.
Дзирдалысь йиыс ёрӧ сылысь синъяссӧ, и Чкалов синъяссӧ читкыртлывлӧ, ӧчкиасьӧ да бара видзӧдӧ йи эрдъяссӧ.
Асланым радлунӧн ми решитім юксьыны сыкӧд, коді велӧдіс миянӧс смеллунӧ да спокойствиеӧ.
Ми гижим телеграмма Сталин ёртлы:
Мӧскуа, Кремль, Сталинлы.
Полюс коли бӧрӧ.
Мунам йияс весьтті водзӧ Америкалань.
Сьӧлӧмсянь кӧсъям пӧртны олӧмӧ Тіянлысь заданньӧ.
Ставным чувствуйтам асьнымӧс бура.
Чолӧм
Чкалов, Байдуков, Беляков
Тайӧ телеграммасӧ мӧдӧдім радио пыр Мӧскуаӧ.
Ми лэбам нин лун, вой и нӧшта лун.
Неприступность полюс весьтын
Полюс да Америка костса инсӧ шуӧны «неприступность полюсӧн».
Тані эз на лэбавлыны самолётъяс.
Ми, сӧветскӧй лётчикъяс, лэбам медводдзаясӧн.
Гордостьӧн тӧвзям тӧдтӧм Арктика суровӧй йияс весьтті.
Сьӧлӧм вылын долыд и гажа.
Поводдяыс бурмис.
Югыда-югыда дзирдалӧ шонді.
Очкитӧг оз позь видзӧдны йияс вылас: пырысь-пыр верман синтӧммыны.
Кытчӧ он видзӧдлы, уна сё километр пасьта тыдалӧны йияс, йияс, йияс...
Ставыс лӧсталӧ еджыд да югъялӧ, сьӧдӧсь сӧмын джуджыд потасъясыс.
Гӧгӧр — некутшӧм ловъя лов...
Мича и повзьӧдлана аддзантор!
А мый лоӧ, мотор кӧ миян жугалас да ми пуксям потас вылас?
Сэки тӧдӧмысь пӧгибнитам...
Но моторлӧн рӧвнӧй да ён жургӧмыс вӧтлӧ миянлысь страшнӧй думъяснымӧс, и ми спокойнӧя лэбам туявтӧм инъяс весьтті.
Тадз колис некымын час.
Но вот водзысь ми аддзим кымӧръяс.
Найӧ заводитчӧны му бердсяньыс да кайӧны енэжас вылӧдз.
Кутшӧма дӧзмим ми кымӧръяссьыс!
А сэтчӧ жӧ и йизьӧмкӧд тышкасян жидкостьным быри.
Решитім кыпӧдчыны кымӧръясысь вылӧджык да сэті прӧйдитны.
Лун шӧрнас самолёт вӧлі нин квайт километр да джын вылнаын мусяньыс.
Тӧдӧмысь, улісяньыс миянӧс некыдз он аддзы.
Но кымӧръясыс миянысь вылынджыкӧсь на.
Лолавнысӧ сынӧдыс оз тырмы.
Самолётным кымӧръясын
Медбӧрын лои гӧгӧрвоана, мый лэбны кымӧръяс пыр ми огӧ вермӧй.
Найӧ бара ньылыштісны миянӧс.
Ӧні нин самолётсӧ мӧдіс шыблавны чачаӧс моз.
Ме муртса вевъяла сійӧс бӧр веськӧдны.
Тадз лэбам дзонь час.
Делӧыс лёк — бордъяс вылын бара содӧ йи.
Колӧ лэччыны увлань.
Чинта вынсӧ моторлысь, и ми плавнӧя исковтам мулань.
Уліын тыдовтчис югыдін.
Кымӧръясыс вата моз косяссисны.
Ми аддзим кутшӧмкӧ ді.
Но эз на коль и минут, кыдзи сійӧ бӧр тупкысис.
Тайӧ кадас самолёт водзладорсянь друг мыйкӧ резыштіс.
Самолётлӧн водзладор ӧшиньыс пыр жӧ тупкысис кыз йиӧн.
Сідзкӧ, мотор койыштіс васӧ, и ваыс кӧдзыд вылас пыр жӧ кынмис.
Менӧ весиг йирмӧг босьтіс.
Ме горӧді мыйвынысь, медым меным сетісны кинжал.
Чкалов мыччис кузь да ёсь кинжал.
Бокладор ӧшиньӧдыс ме сюйи киӧс да кинжалнас кералі йисӧ.
Артмис ичӧтик югыд ӧшинь, код пыр ме бара аддзи моторсӧ.
И — о, ужас! — мотор вылын сулалысь прибор петкӧдлӧ, мый ваыс моторас сэсся абу.
А ватӧг миян мотор и час оз вермы уджавны — жугалас.
Ещӧ недыр — и ми лыйӧм лэбач моз ӧдйӧ усям увлань.
— Ва, ва вайӧй, а то жугалас моторыс! — горӧді ме Чкаловлы.
Чкалов уськӧдчис запаснӧй ва тыра бак дорӧ да Беляковкӧд ӧтлаын кутіс видлавны сійӧс.
Сэні, бакас, вӧліны йи торъяс, но эз ва.
Кытысь босьтны васӧ?
Эстӧн резина мешӧкын юан ва.
Но и сэні ваыс йизьӧма.
Мукӧд мешӧкъясас сідзи жӧ.
Беляков вундӧ резинасӧ, поткӧдӧ йи кышсӧ и радпырысь аддзӧ, мый пытшкӧсас ичӧтика эм на ватор.
Валерий да Саша ваыслысь став коляссӧ кисьтісны запаснӧй бакӧ да волнуйтчӧмӧн горӧдісны меным:
— Ва эм!
Ме заводиті качайтны насосӧн.
Регыд моторӧ мӧдіс локны ва.
Прибор петкӧдліс, мый ӧні ставыс ладнӧ — мотор кутас уджавны.
Видзчысьӧмпырысь ме сеті моторлы тыр вын.
Сійӧ бара кутіс уджавны воддза мозыс рӧвнӧя да стӧча.
Куим час мучитчӧм бӧрын кымӧрыс косяссис, и ми петім кельыдлӧз сэзь енэжӧ.
Уліын ньӧжйӧ кывтӧ ыджыд ді.
Тыдалӧны нӧшта лыдтӧм-тшӧттӧм ичӧтджык сьӧд діторъяс.
А на гӧгӧр ставыс тырӧма йиӧн.
Шонді да карта отсӧгӧн Беляков тӧдмаліс, мый ми лэбам Бенкс ді весьтті.
Діыс зэв ыджыд, гырысь гуранъяса да ичӧтик юяса.
Гуранъясас — лым, юяс вылас йи.
Діясыслӧн вадоръясыс джуджыдӧсь да крутӧсь.
Ми лэччим нӧшта улӧджык.
Кутшӧм лӧсьыд лоны татшӧм матын мусянь!
Кабина ӧшинь сайын кӧдзыдыс пӧшти абу.
Самолёт пытшкын шоныд.
Лолавсьӧ нормальнӧя.
Ловру кыпыд.
Весиг окота лои сёйыштны.
Ме кори Беляковлысь туйӧ босьтӧм сёян тыра мешӧкъяс.
Со курӧг, со яй, со ветчина, со апельсинъяс, яблӧгъяс да шоколад.
Ме бӧръя розӧвӧй яблӧгъяс.
Найӧ сквӧзь кынмӧмаӧсь.
Сета Валерийлы да Сашалы, а ачым заводита вом тырӧн сёйны чӧскыд кынмӧм яблӧгсӧ.
Ёнтымӧн кынмӧны пиньяс, и ас пытшсьыд кылан лӧсьыд кӧдзыд.
Сэсся перйи апельсинъяс.
Найӧ дзикӧдз кынмӧмаӧсь и сӧмын кабина шонтанін труба вылын сылісны.
Чкалов ӧткажитчис тайӧ сёянторсьыс.
Сійӧ вообще нинӧм эз сёйлы туй чӧжыс.
Беляков сёйис ӧти апельсин, а ме помалі мукӧдсӧ.
Эк, кутшӧма пӧткӧдісны испанскӧй апельсинъясыд!
Кык лун да кык вой чӧжӧн туйын тайӧ миян сӧмын мӧд завтрак.
Воим
Мӧскуаын вӧлі июнь 19 лунся 7 час рыт, кор ми, медбӧрын, матыстчим Америка вадоръясӧ.
Ура!
Ура!
Великӧй Сталинлысь заданньӧсӧ пӧртӧма олӧма.
Тайӧ содтӧ збодерлун да вын.
Окота вӧчны нӧшта унджык, медым миян йӧз да Сталин шуисны: «Но и молодечьяс, ребята!»
Ми медводдза йӧз лэбим тӧдмавтӧминъяс весьтті, кытчӧ миянӧдз эз на волыв морт.
Ӧні заводитчисны туялӧм местаяс.
Ми зэв нин дыр эг юӧртлӧй Мӧскуаӧ, кыдзи мунӧны миян делӧясным.
Ме лӧсьӧдім телеграмма:
Сталинлы, Ворошиловлы, Кагановичлы, лэбӧм кузя штаблы.
Ме гӧгӧрвоа, мый ті зэв ёна тӧждысянныд.
Но гӧгӧрвоӧй, мый миян вӧліны лэбӧмлӧн уна сьӧкыд часъяс.
Ӧні ми прӧстджыкӧсь.
Поводдя бур.
Ставным здоровӧсь.
Став экипажӧн сиам тіянлы медбурӧс тіян делӧясын.
Ставсьыс аттьӧ и кора не майшасьны.
Сьӧкыдлунсӧ венім и радӧсь, мый заданньӧ асланым веськӧдлан котырлысь да асланым войтырлысь вӧчим нин.
Чолӧм.
Байдуков.
Ставсӧ тайӧс передайті радио пыр америкаса станцияяслы.
А найӧ передайтасны Мӧскуаӧ.
Ме ёна мудзи.
Колӧ шойччыштны, а то регыд ковмас вежны Чкаловӧс.
Ичӧтик пызан вылӧ юрӧс пуктӧмӧн ме пуксӧн вугырті.
Менам кокъяс дінын джоджас узьӧ на Саша.
Садьмӧдіс чорыд свисток.
Тайӧ Чкалов корӧ смена.
Садьмӧда Беляковӧс.
Сдавайта дежурство, а ачым муна штурвал дінӧ.
Ме дружескӧя тапкӧда Валерийӧс, и раднымла ми кутлам мӧда-мӧдлысь кияс.
Сылӧн синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, но синаканьясыс гажаӧсь да меліӧсь.
Сійӧ водіс менам мыш сайӧ.
Кутшӧм нимкодь пукавны штурвал сайын, кор кылан, мый ставыс, мый ми вӧчим нин, радуйтӧ не сӧмын миянӧс, но и ставнас великӧй войтырӧс!
Рытланьыс аддзим ыджыд да чукыльӧсь америкаса ю Мекензи.
Ю гӧгӧрыс уна нюр да ойдӧм сёнъяс.
Мӧскуаын важӧн нин гожӧм.
А тані сӧмын на заводитчӧма тулыс.
Муыс куш, коричневӧй рӧма, нинӧм ловъяыс сы вылын абу.
Ни вӧр, ни кустарник.
Регыд тыдовтчӧны Америкалӧн джуджыд да суровӧй гӧраяс.
Гӧраяс йылас — лым да йи.
Поводдя бӧр лёкмӧ.
Гӧраяс тупкысисны кымӧръясӧн.
Заводитчӧ ыджыд качка.
Самолётас быттьӧкӧ мыйӧнкӧ кучкалӧны.
Бордъясыс нора сыркмунлӧны.
Колӧ кыпӧдчыны вылӧджык, а то верман зурасьны кутшӧмкӧ кыртаӧ.
Вывті вылын вӧснаыс кабинаын лои кӧдзыд.
Лолавны сьӧкыд.
Ставным кислороднӧй маскаасим.
Ми решитім кежны веськыдвыв, ылӧджык ӧпаснӧй гӧраяс дінысь.
Рытланьыс петім кымӧръясысь.
Уліысь ми аддзим Лӧнь океанлысь бушуйтысь гыяссӧ.
Лэбам вадор пӧлӧн.
Лэбӧмыс кыссьӧ нин кык лун да кык вой.
«Ӧні Мӧскуаын вой шӧр, — думайта ме, — кремлёвскӧй часіяс ворсӧны «Интернационал».
А тані, океан весьтын, сӧмын на заводитӧ пемдыны».
Чкалов садьмис.
Сійӧ бура шойччис и ӧні тшӧктӧ меным займитчыны сійӧн жӧ.
Мудзӧм бӧрад ме уськӧдчи спальнӧй мешӧк вылӧ да пыр и унмовси.
Кымӧръяс вочасӧн кыпӧдчӧны увсянь да пемыдінсяньыс гусьӧникӧн матыстчӧны самолёт дінӧ.
Му ни ва оз тыдав.
Шонді муніс кытчӧкӧ гӧраяс сайӧ.
— Георгий, чеччы, чеччы! — унйылысь кыла ме да чувствуйта Чкаловлысь ён кисӧ.
Чеччышті кок йылӧ.
Кабинаын ӧзйӧны бияс.
Унзіль вӧснаыс дыр ог гӧгӧрво, кӧні ме.
Видзӧда часі вылӧ.
Мӧскуаса кад серти сӧмын на кӧкъямыс час асыв.
А тані нин воӧма настоящӧй вой.
Кутшӧм интереснӧя ладмӧдӧма мирсӧ!
Миян, Сӧвет Союзын, асыв, а американечьяслӧн — вой.
— Вай пуксьы штурвал саяс!
Ме сюйся лётчик пуклӧс вылӧ да вида став тайӧ кымӧръяссӧ.
Пуксис лунвывса пемыд вой.
Шондіыс дыр выручайтіс миянӧс, и ӧні первойяысь кык сутки чӧжӧн сійӧ воши син улысь.
Зэв жаль.
Но ӧд и шонділы колӧ шойччыштны!
Вой шӧрнас кымӧръяс сайысь мыччысис эзысь тӧлысь.
Но регыд и сійӧ лэччис кытчӧкӧ увлань.
Лои пӧгребын кодь пемыд.
Ёртъясӧй менам немтӧждысьтӧг узьӧны.
Тайӧ войнас кымӧръяс пӧвстын да Лӧнь океан весьтын страшнӧ лои меным пукавны ӧтнамлы штурвал сайын.
Но сьӧкыд минутъясӧ дум вылӧ ме уськӧді, кыдзи Сталин нэм чӧжыс некор некодысь оз пов да кыдзи век петӧ сійӧ вермысьӧн.
Дум вылӧ усины сылӧн мелі синъясыс, и ме пыр жӧ вунӧді мудзӧм йылысь и полӧм йылысь.
Пемыдінас заводиті гораа сьывны аслам Рӧдина йылысь сьыланкыв.
Но сьыланкывйыслысь шыяссӧ вевттис тӧлыслӧн кабина сайын гажаа шутьлялӧмыс.
Югдӧм водзвылын садьмисны Чкалов да Беляков.
Ловруным ставнымлӧн зэв бур.
Сӧмын Саша Беляков зэв ёна ӧбидитчӧма американечьяс вылӧ — найӧ сёрнитӧны радио пыр асланыс кыв вылын, а Беляков налысь оз гӧгӧрво.
Шуйгавылын, кӧнкӧ зэв ылын уліын, югъёвтісны океанса паракодлӧн бияс.
Ми бергӧдчим мулань.
Петіс шонді.
Ӧні бура тыдалӧны Америкалӧн ыджыд да тӧдтӧм каръяс.
Гӧраяса местасӧ визьйӧдлӧны юяслӧн паськыд долинаясыс.
Ёна зэрмис.
Америка
Ми арталім, дыр-ӧ кежлӧ тырмас миян бензин.
Сійӧ зэв нин этша кольӧма.
Ми пырим зэра кымӧръясӧ.
Зэрыс тшӧкыд да шоныд.
Жаль, мый муыс саяліс.
Ӧд интереснӧ видзӧдлыны йӧз каръяс вылӧ.
Кад мунӧ.
Ми лэбам пыр водзӧ америкаса му весьтті.
Но вот сигнальнӧй прибор петкӧдліс, мый колӧ пуксьыны.
Бензин пӧшти абу.
Миянлы быдӧнлы окота вӧлі лэбны водзӧ и водзӧ.
Но нинӧм он вӧч — колӧ лэччыны.
Неокотапырысь писькӧдчам увлань, мулань.
Кымӧръяс бырины, и ми воим паськыд ю весьтӧ.
Орччӧн тыдаліс кар.
Ми сійӧс видзӧдалім бура.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ Портланд.
Тані вӧлі руа, лёк поводдя.
Лэбзим уліті-уліті керка вевтъяс весьтті, кытчӧдз эг аддзӧй самолётъяслысь пуксянінсӧ.
Пуксян полесӧ бура видзӧдалӧм бӧрын лючки пуксим му вылӧ.
Бокъясас «Сталинскӧй маршрут» гижӧда самолётӧс важӧн нин вӧлӧм виччысьӧны американечьяс.
Уна йӧз котӧртӧны миянлы паныд.
Ставныс ӧвтӧны кияснас.
Но мый найӧ горзӧны, ми ог гӧгӧрвоӧй.
Найӧ сёрнитӧны асланыс кыв вылын.
Ме выключиті мотор.
Пропеллерлӧн гажа да ён мургӧмыс ланьтӧ.
Пуксьӧ чӧв-лӧнь.
Ме восьта люк да чеччышта самолётысь.
Кок улын — америкаса му.
Ӧні яснӧ, мый миян вождь Иосиф Виссарионович Сталин ёртлысь заданньӧсӧ ми чесьтӧн пӧртім олӧмӧ.
Важ да Выль Светӧс суровӧй Арктика вомӧн йитысь туй восьтісны сӧветскӧй лётчикъяс.
Ме видзӧда нюмъялысь ёртъяс вылӧ.
Куим сутки уджалӧм бӧрын найӧ ёна мудзӧмаӧсь, но синъясаныс налӧн тӧдчӧ радлун.
Ми кутлам мӧда-мӧднымӧс, окасям и чолӧмалам асьнымӧс вермӧмӧн.
Портландсянь ми радио пыр да телефон пыр сёрнитім Мӧскуакӧд.
Доложитім полёт помасьӧм йылысь.
Мӧскуа чолӧмаліс миянӧс Сталин ёрт нимсянь.
Мӧскуаӧ!
Миянлы окота вӧлі ӧдйӧджык бӧр воны Мӧскуаӧ.
Но быть лоӧ вӧлі сувтлывлыны Америкаса каръясын — Сан-Францискоын да Нью-Йоркын, и Францияса юркарын — Парижын.
Быдлаын миянӧс паныдалісны уна йӧз.
Но ӧдйӧджык, ӧдйӧджык Сӧвет Союзӧ!
Кутшӧм долыд бара аддзыны дона Рӧдинанымӧс!
Дзик вежтас дорсянь да Мӧскуаӧдз быд станция вылын поездсӧ виччысисны уна сюрс сӧветскӧй граждана.
Миянлысь вагоннымӧс тыртісны дзоридзьясӧн.
Дугдывтӧг висьтавлӧмысь миян чирисны гӧлӧсъяс.
Но вот и Мӧскуа.
Уна миллион москвичьяс петісны паныдавны миянӧс.
Ставнас кар пырыс ми прӧйдитім, кыдзи асланым войтырлӧн радейтана челядь.
Кремльӧ мунігӧн миянӧс тыртісны дзоридзьясӧн да чолӧмалан листовкаясӧн.
Мӧскуа ставнас чолӧмаліс миянӧс.
Кремльын миянӧс паныдаліс Сталин ёрт да ставнас веськӧдлан котыр.
Иосиф Виссарионович Сталин кутліс миянӧс, кыдзи рӧднӧй пиянӧс.
Тайӧ вӧлі медся дона награда!
{П. Бажов (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Турунвиж чирк @ беллетристика @ П. Бажов. Турунвиж чирк @1952 @}
П. Бажов. Турунвиж чирк
ГЫРЫСЬ ЁКЫШЪЯСЛА
1889 вося гожӧмын ми зэв сьӧлӧмсянь кыйим чери.
Сӧмын тайӧ эз нин вӧв ворсӧм, кыдзи войдӧр.
Ми ӧд абу ичӧтӧсь!
Быдӧнлы вӧлі дасӧд арӧс, куимнанным вуджим заводскӧй школаса коймӧд, и медбӧръя, отделениеӧ да кутім шуны ӧта-мӧднымӧс «ша» вылӧ: Петьша, Кольша, Егорша, кыдзи заводын уджалысь подростокъяс.
Кад нин вӧлі отсавны мыйӧнкӧ семьялы.
И вот ми пукавлім асывъясӧ ёкыша местаясын, рытъяснас корсьлім йӧршъясӧс, а луншӧр кадӧ кыйлім чебакъясӧс.
Миян гортсаяс тшӧкыда ошкывлісны таысь.
— Чериыдла йӧзӧ огӧ петавлӧй, асланым чери кыйысь быдмис, — шуас вӧлі тэ дырйи мамыд.
Мукӧддырйи бать ошкыштас:
— Кӧть и посньыдик чери, а век жӧ — юква!
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм сёрниясыс ышӧдлісны миянӧс, но всё-таки тані вӧлі мыйкӧ серам сяма: шуӧны, а асьныс сералӧны.
Вот эськӧ вугравны сы мында, медым эз серавны!
Ведраджын кымын ёкыш кӧ эськӧ, да ставсӧ гырысьӧс!
Либӧ весьт кузя йӧршъясӧс!
— Вайӧй, зонъяс, ветламӧй Вершинкиӧ, — вӧзйис рытнас Петька. — Вот эськӧ кыйыштам!
Сэні, висьталӧны, век пӧ шедӧ!
Ветламӧй аски?
— Оз лэдзны, кӧнкӧ, ӧтнанымӧс.
— Тайӧ нин збыль, оз лэдзны. — сӧгласитчис Петька. — А ми сідзи...
— Нӧйтасны ӧд.
— Оз нӧйтны.
Ми висьталам, быттьӧкӧ Пескиӧ мунам либӧ Перевознӧйлань лунтыр кежлӧ, а асьным сэтчӧ...
— Паныдалан кодӧскӧ перевоз дорад...
Этша ӧмӧй миян йӧзыс Вершинкиӧ ветлывлӧны.
Яша Лесинатӧ ӧмӧй вунӧдін? — шуис Колюшка.
— А ми мир туй кузя.
— Ылын сэті.
— Дас верстыд ылын?
Мый нӧ, ичӧт али мый тэ?
Он во?
— Но, ладнӧ, — сӧгласитчис Колюшка. — Нидзувъяс колӧ корсьны, а аски водзджык мунам.
Оз узьсьы?
— Миян Гриньша асъя сменаын.
Чуксалас менӧ, — ӧвсьӧдіс Петька.
Вершинки — тайӧ завод сійӧ жӧ Горянка ю вылас, код дорын олім и ми.
Завод дорас посёлокыс вӧлі ичӧтик, а прудйыс тӧдчымӧн ыджыдджык миянысь, горянскӧйысь.
Тайӧ прудсьыс чери кыйны ми важӧн нин думайтлім.
Мешайтіс ӧтитор — эз лэдзлыны.
Тӧвся туй кузя Вершинкиӧдз арталісны вит верстысь этшаджык.
Гожӧмнас пода уджалысьяс ветлісны Перевознӧй гӧра вомӧн, сысянь пыжъяс вылын либӧ паром вылын вуджлісны прудсӧ да петлісны тӧвся туй вылӧ.
Тайӧ туйыс вит верстысь вӧлі неуна кузьджык.
Но тадзи ветлыны вӧлі оз позь: перевозыс вывті ноксяна да и Перевознӧй гӧра вывсьыс лэччаніныс зэв крут.
Ветлісны миртуй кузя пруд дорті.
Тайӧ туйыс вӧлі ёна кузьджык.
Сы кузя Вершинкиӧдз арталісны дас верстысь унджык.
Тайӧ кузь туйсӧ ми бӧрйим сы вӧсна, мый тані эг чайтӧй паныдасьны тӧдса верстьӧ йӧзкӧд.
Сэтчӧ жӧ, перевозас миян вӧлі враг — зумыш пӧрысь вуджӧдчысь Яша Лесина.
Коркӧ ӧтчыд ми гусявлім сылысь пыжсӧ да муртса удитім пышйыны.
Миян бӧрся нӧшта мыйта на горзіс:
— Ме тіянӧс, лытунъясӧс!
Кута кӧ, юръяснытӧ орӧда!
Эсійӧ ыджыд сьӧд юраыслысь медводз!
Колюшка бӧрыннас, збыль, висьталіс:
— Тадзи сійӧ став челядьлы грӧзитӧ.
Кытысь нӧ ставсӧ помнитны, коді пыжсӧ пышйӧдліс.
Но ми Петькакӧд полыштімкодь.
— А друг тӧдас!
Эз ӧд весьшӧрӧ горзы сійӧ Петька юр йылысь.
Казяліс, тыдалӧ.
Мунны гортысь вугыр шатинӧн лунтыр кежлӧ вӧлі кокни.
Висьтасим, мый мунім рытӧдзыс Пескиӧ, а то и Перевознӧй гӧра дінӧ.
Воча быдӧнлы сетісны стрӧг наказ:
— Видзӧд, медым пемдіг кежлӧ вӧлін гортын!
Кылін?
Явӧ босьтім ыджыд кыз нянь шӧрӧмӧн да татшӧмӧс жӧ босьтім гусьӧн.
Некод эз вунӧд сов чепӧльӧн, да нетшкыштісны град йӧрысь лук турун.
Нидзув дозъяс вӧліны тырӧсь, и вугыр шатинъяс вӧлі дасьтӧма рытсяньыс.
Медводз мунім лӧсьыда.
Вӧлі водз на, кӧть и жар нин кутіс лоны.
Горянкасянь вит верстаын эм Красик участок.
Сэні коркӧ вӧвлӧма кӧрт рудник, сэсся тайӧ места дорас пожъялісны зарни, а ӧні гӧрдов рӧма изъя грунт кузяыс гажаа жургисны посньыдик шоръяс.
Ловъя дзольгысь ваыд жар лунӧ кодӧс оз сувтӧд!
Кутім ми ӧктыны уна рӧма изъяс.
Сэсся кодкӧ шуис:
— Ребята, а друг тані самородок?
— А мый нӧ тэ думайтан — овлӧ.
Вылісьыс сюрлывлӧ.
— Вот эськӧ миянлы!
А? Тайӧ эськӧ мед збыль сідзи, — шуис Петька.
— Кӧть эськӧ ичӧтик!
— Ме эськӧ сир кыян сюрӧсъяс медводз ньӧби.
Квайтымын ур дон эськӧ!
Куим тупыль.
— Аддзы первой!
Самородоксӧ, дерт, эг аддзӧй, но шоръяс пӧлӧн лэччим пруд дорӧ, коді тайӧ местаас матӧ матысмӧ вӧлі туй дорас.
Кыдзи нӧ тані он купайтчы!
И местаыс вывті лӧсьыд.
Купайтчӧм бӧрын кутім видлавны ассьыным запасъяснымӧс.
Быдӧнлӧн вӧлі кык нянь шӧрӧмӧн, сов чепӧльӧн да китыр лук турунӧн.
Шӧр спас лунӧдз миянлы эз тшӧктывны лук нетшкыны познас, но Петькалӧн всё-таки лоӧма куим лук, а менам — кык.
Менам нянь шӧрӧмъяс йылысь Петька пасйыштіс:
— Тэныд, Егорша, тыдалӧ, бабыд шӧралӧма?
Видзӧдтӧ, кутшӧм кызӧсь.
Колюшкалӧн лукйыс эз вӧв, да и нянь шӧрӧмъясыс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь.
Петька бӧрйис медся ыджыд луксӧ да чургӧдіс сылы:
— Босьт, Ошпи, да водзӧ кежлӧ велӧдчы гырысьяслысь!
— Но, ме, буракӧ, ыджыдджык тэысь.
— Тӧлысьӧн!
Мый и сёрнитнысӧ!
Тэ вот лучше мерайтчы мекӧд!
Аддзан, кодным ыджыдджыкӧсь.
Ме чеги нянь шӧрӧмӧс да джынсӧ сеті Колюшкалы, но нинӧм нин эг шу.
Батьясным миян олісны эз озыра, но Колюшкалы всё-таки овны вӧлі ставсьыс сьӧкыд.
Кор запасъяснымӧс рӧвняйтім тадзи, быдӧн чегим нянь тор.
— Эк, лукнадтӧ!
Тайӧ стӧч сідзи! — горӧдіс Петька.
— Ёна чӧскыд!
— Кокъяс песыштім.
Вит верст мунім!
Зонъяс, а туйыс кыдзи чукльӧдлӧ!
— Мый дыра нин мунам, а Перевознӧй гӧраыд — то сійӧ.
Дзик матын.
— Первойсӧ ӧд Мохнательнӧй гӧгӧр кытшовтім.
Со сійӧ кутшӧм паськыд!
— Мый йылысь ме и висьтала.
Перевознӧйсянь эськӧ тайӧ местаӧдзыс.
Веськыд туй йылысь сёрнитігад ми казявлытӧг и сёйим став няньнымӧс ӧти крӧшкиӧдз.
Быдӧнлӧн коли сӧмын сов — вӧлі мыйӧн юква пуны.
И доз вӧлі: кӧрзинаяс пыдди куимнанным кыским тайӧ пӧрйӧ ведраяс.
Туйӧ петтӧдз купайтчим ещӧ ӧтчыд да мӧдӧдчим.
Сёйӧм да купайтчӧм бӧрын мунны лои кокньыдджык, лӧсьыдджык.
Кутім видзӧдлывлыны вӧрӧ, оз-ӧ сюр вотӧс.
Друг Петька горӧдіс:
— Зонъяс, турунвиж!
Куст дорас пуксис!
И сійӧ уськӧдчис кустлань, кытысь пыр жӧ чеччыштіс югыдвеж рӧма ыджыд чирк.
Петька дорысь ми эг омӧльджыка тӧдӧй, мый татшӧм чирк вылад бура шедӧ гырысь мык да чебак, да тшӧтш кутім вӧтлысьны сы бӧрся.
Татшӧм чиркыд оз тшӧкыда паныдасьлы да зэв ылӧ чеччалӧ.
Куимнад всё-таки вермим, и Петька кутіс нуны джынвыйӧ лязӧдӧм кыйдӧссӧ.
Ми сылы шуим:
— Видзӧд, Петьша, эн лэдз!
Найӧ зэв винёвӧсь!
Петька ошйысьӧмӧн шуаліс:
— Миян ордысь оз мынтӧдчы!
Эз сэтшӧмлы сюр!
Петькалӧн ошйысьӧмыс кажитчис дӧзмӧданаӧн.
— Видзӧдтӧ!
Дерт, он лэдз, кор ме сылы ӧтчыд кучки да мӧдысь коксӧ чеги.
Кытчӧ нӧ пышъяс коктӧгыс?
Ми шулывлім Петькалы: «Вай ме нуышта», но сійӧ ышнясис, казьтыліс, мый сійӧ аддзис да кутіс чирксӧ.
— Ёна жӧ ошйысьысь!
Ещӧ мед не кутны, кор ми сійӧс оглушитім!
Ышнясьӧ ӧні.
Да ми татшӧм барахлотӧ мыйта колӧ куталам.
Сёрнитчытӧг ми уськӧдчим Колюшкакӧд кутавны чиркъясӧс.
Чиркыс вӧлі уна.
Тшӧкыдджыка сюрлісны кыз чиркъяс, кодъяс сир кодьӧс лэдзӧны.
Чабыртан татшӧм чирктӧ кулакад, чеччалыштан кокпӧв йылад да шуалыштан: «Чиркӧй, чиркӧй, вайышт меным сиртӧ!» — и сійӧ лэдзас ӧти войт.
Сьӧд, сук, дзик сир кодь и эм!
Вӧлі уна руд чирк, каменушка, ёсь юраяс.
Шочджыка сюрлісны сьӧд чиркъяс, но турунвижыс эз вӧв.
Петька сераліс:
— Сійӧ, да абу сійӧ.
Абу сійӧ-ӧ!
Зато миянлысь кыйдӧснымӧс эз ковмыв сідзи видзны, кыдзи Петькалысь.
Лямӧдан кутӧмаыслысь юрсӧ и шыбитан ведраӧ.
Сэні найӧ и кыскасьӧны сов тыра рузум гӧгӧр да сир лэдзӧны, кӧть эськӧ налысь некод оз кор.
Ми сідзи ылалім чиркъясӧс куталӧмӧ, мый Петька горӧдіс:
— Ребята, мый нӧ тайӧ!
Чиркъясӧс кутавны ми мӧдӧдчим али Вершинкиӧ черила?
Мунамӧй ӧдйӧджык!
Этша ӧмӧй татшӧм чиркъясыд!
Нуӧй менсьым, кодлы окота.
— А-а, сетчин!
Ме видзчысьӧмӧн босьті турунвиж чирксӧ, и ми мӧдӧдчим туй кузя.
Регыд ми петім юдорса видз вылӧ.
Збыльысьсӧ, тайӧ миян горянскӧй прудлӧн кык вож, кодъяс вомӧн чӧвтӧма посъяс.
Ӧтиыс ыджыдджык, мӧдыс дзик ичӧт.
Медводдзасӧ вуджим спокойнӧя, но мӧд вылас сувтім.
Ылӧдіс местаыс.
Лӧнь ваын тыдаліс чукӧрӧн меститчӧм сук турун, кытчӧ дзебсясьлӧ сир.
Ва вылын гӧвкъялісны купавкаяслӧн нюдз кокъяса гӧгрӧс коръяс, и гӧгӧр паськалісны плавайтысь чериысь гырысь и посни кытшъяс.
Кыдзи нӧ прӧйдитны татшӧм места дінті турунвиж чиркӧн?
Сӧмын Колюшка дугдывтӧг долис:
— Мунамӧй, ребята, местаӧдзным!
Тані дзик нин матын, верстыс нин, кӧнкӧ, оз ло.
Но нуӧдны миянӧс сылӧн эз артмы.
— Ми сӧмын видлам.
Зэв регыд.
Тэ ньӧжйӧникӧн мун ӧтнад.
Кор Петька разяліс вугыр сисӧ, Колюшка нӧшта грӧзитчыштіс:
— Ок, зонъяс, ылӧдлас тіянӧс турунвижыд!
— Кыдзи ылӧдлас?
— А вот аддзылан.
Кыдзи рытнас нӧйтны кутасны, сэки казьтышт менӧ.
— Тэ нӧ мый шогсян?
— Но, меным ӧд сы мында жӧ сюрыштас.
Тӧдан ӧд миянлысь мамъяснымӧс!
«Ӧтвылысь вӧчанныд — ӧтвылысь и получайтӧй!»
Сӧмын тайӧс и шуалӧны, а батьяс ошкӧны: «Мед ӧбидатӧг быдмӧны!»
Висьтав со тіянлы!
— Эн пов, Кольша!
Ми сӧмын кыкысь кымын.
Тайӧ нин стӧч.
Сытӧг ог мунӧй.
Петька самаліс чирксӧ, сьӧлалыштіс сылы юрас да шыбитіс медся ылысса турунтӧмин шӧрас, кытчӧдз позьӧ вӧлі судзны вугыр шатьнас.
Эз на коль и минут джын, кыдзи табйыс суніс пыдӧдз, шатиныс дрӧгнитіс, и, вомдорсӧ курччӧмӧн, кыдзи овлӧ косясигъясӧн, Петька лэптіс пос вылӧ ыджыд чери.
Тайӧ вӧлі мык, но ышнясьӧм могысь Петька шуис сійӧс сынпиӧн.
Ми эг вензьӧй — зэв нин ыджыд вӧлі мыкыс.
Татшӧмтӧ позьӧ и сынпиӧн шуны.
Петькалы мойвиис: турунвиж чиркыс кольӧма вӧрзьӧдтӧмӧн, и сійӧ бара шыбитіс ваӧ бур самсӧ.
Но ӧні табйыс эз вӧрзьы.
Петька терпеливӧя виччысис да асьсӧ успокоитӧм могысь шуаліс:
— Сынпияныд миян прудйын эмӧсь, а посни чериыд и матыстчынысӧ полӧ.
Медым весь не сулавны, ми Колюшкакӧд разялім жӧ вугыръяснымӧс.
Колюшка заводитліс нидзулӧн, и артмис эз лёка.
Посни ёкышъяс курччылісны «понъяс моз» горша, сьӧкыда вугыртӧ перъян.
Сам йылысь тӧждысьны эз ковмыв — сӧмын мед тупкысьліс вугыр йылыс.
Меным тшӧтш кутісны шедны посньыдик мыкъяс да чебакъяс.
Петька пыр тшӧкыдджыка кутіс видзӧдлывны син бӧжнас миянладорӧ, но век на лача кутіс аслас турунвиж чиркыс вылӧ.
— Эк!
Поснияс тіян!
Татшӧмыд менам чирк дінӧ, небось, оз матыстчыны.
Но вот дӧбнитіс сылысь табсӧ.
Петька чӧв ланьтіс, бара курччис вомдорсӧ, пелька тракнитіс да ӧвтыштіс зэв ичӧтик чебакӧс.
Ми Колюшкакӧд серӧктім.
— О-о!
Ёна ӧвтыштчин — а кыйдӧсыд ичӧт.
— Вот тэныд и полӧны!
Петька нетшыштіс вугыр йывсьыс ичӧт чебаксӧ, шыбитіс сійӧс ваӧ, ассьыс турунвиж чирксӧ крӧшитіс торпыригӧдз да шыбитіс пос вылӧ.
— Мӧдімӧй но, ребята!
Тэрыбджыка вӧрӧй!
Но Колькалы шедісны ёкышъяс, и сійӧ дась вӧлі кольччыны татчӧ рытӧдзыс.
— Шедӧ ӧд.
Мый нӧ ещӧ?
Тані эськӧ вуграсьыштім — да и гортӧ.
— Эк тэ, ичӧтик!
Мунім-мунім, порог дорӧдз эгӧ воӧй, сулалыштім да бӧр бергӧдчим.
Тайӧ ӧмӧй чери?
А сэні, колӧкӧ, сэтшӧмъясӧс лэпталам!..
— Сёрмам ӧд, а менам кынӧмӧй нин сюмалӧ.
Сёйӧм йылысь казьтыштлӧм вӧлі дзик нинӧмла — ставнымлӧн кынӧмъясным сюмалісны.
Тӧдсаинъясын ми бура кужлім тӧдмавны кадсӧ шонді серти, а тані кыдзи?
Пос вывсянь миянлы тыдаліс прудлӧн вожыс.
Чукыльӧсь вадоръяс вылас сэтшӧм тшӧкыда быдмисны бадь пуяс да ловпуяс, мый ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ петаніныс эз тыдав.
Вожыс вӧлі ты кодь либӧ быдмӧгъясӧн тырӧм тыкӧла кодь.
Кодарладорсянь петӧ шонді, кӧні сійӧ овлӧ луншӧр кадӧ?
Кӧть эськӧ юавны кодлыськӧ, кымын час.
Миян шуд вылӧ, кузь пос вывті кутіс таркакывны-локны телега.
Телегаас пукаліс кутшӧмкӧ нывбаба.
— Тьӧтушка, кымын час?
— Ог тӧд, челядь.
Больничасянь ме.
Дыр сэні олі.
Витӧд час, буди, а то и унджык.
Дерт, сійӧ эз тӧд.
Кытысь на витӧдыс, кор неважӧн на асыв вӧлі!
Оз вермы лоны.
— Сёрмамӧй, зонъяс!
Кылінныд — витӧд час! — заводитліс ӧлӧдны Колюшка.
— Оз тӧд сійӧ.
Дыр больничаас олӧма — вот сылы и кажитчис.
Мӧдім!
ВӦРЫН ЛЫЙСЬӦМ ШЫЯС УЛЫН
Ичӧтик Вершинскӧй посёлокын став керкаыс нюжӧдчӧма ӧти радӧн мир туй пӧлӧныс.
Матынджык да бурджык вӧлі мунны мир туй кузя, но ми полім вершинскӧй челядьысь: нӧйтасны, да ещӧ и вугыр шатинтӧ чегъяласны.
Оз радейтны миянӧс — горянскӧйястӧ.
Шуим кытшовтны посёлоксӧ йӧръяс сайті, но тайӧ, вӧлӧмкӧ, абу удобнӧ.
Ӧти град йӧръяс вӧліны дженьыдикӧсь, мукӧдъясыс пыдӧ пырлісны вӧрас.
Петька шмонитіс:
— Медся ёкыша местаяс!
Чӧвталӧй вугыръястӧ, зонъяс!
Со пожӧм улас сир тювкнитіс.
Сир вугыр эськӧ татчӧ, а?
Буретш лоӧ!
Медбӧрын сюри кутшӧмкӧ торъя нин кузь участок.
Кытшлалім-кытшлалім сійӧс да петім тӧвся туй вылӧ, код кузя гожӧмнас ветлісны перевоз дорӧ, а тӧвнас вӧлӧн ветлісны.
Сук пожӧма яг шӧрын тӧвся туйыслӧн паськыд визьыс кажитчис вывті мичаӧн.
Туй бокас быдмисны еджыд катшасинъяс, сиреневӧй блошникаяс, виж мыльнянка, кельыдлӧз горадзульяс, малинӧвӧй воййыв турун.
Мыльнянкалӧн нежнӧй гылалысь дзоридзьяс весьтын лэбалісны кутшӧмкӧ шоча паныдасьлысь сера, лӧз бобувъяс.
Иван-чайлӧн кузь дзоридзьяс дінын дзизгисны мазіяс, лэбалісны посньыдик лэбачьяс.
Уна сера эрд вылын тыдалісны ёна таляссьӧм векньыдик сьӧд туйяс — «рабочӧй ход».
— Ребята, бӧрсӧ ми тайӧ туйӧдыс локтам, рабочӧй ходті, а?.. Ме татысь дзоридзьяс нетшкышта асланым Таюткалы, — шуис Петька.
— А Лесинасьыд он пов? — юаліс Колька.
— Оз тӧд рӧмыднад.
Вершинскӧйясӧн висьтасям.
Вуджӧдас!
Тадзи решитӧм бӧрын ми панласигтырйи котӧртім трӧпаяс кузя.
Зэв жӧ нин найӧ ёна таляссьӧмаӧсь, да сэтшӧм уна туйыс.
Кузь кока Петька, кыдзи и пыр, панйис ставнымӧс.
Колюшка коли.
Сэні, кӧні мича сера эрд вежсис изйӧсь кушинӧн, Петька сувтіс да горӧдіс:
— Видзӧдлы, Егорша, быттьӧкӧ масленник котӧртӧ.
Латшкӧсіник Колюшка и збыль вӧлі том, ён масленник кодь.
Котӧртіс сійӧ рӧвнӧя, став тушанас водзлань сетчӧмӧн.
Гӧгрӧс юрыс да ыргӧн рӧма сук юрсиыс нӧшта ёнджыка вӧчисны сійӧс тшак кодьӧн, кор сійӧ муртса на мыччысьӧ муысь.
— Колин, ичӧтикӧй?
— Мый нӧ кӧть!
Зато тадзитӧ ме кӧть верст котӧрта а тэ кывтӧ нюжӧдан...
— Но...
— Вот тэныд и «но»...
А тэ юртӧ чатӧртан, кинад кутан ӧвтчыны...
Коді нӧ тадзи котравлӧ?
— Тэнсьыд велӧдчыны?
— Кӧть и менсьым.
Эн думайт, мый кокыд кӧ кузь, сыын и выныс.
Лолыд менам озджык тыр.
Видзӧд, быттьӧ эг и котӧрт, а тэнад век на лолыд оз шед.
Тайӧ вӧлі важся спор.
Миян куим пиысь Петька вӧлі медкузь.
Косіник, кузь кияса, кузь сьылі вылын пельӧса юра сійӧ кокниа ордйыліс миянӧс.
Но котраліс сійӧ неногӧн — чатӧртліс юрсӧ да ёна ӧвтчис кияснас.
Кыкнанным зілим вӧйпӧдны Петькаӧс, медым сійӧ «котраліс правилӧ серти», а Петька читкыраліс ассьыс сьӧд кӧсӧй синъяссӧ, довкйӧдліс юрсӧ да шуаліс:
— Эк ті, велӧдысьяс!
А ноко, нӧшта котӧртам.
Споруйтігад ми воим кушин шӧрӧдзыс.
Веськыдвылас петӧ вӧлі Скварец приисксянь шыльыд туй.
Приискыс дзик матын.
Кыліс эз сӧмын гудок шыыс, но и машинаыслӧн шумыс да дробильнӧй бегунъяс улын излӧн гальскӧмыс.
Тайӧ туй кузяыс Скварецсянь ӧдйӧ гӧнитіс кутшӧмкӧ паськыд плешка пӧль лӧз вушйӧм дӧрӧма, кузь дӧра партука, дӧмлӧм тюниа, но шапкатӧм.
Партукыс вешйӧма вӧлі бокӧ да шпорӧдчис флаг моз.
Пӧльыс вӧлі сэтшӧм арлыдын, кор оз нин ветлыны верзьӧмнад.
Ми видзӧдім, кыдзи сійӧ гӧрбыльтчӧмӧн вылӧ лэпталіс гырддзаяссӧ, да серӧктім, а Петька горӧдіс:
— Верзьӧма — турунвиж гут!
Валегиыд коксьыд усьӧ!
Пӧльлы, тыдалӧ, вӧлі веськодь.
Сійӧ весиг эз видзӧдлы миянладорлань, веськӧдіс вӧвсӧ заводскӧй конторалань.
— Телефон дорӧ локтӧма.
Тыдалӧ, мыйкӧ лоӧма Скварецын, — висьталі ме ассьым чайтӧмӧс.
— Лоӧма и эм! — ме дор сувтіс Петька. — Эз прӧста караульнӧй лок.
Тайӧ нин стӧч.
— Мыйла чайтан, мый караульнӧй?
— Но вот!
Он аддзы — пӧль, валегиа, запона.
Коді нӧ сэсся?
— Пӧжар, тыдалӧ...
— А гудокыс кӧні?
Тутсіс эськӧ, а кылан — чӧв олӧ.
Абу, тані мӧдтор.
— Зарни гусялісны?
— Гусялан, кыдзи нӧ!
Бать висьтавлывліс — зэв пӧ стрӧг налӧн.
Стража сэні, начальство...
Матыстчынытӧ он вермы.
Быдӧнӧс ӧбыщитӧны.
Пасьтӧгыд пӧрччӧдӧны.
Гусялан!
Тайӧ стӧч.
— А Скварецын уна рабочӧйыс?
— Сюрс кымын, а то и унджык.
— И ставныс му пытшкынӧсь? — юаліс Колюшка.
— Тэ нӧ мый чайтін — кымӧр вылынӧсь? — серӧктіс Петька.
— Но, мый нӧ.
Машинаяс дорын сэн либӧ нӧшта кӧнкӧ.
А кӧні найӧ олӧны?
— Казармаяс сэні.
Унаӧн ӧти керкаас олӧны.
Унджыкыс локтӧм йӧз.
Быдлаысь.
И миян, заводскӧйяс, эмӧсь.
Сӧмын найӧ гортаныс ветлӧны перевоз пыр.
Приискӧвӧй туй вылын бара тыдовтчисны лыа кыскалан кык вӧла-доддя.
Кыкнан телегаас сулалісны нывбабаяс, кодъяс ӧвтісны вӧжжи помъяснаныс.
Налы паныд вӧрысь петіс ыджыд гнедӧй вӧла пельпомъяс вылас турунвиж жгутъяса стражник да горӧдіс:
— Кытчӧ ті?
Бергӧдчӧй ӧні жӧ!
Нывбабаяс мыйкӧ горзісны воча, но миянӧдз эз кыв.
Сэсся найӧ бергӧдісны вӧвъяснысӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчисны бӧр, а стражник мӧдіс конторалань.
Пӧльыс бӧр нин петіс конторасьыс, и сы гӧгӧр бергалісны морт дас — дас вит.
Стражник мыйкӧ висьталіс пӧльлы.
Сійӧ гогйӧдлыштіс куш плеша юрнас, пес чурка вывсянь кайис вӧв вылас да мӧдӧдчис бӧр.
Ӧні муніс восьлӧн.
Стражник нӧшта мыйкӧ висьтавліс контора дорын.
Йӧзыс мыйтаӧнкӧ тэрмасьӧмӧн котӧртісны посёлоклань, а мыйтаӧнкӧ мунісны тӧвся туйлань.
На бӧрся мӧдіс и стражник.
Старик сувтіс вӧр дорӧ, домаліс вӧвсӧ пожӧм бердӧ, пуксис ичӧтик мыр вылӧ, перйис табак кӧшельсӧ да кутіс вӧчны чигарка.
— Тайӧ стӧч сідзи... — шуис Петька.
— Мый стӧч сідзи?
— Аддзылін — горнӧй стража локтӧма?
— Но?
— Но кӧ и но...
Вот и ставыс.
Плӧтина вылын витысь кучкисны жыннянӧ.
— Мӧдім, зонъяс!
Со кымын час нин!
— Вернӧ тьӧткаыд висьталӧма.
Сёрмам ми.
— Час кык вуграсьыштам — и гортӧ.
Прудйыс вӧлі лӧнь да овтӧмкодь.
Сӧмын ледорезъяс костын пос вылын сулаліс вугыр шатя морт да ылі куръяын тыдаліс пыжын ӧтка чери кыйысь.
Чери кыян местасӧ ми бӧрйим бурӧс.
Колюшкалы медводз шеді ыджыдкодь ёкыш.
Сэсся и миянлы кутіс шедны.
Петька ошйысис нин:
— Бӧжсяньыс юрӧдзыс весьтӧн-джынйӧн лоӧ!
Пескылясигтыр локтіс!
Муртса кыски сійӧс!
Кык часыд коли вывті ӧдйӧ.
Кор плотинавывса караульнӧй кучкис сизимысь, Колюшка кутіс гартны вугырсӧ.
— Нолтӧ, зонъяс, тырмас!
Абу жӧ матын, кӧть и перевоз пыр.
Ӧттор-мӧдтор — и пемдас.
— Повзин?
— Повзи — эг повзьы, а кад нин.
Кынӧмӧй менам сюмалӧ.
— Тэ сӧмын сёйӧм йылысь и сёрнитан.
— Но, меным сідзи кыв вылӧ воис...
— Бара воча шуин!
Плотина вывсянь лэччигӧн ми аддзим, мый пӧльыс пукалӧ сійӧ жӧ мыр вылас, а пожӧм пу дорын сулалӧ домалӧм вӧлыс.
— Тыдалӧ, стражник сылы тшӧктӧма туйсӧ караулитны.
Сэтысянь оз лэдзны, а сэтчӧ?
Лэдзасны — оз?
— Пӧльӧ, мый нӧ сэні лоӧма? — горӧдіс Петька.
— Порсь куканясьӧма, — шыасис старик.
— Эн, тэ шу гӧгӧрвоана.
— Гӧгӧрвоана — кӧинкӧд, мекӧд — шмонитӧмӧн.
— Кӧлысьвывса гӧсьт, тыдалӧмысь, — гӧгӧрвоис Петька да гораа горӧдіс: — Верзьӧма — турунвиж гут!
Валегитӧ воштін!
— Ме вошті, тэ гусялін — коді гусясьысьӧн лои? — шыӧдчис пӧль.
— Тьпу, пӧрысь лешак, татшӧмтӧ сёрниӧн он вен! — сьӧлыштіс Петька.
Неуна вевъялім муныштны уна рӧма видз вывті, кыдзи кӧнкӧ матын — миянлы кажитчис, вӧрын, шуйгавылын, — кыліс лыйӧм шы.
Вӧлі буретш вӧрса пӧтка кыян кад, и вӧрын частӧ кывлывлісны лыйсьӧмъяс.
Сӧмын ӧні вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Эг на удитӧй дасысь воськовтны — бара лыйӧм шыяс.
Ӧні нин тшӧкыда, ӧта-мӧд бӧрся.
Бара ӧтка лыйӧм шы, и бара — ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
— Котӧртамӧй, зонъяс! — горӧдіс Петька да эрд вывсянь уськӧдчис вӧрӧ, веськыдвылӧ, сэтчань, кыті ми писькӧдчим, кор мунім водзлань.
Тӧвся туйлӧн эрд вылын вӧлі дзик на югыд, а вӧрас вӧлі нин рытын кодь гажтӧм, шуштӧм, рӧмыд.
Котӧртны вӧрӧд вугыр шатинъясӧн да ведраясӧн абу зэв кокни, и миян Кольша чергӧдчис-уси.
Сійӧ чегис шатинсӧ, сарпыштіс кисӧ да кисьтіс ассьыс ёкышъяссӧ.
Черисӧ ӧктыны кӧсйытӧг сувтлігкості ми неуна бӧр воим ас садьӧ.
Кытчӧ котӧртам?
Мыйла?
Лыйсьӧм шыяс сэсся эз нин кутны кывны, и ми бӧр мӧдӧдчим тӧвся туйлань.
Вӧр дорын тыдовтчис кутшӧмкӧ гӧрд, сёйӧссьӧм дӧрӧма том мужик.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Ті кытчӧ?
— Перевоз дорӧ.
Горянкаӧ миянлы колӧ.
— Оз лэдзны сэті!
Со, видзӧдӧй, стражникъяс...
Ылысь ми аддзим морт вит стражникӧс.
Ветлӧдліс вӧв вылын и сійӧ, коді бергӧдіс нывбабаясӧс приисклань.
Пуяс сайӧ дзебсьӧмӧн ми кутім юасьны мужикыслысь:
— Дяденька, а кыдзи миянлы Горянкаас мунны?
— Мир туй кузя заводитлӧй.
— А тані нӧ мый лоӧма?
— Корсьӧны ӧти мортӧс...
— Кодӧс?
— Но, начальство тӧдӧ.
Вешйӧй, а то нӧшта сюрас.
Аддзан, татчань видзӧдӧ...
— Коді лыйліс?
— А ме тӧда?
Стражникъяс, буракӧ...
Гашкӧ, и мӧдыс лыйліс.
— Коді?
— Да кодӧс корсьӧны...
Мунӧй, зонъяс.
Оз тшӧктыны висьтавлыны.
Политика сійӧ...
Гӧгӧрвоинныд?
Мунӧй ӧні жӧ.
«Политика» кывсӧ ми кывлывлім.
Гырысьяс миян семьяын шулывлісны тайӧ кывсӧ полӧмӧн, ньӧжйӧник, но пыдди пуктӧмӧн.
Зато миян уличанскӧй подрядчик Жиган горзывліс став уличатырнас, кор мынтысьліс аслас уджалысьяслы:
— Ті нӧ мый?
Политика али мый?
Велалӧмаӧсь, главнӧй делӧ, йӧз зептысь артавны!
Петкӧдла вот туйсӧ!
Петкӧдла!
Урадниклы кӧ висьтала — пыр жӧ ыстас.
Сибырыд сійӧ, зонмӧ...
Быдӧнлы, главнӧй делӧ, тырмас!
Бара кылісны лыйсьӧм шыяс.
Шочӧсь, гораӧсь, но воддза дженьыдикъясыс да тшӧкыдъясыс тайӧ пӧрйӧ эз вӧвны.
Стражник гнедӧй вӧв вылын лэбыштіс перевозлань.
— Аддзис мыйкӧ кырнышыд! — шуис гӧрд дӧрӧма мужик.
Лыйсьӧмъяс лоисны тшӧкыдджыкӧсь, но пыр сэтшӧм жӧ гораӧсь.
— Аддзӧмаӧсь йӧйӧс!
Сідзи сійӧ и петкӧдлас тіянлы, кӧні пукалӧ!
— Кӧні сійӧ?
— Код тӧдас, гашкӧ — тайӧ вӧрас, гашкӧ — важӧн нин мир туй вомӧныс вуджис.
Корсь сэки!
Сулалам войсӧ тыртӧминас.
— Тэ караулитан?
— Сувтӧдісны, вот и сулала.
Мый кутан вӧчны!
А ті вӧрӧдыс эн мунӧй, веськыда град йӧръяслань веськӧдчӧй.
Вуджӧй кыткӧ да мир туй кузяыс и мунӧй, а то ещӧ нечаяннӧй пуля улӧ веськаланныд.
Ми кывзысим.
Мӧдӧдчим веськыда град йӧръяслань, вуджим потшӧс вомӧн, прӧйдитім вӧр участок да петім град улӧ гӧрӧм му вылӧ.
Градъясыс вӧліны дзик керкагӧгӧрса стрӧйбаясӧдзыс, пыран дзиръяыс вӧлі пӧдса.
Стрӧйбаясыс вӧліны бурӧсь, кӧрт вевтъяс улын.
Тыдалӧ, тайӧ керкаыс вӧлӧма кутшӧмкӧ заводскӧй начальстволӧн.
Вуджим ещӧ кык-куим град йӧр вомӧн, а пыр сійӧ жӧ: стрӧйбаяслӧн топыд стена да томана дзиръяяс.
Медбӧрын коркӧ миянлы сюри «куш керка», сы дорын сӧмын сулаліс вевттӧм пӧлыньтчӧм конюшня.
Потшӧс саяс тыдаліс мир туй.
Буретш тайӧ и колӧ вӧлі миянлы.
И градъясыс тані куйлісны кузьмӧсногӧн — петны бурджык.
— Но, мый нӧ, зонъяс, мӧдімӧй! — И ведранас да шатин торнас ӧвтчигтыр Кольша мӧдӧдчис картупель градъяс костӧд, бӧрӧздатіыс, ми — сы бӧрся.
Сэки конюшняысь петіс ичӧтик пон да зэв ёна кутіс увтчыны.
Пон бӧрся ырскӧбтіс-петіс лӧз чышъяна нывбаба, киас сылӧн вӧлі векньыдик краситӧм пӧв, тыдалӧ, дӧра кыан станысь.
Грӧзитчигтырйи нывбаба ӧвтчис пӧвнас да горзіс:
— Ме тіянӧс, ӧкаяннӧйясӧс!
Нетшка вот петшӧр!..
Но Кольша спокойнӧя муніс веськыда нывбабалань.
Миян сійӧ век сэтшӧм!
Немвиччысьтӧг и тышкӧ пырліс!
Ми, дерт, тэрмасим сувтны ёртным дор:
— Ми, тётенька, огӧ гусясьны...
— Миянлы сӧмын колӧ улича вылӧ петны.
— Кутшӧм нӧ тіянлы туй таті? — небыдджыка юаліс нывбаба.
— Оз лэдзны тӧвся туйӧдыс, тшӧктӧны мир туй кузя.
Ми и мӧдӧдчим град йӧръясті.
Нинӧм эг нетшкӧй, кӧть ӧбыщит!
Нывбаба горӧдіс понйыс вылӧ да дзик спокойнӧя кутіс юасьны, кодлӧн ми, кыдзи татчӧ веськалім да мый аддзылім тӧвся туй вылысь.
Кор ми висьтасим, нывбаба, мыйкӧ думайтігтыр, шуис:
— И таті, тӧдӧмысь, оз лэдзны тіянӧс.
Кыскасьысьясӧс со ставсӧ бергӧдісны.
Речкиӧдз, тыдалӧ, облавасӧ нюжӧдісны.
Неважӧн на тіян горянскӧйсаныд параа вӧлӧн квайт стражникӧс вайӧдіс.
Мый вӧчны?
Узьны, тыдалӧ, тіянлы ме ордын ковмас.
А гортаныд, кӧнкӧ, виччысьны кутасны.
Юасинныд эн мамъясныдлысь?
— Эгӧ, тётенька.
Эгӧ юасьӧй.
— Ок, ребята, мат тіянкӧд!
Со кытчӧ юасьтӧг пышйӧмаӧсь!
Кыдзи нӧ ӧні, а?..
Пемдас ӧд регыд, а то эськӧ мӧс вӧтлан туйӧд мунінныд, сэсся вадор пӧлӧныс.
Повны кутанныд пемыднад мунігӧн?
— Ог полӧй, тётенька!
Абу ичӧтикӧсь.
— Тыдалӧ!
Сідзкӧ, ті град йӧръяс сайтіыс и мунӧй.
Тані найӧ кӧкъямыс сӧмын коли.
Медбӧръя град йӧрсяньыс, дорса столбсяньыс, веськыда мунны.
Ордымъяс кутасны мунны нюрлань — ӧні сійӧ кос.
Аддзанныд, град йӧрас ставыс косьмӧма.
Сійӧ нюр пӧлӧныс и мунӧй.
Сійӧ петкӧдас тіянӧс гӧп дорӧ.
Сэні нырд эм.
Таладорас нырд и мӧдарас нырд.
Тайӧ и эм Мӧсъяс вуджаланін.
Сэті кӧть и паськыд ваа, а ляпкыд: мӧсъяслы кынӧм улӧдзыс.
Кор ми котралам сэті... поссӧ кытшовтам.
Ёна матынджык артмӧ.
А водзӧ — векньыдик туй, веськыда Перевознӧй гӧралань.
Тӧданныд, дерт, сійӧ местаяссӧ?
Плотина вылын кучкисны ӧкмыс час.
Колюшка эз эскы:
— Сорсис дедӧыс.
Ӧкмысысь кучкис!
— Ӧкмыс и эм, — шуис нывбаба.
Кор ми бӧр мунім потшӧслань, сійӧ сувтӧдіс миянӧс:
— Сулавлӧй жӧ, зонъяс, ме кӧть тіянлы морт кусӧкӧн сета.
Кынӧмныд, кӧнкӧ, сюмаліс, чери кыйысьяс?
Ми, дерт, эг ӧткажитчӧй, и нывбаба петкӧдіс миянлы кыза солалӧм куим шӧрӧм рудзӧг нянь.
— Висьталӧй мамъясныдлы поклон Настасья Огибенинасянь.
Мед буриндзика пӧвсалыштасны тіянӧс! — И пыр жӧ ӧлӧдіс: — Ті, зонъяс, потшӧс вомӧныс эн вуджӧй.
Тані кык йӧр сайын сэтшӧм кикимераяс олӧны.
Чепйыв понйӧс думыштӧмаӧсь йӧрас лэдзны.
Коклябӧртӧ орӧдас.
Град йӧръяс сайтіыс мунӧй!
Да эн вунӧдӧй — медбӧръя столбсяньыс веськыда.
А кор вуджны кутанныд, нырдланьыс сетчӧй.
Веськыдвылас джуджыд.
Энӧ кӧть вӧйӧй!
— Ми, тётенька, вартчынытӧ кужам.
— Сывтырйӧн, понъяс моз, лягушаяс моз.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
— Аддза, мый мастеръяс.
Куимысь лун тіян кодьястӧ нӧйтны, и то, буракӧ, этша.
Ок, зонъяс, зонъяс!..
И со ми бара нин вӧрынӧсь, град йӧръяс сайын.
Тётушка Настасьялӧн няньыс вӧлӧма дженьыд нэма — ӧти здукӧн ставнымлӧн быри.
— Лучше эськӧ мед эз и сет! — шогпырысь ышловзис Колюшка, а Петька уськӧдчис сы вылӧ:
— Тэ бара нянь йылысь!
Кок улад видзӧд.
Черитӧ эн гылӧд.
Шынитӧвджыка, зонъяс!
Сюся видзӧдӧй!
Вӧрын пемдіс.
Туруныс кок улын сьӧдӧдіс да кажитчис кулӧмаӧн.
Кытыськӧ босьтчисны уна посньыдик сьӧд увъяс.
Кытчӧ он тувччы — ратшкакылӧны.
Йӧръяс сайті мунігкості, вӧрыс вӧлі «сись кодь веськыд», а дорса столбсяньыс мӧдіс мунны нитшка вӧр, кутшӧм овлывлӧ нюръяс дорын.
Татшӧм вӧрад, да нӧшта посни пуяс сора вӧрад, и луншӧр-луна вит воськов сайысь морттӧ он аддзы, а рытнад нинӧм и шуны.
Векньыдик туйтӧ аддзим кокньыда, и сійӧ миянӧс петкӧдіс нюр дорӧ.
Мунны лои сьӧкыдджык.
Кок улӧ дугдывтӧг веськавлісны векньыдик кос вутшъяс на костын джуджыд гуранъясӧн.
Вӧян — и кок улад быть ратшмунӧ.
Кытысь сӧмын гылалӧма та мында быдсяма лӧптыс.
А Петька ӧлӧдӧ:
— Ш-ш... тэ!
Надзӧнджык!
Кылан — сёрнитӧны.
Нюрыс кытсюрӧ матыстчыліс мир туй дорӧдз.
Сэсянь друг кылісны гӧлӧсъяс:
— Абу ӧд ем, главнӧй делӧ...
Быдладорын корсьысьӧны.
Индасны сылы туй, индасны!
Сибырыд ставыслы, главнӧй делӧ, тырмас.
— Эн гораа, сват!
Гашкӧ, сійӧ матын кӧнкӧ... кылӧ тэнсьыд.
— А ме пола?
А меным, главнӧй делӧ, сюр сӧмын: пыр жӧ — прӧщайтлы, таладор югыдӧй...
Сэсся эз кутны кывны, но ми ставным тӧдім, мый тайӧ сёрнитіс миян уличанскӧй подрядчик Жиган.
— Кытысь татчӧ Жиганыс? — вашнитіс Петька.
— Сійӧ, гашкӧ, стражникъястӧ и вайис Горянкасьыд да.
Тётенькаыд кодъяс йылысь висьталіс.
— И то...
Гусьӧнджык, зонъяс!
Нюр кежис шуйгавыв, и гӧлӧсъяс ньӧти эз кутны кывны.
Но та вӧсна вӧлі ещӧ шуштӧмджык.
А друг ылалім!
Места увтасмӧмыс кутіс тӧдчыныджык.
Кок улын кутіс булькакывны ва.
— Сійӧ шуис, нюрыс пӧ косьмӧма, а тані ва.
Неладнӧ, тыдалӧ, мунам, — шуис Кольша.
— Прудлань матыстчам, сы вӧсна и ва.
Он аддзы — кустъяс со эстӧні?
Вадор, сідзкӧ...
Гусьӧнджык, зо...
Кывсӧ помавтӧг Петька сувтіс.
Кын сюръяяс моз сувтім и ми.
Миянсянь веськыдвылын, пожӧм пу бердӧ нёровтчӧмӧн, пукаліс морт.
Пемыднад эз позь аддзыны, пӧрысь али том сійӧ, но вӧлі тоштӧм и устӧм.
Тыдаліс, мый ӧти кокыс сылӧн кӧмтӧм, мӧдыс сапӧга.
Веськыд киыс вӧлі паськыд пыдӧса картуз улын, кодӧс пуктӧма муас.
Морт пукаліс да чӧв оліс.
Ми чӧв олім жӧ.
Сэсся сійӧ корис:
— Няньтор тіян, зонъяс, абу?
Ичӧтик тор...
Тайӧ прӧстӧй кывъясыс пыр жӧ успокоитісны.
Весиг гажаджык лои.
Век жӧ нин верстьӧкӧд, а то зэв нин шуштӧм вӧрас.
Кор тӧдмаліс, мый миян абу весиг крӧшки, тӧдтӧм мортыс кутіс юасьны миянлысь, мыйла ми татчӧ веськалім, кодъяс миян батьясным, кӧні олӧны, кытчӧ ми мунам.
Ӧта-мӧд вежмӧн ми заводитім висьтавлыны, а сійӧ век ӧтарӧ ӧлӧдліс:
— Гусьӧнджык, зонъяс, гусьӧнджык.
Эн горзӧй!
Кор ми висьталім, мый кӧсъям вуджны пруд вомӧн, тӧдтӧм морт заводитіс сёрнитны тэрыбджыка, дженьыдджыка:
— Келанін?
Кӧні?
Тайӧ кустъяс сайтіыс?
Меным эськӧ тіянкӧд тшӧтш.
Регыдик чӧв олыштӧм бӧрын тӧдтӧм морт шуис:
— Ноко, зонъяс, коді тіян пиысь ёнджык?
Тайӧ юалӧмсӧ миян куима костын зэв нин важӧн вӧлі решитӧма да уна сё пӧв видлалӧма.
Ми Петькакӧд ӧттшӧтш индім Колюшка вылӧ:
— Со, дяденька, тайӧ.
— Тайӧ?
Медічӧт, а медъён?
— Тайӧ нин стӧч сідзи.
Кыкнаннымӧс вермӧ и паличӧн кыскасигӧн кыскӧ.
Ошкӧн сійӧс шуам.
— Ошкӧн? — шпыньмуніс тӧдтӧм морт. — Ноко, волы татчӧ матӧджык.
Сувт татчӧ.
Видлам тэнсьыд вынтӧ. — И кыкнан кисӧ сійӧ пуктіс Колюшка пельпом вылӧ, но пыр жӧ бӧр босьтіс.
— Оз, нинӧм оз артмы.
Ті, ребята, мунӧй водзын, а ме тіян бӧрся кыссьыны кута.
— Тэ он вермы муннытӧ? — юаліс Колюшка.
— Сійӧ и эм, Ошпиӧй, мый ог вермы...
— Лыйисны тэныд?
— Уна кутан тӧдны — пӧрысьман.
Мун.
— Ноко, сідзкӧ вай ме тэнсьыд сапӧгтӧ нуышта.
— Тайӧ бур делӧ.
Тӧдтӧм морт картузасис.
Картуз улас вӧлӧма ыджыд револьвер.
Куртка шуйга зептас револьверсӧ сюйӧм бӧрын ранитчӧм морт водіс веськыд боквылас, здоров коксӧ нюкыльтіс мыйта вермис, да топӧдіс ранитчӧм кок дінас, мыджсис кияснас муӧ да кыссьыштіс водзӧ.
Сук кустарникъяс пӧвстысь ми аддзим пу вужъясӧн кысьӧм чукля, но паськыд туй.
Сы кузя, тыдалӧ, лэччывлӧмаӧсь мӧсъяс, кор стадосӧ йирӧдісны тайӧ вӧр участок вылас.
Ордымыс петкӧдіс лыа нырд дорӧ, код йылысь висьтавліс тётушка Настасья.
Келанін и горт дорӧ петанін вӧліны миян водзын.
КЫКА КАРАУЛ ДІНТІ
Петька медводз петіс нырд вылӧ да шикнитіс миянлы:
— Шш... шш...
Гусьӧнджык ті!
Сёрнитӧны кӧнкӧ...
Ми кутім кывзыны.
Веськыдвывсянь быттьӧкӧ кылісны гӧлӧсъяс, но сэтшӧм омӧлика, мый Колюшка кутіс вензьыны:
— Пеляд тэнад, Петьша, тиньгӧ.
— Мед кӧть оз!
Кывзы бурджыка.
Со...
Тайӧ разын буракодь кыліс серам.
Петька котӧртіс раненӧй дінӧ, коді сьӧкыдпырысь, гусьӧник ымзігтыр, писькӧдчис мӧс туй кузя.
— Эстӧні, дяденька, сёрнитӧны.
Уна...
— Сыладорас?
— Оз, таладорас, сӧмын ылынджык.
— Ноко энлы — ачым кывзысьышта, а ті надзӧнджык.
Доймӧма кыссис дзик вадорӧдзыс да кутіс кывзысьны.
— Сёрнитӧны кӧнкӧ.
Оз матын сӧмын.
Ва кузяыс тайӧ вайӧ.
Миянлы гусьӧнджык колӧ.
Медым эськӧ эз жӧ кывны.
Но, коді медводз видлас кевны?
Ми эгӧ кутӧй виччысьны, но Петька век жӧ панйис.
Сійӧ вӧлі ваын нин да ошйысис:
— Ваыс дзик кунва кодь!
Шоныд-шоныд.
— Гусьӧнджык, зонъяс!
Эн бультікасьӧй!
Джуджыд кӧ, бурджык бӧр бергӧдчӧй, — сӧветуйтіс доймӧмаыс.
Кевны вӧлі лӧсьыд, но ӧтилаті, сыладорланьыс, вӧлі джуджыд.
Весиг ыджыд тушаа морт эз вермы эськӧ сэті уйны.
Мӧдар вадорӧ петӧм бӧрын кӧдзыдсьыс пиньясным зяткакылӧмӧн ми ставным медводз решитім:
— Оз, оз вермы уйнытӧ.
— Джуджыд.
Кыдзи нӧ уяс!
— Кольшалы дзик горшӧдзыс ваыс.
Кытчӧ!
Лыа вылын чеччалігӧн ме дойді ассьым кокӧс.
Кор кутчыси киӧн доймӧм местаас, сюри мыйкӧ кокньыдиктор.
Тайӧ, вӧлӧмкӧ, жугалӧм исерга.
— Видзӧдлӧй, зонъяс!
— Гашкӧ, зарни?
— Зарни!
Коді татчӧ зарнисӧ воштіс.
Ыргӧн — тайӧ стӧч сідзи.
Пара пятак...
Энлӧй, зонъяс... гашкӧ, тані перевозыс дзик матын.
Котӧртлыны эськӧ видзӧдлыны.
Со сійӧ, ордымыс!
— Дӧрӧмъястӧг?
— Вой ӧд.
— Кӧдзыд...
— А ми котӧрӧн.
— Но, а эсійӧ мортыд?
— Мый нӧ сійӧ?
— Думыштас — пышйим...
— Тайӧ стӧч сідзи.
Сідзкӧ, со кыдзи вӧчам...
Тэ мун сы дінӧ, а ми Егоршакӧд котӧртлам.
Оз-ӧ пыж сюр сэтысь.
Сідзи сылы и висьтав: пыж корсьны пӧ мунісны, а пыжтӧг сылы не вуджны.
— А кутасны кӧ тіянӧс?
— Дӧрӧмъястӧгыс?
— Но...
— Егорша сэки шутёвтас.
Кылан, небось.
Сідзкӧ, виччысьлӧй.
Медводз ме вуджа.
Пола ме ӧтнам ваӧдыс.
Ми виччысьыштім, кор Колюшка вуджис пруд вомӧн, сэсся котӧртім ёна подмӧм туй кузя.
Мыччысис тӧлысь, да вӧр пасьтала водісны еджыд визьяс.
Ми эг кутӧй повны.
Ми тӧдім, мый миян мышкын и водзын, кӧнкӧ матын, йӧз.
Туйыс вӧлі бур.
Сійӧ петкӧдіс миянӧс сійӧ шоръяс дінас, кытысь ми асывнас корсим зарни.
— Видзӧдлы, Егорша, мыйта ми ӧнтай весьшӧрӧ шӧйтім.
Таті дзик веськыд.
А таті Перевознӧй гӧра дорӧ мунӧ.
Сідз ӧд?
Тӧдін местасӧ?
Йӧйӧсь вӧлім — кытшовтім.
Кок улын лоины косьмӧм нюйт плиткаяс.
Колӧ вӧлі бӧрйыны, кыдзи бурджыка тувччыны, медым сійӧ эз жуглась да эз шаракыв кок улад.
Тайӧ жугласьысь плиткаяс вывті мунігӧн воштылім туйнымӧс, но регыд аддзим.
Водзӧ сійӧ бара лои бура подмӧм, лӧсьыд.
Местаыс таті вӧлі тӧдса, и сьӧлӧм выланым миянлы лои нӧшта лӧсьыдджык.
Перевоз дорын вӧлі чӧв-лӧнь.
Перевоз керкасянь неылын ломтысис бипур.
Бипур дорас миянлы мышкӧн пукалісны кыкӧн.
Ӧтисӧ ми пырысь-пыр тӧдім — тайӧ вӧлі Яша Лесина.
Мӧдыс вӧлі тӧдтӧм.
Паромыс и нёльнан вуджӧдчан пыжыс вӧліны таладорас.
Паромыс вӧлі дзик перевоз керка весьтас, а пыжъяссӧ вӧлі домалӧма вадор пӧлӧныс, миянлань матӧджык.
Меддорас сулаліс сьӧкыд пыж, морт кызь вылӧ кымын.
Но бӧрйыны эз ковмы: сӧмын сійӧс и позьӧ вӧлі пышйӧдны некод тӧдлытӧг.
Петька чуньнас индіс пыж вылӧ, да ми кыкнанным пуяс сайӧ дзебсясьӧмӧн кутім лэччыны вадорлань.
Видзчысьӧмӧн мынтӧдім мырйысь пыж домалан гезсӧ, нӧшта видзчысьӧмӧнджык пырим ваӧ и, пыжлӧн веськыд бок саяс копыртчӧмӧн, кокньыда йӧтким пыжсӧ да кутім кылӧдны.
Вӧчим тайӧс чӧв олігтыр.
Чӧв-лӧньсӧ торкалісны прудйын гырысь черилӧн чеччыштлӧм да бипурдорса гӧлӧс шыяс.
Кок улын бара кутіс воавны плитняк.
Ваӧд сы вывті мунны вӧлі ещӧ делӧджык.
Кайим пыжӧ, пуксим сынны, зілим не шумитны да мӧдім кывтны.
Пыжыс вӧлі миян вынъяс серти сьӧкыд, но век жӧ муніс водзӧ, сӧмын чукльӧдліс: то шӧрлань петалас, то кайлас дзик вадор вылас.
Быдӧнлы миян пиысь кажитчис, мый мыжа кодкӧ мӧд, и ми сідзи вунӧдчим, мый кутім гораа видчыны ӧта-мӧднымкӧд.
— Гусьӧнджык, зонъяс! — ӧлӧдіс миянӧс вадорсянь кылысь гӧлӧс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм видзчысьтӧм, мый ми кыкнанным тӧкӧтьӧ эг чеччыштӧй пыжсьыс.
Вӧлӧмкӧ, тӧдтӧм мортыд Кольшакӧд важӧн нин кылӧмаӧсь миянлысь гӧлӧсъяснымӧс и асьныс корсьӧмаӧсь лӧсьыдджык сувтанін.
Найӧ петӧмаӧсь нырдсяньыс вылӧджык.
Тӧдтӧм морт пукаліс вадорса из вылын, а орччӧн сулаліс Колюшка да киас кутіс вугыр шатьяс, ведраяс да миянлысь паськӧмнымӧс.
— Пыж бӧжсӧ талань, зонъяс! — шуис доймӧмаыс да, кор пыж мышкыс инмис изъясӧ, ошкыштіс: — Дзик буретш.
Молодечьяс, зонъяс.
Кынминныд ӧд, кӧнкӧ, паськӧмтӧгыд?
— Эгӧй, дяденька.
Пӧсялім весиг.
— Висьталӧй, кыдзи пыжсӧ пышйӧдны удайтчис тіянлы?
Перевоз дорсьыс аддзылінныд эн кодӧскӧ?
Ми висьталім.
Доймӧмаыс юаліс:
— Став пыжыс, шуанныд, паром дінасӧсь?
— Но, а кыдз нӧ!
Нёль.
Ставыс тані.
— Мӧдар вадорас абу?
— Кытысь!
— А ті видзӧдлінныд?
— Да оз тыдав сэтысь.
Кустъяс дортіыс сэті дзик нин сьӧд.
— Сідз, — шуис доймӧмаыс да нӧшта ӧтчыд юаліс: — Оз тыдав паромсяньыс мӧдар вадорыс?
— Ньӧти оз.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
— Тэнад батьыд салдат али мый?
— Абу, менсьым батьӧс эз босьтлыны.
Вот Егоршалӧн да Кольшалӧн батьясыс салдатын вӧліны.
— Налысь и велалін?
— Стӧч сідзисӧ шуавны?
— Да...
— Да менам батьӧй тадзсӧ оз шулы, — сувті ме аслам бать дор.
— А менам?
Коді кывліс? — шыасис Колюшка.
— Привычка сэтшӧм...
Тайӧ нин стӧч сідзи, — зумыштчис Петюнька.
— Эк тэ, ыджыд юр!
Привычкаыд важся, а арлыдыд ичӧт! — серӧктіс доймӧмаыс. — Но, со мый, ребята!..
Пасьтасинныд?
Пукты ассьыд ведраястӧ да вугыр шатинъястӧ пыжӧ.
Перевоз дорӧ меным нинӧмла.
Мӧдарладорас, тыдалӧ, виччысьӧны менӧ.
Заводитлам таладорӧдыс.
Сӧмын ті, чур, гусьӧнджык.
Гӧгӧрвоинныд?
Кӧть мед коді оз юав — ни ӧти кыв!
Ладнӧ?
Миянлы эз ло лӧсьыд.
— Ӧні пуксьӧй, зонъяс, а ме бӧрынджык.
Ми пырим пыжӧ.
Доймӧмаыс пелька чеччыштіс из вывсянь пыж бӧжса скамья вылӧ да мӧдіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ медводз кыскис зепсьыс револьверсӧ да пуктіс сійӧс скамья вылас, веськыд ки улас.
Пӧрччис курткасӧ да пасьталіс код тӧдӧ кытысь сюрӧм уджалан паськыд партук, кӧрталіс чужӧмсӧ чышъянӧн, быттьӧ сылӧн висьӧны пиньясыс.
Сӧмын гӧрӧдсӧ вӧчис эз вылӧ, а дзик тшӧка весьтас.
Зепсьыс перйис гын шляпа, кодӧс новлывлӧны ыджыд би дорын уджалігъясӧн, да картуз пыддиыс пуктіс юрас.
Ми заводитлім вензьыны, кодлы сынны, но доймӧмаыс стрӧга тшӧктіс:
— Вензьытӧг!
Ачым висьтала, кыдзи колӧ. — И тшӧктіс Петькалы пуксьыны веськыдвывса пелыс дорас, меным — шуйгавывса дорас, а Колюшкалы шуис: — Тэ, Ошпи, дзик нырас мун да вылӧджык пуксьы.
Эн усь сӧмын.
Кор став лӧсьӧдчӧмъясыс помасисны, доймӧмаыс ёна йӧткыштчис пелыснас из дорысь.
Пыж кутіс мунны веськыда да ёна ӧдйӧджык сы дорысь, кыдзи менам да Петькалӧн.
Мунім вадорсяньыс ылікодь.
Сійӧ местаас, кӧні вадорыс крута чукыльтӧ веськыдвылӧ, миянлы горӧдісны:
— Эй!
Коді кывтӧ?
Шыасьӧй!
Миянӧс чуймӧдіс, мый тӧдтӧм мортыс веськӧдіс пыжсӧ гӧлӧсыс вылас.
Но вадорас матыстчытӧг сійӧ спокойнӧя шыасис:
— Гусьӧнджык сёрнит!
Стражникъяс тшӧктісны кытшовтны.
— Да ӧд ми караулитам...
— Оз эскыны, тыдалӧ.
— Асьныс эськӧ мед и караулитісны!
Гӧняйтӧдӧны йӧзсӧ.
Меным ӧд асывнас удж вылӧ колӧ, — вадорсянь шуис скӧр гӧлӧс.
— Миянлы, чайтан, пӧлатьӧ кайны?
— Сійӧ и шуа — йӧйтӧдлӧны йӧзсӧ.
— Коді нӧ веськыдладорад тэнад сулалӧ? — юаліс тӧдтӧм морт.
— Поторочин Андрюха, Доменнӧй улича вылысь...
Кывлывлін?
— Кыдзи нӧ эг кывлывлы — рӧдня лоӧ.
А шуйгаладорад коді?
— Перевозланьыс?
Некод абу.
Меддорас ме сулала.
— Кыдзи нӧ абу?
Стражникъяс висьталісны — гӧгӧр пӧ сувтӧдалӧма.
— Кывзы тэ налысь ёнджыка!
Висьтала, абу.
Кодӧс сэні караулитнысӧ?
Тӧвся туй да мир туй костӧ сійӧ дзебсьӧма.
Тӧдӧ кӧ вуджаланінсӧ, и то оз удит.
Мир туй кузялаыс дзик плотинаӧдзыс йӧзӧс сувтӧдалӧма, и стражникъяс ветлӧдлӧны.
Оз мун мужикыд.
Ті нинӧм эн кывлӧй?
— Эгӧ, эг кывлӧй.
Тэ гусьӧнджык сёрнит — эз тшӧктыны миянлы.
— А тэ повзин?
— Мый нӧ вӧчан!
Налӧн бедь, а миян балябӧж.
— Мися жӧ тэнад быттьӧ ставыс немӧймӧмаӧсь.
Тэ нӧ ачыд кодлӧн лоан?
— Эн тӧд, тыдалӧ?
— Эг и тӧд.
— Думыштлы...
Нинӧм жӧ ӧд вӧчнытӧ-а.
— Збыль, висьтась.
— Оз позь, шуа.
Аски ставсӧ висьтала.
— Зэв тай тэ полысь, видзӧда да.
— Да тэ эн скӧрмы!
Шуа, аски тӧдмалан, а пока чӧв овны кутам.
И тӧдтӧм морт ӧвтыштіс миянлы кинас — сынӧй.
Ми заводитім сынны, и пыж кутіс мунны дзик вадортіыс.
Паром пристаньын некод эз вӧв.
Мӧдарас, Перевознӧй гӧра вылын, век на ӧзйис бипур.
Кор воим заводлань матӧджык, тӧдтӧм морт шуис:
— Но, аттьӧ, ребята: джынвыйӧ мездінныд.
Кыдзи нӧ водзӧсӧ?
Нӧшта отсаланныд али тырмас?
Ёна повны ковмис?
— Мед кодкӧ мӧд полас.
Ми эг полӧй! — шуис Петька.
— Тэ ас йывсьыд сёрнит, а эн став пыддиыс.
— Да ӧд ми, буракӧ, ӧтвылысь, — тэрмаси ме сувтны Петька дор.
— Тэ мый шуан, Ошпи?
— Но ме сідзи жӧ, кыдзи Петьша да Егорша.
— Сідзкӧ, вот мый, зонъяс...
Ме петкӧдла местасӧ, кытысь менӧ корсьны.
Сӧмын мед некодлы...
Гӧгӧрвоинныд?
Ми кутім эскӧдны, мый некодлы ог висьталӧй.
— Ни батьныдлы, ни мамныдлы.
А то лёк лоӧ.
Тӧда ӧд, кутшӧм улича вылын оланныд.
— Да мый тэ, дяденька, ми ӧмӧй сэтшӧмӧсь!
— Но, вермас ӧд лоны...
Шаньӧсь быттьӧкӧ зонъяс, да ог тӧд тіянлысь батьяснытӧ.
Сы вӧсна и шуа тадзсӧ, а ті эн лӧгасьӧй.
Но, а выдайтанныд кӧ менӧ, лёк тіянлы лоӧ.
Кор ми кутім эскӧдны, мый некодлы нинӧмысь ог висьталӧй, доймӧмаыс бара кутіс сёрнитны меліа:
Ладнӧ, ладнӧ — эска.
Вот кывзӧй, мый тіянлы висьтала.
Ӧні ми воам прӧсек дорӧ, Карандашев гӧра дорӧ.
Сэні нӧшта рудник вӧвлі.
Тӧданныд?
— Сэні гуранъясас уна намыр овлывлӧ.
— Но вот.
Тайӧ прӧсек весьтас ме и пета.
Сӧмын ог вадорас ло, а во кежас кысся турун пуктан туй вылӧ.
Вӧрыс сэні ляпкыд, но сук.
Вот сэні и кута тіянӧс виччысьны.
А ті меным нянь вайыштӧй да кутшӧмкӧ гырнич тор ва юны.
Ладнӧ?
Ми, дерт, сӧгласитчим.
— А кыдзи менӧ корсьны кутанныд?
— Локтам сэтчӧ, кутам горзыны, а тэ и шыась.
— А друг кӧ ог тӧд тіянлысь гӧлӧсъястӧ, сэки кыдзи?
— Сэки... сэки Егорша мед шутёвтас.
Сійӧ миян медбур улича пасьта.
Гырысьяс сы мозсӧ оз вермыны.
Сідзи шутёвтас — пыр жӧ кылан.
— Оз, зонъяс, тадзи оз туй.
Ті бурджык тадзи вӧчӧй.
Горянкасянь локтӧй турун пуктан туй кузя.
Кор воанныд Карандашев гӧраӧдз, тайӧ прӧсекӧдзыс, кежӧй сэтчӧ да прудланьыс и мунӧй — и век ӧти сьыланкыв сьылӧй.
Кутшӧмӧс тӧданныд?
— Но, кӧрт туй йылысь:
Дӧра, а абу туй,
Вӧв, абу вӧв — шунгаг...
— Вот...
Тайӧс и сьылӧй надзӧник, а ме шыася.
А ог кӧ шыась — сідзкӧ, ме абу тані.
— Тэ кӧні лоан? — юаліс Петька.
— Кыдзи удайтчас.
Ачым ог тӧд.
А ӧні сувтамӧй.
Со сійӧ, прӧсекыд.
Вадорӧ петӧм бӧрын доймӧмаыс шуис:
— Ті, зонъяс, вадортіыс и кывтӧй.
Дорса уличаяс весьтас кытчӧкӧ сувтӧй.
Тіян нӧ кымынӧд?
— Тайӧ помсяньыс витӧд.
— Сідзкӧ, водзджык.
А то, кӧнкӧ, виччысьӧны тіянӧс — казяласны.
Да пыжнытӧ йӧткыштӧй!
Войбыднад сійӧс и нуас плотина дорӧдз.
Аддзанныд, сыланьӧ тӧлыс пӧльтӧ.
Сӧмын некодлы эн висьталӧй!
Кор ми колим ӧтнанным, первойсӧ дыр чӧв олім.
Пыжным миян кутіс чукльӧдлыны.
Колюшка муніс бӧжалан пелыс дорӧ, и ставсӧ тайӧс чӧла.
Медводз шыасис Петька:
— Видзӧд, зонъяс, кыв ни джын!
Нӧйтны кӧ гортаныд кутасны — ӧтитор висьталӧй: Вершинкиӧ ветлім.
— Нӧйтасны всё равно.
— Но, та йылысь мый нин и сёрнитны...
— Тайӧ нин стӧч сідзи.
Лӧсьӧдчӧй, зонъяс!
Сӧмын кыв ни джын эсы йылысь!
Да няньтӧ заптӧй.
Вердыштасны, буди, миянӧс...
Нӧйтасны первой, сэсся вердны кутасны.
Эн дзӧръяв сэки!
Тэ, Егорша, бабыдлысь нӧшта корышт.
Шу, эг пӧ пӧт.
Сійӧ тэныд нӧшта шӧрыштас, а тэ — зептад.
Вӧлі сёр вой нин, но керкаясын кӧнсюрӧ тыдалісны бияс.
Фабрика чӧв оліс — вӧлі гожся перерыв.
Сӧмын домна весьтӧ качлісны бикинь сюръяяс.
Кымын матӧджык ми матыстчим, сымын лолі шуштӧмджык.
Со и Мӧд Глинка.
Ӧти улича сайын миян Каменушканым.
— Веськӧд, Колюшка, пурланьыс.
Чеччыны, тыдалӧ, колӧ.
Ми чеччим пур вылӧ, пелысъяссӧ пукталім пыжӧ, бергӧдім сійӧс нырнас ва шӧрланьыс, йӧткыштім пур дорсьыс, а асьным вӧсньыдик пӧвъяс кузя петім вадорӧ.
Мунны ещӧ квайт-сизим керка кост переулокӧдзыс, вомӧнавны Медводдза Глинка, и ми гортынӧсь...
Но некод эз радлы.
Быдӧн сӧмын гудйысьыштіс аслас ведраас да гырысьджык черисӧ выліас лэпталіс.
— Со ӧд, ме шулі, ылӧдас миянӧс турунвижыд!
Вот и ылӧдіс!
— Чудак тэ, Кольша!
Пикӧ воӧм мортӧс мездім, а тэ мам нӧйтӧмсьыд повзьӧмыд.
— А мый, зонъяс, тайӧ кӧ вӧвъяс гусявлысь?
Медводз ми шӧйӧвошим тайӧ юалӧмсьыс, а сэсся заводитім эскӧдны Колюшкаӧс, мый татшӧмторсӧ сійӧ дзик весьшӧрӧ думыштіс, мый вӧв гусявлысьясӧс прӧстӧй йӧз куталӧны, а оз стражникъяс, вӧв гусявлысьяслӧн револьверыс оз овлы, а сӧмын напилок да гез.
— Но, ме тшӧтш чайті — абу вӧр, — такӧдіс миянӧс Колюшка. — Кор ми кыкнад кольлім, сійӧ ачыс пыр вӧвъяс йылысь юасис.
Ме висьталі, мый Жиганлӧн ӧкмыс вӧв, а сійӧ шуӧ — тайӧ пӧ меным оз ков, висьтав пӧ уджалысьясӧс, кодъяслӧн эм вӧв.
Со ме и думышті, мыйла сылы тайӧ колӧ.
— Висьталін вӧвъяс йывсьыс?
— Ставсӧ миян улича вылысь бӧрйӧдлі.
— А сійӧ мый шуӧ?
— Ог пӧ тӧд тайӧ йӧзсӧ.
— Но, вот аддзан!
Сійӧ тӧдса мортӧс корсьӧ дай вӧлаӧс.
Нуны сійӧс.
Тайӧ нин стӧч сідзи.
А мый, зонъяс, Гриньшалы кӧ висьтавны?
Сійӧ эськӧ аддзис вӧвтӧ.
— Думыштін жӧ!
Мый тэныд шулісны?
Висьталан кӧ — ме тэныд абу ёрт...
— И ме тшӧтш.
— Ладнӧ, зонъяс!
Аски юалам Гриньша йывсьыд.
Ставсӧ тайӧс сёрнитім вадорын.
Пыжсӧ нуис сэтшӧм ылӧ, мый сійӧ муртса тыдыштіс.
Гортӧ всё-таки колӧ мунны.
Ок, мый лоӧ-а?..
ГОРТЫН
Миян ставнымлӧн мамъясным эз узьны.
Встретитісны скӧра, но дзик эз сідзи, кыдзи ми думайтім.
Петькалӧн да менам батьясным эз вӧвны гортын.
Медводдза кывъяс сертиыс жӧ ми гӧгӧрвоим, кӧнӧсь найӧ.
Мамъясным весиг эз юавны, кыдзи войдӧр вӧвлывлі, кор ми сёрмывлім: «Мый сэтшӧм дыр?
Кӧні шӧйтін?
Кӧні тэнӧ новлӧдліс?», а пыр жӧ вуджисны приговорӧ:
— Ме тэныд петкӧдла гаж, кыдзи гырысьяс бӧрся вӧтлысьны!
Кутан нӧшта? кутан? кутан?
— Гырысьясӧс вӧтлісны, а тэ кытчӧ ныртӧ сюйин?
Тэнӧ коді корис? коді корис? коді корис?
— Стражникъяс тшӧктісны? тшӧктісны тэныд? тшӧктісны?
— Кутан помнитны? кутан помнитны? кутан помнитны?
Кыдзи и вӧвлі войдӧр, юасигас кучкалісны ӧтиӧс ньӧрйӧн, мӧдӧс — роскӧн, коймӧдӧс — бать тасманас.
Ми Петькакӧд горзім, кыдзи вермим, и быд юалӧм вылӧ вочавидзлім, кыдзи колӧ, а терпеньеа Колюшка сӧмын поиктіс да чушкис нырнас.
Та вӧсна сылы нӧшта сюрыштіс.
— Наказанньӧ менам!
Кутан тэ вочавидзны меным?
Кутан? кутан?
Кылан, со Егорко горзӧ — кутас помнитны, а тэ кутан?
А, кутан?
Видзӧд менам!
Нӧйтӧм бӧрын ме пыр жӧ кайи турун сарайӧ, кӧні вӧлі менам гожся вольпасьӧй.
Гриньша нима ыджыдджык вокыскӧд гожӧмнас Петька тожӧ узьліс турун сарайын.
Стрӧйбаясыс ӧта-мӧдсяньыс матынӧсь вӧліны.
Миян вӧлі вӧчӧма розь, и ӧти сарайсяньыс ми кокниа вуджлім мӧдас.
Тайӧ пӧрйӧ Петька вуджис ме дінӧ да вашнитіс:
— Гриньша тані.
Узьӧ сійӧ.
Гусьӧнджык сёрнит, мед оз кыв.
Вершинки йывсьыд висьталін?
— Эг.
А тэ?
— Эг жӧ.
Тэнӧ мыйӧн пӧвсалісны?
— Кутшӧмкӧ роскӧн.
Ньӧти эз доймы.
А тэнӧ?
— Бать тасмаӧн.
Ки вомлӧс пасьта сійӧ.
Шлёчйӧдлӧ, а яйыд оз доймы.
Видзӧдлы, мый менам! — и Петька мыйкӧ матыстіс дзик менам ныр дінӧ.
Дук сертиыс ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ рудзӧг нянь, но всё-таки видлі киӧн.
— Тайӧс — ыджыдсӧ — меным Афимша сетіс, а ичӧтсӧ — Таютка.
Мамӧкӧд сійӧ посводзын узьӧ.
Кор ме бӧрддзи, сійӧ садьмис, чеччыштіс гын вывсьыс, сетіс меным тайӧ нянь торсӧ: «На, Петенька!», а ачыс пырысьтӧм-пыр жӧ водіс да унмовсис.
Мамӧ серӧктіс: «Ак тэ, пӧтакайтысь!»
Но, а ме мынтӧдчи да давай пышйыны.
Сарай дорын Афимша меным и мыччис тайӧ шӧрӧмсӧ.
Аддзан, вундыштӧма — тайӧ стӧч сідзи!..
Нӧшта, гашкӧ, вердыштасны.
Оз узьны миян.
Но, а оз кӧ вердны — ми тайӧс, Таюткалысь, сёям, а ыджыдсӧ эсылы колям.
Ладнӧ?
Менам веж петіс.
Петькалы лӧсьыд!
Сылӧн нёль чой.
Таюткаыс зэв на ичӧтик и эм, а тожӧ нянь тор заптӧма.
А менӧ некод оз и вердышт!
Но вот и миян дворын кылісны башмака кокшыяс.
Петька тувкнитіс меным бокӧ:
— Тэнад бабыд петіс!
Тешкодь жӧ Петька!
Быттьӧ ме ачым ог тӧд.
Башмака кокшыяс ланьтісны кӧбрег ӧдзӧс дорын.
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
Минут кык вӧлі чӧв, сэсся кыліс гӧлӧс:
— Егорушко!
Волы, дитяӧй!
Да, абу лёк, кор бабыд ттшӧтш эм!
Петька вашкӧдӧ:
— Тэ ещӧ корышт!
Эг пӧт, шу.
А ачыд эн сёй!
Вомнад сӧмын тяпкӧдышт.
Сійӧ оз аддзы.
Ме ӧдйӧ лэччи турун сарайысь да котӧрті кӧбрег дорӧ.
Бабӧй кималаснас корсьӧ менсьым юрӧс, а мӧд кинас чургӧдӧ меным ыджыд нянь шӧрӧм.
— Сёйышт, дитяӧй!
Кынӧмыд сюмалӧ, кӧнкӧ?
Абу ӧд шутка — нянь тор кежысь быдса лун.
Да эн бергӧд шӧрӧмсӧ.
Тадзи сёй!
Петька велӧдӧм серти ме заводита гораа тяпкӧдны вомӧн, быттьӧ сёя, да сэки жӧ юала:
— Бабушка, тэ аддзылін менсьым черисӧ?
— Аддзылі, аддзылі...
Мича чери.
Аски юква пуам.
— Ёкышсӧ аддзылін... ыджыдсӧ?
Муртса верми кыскыны.
Фунт, тӧдӧмысь, лоӧ.
Лоӧ, тэ ногӧн?
— Код тӧдас...
Мича чери.
Быттьӧ бур чери кыйысьлӧн.
— Чебак сэні ещӧ...
Аддзылін?
— Но, кыдзи нӧ эг аддзыв...
Ставсӧ видлалі.
Отсасьысь ӧд тэ менам! — И бабӧй малалӧ менӧ юрӧд.
А ме век ӧтарӧ гораа тяпкӧда вомӧн, сэсся шуа:
— Бабӧй, ме эг пӧт.
— Сёйин нин?
Со кутшӧма кынӧмыд сюмалӧма!
А мамыд оз и думышт верднысӧ!
Час ме, час... нӧкйӧн мавтышта...
Сёй да ло дзоньвидзаӧн.
Тайӧ кадас клопнитіс керка ӧдзӧс, и мам гораа горӧдіс:
— Тэ, чери кыйӧмӧн висьысь!
Волы!
Пыр жӧ!
Гӧлӧсыс вӧлі стрӧг.
Колӧ мунны, а нянь кусӧкӧс, кодӧс ме куті мышкын, кытчӧ воштыны?
Татчӧ кӧ коля — Лютра жӧритас.
Зептад татшӧм ыджыдыд оз тӧр...
Мый вӧчны?
Сюйи питшӧгӧ — нӧкйыс кутіс визувтны.
Баб жӧ эськӧ да!
Век сійӧ тадзи!
Пызан вылын вӧлі ыж яй сорӧн жаритӧм пӧсь картупель, рыська нянь да кринча йӧв.
Но приправаыс вӧлі курыд — мам бӧрдіс.
Бурджык эськӧ сійӧ кӧ менӧ дасысь роскӧн, а эз тадзи.
И ме тшӧтш бӧрддзи.
— Он сэсся кут?
— Ог кут, мамук!
Кӧть мый, а... ог кут.
Югыднас кута локны гортӧ... век...
— Но, ладнӧ, ладнӧ...
Тырмас!
Сёйышт со.
Тэ ӧд ӧтка пи менам.
Та бӧрын ме верми сёйны спокойнӧя.
Сьӧлӧм вылын долыд да гажа, гымалӧм бӧрын моз.
Но ӧд колӧ на эсылы заптыштны.
Та йылысь ме эг вунӧд и вунӧдны эг вермы: бабӧн сетӧм нянь шӧрӧмсьыс нӧкйыс визувтіс кынӧм вылӧ да ыркӧдіс.
Гильӧдіс, но ме век ӧтарӧ йиджласи да топӧді кокъясӧс, медым эз визувт.
Кыдзи нӧ сэні вунӧдан!
Но дзебыштны мыйкӧ вӧлі сьӧкыд.
Мам сулаліс сэні жӧ, пызан дорас, да видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ ме сёя.
Бабӧй тшӧтш пырис керкаӧ да пукаліс неылын.
Шуд вылад, ӧшиньӧ таркнитісны.
Колюшкалӧн мамыс мыйлакӧ корис менсьым.
Ӧні нин колӧ вӧлі удитны.
Ме кватиті кык шӧрӧм нянь да сюйи питшӧгӧ, а медым дӧрӧмӧй эз гаддяв, сюялі сійӧс бӧкъясӧ.
Веськыд зептысь ме шыблалі ставсӧ, мый сэні вӧлі, да сюялі сэтчӧ ыж яй сора картупель.
Шуйга зептӧн вӧлі кокниджык.
Сэні вӧлі сӧмын сюмӧдысь вӧчӧм нидзув доз.
Перйыны сійӧс, шыбитны кольӧм нидзувъяссӧ, сюявны зептӧ небыдкодь, пӧськодь нянь — ӧти минутаа делӧ.
Кор мам локтіс, ме вӧлі пӧт да ачымӧс чувствуйті эськӧ вермысьӧн, не кӧ тайӧ дӧзмӧдан нӧкйыс.
Сійӧ визувтіс нин кокъяс кузя, и ме полі, мый сійӧ кутас войтавны шуйга гач кок помӧдыс.
— Мыйла Яковлевнаыс воліс?
— Кринча йӧв нуис Колюшкасӧ вердны.
Юкватор пӧ эськӧ кольлім, да кань лакӧма.
Но, а сэсся нинӧм абу.
Картупель да нянь, окота жӧ ӧд вердыштны чери кыйысьсӧ.
— Кыдзи нӧ!
Быдӧнлы окота ассьыс дитясӧ пӧтӧн видзны да шоныдінын...
Сьӧкыд Яковлевналы овны.
Вит челядь, ставыс ичӧтысь-ичӧт, а мужикыс зэв нин пӧрысь.
Сійӧ и виччысь, вӧтласны удж вывсьыс либӧ караульщикӧ пуктасны...
Мыйла бара мӧдысьсӧ гӧтрасис!
— Быдтас Яковлевнаыд.
Кӧть и вӧнь да вӧжжи помысь, а век жӧ нажӧвитӧ.
— Уджач нывбабаыс... мый и шуны, уджач, но сьӧкыд лоӧ, кор мужик помсьыд грӧшыд оз кут воны.
Ой, сьӧкыд!
Ас серти тӧда.
Меным важӧн нин кад вӧлі мунны.
Мамӧ да бабӧ сёрнитігкості ме думайті усйысьны на тӧдлытӧг, но мам сувтӧдіс менӧ да юаліс:
— Егорушко, кӧні нӧ кӧть вӧлінныд?
Юалӧмыс эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Висьталӧма ӧмӧй Колюшка Вершинки йывсьыс?
Мый нӧ шуны?
— Чери кыйим ми...
— Кутшӧм местаын, юала?
Первойсӧ лыа вылын.
Сэтысь Петька сынпи кыйис.
— Но?
— А ме ёкышӧс... ыджыдсӧ...
Мам заводитіс скӧрмыны:
— Ог ёкышъяс йылысь тэнсьыд юась!
Но сэки шыасис бабӧй:
— Да тырмас, Семёновна.
Видзӧдтӧ, детинкаыс дзикӧдз мудзӧма, кок йылас ӧдва сулалӧ...
Узьыштас — сэки и висьталас.
Ывлаас вой нин.
Югдыны, видзӧд, регыд кутас.
Мун, Егорушко, узьышт.
Бур всё-таки бабӧй менам!
Тагӧс дорӧ матысмигӧн сійӧ тапкӧдыштіс менӧ мышкуӧд да меліа вашнитіс:
— Посводзӧ, ӧдзӧс вылас, нянь тор тэныд заптышті.
Тэ сійӧс босьт аскӧдыд, а асывнас сёян.
Надзӧник босьт, эн бергӧд.
— Нӧкъя?
— Мавтышті, дитяӧй, мавтышті...
Ӧтка внукыдлы ӧмӧй жалита...
Мый нӧ тэ!
Мый тэ!
Ме и сідзи тӧді, мый бабӧй эз жалит.
Кор ме петі пемыд посводзӧ, медводз сюйи киӧс шуйга гач кок улӧ, медым сувтӧдны сибдалысь нӧк видзувтӧмсӧ.
Нӧкйыс быттьӧ тайӧс и виччысьӧма да пыр жӧ кутіс визувтны нӧшта ёнджыка уна вожӧн.
Ковмис перйыны нянь кусӧксӧ да весавны ачымӧс — чуньӧн чышкавны да нювны.
Кильчӧ пос вылын пукалігӧн ме кылі, кыдзи мамӧй шуаліс:
— Вӧчтӧм кучикысь зепъястӧ налы колӧ вурны.
Аддзылін, кыдзи польтчӧмаӧсь, чургӧдчӧмаӧсь.
Мый сӧмын оз лӧдны!
— Челядь делӧ.
Быдтор налы тӧдны колӧ.
— А нюжмасьӧ мыйкӧ.
Оз висьтав, кӧні вӧлӧмаӧсь.
Яковлевнаыдлӧн пиыс тадз жӧ.
Тӧдан ӧд, кутшӧм сійӧ: оз кӧ кӧсйы, ӧти кыв он вермы перйыны сылысь.
— Миян ӧд оз соссьы.
Ставсӧ висьталас.
— Аски ме юала.
— Да тырмас нин!
Зонка ӧд — стеклӧ улӧ он пуксьӧд сійӧс.
Зэв жӧ нин бур бабӧй!
Ставыс сылӧн артмӧ правильнӧ.
Ӧдзӧс вылысь нянь шӧрӧмсӧ ме босьті да пукті воча сыкӧд, кодӧс перйи питшӧгысь.
Ӧні менам нёль шӧрӧм, да кыкнан зептӧй тыр.
Сюся вӧчи!
Кытчӧ сӧмын тайӧс?
Крӧшитчас ӧд зепъясад...
Зонъяскӧд колӧ сёрнитчыны, кыдзи аски сёрнитны.
Петьшакӧд миян прӧстӧджык, а вот кыдзи Кольшаӧс аддзӧдлыны?
Забор костӧд ме видзӧдлі налы йӧрас.
Керкаыс биа на.
Колькалӧн мамыс пукалӧ кыан стан сайын, вӧжжи вылӧ тесьма кыӧ.
Колька, тыдалӧ, узьӧ.
Посводзас ӧд сійӧ.
Гашкӧ, пыравны?
Сэки буретш дзуркмуні налӧн кильчӧ поскыс.
Кодкӧ локтӧ.
Оз-ӧ сійӧ?
— Кольша, Кольша! — вашниті ме забор костӧд.
— Но?
— Лок миянӧ узьны!
Петьша миянын жӧ.
— Но, ладнӧ.
Мамукӧй асылӧдзыс оз аддзыв. — И Колька видзчысьӧмӧн вуджис забор вомӧн.
Петька вӧлі миян турун сарайын нин да кутіс броткыны миян вылӧ:
— Тэ нӧ мый сэтшӧм дыр?
Помтӧг кутін сёйны!
Ме важӧн нин сёйи.
Муртса эг унмовсь, а сійӧ век оз лок!
Судзӧдыштін мыйкӧ али эн?
Эсійӧыдлы?
— Ми да ог судзӧдӧй!
Нёль шӧрӧм менам.
Ӧти зептын ыж яй сора картупель, мӧдын — нянь тупӧсь.
Вот! — тапкӧдышті ме зептӧс.
— Молодец, Егорша!
А ме гусьышті кос чери кык тор да кружка джын анькытша кисель.
Татчӧ, турун пытшкас, дзеби!
Но, а няньтӧ эг вермы.
Тайӧ стӧч сідзи.
Сӧмын сійӧ кык кусӧкыс и эм: Таюткалӧн да Афимшалӧн.
Тырмас кӧ-а?
Кольша вот оз вермы заптынытӧ.
Омӧля найӧ олӧны.
Колюшка, кодӧс Петька ӧнӧдз на эз казяв, шыасис:
— Картупельыд, буди, эм жӧ миян-а.
Сизим картупель посводзӧ дзеби.
— Кольша! — нимкодь лои Петькалы. — Тэ и колан вӧлі.
Вершинки йывсьыд тэ эн висьтав?
— Эг, эг висьтав.
— Вот и бур.
Ми Егоршакӧд тожӧ эг висьталӧй.
Ӧні кыдзи?
Менсьым юалӧны, кӧні пӧ вӧлінныд, а ме ог и тӧд, мый шуны.
Ӧтитор йылысь, мӧдтор йылысь висьтала...
— Менсьым сідзи жӧ.
Мам юасьӧ, скӧрмыны кутіс, а ме ӧтиног висьтала, мӧдног, — шыаси ме.
Кольша, тэнсьыд мамыд юасис?
Бӧрыннас, кор вердіс?
— Юасис.
— А тэ мый?
— Но, ме шуи...
— Мый шуин?
— Шуи... чӧв олі...
Тайӧ кажитчис тешкодьӧн.
Ми серӧктім.
Орчча сарайын кутіс ноксьыны Петькалӧн вокыс — Гриньша — да унзіль гӧлӧсӧн шуис:
— Ті, чавканпиян!
Узьны кад.
Висьтала вот...
Гриньша унмовсис, но ми водзӧ сёрнитім гусьӧник.
Пукталім став заптӧманымӧс ӧтчукӧрӧ и сёрнитчим аски сёрӧнджык мунны, быттьӧ вотчыны.
Кутасны кӧ юасьны талунъя йылысь, ставлы висьтавны ӧткодя: вуграсим Перевознӧй гӧра дорын, сэсся аддзим — йӧз котӧртӧны, тожӧ котӧртім видзӧдлыны да мир туй вылас и сулалім.
Виччысим, мый лоӧ, а нинӧм виччысьны эг вермӧй.
Сідзи эг и тӧдмалӧй.
Шуӧны, кодкӧ пышйӧма, сійӧс и корсьӧмаӧсь.
Ланьтлывтӧм Петька нӧшта на кӧсйис сёрнитыштны:
— А кытысь ми турунвиж чирктӧ кутім?
Но Колюшка заводитіс шкоргыны-узьны.
И менам син водзын быттьӧ лои лӧнь ва, а ваас таб.
Вот мӧдіс... мӧдіс... а!
Петька век на мыйкӧ висьталӧ.
Бара лӧнь ва, а ваас таб...
Кыскыштіс...
Ёкыш!
Кутшӧм ыджыд!
Лэптыны пӧра, и киӧй оз лыб...
ЗАГАДОЧНӦЙ ТУЛУНКИН
Асывнас, кор юим чай, воис бать.
Воис мудз, но кыпыд да мыйӧнкӧ дӧвӧльнӧй.
Пуксис мекӧд орччӧн, топӧдіс ас дінас:
— Но, кыдзи-мый делӧясыд, чери кыйысь?
Уна кыйин?
Ме дась вӧлі пыр жӧ котӧртны кӧбрегӧ черила, но бать сувтӧдіс менӧ, а бабушка шуис:
— Юква ӧні кутам пуны.
Зэв мича чериыс!
Гырысь ёкыш.
— Тэ бурджык юав, кымын часын сійӧ гортас воис, — шыасис мам.
— Сёрмӧмыд, тыдалӧ?
Лупитыштіс, кӧнкӧ, мамыд, а?
Сійӧ, зонмӧ, видзӧд!..
— Вот и чирышт миян!
Бабыс — пӧтачка сетӧ, батьыс — сыысь на ёнджыка.
— Аддзан, аддзан, кутшӧм скӧр! — мигнитіс меным бать. — Видзӧд тэ менам, кывзысь!
Ме, небось, век кывзыся.
Кыдзи удж бӧрын гудок — ме гортӧ, и мунны некытчӧ абу окота.
Ёнджык тэысь, а пукала, а тэ вот век шӧйтан.
Ӧтилаӧ, мӧдлаӧ тэныд колӧ.
Талун кытчӧ мӧдӧдчанныд?
— Вотчыны, тятенька.
Карандашиха сайӧ думайтам.
— Вот и бур.
Регыд вотӧсыд пышъяс миян дінысь, а чериыд некытчӧ оз ло.
Удитны колӧ.
Сӧмын гортӧ югыднас лок.
Ладнӧ?
Эн дӧзмӧд мамтӧ!
— Да тырмас!
Висьтав кӧть, кытчӧ тіянӧс ыстылісны?
— Туйсӧ да вӧрсӧ караулитім.
— Мый нӧ найӧс караулитнысӧ?
— Станӧвӧйлысь юав, сійӧ бурджыка тӧдӧ.
Сідзи и шуис: «Тайӧясӧс сувтӧдны караулитны вӧрсӧ да туйсӧ».
Но, ми и караулитім.
— И мый?
— Да ставыс бур.
Туйыс ас местаас, и пожӧмъясыс эз пышйыны...
— Тешитчытӧг висьтав, Василий, — кутіс корны мам.
А баб кутіс броткыны:
— Мый нӧ балагуритан, а он висьтав, мый вӧлі!
— Оз позь, мам, тайӧ делӧ йывсьыс тештӧг висьтавны.
Йӧй морт кӧ вӧчӧ, век тешкодь лоӧ.
Думыштӧмаӧсь жӧ — вӧтлыны йӧзсӧ политика корсьны!
Кыдзи нӧ!
Мед асьныс корсясны!
— Кутшӧм политика?
— Да, тӧдан, Скварецын — Вершинки дорса зарни рудникын — явитчӧма ӧти морт.
Локтӧм йӧз пиысь.
Му пытшкын уджалӧма, кыдзи ставыс.
Вот тайӧ локтӧм мортыс и кутӧма сэтчӧс делӧяс йывсьыс то ӧтикӧд, то мӧдкӧд сёрнитны.
Йӧзыс кутӧмаӧсь чукӧртчыны сы гӧгӧр.
Горнӧй стражаыд полӧ му пытшкад пырнытӧ, а налы сійӧ и вӧляджык.
Чукӧртчасны да и сёрнитӧны.
Штрафъяс йылысь, обыскъяс йылысь... но, рабочӧйяслӧн став олӧм йылысь и кыдзи бурджык вӧчны.
Кодкӧ всё-таки тӧдмалӧма та йылысь.
Начальство пиысь.
Тӧрыт пӧ, кор йӧзыс шахтасьыс кутӧмаӧсь кайны, сійӧс кӧсйӧмаӧсь кутны, а сылӧн револьвер вӧлӧма.
Стражникъясыд — найӧ куш киа вылад збойӧсь, а револьверсьыд полӧны — лэдзӧмаӧсь.
Сійӧ вӧрӧ.
Стражникъяс кутӧмаӧсь лыйлыны сылы, а сійӧ налы.
Ӧта-мӧдныслы лыйлӧмаӧсь.
Висьталӧны, быттьӧкӧ кокыс сылӧн ранитчӧма пулянас.
— Кутісны сійӧс?
— Мыйла кутісны?
Пышйис...
— Ранитчӧм кокнас?
— Гашкӧ, и сӧрӧны на — кок йывсьыс...
Висьтала тай, пышйис, да и мый нӧ оз пышйы, стражникъясыс асьныс вӧрас пырны полӧны да!
А мыйла миянлы колӧ татшӧм мортсӧ кутны?..
— Ті вӧрӧдыс и ветлӧдлінныд?
— Облава кодьӧс вӧчӧма вӧлі.
Сійӧ вӧлӧма вӧрас, тӧвся туй да мир туй костас, дзик Вершинки дорын.
Вӧрыс тайӧ помасьӧ пруд дорас.
Вот сійӧс и кытшалісны да мир туй кузя плотинаӧдзыс йӧзӧс сувтӧдісны.
Думайтісны — прудсӧ кӧ вуджас, сэки сійӧс и кутасны.
Илюхакӧд ми Перевознӧй гӧра дорӧ веськалім.
Сӧмын и аддзылім, кыдзи стражникъяс туй кузяыс ветлӧдлӧны да горзӧны: «Эй, он узь?» А асланыс и узьсьӧма.
Сійӧ тӧдан мый вӧчӧма?
— Но?
— Вуджӧма, тыдалӧ, прудсӧ да перевозлань и мунӧма.
Сэтысь босьтӧма пыж — гусьӧник — да пруд вомӧныс веськыда господскӧй керкалань.
Корсь ӧні!
Яша Лесинаӧс видӧны, мыйла пыжсӧ эз видз, а сійӧ шуӧ: «Тані куим стражник пукаліс, а ме эг и караулит.
Найӧ узьны водісны, а ме кута пукавны!
Тайӧ ещӧ эз тырмыв!»
Ӧні пыжсӧ видлалӧны, абу-ӧ кутшӧмкӧ след кольӧма.
Матыстчылім ми Ильякӧд.
Исерга сэтысь кутшӧмӧскӧ аддзӧмаӧсь да бабки.
Миян Егорушколӧн сэтшӧмыс эм жӧ.
Турунвижӧн краситӧма.
— Тэ, Егорушко, тайӧ бабкисӧ шыбит и эн висьтав некодлы, мый тэнад сэтшӧмыс вӧлі, — велӧдіс баб.
Бать серӧктіс:
— Мый тэ, мамӧ!
Оз жӧ кутны челядьлысь бабкисӧ видлавны.
Этша ӧмӧй краситӧм бабкиыд.
Батьлӧн серамыс ӧвсьӧдіс менӧ.
Колӧ всё-таки зонъяслы висьтавны, медым менам турунвиж бабки йылысь эз казьтывны.
Быттьӧ ме сійӧс тулыснас нин ворссьылі.
Эк, бабиныс кутшӧм вӧлі!
Кыдзи нӧ сійӧ менам усьӧма?
Ме ӧвси да куті чукӧртчыны.
Кыдзи и век, бабӧй шӧрыштіс меным нянь, а мам казьтыштіс:
— Видзӧд, эн тӧрытъямозыд!
Пыдӧ туй дорсьыс эн пырӧй.
Сэні и вотӧсыс абу.
Пруд дорас кутчысьӧй.
Колюшка вӧлі виччысьӧ нин мудӧд вылын, а Петька дыр на эз лок.
Ми гӧгӧрволім, мыйла сійӧ дыр оз пет.
Сылы колӧ вӧлі аддзывтӧг петкӧдны запас тыра кӧрзина доймӧмалы.
А Петька босьтчис корсьны доз, кодӧс ми вермим спокойнӧя кольны вӧрас.
Виччысим дӧзмытӧг.
Коркӧ сэсся Петька тӧвзьыштіс-петіс да уськӧдчис миян вылӧ:
— Мый нӧ татчӧ пуксялінныд пышкайяс моз!
Сенька йывсьыд тӧдмалінныд?
Гашкӧ, сійӧ голубятнясянь кыйӧдчӧ, а ті пукаланныд!
Косясьнытӧ, буди, талун миянлы некор!
Котӧртлы, Егорша, кӧть Потапов челядь дінӧ.
Видзӧдлы йӧрсяньыс, оз-ӧ Сенька тыдав либӧ кодкӧ ещӧ первоглинскӧйяс пиысь.
— Но, мыйла котӧртлынысӧ, сідзи мунамӧй.
— Висьталі — некор мися талун косясьнысӧ.
Переулок сайысь сэки мыччысис телегаа вӧла.
Телегаас — старик да куим нывбаба, телега бӧрас кӧрталӧма чотысь вӧлӧс.
Тайӧ вӧлі удобнӧй случай.
Ми пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртім шуйгаладорас да кутім мунны телегакӧд орччӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Олӧма нывбаба юаліс:
— Кутшӧм вотӧсла мӧдінныд, ребята?
— Кутшӧм сюрас.
— Пувйыдла ӧд водз на.
— Чӧд на сюралӧ.
А ті кытчӧ?
Тайӧ сёрниыс миянлы тожӧ вӧлі кивыв — быттьӧ ми тӧдсаӧсь.
Миянлы колӧ вӧлі гырысьяскӧд ӧтлаын вомӧнавны Медводдза Глинка улича.
Горянкаын сэки вӧлі тешкодь обычай: ӧти уличаса челядь век ӧтарӧ косясисны орчча кык уличаса челядькӧд.
Нӧйтісны ӧта-мӧдсӧ сыысь, мый олӧны орчча уличаяс вылын.
Сыланьын, кодарӧ ми мунім, миян врагъясӧн вӧліны Медводдза Глинка вывса челядь.
Мӧд Глинка вылын олісны миян другъяс, кодъяс тожӧ воюйтлісны Медводдза Глинкакӧд.
Медводдза Глинка вылын, дзик переулокас, веськыдвылас, оліс миян нэмӧвӧйся враг — Сенька Пакуль.
Тайӧ вӧлі миян арлыда жӧ, ыджыд тушаа, мича, пельк да зэв ён детинка.
Но школаын сійӧ эз велӧдчы.
Ичӧт дырйиыс сійӧ усьлӧма да курччӧма кыв йывсӧ.
Сёрнисӧ сылӧн лои гӧгӧрвотӧм, сы вылын сералісны.
Та вӧсна Сенька эз велӧдчы школаас, а ветлывліс велӧдчыны кутшӧмкӧ пӧрысь мастер ордӧ.
Миян уличаса челядьӧс сійӧ торъя нин эз радейт.
Дась вӧлі быдса лунъяс кыйӧдны, медым кутны да нӧйтыштны миян пиысь кодӧскӧ, тӧдліс кӧ, мый найӧ мунлісны наладорӧ.
Куим лун сайын кымын миян куимӧнлӧн армис кутны Сенька Пакульӧс другыскӧд, Гришка Чирухакӧд, и ми найӧс чорыда нӧйтім.
Эз, дерт, кокниа тайӧ сюр.
Кольшалӧн яйыс лӧзӧдӧма, менам вомдорӧй поті, но медъёна сюри Петькалы — сылысьвӧлі косялӧма выль гачсӧ.
Но мед кӧть мый, а ми победитім, и Петька ошйысис:
— Кутас помнитны Сенька, кыдзи миян кодьястӧ нӧйтны!
Лёк кывъя баквал!
Ещӧ горзӧ — кыкӧн петӧй мекӧд косясьны!
Вот и кыкӧн!
Получитіс, небось.
А тайӧ пӧганӧй Чирухаыслы ме ещӧ петкӧдла на, кыдзи выль гачьяс косявлыны!
Ӧні ми и полім, мед эськӧ ёртъясыскӧд Сенька эз мынты миянлы водзӧс.
Но ставыс лои бур.
Сӧмын ӧти детинка аддзис миянӧс да горӧдіс:
— Эй, зонъяс, Шестипятка локтӧ!
Шестипятка!
Каменушкаысь!
Шестипятка!
Зонкаыс эз вӧв миян арлыда.
Татшӧмъясыдкӧд оз косясьлыны.
Ми сӧмын петкӧдлім сылы чуньӧн пас — чышкы зырымтӧ, да Петька горӧдіс:
— Эк тэ, нёньпом кага!
Сёрнитныд на абу велалӧмыд!
Миян арлыда челядь пиысь некод эз вӧв.
Ми, дерт, ёнджыкасӧ видзӧдлывлім Сенька Пакуль голубятнялань да сійӧ керкалань, кӧні оліс Гришка Чируха.
Но тожӧ некод эз вӧв.
Сӧмын кор матыстчим Мӧд Глинкалань, пельӧс сайысь мыччысис Гришкалӧн руч кодь нырвомыс.
Петька грӧзитчыштіс сылы кулакнас:
— Ме тэнӧ велӧда гачьяс косявлыны!
Водзӧ мунім зэв спокойнӧя.
— Но, зонъяс, мунамӧй ӧдйӧджык.
Асьным, небось, сёйим пӧттӧдз, а сійӧ тшыг.
— Збыль, тэрмасьыштны колӧ.
Ми кутім восьлавны ӧдйӧджык.
Турун пуктан туйсӧ Карандашиха ю вомӧн ми тӧдім бура, медвоодза прӧсексӧ — сідзжӧ.
Но кымын ёнджыка матыстчим, сымын ёнджыка тӧждысим.
Окота вӧлі ӧдйӧджык аддзыны, мый доймӧмаыс сэні, некод на сійӧс эз кут, и ми пыр ёнджыка и ёнджыка тэрмасим.
Прӧсека дорын нин ми кутім котӧртны.
Кежим шуйгавылӧ и пыр жӧ заводитім сьывны кӧрт туй йылысь.
Ӧтчыд сьылім, мӧдысь — некод абу.
Ми бара кутім сьывны.
Бара некод абу.
— Со прудйыс, зонъяс, тыдалӧ, а сійӧ абу.
Шуліс тай — Карандашев гӧра сайӧ пӧ вуджа.
Кыдзи нӧ сідзи?
Сійӧ со помасис.
Корсьны колӧ.
Гашкӧ, тэ, Егорша, шутёвтан?
— Первой мунамӧй пруд дорӧдзыс, — шуис Колюшка.
— Мый нӧ сэні кутам вӧчны?
Шуліс ӧд — ляпкыд вӧрас, а сэні аддзан кутшӧм!
— Помнитанныд, шуис — вӧр помасьтӧдзыс пӧ мунӧй?
Бара заводитім сьывны шунгаг йылысь да мӧдім прудлань.
Вадорас, кӧні вӧрыс зэв шочиник, миян доймӧмаыс шыасис.
Кӧні сійӧ?
Дзик матын шыасис, а оз тыдав.
Пу сайын али мый?
Но вот кутіс вӧрны кос лӧп чукӧр.
Со сійӧ кӧні!
— Эг вермы, зонъяс, вылӧджыксӧ кыссьыны.
Мыйкӧ делӧ меным, — шуис тӧдтӧм морт, кор ми котӧртім сы дінӧ. — Кодкӧ ва вайыштӧй.
Петька ректіс раненӧй водзӧ яй да рыська нянь сора анькытш кисельсӧ, перъяліс нянь шӧрӧмъяссӧ да туиснас котӧртіс прудлань.
— И сёйыштны вайинныд?
Вот аттьӧ, зонъяс!
Да кутшӧм уна!
И сійӧ пыр жӧ кватитіс нянь шӧрӧм да горша кутіс сёйны.
Ми сэтшӧм жӧ горша видзӧдім ассьыным тӧрытъя тӧдсаӧс.
Сійӧ эз на вӧв пӧрысь, дженьыдик сьӧд юрсиа да паськыд синкымъяса.
Чужӧм кучикыс да ки кучикыс посньыдик сьӧд чутӧсь, кутшӧм овлӧ слесарьяслӧн.
Тшӧкаыс чургӧдчӧма водзӧ, а синъясыс быттьӧ дзебсьӧмаӧсь нёль пельӧса паськыд плеш улас.
Мелі кывъясыс омӧля лӧсялісны стрӧг чужӧмыслы.
— Мый нӧ видзӧданныд? — шпыньмуніс доймӧмаыс. — Энӧ аддзылӧй, кыдзи тшыг йӧз сёйӧны?
Мый нӧ сёрнитӧны заводад тӧрытъя йывсьыд?
Ме заводиті висьтавлыны ставсӧ, мый кывлі батьлысь.
Доймӧмаыс ёна заинтересуйтчис.
— Кӧні, шуан, батьыд тэнад уджалӧ?
Ме висьталі, мый Петьшалӧн да менам батьясным уджалӧны пудлингӧвӧй цехын, а Колюшкалӧн — сійӧ нэм чӧжыс домна дорын.
— Вӧв некодлӧн абу?
— Вӧлыд абу.
— Вот мый, зонъяс...
Ті эськӧ мед слесарь Тулункинӧс корсинныд.
Тіянладорын олӧ.
Медводдза Глинка вылын.
— Воӧм морт?
— Абу, тіян, горянскӧй.
Ми сыкӧд карын ӧтлаын уджавлім.
Медводдза Глинка вылысь, кыдзи и асланым Каменушка вылысь, ми тӧдім ӧтитӧг став керкасӧ, но Тулункинъяс сэні эз вӧвны.
Лыддьӧдлім ставсӧ — Тулункинъяс эз вӧвны!
Но раненӧй сулаліс ас кыв вылас: эм.
— Гижлі сылы ӧтчыд.
Письмӧыс воӧма, и вочакыв получиті.
— Медводдза Глинка вылын?
— Медводдза Глинка вылын.
Тулункин Иван Матвеевич.
— Эз, сэтшӧмыс эз овлы.
Доймӧмаыс эз эскы миянлы.
— Ті вот мый, зонъяс!
Мунӧй гортаныд да тӧдмалӧй Тулункин йылысь.
Сэсся ветлӧй — сӧмын эн ставныд, а кодкӧ ӧти — тайӧ Тулункин дінас да висьталӧй сылы: Софроныч пӧ тэнӧ виччысьӧ вӧлӧн, а кӧні виччысьӧ — ме инда.
— Дяденька, да Медводдза Глинка вылӧ миянлы и ветлынысӧ оз позь.
— Косясям ми сэтчӧс зонкаясыскӧд.
— Но, миритчылӧй сійӧ кад кежлас.
— Кокни шуны — миритчылӧй!
Тайӧ Сенька Пакулькӧд да Гришка Чирухакӧд!
Заводитлы!
Ми ӧдйӧ мӧдӧдчим гортӧ, вотӧс вотны эгӧ кутӧй.
Шуим гортын висьтавны, мый вотӧсыс сэні абу: пувйыс еджыд на, а мукӧдпӧлӧс вотӧссӧ вотӧмаӧсь нин.
Гортӧ мунігӧн эг ӧтчыд лыддьӧдлӧй Медводдза Глинка вывса став олысьсӧ.
Гашкӧ, кодкӧ гижсьӧ тадзи?
Миян ӧд Горянкаын пӧшти быдӧнлӧн кык ов.
Петькаӧс шуӧны Маковӧн, а гижсьӧ Насоновӧн.
Колюшкаӧс шуӧны Туесковӧн, а гижсьӧ Турыгинӧн.
Менам тожӧ кык ов.
— Колӧ, ребята, всё-таки тӧдмавны Тулункин йывсьыд.
— Тэ медводз мӧдтор йылысь думышт! — скӧра шуис Петька. — Кыдзи мунны Глинка дінтіыс?
Сенькаыд, кӧнкӧ, кыйӧдӧ.
Чайтан, Чируха эз висьтав сылы?
— Гашкӧ, Сенькаыс абу и гортас.
— Всё-таки, зонъяс, мунамӧй вадорті.
— Сэті регыдджык аддзасны.
— Ми Мӧд Глинка вывсянь видзӧдлам.
Оз кӧ купайтчыны — веськыда ваӧдыс.
Ладнӧ?
А Сенька мед сюзь моз пукалӧ да переулокын кыйӧдӧ.
Сенька вӧлӧма мудерджык.
Сӧмын на ми воим Медводдза Глинка весьтӧдз, кыдзи миян вылӧ уськӧдчисны нёльӧн, а бӧрладорсянь, град йӧръяссянь, нӧшта вуджисны куимӧн.
Миянӧс кытшалісны.
Врагъяс водзвыв радлісны:
— Сюрин, Шестипятка!
Но Петька эз вунӧд косялӧм гач йывсьыс да зверь моз уськӧдчис Гришка Чируха вылӧ.
Гришка вӧлі жебиник зонка, и ӧтчыд кучкӧмӧн Петька уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Колюшка уськӧдчис Сенька Пакуль вылӧ, но сійӧ вешйыштіс бокӧ, пелька конйыштіс, и миян Ошпи ныр вылас уси дзик вадорас.
Менӧ нӧйтісны школаса кык ёртӧй да горзісны нин:
— Сетчы, Егорко!
Ме, дерт, эг кӧсйы, медым татшӧма янӧдісны менӧ, да дорйыси, кыдзи верми, кӧть нырысь вир нин петіс и киӧй кытчӧкӧ гыжйыштчис.
Шудыд вылӧ, Петька мыйвынсьыс швачкӧбтіс изйӧн прудлань матыстчысь нывбабалы ведраас.
Ведраыс гиль-гольмуні да уси.
Нывбаба скӧрмис да уськӧдчис карнаннас веськыда тышкасьысьяс костӧ.
Ми сэк кості уськӧдчим пышйыны переулоклань.
Буретш сэки локтӧ вӧлі верзьӧма лесник.
Муніс сійӧ восьлӧн.
Тайӧ миянлы вӧлі выгӧднӧ.
Сы сайӧ дзебсьӧмӧн ми вермим лыйлыны изъясӧн, а миян врагъяслы тайӧс вӧчны эз позь.
Тадзи и мунім.
Петька вермис всё-таки бурмӧдны сьӧлӧмсӧ:
— Аддзылінныд, зонъяс, кыдзи ме Чирухаыдлы сетышті.
Кыкысь тімбыльтчис!
Кутас помнитны, кыдзи гачьяс косявлыны!
Кӧть эськӧ Гришка эз и тімбыльтчы кыксь, но миянлы ошйысьнысӧ вӧлі нинӧмӧн, и ми эгӧ кутӧй вензьыны.
Колюшка сӧмын ышловзис:
— Эз кӧ кокӧй кусыньтчы, ме эськӧ сылы петкӧдлі да...
— Кӧыд да эськӧыд сувтісны веськыда, бӧжнаныс легнитісны, Кольшалы мигнитісны...
— Аслад банбокыд пыктӧма жӧ!
— Тайӧ Сенька меным сетыштіс.
Бура косясьӧ, лёк понйыд!
Тайӧ стӧч сідзи.
Миян улича вылын кӧ оліс, ми эськӧ петкӧдлім первоглинскӧйяслы гаж!
А Чируха — нямыль.
Сійӧ сӧмын кужӧ паськӧм косявлыны.
Сылы лӧсьыд, озыр да!
— Вот и миритчы накӧд!
— А колӧ, — плешсьыс ыджыд йӧгсӧ ыргӧн кизьӧн зыралігмоз шуис Колька.
— Мӧдар пель бокад сетасны тэныд!
— Но мед сетасны, а миритчынысӧ колӧ.
— Да кыдзи нӧ тэ накӧд миритчынысӧ кутан?
Сетчыны али мый Медводдза Глинкалы?
— Медым миян каменушенскӧйяс сетчисны первоглинскӧйяслы!
Некор сійӧ оз ло!
Тайӧ стӧч сідзи.
Видзӧд, со Сенькаыд ышнясьӧ!
Медводдза Глинка вывса пельӧсса керка весьтті, кӧні оліс Сенька, лэбзис вит гулю.
Мудӧд вывсянь миянлы тыдаліс Сенькалӧн гулюяслы ӧвтчӧмыс.
— Аддзан, гулюяссӧ лэдзис.
Ошйысьӧ — лёк кывъя баквалыд!
Энлы... — Петька видзӧдліс миян вылӧ, быттьӧ тӧдтӧмъяс вылӧ, сэсся довкнитіс юрнас: — Мунам, Егорша!
Сійӧ шыбитіс кӧрзинасӧ сэтчӧ жӧ, улича вылас, да уськӧдчис калитка саяс.
Ме эг гӧгӧрво, мый сійӧ думыштіс, но тшӧтш котӧрті Петька бӧрся.
Петька кватитіс посводзсьыс дженьыдик лӧм да кайис турун сарайӧ.
Неужели сійӧ лэдзас Гриньшалысь гулюяссӧ?
Тайӧ вӧлі страшнӧ, но ме тшӧтш кайи Петька бӧрся.
Миян куим костын некодлӧн гулюяс эз вӧвны, но Петька воклӧн, Гриньшалӧн, вӧлі кык кипом, кутӧма гулю.
Тайӧ кык гулюсӧ тӧдісны став матігӧгӧрса олысьыс.
Миянӧс на дінӧ эз лэдзлыны.
Клеткаыс век вӧлі томана, а ключсӧ Гриньша новлӧдліс сьӧрас.
Петька сюйис ичӧтик лӧмсӧ, личкыштіс да бертыштіс пробойсӧ.
— Шутьляв, мед петасны! — клетка ӧдзӧссӧ восьтігмоз тшӧктіс сійӧ меным.
Ме шутёвті, и кык гулю, кодъяс бура тӧдісны ассьыныс делӧсӧ, пыр жӧ лэбзисны, ӧтлаасисны Сенька гулю стаякӧд.
Шутёвтӧмсӧ кылӧм бӧрын керкасьыс уськӧдчис Петькалӧн мамыс да горӧдіс:
— Мый нӧ ті, мошенникъяс, вӧчанныд?
Гриньшаыд кӧ тӧдлас — петкӧдлас тіянлы гаж!
— Мамук, сійӧ ачыс тшӧктіс Сенькалысь мевйӧдӧмӧн вайӧдны.
— А ассьыныд кӧ нуӧдасны?
— Оз нуӧдны!
Шутьляв, Егорша.
Керка вевт вывсянь миянлы тыдаліс, кыдзи чепсасисны асланыс голубятня вылас Сенька да сылӧн куим ёрт.
Голубятня вылӧ кайис кутшӧмкӧ ыджыд зонка.
Ставныс найӧ шутьлялісны, зілисны чуксавны гулюясӧс, но весьшӧрӧ: кельӧбыс ставнас ӧні кывзіс сӧмын менсьым шутьлялӧмӧс.
Ме нӧшта куимысь кымын вӧтлылі найӧс вывлань, сэсся куті шутьлявны, мед пуксясны.
Петька горзіс нин Колькалы:
— Вай пож да чукӧрт зонкаясӧс, кодъяс эмӧсь!
Сенька ӧні косясьны локтас.
Некымын минут мысти ставыс помасис.
Гриньшалӧн гулю гозйыс пукаліс аслас клеткаас, а Сенькалӧн вит гулюыс шпорӧдчисны тупкӧм пожйын.
Сӧмын Сенька эз лок косясьны.
Ми бӧрыннас тӧдмалім, мый сійӧ кага моз бӧрдӧма.
— Ӧні, зонъяс, Сенькакӧд бурасьны оз ло яндзим, — шуис Петька.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын ми петім переулокӧ.
Медводдза Глинка уличаладорын вӧліны став сійӧ зонкаыс, кодъяс неважӧн нӧйтісны миянӧс.
Петӧма и бӧрдӧм синъяса Сенька.
Петька гораа горӧдіс:
— Сенька, колӧкӧ сета?
— Донысь-ӧ?
— Сідзи сета.
Дон босьттӧг.
— Пӧръялан!
— Ог, сёрнитчӧмӧн сета.
— Мый йылысь сёрнитчӧмыс?
— Бурасьны.
— Кымын лун кежлӧ?
— Нэм кежлӧ.
— Тэкӧд?
— Абу, миянкӧд куимнаннымкӧд.
Мекӧд, Кольшакӧд, Егоршакӧд.
— А меным кыдзи?
— Тэ сёрнитчы Митьша Потаповкӧд, Лейша Шубакӧд.
Петька индіс миян арлыда медся ён зонкаяс вылӧ.
Найӧ менӧ и нӧйтісны.
— А оз кӧ кутны?
— Мукӧдъясӧс корсь.
Сӧмын Гришкаӧс оз ков.
Сійӧ выль гачьяс косявлӧ.
Сенька недыр сёрнитыштіс аслас зонкаясыскӧд да горӧдіс:
— Давай.
— Нэм кежлӧ?
— Нэм кежлӧ! — тайӧ разын горӧдісны Митька да Лейко.
Ми котӧртлім пожла да сетім сійӧс Сенькалы.
Сійӧ пыр жӧ котӧртіс голубятня вылӧ, йӧртіс ассьыс гулюяссӧ да бӧр вайис пожсӧ.
Заводитчис сёрнитчӧм.
Радысла Сенька дась вӧлі бурасьны прӧста, но мукӧдыс ставныс кӧсйисны бурасьны «кыдзи следуйтӧ».
Бурасьлім сэки ми косясьӧмӧн — нетшким ӧта-мӧднымӧс юрсиӧд.
Кучкалӧмыс вӧлі прӧстӧй, кыка, ӧддзӧдчӧмӧн, тувкӧмӧн, шеныштчӧмӧн, кӧсичаӧ, балябӧжӧ копыртчылӧмӧдз, муас клёнгысьӧмӧдз.
Сенька медводз шуис — витысьӧн прӧста кучкам.
Тешкодь весиг!
Витысь прӧстатӧ кучкыны — сійӧ ӧд прӧста лӧгасьлӧмысь, а ӧні ӧд дзик мӧдтор: уличаяс бурасисны, да нӧшта нэм кежлӧ!
Шуим: куимысь зэв ёна кучкыны кӧсичаӧ да витысь балябӧжӧ, медым плешкыд муас клёнгысьлас.
Сувтім параӧн-параӧн ӧта-мӧдлы паныд да заводитім збыльмӧдны шуӧмторсӧ.
Медводз найӧ ӧтчыд, сэсся ми, сэсся бара найӧ, бара ми.
Гулю сетӧм пыдди Сенька кӧсйис сетны Петькалы поблажка, но Петька горӧдіс:
— Оз лыддьыссьы!
Сенька омӧля кучкис!
Водзӧ кутіс ставыс мунны сідзи, кыдзи колӧ.
Нетшкисны ӧта-мӧдсӧ юрсиӧдыс сідзи, мый быдӧнлӧн синваыс доршасис.
Мӧдног оз позь!
Оз ӧти лун кежлӧ бурасьны, а нэм кежлӧ, да нӧшта разнӧй уличавывсаяс.
Кокниа тані он ладмӧдчы!
Нӧшта кык пара лӧсьӧдчисны косясьны, но Гришка Чирухаӧс некод эз кор.
Кор мирсӧ вӧлі ладмӧдӧма, шуисны купайтчыны каменушенскӧй вадорын.
Миян вӧлі лӧсьыдджык, да и Петькалы важӧн нин вӧлі окота панласьыштны Сенькакӧд ваын.
Но Петькалы нинӧм вӧлі и думайтны!
Сенька ёна ылӧджык и вартчыліс, и сунавліс.
Сэсся Сенька вермасис Кольшакӧд да тшӧтш кокниа вермис.
Зато паличӧн кыскасигӧн Кольша вермис.
Поиктыштіс, дерт, а кыскис асланьыс.
Куимнанысьсӧ.
Кӧсйисны нӧшта видлавны — тшӧктісны ещӧ вермасьны, но Кольша шуис:
— Но, сійӧ пелькджык, а ме ёнджык.
Та вылын и сӧгласитчим.
Миян Ошпинымлӧн и збыльысь ыджыд пельклуныс эз вӧв.
Ми — мукӧдъясыс — тожӧ вермасим да кыскасим паличӧн, но тайӧ нин прӧста, йӧз вылас видзӧдӧмӧн.
Зато миян выль ёртъясным тшӧктылісны меным:
— Егорша, шутёвт по-атамански.
Ме эськӧ кӧть окотапырысь тешитышті другъясӧс, но первойысь шутёвтӧм бӧрын пыр жӧ матігӧгӧрса ӧшиньясті мыччисны юръяснысӧ гырысьяс да кутісны горзыны:
— Егорко, пельтӧ орӧда!
— Шутёвт ещӧ, ме тэныд петкӧдла гаж!
— Егорко!
Тэ бара?
Кымынысь тэныд шуны, а?
Петька, коді ме дорысь ёнджыка гордитчыліс менам шутьлялӧмӧн, ошйысьыштіс:
— Завод пасьталаысь миян Егорша кодь шутьлялысьтӧ он аддзы!
Сӧмын вот мешайтӧны зонмыслы! — видчысьяслань довкнитіс сійӧ юрнас да пырысьтӧм-пыр жӧ гораа юаліс первоглинскӧйяслысь:
— Ребята, тіян Тулункинъяс эмӧсь?
Сенька чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ мый, шмонитан?
Ми — Тулункинъясӧн важысянь гижсям.
— Да ті ӧд Кожинъяс!
— Кожинъяс, а гижсям Тулункинъяс.
— Батьтӧ тэнсьыд кыдзи шуӧны?
— Иван Матвеич.
— Сеньша, друг!
Сійӧ миянлы и колӧ!
— Мыйла?
Тайӧ юалӧмсьыс Петька шӧйӧвоши.
Сійӧ чӧвтліс ме вылӧ синъяссӧ да шуис:
— Егоршалы колӧ...
Поклон ли мый ли висьтавны...
— Но, мый нӧ...
Волы, Егорша, квайт часын.
Удж вывсьыс сійӧ воас.
Нӧдкывсӧ вӧлі тӧдмалӧма.
Тулункинӧс аддзим — и дзик матысь.
КЫЙӦДІМ ПОМӦДЗ
Квайт часӧдз вӧлі ылын на, и ми кутім ворсны карӧн, сӧмын вуджим Медводдза Глинка вылӧ.
Ворснысӧ на дорын вӧлі ёна лӧсьыдджык миян каменушенскӧй мыльк вылын дорысь.
Квайт часын ме ветлі Иван Матвеич дорӧ.
Сійӧ сӧмын на воӧма вӧлі удж вывсьыс да мыссис кильчӧ дорас.
Ме сылы и шуи:
— Дяденька, тэнӧ Софроныч вӧлӧн виччысьӧ, а кӧні — ме инда.
Иван Матвеич веськӧдіс ассьыс кузь тушасӧ да сідзи, чужӧмсӧ чышкытӧг, юаліс:
— Кутшӧм Софроныч?
— Кодкӧд тэ карад уджавлӧмыд.
Ещӧ сійӧ письмӧ гижлӧма тэныд...
— Энлы...
Тэ кытысь сійӧс тӧдан?
— Эз тшӧкты висьтавны.
— А тэ кодлӧн?
Ме висьтаси.
Иван Матвеич тэрмасьӧмӧн чышкис чужӧмсӧ да кияссӧ, сэсся шуис:
— Мунам батьыд дорӧ.
Тӧда ме сійӧс.
Локтім.
Иван Матвеич пыр жӧ шуис:
— Меным, Василий Данилыч, сёрнитыштны эськӧ тэкӧд колӧ.
— Висьтав тані — некод бокӧ оз петкӧд.
— Ог, колӧ гусьӧн сёрнитыштны.
— Сідзкӧ, петам град йӧрӧ.
— И зонкаыд тэнад колӧ.
— Лёктор ӧмӧй мыйкӧ вӧчис?
— Нинӧм эз.
Град йӧрын миян быдмис кык льӧм куст, на улын сулаліс скамейка.
Тайӧ местаыс шусьыліс садйӧн.
Татчӧ и пуксим.
Иван Матвеич гӧлӧссӧ надзмӧдӧмӧн шуис:
— Пиыд тэнад ӧні меным поклон висьталіс ӧти мортсянь, кодӧс сійӧ тӧднысӧ некыдз оз вермы.
Куті юасьны, кытысь аддзылӧма, а сійӧ шуӧ — эз пӧ тшӧкты.
Вот и вайӧді тэ дінӧ.
Мед висьталас.
Ӧні нин ковмис висьтавны ставсӧ.
Бать жалитыштіс:
— Ок, зонъяс, зонъяс, важӧн колӧ вӧлі висьтавны!
Кӧть меным, кӧть Гриньшалы, кӧть Ильялы.
Котӧртлы аслад ёртъясыдла да Ильяӧс тшӧтш кор.
Шу, делӧ пӧ эм.
Некымын минут мысти лабич вылӧ пуксис Илья Гордеич, Петькалӧн батьыс, а ми куимнанным пуксим му вылӧ.
Менам бать ачыс висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, сэсся шуис миянлы:
— Ті, зонъяс, та йылысь ӧні вунӧдлӧй.
Быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Кылінныд?
— Тіянтӧг сійӧ мортсӧ дзебам, — содтіс Илья Гордеич.
— Миянтӧг онӧ аддзӧй, — вочавидзис Петька. — Сійӧ миян сьыланкыв вылӧ шыасьӧ, а ті онӧ кужӧй.
— Корсям и сідзи.
А ті вунӧдӧй!
Некодлы медым.
Бабкиыд, Егорша, абу тэнад?
— Менам...
— Видзӧд!
Быдӧнлы висьтав — важӧн пӧ нин вошті.
— Ме сідзи и думайті...
— Но, а ӧні котӧртӧй ворсны.
Кор миянӧс тадзи эз кутны сибӧдны, Петька медводз уськӧдчис ме вылӧ:
— Кывтӧ нюжйӧдлан!
Ставсӧ висьталін.
Коді нӧ тэныд тшӧктіс?
— Мед либӧ ачыд мунін!
— «Ачыд, ачыд»!
А тэ мый?
— А сійӧ...
Эз эскы Иван Матвеич.
Мунам пӧ батьыд дінӧ.
— Но?
— Но, ме и висьталі.
— Ставсӧ, кыдзи вӧлі?
И сійӧ места йывсьыс, кӧні сійӧ куйлӧ?
— И места йывсьыс...
— Ӧні, думайтан, тэныд мыйкӧ висьталасны?
— Да ӧд дзебасны сійӧс.
— Дзебнытӧ, дерт, дзебасны, да тэныд оз висьтавны.
Кывлін налысь сёрнисӧ: «Кеж сэтысь! абу тэнад делӧ!
— Бӧрыннас, буди, тӧдмалам, — шыасис Колюшка.
— Кор тӧдмалам?
Кор ыджыдӧсь быдмам?
Сэки воссис ӧграда ӧдзӧс.
Петіс Иван Матвеич да тэрмасьтӧг кутіс восьлавны аслас уличалань.
Регыд петісны и миян батьяс.
Петькалӧн батьыс пырис аслас йӧрӧ, а менам батьӧй муніс водзӧ да кежис шуйгавывса переулокӧ.
— Аддзылін?
Сёрнитчӧмаӧсь нин, а миянӧс эз и казьтыштлыны!
Тайӧ стӧч сідзи.
— Но мый...
— Вот тэныд и «но»!
Тӧднысӧ окота али абу?
Котӧрт, Егорша, батьыд бӧрся.
Оз кӧ кут босьтны — шу, Доменнӧйӧ пӧ колӧ ветлыны, а Кабацкӧй дорті ӧтнам пола.
Ме Сеньша дорӧ котӧртла.
Мед сійӧ аслас батьыс бӧрся следитас.
А тэ, Кольша, тані пукав.
Видзӧд, некытчӧ эн мун.
Менам бать кӧ кутас мунны кытчӧкӧ, котӧрт сы бӧрся.
Ассьым батьӧс ме суӧді, кор сійӧ воис орччаса Кабацкӧй улича весьтӧ.
Бать шпыньмуніс:
— Тэ кытчӧ?
— Ме, тятенька, Доменнӧйӧ...
Силка Биденко дінӧ...
— Мыйла?
Ме эг тӧд, мый вочавидзны.
Некыдз юрӧ эз во.
— Сідз...
Висьталӧны, сылӧн пӧ вугыръяс эмӧсь...
— Самоловъяс, буди?
Ме лои рад да заводиті сӧрны вугыръяс йылысь, но бать эз кывзы помӧдзыс:
— Мун гортӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв стрӧг, и ме куті вӧзйысьны:
— Ме тэкӧд муна!
— Оз позь, Егоранько, оз позь.
Бӧрыннас тэныд висьтала...
— Кор висьталан?
— Но, кор ковмас, сэки и висьтала.
Мун! Некор меным. — И бать зумыштчис.
Ковмис мунны гортӧ нинӧм тӧдмавтӧг.
Петька эз на вӧв.
Кольша спокойнӧя пукаліс Маковъяс керка мудӧд вылын.
Ме висьталі, мый батьӧ менӧ бергӧдіс, и ачымӧс такӧдӧм могысь содті:
— Кӧсйысис бӧрынджык висьтавны.
— Ме тай шулі — висьталасны.
Весьшӧрӧ Петьша полӧ.
Тайӧн ме эг вермы сӧгласитчыны.
Кор на висьталасны!
Ӧні колӧ тӧдмавны.
Маковъясысь петіс Илья Гордеич.
Вӧччӧма праздник лунӧ моз, но кыдзкӧ аслыспӧлӧса: лӧз дӧрӧм юрйылыс кыдзкӧ тешкодя разьсьӧма да чурвидзӧ кӧч пельяс моз, ной тужуркаыслысь пасьталӧма сӧмын соспӧвсӧ, плисӧвӧй гачыслӧн шуйга зептыс гуга, картузсӧ пуктӧма пӧлӧсӧн да лэдзӧма син вылас.
Мый лоӧма сыкӧд?
Кок йылас муртса ӧшйӧ!
Кор нӧ юсьӧма?
Ӧні на дзик садь вӧлі.
— Мый нӧ, вильышпозъяс, видзӧданныд?
Кодъюраяссӧ эн аддзывлӧй? — юаліс Илья Гордеич да шатласигтырйи мӧдіс улича кузя вывлань.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да кутім виччысьны, мый лоӧ водзӧ.
Вит кымын керка кост мунӧм бӧрын Илья Гордеич дзик кодъюра моз горӧдіс сьывны:
Ой-да, ой-да чой сайын,
Крут сайын...
Пошкигтырйи котӧрӧн воис Петька да кутіс висьтавлыны:
— Сеньшалӧн батьыс вугыр шатьясӧн муніс!
Эсыланьӧ...
Гӧгӧрвоан?
Рытнас пӧ йӧрш ог-ӧ кыйышт, а аслас и нидзулыс абу и вугыр шатьсӧ Сеньшалысь босьтӧма.
Чери кыйысь, тайӧ стӧч сідзи...
А тіян мый?
Ми висьталім.
Петькаӧс медъёна шензьӧдіс сійӧ, мый батьыс сылӧн юӧма.
— Винаыс гортын войт абу.
Тӧда ӧд.
Прӧста шуанныд?
— Но, видзӧдлы ачыд.
То Жиган керка дінын увгӧ.
— Збыль...
Мунамӧй, зонъяс!
Подрядчик Жиган керка дінын изъяс дорын сулаліс Илья Гордеич да гораа юасис Жиганлӧн кык уджалысьлысь:
— Мый нӧ меным не гуляйтны?
Турунсӧ менсьым аддзылінныд?
Мый нӧ сыкӧд лоӧ, сійӧ кӧ менам вевт улын... а?
Грудки йывсьыд кывлінныд?
Эн?
Став турун зорӧдыс сотчӧ.
Эн кывлӧй?
Дворсяньыс тэрыба котӧртіс Жиган да, кисӧ дӧра партукас чышкигмоз, юаліс:
— Мый йылысь тэ, Гордеич?
— Тэнӧ ог касайт...
Накӧд сёрнита.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ ёна шатласигтыр Илья Гордеич муніс водзӧ да бара горӧдіс сьывны:
Ой-да, ой-да, кыр сайы-ы-ын...
Жиган топӧдіс вомдоръяссӧ:
— Юсясны, главнӧй делӧ, а тожӧ!
Мый сійӧ висьтавліс?
— Но, юыштӧма мортыс... код тӧдӧ мый оз сӧрышт...
Грудки дорын быттьӧ пӧ турун сотчӧ.
— Грудки дорын?
— Став зорӧдъясыс пӧ тшын пиын.
— Грудки дорын?
— Сідз тай шуис.
Код жӧ сійӧ — мый сылысь кывзынысӧ...
— Тэныд шогыд абу, мый кӧзяиныдлӧн Грудки дорын куим зорӧд.
Уджалысьяс!
Миянӧс аддзӧм бӧрын Жиган юаліс Петькалысь:
— Кодкӧ воліс талун тіянӧ?
— Эг аддзыв.
— Сёрнитіс батьыд кодкӧдкӧ?
— Ӧнтай сулаліс улича вылас.
Сёрнитіс кодъяскӧдкӧ.
— Кодкӧд?
— Абу татчӧс йӧз.
Деревенскӧй паськӧмаӧсь.
Лэбынаӧсь, куранаӧсь...
Витӧнӧсь.
— Кодарсянь вӧлі локтӧны?
— Эсыладорсянь, — индіс Петька.
— Мый йылысь сёрнитісны?
— Ме эг кывзы.
— Но и суседъяс менам!
Налы эськӧ лёктор мортлы вӧчны!
Лёктор йылысь висьтавны — кывйыс висьмас!
Код юрнад вот болтнитіс, и то шудӧн лыддьы.
Мый бара ме йӧзыслы лёксӧ вӧчи-а? — И кӧзалӧн кодь ичӧтик тошсӧ пыркӧдігтыр Жиган котӧртіс йӧрас.
Илья Гордеич вуджис улича мӧдар бокас да сувтіс сапожник Гребешков ӧшинь улӧ.
Петька чуймис:
— Мыйла нӧ сылы Гребешковыс ковмӧма?
Ачыс шуліс Гриньшалы: «Видзчысь Сизьсьыд, зэв суклясьысь сійӧ, йӧзсяньыс сӧмын сапожничайтӧ».
Илья Гордеич пуксис мудӧд вылӧ да кутіс гартны чигарка.
Дыр сійӧн ноксис.
Бумагаыс эз кывзысь, табакыс киськасис муас.
Петіс Гребешков — ыджыд ныра, ичӧтик тушаа вертлян морт, босьтіс Илья Гордеич ордысь табак кӧшельсӧ, бумагасӧ да гартіс кык чигарка.
Эз кыв, мый йылысь найӧ сёрнитісны, но вот Илья Гордеич кутіс пӧрччыны шуйга коксьыс сапӧгсӧ.
Зэв дыр кыскис.
То копыртчыліс пӧшти муӧдзыс, то лэдзчысьліс мыш вылас.
Кор сапӧгпӧвсӧ лои пӧрччӧма, Гребешков босьтіс сійӧс да пырис керкаас, а Илья Гордеич коли мудӧд вылӧ.
Жиган йӧрысь лэбыштіс телегаӧ доддялӧм «гажӧдчан» пара, вижов-еджыд гӧнаӧсь, еджыд бурысяӧсь да бӧжаӧсь.
Телега вылас пукалісны Жиган, кык уджалысь мужичӧй да уджалысь нывбаба.
Телега таркакыліс-лэччис улича кузя да кежис шуйгаладорса переулокӧ.
Петіс Сизь сапӧг пӧлӧн.
Сапӧгсӧ кӧмалігӧн Илья Гордеич бара дыр ноксис, сэсся зымнитіс кокнас, сувтіс да индіс чуньнас кабак вылӧ.
Сизь мыйкӧ шуаліс, быттьӧ ӧтказывайтчис, но помаліс сійӧн, мый пӧрччис юрсьыс векньыдик тасмасӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма юрсисӧ, шыбитіс восьса ӧшиньӧдыс, и кыкнанныс мӧдісны кабаклань.
— Сизькӧд мӧдіс!
Аддзӧма жӧ ёртӧс! — ассьыс батьсӧ вӧйпыштіс Петька.
Миянлы тожӧ вӧлі шензяна, мый Илья Гордеич друг свяжитчис юысь Сизькӧд.
Медым виччысьнысӧ эз ло гажтӧм, ми кутім ворсны верховскӧй челядькӧд.
Рӧмдӧ нин вӧлі, кор Илья Гордеич петіс кабакысь.
Сизь эз вӧв сыкӧд.
Шатлалігтырйи Илья Гордеич мӧдіс гортас.
Ӧні сійӧ эз сьыв.
Миянлы ковмис помавны ворсӧмсӧ, и ми воштім Илья Гордеичӧс син водзысь.
Мыйӧн сӧмын помасис ворсӧмыс, котӧртім гортӧ.
Сувтім Колюшка керка дінӧ.
— Егорша, вай тавой ог узьӧй.
Ладнӧ?
Тэ ассьыд батьтӧ кыйӧд, и ме — ассьым батьӧс.
Тайӧ лоӧ стӧч сідзи.
Тэ, Кольша, эн жӧ узь!
— А ме кодӧс кута кыйӧдны?
— А тэ... тэ миянӧс, медым некод эз унмовсь.
Егорша дінӧ турун сарайӧ лок.
— Но, мый нӧ...
Ладнӧ.
Батьӧс ассьым ме суи гортын.
Сійӧ пукаліс би дорын да дӧмліс сапӧг.
Мам лӧсьӧдіс ужин, а баб кыис.
Мам да баб сёрнитісны, бать чӧв оліс.
Ужнайтӧм бӧрын ме эг сразу кай турун сарайӧ, а дзебси йӧрӧ — ог-ӧ кыв сэсянь гырысьяслысь кутшӧмкӧ сёрни.
Сідзи и лои.
Регыд керкаысь петіс бать да, каллянсьыс тшынсӧ лэдзигмоз, пуксис кильчӧ вылӧ.
Кор кӧлӧкӧльня вылын кучкис дас кык час, бать матыстчис орчча керкаса забор дінӧ да надзӧник кызӧктіс.
Сылы вочавидзисны сійӧн жӧ.
— Но мый?
— Пӧрйӧдлі.
Жиган муніс Грудкиӧ, Сизь садьтӧм код.
Пӧшти кык бутылка юктӧді да нӧшта нелямын ур сеті.
Тэнад кыдзи-мый?
— Дедӧ ачыс босьтчис колльӧдны.
Шуӧ, Карандашихасянь пӧ Жиган муясӧдз, сэсся нюръясӧд Горнушинскӧй прииск дорӧ, а сійӧ приискыс пӧшти Чесноковскӧй больнича дінын и эм.
Кызь верстыс пӧ тай оз ло-а.
— Чесноковскӧяс пӧ том доктор эм, а тӧлка.
— Кымын часын Филат Иваныч пыралас?
— Кор час кучкасны, тшӧктіс дасьӧн лоны.
— Кывзы, Василий, оз повзьы докторыд, босьтчас лечитнысӧ?
Юӧртісны нин, кӧнкӧ, Чесноковскӧяд.
— Да ӧд сійӧс йӧз мортӧн рудникас пропишитісны.
Збыльысьсӧ сійӧс шуӧны Михайло Софроныч Костаревӧн.
Чесноковскӧйысь сійӧ рӧднас, сӧмын том дырсяньыс карын уджалӧ.
Ӧні ме тӧді ставсӧ.
Муртса верми кутчысьны, медым не уськӧдчыны турун сарайӧ.
Ӧдва виччыси, пока бать пыркӧдіс табак пӧимсӧ да шӧйтіс йӧрӧд.
Турун сарайын ме ставсӧ кӧсйи висьтавны Петькалы, но, сійӧ, вӧлӧм, тшӧтш став сёрнисӧ кывлӧма.
Мӧд лунас ми тӧдмалім, мый Сеньшалӧн батьыс асывсяньыс вӧлӧма удж вылын, а миян батьяс эз вӧвны рытӧдзыс.
Батьлы ме эг и казьтыв кӧсйысьӧм йывсьыс, но арнас, кор ми школаӧ нин ветлім, сійӧ ачыс висьталіс:
— Бурдӧдім, Егоранько, эсійӧтӧ...
— Михайло Софронычтӧ? — эг вермы кутчысьны ме.
— Тэ нӧ кытысь тӧдан, кыдзи сійӧс шуӧны?
— Ачыд сэки висьтавлін...
— Тіянлы?
— Миянлы.
— Ой, зонмӧ, сӧран!
Ог эскы ме мыйкӧ.
Рытнас Маковъяс пывсянын, кӧні Илья Гордеич лӧсьӧдаліс тӧвся рамаяс, чукӧртчисны миян батьясным да кутісны юасьны, мый ми тӧдам.
Медводз ми чӧв олім, сэсся дышӧдіс ланьтӧмӧн овны.
Петька ӧвтыштіс кинас да висьталіс:
— Ставсӧ тӧдам.
Сёрнитӧ тіянлысь кывлім.
— Грекӧ вӧян тіянкӧд, зонъяс!
Эн кӧть висьталӧй некодлы!
— Ми?
Вомнымӧс ог восьтӧй!
— Онӧй?
А Гриньшалы висьталӧмныд.
— Гриньшаыдлы, дерт...
Абу ӧд ичӧт сійӧ.
— А Сеньшалы?
— Но, Сеньшаыд ӧд миянкӧд ӧтвылысь.
Нэм кежлӧ!
{П. Бажов @ Орлинӧй перӧ @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
П. Бажов. Сказъяс
Орлинӧй перӧ
Тайӧ заводитчис Сарапулка сиктын.
Кымынкӧ во сайын.
Гражданскӧй вӧйна бӧрын регыд.
Сэки сиктса йӧз эз вӧвны зэв грамотнӧйӧн.
Но, век жӧ быдӧн, коді вӧлі сӧветскӧй власьт дор, думайтіс, мыйӧн эськӧ сылы отсавны.
Тӧдса, мый Сарапулкаын дед-прадедъяссянь кольӧма изъяс тӧдмавны кужӧм.
Му удж вӧчан кадколастӧ, либӧ нӧшта кор лоліс прӧст кад, пӧрысьяс непременнӧ занимайтчылісны тайӧ изъяснас.
Та йылысь со казьтыштісны да тшӧтш артель котыртісны.
Кутісны графит перйыны.
Быттьӧкӧ и бура кутіс артмыны.
Сюрс пудъясӧн артавлісны перйӧмасӧ, сӧмын регыд эновтчисны.
Кутшӧм талы помкаыс: либӧ графитыс омӧль, либӧ доныс шогмытӧм, тайӧс висьтавны ог куж.
Эновтісны и эновтісны, мӧдӧ кутчысисны — Адуй вылӧ веськӧдчисны.
Адуйскӧй места быд татчӧс мортлы кӧть омӧлика тӧдса.
Сэні медшӧр кысканторйыс — аквамаринчикъяс да аметистишкаяс.
Но и мукӧдтор сюрлывлӧ.
Кодкӧ артельысь ошйысис: «Тӧда важ гуысь ыджыд лача сетысь косттор».
Артельщикъяс та вылӧ и ыштісны.
Первойсӧ налӧн шыльыда муніс.
Кык ли, куим занорыш аддзисны.
Решёточнӧйясӧс!
Решёткаяснас лыддьылісны изсӧ.
Налӧн шуд вылӧ видзӧдӧмӧн и Сарапулкаысь мукӧдъяс Адуй вылӧ уськӧдчисны: оз-ӧ пӧ и миянлы сэтысь вичмышт.
Гу ыджыд, — кутны он вермы.
Сэки, тыдалӧ, и артмис не то торксялӧм, не то ӧшыбка.
Артель, коді медводз старайтчис, воштіс жилкасӧ.
Изторъяскӧд татшӧмыд тшӧкыда овлӧ.
Корсисны, корсисны, эз аддзыны.
Мый вӧчны?
А Березовскын сэки оліс ӧти горщик.
Арлыда нин, но ёна нималіс на.
Артельщикъяс сы дорӧ и воисны.
Висьталісны, кутшӧм местаын старайтчисны, да корӧны:
— Вӧч буртор, Кондрат Маркелыч, корсь жилкасӧ!
Гӧститӧданторъяс, дерт, вайисны, кывъяснаныс пӧльӧс быд ногыс ошкӧны, кӧсйысьӧмъяс вылӧ оз скупитчыны.
Сэки нӧшта березовскӧй старательяс воисны, ошкӧны ассьыныс горщиксӧ:
— Миян Маркелыч тайӧторъяс вылӧ дошлӧй.
Став кытш пасьтаысь сы кодьсӧ он аддзы!
Воысьяс, дерт, и асьныс тайӧс тӧдӧны, сӧмын чӧв олӧны.
Налы татшӧм ошкӧмыс кивыв: оз-ӧ вӧрзьӧд сійӧ пӧльӧс.
Старик пыр ёнджыка ӧтказывайтчӧ:
— Тӧда ме Адуй вылысь тайӧ оръясьысь жилкаястӧ!
Синмӧй менам ӧні найӧс оз босьт.
Артельщикъяс ассьыныс пӧрадок кутӧны.
Гӧститӧдӧны пӧльӧс да шуалӧны: лача сӧмын тэ вылӧ.
Тэныд кӧ абу вын сертиыд, код дорӧ мунны?
Пӧльлы любӧ татшӧмсӧ кывзыны, да и стӧканъясӧн зарядитчис.
Пельпомъяснас вӧрӧдышталӧ, ачыс ошйысьны кутіс: ӧтитор аддзӧма, мӧдтор аддзӧма, сэні места восьтӧма, сэні индӧма.
Ӧти кывйӧн, ышӧдісны пӧльӧс.
Скӧрмис, пызанӧ кучкис:
— Эн думайтӧй, мый пӧрысь, ме петкӧдла на, кыдзи жилкаястӧ корсьны!
Артельщикъяслы сійӧ и колӧ.
— Петкӧдлы, Кондрат Маркелыч, петкӧдлы, а ми огӧ кольӧй уджйӧзаӧн.
Медводдза занорышсьыс джынсӧ тэнад пӧльза вылӧ.
Кондрат налы паныд шуӧ:
— Ог сы вӧсна ме старайтчы!
Кӧсъя докажитны, кутшӧмӧсь овлӧны горщикъяс, мыйкӧ кӧ найӧ гӧгӧрвоӧны.
Правильнӧя кывсӧ шуӧма: код юра ошйысис, а садь юралы кывкуны.
Ковмис Маркелычлы Адуй вылӧ мунны.
Места вылын юасис, кыдзи жилкаыс муніс, мӧдіс ачыс кучкыштавны да думайтны, кытысь воштӧмторсӧ корсьны, а удача абу.
Артельщикъяс, кодъяс пӧльӧс тайӧ делӧас кыскисны, аддзӧны — тӧлкыс абу, пыр жӧ дугдісны уджавны.
Ас ногныс донъялісны:
— Кондрат кӧ аддзыны оз вермы, сідзкӧ нинӧм и кадсӧ воштыны.
Мукӧд старательыс, кодъяс сійӧ жӧ гу дорас бергалісны, сідзжӧ ӧти бӧрся мӧд эновтчавны кутісны.
Да и страдуйтны петан кад воис.
Быдӧнлы окота ас кадӧ турунтор пуктыштны.
Адуйскӧй гуяссьыд йӧзсӧ быттьӧкӧ мӧс нюлыштіс: некод оз тыдав.
Кондрат ӧтнас гу дорын пессьӧ-мырсьӧ.
Пӧльыс, видзӧдтӧ, асныра.
Водзджыксӧ сійӧ старайтчис артельщикъяслы, а мыйӧн казяліс, мый из оз сетчы, оз кӧсйы асьсӧ петкӧдлыны, пӧльӧс азарт босьтіс:
— Добитча ассьым!
Добитча!
Эз ӧти вежон чӧж сэні старайтчы ӧтнасӧн.
Эбӧссьыс кутіс петны, а тӧлксӧ оз аддзы.
Важӧн эськӧ дугдыны колӧ, но сылы таысь яндзим.
Но, кыдзи!
Миян местаясын медбур горщик эз вермы жилка аддзыны!
Кытчӧ тайӧ шогмӧ?
Йӧзыс мӧдасны серавны.
Кондрат сэки и думыштіс:
— Ог-ӧ видлы важ моз?
Важӧн пӧ местаяс корсьлӧмаӧсь руда аддзысь ньӧрйӧн да кыскан ньӧрйӧн.
Ньӧрйыс быдпӧлӧс рудалы лӧсялӧ, а кыскан ньӧвйыс — изъяслы.
Кондрат та йылысь ичӧт дырйиыс на кывліс, но талы эз зэв эскыв, — нинӧм пыдди пуктывліс.
Мукӧддырйиыс и серавлывліс, а ӧні решитіс видлыны.
— Оз кӧ артмы, сэсся тані и педзнысӧ ог кут.
А правилӧыс вӧлі татшӧм.
Ньӧвйыслысь кӧрт помсӧ колӧ медводз магнит-изйӧн ниртны, а сэсся корсяннас.
Сійӧн, мый кӧсъян аддзыны.
Кутшӧмкӧ кывъяс колӧ вӧлі шуавны.
Тайӧ нимкыла ньӧвсӧ лэдзлісны прӧстӧй ньӧввужйысь, сӧмын колӧ вӧлі синтӧ читкыртны да куимысь бергӧдчыны ньӧвсӧ лэдзтӧдз.
Кондрат тӧдіс став тайӧ кывсӧ да правилӧсӧ, сӧмын сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд тайӧн занимайтчыны, сійӧ и думыштіс таӧ велӧдны ассьыс не то внуксӧ, не то правнуксӧ.
Эз дышӧдчы, ветліс гортас.
Сэні, дерт, нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый удж кузяыс абу ставыс ладнӧ.
Кодъяс березовскӧй старательяс пиысь мвтыстчылісны сёрниӧн, ставнысӧ эскӧдіс: — вежон кежлӧ нӧшта ковмас ветлыны.
Ветліс, кыдзи пӧлагайтчӧ, пывсянӧ, пывсис, куйліс ӧти лун гортас, а мыйӧн кутіс лӧсьӧдчыны, шуӧ внукыслы:
— Мунам, Мишунька, мекӧд изъяс корсьны?
Зонкалы, гӧгӧрвоана, любӧ пӧльыскӧд мунны.
— Муна, — вочавидзӧ.
Со и вайӧдіс Кондрат ассьыс внуксӧ Адуй вылӧ.
Вӧчис сылы ньӧввуж, лӧсьӧдіс важся став правилӧяс серти ньӧв, тшӧктіс Мишунькалы синсӧ читкыртны, бергалыштны да лыйны, кытчӧ веськалӧ.
Зонка та вылӧ рад.
Ставсӧ вӧчис, кыдзи колӧ вӧлі.
Куимысьӧдз лыйис.
Сӧмын аддзӧ Кондрат — нинӧм туяна оз артмы.
Медводдзаысьсӧ ньӧвйыс мырйӧ веськаліс, мӧдысьсӧ — турун пытшкӧ уси, коймӧдысьсӧ — из дорӧ веськаліс да увлань исковтіс.
Пӧль быд местаын ичӧтика гудйысьыштіс.
Старайтчис тадзсӧ ёнджыка сы вӧсна, медым вӧчны ставсӧ важ ногӧн.
Мишунька, дерт, кутіс ворсны тайӧ ньӧввужнас да ньӧвнас.
Мудзтӧдзыс котраліс, пӧттӧдз ворсіс.
Пӧльыс вердіс сійӧс да водтӧдіс узьны балаганӧ, а аслас оз узьсьы.
Ӧбиднӧ.
Пӧрысьӧ-нэмӧ яналіс.
Петіс балаганысь, пукалӧ, думайтӧ, оз-ӧ позь нӧшта кыдзкӧ видлыны.
Сэки сылы и воис юрас: сы вӧсна, гашкӧ, ньӧвйыс эз действуйт, мый абу сійӧ кинас лэдзӧма.
Зонка, дерт, вежӧрттӧм кага.
Тайӧ делӧ вылас быттьӧ медся лӧсялана, а век жӧ ӧд эз сійӧ корсь, та вӧсна и эз инды.
Ковмас, тыдалӧ, аслым видлыны.
Загӧвӧритіс ньӧвсӧ, лӧсьӧдіс ставсӧ, кыдзи колӧ, читкыртіс синъяссӧ, бергалыштіс да лэдзис ньӧвсӧ.
Лэбис ньӧвйыс эз сэтчӧ, кӧні вӧлі гу, а трӧпа вылын тыдовтчис кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь.
Мунӧ кокньыда.
Киас сӧмын вужйысь кыӧм кӧрзинка, кутшӧмъясӧн миян сӧмын вотӧс ваявлӧны.
Босьтіс ветлысь-мунысьыд ньӧвсӧ, коді сы дорӧ матӧ уси, да шуӧ шпыннялігтырйи:
— Абу арлыд сертиыд тэныд, пӧльӧ, челядьлӧн ворсанторйӧн дурны.
Абу арлыд сертиыд!
Кондратлы зэв абу лӧсьыд, мый сійӧс татшӧм удж дырйи суисны, да скӧрысь шуӧ:
— Мун аслад туйӧд!
Тэныд оз касайтчы.
Ветлысь-мунысь сералӧ.
— Кыдзи оз касайтчы, кор муртса ньӧвйӧн менам кокӧ эн веськав.
Матыстчис пӧль дорӧ, сетіс ньӧвсӧ да висьталіс кӧритӧмпырысь, а то и сералігтырйи:
— Ок, пӧльӧ, пӧльӧ!
Уна олін, а кывшусьӧг он тӧд: сійӧ абу ньӧв, коді кутш перӧӧн мичмӧдтӧм.
Маркелычлы тайӧ сёрниыс эз кажитчы.
Скӧрысь вочавидзӧ:
— Миян местаясын абу сэтшӧм лэбачыс!
Некытысь и перӧсӧ босьтны.
— Неправильнӧ, — шуӧ, — тэнад кывйыд.
Кутш перӧ быдлаын эм, но сӧмын корсьны сійӧс колӧ вылі местаясысь.
Кондрат падмыштіс:
— Мудритан тэ!
Пӧрысь вылын, аддза, сералыштны думыштӧмыд, а ме ӧд ассьым делӧӧс ог лёкджыка гӧгӧрво мукӧд йӧз дорысь.
— Кутшӧм, — юалӧ, — делӧ?
Пӧль сэки и варовмис.
Аслас став олӧм йылысь тайӧ мортыслы висьталіс.
Ачыс ас вылас шензьӧ, а висьталӧ.
Ветлысь-мунысь пукалӧ из вылын, кывзӧ да водзӧ сёрнисӧ нуӧдӧ:
— Сідз, сідз, пӧльӧ, а водзӧ мый?
Помаліс пӧль ассьыс висьтсӧ.
Ветлысь-мунысь ошкис:
— Бура, пӧльӧ, уджалӧмыд.
Уна буртор перйӧмыд, а ньӧвсӧ мыйла лэдзин?
Кондрат и та йылысь эз соссьы.
Ветлысь-мунысь видзӧдліс синсӧ читкыртӧмӧн да и шуӧ:
— Сійӧ и эм.
Кутш перӧ тэнад ньӧвйӧ оз тырмы.
Кондрат сэки дзикӧдз скӧрмис.
Ӧбиднӧ кажитчис.
Став олӧмсӧ, позьӧ шуны, висьталіс, а сійӧ аслас перӧясӧн сюйсьӧ!
Горӧдіс зэв скӧрысь:
— Шуа, абу миян местаясын сэтшӧм лэбачыс!
Он аддзы перӧсӧ!
Пельтӧм тэ, али мый?
Ветлысь-мунысь нюммуніс да и юалӧ:
— Кӧсъян, петкӧдла?
Кондрат, дерт, эз эскы, но век жӧ шуис:
— Петкӧдлы, кужан кӧ да он кӧ шутит.
Ветлысь-мунысь сэки перйис кӧрзинкасьыс кубик формаа из.
Кулак кык ыджда.
Вылыссӧ да улыссӧ рӧвнӧя вундӧма, а бокъясас вӧчӧма вит гран.
Пемыдын он гӧгӧрво, кутшӧм рӧма изйыс, а шыльыд шлифовка вылас — кутш.
Вылыс бокас быд гранлы паныд муртса тӧдчыштӧны еджыд чутъяс.
Пуктіс ветлысь-мунысь тайӧ изсӧ аскӧдыс орччӧн, инмӧдліс чуньсӧ ӧти чутӧ, и друг найӧс вевттис югӧрӧн, быттьӧкӧ ыджыд кӧлӧкӧлӧн.
Биыс югыд-югыд, кельыдлӧзов рӧма, а мый сотчӧ — оз тыдав.
Югӧрысь артмӧм кӧлӧкӧлыс абу зэв джуджыд.
Сідз куим либӧ нёль морт джуджда кымын.
Би югӧрас гартчӧ-бергалӧ лыдтӧм-тшӧттӧм геб-ном, лэбалӧны бордъя шыръяс, а вылынджык лэбачьяс лэбалӧны, да быдӧн перӧӧн гылӧдӧны.
Перӧяс бергалӧны, му вылӧ усьны оз тэрмасьны.
— Аддзан, — юалӧ, — перӧяссӧ?
— Аддза, — вочавидзӧ, — сӧмын тайӧ дзик абу кутшлӧн.
— Правильнӧ, абу кутшлӧнӧсь, а унджыкыс пышкайяслӧн, — шуӧ ветлысь-мунысь да гӧгӧрвоӧдӧ: — Тайӧ тэнсьыд олӧмтӧ, пӧльӧ, петкӧдлӧма.
Уджалӧмыд уна, а бордъясыд ичӧтӧсь, слабӧсь, татшӧмъяснад вылӧ он кыпӧдчы.
Геб-номйыс синмад пырӧ да нӧшта быдсяма пежыс мешайтӧ.
А со видзӧд, кыдзи водзӧ лоӧ.
Бара инмӧдчыліс чуньнас кутшӧмкӧ чутторйӧ, да югӧрысь артмӧм кӧлӧкӧлыс уна пӧв ыджыдджык лои.
Кельыдлӧзов рӧмкӧд сорласис турунвиж.
Кокъяс улысь быттьӧкӧ мулысь первой слӧйсӧ босьтісны, а вылын лэбачьяс лэбалӧны.
Улынджык уткаяс да дзодзӧгъяс, вылынджык турияс, нӧшта вылынджык — юсьяс.
Быд лэбач ӧти перӧӧн шыбитӧ, и тайӧ перӧясыс увлань рӧвнӧйджыка лэбӧны, сы вӧсна мый — сьӧктаыс мӧд.
Ветлысь-мунысь нӧшта инмӧдчыліс чуньнас чутторйӧ, и югӧрысь кӧлӧкӧл паськаліс да вывлань качӧдчис.
Сэтшӧм югыд, мый синтӧ ёрӧ.
Кельыдлӧзӧн, турунвижӧн да гӧрдӧн пӧртмасьӧ.
Мусьыс кык сажень пыднаысь ставыс тыдалӧ, а вылын лэбачьяс шлывгӧны.
Быдӧн би югӧрас перӧсӧ гылӧдӧ.
Сійӧ перӧясыс мулань, быттьӧ ньӧвъяс, лэбӧны да дзик сійӧ места дорас, кытчӧ изторсӧ пуктӧма, усьӧны.
Ветлысь-мунысь видзӧдӧ Кондрат вылӧ, нюмъялӧ да шуӧ:
— И кутшысь вылынджык, пӧльӧ, лэбачьяс эмӧсь, да петкӧдлыны пола: синъясыд тэнад оз выдержитны.
А ӧні видлы ассьыд ньӧвтӧ!
Чукӧртіс муысь кымынкӧ перӧ, зэв ӧдйӧ лӧсьӧдіс, быттьӧ нэм чӧжыс татшӧм делӧӧн занимайтчӧма, да велӧдӧ пӧльӧс:
— Лэдз сійӧ местаӧ, кытысь жилка виччысян, а синтӧ куньны да бергавны оз ков.
Кондрат кывзысис.
Лэбзис ньӧвйыс, а гуыс сылы паныд воссис.
Не сӧмын став из жилкаяс, а и занорышъяс тӧдчӧны.
Ӧти зэв ыджыд.
Аквамаринъяссӧ сэтчӧ пӧшти быдса додь тэчӧма, и найӧ быттьӧкӧ сералӧны.
Пӧль, дерт, кутіс майшасьны, котӧртіс матӧджык видзӧдлыны, а биыс и кусі.
Маркелыч горзӧ:
— Ветлысь-мунысь, кӧні тэ?
А сійӧ вочавидзӧ:
— Водзӧ мӧдӧдчи.
— Кытчӧ нӧ тэ татшӧм пемыднас?
Гусясьысьяс ӧбӧдитны вермасны.
Мырддясны на тэнсьыд тайӧ штукатӧ! — горзӧ Маркелыч, а ветлысь-мунысь вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь, пӧль!
Тайӧ штукаыд сӧмын менам киын действуйтӧ да сы киясын, кодлы ачым сета.
— Тэ кӧть коді татшӧмыс? — юалӧ Маркелыч.
А ветлысь-мунысьыд ылын нин.
Муртса кывсис:
— Внукыдлысь юав.
Сійӧ тӧдӧ.
Мишунька став тайӧ войся лоӧмтор дырйиыс эз узь.
Югӧрыс сійӧс садьмӧдіс, сійӧ и видзӧдіс балагансянь.
Мыйӧн пӧльыс воис, Мишунька и висьталӧ:
— А ӧд тайӧ, пӧльӧ, тэ дорын вӧлі Ленин!
Старик век жӧ эз шемӧсӧ усь.
— Вернӧ, Мишунька, сійӧ.
Оз прӧста йӧзыд висьтавлыны, мый ветлӧдлӧ сійӧ миян местаясті.
Ветлӧдлӧ!
Тӧлквыв пуксьӧдӧ.
Медым эз вывті ёна ошйысьны асланыс ичӧтик бордъяснас, а писькӧдчисны вылӧ югыдлань.
Кутшлӧн, сідзкӧ, перӧлань.
П. Бажов.
Шонді из.
Миян Ильменскӧй из кладӧвуха кодьсӧ, дерт, став му вылысь места он аддзы.
Та кузя и вензьыны нинӧмла, сы вӧсна — та йылысь быд кывъяс вылын гижӧма: Ильменскӧй гӧраясын изъясыс став му пасьтасьыс куйлӧны.
Татшӧм местаыд, дерт, ленинскӧй синмысь бокӧ кольны некыдз эз вермы.
Кызьӧд воӧ Владимир Ильич ачыс декретӧн шуис татчӧс местаяссӧ заповеднӧйясӧн.
Медым, сідзкӧ, промышленникъясӧс да став пӧлӧс гусясьысьясӧс шошаӧдыс вӧтлыны, а тайӧ гӧраяссӧ видзны наукалы вылӧ, локтан кадъяс кежлӧ.
Делӧыс быттьӧкӧ прӧстӧй.
Тӧдса, ленинскӧй син аддзис не сӧмын му веркӧссьыс, му пытшсьыс аддзис.
Но, и тайӧ гӧраяссӧ тӧд вылӧ босьтіс.
Сӧмын миян пӧрысь горщикъяс век жӧ талы оз дзикӧдз эскыны.
Оз вермы пӧ тадзи лоны.
Вӧйна сэки тыр вынӧн муніс.
Сідз прӧстӧ тайӧ делӧыс эз прӧйдит.
И ас ногныс висьталӧны тадзи.
Овлісны кык артельнӧй вок: Максим Вахоня да Садык Узеев, прӧзвище сертиыс Сандугач.
Ӧтиыс, сідзкӧ, роч, а мӧдыс башкиръяс пӧвстысь, а делӧыс налӧн ӧти — ичӧтысяньыс приискъясті да рудникъясті ветлӧдлісны да пыр ӧтлаын.
Ыджыд, висьталӧны, на костын ёртасьӧм вӧлӧма, йӧзыс шензисны.
А асьныс ӧта-мӧдыскӧд ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вахоня — мужик сьӧкыд, тошкыс гӧгйӧдзыс, паськыд пельпомъяса, кулакыс — видзӧднытӧ страшнӧ, кокыс ошлӧн кодь и сёрниыс кыз, бузган.
Ньӧжйӧникӧн заводитас сёрнитны, и то гутъясӧс сажень джын вылӧ бокӧ тӧлӧдӧ, а характерыс небыд.
Код юрнас кӧ, кор кутшӧмкӧ кос жель дӧзмӧдас, сідз сӧмын грӧзитыштас:
— Вешйы, зонмӧ, грекысь!
Мед эськӧ ме тэнӧ кӧсйытӧг эг кучкы.
Садык ичӧт тушаа, ачыс вӧсньыдик, тош пыддиыс сизим кымын си, да и найӧ абу ас местаынӧсь, а ён вӧлі.
Забойщик, позьӧ шуны, сідзжӧ ыджыд разряда.
Овлывлӧ ӧд тадзтӧ.
Быттьӧкӧ и видзӧднысӧ сэтшӧм-татшӧм, а удж вылын сюсь.
Характерыс вӧлі кыпыд.
Сьылыштны, и йӧктыштны, и курайӧн ворсыштны зэв окоч.
Эз ӧд прӧстӧ сетны сылы Сандугач прӧзвище, миян ног соловей.
Вот тайӧ Максим Вахоняыслӧн да Садык Сандугачыслӧн и олӧм туйясыс ӧтлаасисны.
Эз ставсӧ, дерт, казна да кӧзяинъяс вылӧ уджавны.
Овлывліс, и асьныс лыаяс зырйӧн бергӧдлісны, — ассьыныс шуд корсисны.
Мойвиліс, и аддзывлісны, но зепъясас дыр эз куйлы.
Тӧдса, старательскӧй шудлы ӧти туй вӧлі индӧма.
Мотайтасны ставсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ, да бара удж вылӧ, сӧмын кытчӧкӧ выль местаӧ: сэні, гашкӧ, гажаджык.
Кыкнанныс семьятӧмӧсь.
Мый налы ӧти местаын пукавны!
Чукӧртасны нопторъяс, инструментсӧ босьтасны — и айда.
Вахоня мургӧ:
— Ветлам, видзӧдлам, кутшӧм местаын йӧзыс бура олӧны.
Садык радпырысь восьлалӧ да шмонитыштӧ:
— Восьлав, Максимка, восьлав!
Выль местаясад зарни лыаыд ачыс киад сибдӧ.
Дона изйыд тошкад чеччалӧ.
Коркӧ ӧтчыд тэнад тошкыд пудджынъя лоӧ.
— Тэнад, кӧнкӧ, ни ӧти оз кутчысь, — сідзжӧ шутитліс Вахоня да чӧрт моз гӧрдліс: хо-хо-хо!
Тадзи со и олісны кык артельнӧй вок.
Сюрыштіс налы пӧттӧдзыс: Садык уджалігас веськыд синсӧ воштіс, Вахоня шуйга пельнас дзик нинӧм эз кыв.
Ильменскӧй гӧраяс вылын найӧ, дерт, эз ӧтчыдысь вӧвлыны.
Мыйӧн заводитчис гражданскӧй вӧйна, кыкнан пӧрысь мортыс тайӧ местаясын жӧ вӧліны.
Горняцкӧй положение серти, дерт, кыкнанныс морт ӧти винтовкаӧн босьтісны да мунісны вӧюйтны сӧветскӧй власьт вӧсна.
Сэсся, Колчакӧс Сибырӧ вӧтлӧм бӧрын, политрук и шуӧ:
— Биа пӧсь пӧ тіянлы аттьӧ, пӧрысь ёртъяс, сӧветскӧй власьт нимсянь, а сӧмын ӧні ті, кыдзи му пытшкын уджалӧмысь инвалидъяс, веськӧдчӧй трудӧвӧй фронт вылӧ.
Сэтчӧ жӧ, — шуӧ, — тані ті фронтӧвӧй тыдалӧмсӧ торканныд, кыдзи ӧтиныд син пӧла, а мӧдныд пельтӧм.
Пӧрысьяслы тайӧ ӧбиднӧ, а мый керан?
Правильнӧ политрук шуис — колӧ видзӧдлыны, мый приискъясын вӧчсьӧ.
Пыр жӧ мунісны Ильменьясӧ, а сэні йӧзыс зэв уна чукӧртчӧма, и медся горш хищникъяс.
Налы нинӧм абу жаль, сӧмын эськӧ унджык сьӧм босьтны.
Став гусӧ, шахтасӧ здукӧн тыртасны, выгӧднӧ кӧ кажитчас.
Хищник бӧрся, дерт, купеч сулалӧ, сӧмын асьсӧ оз петкӧдлы, дзебсьӧ.
Ёна думайтісны миян пӧрысьяс — мый вӧчны?
Ветлісны Миасӧ, Златоустӧ, висьталісны, а тӧлк оз артмы.
Шенасьӧны:
— Абу таӧдз ӧні, да и та вылӧ главкъяс эмӧсь.
Кутісны юасьны тайӧ главкъяс йылысь, юраныс гудыртчис.
Ыргӧн серти — ӧти главк, зарни серти — мӧд, изъяс серти — коймӧд.
А мый вӧчны, кор Ильменскӧй гӧраясын ставыс эм.
Пӧрысьяс сэки и решитісны:
— Писькӧдчылам Ленин ёрт дорӧдз.
Сійӧ, кӧнкӧ, аддзас кад.
Кутісны лӧсьӧдчыны.
Сӧмын сэки старикъяс вензьыны кутісны.
Вахоня шуӧ: петкӧдлӧм могысь колӧ босьтны ӧти дона из, кодӧс гранитӧм вылӧ примитӧны.
Но, и зарни лыа тшӧтш.
А Садык ассьыс дольӧ: быд излысь образеч босьтны, сы вӧсна мый делӧыс научнӧй.
Вензисны, вензисны, сы вылын сёрнитчисны: быдӧн чукӧртас ассьыс мешӧксӧ, кыдзи сылы ёнджыка кажитчӧ.
Вахоня медсясӧ тӧждысис цирконъяс да фенакитъяс вӧсна.
Кочкарӧ котӧртліс, сэтысь корсис лӧзов эвклазикъяс да розӧвӧй топазикъяс.
Зарни лыа тшӧтш.
Мешӧкыс сылӧн артмис ӧкуратнӧй да изйыс ставыс — самоцвет.
А Садык тэчис сы мында, мый и лэптынысӧ оз вермы.
Вахоня гӧрдлӧ:
— Хо-хо-хо!
Тэ эськӧ став гӧраяссӧ мешӧкад сюялін!
Разберитчы пӧ, Ленин ёрт, коді туяна, коді некодлы оз ков.
Садык та вылӧ дӧзмыштіс.
— Йӧй, — шуӧ, — тэ, Максимка, морт, тадзи кӧ Ленин батьӧс гӧгӧрвоан.
Сылы научносьт колӧ, а излӧн базарнӧй доныс — веськодь.
Мӧдӧдчисны Мӧскуаӧ.
Ӧшыбкатӧг туйын, дерт, эз ло.
Ӧти местаын Вахоня коли поездысь.
Садык кӧть и скӧралыштӧ вӧлі сы вылӧ, ёна дзугыльмис, висьмис весиг.
Кыдз-некыдз, а пыр ӧтлаын вӧліны, а ӧні татшӧм важнӧй делӧ дырйи торъялісны.
Дай из тыра кык мешӧкӧн ӧткӧн сьӧкыд.
Ветлалӧны, юасьӧны, оз-ӧ мешӧкъясас сов спекулируйтӧм вылӧ ну?
А мыйӧн петкӧдлан изъяссӧ, пыр жӧ кутасны юасьны, мый вылӧ татшӧм изъясыс, аслыс озырмӧм вылӧ али кутшӧмкӧ музейлы?
Ӧти кывйӧн, майшасьӧм.
Вахоня век жӧ кыдзкӧ слӧймӧдчӧма, суӧдіс поездсӧ дзик Мӧскуа дорын нин.
Сэтшӧма ӧта-мӧдныслы лоины радӧсь, мый вагонса став йӧзыслысь петкӧдлісны серамсӧ синва петтӧдзыс: кутчысьлыны мӧдісны.
Сэсся бара изъяс понда пиньӧ воисны, коднан мешӧкыс коланаджык, сӧмын нин небыдджыка, шутитӧмӧн.
Мыйӧн Мӧскуа дорӧ кутісны матыстчыны, Вахоня и шуӧ:
— Ме тэнсьыд мешӧктӧ мӧда новлӧдлыны.
Меным лӧсяланаджык дай абу сэтшӧм тешкодь.
Тэ ичӧтджык, и мешӧкыд тэнад лоӧ ичӧтджык.
Мӧскуаыд, кӧнкӧ, абу Миас кодь!
Тані пӧрадок колӧ.
Медводдза войсӧ, дерт, вокзал вылын коллялісны, а асывсяньыс мӧдӧдчисны Мӧскуа кузя Ленин ёртӧс корсьны.
Регыд аддзисны да веськыда Совнаркомӧ мешӧкъяснас пырисны.
Сэні юалӧны, кутшӧм йӧз, кытысьӧсь, кутшӧм делӧӧн.
Садык вочавидзӧ:
— Ленин батьлы кӧсъям из петкӧдлыны.
Вахоня сэні жӧ муралӧ:
— Местаяс озырӧсь.
Хищникысь видзны колӧ.
Гортын тӧлк эг аддзӧй.
Непременнӧ Ленин ёртӧс аддзӧдлыны колӧ.
Но, нуӧдісны найӧс Владимир Ильич дорӧ.
Кутісны найӧ делӧяс висьтавны, тэрмасьӧны, ёрта-ёртнасӧ торкалӧны.
Владимир Ильич кывзіс, кывзіс да шуӧ:
— Вайӧ, другъяс, ӧтиӧн.
Делӧыс, аддза, тіян государственнӧй, сійӧс гӧгӧрвоны колӧ.
Сэки Вахоня, кытысь и збойлуныс босьтчис, кутіс ассьыс дона изъяссӧ кыскавны, а ачыс муралӧ: сэтшӧм гуысь, сэтшӧм шахтаысь изсӧ босьтӧма, и дона-ӧ сійӧ шайтъяс вылӧ сулалӧ.
Владимир Ильич и юалӧ:
— Мый вылӧ тайӧ изъясыс мунӧны?
Вахоня вочавидзӧ — ёнджыкасӧ мичмӧдчанторъяс вылӧ.
Но, сэні чунькытшъяс, исергаяс, сикӧтшъяс да мукӧд татшӧмтор.
Владимир Ильич думыштчис, неуна любуйтчыштіс изъяснас да шуис:
— Тайӧторъяс кузя виччысьыштны позьӧ.
Сэки ӧчередьыс Садыкӧдз воис.
Разис сійӧ ассьыс мешӧксӧ да заводитіс изъяссӧ пызан вылӧ шыблавны, а ачыс шуалӧ:
— Амазон-из, калумбит-из, лабрадор-из...
Владимир Ильич шензис:
— Тіян, видзӧда, разнӧй канмуясысь изъясыд.
— Да, Ленин бать!
Збыль висьталан.
Быдлаысь изйыс чукӧртчӧма.
Вема из, и сійӧ эм.
Еремеевскӧй гуысь шонді из сюрлі.
Владимир Ильич сэки нюммуныштіс да шуӧ:
— Из вемыд миянлы, пӧжалуй, нинӧмла.
Тайӧ добраыд и гӧратӧг сюрӧ.
А вот шонді изйыд миянлы колӧ.
Гажаджык сыкӧд овнытӧ.
Садык кывзӧ тайӧ сёрнисӧ да водзӧ старайтчӧ:
— Сы вӧсна, Ленин бать, миян изйыд бур, мый сійӧс шонді ёна шонтӧ.
Сійӧ местатіыс гӧраясыс чукыльтӧны да степлань петӧны.
— Тайӧ, — шуӧ Владимир Ильич, — медся дона, мый гӧраясыс шонділань бергӧдчӧмаӧсь да степысь оз сайӧдны.
Сэки Владимир Ильич звӧнитіс да тшӧктіс став изсӧ гижавны да медся стрӧг декрет лӧсьӧдны, медым Ильменскӧй гӧраясын став хищничайтӧмсӧ дугӧдны да тайӧ местасӧ заповеднӧйӧн вӧчны.
Сэсся сувтіс да шуӧ:
— Аттьӧ тіянлы, пӧрысь йӧз, тӧждысьӧмсьыд.
Ыджыд ті делӧ вӧчинныд!
Государственнӧйӧс! — И кияссӧ налысь, гӧгӧрвоанныд, топӧдліс.
Но, найӧ, дерт, ёна чуймӧмӧн сулалісны.
Вахонялӧн тошкыс ставнас синванас, быттьӧ лысваӧн, вевттьысис, а Садык тошторнас пыркӧдӧ да шуалӧ:
— Ай, Ленин бать!
Ай, Ленин бать!
Сэки Владимир Ильич гижис записка, медым индыны пӧрысь йӧзӧс заповедникӧ стӧрӧжъясӧн да пенсия налы урчитны.
Сӧмын миян пӧрысьяс гортӧдзыс сідзи эз и воны.
Туйяс кузя сійӧ кадӧ, тӧдса, кыдзи новлӧдлісны.
Мунісны ӧти местаӧ, а веськалісны мӧдлаӧ.
Вӧйна сэні, тыдалӧ, пуис и, кӧть ӧтиыс вӧлі пельтӧм, а мӧдыс син пӧла, кыкнанныс бара вӧюйтны мунісны.
Сэксянь тайӧ пӧрысь йӧз йывсьыс нинӧм эз кывсьыв, а заповедник йылысь декрет регыд воис.
Ӧні тайӧ заповедникыс Ленинскӧйӧн шусьӧ.
{П. Бажов @ Багатырлӧн кепысь @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
БАГАТЫРЛӦН КЕПЫСЬ
Татчӧс местаясад важӧн прӧстӧй мортыдлы некыдз эськӧ эз позь овны: звер эськӧ сёйис либӧ ӧвад ӧдӧлитіс.
Вот татшӧм местаясас и медводз овмӧдчылӧмаӧсь багатыръяс.
Найӧ, дерт, йӧз кодьӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь, сӧмын вывті ыджыдӧсь да изйысьӧсь.
Татшӧмыдлы, дерт, кокньыдджык: звер сійӧс оз косявлы, ӧвадысь зэв спокойнӧ, жарӧн да кӧдзыдӧн он повзьӧд, и керкаяс оз ковны.
Ыджыд пыддиыс тайӧ из багатыръясыслӧн ветліс ӧти, шусис сійӧ Денежкинӧн.
Сылӧн, видзӧдтӧ, ут вылын вӧлі татчӧс быдсяма изъясысь да рудаясысь посньыдик сьӧм тыра стӧкан.
Рудаясысь да изъясысь вӧчӧм тайӧ сьӧм вӧснаыс сійӧ багатырсӧ и нимтӧма вӧлі.
Стӧкан, дерт, багатырскӧй — морт тушаысь джуджыдджык, ёна ыджыдджык нелямын ведраа бӧчкаысь.
Вӧчӧма сійӧ стӧкансӧ медся бур зарни рӧма топазысь да сэтшӧм вӧсньыда да сӧстӧма тӧчитӧма, мый бурджыка оз нин позь.
Рудаысь да изйысь вӧчӧм сьӧмыс пырыс тыдалӧ, а выныс тайӧ сьӧмыслӧн сэтшӧм, мый найӧ места петкӧдлӧны.
Босьтас багатыр кутшӧмкӧ сьӧм, ниртас ӧтарладорсяньыс — и дзик пыр местаыс, кытысь сійӧ рудасӧ либӧ изсӧ перйӧма, син водзад воссяс.
Став мылькъяснас, гуранъяснас, нюрторъяснас — приметит сӧмын.
Видзӧдлас багатыр, ставыс-ӧ пӧрадокын, ниртас сьӧмыслысь мӧдарладорсӧ, — и кутас сійӧ местаыс тыдавны.
Ставыс тыдалӧ, кутшӧм местаын рудаыс куйлӧ да уна-ӧ сійӧ.
А мукӧд рудасӧ либӧ изсӧ сплошнӧя петкӧдлас.
Медым найӧс бура аддзыны, колӧ мукӧд сьӧмcӧ сійӧ жӧ местасьыс босьтны.
Видзӧдӧм да ыстывлӧм вылӧ Денежкин-багатырлӧн вӧлі из лэбач.
Ыджыд тушаа, збой, кокньыда лэбалысь, ортсысяньыс видзӧднысӧ катша кодь — сера.
Он гӧгӧрво, мый унджык гудралӧма: еджыд, сьӧд али кельыдлӧз.
А бӧж перӧ йывсьыс и сёрнитны нинӧм, — быттьӧ сир пиын ӧшкамӧшка, а синмыс агат кодь, мича веж кытшын.
И бура стрӧжитіс тайӧ из катшаыс.
Муртса кодӧскӧ бокӧвӧйӧс кылас, пыр жӧ чеччавны кутас, китша-катшакывны заводитас, багатырлы юӧртӧ.
Том дырйиыс из багатыръяс зілякодь вӧрӧшитчывлісны.
Найӧ эз этша ордым талявлыны, ӧткымын юяслысь визувтӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдавлісны, нюръяс косьтавлісны, вреднӧй зверъясӧс виавлісны.
Налы ӧд лӧсьыд: кучкас кутшӧмкӧ зверлы из кулакӧн либӧ йӧткыштас кокнас — и лолыс петӧма.
Ӧти кывйӧн, уджалісны.
Старшӧй багатыр оз-оз да и горӧдас став кытш пасьта:
— Дзоньвидзаӧсь-ӧ, багатыръяс?
А найӧ чеччасны ӧтпырйӧ да и равӧстасны:
— Дзоньвидзаӧсь, Денежкин дядь, дзоньвидзаӧсь!
Дыр тадзи олісны багатыръяс, сэсся пӧрысьмыны кутісны.
Чукӧстас найӧс старшӧйыс, а найӧ местасьыс вӧрзьыны оз вермыны.
Коді пукалӧ, коді водсӧн куйлӧ, дзик из кодьӧсь лоины, багатырскӧй чукӧстӧм оз кывны.
И аслыс Денежкинлы сьӧкыд лои, нитшкассьыны кутіс.
Кылӧ, — сулавны кокъяс вылас оз вермы.
Пуксис му вылӧ, чужӧмбанӧн луншӧр кадся шонділань, гӧрбыльтчыштіс, тошнас пидзӧсъяс вылас мыджсис да и вугыртіс.
Но, век жӧ тӧждысьӧмысь эз дугды.
Мыйӧн вӧрзьыштас из катша, сідзи сійӧ и синъяссӧ восьтас.
Но и катшаыс эз сэтшӧм збой ло.
Сідзжӧ, тыдалӧ, пӧрысьмӧма.
Тайӧ кад кежлас и йӧз кутісны воавны.
Медводдзаясӧн, гӧгӧрвоана, вӧралысьяс волывлыны кутісны, сы вӧсна мый тані помтӧм вӧр вӧлі.
Вӧралысьяс бӧрся гӧрысь воис.
Кутіс пуяс пӧрлӧдлыны да сиктъяс стрӧитавны.
Регыд мысти и сэтшӧмъяс воисны, кодъяс гӧраясысь да увтасінъясысь му кутісны кодйыны, абу-ӧ пуктӧма тані мыйкӧ пӧльза вылӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдны кутісны сьӧм тыра топазӧвӧй стӧкан йывсьыс да заводитісны писькӧдчыны сы дорӧ.
Медводдзаыс сійӧ, коді тайӧ дивӧ дорас веськалӧма, тыдалӧ, бур сьӧлӧмаясысь вӧлӧма.
Сійӧ сӧмын мича изъяс вылӧ ыштіс.
Чукӧртіс найӧс быдсямасӧ: вижкодьсӧс, турунвижъясӧс, пемыдгӧрдъясӧс.
Но, и восьтіс местаяс, кӧні татшӧм изъясыс эмӧсь.
Тайӧ перйысь бӧрсяыс и мукӧдыс кыссисны.
Ёнджыка локталӧны гусьӧн ӧта-мӧдсьыс.
Гӧгӧрвоана, йӧзлӧн горшлун: окота став озырлунсӧ аслыс ӧтнаслы босьтны.
Воасны сэтшӧмъяс, аддзасны — пӧрысь багатыр зэв нин омӧль, муртса ловъя пукалӧ, а век жӧ синбӧжнас видзӧдлывлӧ.
Топазӧвӧй стӧкан сулалӧ дзик тырыс рудаысь да изйысь вӧчӧм сьӧмӧн и вевттьӧма багатырскӧй кепысьӧн, а сы вылын из катша чеччалӧ, тӧждысьӧ.
Перйысьяслы, дерт, страшнӧ, найӧ и вай пӧрысь багатырлы бур кывъяс шуавны:
— Сетлы, мусаӧй, этшаник сьӧм уджйӧзӧн.
Мыйӧн эштӧда делӧӧс, дзик пыр сета.
Вешты ассьыд катшатӧ.
Пӧль тайӧ сёрни вылас нюмдыштас да нурбыльтас, кыдз быттьӧ ылі гӧраяс сайын гым:
— Босьт мыйта колӧ, сӧмын сёрнитчӧмӧн, медым йӧзлы пӧльза вылӧ.
И пыр жӧ аслас лэбачлы юӧртас.
— Вешйы, Стрекотуха.
Из катша кокньыдика чеччыштас, бордъяснас шеныштчас да пуксяс багатырлӧн шуйга пельпом вылас да сэтысянь и кутас дзоргыны-видзӧдны перйысь вылӧ.
Перйысьяс кӧть и видзӧдлывлӧны катша вылӧ, а век жӧ радӧсь, мый аслас местасьыс лэбзис.
Кепысь йылысь, медым багатыр босьтіс сійӧс, юавны оз лысьтны: асьным пӧ кыдзкӧ вӧчам тайӧ делӧсӧ.
Сӧмын сійӧс — багатырскӧй кепысьтӧ — йӧзлы не лэптыны.
Зоръясӧн да багачьясӧн сійӧс вештыны босьтчасны.
Пӧсялӧмаӧсь пессьӧны, нинӧм оз жалитны.
Бур, мый топазӧвӧй стӧкансӧ нэм кежлӧ вӧчӧма — сійӧс некыдз он жугӧд.
Но, век жӧ медводз и пӧль вылӧ видзӧдлывлӧны и катша вылӧ кыйкъялӧны, а мыйӧн ичӧтика вештыштасны кепысьсӧ да лэдзасны кияссӧ стӧканӧ, сідзи и медбӧръя яндзимныссӧ воштасны.
Быдӧн зільӧ унджык кватитны, да сэтшӧм сьӧм бӧрйӧны, кодъяс донаджыкӧн кажитчӧны.
Мукӧдыс сы мында босьталас, мый нунысӧ оз вермы.
Сідзи и аслас нопйӧн сгинитас.
Пӧрысь Денежкин тайӧ модасӧ важӧн нин казяліс.
Оз-оз да и ыстас ассьыс катшасӧ.
— Видзӧдлы жӧ, Стрекотуха, ылӧдз-ӧ сійӧ муніс, коді кык пестертыр сьӧмсӧ кураліс.
Лэбзьылас катша, кыскас бӧр кыкнан пестерсӧ, кисьтас рудаысь вӧчӧм сьӧмсӧ топазӧвӧй стӧканӧ, бокас шыбитас пестеръяссӧ да кутас китшкыны:
— Туй вылын куйлӧ, лыяссӧ кӧинъяс вильӧдӧмаӧсь.
Багатыр Денежкин та вылӧ и шуӧ:
— Вот и бур, мый вайин.
Эз сы вылӧ миянӧс тэкӧд татчӧ кольны, медым донаторъяссӧ туйяс вылӧ коявны.
А сійӧ ӧдйӧ озырмыны кӧсйысьыд абу жаль.
Мулысь став пытшкӧссӧ эськӧ аслыс кыскис, да сювйыс орӧма.
Вӧліны, дерт, и шуда перйысьяс.
Эз этша рудник да прииск найӧ восьтавны.
Но, сідзжӧ эз дзик складнӧя, сы вӧсна мый — ӧтитор перйисны, а сыысь донаджыктор отвалъясӧ шыблавлісны.
Шудтӧмъясыд век жӧ ёна унджыкӧн вӧліны.
Вояс чӧжӧн Денежкин-багатыр дінӧ став ордымыс морт лыяс серти тӧдчыны кутісны.
И топазӧвӧй стӧкан дорын уна лӧп-ёг чукӧрмис.
Перйысьяс, тӧдан-ӧ, мыйӧн писькӧдчасны озырлун дорӧдз, сідз медводз ассьыныс омӧлик инструментъясысь джынсӧ колясны, медым рудаысь вӧчӧм сьӧмсӧ унджык аскӧдныс нуны.
А сэні, видзӧдан да, из катша налысь сумка-нопъяссӧ, пестеръяссӧ да кӧрзинаяссӧ бӧр кыскас, сьӧмсӧ стӧканӧ кисьтас, а сумкаяссӧ стӧкан дорас шыбитас.
Пӧрысь Денежкин та вылӧ кӧсӧйтчылас, броткыштас:
— Аддзан, дзикӧдз тыртісны местасӧ.
Стӧканыс ньӧти эз кут тыдавны.
Он дзик пыр матыстчы сы дінӧ.
И ордымъяссӧ сідзжӧ миянлань ставсӧ пежалісны.
Прамӧй мортлы татшӧм ордымъястіыд ветлавнытӧ гажтӧм.
Весавны туй вылысь лыяссӧ да стӧкан дорысь лӧп-ёгсӧ пыр жӧ эз тшӧкты.
Висьталіс катшалы:
— Гашкӧ, кодкӧ и гӧгӧрвоас та вылӧ видзӧдӧмӧн.
Озырлун дорӧ вежӧрӧн матыстчас.
Сӧмын вежсьӧмъяс эз на лоны.
Пӧрысь Денежкин мукӧддырйиыс норасьліс:
— Виччысим ми виччысим тэкӧд, Стрекотуха, а прамӧй морт пыр оз лок.
Мукӧддырйиыс катшаӧс такӧдны босьтчас:
— Тэ эн майшась, воас сійӧ.
Татӧг оз вермы лоны.
Кутчысь кыдзкӧ.
Катша та вылӧ юрсӧ ӧдйӧджык лайкйӧдлыны мӧдас:
— Стӧч кыв висьталан.
Воас!
А пӧль сэки и ышловзяс:
— Сетам сылы ставсӧ пӧрадок серти — и кувны позьӧ.
Ӧтчыд тадзи вӧлі тӧлкуйтӧны, и друг катша кутіс майшасьны, кыпӧдчис местасьыс да ноксьыны мӧдіс, кыдзи кӧзяйка, кор сійӧ виччысьӧ гӧсьтъясӧс.
Кыскаліс перйысьяслысь став кунды-мундысӧ стӧкан дінысь бокӧджык, весаліс места, медым мортлы матыстчыны позис, а ачыс кортӧг пуксис багатырлӧн шуйга пельпом вылас да и вӧччӧ.
Денежкин-багатыр тайӧ буссьыс несйис.
Но, гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ, и кӧть веськӧдчынысӧ оз вермы, век жӧ неуна збодермыштіс, тыр синмӧн кутіс видзӧдны да аддзӧ: локтӧ ордым кузя морт, и сыкӧд некутшӧм уджалан кӧлуй — ни кирка, ни зыр, ни кӧш, ни багач.
И абу вӧралысь, сы вӧсна мый — ружьетӧм.
Сэтшӧмъяс вылӧ, кодъяс гӧраясті мӧлӧтъясӧн да сумкаясӧн кутісны ветлыны, оз жӧ мун.
Быттьӧ прӧста кӧсйӧ тӧдмавны, быдтор дорӧ видзӧдчӧ, а синмыс сюсь.
Локтӧ ӧдйӧкодь.
Пасьтасьӧма прӧстӧя, сӧмын карсаяс ногӧн.
Локтіс матӧджык, лэптыштліс ассьыс кепкасӧ да меліа шуӧ:
— Олан-вылан, багатыр пӧль!
Пӧль грымӧдіс-шуаліс ас ногыс:
— Олан-вылан, дона муса мортӧй.
Кытысянь, мыйла ме дорӧ воин?
— Да вот, — вочавидзӧ, — ветлӧдла му вывті, тӧдмала, кутшӧм кӧні прӧста куйлӧ йӧзлы коланатор да кыдзи тайӧ коланаторсӧ бурджыка перйыны.
— Важӧн, — шуӧ Денежкин, — татшӧмсӧ виччыся, а то сюйсьӧны ӧдйӧ озырмыны кӧсйысьяс.
Налӧн ӧти тӧждысьӧм, кыдзи эськӧ унджык аслыныс босьтны.
Зарни бӧрся ёнджыкасӧ вӧтлысьӧны, а сы йылысь оз думыштлыны, мый зарни дорысь менам ёна донаджыкторъяс эмӧсь.
Гутъяс моз асланыс повадкаяс вӧсна кулӧны, и уджлы мытшӧд.
— А тэнӧ, — юалӧ, — кутшӧм удж дорӧ, пӧльӧ, пуктӧма?
Пӧрысь багатыр сэки и висьталіс ставсӧ, — кутшӧм выныс рудаысь да изйысь вӧчӧм сьӧмыслӧн.
Морт тайӧс кывзіс да юалӧ:
— Аслам киысь позьӧ видзӧдлыны?
— Вӧч, — вочавидзӧ, — буртор, видзӧдлы.
И пыр жӧ шыбитіс му вылӧ ассьыс кепысьсӧ.
Морт босьтіс китырнас сьӧмсӧ, видзӧдіс, кыдзи найӧ места петкӧдлӧны, кисьтіс стӧканӧ да шуӧ:
— Бура думайтӧма.
Тайӧ пасъяссӧ кӧ тӧлкӧн видлавны, став татчӧс мусӧ водзвыв позьӧ тӧдмавны.
Сэки и видлав вочасӧн.
Кывзӧ тайӧс Денежкин-багатыр да радлӧ, малалӧ пельпом вывсьыс катшаӧс да шуалӧ ньӧжйӧникӧн:
— Вичысис, Стрекотуха, прамӧйӧс, гӧгӧрвоысьӧс.
Виччысим!
Узь ӧні лӧня, а ме сылы ставсӧ висьтала.
Выныштчис да кутіс грымакывны-сёрнитны дзик том моз став матігӧгӧр пасьта:
— Кывзы, гӧгӧрвоысь, пӧрысь из гӧраяслысь бӧръя кыв.
Босьт миянлысь озырлунсӧ аслад кывкутӧм улӧ.
И сійӧс эн вунӧд.
Тайӧ стӧкан улын муас изумруднӧйӧс гуалӧма.
Таысь на ыджыдджыкӧсь.
Сэні мупытшса озырлун петкӧдлӧма.
Гашкӧ, коркӧ и сійӧ ковмас йӧзлы.
Морт та вылӧ вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь, пӧльӧ.
Видлалам кыдзи колӧ.
Аслам олігӧн кӧ ог удит, надежнӧй мортлы сета.
Сійӧ оз вунӧд и ставсӧ лӧсьӧдас йӧзлы пӧльза вылӧ.
Та кузя эн майшась.
Аттьӧ служитӧмсьыд да бур сӧветсьыд.
— Тэныд аттьӧ бур кывсьыд.
Бурӧдін тэ менӧ, бурӧдін, — шуӧ пӧрысь багатыр, а ачыс синъяссӧ кунис да лои збыль гӧраӧн.
Коді сійӧс водзджык эз тӧдлы, найӧ прӧстӧ шуӧны Денежкин изйӧн.
Гӧралӧн шуйгаладор пӧкатас руда петанін тӧдчис.
Тайӧ кӧні катшаыс измӧма.
Уна рӧма места.
Он гӧгӧрво, кутшӧм рӧм сэні унджыкыс: сьӧд-ӧ, еджыд-ӧ, кельыдлӧз-ӧ.
Кӧні бӧж перӧыс вӧлӧма, сэті ставнас сирӧн резӧм ӧшкамӧшка кодь, а мича турунвиж кытша сьӧд синмыс оз тыдав — ёна тупкӧма.
И шусьӧ сійӧ местаыс — Катша урочище.
Морт сулалыштіс нӧшта, сумкаяс-пестеръяс, лӧмъяс да зыръяс вылӧ кӧсӧйтчыліс да босьтіс муысь багатырскӧй кепысь, а сійӧ изйысь, дерт, сьӧкыд, куим либӧ нёль морт судта.
Сӧмын мортыс и ачыс син водзын быдмӧ.
Кокньыдика, кык чуньӧн лэптіс багатырлысь кепысьсӧ, пуктіс топазӧвӧй стӧкан вылӧ да шуис:
— Мед куйлас вевттьӧд пыдди.
Век жӧ омӧльджыка кутасны балуйтны, а уджӧ босьтчыны тані важӧн нин кад.
Вунӧдны пӧльӧс оз позь.
Служитіс эз этша да нӧшта сгӧдитчас.
Шуис да муніс аслас туйӧд веськыда войшӧрын.
Ылӧдз муніс, а сійӧ пыр на тыдалӧ.
Ни гӧраяс, ни вӧръяс сайӧдны оз вермыны.
Быттьӧ, кымын ылӧджык мунӧ, сымын ыджыдджыкӧн кажитчӧ.
{П. Бажов @ Важ гӧраяслӧн козинъяс @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
ВАЖ ГӦРАЯСЛӦН КОЗИНЪЯС
Тайӧс ӧд он регыдӧн гӧгӧрво, кӧні важыс помасьӧ, кӧні выльыс заводитчӧ.
Мукӧдторсӧ быттьӧкӧ тӧрыт вӧчӧма, а думыс дед-прадедъяссянь воис.
Он вермы торйӧдны помъяссӧ.
Неважӧн со миян заводын случай лои.
Кутісны миян заводскӧйяс дасьтыны миян мувывса медыджыд мортлы козин вылӧ ӧружие.
Быдӧн, дерт, зілис думыштны кыдз позьӧ бурджыкӧс.
Вензьытӧг эз артмы.
Коркӧ и думыштісны сэтшӧмтор, коді ставлы сьӧлӧм вылӧ воис и дзик выльторйӧн кажитчис.
Пӧрысь мастер, кор сылы висьталісны: формаыс сэтшӧм, полоса вундалӧмыс этатшӧм, серыс сэтшӧм, — ошкис думыштӧмторсӧ, а сэсся и шуӧ:
— Тайӧ суниссӧ кӧ помӧдзыс разьны, то, пӧжалуй, воан важся сказӧдз.
Ог тӧд сӧмын, башкирскӧй сійӧ али роч.
Миян местаясын тайӧ делӧын — и вернӧ — тешкодьторйыс уна.
Овлывлӧ, мый роч семьяын казьтывлӧны Фатима пӧчӧс, а башкирскӧйӧ, видзӧдан да кутшӧмкӧ миян Маша-Наташа пырӧма.
Тӧдса, мый важысянь нин башкиръяс да рочьяс заводын ӧти удж вӧчлісны, рудникъясын да приискъясын орччӧн мырсьылісны.
Татшӧм положение дырйи абу дивӧ, мый йӧз и сьыланкывйӧн, и мойдӧн да и вирнаныс сорласисны.
Он пыр гӧгӧрво, мый кытысь воис.
Велалӧмаӧсь миян татшӧмторйӧ.
Некод дивӧӧн оз лыддьы.
А сказ йылысь кутісны юасьны.
Пӧрысь мастер эз ӧткажитчы.
— Вӧлі, — шуӧ, — сійӧ воясӧ на, кор ме дзик том зонкаӧн пыри заводӧ.
Ветымын во кымын сійӧ кадсянь прӧйдитіс.
Цехын, кӧні оружие вӧчисны да мичмӧдісны, лои друг сувтӧдны уджсӧ.
Зарниӧдысьяс вӧчӧмаӧсь ӧшыбка: сы мында лэдзӧмаӧсь терпитны позьтӧм турунвиж пар, мый ставныслы лои ывла вылӧ котӧрӧн петны.
Но, кызыштісны, несъялыштісны, ловнысӧ тыртыштісны да лӧсьӧдчисны ичӧтика шойччыштны.
Коді чигарка аслыс кызіникӧс гартыштіс, коді каллян тырыс табак сӧвтіс, а коді и прӧстӧ окотитіс кельыдлӧз лун вылас видзӧдыштны.
Пуксялісны, кыдзи веськалӧ, да панісны сёрни.
Серпасасьысь сэки миян вӧлі.
Перфишаӧн шуисны.
Уджсям серти шӧркодь, а яр да йӧзлӧн ӧшыбка вылӧ ставсьыс ёнджыка дузъяліс.
Сэтшӧм и сылӧн прӧзвищеыс вӧлі — Дузъялысь Перфиша.
Сійӧ, помнита, и паніс сёрнисӧ.
Медводз босьтчыліс зарниӧдысьяс вылӧ броткыны, да аддзӧ, — мукӧдыс чӧв олӧны, сы вӧсна мый быдӧн ас кежас думайтӧ: кодлӧн ӧшыбкаяс оз овлыны.
Перфиша гӧгӧрвоӧ, — эз лад вылӧ мун, да вежис сёрнисӧ.
И вай видны эфиопскӧй сарӧс.
— Сэтшӧм-татшӧм!
И гачсӧ, висьталӧны, сылӧн державаын новлыны абу велалӧмаӧсь, а миянлы сы вӧсна кӧть пӧд.
Мукӧдыс вӧйпӧдісны Перфишаӧс:
— Абу миян делӧ разбирайтны, кутшӧм сійӧ сар.
Заказ кабинетскӧй, первостатейнӧй, и миян колӧ вӧчны сійӧс сӧвесьтӧн, медым эз ло яндзим пуктыны ассьыным заводскӧй клейма.
Перфиша век жӧ оз ӧвсьы:
— Зілям, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвоысьлы, а мый сійӧ тӧдӧ, тэнад эфиопскӧй сарыд.
Ёнджыка да синмӧ шыбитчанаджыка серӧдны — сылы буретш, и миянлы этшаджык тӧжд-нокыс.
Сэки томъясысь кодкӧ кутіс висьтавны Эфиопия йылысь.
Муыс пӧ жар да абу сэтшӧм медым грамотнӧй, а асьсӧ воштыны оз кӧсйы.
Сы вылӧ мукӧдыс, зэв грамотнӧйяс, важысянь пиньяссӧ кеслӧны, а сійӧ оз сетчы.
И налӧн сарыс, сэтчӧс ног негус, сійӧ делӧын йӧзкӧд ӧтвылысь.
А эскӧмыс налӧн, сійӧ эфиопъясыслӧн, миян кодь жӧ, роч.
Сы вӧсна, тыдалӧ, и думыштӧмаӧсь кабинетскӧйясыд козин Эфиопияад ыстыны.
Татысянь йӧзлӧн думъясыс и мӧдісны мӧд туйяс кузя.
Ставныслы быттьӧкӧ гажаджык лои.
Бура кутісны сёрнитны эфиопъяс йылысь:
— Прамӧй войтыр, кужӧ кӧ дорйыны асьсӧ.
А мый паськӧмыс торъялӧ миянысь, то сійӧ нинӧм.
Абу гач вӧснаыс мортыдлы чесьтыд.
Перфиша аддзӧ, — сёрниыс дзик мӧдарӧ бергӧдчис, кӧсйис веськӧдны, да и ляпнитіс:
— Тадзи кӧ, то колӧ эськӧ тайӧ сарыслы абу меч дорны, а шашка, сэтшӧм модааӧс, кутшӧм, висьталӧны, Салаватлӧн вӧлӧма.
Сэки Митрич, сійӧ кадын медся нималана мастер, весиг кияснас ӧвтыштіс:
— Мый тэ, Перфиша, нем думайттӧг шуан.
Миян пӧльясыд ӧд эз сар вылӧ сійӧ шашкатӧ мӧвпыштӧмаӧсь.
Ми вок — томъяс, кодъяс тайӧ штука йывсьыс эг кывлӧй, — кутім корны:
— Висьтав, Митрич пӧль?
А пӧрыст морт эз и ӧткажитчы:
— Мыйла нӧ ог висьтав, кор прӧст кад лоис.
Сказъяссӧ ӧд абу жӧ прӧстӧ лӧсьӧдлӧма.
Мукӧдъяс — пӧкӧритӧны, мукӧдъяс — велӧдӧны, а эмӧсь и сэтшӧмъяс, мый водзвылад пӧнар пыдди.
Со кывзӧй.
Медводз сійӧ сказас Салават йылысь висьтавсьӧ, кутшӧм морт вӧлі.
Сӧмын миян местаясын та йылысь висьтавнысӧ нинӧмла, сы вӧсна мый та йылысь ставыс тӧдӧны.
Самӧй сійӧ Салаватыс, коді башкиръяслӧн став важся вожак пӧвстысь медся ёна нималӧ.
Пугачёв дырйи ыджыд вын вӧлі.
Веськыда кӧ шуны, веськыд ки.
Гижӧдъяс серти, шуӧны, Салаватӧс пӧ виисны сарлӧн прислужникъясыс, сӧмын башкиръяс талы оз эскыны.
Шуӧны, мый Салават мунӧма Таганайӧ, а сэтысянь тӧлысь вылӧ кайӧма.
Сідз вот сійӧ Салаватыскӧд татшӧм случай вӧлӧма.
Мунӧ сійӧ ӧтчыд татчӧс местаяс дорті матіті аслас войскакӧд.
Туйыс мунны кутіс сёнӧд.
Местаыс векньыд.
Ӧти радас нёль вӧлаысь унджык оз тӧр.
Салават аслас обычай серти водзын.
Туй чукыльтанінын друг петіс верзьӧма.
Башкирскӧй ичигияса, бешмета, а шапкаыс роч — ыж куысь вурӧм джуджыд дорӧса, ной вылыса.
Тайӧ мортыс ӧбликнас роч вылӧ мунӧ — кудриа паськыд тошка.
Абу нин том: дзор сиыс тошкас уна.
Сылӧн вӧлыс пӧжӧм йӧв рӧма, абу ёна ыджыд, зэв статя: синмыс дзирдалӧ, ӧшӧдчӧмторйыс, стӧчджыка кӧ, бурысьыс, чёлкаыс да бӧжыс — веж петантор, а кокъясыс косӧсь, струна кодьӧсь.
Вӧрзьӧд татшӧмтӧ, лэбыштас — он и аддзыв.
Башкиръяс — чужӧмсянь вӧв вӧдитысьяс.
Паныдасигад медводз вӧвсӧ синвидзӧдласӧн кытшовтасны, сэсся морт вылӧ видзӧдласны.
Ставӧн, кодлы тыдалӧ вӧлі, и кутісны видзӧдны тайӧ вӧлыс вылӧ, и Салават сідзжӧ.
Некод эз думыштлы, кытысь петіс тайӧ верзьӧмаыс и оз-ӧ ков таысь видзчысьны.
Быдӧнлӧн юрас ӧти мӧвп: татшӧм вӧв эськӧ лӧсьӧдны.
Ӧткымынӧн арканъясӧ кутчысисны.
Оз-ӧ делӧ артмы сідзи, медым мырддьӧмӧн босьтны.
Ставӧн видзӧдӧны Салават вылӧ, мый сійӧ шуас, а сійӧ и ачыс вӧв вылас синъяссӧ вештывтӧг видзӧдӧ.
Салаватлӧн, дерт, вӧлыс бур вӧлі.
Багатырскӧй сьӧд уж, а пӧжӧм йӧв рӧмаыс век жӧ нӧшта мичаджыкӧн кажитчис.
Салават горӧдіс:
— Эй, бабай, вай вӧвнад вежсям.
Верзьӧма видзӧдліс серампырысь да шуӧ:
— Ог, батыр Салават, эз та могысь менӧ тэ дорӧ мӧдӧдны.
Важ гӧраяссянь козин вайи.
Шашка.
Салават шензьыштіс:
— Мый меным шашкаыд, кор менам надежнӧй сабля эм.
Со видзӧдлы.
Кыскис саблясӧ пуртӧссьыс да петкӧдлӧ.
Сабляыс, и збыльысь, шоча овлысь булатысь да озыра мичмӧдӧма.
Воропас да помас дона изъяс, а полоса кузьталаыс чукыль-мукыль узора зарни насечка.
Пуртӧсыс сідзи и дзирдалӧ зарниӧн да дона изъясӧн.
— Бурджыкӧс он аддзы! — ошйысис Салават. — Ачыс батька государ козьналіс.
Нинӧм вылӧ сыкӧд ог торйӧдчы!
Верзьӧма бара шпыньмуніс:
— Важӧн-ӧ тэ, батыр, лыддьылін ассьыд сьӧд вӧвтӧ медводдза вӧлӧн, а ӧні шуан меным: вай вежсям.
Мед эськӧ и шашкаыдкӧд татшӧмтор эз ло.
Батька Омельян, дерт, ыджыд морт, и сабляыс сылӧн дона сулалӧ, а век жӧ он рӧвняйт сійӧс важ гӧраяслӧн козинкӧд.
Босьт!
Матыстчис Салават дорӧ, босьтіс роч ӧбычай серти шапкасӧ, а вӧв вывсьыс эз лэччы да мыччис шашкасӧ.
Сабляысь сійӧ паськыдджык, омӧлика чуклякодь, шыльыд пуртӧсын.
Сійӧ эзысь узоръяса, ӧтрӧвнӧ вӧйтӧма, быттьӧ дзебӧма.
Бурыс быттьӧкӧ нинӧм и абу, а кыскӧ ас дорас шашкаыс.
Салават сюйис ассьыс саблясӧ пуртӧсас, босьтіс шашкасӧ да чувствуйтӧ, — абу кокньыд, дзик ки сертиыс.
Кыскис пуртӧссьыс — шӧйӧвошис: сэні дорышас тырыс чардби, вот-вот сявкнитасны.
Ӧвтыштіс — чардбиясыс киссисны, а шашкаыс дзонь.
— А но, ён-ӧ! — горзӧ Салават.
Тӧвзьыштіс ыджыд пожӧм дорӧ, а найӧ ӧд миянладорын, асьныд тӧданныд, кутшӧмӧсь гӧраяс вылын быдмӧны.
Из кодьӧсь, ваӧ вӧйӧны.
Тӧвзигмозыс керыштіс Салават мый вынсьыс да думайтӧ, — видзӧдла, кутшӧм лӧсас коляс, оз кӧ чег.
Шашкаыс орӧдіс пожӧмсӧ кутшӧмкӧ ньӧрйӧс моз.
Пожӧм пӧри, муртса Салаватӧс вӧвлыскӧд эз дойд.
Абу татчӧс верзьӧма сэки и юалӧ:
— Гӧгӧрвоин, батыр Салават?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзӧ. — Мӧд татшӧм шашка му вылас оз вермы лоны.
Аслам киясысь некор нэм чӧж ог лэдз!
— Эн тэрмась кывъяснад, Салават, — вочавидзис воӧм морт, — медводз кывзы наказ!
— Кутшӧм нӧшта наказ! — скӧрмис Салават. — Шуи — ог лэдз аслам киясысь, кытчӧдз ловъя!
Со и став наказ!
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — и ме тэныд сиа, да абу менам вынъяс серти сійӧс вӧчны.
Шашкаыс, ачыд аддзан, абу прӧстӧй.
Бур ногӧн кӧ сійӧс колӧ сетны эськӧ батька Омельянлы, кыдзи медыджыд вожаклы, но сійӧ оліс быд ногыс: сы киясын шашкаыс вынсӧ воштас.
Тэ том, горшӧн тэнӧ некод эз кӧритлы, тэныд и мӧдӧдісны, но ичӧт козин пыдди.
Тӧдан, кыдзи рочьяслӧн кӧлысьяс вылын овлӧ.
Жӧниклы невестаыс сват сьӧрсьыс мӧдӧдӧ медводз ичӧтик козин.
Сійӧ, гашкӧ, и медся дона, да мӧдӧдсьӧ сійӧ оз пыр кежлӧ, а быттьӧкӧ видлалӧм могысь.
Невеста любӧй кадӧ вермӧ босьтны ичӧтик козинсӧ бӧр.
Сідз тэ и тӧд!
Лоас тайӧ шашкаыс тэнад, кытчӧдз нинӧм лёкторйӧн да горшлунӧн асьтӧ он лякӧсьт.
Сідзи кӧ асьтӧ мӧдан кутны, тэныд тайӧ шашкасӧ, гашкӧ, и ыджыд козин пыдди сетасны, — нэмыд кежлӧ, стӧчджыка кӧ.
— А кыдзи сійӧс тӧдмавны? — юалӧ Салават.
— Сы вӧсна эн тӧждысь.
Лючки-бура лоӧ петкӧдлӧма, а кыдзи — сійӧс ог тӧд.
Салават сэки думыштчис:
— Мый лоас, лоӧ кӧ менам ӧшыбка?
— Шашкаыд вынсӧ воштас да тэнад став войтыр вылӧ шог вайӧдас, он кӧ бӧр вай шашкатӧ гӧра вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ аддзыны? — юалӧ Салават.
— Менӧ сэсся он аддзыв, а колӧ тэныд аддзыны нылӧс, медым сійӧ ассьыс олӧмсӧ эз жалит, гӧра вылӧ шашканас муніс.
Сэні шашкаыс бара ассьыс вынсӧ пӧлучитас, да бара сійӧс петкӧдасны гӧра вывсьыс.
Сӧмын ог тӧд, кор тайӧ лоӧ да кодлы шашкаыс сюрас.
Салават кывзіс да шуӧ:
— Гӧгӧрвои, бабай, тэнсьыд кывтӧ.
Старайтча не чинтыны шашкаыдлысь вынсӧ, а лоӧ кӧ омӧльтор, вӧча тэнсьыд мӧд наказтӧ.
Ӧтитор висьтав, позьӧ-ӧ шашкаӧн мӧдӧдны гӧра вылӧ ассьым гӧтырӧс?
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — позьӧ, мед сӧмын ас вӧлясьыс муніс.
Салават кӧсйысис:
— Сыын эн сомневайтчы!
Менам гӧтыръясысь любӧй радпырысь мунас, ковмас кӧ.
Верзьӧма нӧшта казьтыштіс:
— Ас йывсьыд кӧ сӧмын кутан тӧждысьны, шашкаыд воштас вынсӧ, а кутан кӧ тӧждысьны став войтыр вӧсна, рӧд-племяяс вылӧ, рӧднӧй-тӧдсаяс вылӧ видзӧдтӧг, некод тэныд паныд тышын оз кутчысь.
Та вылын и помалісны сёрнисӧ.
Сэки воӧм морт видзӧдліс арканникъяс вылӧ, кодъяс сы вӧв вылысь синъяссӧ эз вештывны, нюмдыштіс да шуӧ:
— Но, мый нӧ, ворсны кӧ и ворсны!
Со эсійӧ выступ саяс туруна эрд эм, сэні и байга вӧчам.
Коді арканалас менсьым Соловкоӧс, сійӧ и владейт сійӧн мытшӧдтӧг.
Оз артмы арканавны, сідзжӧ пӧльза: юраныд югдыштас.
Ставӧн, кодъяс дасьтісны арканъяс, зэв радӧсь: мыйла шудтӧ абу видлыны.
Ӧдйӧ водзӧ петалісны.
Муныштісны неуна, сэні, збыльысь, гӧраясас паськыд эрд воссис.
Верзьӧма муныштіс воськов дас водзлань, сувтӧдіс вӧвсӧ туй пӧперегыс, индіс кинас гӧра вылӧ да шуӧ:
— Сэтчӧ гӧнитны кута, а сёрнитчӧмыс татшӧм: киӧн ӧвтышта — кутӧй!
Кодъяс бокысянь видзӧдісны та вылӧ, найӧ шензьӧны, мыйла ӧддзӧдчӧм вылас местасӧ ичӧтӧс босьтіс, мыйла вӧвсӧ туй пӧперегыс сувтӧдіс, быттьӧ нарошнӧ вӧчис сідзи, медым арканавнысӧ кокньыдджык вӧлі.
Арканникъяс пӧвстын тайӧ делӧ кузя ӧти мастер вӧлі.
Ён мужичӧй, и вӧлыс сылӧн быттьӧ бӧрйӧма тайӧтор вылӧ: дыр котӧртӧмсӧ терпитӧ да ӧдйӧ содтыны восьлассӧ вермӧ.
Ставӧн и думайтӧны: быть Фаглазам вӧвсӧ арканалас.
Сэки верзьӧма шуис аслас Соловколы гусьӧник кыв, ӧвтыштіс кинас, и ставныслӧн синъяс водзас быттьӧ вералан сынӧд тӧвзьыштіс.
Сэсся кутісны корсьны, кытчӧ верзьӧмаыс воши.
Воисны сійӧ из дорӧдз, код вылӧ сійӧ индыліс, да аддзӧны: лӧз из вылын зарни би киньясӧн тӧдчӧдӧма, быттьӧ сэті вӧв вылын верзьӧма прӧйдитӧма.
Арканникъяс вылӧ вугзьысисны, кыдзи найӧ лысьтісны панны кыйсьӧм татшӧм посланец вылӧ.
Салаватӧс асьсӧ кытшалісны, вай юасьны, мый йылысь висьталіс волысь морт.
Салават висьталіс нинӧм дзебтӧг, а сылы шуӧны:
— Видзӧд, батыр, медым тайӧ шашкаыд вынсӧ эз вошты.
Ас йывсьыд эн думайт, войтыр вӧсна тӧждысь.
Рӧдвужыдлы личӧд эн сет, племяяс костын торъялӧмъяс вылӧ эн видзӧд.
Салават эскӧдіс: сідзи и лоӧ.
И збыльысь, дыр кад чӧж ассьыс кывсӧ чорыда кутіс, и гӧраяслӧн козиныс служитіс Салаватлы сідзи, мый некутшӧм вын сылы паныд эз вермы сулавны.
Но, век жӧ ылаліс.
Рӧдвужыс тӧлк вывсьыс воштіс.
Салаватлӧн рӧдас век жӧ гырысь муяс вӧліны, а заводчик Твердышев мырдӧн сэтчӧ завод стрӧитіс да нӧшта кык сиктӧ овмӧдіс вайӧдӧм крестьянаӧс, медым пес кералісны, шом вӧчисны да уна мукӧдтор заводыслы вӧчисны.
Рӧдвужыс и кутіс тувкӧдны Салаватӧс: вӧтлы заводсӧ да сиктъяссӧ миян муяс вылысь.
Мырдӧн, буракӧ, тайӧ мусӧ Твердышев босьтӧма.
Правильнӧ вӧчан, сійӧс кӧ вӧтлан.
Салават медводз видзчысис.
Кыкысь вӧлі заводын да сиктъясын да кыкнанысьсӧ кутшӧмкӧ нывкӧд сёрнитіс.
Сэки рӧдвужыс и кыпӧдчис.
Тэ пӧ невернӧйладорӧ мӧдӧдчин, рӧдвужысь торйӧдчин, а гӧтыръясыс горзӧны: «Вежин миянӧс роч ныв вылӧ».
Эз кутчысь Салават, уськӧдчис аслас рӧдвужыскӧд завод да сиктъяс вылӧ.
— Весасьӧй, — горзӧ, — кытысь воинныд!
Йӧз сылы гӧгӧрвоӧдӧны, — эз ас вӧлясьыс воны, а рӧдвужыс и кывзыны татшӧм сёрнисӧ оз лэдз.
Помасис сійӧн, мый заводсӧ да кыкнан сиктсӧ сотісны, а йӧзсӧ вӧтлісны.
Сэксянь Салаватлӧн шашкаыс и эз кут чардби сявкйыны.
Войскаын пыр жӧ та йылысь тӧдмалісны.
Да и кыдзи абу тӧдмавны, кор Салават кыкысь ранитчыліс, а войдӧр татшӧмыс сыкӧд эз вӧвлы.
Сэки и Пугачёвлӧн став делӧыс омӧльтчис да гӧра горув мӧдӧдчис.
Быд боксянь зырӧны сійӧс сарлӧн войска.
Сэки Салават чукӧртіс аслас вернӧй войскӧвӧй йӧзлысь колясъяссӧ, босьтіс ассьыс гӧтыръяссӧ да веськыда мӧдӧдчис Таганайлань.
Матыстчис гӧра дорӧ, пӧрччис ассьыс шашкасӧ, сетіс гӧтырыслы да шуӧ:
— Босьт, Фарида, тайӧ шашкасӧ да мун гӧраас, а ме гӧра йылас кая.
Кор шашкаыс лоӧ важ кодь вына, петкӧдан сійӧс гӧраысь, да ме тэ дорӧ лэчча.
Фарида кутіс пыксьыны: абу велалӧма пемыд дорӧ, пола ӧтнасӧн, гажтӧм сэні.
Салават скӧрмис, шуӧ мӧд гӧтырыслы:
— Мун тэ, Нафиса!
Сійӧ бара жӧ помка аддзис:
— Фарида тэнад радейтана гӧтыр.
Сійӧс медводдзаӧн ыстін, мед сійӧ и нуас шашкатӧ.
Салаватлӧн и киясыс лёталісны, сы вӧсна — помнитӧ — колӧ, медым ас вӧлясьыс муніс, а то гӧраыс оз лэдз.
Мый вӧчны?
Войскӧвӧй аксакалъясыс да и став конникъясыс кутісны тӧждысьны, мӧдісны вӧйпӧдны нывбабаясӧс:
— Збыль ӧмӧй ті сэтшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь?
Став войтырӧс вичысьӧ шог, а найӧ ыстысьӧны ӧта-мӧд вылас.
Коді мунас, йӧз пӧвстын ас йывсьыс бур паметь коляс, а оз мун — всё равно и миянлы, и тіянлы абу олӧм.
Бабаяс, тыдалӧ, дзикӧдз тшыксьӧмаӧсь.
Ӧтитор тӧдісны, кыдзи эськӧ гажаа да озыра овны.
Лимзавны кутісны став кытш пасьтаыс, а кӧритны ӧта-мӧдсӧ эз вунӧдны.
— Эз менӧ сы вылӧ верӧс сайӧ сетны, медым гӧраӧ ыстыны.
Мед Нафиса мунас.
Чотысь кокнад сылы гӧраын и пукавны.
Мӧдыс сійӧс жӧ дольӧ, а помланьыс горзӧ:
— Фаридкалы, сылӧн-тӧ рожанас, сӧмын пемыдінын и места.
Медся лӧсялана сылы гӧраӧ дзебсьыны!
Ӧти кывйӧн, кывзыны шог, и помыс оз тыдав.
Сӧмын друг мыччысис рӧзӧритӧм сиктысь ныв.
Самӧй сійӧ, кодкӧд Салават кыкысь сёрнитліс.
Видзӧдліс стрӧга да шуӧ Салаватлы:
— Вӧтлы бабаястӧ!
Тайӧ ӧмӧй батырлы гӧтыръяс!
И рӧдвужтӧ ассьыд тшӧтш.
Коль сӧмын вернӧй йӧзӧс, кодъяскӧд став правдаӧн йӧз вӧсна воюйтін.
Сэки сёрнитыштам.
Салават аддзӧ, — абу прӧста воӧма.
Тшӧктіс вӧчны сідзи, кыдзи сійӧ висьталіс.
Вӧлаяс ӧтпырйӧн уськӧдчисны, вай рӧдвужсӧ вӧтлыны, а гӧтыръясыс асьныс пышйисны, долыдмисны, мый гӧраӧ оз мунны.
Кор эз ло бабаясыслӧн чирзӧмыс-лыддьӧдлӧмыс, ныв и шуӧ:
— Вои ме, батыр Салават, ас вӧляысь.
Ог жалит ассьым олӧмӧс, медым тэныд отсавны да йӧзӧс шогысь мездыны.
Шашка йывсьыд, коді тэнад киын, меным унатор тӧдса.
Эскан-ӧ тэ меным?
— Эска, — вочавидзӧ Салават.
— А эскан кӧ, вай важ гӧраяслысь козинсӧ.
Видзӧдліс Салават аслас вернӧй вӧлаяс вылӧ.
Найӧ юръяснас петкӧдлӧны: сет шашкатӧ, эн майшась.
Салават улӧдз копыртчыліс, лэптіс юрсӧ — и аддзӧ, — нылыс мӧд паськӧмӧн нин лоӧма.
Сыӧдз вӧлі зэв лёк платтьӧа, кӧтіа, быгалӧм чышъяна, а ӧні сы вылын руда рӧма эзысь турунъяса да позумента озыр сарапан, кокъясас сера сафьянӧвӧй башкирскӧй башмакъяс, юрас ӧзйӧ дона изъясӧн нывлӧн кӧзырёкыс, а монистоыс башкирскӧй.
Медся донаыс, сӧмын зарниысь.
Кыдзи морӧс вылас шоналӧма.
Сідзи и сысянь шоныдӧн да мелілунӧн ӧвтӧ.
«Вот тайӧ невеста.
Аслас ичӧт козинла воис», — думыштіс Салават.
Сетіс шашкасӧ.
Босьтіс нылыс кыкнан кинас, кутӧ ас водзас, быттьӧ поднос вылын, да нюмъялӧ:
— Мыйла бергӧдчылін?
Салават гӧгӧрвоӧдӧ: кӧсйи пӧ тӧдмавны, эскӧны-ӧ тэныд менам вӧлаяс, а ныв ышловзис:
— Ок, Салават, Салават!
Мед эськӧ тэ пыр йӧз вылӧ видзӧдін!
Эн кывзы эськӧ рӧдвужтӧ да гӧтыръястӧ.
Кутшӧмъясӧс сӧмын и бӧрйӧмыд.
Кутлыны тэнӧ кӧсйи прӧщайтчигӧн, да ӧні ог вермы, мыйӧн на вылӧ видзӧдлі.
Тадзи нин, тыдалӧ, торъялам: ме гӧра пытшкӧ, тэ гӧра йылӧ.
Мыйкӧ дыра мысти и меным ковмас гӧра йылын лоны.
— Аддзысьлам, сідзкӧ, — долыдмис Салават.
— Огӧ, батыр Салават, — сэсся огӧ нин аддзысьлӧй, и важ гӧраяслысь тайӧ козинсӧ тэныд киад абц кутны.
Сылы сійӧс дорӧма, коді некор нинӧм асласӧн эз сайӧд йӧзлысь
— Кор нӧ, — юалӧ Салават, — гӧра вылын петкӧдчылан?
— Тайӧс, — вочавидзӧ, — ме ог тӧд.
Тӧда сӧмын, мый лоа гӧра йылын, кор став миян гӧраясысь да мукӧдъясысь сідзжӧ би ньӧвъяс енэжлань мӧдӧдчасны.
Миян медся ыджыд кар весьтын сійӧ ньӧвъясыс ӧтлаасясны кытшӧ, а кытш пиас лоӧ гижӧма би шыпасъясӧн сылысь нимсӧ, кодлы важ гӧраяслӧн козиныс нэм кежлас вичмис.
Шуис тадзи, бергӧдчис да муніс гӧралӧн из тшупӧдлань.
Мунӧ, оз тэрмась, алӧй лентаа сьӧд кӧсасӧ муртса вӧрӧдыштӧ, а шашкасӧ нуӧ нюжӧдӧм кияс вылын, быттьӧ поднос вылын.
И чӧв-лӧнь лои.
Йӧзыс век жӧ уна, а ставыс быттьӧкӧ кынмисны, весиг вӧв домыс оз зилькнитлы.
Ныв матыстчис из дорӧ, видзӧдліс пельпом вомӧныс да гусьӧникӧн шуис: «Видзаӧн коль, Салават!
Видзаӧн коль, менам батыр!»
Сэсся кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ, быттьӧ важысянь та дорӧ велалӧма, да керыштіс из водзладорас кыкысь накӧса крестӧн.
Из вывтіыс чардбияс ыпнитісны, йӧзыс видзӧднысӧ оз вермыны, а кор дугдісны синнысӧ куньтыравны, из водзас некод эз вӧв.
Котӧртісны Салават да мукӧдъяс сійӧ места дорӧ да аддзӧны — лӧз из вылын зарни би киньясӧн тӧдчӧдӧма, кыдзи ань прӧйдитӧма.
Висьталіс тайӧс Митрич да юалӧ:
— Гӧгӧрвоинныд, том войтырӧй, кодлы миян пӧльяс ассьыныс медся донаторсӧ кольӧмаӧсь?
— Гӧгӧрвоим, — вочавидзам, — Митрич пӧль, гӧгӧрвоим.
— А гӧгӧрвоинныд кӧ, — шуӧ, — асьныд весьшӧрӧ места выланыд энӧ пукалӧй.
Быдӧн зільӧй тайӧ уджыслы отсавны, медым пӧльяслӧн думыштӧмыс ӧдйӧджык збыльмис.
— Сійӧ, аддзан, Митричыд миян, сэтшӧмъяс лыдысь вӧлі, — гӧгӧрвоӧдіс висьталысьыд, — инӧ ӧшйысьтӧмъяс лыдӧ пырліс, начальстволы сьӧлӧм вылӧ эз во.
Бӧръя управляющӧй дырйи сійӧс дзикӧдз заводсьыс вӧтлісны.
Эз видзӧдны, мый зэв бур мастер.
И колӧ висьтавны, сійӧ сэтшӧмтор вӧчис, мый начальстволы лои балябӧжнысӧ гыжъявны: кыдзи эз казявны.
Но, тайӧ бӧкӧ муніс.
Висьтавны дыр. — Сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс:
— А сы йылысь, медым отсавны, тайӧ вӧлі.
Кыдзи ме помнита, эз этшаӧн миян заводскӧйясысь мунны вӧлаясӧ да войскӧвӧй йӧзӧ, а сэсся, кыдзи югыдыс содіс, и став йӧзӧн уджалісны.
И со воис кад.
Коді и ачыс эз аддзыв, а тӧдӧ, кор миян медся ыджыд кар весьтын би ньӧвъясыс кытшӧ ӧтлаасисны.
И быдӧн аддзӧ тайӧ кытшсьыс нимсӧ сылысь, коді индіс йӧзлы сылысь тыр вынсӧ, став вӧрӧгӧс пасьвартіс да йӧз славасӧ медся джуджыд йыв вылӧ лэптіс.
{П. Бажов @ Пырыстыдалана гӧра потас @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Пырыстыдалана гӧра потас.
Миян местаясын нималана горщикыд эз этша вӧвлы.
Паныдасьлывлісны и сэтшӧмъяс, мый прамӧя учёнӧй йӧз, академикъяс найӧс ыдждӧдлісны профессоръясӧн да эз шуткаӧн шензьывны, кыдзи найӧ сэтшӧм сюся гӧраяссӧ тӧдісны, мед кӧть и грамотатӧмӧсь.
Делӧыс, дерт, абу прӧстӧй, — абу кустысь вотӧс нетшыштны.
Эз весьшӧрӧ ӧти сэтшӧм мортӧс шуны Сьӧкыд Нопйӧн.
Эз этша сійӧ быдсяма изсӧ аслас мыш вылын кыскав.
А мыйта вӧлі ветлӧма, мыйта порода кайлоӧн перйӧма да путкылялӧма, — сійӧс и артавны он вермы.
Сӧмын колӧ шуны, тайӧ горщикыд — Сьӧкыд Нопйыд, — медводдзаяс лыдысь вӧлӧма.
Ачыс кодлыськӧ велӧдчӧма, кодкӧ сійӧс ыштӧдӧма да туй вылӧ сувтӧдӧма.
Быттьӧкӧ Мурзинкаын тайӧторйыс лоӧма.
Ӧнія кадӧ Мурзинка йылысь омӧля кывсьӧ, а важӧн эз тадзи вӧв.
Слӧбӧдаӧн сійӧ лыддьыссьыліс.
Сэтысянь и мукӧд сиктыс лоины, а ачыс сійӧ, висьталӧны, Ермак олан кадӧ лоӧма, — сэкся кад серти крепость кодь вӧлӧма.
Абу ӧтчыдысь сійӧс сотлӧмаӧсь да рӧзӧритлӧмаӧсь.
Да ӧд вужйыс роч!
Кодкӧ ӧмӧй сійӧс нетшыштны вермас, кор сійӧ муас кутчысьӧма.
Сійӧ этша на, мый слӧбӧда стрӧитсьӧ, а ещӧ быд бокӧ сиктъясӧс сувтӧдалас, быттьӧкӧ сайӧдӧ асьсӧ.
Мӧд торъялӧмыс Мурзинскӧй слӧбӧдалӧн сыын, мый сы дорысь аддзисны миян государствоын первой уна рӧма из.
Аддзис изъяссӧ Тумашев, государлӧн казнаӧ мӧдӧдіс да награда пӧлучитіс.
Тадзи письменность кузя висьтавсьӧ, а делӧ вылын, гашкӧ, кодкӧ слӧбӧдскӧйяс пиысь Тумашевлы местасӧ петкӧдліс.
Но, тайӧ делӧыс важӧн нин кольӧма бӧрӧ, прамӧя некодлы абу тӧдса, сӧмын ӧтитор гӧгӧрвоана, мый Мурзинкасянь миян и заводитчис мича галькияссӧ корсьӧмыс, — из вӧсна шог либӧ из вӧсна радлун.
Сійӧс нин кодлы кыдз кажитчӧ шуӧй.
Корсьысян ремеслӧыд дзик аслыспӧлӧс.
Дерт, быдӧн кӧсйӧ изъяс помысь нянь кусӧк заработайтны.
Сӧмын эмӧсь корсьысьысьяс пӧвстын и сэтшӧмъяс, мый некутшӧм сьӧм вылӧ оз сетны налы кажитчысь изсӧ.
Быттьӧкӧ и сыысь налы нинӧм, но кувтӧдзыс видзӧны.
— Сыкӧд, — шуӧны, — овны гажаджык.
Но, а корыстьыд сэні и лыдтӧм-щӧттӧм.
Сы вӧсна мый изъяс дорын ӧти часӧн морт вермас озырмыны.
Сэтшӧм ӧдйӧ озырмысьясыс и вель уна чукӧрмисны самӧй Мурзинкаас да сиктъясын, кодъяс дорын матын нуӧдсис добычаыс.
Ньӧбасьӧмъясӧн да мӧдлы донӧнджык вузалӧмӧн ёнджыкасӧ озырмисны, нажӧвитчисны.
Главнӧйыс сэні колӧ вӧлі тӧдны излысь настоящӧй донсӧ.
Горщик, кодӧс бӧрынджык Сьӧкыд Нопйӧн нимтісны, сійӧ воясӧ томиник зонмӧн на вӧлі.
Рӧднас сійӧ не то Колташысь, не то Черемисскӧйысь, Мурзинкасянь неылысь.
Быдмис батьтӧг-мамтӧг аслас бабушка дінын.
Старукаыс зіль, эз пукавлы уджтӧг, сӧмын ӧд пӧрысьлӧн ремеслӧнад — печкӧмнад да кыӧмнад — кынӧмтӧ он ёна пӧткӧд.
Зонкалы и лои ичӧтысяньыс нянь кусӧк корсьны.
Сирӧтаыдлы, гӧгӧрвоана, эз ковмыв уджтӧ бӧрйыны: мый веськавлі, сійӧс и вӧчліс.
Вӧвлі пастухлы отсасьысьӧн, озыр мужикъяс ордын казачитліс, пӧденнӧй уджъяс вылӧ ветлывліс.
И шуисны сійӧс сэки Кокньыдик Трошаӧн.
Ӧтчыд Троша веськаліс гӧраын каменнӧй уджъяс вылӧ, и тыдовтчис, мый зонкаыс горнӧй породаяс корсьӧм кузя вывті сюсь.
Аддзас кыськӧ пластъяс да шуӧ: «А ме татшӧмӧс жӧ аддзылі сэтшӧмтӧ местаысь».
Видлаласны — правильнӧ.
И шыльӧдтӧм изъяс ӧдйӧ велаліс гӧгӧрвоны.
Лыда во бӧрын пӧрысь старательяс кутісны юасьны:
— Видзӧдлы, Троша, изторсӧ.
Дона-ӧ, тэ ногӧн, сійӧ сулалӧ?
Тадзи тайӧ Кокньыдик Трошаыс и кутіс уджавны артельын из делӧ кузя, сӧмын Мурзинкаӧ сылы ньӧтчыд эз сюрлы волыны.
А сэні сідзжӧ тӧд вылӧ босьтісны Трошаӧс.
Тӧд вылӧ босьтіс сэтчӧсса медся озыр мортыс.
Сійӧ, тӧданныд-ӧ, ставсьыс ёнджыка ньӧбасьӧм-вузасьӧм помысь озырмӧма, а пӧрысьмӧма, омӧля кутӧма аддзыны — ылавлыны ньӧбасигъясын кутӧма.
Сійӧ и думыштіс:
— Вай босьта ме тайӧ Кокньыдиксӧ аслым гортӧ да, медым кутіс овны вернӧя, гӧтрала Аниска вылӧ, а то дзикӧдз лэдзчысис нылӧй, тӧлк сыкӧд абу.
Нылыс сылӧн, и збыльысь, йӧй нисьӧ прӧсуж вӧлӧма, да и абу дзик бура асьсӧ кутӧма.
Мурзинкаысь ни ӧти прамӧй зон эськӧ некор татшӧм вылад эз гӧтрась.
Вот и кутісны ас дінас кыскыны бокысь.
Озыръясыдлӧн, дерт, отсасьысьыд пыр уна.
Сійӧ отсасьысьясыд и вай ошкыны Троша водзын невестасӧ:
— Вывті мича краля!
Ӧтар боксяньыс шоныд, мӧдарсяньыс нӧшта бурджык.
Кыпыд характера, да и дзик ӧтка ныв...
Кад мысти тыр кӧзяинӧн лоан.
А ӧд керкаыс кутшӧм?
Став кытш пасьта нималӧ!
Трошалӧн пӧчыс, тыдалӧ, дӧзмӧма нэм чӧжыс гӧльлунын вийсьыны, сійӧ и шуис:
— Йӧзыс пӧ уна эмбураӧсь, мыйла миянлы ӧтдортчыны?
Трошалӧн та серти прамӧй думыс эз вӧв, сійӧ и шуӧ:
— Воис кӧ кад гӧтрасьны, колӧ невестаясӧс видзӧдны.
Отсасьысьясыс радлӧны, мый зон сэтшӧм кокньыда ылӧдлӧм вылас сюрис, тэрмӧдлӧны:
— Сідзкӧ и нюжӧднысӧ тайӧс нинӧмла.
Вежалунӧ во пӧчыдкӧд.
Невестакӧд тӧдмасьӧм котыртам, кыдз пӧлагайтчӧ.
Паськӧм да справляйтӧм йылысь эн тӧждысь.
Сэні тӧдӧны, мый ай-мамтӧг тэ быдмӧмыд.
Оз ӧбидитны.
Сідзи и сёрнитчисны.
Висьталісны Трошалы, кутшӧм керкаӧ медводз колӧ сувтны, и мунісны.
Мыйӧн воис вежалун, Троша пасьтасис сӧстӧмджыка да водз асывнас муніс Мурзинкаӧ, а пӧчыс ӧткажитчис:
— Повзясны на меысь, пӧрыссьыд, да и тэныд шудлуныд оз ло!
Самоцветъясын гӧгӧрвоны велалін, он ӧмӧй вермы невестатӧ бӧрйыны?
Трошаӧс сійӧ воясӧ эз прӧста Кокньыдикӧн шуны.
Сійӧ пырысь-пыр воис Мурзинкаӧдз.
Аддзис сэні керка, кытчӧ сылы сувтны тшӧктісны.
Сэні, дерт, примитісны, чайӧн юкталісны да шуӧны:
— Ӧні шойччышт, сы вӧсна мый рытнас лоӧ невестакӧд тӧдмасьӧм.
Зон сы йылысь эз думайт, мый тані кутшӧмкӧ ылӧдлӧм, а сӧмыншойччыны  сійӧ эз кӧсйы.
«Ветла, — думайтӧ, — видзӧдла Мурзинкасӧ».
Изъяссӧ сэки уна сиктын перйисны.
Южаковоын, Сизиковоын, Амбарка ю кузьталаын, а век жӧ Мурзинка медся тӧдчана местаӧн вӧлі.
Сэні и медся гырысь изъясӧн озырмӧдчысь йӧз олісны да и старательясыс унаӧн вӧліны.
Мукӧд старатель лыдын вӧлі Яша Кочеток.
Ельдӧг, кыдз шуласны, ичӧтъясысь, но зумыд, видзӧдіс кыпыда, сёрнитіс збоя да, ковмыліс кӧ, асьсӧ дорйыны кужліс.
Юӧмысь эз жӧ ӧтдортчыв.
Веськыда шуны, та йылысь кӧть и эн висьтав, абу сійӧн мед казьтывны покойникӧс.
Ӧтиторйын сылӧн стрӧг мера вӧлі: кӧть код, кӧть садь ассьыс донаторсӧ кияссьыс оз лэдз.
А мода вӧлі сэтшӧм: став изсӧ, кутшӧмъясӧс аддзас, куим пельӧ торйӧдліс: сёйӧм вылӧ, гуляйтӧм вылӧ да душевнӧй вылӧ.
Душевнӧйӧ, дерт, медся этша веськавліс, зато шоча сюрлысь из.
Сьӧм, кодӧс сёян пай вылӧ пӧлучайтліс, ӧти кӧпейкаӧдз ставсӧ гӧтырыслы сетліс да сэсся сэтчӧ эз касайтчыв: «Кӧзяйствуйт, кыдзи кужан!»
Гуляйтӧм вылӧ сьӧмсӧ аслыс босьтліс, а душевнӧй пайсӧ некодлы эз вузавлы и петкӧдлыны эз радейт.
— Лов — абу дӧрӧм, мый сійӧс гугӧднысӧ!
Омӧлик син улӧ кӧ веськалас, сэк лякпас на коляс, а меным окота сійӧс сӧстӧмӧн видзны.
Да и делӧ кузя тайӧ колӧ.
Кутасны юасьны, кутшӧм сэтшӧм делӧ, а сійӧ воча шуас:
— Душевнӧй делӧ — изкӧд уджалӧмлы рӧдвуж.
Сідзжӧ ён занорышын пукалӧ.
Сы дорӧ воӧдчыны абу сэтшӧм кокньыд, кыдзи каллянӧ табак корны.
Ӧти кывйӧн, тешкодь мужик.
Сы йылысь Троша гортас кывліс, и сы йылысь сылы вӧлі тӧдса, мый Мурзинкаын пӧшти быд мӧд керкаын старательяс олӧны.
Трошалы и интереснӧ лои: оз-ӧ удайтчы кодкӧдкӧ сёрнитыштны, кыдзи налӧн тані изъяс кузя, эз-ӧ аддзыны мыйкӧ выльтор.
Троша и мӧдӧдчис прӧйдитчыны, йӧзӧс видзӧдлыны, асьсӧ петкӧдлыны.
Аддзӧ, ӧти местаын керъяс вылын уна йӧз пукалӧны, мый йылыськӧ сёрнитӧны.
Сійӧ и матыстчис кывзыны.
Буретш вӧлӧмаӧсь старательяс да сёрнитісны асланыс делӧ йылысь.
Ёнджыкасӧ норасисны, мый скуп кад воис: Ватихаысь важӧн нин бур занорыш эз сюрлы, Тальянысь да мукӧд гуясысь сідзжӧ ыджыд шуд эз вӧв.
Сёрниыс эз збоя мун.
Ставыс сылань синіс — юыштны эськӧ праздник кузя, да сьӧмыс абу.
Сэки Троша аддзӧ: матыстчӧ нӧшта кутшӧмкӧ выль морт.
Старательяс пиысь ӧти и шуӧ:
— Со Яша Кочеток локтӧ.
Сетны, дерт, оз сет, а ставнымӧс шызьӧдас да нӧшта кутас вензьыны.
— Сытӧг оз прӧйдит, — содтіс мӧд, а ачыс Яковлы воча заводитіс шуавны: — Кыдзи, Яков Кирьяныч, олан-вылан тӧрытъя лунсянь?
Мый овмӧс кузяыд?
Эз-ӧ син пӧла ло петукыд, оз-ӧ вись каньыд?
Кыдзи ачыд узин-шойччин, кутшӧм кокни вӧт аддзылін?
— Да нинӧм, — вочавидзӧ, — ставыс бур.
Петук тшӧктіс тэныд, кыдзи суседлы, копыртчӧм ыстыны, а кань норасьӧ: вывті нин уна суседным шырсӧ рӧдмӧдіс — кыйнысӧ вынӧй оз тырмы.
А вӧттӧ, збыль, тешкодьӧс аддзылі.
Быттьӧ Сизиковоын керкаясті казнаӧн ен ветлӧдлӧ, ставсӧ вӧйпӧдӧ: «Босьтӧй, мужикъяс, кодлы мыйта колӧ.
Бӧр сеттӧг!
Тайӧ, дерт, пӧлтинник дона аметистторъяс ӧтиӧн-ӧтиӧн гӧраясысь гудйӧм дорсьыд бурджык».
— Но и мый? — серӧктісны старательяс.
— Ӧткажитчисны мужикъяс.
«Мый тэ, — шуӧны, — енмӧй, кытчӧ тайӧ лӧсялӧ, медым уджавтӧг босьтны!
Абу велалӧмаӧсь ми та вылӧ».
Сідзи и эз воны найӧ ӧти кывйӧ.
— Тэ висьталан!
— Висьтавнытӧ кокни, эз кӧ кывйыд косьмы.
Сэки коді медводз Кочетоккӧд сёрнитны заводитіс, — сійӧ, тыдалӧ, ичӧтика ӧбидитчис петуклӧн копыртчӧмысь — сійӧ и шуис задоритӧм могысь:
— И гӧгӧрвоны абу сьӧкыд, мый тэнад пыр ӧти тыртӧм сёрни.
Кочеток сэтчӧ и крукасис:
— Ас сертиыд, тыдалӧ, донъялан!
Быдӧн ӧмӧй дарӧвӧй вылӧ ышмасны?
Мыйӧн тэ йӧзсӧ лыддян?
Барышникъяскӧд ӧткодялан!
Сӧвесьттӧ ӧд, кӧнкӧ, эз на ставӧн воштыны.
Мукӧд старательяс сюйсисны сёрниас, и мӧдӧдчис, вен кыптіс, сы вӧсна мый делӧыс тӧдса.
Ен кӧть некод дорӧ казнаӧн оз лок, а дона из вермас ки улад веськавны.
Кутісны лыддьӧдлыны озыр йӧзӧс, коді кутшӧм ногӧн озырмис.
Артмис, мый быдӧнлӧн пӧръясьтӧг озырлуныс сюрӧма: коді артельысь соссьӧма, коді йӧзлысь мырддьӧма, а медсясӧ ньӧбасьӧм-вузасьӧм помысь озырмӧма.
Ньӧбас вит шайтысь, а вузалас сёысь, а то и сюрсысь.
Тайӧ изъясӧн барышничайтысьясыс медся зывӧкӧсь вӧліны старательяслы.
И сы йылысь сёрнитісны, эм-ӧ код вылӧ вежгыны озыръяс пӧвстысь.
Сідзжӧ артмис — некод вылӧ.
Ӧтилӧн пиыс бӧбысь-бӧб быдмис, мӧдлӧн бабаыс бокын ворсӧдчӧ, сійӧ и видзӧд ассьыс мужиксӧ виас да аслыс катаргаысь абу мынны, сы вӧсна мый делӧыс тӧдса да важӧн нин примета вылын.
Тайӧ бара юӧмсьыс пыктӧма, абу морт кодь.
Ошкӧм невеста йылысь Троша сэтшӧмторъяс кывліс, мый кӧть пельтӧ тупкы.
Сэсся, кор сыла воисны: кад нин пӧ невестакӧд тӧдмасьны мунны — сійӧ кинас шеныштіс:
— Ог мун!
Мед ассьыс самоцветсӧ кодлыкӧ мӧдлы иналас, а меным любӧй приданнӧйӧн оз ков!
Вензисны тадзи старательяс, сёрнитісны, сэтчӧдз воисны: абу сыысь надежнӧйджык кӧпейка, кодӧс пӧсьӧн киськалӧма.
Мед эськӧ сӧмын татшӧм кӧпейкаыс унджык да барышникъястӧг!
Гӧгӧрвоана, уджалысьяс уджалысь ногӧн и артыштісны.
Та кості нин пемдыштіс.
Вензьӧмыс важӧн нин мирнӧй сёрни вылӧ вуджис.
Ӧтнас Кочеток оз ланьт.
— Тайӧ, — горзӧ, — сӧмын сёрни!
А ылӧд кодӧскӧ енлӧн казнаӧн либӧ сюрс-кык дон сулалысь изйӧн, быдӧн кияссӧ нюжӧдас!
— Тэ ӧткажитчан?
Ачыд, небось, донаӧс видзан, донтӧмӧн иналӧмысь полан!
Кочетоклӧн тайӧ кывъяссьыс став задоритӧмыс воши да мӧдіс сёрнитны дзик мӧд ног:
— Менам донатор йылысь тэ весьшӧрӧ кыв шуин.
Видза ог горшлун вӧсна, а душевнӧй радлун вӧсна.
Видзӧдлан тайӧ мичлун вылӧ — да быттьӧ тулысӧн ӧвтыштас.
А мый збыль, сійӧ збыль: сюрас кӧ дона из — ог ӧткажитчы.
Керка вевтӧс со менам важӧн нин вежны колӧ, челядьӧй кӧмтӧмӧсь-пасьтӧмӧсь.
Да этша ӧмӧй тӧж-нокыс!
Мӧд старатель содтіс:
— А ме эськӧ вӧв ньӧби.
Гнедӧйӧс!
Кутшӧм тай Самохинлӧн.
Мед оз лэптав нырсӧ!
— Менам пывсян вӧчны — медводдза делӧ, — шыасис нӧшта ӧти.
На бӧрын мукӧдыс ас йывсьыныс висьталісны.
Тыдовтчис, быдӧн веськӧдӧмаӧсь думнысӧ ыджыд шуд вылӧ.
Кочеток та вылӧ и шуӧ:
— Со аддзанныд: быдӧнлӧн аслас горшлун эм.
Сійӧ и мешайтӧ миянлы корсьны туй пырыстыдалана потас дорӧ.
Старательяс та вылӧ кияснас ӧвтыштісны да ӧта-мӧд бӧрсяыс мунавны кутісны, а асьныс броткӧны:
— Китшсьыны мӧдіс Яковлӧн катшаыс ӧтитор став йылысь.
Пырӧма сылы юрас кутшӧмкӧ пырыстыдалана потас!
— Кывлім ми пӧрысьяслысь тайӧ сёрнитӧ, да сійӧ нинӧмла!
— Мый сійӧс, гӧрасӧ, пырыс видзӧдны!
Сэтчӧс озырлунтӧ всё равно ставнас аслыд он босьт.
Сӧмын асьтӧ шогӧ уськӧдан!
— Кытчӧ миянлы ылӧсӧ видзӧдны!
Кӧть эськӧ кок увсьыным аддзыны, медым нырнымӧс абу жугӧдны.
Ставныс разӧдчисны.
Мӧдӧдчис гортас и Кочеток, а Троша сыкӧд орччӧн.
Мунігас Яша юасьӧ зонлысь: кодлӧн да кытысь, мыйла Мурзинкаӧ веськаліс, кутшӧм изъяс аддзыны удайтчывліс, кутшӧм местаясысь да приметаяс серти.
Троша ставсӧ висьталӧ тӧлкӧн да дзебтӧг, сэсся и ачыс юасьӧ:
— Яков дядь, кутшӧм тэ пырыстыдалана потас йылысь гаралін да мыйла старательяслы эз во сьӧлӧм вылас сійӧ?
Яков аддзӧ: зон том, изъясӧн интересуйтчӧ да юасьӧ оз прӧстӧ, медым сёрнитны, дӧверитчис сылы да висьталіс:
— Висьтавлісны миян пӧрысь йӧз, мый тайӧ гӧраясын потас эм.
Сэні гӧралӧн став пластыс ӧтлаасьӧны.
А пырыстыдаланаӧн сійӧ шусьӧ сы вӧсна, мый быд пласт, мед сійӧ кӧрт руда либӧ зарни, из шом либӧ ыргӧн, дикарь-из либӧ дона самоцвет, пырыс тыдалӧ.
Став лэччылӧмин, кыпӧдчылӧмин, став петанін да вожавлӧм уна верст сайӧ позьӧ казявны.
Потасыс тайӧ абу ортсын, а дзик гӧра пытшкас.
Сы дорӧ морт оз вермы писькӧдчыны, а аддзыны позьӧ.
— Кыдзи нӧ?
— А терпитысь из пыр.
— Сійӧ нӧ кутшӧм? — юалӧ Троша.
— Сэні, аддзан, штукаыс кутшӧм, — гӧгӧрвоӧдӧ Кочеток, — потасыс воссьӧ сӧмын сылы, коді аслыс выгӧда оз виччысь, а кӧсйӧ видзӧдлыны гӧралысь мичлунсӧ да висьтавны йӧзлы, кӧні мый коланатор куйлӧ.
А мыйӧн тӧдан, мый морт оз ас йывсьыс думайт?
Со и колӧ испытайтны: аддзан из, коді тэныд медся ёна кажитчас, да видз сійӧс.
Эн вузав, эн веж да весиг эн думайт, уна-ӧ сы вылӧ позьӧ босьтны.
Татшӧм из пырыс и аддзан пырыстыдалана потастӧ.
Быттьӧ син водзад тэныд сійӧс ваясны.
Оз сразу, дерт, татшӧм изйыс тэныд киад во.
Оз ӧти дасӧс, гашкӧ, чукӧртны ковмы.
Терпенньӧ сэні колӧ.
Сы вӧсна изйыс и шусьӧ терпеливӧйӧн.
А кутшӧм рӧма сійӧ изйыс — кельдлӧз али турунвиж, ӧмидз рӧма али гӧрд — сійӧс он гӧгӧрво.
Ӧтитор колӧ помнитны, медым сійӧс горшлунӧн абу чусмӧдны.
— Мыйла старательяслы абу сьӧлӧм серти кывзыны та йылысь?
Ме чайта, тані со мый артмӧ: уджалысь мортлы, сійӧ кӧ абу гусясьысь, абу барышник, окота, дерт, видзӧдлыны гӧралӧн мичлун вылӧ, а быдӧн пырӧ гуӧ кутшӧмкӧ аслас думӧн.
Кывлін со сёрнисӧ: кодлы вӧв колӧ, кодлы пывсян, кодӧс мӧд коланлун личкӧ.
Но и дӧсадуйтӧны, мый налы весиг думайтны пырыстыдалана потас йывсьыс оз позь.
Сэки Кочеток дзикӧдз дӧверитчис зонлы да висьталіс:
— Менам со эмӧсь терпеливӧй изъяс, да оз уджавны найӧ.
Чусмӧді, тыдалӧ, найӧс ӧтитор-мӧдтор йылысь аслам тӧждысьӧмъясӧн.
Тэ зон том на да изъяс корсьны радейтан, вот и кут тӧд вылад тайӧ сёрнисӧ.
Гашкӧ, тэныд и шуд усьӧ — аддзылан пырыстыдалана потассӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзӧ, — ог вунӧд тэнсьыд кывъястӧ.
Тадзи сёрнитігтыр найӧ воисны Кочеток керка дорӧ.
Троша сэки и юаліс:
— Оз-ӧ позь, Яков дядь, тэ ордын узьны?
Зэв нин абу окота меным тайӧ озыръяслӧн бӧж дорас гартчыны, а пемыднас гортӧ мунны кыдзкӧ абу лӧсьыд.
— Мый нӧ, — шуӧ Яков, — гожся кад, посводзын местаыс тырмас, а небыдджык вольпась кӧ колӧ, мун турун сарайӧ.
Туруныс кӧть и абу уна, но эм жӧ.
Троша тадзи и кольччис узьны Кочеток ордӧ.
Кайис сійӧ турун сарайӧ, а унмовсьны оз вермы.
Луныс кутшӧмкӧ пессян вӧлі.
Шогӧ уськӧдіс зонмӧс сійӧтор, мый муртса эз вӧч ӧшыбка ошкӧм невестанас.
Но, и Кочетоккӧд тайӧ сёрниыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ.
Сідзи и пессис югдытӧдзыс.
Кӧсйис нин гортас мунны, да думыштіс: «Абу лӧсьыд, колӧ виччысьлыны кӧзяеваыслысь чеччӧмсӧ».
Кутіс виччысьны, да и унмовсис зэв чорыда.
Садьмис луншӧр гӧгӧрын.
Лэччис турун сарайысь, а йӧрас пырӧ ведраяса ныв.
Тушанас абу ыджыд, а лӧсьыд.
Ведраясыс дорӧн тшӧтш тырӧсь, а нуигас ваыс оз солькъясь.
Велалӧма, тыдалӧ, и выныс эм.
Трошалӧн сэки и олӧмыслӧн вежсьӧмыс петкӧдчис.
Тайӧс ӧд и медся бур бурдӧдысь оз висьтав, мыйла тадзи овлӧ: видзӧдлас зонмыс ныв вылӧ, нылыс сы вылӧ видзӧдлас, да кыкнанныс инас оз кутны ӧшйыны.
Сӧмын сы йылысь и думайтӧны, кыдзи эськӧ нӧшта нем виччысьтӧг паныдасьлыны, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлыны, сёрнитыштны, да кыкнанныс гӧрдӧдӧны, сы вӧсна быдӧнлы тыдалӧ, коді мый йылысь думайтӧ.
Тайӧ вот самӧй сэки и артмис: Кокньыдик Трошалы кажитчис Кочетоклӧн нылыс — Доняыс, а зонмыс сылы сьӧлӧм вылас яснӧй сӧкӧлӧн пуксис.
Татшӧм делӧыд, дерт, оз ӧдйӧ вӧчсьы.
Троша и думыштіс помка, кутіс юасьны нывлысь, кутшӧм местаын батьыс уджалӧ.
Ныв висьталіс ставсӧ, кыдзи колӧ.
Троша и муніс быттьӧ видзӧдлыны.
Приметаяс серти аддзис гу, кӧні Кочеток уджаліс, да гӧгӧрвоӧдіс, мыйла сійӧ локтіс, да ачыс кайло босьтіс.
Сэсся удж помалӧм бӧрын юалӧ артельщикъяслысь, оз-ӧ позь сылы татчӧ уджавны кольччыны.
Артельщикъяс пырысь-пыр казялісны, мый зонмыс зіль да и из кузя уджын сюсь, шуӧны:
— Пӧжалуйста, миян уговорным кӧ тэныд кажитчас, — и висьталісны, кутшӧм уговорӧн найӧ примитӧны артеляс.
Зон, дерт, сӧглас сетіс да кутіс уджавны тайӧ артельын, а субӧтаясӧ ветлывліс Мурзинкаӧ Кочетоккӧд ӧтлаын.
Сы вӧсна мый оліс сы ордын.
Уна-ӧ сэні прӧйдитіс, ог тӧд, а помасис кӧлысьӧн.
Шыльыда налӧн тайӧ артмис.
Мыйӧн кутіс корасьны Троша, Кочеток гозъя ӧтсӧгласӧн шуисны, мый асланыс Донюшкалы таысь бурджык жӧник эз виччысьны.
И ставнас артельыс пируйтіс кӧлысь вылын.
Тайӧ кад кежлас буретш радуйтӧдіс найӧс гуыс: аддзисны бур занорыш да быдӧнлӧн гуляйтӧм вылӧ ичӧтика кольыштіс.
Трошалӧн пӧчыс неуна ӧбидитчыштіс нин, мый внукыс озыр гӧтырнад вунӧдіс пӧрысь пӧчсӧ.
Кӧсйис ачыс Мурзинкаӧ мунны, а Троша и ачыс воис том гӧтырыскӧд, сӧмын эз сыкӧд, кодла сійӧ ветліс.
Висьталіс пӧчыслы озыр невеста вылӧ аслас ылалӧм йылысь, а пӧрысь пӧч сералӧ:
— Аддза, — шуӧ, — мый и тайӧ абу приданнӧйтӧм.
Жемчугыс вом тырыс, шӧвкыс коскӧдзыс, да и синмыс гажа, а тайӧ медся донаыс.
Семьяпытшса олӧмын медыджыд сюсьлуныс сыын, медым юртӧ абу ӧшӧдны, кор тэныд омӧльтор лоӧ.
Сійӧ кадсянь уна во нин коли.
Кокньыдик Троша лои нималан горщикӧн, да шуисны нин сійӧс мӧд ногӧн — Сьӧкыд Нопйӧн.
Уна выль местаяс сійӧ восьталіс.
Уджаліс пӧръясьтӧг, эз гусясь, эз барышничайт.
Терпеливӧй изъяссӧ быдса мешӧк чукӧртіс, а пырыстыдалана потастӧ сылы сідзи и эз ло аддзыны.
Вӧвлі, норасьлывліс Донюшкаыслы аслас неудача вылӧ, а мӧдыс абу велалӧма шогсьыны, шуӧ:
— Но, тэ эн аддзы, — гашкӧ, миян внукъяс аддзасны.
Ӧні Трофим Сьӧкыд Ноп — зэв нин пӧрысь.
Важӧн аслас делӧ кузя оз уджав, синмыс слабмис, а мыйӧн кывлас, мый выльтор миян гӧраясын восьтӧмаӧсь, пыр шензьӧ:
— Кутшӧм бура ӧні горнӧй делӧыд мӧдӧдчис!
Сылӧн внукыс, горнӧй инженер, гӧгӧрвоӧдӧ:
— Наукаыд ӧні, пӧльӧ, абу нин сэтшӧм, и, главнӧйыс, корсям мӧд ног.
Важӧн быдӧн корсис, мый сылы колӧ, а ӧні видзӧдӧны, кӧні мый куйлӧ да мый вылӧ сійӧ вермас ковмыны.
Аддзан, со карта вылас разнӧй рӧмӧн пасъялӧма.
Тайӧ кирпичнӧй заводлы сёй, тані — домналы руда, сэні — зарни запаслы места, эстӧн — паровознӧй топкаяслы бур из шом, а тайӧ тэнад жила, кодӧс Адуй вылысь восьтін, мыччысьӧма.
Дона места!
Пӧрысь морт видзӧдӧ карта вылӧ да довкйӧдлӧ юрнас: сідз, сідз.
Сэсся, мудера нюммунӧмӧн, гусьӧникӧн юалӧ:
— Висьтав веськыда: пырыстыдалана потастӧ аддзинныд?
Кутшӧм местаысь?
Внукыс сідзжӧ нюмъялӧ:
— Эк, пӧльӧ, он гӧгӧрво тэ сійӧс.
Комынӧд во нин мӧдӧдчис, кыдзи тэнад пырыстыдалана потасыд восьса быдӧнлы, коді видзӧдӧ оз аслас ӧчки пыр.
Сюсь синлы тайӧ потас пырыс абу сӧмын гӧраяс, но и локтан вояс тыдалӧны.
— Вот-вот, — сӧглас шуӧ пӧрыст морт. — Правильнӧ меным покойник-тесьт Яков Кирьяныч висьтавліс: пырыстыдалана потасын главнӧй выныс.
{П. Бажов @ Малахитӧвӧй шкатулка @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
МАЛАХИТӦВӦЙ ШКАТУЛКА
Настасьялы, Степанлӧн дӧвалы, — малахитӧвӧй шкатулка коли.
Аньлӧн быд сика вӧчан кӧлуйӧн.
Чунькытшъяс сэні, исергаяс да нывбабалы колана мукӧдторъяс.
Ыргӧн гӧраса Кӧзяйкаыс ачыс козьналіс Степанлы тайӧ шкатулкасӧ, кор сійӧ гӧтрасьны на вӧлі лӧсьӧдчӧ.
Настасья батьтӧг-мамтӧг быдмис, эз вӧв велалӧма татшӧм озырлун дорад, да и эз зэв радейтлы модаяс бӧрся вӧтлысьны.
Медводдза вояссяньыс, кор овмӧдчисны Степанкӧд, босьтлывліс ӧтитор-мӧдтор, дерт, тайӧ шкатулкасьыс.
Сӧмын эз сьӧлӧм вылас волы.
Чунькытшасяс...
Быттьӧ сылы и буретш, абу дзескыд, оз усь, а мунас вичкоӧ либӧ кытчӧкӧ гӧститны — майшасьӧ.
Быттьӧ чуньсӧ дорӧма, весиг помыс лӧзӧдас.
Исергаяс ӧшӧдас — сыысь на лёкджык.
Пельяссӧ сідзи кыскӧны увлань, мый пель йывъясыс пыктӧны.
А киад босьтан — абу сьӧкыдджык наысь, кутшӧмъясӧс Настасья пыр новлывліс.
Квайт ли, сизим ли рада сикӧтш сӧмын ӧтчыд и видліс.
Быттьӧ голя гӧгӧрыс йи да ньӧти оз шонавны.
Йӧз водзӧ сійӧ сикӧтшнас эз и петавлы.
Яндзим вӧлі.
— Видзӧдлӧй пӧ, шуасны, Полевӧйын кутшӧм сарица аддзысьӧма!
Степан сідзжӧ эз мырдӧнав гӧтырсӧ новлыны тайӧ шкатулкасьыс.
Ӧтчыд весиг кыдзкӧ шуис:
— Идрав кытчӧкӧ ылӧджык, мед эз ло лёктор.
Настасья и пуктіс шкатулкасӧ медся улі сундукас, кӧні запасын видзӧны дӧра да мукӧдтор.
Мыйӧн Степан кувсис да сылӧн кулӧм киысь аддзисны изъяс, Настасьялы быть лои петкӧдлыны сійӧ шкатулкатӧ бокӧвӧй йӧзлы.
А сійӧ тӧдысьыс, коді Степанлӧн изъяс йылысь висьтавліс, и шуӧ Настасьялы бӧрынджык, кор йӧзыс этшаджык лоис:
— Тэ, видзӧд, эн лотайт тайӧ шкатулкатӧ нинӧм абуысь.
Уна сюрс сійӧ сулалӧ.
Сійӧ мортыд учёнӧй вӧлі, вӧльнӧйяс пиысь жӧ.
Войдӧр штейгерӧн вӧлі, да сійӧс вештісны: быттьӧкӧ пӧ йӧзыскӧд абу стрӧг.
Но, и винаысь эз ӧткажитчыв.
Кабакын тшӧкыда пукалысьӧн жӧ вӧлі, мед эз сійӧн ло казьтыштӧма, покойникӧс.
А сідзсӧ быдторйын веськыд морт.
Прошенньӧ гижны, проба мыськавны, пасъяс видзӧдлыны — ставсӧ сӧвесьт серти вӧчліс, эз кыдзи мукӧдъяс, мед сӧмын штоп джын урвитны.
Кодлы-кодлы, а сылы праздникъяс дырйи быдӧн стӧкан мыччӧ.
Сідз сійӧ миян заводын кувтӧдзыс и оліс.
Йӧз ордын сёйис-юис.
Верӧссяньыс Настасья кывліс, мый тайӧ штейгерыс веськыд морт и уджын сюсь, мед кӧть и вина ёна радейтліс.
Но, и кывзысис сылысь.
— Ладнӧ, — шуӧ, — видза пикӧ вотӧдз. — И пуктіс шкатулкасӧ важ местаас.
Дзебисны Степанӧс, ӧбедня вӧчлісны, кыдз колӧ.
Настасья — тыр виръяя нывбаба, да и озыра олӧ, кутісны сійӧс коравны.
А сійӧ, тӧлка нывбаба, висьталӧ ставыслы ӧтитор:
— Кӧть зарни кодь мӧдыс, а век жӧ челядьлы дядьӧн лоӧ.
Но мыйкӧ дыра мысти ӧвсисны.
Семьяыслы Степан колис озыр овмӧс.
Бур керка, вӧв, мӧс, уна эмбур.
Настасья зіль нывбаба, челядьыс кывзысьӧны, ыджыд сьӧкыдлунъяс тӧдтӧг олӧны.
Во олӧны, мӧдӧс олӧны, коймӧдӧс олӧны.
Но, сэсся и гӧльмисны жӧ.
Кыдзи нӧ посни челядя нывбаба ӧтнасӧн вермас овмӧсӧн веськӧдлыны!
Колӧ ӧд и кӧпейка кытыськӧ нажӧвитны.
Кӧть сов вылӧ.
Сэки и рӧдвужыс заводитісны дольны Настасьялы:
— Вузав шкатулкатӧ!
Мыйла сійӧ тэныд?
Мыйла добрасӧ прӧста куйлӧдны.
Танюшаыд быдмас, но и сійӧ оз кут новлыны.
Со сэні кутшӧм штукаяс эмӧсь!
Сӧмын баринъяслы да купечьяслы сійӧс ньӧбавны.
Миян лопотьнад сійӧс он новлы.
А йӧзыс сьӧм эськӧ сетісны.
Отсӧг тэныд.
Ӧти кывйӧн, тшӧктӧны.
А ньӧбасьысь, быттьӧ лы вылӧ кырныш, лэбзис-чукӧрмис.
Купечьяс пиысь ставныс.
Коді сё шайт сетӧ, коді кыксёӧс.
— Челядьтӧ тэнсьыд жалитам, дӧва мортлы унджык мынтам.
Ылӧдлыны кӧсйӧны нывбабаӧс, но эз сэтшӧм вылӧ веськавны.
Настасья зэв бура помнитӧ, мый сылы пӧрысь штейгер висьтавліс, оз вузав сэтшӧм нинӧмторсьыс.
Сідзжӧ и жаль.
Кыдз-некыдз жӧниклӧн козин, верӧслӧн кольӧмтор.
Сыысь на лёкджык, сылӧн медся ичӧт нылыс синвасӧ кисьтӧ, корӧ:
— Мамук, эн вузав!
Мамук, эн вузав!
Бурджык ме йӧзӧ муна, а батьлысь кольӧмторсӧ видз.
Степансянь, аддзан, колис куим челядь.
Кыкыс зонкаяс.
Зонкаяс кыдзи зонкаяс, а нылыс, кыдз шуласны, абу мамыс кодь ни абу батьыс кодь.
Степан олігӧн на, кор зэв на ичӧт вӧлі, тайӧ нывка вылас йӧзыс шензьылісны.
Не сӧмын нывъяс-бабаяс, но и мужикъяс Степанлы шулывлісны:
— Абу ӧмӧй тайӧ тэнад, Степан, тугйысь усьӧма.
Код рӧдӧ сӧмын мунӧма!
Ачыс сьӧд да мича, а синъясыс вежӧсь.
Миян нывкаяс вылӧ быттьӧ и ньӧти оз мун.
Степан шутитыштас вӧлі:
— Тайӧ абу дивӧ, мый сьӧд.
Батьыс ӧд ичӧтысяньыс муын лукйысис.
А мый синъясыс вежӧсь — оз жӧ ков шензьыны.
Этша ӧмӧй ме малахитсӧ Турчанинов бариныдлы перйи.
Со меным память вылӧ и коли.
Тадзи тайӧ нывкасӧ Памяткаӧн и шуисны. — Ноко тэ, менам Памяткаӧй! — И кор удайтчывліс мыйкӧ ньӧбны сылы, пыр кельыдлӧзӧс либӧ турунвижӧс ваяс.
Вот и быдмис тайӧ нывкаыс йӧзлӧн примета вылын.
Быттьӧ и збыльвылӧ праздничнӧй вӧньысь гарусинка усьӧма — ылӧдз сійӧ тыдалӧ.
И кӧть сійӧ эз ёна бокӧвӧй йӧз дінӧ леститчы, а быдӧн сылы — Танюша да Танюша.
Медся вежалысь бабаясыс и то нимкодясисны.
Но, кыдз, — мича!
Быдӧнлы нимкодь.
Ӧтнас мамыс ышлолавліс:
— Мичанад — мича, да абу миян.
Быттьӧ кодкӧ вежис менсьым нывкасӧ.
Степан вӧсна тайӧ нывкаыс ёна шогсис.
Пыр зэв ёна бӧрдӧ, чужӧм вылас омӧльтчис, сӧмын син гуранъясыс кольӧмаӧсь.
Мамыс и думыштіс сетны Танюшалы сійӧ малахитӧвӧй шкатулкатӧ — мед пӧ ворсыштас.
Кӧть ичӧт, а нывка, — ичӧтысяньыс налы нимкодь вӧлі лелькуйтны сійӧс.
Танюша и заводитіс видлавны сійӧ штучкаяссӧ.
И со дивӧ — кодӧс мерайтас, сійӧ и лӧсялӧ.
Мамыс мукӧдторсӧ эз и тӧдлы, мыйла сійӧ, а тайӧ быдтор тӧдӧ.
Да нӧшта висьталӧ:
— Мамук, кутшӧм бур батьыдлӧн козиныс!
Шоныд сысянь, быттьӧ гож водзын пукалан, да кодкӧ нӧшта тэнӧ небыдика малалӧ.
Настасья ачыс новлывліс, помнитӧ, кыдзи сылӧн чуньясыс пыктывлісны, пельясыс висьлісны, сьыліыс эз вермы шонавны.
Со и думайтӧ: «Тайӧ абу прӧста.
Ой, абу прӧста!» — да ӧдйӧджык шкатулкатӧ бӧр сундукас.
Сӧмын Танюша сы бӧрын оз-оз дай корас:
— Мамук, вай ворсышта батьлӧн козиннад!
Настасья мукӧддырйиыс чирыштас, но, мамыдлӧн сьӧлӧмыд — жалитас, перъяс шкатулкатӧ, сӧмын шуас:
— Нинӧм эн жугӧд!
Сэсся, кор Танюша быдмис, сійӧ и ачыс кутіс шкатулкатӧ перйывны.
Мунас мамыс гырысьджык пияныскӧд ытшкыны либӧ нӧшта кытчӧкӧ, Танюша кольччас горт овны.
Медводз, дерт, идрасяс, ставсӧ вӧчас, мый мамыс тшӧктас.
Но, тасьті-пань мыськыны, пызандӧра пыркнитны, керка-посводз корӧсьӧн чышкыштны, курӧгъясӧс вердны, пачысь сёян видзӧдлыны.
Вӧчас ставсӧ ӧдйӧджык, да и шкатулка дорӧ.
Вылысса сундукъяссьыс сэк кежлӧ ӧти коли, да и сійӧ кокняммис.
Танюша вештас сійӧс табуретка вылӧ, перъяс шкатулка да бӧрйӧдлӧ изъяссӧ, нимкодясьӧ, ас вылас ставсӧ мерайтӧ.
Ӧтчыд сы дорӧ и пырис гусясьысь.
Либӧ сійӧ водз асывнас ӧграда пытшкас дзебсьылӧма, либӧ бӧрын тӧдлытӧг кыткӧ пырӧма, сӧмын суседъясыс некод абу аддзылӧмаӧсь, медым сійӧ прӧйдитіс уличаті.
Морт тӧдтӧм, а тӧдчӧ вӧлі — кодкӧ вайӧдӧма сійӧс, став порадоксӧ висьталӧма.
Мыйӧн Настасья муніс, Танюша котраліс, идрасис да пуксис керкаас ворсыштны батьыслӧн изъясӧн.
Юрас пуктіс наголовник, исергаяс ӧшліс.
Сэки и пырис керкаас гусясьысьыд.
Танюша видзӧдліс — тагӧс дорас тӧдтӧм мужик, чера.
И черыссӧ налӧн.
Посводзас, пельӧсас сулаліс.
Сӧмын на Танюша сійӧс мӧд местаысь сэтчӧ пельӧсас пуктіс, кор посводзсӧ чышкис.
Повзис Танюша, пукалӧ кулӧм нисьӧ ловъя, а мужик ойӧстіс, черсӧ уськӧдіс да кыкнан кинас синмас кутчысис, быттьӧ сотыштісны найӧс.
Ойзӧ-горзӧ:
— Ой, батюшки, синтӧмми ме!
Ой, синтӧмми! — а ачыс синсӧ тільӧ.
Танюша аддзӧ — абу ладнӧ мортыскӧд, кутіс юасьны:
— Тэ кыдзи, дяденька, миянӧ пырин, мыйла черсӧ босьтін?
А сійӧ ойзӧ да синъяссӧ тільӧ.
Танюшалӧн и жальыс петіс — гумовтіс ва, кӧсйис мыччыны, а мужик сідзи и уськӧдчис бӧрӧн ӧдзӧслань.
— Ой, эн матыстчы!
Сідзи посводзас и пукаліс да ӧдзӧс бердас лэдзчысис, медым Танюша эз жӧ нин пет.
Но нывка аддзис петанін — чеччыштіс ӧшиньӧдыс да котӧртіс суседъяс ордас.
Воисны сэтчӧ.
Кутісны юасьны, кутшӧм морт, мыйла локтіс?
Сійӧ мужикыд, синъяссӧ муртса лапйӧдлігтыр, висьталӧ — ветлысь-мунысь пӧ, милӧстина кӧсйис корны, но мыйкӧ синмыскӧд лои.
— Быттьӧ шонді югӧр кучкис.
Думайта — дзикӧдз синтӧмма.
Жарысла ли, мый ли.
Чер да изъяс йылысь Танюша эз висьтав суседъясыслы.
Найӧ и думайтӧны:
«Нинӧм сулавтӧм делӧ.
Гашкӧ, ачыс жӧ вунӧдӧма ӧдзӧссӧ игнавны, вот ветлысь и пырӧма, а сэні сыкӧд мыйкӧ и лоӧма.
Оз ӧмӧй овлы».
Настасья вотӧдз бокӧвӧй мужиктӧ век жӧ эз лэдзны.
Кор сійӧ воис аслас пияныскӧд, сійӧ мортыд висьталіс сылы сійӧс жӧ, мый висьталіс суседъясыслы.
Настасья аддзӧ — ставыс лючки-ладнӧ, эз кут увгыны.
Мортыд муніс, и суседъясыс тшӧтш.
Сэки Танюша и висьталіс мамыслы, кыдзи вӧлі делӧыс.
Сэки Настасья и гӧгӧрвоис, мый шкатулкала волӧма, да босьтнысӧ сійӧс, тыдалӧ, абу кокньыд.
А ачыс думайтӧ:
«Видзны сійӧс век жӧ ёна колӧ».
Босьтіс да Танюшаысь да мукӧд челядьсьыс гусьӧн и гуаліс сійӧ шкатулкатӧ гӧбӧчас.
Мунісны бара став семьянас.
Танюша кӧсйис босьтны шкатулкатӧ, а сійӧ некӧн абу.
Зэв шог лои Танюшалы, а сэки друг шоныдӧн сылы ӧвтыштіс.
Мый тайӧ?
Кытысь?
Видзӧдліс гӧгӧрбок, а джодж увсьыс югӧр тыдалӧ.
Танюша повзис — абу-ӧ нин пӧжар?
Видзӧдліс гӧбӧчас, сэні ӧти пельӧсын югыд.
Босьтіс ведра, койыштны кӧсйис — сӧмын ӧд биыс абу дай тшын дук оз кыв.
Гудйысьыштіс сійӧ местаас, видзӧдӧ — шкатулка.
Восьтіс, а изъясыс быттьӧ нӧшта на мичаджыкӧн лоӧмаӧсь.
Сідзи и ӧзйӧны быдсяма бинас, и югыд насянь, быттьӧ шондіа дырйи.
Танюша эз и катӧд керкаас шкатулкасӧ.
Сэні, гӧбӧчас, и ворсіс пӧттӧдзыс.
Тадзи сы бӧрын и кутіс мунны.
Мамыс думайтӧ: «Зэв бур, мый дзеби, некод оз тӧд», — а нылыс, горт олігас, сідзи и час кымын ворсыштас батьыслӧн дона козиннас.
Вузалӧм йылысь Настасья и сёрнитны эз лэдзлы рӧдвужыслы.
— Корысьӧдз кӧ нин воам — сэки вузалам.
Кӧть сьӧкыд сылы вӧлі, но кыдзкӧ крепитчис.
Тадзи нӧшта кымынкӧ во дзескыда олісны, сэсся олӧмыс кутіс бурмыштны.
Гырысьджык челядьыс мӧдісны нин нажӧвитчыштавны, да и Танюша эз пукав весьшӧрӧ.
Сійӧ велаліс вурсьыны шӧвкӧн да бисерӧн.
И сэтшӧма велаліс, мый медся бур барскӧй мастерицаясыс кияснас клопайтісны — кытысь серъяссӧ босьтӧ, кытысь шӧвкъяссӧ судзӧдӧ?
А тайӧ сідзжӧ случайнӧ лои.
Воис на ордӧ нывбаба.
Неыджыд тушаа, сьӧдоват, Настасья арлыда жӧ нин, а сюсь синъяса да, став сертиыс тӧдчӧ, сэтшӧм визув, мый сӧмын кутчысь.
Мышкас дӧраысь вурӧм ноптор, киас льӧм пу бедь, быттьӧкӧ ветлысь-мунысь.
Вӧзйысьӧ Настасьялы:
— Оз-ӧ позь, кӧзяюшка, тэ ордын лун-мӧд шойччыштны?
Кокъясӧй оз новлӧдлыны, а мунны колӧ ылӧ.
Настасья медводз думайтыштіс, эз-ӧ бара мӧдӧдны шкатулкала, сэсся век жӧ лэдзис.
— Местаыс абу жаль.
Розьӧдтӧдз он куйлы, пӧди, и аскӧдыд он ну.
Сӧмын вот сёяннад ми гӧльӧсь.
Асывнас — лук ырӧшӧн, рытнас — ырӧш лукӧн, таын и став вежсьӧмыс.
Омӧльтчӧмысь кӧ он пов, то шойччы да шонтысь, ов мыйта кӧсъян.
А ветлысь-мунысь бедьсӧ нин ассьыс сувтӧдіс, нопторсӧ пач костӧ пуктіс да кӧмсӧ пӧрччӧ.
Настасьялы тайӧ эз кажитчы, но нинӧм эз шу.
«Со сійӧ кутшӧм!
Эг на удит видзаавны, а сійӧ со — кӧмсӧ пӧрччис да нопторсӧ разис».
Нывбаба, и збыльысь, нопсӧ разьӧма да чуньнас ас дорас корӧ Танюшаӧс.
— Волы, кагук, видзӧдлы менам кипом удж вылӧ.
Кажитчас кӧ, и тэнӧ велӧда...
Тыдалӧ, синмыд сюсь та вылӧ лоӧ!
Танюша матыстчис, а нывбаба и сетӧ сылы ки чышкӧд, помъяссӧ шӧвкӧн вышивайтӧма.
И ки чышкӧдас сэтшӧм ӧзйысь сер, быттьӧкӧ керкаас югыдджык да шоныдджык лои.
Танюша сідзи и синъяснас сатшкысис, а нывбаба сералӧ.
— Кажитчис, тыдалӧ, нылукӧй, менам кипом уджӧй?
Кӧсъян — велӧда?
— Кӧсъя, — шуӧ.
Настасья кутіс ёна видчыны.
— И эн думайт!
Сов ньӧбны нинӧм вылӧ, а тэ думыштін шӧвкӧн вышивайтчыны!
Припасъясыд ӧд сьӧм сулалӧны.
— Сы йылысь эн тӧждысь, кӧзяюшка, — шуӧ ветлысь-мунысь нывбаба. — Нылыд кӧ кутас гӧгӧрвоны — лоасны и припасъяс.
Тэныд нянь-совсьыд коля сылы — дыр тырмас.
А водзӧ ачыд аддзан.
Миян киподтуйысь сьӧм мынтӧны.
Огӧ прӧста уджтӧ сетӧй.
Кынӧмпӧтным эм.
Сэки Настасьялы сетчыны лои.
— Припасъяссӧ кӧ сетыштан, то мыйла не велӧдчыны.
Мед велӧдчӧ, гӧгӧрвоӧ кӧ мыйкӧ.
Аттьӧ тэныд шуа.
Вот тайӧ нывбабаыс и босьтчис велӧдны Танюшаӧс.
Регыд мысти Танюша ставторйӧ велаліс, быттьӧ тайӧс важӧн нин вӧлӧм тӧдӧ.
Да со нӧшта мый.
Танюша эз сӧмын бокӧвӧйяс дорӧ, но и ас йӧз дорас эз вӧв мелі, а тайӧ нывбаба дорас сідзи и сибӧдчӧ, сідзи и сибӧдчӧ.
Настасья синбӧжнас видзӧдлывліс.
«Аддзис аслыс выль рӧдвужӧс.
Мамыс дорӧ оз матыстчыв, а брӧдяга дорӧ сирасис!»
А сійӧ быттьӧ ещӧ дэльӧдӧ, пыр шуӧ Танюшаӧс дитяткоӧн да нылукӧн, а пыртан нимсӧ ньӧтчыдысь эз шулы.
Танюша аддзӧ, мый мамыс лӧгасьӧ, а оз вермы кутны асьсӧ.
Сэтшӧма сійӧ дӧверитчис тайӧ нывбабалы, мый висьталіс ӧд сылы шкатулка йывсьыд!
— Эм, — шуӧ, — миян батьлӧн дона казьтылантор — малахитӧвӧй шкатулка.
Вот сэні изъясыс!
Пыр эськӧ на вылӧ видзӧді.
— Меным петкӧдлан, нылукӧй? — юаліс нывбаба.
Танюша весиг эз думыштлы, мый сійӧ неладнӧ вӧчӧ.
— Петкӧдла, — шуӧ, — кор гортын некод семьяысь оз ло.
Мыйӧн сюри сэтшӧм часыс, Танюша и корис сійӧ нывбабатӧ гӧбӧчас.
Перйис Танюша шкатулкасӧ, петкӧдлӧ, а нывбабаыд недыр видзӧдыштіс да и шуӧ:
— Ӧшӧдлы ас вылад — бурджыка кутас тыдавны.
Но Танюша сійӧс и виччысис, мӧдіс ӧшлыны, а нывбабаыд сӧмын и ошкӧ:
— Лада, нылукӧй, лада!
Муртса сӧмын лӧсьӧдыштны колӧ.
Матыстчис матӧджык, да и давай чуньнас изъясас зурӧдны.
Кытчӧ инмӧдчас — сійӧ и мӧд рӧмӧн ломзяс.
Танюшалы ӧтияс тыдалӧны, мӧдъяс — оз.
Та бӧрын и нывбабаыд шуӧ:
— Сувт ноко, нылукӧй, веськыда.
Танюша сувтіс, а нывбабаыд вай сійӧс небыдика малавны юрӧдыс, мышкӧдыс.
Гӧгӧр малаліс, а ачыс шуалӧ:
— Тшӧкта тэнӧ бергӧдчыны, но тэ, видзӧд, мелань эн бергӧдчы.
Водзлань видзӧд, приметит, мый лоӧ, а нинӧм эн шу.
Но, бергӧдчы!
Бергӧдчис Танюша — сы водзвылын помещение, кутшӧмӧс сійӧ некор на эз аддзыв.
Не то вичко, не то мый.
Джуджыд йиркъясыс сорастӧм малахитысь вӧчӧм столбъяс йылын.
Стенъяссӧ морт судта сідзжӧ малахитӧн эжӧма, а вылыс карниз кузяыс малахитӧвӧй сер мунӧ.
Дзик Танюша водзын, быттьӧ рӧмпӧштанын, сулалӧ мича ныв, кутшӧмъяс йылысь сӧмын мойдъясын висьтавлӧны.
Юрсиыс быттьӧ вой, а синъясыс турунвижӧсь.
И ставнас сійӧс вӧччӧдӧма дона изъясӧн, а сылӧн платтьӧыс пӧртмасьысь турунвиж бархатысь.
И сідзи тайӧ платтьӧсӧ вурӧма, кутшӧм тай серпасъяс вылын сарицаяслӧн.
Мый вылын сӧмын кутчысьӧ.
Яндзимысла эськӧ миян заводскӧйяс дзикӧдз доналісны йӧз водзӧ татшӧм платтьӧӧн петӧмысь, а тайӧ турунвиж синмаыс сулалӧ зэв лӧня, быттьӧ сідзи и колӧ.
Йӧзыс сійӧ жыръяс тырыс.
Господскӧй паськӧмаӧсь, и ставыс зарни да заслугаяс пытшкын.
Кодлӧн водзас ӧшлӧма, кодлӧн мышкас вурӧма, а кодлӧн и гӧгӧрбок.
Тыдалӧ, медся гырысь начальство.
И бабаясныс налӧн сэнӧсь жӧ.
Сідзжӧ куш сояӧсь, куш морӧсаӧсь, изъяс гӧгӧр ӧшлӧмаӧсь.
Сӧмын кытысь налы турунвиж синма кодьӧн лоны!
Ни ӧти чаль чунь доныс оз сулав.
Турунвиж синмакӧд орччӧн кутшӧмкӧ еджыд юрсиа.
Синъясыс кӧсӧйӧсь, пельясыс чурвидзӧны, быттьӧ кӧч и эм.
А паськӧмыс сылӧн — садьтӧ воштан.
Сылы зарниыд этша кажитчӧма, и сійӧ, тӧданныд кӧ, кӧм вылас изъяс ӧшлӧма.
Да сэтшӧма дзирдалӧны, мый, гашкӧ, дас воӧн татшӧмӧс ӧтиӧс аддзасны.
Пырысь-пыр тӧдчӧ — заводчик сійӧ.
Ватолитӧ мыйкӧ тайӧ кӧчыс турунвиж синмалы, а сылы дзик веськодь, быттьӧкӧ сійӧ сэні и абу.
Танюша видзӧдӧ сійӧ барыня вылас, шензьӧ сы вылӧ да сӧмын сэки казяліс:
— Ӧд изъясыс сы вылын батьӧлӧн! — ойӧстіс Танюша, и некод эз ло.
А сійӧ нывбабаыд сералӧ:
— Эн ставсӧ аддзыв, нылукӧй!
Эн шогсьы, кад мысти помсӧ аддзылан.
Танюша, дерт, кутіс юасьны — кӧні сэтшӧм жырйыс?
— А сійӧ, — шуӧ, — сарлӧн двореч.
Сійӧ самӧй палатаыс, кодӧс татчӧсса малахитӧн мичмӧдӧма.
Тэнад поконик батьыд сійӧс перйылӧма.
— А коді сійӧ батьӧлӧн перйӧмторнас мичмӧдчӧмаыс да кутшӧм эсійӧ сыкӧд кӧч?
— Но, сійӧс ог висьтав, ачыд регыд тӧдмалан.
Сійӧ жӧ луннас, мыйӧн Настасья воис гортас, тайӧ нывбабаыд кутіс туйӧ лӧсьӧдчыны.
Улӧдз копыртчыліс кӧзяйкалы, сетіс Танюшалы тубрастор, кӧні вӧліны шӧвк да бисер, сэсся перйис ичӧтик кизь.
То ли сійӧ стеклӧысь, то ли прӧстӧя гранитӧмӧн дурмашкаысь вӧчӧма.
Сетӧ сійӧс Танюшалы да и шуӧ:
— Босьт жӧ, нылукӧй, месянь казьтӧд.
Кор мый вунӧдан удж кузяыд либӧ сьӧкыдтор лоӧ, видзӧдлы тайӧ кизь вылас.
Сэні тэныд и вочакыв лоас.
Висьталіс тадзи да муніс.
Сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Сэксянь и Танюша лои мастерицаӧн, а верстьӧ нылӧн нин кутіс лоны, дзик невестапу.
Заводскӧй зонъяс Настасьялӧн ӧшиньысь синъяссӧ оз вештывны, а матыстчыны Танюша дорӧ полӧны.
Аддзанныд, абу мелі сійӧ, оз гажӧдчы, да и крепостнӧй сайӧ ӧмӧй сійӧ вӧльнӧйыд мунас.
Кодлы окота сьыліад пекля кӧртавны?
Барскӧй керкаын кывлісны жӧ Танюша йылысь сылӧн киподтуй вӧснаыс.
Ыстывлыны сы дорӧ кутісны.
Томджык да лӧсьыдджык лакейӧс пасьтӧдасны господинӧс моз, чепта часі сетасны да мӧдӧдасны Танюша дорӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн.
Думайтӧны, оз-ӧ ышты нылыс тайӧ молодеч вылас.
Сэки нывсӧ позяс пӧкӧритны.
Сӧмын тӧлк эз артмыв.
Висьталас Танюша мыйкӧ делӧ кузяыс, а лакейлӧн мукӧдтор йылысь сёрниясыс вылӧ оз видзӧдлы.
Дӧзмас да тешитчӧмӧн на шуас:
— Мун вай, донаӧй, мун!
Виччысьӧны ӧд.
Полӧны, кӧнкӧ, мед эськӧ тэнад часіыд эз омӧльтчы да чептыс эз пӧр ыргӧнӧ.
Видзӧд, велавтӧгыд кыдзи тэ сійӧс мусолитан.
Но, лакейлы либӧ мукӧд барскӧй служаклы татшӧм кывъясыд, кыдзи понлы пуан ва.
Котӧртӧ, быттьӧ пӧсь ваӧн киськалӧм бӧрын, скӧралӧ ас кежас:
— Тайӧ ӧмӧй ныв?
Из статуя, турунвиж синма!
Не татшӧмӧс на аддзам!
Скӧралӧ, а аслас сьӧлӧмыс нин сылӧ.
Кодӧс мӧдӧдласны, оз вермы вунӧдны Танюшалысь мичлунсӧ.
Смилитӧмаӧс моз сы дорӧ кыскӧ — кӧть матіті прӧйдитны, ӧшинь вылас видзӧдлыны.
Праздникъяс дырйи заводса пӧшти став гӧтыртӧм том йӧзыслы сы улича вылын мог.
Дзик ӧшинь улӧдыс туйсӧ вӧчӧмаӧсь, а Танюша оз и видзӧдлы.
Суседъясыс кутісны нин кӧритны Настасьяӧс:
— Мый нин тэнад Татьянаыд сэтшӧм вылӧ асьсӧ пуктӧ?
Пӧдругаяс сылӧн абуӧсь, зонъяс вылӧ весиг видзӧдлыны оз кӧсйы.
Царевич-королевичӧс виччысьӧ али Кристос невестаӧн кӧсйӧ лоны?
Настасья татшӧм кывъяс вылас сӧмын ыджыда лолыштас:
— Ой, бабаяс, и ачым ог тӧд.
И сідзсӧ менам нылӧй гӧгӧрвотӧмӧн вӧлі, а этайӧ волысь кӧлдунняыс помӧдз сійӧс изведитіс.
Кутан сылы висьтавны, а сійӧ мӧдас дзоргыны-видзӧдны синъяссӧ лапнитлытӧг аслас кӧлдовскӧй кизь вылас да чӧв олӧ.
Сідзи эськӧ и шыбиті сійӧ проклятӧй кизьсӧ, да делӧ кузяыс нывлы сійӧ пӧльза вылӧ.
Мыйӧн сӧмын шӧвк вежны либӧ мукӧдтор вӧчны, сэк кизь вылас и видзӧдӧ.
Петкӧдліс и меным, но менам синъясӧй, тыдалӧ, ныжмӧмаӧсь нин, нинӧм ог аддзы.
Нӧйті кӧть эськӧ нылӧс, да, аддзанныд, сійӧ миян зіля уджалӧ.
Думыштлӧй, сы уджӧн сӧмын и олам.
Думайта-думайта тадзитӧ дай бӧрддза.
Но сэки сійӧ шуас: «Мамукӧй, ме ӧд тӧда, мый менам шудӧй абу тані.
Сы вӧсна и некодӧс ог меліав да ворсанінъясӧ ог ветлы.
Мыйла прӧстӧ шогӧ вӧйтны йӧзсӧ?
А мый ӧшинь дорын пукала, то менам уджлы тайӧ колӧ.
Мыйысь ме вылӧ видчан?
Мый ме лёксӧ вӧчи?»
Вот и вочавидз сылы!
Но, век жӧ бура кутім овны.
Танюшалӧн кипод уджыс модаӧ пырис.
Абу сӧмын заводын либӧ миян карын, мукӧд местаясын сы йылысь тӧдмалісны, заказъяс ысталӧны, да сьӧм мынтӧны оз этшаӧс.
Верстьӧ мужик вермас сӧмын сы мындасӧ нажӧвитны.
Но сэки найӧс шог суис — пӧжар лои.
Делӧыс войын вӧлі.
Керка-карта, вӧв, мӧс, эмбур быд пӧлӧс — ставыс сотчис.
Сы кежысь сӧмын и колины, мыйӧн петісны.
Но Настасья удитӧма век жӧ босьтны шкатулкатӧ.
Аскинас и шуӧ:
— Тыдалӧ, пом воис, — ковмас вузавны шкатулкатӧ.
Пияныс ӧтсӧгласӧн шуӧны:
— Вузав, мамукӧй.
Сӧмын донтӧг эн вузав.
Танюша гусьӧникӧн кизь вылӧ видзӧдліс, а сэні турунвиж синма петкӧдлӧ знакъяс — мед вузаласны.
Зэв шог лои Танюшалы, а мый нӧ вӧчан?
Всё равно батьлӧн казьтыланторйыс лоӧ эсійӧ турунвиж синма ордын.
Ышловзис да шуӧ:
— Вузавны кӧ и вузавны. — Да весиг прӧщайтчӧм могысь эз видзӧдлы сійӧ изъясыс вылӧ.
И сійӧтор колӧ шуны — суседъяс ордас овмӧдчисны, кӧні сэні видзан.
Сӧмын на думыштісны вузавны, а купечьяс сэнӧсь нин.
Кодкӧ, гашкӧ, и нарошнӧ ӧзтіс керкасӧ, медым шкатулкасӧ босьтны.
Быд пӧлӧс йӧзыд ӧд эмӧсь!
Аддзӧны, — челядьыс быдмӧмаӧсь, — унджык сетӧны.
Витсё сэн, сизимсё, ӧти лэптіс сюрсӧдз.
Заводсаяслӧн сьӧмыд уна, позьӧ сы вылӧ унатор ньӧбны.
Но, Настасья корис век жӧ кык сюрс.
Волӧны тадзи сы ордӧ, донъясьӧны.
Ичӧтикаӧн содталыштӧны, а асьныс ӧта-мӧдсьыс гусьӧн вӧчӧны, сёрнитчыны ас костаныс оз вермыны.
Аддзан, кутшӧм кусӧкыс — некодлы эновтчыны абу окота.
Налӧн тадзи волывлӧм кості Полевӧйӧ и воис выль приказчик.
Мукӧддырйи ӧд найӧ — приказчикъясыд — дыр пукалӧны, а сійӧ воясӧ найӧ мыйлакӧ вежласисны.
Душнӧй козёлсӧ, коді Степан дырйи вӧлі, важ барин Крылатовскоӧ лёк дук вӧснаыс колис.
Сэсся вӧлі Жаритӧм Зад.
Уджалысьяс сійӧс болванка вылӧ пуксьӧдісны.
Сэки воис Северьян Убойца.
Сійӧс бара Меднӧй гӧраса Кӧзяйка тыртӧм пӧрӧда пиӧ шыбитіс.
Сы бӧрын нӧшта кык ли, куим ли кутшӧмъяскӧ вӧлісны, а сэсся и воис тайӧ.
Сійӧ, висьталӧны, мӧд канмуысь вӧвлӧма, уна кыв вылын быттьӧкӧ сёрнитӧ, а рочӧн лёкджыка.
Бура шуліс ӧтиӧс — нӧйтны.
Тшапа сідз, нюжӧдыштӧмӧн — нӧйтны.
Кутшӧмкӧ тырмытӧмтор йылысь кӧ сылы висьталасны, ӧтиӧс горзӧ: нӧйтны!
Сійӧс Паротяӧн и нимтісны.
Делӧ вылас тайӧ Паротяыс эз вӧв зэв лёк.
Сійӧ кӧть горзіс, а йӧзӧс ньӧти эз гӧняйтлы мучитанінӧ.
Йӧзӧс нем яндысьтӧг ӧбидитысьяслы сэні и уджыс эз ло.
Тайӧ Паротя дырйиыс йӧзыс тӧкӧтьӧ кокньыдджыка лолыштіс.
Сэні, аддзан-ӧ, делӧыс мыйын.
Тайӧ кад кежлас пӧрысь бариныс дзикӧдз омӧльтчис, муртса кокъяссӧ вермис кыскавны.
Сійӧ и думыштіс писӧ гӧтравны кутшӧмкӧ графиня вылӧ ли, мый ли.
Но, а тайӧ том бариныслӧн вӧлі пӧдруга, да сійӧ сьӧлӧмнас сетчис сы дорӧ.
Мый вӧчны?
Абу жӧ лӧсьыд.
Мый шуасны выль сватъясыд?
Вот пӧрысь барин кутіс сёрнитчыны сетны сійӧ нывбабасӧ — пиыслысь пӧдругасӧ — музыкант сайӧ.
Барин ордас жӧ тайӧ музыкантыс служитіс.
Пиянсӧ музыкаӧ велӧдіс да неуна йӧз муса сёрниӧ, кыдзи вӧчсьӧ налӧн оласног сертиыс.
— Лёк слава вылын олӧм дорысь, — шуӧ, — пет жӧ тэ верӧс сайӧ.
Приданнӧй тэныд сета, а верӧстӧ приказчик пыдди Полевӧйӧ мӧдӧда.
Сэні делӧсӧ лад вылӧ пуктӧма, мед сӧмын йӧзсӧ стрӧгджыка видзас.
Тырмас, пӧди, сы вылӧ тӧлкыс, мед кӧть и музыкант.
А тэ сыкӧд бурсьыс-бура кутан овны Полевӧйын.
Медыджыд мортӧн, позьӧ шуны, лоан.
Почёт тэныд, пыдди пуктӧм быдӧнсянь.
Мыйӧн лёк?
Бабаыс сёрнитчыны позянаӧн вӧлӧма.
То ли сійӧ лӧгасьӧма том бариныс вылӧ, то ли мудер вӧлі.
— Важӧн, — шуӧ, — та йылысь мӧвпалі, да висьтавнысӧ — эг лысьтлы.
Но, музыкант, дерт, медводзсӧ пыксис:
— Оз ков, — зэв лёка сійӧ нималӧ, кысъясьысь кодь.
Сӧмын барин — мудер пӧрысьшой.
Эз ӧд прӧстӧ заводъяс лӧсьӧдав.
Пырысь-пыр веніс тайӧ музыканттӧ.
Мыйӧнкӧ повзьӧдіс-ӧ, мелі кывйӧн-ӧ ылӧдіс, либӧ юкталіс — налӧн делӧ, сӧмын регыд мысти кӧлысь вӧчисны, да том гозъя мунісны Полевӧйӧ.
Тадзи со Паротя и воис миян заводӧ.
Сӧмын эз дыр ов, а сідзсӧ — мый прӧстӧ висьтавнысӧ — морт абу лёк.
Сэсся, мыйӧн Полторы Хари сы местаӧ пуксис — асланыс заводскӧйяс пӧвстысь, то сэтшӧма жалитісны весиг тайӧ Паротясӧ.
Воис Паротя аслас гӧтырыскӧд буретш сэки, кор купечьяс Настасья ордӧ ветлывлісны.
Паротялӧн гӧтырыс сідзжӧ мича бабаӧн вӧлі.
Еджыд да банйӧма — ӧти кывйӧн, любитчыны позьӧ.
Мисьтӧм небось бариныд эз босьт эськӧ.
Бӧрйысис жӧ, кӧнкӧ!
Вот Паротяыдлӧн гӧтырыс и кывлӧма, — шкатулка вузалӧны.
«Вай жӧ, — думайтӧ, — видзӧдла, гашкӧ, збыльысь буртор».
Зэв ӧдйӧ пасьтасис да воис Настасья ордӧ.
Налы ӧд заводскӧй вӧвъясыд пыр дасьӧсь!
— Ноко, — шуӧ, — донаӧй, петкӧдлы, кутшӧм-сэтшӧм изъяс вузалан?
Настасья перйис шкатулка, петкӧдлӧ.
Паротя гӧтырлӧн синъясыс сідзи и кутісны дзирдавны.
Ачыс, видзӧд, Вежа Петыркарын воспитывайтчылӧма, быд пӧлӧс йӧз муясын том баринкӧд вӧвлӧма, тайӧ вӧччанторъяс серти тӧдӧ тӧлк.
«Мый нӧ тайӧ, — думайтӧ, — татшӧмыс?
Аслас сарицалӧн татшӧм мичмӧдчанторъясыс абуӧсь, а тані со — Полевӧйын, сотчысьяслӧн!
Мед эськӧ эз жӧ удитны сӧмын ньӧбны мукӧдъяс».
— Уна-ӧ, — юалӧ, — коран.
Настасья шуӧ:
— Кык сюрс эськӧ окота босьтны.
— Но, донаӧй, лӧсьӧдчы!
Мунам ме ордӧ шкатулканад.
Сэні сьӧмтӧ ставсӧ пӧлучитан.
Но Настасья та вылӧ эз сетчы.
— Миян, — шуӧ, — сэтшӧм обычайыс абу, медым нянь рушку бӧрся вӧтлысис.
Ваян сьӧмтӧ — шкатулка тэнад.
Барыня аддзӧ — со кутшӧм нывбабаыс, — зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис сьӧмла, а ачыс наказывайтӧ:
— Тэ нин, донаӧй, эн вузав шкатулкатӧ.
Настасья вочавидзӧ:
— Эн тӧждысь.
Аслам кывйысь ог ӧткажитчы.
Рытӧдзыс виччысьны кута, а сэсся менам вӧля.
Муніс Паротялӧн гӧтырыс, а купечьяс ставныс ӧтпырйӧ локтісны.
Найӧ, аддзанныд-ӧ, кыйӧдӧмаӧсь.
Юалӧны:
— Но, кыдзи-мый?
— Вузалі, — шуӧ Настасья.
— Донысь-ӧ?
— Кыкысь, кыдзи шулі.
— Мый тэ, — горзӧ, — йӧймин али мый!
Йӧз киясӧ сетан, а ас йӧзлы ӧтказывайтан! — И вай донъяс содтавны.
Но, Настасья тайӧ вугырас эз шед.
— Сійӧ, — шуӧ, — ті велалӧмаӧсь кывъяснад ворсны, а меным эз удайтчывлы.
Кӧсйыси нывбабалы, и сёрнилы пом!
Паротялӧн бабаыс регыд бӧр воис.
Вайис сьӧм, сетіс ӧти киысь мӧд киӧ, босьтіс шкатулкасӧ да айда гортас.
Муртса тагӧс дорас воис, сылы паныдасис Танюша.
Сійӧ, тӧданныд-ӧ, кытчӧкӧ ветлӧма, да став тайӧ вузасьӧмыс сытӧг вӧлі.
Аддзӧ — кутшӧмкӧ барыня дай шкатулкаа.
Дзоргыны кутіс сы вылӧ Танюша — абу пӧ ӧд сійӧ, кодӧс сэки аддзылі.
А Паротялӧн гӧтырыс сыысь ёнджыка мӧдіс дзоргыны.
— Кажитчӧ али мый?
Кодлӧн тайӧ? — юалӧ.
— Йӧзыс нылӧн шуӧны, — вочавидзӧ Настасья. — Буретш наследницаыс сійӧ шкатулкаыслӧн, кодӧс тэ ньӧбин.
Эг эськӧ вузав, эз кӧ тшӧтшыд пом во.
Ичӧтысяньыс радейтліс тайӧ мичмӧдчанторъяснас ворсны.
Ворсӧ да ошкӧ — кутшӧма ӧвтӧ насянь шоныдыс да лӧсьыд.
Да мый та йылысь сёрнитнысӧ!
Мый додьсьыд усис — сійӧ и вошис!
— Весьшӧрӧ, донаӧй, сідзи думайтан, — шуӧ Паротялӧн бабаыс. — Аддза ме места тайӧ изъясыдлы. — А ачыс думайтӧ: «Бур, мый тайӧ турунвиж синмаыс вынсӧ ассьыс оз кыв.
Татшӧмыд кӧ Вежа Петыркарын вӧлі, саръясӧн эськӧ веськӧдліс.
Колӧ — мед менам йӧюк Турчанинов сійӧс эз аддзыв».
Тадзи и торйӧдчисны.
Паротялӧн гӧтырыс, мыйӧн воис гортас, мӧдіс ошйысьны:
— Ӧні, муса ёртӧй, ме не сӧмын тэысь, но и Турчаниновысь ог нуждайтчы.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — прӧщай!
Муна Вежа Петыркарӧ либӧ, нӧшта на бурджык, суйӧр сайӧ, вузала шкатулкасӧ да тэ кодь мужикъястӧ кык дюжина ньӧба, ковмас кӧ.
Ошйысис, а ас вылас окота жӧ вӧлі петкӧдлыны выль ньӧбӧмторсӧ.
Но ӧд тӧданныд — нывбаба!
Котӧртіс рӧмпӧштан дорӧ да медводз пуктіс юрас наголовник. — Ой, ой, мый тайӧ! — Терпитнысӧ оз вермы — бергӧдлӧ да юрсисӧ нетшкӧ.
Муртса мездысис.
А зэв окота.
Исергаяс ӧшӧдіс — муртса пель йывъяссӧ эз косявлы.
Чуняс чунькытш сюйис — сибдіс, муртса майтӧгӧн перйис.
Верӧсыс сералӧ: абу тэ кодьяслы, тыдалӧ, новлынысӧ!
А сійӧ думайтӧ: «Мыйын делӧыс?
Лоӧ карӧ ветлыны, мастерлы петкӧдлыны.
Вӧчас кыдзи колӧ, сӧмын эськӧ мед изъяссӧ эз вежлав».
Шуӧма — вӧчӧма.
Мӧд луннас асывсяньыс муніс карӧ.
Заводскӧй тройканад ӧд абу ылын.
Тӧдмаліс, коді медся бур мастер, — да и сы дорӧ.
Мастерыс зэв нин пӧрысь, а аслас делӧ кузя сюсь.
Видлаліс шкатулкасӧ, юалӧ, кодлысь ньӧбис.
Барыня висьталіс, мый тӧдіс.
Мастер нӧшта ӧтчыд видлаліс шкатулкасӧ, а изъяс вылас эз и видзӧдлы:
— Ог босьтчы, — шуӧ, — кӧть мыйта сетан.
Абу татчӧс мастеръяс серти уджыс.
Миян абу ки серти накӧд водзсасьны.
Барыня, дерт, эз гӧгӧрво, мыйын сэні делӧыс, чушнитіс да котӧрӧн муніс мукӧд мастеръяс дорӧ.
Сӧмын быттьӧ ставӧн сёрнитчӧмаӧсь: видзӧдласны шкатулка вылӧ, нимкодясьыштасны, а изъяс вылӧ оз видзӧдлыны да уджысь дзикӧдз ӧткажитчӧны.
Барыня сэки мудеритны кӧсйис, шуӧ, мый тайӧ шкатулкасӧ Вежа Петыркарысь вайис.
Сэні ставсӧ и вӧчисны.
Но, мастер, кодлы сійӧ та йылысь сӧрис, сӧмын серӧктіс.
— Тӧда, — шуӧ, — кутшӧм местаын шкатулкасӧ вӧчӧма да и мастер йывсьыс уна кывлім.
Водзсасьны сыкӧд ставнымлы миянлы абу вын серти.
Ӧтилы кӧ сійӧ мастерыс лӧсьӧдас, мӧдлы оз лӧсяв, кӧть мый вӧч.
Барыня и сэки эз гӧгӧрво ставсӧ, сӧмын сійӧс и вежӧртіс — делӧыс абу бур, мастеръяс кодыськӧ полӧны.
Дум вылас уси, мый важ кӧзяйкаыс висьтавліс, быттьӧ нылыс радейтліс тайӧ мичмӧдчанторъяссӧ ас вылас новлыны.
«Абу-ӧ тайӧ турунвиж синмаыслы вӧчӧма?
Вот шогыс!»
Сэсся бара думсӧ вежас:
«Да меным нӧ мый!
Вузала кутшӧмкӧ озыр йӧйлы.
Мед маитчӧ, а сьӧмыс ме ордын лоӧ!»
Татшӧм думӧн и муніс Полевӧйӧ.
Воис, а сэні выльтор: юӧр пӧлучитӧмаӧсь — пӧрысь барин кувсьӧма.
Мудера сійӧ вӧчис Паротяӧс устроитӧм кузя, а кувсьӧмыд мудерджык на вӧлӧма баринсьыд — босьтіс да и тотшкӧбтіс.
Писӧ сідзи и эз удит гӧтравны, и сійӧ ӧні тырвыйӧ кӧзяинӧн лои.
Недыр мысти Паротялӧн гӧтырыслы воис письмӧ.
Сідзи и сідзи, менам мусаӧй, тулыснас вола заводъясӧ петкӧдчыны да тэнӧ нуа, а музыканттӧ тэнсьыд кытчӧкӧ туркнитам.
Паротя кыдзкӧ та йылысь тӧдмалӧма, зык-шум кыпӧдіс.
Ӧбиднӧ, видзӧдтӧ, сылы йӧз водзад.
Кыдз-некыдз, а приказчик, а сэні со мый — гӧтырсӧ мырддьӧны.
Зэв ёна кутіс юны.
Служащӧйяскӧд, дерт.
Найӧ радӧсь зільны дарӧвӧй вылад.
Со ӧтчыд вӧлі пируйтӧны.
Кодкӧ юысьяс пӧвстысь и ошйысис:
— Быдмис миян заводын мича ныв, мӧдӧс татшӧмсӧ регыдӧн он аддзы.
Паротя и юалӧ:
— Кодлӧн сэтшӧмыс?
Кытӧні олӧ?
Но, сылы висьталісны да шкатулка йылысь казьтылісны — сійӧ семьяыслысь пӧ тіян гӧтырныд шкатулка ньӧбӧма.
Паротя и шуӧ:
— Видзӧдлыны эськӧ, — а юысь ёртъясыс и помка аддзисны.
— Кӧть ӧні мунам — видзӧдлыны, бура-ӧ найӧ выль керкасӧ пуктӧмаӧсь.
Семьяыс кӧть вӧльнӧйяс лыдысь, а заводскӧй му вылын олӧны.
Ковмас кӧ и топӧдны позьӧ.
Мунісны кыкӧн-ӧ, куимӧн-ӧ Паротякӧд.
Чеп вайисны, вай мерайтны, эз-ӧ пыр Настасья йӧз усадьбаӧ, абу-ӧ лишнӧй вершӧкъяс петӧма столбъяс костас.
Ӧти кывйӧн, корсьысьӧны.
Сэсся пырӧны керкаӧ, а Танюша буретш ӧтнас вӧлі.
Паротя видзӧдліс сы вылӧ да кывсӧ воштіс.
Но, некутшӧм му вылысь татшӧм мичатӧ эз аддзыв.
Сулалӧ бӧлбан моз, а нылыд пукалӧ — чӧв олӧ, быттьӧ сылы оз касайтчы.
Сэсся Паротя сайкалыштіс неуна да юалӧ:
— Мый вӧчанныд?
Танюша шуӧ:
— Заказ серти вурся, — да ассьыс уджсӧ петкӧдліс.
— Меным, — шуӧ Паротя, — позьӧ заказ вӧчны?
— Мыйла нӧ оз позь, донсьыс кӧ ладмам.
— Верманныд, — бара юалӧ Паротя, — меным ассьыныд портреттӧ шӧвкӧн вышивайтны?
Танюша гусьӧникӧн видзӧдліс кизь вылӧ, а сэні турунвиж синма сылы знак сетӧ — босьт заказ! — да ас вылас чуньнас индӧ.
Танюша и вочавидзӧ:
— Ассьым портрет ог кут вышивайтны, а менам примета вылын эм ӧти нывбаба, сы вылын дона изъяс, сарицалӧн кодь платтьӧа, сійӧс вышивайтны верма.
Сӧмын дона сувтас татшӧм уджыс.
— Сы йылысь, — шуӧ, — энӧ майшасьӧй, кӧть сё, кӧть кыксё шайт мынта, сӧмын мед тіян вылӧ муніс.
— Чужӧмыс, — вочавидзӧ, — ме вылӧ мунӧ, а паськӧмыс мӧд пӧлӧс.
Сёрнитчисны сё шайтысь.
Танюша и кад индіс — тӧлысь мысти.
Сӧмын Паротя оз-оз дай пыралас, быттьӧкӧ заказ йылысь тӧдмавны, а ачыс дзик оз сы йылысь думайт.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис, а Танюша быттьӧ и ньӧти оз казяв тайӧс.
Шуас кык-куим кыв, и сёрнилы пом.
Юысь ёртъясыс кутісны серавны Паротя вылын:
— Сійӧс он чуктӧд.
Весьшӧрӧ сапӧгъястӧ кисьтан!
Но, вот, вышивайтіс Танюша сійӧ портретсӧ.
Видзӧдӧ Паротя — енмӧй!
Да ӧд тайӧ ачыс и эм, паськӧмӧн да изъясӧн мичмӧдӧма!
Сетӧ, дерт, сёа куим билет, сӧмын Танюша кыксӧ эз босьт.
— Абу велалӧмаӧсь, — шуӧ, — ми козинъяс босьтавны.
Удж помысь пӧткӧдчам.
Воис Паротя гортас, нимкодясьӧ портретнас, а гӧтырсьыс гусьӧн видзӧ.
Омӧльджыка кутіс юны, заводскӧй делӧӧн мӧдіс ньӧжйӧник тӧдмасьны.
Тулыснас воис заводъясӧ том барин.
Полевӧйӧ журкнитіс.
Йӧзӧс чукӧртісны, молебен служитісны, а сэсся господскӧй керкаын сьылӧм-йӧктӧм заводитчис.
Йӧзлы сідзжӧ кык бӧчка вина быгыльтісны — казьтывны важ баринсӧ, чолӧмавны выльсӧ.
Сам, сідзкӧ, вӧчисны.
Та вылӧ став Турчаниновъяс мастерӧсь вӧліны.
Кыдзи юыштан господскӧй чарка бӧрын ассьыд дасӧс, сэки сэтшӧм гаж лолӧ, а мыйӧн артыштан — медбӧръя кӧпейкаӧдз мыськовтӧмыд — и дзик нинӧмла.
Мӧд луннас йӧз мунӧ удж вылӧ, а господскӧй керкаын бара пир.
Да сідзи и мӧдӧдчис.
Узясны мыйкӧ дыра да бара гажӧдчыны.
Но, сэні, пыжъясӧн катайтчасны, вӧвъясӧн вӧрӧ ветласны, музыкаӧн бренчитӧны, да веськодь.
А Паротя пыр код.
Барин тдӧмӧн сы дорӧ индіс медся удал юысьяссӧ — ютӧй помӧдз!
Но, найӧ зільӧны выль баринлы сьӧлӧм вылас воны.
Паротя кӧть и код, а тӧдӧ, кодарлань делӧыс мунӧ.
Сылы гӧсьтъяс водзын абу лӧсьыд.
Сійӧ и шуӧ пызан сайын, став дырйиыс:
— Сійӧ меным дзик веськодь, мый барин Турчанинов кӧсйӧ менсьым гӧтырӧс нуны.
Мед нуас!
Меным сэтшӧмыд оз ков.
Менам со коді эм! — Да и кыскис зепсьыс сійӧ шӧвк портретсӧ.
Ставӧн сідзи и акнитісны, а Паротялӧн бабаыс и вомсӧ тупкыны оз вермы.
Барин сідзжӧ синъяснас сатшкысис.
Любопытнӧ сылы лои.
— Коді татшӧмыс? — юалӧ.
Паротя сӧмын сералӧ:
— Пызан тыр зарни кисьт — и то ог висьтав!
Но, а кыдзи он висьтав, кор заводскӧйяс пыр жӧ тӧдісны Танюшаӧс.
Ӧта-мӧд бӧрся зільӧны — баринлы гӧгӧрвоӧдӧны.
Паротялӧн бабаыс кияснас-кокъяснас:
— Мый ті!
Мый ті!
Нинӧм абусӧ сёрнитанныд!
Кытысь нӧ заводскӧй нывлы татшӧм платтьӧыс да нӧшта дона изъяс?
А тайӧ портретсӧ верӧсӧй суйӧр сайысь вайис.
Кӧлысьӧдз на меным петкӧдліс.
Ӧні код юрнад ачыс оз тӧд, мый сӧрӧ.
Регыд ачыс асьсӧ оз кут тӧдны.
Со, ставнас пыктӧма!
Паротя аддзӧ, мый гӧтырыслы вывті мустӧм тайӧ, и давай сійӧ кырссьыны-видны:
— Страмина тэ, страмина!
Мый тэ нинӧм абусӧ сӧран, баринлы синмас лыа коялан!
Кутшӧм ме тэныд портрет петкӧдлі?
Тані меным сійӧс вурисны.
Самӧй сійӧ нылыс, код йылысь со найӧ висьталӧны.
Платтьӧ йылысь — пӧръявны ог кут — ог тӧд.
Платтьӧтӧ кутшӧмӧс колӧ позьӧ пасьтавны.
А изъясыс вӧліны налӧн.
Ӧні тэнад шкапӧ томналӧма.
Ачыд жӧ найӧс ньӧбин кык сюрс шайтысь, да новлыны эн вермы.
Тыдалӧ, оз лӧсяв мӧскыдлы черкесскӧй седлӧыд.
Ньӧбӧм йывсьыд став завод тӧдӧ!
Барин мыйӧн кыліс изъяс йывсьыд, то пыр жӧ корис:
— Ноко, петкӧдлы!
Сійӧ, тӧдан кӧ, бӧбоват вӧлі, мотайтчысь.
Ӧти кывйӧн, наследник.
Изъястӧ вывті ёна радейтліс.
Тшапитчыны сылы вӧлі нинӧмӧн, — кыдз шуласны, ни туша, ни гӧлӧс, — сы вӧсна кӧть изъясӧн.
Кӧні кӧть оз кывлы бур из йылысь, пыр жӧ ньӧбны лӧсьӧдчӧ.
И изъяс кузя гӧгӧрволіс, мед кӧть бӧбоват вӧлі.
Паротялӧн бабаыс аддзӧ — вӧчны нинӧм, — вайис шкатулкасӧ.
Барин видзӧдліс да пыр жӧ юаліс:
— Дона-ӧ?
Сійӧ и шняпкис-шуис дзик шемӧсмӧдана.
Барин донъясьӧ.
Джын дон вылас лӧсьӧдчисны, и заёмнӧй бумага барин кырымаліс: эз вӧв, тӧдан кӧ, сьӧрсьыс сьӧмыс.
Пуктіс барин ас водзас шкатулкасӧ пызан вылас да и шуӧ:
— Ноко, корлӧй сійӧ нывсӧ, код йылысь висьталанныд.
Котӧртлісны Танюшала.
Сылы быттьӧ нинӧм, пыр жӧ локтіс, — думайтӧ, кутшӧмкӧ ыджыд заказ.
Пырис жыръяс, а сэні тырыс йӧз да шӧрас самӧй сійӧ кӧчыс, кодӧс сійӧ коркӧ аддзыліс.
Сійӧ кӧч водзас шкатулка — батьыслӧн козиныс.
Танюша пыр жӧ тӧдіс баринӧс да юалӧ:
— Мыйла коринныд?
Барин и кывсӧ шуны оз вермы.
Сувтӧдіс сы вылӧ синсӧ да и ставыс.
Сэсся век жӧ шедіс кывйыс:
— Тіян изъясыс?
— Вӧліны миян, ӧні со налӧн, — да индіс Паротя гӧтыр вылӧ.
— Ӧні менам, — ошйысис барин.
— Сійӧ тіян делӧ.
— А кӧсъян кӧ, бӧр козьнала?
— Сы пыдди козьнавнысӧ нинӧм.
— Но, а меритнысӧ ас вылад найӧс верман?
Видзӧдлыны меным окота, кыдзи тайӧ изъясыс морт вылас лӧсялӧны.
— Тайӧс, — вочавидзӧ Танюша, — позьӧ.
Босьтіс шкатулкасӧ, бӧрйис мичмӧдчанторъяссӧ, — да пыр жӧ найӧс кытчӧ колӧ пукталіс.
Барин видзӧдӧ да сӧмын окайтӧ.
Ок да ок, сэсся и нинӧм шунысӧ.
Танюша сулалыштіс вӧччӧмӧн да юалӧ:
— Видзӧдыштінныд?
Тырмас?
Менам кадыс абу тані сулавнысӧ — удж эм.
Барин сэки став дырйиыс и шуӧ:
— Пет ме сайӧ верӧс сайӧ.
Сӧглас?
Танюша сӧмын шпыньмуніс:
— Кыдзкӧ быттьӧ оз лӧсяв баринлы татшӧм сёрниыс. — Пӧрччис мичмӧдчанторъяссӧ да муніс.
Сӧмын барин оз ӧвсьы.
Мӧд луннас корасьны муніс.
Кевмысьӧ-шуалӧ Настасьялы: сет ме сайӧ нывтӧ.
Настасья шуӧ:
— Ме сылысь вӧлясӧ ог босьт, кыдзи аслыс окота, а ме ногӧн — быттьӧкӧ оз лӧсяв.
Танюша кывзіс-кывзіс, да и шуӧ:
— Со мый, не сійӧ...
Кывлі ме, быттьӧ сарлӧн дворечын эм палата, батьӧн перйылӧм малахитӧн эжӧма.
Вот тэ кӧ тайӧ палатаас меным сарицасӧ петкӧдлан, сэки муна тэ сайӧ верӧс сайӧ.
Барин, дерт, став вылас сӧглас.
Пыр жӧ Вежа Петыркарӧ мӧдіс лӧсьӧдчыны мунны да Танюшаӧс аскӧдыс корӧ — вӧвъяс пӧ тэныд сета.
А Танюша вочавидзӧ:
— Миян ногӧн невестаыс и венеч улӧ жӧник вӧвъясӧн оз ветлы, а ми ӧд некод на.
Бӧрынджык та йылысь кутам сёрнитны, кор тэ ассьыд кӧсйысьӧмтӧ збыльмӧдан.
— Кор нӧ, — юалӧ, — тэ Вежа Петыркарын лоан?
— Пӧкров кежлӧ, — шуӧ, — быть лоа.
Та вӧсна эн майшась, а ӧні мун татысь.
Барин муніс, Паротялысь гӧтырсӧ, дерт, эз босьт, оз видзӧд весиг сы вылӧ.
Мыйӧн гортас Вежа Петыркарас воис, вай став кар пасьтаыс ошйысьны изъяс йылысь да аслас невеста йылысь.
Уналы шкатулкасӧ петкӧдліс.
Но, ёна окота лои невестасӧ видзӧдлыны.
Ар кежлас барин лӧсьӧдіс Танюшалы патера, быдсяма платтьӧяс вайис, кӧм, а сійӧ юӧртор и мӧдӧдіс, — мый сійӧ олӧ сэтшӧмтӧ дӧва ордын кар помас.
Барин, дерт, пыр жӧ сэтчӧ:
— Мый тэ!
Позьӧ ӧмӧй тані овны?
Патера лӧсьӧдӧма, медбур сорт!
А Танюша вочавидзӧ:
— Меным и тані лӧсьыд.
Изъяс да Турчаниновлӧн невеста йылысь сёрни и сарицаӧдз кывсис.
Сійӧ и шуӧ:
— Мед Турчанинов петкӧдлас меным ассьыс невестасӧ.
Мыйкӧ сы йылысь ёна сӧрӧны.
Барин Танюша дорӧ, — лӧсьӧдчыны пӧ колӧ.
Сэтшӧм паськӧм пӧ вурны, медым дворечӧ позьӧ мунны, изъяс малахитӧвӧй шкатулкаысь ӧшлыны.
Танюша вочавидзӧ:
— Паськӧм йылысь абу тэныд шогсьыны, а изъяссӧ босьтла вӧдитчӧм вылӧ.
Да, видзӧд, эн думайт мела вӧвъяс ыстыны.
Аслам вылын локта.
Сӧмын виччысь менӧ дворечас, кильчӧ дорас.
Барин думайтӧ, — кытысь сылы вӧвъясыс?
Кытысь дворцовскӧй платтьӧыс? — а юавны эз жӧ лысьт.
Вот кутісны дворечӧ чукӧртчыны.
Вӧвъясӧн быдӧн воалӧны, шӧвк да бархат пиын.
Турчанинов-барин важӧн нин кильчӧ дорын гӧгралӧ — невестасӧ ассьыс виччысьӧ.
Мукӧдлы окота жӧ невеста вылас видзӧдлыны, — сэтчӧ жӧ сувтісны.
А Танюша ӧшліс изъяс, гартчис чышъянӧн заводскӧйяс моз, пасьсӧ ассьыс пасьталіс да локтӧ ньӧжйӧникӧн.
Но, йӧзыс — кытысь татшӧмыс? — кыссьӧ сы бӧрся помтӧг.
Танюша воис двореч дорӧ, а сарлӧн лакейяс оз лэдзны — оз позь, шуӧны, заводскӧйясыдлы.
Турчанинов-барин ылысянь Танюшаӧс аддзис, сӧмын сылы ас йӧз водзад яндзим, мый сылӧн невестаыс подӧн локтіс, да нӧшта татшӧм пася, сійӧ босьтіс да и дзебсис.
Танюша сэки павтыртіс пась пӧлаяссӧ, лакейяс видзӧдӧны — платтьӧыс!
Царицалӧн татшӧмыс абу! — пыр жӧ лэдзисны.
А мыйӧн Танюша пӧрччис чышъянсӧ да пасьсӧ, ставӧн быд боксянь акнитісны:
— Кодлӧн татшӧмыс?
Кутшӧм муысь сарицаыс?
А барин Турчанинов важӧн нин сэні.
— Менам невестаӧй, — шуӧ.
Танюша зэв скӧра сы вылӧ видзӧдліс:
— Тайӧ водзӧ видзӧдлам на!
Мыйла тэ менӧ пӧръялін — кильчӧ дорас эн виччысь?
Барин сідз-тадз, — ӧшыбка пӧ лои.
Эн дивит, пӧжалуйста.
Мунісны найӧ сар палатаясӧ, кытчӧ вӧлі тшӧктӧма.
Видзӧдӧ Танюша — абу сійӧ местаыс.
Нӧшта скӧрджыка на юаліс Турчанинов-баринлысь:
— Тайӧ нӧшта кутшӧм пӧръясьӧм?
Шуӧма тэныд, мый сійӧ палатаас, кодӧс батьӧн перйӧм малахитысь вӧчӧма! — И мӧдӧдчис двореч кузяыс, быттьӧ гортас.
А сенаторъяс, генералъяс да мукӧдъяс сы бӧрся.
— Мый нӧ пӧ тайӧ татшӧмыс?
Тыдалӧ, сэтчӧ тшӧктӧмаӧсь.
Йӧзыс чукӧрмис уна-уна, да ставӧн видзӧдӧны Танюша вылӧ, а сійӧ сувтіс дзик малахитӧвӧй стен дорас да виччысьӧ.
Турчанинов, дерт, сэн жӧ.
Ватолитӧ сылы, мый абу бур, эз тайӧ жыръяс тшӧкты виччысьны сарица.
А Танюша сулалӧ лӧня, кӧть эськӧ синкымнас вӧрзьӧдіс, быттьӧкӧ бариныс и абу.
Царица петіс жыръяс, кытчӧ индӧма.
Видзӧдӧ — некод абу.
Царицалӧн суклясьысьясыс и висьталӧны — Турчаниновлӧн невестаыс ставнысӧ малахитӧвӧй палатаӧ нуӧдіс.
Царица броткыштіс, дерт, — кутшӧм асныралӧм!
Зымӧдыштіс кокъяснас.
Скӧрмӧма, сідзкӧ, неуна.
Воис сарица малахитӧвӧй палатаӧ.
Ставӧн сылы копрасьӧны, а Танюша сулалӧ — оз вӧрзьы.
Царица и горзӧ:
— Ноко, петкӧдлӧй меным сійӧ асныралысьсӧ — Турчаниновлысь невестасӧ!
Танюша кыліс тайӧс, кӧрис синкымъяссӧ, шуӧ баринлы:
— Тайӧ нӧшта мый думыштӧмыд?
Ме тшӧкті меным сарицаӧс петкӧдлыны, а тэ вӧчин сідзи, медым менӧ сылы петкӧдлыны.
Бара пӧръялін!
Аддзыны тэнӧ сэсся ог кӧсйы!
Босьт ассьыд изъястӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн лэдзчысис малахитӧвӧй стен бердӧ да сылі.
Сӧмын и коли, мый стенас дзирдалӧны изъясыс, быттьӧ сибдӧмаӧсь сійӧ местаясас, кӧні юрыс, сьыліыс, киыс.
Ставныс, дерт, повзисны, а сарица садьтӧгыс джоджас уси.
Шызисны, лэптыны кутісны.
Сэсся, мыйӧн лӧньыштіс, ёртъясыс и шуӧны Турчаниновлы:
— Босьт кӧть изъяссӧ!
Ставсӧ гусявласны.
Абу ӧд кутшӧм-сюрӧ места — двореч!
Тані дон тӧдӧны!
Турчанинов и вай босьтавны изъяссӧ.
Кутшӧмӧс босьтас, сійӧ сылӧн и пӧрӧ войтӧ.
Ӧти войт синва кодь сӧстӧм, мӧд виж, а то бара вир кодь сук.
Сідзи нинӧм и эз чукӧрт.
Видзӧдӧ — джоджас кизь туплясьӧ.
Бутылочнӧй стеклӧысь, прӧстӧй гранъяса.
Дзик нинӧм сулавтӧм.
Шог вывсьыс и кватитіс сійӧс.
Сӧмын босьтіс киас, а тайӧ кизяс ыджыд рӧмпӧштанын моз тыдалӧ турунвиж синма мича ныв, сійӧ малахитӧвӧй платтьӧа, ставнас дона изъясӧн мичмӧдчӧма, гигзьӧ-сералӧ:
— Эк тэ, йӧй нисьӧ прӧсуж кӧсӧй кӧч!
Тэныд ӧмӧй менӧ босьтны!
Тэ ӧмӧй меным гоз?
Барин та бӧрын и медбӧръя вежӧрсӧ воштіс, а кизьсӧ эз шыбит.
Оз-оз дай видзӧдлас сы вылӧ, а сэні пыр ӧтитор: сулалӧ турунвиж синма, гигзьӧ-сералӧ да ӧбиднӧй кывъяс шуалӧ.
Шогысла барин вай пируйтны, уджйӧзъясӧ вӧйис, сы дырйи миянлысь заводъяснымӧс муртса тӧрг вылын эз вузавны.
А Паротя, мыйӧн сійӧс вештісны, кабакъясті кутіс ветлӧдлыны.
Ставсӧ сыри-леткиӧдз юис, а сійӧ шӧвк портреттӧ видзис.
Кытчӧ тайӧ портретыс сэсся воши — некод оз тӧд.
Эз озырмӧдчы и Паротялӧн гӧтырыс: мун да босьт заёмнӧй бумага кузя, кор став кӧртсӧ да ыргӧнсӧ залог улӧ сетӧма!
Тайӧ кадсянь Танюша йылысь миян заводын нинӧм оз кывсьы.
Быттьӧ эз и вӧвлы.
Шогсис, дерт, Настасья, да эз жӧ сэтшӧм ёна.
Танюшаыд, тӧдан-ӧ, кӧть семья вӧсна тӧждысьысьӧн вӧлі, а Настасьялы век быттьӧ бокӧвӧй.
И колӧ висьтавны, Настасьялӧн пияныс сэк кежлӧ быдмисны.
Кыкнанныс гӧтрасисны.
Внукъяс лоалісны.
Керкаас унакодьӧн лоины.
Тӧд, бергав — ӧти бӧрся видзӧд, мӧдлы мыччы...
Гажтӧмӧдз ӧмӧй сэні!
Гӧтыртӧмъясыд — найӧ дырджык эз вунӧдны.
Настасья ӧшинь улын пыр жӧдзисны.
Виччысисны, оз-ӧ тыдовтчы ӧшинь дорас Танюша, да сідзи и эз вермыны виччысьны.
Сэсся, дерт, гӧтрасялісны, а оз-оз дай казьтыштласны:
— Со ӧд миян заводын кутшӧм ныв вӧвлі!
Мӧдӧс татшӧмтӧ нэмнад он аддзыв.
Да нӧшта тайӧ случай бӧрын заметка петаліс.
Висьтавлісны, быттьӧ Ыргӧн гӧралӧн Кӧзяйкаыс заводитӧма кыкавны: малахитӧвӧй платтьӧа кык нылӧс йӧзыс ӧтпырйӧ аддзылӧмаӧсь.
{П. Бажов @ Из дзоридз @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Из дзоридз
Не сӧмын Мраморсаяс нимавлісны из делӧ кузяыд.
И миян заводъясын сідзжӧ, висьталӧны, сэтшӧм киподтуйыс вӧлӧма.
Сӧмын сыын торъялӧмыс, мый миян ёнджыкасӧ малахит вылын мырсисны, сійӧ вӧлі уна, и бурджык сортсӧ он аддзы.
Вот тайӧ малахитсьыс и вӧчавлісны прамӧй ногӧн.
Сэтшӧм, кылан, штукаяс, мый шензян: кыдзи сылӧн артмис.
Вӧлі сійӧ кадӧ мастер Прокопьич.
Тайӧ делӧяс кузя медводдза.
Сыысь бурджыка некод эз вермы.
Олӧма нин вӧлі.
Вот барин и тшӧктіс приказчиклы сувтӧдны тайӧ Прокопьич дорас зонкаясӧс, медым велӧдчасны.
— Мед пӧ дзик ставсӧ сы моз жӧ кутасны вӧчны.
Сӧмын Прокопьич — то ли сылы жаль вӧлі эновтны ассьыс кипод уджсӧ, то ли нӧшта мыйлакӧ, — велӧдіс зэв лёка.
Пыр сылӧн зык да шум.
Рӧчалас зонкалы юр тырыс сюръяс, пельсӧ муртса оз орӧд, да и шуӧ приказчиклы:
— Оз туй тайӧ...
Синмыс сылӧн абу писькӧс, киыс абу пельк.
Тӧлк оз ло.
Приказчиклы, тыдалӧ, тшӧктӧма вӧлі бурӧдны Прокопьичӧс.
— Оз кӧ туй, мед оз туй... Мӧдӧс сетам... — Да ыстас мӧд зонкаӧс.
Зонкаяс кывлісны тайӧ наука йывсьыс...
Водз асывсянь горзӧны, мед эськӧ Прокопьич дорӧ абу веськавны.
Бать-мамыслы сьӧкыд жӧ вӧлі сетны ассьыныс дитянысӧ ковтӧг мучитчыны, — видзны кутісны ассьыныс, коді кыдзи вермис.
И колӧ шуны, абу дзоньвидза тайӧ кипод уджыд, малахитнад.
Дзик отрава.
Вот и видзчысьӧны йӧзыд.
Приказчик век жӧ оз вунӧд баринлысь наказсӧ — сувтӧдалӧ Прокопьич дорӧ велӧдчысьясӧс.
Сійӧ аслас пӧрадок серти мучитыштас зонкатӧ, да и бӧр сдайтас приказчиклы.
— Оз туй тайӧ...
Приказчик скӧрмыны кутіс:
— Да дыр-ӧ нӧ тадз лоӧ?
Оз туй да оз туй, кор туйны кутас?
Велӧд этайӧс...
Прокопьич шуалӧ:
— Меным мый...
Кӧть дас во кута велӧдны, а тайӧ зонкаысь тӧлк оз ло...
— Кутшӧмӧс нӧшта тэныд?
— Меным кӧть и дзикӧдз эн вайӧд, — сыысь ог шогсьы...
Тадзи со и бӧрйӧдлісны приказчик да Прокопьич уна зонкаӧс, а тӧлкыс ӧти: юраныс сюръяс, а думныс — кыдз эськӧ пышйыны.
Мукӧдъясыс кӧсйӧмӧн тшыкӧдісны, медым Прокопьич найӧс вӧтлас.
Вот тадзи и воис делӧыс Данилко Недокормышӧдз.
Айтӧм-мамтӧмӧн вӧлі тайӧ зонкаыс.
Ар дас кык, гашкӧ, сэки, а то и унджык вӧлі.
Кокъяс вылас кузькодь, а вывті омӧльсьыс омӧль, мыйын лолыс кутчысьӧ.
Но, а чужӧм вылас сӧстӧм.
Юрсиыс кудриа, синъясыс кельыдлӧзӧсь.
Сійӧс и босьтісны медводз казак пыдди господскӧй керкаӧ: табак доз, чышъян мыччыны, котӧртлыны кытчӧкӧ да сідз водзӧ.
Сӧмын тайӧ сирӧтаыдлӧн сюсьлуныс тайӧ делӧ вылад эз тырмы.
Мукӧд зонкаяс татшӧм местаясад зэв пелька вӧрӧны.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — веськыда сувтасны: мый тшӧктанныд?
А тайӧ Данилкоыс пырас кытчӧкӧ пельӧсӧ, сувтӧдас синъяссӧ ӧти местаӧ кутшӧмкӧ картинка вылӧ, а то и митчмӧдантор вылӧ, да и сулалӧ.
Сійӧс горзӧны-корӧны, а сылы и дзик веськодь.
Нӧйтлісны, дерт, медводзсӧ, сэсся кинас ӧвтыштісны:
— Кутшӧмкӧ бӧбкодь!
Ньӧжмыд!
Татшӧмсьыд бур слуга оз ло.
Заводскӧй удж вылӧ либӧ гӧраӧ эз жӧ сетны — зэв нин омӧль, вежон кежлӧ оз тырмы.
Приказчик индіс сійӧс пастухлы отсасьысьӧн.
И сэні Данилко эз дзик туяна ло.
Зонкаыс быттьӧкӧ зільӧ, а пыр сылӧн неладнӧ артмӧ.
Пыр быттьӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
Видзӧдӧ синъяссӧ лапнитлытӧг турун сі вылӧ, а мӧсъясыс — со нин кӧнӧсь!
Пӧрысь пастухыс бур веськаліс, жалитіс сиротатӧ, и то сійӧ ӧткымынысь видчывліс:
— Мый сӧмын тэысь, Данилко, лоас?
Пӧгубитан тэ асьтӧ, дай и менсьым пӧрысь мышкӧс ньӧр улӧ вайӧдан.
Кытчӧ тайӧ лӧсялӧ?
Мый йылысь кӧть тэ думайтан?
— Ме и ачым, пӧльӧ, ог тӧд...
Сідзи... нинӧм йылысь...
Прӧстӧ видзӧдышті ичӧтика.
Кор вывтіыс гаг муніс.
Ачыс лӧзіник, а борд улыс сылӧн вижоват тыдалӧ, а корйыс паськыд...
Доръясыс пиняӧсь, быттьӧ оборкияс чукыльтӧма.
Сэті сьӧдджык кажитчӧ, а шӧрыс вежсьыс веж, быттьӧкӧ сійӧс сӧмын на рӧммӧдӧмаӧсь...
А гагйыс и уйӧ...
— Но, абу-ӧ йӧй тэ, Данилко?
Тэнад ӧмӧй делӧ гагъясӧс бӧрйыны?
Уйӧ сійӧ — и мед уйӧ, а тэнад делӧ мӧсъяс бӧрся видзӧдны.
Видзӧд менам, шыбит ассьыд йӧй рутӧ юрсьыд, а то приказчиклы висьтала!
Данилушколы ӧтитор сетсис.
Рожокӧн ворсны велаліс — кытчӧ пӧрысь мортыдлы!
Быттьӧ дзик кутшӧмкӧ шылад.
Рытнас, мыйӧн мӧсъясӧс вайӧдасны, нывъяс-бабаяс корӧны:
— Ворсышт, Данилушко, сьыланкыв.
Сійӧ заводитас ворсны.
И сьыланкывъясыс ставыс тӧдтӧмӧсь.
Не то вӧр шувгӧ, не то шор жургӧ, лэбачьяс быдпӧлӧс гӧлӧсӧн сьылӧны, а бура артмӧ.
Сійӧ сьыланкывъяссьыс нывбабаяс ёна кутісны сибӧдны Данилушкоӧс.
Коді дӧмыштас сукмансӧ, коді дӧра нямӧд вылӧ вундыштас, выль дӧрӧм вурас.
А кынӧмпӧт йылысь и сёрни абу, — быдӧн старайтчӧ сетны унджык да чӧскыдджык.
Пӧрысь пастухлы воисны жӧ сьӧлӧм вылас Данилушколӧн сьыланкывъясыс.
Но и тані неуна неладнӧ артмывліс.
Заводитас Данилушко ворсны да ставсӧ вунӧдас, быттьӧ и мӧсъясыс абуӧсь.
Тайӧ ворсӧм вӧснаыс и суис сійӧс лёктор.
Данилушко, тыдалӧ, ылаліс ворсӧмас, а пӧрысь морт неуна вугыртліс.
Кымынкӧ мӧс налӧн и торъялӧмаӧсь.
Кор кутісны найӧс чукӧртны, аддзӧны — ӧти абу, мӧд абу.
Корсьны заводитісны, да кытысь нӧ.
Видзисны Ельничнӧй дорын...
Медся кӧина места тайӧ, овтӧм...
Ӧти мӧскӧс сӧмын и аддзисны.
Вайӧдісны стадасӧ гортас...
Сідз пӧ да сідз пӧ — висьталісны.
Но, заводысь сідзжӧ котӧрӧн мунісны мӧсъяссӧ корсьны, но эз аддзыны.
Расправа сэки, тӧданныд, кутшӧм вӧлі.
Быд мыжысь мыштӧ петкӧдлы.
Рӧкыд вылӧ ӧти мӧс на приказчиклӧн овмӧсысь вӧлӧма.
Сэки нин и некутшӧм жалитӧм эн виччысь.
Водтӧдісны медводз пӧрысь мортӧс, сэсся и Данилушкоӧдз воисны, а сійӧ вӧсньыдик да омӧлик.
Городскӧй палачлӧн весиг шусис:
— Татшӧмыд пӧ ӧтчыд кучкӧмысь нюкыртчас, а то и дзикӧдз кулӧ.
Кучкис век жӧ — эз жалит, а Данилушко чӧв олӧ.
Палач сійӧс мӧдысь кучкис — чӧв олӧ, коймӧдысь — чӧв олӧ.
Палач сэки дзикӧдз скӧрмис, давай лӧсавны-кучкавны мыйвынсьыс, а ачыс горзӧ:
— Ме тэнӧ, чӧв олысьӧс, велӧда...
Сетан гӧлӧстӧ...
Сетан!
Данилушко став тушанас тірзьӧ, синваыс войталӧ, а нинӧм оз шу.
Вомдорсӧ курччис да крепитчис.
Дзикӧдз лёсмуніс, а кыв сысянь эз кывлыны.
Приказчик, — сійӧ сэні жӧ, дерт, вӧлі, — шензьӧ:
— Кутшӧм терпитысь на вӧлӧма!
Ӧні тӧда, кытчӧ сійӧс индыны, ловйӧн кӧ кольӧ.
Бурдіс жӧ кыдзкӧ Данилушко.
Бабушка Вихориха сійӧс кок йылас сувтӧдіс.
Вӧлі пӧ сэтшӧм пӧрысь пӧч.
Лекарь пыдди миян заводъясын ёна нималіс.
Турунъяслысь вынсӧ тӧдіс: мый пиньясысь лечитӧ, мый вӧрзьӧмысь, мый юкалӧмысь...
Но, ставсӧ кыдзи колӧ.
Ачыс турунъяссӧ чукӧртліс ас кадӧ, кор кутшӧм турун тыр вына вӧлі.
Татшӧм турунъясысь да вужъяссьыс настойкаяс вӧчавліс, отваръяс пуавліс да мазьясӧн сорлавліс.
Данилушколы бура овсис тайӧ Вихориха пӧч ордас.
Пӧрысь пӧч, тӧдан, зэв мелі да варов, а турунъяс, да вужъяс, да быдсяма дзоридзьяс сылӧн косьтӧма да ӧшлӧма керка пасьтала.
Данилушкоыд турунъяснад интересуйтчӧ — кыдзи тайӧс шуӧны? кӧні быдмӧ? кутшӧм дзоридз?
Пӧрысь пӧч сылы и висьтавлӧ.
Ӧтчыд Данилушко и юалӧ:
— Тэ, пӧчӧ, став дзоридзсӧ миян местаясысь тӧдан?
— Ошйысьны, — шуӧ, — ог кӧсйы, а ставсӧ быттьӧ тӧда, кодъяс эрдынӧсь.
— А ӧмӧй, — юалӧ, — нӧшта тыдавтӧмъяс овлӧны?
— Эмӧсь, — вочавидзӧ, — и сэтшӧмъяс.
Папорасӧ кывлін?
Сійӧ быттьӧ дзоридзалӧ Иван лунлань.
Сійӧ дзоридзыс колдовскӧй.
Кладъяс сійӧн восьталӧны.
Мортлы лёк.
Разрыв-травалӧн дзоридзыс — котралысь би.
Кутан кӧ сійӧс — и став иганыс тэныд воссяс.
Тайӧ гусясян дзоридз.
А то нӧшта из дзоридз эм.
Малахитӧвӧй гӧраын пӧ быттьӧ быдмӧ.
Змей праздник лунӧ тыр вын чукӧртӧ.
Шудтӧм сійӧ мортыс, коді из дзоридзсӧ аддзас.
— Мыйла, пӧчӧ, шудтӧм?
— А сійӧс, кагук, ме и ачым ог тӧд.
Тадзи меным висьтавлісны.
Вихориха ордын Данилушко, гашкӧ, эськӧ и дырджык на оліс, но приказчиклӧн вестовщикъяс казялісны, мый зонка ветлӧдлыштӧ нин, да пыр жӧ приказчик дорӧ.
Приказчик корис Данилушкоӧс да и шуӧ:
— Мун ӧні Прокопьич дорӧ — малахитнӧй делӧӧ велӧдчыны.
Сэні самӧй тэ серти и уджыс.
Но, мый вӧчан?
Муніс Данилушко, а асьсӧ тӧлыс на довкйӧдлӧ.
Прокопьич видзӧдліс сы вылӧ да и шуӧ:
— Нӧшта татшӧмыс эз тырмыв.
Дзоньвидза зонкаяслы татчӧс велӧдчӧмыс абу вын сертиыс, а татшӧмыслысь мый босьтан — муртса ловъя сулалӧ.
Прокопьич муніс приказчик дорӧ:
— Татшӧмыд оз ков.
Кӧсйытӧг виан на — кывкутны ковмас.
Сӧмын приказчик — кытчӧ тэныд, кывзынысӧ эз кут:
— Сетӧма тэныд — велӧд, эн сёрнит!
Сійӧ — тайӧ зонкаыд — ён.
Эн видзӧд, мый кизьӧриник.
— Но, делӧ тіян, — шуӧ Прокопьич, — мед лои висьталӧма сӧмын.
Кута велӧдны, сӧмын мед эськӧ кывкутӧмӧ энӧ кыскӧй.
— Кыскыныс некодлы.
Ӧтнас тайӧ зонкаыс, мый кӧсъян сыкӧд вӧч, — вочавидзӧ приказчик.
Воис Прокопьич гортас, а Данилушко станок дорын сулалӧ, малахитӧвӧй пӧвтор видлалӧ.
Тайӧ дӧска вылас тшупас вӧчӧма — дорсӧ чуктӧдны.
Вот Данилушко сійӧ местаас дзоргӧ-видзӧдӧ да юрнас довкйӧдлӧ.
Прокопьичлы любопытнӧ лои, мый тайӧ выль зонкаыс сэні видзӧдалӧ.
Скӧра юаліс, кыдзи сылӧн правилӧ серти вӧчсис:
— Тэ тайӧ мый?
Коді тэныд тшӧктіс вӧчанторсӧ киад босьтны?
Мый сэні видзӧдалан?
Данилушко и вочавидзӧ:
— Ме ногӧн, пӧльӧ, оз тайӧ боксяньыс вӧлі ков дорсӧ чуктӧдны.
Аддзан, сер сэні, а сійӧс и вундасны.
Прокопьич горӧдіс, дерт:
— Мый?
Коді тэ сэтшӧмыс?
Мастер?
Киад на эн босьтлы, а тӧлкуйтан?
Мый тэ верман гӧгӧрвоны?
— Сійӧс и гӧгӧрвоа, мын тайӧ штукасӧ тшыкӧдӧмаӧсь, — вочавидзӧ Данилушко.
— Коді тшыкӧдіс? а?
Тайӧ тэ, зырымбедь, меным — медыджыд мастерлы!..
Да ме тэныд сэтшӧм тшыкӧдӧм петкӧдла... ловйӧн он коль!
Шумитіс, горзіс, а Данилушкоӧс чуньнас эз вӧрзьӧд.
Прокопьичыд ӧд ачыс тайӧ доскатор кузяыс дыр думайтіс — кутшӧм боксянь дорсӧ вундыны.
Данилушко аслас сёрнинас буретш точкаас веськаліс.
Горзыштіс Прокопьич да зэв нин бурысь шуӧ:
— Ноко, тэ, выль мастер, петкӧдлы, кыдзи тэ ногӧн вӧчны?
Данилушко и кутіс петкӧдлыны да висьтавны:
— Со эськӧ кутшӧм сер артмис.
А таысь на бурджык — пӧвсӧ вӧчны векньыдджыка, сӧстӧм местатіыс дорсӧ босьтны, сӧмын вылысас эськӧ ичӧтик плетешок кольны.
Прокопьич пыр на горзӧ:
— Но-но...
Кыдзи нӧ!
Уна тэ гӧгӧрвоан.
Чукӧртін, — эн кисьт! — А ас кежас думайтӧ: «Вернӧ зонкаыс шуӧ.
Татшӧмсьыд, пӧжалуй, тӧлк лоӧ.
Сӧмын велӧдны сійӧс кыдзи?
Ӧтчыд кучкан — сійӧ и кокъяссӧ нюжӧдас».
Думайтіс тадзи да и юалӧ:
— Тэ кӧть кодлӧн, татшӧм учёнӧйыс?
Данилушко и висьталіс ас йывсьыс.
Айтӧм-мамтӧм пӧ.
Мамӧс ог помнит, а бать йылысь и дзик нинӧм ог тӧд, коді вӧлі.
Шуӧны Данилка Недокормышӧн, а вич да батьлысь прӧзвище — та йылысь ог жӧ тӧд.
Висьталіс, кыдзи сійӧ дворняын вӧлі да мыйысь сійӧс вӧтлісны, кыдзи сэсся гожӧмнас мӧс стадакӧд ветлывліс, кыдзи нӧйтісны.
Прокопьичлы лои жаль:
— Абу кокньыд, аддза, тэныд, зон, овнытӧ, а сэні нӧшта ме дорӧ веськалін.
Миян уджсямыд стрӧг.
Сэсся быттьӧ скӧрмис, кутіс броткыны:
— Но, тырмас, тырмас!
Аддзан, кутшӧм сёрнитысь!
Кывнад ӧд — абу киясӧн, — быдӧн эськӧ уджаліс.
Рыт быд сӧмын больгы!
Велӧдчысьшой жӧ!
Видзӧдла вот аски, кутшӧм тэнад тӧлкыд.
Пуксьы ужнайтны, да и узьны кад.
Прокопьич оліс ӧтнас.
Гӧтырыс сылӧн важӧн нин кувлӧма.
Пӧрысь Митрофановна суседкаыс волывлӧмӧн сылысь овмӧссӧ нуӧдіс.
Асывъяснас волывліс пӧжасьны, мыйкӧ пуыштны, керкасӧ идравны, а рытнас Прокопьич ачыс веськӧдліс, мый сылы колӧ.
Сёйисны, Прокопьич и шуӧ:
— Вод со сэтчӧ скамейка вылас!
Данилушко кӧмсӧ пӧрччис, ассьыс нопторсӧ юр улас пуктіс, шебрасис сукманнас, читкыльтчыштіс, — тӧдан-ӧ, ар каднад керкаас кӧдзыд вӧлі, — век жӧ регыд мысти унмовсис.
Прокопьич водіс жӧ, а унмовсьны эз вермы: пыр на сылӧн малахитӧвӧй сер йылысь сёрниыс юрсьыс оз пет.
Бергаліс-бергаліс, чеччис, ӧзтіс сись, да и станок дорӧ — вай тайӧ малахит пӧвсӧ сідзи и тадзи бергӧдлыны.
Ӧти дорсӧ вевттьылас, мӧдсӧ... содтас полесӧ, чинтылас.
Сідзи пуктылас, мӧдар боксӧ бергӧдлас, и пыр артмӧ, мый зонкаыс бурджыка узорсӧ гӧгӧрвоӧма.
— Вот тэныд и Недокормышек! — шензьӧ Прокопьич. — Нинӧм на эз вӧч, а пӧрысь мастерлы индіс.
Но, и син.
Но, и син!
Муніс ньӧжйӧникӧн чуланас, вайис сэтысь пӧдушка да ыджыд ыж ку тулуп.
Сюйыштіс пӧдушкасӧ Данилушко юр улӧ, шебрӧдіс тулупӧн:
— Узь, сюсь синма!
А сійӧ эз и садьмыв, бергӧдчис сӧмын мӧдар бок вылас, нюжӧдчис, тулуп улад ӧд шоныд сылы лои, — да вай ныргорӧн узьны.
Прокопьичлӧн аслас челядьыс эз вӧвны, тайӧ Данилушкоыс и воис сылы сьӧлӧм вылас.
Сулалӧ мастер, нимкодясьӧ, а Данилушко сӧмын нырнас шутьлялӧ-узьӧ зэв лӧня.
Прокопьич тӧждысьӧ — кыдзи эськӧ тайӧ зонкасӧ бурджыка кок йылӧ сувтӧдны, мед эз татшӧм омӧль да дзоньвидзатӧм вӧв.
— Сылӧн-ӧ дзоньвидзалунӧн миян кипод уджӧ велӧдчыны.
Бус, отрава, — пырысь-пыр кулӧ.
Шойччыштны эськӧ медводз сылы, бурдыштны, сэсся велӧдны кута.
Тӧлк, тыдалӧ, лоӧ.
Мӧд луннас и шуӧ Данилушколы:
— Тэ медводз овмӧсын отсасьны кутан.
Сэтшӧм менам пӧрадок лӧсьӧдӧма.
Гӧгӧрвоан?
Медводз ветлы жовла.
Сійӧ пуж улӧ веськавліс, — буретш ӧні жовъя пирӧг пӧжавны.
Да, видзӧд, эн мун ылӧ.
Мыйта вотан — сійӧ и ладнӧ.
Няньтӧ унджык босьт, — сёйсяс ӧд вӧрад, — да нӧшта Митрофановна ордӧ пырав.
Висьталі сылы, медым тэныд кык кольк пуис да йӧв кисьтыштіс туисӧ.
Гӧгӧрвоин?
Мӧд луннас бара шуӧ:
— Кут меным гораджык гӧлӧса щеголӧс да збойджык чечёткаӧс.
Видӧд, мед рыт кежлас вӧліны.
Гӧгӧрвоин?
Кор Данилушко кутіс да вайис, Прокопьич шуӧ:
— Ладнӧ, но абу дзик.
Кый мукӧдъясӧс.
Сідзи и мӧдіс.
Прокопьич быд лун сетӧ Данилушколы удж, а ставыс забава.
Мыйӧн лым уси, тшӧктіс сылы суседыскӧд песла ветлыны — отсасьыштны пӧ.
Но, а кутшӧм отсӧг!
Мунігӧн доддьын пукалӧ, веськӧдлӧ вӧлӧн, а воигӧн додь бӧрсьыс подӧн локтӧ.
Мудзас кыдзкӧ, сёяс гортас да узяс бурджыка.
Прокопьич сылы пась лӧсьӧдіс, шоныд шапка, кепысь, заказ серти катаник гындісны.
Прокопьич, тӧдан-ӧ, оліс бура.
Кӧть и крепостнӧй вӧлі, а мынтіс оброк, нажӧвитіс этшаник.
Данилушко дорӧ сійӧ ёна велаліс.
Веськыда шуны, пи пыдди видзис.
Но, и эз жалит сылы, а аслас делӧ дорӧ эз лэдзлы колана кадӧдз.
Буратӧ олігӧн Данилушко ӧдйӧ справитчыны мӧдіс да и Прокопьич дорӧ ёна жӧ велаліс.
Но, кыдз нӧ! — гӧгӧрвоис Прокопьичлысь тӧждысьӧмсӧ, медводдзаысь сідзтӧ лои овны.
Прӧйдитіс тӧв.
Данилушколы зэв лӧсьыд лои овны.
То сійӧ пруд дорӧ, то вӧрӧ.
Сӧмын Данилушко тӧждысис и киподтуй вӧсна.
Воас гортас, да пыр жӧ налӧн пансяс сёрни.
Ӧтитор-мӧдтор Прокопьичлы висьталас, да и юасьӧ — тайӧ мый да тайӧ кыдзи?
Прокопьич гӧгӧрвоӧдас, делӧ вылын петкӧдлас.
Данилушко видзӧдӧ.
Мукӧддырйи и ачыс босьтчас:
«Ноко, ме...»
Прокопьич видзӧдӧ, велӧдӧ, лӧсьӧдыштӧ, кор колӧ, индалӧ, кыдзи бурджыка.
Вот кыдзкӧ ӧтчыд приказчик и казяліс Данилушкоӧс пруд дорысь.
Юасьӧ аслас вестовщикъяслысь:
— Тайӧ кодлӧн зонкаыс?
Кымын лун нин пруд дорысь аддза...
Прӧстӧй лунъясӧ вугыр шатьясӧн балуйтчӧ, а абу нин ичӧт...
Кодкӧ сійӧс уджысь дзеблалӧ...
Тӧдмалісны вестовщикъяс, висьталӧны приказчиклы, а сійӧ оз эскы.
— Ноко, — шуӧ, — вайӧдӧй зонкасӧ ме дорӧ, ачым тӧдмала.
Вайӧдісны Данилушкоӧс.
Приказчик юасьӧ:
— Тэ кодлӧн?
Данилушко и вочавидзӧ:
— Велӧдча пӧ мастер дорын малахитнӧй делӧ кузя.
Приказчик сэки кватитіс сійӧс пельӧдыс:
— Тадзи тэ, стерво, велӧдчан! — Да пельӧдыс кутӧмӧн и нуӧдіс Прокопьич дінӧ.
Сійӧ аддзӧ — делӧыс абу ладнӧ, вай дорйыны Данилушкоӧс:
— Тайӧ ме ачым сійӧс ыстылі ёкышъяс кыйны.
Зэв нин окота свежӧй ёкыш сёйыштны.
Висьӧдчигад мукӧд сёян ог вермы сёйны.
Со и тшӧкті зонкалы кыйны.
Приказчик эз эскы.
Гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый Данилушко дзик мӧд лоӧма: ёнмӧма, бур дӧрӧма, гачыс сідзжӧ да и кокас сапӧг.
Вот и мӧдіс Данилушкоӧс прӧверяйтны:
— Ноко, петкӧдлы, мыйӧ тэнӧ мастер велӧдіс?
Данилушко партукасис, локтіс станок дорӧ и давай висьтавлыны да петкӧдлыны.
Мый приказчик юалас — сылӧн став вылас вочакывйыс дась.
Кыдзи лӧсавны изсӧ, пилитны, фасочка снимитны, кор мыйӧн клеитны, кыдзи полируйтны, кыдзи ыргӧн вылӧ крепитны, кыдзи пу вылӧ.
Ӧти кывйӧн, ставсӧ кыдзи эм.
Юасис-юасис приказчик, да и шуӧ Прокопьичлы:
— Тайӧ, тыдалӧ, тэныд туяна лои?
— Ог норась, — вочавидзӧ Прокопьич.
— Сійӧ жӧ, он норась, а балуйтӧдан!
Тэныд сійӧс сетісны кипод уджӧ велӧдны, а сійӧ пруд дорын вугыр шатьӧн!
Видзӧд!
Тэныд сэтшӧм свеж ёкышъяс петкӧдла — кувтӧдзыд он вунӧд, да и зонкаыслы оз ло долыд.
Грӧзитчис тадзи, муніс, а Прокопьич шензьӧ:
— Кор нӧ тэ, Данилушко, ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоин?
Быттьӧ ме тэнӧ ньӧти на эг велӧдлы да.
— Ачыд жӧ, — шуӧ Данилушко, — петкӧдлін да висьтавлін, а ме видзӧді.
Прокопьичлӧн весиг синваыс войтыштіс, — сэтшӧма сылы тайӧ сьӧлӧм вылас воис.
— Пиукӧй, — шуӧ, — муса Данилушкоӧй...
Мый нӧшта тӧда, ставсӧ тэныд висьтала...
Ог сайӧд...
Сӧмын сэксянь Данилушколы эз ло вӧльнӧй олӧм.
Приказчик мӧд луннас ыстіс сыла да кутіс сетавны уджсӧ уркӧвӧйӧн.
Медводз, дерт, прӧстӧйджыкторъяс: бляшкаяс, кутшӧмъясӧс нывбабаяс новлӧны, шкатулкаяс.
Сэсся кутіс тӧчитавны: подсвечникъяс да быд сикас мичмӧданторъяс.
Сы бӧрын и серъяс вундалӧмӧдз воисны.
Коръяс да лепестокъяс, серъяс да дзоридзьяс.
Налӧн ӧд — малахитчикъяслӧн — уджыс манлив.
Быттьӧкӧ дзик прӧстӧй штука, а мый дыра лоӧ сылы пукавны.
Тадзи Данилушко и быдмис тайӧ удж вылас.
А мыйӧн тӧчитіс быдса изйысь браслет — змейка, сідз сійӧс и мастерӧн нин шуис приказчик.
Баринлы та йылысь гижис:
«Сідзи и сідзи, аддзысис малахитнӧй делӧ кузя миян выль мастер — Данилко Недокормыш.
Уджалӧ бура, сӧмын том вӧснаыс ньӧжйӧджык на.
Тшӧктанныд урокъяс вылас сійӧс кольлыны али, кыдзи и Прокопьичӧс, оброк вылӧ лэдзны?»
Уджаліс Данилушко эз ньӧжйӧ, а шензяна пелька да ӧдйӧ.
Тайӧ нин Прокопьичлысь сійӧ велаліс.
Приказчик сетас Данилушколы кутшӧмкӧ удж вит лун кежлӧ, а Прокопьич локтас да и шуӧ:
— Тайӧ абу вын сертиыс.
Татшӧм удж вылӧ тӧлысь-джын колӧ.
Велӧдчӧ ӧд зонмыс.
Тэрмасяс — сӧмын изсӧ пӧльзатӧг тшыкӧдас.
Но, приказчик вензьыштас неуна, а лунъястӧ, видзӧдан да, содтас.
Данилушко и уджаліс зэлӧдчытӧг.
Приказчикысь гусьӧн велӧдчис весиг лыддьысьны, гижны.
Неуна кӧть, а век жӧ велалыштіс грамотаӧ.
Прокопьич та кузя сылы отсаліс жӧ.
Кор и ачыс заводитліс приказчиклысь уроксӧ Данилушко пыдди вӧчны, сӧмын Данилушко сійӧс эз лэдз вӧчны:
— Мый тэ!
Мый тэ, дяденька!
Тэнад-ӧ делӧ ме пыдди станок сайын пукавны!
Видзӧдлы, тэнад тошкыд турунвиж нин лоӧма малахитсьыс, дзоньвидзалуныд омӧльтчис, а мекӧд мый лоӧ?
Данилушко и збыльысь тайӧ кад кежлас справитчис.
Кӧть и важ моз сійӧс Недокормышӧн шуисны, а сійӧ со кутшӧм!
Ыджыд тушаа да банйӧм чужӧма, кудриа юрсиа да кыпыд.
Ӧти кывйӧн, нывъяслысь сьӧлӧм косьтысь.
Прокопьич кутіс нин сыкӧд невестаяс йылысь сёрни панлывлыны, а Данилушко, тӧдан-ӧ, юрнас пыркӧдӧ:
— Миянысь оз пышйы!
Вот збыль мастерӧн лоа, сэки и сёрнитны кутам.
Приказчиклӧн юӧр вылӧ барин гижис:
«Мед сійӧ Прокопьичлӧн велӧдчысьыс — Данилкоыс — вӧчас нӧшта тӧчитӧм кока чаша менам керкалы.
Сэки видзӧдла — оброк вылӧ лэдзны али урокъяс вылын видзны.
Сӧмын тэ видзӧд, медым Прокопьичыс сійӧ Данилкоыслы эз отсав.
Он видзӧд — тэ мӧдан кывкутны».
Приказчик пӧлучитіс тайӧ письмӧсӧ, корис Данилушкоӧс да и шуӧ:
— Тані, ме дінын, кутан уджавны.
Станок тэныд сувтӧдасны, из ваясны, кутшӧм колӧ.
Прокопьич тӧдмаліс да мӧдіс шогсьыны: мыйла тадзи? мый татшӧмыс?
Муніс приказчик дорӧ, да сійӧ ӧмӧй висьталас...
Горӧдіс сӧмын:
«Абу тэнад делӧ!»
Но, вот муніс Данилушко уджавны выль местаӧ, а Прокопьич сійӧс велӧдӧ:
— Тэ, видзӧд, эн тэрмась, Данилушко!
Эн петкӧдлы асьтӧ.
Данилушко медводзсӧ видзчысис.
Мерайталіс да думайтіс ёнджыкасӧ, да гажтӧм сылы кажитчис.
Вӧч — эн вӧч, а срӧк колляв — пукав приказчик дорын асывсяньыс войӧдзыс.
Но, Данилушко гажтӧмчис и мӧдӧдчис уджавны став вынсьыс.
Чашаыд сылӧн зэв ӧдйӧ и артмис.
Приказчик видзӧдліс, быттьӧ сідзи и колӧ, да и шуӧ:
— Нӧшта татшӧмӧс жӧ вӧч!
Данилушко вӧчис мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс.
Вот кор сійӧ коймӧдсӧ помаліс, приказчик и шуӧ:
— Ӧні он соссьы!
Кыйи ме тіянӧс Прокопьичкӧд.
Барин тэныд, менам письмӧ серти, срок ӧти чаша вылӧ сетіс, а тэ куимӧс тӧчитін.
Тӧда тэнсьыд вынтӧ.
Сэсся он ылӧд, а сылы, пӧрысь понлы, петкӧдла, кыдзи пӧвадитны!
Мукӧдъяслы оз тшӧкты вунӧдны!
Та йылысь баринлы гижис да куимнан чашасӧ мӧдӧдіс.
Сӧмын барин, — то ли сійӧ кыпыд руа вӧлі, то ли сійӧ приказчик вылӧ мыйыськӧ скӧр вӧлі, — дзик ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс.
Данилушколы индіс ичӧтик оброк, эз тшӧкты зонкасӧ Прокопьич дінысь босьтны — гашкӧ пӧ кыкӧннад ӧдйӧджык мыйкӧ выльтор думайтасны.
Письмӧнас чертёж мӧдӧдӧма.
Сэні сідзжӧ чаша серпасалӧма быдсяма штукаяснас.
Ободокӧдыс вундалӧм кайма, шӧрвыйӧнас сквознӧй сера из лента, подножка вылас коръяс.
Ӧти кывйӧн, прамӧя думайтӧмаӧсь.
А чертёж вылас барин гижӧма: «Мед кӧть вит во пукалас, а медым дзик татшӧмӧс вӧлі вӧчӧма».
Приказчиклы сэки лои эновтчыны аслас кывйысь.
Висьталіс, мый гижӧма барин, лэдзис Данилушкоӧс Прокопьич дорӧ да сетіс чертёж.
Радӧсь лоины Данилушко да Прокопьич, и уджыс налӧн гажаджыка мӧдӧдчис.
Данилушко регыд мысти и босьтчис вӧчны тайӧ выль чашасӧ.
Мудеритӧмыс сэні унасьыс-уна.
Муртса лёка кучкан, — уджыд вошӧ, выльысь заводит.
Но, синмыс Данилушколӧн веськыд, киыс смел, выныс тырмӧ — бура мунӧ уджыс.
Ӧтитор сылы оз кажитчы — сьӧкыдлуныс уна, а мичлуныс быттьӧ ньӧти абу.
Висьталіс Прокопьичлы, а сійӧ сӧмын шензьыштіс.
— Тэныд нӧ мый?
Думыштӧмаӧсь — сідзкӧ, налы колӧ.
Этша ӧмӧй ме быдсяма штукаяс тӧчиталі да вундалі, а мыйла найӧ — прамӧя ог и тӧд.
Заводитліс приказчиккӧд сёрнитны, да кысь нин.
Кокъяснас зымӧдӧ, кияснас шенасьӧ:
— Тэ йӧймин?
Чертёжсьыс уна сьӧм мынтӧма.
Художникыс, гашкӧ, юркарас медводдза морт татшӧмсӧ вӧчис, а тэ рассуждайтны думыштӧмыд!
Сэсся, тыдалӧ, дум вылас уси, мый барин сылы закажитліс, — оз-ӧ кыкӧннад мыйкӧ выльтор думыштны, — да и шуӧ:
— Тэ вот мый... вӧч тайӧ чашасӧ барскӧй чертёж серти, а ассяньыд кӧ выльтор мыйкӧ думайтан — тэнад делӧ.
Мешайтны ог кут.
Изйыд миян, буракӧ, тырмас.
Кутшӧм колӧ — сэтшӧмӧс и сета.
Сэк вот и Данилушколы юрас дум воис.
Абу миянӧн шуӧма — йӧзыдлысь омӧльтны оз уна вежӧр ков, а ассяньыд думыштны — он ӧти вой бок вылысь бок вылӧ бергав.
Вот пукалӧ Данилушко чертёж серти тайӧ чаша дорас, а ачыс мӧдтор йылысь думайтӧ.
Юрас бергалӧ, кутшӧм дзоридз, кутшӧм кор малахитӧвӧй изйыслы бурджыка лӧсялас.
Век мыйкӧ думайтӧ, гажтӧм.
Прокопьич казяліс, юалӧ:
— Тэ, Данилушко, он-ӧ вись?
Эн ськӧ тэрмась тайӧ чашанад.
Кытчӧ тэрмасьнысӧ?
Ветлін эськӧ кытчӧкӧ гуляйтыштны, а то век пукалан да пукалан.
— И то, — шуӧ Данилушко, — вӧрӧ кӧть ветлыны.
Ог-ӧ аддзы, мый меным колӧ.
Сэксянь и кутіс пӧшти быд лун вӧрӧ ветлывлыны.
Кадыс самӧй ытшкандыр, вотчандыр.
Турунъяс ставыс дзоридзалӧны.
Данилушко сувтас кутшӧмкӧ видз вылӧ либӧ вӧрӧ эрдтор вылӧ да сулалӧ, видзӧдӧ.
А то бара ветлӧдлӧ видзьяс кузя да видзӧдалӧ турунсӧ, быттьӧ мыйкӧ корсьӧ.
Йӧзыд сэки вӧрад да видзьяс вылад уна.
Юалӧны Данилушколысь — эн-ӧ мыйкӧ вошты?
Сійӧ нюмдыштас гажтӧмпырысь да и шуас:
— Воштыны эг вошты, а аддзыны ог вермы.
Но, мукӧдъясыс и мӧдісны сёрнитны:
— Абу бур зонмыскӧд.
А сійӧ локтас гортас да пыр жӧ станок дорӧ да асылӧдзыс и пукалас, а шонді петігӧн бара вӧрӧ да видзьяс вылӧ.
Коръяс да дзоридзьяс быдсямасӧ гортас кутіс ваявны: черемица да омег, дурман да зынтурун, да быдсяма эжӧр кодь турун.
Омӧльтчис, синъясыс беспокойнӧйӧсь лоины, кияссьыс смеллунсӧ воштіс.
Прокопьич ёна мӧдіс тӧждысьны, а Данилушко и шуӧ:
— Чашаыс меным спокой оз сет.
Окота сідзи сійӧс вӧчны, медым изйыс тыр вына вӧлі.
Прокопьич заводитіс такӧдны:
— Мый сійӧ тэныд кӧвъясис?
Пӧтӧсь тай, мый нӧшта?
Медым озыръяс тешитчасны, кыдзи налы кажитчӧ.
Миянӧс сӧмын мед эськӧ эз вӧрзьӧдлыны.
Думыштасны кӧ кутшӧмкӧ сер — вӧчам, а мыйла налы синмас чеччыны?
Ковтӧм сийӧс кӧвъявны — со и ставыс.
Но, Данилушко аслас кыв вылын сулалӧ.
— Ог баринлы, — шуӧ, — зіль.
Ог вермы юрысь шыбитны сійӧ чашасӧ.
Аддза ӧд, кутшӧм миян изйыс, а ми мый сійӧс вӧчам?
Тӧчитам, да вундалам, да шлифуйтам и дзик нинӧмла.
Вот меным и окота лои сідзи вӧчны, медым излысь тыр вынсӧ аслым видзӧдлыны и йӧзлы петкӧдлыны.
Кад кольыштӧм бӧрын Данилушко сайкалыштіс, пуксис бара чаша вӧчны барскӧй чертёж сертиыс.
Уджалӧ, а ачыс сералӧ:
— Из лентаыс розьӧсь, каймаыс вундалӧм....
Сэсся друг шыбитіс тайӧ уджсӧ.
Мӧдтор заводитіс.
Дугдывтӧг станок дорын сулалӧ.
Прокопьичлы шуис:
— Дурман-дзоридз серти ассьым чашаӧс кута вӧчны.
Прокопьич дугӧдны заводитіс.
Данилушко медводз и кывзыны эз кӧсйы, сэсся, лун куим-нёль мысти, кодыр сылӧн кутшӧмкӧ ӧшыбка лои, и шуӧ Прокопьичлы:
— Но, ладнӧ.
Медводз барскӧй чаша помала, сэсся аслам дорӧ кутчыся.
Сӧмын тэ сэки менӧ эн нин ӧлӧд.
Ог вермы сійӧс юрысь шыбитны.
Прокопьич вочавидзӧ:
— Ладнӧ, мешайтны ог кут, — а ачыс думайтӧ: «Кӧдзалас зонмыд, вунӧдас.
Гӧтравны сійӧс колӧ.
Вот мый!
Ковтӧм йӧй руыс юрсьыс петас, мыйӧн семьяа лоӧ».
Кутчысис Данилушко чашаӧ.
Уджыс сэні уна — ӧти воӧн он вермы вӧчны.
Уджалӧ зіля, дурман-дзоридз йылысь оз казьтывлы.
Прокопьич и заводитіс сёрнитлыны гӧтрасьӧм йылысь:
— Вот кӧть эськӧ Катя Летеминаӧс — мыйӧн абу невеста?
Бур ныв...
Кулитны нинӧмысь.
Тайӧс Прокопьичыд тӧдӧмӧн висьталіс.
Сійӧ, тӧдан-ӧ, важӧн нин казяліс, мый Данилушко тайӧ ныв вылас тшӧкыда видзӧдлывліс.
Но, и мӧдыс эз бергӧдчывлы.
Вот Прокопьич, быттьӧ кӧсйытӧг, и панліс сёрни.
А Данилушко ӧтитор век висьталӧ:
— Энлы!
Вот чашасӧ эштӧда.
Дӧзми ме сы вылӧ.
Сійӧ и видзӧд — мӧлӧтӧн кучка, а сійӧ гӧтрасьӧм йылысь!
Сёрнитчим ми Катякӧд.
Сійӧ виччысьыштлас менӧ.
Но, вот и Данилушко вӧчис чаша барскӧй чертёж серти.
Приказчиклы, дерт, эз висьтавны, а гортас ичӧтика гажӧдчыштны думыштісны.
Катя — невестаыс — бать-мамыскӧд локтіс, нӧшта некымынӧн... ёнджыкасӧ малахитнӧй мастеръяс пӧвстысь.
Катя шензьӧ чаша вылас.
— Кыдзи, — шуӧ, — сӧмын тэ кужин татшӧм серсӧ вӧчны да изсӧ некыт эн жугӧд!
Гӧгӧр сэтшӧм шыльыда да бура тӧчитӧма!
Мастеръяс сідзжӧ ошкӧны:
— Дзик чертёж сертиыс пӧ.
Крукасьны некытчӧ.
Бура вӧчӧма.
Бурджыкӧс он вӧч, да и регыдӧн.
Тадзи кӧ кутан уджавны — пӧжалуй, миянлы сьӧкыд лоӧ тэ бӧрся вӧтчыны.
Данилушко кывзіс-кывзіс да и шуӧ:
— Сыын и шогыс, мый кулитны нинӧмысь.
Шыльыд да рӧвнӧй, серыс сӧстӧм, вундалӧмыс чертёж серти, а мичлуныс кӧні?
Со дзоридз... ставсьыс медся омӧльыс, а видзӧдан сы вылӧ — сьӧлӧмыд радлӧ.
Но, а тайӧ чашаыс кодӧс радуйтас?
Мый вылӧ сійӧ?
Коді видзӧдлас, быдӧн, кыдзи со Катенька, шензьыштас, кутшӧм пӧ мастерлӧн синмыс да киыс, кыдзи сылӧн терпеньеыс тырмӧма, мед некыті не жугӧдны изсӧ.
— А кыті неладнӧ лои, — сералӧны мастеръяс, — сэті клеитіс да шлифуйтіс, и нинӧм он аддзы.
— Вот-вот...
А кӧні, юала, изйыслӧн мичлуныс?
Сэті прожилка мунӧма, а тэ сэтчӧ розьяс сверлитан да дзоридзьяс вундалан.
Мыйла найӧс сэтчӧ?
Тайӧ ӧд изсӧ тшыкӧдӧм.
А изйыс кутшӧм!
Медбур из!
Гӧгӧрвоанныд, медбур!
Пузьыны мӧдіс.
Юыштӧма, тыдалӧ, ичӧтика.
Мастеръяс и шуӧны Данилушколы, мый сылы Прокопьич эз ӧтчыдысь висьтавлы:
— Из — из и эм.
Мый сыкӧд вӧчан?
Миян делӧ сэтшӧм — тӧчитны да вундавны.
Сӧмын вӧлі сэні ӧти пӧрысь морт.
Сійӧ Прокопьичӧс да найӧс на — мукӧд мастеръяссӧ — велӧдліс!
Быдӧн сійӧс пӧльӧн шуисны.
Дзик омӧлик старикшой, а сідзжӧ тайӧ сёрнисӧ гӧгӧрвоис да и шуӧ Данилушколы:
— Тэ, дона пиӧй, тайӧ джодж плака кузяыс эн ветлӧдлы!
Юрсьыд чӧвт!
А то веськалан Кӧзяйкалы горнӧй мастеръяс дорӧ...
— Кутшӧм мастеръяс, пӧльӧ?
— А сэтшӧмъяс... гӧраас олӧны, некод найӧс оз аддзы...
Мый Кӧзяйкалы ковмас, сійӧс найӧ и вӧчӧны.
Удайтчыліс меным ӧтчыд аддзывны.
Вот уджныс!
Миян дорысь, татчӧс дорысь, ёна бур.
Ставныслы любопытнӧ лои.
Юасьӧны, — кутшӧм вӧчӧмтор аддзылӧма.
— Да змейкаӧс, — шуӧ, — сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс ті браслетаныд тӧчитанныд.
— Но, и мый?
Кутшӧмджык сійӧ?
— Татчӧсъяс дорысь, мися, ёна бур.
Кӧть кутшӧм мастер аддзылас, пыр жӧ гӧгӧрвоас — абу татчӧс удж.
Миян змейкаыд, кӧть кутшӧм бура абу тӧчитӧма, из, а сійӧ дзик ловъя кодь.
Мышку вылыс сьӧдіник, синъясыс...
Сійӧ и видзӧд — сатшкысяс вомнас.
Налы ӧд мый!
Найӧ из дзоридз аддзылӧмаӧсь, мичлунсӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь.
Данилушко, мыйӧн кыліс из дзоридз йылысь, вай юасьны пӧрысь мортлысь.
Сійӧ веськыда висьталіс:
— Ог тӧд, дона пиӧй.
Кывлі, мый эм сэтшӧм дзоридз.
Аддзывны сійӧс миян воклы оз позь.
Коді видзӧдлас, сылы вӧльнӧй светыс оз ло муса.
Данилушко та вылӧ и шуӧ:
— Ме эськӧ видзӧдлі.
Сэки Катенькаыс, сылӧн невестаыс, сідзи и инас эз кут ӧшйыны:
— Мый тэ, мый тэ, Данилушко!
Тэныд ӧмӧй вӧльнӧй светыс лои мустӧм? — да бӧрддзис.
Прокопьич да мукӧд мастеръяс гӧгӧрвоисны, мый вӧчны, вай пӧрысь мастерӧс серавны.
— Выжывмыны, пӧльӧ, кутін.
Мойдъяс висьтавлан.
Зонсӧ весьшӧрӧ тӧлк вывсьыс воштан.
Пӧрысь морт скӧрмис, пызанас камӧбтіс:
— Эм сэтшӧм дзоридз!
Зонмыс збыльтор висьталӧ: изсӧ ми огӧ гӧгӧрвоӧй.
Сійӧ дзоридзас мичлун петкӧдлӧма.
Мастеръяс сералӧны:
— Лишнӧйджык, дедӧ, юыштӧмыд!
А сійӧ ассьыс:
— Эм из дзоридз!
Разӧдчисны гӧсьтъяс, а Данилушколӧн сійӧ сёрниыс юрсьыс оз петав.
Бара кутіс вӧрӧ ветлывлыны да аслас дурман-дзоридз дінті ветлӧдлыны, кӧлысь йылысь оз и гарыштлы.
Прокопьич мырдӧн нин кутіс тшӧктыны:
— Мый тэ нывсӧ янӧдан?
Кымынӧд во сійӧ невестаӧн кутас ветлӧдлыны?
Сійӧ и виччысь — серавны мӧдасны сійӧс.
Этша ӧмӧй суклясьысьясыд!
Данилушко оз сетчы:
— Виччысьышт тэ неуна!
Вот сӧмын думайтышта да туяна из бӧръя.
И ӧтырышъя мӧдіс ветлӧдлыны ыргӧн рудникӧ — Гумешкиӧ.
Кор шахтаӧ лэччылас, забойясті кытшовтас, кор вылысас изъяс бӧрйӧдлӧ.
Коркӧ ӧтчыд бергӧдіс из, видлаліс сійӧс да и шуӧ:
— Абу, абу сійӧ...
Муртса тайӧс гарыштіс, кодкӧ и шуӧ:
— Мӧд местаысь корсь... Змеинӧй гӧра дорысь.
Видзӧдӧ Данилушко, — некод абу.
Коді эськӧ тайӧ?
Шутитӧны али мый...
Быттьӧ и дзебсьынысӧ некытчӧ.
Видзӧдліс нӧшта гӧгӧрбок, муніс гортас, а сылы мышсяньыс бара:
— Кылан, Данило-мастер?
Змеинӧй гӧра дорын, мися.
Данилушко видзӧдліс бӧрвылас, — кутшӧмкӧ нывбаба муртса тыдалыштӧ, лӧзов ру кодь.
Сэсся нинӧм эз ло.
«Кутшӧм, — думайтӧ, — тайӧ дивӧ?
Ачыс ӧмӧй?
А мый, ветлыны кӧ Змеинӧй гӧра вылас?»
Змеинӧй гӧрасӧ Данилушко бура тӧдіс.
Сэні жӧ сійӧ неылын Гумешкисянь.
Ӧні сійӧ абу, важӧн нин ставсӧ кодйисны, а войдӧр изсӧ вывсяньыс босьтлісны.
Мӧд луннас и муніс сэтчӧ Данилушко.
Гӧраыс кӧть неыджыд, а крут.
Ӧтар боктіыс быттьӧ ставнас вундӧма.
Потасыс сэні зэв бур.
Став пластыс тыдалӧ, бурджыкыс оз вермы лоны.
Матыстчис Данилушко тайӧ потас дінас, а сэні малахит из перйӧма.
Ыджыд из — кияс вылын он вермы нуны, да быттьӧкӧ вӧчӧма куст моз.
Кутіс видлавны Данилушко тайӧ аддзӧмторсӧ.
Ставыс, кыдзи сылы колӧ: увдортіыс рӧмыс пемыдджык, прожилкаясыс самӧй колана местаясын...
Но, ставыс кыдзи колӧ...
Радлӧ Данилушко, ӧдйӧджык вӧвла котӧртліс, вайис изсӧ гортас, висьталӧ Прокопьичлы:
— Видзӧдлы, изйыс кутшӧм!
Быттьӧ нарошнӧ менам уджлы.
Ӧні зэв ӧдйӧ вӧча.
Сэки и позьӧ гӧтрасьны.
Тыдалӧ, оз вермы виччысьны менӧ Катенькаыд.
Да и меным абу кокньыд.
Вот сӧмын тайӧ уджыс менӧ и кутӧ.
Ӧдйӧджык эськӧ сійӧс помавны!
Но, и кутчысис Данилушко тайӧ из бердас.
Ни лун, ни вой оз тӧдлы.
А Прокопьич нинӧм оз шу.
Гашкӧ, кӧдзалыштас зонмыс, кӧсъянторсӧ вӧчас да.
Уджыс бура мунӧ.
Из увдорсӧ вӧчис.
Дзик, кылан, дурман куст кодь.
Коръясыс паськыдӧсь ӧтчукӧрын, зубчикъясаӧсь, прожилкаясыс — ставыс бура лӧсяліс, Прокопьич и то шуӧ — ловъя дзоридз пӧ, кӧть кинад малышт.
Но, а кыдзи из вылысладорас воис — сэки сьӧктӧдіс.
Засӧ тӧчитіс, бокса коръясыс вӧсньыдикӧсь — кыдзи сӧмын вермӧны кутчысьны!
Чашкасӧ, кыдзи дурман-дзоридзлысь, а абу сійӧ...
Эз ло ловъя кодь да мичлунсӧ воштіс.
Данилушко сэки и унсӧ воштіс.
Пукалӧ аслас чаша дорын, думайтӧ, кыдзи эськӧ лӧсьӧдны, бурджыка вӧчны.
Прокопьич да мукӧд мастеръяс, кодъяс пыравлісны видзӧдлыны, шензьӧны, — мый нӧшта зонмыслы колӧ?
Чаша артмӧма — некод на татшӧмсӧ эз вӧчлы, а сылы абу ладнӧ.
Висьмас зонмыс, бурдӧдны сійӧс колӧ.
Катенька кывзӧ, мый йӧзыс сёрнитӧны, — мӧдіс бӧрдыштавны.
Тайӧ Данилушкоӧс и тӧлк вылӧ вайӧдіс.
— Ладнӧ, — шуӧ, — сэсся ог кут.
Тыдалӧ, меным вылӧджык не кыпӧдчыны, не кыйны излысь вынсӧ. — И вай ачыс тэрмасьны кӧлысьӧн.
Но, а мый тэрмӧдлынысӧ, кор невестаыслӧн важӧн нин ставыс дась.
Индісны лун.
Радлӧ Данилушко.
Чаша йывсьыс приказчиклы висьталіс.
Приказчик котӧрӧн локтіс, видзӧдӧ — вот кутшӧм штука!
Кӧсйис пыр жӧ тайӧ чашасӧ баринлы мӧдӧдны, но Данилушко шуӧ:
— Нӧрӧвитлы неуна, лӧсьӧдыштны колӧ.
Кадыс ар вӧлі.
Буретш Змеинӧй праздник водзвылӧ кӧлысьыс веськаліс.
Кодкӧ и казьтыштіс та йылысь — регыд пӧ став змейяс ӧти местаӧ чукӧртчасны.
Данилушко тайӧ кывъяссӧ пель саяс сюркньыштіс.
Бара дум вылас усины малахитӧвӧй дзоридз йылысь сёрниясыс.
Сідзи сійӧс и кыскыны мӧдіс: «Абу-ӧ ветлыны медбӧръяысь Змеинӧй гӧра дорӧ?
Ог-ӧ мыйкӧ тӧдмав сэтысь?» — да из йылысь думыштіс: «Дзик быттьӧ нарошнӧ пуктӧма кодь вӧлі!
И рудникысь гӧлӧс... Змеинӧй гӧра йылысь жӧ сёрнитіс».
Вот и муніс Данилушко.
Муыс сэки кынмалӧ нин вӧлі, лымйӧн вевттьыштис.
Матыстчис Данилушко изъя кыркӧтштіыс, кӧні изсӧ босьтіс, видзӧдӧ, а сійӧ местаас ыджыд гуран, быттьӧ изсӧ жугӧдлӧмаӧсь.
Данилушко эз думыштлы сы йылысь, коді изсӧ жугӧдлӧма, пырис гуранас.
«Пукалышта, — думайтӧ, — тӧв саяс шойччышта.
Тані шоныдджык».
Видзӧдӧ — ӧти стен дорын из-серовик, улӧс кодь.
Данилушко сэтчӧ и пуксис, думыштчис, муас видзӧдӧ, и пыр на сійӧ из дзоридзысыс юрсьыс оз пет.
«Вот эськӧ видзӧдлыны!»
Сӧмын друг шоныд лои, быттьӧ гожӧм бӧр воис.
Данилушко лэптіс юрсӧ, а сылы паныд, мӧд стен дорын, пукалӧ Ыргӧн гӧраса Кӧзяйка.
Мичлун да малахитӧвӧй платтьӧ сертиыс Данилушко пырысь-пыр сійӧс тӧдіс.
Сӧмын сійӧс и думайтӧ:
«Гашкӧ, меным тайӧ каститчӧ, а збыльысьсӧ некод абу».
Пукалӧ— чӧв олӧ, видзӧдӧ сійӧ местаас, кӧні Кӧзяйкаыс, да быттьӧ нинӧм оз аддзы.
Сійӧ чӧв олӧ жӧ, быттьӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
Сэсся и юалӧ:
— Но, мый, Данило-мастер, эз артмы тэнад дурман-чашаыд?
— Эз артмы, — вочавидзӧ.
— А тэ юртӧ эн ӧшӧд!
Мӧдӧс видлы.
Лоӧ тэныд изйыд тэнад думъяс сертиыд.
— Ог, — вочавидзӧ, — сэсся ог вермы.
Мудзи зэв ёна, оз артмы.
Петкӧдлы из дзоридзсӧ.
— Петкӧдлынытӧ, — шуӧ, — прӧстӧ, да бӧрыннас мӧдан жалитны.
— Он лэдз гӧрасьыс?
— Мыйла ог лэдз!
Туйыс восьса, но сӧмын ме дорӧ жӧ бӧр воӧны.
— Петкӧдлы, вӧч милӧсть!
Сійӧ ещӧ Данилушкоӧс вӧйпӧдіс:
— Гашкӧ, ачыд нӧшта заводитлан вӧчны! — Прокопьич йылысь гарыштліс жӧ: — Сійӧ пӧ тэнӧ жалитіс, ӧні тэнад ӧчередь сійӧс жалитны. — Невеста йылысь казьтыштліс: — Тэ вӧсна нылыслӧн сьӧлӧмыс косьмӧ, а тэ бокӧ видзӧдан.
— Тӧда ме, — горзӧ Данилушко, — а сӧмын дзоридзтӧгыд меным абу олӧм.
Петкӧдлы!
— Тадзи кӧ, — шуӧ, — мунам, Данило-мастер, менам садйӧ.
Шуис и кыпӧдчис.
Сэки и мыйкӧ шумитны мӧдіс, быттьӧ му киссьӧ.
Видзӧдӧ Данилушко, а некутшӧм стен абу.
Зэв джуджыд пуяс сулалӧны, сӧмын абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь миян вӧръясын, а изйысь.
Ӧтияс мраморысь, мӧдъяс змеевик-изйысь...
Но, быдсямаыс...
Сӧмын ловъяӧсь, увъяӧсь, коръяӧсь.
Тӧвсьыс качайтчӧны да шыалӧны, быттьӧ галькияс кодкӧ шыблалӧ.
Уліас турун, сідзжӧ изйысь.
Югыдлӧз, гӧрд... уна пӧлӧс...
Шондіыс оз тыдав, а югыд, быттьӧ шонді лэччӧм водзын.
Пуяс костъясас зарни змейяс гыӧны, быттьӧ йӧктӧны.
Насянь и югыдыс усьӧ.
И вот вайӧдіс сійӧ нылыс Данилушкоӧс ыджыд эрд вылӧ.
Муыс сэні прӧстӧй сёй кодь, а сы вылын кустъясыс сьӧдӧсь, быттьӧ бархат.
Тайӧ кустъяс вылас малахитӧвӧй гырысь турунвиж тильгунъяс да быдын сурьма рӧма кодзув.
Биа мазіяс сійӧ дзоридзьяс весьтас дзирдалӧны, а дзоридзьясыс вӧсни шыӧн зилькӧдчӧны, быттьӧ сьылӧны.
— Но, Данило-мастер, видзӧдалін? — юалӧ Кӧзяйка.
— Оз сюр изйыс, — вочавидзӧ Данилушко, — медым тадзитӧ вӧчны.
— Ачыд кӧ эськӧ думыштан, сеті эськӧ татшӧм изтӧ, ӧні ог вермы. — Шуис да кинас ӧвтыштіс.
Бара шум кыптіс, и Данилушко сійӧ жӧ из вылас, сійӧ гуранас лои.
Тӧлыс сідзи и шутьлялӧ.
Но, гӧгӧрвоана, ар.
Воис Данилушко гортас, а сійӧ луннас невестаыслӧн рытпук вӧлӧма.
Медводз Данилушко асьсӧ гажаӧн кутіс — сьыланкывъяс сьыліс, йӧктіс, а сэсся и жугыльтчис.
Невестаыс весиг повзис:
— Мый тэкӧд?
Абу ӧд кулӧмӧс колльӧданінын!
А сійӧ и шуӧ:
— Юрӧс поткӧдӧ.
Син водзын турунвиж да гӧрд рӧма сора сьӧд.
Югыдсӧ ог аддзы.
Та вылын рытпукыс и помасис.
Обряд серти невестаыс пӧдругаясыскӧд жӧникӧс колльӧдны муніс.
А кузь-ӧ туй, кор керка-мӧд сайын олісны.
Вот Катенька и шуӧ:
— Мунамӧй, нывъяс, кытшолӧн.
Миян улич кузя помӧдзыс мунамӧй, а бӧр локтам Еланскӧй кузя.
Ас кежас думайтӧ: «Пӧльтыштас Данилушкоӧс тӧлыс, — оз-ӧ бурджык сылы ло».
А пӧдругаясыслы мый.
Зэв радӧсь.
— И то, — горзӧны, — колльӧдны колӧ.
Вывті нин матын сійӧ олӧ — колльӧдан сьыланкыв сылы буриника некор на эг сьывлӧй.
Войыс вӧлі лӧнь, и лым усис.
Гуляйтны самӧй кад.
Со найӧ и мӧдӧдчисны.
Жӧник да невеста мунӧны водзвылас, а невесталӧн пӧдругаясыс гӧтыртӧм зонъяскӧд, кодъяс вӧліны рытпук вылын, неуна кольччыштісны.
Заводитісны нывъяс сьыланкыв, колльӧдчанаӧс.
А сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да нора сьывсьӧ, дзик покойникӧс дзебиг дырйи моз.
Катенька аддзӧ — дзик нинӧмла тайӧс сьывныс: «И татӧг менам Данилушко гажтӧм, а найӧ нӧшта бӧрдӧдчанкыв сьывны думыштӧмаӧсь».
Зільӧ веськӧдны Данилушколысь думсӧ мӧдтор вылӧ.
Сійӧ сёрнитыштіс вӧлі, да сӧмын бара регыд жугыльмис.
Сэк кості Катенькалӧн пӧдругаясыс помалісны нин колььӧдчансӧ сьывны, кыпыдӧс заводитісны.
Серам да гаж налӧн, а Данилушко мунӧ, юрсӧ ӧшӧдӧма.
Кутшӧма кӧть Катенька эз зіль, гажӧдны сійӧс оз вермы.
Тадзи и горт дорӧдзыс воисны.
Пӧдругаясыс да гӧтыртӧм зонъяс мӧдісны разӧдчыны — кодлы кытчӧ, а Данилушко обрядтӧг ассьыс невестасӧ колльӧдіс да гортас муніс.
Прокопьич важӧн узис.
Данилушко ньӧжйӧникӧн ӧзтіс би, кыскис ассьыс чашаяссӧ керка джодж шӧрас да сулалӧ, видзӧдалӧ найӧс.
Тайӧ каднас Прокопьичӧс кутіс пӧдтыны кызӧм.
Вывті ёна кызӧдӧ.
Сійӧ, тӧдан-ӧ, тайӧ воясӧ ёна нин висьӧдчыны кутіс.
Тайӧ кызӧмыс Данилушколысь сьӧлӧмсӧ быттьӧ пуртӧн вундіс.
Став важся олӧмсӧ уськӧдліс тӧд вылас.
Зэв жаль сылы лои пӧрысь мортыс.
А Прокопьич дугдіс кызнысӧ, юалӧ:
— Тэ мый вӧчан чашаяснас?
— Да со видзӧда, абу-ӧ кад сдайтны?
— Важӧн, — шуӧ, — кад.
Прӧста сӧмын места занимайтӧны.
Бурджыка всё равно он вӧч.
Но, сёрнитыштісны нӧшта неуна, сэсся Прокопьич бара унмовсис.
И Данилушко водіс, сӧмын сылӧн оз узьсьы.
Бергаліс-бергаліс, бара чеччис, ӧзтіс би, видзӧдыштіс чашаяс вылас, матыстчис Прокопьич дінӧ.
Сулалыштіс сэки пӧрысь морт дорын, ышлолалыштіс...
Сэсся босьтіс мӧлӧт да кыдзи швачнитас-кучкас дурман-дзоридзсӧ, — сӧмын пызьмуніс.
А сійӧ чашасӧ, — барскӧй чертёж сертиыс вӧчӧмасӧ, — эз вӧрзьӧд!
Сьӧлыштіс сӧмын шӧрас да котӧрӧн петіс.
Сійӧ кадсянь Данилушкоӧс эз и аддзывны.
Ӧтияс шулісны, мый сійӧ йӧймӧма, вӧрӧ вошӧма, а мукӧдъяс бара висьтавлісны — Кӧзяйка босьтӧма сійӧс горнӧй мастерӧ.
Делӧ вылас мӧд ног лои.
Та йылысь водзӧ сказ лоӧ.
{П. Бажов @ Горнӧй мастер @ беллетристика @ П. Бажов. Сказъяс @ 1953 @}
Горнӧй мастер
Катя — Данилушколӧн невестаыс — верӧс сайӧ эз мун.
Во кык либӧ куим коли, кыдзи Данило вошис, — Катя и дзикӧдз невеста арлыдсьыс петіс.
Кызь арӧс бӧрад, миян заводскӧйяс серти, пӧрысьӧн нин лыддьыссьӧ.
Зонъяс татшӧмъястӧ шоча коравлӧны, дӧвечьяс ёнджыкасӧ.
Но, а тайӧ Катяыс, тыдалӧ, ёна мича вӧлӧма, сы дорӧ жӧникъясыс пыр сюйсьӧны, а сылӧн сӧмын и вочакыв:
— Данилолы кӧсйыси.
Сійӧс вӧйпӧдӧны:
— Мый нӧ вӧчан!
Кӧсйысьлін, да эн мун.
Ӧні та йылысь и гаравны нинӧмла.
Важӧн мортыс сгинитіс.
Катя аслас кыв вылын сулалӧ:
— Данилолы кӧсйыси.
Гашкӧ, и воас на сійӧ.
Сылы гӧгӧрвоӧдӧны:
— Сійӧ абу нин ловъя.
Тайӧ збыль.
А сійӧ сулалӧ ас вылас:
— Некод сійӧс кулӧмӧн эз аддзыв, а меным сійӧ, дерт нин, ловъя.
Аддзӧны — нылыскӧд неладнӧ, — ӧвсисны.
Мукӧдъяс серавны на сійӧс кутісны: нимтісны сійӧс кулӧмлӧн невестаӧн.
Сылы тайӧ кӧвъясис.
Катя Мертвякова да Катя Мертвякова, быттьӧ мӧд пӧлӧс прӧзвищеыс эз вӧв.
Сэки йӧзыс ёна кутісны висьны кутшӧмкӧ висьӧмӧн, и Катялӧн пӧрысь бать-мамыс кыкнанныс кулісны.
Рӧдвужыс сылӧн ыджыд.
Гӧтыра куим вок да некымын верӧс сайӧ мунӧм чой.
На костын зык лои — кодлы батьыс керкаӧ кольччыны.
Катя аддзӧ, — ладыс торксис, да и шуӧ:
— Муна ме Данилушко керкаӧ овны.
Прокопьич вывті нин пӧрысь лои.
Кӧть сы бӧрся видзӧдышта.
Чой-вокыс, дерт, вӧйпӧдны сійӧс:
— Тайӧ оз лӧсяв, чойӧй.
Прокопьич кӧть пӧрысь морт, а мыйсӧ оз вермыны тэ йылысь шуны.
— Меным, — шуӧ, — мый?
Ог ме ло суклясьысьнас.
Прокопьичыд меным абу бокӧвӧй.
Приёмнӧй бать менам Данилолы.
Батьӧн сійӧс понда шуны.
Сідзи и муніс.
Колӧ и сійӧс шуны: семейнӧйясыс эз мӧдны ёна кутны.
Ас кежаныс думайтісны: семьяысь лишнӧй — этшаджык шум.
А Прокопьичыд мый?
Сылы сьӧлӧм вылас воис.
— Аттьӧ, — шуӧ, — Катенька, мый абу вунӧдӧмыд менӧ.
Вот и кутісны найӧ овны-вывны.
Прокопьич станок сайын пукалӧ, а Катя овмӧснас бергӧдлӧ — град йӧрын, пуӧ-пӧжасьӧ да сідз водзӧ.
Овмӧсыс, дерт, кыкыдлӧн абу ыджыд...
Катя — ныв тэрыб, дыр-ӧ сылы!..
Ставсӧ вӧчас да пуксяс киӧн уджавны: вурӧ-кыӧ, этша ӧмӧй уджыд.
Медводз налӧн ставыс лючки-ладнӧ муніс, сӧмын Прокопьичлы пыр лёкджык и лёкджык.
Ӧти лун пукалас, кыкӧс куйлас.
Уджавсис, пӧрысь лоис.
Катя и мӧдіс думайтны, кыдзи найӧ водзӧ кутасны овны.
«Нывбаба кипом уджнад он пӧткӧд кынӧмтӧ, а мӧд кипод удж ог тӧд».
Вот и шуӧ Прокопьичлы:
— Батьӧ!
Тэ кӧть эськӧ мед велӧдін менӧ мыйкӧ прӧстӧйджыкторйӧ.
Прокопьичлы весиг тешкодь кажитчис.
— Мый тэ тайӧ!
Нывлы-ӧ удж пукавны малахит сайын!
Некор татшӧмсӧ эг кывлы.
Но, Катя век жӧ кутіс тӧдмасьны Прокопьич ремеслӧӧн.
Отсасис сылы, кӧн позьӧ.
Пилитыштны, шлифуйтыштны.
Прокопьич и кутіс сылы ӧтитор-мӧдтор петкӧдлыны.
Эз сідз, медым прамӧйӧсь.
Бляшка тӧчитны, вӧчавны вилка да пурт воропъяс да мукӧдтор, мый ёнджыка босьтӧны.
Нинӧм сулавтӧм, дерт, делӧ, кӧпеечнӧй, а век жӧ сійӧ содтӧд.
Прокопьич эз нин дыр ов.
Сэки чой-вокныс Катяӧс мырдӧн кутісны тшӧктыны:
— Ӧні тэныд быть ковмас верӧс сайӧ петны.
Кыдзи тэ ӧтнад мӧдан овны?
Катя налы шуис:
— Абу тіян шогныд.
Меным некутшӧм тіян жӧник оз ков.
Воас Данилушко.
Велӧдчыштас гӧраас и воас.
Чой-вокыс кияснас сы вылӧ ӧвтчӧны:
— Эн-ӧ тэ йӧймы, Катерина?
Татшӧмторсӧ и сёрнитны грек!
Мортыс важӧн кулӧма, а тэ сійӧс виччысян!
Видзӧд, каститчыны на мӧдас.
— Ог пов, — шуӧ, — таысь.
Сэки рӧдвужыс юалӧны:
— Кыдз кӧть тэ овны кутан?
— Сы йылысь, — шуӧ, — энӧ жӧ тӧждысьӧй.
Ӧткӧннад кыдзкӧ ола.
Чой-вокыс сідзи гӧгӧрвоисны, мый Прокопьичлӧн сьӧмыс кольӧма, да бара мӧдісны шуасьны:
— Йӧйыд лои жӧ!
Сьӧм кӧ эм, гортад быть мужик колӧ.
Виччысь, - нюжӧдас кодкӧ кияссӧ сьӧм дорад.
Песовтасны тэнсьыд юртӧ, кыдзи курӧглысь.
Сӧмын и светсӧ аддзылін.
— Мыйта, — шуӧ, — менам пай вылӧ сиӧма, сы мында и аддзыла.
Чой-вокыс дыр на увгисны.
Коді горзӧ, коді вӧйпӧдӧ, коді бӧрдӧ, а Катя ассьыс дольӧ:
— Ӧтнам ола.
Некутшӧм тіян жӧник оз ков.
Менам важӧн нин эм.
Скӧрмисны, дерт, рӧдвужыс:
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, миянӧ и кок помнад эн тувччы!
— Аттьӧ, — шуӧ, — муса вокъясӧй, дона чойясӧй!
Помнитны кута.
Асьныд эн вунӧдӧй — миян дінті ветлывлӧй!
Сералӧ, тӧдӧмысь.
Но, чой-вокыс и ӧдзӧссӧ крапнитісны.
Колис Катя дзик ӧтнас.
Бӧрдыштіс, дерт, медводзсӧ, сэсся и шуӧ:
— Пӧръясян!
Ог сетчы!
Чышкышталіс синвасӧ да овмӧсӧ кутчысис.
Мыськыны да зыравны — пелькӧдчыны.
Кор ставсӧ вӧчис — пыр жӧ станок сайӧ пуксис.
Сэні сідзжӧ мӧдіс ассьыс пӧрадок лӧсьӧдны.
Мый сылы оз ков, сійӧс ылӧджык, а мый колӧ пыр, сійӧс ас дорас матӧджык.
Лӧсьӧдіс тадзикӧн пӧрадок да кӧсйис уджавны заводитны:
«Босьтчыла кӧть ачым ӧти бляшка тӧчитны».
Видзӧдліс, а колана изйыд абу.
Данилушколӧн дурман-чашасьыс торпыригыс кольӧма, да Катя видзис найӧс.
Торъя кӧртӧдӧ найӧс вӧлі гартыштӧма.
Прокопьичлӧн изъясыд, дерт, уна вӧлі.
Сӧмын Прокопьич кулӧм водзвылас ыджыд уджъяс вӧчис.
Но, и изйыс ставыс гырысь.
Торпыригъясыс да торъясыс абу кольӧмаӧсь — видзӧма посньыдторъяс вӧчӧм вылӧ.
Вот Катя и думайтӧ:
«Лоӧ, тыдалӧ, ветлыны корсьны рудничнӧй отвалъяс вылӧ.
Оз-ӧ сюр туяна из».
Данилосянь да Прокопьичсянь сійӧ кывлывліс, мый найӧ Змеинӧй гӧра дорысь босьтлывлісны.
Вот сэтчӧ и муніс.
Гумешкиын, дерт, пыр йӧза: коді руда перйӧ, коді кыскалӧ.
Видзӧдӧны Катя вылӧ — кытчӧ сійӧ мунӧ кӧрзинканас.
Катялы тайӧ оз кажитчы, мый сы вылӧ синъяссӧ сувтӧдӧмаӧсь.
Сійӧ эз кут отваллӧн тайӧ боксьыс корсьысьны, гӧрасӧ кытшовтіс.
А сэні вӧр на быдмис.
Вот Катя тайӧ вӧртіыс и кайис дзик Змеинӧй гӧра вылас да сэтчӧ и пуксис.
Зэв шог сылы лои — Данилушкоыс дум вылас уси.
Пукалӧ из вылын, а синваыс сідзи и тюрӧбӧн лэччӧ.
Йӧз некод абу, гӧгӧр вӧр, — сійӧ оз и яндысь.
Синваыс сідзи и муас войталӧ.
Бӧрдыштіс, видзӧдӧ — дзик кок улас тыдовтчис малахит-из, сӧмын ставнас му пытшкас.
Мыйӧн сійӧс перъян, кор абу ни кайло, ни лӧм?
Катя век жӧ вӧрӧдыштіс сійӧс кинас.
Кажитчис, мый изйыс оз крепыда пукав.
Вот сійӧ и заводитіс кодйыны мусӧ кутшӧмкӧ бедьторйӧн.
Кодйис, мыйта вермис, кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧрӧдны.
Изйыд и сетчис.
Кыдз тай ратшмуні улысыс, — быттьӧ ув чегис.
Изйыс абу ыджыд, плитка кодь.
Кызтаыс куим чунь вомлӧс кымын, кипыдӧс пасьта, а кузьтаыс кык весьтысь абу кузьджык.
Катя весиг шензьыштіс:
— Дзик менам думайтӧм серти.
Пилита сійӧс, кымын бляшка петас.
И зэв этша прӧстӧ вошӧ.
Вайис изсӧ гортас да пыр жӧ заводитіс пилитны.
Уджсӧ ньӧжмыд, а Катялы колӧ на горт гӧгӧрыс справитчыштны.
Видзӧдан, лунтыр удж вылын, и гажтӧмчыны некор.
Сӧмын кор станок сайӧ пуксяс, пыр жӧ Данилушко дум вылас усьӧ:
— Видзӧдліс эськӧ сійӧ, кутшӧм выль мастер тані лои.
Сылӧн да Прокопьичлӧн местаын пукалӧ.
Аддзысисны, дерт, и лёк йӧз.
Кыдз нӧ сытӧг...
Кутшӧмкӧ праздниклань паныд войнас Катя дыр пукаліс удж сайын, а куим зон и ӧграда пыр пырисны сы дорӧ.
Повзьӧдны кӧсйисны либӧ нӧшта мыйкӧ — налӧн делӧ, сӧмын ставныс юыштӧмаӧсь.
Катя дзужгӧ пиланас да оз кыв, мый сы посводзын йӧз.
Кыліс сӧмын сэки, кор керка ӧдзӧсас нин мӧдісны йиркӧдны:
— Восьты, кулӧмалӧн невеста!
Примит ловъя гӧсьтъясӧс!
Катя первойсӧ кевмысис налы:
— Мунӧй, зонъяс!
Но, налы, тайӧ веськодь.
Ӧдзӧссӧ тракйӧны, сійӧ и виччысь — нетшыштасны дзир йывсьыс.
Сэки Катя мынтӧдіс каличсӧ, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да горзӧ:
— Пырӧй, колӧкӧ.
Кодлы медводз сетыштны?
Зонъяс видзӧдӧны, а Катя чера.
— Тэ, — шуӧны, — эн шутит!
— Кутшӧм, — шуӧ, — шуткаяс!
Коді тагӧс воськовтас, сылы и плешкас.
Зонъяс, кӧть и кодӧсь, а аддзӧны — делӧыс абу шутка.
Ныв верстьӧ, пельпомъясыс зумыдӧсь, синмыс решительнӧй, и черыс, тыдалӧ, киас вӧвлӧма.
Эз ӧд лысьтны пырнытӧ.
Увгисны-увгисны, мунісны да нӧшта асьныс жӧ та йылысь висьталісны.
Зонъясӧс и мӧдісны эльтны, мый найӧ куимӧн ӧти нылысь пышйӧмаӧсь.
Налы тайӧ эз кажитчы, дерт, найӧ и лӧсьӧдісны ассяньыс, быттьӧкӧ Катяыс эз ӧтнас вӧв, а сы мышкын кулӧм морт сулаліс.
— Да сэтшӧм страшнӧй, быть лои пышйыны.
Зонъяслы эскисны-ӧ — эз-ӧ эскыны, а йӧз пӧвстын сэксянь сёрни муніс:
— Лёк сійӧ керкаас.
Оз ӧд прӧста сійӧ дзик ӧтнас ов.
Тайӧ сёрниыс воис Катяӧдз, да сійӧ шогсьыны эз кут.
Думыштіс на: «Мед сӧрӧны.
Меным сідзсӧ бурджык, повны кӧ мӧдасны.
Мӧдысь, видзӧдан, оз нин пырны».
Суседъясыс и сы вылӧ шензьӧны, мый Катя станок сайын пукалӧ.
Серам вылӧ сійӧс кыпӧдісны:
— Мужскӧй кипод уджӧ кутчысьӧма!
Мый сылӧн артмас!
Тайӧ Катялы курыдджык кажитчис.
Сійӧ и ачыс думыштлывліс: «Артмас-ӧ менам ӧтнамлӧн?»
Но, сійӧ асьсӧ кужис кутны: «Базарнӧй тӧвар!
Ёна бур-ӧ колӧ?
Мед сӧмын шыльыд вӧлі...
Ог ӧмӧй и сійӧс вермы вӧчны?»
Пилитіс Катя изсӧ.
Аддзӧ — серыс зэв мича вӧлӧма, и быттьӧ пасъялӧма, кутшӧм местаті вомӧнногыс пилитны.
Шензьӧ Катя, кутшӧм бура ставыс артмис.
Вундаліс да заводитіс тӧчитны.
Делӧыс абу сэтшӧм мудер, а привычкатӧгыд он жӧ вӧч.
Майшасьыштіс медводзсӧ, сэсся велаліс.
Кӧть кутшӧмӧсь бляшкаясыс артмисны, а шыбласыс и ньӧти абу.
Сӧмын шыбитчис, мый лои тӧчитігӧн.
Вӧчаліс Катя бляшкаяс, шензьыштіс на, кутшӧм бур из сюри, да думыштчис, кытчӧ вузавны вӧчӧмторсӧ.
Прокопьич татшӧм мелочсӧ карӧ, буракӧ, нулывліс да сэні ставсӧ ӧти лавкаӧ сдайтлывліс.
Катя унаысь кывлывліс тайӧ лавка йывсьыс.
Вот сійӧ и думыштіс ветлыны карӧ.
«Юала сэтысь, кутасны оз водзӧ менсьым вӧчӧмторъясӧс босьтны».
Игналіс керкасӧ да мӧдӧдчис подӧн.
Полевӧйын эз и казявлыны, мый сійӧ карӧ муніс.
Тӧдмаліс Катя, кӧні сійӧ кӧзяиныс, коді Прокопьичлысь вӧчӧмторъяссӧ примитлывліс, да пырис веськыда лавкаас.
Видзӧдӧ — тырыс сэні быдсяма изйыс, а малахитӧвӧй бляшкаясыс стеклӧа шкап тыр.
Йӧзыс лавкаас уна.
Коді ньӧбасьӧ, коді вӧчӧмторъяс сдайтӧ.
Кӧзяиныс стрӧг да зэв важнӧй сэтшӧм.
Катя медводзсӧ матыстчынысӧ поліс, сэсся смелмӧдчис да юалӧ:
— Оз-ӧ ковны малахитӧвӧй бляшкаяс?
Кӧзяиныс чуньнас шкап вылӧ индіс:
— Он аддзы, мыйта менам сэтшӧм добраыс?
Мастеръяс, кодъяс вӧлі сдайтӧны уджсӧ, дольӧны сылы:
— Зэв нин уна ӧні тайӧс вӧчӧм вылӧ мастеръясыс лоины.
Сӧмын изсӧ портитӧны.
Сійӧс оз гӧгӧрвоны, мый бляшкаяслы мича сер колӧ.
Ӧти мастер вӧлі Полевӧйысь.
Сійӧ гусьӧникӧн и висьталӧ кӧзяиныслы:
— Абу тыр вежӧра тайӧ нылыс.
Аддзылӧмаӧсь сылӧн суседъясыс станок сайысь.
Вот, навернӧ, стряпайтӧма.
Кӧзяин сэки и шуӧ:
— Ноко, петкӧдлы, мый вайин?
Катя и сетіс сылы бляшкасӧ.
Видзӧдліс кӧзяиныс, сэсся Катя вылӧ синъяссӧ сувтӧдіс да шуӧ:
— Кодлысь гусялін?
Катялы, дерт, зэв ӧбиднӧ лои.
Мӧд ног сійӧ кутіс сёрнитны:
— Кутшӧм тэ имеитан право мортсӧ тӧдтӧг тадзи сы йылысь сёрнитны?
Со видзӧд, абу кӧ синтӧм!
Кодлысь позьӧ гусявны ӧти пӧлӧс узора сы мында бляшка!
Ноко, висьтав! — да кисьтіс прилавок вылӧ став вӧчӧмторсӧ.
Кӧзяин да мастеръяс аддзӧны — вернӧ, ставыс ӧти пӧлӧс сера.
И серыс зэв шоча паныдасьлысь.
Быттьӧ шӧрсьыс пу быдмӧ, а ув вылас лэбач пукалӧ да уліас лэбач жӧ.
Бура тӧдчӧ и мичаа вӧчӧма.
Ньӧбасьысьяс кывлісны тайӧ сёрнисӧ, сідзжӧ нюжӧдчисны видзӧдлыны, сӧмын кӧзяиныс пыр жӧ став бляшкаяссӧ вевттис.
Аддзис помка.
— Чукӧрад оз бура тыдав.
Пырысь-пыр ме найӧс стеклӧ улӧ пуктала.
Сэки и бӧрйӧй, мый кодлы кажитчас. — А ачыс Катялы шуӧ: — Пыр со сійӧ ӧдзӧсӧдыс.
Ӧні жӧ сьӧм пӧлучитан.
Мӧдӧдчис Катя, и кӧзяин сы бӧрся.
Восьтіс ӧдзӧссӧ, юалӧ:
— Донӧн-ӧ сдайтан?
Катя кывлывліс Прокопьичсянь донъяс йылысь.
Сідзи и шуис, а кӧзяин давай вак-вакӧн серавны:
— Мый тэ!
Мый тэ!
Татшӧм донсӧ ме ӧти Полевӧйса мастерлы — Прокопьичлы — мынтывлі да ещӧ сылӧн приёмышлы — Данилолы.
Да ӧд найӧ кутшӧм мастеръяс вӧліны!
— Ме, — вочавидзӧ, — налысь и кывлі.
Сійӧ жӧ семьяысь лоа.
— Со мый! — шензьӧ кӧзяин. — Тайӧ, тыдалӧ, тэныд Данилолӧн уджыс кольӧма?
— Абу, — вочавидзӧ, — менам.
— Изйыс, гашкӧ, сылӧн коли?
— И изсӧ ачым перйи.
Кӧзяин, тыдалӧ, оз эскы, а донъясьны эз жӧ мӧд.
Мынтысис честнӧя да нӧшта шуӧ:
— Водзӧ кӧ артмас татшӧмсӧ вӧчны, вай.
Ӧтказтӧг кута примитавны да донсӧ сета збыльӧс.
Муніс Катя, радлӧ, — мыйта сьӧм босьтіс!
А кӧзяиныс сійӧ бляшкаяссӧ стеклӧ улӧ пуктіс.
Ньӧбасьысьяс: тырыс локтісны:
— Дона-ӧ?
Сійӧ, дерт, эз ылав, — ньӧбӧм дон сертиыс дас пӧв унджык корис, да и шуалӧ:
— Татшӧм серыс эз на вӧвлы.
Полевӧйса мастер Данилолӧн уджыс.
Сыысь бурджыка он вӧч.
Воис Катя гортас, а ачыс пыр на шензьӧ.
— Вот кутшӧм штука!
Менам бляшкаясӧй ставсьыс бурӧсь.
Бур из сюри.
Тыдалӧ, случайыс шуда веськаліс. — Сэсся и думыштіс: — А эз-ӧ Данилушко тайӧ меным юӧр сет?
Думайтіс тадзи, тэрмасьӧмӧн пасьтасис да Змеинӧй гӧра вылӧ котӧртіс.
А сійӧ малахитчикыс, коді кӧсйис Катяӧс карса купеч водзын янӧдны, гортас жӧ воис.
Завидь сылы, мый Катялӧн зэв шоча овлысь сер артмӧма.
Сійӧ и думыштіс:
— Колӧ видзӧдлыны, кытысь сійӧ изсӧ босьтӧ.
Эз-ӧ выль места кутшӧмӧскӧ сылы индыны Прокопьич либӧ Данило?
Аддзыліс, мый Катя кытчӧкӧ котӧртіс, сійӧ и мӧдӧдчис Катя бӧрся.
Аддзӧ — Гумешкисӧ сійӧ бокиті кытшовтіс да кытчӧкӧ Змеинӧй гӧра сайӧ муніс.
Мастер сэтчӧ жӧ, а ачыс думайтӧ: «Сэні вӧр.
Вӧрӧдыд дзик гу дорӧдзыс кысся».
Пырисны вӧрӧ.
Катя зэв матын да ньӧти оз видзчысь, оз бергӧдчыв, оз кывзысь.
Мастер радлӧ, мый сылы сэтшӧм кокньыда сюрас выль местаыс.
Друг бокынджык мыйкӧ сэтшӧма кутіс шумитны, да сідз, мый мастер весиг повзис.
Сувтіс.
Мый тайӧ?
Сылӧн сідзи мӧвпалігкості, Катяыд и эз ло.
Котраліс сійӧ, котраліс вӧрті.
Муртса петіс Северскӧй пруд дорӧ, — верст кык сайӧ, гашкӧ, Гумешкисянь.
Катя весиг эз вермы и думыштлыны, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Кайис гӧра вылӧ, дзик сійӧ местаӧ, кытысь медводдза изсӧ босьтліс.
Гуыс быттьӧ ыджыдджык лоӧма, а бокас бара жӧ сэтшӧм из тыдалӧ.
Вӧрӧдыштіс сійӧс Катя, изйыс и шедіс.
Бара быттьӧ ув трачмуніс.
Босьтіс Катя изсӧ да бӧрддзис, мӧдіс лыддьӧдлыны.
Но, кыдзи нывъяс-бабаяс поконикӧс колльӧдігӧн, быдсяма кывъяссӧ шуалӧны:
— Кодлы тэ менӧ, муса сьӧлӧмшӧрӧй, эновтін, — да сідз водзӧ...
Бӧрдсис, быттьӧ кокньыдджык лои, сулалӧ — думыштчис, рудничнӧйлань видзӧдӧ.
Местаыс быттьӧ сэні куш.
Гӧгӧр сук да джуджыд вӧр, а рудничнӧйланьын посньыдджык.
Кадыс шонді пуксьӧмлань.
Вӧрсянь увлань кушинын пемдыны кутіс, а сійӧ местаас — рудниклань шонді югӧр сюрис.
Сідзи и ӧзйӧ сійӧ местаыс, да став изъясыс сэні дзирдалӧны.
Катялы любопытнӧ тайӧ лои.
Кӧсйис матӧджык матыстчыны.
Воськовтіс, а кок увтіыс и буждіс.
Нетшыштіс коксӧ, видзӧдӧ — муыс кок улас абу.
Сулалӧ сійӧ кутшӧмкӧ джуджыд пу вылын, дзик туган йылас.
Быд боксянь сэтшӧм жӧ туганъяс матыстчисны.
Пу костъясса восьсаинӧдъясӧдыс улісьыс тыдалӧны турунъяс да дзоридзьяс, и найӧ дзик абу татчӧс кодьӧсь.
Мӧд морт кӧ эськӧ Катя местаын повзис, мӧдіс чирзыны-горзыны, а сійӧ дзик мӧдтор йылысь думайтіс:
«Со сійӧ, гӧраыс, воссис!
Кӧть эськӧ Данилушко вылӧ видзӧдлыны!»
Сӧмын думыштіс, а пуяс костӧдыс аддзӧ — уліас кодкӧ локтӧ, Данилушко кодь да кияссӧ вывлань нюжӧдӧ, быттьӧ мыйкӧ висьтавны кӧсйӧ.
Катя быттьӧ садьсӧ воштыліс, сідзи и уськӧдчис сы дорӧ... пу йывсяньыс!
Но, а сэк жӧ усис му вылӧ, кӧні сулаліс.
Садяс воис да и шуӧ аслыс:
— Збыльысь, меным кажитчыны кутіс.
Колӧ ӧдйӧджык гортӧ мунны.
Мунны колӧ, а ачыс пукалӧ да пукалӧ, пыр виччысьӧ, оз-ӧ воссьы нӧшта гӧраыс, оз-ӧ бара петкӧдчы Данилушкоыс.
Тадзи рытгорулӧдзыс и пукаліс.
Сэки сӧмын и гортас мӧдӧдчис, а ачыс думайтӧ: «Аддзылі век жӧ Данилушкоӧс».
Сійӧ мастерыд, коді Катя бӧрся кыйӧдчис, тайӧ кад кежлас гортас котӧрӧн локтіс.
Видзӧдліс — Катялӧн керкаыс игана.
Сійӧ и дзебсис, — видзӧдла, мый сійӧ ваяс.
Аддзӧ — локтӧ Катя, сійӧ и вомӧналіс туйсӧ.
— Тэ кытчӧ ветлін?
— Змеинӧй гӧра вылӧ, — шуӧ.
— Войнас?
Мый сэні вӧчан?
— Данилоӧс аддзӧдлыны...
Мастер сідзи и весьӧпӧрліс, а аскинас завод пасьта гусьӧник шӧпкӧдчисны:
— Дзикӧдз йӧймис кулӧмаыдлӧн невестаыс.
Войясын Змеинӧй гӧра вылӧ ветлывлӧ, поконикӧс виччысьӧ.
Мед эськӧ заводсӧ оз ӧзты, абу ӧд тыр вежӧра.
Чой-вокыс кывлісны жӧ, бара локтісны, вай видны да вӧйпӧдны Катяӧс.
Сӧмын сійӧ и кывзыны эз кут.
Петкӧдліс налы сьӧмсӧ да шуӧ:
— Тайӧ, чайтанныд, кытысь меным?
Бур мастеръяслысь оз босьтны, а меным медводдза вӧчӧмтор вылӧ мыйта сетісны!
Мыйла тадзи?
Вокъясыс кывлісны Катялӧн шуд йылысь да шуӧны:
— Случайыс шуда веськаліс.
Мый сэні и сёрнитнысӧ.
— Татшӧм случайясыд, — шуӧ воча, — эз на вӧвлыны.
Тайӧ меным Данило татшӧм изсӧ пуктӧма да серсӧ вӧчалӧма.
Вокъясыс сералӧны, чойясыс кияснас ӧвтчӧны:
— И збыльысь йӧймӧма!
Колӧ приказчиклы висьтавны.
Мед кӧть збыльысь заводсӧ оз ӧзты!
Дерт, эз висьтавны.
Яндысисны чойсӧ вузавны.
Сӧмын петісны да сёрнитчисны:
— Колӧ Катерина бӧрся видзӧдны.
Кытчӧ мунас — пырысь-пыр жӧ сы бӧрся вӧтчыны.
А Катя колльӧдіс рӧдвужсӧ, игналіс ӧдзӧссӧ да кутіс выль изсӧ пилитлыны.
Пилитӧ да думайтӧ:
— Сэтшӧм жӧ кӧ артмас, сідзкӧ эз каститчы меным — аддзылі ме Данилушкоӧс.
Вот сійӧ и тэрмасьӧ пилитнысӧ.
Видзӧдлыны сылы окота регыдджык, кутшӧм збыльвылас серыс лоӧ.
Важӧн нин вой, а Катя пыр на станок сайын пукалӧ.
Ӧти чой сійӧкадӧ садьмис, аддзис керкасьыс би, котӧртіс ӧшинь дорас, видзӧдӧ ставень костӧдыс да шензьӧ:
— И унмыс сійӧс оз личкы!
Наказанньӧ нылыскӧд!
Пилитіс Катя пӧвсӧ — серыс и тыдовтчис.
Воддзасьыс на мичаджык.
Пу вывсянь лэбачыс увлань лэбӧ, бордъяссӧ паськӧдӧма, а улісяньыс сылы паныд мӧд лэбзьӧ.
Татшӧм серыс малахит пӧв вылас витысь.
Сэтшӧм стӧча пасъялӧма, кыдзи вомӧн ногыс пилитны.
Катя сэки и думайтны эз кут.
Кватитчис да котӧртіс кытчӧкӧ.
Чойыс сы бӧрся.
Мунігмозыс чойыс вокъясыслы таркӧдіс — котӧртӧй пӧ ӧдйӧджык.
Уськӧдчисны вокъясыс, йӧзӧс на шызьӧдісны.
А югдӧ нин вӧлі.
Видзӧдӧны, — Катя Гумешки бокті котӧртӧ.
Ставӧн сэтчӧ и уськӧдчисны, а сійӧ, тыдалӧ, оз и тӧд, мый сы бӧрся йӧз вӧтчӧны.
Прӧйдитіс рудник, ньӧжйӧджык мӧдіс мунны Змеинӧй гӧра кытшовтӧмӧн.
Йӧзыс ньӧжмӧдісны жӧ воськовнысӧ — видзӧдлам пӧ, мый сійӧ кутас вӧчны.
Катя мунӧ, кыдзи нин велалӧма, гӧра вылӧ.
Видзӧдліс, а вӧрыс кутшӧмкӧ вӧвлытӧм.
Малыштіс кинас пусӧ, а сійӧ кӧдзыд да шыльыд, быттьӧ шлифуйтӧм из.
И туруныс увдорас изйысь жӧ, и сэні пемыд на.
Катя и думайтӧ:
«Тыдалӧ, ме гӧра пытшкас веськалі».
Чой-вокыс да йӧзыс шӧйӧвошины:
— Кытчӧ сійӧ лои?
Ӧні на зэв матын вӧлі, а эз ло!
Котралӧны, жуӧны.
Коді гӧра вылӧ, коді гӧра гӧгӧрыс.
Чуксасьӧны ӧта-мӧдыскӧд: «Сэні оз тыдав?»
А Катя ветлӧдлӧ из вӧрті да думайтӧ, кыдзи сылы Данилушкоӧс аддзыны.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс да и горӧдіс:
— Данило, шыась!
Вӧрӧд йӧлӧга юрӧбтіс.
Увъяс мӧдісны шарӧдчыны: «Абу сійӧ!
Абу сійӧ!
Абу сійӧ!»
Сӧмын Катя эз ӧвсьы:
— Данило, шыась!
Вӧрын бара: «Абу сійӧ!
Абу сійӧ!»
Катя бара:
— Данило, шыась!
Сэки гӧраса Кӧзяйка и сувтіс Катя водзӧ.
— Тэ мыйла, — юалӧ, — менам вӧрӧ локтін?
Мый колӧ?
Бур из али мый корсян?
Кутшӧм колӧ, сэтшӧмӧс босьт да мун ӧдйӧджык!
Катя сэки и шуӧ:
— Оз ков меным тэнад кулӧм изйыд!
Вай меным ловъя Данилушкоӧс.
Кытчӧ сійӧс тэ дзебин?
Кутшӧм тэнад помка йӧзлысь жӧникъяссӧ ылӧдлыны?
Но, збой ныв.
Веськыда горш вылӧ тальччыны кӧсйӧ.
Тадзсӧ Кӧзяйкалы!
А сійӧ нинӧм, сулалӧ лӧня:
— Нӧшта мый висьталан?
— А сійӧ и шуа — вай Данилоӧс!
Тэ ордын сійӧ...
Кӧзяйка гораа серӧктіс да и шуӧ:
— Тэ, йӧй ныв, тӧдан-ӧ, кодкӧд сёрнитан?
— Абу синтӧм, — горзӧ, — аддза.
Сӧмын ог пов тэысь, йӧзӧс янсӧдысь!
Ньӧти ог пов!
Кутшӧм кӧть мудера тэнад абу вӧчӧма, а ме дорӧ Данилоыд нюжӧдчӧ.
Ачым аддзылі.
Мый нӧ, босьтін?
Кӧзяйка сэки и шуӧ:
— А вот кывзам, мый ачыс сійӧ шуас.
Сыӧдз вӧрас пемыд вӧлі, а сэки сійӧ пыр жӧ быттьӧ ловзис.
Югыд лои.
Уліас туруныс уна пӧлӧс рӧма биясӧн кутіс ломавны, пуясыс ӧта-мӧдсьыс мичаджыкӧсь.
Костъясӧдыс эрдтор тыдалӧ, а сэні из дзоридзьяс, и зарни мазіяс, быттьӧ бикиньяс сійӧ дзоридзьяс весьтас.
Но, сэтшӧм, видзӧдтӧ, мича, кӧть нэмыд видзӧд, он пӧт.
И аддзӧ Катя, котӧртӧ сійӧ вӧртіыс Данило.
Веськыда сы дорӧ.
Катя паныд уськӧдчис — Данилушко!
— Энлы, — шуӧ Кӧзяйка, — да юалӧ: — Но, Данило-мастер, бӧрйы — мый вӧчан?
Сыкӧд мунан — ставсӧ менсьым вунӧдан, татчӧ кольччан — сійӧс да йӧзӧс ковмас вунӧдны.
— Ог вермы, — воча шуӧ, — йӧзӧс вунӧдны, а сійӧ быд здукын юрын бергалӧ.
Сэки Кӧзяйка кыпыда нюммуныштіс да шуӧ:
— Тэ венін, Катерина!
Босьт ассьыд мастертӧ.
Тэнад удаллунысь да смеллунысь вот тэныд козин.
Мед Данилолы менам ставыс паметяс кольӧ.
Сӧмын вот тайӧс мед дзикӧдз вунӧдас! — И шензьӧдана дзоридзьяса эрдторйыс пыр жӧ воши. — Ӧні мунӧй сэтчӧ, — индіс Кӧзяйка да нӧшта ӧлӧдіс: — Тэ, Данило, гӧра йывсьыд йӧзыслы эн висьтавлы.
Висьтав, мый ылыса мастер дорӧ велӧдчыны ветлін.
А тэ, Катерина, и думайтны вунӧд, мый ме тэнсьыд жӧниктӧ татчӧ ылӧдлі.
Ачыс сійӧ локтіс сыла, мый ӧні вунӧдіс.
Копыртчыліс сэки Катя:
— Прӧстит лёк кывйысь!
— Ладнӧ, — шуӧ, — мый изйыдкӧд лоӧ!
Тэныд шуа, медым зык-шум тіян эз вӧв.
Мӧдӧдчисны Катя да Данило вӧрті, а сійӧ пыр пемыдджык да пемыдджык, и кок улын абу шыльыд — мылькъяс да гуранъяс.
Видзӧдлісны, а найӧ рудникынӧсь — Гумешкиын.
Кадыс водз на, и йӧзыс рудникас абуӧсь.
Найӧ гусьӧникӧн и воисны гортас.
А найӧ, кодъяс Катя бӧрся вӧтчылісны, пыр на вӧрті уялісны да чуксасисны: «Сэні оз тыдав»?
Корсисны-корсисны, эз аддзыны.
Котӧрӧн воисны гортаныс, а Данило ӧшинь дорас пукалӧ.
Повзисны, дерт.
Ӧтдортчӧны, быдсяма пӧлӧс заговоръяс лыддьӧны.
Сэсся аддзӧны — Данило мӧдіс каллянсӧ табакӧн тыртны.
Но и сайкалісны.
«Оз жӧ мӧд, — думайтӧны, — кулӧмаыс каллянӧн куритчыны».
Матыстчавны кутісны ӧти бӧрся мӧд.
Видзӧдӧны — и Катяыс керкаас.
Пач дорын ноксьӧ, а ачыс зэв кыпыд.
Важӧн нин сійӧс татшӧмӧн эз аддзывны.
Но сэки дзикӧдз збоймисны, керкаас пырны мӧдісны:
— Мый нӧ сэтшӧм дыр кежлӧ, Данило, тэ вошлін?
— Колываньӧ, — шуӧ, — ветлі.
Кывлі из делӧ кузя сэтчӧс мастер йылысь, сыысь бурджык уджалысьыс пӧ абу.
Вот и окота лои ичӧтика велӧдчыштны.
Поконик батьӧй вӧлі ӧлӧдіс.
Но, а ме эг кывзысь сылысь — гусьӧн муні, Катялы сӧмын ас йылысь юӧртлі.
— Мыйла, — юалӧны, — ассьыд чашатӧ жугӧдін?
— Но, мыйыс оз овлы...
Рытпук вылысь локті...
Гашкӧ, унджык юсьӧма...
Эз кажитчы аслым, вот и пазьниті.
Быд мастерлӧн татшӧмторйыд, кӧнкӧ, овлывлӧ.
Мый йылысь сёрнитны.
Сэки чой-вокыс элясьны кутісны Катя вылӧ, мыйла эз висьтав сійӧ Колывань йывсьыс.
Катясянь сідзжӧ унасӧ эз тӧдмавны.
Пырысь-пыр вомаліс:
— Кодлӧн кӧ мӧскыс кӧть и баксіс, менам эськӧ чӧв оліс.
Этша ме тіянлы висьтавлі, мый Данило ловъя.
А ті мый?
Жӧникъясӧс ме дорӧ мӧдӧдалінныд да олан туй вылысь кежӧдінныд!
Пуксьӧй пызан саяс, бурджык лоӧ.
Дась нин менам яичницаыд.
Та вылын и делӧыс помасис.
Пукалыштісны рӧдвужыс, сёрнитыштісны ӧттор-мӧдтор йылысь, разӧдчисны.
Рытнас Данило муніс приказчик ордӧ петкӧдчывны.
Сійӧ шумитыштіс, дерт.
Но, делӧсӧ век жӧ вӧлі ладмӧдӧма.
Вот и кутісны Данило да Катя асланыс керкаын овны.
Бура пӧ олісны, сӧгласӧн.
Удж кузяыс Данилоӧс ставӧн горнӧй мастерӧн шуисны.
Удж кузя некод эз вермы сыкӧд водзсасьны.
И судзсьымӧн мӧдісны овны.
Сӧмын оз-оз дай думыштчылас Данилӧ.
Катя гӧгӧрволіс, дерт, — мый йылысь, да чӧв оліс.
{Виталий Бианки @ Великӧй саридз туйӧд @ беллетристика @ Виталий Бианки. Великӧй саридз туйӧ @ 1950 @}
Виталий Бианки. Ыджыд саридз туйӧд
«Пыдди пуктана гражданин председатель.
Талун, 19...-ӧд вося апрель 17-ӧд лунӧ, ме лэдзи вӧля вылӧ дикӧй дзодзӧгӧс еджыд бока казаркаяс пӧрӧдаысь.
Тайӧ пӧткасӧ ме виччысьтӧг ньӧби кольӧм во арнас Ленинградын улича вылын.
Вӧралысь вӧлі нуӧ вузавны сійӧс рынок вылӧ.
Вӧралысьыс висьталіс, мый вузавтӧдзыс некымын лун сайын казаркасӧ сійӧ кутӧма Суоми куръя вадорысь, кыськӧ Ломоносов кар сайысь.
Пӧткаыс дзугсьӧма кокнас чери кыян тывйӧ.
Тӧвсӧ пӧткаыс тӧвйис менам йӧрын, Витебск карын.
Регыдӧн сійӧ дзикӧдз раммис.
Весиг сетӧ вӧлі малавны асьсӧ мышкуӧдыс, кор сійӧс вердіс менам пи.
Но тулыснас сійӧ кутіс вӧймыны.
Сы серти, кыдз сійӧ зэлӧдлывліс да нырнас нетшкис сійӧс домалан гезсӧ, ӧвтчис бордъяснас, кокни вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧс кыскӧ вӧлі вӧля вылӧ.
Ми пикӧд шуим сійӧс лэдзны.
Но ми сэтшӧма велалім асланым дикӧй пленница дорӧ, мый миянлы вӧлі эськӧ жаль янсӧдчыны сыкӧд, коркӧ кӧть выльысь кывлыны сы йылысь лачатӧг.
Ме судзӧді «С» серияа 109 №-а алюминиевӧй кольча, кодӧс лэдзӧма Мӧскуаса орнитологическӧй комитет.
Ми сюям сійӧс дзодзӧглы кокас.
Кодкӧ кӧ миянлысь казарканымӧс кутас выльысь, аддзас сы кокысь кольчасӧ да гижас та йылысь Орнитологическӧй комитетӧ, ті юӧртӧй меным Витебскӧ: кытчӧ лэбзьӧма миян казарканым да кутшӧм ногӧн сійӧс вӧлі кутӧма».
Тайӧ письмӧсӧ гижысь мортыс уліас гижӧма ассьыс адрессӧ, кырымасьӧма да письмӧсӧ сюйӧма Мӧскуаса орнитологическӧй комитет адреса кӧнвертӧ.
Сэсся сійӧ чеччис пызан сайысь да муніс ӧдзӧслань.
— Мишка! — чукӧстіс сійӧ писӧ. — Мунам казаркатӧ лэдзны.
Медводдза юр
Казарка пукаліс чом дорас да нырнас лёкысь нетшкис кокас кӧрталӧм гезсӧ.
Но, кор казяліс матыстчысь йӧзӧс, сійӧ дзик пыр жӧ эновтіс тайӧ уджсӧ, гогнитчис да вылӧ кыпӧдіс юрсӧ.
Тушанас ӧні сійӧ кажитчис гортса дзодзӧг ыдждаӧн, кӧть збыльвылас вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык.
Первой видзӧдлӧм бӧрын позис казявны, мый сійӧ дикӧй пӧтка.
Став гӧныс сылӧн куйліс кыдзкӧ торъя шыльыда да мичаа, кыдзи гортса пӧткаяслӧн сійӧ некор оз куйлы.
Тушаыс сылӧн вӧлі статя, крепыд, морӧсыс водзын, сьыліыс зумыд.
Дженьыдик, паськыда тажгӧдӧм кокъясыс зумыда пыксисны муас.
Плешас дӧлаліс тӧлысьджын кодь торъя еджыд сер.
Кор батя-пиа матыстчисны казарка дінӧ, сійӧ горзігтыр чепӧсйис на дінысь.
Гезйыс зэлаліс да нетшыштіс сійӧс бӧрвыв.
Ӧдвывсьыс казарка юрнас сутшкысис муӧ.
Тайӧн воспользуйтчис Мишалӧн батьыс.
Сійӧ топыда кутіс пӧткаӧс бӧрсяньыс бордъясӧдыс да лэптіс вывлань.
— Разь гезсӧ, — шуис сійӧ Мишалы.
Сы кості, кор Миша ноксис топыда зэлалӧм гӧрӧднас, казарка став эбӧссьыс зілис мынтӧдчыны.
Верстьӧ морт муртса вермис кутны сійӧс.
— Но, Мишка, — шуис батьыс, кор, медбӧрын, гезйыс уси муӧ, — ӧні прӧщайтчы казаркаыдкӧд да си сылы шуда туй!
Мишка кӧсйис малалыштны пӧткасӧ.
Нюжӧдліс кисӧ, но пыр жӧ сійӧс дернитіс бӧр: казарка скӧрысь чушнитіс сы вылӧ.
Мишалы дзик оз ков вӧлі, медым сійӧс кокыштіс нырнас.
Ӧтчыд сійӧ видліс нин, кутшӧм тайӧ лӧсьыд: кык вежон чӧж сылӧн коксьыс лӧзыс эз быр.
— Мый, пиук, оз кажитчы? — нюммуніс батьыс. — Нинӧм, ме кута сійӧс сьыліӧдыс.
А тэ перйы менам веськыд зептысь кольчасӧ да плоскогубцы.
Миша сетіс.
— Но, — водзӧ висьталіс батьыс, — кольчасӧ паськӧдышт да сюй сійӧс казаркалы кокас.
Вӧчин?
Бура топӧд сылысь помъяссӧ чепӧлянас.
Сідз.
Ӧні кодлыкӧ сійӧ сюрӧ кӧ киӧ, ми тэкӧд сы йылысь нӧшта кывлам на.
— Виччысь... — лачатӧг нурбыльтіс Мишка.
— А, мый тэ шуан?
Аддзан кольча вывлас адрес да номер?
Кодкӧ кӧ миянлысь казарканымӧс кутас, сылы колӧ юӧртны сылысь кольча номерсӧ тайӧ адрес сертиыс Орнитологическӧй комитетӧ.
А ме ассянь комитетас гижи, медым сэтысянь миянлы юӧртісны, кӧні кутӧмаӧсь либӧ кыйӧмаӧсь казарканымӧс.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвонысӧ гӧгӧрвоана, — вомгорулас висьталіс Миша, — да абу зэв эскана, мый кодлыкӧ сійӧ нӧшта ӧтчыд сюрӧдчас.
— Код тӧдас!
Но, а ӧні ме сійӧс лэдза, — шуис батьыс. — Менам киясӧй мудзисны нин сійӧс кутны.
Сійӧ шыбитіс пӧткасӧ вывлань.
Казарка ӧвтыштіс бордъяснас да дзик му дінті мӧдіс лэбны.
Но друг, кор кыліс, мый сійӧс нинӧм нин оз кут му бердӧ, сійӧ нетшыштчис вывлань, лэбис забор вомӧн да кыпӧдчис керка вевт весьтті.
— Гонк! — вывсянь кыліс сылӧн радлана горзӧм.
Минут мысти сійӧ кажитчис нин ичӧтик гут ыдждаӧн.
Батя-пиа видзӧдісны сы бӧрся.
Кор сійӧ дзикӧдз воши син водзысь, батьыс ыстіс Мишаӧс лэдзны пошта ящикӧ Орнитологическӧй комитетса председательлы письмӧ.
Мӧд юр
Казарка лэбис мусянь зэв вылын.
Выліас буаліс тӧв.
Гӧгӧр, кытчӧдз судзис син, некод эз тыдав.
Вылын тэрыба да шытӧг сылы паныдӧн кывтісны еджыд кымӧръяс.
Муыс уліас кажитчис сьӧдӧн.
Сӧмын кӧнсюрӧ гуранъясын куйліс на лым.
Сэні, уліас, ньӧжйӧ-ньӧжйӧ вошигмоз, бӧрвыв исковтісны муяс, вӧръяс, сиктъяс, юяс.
На весьтын бордъяснаныс ӧвтчысь сьӧд лэбачьяслӧн ыджыд кельӧб кажитчис места вылас кынмӧмаӧн.
Кадысь кадӧ лэбачьяс пиысь то ӧти, то мӧд бордъяссӧ топӧдӧмӧн, виччысьтӧг тювгысьлывліс увлань.
Но друг, дзик му бердас ӧдйӧ тювгысьӧмсӧ дугӧдӧмӧн да тэрыба кыпӧдчывліс кельӧбӧ бӧр.
Тайӧ лэбисны сьӧд ракаяс.
Надзӧникӧн и найӧ колины бӧрӧ да вошисны син водзысь.
Казарка тӧвзис пыр водзӧ.
Коли нин некымын час сійӧ кадсянь, кыдзи сійӧ чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйӧн.
Ӧні сійӧ тэрмасис корсьны мукӧд казаркаясӧс, медым накӧд ӧтлаын мунны кузь да ӧпаснӧй туйӧд чужанінӧ.
Но ӧнӧдз на сійӧ некодӧс эз паныдав выліас.
Сылы кӧ эськӧ воны сійӧ местаӧдзыс, кӧні во джын сайын кутіс сійӧс вӧралысь!
Сійӧ бура тӧдіс тайӧ местасӧ.
Сэні вӧлі саридз.
Сэті вӧлі мунӧ Ыджыд саридз туй.
Сы кузя кельӧб бӧрся кельӧб  люзьгисны казаркаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, куликъяс да мукӧд саридз да саридздорса лэбач-пӧтка.
Ыджыд туй вылын сійӧ янсаліс аслас чужан кельӧбкӧд и аслас торъявлытӧм ёрткӧд — казанок-дзодзӧгкӧд.
Регыд, вермас лоны, казарка бара аддзас сійӧс.
Вӧралысь нуис сійӧс сэтысь пемыд мешӧкын: сійӧ эз вермы приметитны туйсӧ.
Но кутшӧмкӧ чувство, коді тӧдса сӧмын лэбачьяслы, ӧшыбкатӧг индіс казаркалы веськыд туйсӧ.
Дыр да тэрыба лэбӧмыс казаркаӧс эз мудзтӧд: лэбачьяс оз тӧдны лов тырӧм.
Бордъясӧн быд шеныштӧм тыртіс сынӧдӧн казаркалысь тыяссӧ да на пыр став телӧ пытшкӧсса, весиг тӧщӧ лыяссьыс сынӧд мешӧкъяссӧ.
Сійӧ жӧ мускулъясыс, кодъяс вӧрӧдісны сылысь бордъяссӧ, паськӧдалісны либӧ топӧдлывлісны тайӧ мешӧкъяссӧ.
На пиӧ сынӧдыс пырис да петіс свободнӧя.
И казаркалӧн лолалӧмыс коли сэтшӧм жӧ веськыдӧн, кыдзи сійӧ кӧ места вылын спокойнӧя пукаліс.
Тшӧктыны сылы муӧ лэччӧдны вермис сӧмын кынӧм сюмалӧмыс.
Сылы коліс нин сёйны.
Став тушасӧ мӧдіс босьтны лӧсьыдтӧм слаблун, пыр сьӧкыдджык лои вӧрӧдны бордъяснас.
Казарка надзӧник мӧдіс лэччыны лӧсьыдджык сёянін видзӧдігмоз.
Ӧпаснӧ вердчыны ӧткӧн.
Сёянла ва улӧ суналігкості либӧ сійӧс му вылысь корсигкості — он и казявлы, кыдзи тӧдлытӧг матыстчас вӧрӧг.
Казарка видзӧдіс муӧ: оз-ӧ тыдавны кӧнкӧ сэтшӧм лэбачьяс, кодъяс дінӧ позис эськӧ сувтлыны кӧть сёйиг кежас.
Ас улысь сійӧ аддзис муяс, расъяс, вӧр діяс.
Мукӧддырйи сэсь кыпӧдчывлісны посни ыбкайяс, и налӧн сьылӧмыс дзольгис сынӧдас.
То тані, то сэні казарка мӧдіс аддзыны йӧзлысь, мӧсъяслысь, вӧвъяслысь ичӧтик мыгӧръяс, кодъяс быттьӧ уйисны му кузяыс.
Наысь ылынджык кутчысьны зільӧмӧн казарка лэбис дзик пу йывъяс весьтті.
Сійӧ сӧмын ӧні казяліс, мый став вӧр пасьтаыс орлывтӧм стройӧн лэбисны вӧрын олысь посни лэбачьяс.
Ув вылысь ув вылӧ дугдывтӧг чеччалігтыр, пуысь пуӧ шур лэбышталігтыр, ичӧтик кельӧбъясӧн найӧ мунісны пыр водзӧ, чирзӧмӧн, тивгӧмӧн, тёвгӧмӧн да сьыланкывъясӧн.
Торъя нин унаӧн найӧ вӧліны вӧр доръясын.
Тані гораа тиньгисны уна рӧма пинькайяс, тыдовтчывлісны кыдзкайяслӧн гӧрд шапочкаясныс, оранжевӧйӧн да еджыдӧн лӧсталісны бордъясныс тревожнӧя жбыргысь вьюрокъяслӧн, гораа сьылісны руд пелыськайяс.
Кельӧбъясыс кадысь кадӧ лэбзьывлісны увъяс вылысь да анькытш моз разӧдчывлісны му пасьтала.
Лэбачьяс гажаа чеччалісны, тэрыба кокалісны сёян.
Но друг, быттьӧ кутшӧмкӧ синлы тыдавтӧм пас серти, ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчисны пуяс вылӧ бӧр да водзӧ мунісны асланыс туйӧд увйысь увйӧ.
Казарка вӧлі рад тайӧ посни туй ёртъяслы.
Но тшыгъялӧм, тшыгъялӧм тшӧктіс сылы думайтны мӧдтор йылысь.
Колӧ вӧлі регыдджык аддзыны места, кӧні позис эськӧ ньӧти повтӧг пӧттӧдз сёйны.
Медбӧрын, ылын водзын сьӧд му вылас лӧстыштіс векньыдик ва визь.
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс ӧдйӧ паськавны, паськавны и регыд мысти ас водзас казарка аддзис паськыд, джуджыд ваа ю.
Юыс сэтшӧма ойдӧма, мый сьӧд, ляпкыдик вадоръясвывса коръястӧм на кустъясыс чурвидзисны веськыда васьыс.
Казарка аддзис кустъяс костас уялысь пӧткаясӧс.
Сьӧлӧмыс сылӧн морӧсас мӧдіс тэрыба тіпкыны: друг тайӧ ас чукӧр?
Казарка гораа горӧдіс коран шыӧн:
— Гонк!
— Герч! — вочавидзисны сылы ю вывсянь.
Абу, тайӧ абу казаркаяс...
Тайӧ герчкисны уткаяс.
Но ӧтка, мудз, тшыг казарка вӧлі рад и тайӧ аддзысьӧмыслы.
Ӧд уткаяс сылы лоӧны ылыс рӧдвужӧн.
Найӧ сёйӧны сійӧ жӧ сёян, кутшӧмӧс и сійӧ.
Сійӧ весиг мыйкӧ мында гӧгӧрвоис налысь сёрнисӧ.
Казарка надзмӧдіс лэбӧмсӧ, пыр ичӧтмӧдӧмӧн вӧчис сынӧдын ӧти, кык, куим кытш.
Сэсся, васӧ шумӧн резӧбтӧмӧн, сьӧкыда пуксис уткаяс дінӧ орччӧн.
Налӧн став кельӧбыс дзик пыр жӧ чукӧртчис ӧтилаӧ, кытшаліс казаркаӧс.
Кыптіс гораа герчкӧм: тыдалӧ, уткаяс радӧсь вӧліны гӧстялы.
Минут мысти казарка корсис нин сёян налӧн кельӧбкӧд тшӧтш.
Сійӧ тэрыба суніс ваӧ юрнас увлань.
Сылӧн оранжевӧй лапаясыс тыдовтчылісны дзик ва веркӧсас.
Турун да ваысь посни олысьясӧс вомтырыс кватайтӧм мысти, казарка петіс ваысь бӧр, лэдзис васӧ вомдорса тшӧкыд пластинкаяс пырыс да ньылыштіс небыд сёянсӧ.
Гӧгӧрыс сы моз жӧ суналісны уткаяс, бордъясвывса фиолетовӧй лӧз рӧма гӧнъяснас дзирдалігтыр.
Ю вылын мелькайтісны пӧткаяслӧн бӧжъяс да юръяс.
Но быдысь, кор на пиысь кодкӧ петавліс ва улысь, сійӧ пырысь-пыр жӧ вылӧ кыпӧдліс юрсӧ да сюся видзӧдаліс гӧгӧрыс.
Кельӧб дорӧ ни ӧти вӧрӧг казявтӧг матыстчыны эз вермы: кор ӧтияс суналӧны, мукӧдъясыс, ваысь петӧм мысти, видзӧны ёртъяснысӧ.
Тырмымӧн ӧти ӧлӧдан горӧдӧм, медым кельӧбыс ставнас кутіс кывзысьны да, ковмас кӧ, сійӧ жӧ здукӧ пышйыны.
Но и ӧні, кыдзи пыр овлывлӧ, шогыс суис виччысьтӧг.
Муртса уткаяс пиысь ӧти казяліс кустъяс сайысь ыджыд варышлысь мелькнитысь бордъяссӧ, кыдзи варышыс вӧлі нин сы весьтын.
Уткалӧн лёкысь горзӧмыс ӧти здукӧ шызьӧдіс кельӧбсӧ ставнас.
Уськӧдчӧмыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый пӧдкаясыс эз удитны гӧгӧрвоны, кытысянь найӧс виччысьӧ лёкторыс.
Ставныс найӧ уськӧдчисны разі-пели.
Казарка пырис бадь улӧ, уткаяс сунісны ваӧ, а ӧти на пиысь кыпӧдчис сынӧдӧ.
Варышлы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі.
Тӧвнырӧн сійӧ лэбыштіс бадь весьтті да кучкис уткалы.
Сынӧдын разаліс гӧн да, мовкъялігтыр, мӧдіс ньӧж лэччыны ва вылӧ.
А варыш гыжъясас кулӧм кыйдӧснас вӧлі нин ылын.
Куст костті казарка аддзыліс, кыдзи паськыд ю мӧдлапӧвса крут бужӧд вылӧ пуксис сійӧ да мӧдіс куштыны уткаӧс.
Гӧнсӧ нетшкӧм бӧрын сійӧ заводитіс сёйны.
Казарка видзӧдліс гӧгӧр.
Уткаяс некӧн эз тыдавны.
Повзьӧмнысла найӧ йӧршитчисны кустъяс улӧ да эз лысьтны петны налӧм дорйӧм улысь.
Та кості варыш помаліс пажнайтӧмсӧ, бура чышкаліс нырсӧ муӧ да веськӧдліс сійӧн морӧс вывсьыс да бордъяссьыс гӧнъяссӧ.
Сэсся лэптіс кок пӧвсӧ да дугдіс вӧрны.
Сӧмын хищнӧй, неуна крукыля ныра юрыс кадысь кадӧ бергаліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ да лӧсталана ыджыд югыд синъясыс вӧрзьытӧг да кыпыда видзӧдлывлісны гӧгӧр.
Тайӧ вӧлі ыджыд лунвылын тӧвйысь варыш сапсан, медся повтӧм тывборда хищникъясысь ӧти.
Тушанас сійӧ вӧлі казаркаысь ичӧтджык, но казарка чувствуйтіс венны позьтӧм полӧм сы вылӧ весиг ӧти видзӧдлӧмсьыс.
И тайӧ эз вӧв поланлун.
Тушанас сапсан сӧмын рака ыджда, но сынӧдын сыысь оз мездысьны весиг сэтшӧм ыджыд да вына лэбачьяс, кыдзи цапляяс да дзодзӧгъяс.
Му вылын да ваын сапсан оз вӧрзьӧд пӧткаясӧс.
Сӧмын том, опыттӧм варышъяс, овлывлӧ, виӧны ассьыныс кыйдӧссӧ улын му дорын.
Найӧ кӧ сэк бокӧ инмасны, кувтӧдз кучкысьӧны морӧснаныс муас.
Верстьӧ сапсан пӧткаяс вылӧ уськӧдчӧ кыйӧдчанінсянь да, повзьӧдӧм бӧрын, кучкӧ высянь бокӧ инмытӧг.
Казаркалӧн шуд, мый полошуйтчылӧм дырйиыс сійӧ эз кыпӧдчы сынӧдӧ.
Варыш пыр жӧ эськӧ казяліс сійӧс уткаяс кельӧбысь и сэк сійӧ эз мын эськӧ лэчыд гыжъясысь.
Ӧні сапсан вӧлі пӧт.
Быд лэбач смела вермис матыстчыны сы дінӧ, и сокол эськӧ сійӧс эз вӧрзьӧд.
Сійӧ абу сэтшӧм рӧзбойник, кутшӧми ястреб, коді виалӧ ставсӧ, кодӧс сӧмын вермӧ, весиг кор пӧт.
Сапсанӧс жӧ тшӧктӧ виавны сӧмын тшыгъялӧмыс.
Смелмыштӧмӧн, ӧти бӧрся мӧд, уткаяс мӧдісны петавны асланыс дзебсянінъясысь.
Сапсан аддзис найӧс, но эз вӧрзьыв.
Сылӧн паськыд морӧса крепыд тушаыс быттьӧ вужъясьӧма изйӧ.
Кор сійӧ эз вӧр, сійӧс пӧшти эз позь вӧлі торйӧдны матігӧгӧрса изъясысь да му чулькъясысь.
Налӧн рӧм улӧ шензьымӧн лӧсяліс сылӧн гӧрдов руд мышкуыс, бордъясыслӧн сьӧд гӧныс, кӧнтусь сера морӧсыс, кынӧмыс да бӧжыс.
Сӧмын еджыд голяыс торъяліс рудоват муысь, быттьӧ югыд рӧма изтор.
Кор став уткаяс чукӧртчисны ӧтилаӧ, найӧ пыр жӧ, быттьӧ сигнал серти, кыпӧдчисны ваысь да, зэв ӧдйӧ вылӧ кыпӧдчиг, шумӧн лэбзисны сапсан юр весьтті.
Юрсӧ боквыв доровтыштӧмӧн, сапсан спокойнӧя видзӧдліс на бӧрся.
Некымын лун нин сійӧ лэбӧ кельӧб бӧрсяыс, то ӧтиӧс, то мӧдӧс аслыс сёйӧм вылӧ сэтысь куталіг.
Сійӧ уткаясыс моз жӧ, ӧні лэбӧ войвылӧ, аслас рӧдинаӧ.
Кор сійӧ пӧт, то стаясӧ лэдзӧ водзӧ.
Но мыйӧн сӧмын тшыглуныс казьтыштас сылы, мый кынӧмыс сылӧн тыртӧм, сапсан ӧдйӧ вӧтӧдӧ ассьыс утка кельӧбсӧ.
Тадзӧн сійӧ некор оз кольлы туйяс сёянтӧг.
И ӧні сійӧ вӧрзьытӧг видзӧдіс лэбысь утка кельӧбыс бӧрся, зілис тӧд вылын кутны кельӧбыслысь лэбан нырвизьсӧ.
Друг сылӧн синъясас дзирдыштіс хищнӧй би.
Сійӧ дзик пыр жӧ веськӧдчис да мӧдіс видзӧдны, кывзысьны.
Уткаяс пиысь сійӧ аддзис казаркаӧс.
Тайӧ вӧлі дона кыйдӧс.
Тайӧ здуксянь нинӧм чайттӧм казаркалӧн лои некутшӧм жальлун тӧдтӧм враг, кодысь эз вермыны мездыны сійӧс ни тэрыб бордъясыс, ни крепыд, ён нырысь.
Коймӧд юр
Пуксис шоныд сэзь вой.
Сыліс лым.
Кельыд енэжын муртса тыдавмӧн пӧртмасисны гежӧд кодзувъяс.
Улын, сиктын, ӧти бӧрся мӧд кусісны ру пыр моз тыдалысь гӧрд бияс.
Гӧгӧр вӧлі чӧв.
Пемыдсьыс кыліс сӧмын код тӧдас кытчӧ котӧртысь посни шоръяслӧн дзольгӧм.
Со вылісянь кыліс тыдавтӧм утка кельӧб бордъяслӧн пыр матыстчысь шы.
Буретш сикт весьтын енэжсянь кыліс казаркалӧн чуксасяна ён гӧлӧс.
Сикт помса йӧрын шызисны гортса дзодзӧгъяс.
Гораа шлопӧдісны-ӧвтчисны бордъяснаныс и ёся да шогпырысь горзісны.
Войся рӧмыдысь найӧ быттьӧ аддзисны ылӧ лэбысь кельӧблысь слаба тӧдчана вуджӧр.
Недыр мысти синлы тыдавтӧм тайӧ жӧ вуджӧрыс муніс мӧд сикт весьтті, сэсся коймӧд весьтті.
И казаркалӧн гӧлӧсыс быдлаын чуксаліс да шызьӧдіс гортса дзодзӧгъясӧс.
Гортса пӧткаяс, кодъяс важӧн нин вунӧдісны вӧля йылысь, гӧгӧрвотӧм чувствоӧн кучкалісны сынӧдсӧ бордъяснас.
Но лэбалӧмысь дугӧдчӧм, налы ӧні ковтӧм бордъясыс эз кыпӧдны найӧс му бердысь, эз вермыны отсавны мынтӧдчыны невӧляысь.
И войся чӧвлунас дыр эз лӧньлыв налӧн горзӧмыс, коді вӧлі тыр вынтӧм отчаяниеӧн.
А казарка, аслас свободаысь шуда, тэрыба, зумыда ӧвтчиг лэбис пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ лэбис опасностьяслы, вермас лоны — весиг кулӧмлы паныд.
Но водзын сійӧс виччысис саридз, Ыджыд саридз туй, да сэні кымӧрувса ветлысь-мунысьяслӧн гора кельӧбъяс да кольӧм ёртыскӧд аддзысьӧм.
Вой помасигас утка кельӧбыс пуксис лым ваӧн ойдӧм вӧрса нюр вылӧ.
Тані вӧлі пемыд да лӧнь.
Тӧв татчӧ эз веськав.
Шыльыд сьӧд ваыс лӧсталіс, югдысь енэжсӧ отражайтіг.
Нюрсӧ гӧгӧр кытшалісны тшӧкыда быдмысь пемыд козъяс.
Налӧн паськыд лапъясыс чом моз ӧшӧдчисны дзик ва веркӧсас.
Пӧткаясӧс пемыдыс эз повзьӧдлы: войся пемыдын найӧ аддзисны ас гӧгӧрсьыс став эмторсӧ.
Кытчӧдз некӧн нинӧм эз вӧр, пӧткаяс вермисны лоны тӧжд тӧдтӧмӧсь.
Найӧ синъясысь эз дзебсьы ни ӧти вуджӧр.
Вӧрӧгъяс на дінӧ казявтӧг локны эз вермыны.
Вӧрын вӧлі шы ни тӧв.
Пӧткаяслӧн пыр кывзысяна пельныс сӧмын гежӧдіника кутлывліс кыськӧ пемыд чаща пыдісьыс небыдик шаракылӧм.
Ӧні жӧ уткаяс пиысь ӧти негора герчкыштліс, и сійӧ жӧ здукӧ стаяын став уткаясыс нюжӧдлывлісны сьыліяснысӧ вывлань, кывзысисны да гӧгӧр видзӧдісны.
Но шаракылӧмыс сэсся эз кыв, и пӧткаяс ӧвсисны да выльысь босьтчывлісны сёйны.
Войся чӧвлунас бара кыліс ваӧ сунысь тушаяслӧн сёлькӧдчыштӧм.
Кельӧбыс тэрмасис сёйны пӧттӧдзыс, кытчӧдз на гӧгӧр жуысь вӧрӧгъяс эз казявны налысь дзебсяніннысӧ.
Тшӧкыд коз лапъяс сайӧ дзебсясьӧмӧн казарка суналіс дзик вадорас.
Тані сійӧ чувствуйтіс асьсӧ безопасностьын: кутшӧмкӧ хищник кӧ уськӧдчас уткаяс вылӧ, кодъяс уялісны восьса нюр шӧрын, сійӧ удитіс эськӧ пышйыны.
Нюр пыдӧсас быдмисны кузь кок гӧгӧр гартчысь ва турунъяс.
Недыр мысти казарка гӧгӧрвоис, мый кокыс дзугсис наын.
Сійӧ тэрыба нетшыштчис водзлань, но кӧрт кольчаыс дойдмӧн пырис сылы кокас.
Топыд ва турунъяс крукасьӧмаӧсь сыӧ.
Казаркалы кажитчис, мый сійӧ бара дом йылын.
Тайӧ кадӧ вӧр чащаын кывмӧн ратшмуніс ув.
Казарка дугдіс нетшкыны коксӧ да став тушанас ньӧжйӧник бергӧдчис вадорлань.
Ыджыд дзор коз увсянь пемыдсьыс веськыда видзӧдісны сы вылӧ лапнитлытӧг биа ӧгыр кодь кык син.
Казарка кӧсйис горӧдны.
Но горшсӧ сылысь топӧдіс судорога.
Повзьӧмысла став яйыс сылӧн кынмис.
Сулалӧ сӧмын вӧрзьыштны, и тыдавтӧм гундырыс став сьӧктанас уськӧдчас сы вылӧ да лямӧдас.
Казаркаыс эз нин кыв кокас пырӧм кольчаыслысь дойдӧмсӧ.
Сійӧ и пышйыны эз думайт.
Эз вермы вештыны видзӧдлассӧ сы вылӧ сувтӧдӧм синъяс вылысь.
Друг мыйкӧ чорыда тувкнитіс сылы бокас.
Здук кежлӧ казаркалӧн синъясыс вешйылісны сійӧ синъясчьыс.
Аскӧдыс орччӧн казарка аддзис уткаӧс, коді инмӧдчӧма сылы борднас.
Сійӧ жӧ минутӧ сылӧн кынмытӧдз повзьӧмыс вошис.
И места вывсяньыс казарка нетшыштчис сэтшӧм вынӧн, мый орисны ваувса турунъясыс, кодъяс кутісны сійӧс кокӧдыс.
Гораа горзігтыр, бордъяснас аслыс отсалӧмӧн, сійӧ уськӧдчис пышйыны ва кузя.
Повзьӧм уткаяс кыпӧдчисны нюр вылысь.
Сійӧ жӧ здукӧ чащасянь кыліс ручлӧн скӧра увтчӧм.
Увтчӧмыс вуджис лявзӧмӧ, сэсся эргӧмӧ.
Пӧткаяс кылісны ылыстчысь зверь кок улын увъяслысь вӧрын ланьтысь ратшкакылӧм.
Руч тӧдіс, мый повзьӧдӧм стая ӧні пуксяс нюр шӧрӧ, да сэсся оз нин удайтчы кутны уткаӧс вадорысь.
Уткаяс да казарка лэбалісны ва весьтын.
Найӧ эз на пӧттӧдзыс сёйны, да налы эз кӧйыссьы лэбны татысь.
Но гӧгӧр вӧлі уна страшнӧй пемыдын дзебсясьысь вӧрӧг.
— У-гуу! — вӧр пыдісьыс друг кыліс лёк гӧлӧс.
Ва вылӧ лайкыда лэччысь кельӧб ӧтсӧгласӧн пондіс ӧвтчыны бордъяснас.
— У-гуу! У-гуу! — воча кыліс мӧдарсянь.
Кельӧб сэк крута кыпӧдчис вылӧ да вӧр йывті лэбзис водзӧ.
— У-гуу! У-гуу! — ӧні сюзьяс горӧдчалісны кӧнкӧ насянь улын да кельӧблы эз нин вӧвны страшнӧйӧсь.
Мӧдіс югдыны.
Сиктъясын садьмалісны йӧз.
Рӧвнӧя, тэрмасьтӧг лэбигӧн колис час.
Кыпӧдчысь шонділӧн зарни югӧръясыс, розовӧй кымӧръяс дінӧ инмӧдчылӧм бӧрын, лэччисны увлань да мӧдісны ворсны ылын тыдалысь карлӧн уна рӧма керка вевтъяс вылын.
Нёльӧд юр
Тайӧ кадӧ сапсан суӧдӧ нин вӧлі утка кельӧбсӧ.
Тӧвныр сяма ассьыс тэрыб лэбӧмсӧ ньӧжмӧдлытӧг сійӧ тӧвзис садьмысь сиктъяс весьтті.
Сійӧс аддзигӧн гортса дзодзӧгъяс повзьӧмнысла горзісны да сюв-сяв пышъявлісны вевт увъясӧ.
Сапсан лэбис пыр водзӧ и водзӧ.
Улын ӧдйӧ колисны бӧрӧ сиктъяс, муяс, расъяс.
Медбӧрын, сійӧ мӧдіс лэбны паськыд коз вӧр весьтті.
То тані, то сэні пуяс весьтын тыдовтчывлісны посни лэбач чукӧръяс.
Варышлӧн петкӧдчӧмыс пырысь-пыр жӧ чуйдіс найӧс пышйыны.
Найӧ сявмунлісны увлань, вывлань, бокӧ — мед сӧмын лоны ылынджык скӧр хищникысь.
Но сапсан эз видзӧд на вылӧ: водзын сійӧс виччысис ыджыд кыйдӧс.
Сійӧ тӧвзис пыр ӧдйӧджык, ӧдйӧджык.
Шондіыс вӧлі енэжтас весьтын улын на, кор сапсан аддзис ылын тыдалысь кар.
Казарка сэк кості, сійӧс суӧдысь шог виччысьтӧг, ньӧжмӧдіс лэбӧмсӧ.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдіс уліас паськӧдчӧм кар вылӧ.
Керкаясын йӧзыс узисны на.
Карыс кажитчис овтӧмӧн.
Разнӧй нырвизьын сійӧс вундалісны рудов изъясысь вежӧсъяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма рудов гӧрд кӧртӧн.
Разнӧй ыдждаа нёль пельӧса да вежыня клетушкаясыс сулалісны ӧта-мӧдыскӧд дзик орччӧн.
Кузь, веськыд да векни уличьясыс на костын вӧліны косьмӧм канава визьяс кодьӧсь.
Кар шӧрас дзирдаліс ю, кодӧс топӧдӧма веськыд гранит вадоръясӧн.
Сэні, кӧні юыс торъяліс кык вожӧ, ӧт-мӧдар вадорас лыбис кык вӧсньыдик зарни ем.
Сапсан да пыр важмозыс тэрмасьтӧг лэбысь утка кельӧб костын расстояниеыс чиніс быд минутӧн.
Но ни уткаяс, пи казарка эз казявны на бӧрся вӧтчысьӧс.
Казаркалӧн видзӧдласыс сувтіс зэв ыджыд керкалӧн гӧгрӧс зарниа вевт вылӧ.
Яръюгыд шонді югӧрӧн киськалӧм зарниыс ёрис синсӧ.
Казарка аддзыліс, кыдзи тайӧ вевт увсьыс шуркнитіс-петіс лэбач да тэрыба кыпӧдчис вылӧ.
Регыд мысти позьӧ бура вӧлі тӧдмавны варышлысь чарла моз шевкнитӧм бордъяссӧ.
Уткаяс пиысь ӧтик майшасяна герчкнитіс, и кельӧбыс ставнас мӧдіс кыпӧдчыны.
Сы дінӧ варыш лэбис пӧшти веськыд визь кузя.
Мездысьӧмыс ӧні вӧлі сыын, кужас-ӧ кельӧбыс не сетны варышлы вӧтӧднысӧ да кайны наысь вылӧджык, медым кучкыны мышкӧ.
Пӧткаяс чӧв олісны, тайӧ сынӧд тышкас ассьыныс став выннысӧ зэвтіг.
Тадзи коли некымын мудзтӧдан кузь минут.
Сьӧкыд нин вӧлі лолавны кымӧръясбердса кизьӧрмӧдӧм сынӧдын.
Казарка повзьӧмӧн казяліс, мый став вынысь пышйӧм вылӧ видзӧдтӧг, варыш мӧдіс тыдавны пыр бурджыка, век матыстчис.
Вирыс кучкаліс сылы юрас.
Морӧсас сьӧлӧмыс тіпкис ёнтӧмӧн.
Друг варыш дугдіс кыпӧдчыны.
Здук кежлӧ сійӧ ӧшйыліс сынӧдас, бергӧдчис да дзик виччысьтӧг ньӧв моз уськӧдчис боквыв.
Тайӧ шуда лоӧмторнас пӧльзуйтчӧмӧн, уткаяслӧн кельӧбыс ӧтсӧгласӧн лэбис водзӧ.
Ӧти здук казарка аддзыліс на ас увсьыс варышлысь ӧвтчысь паськыд бордъяссӧ.
Сылы кажитчис, мый варышыс тювгысьӧ ва вылын тыдалысь аслас вуджӧрлы паныд.
Но сэсся варыш да сылӧн двӧйникыс казарка синъяс улысь вошины.
Ӧні казарка видзӧдліс водзлань.
Морӧссьыс сылӧн петіс радлан горӧдӧм: веськыда сы водзын, асывводзса шондіыслӧн зарни югӧръясын дзирдалігтыр куйліс саридз.
Сэті муніс Ыджыд туй.
Кодыр сапсан казяліс кар весьтті вылі лэбысь уткаяс кельӧбысь казаркаӧс, сійӧ кутіс вӧтчыны на бӧрся нӧшта ӧдйӧджык.
Сылы некор вӧлі ӧні видзӧдны бокъясас: кельӧб да сы костын расстояниеыс чиніс бордъясӧн быдысь ӧвтыштӧм бӧрын.
Ӧні колӧ вӧлі кыпӧдчыны вылӧджык, медым кучкыны казаркаӧс вылісянь.
кельӧбын пӧткаяс пиысь ни ӧти эз видзӧдлыв бӧрвылас.
Сідзкӧ, найӧ сійӧс эз на казявны.
Но мыйла нӧ найӧ кыпӧдчӧны пыр вылӧджык и вылӧджык?
Сапсан видзӧдліс увлань.
Сэні сылы паныд кыпӧдчис мӧд варыш.
Ӧти здук сапсанлы кажитчис, быттьӧ сійӧ аддзӧ васьыс ассьыс вуджӧрсӧ: сэтшӧм ӧткодь вӧлі сыкӧд воча кыпӧдчысь соколыс.
Мӧд здукӧ сапсан гӧгӧрвоис, мыйла уткаясыс кыпӧдчисны вывлань: мӧд варышыс кельӧбсӧ вӧтӧдіс жӧ, уткаясыс мездысисны сыысь.
Водзсасьысьыс сапсанӧс тшӧтш казяліс.
Сійӧ дугдіс кыпӧдчыны вывлань, крута бергӧдчис места вылас да ньӧв моз друг шыбитчис сапсанлы вомӧнӧн.
Тайӧ минутас кыкнан варышыс вӧліны ӧтвылнаын.
Сапсан шонді петӧмсянь шойччывтӧг вӧтчис кельӧб бӧрся да мудзис, но сійӧ вӧлі ыджыдджык аслас водзсасьысьысь.
Варыш, коді кыпӧдчис карысь, кажитчис ичӧтджыкӧн, но сійӧ эз вӧв мудзӧма.
Повтӧм гора гӧлӧсӧн гкиак-гкиак горзіг, сійӧ шыбитчис водзсасьысь вылӧ.
Тайӧ лёкысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын сапсан воштіс ассьыс став повтӧмлунсӧ, бергӧдчис да мӧдіс пышйыны.
Карса варыш торжествуйтана гӧлӧсӧн горзігтыр вӧтчис сапсан бӧрся.
Вӧтчӧмыс муніс сэтчӧдз, кытчӧдз сапсан эз пет кар сайӧ.
Тані сійӧс вӧтӧдысь кольччис да бергӧдчис гортас, зарни купол улас, кытысь медводдзаысь казяліс сійӧс казарка.
Варыш тані оліс шумнӧй, уна йӧза кар шӧрын.
Кыдзи и став соколъяс, нинӧмысь повтӧм, сійӧ тшӧкыда кватитлывліс гулюӧс либӧ чавканӧс весиг ветлысь-мунысь йӧз юр весьтысь.
Карса олысьяс весиг эз чайтны, мый тайӧ повтӧм хищникыс олӧ накӧд орччӧн юркарын.
На пиысь унаӧн аддзывлісны, кыдз гулюяслӧн кельӧб, кодъясӧс повзьӧдіс варышлӧн немвиччысьтӧм петкӧдчӧмыс, шумӧн лэблывліс найӧ синъяс водзын.
Но найӧ эз гӧгӧрволыны видзӧдлыны вывлань либӧ прӧстӧ эз казявлыны гулюяслысь немвиччысьтӧг сюв-сяв лэбӧмнысӧ, ни хищниклысь тэрыба уськӧдчывлӧмсӧ.
Кык варышлӧн паныдасьӧмыс мездіс казаркалысь олӧмсӧ.
Зэв ӧдйӧ пышйӧмысь мудзӧм сапсанлы быть лоис лэччыны кар сайын сылын медводдза веськалӧм вӧр діӧ.
Тані шойччигкостіыс утка кельӧб воис нин саридзӧдз да вошис Ыджыд саридз туйвывса мукӧд ветлысь-мунысь пӧвстӧ.
Витӧд глава
Ас водзас Миша паськӧдіс ыджыд карта, аддзис сэтысь Витебск кар да гижнитіс карандашӧн.
Вӧля вылӧ лэдзӧм казарка йылысь мӧвп эз сет сылы спокой.
«Ладнӧ, — мӧвпаліс Миша. — Мед сійӧ лэбас сэтчӧ, кӧні сійӧс кутісны».
Сійӧ нуӧдіс веськыд визь Витебсксянь Суоми куръяӧдз, Ленинградысь шуйгавывджык.
«Правда, сэтысь сійӧс вайисны тупкӧса кӧрзинкаын.
Но, мый нӧ, почтовӧй гулюясӧс новлӧдлыны тожӧ тупкӧса кӧрзинкаын.
Аддзӧны жӧ найӧ кыдзкӧ туйсӧ бӧр, асланыс гулю оланінӧ.
А сэсся?»
Миша думыштчис.
«Казаркаясыс, шуӧны, поздысьӧны медся войвылын.
Туйныс налӧн Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс пыр, водзӧ, — посни тыяс вывті.
И лэбас кытчӧкӧ Новая Земля вылӧ.
Коді сійӧс сэні кутас?
Сэні и йӧзыс — ӧти, мӧд и лыдыс помасьӧ.
А лыяс кӧ сійӧс кутшӧмкӧ кыйсьысь ненеч, тӧдас ӧмӧй, мый кольча йывсьыс колӧ юӧртны Мӧскуаӧ».
— Батьӧ! — горӧдіс друг Миша став гӧлӧснас. — Яранъясыс тӧдӧны, мый кольча йывсьыс колӧ юӧртны Мӧскуаӧ?
— Мый сэтшӧмыс? — аслас жырсянь воча шыасис батьыс. — Кутшӧм немечьяс?
Кутшӧм кольча йылысь?
— Да абу немечьяс, а ненечьяс.
Миянлысь казарканымӧс кӧ кыйсьысь, кутшӧмкӧ ненеч Новая Земля вылысь, лыяс, — кольча йывсьыс сійӧ гӧгӧрвоас юӧртнысӧ?
— А, тэ со мый йылысь!
Мый нӧ, зэв вермас лоны, мый и юӧртас.
Войвывса кыйсьысьяс — зэв сюсь да быдтор тӧдны зільысь йӧз.
Кольчаа кока пӧтка йылысь слух ӧдйӧ разалас быд становищеын.
Кывласны, дерт, та йылысь и сэтчӧс научнӧй уджалысьяс да юӧртасны Мӧскуаӧ.
— Пӧжалуй, мый и тадз, — сӧгласитчис Миша.
Бур эськӧ вӧлі Новая Земляысь получитны юӧр: ыстӧ пӧ чолӧм тіянлы еджыд кымӧса казарка.
Миша вештіс синъяссӧ картаысь да мӧвпалігтыр видзӧдліс ӧшиняс.
Тані сылӧн синъясыс дзик пыр жӧ паськалісны повзьӧмла: ӧшинь саяс шняпкис лым, шутьляліс прамӧй турӧб.
Миша думайтіс:
«Но, сідзкӧ, казаркалы ӧні пом.
Бара воис тӧв.
Кытчӧ пӧткалы воштысьны?
Оз жӧ лок сійӧ бӧр ас чомъяс?».
Миша муніс батьыс дінӧ да висьталіс сылы аслас полӧм йывсьыс.
Батьыс эскӧдіс, мый нинӧм на абу тӧдса, — вермас лоны, сэні, кӧні казарканым ӧні, и некутшӧм турӧб абу.
Вермас лоны, сэтӧні ӧні зэв бур поводдя.
Да ӧд оз жӧ став пӧткаыс кувсьы, кор туй выланыс найӧс суӧ бушков.
Мыйся сӧрӧм сэтшӧмыс — син водзад сувтӧдны быдпӧлӧс повзьӧдлӧмъяссӧ.
— Абу, — чорыда шуис Миша, — ме тӧда: промах ми вӧчим.
Оз ков вӧлі казарканымӧс лэдзны татшӧм водз.
Колӧ вӧлі виччысьны збыль шоныдсӧ.
Сійӧ миян велалӧма шоныдын овны.
Ӧні кулӧ сійӧ кӧдзыдсьыс.
И ӧвтыштіс кинас.
Квайтӧд глава
Ыджыд саридз туй вылын тулысын и арын шума.
Вонас кыкысь ветлӧны сы кузя бордъя ветлысь-мунысьяслӧн ыджыд чукӧръяс.
Вонас кыкысь найӧ вуджлӧны мушарлысь нёльӧд юкӧнсӧ шонді югӧръяс бӧрся.
Аслас ӧтиладор помнас Ыджыд туйыс пыксьӧма зумыш Войвывса Йиа океанӧ, мӧдар помнас — вошӧма дзоридзалысь жар экваторса канмуясӧ.
Водз тулысын шонділӧн пӧсь югӧръясыс исковтасны му шарлӧн пӧкат кузя, войвывса кузь тӧвся пемыдыскӧд венсиг, йи жуглӧмӧн да ваяс мездӧмӧн.
Сэки саридзса да саридзбердса олысь лэбачьяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм кельӧбъясыс кыпӧдчӧны лунвыв Европаса да Африкаса шоныд тыяс да саридзьяс вылысь.
Помтӧм сюрӧсӧн, быдӧн асланыс кадӧ, асланыс стройӧн лэбӧны найӧ Африкаса да Пиренеи кӧдж вадоръяс пӧлӧн, Бискайскӧй куръя весьтті, виямъяс, Войвыв да Балтийскӧй саридзьяс весьтті.
Кельӧбъяс пиысь ӧтияс заводитӧны кольччыны, кежӧны Ыджыд туй вылысь, паськыда разӧдчӧны, овмӧдчалӧны гӧгӧрса тыяс, юяс, кадъяс вылӧ.
Но лунвывсянь локтӧны пыр выль и выль кельӧбъяс.
Сэні, кӧні оттӧм Финн куръя пыдӧ пырӧма муас, найӧ кыпӧдчӧны вӧр весьтын да лэбӧны пӧшти оръявлытӧм тшӧкыд тыяс вомӧн кӧдзыд Еджыд саридзӧдз да водзӧ, Йиа океан вадор пӧлӧн, Выль Муӧдз.
Тані медбӧръя кельӧбъясыс торъявлӧны гозъяс вылӧ.
Тані найӧ вӧчалӧны позъяс, пӧжӧны ичӧтик гӧна пиянӧс.
Найӧ тэрмасьӧны — сы вӧсна мый войвылын гожӧмыс дженьыд.
Муртса налӧн пияныс быдмыштасны да велаласны лэбавны, пӧткаяс бара чукӧртчалӧны кельӧбъясӧ, медым лэбны лунвылӧ.
Тшыгъялӧм, коді локтӧ пемыд пуксьӧмыскӧд да кӧдзыдыскӧд тшӧтш, вӧтлӧ найӧс ылыстчысь шонді югӧръяс бӧрся.
Пуксяс ар, и бордъя ветлысь-мунысьяслӧн нӧшта тшӧкыдджык чукӧръяс бара тыртасны Ыджыд саридз туй.
Кузь туй сьӧкыд.
Но лунвылын тӧждысьтӧг олӧмыс ӧдйӧ бӧр сетас бырӧм вынъяснысӧ.
Казявтӧг кольӧ тӧлысь бӧрся тӧлысь.
Висьтавны кужтӧм майшасьӧм друг шымыртӧ лэбачьясӧс.
Налӧн сэсся оз пукавсьы местаын.
Сэні, налӧн чужанінын, заводитчис тулыс.
И вот кельӧб бӧрся кельӧб, медводдзаӧн найӧ, кодъяс воисны медбӧрын, а медбӧръяясӧн найӧ, кодъяс воисны медводдзаӧн, — пӧткаяс бара мӧдӧдчӧны туйӧ ылі войвылӧ.
Финн куръяын йиыс сылӧма нин.
Медбӧръя йи пластъясыс, кодъяс сибдӧмаӧсь изъяс вылӧ да вадорса ляпкыдінъясӧ, еджыдӧн лӧсталісны на шыльыд руд саридз вылын.
Найӧ вӧліны шойччанінъясӧн лэбысь кельӧбъяслы.
Йи пластъяс письыс ӧти вылӧ и пуксис мудзӧм казарка.
Сійӧ сӧмын на торъяліс аслас туй ёртъяскӧд — уткаяскӧд.
Уткаясыс кольччисны вердчыны вадорӧ, а сійӧ лэбзис корсьны ассьыс чужан кельӧбсӧ.
Тайӧ местаыс сылы вӧлі бура тӧдса: буретш тані кольӧм во арын сійӧ торъяліс аслас кельӧбкӧд, кор кокыс шедіс чери кыян тывйӧ да веськаліс охотник киӧ.
Но ӧні дикӧй дзодзӧгъяс некӧні эз тыдавны.
Вӧлі луншӧр — туйын шойччан кад.
Сӧмын гежӧдіника кытікӧ ылі лэблывліс вердчыны тэрмасьысь пӧткаяслӧн ӧтка кельӧб.
Йи пласт весьтын бӧрӧ да водзӧ лэбалісны каляяс.
На пиысь то ӧти, то мӧд, веськыда мышку весьтас бордъяснысӧ лэптӧмӧн, тювгысьлывлісны гыясӧ.
Резыштсьӧм сӧдз ва войтъясыслӧн дзирдыштлӧмъясыс здук кежлӧ сайӧдлывлісны еджыд лэбачӧс.
Здук мысти сійӧ бара нин ӧвтіс бордъяснас сынӧдын, васьыс тэрыба кыпӧдчигӧн.
Вомас сылӧн дзирдаліс ичӧтик эзысь чери.
Каляяс вылӧ казарка эз и видзӧдлы.
Сійӧ видзӧдіс саридзыслӧн руд гыясӧ.
Дзик йи пласт дорас и водзӧ саридзас то тыдовтчывлісны, то вошлывлісны посни черияс куталысь сювчӧжъяс.
Медся тшӧкыда син улӧ веськавлісны еджыд морӧса гогольяс, еджыд визя бордъяса гырысь сьӧд ватаръяс да кузь бӧжа сера морянкаяс.
Со зэв ылысь ассяньыс, йи пласт да вадор костсьыс, казарка аддзис зэв ыджыд кык лэбачӧс.
Сылы кажитчис, мый тайӧ дзодзӧгъяс.
Шонді югӧр улас ваыс лӧсталіс емдон моз; мудзисны синъяс ылӧ видзӧдӧмысь.
Казарка дзик пыр жӧ лэччис ваӧ да мӧдӧдчис сійӧ пӧткаясыслань.
Гыясыс лыбисны сылӧн синъяс водзын да мешайтісны видзӧдны саридз веркӧс вывтіыс.
Тадзи коли некымын минут.
Медбӧрын, сійӧ бара аддзис найӧс, но неуна бокысьджык сійӧ местасьыс, кӧні аддзыс найӧс йи вывсяньыс.
Сійӧ жӧ здукӧ кыкнан лэбачыс лэдзисны юръяснысӧ да пыр жӧ сунісны ваӧ.
Казарка аддзыліс пӧткаяс пиысь ӧтикыслӧн мышку вывсьыс мичаа тӧдчысь еджыд визьторъяс, сылысь ёсь дзик абу дзодзӧг кодь ныр.
Сійӧ дзик пыр жӧ наын тӧдіс гырысь саридзса лэбачьясӧс — гагараясӧс.
Казарка ӧні вӧлі матын вадорас.
Тані сылы мӧдісны паныдасьны уна сикас уткаяс.
Вадорса посни куръяясыс тырӧсь вӧліны илӧн.
Уткаяслы сюри татысь уна сёян.
Налӧн уна сикас пӧрӧдаяс кутчысисны торъя чукӧръясӧн, то матыстчывлісны, то ылыстчывлісны ӧта-мӧдсьыныс.
Сӧмын посньыдик збой жыдачьяс жуисны на повстын, разнӧй кельӧбъяслы дӧзмӧдчӧмӧн.
Тані вӧліны и гӧрд юра разнӧй рӧма вӧзьяс и кӧрӧгъяс, кодъяслӧн став мышку вывныс серлассьӧма вӧсньыдик чукыльӧсь визьясӧн, а кузь ёсь бӧжныс вӧлі дзик шила кодь, да гордаяс — буретш сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс кельӧбын локтіс татчӧ казарка.
Вермас лоны, тані весиг вӧліны и сылӧн туй ёртъясыс: гордаясыс вӧліны сэтшӧм уна и ставныс найӧ сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны ӧта-мӧдныскӧд, мый казарка эз вермы эськӧ торйӧдны на пиысь ассьыс тӧдсаяссӧ.
Сёлькӧдчигтыр да горзігтыр пӧткаяс тэрмасисны пӧттӧдзныс сёйны, медым рытнас выль вынъясӧн петны водзӧ туйӧ.
Дзик ва бердас найӧ бордъясын дзирдалісны уна рӧма перӧяс, быттьӧ ичӧтик рӧмпӧштанторъяс.
Гордаяслӧн рӧмпӧштанторъясыс дзирдалісны фиолетовӧйӧн, кӧрӧгъяслӧн — рудӧн, вӧзьяслӧн да жыдачьяслӧн — турунвижӧн.
Тайӧ вӧлі зэв мича зрелище.
Торъя нин мичаӧсь вӧліны айпӧвъясыс асланыс югыд, тувсов паськӧмӧн.
Но казаркалы вӧлі не наӧдз.
Ӧткалунсьыс шогыс вӧлі век ёнджыка и ёнджыка шымыртіс сійӧс: дзодзӧгъяс и тані некӧн эз тыдавны.
Сійӧ вӧлі тшыг.
Утка кельӧбъяс пӧвсын уяліг, сійӧ корсис аслыс сёянсӧ ва пыдӧссьыс.
Коли уна кад, кор сійӧ пӧттӧдз сёйис.
Медводдзаысь сійӧ здуксянь, кор казарка лои мездлун вылын, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пӧтӧн да шойччӧмаӧн.
Ыджыд туй вылын луншӧрся шойччӧм помасис.
Саридз весьтын век тшӧкыдджыка мӧдісны петкӧдчывны войвывлань лэбысь кельӧбъяс.
Сынӧдыс тыри шумӧн, бордъясӧн жвичӧдӧм да ӧвтчӧм шыясӧн.
Кӧнкӧ вӧр сайын гораа клювзісны турияс.
Саридзсянь кыліс ыджыд сювчӧж кельӧблӧн уна гӧлӧса горзӧм да еджыд каляяслӧн кузя лӧвтӧм.
Казарка выль вынъясӧн мӧдіс саридзӧ корсьны ассьыс кельӧбсӧ.
Рытыс суис важ мозыс ӧтка казаркаӧс бара саридзвывса йи пласт вылын.
Ӧні быд минут дзик казарка юр весьтті и ыліджык лэбисны кельӧб бӧрся кельӧб.
Но на пӧвстысь казарка весьшӧрӧ корсис синъяснас ассьыс чужан кельӧбсӧ.
Дзодзӧгъяс некӧні на эз тыдовтчывны.
Шондіыс лэччӧ нин вӧлі саридзӧ.
Поводдяыс мӧдіс лёкмыны.
Енэжӧдыс ньӧжйӧник вывлань кыпӧдчис зэв ыджыд сьӧд кымӧр.
Ва весьтын ветлісны рулӧн кокньыдик руд кымӧръяс.
Найӧ век тшӧкыдджыка вевттисны йи пластсӧ, казаркаӧс васӧд руӧн пуркнитлігмоз.
Сыладор боксянь, кытчӧ лэбисны мунысь кельӧбъяс, кывліс юсьяслӧн гораа чуксасьӧм.
Минут мысти налӧн горзӧмыс кыліс мӧдпӧв.
Куим зэв ыджыд еджыд лэбач эзысьӧн дзирдалӧмӧн, сьӧкыд бордъяснаныс ӧвтчӧмӧн плавнӧя ӧвтісны сынӧдын.
Налӧн веськыд кузь сьыліясыс вӧлі нюжӧдӧмаӧсь ылӧ водзӧ.
Юсьяс бергӧдчисны бӧр.
Тайӧ нинӧм буртор йылысь эз висьтав.
Ыджыд йи пласт, кӧні пукаліс казарка, кыскис ас дінас юсьяслысь вниманиесӧ.
Паськыд, плавнӧй кытшъясӧн, пыр сідзи жӧ ньӧжйӧ бордъяснаныс ӧвтіг, найӧ лэччисны дзик ва бердӧдзыс.
Медбӧрын сьӧкыда пуксисны гыяс вылӧ да мыйкӧ дыра кывтісны водзлань, ӧдвывсьыс друг сувтнысӧ вермытӧг.
Ӧні налӧн сьыліясныс вӧлі кыпӧдӧмаӧсь вывлань.
Гордӧй да величественнӧй видӧн найӧ спокойнӧя видзӧдісны саридзсӧ.
Сэсся, доръяссьыс сылӧм йисӧ чеглаліг, ӧти бӧрся мӧд кайисны йи пласт вылӧ.
Руыс пыр сукмис.
Войвылӧ лэбысь кельӧбъяс ӧні сэсся эз нин тыдавны.
Юсьяс бӧрся бӧр локталісны дзугсьӧм уна лыда чукӧръясӧн уткаяс.
Йи пласт дорӧдз воӧм мысти найӧ шумӧн пуксялісны сы гӧгӧр ваӧ.
Сэтӧні, водзын, Саридз туй вылын лоӧма шог: писькӧдны вермытӧм стенаӧн ӧшӧдчӧма ру.
Сук руд рӧмыднас кытшалӧм пӧткаяс воштісны туйсӧ да, руд кыртаясӧ зурасьӧмӧн, кулісны быдса кельӧбъясӧн.
Найӧ, кодъяс туйсьыныс абу на ылалӧмаӧсь, тэрмасисны бергӧдчыны бӧр.
Казарка эз тӧд, мый и сылӧн чужан кельӧбыс вӧлі сэні, водзын.
Пыр сукмысь пемыдас выныштчӧмӧн видзӧдіг казарка дыр на пукаліс да тӧдса гӧлӧсъяс кывны лачаӧн сюся кывзысис.
Бӧр бергӧдчӧм кельӧбъяс дасьтысялісны узьны.
Медбӧрын, и казаркалӧн синъясыс мӧдісны куньсьыны.
Сійӧ сюйис юрсӧ бордъяслӧн вылыс гӧн улас да унмовсис.
Сизимӧд юр
Казарка узис чорыда.
Унйывсьыс сійӧ кыліс сӧмын лэбач гӧлӧсъяслысь омӧля кылан шум да йи пластӧ гыяслысь сялькйӧмсӧ.
Узигас сійӧ вунӧдіс ассьыс ӧткалунсӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ аслас чужан кельӧбын.
Сылы весиг ас гӧгӧрсьыс кывсис дзодзӧг чукӧрлӧн гора сёрни.
Друг пельпомас ёна тувкнитӧм садьмӧдіс сійӧс.
Сійӧ тэрыба лэптіс юрсӧ борд увсьыс да восьтіс синъяссӧ.
Медводз сійӧ нинӧм эз аддзы.
Гӧгӧр вӧлі дзик пемыд, кыз ру.
Гыяслӧн шумыс мешайтіс тӧдмавны гӧлӧсъяс.
Выльысь тувкнитӧм — ӧні нин веськыда морӧсас — муртса эз уськӧд сійӧс кок йывсьыс.
Тайӧ здукӧ дзик пельдорас кыліс гораа чушкӧм.
— Гонк! — став вынсьыс горӧдіс казарка.
Водзладорас, бӧрас, быд боксянь, сы гӧгӧрын пемыдсьыс кылісны сы кодь жӧ гӧлӧсъяс.
— Го-го-го-гонк-гонк-гонк-гонк! — горзісны дзодзӧгъяс.
Тайӧ эз нин вӧв вӧт.
Сійӧ збыльысь вӧлі аслас кельӧбса дзодзӧгъяс пӧвстын, кодъяс пуксьӧмаӧсь йи пласт вылӧ, тыдалӧ, сылӧн узигкості.
Сылӧн кельӧбыс ру пырыс аддзӧма бӧр бергӧдчан туйсӧ.
Пӧрысь дзодзӧг-вожак пемыдас зурасьӧма казаркаӧ да нырнас кокалӧмӧн кӧсйис вӧтлыны сійӧс йи пласт вывсьыс.
Но мыйӧн сӧмын казарка шыасис, пӧрысь дзодзӧг сійӧс тӧдіс да вешйыштіс бокӧ.
Неуна видзӧдыштӧм бӧрын сы сайысь казарка аддзис чукӧрмӧм котыр да тэрмасьӧмпырысь воськовтіс водзлань.
Котырыс лэдзис сійӧс ас пӧвстас да бӧр топӧдчис сылӧн мыш сайын.
Асъявылыс ру мӧдіс разавны.
Сылысь орласьӧм лестукъяссӧ саридз вывті вӧтліс кокньыдик свежӧй тӧв.
Еджыд кымӧсъяса дзодзӧгъяслӧн кельӧбыс пыр на пукаліс йи пласт вылын.
Тайӧ асылас Ыджыд туй вылын казаркаысь шудаджык лэбач эз вӧв.
Нинӧмысь тӧждысьтӧг сійӧ уяліс йи пласт дорын да, мышкусӧ мичаа лэптӧмӧн, нырнас веськӧдліс аслас морӧс вылысь гӧнъяссӧ.
Сыкӧд орччӧн плавайтіс и сылӧн дзодзӧг-казанок.
Тайӧ вӧлі ёрта гоз.
Куим во найӧ олісны ӧтлаын и ньӧтчыдысь эз торйӧдчывны сійӧ лунӧдзыс, кор казарка веськаліс йӧз киӧ.
Ӧні шуда случай отсаліс налы выльысь аддзыны ёрта-ёртнысӧ.
Кор казаркалы дышӧдіс уявнысӧ, сійӧ бӧр кайис йи пласт вылӧ.
Тані, саридзсьыс петӧм шонділӧн югӧръяс улын, казарка кокысь казанок аддзис паськыд еджыд кольча.
Сійӧ дзик пыр жӧ босьтчис нетшкыны сійӧс, медым мездыны ассьыс пӧвсӧ тайӧ ковтӧмторсьыс.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны топыд металлкӧд.
Кольчалӧн ёсь доръясыс сӧмын дойдісны сылысь нырсӧ да дойдісны казаркаӧс.
Тайӧ кадӧ вожак чуксаліс чукӧртчыны.
Дзодзӧгъяс дзик пыр жӧ чукӧртчисны ӧтилаӧ да ланьтісны.
Вожак горӧдіс мӧдпӧв, ньӧжйӧник паськӧдіс бордъяссӧ да сьӧкыда кыпӧдчис сынӧдӧ.
Кельӧбыс кыпӧдчис сы бӧрся да лэбигмозыс стрӧитчис сюрӧсӧ.
Сынӧдсӧ паськыд бордъяснас поткӧдігтыр медводзын лэбис вожак; сы бӧрся кыссисны мукӧд пӧрысь дзодзӧгъяс.
Томджыкъяс лэбисны кельӧб помын.
Вадор весьтӧдз воӧм мысти кельӧбыс кыпӧдчис вылӧджык.
На улын тыдаліс вӧр.
Дзодзӧгъяс спокойнӧя видзӧдісны сійӧс вылісянь да тэрмасьтӧг ас костаныс сёрнитісны.
Кор вожакыс мудзис, сійӧ лэччыштіс увлань да, аслас юр весьтті кельӧбсӧ водзлань лэдзӧм бӧрын, мӧдіс лэбны бӧжын.
Сылысь местасӧ займитіс мӧд пӧрысь дзодзӧг.
Татшӧм ногӧн кельӧблӧн стрӧйыс эз дзугсьы.
Казарка, коді лэбис аслас казанок-дзодзӧг бӧрся куимпельӧса строй шӧрын, казяліс сапсанӧс, коді пукаліс вӧрбердса кос пу йылын.
Аддзис сійӧс и вожак.
Но грознӧй хищник казаркаӧс ӧні эз повзьӧд.
Вожак эз ӧддзӧд лэбӧмсӧ ни эз сет тревогалысь сигнал.
Быдса кельӧблы паныд сапсан вӧлі вынтӧм.
Вӧр сайысь тыдовтчис сикт.
Вожак горӧдіс «гонк-гонк», и кельӧбыс кыпӧдчис вылӧджык.
Идзасӧн вевттьӧм керкаяс весьтын гартчис кокньыдик тшын.
Улича шӧрті муніс морт.
Казарка тӧдіс сыын вӧралысьӧс, коді перйис сійӧс кольӧм во арын тывйысь.
Аслас юр вылысь горзӧм шыяс кылӧм бӧрын охотник чатӧртіс юрсӧ, шондісьыс кинас сайӧдіс синъяссӧ да дыр видзӧдіс лэбысь дзодзӧгъяс бӧрся.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи, сикт вывті лэбӧм мысти, кельӧбыс мӧдіс лэччыны увлань, пуксьыны муяс вылӧ.
Сэки вӧралысь кинас ниртыштіс видзӧдігас зэвтчӧмсьыс мудзӧм сьылісӧ, бергӧдчис бӧр да ӧдйӧ воши сикт помса важ керкаӧ.
Кельӧб лэччис сикт саяс ӧзима муяс вылӧ.
Дзодзӧгъяс разӧдчисны став му пасьтаыс.
Найӧ йирисны выльӧн петӧм веж ӧзимсӧ.
Кельӧбса став дзодзӧг пиысь сӧмын кык дзодзӧг сулалісны вӧрзьывтӧг.
Сьылінысӧ вылӧ нюжӧдӧмӧн, найӧ сулалісны кельӧб ӧтар-мӧдар бокын да сюся видзӧдісны гӧгӧр.
Казарка да казанок-дзодзӧг йирсисны ӧзим вылын стӧрӧжалысь дзодзӧгъясысь ылын.
Но муртса на кывсис видзчысьны тшӧктана «го-го-го-го!» — кыкнанныс найӧ, кыдзи и став мукӧд дзодзӧгыс, вунӧдісны сёйӧм йылысь да кутісны кывзысьны.
Но нинӧм сэтшӧм подозрительнӧйсӧ найӧ эз казявны.
Правда, сиктладорсянь на дінӧ ньӧжйӧник локтіс вӧв.
Сійӧ, тыдалӧ, мынӧма дом йылысь: сьыліас ӧшаліс гез.
Но вӧвъясысь дзодзӧгъяс эз повны, накӧд кӧ морт эз вӧв.
Матігӧгӧрын йӧз эз вӧвны.
Казарка бара мӧдіс йирсьыны.
Ӧвсисны и мукӧдыс.
Стӧрӧжалысь дзодзӧг горӧдіс гораджыка.
Казарка аддзис, мый сійӧ видзӧдӧ матыстчысь вӧв вылӧ, но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧс майшӧдлӧ вӧлыс.
Ӧні дзодзӧгъяс мӧдісны быд боксянь чукӧртчыны ӧтчукӧрӧ.
Кельӧбыс чукӧртчис, и став пӧткаыс видзӧдісны вӧв вылӧ.
Ӧні и казарка кыліс гӧгӧрвотӧм майшасьӧм.
Кымын ёнджыка сійӧ видзӧдіс вӧв вылӧ, сымын ёнджыка сійӧ шензис: сылы кажитчис, мый тайӧ вӧлыслӧн мыйлакӧ вывті уна кок.
Сылы мӧдіс лоны страшнӧ.
Со, медбӧрын, стӧрӧжалысь дзодзӧгъяс пиысь ӧтиыс шытӧг лыбӧдчис муысь да лэбис тешкодь пемӧслань, сы гӧгӧр сынӧдас паськыд кытшъяс вӧчаліг.
Разведкаысь воӧмсӧ сылысь кельӧблы виччысьны дыр эз ковмы.
Эз на лэб вӧв дінӧдз джын туйсӧ, а дзодзӧгыс бергӧдчис бӧр да горӧдӧмӧн сетіс сигнал пышйыны.
Горзігтыр, бордъяснаныс шлопӧдчӧмӧн, кельӧбыс кыпӧдчис вожак бӧрся, лэбиганыс тэрыба стрӧитчӧмӧн.
Вӧралысь, коді дзебсьӧма вӧлі вӧв сайӧ, чеччыштіс боквыв да метитчис.
Лэбысь кельӧб бӧрся гымыштіс лыйӧм.
Но лэбачьясӧс вӧлі юӧртӧма ас кадӧ.
Найӧ вӧліны ылынӧсь нин.
Дӧзмӧм вӧралысь петкӧдліс дзодзӧгъяслы кулаксӧ да горӧдіс на бӧрся:
— Он пышйӧй!
Ылӧда дворняжкаӧн!..
Кӧкъямысӧд юр
Вӧлі вой, кор вӧралысь петіс вӧрсянь саридз вадорӧ.
Сы пельпом сайын тыдаліс ружьелӧн кузь ствол, а водзвылас котӧртіс лёзь гӧна дворняжка.
Вӧралысь видзӧдліс гӧгӧрыс.
Кизьӧрман рӧмыдын тыдаліс лыа вадор, коді кузь кӧсаӧн ылӧ пырӧ саридзӧ.
Орччаса куръяын лӧсталіс куръялӧн ляпкыд ва.
Вадорсянь неылын паськыда да кузя кыссис кольӧм вося косьмӧм камышлӧн ызӧн.
Кыліс нюйт дук.
Вӧралысь тэрыба восьлаліс лыа кӧса вывті.
Дворняжка уськӧдчис сы бӧрся.
Камышын майшасяна мӧдісны герчкыны морт кокшыысь повзьӧм уткаяс да мӧдісны шутлявны тыдавтӧм бордъяснаныс.
Вӧралысь на вылӧ весиг эз видзӧдлы.
Татчӧ сійӧ локтіс эз на вӧсна.
Кӧса помӧдз локтӧм бӧрын сійӧ сувтіс, чӧвтіс пельпом вывсьыс ружьесӧ да разис тасмасьыс нянь тыра мешӧкторсӧ.
Сэсся шыбитіс мешӧксӧ лыа вылӧ да видзчысьӧмӧн пуктіс сы вылӧ ружьесӧ.
Дворняжка дзик пыр жӧ пуксис видзны кӧлуйсӧ.
Матігӧгӧрсьыс неыджыд пӧвтор аддзӧм бӧрын вӧралысь тэрыба койис сыӧн ас гӧгӧрсьыс лыасӧ, кодйис неыджыд гу да вӧчис гӧгӧрыс вал.
Сэсся чукӧртіс саридзнас шыбитӧм лӧп, паличьяс, увъяс да камыш ызӧнсӧ.
Ставсӧ тайӧс сатшкаліс лыа вылас тшӧкыд потшӧсӧс моз, бокъяссӧ да вылыссӧ вевттис кос нюйтнас да киськаліс бокъястіыс и вылітіыс лыаӧн, колис сӧмын ӧтар бокас аслыс ветлӧдлӧм могысь розь, а мукӧд куимнанладор бокас — ружьеыслы ичӧтик розьяс.
Сайӧдчанін вӧлі дась.
Ружьесӧ да мешӧкторсӧ босьтӧм бӧрын охотник бауӧн пырис аслас кыйӧдчанінӧ да чукӧстіс ас дінас понсӧ.
Ӧні лыа кӧса помысь медся сюсь син эськӧ эз вермы аддзыны ни мортӧс, ни понйӧс.
Регыд мысти кутіс ӧдйӧ югдыны.
Сайӧдчанінас куйлігӧн вӧралысь аддзис, кыдзи кузь еджыд кымӧрлӧн увдорыс дзик саридз бердтіыс кутіс ӧзйыны зарниӧн, сэсся мӧдіс кельдӧдны, гӧрдӧдны и, медбӧрын, ыпнитіс яръюгыд пурпурӧн.
Нӧшта некымын минут мысти шыльыда пукалысь спокойнӧй саридз весьтын, дзик кымӧр увсьыс, тыдовтчис шонділӧн син ёрмӧн гӧрд дорыс.
Вадорсянь пӧльыштіс кокньыдик свежӧй тӧв да мӧдіс кышакывны кос камышӧн...
Саридзсянь кыліс каляяслӧн пель поткӧдана горзӧм.
Ылын ӧти бӧрся мӧд шуркъялісны лэбачьяслӧн гырысь чукӧръяс.
Аслас сайӧдчанінын куйлігӧн охотник вермис аддзыны сӧмын ас водзладорсьыс.
Та вӧсна сійӧ эз казявлы, кыдзи сы сайын вӧрысь лэбыштіс сапсан.
Варышлӧн лэчыд гыжъясыс мелькнитісны сынӧдын и пыр жӧ вошины лыа кӧса вылын ӧткӧн сулалысь пожӧм лапъяс пӧвстӧ.
Тывборда вӧралысь сідзжӧ пуксис кыйӧдчанінӧ кыйӧдны ассьыс кыйдӧссӧ.
Регыд мысти кутшӧмкӧ гырысь пӧткаяслӧн кельӧб пуксис вадорсянь ылын плавайтысь еджыд йи пласт вылӧ.
Кӧсавывса сайӧдчанінын кутіс кывны кутшӧмкӧ ноксьӧм и ветлӧм вылӧ кольӧм розьӧд петіс сэсь лёзь гӧна дворняжка.
Сійӧ пуксис лыа вылӧ, но сэк жӧ сы ныр дорті сайӧдчанінсянь лэбис неыджыд сьӧд няньтор.
Дворняжка уськӧдчис сы бӧрся.
Муртса на удитіс сійӧс кутны да ньылыштны, а сайӧдчанінсянь лэбыштіс нӧшта няньтор да уси лыа вылӧ сысянь некымын воськов сайӧ.
Дворняжка бара котӧртіс босьтны сійӧс.
Сьӧд няньторъяссӧ, кодъяс лэбисны сайӧдчанінсянь, ылысянь аддзыны эз вӧлі позь.
Та вӧсна лэбачьяслы, кодъяс саридзсянь видзӧдісны пон бӧрся, кажитчис гӧгӧрвотӧмӧн, мыйла понйыс котралӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Йи пласт вылын пукалысь пӧткаяс пиысь ӧти лэччис ваӧ да уйис вадорлань.
Сійӧ пыр бергӧдліс юрсӧ, котралысь пон бӧрся любопытствоӧн следитӧмӧн.
Регыд мысти вадорсянь позьӧ вӧлі аддзыны лэбачлысь сера гӧнсӧ, неуна лэптыштӧм бӧжсӧ да вывлань нюжӧдӧм сьылісӧ.
Сайӧдчанінсянь лыа вылӧ няньторъяс эз дугдывны лэбавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, да тшыг дворняжка сідзи жӧ век котраліс на бӧрся вадор кузя.
Сайӧдчанінысь ӧти розьӧд видзчысьӧмӧн мыччысис ружье ствол помыс.
Но пӧтка тайӧс эз казяв, сы вӧсна мый сійӧ став синнас видзӧдіс пон вылӧ.
Ружьелӧн помыс ньӧжйӧник веськӧдчис пӧткалы веськыда морӧсас.
Тайӧ минутас вӧралыссянь сійӧ вӧлі ылын на, но вӧралысь бура нин аддзис пӧтка кымӧсысь еджыд тӧлысь джынсӧ.
Тайӧ вӧлі казарка.
Осторожнӧй пӧткаӧс любопытствоыс заставитіс вунӧдны опасностьсӧ.
Казарка пыр ылӧджык и ылӧджык уйис стая дінсьыс аслас куломлы воча.
Тайӧ кадас сылӧн казанок-дзодзӧгыс узис йи пласт вылын.
Ружьелӧн помыс кутис бергӧдчыны, пыр сы вылӧ веськӧдӧмаӧн кольӧмӧн.
Шонді югӧръяс югыда мӧдісны ворсны шыльыд сталь вылын.
Тайӧ подозрительнӧй дзирдалӧмыс шыбитчис казаркалы синмас.
Полӧмыс вермис сылысь любопытствосӧ.
Сійӧ пыр жӧ кыпӧдчис ваысь да лэбис бӧр, стая дорӧ.
Дӧзмӧмысла вӧралысь чорыда ёрччыштіс.
Пӧткаыс бара пышйис сы киысь: казарка эз вӧв лыян ылнаын.
Сійӧ жӧ минутӧ казарка вылӧ уськӧдчис аслас кыйӧдчанінысь сапсан.
Сійӧ вӧтӧдіс казаркаӧс некымын секундаӧн да тӧвзьыштіс дзик сылӧн мышку вывті.
Казаркалы кажитчис, мый сійӧс вундісны шӧри.
Сы вывті лэбыштӧмӧн, сапсан гыжнитіс сійӧс аслас бӧр чуньяслӧн ёсь гыжъясӧн, быттьӧ пуртъясӧн.
Доймӧм да повзьӧм вӧснаыс казаркалӧн синъясын пемдіс.
Усигас сійӧ паськыда шевгӧдіс бордъяссӧ да водзвыв нюжӧдіс юрсӧ.
Сапсан бергӧдчис нин да лэдзис став гыжсӧ, медым кутны сіцӧс сынӧдын на.
Тайӧ кадӧ вадорын дзирдыштіс би, гымыштіс лыйӧм.
Лэбысь дрӧб бульк-бульк гылаліс лэбачьяссянь матын.
Сапсан кыпӧдчис вывлань да ӧдйӧ воши ылӧ.
Казарка кулӧмакодь усис ваӧ.
Бӧрвыв петитчигмоз сайӧдчанінсьыс петіс вӧралысь.
Сійӧ тэрыба пӧрччис сапӧгъяссӧ, нямӧдъяссӧ, гачсӧ.
Ӧти дӧрӧм кежсьыс кольӧмӧн сійӧ котӧртіс саридзлань.
Йиа ваыс сотыштіс сылысь кокъяссӧ, но сійӧ тэрыба муніс сё кымын шаг, кодъяс торйӧдісны сійӧс вирӧн ойдӧм казаркаысь.
Кор вӧралысь воис казарка дінӧ, сійӧ вӧрзьӧдчытӧг куйліс ва вылын.
Став мышкуыс сылӧн вӧлі вирӧсь.
Вӧралысь босьтіс казаркаӧс бордйӧдыс, кыскис вадорӧ да шыбитіс сійӧс радпырысь увтысь пон дінас.
Кыйсьӧм помасис.
Казаркалӧн чужан кельӧбыс, коді пукаліс йи пласт вылын, лэбзис лыйӧм шыӧн повзьӧдӧм вӧсна.
Ӧні сылӧн скельӧбыс вӧлі нин Ыджыд туй вылын зэв ылын водзын.
Ӧкмысӧд юр
— Но, пон, видз дӧбрасӧ, а ме вӧрӧ ветла кос бадьла, — висьталіс вӧралысь аслас дворняжкалы. — Кынми ваас.
Бипур вӧчам, шонтысьыштам.
Сапӧгасьӧм бӧрын вӧралысь нюжӧдіс кисӧ казаркала, медым пуктыны сійӧс ружье дінас, код дорын пукаліс понйыс.
Тані сылӧн синмыс усис пӧтка кокын еджвидзысь кольча вылӧ.
— Видзӧдлы жӧ, дзодзӧгыссӧ паса? — шензьӧмӧн шуис сійӧ кольчасӧ видлалӧмӧн. — А кольчаас шыпасъяс да лыдпасъяс гижӧма.
— Вот ӧказияыд! — недыр думайтыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, дворняжка вылас шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіг. — Кыдз нӧ ӧні лоны?
Кывласны сиктын, а сэтӧні и кӧзяиныс тыдовтчас.
Шуас: менсьым дзодзӧгӧс виӧмыд, гортсаӧс.
Мынты, шуас, меным сы вӧсна сьӧм!
Энлы, час, тадзи оз шогмы!
Кольчасӧ ме сы кокысь перъя да саридзӧ шыбита, медым, значит, ваӧ помыс вошӧ.
А кольчатӧгыс сійӧс кӧзяиныс оз тӧд: кыдзи эм дикӧй дзодзӧг.
Кольӧм вося арын ме татшӧм жӧ еджыд кымӧсаӧс татысь, вадорсьыс, чери кыян тывйысь перйи.
Бур дон сетісны сы вылӧ Ленинградын!
Вӧралысь думыштчис.
— Тэрмасьны некытчӧ! — сэсся решитіс сійӧ. — Медводз шонтысьышта, а сэн и думышта, мый вӧчны.
Казаркаӧс вӧралысь пуктіс ружьеыскӧд да мешӧкторйыскӧд орччӧн, чукӧстіс дворняжкасӧ да нӧшта ӧтчыд тшӧктіс сылы бура видзны дӧбрасӧ.
— Да шӧть! — мунігас содтіс сійӧ. — Эн думайт пӧткасӧ видлыны!
Понйыс велалӧма нин вӧлі видзны кӧзяиныслысь эмбурсӧ, пуксис кӧлуй водзладорӧ.
Тубрасыс вежсӧ петкӧдлӧмӧн ӧвтіс няньӧн, а лэбачыс — пӧтка яйӧн.
Но веж петкӧдланторъяссӧ вӧрзьӧдны вӧлі оз позь.
Колӧ вӧлі дӧзмытӧг виччысьны, кор воас кӧзяиныс.
Сійӧ оз вунӧд вердны понсӧ: талун сійӧ гажа.
Понлы, дерт жӧ, сюрас бур кусӧк.
Понйыс весиг кунис синъяссӧ нимкодьысла терпенньӧсьыс награда чайтӧмӧн.
Кывсис шарӧдчӧм сійӧ местасянь, кӧні куйліс кӧлуйыс.
Дворняжка восьтіс синъяссӧ да шензьӧм вӧсна измис: сысянь куим воськов сайын сулаліс ловзьӧм казарка.
Ӧти здук пӧтка да пон чӧв видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Сэсся дворняжка тявкнитіс да повтӧг уськӧдчис казарка вылӧ.
Дорйысьӧмӧн казарка кучкис понлы борд кусыньнас.
Сетыштӧмыс вӧлі сэтшӧм вына да сэтшӧм лӧсьыда веськаліс понлы медся няр ныр йылас, мый дворняжка уси кок йывсьыс.
Виччысьтӧм доймӧмсьыс сійӧ воштіс садьсӧ.
Казарка тшӧтш уси бок вылас, сы вӧсна, мый эз артав аслас кучкӧмлысь вынсӧ.
Но пыр жӧ сувтіс кок йылӧ да тэрыба варгыльтіс валань.
Сапсан гыжъясысь дойыс эз вӧв куланӧн.
Кор казарка аддзис саридзті сы дінӧ матыстчысь мортӧс, вир воштӧмыс вӧсна сійӧ вӧлі сэтшӧм слаб, мый эз вермы ни лэбзьыны, ни сунны ваӧ.
Сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны нинӧм мӧдӧс кулӧмӧн уськӧдчӧмысь кындзи.
Тайӧ мездысянногнас дикӧй дзодзӧгъяс вӧдитчӧны сэк, кор налӧн абу некутшӧм мӧд позянлун мынтӧдчыны кулӧмысь.
Сюся вӧчӧмыс артмис тырвыйӧ.
Пӧткасӧ кулӧмӧн чайтіг, вӧралысь эз кут сійӧс помӧдз вины.
Казарка бӧр вынсяліс лыа вылын куйлігкостіыс.
Ӧні борднас лӧсьыд кучкӧмыс восьтіс сылы свободаӧ туй.
Вадор кузя котӧртӧм мысти, сійӧ шыбитчис ваӧ да регыд вошис тшӧкыд камыш пӧвстӧ.
Сайӧдчанінас вӧралысь воис моздортырыс кос баддьӧн.
Понйыс сылы воча эз чеччы.
Охотник вӧрзьӧдіс сійӧс кокнас, чайтіс, мый сійӧ унмовсьӧма.
Ичӧтик дворняжка неувереннӧя сувтіс кок вылас, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг сулалыштіс да друг мӧдіс омлявны вӧсниа да шогпырысь.
— Тэ нӧ мый? — шензис вӧралысь. — Йӧймин али мый?
Сэк сійӧ видзӧдліс аслас кӧлуй вылас да казяліс, мый ружье дінас казаркаыс абу.
Некӧн эз вӧв сійӧ матігӧгӧрса шыльыд лыа вылын.
— А кӧні дзодзӧгыс? — грознӧя горӧдіс сійӧ пон вылас.
Но сійӧ сӧмын мыжапырысь ӧвтіс бӧжнас да мӧдіс омлявны нӧшта шогпырысьджык.
— Дугды, проклятӧй! — горзіс вӧралысь. — Мый сэн покойник дорын моз омлялан?
А асьсӧ быттьӧ став яй кузяыс кӧдзыд ваӧн кисьтісны.
Юрас сылы воисны быдсяма мисьтӧм мӧвпъясыс.
«Эз прӧстӧй вӧв дзодзӧгыс, кольчаа...
Вошис код тӧдӧ кыдзи да кытчӧ.
Понйӧй муртса эз кув...»
Тэрмасьӧмӧн сійӧ босьтіс ружьесӧ, мешӧкторсӧ да тэрыба восьлаліс вӧрлань.
Дворняжка, бӧжсӧ улӧ лэдзӧмӧн, кыскысис сы бӧрся.
Камышъяс пӧвстӧ дзебсьӧм казарка аддзыліс, кыдзи сылӧн вӧрӧгъясыс саялісны пуяс сайӧ.
Саридзсянь сылы кыліс ылысянь чуксасьӧм.
Гӧлӧс сертиыс сійӧ тӧдіс казанок-дзодзӧгӧс.
Мӧдысь горӧдӧмыс вӧлі матынджык.
Казарка кӧсйис лэбзьыны казаноклы паныд, но слабмӧм бордъясыс эз кыпӧдны сійӧс сынӧдӧ.
Морӧссьыс петіс доймӧмлӧн да лача воштӧмлӧн шы.
Сылӧн выныс вӧлі дзикӧдз бырӧма.
Лыа кӧса сайысь кыліс воча гогзьӧм.
Регыд мысти вадор весьтын тыдовтчис казанок-дзодзӧг.
Сійӧ кольччӧма кельӧбсьыс, медым корсьны ассьыс вошӧм пӧвсӧ.
Сійӧ бара гораа да радпырысь горӧдіс, но вочакыв эз вӧв.
Камыш весьтті паськыд кытш вӧчӧм бӧрын сійӧ горӧдіс нӧшта и нӧшта ӧтчыд.
Воча шыасьӧм век эз кыв.
Сэки сійӧ лэбис саридзӧ да сэні пуксис ва вылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы вӧтӧдны кельӧбсӧ ӧтнасӧн, аслас пӧвтӧг.
Дасӧд юр
Коли лун бӧрся лун.
Пӧткаяс ӧдйӧ лэбисны Ыджыд саридз туйӧд.
Сапсан важӧн нин лэбис войвылӧ.
Ӧні сійӧ сідзжӧ лэбис Ыджыд туй кузя да тані некор эз кольлыв сёянтӧг.
Казаркалӧн чужан кельӧбыс воис нин аслас чужанінӧ.
Кельӧбын эз тырмы сӧмын ӧти гоз.
Лыа кӧса сайса неыджыд куръяын, кытчӧ коли кельӧбсьыс тайӧ гозйыс, вежӧдіс камыш.
Важӧн нин кылалісны, сылісны саридзын медбӧръя йи пластъяс.
Вадорыс вевттьысис свеж турунӧн, вадорвывса пуясыс пасьтасисны кокни веж эшкынӧн.
Ичӧтик куръяыс уна лэбысь пӧткалы вӧлі шойччанінӧн.
Тані, быттьӧ ыджыд туйбокса няня-сола харчевняын, мудзӧм сынӧдса ветлысь-мунысьяс шойччисны да содтісны ассьыныс вынъяснысӧ сёйӧмӧн.
Лэбисны юсьяслӧн да дзодзӧгъяслӧн медбӧръя кельӧбъяс.
Ичӧтик куръяын уткаяс сідзжӧ мӧдісны петкӧдчывны гежӧда.
На пыдди ӧні саридзса харчевняӧ тшӧкыдджыка мӧдісны пуксьывлыны мукӧд гӧсьтъяс: воисны кузь кока да кузь ныра витульганъяс.
Найӧ лэбисны саридз вадор весьтті.
Налӧн лэбӧмыс тшӧкыда косталӧ татшӧм сёянӧн озыр да безопаснӧй дзебсянінъясын сувтлӧмъясӧн.
Но тайӧ ичӧтик куръяас найӧ дыр эз овны.
Та вылӧ вӧлі аслас помка.
Ыджыд саридзса еджыд бӧжа чери варыш быд асыв петавліс вӧрысь татчӧ.
Гежӧда-гежӧда бордъяснас ӧвтчигтыр, сійӧ вӧрзьывтӧг кывтліс ичӧтик куръявесьтса енэжті восьса саридз шӧрлань.
Сэтӧні пыді саридз йирсьыс сійӧ куталіс гырысь чериясӧс.
Пӧткаясӧс сійӧ вӧрзьӧдлывліс гежӧда.
Но став саридзса пӧткаыс бура тӧдісны, мый сійӧ оз позянлун аслас асъя сёян вылӧ кватитны и на пиысь ӧтиӧс, найӧ кӧ ас кадӧ оз казявны сылысь матысмӧмсӧ.
Та вӧсна, муртса на еджыд бӧжаыс тыдовтчыліс кӧнкӧ ылын, найӧ сюв-сяв лэбзявлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Чериӧс кутӧм бӧрын кутшыс бӧр лэбис вӧрӧ, кӧні сылӧн вӧлі позйыс, чӧвтліс кыйӧмторсӧ энь пӧлыслы, коді пӧжис колькъяс да бара мӧдӧдчывліс саридзлань.
Тадз сійӧ ӧти и сійӧ жӧ туйӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбліс луннас некымынысь.
И быд пӧрйӧ, кор сійӧ тыдовтчывліс, витульганъяслӧн кельӧбъяс тэрмасисны эновтны тайӧ ичӧтик куръясӧ.
Но эз сӧмын ӧтнас еджыд бӧжаыс дзуглыв налысь мирнӧя шойччӧмсӧ.
Тшӧкыда камышъяс пӧвстысь виччысьтӧг петавлывліс ыджыд руд лэбач.
Сійӧ шумнӧя шыбитчывліс ваӧ да уйлывліс вадорлань.
Кутшӧн повзьӧдӧм кузь ныра лэбачьяс кыпӧдчалісны нюйт вылысь, да сынӧдыс тырліс налӧн повзьӧм горзӧмӧн.
Но регыд мысти страшнӧй ыджыд лэбачын найӧ тӧдмалісны еджыд кымӧса мирнӧй дзодзӧгӧс.
Налӧн полӧмыс бырліс, найӧ выльысь пуксявлісны нюйт вылӧ да котралісны сэні, асланыс кузь кокъяс йылын став тушананыс лайкъялігтыр.
Казанок-дзодзӧг, коді кӧсйытӧгыс повзьӧдліс найӧс сӧмын ӧти аслас видӧн, заводитліс уявны ичӧтик куръяса ляпкыдик ваын.
Сійӧ аддзис татысь сідзжӧ быдпӧлӧс чӧскыд сёянсӧ.
Пӧттӧдзыс сёйӧм мысти, казанок веськӧдчыліс бӧр камышъяс пӧвстӧ, кӧні виччысис сійӧс дойясысь бурдысь казарка.
Казанок аддзис сійӧс камышъяс пӧвстысь рытланьыс сійӧ лунӧ, кор казарка дзебсис вӧралысьысь да сылӧн дворняжкаысь.
Тайӧ кадсянь казанок сы дорысь некытчӧ эз ылыстчыв.
Татшӧм кык синмӧ шыбитчан лэбачлы, кутшӧмӧсь казарка да казанок, камышъясын овны вӧлі ӧпаснӧ.
Но казаркалысь борд пӧвсӧ вӧлі дойдӧма варыш; сійӧ пыр на эз вермы лэбавны да вӧлі зэв слаб.
Та вӧсна сылӧн вернӧй казаноклы быть ковмис юкны сыкӧд еджыд бӧжалы син улӧ веськалӧмысь полӧмсӧ, кор сійӧ лэбаліс куръя весьтті.
Медбӧрын, воис лун, кор казарка решитіс казанок колльӧдӧм улын эновтны камышъясысь ассьыс дзебсянінсӧ, медым йирсьыштны ичӧтик куръя вадорын.
Тайӧ лунӧ сэні торъя нин уна вӧліны уна сикас витульганъяс.
Вадорсьыс став нюйтсӧ вӧлі серлӧдлӧма налӧн вӧсни да веськыд гыжъяса коктуй крестъясӧн.
Вадорса турун пиас кузь кокъяс выланыс важнӧя ветлӧдлісны чарла кодь ныра ыджыд кроншнепъяс.
Ва бердас виж лыа вывтіыс тэрыба котралісны сьӧд галстука сьыліа вижов зуйкаяс, пукалісны гӧрд ныра да гӧрд кока сера кулик-катшаяс.
Вӧсни нюйт слӧй вывтіыс сэтчӧ быд минутын кымӧсӧдзныс нэриник ныръяснысӧ сюялӧмӧн, тӧждысигтыр бӧрӧ-водзӧ котралісны-жуисны кокньыдик кулик-воробейяс да чернозобкаяс.
Но дзодзӧгъяс эз дыр овны на пӧвстын.
Мыйӧн сӧмын казарка пӧтіс, казанок уйис вадорлань.
Сійӧ быд здукын видзӧдлывліс аслас пӧв вылӧ да ньӧжйӧник геджгӧмӧн корис сійӧс ас бӧрсяыс.
Казарка уйис сы бӧрся.
Регыд мысти кыкнанныс кайисны вадорӧ, мунісны сэті вӧрсьыс найӧс торйӧдысь туйсӧ да вошины пуяс сайӧ.
Тайӧ лунсянь ичӧтик куръяӧ дзодзӧгъяс сэсся эз петкӧдчывны.
Ыджыд саридз туй вывті лэбӧм помасис.
Куликъяс лэбисны пыр ичӧтджык кельӧбъясӧн да, медбӧрын, дзикӧдз дугдісны тыдавны вадорын.
Ичӧтик куръяӧ медбӧръяӧн воис квайтпалич.
Лэбавны квайтпалич эз радейт.
Да сылы и нинӧмла кыпӧдчыны бордъяс вылас да сынӧдын сюрӧдчыны неминучаӧ.
Сійӧ кужӧ тэрыба котравны, бура дзебсясьны.
Тушаыс сылӧн бокъястіыс ёна топалӧма, кокъяссӧ чургӧдӧма бӧрвыв, квайтпаличлы тайӧ отсалӧ ӧдйӧ писькӧдчыны турун идзьяс костӧд, найӧс вӧрзьӧдтӧг.
Тушанас сійӧ перепёлка ыджда.
Квайтпалич тӧвйис Африкаын.
Коли уна кад, кытчӧдз аслас тӧвъянінсянь сійӧ воис Финн куръяӧдз.
И туяс сійӧ мӧдӧдчис сёрӧн.
Мукӧд лэбачьяс, кодъяс тӧвйисны сійӧ крайясын, важӧн нин лӧсьӧдчисны туйӧ.
Уткаяс, дзодзӧгъяс, куликъяс кельӧб бӧрся кельӧб лэбисны сы юр весьтті.
Но квайтпалич эз тэрмась: чужанінас сылӧн том туруныс абу на петӧма, и сылы некытчӧ на сэні дзебсясьнысӧ хищникъяслӧн ылысь аддзысь синъясысь.
Но вот витульганъяслӧн лэбисны медбӧръя кельӧбъяс.
Войнас петіс туйӧ и квайтпалич.
Муніс сійӧ подӧн.
Некымын лун мысти туйсӧ сылысь потшис Гибралтарскӧй вислӧн паськыд ваыс.
Но ветлысь-мунысь та вӧсна эз шӧйӧвош.
Войлӧн пемыд шебрас улын сійӧ тэрыба лэбис вис ва вомӧн да, мӧдар вадорас пуксьӧм бӧрын, шойччывтӧг муніс водзӧ аслас туйӧд.
Аслас чужанінӧ сійӧ муніс медся веськыд туйӧдыс, коді вӧлі тӧдса сӧмын сылы ӧтнаслы.
Сы водзвылын саридз туйӧд лэбисны уткаяс, юсьяс да дзодзӧгъяс, каляяс да гагараяс; витульганъяслӧн кельӧбъяс зілисны мунны вадор весьтті.
А квайтпалич дзик ӧтнас восьлаліс и восьлаліс му вывті веськыда, бордъяс вылас кыпӧдчывліс сӧмын сэні, кӧні тайӧ сылы вӧлі колӧ.
Муніс сійӧ зэв ӧдйӧ.
Неминучаысь виччысьӧм могысь луннас сійӧ шойччис да сёйис, а войяснас пемыд улас, турунъяс да кустъяс костӧ дзебсьӧмӧн котӧртіс водзӧ.
Вӧлі нин ода-кора тӧлысь пом, кор воис сійӧ камышӧн туӧм ичӧтик куръя дорӧ, кӧні неважӧн дзебсясис казарка.
Войяс дженьдаммисны.
Мудзӧм подалы кад вӧлі думайтны безопаснӧй местаын шойччӧм йылысь.
Восьса куръяын вӧчны сылы вӧлі нинӧм.
Коростель мӧдӧдчис корсьны аслыс узянін вӧрсайса муяс вылысь.
Сикт помсӧ прӧйдитіг, кӧні оліс казаркаӧс кыкпӧрйӧ кыйлысь вӧралысь, сійӧ котӧртіс ӧзима муяс вывті, местаяс бӧрйӧмӧн, кӧні быдмыштӧм няньыс вӧлі тшӧкыдджык.
Друг сійӧ петіс му шӧрса кушинӧ.
Том петасъяссӧ татысь вӧлі лякӧма да йирӧма еджыд кымӧса дзодзӧг гозъяӧн.
Дзодзӧгъяс эз казявны сылысь виччысьтӧг воӧмсӧ.
Сійӧ дзик пыр жӧ дзужнитіс-пырис турун пиӧ да мӧдіс сэні лӧсьӧдчыны узигкежлӧ.
Некымын минут мысти сійӧ аддзис, кыдзи му вывсьыс кыпӧдчисны дзодзӧгъяс да, пыр вылӧджык и вылӧджык кайӧмӧн, лэбисны войвылӧ.
Тайӧ вӧліны казарка да казанок-дзодзӧг.
Казанок ассьыс пӧвсӧ куръяысь вайӧдіс татчӧ, да бӧръя лунъяссӧ найӧ олісны тані.
Бур сёяныс казаркалысь ӧдйӧ бурмӧдіс вынъяссӧ.
Доймылӧм мышкуыс да бордйыс сылӧн дзикӧдз бурдісны.
Ӧні дзодзӧг гозъя вермисны решитчыны лэбны кыкӧн чужанінӧдзыс кольӧм Ыджыд туйлысь юкӧнсӧ.
Бӧркыв
Сійӧ кадсянь, кор Миша янсаліс казаркаыскӧд, коли во джын.
Витебск уличьяс вылын куйліс лым.
И Мишалы бара уси тӧд вылас казаркаыс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн аддзыліс сійӧс батьыскӧд, кор найӧ воисны сійӧс мездыны.
Сылӧн син водзын сувтісны казаркалӧн кымӧсвывса югыд еджыд визьыс, сюсь видзӧдласыс да насторожитчӧм воинственнӧй позаыс.
И бара сылы чайтсис: «Эз ӧмӧй нӧ сійӧ вермы лэбны аслас чужанінӧдз?»
Прихожӧйын звӧнитісны.
Мишалӧн батьыс петіс аслас жырйысь восьтыны ӧдзӧс.
Минут мысти сійӧ корис писӧ аслас кабинетӧ.
— На, лыддьы гораа, — шуис батьыс да мыччис Мишалы сӧмын на воӧм письмӧсӧ.
Миша восьтіс конвертсӧ, паськӧдіс кык пӧв кусыньтӧм почтовӧй бумага листсӧ да лыддис:
«Орнитологическӧй комитет
19..... вося йирым тӧлысь 22-ӧд лун.
Лыддям асланым нимкодь долгӧн юксьыны Тіянкӧд Тіянӧс интересуйтана еджыд кымӧса казарка йылысь сӧмын на воӧм юӧръясӧн, кодӧс пасйӧма Тіянӧн «С» серияа 109 №-а кольчаӧн.
Кардорсянь 50 километр сайын Еджыд саридзлӧн асыввыв вадорса Прибрежнӧй сиктса велӧдысь миянлы любезнӧя юӧртӧ ассьыс татшӧм любопытнӧй наблюдениеяс.
Кольӧм гожӧм заводитчигас аслас вӧралан понкӧд сійӧ ветлӧдлӧ вӧлӧм саридз вадорті.
Понйыс сы водзладорысь турунсьыс кыпӧдас квайтпаличӧс.
Сійӧ местаясын тайӧ гежӧд пӧткасӧ велӧдысьыс водзті некор на абу аддзывлӧма.
Кор аддзӧма, мый квайтпаличыс турунсьыс муртса кыпӧдчыштлӧм бӧрын дзик пыр жӧ пуксьӧма турунас бӧр, велӧдысьыс шуӧма лэбачсӧ вӧтлыны сэтысь понйыс отсӧгӧн.
Но квайтпаличыс, кыдзикӧн и пыр, кутӧма мездысьны котӧртӧмӧн.
Нинӧм вермытӧг дыр кад чӧж квайтпалич коктуйӧд вӧтчысь понйыс вайӧдӧма велӧдысьӧс саридз вадорса куш кырта дорӧ.
Кырта вывсяньыс понйыс вылӧ шыбитчӧма сапсан, а квайтпаличыс, та дырйи понлӧн шӧйӧвошӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кытчӧкӧ удитӧма пышйыны.
Понйыс вылӧ варышлӧн виччысьтӧм лёкысь петкӧдчӧм вылӧ да усьласьӧм вылӧ шензиг велӧдысь видзӧдлӧма кырта вылас и сэтысь, мусяньыс сӧмын нёль метр вылнаысь, аддзӧма сапсанлысь позсӧ.
Поз дорас локнысӧ абу лысьтӧма, сы вӧсна мый повтӧм хищник дась вӧлӧм аслас страшнӧй гыжъясӧн сатшкысьны мортлы чужӧмас.
Велӧдысьыс кӧсйӧма нин мунны, но друг ас дінсьыс кокувсьыс аддзас поз вылын пукалысь еджыд кымӧса казаркаӧс.
Велӧдысь ӧдйӧ пӧрччас курткасӧ да тэрыба шыбитас сійӧс казарка вылӧ.
Татшӧм ногӧн сылӧн артмӧма кутны казаркаӧс.
Сійӧс киас кутӧмӧн, велӧдысьыс бура эновтӧма тайӧ ӧпаснӧй местасӧ.
Казарка кокысь велӧдысь аддзӧма тіянӧн пуктылӧм кольчанытӧ.
Сылысь номерсӧ аслыс гижӧм бӧрын, сійӧ лэдзӧма сійӧс мездлун вылӧ бӧр.
Та бӧрын велӧдысьыс тшӧкыда волывлӧма ылысянь видзӧдны казаркаыс бӧрся, кытчӧдз сійӧ абу пӧжӧма ассьыс пиянсӧ да кытчӧдз абу мунӧма накӧд кырта увсьыс матыса нюрӧ.
Туялысьяс эз ӧтчыд аддзывны казаркаяслысь позъяснысӧ сапсан позъяскӧд орччӧн.
Повтӧм варышъяс видзӧм улын казаркаяс кылӧны асьнысӧ вӧрӧгъясысь безопасностьын.
Но наукалы ӧнӧдз на кольӧ гӧгӧрвотӧмӧн, мыйла тайӧ свирепӧй хищникъясыс оз вӧрзьӧдны ассьыныс эскысь, но водзсасьны вермытӧм суседъяснысӧ налӧн став пӧжсиг-быдтысигчӧж.
Но кӧть мый, а тіян казарканыд таво лючки-ладнӧ пӧжис ассьыс пиянсӧ.
Кутам надейтчыны, мый коркӧ сійӧ бара веськалас морт киясӧ, и сійӧ, коді сійӧс кутас, висьталас миянлы сылӧн судьба йылысь.
Председатель пыдди...»
Кырымпассӧ лыддьыны Миша эз вермы.
1923 во
{Чарльз Дикенс @ Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история @ беллетристика @ Чарльз Дикенс. Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история @ 1939 @}
Чарльз Дикенс.
Тӧргӧвӧй агент дядьлӧн история
«Джентльменъяс, менам дядьӧй, — заводитіс тӧргӧвӧй агент, — вӧлі медся гажа, лӧсьыд да писькӧс вежӧра йӧз пиысь ӧти.
Жаль, мый ті сійӧс энӧ тӧдлӧй, джентльменъяс.
Но, абу, джентльменъяс, абу жаль!
Ті кӧ эськӧ сійӧс тӧдлінныд, вӧр-ва законъяс серти ті ставныд вӧлінныд эськӧ ӧні либӧ гуын, либӧ сы дорын сэтшӧм матын, мый пукалінныд эськӧ гортаныд йӧзӧ петкӧдчывтӧг, а сідзкӧ, менам эськӧ эз вӧв тайӧ дона удовольствиеыс тіянкӧд ӧні сёрнитны.
Джентльменъяс, жаль, мый тіян бать-мамъясныд эз тӧдлыны менсьым дядьӧс — найӧ эськӧ воліны зэв радӧсь, торъя нин тіян почтеннӧй маъясныд, тайӧс ме лючки тӧда.
Уна лыда буртор пиысь, кодъяс вӧлісны сылӧн, колӧ бӧрйыны кыкӧс, кодъяс вевттьылісны став мукӧд бурторсӧ, ме эськӧ шуи, мый тайӧ вӧлі искусство вӧчны пунш да сьывны ужин бӧрын.
Прӧститӧй, мый ме сувтала пыдди пуктана поконик йылысь татшӧм гажтӧм казьтылӧмъяс вылын, — он ӧд быд лун паныдасьлы сэтшӧм мортыдкӧд, кыдз менам дядьӧй.
Джентльменъяс, ме век лыддьывлі зэв тӧдчанаӧн дядьӧс характеризуйтігӧн казьтыштны сы йылысь, мый сійӧ вӧлі матыса ёртӧн да бур тӧдсаӧн Том Смартлӧн, коді вӧвлі «Бильсон да Глам», Кейтетон-стрит, Сити нима ыджыд тӧргӧвӧй фирмаын агентӧн.
Дядь менам уджавліс Тиггин да Уелпс ордын, но дыр кад ветлывліс сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті и Том.
И медводдза жӧ рытнас, кор найӧ паныдасисны, дядь воис сьӧлӧм вылас Томлы, а Том воис сьӧлӧм вылас дядьлы.
Эз на коль и час джын, кыдз найӧ вартісны нин заклад выль шляпа вылӧ, кодныс на пиысь бурджыка кутас лӧсьӧдны кварта пунш да кодныс регыдджык сійӧс юас.
Дядь босьтіс медводдза места лӧсьӧдӧм серти, но Том Смарт тшай юан пань джын мындаӧн вермис дядьӧс.
Найӧ юисны нӧшта квартаӧн пай вылӧ мӧда-мӧд дзоньвидзалун вӧсна да сійӧ кадсяньыс лоисны медматыса ёртъясӧн.
Судьбаыд вӧчӧ ассьыд делӧсӧ, джентльменъяс, сыысь он пышйы.
Видзӧднысӧ менам дядь вӧлі неуна ляпкыдджык шӧркодь тушаысь, неуна кызджык мортлӧн пырджык овлан кызтаысь, неуна синмӧ шыбитчанджык банйӧмӧн.
Зэв мичаник вӧлі сылӧн чужӧмыс джентльменъяс, Панч кодь, но тшӧкаыс да нырыс мичаджыкӧсь.
Синъясыс сылӧн пыр меліа мигайтісны да лӧсталісны, а нюмъялӧмыс — абу кутшӧмкӧ нинӧм висьтавтӧм пу кодь кын нюмдӧм, а збыльвывса гажа, восьса, рам сяма нюмдӧм — некор эз бырлы сылӧн чужӧм вывсьыс.
Ӧтчыд сійӧ усьӧма аслас дуколкаысь да кучкысьӧма юрнас туйбокса сюръяӧ.
Сійӧ усьӧма садь бырмӧн кучкысьӧмсьыд, да чужӧмыс сылӧн вӧлӧма сэтшӧма парсассьӧма из торпыригъясас, кодъясӧн вӧлі киськалӧма сюръя гӧгӧрыс, мый дядьлӧн аслас висьталӧм серти, аслас мамыс эськӧ эз тӧд эськӧ сійӧс, локтіс кӧ бӧр му вылӧ.
И збыль, джентльменъяс, та йылысь думыштӧм бӧрын ме сідз жӧ лыддя, мый сійӧ эськӧ сійӧс эз тӧд: дядьлы вӧлӧма кык ар да сизим тӧлысь, кор сійӧ кувлӧма, и зэв вермас лоны, мый, весиг кӧть и эз вӧвны изторъясыд, сылӧн пуджӧм гӧльӧня сапӧгъясыд збыльысь эськӧ шензьӧдісны бур сьӧлӧма ледиӧс, сылӧн гажа гӧрд чужӧм йылысьсёрниттӧг нин.
Но кыдз кӧть сэсся эз вӧв, а дядь усьӧма сюръя дорад, и ме эг ӧтчыд кывлы дядьсянь, мый сійӧс лэптысь мортыслӧн кывъяс серти, сійӧ и сэні нюмъялӧма сэтшӧм гажаа, быттьӧ усьӧма аслыс нимкодь вылӧ, а кор сылы лэдзӧмаӧсь вир да муртса воны кутӧма ас садяс, сійӧ медводдза делӧӧн пуксьӧма вольпасяс, горш тырӧн вак-вакӧн серӧктӧма, окыштӧма томиник нывбабаӧс, коді кутӧ вӧлӧм таз, да корӧма ыж яйысь котлет маринуйтӧм грецкӧй ӧрекъясӧн.
Джентельменъяс, сійӧ пыр ёна радейтліс маринованнӧй грецкӧй ӧрекъястӧ.
Пыр шулывліс, мый найӧ сетӧны сурлы кӧр, сетӧны кӧ уксустӧг.
Пуяс вылысь кор усян кадӧ менам дядь ветлывліс кузь путешествиеӧ войвылысь уджйӧзъяс чукӧртігӧн да заказъяс босьталігӧн: Лондонсянь сійӧ мунліс Эдинбургӧ, Эдинбургсянь Глазгоӧ, Глазгосянь бара Эдинбургӧ, а сэтысянь чери кыян пыж вылын Лондонӧ.
Мед лоас тіянлы тӧдса, мый Эдинбургас мӧдысьсӧ сійӧ ветлывліс ассьыс сьӧлӧм бурмӧдӧм вылӧ..
Вӧлі мунас сэтчӧ вежон кежлӧ аддзӧдлыны ассьыс важ ёртъяссӧ; завтракайтас ӧтикӧд, нуръясьыштас мӧдкӧд, пажнайтас коймӧдкӧд, а ужнайтас нёльӧдкӧд, и, атмӧ, дзонь вежон кежлӧ эм удж.
Ог тӧд лоліс эз кодлыкӧ тіян пиысь, джентльменъяс, видлыны зэв пӧтӧса збыль шотландскӧй завтрак, а сэсся луншӧр гӧгӧр нуръясьыштны бушельӧн устрицаяс да юны дюжина кымын бутылка эль да гоз-мӧд стӧкан виски.
Лолывліс кӧ, ті воанныд мекӧд ӧти кывйӧ, мый колӧ топыд ён юр, медым та бӧрын нӧшта пажнайтны да ужнайтны.
Но, мед жалитас енмыс тіянлысь ловъяснытӧ, а менам дядьлы ставыс тайӧ вӧлі дзик немтор!
Сійӧ асьсӧ сідз вӧлі велӧдӧма, мый тайӧ сылы вӧлі челядь ворсӧм.
Ме сысянь кывлі, мый кӧть кутшӧм лунӧ сійӧ вермис Дандиысь олысьяссьыс унджык юны да бӧр воны сы бӧрын гортас, весиг довъявтӧг; а ӧд дандиечьясыдлӧн, джентльменъяс, сэтшӧм крепыд юръяс да сэтшӧм крепыд пунш, мый крепыдджыксӧ ӧдвакӧ ті аддзанныд кык полюс костысь.
Ме кывлі, кыдз Глазгоса олысь да Дандиса олысь зільлӧмаӧсь мӧда-мӧдсьыс унджык юны да юӧмаӧсь дас вит час места вывсьыныс чеччывтӧг.
Кыкнанныс пӧдӧмаӧсь ӧти и сійӧ жӧ здукӧ, кыдз тайӧс артмис тӧдмавны, да век жӧ, джентльменъяс, тайӧс кӧ огӧ лыддьӧй, накӧд ставыс вӧлі бур.
Коркӧ рытын, Лондонӧ кывтны мӧдӧдчытӧдз кызь нёль часӧн водзджык, менам дядь ужнайтӧма аслас важся ёрт, карса сӧветӧ пырысь ордас, Мак — кутшӧмкӧ да нӧшта кутшӧмкӧ нёль слог, — коді оліс важ Эдинбургын.
Сэн вӧлӧма и карса сӧветӧ пырысьлӧн гӧтырыс, и карса сӧветӧ пырысьлӧн куимнан нылыс, и карса сӧветӧ пырысьлӧн верстьӧ пиыс, да сук синкымъяса куим-нёль ён мудер пӧрысь шотландечьяс, —  кар сӧветӧ пырысь корӧма найӧс, медым почтитны менсьым дядьӧс и медым гажӧдчыштны.
Ужин вӧлӧма зэв бур.
Вайӧмаӧсь коптитӧм чими яй, коптитӧм треска, меж юр, сьӧмӧсалӧм меж рушку — ставлы тӧдса шотландскӧй сёян, сы йылысь, джентльменъяс, менам дядь висьтавліс, мый, кор пӧ ваясны пызан вылӧ, сійӧ век казьтылӧ сылы купидонлысь кынӧмсӧ, — и нӧшта уна на мукӧд чӧскыдтор, кӧть ме и вунӧді, кыдз найӧ шусьӧны.
Нывъясыс вӧлӧмны лӧсьыдіникӧсь да мичаникӧсь, карса сӧветӧ пырысьлӧн гӧтырыс — медся сьӧлӧм вылӧ воана нывбаба му вылас, а менам дядь, кыдз и век, вӧлӧма бур руын.
И со рытывбыд том ледияс гигзьӧмаӧсь да чирзӧмаӧсь, пӧрысь леди гораа сералӧма, а карса сӧветӧ пырысь да мукӧд пӧрысьяс помся сералӧмаӧсь сідз, мый вестг гӧрдӧдӧмаӧсь.
Мыйкӧ ме ог нин помнит, кымын стӧкан тодди быдӧн юӧма ужнайтӧм бӧрас, но меным тӧдса, мый войшӧр бӧрын час гӧгӧрын карса сӧветӧ пырысьлӧн верстьӧ пиыс горӧдлӧма медводдза куплет «Вот Уилли пуис сур», но пыр жӧ воштӧма садьсӧ, а сы вӧсна мый бӧръя час джыннас сӧмын сійӧ да дядьыс и тыдалӧны нин вӧлӧм гӧрд пу пызан саяс, менам дядьлы юрас воӧма, мый кад нин думыштны мунӧм йылысь, — ӧд юнысӧ заводитӧмны сизим час рытсянь, медым дядьӧй вермис колана кадӧ сюрны гортас.
Но сылӧн мӧвпыштӧма, мый оз ло лӧсьыд мунны тадзи друг, дядьӧй ачыс асьсӧ бӧрйӧма веськӧдлысьӧ, кисьтӧма нӧшта ӧти стӧкан тодди, сувтӧма, медым висьтавны тост аслас дзоньвидзалуныс вӧсна, шыӧдчӧма ас дорас лӧсьыдысь-лӧсьыд ошкан кывъясӧн да юӧма ыджыд энтузиазмӧн.
Но некод абу садьмӧма.
Сэки менам дядь юӧма нӧшта ӧти стӧкан, тайӧ разас ваӧн кизьӧрттӧг, медым тоддиыс эз вӧч сылы лёк, да шляпасӧ кватитӧмӧн петӧма ывла вылӧ.
Войыс вӧлӧма кымӧра.
Ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын дядьӧй крепыда сюйыштӧма юрас шляпасӧ, мед эз нетшышт тӧлыс, сюйӧма кияссӧ зептас да дзоргысьӧма енэжӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм поводдяыс.
Кымӧръяс тӧвзьӧны вӧлӧм юр бергӧдчан ӧдӧн, то тӧлысьсӧ вевттьылӧмӧн, то сылы дзирдавны став мичлуннас да став матігӧгӧрсӧ югдӧдны сетӧмӧн, то пыр ыджыдджык ӧдӧн сійӧс бара вевттьӧмӧн да ставсӧ гӧгӧр пемдӧдӧмӧн.
«Тадзи оз шогмы, — шуис менам дядь, лёк поводдя дінӧ шыӧдчӧмӧн, быттьӧ сійӧ веськыда сійӧс ӧбидитіс. — Татшӧм поводдя оз шогмы менам путешествиелы.
Некыдз оз шогмы». — вӧйпӧдана шуис дядьӧй.
Кымынкӧ пӧв тайӧс шуӧм бӧрын, да сьӧкыдпырысь кутчысис кок йылын, — сэтшӧм дыр сійӧ видзӧдӧма  енэж вылӧ, мый сылӧн юрыс кутӧма бергавны, — да гажапырысь мӧдӧдчӧма туйӧ.
Карса сӧветӧ пырысьлӧн керкаыс вӧлі Кеногетын, а дядь веськӧдчӧма Лик-уок ылі помӧдз, миля саяс ылӧ.
Туй ӧтар-мӧдар бокас сулалісны пемыд енэжлань кыпӧдчысь рудӧдӧм фасадъяса да ӧшиньяса джуджыд зумыш керкаяс да сэтшӧм жӧ ӧшиньясӧн, кодъяс быттьӧ юкисны морт синъяслысь участьсӧ да, кажитчис, пемдӧмаӧсь да пыдӧ вӧйӧмаӧсь пӧрысьла.
Керкаяс вӧліны квайт, сизим, кӧкъямыс судтаӧсь; судта кавшасьӧ судта вылӧ, — быттьӧ челядь тэчӧны карточнӧй керкаяс, — абу веськыд веркӧса мостӧвӧй вылӧ керкаяссянь пемыд вуджӧръясчӧвтӧмӧн да сьӧд войлысь пемыдсӧ сукмӧдӧмӧн.
Кымынкӧ пӧнар ӧзйис ӧта-мӧдсяньыс зэв ылын, но найӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сӧмын сы могысь, медым югдӧдны няйт ветланін кутшӧмкӧ векньыдик кулигаӧ либӧ вылыс судтаясӧ катӧдан уна да крут чукыльяса ӧтув вӧдитчан пос вылӧ.
Веськодьпырысь ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлӧмӧн, кыдз морт, коді эз ӧтчыдысь ставсӧ тайӧс аддзывлы да оз лыддьы коланаӧн пыдди пуктыны, дядьӧй восьлаліс улича шӧрӧд, жилет зепъясас певъяссӧ сюйӧмӧн, да, уна сикас сьыланкывъясысь босьтӧм юкӧнъясӧн асьсӧ гажӧдӧмӧн, сьыліс сэтшӧм пӧся да кыпыда, мый мирнӧй бур олысьяс садьмывлісны ун шӧраныс да тіравлісны асланыс вольпасьясын, кытчӧдз сьылӧм шыясыс эз чӧлавны ылын.
Сэсся, кор думыштлісны, мый тайӧ кутшӧмкӧ коддзӧм весь олысь локтӧ гортас, найӧ шебрасьлісны шоныдджыка да бара унмовсьлісны.
Джентльменъяс, се висьтала сэтшӧм стӧча, кыдзи менам дядьӧй, жилет зепъясас чуньяссӧ сюйӧмӧн восьлаліс улича шӧрӧд сы вӧсна, мый кыдзи сийӧ ачыс тшӧкыда висьтавліс (и абу помкатӧг), тайӧ историяас абу нинӧм шензьӧданаыс, ті кӧ дзик пыр тӧд вылӧ онӧ босьтӧй, мый дядьӧй ньӧти эз вӧв мӧвпъясӧ вӧйтчӧма либӧ кыпыд олан руын.
Сідз, жилет зепъясӧ чуньяссӧ сюйӧмӧн муніс дядьӧй туй шӧрӧд, то радейтчӧм йылысь, то пызансайса сьыланкывъяс сьылігтыр, а кор тайӧ сійӧс дӧзмӧдліс, сійӧ мелодическӧя шутляліс, кытчӧдз эз во Войвыв поскӧдз, коді йитӧ вӧлі важ Эдинбургӧс выльыскӧд.
Тан сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс, медым любуйтчыштны кыдзсюрӧ чукӧртчӧм биторъясӧн, кодъяс ӧта-мӧд весьтӧ ӧшйӧмаӧсь сынӧдас да пӧртмасьӧны вӧлӧм вылын сынӧдас, быттьӧ кодзувъяс, замок стенъяссянь ӧтарсяньыс да Колтон-Хил йывсянь мӧдарсяньыс, быттьӧ найӧ югзьӧдісны збыльвывса сынӧд замокъяс.
Улын, сьӧд пемыдас, узис сьӧкыд унмӧн важ мича кар, Холируд двореч да часовня, кодъясӧс видзисны лун и вой, кыдзи шулывлӧма дядьлӧн ӧти ёрт, Пӧрысь Артурлӧн тронӧн, гажтӧмӧн да пемыдӧн, коді зумыша кыпӧдчӧ важ кар весьтын вывлань, код бӧрся сійӧ сэтшӧм дыр видзӧдӧ.
Мӧдысь шуа, джентльменъяс, дядьӧй сувтыштлӧма татчӧ здук кежлӧ, медым видзӧдлыны гӧгӧр, а сэсся, поводдяыслы комплимент шуӧм бӧрын, коді кутіс ясыдмыны, кӧть эськӧ тӧлысьыс саялӧ нин вӧлі, мӧдӧдчис водзӧ пыр сідз жӧ кыпыда: кутчысис ыджыд достоинствоӧн туй шӧрӧдыс да, кажитчӧ, зэв эськӧ окотитіс кодкӧдкӧ паныдасьны, коді эськӧ думыштіс мырддьыны сылысь тайӧ туй вылас правасӧ.
Сӧмын артмис сідзи, мый некод эз кӧсйы сыкӧд зыксьыны, да дядь миян жилет зепъясас чуньяссӧ сюйӧмӧн восьлаліс баля моз мирнӧя.
Лик-уок помӧдз воӧм бӧрын сылы колӧ вӧлі вуджны ыджыдкодь тыртӧм эрд, коді торйӧдліс сійӧс уличкостсьыс, кытчӧ сылы колӧ вӧлі кежны, медым воны гортӧдзыс.
Сійӧ кадас тайӧ тыртӧм эрдыс вӧлі потшӧма да вӧлӧма кӧлеса вӧчысь кутшӧмкӧ мастерлӧн, коді кырымалӧма контракт почтовӧй каретаяс ньӧбалӧм вылӧ.
Менам дядьлы — важъяс, выльяс да шӧркодь качествоа каретаяс радейтысь мортлы — друг воис юрас кежавлыны туйсьыс сӧмын сы могысь, медым забор потасӧд видзӧдлыны тайӧ каретаяс вылас.
Сійӧ помнитіс, мый сэн вӧлі дас кык кымын зэв важ да киссьӧм карета.
Джентльменъяс, менам дядьӧй вӧлі радлысь да нор сьӧлӧма морт; кор аддзис, мый потасӧдыс омӧля тыдалӧ, сійӧ вуджис забор вомӧныс, спокойнӧя пуксис важ экипаж чӧрс вылӧ да думайтчӧмӧн пондіс видзӧдавны почтовӧй каретаяс.
Найӧ вӧлісны дас кыкысь абу этшаджык, — дядьӧй бурасӧ эз помнит и некор эз урчитлыв стӧч лыдпас, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧй лыдпасъяс серти.
Но кыдз кӧть сэні эз вӧв, а каретаяс сулалісны тані чукӧрын да вӧліны зэв омӧликӧсь.
Ӧдзӧсъяссӧ вӧлі дзир йывсьыс перъялӧма да нуӧма; ӧбивкасӧ чашйӧма, сӧмын кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь ӧбивкалӧн лестукъясыс, кодъяс кутчысисны сімӧм кӧрттувъяс йылын; пӧнаръясыс эз вӧвны, додь вожъясыс важӧн жӧ нин эз вӧвны, кӧртыс сімӧма, краскаыс вушйӧма; тӧв шутляліс пу корпа щельясӧдыс, а вевтъяс вылас чукӧрмӧм зэрыс визувтліс пытшкас, да ва войтъясыс тёпкӧмӧн войтавлісны кутшӧмкӧ гортӧм меланхолическӧй шыясӧн.
Тайӧ вӧліны кувсьӧм каретаяслӧн сісьмысь корпаяс, да йӧзтӧм местаын, войся кадӧ видзӧдны та вылӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Дядь лэдзис юрсӧ кияс вылас да думайтчис сійӧ энергичнӧй да кытчӧкӧ тэрмасьысь йӧз йывсьыс, кодъяс важӧн ветлывлісны тайӧ важ каретаясас, а ӧні вежсисны сідз жӧ, кыдз и найӧ.
Думайтӧма на йылысь, кодъяслы тайӧ киссьӧм жугавлӧм экипажъясыс вайлывлісны уна вояс чӧж лунысь-лун, быд поводдяӧ виччысян юӧртор, кӧсъяна сьӧма вуджӧдӧмъяс, дзоньвидзалун да бура олӧм йылысь юӧртӧмъяс, висьӧм да кулӧм йылысь виччысьтӧм юӧръяс.
Купеч, радейтысь морт, гӧтыр, дӧва, мам, школьник, весиг ичӧтик кага, коді котӧртліс ӧдзӧс дорӧ почтальон йиркӧдчӧм вылӧ, — кутшӧм ыджыд нетерпенньӧӧн виччысьлісны найӧ важ кареталысь воӧмсӧ!
А кӧнӧсь ӧні найӧ?
Дядь висьталӧм серти, джентльменъяс, сійӧ удитӧма сэки думыштны став тайӧторъяс йывсьыс, но ме чайта, мый сійӧ тайӧс лыддис сёрджык кутшӧмкӧ небӧгысь.
Сійӧ ачыс висьтавліс, мый ойбыртіс важ экипаж чӧрс вылын пукалӧмӧн да киссьӧм почтовӧй каретаяс вылӧ видзӧдӧмӧн, а садьмис, кор вичко жынняныс кыкысь гортӧма кучкис.
А ӧд дядь пыр ньӧжйӧ думайтіс, и сійӧ кӧ удитіс став та йывсьыс думыштны, ме ог сомневайтчы, сійӧ думайтіс эськӧ этша вылӧ войшӧр бӧрӧдз кык час да джынйӧдз.
Вот мыйла, джентльменъяс, ме чорыда кутчыся сійӧ мӧвпас, мый менам дядь ойбыртіс дзик нинӧм йылысь думайттӧг.
Кыдз кӧть сэні эз вӧв, а вичко колокольня вылын кучкис кык час.
Дядь садьмис, чышкыштіс синъяссӧ да чуймӧмӧн чеччыштіс.
Мыйӧн сӧмын кучкис часі, тайӧ йӧзтӧм, лӧнь тыртӧмінас кутіс пуны олӧм да кыптіс тӧлктӧм ноксьӧм.
Важ каретаяслӧн ӧдзӧсъясыс бара ӧшалісны дзиръяс вылас, бӧр лои обивка, кӧрт юкӧнъясыс экипажъяслӧн югъялісны, быттьӧ выльяс, краскаыс лои важ местаас, пӧнаръяссӧ вӧлі ӧзталӧма, пӧдушкаяс да плащъяс куйлісны кӧзлаяс вылын, носильщикъяс сюялісны пакетъяс да ящикъяс, кондукторъяс идравлісны почтовӧй сумкаяссӧ, конюкъяс киськалісны ваӧн выльӧн дзоньтӧм кӧльӧсаяс, кутшӧмкӧ йӧз ноксисны каретаясӧ вожъяссӧ ладмӧдлігӧн; локталісны пассажиръяс, кӧртавлісны чемоданъяс, доддялісны вӧвъясӧс, дженьыда кӧ, вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый став тайӧ почтовӧй каретаясыс вот-вот ставыс вӧрзясны туйӧ.
Джентльменъяс, дядь сэтшӧм паськыда восьтӧма синъяссӧ, мый олӧм чӧжнас бӧръя здукӧдзыс эз дугдыв дивуйтчыны, кыдз сылы удайтчис бӧр синъяссӧ тупкыны.
— Но, мый нӧ ті сулаланныд? — кыліс гӧлӧс, да дядь кыліс, кыдз кодлӧнкӧ киыс лэччысис сылы пельпом вылас. — Тіян вылӧ кольӧма ӧти места пытшкас.
Пырӧй.
— Меным? — гӧгӧр видзӧдлӧмӧн горӧдіс дядь.
— Да, дерт.
Джентльменъяс, дядь абу путьмӧма мый вочавидзнысӧ, — сэтшӧма сійӧ вӧлԏ чуймӧма.
А медся шензьӧданаӧн вӧлі сійӧ, мый кӧть чукӧрмис дзонь чукӧр йӧз да быд секундаӧ тыдовтчылісны выльысь-выль чужӧмъяс, сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, кытысь найӧ воисны.
Кажитчӧ вӧлі, мый найӧ кутшӧмкӧ дивӧ кодь ногӧн петлісны му пытшсьыс либӧ артмисны сынӧдсьыс да дзик тадз жӧ вошліны.
Каретаӧ кӧлуйяс пуктӧм бӧрын да сьӧм босьтӧм бӧрын носильщик бергӧдчыліс да вошліс син водзысь, и эз удитлы дядь думыштны сы йылысь, кытчӧ сійӧ вошис, кыдз тыдовтчылісны нин дюжина джын кымын носильщик, кодъяс кусыньтчисны тюкъяс сьӧкыд улас, кодъяс, кажитчӧ вӧлі, вот-вот лямаласны найӧс.
А кутшӧм тешкодя пасьтасьӧмны вӧлі пассажиръясыс!
Кузь паськыд пӧлаа кафтанъясаӧсь, паськыд манжетаӧсь да парикаӧсь, джентльменъяс, збыль гырысь парикаӧсь бантъясӧн кӧсаясас!
Дядь дзик нинӧм абу гӧгӧрвоӧма.
— Но, мый нӧ, ті кӧсъянныд пуксьыны? — юаліс мортыс, коді шыасьліс нин дядь дінӧ.
Сійӧ вӧлі почтовӧй каретаса кондуктор паськӧма, парика да камзола, ыджыдсьыс-ыджыд манжетъяса.
Ӧти киас сійӧ кутіс пӧнар, а мӧдас — зэв ыджыд мушкет, кодӧс лӧсьӧдчис дзебны ящикас. — Кӧсъянныд-ӧ ті пуксьыны, Джек Мартин? — дядь чужӧм дорӧ пӧнарсӧ вайӧдіг мӧдпӧв юаліс кондуктор.
— Мый?! — бӧрыньтчӧмӧн горӧдіс дядь. — Тайӧ нӧшта мыйся фамильярность?
— Тадз пасйӧма пассажиръяс списокын, — вочавидзис кондуктор.
— А оз-ӧ сулав сэні нӧшта «мистер»? — юаліс дядь.
Джентльменъяс, сійӧ лыддьыліс, мый шуны сійӧс Джек Мартинӧн кутшӧмкӧ тӧдтӧм кондукторсянь вӧлі вежавидзтӧмлунӧн и тадзи вӧчны эз лэдз эськӧ почтовӧй контораыд, тӧдмӧдӧма кӧ сійӧ вӧлі та йылысь.
— Абу сэні «мистерыс», — кӧдзыда вочавидзис кондуктор.
— А билетсьыс мынтӧма? — ыштіс тӧдмавны дядь.
— Дерт, — вочавидзис кондуктор.
— Ах, вот кыдзи! — шуис дядь. — Но, сідзкӧ, туйӧ.
Кутшӧм каретаӧ?
— Со тайӧ, — шыасис кондуктор, Эдинбург — Лондон кост ветлысь восьса ӧдзӧса да лэдзӧм подножкаа важ модаа карета вылӧ индӧмӧн. — Сулавлӧй!
Нӧшта пассажиръяс!
Лэдзӧй найӧс.
Муртса кондуктор шуис тайӧ кывъяссӧ, кыдз дядь ныр водзын тыдовтчис том джентльмен пудритӧм парика да эзысь галунъяса да дӧра увтыс вылын зэв паськыд пӧлаяса енэж рӧма кельыдлӧз кафтана.
Тиггин да Уэллс, джентльменъяс, вузасьлісны набивнӧй тканьясӧн да жилетъясӧн, и, сідзкӧ, менам дядь пыр жӧ рӧзберитчис став тайӧ материеясад.
Сы вылын вӧлі дженьыдик гач, шӧвк чувки вылын кусыньтӧм кутшӧмкӧ зэв аслыснога гамашъяс, пряжкаяса тупли, прошвиа манжет, юр вылас треуголка, а бокас помланьыс ёсьман кузь шпага.
Жилетыс лэччис сылы лядьвейӧдзыс, а галстук помъясыс лэччисны коскӧдзыс.
Сійӧ кыпыда матыстчис карета ӧдзӧс дорӧ, пӧрччис шляпасӧ да кутіс сійӧс юр весьтас чургӧдӧм киас, чальсӧ шевгӧдыштӧмӧн, кыдз тайӧс вӧчлӧны кутшӧмсюрӧ тшап йӧз вом дораныс чай чашка вайӧдігӧн; сэсся сійӧ тшолкнитіс каблукъяснас, важнӧя улӧдз копыртчыліс да нюжӧдіс шуйга кисӧ.
Дядь кӧсйӧ нин вӧлі воськовтны водзӧ да крепыда топӧдлӧмӧн кутыштлыны сылысь кисӧ, кыдз друг казяліс, мый тайӧ внимание знакъяссӧ вӧчӧма абу сылы, а турунвиж джуджыд коска да корсажа важ модаа бархатнӧй платтьӧа томиник леди дінӧ, коді друг тыдовтчис карета пос дорын.
Шляпа пыдди, джентльменъяс, сылӧн юрыс вӧлі вевттьӧма сьӧд шӧвк капюшонӧн.
Каретаӧ пуксьыны кӧсйигас сійӧ секунда кежлӧ бергӧдчыліс, да сэтшӧм мича чужӧмсӧ дядь некор на абу аддзывлӧма весиг серпасъяс вылысь.
Сійӧ пуксис каретаас, ӧти кинас платтьӧсӧ кутыштӧмӧн; да, — кыдзи шулывліс менам дядь, ассьыс кывъяссӧ ёрччӧмӧн подулалӧмӧн, кор сійӧ висьтавліс тайӧ историясӧ, — сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз эскы, мый вермасны лоны му вылын татшӧм мичаник кокъяс, эз кӧ аддзыв найӧс аслас синъясӧн.
Но кор вуджӧртіс сы водзын тайӧ мичасьыс-мича чужӧмыс, дядь казяліс, мый том леди чӧвтліс сы вылӧ кевмысян видзӧдлас да кажитчис повзьӧмаӧн да жугыльӧн.
Сійӧ сідз жӧ аддзис, мый пудритӧм парика том мортыд, аслас йӧзаддза став утончённӧйд а благороднӧй авъялун вылас видзӧдтӧг, крепыда кватитіс том ледиӧс киӧдыс, кор сійӧ пуксьӧ вӧлі каретаас, и пыр жӧ пырис сы бӧрся.
Накӧд лӧсьӧдчис мунны вывті мисьтӧм морт, ляскысьӧм мугов парика, лиловӧй костюма, кок вожӧдзыс гӧльӧна сапӧга да зэв ыджыд палаша.
А кор сійӧ пуксис том ледикӧд орччӧн, коді йӧршитчис пельӧсас, сыысь ылӧджык, миян дядь казяліс, мый тані вӧчсьӧ мыйкӧ омӧликтор да гусятор, либӧ, кыдз сійӧ ачыс шулывліс: тані вӧлі мыйкӧ развинтитчӧма.
Кольӧ сӧмын шензьыны, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ примитіс решение лоас кӧ сылы кутшӧмкӧ лёктор, отсавны том ледилы, ковмас кӧ сылы отсӧг.
— Кулӧм да чардби! — горӧдіс том джентльмен, шпагаас кутчысьӧмӧн, кор дядь пырис каретаас.
— Вир да гымчард! — равӧстас мӧд джентльменыс.
Тайӧс шуигмоз сійӧ кватитіс ассьыс палашсӧ да кузя черемонитчытӧг вӧчис выпад дядьлы паныд.
Дядьлӧн сьӧрсьыс эз вӧв ӧружьеыс, но сійӧ зэв пелька нетшыштіс мисьтӧм джентльмен юрысь треуголка шляпасӧ да сійӧс палаш йылас пысалӧмӧн топыда кутіс кияснас и эз лэдз.
— Бытшкӧй сійӧс мышсяньыс! — горӧдіс ёна мисьтӧм джентльменыд аслас туй ёртыслы шпагасӧ мездыны зільӧмӧн.
— Ог сӧветуйт, — шыасис дядь кок пӧвсӧ грознӧя лэптӧмӧн. — Ме чеччӧда сылысь юрвемсӧ либӧ жугӧда юрсӧ, юрвемыс кӧ сылӧн абу.
Зэлӧдчылӧмӧн менам дядь нетшыштіс палашсӧ ёна мисьтӧм джентльмен киысь да шыбитіс сійӧс карета ӧшинь пыр, та бӧрын томджык джентльменыс бара горӧдіс: «Кулӧм да чардби!» — ме зэв грӧзнӧя кутчыси шпага воропас, но пуртӧссьыс сійӧс эг жӧ кыскы.
Вермас лоны, — кыдз нюмдӧмӧн казьтывліс дядь, — вермас лоны, сійӧ поліс повзьӧдны ледиӧс.
— Но, джентльменъяс, — шуис дядь спокойнӧя пуксьӧмӧн, — леди дырйи ме ог кӧсйы некутшӧм кувсьӧм, ни чардбиӧн, ни сытӧг, а вирыс да гымыс тырмас миян и ӧти путешествие вылӧ.
Та вӧсна, тіян кӧ колӧ, кутам пукавны, ас местаяс вылын, кыдзи мирнӧй путешественникъяс.
Эй кондуктор, сетӧй тайӧ джентльменыслы сылысь пуртсӧ!
Мыйӧн сӧмын дядь шуис тайӧ кывъяссӧ, кондуктор мыччысис карета ӧшинь дорын киас палаш кутӧмӧн.
Сійӧ лэптыштіс пӧнарсӧ палаш мыччигмозыс, сюся видзӧдліс менам дядь чужӧм вылӧ, а дядь пӧнар югӧръяс улын аддзӧма, аслас ыджыд шензьӧм вылӧ, унасьыс-уна кондукторӧс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны ӧшинь дорын, и ставныс ӧтитӧг видзӧдісны сы вылӧ зэв сюся.
Сійӧ нэмнас эз аддзыв та мында кельыд чужӧмъяссӧ, гӧрд кафтанъяссӧ да сюсь синъяссӧ.
«Татшӧм тешкодьторйыс некор на мекӧд эз вӧвлы», — думыштіс дядь.
— Разрешитӧй бӧр сетны тіян шляпатӧ, сэр.
Мисьтӧм джентльмен кыв шутӧг босьтіс ассьыс треуголкасӧ, юасян синъясӧн видзӧдліс розялӧм пыдӧса тулья вылас и, медбӧрын, пуктіс сійӧс аслас парик юрчут вылӧ зэв торжественнӧя, кӧть тайӧ торжественностьлӧн эффектыс торксис сійӧн, мый тайӧ здукас сійӧ пель чунӧдмӧн несйис и шляпаыс бара лэбзис юр вывсьыс.
— Туйӧ! — горӧдіс пӧнара кондуктор карета бӧрса неыджыд пуклӧс вылӧ кавшасьӧмӧн.
И найӧ мӧдӧдчисны туйӧ.
Кор найӧ петісны йӧрсьыс, дядь видзӧдліс ӧшиньӧдыс да аддзис, мый мукӧд каретаыс кучеръяснас, кондукторъяснас, вӧвъяснас, пассажиръяснас ветлӧдлӧны кытш кузя, вит кымын миля часнас ӧдӧн.
Дядь ёна пузис, джентльменъяс.
Кыдз коммерцияын уджалысь морт, сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый почта мешӧкъясыд — абу чача, и думыштіс юӧртны та йывлысь почтамтӧ, мыйӧн сӧмын воас Лондонӧ.
Но тайӧ здукӧ сылӧн мӧвпъясыс бергалісны том леди гӧгӧр, коді пукаліс карета ылі пельӧсас чужӧм вылас капюшонсӧ лэдзӧмӧн.
Енэж рӧма кафтана джентльменыд пукаліс сылы паныд, а лиловӧй костюма мортыс — сыкӧд орччӧн, да кыкнанныс эз вештывны сы вылысь синъяссӧ.
Сулалӧ вӧлі кышмуныштны капюшон чукыръясыслы, да дядь кывліс, кыдз мисьтӧм мортыд кутчысьліс палашас, а мӧд джентльменыслӧн гора ловшыыс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны (пемыднад чужӧмыс сылӧн эз тыдав), кыдз сійӧ пӧльтчӧ, быттьӧ кӧсйӧ сійӧс ньылыштны.
Тайӧ дӧзмӧдіс дядьӧс пыр ёнджыка и ёнджыка, и мый лоан ло, сійӧ решитіс тӧдмавны, мыйын тані делӧыс.
Лӧсталан синъяс водзын, мича чужӧмъяс водзын да лӧсьыдиник кокъяс водзын сійӧ вӧлі ыджыд поклонникӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны — сійӧ радейтіс мича нывбабаясӧс.
Тайӧ миян рӧдын, джентльменъяс, — ме и ачым сэтшӧм.
Дядь уна ног заводитліс наянитны, медым кыскыны ледилысь вниманиесӧ либӧ кӧть панны сёрни тӧдтӧм джентльменъясыскӧд.
Ставыс вӧлі весьшӧрӧ: джентльменъяс эз кӧсйыны сёрнитны, а леди эз лысьт.
Дядь эз ӧтчыдысь мыччыв юрсӧ карета ӧшиньӧд да горзыліс гӧлӧс тырнас, юасис, мыйла найӧ сэтшӧм надзӧн мунӧны.
Но сійӧ вермис горзыны гӧлӧс сибдытӧдзыс — некод сійӧс ньӧти пыдди эз пуктыв.
Сэки сійӧ лэччысис пуклӧс бӧр вылӧ да пондіс думайтны мича чужӧм йылысь да лӧсьыдиник кокъяс йылысь.
Делӧыс лои лададжык: сійӧ эз и тӧдлы, кыдз кольӧ кадыс, да эз сет аслыыс юалӧмъяс, кытчӧ сійӧ мунӧ да кутшӧм ногӧн веськаліс татшӧм тешкодь положениеас.
Но тайӧ эз и вермы ёна майшӧдлыны сійӧс — сійӧ вӧлі паськыд натураӧн, брӧдягаӧн, тӧждысьтӧм мортӧн.
Да, сэтшӧм сійӧ вӧлі, джентльменъяс.
Друг каретаыс сувтіс.
— Эй! — горӧдіс дядь. — Тайӧ нӧшта мыйся выльторъяс!
— Чеччӧй тані, — шуис кондуктор поссӧ лэдзӧмӧн.
— Тані? — горӧдіс дядь.
— Тані, — эскӧдіс кондуктор.
— Ме ог и думайт петны, — шуис дядь.
— Ладнӧ, кольччӧй, — шуис кондуктор.
— Кольчча, — шуис дядь.
— Тіян делӧ, — шуис кондуктор.
Мукӧд пассажирыс сюся кывзісны тайӧ сёрнисӧ.
Кор аддзис, мый дядь решитіс не петны, том джентльмен прӧйдитіс сы дінті да ледиӧс чеччӧдны кӧсйӧмӧн.
Тайӧ кадӧ мисьтӧм мортыд видлаліс аслас треуголка пыдӧсысь розьсӧ.
Дядь дінті прӧйдитігӧн том ледиыд уськӧдіс сылы ки вылас перчатки пӧвсӧ, и сійӧс босьтігӧн сэтшӧм матӧ копыртчыліс, мый дядь кыліс дзик аслас ныр вылысь сылысь пӧсь ловшысӧ, и леди вашнитіс сӧмын ӧти кыв: «Отсалӧй!»
Джентльменъяс!
Дядь пыр жӧ чеччыштіс каретасьыс сэтшӧм яра, мый каретаыс зӧркнитчис рессораяс вылас.
— А, сідзкӧ ті вежинныд ассьыныд мӧвпнытӧ! — шуис кондуктор, кор аддзис, мый дядь сулалӧ сы водзын.
Дядь некымын секунда видзӧдіс кондуктор вылӧ, думыштіс сы йылысь, мый, пӧжалуй, эз эськӧ омӧль вӧв кватитны кӧ сы ордысь мушкетсӧ, лыйны ыджыд шпагаа мортлы чужӧмас, а мӧдыслы кучкыны прикладӧн юрас, кватитны том ледиӧс да, тӧлктӧм ноксьӧмнас пӧльзуйтчӧмӧн, пышйыны.
Но думыштӧм бӧрын сійӧ эновтіс тайӧ плансӧ, коді кажитчис сылы вывті мелодраматическӧйӧн, да вӧтчис кык  тӧдтӧм джентльмен бӧрся, кодъяс пырисны важ керкаӧ, код водзӧ сувтіс каретаыс.
Ледиӧс шӧра костаныс босьтӧмӧн, найӧ кежисны коридорӧ, да дядь муніс на бӧрся.
Татшӧм киссьӧм да гажтӧм керкасӧ дядь некор на эз аддзывлы.
Тыдалӧ, тані коркӧ вӧвлӧма ыджыд тй морт керка, но ӧні вевтыс уналаті вӧлі вӧйӧма, а посъясыс вӧліны крутӧсь, киссьӧм да жугавлӧм тшупӧдаӧсь.
Жыръяс, кытчӧ найӧ пырисны, вӧліс тшынысла сьӧдӧдӧм ыджыд камин, но эз ыпъяв сэні югыд би.
Пӧимыс куйліс на очагас еджыд чиръясӧн, но каминыс вӧлі кӧдзыд, и ставыс гӧгӧр вӧлі гажтӧм да шуштӧм.
— Лӧсьыд! — шуис дядь ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлігмоз. — Почтовӧй карета мунӧ часнас квайт миля да джын ӧдӧн да сувтӧ код тӧдӧ мыйдыра кежлӧ татшӧм розьӧ.
Тайӧ абу правилӧяс серти.
Та йылысь лоӧ юӧртӧма.
Ме гижа газетъясӧ.
Дядь сёрнитіс вель гораа да вӧляникысь, кык тӧдтӧм мортӧс сёрниӧ кыскыны зільӧмӧн.
Но найӧ ньӧти эз видзӧдны сы вылӧ да сӧмын вашкӧдчисны да лӧгпырысь видзӧдлывлісны сыланьӧ.
Леди вӧлі жыр мӧдар помас да ӧтчыд смелмӧдчис вӧчны сылы кинас пас, быттьӧ корис отсӧг вылӧ.
Медбӧрын, кык тӧдтӧм мортыд матыстчисны дядь дінӧ, и пансис ыджыд сёрни.
— Тыдалӧ, любезнӧй, ті онӧ тӧдӧй, мый тайӧ кабинетсӧ закажитӧма? — паніс сёрнисӧ енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен.
— Да, любезнӧй, ог тӧд, — вочавидзис дядь. — Но татшӧм кӧ торъя кабинетыс, торйӧн закажитӧмыс, верма гӧгӧрвоны, кутшӧм комфортабельнӧй ӧтувъя залыс.
Татшӧм кывъясӧн дядь пуксис джуджыд мышка улӧс вылӧ да сэтшӧм стӧча мурталіс синъяснас джентльменӧс сідзи, мый Тиггин да Уэллс вермисны эськӧ сетны сылы тайӧ стӧч мерка сертиыс костюм вылӧ материе да эз ӧшыбитчыны эськӧ ньӧти дюйм вылӧ.
— Весасьӧй тась! — шуисны пӧшти ӧти гӧлӧсӧн кыкнан джентльменыс шпагаясӧ кутчысисьӧмӧн:
— Мый татшӧмыс? — шыасис дядь, лэччысис, быттьӧ сійӧ дзик немтор оз гӧгӧрво.
— Весасьӧй тась, кытчӧдз ловъяӧсь на! — горӧдіс мисьтӧм морт, пуртӧссьыс ассьыс ыджыд палашсӧ кыскӧмӧн да сынӧдсӧ сійӧн орйӧдлӧмӧн.
— Кулӧм сылы! — горӧдіс енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен, сідзжӧ шпагаӧ кутчысьӧмӧн да кык-куим воськов бӧрыньтчӧмӧн. — Кулӧм сылы!
Леди ёна горӧдіс.
Дядь менам пыр вӧвлі зэв повтӧм и некор эз воштывлы юрсӧ.
Сійӧ петкӧдліс, мый сылы ставыс тайӧ дзик веськодь, а ачыс гусьӧникӧн гӧгӧр видзӧдлывліс, синъяснас корсис дорйысьӧм вылӧ кутшӧмкӧ шыбитан снаряд либӧ оружие, и буретш сійӧ здукас, кор сылӧн противникъясыс кыскисны шпагаяс, аддзис камин дінысь пельӧсысь сімӧм пуртӧса важ рапира.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн дядь лои рапира дінын, кватитіс сійӧс пуртӧссьыс, удала ӧвтыштіс рапираӧн юр весьтас, корис том ледиӧс вешйыны бокӧ, шыбитіс улӧсӧн енэж рӧма кельыдлӧз джентльменлы, а пуртӧснас — лиловӧйлы да, найӧ шӧйӧвошлӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, уськӧдчис кыкнан вылас ӧтпырйӧ.
Джентельменъям!
Ӧти важ анекдотын — дзик абу омӧльын, кӧть и збыль вылӧ мунанын, ӧти том ирландскӧй джентльмен, кор юаласны, кужӧ оз сійӧ ворсны скрипка вылын, вочавидзліс, мый ньӧти таын оз майшась, но веськыда шуны оз лысьт, сы вӧсна, мый ньӧтчыдысь на эз босьтчыв.
Тайӧс позьӧ шуны менам дядь до сылӧн фехтование йылысь.
Тайӧ кадӧдзыс сійӧ босьтлӧма киас шпагасӧ сӧмын ӧтчыдысь, кор ворслӧма любительскӧй сцена вылын Ричард Третийӧс, но сэк сійӧ сёрнитчӧма Ричмондкӧд, мый мӧдыс, косясьнысӧ заводитлытӧг, сетас сутшкыны асьсӧ мышсяньыс.
Ӧні дядь пансис косьӧ кык опытнӧй фехтовальщиккӧд; сійӧ кераліс, парируйтліс, сутшйӧдліс, вундыліс и петкӧдліс ассяньыс ыджыд мужество да пельклун, кӧть сійӧ лунӧдзыс весиг и ачыс эз тӧдлы, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ кӧть ичӧтик тӧдӧмлун тайӧ наукаас.
Джентльменъяс, тайӧ сӧмын петкӧдлӧ ӧти важ правилӧлысь веськыдлунсӧ: мортыд некор оз тӧд, мый сійӧ вермӧ, кытчӧдз оз видлы делӧ вылын.
Косьлӧн шумыс вӧлі весьӧпӧртан: куимнан боечыс видчисны, кыдз кавалеристъяс, а шпагаяс крестасьлісны сэтшӧм зёльӧдчӧмӧн, быттьӧ став пуртъяснас да Ньюпортскӧй рыноквывса став стальнӧй ӧрудиеясӧн кучкалісны мӧда-мӧдас.
Косьлӧн пӧсь кадас леди вештіс юр вывсьыс капюшонсӧ (дерт сы могысь, медым ышӧдны дядьӧс) да восьтіс сэтшӧм син ёран мича чужӧм, мый дядь дась вӧлі косясьны ветымын прӧтивниккӧд, медым сӧмын заслужитны сылысь нюм, а сэсся кувны.
Сійӧ и тайӧ здукӧдзыс петкӧдліс шензьӧдана збойлун, а ӧні кутіс тышкасьны, кыдзи дурмӧм великан.
Буретш тайӧ здукас енэж рӧма кельыдлӧз паськӧма джентльмен бергӧдчис, аддзис том ледилысь восьтӧм чужӧмсӧ, горӧдіс скӧрысла да вежӧктӧмысла да ӧружиесӧ сылӧн мича морӧс вылӧ чургӧдӧмӧн вӧчис выпад сылы морӧсас метитчӧмӧн.
Сэк менам дядь сэтшӧм лёкысь горӧдіс, мый керкаыс здрӧгнитліс.
Ледиыд пелька чеччыштіс боквыв, да эз удит том морт бӧр веськыда сувтны кок йылӧ, кыдз леди кватитіс сылысь ӧружиесӧ, зырӧдіс сійӧс стен бердас воропӧдзыс шпагасӧ сутшкӧмӧн зэв топыда тувъяліс сійӧс стен бердас.
Тайӧ вӧлі ӧнӧдз аддзывлытӧм подвиг.
Нимкодьпырысь горӧдӧмӧн, вывті ыджыд эбӧс кылӧмӧн, дядь заставитіс ассьыс противниксӧ бӧрыньтчыны сійӧ жӧ стен бердас да важ рапиранас сылӧн жилетвывса ыджыд гӧрд дзоридз шӧрас сутшкӧмӧн тувъяліс сійӧс ёртыскӧд орччӧн.
Сідз найӧ кыкнанныс и сулалісны, кияснас да кокъяснас кувсьӧм водзвылас тракйысиг, быттьӧ чача кодь паяцъяс, кодъясӧс нетшкӧны кӧвйӧд.
Бӧръявыв дядь шулывліс, мый тайӧ врагысь медся вернӧй мездысянног; тайӧ способыслы паныд эм сӧмын ӧтитор: сійӧ вайӧдӧ рӧскодъясӧ, ӧд стройысь петкӧдӧм быд противник вылын воштан ӧти шпагаӧн.
— Карета, карета! — горӧдіс леди дядь дінӧ котӧртігӧн да сійӧс сьылі гӧгӧрыс аслас мича кияснас сывтыръялӧмӧн. — Ми вермам на пышйыны.
— Вермам? — юаліс сылысь дядь. — Донаӧй менам, но ӧд виавнысӧ сэсся некодӧс!
Дядь вӧлі неуна шогӧ усьӧма, джентльменъяс: сійӧ аддзис, мый косясьӧм бӧрад лӧнь радейтчӧм сцена вӧлі эськӧ зэв лӧсьыдтор, кӧть нин разнообразие вылӧ.
— Ми огӧ вермӧй кольччыны татчӧ ни ӧти секунда кежлӧ! — вочавидзис том леди. — Сійӧ (леди индіс чуньнас енэж рӧма кельыдлӧна том джентльмен вылӧ) — дзик ӧтка пи зов вынйӧра маркиз Фильтувильлӧн.
— Сідзкӧ, донаӧй менам, пола, мый сылы некор нин оз вермы новлыны батьыслысь титулсӧ, — шуис менам дядь, том джентльмен вылӧ кӧдзыдіника видзӧдлӧмӧн, кодӧс, кыдз ме висьталі нин, вӧлі тувъялӧма стен бердӧ, быттьӧ майся жукӧс. — Тэ помалін тайӧ рӧдсӧ, менам мусаӧй.
— Тайӧ негодяйясыс мырдӧн пышйӧдісны менӧ рӧдвуж да ёртъяс дінысь, — шуис том леди скӧрысла гӧрдӧдӧмӧн. — Час мысти тайӧ злӧдейыс гӧтрасис эськӧ ме вылӧ менам вӧлялы паныдӧн.
— Кутшӧм яндзим тӧдтӧм! — горӧдіс дядь, Фильтувильлӧн кувсьысь наследник вылӧ зывӧктан видзӧдлас чӧвтлӧмӧн.
— Сы серти, мый ті аддзылінныд, — водзӧ шуис том леди, — тэ вермин гӧгӧрвоны, мый найӧ сёрнитчылісны вины менӧ, ме кӧ шыӧдча кодкӧ дінӧ отсӧгла.
Налӧн кӧ ёртъясыс аддзасны миянӧс татысь, ми пӧгибнитім!
Вермас лоны, нӧшта кык минут, — и лоас нин сёр.
Карета!
Волнуйтчӧмысла да маркизӧс сутшкигӧн эбӧс вывті вынйӧртчӧмла, сійӧ уси садьтӧгыс дядьлы сывтыръяс.
Сійӧ босьтіс ледиӧс ки вылас да нуис петанінлань.
Кильчӧ дорын сулаліс нёль кузь бӧжа, шевъялысь бурыся воронӧй вӧлӧ доддялӧм карета, но эз вӧв ни кучер, ни кондуктор, ни конюх.
Джентльменъяс!
Надейтча, мый ме ог кулит дядьлысь паметьсӧ, шуа кӧ, мый сійӧ кӧть и вӧлі гӧтыртӧм, сылы и водзджык лоліс кутны аслас сывтырйын ледиясӧс.
Ме эска весиг, мый сійӧ велалӧма вӧлі окавны трактиръясса служанкаясӧс, а ӧтчыд-кыкысь аддзывлысьяс, кодъяслы позьӧ эскыны, аддзылӧмаӧсь, кыдзи сійӧ ставыслӧн син водзын сывтыръялӧма трактирса кӧзяйкаӧс.
Ме гарышті тайӧ лоӧмтор йывсьыс сы понда, медым гӧгӧрвоӧдны, кутшӧм шензьӧдана сорт вӧлі тайӧ мичасьыс-мича ледиыс, сэтшӧм кӧ пыдӧдз вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ дядьлысь.
Сійӧ висьтавліс, мый кутӧма кывны аслыссяма майшасьӧм да кокъясыс сылӧн мӧдӧмаӧсь тіравны, кор сылӧн кузь сьӧд юрсиыс ӧшӧдчӧма сы ки вомӧн, а мича сьӧд синъясыс сувтӧмаӧсь сійӧ чужӧм вылӧ, мыйӧн сійӧ воӧма ас садяс.
Но коді вермас видзӧдны раминик, нежнӧй сьӧд синъясӧ, медым аслыд абу кывны майшасьӧм?
Ме личнӧ ог вермы, джентльменъяс.
Ме тӧда сэтшӧм синъяссӧ, кодъясӧ пола видзӧдны, и тайӧ дзик збыль.
— Ті менӧ некор онӧ эновтӧй? — вашнитіс том леди.
— Некор, — шуис дядь.
И висьталіс тайӧс дзик сьӧлӧмсяньыс.
— Менам муса дорйысьӧй! — горӧдіс том леди. — Менам муса, бур, повтӧм дорйысьӧй!
— Эн сёрнитӧй сідз, — торкис дядь.
— Мыйла? — юаліс том леди.
— Сы вӧсна, мый тіян сэтшӧм лӧсьыдӧсь вомдоръясыд, кор ті та йылысь сёрнитанныд, — вочавидзӧма дядь. — Пола, мый менам тырмас смеллун окыштны найӧс.
Том леди лэптыштіс кисӧ, быттьӧ кӧсйис ӧлӧдны дядьӧс сэтшӧмтор вӧчӧмысь, да шуис...
Эз, сійӧ немтор эз шу, сійӧ нюмдіс.
Кор ті видзӧданныд став мирас медся лӧсьыд вомдоръяс вылӧ да аддзанныд, кыдзи найӧ юмыртчӧны наян нюмӧ, аддзанныд найӧс зэв матысянь, да кор некӧд абу матын, ті медся бура сэк верманныд докажитны ассьыныд нимкодясьӧмтӧ налӧн зэв прамӧй формаӧн, кор сійӧ жӧ здукас найӧс окыштанныд.
Дядь сідзи и вӧчис, да таысь ме сійӧс пыдди пукта.
— Кывзӧй! — здрӧгнитӧмӧн горӧдіс том леди. — Кӧлеса шыяс да вӧв кок шыяс!
— Сідзи и эм, — кывзыштӧм бӧрын сӧгласитчис менам дядь.
Сійӧ велалӧма вӧлі торйӧдны кӧлеса да вӧв кок шыяс, но ӧні локтісны на дорӧ сэтшӧм уна вӧв да экипаж, мый оз позь вӧлі тӧдмавны налысь лыдсӧ.
Йиркакылӧм сертиыс, локтіс ветымын карета, быдлаӧ доддялӧма квайт зэв бур вӧв.
— Миян бӧрся вӧтчӧны! — горӧдіс том леди, кияссӧ песӧмӧн. — Миян бӧрся вӧтчӧны!
Ӧти лача тіян вылӧ!
Сылӧн мичасьыс-мича чужӧм вылас вӧліс сэтшӧм повзьӧм, мый дядь пыр жӧ примитіс решение.
Сійӧ пуксьӧдіс ледиӧс каретаӧ, тшӧктіс, мед нинӧмысь оз пов, нӧшта ӧтчыд топӧдчыліс паръяснас сійӧ паръяс бердӧ, а сэсся, кӧдзыд вӧснаыс каретаысь ӧшинь рамасӧ лэптыны тшӧктӧм бӧрын пуксис кӧзла вылӧ.
— Мусаӧй, виччысьлӧй! — горӧдіс том леди.
— Мый лои? — шыасис дядь кӧзла вывсяньыс нин.
— Меным мыйкӧ колӧ висьтавны тіянлы ӧтитор, — гӧгӧрвоӧдіс том леди. — Ӧти кыв!
Сӧмын ӧти кыв, донаӧй менам!
— Оз-ӧ ков чеччывны меным? — юаліс дядь.
Том леди нинӧм эз вочавидз, но бара нюммуніс.
И кыдзи нюммуніс, джентльменъяс!
Тайӧ нюмдӧмыс серти медводдза нюмдӧмыд немтор на вӧлі оз сулав.
Менам дядь здукӧн чеччыштіс аслас пуклӧс вывсьыс.
— Мыйын делӧыс мусаӧй? — юаліс сійӧ карета ӧшиньӧ видзӧдлӧмӧн.
Артмис сідз, мый сійӧ здукас леди копыртчис ӧшиньлань, да менам дядьлы сійӧ кажитчис воддза дорсьыс нӧшта на мичаджыкӧн.
Найӧ вӧліны сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧдсяньыс, джентльменъяс, и сідзкӧ, сійӧ некыдз эз вермы пӧръяссьыны.
— Мыйын делӧыс, мусаӧй? — юаліс менам дядь.
— Ті он кутӧй радейтны мӧдӧс, меысь кындзи, ті он гӧтрасьӧй мӧд вылӧ? — юаліс том леди.
Дядь зэв кыпыда сетіс кыв, мый некор и некод мӧд вылӧ мӧд вылӧ оз гӧтрась.
Сэки том леди лэччысис бӧрвыв да лэптіс ӧшиньсӧ.
Дядь чеччыштіс кӧзла вылӧ, шевгӧдіс гырддзаяссӧ, кватитіс вӧжжисӧ, босьтіс карета вевт вывсьыс кузь орс, швичнитіс воддза вӧвсӧ, да кузь бӧжъяса да шевъялысь бурысьяса воронӧй вӧвъяс мӧдісны тӧвзьыны часнас этша вылӧ дас вит английскӧй миля котӧртӧмӧн да ас бӧрсьыныс почтовӧй карета лэбӧдӧмӧн.
Ого!
Но и лэбисны жӧ найӧ!
Бӧрвылас йиркакылӧмыс пыр содіс.
Кымын ӧдйӧджык тӧвзис важ карета, сымын ӧдйӧджык тӧвзисны вӧтчысьяс.
Йӧзыс, вӧвъяс, понъяс участвуйтісны вӧтчӧмас.
Шумыс вӧлі пель чунӧдана, но нӧшта гораджыка юргис ледилӧн гӧлӧсыс, коді пыр ӧтарӧ тэрмӧдліс да горзіс: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Найӧ тӧвзисны пемыд пуяс пӧвстті, быттьӧ тӧвнырӧн кватитӧм гӧнторъяс.
Керкаяс, воротаяс, вичкояс, турун зорӧдъяс пӧлӧн найӧ лэбзисны вӧля вылӧ лэдзӧм ызгысь визувлӧн ӧдӧн да шумӧн.
Но вӧтчысьяслӧн шумыс пыр содіс, да дядь пыр на кыліс том ледилысь лёк горшӧн горзӧмсӧ: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Менам дядь эз жалит орссӧ, вӧвъяс нетшкысисны водзӧ да быгзьӧмысла лоины еджыдӧсь, а вӧтчысьяс пыр ӧтарӧ матыстчисны, и том леди горзіс: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
Тайӧ сьӧкыд кадӧ менам дядь, мый вынсьыс кучкис кокнас кӧзлаувса ящикӧ да... аддзис, мый ывлаын лӧз югыд нин, а сійӧ пукалӧ кӧлесаяс вӧчалысь мастер йӧрын, важ эдинбургскӧй почтовӧй карета кӧзла вылын, тіралӧ кӧдзыдысла да уль сынӧдысла зымӧдӧ кокъяснас, медым шоналыштны.
Сійӧ лэччис кӧзла вывсьыс да зэв ӧдйӧ видзӧдліс карета пытшкӧ, корсис мича том ледиӧс.
Но кысь!
Кареталӧн эз вӧв ни ӧдзӧс, ни пуклӧсъяс.
Кольӧма сӧмын куш корпаыс.
Дерт, дядь бура гӧгӧрвоис, мый тані кутшӧмкӧ гусятор да ставыс вӧлі стӧч сідзи, кыдз сійӧ висьтавліс.
Сійӧ эз вудж ассьыс ыджыд кывсӧ, кодӧс сетліс мича том ледилы, — сы вӧсна сійӧ ӧткажитчис некымын трактирщицаысь, зэв бур партияясысь, да, медбӧрти, кувсис гӧтрасьлытӧг.
Сійӧ пыр казьтыліс, кутшӧм лӧсьыда тайӧ артмис, кор сійӧ забор вомӧн дзик виччысьтӧг чеччыштӧмӧн тӧдмаліс, мый важ почтовӧй каретаяслӧн, вӧвъяслӧн, кондукторъяслӧн, кучеръяслӧн да пассажиръяслӧн призракъясыс путешествуйтӧны быд вой.
Та дорӧ сійӧ содтіс, мый сылӧн чайтӧм серти, сійӧ вӧлі дзик ӧти ловъя мортӧн, кодлы лоліс участвуйтны пассажир пыдди ӧти сэтшӧм ветлӧмын.
И меным кажитчӧ, сійӧ вӧлі прав, джентльменъяс, — ӧд ме некод йылысь некор эг кывлы».
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мый кыскалӧны почтовӧй сумкаясас каретаяссьыс тайӧ призракъясыс? — шуис туй морт керкаса кӧзяин, коді ыджыд вниманиеӧн кывзіс висьтсӧ.
— Дерт, шой-письмӧяс, — вочавидзис тӧргӧвӧй агент.
— Ах, вот кыдз! — горӧдіс кӧзяин. — Меным тайӧ эз волы юрӧ.
{Альфонс Додэ @ Менам мельничасянь письмӧяс @ беллетристика @ Альфонс Додэ. Менам мельничасянь письмӧяс @ 1939 @}
Менам мельничасянь письмӧяс
Овмӧдчӧм
Но и шензисны жӧ кроликъяс!..
Сы дыра нин изанінлӧн ӧдзӧсыс вӧлі игана, а стенъяс вылын да плӧщадка вылын быдмӧ турун, и бӧръявылыс решитісны, мый изысьяслӧн рӧд помасис; местаыс тайӧ налы кажитчис шогманаӧн, и найӧ вӧчисны татчӧ мыйкӧ штаб-патера сямаӧс,стратегическӧй операцияяслы центр: жемапскӧй мельнича кроликъяслӧн...
Сійӧ войнас, кор ме вои, ньӧти содтытӧг, вӧлі кролик кызьысь не этшаджык пуксьӧмаӧсь площадка вылӧ кытшӧн да шонтӧны лапаяссӧ тӧлысь югӧръяс улын...
Но муртса ме восьтышті ӧшиньсӧ — фррр став бивуакыс пышйис, лэптӧм бӧжъяса еджыд кролик задъяс вирдыштісны да саялісны вӧрӧ.
А ме век жӧ эска, мый найӧ бӧр локтасны.
Сідз жӧ вывті ёна шензис менӧ аддзӧм бӧрын мӧд судтаын олысь, пӧрысь, букыш сюзь, коді муні мӧвпалысь морт вылӧ, кызь воысь унджык нин сюзь оліс мельнича вылын.
Ме аддзи сійӧс вылысса жырйысь: сійӧ пукалӧ вӧлі вӧрзьӧдчытӧг, веськыда балка вылын, ёгъяс да гылалӧм черепицаяс пӧвстын.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас; эз тӧд, повзис да пондіс буксыны: «У-у-у!», — бус вӧснаыс рудӧдӧм бордъяснас сьӧкыда шпорӧдчигтырйи.
Ок нин татшӧм мыслительясыд!
Некор оз и весалыштны асьнысӧ...
Но мед!
Тайӧ чӧв олысь патерантыс, — сэтшӧм, кутшӧм сійӧ эм, — лапйӧдлана синъяса да букыш чужӧма, — меным кажитчис ёнджыка мукӧдъяс дорысь, и ме тэрмаси выльмӧдны сыкӧд контракт.
Сійӧ пондас важ мозыс овны мельнича став вылыс судтаас вевтвывса параднӧй пыраніннас; а ме коля ас сайын улысса жырсӧ; ичӧтик жыр, кодӧс белитӧма известкаӧн, ляпкыдик сводъяса, быттьӧ монастырса трапезнӧй жыр.
Тасянь ме и гижа тіянлы; менам ӧдзӧс восьтӧма шонді водзын.
Югыдӧн киськалӧм мича пожӧм вӧр, коді крута лэччӧ самӧй мыльк поддінӧдзыс.
Енэжтас вылын мичаа серпасасьӧны Альпы гӧралӧн мича йывъясыс.
Лӧнь...
Мукӧддырйи муртса кывлывлӧ пӧлянлӧн шыяс, истан горзӧ лаванда пиын, мул зёльӧдчӧ бубенъясӧн туй вылын...
Став тайӧ мича ывлавылыс тырӧма югыдӧн.
И ті окотитанныд, медым ме жалиті тіянлысь шума да пемыд Парижтӧ?
Меным сэтшӧм лӧсьыд аслам мельнича вылын.
Ме аддзи сэтшӧм пельӧс, кодӧс корси ме и корси, гажа, чӧскыд дука да шоныд, сюрс миля сайын газетъяссянь, фиакръяссянь да руяссянь!
А мыйта гӧгӧр мичлуныс!
Муртса коли на вежон тані овмӧдчӧмлы, а юрӧй менам дзик нин тыр сьӧлӧмӧ мӧрччанторъясӧн да казьтылӧмъясӧн.
Босьтам пример вылӧ, тӧрыт рыт ме волі ферма вылӧ стадаяс локтігӧн, сійӧ ферма вылас, коді сулалӧ гӧра улын, и, клянитча тіянлы, эг эськӧ веж тайӧ аддзылӧмторсӧ став премьераяс вылӧ, кодъясӧс сувтӧдісны тіян Парижын тайӧ вежон вылас.
Асьныд мӧвпыштлӧй.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый Провансын эм обычай жар кадъяс сувтӧм бӧрын вӧтлыны скӧтӧс Альпыӧ.
Скӧт да йӧз вит-квайт тӧлысь чӧж олӧны гӧраясын, восьса енэж улын, коскӧдз быдмысь турунъяс пӧвстын; сэсся мыйӧн медводдзаысь вӧрзяс ар, лэччӧны фермӧ, и скӧт сэки бара мирнӧя чеплялӧ турунсӧ гортас розмарин дука руд мылькъяс вылын...
Сідз, тӧрыт рытнас стадаяс бӧр воисны.
Дзир йывті восьса ворота ӧдзӧсъяс виччысисны найӧс асывсяньыс.
Гидъяс вӧлі вольсалӧма свежӧй идзасӧн.
Быд часын ферма вылын шуалісны: «Ӧні найӧ Эгьерын, ӧні Парадуынӧсь.»
Сэсся друг рытгорувнас кывсис гораа горӧдӧм: «Локтӧны!»
И ми аддзим ылын локтысь стада, коді матысмис шонді водзын югъялысь бус кымӧр пытшкын.
Став туйыс быттьӧкӧ тшӧтш локтӧ накӧд...
Юрнуӧдысьяс пыдди тувччалӧны сюръяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн пӧрысь нырщик-межъяс; на бӧрся ыж лавина, мудзӧм маткаяс, баляпияныс кокъяс костаныс; гӧрд помпонъяса мулъяс, кодъяс нуӧны кӧрзинаясын выльӧн чужӧм баляпиянӧс, кодъясӧс найӧ баййӧдлӧны муніг мозныс; на бӧрся пӧсь вӧснаыс кӧтасьӧм понъяс, кывнысӧ лэдзӧмаӧсь муӧдзыс да ыджыд тушаа кык збой пастух; найӧ рыжӧй вурунысь вӧчӧм буркааӧсь, кодъяс, лэччӧны коклябӧрӧдзныс, быттьӧ ризіяс.
Ставыс тайӧ мӧда-мӧд бӧрся гажаа мунӧ миян дінті сэтшӧм шумӧн, кутшӧм овлӧ ёна зэригӧн, сэсся вошӧ ӧграда ӧдзӧсъяс паськыд вомӧ...
Ті кӧ эськӧ видзӧдлінныд, кыдзи шызис став фермаыс!
Потш вылын пукалысь виж да зарни отлива да тюлевӧй сорса ыджыд павлинъяс, кор тӧдісны воысьясӧс, паныдалісны найӧс пельчунӧдан труба шыясӧн.
Вугралысь курӧг поз друг садьмис.
Ставыс лоины кок йылынӧсь: гулюяс, уткаяс, индюкъяс, цесаркаяс.
Лэбачьяслӧн оланін быттьӧ дурмис; курӧгъяс пондісны котсьыны, дасьӧсь вӧліны гуляйтны кӧть войбыд!
Позьӧ вӧлі думыштны, мый быд меж вайис аслас вурун пытшкын дикӧй альпыса дукыскӧд тшӧтш неуна гӧраса чӧскыд сынӧдсӧ, коді коддзӧдӧ да кыпӧдӧ йӧктыны.
Тайӧ зык-шум пиас ыж стада овмӧдчӧ аслас оланінын.
Тайӧ овмӧдчӧмсӧ видзӧдӧм кындзи нинӧм сэсся мичаыс абу.
Пӧрысь нырщик-межъяс воштӧны ассьыныс скӧрлунсӧ, бара яслияс аддзӧм бӧрын.
Баляпиян, медічӧтъясыс, кодъяс чужисны туяс да некор на фермасӧ эз аддзывны, — гӧгӧр видзӧдӧны зэв шензьӧмӧн.
Но медъёна сьӧлӧм вӧрзьӧдӧны понъяс, бур овчаркаяс: найӧ оз вешйывны ыжъяс дінысь ни ӧти воськов, и фермаысь найӧ ыжъяс кындзи немтор оз аддзыны.
Стӧрӧжалысь пон весьшӧрӧ чуксалӧ найӧс аслас конуркалань; свежӧй ваӧн дорӧдзыс тыртӧм ведра дзик весьшӧрӧ налы вӧчалӧ знакъяс: найӧ оз кӧсйыны нинӧм аддзыны ни кывны, кытчӧдз скӧт оз пыр скӧтвидзанӧ, кытчӧдз решетка ӧшиня ӧдзӧс каличыс оз игнась да пастухъяс оз пуксьыны пызан сайӧ ыджыд жырйӧ.
Сӧмын сэки понъяс сӧгласитчӧны мунны асланыс оланінӧ, да сэні, мискаысь сёян лакигтырйи, висьтавлӧны асланыс фермаса ёртъяслы, мый найӧ керисны гӧраясын, алӧйгӧрд сарствоын, кӧні олӧны кӧинъяс да лысваӧн дорӧдзыс тырӧм гырысь пурпурӧвӧй наперстянкаяс.
Корниль пӧльлӧн гусятор
Пӧрысь флейтист Франсе Мамай волывлӧ кадысь-кадӧ шонтӧм вина стӧкан сайын мекӧд колльыны рытъяс.
Тӧрыт рытнас сійӧ меным висьталіс грездса ичӧтик драма, коді вӧвлӧма во кызь кымын сайын менам мельничаын.
Висьталӧмторйыс менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс да ме заводитла висьтавны сійӧс сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи ачым сійӧс кывлі.
Дона лыддьысьяс, представитӧй асьнытӧ минут кежлӧ, мый ті пукаланныд зэв чӧскыд вина тыра кувшин водзын и мый ставсӧ тайӧ висьталӧ пӧрысь флейтист.
— Миян край, дона мосье, эз пыр вӧвлы кулӧм крайӧн, кӧні весиг сьыланкывъяс он кывлы, кыдзи ӧні.
Коркӧ тані ёна вӧлі кыптӧма пызь изан прӧмысел, и став кытшысь, весиг дас миля сайсянь фермеръяс вайлывлісны изны миянӧ ассьыныс няньсӧ.
Грезд гӧгӧр став мылькъяс вылас стрӧитӧма вӧлі тӧв мельничаяс.
Веськыдвылын и шуйгавылын, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын тыдалӧны пожӧмъяс весьтын мистраль вынӧн бергалысь бордъяс, да кыссьӧны мешӧкӧн грузитӧм осёлъяс, кодъяс либӧ кайӧны либӧ лэччӧны туйясӧд.
Став вежон чӧж ӧти удовольствие вӧлі кывзыны мыльк вывъясын плетьясӧн швачӧдчӧм, дӧра пыркӧдӧм, а уджалысьяс горӧдлывлӧны мельнича вылын: «Но, но!..»
Вӧскресенняясӧ ми дзонь ватагаясӧн ветлывлім мельничаяс вылӧ.
Сэні изысьяс гӧститӧдлісны миянӧс мускатнӧй винаӧн.
Сьылі вылас зарни пернаяса да кружева чышъянъяса мельник гӧтыръяс вӧліны мичаӧсь, быттьӧ мойдкывса королеваяс.
Ме векджык босьтлывлі сьӧрысь флейта, да пемыд войӧдз быдӧн йӧктісны фарандола.
Гӧгӧрвоанныд: мельничаясысь миян крайным гажмис да озырмис.
Но жаль, мый Парижса прансузъяслӧн дум вылас уси сувтӧдны руӧн уджалан мельнича Тарасконӧ мунан туй дорӧ.
Мый нӧ бурджыкыс сы дорысь эм — да и выльтор!
Йӧзыс вочасӧн велалісны кыскавны ассьыныс няньсӧ сэтчӧ, и коньӧр тӧв мельничаяс колисны уджтӧг.
Мыйкӧдыра найӧ заводитлісны вермасьны, но руыд вӧлӧма вынаджык, и мӧда-мӧд бӧрся налы лои тупкысьны...
Эз кутны сэсся тыдавны осёлъяс...
Мича мельник гӧтыръяс вузалісны ассьыныс зарни пернаяссӧ...
Эз ло мускатнӧй вина!
Бырины и фарандолаяс!
И кыдзи эз старайтчы мистраль, мельнича бордъяс эз вӧрны...
Сэсся ӧти лунӧ сиктса община сетіс приказ — идравны тайӧ став важ стрӧйбаяссӧ, а на местаӧ лӧсьӧдісны виноградникъяс да садитісны оливковӧй пуяс.
Но тайӧ разгромыс бӧрын колис дзоньӧн ӧти тӧв мельнича да збоя водзӧ пондіс бергавны аслас мыльк вылын, руӧн уджалан мельничаяслы лёквыв.
Сійӧ тӧв мельничаыс вӧлі дядюшка Корнильлӧн, буретш сійӧ мельничаыс, кӧні ми ӧні дженьдӧдам тайӧ рытсӧ.
Дядюшка Корниль вӧлі пӧрысь мельник, коді квайтымын во нин ноксис пызь дінын да страстнӧя радейтліс ассьыс делӧсӧ.
Вежон чӧж аддзывлісны, кыдзи сійӧ котраліс деревня кузя, чукӧртлывліс ас гӧгӧрыс йӧзӧс да лёкысь горзіс, мый тайӧ руӧн уджалан мельничаясса пызьӧн кӧсйӧны отравитны став Прованссӧ.
«Энӧ мунӧй сэтчӧ, — шуаліс сійӧ, — тайӧ рӧзбойникъясыд изӧны няньтӧ ру отсӧгӧн, а руыд — дьявӧллӧн вӧчӧмтор; а ме уджала мистраль да трамонтан отсӧгӧн — ен лолалӧмӧн.
Сылы кокниа сюрлі уна татшӧм мича кывъяс, тӧв мельничаясӧс ошкан кывъяс, но некод сійӧс эз кывзы.
Сэки ярмӧм старик игнасис аслас мельничаӧ да пондіс овны сэні дзик ӧтнас, кид пемӧс моз.
Сійӧ ас дінас эз окотит кольны весиг ассьыс Вивета внучкасӧ, дас вит арӧса нывкаӧс, кодлӧн бать-мамыс кулӧм бӧрын некод эз коль свет вылас, пӧльыс кындзи.
Коньӧр нывлы лои аслыс нажӧвитны олӧм вылас, медасьлыны либӧ сэтчӧ, либӧ татчӧ фермаясӧ: нянь идравны, коконъяс либӧ маслинаяс чукӧртны.
А пӧльыс, тыдалӧ, ёна радейтіс ассьыс внучкасӧ.
Сійӧ тшӧкыда ветлывліс подӧн сотан шонді югӧръяс улын нёль миляяс, сы могысь, медым аддзысьлыны сыкӧд ферма вылын, кӧні сійӧ уджаліс.
А сэні, сійӧ дзонь часъясӧн видзӧдіс сы вылӧ да бӧрдіс...
Кытшын чайтісны, мый пӧрысь мельник ыстіс ас дінсьыс Виветтаӧс скуплун вӧсна; асьсӧ янӧдӧм вылӧ сійӧ лэдзис внучкаӧс шӧйтны фермаысь ферма вылӧ, терпитны быдсяма грубостьяс батракъяссянь да быдсяма лёктор вылӧ, кодӧс лоӧ терпитны слугаӧ пырӧм том нывлы.
Зэв эз ошкыны тшӧтш сійӧс и сы вӧсна, мый сэтшӧм пыдди пуктана морт, кыдзи мельник Корниль, коді тайӧ кадӧдз кутіс асьсӧ пыр ыджыд достоинствоӧн, кутіс петкӧдчывны ӧні уличаяс вылын брӧдяга кодьӧн — кӧмтӧг, розя колпакаӧн, оръясьӧм вӧньӧн.
Колӧ шуны, мый вежалунъясӧ, кор сійӧ пыравліс вичкоӧ, миянлы, старикъяслы, вӧлі яндзим сы вӧсна, и Корниль тайӧ ачыс бура тӧдіс да эз нин лысьтлыв пуксьывны скамья вылӧ.
Унджыксьыс сійӧ гӧльяскӧд кольччывліс вичко пыдыс юкӧнӧ, кропильница дорас.
Мельник Корниль олӧмын вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧм.
Важӧн нин грезлын некод эз нулыв сылы нянь, а сылӧн мельнича бордъясыс важ мозыс бергалісны, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы...
Рытъясын туй вылын позьӧ вӧлі паныдасьны пӧрысь мельниккӧд, коді вӧтліс ас водзас сьӧкыд пызь мешӧкъясӧн грузитӧм осёлӧс.
— Бур рыт, Корниль пӧль! — шыасьлісны сылы крестьяна. — Тэнад мельничаыд, сідзкӧ, век на уджалӧ?
— Да, век на, дитяяс, — збодера вочавидзліс налы старик. — Слава богу, удж абутӧм вылӧ норасьны оз позь.
А кор сылысь юавлісны, кытысь сы мында уджыс, сэк сійӧ вайӧдліс чуньсӧ пар дінас да важнӧя вочавидзліс:
— Тсс!
Ме уджала экспорт вылӧ.
И нинӧм сэсся унджыксӧ оз позь вӧлі сылысь тӧдмавны.
Медым сюйны ныр сійӧ мельнича вылӧ, сы йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Весиг ичӧтик Виветта эз лысьтлы сэтчӧ пыравны.
Мельнича дінті прӧйдитігӧн позьӧ вӧлі аддзыны пыр игана ӧдзӧс, век бергалан ыджыд бордъяс, пӧрысь осёлӧс, коді йирсис луг вылын да косіник каньӧс, коді ӧшинь вылын шонтысис шонді водзын да ветлысь-мунысь вылӧ скӧрысь видзӧдлывліс.
Таын ставас вӧлі кутшӧмкӧ гусятор, и тайӧ кыпӧдліс уна сикас сёрнияс.
Быдӧн ас ногыс гӧгӧрвоӧдліс мельник Корнильлысь гусяторсӧ.
Но ставыс волісны ӧти кывйӧ, мый мельничаын пызь мешӧк дорысь сьӧм мешӧкыс унджык.
Но кад кольӧм бӧрын, ставыс эрдіасис со кыдзи.
Ӧтчыд, кор том йӧз йӧктӧны вӧлі менам флейта шыяс улӧ, ме казялі, мый менам ыджыд пиӧй да Виветта радейтӧны мӧда-мӧднысӧ.
Веськыда кӧ шуны, ме вӧлі дӧвӧлен: кӧть мый эн шу, а Корнильӧс пыдди пуктісны, да иа ддзыны жӧ, кыдзи тайӧ мича ичӧтик лэбач Виветтаыс кутас жбыркъявны менам керкаын, меным зэв эськӧ вӧлі любӧ.
Сы понда, мый мӧда-мӧдсӧ радейтысьяс тшӧкыда вӧвліны ӧтлаын, и медым эз лоны лишнӧй сёрнияс, ме решиті регыдджык помавны тайӧ делӧнас да пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчи мельнича вылӧ пӧлькӧд тӧлкуйтыштны.
Ак, пӧрысь кӧлдун!
Мед тэ аддзылін, кыдзи сійӧ менӧ примитіс!
Оз позь вӧлі добитчыны, медым сійӧ восьтіс меным ӧдзӧссӧ.
Кыдзи кужи, ме висьталі сылы томан розь пыр менам локтӧмлысь помкасӧ; кор ме висьтаси, тайӧ сылӧн некытчӧ туйтӧм омӧль каньыс дьявӧл моз пыр корскис менам юр весьтын.
Старик эз сет меным помавны да зэв вежавидзтӧма горӧдіс меным, медым ме пыр жӧ усйыси бӧр, мый оз кӧ нин меным терпитсьы пиӧс гӧтравны, медым ме муна руӧн уджалан мельнича вылӧ да сэні бӧръя сылы невестасӧ...
Тэ гӧгӧрвоан, менам став вирӧй шыбытчис юрӧ, кор ме кылі тайӧ лёк кывъяссӧ, но менам век жӧ тырмис вежӧрӧй кутсьыны.
Ме эновті пӧрысь выжылӧс аслас изкияс дорӧ да мӧдӧдчи гортӧ висьтавны челядьлы аслам неудача йылысь.
Коньӧр ыжъяс моз эз кӧсйыны эскыны; торъя милӧсть вӧчӧм пыдди, найӧ корисны менсьым разрешение налы кыкӧн ветлыны мельнича вылӧ, медым сёрнитыштны дедкӧд...
Менам эз тырмы мужествоӧй ӧткажитны налы, и — фьюить! — менам лэбач пиянӧй лэбзисны...
Буретш сійӧ кадас, кор найӧ сэтчӧ воисны, Корниль вӧлі кытчӧкӧ мунӧма.
Ӧдзӧсыс вӧлі игналӧма ключӧн зэв крепыда, но мунігас старикыд кольӧма поссӧ ортсӧ, и челядьлы пырысь-пыр жӧ юрас воис мӧвп пырны ӧшиньӧд да кӧть син пӧлӧн видзӧдлыны, мый жӧ збыльысь керсьӧ тайӧ нималана мельнича пытшкас...
Дивӧ!..
Изкияс вежӧсыс вӧлі тыртӧм.
Весиг ни ӧти мешӧк, ни ӧти шобді тусь абу, некутшӧм пызь туй, ни чераньвез абу стенъяс вылын.
Эз вӧв весиг и сійӧ свежӧй чӧскыд дукыс изӧм шобділӧн, коді овлывлӧ мельничаясын...
Пу валыс вӧлі вевттьысьӧма бусӧн, сы вылын узис ыджыд кос кань.
Улыс жырйыслӧн видыс вӧлі сэтшӧм жӧ коньӧр кодь да эновтӧм: лёкиник вольпась, кутшӧмкӧ сырилеткияс, пос вылын няньтор, а пельӧсын куим либӧ нёль потӧм мешӧк, кытысь киссис каржа да известка.
Сідзкӧ, вот мыйын вӧлӧма гусяторйыс Корниль пӧльлӧн!
Тайӧ ёгсӧ и кыскаліс сійӧ рытъясын туй вывті, медым спаситны мельничалысь честьсӧ, медым быдсӧн эскисны, мый сійӧ изӧ пызь...
Коньӧрӧй мельничаӧй!
Коньӧрӧй Корнильӧй!
Важӧн нин руӧн уджалан мельничаяс мырддисны сылысь медбӧръя уджсӧ.
Мельнича бордъяс век на бергалісны, но изкияс бергалісны тыртӧг.
Синваӧн тырӧм синъясӧн челядь локтісны котӧрӧн ме дінӧ да висьталісны ставсӧ, мый аддзылісны.
Менам сьӧлӧмӧй топавлі, кор ме кывзі налысь...
Ни ӧти минут воштытӧг, ме котӧрті суседъясӧ, гоз-мӧд кылӧн висьталі налы ставсӧ, и ми шуим пырысь-пыр жӧ нуны Корниль мельнича вылӧ став шобдінымӧс, мыйтта миян сюрӧ...
Шуӧма — вӧчӧма.
Став грезд мӧдӧдчис туйӧ, и ми воим мыльк вылӧ дзонь осёл караванӧн, кодъяс вылӧ грузитӧма вӧлі нянь, — тайӧ разын прамӧй нянь!
Мельнича ӧдзӧс вӧлі восьса дзир йывтіыс.
Ӧдзӧс водзас известка мешӧк вылын пукаліс дядюшка Корниль да, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, ёна бӧрдіс.
Гортас локтӧм бӧрын сійӧ пырысь-пыр казяліс, мый сы ветлігкості кодкӧ волӧма сы мельнича вылӧ да эрдӧдӧма сылысь шог гусяторсӧ.
— Ок, и ме шудтӧмӧй! — шуаліс сійӧ. — Ӧні меным коли сӧмын кувны...
Мельничалӧн воши честьыс.
Сійӧ ырзӧмӧн бӧрдіс сідзи, мый сы вылӧ видзӧдігӧн жалитӧмла сьӧлӧмыд кажитчӧ оръясис, сійӧ шуаліс ассьыс мельничасӧ унасикас нимъясӧн да сёрнитіс сыкӧд, быттьӧ ловъя ловкӧд.
Тайӧ минутъясас осёлъяс воисны плӧщадка вылӧ, и ставным ми пондім гораа горзыны, кыдзи важ моз, кор изысьяс бура овлісны:
— Эй, мельнича!
Эй, Корниль пӧль!
И вот мешӧкъяс лои тэчӧма чукӧрӧн ӧдзӧс водзӧ, и зэв мича зарни нянь тусьяс киссьӧны быд боксянь...
Корниль пӧль чуймӧмысла паськыда восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ босьтіс мыйкӧ мында тусь аслас пӧрысь кипыдӧс вылас да, сералігтырйи да бӧрдігтырйи, пондіс шуавны:
— Да ӧд тайӧ нянь!..
Енмӧй!
Збыль тусь!
Энлӧй жӧ, видзӧдла ме сы вылӧ.
Сэсся миянлань бергӧдчӧмӧн шуис:
— О! Ме вӧлі тӧда, мый ті бӧр локтанныд ме дінӧ!..
Ставыс тайӧ руӧн уджалан мельничаясса кӧзяинъясыд — вӧръяс.
Ми кӧсйим триумфӧн нуӧдны сійӧс грездӧ.
— Ог, ог, дитяясӧй; медвойдӧр колӧ меным сетны сёйыштны аслам мельничалы...
Мӧвпыштӧй сӧмын!
Ӧд сэтшӧм важӧн нин сылӧн эз вӧв нинӧм пинь улас!
Миян быдсӧнлӧн доршасис синва старик вылӧ видзӧдігӧн; сійӧ каднас, кор изсисны нянь тусьяс да посньыд пызь бус кайис йиркӧ, старик шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, то мешӧкъяс восьталӧ, то изкияс вылӧ видзӧдлӧ.
Колӧ сетны миянлы справедливость: тайӧ лунсянь ми некор нин эг кольлывлӧй пӧрысь мельникӧс уджтӧг.
Сэсся, ӧти асылӧ, Корниль пӧль кулі, и миян медбӧръя мельничалӧн бордъяс дугдісны бергавны, ӧні нин век кежлӧ...
Корниль кулі, некод эз коль сійӧс вежысь.
Мый керан, сударь!
Быдсӧнлы свет вылын волывлӧ пом, и колӧ чайтны, мый тӧв мельничаяслӧн кадыс коли, сідзжӧ, кыдзи кадыс коли Рона вылын ветлысь плавкӧс пыдӧса суднояслӧн, кодъясӧс кыскывлісны гезъясӧн, парламентъяслӧн да гырысь дзоридза камзолъяслӧн.
Господин Сегенлӧн кӧза.
Г-н Пьер Гренгуарлы, лирическӧй поэтлы.
Париж.
Тэ, тыдалӧ, некор он вежсьы, коньӧр Гренгуарӧй!
Кыдз!
Тэныд сетӧны хроникёрлысь места тӧдчана парижса газетын, и тэнад тырмӧ смеллун ӧткажитчыны!..
Да видзӧдлы жӧ тэ ас вылад, шудтӧм морт!
Видзӧдлы тайӧ розясьӧм плащ вылӧ, тайӧ киссьӧм кӧм вылӧ, кос чужӧмыд вылӧ, коді висьталӧ тшыгъялӧм йылысь.
Со кытчӧдз воштісны тэнӧ гора рифмаяс радейтӧмыд!
Со мыйӧ тэныд сувтіс его величество Аполлонлы пажӧн дас во честнӧя служитӧмыд...
Абу ӧмӧй яндзим тэныд, медбӧрын?
Ло хроникёрӧн, йӧй!
Ло жӧ хроникёрӧн!
Тэ шуткаӧн пондан нажӧвитны чудеснӧй экюяс, тэ пондан ӧбӧдайтны Бребант ордын, а премьераяс лунъясӧ верман петны выль плюмажа шляпаӧн.
Он?
Тэ он кӧсйы?
Тэ кӧсъян помӧдз кольччыны вӧльнӧй лэбачӧн?
Но мый жӧ, кывзы сідзкӧ висьт «Господин Сеген кӧза йылысь».
Тэ аддзан, кытчӧ сійӧ вайӧдӧ свободнӧя овны кӧсйӧмыд.
Господин Сеген пыр шудтӧм вӧлі аслас кӧзаясӧн.
Сійӧ кӧзаястӧг кольлі пыр ӧти ногӧн: ӧти мича асылын найӧ орӧдасны ассьыныс гезсӧ, пышъясны гӧраясӧ, а сэні сэсся сёяс найӧс кӧин.
Ни кӧзяиныслӧн меліалӧмыс, ни кӧинъясысь полӧм — нинӧм эз вермы кутны найӧс.
Шуӧны, кӧзаяс вӧліны асныраӧсь, кодъяслы кӧть мый, а колӧ вӧлі паськыдін да мездлун.
Бур Сеген, коді некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны сямсӧ аслас пемӧсъяслысь, та вӧсна ёна шогсьыліс.
Сійӧ шулывліс:
— Нинӧм он вӧч, кӧзаяс гажтӧмтчӧны ме ордын, ме сэсся некор ог кут найӧс видзны.
Но кӧть мый, а сійӧ лачасӧ эз на вошты, дзик ӧти ногӧн квайт кӧза воштӧм бӧрын, ньӧбис сизимӧдӧс; ӧні сійӧ зілис бӧрйыны зэв томиникӧс, сы понда, медым сійӧ ёнджыка кӧртасяс сы дінӧ.
О, Гренгуар, кутшӧм мичаник вӧлі господин Сегенлӧн кӧзаыс!
Дзик мича ӧд, синъясыс раминикӧсь, сержантлӧн кодь тошка, югъялан сьӧд гыжъяса, визя сюръяса да кузь еджыд гӧна, коді мунӧ вӧлі стариннӧй паськыд плащ вылӧ.
Сійӧ вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ мича, кыдзи Эсмеральдалӧн кӧзаыс, — помнитан, Гренгуар?
Да сэтчӧ жӧ зэв кывзысь, мелі, лысьтігас пыр сулавліс места вылас рама да некор эз веськавлы кокнас пӧдӧнчаӧ.
Вывті вӧлі бур кӧза!
Господин Сегенлӧн керка саяс вӧлі потшӧма мутор, кытчӧ садитӧма вӧлі боярышник.
Сэтчӧ и меститіс сійӧ ассьыс выль быдтассӧ.
Сійӧ кӧрталіс сійӧс майӧг дінӧ луг вылӧ бурджык местаӧ, нарошнӧ кузьджыка лэдзис гезсӧ да кадысь кадӧ пыравліс видзӧдлыны, лӧсьыд-ӧ абу сылы.
Кӧза чувствуйтіс асьсӧ зэв шудаӧн да йирис турун сэтшӧм аппетитӧн, мый господин Сеген вӧлі зэв рад.
«Медбӧрын аддзи жӧ, — мӧвпаліс коньӧр, — аддзи жӧ кӧзаӧс, коді оз кут гажтӧмтчыны ме ордын».
Господин Сеген пӧръяссис: кӧза пондіс гажтӧмтчыны.
Ӧтчыд, гӧраяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кӧза шуис аслыс:
— Кутшӧм лӧсьыд кӧнкӧ сэні, выліас!
Кутшӧм лӧсьыд чеччавны тусяпуяс вывті тайӧ проклятӧй гезтӧгыс, коді вундӧ сьыліӧс!
Осёллы либӧ ӧшлы лӧсялӧ овны потшӧс сайын...
А кӧзаяслы колӧ паськыдін да вӧля.
Тайӧ кадсяньыс керка дорса турун пондіс кажитчыны сылы чӧскыдтӧмӧн.
Сійӧс босьтіс гажтӧм.
Сійӧ омӧльтчис да этша пондіс сетны йӧв.
Жаль вӧлі сы вылӧ видзӧдлыны, кыдзи сійӧ дзонь лунъясӧн зэвтӧ гезсӧ, гӧраяслань бергӧдлӧ юрсӧ да ныр розьяссӧ паськӧдлӧмӧн нора баксӧ: «Мэ-э-э!»
Господин Сеген гӧгӧрвоис, дерт, мый сы кӧзакӧд мыйкӧ вӧчсьӧ, но эз тӧд, мый именнӧ.
Кутшӧмкӧ асылын, кор сійӧ помавны пондіс сійӧс лысьтыны, кӧза бергӧдчис кӧзяиныслань да шуис аслас кыв вылын:
— Кывзы, господин Сеген, ме косьма тэ ордын, лэдзлы менӧ гуляйтыштны гӧраясӧ.
— Ах, боже мой!..
И тайӧ сідз жӧ! — зэв ёна чуймӧмӧн горӧдіс господин Сеген да виччысьтӧмтор кылӧм вӧсна уськӧдіс пӧдӧньчасӧ; сэсся лэччысис турун вылӧ орччӧн аслас кӧзаыскӧд:
— Кыдзи нӧ, Бланкетта?
Тэ кӧсъян эновтны менӧ?
Бланкетта вочавидзис:
— Да, господин Сеген.
— Тані ӧмӧй тэнад оз тырмы туруныс?
— Абу сійӧ, господин Сеген!
— Гашкӧ тэнӧ вывті дженьыда лои кӧрталӧма.
Колӧкӧ, ме нюжӧда гезсӧ?
— Оз сулав трудитчыны, господин Сеген.
— Сідз кӧ, мый жӧ тэныд колӧ?
Мый тэ кӧсъян?
— Меным окота ветлыны гӧраясӧ, господин Сеген.
— Дурмин!
— Но, коньӧрӧй, тэ он тӧд, мый гӧраясын кӧин...
Мый тэ кутан вӧчны, сійӧ кӧ локтас?
— Ме понда сійӧс сюръясӧн люкавны, господин Сеген.
— Ёна сійӧ и повзяс тэнад сюръясысь!
Сійӧ джагӧдіс менсьым не татшӧм сюръяса кӧзаясӧс, кутшӧм тэнад.
Тэ ӧд помнитан коньӧр пӧрысь Ренодӧс, коді овліс тані колян во?
Вӧлі зэв бур кӧза, ён да лёк, кыдзи ай кӧза.
Сійӧ тышкасис кӧинкӧд дзонь войбыд, а асывнас кӧиныд сёйис жӧ сійӧс.
— Ак!
Коньӧр Ренӧд!
Но тайӧ дзик нинӧм оз висьтав, господин Сеген, лэдзлы менӧ гӧраясӧ.
— Енмӧй! — шуис Сеген. — Мый нӧ тайӧ керсьӧ менам кӧзаяскӧд?
И нӧшта ӧтик кӧзаӧс менсьым сёяс кӧин.
Оз ло сідз...
Ме мезда тэнӧ, кӧть тэ и он кӧсйы!
А медым тэ он орӧд ассьыд гезтӧ, ме игнала тэнӧ картаӧ, да тэ колян сэні нэм чӧжыд.
Тайӧ кывъяс бӧрас господин Сеген нуӧдіс кӧзаӧс пемыд картаӧ да крепыда игналіс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ.
Но шудтӧмлун вылӧ, сійӧ вунӧдіс пӧдлавны ӧшиньсӧ и муртса сійӧ удитіс петны, кӧзаыд пышйис...
Тэ сералан, Гренгуар?
Ме бура аддза — тэ кӧзаяс дор; тайӧ тэ бур сьӧлӧма господин Сегенлы паныд мунан.
Видзӧдлам, пондан-ӧ тэ серавны и водзӧ.
Еджыд кӧза локтӧмлы гӧраясын быдсӧн вӧліны зэв радӧсь.
Некор на немтор нӧшта пӧрысь козъяс эз аддзывны таысь мичасӧ.
Сійӧс примитісны, кыдзи принцессаӧс.
Каштанъяс дзик муӧдзыс копрасисны, медым меліалыштны кӧзаӧс уввож помъяснас.
Зарни дрокъяс паськавлісны, кор на дінті прӧйдитліс и лэдзисны чӧскыд дук сідзи, кыдзи сӧмын вермисны.
Став гӧраыс нимӧдіс кӧзаӧс.
Гӧгӧрвоан тэ, Гренгуар, кутшӧм шуда вӧлі кӧзаыс.
Гез ни майӧг...
Позьӧ чеччавны, позьӧ йирсьыны пӧттӧдз...
А мыйтта сэні вӧлі туруныс!
Сюръяссьыс джуджыдджык турун, донаӧй менам!..
Да кутшӧм туруныс!
Сочнӧй, небыд, резӧба дорышъяса — быдсяма пӧлӧс туруныс!..
Дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧм вӧлі ӧграда пытшса дженьыдик турунъясыд.
А кутшӧмӧсь дзоридзьясыс!..
Ыджыд лӧз колокольчикъяс, кузьмӧс чашечкаяса пурпуровӧй наперстянкаяс, дзонь вӧр мында мувывса дзоридзьяс, кодъяс вӧліны тырӧмаӧсь коддзӧдан сокӧн!
Еджыд кӧза вӧлі быттьӧкӧ джынвыйӧ код, туплясис на пӧвстын, кокъяснас тірӧдіс, исковтліс увлань гӧра боктіыс усьӧм коръяскӧд да каштанъяскӧд тшӧтш.
Сэсся ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн сійӧ друг сувтліс кок йылас.
Гоп!
Со сійӧ, юрсӧ водзӧ копыртӧмӧн, лэбзьӧ нин вӧрдіас да кустъяс пыр, мыччысьлас то кырта вылын, то овраг пыдӧсын, вылын, улын и быдлаын...
Позьӧ вӧлі думыштны, мый гӧраясын тані абу ӧтик, а дас кӧза господин Сегенлӧн.
Делӧыс сыын, мый Бланкетта нинӧмысь эз пов.
Ӧтчыд чеччыштлӧмӧн вуджліс сійӧ визув шоръяс вомӧн, кодъяс резісны сійӧс ваӧн да быгйӧн.
Сэки, дзик кӧтасьӧм да ваӧн резсьӧм бӧрын, сійӧ нюжӧдчас вӧлі кутшӧмкӧ плавкӧс кырта вылӧ да косьтысьӧ шонді водзын.
Ӧтикысь сійӧ босьтіс вомас ракитник дзоридз да матыстчис гӧра обрыв дорӧ и аддзис улысь, зэв ылысь, шыльыдінысь господин Сегенлысь керкасӧ, код сайын вӧлі потшӧм йӧрыс.
Сылӧн синва петтӧдзыс пондіс петны серамыс:
— Кутшӧм ставыс тайӧ ичӧтик! — шуис сійӧ. — Кыдзи сӧмын ме вермылі сэні овны?
Коньӧр!
Кор сійӧ аддзис асьсӧ выліысь, сійӧ лыддис асьсӧ сэтшӧм жӧ ыджыдӧн, кыдзи мирыс дзоньнас...
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, тайӧ вӧлі зэв бур лун господин Сеген кӧза олӧмын.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ котралігӧн, луншӧр гӧгӧр сійӧ веськаліс сернаяс стадаӧ, кодъяс ыджыд аппетитӧн сёйӧны вӧлі виноград.
Миян еджыд платтьӧа пышйысьыд сернаяс пӧвстын вӧчис зэв ыджыд нимкодясьӧм.
Сылы сетісны бурджык местасӧ виноград лозаяс улын, и став кавалеръяс вӧліны зэв меліӧсь...
Колӧ чайтны весиг, но тайӧ колӧ кольны миян костын, Гренгуар, — мый томиник сьӧд гӧна ӧти ай кӧза зэв кажитчис Бланкетталы.
Радейтчысьяс час либӧ кык кежлӧ вошліны вӧрӧ, и кӧсъян кӧ тӧдны, мый йылысь найӧ сёрнитісны, ветлы да юав та йылысь варов шоръяслысь, кодъяс тыдавтӧг визувтӧны нитшъяс пытшкын.
Друг тӧлыс ёнмис.
Гӧраяс вевттьысисны лиловӧй тшынӧн, пондіс воны рыт...
— Татшӧм водз! — шуис кӧза да сувтіс шӧйӧвошӧмӧн.
Уліын муясыс вӧйтчисны сук ру пытшкӧ.
Господин Сегенлӧн потшӧсӧн кытшалӧм йӧрыс дзикӧдз саяліс ру пытшкын, тыдалӧ вӧлі сӧмын сылӧн керка вевтыс, а сы весьтын — кокньыдик тшын.
Бланкетта кывзыштіс торгӧ локтысь стадалысь джыннянъяссӧ и сьӧлӧм вылас сылы лои дзик гажтӧм.
Гортас лэбзьысь кречет тӧдлытӧг зурасис сылы бордъяснас.
Сійӧ дрӧгмуні...
Сэсся гӧраясын пондіс кывны омлялӧм:
— У-у, у-у!
Сійӧ думыштіс кӧин йылысь!
Лунтырӧн йӧюкыд весиг ӧтчыд эз мӧвпыштлы сы йылысь...
Сійӧ жӧ минутас кӧнкӧ ылын, долинаын, пондіс кывны рожок.
Тайӧ господин Сеген вӧчис медбӧръя попытка.
— У-у, у-у! — омляліс кӧин.
— Бергӧдчы, бергӧдчы! — чуксаліс рожок.
Бланкетталы окота лои гортӧ бергӧдчыны, но дум вылас уси гезйыс, майӧгыс, потшӧсыс, и сійӧ мӧвпыштіс, мый ӧні оз нин вермы бӧр бергӧдчыны татшӧм олӧм дінӧ, и мый бурджык лоӧ, кольччас кӧ татчӧ.
Рожок ланьтіс.
Кӧза кыліс ас мышкысь коръяслысь шарӧдчӧм.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис пемыдысь веськыда сулалысь кык дженьыдик пель да кык югъялысь син.
Тайӧ вӧлі кӧин.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд, вӧрзьӧдчытӧг пукаліс бӧр лапаяс вылас да видзӧдіс еджыд кӧза вылӧ, водзвылысь нин чӧсмасис.
Сійӧ стӧч тӧдіс, мый сёяс кӧзаӧс, сы понда эз и тэрмась, а сӧмын лёкысь серӧктіс, кор кӧзаыс бергӧдчис сылань.
— Ха-ха!
Господин Сегэнлӧн кӧза!
Да нуӧдыштіс ыджыд гӧрд кывнас аслас косьмӧм паръяс вывтіыс.
Бланкета гӧгӧрвоис, мый сійӧ пӧгибнитіс...
Сійӧ казьтыштіс пӧрысь Ренодлысь историясӧ, коді косясис дзонь войбыд, медым сійӧс сёясны асывнас, и первой минутъясас сійӧ мӧвпыштіс, мый, пӧжалуй, бурджык лоӧ сетны асьсӧ сёйны пырысь-пыр жӧ.
Но неуна мӧвпыштӧм бӧрын, сійӧ сувтіс оборонительнӧй позаӧ, юрсӧ копыртіс да водзӧ чургӧдіс сюръяссӧ, кыдзи и колӧ вӧлі виччысьны господин Сегэн храбрӧй кӧзасянь.
Оз позь шуны, мый сійӧ надейтчис вины кӧинӧс, — кӧзаяс кӧинъясӧс оз вилывлыны, — но дзик сы вӧсна, медым тӧдны, вермас оз сійӧ вермасьны сэтшӧм жӧ дыр, кыдзи Ренод.
Сэки чудовищеыд локтіс матӧджык, и ичӧтик сюръясыс кӧзалӧн пондісны йӧктыны.
Ак, и смел кӧза! Кутшӧм храбрӧя сійӧ пансис тайӧ тышас!
Дас разысь унджык, — ме ог пӧръяв, Грэнгуар, — сійӧ заставитліс кӧинӧс отступитны, медым лолыштны.
Тайӧ кад костъясас, кодъяслӧн кузьтаыс вӧлі сӧмын син лапнитӧм дыра, чӧсмасьны радейтысь Бланкета тэрмасьӧмӧн нӧшта нетшыштлывліс сылы дона ӧтик-мӧд турун, сэсся тыра вомнас сійӧ бара заводитліс сражайтчыны.
Тадзи кыссис войбыд.
Кадысь-кадӧ господин Сегэнлӧн кӧзаыс видзӧдлывліс сэзь енэжын йӧктысь кодзувъяс вылӧ да шуаліс аслыс:
— О! Сӧмын кутсьыны эськӧ меным кыаӧдз!
Ӧти-мӧд бӧрся пондісны кусны кодзувъяс.
Бланкета кык мында вынӧн содтіс сюръясӧн кучкалӧм, а кӧин — пиньясӧн шалсйӧдлӧм...
Лӧз югыд петкӧдчис енэжтас вылын...
Кутшӧмкӧ фермасянь кыліс петуклӧн сибдӧм гӧлӧсӧн чукӧстчӧм.
— Воис вӧлисти, медбӧрын! — шуис коньӧр пемӧс, коді виччысис сӧмын югдӧм, медым сэсся кувны; и сійӧ нюжӧдчис му вылӧ аслас чудеснӧй еджыд кучикнас, коді вӧлі гӧгӧр вирӧссьӧма.
Сэки кӧин уськӧдчис ичӧтик кӧза вылӧ да сёйис сійӧс.
Прӧщай, Грэнгуар!
Висьтыс, кодӧс тэ кылін, — абу менам ассянь думайтӧм мойдкыв.
Тэ кӧ волан коркӧ Провансӧ, тэ не ӧтчыдысь кывлан миян крестьянасянь сы йылысь «Господин Сегэн кӧза йылысь, коді войбыд сражайтчис кӧйинкӧ, а сэсся асывнас кӧин сійӧс сёйис».
Кылан менӧ, Гренгуар?
«... а асывнас кӧин сійӧс сёйис».
{Павел Доронин @ Мойд небӧг @ беллетристика @ Павел Доронин. Мойд небӧг @ 2004 @}
Павел Доронин.
Мойд небӧг.
Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2004. 464 лб.
Мойд небӧг П. Г. Доронинлӧн чужан лунсянь 100 во тыригкежлӧ
ПАВЕЛ ДОРОНИН
МОЙД НЕБӦГ
Сыктывкар
Коми небӧг лэдзанін
2004
ВОЛШЕБНӦЙ МОЙДЪЯС
ЛЁК САР
Олісны-вылісны гозъя.
Найӧ вӧліны зэв гӧльӧсь.
Налӧн чужис Вань нима пи.
Кутісны гозъя ас костын тӧлкуйтны, мый керны выль чужӧм кагакӧд, кор няньыс аслыныс сёйны абу.
Сэсся локтіс на ордӧ кутшӧмкӧ странник дай шуӧ:
— Некытчӧ жӧ пинытӧ эн вузалӧ.
Быдмас да сарӧн лоӧ.
Сӧмын та йылысь некодлы эн висьталӧй.
Коркӧ-некоркӧ баба петіс да суседын и ошйысис странник висьталӧм йылысь.
Тайӧ кывсис сар пельӧдз.
Сар тӧдмаліс, кодлӧн сэтшӧм детинкаыс чужӧма, сэсся локтіс мужик ордӧ дай шуӧ:
— Вай жӧ вузав питӧ.
Ай-мам босьтісны дай вузалісны сійӧс.
Сар босьтіс кагатӧ, пуктіс сумкаӧ да шыбитіс сійӧс ваӧ:
— Вот, — шуӧ, — тэныд и сарпу, — сэсся ачыс муніс гортас.
Кага тыра сумка кывтіс, кывтіс дай мельнича пруд дорӧ воис.
Аддзис мельник кагатӧ да босьтіс аслыс пи туйӧ.
Челядьыс аслас эз жӧ вӧв.
Тадзи быдмис Вань мельник ордын дас вит арӧдз.
Вот мельник ордӧ ӧтчыд сар сувтіс.
Сылы пӧслук детинкаыд зэв сьӧлӧм вылас воис.
Думайтӧ нин вӧлі сійӧс аслыс свитаас босьтны.
Сэсся мельниклысь и юалӧ:
— Гӧтырыд абу, а кысь нӧ тэн тайӧ детинкаыс?
Мельник сарлы висьталіс, мый сідзи и сідз: кагаӧс кутіс ваысь да пи пыдди и быдтіс.
Сар ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ сэсся гижис письмӧ да шуӧ мельниклы:
— Меным колӧ гӧтырлы ыстыны письмӧ.
Ыстыв питӧ.
Сарлӧн эштіс письмӧ да сетіс Ваньлы.
Вань котӧрӧн мӧдӧдчис саритса ордӧ...
Муніс, муніс, сьӧд вӧр шӧрӧ ылаліс да воймис.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс дай би югӧр аддзис.
Би югӧр вылӧ муніс, да вӧр керка сулалӧ, а сэні рӧзбойникъяс олӧны.
Рӧзбойникъяс сійӧс вердісны, юкталісны дай юалӧны:
— Кытчӧ нӧ тэ, Вань, мунан?
Вань налы висьталіс, мый сідзи и сідз, сар сійӧс ыстіс письмӧӧн саритса дінӧ.
— Вайлы жӧ петкӧдлы письмӧсӧ.
Лыддисны сарлысь письмӧсӧ, а сэтчӧ зэв лёктор гижӧма. Сарлӧн гижӧма: «Мыйӧн пӧ сэтшӧм зон письмӧ ваяс, пырысь-пыр жӧ юрсӧ керыштӧй».
Рӧзбойник косявліс сійӧ письмӧсӧ да гижис сар нимсянь мӧд письмӧ: «Мыйӧн пӧ воас письмӧ вайысь зонмыс, пырысь-пыр жӧ гӧтралӧ ме ныв вылӧ».
Сэсся бӧр канвертӧ сюйисны да сетісны Ваньлы.
Мӧд асывнас рӧзбойникъяс чуксалісны Ваньӧс, зэв бура вердісны да индісны туй.
Воис сійӧ сар двореч дорӧ, а салдатъяс дворечӧ пырны сійӧс оз лэдзны.
Вань сетіс сійӧ письмӧсӧ дай шуис:
— Сетӧ тайӧс саритсалы.
Лыддис саритса письмӧсӧ да пырысь-пыр жӧ тшӧктіс чукӧстны Ваньӧс.
Сэсся вӧчисны свадьба: гӧтралісны Ваньӧс сар ныв вылӧ.
Коркӧ воис сар гортас, скӧрмис сійӧ, муртса саритсаӧс оз нӧйт:
— Кыдзи нӧ лысьтін менсьым нылӧс та сайӧ сетны?
Ме тэныд вины тшӧкті, а тэ сійӧс ас ныв вылӧ гӧтралӧмыд.
Вӧчны нинӧм, делӧ вӧчӧма.
Но сар ассьыс думсӧ эз веж.
Сійӧ пыр на кӧсйис кыдзкӧ изведитны Ваньӧс.
Вот сійӧ и шуӧ Ваньлы:
— Эстӧні вӧр шӧрын олӧ морт сёйысь багатыр, сылӧн тошкас зарни сияс быдмӧны.
Ветлы да нетшышт куим зарни си, вай меным.
Вань мӧдӧдчис туйӧ.
Муніс, муніс да аддзис: мужик струба кодйӧ.
— Висьтав, — шуӧ, — бур мортӧй, дасӧд во струба кодъя, а век на ваыс абу.
Оз кӧ ваыс во, сар юрӧс керыштас.
— Бӧр локтігӧн висьтала, — шуис Вань.
Муніс да муніс, льӧм пу куст дорӧ воис.
Льӧм пу сылысь и юалӧ:
— Висьтав, бур мортӧй, мый вӧсна ме кок йылын косьма: тусь ни дзоридз ог аддзывлы?
— Бӧр локтігӧн висьтала, — шуис Вань льӧм пулы.
Муніс, муніс да ва вуджасӧ воис, а сэні вуджӧдчысь пӧрысь дядьӧ.
— Висьтав, бур мортӧй, мый вӧсна ме тані страдайта: нэм чӧж лоӧ вуджӧдчыны?
— Бӧр локтігӧн ставсӧ висьтала, — шуис Вань вуджӧдчысьлы да водзлань мӧдӧдчис.
Сэсся воис медбӧрын багатыр керка дінӧ.
Пырис керкаас, а багатырыс абу гортас, сӧмын сылӧн бабаыс гортас пукалӧ.
Багатыр гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ок, ок, ок, мыйла нӧ, зонмӧ, тэ локтін?
Воас ӧд багатырыд да тэнӧ сёяс.
Детинкаӧс и шог босьтіс.
Сэсся багатыр гӧтыр и шуӧ:
— Эн шогсьы, Вань.
Ме тэнӧ дзеба и став могтӧ тэнсьыд могмӧда.
Сэсся багатыр гӧтыр дзебис сійӧс, ас ящикас томлаліс.
Коркӧ грыма-йиркакылӧ локтіс багатыр.
Пырис керкаӧ да шуӧ:
— Уп!
Кыськӧ роч дук кылӧ.
Коді нӧ миянын эм.
Вай ме сійӧс сёя.
— Ылі муясті ветлін-мунін да сьӧрсьыд, буракӧ, роч дуксӧ вайин, — шуӧ сылы гӧтырыс.
Сэсся багатыр водіс узьны.
Мыйӧн унмовсис, гӧтырыс сылысь тошсьыс ӧти зарни си нетшыштіс.
Сійӧ чепӧсйис унйывтіыс да мӧдіс пинясьны.
А бабаыс сылы и шуӧ:
— Ме зэв омӧль вӧт вӧталі.
Сійӧн и унйывті тошкӧдыд нетшыштсис.
Вӧтася, быттьӧ мужик струба кодйӧ, зэв джуджыда кодйис, а ваыс век вочасӧн косьмӧ.
Ваыс кӧ оз во, сар сылысь юрсӧ керыштас.
— Тайӧ ӧд збыльтор, а абу вӧт.
— А мыйла нӧ эськӧ ваыс оз во?
— Струбаас эм лягуша, сійӧс кӧ виас, ваыс пондас воны.
Унмовсис багатыр, а бабаыс сылысь мӧд тош си нетшыштіс.
Бара багатыр садьмис да мӧдіс гӧтырыс вылӧ пинясьны.
А гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ӧні ме мӧд вӧт вӧталі.
Эстӧні ю дорын льӧм пу быдмӧ и вочасӧн косьмӧ.
Мый вӧсна сійӧ косьмӧ?
— Вуж улас поп амбарысь шыръяс овмӧдчӧмаӧсь.
Найӧс кӧ виан, и льӧм пуыс оз мӧд косьмыны.
Унмовсис багатыр, а гӧтырыс сылысь коймӧд тош си нетшыштіс.
Бара садьмис багатыр да мӧдіс шумитны.
А гӧтырыс сылы и шуӧ:
— Ме ӧні вӧтаси да быттьӧкӧ эстӧні, ю дорын, ӧти дядьӧ нэмсӧ вуджӧдчӧ и нэм чӧжыс кӧсйӧ вадорӧ петны да оз вермы.
Мыйла нӧ оз вермы?
А багатыр сылы и шуӧ:
— Мед мӧд мортлы кодлыкӧ сетас руб сьӧм да пелыссӧ, а сэсся ачыс вадорӧ и чеччыштас.
Сэк сійӧ и дзикӧдз мынас.
Мӧд луннас багатыр муніс кытчӧкӧ, а багатыр гӧтыр сетіс детинкалы куим зарни си да ставсӧ сылы висьталіс, мый сылы вӧлі колӧ.
Бӧр локтігас сійӧ воис перевоз дорӧ.
Вуджӧдчысь буретш вӧлі купечӧс вуджӧдӧ.
Детинка вуджӧдчысьлы и шӧпнитіс:
— Мӧдар вадорас воан, сет тайӧ купечыслы руб сьӧм да кисьыд пелыстӧ, а ачыд сэсся ӧдйӧджык пет вадорӧ, сэки тайӧ уджсьыд дзикӧдз мынан.
Вуджӧдчысь тадзи и вӧчис.
Купеч колис сы местаӧ вуджӧдчыны.
Сэсся муніс да льӧм пу куст дінӧ воис.
Льӧм пу сылысь и юалӧ:
— Тӧдмалін-ӧ, мый вӧсна ме косьма?
Вань корсис льӧм пу куст улысь шыр поз да виис шыръяссӧ.
А льӧм пулы и шуӧ:
— Ӧні он нин мӧд косьмыны, а мӧдан дзоридзавны.
Тадз жӧ сійӧ мездіс струба кодйысь мужикӧс.
Сэсся муніс, муніс да ӧти керка воис, а сэні старука олӧ.
— Кытчӧ тэ, Вань, ветлін?
— Менӧ сар ыстыліс куим зарни юрсила вӧрса багатыр ордӧ.
А старука сылы и шуӧ:
— Ок, ок, ок, Вань!
Сарыд ӧд тэнад юр вылӧ бара выль пакӧсьт лӧсьӧдӧ.
Сійӧ кӧсйӧ тэнсьыд юртӧ керавны.
Но тэ эн маитчы, ме тэныд отсала, сы вӧсна мый тэ мездін менсьым вокъясӧс.
Вуджӧдчӧмысь мездін менсьым ыджыд вокӧс, струба кодйысь дядьӧсӧ мездін, менсьым ичӧт вокӧс.
Сэсся старука сылы сетіс чунькытш:
— Кор пӧгибӧ воан, сюй тайӧ чунькытштӧ шуйга нимтӧм чуняд да кор, мый тэныд колӧ.
Вань прӧститчис старукакӧд да мӧдӧдчис водзӧ.
Коркӧ сійӧ воис сар ордӧ.
Сетіс сылы куим зарни юрси.
А сар нӧшта ёнджыка скӧрмис, мый Ваньӧс некыдзи оз вермы изведитны.
Пырысь-пыр жӧ тшӧктіс кутны да сылысь юрсӧ керыштны.
Чукӧртіс сар ассьыс вельможаяссӧ, став слугаяссӧ видзӧдны, кыдзи кутасны Ваньлысь юрсӧ керавны.
Вань шуӧ:
— Сетлӧй меным медбӧръя кыв шуны.
— Висьтав, колӧкӧ, — шуӧ сар. — Юртӧ керыштны ӧд вевъялам на.
Вань кыскис зепсьыс старукалысь сетӧм чунькытшсӧ, сюйис шуйга нимтӧм чуняс дай шуӧ:
— Черӧй, черанӧй!
Керышт юрсӧ сійӧ мортыслысь, коді тані мыжаыс.
Ме кӧ мыжа, менсьым керышт, а кодкӧ кӧ мӧд мыжа, сійӧ мортсӧ корсь да сылысь юрсӧ керышт.
Друг палач киысь черыс чеччыштіс да лэбовтіс йӧз юр вывті, куимысь кытшовтіс йӧз весьтті да кыдз тай сапнитіс сарлы.
Сарлӧн юрыс джодж кузя гӧгыльтчис.
Сэсся Вань ачыс пуксис сарӧ да зэв бура кутіс сарствуйтны.
БУЙНЫР
Олісны-вылісны гозъя.
Ӧтчыд мужикыс муніс вӧравны, гӧтырыс — вотчыны, и вошис.
Вӧрын сы дорӧ матыстчис ош да нуис гуас.
Оліс сійӧ ошкӧд гуын куим во, и чужис сылӧн Микайлӧ нима пи.
Дырӧн ли, регыдӧн ли, быдмис Микайлӧыд, петіс гусьыд и пышйис.
Мунӧ вӧрӧд, а туй шӧрас гӧра.
Чужйис сійӧ гӧратӧ.
Бокӧ тутіс сійӧ, и петіс гӧра улысь морт.
— Менӧ, — шуӧ, — шуӧны Горыньӧн, лоа тэныд ичӧт вок пыдди.
Мунӧны ӧтлаын Горынькӧд перевоз дорті, а вадор улысь воча петӧ морт да шуӧ Микайлӧлы:
— Менӧ шуӧны Усыньӧн, лоа тэныд ичӧт вок пыдди.
Мунісны водзӧ куимӧн и воисны коркӧ куим сода керка дорӧ.
Пырисны керкаас, а сэн некод абу.
Сӧмын гидас куим ӧш сулалӧ.
На пиысь ӧти ӧшкӧс начкисны, жаритісны да сёйисны.
Ӧбед бӧрын Микайлӧа-Горыня мунісны вӧрӧ, а горт овны колисны Усыньӧс.
Недыр мысти налӧн мунӧм бӧрын петӧ друг гӧбӧчысь старик, кык весьта тошка, ачыс весьт кузя.
Шуисны сійӧ стариксӧ Буйныр.
Уськӧдчис сійӧ Усынь вылӧ, нӧйтіс да нӧйтіс, таляліс да таляліс, кундіс джодж костӧ.
А ачыс патурликасис, турун нӧбйӧ пӧрис да уси гӧбӧч розьӧ.
Локтісны гортас Микайлӧа-Горыня, сёйны корӧны.
— Ме, вокъяс, — Усынь налы вочавидзӧ, — зэв ёна кольми да нинӧм тіянлы эг пу.
Асьныс ӧбед пуисны и сёйисны.
Мӧд лун мӧдӧдчӧны вӧравны Микайлӧа-Усыня.
Горт овны кольӧны Горыньӧс.
Мыйӧн мунісны, бара петіс гӧбӧчысь скӧр старик Буйныр:
— Мӧд, — шуӧ, — ӧшкӧс менсьым тӧкаритӧмныд!
Вай бертчам, коді ёнджык.
Да кыдз уськӧдчас Горынь вылӧ, нӧйтіс да нӧйтіс, таляліс да таляліс, кундіс джодж костӧ, а ачыс турун нӧбйӧ пӧртчис да гӧбӧч розьӧ воши.
Локтісны вокъяс гортас ӧбедайтны, Горынь налы шуӧ:
— Эг вермы тіянлы пусьынытӧ, кольми ёна.
Пуисны асьныс ӧбедтӧ, сёйисны.
Коймӧд луннас вӧравны мӧдӧдчисны Горыня-Усыня, а горт овны кольччис Микайлӧ.
Вокъяс ас костас сералӧны:
— Тайӧс Буйныр виас нин да!
Горт олӧ Микайлӧ ньӧжйӧник, друг гӧбӧчысь петӧ весьт кузя старик, а тошкыс кык весьт кузя, и шуӧ Микайлӧлы:
— Коймӧд ӧшкӧс менсьым тӧкаритӧмныд.
Талун асьтӧ сёя.
А первой бертчам, кодным ёнджык.
Босьтчисны найӧ вермасьны.
Вермасисны, вермасисны, некоднанныс мӧдсӧ оз вермыны.
А тышкасигад Буйныр пызан вывсьыс пань уськӧдіс и шуӧ Микайлӧлы:
— Лэпты паньсӧ!
Копыртчис Микайлӧ пань лэптыны, а Буйныр мыш вылас чеччыштіс сылы да давай дубаситны.
Микайлӧ кыдз бергӧдчас, кыдз ӧвтыштас Буйнырӧс мыш вывсьыс, — эз вермы Буйныр кутчысьнысӧ, уси дзик гӧбӧч розь дорӧ да муртса сэтчӧ эз дзебсьы, удитіс Микайлӧ тошкӧдыс тшапкыны.
Тшапкис тошкӧдыс, кыскис сарайӧ, нӧйтіс первой кыдз колӧ, сэсся тош бердас гез кӧрталіс да тошкӧдыс стрӧпила бердӧ ӧшӧдіс.
Локтісны вокъяс вӧраланінысь, юасьӧны:
— Эн кольмы, вокӧй?
— Эг, вокъяс, а кольмӧдан сэрапомтӧ ме кыски.
Ветлам, петкӧдла.
Локтісны сарайӧ, а стрӧпила вылад сӧмын Буйнырлӧн тошкыс ӧшалӧ, ачыс пышйӧма.
— Но мый, вокъяс, — шуӧ Микайлӧ, — ковмас миянлы кучикысь тасма шӧравны.
Шӧралісны найӧ кучикысь тасма, и лэччис сійӧ тасма кузяыд Микайлӧ гӧбӧчӧ Буйнырӧс корсьны.
Аддзӧ веж луд и муніс веж луд вывтіыд, кытчӧдз керка дорӧ эз во.
Пырис сэтчӧ, а сэн старик да старука пукалӧны, пажнайтӧны, кыкнанныс дзорӧсь да синтӧмӧсь.
Матыстчис на дорӧ Микайлӧ, босьтіс пань, тшӧтш тасьтіысь панясьны кутіс.
Сёйисны-сёйисны старикъяс, эз пӧтны.
Со и сёрнитӧны ас костаныс:
— Век тайӧ тасьтіыс тырмывліс, а талун эз тырмы.
Кодкӧ крештшеннӧй миянкӧд пажнайтӧ.
Пӧрысь морт кӧ — миянлы бать пыдди мед лоӧ, том морт кӧ — мед пи пыдди лоӧ.
— Ме том, — вочавидзӧ Микайлӧ, — ме муна скӧр Буйнырӧс корсьны.
— Сійӧ Буйнырыс, — вочавидзӧны старикъяс, — ёна миянӧс дзескӧдӧ.
Нелямын ӧш миянлысь сёйис.
Кольччы миянӧ пи пыдди да скӧтнымӧс видз...
Кольччис Микайлӧ старикъяс дорӧ да кутіс налысь скӧт видзны.
Муніс мӧс видзны, и медводдза луннас жӧ Буйныр ошкӧ пӧртчис да выль мӧс видзысьлӧн мӧсъяс дорӧ матыстчис.
А старикъяс Микайлӧлӧн Буйныркӧд паныдасигкежлӧ кыисны зі поз.
Лэдзис Микайлӧ зіястӧ ош вылад, уськӧдчисны зіясыд сы вылӧ, чушйӧдлыны кутісны.
А Микайлӧ гусьӧник матыстчис, пельӧдыс тшапкис, швачкис муас да сэтчӧ и виис.
Сэсся бергӧдчис сійӧ, аддзӧ — куим чой, куим рочакань томан сайын пукалӧны.
Мездіс найӧс томан сайысь, нуӧдіс аскӧдыс гӧбӧч розь дорӧ, кыті лэччывліс, кыскыштіс тасматӧ, и вокъяс лэптісны найӧс нёльнансӧ веркӧсӧ.
Куим вок гӧтрасисны куим чой вылӧ и ӧні олӧны да вылӧны.
ЁМА ДА КЫК ЧОЙ
Олісны-вылісны гозъя, и чужис налӧн ныв.
Та бӧрын гӧтырыс куліс, и сійӧ гӧтрасис мӧд вылӧ.
Мӧдыс ныв жӧ сылы вайис.
Эз кут радейтны ичинь ичиньводзсӧ, лӧгавны кутіс, нӧйтіс, мыйӧн веськалӧ.
А ӧтчыд сідз и шуис мужикыслы:
— Кытчӧ кӧсъян син водзысь вошты нывтӧ.
Вай, юкмӧсӧ шыбитам.
Нуисны найӧ нывтӧ да юкмӧсӧ шыбитісны.
Усис сійӧ юкмӧсад — веськаліс кутшӧмкӧ веж луд вылӧ.
Мӧдӧдчис сійӧ луд вывтіыд, аддзӧ: вӧв табун йирсьӧ.
Матыстчис сійӧ вӧвъяс дорад, весаліс найӧс, сыналіс, и вӧвъясыд шуисны сылы:
— Мунан водзӧ, воан Ёма керкаӧ.
Сійӧ тшӧктас пывсян ломтыны, ваяс гӧрд да лӧз чуманъяс, босьт гӧрдсӧ.
Мӧдӧдчис нылыд водзӧ, паныдаліс мӧс чукӧр.
Весаліс сійӧ мӧсъястӧ, сыналіс, и мӧсъясыд тшӧтш висьталісны, кыдз Ёма дорад овны.
Воис коркӧ Ёма керка дорад.
Пырӧ керкаад, Ёма сылы и шуӧ:
— Тыдалӧ, слуга менам лои.
Мун ӧдйӧджык пывсян ломты, пес поткӧдлы, да сідз, мед шы эз кывлы.
Ломтіс нылыд пывсян, а Ёма вайис сэтчӧ чуман тыр лягуша, дзодзув да ва гагъясӧс:
— Мыськы, — шуӧ, — пывсьӧд менсьым челядьӧс.
Мыськис нылыд Ёмалысь став челядьсӧ.
Пывсян бӧрын вайис Ёма лӧз да гӧрд чуманъяс и шуӧ нывлы:
— Бӧрйы тайӧ кык чумансьыс кодсӧкӧ да мун гортад.
Босьтіс нылыд гӧрд чумансӧ, мӧдӧдчис гортас.
Муніс-муніс, воис юкмӧсӧдзыд, кытчӧ сійӧс шыбитлісны, и горзыны кутіс.
Батьыс босьтіс дай лэптіс сійӧс.
А кор чумантӧ восьтісны, аддзисны зэв мича платтьӧяс, уна сьӧм, и мыйыс сӧмын эз вӧв.
Аддзис ичиньыс, шуӧ мужикыслы:
— Ну ӧдйӧджык менсьым нылӧс юкмӧсӧ.
Нуис старик нывсӧ и шыбитіс юкмӧсӧ.
Уси, уси пыдӧсас сійӧ, петіс веж луд вылӧ.
Паныдаліс табун, пиняліс да нӧйтіс вӧвъястӧ, а найӧ воча шуӧны:
— Паныдасяс тэныд Ёмалӧн керка, сетас сійӧ тэныд кык чуман бӧрйыны, тэ босьт лӧзсӧ.
Паныдаліс туй вылас нылыд мӧс чукӧр да ыж чукӧр, найӧс нӧйтіс да пиняліс, и найӧ сідз жӧ велӧдісны босьтны лӧз чумансӧ.
Коркӧ воис сійӧ Ёма керка дорад.
— Уф, — шуӧ Ёмаыд, сійӧс аддзис да, — кыськӧ прислуга ме дорӧ воис.
И тшӧктӧ Ёмаыд пыр жӧ пывсян ломтыны, пес поткӧдлыны шытӧг, мед тшын ни би эз тыдав.
Кутіс ныв поткӧдчыны — сӧмын йӧла ковгӧ: кутш! катш!
Пывсян ломтіс — ру да тшын сӧмын.
Вайис Ёма пывсянӧ сюмӧд чуманын лягуша, дзодзув да быдсяма ва гагъясӧс и шуӧ:
— Пывсьӧд, мыссьӧд менсьым челядьӧс бура! — А ачыс муніс.
Нӧйтіс найӧс ичиньлӧн нылыс, пиняліс, мыськис-швачйӧдліс.
Пывсян бӧрын Ёма юалӧ челядьыслысь:
— Но, кыдз тіянӧс выль слуга пывсьӧдіс-мыссьӧдіс?
— Ой, — няргӧны Ёма челядь, — сійӧ миянӧс нӧйтіс, сійӧ миянӧс пиняліс!
Вайис сэки Ёма кык чуман нывлы, лӧзӧс да гӧрдӧс:
— Бӧрйы аслыд, кутшӧм кажитчӧ, да мун гортад!
Босьтіс сійӧ лӧз чумантӧ и мӧдӧдчис гортас.
Зэв нимкодь лои мамыс ныв локтӧмыдлы, и мед некодлы не петкӧдлыны, мый нылыс вайис чуманас, пырисны кыкӧн гӧбӧчӧ и сэн восьтісны Ёмалысь козинсӧ.
Муртса кыпӧдыштісны вевтсӧ, сэтысь би чепӧсйис, и сотіс кыкнансӧ, мамсӧ и нывсӧ.
ЧӦРС КУЗЯ НЫВ
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя, и вӧлі налӧн ныв, верстьӧ нин, а тушанас чӧрс кузя.
Локтіс пӧрысь гозъя дорӧ Ёма да шуӧ:
— Тіян ныв чӧрс кузя, менам пи — чунь кузя.
Сетӧй нывтӧ менам пи сайӧ верӧс сайӧ.
Он кӧ сетӧй, ме тшын петан розьнытӧ тупка, а ӧдзӧснытӧ ортсысяньыс пыка.
— Мый тэкӧд вӧчан, — шуӧны сылы пӧрысь гозъя, — сетам нывнымӧс пи саяд.
И нуис старик нывтӧ Ёмаыд сьӧрсьыс.
А некутшӧм пи абу и вӧлӧма.
Вайӧдіс гортас ичмоньсӧ и шуӧ:
— Ветлы, моньӧй, видзӧдлы ыжъясӧс да шыр найӧс!
Муніс нылыд Ёмалысь ыжъяссӧ шырны да мунігмозыс пырис ӧти тӧдса тьӧт ордӧ, а сійӧ сылы и шуӧ:
— Ёмалӧн ыжъясыс ӧд кӧинъяс.
Кыдз вӧрас пыран, кай пу вылӧ да горӧд гораджыка:
Ыжъясӧй, ыжъясӧй менам,
Чукӧртчӧй ӧдйӧджык,
Асьныд асьнытӧ шырӧй,
Меным вурунтӧ кольӧй...
Чӧрс кузя ныв сідз и вӧчис.
Сылӧн горзӧм вылӧ локтісны ыжъяс, асьныс асьнысӧ шырисны, чукӧрӧ вурунсӧ тэчисны.
Вайис нылыд вурунтӧ Ёмалы, мӧдыс чуймалӧ:
— Аттӧ дивӧ!
Кыдз нӧ тэнӧ менам ыжъясӧй эз сёйны?
Ноко, котӧрт ӧдйӧджык менам мӧсъяс дорӧ, лысьты найӧс да вай меным йӧвсӧ...
Муніс нылыд корсьны Ёма мӧсъясӧс, а мунігмозыс бара на пыравліс тӧдса тьӧтыд дорӧ, и сійӧ восьтіс, мый Ёма мӧсъясыд — ошъяс, да велӧдіс, мый колӧ накӧд вӧчны — пу вылӧ кайны да горӧдны:
Мӧсъясӧй, мӧсъясӧй,
Чукӧртчӧй ӧдйӧджык,
Лысьтӧй асьныд асьнытӧ,
А меным йӧвнытӧ кольӧй...
Ныв чукӧстчӧм вылӧ локтісны Ёма мӧсъяс, асьныс асьнысӧ лысьтісны, йӧвсӧ колисны нывлы, а асьныс разӧдчисны вӧр пасьта.
Вайис нылыд йӧвтӧ, Ёма синмыслы оз эскы:
— Кыдз нӧ менам мӧсъяс тэнӧ эз сёйны?
Ноко, котӧрт менам чой дорӧ да кор сылысь сюмӧд чуман...
Котӧртіс нылыд тӧдса тьӧт ордад, сійӧ сетіс сир падъян, зу да зуд и велӧдіс, мый наӧн вӧчны.
— А чой дорас воан, — шуис тьӧтыс нылыдлы, — да тэ сідз и шу: «Ёма-тьӧтӧ, Ёма-тьӧтӧ, чойыд корӧ сюмӧд чуман».
Локтіс нылыд Ёма чой дорӧ, а сійӧ и шуӧ:
— Тэ вод да шойччышт, а ме пыравла гӧбӧчӧ.
Пырис Ёма чой, ачыс Ёма жӧ вӧлі, гӧбӧчӧ да пиньсӧ кеслыны кутіс.
Кыліс тайӧс нылыд да уськӧдчис пышйыны.
Пышйыны-тӧ пышйыны, да ӧдзӧсъяс оз воссьыны.
Выялыштіс сійӧ дзиръяссӧ, ӧдзӧсъяс асьныс воссисны.
Петіс ывлаӧ, а сы вылӧ быд боксянь уськӧдчисны кайяс и давай синсӧ кокавны.
Шыбитіс сійӧ кайясыдлы няньшом, лэбисны найӧ.
Сэки нылыд и котӧртны кутіс.
Пиньтӧ кесліс да Ёма петіс гӧбӧчсьыд, нылыд и абу!
Уськӧдчис ӧдзӧсъяс вылӧ, пинялӧ ӧдзӧсъяссӧ:
— Мыйла лэдзинныд?
А ӧдзӧсъяс воча:
— Ми тэныд нелямын во служитам, а тэ ньӧтчыд на нинӧмӧн эн мавтлы дзиръяснымӧс.
Уськӧдчис Ёма ывлаӧ, кайясӧс пинялӧ:
— Мыйла лэдзинныд?
А кайяс воча:
— Ми тэ дорын нелямын во нин олам, ньӧтчыд весиг няньшомтӧ курыштны эн сетлы.
Доддяліс Ёма сюмӧд чуман гырйӧ, тоинӧн вӧтлӧ, грыма-йиркакылӧ вӧрӧд, ныв бӧрся вӧтчӧ.
Дзик нин суны кутіс.
Шыбитіс нылыд бӧрас зусӧ кигуг, шуис:
Зуӧй менам,
Ме мышкын,
Ёма водзын
Быдмы тшем вӧрӧн!
Тшӧть кодь вӧр быдмис ныв мышкын, Ёма водзын.
Пессис-пессис Ёма, ордым корсис, вӧчны нинӧм, косіс гортас черла.
Бӧр черӧн локтіс, ордым кераліс.
А черсӧ кытчӧ воштыны?
Дзебӧ черсӧ кустъясӧ, а лэбачьяс сылы горзӧны:
Тэ дзебан,
Ми аддзам,
Ӧксы пилы висьталам,
Баяр пилы копыртчам...
Ёрччыштіс Ёма:
— У, кӧрт тув синъяс!
А кытчӧ збыль лэбач синмысь чертӧ дзебан?
Шуис гортас шыбитны.
Шыбитіс, усис черыд дзик Ёма керка дорӧ.
Бара уськӧдчис ныв бӧрся, бара суӧдны кутіс.
Сэки нылыд кигуг зудсӧ шыбитіс да горӧдіс:
Зудйӧй, зудйӧй,
Ме мышкын,
Ёма водзын
Из гӧраӧ бергӧдчы!
Быдмис зэв ыджыд зуд гӧра ныв мышкын, Ёма водзын.
Бара ковмис Ёмалы мунны гортас черла, бӧр воис черӧн зуд гӧра дорӧ, розь вӧчны кутіс, вӧчис.
А кытчӧ черсӧ дзебны?
Лэбачьяс танӧсь нин, важ сьылансӧ сьылӧны:
Тэ дзебан,
Ми аддзам,
Ӧксы пилы висьталам,
Баяр пилы копыртчам...
Бара шыбитіс Ёмаыд черсӧ горт дорас, уськӧдчис нывтӧ суӧдны, со нин суӧдӧ, вот-вот суас.
Сэки нылыд сир падъянтӧ шыбитіс кигуг да горӧдіс:
Сир падъян,
Ме водзын,
Ёма бӧрын
Сир юӧн паськав!
А кывъястӧ и дзугис.
Кыкнанныс, ныв и Ёма, сибдісны сир юад.
А сэки ныв юр весьттіыд рака лэбис:
— Ракаӧй, ракаӧй, — нылыд сы дорӧ шыӧдчис, — тэ лэб менам бать-мам дорӧ, висьтав, мый нывныс сир пиӧ сибдӧма Ёмакӧд.
Мед сьӧрсьыс босьтасны куим пудъя кӧрт палич да би да татчӧ котӧртасны.
Лэбзис ракаыд пӧрысь гозъялӧн ӧшинь вылӧ, висьталіс нывныслысь кывъяссӧ, но пӧрысьясыд пӧрысьысла сьӧкыд пеляӧсь нин, эз кывны ракаыдлысь кывъястӧ.
Виччысис, виччысис нылыд бать-мамсянь отсӧг, эз вермы виччысьны.
А сэки сылӧн юр весьтті кырныш лэбис.
— Кырныш, кырныш, — шыӧдчис сы дорӧ нылыд, — висьтав бать-мамӧйлы, мый ме сибді сир юӧ.
Лэбзис кырныш пӧрысьяслӧн ӧшинь вылӧ, курксӧ:
— Курк-курк, нывныд сир юӧ усьӧма, сы бӧрся Ёма вӧтчӧ, тшӧтш усьӧма сир юӧ, нывныд корӧ кӧрт палич да би!
Кырнышыдлӧн гӧлӧсыс ёнджык, сьӧкыд пеля гозъя кылісны, босьтісны куим пудъя майӧг, би да мунісны нывнысӧ мездыны.
Аддзис старикӧс да старукаӧс Ёма, ылысянь на горзӧ:
— Сват-сваття, кыскӧй миянӧс татысь...
Мӧдӧдчим тіянӧ гӧсти да кыкнанным усим сир юӧ...
Кӧрт паличӧн тувкйис старик лёк Ёмаӧс сир юӧ, а нывсӧ кыскис да шонтіс.
Ӧні на найӧ олӧны, бура олӧны.
АРСЕНЬ ДА ЧӦРТЪЯС
Чукӧртчисны коркӧ ӧти сиктын мужикъяс сёрнитыштны.
Ӧтияс шуӧны, мый эм ен югыдас чӧртъяс, мӧдъяс шуӧны: абуӧсь ен югыдас чӧртъясыс.
Ӧти мужик мырдӧн шуӧ, эм пӧ.
А сылы ӧти зон, Арсень нима, мырдӧн жӧ шуӧ, абу пӧ.
Сёрни бӧрас мӧд луннас Арсень босьтіс нянь чӧвпан да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Лунтыр муніс, и пемдіс нин, кор воис сійӧ зэв визув шор дорӧ.
Тан и войсӧ коллявны шуис да пестіс коз улын бипур.
Сӧмын видзӧдӧ: коз вылын кӧмтӧм мужик пукалӧ.
— Лэччы, — шуӧ сылы Арсень, — ӧтлаын узям.
А мӧдыс оз шыась.
Сэки Арсень перйис пурт, вундіс мужикыслысь кокбӧрлясӧ да водіс узьны.
А кор садьмис, видзӧдліс коз вылад, некоді абу.
И муніс водзӧ.
Лунтыр муніс, пемдандор воис ю дорӧ.
Ю дорас — ичӧтик керкатор.
Пырис сэтчӧ, пес поткӧдліс, пач ломтіс, а сэсся пуксис лабич вылӧ да нянь сёйны кутіс.
А няньыд сылӧн муртса кольыштӧма.
Сэсся ӧти нянь чир сылӧн усис джоджӧ, веськаліс костас, джоджыс костӧсь вӧлі, да и усис гӧбӧчӧ.
Жаль лои Арсеньлы няньыс, пырис гӧбӧчӧ, а сэні горт сулалӧ, и куйлӧ гортъяс старик, вомыс восьса: няньыд самӧй вомас веськалӧма.
Перйис сылӧн вомысь Арсень нянь чиртӧ, а старик друг шуӧ:
— Кымын во тані гортъяс куйла, первойысь вомӧ нянь веськаліс, да и сійӧс мырддьӧны.
Ме ӧд водзын и ачым кужлі, татчӧ менӧ нимкылӧн йӧртісны, и мунны татысь ог вермы.
Кужлі — тӧдысьӧн ли, еретникӧн ли вӧлі.
— Кынӧмыд ӧмӧй сюмалӧ? — юалӧ Арсень.
— Сюмалӧ.
Вайис Арсень нянь коляссӧ да вердіс старикӧс.
Сёйыштіс старикыд да шуӧ:
— Лёк кӧ коркӧ суас, менӧ казьтышт либӧ волы ме дорӧ...
Петіс Арсень гӧбӧчысь, водіс узьны, и друг локтӧны сы дорӧ дас чӧрт:
— Мыйла тэ, — шуӧны, — батьнымлысь тӧрыт кокбӧрлясӧ ставнас вундалін?
Ми тэнӧ таысь сёям.
— Виччысьлӧй, — вочавидзӧ Арсень, — лэдзӧй менӧ первой гӧбӧчӧ ветлыны.
Лэччис старик дорӧ да висьталӧ:
— Локтісны чӧртъяс менӧ сёйны.
— Ладнӧ, — шуӧ старик, — вай жӧ ме на дорӧ петавла.
Петіс чӧртъяс дорӧ да шуӧ:
— Но мый!
Сёйӧй!
Уськӧдчисны чӧртъяс Арсень дорӧ, а старик на вылӧ кыдз кутіс биӧн пӧлявны, ставныс разі-пели пышъялісны.
Старик бӧр гӧбӧчӧ лэччис, а Арсеньлы шуис:
— Но, ӧні узь!
Узис Арсень, асывнас бара туйӧ петіс.
Муніс-муніс, воис сиктӧ, и сулалӧ сэні зэв ыджыд мича керка.
Сэтчӧ гольӧдчис сійӧ, некод оз восьты.
Сэки кутіс гольӧдчыны сэтшӧм жӧ ыджыд, но важ керкаӧ, выльыскӧд орччӧн сулаліс.
Лэдзисны сійӧс.
— Гольӧдчи, — шуӧ сійӧ кӧзяевалы, — выль керкаӧ, да эз лэдзны.
— А керкаыс сійӧ миян, — вочавидзӧны кӧзяева, — сӧмын чӧртъяс сэні овны оз сетны...
— Ладнӧ, — шуӧ Арсень, — аски ме сэні вой колляла, а талун вӧчӧй меным кӧрт мортӧс, мӧлӧт, кӧрт ки, кӧрт рушку да кӧрт шляпа.
Нӧшта ковмас меным ки чышкӧд, вина чекверть, карті колода да сисьяс.
Чекверть, четверть — важ роч мера: «ведро» — 10 литра, «четверть» — кык да джын литра.
Ставсӧ лӧсьӧдісны сійӧс кӧзяева, и мӧд войнас мӧдӧдчис Арсень выль керкаӧ войколӧн.
Пызан вылӧ сувтӧдіс вина, сись, карті колода, кӧрт мортӧс пуксьӧдіс пач водзӧ, кӧрт шляпа — юр вылас, кӧрт рушку пысаліс морӧс улас, кӧрт ки кепысяліс.
Босьтіс карті колода, тасуйтӧ, быттьӧ ворсӧ.
Локтӧ чӧрт:
— Ме тэнӧ, — шуас, — сёя!
Мыйла менсьым став кокбӧрля вундалін?
— Мый бурыс, сёян кӧ!
Пуксьы, бурджык, водка юны, — вочавидзӧ чӧртлы Арсень.
Пуксисны.
Юисны.
Чӧрт коддзис.
— Вай картіалам! — шуӧ Арсень.
— Мыйӧн скон? — чӧрт юалӧ.
— А сьӧм миян абу, вай йӧйысь ворсам.
Коді йӧйӧн кольӧ, сылысь кынӧмсӧ гыжъявны, куимысь ӧтилаті!
Босьтчисны ворсны.
Коли Арсень йӧйӧн.
Топӧдіс чӧрт Арсеньлысь кынӧмсӧ, кыдз босьтчис гыжъявны, ставнас кӧрт кынӧмсӧ нетшыштіс.
Нетшыштіс и шыбитіс.
— Куыс, — шуӧ сійӧ Арсеньлы, — и сійӧ эз коль тэнад рушку вылын.
— Ылӧдчан, — шуӧ Арсень. — Менам кынӧм ёнджык на лоис.
Вай ещӧ скон ворсам.
Ворсісны мӧдысь, чӧрт йӧйӧн коли.
— Ноко, — шуӧ сылы Арсень, — вай ме тэнсьыд кынӧмтӧ гыжйышта.
Да аслас кӧрт киӧн ставнас кучиксӧ чӧрт рушку вылысь кульыштіс.
Став сювйыс чӧртлӧн ортсӧ петіс.
— Но мый нӧ, — шуӧ Арсень, — ещӧ ӧтчыд ворсам?
— Ог, зэв ёна кынӧм висьӧ...
Мунны чӧрт лӧсьӧдчис.
— Ещӧ волан он? — юалӧ Арсень.
— Аски вола! — шуӧ чӧрт.
Арсень бура узис, асывнас муніс купеч ордӧ, лунсӧ зэв бура сыкӧд колляліс, купеч нинӧм эз и юась сылысь.
А кыдз рыт воис, Арсень и шуӧ купечлы:
— Вай ещӧ вина чекверть.
Босьтіс сійӧ вина чеквертьтӧ да сись и бара муніс выль керкаад узьны.
Войнас чӧрт локтӧ:
— Ме тэнӧ сёя, Арсень.
— А мыйысь менӧ сёян?
— Кокъясӧс вундалін, сыысь и сёя.
— Вай вина юам, бурджык лоӧ.
Пуксисны, юисны кыдз колӧ, и зэв ёна чӧрт коддзис, коддзис и ачыс Арсеньлы шуӧ:
— Вай бара кынӧм гыжъялӧм вылад йӧйысь ворсам.
— Огӧ, — шуӧ Арсень. — Тӧрыт тэ менсьым став кучик косявлін, талун сювйӧс нетшыштан.
Вай печик вылӧ ворсам.
Кутісны печик вылӧ ворсны.
Арсень йӧйӧн лои.
Чӧрт куимысь печиктіс Арсеньлы юрас, а мӧдыслы веськодь, сылӧн юрас кӧрт шапка.
Сӧмын бӧръя печиксьыс усис сійӧ шапкаыд джоджӧ, а чӧртыд кыдз чеччыштас, нимкодясьӧ:
— Ме тэнсьыд юр часьтӧ ставнас нӧбӧді!
— Юр часьӧй колис на, — шуӧ Арсень, — тайӧ менам кучикӧй лэбис.
Но, пуксьы мӧд сконсӧ ворсны.
Ворсісны мӧд скон, чӧрт йӧйӧн колис.
— Ме, — шуӧ сылы Арсень, — кодӧс эг печиктлы, ставыслысь синсӧ перйывлі.
Кӧртав синтӧ ки чышкӧдӧн.
Кӧрталіс чӧртлысь синсӧ ки чышкӧдӧн, босьтіс мӧлӧт, да кыдз шковгас чӧрт юрӧ куимысь.
Став плешсӧ чӧртлысь жугӧдіс.
— Вай ещӧ! — шуӧ Арсень.
— Ог, мыйкӧ ог кӧсйы, — шуӧ чӧртыд, — юрӧй висьӧ.
— Аски волан он?
— Аски ог ӧтнам лок, — шуис чӧртыд да петіс.
Арсень узис, а асывнас купеч корӧ сійӧс тшай юны.
Юисны тшай, лун колис, рыт воӧ.
Арсень корӧ купечлысь:
— Талун куим чекверть вина вай.
Босьтіс винатӧ, бара муніс выль керкаӧ узьны.
Сӧмын узьны лӧсьӧдчис, дасӧн локтӧны чӧртъяс:
— Ӧні ми тэнӧ сёям.
— Мыйысь?
— Тэ батьнымлысь кокбӧрлясӧ вундалін, сыысь.
— Ме чӧскыдтӧм, — шуӧ Арсень, — вай, бурджык, вина юамӧй.
Пуксисны чӧртъяс водка юны, сэтчӧдз юисны, мый лабич вывсянь усисны.
А Арсень медыджыд чӧртыскӧд бара пуксис йӧйысь ворсны.
И коді йӧйӧн лоӧ, сылы мунны да старикыслы, коді гортъяс куйлӧ, и сылӧн вомас чуньӧн гудыртны.
Арсень йӧйӧн колис.
Мунісны сійӧ керкаад, Арсень кулӧм старикыдлы вомас сюйис чуньсӧ да гудыртіс.
Серӧктіс чӧртыд:
— Но и мый сэсся?
Пуксисны мӧдысь ворсны, и чӧрт колис йӧйӧн.
— Но, гудырт талысь! — да матыстӧ чӧрттӧ кӧрт морт дорад.
Сюйис чӧртыд чуньсӧ кӧрт мортлы вомас, гудравны кутіс, а Арсень вылыссяньыс винтъяс топӧдіс, чӧртыдлӧн чуньыс вомад и сибдіс.
Курччис кӧрт мортыд чуньсӧ!
Горӧдчис чӧрт лёк горшӧн:
— Ой-ой-ой!
Чуньӧс курччис!
Чеччыштісны чӧртпиян, повзисны.
— Тшӧкты, мед лэдзас! — корӧ чӧртыд.
Арсеньыд топӧдӧ винтъястӧ, мый вынсьыс, а ачыс шуалӧ:
— Лэдз, старик!
Чӧртъяс пышйыны лӧсьӧдчисны, сэтшӧма батьныс горзӧ:
— Ой-ой-ой!
— Сійӧ, — шуӧ Арсень, — сідз оз кӧсйы тэнӧ лэдзны.
Уна сьӧм корӧ!
— Уна-ӧ?
— Ӧти ыджыд паньтыр зарниӧн быд чӧртсянь!
Вайисны чӧртпиян ӧкмыс паньтыр зарни, кисьтісны джоджӧ.
— Старикыс тіянӧс ставнытӧ сёйны кӧсйӧ, — бара шуӧ Арсень.
— Збыль? — повзисны чӧртъяс.
— Тайӧ керкаас кӧ пӧ кутанныд довъявны, ставнытӧ сёя.
— Ог кутӧй сэсся тайӧ керкаас волыны, — шуӧны чӧртъяс.
Лэдзис сэки Арсень чӧрт батьӧс, и став чӧртыс коді кытчӧ сюв-сявмунісны.
А ачыс водіс узьны, зэв бура узис.
Мӧд луннас купечлӧн казак локтӧ Арсеньӧс тшай юны корны.
— Тэ висьтав купечлы, — шуӧ Арсень, — мед ачыс ме дорӧ локтас, да ставсӧ, кодӧс паныдалас туй вылас, мед аскӧдыс вайӧдас.
Локтіс купеч да вайӧдіс сьӧрсьыс мужикъясӧс, кодъясӧс туй вылас паныдаліс.
— То, — мужикъяслы Арсень шуӧ, — босьтӧй тайӧ зарнисӧ, мыйта содзнад верманныд босьтны.
Сійӧ тіян.
А мый он вермӧй босьтны, купечлы кольӧ.
Босьтісны мужикъяс содз тырӧн, и купечлы на уна колис.
Сэсся Арсень овмӧдчис сійӧ выль купеч керкаас и овны кутіс.
А купечлӧн ныв вӧлі зэв мича, и кутіс купеч Арсень сайӧ ассьыс нывсӧ вӧзйыны:
— Босьт менсьым нылӧс да босьт.
— Ог, — шуӧ Арсень, — ме первой светас ветлӧдлышта, мыйысь йӧзыс полӧны, видзӧдла.
Повзя кӧ мыйыськӧ, сэки вӧлисти босьта.
Мӧд луннас босьтіс нянь чӧвпан, би, чер да муніс вӧрӧ.
Лунтыр ветлӧдліс, пемдіс.
Аддзис дзоляник вӧр керка, пырис сэтчӧ узьны.
Сӧмын вольсасис, кылӧ: кодкӧ вевтсӧ жуглӧ.
— Коді сэн? — юалӧ Арсень.
Ош вӧлӧма:
— Ме тэнӧ сёйны кӧсъя!
— Кыдз нӧ тэ менӧ керка вывсяньыс сёян? — шуӧ Арсень. — Тэ керкасӧ лэптышт да пыр татчӧ, сэки, гашкӧ и, сёян.
Ош лэччис керка вылысь, кодйысис керка улӧ, пырис сэтчӧ да юрсӧ сюйӧ.
Арсень юрсӧ керыштіс, кусӧ кулис, купечлы нуис.
Зэв нимкодь купеч лои, кор Арсень кутӧ сылы вайис, и бара ассьыс:
— Гӧтрась менам ныв вылӧ.
— Эг на повзьы, — шуӧ Арсень, — вот повзя мыйыськӧ, сэк бытьысь гӧтрася.
Думыштчис купеч, кыдз нӧ Арсеньӧс повзьӧдны?
И со мый вӧчис: юкталіс Арсеньӧс винаӧн, ыджыд вор вӧчис, дорышӧдзыс йиа ва кисьтіс да крӧвать улас пуктіс.
А крӧватьсӧ лӧсьӧдіс сідз, мед Арсень быть воръяс усяс, мыйӧн нёровтчас.
И збыль, ёна коддзис Арсень.
— Водыштін эськӧ! — шуӧ сылы купеч.
Водіс Арсень сійӧ вольпасяд, усис веськыда йиа ва воръяд да кыдз горӧдас:
— Пӧді!
Пӧді!
Пӧді!
— Повзин ӧмӧй? — юалӧ купечыд.
— Зэв ёна повзи, — шуӧ Арсень. — Ӧні гӧтрася...
Босьтіс купеч нылӧс верӧс сайӧ, пируйтісны бура, а овны кутісны сыысь на бура.
ОКМА
Важӧн олісны-вылісны старик гозъя.
Налӧн вӧлі ӧти пи.
Коркӧ пуксисны ая-пиа ужнайтны, батьыс и юасьны пондіс:
— Кутшӧм мастерствоӧ пондан велӧдчыны: вурсьыны, сапожничайтны али тшупсьыны?
А пиыд чӧв олӧ.
— Гашкӧ, нигаа уджӧ?
— Вот нигаа уджад, — шуӧ пиыд, — ме, батьӧ, велӧдча.
Ужнайтісны найӧ, пасьтасисны и мӧдӧдчисны школаӧ.
Мунісны-мунісны, воисны шор дорӧ, а шор дорас лэччан-каяніныс вӧлі вывті крут.
Лэччисны бура, а кыдз шорсӧ вуджисны да кайны кутісны, старикыд вильдіс дай уси.
— Окма! — горӧдчис сійӧ. — Уси.
Друг быттьӧкӧ мусьыс быдмис да стариклы паныд сувтіс дядьӧ.
— Мыйла тэ чукӧстін Окмаӧс? — юалӧ дядьӧ. — Вот ме локті тэ дінӧ.
Кутшӧм мог суис меӧдз?
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Ме, — шуӧ, — пиӧс велӧдчыны нуӧда.
Окотитӧ быдторйӧ велӧдчыны.
— Вай меным питӧ, — шуӧ Окма, — ме сійӧс быдторйӧ велӧда.
Во мысти верман волыны аслад детинкала.
Сетіс старик питӧ Окма дорӧ велӧдчыны, а ачыс мӧдӧдчис гортас.
Вуджис бӧр шорсӧ да думыштіс: «Сеті детинкаӧс велӧдчыны Окмалы, ачым весиг эг юав, кӧні Окмалӧн оланіныс».
Кӧсйис старик косавны да юавны, но Окма ни детинка эз нин вӧвны.
Маитчис, маитчис старик да локтіс гортас, а гӧтырыслы сідз кыв ни джын эз и шу, кытчӧ да мый питӧ сетіс, сы йылысь дӧрӧмыс да сьӧлӧмыс сӧмын тӧдісны.
Коли ӧти во.
Старик мӧдіс лӧсьӧдчыны писӧ видлыны Окма дорӧ.
Туйӧ петтӧдз пуксис сійӧ гӧтырыскӧд ӧбедайтны.
Друг сэки бордъяснас швачкӧдчигтыр восьса ӧшиньӧдыс пырис гулю.
— Йӧй кӧ тайӧ гулюыс-а? — шензьӧ старик. — Веськыда керкаӧ пырис!
Босьтіс укват да мӧдіс гулютӧ вӧтлыны керкасьыс.
Но гулюыд куимысь кытшовтіс керкасӧ, шыбитчис увлань юрӧн гӧбӧч вылас да морт лои.
Видзӧдліс сы вылӧ старик да тӧдіс ассьыс писӧ.
— Менам велӧдчӧмлы вося срок тыри, — шуӧ детинкаыс, — ӧні мун тэ Окма дорӧ да менӧ бӧр кор.
Сы дорын велӧдчӧны ме кодь жӧ дас кык детинка.
Окмаыд ставнымӧс миянӧс вӧчас дзик ӧткодьӧн и тшӧктас менӧ тӧдны.
Он кӧ менӧ тӧд, нэмнад менӧ сэсся не аддзывны.
Бурджыка приметит.
Пызан сайын пукалігӧн ме мӧда паньӧс пуктыны увлань мышкӧн.
Ӧні ме локті татчӧ Окмаысь гусьӧн, медым тэныд ставсӧ тайӧс висьтавны.
Сэсся детинкаыд бара пӧртсис гулюӧ да лэбзис.
Мӧдӧдчис старик туйӧ.
Воис буретш сійӧ шор дорас, кӧні колян во паныдасьліс Окмакӧд, пуксис шойччыны да гораа шуис: «Окма!»
Окма быттьӧ му улысь петіс да сувтіс стариклы паныд: «Мыйла, — шуӧ, — чукӧстін менӧ?»
«Тӧдан мыйла!
Пиӧс нуӧдны локті.
Вося срокыд тыри нин велӧдчӧмыслы!»
Мунісны, мунісны да воисны Окма керка дінӧ.
Пырисны сэтчӧ, а сэні, пызан сайын, пукалӧны дзик ӧткодь дас кык детинка да сёйӧны.
— Но, — шуӧ Окма, — тӧдан он, коді тэнад детинкаыд?
— Энлы, — шуӧ старик.
Видзӧдӧ: ӧти зон паньсӧ увлань пыдӧсӧн пуктіс сёйигас.
— Со, — шуӧ, — менам пиӧй!
— Тӧдін, — шуӧ Окма, — эн кӧ тӧд, некор эськӧ эн аддзыв питӧ.
Колян ещӧ ме дорын велӧдчыны?
— Велӧд нин мӧд восӧ, — шуӧ старик.
Локтіс гортас старик да ещӧ во оліс.
Коркӧ друг бара гулю лэбзис ӧшинь дорӧ.
Старик укватӧ ӧні эз нин кутчысь, а лэдзис гулюӧс керкаӧ.
Гулю бара куимысь кытшовтіс стен пӧлӧн, пуксис гӧбӧч вылӧ, старик пиӧ пӧрис да шуӧ:
— Ӧні Окма миянӧс дзодзӧгӧ пӧртас, ми кутам тусь кокавны.
Ме кута кокасьны голя нюжйӧдлӧмӧн.
Он кӧ тӧдмав, он аддзывлы сэсся.
Ме гусьӧн пышйи, тэныд висьтавны.
Шуис, пӧртсис гулюӧ и лэбис.
Старик бара Окма дорӧ мӧдӧдчис.
Окма лэдзис сійӧс да юаліс:
— Бара пиыдла локтін?
— Пила, — вочавидзӧ старик.
Окма пыртіс сійӧс гортас, и локтісны гортас дас кык дзодзӧг.
Кисьтіс налы Окма рудзӧг, дзодзӧгъяс кокавны кутісны.
Окма и шуӧ:
— Тӧдмав питӧ.
Тӧдмалан — сета сійӧс, он тӧдмав — ог сет.
Старик видзӧдліс, аддзӧ: ӧти дзодзӧг кокасьӧ голясӧ нюжйӧдлӧмӧн.
Сы вылӧ и петкӧдліс: со пӧ менам пиӧй.
— Тӧдін, — шуӧ Окма, — кольлы нин коймӧд во вылас.
Велӧдчас ещӧ во, став велӧдчӧмсӧ помалас.
— Мед велӧдчас, — сӧгласитчис старик.
И бара во коли, и локтіс старик дорӧ гулю, куимысь стен пӧлӧн лэбовтіс, пуксис гӧбӧч вылӧ, пӧртсис старик пиӧ да шуис:
— Ме гусьӧник пышйи, тэныд висьтавны.
Локтан Окма дорад, сійӧ пӧртас миянӧс руд уткаясӧ.
Кор тусь кокавны кутам, ме ӧти бордйӧс муӧдзыс лэдза.
Сійӧ пас сертиыс и тӧдмав менӧ.
Он тӧдмав, прӧпадита.
Шуис и лэбзис.
Мӧдӧдчис старик Окма дорӧ, ӧдзӧсас гольӧдны кутіс, камгыны.
Окмаыд лэдзис сійӧс да юалӧ:
— Пиыдла?
— Пила.
Сӧмын пыртіс сійӧс керкаас Окма, кыськӧ лэбзисны дас кык руд утка да кутісны тусь кокавны.
— Коді тэнад пиыд? — юалӧ Окмаыд.
Ӧтик утка кокасьӧ ӧти борд йывсӧ муас лэдзӧмӧн.
— Со тайӧ, — шуӧ старикыд.
— Но, мый, — шуӧ Окма, — босьт да ну...
Босьтіс старик уткатӧ киняулас и гортас мӧдӧдчис.
Муніс-муніс, шор дорӧ воис.
Эз на удит чой йывсянь лэччыны, утка жбыркнитіс киняувсьыс да лэбис.
«Вот ӧні, — думайтӧ старик, — дзикӧдз нин пиӧс вошті, не аддзывлыны нин сійӧс».
Видзӧдӧ, а уткаыд шор сайын нин, чой йылӧ пуксьӧма да старик пиӧ пӧртчӧма.
Ӧдӧбтчис старик пи дорад, нимкодясьыштісны ӧтлаын и мӧдӧдчисны гортас.
А юр весьтаныс кырныш лэбалӧ да горзӧ:
— Курк, курк, курк!
— Тэ вот куим во велӧдчин, — бергӧдчис старик пиланьыс, а тӧдан он, мый шуис кырнышыс?
— Ме тӧ тӧда, мый шуис, да тэныд висьтавны ог лысьт.
Висьтала кӧ, зэв ёна скӧрман.
— Висьтав, ог скӧрмы.
Пи эськӧ ёна пыксис, кыдз кӧть батьыс эз тшӧкты, сэсся шуис жӧ:
— Кырнышыс шуӧ: кыкнанныдлы эськӧ нимкодь, да батьыс пиыслысь кок пожъялан васӧ юысь лоӧ на.
Старик и збыльысь скӧрмис:
— Ме кута тэнсьыд кок пожъялан ва юны?! Некор татшӧмыс оз ло!
И дзик горт дорӧдзыс найӧ чӧв олісны.
Олісны-вылісны найӧ гортаныс, пиыс коркӧ и шуӧ батьыслы:
— Колӧ сьӧмтор нажӧвитыштны.
Ме вӧлӧ пӧртча, а тэ менӧ карӧ ну да вузав базар вылын сё шайтысь.
Донтӧгджык эн сет, ни унджык эн кор.
Сӧмын сермӧдсӧ вузалігад эн сет.
Пиыд и петіс керкасьыс.
Бать виччысис-виччысис, а сійӧ век оз лок.
Петіс коркӧ конюшняӧ, а сэн зэв мича руд вӧв.
Сермӧдаліс сійӧс старик и нуӧдіс карӧ.
Весиг базарӧдзыс на эз во, паныдасис мича нывкӧд.
— Кытчӧ, пӧльӧ, мунан? — юалӧ сійӧ.
— Вӧлӧс нуа базар вылӧ вузавны.
— Вузав меным.
— Мый нӧ огыс?
Вузала.
Вай сё шайт.
— Босьт кыксё, — шуӧ нылыд.
— Ог, унджыкыс оз ков!
Босьтіс старик сё шайт, сетӧ нылыдлы вӧвсӧ да шуӧ:
— Сӧмын сермӧдсӧ тэныд ог сет...
— Нинӧм, ме сермӧдтӧ базар вылысь ньӧба, сюрас, кӧнкӧ...
Ньӧбис сійӧ базар вылысь выль сермӧд, пуксис вӧв вылад, гӧнечӧн мӧдӧдчис.
А нывнад Окма вӧлӧма.
Гӧнитіс-гӧнитіс и воис нюр дорӧ.
— Ме тэнӧ, — шуӧ, — велӧда сыысь, мый меысь ыджыдӧн кӧсйин лоны.
Нюрас пырта да став боктӧ кокораясас косявла.
Вӧтлӧ Окма вӧвтӧ, орсӧн швачкис, видзӧдӧ: пукалӧ кодзувкоткар вылын, а киас сермӧд.
Сӧмын сермӧдыс и кольӧма.
Мӧд луннас бара пиыд батьыслы шуӧ:
— Ещӧ ӧтчыд вӧлӧ пӧртча, а тэ менӧ вузав кыксё шайтысь, эн этшаджыкысь, эн унджыкысь.
Сермӧдсӧ эн сет.
Шуис и петіс йӧрас.
Старик конюшняӧ муніс, а сэн сулалӧ тӧрытъя дорсьыс на мичаджык чалӧй вӧв.
Сермӧдаліс старик вӧвтӧ да нуис базар вылӧ вузавны, бара нывкӧд паныдасис.
— Кытчӧ, пӧрысь, ныртӧ босьтін?
— Вӧлӧс вузавны нуа.
— Вузав меным, ме ньӧба.
— Вай кыксё шайт...
— Босьт нёльсё.
— Ог, — шуӧ старик, — меным и кыксёыс тырмас.
Вештіс нылыд кыксё шайт, босьтіс вӧвтӧ, а старик сермӧдтӧ бара эз сет.
И бара нывнад Окма вӧлӧма.
Чеччыштіс вӧв вылад, рӧдтӧ нюрӧд, думайтӧ: «Талун ме тэнӧ велӧда нин, нюрӧ пырта, став боктӧ кокораӧн косявла...»
Кутіс вӧвтӧ нюрӧ вӧтлыны, вартіс поводнас, видзӧдӧ: пукалӧ бара кодзувкоткар вылын, и некутшӧм вӧв сы улын абу.
Шӧйӧвошис Окма:
— Мый нӧ тайӧ?
Ме тӧдысьясысь медся тӧдысь, а сійӧ менӧ ылӧдліс!
Уськӧдчис гортас, восьтіс сьӧд нига, сэн ставсӧ гижӧма.
Лыддис-лыддис, нинӧм эз аддзы.
Пӧдлавны нин кӧсйис, а ӧти лист пельӧсын гижӧма: «Вӧлӧс сермӧдтӧг эн ньӧб!»
Коймӧд луннас пиыд бара локтіс батьыс дорӧ:
— Талун воронӧй вӧлӧ пӧртча, вузав менӧ куимсё шайтысь.
Донтӧгджык эн сет, донӧнджык эн босьт, сермӧдсӧ аслыд босьт.
Шуис и петіс.
Сы бӧрся конюшняӧ батьыс муніс, а сэні мича воронӧй вӧв сулалӧ.
Сермӧдаліс старик вӧлӧс и нуӧдіс карӧ.
И бара, базар вылӧ вотӧдз, паныдасис мича нывкӧд.
— Кытчӧ мунан, старик? — юалӧ нылыд.
— Вӧлӧс вузавны.
— Меным он вузав?
— Мый огыс?
Вай куимсё.
— Босьт квайтсё.
— Оз ков меным квайтсёыд.
Вай куимсё.
Вештысис нылыд вӧлысь, а старик и шуӧ:
— Сермӧдсӧ ме тэныд ог сет, сермӧдсӧ ачыд базар вылысь ньӧбан.
— Кыдз он сет?
Сермӧдтӧг вӧв оз вузавны.
И венӧ воисны.
Вензисны-вензисны, судӧдз воисны, и суддя шуис сермӧдсӧ нывлы сетны.
Жугыль локтіс старик гортас:
— Ӧні сэсся пиӧс ог нин аддзывлы!
А нывнад бара Окма вӧлӧма.
Чеччыштіс вӧв вылад, шуӧ:
— Ӧні меысь он нин пышйы!
А наянитӧмсьыд да ылӧдчӧмсьыд велӧда тэнӧ!
Нюрӧ веськӧдіс вӧлӧс, сибдӧдіс лядьвейӧдзыс.
Лэччис вӧв вылысь, кватитіс кокора, сӧмын вӧв вылӧ ырыштчис, а вӧлыд и абу.
Синнас сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, аддзӧ: пу вылын катша.
Варышӧ пӧртчис, и сы бӧрся.
Вӧрзис катша, лэбис-лэбис, сёнӧдз воис, вурдысьӧ пӧрис.
Окма сы бӧрся вурдысь розьӧ.
Вурдысь ю дорӧдз кодйысис, йӧршӧ пӧрис, а Окма сы бӧрся сирӧн.
Йӧрш уйис-уйис, да и изъяс костӧ пырис, сир сы бӧрся некыдз оз письт.
Сувтіс сир изъяс дорӧ да и шуӧ йӧршлы:
— Вай окыштчам!
— Бӧрсянь окышт! — йӧршыд тшӧтясьӧ.
Сирыд водіс пыранінас да виччысьны кутіс.
«Коркӧ ӧд петан, нэм чӧж из улын он ов, а петан, пырысь-пыр ньылышта».
А луныс гожъя вӧлі, шонді пӧжӧ вовсю, и сирыд ланьтіс.
Йӧршлы сійӧ и колӧ.
Быйкнитіс изъяс улысь, сійӧ и аддзывлін.
Самӧй сійӧ кадӧ ю дорӧ вала локтіс мича ныв.
Гумовтіс васӧ ведранас, а ва пиас йӧрш.
«Вот дивӧыд, — думайтӧ нылыд, — ни ӧти бабалы на ведраӧ чери эз шедлы, а меным шедіс».
Босьтіс йӧрштӧ киас, видзӧдалӧ.
А чериыд друг чунькытшӧ пӧрис.
Ещӧ на ёнджык нылыд чуймис да чунькытштӧ чуняс пысаліс.
Сэки друг ваысь старик петӧ да шуӧ:
— Тайӧ менам чунькытшыс.
Вай бӧр.
— Кыдзи тэнад? — вочавидзӧ нылыд.
— Видзӧдлы: менам пасӧй чунькытш вылас...
— Ог сет.
Корис старикыд, корис, да нылыд чорыд вӧлӧма, чунькытштӧ эз сет и гортас муніс.
А рытнас, сӧмын чунькытштӧ чуньсьыс пӧрччис, сы водзын мича зон лои, старикыдлӧн пиыс.
— Аски, — шуӧ сійӧ нылыдлы, — локтас эсійӧ старикыс, бара кутас чунькытшсӧ корны вузавны.
Тэ вузав дас сюрс шайтысь, а чунькытшсӧ киас эн сет, шыбит джоджӧ.
Ме сэки пӧра анькытш тусьясӧ, ӧти анькытш тусь чеччавны кутас джоджӧдыс, тальччы сы вылӧ.
Шуис и бара чунькытшӧ пӧрис.
И збыль: мӧд луннас локтіс ныв дорӧ старикыд:
— Вузав чунькытшсӧ.
— Вузала, зарниӧн вай дас сюрс...
Мынтіс старик дзонь мешӧк зарни сьӧм, а нылыд чуньсьыс чунькытштӧ перйис да старикыдлы сетӧ.
Но, мыйӧн старик кисӧ чунькытшла нюжӧдіс, нылыд сійӧс джоджӧ чӧвтіс.
Чунькытшыд джоджад пыр жӧ анькытшӧ пӧрис, ӧти анькытш тусь чеччавны кутіс, и нылыд кокнас сы вылӧ тальччис.
А старикыд пырысьтӧм-пыр петукӧ пӧртчис да анькытштӧ кокавны уськӧдчис.
Сэки ныв кок увсьыд молодеч петіс, керыштіс петукыдлысь юрсӧ, да висьталіс нылыдлы, мый петукнас Окма-кӧлдун вӧлі.
— Сійӧ менӧ вины кӧсйис, — шуӧ молодечыд, — ме бӧрся вӧтлысис.
Но ӧні сыысь мыні.
Кодйисны йӧрӧ гу, вылас сирӧд чагъяс шыблалісны, шыбитісны начкӧм петукӧс, а чагъяссӧ ӧзтісны.
Гуад Окма пӧрис дзодзулӧ, чепӧсйис петны, да найӧ сійӧс зырйӧн бӧр тойыштісны, и сійӧ сотчис.
Сэсся зонмыд гӧтрасис нылыдкӧд, а сьӧмыд уна да, ыджыд керка лэптісны и бура овмӧдчисны.
Сэсся ыстіс сійӧ ассьыс казакъяссӧ бать-мамысла.
Кор посолъясыд воисны, старик гозъя гач дӧмлісны, да зэв ёна повзисны: кытчӧ пӧ миянӧс корӧны?
Но посолъясыд пуксьӧдісны найӧс доддьӧ, нуисны-нуисны, вайисны коркӧ мича керка дорӧ да пыртісны сэтчӧ.
Повзьӧмйывсьыд стариклӧн горшыс кутіс косьмыны.
Некымын жыр пыр мунісны нин, старикыд ыргӧн жбанысь аддзис ва.
Сӧмын гумовтіс юны, ӧдзӧсыд воссис, и пиыс пырӧ:
— Эн ю, — шуӧ, — тайӧ васӧ, батьӧ.
Ме сӧмын на сійӧн кок мыськалі.
Зэв нимкодь лои пӧрысь гозъялы, писӧ аддзисны да, а пиыс и шуӧ батьыслы:
— Помнитан, батьӧ, кырныш коркӧ шуліс, мый тэныд пиыдлысь кок пожъялан васӧ лоӧ юны, да кыдз тэ сэки ме вылӧ скӧрмин?
Овмӧдчисны ӧтлаын.
И ӧні на олӧны-вылӧны.
ПИПИРИСТИ-СӦКӦЛ
Важӧн вӧліс коркӧ ӧти купеч, сылӧн вӧлі куим ныв.
Мӧдӧдчис коркӧ сійӧ ярманга вылӧ.
— Мый жӧ тіянлы ньӧбны, нывъясӧй? — юалӧ нывъяслысь.
— Мен сарапан дӧра, — шуӧ ыджыд нылыс.
— Мен шӧвк чышъян, — шуӧ шӧркост нылыс.
— А мен, — шуӧ ичӧтыс, — колӧ Пипиристи-сӧкӧллӧн тыв.
— Ладнӧ, — шуӧ купеч. — Вая.
Муніс сійӧ ярманга вылӧ, сарапан ньӧбис, шӧвк чышъян ньӧбис, а тывсӧ сӧкӧл Пипиристилысь некытысь эз вермы корсьны.
Воис бӧр гортас, козинъяс сеталӧ, а меддзоля нылыслы — нинӧм.
Бӧрдӧ сійӧ.
А ыджыдджык нывъясыс нимкодясьӧны.
Мӧдӧдчис сійӧ купечыс мӧдысь ярманга вылӧ, бара юасьӧ:
— Мый тіянлы вайны, нывъясӧй?
И бара медыджыдыс корӧ сарапан, шӧрыс — шӧвк чышъян, а меддзоляыс корӧ сӧкӧл Пипиристилысь тывсӧ вайны.
— Нинӧм меным сыысь кындзи оз ков! — шуӧ.
Пуксис купеч караб вылӧ и муніс.
И дзонь караб тыр тӧвар ньӧбис.
Ыджыд нылыслы — мӧд сарапан вылӧ дӧра, шорыслы — шӧвк чышъян, а меддзоля нылыслы бара нинӧм эз вай.
Воча петісны карабыдлы нывъясыс, кык ыджыдыс нимкодясьӧны, коймӧдыс бара бӧрдӧ.
Мӧдӧдчис ярманга вылӧ купеч коймӧдысь, и коймӧдысь юасьӧ нывъяслысь, кутшӧм козинъяс налы вайны.
И куимнан нылыс бара шуисны: ӧти — сарапан, мӧд — чышъян, коймӧд — сӧкӧл Пипиристилысь тыв.
Муніс купеч, ньӧбис уна-уна тӧвар, шуис, сӧкӧл Пипиристиыдлысь тывтӧ сэсся корсьны нин, корсис-корсис, сэсся аддзис жӧ!
Мича тывйыс, югъялӧ, сӧмын зэв дона.
Кывлісны нывъясыд козинъяс йывсьыд, зэв нимкодьӧсь батьныслы воча котӧртісны, и дзоля нылыд босьтіс сӧкӧл Пипиристиыдлысь тывсӧ, нуис аслас жырйӧ, дзебис виччысьӧмӧн.
Сэсся и кутіс сійӧ ныв дорад сӧкӧл Пипиристи волывлыны.
Ставнас зарни, и бордъясыс зарниӧсь.
Лэбзяс ӧшинь вылас сы дорӧ, нылыд восьтас сылы и узьӧ сыкӧд войбыд.
А кык ыджыд нылыд, кыдз тӧдмалісны та йылысь, лӧдісны ӧшинь вылас вугыра шыдӧс, мед сӧкӧлӧс шатинӧн моз кыйны.
Лэбзис сӧкӧл Пипиристи, сатшкысис вугырыд сылы морӧсас да бордъяс, и шуӧ сійӧ нылыдлы:
— Мыйла тэ менӧ дойдін?
Но, кужин дойдны, ӧні куж и корсьны куим ӧкмыс му сайысь, куим ӧкмыс ю сайысь, куим ӧкмыс виж лыа сайысь.
Шуис и лэбзис.
Бӧрддзис нылыд, дыр сійӧ бӧрдіс, сэсся и думайтны кутіс, кыдз сылы сӧкӧл Пипиристиӧс корсьны.
Босьтіс аскӧдыс майтӧг, сынан, шӧвка пялка, пуктіс нопйӧ, петіс туйӧ.
Муніс-муніс, куим ӧкмыс му муніс, локтӧ кутшӧмкӧ саридз дорӧ, аддзӧ: саридз вомӧн юсь лэбӧ, и шуӧ нылыд сійӧ юсьыдлы:
— Юсьӧй, юсьӧй, вуджӧд менӧ тайӧ саридз вомӧныс!
Пуксьӧдіс юсьыд нывтӧ вылысас, вуджӧдіс саридз вомӧн.
И муніс нылыд водзӧ, кытчӧдз эз во виж лыа дорӧ.
А сэн верблюд сулалӧ.
— Верблюд, верблюд, — корӧ сійӧ, — вуджӧд менӧ тайӧ лыа вомӧныс!
Пуксьӧдіс верблюд сійӧс мыш вылас, вуджӧдіс.
Сэсся воис сійӧ сиктӧ, вӧзйысьӧ ӧти керкаӧ шойччыштны, а сылысь юалӧны:
— Кытчӧ нӧ мунан?
— Сӧкӧл Пипиристиӧс корся.
— А сійӧ со сэні, — шуӧны сылы, — Ёма нывкӧд олӧ.
Мун сы дорӧ, медась казакӧ.
Кывзысис нылыд, муніс Ёма дорӧ, медасис сы ордӧ казакӧ.
Олӧ сы дорын, олӧ, коркӧ кутіс сынасьны гортсьыс босьтӧм сынанӧн.
— Он-ӧ вузав сынантӧ? — юалӧ Ёма ныв.
— Ог, ог вузав.
Вайлы меным сӧкӧл Пипиристиӧс ӧти вой кежлӧ, сідз сета.
Кӧсйысис Ёма ныв сетлыны сылы ӧти вой кежлӧ сӧкӧл Пипиристиӧс.
Рытнас, кор Пипиристи-сӧкӧл гортас воис, юкталіс сійӧс Ёма ныв кодӧдз да, кор сійӧ усис, лэдзис сы дорӧ нылӧс, мед сыкӧд водас.
Нылыд водіс дай бӧрддзис:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
Войбыд тадзи бӧрдіс да сьыліс нылыд, но сӧкӧлыд эз садьмы.
А кор асывнас чеччис, шуис Ёма нывлы:
— Тавой вӧтӧн быттьӧ воддза гӧтырӧй сьыліс.
— Пыр тэныд мыйкӧ каститчӧ, — вочавидзӧ сылы Ёма ныв. — Гудйышт пельтӧ нимтӧм чуньнад, нинӧм он кут кывны.
И нинӧм абусӧ он кут сӧрны.
Мӧд луннас нылыд кутіс гортысь босьтӧм майтӧгӧн мыссьыны.
Ёма нылыд корӧ:
— Вузав меным майтӧгтӧ!
— Оз вузассьы сійӧ.
Вай ещӧ ӧти вой Пипиристи-сӧкӧлкӧд узьны, сідз сета.
Кӧсйысис Ёма нылыд, и збыль: кор Пипиристи-сӧкӧл рытнас воис, юкталіс сійӧс усьмӧныс, корис нылӧс:
— Мун сӧкӧл дорӧ, вод.
Водіс нылыд и бара бӧрддзис да сьывны кутіс:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
Войбыд сьыліс да синва кисьтіс.
И муніс сӧкӧл дорысь, мыйӧн югдыны кутіс.
А Пипиристи-сӧкӧл лун шӧр гӧгӧр садьмис да шуӧ:
— Бара вӧтаси, быттьӧ воддза гӧтырӧй сьыліс.
— Бара шогмытӧмыс каститчӧ.
Шулі тай: сюй нимтӧм чуньтӧ пеляд, гудйысьышт, и нинӧм он кут вӧтасьны.
А коймӧдысьсӧ нылыд кутіс пялка вылын вышивайтны, и бара сы дорӧ Ёма силитчис, мед вузалас, но мӧдыс эз вузав да кӧсйысис сетны сылы, коймӧд вой кежлӧ кӧ Пипиристи-сӧкӧл дорӧ вайӧдлас.
Ёма нылыд кӧсйысис да, кор Пипиристи-сӧкӧл гортас воис, бара кутіс сійӧс винаӧн юктавны.
Но Пипиристи-сӧкӧлыд тайӧ раз эз нин винатӧ ю, бокӧ кисьталіс, а ачыс код улӧ лэччысис да весиг усис, быттьӧ дзикӧдз коддзӧма.
Водіс сэки сы дорӧ нылыд, бӧрддзис и сьывны кутіс:
Пипиристи-сӧкӧл менам,
Ме ӧд тэнӧ быдлаысь корси,
Куим ӧкмыс му сайысь,
Куим ӧкмыс ю сайысь,
Куим ӧкмыс лыа сайысь...
Ок, корси дай корси!
А Пипиристи-сӧкӧл, вӧлӧм, оз узь.
Кыліс сійӧ сьылӧмтӧ, сывйыштіс нывтӧ.
Асылӧдзыс куйлісны найӧ, асывнас и шуӧ Пипиристи-сӧкӧл нылыдлы:
— Эн чеччы!
А Ёма ныв садьмӧдӧ нин:
— Чеччӧй нин!
Тырмас!
Он кӧ чеччӧй, суд вайӧда!
Найӧ оз чеччыны, быттьӧ узьӧны на.
Сэки Ёма ныв пӧрысьясӧс чукӧртіс, винаӧн юкталіс, а ачыс керка шӧрӧ петіс да пӧрысьяслысь юалӧ:
— Висьталӧй, кутшӧм венеч ёнджык: воддзаыс али бӧръяыс?
— Воддза венечыс ёнджык! — шуӧны пӧрысьяс.
— Нинӧм ті он тӧдӧй! — горӧдіс Ёма нылыд да сійӧ пӧрысьястӧ вӧтліс.
А на пыдди чукӧртіс томджык йӧзӧс, шӧр арлыдаӧс, юкталіс найӧс коддзымӧныс, ачыс бара петіс керка шӧрӧ, юалӧ налысь:
— Кутшӧм венеч ёнджык: воддзаыс али бӧръяыс?
— Воддзаыс! — шуӧны шӧр арлыдаяс.
— Нинӧмсӧ он тӧдӧй! — горӧдіс Ёма да ставнысӧ найӧс вӧтліс.
А ачыс чукӧртіс том йӧзӧс, но и том йӧзыд шуисны:
— Воддза венечыс ёнджык!
Сэки чеччис Пипиристи-сӧкӧл, кӧрталіс Ёмаӧс сизим арӧса чань бӧжӧ да вартіс чаньыдлы орсӧн.
Кырссьыштіс сійӧ чаньыд, кытчӧ киясыс Ёмаыдлӧн лэбисны, кытчӧ кокъясыс, нинӧм сыысь эз коль.
Сэсся овмӧдчис Пипиристи-сӧкӧлыд воддза гӧтырыскӧд, зэв бура овмӧдчис, гашкӧ, и ӧні на найӧ кӧнкӧ олӧны-вылӧны.
ПОВТӦМ САЛДАТ
Важӧн олі-выліс ӧти салдат.
Кызь вит во служитіс, кызь квайтӧд во вылас сійӧс гортас лэдзисны.
Вот мӧдӧдчис салдат гортас ассьыс пӧрысь бать-мамсӧ видлыны.
Муніс, муніс да ӧти керкаӧ узьны юасис.
— Лэдз, — шуӧ, — кӧзяин, служивӧй мортӧс узьны.
— Узьнытӧ милости просим, а вердны-юктавны миян крӧшки нянь абу.
Салдат кыскис сумкасьыс нянь коляссӧ да шуис:
— Сёйӧ кодлы мыйта тырмас.
Мӧд луннас служивӧй мӧдӧдчис водзӧ да корысь тьӧткакӧд воча лоис:
— Отсав, — шуӧ, — служивӧй, корысь старукалы, сет жаляддза ӧти нянь кусӧк.
Салдат мешӧк пельӧсысь гурйис-лукйис, ӧти нянь крӧшки эз сюр.
Сэсся зеп пыдӧссьыс сюри дас сизим ур да сетіс корысь старукалы.
Корысь старука сы пыдди сетіс ассьыс коран сумкасӧ дай шуӧ:
— Босьт, служивӧй, милӧстина сетӧм пыддиыд тайӧ сумкасӧ.
Тайӧ сумкаӧн тшыглы он кув ни пӧгибӧ он во.
Босьтіс салдат корысь старукалысь сумкасӧ дай водзӧ мӧдӧдчис.
Муніс, муніс да кынӧмыс мӧдіс сюмавны.
Медбӧръя няньсӧ узянінын вердіс, медбӧръя сьӧмсӧ корысь старукалы сетіс, весиг куритчынытӧ табакыд абу.
Пуксис салдат туй бокӧ, юрсӧ гыж-гыжкерыштіс дай корысь старукалӧн сетӧм сумкаыс сылы дум вылад уси.
— А лӧсьыд жӧ эськӧ тайӧ сумкаас кӧ няньтор, вина бутылка да табак тыра кӧшель кӧ вӧлі.
Сэсся тапнитіс кинас сумка бокӧ, а сумкасьыс том молодеч звирк чеччыштіс.
— Мыйӧн, — шуӧ, — верма служитны тэд, выль кӧзяин?
Салдатлы зэв нимкодь лои да шуӧ:
— Мед пырысь-пыр тані вӧлі пызан да улӧс, и медым пызан выв тырыс вӧлі медся чӧскыд сёян-юан да куритчан добра.
Друг салдат водзын лоис пызан, а пызан выв тырыс быд сикас кушанье да табак кӧшель.
Салдат пӧттӧдзыс сёйис-юис, лӧзӧдтӧдзыс куритчис дай бара кучкис сумка бокӧ:
— Но, ӧні кежлӧ пӧт и код.
Верман бӧр ставсӧ уберитны.
Сёян ни юан эз ло, а том молодеч бӧр звиркнитіс салдат сумкаӧ, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
Муніс, муніс салдат да карӧ воис.
Кыліс, сэн пӧ сарлӧн зэв мича ныв эм — Елена Прекрасная.
Салдат шуӧ:
— Час, ветла сар ордӧ Елена Прекраснаяӧс видзӧдлыны.
Оз-ӧ ме сайӧ мун?
Кутіс пырны сар ордӧ, а часӧвӧйяс сійӧс оз лэдзны, сьылітшуптас тойлалӧмӧн вӧтлісны.
Кучкис салдат сумка бокӧ, сумкасьыс том молодеч чеччыштіс.
— Кутшӧм служба, — шуӧ, — тшӧктан служитны, выль кӧзяин?
А салдат сылы индӧ:
— Вот тайӧ бӧлбанъясыс менӧ сар ордӧ пыравны оз лэдзны.
Кучкы налы морт ӧтпырысьӧн бан бок кузяныс.
Том молодеч кучкис часӧвӧйяслы морт ӧтпырысьӧн, да найӧ турун мешӧкъяс моз ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбовтісны.
Пырис салдат сар ордӧ.
Сар сылысь и юалӧ:
— Кутшӧм могӧн, служивӧй, локтін ме ордӧ?
А салдат сылы и шуӧ:
— Ме локті тэнсьыд нывтӧ коравны, тэ ордын гӧститыштны.
Сар сылы и шуӧ:
— Куим лун гӧстит ме ордын.
Кажитчас кӧ менам гӧщенне, сэки зятьпу вылӧ туян.
Сэсся салдатӧс тюрмаӧ йӧртіс, а сёян-юан пыдди тшӧктіс пельса тыр ва вайны да сійӧс гӧститӧдны.
Ӧти лун пукалӧ салдат тюрмаын, мӧд лун пукалӧ, ньӧти оз тӧждысь.
Кучкас сумка бокас да пызан выв тыр сёян-юан мӧдас руавны, и куритчыны табак тырмымӧн эм.
Салдат мортлы уна оз и ков.
Ыстіс сар слугаясӧс салдат дорӧ юавны, здӧвӧльӧн абу сійӧ сарскӧй гӧщеннеӧн?
А салдат слугаяслы тшӧктіс висьтавны:
— Зэв здӧвӧльӧн, медым сар-батюшко тшӧтш волас ӧтлаын завтракайтыштны да вина румка юыштны.
Локтіс сар тюрмаӧ салдат дінӧ.
Салдат кучкис сумка бокас:
— Но, — шуӧ, — том молодеч, мед тані вӧлі пызан тыр медся чӧскыд сёян-юаныс да быдсяма чӧскыд закускаыс.
Сумка пытшкысь звирк чеччыштіс том молодеч да сёян-юан лӧсьӧдіс.
Гӧститӧ сар салдат ордын да дивуйтчӧ: татшӧм чӧскыд сёянъястӧ ньӧтчыд на эз сёйлывлы.
Сёйӧм бӧрын сар гусяліс пызан вылысь ӧти зарни пань да аслас зептас и сюйис.
Лыддисны сёйӧм бӧрын став паньсӧ да ӧти пань эз мӧд тырмыны.
Салдат и шуӧ сарлы:
— Эн-ӧ тэ, сар, гусяв менсьым паньсӧ?
— Эг жӧ гусяв.
Салдат сэсся кучкис сумка бокас дай шуӧ:
— Коді гусяліс менсьым ӧти зарни пань, сылы бан бокас кыкысь кучкыны.
Ноко, том молодеч, корсь вошӧм паньсӧ.
Звиркнитіс том молодеч салдат сумкаысь да кыскис вошӧм паньсӧ сар зептысь.
Ӧтчыд кучкис сарлы бан бокас — тумбыльтчис ӧти бокӧ, мӧдысь кучкис — мӧдарӧ тумбыльтчис.
Сарлӧн ӧдва лолыс коли.
Сэсся сарыд салдатлы шуӧ:
— Сета ассьым нылӧс тэ сайӧ, ӧти вой кӧ узян менам выль керкаын да вӧтлан сэтысь гӧсьтъясӧс.
Салдат и шуӧ:
— Кыдз нӧ ог узь выль керкаын.
Муніс салдат узьны выль керкаӧ.
Сійӧс вой кежлӧ гӧгӧрбок томналісны.
Муртса пемдыштіс, салдат мӧдіс водны узьны.
Друг кыськӧ геб мында чӧртъяс локталісны да салдатлы и шуӧны:
— Мыйла тэ, служивӧй морт, татчӧ миян керкаӧ локтін?
Ми тэнӧ пырысь-пыр жӧ виам.
Салдат налы и шуӧ:
— Табакныд дубалӧ менӧ вины.
Салдат кучкис сумка бокӧ дай шуис:
— Вай, том молодеч, ужнайтыштам да закуситыштам.
Сумкаысь звиркнитіс том молодеч, да пызан выв тыр лои сёян-юанъяс.
Салдат вина юӧ, а чӧртъяс завидьпырысь видзӧдӧны сы сёйӧм вылӧ.
Сэсся чӧртъяс и шуӧны:
— Он вузав, служивӧй, тайӧ сумкатӧ миянлы?
— Тайӧ сумкаыс, — шуӧ салдат, — абу продажнӧй, а заветнӧй.
Тайӧ сумка пытшкас кӧ став чӧрт котырнад ӧтпырйӧ тӧранныд, сэки сумкасӧ тайӧс дон босьттӧг сета.
Чӧрт чукӧр дзольӧдчисны да дзольӧдчисны да дзик геб кодьӧсь лоины, ставныс тӧрисны сумка пытшкӧ.
Салдат найӧс топыда кӧрталіс сумка пытшкӧ.
Сэсся босьтіс пуд джынъя гира да мӧдіс тай кучкавны чӧрт тыра сумкаӧ.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс.
Чӧртъяс, кылӧ, горзӧны сумка пытшкӧссянь:
— Лэдз миянӧс, служивӧй, некор сэсся тэ шӧрӧ ог лӧсьӧдчӧй.
А салдат ӧтарӧ гираӧн кучкалӧ сумкаӧ да ачыс шуалӧ:
— Коркӧ мӧдысь меным паныд лӧсьӧдчанныд-ӧ?
Мӧдысь сэсся пакӧститчанныд он нин?
Сэсся босьтіс сумкасӧ да чӧртъясӧс ӧшинь улӧ койыштіс.
Чегсисны чӧртъяс да юртӧг-садьтӧг чепӧсйисны, коді кытчӧ веськалӧ.
Эз нин сэсся некор тайӧ выль керкаӧ волыны.
Сар нин вӧлі думайтӧ, мый ковтӧм зятьпуысь сійӧ мыніс, мый чӧртъяс джагӧдісны сійӧс выль керкаын.
Мӧд луннас салдат локтіс сар дінӧ дай шуӧ:
— Но, менам служба эштіс.
Ӧні быть лоӧ сетны Елена Прекраснаяӧс ме сайӧ.
Сарлы эз вӧв эськӧ окота салдат сайӧ ассьыс нывсӧ сетны, но водзӧ ӧткажитны эз лысьт.
Но салдат ачыс оз окотит сар ныв вылӧ гӧтрасьны.
— Ме, — шуӧ, — ветла пӧрысь бать-мамӧс видлыны, сэсся во куим кымын гуляйтышта да, окота кӧ босьтас, вӧлисти локта Елена Прекраснаяӧс коравны.
Босьтіс салдат ассьыс сумкасӧ дай гортлань мӧдӧдчис.
Муніс, муніс да сылы зэв мисьтӧм старука паныдасис.
Ӧти киас сылӧн клещи, мӧд киас — ыджыд коса.
Мисьтӧм старука салдатлысь туйсӧ и потшис:
— Ӧні, служивӧй, меным тэ сюрин.
Дыр нин ме тэнӧ корся да некытысь ог аддзы.
Ме тэнад Сьмертыд.
Салдат скӧрмис да саблясӧ эськӧ кӧсйис кыскыны, но Сьмертыд водзджык вевъяліс косаӧн ӧвтовтны.
Вот воис салдат мӧдар югыдӧ, райӧ, но сэтчӧ сійӧс оз лэдзны, райын пӧ салдатлы места абу.
— Абу кӧ и мед абу, — шуӧ салдат, — ме и адӧ муна.
Сёянтор кӧ да табак лоӧ, меным сэсся нинӧм оз ков, и адын лоӧ зэв лӧсьыд.
Лэччис салдат адӧ.
Чӧртъяс сійӧс кватитісны да медся жар биас мӧдісны кыскыны.
Салдат тай кыдз сувтіс по-салдатски да равӧстіс чӧртъяс вылӧ ыджыд гӧлӧсӧн:
— Ак, ті, кӧмтӧм кокъяс, вӧсни бӧжъяс!
Вунӧдінныд, кыдз ме тіянӧс сар керкаын пуд джынъя гираӧн шонтылі!
Чӧртъяс, мыйӧн кылісны тайӧ кывъяссӧ, ставныс сюв-сяв чепӧсйисны да медыджыд чӧрт дорӧ жалӧбаӧн котӧртісны:
— Ок, дедушко, ыджыд чӧрт.
Сійӧ скӧр салдатыд миян адӧ воӧма.
Став адсӧ кӧсйӧ кисьтны, жуглыны.
Повзис ыджыд чӧрт, йӧршитчис ад пельӧсӧ да ылысянь кутіс горзыны салдатлы:
— Мун, — шуӧ, — служивӧй, миян оланінысь.
Мый колӧ босьт, а миянӧс эн вӧрзьӧд.
— Мый нӧ ме тіянӧн вӧча?
Ті кучикысь сапӧг ог вур.
Дӧзмытӧдзыс гуляйтіс салдат адын, чӧртъясӧс чиршӧдліс, полошитыштіс дай райӧ мӧдіс.
Ен сылы и шуӧ:
— Кор мун Михаил Архангеллысь пищаль да сувт, служивӧй, рай ӧдзӧс видзны: Петыр Павел менам пӧрысьмис да стӧрӧжавны оз нин вермы.
Сетісны сылы пищаль да сувтӧдісны рай ӧдзӧс видзны.
Вот сулалӧ салдат винтовкаӧн да рай ӧдзӧс караулитӧ.
Видзӧдӧ, райӧ Сьмерт кайӧ.
Салдат сійӧс соскӧдыс тракнитіс да шуӧ:
— Кыдзи тэ, лы чукӧр, райӧ лысьтан пырны?
Код тэнӧ корис?
Сьмерт сылы и шуӧ:
— Ме Ен дорӧ докладӧн локта.
Колӧ сылысь юавны, кутшӧм арлыда йӧзӧс таво виавны тшӧктас меным?
Салдат сылы и шуӧ:
— Енмыд ме докладтӧг некодӧс ас дінас оз принимайт.
На, — шуас, — босьтлы менсьым пищальӧс да видзлы рай ӧдзӧссӧ, медым ветлігкості некод татчӧ оз кавшась.
Ме ачым ветла да тэ пыдди юала.
Ен тшӧктіс салдат пыр Сьмертлы висьтавны, мый таво колӧ медся пӧрысь дедъясӧс да бабъясӧс виавны.
Салдат ас кежас думыштіс: «А менам бать-мам пӧрысьӧсь нин.
Тадз кӧ висьтала, Сьмертыд менсьым пӧрысь бать-мамӧс начкас, найӧс сэсся меным оз и удайтчыв аддзӧдлыны».
Салдат вежис Енлысь тшӧктӧмсӧ, Сьмертлы тадзи висьталіс:
— Таво Енмыд тшӧктӧ виавны не арлыд серти, а чин серти.
Мун лэччы му вылӧ да мӧрит став генералъяссӧ да полковникъяссӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, тадзи ӧти во колис.
Видзӧдӧ — кыссьӧны, райӧ кайӧны эполета генералъяс да югыд кизя полковникъяс, а на бӧрвылын кос лы чукӧрнас гира-гаракылӧ Сьмерт кыскысьӧ.
Сьмерт салдатлы ылысянь на горзӧ да ӧвтчӧ:
— Восьты, — шуӧ, — рай ӧдзӧстӧ, служивӧй, генералъяс да полковникъяс локтӧны.
А салдат Сьмерт ныр улӧ кулаксӧ мыччӧдліс:
— Код, — шуӧ, — тэн тшӧктіс генералъясӧс да полковникъясӧс райӧ катӧдны?
Пырысь-пыр жӧ адӧ ставнысӧ вӧтлы.
Енсянь сэтшӧм приказ: генералъясӧс адӧ вӧтлыны.
Нуӧдіс Сьмерт генералъясӧс адӧ да бара локтіс рай ӧдзӧс дорӧ салдатлысь юавны: кодъясӧс таво Ен тшӧктіс виавны?
Салдатлы Енлӧн приказыс эз во сьӧлӧм вылас: тшӧктіс виавны шӧр арлыда став мужичӧй йӧзӧс.
Салдат думайтӧ, мый тайӧ приказыс серти Сьмерт виас сылысь вокъяссӧ, сэсся сылы оз и удайтчы найӧс аддзӧдлыны.
Салдат бара вежис Енлысь приказсӧ да Сьмертлы тадзи висьталіс:
— Таво кежлӧ Енмыд тшӧктіс виавны не арлыд серти, а чин серти.
Лэччы мун му вылӧ да виав сэсь став попъяссӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, тадзи мӧд во коли.
Видзӧдӧ: поп чукӧр араваӧн райӧ кыссьӧны, а на бӧрся кос лы чукӧрнас гира-гаракылӧ Сьмерт кыскысьӧ.
Ылысянь на Сьмерт кияснас ӧвтчӧ да салдатлы горзӧ:
— Восьты, служивӧй, рай ӧдзӧстӧ, попъяс райӧ локтӧны!
Салдат бара кулаксӧ Сьмерт ныр улӧ мыччӧдліс да шуӧ:
— Коді тшӧктіс тайӧ кузь юрсиа бесъяссӧ райӧ катӧдны?
Сідз нин уна тані кузь юрсиаыс.
Пырысь-пыр жӧ ставнысӧ адӧ вӧтлы.
Енсянь сэтшӧм приказ сетӧма.
Вӧтліс Сьмерт попъясӧс адӧ да бара локтіс рай ӧдзӧс дорӧ.
— Юав, — шуӧ, — служивӧй, Енлысь, кутшӧм арлыда йӧзӧс таво кежлӧ тшӧктас виавны?
А салдат сылы и шуӧ:
— Таво кежлӧ Ен тшӧктіс вины 25 сарӧс, 50 аркирейӧс, купечьясӧс да став суддя-лӧддясӧ.
Сулаліс, сулаліс салдат рай ӧдзӧс дорын, дай коймӧд во колис.
Бара локтӧ Сьмерт, вайӧдӧ сьӧрсьыс саръясӧс, аркирейясӧс, купечьясӧс да став суддя-лӧддясӧ.
Ылысянь на сійӧ кинас ӧвтчӧ да горзӧ салдатлы:
— Восьт, служивӧй, рай ӧдзӧстӧ, праведникъяс локтӧны!
Салдат бара кулаксӧ Сьмертлы ныр улӧдзыс мыччӧдліс да шуӧ:
— Вот сета ме тэныд, лы чукӧрлы, праведникъясӧс вайӧдӧм.
Код чӧрт тшӧктіс тэныд тайӧясӧс райӧ катӧдны?
Пырысь-пыр жӧ адӧ лэччӧд.
Енсянь сэтшӧм приказ сетӧма.
Вӧтліс Сьмерт ставнысӧ адӧ, бара локтіс рай ӧдзӧс дінӧ да ыстіс салдатӧс Ен дінӧ юавны, кодъясӧс таво кежлӧ виавны.
А салдат скӧрмис дай шуӧ:
— Дӧзми ме тэысь.
Абу ме тэныд слуга ни казак.
Ветлы колӧкӧ да ачыд юав.
Тӧдмаліс Ен Сьмерт висьталӧм серти салдатлысь став шуткасӧ, тшӧктіс кутны да вайӧдны салдатӧс:
— Но, мый тэ вӧчин, служивӧй?
Генералъясӧс тэ тшӧктін Сьмертлы виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
— Попъясӧс тэ тшӧктін виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
— Саръяссӧ да аркирейяссӧ тэ тшӧктін виавны?
— Так точно, ваше высокоблагородие.
Скӧрмис Ен да шуӧ салдатлы:
— Вӧтла ме тэнӧ, служивӧй, райысь татшӧм уджсьыд.
Ӧні Сьмертлысь нянь кусӧксӧ мырддин, нинӧм сылы лои вӧчнысӧ.
Тшӧкта тэныд куим во чӧж вердны Сьмертӧс ас кошта вылад.
Вот мӧдӧдчис салдат райысь му вылӧ бӧр, а Сьмертыд сы бӧрся, вуджӧр моз вӧтлысьӧ: кытчӧ салдат, сэтчӧ и Сьмерт.
Пуксяс салдат сёйны, Сьмерт сыкӧд тшӧтш сёйны пуксяс да ӧтнас вит морт мында сёяс; пуксяс салдат вина юны, Сьмерт сыкӧд жӧ юӧ да вит морт мында юӧ.
Пуксяс салдат куритчыны, а Сьмертыд сы чигарка куритігкості вит чигарка куритас.
Скӧрмис салдат Сьмерт вылӧ дай шуӧ:
— Дыр нӧ тэ ме кошта вылын мӧдан вердчыны?
Ог жӧ мӧд ме тэнӧ куим во чӧж вердны-юктавны.
Сэсся мунісны, мунісны дай кабак воис.
Сьмерт сылы и шуӧ:
— Вай, служивӧй, пыралам кабакас да юыштам неуна.
А салдат ас кежас думыштіс: «Час ме тэнӧ ӧні велӧдышта неуна».
Сэсся сумка джынйыс кымын сӧвтіс дорыша изторъяс да шуӧ Сьмертлы:
— Кытчӧ тэкӧд кабакӧ пырам?
Тэнӧ, лы чукӧрӧс, аддзасны да став йӧзыс повзясны.
Бурджык лоӧ тэ кӧ пуксян ме сумкаӧ, а ме тэныд кута винасӧ мыччавны.
Сідзи и вӧчисны.
Сьмерт пырис из тыра салдатскӧй сумкаӧ дай шуӧ сэсянь:
— Ой, служивӧй, тані из чукӧрад меным зэв чорыд куйлынытӧ.
Бокӧс из дорышъясыс сутшйӧдлӧны.
Вай ректы сумкасьыд изъяссӧ.
А салдат сылы и шуӧ:
— Пукав сэн да мӧритчы.
Сэсся салдат зэв топыда кӧрталіс сумка мешӧксӧ да мӧдіс Сьмертӧс пыркӧдны.
— Ать!
Два!
Ать!
Два! — по-салдатски маршируйтӧ да Сьмертӧс из тыра мешӧкын пыркӧдӧ.
А Сьмертлӧн сӧмын лыясыс гиля-голякылӧны из чукӧр пытшкын.
Сэсся салдат пырис кабащик ордӧ, неуна юыштіс дай шуӧ:
— Кабащик, менам мешӧкын Сьмерт куйлӧ, лэдза кӧ сійӧс вӧля вылӧ, пырысь-пыр жӧ тэнӧ виас.
Мый сетан, мед сійӧс вӧля вылӧ ог лэдз?
Кабащик повзис да шуӧ:
— Мый колӧ, сійӧ и босьт, но Сьмертӧс вӧля вылӧ эн лэдз.
Прӧститіс салдат кабащикӧс.
Кӧрталіс кабак ӧдзӧсӧ Сьмерт тыра мешӧксӧ дай шуӧ кабащиклы:
— Ме ветла пӧрысь бать-мамӧс аддзӧдлыны.
Кытчӧдз бӧр ог во, Сьмерт тыра мешӧксӧ эн лысьт босьтны, медым тані ӧдзӧсас мӧвкъялӧ.
Колис Сьмерт кабак ӧдзӧсын из тыра мешӧк пытшкын мӧвкъявны.
Быд ӧдзӧс восьтігӧн да пӧдлалігӧн сылӧн лыясыс из пытшкын гиля-голякылӧны.
Воис салдат гортас, а пӧрысь бать-мамыс ловъяӧсь на.
Налы зэв любӧ лои, мый писӧ ловъя синмӧн удайтчис аддзӧдлыны.
Дзонь во салдат гӧститіс гортас дай кабащик ордӧ Сьмертӧс видлыны муніс.
Лэдзис сійӧс из тыра сумкаысь дай шуӧ:
— Но, Сьмерт, кутшӧмджыка гӧститін кабащик ордын?
А Сьмертлӧн муртса лолыс кольӧма.
Сэсся Сьмерт бара мӧдіс вуджӧр моз сы бӧрся вӧтлысьны.
Салдат и думайтӧ: «Кыдз нӧ тэнӧ тешитны?»
Ньӧбис сэсся салдат табак доз, тырыс сэтчӧ нюшкан табак сӧвтіс, пуксис дай мӧдіс табак нюшкыны.
Ӧтчыд нюшкыштіс — несйӧдіс, мӧдысь нюшкыштіс — бара несйӧдіс.
А Сьмерт сылы шуӧ:
— Вай, служивӧй, ме тшӧтш табактӧ нюшкышта.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм мода: мый салдат вӧчӧ, сы бӧрся Сьмерт вӧчӧ.
— Ӧти чепӧль табакыд, Сьмерт, тэныд, гашкӧ, этша лоӧ?
Бурджык лоӧ, пуксян кӧ табак дозъяс, сэк сэсся кӧть лунтыр дугдывтӧг нюшкы.
Пуксис Сьмерт табак дозйӧ, а салдатыд босьтіс табак дозтӧ, зэв топыда пӧдлаліс да зептас и сюйис.
Несъялӧ кылӧ Сьмерт табак дозйын, а салдат сералӧ.
Дзонь во чӧж вӧдитіс Сьмертӧс табак дозйын дай лэдзис медбӧрын:
— Но кутшӧмджык, Сьмерт, табак дозйын овны?
А Сьмертлӧн муртса лолыс кольӧма.
Бара Сьмерт мӧдіс салдат бӧрся вуджӧр моз вӧтлысьны да салдат кошта вылын вердчыны.
Сёйны пуксяс салдат, сійӧ сыкӧд орччӧн пуксяс да вит мында сёяс.
Вот салдат вӧчис ыджыд ящик дай Сьмертлы шуӧ:
— Пырав, Сьмерт, ящик пытшкас да пытшкӧссяньыс стенъяссӧ стружитышт.
Пырис Сьмерт ящик пытшкӧсӧ, а салдат крап пӧдлаліс ящик ӧдзӧссӧ дай Сьмертӧс ящикӧ томналіс.
Сэсся нуис шойна вылӧ, кодйис гу да сэтчӧ сійӧс и тыртіс:
— Вот тэн, лы чукӧрлы...
Мӧритчышт му пытшкӧсын...
Ӧти во колис, мӧд во колис, Сьмерт век абу.
Ыстіс Ен анделъясӧс корсьны Сьмертӧс, кытчӧ сійӧ лоис.
Корсисны да корсисны, корсисны да корсисны, некысь корсьны эз вермыны.
Сэсся локтісны салдат дінӧ дай юалӧны:
— Кытчӧ Сьмертсӧ, служивӧй, дзебин?
— Ме сійӧс шойнаӧ нуи да гуалі.
Корсисны да корсисны, став шойнасӧ лупӧшитісны, коркӧ сэсся Сьмерт тыра ящикыд и сюрис.
Локтіс Ен дінӧ Сьмерт дай шуӧ:
— Ӧдва менам лолӧй коли.
Салдат кошта вылад вердчынытӧ абу зэв лӧсьыд.
— Салдатыдлӧн кӧ нянь-солыс абу пӧтӧса, бӧр мун мир кошта вылӧ вердчыны, — и ыстіс Ен Сьмертӧс бара мирскӧй кошта вылӧ вердчыны.
Бара важ мозыс Сьмерт мӧдіс йӧзӧс мӧритны, но салдат дорӧ весиг и матыстчынысӧ эз лысьт, непӧштӧ сійӧс мӧритны.
Та бӧрын салдат оліс на сё во, гашкӧ и, кыксёӧс.
Сэтчӧдз оліс, кытчӧдз ачыс эз дӧзмы.
«ЙИТСЬЫ-КЛЕИТСЬЫ!»
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя.
Налӧн вӧлі кык пи: Вань да Василей, ӧтиыс — кузнеч, а мӧдыс — сапожник.
Олісны, олісны да налӧн няньыс быри.
Вот старик гозъя и шуӧны пияныслы:
— Вай пудъясьӧй, кодныдлы нажӧтка вылӧ мунны.
Пудъясисны да сапӧг вурысь вокыслы пудйыс усис нажӧтка вылӧ мунны.
Муніс-муніс да ӧти сиктӧ воис.
Ветлӧ Василей да горзӧ:
— Кодлы колӧ сапӧг вурны?
Кыліс поп дай шуӧ:
— Лок, мастерӧвӧй, ме ордӧ вурсьынытӧ, менам матушкалы дай нывлы колӧ полсапожки вурны.
Пырис Василей поп ордӧ вурсьыны.
А поп сылысь и юалӧ:
— Кыдзи нӧ мӧдам вурсьӧм донсьыд ладмӧдчыны?
— Дон серти ладмам, — шуӧ Василей. — Вурсигӧн мый меным сюрӧ дратва улӧ вурыштны, сійӧ меным лоӧ удждон пыдди.
Поп тшӧктіс попаддялы сійӧ вежӧссьыс став эмбурсӧ идравны, мед пӧ Василейлы дратва улӧ немтор вурыштны оз сюр.
Василей вурсьӧ и вурсьӧ, удждон сюртӧм йылысь оз зэв тӧждысь.
А сійӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧя вурсьӧ.
Вурис попаддялы полсапожки сэтшӧм мича, мый попаддя нимкодьысла садьсӧ оз тӧд.
Вот кутіс и нывлы полсапожки вурны.
Сылы нӧшта мичаджыкӧс на вурӧ.
Сулалӧны попаддя да поп ныв Василей дорын да полсапожки вылӧ дивуйтчӧны.
А сэк кості Василей и вурыштіс поп нывлысь платтьӧсӧ полсапожки бердас.
— Но, — шуас, — батюшка, помнитан, кыдзи сёрнитчылім?
Мый сюрӧ дратва улӧ вурыштны, сійӧ и меным уджалӧм дон пыдди.
Ӧні быть лоӧ нывтӧ ме сайӧ сетны верӧс сайӧ.
Жаль эськӧ поплы, абу окота нывсӧ сетны прӧстӧй сапӧг вурысь сайӧ, но вӧчны нинӧм.
— Сета эськӧ да сӧмын свадьбатӧ вӧчны пызьным изӧдтӧм.
Мун доддясьлы да мельничаӧ ветлы.
Вот ветлӧдліс Василей мельничаӧ сутки кык-куим.
Изӧдчысис дай гортас мӧдіс локны.
Некымын верст поп керка дорӧ вотӧдз сылӧн и телега чӧрсыд чеги.
Василей босьтіс чер, бӧрйис медмича кыдз пусӧ дай телега чӧрспу сэсь кӧсйӧ керавны.
Кыдз пу сылы и шуӧ:
— Эн менӧ, Василей, керав!
Телега чӧрсыд ӧд и метӧг на артмас.
Мун чегӧм чӧрс дорад да шу: «Йитсьы-клеитсьы!»
Муніс Василей чегӧм чӧрс дорӧ дай шуис: «Йитсьы-клеитсьы!»
Телега чӧрс важ дорсьыс лои ёнджык.
Воис Василей поп керка дорӧ, а поп ордын сьылӧны, гажӧдчӧны.
Поп, вӧлӧмкӧ, сы ветлігкості свадьба вӧчӧма: Василейлысь невестасӧ мӧд сайӧ нин верӧс сайӧ сетӧ.
Василей и думайтӧ, кыдзи эськӧ поплы водзӧс бергӧдны.
Вот мӧд лун асывнас гӧсьтъяс чеччисны да пызан сайӧ пуксялісны, том гозъяӧс узянінсьыс чуксавны ыстісны.
Василей неуна водзджык муніс том гозъя узянінӧ, аддзис, мый том гозъя кутчысьӧмӧн узьӧны, и шуис:
— Йитсьы-клеитсьы!
Том гозъя сідзи и сибдісны мӧда-мӧд бердас.
Локтіс невесталӧн вежаньыс том гозъяӧс чуксавны да мӧдіс найӧс тормошитны, а Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И вежань сибдіс том гозъя дінӧ.
Вот дружкаӧс ыстісны том гозъяӧс чуксавны.
Мыйӧн на дінӧ инмӧдчис дружка, Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И дружка на дінӧ сибдіс.
Сэсся поп муніс, попаддя муніс, сватъяс, сваттяяс и став гӧсьтъясыс мунісны том гозъяӧс чуксавны.
Василей горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И ставныс сибдісны.
Нетшкысьӧны гӧсьтъяс, а мӧда-мӧдсьыныс мездысьны оз вермыны.
Гӧгӧрвоисны, мый тайӧ Василей ставсӧ вӧчис, кыскисны сійӧс судӧ.
Став кӧлысьнас мӧдӧдчисны суддя дорӧ.
Мунісны-мунісны да ю воис, а поскыс вуджнысӧ и абу.
Найӧ кутісны артельӧн кевны ю вомӧн: коді гачсӧ пӧрччис, коді юбкасӧ лэпталіс, медым паськӧмныс оз кӧтась.
А Василей бара горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И ставныс сідз сибдісны.
Вот аддзис васа бес, мый дзонь арава йӧз мӧда-мӧдыслы мыйлакӧ кутчысьӧмаӧсь.
Сылы зэв дивӧ лои дай шуӧ:
— Вай ме тшӧтш кутчысьла йӧз дінас.
Мыйӧн сійӧ кутчысис кӧлыс бӧжӧ, бара Василей горӧдіс:
— Йитсьы-клеитсьы!
И чӧрт тшӧтш сибдіс кӧлыс бӧжӧ.
Нетшкысис, нетшкысис, да мездысьнысӧ оз вермы.
Вот воисны судӧ.
Суддя, урадник да старшина быдсӧн повзисны, мый поплӧн рӧдняыс тадзи не йӧз ногӧн, кыдз шуасны, мам паськӧм кежсьыс локтӧма.
Вот судитісны Василейӧс поп рӧдня вылын смекайтчӧмысь, мышку кучик потласьтӧдзыс розгаӧн нӧйтны.
Суддя кутчысис йитсьӧм йӧзӧс мездыны, старшина кутчысис, урадник кутчысис, а Василей бара шуис:
— Йитсьы-клеитсьы!
И найӧ тшӧтш сибдісны.
Суддя пондіс Василейлы кевмысьны:
— Лэдз, Василей.
Начальстволысь да суддялысь тадзи юр янӧдны оз позь!
Лэдзан кӧ, ог понды судитны, ассянь на сьӧмӧн мынтыся.
Василей шуӧ:
— Лэдза эськӧ, да бӧр лэдзан нимкывсӧ кыдзлысь юавнысӧ вуні.
Муніс Василей кыдз пу дорӧ юавны сылысь бӧр лэдзан нимкывсӧ.
А кыдз пу сылы и шуӧ:
— Вот тай, мастерӧвӧй морт, мыйысь пӧгибӧ воӧмыд.
Босьт вытяжнӧй дӧскатӧ да морт куимысьӧн ставныслы «шонтышт», сэк ставыс бӧр разсяс.
Муніс Василей да первой суддяӧс вытяжнӧй дӧскаӧн мышку вомӧныс «шонтіс», сэсся старшинаӧс, сэсся урадникӧс, попӧс, попаддяӧс да мукӧдъясӧс.
Оз нин эськӧ пинясьны найӧ нӧйтӧм вӧснаыд, а ставныс сӧмын Василейӧс аттьӧалӧны.
ПОП, КАЗАК ДА ЧӦРТ ПӦЛЯН
Коркӧ поп сёркни кӧдзис.
Зэв эськӧ бура сёркниыд быдмис, да кодкӧ сылысь сёркнитӧ мӧдіс войын гусявлыны.
Ӧти вой поп караулитчис, мӧд вой караулитчис, вӧрӧс эз аддзыв, а сёркни быд вой вошӧ и вошӧ.
Коймӧд вой улас поп ыстіс караулитны казакӧс.
Босьтіс казак сьӧрсьыс веткӧ палич да водіс град бӧрӧздаӧ.
Вот войнас воис поп град вылӧ чӧрт да кутіс поплысь сёркни град лупӧшитны.
Сійӧ эз и тӧдлы, мый поп казак град бӧрӧздаын куйлӧ.
Казак уськӧдчис чӧрт вылӧ, босьтіс сійӧс шошаӧдыс да пондіс паличӧн дубитны.
Дубитіс да дубитіс, дубитіс да дубитіс.
Чӧрт мӧдіс сылы кевмысьны:
— Эн пӧ ви, Вань, прӧстит первой мыжысь!
Прӧститан кӧ, аслыд ыджыд бур вӧча.
Сетіс чӧртыд Ваньлы пӧлян да шуӧ:
— Тайӧ пӧляннас быдӧнӧс позьӧ йӧктӧдны.
Вот коркӧ поп ыстіс Ваньӧс мӧс видзны.
Вань мӧсъяссӧ вӧтліс медся турунаинас.
Мӧсъяс воисны — ӧдва вермӧны гортаныс локны, гашкӧ, ведра йӧлӧн сетісны ӧти лысьтӧмысь.
Поплы нимкодь:
— Со пӧ ӧд кутшӧма тӧждысьӧ миян казакыд кӧзяйскӧй мӧсъяс вӧснаыд.
Мӧд луннас Вань сійӧ местаас жӧ вӧтліс мӧсъясӧс.
Мӧсъясӧс лэдзис йирсьыны, а ачыс пондіс пӧлянӧн ворсны.
Ворсӧ Вань, а сы ворсӧм вылӧ став жуг-жагыс йӧктӧ, и мӧсъяс тшӧтш йӧктӧны.
Лунтыр Вань ворсіс, мӧсъяс эз и вермывны йирсьыны, йирсьӧм пыдди, кок йывсьыс усьтӧдз йӧктісны Вань ворсӧм вылӧ.
Вайӧдіс Вань мӧсъясӧс.
Лэччис попаддя мӧсъясӧс лысьтыны, а мӧс вӧраяс тыртӧмӧсь.
Ӧти лун, мӧд лун дай коймӧдӧс мӧсъяс воисны тыртӧм пакӧн, ньӧти йӧв войт эз вайны.
Поп и шуӧ:
— Час, ме муна казак бӧрся да кыйӧда, кыдзи сійӧ видзӧ менсьым мӧсъясӧс...
Мӧд луннас Вань бара нуӧдіс мӧсъясӧс йирсьыны, а поп гусьӧн вӧтчис казак бӧрся да сук понӧль костӧ дзебсис, кутіс кыйӧдны казаклысь мӧсъяс дорын вӧдитчӧмсӧ.
Казак пуксис да мӧдіс пӧлянӧн ворсны.
Став му выв жуг-жагыс йӧктӧ казак ворсӧм вылӧ, мӧсъяс йӧктӧны, и поплӧн кутіс тшӧтш йӧктыссьыны.
Поп оз кӧсйы йӧктыны, но кокъясыс асьныс и йӧктӧны.
Эрдаинын кӧ эськӧ ничево, а сійӧ пукалӧ понӧльникын: йӧктӧмысла сылӧн став пӧдрасникыс оръясис и чужӧм-рожаыс быдсӧн парсассис.
— Тырмас нин, Вань, тэд ворснытӧ! — понӧль пӧвстсянь горзӧ сылы поп.
А Вань кыліс поплысь гӧлӧссӧ да нӧшта ёна кутіс пӧлясьны.
Тадзи казак йӧктӧдіс попӧс ныр вылас усьтӧдз.
Став паськӧмыс поплӧн лестукӧдз оръясис, пӧшти пасьтӧг гортас воис.
Скӧрмис поп мӧсъясӧс да асьсӧ тешитӧмысь да казак вылӧ судӧ сетіс.
Коркӧ поп да казак мӧдӧдчисны судӧ.
Туй вылас паныдасис вӧла купеч, дозмук-тӧвар карысь вайӧ.
Купеч и юалӧ:
— Кытчӧ, батюшко, мӧдӧдчин?
— Ме казакӧс судитны карӧ нуӧда.
Менӧ сійӧ ас вӧля вывті йӧктӧдіс.
Купеч пондіс шензьыны:
— Кыдз нӧ мортӧс позьӧ мырдӧн йӧктӧдны?
Верман кӧ, Вань, вай менӧ йӧктӧд.
Поп повзис да шуӧ:
— Эн бара, Вань, йӧктӧд!
Он кӧ йӧктӧд, судитчыны ог мӧд.
Поп водзвыв асьсӧ потшӧсӧ кӧрталіс, медым оз йӧктыссьы.
Вот заводитіс Вань ворсны пӧлянӧн.
Став матігӧгӧрса жуг-жагыс йӧктӧ, купеч йӧктӧ, поп потшӧснас йӧктӧ, купечлӧн вӧвъясыс и тӧвар додьясыс тшӧтш йӧктӧны.
Став дозмук-тӧварыс жулльысис.
Поплӧн став пӧдрасникыс бара оръясис.
Вот Вань вылӧ ӧні поп да купеч ӧтвылысь судӧ сетісны.
Воисны суддя ордӧ да висьталӧны, мый сідзи и сідзи, Вань найӧс мырдӧн йӧктӧдіс.
Суддяыс шензьӧ:
— Ог ме эскы, мый мортӧс позьӧ мырдӧн йӧктӧдны.
Вай нӧ, Вань, петкӧдлы мен, кыдзи попӧс да купечӧс йӧктӧдін.
Поп да купеч водзвыв кытчӧсюрӧ кӧртасисны, а суддя пукалӧ пызан саяс.
Пондіс Вань пӧлянӧн ворсны.
Поп йӧктӧ, купеч йӧктӧ, и суддя йӧктӧ.
Суддя пызанас шашаритчис да пызаннас и быдсӧн йӧктӧ.
Ставнысӧ ныр выланыс усьтӧдз бара йӧктӧдіс Вань.
Вот ӧні куимӧн нин — поп, купеч да суддя нуӧдісны Ваньӧс судитчыны сар дінӧ.
Норасисны сарлы, мый сідзи и сідзи.
Вань найӧс мырдӧн йӧктӧдіс.
Сарлы дивӧ лои да шуӧ:
— Ог эскы, мый мортӧс позьӧ ас вӧля вывті йӧктӧдны.
Сэсся сар став семьянас и свитанас петіс кильчӧ вылас да Ваньлы шуӧ:
— Вай нӧ, Вань, петкӧдлы, кыдзи попӧс, купечӧс да суддяӧс йӧктӧдін.
Верман кӧ йӧктӧдны, ог судит, а он кӧ вермы, юртӧ керышта.
Поп, купеч да суддя водзвыв асьнысӧ столбӧ домалісны.
Заводитіс Вань ворсны ас пӧляннас.
Став матігӧгӧрса жуг-жагыс йӧктӧ, поп йӧктӧ, купеч йӧктӧ, суддя йӧктӧ, сарлӧн став слугаыс, свитаыс йӧктӧ, и ачыс сар семьянас йӧктӧ.
Бара ставнысӧ йӧктӧдіс ныр выланыс усьтӧдз.
Сар горзӧ:
— Тырмас, Вань, йӧктӧмсьыс став гырк пытшкӧсӧй пыркаліс!
— Ме дор кӧ судитан, дугда ворсӧмысь, а он кӧ, кувтӧдзныд йӧктӧда.
Сар повзис да Вань дор судитіс.
Вань аддзыліс сарлысь нывсӧ да вежыс петіс: «Оз-ӧ тайӧс позь бабапу вылӧ босьтны?»
Вот Вань муніс базарӧ, ньӧбис сэсь порсьпи, сэсся локтіс сар ныв ӧшинь улӧ да мӧдіс пӧляннас ворсны.
Ачыс ворсӧ, а порсьпиыс йӧктӧ.
Аддзис сар ныв порсь йӧктӧдысь зонмӧс, петіс сы дінӧ дай шуӧ:
— Вай вузав мен тайӧ йӧктысь порсьпитӧ.
Уна-ӧ коран?
— Тайӧ менам абу продажнӧй, а заветнӧй.
— Кутшӧм нӧ заветыс?
— Киняулӧдзыд кӧ куштысьлан, прӧстӧ сета.
Сар ныв куштысьліс киняулӧдзыс, а Вань сы морӧсысь аддзыліс зарниа пудпас.
Босьтіс сар нылыд порсьпитӧ да нуӧдіс.
Вот коркӧ сар юӧртіс:
— Коді вермас висьтавны, кӧні саревналӧн пудпасыс, сы сайӧ сійӧс верӧс сайӧ сета.
Локтіс Вань сар дінӧ да шуӧ:
— Ме тӧда.
Пудпасыс сылӧн морӧс весьтас, киняулас.
Вӧчны нинӧм.
Колӧ сар нылӧс сетны Вань сайӧ, а сарлы абу окота ассьыс нывсӧ поп казак сайӧ сетны.
Вот сійӧ кутіс шуны:
— Менам нывлӧн эм мӧд жӧник.
Кодныд коднытӧ верманныд, сылы и лоӧ невеста.
Вайӧдісны сар нывлысь мӧд жӧниксӧ.
Тушанас сійӧ куим сыв судта, пельпомъясыс — печатнӧй сыв пасьтаӧсь, Вань сылы муртса пидзӧсӧдзыс лоӧ.
Вот петісны найӧ сила бертны сӧстӧм поле вылӧ.
Багатырлӧн сабляыс кык сыв кузьта, а Ваньлӧн, пӧлян кындзи, немтор абу.
Вот багатыр мӧдіс Вань вылӧ зырсьыны:
— Ме тэнӧ ӧти ки пыдӧс вылӧ пукта, а мӧднас ляскӧбта да тӧв йыв пӧльышта.
А Вань шуӧ:
— Час, ме кувтӧдз войдӧр ворсышта пӧлянӧн.
И мӧдіс Вань ворсны, а багатыр сы ворсӧм вылӧ йӧктыны.
Сэтчӧдз сійӧс йӧктӧдіс Вань, мый багатыр, ёна йӧктӧмысла, ныр вылас усис.
А Вань сэсся аслас саблянас жӧ юрсӧ керыштіс.
Сэсся босьтіс да сар ныв вылӧ и гӧтрасис.
ШЫР ДА ПЫШКАЙ
Олісны ӧтлаын шыр да пышкай.
Олісны лёка, тшыгъялісны.
И шуисны нянь кӧдзны, — весалісны вӧр му улӧ, шыр пиньнас гӧрис мусӧ, а пышкай тусь чукӧртіс кӧйдыс вылӧ гумлаяс вылысь.
Но и сюраліс жӧ коньӧр пышкайлы!
Мыйӧн сӧмын эз гӧститӧдны сійӧс мужикъяс гумлаяс вылад — и чапъяснад, и мый ки уланыс сюрӧ.
Кӧдзисны тусьсӧ содз тыр, а нянь чужис бур.
Кутісны юкны шыр да пышкай няньсӧ, ставсӧ юкисны, — ӧти тусь коли лишнӧй.
Босьтіс тусьсӧ шыр да шуӧ:
— Мусӧ гӧригӧн менам пиньӧй зэв ёна висис, лишнӧй тусьыс — менам.
А пышкай вензьӧ.
Вензисны-вензисны, делӧыс сарӧдз воис.
А сар тусьсӧ сійӧс шӧри юкис.
АВАНТЮРНО-НОВЕЛЛИСТИЧЕСКӦЙ МОЙДЪЯС
ЗӦЛӦТИТЧЫСЬ МУЖИК
Коркӧ олісны-вылісны сар гозъя.
Налӧн вӧлі ӧти ныв да пӧч, сар гӧтырлӧн мамыс, накӧд оліс.
Ӧтчыд ӧти мужик думайтіс пӧръявны сар семьяӧс.
Сійӧ босьтіс сьӧрсьыс сир падъян, кыйӧдіс, кор сар абу гортын, да пырис сар ордӧ.
Сар гӧтыр сылысь и юалӧ:
— Мый тэныд колӧ?
— Ме, — шуӧ, — ветла да йӧзӧс зӧлӧтита.
Оз-ӧ ков тэнӧ зӧлӧтитны?
— Зӧлӧтит, — шуӧ сар гӧтыр.
Мужикыд дыр думайтны эз понды: мавтіс сирӧн сар гӧтырлысь плешсӧ дай шуӧ:
— Вод да куйлы, мед косьмытӧдзыс зарниыс оз вушйы.
Сэсся пырис мӧд жырйӧ, а сэні сар гӧтырлӧн нылыс пукалӧ.
— Тэнӧ, — шуӧ, — саревна, колӧ оз зӧлӧтитнысӧ?
— Зӧлӧтит, — шуӧ саревна.
Мужикыд и саревналысь плешсӧ мавтіс сирӧн да тшӧктіс водны, медым зарниыс косьмытӧдзыс оз вушйы.
Сэсся пырис коймӧд жырйӧ, а сэні пӧрысь пӧч — сар гӧтырлӧн мамыс куйлӧ.
— Тэнӧ, — шуӧ, — бабушка, зӧлӧтитны колӧ-ӧ?
— Зӧлӧтит и менӧ, — шуӧ пӧрысь пӧч.
Мавтіс мужик сирӧн сар гӧтырлысь мамсӧ да сэсся мӧдӧдчис гортас.
Коркӧ воис гортас сар, видзӧдӧ: став семьяыс сылӧн куйлӧ вольпасьын.
— Мый, — шуӧ, — лун шӧра лунӧ куйланныд?
— Он ӧмӧй аддзы? — шуӧ сар гӧтыр. — Воліс кутшӧмкӧ мужик да став семьянымӧс зӧлӧтитіс.
Ӧні со куйлам, медым косьмытӧдзыс зарниыс эз вушйы.
— Ок, тэ йӧй, тэ йӧй!.. Кутшӧм нӧ зарни!
Кутшӧмкӧ ылӧдчысь прӧстӧ тіянӧс сирӧн мавтӧма.
Пырис нылыс жырйӧ — и сылӧн став плешыс сирӧн мавтӧма; пырис старука жырйӧ — и сылӧн став плешыс сирӧн мавтӧма.
— Кӧні, — шуӧ, — сійӧ пӧръяч мужикыс?
Ме пырысь-пыр жӧ суӧда сійӧс да юрсӧ сылысь керышта.
Сӧліс сэсся сар медбур вӧв вылас да пондіс вӧтчыны мужик бӧрся.
А мужикыд котӧртіс да котӧртіс, кутшӧмкӧ старукакӧд паныдасис.
— Вай, — шуӧ, — бабушка, вежсям мекӧд паськӧмнад.
Бӧрсянь сар вӧтчӧ, суас кӧ, тэнсьыд и менсьым юр керыштас.
Вежсисны найӧ паськӧмъясӧн старукакӧд.
Сэсся мужик дзебис старукаӧс нитшкӧн вевттялӧмӧн, а ачыс пуксис туй бокӧ да пондіс виччысьны сарӧс.
Воис сэтчӧ сар да юалӧ:
— Сэтшӧмтӧ, сэтшӧмтӧ мужик таті эз прӧйдитлы, бабушка?
— Дзик ӧні на прӧйдитіс дзик рӧзбой модаа мужик.
Сӧмын тэ сійӧс он суӧд.
Тані туйыс зэв уна вожа.
— А верман тэ сійӧс суӧдны да татчӧ вайӧдны? — юалӧ сар.
— Верма, дерт.
Сӧмын вай меным ассьыд сарскӧй паськӧмтӧ.
Сідз-тадзтӧ сійӧ менсьым оз понды кывзыны.
Сар сетіс мужиклы ассьыс паськӧмсӧ да вӧвсӧ.
Мужик эз вӧв йӧй, сӧліс вӧв вылӧ да гӧнитіс гортас.
Виччысис, виччысис сарыд мужиклысь бӧр локтӧм.
А мужик век оз лок.
Пукалӧ сійӧ туй бокын да аддзӧ, кыдзи сы дінын нитшкыс пондіс вӧрӧшитчыны.
Путкыляліс сійӧ нитш пластъяссӧ, а сэні кутшӧмкӧ старука ышка-пошкакылӧ:
— Ок, тэ, — шуӧ старука, — ачыд сар, а ёна жӧ и пӧръясин.
Рӧзбойник-мужикыд ӧд тайӧ и вӧлі.
Сійӧ менам паськӧмӧн тэнӧ и пӧръяліс.
Вӧчны нинӧм.
Сар пӧрччис ас вывсьыс старукалысь паськӧмсӧ да пасьталіс мужиклысь кольӧм паськӧм.
Воис гортас да татшӧм паськӧмнад ӧдва и гортас лэдзисны.
КЫЙТӦМ ВӦР
Олісны-вылісны гозъя.
Коркӧ налӧн и няньныс бырис.
Гӧтырыс шуӧ:
— Мун, Вань, ветлы да капкан пукты, оз-ӧ мыйкӧ сюр.
Муніс Вань вӧрӧ, сиаліс капкан, дай сэтчӧ гӧрд руч пырис.
Нуис Вань руч кусӧ базарӧ да вузаліс квайт шайтысь.
Аслыс зэв нимкодь, да мӧдӧдчис гортас.
Кывліс поп, мый Вань сьӧмӧн локтӧ карысь, дай паныдаліс сійӧс:
— Кытчӧ тэ, Вань, ветлін?
— Ме базарӧ руч ку вузавны ветлі.
— А грексьыд мынтысьны он кӧсйы? — шуӧ сылы поп. — Ноко паськӧдлы вомтӧ, уна-ӧ тэнад грекыд?
Вань паськӧдіс вомсӧ.
Поп сэтчӧ нянь крӧшкияс да зеп ёгсӧ койыштіс, некымынысь пернапас вӧчис дай шуӧ:
— Но, Вань, ӧні став грексьыд мынін.
Вай меным руч ку донтӧ.
Вань сетіс поплы ӧти шайт, а вит шайтсӧ и суськис.
Ачыс сэсся ас кежас поп вылӧ сералӧ: «Буриндзика поптӧ кокорниті: квайт шайт пыдди ӧти шайт сеті, а витсӧ суськи».
Муніс, муніс, да Ваньлы паныдасисны купеч да суддя.
Найӧ юалӧны:
— Кытчӧ, Вань, ветлін?
— Ме, — шуӧ, — руч ку вузавны ветлі да попӧс ылӧдлі.
— Кыдзи тэ лысьтан ме вывті вузасьны? — юалӧ купеч.
— Кыдзи тэ лысьтан купеч вывті вузасьны да попӧс ылӧдны? — шуӧ суддя. — Руч вузалӧм донтӧ кӧ миянлы купечкӧд шӧриӧн сетан, прӧститам, а он кӧ, судӧ сетам.
Вӧчны нинӧм.
Вань кыскис зепсьыс кык шайт дай сетіс налы морт шайтӧн.
А ачыс син саяныс найӧс кутіс серавны: «Буриндзика ме бара купечтӧ да суддятӧ кокорниті; дзонь куим шайт пӧръялі: вит шайт пыдди кык шайт сӧмын и сеті».
Муніс, муніс дай сылы лесничӧй паныдасис: кывлӧма, мый Ваньлӧн сьӧм нажӧвитӧма.
— Кытчӧ, — шуӧ, — Вань, ветлін?
— Ме руч ку вузавны ветлі.
— Кыдзи лысьтін вузавны ме вӧрысь кыйӧм руч?
Пырысь-пыр жӧ вай меным руч донтӧ ставнас.
Вӧчны нинӧм.
Кыскис Вань ӧти шайт дай сетіс лесничӧйлы, а ачыс ас кежас бара сы вылын пондіс серавны: «Буриндзика лесничӧйтӧ и кокорнитышті; дзонь кык шайтӧн пӧръялі: куим шайт пыдди ӧти шайт сӧмын и сеті».
Муніс, муніс Вань, муртса гортӧдзыс эз на во, а сылы паныд урадник локтӧ: и сійӧ кывлӧма, мый Ваньлӧн сьӧм нажӧвитӧма.
— Кытчӧ, — шуӧ, — Вань, ветлін?
— Ме руч ку вузавны ветлі.
— Кыдз тэ лысьтін урадниклы доложитлытӧг вузасьны-ньӧбасьны?
Руч донтӧ кӧ ставнас сетан, прӧстита, а он кӧ, бур оз ло.
Вӧчны нинӧм.
Кыскис Вань зепсьыс ӧти шайт да сетіс урадниклы.
А ачыс ас кежас бара сералӧ урадник вылӧ: «Буриндзика ме урадниктӧ кокорниті; дзонь шайтӧн сійӧс пӧръялі: кык шайт пыдди сӧмын ӧти шайт сеті».
Воис Вань гортас дай гӧтырыслы висьталӧ:
— Ме, — шуӧ, — талун попӧс пӧръялі, купечӧс да суддяӧс пӧръялі, лесничӧйӧс пӧръялі, урадникӧс пӧръялі.
Поплысь 5 шайт суськи, купечлысь да суддялысь — 3 шайт, лесничӧйлысь — 2 шайт, а урадниклысь — 1 шайт.
Гӧтырыслы первой нимкодь лолі, а кор гӧгӧрвоис, пондіс сійӧс видны:
— Ок, тэ, йӧй тэ, йӧй: асьтӧ тай пӧръялӧмаӧсь, зепсьыд гусялӧмаӧсь.
Сэсся гӧтырыс босьтіс коколюка да ойкӧдӧмӧн Ваньӧс гортсьыс вӧтліс.
— Водзӧснысӧ кӧ, — шуӧ, — налысь немтор он гусяв, гортӧ локны эн и лысьт.
Локтіс Вань барин керка дорӧ да думыштіс барин ордӧ гусясьны пыравны.
Но пырны некытчӧ: ӧдзӧс дорас сувтӧдӧма чеп йыв понйӧс.
— Час, — шуӧ Вань, — ме чеп йыв понсӧ первой гусяла, а сэсся бӧрас и мукӧд добрасӧ баринлысь гусяла.
Кӧсйис эськӧ Вань пон дорӧ матыстчыны, а баринлӧн, гашкӧ, дас пон вӧлӧм.
Кыдз тай сы вылӧ ставыс ӧттшӧтш уськӧдчасны да вазӧдасны.
Кутіс барин Ваньӧс.
— Сямман кӧ, — шуӧ, — менсьым конюшняысь медбур вӧлӧс гусявны, прӧстита да витсё шайт сьӧмӧн содта, а он кӧ, бурӧс эн виччысь.
Думайтіс, думайтіс Вань: мый вӧчны?
Гусяліс сэсся бабаыслысь сарапансӧ, босьтіс сы вылӧ чекверть вина да нӧк туис и мӧдӧдчис вой улӧ барин ордӧ.
А барин сійӧ вояс конюшнясӧ гӧгӧрбок томналіс дай куим караульщикӧс конюшня ӧдзӧс дорӧ сувтӧдіс.
Пондіс пырны Вань барин дворӧ, а сы вылӧ баринлӧн понъясыс уськӧдчисны.
Вань кисьтіс налы нӧк туис, да понъяс ланьтісны.
Сэсся кодйысис ӧблӧжка увтіыс барин конюшняӧ, пуктіс вӧв дінӧ чекверть вина, а ачыс бӧр петіс конюшняысь да кутіс виччысьны, мый водзӧ лоӧ.
Вот баринлӧн конюшня караулитысьяс и шуӧны:
— Вай пыраламӧй конюшняас да видзӧдлам, эз-ӧ на Ваньыд вӧвтӧ гусяв?
Пыралісны, видлісны: вӧлыд пыр ас местаас.
Ӧти слуга сэсь аддзис чеквертнӧй вина сулея да зэв рад лои:
— Вай, — шуӧ, — тайӧ винасӧ юыштамӧ, ог жӧ тайӧс сідз кольӧй.
Сэсся куимнанныс пуксисны чеквертнӧй сулея дорӧ, дорвыв юисны да сэтчӧ и унмовсисны.
Кор караульщикъясыд унмовсисны, Вань пыраліс, сермӧдаліс вӧвсӧ да гӧнитіс гортас.
Мӧд луннас барин петіс конюшняӧ вӧв видлыны, а вӧлыс збыльысь абу!
Сэсся нӧйтіс слугаяссӧ да понъяссӧ да ыстіс Ваньлы кӧсйысьӧм витсё шайт.
Кывліс поп, мый Вань зэв бура кужӧ гусясьны, да корис сійӧс:
— Тэ, — шуӧ, — менсьым сьӧм мошняӧс гусявны он вермы.
Верман кӧ гусявны, мошня джынсӧ сета, а он кӧ вермы, витсё шайт тэсянь.
А поплысь збыльысь зэв сьӧкыд вӧлі сьӧм мошня гусявны: сійӧ пыр киас чабыртӧмӧн сьӧм мошнясӧ вӧдитіс.
Вот коркӧ Вань пасьтасис аркирейӧн да став вичко пытшкас ӧзталіс сисьяс да лампаяс.
Поп аддзис вичкоысь бияс да котӧрӧн мӧдӧдчис вичкоӧ, думыштіс: «Эз-ӧ нин ӧзйы вичкоыс?»
А вичкоас аркирей сулалӧ:
— Лок, — шуӧ, — поп-батюшка, аркирейскӧй служба вӧчам.
Мый тэ сьӧм мошнятӧ сьӧрсьыд вӧдитан, пукты кытчӧкӧ вӧлтар пытшкас, сэсь некод тэнсьыд оз босьт.
Пуктіс поп сьӧм мошнясӧ престол улӧ.
Служитісны, служитісны дай поп чуймис:
— Аркирей-батюшко, менам, — шуӧ, — тэ воигкежлӧ лӧсьӧдчытӧм и пӧжасьтӧм.
Час, котӧртла да матушкалы пӧжасьны тшӧкта.
Котӧрӧн ветліс поп попаддя дорӧ и локтіс бӧр вичкоӧ, а сэні аркирей ни сьӧм мошняыс сылӧн абу.
Муніс поп Вань вылӧ генераллы жалуйтчыны.
Корис генерал Ваньӧс.
— Верман кӧ, — шуӧ, — менсьым керка шӧрысь гӧтырӧс гусявны, ыджыд награда босьтан, он кӧ вермы, юрнад он мын.
Думайтіс, думайтіс Вань, кыдзи генераллысь гӧтырсӧ гусявны.
Генераллӧн, гашкӧ, сё слуга да телокранитель, некытчӧ матӧ керка дорас он сибав.
Вот Вань озыр купечӧн пасьтасис, ньӧбис бӧчка вина да войнас мӧдӧдчис генерал керка дорті.
Мыйӧн воис генерал кильчӧ весьтӧ, кыскис телега чока пӧвсӧ, мынтӧдіс чӧрс вылысь кӧлесасӧ, телегаыд сэтчӧ и путкыльтчис.
Пондіс Вань чуксавны генераллысь слугаяссӧ да телокранительяссӧ:
— Отсаланныд кӧ, — шуӧ, — став бӧчкасӧ тіянлы юктала.
Слугаяс да телокранительяс ӧти здукӧн лӧсьӧдісны сылысь телегасӧ да бӧр лэптісны вина бӧчка.
Вань налы и шуӧ:
— Юӧ, мыйта ловныд лэптӧ.
Генераллӧн слугаяс сэтчӧдз юисны, мый сэтчӧ туй вылас и унмовсисны.
Вань сэк кості пыраліс генеральша спальняӧ, кватитіс сійӧс, пуксьӧдіс телегаӧ да ӧдйӧн зэв гӧнитіс.
Заводитліс жӧ эськӧн генерал слугаяссӧ да телокранительяссӧ чуксавны отсӧг вылӧ, но найӧ ставныс вӧлі ныр выланыс сутшкысьӧмаӧсь да асылӧдз эз и садьмывны.
Гӧнитіс, гӧнитіс Вань да ты дорӧ сувтӧдіс вӧвсӧ шойччӧдны.
Тыысь бырснитіс васа:
— Вай, — шуӧ, — Вань, вузав меным генерал гӧтыртӧ.
Уна-ӧ коран?
Вань шуӧ:
— Уна меным оз ков.
Шапка тыр сьӧмысь сета тэд генерал гӧтырӧс.
Вот васа пырис сьӧмла, а сы кості Вань розьӧдіс шапка пыдӧссӧ да лӧсьӧдіс телега кӧрӧб весьтӧ.
Тыртіс да тыртіс васа Ваньлысь шапкасӧ сьӧмӧн, да некыдзи оз тыр.
Сьӧмыд вочасӧн шапка розьті лэччӧ телега кӧрӧбӧ.
Кор телега кӧрӧбыс чукйӧн тырис сьӧмӧн, Вань сетіс васалы генерал гӧтырӧс, а ачыс сэсся гортас муніс.
Скӧрмис генерал да жалуйтчис Вань вылӧ министрлы.
Корис министр Ваньӧс ас ордас.
— Верман кӧ, — шуӧ, — пыравны менам нывъяс спальняӧ да узигас на улысь прӧстынясӧ гусявны, наградита сюрс шайтӧн, а он кӧ вермы, юртӧ воштан.
Думайтіс, думайтіс Вань, кыдзи пыравны министр ордӧ, сылӧн ӧд слугаыд да телокранительыд генерал дорысь на унджык.
Вот пасьтасис Вань генерал паськӧмӧн да рытнас пырис министр дворечӧ да дзебсис ӧти пельӧсӧ.
Видзӧдӧ, а сэні министрлӧн понйыс кычанасьӧма.
Вань босьтіс ӧти кычанпи да гусьӧн муніс министр нывъяс крӧвать улӧ.
Кор найӧ унмовсисны, Вань сюйис кычанписӧ кык ныв костас, шебрас улӧ.
Ачыс бӧр пырис крӧвать улас да мӧдіс кывзысьны.
Коркӧ садьмис министрлӧн ичӧтджык нылыс дай мӧд чойсӧ чуксалӧ:
— Чеччыв, — шуӧ, — да видзӧдлы!
Тэ со тавой кычанпи вайӧмыд!
Садьмис генераллӧн ыджыдджык нылыс да спорӧ кутчысис:
— Ме, — шуӧ, — бара эг, тэ ачыд, кӧнкӧ, вайин.
Споруйтісны, споруйтісны да батьыслысь юавны мунісны, кодныс найӧ кычанпи вайисны.
Вань сэк кості кватитіс крӧвать вылысь прӧстынясӧ да петіс министр ордысь.
Генерал паськӧма морттӧ телокранительяс кутны эз и думыштлыны.
Локтісны министрлӧн нывъяс батьныс ордӧ, мед сійӧ отсалас налы спор помавны.
Министр гӧгӧрвоис, мый Вань тайӧ шуткасӧ вӧчис:
— Тайӧ, — шуӧ, — понлӧн кычаныс, а абу тіян.
Тайӧ, кӧнкӧ, Ваньыд пуктіс ті крӧвать вылӧ, медым прӧстынянытӧ гусявны.
Видзӧдлісны, эм-ӧ прӧстыняыс; збыльысь Вань прӧстынянысӧ гусялӧма.
Тшӧктіс корны министр Ваньӧс.
Сылы жаль лои сетны кӧсйысьӧм сьӧмтӧ.
— Бӧр кӧ, — шуӧ, — вайӧдан генераллысь гӧтырсӧ, сійӧ ме пыдди и ас пыддиыс тэд мынтысяс, а он кӧ вайӧд, юртӧ воштан.
Муніс Вань ты дорӧ, кытчӧ васалы генерал гӧтырӧс вузавліс, пуксис вадорас да кутіс нырагез гартны да шутьлявны.
Петіс тыысь васалӧн пиыс да шуӧ:
— Мый нӧ тэ, Вань, вӧчан?
— Ме, — шуӧ, — кӧсъя тіянлысь вадтӧ шыръявны да тіянӧс, бес котырӧс, кос пывсянын пывсьӧдны.
Беспи котӧрӧн лэччис ва пыдӧсӧ дедыс дінӧ да шуӧ:
— Локтӧма Вань да миянлысь ваднымӧс кӧсйӧ шыръявны да миянӧс кос пывсянын пывсьӧдны.
Петіс пӧрысь васа да шуӧ Ваньлы:
— Вай, — шуӧ, — первой вын-эбӧснымӧс бертам.
Верман кӧ менӧ эбӧснад да сюсьлуннад, сета генерал гӧтырӧс, а он кӧ — ог сет.
Первой, — шуӧ, — шутьлялӧмӧн вермасям.
Кодным ёнджыка шутёвтам, сылы и генерал гӧтыр.
Вот сувтіс Вань крут кыркӧтш йылӧ.
Шутёвтіс васа сэтшӧм чорыда, муртса Вань кыркӧтш йывсянь ваӧ эз усь.
— Ок, — шуӧ, — тайӧ нӧ кутшӧм шутёвтӧм!
Вот ме кӧ шутёвта, тэнад син гурансьыд синколькйыд чеччыштас.
Колӧкӧ, водзвылысь кӧртав синъястӧ.
— Час, — шуӧ, — кӧртала синъясӧс, сэтшӧма кӧ шутёвтан.
Вот син кӧрталӧмӧн сувтіс васа кыркӧтш йылӧ.
Вань босьтіс зор да кыдз тай юковтас юрбӧрас васалы.
Васа кыркӧтш йывсянь летитіс ваӧдзыс.
— Мастер, — шуӧ, — тэ, Вань, шутлявны.
Збыльысь синъясысь быдсӧн би петаліс, муртса синъясӧй эз чеччыштны.
— Вай, — шуӧ, — ещӧ видлам, коднымлӧн ки чабырным ёнджык.
Вот пыраліс васа ты пыдӧсӧ да петкӧдіс сэсь зэв гӧгрӧс из.
— Топӧд, — шуӧ, — кимӧдзад, мед изйыс шаньгаӧдз лязаліс.
— Вай, — шуӧ Вань, — тэ водзджык петкӧдлы.
Шамыртіс васа изсӧ, сэтшӧма зэлӧдчыліс, быдсӧн тош йылӧдзыс гӧрдӧдліс, изйыд збыльысь шаньга кодьӧдз лязаліс.
— Тайӧ шамыртӧмыд нӧ, — Вань шуӧ, — мыйся шамыртӧм.
Ме кӧ вот шамырта, тэнад изйысь кольӧ сӧмын ты пыдӧс ляти кодь няйт китыр.
Кыскис Вань зепсьыс пуӧм картупель да кыдзи тай шамыртіс, сӧмын чуньяс косттіыс визувтіс картупель чӧнӧрыс.
Васа пондіс шензьыны:
— Но, — шуӧ, — и ён жӧ тэ вӧлӧмыд, Вань: изйысь сӧмын няйт китыр коли, и быдсӧн сэсь ва петіс.
— Но, — шуӧ, — нӧшта ӧтчыд вын-эбӧснымӧс видлам.
Вай вермасям: кодным кодӧс водзджык кок йылысь уськӧдам, сылы и лоас генерал гӧтыр.
— Ме ачым тэкӧд ог жӧ мӧд сила бертны, — шуӧ Вань васалы. — То, колода бокын куйлӧ менам ичӧтджык вокӧй, мун сыкӧд бертчы, — индіс Вань колода бокын куйлысь ош вылӧ. — Сӧмын сійӧ неуна сьӧкыд пеля, прӧстӧй сёрнитӧ оз кыв.
Первой бок кузяыс сылы мыйӧнкӧ шонтышт, сэк вӧлисти тэкӧд заводитас сёрнитны.
Муніс васа ош дінӧ да чужйис сылы:
— Лок, — шуӧ, — вермасям, мый куйлан?
Ошкыд тай кыдз уськӧдчис сы вылӧ да мӧдіс пурны-косявлыны васаӧс.
Ӧдва и мездысис васа ош лапа улысь.
— Но, — шуӧ васа, — тэ лоан ыджыд брат, вермин менӧ.
Босьт да нуӧд генерал гӧтыртӧ, а ваднымӧс миянлысь эн шыръяв.
Мынтіс сэк генерал Ваньлы ас пыддиыс сюрс шайт да министр пыдди нӧшта сюрс шайт.
Коркӧ кывсис и сар пельӧдз, мый Вань зэв мастера кужӧ гусясьны.
Корис сійӧ Ваньӧс ас дінас:
— Верман кӧ, — шуӧ, — тэ ме казнаысь гусявны зарни мешӧк, мешӧк джынсӧ аслыд, а он кӧ вермы, юртӧ керышта.
Сарлӧн тюрмаӧ вӧлі пуксьӧдӧма медся наян вӧрсӧ.
Локтіс сійӧ тюрмаын пукалысь вӧр дінӧ дай шуӧ:
— Кыдз нӧ Ваньӧс кыйны, пондас кӧ менсьым казнаысь сьӧм гусявны?
Сійӧ сарлы тшӧктіс сарскӧй казна гӧгӧрыс сы пасьта бӧрӧзда кодйыны, медым вомӧныс чеччыштны он вермы, да тыртны сійӧс сирӧн.
Сир тыра бӧрӧздаті вуджигас пӧ Вань сэтчӧ усьӧ да сибдас.
Вот Вань мӧдӧдчис сарлысь казна гусявны.
Сьӧрсьыс босьтіс ӧти вӧрӧс дай сылы шуӧ:
— Сарыд зэв мудера вӧчӧма: коднымлыкӧ тавой быть сюрны.
Вай вудж тэ водзынджык.
Ваньлӧн тӧварышыс чеччыштіс да уси, сэтчӧ и сибдіс, сӧмын юрыс мӧдіс тыдавны.
Вань, сы юр вылӧ тальччылӧмӧн, вуджаліс бӧрӧзда мӧдарас, босьтіс пельпом вылас ӧти мешӧк зарни да муніс аслас патераас.
Сійӧ патеруйтны сувтіс ӧти дӧва старука ордӧ.
— На, — шуӧ, — тэд, бабушка, талун гӧснеч вайи.
Кувтӧдзыд тырмас дай пияныдлы тырмас.
А менӧ верд ӧтчыд та пыдди.
Мӧд луннад сар аддзис, мый Вань збыльысь гусялӧма сарскӧй казна.
Зэв ёна скӧрмис, тшӧктіс Ваньӧс пырысь-пыр жӧ кутны да юрсӧ керыштны.
Корсисны да корсисны, но корсьны эз вермыны.
Сэсся бара сар муніс тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ:
— Вай, — шуӧ, — висьтав, кыдзи меным Ваньӧс кыйны да сылысь юрсӧ керыштны?
Тюрмаын пукалысь вӧр сарӧс велӧдӧ:
— Тэ, — шуӧ, — доддяв зарниа каретатӧ, сэтчӧ пуксьӧд саритсатӧ медся бур паськӧмнас пасьтӧдӧмӧн, сэсся лэдз сійӧс кар кузя гуляйтны, а бӧрвывсяньыс ысты унджык йӧзӧс.
Ваньыдлӧн вежыс петас зарниа карета вылӧ да локтас сійӧс гусявны, сэк сійӧс позьӧ кокниа кутны.
Сідзи и вӧчисны.
Саритсаӧс пасьтӧдісны шӧвк да зарниа паськӧмӧн, пуксьӧдісны зарни каретаӧ да мӧдӧдісны кар кузьта гуляйтӧдны.
Вань пасьтасис генерал паськӧмӧн, сэсся кайис пу вылӧ, ӧшӧдчис пу вож вылӧ да мӧдіс горзыны:
— Менӧ Вань вӧр грабитіс да пуӧ ӧшӧдіс!
Мездӧй менӧ!
Саритсаыд буретш вӧлі сійӧ пу увтіыс гӧнитӧ дай шуис кучерыслы:
— Мезды, — шуӧ, — генералсӧ.
Мыйӧн кучер чеччис кӧзла вылысь да пондіс пуӧ кавшасьны, сэк кості Вань чеччыштіс карета лабичӧ да кучкис вӧвъяслы.
Каретасӧ и саритсасӧ ӧттшӧтш гусяліс да вайӧдіс патераас.
Каретасьыс перйис зарниа коробоксӧ, а саритсасӧ дзик пасьтӧгыс пӧрччӧдіс, сэсся пуксьӧдіс тыртӧм каретаӧ да вӧвъяслы кучкис:
— Мунӧ, — шуӧ, — гӧнитӧдӧ сар гӧтырӧс сар ордӧ.
Мед любуйтчӧ ас гӧтырнас.
Нӧшта ёна скӧрмис сар, мый Вань гусяліс сылысь зарниа коробоксӧ да саритсасӧ тшӧтш тешитіс.
Муніс бара тюрмаын пукалысь вӧр дінӧ да юасьӧ, кыдзи кыйны Ваньӧс.
А вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Босьт, — шуӧ, — да порсьӧс гӧгӧрбок зӧлӧтит.
Сэсся салдат рота костын лэдз сійӧс кар кузя гуляйтӧдны.
Ваньлӧн зарниа порсь вылад вежыс петас, локтас сійӧс гусявны, а салдатъясыд сэки сійӧс и кутасны.
Вот ыстісны дзонь рота салдатӧс кар кузьта гуляйтӧдны сарлысь зӧлӧтитӧм порсьсӧ.
Вань сэк кежлӧ кар шӧрысь медаліс медбур патерасӧ, сэсся полковникӧн пасьтасис да петіс порсьӧс гуляйтӧдысь салдатъяслы паныд:
— Здорово, — шуас, — молодцы!
Менам талун нимлун.
Он-ӧ желайтӧ менсьым нимлун веськӧдыштны?
— Желайтам, — шуӧны салдатъяс, — кыдз нӧ ог желайтӧ полковниклысь нимлун веськӧдны.
Сӧмын кытчӧкӧ тайӧ порсьсӧ колӧ миян меститлыны.
— Йӧртӧ, — шуӧ, — ме гидӧ да томналӧ, немтор сылы оз ло, ме сэк кості денщикӧс видзны сувтӧдла.
Пыртӧдіс Вань салдатъясӧс, ляс усьтӧдзныс юкталіс винаӧн, сэсся пӧрччӧдіс шынельяснысӧ да манакӧ ставсӧ пасьтӧдіс, а ачыс босьтіс зӧлӧтитӧм порсьсӧ да важ патераас нуӧдіс.
Вуштіс сы вылысь став зарнисӧ да сетіс зарнисӧ дӧва старукалы:
— На тэн, бабушка, тайӧ шылльӧ-мылльӧсӧ.
А порсьсӧ начкы да жарит меным аски кежлӧ.
Вот палялісны порсь гуляйтӧдысь салдатъяс да мӧда-мӧдыс вылӧ видзӧдӧны, ас выланыс чуймалӧны, кыдзи найӧ салдатысь манакӧ воисны.
Кватитчисны, а порсьныс абу.
Гӧгӧрвоисны, мый Вань найӧс тадзи тешитӧма.
Мунісны сар дорӧ да сідзи и висьталісны, мый Вань синма-ныра костысь налысь порсьсӧ пышйӧдіс.
Бара муніс сар тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ юасьны, кыдзи эськӧ Ваньӧс кыйны.
А тюрмаын пукалысь вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Талун Вань мӧдас тэнсьыд гусялӧм порсьтӧ жаритны.
Ысты медся ныриса пӧвартӧ да яй дук сертисьыс сійӧ тӧдмалас сылысь оланінсӧ.
Вот муніс сар пӧвар, кар кузя быд уличаті ветлӧ да исалӧ, кӧні порсь яй жаритӧны.
Воис ӧти керка дінӧ да збыльысь жаритӧм порсь яй дук кылӧ.
Пырис керкаас, а сэні старука да Вань порсь яй сёйӧны:
— Лок, — шуӧ, — пуксьы да сарскӧй картаын быдтӧм порсь яйӧн гӧститӧда.
Пӧварыд кор петіс Вань патераысь, кильчӧ юр вылас мелӧн гижис: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
А ачыс котӧрӧн муніс сарлы доложитны.
Вань петаліс кильчӧ вылас, аддзис кильчӧ юр вывсьыд мелӧн гижӧмсӧ да быд кильчӧ юр вылӧ гижаліс: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
Воисны сарскӧй слугаяс да салдатъяс Ваньӧс кутны.
Видзӧдӧны, а быд кильчӧ юр вылын мелӧн гижӧма: «Ме тані гусялӧм порсь яй сёйи».
Сідзи бара сарыд эз вермы кутны Ваньӧс.
Бара сар муніс тюрмаын пукалысь наян вӧр дінӧ сӧветуйтчыны, кыдзи кыйны Ваньӧс.
Тюрмаын пукалысь вӧр сійӧс велӧдӧ:
— Кор ас дворечад пир вылӧ став купечьясӧс, офицеръясӧс, генералъясӧс, губернаторъясӧс, министръясӧс.
Тӧдӧмысь, сэтчӧ тшӧтш локтас и Ваньыд.
Сэсся гӧгӧрбок дворечтӧ ортсысяньыс тшӧкты томнавны да стража сувтӧдны.
Кор ставныс коддзасны, сувтӧд нылыд спальня дорӧ бур стража да тшӧкты, коді гӧсьтъяс пиысь вермас пыравны саревна спальняӧ да сійӧс окыштны.
Дерт, Вань кындзи, некод оз вермы.
А сылы кӧ удайтчас пыравны саревна спальняӧ, медым саревнаыд плешкас сылы мелӧн пас пуктас.
Сэк сійӧ пас сертиыс и сюрӧ.
Сар чукӧртіс пир вылӧ ассьыс став йӧзсӧ: министръясӧс, генералъясӧс, купечьясӧс, попъясӧс.
Вань пасьтасис купечӧн да пир вылӧ тшӧтш локтіс.
Кор став гӧсьтыс ёнакодь коддзисны, сар шуӧ гӧсьтъяслы:
— Коді вермас войнас саревна спальняӧ куим стража пыр пыравны, сійӧс ӧтчыд окыштны да сылысь чунькытшсӧ босьтны, сы сайӧ саревнаӧс верӧс сайӧ сета.
Заводитлісны купечьяс, генералъяс заводитлісны, заводитлісны унаӧн, но первой стража дінас воигӧн на найӧс кутлісны да бӧр бергӧдісны.
Некодлы эз удайтчы пыравны спальняӧ.
А Вань эз зевайт.
Сійӧ пир вылӧ локтігӧн сьӧрсьыс босьтіс саритсалысь пӧрччӧдӧм зарниӧн вышивайтӧм платтьӧсӧ.
Сійӧ пасьталіс сійӧс да саритса пыдди пырис сар ныв узьланінӧ.
Куимнан стражаыс сійӧс зэв кокниа лэдзисны.
Вань пыраліс сар ныв дінӧ, ӧтчыд сійӧ окыштіс да чуньсьыс зарниа чунькытшсӧ перйис.
А сэк кості саревна сылы плешас мелӧн перна пуктіс.
Петіс Вань саревна спальняысь, пӧрччис нывбаба паськӧмсӧ да юрсисӧ лӧсьӧдігмоз видзӧдліс рӧмпӧштанӧ.
Аддзис сійӧ плешсьыс мелӧн пасйӧм пернасӧ, гӧгӧрвоис да чышкис.
Войнас, кор став гӧсьтъясыс юсисны да унмовсялісны, Вань ставныслы налы плешканыс мелӧн пернаяс тэчаліс.
Кӧсйӧ нин вӧлі водны да аддзис, мый сарлӧн аслас плешкас пернаыс эз на ло, дай сылы тшӧтш зэв ыджыд перна пасйис плешас.
Коркӧ садьмис сар да мӧдіс ветлыны узьысьяс пӧвстті, видлавны, коді пернаа плеша.
Ӧти узьысьлы чужӧмас видзӧдліс — паса плеша, мӧдӧс видзӧдліс — паса плеша жӧ.
— Ак, — шуӧ, — тайӧ тай гусясьӧ да нӧшта оз ӧтнас: сылӧн и ёртъяс тшӧтш эмӧсь.
Сэсся сар чукӧстіс двореч видзысь салдатъясӧс да сетіс приказ:
— Став узьысьяссӧ видлалӧй.
Кодлӧн плешкас эм мелӧн пасйӧм перна, ставныслысь юрсӧ керавны.
Вот пырисны салдатъяс гӧсьтъяс узянінӧ.
Кодлысь плешсӧ оз видлыны, ставныслӧн плешас мелӧн пасйӧм перна.
И пондісны узигкостіныс сэні жӧ юрнысӧ керавны: министръяслысь, генералъяслысь, купечьяслысь, попъяслысь.
Ӧти салдат видзӧдліс сар вылӧ: сылӧн плешкас мелӧн вӧлі пасйӧма сэтшӧм жӧ перна, и сылысь юрсӧ швачнитіс аслас приказ серти.
Сэсся Вань ачыс пуксис саравны, да пӧрысьӧ-нэмӧ гозъя зэв бура овмӧдчисны.
ВАНЬ МУЖИК ДА ПЕТРӦВАН САР
Оліс-выліс сар Петрӧван.
Ӧтчыд сійӧ слугаясыскӧд мӧдӧдчис вӧрӧ гуляйтны.
Слугаяссӧ колис туй вылӧ, а ачыс кежис туй бокӧ дай ылаліс.
Шӧйтіс, шӧйтіс сар, да аддзис: мужик пес кералӧ.
Уджалӧ мужик черӧн, быттьӧкӧ чачаӧн ворсӧ: чагйыс ки вомлӧс кызтаӧн ӧтар-мӧдарӧ резсьӧ.
— Здорово, — шуӧ, — Вань!
Мужиклы зэв дивӧ лоис:
— Мыйӧн нӧ, — шуӧ, — тӧдан, мый ме Вань?
Сар сылы шуӧ:
— Дерт жӧ, Вань: став мужикыс ӧд Вань.
Но Вань кӧ и мед Вань: мужик эз лӧгась.
Керасьӧ мужик, а сар видзӧдӧ да дивуйтчӧ:
— Лӧсьыд жӧ тэныд, Вань, уджавны: уджалан, быттьӧкӧ ворсан.
А уна-ӧ, — шуӧ, — тэ нажӧвитан луннас?
Дерт, тадзтӧ уна нажӧвитан?
— Сюрс шайтӧн быд лун, — шуӧ мужик.
— А кытчӧ нӧ воштан сы мында сьӧмсӧ?
Али семьяыд зэв ыджыд?
— Семья, — шуӧ, — менам абу ичӧт; кык пи, кык ныв, сюрс комын куим нянь каюк да кык сюрс бокӧвӧй шлоп.
Нажӧткаӧс ме юка нёль пельӧ.
Ӧти юкӧн уджйӧз мынтӧм вылӧ пукта, мӧд юкӧн ачым уджӧн сета, коймӧд юкӧнсӧ ваӧ шыблала, а нёльӧд юкӧннас ад горш тырта.
Сар эз гӧгӧрво да выль пӧв юаліс мужиклысь.
Каюк — уна пелыса груз новлан ыджыд пыж, тані: нянь рушку.
— Уджйӧз мынта, — шуӧ мужик, — пӧрысь ай-мамӧс кувтӧдзныс верда; уджӧн ачым сета — сійӧ пиянӧс быдта; ваӧ сьӧм кояла — нывъясӧс быдта, а ад горшӧс тырта — сарӧс да сарлысь слугаяссӧ верда.
Сар скӧрмис, ас кежас думыштіс: «Час ме тэныд петкӧдла сарӧс пинялӧмысь, сӧмын мед туйыс сюрӧ».
Сэсся сар и шуӧ:
— Вай регыдджык инды меным туйсӧ, меным некор вӧрын довъявны.
А мужик и шуӧ:
— А меным некор быд мортлы туй индавны.
Менам быд час дона.
Сюсь морт кӧ, ачыд письтан.
Мун первой веськыдвылӧ, сэсся шуйгавылӧ, сэсся бара веськыдвылӧ кеж, сэсся — бара шуйгавылӧ да и аддзан туйсӧ.
— Ме, — шуӧ сар, — сэтшӧмторйӧ эг велӧдчывлы, некутшӧм туй меным оз сюр.
Петкӧд менӧ туй вылӧдз, да сета кызь вит чӧлкӧвӧй.
Кӧсйис сар мужиклы кызь вит чӧлкӧвӧй, да мужик сыкӧд мӧдӧдчис туй индыны.
Туй вылын сар мӧдіс мужиклысь юасьны:
— Коркӧ тэ, Вань, сарӧс аддзылін эн?
Окота абу тэныд сарӧс видзӧдлыны?
— Аддзывны эг аддзыв.
А видзӧдлыны позяс.
Сар сылы и шуӧ:
— Эн кӧ аддзывлы, ӧні жӧ аддзылан.
Мыйӧн петам туй вылӧ, пырысь-пыр жӧ сарӧс аддзам.
— Кыдзи нӧ, — шуӧ Вань, — ме сійӧс аддзыла?
— Кор петам туй вылӧ, зэв уна йӧзкӧд паныдасям.
Став йӧзыс мӧдасны шапка пӧрччӧмӧн сулавны, сӧмын ӧтнас сар мӧдас сулавны шапкаӧн.
Вот сэки и приметит.
Мыйӧн петісны туй вылӧ, сэні тыр войтыр аддзисны.
Ставыс пӧрччисны шапкаяснысӧ да мӧдісны вӧрысь петысьяслань ӧвтчыны.
Мужик сэки юаліс:
— Кӧні нӧ сарыс?
— Видзӧдлы гӧгӧрбок.
Став йӧзыс шапкатӧмӧсь, а ми тэкӧд кыкӧн шапкаӧн сулалам.
Миян пиысь коднымкӧ ӧтикным и эм сарыс.
Мужик ӧні ставсӧ гӧгӧрвоис да зэв збойпырысь шуис:
— Сідзкӧ, ме лоа сарыд.
А сар и шуӧ:
— Тэысь кындзи, и ме тшӧтш шапкаа.
Ме и эм настоящӧй сарыс.
Мужик спорӧ кутчысис:
— Кыдзи тэ сар?
Тэ вӧр туйяс он тӧд, пес керавны он куж, а ме быд дела кужа.
Вот ме и эм сар.
Тэнад плешкад абу гижӧма, мый сар.
И збыльысь, найӧ тушаӧн и чужӧм-рожаӧн кыкнанныс вӧліны дзик ӧткодьӧсь.
Споруйтісны, споруйтісны да сарскӧй слугаяслысь юалісны:
— Висьталӧй, кодным ми сар?
Слугаяс видлалісны, видлалісны: гӧгӧрбок бергӧдлӧмӧн видлалісны, паськӧмнысӧ пӧрччӧдлӧмӧн видлалісны — дзик кыкнанныс ӧткодьӧсь.
Нуӧдісны медбӧрын саритса дорӧ, и саритса эз вермы тӧдмавны, кодыс на пиысь сарыс.
Локтіс сэк споруйтіганыс ӧти старик.
— Вот, — шуӧ, — мыйӧ пӧгибӧ воӧмаӧсь.
Сарӧс тӧдны колӧ оз чужӧм серти, а вежӧр сертиыс.
Ме пырысь-пыр тӧда, кодыс сар, кодыс прӧстӧй мужик, сӧмын куимтор йылысь юала.
Пондіс старик юасьны:
— Кымын, — шуӧ, — вӧр-пу быдмӧ свет вылас?
Сар Петрӧван бӧбмис — оз тӧд, кымын пу свет вылас, а Вань дыр эз думайт:
— Куимсё комын миллион пожӧм, сы мында жӧ коз пу, а кыдз пу да ньыв пу миллионӧн этшаджык.
Он кӧ эскӧ, ветлӧ да асьныд лыддьӧ.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — А ылын-ӧ лоӧ мӧдар югыдыс?
— Мӧдар югыдӧдз абу матын, — шуӧ Вань, — менам дед зэв нин важӧн мунліс мӧдар югыдӧ, а бӧрсӧ эз на волы.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — А му пыдӧсӧдзыс ылын-ӧ?
— Му пыдӧсӧдз сы ылнаын жӧ, — шуӧ Вань, — дедлӧн вокыс дедкӧд ӧттшӧтш жӧ кувсьыліс.
Сюйлім муӧ, да ӧнӧдз эз на жӧ бӧрсӧ лок.
— Вернӧ, — шуӧ старик. — Вот тайӧ эм тіян сарныд.
Пуктісны Ваньӧс сарӧ, а Петрӧванлы сетісны чер да вӧрӧ пес керавны мӧдӧдісны.
САЛДАТ ДА КЫК ГЕНЕРАЛ
Ӧтчыд салдат пырис трактирӧ вина юны, а сэні кык генерал пукалӧны да ас костаныс сёрнитӧны.
Ӧтикыс шуӧ:
— Сар нылыд, дерт, ме сайӧ верӧс сайӧ мунас, ме том да мича.
Ме талун сійӧс медся дона трактирӧ гӧститны кори.
А мӧдыс шуӧ:
— Ме сайӧ, дерт, мунас, ме кӧть олӧма морт, но ыджыд чина да смел.
Ме аски сійӧс меддона трактирас гӧститны кори.
Салдат кывзіс, кывзіс дай шуӧ:
— Кысь нӧ тіянлы, бӧлбанъяслы, сар ныв вылӧ гӧтрасьны.
Вот ме кӧ окотита, пырысь-пыр сар ныв вылад гӧтрася.
Генералъяс скӧрмисны бӧлбанӧн шуӧмысь, морт куимысьӧн салдатлы бан бокас кучкисны да вӧтлісны трактирысь.
Генералъяслы салдатӧс кучкавны ӧд позьӧ.
Скӧрмис салдат да шуӧ:
— Час, ме тіянӧс неуна «ворсӧдышта».
Мӧд луннас том генерал мӧдӧдчис дона трактирӧ, кытчӧ сар нылӧс вӧлі гӧститны корӧма.
А салдат водзджык муніс трактир кӧзяин ордӧ да медаліс генерал жыркӧд орччӧн жырсӧ.
Вот воис том генерал дорӧ сар ныв.
Генерал чукӧстіс трактирщикӧс дай шуӧ:
— Вай меным кӧкъямыс шайта кык бутылка вина да медся дона закускаяссӧ.
А салдат, кылӧ, мӧд жырсянь горзӧ:
— Эй, трактирщик!
Вай мем медся дона став винатӧ, ме кӧкъямыс шайтӧн пыдди дас шайтӧн мынтыся.
Генераллы жаль лои дас шайтӧн мынтысьны.
Трактирщик и шуӧ генераллы:
— Ме служивӧйлы став винасӧ нуа: сійӧ донаджыка мынтысьӧ.
— Но, сідзкӧ, медся донтӧмсӧ вай кыкӧс.
Салдат стен сайсянь бара нин горзӧ:
— Ме, трактирщик, тэныд руба бутылкаяс вылад куим чӧлкӧвӧйӧн мынтыся.
Вай татчӧ тшӧтш став донтӧм винатӧ.
Сідз генераллы эз и удайтчы сар нылӧс гӧститӧдны.
Мыйкӧ сёрнитісны, сёрнитісны ас костаныс, сэсся сар ныв, кылӧ, и шуӧ:
— Волы талун дас кык час войын ме спальняӧ.
Кор воан ме ӧшинь улӧ, таркнит, а ме тэныд гез лэдза, да тэ сы кузя и кавшасян.
Вот кутіс воны дас кык час.
Салдат час джынйӧн кымын муніс водзджык генерал дорысь сар ныв ӧшинь улӧ да турк-тарк керыштіс.
Сар ныв лэдзис гез пом, да салдатыд сы кузя кавшасис сар ныв спальняӧ.
Сар ныв и шуӧ:
— Биасям ог?
— Огӧ, — шуӧ, — биасьӧ.
Нӧшта бать-мамыд менӧ аддзыласны.
Битӧгыс миянлы зэв лӧсьыд.
Вот олыштісны неуна, дай генерал, кылӧ, ӧшинь улын турк-тарк керыштіс.
Сар ныв и шуӧ:
— Коді нӧ тайӧ локтӧ?
— Дерт, тайӧ ӧнтая проклятӧй салдатыд локтӧ.
Часлы, ме сылы мыйкӧ юр вылас чӧвта.
Сэсся салдат босьтіс сар нывлысь тыра лӧканьсӧ да чӧвтіс ӧшинь пырыс генераллы плеш вылас.
Генерал сьӧласьӧмӧн гортас котӧртіс, зэв ыджыд йӧг сылы плешкас чеччыштіс, дай став генеральскӧй мундирыс лякӧссис.
Асывводзӧдзыс салдат оліс сар ныв ордын, югыд тӧдчытӧдзыс сійӧ пасьтасис да мӧдӧдчис бӧр важ локтан туйӧдыс.
Но мунтӧдзыс шуӧ сар нывлы:
— Мыйкӧ меным на память козьнав.
Сар ныв козьналіс зарниӧн вурӧм сарапансӧ.
Сідзи сар ныв эз и тӧдлы, мый сы дінӧ генерал пыдди салдат воліс.
Мӧд луннас и пӧрысь генерал сар нылӧс корис дона трактирӧ гӧститны да вина юны.
А салдат бара водзвыв медаліс орчча жырсӧ дай шуӧ трактирщиклы:
— Генераллы дона ни донтӧм вина эн сет, мый сійӧ корас, ставсӧ меным вай.
Вот генерал чукӧстіс трактирщикӧс дай шуӧ:
— Вай меным кӧкъямыс шайта кык бутылка.
А салдат, кылӧ, горзӧ стен сайсянь:
— Став дона винатӧ, трактирщик, меным вай, ме дас чӧлкӧвӧйӧн бутылкаысь мынтыся.
Генераллы жаль лои дас шайтӧн мынтысьны дай шуӧ:
— Вай мем, сідзкӧ, кык бутылка руба винатӧ.
А салдат, кылӧ, стен сайсянь бара нин горзӧ:
— Вай, трактирщик, татчӧ став донтӧм винатӧ, ме тэныд рубӧн пыдди куим чӧлкӧвӧйӧн мынтыся.
Жаль лои генераллы руба вина бутылка вылӧ куим шайтӧн мынтысьны.
Сідз генераллы эз удайтчы сар нылӧс гӧститӧдны.
Сэсся пукалісны, сёрнитыштісны, дай сар ныв, кылӧ, шуӧ генераллы:
— Талун войнас дас кык часын лок ме ӧшинь улӧ да стенӧ турк-тарк керышт, ме тэныд гез лэдза, дай пыран ме ордӧ.
Вот матысмис дас кык час.
Салдат час джынйӧн кымын генералысь водзджык муніс сар ныв ӧшинь улӧ да турк-тарк керыштіс.
Сар ныв ӧшиньсяньыс мыччис гез пом, да бара салдат кавшасис сар ныв спальняӧ.
— Биасям огӧ? — юалӧ сылысь сар ныв.
— Мый нӧ бисьыс?
Битӧгыс миянлы зэв лӧсьыд.
Муртса на салдат удитіс пырны сар ныв ордӧ, ӧшинь улӧ воис пӧрысь генерал да турк-тарк керыштіс.
— Коді нӧ тайӧ локтӧ? — шуӧ сар ныв.
— Тайӧ, дерт, ӧнтая юысь салдатыд миянлысь сёрнинымӧс кывліс да локтӧ!
Час, ме сылы юрас мыйӧнкӧ лыя, мед йӧз ӧшинь улын войын оз шӧйт.
Сэсся босьтіс пельӧсысь ва тыра лӧкань да койыштігмоз шыбитіс генераллы юрас.
Генерал сьӧлыштіс да гортас котӧрӧн мӧдӧдчис: плешкас ыджыд йӧг чеччыштіс, дай став генеральскӧй мундирыс срамитчис.
А салдат оліс саревна ордын асъявылӧдзыс да югдандор мӧдӧдчис важ туйӧдыс.
Но мунтӧдз войдӧр сар нывлысь корис мыйкӧ на память.
Сар ныв сетіс ассьыс зарни чунькытшсӧ да зарни узора шӧвк чувкисӧ.
Мунігас сылы сар ныв шуӧ:
— Аски та кадӧ бара волы ме ордӧ, сэки сёрнитчам, кыдзи да кор ме ордӧ корасьны локны.
— Ладнӧ, — шуӧ салдат, — коран кӧ, вола.
Коркӧ воис кад дас кык час гӧгӧр.
Салдатлы неокота нин вӧлі мунны сар ныв ордӧ.
— Но час, — шуӧ, — медбӧръяысь ветла.
Сэсся мунігмозыс туй вылысь кутіс кӧзаӧс да сьӧрсьыс нуӧдіс.
Кор сар ныв лэдзис ӧшинь пырыс сылы гез помсӧ, салдатыд ас пыддиыс гез помад сюрӧдыс кӧрталіс кӧзаӧс да горӧдіс:
— Лэпты!
Сар ныв лэптіс кӧзаӧс ас спальняӧ, чайтӧ, мый мусукыс сы водзын.
— Ок, — шуӧ, — ёна жӧ нин гажӧй бырис.
Ӧдйӧджык пӧрччысь.
А кӧза повзис да жыр тырӧн бакӧстіс.
— Мыйкӧ тай нӧ тэнад талун гӧлӧсыд чирӧма? — шуӧ сар ныв, сэсся сывйыштіс сійӧс пемыдінад кыкнан кинас, кӧза сюрыд ки улас сюрис, да кыдз тай горӧдіс.
Котӧрӧн локтісны сарскӧй слугаяс да дивуйтчӧны, кыдзи кӧзаыс веськалӧма сар ныв спальняӧ.
Ӧдйӧджык сэсь вӧтлісны.
А сар ныв шогӧ воис да думайтӧ:
— Гашкӧ, куимнан вояс кӧза волывліс: пемыдінад мыйӧн тӧдан?
Шогсьӧмысла сійӧ висьмис, некутшӧм доктор оз тӧд сылысь висьӧмсӧ, корсьӧны сылы нӧшта бурджык докторъясӧс.
Вот салдат пасьтасис докторӧн, локтіс сар ныв дінӧ дай шуӧ:
— Тэ, саревна, кӧзаысь сьӧктӧмыд!
Ӧкмыс тӧлысь мысти тэнад кӧзапи чужӧ.
Регыдджык, колӧкӧ, код сайӧ кӧ верӧс сайӧ пет, а он кӧ, йӧз серам улӧ сюран.
А сар ныв важӧн нин та йылысь думайтӧ.
Сійӧ салдатлы и шуӧ:
— Сета ме тэныд сюрс чӧлкӧвӧй сьӧм, да некодлы та йылысь немтор эн висьтав.
Босьтіс салдат сюрс чӧлкӧвӧй дай шуӧ:
— Эм тані ӧти салдат, сійӧ быдторсӧ тӧдӧ, вермас тэныд сӧвет сетны, кыдзи петны тайӧ пакӧсьтсьыс.
Муніс салдат трактирӧ, чукӧртіс ассьыс став ёртъяссӧ да некымын лунӧн став сюрс чӧлкӧвӧйтӧ и юис.
Сэсся ас паськӧмӧн муніс сар ныв дінӧ дай шуӧ:
— Менӧ ыстісны тэ ордӧ.
Мыйла менӧ корин?
Кутшӧм служба колӧ служитны?
А сар ныв сылы и шуӧ:
— Вот сідзи и сідз...
Менӧ пакӧсьт суис, татысь мыжаӧс колӧ корсьны дай тайӧ пакӧсьтсӧ кыдзкӧ колӧ вевттьыны.
Салдат сылы и шуӧ:
— Тайӧ нӧ кутшӧм служба?
Таысь кокниторйыс немтор абу.
Кӧсйысь верӧс сайӧ сы сайӧ, коді бӧр ваяс тэнсьыд козьналӧм сарапантӧ, чулкитӧ да зарни чунькытштӧ, сійӧ тэнад и лоӧ жӧникыд.
Сійӧ ставсьыс тась мыжа.
Но верӧс саяд мунтӧдз, тэ чулки, сарапан да чунькытш вайысьыдлысь мышкусӧ видзӧдлы: мышку кучикыс кӧ дзонь, сэк позяс сы сайӧ верӧс сайӧ мунны.
Сар ныв сетіс салдатлы сюрс чӧлкӧвӧй награда.
А салдат бара муніс кабакӧ да мӧдіс ассьыс ёртъяссӧ винаӧн юктавны-гӧститӧдны.
Вот мӧдіс кывсьыны: сар нывлӧн пӧ вошӧма зарни узора чулкиыс да зарни сарапаныс, коді вермас сійӧс корсьны, сы сайӧ сар нывсӧ верӧс сайӧ сетас.
Ӧтчыд салдат пырис пӧкмелитчыны трактирӧ, а сэн бара пукалӧны кык генералыд да ас костаныс варовитӧны:
— Кодкӧ эськӧ судзӧдіс кӧ меным сар нывлысь вошӧм сарапансӧ, ме эськӧ дас сюрс сьӧм сета.
А мӧдыс шуӧ:
— Ме эськӧ кызь сюрс сета.
Кывзіс, кывзіс салдат дай шуӧ:
— Ме тіянлы судзӧда сар нывлысь вошӧм чулкисӧ и сарапансӧ, кӧсъянныд кӧ меным сетны дас вит сюрсӧн пайысь да содтӧд пыдди мышку кучикнытӧ лӧпатка весьтсянь кокбӧрляӧдзныд тасма пасьта кульны.
Кыдзи нӧ он кӧсйысь?
Генералъяс кӧсйисны.
Служивӧй босьтіс генералъяслысь дас вит сюрс чӧлкӧвӧйӧн пайысь, сэсся кыкнанныслысь мышку кучиксӧ тасма пасьта лӧпатка весьтсянь кокбӧрляӧдзныс кулис да сюйис ас зептас.
Вот локтіс ӧти генералыс сар ордӧ дай шуӧ:
— Ме вайи саревналысь вошӧм сарапансӧ.
Ӧні быть ме сайӧ лоӧ сетны саревнатӧ.
Ме сійӧс куим юра гундырлысь мырдди.
Сэсся локтіс мӧд генералыс, вайис сійӧ сар нывлысь чулкисӧ дай сарлы и шуӧ:
— Ме тайӧ чулкисӧ квайт юра гундырлысь мырдди...
Ӧні быть ме сайӧ лоӧ сетны саревнатӧ.
А сар налы шуӧ:
— Коді вермас корсьны саревналысь вошӧм именнӧй чунькытшсӧ, сы сайӧ и сета ассьым нылӧс.
Вот кык генерал мунісны салдат ордӧ дай шуӧны:
— Вай, служивӧй, отсав корсьны саревналысь вошӧм чунькытшсӧ, мый коран — сійӧ и сетам.
— Кӧсйысянныд кӧ веськыд кок лапанытӧ вундыны, ме сета чунькытш джынйӧн пайӧ.
А свадьба выланыд менӧ дружкаӧ босьтӧй.
Генералъяс шуӧны: «Кок лапатӧ кӧ керыштам, сапӧг пытшкад сійӧ оз тӧдчы».
Жугӧдіс салдат саревналысь чунькытшсӧ кык пельӧ дай сетіс генералъяслы, а сы пыдди кыкнанныслысь керыштіс веськыд кок лапанысӧ да зептас сюйис.
Вайисны генералъяс чунькытш джынъяс сар ордӧ дай шуӧны:
— Вот и чунькытш вайим.
Ӧкмыс юра гундырлысь ыджыд бойӧн мырддим, муртса ловнымӧс эг пуктӧй, сӧмын вот тышкасиганым чунькытшыс шӧри чегис.
Сар тшӧктіс пывсян ломтыны, сэсся зятьпуясӧс пывсьыны чукӧстіс:
— Свадьба водзвылын, — шуӧ, — пывсьыны колӧ.
Генералъясӧс и шогӧдіс: кыдзи кульӧм мышкуяснад да кералӧм кок лапаяснад йӧзкӧд пывсян?
Сарыд аддзас да мӧдас юасьны.
Лэччисны пывсянӧ.
Генералъяс мышкусӧ мӧдарӧ бергӧдӧны да кок лапанысӧ дзебӧны.
Салдат аснаукӧн локтіс, пӧрччысис да пырис тшӧтш пывсянӧ:
— Ме, — шуӧ, — тшӧтш локті жӧник пывсянӧ пывсьыны, гашкӧ, и ме шогма сарлы зятьпу вылӧ.
Менам рубеч ни дубеч туй некытӧн абу.
— И миян, — шуӧны зятьпуяс, — некутшӧм рубеч ни дубеч туй абу.
— Ноко, петкӧдлӧй мышкунытӧ да кок лапанытӧ.
Видзӧдліс сар зятьпуяс мышкӧ, а налӧн мышку кучикныс тасма пасьта кыкнанныслӧн вундӧма коклябӧрӧдзыс, видзӧдліс кок вылас, некоднанныслӧн веськыд кок лапаыс абу.
Сэсся петаліс салдат пывсян кӧджас, перйис зепсьыс генералъяслысь кульӧм мышку кучикнысӧ, кералӧм кок лапаяснысӧ да сарлы петкӧдліс:
— Со, — шуас, — сарапан да чулки доныс тэнад зятьпуясыдлӧн, а со и чунькытш доныс.
Ылӧдчӧмысь сарыд тшӧктіс генералъяслысь юръяссӧ керыштны.
Сійӧ жӧ луннас свадьба вӧчис: служивӧй сайӧ ассьыс нывсӧ сетіс.
А служивӧйлы зэв неокота вӧлі гӧтрасьнытӧ.
Вот, кор водтӧдісны пир бӧрын том гозъяӧс узьны, служивӧй мӧдіс шуны сар нывлы:
— Меным колӧ ывлаӧ петавны, вай гез кузя ӧшинь пырыд лэдзлы менӧ.
Служивӧй лэччис гез кузя, пыраліс сарскӧй гидӧ, кыскис сэсь медыджыд сюра межсӧ, гез помад кӧрталіс дай горӧдіс: «Бӧр лэпты!»
А ачыс ӧдйӧджыка пышйис.
Воис мӧд карӧ, пырис ӧти кабакӧ, а сэні поп, саломщик, дякӧн, старшина да урадник вина юӧны.
Служивӧй налы и шуӧ:
— Коді кӧсъянныд дарӧвӧй вина юны?
Коді медуна вермас юны, сылы сюрс чӧлкӧвӧй сета дай ас тшӧт вылӧ юктала.
Вот мӧдіс служивӧй найӧс юктавны: поп, дякӧн, саломщик, старшина да урадник дарӧвӧй винатӧ мӧдісны кисьтны стопка вылӧ стопка.
Юисны да юисны, уна юӧмла ставныс сотчисны.
Сэсся служивӧй шуӧ кабащиклы:
— Но мый, кӧзяин, мӧдам вӧчны?
Тэнӧ ӧд мыждасны, кытчӧ воштам тайӧ шойяссӧ?
Кабащик шуӧ:
— Вӧрӧ катӧдам да сэтчӧ гуалам, мед йӧз оз аддзывны.
Вот сӧвтісны шойяссӧ вӧв доддьӧ да мӧдісны вӧрӧ кайны.
Мунісны да мунісны, пемдіс.
Кутшӧмкӧ ӧтка керка тыдовтчис.
Пырисны керкаӧ, а сэні сизим рӧзбойник грабитӧм сьӧмӧн юксьӧны, а пӧрысь старука налы ужын пуӧ.
Салдат сылы и шуӧ:
— Вай, матушка, мыйӧнкӧ вердышт миянӧс.
— Верда ме тіянӧс, — ропкӧ старука, — вот пиянлӧн сьӧм юксяс да кыкнаннытӧ виасны.
Кабащик повзьӧмысла мӧдіс тіравны, места вылас оз ӧшйы, а салдатлы веськодь, сійӧ зырис ӧти рӧзбойникӧс, пуксис тшӧтш пызан дорӧ да ас ёртыслы и шуӧ:
— Тайӧяс тай зэв скупӧсь.
Оз кӧ ужнайтӧдны, миян асланым на эм закускаыс.
Мун, пырт додьсьыд ӧти яй туша, да жаритам.
Кабащик петаліс, пыртіс доддьысь урадниклысь шой да пызан вылас и пуктіс.
Рӧзбойникъяс чуймисны.
А салдат исыштіс шойсӧ дай шуӧ ёртыслы:
— Тайӧ тай абу нин свежӧй, мун мӧд яй туша пырт.
Кабащик петаліс да старшиналысь шойсӧ пыртіс.
— Ок, и тайӧ абу свежӧй.
Мун нӧшта ӧти яй туша пырт.
Бӧрйы медся свежӧйсӧ да медся госасӧ.
Кабащик петаліс да поплысь шойсӧ пыртіс.
Бара исыштіс салдат дай шуӧ:
— Ок тай, став яйным дуксьӧма.
Свежинка видлытӧг ог жӧ водӧ узьны? — сэсся ёртыслы шуӧ: — Мун вайлы татчӧ пуртъястӧ да вилкиястӧ.
Этайӧяслӧн, — индіс рӧзбойникъяс вылӧ, — дерт на, яйныс свежӧй.
Вай тайӧясӧс и сёям.
Сизим тушаыд, гашкӧ, миян кыкыдлы ужнайтнытӧ тырмас жӧ.
А рӧзбойникъяс эз мӧдны сэн вугравны: мыйӧн кылісны, мый салдат кӧсйӧ найӧс сёйны, ӧдйӧ ӧд пышйисны.
Сідзи став грабитӧм сьӧмсӧ пызан вылас и эновтісны.
Салдат кабащиккӧд узис вӧр керкаын, сэсся став сьӧмсӧ сӧвтісны доддьӧ да водзлань мӧдӧдчисны.
Мунісны, мунісны, да кутшӧмкӧ барин воча лоис.
— Мый, — шуӧ, — нуан, служивӧй?
— Сьӧм.
— Вай мекӧд картіӧн ворсам, — барин кӧсйис став сьӧмсӧ воны служивӧйлысь.
Пуктіс служивӧй первой скон вылӧ сьӧм тыра додьсӧ да дзоньнас баринлы ворссис.
Мӧд скон вылӧ салдат шынельсӧ пуктіс дай сійӧс тшӧтш ворссис.
Сэсся корсис, корсис да салдатскӧй сумка пыдӧссьыс пань сюри, и сійӧс пуктіс скон вылӧ да тшӧтш ворссис.
Водзӧ салдатлы немтор вылӧ лои ворсны дай шуӧ:
— Вай медбӧръя скон картіасям.
Кодным коднымӧс вермам, сылы тайӧ паньнас бекъяс ӧтчыдысь кучкыны.
Ворсісны, ворсісны, дай тайӧ разын салдат вермис баринӧс:
— Но, — шуӧ, — барин-господин, пӧрччы гачтӧ да лӧсьӧдлы бектӧ.
Мед кабащик свидетелялас, а ме ӧтчыд кучка.
Барин пӧрччис гачсӧ, а салдат тай пань мышкӧн сылы небыдінас кыдзи кучкас!
Барин вылӧ-вылӧ чеччыштліс, доддьӧ зурасис, да кувтӧдзыс лои, а кабащикыд ёна кучкӧм шысьыд дзикӧдз пельтӧммис да гортас пышйис.
Салдат сэсся вӧв доддьӧ пуксьӧдіс баринлысь шойсӧ да барин ордӧ вӧвсӧ веськӧдіс.
Вот аддзисны баринлысь локтӧмсӧ слугаяс да баринӧс встречайтӧны, сы водзын копрасьӧны.
Барин чӧв олӧ, оз шыась.
— Унмовсьӧма тай баринным, колӧ барынялы висьтавны, — шуӧны слугаяс.
Вайӧдісны барыняӧс, видлісны, а барин кулӧма.
А салдат мӧдӧдчис водзӧ.
Пуксис сэсся шойччыны да закуситыштны.
Видліс — сумкаын немтор абу, видліс — табак кӧшельын немтор абу, видліс — зепъясын грӧш сьӧм абу.
Сэсся дум вылас уси, мый баринлы ӧд ставсӧ ворссис.
— Час, — шуӧ, — косала барин гӧтыр ордӧ, оз-ӧ кӧть мужик кулӧмыс вӧсна ӧтчыд тшыг кынӧмӧс верд.
Мыйӧн косіс, сылы паныдасис Сьмерт.
— Тэнӧ пыр мунан туй вывсьыд, служивӧй, некыдзи ог вермы суӧдны, а кор ачыд косін, ӧні меным и сюрин.
Енсянь эм приказ: тэнӧ мӧритны да чӧртъяслы строктӧг казачитны сетны.
Уна нин тэ таладор югыдас пӧрадоксӧ дзугин.
Салдат кӧсйыліс Сьмерткӧд споруйтчыны: кыдзи и мый...
А Сьмерт кузь косанас ӧвтыштіс дай виис.
Вот вайӧдіс салдатӧс Сьмертыс ад ӧдзӧс дорӧ да чӧртъяс дінӧ тойыштіс.
Чӧртъяс кыскисны служивӧйӧс ыджыд чӧрт дорӧ да юалӧны: кутшӧм служба сетны служивӧйлы?
Ыджыд чӧрт салдатлы тшӧктіс ва кыскавны да ад би пестыны.
— Ме, — шуӧ, — тіянлы абу слуга ни казак.
Нэм чӧж таладор югыдын сарлы да генералъяслы казачиті, да ӧні тіянлы, чӧртъяслы, тшӧтш казачит?
Мед меным вӧлі быд лун шкалик вина да табак восьмушка.
Оз кӧ ло ме ногӧн, став ад гураннытӧ мӧдарӧ путкыльта.
Весь олӧ служивӧй, ад кузьта пӧкаживайтӧ, би оз песты ни ва оз кыскав, а чӧртпиян кӧ сы дінӧ матыстчасны уджавны ыстыны: ӧтикӧс егыштӧ, мӧдӧс дечалӧ, коймӧдлы сетӧ пель дінас, нёльӧдӧс чужйыштӧ.
Пӧгибӧ воисны служивӧй мортӧн чӧртъяс, медбӧрын ыджыд чӧртлы норасисны.
Локтіс ыджыд чӧрт сы дінӧ, а служивӧй сывъя пуӧн ветлӧдлӧ да ад гурансӧ мерайтӧ, тувъясӧн пасъялӧ.
— Мый нӧ, служивӧй, вӧчан? — юаліс сылысь ыджыд чӧрт.
— Ме ӧблӧжка места мерайта: татчӧ ыджыд вичко кӧсъя стрӧитны да тіянӧс, чӧртъясӧс, юрбитны велӧдны.
Повзис ыджыд чӧрт.
— Вичко, — шуӧ, — татчӧ миянлы оз ков.
Вичко стрӧитӧмнад тані эн дур.
Миян вичкотӧгыс зэв гажа.
Котӧрӧн муніс ыджыд чӧрт да думайтӧ: «Мый вӧчны служивӧйкӧд?
Кыдзи сыысь мездысьны?»
Сэсся ад вылыс ӧшиньӧд горзӧ Енлы:
— Мыйла нӧ татшӧм вичко стрӧитысьяссӧ адӧ мӧдӧдан?
Ме дзикӧдз сійӧн пӧгибӧ вои.
Ыджыд чӧрт адысь салдатӧс тшӧктіс вӧтлыны: мед райӧ каяс.
А служивӧй шуӧ:
— Ме некытчӧ тась ог мун, мен и адын зэв лӧсьыд.
Вичко стрӧитны заводиті, да коді сійӧс метӧг эштӧдас?
Кыдзкӧ силаӧн удайтчис жӧ салдатӧс вӧтлыны.
А салдатлы сійӧ вӧлі и колӧ.
Кайис раяд.
А сэні ад дорысь на гажтӧм: ставныс лӧсталан плешка да дзор старикъяс да сё чукыра чужӧма старукаяс.
Ветлӧдлӧ салдат райскӧй садті да думайтӧ, кыдзи сійӧ тані мӧдас овны, кор куритчыны ни вина юны оз позь?
Вот корсис салдат сывъя пу да мӧдіс мерайтчыны да метка тувъяс тувъявлыны.
— Мый нӧ, служивӧй, кӧсъян вӧчны? — юалӧны сылысь плеша вежаяс.
— Ме, — шуӧ, — татчӧ кӧсъя кабак стрӧитны да заводитны винаӧн да макоркаӧн тӧргуйтны.
Вот кывсис Енлы, мый служивӧй райӧ кабак стрӧитӧ, да чукӧстіс сійӧс:
— Кыдзи тэ лысьтан райӧ кабак стрӧитны да табакӧн вузасян лавка восьтыны?
Став райса пӧрадоксӧ тай мӧдін путкыльтны.
А салдат сылы шуӧ:
— Кыдз нӧ кабактӧг позьӧ?
Ме ӧти здукӧн кабактӧ стрӧита да став вежаястӧ тэнсьыд усьтӧдзныс юктала.
Но мый вӧчан салдаткӧд?
Повзис Ен дай шуӧ:
— Вай дугды, служивӧй, эн дур.
Кыдзи нӧ вежаясӧс вина юны велӧдан?
Окотитан кӧ, бӧр ыста му вылӧ овны, но сӧмын кабактӧ татчӧ эн стрӧит.
Вот Ен чукӧстіс Сьмертӧс дай сылы шуӧ:
— Мун ӧдйӧджык нуӧд бӧр служивӧйӧс му вылӧ да некор сійӧс водзӧ эн мӧрит, ни адӧ, ни райӧ вайӧдны эн лысьт.
Муніс салдат му вылӧ, и ӧні на кӧнкӧ олӧ да чудачитӧ.
БЫТӦВӦЙ МОЙДЪЯС
ПОП ДА КЫК САЛДАТ
Коркӧ сиктын оліс ӧти поп.
Поп вӧлӧм зэв радейтӧ йӧз нянь вылын кӧрӧстуйтчыны.
Крам празникыд кӧ локтӧ, куим лун гортас тшыгйӧдчас, медым унджык йӧз ордысь апыштны.
А Рӧштво да Ыджыд лун славитӧм водзвылад поп дзонь вежонӧдз тшыгйӧдчас, и вежӧн чӧж мирскӧй кошта вылын вердчас.
Вот коркӧ воис Ыджыд лун славитӧм.
Ветлӧ поп керкаысь керкаӧ.
Ӧти керкаӧ пырас, сёяс.
Мӧдлаӧ пырас, сёяс.
Тадзи рытӧдз став керкасӧ кытшовтіс да быд керкаын сёйис.
Вот сёйӧмыд и лои кынӧм вывтіыс.
Дарӧвӧй няньыд горш поплы и клячасис рушку пытшкас.
Ӧдуянитіс, зэлӧдіс кынӧмсӧ, ӧтарӧ ни мӧдарӧ оз пет, и лолыштны оз сет.
Быглясьӧ поп да ойзӧ.
— Кула, матушка...
Кынӧмӧс топӧдіс.
Ветлы ӧдйӧджык гӧгинь дорӧ.
Локтіс гӧгинь.
Видлаліс, видлаліс, куим пывсян пывсьӧдіс, а поплӧн кынӧмыс век ӧткодь.
Сэсся гӧгинь сылы и шуӧ:
— Тэнад, батюшко, тайӧ абу радӧвӧй кынӧм висьӧм: тыдалӧ, нӧбасян.
— Вот срамыд, — шуӧ попаддялы поп, — кывсяс кӧ аркирей пельӧдз, мый лоӧ!
Служба вылысь вӧтлас.
Кага вайысьяслы вичкоын служитны ни вӧлтарӧ пырны оз позь.
— Мун кытчӧкӧ бокӧ ветлы, гусьӧн ректысь, некод оз и тӧдлы, — велӧдӧ попӧс попаддяыс.
Мӧдӧдчис поп туйӧ.
Попаддяыс сылы пирӧг-шаньгаяс сумкаӧ тэчис.
Муніс, муніс поп да туй вылысь аддзӧ кулӧм мортӧс.
Паськӧмыс кулӧмлӧн сэтшӧм-татшӧм, а сапӧгыс снитки выль.
— Ог жӧ коль снитки выль сапӧг.
Час, пӧрччӧда да сумкаӧ сюя.
Пондіс сійӧ сапӧгсӧ кулӧма кокысь пӧрччӧдны, но некыдз оз шед.
Сэсся поп керыштіс кулӧмалысь кокъяссӧ пидзӧс выйӧныс да сумкаас и сюйис.
Муніс, муніс, да сылы кык салдат паныдасисны, служба вылысь гортаныс локтӧны.
— Мый нӧ, батюшка, сумкаад нуан?
Вердышт миянлысь, служивӧй йӧзлысь, тшыг кынӧмнымӧс, — шуӧны служивӧйяс.
Поп ачыс сёйыштіс, а служивӧйясӧс эз верд.
Служивӧй аддзыліс поп сумкаысь сапӧга кокъястӧ да мӧд служивӧйыслы шуӧ:
— Вай, тайӧс, попсӧ, неуна велӧдыштам.
Сэсся мӧдӧдчисны куимӧн ӧтилаын дай вой улӧ ӧти трактирӧ воисны.
Куимнанныс пырисны узьны трактирщик ордӧ.
Служивӧйяс пӧлатьӧ водісны, а поп нёровтчис паччӧрӧ: кынӧм висигад ӧд шоныдінын любӧджык.
Войнас трактирщикӧн и мӧскыс куканясис.
Ывлаыс вӧлі кӧдзыд да куканьсӧ, мед оз кынмы, керкаас катӧдісны.
Войнад ӧти служивӧйыд лэччыліс пӧлатьсьыс, гусьӧник босьтіс выль чужӧм куканьсӧ, катӧдіс паччӧрӧ да пуктіс поп кок дінӧ.
Ачыс паччӧр дорад пуксис дай попӧс чуксалӧ:
— Тэ нӧ, батюшко, мый вӧчан?
Миянлысь тшӧтш юрнымӧс янӧдан.
Войнас тэ куканьӧс вайӧмыд тай.
Поп быдсӧн чуймис, видліс кок увсьыс: збыльысь сэні куйлӧ выль чужӧм кукань.
Повзис поп:
— Меным, служивӧй, кагатӧ вайны оз позь.
Прӧстӧй морт кӧ ничево ещӧ, а ме ӧд поп.
Мый та йылысь шуас аркирей?
— Сійӧ ӧд и эм, — шуӧ служивӧй, — морт нога кага кӧ эськӧ, колӧкӧ, немтор на, а тайӧ ӧд кукань вайин.
— Мый нӧ, служивӧй, мӧдам вӧчны?
Вай кыдзкӧ мезды менӧ.
— Сетан кӧ сё чӧлкӧвӧй сьӧм, шаньга тыра сумкатӧ да содтӧд восьмушка табак, став срамсӧ тайӧ ас вылӧ босьта, а тэнӧ мезда.
Сетіс поп служивӧйлы сё шайт сьӧм, шаньга тыра сумкасӧ да табак восьмушка.
Салдат сылы и шуӧ:
— Час мында нӧрӧвитышт: кор кӧзяеваыс чорыда унмовсясны, ӧдйӧджык гортад пышйы, а ме сэсся тані ачым ставсӧ ладмӧда.
Вот куйлӧ поп паччӧрын, виччысьӧ, кор ставныс чорыда унмовсясны.
Сэк служивӧйыд ыстіс мӧд служивӧйсӧ поп дорӧ, а ачыс дзебсис пӧлать подлӧсӧ лук мешӧкъяс сайӧ.
— Кытчӧ нӧ тэ, батюшка, воштін менсьым служивӧй тӧварышӧс?
Тыдалӧ, тэ сійӧс виин, со сылӧн сапӧга кокыс тэ сумкаысь сюри.
Пырысь-пыр жӧ начальстволы явита да тэнӧ тюрмаӧ пуксьӧда.
Поп повзис дай шуӧ:
— Эн бедуйт менӧ, служивӧй!
Мый босьтан босьт, а судӧ эн сет.
Тадзи и мӧд служивӧйыс поплысь пӧръяліс сё чӧлкӧвӧй сьӧм да табак восьмушка.
А поплы тшӧктіс узянінысь пышйыны.
Дерт нин, попыд сэсся эз мӧд сэні пукавны: юртӧг-садьтӧг гортас котӧртіс.
Асывнас служивӧйяс садьмисны, паччӧр дорад пуктісны кералӧм кокъястӧ поп сумкаысь дай шуӧны трактирщиклы:
— Кывзы, кӧзяин.
Тэнад куканьыд сёйӧма миянлысь коймӧд ёртнымӧс.
Судӧ сетам али сӧмын мынтысян?
Видзӧдліс трактирщик паччӧрӧ, а попыд збыльысь абу.
Сэні сӧмын сапӧг пара, да сапӧг пытшкӧсас кок черлы выйӧныс кокыс сӧмын кольӧма.
Повзис трактирщик дай шуӧ:
— Энӧ, служивӧйяс, менӧ бедуйтӧ.
Мый босьтанныд босьтӧ, а судӧ энӧ сетӧй.
Сетіс трактирщик служивӧйяслы кыксё шайтӧн морт вылӧ да дзонь вежон винаӧн найӧс юкталіс.
А служивӧйяс вежон чӧж дарӧвӧй вина юӧм бӧрын водзӧ мӧдӧдчисны татшӧм йӧйясӧс корсьны да ассьыныс кынӧмнысӧ вердны.
КУРӦГ ПӦЖЫСЬ МУЖИК
Мӧдӧдчис ӧтчыд мужик барин ордӧ могӧн.
Восьтіс ворота ӧдзӧссӧ, кӧсйис эськӧн воськовтны, но джӧмдіс подворотняас да уси.
А сэні вӧлӧм баринлӧн курӧгъясыс кокасьӧны, да ӧти курӧг и лязсис.
Кутісны мужикӧс да пыртісны барин ордӧ.
Бариныс вӧлі кытчӧкӧ мунӧма, барыняыс ӧтнас.
Скӧрмис барыняыд мужик вылӧ:
— Кыдз, — шуӧ, — лысьтін вины менсьым курӧгӧс?
Менам сійӧ вӧлі быд лун кольк вайӧ.
Меным мед вӧлі сэтшӧм жӧ курӧгӧс вайӧма.
— Эн шогсьы, барыня, — шуӧ мужик, — ме виӧм курӧг пыдди тэныд сё курӧг пӧжа, и ставныс найӧ мӧдасны зэв бура кольк вайны.
Барынялы лои зэв нимкодь:
— Кыдзи, — шуӧ, — тэ сійӧс вӧчан?
— Босьта, — шуӧ мужик, — сё кольк.
Пукта ас улӧ дай пӧжа, кыдзи курӧгъяс пӧжлӧны.
Сӧмын тэд, барыня, рӧскодтор лоӧ ас вылад лэптыны.
Меным ковмас дзик торъя керка, медым тӧлысьӧн-джынйӧн сэтчӧ ни ӧтик морт эз пыравлы.
Торъя керка пыдди барыня тшӧктіс сетны пывсян.
Сэсся мужик и шуӧ барынялы:
— Тшӧкты меным вурны шоныд пась, ньӧб шоныд шарп, шоныд гын сапӧг да паськыд кушак.
Сёян ковмас медся бурыс да медся чӧскыдыс, да быд лун чекверть вина.
Оз кӧ кут тырмыны да, содтӧд сёян кута корны, быть сетны.
Медым сёянсӧ пыр ваяліс ӧти морт.
Дон ыджыдӧс ог и босьт: курӧг виӧмысь тыр прӧща, став сетӧм кӧм-паськӧмсӧ бӧр не босьтны да содтӧд сё шайт сьӧмӧн.
Барыня рад: ӧти курӧг пыдди дядьӧ кӧсйӧ пӧжны сёӧс, и ставыс мӧдасны кольк вайны.
Сетіс барыня дядьӧлы сё кольк да ыстіс пывсянӧ.
А дядьӧыд абу йӧй: вӧчис пывсян пельӧсӧ турун вылӧ поз, пуктіс сэтчӧ кызь кымын кольк да пуксьӧдіс кольк пӧжны прамӧй курӧгӧс, а ачыс вина юӧ, чайӧн балуйтчӧ да жаритӧм яй сёйӧ, ёртъяссӧ тшӧтш винаӧн гӧститӧдӧ.
Регыд сылы чекверть винаыд эз кут тырмыны.
Висьталісны барынялы, мый вина колӧ содтыны.
Содтіс барыня нӧшта ӧти чеквертьӧн лун.
Тадзи дядьӧ дарӧвӧй вина да закуска дорын поводнӧя пӧжсис да ассьыс суседъяссӧ вердіс-юкталіс.
Дядьӧ виччысис, кор прамӧй курӧглӧн пияныс пӧжсясны.
Пӧжис, пӧжис курӧгыд да позтырысь сӧмын кык пи петіс, а мукӧдыс ставыс гӧлышӧн мунісны.
— Мун, — шуӧ сійӧ барыня служанкалы, — нулы да петкӧдлы барыняыдлы тайӧ кык курӧгписӧ да регыдджык бӧр вай.
Дырджык кӧ он вай, менам мам сьӧлӧмӧй шогысла потас.
Барыня босьтіс, нимкодясьӧ да дивуйтчӧ, кыдзи мужик ас улас курӧгъясӧс пӧжӧ.
Кадыс унакодь нин прӧйдитіс.
Служанка барынялы и шуӧ:
— Мамыс пырысь-пыр жӧ бӧр корис кыкнан писӧ.
Тӧдан ӧд кутшӧма мам сьӧлӧмыд гажтӧмтчӧ ас челядь вӧснаыд.
Тадзи бара прӧйдитіс мыйкӧ дыра кад.
Барыня пыр юасьӧ:
— Дыр-ӧ нӧ став чипаныс оз пӧжсьы?
А дядьӧ пыр барскӧй вина юӧ, дарӧвӧй нянь сёйӧ да суседъясӧс гӧститӧдӧ.
Но коркӧ воис кад, мый тайӧ делӧсӧ колӧ помавны.
Пӧръясьӧмтӧ кӧ казяласны, не чӧскыд сёян-юан дон нӧйтасны.
Кыдзи эськӧ вӧчны?
Дядьӧ корис ассьыс ёртъяссӧ:
— Но, — шуӧ, — другъяс, кузякодь ме тіянӧс барскӧй нянь-солӧн прӧста верді да чӧскыд сёян-юанӧн гӧститӧді.
Ӧні тіян черӧд менӧ барскӧй плетьысь мездыны.
Тавой би тшукӧдӧй тайӧ пывсянас да менӧ кыскӧй ывлаӧ.
Ме мӧда шыбласьны сотчан пывсянӧ бӧр пырны, ті менӧ кутӧй пась пӧлаӧд.
А кор пывсяныс ставнас ӧзъяс, да оз мӧд позьны кусӧдны, сэки вӧлись юӧртӧ барыняӧс пывсян ӧзйӧм йылысь.
Ёртъясыс сідзи и вӧчисны.
Кор пывсяныс зэв ёна ӧзйис, юӧртісны барынялы, а курӧг пӧжысь дядьӧӧс кыскисны ывлаӧ.
Став йӧзыс кутӧны сійӧс, а сійӧ усьласьӧ-чепсасьӧ ӧзйӧм пывсянӧ, биас веськыда и пырӧ да курӧг моз клуткӧ: «Клут, клут, клут!
Клут, клут, клут, клут!»
А барыня сэні сулалӧ да горзӧ:
— Ой, кутӧй, а то биас веськыда пырас!
Со ӧд кутшӧма мам сьӧлӧмыд тӧждысьӧ аслас челядь вӧсна!
Ёртъясыс сійӧс нӧшта чорыдджыка кутӧны: коді пась пӧлаӧдыс, коді кушакӧдыс, а сійӧ пыр усьласьӧ да курӧг гӧлӧсӧн клуткӧ.
Сотчис пывсяныс дзоньнас, сӧмын местаыс коли.
Ёна зэв шогсис да жалитіс барыня, мый курӧгъяс сотчисны.
Сійӧ эськӧ мӧдысь на вӧлі тшӧктӧ дядьӧлы медасьны пӧжны, но тайӧ разын дядьӧ эз нин кутчысь.
Босьтіс сійӧ шоныд пась да гын сапӧг, содтӧд сё шайт сьӧм да гортас мӧдӧдчис.
КЫК ВОК
Олісны-вылісны кык вок — Вань да Василей.
Ваньлӧн вӧлі ӧти мӧс, а Василейлӧн кызь мӧс.
Ваньлысь ӧти мӧссӧ ош косяліс, да мӧстӧг коли.
Муніс сійӧ вокыс ордӧ да шуӧ:
— Тэнад кызь мӧс, лишӧд ӧти мӧс мен гӧльлун вылӧ.
Озыр вок эз могмӧд Ваньӧс.
— Часлы, — думайтӧ Вань, — ме тэнӧ, скупердяйӧс, ворсӧдышта.
Вӧчны нинӧм.
Косьтіс Вань кулӧм мӧс кучиксӧ чажакылан веркыдӧдз, сюйис мешӧкӧ да мӧдӧдчис карӧ вузавны.
Муніс-муніс да, пемдіс.
Колӧ кытчӧкӧ сылы вӧзйысьны.
Локтіс сійӧ поп керка дорӧ да кильчӧ вывсянь ӧшинь пырыс керка пытшкӧсас кыйкнитіс: а сэн попаддя мусукыскӧд вина юӧ.
Пырис Вань керкаӧ да узьны юаліс, а попаддя ӧщӧпекӧн сійӧс керкаысь колляліс.
Вӧчны нинӧм.
Лэччӧ Вань кильчӧ содйӧд, а сылы поп паныдасис.
— Мый нин, — шуӧ, — тэ ветлан?
— А ме, — шуӧ, — узьны юасьлі, да матушкаыд тэнад эз лэдз.
Пыртіс попыд Ваньӧс.
Вань пуктіс лабич улӧ кучик тыра мешӧксӧ, а поп и юалӧ:
— Мый нӧ сэн тэнад мешӧкад?
А Вань и шуӧ:
— Менам мешӧкын «быдсӧн тӧдысь».
А поп и шуӧ:
— Вай юалам, мый висьталас тэнад «быдсӧн тӧдысьыд».
Мужик кок нырнас личкыштіс кос кучик тыра мешӧкӧ, мешӧк пытшкын рутш-ратшмуні.
Поп шуӧ:
— Мый нӧ висьталіс?
— Тэнад пачад эм быдсяма сёян-юан.
Поп шуӧ:
— Талун ӧд кослун да, некутшӧм чӧскыдтор матушка менам эз пӧжав.
Видзӧдліс пачӧ, а сэні ульлунъя сёян жаритӧма да пражитӧма.
Сёйисны.
Поп тшӧктӧ Ваньлы нӧшта мыйкӧ юавны «быдсӧн тӧдысьлысь».
Тувкнитіс Вань мешӧк бокӧ да шуӧ поплы:
— Тэнад пач саяд чӧскыд вина дозъяс эмӧсь.
Поп божитчӧ, абу пӧ миян некутшӧм вина.
Видлісны пач костысь, да збыльысь сюрисны вина дозъяс.
Юыштісны ӧтвылысь, да поп бара тшӧктӧ юавны, мый нӧшта висьталас «быдсӧн тӧдысьыд».
Тувкис Вань кок нырӧн кучик мешӧкӧ дай шуӧ:
— Тэнад матушкаыдлӧн мусукыс сундук пытшкад дзебсьӧма.
Восьтісны сундук вевт, а сэн кузь юрсиа дякӧн пукалӧ: мужик суӧмысь попаддя сундукас сійӧс дзебӧма.
Найӧ зэв ӧдйӧн крапнитісны сундук вевт да бӧр томналісны дякӧнӧс.
Поп и мӧдіс шуны Ваньлы:
— Сетан кӧ меным тайӧ «быдсӧн тӧдысьтӧ» да тайӧ морт тыра сундуксӧ йӧрданӧ лэдзан, сета тэныд витсё шайт.
Сетіс Вань сотчӧм кучик тыра мешӧк поплы да сы вӧлӧн-доддьӧн мӧдіс лэччӧдны ю дорӧ морт тыра сундук.
А сундук пытшкӧсын пукалысь мӧдіс кевмысьны:
— Лэдз, — шуӧ, — бур морт, ме тэд сета кыксё шайт.
— Мый нӧ ме вӧча тэ кыксё шайтӧн, кор аслам витсё шайт зептын?
— Но, сідзкӧ, витсёӧс жӧ сета, сӧмын эн вӧйт.
Лэдзис Вань сундукысь дякӧнӧс, босьтіс сылысь витсё шайт, а тыртӧм сундуксӧ брунгис йӧрданӧ.
Гортас воис да муніс Василей вок ордӧ пудовняла.
— Мый нӧ тэ вӧчан пудовнянас? — юалӧ вокыс.
— Сьӧм колӧ мерайтны, мӧс кучикӧс вузалі, да додь тыр сьӧм сетісны.
Сійӧ жӧ луннас Василей начкис ассьыс став мӧсъяссӧ да кучикъяссӧ нуис вузавны базар вылӧ.
Сулалӧ Василей кучик чукӧрӧн ас додь дорын, а сылысь юалӧны:
— Донысь-ӧ нӧ кучиктӧ вузалан?
— Кызь додь сьӧм кора ставыс вылӧ.
— Тэнад тӧварыд и пӧлтинник доныс оз сулав, — шуӧны сылы.
Василей зэв ёна скӧрмис да локтіс гортас.
Войнас Василей шуис вины Ваньӧс.
Вань баба дінас ас местаас водтӧдіс мамсӧ.
А ачыс водіс паччӧр вылӧ да мӧдіс пӧрысь моз ружтыны.
Войын Василей пыраліс Вань ордӧ да пуртӧн сутшкис Вань пыдди мамыслы.
Ачыс муніс гортас.
Вань доддяліс вӧв, мамлысь шой пуксьӧдіс вӧв доддьӧ да мӧдӧдчис карӧ.
Муніс-муніс да кабакӧ воис.
Пырис кабакӧ да парта вина ньӧбис, а сэсся и шуӧ кабащиклы:
— Менам доддьын мам пукалӧ, мед неуна шоналыштас, юктӧд сійӧс ӧти шкаликӧн.
Кабащик юктӧдіс да юктӧдіс, а поконча оз ю.
Кабащик скӧрмис да сулеяӧн тувкӧдіс покончалы вомас.
Пырас кабащик, а Вань сылы и шуӧ:
— Мыйла нӧ эз ю, гашкӧ, тэ виин менсьым мамсӧ да?
Петісны да видлісны, а мамыс сылӧн збыльысь кулӧма.
Вань шуӧ кабащиклы:
— Он кӧ сет мен куимсё шайт, судӧ сета.
Кабащик шуӧ:
— Сета куимсётӧ, сӧмын некодлы эн висьтав.
Босьтіс Вань куимсё шайт, дзебис мамсӧ шойна вылӧ да локтіс бӧр гортӧ.
Василей вокыс аддзис сійӧс дай шуӧ:
— Ме тай нӧ тэнӧ вилі, а тэ век на ловъя?
Вань шуӧ:
— Тэ виин менсьым мамӧс, а ме сійӧс лэччӧді базар вылӧ да куимсёысь вузалі.
Горш вок сійӧ жӧ луннас виис ассьыс бабасӧ да мӧдӧдчис базар вылӧ.
Базар вылын сылысь юалӧны:
— Мый нӧ тэ вузалан?
— Ме покончаӧс вузала, куимсё шайт кора.
Кутісны Василейӧс да пуксьӧдісны тюрмаӧ.
Коркӧ пукаліс, да бӧр гортас лэдзисны.
Василей вӧлі зэв скӧр Вань вылӧ: гортӧ воӧм бӧрын вурис сійӧс мешӧкӧ да мӧдіс лэччӧдны вӧйтны юӧ.
Кыскис, кыскис Василей морт тыра мешӧк да зэв ёна мудзис.
А вичкоын буретш кылӧ ӧбӧдня сьылӧны.
— Час, — шуӧ, — пырала вичкоӧ да молебен сьылӧдышта.
Пырис Василей вичкоӧ, а сэк кості Вань пондіс мешӧк пытшкын горзыны:
— Менӧ пуктӧны городскӧй гӧлӧваӧ, а ме ог пуксьы!
Сэки вӧлі дас кык мӧскӧн мунӧ базар вылӧ мясник.
Сійӧ кыліс Ваньлысь горзӧмтӧ дай шуӧ:
— Ме кӧсъя пуксьыны карса гӧлӧваӧ.
— Окота кӧ, пуксьы ме местаӧ.
Вань ас местаас пуксьӧдіс мешӧк пытшкӧ мясникӧс, а ачыс босьтіс сылысь дас кык мӧссӧ да мӧдӧдчис гортлань.
Василей петіс вичкоысь, лэптіс морт тыра мешӧк пельпом вылӧ и шыбитіс юӧ.
Локтіс Василей гортас да бара аддзис Ваньӧс:
— Ме тай нӧ тэнӧ ӧні на юӧ шыбитлі, а тэ бара нин ловъя?
Вань и шуӧ:
— Кор менӧ тэ шыбитлін ваӧ, ме вӧлі сэки мӧдар югыдын и мен сетісны дас кык мӧс.
Василей и шуӧ:
— Вай регыдджык вур менӧ мешӧкӧ да шыбит юӧ, ме сэсь сё мӧс ӧтпырйысь вайӧда.
Вань вурис сійӧс мешӧкӧ да мӧдіс ю дорӧ, а сылы паныд поп воча сюрис да юалӧ:
— Мый нуан?
— Вокӧс мӧдӧда мӧдар югыдӧ мӧсъясла.
Поп шуӧ:
— Менӧ тшӧтш босьтӧ.
— Кыксё шайт кӧ сетан, босьтам, а он кӧ, ог босьтӧ, — шуӧ сылы Вань.
Сетіс поп Ваньлы кыксё шайт да пуксис мешӧкӧ.
Лэччӧдіс Вань горш попӧс да горш вокӧс йӧрдан дорӧ да кыкнансӧ бузнитіс йӧрданӧ:
— Вот, — шуӧ, — тіянлы и сё мӧс.
ОЗЫР ДА ГӦЛЬ ВОК
Олісны-вылісны кык вок.
Ӧтикыслӧн мӧс ни вӧв абу, да кӧкъямыс челядь, а мӧд вокыслӧн быдсӧныс эм, карта тырыс скӧт, и сӧмын гозъя олӧны.
Коркӧ гӧль воклӧн, няньыс быри да, челядьыс кутісны тшыгъявны.
Муніс сійӧ озыр вок ордӧ нянь водзӧсавны, а озыр вок сылы оз сет:
— Тэныд нинӧмӧн лоӧ водзӧстӧ мынтыны.
Мый керны?
Гӧль вок думайтіс, думайтіс, войнас пыраліс озыр вокыс картаӧ, кык порсьӧс начкис да шойяссӧ сэтчӧ и колис.
Мӧд лун асывнас лэччис озыр вок картаас да аддзӧ: кык порсь кулӧма.
Сэсся корис гӧль вокӧс дай шуӧ:
— Мун тайӧ порсь шойяссӧ скӧт шойнаӧ кыскы.
А гӧль вок и шуӧ:
— Ме порсь шойястӧ гортӧ нуа.
Челядь тшыгӧсь да сёясны, некод оз и тӧдлы, мый тайӧ кулӧм порсьяс.
Нимкодясьӧ гӧль вок, мый озыр вокӧс удайтчис пӧръявны да челядьӧс тшыглунысь мездыны.
А озыр воклӧн гӧтырыс зэв вӧлі наян да шуӧ мужикыслы:
— Тайӧ, кӧнкӧ, гӧль вокыд нарошнӧ миянлысь порсьястӧ виис.
Ме муна на ордӧ, налысь став сёрнисӧ кывза да лючки тӧдмала.
Вот мӧд луннас озыр вок пуксьӧдіс ассьыс гӧтырсӧ ыджыд сундукӧ, ыджыд томанӧн томналіс, корис гӧль вокӧс дай шуӧ сылы:
— Тані менам став сьӧмӧй.
Став йӧзыс тӧдӧны, мый ме озыр, да вӧръяс ме ордӧ вермасны пыравны.
Вай ну тайӧ сундуксӧ да видз ас ордад: тэ ордӧ, гӧль морт ордӧ, вӧръясыд оз пырны.
Нуис гӧль вок гортас озыр вокыслысь сундуксӧ видзны.
Гортас гӧль вок пуис порсь яй, пуксьӧдіс пызан сайӧ челядьсӧ дай шуӧ:
— Сёйӧ, челядь, пӧттӧдзныд.
Тайӧ порсь яйыс кӧ бырӧ, озыр воклысь позяс начкыны и мукӧд порсьяссӧ.
Озыр воклӧн гӧтырыс пукалӧ сундукын да кывзысьӧ.
Кор кыліс порсь начкӧм йылысь сёрни, эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Тэ, злыдьниӧй, и виин миянлысь порсьяссӧ.
Вот ӧні петкӧдла тэд гаж!
Гӧгӧрвоис гӧль вок, мый озыр вокыс кывзысьӧм могысь ассьыс гӧтырсӧ сундукӧ томналӧма.
Сійӧ пачын пузьӧдіс ыджыд чугун тыр ва, писькӧдіс сундук вевтсӧ да пузьӧм васӧ кисьтіс сундук пытшкӧсас.
А озыр воклӧн гӧтырыс кылӧ сундук пытшкас горзӧ:
— Сотін, сотін!
Сідзи сэні сійӧ яйӧдз пусис.
Вот мӧд лун локтіс озыр вокыс дай шуӧ:
— Бӧр сундуктӧ вай.
Ас ордын надёжнӧйджыка олас.
А гӧль вок и шуӧ:
— Оз-ӧ нӧ позь меным петкӧдлыны, уна-ӧ тэнад озырлуныд тайӧ сундукас?
Но озыр вок эз восьты сундуктӧ гӧль вок ордын.
Сӧмын гортас воӧм мысти сійӧ восьтіс сундуксӧ да аддзис, мый гӧтырыс сылӧн кулӧма.
— Дерт, тайӧ топыда пӧдлалӧм вӧсна пӧді сундукас, — думайтӧ сійӧ, — кыдзкӧ колӧ регыдджык гуавны.
Вот корис озыр вок гӧль вокӧс дай шуӧ:
— Менам гӧтырӧй кувсис.
Вай сылы горт вӧч, да талун жӧ и гуалам.
Гӧль вок босьтіс мерка поконча вылысь, а гортсӧ кык весьт кузяӧн нарошнӧ дженьыдджыка вӧчис.
Пуктыны мӧдісны покончаӧс гортйӧ, а поконча гортйӧ оз тӧр.
— Горт вӧчигкостіыс покончаыд аршын джын быдмӧма, — шуӧ гӧль вок.
Сідз первой луннас гуавнысӧ эз и вермыны.
Озыр вок гӧль воксӧ узьны корис ас ордас.
Войнас сійӧ вокыс узигкості лэччыліс картаӧ, начкис озыр воклысь медыджыд ӧшсӧ.
Сэсся картаӧ лэччӧдіс покончаӧс, ӧшъяс дінас сувтӧдіс да киас сылы пурт пуктіс.
Мӧд лун садьмис озыр вок, покончаыд керкаын абу.
Корсисны, корсисны, лэччисны карта вылӧ, а покончаыд начкӧм ӧш дорын сулалӧ, киас сылӧн гырдӧсь пурт.
Гӧль вок кватитіс покончаӧс да керкаӧ котӧртӧдіс, а начкӧм ӧштӧ, скӧт шойнаӧ нуӧм пыдди, бара гортас нуис.
Вот озыр вок и шуӧ гӧль воклы:
— Вай ӧдйӧджык гортсӧ эштӧд, да талун дзебам нин.
Ог кӧ вевъялӧй дзебны, тавой ӧстатки скӧтӧс либӧ асьнымӧс начкас.
Вот гӧль вок бара босьтіс мерка поконча вылысь.
Кузьта серти буретшӧс вӧчис, а пасьта сертиыс гортсӧ вӧчис сы пасьта, медым ӧдзӧсті петкӧдны оз тӧр.
Вот коркӧ бара эштіс гортйыд, пуктісны покончаӧс да пондісны керкасьыс петкӧдны, но ӧдзӧс пыр петкӧдны эз тӧр.
— Нӧшта ӧти вой ковмас гортын узьтӧдны, — шуӧ озыр вок. — Кытчӧ нӧ вой кежлас пуктам покончасӧ?
— Керкаад кӧ узьтӧдны полан, амбарад петкӧд да томнав.
Сідзи и вӧчисны.
Войнас, вокыс узигкості, гӧль вок восьтыліс амбар ӧдзӧссӧ, суседъяссӧ чукӧстіс да новлісны йӧртӧдъяссьыд став пызьсӧ, сэсся покончасӧ сувтӧдіс йӧртӧд дінӧ да киас сылы зыр пуктіс, а асьсӧ ставнас пызьӧсьтіс.
Петіс мӧд луннас озыр вок амбар видзӧдлыны, поконча зыръя сулалӧ, а амбар йӧртӧдъясын сю ни пызь абу кольӧма.
— Став пызьсӧ и сюсӧ койӧма да сёйӧма.
Колӧ попла ветлыны да ӧдйӧджык нин дзебны, — шуӧ озыр вок.
Вот вайӧдісны попӧс, висьталӧны, мый сідзи и сідз, поконча гортйӧ оз кӧсйы пырны, а пакӧсьт вылӧ пакӧсьт вӧчӧ.
Поп сьылӧдіс покончаӧс да пырысь-пыр жӧ тшӧктіс дзебны, а ачыс бӧр гортас мӧдӧдчис.
Кадыс вӧлі тулысъявыв, юяс воссялан кад, доддьӧн ветлыны оз нин вӧлі позь.
Озыр вок попӧс пуксьӧдіс верзьӧма вӧв вылӧ, ачыс, сійӧс колльӧдӧм могысь, мӧд вӧв вылӧ пуксис, а покончаӧс тшӧктіс ас ветлігкостіыс дзебны гӧль вокыслы.
Гӧль вок босьтіс покончаӧс, пуксьӧдіс сійӧс арӧса чань вылӧ, кокъясӧдыс вӧв кынӧм увтіыс кӧрталіс, медым сійӧ оз усь, сэсся туй вылӧ лэдзис да кучкис чаньлы.
А чань мам вылын буретш вӧлі мунӧ поп.
Чаньыд аддзис мамсӧ да пондіс мамыс бӧрся скачӧн вӧтчыны, сійӧс суӧдны.
Кылісны поп да озыр вок, мый на бӧрвылын кутшӧмкӧ вӧла локтӧ, бергӧдчылісны — поконча верзьӧмӧн на бӧрся вӧтчӧ.
Найӧ зэв ёна повзисны да скачӧн водзӧ, а чань наысь оз кольччы.
Сиктӧ воигӧн туйыс вӧлі вуджӧ ты вомӧн.
Тысӧ кӧ кытшовтны, суас покончаыд.
Поп шуӧ:
— Вай веськыда ты вомӧныс скачитам.
Мыйӧн лэччисны ты вылӧ, тувсов йиыд руз-раз чеги: поп да озыр вок кыкнанныс — ваӧ.
А йӧй чаньыд на бӧрся жӧ чеччыштіс да асьсӧ и покончаӧс тшӧтш вӧйтіс.
Та бӧрын гӧль вок босьтіс озыр воклысь став овмӧссӧ да зэв бура овмӧдчис.
ПОП-СКУПЕРДЯЙ ДА КАЗАК ВАНЬ
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі куим пи: Педӧр, Василей да Вань.
Коркӧ налӧн няньыс быри.
Старик и шуӧ пияныслы:
— Гортын ті весь оланныд, ветлӧ кытчӧкӧ нажӧвитчыны.
Пудъясисны вокъяс, кодлы нажӧтка корсьны мунны.
Пуд уси Педӧр вок вылӧ.
Муніс Педӧр дай медасис поплы казачитны.
Попыд лёк вӧлӧс моз уджӧдіс Педӧрӧс, пӧшти дзонь во сійӧс прамӧя эз вердлы.
Тшыгъялӧм вӧсна Педӧрлӧн ӧдва лолыс гортас воис.
Мӧд вонас поплы казачитны мунны пуд уси Василей воклы.
Поп сійӧс сідз жӧ дзонь во чӧж лёк вӧлӧс моз тшыгйӧн уджӧдіс: ӧдва Василейлӧн гортас лолыс воис.
Сэсся черед воис и Ваньлы казачитны мунны.
Босьтіс Вань кос нянь мешӧк да мӧдӧдчис нажӧтка корсьны.
Муніс-муніс да, сійӧ жӧ попыс паныдасис:
— Кытчӧ нӧ, Вань, мӧдӧдчин?
— Ме нажӧтка корсьны мӧдӧдчи.
— Лок мен казакӧ, — шуӧ поп.
Медасис поп ордӧ Вань ӧти во уджавны.
Коркӧ воис ужнайтан кад.
Поп пуксис ужнайтны, а Ваньӧс ужнайтны оз пуксьӧд.
— Тэ, Вань, регыдджык вод.
Аски колӧ водз турунла мунны.
Вой шӧр гӧгӧр поп чуксаліс Ваньӧс да тшӧктӧ вӧвъяс доддявны.
Ачыс пуксис да завтракайтіс, а казакӧс пызан сайӧ эз чукӧстлы.
Вань доддяліс кык вӧв: ӧтисӧ поплы, а мӧдсӧ аслыс.
Поплысь вӧвсӧ водзӧ лэдзис, а ачыс бӧрынджык гӧнитӧ.
Мыйкӧ мында сиктысь гӧнитісны да, Вань мӧдіс поплы горзыны:
— Сувтлы, батюшко, менам ӧд бӧж гезъястӧ вуні босьтны, додьястӧ зэлӧдны лоӧ нинӧмӧн.
А поп сылы и шуӧ:
— Сиктыс абу на ылын.
Ӧдйӧджык котӧртлы да кыкнан бӧж гезсӧ вай.
Вань котӧрӧн локтіс да шуӧ попаддялы:
— Няньным пӧ вунӧма да, батюшкоыд корис кык черинянь да вина бутылка.
Сетіс попаддя кык черинянь, вина бутылка, да Вань котӧртіс попӧс суӧдны.
— На, — шуӧ, — батюшко, гезъясыд.
А чериняньяс да вина бутылкасӧ сюйис аслыс питшӧгас.
Рӧдтісны найӧ вӧрті верст нелямын-ветымын, воисны зорӧд дорӧ, турун доддяс сӧвтісны да бӧр гортлань мӧдӧдчисны.
Мӧдіс нин пемдыны, а налы верст комын на колӧ мунны.
Вань пукалӧ турун додь вылын, вина юӧ да чериняньӧн закусывайтӧ.
Мунісны, мунісны, поп и шуӧ Ваньлы:
— Тэ, казак, видзӧд, мед вӧлыс менам туйсьыс оз кеж, веськыдвылӧ кежан туй воас да.
А ме ачым недыр кежлӧ водыштла.
Водіс поп турун додь вылӧ дай унмовсис.
Поплӧн вӧлыд вӧлі водзынджык.
Кор воис кежан туй вожыс, Вань нарошнӧ кежӧдіс поплысь вӧвсӧ гортӧ мунан туйысь, дай мӧдӧдчисны тӧдтӧм туй вожӧд.
Мунісны тайӧ туй вожӧдыд верст нелямын кымын, дай поп коркӧ и садьмис.
Гӧгӧр видзӧдліс да гӧгӧрвоис, мый мӧд туй вежӧ веськалӧмаӧсь.
Сэсся мӧдіс видны казакӧс.
А казак сылы и шуӧ:
— Кыдз нӧ ме кежӧді?
Ачыд водзын мунан, а ме тэ бӧрся муна.
Ачыд тэ кежӧдін.
Вӧчны нинӧм, колӧ кыськӧ узянін корсьны да вӧвъяс шойччӧдыштны.
Воисны найӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй деревняӧ.
Поп и ыстӧ казакӧс узьны юасьны.
— Мун, — шуӧ, — пырав, оз-ӧ лэдзны шойччыны.
Пырис Вань ӧти купеч ордӧ да и шуӧ:
— Лэдзӧ миянӧс попкӧд шойччыны, шонтысьны.
— Милости просим, — шуӧ кӧзяин.
А казак и шуӧ кӧзяинлы:
— Ужнайтны пуксянныд да попӧс ужнайтны эн пуксьӧдӧ.
Йӧз нянь вылад попыд миян йӧймӧ.
Верданныд кӧ, дзикӧдз дурмас да ставнытӧ кучкалас.
Лэдзаліс казак вӧвъясӧс, додьяс дінӧ домаліс да пырисны керкаӧ.
Кӧзяин пуксис ужнайтны дай шуӧ:
— Пуксьы, Вань, пуксьы, батюшко, да ужнайтыштамӧй.
Ӧтчыд тшӧктӧмӧн йӧз пызан сайӧ пуксьыны абу лӧсьыд.
Поп мӧдіс виччысьны, кор сійӧс мӧдысь чукӧстасны, а кӧзяин мӧдысь сійӧс эз и чукӧстлы.
А зэв окота мортыдлы вӧлі сёйыштны.
Казак да кӧзяин зэв топыда ужнайтісны.
Сэсся казак кайис пӧлатьӧ, а поп сы бӧрся пӧлатьӧ жӧ.
Казак унмовсис, а поплы тшыг кынӧм вылад оз узьсьы.
Вот сійӧ казакӧс мӧдіс чуксавны:
— Эй, Вань, менам кынӧмӧй сюмалӧ.
А казак сы вылӧ скӧралӧ:
— Кор вӧлі сёйнысӧ пуксьӧдӧны, мыйла эн пуксьы?
Тані ӧд абу матушка дінад, мед эн куражитчы.
Сэсся Вань и шуӧ:
— Эстӧн залавка вылас рок кашник сулалӧ.
Мун гусяв дай сёй.
Лэччис поп, залавка вылысь аддзис рок кашник, но паньыс эз сюр.
Сэсся бара норасьӧ Ваньлы:
— Казак, паньыс эз сюр.
Кыдзи нӧ ме паньтӧгыс мӧда сёйны?
— Пудж пӧдрасник состӧ да кинад кватайт.
Поп пырис кинас гырничӧ да киыс и сибдіс.
Гырничас вӧлӧма пузьӧдӧм вар, и кисӧ пондіс сотны.
Котравны пондіс поп.
— Ой, казак, мезды, киӧй дзикӧдз сибдіс.
Казак сылы и шуӧ:
— Ак тэ, кузь юрсиа чӧрт!
Войбыд тай узьны он сет!
Войыс вӧлі тӧлыся.
Вань и шуӧ поплы:
— Аддзан, кӧтшас улас со тӧчила куйлӧ, сэтчӧ кучкы, да гырничыс и жугалас.
Поп ӧддзӧдчӧмӧн кучкис гырничӧн югъялан тӧчилаӧ.
А сэні вӧлӧма абу тӧчила, а кӧзяиныс гатшӧн узьӧ, да плешкыс сылӧн тӧлысь вылын югъялӧ.
Кӧзяйкаыс керка тырнас горӧдіс, а поп повзис, чепӧсйис керкаысь да пышйис.
Биасисны.
Купеч гӧтыр горзӧ:
— Мыйла менсьым кӧзяинӧс виинныд?
А Вань сы вылӧ горзӧ:
— Кытчӧ ті менсьым попӧс воштінныд?
Онӧ кӧ пырысь-пыр жӧ корсьӧ, десятскӧйӧс да понятӧйясӧс вайӧда...
Судӧ сета.
Сетанныд кӧ куимсё шайт сьӧм да сир бӧчка — став делӧсӧ вевття и судитчыны ог понды.
А онӧ кӧ, пырысь-пыр жӧ муна да явита.
Ваньлы куимсё шайт да сир бӧчка сетісны.
Сэсся сійӧ кыкнан вӧвсӧ доддяліс, ӧти турун додьсӧ путкыльтіс да сы пыдди сир бӧчкасӧ доддяс пуктіс, а мӧд турун додьсӧ эз ректы.
Турун додьсӧ водзӧджык лэдзис, а ачыс сир додьнас мӧдіс бӧрвылас мунны.
Тадзи Вань попӧс корсьны мӧдӧдчис.
Воис сикт помӧ да аддзис: попыс рынышъяс сайӧ дзебсьӧма.
Казак сылы и шуӧ:
— Но, — шуас, — кузь юрсиа чӧртӧй, делӧтор вӧчыштін.
Ӧні тюрмаын пукавтӧг он мын.
Мыйла кӧзяинсӧ виин?
Поп мӧдіс кевмысьны Ваньлы:
— Мезды, Ваньушко, судӧ сюрӧмысь...
Куимсё шайт сьӧм сета...
Сӧмын кыдзкӧ вевттьы тайӧ делӧсӧ.
Босьтіс Вань поплысь куимсё шайт дай шуӧ:
— Мезда, колӧкӧ, но куимсё шайт вылад, гашкӧ, оз мӧдны миритчыны...
Косаліс казак сиктӧ, поплы видзӧдны, быттьӧкӧ сьӧм нуны.
А ачыс воліс сӧмын сикт помӧдзыс, сулыштіс рыныш пельӧсын дай локтіс бӧр поп дінӧ:
— Оз, — шуӧ, — батюшко, куимсё вылад миритчыны, нӧшта куимсё чӧлкӧвӧй содтӧд корӧны.
Поп сетіс нӧшта куимсё шайт.
Вань ветліс сикт помӧдз, бара рыныш пельӧсын сулалыштіс да локтіс поп дінӧ:
— Та мында вылад, батюшко, оз на миритчыны.
Нӧшта содтӧд корӧны.
Кыскис поп сьӧм мошнясӧ, пыркнитіс сэтысь медбӧръя сьӧмсӧ да ӧктіс сӧмын нин сё чӧлкӧвӧй.
— На, — шуас, — ну, но мед оз нин судитчыны.
Поплы видзӧдны муніс казак сиктӧ, а ачыс бара сулыштіс рынышъяс сайын дай бӧр локтіс.
— Но, — шуас, — батюшко, тэнад сьӧмыд эз нин коль, а найӧ пыр на содтӧд корӧны.
Вай жӧ сӧлам вӧв доддяд да ӧдйӧджык гортлань гӧнитам.
Водіс поп додь пыдӧсӧ, казак вӧвъясӧс тэрмӧдлӧ.
Поп сылысь и юалӧ.
— Оз на, Вань, вӧтчыны?
— Вӧтчӧны, — шуӧ, — батюшко.
Регыд нин миянӧс суӧдасны.
А поп сылы и кевмысьӧ:
— Дзеб менӧ, Ваньушко.
Дзоньвидзаӧн кӧ гортӧ воа, сё шайт сета.
Додь пыдӧсас вӧлі тыртӧм мешӧк.
Вань сылы и шуӧ:
— Пыр вай, батюшко, эстчӧ тыртӧм мешӧкас да эн шыась.
А шыасян кӧ, тэнад и менам юрным вошӧ.
Кӧрталіс Вань попӧс мешӧкӧ да вожалаӧн пуксис мешӧк вылас.
Ачыс сэсся разнӧй гӧлӧсӧн ӧтнас мӧдіс сёрнитны, быттьӧ кодъяскӧ найӧс суӧдісны, а збыльысьсӧ эськӧ некод на бӧрся эз и вӧтчы.
Поп кылӧ, кыдзи вӧтчысьяс Ваньлысь скӧрысь юалісны:
— Кӧні тэнад кузь юрсиа другыд?
А!
Тэ он висьтав?
Тэ ылӧдчан? — кылӧ, шуӧны Ваньлы.
Пондіс Вань беддьӧн кучкавны тыра мешӧкӧ.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс, сэсся кутіс поплы кывмӧн шуавны:
— Энӧ нин, бур войтыр, кучкалӧй...
Ставсӧ висьтала...
Висьтала, кӧні кузь юрсиаыд дзебсясьӧ.
А поп мешӧк пыр бара шӧпкӧдӧ:
— Ради Бога, Ваньушко, эн висьтав.
Нӧшта сё шайт содта.
Коркӧ Вань разис мешӧксӧ.
— Пет, — шуӧ, — батюшко, найӧ водзлань котӧртісны тэнӧ суӧдны.
Бӧр кӧ косны оз слӧймыны, ми удитам нин наысь пышйыны.
Поп бокъяссӧ ассьыс гыжъялӧ да окайтӧ:
— Ёна, Ваньушко, менӧ нӧйтісны.
Вань серӧктіс дай шуӧ:
— Тэнӧ, батюшко, эз на сэтшӧма...
Медся кучкалӧмыс ӧд ме мышкӧ инмис.
Сэсся муныштісны неуна, да поплы казак и шуӧ:
— Тэнӧ корсьысьясыд, батюшко, бӧр нин со косӧны.
Колӧкӧ, дзебсьы.
Пыр вай татчӧ сир бӧчкаас.
Некод тэнӧ тась корсьны оз кут.
Сӧмын чӧв пукав да мый тшӧкта, менсьым кывзы.
Пырис поп сир бӧчкаӧ, а налы паныд локтӧ купеч, дас кык додь тӧвар вайӧ.
— Мый нӧ, Вань, бӧчкаад ваян?
— Ме турунла ветлі да турун зорӧд дорысь чӧртӧс куті.
Ӧні вузавны нуа.
— Оз-ӧ позь тэнсьыд чӧрттӧ видзӧдлыны?
Уна-ӧ босьтан босьт, а меным петкӧдлы сійӧ дикӧвинкатӧ.
— Кыдз нӧ оз позь?
Позьтӧмтор немтор абу.
Вай сё чӧлкӧвӧй, и петкӧдла.
Сэсся Вань восьтіс бӧчка вевтсӧ да шӧпнитіс поплы:
— Веськыда купеч вылас и котӧрт.
Петіс сир бӧчкаысь поп, ныр ни вом оз тӧдчы — ставыс сир, дзик чӧрт кодь и эм.
Вань кучкис сылы плетьнас бок кузяыс, поп чепӧсйис веськыда купеч вылӧ.
А купеч чегсис да юртӧг-садьтӧг котӧртіс, кытчӧ кокыс нуис.
Сідзи став тӧварсӧ и эновтіс.
Босьтіс Вань дас кык додь тӧвар да попкӧд мӧдӧдчисны гортлань.
Вань босьтіс поплысь нӧшта нёльсё шайт содтӧд да сэсся медасьлӧм дон — сё шайт, да дас кык додь тӧварӧн мӧдӧдчис гортас.
А попыд пывсис да мыссис, пывсис да мыссис, некыдзи сылӧн яй вывсьыд сирыс оз мын.
И ӧні на, кӧнкӧ, пывсьӧ да мыссьӧ, да Вань казакӧс казьтылӧ.
ГУЛЯЙТЫСЬ ПОПАДДЯ
Олісны-вылісны старик гозъя.
Налӧн вӧлі Вань нима пи.
Коркӧ налӧн няньыс быри.
Старик гозъя и шуӧны:
— Мун, Вань, ветлы нажӧвитчыны.
Муніс, муніс Вань, да сылы поп паныд сюрис.
— Кытчӧ нӧ мӧдін, Вань-крестьянскӧй сын? — юаліс сылысь поп.
— Ме казакӧ медасьны мӧді.
— А ме казакӧс корся, — шуӧ поп, — вай медась мен казачитны.
Бура кӧ казачитан, сё чӧлкӧвӧй сета.
— А кымын во ковмас сё чӧлкӧвӧйыс вылӧ служитны?
Поп вӧлі скуп да зэв наян.
Ас кежас мӧвпыштіс дай шуӧ:
— Торъя кад ог урчитӧй, а лӧсьӧдчам сідз: менам баба окотитӧ велӧдчыны по-немецки сёрнитны, кор велалас сёрнитны по-немецки, сэк тэнад срокыд помассяс.
Овмӧдчис Вань поп ордын, быд уджсӧ бергӧдӧ.
А попаддя ачыс дзик немтор оз вӧч, сӧмын вӧччӧ да гусьӧн дякӧнкӧд мусукасьӧ.
Мыйӧн поп кытчӧкӧ мунас, дякӧн пырысь-пыр локтас поп ордӧ да попаддякӧд гӧститӧдчӧны.
Вань пондіс мӧвпавны, кыдзи эськӧ кыйны кузь юрсиа дякӧнӧс.
Ӧтпыр карта вольсалӧм бӧрын пуксис идзас чукӧр вылӧ да пондіс кыйӧдчыны дякӧнлысь локтӧмсӧ.
Поп аддзис сійӧс да юалӧ:
— Мый тэ, казак, видзӧдан?
— Со тай кольтаястӧ вартӧмаӧсь, да джын сюыд кольӧма кольтаас.
Тайӧ кӧ выль пӧв вартан, быд кольтаысь ещӧ пож тыр сю усьӧ.
Поп и шуӧ:
— Сідзкӧ, косьты паччӧрын идзассӧ да выль пӧв варт.
Любӧ зэв поплы, мый сылы татшӧм тӧждысьысь казак сюри.
Коркӧ поп муніс кытчӧкӧ.
А попаддя пусис-пӧжасис да корис дякӧнӧс.
Мыйӧн игнасисны дякӧн да попаддя, казак кыйкнитліс ӧшинь пырыс да мӧдіс кильчӧ ӧдзӧсӧ игӧдчыны.
Повзис попаддя да шуӧ дякӧнлы:
— Кытчӧ нӧ ме тэнӧ дзеба?
Вай мун кай паччӧрӧ.
Сэн косьтыны идзас нӧб пуктӧма, сэтчӧ и дзебсьы.
Кайис дякӧн паччӧрӧ да идзас нӧб пытшкӧсӧ и дзебсис.
Пырис Вань керкаӧ да шуӧ:
— Меным паччӧрсьыд идзас колӧ босьтны, вартыштны кӧсъя.
— Эз на ӧд косьмы, — шуӧ попаддя.
— Кыдз нӧ эз косьмы?
Сэсся ӧд вывті косьмас, — шуӧ Вань.
Босьтіс моздорас идзас нӧб, петкӧдіс пос йылӧ да нӧшасян паличӧн мӧдіс нӧшавны идзас чукӧрӧ да шуавны:
— Идзасӧй, идзасӧй, унджык сю сет, поплӧн горшыс помтӧм-пыдӧстӧм.
Терпитіс, терпитіс дякӧн идзас нӧб пытшкӧсын да пондіс ойзыны.
— Ой, — шуӧ, — Вань, тырмас сэсся вартны.
Ме тэныд кызь вит чекверик сю сета, сӧмын попыдлы немтор эн висьтав.
Лэдзис Вань дякӧнӧс.
Мунісны, мерайтісны кызь вит чекверик сю.
Вайӧ Вань мешӧкъясын дзонь додь тыр сю, поп и юалӧ:
— Кысь нӧ та мында сюсӧ ваян?
— Тайӧ идзассьыд та мында сюыс уси.
Поп нимкодясьӧ да шуӧ:
— Сідзкӧ, став идзассӧ выль пӧв варт.
И карта вылӧ вольсалӧм идзассӧ тшӧтш косьты да варт, мед ӧти тусь бокӧ оз коль.
Коркӧ поп бара муніс кытчӧкӧ могӧн, а дякӧн важӧн нин попаддя ордын.
Кыйӧдіс казак дякӧнлысь локтӧм.
Муртса попаддя удитіс кильчӧ игнавны, казак пондіс кильчӧ ӧдзӧсӧ гольӧдчыны.
Попаддя шуӧ дякӧнлы:
— Посводзын эм тыртӧм бӧчка, мун дзебсьы сэтчӧ.
Дякӧнлысь дзебсьӧмсӧ казак аддзыліс кильчӧ ӧшинь пырыс да шуӧ попаддялы:
— Батюшкоыд тшӧктіс дьӧгӧдь бӧчка карӧ вузавны нуны.
Петкӧдіс Вань посводзысь дякӧн тыра бӧчкасӧ, сэсся петкӧдіс дьӧгӧдь тыра бӧчкасӧ да став дьӧгӧдьсӧ кисьтіс дякӧн пукалан бӧчкаас, а вывсяньыс топыда вевттис.
Муніс, муніс, да сылы паныдасис купеч, дас кык додь тӧвар вайӧ.
— Кеж, — шуӧ купечлы Вань, — чӧртӧс нуа.
Купечлы окота лои чӧртӧс видзӧдлыны дай шуӧ:
— Сё чӧлкӧвӧй сета, сӧмын петкӧдлы меным, кутшӧм сійӧ чӧртыс.
— Петкӧдла, — шуӧ Вань, — сӧмын эн повзьы.
Сэсся восьтіс сійӧ бӧчка вевтсӧ да пондіс кучкавны дякӧнӧс плетьӧн.
Дякӧн чеччыштіс бӧчкаысь да пондіс вӧрлань котӧртны.
Купеч повзьӧмысла дзебсис додь саяс, а Вань мӧдіс купечлы горзыны:
— Кут чӧртсӧ, кут!
Дінтіыд котӧртіс да, мыйла эн кут?
— Кутшӧм нин сэн кутӧм! — шуӧ купеч.
— Час, ме ачым котӧртла да бӧр кута, — шуӧ Вань.
— Ой, эн бара кут, — шуӧ сылы купеч, — дас кык додь тӧварсӧ ставнас сета, но чӧртӧс ме дырйи эн кут.
Локтіс казак поп ордӧ дас кык додь тӧварӧн дай ошйысьӧ:
— Со ӧд дьӧгӧдь бӧчка вылад мыйта тӧвар сетісны.
А дякӧн, сир бӧчкаысь петӧм бӧрад, сьӧд бес моз котӧртіс гортас да, гашкӧ, дас пывсян пывсис да мыссис.
Ӧдва сэсся дьӧгӧдьыд и мыніс.
Коркӧ поп бара кытчӧкӧ муніс, а дякӧн бара нин котӧртӧ попаддя дорӧ.
Поп казак ылысянь аддзис дякӧнлысь локтӧмсӧ да кильчӧ ӧдзӧссӧ дзольк игналіс, а ачыс сэсся сувтіс ӧдзӧс саяс да попаддя моз вӧсни гӧлӧсӧн пондіс ӧдзӧс пыр дякӧнкӧд сёрнитны.
— Ог тӧд, — шуӧ, — лысьта ог талун тэнӧ лэдзны.
Бара ӧд казакыд суас да тешитас.
Талун войнас лок да кум ӧшиньӧд и пыр, ме сэтчӧ локта.
Вот кутіс вой матысмыны.
Казак шуӧ поплы:
— Ме талун, батюшко, кумад вода, керкаад вывті жар, дай гутъяс дӧзмӧдчӧны.
Водіс казак кум ӧшинь дорӧ, ачыс лэчыд пурт босьтіс да виччысьӧ дякӧнлысь локтӧм.
Мыйӧн дякӧн сюйис юрсӧ кум ӧшиньӧ, казак сылысь пуртӧн пельсӧ чирс вундіс.
Дякӧн ойзігтырйи гортас котӧртіс да висьны водіс.
Кывсис попаддялы, мый дякӧн мусукыс зэв ёна висьӧ.
Сійӧ пӧжаліс гӧснеч пыдди чӧскыд черинянь да шуӧ казаклы:
— Ну дякӧн ордӧ да сет сылы месянь тайӧ гӧснечсӧ.
Босьтіс Вань черинянь, перйис сэсь став черисӧ да сёйис, а сэтчӧ пуктіс дякӧнлысь вундӧм пельсӧ и нуис.
— На, — шуӧ, — отеч дякӧн, матушка гӧснеч тэд ыстіс.
Босьтіс дякӧн чериняньсӧ да синсӧ шармӧдіс.
Зэв ёна скӧрмис попаддя вылӧ.
Сэсся казаклы и шуӧ:
— Мун ыстыв матушкатӧ асьсӧ мекӧд прӧщайтчыны, гашкӧ, кула да.
Локтіс попаддя дякӧн ордӧ.
А дякӧн ружтӧ да сылы шуӧ:
— Вай, матушка, важ любӧ кузяыд медбӧръяысь кӧть окасям.
Пондіс попаддя висьыськӧд окасьны, а дякӧн тай кыдз курччас сылысь кывсӧ.
Попаддя горзыны ни сёрнитны оз вермы, сӧмын мыкталӧ да кияснас ӧвтчӧ.
Поп оз гӧгӧрво, мый лои попаддякӧд.
А казак сылы и шуӧ:
— Но, батюшко, гӧтыртӧ велӧді по-немецки сёрнитны.
Со кутшӧм чига ӧні сійӧ по-немецки сёрнитӧ.
Менам казачитан срокыд помасис, вай рӧштшӧт вӧчам.
Неокота вӧлі эськӧ поплы мынтыны сё чӧлкӧвӧй да лэдзны донтӧм казакӧс, но Вань водзӧ казачитны эз кольччы.
ПОП-ДЯК ДА КАТЕРИНА
Олісны-вылісны крестьянин гозъя.
Мужиксӧ шулісны Ваньӧн, а бабасӧ Катеринаӧн.
Ӧтчыд Катериналӧн воис нимлун.
Сійӧ зэв мичаа пасьтасис да петіс вичкоӧ.
Аддзис сійӧс поп дай вежыс сылӧн петіс.
Аддзис дякӧн дай сылӧн вежыс петіс.
Аддзис саломщик дай сылӧн тшӧтш вежыс петіс Катерина мичлун вылӧ.
Служба эштӧм бӧрын поп котӧртліс Катерина бӧрся да шӧпнитіс сылы:
— Ме талун тэ ордӧ рытйысьны вола.
Ысты мужиктӧ кытчӧкӧ удж вылӧ.
Эз зевайт и дякӧн; сійӧ сідзжӧ котӧртліс Катерина бӧрся да шӧпнитіс:
— Ме талун тэ ордӧ рытйысьны вола.
Сідзжӧ и саломщик удитіс шӧпнитны Катериналы вичкоысь петігӧн, мый талун сійӧ рытйысьны волас.
Катерина ставныслы кӧсйысис.
Вот воис коркӧ вой шӧр кад.
Вань рытнас на лэччис мельничаӧ.
Кильчӧын, кылӧ, поп пондіс гольӧдчыны.
Восьтіс Катерина поплы кильчӧ ӧдзӧс.
Поп терпитнысӧ оз вермы: тэрмасьӧ регыдджык окыштны Катеринаӧс.
— Эштан на.
Первой самӧвар пуктам да чай юыштам, — шуӧ Катерина.
Пондіс пуктыны Катерина самӧвар, а сэки кодкӧ гиль-голькерис кильчӧ ӧдзӧсӧ.
— Вот, кутшӧмкӧ чӧртӧс войын новлӧдлӧ, — ропкыштіс поп да дзебсис тувйын ӧшалысь сарапан сайӧ.
Керкаӧ пырис дякӧн:
— Ок, — шуӧ, — сёрмыссьӧма тай.
Тэнад самӧвар и быдсӧн нин дась, — и пондіс дякӧн тэрмӧдлыны Катеринаӧс ӧдйӧджык би кусӧдны да водны.
— Чай юыштам да пырысь-пыр водам, — шуӧ Катерина. — Самӧвар сувтӧдӧма, да чай ютӧг оз жӧ позь.
Пуксисны пызан сайӧ, а кильчӧ ӧдзӧсӧ сэк кодкӧ бара гиль-голькерис.
— Код чӧртӧс нин новлӧдлӧ татшӧм сёр каднас, — ропкыштіс дякӧн да дзебсис шкапӧ.
Керкаӧ пырӧ саломщик.
Сійӧ быдсӧн гажмӧма, тэрмӧдлӧ Катеринаӧс ӧдйӧджык би кусӧдны.
— Час, чайсӧ юыштам да вӧлисти нин.
Войыс ӧд кузь на, — шуӧ сылы Катерина, и пондіс ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг чай кисьтавны.
Сэки кодкӧ бара гиль-голькерис кильчӧ ӧдзӧсӧ.
Вӧлӧмкӧ, Катериналӧн мужикыс мельничаысь локтӧ.
— Ой, кытчӧ ӧні ме воштыся?
Тайӧ, тӧдӧмысь, мужикыд локтӧ, — шуӧ саломщик.
— Мун пӧлать подлӧсӧ дзебсьы, — шуӧ Катерина, — войнас би кусӧдӧм бӧрти гусьӧникӧн и петан.
Пырис керкаӧ Вань, Катериналӧн мужикыс, да пондіс пӧрччысьны.
Саломщиклӧн куйлігад друг бокыс луддзис.
Сійӧ кӧсйис эськӧ ньӧжйӧникӧн гыжйыштны луддзӧминсӧ.
Паччӧр дорын вӧлі пукалӧ кань.
Сійӧ чайтіс, мый пӧлать подлӧсын шыр гыжӧдчӧ, да кыдзи тай уськӧдчас саломщик ки вылӧ.
Саломщик керка тырӧн авӧстіс.
Сэк Вань босьтіс тувсьыс ассьыс пищальсӧ да чургӧдіс пӧлатьлань.
— Кутшӧм куття нӧ кавшасьӧма пӧлать подлӧсас?
Он кӧ пыр лэччы сэсь, лыя!
— Эн жӧ бара лый, тайӧ ме тані, — мыччысис саломщик да лэччис джоджӧ.
Вань буриника дубитыштіс да пачӧсайтыштіс сійӧс, купайтіс первой сир бӧчкаын, сэсся сюйліс гӧн тыра мешӧк пытшкӧ, а медбӧрын йӧртіс сійӧс гидӧ да гӧгӧрбок игналіс.
Пондісны Вань гозъя чай юны пуксьыны.
Сэки каньыс налӧн бара кыліс, мый тувйын ӧшалысь сарапан улын кодкӧ бара гыжӧдчӧ.
Кань чайтіс, мый тайӧ шыръяс гыжӧдчӧны, уськӧдчис сарапан вылӧ да поплысь кисӧ парсыштіс.
Поп мый вынсьыс горӧдіс сарапан увсянь.
Вань бара босьтіс тувйысь пищальсӧ да пондіс мотяжитчыны сарапанлань.
— Кутшӧм куття сэні, пет, колӧкӧ, бурӧн!
Поплы быть лои петны сарапан улысь.
Босьтіс Вань попӧс шошаӧдыс, купайтіс сир бӧчкаын, сюйліс сэсся гӧн тыра мешӧкӧ да бӧръявылыс йӧткис сійӧс гидӧ, саломщик дінӧ.
Дякӧн сулаліс, сулаліс шкапын, мортыдлӧн сьӧлӧмыс кын нисьӧ сыв, виччысьӧ Ваньлысь унмовсьӧм.
Друг сылы, бусӧсь шкапын сулалігад, окота лои несйыны.
Мортыд пыксис, пыксис да нем виччысьтӧг — чик! — кылӧ несйис.
Сэки Вань бара босьтіс пищальсӧ да шуис:
— Кутшӧмкӧ куття кольӧма на менам керка пытшкӧсӧ.
Пет регыдджык шкапсьыс, а он кӧ, лыя!
Петіс дякӧн шкапысь.
Вань дубитіс да пачӧсайтыштіс сійӧс, купайтіс сир бӧчкаын, сэсся сюйліс гӧн тыра мешӧкӧ да йӧртіс гидӧ, поп да саломщик дінӧ.
Мӧд лун асывнас попаддя, дякӧнича да саломщича мӧдісны керкаысь керкаӧ ветлӧмӧн корсьны ассьыныс мужикъяснысӧ.
Пырисны и Вань ордӧ, а найӧ гозъя вӧлі буретш ӧбедайтны лӧсьӧдчӧны.
— Энӧ аддзылӧй миянлысь мужикъяснымӧс? — юалӧны найӧ.
— Аддзывны эг аддзылӧй, — нюмъялӧны Катерина гозъя, — локтӧ, матушкаяс, миянкӧд ӧбедайтны пуксьӧй.
Пуксисны пызан сайӧ попаддя, саломщича да дякӧнича.
Сёйӧны и ошкӧны Ваньлысь йӧвсӧ:
— Чӧскыд йӧлаӧсь жӧ, Вань, тэнад мӧсъясыд.
Он вузав миянлы рӧд вылӧ?
— Вузала, — шуӧ Вань. — Попаддялы чернукӧс, дякӧничалы калюшӧс, а саломщичалы визюкӧс.
Вайӧ сё чӧлкӧвӧйӧн мӧскысь, сэсся любӧйӧс нуӧдӧй ме гидысь.
Босьтіс Вань куимсё шайт да лэччӧдіс найӧс гидӧ вузалан скӧтинаӧс видлыны.
Восьтіс гид ӧдзӧссӧ, а сэтысь петісны бес кодь гӧнаӧсь да сьӧдӧсь — поп, дякӧн да саломщик.
— Вот, — шуӧ, — тіян верӧсъясыд.
Нуӧдӧ регыдджык гортаныд.
ПОП ДА СЫЛӦН КАЗАК МӦМӦТ
Важӧн олісны-вылісны поп гозъя.
Вот ӧтчыд поп казакӧс корсьны мӧдӧдчис.
Видзӧдӧ, а сылы паныд Мӧмӧт локтӧ.
— Кытчӧ, батюшкоыс, мӧдӧдчӧма?
— Казакӧс корсьны.
А Мӧмӧт сылы и шуӧ:
— Босьт менӧ казачитнытӧ, донтӧг медася: куим во служитӧмысь — куим печик.
Первой во бӧрын чаль чуньӧн печикта, мӧд во помасьӧм бӧрын нимтӧм чуньӧн печикта, а коймӧд во помасьӧм бӧрын водз чуньӧн печикта.
А поплы нимкодь, мый йӧй мужик куим во кежлӧ куим печикысь медасьӧ.
Печикыд печик и эм: сьӧм мынтыны оз ков.
— Медала, — шуӧ поп. — Удж менам абу сьӧкыд: нянь изны, скӧт вӧдитны, пес керавны, войын вӧръясысь амбар видзны.
Вердны мӧда зӧръя рокӧн, а узьлыны мӧдан конюшняын.
Ӧтчыд поп казакӧс ыстӧ вӧрӧ:
— Мун, — шуӧ, — Мӧмӧт, ветлы пес керавны.
Муніс Мӧмӧт вӧрӧ, кераліс сыв кузьта ӧти краж, сэсся югыдӧн на и гортас воис.
А поп сылысь и юалӧ:
— Уна-ӧ нӧ, Мӧмӧт, пестӧ кералін?
— Сыв пес кералі.
Мӧд лун Мӧмӧт кераліс сыв кузя куим краж.
Гортас воис, да поп бара юалӧ:
— Кымын сыв, Мӧмӧт, талун пестӧ кералін?
— Талун куим сыв.
— Сідзкӧ, аски унджык нин керав.
Коймӧд луннас Мӧмӧт муніс да сыв кузя вит краж кераліс.
Гортас лэччис да поп бара юалӧ:
— Но, талун кымын сыв пестӧ кералін?
— Талун вит сыв кералі.
Коркӧ поп Мӧмӧтӧс и песла ыстас.
А Мӧмӧт сылысь и юалӧ:
— Ставсӧ, ӧкмыснан сывсӧ вая, али ог ставсӧ?
— Дерт, ставсӧ.
Муніс Мӧмӧт, сӧвтіс вӧв доддьӧ ӧкмыснан кражсӧ да поп ӧшинь улӧ грымкылӧ додьсӧ пӧрӧдіс.
— Петав, — шуӧ, — батюшко, пестӧ примитны!
Петіс поп да Мӧмӧтӧс видӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, мӧмӧт.
Кӧні нӧ тэнад ӧкмыс сыв пескыд?
А Мӧмӧт сылы шуӧ:
— Кыдзи нӧ абу ӧкмыс сыв, стӧч ӧкмыс сыв кералӧма да?
Узясны да аскинас поп бара ыстӧ Мӧмӧтӧс пес керавны:
— Ӧні, — шуас, — тадзи эн нин керав.
Муніс Мӧмӧт вӧрӧ.
Пӧрӧдіс дас вершӧка нэмӧвӧйся пожӧм, увйис, мурталіс ӧкмыс сыв кузьта, сэсся чинтіс йылӧдыс.
— Но, — шуӧ, — батюшко, талун ӧти лунӧн ӧкмыс сыв кералі.
Ӧні дзик прамӧй пес нин.
Мӧд луннас поп ачыс доддясис да вӧрӧ песла кайис тшӧтш казак бӧрся.
— Кӧні нӧ, казак, пескыд?
— Тані, батюшко, стӧч ӧкмыс сыв, — индіс казак ӧкмыс сывъя кер вылӧ.
Бара поп пинясьӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Пукты вӧв вылас да лэччӧд.
Мӧмӧт петкӧдіс ӧкмыс сывъя керсӧ ас пельпом вылас да сэсся шыбитіс вӧв мышку вылӧ.
Вӧлыс сэтчӧ и лямаліс да кулі.
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт! — пинясьӧ поп. — Код йӧй нӧ вӧв мышку вылӧ кер сӧвтлывлӧ.
Колі ӧд доддяс пуктыны.
А Мӧмӧт балябӧжсӧ гыжъялӧ да шуӧ:
— Мед тэ, батюшко, водзджык сідз висьталін, мый доддяс колӧ пуктыны.
Тэ шуин, вӧв вылас пӧ пукты.
Кыдзи кӧзяин тшӧктӧ, ме сідзи и вӧчи.
Но мый сэсся Мӧмӧткӧд вӧчан?
Скӧраліс-скӧраліс поп дай шуӧ:
— Виин кӧ менсьым вӧлӧс, ӧні ас вылад и лэччӧд пестӧ.
Мӧмӧт зэв кокнипырысь босьтіс пельпом вылас ӧкмыс сывъя кертӧ да мӧдӧдчис гортӧ.
Мунігас бергӧдчыліс да поплысь юалӧ:
— Кытчӧ нӧ, кӧзяин, пестӧ ректа, керка дорад али ыж гид дорад?
Поп сылы ылысянь нин горӧдіс:
— Ыж гид дорас ректы.
Казак вайис кертӧ поп керка дорӧдз да грымкылӧ сувтӧдіс ыж гид стен бокӧ.
Ыж гидыд киссис.
Поплӧн став ыжъясыс лямалісны.
Воис поп да пинясьӧ казак вылӧ:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Мыйла нӧ ыж гидсӧ кисьтін?
— Ме эг кисьт, ме сӧмын пестӧ стен бокас сувтӧді.
Олісны-олісны, дай поп шуӧ казаклы:
— Мун, Мӧмӧт, посводзӧ чуж изны петав, аски матушка сур пуны кӧсйӧ.
Изіс да изіс, изіс да изіс Мӧмӧт, мый изӧ, сійӧс вочасӧн и сёйӧ.
Став изӧм пызьсӧ сёйис.
Сэсся пырис керкаӧ да шуӧ поплы:
— Батюшко, чужйыд изсис.
Петісны чуж видлыны, а чужйыд абу.
— Кӧні нӧ, Мӧмӧт, тэнад чужйыд?
— Ме жӧ посни пызьӧдз изі.
Сэтшӧма изі, ставыс бусӧ пӧрис.
Нӧшта ӧти мешӧк чуж сетіс изны поп Мӧмӧтлы.
Сійӧ изігмозыс став чужтӧ бара сёйис.
Скӧрмис поп:
— Мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Чуж изны он куж!
Сэсся поплы аслыс лои пуксьыны изки дорӧ да чуж изны.
Коркӧ сэсся поп казаккӧд мӧдісны картупель гуавны.
Картупель гуавны нуисны, дай зырныс вунӧма.
Поп тэрмӧдлӧ казакӧс:
— Мун, Мӧмӧт, гортӧ котӧртлы да зыр вай.
Локтіс Мӧмӧт, керкаӧ пыртӧдз видзӧдліс ӧшинь пырыс да аддзис: попаддя корӧма дякӧнӧс да гӧститӧдӧ.
Сійӧ кильчӧ ӧдзӧсӧ голь-голькерис.
Дякӧн повзис дай шуӧ:
— Кытчӧ нӧ ме воштыся, попыд, кылӧ, локтӧ?
— Кай ӧдйӧджык пӧлать подлӧсӧ.
Сэні эмӧсь лук мешӧкъяс.
Пыр ӧти тыртӧм мешӧкӧ да лук мешӧкъясыскӧд орччӧн и сувт.
Дякӧн пырис мешӧкӧ да лук мешӧкъяс дінӧ лажмӧдчис.
Керкаӧ пырис Мӧмӧт.
А попаддя сылысь и юалӧ:
— Мый нӧ, Мӧмӧт?
Мыйла бӧр косін?
— Батюшкоыд ӧти лук мешӧк тшӧктіс вайны гуӧ сюйны.
Кайис казак пӧлать подлӧсӧ, грымкылӧ джоджӧ чӧвтіс дякӧн тыра мешӧксӧ.
Сэсся босьтіс мешӧксӧ пельпом вылас, посводзысь зыр тшапкис да муніс поп дорӧ.
— Вайи, — шуӧ, — батюшко, зыртӧ.
Со матушкаыд лук мешӧк ыстіс да тшӧтш тшӧктіс картупелькӧд ӧтлаӧ гуавны.
Картупельыскӧд пӧ мед оз сорсьы, мешӧкнас и быдсӧн тшӧктіс сюйны.
Гуалісны поп да Мӧмӧт кузь юрсиа дякӧнӧс, попаддялысь мусуксӧ.
Вот дякӧн куйліс, куйліс картупель гуын, сэсся петіс мешӧкысь да картупель гу мудӧдсӧ мӧдіс парсавны.
Кодйис, кодйис, дай юрыс тӧрмӧн розь лои.
Мӧмӧт казяліс картупель гуысь дякӧнлысь кодйысьӧмсӧ да поп дорӧ котӧрӧн:
— Ой, — шуӧ, — батюшко, дякӧныд миянлысь картупель гутӧ лэптӧ, тыдалӧ, гусявны кӧсйӧ картупельтӧ.
Поп котӧртӧ картупель гу дорӧ, весиг пӧдрасникасьнысӧ эз вевъяв, а Мӧмӧт сы бӧрся гез кӧлышкаӧн.
Дякӧныд картупель гу мудӧдсӧ муртса вевъяліс розьӧдны да ортсӧ петны, кыдзи сы вылӧ уськӧдчис поп:
— Ак, — шуӧ, — сэтшӧм-татшӧм, йӧзлысь картупель гу лэптан! — и заводитіс дякӧнӧс пӧвсавны да юрсиӧдыс пачӧсайтны.
А дякӧн сылы воча кучкис.
Поп горзӧ казаклы:
— Эй, Мӧмӧт, мый сулалан?
Кучкав тшӧтш!
Дякӧн тузитӧ попӧс, и Мӧмӧт мӧдіс тшӧтш попӧс гез кӧлышкаӧн нӧйтны.
Дякӧнлы ӧтчыд кучкӧ, поплы — куимысь.
Дякӧнлы — кыкысь, поплы — витысь.
Тыш эштӧм бӧрын поп шуӧ казаклы:
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Колі ӧд дьякӧнсӧ нӧйтны, а тэ, Мӧмӧт, менӧ кучкалан.
— А ме нӧ мыйӧн тӧда?
Кӧзяин кыдзи тшӧктӧ, сідзи ме и вӧчи.
Тэ шуин: «Кучкав пӧ», а эн урчит, мый дякӧнӧс колӧ кучкавны.
Муніс поп гортас да дзонь вежалун чӧж висис да бокъяссӧ гыжъяліс.
Олісны, олісны дай попӧс беда суис: поплӧн пачсьыс сёяныс мӧдіс вошласьны.
Ӧтчыд воши дай мӧдысь воши: поп да попаддя тшыгъялӧны, а пачын сӧмын пыр тыртӧм кашникъяс кольӧны.
Вот поп казакыслы и шуӧ:
— Кывзы, Мӧмӧт, тэ бурджыка кильчӧ ӧдзӧстӧ караулит.
Кутшӧмкӧ вӧръяс волывлӧны миянӧ да пачысь став сёянсӧ ректӧны.
Конюшняысь вудж узьлыны посводзӧ.
Мӧмӧт мӧдіс лун и вой караулитны, коді поп пачысь сёян гусявлӧ.
А ачыс стрӧка кыйӧдас, пыралас керкаӧ да став сёянсӧ пачсьыд здукӧн ректыштас.
Коркӧ ӧти асылын поп да Мӧмӧт вартны петісны, а сэк попаддя чукӧстіс ассьыс мусуксӧ — кузь юрсиа дякӧнӧс, да мӧдісны койтны да гӧститӧдчыны.
Мӧмӧт босьтіс чап, ӧтчыд шеныштіс, ӧти чап кӧв ори, мӧдысь шеныштіс, мӧд чап кӧв ори.
— Вай, — шуӧ, — батюшко, гортӧ котӧртлам чап кӧв вурыштны: тані шыла ни нырагез абу.
Локтісны гортӧ, а попаддялӧн кильчӧыс игналӧма.
Мӧдісны игӧдчыны.
Сэк кості казак ӧшиньӧд кыйкнитліс да аддзис, кыдзи попаддя нуис пызан вылысь чӧскыд сёянъяс, дякӧнӧс дзебис шкапӧ.
Пырисны керкаӧ.
— Вай, — шуӧ, — матушка, ме ӧбедайтышта, а казак сы кості чап кӧвъяс вурыштас.
Кватитчис, а пачын сёяныд абу.
— Ак, тэ, — шуӧ поп, — мӧмӧт, тэ, мӧмӧт, омӧля тэ вӧръясысь керка видзан.
Бара нин вӧръяс волӧмаӧсь.
А Мӧмӧт поплы шуӧ:
— Ме талун, батюшко, вӧтӧн аддзылі, быттьӧкӧ вӧрыд воліс, кыскаліс пачсьыд став сёянтӧ да шкапад пукталіс и ачыс тшӧтш шкапад пуксис.
Восьтісны шкапсӧ, и збыльысь сэні сёян гырничьяс, пирӧг-шаньгаяс, и кузь юрсиа дякӧн сэні жӧ пукалӧ.
Поп аддзис дякӧнӧс да уськӧдчис:
— Ак, — шуӧ, — коді вӧлӧма сёян гусялысьыд, менсьым пач ректысьыд!
И мӧдісны поп да дякӧн юрси на юрси пачӧсайтчыны.
Дякӧн томджык да вермӧ попӧс.
Поп мӧдіс казаклы горзыны:
— Эй, Мӧмӧт, мый тэ чӧв сулалан?
Босьт укватсӧ да кучкав тшӧтш.
Мӧмӧт кватитіс укват да мӧдіс попӧс и дякӧнӧс кыкнансӧ ӧтмоз тувкӧдны да ойкӧдны.
Ӧдйӧн тай янсалісны.
— Ак, — шуӧ поп, — мӧмӧт, тэ мӧмӧт!
Ме тшӧкті дякӧнӧс кучкавны, а тэ менӧ тшӧтш ойкӧдан.
— А мен кыдз кӧзяин шуис, сідзи и вӧчи.
Тэ ӧд ачыд кучкавны тшӧктін да эн урчит, кодӧс кучкавнысӧ.
Бара дзонь вежон чӧж поп куйліс вольпасьын, гыжъяліс ассьыс нӧйтӧм бокъяссӧ.
Вот коркӧ поп керка бара пакӧсьт суис.
Попаддялӧн посводзсьыс нӧкйыс мӧдіс вошласьны.
Пуктас нӧк тыра кашник, а асывводзын кашникыс тыртӧм.
Мӧмӧт попаддя нӧк кашник вӧсна зэв оз маитчы: кайлас войын конюшняысь посводзӧ, нӧксӧ чунялас, а кашниксӧ бок вылас путкыльтас.
Бара поп чуксалӧ казакӧс отсӧг вылӧ:
— Тэ, Мӧмӧт, конюшняысь узьлыны кай посводзӧ.
Кодкӧ матушкалысь быд вой нӧксӧ кашниксьыс гусялӧ.
Колӧ вӧрсӧ кыйны.
— Ладнӧ, — шуӧ казак, — тшӧктан кӧ, кыйӧда.
Меысь вӧр оз удит.
Вот Мӧмӧт вой улӧ водіс посводзӧ.
Кор поп да попаддя чорыда унмовсисны, сійӧ пыраліс керкаас, босьтіс ен джаджсьыс Микӧла-угодниклысь ӧбразсӧ да петкӧдіс сійӧс посводзӧ.
Сэсся став нӧксӧ кашниксьыс ачыс чуняліс, а Микӧла-угодниклысь паръяссӧ да усъяссӧ нӧкйӧн мавтыштіс, сэсся ачыс ыджыд гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
— Батюшко, петав!
Вӧръястӧ суи!
Чепӧсйис поп посводзӧ, видзӧдӧ — нӧк кашник тыртӧм, а Микӧла-угодниклӧн став чужӧмыс нӧкйӧсь.
— Суи, — шуӧ, — батюшко, Микӧла угодникӧс нӧк кашник дорысь...
Сэсся ачыд тӧдан, мый вӧчан.
А попыд збыльысь чайтіс Микӧла-угодник вылӧ, босьтіс ӧбразтӧ да мӧдіс швачӧдны да кок улас талявны.
Олісны, олісны, да коркӧ поп да попаддя гӧститны мӧдӧдчисны.
Поп шуӧ казаклы:
— Тэ, Мӧмӧт, ми гӧститігкості ов лючки да ӧдзӧсъястӧ бура видз, а медся нин амбар ӧдзӧстӧ бура видз, медым вӧръяс менсьым нинӧм эз гусявны.
Мыйӧн поп гозъя мунісны гӧститны, Мӧмӧт восьтіс амбар ӧдзӧстӧ, корис сиктысь мужикъясӧс да тшӧктіс став няньсӧ да эмбурсӧ новлыны.
Сэсся перйис амбар ӧдзӧссӧ да амбар ӧдзӧснас котӧртіс попӧс корсьны.
Поп сійӧс аддзис да юалӧ:
— Мый нин лои, Мӧмӧт?
Кыдзи лысьтін амбар ӧдзӧстӧ эновтны?
— Амбар пытшкад, батюшко, шыръяс гыжӧдчӧны.
Ме котӧрӧн локті юавны, мый керны.
А амбар ӧдзӧстӧ бура тшӧктін видзны да, мед, мися, татчӧ волігкості некод сійӧс оз гусяв, сьӧрысь вайи.
— Ак, тэ, мӧмӧт, тэ, мӧмӧт!
Колӧ ӧд амбарсьыс сюсӧ видзны, а оз амбар ӧдзӧссӧ.
Гашкӧ, ӧнӧдз менсьым став няньсӧ нин гусялісны.
Котӧртісны амбар видзӧдлыны: збыльысь нинӧм абу кольӧма, ставсӧ гусялӧмаӧсь.
Скӧралӧ поп гӧгӧрвотӧм казак вылӧ, а Мӧмӧт правдайтчӧ:
— Тэ ӧд, батюшко, эн амбартӧ, а амбар ӧдзӧстӧ тшӧктін видзны.
Кыдз кӧзяин тшӧктіс, ме сідз и вӧчи: кӧзяинлысь кыв вуджны оз позь.
Вот коркӧ воис казачитӧмлы первой срок.
Колӧ казаккӧд рӧштшӧт вӧчны ӧти во уджалӧмысь.
Мӧмӧт соссӧ пуджис дай шуӧ:
— Кад, батюшко, меным первой воысь удждон мынтыны.
Вай лӧсьӧдлы плештӧ.
Кодар бокас печикта?
Лӧсьӧдіс поп шуйга плешсӧ.
Мӧмӧт колс! — кылӧ чаль чуньӧн печиктіс, да сэтшӧма печиктіс, мый поп вылӧ-вылӧ качліс да кӧтшас улӧдз тумбыльтчис, шуйга син гурансьыс синколькйыс джоджӧ чеччыштіс.
— Но, — шуӧ, — батюшко, ӧти во уджалӧмысь рӧштшӧтын.
А поп, гашкӧ, и куим сутки чӧж садьтӧгыс куйліс тайӧ печиктӧмысь.
Вот пукалӧ кӧртӧда чужӧма син пӧла поп дай думайтӧ, кыдзи мездысьны казакысь?
Кыдзи мездысьны нӧшта кык печикысь?
Мӧмӧт чаль чуньнас на печиктіс, да со мый лои, а нимтӧм чуньнас да водз чуньнас кӧ печиктас, сэки мый лоӧ?
Вот чукӧстіс казакӧс поп дай шуӧ:
— Мун, Мӧмӧт, ветлы да вӧрсалысь скӧтсӧ вайӧд: сійӧ меным кык во чӧж нин руга эз мынтыв.
Муніс, муніс Мӧмӧт, пырис сьӧд вӧр шӧрӧ, кераліс медся ыджыд пожӧм пусӧ да мӧдіс кырссьыны.
Кыліс вӧрса чер шытӧ, локтіс сы дінӧ.
— Кутшӧм могӧн нӧ, Мӧмӧт, локтін ме прикодӧ?
Мыйла тайӧ пусӧ кырссян?
— Ме локті тіянӧс, вӧрса челядьӧс, пывсьӧдыштны.
Со, — индіс пожӧм кер вылӧ, — вӧча татысь аслым бедь, медым тайӧ бедьнас тіянӧс пывсьӧдны.
Повзис вӧрса:
— Мыйысь, Мӧмӧт, татшӧм пакӧсьтсӧ миян юр вылӧ кӧсйысян?
— Ачыд тӧдан, мыйысь.
Кык во поплы руга абу мынтӧмыд.
Вай стадасьыд кык медбур мӧстӧ, прӧстита.
Он кӧ, бура пывсьӧда, вӧрса пиянлысь, мышъястӧ.
Балябӧжсӧ гыжйыштіс вӧрса дай шуӧ казаклы:
— Вай первой выннымӧс бертам.
Кодным лоам ёнджык, сылы и руга мынтыны.
Вай чунь крукӧн кыскасям.
Гез кӧлышкаысь вӧчисны кытш дай зэлӧдчисны чунь крукӧн кыскасьны.
Мӧмӧт гез кытшсӧ домаліс пожӧм мырйӧ.
Зэлӧдчис да зэлӧдчис вӧрса, оз вермы Мӧмӧтӧс чунь крукӧн кыскыны.
— Но, — шуӧ, — Мӧмӧт, чунь крукнад тэ меысь ёнджык.
Сідзкӧ, мӧд ног сила бертны видлам.
Ӧні кыкнанным шутёвтам.
Кодным ёнджыка вермам шутёвтны, сылы и руга мынтыны.
Шутёвтіс вӧрса, став вӧрыс быдсӧн тӧвзьыштліс, и Мӧмӧт муртса кок йывсьыс эз усь — сэтшӧм гораа сійӧ шутёвтіс.
— Но, — шуӧ, — ӧні сэсся тэ, Мӧмӧт, шутёвт.
А Мӧмӧт шуӧ:
— Ме кӧ, вӧрса, шутёвта, тэнад син гурансьыд синмыд чеччыштас.
Синмыд кӧ жаль, кӧртав синтӧ.
Кӧрталіс вӧрса ассьыс синсӧ да мӧдіс виччысьны Мӧмӧтлысь шутёвтӧм.
Мӧмӧт босьтіс муысь зор да кыдз тай свиснитас вӧрсалы юрбӧрас, сылӧн синсьыс быдсӧн би петаліс.
— Но, — шуӧ Мӧмӧт, — ӧтчыд шутёвті, мӧдысь шутёвта ог?
— Сё ен могысь, — шуӧ вӧрса, — сэсся, Мӧмӧт, эн нин шутёвт: ӧтчыд шутёвтӧмысь менам синъясӧй муртса эз чеччыштны.
Сетіс вӧрса Мӧмӧтлы ассьыс кык скӧтина — кык ошкӧс.
Воис Мӧмӧт поп ордӧ, ӧти ошсӧ йӧртіс конюшняӧ, а мӧдсӧ — мӧс картаас.
Поп абу рад, мый Мӧмӧт гортӧ ловйӧн воис.
— Но, — шуӧ, — Мӧмӧт, вайӧдін вӧрсалысь скӧтсӧ?
— Вайӧді, конюшняад да картаад йӧрті.
Мӧд луннас лэччисны картаад, да ошъясыд поплысь став мӧссӧ да вӧвсӧ косявлӧмаӧсь.
Ошъясӧс бӧр тшӧктіс казаклы вӧтлыны.
Бара поп пуксис да шогалӧ, думайтӧ: кытчӧ казакӧс ыстыны, мед ловйӧн бӧр оз во?
— Ветлы, — шуӧ, — Мӧмӧт, Ыджыд вад дорӧ чӧртъяслысь оброк перйыны.
Куим во нин оброк ни руга мен эз мынтыны.
Муніс Мӧмӧт Ыджыд вад дорӧ, пуксис вадор вылас да мӧдіс нырагез гартны.
Сэки вад пытшкӧсысь бырснитіс чӧртпи дай юалӧ:
— Мый тэ, Мӧмӧт, вӧчан?
— Ме нырагез гарта, тіянлысь ваднытӧ кӧсъя шыръявны да тіянӧс, васа бесъясӧс, пывсьӧдыштны.
Мыйла поплы оброк ни руга абу мынтылӧмныд?
Чегсис беспи да васа дедӧыс дінӧ котӧртіс:
— Ой, дедӧ!
Мӧмӧт локтӧма да оброк корӧ, шуӧ: онӧ кӧ пӧ шапка тыр сьӧм сетӧ, ваднытӧ шыръяла да став васа бесъяссӧ пывсьӧда.
Петіс беспи Мӧмӧт дорӧ дай шуӧ:
— Дедӧ тшӧктӧ тэныд мекӧд бертчыны.
Кодным коднымӧс вермам, сылы и оброк лоӧ мынтыны.
Мӧмӧт сылы шуӧ:
— Тэкӧд нӧ, чӧрт кусынькӧд, ачым ог жӧ мӧд вермасьны.
Со эстӧн пу дорас менам шӧркост вокӧй куйлӧ.
Мун сыкӧд бертчӧй.
Сӧмын сійӧ неуна пельтӧм да оз кыв, сёрнитны заводиттӧдз колӧ сылы кучкыны.
Мӧмӧт индіс пу улын куйлысь ош вылӧ.
Чӧртпи муніс, кучкис куйлысь ошлы да горӧдіс:
— Вай, — шуӧ, — вермасям.
Ошкыд тай кыдз сы вылӧ уськӧдчас.
Парсалас да курччалас, парсалас да курччалас, беспилӧн ӧдва лолыс кольӧ да котӧрӧн лэччас дедыслы норасьны:
— Мӧмӧтыд ачыс эз бертчы, шӧркост воксӧ меным паныд ыстыліс.
Сэсся бара беспи петіс вадорӧ, оброк сьӧм эз петкӧд:
— Дедӧ тшӧктіс котралӧмӧн панйысьны.
Кодным ӧдйӧджык вад гӧгӧр кытшовтам, сылы и оброк мынтыны.
— Тэкӧд, чӧрт кусынькӧд, ачым ог жӧ мӧд панйысьны!
Тэнӧ ӧд и менам ичӧт вокӧй на панъяс, — шуӧ Мӧмӧт.
Сэсся пыраліс вӧрӧ, кыйис кык кӧчӧс, ӧтисӧ мешӧкӧ сюйис, а мӧдсӧ моздорас босьтіс.
— Но, — шуӧ, — чӧрт кусынь, панйысь менам ичӧт воккӧд, — сэсся лэдзис ӧтик кӧчӧс да кинас швач-швачкерис.
Кӧч котӧртіс.
А чӧртпи кывсӧ ӧшӧдӧмӧн кашкӧ-котӧртӧ, мед эськӧ сійӧс оз панйыны.
Вот кытшовтіс чӧртпи вад гӧгӧрыс, а сэк кості Мӧмӧт кыскис мешӧксьыс мӧд кӧчсӧ да мышкас тапкӧдӧ:
— Молодеч, — шуӧ, — менам ичӧт вокӧй, чӧртпиӧс панйин.
Бара чӧртпи котӧрӧн лэччис васа дедыс дінӧ да висьталӧ:
— Менӧ панйис Мӧмӧтлӧн ичӧт вокыс.
Вот петіс беспи дай бара на оброк сьӧм оз вай.
— Со, — шуӧ, — дед менам ыстіс ассьыс комын пудъя паличсӧ: кодным вылӧджык качӧдлам, сылы и оброк.
Мӧмӧт сувтіс комын пудъя кӧрт палич дорӧ да кымӧр вылӧ видзӧдӧ, а шыбитны оз шыбит.
— Мый нӧ, Мӧмӧт, сэсся виччысян, он шыбит?
— Час, — шуӧ, — эсійӧ кымӧр пластсӧ виччысьышта да сэтчӧ паличсӧ дзӧлӧда, мед сэсся бӧрсӧ оз усь.
Чегсис чӧртпи, кватитіс паличсӧ да дедлы норасьӧ:
— Тэнсьыд паличтӧ, дедӧ, Мӧмӧтыд кутліс кымӧр вылӧ шыбитны.
Муртса вевъялі пышйӧдны.
Аддзӧ пӧрысь васа, мый Мӧмӧткӧд силаӧн венласьны он вермы, да тшӧктіс петкӧдны оброк сьӧм.
Сэк кості Мӧмӧт розьӧдіс шапка пыдӧссӧ, улысас гу кодйис да мешӧк пуктіс.
Ӧти мешӧк сьӧм петкӧдіс да кисьтіс чӧртпи Мӧмӧт шапкаӧ, эз тыр, мӧд мешӧк кисьтіс, эз тыр, коймӧд мешӧк петкӧдіс да, вӧлисти тырис.
— Но, — шуӧ Мӧмӧт чӧртпилы, — ну поп ордӧдз тайӧ сьӧм мешӧксӧ.
Вот мӧдӧдчисны Мӧмӧт да чӧртпи поп ордӧ.
Туй вылас налы паныдасис розя шӧра ыджыд изки.
Беспи Мӧмӧтлысь юалӧ:
— Мый нӧ тайӧ татшӧм гӧгрӧсыс?
— Тайӧ менам дедӧлӧн сикӧтш молльыс.
Мунісны, мунісны да беспи агас аддзис.
— Мый нӧ, Мӧмӧт, татшӧмыс?
— Тайӧ менам дедлӧн сикӧтшыс.
Мунісны, мунісны да беспи рыныш аддзис.
— Висьтав, Мӧмӧт, тайӧ мый татшӧмыс?
— Тайӧ менам дедлӧн вӧралан шапкаыс.
Сэсся воны кутісны поп ордӧ, да Мӧмӧт беспиӧс гортас ыстіс.
Гортас мунігӧн беспи рыныштӧ шапкааліс, агастӧ сьыліас сикӧтш пыдди сюйис, изкитӧ сьыліас жӧ кӧрталіс да вадйӧ мӧдіс дедыс дорӧ лэччыны.
Изкиыд ва пыдӧсӧ кыскӧ, рынышыд да агасыд ва веркӧсӧ кыпӧдӧны.
Пессис, пессис беспи да сэтчӧ и джагаліс.
Воис Мӧмӧт поп ордӧ да сьӧм мешӧктӧ крапкис, джодж шӧрӧ чӧвтіс:
— Вайи, — шуӧ, — чӧртъясыдлысь оброктӧ.
Попыд сьӧм вылад абу рад, сӧмын сылӧн ӧти дум, кыдзи казак печикысь плешсӧ мездыны?
Кӧть кытчӧ сійӧс эз ыстыв, некытчӧ Мӧмӧт эз йӧрмы.
Сэсся поп да попаддя думыштісны пышйыны.
Поп вӧчис аслыс зэв ыджыд кузов (пестер), став дона кӧлуйсӧ сӧвтіс сэтчӧ да шуӧ попаддялы:
— Тайӧ Мӧмӧтысь ловъя юрӧн он жӧ мын.
Аски жӧ сыысь гусьӧн кытчӧкӧ пышъям.
А Мӧмӧт кывліс налысь сёрнисӧ.
Мыйӧн поп да попаддя унмовсисны, ректіс поп кузолысь став эмбурсӧ да няньсӧ, сэсся ачыс пырис кузов пытшкас да вевттьысис.
Асывнас зэв водз поп да попаддя кузоласисны да мӧдісны гортысь пышйыны.
Пышйисны, пышйисны да кӧсйисны сёйны, шойччыштны пуксьывны.
Ӧні пӧ ӧд казакыд оз нин суӧд.
А Мӧмӧт сэк кузовсянь горӧдіс:
— Батюшко, менӧ тай колинныд!
— Со ӧд Мӧмӧтыд, тыдалӧ, казялӧма пышйӧмнымӧс да вӧтчӧ ми бӧрся.
Мед эськӧ оз жӧ суӧд.
Пышйисны да пышйисны, пышйисны да пышйисны, поводнӧя жаялісны.
— Но, матушка, вай жӧ пуксьыштлам шойччыштны да сёйыштам.
Ӧні ӧд казакыд оз жӧ нин, кӧнкӧ, суӧд.
А Мӧмӧт бара горӧдіс кузовсянь:
— Батюшко, эн коль!
Тайӧ ме, Мӧмӧт, локта!
Поп да попаддя бара мӧдісны Мӧмӧтысь пышйыны, а асьныс думайтӧны:
«Таысь тай некытчӧ он удит.
Шойччыштны ни сёйыштны оз лэдз».
Котӧртісны да котӧртісны, джуджыд бужӧда ю дорӧ воисны, сэтчӧ вой суис.
Попыд кузовсӧ пӧрччис, бужӧд дорӧ шойччыны пуксис да шуӧ:
— Но Мӧмӧтлы миянӧс ӧні не суӧдлыны нин.
А Мӧмӧт сэк кості петіс поп кузолысь да шуӧ:
— Но, батюшко, ӧдва ме тіянӧс верми суӧдны.
Ме чайті, мый менӧ дзикӧдз нин колинныд.
Поп да попаддя шогӧ воисны: бара Мӧмӧтысь эз удитны.
Вот поп, попаддя да казак лӧсьӧдчисны ю дорӧ узьны водны.
Поп и шуӧ:
— Узьны водтӧдз ӧд ужнайтлывлӧны.
Босьтіс поп кузов вевтсӧ, а кузовыс тыртӧм.
А Мӧмӧт кыскис питшӧгысь ӧти тупӧсь да нуръясьыштіс.
А поплы да попаддялы этатшӧма мудзӧм бӧрад тшыглы лои водны.
— Тэ, Мӧмӧт, юдорланьыс водан, матушка — вӧрладорланьыс, а ме — шӧракостаныд, — шуӧ поп.
Мудзӧм бӧрад поп да попаддя зэв чӧскыда унмовсисны да немтор эз кывлыны, кыдзи Мӧмӧт попӧс юдорланьыс вештыштіс, а ачыс поп да попаддя костӧ водіс.
Коркӧ садьмис попаддя, думайтӧ, мый сы бокын куйлӧ аслас попыс, да сылы бокас тувкӧдӧ:
— Мый нӧ зевайтан?
Тойышт сійӧс ваас да мынам сыысь, немӧн мынтӧмысь.
Мӧмӧт тойыштіс попӧс бужӧд йывсянь ваӧ.
Асывнас садьмис попаддя да юалӧ Мӧмӧтлысь:
— Кӧн нӧ, казак, миян батюшконым?
— Ме сійӧс ваӧ быгыльті.
Ачыд тай войнас тшӧктін сійӧс ваӧ йӧткыны.
Мӧмӧт чеччис да шуӧ попаддялы:
— Но, менам ӧні кежлӧ казакалӧм срок эштіс.
Поплы казачиті, а попаддялы казачитны ог кӧсйы.
Сэсся Мӧмӧт шапкасӧ лэптыліс да водзӧ мӧдӧдчис.
МУЖИК ДА БАРИН
Оліс-выліс ӧти барин.
Муніс ӧтчыд барин базар вылӧ да ветымын шайтысь ӧти мужиклысь ньӧбис жонь.
Мӧд мужик аддзис баринлысь жоньысь ветымын шайт мынтӧм да мӧдіс шензьыны.
Локтіс тайӧ мужикыс гортас да гӧтырыслы и шуӧ:
— А тӧдан, баба, мый талун ме аддзылі?
— Мый?
— Ветлі базар вылӧ да аддзылі: ӧти барин ньӧбис жонь да дзонь ветымын шайт мынтіс ичӧтик жоньысь.
Вай жӧ ми нуам да сійӧ бариныслы вузалам ыджыд петуктӧ.
Жонь серти кӧ, уна и сьӧм сетас.
— Ну, ну, — шуӧ бабаыс.
Локтіс мужик барин ордӧ, сьӧрсьыс петукӧс вайис.
— Босьт, — шуӧ, — барин, петукӧс вузала.
— А донысь-ӧ нӧ вузалан? — юаліс барин.
— Сё шайтысь сета.
— Ак тэ, бӧлбан!
Сё шайт та вылӧ?
— А мый нӧ, дона али мый?
Тӧрыт тай нӧ базарын ичӧтик жонь вылӧ ветымын шайт сетін?
Жонь сертиыд кӧ, та вылӧ сё шайтыд этша на лоӧ.
Скӧрмис барин, кучкаліс мужиксӧ да вӧтліс, а петуксӧ мырддис.
— Но ладнӧ, коркӧ казьтыла тэд петук мырддьӧмтӧ, — шуис дядьӧ да гортас мӧдӧдчис.
Гортас вежис ассьыс паськӧмсӧ, пасьтасис плӧтникӧ, босьтіс сьӧрас чер, пила да мӧдіс барин ӧшинь увті ветлыны да горзыны:
— Кодлы колӧ шоныд керка вӧчны?
Вӧча сэтшӧмӧс, мый тӧв шӧр тӧлын ломтытӧг лоӧ шоныд.
Кыліс барин да чукӧстіс мужикӧс:
— А сямман кӧ, — шуӧ, — сэтшӧм шоныд керка вӧчны, вӧч меным.
— Кыдз нӧ ог сяммы?
Эстӧн быдмӧ шоныд вӧр.
Сэсь кӧ керкатӧ стрӧитан, тӧвбыд керка пытшкӧсыд ломтывтӧг лоӧ шоныд.
Барин дивуйтчӧ:
— Кӧні нӧ збыль сэтшӧм шоныд вӧрыс быдмӧ?
Меным он петкӧдлы?
— Мый нӧ огыс?
Петкӧдла, колӧкӧ.
Пуксисны вӧв доддьӧ да вӧрӧ пырисны.
Вӧрын мужик пӧрӧдіс зэв ыджыд пожӧм.
Первой увйис, ӧтар помсяньыс кузяла ногыс пусӧ поткӧдіс да пу тувйӧн потассӧ пулысь паськӧдіс.
Барин видзӧдіс, видзӧдіс да сюйис кисӧ пу потасӧ: кӧсйис видлыны, збыльысь-ӧ пу пытшкӧсыс шоныд.
Мыйӧн барин сюйис кисӧ, мужик чер тышкӧн чеччӧдіс тувсӧ, а баринлӧн киыс топаліс кер потас костӧ.
Та бӧрын мужик уськӧдчис сы вылӧ да мӧдіс кучик орсӧн баринӧс пӧвсавны.
— Водзӧ нӧйтан он мужикӧс, нӧйтан он?
Мыйла менсьым петукӧс босьтін?
Пӧвсаліс да пӧвсаліс баринӧс сьӧлӧм бурмытӧдзыс да медбӧрын эновтіс.
Мунігмозыс мужикыд баринлы шуӧ:
— Вот, барин.
Ӧтчыд пӧвсалі нин тэнӧ.
Он кӧ сет меным петукӧс да содтӧд сё шайт, мӧд пӧрйӧ на нӧйта да таысь на ёнджыка шонта.
Коркӧ гортсаыс кватитчисны, корсисны сійӧс да перйисны кисӧ пу тшемилӧысь.
Водіс барин вольпасьӧ да висьны пондіс.
Сэк кості мужик ветліс гортас, докторӧн пасьтасис, быд сикас турун ӧктіс да мӧдіс барин керка дорын ветлӧдлӧмӧн горзыны:
— Коді висьӧ?
Кодӧс колӧ лечитны, быд висьӧмысь бурдӧда!
Кыліс барин мужиклысь гӧлӧс да тшӧктіс керкаӧ чукӧстны.
— Кутшӧм морт тэ лоан?
— Ме доктор: быд висьӧмысь верма бурдӧдны.
— Сідзкӧ, вай менӧ бурдӧд, ме зэв ёна вися.
— Мый нӧ ог бурдӧд...
Тшӧкты пывсян ломтыны.
Ломтісны баринлы пывсян.
— Но, барин, пывсяныд гӧтов.
Лэччам пывсянӧ.
Сӧмын мукӧдъяс медым некод оз лэччыны.
Йӧз син улӧ веськалан да, бара тшыкӧдасны.
Лэччисны барин да мужик пывсянӧ кыкӧн.
Барин пӧрччысис.
Мужик сылысь юалӧ:
— Мый нӧ, барин, татшӧм жаринас кӧ мӧда мазьӧн тэнӧ мавтны, терпитан-ӧ?
Мед ёна он мӧд пессьыны, ог-ӧ ки-коктӧ кӧртыштлы?
— Позьӧ кӧртыштлыны.
Кӧрталіс мужик гезйӧн ки-коксӧ баринлысь, а сэсся, мазьӧн мавтӧм пыдди, кыскис кучик орс да мӧдіс пасьтӧм баринӧс плетявны.
Пӧвсаліс да пӧвсаліс, пӧвсаліс да пӧвсаліс.
Ачыс нӧйтӧ да шуалӧ:
— Водзӧ мӧдан он мужикӧс нӧйтны?
Мыйла мужиклысь петуксӧ мырддин?
Бара сьӧлӧм бурмытӧдзыс да ки мудзтӧдзыс нӧйтіс баринӧс да мунігас сылы и шуӧ:
— Но, барин.
Кык пӧрйӧ нин тэнӧ пӧвсалі.
Он кӧ бӧр сет менсьым петукӧс да содтӧд кыксё шайт кӧ он мынты, нӧйта коймӧдысь, нӧшта ёнджыка на нӧйта.
Баринлӧн нӧйтӧмла ӧдва лолыс колис.
Казяліс, мый мужиккӧд ворсны оз позь, он кӧ кыв кут, мужикыд и коймӧдысь нӧйтас.
Сетіс барин мужиклысь мырддьӧм петуксӧ да содтӧд мужиклы ыстіс кыксё шайт.
БАРИН ДА КУЗНЕЧ
Мунӧ ӧти барин, а сэні кузнеч дорччӧ.
— Здорово, кузнеч.
Мый доран?
— Кӧрт тув дора.
— Донӧн-ӧ кӧрт тув?
— Сё шайтӧн кӧрт тув.
Баринлы зэв дивӧ лои: сё шайтӧн кӧ быд кӧрт тув, кымын сё шайт нажӧвитас луннас кузнечыд!
— Час, — шуӧ барин, — муна да кузнеча восьта.
Тайӧ тай му дорсьыд ыджыдджык нажӧтка вайӧ.
Лӧсьӧдіс барин кузнеча.
Ачыс кузнеч пыдди, а слугасӧ пушкан дорӧ сувтӧдіс.
Мунӧ вӧлі ещӧ кузнеча дорті дядьӧ да кежис кузнечаӧ:
— Дор, — шуӧ, — меным телега чӧрс.
— Дора.
— Уна-ӧ босьтан?
— Сё шайт.
Слуга пушкан дінын сулалӧ, а барин телега чӧрс дорӧ.
Дорис, дорис, нем тӧлк эз босьт: кал ни закал, став кӧртыс сотчис.
— Оз, — шуӧ, — тась телега чӧрсыд пет, вай лучшӧ телега шына дорам.
— Шына кӧ и шына, — шуӧ мужик.
Дорис да дорис барин телега шына, да бара немтор оз артмы: став кӧртыс сотчис.
— Оз, — шуӧ, — телега шинаыд тась пет, вай лучшӧ телега трубича дорам.
— Трубича кӧ и трубича, — шуӧ мужик.
Дорис да дорис барин телега трубича, бара немтор эз артмы: кал ни закал, став кӧртыс сотчис.
— Телега трубичаыд, — шуӧ, — татысь оз пет, вай лучшӧ вӧв подков вӧчам.
— Подков кӧ и подков, — шуӧ мужик.
Дорис, дорис барин вӧв подков да и бара немтор оз артмы.
Сэсся гусьӧн шӧпнитіс слугаыслы:
— Мун, — шуӧ, — ӧдйӧджык петав да гусяв мужикыслысь телега чӧрссьыс чокасӧ, пырт да ва воръяс татчӧ чӧвт.
А мужикыдлы шуӧ:
— Вӧв подковыд тась оз пет, вай лучшӧ телега чока дорам.
Дорис да дорис, дорис да дорис, кӧртыс чунь пом кодь нин сӧмын коли.
— Час, — шуӧ, — нӧшта ӧтчыд донӧдла, сэсся и гӧтов лоӧ телега чокаыд.
Зэв ёна донӧдіс да чӧвтіс сотчӧм кӧртторсӧ ва тыра ворйӧ, сэсся клещинас ворйысь корсис гусялӧм телега чокасӧ да сетіс мужиклы.
— Вот, — шуӧ, — тэныд телега чока.
Вай сэсся меным за труды сё чӧлкӧвӧй.
— Ладнӧ, — шуӧ мужик, — час петала да вая: сьӧмӧй телегаӧ кольӧма.
Петіс мужик телега дорӧ, а сэк кості барин шуӧ аслас слугаыслы:
— Кор мужик ваяс сьӧмсӧ, тэ пыр мӧд шуавны:
«Нӧшта содтышт!»
И кытчӧдз оз мун, пыр кор содтӧд.
Мужик петаліс телега дорӧ, босьтіс сэсь вӧлӧс кучкалан орс да кыдзи тай кутіс баринӧс жаритны мышку кузяыс.
А баринлӧн слугаыс сулалӧ сэні да пыр ӧтитор шуалӧ:
— Нӧшта содтышт, нӧшта содтышт!
Тадзи мужик ки мудзтӧдзыс лупитіс баринӧс да муніс гортас.
А барин скӧралӧ ас слугаыс вылӧ:
— Ак, — шуӧ, — тэ мӧмӧт.
Мездӧм пыдди нӧшта горзан: «Нӧшта содтышт!».
Нӧйтіс барин ассьыс слугасӧ и кузнечасӧ эновтіс.
Эз нин сэсся та бӧрын некор кузнеч удж вылӧ вежгыв.
ЙӦЙ ВАНЬ
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі куим пи.
Кыкыс тӧлкаӧсь, а коймӧдыс дзик йӧй — Йӧй Вань.
Ыджыд вокъяс гӧрӧны-кӧдзӧны да ыжъяс видзӧны, а Йӧй Вань паччӧрын куйлӧ да тӧрӧканъяскӧд воюйтӧ.
Вот коркӧ вокъяс асывсянь ыжъяс видзны мӧдӧдчисны да Ваньлы шуӧны:
— Тэ, йӧй, кор пӧжассяс, вай миянлы сёян да пажын кузов.
Босьтіс Вань пажын кузов, тырыс сэтчӧ пӧсь нянь сӧвтіс дай мӧдӧдчис вокъясӧс корсьны.
Мунӧ да ӧтарӧ-мӧдарӧ дзоръялӧ.
Луныс вӧлі шондіа.
Мыйӧн сійӧ петіс сикт помӧ, аддзис ассьыс вуджӧрсӧ.
Кымынысь Вань воськовтас, сымынысь и вуджӧрыс воськовтас.
Вот Йӧй Вань ас кежас мӧвпалӧ: «Кутшӧм морт нӧ тайӧ ме бӧрся вӧтчӧ, ньӧти воськов меысь оз кольччы?
Дерт, кӧнкӧ, коньӧрлӧн кынӧмыс сюмалӧ, ме кузов вылӧ вежгӧ».
Мӧдіс Йӧй Вань кузовысь нянь кыскавны да ас вуджӧрлы шыблавны.
Тадзи став няньсӧ кузовсьыс шыблаліс.
А вуджӧр пыр вӧтчӧ.
— Аттӧ!
Кутшӧм пӧтлытӧм рушку.
Кузов тыр нин верді, а сійӧ век эз пӧт, и пыр на нянь корӧ!
Сэсся скӧрмис да тыртӧм кузовнас вуджӧрлы шыбитіс.
Воис вокъяс дінӧ.
Вокъясыс сылысь и юалӧны:
— Мый нин, Йӧй Вань?
— Тіянлы пажын кузов вайи.
— Кӧні нӧ кузолыд да няньыд?
— Ме вӧлі кузолӧн локта да, ме дінӧ кутшӧмкӧ морт кӧвъясис.
Сійӧ ставсӧ сёйис.
— Кутшӧм морт нӧ сэтшӧмыс? — юалӧны вокъяс.
— Со тай мекӧд орччӧн сулалӧ, — индіс Вань ас вуджӧр вылас.
Скӧрмисны вокъяс йӧй вок вылӧ, кучкалісны сійӧс да асьныс гортӧ пажнайтны лэччисны, а Ваньӧс ыжъясӧс видзны колисны.
Пукалӧ Вань да ыжъясӧс видзӧ.
А ыжъяс чӧв оз овны: ӧтарӧ да мӧдарӧ разӧдчӧны, Ваньлысь оз кывзыны.
Вань скӧрмис ыжъяс вылӧ:
— Мыйла нӧ тіян синъясыд пыр бокӧ видзӧдӧны?
Мӧвпыштіс Вань, кыдзи эськӧ вӧчны, медым ыжъяс ӧз разӧдчыны.
Сэсся став ыжсӧ ӧти-ӧтикӧн куталіс, кыскаліс налысь синъяссӧ да ӧтчукӧрӧ чукӧртіс.
Ыжъясыс пондісны ӧти местаын сулавны.
Вот локтісны пажнайтанінысь вокъяс да уськӧдчисны Вань вылӧ:
— Мый нӧ тэ, йӧй, вӧчӧмыд?
Мыйла ыжъясыд синтӧмӧсь?
— Нинӧм налы синсьыс, этшаджык мӧдасны пышъявны.
Мыйӧн ті пажнайтны лэччинныд, став ыжыс ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны.
А ме сэсся чукӧрті найӧс да синъяснысӧ и кыскалі.
Мед водзӧ оз разӧдчыны.
Нӧйтісны да нӧйтісны йӧйӧс, чорыдакодь нӧйтісны.
Ӧтчыд вокъяс Йӧй Ваньӧс пӧгребӧ ырӧшла ыстісны.
Петіс Вань пӧгребӧ да ырӧш лагунысь тувсӧ кыскис.
Видзӧдӧ Вань да пӧгреб ӧдзӧс дорын ыж баксӧ.
— Ыжӧй, ыжӧй, эн, колӧкӧ, баксы, эн дӧзмӧд менӧ.
Ыж оз дугды, пыр баксӧ.
Скӧрмис Вань да ырӧш лагун тувнас ыжлы лыйис.
Эз инмы да, мӧд лагун тувсӧ кыскис да лыйис, сэсся коймӧд лагунысь да нёльӧдысь.
Ыж котӧртіс.
Вань муніс лагун тувъяс бӧр корсявны, да сэк кості став ырӧшыд ортсӧ петіс.
— Кӧні нӧ, Вань, ырӧшыд?
Мыйла эн вай? — юалӧны вокъяс.
— Ме лагун тувнас ыжлы лыйи да, сэк кості ырӧшыс ортсӧ петӧма.
Мед, колӧкӧ, эз пет дай.
Бара ёнакодь нӧйтісны Ваньӧс.
Коркӧ кык вок Йӧй Ваньӧс ыстісны карӧ мыйсюрӧ праздник кежлӧ ньӧбавны.
Быдторсӧ ньӧбаліс Вань: пызанъяс, паньяс, чашкаяс, куль мешӧк тыр сов.
Ньӧбӧм тӧварыд дзик додь тырыс лои.
Мӧдӧдчис гортас, а вӧлыс ӧдва восьлалӧ, сійӧ вӧлі сідз нин омӧль, а грузнад муртса-муртса нин тувччалӧ.
Пукалӧ Вань да ас кежас мӧвпалӧ, кыдзи ӧдйӧджык гортӧ воны.
— Вӧв нёль кока и пызан тшӧтш нёль кока.
Пызаныд и ас кокнас вермас мунны, а тані, доддьын, сӧмын вӧвлы сьӧктӧд.
И лэдзис доддьысь пызансӧ туй шӧрӧ, а ачыс водзлань мӧдӧдчис.
Мунӧ водзӧ, а сы юр весьтын артельӧн ракаяс лэбалӧны да кравзӧны.
Вань и шуӧ:
— Коньӧръяслӧн, тыдалӧ, кынӧмныс сюмалӧма, сійӧн и горзӧны.
Сэсся Вань карысь ньӧбӧм став сёянсӧ кыскаліс, тэчис блюдъяс вылӧ, туй шӧрӧ пукталіс да мӧдіс ракаясӧс гӧститӧдны:
— Сёйӧ, коньӧръяс, кынӧмныд ӧд тіян, кӧнкӧ, сюмаліс.
Мӧдӧдчис водзӧ, воис сотчӧм эрда местаӧ.
Син улас сылы мыр чукӧр уси.
— Ок, тайӧ молодечьясыс тай нӧ шапкатӧмӧсь.
Коньӧръяслӧн ӧд юрныс кынмас.
Час жӧ ме тіянӧс шапкаӧда.
Сэсся додьсьыс кыскаліс став ньӧбӧм кӧрчагаяссӧ, гырничьяссӧ да ӧшліс мыръяс вылӧ.
— Но ӧні, коньӧръяс, ставныд шапкааӧсь.
Воис Вань ю дорӧ да вӧвсӧ мӧдіс юктавны, а вӧв юны оз кӧсйы.
— Мый нӧ, вӧлӧй, он ю?
Дуб али мый ваыс?
Сэсся доддьысь кыскис сов мешӧксӧ да дзоньнас кисьтіс юӧ, солаліс васӧ, а вӧлыс век оз ю.
Вань скӧрмис:
— Мый нӧ сэсся чатрасян, он ю?
Дзонь куль мешӧк солалі, а тэныд век на дуб.
Сэсся скӧрйывтіыс кучкис вӧлыслы, да вӧлыс сэтчӧ и чергысис.
Ньӧбӧм тӧварысь Вань ордӧ сӧмын колис нин пань чукӧр.
Кӧрталіс сійӧ пань чукӧрсӧ мешӧкас дай гортлань мӧдӧдчис.
А паньясыд гиля-голякылӧны: драк-драк-драк.
Кывзӧ Вань да сылы кажитчӧ, быттьӧкӧ паньясыд сійӧс «йӧй-йӧйӧн» нимтӧны.
Скӧрмис Вань паньяс вылӧ, шыблаліс туй вылӧ да мӧдіс талявны:
— Ме тіянӧс жӧ ас мыш вылын кыска, а ті нӧшта нимтысьны лысьтанныд!
Тадзи став паньсӧ туй вылын таляліс.
Воис гортас да шуӧ:
— Ставсӧ ньӧби, мый тшӧктывлінныд.
— Аттьӧ тэд, йӧй.
А кӧні нӧ тӧварыд?
— Пызанъясыд асьныс нёль кокаӧсь, асьныс локтӧны; буракӧ, неуна бӧрӧ колисны.
Сёянторъястӧ да блюдъястӧ рака-чойяслы коли.
Совтӧ, вӧлыд эз мӧд юны да, юӧ солалі; паньясыд нимтысьӧны да, туй вылӧ шыблалі; гырнич-кӧрчагаястӧ, туй бокса молодечьяс вӧлі кынмӧны да, налы шапкаӧді.
Скӧрмисны вокъяс Вань вылӧ да шуӧны:
— Пырысь-пыр жӧ косав да кӧрчагаяссӧ кӧть вай!
Муніс Вань сотчӧм мыръяс дінӧ, ӧктіс гырничьяс, корчагаяс, пыдӧсъяссӧ налысь жугліс, сэсся пысаліс ставсӧ майӧг йылӧ да гортас мӧдӧдчис.
Гортӧ воӧм мысти вокъяс поводнӧя сійӧс пӧвсалісны, сэсся праздник кежлӧ асьныс мунісны карӧ ньӧбасьны, а Ваньӧс горт овны колисны.
Пукалӧ Вань паччӧрын да кывзӧ, кыдзи лагунъясын сур овмӧ да дзизгӧ.
— Сурӧ, сурӧ, дугды, эн дзизгы, эн, колӧкӧ, менӧ дӧзмӧд!
Сур оз кывзы Ваньлысь: пыр дзизгӧ да дзизгӧ.
Скӧрмис Вань да став сур дозъяссӧ путкыляліс, быдсӧн джоджыс сурӧн ойдіс, а ачыс сӧліс сур вийӧдан ворйӧ да вокъяс челядькӧд мӧдіс пыжын моз джодж кузя шывкъявны.
Воисны вокъяс, бара поводнӧя кодь сійӧс видісны да нӧйтісны.
Вот коркӧ вокъяс гӧститны мӧдӧдчисны, а Ваньӧс гортын овны кольӧны.
Вокъяс муніганыс шуӧны:
— Тэ, Вань, ми ветлігкості ыж кучикъястӧ посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлы, челядьӧс ывлаӧ пальӧдчыны петкӧдлы, ми воигкежлӧ ӧти ыж начкы да пу.
Вань шуӧ:
— Кутшӧм ыж нӧ начка?
Ме ӧд ог куж бӧрйынысӧ.
— Мыйкӧ тай он куж!
Карта вылӧ лэччан да, кутшӧм ыж тэ вылӧ видзӧдлас, сійӧс и начкы.
Йӧй Вань вокъясыслысь тшӧктӧмсӧ ставсӧ сорис да гудраліс: первой ывлаӧ ыж куясӧс пальӧдчыны петкӧдіс, сэсся вокъясыслысь челядьсӧ посйыв свезяс ӧшліс, а медбӧрын карта вылӧ лэччис.
Ӧдзӧсӧд юрсӧ сюйис да шуис: «ӧсьт, ӧсьт!»
Видзӧдӧ: кутшӧм ыж сы вылӧ медпервой видзӧдлас.
А ыжъяс стадаӧн сы дінӧ котӧртісны да видзӧдӧны.
Став ыжсӧ и начкис Вань.
Вот воисны вокъяс гӧститанінысь да юалӧны:
— Кӧні нӧ, йӧй, ыж кучикъясыд?
— Ме найӧс пальӧдчыны ывлаӧ петкӧді.
— Кӧні нӧ, йӧй, челядьыд?
— Асьныд тшӧктінныд да, ме найӧс посйыв свезьӧ косьтыны ӧшлі.
— А кӧні нӧ, йӧй, ыжъясыд?
— Асьныд шуинныд, кутшӧм ыж пӧ мелань бергӧдчас да видзӧдлас, сійӧс и начкы.
Ме карта вылӧ лэччи да, ставыс ме вылӧ видзӧдӧны, ме ставнысӧ и начкалі.
Вокъяс вывті нин ёна скӧрмисны.
Кватитісны Йӧй Ваньӧс, вурисны куль мешӧкӧ да нуисны йӧрданӧ сійӧс вӧйтны.
Куль мешӧксӧ вадорӧ колисны, а асьныс йӧрдан видлыны ю вылӧ лэччисны.
Буретш сійӧ кадас вадор пӧлӧн вӧлі гӧнитӧ тройкаа купеч.
Вань йӧй мӧдіс горзыны:
— Ой, менӧ мырдысьӧн сарӧ пуктӧны, а ме саравны ог куж!
Ой, ог пуксьы!
Кыліс купеч да сылы нимкодь лои:
— Кывзы, йӧй.
Сарӧ кӧ пуктӧны, кыдзи нӧ он пуксьы?
Пет куль мешӧксьыд, тэ пыдди ме сэтчӧ пыра.
Мед менӧ сарӧ пуктасны.
Пырис Вань пыдди купечыд куль мешӧкӧ.
Вань сійӧс зэв топыда кӧрталіс, ачыс пуксис купеч тройкаа вӧлӧ да гортас гӧнитіс.
Кык вокыд локтісны да, кыскисны морт тыра мешӧктӧ ю вылӧ да, йӧрданӧ брунгисны.
Мӧдӧдчисны вокъяс гортӧ, а налы паныд тройкаа вӧлӧн локтӧ Йӧй Вань, вокъяс водзын ошйысьӧ:
— Со ӧд кутшӧм мича вӧвъясӧс нажӧвиті.
Сэтчӧ татшӧм вӧлыд уна на коли.
Вокъяслы збыльысь лои завидь.
Найӧ кевмысьӧны Ваньлы:
— Вай регыдджык вур миянӧс куль мешӧкӧ да йӧрданӧ лэдз!
Сэтысь ми став вӧвсӧ ӧтитӧг вайӧдам.
Вурис Вань вокъяссӧ куль мешӧкӧ да йӧрданӧ быгльӧдліс.
Сэсся муніс гортас вокъяслысь сур юны да найӧс казьтывны.
МУЖИК ДА НЁЛЬ ПОП
Важӧн олісны-вылісны гозъя.
Налӧн и няньныс быри.
Бабаыс и мӧдіс шуны мужикыслы:
— Мун ветлы да капкан пукты, оз-ӧ шед кутшӧмкӧ звер.
Кайис дядьӧ вӧрӧ, пуктіс капкан, да сьӧд руч шедіс.
Мӧдӧдчис дядьӧ руч куӧн базар вылӧ, шойччигмоз пырис кабакӧ дай шуӧ кабащиклы:
— Он-ӧ ньӧб руч ку менсьым?
Кабащик шуӧ:
— Ньӧба куим четверть винаысь.
Старик сетіс кабащиклы ассьыс руч кусӧ куим четверть винаысь.
Юис ӧти четвертьсӧ, дуб ни дэб эз мунлы, юис мӧдсӧ, неуна гажмыштіс, а коймӧдсӧ юис да поводнӧя коддзис.
Мужиклы паныдӧн пызан сайын вӧлі пукалӧны куим поп и дивуйтчӧны, кысь пӧ мужиклы та мында сьӧмыс.
Найӧ пыр видзӧдісны мужик юӧм вылӧ.
Мужикыдлӧн кор юсис коймӧд четвертьыс, чеччис пызан сайысь, шапкасӧ лэптыштліс да кабащиклань юрнас довкнитіс:
— Кӧзяин, рӧштшӧтын.
— Рӧштшӧтын, рӧштшӧтын, — шуӧ сылы кабащик.
Попъяслы зэв лои дивӧ, мый мужикыд куим четверть винаысь сӧмын шапкасӧ лэптыштліс и грӧш эз мынтысь.
Вӧтчисны попъяс мужик бӧрся дай юалӧны сылысь:
— Кыдз нӧ тэ сьӧм мынтытӧгыс винасӧ юин?
А мужик налы и шуӧ:
— Ме кӧть мыйта ог ю, некор ог мынтысьлыв.
Шапкаӧс кӧ лэптыштла, менсьым некод некутшӧм дон оз босьт.
— Сідзкӧ нӧ, вай вузав миянлы шемӧса шапкатӧ.
— Вузала, — шуӧ мужик, — сетанныд кӧ куимсё шайтӧн мортысь.
Босьтіс мужик попъяслысь ӧкмыссё шайт да локтіс гортас, а попъясыд зэв радпырысь мунісны гортаныс да мӧдісны ошйысьны гӧтыръясныс водзын.
Попъясыс ас костын вӧліны рӧдняяс — свӧякъяс.
Шапкасӧ первой босьтіс ыджыд свӧяк дай шуӧ:
— Часлы, первой ме ветла карӧ да гуляйтышта тайӧ шапканас.
Муніс сійӧ карӧ, пырис медся дона трактирас, чукӧртіс гӧститӧдны став тӧдсаяссӧ да шуӧ:
— Мыйта колӧ, сы мында и юӧ, ме ставнытӧ юктала ас тшӧт вылӧ.
Юисны да сёйисны гӧсьтъяс кыксё шайт дон.
Сэсся поп чеччис пызан сайысь, шапкасӧ лэптыштліс да юрнас гогнитліс кабащиклань:
— Кӧзяин, тэкӧд ми рӧштшӧтын...
Кабащик кватитіс попӧс кузь пӧлаӧдыс да шуӧ:
— Кыдзи нӧ рӧштшӧтын!
Сьӧмтӧ эн на мынтыв да.
Поп ас кежас мӧвпыштіс: «Гашкӧ, шапкасӧ неногӧн шапкаавсис».
Шапкасӧ сэсся мӧдарӧ бергӧдіс, бара лэптыштліс да кабащиклань юрнас гогнитліс:
— Ӧні ӧд рӧштшӧтын нин?
— Кыдзи нӧ рӧштшӧтын? — скӧрмис сы вылӧ трактирщик. — Вай мынтысь, а он кӧ, судӧ сета.
Вӧчны нинӧм: поплы лои мынтыны кыксё шайт.
Сійӧ пиньсӧ йирӧмӧн муніс гортас да свӧякъяслы нинӧм эз висьтав.
Сэсся шапкасӧ босьтіс мӧд попыс, сідзжӧ карӧ муніс.
Пырис бара жӧ медся дона трактирас да юис нёльсё шайт дон аслас тӧдсаясыскӧд.
Юсьӧм бӧрын шапкасӧ лэптыштліс да юрнас гогнитліс трактирщиклы:
— Кӧзяин, тэкӧд ми рӧштшӧтын...
— Кыдз рӧштшӧтын, сьӧмтӧ эн на мынтыв да?
Локтіс поп гортас зэв скӧр и коймӧд свӧякыслы немтор эз висьтав.
Босьтіс шапкасӧ коймӧд поп.
Муніс сійӧ карӧ, чукӧртіс став тӧдсасӧ, пырисны медыджыд магазинас, да зэв уна тӧвар ньӧбаліс.
Ньӧбасьӧм бӧрын поп шапкасӧ лэптыштіс, юрнас гогнитыштіс дай петігмозыс шуис:
— Кӧзяин, ми тэкӧд рӧштшӧтын...
— Кыдзи рӧштшӧтын? — кватитіс купеч сійӧс кузь пӧлаӧдыс да прикащикъяссӧ чукӧстіс. — Вай пырысь-пыр жӧ мынтысь.
Вӧчны немтор: быть лои мынтысьны.
Сійӧ пиньсӧ йирӧмӧн муніс гортас да шуӧ свӧякъясыслы:
— Менӧ дядьӧыд тайӧ шапканад кӧкъямыссё шайт дон рӧскодӧ воштіс.
Мӧд поп шуӧ:
— Менӧ нёльсё шайт дон.
А коймӧд поп шуӧ:
— Менӧ сійӧ кыксё шайт дон пӧръяліс.
Мунісны найӧ шогвывтіныс кабакӧ, юисны да пондісны сёрнитны, кыдзи эськӧ пӧръясьӧмысь мужикӧс вины.
Сэн вӧлі пукалӧ служивӧй морт.
Кыліс сійӧ попъяслысь сёрнисӧ да котӧртіс мужик ордӧ:
— Тэнӧ куим поп вины локтӧны, — шуӧ сійӧ мужиклы, — вод ӧдйӧджык пызан вылад, вевттьысь скатертьӧн да лэччысь кулӧма улӧ, а бабаыд мед пондас поконик вылын моз бӧрдны.
Кор ме мӧлӧтӧн тэд плешкад котшнитышта, сэк чеччы.
Сэсся ачыд аддзан мый лоӧ.
Мужик сідзи и вӧчис: водіс поконикӧ, бабаыс сы дінын пондіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны.
А салдатыд петіс да дзебсис посводзас.
Пырисны куим поп мужик ордӧ да уськӧдчисны сы вылӧ.
Сэк посводзысь пырис салдат дай шуӧ:
— Кулӧм мортӧс мӧд пӧв оз вилывлыны, верма, колӧкӧ, сійӧс ловзьӧдлыны, сё шайтӧн кӧ мынтысянныд.
Мынтысисны попъяс сё шайтӧн мортысь.
Салдат корис поконик гӧтырлысь мӧлӧт да надзӧникӧн тотшнитыштіс мужиклы плешас.
Мужик звирк чеччыштіс пызан вылысь дай шуӧ:
— Уп, зэв дыр узьсьӧма!
Пасибӧ, служивӧй, тэд ловзьӧдӧмыд вылӧ.
А попъяс сэн сулалӧны да шензьӧны:
— Вай жӧ вузав миянлы тайӧ мӧлӧттӧ.
— Кыдз нӧ вузала, — шуӧ мужик, — тайӧ мӧлӧтыс менӧ вердӧ и юкталӧ.
— Сюрс чӧлкӧвӧй сетам, — шуӧны попъяс, — вай регыдджык вузав.
Босьтіс дядьӧ попъяслысь сюрс чӧлкӧвӧй и салдатӧс зэв бура аттьӧаліс: кӧсйысис сійӧс во чӧж вердны-юктавны да табакӧн куритӧдны.
А попъяс зэв нимкодьпырысь мунісны гортаныс.
Коркӧ кывсис: сэтшӧм-сэтшӧм карын пӧ кувсьӧма зэв озыр да ыджыд генерал, код пӧ вермас генералӧс бӧр ловзьӧдны, сылы лыдтӧм-тшӧттӧм сьӧм лоӧ сетӧма сар казнаысь.
Попъяслӧн синъясныс ӧзйисны уна сьӧм вылӧ.
Мунісны найӧ сійӧ карас, пырисны озыр генерал керкаӧ да шуӧны:
— Кӧн нӧ поконикыс?
Ми сійӧс пырысь-пыр бӧр ловзьӧдам.
Пырисны найӧ поконик куйланінӧ да мӧлӧтӧн генераллы плешас котшнитыштісны.
Генерал эз чеччы.
Кучкисны мӧдысь — оз чеччы.
Ёнджыка кучкисны, бара эз чеччы.
Сэсся мый вынсьыс переменаӧн пондісны кучкавны кулӧм генераллы плешас, покониклӧн юр чашкаыс жуглысис.
Гӧгӧрвоисны попъяс, мый мужикыд бара найӧс пӧръяліс, и асьныс зэв ӧдйӧ пышйисны сійӧ карсьыс.
Воисны гортаныс и бара мужикӧс вины кӧсйӧны.
Мужик ордӧ локтӧдз, куимнанныс кабакӧ пырисны вина юыштны, да ас кежаныс сёрнитӧны:
— Ӧні нинӧм вылӧ нин ог эскыссьӧ, мунам да пырысь-пыр жӧ виам.
А салдат, мужиклӧн другыс, вӧлі кабакын жӧ пукалӧ.
Сійӧ кыліс попъяслысь сёрнисӧ да котӧртіс мужик ордӧ:
— Тэнӧ бара нин вины локтӧны попъясыд.
Томнась керка пытшкад, а ме ӧдзӧстӧ понда караулитны.
Мужик томнасис гӧгӧрбок, а салдат видзӧ сылысь ӧдзӧссӧ: оз лэдз попъясӧс мужик ордӧ пырны.
— Часлы, — шуӧ ӧти поп, — ме ӧшинь пырыс пырала да сійӧс виа.
Жугӧдіс поп мужиклысь ӧшиньсӧ да мӧдіс кавшасьны керка пытшкӧсӧ ӧшинь пырыс.
А мужик черӧн сапнитіс поплы юрас, да сэтчӧ сійӧ и кулі.
Кык поп сулалісны, сулалісны туй вылын дай дӧзмисны виччысьны.
— Ӧтнас тай свӧякыд немтор вӧчны эз вермы.
Часлы, ме пырала отсӧг вылӧ, — шуӧ ӧти попыс.
Вот и пондіс сійӧ кавшасьны ӧшинь пыр мужик ордӧ, а мужикыд бара черӧн юрас сапнитіс.
Виччысис, виччысис туй вылын коймӧд поп да шуӧ:
— Свӧякъяс менам, дерт, юсисны, ӧнӧдз мужикӧс вины оз жӧ тырмы.
Часлы, ме тшӧтш пырала.
Вот коймӧд поп пондіс кавшасьны ӧшинь пыр мужик керкаӧ, а мужик бара черӧн сӧтыштіс сылы юрас.
Пуксьӧдіс мужик ӧти поплысь шойсӧ скамья вылӧ, быттьӧкӧ ловъяӧс, а мукӧдъяссӧ дзебис, сэсся чукӧстіс салдатӧс.
— Вай, служивӧй, мезды менӧ тайӧ кузь юрсиа чӧртсьыс.
Быдсӧн кучкаліс и таляліс менӧ, и бӧр мунны оз кӧсйы.
Салдат кучкис поплы пель бокас: поп грымнитчис джоджӧ.
Мужик сылы и шуӧ:
— Вывті ёна, служивӧй, кучкин.
Видзӧдлы, сылы кувтӧдзыс лои.
Мед ог мыжмӧй, шыбит мун шойсӧ юкмӧсӧ.
Салдатыд вӧлі код.
Сійӧ кватитіс поплысь шойсӧ, босьтіс пельпом вылас, котӧртіс да брунгис юкмӧсӧ.
Сэк мужикыд скамья вылӧ пуксьӧдіс мӧд попыслысь шойсӧ да ваӧн киськаліс, быттьӧкӧ ваысь кайӧма.
Салдат аддзис сійӧс да шуӧ мужиклы:
— Ме тай нӧ тайӧ кузь юрсиасӧ ӧні на юкмӧсӧ шыбитлі, а тайӧ бара нин тані, — сэсся кватитіс сійӧ мӧд поплысь шойсӧ да ю вылӧ котӧртіс.
Кайис салдат мужик ордӧ, а мужикыд сэк кості коймӧд поплысь шойсӧ пуксьӧдіс скамья вылӧ да ваӧн киськаліс.
Салдат код юрнас эз гӧгӧрво да дивуйтчӧ:
— Тайӧ кузь юрсиаыс тай бара нин тані!
Вай мем четверть вина.
Ме тайӧс выль пӧв лэччӧда ю вылӧ да асывводзӧдз сэн пукала, медым коймӧдысьсӧ васьыс оз нин пет.
Шыбитіс салдат коймӧд поплысь шойсӧ юкмӧсӧ да асывводзӧдз юкмӧс дорын пукаліс.
Югдандорыс вичкодор туйті сійӧ мӧдіс сиктӧ кайны.
Сиктын вӧлі асъя звӧнитӧны.
Локтӧ салдат да ас кежас мӧвпалӧ: «Ӧні кузь юрсиаыд васьыд сэсся оз нин пет...»
А сэк буретш сійӧ сиктса попыс вӧлі мунӧ вичкоӧ асъя сьывны.
Салдат аддзис поптӧ да думайтіс, мый бара нин сійӧ юкмӧсысь петӧма.
Сэсся кватитіс попӧс коскӧдыс, ю вылӧ котӧртіс да юкмӧсӧ увлань юрӧн и сійӧс тшӧтш шыбитіс.
Вичко стӧрӧж звӧнитіс, звӧнитіс да звӧнитіс, а поп век на вичкоӧ оз лок.
— Час, — шуӧ, — ветла гортас, дерт, матушкаыскӧд узьӧны на.
Пырис поп ордӧ, а попаддя шензьӧ:
— Батюшкоыд, — шуӧ, — важӧн нин вичкоӧ муніс.
Сідз поп эз и сюр.
А салдат муніс мужик ордӧ; зэв бура сэсся овмӧдчисны, и ӧні, кӧнкӧ, олӧны да вылӧны.
ГОРШ ПОП
Ӧти сиктын вӧлі зэв горш поп.
Корасны кӧ попӧс гӧститны, дзонь лун гортас оз сёйлы и попаддяыслы сійӧ луннас немтор пуны-пӧжавны оз тшӧкты, медым сылы йӧз ордын унджык сёйны шедӧ.
Быдсӧн мездысьӧны горш попысь, но некыдзи мездысьны оз вермыны.
Вот ӧти мужик и шуӧ гӧтырыслы:
— Став сиктын горш попӧн пӧгибайтӧны.
Часлы, ме сійӧс велӧдышта, мед этшаджык мӧдас горшасьны.
Аски менам нимлун.
Тэ, гӧтыр, шаньгаяс да пирӧгъяс пӧжав аски кежлӧ, а ме попӧс кора гӧститны.
Кор поп локтас гӧститны, ме тэныд кута тшӧктыны самӧвар пуктыны.
А тэ киняулад пуктан вир тыра гадь да мекӧд кутан пинясьны.
Ме сэсся босьта пурт да сутшка тэныд вир тыра гаддяд.
Тэ уськӧдчы джоджӧ да кулӧм улӧ лэччысь.
Кор сэсся тэныд куимысь кучка плетьӧн, тэ пырысь-пыр пукты миянлы самӧвар.
Сэки ачыд аддзан, мый лоӧ.
Вот мӧд лун асывнас мужик чукӧстіс попӧс ас ордас нимлун вылӧ.
А поп пинясьӧ попаддяыс вылӧ:
— Мыйла, — шуӧ, — талун пуин-пӧжалін, кор нимлун вылӧ колӧ мунны!
Локтіс поп мужик ордӧ, а мужик сійӧс ылысянь на встречайтӧ.
— Лок, лок, батюшко, милӧсти просим.
Пуксисны пызан сайӧ.
Мужик тшӧктӧ самӧвар пуктыны гӧтырыслы.
Ӧтчыд тшӧктіс, мӧдысь тшӧктіс, коймӧдысь тшӧктіс, а гӧтырыс самӧвар оз пукты, весиг сёрнитнысӧ оз кӧсйы.
Мужик кватитіс пызан вылысь пурт, уськӧдчис гӧтырыс вылӧ да, поплы видзӧдны, сутшкис веськыд киняулас.
Гӧтырыс уси да вир мӧдіс визувтны.
Поп повзис:
— Мый нӧ, — шуӧ, — тайӧ вӧчин?
Виин тай?
— Немтор, батюшко, — шуӧ мужик, — ме тайӧс пыр тадзи велӧда.
Ловзяс да шӧвк кодь мортыс лоӧ.
Ме базарысь ньӧби сэтшӧм орс, сійӧн пырысь-пыр позяс бӧр ловзьӧдны.
Мужик кыскис пӧлать подлӧссьыс кузь орс, куимысь кучкис бабаыслы.
— Тырмас, — шуӧ, — тэныд ме водзын шванитчыны.
Чеччы да батюшколы самӧвар сувтӧд.
Кучкӧм бӧрын баба звирк чеччыштіс, чышкыштіс вирӧссьӧм бокъяссӧ да котӧрӧн петіс мӧд керкаӧ платтьӧсӧ вежны.
Сэсся вежсис да зэв пӧслукпырысь самӧвар мӧдіс сувтӧдны.
Поплы зэв дивӧ лои.
Сылӧн вежыс петіс пурт вылӧ да орс вылӧ.
— Вай, — шуӧ, — меным вузав пурттӧ да орстӧ, менам баба частӧкодь жӧ ыръянитчывлӧ.
Уна-ӧ коран?
— Мукӧдлысь кӧ уна босьті, а тэныд, батюшко, витсё шайтысь сета.
Сетіс поп мужиклы пурт да орс вылӧ витсё шайт, войӧдз гӧститіс мужик ордын, сэсся гортас мӧдӧдчис.
Гортас воис да попаддяыслы и шуӧ:
— Пырысь-пыр жӧ, матушка, меным самӧвар сувтӧд.
Попаддя куйлӧ вольпасьын, дыш сылы войын самӧвар сувтӧдны.
Ӧтчыд тшӧктіс, мӧдысь тшӧктіс, коймӧдысь тшӧктіс, а попаддя и кивыв оз вартлы.
Скӧрмис поп, босьтіс ньӧбӧм пуртсӧ да сутшкис попаддялы бокас.
Попаддя усис дай куліс.
А поп нимкодясьӧ.
— Немтор, — шуӧ, — эн ло.
Плетяла да регыд на чеччан.
Сэсся поп кватитіс мужиклысь ньӧбӧм орссӧ да кучкис попаддялы.
Ӧтчыд кучкис — эз чеччы, мӧдысь кучкис — эз чеччы, коймӧдысь кучкис — век оз чеччы.
— А тэ мужик гӧтыр дорысь на ёнджыка ыръянитан? — горӧдіс поп да мый вынсьыс мӧдіс кучкавны.
Гашкӧ, сёысь дорвыв кучкис, быдсӧн кучикыс попаддялӧн потласис, а сійӧ век оз чеччы.
Гӧгӧрвоис поп, мый мужик сійӧс ылӧдліс.
Пуксис дай думайтӧ, мый вӧчны.
— Час, — шуӧ, — тайӧ пуртсӧ да орссӧ нуа дякӧн ордӧ, сылӧн гӧтырыс ыръянитысь жӧ.
Муна да дякӧнӧс пӧръяла.
Муніс поп дякӧн ордӧ дай шуӧ:
— Ме, отеч дякӧн, ньӧби зэв бур добра — гӧтыр ыръянитӧмысь лекарство.
Дивӧ лои дякӧнлы да юалӧ:
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
Велӧд менӧ ыръянитысь гӧтырӧс велӧдны.
Поп пондіс висьтавлыны:
— Вот, — шуӧ, — менам эм зэв бур лекарство — пурт да орс.
Сӧмын сійӧ витсё шайт сулалӧ.
— Кольлы, — шуӧ дякӧн, — меным сійӧ орссӧ да пуртсӧ.
А дон серти ладмӧдчам.
Сетіс поп пуртсӧ и орссӧ дякӧнлы.
Дякӧнлы зэв окота лои видлыны тайӧ диковинкасӧ.
Коркӧ рытын сійӧ шуӧ гӧтырыслы:
— Вай самӧвар меным пукты.
— Код нӧ татшӧм сёрӧн самӧвар сувтӧдлывлӧ?
Водны нин пӧра, — ыръянитны пондіс дякӧн гӧтыр.
— А тэ нӧшта и ыръянитан, — скӧрмис дякӧн, — час, ме тэнсьыд ыръянитан рутӧ вӧтла.
Сэсся босьтіс пурт да сутшкис гӧтырыслы бокас.
Дякӧнича уси да кулі.
А дякӧн сэтчӧ сералӧ:
— Тэныд, — шуӧ, — эм на лекарствоыс.
Регыд чеччан.
Босьтіс сэсся поплысь вайӧм орс да мӧдіс гӧтырсӧ кучкавны.
Ӧтпыр кучкис, мӧдысь кучкис, коймӧдысь кучкис — гӧтырыс оз чеччы.
Кучкаліс да кучкаліс, кучкаліс да кучкаліс, и вӧлисти гӧгӧрвоис, мый сійӧс пӧръялісны.
Мый керны?
— Час, — шуӧ, — нуа тайӧ пуртсӧ да орссӧ саломщиклы.
Локтіс саломщик ордӧ да шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм бур добра ме ньӧби.
Кӧть сюрс чӧлкӧвӧй мед сетасны, некодлы ог вузав.
Саломщиклы зэв дивӧ лои:
— Мый нӧ, — шуӧ, — сэтшӧм дона тэнад пуртыд да орсыд?
Дякӧн висьталіс саломщиклы, мый сідз и сідз...
Тайӧ пуртӧн да орсӧн ыръянитан морттуй позьӧ вежны.
— Кольлы инӧсь, — шуӧ саломщик.
Дякӧн петӧм бӧрын саломщик мӧдіс чиршӧдлыны ассьыс гӧтырсӧ, самӧвар пуктыны тэрмӧдлӧ...
— Мый тэ, йӧймин али мый? — пинясьӧ саломщича. — Коді нӧ вой шӧр кадын самӧвар сувтӧдлӧ?
Вод да узь.
— А, тэ нӧшта и ыръянитан, — скӧрмис саломщик да кучкис гӧтырыслы дякӧнӧн вайӧм пуртӧн.
Саломщича сэтчӧ и усис да куліс.
А саломщик сералӧ:
— Этайӧ лекарствосӧ кӧ видлан, регыд чеччан да самӧвар пуктыны котӧртан.
Сэсся саломщик кватитіс орс да мӧдіс бабасӧ орсӧн кучкавны.
Баба оз чеччы.
Видзӧдліс, а бабаыс збыльысь кулӧма.
Пуксис дай мӧдіс думайтны, мый водзӧ вӧчны.
Сэсся саломщик котӧрӧн муніс дякӧн ордӧ, а дякӧн ас гӧтыр шой дінас пукалӧ да сідзи жӧ шогсьӧ.
Сэсся ӧтлаын котӧртісны поп ордӧ, а поп на моз жӧ гӧтыр шой дінас пукалӧ да шогсьӧ.
Сійӧ жӧ войнас гӧтыръяснысӧ гуалісны да сӧвет кутны чукӧртчисны, мый вӧчны мужиккӧд.
Тӧлкуйтісны, тӧлкуйтісны, шуисны мужикӧс мешӧкӧ сюйны да йӧрданӧ шыбитны.
Локтісны мужик ордӧ, сюйисны сійӧс ыджыд мешӧкӧ, зэв топыда кӧрталісны да лэччӧдісны ю вылӧ, йӧрданӧ сюйны.
Воисны йӧрдан дорӧ, а йӧрданыд и кынмӧма, а сьӧрсьыс пыридз ни чер эз босьтны.
Мый керны?
Поп и шуӧ дякӧнлы да саломщиклы:
— Вай югдытӧдзыс войдӧр пыридзла да черла гортӧ ветламӧй, а мешӧксӧ татчӧ йи вылас кольлам.
Сідзи и вӧчисны.
Куимнанныс кайисны сиктӧ пыридз да чер корсьны, а мужикӧс кӧрталӧмӧн йи вылӧ ӧтнасӧс колисны.
Буретш сійӧ туйтіыс параа вӧлӧн озыр купеч вӧлі гӧнитӧ.
Кыліс мужик вӧла доддялысь локтӧмсӧ да ыджыд гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
— Ой, ог пуксьы, ог пуксьы!
Нинӧмысь ог пуксьы!
Чуймис купеч, разис морт тыра мешӧксӧ дай шуӧ:
— Мый нӧ тэ, йӧй мужик, горзан?
— Кыдз нӧ он горзы, — шуӧ сылы мужик, — мырдысьӧн карӧ нуӧдӧны, исправникӧ кӧсйӧны пуктыны.
А ме ог кӧсйы.
Купечлы завидь лои: сылы вӧлі зэв окота исправникӧ пуксьыны да шуӧ:
— Пуктасны кӧ, ме пукся.
Мужик кӧрталіс сійӧс мешӧкӧ, а ачыс сӧліс параа вӧв вылӧ да гортас гӧнитіс, и ӧні олӧ-вылӧ да поп-дяк вылын сералӧ.
КЫДЗИ ПОП ЧАНЬ ПӦЖИС
Ӧтчыд поп ыстіс казакӧс ягӧ пес керавны.
Казак гортӧ локтігас босьтіс туй бокысь зэрамач тшак дай сьӧрсьыс лэччӧдіс.
— Мый нӧ татшӧмсӧ, казак, вайин? — юалӧ сылысь поп.
— Тайӧ, — шуӧ, — батюшка, сэтшӧм кольк, кодӧс пӧжан кӧ, чань петас.
— Сідзкӧ, велӧд менӧ, кыдзи колӧ тайӧ пӧжнысӧ? — шуӧ поп.
— Мый нӧ сэн кужнысӧ.
Пӧжсьысь курӧг моз лажгӧдчы, сӧмын эн курӧг моз клуткы, а вӧв моз гӧрдлы да нёль вежон чӧж пукав.
Вот тэныд и чань пӧжсяс.
Пуксис поп чань пӧжны, пукалӧ да вӧв моз гӧрдлӧ.
Ӧти вежон пукаліс, мӧд вежон пукаліс, коймӧд вежон пукалӧ.
— Но мый, батюшка, пӧжсьӧ-ӧ? — юалӧ сылысь казак.
— Пӧжсьӧ, дерт, кыдзи оз пӧжсьы.
Нёльӧд вежон тыригас казак бара вӧрӧ кайліс.
Сэсся кутіс ловъя кӧчӧс дай пӧла улас гортас вайис.
— Но, — шуӧ, — батюшка, пӧжсян срокыд тырис нин.
Мыйкӧ артмыны кӧ, колӧ нин артмыны.
Сэсся ӧдзӧссӧ восьтыштіс дай шуӧ:
— Ӧні, батюшка, куим пӧв бергӧдчы поз вылад да пӧдрасник пӧлатӧ лэптыв, ме сэсся видзӧдла, мыйкӧ артмис-ӧ эз.
Поп куим пӧв бергӧдчис да тшакыд швач поті.
Сэки казак лэдзис ас пӧла увсьыс кӧчӧс.
Кӧч джодж кузя тринь-бринь; сэсся восьса ӧдзӧс пыр ывлаӧ дай вӧрӧ гӧнитіс.
— Ак, прамӧй чань ӧд и пӧжсьӧма, — дивуйтчӧ поп, — аддзылін, бӧр кокъясыс водз кокъяс сертиыс мый кузяӧсь!
А бур и вӧв тась лоис, эз кӧ эськӧ пышйы.
МАКАР ДА СИЗИМ ВОК
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя.
Налӧн вӧлі сизим пи, а кӧкъямысӧдыс тӧлктӧм, сямтӧм Макар.
Сизимнан вокыс сыысь юксисны, торйӧн сюрӧсасисны, а пӧрысь бать-мамӧс Макарлы вердны колисны.
Вокъяс Макарлӧн озырӧсь, сьӧмаӧсь, а Макарлӧн дедыслӧн на стрӧитлӧм киссьӧм керкаыс да батьыскӧд тшӧтшъя куим кока пӧрысь Карко.
Таысь кындзи, немтор абу.
Макарлы аслыс сёйны нинӧм, и пӧрысь бать-мамӧс нинӧмӧн вердны.
Вот коркӧ воис тулыс, кӧдзан кад.
Вокъяс Макарлӧн бур вӧвъяснысӧ доддялісны да му вылӧ ид кӧдзны кайисны.
Тшӧтш и Макар кӧдзны Карконас мӧдӧдчис.
Лётіктісны да лётіктісны, коркӧ и найӧ му вылӧ воисны.
Видзӧдліс Макар вокъяс му вылӧ: налӧн важӧн нин гӧрсьӧма-кӧдзсьӧма, сюыс вундан выйӧдз воӧма, а сійӧ вӧлисти на гӧрны заводитӧ.
Гӧрисны да гӧрисны пӧрысь Каркокӧд, вокъясыс сэк кості став сюсӧ вундісны да гумла вылӧ нуисны, а Макар век на гӧрӧ.
Мый керны?
Макар эськӧ абу дыш, да вӧлыс сэтшӧм-татшӧм.
Коркӧ-некоркӧ муыс сылӧн гӧрсис, да кӧйдысыс кӧдзнысӧ абу тырмымӧн.
Сэсся кыскис Макар питшӧгсьыс нянь шӧрӧм да мӧдіс нуръясьны, сёйигмозыс лэбачьяслы нянь крӧшкияссӧ коялӧ.
Буретш вӧлі поп мунӧ Макар му дорті.
Аддзис Макарлысь крӧшки шыблалӧм да юалӧ:
— Мый нӧ, Макар, вӧчан?
— Ме нянь кӧдза.
— Кыдзи нянь кӧдзан?
Пӧжалӧм нянь оз кӧдзлыны.
А Макар сылы и шуӧ:
— Тусьӧн кӧ кӧдзан, тусьӧн и воас, а пӧжалӧм няньӧн кӧ кӧдзан, пӧжалӧм няньӧн шептасяс.
Поплы, ӧти-кӧ, дивӧ, а мӧд-кӧ, завидь.
А Макар водзӧ ыштӧдлӧ:
— Тадз кӧ кӧдзан, сёрӧмасьны, вартны ни изӧдчыны оз ков, тупӧсьӧн шептасяс, сӧмын нянь кудъяд сӧвт да сёй.
Попӧс завидь босьтіс Макар удж вылӧ.
— Мун, Макар, ӧдйӧджык котӧртлы матушка дінӧ, кор сылысь кык вӧв, кык гӧр да кык агас, катӧд унджык пӧжалӧм нянь да мӧдам ме изъя му вылӧ пӧжалӧм нянь кӧдзны.
А Макар сылы и шуӧ:
— Ветла эськӧ, батюшко, да мем, лёк паськӧма мужикыдлы, матушкаыд оз дӧверит вӧвъястӧ да гӧр-агастӧ.
Паськӧмнаным вежсьылам.
Макар сетіс ассьыс киссьӧм паськӧмсӧ поплы, а ачыс поп паськӧмӧн пасьтасис да муніс попаддя дінӧ, висьталіс:
— Батюшко карысь куим судта керка ньӧбис, сьӧмыс эз тырмы да тшӧктіс мекӧд ыстыны куим сюрс шайт.
А попаддя сылы и шуӧ:
— Сета эськӧ, да менам став сьӧмыс сӧмын кык сюрс сизимсё шайт.
Часлы, дякӧнлысь да саломщиклысь уждысьла.
Босьтіс Макар попаддялысь куим сюрс шайт дай гортас муніс.
Поп виччысис, виччысис Макарӧс, рыт нин воис, а Макар век абу.
— Мый нӧ тайӧ Макарыскӧд лои?
Муніс да воши.
Час, ачым гортӧ лэччыла, — шуӧ поп.
Лэччис поп гортас да попаддяыслысь юалӧ:
— Макар татчӧ эз волы?
— Воліс, — шуӧ попаддя, — тэ тшӧктӧмыд, да сылы куим сюрс шайт сеті.
Гӧгӧрвоис поп, мый Макарыд сійӧс зэв чорыда пӧръяліс, да котӧрӧн муніс Макар му вылӧ.
Меысь пӧ оз на удит, му вылас вӧлысла локтас да сэк сійӧс и кыя.
Сэк кості Макар пасьтасис нывбаба паськӧмӧн, муніс му вылас да заводитіс агсасьны.
Воис сы дорӧ поп дай юалӧ:
— Тэ нӧ коді?
Мыйла тайӧ му вылас локтін?
Тайӧ муыс ӧд Макарлӧн!
— Ме Макарлӧн чой.
Сійӧ кытчӧкӧ муніс да вошис, а ме со мусӧ агсавны локті.
Поп шуӧ:
— Макар вокыд менсьым куим сюрс шайт сьӧм пышйӧдіс.
Сьӧм пышйӧдӧмсьыс тэныд лоӧ сы пыдди мынтысьны.
Лок ме ордӧ строшничаавны, а он кӧ, судӧн босьта.
Муніс Макар поп ордӧ строшнича пыдди.
Поплӧн вӧлі куим невеста ныв, ставныслы нин верӧс сайӧ петан кад.
Поп шуӧ строшничалы:
— Миян слугаяслы лишнӧй вольпась абу заптӧма.
Тэ кутан узьлыны менам нывъяс дінын.
Овмӧдчис Макар поп ордын, пусьӧ, пӧжасьӧ, скӧт дінын вӧдитчӧ, а войын поп нывъяс дінын узьлӧ.
Зэв нимкодь попаддялы, и зэв дӧвӧленӧсь поп нывъяс выль строшничаӧн.
Казяліс поп, мый делӧыс абу лючки: нывъясыс сылӧн номсасьны мӧдісны.
— Мый нӧ тайӧ, — юалӧ сійӧ попаддяыслысь, — мыйкӧ тай нӧ делӧыс неладнӧ нывъясыдкӧд.
Абу-ӧ миян «строшничаным» зон?
— Абу жӧ ӧд, — шуӧ попаддя.
А поплӧн оз эскыссьы.
Сійӧ тшӧктіс ломтыны пывсян да ыстіс строшничакӧд ӧтлаын пывсьыны матушкасӧ.
— Мун, — шуӧ, — матушка, лэччы пывсьыны строшничакӧд, да лючки приметит пывсянас, абу-ӧ сійӧ зон?
Вот лэччис попаддя пывсянӧ.
Час куим пывсисны.
Кор воис попаддя пывсянысь, поп сылысь и юалӧ:
— Но мый, ныв али зон строшничаыд?
— Дерт жӧ, ныв, кысь тэ, йӧйӧй, босьтін, мый сійӧ зон.
Ветліс поп карӧ нывъяслы жӧникъясӧс корсьны да куим купечӧс вайӧдіс.
Жӧникъяс невестаясӧс видлалісны.
— Татшӧм тӧварыд, батюшко, миянлы оз згӧдитчы, — шуисны найӧ. — Вот строшничатӧ кӧ сетан, сійӧс пыр жӧ босьтам верӧс сайӧ.
Поп шуӧ:
— Тайӧ строшничатӧ сетны жаль, куим сюрс шайт сулалӧ, но тіянлы сета, сӧмын менам нывъяс йылысь лёк слава эн паськӧдӧй.
Вот сетіс поп «строшничаӧс» верӧс сайӧ ӧти купеч сайӧ.
Купеч сійӧс сьӧрсьыс карӧ нуӧдіс.
Коркӧ пируйтісны, гӧсьтъяс разӧдчалісны.
«Невеста» жӧниклы и шуӧ:
— Меным колӧ ывлаӧ петавны, а гӧгӧрбок игана.
Вай менӧ гез кузя лэдзлы ӧшинь пырыд.
Лэдзис купеч гез кузя «невестаӧс» ӧшинь пырыс дай виччысьӧ.
А Макарыд сэк кості купеч картаысь петкӧдіс ыджыд сюра межӧс, кӧрталіс гез помас да горӧдіс: «Лэпты!»
Лэптіс купеч, а невеста пыддиыд — сюра меж!
Повзис да мӧдіс горзыны.
Пируйтысьяс котӧрӧн пырисны да жӧниклысь юалӧны: «Мый лои?»
А жӧник сюра меж вылӧ индӧ да висьталӧ, мый сідзи и сідз — невестасӧ сылысь межӧ пӧртісны.
Тӧлкуйтісны, тӧлкуйтісны да шуисны межӧс вины и шойсӧ сылысь гусьӧн куйӧд чукӧр улӧ дзебны.
А сэк кості Макар пасьтасис мужичӧй паськӧмӧн да муніс поп ордӧ:
— Но, батюшко, ме локті тэ ордӧ тӧдмавны, кытчӧ тэ воштін менсьым чойӧс.
Висьталан кӧ, ме тэд бӧр сета куим сюрс шайттӧ, а он кӧ, судитчыны мӧда, тэнӧ жӧ и мыжда.
Поп висьталіс, мый сідзи и сідз: Макарлысь чойсӧ сетіс верӧс сайӧ карса купеч сайӧ.
Мунісны поп да Макар том ичмоньӧс видлыны.
Воисны купеч ордӧ, да Макар и юалӧ:
— Кӧні нӧ менам чойӧй?
Купеч первойсӧ дыр соссис, а медбӧрын висьталіс, мый сідзи и сідз: невестасӧ сылысь лёк войтыр межӧ пӧртіс и сідз водзӧ.
Макар тшӧктіс виӧм шойсӧ петкӧдлыны, а сэсся купечлы да поплы и шуӧ:
— Но ӧні тайӧ делӧсьыд ме тіянӧс явита да зэв чорыда кыкнаннытӧ судитасны.
Купеч шуӧ:
— Эн судитчы, сюрс шайт зарниӧн мынта.
А поп шуӧ:
— Ме куим сюрс шайттӧ прӧстита дай нӧшта сюрс шайт содта, сӧмын эн судитчы.
Муніс сэсся Макар ас му вылас, а вӧлыс век на му йӧрын сійӧс виччысьӧ.
Коньӧр юлытӧмысла да пӧрысьысла ӧдва нин ловъя.
Начкис Макар вӧвсӧ, нуис базар вылӧ да пӧлтинникысь кучиксӧ и вузаліс.
Сэсся локтіс озыр вокъясыс ордӧ дай шуӧ:
— Вайлӧ, вокъяс, чекверикнытӧ, колӧ сьӧм мерайтны.
Вӧлӧс начки, кучиксӧ вузалі да помтӧм сьӧм сетісны.
Ветлісны озыр вокъяс Макарлысь сьӧм видзӧдлыны да синнысӧ чашнитісны: збыльысь Макарлӧн кыськӧ зэв уна сьӧм.
Сэсся сійӧ жӧ луннас сизимнан вокыс начкисны ассьыныс став вӧвъяссӧ и чаньяссӧ да кучикъяссӧ карӧ нуисны вузавны.
Сувтісны базар вылӧ да ньӧбасьысьясӧс виччысьӧны.
— Уна-ӧ нӧ коранныд вӧв кучикъясыд вылӧ? — юалісны налысь.
— Сюрс шайтӧн кучик вылӧ, — шуӧны вокъяс.
А йӧзыс сӧмын на вылын сералӧны да шензьӧны, кытысь пӧ воӧмаӧсь татчӧ тайӧ сизим йӧйыс: вӧв кучик вылӧ сюрс шайтӧн корӧны.
Гашкӧ и, дзонь тӧлысь чӧж вокъяс вӧзйисны ньӧбасьысьяслы вӧв кучикъяс, а ньӧбасьысьяс сюрс шайт пыдди куим шайтысь вылӧ оз сетны.
Гӧгӧрвоисны озыр вокъяс, мый Макар найӧс пӧръяліс, да мунісны сійӧс вины.
Сюйисны сійӧс мешӧкӧ да мӧдӧдчисны ю вылӧ, йӧрданӧ сійӧс шыбитны.
Асывводзыс вӧлі кӧдзыд да йӧрданыс и кынмӧма, а вокъяс сьӧрсьыныс чер ни пыридз эз босьтны.
Мый вӧчны?
Шуисны гортӧ бӧр косавны черла, пыридзьясла, сэсся вӧлисти Макарӧс йӧрданӧ сюйны.
Споритісны, споритісны, кодлы ветлыны, и ставныс ӧттшӧтш мунісны, Макарӧс ӧтнассӧ колисны ю вылӧ.
Макар мӧдіс горзыны: «Менӧ мырдысьӧн исправникӧ пуктӧны, а мем абу окота пуксьыны, да мырдысьӧн карӧ нуӧдӧны!»
Сэки буретш вӧлі тройкаа вӧлӧн гӧнитӧ урадник.
Кыліс Макарлысь горзӧмсӧ дай шуӧ:
— Ме кӧсъя исправникӧ пуксьыны.
Вай пет мешӧксьыд да тэ пыдди ме сэтчӧ пыра.
Сідзи и вӧчисны.
Макар кӧрталіс урадникӧс мешӧкӧ, сӧліс урадник тройкаӧ да водзлань гӧнитіс.
Коркӧ вокъяс воисны, чераӧсь, пыридзаӧсь, писькӧдісны йӧрдан вом да сэтчӧ и брунгисны урадник тыра мешӧксӧ.
Воисны вокъяс гортаныс.
Аслыныс зэв нимкодь, мый пӧръясьысь Макарысь мынісны.
А сэк кості Макар на ӧшинь увті журк гӧнитіс да сувтіс горт дінас тройкаа вӧлӧн.
Вокъяс чуймисны — кыдзи Макар ловъя, кор ӧні на сійӧс ваӧ сюйисны?
Мунісны юасьны.
Макар и шуӧ:
— Кор ті менӧ мешӧкӧ кӧрталӧмӧн юӧ сюйинныд, ме волі мӧдар югыдӧ.
Сэн мен сетісны дзонь стада вӧв да тшӧктісны бӧр гортӧ мунны.
Ме нӧ мый уна вӧвнас вӧча?
Со тройка вӧв доддялі да и татчӧ бӧр локті.
Озыр вокъяс чуймисны, налы завидь, мый Макарлы прӧста тройка вӧв сюрӧма, сэсся и шуӧны:
— Вай, Макар, кӧртав миянӧс мешӧкӧ, вӧч ю вылӧ юкмӧс, кысянь мӧдар югыдас медся дженьыд туйыс, ми сэтысь вӧвъяссӧ став чукӧрнас вайӧдам.
Кӧртавліс Макар ассьыс горш вокъяссӧ мешӧкъясӧ, вӧв доддьын нуис ю вылӧ да колис.
Виччысисны, виччысисны озыр вокъяслӧн гӧтыръясыс мужикъясныслысь мӧдар югыдысь локтӧмсӧ.
Оз локны и вӧвъяс оз вайӧдны.
Медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый Макар бара пӧръяліс, сэсся шуисны сійӧс кутны да вины.
Вот кӧрталісны Макарӧс гезъясӧн киӧдыс-кокӧдыс, нуӧдісны вӧрӧ, пу бердӧ кӧрталісны да кӧсйисны вины.
Кватитчисны, а пурт ни чер налӧн абу.
Сэсся артельӧн котӧртісны гортаныс пуртъясла да черъясла, а Макарӧс ӧтнасӧн колисны.
Туй кузя сэки буретш вӧлі мунӧ дӧвеч-купеч.
Сійӧ юалӧ Макарлысь:
— Мыйысь нӧ тэнӧ тадзсӧ кӧрталісны?
А Макар сылы и шуӧ:
— Менӧ мырдысьӧн губернатор ныв вылӧ гӧтралӧны, а мед невестаысь ог пышйы, со татчӧ кӧрталісны да невестала мунісны.
А меным губернатор нылыд оз ков.
— Кыдз нӧ губернатор ныв вылӧ он гӧтрась, сійӧ ӧд лёка озыр?
Вай ме тэ пыдди гӧтрася.
— Окотитан кӧ гӧтрасьны, лок сувт татчӧ ме пыдди.
Сэсся Макар ас пыддиыс пулань чужӧмӧн кӧрталіс дӧвеч-купечӧс, ас паськӧмнас пасьтӧдіс, а ачыс мӧд туйӧд гортас муніс.
Вот локтісны озыр вокъяслӧн гӧтыръясыд, Макар пыдди виисны дӧвеч-купечӧс да сэтчӧ пу вуж улас и дзебисны.
Локтісны гортаныс и аддзӧны: Макар бара дзоньвидза, да кутісны Макарлысь прӧща корны.
— Прӧстита, ставныд кӧ джын овмӧс пайнытӧ мен сетанныд, — шуӧ Макар.
Жаль эськӧ, да быть лои сетны.
Сэсся овмӧдчис Макар и пӧрысь бать-мамсӧ кувтӧдзныс зэв бура видзис.
МУЖИК ДА ПОП КӦЗА
Ӧтчыд мужик да поп мӧдӧдчисны базарӧ ньӧбасьны.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс мужик базар кузя, немтор эз сюр мужик сьӧм вылӧ, сьӧмыс сылӧн сӧмын вӧлі дас ур.
Дас ур — куим кӧпейка либӧ ӧти алтын, важ ногӧн кӧ.
Сэсся сылы ӧти старука вочаасис дай шуӧ:
— Буретш тэнад сьӧм серти менам эм тӧвар, — и дас ур доныс сетіс сылы куим чуньлыс капуста кӧйдыс.
— И тайӧ добра, — шуӧ мужик, — тайӧ пукта да, во гӧгӧр кежлӧ сорва лоӧ.
А поп пыр мужик бӧрвывті ветліс.
Аддзис поп, мый мужикыд капуста кӧйдыс ньӧбис, сійӧ и думайтӧ: «Мужик ньӧбис капуста кӧйдыс, кӧсйӧ капуста вӧдитны.
Час, ме кӧзаӧс ньӧба.
Кӧзаыд меным йӧв кутас лысьтыны, и кӧрым лӧсьӧдны сылы оз ков: мӧдас мужик капуста град йӧрӧ пыравлыны».
Пуктіс мужикыд капуста.
Капуста эськӧн зэв мичаа быдмӧ, но поплӧн кӧзаыс пакӧститчыны град йӧрӧ мӧдіс волывлыны.
Сувтӧдіс мужик град гӧгӧрыс сыв судта потшӧс, сувтӧдіс кык сыв судтаӧс, сувтӧдіс куим сыв судтаӧс, а поп кӧзаысь некыдз оз мын, дзик попыс кодь жӧ наян.
Петас кӧ мужик кильчӧ вылӧ, кӧза йӧр сайӧ звиркнитас, а мыйӧн мужик керкаас пырас, кӧза бара нин йӧр пытшкӧ пырӧма да капустасӧ жӧритӧ.
Скӧрмис мужик поп кӧза вылӧ, сьӧрсьыс босьтіс палич да водіс град бӧрӧздаас.
Пырис поп кӧза капуста гусявны, а мужик чепӧсйис бӧрӧздаысь да кӧзалы юр вомӧныс паличӧн косьӧбтіс.
Поп кӧза сэтчӧ и куліс.
Вот попыд мужикӧс уезднӧй суддя ордӧ кыскис.
Пырисны мужик попкӧд суддя ордӧ.
Попыд поп и эм: кӧтшас улад сійӧ оз пуксьы, сэрӧг лабичас пуксис, а мужик кӧтшас улӧ курӧг поз вылӧ лажгӧдчис.
Курӧг позйыд вӧлӧма важ нин, варкаліс да, став курӧгыс суддялӧн лямалісны.
Скӧрмис уезднӧй суддя да мужикӧс сетіс губернскӧй судӧ: сьӧрсьыс нуӧдіс сійӧ губернскӧй карӧ.
Вот поп, уезднӧй суддя да мужик мӧдісны пырны губернскӧй суддя ордӧ.
Мужик ас кежас и думайтӧ: «Ӧні кӧтшас улад ог нин пуксьы; керкаас пыра да веськыда сэрӧг лабичӧдзыс муна, а то бара кутшӧмкӧ пакӧсьт суас».
Мужикыд сідзи и вӧчис: пырис суддя керкаӧ медводзын да веськыда сэрӧг лабичӧ мӧдӧдчис.
Но пакӧсьтыд мужикӧс и сэн вӧлӧм виччысьӧ.
Губернскӧй суддя гӧтырыскӧд да челядьыскӧд пукалӧны, а понсӧ чептӧн вӧлі домӧма пызан кокас.
Суддялӧн понйыс уськӧдчис киссьӧм паськӧма мужик вылӧ да сёян тыра пызансӧ пӧрӧдіс.
Став дозмукыс пызан вылысь жулльысис, а суддялӧн челядьыс пӧсь шыдӧн сотчисны.
Губернскӧй суддя мужикӧс кыскис столишнӧй суддя дінӧ.
Вот пондісны воны суддя керка дінӧ, а сылӧн ӧшиньясыс восьсаӧсь.
Мужик и думайтӧ: «Ӧдзӧсті кӧ воддза моз пыра, бара кутшӧмкӧ пакӧсьт вермас лоны, час жӧ, восьса ӧшинь пырыс заводитла пырны».
Поп, уезднӧй суддя да губернскӧй суддя кильчӧ пос кузя мӧдӧдчисны керкаӧ, а мужикыд ӧшиньті пондіс кавшасьны.
Кутісны сійӧс столишнӧй суддялӧн слугаясыс да вайӧдісны кӧзяиныс дінӧ.
— Ак тэ, — шуӧ суддя, — ме ордӧ тэ гусясьны пыран!
Но, сідзкӧ, и судита ӧні ме тэнӧ.
Ӧти час сета срок корсьны аслыд адвокатӧс.
Петіс мужик столишнӧй суддя ордысь, пуксис кильчӧ помас да пондіс шогсьыны.
Буретш сэті ӧти адвокат вӧлі мунӧ да аддзис мужикӧс.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ шогсян, дядьӧ?
— Кыдз нӧ мен не шогсьыны?
Столишнӧй суддя менӧ кӧсйӧ судитны.
Час срок сетіс адвокатӧс корсьны.
А кысь нӧ ме сійӧс аддза?
— Эн шогсьы, — шуӧ адвокат, — ме кӧ тэнӧ велӧда, некутшӧм адвокат тэд оз ков, и суддяыд судитны оз вермы.
Но велӧдӧм пыдди меным ковмас кызь вит шайт мынтыны.
Мужик кӧсйысис мынтыны, кӧть сылӧн зептас грӧш ни кӧпейка эз вӧв.
Адвокат сійӧс велӧдӧ:
— Пыран, — шуӧ, — суддя дінад да, сійӧ тэнсьыд быдторсӧ пондас юасьны.
А тэ пондан сылы пыр ӧти ногӧн вочавидзны: «Но и што же?» да «Вот ещӧ!»
А бӧрыннас, кор мездысян, мынтысьны меным эн вунӧд.
Пырис мужик судӧ.
Суддя заводитіс сылысь юасьны:
— Тэ, — шуӧ, — мужик, поплысь кӧзасӧ виин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, мыжаӧн лыддян асьтӧ?
— Вот ещӧ!
— А уезднӧй суддялысь, — шуӧ, — курӧгъяссӧ тэ виин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, асьтӧ мыжаӧн лыддян?
— Вот ещӧ!
— А губернскӧй суддялысь челядьсӧ сотін, дозмукъяссӧ жуллин?
— Но и што же?
— Сідзкӧ, и таысь он пыксьы?
— Вот ещӧ!
— А ме ордӧ, столишнӧй суддя керкаӧ, ӧшиньӧд пондылін пырны гусясьны?
— Но и што же?
— Но, сідзкӧ, и судитны колӧ тэнӧ.
— Вот ещӧ!
Скӧрмис суддя мужик вочакывъяс вылӧ.
— Тэ, — шуӧ, — лючки сёрнит мый йылысь юалӧны, а ковтӧмторсӧ эн висьтав.
Кӧза виӧмысь, челядь сотӧмысь да курӧгъясӧс лязӧдӧмысь он пыксьы?
— Но и што же?
— Йӧй тэ та бӧрын! — терпенньӧысь петіс суддя.
— Вот ещӧ!
Дзонь лунтыр допроситіс суддя мужикӧс и нинӧм тӧлк эз босьт, сӧмын асьсӧ мӧритіс тӧлктӧм мужиккӧд сёрнитӧмӧн.
Медбӧрын сэтшӧма скӧрмис да горӧдіс:
— Мун, — шуӧ, — убирайтчы, да мӧдысь ме дінӧ эн лысьт локны.
— Вот ещӧ! — пондіс пыксьыны мужик.
Вӧтлісны мужикӧс суддя ордысь, а сылы сійӧ вӧлі и колӧ.
Гажапырысь сійӧ мунӧ кар кузя да чатрасьӧ, а сылы паныд ӧнтая адвокатыд.
— Но, кыдз, — шуӧ, — тэнад делӧыд?
Ме ӧд шулі, мый правдайтасны.
— Но и што же?
— Ӧні ӧд абу нин судын, лючки мекӧд сёрнит.
— Вот ещӧ!
— Тэ ӧд кӧсйысьлін меным кызь вит шайт мынтыны, — корӧ сьӧм адвокат.
— Но и што же?
— Сідзкӧ, мынтысь дай прӧст лоан.
— Вот ещӧ!
Тадзи мужик пӧръяліс суддяясӧс и адвокатӧс.
МУЖИК ДА СУДДЯЯС
Олісны-вылісны кык вок.
Ӧтикыс озыр, а мӧдыс гӧль.
Гӧль вокыслӧн керка тырыс челядь, а озыр вокыслӧн челядьыс эз вӧв.
Ӧтчыд озыр вокыс и шуӧ:
— Мыйла нӧ тэнад, Вань, керка тырыд челядь, а менам ньӧти абу?
Озыр воклы зэв ёна вӧлі колӧ челядьыд.
А Вань сылы и шуӧ:
— Коран кӧ менӧ вежаявны, мӧд во та кадӧ пи чужас.
А озыр воклы зэв нимкодь лоис:
— Пи кӧ чужас, дерт жӧ, кора вежаявны дай сё шайт сьӧм сета.
Коркӧ-некоркӧ озыр вок гӧтырлӧн збыльысь пи чужис.
Пи чужӧм кузя чукӧртіс сійӧ бал: кораліс купечьясӧс, генералъясӧс да став матігӧгӧрса озыр йӧзсӧ.
Ваньӧс вежаявны корны озыр вок эз и думыштлы, и бал вылӧ эз кор:
— Ог жӧ татшӧм озыр да бур гӧсьтъяскӧд радӧ, ӧти пызан сайӧ, пуксьӧд Вань злыдниӧс.
Думайтіс, думайтіс Вань дай шуӧ ас гӧтырыслы:
— Час жӧ, ветла вок ордӧ гӧститны.
Выль чужӧм кагасӧ поздравитны.
— Кытчӧ нӧ тэ кортӧгыс мунан?
Кортӧм гӧсьтӧс сьылітшуптӧ сеталӧмӧн гӧститӧдасны.
Локтіс Вань озыр вок ордӧ, сэні гӧститӧны да кодалӧны.
Вань и шуӧ:
— Вӧвтӧ мен, вок, он сетлы?
— Мыйла нӧ тэд вӧлыс?
— Вӧрӧ песла ветлыны.
Дерт, Ваньлы пестӧ вайны вӧлыд збыль вӧлі колӧ, но ӧні сійӧ локтіс мӧд сикас могӧн: «Гашкӧ пӧ, вок пызан сайӧ пуксьӧдас да сур стӧканӧн ӧти сайын гӧститӧдас».
Вок сылы и шуӧ:
— Сетла вӧвтӧ, но сийӧс-заводыс выль да ог сет.
Сийӧс-заводтӧгыс куш вӧвсӧ босьт.
Сідзи озыр вок сійӧс пызан сайӧ эз пуксьӧдлы и сур стопка эз мыччыв.
Думайтіс, думайтіс Вань: кыдзи жӧ пес вайны?
Вӧлыс эм, а сийӧсыс абу...
Сэсся додьсӧ гезйӧн кӧрталіс вӧлыслы бӧжас да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Кераліс дзонь конда, пуктіс доддьӧ дай вӧвсӧ гортланьыс веськӧдіс.
Чой паныдасис, а вӧлыс кайнысӧ эз вермы.
Кучкис Вань вӧвлы, вӧв ёнджыка зэлӧдчис, дай бӧжыс сылӧн ори.
Пес тыра додьсӧ ӧд вӧвлы бӧжас вӧлі кӧрталӧма.
Вайӧдіс Вань вок ордӧ вӧвсӧ да висьталіс, мый сідзи и сідзи...
Вӧлыдлӧн бӧжыс ори.
Скӧрмис ыджыд вок, Ваньӧс судӧ сетіс.
Шогсьӧ Вань, но вӧчны нинӧм.
Коркӧ кыкнан воксӧ корисны судӧ.
Судӧ колӧ вӧлі мунны ылі карӧ.
Озыр вок вӧла да куим лунӧн воас, а Ваньлы подӧннад вежон чӧж лоӧ карӧдз лётіктыны.
Медым суд вылӧ ӧти кадӧ воны, озыр вокыс Ваньӧс доддяс пуксьӧдіс.
Мунісны, мунісны дай воймисны.
Поп ордӧ узьны пырисны.
Озыр мортыд ӧд быд керкаын гӧсьт: пуксьӧдіс поп озыр вокӧс пызан сайӧ да сійӧс медся чӧскыд сёяннас вердӧ, а гӧль вокӧс ужнайтны эз чукӧст.
Сійӧ тшыг пон моз куйлӧ паччӧрын да видзӧдӧ, кыдзи поп да сылӧн озыр вокыс пель сайӧдзныс чӧскыд шаньгаяс куснялӧны.
Бергалӧ ӧти бок вылысь мӧд бок вылӧ: чӧскыд сёян кӧр сідзи и кыскӧ сійӧс.
А попаддяыдлӧн вӧлӧма паччӧрад выль чужӧм кага, эз и тӧдлы Вань, кыдзи бок вылысь бок вылӧ бергалігмозыд кагаыд сылӧн кувтӧдзыс лязаліс.
И поп тшӧтш сетіс сы вылӧ судӧ.
Мунісны, мунісны да бара воймисны.
Узьны юасисны прӧскурня ордӧ.
Поп да озыр вок пызан сайӧ пуксисны да зэв чӧскыда ужнайтісны, а гӧль вок тшыг кынӧмсӧ паччӧрын шонтӧ да дульвасӧ ньылалӧмӧн видзӧдӧ йӧз ужнайтӧм вылӧ: ӧд сійӧ кык лун чӧж нин сёйлытӧм.
Видзӧдӧ гӧль вок паччӧр дорӧ лэччысьӧмӧн да аддзӧ: приступ вылын сулалӧ прӧскур теста тыра шомӧс прӧскурнялӧн.
Судзӧдчыліс гӧль вок паччӧрсянь, кӧсйис гусьӧн шомӧссьыс уль няньсӧ кӧть нин ӧткымынысь чуньыштны, но кыдзкӧ прӧступитчис да увлань юрӧн усис паччӧрсянь нянь шомӧсас.
Нянь шомӧсыд киссис.
Прӧскурня сэні пинясьӧ:
— Мыйла менсьым вежа прӧскур пӧжалан шомӧссӧ пӧганӧй юрнад пежӧсьтін?
Судитчыны мӧда, — и прӧскурня тшӧтш муніс гӧль мужиккӧд судитчыны.
Мый вӧчны гӧль мужиклы?
Мунӧ да шогалӧ, оз тӧд мый вӧчны.
Дерт нин, ӧні куим мыжсьыд прамӧя судитасны.
Туйыс вӧлі мунӧ джуджыд пос вывті.
Вань думайтӧ: судитасны жӧ пӧ, а гашкӧ, и юрӧс керыштасны да.
Сьмерт кӧ пӧ, мед сьмерт.
Бурджык лоӧ, тайӧ джуджыд пос вывсяньыс кӧ увлань юрӧн кынмӧм йи вылас шыбитча.
Вань сідзи и вӧчис.
Пос вывсянь йи вылӧ увлань юрӧн шыбитчис, а пос увтіыс мунӧ вӧла туй, буретш сэті вӧлӧм тӧварла мунӧны купеч ая-пиа.
Пӧрысь купечыд лязмуніс, а Вань ачыс ловйӧн колис.
Кутіс купеч Ваньӧс да бара жӧ судӧ кыскис.
Тӧдӧ Вань, мый ӧні сійӧс прамӧя судитасны:
— Но, — шуас, — мый лоаныс ло...
Сэсся босьтіс туй вылысь ыджыд кодь йӧрыша из, чышъян пытшкӧ гаровтіс да питшӧгас и сюйис.
Гашкӧ пӧ, и тайӧ згӧдитчас.
Пырисны суддяяс дорӧ дай норасьӧны.
Озыр вок шуӧ:
— Менам вӧвлысь бӧжсӧ орӧдіс.
Поп шуӧ:
— Менсьым выль чужӧм кагаӧс виис.
А купеч шуӧ:
— Менсьым батьӧс лязӧдіс.
Мӧдісны суддяяс Ваньлысь юасьны: кыдзи да мый.
Мыйла озыр воклысь вӧв бӧжсӧ орӧдіс?
Вань ставсӧ лючки висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, а висьталӧм помасигӧн питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да суддяяслы петкӧдліс.
Важӧн суддяясыд ӧд вӧліны сэтшӧмӧсь, коді унджык сьӧм сетас, сы дор и судитасны.
Суддяяс чайтісны, мый мужикыд питшӧгсьыс кыскыліс сьӧм тыра мешӧк дай сы дор и судитісны.
Шуисны Ваньлы кольны вӧвсӧ, кытчӧдз выль бӧж сылӧн оз быдмы, а орӧм бӧжсӧ сетны озыр вокыслы.
Озыр вок шуӧ:
— Ме абу сӧглас сылы вӧв сетны.
— Абу кӧ сӧглас, вӧв пыдди Ваньлы сё шайт мынтан и вӧв бӧжсӧ ачыд быдтан, — шуисны суддяяс.
Сэсся поплысь кага виӧм делӧ кутісны видлавны.
Вань бара ставсӧ лючки висьталіс, мый сідзи, тӧдлытӧг лязалі кагаыс.
Сэсся бара питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да мыччӧдліс суддяяс син водзӧ.
А судьяяслӧн синмыс сідзи и ӧзйӧ.
Чайтӧны, мый мужик калым пыдди сьӧм тыра мешӧк вайӧма.
И бара Вань дор судитісны.
Шуисны сідзи:
— Вань ненарошнӧ лязӧдӧма поплысь кагасӧ.
Сы пыдди поп медым ассьыс попаддясӧ ӧти во кежлӧ сетлас верӧс сайӧ Вань сайӧ.
Сідзи, медым виӧм кага пыдди Вань водзӧссӧ вермас поплы мынтыны кагаӧн жӧ.
Поп шуӧ:
— Ме тадзитӧ абу сӧглас.
Суддяяс и шуӧны:
— Жаль кӧ попаддяыд, сы пыдди сьӧмӧн позьӧ мынтысьны.
И шуисны, медым поп Ваньлы мынтас кыксё шайт.
Тадзи и орӧдчисны.
Сэсся мӧдісны пӧрысь купечӧс лязӧдӧм да прӧскурнялысь шомӧс пежалӧм делӧяс видлавны.
Вань ставсӧ висьталіс, кыдзи мый вӧлі.
Сэсся бара питшӧгсьыс кыскыліс из тыра мешӧксӧ да суддяяслы ныр водзӧ мыччӧдліс.
А суддяяслӧн синъясныс сідзи и ӧзйӧны!
Налы колӧ ӧдйӧджык нин судсӧ помавны да мужиклысь калым босьтны.
Чайтісны, мый питшӧгас сылӧн збыльысь сьӧм тыра мешӧк.
Суддяяс шуисны купечлы:
— Мун да кай сійӧ пос вылас, кысянь Вань чеччыштіс, да увлань юрӧн шыбитчы пос вывсянь Вань вылӧ, водзӧссӧ сійӧс асьсӧ лязӧд.
А купечыд и шуӧ:
— Мед кӧть сюрс чӧлкӧвӧй сетасны, пос вывсянь увлань юрӧн ог чеччышт.
— Сідзкӧ, куимсё шайт мынты Ваньлы сьӧмӧн, а сійӧ тэнӧ мездас пос вывсянь увлань юрӧн чеччыштӧмысь.
И коймӧд делӧ кузя мужикӧс бара правдайтісны.
Вот кутісны прӧскурнялысь шомӧс пежалӧм делӧ видлавны.
Вань бара суддяяслы висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс, да из тыра ёкмыльсӧ питшӧгсьыс мыччӧдліс суддяяслы.
Суддяяс тадзи судитісны:
— Пежаліс кӧ Вань ас пӧганӧй юрнас тэнсьыд прӧскур пӧжалан шомӧстӧ, тэ, прӧскурня-матушка, мун гортад, кай паччӧр вылад да Вань моз жӧ чеччышт увлань юрӧн прӧскур шомӧсад.
Сэки пежассьӧм шомӧсыд бӧр весассяс.
Прӧскурня шуӧ:
— Кӧть сё шайт ассянь сета, а увлань юрӧн прӧскур шомӧсӧ ог чеччышт.
— Сідзкӧ, мынты Ваньлы сё шайт сьӧмӧн, сійӧ тэнӧ мездас шомӧсӧ увлань юрӧн чеччыштӧмысь.
Вань ставныслысь чукӧртіс судӧн шуӧм сьӧмсӧ: озыр воклысь — сё чӧлкӧвӧй, поплысь — кыксё чӧлкӧвӧй, купечлысь — куимсё чӧлкӧвӧй, прӧскурнялысь — сё чӧлкӧвӧй, сэсся шапкасӧ лэптыштліс да гортас мӧдӧдчис.
Казялісны суддяяс, мый мужикыд питшӧгсьыс кыскылӧм ёкмыльсӧ эз коль, да сы бӧрся слуганысӧ мӧдӧдісны.
Мунӧ мужик туй кузя, а сы бӧрся суддяяслӧн слуганыс котӧртӧ, горзӧ:
— Эй, Вань!
Вунӧдін тай суддяясыдлы калымтӧ сетны.
Вань кыскис питшӧгсьыс из тыра мешӧксӧ да косіс суддяяс дінӧ:
— Вот, колӧ кӧ, тіянлы и калым!
Эн кӧ ме дор судитӧ, тайӧн и гӧститӧді.
— Слава тебе, Господи, — шуӧны суддяяс, — мый тэ дор судитсьӧма!
Кӧть плешным дзоньӧн коли!
НЁРЫМӦ-ДЯДЬӦ
Оліс-выліс Нёрымӧ-дядьӧ.
Коркӧ сійӧ нинкӧм кыис да мӧдӧдчис базарӧ вузавны.
Туй вылас пемдіс да ӧти тьӧтка дорӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — шуӧ Нёрымӧ, — ме ассьым нинкӧмӧс пукта?
— Пукты, — шуӧ, — нинкӧмтӧ чипан поз дінас.
Нинӧм сылы оз ло.
Войнас, кор тьӧтка чорыда унмовсис, Нёрымӧ-дядьӧ чеччыліс, торпыригӧдз косявліс ассьыс нинкӧмсӧ, пуктіс бӧр чипан поз дінӧ, а ачыс бӧр водіс узьны.
Асывнас, кор аддзисны, мый чипанъяс нинкӧмсӧ косявлӧмаӧсь, Нёрымӧ пондіс грӧзитчыны кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур чипантӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяйка, — медбур чипанӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь чипан да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улӧ бара ӧти тьӧтка ордӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — юалӧ Нёрымӧ, — вой кежас ме ассьым чипанӧс инала?
— Инав, — шуӧ, — сійӧс менам ыжъяс дінӧ.
Войнас, кор тьӧтка чорыда унмовсис, Нёрымӧ ачыс виис ассьыс чипансӧ, а асывнас бара грӧзитчӧ кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур ыжтӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяйка, — медбур ыжӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь ыжсӧ да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улӧ бара ӧти тьӧтка ордӧ узьны вӧзйысис.
— Кытчӧ нӧ, — юалӧ Нёрымӧ, — вой кежас ме ассьым ыжӧс инала?
— Инав, — шуӧ, — менам мӧсъяс дінӧ.
Войнас, кор кӧзяйка чорыда унмовсис, Нёрымӧ лэччывліс карта вылӧ, виис ассьыс ыжсӧ, а асывнас бара грӧзитчӧ кӧзяйка вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур мӧстӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ тьӧтка, — медбур мӧскӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ тьӧткалысь мӧс да мӧдӧдчис водзӧ, а вой улас бара вӧзйысис ӧти керкаӧ узьны.
— Кытчӧ нӧ, — шуӧ, — вой кежлас ассьым мӧскӧс инала?
— Инав, — шуӧ кӧзяин, — менам конюшняӧ.
Сэсся войнас Нёрымӧ чеччывліс, ачыс начкис ассьыс мӧссӧ, а асывнас грӧзитчӧ кӧзяин вылӧ:
Ӧксы пилы норася,
Баяр пилы песӧда,
Сё шайт вылӧ бедуйта,
Медбур вӧвтӧ ог босьт.
— Босьт, — шуӧ кӧзяин, — медбур вӧлӧс, но норасьны эн мун.
Босьтіс Нёрымӧ кӧзяинлысь вӧвсӧ, доддяліс и мӧдӧдчис гортас.
Мунӧ и туй вылас нимкодьпырысь сьылӧ:
Нинкӧм вежи чипан вылӧ,
Чипан вежи баля вылӧ,
Баля вежи тпрутьӧ вылӧ,
Тпрутьӧ вежи чибӧ вылӧ!
Сэки сылы паныдасис ош да и шуӧ:
— Лӧсьыда сьылан, Нёрымӧ-дядьӧ.
Он-ӧ босьт менӧ седок пыдди?
— Пуксьы.
Мунісны-мунісны, и налы паныдасисны кӧин да руч.
Найӧ сідз жӧ седок пыдди вӧзйысьӧны.
Босьтіс и найӧс Нёрымӧ.
Седокъяс пукалӧны доддьын, а Нёрымӧ ямщичайтӧ да долыда сьылӧ:
Нинкӧм вежи чипан вылӧ,
Чипан вежи баля вылӧ,
Баля вежи тпрутьӧ вылӧ,
Тпрутьӧ вежи чибӧ вылӧ!
Друг Нёрымӧлӧн додьсьыс и заверткаыс ори.
Мый керны: чер ни пурт абу — колӧ матыс сиктӧ черла котӧртлыны.
— Ме ог мун черла, — шуӧ ош, — ме вылӧ сиктын став мужикъясыс и мӧсъясыс лӧгалӧны.
— Ме ог мун черла, — шуӧ кӧин, — ме вылӧ сиктын став мужикъясыс и ыжъяс лӧгалӧны.
— И ме ог мун черла, — шуӧ руч, — ме вылӧ сиктын став нывбабаясыс и чипанъясыс лӧгалӧны.
Колис Нёрымӧ ошкӧс, кӧинӧс да ручӧс додь дорӧ, а ачыс котӧртіс сиктӧ черла.
Нёрымӧ ветлігкості ош, кӧин да руч начкисны сылысь вӧвсӧ, став яйсӧ сёйисны, а сэсся кучик пытшкас идзас сӧвтісны, гӧгӧрбок вурисны да додь вож костӧ бӧр сувтӧдісны, а асьныс вӧрӧ пышйисны.
Локтіс Нёрымӧ, лӧсьӧдіс завертка, сэсся кутіс вӧлӧс вӧтлыны, а вӧлыс оз мун.
Ӧтчыд кучкис, мӧдысь кучкис, коймӧдысь кучкис, и вӧлыс бок вылас пӧри.
Вӧлисти Нёрымӧ гӧгӧрвоис, мый седокъяс сійӧс бӧбйӧдлӧмаӧсь.
Шогсис-шогсис и сідз нинӧм абуӧн и муніс гортас.
КОДІ МЕДЙӦЙ?
Олісны-вылісны гозъя.
Налӧн вӧлі мӧс, вӧв, ыж да меж.
Ӧтчыд мужикыс муніс ылыс нажӧтка вылӧ, а бабаыс горт овны кольччис.
Коркӧ-некоркӧ казялісны куим жулик, мый бабалӧн мужикыс нажӧтка вылӧ мунӧма, да думайтісны сійӧс пӧръявны.
Первой локтіс ӧти жулик.
— Мужикыдкӧд, — шуӧ, — ӧтилаын уджалім.
Зэв уна эмбур вайӧ да вонысӧ оз вермы, менӧ вӧвла ыстіс.
Сетіс баба жуликлы вӧвсӧ, а жулик нимкодясьӧ, мый йӧй бабаӧс ылӧдны удайтчис.
Недыр мысти баба дінӧ локтіс мӧд жулик, первой жуликлӧн ёртыс.
— Мужикыд, — шуӧ, — уна эмбур вайӧ.
Ӧти вӧвнад кыскынысӧ оз вермы да отсӧг вылӧ мӧстӧ корис.
Сетіс бабаыд жуликлы мӧссӧ, а жулик нимкодясьӧ да син саяс сералӧ сы вылын.
Недыр мысти баба дінӧ локтіс коймӧд жуликыс.
— Некыдз, — шуӧ, — мужикыд вонысӧ оз вермы.
Эмбур кыскыны содтӧд вын колӧ, корис ыжтӧ да межтӧ.
Сетіс бабаыд жуликлы ыжсӧ да межсӧ, а жуликлы сійӧ и вӧлі колӧ.
Коркӧ-некоркӧ воис бабалӧн мужикыс нажӧтка вылысь.
— Кӧні нӧ, — шуӧ, — гӧтыр, мӧскыд, вӧлыд, ыжыд да межыд?
Гӧтырыс ставсӧ висьталіс, кыдзи мый вӧлі.
Гӧгӧрвоис мужик, мый гӧтырсӧ сылысь сы ветлігкості йӧйтӧдлӧмаӧсь.
Скӧраліс, скӧраліс, но вӧчны немтор.
— Но, — шуӧ, — тэысь йӧйыс некод жӧ, кӧнкӧ, абу свет вылас.
Кодкӧ кӧ тэ дорысь йӧй сюрӧ — прӧстита, а оз кӧ — гортысь вӧтла.
Нопъясис мужикыд да мӧдӧдчис свет вылысь йӧйясӧс корсьны.
Муніс, муніс, матысмис ӧти сиктӧ да аддзӧ, кыдзи ӧти керка дорӧ чукӧртчӧма зэв уна йӧз да ӧшкӧс сарай вылӧ лэптӧны.
— Мый нӧ ті тайӧ вӧчанныд? — юалӧ мужик.
— Йирк вылӧ, — шуӧны, — турун быдмӧма да турунсӧ йирны ӧшкӧс катӧдам.
— Ок, йӧйяс, ті, йӧйяс!
Коді нӧ йирк вылӧ ӧшкӧс катӧдлӧ?
Ӧти здукӧн мужик босьтіс коса, кайліс йирк вылӧ, ытшкис сэсь турунсӧ да пуктіс ӧш ныр улӧ.
— Со, — шуӧ, — кыдзи колӧ.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ: гумла вылын, сю вӧрӧк дінын дядьӧ сулалӧ да содзнас сюсӧ тӧлӧдӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — дядьӧ, тэ вӧчан?
— Аддзан тай, сю тӧлӧда.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Коді нӧ тадзи сю тӧлӧдлӧ?
Босьтіс мужикыд зыр да ӧти здукӧн став вӧрӧксӧ тӧлӧдіс.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ: баба киас босьтӧма пож да дугдывтӧг керкаысь кильчӧ вылӧ нуалӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ вӧчан, тьӧтка?
— Керкаысь тшын петкӧдла.
— Йӧй тэ, йӧй!
Коді нӧ пожйӧн тшын петкӧдлывлӧ?
Сэсся мужик босьтіс чер, пач весьтас, йиркас, писькӧдіс розь да кирпич струба тэчис.
Аттьӧаліс мужикӧс тьӧтка, а мужик мӧдӧдчис водзӧ да аддзӧ: ӧти тьӧтка ӧти керкаысь мӧд керкаӧ дугдывтӧг паньӧн ветлӧ.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тьӧтка вӧчан?
— Улльӧла кисель, — шуӧ, — сёя.
Улльӧлыс олан керкаын, а кисельыс мӧд керкаын.
— Тадзи ӧмӧй сёйлӧны.
Весиг, йӧйӧй, и сёйнытӧ он куж.
Сэсся босьтіс кисель дозсӧ да йӧвсӧ сы дінӧ кисьтіс.
Аттьӧаліс мужикӧс кисель сёйысь баба, а мужик водзӧ мӧдӧдчис.
Мунӧ мужик водзӧ.
Ӧти керкаын, кылӧ, кодкӧ зэв ёна грымгӧ.
Пырис керкаас, а сэні гачтӧм дядьӧ чеччалӧ.
Сувтӧдас гачсӧ джодж шӧрас, пыклас гӧгӧрбок жельясӧн, а сэсся зільӧ чеччыштны гач пытшкас.
— Мый нӧ, — шуӧ, — тэ вӧчан?
— Аддзан тай, гачася да некыдзи ог вермы.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Тадзи ӧмӧй гачасьлӧны?
Велӧдіс сэсся дядьӧӧс, кыдзи колӧ гачасьны, а ачыс мӧдӧдчис водзӧ йӧйясӧс корсьны.
Мунӧ мужик водзӧ да аддзӧ озыр баринлысь керка.
— Час, — шуӧ, — татчӧ кежала, гашкӧ, и тані тшӧтш эмӧсь йӧйясыд.
Пырис мужикыд барин ӧградаӧ, а сэні баринлӧн порсьыс порсьпияныскӧд йирсьӧ.
Мужик уськӧдчис пидзӧс вылас да пондіс порсь водзын копрасьны да сійӧс быд ног ыдждӧдлыны.
Аддзис барыня ӧшинь пырыс да ыстіс служанкасӧ:
— Мун, — шуӧ, — петав да юав, мый сэні йӧй мужикыс порсь водзын копрасьӧ?
Петіс служанка да юалӧ мужиклысь, мыйла сійӧ порсь водзын копрасьӧ.
— Висьтав мун барыняыдлы, — шуӧ мужик, — тайӧ порсьыс менам бабалӧн чой.
Аски менам пиӧй гӧтрасьӧ да пир вылӧ корӧ.
Оз-ӧ барыняыд сійӧс лэдзлы порсьпияныскӧд?
Барыня пондіс шензьыны:
— Но и бӧлбан жӧ тайӧ дядьӧыс!
Порсьӧс пир вылӧ корӧ!
Но мед, йӧзыс мед ёнджыка сераласны.
Тшӧктіс барыня параа вӧв доддявны да ас платтьӧнас порсьӧс пасьтӧдны.
Пуксьӧдісны порсьӧс вӧв доддьӧ да сетісны мужиклы.
Мужикыд сэні дыр виччысьны эз понды: кучкис вӧвъяслы да гӧнитіс гортланьыс.
Вот воис барин гортас, а барыняыс сылӧн зэв ёна сералӧ:
— Мый нӧ тэ сералан? — юалӧ сылысь верӧсыс.
— Кыдзи нӧ он серав?
Воліс кутшӧмкӧ йӧй мужик да миян порсьлы кок вылас юрбитӧ да сы водзын копрасьӧ.
Шуӧ, тайӧ пӧ менам гӧтырлӧн чой, пир вылӧ корны пӧ сійӧс локті.
— А тэ сетін сылы порсьтӧ?
— Медбур параа вӧвтӧ доддялі да мӧдӧді порсьӧс пир вылӧ.
Мед, мися, кӧть йӧзыс йӧй мужик вылын ёнджыка сераласны.
— А кытысь мужикыс вӧлі?
— Ме сійӧс ог тӧд, эг юав.
— Ок тэ, йӧй, тэ, йӧй!
Мужикӧс йӧйӧ пуктан, а йӧйыс ӧд тэ ачыд.
Скӧрмис бариныд, мый кутшӧмкӧ мужик сылысь барынясӧ пӧръялӧма, сӧліс вӧв вылӧ да пондіс вӧтчыны.
Кыліс мужик, мый барин сы бӧрся вӧтчӧ.
Сійӧ кежӧдіс вӧвъяссӧ туй бокӧ.
Ачыс пуксис туй бокас, кымыньтіс шапкасӧ муӧ да пондіс шапка дінын зунясьны.
Воис бариныд мужик дінӧ да юалӧ:
— Эн-ӧ аддзыв вӧла мужикӧс?
Доддяс сылӧн седок пыдди порсь да порсьпиян.
— Кыдз, — шуӧ, — эг аддзыв?
Аддзылі.
Важӧн кодь нин таті гӧнитіс.
— А кыдзи меным сійӧс суӧдны? — юалӧ барин.
— Суӧдны сійӧс абу сьӧкыд, — шуӧ мужик. — Сӧмын тані туйыс уна вожӧсь да верман ылавны.
Барин повзис ылалӧмысь да шуӧ мужиклы:
— Вай вӧтчы сы бӧрся да кут сійӧ дядьӧсӧ.
— Ме мунны ог вермы, — шуӧ мужикыд. — Ӧти-кӧ, ме пода, а мӧд-кӧ, со шапка улын менам Пипиристи-сӧкӧл пукалӧ.
Лэбзяс кӧ, сё загреки, кӧзяин менӧ виас.
— Ме тэныд ассьым вӧлӧс сета, а Пипиристи-сӧкӧлӧс видзны ачым кольчча, — шуӧ барин.
— Ог, ог вермы кольны йӧз ки вылӧ Пипиристи-сӧкӧлӧс, — шуӧ мужик. — Ӧд сы вылӧ витсё шайт мынтӧма.
Лэдзан кӧ, мый тэнсьыд босьтан?
— Он кӧ эскы, вот тэныд витсё шайт Пипиристи-сӧкӧл доныд.
Кор бӧр локтан, ме сэки бӧр сета тэныд сӧкӧлтӧ.
Босьтіс мужикыд витсё шайт, сӧліс барин вӧв вылӧ да гӧнитіс гортланьыс.
А барин пуксис мужик шапка дінӧ да сӧкӧл-птицаӧс видзӧ.
Виччысис, виччысис, шондіыс нин увтасмыны пондіс, а мужик век на абу.
— Эз-ӧ нин пӧръяв менӧ мужикыд? — думыштіс барин. — Час, видзӧдла сӧкӧл-птицасӧ, пӧръяліс кӧ, сӧкӧл-птицаыс кӧть меным кольӧ.
Доровтыштіс шапкасӧ да шапка улӧ видзӧдӧ, ачыс полӧ, мед эськӧ сӧкӧл-птицаыд оз лэбзьы.
Босьтіс медбӧрын шапкасӧ, а сэні, сӧкӧл-птица пыдди, вӧв куйӧд.
Скӧрмис жӧ эськӧ барин, да вӧчны нинӧм.
Сэсся сьӧлыштіс да косіс гортас, аслас барыня дінас.
А мужик гортас воис тройкаа вӧлӧн, снитки выль доддьӧн, содтӧд сы дінӧ энь порсь да дас кык порсьпи да витсё шайт сьӧм.
— Но, — шуӧ, — баба, ӧні ов да нимкодясь: свет вылас тэысь йӧйджыкъяс на вӧлӧмаӧсь.
НЕБЫЛИЧА
Ӧти старик гозъялӧн вӧлі куим пи.
Мунісны ӧтчыд вӧрӧ нажӧвитчыны да вошисны.
Ӧти вок и шуӧ дзоляыслы, Ваньлы, йӧёватлы:
— Вокӧй, кайлы пу вылӧ да видзӧдлы, он-ӧ кытыськӧ би аддзы?
Кайис Вань пу вылӧ, видзӧдӧ: зэв ылын кӧнкӧ битор ӧзйӧ.
Муніс била ыджыд вок.
Воис бипур дорӧ, а сы дорын зэв скӧр старик пукалӧ, ыджыд тошка, би видзӧ.
— Пӧльӧ, вайышт битор!
— Небылича висьталан, сета.
— Ме ог куж.
Нӧйтіс сійӧс пӧльӧыд джынвыйӧ кувмӧн да вӧтліс.
Муніс била йӧёв Вань.
— Пӧльӧ, вайышт битӧ!
— Небылича висьталан, сета.
И кутіс Йӧй Вань небылича висьтавны.
— Пуим ми ӧтчыд сур.
Тшаныс пӧрис да, шомыс сэтысь визувтны кутіс.
Вӧв локтіс, став шомсӧ юис да потіс.
Вӧчим ми кыдз ньӧрйысь асык да асыкалім кынӧмсӧ, а асыксьыс друг кыдз пу кутіс быдмыны.
Быдмис-быдмис да енэжӧдзыс воис.
Кайи ме сы кузя енэжӧдз, а сэн гутъяс вылӧ ӧшъясӧс вежлалӧны.
Куталі ме гутъясӧс да вежи ӧшъяс вылӧ.
Кӧсйи бӧр му вылӧ лэччыны, а шогмытӧм вӧлыд мунӧма кытчӧкӧ кыдзнад.
Мый нӧ меным енэжас вӧчнысӧ?
Начки став ӧшсӧ, вундалі кузь-кузь сюмыс да муӧ лэччыны куті.
Лэччи-лэччи, сюмысыс помасис, а муӧдз ылын на!
Но мый вӧчны?
Мышкӧс гыжйышті, пытшӧс кыйи.
Кули сылысь кусӧ, шӧралі сюмыс вылӧ, бара лэччыны куті.
Лэччи-лэччи, а муӧдз ылын на.
А сэн гумла вылын мужик зырйӧн нянь тӧлӧдӧ.
Кыялі кыдсӧ, кыи сыысь гез, водзӧ лэччыны куті.
Бара муӧдз эг во.
Чеччышті сэки му вылас, веськалі нюрӧ.
Но, мый нӧ мен вӧчны?
А сэтчӧ локтіс тури да менам юр вылӧ поздысьны кутіс.
Тшапки турисӧ кокӧдыс.
«Лэптас, — думайта, — нюрсьыс».
А туриыд нетшыштчис да кокъясыс киын колины.
Мый нӧ мен вӧчны?
А нюртіыс старик мунӧ, зэв ыджыд тошка, вот тайӧ бипурсӧ и видзӧ вӧлі.
Тэ, сідзкӧ.
Тшапки ме тэнӧ кокӧдыд и петі нюрсьыс...
— Ылӧдчан тэ! — торкис старикыд. — Эз вӧв сэтшӧмыс!
Ме тэнӧ эг кыскывлы.
— Ага! — шуӧ зонмыд. — Сюрин!
Вот тэныд и небылича.
Вай ӧні битӧ.
Сетіс битӧ скӧр пӧльӧыд Ваньлы да лэдзис гортас.
БАРИНЛӦН ПОН
Олісны-вылісны мужик да барин.
Коркӧ воис кӧдзан кад, и мужик мӧдӧдчис барин ордӧ кӧйдыс водзӧсавны.
Мыйӧн матыстчис мужик барин керка дінӧ, уськӧдчисны сы вылӧ баринлӧн понъясыс да пондісны сійӧс пурны.
Мый керны?
Бергӧдчыны оз позь, и водзӧ мунны туй абу.
А понъяс сідзи и чашйӧны сійӧс.
Кватитіс сэк мужик туй вылысь зор пом да кучкис ӧти понлы.
А грекыд вылад, понйыд и ӧкӧлейтіс.
Аддзис барин, мый мужик сылысь медбур понсӧ виис, тшӧктіс кутны мужикӧс да судӧ сійӧс кыскис.
Суддяяс юалӧны баринлысь, кыдзи и мый судитны мужикӧс пон виӧмысь.
— А вот, — шуӧ, — кыдз судитӧ.
Медым мужик кутас пон пыдди служитны, войясын амбаръяс дінын увтны да вӧръясӧс повзьӧдлыны, и морт гӧлӧс медым сысянь некор сэсся оз кывлы.
Сідз и судитісны мужикӧс: индісны сійӧс пон пыдди служитны баринлы.
Первой войсӧ мужик войбыд зэв ёна увтіс барин ӧшинь улын, баринлы зэв кажитчис увтӧмыс.
Асывнас чеччис барин да тшӧктӧ слугаясыслы:
— Колӧ бурджыка вердны выль понйӧс.
Ок, кутшӧм бура увтіс сійӧ тавой.
Мӧд войнас мужик ещӧ ёна увтіс, войбыд баринлы узьны эз сет.
Но баринлы вӧлі нимкодь, мый сылы сэтшӧм кӧзяйскӧй бур пон сюри.
Коймӧд войнас мужикыд ачыс сёрнитчис вӧръяскӧд, мед найӧ непременнӧ локтасны баринлысь амбаръяс гусявны.
Ме кӧть пӧ и мӧда ёна увтны, менсьым увтӧмӧс ті пыдди пӧ эн пуктӧ, а нуӧ став эмбурсӧ.
Войнас волісны вӧръяс да збыльысь амбаръяссьыс став эмбурсӧ нуисны.
А тайӧ войнас мужикыд ещӧ на ёна увтіс, войбыд лявксис барин ӧшинь улын.
— Колӧ бурджыка вердны выль понйӧс.
Тайӧ войнас сійӧ сэтшӧм бура увтіс, — бара тшӧктӧ слугаяслы барин.
Асывнас петісны слугаяс баринлысь эмбур видзӧдлыны, а амбаръясыд сылӧн тыртӧмӧсь.
Скӧрмис барин мужик вылӧ да бара судӧ кыскис.
Суд вылын баринлысь юалӧны:
— Увтіс эз сійӧ войнас тэнад выль понйыд?
— Увтіс, — шуӧ, — вывті ёна увтіс.
— Сідзкӧ, тэ ачыд мыжа, — шуӧны суддяяс, — сылы индӧма увтны, а не висьтавны.
— Ті кӧ сійӧс он судитӧй, — шуӧ барин, — ме сійӧс ас судӧн судита.
Доддяліс барин вӧвсӧ, пуксьӧдіс сэтчӧ мужикӧс да мӧдіс сійӧс нуӧдны карӧ тюрмаӧ пуксьӧдны.
Карӧдз вӧлі вӧлӧк колӧ вуджны, и найӧ воймисны туйын.
Мужик видзӧдліс туй бокӧ да шуӧ баринлы:
— Видзӧд жӧ, барин, татчӧ миян дорӧ, со, ош локтӧ.
Мый кутам керны?
— Увт, — шуӧ барин, — увт!
— Мем, — шуӧ мужик, — увтны оз позь, а то бара менӧ судӧ кыскан.
Ӧні тэ ачыд увт!
И пондіс барин увтны.
Увтіс да увтіс, войбыд пыр увтіс — ошкӧс повзьӧдліс.
А асывнас, югдӧм бӧрын нин, мужик сылы и шуӧ:
— Некутшӧм ош эз вӧв.
Ме тэнӧ прӧстӧ пӧръялі ошнад.
Менӧ кӧ збыльысь кутан тюрмаӧ пуксьӧдны, ме ӧні став йӧзыслы висьтала, мый тавой миян барин войбыд пон моз увтіс.
— Тюрмаӧ ог пуксьӧд, — шуӧ барин, — сӧмын чӧв ов и некодлы эн висьтав, мый ме тавой пон моз увті.
МОЙДТӦМ ВИСЬТЪЯС
МУ ПУКСЬӦМ ЙЫЛЫСЬ
Водзын му ни енэж эз вӧв, а вӧлі нюр да вутшъяс сы вылын.
Ни пемӧс некутшӧм, ни лэбач, ни морт эз на вӧвны.
Эз вӧв ни шонді, ни тӧлысь, но век жӧ югыд вӧлі.
Ӧтчыд ном зыньгӧм улӧ петісны нюрысь кык лягуша, дзик ӧткодьӧсь, омӧльӧсь да тшыгӧсь, герчкӧны тшыгнысла.
Кылісны налысь герчкӧмсӧ номъяс, уськӧдчисны лягушаяс вылӧ кымӧрӧн.
Лягушаяс муртса вомнысӧ удитӧны восьтавны — номъясӧс ньылавны.
Нюрад олӧмысь лягушаясыд тамышӧсь, а ӧтиыс и дзик синтӧм вӧлі, сулалӧ ёртыс сайын, да сылы вомас зэв этша веськалӧ, мыльӧсыс сӧмын.
Синмаыс пӧтіс да ёртыслань бергӧдчис, — номъяс ӧдӧбтчасны, люкасясны сылӧн сітанӧ да бокӧ лэбӧны.
Кыдз кӧть эз ружты тшыгйысла синтӧм лягуша, сідз кынӧмпӧт эз и сюр.
Регыдӧн номъяс гӧгӧрвоисны ставсӧ да эз кутны лягушаяс дорӧ лэбавны.
Сэк и синмаыс кутіс тшыгъявны.
Но синмаыд ылӧдны кӧсйис номъястӧ.
Чукӧстіс ёртсӧ да кайисны джуджыдджык вутш юр вылӧ, кыті номъяс лэбалісны.
А номъясыд кутісны лэбавны уліті, вутшъяс костӧд.
Скӧрмис сэки синма лягушаыд, тшапкис ёртсӧ кокӧдыс.
Уськӧдчисны найӧ увлань, номъяслань, да усигас швачкысисны кутшӧмкӧ чорыд да ёсьтор вылӧ — и йӧзӧ пӧрисны.
Синмаыдлӧн кык пинь чегис, найӧ юрас вужъясисны, пель дорас.
Видліс кыскыны — доймӧ, пиньясыс бурдісны, сідз и колины пель дорас нэм кежлас.
Синма лягушаыс вӧлі наян, а синтӧмыс — йӧй.
Но йӧй вылас пӧ тай муыс кутчысьӧ.
Синтӧмыс да йӧйыс кутіс Енӧн шусьыны, синмаыс да наяныс — Омӧльӧн.
Кор усис Омӧльыс ёсь вылас да чегис пиньяссӧ, — сылӧн вирыс ылькнитіс, сійӧ вир войтъяссьыс пемӧсъяс чужисны.
Гырысь и посни, мича и мисьтӧм.
Пемӧсъяссьыс ӧти, медмичаыс, лои аньӧн.
Регыдӧн Омӧльыд ылӧдіс ас дорас став пемӧссӧ.
А мича аньыд лои сылӧн гӧтырӧн, и Омӧль чукӧрыд зэв ӧдйӧ содны кутіс.
Гажтӧм лои Енлы ӧтнаслы.
Эз вермы гажтӧмсӧ сэсся терпитны.
Ӧтчыд, кор Омӧль кытчӧкӧ муніс, — Енмыд гусяліс сылысь гӧтырсӧ да оліс сыкӧд куим луна-воя.
Омӧль гӧтыр вылас скӧрмис, дыр корсис, сэсся гӧгӧрвоис да Ен дорад локтіс.
Видзӧдӧ да — куйлӧ сылӧн рочаканьыд Енкӧд орччӧн.
Лёкысь нетшыштіс Омӧльыд вутш юр да сэтшӧм вынӧн шургис Енмыдлы, мый мӧдыс куим луна-воя куйліс кулӧм морт моз.
А кор паляліс — казяліс орччӧн гулю котырӧс.
Кыяліс найӧс, велӧдіс да ворсіс накӧд.
Но Омӧль дорӧ сэсся эз петкӧдчывлы, поліс дӧзмӧдны.
Да и гулюяссӧ некод вылӧ кольнысӧ вӧлі, — неылын Омӧльлӧн кырнышъяс лэбалісны, вермисны пуркӧшитны.
Сэк Енмыд шуис енэж вӧчны.
Эз регыдӧн артмы, шӧрас Енмыд вӧчис неыджыд розь да лэдзис сы пыр енэжӧ гулюяссӧ.
Омӧльлӧн кырнышъяс матыстчывлісны дзик розь дорӧдзыс, но сэтшӧм дзоля вӧлі сійӧ, мый пырнысӧ эз вермыны да лёкысь бӧр лэблісны.
Сэки Омӧль енэжас вӧчис мӧд розь, кырнышъяс пырисны сэті, бырӧдісны став гулюсӧ.
Сӧмын ӧти гулю и колис, ӧдва ловъя удитіс локны Ен дорӧ.
Ёна шогӧ усис Ен, лэдзис сійӧ гулютӧ розьӧдыс вӧля вылӧ, а кор гулюыс бӧр локтіс — вомас нюйт тыдаліс.
Омӧльыд аддзис лэбысь гулютӧ, бӧрсяньыс кырнышӧс лэдзис, и сійӧ кырнышыд суӧдіс гулютӧ дзик розь дорас да мырддис нюйтсӧ.
Удитіс Ен кырнышӧс голяӧдыс тшапкыны да сэтшӧма шамыртіс, мый мӧдыслӧн вомыс воссис, и нюйтыс уси увлань.
Нюйтсьыс му быдмис.
А кырныш вомысь киссьӧм ваысь саридзьяс да саридзьяс лоисны.
Дӧзмис Омӧльыд кырныштӧ виӧмысь.
Ветлӧ кымӧр кодь зумыш.
И ӧтчыд, кор Ен кытчӧкӧ муніс, кайис Омӧльыд енэжӧ, босьтіс Енлысь керкасӧ да розьсӧ сійӧн тупкис.
Кыдз Енлы бӧр Енэжас веськавны?
Дыр сулаліс пӧдса розь дорын, мӧвпаліс.
А сэсся бокӧ вешйис, — некыдз сулавны он вермы розь дорас, сэтшӧм яр би сы гӧгӧр ӧзъяліс, гӧгӧрбок ставсӧ югзьӧдіс.
Вешйис бокӧ да рочаканьсӧ паныдаліс, Омӧльлысь гӧтырсӧ.
— Биыс тайӧ, — шуис рочаканьыд сылы, — шӧвк кепысьӧн вайӧма, а кепысьыс вурӧма менам платтьӧысь, — и сетіс сылы аслас платтьӧысь торсӧ.
Ен вурис кепысь аслыс, матыстчис билань да шыбитіс сійӧс оланін дорсьыс, а бисьыс киньяс сӧмын лэбӧны.
Лэбисны киньясыс Омӧль керка дорӧ, да узьысь Омӧль став аслас кырнышъяснас, пемӧсъяснас и овмӧснас уси му вылӧ.
Рочаканьыс кольччис енэжӧ да лоис Ен гӧтырӧн.
Чужтіс сійӧ челядь гоз: нылӧс, кодӧс шуисны Ёмаӧн, да Войпель-пиӧс.
Тадз Омӧль кутіс му вылын овны.
Енэжысь усигӧн сійӧ чорыда швачкысис да пельтӧммис, и век мӧвпаліс: кыдз сылы Енлысь водзӧс босьтны?
Енэжӧ некыдз он пыр, — Ен став розьсӧ игналіс, а выль розь писькӧдны выныс абу.
Гашкӧ, наяннас мыйкӧ вӧчны позьӧ.
Со ӧтчыд матыстчис сійӧ розь дорӧ, кыті гулюӧс ыстывлісны енэжсянь вала, и кутіс виччысьны гулютӧ.
Гулю лэбзьывлас и бӧр волас, а Омӧль киӧ оз сетчы.
Кылӧ Омӧль — дзуртыштіс енэжын зыбка, и рочакань бур сьыланкыв босьтчис сьывны.
Вӧрзис сьӧлӧмыс Омӧльлӧн, синва чепӧсйис синсьыс, и кутіс рочаканьӧс корны небыда:
— Восьтывлы ӧдзӧстӧ кӧть неуна, сьыланкывтӧ кывзыштны.
Дыр эз восьты рочакань, но сетчис жӧ коркӧ Омӧльлӧн корӧм вылӧ и восьтіс ӧдзӧссӧ.
Тӧв нырӧн енэжӧ Омӧль шувкнитіс.
Чӧвтіс рочаканьӧс и челядьсӧ муӧ.
Корсис Ен оланінысь шӧвк тор, син лапнитлігкості вурис аслыс кепысь, кайис пу вылӧ да тшапкис шондісӧ.
Но сӧмын джынйыс веськалӧма, вӧлӧм, киас, а кор пу вывсьыс лэччыны кутіс, дзугсис увъясас: ӧтик ув сатшкысис Омӧльлы сітанас да эз лэдз сійӧс.
Тайӧ здукӧ Ен садьмис да казяліс, мый гӧтырыс да челядьыс вошӧмаӧсь.
Гораа горӧдіс сійӧ, петіс садйӧ да аддзис Омӧльӧс.
Мӧдыс лӧнь улӧ лэччысис да Енмӧс корны кутіс, мед лэччыны отсалас.
Но Енмыд эз отсав, а ёрис сійӧс:
— Нэмтӧ тайӧ пу вылас пукавны тэныд! — горӧдіс сійӧ, да кывъясыс сылӧн гым моз гымыштісны.
Но кыліс тайӧ кывъяссӧ пельтӧм Омӧль, скӧрмис, кыскис питшӧгсьыс шонді джынсӧ, пӧльыштіс сы вылӧ да шыбитіс.
Шонді джынйыс лэбзис да мӧд джынйыскӧд орччӧн сувтіс, сэсся кык джынйыс бергавны кутісны да лоины гӧгрӧсӧсь.
Ӧти кытш вылас Омӧль чуньясысь сьӧд туйясыс колины.
Ен сійӧ кытшсӧ шуис Тӧлысьӧн.
Дыр пукаліс Омӧль ув вылын, а доймӧ пукалігас, чегис сійӧ вожсӧ да сійӧ увнас уси муӧ.
Сысянь и быдмис Омӧльлӧн бӧжыс.
Тадз уна кад коли.
Ен ӧтнас оліс, гажтӧмаліс.
Коркӧ сэсся шуис му вылӧ лэччывлыны да видлыны гӧтырсӧ да челядьсӧ.
Писӧ, Войпельсӧ, суис уджаланінын, сійӧ сёйысь гырничьяс вӧчаліс.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис Енлы пиыслӧн уджыс, орччӧн пуксис, дзор пӧльӧ пӧртчӧмӧн.
Видзӧдыштіс неуна да отсасьны кутіс, гырнич вӧчавны.
А сэки самӧй локтіс омӧль чукӧр Омӧль-юрыскӧд.
Омӧльыд эз тӧд Енмӧс, чайтіс прӧстӧ пӧльӧн, кутіс ошйысьны аслас вынӧн да наянлунӧн:
— Менам чукӧрӧй вына!
Ми унаӧн!
Вермам шонді сайӧдны, паськӧдчам кӧ!
А дзебсьыны кӧ ковмас, тӧрам кӧть нёль татшӧм гырничӧ!
И сэк жӧ омӧль чукӧрыс вынсӧ петкӧдліс.
Паськӧдчис пасьтала, — шондіыс чусмис, и му вылас пемдіс.
Сэсся Омӧль тшӧктіс нёль гырнич сувтӧдны пӧльӧлы, — сійӧ сувтӧдіс.
Пӧльӧ пырысь-пыр пӧдлаліс гырничьяссӧ да кутіс муӧ гуавны.
Но ӧти беспиян тыра гырнич жугаліс, беспиян петісны да уськӧдчисны пӧльӧкӧд тышкасьны.
Ӧти кинас пӧльӧ шыблаліс беспиянлы изъяс да корӧгъяс, мӧднас — сайӧдіс гырничьяссӧ, гуавны тэрмасьӧмӧн.
Изъяс сідз и лэбисны шуйгавыв и веськыдвыв.
Повзисны сэсся беспиян юртӧгныс, коді йӧрмис гырничьяс пиысь ӧтикӧ, и вынныс налӧн бырыштіс.
Уськӧдчисны пышйыны, а Ен — на бӧрся вӧтчыны.
Разӧдчисны, коді кытчӧ удитіс: коді ваӧ — васаӧн лои, коді вӧрӧ — вӧрсаӧн лои, коді гӧра йылӧ; коді ю пӧлӧн пышйис да чуньяссӧ чегъяліс, — насянь кульчуньяс ю пӧлӧн и колины.
Омӧльлӧн ӧти отсасьысь коз йылӧ сибдіс, сылӧн тошкӧ дзугсисны да кулісны мукӧд беспиян, кодъяс эз на удитны некытчӧ пышйыны.
Тадз Омӧльлӧн чукӧрлы пом воис.
А муын пӧжсьӧ гырнич пиын ачыс Омӧльыс, бесъяслӧн юрыс.
Кыдз кӧть оз зіль мездысьны, гырничысь петны, — оз лэдз ыджыд Ен сылы ен югыдсӧ аддзӧдлыны.
Оз лэдз Омӧльӧс мувывса войтырӧс кӧмӧдны.
А йӧзыс му вылын лоисны Войпельсянь да Ёмасянь.
Мукӧддырйиыс муракылӧ му улын.
Бус да из лэбӧ му сьӧвмӧссянь.
Тайӧ — Омӧльлӧн ружтӧмыс да уджыс.
Сійӧ кӧсйӧ му вылӧ петны.
Но оз вермы.
И век жӧ коркӧ петавлас на ен югыдас, мездас чукӧрсӧ да вермасьлас на Енкӧд.
ЮРКА
Эжва вадорын шувгӧ пемыд парма.
Маджа керӧс бокшаын сулаліс коркӧ маджаса багатыр Юркалӧн неыджыд керка.
Юрка вӧлі зэв вына, но прӧст да весиг неуна йӧёват.
Ковмас, шуам, Юркалы песла вӧрӧ ветлыны, босьтас сійӧ ассьыс ыджыд черсӧ, керыштас квайт весьт кыза конда чинтавтӧг, пуктас пельпом вылас, гортас вайӧ.
Ковмас чери кыйны, керыштас вӧрысь сизим сыв кузя потш шатин вылас.
Косаыс Юркалӧн вӧлі сыв кузя.
А оліс ӧтнас — татшӧм багатырыдлы эз сюр гӧтырыс ни Маджаысь, ни Эжва йылысь.
Тадз и оліс Юрка, уджаліс сьӧлӧмсяньыс, кыйис-виис, выннас эз вывтіась, кытчӧдз ӧти лёктор эз ло.
Ӧтчыд мыль петіс Юркалы коскас да мучитны кутіс багатырӧс.
Лун куйлӧ сійӧ гортас, вежон куйлӧ, тӧлысь куйлӧ — уджавны оз вермы.
Бырис Юркалӧн няньыс, мукӧд сёян-юан помасис, а орччаяс, рӧк вылад, эз отсавны.
Петіс Юрка чотігмоз керкасьыс, скӧт йирсянінӧ кыдзкӧ кыссис, тшапкис ыж чукӧрысь ӧти ыжӧс и гортас нуис.
А кор бурдіс Юрка, йӧз скӧт гусялӧмысь сідз эз и эновтчы.
Первой посни пемӧсъясӧс гусявліс орччаяслысь, а сэсся и гырысьӧдз воис.
Тӧдмалісны, дерт, орччаяс Юркалысь кузькиасьӧмсӧ, ызгыштісны ас костаныс, но вӧчны нинӧм эз вермыны: он вермы вӧлі Юркаӧс ни вынӧн, ни биӧн босьтны.
Ӧти печикӧн быдӧнлысь юр лысӧ вермис пасьвартны.
А сэк кості Юрка гусясис и гусясис, некодӧс эз жалит, пӧрысь вежайсьыс ӧприч.
Сэсся и шуисны орччаяс, он кӧ нин вынӧн вермы, наян Юркаӧс колӧ босьтны.
Пӧрысь вежайсӧ кутісны корны, мед Юркаӧс гӧсти корас, юкталас, кыдз шуласны, кӧм вольӧс кодьӧдз, кӧрталас ки-коксӧ да орччаяссӧ чукӧстас, а сэн сэсся тыдовтчас.
Юркалӧн вежайыс дыр эз кӧсйысь, сійӧ бура тӧдіс Юркалысь вынсӧ, тӧдіс, мый нинӧм кӧ оз артмы, Юрка ӧтик печикӧн юр лысӧ пасьвартны вермас, сэсся коркӧ сетчис жӧ да корис Юркаӧс сур юны.
Нем думайттӧг Юрка локтіс гӧститны.
Вежайыс дзонь лагун ён сур пуӧма.
Гажмис Юрка, синмыс куньсьӧ, а вежайыс век кисьталӧ и кисьталӧ.
Усис Юрка сьӧкыд тагсьыд, джодж пасьтала шевкнитчис, и багатырскӧй выныд маджаса ён сурысь нюкыльтчис.
Шкоргыны кутіс, керкаыс тіралӧ.
А пӧрысьыд висьталіс орччаяслы, мый Юрка сы дорын эбӧстӧм куйлӧ, ки-кокыс кӧрталӧма.
Кипелясисны орччаяс, котӧрӧн локтісны.
А Юрка кутіс унйывсьыс нюжмасьны, кокньыдика легнитіс кияснас, и став гезйыс оръясис.
Чепӧсйисны весьӧпӧрӧм орччаяс гортъясаныс, а Юрка эз на и садьмы, сӧмын мӧдар бок вылас бергӧдчис.
Вайисны сэк орччаяс выль гезъяс, выльысь кӧрталісны Юркаӧс, да сэтшӧм топыда, мый сӧмын чужӧмыс восьсӧн коли, ставнас гезъяснас тӧбисны.
Сӧмын мӧдӧдчисны, мед Юркаысь мынтӧдчыны, вежайыс шуӧ, мед вир кисьттӧг Юркаӧс виасны.
Сійӧ пӧ кӧсйысис орччаяслы отсавны сӧмын пӧдтасны кӧ, либӧ ӧшӧдасны кӧ Юркаӧс.
Думыштчисны орччаяс, кыдз Юркаӧс ӧшӧдан: пармаын ни ӧти пу оз лыбӧд та сьӧкта тушатӧ — и шуисны пӧдтыны Маджаса тыын.
Кыскисны ты дорӧ кык изки, вайисны Юркаӧс сы дорӧ, петкӧдісны шӧрас да изкиястӧ кокас кӧрталісны.
А вына Юрка сӧмын шкоргис, эз и чайт, мый сьмертыс юр весьттіыс лэбалӧ.
Пӧрӧдісны маджасаяс Юркаӧс пыжнас, а асьныс зэв ӧдйӧ вадорлань сыныштчисны.
Гызис тыыд, примитіс жер вомас Маджа керӧсса багатырӧс.
Но кӧдзыд ваысь паляліс Юрка, орйӧдліс вывсьыс гезъяссӧ, кияснас шенасьны кутіс.
Со нин мыччысис ты веркӧсас да вадорын сулалысьяслы кабырсӧ петкӧдліс: ог на пӧ тайӧ тыас вӧйысьӧн ло.
Весьӧпӧрӧм орччаяс пышъялісны.
Но эз нин сюр вына багатырлы Маджа керӧсӧд гуляйтны.
Паськыд сывйӧн виччысис мича багатырӧс аслас ваувса сарствоын Куль-Васа: сьӧкыд изкияс кыскисны Юркаӧс ва пыдӧсӧ.
Эбӧсысь усьӧм Юрка вӧйис, эз во вадорӧдз.
Но кыдзи мыжысь мынтӧдчыны?
Гӧсьтӧн виисны Юркаӧс лышкыд кӧзяин ордын и кӧзяин отсӧгӧн.
Чукӧртчисны пӧрысьяс да шуисны, мед багатырлӧн лолыс эз кут водзӧс босьтны, сылы колӧ став сиктӧн козин вӧчны.
Сиктса став олысьсянь чукӧртісны содз тыр пызьӧн, пестісны ты бокын ыджыд бипур, ыджыд пӧртйын пуисны рок.
А сэсся тылань чужӧмӧн горӧдісны:
— Лӧг эн кут миян вылӧ, вына Юрка, ми тэ вылӧ ог жӧ кутӧй!
А роксӧ став сиктӧн сёйисны.
Тадз бурасисны Маджасаяс багатыркӧд, кодӧс асьныс жӧ виисны.
Нэм кежлӧ ланьтіс Маджа керӧсса багатыр, а Маджасаяслы нэм кежлӧ ним коли: «маджаса рок сёйысьяс».
ТӦДЫСЬ ЗОНКА
Вӧліс ӧти тӧдысь, зэв нин арлыда.
Ӧтчыд висьмис: оз сёй, оз ю, некодлы кыв оз шу, сӧмын ышлолалӧ да быд ышловзигӧн шуалӧ:
— На!
На!
На!
Мунісны коркӧ пиыс да моньыс вартны, а гортас колис дас арӧса пиныс.
Сійӧ чачаясӧн ворсіс, висьысь бӧрся видзӧдіс, горт оліс.
Кыліс зонмыд, мый тӧдысь броткӧдчӧ, да сы дорӧ шыасис:
— Пӧльӧ, кодлы тэ ӧтторъя вӧзъян?
Вай, бурджык, меным!
— На! — шуис сылы пӧльыс, ыджыда лолыштіс да куліс.
А пиыд бать-мам дорас гумла вылӧ котӧртіс.
— Мамӧ, — горӧдіс налы, — ме ӧні быдтор кужа вӧчны!
Мӧс пель вундавны!
Ыжъясӧс тшыкӧдны!
Места вылысь вӧрзьывтӧг ветлыны!
Весиг тӧлысь гусявны верма!
— Кӧн нӧ тэ быдторъяс велӧдчин? — юалӧны зонкалысь бать-мамыс.
— А пӧльӧ ӧтторъя кодлыкӧ шуалӧ: «На!
На!
На!»
Ме и кори: «Вай меным, пӧльӧ...»
Эновтісны бать-мамыс вартӧмтӧ, локтісны гортас да зэв жара пачсӧ ломтісны.
А кор пескыс ломзис, сюйисны сэтчӧ биас пинысӧ и пачсӧ топыда пӧдлалісны.
— Но, — батьыс шуӧ, — тэ, вежа войӧ скӧт тшыкӧдысь, тӧлысь да шонді гусявлысь, пукалышт сэсся пачын...
Зонкаыд и сотчис пачад.
ТӦДЫСЬ ДА СЫЛӦН ГӦТЫР
Паныдасисны ӧтчыд кык тӧдысь и вермасьны кутісны, ассьыныс вынсӧ видлавны.
Ӧтиыс шуӧ:
— Ме тэысь унджык тӧда, тэысь ёнджык, сизим пеж вылын медыджыдыс да.
А мӧдыс оз сетчы:
— Ме, — шуӧ, — кӧть и ӧти дзоля пеж вылын ыджыд, тэныд ог сетчы.
Вензисны-вензисны, шуисны сэсся босьтны ва кӧшӧн да видлыны, кодныс ёнджык.
Вот ӧтиыс и шуӧ мӧдыслы:
— Юан тайӧ васӧ и пыр жӧ тшӧкмунан.
А мӧдыс шуӧ:
— А тэ юан — гортӧдзыд воны он удит, кулан.
Юисны.
Ӧтиыс сэн жӧ усис, куліс.
Мӧдыс воис гортӧдзыс, удитіс гӧтырыслы шуны: эн пӧ видз менам кулӧм бӧрын шой дорын каньӧс ни понйӧс, — и тшӧтш уси да куліс.
А рытланьӧ нин вӧліс.
Водтӧдіс сылысь шойсӧ гӧтырыс ен пельӧсӧ, вевттис дӧраӧн.
Зэв ёна бӧрдіс шогысла, сэсся водіс паччӧрӧ да ланьтіс: понма-каня сідз и колисны керкаас.
Вой шӧр воис.
Камгысис-чеччис кулӧма лабич вылысь, матыстчис пачлань, а гӧтырыс вӧлӧм юрнас ортсын узьӧ.
Кулӧмаыд сылысь пельсӧ и курччас.
Садьмас дойсьыс бабаыд, видзӧдӧ: мужикыс сулалӧ пачлы паныдӧн, кӧсйӧ улыс тшупӧд вылӧ кайны, да киыс морӧс вылас кресталӧма, китӧгыс оз вермы кайнысӧ.
— Но, — шуӧ сылы, — сюрин ӧні меным, эн кӧ кывзысь!
А бабаыд кватитас нянь зыр, йӧткавны кутас, йӧткыштас — усьӧ кулӧмаыд, бара чеччас, бара паччӧрӧ кайӧ.
Сідз войбыд и ноксис кулӧмакӧд, и зырйыслысь лопсӧ кулӧмаыд ставнас йирис.
Но петук чукӧстчис, камгысис кулӧма джоджӧ, а сэк кості керка ӧдзӧс воссьӧ, пырӧ кутшӧмкӧ пӧльӧ и шуӧ:
— Лэччы паччӧрсьыд...
Ӧні сэсся тэныд нинӧм нин оз вӧч...
Дыр оз лысьт бабаыд лэччыны, сэсся коркӧ лэччас жӧ.
Кулӧм мортыдлӧн весиг быг петӧма вомсьыс.
Босьтіс сійӧ пӧльӧыд кулӧмалысь кияссӧ, кӧрталіс сотчӧм шабді пратьӧн, водтӧдіс кулӧмаӧс бӧр лабич вылӧ ен ув пельӧсӧ и мӧдӧдчис.
А бабаыд тшапкас сійӧс дукӧс бӧждорӧдыс:
— Эн коль менӧ татчӧ!
Ог лысьт татчӧ кольччыны!
— Мекӧд тэныд, — шуӧ пӧльӧыд, — некыдз муннысӧ оз позь, тэ кольччы, эн пов, ӧні сійӧ оз сувт, а тэ сійӧс гортад куим вой, кыдз колӧ, видз...
— Кыдз тэнӧ шуӧны? — бабаыд юалас.
— Микӧла милӧстивӧй, — шуас пӧльӧыд да вошас.
Кык вой видзас бабаыд гортас кулӧматӧ, — оз чеччывлы, коймӧд луннас гуалас.
А кор гуас кутісны лэдзны гортсӧ, сійӧ му пырыс и муніс, — сӧмын розь колис.
Тӧдысьясыд, шуӧны, кулӧм бӧрас век му пырыс мунӧны...
САЛДАТ ДА КУЛӦМА
Окота лои ӧти салдатлы гортас ветлыны.
Вӧзйысьны сійӧ кутіс, и лэдзисны сійӧс гортас, а гортыс ылын вӧлі.
Вӧвсӧ салдатлы сетісны пӧрысьӧс да шогмытӧмӧс: сы вылын мунігӧн срок джынйыс коли, а гортӧдзыс ылын на.
Мый тан вӧчан?
Сувтіс ӧти сиктын ӧти пӧчӧ дорӧ войколӧн, пӧчӧ веськаліс шань: вердіс-удіс салдатӧс.
А мӧд луннас, мыйӧн садьмис салдат, вузаліс ассьыс вӧвсӧ, ньӧбис аслыс бур вӧлӧс, прӧщайтчис пӧчӧкӧд и дзик нин туйӧ мӧдӧдчис, да пӧчӧыд шуӧ:
— Кывзы менӧ, пиук!
Тайӧ вӧвнад гортӧдзыд зэв ӧдйӧ воан, сӧмын «но» ни «тпру» сылы эн шу.
Горт дорад воигӧн ачыс сувтас.
Бӧрсӧ локтігӧн вӧв вузалысь дорас эн пыр, — бурыс сыысь нинӧм оз ло, а ме дорӧ быть пырав, — сытӧг эн мун!
Кывзіс салдат пӧчӧлысь висьталӧмсӧ да туйӧ петіс.
И бур вӧвнад зэв ӧдйӧ гортӧдзыс воис.
Гӧститыштіс недыр гортас и бӧр мӧдӧдчис; бара сійӧ сиктад воис, кӧні сійӧ пӧчӧыд олӧ.
Сӧмын вӧвтӧ бергӧдіс сылӧн керкалань, а вӧлыд петитчӧ, оз мун некыдз, сідз и видзӧдӧ важ кӧзяин дорас, сылӧн погостӧ мунны.
Салдатыд лёкысь плетялӧ-швичкӧ вӧвтӧ, а вӧлыд некодарӧ.
Мудзмӧныс нӧйтчис салдатыд, но вӧлыд век жӧ важ кӧзяин ордас вайӧдіс.
— Тпру! — горӧдіс салдатыд. — Сулав, лешак!
Сӧмын тайӧ кывъястӧ шуис, вӧлыд уси дай куліс.
А салдат пырысьтӧм-пыр сійӧ шань пӧчӧ дорад котӧртіс.
— Но кужин овны, — шуӧ сійӧ сылы, — эськӧ бурсӧ эн виччысь.
Вӧлыс ӧд вузалысьыслӧн нылыс вӧлі.
А ачыс сійӧ — еретник, и нывъясыс — еретничаяс.
Ӧні тэнӧ кулӧм еретничаыслы салтыр лыддьыны корасны, тэ мун, но виччысь, мед кулӧмаыс эз сёй тэнӧ.
Тэнӧ кӧ вины вермас, — сійӧ ловзяс.
Но тэ эн пов: мыйӧн керкаас пыран — паччӧрас кай, визьнит гӧгӧрыд да сійӧ кытшас босьтчы салтырсӧ лыддьыны.
Ёна кӧ зырны кутас, тойлав нянь зырйӧн, а мыйӧн медводдза петук чукӧстчас, лэччы да водтӧд сійӧс гортъяс, сійӧ бӧр кулас.
Эз на удит пӧчӧ ставсӧ висьтавны салдатлы, локтісны нин кулӧмалы салтыр лыддьыны корны.
Колльӧдігас пӧчӧ удитіс на шӧпнитны сылы:
— Мыйӧн лыддян, асывводзсяньыс ме дорӧ лок.
Вайӧдісны салдатӧс кулӧма дорӧ.
И аддзӧ: куйлӧ гортйын зэв мича том ныв.
А рыт нин воис.
И кулӧматӧ кор лыддьӧдны босьтчис салдат, сійӧс сыкӧд игналісны керкаас.
Тӧд вылас уськӧдіс салдат пӧчӧлысь шуӧмсӧ, кайис паччӧрӧ, гижтіс гӧгӧрыс нянь пуртӧн кытш, пурт шыбитіс и бӧр салтырӧ босьтчис, лыддьӧ.
Стӧч вой шӧрнас кулӧма чеччис гортйысь, керкаті ветлыны кутіс, а сэсся паччӧрӧ уськӧдчис, но кайнытӧ оз вермы: киясыс торкӧны, крестӧн пуктӧма, а вомсьыс веж быг петӧ.
Но лолалӧ салдат вылӧ, зэв нин матын, и пондіс салдат тойлавны сійӧс нянь зырйӧн.
Тойыштас, сійӧ джоджӧ усяс, чеччас и бара кавшасьӧ.
Сідз и ноксис сыкӧд салдат медводдза петукъясӧдз, а кыдз найӧ чукӧстчисны, — грымгысис еретничаыд джоджӧ.
Лэччис сэки салдатыд паччӧрысь, водтӧдіс кулӧмаӧс бӧр гортъяс, ен ув пельӧсӧ, а ачыс ланьтіс и узис югдытӧдз.
Муртса югдыштіс, — кылӧ сійӧ, кодкӧ зэв гораа камгӧ ӧдзӧсас.
Восьтіс, — а водзас кулӧмалӧн батьыс.
Кутіс юасьны, кыдз салдатлы узьсис, кутшӧм вӧтъяс вӧталіс.
— Зэв бура узи, — салдатыд шуӧ.
Тадзи куим вой салдатыд колляліс кулӧма дорын, и куимнан войсӧ чеччывліс мӧдыс гортсьыс, сы дорӧ паччӧрас кайис, а салдат водзсасис нянь зырйӧн.
А коймӧд вой бӧрас — усьӧ-чеччӧ, котӧртіс пӧчӧыс дорӧ, — а сійӧ ӧдва ловъя, куйлӧ паччӧрын, ружтӧ.
— Мый нӧ, пӧчӧ, висьмин али мый?
— Дзик эбӧсысь уси, куим вой эг узь.
Ме ӧд куим вой кулӧмаыскӧд бертчи, важӧн нин эськӧ тэнӧ сёйис.
Но сыысь тэ эн на мын.
Регыд тэнӧ гуасьны корасны.
Тэ эн пыксьы, мун!
Мунан дзебнысӧ погост вылас, он на во — пемдыны кутас.
Тэ сэки вӧвъястӧ лэдзав, и туй бокас аддзан кык пожӧм.
Кай ӧтик вылас, а водзӧ ачыд аддзан, мый лоӧ...
Сідз и эм, корисны салдатӧс кулӧмаӧс дзебны, погост вылӧ нуны.
Салдат эз пыксьы, муніс.
Сетісны сылы пара вӧв, доддяліс пес доддьӧ, гортсӧ сэтчӧ пуктіс и мӧдӧдчис.
Муніс-муніс, воис ю дорӧ.
Видзӧдӧ салдат — пос ни вуджас абу.
А пемдыны кутіс.
Уськӧдіс тӧд вылас пӧчӧлысь шуӧмсӧ, лэдзаліс вӧвъяссӧ, а ачыс пу вылӧ кайис.
И вот вой шӧр воис.
Гортйысь кулӧма чеччӧ, а вӧвъяс пӧрисны кык нылӧ и куимнанныс кутісны салдатӧс корсьны.
Дыр эз и корсьны, кулӧма пыр казяліс сійӧс:
— Со сійӧ, пу йылас пукалӧ!
Ӧні сійӧ миянысь оз нин мун!
Уськӧдчисны куим чой пулань, кутісны йирны пиньяснаныс, рутшкакылӧ пуыс, лайкъявны пондіс.
«Но, — думайтӧ салдат, — помасис олӧмӧй!»
Сӧмын думыштіс — петук чукӧстчис.
Кулӧма гыпкысис муӧ, а нывъяс бӧр пӧрисны вӧвъясӧ.
Салдат лэччис пу вылысь, водтӧдіс покончаӧс бӧр гортъяс, вӧвъясӧс доддяліс и мырдӧн вуджӧдіс ю вомӧн варччӧмӧн.
А шойна вылын сетіс кулӧмаӧс поплы, прӧщайтчис сыкӧд да бӧр муніс пӧчӧ дорӧ.
Пырӧ, а пӧчӧ ӧдва лолалӧ, ӧти кокыс — ставнас вирӧсь.
— Мый нӧ тэкӧд, пӧчӧ?
— Кык пожӧмыс — менам кокъясӧй вӧліны, — шуӧ сылы пӧчӧ, метӧг тэнӧ кулӧмаыс эськӧ сёйис, сідз нин менсьым кокӧс лыӧдзыс йирис.
А ӧні мун служба вылад, тэ сэсся меным он ков...
Прӧщайтчис салдат пӧчӧкӧд да муніс служба вылас.
И бара вой шӧр кад воис.
Чеччис кулӧма вичкоын, а гӧгӧр некод абу.
Уськӧдчис корсьны, тась и сэсь корсис — некод абу.
Сэсся кайис кӧлӧкӧльня вылӧ да мый вынсьыс кутіс бовгыны.
Садьмис бовгӧмысь поп.
— Тыдалӧ, — шуӧ, — узьсьӧма, чӧртыд, бовгӧны кӧ!
Котӧртіс сійӧ вичкоӧ и сӧмын паперть вылӧ кайис, поконча уськӧдчис сы вылӧ да сёйис.
Сӧмын кокъясыс и колины, йирис сапӧг чӧр выйӧныс.
А кулӧма бара кайис кӧлӧкӧльня вылӧ, водзӧ бовгӧ.
Садьмис бовгӧмсьыс саломщик:
— Ок, бара на менам, чӧртыд, узьсьӧма!
Бара поп пинясьны кутас!
Пасьтасис кыдзсюрӧ и котӧрӧн вичкоӧ.
А кулӧма виччысьӧ нин: сӧмын сійӧ паперть вылӧ — дзик чӧрйӧдзыс сійӧс сёйис.
Сӧмын кокыс сапӧгас и колис.
Но петук чукӧстчис, и кулӧма гыпкысис муӧ.
Асывбыд попаддя виччысис попӧс ӧбедайтны.
Лун шӧр нин регыд, а поп век абу.
Ветліс саломщик ордӧ, а сійӧ абу жӧ на волӧма.
Сэсся мунісны гӧтыръяс вичкоӧ, и аддзисны сэн: кык кок гоз чурвидзӧ паперть вылын сулалысь сапӧгъясысь.
А накӧд орччӧн крукыльтчӧмӧн, ставнас веж быг пиын, куйліс рытнас вайӧм кулӧмаыс.
Йӧзыс кор чукӧртчис, кулӧмаӧс сьылӧдтӧг гуалісны, а вичкосӧ век кежлӧ сиптісны.
ВОДЗӦСЫД КЫК ПОМА
Локтіс коркӧ ӧти сиктӧ кӧнӧвал да ошйысьӧ:
— Ме кер пыр муна.
Ӧти помас пыра, мӧдӧдыс пета.
Уна йӧз чукӧртчис — видзӧдлыны, кыдз кӧнӧвал кер пыр мунас.
— Но, видзӧдӧй! — горӧдіс кӧнӧвалыд.
Паськӧм кулис, ӧти кер помас пырис, мӧдӧдыс петіс.
Сы шӧрӧ ӧти дядьӧ веськаліс, турун доддьӧн мунӧ.
Видзӧдӧ — йӧз чукӧртчӧма, юасьӧ:
— Мыйсяма дикӧвина тіян тані?
Сылы и висьталӧны, со пӧ мортыс кер пыр муніс.
Ыджыд дивӧ кажитчис дядьӧыдлы.
Шуӧ, мый тшӧтш видзӧдлыны кӧсйӧ.
Матыстчис матӧджык, юасьӧ, кӧні пӧ сійӧ мортыс, коді кер пырыс муніс.
— А со, — шуӧны, — бара нин тайӧ помас пырис.
— Ӧвсьӧй, — шуӧ дядьӧыд, — сійӧ кер увтіыс му кузяыс кыссьӧ. — И горӧдіс кӧнӧвалыдлы: — Эй, тэ, чеччы ли мый ли!
Мый няйтас туплясян, йӧзсӧ ылӧдлан?
Ёна скӧрмис кӧнӧвал дядьӧ вылад:
— Ме, — шуӧ, — тэнсьыд кывъястӧ ог вунӧд.
Да кыдз горӧдас, мый турун доддьыс сотчӧ.
Видзӧдліс дядьӧыд — збыль сотчӧ туруныд.
Котӧртіс додь дорад, вӧвсӧ лэдзалӧ, да тэрмасигад ступень кӧвсӧ разьны оз вермы, и ковмис гужтӧ керыштны.
Вӧлыд и гыпкысис.
Кӧнӧвалыд, вӧлӧм, дядьӧыдлы синсӧ вежӧма, да дядьӧыд, гужтӧ керыштӧм пыдди, вӧв голяад чернад сӧтӧма.
А туруныд кутшӧм вӧліс, сэтшӧм и коли, абу и ӧзйывлӧма.
— Но, — шуӧ кӧнӧвалыд, — ме тэныд шуи, мый кывъястӧ ог вунӧд.
Водзӧсыд водзӧса, сійӧ кык пома.
НАКАЖИТӦМ ТЕШ
Ӧтчыд арнас вит мужик вӧралісны.
Олісны ставныс ӧти вӧр керкаын.
Нёльыслӧн вӧралігас век бур прӧмыс вӧлі, витӧдыслы зэв гежӧда кыйдӧс сюрліс: то гоз ур лыяс, то дзик нинӧм оз сюр.
Мукӧд вӧралысьыс сы вылын сералісны да ӧтдортчисны сыысь.
Ӧти рытӧ чукӧртчисны став кыйсьысьыс керкаӧ, кутісны шмонитны шудтӧм вӧралысь вылын:
— Уна-ӧ кыйин, ёртӧй?
Тэ, тыдалӧ, сьӧла-урсӧ жалитан.
Бырӧмысь полан али мый?
Тадз найӧ сералісны сы вылын рытывбыд.
Сэсся кыйсьысьыд скӧрмис да шуис:
— Кеслӧй, кеслӧй пиньнытӧ!
Мед каитчыны эз ковмы-а!
Ме тіянлысь кывъястӧ ог вунӧд.
Сійӧ кӧнӧвал вӧлі да неуна тӧдысь.
Мӧд луннас нёль вӧралысьыс мунісны вӧравны, а витӧдыс, тӧдысьыд, вольпасяс на коли, узьӧ на вӧлі.
Кыйсисны, кыйсисны нёль вӧралысьыд, веськалісны зэр улӧ.
Дзебсисны пуяс улӧ, но зэр эз коб, кисьтіс пыр ёнджыка, регыд ваыс лои кыйсьысьяслы пидзӧсӧдзыс.
Кайисны найӧ пу вылӧ, а ваыд пыр содӧ.
Найӧ ещӧ вылӧджык, а ва на бӧрся.
Дзик йылӧдзыс воисны, — вот-вот ваыс воас.
Кутісны вӧралысьяс пӧдны, а кайны некытчӧ сэсся.
Кӧть прӧпадитан.
Ӧти на пиысь и шуӧ:
— Тайӧ кӧнӧвалыд вӧчис тӧрытъя сералӧмсьыд.
И ставӧн горзыны кутісны:
— Эн, ёртӧй, йӧрт!
Ловъяснымӧс мезды!
Босьт, кӧсъян кӧ, кӧть став прӧмыснымӧс!
Усьны ваыд кутіс.
А сэсся и дзик воши, быттьӧ эз и вӧв.
Лэччисны нёльнаныс, видзӧдӧны да, вӧлӧм дзик вӧр керка боканыс пукалӧмаӧсь.
Пырисны керкаас — кӧнӧвал пукалӧ, ур кульӧ.
— Шулі тіянлы, мый каитчанныд кывъяссьыд.
Со ӧд мыйӧдз воны позьӧ!
Дыр нёль ёрт варовитны эз кутны, сетісны став кыйдӧссӧ коноваллы, но сійӧ эз босьт, косӧдіс:
— Оз ков меным, — шуӧ, — тіян прӧмысныд, менам аслам уна.
А водзӧ вылӧ эн ошйысьӧй.
КЫЙСЬЫСЬ ДА ВӦРСА
Муніс ӧти вӧралысь ылӧ вӧрӧ, сиасис да кыйсьыны кутіс.
Оліс вӧрын вежон гӧгӧр и уна нин звер-пӧтка кыйис.
Ӧтчыд зэв ылӧ ветліс ордым кузя, рытланьыс сӧмын воис пывсянас, ломтіс сійӧс, пуис аслыс сёян да ужын бӧрын водіс узьны.
Войнас садьмис, горшыс косьмӧ, а ваыс пывсянас абу.
Казьтыштіс сійӧ, мый пывсян дорас ю визувтӧ, но мудзысла дыш лои петнысӧ, да и шуис гораа:
— Кӧть нин вӧрсаыс юкталіс ли мый ли!
Шуны эз удит, мыччысис кер кыза ки да кӧш сетіс.
— Код нӧ тэ? — юалӧ вӧралысьыд.
— Кодлысь юнытӧ корин, ме сійӧ и эм.
Войбыд ланьтнысӧ эз и вермы вӧралысь, а муртса югдыштіс — муніс гортас и некодлы нинӧм эз висьтав, мый сыкӧд вӧрас лоис.
Недыр мысти бара сійӧ мӧдӧдчис вӧравны, кӧсйис кодӧскӧ ёрт вылӧ босьтны, но бӧрас шуис, мый ӧтнаслы бурджык лоӧ: босьтіс пищаль да нянь, чукӧстіс понсӧ и мӧдӧдчис.
Рытланьыс воис пывсянӧдз, асывнас чеччис, сёйыштіс, кытшовтіс став лэчьяссӧ — нинӧм абу шедӧма лэчьясӧ.
Воис пывсянӧ, пусис, вӧчис ён гезйысь петля да водіс узьны.
А войнас бара горшыс косьмыны кутіс, а ю дорӧ мунны дыш, сійӧ и мӧдысь шуис:
— Кӧть нин тэ, вӧрса, юны сетін.
Бӧръя кывсӧ на шуны эз удит, тшын петан розьысь кер кыза ки мыччысис.
Чеччыштіс вӧралысь, петлясӧ ки гӧгӧрыс шыгыртіс, а помсӧ крепыда кӧрталіс джоджӧ.
Сэсся пищаль босьтіс да понсӧ чукӧстіс.
Понйыс уськӧдчис вӧрса вылӧ, косявлыны сійӧс кутіс.
Повзис вӧрсаыд, корны кутіс:
— Лэдз менӧ, бур морт!
Ставсӧ, мый кӧть он кор, сета!
— Вӧч сідз, — вочавидзӧ кыйсьысьыд, — мед вӧралігӧн меным век удайтчис.
Вӧрсаыд кӧсйысис, и вӧралысьыд лэдзис сійӧс.
И збыль: сэксянь кувтӧдзыс кыйсьысьлы вӧралігӧн везитіс.
КЫЙСЬЫСЬ ДА ЧУКЛЯ
Овлісны-вывлісны коркӧ гозъя.
Муніс ӧтчыд мужик аслас угоддьӧясӧ вӧравны.
А угоддьӧясыс ылын вӧліны, да запас босьтіс сьӧрсьыс вель уна.
Муніс-муніс, воис коркӧ керка дорас.
И медводз сьӧла кыйны босьтчис: быд туй вылӧ сиасис, ветлӧ, пӧтка чукӧртӧ.
Прӧмысыс уна вӧлі вӧрас: сьӧла, дозмӧр, тар, ур.
И прӧмыс зэв бур лои.
Ӧтчыд рытнас локтӧ керкаас узьны.
Зэв ёна сійӧ луннас мудзис.
Пуксис и шуӧ аслыс:
— Ок, эськӧ ёрт кӧ вӧлі, мыйта звер-пӧтка ме кыйи!
Сэсся пес поткӧдліс, ва вайис и ужын аслыс лӧсьӧдіс.
Эз на удит ужнайтны, кодкӧ керка дорас матыстчис да чукӧстіс:
— Эй, кӧзяин, узьны лэдзан он керкаад?
Мужик повзис, но век жӧ шуис:
— Пыр да узь!
Пырис локтысьыд керкаас, пӧрччысьӧ, кыйсьысьыд и шуӧ сылы:
— Пуксьы, ужнайт мекӧд...
Менам шыд пуӧма.
— Ог ӧткажитчы...
Пуксисны ужнайтны, кыйсьысьыд и юалӧ локтысьлысь:
— Кытысь босьтчин, кыдз менам керкаӧдз воин?
— Вӧрас воши, — вочавидзӧ мӧдыс, — локті отсӧгла тэ дорӧ, ӧдва-ӧдва керка дорӧдзыд вои.
Водзӧ сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
— Он-ӧ босьт менӧ, — юалӧ локтысьыд, — вӧравны?
Тэныд отсасьны кута.
— Вай!
Вай! — нимкодя шуӧ вӧралысьыд. — Меным ӧтнамлы гажтӧм лои ёрттӧг.
Тадз сёрнитісны, водісны узьны да узисны асылӧдзыс.
Асывнас рок пуисны, сёйисны, мӧдӧдчисны ордымъясӧд сиасьны.
Сэсся мунісны бара ордымъяс кузя лэчьяс видлавны: вӧралысьлы уна сюрӧма, а локтысьлы — кык пӧв унджык.
Чуймис весиг вӧралысьыд:
— Кыдз та мындасӧ кыйны сяммин?!
— Лэчкӧ шедіс, — шуӧ локтысьыд.
Тадз вежон кымын прӧмышляйтісны найӧ, и быд лун локтысьыд кык пӧв унджык пӧткатӧ кыйӧ вӧралысь дорысь.
Зэв ёна чуймалӧ та вылӧ вӧралысьыд и думыштіс сэсся: «Час, виччысьлы!
Сувтӧда ме сійӧс прӧмышляйтны медся лёк лэч туй вылас».
Сувтӧдіс, а ачыс думайтӧ: «Ӧні видзӧдлам, мый сылӧн артмас?»
А локтысьыд, воддза моз, вайӧ кык пӧв унджык пӧткасӧ вӧралысь дорысь.
Гӧгӧрвоис сэки вӧралысь, мый сы водзын абу морт, а Чукля, вӧр олысь.
Казьтыштіс, мый коркӧ ужын водзын корис ёртӧс, со ягысь Чукля и воис мужикӧ пӧртсьӧмӧн, и ӧні вӧралысьлы бурӧн не мынны Чукляысь.
И кутіс вӧралысь думайтны — кыдз эськӧ вӧрысь пышйыны ӧдйӧджык?
Нинӧм нин абу жаль, сӧмын мед ӧдйӧджык мынтӧдчыны ковтӧм да лёк ёртысь.
Сідз и шуис — пышйыны.
Ӧтчыд асывнас чеччисны, пуисны завтрак, сёйисны.
Чукляӧс вӧралысь ыстіс кыйсьыны, медся кузь туйсӧ кытшовтны, а ачыс босьтіс нянь шӧрӧм и айда гортас!
Котӧртіс-котӧртіс, пуксис мыр вылӧ сёйыштны.
Видзӧдӧ — Чукля локтӧ.
Повзис вӧралысь, кутіс отсӧг корны, а ёртыс ветлӧдлӧ да шуалӧ:
— Но мый?
Пышйынытӧ пышйин, да эн куж!
Ӧні ме тэнӧ и помала!
А сэк кості матыстчис ещӧ кодкӧ, пӧльӧ кутшӧмкӧ, кералӧ сӧс пу палич да шӧпкӧ вӧралысьлы, мед сійӧ пищальсӧ зарадитас, но пуля пыддиыс стволас сюяс нянь пыриг да лыяс Чуклялы бӧрвыв, кок костӧдыс пищальсӧ чургӧдӧмӧн.
Мужикыд кывзысяс да лыяс.
Чукляыд тімбыльтчас муӧ да уськӧдчас пышйыны вӧралысьысь.
А пӧльӧыд вӧтӧдас сійӧс, кутас пӧвсавны сӧс пу паличнад, веськыд кинас кикимльӧс нӧйтӧ и шуалӧ:
— Кутан водзӧ вӧралысьясӧс дзерӧдны?
Кутан дзерӧдны?
Чукля мездыны корӧ, а пӧльӧ сӧмын нӧйтӧ:
— Кыв сетан, мый некор сэсся вӧралысьясӧс дзерӧдны он кут, лэдза, он сет кывсӧ — кувмӧныд нӧйта...
Кӧсйысис Чукля некор не вӧрӧдны вӧралысьясӧс да ӧдва ловъя муніс пӧльӧ дорысь.
Вӧралысь аттьӧаліс пӧльӧӧс, юалӧ сылысь — коді сійӧ лоӧ?
А мӧдыс шуӧ:
— Ме тэнад видзысьыд, Вӧршуд.
Мун, вӧрав.
Некор сэсся Чукля оз лысьт тэнад угоддьӧясӧ волыны...
Косіс вӧралысь пывсянас да зэв уна пӧтка кыйис тулысӧдзыс.
ГӦНА ПЕЛЯ
Гӧна пеля вӧралысьясӧс векджык шулӧ «куш пеляӧн».
Радейтӧ сійӧ «куш пеляяс» дорӧ волыны да беддьӧн кыскасьны-бертчыны.
Сійӧ и ас йывсьыс тӧдмавны кӧсйӧ — ён абу?
Ӧтчыд ӧти «куш пеля», вӧравны мунігӧн босьтіс зэв ён гез.
Ӧти гез помсӧ кӧрталіс ён мыр бердӧ, а мӧд помас зумыд бедь кӧрталіс.
И локтас сійӧ «куш пеля» дорад Гӧна пеля.
Пуксисны, босьтчисны беддьӧ.
Кыскисны-кыскисны, зэвтӧ став вынсӧ Гӧна пеля, некыдз кыскыны оз вермы «куш пеляӧс».
Чуймалӧ Гӧна пеля — кутшӧм вына лоӧма «куш пеля».
Но эз век татшӧм бӧб да прӧст пӧльӧн вӧв Гӧна пеля.
Ӧти кыйсьысь лэптіс вӧрын аслыс вӧралан пывсян.
Оліс сійӧ вӧрын, кыйис тар да ур.
И эз тӧд сійӧ кыйсьысьыс, мый пывсянсӧ лэптіс самӧй вӧр олысь Гӧна пелялӧн чӧс туй вылӧ.
И быд ногыс кутіс дӧзмӧдчыны сійӧ вӧралысьыслы Гӧна пеля, мед вӧрысь сійӧс вӧтлыны.
Дыр эз гӧгӧрво вӧралысь, коді кыйдӧссӧ гусявлӧ, чайтіс — суседъяс, но коркӧ гӧгӧрвоис жӧ, мыйын делӧыс.
Вӧлі кыйсьысьлӧн нёль синма пон.
А став нёль синма понйыс Гӧна пелятӧ аддзӧ.
Матыстчас сійӧ пывсян дорӧ — понлӧн тшӧтьыс сувтӧ, лёкысь увтны заводитӧ.
И виччысьӧ вӧралысь, мый лоӧ водзӧ.
Гӧна пеля йӧткыштіс тшын петанысь пӧдансӧ, тотшкысис-усис сійӧ джоджӧ.
— А-а! — гӧгӧрвоис кыйсьысь. — Тайӧ Гӧна пеля вӧрас дурӧ.
Чеччис кыйсьысь да котӧрӧн петіс пывсянысь.
Тӧдіс сійӧ, кыдзи колӧ Гӧна пеляӧс повзьӧдны: бергӧдчыны сылань мышкӧн, кок косттіыд чургӧдны пищальтӧ да лыйны Гӧна пелялы.
Зарядитіс кыйсьысь пищальсӧ да лыйис веськыда Гӧна пелялы.
— Кужин асьтӧ посйыны, — шуис Гӧна пеля.
Сэсся некор нин эз матыстчывлы тайӧ кыйсьысьыслӧн пывсян дорӧ, да весиг ассьыс чӧс туйсӧ эновтіс.
{Анатоль Франс @ Кренкбиль @ беллетристика @  Анатоль Франс. Кренкбиль @ 1939 @}
Кренкбиль
Быд приговор, кодӧс лыддьӧ суддя державнӧй войтыр нимсянь, петкӧдлӧ аснас юстициялысь тӧдчанлунсӧ став сійӧ тырлунӧн.
Пуктасъясӧн вузасьысь Жером Кренкбиль гӧгӧрвоис оланпаслысь помтӧм вынйӧрсӧ, кор лоис сійӧс вайӧдӧма мыж вештан полиция ёрдӧ, ӧтйӧза пӧрадок видзысьӧс увтыртӧмысь.
Лӧсьыдсьыс-лӧсьыд, но пемыдіник залӧ мыжалан мортлӧн лабич вылӧ пуксьӧм бӧрын, сійӧ аддзис суддяясӧс, секретаръясӧс, мантияӧ пасьтасьӧм адвокатъясӧс, сьыліас ӧшӧдӧм чепа ёрд приставӧс, жандармъясӧс, а мытшӧд сайын чӧв пукалісны пӧрччӧм шапкаяса видзӧдысьяс.
Кренкбиль казяліс, мый ачыс сійӧ пукалӧ вылын, кыдз быттьӧ суддяяс водзӧ петӧмыс вӧчис мыжаланалы омӧлик чесьт.
Зал пыдыс юкӧнын, кык ёрд член костын, пукаліс веськӧдлысь г-н Буриш.
Морӧсас сылӧн вӧлі пысалӧма пальма вожъяс — академияса пас.
Республикалӧн бюст да шергӧдӧм Кристос ӧшалісны судилище весьтын, быттьӧ став оланпасъясыс, и енмыслӧн и йӧзыслӧн, ӧшйисны Кренкбиль юр весьтӧ.
Сійӧс шымыртіс прамӧй повзьӧм.
Философскӧй мӧвпсямӧн вӧдитчыны кужтӧг, сійӧ эз юавлы ассьыс, мый петкӧдлӧны тайӧ бюстыс да шергӧдӧмыс, и эз мӧвпав сы йылысь, вермасны-ӧ лӧсявны ёрд зданиеын ӧта-мӧдыскӧд орччӧн Кристос да Марианна.
А ӧд тайӧ вермис вайӧдны татшӧм сикас думъясӧ, сы вӧсна, мый папскӧй власьт йылысь велӧдӧм да норма пыдди мунысь право уна торйӧн лоӧны паныдаӧн республикаса конституциялы да гражданскӧй кодекслы.
Кыдз тӧдса, папскӧй декреталийяс абу дугӧдӧмаӧсь.
Кристослӧн вичко, кыдзи и важся кадъясӧ, велӧдӧ, мый законнӧй сӧмын сійӧ власьт, кодлы сійӧ, Христослӧн вичкоыс, сетӧ власьтлы полномочиеяс.
А ӧд Прансуз республикаыд ӧні кежлӧ оз на лӧсьӧдчы кыпӧдны папалысь власьтсӧ.
Кренкбильлӧн эськӧ вӧлі мыйкӧ-мында помка шуны тадзи:
— Господа суддяяс, сы вӧсна мый президент Лубэ абу енлӧн помазанник, то Кристос, коді ӧшалӧ тіян юръяс весьтын, вселенскӧй соборъяс да папаяс пыр путкыльтӧ тіянлысь власьттӧ.
Либӧ сійӧ тані сы вылӧ, медым казьтыштавны тіянлы вичко праваяс йылысь, либӧ сылӧн тані ӧшалӧмысь некутшӧм тӧлк абу.
Та вылӧ ёрдса веськӧдлысь Буриш вермис эськӧ вочавидзны:
— Мыжалана Кренкбиль, Прансуз корольяс некор эз ладмывны папакӧд.
Гийом де Ногарэӧс вӧлі вӧтлӧма вичкоысь, но сійӧ эз чӧвт ас вывсьыс полномочиеяссӧ татшӧм ичӧттор вӧсна.
Кристос, коді ӧшалӧ ёрдын, тайӧ абу Григорий Седьмойлӧн да Бонифаций Восьмойлӧн Кристос.
Тайӧ, кӧсъян кӧ нин тэ тӧдны — евангелльӧса Кристос, коді ачыс эз тӧдлы ни ӧти кыв каноническӧй правосьыд и некор эз кывлы вежа декреталийяс йылысь.
Сэки Кренкбильлы позьӧ вӧлі эськӧ вочавидзны тадзи:
— Евангелльӧса Кристосыд вӧлі мятежник.
Сэтчӧ жӧ сійӧс судитісны, и дас ӧкмыс нэм чӧж став кристиана йӧз лыддьӧны тайӧс ыджыдсьыс-ыджыд ёрд ӧшыбкаӧн.
Тіянлы, веськӧдлысь, оз удайтчы мыждыны менӧ сы нимсянь весиг кык сутки кежлӧ арестӧ.
Но Кренкбиль эз сетчыв история, политика либӧ социальнӧй темаяс вылӧ мӧвпалӧмъясӧ.
Сійӧ вӧлі вывті ёна чуймӧма.
Сійӧс кытшалысь обстановкаыс вӧйпӧдіс сылы, мый юстиция — сійӧ вывті ыджыдтор.
Почтениеӧн да ёна повзьӧмӧн шымыртӧм вӧсна, сійӧ ачыс нин дась вӧлі ёрд водзын ас вылас лэптыны мыжсӧ.
Лов пытшкас сійӧ эз кыв асьсӧ мыжаӧн, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый кутшӧмкӧ пуктасъясӧн вузасьысь мортлӧн лолыс зэв на ичӧтиктор оланпас символ водзын да ӧтйӧза водзӧс перйысьяс водзын.
Сэтчӧ жӧ Кренкбильлӧн адвокатыс вӧрзьӧдіс-шатовтіс сы сьӧлӧмысь аслас мыжтӧмлунӧ эскӧмсӧ.
Дженьыдика да тэрмасьӧмӧн нуӧдӧм следствие вынсьӧдіс сы вылӧ лэптӧм мыжсӧ.
Кренкбильлӧн приключениеяс
Градвыв пуктасъясӧн вузасьысь Жером Кренкбиль восьлаліс кар кузя, йӧткис ас водзын тележка да горзіс: «Капуста, сёркни, морков!»
А кор сылӧн вӧлі лук-порей, сійӧ горзыліс: «Спаржа, спаржа!,» сы вӧсна мый лук-порейыд — гӧля олысьяслӧн спаржа.
Сідз, октябр 20 лунӧ, лун шӧр кадӧ, кор Кренкбиль лэччӧ вӧлі Монмартр улича кузя, г-жа Байяр, петіс аслас кӧмкот вуран лавкаысь да матыстчис пуктасъяс тыра тележка дорӧ.
Кӧрсьыштлӧм чужӧмӧн босьтіс сійӧ порей позтыр:
— Абу жӧ вывті бур тэнад порейыд.
Мыйӧн позтыр?
— Дас вит су, кӧзяйка.
Бурджыкыс таысь оз овлы.
— Дас вит су омӧлик куим лук ёкмыль вылӧ?
И сійӧ зывӧктӧмӧн бруткис позтырсӧ бӧр тележкаас.
Буретш тайӧ здукас 64-ӧд номера полицейскӧй матыстчис да шуис Кренкбильлы:
— Прӧйдитӧй!
Кренкбиль ветымын во ветліс, асывсянь да рытӧдз.
Татшӧм тшӧктӧмыс кажитчис сылы законнӧйӧн и ньӧти эз шензьӧд.
Сійӧ дась вӧлі кыв шутӧг кывзысьны и кутіс тэрмӧдлыны нывбабаӧс, медым сійӧ босьтас, мый сылы воӧ сьӧлӧмвылас.
— Да сет жӧ меным бӧрйыны тӧварсӧ, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис кӧмкот лавка кутысь.
И сійӧ выль пӧв пондіс видлавны став порей позтыръяссӧ; сэсся босьтіс сійӧс, коді кажитчис сылы медся бурӧн, да топӧдіс аслас морӧс бердӧ, кыдз вичко ӧбразъяс вылын вежаяс кутӧны пальма вож.
— Медыджыд дон — дас нёль су.
Тайӧ тырмымӧн.
Да мен ещӧ колӧ ветлыны сьӧмысла лавкаӧ: сьӧрысь абу.
И порей-лукъяссӧ сывтырас кутӧмӧн, сійӧ пырис мастерскӧйӧ, кытчӧ сы водзвылын киас кага кутӧмӧн пырис ньӧбасьны нывбаба.
Тайӧ кадӧ 64-ӧд номера полицейскӧй мӧдысь шуис Кренкбильлы:
— Прӧйдитӧй!
— Ме виччыся сьӧм, — вочавидзис Кренкбиль.
— Ме ог шу тэныд, мед тэ виччысян сьӧм, а шуа, мед тэ прӧйдитін, — стрӧга вочавидзис полицейскӧй.
Тайӧ каднас мастерскӧйса кӧзяйка мерайтіс аслас лавкаын кельыдлӧз башмакъяс арӧн джынйӧна кагалы, кодлӧн мамыс вӧлі ёна тэрмасьӧ.
А веж юра порейяс куйлісны прилавок вылын.
Нэм джын Кренкбиль кыскаліс ассьыс тележкасӧ уличаяс кузя и велаліс кывзысьны власьтлысь.
Но тайӧ пӧрйӧ сійӧ вӧлі аслыссикас положенньӧын: мог да право зурасисны дзик паныд мӧвпъясӧ.
Кренкбильлӧн эз вӧв юридическӧя мӧвпалан сямыд.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый ассьыд правотӧ олӧмӧ кӧ пӧртан, то тайӧ оз мезды тэнӧ ӧтйӧза могъяс збыльмӧдӧмысь.
Сійӧ сетіс вывті ыджыд тӧдчанлун дас нёль су босьтӧм вылӧ аслас праволы и эз тырмымӧнъя думышт аслас обязанносьт йылысь — йӧткыны тележкасӧ сувтлытӧг пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ и водзӧ колис сулавны.
64-ӧд номера полицейскӧй коймӧдысь лӧня да скӧрмытӧг тшӧктіс Кренкбильлы прӧйдитны.
Монтосьель бригадирлы дзик паныд морттуя, коді пыр ӧтарӧ грӧзитчӧ и некор оз примитлы чорыд мераяс, 64-ӧд номера полицейскӧй вӧлі скуп ӧлӧдӧмъяс вылад да тэрыб протоколъяс гижӧм вылӧ.
Сэтшӧм нин вӧлі сылӧн морттуйыс.
Кӧть сійӧ неуна зумыш, но зэв бур зіль чина и олӧмӧ пӧртысь салдат.
Лев кодь повтӧм да баля кодь рам.
Сійӧ тӧдӧ сӧмын сійӧс, мый сылы прикажитӧма.
— Он ӧмӧй тэ кыв?
Шуӧны тіянлы, прӧйдитӧй!
Помкаыс, код вӧсна Кренкбиль пыр на сулаліс, сылы аслыссӧ кажитчис тырмымӧнъя уважительнӧйӧн.
Сійӧ висьталіс та йылысь прӧстӧя и веськыда:
— Тьфу!
Ме жӧ висьталі тэныд, мый виччыся сьӧм.
64-ӧд номера полицейскӧй лыддис тырманаӧн вочавидзны:
— Тэ, тыдалӧ, кӧсъян, медым ме составиті тэ вылӧ протокол.
Мый нӧ, та сайын делӧыд оз сувт.
Тайӧ кылӧм бӧрын, Кренкбиль ньӧжйӧник топӧдліс пельпомъяснас, чӧвтліс шог синвидзӧдлас полицейскӧй вылӧ, а сэсся енэжӧ.
Тайӧ видзӧдласыс кыдз быттьӧ висьталіс:
«Енмыс аддзӧ, ме абу законъяс нарушайтысь морт.
Ме нӧ ог ӧмӧй признайт декретъяс да правилӧяс, кодъяс тшӧктӧны меным ветлӧдлыны сувтлытӧг?
Вит часын ме нин Центральнӧй рынок вылын.
Сизим чассянь ме гаддьӧсьта ассьым киясӧс додь вожъясӧ, да гӧлӧс натужиттӧдз горза: «Капуста! галанка! морковь!»
Меным тырис нин квайтымын ар.
Ме мудзи.
А тэ юалан менсьым, ог-ӧ ме кыпӧд восстанньӧлысь сьӧд знамя.
Тайӧ ме вылын издевайтчӧм да смекайтчӧм!»
Полицейскӧй эз казяв сы синвидзӧдласлысь висьталӧмсӧ, либӧ эз аддзы некутшӧм посйысьӧм, медым не кывзыны сылысь, но сӧмын сійӧ дженьыда да грубӧя юаліс, гӧгӧрвоис-ӧ эз сійӧс медбӧрын.
И буретш тайӧ кадас Монмартр улича вылын чукӧрмисны сы мында экипажъяс, мый некытчӧ лои тувччыны.
Кокньыдик телегаяс, кузь телегаяс, фургонъяс, омнибусъяс, ломовӧй телегаяс — ставыс топалісны ӧта-мӧд бердӧ, йитчисны, эз вермыны ни торйӧдчыны ни мунны водзӧ.
Видчӧмъяс да горзӧмъяс ӧшйисны сынӧдӧ тайӧ пуӧмӧн-пуысь сувтӧм поток весьтас.
Йӧзӧс нуысь-вайысьяс ылысянь шыбласисны яйӧн вузасьысьяскӧд медся чорыда видчан кывъясӧн, а омнибусса кондукторъяс сувтӧдӧмсьыс мыжаӧн лыддисны Кренкбильӧс да нимтісны сійӧс «пеж порейӧн».
Сэк тротуар вылын чукӧрмисны видзӧдысьяс, кодъяс интересуйтчисны вензьӧмнас.
Полицейскӧй, кор аддзис, мый ставыс видзӧдӧны сы вылӧ, мӧвпаліс сӧмын сы йылысь, медым кутны ассьыс авторитетсӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
Зепсьыс кыскис госӧн лӧсталан записнӧй книжка да карандаш пом.
Кренкбиль ас кывъяссьыс эз бӧрыньтчы, кывзысис кутшӧмкӧ пытшкӧсса гӧлӧслы.
Дай шуны кӧ веськыда, ӧні сійӧ эз и вермы вӧрзьыны ни водзӧ, ни бӧрӧ.
Сылӧн телега кӧлесаыс, шудтӧмлун вылад, крукасис йӧв кыскалысь телега кӧлесаӧ.
Сійӧ горӧдіс, фуражкасӧ балябӧжас йӧткалігтыр да юрсисӧ нетшкигтыр:
— Висьталӧны тэныд, мый ме виччыся ассьым сьӧм!
Сё мат!
Вот лешакыд!
Тайӧ кывъясыс, кодъяс регыдджык вӧлі петкӧдлӧны пикӧвоӧм, а эз скӧрмӧм, кажитчисны 64-ӧд номера полицейскӧйлы сьӧлӧм дойданаӧн.
А сы вӧсна, мый сы син водзын быд сикас оскорбление век пӧртчыліc традицияӧн лӧсьӧдӧм, сідз шусяна литургическӧй формаӧ: «Смерть мӧсъяслы», то и ӧні дзик жӧ сэтшӧм формаӧн сійӧ кыліс пельнас да гӧгӧрвоис преступниклысь шуӧм кывъяссӧ.
— А! Тэ шуин: «Смерть мӧсъяслы».
Ладнӧ!
Лок ме бӧрысь!
Кренкбиль кынмис места вылас, дзикӧдз пикӧ воӧмысла сійӧ паськӧдіс 64-ӧд номера полицейскӧй вылӧ ассьыс шондіӧн сотӧм синъяссӧ да, лӧз блуза вылас кияссӧ кресталӧмӧн, горӧдіс быттьӧкӧ потӧм гӧлӧсӧн, коді кажитчӧ петіс не то юрчутсяньыс, не то коклябӧрсяньыс.
— Ме шуи «Смерть мӧсъяслы!»?
Ме?..
О!..
Тайӧ арестыс кыпӧдіс гора серамъяс приказчикъяс да детинкаяс пӧвстын.
Тайӧ вӧлі йӧз чукӧр вкус серти, кодъяс пыр горшӧсь увтыртан да жаль тӧдтӧм видзӧданторъяс вылӧ.
Но тайӧ здукас кутшӧмкӧ жугыль чужӧма, сьӧд паськӧма, цилиндра старик сюйсис полицейскӧй дінӧ гӧгӧрыс кытшалӧм йӧз чукӧр пыр да шуис сылы гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг, небыдика, но зэв мӧрччана:
— Тэ сорсин.
Тайӧ мортыс эз увтырт тэнӧ.
— Эн сюйсьы не ас делӧӧ, — вочавидзис сылы полицейскӧй, но грӧзитчытӧг, сы вӧсна мый сёрнитіс бура пасьтасьӧм морткӧд.
Старик кутіс шуавны вель лӧня, но зэв чорыда.
Сэки полицейскӧй шуис, мый сылы ковмас висьтасьны комиссар водзын.
Сэк Кренкбиль век на горзіс:
— Тайӧ ме шуи: «Смерть мӧсъяслы»!..
О!..
Сэк коста, кор сійӧ шензьӧмӧн шуаліс тайӧ кывъяссӧ, мастерскӧйса кӧзяйка, г-жа Байяр, матыстчис сы дорӧ, киас кутіс дас нёль су.
Но 64-ӧд номера полицейскӧй кватитіс нин Кренкбильӧс шошаӧдыс; г-жа Байяр гӧгӧрвоис, мый нинӧмла мынтысьны мортлы, кодӧс кыскӧны кутузкаӧ и пуктіс дас нёль сусӧ аслас фартук зептӧ.
Кор Кренкбиль аддзис, мый сылысь тележкасӧ кутӧма, ачыс сійӧ арестуйтӧма, сылы кажитчис, мый пыдӧстӧм йир воссис сы кок улын да шондіыс кусі, Кренкбиль сӧмын шуыштіс:
— Но и делӧяс!..
Старик висьталіс комиссарлы, мый туй кузя мунігӧн сійӧс вӧлі сувтӧдӧма экипажъяс чукӧрмӧм вӧсна, и сійӧ аддзыліс лоӧмторсӧ, и вӧйпӧдӧ, мый полицейскӧйӧс эз вӧв увтыртӧма, мый тайӧ явӧ сорсьӧм.
Сійӧ висьталіс ассьыс нимсӧ и чинсӧ: доктор Давид Матье, Амбруаз Парэса больничаысь старшӧй врач, Почётнӧй легион орденса кавалер.
Мукӧд кадӧ кӧ комиссарлы тырмана эськӧ вӧлі татшӧм висьталӧмыд.
Но тайӧ кадӧ Прансуз муын учёнӧйяс лыддьысьлісны веритчыны позьтӧм йӧзӧн.
Кренкбильлысь арестсӧ лои вынсьӧдӧма, сійӧ колляліс войсӧ участокын, а асывнас сійӧс вуджӧдісны «салат новлан кӧрзинаын» полицейскӧй полицияса шӧр дзескыдінӧ.
Дзескыдінӧ пуксьӧдӧмыс эз кажитчы Кренкбильлы ни сьӧлӧм майыштанаӧн, ни дӧсаднӧйӧн.
Сійӧ примитіс тайӧс, кыдзи быть коланатор.
Сійӧс торъя нин ёна шензьӧдіс стенъяслӧн да плитаясӧн вольсалӧм джоджлӧн сӧстӧмлуныс.
Сійӧ шуис:
— Сӧстӧминик местаыс, быльысь сӧстӧм!
Джоджас кӧть пуксьы да сёй.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, Кренкбиль кӧсйис вештыштны улӧссӧ, но казяліс, мый сійӧс тувъялӧма стен бердас.
Сійӧ гораа пондіс шензьыны:
— Дивӧ!
Меным татшӧмтортӧ, дерт нин, эськӧ не думыштны!
Сійӧ пуксис да кутіс ӧктыны ассьыс чуньяссӧ да шензьыны.
Чӧвлӧньыс да ӧткӧн кольӧмыс жугыльмӧдісны сійӧс.
Сійӧ гажтӧмтчис да тӧждысьӧмӧн думайтіс аслас тележка йылысь, коді вӧлі грузитӧма капустаӧн, морковӧн, сельдерейӧн, салатӧн, кодӧс мырддисны сылысь.
И тӧждысяна юавліс ассьыс:
— Кытчӧ найӧ воштісны менсьым тележкаӧс?
Коймӧд лунас Кренкбильӧс видлыны воліс сылӧн адвокатыс мэтр Лемерль, парижскӧй адвокатураысь ӧти медся том член, прансуз отечество Лигаса секцияяс пиысь ӧтиын председатель.
Кренкбиль заводитліс висьтавны сылы ассьыс делӧсӧ; тайӧ эз вӧв кокни, сы вӧсна, мый сійӧ эз вӧв велалӧма сёрнитны.
Но, вермис лоны, мый сійӧ век жӧ эськӧ справитчис тайӧ сьӧкыд могнас, адвокатыс кӧ кӧть неуна отсыштіс сылы.
Но, сійӧ сӧмын веритчытӧма качайтіс юрнас быдтор кузя, мый висьтавліс Кренкбиль да, бумагаяс листаліг, ропкис:
— Гм!
Гм!
Нинӧм татшӧмсӧ ме ог аддзы делӧсьыс...
Сэсся мудзӧмпырысь шуис еджыд уссӧ гартігтыр:
— Тэныд жӧ аслад интересъяс серти бурджык вӧлі эськӧ висьтасьны.
Ме ногӧн, ассьыд мыжтӧ дзик отрицайтан системаыд тэнад — зэв омӧль.
Тайӧ здуксяньыс Кренкбиль окота пырысь эськӧ висьтасис, тӧдӧ кӧ вӧлі, мыйын колӧ висьтасьнысӧ.
Кренкбиль правосудие водзын
Председатель Буриш быдса квайт минут видзис Кренкбильӧс юасьӧм вылӧ.
Тайӧ юасьӧмыс ёнджыка эськӧ восьтіс делӧсӧ, мыжаланаыс кӧ мыйкӧ вочавидзис сылы сеталӧм юалӧмъяс вылӧ.
Но Кренкбиль абу вӧлі велалӧма вензьӧмъясӧ, а татшӧм йӧзкотырын пыдди пуктӧм да повзьӧм дорисны сылысь кывсӧ.
Та вӧсна сійӧ пыр чӧв оліс, а председатель ачыс сы пыдди вочавидзліс, и тайӧ вочакывъясыс вӧліны виянаӧсь.
Председатель кӧрталіс ассьыс висьталӧмсӧ:
— Сідз, тэ висьтасян, мый шуин: «Смерть мӧсъяслы».
— Ме шуи: «Смерть мӧсъяслы» сы вӧсна, мый господин полицейскӧй шуис: «Смерть мӧсъяслы».
Сэки и ме шуи: «Смерть мӧсъяслы».
Кренкбиль кӧсйис гӧгӧрвоӧдны суддяӧс, мый татшӧм виччысьтӧм мыждӧмысь шензьӧмла сійӧ шуис полицейскӧй бӧрся тайӧ тешкодь кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі ылӧдлӧмӧн лэптӧма сы вылӧ, да кодъясӧс эськӧ сійӧ, дерт, некор эз шу.
Сійӧ шуис: «Смерть мӧсъяслы» сідз жӧ, кыдз шуис эськӧ: «Ме?
Ме али видчи?
Кысь тэ тайӧс босьтін?»
Но председатель Буриш эз тадз гӧгӧрво сійӧс.
— Тэ вӧйпӧдан, мый полицейскӧй медводзӧн горӧдіс тайӧс?
Кренкбиль эновтчис сетны гӧгӧрвоӧдӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі сылы вывті сьӧкыд.
— Тэ он пыксьы и веськыда вӧчан, — шуис председатель.
И сійӧ корис аддзылысьясӧс.
64-ӧд номера полицейскӧй, ним сертиыс Бастьен Матра, присягнитіс, мый кутас висьтасьны веськыда, сӧмын веськыда.
Сэсся висьталіс со мый:
— Октябр 20 лунӧ, менам дежуритігӧн, 12 час лунын, ме аддзи Монмартр улича вылысь мортӧс, ӧблик серти — пуктасъясӧн вузасьыс, коді правилӧяс нарушайтӧмӧн, сулаліс аслас тележкаӧн 328 номера керка водзын, мый вӧсна улича вылас чукӧрмисны зэв уна экипажъяс.
Ме куимысь тшӧкті сылы мунны водзӧ, но сійӧ ӧткажитчис кывзысьны, и кор ме та бӧрын юӧрті, мый гижа протокол, сійӧ горӧдіс воча: «Смерть мӧсъяслы,» тайӧ кажитчис меным оскорблениеӧн.
Тайӧ чорыд да мӧвпалӧмӧн висьталӧмторыс вӧлі примитӧма ёрдӧн явӧ эскӧмпырысь.
Дорйысь корис аддзылысьясӧс пыдди башмачничаӧс, г-жа Байярӧс, да г-н Давид Матьеӧс, Амбруаз Парэ больничаса медшӧр врачӧс, Почетнӧй легион орденса кавалерӧс.
Г-жа Байяр нинӧм абу аддзылӧма и абу кывлӧма.
Г-н Матье вӧлӧма йӧз пиас, кодъяс чукӧртчисны полицейскӧй гӧгӧр, коді корис, мед вузасьысь мунас водзӧ.
Сылӧн висьтасьӧмыс кыпӧдіс инцидент.
— Ме лоӧмтор дырйиыс вӧлі аддзылысьӧн, — шуис сійӧ. — Ме казялі, мый полицейскӧй сорсис: сійӧс эз оскорбитны.
Ме локті сы дінӧ да инді сылы та вылӧ.
Полицейскӧй век жӧ эз лэдз вузасьысьӧс, а менӧ корис мунны ас бӧрсьыс комиссар дорӧ.
Ме сідз и вӧчи.
Дзик жӧ тадзи ме висьтавлі комиссарлы.
— Верманныд пуксьыны, — шуис председатель. — Ёрд пристав, выльысь корлы свидетель Матраӧс.
— Матра, кор тэ арестуйтін мыжаланаӧс, эз-ӧ инды тіянлы г-н Матье, мый тэ сорсин?
— Мӧд кывйӧн кӧ, господин председатель, сійӧ менӧ оскорбитіс.
— Мый сійӧ шуис тэныд?
— Сійӧ меным шуис: «Смерть мӧсъяслы».
Залын зэв гораа серӧктісны.
— Верман мунны, — тэрмасьӧмӧн шуис председатель.
И председатель ӧлӧдіс йӧзӧс, мый татшӧм лӧсьыдтӧмторъясыс лоасны кӧ водзӧ, сійӧ тшӧктас весавны залсӧ.
Та кадӧ дорйысь падъявтӧма пыркӧдіс аслас мантия сосъяснас, и тайӧ здукас быдӧн чайтіс, мый Кренкбильӧс мыжтӧмтасны.
Кор залын бӧр пуксис чӧв-лӧнь, мэтр Лемерль сувтіс.
Сійӧ заводитіс ассьыс доръяна сёрнисӧ префектура агентъясӧс ошкӧмӧн: «йӧзкотырлӧн тайӧ авъя слугаясыс медся ичӧтик удждон вылӧ терпитӧны мудз да повтӧг мунӧны некор бырлывтӧм ӧпаснӧйторъяслы паныд, быд лун петкӧдлӧны героизм.
Тайӧ важ салдатъясыс, кольӧны салдатъясӧн.
Салдатъяс — тайӧ кывнас шуӧма ставсӧ».
И мэтр Лемерль кутіс высокопарнӧя сёрнитны воинскӧй нималан бурлун йылысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧмъяс пиысь, шуис сійӧ, коді оз сетны увтыртны армияӧс, войтырсикас армияӧс, кодын сійӧ ачыс сулалӧ и лыддьӧ тайӧс чесьт пыдди».
Председатель копыртіс юрсӧ.
Збыльысь, мэтр Лемерль вӧлі отставнӧй лейтенантӧн.
Сійӧ вӧлі сідзжӧ Вьей Одриет кварталса националистъяслӧн кандидатӧн.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс:
— Ог, ме ог вермы не признайтны неыджыд да дона отсалӧмъяссӧ, кодъясӧс лунысь-лун вӧчӧны Парижса доблестнӧй войтырлы пӧрадок видзысьяс.
И ме эськӧ эг сӧгласитчы дорйыны тіян водзын Кренкбильӧс, аддза кӧ вӧлі, мый сійӧ оскорбитіс важ салдатӧс.
Менсьым подзащитнӧйӧс мыжалӧны сыын, мый сійӧ шуис: «Смерть мӧсъяслы!»
Тайӧ кывъсыслӧн вежӧртасыс гӧгӧрвоана.
Ті кӧ восьтанныд рыночнӧй жаргонлысь кывкудсӧ, ті сэсь аддзанныд: «Vachard», мӧс вылӧ скодитысь, — дыш, весь шлёнъялысь, боквылас куйлысь, коді уджалӧм пыдди быглясьӧ, кыдз мӧс.
«Vache» — мӧс — сійӧ, коді вузалӧ асьсӧ полициялы, сыщик.
«Смерть мӧсъяслы» — тайӧ кывтэчасыс бергалӧ торъя кытшын.
Но делӧыс ӧд сыын, кыдз Кренкбиль тайӧс шуис?
Да весиг шуис ли сійӧ тайӧс?
Лэдзӧй меным тырвыйӧ не эскыны.
Ме ньӧти ог кӧсйы чайтны, мый полицейскӧй Матра абу бур морт.
Но сійӧ нуӧдӧ, кыдз ме шуи нин, сьӧкыд удж.
Мукӧддырйи сійӧ овлӧ ёна мудзӧма, мучитчӧма, эбӧссьыс усьӧм выйын.
Татшӧм условиеясад сійӧ вермис сорсьыны пельнас.
И кор сійӧ сӧмын на висьталіс тіянлы, господа, мый быттьӧкӧ доктор Давид Матье, Почетнӧй легион орденса кавалер, Амбруаз Парэ больничаса медшӧр врач, наукаын нималана морт, бур обществоса морт, горзіс тшӧтш: «Смерть мӧсъяслы», ми, дерт, долженӧсь тані гӧгӧрвоны, мый Матра висьӧ ковтӧм идеяясӧн, кодъясысь ачыс оз вермы мездысьны, и позьӧ кӧ сідз шуны, сійӧ висьӧ йӧзӧс преследуйтан манияӧн.
Но весиг кӧть Кренкбиль и горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы», то колӧ нӧшта тӧдмавны, лоас оз сылӧн тайӧ шуӧм кывъясыс преступленньӧӧн.
Кренкбиль — незаконорожденнӧй морт, уличвывса ань вузасьысьлӧн пи; сылӧн мамыс пыр кырсасис да юис; Кренкбиль ачыс чужис алкоголикӧн.
Ті сійӧс аддзанныд тані ас водзаныд, сійӧ нин бӧбмӧма, квайтымын во чӧж корысялӧмысла.
Господа, ті шуанныд, мый сійӧ абу нин ас вежӧрас».
Мэтр Лемерль пуксис, а г-н председатель Буриш пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн лыддис приговор, мый Жером Кренкбильӧс судитӧма кык вежон кежлӧ тюрьмаын пукавны да 50 франк штраф мынтыны.
Ёрдлӧн шуӧмыс подувтчис полицейскӧй Матра висьтасьӧм вылын.
Кор Кренкбильӧс нуӧдісны ёрд зданиеса кузь да пемыд коридоръясті, сылы зэв лои окота, мед кодкӧ сійӧс жалитыштіс.
Сійӧ бергӧдчыліс нуӧдысь полицейскӧйлань да куимысь чукӧстіс:
— Служивӧй!
Служивӧй!
Эй, служивӧй!
Да ышловмуніс:
— Меным кӧ кык вежон сайын шуисны, мый мекӧд лоас татшӧмтор...
А сэсся висьталіс со мый:
— Тайӧ господаясыс вывті ӧдйӧ сёрнитӧны.
Найӧ мичаа сёрнитӧны, но вывті ӧдйӧ.
Налы он гӧгӧрвоӧд...
Служивӧй, тэ кыдзи чайтан: найӧ ӧд вывті ӧдйӧ сёрнитӧны?
Но салдат восьлаліс, ни ӧти кыв эз вочавидз и юрсӧ эз бергӧдлы.
Кренкбиль юаліс сылысь:
— Мыйла нӧ тэ мекӧд он сёрнит?
Салдат и водзӧ чӧв оліс.
Сэки Кренкбиль шуис сылы шогпырысь:
— Понкӧд и то сёрнитӧны.
Мыйла нӧ тэ мекӧд он сёрнит?
Тэ, тӧдӧмысь, некор он восьты вомтӧ, сы вӧсна, мый вомсьыд лёк дук петӧ?
Г-н председатель Буришлӧн апология
Кренкбиль арест йылысь приговор лыддьӧм бӧрын кымынкӧ кывзысьяс да кык-куим адвокат петісны здание залысь, сэк, кор секретар юӧртіс мӧд делӧ йылысь.
Залысь петысьяс эз тӧлкуйтны Кренкбиль делӧ йылысь, тайӧ найӧс зэв этша интересуйтіс, и код йылысь ӧні найӧ вунӧдісны нин мӧвпавнысӧ.
Сӧмын ӧтнас Жан Лермит, офортист, коді случайнӧ веськаліс ёрдӧ, мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс да кывліс ӧні.
Мэтр Жозеф Обарэлы пельпом вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, сійӧ шуис сылы:
— Председатель Буришӧс позьӧ ошкыны сыысь, мый сійӧ кужис видзны ассьыс мывкыдсӧ суетнӧй любопытствоысь да видзны асьсӧ пытшкӧсса тшаплунысь, коді кӧсйӧ вежӧртны ставсӧ.
Полицейскӧй Матралысь да доктор Давид Матьелысь ӧта-мӧдлы паныда висьтасьӧмъяссӧ пондіс кӧ ӧтластитавны, суддя сувтіс эськӧ сійӧ туй вылӧ, кӧні сійӧ паныдасис эськӧ сӧмын майшасьӧмкӧд да веритчытӧмкӧд.
Критика правилӧяс подвылын фактъяс туялан метод оз лӧсяв правосуддьӧтӧ колана ногӧн нуӧдӧмкӧд.
Суддяыд кӧ вӧчас артышттӧм воськов да кутчысяс тайӧ методас, то сылӧн мӧвпъясыс сэки кутасны зависитны эськӧ сылӧн аслас прозорливосьтысь, коді тшӧкыдджыкасӧ мортыдлӧн овлӧ ичӧтикаӧн, жебиник мывкыд вӧснаыс.
А мый лоис эськӧ сэки власьт авторитеткӧд?
Оз позь отрицайтны, мый история метод оз вермы сетны суддялы сійӧ вернӧй юӧръяссӧ, кодъяс сылы зэв ёна колӧны.
Тані ми казьтыштам Вальтер Ралэйкӧд случай.
Ӧтчыд Вальтер Ралэй, Лондонса Тауэр дзескыдінын пукалігӧн, вӧлі уджалӧ, кыдз и век, аслас «Ставмувывса история» мӧд юкӧн вылын.
Тайӧ здукас сы ӧшинь улын кыліс лёкысь видчӧм, вензьӧм.
Сійӧ матыстчис, медым видзӧдлыны зычитысь йӧз вылӧ и бӧр пуксис аслас удж дінӧ чорыда эскӧмӧн, мый ставсӧ бура казяліс-гӧгӧрвоис.
Но аскинас, кор сійӧ паніс сёрни тайӧ инцидент йывсьыс аслас ӧти ёрткӧд, коді вӧлӧма сэні и весиг тшӧтш участвуйтӧма зыкас, то сійӧ дзик мӧд ног серпасаліс тайӧ лоӧмторсӧ.
Сэки Вальтер Ралэй думыштчис сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд тӧдмавны ыліса вӧвлӧмторъяс йылысь збыльсӧ, кор сійӧ пӧръяссис сы кузя, мый вӧлі сы синводзын, и та бӧрын шыбитіс биӧ аслас историялысь рукописьсӧ.
Суддяясыд кӧ вӧліны эськӧ сэтшӧм жӧ щепетильнӧйӧсь, кыдз сэр Вальтер Ралэй, найӧ шыбитісны эськӧ биӧ ассьыныс став протоколъяссӧ.
Но налӧн абу та вылӧ правоыс.
Тайӧ лои эськӧ насянь правосудиеысь оланпаслы паныда ӧткажитчӧмӧн — преступлениеӧн.
Лоӧ эновтчыны збыльсӧ тӧдмалӧмысь, но оз ков эновтчыны судитны.
Найӧ, коді кӧсйӧ, медым ёрд приговоръяс подуласисны колана ногӧн туялӧм фактъяс вылын, — ӧпаснӧй софистъяс либӧ гражданскӧй да военнӧй ёрдлы паныд мунысь мудер вӧрӧгъяс.
Ёрд председатель Буриш мӧвпалӧ кыдз юрист, и та вӧсна оз кут ассьыс помшуӧмъяссӧ йитны мывкыдкӧд да наука боксянь туялӧмъяскӧд, кодлӧн кывкӧртӧдъясыс пыр лоӧны вензянаӧн.
Буриш подулалӧ ассьыс помшуӧмъяссӧ догмаяс вылын и вынсьӧдӧ найӧс традицияӧн, та вӧсна найӧ сэтшӧм жӧ авторитетнӧйӧсь, кыдз и вичко заповедьяс.
Сылӧн приговоръясыс чорыда урчитӧмӧсь.
Ме кӧсъя шуны, мый сійӧ быттьӧ босьтӧ найӧс кутшӧмкӧ зумыд подувпуктасысь.
Вдзӧдлӧй, шуам, кыдз сійӧ видлалӧ свидетельяслысь висьталӧмторъяссӧ: та дырйи сійӧ кутчысьӧ оз ылӧдчана да торксьӧм збыльса да лоны вермана тӧдмӧсъясӧ, а колана, вежласьтӧм да быдӧнлы тӧдса тӧдмӧсъясӧ.
Найӧс донъялігӧн сійӧ пуктӧ правосудие вески вылӧ оружиелысь вын.
Эм-ӧ та дорысь мыйкӧ кокниджыкыс и та дорысь тӧлкаджыкыс?
Сійӧ лыддьӧ тырвыйӧ подулалӧмӧн пӧрадок видзысьлысь висьтасьӧмсӧ, мездысьӧ сылӧн морт сямысь да вежӧрбердӧн гӧгӧрвоӧ сійӧс кыдз номерӧс лыддьӧг серти да кыдз вывті бур полициялысь категория.
Абу сы вӧсна, мый Матра (Бастьен), Чинто-Монтеын (Корсикаын) чужлысь, кажитчӧ сылы ылавны позьтӧмӧн.
Сійӧ некор эз чайтлы, мый Бастьен Матралы енмыс козьнавлӧма кутшӧмкӧ торъя казялан сюсьлун либӧ фактъяс видлалігӧн сійӧ вӧдитчӧ стӧч да подулалӧм методъясӧн.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ пыдди пуктӧ оз Бастьен Матраӧс, а 64-ӧд номера полицейскӧйӧс.
Мортыд, — мӧвпалӧ сійӧ, — вермӧ сорсьыны.
Петыр да Павел вермисны сорсьыны.
Декарт и Гассенди, Лейбниц и Ньютон, Биша и Клод Бернар вермисны сорсьыны.
Ми ставным ӧшыбайтчам и пыр ӧшыбайтчам.
Миян сорсьӧмъяслӧн помкаыс лыдтӧм-тшӧттӧм.
Сьӧлӧмкылӧмъясыд да вежӧрлӧн сужденньӧясыд — ылалӧмлӧн да падъялӧмлӧн подув.
Оз позь веритчыны ӧти мортлӧн висьтасьӧмлы: ӧти свидетельыд — абу свидетель.
Но позьӧ веритчыны номерлы.
Чинто-Монтреса Бастьен Матра вермӧ сорсьыны.
Но 64-ӧд номера полицейскӧй, ас морт сямысь торъялӧм, оз сорсьы.
Тайӧ — сущносьт.
Сущносьтын абу нинӧм сэтшӧмторйыс, мый эм мортъясын, мый найӧс ылӧдлӧ, воштӧ тӧлк вывсьыс, тойлалӧ лӧжнӧй туй вылӧ.
Сійӧ сӧстӧм, вежласьтӧм да сорлавтӧм.
Та вӧсна суд эз кут лыддьысьны свидетель доктор Давид Матье висьтасьӧмӧн, ӧд сійӧ сӧмын морт, а пыдди пуктіс 64-ӧд номера полицейскӧйлысь висьтасьӧмсӧ, коді лоӧ сӧстӧм мӧвпӧн, кыдзи быттьӧ судилищеӧ енсянь ыстӧм югӧр.
Татшӧм ногӧн действуйтӧмӧн, председатель Буриш ёнмӧдӧ ас саяс сорсьывтӧм суддялысь ним, дзик сійӧ ӧти коланаторсӧ, мый вӧсна зільӧ быд суддя.
Кор свидетель пыдди петӧ сабляӧн вооружитчӧм морт, колӧ пыдди пуктыны саблясӧ, а не мортсӧ.
Морттӧ позьӧ презирайтны — мортыд вермӧ ӧшыбайтчыны.
Саблятӧ оз позь зывӧктыны, и сійӧ пыр прав.
Председатель Буришыд пыдӧдз гӧгӧрвоис оланпасъяслысь сямсӧ.
Йӧзкотыр мыджсьӧ вын вылӧ, и вынтӧ колӧ пыдди пуктыны, кыдзи йӧзкотырлӧн зэв тӧдчана подув.
Правосуддьӧыд веськӧдлӧ вын отсӧгӧн.
Председатель Буриш тӧдӧ, мый 64-ӧд номера полицейскӧй — вылісса власьтлӧн дзоляник юкӧн.
Вылісса власьт збльмӧ сійӧ новлӧдлысьяс пиын быдӧнын.
Уськӧдны 64-ӧд номера полицейскӧйлысь авторитет — сійӧ лоӧ жебмӧдны государствоӧс.
Сёйны артишоклысь ӧтик кор — сідзкӧ сёйны артишок, кыдз шуӧ Боссюэт аслас кыпыд кывйӧн.
(Политика, кодӧс босьтӧма священнӧй писаниеысь).
Став шпагаыс кӧть кутшӧм Государстволӧн веськӧдӧма ӧтарланьӧ.
Сувтӧдны кӧ найӧс ӧта-мӧдныслы паныд, сідзкӧ шатлӧдлыны Республикалысь подувсӧ.
Вот мый вӧсна мыжалана Кренкбильӧс вӧлі справедливӧя судитӧма кык вежон дзескыдінын пукавны да ветымын франк штрап мынтыны, 64-ӧд номера полицейскӧйлӧн висьтасьӧм подув вылын.
Мен кажитчӧ, мый ме кыла, кыдз председатель Буриш ачыс висьтавлӧ кыпыд да мича кывъяс, кодъяс ышӧдісны сылысь приговорсӧ:
Ме кыла, кыдзи сійӧ висьталӧ:
— Ме судиті тайӧ мортсӧ 64-ӧд номера полицейскӧйӧн сетӧм показанньӧяс серти, сы вӧсна мый 64-ӧд номера полицейскӧй — йӧзкотыр вынлӧн петкӧдчӧм.
А медым признайтны менсьым сюсьлунӧс, тіянлы колӧ мӧвпыштлыны аслыныд, мый лоис эськӧ, ме кӧ вӧчи мӧдарӧ.
Ті пыр жӧ гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ вӧлі эськӧ лӧсявтӧмторйӧн.
Ӧд менам кӧ приговоръясӧй вӧліны веськӧдӧмаӧсь вынлы паныд, то найӧс эз ло эськӧ олӧмӧ пӧртӧма.
Босьтӧй тӧдвыланыд, господа, мый суддяяслы подчиняйтчӧны сӧмын сы вӧсна, мый выныс на дор.
Жандармъяс кӧ эз вӧвны, суддя вӧлі эськӧ коньӧр кодь мечтательӧн.
Ме эськӧ вредиті аслым, мыжді кӧ жандармӧс.
Сэтчӧ жӧ, законъяслӧн сямыс паныд мунӧ талы.
Обезоружитны вынаясӧс да вооружитны вынтӧмъясӧс — тайӧ лоӧ йӧзкотыр тэчас вежӧм, кодӧс дорйыны да видзны сувтӧдӧма менӧ.
Правосуддьӧ освящайтӧ артмӧм несправедливостьяссӧ.
Аддзылінныд ті коркӧ, медым сійӧ мунліс вермысьяслы паныд да вензис мырддьысьяскӧд?
Кор вынсьӧдсьӧ незаконнӧй власьт, правосуддьӧлы колӧ сӧмын признайтны сійӧс, медым вӧчны сійӧс законнӧйӧн.
Став делӧыс формаын: мыжлун торйӧдчӧ мыжтӧмлунысь герба ӧти вӧсни кабалаторйӧн.
Тіянлы, Кренкбиль, колӧ аслыныд лоны ставсьыс вынаджыкӧн.
«Смерть мӧсъяслы» горӧдӧм бӧрад кӧ тэ заставитін эськӧ нимӧдны асьтӧ императорӧн, диктаторӧн, республикаса президентӧн, либӧ кӧть нин шуам муниципалитетса сӧветникӧн, то, веськыда висьтала, тэнӧ, эськӧ, ме эг судит кык вежон кежлӧ дзескыдінын пукавны да ветымын франк штрап мынтыны.
Ме мезді эськӧ тэнӧ быд сикас наказанньӧысь.
Эскы тэ меным.
Тадз, тӧдӧмысь, висьталіс эськӧ председатель Буриш, ӧд сылӧн вӧлі юридическӧй мӧвпсям, и тӧдӧ лючки, кутшӧм могъяс суддялӧн йӧзкотыр водзын.
Тайӧн сійӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да бура дорйӧ принципъяс.
Правосуддьӧ служитӧ йӧзкотырлы.
Сӧмын лёктор кӧсйысь йӧз кӧсйӧны правосуддьӧсянь мортлун да бур сьӧлӧмлун.
Сійӧс збыльмӧдӧны чорыд правилӧясӧн руководствуйтчӧмӧн, а оз сьӧлӧм кыптӧмъясӧн да вежӧр югдылӧмъясӧн.
Энӧ корӧй правосуддьӧлысь веськыдлун, сылы сійӧ оз ков, ӧд сійӧ и эм правосуддьӧ, и ме весиг шуа тіянлы, мый веськыд правосуддьӧ йылысь мӧвп вермис чужны сӧмын анархистлӧн юрын.
Ӧд збыль: председатель Маньо вӧчалӧ веськыд помшуӧмъяс.
Но найӧс выльысь видлалӧны, и таын — правосуддьӧ.
Настоящӧй суддя донъялӧ висьтасьӧмъяссӧ ӧружие вын серти.
Тайӧ тыдалӧ Кренкбиль делӧын и мукӧд ёнджыка нималана процессъясын.
Тадз сёрнитіс Жан Лермит публикалы лӧсьӧдӧм кузь зал кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн.
Мэтр Жозеф Обарэ, коді бура вӧлі тӧдӧ ёрдтӧ, вочавидзис сылы ныр йывсӧ гыжйыштігмоз.
— Окота кӧ тэныд тӧдны менсьым видзӧдласӧс, то ме чайта, мый господин председатель Буриш эз и кыпӧдчыв татшӧм метафизическӧй вылнаясӧдзыд.
Ме ногӧн, 64-ӧд номера полицейскӧйлысь висьтасьӧмсӧ босьтіс сійӧ, кыдзи збыльлунлысь петкӧдчӧм, и прӧстӧ вӧчис сійӧс, мый век вӧчсьывліс сы син водзын.
Кодкӧ моз вӧчӧмлысь колӧ корсьны помкаяс морт кызвын поступокъяслы.
Пондан кӧ вӧчны сідз, кыдзи пыр, сэк век кутан нимавны авъя мортӧн.
Бура мӧвпавны сяммысь йӧзӧн шуӧны сэтшӧмъясӧс, кодъяс вӧчӧны сідз жӧ, кыдз мукӧдъяс.
Сы йылысь, кыдзи Кренкбиль сетчис республикаса оланпасъяслы
Кор Кренкбильӧс бӧр нуӧдісны дзескыдінӧ, сійӧ пуксис стен бердӧ дорӧм улӧс вылӧ; нимкодь сора шензьӧмӧн тыра.
Сійӧ ачыс эз тӧд бурасӧ, сорсисны-ӧ суддяяс.
Ёрдӧн сайӧдӧм нелючкиясыс саялісны Кренкбильысь судопроизводство формаяс величиеӧн.
Сійӧ эз вермыв мӧвпыштны, мый прав сійӧ вӧлі прав суддяяс водзын, кодъясӧс сійӧ эз гӧгӧрволы: сійӧ эз вермы артыштны, мый татшӧм лӧсьыдсьыс-лӧсьыд церемонияын абу ставыс лючки-ладнӧ.
Ӧд сійӧ некор эз вӧвлы ни вичкоын, ни Елисейскӧй дворечын и аслас нэм чӧжӧн нинӧм эз аддзывлы исправительнӧй полиция судысь мичаджыксӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, мый эз шулы: «Смерть мӧсъяслы».
И сы вӧсна, мый вӧлі судитӧма кык вежон кежлӧ дзескыдінын пукавны сыысь, мый быттьӧ горӧдіс тайӧ кывъяссӧ, то тайӧ кажитчис сылы кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гусяторйӧн, кыдз быттьӧ эскӧмлӧн пас, кодӧ гӧгӧрвотӧг эскӧны енлы эскысьяс син ёрана висьтасьӧмӧн, коді чужтӧ шӧйӧвошӧм, чуймӧдӧм, радлӧм да полӧм.
Тайӧ шудтӧм старикыс признайтіс асьсӧ мыжаӧн сыын, мый гӧгӧрвотӧм ногӧн увтыртіс 64-ӧд номера полицейскӧйӧс дзик сідз жӧ, кыдз детинка, коді «закон божий» урок вылын асьсӧ признайтӧ мыжаӧн Ева грекысь.
Сійӧс арестуйтӧмыс доказывайтіс сылы, мый сійӧ горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы».
Сідзкӧ, сійӧ горӧдіс: «Смерть мӧсъяслы!» аслыс тӧдлытӧг, вежӧрӧн гӧгӧрвотӧм ногӧн.
Сійӧ веськавліс сэк шензьӧдана мирӧ.
Тайӧ вӧлі сылы му вежандырӧн.
Сійӧ кӧ эз бура гӧгӧрволы ачыс, мыйын сылӧн мыжыс, то сэтшӧм жӧ гудыра сійӧ гӧгӧрвоис аслас наказанньӧ йылысь.
Мыждана приговорыс кажитчис сылы кутшӧмкӧ тӧдчанаӧн, кыпыдӧн, тайӧ вӧлі мыйкӧ син ёранаӧн, мый оз гӧгӧрвоны, мый понда оз вензьыны, мыйӧн оз позь ошйысьны, мый вылӧ оз позь норасьны.
Сійӧ кӧ быттьӧ аддзис тайӧ здукнас председатель Буришӧс юр гӧгӧрыс вежаяслӧн кодь югыд кытшӧн, коді эськӧ воссьӧм йирк пыр еджыд бордъяс вылын лэччис сы дінӧ, то сійӧ эськӧ ньӧти эз шензьы судейскӧй слава тайӧ выль сикас петкӧдчӧмнас.
Сійӧ эськӧ шуис аслыс: «Со кыдзи мунӧ менам делӧӧй!»
Аскинас адвокат воліс видлыны сійӧс.
— Но, старик, тіянлы абу-ӧ ёна лёк тані?
Энӧ усьӧй сьӧлӧмнад.
Кык вежоныд коляс он и тӧдлы.
Тіянлы нинӧм вылӧ торъя норасьны.
— Нинӧм шуны, тайӧ зэв шань, зэв вежливӧй господаяс: ме ни ӧти лёк кыв эг кывлы насянь.
Эг и чайтлы!
А служивӧйыс еджыд перчатки кышаліс.
Ті аддзылінныд?
— Артыштны кӧ ставсӧ, ті бура вӧчинныд, мый сознайтчинныд.
— Вермас лоны.
— Кренкбиль, ме вайи тэныд бур юӧр.
Ӧти бур морт, кодӧс меным удайтчис заинтересуйтны тіян положенньӧӧн, сетіс меным ветымын франк, медым мынтысьны тэныд судитӧм штрапысь.
— Кор нӧ ті сетанныд меным ветымын франксӧ?
— Тайӧс ме сета ёрд канцелярияӧ.
Энӧ тӧждысьӧй.
— А кӧть кыдз.
Ме век жӧ зэв аттьӧала тайӧ господинсӧ.
Кренкбиль думайтчӧмӧн содтіс:
— Мыйкӧ вӧвлытӧмторъяс кутісны лоны мекӧд.
— Абу сідз, Кренкбиль.
Сійӧ, мый лоис тіянкӧд, овлӧ тшӧкыда.
— Он-ӧ ті вермӧй висьтавны меным, кытчӧ найӧ воштісны менсьым тележкаӧс?
Кренкбиль йӧзкотыр видзӧдлас водзын
Дзескыдінысь петӧм бӧрын, Кренкбиль кыскис тележкасӧ Монмартр улича кузя да горзіс: «Капуста, сёркни, морков!»
Сійӧ эз ошйысь аслас приключениеӧн, но и эз яндысь сыысь.
Ссыын эз кольны сьӧкыд казьтылӧмъяс.
Кажитчис, мый тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ театрса петкӧдчӧмӧн, либӧ путешествиеӧн, либӧ вӧтӧн.
Ӧні торъя лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылас восьлавны карса няйт мостӧвӧй кузя да аддзыны ас юр весьтсьыс енэж, ва гӧп кодь гудыр кӧтасьӧм да муса енэжсӧ рӧднӧй карлысь.
Сійӧ сувтлывліс быд пельӧсын, медым пожйыштны горшсӧ стӧканчикӧн, сэсся, гаддьӧсь кипыдӧсъяс вылас сьӧлыштӧмӧн, асьсӧ вӧльнӧй лэбач моз кылӧмӧн, гажапырысь кутчысис телега вожъясӧ да йӧткыліс телегасӧ водзӧ, а пышкайяс, кодъяс сы моз жӧ чеччӧмаӧсь зэв водз да сы кодь жӧ гӧльӧсь, мостӧвӧй вылын кынӧмпӧт корсьӧны сы водзын да жбыркнитлісны чукӧрӧн, кор кывлісны сылысь тӧдса горӧдӧмсӧ: «Капуста, сёркни, морков!»
Сы дорӧ локтіс старука-кӧзяйка да сельдерейяс бӧрйиг моз шуис:
— Мый тэкӧд лоис, Кренкбиль?
Со нин дзонь куим вежон тэ эн тыдавлы.
Тэ висин?
Тэ неуна блед чужӧм вылад.
— Ме тэныд ставсӧ висьтала, госпожа Майош: ме олі сьылігтырйи...
Нинӧм эз вежсьы Кренкбиль олӧмын; сӧмын кабакӧ кежавлыны сійӧ мӧдіс тшӧкыдджыка мукӧдъя кад дорысь: сылы кажитчӧ вӧлі, мый воис праздник; сэтчӧ жӧ сійӧ тӧдмасис благотворительяскӧд.
Кренкбиль локтӧ аслас конураӧ неуна гажа юрӧн.
Вольпась вылӧ нюжӧдчӧм бӧрын, шебрасьӧ сійӧ эшкын пыдди мешӧкъясӧн, кодъясӧс сылы сетіс улича пельӧсын каштанъясӧн вузасьысь и думайтӧ: «Тюрьма вылӧ норасьны оз позь: сэн эм ставыс, мый тэныд колӧ.
А гортад век жӧ бурджык».
Сылӧн бур олӧмыс эз дыр кыссьы.
Регыд сійӧ казяліс, мый ньӧбасьысь нывбабаяс видзӧдӧны сы вылӧ оз зэв бурысь.
— Со бур сельдерей, госпожа Куэнтро!
— Меным нинӧм оз ков.
— Кыдз сідз тэныд нинӧм оз ков?
Он жӧ ӧд сынӧдӧн тэ пӧт?
И г-жа Куэнтро, весиг вочакыв сылы эз шу, тшапа пырис аслас ыджыд булочнӧйӧ.
Ань вузасьысьяс да стӧрӧжъяс, кодъяс неважӧн на чукӧрӧн кытшавлісны сылысь дзоридзалысь веж тележкасӧ, ӧні мышкӧн бергӧдчылісны сылань.
«Ангел хранитель» нима башмачнӧй мастерскӧй дорӧдз воӧм бӧрын, кӧні заводитчыліс сылӧн судебнӧй мытарствоясыс, Кренкбиль горӧдіс:
— Госпожа Байяр, госпожа Байяр, тэ меным тӧндзисяньыд дас нёль су уджйӧза.
Но г-жа Байяр, коді пукалӧ вӧлі аслас конторка сайын, эз весиг бергӧдлы юрсӧ.
Став Монмартр уличаыс тӧдіс, мый Кренкбиль петіс дзескыдінысь, и став Монмартр уличаыс эз кӧсйы сэсся водзӧ делӧ нуӧдны сыкӧд.
Сійӧс арестуйтлӧм йылысь сёрнияс воисны кар бердса посёлокӧдз и тшӧтш Ришэ уличаса шума пельӧсӧдз.
Сэн, луншӧр гӧгӧрын кымын, сійӧ аддзис г-жа Лораӧс, ассьыс бур да вернӧй ньӧбасьысьӧс; г-жа Лора сулаліс Мартен тележка весьтӧ копыртчӧмӧн.
Видлаліс кинас ыджыд капуста мач.
Ыджыд ёкмыльӧ гартыштӧм сук да пушкыр юрсиыслӧн зарни пратьясыс югъялісны шонді водзын.
А молокосос Мартен, плут, зырымбедь, кисӧ морӧс вылас пуктӧмӧн эскӧдіс, мый сы дорысь бурджык тӧварыс некодлӧн абу.
Тайӧ серпассьыс Кренкбильлӧн сьӧлӧмыс муртса эз пот.
Сійӧ зургис аслас тележканас Мартен зонка тележкаӧ да шуис г-жа Лоралы нориник, пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— Абу лӧсьыд менӧ вунӧдны!
Г-жа Лора, кыдз сійӧ ачыс бура тӧдӧ, эз вӧв герцогиняӧн.
Эз высшӧй общество пыр тӧдмавлы сійӧ, мый сэтшӧм тюремнӧй каретаыд да кутузкаыд.
Но оз ӧмӧй позь лоны веськыдӧн быд оланногын, збыль ӧд?
Быдӧн видзӧ ассьыс морт нимсӧ, и морткӧд, коді сӧмын на петіс дзескыдінысь, оз радейтны вӧдитчыны?
И вочакыв пыдди сійӧ сӧмын кӧрсьыліс, быттьӧ сійӧс ӧні восӧдас.
Пӧрысь разносчик гӧгӧрвоис асьсӧ чорыда оскорбитӧмӧн да чорыда горӧдіс:
— Ак тэ, шлюха!
Г-жа Лора уськӧдіс капуста мачсӧ да чирӧстіс:
— Со кыдз!
Пӧрысь вӧв!
Ачыс муртса на петіс дзескыдінысь и ещӧ йӧзӧс срамитӧ!
Кренкбиль кӧ эз вӧв пузьӧма, сійӧ эськӧ некор эз кут кӧритны г-жа Лораӧс сійӧ ремеслӧысь.
Сійӧ бура вӧлі тӧдӧ, мый некодлы абу сетӧма вӧля вӧчны сійӧ, мый окота; мый профессиятӧ оз бӧрйыны и мый быдлаын эмӧсь бур йӧз.
Кренкбиль водзынсӧ пырджык благоразумнӧя тупкыліс синъяссӧ ньӧбасьысьяслӧн гортса делӧяс вылӧ и некодӧс эз мустӧмтлы, эз зывӧктлы.
Но сійӧ ӧні петіс ас письыс; сійӧ куимысь нимтіс г-жа Лораӧс кырсалысьӧн, шлюхаӧн да стервоӧн.
Видзӧдысьяс чукӧрмисны г-жа Лора да Кренкбиль гӧгӧр, кодъяс печласисны на ещӧ видчан кывъясӧн, сэтшӧм жӧ чорыдъясӧн, кыдзи и воддзаясыс, да ӧктісны, эськӧ колӧкӧ, площаднӧй кывъяслысь став лексиконсӧ, немвиччысьтӧг воӧм полицейскӧй кӧ, коді сулаліс кыв шутӧг да вӧрзьӧдчытӧг, эз вӧч найӧс сэтшӧм жӧ немӧйясӧн да вӧрзьытӧмъясӧн, кыдз сійӧ ачыс.
Найӧ разӧдчисны, коді кытчӧ.
Но тайӧ сценаыс дзикӧдз пӧгубитіс Кренкбильӧс Монмартр предместьеса да Ришэ уличаса йӧзкотыр видзӧдлас водзын.
Бӧръя лоӧмторъяс
Старик муніс ропкигтырйи:
— Збыль, сійӧ шлюха.
Мӧд татшӧм шлюхаӧс он аддзы.
Но сьӧлӧм пыдыс юкӧннас сійӧ гӧгӧрволіс, мый кӧритіс сійӧс эз таысь.
Сійӧ эз зывӧктыв г-жа Лораӧс сыысь, кодӧн сійӧ вӧлі.
Мӧдарӧ, сійӧ пыдди пуктыліс г-жа Лораӧс; сійӧ ӧд тӧдіс, мый г-жа Лора вӧлі зэв видзӧмӧн олысь, кӧзяйственнӧй нывбаба.
Воддзаджык кадъясӧ найӧ радейтлісны варовитыштны мӧда-мӧдыскӧд.
Г-жа Лора висьтавлывліс сылы аслас бать-мам йылысь, кодъяс овлісны сиктын.
И найӧ вӧліны ӧткодь планъяс, мечтайтлісны сы йылысь, кыдзи кутасны луасьны садйын да видзны курӧгъясӧс.
Тайӧ вӧлі Кренкбильлӧн бур ньӧбасьысь.
И кор Кренкбиль аддзис, мый сійӧ ньӧбӧ капуста Мартен зонкалысь, плутлысь да зырымбедьлысь, сылы быттьӧ чертышкӧн кучкисны; а кор сійӧ казяліс, мый г-жа Лора зывӧктӧмӧн бергӧдчӧ сылань мышкӧн, сійӧ скӧрмис, и со...
Медся лёкыс вӧлі сыын, мый эз ӧтнас сійӧ видзӧд сы вылӧ, кыдз урӧс пон вылӧ.
Некод эз кӧсйы сэсся сійӧс тӧдны.
Эз сӧмын г-жа Лора, но и нянь вузалысь г-жа Куэтро, Ангел хранительысь г-жа Байяр да мукӧд зывӧктісны да ӧтдортчисны сыысь.
Став йӧзкотырыс — кыдз тайӧ тіянлы кажитчӧ?
Сідзкӧ, сы вӧсна, мый мортӧс кык вежон кежлӧ пукӧдісны дзескыдінын, сэсся сійӧ оз нин ӧмӧй шогмы вузасьны порейӧн?
Тайӧ правильнӧ ӧмӧй?
Эм-ӧ вежӧрлуныс — тшӧктыны сӧвестя мортӧс тшыгъялӧмысь кувсьыны сы понда, мый сійӧ эз ладмы полицейскӧйкӧд.
Оз кӧ вермы сэсся вузасьны град выв пуктасӧн, то сылы кольӧ сӧмын чергӧдчыны.
Кыдз омӧля сулӧдӧм вина, Кренкбиль шоммис, нюкыртчис.
Сы бӧрся, кыдз сійӧ «сёрнитіс» г-жа Лоракӧд, сійӧ пинясис ставныскӧд нин.
Дзик нинӧмсьыс сійӧ шуавліс аслас ньӧбасьысьяслы ставсӧ, мый на йылысь думайтліс, ньӧти кытшлӧдлытӧг, веськыда, яндысьтӧг.
Сулалӧ вӧлі ньӧбасьысьяслы падмыштны вузӧссӧ бӧрйигӧн, кыдз сійӧ нимтыліс нин найӧс тыртӧм изкиясӧн, кодъяслӧн весиг потӧм грӧш абу лов саяныс: кабакын сійӧ сідз жӧ лёкысь видчыліс юысь ёртъясыскӧд.
Сылӧн тӧдсаыс, каштанъясӧн вузасьысь, тӧдны сійӧс оз вермы да мый Кренкбиль лоис настоящӧй дикобразӧн.
Мый збыль — сійӧ збыль: сійӧ лоис яндзим тӧдтӧмӧн, кывйӧ сетчытӧмӧн, скӧр кыв вылас, горзысьӧн.
Делӧыс сыын, мый общественнӧй олӧмсӧ сійӧ пондіс аддзыны нелючкиӧн, но сійӧ эз вермы моральнӧй да политическӧй наукаяс школаса профессор моз кокниа выразитны ас пытшкас жӧдзысь идеяяссӧ общественнӧй строй язваяс йылысь, торъя нин, кор сылӧн мӧвпъясыс юрас чужлісны кыдзсюрӧ да пӧрадоктӧг.
Неминучаыс вӧчис сійӧс мукӧдъяс дінӧ несправедливӧйӧн.
Сійӧ лёкаліс тшӧтш и на вылӧ, кодъяс эз кӧсйывны сылы лёксӧ, мукӧддырйи ас дорсьыс слабджыкъяс вылӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ кучкис пельбокас Альфонслы, винаӧн вузасьысь детинкалы, сыысь, мый Альфонс юаліс, лӧсьыд-ӧ пукавны тюрмаын.
Кренкбиль сетіс сылы банбокас да шуис:
— Омӧль!
Тэнад батьлы колӧ эськӧ вӧлі пукавны тюрмаын, ӧд сійӧ озырмӧдчӧ ядӧн вузасьӧм помысь.
Ни тайӧ кывъясыс, ни поступокыс эз вӧчлыны сылы чесьт: ӧд кыдз веськыда индіс сылы каштанъясӧн вузасьысь, оз позь нӧйтны кагаӧс да укӧрайтны сійӧс батьнас, кодӧс сійӧ аслыс эз бӧрйыв.
Кренкбиль мӧдіс юны.
Кымын этшаджык сійӧ нажӧвитліс сьӧмсӧ, сымын унджык юліс вина.
Войдӧр кӧ сійӧ вӧвлі видзӧмӧн олысь, садь морт, ӧні и ачыс пондіс шензьыны тайӧ вежсьӧмыс вылӧ.
— Ме некор эг вӧвлы таргайтысьӧн, — шулывліс сійӧ. — Тыдалӧ, пӧрысьладорыд выжывман.
Мукӧддырйи сійӧ стрӧга видліс ачыс асьсӧ тӧлктӧм олӧмысь да дышӧдчӧмысь:
— Пӧрысь Кренкбиль, ӧні тэныд сӧмын и колис юны!
Корсюрӧ сійӧ ачыс асьсӧ ылӧдлывліс, эскӧдліс, мый сылы колӧ юны.
— Меным колӧ кадысь кадӧ пӧрӧдны стӧканчик, медым подкрепитчыштны да ыркӧдчыштны.
Збыль ӧд, менам став пытшкӧсӧй сотчӧ.
Сӧмын вина-сурыд и ыркӧдыштӧ.
Тшӧкыда овліс, мый сійӧ сёрмывліс асъя тӧргъяс вылӧ да судзӧдліс сӧмын тшыксьӧм тӧвар, кодӧс сылы сетлывлісны уджйӧзӧн.
Ӧтчыд, кокъясысь эбӧс да быд сикас окота воштӧм бӧрын, сійӧ колис тележкасӧ сарайӧ да лунтыр шлёнъяліс Роза лоток гӧгӧр да Шӧр рынокса став кабакъяс водзын.
Рытнас пуксис кӧрзина вылӧ да пондіс мӧвпавны, и гӧгӧрвоис ассьыс увлань усьӧмсӧ.
Сійӧ казьтыштіс ассьыс том воясса вынсӧ, ассьыс шойччытӧг воддза уджъяссӧ, бура нажӧвитӧм сьӧмсӧ, помтӧм лунъяссӧ, кодъяс ӧткодя вӧлі тырӧмаӧсь делӧясӧн, сійӧ сё воськовсӧ, кодъясӧс сійӧ войяснас муртавліс рынокса плитаясӧн, вузасьӧмъяс воссьӧм виччысигӧн; моздор тыр босьтӧм град выв пуктасъяссӧ, кодъясӧс сійӧ ваявліс аслас телегаӧ да бӧрыннас кужӧмӧн тэчліс, тьӧтка Теодоралысь сьӧд копей чашкасӧ, кодӧс сійӧ ӧтпырйысьӧн ньылыштіс мунігмозыс, телега вожъяссӧ, кодӧ сійӧ кадъяссӧ чорыда кутчысьлісны сылӧн киясыс; ассьыс петуклӧн кодь ёсь да асъя сынӧдын ылӧдз юрган горзӧмсӧ, йӧзӧн жуан уличаяс кузя ветлӧдлӧмъяссӧ, ассьыс став честнӧй да вӧвлӧн кодь сьӧкыд олӧмсӧ, коді быдса ветымын во чӧж кыскаліс аслас гӧгыльтчан лоток вылын град выв пуктасъяс узьтӧм войясӧн да тӧждъясӧн мучитчӧм карса олысьяслы.
И Кренкбиль ышловзис юрнас довкйӧдлӧмӧн.
— Абу!
Абу нин менам сійӧ збодерлуныс.
Меным воис пом.
Велалас кӧ кувшиныд вала ветлыны, сэтчӧ сылы и юрсӧ пуктыны.
И сэсся, менӧ судитлӧм бӧрын сямӧй менам вежсис.
Абу нин ме сійӧ мортыс!
Бӧръяпомнас сійӧ дзикӧдз лэччысис.
Татшӧм выйын мортыд скодитӧ сы вылӧ, коді усьӧ муӧ да оз вермы бӧр чеччынысӧ.
Став ветлысь-мунысьыс тальӧны сійӧс.
Медбӧръя лоӧмторъяс
Воис корысялӧм, сьӧд корысялӧм.
Пӧрысь разносчик, коді войдӧр вайлывліс Монмартр предместьеысь сё су сьӧмӧн зэлыда сюялӧм кӧшелёк, ӧні колис весиг ӧти сантимтӧг.
Вӧлі тӧв.
Аслас конураысь вӧтлӧм бӧрын, сійӧ узьліс сарайын, телегаяс улын.
Куим вежонысь дырджык помся кисьтіс зэр, канаваяс чукйӧн тырисны ваӧн, сарайын тырыс жӧ вӧлі ва.
Лёк дука ва гӧпъяс весьтын, чераньяс, крысаяс да тшыг каньяс пӧвстын, телегаӧ йӧжгыльтчӧмӧн Кренкбиль думайтіс пемыдас.
Сійӧ лунтыр нинӧм эз сёйлы, сылӧн эз нин вӧвны шебрасьнысӧ каштанъясӧн вузасьысьлӧн мешӧкъясыс, и сійӧ казьтыштіс сійӧ коркӧся кык вежонсӧ, кор веськӧдлан котыр сетліс сылы и сёян и оланін.
Сылӧн вежыс петіс арестантъяс вылӧ, кодъяс оз мучитчыны ни кӧдзыдысь, ни тшыгъялӧмысь, и сылы воис идея:
— Ме тӧда ӧти штука, мыйла эськӧ меным не видлыны сійӧс?
Сійӧ чеччис да петіс улича вылӧ.
Кадыс вӧлі дас ӧтиысь не сёрджык.
Сулаліс буситан поводдя; ывлаын вӧлі немтор-немтор он аддзы.
Усис бус кодь кӧдзыд зэр, коді кынтіс да йиджис лыӧдзыс прамӧй зэрысь ёнджыка.
Шочиник ветлысь-мунысьяс кыссисны стенъяс пӧлӧн.
Кренкбиль прӧйдитіс св. Евстафий вичко дорті да веськӧдчис Монмартр улича вылӧ.
Уличаыс вӧлі йӧзтӧм.
Тротуар вылын, газӧвӧй пӧнар рожок улын, сулаліс вичко саяс полицейскӧй, би гӧгӧрса пространствоас вӧлі тыдалӧ буситан зэрыс, сійӧ кажитчис вижӧн.
Зэрыс киссис полицейскӧйлӧн капюшон вылӧ, сійӧ быттьӧ кынмӧма места вылас; сы вӧсна ли, мый сійӧ бурджыкӧн лыддис югыдінсӧ, либӧ сы вӧсна, мый мудзис ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмсьыс, но сійӧ сулаліс пӧнар улын, гашкӧ и ёрт пыдди, тӧварыш пыдди лыддис сійӧ пӧнарсӧ.
Тайӧ тіралан биыс вӧлі сылӧн дзик ӧти вомъёртӧн войся ӧтка дежурство дырйи.
Сійӧ сулаліс сэтшӧм чӧв да вӧрзьӧдчывтӧг, весиг вермис босьтны майшасьӧм, морт-ӧ тайӧ збыльысь; ты кодьӧдз кӧтасьӧм тротуар вылын сылӧн сапӧгъясыслӧн вуджӧрыс нюжӧдіс сапӧгъясыслысь джудждасӧ да вӧчис полицейскӧйӧс ылысяньыс муын-ваын олысь кодьӧн, коді быттьӧкӧ туша джынвыйӧн мыччысьӧма ваысь.
Аслас капюшон да ӧружие вӧснаыс, матысяньыс сійӧ муніс и манак вылӧ и воин вылӧ.
Гырысь ныр-вомъяса чужӧмыс капюшон вуджӧр улын кажитчис ещӧ гырысьджыкӧн, и вӧлі лӧнь да жугыль.
Ускыс сылӧн вӧлі дзормыштӧма, сук да дженьыдик.
Тайӧ вӧлі ар нелямына пӧрысь полицейскӧй.
Кренкбиль ньӧжйӧник матыстчис сы дінӧ да шуис жеб, падъялан гӧлӧсӧн:
— Смерть мӧсъяслы!
Сэсся сійӧ кутіс виччысьны эффект тайӧ нимвидзан кывъяссьыс.
Но тайӧ кывъясыс некутшӧма эз действуйтны.
Полицейскӧй сулаліс пыр сідз жӧ вӧрзьытӧг да чӧв, дженьыдик плащ улас кияссӧ кресталӧмӧн.
Паськыда восьтӧм гырысь синъясыс югъялісны пемыдас да видзӧдісны Кренкбиль вылӧ жугыля, сюся да мустӧмтана.
Кренкбиль неуна шӧйӧвоши, но ассьыс решимостьсӧ дзикӧдз эз на вошты да выльысь шуис:
— Смерть мӧсъяслы!
Тайӧ ме тэныд шуа.
Пуксис кузя орлытӧм чӧв-лӧнь, сӧмын буситіс посньыдик вижоват зэр да ӧшаліс кынтан пемыд.
Медбӧрын, полицейскӧй шуис:
— Татшӧмтортӧ оз ков шуавны...
Збыльысь шуа, тадзи оз ков шуавны.
Тэнад арлыдын колӧ лоны вежӧраджыкӧн.
Мун аслад туйӧд.
— Мыйла нӧ тэ менӧ он арестуйт? — юаліс Кренкбиль.
Полицейскӧй довкнитыштіс юрнас капюшон улас.
— Вывті уна ноксьӧмыс, пуксьӧдны кӧ став пьянникъяссӧ, кодъяс весь бызгӧны.
И кутшӧм эськӧ пӧльза вӧлі таысь?
Кренкбильӧс вӧлі быттьӧ лямӧдӧма тайӧ дӧзмытӧм мустӧмтӧмнас, и дыр сулаліс кок шегйӧдзыс ваын да чӧв оліс.
Мунтӧдзыс войдӧр, сійӧ заводитліс гӧгӧрвоӧдны:
— Тайӧ эг тэныд ме шу: «Смерть мӧсъяслы!»
Да и некодлы мӧдлы эг кӧсйыв шуны тайӧс.
Менам вӧлі ӧти план.
Полицейскӧй вочавидзис небыдика, но кӧдзыда:
— План ради либӧ мыйкӧ мӧдтор вӧсна, но тайӧс оз ков шуны, сы вӧсна: кор морт пӧртӧ олӧмӧ ассьыс удж могъяссӧ да терпитӧ быд сикас дзескыдлунсӧ, оз ков оскорбляйтны сійӧс пустӧй кывъясӧн.
Мӧдысь шуа: мун аслад туйӧд.
Кренкбиль кучкӧм морт моз юрсӧ ӧшӧдіс и воши зэр улӧ, ру пиӧ.
{Д. Фурманов @ Гӧрд десант @ беллетристика @ Д. Фурманов. Гӧрд десант @ 1940 @}
Д. Фурманов. Гӧрд десант
Арын, 1920-ӧд вося моз тӧлысьын, Врангель шыбитіс Крымсянь Кубаньӧ кымынкӧ сюрс медбур войскасӧ ассьыс.
Тайӧ войсканас командуйтіс Улагай — Врангельлӧн медматыса сподвижникъяс пӧвстысь ӧти.
Войскасӧ шыбитӧмыслӧн могыс вӧлі сыын, медым кыпӧдны восстание вылӧ кубанскӧй казачествоӧс, чӧвтны сӧветскӧй власьт да заводитны саридзӧд Крымӧ вуджӧдлыны нянь.
Еджыд десант чеччис Азов вадорса куим пунктӧ да пыр жӧ мӧдӧдчис водзӧ свободнӧя, ӧдйӧ, водзсасьӧмъяс пӧшти паныдавлытӧг, ӧти сикт бӧрын мӧдӧс босьтӧмӧн, пыр матӧджык и матӧджык область шӧрлань — Краснодарлань — локтігтыр.
Кубань гызис, майшасис.
Щӧтясис IX армиялӧн полкъясӧн, кодъясӧс тэрмасьӧмӧн чукӧртӧма вӧлі доброволечьяс отрядъясысь: сӧмын ӧти Краснодар тайӧ шог лунъясас сувтӧдіс квайт сюрс рабочӧй-доброволечӧс!
Улагаевскӧй десант муніс победоноснӧй маршӧн да лунысь лунӧ виччысис, мый казачество кыпӧдчас да сюрсъясӧн, дас сюрсъясӧн, партизанскӧй отрядъяс лӧсьӧдалӧмӧн, кутас локны сы дінӧ, отсавны Гӧрд армия тылъяс вылӧ сылы усьласьнысӧ, найӧс грӧмитӧмӧн да бырӧдӧмӧн.
Но сӧмын нинӧм сэтшӧмторйыс эз ло.
Гражданскӧй войналӧн кузь испытаниеясӧн мучитӧм, Гӧрд армиялӧн збыль вынын да сӧветскӧй власьт ёнлунӧн убедитчӧм, кубанскӧй казачество эз эскы улагаевскӧй затея вермӧмӧ, кутіс асьсӧ спокойнӧя да сылы отсӧг вылӧ эз кыпӧдчы.
Збыль, эз вӧв сьӧлӧм серти озыр казакъяслы сёян-юан юклӧм, эз вӧв сьӧлӧм серти вӧльнӧя вузасьӧмсӧ дугӧдӧм, уджалысь-батракъясӧс сӧвесьттӧг нартитӧм, но весиг став тайӧ дӧзмӧм дырйи озыр казакъяс эз лысьны петны паныд сӧвет власьтлы, кыдзи петісны найӧ сылы паныд 1918 воын.
Но век жӧ еджыд десантсянь опасностьыс вӧлі ыджыд.
Колӧ вӧлі тэрмасьны сувтӧдны сійӧс, кутны, а сэсся кучкыны и вӧтлыны...
"Абу вӧтлыны, а бырӧдны!"
И Кубань зіля дасьтысис тайӧ выль сьӧкыд мог дорас.
Август кызьӧд лунъясын вӧрӧг сулаліс сӧмын нелямын либӧ ветымын верст сайын областнӧй шӧринсянь, Краснодарсянь.
Вӧлі примиталӧма уна срочнӧй мера.
Сійӧ мераяс лыдын — Кубань да Протока юяс кузя гӧрд десантӧс вӧрӧг тылӧ, Краснодарсянь сё ветымын верст сайӧ, Ново-Нижестеблиевскӧй станица дінӧ, мӧдӧдӧм: сэні сэки вӧлі штабыс генерал Улагайлӧн, коді командуйтіс еджыд десантӧн.
Гӧрд десантса начальникӧн индісны Ковтюх ёртӧс, комиссарӧн индісны менӧ.
Миян могӧн вӧлі — тӧдлытӧгныс ӧдйӧ кучкыны вӧрӧг тылӧ, нетшыштны сылысь наступайтан инициативасӧ, вайӧдны паникаӧдз, торкны став плансӧ...
Операцияыс артмис.
Кубань вылын, пристань дорын, сулаліс куим паракод: «Илья пророк», «Благодетель» да «Гайдамак».
Паракодъясыс лёкиникӧсь, важӧсь, сьӧкыда вӧлі ветлӧны: ӧдва-ӧдва кыссьӧны сизим, кӧкъямыс верст часнас.
Тайӧ паракодъяс вылас да нёль баржа вылын должен вӧлі мӧдӧдчыны вӧрӧглӧн тылӧ миян гӧрд десант.
Кузь лун чӧж рытӧдзыс вадорын вӧлі вӧвлытӧм жуӧм: кымынкӧ час чӧжӧн колӧ вӧлі чукӧртны ловъя вын, вооружитчыны, заптыны сёян-юан, мый позьӧ — дзоньтавны...
Воалӧны автомобильяс, гӧнитӧны кавалеристъяс, вайӧдӧны артиллерия да повтӧма ызгӧны, лыаа чойын сыкӧд ноксигтыр; грымакылӧмӧн да зинякылӧмӧн варов сутолокаас пырӧны военнӧй повозкаяс няньӧн, фуражӧн, снарядъясӧн; кодӧнкӧ сетӧм шытӧм команда серти котӧрӧн локтавлісны красноармееч чукӧръяс, збоя босьтавлісны мыш выланыс зэлыд мешӧкъяс да, мегырӧн кусыньтчӧмӧн, трап вылын качайтчиг, вошавлісны паракодъяслӧн восьса сьӧд розьясас...
Снаряд тыра ящикъяссӧ пыртлісны кыкӧн-кыкӧн, а сьӧкыдджыкъяссӧ и нёль мортӧн, надзӧник вӧлі босьтӧны, надзӧник нуӧны, надзӧник лэдзӧны му вылӧ — сэтшӧм вӧлі команда: «снарядъяс не шыблавны!»
Но сы пыдди нянь тупӧсьясӧн дурисны пӧттӧдзныс: на йӧз, мачьясӧс моз, шыблалісны киысь киӧ, зілисны мӧда-мӧднысӧ панйыны, ордйыны пельклунӧн да тэрыблунӧн.
А мукӧддырйи тайӧ мачьясыс чорыда зупкӧбтасны вӧлі ылалысьджык мортыдлы да сійӧ юр вомӧн лэбасны мудера шпыньялӧмӧн виччысьысь ыліджык сусед киӧ.
Трап вылын ва весьтын сулалысь ӧти татшӧм ылалысь мортлысь картузсӧ уськӧдісны веськыда юас, дружнӧя сералісны, ёсялісны.
— Ӧд кутшӧм бушков кыптіс, паськӧмтӧ чашйӧ... — горзӧ ӧтик.
— Вартчы ӧдйӧ, мый видзӧдан! — равзӧ мӧд.
А коймӧд сералӧ, пыж вылӧ индігтырйи:
— Эй, кучкы пелысъяснас, видлы шудтӧ...
Тайӧ лоӧмтор бӧрын зонъяс пӧрччалісны шапкаяснысӧ: найӧ, кодъяс вӧліны вадорын, муӧ чӧвталісны шапкаяссӧ, а трап вылын да ва бердын сулалысьяс — питшӧганыс да вӧнь костаныс сюялісны.
Грузитчӧм муніс водзӧ.
Кыпыд веськыд радъясӧн воавлісны выль командаяс, а сэсся разавлісны, вошлісны йӧз чукӧрӧ, да тайӧ выльясыс сідзжӧ заводитлывлісны котравны, пыртлысьны, увгыны, серавны.
Киясаныс да пельпом выланыс инструментъясӧн воис уджалысьяслӧн артель, коді дась вӧлі уджавны, да, шмонитігтырйи да красноармеечьяскӧд сералігтырйи, вошины паракодлӧн пӧтлытӧм вомӧ.
Быдлаӧ судзсьысь торговкаяс вадорас вузавлісны кисьмӧм, сочнӧй арбузъяс; зонкаяс, писькӧсӧсь да гора гӧлӧсаӧсь, шныряйтісны быдлаті да нюркйӧдлӧмӧн вӧзйисны папиросъяс.
Ӧтар-мӧдар бокас стенъясӧн сулалісны шландайтысь йӧз, нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдісны став тайӧ лӧсьӧдчӧмсӧ, юасисны, видзӧдчисны, исасисны.
Сэсся кар пасьта быдӧн паськӧдлісны туйтӧм сёрнияс, эскӧдӧмӧн, мый ставсӧ «аслам синъясӧн» аддзылі.
Вӧліны сэні, кыдзи сійӧ овлывлӧ, шпионъяс, но весиг и найӧ эз вермыны тӧдмавны вид сертиыс шума да восьса, но сэк жӧ дзик гуся лӧсьӧдчӧмъяслысь тайнасӧ: мыйся суднояс, кодӧс, мыйла да кытчӧ найӧ нуӧны, — сійӧс некод эз тӧд.
Тайнасӧ ми эгӧ восьтӧй дзикӧдз весиг команднӧй составлы, весиг кывкутысь уджалысьяслы.
Миян делӧын тайнаыс вӧлі вывті колана.
Тайнасӧ колӧ вӧлі видзны чорыда, сы вӧсна мый сійӧ йӧзаліс кӧ Краснодарын, кымынкӧ час мысти эськӧ воис нин улагаевскӧй штабӧ.
Гражданскӧй война воясӧ еджыд казачество зэв бура велаліс нуӧдны ассьыс казачӧй «узун-кулаксӧ» (сідзи шусьӧ Семиречьеса киргизъяслӧн обычай — быд важнӧй лоӧмтор пырысь-пыр висьтавны кишлакысь кишлакӧ.
Киргизлы воас юӧр — чеччыштас вӧв вылӧ, тӧвзяс шыльыдінъяс кузя, кыссяс гӧравывса трӧпаяс кузя — да та вӧсна дженьыдик кадӧн лоӧ нин став этша йӧза да дикӧй матігӧгӧрсӧ юӧртӧма).
Улагай кӧ эськӧ водзвыв тӧдіс миян гӧрд десант йылысь — миян став операциялы эськӧ вӧлі грӧш доныс; лӧсьӧдчыны паныдавны да обезвредитны миянӧс сылы эськӧ эз вӧв некутшӧм сьӧкыдлун — юӧвывса минаяс, камышъяс пӧвстӧ сувтӧдалӧм дасӧн-джынйӧн кымын пулемёт да картечӧн лыйсян орудие кык-ӧ-куим, — вот и пом десантлы; векньыд юад сьӧкыд эськӧ вӧлі мездысьнытӧ.
Тайнасӧ вӧлі видзӧма.
Быдтор тӧдны кӧсйысь йӧзлӧн юасьӧмъясыс мытшасявлісны нинӧм тӧдтӧм йӧз мымляйтӧмъясӧ.
А боечьяс — найӧ весиг эз и кӧсйыны тӧдны; буди сӧмын кутшӧмкӧ чангыль ныра да беринӧсь чужӧма пулемётчик Коцюбенко тувкнитас гырддзанас суседсӧ да шуыштас:
— Отсӧг вылӧ?
А?
— Дерт, оз ас йӧзлы паныд, — орӧдас сійӧс дӧзмӧм суседыс.
Та вылын сёрниыс и помасьӧ.
Красноармеечьясӧс вӧлі чукӧртӧма молодеч вылӧ молодеч: доброволечьяс, профсоюзӧ пырысьяс, уджалысьяс, комсомолечьяс, партийно-мобилизованнӧйяс, ӧти кывйӧн, сэтшӧм йӧз, кодъяскӧд позьӧ вӧлі кутчысьны быд сьӧкыд уджӧ.
Ставыс чукӧрмис кӧкъямыссё штык, ӧкмыссё сабля, дас кымын пулемёт да кык кокни полевӧй орудие.
Отрядыс ичӧтик, но ён.
Ӧбед бӧрын, час нёль кежлӧ, ставыс нин вӧлі эштӧма кывтӧм вылӧ: кыскисны медбӧръя снаряд ящикъяс, пыртісны автомобильяс, йӧртісны мудзӧм, быгзьӧм вӧвъясӧс.
Виччысьыштім — оз-ӧ воны медикаментъяс, то татшӧм случайясын тайӧ добракӧд, тыдалӧ, помыс век нин ӧти: эз воны.
Да мунны ковмис, позьӧ шуны, вывті ичӧт запасъясӧн.
Баржаяс вылӧ, паракодъяс вылӧ кыскисны трапъяс, шыблалісны кӧтасьӧм, няйт канатъяс...
Бабаяс бӧр сӧвталісны-тюрйӧдлісны мешӧкъясаныс вузавтӧм арбузнысӧ, лэпталісны пельпом выланыс, муналісны.
Вадорыс кушмис, шландайтысьяс разӧдчалісны...
Баржаяс вылын, кытчӧ вӧлі валитӧма седлӧяс, мешӧкъяс, канатъяс, турун, арбузъяс, салдатскӧй сумкаяс, медся быдсикас ногӧн пуксялісны боечьяс: чукӧрӧн, шумнӧя, гажаа.
Ӧти баржа вылын, дзик дорйылас, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс комсомолысь Ганька, уджсикас сертиыс наборщик.
Сылы дас кӧкъямыс арӧс.
Ганькалӧн чужӧмыс мича, сӧстӧм, а синъясыс югыдӧсь да сюсьӧсь.
Сійӧ бура кужӧ ворсны гитараӧн, кок вылас пельк, зэв лӧсьыда йӧктӧ да сьылӧ гораа, паськыда да вӧльнӧя.
Комсомолсьыс Ганькаӧс кӧсйисны мӧдӧдны студияӧ — сӧвмӧдны ассьыс енбисӧ, да со вот локтіс Улагай — абу нин велӧдчӧмӧдз, колӧ мунны воюйтны.
Сійӧ весиг эз и мӧвпав сы йылысь, мунны сылы али кольччыны.
Кодыр комсомолын юӧртісны доброволечьяслысь набор, сійӧ гижсис медводдза мортъяс пӧвстысь ӧтиӧн да ни ӧти сутш кежлӧ эз колебайтчы, мӧдарӧ, став сьӧлӧмкылӧмъяснас, мӧвпъяснас, вӧлянас зэлӧдчис чрезвычайнӧй, шензьӧдана лоӧмторъяс виччысьӧмын.
Фронт вылын сійӧ некор на эз вӧвлы, да фронтыс сылы кажитчӧ вӧлі дзик вӧвлытӧмӧн.
Ганька чӧв оліс, сьӧлаліс ва вылас да любуйтчис, кыдзи посни черияс чеччыштавлісны да ньылалісны сылысь рысь кодь еджыд дульсӧ.
Ганька мышку сайын лажыньтчӧмӧн пукаліс матрос Леонтий Щеткин.
Синъясыс, сюзьлӧн кодь, гӧгрӧсӧсь, бледӧсь, кор колӧ — бурӧсь, а кор и лёкӧсь.
Шырсьӧма кушӧдз; паськыд восьса морӧсыс гожъялӧма, ыргӧн таз кодь.
Щеткин чӧв олӧмӧн гӧгӧр дзӧръяліс, залпӧн пуркйис махорка табак тшынсӧ да сизьдіс кулакнас аслыс пидзӧсас.
Дзик сійӧ кокъяс дорын турун чукӧр вылын шойччис кудриа сьӧд юрыс Танчуклӧн, збой наездниклӧн, быгыд чужӧма мича белоруслӧн.
Баржа вылын медся донаторйӧн Танчуклы вӧлі сылӧн Юсь нима пегана вӧлыс.
Мыйла сійӧ нимтіс сійӧс Юсьӧн — и ачыс оз вермы висьтавны, но, дерт, сы вӧсна, мый, тшӧкыда кӧ Танчук вӧлі шуалӧ «юсь-юсь-юсь» — шутьлалӧм вӧлі артмӧ, да тайӧ сылы кажитчис: сійӧ пондас вӧлі кияснас клопайтны, кокъяснас тапйӧдлыны да йӧктан сьыланкыв шутлявны.
Кыкысь ранитчылӧма, Юсь эз нин ӧтчыд мездыв олӧмсӧ аслас быгыд чужӧма верзьӧмалысь да лэбӧдліс сійӧс весиг тэрыб кока казацкӧй вӧвъясысь.
Танчук куйліс восьса синъясӧн, йирис арбуз корка да сьӧласис бокӧ.
Орччӧн сулаліс эскадроннӧй, ов сертиыс Чобот, — кузь тушаа, сӧнӧд, ён.
Паськыд Русь пасьта помысь помӧ, карысь карӧ тшыг нисьӧ пӧт брӧдяжитӧмыс, семья пытшса лёк олӧмыс — нинӧм эз ви сылысь гажа ловсӧ, олӧм вылӧ кутшӧмкӧ сӧстӧм, кыпыд видзӧдлассӧ.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ тайӧ мортыслӧн некор эз вӧвлы и абу неминуча ни шог, быттьӧ сылӧн помтӧм ӧти долыдлун, коді сідзи вот восьсӧн и бызгыльтӧ ортсӧ да тӧдчӧ быдторйын: сылӧн кывъясын, сылӧн вӧрасъясын, йӧзкӧд вӧдитчан сылӧн модаын да сыын, кутшӧм кокниа да гажаа сійӧ кутчысьӧ быд уджӧ.
Чобот сулаліс, мыйлакӧ нюмъяліс, — тыдалӧ, аслас мӧвпъясыслы — да видзӧдіс Кубань кузя катчӧс...
Сэні жӧ вӧлі беринӧсь чужӧма том Коцюбенко.
Кизьӧриник, ичӧтик, сійӧ вӧлі быттьӧ сатшкысьӧма муас да нӧшта ёна ичӧтмӧма, кодыр сійӧ заводитас вӧлі мыйкӧ висьтавны аслас чирӧм, быттьӧ му пытшсянь кылан гӧлӧснас.
Коньӧр вӧлі висьӧ чахоткаӧн.
Бурдӧдчывлӧма, но этша, омӧля, кыдзсюрӧ.
Лёк висьӧмыс босьтӧ вӧлі сійӧс ас улас, лӧсьӧдчӧ вӧлі пӧдтыны.
Коцюбенко тайӧс тӧдіс да, кор вӧвліс ӧтнас, лоліс зумыш, шог да думыштчӧма.
А йӧз дінын зільліс быдторйын да быдӧнӧс кывнас венны, но кыдзкӧ мыжтӧма, кыдзкӧ абу лёкысь да сы вылӧ некод эз лӧгасьлы.
Кодыр сійӧ зэлӧдчӧ вӧлі «гымӧбтыны», кыдзи сы йылысь ёсявліс ыджыд Чобот, ставныс кӧсйытӧгныс вӧлі ланьтасны, да чужӧм выланыс петкӧдчас дӧзмытӧм, лӧг куттӧм нюмдӧм.
— Ӧдтӧ, чӧрт, эн дур! — горӧдіс Танчук, кор аддзис, кыдзи Юсь лӧсьӧдчӧ вӧлі курччыны орчча меринсӧ.
Юсь ланьтыштіс, быттьӧ сійӧс мӧвпыштіг, мый сійӧ кыліс, шоныд шӧвк кодь пельяснас кык-ӧ-куимысь торнитіс да бергӧдчис меринысь.
— Со тай, — кыпыда шуис Танчук.
— А мый — «со тай»? — шпыньмунігмоз юаліс Чобот.
— Он аддзы?
Кывсӧ гӧгӧрвоӧ...
— Но, аддза: сулалӧ, кыдзи сулаліс, — эльтӧ Чобот.
— Йирны кӧсйис, ерыга...
— Ставыс мыйкӧ кӧсйӧны, — философскӧя шуыштіс Щеткин.
Сутш кежлӧ ставныс ланьтлісны.
— Ёртъяс, — бергӧдчис налань Ганька, — а збыль, мый вӧлыд велалӧ кӧзяин дінас да гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ сылы шуӧ, — збыль?
А?
— Со вот кӧть эськӧ ӧні... — пондыліс вӧлі Танчук.
— Гӧгӧрвоана, — букӧстіс Чобот, сійӧс торкӧмӧн. — Мукӧддырйи шуан, мися, кежышт, а сійӧ тэныд кок вылад гыжнас шняпкӧбтас... ставсӧ гӧгӧрвоӧ, да нӧшта кыдзи...
— Оз, ёртъяс, гӧгӧрвоӧ, — сюйсис Коцюбенко, — сӧмын вердны колӧ.
Тэ вердан, тэнӧ и гӧгӧрвоӧ.
И кывзӧ тэнӧ ӧтнадтӧ.
Батьлӧн сьӧд чибӧ — сійӧс вӧлі ӧтнассӧ сибӧдӧ, а суседлысь, Антиплысь, сойсӧ курччис, яйсӧ нетшыштіс.
Ӧтнас батьӧ вӧдитчӧ — сыкӧд, быттьӧ баля.
— Коді вердӧ, сійӧс радейтӧ, — Коцюбенко дор шыасис Ганька. — А радейтӧмсӧ ставӧн гӧгӧрвоӧны.
Мун да нинӧм абуысь чужйы вӧвтӧ, чайтан, оз ӧбидитчы?
Кыдзи нӧ...
Пырысь-пыр гӧгӧрвоас...
А шошасӧ малалышт — жуйгӧдчас, виччысьӧ, мый нӧшта на малалыштасны...
Ставсӧ, вокӧ, гӧгӧрвоӧ.
— Тшук сідзи, — сы дор шуис и Танчук.
Вадортіыс мунӧ розӧвӧй чышъяна ныв; сійӧ видзӧдіс баржаяс вылӧ да кодӧскӧ, тыдалӧ, корсис.
— Ай, Дуня-Груня, — горӧдіс Чобот, — он ӧмӧй аддзы?
Ныв нюмдыштіс да муніс водзӧ.
— Кӧть туй вылӧ носовик козьнав, — сераліс сійӧ.
— И видзӧднысӧ оз кӧсйы, — гартыштіс Щеткин.
— Тэнӧ аддзӧ да, полӧ... — чӧвтыштіс Чобот.
— Ачыд тай бур...
Ставӧн серӧктісны.
— Ганька, — шуис Коцюбенко, — кӧсъян гудӧк вая, сьывны кутан?
— Мый нӧ абу сьывны, кута, — сӧгласитчис Ганька.
Коцюбенко воши мешӧкъяс да вӧвъяс пӧвстӧ да регыд воис гудӧкӧн.
Пуксис кер вылӧ да, кыдзи пӧлагайтчӧ, минут либӧ кык видлаліс гӧлӧссӧ, нюжӧдавліс нотаяс, мыйкӧ мургис вомгорулас, босьтліс быдсяма аккордъяс.
— Но, мый? — нюжӧдчис сійӧ юалӧмӧн Ганька дорӧ.
— Мый кӧсъян...
— Вай — «Ді сайсянь стержень вылӧ...»
— Ва ныр вылӧ, — веськӧдіс Ганька. — Сӧмын отсавны — ӧтнам ог понды...
— Заводит! — ӧтпырйӧ сӧгласитчисны Чобот да Танчук.
Ганька горӧдіс сьывны.
Медводз ньӧжйӧ, быттьӧ видлігмоз да лӧсьӧдчигмоз, сэсся пыр гораджыка, гораджыка, гораджыка...
Сійӧ кыпӧдчис нин кокъяс йылас, бергӧдчис юлань банӧн да сьыліс эз йӧзыслы, а Кубаньса гыяслы.
Гудӧк ворсіс лёка.
Коцюбенко пӧшти дзик оз куж вӧлі ворсны, но деласӧ тайӧ эз торк.
Кор Ганька вӧлі сьывны босьтӧ, Коцюбенко ланьтыштлывліс, Ганькалысь эзысь шы гӧлӧссӧ кывзіг, а кор сійӧ кӧсйыліс сетны гудӧклы вӧля, вӧлі сёр нин: ёртъясыс босьтасны вӧлі гымыштан гӧлӧснаныс куплетыслысь мӧд джынсӧ да эз и сетлыны Коцюбенколы петкӧдлыны асьсӧ кыдзи колӧ...
Ставыс нин баржа вывсьыс чукӧртчисны сьылысьяс дінӧ да сӧльнитчисны накӧд ӧтувъя сьыланкывъяс...
Ганька помалӧ да мӧдпӧв сьылӧ медводдза куплетсӧ:
Ді сайсянь ва ныр вылӧ,
Юлӧн гыа эрд вылӧ...
Бушковӧн нетшыштчисны ён, лӧсьыд гӧлӧсъяс:
Мыччысьӧны мӧчмӧдӧмаӧсь
Стенька Разинлӧн пыжъяс...
Тайӧ здукнас сьылысьясӧс катовтыштіс ӧтарвыв.
Паракодъяс — тӧдлытӧг, шумиттӧг, тутсытӧг — вӧрзисны места вывсьыныс, йӧткыштчисны вадорысь, мӧдісны кыскыны ас бӧрсяньныс баржаяссӧ...
Быттьӧ ыджыдсьыс-ыджыд чудовищеяс, кузь лентаӧн нюжӧдчисны ю кузя суднояс.
Вӧлі тайӧ зрелищеын ӧтпырйӧ мыйкӧ и кыпыд, и шуштӧм: отряд кывтіс вӧрӧглӧн тылӧ.
Та йылысь некод эз тӧд, но ставыс нин чувствуйтісны и гӧгӧрвоисны тэрыба мӧдӧдчӧм серти, мый водзын лоас мыйкӧ зэв колана да тӧдчана.
Тӧждысьтӧм гажлун, коді вӧлі баржаяс да паракодъяс вылын, кор найӧ сулалісны вадорын, ӧні сетіс ассьыс местасӧ кутшӧмкӧ трезвӧя зэлӧдчӧм да сосредоточеннӧй состояниелы.
Тайӧ вӧлі эз полӧм, эз шӧйӧвошӧм — тайӧ вӧлі кӧсйытӧм лоан ыджыд делӧ дорӧ психологическӧй дасьтысьӧм.
Рам да мӧвпӧн тыр видзӧдласъясын, тэрыб да майшасяна вӧрасъясын, орласяна да дженьыд сёрниясын — быдлаын нин кыліс мыйкӧ выль, мый дзик эз вӧвлы, вадорын налӧн сулалӧм дырйи; тайӧ состояниеыс ӧддзӧмӧн содіс водзӧ мунӧм серти да примитіс майшасяна виччысьӧмлысь пыр стӧчджык и стӧчджык формаяс.
Паракодъяс вылын, кӧні операция йылысь дзоньнас тӧдісны баржа вылын дорысь унджык, ставӧн кайисны вылысса палуба вылӧ да, ӧтар-мӧдарӧ индалӧмӧн, арталісны, кӧні куйлӧ сійӧ либӧ тайӧ нюр, кыті мунӧны туйяс, ордымъяс...
Кубань кытшлаліс да гартчис нюдзвиж вадоръяс костӧдыс.
Со нин прӧйдитісны корниловскӧй гу — ичӧтик мыльк дзик вадорын.
Ставыс тӧдса, сэтшӧм помнитана, историческӧй местаяс!
Тайӧ вадоръяссӧ пасьтала киськалӧма вирӧн: тані быд ки пыдӧс пасьта му мырддялісны пӧсь бойӧн сар генералъяслысь миян гӧрд полкъяс.
Водзӧ, пыр водзӧ кывтӧ отряд...
Паськыд сьӧд чутъясӧн ыліникын паськӧдчӧмаӧсь станицаяс.
Вӧр абу — гӧгӧр мунӧны паськыд, ӧні нин куш, вундӧм муяс.
Кӧнсюрӧ туруныс вывті васӧд да веж — тайӧ нюръяс; мукӧддырйи паныдасьӧны камышъяс; но тані найӧ этша на — найӧ лоасны водзын, локтан войӧ; мукӧддырйи югнитлас свинеч рӧма эжвылыс лиманлӧн — сы гӧгӧр йӧжгыльтчӧмаӧсь, ичинь водз челядь моз, чукльӧсь росъяса посньыд, мисьтӧм кустарникъяс...
Пыр улӧджык и улӧджык ӧшӧдчис август тӧлысся пемыд вой.
Со нин и вадоръясыс вошины; на пыдди доръяс кузяыс колины сӧмын кутшӧмкӧ ӧтсяма гудыр визьяс: турун ни, камышъяс ни, кустъяс ни — нинӧм оз тыдав.
Ньӧжйӧ мунӧ суднояслӧн караван.
Водзвылас, быттьӧ скӧр кӧзяин водзын пон, быд бокті гӧгралӧ да кытшлалӧ мотора пыж: сылы сетӧма мог ставсӧ аддзыны, ставсӧ кывны, тӧдны ставсӧ, мый виччысьӧ миянӧс водзын, а медсясӧ, видзӧдавны — абуӧсь-ӧ дзеблалӧм минаяс.
Тайӧ медводдза войыс эз на повзьӧдлы ыджыд опасностьясӧн; колӧ вӧлі асывводз кежлӧ воӧдчыны Славянскӧй станицаӧдз, коді, ва кузя кӧ лыддьыны, Краснодарсянь сизимдас-кӧкъямысдас верст сайын.
Славянскын — миян йӧз; вадоръясыс, сідзкӧ, дзик станица дорӧдзыс долженӧсь лоны миян жӧ.
Но тайӧ бӧръя чайтӧмыс вермис лоны и ӧшибитчанаӧн: местаяссӧ, став гуся туйяссӧ да камышевӧй трӧпаяссӧ зэв бура тӧдӧмӧн, вӧрӧг тшӧкыда чеччыштлывліс миян тылӧ да вӧвлі сэні, кытӧн сійӧс дзик эз виччысьны.
Сідзи сійӧ вермис и ӧні чеччыштны тайӧ вадоръяс вылӧ, кодъяс дінті ми вӧлі кывтам.
Но лӧнь: ни лыйсьӧм, ни шум.
Сӧмын кылӧны паракодъяслӧн кӧльӧсаяс улын валӧн польскӧдӧмъясыс да гежӧдика гӧрӧктывлӧ тӧждысьысь суседнас ӧбӧдитӧм вӧв.
Паракодъяслӧн палубаяс кушмисны — йӧз лэччалісны каютаясӧ.
Пукалісны чӧла, сёрнитны эз кыскы.
Мукӧдъяс вугралісны, быд тракнитӧмысь садьмывлӧмӧн; мукӧдъяс пукалісны, синъяснаныс пемыд стеклӧясӧ сатшкысьӧмӧн да куритісны ӧти чигарка бӧрся мӧдӧс.
Баржаяс вылын чӧв жӧ: седлӧяс дінӧ, мешӧкъяс дінӧ, повозкаяс дінӧ йитшкыльтчыштӧмӧн либӧ мӧда-мӧд дінас ляскӧдчӧмӧн, узьӧны боечьяс.
Панласьӧмӧн нискӧны да шкоргӧны: синъяснысӧ куньӧмӧн, вывті тешкодь кывзыны тайӧ аслыспӧлӧс концертсӧ.
Мыйкӧ корскӧ да шкоргӧ паракодъяс пытшкын, но сэтшӧм видзчысьӧмпырысь, сэтшӧм надзӧник, мый ӧдвакӧ кылӧ вадор вылас.
Пыр водзӧ и водзӧ кывтӧ миян гӧрд караван.
Кор сук пемыдыс кутіс кыпӧдчыны мусяньыс, а асыввылын муртса сявкмуныштіс кыа, ми воам вӧлі Славянскӧйӧ.
Дзик станица дінас, ю вомӧн, — зэв ыджыд кӧрт туй пос.
Сійӧс взорвитісны еджыдъяс, кор казялісны, мый налӧн положениеныс лачатӧм.
Чудовище бузгысис ваас, но дорса пролётъясыс кутчысисны да пельӧсӧн нёрӧдісны пыдӧсас куйлан шӧр пролётсӧ.
Тайӧ дорса пролётъяс увтіыс и колӧ вӧлі нуӧдны миянлысь суднояс.
Могыс абу кокни, ӧд юыс тані ёна ямӧма.
Уджыс тырмис дзик рытӧдзыс: мерайтлім, видлалім, прӧверайтім быд воськов.
Бӧръяпом, ставыс дась кывтӧм вылӧ.
Меститчалісны выль боечьяс, кодъясӧс ми босьтім Славянскӧйысь.
Ӧні нин ставыс чукӧрмис сюрсӧн-джынйӧн кымын морт.
Сӧвтыштім мыйсюрӧ припасъясысь — и бара туйӧ.
Десантӧс юким куим эшелон вылӧ.
Мунігкежлӧ быд эшелонӧ пуктім ассьыс начальникӧс; гӧгӧрвоӧдім, мый лоас туй чӧжнас, мый позьӧ войнас виччысьны.
Муртса сӧмын пемдіс, сэтшӧм жӧ надзӧник да шумтӧг, тӧрытъя моз, йӧткыштчисны вадорысь сьӧкыд паракодъяс.
Станицаын некод эз казяв мунӧмнымӧс: кузь лун сійӧ вӧлі войска цепь кытшын — ни станицаӧ, ни сэтысь некодӧс некытчӧ оз вӧлі лэдзны.
Тайнасӧ и тані вӧлі видзӧма.
Тайнаыс мездіс олӧмсӧ гӧрд десантлы.
Славянскӧйсянь Ново-Нижестеблиевскӧйӧдз, кӧні сулаліс улагаевскӧй штаб, Протока кузя лыддьыссьӧ верст сизимдас.
Мунны колӧ вӧлі быдса вой.
Кадсӧ вӧлі арталӧма татшӧм ногӧн, медым чеччан местаӧ веськавны югдігӧн, руа дырйи, кор ставыс на вӧйӧма кыз унмӧ.
Вӧрӧгӧс колӧ вӧлі суны немтӧдлытӧгыс, петны дзик виччысьтӧг.
Тайӧ бӧръя сьӧлӧм майшӧдлан войсӧ некор оз вунӧдны походын участвуйтысьяс.
Славянскӧйӧдз мунігкості — тані век жӧ вӧліны асланым местаяс, да вӧрӧглы пырны татчӧ вӧлі сьӧкыд.
А вот ӧні Славянскӧй сайын — лиманъяс да плавнияс пӧвстын, посньыдик кустъяс да камышъяс пӧвстын, кодъясӧн шебрасьӧмаӧсь васӧд увтас вадоръясыс, сэні быдлаын жуӧны вӧрӧгъяслӧн дӧзьӧръяс да разъездъяс.
Положение вывті ӧпаснӧй.
Татшӧм положениеын и мераяс примитавны колӧ вӧлі аслыспӧлӧсъясӧс.
Паракодъяслӧн кывтны петтӧдз, вадорын чукӧртчисны отрядса веськӧдлысьяс да сӧветуйтчисны быть колана видзчысян мераяс йылысь.
Тані вӧлі веськӧдлысь Ковтюх, кодлӧн нимыс вӧлі орӧдны позьтӧг йитчӧма Таманскӧй армиякӧд.
Тайӧ уна шог тӧдлысь армиясӧ гӧраясті да гӧра сёртасъясті сійӧ петкӧдіс 1918-1919 воясын вӧрӧг кытшысь
Кубань, а торйӧн нин Тамань бура тӧдӧны да пӧмнитӧны Епифан Ковтюх капитанӧс.
Полтавскӧй станицаысь абу озыр крестьянинлӧн пи — сійӧ гражданскӧй война кадӧ воштіс и сійӧ неунаторсӧ, мый сылӧн вӧлі: керкасӧ еджыдъяс сотісны кушӧдз, а эмбурсӧ станас петкӧдісны.
Революция чӧж Ковтюх — режье улын.
Абу этша заслуга сылӧн бӧрын.
Да вот и ӧні: Кубанькӧд вермас лоны лёктор, колӧ кодлыкӧ шыбитчыны дзик биас, писькӧдчыны вӧрӧг тылӧ, колӧ вӧчны абу сӧмын смелӧй — пӧшти йӧй операциясӧ.
Кодӧс нӧ бӧрйыны?
Епифан Ковтюхӧс.
Сылӧн атлет кодь, латшкӧс туша, паськыд морӧс.
Пашкыр рыжӧй усъяссӧ быттьӧ сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, медым сійӧ найӧс нетшкис да гартліс, кор мӧвпалӧ делӧ йылысь.
А майшӧдлан оланног дырйи сійӧ пыр вӧлі тырӧма мӧвпъясӧн.
Тайӧ минутъясӧ сійӧ оз нин сёрнит, командуйтӧ.
Сюсьӧсь руд югыд синъясыс; сюсьӧсь пельясыс, вына ён да писькӧс Ковтюх.
Сійӧ сэтшӧмъясысь, кодъяслы шуӧма кольны йӧз казьтылӧмын джынвыйӧ мойдса кодь геройясӧн.
Сылӧн ним гӧгӧр артмӧны нин вӧвлӧмторъяс да вӧвлытӧмторъяс, сылысь нимсӧ йитӧны таманечьяс быд сикас ыджыд лоӧмторъяс дорӧ.
Сулалӧ Ковтюх вадорын да думайттӧг, ачыс тайӧс казявтӧг, пыр нетшкӧ и нетшкӧ пашкыр рыжӧй уссӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалӧ медводдза, медматыс, медбур отсасьысь — Ковалев.
Контузитчӧмысь сылысь вежыньтӧма чужӧмсӧ, бокӧ бергӧдӧма чужӧм лысӧ, кыскӧма вылыс парсӧ.
Оз кут вежӧрын Ковалев, кымынысь сійӧ вӧвлӧма бойясын, кымынысь ветлӧма атакаӧ.
Весиг оз лыддьыны стӧча и сійӧс, кымынысь ранитчывлӧма: не то дас кыкысь, не то дас витысь.
Ме ог тӧд, эм-ӧ сылӧн ловъя места, кытчӧ эськӧ эз шлёпнитчыв пуля, эз кучкысь снаряд торпыриг либӧ качӧм му.
И кыдзи сӧмын ловйӧн коли мортыд — он гӧгӧрво.
Омӧлик, висьлӧс, быгыд, тойтмӧм чужӧма, кодӧс дорӧсалӧма небыд шӧвк кодь тошкӧн, сійӧ петкӧдлӧ аснас збыль воинлысь пример: любӧй, медся рискованнӧй удж вылӧ аслас векъя дасьлун сертиыс, аслас дисциплинированность сертиыс, аслас повтӧмлун  да благородство сертиыс.
Дзик нин отставкаын лыддьыссьӧмӧн, сійӧ некыдз эз вермы кольччыны боевӧй оланногысь ортсын да ӧні дзик ас вӧлясьыс мунӧ вӧлі миянкӧд опаснӧй делӧ вылӧ.
Ме аддзылі сійӧс сэсся бойын — сэтшӧм жӧ гажа, лада, векъя кодьыс.
Медыджыд уджсӧ сійӧ вӧчас вӧлі вежсьывтӧм дӧзмытӧмлун да висьтавліс сійӧ удж йывсьыс, быттьӧ нинӧм абу йылысь, мый оз сулав босьтны тӧд вылӧ.
Татшӧм Ковалевъясыд, муртса тӧдчанаӧсь, но збыльвывса геройяс, — унаӧн Гӧрд армияын.
Но найӧ пыр лӧньӧсь, ас йывсьыныс чӧв олӧны, начальстволы син улас оз пырны — кольӧны сайын.
Ковалевкӧд паныд — артиллерияса командир Кульберг.
Матӧджык ме тӧдмалі сійӧс сӧмын бӧрынджык, пӧсь бойын, кор миян ставсӧ нин вӧлі пудъялӧма; сэтшӧм чорыдлун вылӧ, сэтшӧм лэдзчысьтӧмлун вылӧ позьӧ вежавны: биа из — абу морт.
А видзӧдлыны — быттьӧ шынеля кӧза, да и гӧлӧсыс кӧзалӧн кодь, дрӧжжитӧ, зілякылӧ, киссьӧ анькытшӧн.
Вӧлі нӧшта кык-куим командир.
Сёрнитісны эз дыр; пӧшти ставсӧ вӧлі решитӧма и думайталӧма луннас на.
— Корӧй Кондраӧс, — тшӧктіс Ковтюх.
— Кондра...
Кондра...
Кондра... — муніс вомысь вомӧ.
Тэрыб чорыд восьласӧн матыстчӧ Кондра.
— Вои, мый тшӧктанныд?
Любӧ видзӧдлыны бравӧй молодеч вылӧ: синъясыс ломалӧны збойлунӧн, а киыс сідзи и лэччывлӧ чеченскӧй шашка пуртӧс вылӧ.
Дзик балябӧж йылас гӧна еджыд шапка: воссьӧма сӧстӧм, джуджыд кымӧс, нӧшта сӧдзджыкӧсь лоины сӧдз тэрыб синъясыс.
— Кывзы, Кондра, — шуис Ковтюх. — Тэныд колӧ тӧдны, мый делӧыс, код вылӧ ми мунам, — ӧпаснӧй делӧ.
Плавнияс пасьта еджыдъяс.
Кытчӧ эн видзӧдлы — камышъяс пӧвстын, видзьяс кузя, лиманъяс весьтын — налӧн быдлаын сулалӧны, ветлӧны дӧзьӧръяс...
Тӧдан тэ тайӧ местаяссӧ?
— Но коді нӧ найӧс тӧдас, ог кӧ ме? — жермуні Кондра. — Дзик Ачуевӧдз, саридзӧдз — сэтӧні ставыс нюръяс, став туйясыс тӧдсаӧсь...
Ветлывлі, тӧда...
— Да тӧдан кӧ, сідзкӧ со мый, — шуис Ковтюх, — миянлы некор геблясьны...
Суднояс дасьӧсь кывтны.
Тэныд колӧ босьтны зонъяс пӧвстысь комын-нелямын медбурӧс, медся смелъясӧс, да и местасӧ тӧдысьясӧс, — босьтны найӧс сьӧрсьыд и — фью...
Ковтюх шутьӧстіс да чуньнас индіс кытчӧкӧ водзӧ сьӧдас.
— Гӧгӧрвоа..
— А гӧгӧрвоан кӧ — и тӧлкуйтны сэсся ог кутӧй.
Босьтан офицерскӧй погонъяс, кокардаяс, югыд кизьяс: менам ставсӧ дасьтӧма...
А, нолтӧ! — шыасис сійӧ сулалысьяс пӧвсысь ӧти дінӧ.
Сійӧ здукӧн паракодлань да регыд воис сэсь дзоляник ёкмыльӧн.
— Босьт, — сетіс начальник Кондралы ёкмыльсӧ. — Сӧмын ӧдйӧ.
Вӧччыны кутанныд онӧ тані — а кор муныштанныд.
Торйӧд надёжнӧйӧс — сійӧ мунас шуйга вадорӧдыс, сетан сылы морт дас кымынӧс — сэті абу сэтшӧм ӧпаснӧ.
А ачыд веськыдвылӧ.
Видзӧдав, эн проморгайт.
Мыйкӧ кӧ неладнӧ — тӧдан миянлысь сигналъяссӧ?
Вадор дінтіысджык туйтӧ кут.
— Гӧгӧрвоа...
— Сідзкӧ тӧд вылыд босьт: он кӧ весав вадоръяссӧ — миянлы бӧрлань не воны...
— Стӧч сідзи...
Позьӧ мунны?
— Мун...
Да ӧдйӧджык...
Кондра мый ӧдйӧ воис, сы ӧдйӧ жӧ и муніс баржа вылӧ.
Регыд кутісны петкӧдны вӧвъясӧс.
Сэсся чукӧртчисны чукӧрӧ.
Тӧлкуйтыштісны минут мында, юксисны кык котыр вылӧ...
Да тыдалыштіс, кыдзи тэрыба рӧдтӧмӧн муніс Кондра, а сы бӧрся морт кызь вит кымын боеч.
Мӧдарлань торйӧдчис морт дас вит кымына группа, да сійӧ юрысь ме тӧдмаі Чоботӧс: ён, паськыд, — багатыр моз сійӧ пукаліс ыджыд сьӧд вӧв вылын.
А орччӧн сыкӧд Ганька — омӧлик, нюдз, быттьӧ тополь пулӧн ув.
Став суднояс вывсянь красноармеечьяс чӧла видзӧдісны ылысмысь ёртъяс бӧрся; эз юасьны, эз допытывайтчыны — ставыс вӧлі гӧгӧрвоана и сідз; эз вӧв ни шмонь, ни серам.
Муніс Кондра верстӧн-джынйӧн кымын, лэччис вӧв вывсьыс аслас ёртъясыскӧд да шуӧ:
— Со тані босьталӧй, кодлы мый воас, сӧмын чинъясӧн эн вензьӧй, — да и сетіс налы ёкмыльсӧ.
Том йӧз разисны сійӧс, перйисны сэсь белогвардейскӧй вӧччанторъяс — погонъяс, кокардаяс, кизьяс, лентаяс, — а вит минут мысти отрядтӧ эз позь тӧдмавны.
Ачыс Кондра пӧртсис полковникӧ да, кор вӧлі паръяссӧ дундӧдас, лоӧ вӧлі тешкодь да лӧсьыдтӧм, быттьӧ павлин перӧа рака.
Пемыдыс эз на ньылышт рытъя рӧмыдсӧ, но туйсӧ казявны позьӧ вӧлі сьӧкыда нин.
Пуксялісны бара вӧвъяс вылӧ, вӧрзьӧдчисны.
— Зонъяс, — велӧдіс Кондра, — энӧ куритчӧй, энӧ кызӧдӧй гораа — быттьӧ ми дзик абуӧсь...
Мунісны шы ни тӧв.
Муртса кывмӧна польсйӧдлісны васӧд да зыбуч му вывті велалӧм вӧвъяс.
Муртса сӧмын найӧ заводитасны вӧйласьны — веськыдвыв и шуйгавыв разӧдчасны верзьӧмаяс, корсьӧны вӧлі, кӧні топыдджык, кӧні збыль туй...
Тадзи мунісны час, кык, куим...
Некод эз паныдась воча; камышъясын да плавниясын — некутшӧм олан признак.
Сьӧд, сук пемыдӧн шебрасьӧмаӧсь шыльыдінъяс; нюръяс весьтын — сьӧкыд дзор ру.
Вот паныд кылісны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шыяс, кодъяс ӧнӧдз эз вӧвны: тадзи гувгӧ мукӧддырйи телефон сутуга, гашкӧ, тайӧ кӧнкӧ ылын бузгӧ шор...
Кондра сувтіс, сувтісны и ставныс.
Сійӧ бергӧдыштіс пельсӧ сыладор бокӧ, кодарсянь кылісны шыяс, да ӧні бура кыліс морт сёрнилысь ызгӧм.
— Лӧсьӧдчыны! — сетӧма вӧлі гусьӧник команда.
Кияс усины шашкаяс вылӧ.
Мӧдӧдчисны надзӧник мунны водзӧ...
Лӧсьыда нин вӧлі тӧдчӧны квайт верзьӧмалӧн вуджӧръясыс — найӧ локтӧны вӧлі веськыда Кондра вылӧ.
— Коді локтӧ? — кыліс сыладорсянь.
— Сувт! — командуйтіс Кондра. — Кутшӧм частьысь?
— Алексеевечьяс...
А ті кутшӧмысь?
— Комендантскӧй команда Казановичсянь...
Верзьӧмаяс матыстчисны.
Аддзисны погонъяссӧ Кондралысь да пыдди пуктӧмӧн сетісны чесьт.
— Верзьӧма юкӧд? — юаліс Кондра.
— Стӧч сідз, верзьӧма юкӧд...
Сӧмын — коді нӧ таті войын мӧдӧдчас?
— Некод абу, асьным мунім бур дас вит верст.
Сэк кості миян верзьӧмаяс сувталісны дзескыд кытшӧн вӧрӧглӧн верзьӧма юкӧд гӧгӧр...
Нӧшта некымын юалӧм да вочавидзӧм; тӧдмалім, мый водзын локтӧ выль дӧзьӧр.
Ланьтыштісны.
Лӧньліс ӧти здук кежлӧ...
Кондра гикнитіс, — и друг югмунісны шашкаяс...
Вит минут мысти ставыс вӧлі эштӧма.
Мунісны водзӧ, да выль дӧзьӧрлы вӧлі сэтшӧм жӧ пом...
Тадзи ыджыд сьӧлӧма Кондра войбыдӧн кераліс квайт вӧрӧг дӧзьӧр да ни ӧти мортлы эз сет пышйыны.
Чоботлы паныдасьліс жӧ кык дӧзьӧр — налӧн судьбаыс татшӧм жӧ вӧлі; сӧмын мӧд дӧзьӧрыскӧд муртса нелючки эз ло: доймӧм еджыд верзьӧмалӧн вӧлыс чепӧсйис да тайкӧ эз ну сійӧс.
Лои сы бӧрся пуля лэдзны, сійӧ уськӧдіс пышйысьӧс му вылӧ.
Тайӧ лыйӧмсӧ Чоботлысь ми кывлім паракод вывсянь да чошкӧдчим: чайтім, мый лыйсьӧм пансьӧ, мый дӧзьӧрлы удайтчис мунны, мый вӧрӧг ӧдйӧ примитас кутшӧмкӧ выль мераяс...
Ми ставным сулалам вылыс палуба вылын да виччысям...
Вот-вот кыласны сигналъясыс Кондралӧн либӧ Чоботлӧн.
Но эз, нинӧм эз кыв, вадоръяс вылын гуын кодь чӧв.
Войбыд асылӧдз дежуритім вылыс палубаяс вылын.
Пыр кажитчис, мый камышъяс пӧвстын кодкӧ вӧрӧдчӧ, мый зинякылӧ ӧружие, кыліс весиг пӧдӧм гӧлӧса да видзчысяна вашкӧдчӧм сёрнитӧм.
Тані вадоръясыс матынӧсь, да позьӧ аддзыны вадорса камышъяслысь леган-довкъялан гудыр поле.
— Быттьӧ со мыйкӧ... — заводитліс ӧти, вадорвывса пемыдас видзӧдігтыр да суседыслы индігтыр.
— А абу, — вочавидзліс мӧдыс, — прӧстӧ...
Но сэсся, сюсьджыка видзӧдӧмӧн, шуис водзӧ:
— А гашкӧ...
Да, да...
Быттьӧ и збыль со...
— Тэ нӧ эсійӧ шуан, штыкъяс моз тай вӧрӧны?
— Да, найӧс...
Видзӧд прамӧйджыка...
Сӧмын мый нӧ тайӧ?
И тані, видзӧд, и этані, и водзӧ пыр сійӧ жӧ штыкъяс...
— Э, да ӧд тайӧ камышъяс, вӧрӧны...
И дугдылісны видзӧдны вадор вылӧ, но сӧмын здук кежлӧ, а сэсся — бара, бара штыкъяс, пӧдӧм гӧлӧса да гуся сёрни, стальлӧн лязгакылӧм...
Войыс тырӧма повзьӧдчан шаракылӧмъясӧн да шыясӧн...
Быдӧн зільӧ лоны тӧждысьтӧмджыкӧн, но тӧждысьтӧмлуныс абу.
Позьӧ видзны тӧждысьтӧмӧн чужӧмтӧ и гӧлӧстӧ, и вӧрастӧ, но думыд биависьӧмын моз чеччалӧ, чувствуйтанногыд вывті нин ёсьмӧма.
Сёрнитім сы йылысь, мый колӧ керны, камышъяс пӧвстсянь кӧ друг воссяс-сярӧбтас пулемётнӧй би.
А позьӧ ӧд и ыджыдджыктор виччысьны: сэн вермасны дасьтыны орудиеяс да босьтсясны миянӧс лыйлыны картечӧн...
Мый керны сэки?
Думайтім быдторсӧ.
Сӧмын гӧгӧрвоана вӧлі быдӧнлы, мый сэки мездмӧм вылӧ этша нин вӧлі лача: векньыд юад оз бергӧдчыны укшаль судноясыс, а мунны водзӧ — лои эськӧ нӧшта пыдӧджык кулан пекляӧ юртӧ сюйны.
Но мый инӧ керны?
Воим ӧти кывйӧ сы вылын, мый ковмас зіля домасьны вадорӧ, лэдзавны трапъяс да уськӧдчыны косьӧ...
Кокни шуны — «уськӧдчыны косьӧ».
Вадорас миян матыстчигкості вӧрӧг вермис ставнымӧс шырыштны пулемётнӧй биӧн: камышъяс пӧвстсянь сылы зэв лӧсьыда тыдалӧ, кутшӧм топыда, чукӧрӧн сулалӧны миян боечьяс.
Найӧ эз жӧ узьны; ӧні, кор муныштім Славянскӧйсянь, туйын нин, командиръяс гӧгӧрвоӧдісны налы водзӧ лоан операциясӧ сылӧн став сьӧкыдлунъяснас да ӧпасностьяснас, кодъясӧс сӧмын позьӧ вӧлі виччысьны.
Кӧні нин сэні вӧлі узьны, татшӧм войяснад унмыд оз лок; синъясыд асьныс чашкалӧны, да видзӧдласъясыд сатшкысьӧны чӧв олан пемыдас.
Мӧда-мӧд дінас ляскысьӧмӧн, быд помын найӧ нуӧдісны оръясяна, гусьӧник сёрни:
— Кӧдзыд...
— Пӧляв кабырад — пӧсь лоӧ.
— Ачыд пӧляв...
Вот кыдзи эсійӧ пӧльыштас — пӧжалуй, и збыль шоналан. — И красноармееч довкнитіс юрнас вадорлань, вӧрӧглань.
— Матын сійӧ сэні?
— Коді сійӧс тӧдас...
Шуӧны, пасьтала пӧ вадор кузяыс ветлӧ...
Да со эстӧні, камыш пӧвстас куйлӧ...
Миян мунісны корсьысьны...
— Кондра муніс?
— Сійӧ.
Кодлы нӧ?
Став розьсӧ тні тӧдӧ...
— Зонмыд — юр...
— Но, кытчӧ тэ...
Ми сыкӧд нӧшта германскӧй вылын на вӧлім — куим Егорейӧс и сэки чужтіс.
— Колӧ лоны, некод абу — шы ни тӧв мыйкӧ...
— Али тэныд равзыны кутасны?
Вот чикнитасны вадорсяньыс — да и пом.
— Абу, шуа — Кондрасяньыс нинӧм оз кыв.
— А кыдзи нӧ тэ кылан?
Аэроплан, али мый, воас?
— А мый нӧ тайӧ аэропланъясыс, вокъяс, некӧн абуӧсь?
— Кыдзи абуӧсь?
Лэбалӧны...
Найӧ куйлӧны кар сайын, а лэбалӧны, кор муртса шонді петас, сійӧс и он аддзы.
— Со вӧлӧм...
А мыйла нӧ найӧ лэбалӧны?
— Коді найӧс тӧдас: пар, тыдалӧ, лэдзӧны.
— Тэнад табакторйыд сьӧрад?
— Да куритнытӧ оз позь; тэныд ӧд ротнӧй висьтавліс.
— И збыль...
А кабырӧ, ме чайта, прӧйдитас, оз тыдав...
Паныд сувтісны пырысь-пыр жӧ куим-ӧ-нёль гӧлӧс.
Куритчыны эз лэдзны.
— Регыд воам?
— Кытчӧ?
— А кӧні чеччыны ковмас.
— Мыйӧн сувтам — значит, и воим.
Татшӧм дженьыд, лабутнӧй сёрнияс мунісны став баржа вылын.
Ӧти юалӧм кутчысьӧ вӧлі мӧдӧ, тшӧкыда дзик кӧсйытӧг, кывйысь-кывйӧ...
Пыр сэтшӧм жӧ гусьӧник, пӧшти шытӧг, пемыднас кывтісны суднояслӧн караванъяс.
Кыа петігӧн, кор сук кымӧрӧн на сулаліс ю весьтса сьӧкыд ру, медводдза паракодыс домасис вадорӧ...
Ӧти бӧрся мӧд матыстчалісны суднояс да сатшкысялісны вадор бердса камышъяс да кузь турун пӧвстӧ.
Станицаӧдз коли сӧмын кык верст.
Кустъяс вадор пасьтаыс эз вӧвны, да воссьӧ вӧлі паськыд луд, кӧні лӧсьыд вӧлі ректысьны да войскасӧ стрӧитны.
Тайӧ местаяссӧ тӧдысьяс шуӧны вӧлі, мый ректысьӧм вылӧ лӧсьыдджык пристань оз сюр, мый тайӧ лудыс — Славянскӧйсянь татчӧдз локтігӧн, ӧти и эм.
Ӧдйӧ шыблалім трапъяс, да шензьымӧн ӧдйӧ ставным лоим вадорынӧсь.
Кыдзи сӧмын сувтім чорыд му вылӧ, лолыштім кокньыда да долыда: ӧні — абу ва вылынӧсь, ӧні стрелокъяс и верзьӧмаяс кужасны ас вӧсна сулавны да прӧста олӧмнысӧ оз сетны!
Тюрӧдісны пушкаяс, петкӧдісны вӧвъясӧс.
Командиръяс сувтӧдалісны частьяссӧ.
Быд помӧ гӧниталісны разведчикъяс.
Нервничайтӧм быри да сетіс ассьыс местасӧ чорыд, серьёзнӧй зэлӧдчӧмлы.
Ставыс вӧчсьӧ вӧлі тэрыба, сэтшӧм тэрыба, мый лоӧ вӧлі сӧмын шензьыны.
Боечьяс гӧгӧрвоӧны вӧлі, кутшӧма тайӧ тэрмасьӧмыс колӧ вӧлі татшӧм оланногын.
Верзьӧма командиръяс кытшовтісны миянӧс Ковтюхкӧд.
Кык-куим велӧдана сӧвет, и — марш местаяс вылӧ!
Ставыс нин дась.
Сетӧма команда мунны наступление вылӧ.
Водзын рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис кавалерия.
Вӧрзисны цепьяс.
Ганька пай вылӧ уси мог метеор моз югнитлыны станицаса уличьясті, ставсӧ видзӧдлыны да висьтавны.
Лэбач моз сійӧ лэбыштіс сук садъяс дінті, вевттьӧм ставеньяса керкаяс дінті, буснитіс шӧр площадь кузя, вичко дінті да, станица пасьта кытшлалӧм бӧрын, воис бӧр да висьталіс, мый «ставыс пӧрадокын».
Кодыр кутім гӧгӧрвоӧдны тайӧ вывті бур «ставыс пӧрадокын»-сӧ, югдіс, мый бӧръя лунъяс олысь станицаыс кыз унмӧн узьӧ.
Сійӧ нинӧм оз виччысь, нинӧм оз тӧд.
Кӧнсюрӧ пельӧсъясын вугралӧны вӧлӧм часӧвӧйяс, унзіль синъяснаныс найӧ видзӧдлӧмаӧсь скачитысь Ганька бӧрся да чайтӧмаӧсь сійӧс, тыдалӧ, позиция вывсянь нарошнӧйӧн...
Олысьясыс узьӧны жӧ вӧлӧм, сӧмын гежӧдика веськавлывлӧма ведраясӧн труба дорӧ кыссьысь кутшӧмкӧ гӧрбыльтчӧм старука-казачка.
Аддзылӧма Ганька и аэроплан — сійӧ вӧлӧма площадь вылын, вичко дорас.
Аддзылӧма ӧти ыджыд керкадорса потшӧс сайысь мотоциклетка да кык автомобиль.
Кор сійӧ, ловтырӧмӧн да тэрмасьӧмӧн, ставсӧ тайӧ висьталіс, дзик гӧгӧрвоана вӧлі, мый ми локтам вӧрӧгӧн казявтӧмӧсь.
Уськӧдчӧмсӧ арталӧма вӧлі виччысьтӧмлун вылӧ.
Матыстчыны колӧ вӧлі ньӧти виччысьтӧг, атакуйтны пель чунавмӧнъя ӧдйӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ колӧ вӧлі вӧчны бура вооружитчӧм, озыр артиллерияа гырысь частьяслӧн уськӧдчӧмлысь впечатление.
Мӧд боксянь, колӧ вӧлі котыртавны засадаяс, виччысьтӧм паныдасьӧмъяс, тырвыйӧ кытшалӧмлысь серпас да эскӧдны вӧрӧгӧс, мый сылӧн положениеыс дзик безнадежнӧй.
Виччысьтӧм кучкӧмлӧн эффектыслы тані колӧ вӧлі ворсны торъя нин тӧдчана роль.
Луд помас, дзик станица улас кольӧма нӧшта вӧлі камышъяслӧн соттӧм полосаяс.
Таті писькӧдчыны оз вӧлі позь, да лои чукыльтны, мунны кытшола туйӧд.
Ректысьӧм, чукӧртчӧм, лӧсьӧдчӧм, станицаӧдз мунӧм босьтіс час кык кымын.
Станица век на эз садьмы.
Ру вӧлі весассьӧ, но ньӧжйӧ, да ю весьтас век на коли ӧшавны сэтшӧм жӧ сук да еджгов кымӧрӧн, кыдзи и войдӧр.
Протока дзик сикт весьтӧдыс кежӧ вӧлі рытыввыв нырвизьын да нуӧ Ачуев вылӧ, саридзлань.
Вадор пӧлӧныс, станицаӧдз да станица сайті, мунӧ вӧлі миртуй.
Тайӧ туй кузяыс и мӧдӧдчис миян войскалӧн юкӧныс.
Татчӧ жӧ, пыдӧджык, Чоботӧн юрнуӧдӧм улын, засадаас мӧдӧдӧма вӧлі кавалерийскӧй эскадрон, кодлы сетӧма вӧлі мог керавны вӧрӧгӧс, сійӧ кӧ паника дырйиыс мӧдас пышйыны, мездысьны Ачуевлань.
Десантлысь частьяссӧ мунігас вӧлі сувтӧдӧма сэтшӧм ногӧн да сідзи арталӧмӧн, медым эськӧ тшӧтш вермисны воны станица дорӧдз разнӧй боксянь да тшӧтш жӧ вермисны восьтыны би.
Сэки жӧ должен вӧлі заводитны грымкйӧдлыны и артиллерия.
Вӧрӧглӧн вынъяс, кодъяс сувтӧмаӧсь вӧлі станицаын, вермисны миянлы стойкӧя водзсасьны аслас бур качество вӧсна (эз тырвыйӧ надёжнӧйӧсь вӧвны сӧмын пленнӧй красноармеечьяс).
Сэні сулалісны Казанович генераллӧн корпусысь частьясыс: Алексеевскӧй пехотнӧй полк, сійӧ жӧ полклӧн запаснӧй батальон, Алексеевскӧй и Константиновскӧй вӧеннӧй училищеяс да Кубанскӧй стрелкӧвӧй полк.
Таысь кындзи, станицаын вӧлі сувтӧма улагаевскӧй десантлӧн нималана штаб аслас став юкӧнъясӧн да мукӧдъяс, ичӧтджык штабъяс да тылса учреждениеяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг коліс виччысьны лёк вӧчӧм станицаын олысьяссянь.
Ново-Нижестеблиевскӧй вӧлі миян лёк тшӧт вылын.
Сизим час гӧгӧр асывнас, кор частьяс дзик плӧть матыстчисны станица дінӧ, кыліс порудиеысь медводдза лыйӧм.
Сэсся воссис пель чунӧдана канонада; орудиеясысь грымкйӧдлӧмъяс ӧтлаасисны пулемётнӧй да ружейнӧй бикӧд.
Частьяс мунісны водзӧ.
Вӧрӧг, мыйын делӧыс гӧгӧрвотӧг, дзик воши да некыдз оз путьмыны котыртны дорйысьӧм.
Миян десант кузя восьтӧм пӧрадоктӧм би эз вӧч пӧшти некутшӧм лёктор.
Миян гӧрд пехота зырсьӧ вӧлі пыр водзӧ да ӧти бӧрся мӧдӧс босьталӧ вӧлі станицаса уличьяссӧ.
Станица шӧрас лои зурасьны дорйысьӧм вылӧ дась вӧрӧгкӧд.
Миянлысь батальонъяс таті нуӧдӧ вӧлі Ковалев.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ вӧлі, кутшӧм ӧпаснӧ ӧні нюжмасьӧмыд.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый паникаыс вӧрӧглӧн радъясын вермас помасьны и сэки вӧрӧгӧс вермыны лоӧ сьӧкыд.
Татшӧм здукъясын тырмана овлывлӧ ӧти сюсьджык командир, коді эськӧ властнӧя сувтӧдіс пышйысьясӧс, коді эськӧ здукӧн гӧгӧрвоис, мыйын делӧыслӧн вужйыс, да лючки казяліс, кытысянь да мый колӧ заводитны тайӧ жӧ здукын.
Паника векджык содӧ кӧсйытӧг сетӧм да паныд мунан приказъясысь, кодъяс сетсьӧны кыдзсюрӧ да пӧсьвылысь: ӧти приказ вежсьӧ мӧдӧн, падмӧдӧ, дзугӧ делӧсӧ.
Буретш плантӧг шыбласян татшӧм тшупӧдын вӧлі ӧні вӧрӧг.
Но вӧліны нин сылӧн котыртчыны заводитчан медводдза признакъясыс.
Колӧ вӧлі кыйыштны здуксӧ.
Ковалев сетӧ команда мунны атакаӧ.
Ачыс винтовкаӧн киас кольччӧ шуйгаладор флангас.
Веськыдладорас мунӧ Щеткин.
Сылӧн сэтшӧм жӧ паськыда восьсаӧсь синъясыс, кыдзи эсні, баржа вылас, сьылігӧн.
Сӧмын ӧні наын ӧгралӧ лёк, немжалиттӧм зверлӧн кодь би.
Ставнас кымӧссӧ, ныргӧч дорӧдзыс, вундӧма джуджыд чукыр.
Щеткинлӧн сьӧкыд восьласыс — сійӧ быттьӧ и оз мун, а тшӧктӧм серти топӧдӧ мусӧ.
Сы дінын мунны спокойнӧ — чужӧ кутшӧмкӧ чорыд эскӧм, мый сыкӧд он вош, мый Щеткинӧс оз позь уськӧдны кок йылысь.
Командасӧ сійӧ сетӧ дженьыда, ярскӧба, скӧра...
Вӧрӧг чукӧртчӧма садъяс дорын.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ абу на стрӧитчӧма колана ногӧн, мый абу на сюрӧма вынйӧра, котыртысь ки, коді вермис эськӧ тайӧ чукӧрсӧ пӧртны веськыд зумыд цепъясӧ.
Зільджыка, зільджыка...
Тайӧ чукӧрыс дінӧ быдласянь — сарайяссянь, керкаяссянь, садъяссянь да град йӧръяссянь, уличьяс кузя и улич пельӧсъясті — котӧрӧн воалӧны вӧлі салдатъяс.
Чукӧрыс содӧ миян синъяс водзын.
Сійӧ паськӧдчӧ нин, заводитӧ ладвыв воны.
Нӧшта минут — и ми паныдасям стальнӧй штыкъяса стенкӧд, би саридзкӧд — инманакӧд, бырӧданакӧд...
— Ура! — юковтіс миян радъясті.
Винтовкаяс водзӧ чургӧдыштӧмӧн, боечьяс тӧвзьӧны чукӧр вылас...
Сэні шӧйӧвошӧмаӧсь.
Унаӧн уськӧдчисны пышйыны коді кытчӧ.
Мукӧдъяс век на водзӧ лыйсисны...
Пӧшти ставныс шыблалісны винтовкаясныссӧ да сулалісны, виччысисны вывлань лэптӧм киясӧн.
Гӧгӧр зиньгӧны пуляяс, то сэтыысь, то татысь жертваяс нетшкӧмӧн.
Медводдзаясысь ӧтиӧн, веськыда кымӧсас инмӧмӧн, вӧлі виӧма Леонтий Щеткинӧс.
Друг плетень дорсяньыс торйӧдчисны морт ветымын кымын да уськӧдчисны миянлы паныд...
Тайӧ заставитіс довкнитчыны бӧрвыв миян водзынмунысь цеплы.
Сутш кежлӧ лоліс дзугсьӧм, но Ковалев сетіс нин гора выль команда:
— Водзӧ, ёртъяс, водзӧ, ура!..
И чепӧсйисны красноармеечьяс, быттьӧ дурмӧмъяс...
Пӧрӧдісны налы паныд котӧртысь еджыд салдатъясӧс, нырисны найӧс ас уланыс — водзӧ нинӧм сэсся оз вӧлі тыдав...
Кор тайӧ ветымын мортыс уськӧдчис плетень дорсянь, найӧ, кодъяс шыблалісны винтовкаяссӧ, колисны вӧрзьӧдчывтӧмӧн да на бӧрся эз котӧртны: найӧ сулалісны да вывлань чургӧдӧм киясӧн виччысисны пӧщада.
Гӧрд боечьяс кытш пиӧ босьтісны пленникъясӧс.
Пыр жӧ вӧтлісны найӧс мӧд местаӧ, сулалісны, эз вӧрӧдны...
Шыблалӧм ӧружиесӧ чукӧртісны, тэчисны чукӧрӧ, а некымын минут мысти вайӧдісны вӧла-доддяясӧс, сӧвтісны да нуисны вадорлань.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, туплясьӧны раненӧйяс — лӧвтӧны, киргӧны, мукӧдыс горзӧны дойысла...
Вӧлӧмкӧ, тайӧ ветымын-ӧ-квайтымын еджыд салдатыс вӧлӧмаӧсь мыйкӧ мындаыс офицеръясӧн, мыйкӧ мындаыс — алексеевечьясӧн.
Пӧщада налы эз вӧв некодлы.
Мукӧд пленнӧйяссӧ вӧтлісны баржаяслань.
Чобот, коді аслас эскадроннас писькӧдчис станица сайӧ, муніс дзик камышъяс дорӧдз, чеччӧдіс верзьӧмаясӧс да виччысис.
Сы дінсянь морт дас кымын разведчик нюжӧдчисны, водалісны цепӧн станицаӧдз да ӧти мӧдлы висьтавлісны, кыдзи сэтӧні уджыс мунӧ, мый тыдалӧ, мый кылӧ.
Кытчӧдз еджыд салдатъяс ӧткӧн-ӧткӧн пышйисны, Чобот эз кыпӧд ассьыс йӧзсӧ да зарадсӧ прӧста эз видз, ассьыс местасӧ эз петкӧдлы.
Збыль, мукӧд пышйысьяс асьныс локталісны татчӧ жӧ, камышъяслань: найӧс горзытӧг куталісны, колялісны ас орданыс...
Но сӧмын на ковалевскӧй атака решитіс делӧсӧ, гарнизонлӧн колясъясыс уськӧдчисны пышйыны станицаысь да веськыда туй вылӧ, юлань, пыжъясӧн вуджны сы вомӧн да мӧдар вадорас дзебсьыны надейтчӧмӧн.
Тайӧ здукнас эскадрон чеччыштіс вӧвъяс вылӧ да камышъяс пӧвстсянь уськӧдчис пышйысьяс вылӧ...
Лои мыйкӧ эскытӧмтор.
Еджыдъяс ниӧти эз виччысьны таладорсянь уськӧдчӧмсӧ.
Найӧ чепӧсйисны боквыв, разӧдчалісны вадор пасьтаыс да кызвыныс котӧртісны сійӧ месталань, кӧні войдӧр сулалісны пыжъяс.
Пыжъяс эз вӧвны.
Чоботлӧн йӧзыс нуӧмаӧсь найӧс мӧдлаӧ.
Пышйыны вӧлі некытчӧ.
А верзьӧмаяс быдлаын шыбласисны пышйысьяс пӧвстӧд да нем жалиттӧг виалӧны найӧс, пӧшти некутшӧм водзсасьӧм паныдавтӧг.
Унаӧн уськӧдчисны ваас, вартчӧмӧн мӧдар вадорӧдзыс воӧдчыны чайтӧмӧн, но этша кодлы удайтчис вуджны: миян пулемёт лыйліс ва кузяыс да виаліс пышйысьясӧс — унджыкыс мунісны Протока пыдӧсӧ.
Ыззьӧм Чобот югъяліс-ветліс вадор кузяыс, но ачыс эз керав и эз вӧтчы — сӧмын индаліс боечьяслы, кытчӧ вӧлі дзебсьӧ, кытчӧ вӧлі пышйӧ чукӧръясӧн дурмӧм вӧрӧгыс.
Чобот ставсӧ вӧлі аддзӧ да ӧтпырйӧ казялӧ быд бокысь, кыдзи шыбласис вӧрӧг да кытысь сійӧ корсис мездӧм.
Быттьӧ степвывса дикӧй верзьӧма, шашкасӧ перйӧмӧн помысь помӧ скачитіс Танчук.
Сійӧ важӧн нин воштӧма шапкасӧ, да сьӧд кудриа юрсиыс тӧлалӧ вӧлі тӧв йылын.
Сійӧ эз тӧд ни эз кыв некутшӧм команда, ачыс бӧрйывліс аслыс жертвасӧ да уськӧдчывліс сы вылӧ кырныш моз да кераліс немжалиттӧг.
И кор ставыс нин эштӧма вӧлі, асланым жӧ стрелоклӧн виччысьтӧм пуля жугӧдіс Танчуклысь шуйга кисӧ.
Сійӧ эз горӧд, эз ойӧсты, — сӧмын ёрччыштіс чорыдсьыс-чорыда да чеччыштіс вернӧй Юсь вывсьыс.
Косясьӧмыс помасис...
Мында тані виӧма йӧзӧс, мындаӧн найӧ пӧгибнитісны Протока пыдӧсын, век кежлӧ кольӧ тӧдтӧмӧн.
Сӧмын кодсюрӧ ӧтка пышйысьяс вевъялісны воштысьны камышъяс дорӧдз да дзебсьыны на пӧвстӧ, унджыкыс пӧгибнитісны пышйиганыс.
Вӧліны случайяс, кор белогвардейскӧй офицеръяс пасьтасявлісны нывбаба паськӧмӧ, татшӧм ногнас зілисны камышъяс пӧвстӧ дзебсьыны, но кавалеристъяс эз лэдзны некодӧс, куталісны маскируйтчӧмъясӧс да «колялісны» найӧс сэтчӧ жӧ места вылас.
Кык час мысти станица вӧлі гӧрд десант киын.
Бой заводитчигас вичкодорса площадь вывсянь качӧдчис вӧрӧглысь аэроплан да лэбис Ново-Николаевскӧйлань веськӧдчӧмӧн, кӧні вӧліны еджыдъяслӧн частьясыс.
И бой дырйи, и сы бӧрын станицаса садъяссянь да йӧръяссянь, керкавывса йирквывъяссянь, турун юръяс сайсянь да кузь турун пӧвстсянь век лэбисны виччысьтӧм пуляяс: сэтшӧм лӧгпырысь паныдаліс станицаыс гӧрд гӧсьтъясӧс.
Тайӧ асъя бойын вӧлі босьтӧма сюрс гӧгӧр пленнӧйӧс, морт нелямын кымын офицерӧс, бронированнӧй грузовӧй автомобиль, пулемётъяс, винтовкаяс, снарядъяс, медмкаментъяса обозъяс, канцелярияса печатьяс, личнӧй офицерскӧй документъяс да с. в.
Сэккості паракодъяс да баржаяс матыстчисны дзик станица дінӧдз.
Вӧлі грузитӧма пленнӧйясӧс да трофейяс; сэн жӧ чукӧрӧн бергалісны нӧсилкаясӧн, кодъяс вылын куйлісны раненӧй красноармеечьяс, кодъяс унджыкыс дойиалісны штыковӧй атакаын.
Водзӧ дзик гӧгӧрвоана вӧлі, мый вӧрӧг, тылын катастрофа йылысь лётчиксянь юӧр получитӧмӧн, зіляс дзикӧдз мунны, либӧ ыстыны станицаӧ ён частьӧс, коді эськӧ вермис водзсасьны гӧрд десанткӧд.
Вӧрӧг бӧрйис медводдзасӧ: нуис ассьыс частьяссӧ позиция вывсьыс да Ново-Николаевскӧйсянь (а сэсся и мукӧд пунктъяссянь) вӧрзис Ново-Нижестеблиевскӧйлань, саридзысь дзикӧдз вундӧмаӧн лоны полӧмӧн.
Татӧні сылӧн вӧлі дзик ӧти туй Ачуев вылӧ, да сійӧ тэрмасис мунны сы кузя, кытчӧдз гӧрд десант эз кутчысь тані прамӧя да нӧшта кытчӧдз эз на ло содӧма выль, гашкӧ, бӧрвывтіыс кывтысь частьясӧн.
Вӧрӧглӧн фронт тайӧ каднас сулаліс Чертолоза, Старо-Джерелиевская, Ново-Николаевская, Пискуново, Башты, Степнӧй да Чурово станицаяс линия кузя.
Дрӧгмуні нин вӧрӧглӧн позиция, вӧрзис сійӧ да ӧдйӧ тюрис саридзлань.
Вӧрӧг бӧрыньтчис бӧрӧ, а сійӧ каднас миян медшӧр вынъяс, кодъяс сулалісны вӧрӧглӧн позицияяслы паныд, кутісны вӧтлыны да нӧйтны саридзлань бӧрыньтчысь вӧрӧгӧс.
Гӧрд десантӧн босьтӧм станицаын бой эз заводитчы сэтчӧдз, кытчӧдз Ново-Николаевскӧйсянь эз воны еджыдъяслӧн выль частьяс.
медводдзаясӧн на пӧвстысь воисны: Ӧвывтӧм Кубанскӧй кавалерийскӧй полк, Полтавскӧй пехотнӧй да Запорожскӧй полкъяс, генерал Науменколӧн тӧдтӧм часть да генерал Бабиевлӧн кавалерийскӧй корпусса частьяс, кодъяс пӧвстын вӧлі и Шкуролӧн кӧин дивизионыс.
Гӧрд десантлы вӧлі вывті сьӧкыд водзсасьны татшӧм гырысь вынъясӧн личкӧмкӧд; сылӧн могӧн ӧні вӧлі кӧть кыдз кутны вӧрӧгӧс аслас медыджыд вынъяс вотӧдз, пыр дӧзмӧдны вӧрӧгӧс, торкавны сылысь мунӧмсӧ, дӧсадитны сійӧс частичнӧй косьӧн паныдасьлӧмъясӧн да видзны найӧс зэлӧдчӧм состояниеын.
Лун шӧр кадын, зэв ён вынъясӧн личкӧм улын, миянлы лои весавны дорса кык уличсӧ, кодъяс вӧлі мунӧны асыввывсянь рытыввывланьӧ: тайӧ уличьяс кузя мунісны вӧрӧглӧн медыджыд вынъясыс.
Выльысь пансис бой.
Вӧрӧг пыртіс уджӧ кык бронированнӧй автомобиль.
Но положениеыс сылӧн вӧлі вывті сьӧкыд; гӧрд десант вылӧ личкиг, сэк жӧ сійӧ эз вермы пуктыны сы вылӧ ассьыс торъя внимание да сетны станицаын прямӧйджык бой; тайӧс сійӧ оз вермы вӧчны сы вӧсна, мый мышсяньыс вӧтлісны да личкисны на вылӧ миян медыджыд вынъяс, кодъяс на бӧрвывті вӧрзисны асланыс позицияяс вылысь.
Ыліын, Ново-Николаевскӧйлабоксянь, кылӧ нин вӧлі артиллерийскӧй лыйсьӧм: тайӧ вӧліны гӧрд бригадалӧн батареяяс, кодъяс тэрмасисны ӧтлаавны ассьыныс действиеяссӧ гӧрд десант действиеяскӧд.
Нёль час гӧгӧр станица дінын чукӧрмис уна вӧрӧг вын.
Тыдалӧ, сэні решитӧма вӧлі помавны гӧрд десанткӧд да шыбитны сійӧс Протокаӧ.
Вӧрӧг восьтіс ураганнӧй артиллерийскӧй би да цепӧн мӧдӧдчис наступлениеӧ.
Тайӧ активнӧй да зэа тэрыб воӧмыс бӧрыньтчӧдіс миянӧс юлань.
Со гӧрд боечьяс эновтісны луд, вешйисны ю сайӧ, а вӧрӧг пыр локтӧ и локтӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый водзӧ бӧрыньтчӧмӧн десант вермас бырӧдны асьсӧ дзикӧдз.
Артиллерияса командир Кульберг ёрт быдса куим час нин эз лэччыв дуб вылысь.
Сатшкысьӧма сэтчӧ, сюзь моз, вылыс ув вылас, ляскӧдчӧма ньылӧдӧм кымӧснас кӧдзыд уль пу бердӧ да пыр видзӧдӧ бинокль пыр, кыдзи гылалӧны миян снарядъяс.
Батарея сулаліс сэні жӧ, некымын воськов сайын, да Кульберг дуб вывсянь веськӧдліс лыйсьӧмнас, команда сеталӧмӧн:
— Трубка сё, прицел ӧкмысдас вит...
Трубка сё, прицел ӧкмысдас сизим!..
И кор чудовище вӧлі йиркнитас, а снарядыс шутьӧстӧмӧн да лӧвтыштӧмӧн нетшыштчас пушка вомсьыс, Кульберг гаркнитас вӧлі да кинас нетшыштӧдчас сыладор бокӧ, кытчӧ сійӧ саяліс.
— Зэв бур, зэв бур, — горзіс сійӧ вылысянь, — дзик горш шӧрсӧ сираліс...
А нолтӧ нӧшта татшӧмӧс жӧ...
Да ӧдйӧджык, ёртъяс, ӧдйӧджык...
Ӧд котӧртны кутісны! — И синъяснас бинокль пыр, сійӧ сатшкысис луд помланьыс, кӧні качӧдчисны бус сюръяяс, а насянь ӧтарӧ-мӧдарӧ гизьмуніны да котӧртны кутісны йӧз.
— Нӧшта стӧканчик, — вылысяньыс водзӧ горӧбтывліс сійӧ, кор артиллеристъяс тэрмасьӧмӧн зарадитӧны вӧлі ӧрудие; ӧти вӧлі мыччӧ снарядсӧ, мӧд сюйӧ сійӧс пушка вомӧ, коймӧд пезьдӧдӧ.
Тадзи ноксян лыйсьӧмын Кульберг вунӧдлывліс кад йылысь, мудзӧм йылысь, вунӧдлывліс ставторсӧ...
И ӧні, кор вӧрӧг локтӧ вӧлі наступайтӧмӧн да матыстчӧ вӧлі пыр матӧджык и матӧджык сійӧ месталань, кӧні сулаліс миян батарея, Кульберг эз и мӧвпышт местасӧ вежны, эз вӧрзьӧдчы, быттьӧ сибдӧма дуб ув бердас.
Пыр ёсьджыкӧсь, пыр оръясянаджыкӧсь сылӧн приказъясыс, пыр тшӧкыдджыка сійӧ вежлалӧ прицелсӧ, гораджыка сетӧ командасӧ...
А орудиеяс дінын — ёна мудзӧм артиллеристъяс; нӧшта тшӧкыдджыка усьӧны снарядъяс, лыйлӧны локтысь вӧрӧг кузя...
Луд вылын, Протокалань петанінын, сэні, кӧні ӧтлаасьӧны кык туйвеж, камышъяссянь неылын, вӧлі сувтӧдалӧма пулемётъяссӧ, да пулемётчикъяслы вӧлі сетӧма мог — либӧ пӧгибнитны, либӧ кутны вӧрӧглысь наступайтысь цепьяссӧ.
Пулемётнӧй вӧвъяссӧ юрнаныс бергӧдӧма юлань.
Тачанкаяс вылын, щитъяс сайын, копыртчисны пулемётчикъяс.
Ми на бӧрвылын верзьӧмӧн кутам бӧрыньтчысь цепьяссӧ.
Аддза Коцюбенкоӧс — сійӧ быттьӧ спояйтчӧма пулемёт бердас, кутчысьӧма сы бердӧ кыкнан кинас, малалӧ, видлалӧ дзӧран чуньяснас, ставыс-ӧ пӧрадокын.
Вӧрӧг тыдалӧ, сійӧ сэтшӧма жӧ вынвылысь пыр локтӧ водзӧ.
Но, молодеч-пулемётчикъяс, ӧні тіян вылӧ став лача: ловйӧн колянныд — кутчысям, а онӧ кӧ кужӧй сувтӧдны вӧрӧгӧс — медвойдӧр пӧгибнитанныд вӧрӧг штыкъяс улын!
Кутшӧм матынӧсь нин вӧрӧглӧн цепьясыс!
Вот найӧ валитасны луд вылӧ...
Тайӧ каднас, вунӧдлытӧм шуштӧм минутъясын, кор десант вӧлі нин быттьӧ ӧшалӧ юрси йылын, пулемётчикъяс восьтісны эскыны позьтӧм, ставсӧ бырӧдана би.
Минут... кык...
Инерция серти локтӧны на вӧрӧглӧн цепьяс, но дрӧгмунісны нин найӧ, сэсся сувтісны, водалісны...
И муртса сӧмын кыпӧдчыштласны — найӧс паныдалӧ сійӧ жӧ эскыны позьтӧм би...
Тайӧ вӧліны вуж выйӧн вежан минутъяс — абу минутъяс, а здукъяс.
Гӧрд цепьяс сувтісны, збодермисны да асьныс мӧдӧдчисны наступлениеӧ.
Делӧлӧн видчысьтӧм бергӧдчӧмыс тӧлк вывсьыс дзугис вӧрӧгӧс, да еджыдъяслӧн цепьяс заводитісны бӧрыньтчыны.
Положениесӧ вӧлі бӧр ладмӧдӧма.
Сійӧ каднас пос весьтын, кӧні вӧліны вӧрӧглӧн войскаыс, мыччысис чашвартан шрапнельлӧн муткырасян тшыныс.
Оз позь висьтавны сійӧ нимкодьлунсӧ, коді шымыртіс боечьясӧс да командиръясӧс, кодъяс аддзисны асланым гӧрд бригадалысь тайӧ еджыд муткырасян тшынсӧ: тайӧ асланым йӧз локтӧны вӧлі отсӧг вылӧ, найӧ абу нин зэв ылынӧсь, найӧ оз сетны пӧгибнитны миян десантлы...
Збодермӧм да нимкодьмӧм красноармеечьяс выльысь заводитісны майшӧдлыны вӧрӧглысь мунысь войскаӧс.
Тадзи нюжаліс дзик войӧдз, пемыдӧдз.
Заводитлім вӧлі йитчыны матыстчысь гӧрд бригадакӧд, но зільӧмъяс вӧліны неудачнӧйӧсь: десант костын да матыстчысь гӧрд частьяс костын вӧліны вӧрӧглӧн сук чукӧръяс.
Плавнияс да лиманъяс эз лэдзны ӧтлаасьны кытшола туйӧд.
Вой кежлӧ вӧрӧг решитіс кольччыны станицаын, медым эськӧ аслас помтӧм обозъяслы сетны позянлун водзӧ саридзлань вешйыны.
Гӧрд десант решитіс нуӧдны войся атака.
Вичко саяс, станицаса площадьсянь неылын, сук садйӧ, Чобот дзебис ассьыс эскадронсӧ.
Сылы водзӧ бара вӧлі удж выль обстановкаын, пемыд вой шӧр кадын.
Боечьяс лӧсьӧдчисны турун пӧвстӧ, куйлісны чӧла.
Вӧвъясӧс вӧлі домалӧма сад шӧрас льӧм пуяс да яблоняяс бердӧ.
Дорса пуяс вылӧ, потшӧс доръясӧ — быдлаӧ увъяс пӧвстӧ дзебсялісны видзӧдысьяс.
Чобот помысь помӧдз ветлӧдліс сад кузя, чӧла видзӧдлывліс куйлысь боечьяс вылӧ, вӧвъяс вылӧ; прӧверайтіс увъяс вылын пукалысь дӧзьӧритысьясӧс.
Шоръяс дорын да водзӧ аллея кузяыс водалісны миян батальонъяс.
Ставныслы вӧлі нин юӧртӧма войся атака йылысь.
Ми Ковтюхкӧд куйлім турун зорӧд улын, корим ас дораным командиръясӧс, вӧчлім неыджыд сӧвещанньӧ.
Тайӧ каднас паракод вывсянь вайисны сёян тыра зэв ыджыд чугун, — кыпӧдчалім, пуксялім кытшӧн, тшыг кӧинъяс моз уськӧдчим сёян вылӧ: дзик асывсяньыс воманым весиг ва войт эз вӧв.
Зорӧд дорланьын сулалысь боечьяс матыстчалісны пыр матӧджык и матӧджык — сёяныд кыскӧ вӧлі магнит моз.
Сӧмын вот шог — паньяс абуӧсь: йирӧм доръяса, лёкиник кык паньыд ставнымлы оз судзсьы.
Но и сэні мудеритчим: коді пуртӧн, коді муртса на вӧчыштӧм пу зырторйӧн коялісны пӧртйысь веськыда воманыс.
Регыд ставнас пӧртсӧ ректім кушӧдз.
Заводитім куритчыны.
Гажаджыкӧсь лоим.
Збодермыштім.
Стӧч вой шӧр кадын шуӧма вӧлі вӧчны атака, а садйӧ дзебӧм эскадронлы тшӧктӧма вӧлі колана минутӧ чепӧсйыны засадаысь да друг уськӧдчӧмӧн нӧшта содтыны паникасӧ вӧрӧг радъясын.
Бӧрйим смелджыкъясӧс, тшӧктім налы кыссьыны станица пытшкӧ да дас кык часын ӧзтыны вит кымын керка, а ыджыдджык результат ради, мыйӧн муртса заводитчас пӧжарыс — шыблавны бомбаяс.
Медводдза биыскӧд жӧ тшӧтш колӧ кучкыны став орудиеяслы, заводитны уджавны став пулемётъяслы, а стрелокъяслы, некымын залп сетӧм бӧрын, колӧ гораа горзыны «ура», но бойӧ не пырны, кытчӧдз оз ло тӧдса противниклӧн состояниеыс.
Заводитчисны виччысьӧмлӧн кулӧм-лӧнь минутъяс.
Гӧгӧр шы ни тӧв — и миян шы ни тӧв, и вӧрӧглӧн.
Татшӧм пемыд войнад сьӧкыд вӧлі виччысьны атакатӧ.
Йӧз, кажитчис, ветлӧдлісны кок чунь йыланыс.
Сёрниталісны вашкӧдчӧмӧн.
Ставӧн виччысисны.
Со дрӧгмунісны медводдза бияс, качӧдчисны станицасянь гӧрд юӧртысьяс, ӧтпырйӧ ӧзйис некымын керка...
Сійӧ жӧ кадӧ гӧрд боечьяс пельӧдз воисны взрывъяслӧн гортӧм шыяс — тайӧ миян ӧзтысьысьяс шыблалісны бомбаяс.
Мый лои здук мысти — он висьтав кывъясӧн!
Ӧтпырйӧ йиркнитісны батареяяс, варовмисны пулемётъяс, тэрмасьны кутісны, залпъяс нетшыштчалісны ӧти-мӧд бӧрся.
Кутшӧмкӧ йиа, нем думайттӧм «ура» сатшкысис сьӧд-пемыд вояс да немжалиттӧг поткӧдіс сійӧс.
«Ура!.. ура!..» — тюрӧ вӧлі станица вылӧ страшнӧй грӧзитӧм.
Вӧрӧг эз кутчысь, шыбитіс шоныд местасӧ да уськӧдчис пышйыны.
Тайӧ минутнас засадасьыс лэбыштіс сэтчӧ дзебсьылӧм кавалерийскӧй эскадрон да помаліс серпассӧ.
Сотчан неыджыд керкаяссянь вачкан би дырйи тайӧ перйӧм шашкаяса скачитысь верзьӧмаясыс, тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьысь, дурмӧм йӧзыс кажитчисны каститчысьясӧн.
Вӧрӧг водзсасис ладтӧг, котыртчытӧг: заводитліс лыйсьыны, но эз аддзы ассьыс вӧрӧгӧс, кӧсйис кутчысьны места вылас, но эз тӧд, кӧнӧсь аслас вынъясыс, кыдзи да кытчӧ найӧс чукӧртны.
Эз дыр нюжав уличвывса кось.
Станицасӧ бара лои ставнас весалӧма.
Станица саяс вӧрӧг разӧдчис плавнияс да камышъяс пӧвстӧ; сӧмын асывводзнас чукӧртчис коляс вынъяснас, но станицалань сэсся эз нин волы, а веськӧдчис саридзлань.
Войнас на, бой бӧрын пырысь-пыр, станицаӧ пырисны миян заставаяс, но ставнас десант пырис сэтчӧ сӧмын кыа петігӧн.
Бара вӧлі йӧръяссянь да садъяссянь лыйсьӧм, бара станичникъяс лӧгпырысь паныдалісны гӧрд воысьясӧс...
Мыйӧн югдіс, кутім чукӧртны да мӧдӧдавны баржаяс вылӧ выль трофейяс: бронируйтӧм автомобиль, легковӧй генеральскӧй машинаяс, пулемётъяс, траншейнӧй орудиеяс, снарядъяс, винтовкаяс, патронъяс...
Сійӧ каднас Николаевскӧйладорсянь пырис станицаӧ гӧрд бригада; сылы и вӧлі сетӧма пышйысь прӧтивник бӧрся вӧтчан мог.
Десант ассьыс могсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Гажаа, сьылӧмӧн грузитчисны баржаяс вылӧ красноармеечьяс, медым бӧр катны.
Быдӧн вӧлі гӧгӧрвоӧ, кутшӧм ыджыд да колана удж вӧчӧма.
Быдӧн пыр на оліс пыдіса драматическӧй переживайтӧмлӧн колясъясӧн...
Суднояс вӧрзьӧдчисны вадорсянь...
Гора сьылӧм садьмӧдіс лиманъяслысь да камышъяслысь лӧньлунсӧ.
Вот тайӧ местаяс дінті, сӧмын тӧрыт, кыа петігӧн, сук ру пыр, гуын кодь чӧв олӧмӧн, кывтісны гӧрд боечьяса суднояс...
Некод на эз тӧд, кыдзи бергӧдчас рискуйтана операция, некод эз тӧд, мый виччысьӧ сійӧс вадор вылас...
Ӧні, бӧр катігӧн, боечьяслӧн асланыс радъясас оз вӧлі судзсьы некымын дас медбур ёрт.
«Благодетель» вывса вылыс палуба вылын, койка вылын куйлӧ дрӧбалӧм киа быгыд чужӧма Танчук да надзӧник-надзӧник ружтӧ.
Ыджыд братскӧй могилаын, дзик камышъяс дінын нэм чӧж кежлӧ унмовсьӧмӧн куйлӧ кӧрт командир Леонтий Щеткин.
Мыйӧн вӧлі казьтыштласны усьӧм ёртъяссӧ, ставӧн ланьтасны, быттьӧ сьӧкыд думыс вӧлі виӧ ловъя кывсӧ.
А сэсся, мыйӧн прӧйдитас чӧв олӧмыс, — бара серам, сьылӧм, бара гажа нимкодьлун, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы тайӧ колян луннас да войнас.
{А. Гайдар @ Чук да Гек @ беллетристика @ А. Гайдар. Чук да Гек @ 1948 @}
Чук да Гек
Вӧрын Лӧз гӧра дорын оліс морт.
Сійӧ ёна уджаліс, а уджыс эз чинлы, и сылы оз позь вӧлі воны отпускӧ гортас.
Но вот пуксис тӧв, сійӧ дзикӧдз гажтӧмчис, корис начальникыслысь разрешение да мӧдӧдіс гӧтырыслы письмӧ, медым сійӧ челядьыскӧд локтас сы ордӧ гӧститны.
Челядьыс сылӧн вӧлі кык — Чук да Гек.
А найӧ олісны мамыскӧд ылын, зэв ыджыд карын, кодысь гажаыс и свет вылас абу.
Лун и вой дзирдалісны тайӧ кар башняяс вылын гӧрд кодзувъяс.
И, дерт, тайӧ карыс шусис Мӧскуаӧн.
Буретш сэки, кор почтальон кайӧ вӧлі письмӧӧн пос кузя, Чук да Гек костын вӧлі бой.
Дженьыдджыка кӧ шуны, найӧ прӧстӧ ойзісны да косясисны.
Мый вӧсна пансис тайӧ косьыс, ме вунӧді нин.
Но кажитчӧ меным, мый либӧ Чук гусяліс Геклысь куш истӧг кӧрӧб, либӧ, мӧдарӧ, Гек гусяліс Чуклысь тыртӧм вакса банка.
Сӧмын на тайӧ кык вокыс, мӧда-мӧднысӧ ӧтикысьӧн кулакнаныс кучкӧм бӧрын, лӧсьӧдчисны кучкыны мӧдысь, кыдзи зилькнитіс звонок, и найӧ повзьӧмпырысь видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Найӧ чайтісны, мый локтіс мамныс.
А сійӧ вӧлі аслыссяма.
Некор эз вид пиянсӧ косясьӧмысь, эз горзы на вылӧ, а прӧстӧ торйӧдлывліс косясьысьясӧс торъя жыръясӧ и дзонь час, а то и кыкӧс эз лэдзлы найӧс ворсны ӧтлаын.
А ӧти часад — тик да так — дзонь квайтымын минут.
А кык часад и сыысь унджык.
Со мый вӧсна кыкнан вокыс зэв ӧдйӧ чышкыштісны синваяснысӧ да чепӧсйисны восьтыны ӧдзӧс.
Но, вӧлӧмкӧ, тайӧ абу мамныс, а почтальон, коді вайис письмӧ.
Сэки найӧ горӧдісны:
— Тайӧ письмӧыс папасянь!
Да, да, папасянь!
И сійӧ, навернӧ, регыд воас.
Сэк найӧ раднысла заводитісны чеччавны, турбылясьны пружиннӧй диван вылын.
Кӧть Мӧскуа и вывті бур кар, но кор папа дзонь во нин абу гортас, то и Мӧскуаын гажтӧмчан.
И сэтшӧма найӧ ышмисны, мый эз казявлыны, кыдзи пырис мамныс.
Сійӧс босьтіс шемӧс, кор аддзис, кыдзи сылӧн дона пияныс, мышку выланыс куйлӧмӧн, горзӧны да зымӧдӧны каблукъяснаныс стенӧ, да сэтшӧм чорыда, мый весиг дзӧрӧны диванвесьтса серпасъяс да тронякылӧ стеннӧй часілӧн пружинаыс.
Но кор мамыс тӧдмаліс, мый вӧсна найӧ радлӧны, то эз мӧд видны пиянсӧ.
Сійӧ сӧмын вӧтліс найӧс диван вылысь.
Сійӧ зэв ӧдйӧ пӧрччис пасьсӧ да босьтіс письмӧ, весиг эз удит пыркнитны юрси вывсьыс лымчиръяссӧ, кодъяс ӧні кутісны сывны да заводитісны бикиньяс моз дзирдавны сійӧ сьӧд синкымъяс весьтын.
Быдӧнлы тӧдса, мый письмӧяс вайӧны либӧ радлун, либӧ шог, и та вӧсна, кор мамыс лыддис письмӧсӧ, Чук да Гек дугдывтӧг видзӧдісны мам чужӧм вылас.
Мамыс первой дзугыльмыліс, и найӧ дзугыльмылісны.
Но сэсся сійӧ мӧдіс нюмъявны, и найӧ решитісны, мый письмӧыс вайис радлун.
— Батьныд оз лок, — письмӧсӧ бокӧ пуктігмоз шуис мамыс: — сылӧн нӧшта уна на уджыс, и сійӧс Мӧскуаӧ оз лэдзны.
Чук да Гек шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Письмӧыс, вӧлӧмкӧ, шогысь-шог.
Найӧ друг букыштчисны, кутісны нускыны да лёкысь видзӧдлісны мам выланыс, коді код тӧдас мыйла нюмъялӧ.
— Сійӧ оз лок, — водзӧ висьталіс мамыс, — но сійӧ корӧ миянӧс ставнымӧс ас ордас гӧститны.
Чук да Гек чеччыштісны диван вывсянь.
— Сійӧ чудак-морт, — ышловзис мамыс. — Кокни шуны гӧститны!
Кыдз быттьӧ пуксьы трамвайӧ дай мун...
— Да, да, — тэрмасьӧмӧн горӧдіс Чук, — раз сійӧ корӧ, ми пуксям и мунам.
— Тэ йӧй, — шуис мамыс. — Сэтчӧ мунны сюрс да ещӧ сюрс километр поездӧн.
А сэсся вӧла доддьӧн вӧрӧд.
А вӧрас вермас паныдасьны кӧин либӧ ош.
И кыдз сійӧ вермис тайӧс думыштны!
Ті сӧмын артыштӧй асьныд!
— Эй, эй! — Чук да Гек эз на и артыштны весиг ӧти секунда джын, а ӧтпырйӧ нин горӧдісны, мый найӧ решитісны мунны не сӧмын сюрс, а весиг сё сюрс километр.
Налы нинӧм абу страшнӧ.
Найӧ оз повны нинӧмысь.
Найӧ со и тӧрыт на изъясӧн вӧтлісны ӧградаысь кыськӧ бокысь локтӧм понйӧс.
И тадз найӧ сёрнитісны дыр, шенасисны кияснаныс, зымӧдчисны кокнаныс, чеччалісны, а мамныс пукаліс шы ни тӧв да век кывзіс налысь.
Сэсся серӧктіс, босьтіс кыкнаннысӧ моздорас, бергӧдлыштіс да путкыльтіс диван вылӧ.
Тӧданныд, сійӧ важӧн нин виччысис тайӧ письмӧсӧ, но сӧмын нарошнӧ дэльӧдіс Чукӧс да Гекӧс — зэв гажа вӧлі сылӧн характерыс да.
Коли дзонь вежон, кор мамыс лӧсьӧдіс найӧс туйӧ.
Чук да Гек эз жӧ коллявны кадсӧ прӧста.
Чук вӧчис аслыс кухоннӧй пуртысь кинжал, а Гек аддзис аслыс шыльыд бедь, тувъяліс бедь помас кӧрттув, и артмис пика, сэтшӧм крепыд, мый бытшкыны кӧ мыйӧнкӧ ош кусӧ, а сэсся зургыны тайӧ пиканас ошкыслы сьӧлӧмас, то сійӧ дерт жӧ эськӧ куліс пырысь-пыр.
Коркӧ став лӧсьӧдчӧм вӧлі помалӧма.
Багаж кӧрталӧма.
Керка ӧдзӧсӧ вӧчисны мӧд томан, медым вӧръяс эз петкӧдны патерасӧ.
Пыркӧдісны шкапысь нянь торъяс, пызь да шыдӧс чиръяс, медым эз овмӧдчыны шыръяс.
И вот мам муніс вокзалӧ ньӧбны билет аскиа поезд вылӧ.
Но мамтӧг Чук да Гек бара воисны зыкӧ.
Ок, тӧдісны кӧ эськӧ найӧ, кутшӧм омӧльторйӧдз вайӧдас найӧс тайӧ зыксьӧмыс, то нинӧм вылӧ эськӧ талун эз пинясьны мӧда-мӧдыскӧд.
Запасливӧй Чуклӧн вӧлі ляпкыдик кӧрт кӧрӧбка, кӧні сійӧ видзис чайысь эзысь бумагаяс, кампет коръяс (на вылӧ кӧ вӧлі серпасалӧма танк, самолёт либӧ красноармееч), ньӧвъяс вылӧ чавкан бордъяс, вӧв бӧж си китайскӧй фокус вӧчӧм вылӧ да нӧшта мукӧд зэв коланторъяс.
Геклӧн татшӧм кӧрӧбкаыс эз вӧв.
Да и вообще сійӧ вӧлі шӧпей кодь, но зато кужис сьывны сьыланкывъяс.
И самӧй сійӧ кадӧ, кор Чук муніс босьтны дзебасысь ассьыс дона кӧрӧбкасӧ, а Гек сьыліс жырйын сьыланкывъяс, — пырис почтальон да сетіс Чуклы телеграмма мамыс ним вылӧ.
Чук дзебис телеграммасӧ кӧрӧбкаӧ да муніс тӧдмавны, мыйла Гек оз нин сьыв, а горзӧ:
Р-ра!
Р-ра!
Ура!
Эй!
Эй!
Турумбей!
Чук гусьӧникӧн восьтыштіс ӧдзӧссӧ да аддзис сэтшӧм «турумбей», мый скӧрмӧмысла сылӧн заводитісны тіравны киясыс.
Комната шӧрын сулаліс улӧс, а улӧс бӧрвылас ӧшаліс пикаӧн ставсӧ розьӧдлӧм газет шой.
Тайӧ вӧлі эськӧ нинӧм на.
Но проклятӧй Гек вообразитіс, мый сы водзын ош туша, да лёкысь зурӧдіс пикаӧн виж картонка кӧрӧбкаӧ, кӧні водзджыксӧ вӧлі мамыслӧн ботинки.
А картонка кӧрӧбкаас Чуклӧн вӧлі сигнальнӧй жӧч чипсан, Октябрса праздникдырся куим уна рӧма значок да сьӧм — нелямын квайт ур, кодӧс сійӧ эз видз, кыдзи Гек, мыйсюрӧ вылӧ, а запасливӧя видзис ылі туй вылӧ.
Чук аддзис розьӧдлӧм картон кӧрӧбка, нетшыштіс Гек киысь пика, чегис сійӧс пидзӧс вылас шӧри да шыбитіс джоджас.
Но Гек варыш моз уськӧдчис Чук вылӧ, нетшыштіс сы киысь кӧрт кӧрӧбкасӧ.
Здукӧн чеччыштіс ӧшинь вылӧ да шыбитіс кӧрӧбкасӧ восьса форточка пыр.
Гора мӧдіс лӧвтны дӧзмӧм Чук да, «Телеграмма! Телеграмма!» горзігтыр, ӧти пальто кежысь, галошитӧг да шапкатӧг, чепӧсйис ывлаӧ.
Гек казяліс, мый сійӧ вӧчис неладнӧ, да зэв ӧдйӧ котӧртіс Чук бӧрся.
Но весьшӧрӧ корсисны найӧ кӧрт кӧрӧбкасӧ, кӧні куйліс нӧшта некодӧн на лыддьытӧм телеграмма.
То ли веськалі сійӧ лым толаӧ да ӧні куйліс кӧнкӧ пыдын лым пиын, то ли уси туй вылӧ да босьтіс сійӧс кодкӧ, но кӧрӧбка сыын куйлысь став добраӧн да лыддьытӧм телеграммаӧн дзикӧдз воши.
Гортӧ пырӧм бӧрын Чук да Гек зэв дыр пукалісны шы ни тӧв.
Найӧ миритчисны нин мӧда-мӧдыскӧд, ӧд найӧ тӧдісны, мый налы кыкнанныслы сюрыштас мамыссянь.
Но сы вӧсна мый Чук вӧлі дзонь воӧн ыджыдджык Гекысь и тӧдіс, мый сылы вермас веськавны унджык, то сійӧ думыштіс:
— Тӧдан, Гек: а мый, телеграмма йывсьыд кӧ мамлы нинӧм огӧ висьталӧй?
Аддзӧмыд тай — телеграмма!
Миянлы и телеграмматӧг гажа.
— Пӧръясьны оз позь, — ышловзис Гек. — Пӧръясьӧмсьыд мамыд век ёнджыка скӧралӧ.
— А ми огӧ кутӧ пӧръясьны! — радпырысь горӧдіс Чук. — Юалас кӧ сійӧ, кӧн телеграмма, — ми висьталам.
А оз кӧ юав, мыйла миянлы водзвыв горзыны?
Ми абу выскочкаяс.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Гек. — Оз кӧ ков пӧръясьны, то тадзи и вӧчам.
Тайӧ тэ, Чук, бура думыштін.
И найӧ сӧмын на воисны та йылысь ӧти кывйӧ, кыдзи пырис мамыс.
Сійӧ вӧлі рад, сы вӧсна мый шедӧдіс поезд вылӧ бур билетъяс, но пыр жӧ казяліс, мый сійӧ дона пиянлӧн чужӧмъясыс шогӧсь, а синъясныс бӧрдӧмаӧсь.
— Висьталӧй, граждана, — лым пыркӧдігмоз юаліс мамыс, — мый вӧсна метӧг вӧлі кось?
— Кось эз вӧв, — ӧткажитчис Чук.
— Эз вӧв, — висьталіс Гек. — Ми сӧмын кӧсйим косясьны да пырысь-пыр дугдім.
— Зэв ме радейта татшӧм поведение, — шуис мам.
Сійӧ пӧрччысис, пуксис диван вылӧ да петкӧдліс налы чорыд турунвиж билетъяс: ӧтик билет ыджыд, а кыкыс ичӧтикӧсь.
Регыд найӧ ужнайтісны, и лои лӧнь, би кусі, и ставныс унмовсисны.
А телеграмма йылысь мам нинӧм эз тӧд, та вӧсна, дерт, нинӧм эз юав.
Аскинас найӧ мунісны.
Поезд муніс зэв сёрӧн, и сы вӧсна пемыд ӧшиньяс пыр Чук да Гек вӧрзьӧдчигас нинӧм интереснӧйсӧ эз аддзывны.
Войнас Гек садьмис, медым юны.
Йиркас лампочкаыс эз ӧзйы, нӧ гӧгӧр вӧлі югыд: и салфеткаӧн вевттьӧм пызан вылын чеччалысь стӧкан, и виж апельсин, коді кажитчис ӧні турунвижӧн, и чужӧмыс мамлӧн, коді, чуть-чуть качайтчиг, узис зэв крепыда — ставыс вӧлі югдӧдӧма кельыдлӧз светӧн.
Узоръясӧн гыӧртӧм вагон ӧшинь пыр Гек аддзис тӧлысь, зэв ыджыдӧс, сэтшӧмыс Мӧскуаын оз овлы.
И сэки сійӧ решитіс, мый поезд мунӧ джуджыд гӧраяс вывті, кысянь тӧлысьӧдз матынджык.
Сійӧ чуксаліс мамсӧ да корис юны.
Но мамыс ӧти помка вӧсна юны эз сет, а тшӧктіс сёйны апельсин тор.
Геклы лои ӧбиднӧ, торйӧдіс апельсин, но узьны сылы эз нин вӧв окота.
Сійӧ тувкыштіс бокас Чуклы — оз-ӧ садьмы.
Чук скӧрысь ымзыштіс, но эз садьмы.
Сэки Гек кӧмаліс гынсапӧг, восьтіс ӧдзӧс да петіс коридорӧ.
Вагон коридорыс вӧлі векньыдик да кузь.
Ортсыла стен бердас вӧлі вӧчӧма складнӧй лабичьяс, кодъяс асьныс шумӧн пӧдлассьӧны, кор на вылысь чеччан.
Татчӧ жӧ, коридорас, петіс нӧшта дас ӧдзӧс.
И став ӧдзӧсъяс вӧлі югъялӧны, гӧрдӧсь, вижов зарни вугъясаӧсь.
Гек пукалыштіс ӧти скамейка вылын, сэсся мӧд, коймӧд вылын и тадз воис пӧшти вагон помӧдз.
Но сэк воис пӧнара проводник да янӧдіс Гекӧс: йӧзыс пӧ узьӧны, а сійӧ клопайтӧ скамейкаясӧн.
Проводник муніс, а Гек тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис аслас купеӧ.
Сійӧ ӧдва восьтіс ӧдзӧссӧ.
Надзӧникӧн, медым эз садьмы мамыс, пӧдлаліс да уськӧдчис небыд перина вылӧ.
А сы вӧсна мый кыз Чук пласнитчӧма перина пасьта, то Гек скӧрысь зургис сійӧс кулакнас, медым вешйыштіс.
Но тані лои мыйкӧ страшнӧйтор: еджыд юрсиа гӧгрӧс юра Чук пыдди Гек вылӧ видзӧдліс кузь уска скӧр чужӧма кутшӧмкӧ дядька, коді стрӧга юаліс:
— Тайӧ коді тані зытласьӧ?
Сэки Гек ойӧстіс мыйвермӧмсьыс.
Повзьӧм пассажиръяс чеччалісны асланыс местаясысь, ыпнитіс би, и Гек казяліс, мый сійӧ веськалӧма йӧз купеӧ, да горӧдіс нӧшта гораджыка.
Но став йӧзыс ӧдйӧ гӧгӧрвоисны, мый лои, да заводитісны серавны.
Уска дядька гачасис, пасьталіс военнӧй гимнастёрка да нуӧдіс Гекӧс аслас купеӧ.
Гек зэв ӧдйӧ пырис аслас одеялӧ улӧ да ланьтіс.
Вагон качайтчис, ызгис тӧв.
Вӧвлытӧм ыджыд тӧлысь бара югдӧдіс кельыдлӧз югӧрӧн чеччалысь стӧкан, еджыд салфетка вылысь виж апельсин да мамлысь чужӧмсӧ, коді узигмозыс мыйлакӧ нюмъяліс да дзик нинӧм эз тӧд, кутшӧм беда вӧлі пиыскӧд.
Сэсся унмовсис и Гек.
...Гек аддзис вӧт, кор личкис ун:
Кыдз быттьӧ ловзис став вагон, Кыдз быттьӧ кылӧ лэбигсор Быд кӧлесасянь сёрни гор.
И паровозкӧд мунігчӧж Вагонъяс сёрнитӧны тшӧтш.
Первой.
Тӧварищ, водзӧ!
Тэ водзын туйыс зэв на кузь.
Мӧд.
Пӧнаръяс, сетӧй ярджык би Дзик асъя кыаӧдзыс ті!
Коймӧд.
Вай ӧзйы, би!
Тутсы, гудок!
Бергалӧй, кӧлесаяс, Асыввылӧ!
Нёльӧд.
Ми Лӧз гӧраӧдз воам кор, Сэк лӧняс миян сёрни гор.
Кор Гек садьмис, кӧлесаяс нинӧм нин эз сьывны, найӧ надзӧникӧн клёнӧдісны вагон джодж улын.
Гыӧра ӧшинь пыр дзирдаліс шонді.
Перинаяс вӧлі заправитӧма.
Чук мыссьӧма нин, сёйис яблӧк.
А мам да уска военнӧй восьса ӧдзӧс весьтын сералісны Геклӧн войся похождениеяс вылӧ.
Чук пыр жӧ петкӧдліс Геклы карандаш виж патронысь вӧчӧм наконечникӧн, кодӧс сылы козьналіс военнӧй.
Но Геклӧн вежыс эз петлы вещияс вылад.
Сійӧ, дерт, вӧлі ылалысь да шӧпей.
Этша сійӧ, мый войнас пырис йӧз купеӧ, — со и ӧні сійӧ эз вермы уськӧдны тӧд вылас, кытчӧ пуктіс ассьыс гачсӧ.
Но зато Гек кужис сьывны сьыланкывъяс.
Мыссьӧм бӧрын да мамыскӧд чолӧмасьӧм мысти сійӧ ляскысис кымӧснас кӧдзыд стеклӧ бердӧ да заводитіс видзӧдны, кутшӧм тайӧ край, кыдзи тані олӧны да мый вӧчӧны йӧзыс.
И кор Чук ветлӧдліс ӧти ӧдзӧс дорсянь мӧд ӧдзӧс дорӧ да тӧдмасис пассажиръяскӧд, кодъяс окотапырысь сеталісны сылы быдсяма ерундасӧ — коді резина пробка, коді кӧрт тув, коді гез пом, — Гек тайӧ кадӧ аддзыліс ӧшинь пыр унатор.
Со вӧрын керка.
Кильчӧ вылас быйкнитіс-петіс зэв ыджыд гын сапӧга ӧтпӧлӧса детинка, киас сылӧн вӧлі кань.
Бух! — кань бергалігтыр пурсмуніс лым толаӧ, кыпӧдчис кыдзкӧ мыйкӧ да кутіс чеччавны небыд лым кузя.
Интереснӧ, мыйла сійӧс шыбитіс?
Навернӧ, мыйкӧ лакис пызан вывсьыс.
Нӧ абу нин ни керкаыс, ни детинкаыс, ни каньыс — сулалӧ эрд вылын завод.
Эрдыс еджыд, заводыслӧн трубаясыс гӧрдӧсь.
Тшыныс сьӧд, а би югӧрыс виж.
Интереснӧ, мый вӧчӧны тайӧ заводас?
Со будка, и сэні сулалӧ тулупа часӧвӧй.
Тулупнас сійӧ кажитчӧ зэв ыджыдӧн, паськыдӧн, и винтовкаыс сылӧн кажитчӧ вӧсньыдик идзас кодьӧн.
Но видлы матыстчыны!
Сэсся заводитіс йӧктыны вӧр.
Матысаджык пуясыс чеччалісны зэв ӧдйӧ, а ылыссаясыс надзӧникӧн, найӧс быттьӧ ньӧжйӧник гӧгрӧдліс лымъя ва бергач.
Гек чукӧстіс Чукӧс, коді вӧлі локтӧ аслас купеӧ озыр добычаӧн, и найӧ заводитісны видзӧдны ӧттшӧтш.
Паныдасьлісны туй вылын гырысь, югыд станцияяс, кӧні горзісны да пушкисны сразу сё паровозӧдз; паныдасьлісны и зэв ичӧтик станцияяс, — но, збыльысь, не ыджыдджык сійӧ прӧдуктӧвӧй ларёкысь, коді тӧргуйтӧ быдсямапӧлӧс посниторйӧн найӧ мӧскуаса керка пельӧс дорын.
Веськавлісны паныд локтысь поездъяс, кодъяс кыскисны руда, из шом да вагон джын кыза зэв гырысь керъяс.
Суӧдісны найӧ эшелон, кӧні нуисны ӧшъясӧс да мӧсъясӧс.
Тайӧ эшелоныслӧн паровозыс вӧлі ичӧтик, гӧлӧсыс вӧсньыдик, а сэні кыдз ӧти ӧш горӧдас — му-у!..
Весиг машинистыс бергӧдчыліс и, навернӧ, думыштіс, мый сійӧс суӧдӧ ыджыд паровоз.
А ӧти разъездын найӧ сувтісны орччӧн ыджыд кӧрт бронепоездкӧд.
Грознӧя чурвидзисны башняяссьыс брезентӧн вевттьӧм орудиеяс.
Красноармеечьяс гажаа чеччалісны, сералісны да, кепысьяснас клопайтігтырйи, шонтісны кияснысӧ.
Но кучик паськӧма ӧти морт сулаліс бронепоезд дорын вӧрзьӧдчывтӧг да мыйкӧ думайтіс.
И Чук Геккӧд решитісны, мый тайӧ, дерт, командир, коді сулалӧ да виччысьӧ, оз-ӧ во приказ Ворошиловсянь восьтыны вӧрӧгъяслы паныд бой.
Да, эз этша быдсяматорсӧ найӧ аддзывны туй чӧжнад.
Жаль сӧмын, мый ывла вылас вӧлі пурга да вагон ӧшиньяссӧ частӧ вӧлі дзикӧдз тыртӧма лымйӧн.
И вот ӧти асывводзӧ поезд воис ичӧтик станцияӧ.
Ӧдва удитіс мамыс чеччӧдны Чукӧс да Гекӧс и примитны военнӧйсянь кӧлуй, кыдзи поезд ӧдйӧ тӧвзис водзӧ.
Чемоданъяс сувтӧдісны веськыда лым вылас.
Пу платформа вылысь йӧзыс регыд разӧдчисны, а батьыс найӧс встречайтны сідз эз и во.
Сэки мамыс скӧрмис бать вылас, кӧлуйсӧ колис челядьыслы караулитны да муніс ямщикъяс дінӧ тӧдмавны, кутшӧм подвода мӧдӧдіс налы батьыс, батьыс дорӧдз колӧ вӧлі мунны нӧшта километр сё кымын вӧрӧд.
Мам ветліс зэв дыр, а сэн ещӧ неылын тыдовтчис зэв страшнӧй козёл.
Медводз сійӧ йирис кынмӧм керлысь кырсьсӧ, но сэсся прӧтивнӧя бакӧстіс да заводитіс лёкысь видзӧдны Чук да Гек вылӧ.
Сэки найӧ тэрмасьӧмӧн дзебсисны чемоданъяс сайӧ, код тӧдӧ, мый татчӧс козёлъяслы колӧ.
Но вот бӧр локтіс мамыс.
Сійӧ вӧлі зэв жугыль и висьталіс, мый, навернӧ, батьыс найӧ петӧм йылысь телеграммасӧ абу получитӧма да сы вӧсна налы эз мӧдӧд станцияӧ вӧвъяс.
Сэки найӧ чукӧстісны ямщикӧс.
Ямщик кузь плетьнас кучкис козёлӧс мышку кузяыс, босьтіс кӧлуй да нуис найӧс вокзал буфетӧ.
Буфетыс вӧлі ичӧтик.
Стойка сайын пуис Чук судта кыз кынӧма самӧвар.
Сійӧ дрӧжжитіс, шумитіс, и сылӧн кыз руыс кымӧр моз кыпӧдчис керка йирклань, кӧні чирксісны шонтысьны пырӧм воробейяс.
Кор Чук да Гек юисны чай, мамыс донъясис ямщиккӧд: уна-ӧ сійӧ босьтас, медым нуны найӧс местаӧдз.
Ямщик корис зэв уна — дзонь сё шайт.
Да и то шуны: туйыс и збыльысь вӧлі зэв кузь.
Медбӧрын найӧ сёрнитчисны, и ямщик котӧртіс гортас няньла, турунла да шоныд тулупъясла.
— Батьным оз и тӧд, мый ми воим нин, — шуис мам. — Кутшӧма сійӧ кутас шензьыны да радлыны!
— Да, сійӧ лоӧ рад, — чай юигмоз важнӧя шуис Чук. — И ме кута тшӧтш шензьыны да радлыны.
— И ме тшӧтш жӧ, — сӧгласитчис Гек. — Ми воам гусьӧникӧн, и папа кӧ петӧма кытчӧкӧ керкасьыс, то ми дзебам чемоданъяснымӧс, а асьным пырам крӧвать улас.
Вот сійӧ локтӧ.
Пуксис.
Кутіс мӧвпавны.
А ми первой пукалам лӧня, лӧня, а сэсся кыдзи горӧдам!
— Ме крӧвать улӧ ог пыр, — ӧткажитчис мам, — и горзыны ог жӧ понды.
Пырӧй да горзӧй асьныд...
Мыйла тэ, Чук, зептад сакарсӧ дзебан?
И сідз нин тэнад зепъясыд тырӧсь, быттьӧ ёг ящик.
— Ме вӧвъясӧс вердны понда, — спокойнӧя висьталіс Чук. — Босьт, Гек, и тэ шаньга тор.
А то тэнад некор нинӧм абу.
Сӧмын и тӧдан корны менсьым!
Регыд воис ямщик.
Сӧвтісны паськыд доддьӧ багаж, пуктісны турун, гартчисны одеялӧясӧн, тулупъясӧн.
Прӧщайтлӧй, гырысь каръяс, заводъяс, станцияяс, сиктъяс, посёлокъяс!
Ӧні водзын сӧмын вӧр, гӧраяс да бара сук, пемыд вӧр.
...Пӧшти рӧмдытӧдз, сьӧд вӧр вылӧ дивуйтчигтыр, найӧ мунісны тӧдлытӧг.
Но вот Чуклы, кодлы ямщик мышку сайсянь вӧлі омӧля тыдалӧ туйыс, лои гажтӧм.
Сійӧ корис мамыслысь пирожок либӧ булка.
Но ни пирожок, ни булка мам сылы, дерт, эз сет.
Сэки сійӧ букыштчис да скӧрысла заводитіс тойлавны Гекӧс да зырны сійӧс додь дорас.
Первойсӧ Гек дӧзмытӧг старайтчис не вешйыны бокӧ.
Сэсся дӧзмис да сьӧлыштіс Чук вылӧ.
Чук скӧрмис да уськӧдчис тышкасьны.
Но сы вӧсна мый кияснысӧ налысь вӧлі тӧбӧма сьӧкыд тулупъясӧн, найӧ нинӧм эз вермыны вӧчны, сэк найӧ заводитісны зутшйӧдлыны мӧда-мӧдныслы башлыкӧн гартӧм плешъяснаныс.
Мамыс видзӧдліс на вылӧ да серӧктіс.
А сэк ямщик кучкис плетьӧн вӧвъяссӧ — и вӧвъяс ӧдӧбтісны.
Чеччыштісны туй вылӧ да заводитісны йӧктыны кык еджыд кӧч.
Ямщик горӧдіс:
— Эй, эй!
Ого-го!..
Видзчысь: талялам!
Повзьӧм кӧчьяс зэв ӧдйӧ котӧртісны вӧрӧ.
Пӧляліс чужӧмӧ ыркыд тӧв.
И, невӧляысь мӧда-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, Чук да Гек исковтісны доддьын гӧра горув сьӧд вӧрлы да тӧлысьлы паныд, коді надзӧникӧн кыпӧдчис неылыса Лӧз гӧраяс сайсянь.
Но друг некутшӧм командатӧг вӧвъяс сувтісны лымйӧн тыртӧм ичӧтик керка дорӧ.
— Тані пондам узьны, — шуис ямщик, доддьысь лым пиӧ чеччыштігмоз. — Тайӧ миян станция.
Керка вӧлі ичӧтик, но крепыд.
Йӧз сэн некод эз вӧв.
Ямщик зэв ӧдйӧ пузьӧдіс чайник; вайисны доддьысь прӧдуктаяс тыра сумка.
Калбас сэтшӧма вӧлі кынмӧма да чорзьӧма, мый сійӧн позьӧ вӧлі тувъявны кӧрт тув.
Калбас заваритісны пуан ваӧн, а нянь кусӧкъяс пуктісны пӧсь плита вылӧ.
Пач сайысь Чук аддзис кутшӧмкӧ чукля пружина, и ямщик шуис сылы, мый тайӧ пружинаыс капканысь, кодӧн кыйӧны быдсяма зверӧс.
Пружина вӧлі сімӧма и туплясис некодлы ковтӧм.
Тайӧс Чук гӧгӧрвоис пыр жӧ.
Юисны чай, сёйисны да водісны узьны.
Стен бердын сулаліс паськыд пу крӧвать.
Вольпась пыдди сы вылӧ вӧлі тэчӧма кос коръяс.
Гек эз радейт узьны ни стен бердын, ни шӧрын.
Сійӧ радейтіс узьны дорын.
И кӧть ичӧтик кага дырйи на сійӧ кывлывліс сьыланкыв «ӧввӧ-ӧввӧ, эн тэ некор дорын узь», Гек век жӧ узьліс дорын.
Водтӧдлісны кӧ сійӧс шӧрӧ, то узигас чужъявліс быдӧн вылысь одеялӧ, тувкӧдіс гырддзаяснас да пидзӧсъяснас Чуклы кынӧмас.
Пӧрччысьтӧг да тулупъясӧн шебрасьӧмӧн найӧ водісны: Чук стен бердӧ, мамыс шӧрас, а Гек дорас.
Ямщик кусӧдіс сись да кайис паччӧр вылӧ.
Ставӧн унмовсисны.
Но, дерт, кыдзи и век, войнас Геклы окота лои юны, и сійӧ садьмис.
Унзіль пырыс сійӧ кӧмаліс гын сапӧг, муніс пызан дорӧ, юыштіс чайникысь ва да пуксис ӧшинь водзӧ улӧс вылӧ.
Тӧлысь вӧлі кымӧр сайын, и ичӧтик ӧшинь пыр лым толаяс кажитчисны пемыдлӧзӧн.
«Со кутшӧм ылӧдз локтӧма миян папа!» шензис Гек.
И сійӧ думыштіс, мый, навернӧ, тайӧ местаысь ылынджык свет вылас уна места эз нин коль.
Но вот Гек заводитіс кывзысьны.
Сылы кажитчис, мый ӧшинь сайын кодкӧ стучитӧ.
Тайӧ эз вӧв весиг стучитӧм, а кодлӧнкӧ сьӧкыд кокшы улын дзуртіс лым.
Сідзи и эм!
Со пемыдінын мыйкӧ сьӧкыда ышловзис, вӧрзьӧдчис, бергӧдчис, и Гек гӧгӧрвоис, мый тайӧ ӧшинь дорті муніс ош.
— Лёк ош, мый тэныд колӧ?
Ми сэтшӧм дыр мунам папа дінӧ, а тэ кӧсъян миянӧс сёйны, медым ми некор сійӧс эгӧ и аддзылӧ?..
Мун кытчӧкӧ ылӧ, кытчӧдз йӧзыс эз на вины тэнӧ меткӧй пищальысь либӧ лэчыд сабляӧн!
Тадзи думайтіс да боргис вомгорулас Гек, а ачыс полӧмпырысь да любопытствоӧн пыр топыдджыка ляскысис кымӧснас йизьӧм стеклӧ бердӧ.
Но вот зэв ӧдйӧ шлывгысь кымӧр сайсянь гӧгыльтчис тӧлысь.
Пемыдлӧз лым чукӧръяс заводитісны небыдика дзирдавны, и Гек аддзис, мый ош тайӧ сӧвсем абу ош, а прӧстӧ домысь мынтӧдчӧм вӧв ветлӧ додь гӧгӧр да сёйӧ турун.
Лои дӧсаднӧ.
Гек кайис крӧвать вылӧ, пырис тулуп улӧ, и тайӧ лёкторъяс думайтӧм бӧрас сійӧ кутіс вӧтавны гажтӧм вӧт.
Гек аддзис вӧт, кор личкис ун:
Кыдз быттьӧ страшнӧй Турворон Пӧсь дулльӧн резсьӧ сутки чӧж Да кӧрт кулакнас вӧчӧ грӧз.
И гӧгӧр ыпъялӧ пӧжар!
Лым вылын кок туйяс!
Восьлалӧны салдатъяс.
И нуӧны ылі муясысь фашистлысь кусыньтчӧм дӧрапас да крест.
«Сулалӧй! — горӧдіс налы Гек. — Ті онӧ сэтчӧ мунӧй!
Таті оз позь!»
Но некод эз сувт, и сійӧс, Гекӧс, эз кывзыны.
Скӧр йылысь Гек сэки перйис жӧч сигнальнӧй чипсансӧ, сійӧс, коді куйліс Чуклӧн ботинки видзан картонка кӧрӧбкаын, да пондіс чипсасьны сэтшӧм гораа, мый бронепоездса шы ни тӧв сулалысь командир зэв ӧдйӧ кыпӧдіс ассьыс юрсӧ, шеныштіс кинас — и друг залпӧн лыйисны сылӧн тяжёлӧй да грознӧй орудиеяс.
«Бур! — ошкыштіс Гек. — Сӧмын лыйӧ нӧшта мӧдысь, а то ӧтчыд лыйӧмыд налы, навернӧ, этша...»
Мамыс садьмис сыысь, мый сылӧн кыкнан дона пиыс кыкнан боксяньыс тувкӧдісны сійӧс да бергалісны.
Сійӧ бергӧдчис Чукла дорӧ, и друг сы бокӧ зургис мыйкӧ чорыд да ёсь.
Сійӧ корсис кималаснас и одеялӧ улысь сылы сюри капканысь пружина, кодӧс запасливӧй Чук гусьӧн вайӧма вольпась вылӧ.
Мам шыбитіс пружинасӧ крӧвать сайӧ.
Тӧлысь югӧр улын сійӧ видзӧдліс Геклы чужӧмас да гӧгӧрвоис, мый сійӧ вӧталӧ лёк вӧт.
Вӧт, дерт, абу пружина, и сійӧс оз позь шыбитны.
Но сійӧс позьӧ кусӧдны.
Мам бергӧдіс Гекӧс мышку вывсяньыс бок вылас да качайтігтыр надзӧник пӧльыштіс шоныд кымӧсас.
Регыд Гек заводитіс узьны ныргорӧн, нюммуніс, и тайӧ висьталіс, мый лёк вӧт кусі.
Сэки мам чеччис да гынсапӧгтӧг чулки кежысь матыстчис ӧшинь дорӧ.
Нӧшта эз на югды, и енэж пасьталаын дзирдалісны кодзувъяс.
Мукӧд кодзулыс дзирдалісны вылын, а мукӧдыс ӧшалісны улын, дзик сьӧд вӧр йылын.
И — шензяна делӧ! — сэн жӧ и сідз жӧ, кыдзи ичӧтик Гек, мамыс думыштіс, мый тайӧ местаысь ылынджык, кытчӧ вайӧдіс сылысь тӧждысьысь верӧссӧ, навернӧ, этша коли свет вылас местаыс.
Аскинас лунтыр туйыс муніс вӧрӧд да гӧраясті.
Чой йылӧ кайигӧн ямщик чеччывліс доддьысь да муніс лымйӧд доддьыскӧд орччӧн.
Но зато чой горув лэччигӧн доддьыс тӧвзис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Чуклы да Геклы кажитчис, быттьӧ найӧ вӧвъяскӧд да доддьыскӧд ӧттшӧтш усьӧны му вылӧ веськыда енэжсянь.
Медбӧрын, рытгорув, кор и йӧзыс и вӧвъяс поводнӧя мудзисны, ямщик шуис:
— Но, вот и воим!
Тайӧ вӧр ді сайын чукыль.
Сэн, куш места вылын и сулалӧ налӧн базаыс...
Эй, но-о!..
Мӧдім!
Долыда чилзігтырйи Чук да Гек сувтісны кок йылӧ, но вӧвъяс нетшыштісны додьсӧ, и найӧ кыкнанныс усины турун вылӧ.
Нюмъялысь мам шыбитіс ас вывсьыс вурун чышъянсӧ да коли сӧмын гӧна шапка кежысь.
Со и чукыль.
Додь зэв ӧдйӧ бергӧдчис да матыстчис куим посни керка дорӧ, кодъяс сулалісны вӧр дорын, тӧв инмытӧминын.
Дивӧ!
Эз увтны понъяс, эз тыдавны йӧз.
Эз пет пач трубаысь тшын.
Став туйыс вӧлі тырӧма лымйӧн, а гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧнь, кыдзи тӧлын шойна вылын.
И сӧмын еджыд бока катшаяс тӧлктӧг чеччалісны ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ.
— Тэ кытчӧ вайӧдін миянӧс? — повзьӧмпырысь юаліс ямщиклысь мам. — Татчӧ ӧмӧй миянлы колӧ?
— Кытчӧ донъясьлім, сэтчӧ и вайӧді, — вочавидзис ямщик. — Со тайӧ керкаясыс шусьӧны «Геологияса корсьысян 3-ӧд номера база».
Да со и юргижӧдыс столб вылын...
Лыддьӧй.
Гашкӧ, тіянлы колӧ нёльӧд номера база?
Сэтчӧдз кыксё кымын километр да дзик мӧдарын.
— Оз, оз! — юргижӧд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис мам. — Миянлы колӧ буретш тайӧ.
Но тэ видзӧдлы: ӧдзӧсын ӧшалӧ томан, кильчӧ вылыс тырӧма лымйӧн, а кытчӧ нӧ лоины йӧзыс?
— Ме ог тӧд, кытчӧ найӧ лоины, — шензис тшӧтш ямщик. — Кольӧм вежонӧ ми татчӧ прӧдукта вайим: пызь, лук, картошка.
Йӧз ставыс тані вӧліны: кӧкъямыс морт, начальникыс ӧкмысӧд, стӧрӧж дасӧд...
Вот нӧшта шог!
Эз жӧ ӧд кӧинъяс найӧс ставнысӧ сёйны...
Да ті сулыштӧй, ме ветла видзӧдла стӧрӧжкаас.
Ямщик шыбитіс тулуп да лым пытшті восьлаліс меддорса керкалань.
Регыд сійӧ воис бӧр.
— Керкаас некод абу, а пачыс шоныд.
Сідзкӧ, стӧрӧжыс тані, но, тыдалӧ, мунӧма кыйсьыны.
Но, вой кежлас воас да висьталас тіянлы ставсӧ.
— Да мый сійӧ меным висьталас! — повзис мам. — Ме и ачым аддза, мый йӧзыс тані важӧн нин абуӧсь.
— Ме ог тӧд, мый сійӧ висьталас, — вочавидзис ямщик. — А мый-нибудь должен висьтавны, сы вылӧ сійӧ и стӧрӧж.
Сьӧкыдпырысь найӧ воисны вӧлӧн стӧрӧжка кильчӧ дорӧ, кысянь вӧрӧ муніс векньыдик трӧпа.
Найӧ пырисны посводзас да прӧйдитісны керкаӧ кӧрт зыръяс, гӧликъяс, черъяс, бедьяс дорті, кӧрт тув йылын ӧшалысь кын ош ку дорті.
На бӧрся ямщик пыртіс кӧлуй.
Керкаын вӧлі шоныд.
Ямщик петіс сёӧдны вӧвъяссӧ, а мам пӧрччӧдіс повзьӧм детинкаясӧс.
— Кыссим бать дінӧ, кыссим — вот тэныд и воим!
Мам пуксис лабичӧ да думыштчис.
Мый лои, мыйла базаын некод абу и мый ӧні вӧчны?
Мунны бӧр?
Но сылӧн сьӧмыс коли сӧмын мынтысьны ямщиклы татчӧ вайӧмысь.
Сідзкӧ, колӧ виччысьны, кор воас стӧрӧж.
Но ямщик куим час мысти бӧр мунас, а друг стӧрӧж дыр оз во?
Сэки кыдз?
А ӧд тасянь медматыса станцияӧдз да телеграфӧдз пӧшти сё километр!
Пырис ямщик.
Сійӧ гӧгӧрбок видзӧдліс керка пытшкӧссӧ, кыскыштіс нырнас сынӧдсӧ, матыстчис пач дорӧ да восьтіс пач пӧдан.
— Стӧрӧж вой кежлас воас, — висьталіс сійӧ. — Пачас шыд гырнич.
Муніс кӧ эськӧ сійӧ дыр кежлӧ, шыдсӧ эськӧ петкӧдіс кӧдзыдінӧ...
А то кыдзи тіянлы колӧ, — водзӧ висьталіс ямщик. — Татшӧм кӧ нин делӧ суис, то ме абу нӧш.
Верма и дон босьттӧг бӧр нуны, станцияӧдз.
— Огӧ мунӧй, — ӧткажитчис мам. — Станцияын миянлы вӧчны нинӧм.
Бара сувтӧдісны чайник, шонтісны калбас, сёйыштісны, юыштісны, и, пока мамыс разяліс кӧлуй, Чук да Гек кайисны шоныд паччӧр вылӧ.
Сэтысь кыліс кыдз корӧсь дук, шоныд ыж ку да пожӧм чаг дук.
Сы вӧсна мый шогӧ усьӧм мам пукаліс чӧв, то Чук да Гек сідзжӧ эз сёрнитны.
Но дыр овны сёрниттӧг Чук да Гек эз вермыны, та вӧсна найӧ регыд мысти чорыда унмовсисны.
Найӧ эз кывлыны, кыдзи муніс ямщик, кыдзи мам водіс накӧд орччӧн паччӧр вылӧ.
Найӧ садьмисны сӧмын сэки, кор керкаын лои сап пемыд.
Садьмисны ставныс ӧттшӧтш, сы вӧсна мый кильчӧ вылын кыліс кок шы, сэсся посводзас мыйкӧ гораа грыммуні — навернӧ, уси кӧрт зыр.
Воссис ӧдзӧс, и пӧнарӧн керкаӧ пырис стӧрӧж, а сыкӧд кузь гӧна ыджыд пон.
Стӧрӧж пӧрччис пельпом вывсьыс пищаль, шыбитіс лабичӧ кӧч туша да, пӧнарсӧ паччӧрлань кыпӧдӧмӧн, юаліс:
— Тайӧ нӧ кутшӧм гӧсьтъяс татчӧ воӧмаӧсь?
— Ме геологическӧй партияса начальник Серёгинлӧн гӧтыр, — висьталіс мам, паччӧр вылысь лэччигмоз, — а тайӧ сылӧн челядь.
Колӧ кӧ, со документъяс.
— Со найӧ, документъясыд: пукалӧны пач вылын, — буркнитіс стӧрӧж да югдӧдіс аслас пӧнарӧн Чуклысь да Геклысь повзьӧм чужӧмъяснысӧ. — Дзик батьыс кодьӧсь — копия!
Торйӧн со тайӧ кызыс, — и сійӧ индіс чуньнас Чук вылӧ.
Чуклы да Геклы лои ӧбиднӧ: Чуклы — сы вӧсна, мый сійӧс шуисны кызӧн, а Геклы — сы вӧсна, мый сійӧ пыр лыддис асьсӧ ёнджыка бать кодьӧн.
— Висьталӧй, мыйла ті воинныд ? — мам вылӧ видзӧдлӧмӧн юаліс стӧрӧж. — Тіянлы жӧ абу вӧлі тшӧктӧма локны.
— Кыдз абу тшӧктӧма?
Коді сійӧ эз тшӧкты локны?
— А сідз абу и тшӧктӧма.
Ме ачым станцияӧ нуи Серёгинсянь телеграмма, а телеграммаын вӧлі гӧгӧрвоана гижӧма: «Задержитчы петны кык вежон кежлӧ.
Миян партия срочнӧ петӧ вӧрӧ».
Раз Серёгин гижӧ «задержитчы», сідзкӧ, и колӧ вӧлі виччысьны, а ті самовольничайтанныд.
— Кутшӧм телеграмма? — выльысь юаліс мам. — Ми некутшӧм телеграмма эгӧ получитлӧ. — И быттьӧкӧ тайӧс эскӧдӧм могысь сійӧ повзьӧмпырысь видзӧдліс Чук да Гек вылӧ.
Чук да Гек тайӧ видзӧдлӧмсьыс повзисны да, мӧда-мӧд вылас синнысӧ сувтӧдӧмӧн, ӧдйӧ бӧрыньтчисны паччӧр сэрӧгӧ.
— Челядь, — подозрительнӧя пиян вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс мамыс, — ті метӧг некутшӧм телеграмма энӧ получитлӧй?
Паччӧр сэрӧгын трачкакылісны кос чагъяс, корӧсьяс, но юалӧм вылӧ вочакыв эз вӧв.
— Висьталӧй, мучительяс! — шуис сэк мамыс. — Ті, навернӧ, метӧг получитінныд телеграммасӧ да меным сійӧс энӧ сетӧй?
Коли нӧшта некымын здук, сэсся паччӧр вывсянь кыліс кыкнанныслӧн гораа бӧрдӧм.
Чук лӧвтіс кыза да ӧтмоз, а Гек вӧсньыдик вежласян гӧлӧсӧн.
— Со кӧні менам погибель! — горӧдіс мам. — Со коді вайӧдас менӧ гортйӧдз!
Да дугдӧй ті лӧвтны да висьталӧй тӧлкӧн, кыдзи вӧлі делӧыс.
Но, кор Чук да Гек кылісны, мый мамныс лӧсьӧдчӧ кувны, найӧ чилӧстісны нӧшта гораджыка, и коли вель уна кад, кытчӧдз мӧда-мӧд вылас яндысьтӧг ыстысьӧмӧн, найӧ эз висьтавны ставсӧ телеграмма вошӧм йылысь.
Но мый татшӧм йӧзкӧд пондан вӧчны?
Беддявны найӧс?
Пуксьӧдны тюрьмаӧ?
Дорны кандалӧн да мӧдӧдны катаргаӧ?
Эз, нинӧм татшӧмсӧ мам эз вӧч.
Сійӧ ышловзис, тшӧктіс пияныслы лэччыны паччӧрысь, чышкыны нырнысӧ да мыссьыны, а ачыс заводитіс юасьны стӧрӧжлысь, мый жӧ ӧні сылы вӧчны.
Стӧрӧж висьталіс, мый разведывательнӧй партия срочнӧй приказ кузя муніс Алкараш сёртас дорӧ да бӧр воас сӧмын лун дас мысти, не водзджык.
— Но кыдз жӧ ми тайӧ дас лунсӧ пондам овны? — юаліс мам. — Ӧд миян некутшӧм запас абу.
— А сідз вот и олӧй, — вочавидзис стӧрӧж. — Нянь ме тіянлы сета, со кӧч туша — кульӧй да пуӧй.
А ме аски кык сутки кежлӧ вӧрӧ муна; меным капканъяс колӧ видлавны.
— Омӧль делӧ, — шуис мам. — Кыдзи нӧ ми кольччам ас кежаным?
Миянлы тані ставыс тӧдтӧм.
А тані вӧр, пемӧсъяс...
— Ме мӧд пищальӧс коля, — шуис стӧрӧж. — Пескыс лэбулын, ваыс ключын мыльк сайын.
Со шыдӧсыс мешӧкын, солыс банкаын.
А меным — веськыда шуа — ноксьыны тіянкӧд тожӧ некор...
— Кутшӧм скӧр дядь! — вашнитіс Гек. — Вай, Чук, ми тэкӧд мыйкӧ сылы шуам.
— Вот ещӧ! — ӧткажитчис Чук. — Сійӧ сэки босьтас да дзикӧдз вӧтлас миянӧс керкасьыс.
Тэ энлы тэрмась, воас папа, ми сылы ставсӧ и висьталам.
— Мый нӧ папаыд!
Папа нӧшта дыр на...
Гек матыстчис мам дінас, пуксис сылы пидзӧс вылас да, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, стрӧга видзӧдліс лёк стӧрӧжлы чужӧмас.
Стӧрӧж пӧрччис ыж ку пасьсӧ да матыстчис пызан дінӧ, би дорӧ.
И сӧмын сэки Гек аддзис, мый пӧшти коскӧдзыс пельпомсяньыс мышкуланьыс пассьыс косялӧма зэв ыджыд лестук.
— Кыскы пачысь шыд, — шуис мамлы стӧрӧж. — Со джаджйын паньяс, тасьтіяс, пуксьӧй да сёйӧй.
А ме пась понда дӧмны.
— Тэ кӧзяин, — шуис мам. — Тэ кыскы, тэ и гӧститӧд.
А пасьтӧ вай: ме тэысь бурджыка дӧма.
Стӧрӧж сюся видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Э-э!
Да ті, кыдз аддза, сетчытӧмӧсь, — шуис сійӧ, сэсся сетіс мамлы ассьыс пасьсӧ, а ачыс заводитіс ваявны пызан вылӧ тасьті-пань.
— Тайӧ кытчӧ тадзсӧ косяссис? — пась розь вылӧ индӧмӧн юаліс Чук.
— Ошкӧд эг ладмы.
Вот сійӧ менӧ и парсыштіс, — неокотапырысь висьталіс стӧрӧж да грымкнитіс пызан вылӧ шыд тыра сьӧкыд чугун.
— Кылан, Гек? — шуис Чук, кор стӧрӧж петіс посводзас. — Сійӧ косясьӧма ошкӧд да, навернӧ, сы вӧсна талун сэтшӧм скӧр.
Гек ачыс кывліс ставсӧ.
Но сійӧ эз радейт, медым кодкӧ ӧбижайтіс сылысь мамсӧ, мед кӧть тайӧ вӧлі и морт, коді вермис тышкасьны весиг ошкӧд..
Асывнас, кыа петігӧн на, стӧрӧж босьтіс мешӧк, пищаль, сувтіс лыжи вылӧ да понйыскӧд муніс вӧрӧ.
Ӧні кӧзяйничайтны ковмис аслыныс.
Куимнанныс найӧ ветлісны вала.
Неыджыд мыльк сайын крут кыртаысь лым пӧвстті петіс ключ.
Васьыс, кыдзи чайникысь, ёна кайис ру, но кор Чук сюйис чуньсӧ ваас, то ваыс вӧлӧм кӧ кӧдзыдысь-кӧдзыд.
Сэсся найӧ пыртісны пес.
Кухня пачсӧ мамыс вӧлі оз куж ломтынысӧ, и та вӧсна пескыс дыр эз ломзьы.
Но зато кор ломзис, биыс лои сэтшӧм жар, мый весиг ӧшиньсьыс йиыс регыд сыліс.
И ӧні ӧшинь пыр вӧлі тыдалӧны матыса пуяс, кӧні чеччалісны катшаяс, и Лӧз гӧраяслӧн кырта йывъясыс.
Курӧгъясӧс куштыны мам вӧлі кужӧ, но кӧч кульны сылы некор на эз удайтчыв, и та вӧсна сійӧ кулис кӧчсӧ сы дыра, мый тайӧ кадӧ позьӧ вӧлі начкыны и кульны ӧшкӧс либӧ мӧскӧс.
Геклы кӧч кульӧмыд ньӧти эз кажитчы, но Чук окотапырысь отсасис мамлы; таысь сылы мам сетіс кӧч бӧж, сэтшӧм небыд да кокни, мый шыбитны кӧ сійӧс пач вывсянь, то лэбас сійӧ джоджӧдз надзӧник, кыдзи парашют.
Ӧбедайтӧм бӧрын найӧ ставныс петісны гуляйтны.
Чук дыр долис мамыслы, медым сійӧ босьтіс пищаль либӧ кӧть патронъяс.
Но мамыс пищальсӧ эз босьт.
Мӧдарӧ, сійӧ ӧшӧдіс пищальсӧ зэв вылӧ, крук йылӧ, сэсся сувтіс улӧс вылӧ да пуктіс патронъяссӧ вевдорса джаджйӧ, да предупредитіс Чукӧс, медым ни ӧти патрон сійӧ эз лысьт босьтны, а босьтас кӧ, сэсся мед оз виччысь бур олӧм некор.
Чук гӧрдӧдіс да зэв ӧдйӧ петіс керкаысь, сы вӧсна мый ӧти патрон куйліс нин сійӧ зептын.
Кутшӧм гажа вӧлі тайӧ прогулкаыс!
Векньыдик трӧпа кузя найӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунісны ключ дорӧ.
На весьтын югъяліс кӧдзыд лӧз енэж; быттьӧ мойдкывса замокъяс да башняяс кыпӧдчисны енэжлань Лӧз гӧраяслӧн ёсь утёсъясыс.
Кӧдзыд лӧнь сынӧдын ёся китшкисны катшаяс.
Сус пу увъяс костӧд зэв пелька чеччалісны рудов визув уръяс.
Небыд, сӧстӧм лым вылын тӧдчисны тӧдтӧм пемӧсъяслӧн да пӧткаяслӧн аслыспӧлӧс кок туйяс.
Вот вӧрын мыйкӧ гора увкнитіс, ратшнитіс.
Тыдалӧ, пу туганысь, увъяс чегъялӧмӧн, уси ыджыд йизьӧм лым ёкмыль.
Войдӧр, кор Гек оліс Мӧскуаын, сылы кажитчыліс, мый став муыс артмӧ сӧмын ӧти Мӧскуаысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, сійӧ уличаясысь, керкаясысь, трамвайясысь да автобусъясысь.
Ӧні жӧ сылы кажитчис, мый став муыс — джуджыд сьӧд пемыд вӧр.
Да и вообще, Гек весьтын кӧ югъяліс шонді, то сійӧ чайтліс, мый и став му вылас югыда дзирдалӧ шонді, некӧн оз зэр, некӧн абу ни ӧти кымӧр чир.
Сылы кӧ вӧлі гажа, то сійӧ чайтліс, мый ставыслы свет вылас сідзи жӧ гажа да долыд.
Коли кык лун, воис коймӧд, а стӧрӧж век на эз во вӧрысь, и майшасьӧм ӧшйис лымйӧн тыртӧм ичӧтик керка весьтын.
Торъя страшнӧ вӧлі рытъясын да войясын.
Найӧ топыда игнавлісны кильчӧ ӧдзӧс, керка ӧдзӧс и, медым некутшӧм пемӧс эз казяв найӧс, найӧ топыда тупкавлісны ӧшиньяс, кӧть колӧ вӧлі вӧчны дзик мӧдарӧ, сы вӧсна мый зверь — сійӧ абу морт и полӧ биысь.
Пач трубаын шутьляліс тӧв, а кор бушков койліс ӧшиньясӧ да стенӧ йизьӧм лым, то ставлы кажитчис, мый ывлаын кодкӧ тойласьӧ да гыжъясьӧ.
Узьны найӧ кайисны паччӧрӧ, и сэні мамыс дыр висьтавліс налы быдсяма пӧлӧс висьтъяс да мойдъяс.
Сэсся и ачыс унмовсис.
— Чук, — юаліс Гек, — мыйла разнӧй висьтъясын да мойдъясын век эмӧсь волшебникъяс?
А збыль кӧ найӧ вӧліны?
— И ведьмаяс и чӧртъяс медым тшӧтш вӧліны? — юаліс Чук.
— Да эз! — ӧвтыштіс кинас Гек. — Чӧртъясыд оз ковны.
Мый наысь?
А ми эськӧ тшӧктім волшебниктӧ лэблыны папа дінӧ да висьтавны сылы, мый ми важӧн нин воим.
— А мый вылын эськӧ сійӧ лэбис, Гек?
— Но, мый вылын...
Шенасис эськӧ кияснас либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн.
Сійӧ ачыс нин тӧдӧ, кыдзи.
— Киясӧн шенасьны ӧні кӧдзыд, — шуис Чук. — Менам со кутшӧм кепысь, да и то, кор ме пырті пес, чуньяс муртса эз турдыны.
— Тэ, висьтав, Чук, а всё-таки лӧсьыд вӧлі эськӧ?
— Ме ог тӧд, — шай-паймунӧмӧн шуис Чук. — Помнитан. пӧдвалын, кӧні олӧ Мишка Крюков, оліс кутшӧмкӧ коктӧм.
То сійӧ тӧргуйтіс кӧлачӧн, то сы ордӧ волывлісны быдсяма бабаяс, старукаяс, и сійӧ гадайтіс налы, кодлы лоӧ долыд олӧм, а кодлы шог.
— И бура сійӧ гадайтліс?
— Ме ог тӧд.
Ме сӧмын тӧда, мый сэтчӧ воис милиция, коктӧмсӧ нуисны, а патерасьыс петкӧдісны йӧзлысь босьтӧм уна эмбур.
— Сійӧ, навернӧ, эз вӧв волшебник, а жулик.
Тэ кыдз думайтан?
— Дерт, жулик, — сӧгласитчис Чук. — Да, ме сідз думайта, мый став волшебникъясыс долженӧсь лоны жуликъясӧн.
Висьтав вай, мыйла сылы уджавны, сійӧ и сідз быд розьӧ вермас пырны?
Тӧд сӧмын кватлав, мый колӧ...
Тэ эськӧ бурджык узин кӧ, Гек, всё равно ме тэкӧд сэсся сёрнитны ог кут.
— Мыйла?
— Сы вӧсна мый тэ сӧран быдсяма ерундасӧ, а войнас сійӧ тэныд кутас кажитчыны, тэ и пондан гырддзаяснад да пидзӧсъяснад тувкӧдчыны.
Думайтан, лӧсьыд, кыдз тэ тӧрыт меным кынӧмӧ кулакнад зургин?
Вай ме тэныд зурга жӧ...
Нёльӧд лунся асылӧ мамлы аслыс ковмис поткӧдлыны пес.
Кӧч яй важӧн быри, а лыяссӧ сылысь кыскалісны катшаяс.
Ӧбед кежлӧ найӧ пулывлісны сӧмын рок кослунъя выйӧн да лукӧн.
Нянь вӧлі быранвыйын, но мамлы сюри пызь и пӧжаліс лепёшкияс.
Татшӧм ӧбед бӧрын Геклы вӧлі шог, и мамлы кажитчис, мый сылӧн кыптіс температура.
Сійӧ тшӧктіс пукавны сылы гортын, сэсся пасьтӧдіс Чукӧс, босьтіс ведраяс, дадь, и найӧ мунісны вала и ӧттшӧтш кӧсйисны чукӧртны да вайны увъяс, — аски асывнас лоӧ кокниджык ломтыны пач.
Гек коли ӧтнас.
Сійӧ виччысис дыр.
Сылы лои гажтӧм, и сійӧ заводитіс мыйкӧ думайтны.
А мам да Чук ветлісны дыр.
Гортас локтігӧн нин налӧн кыдзкӧ путкыльтчис даддьыс, пӧри ва тыра ведра, и ковмис выльысь ветлыны ключ дорӧ вала.
Сэсся казялісны, мый Чук вунӧдӧма шоныд кепысьсӧ, и джын туйсяньыс ковмис бергӧдчывны сыла.
Корсисны да мый да, заводитіс пемдыны.
Кор найӧ бӧр воисны гортаныс, Гек эз нин вӧв керкаын.
Первойсӧ найӧ думыштісны, мый Гек дзебсис паччӧр вылӧ ыж куяс сайӧ.
Но сэн сійӧ эз вӧв.
Сэки Чук серӧктіс да шӧпнитіс мамыслы, мый Гек, навернӧ, пырис пач улӧ.
Мам дӧзмис да тшӧктіс Геклы петны.
Гек эз шыась.
Сэки Чук босьтіс кузь укват да заводитіс гурйысьны сійӧн пач улас.
Но и пач улын Гек эз вӧв.
Мам повзис, видзӧдліс ӧдзӧсладорса тув вылӧ.
Тув йылын Геклӧн эз вӧв ни полушубок, ни шапка.
Мам петіс ывлаӧ, кытшовтіс керка гӧгӧр.
Пырис посводзӧ, ломзьӧдіс пӧнар.
Видзӧдліс пемыд чуланӧ, лэбулӧ, кӧн вӧлі пес...
Сійӧ чуксаліс Гекӧс, видіс, корис, но некод эз шыась.
А пемдіс век ёнджыка.
Сэки мам котӧрӧн пырис керкаӧ, нетшыштіс стенысь пищаль, судзӧдіс патронъяс, босьтіс пӧнар да, Чуклы горӧдӧмӧн, медым сійӧ эз лысьт вӧрзьӧдчыны места вылысь, котӧртіс ывлаӧ.
Нёль лун чӧжӧн лоӧма прамӧй уна коктуй.
Кысь корсьны Гекӧс, мам эз тӧд, но сійӧ котӧртіс туй дорӧ, — сійӧ эз эскы, мый Гек ӧтнас лысьтіс пырны вӧрӧ.
Туй вылын некод эз вӧв.
Сійӧ зарядитіс пищаль да лыйис.
Кывзысьыштіс, лыйис ещӧ ӧтчыд дай мӧдысь.
Друг неылын кыліс воча лыйӧм шы.
Кодкӧ тэрмасис сылы отсӧг вылӧ.
Мам кӧсйис котӧртны паныд, но кокъяснас вӧйис лым толаӧ.
Пӧнар веськаліс лымйӧ, стеклӧыс жугалі, и би кусі.
Стӧрӧжка кильчӧ вывсянь кыліс Чуклӧн лэчыд горӧдӧм.
Лыйсьӧм кылӧм бӧрын Чук думыштіс, мый кӧинъяс, кодъяс сёйисны Гекӧс, уськӧдчисны мамыс вылӧ.
Мам шыбитіс пӧнарсӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, котӧртіс керкалань.
Сійӧ йӧткыштіс ӧтпӧвса Чукӧс керкаӧ, шыбитіс пищальсӧ пельӧсӧ да юыштіс йиа кӧдзыд ва.
Кильчӧ дорын кыліс грым-йирк.
Воссис ӧдзӧс.
Керкаӧ лыйыштіс пон, а сы бӧрся пырис и стӧрӧж.
— Кутшӧм беда суис?
Коді лыйсис? — сійӧ юаліс пыригмозыс.
Воши детинка, — висьталіс мам.
Шорӧн чепӧсйис сы синъясысь синва, и сійӧ сэсся нинӧм нин эз вермы висьтавны.
— Сулав, эн бӧрд! — горӧдіс стӧрӧж. — Кор воши?
Важӧн?
Неважӧн?.. Бӧрлань, Смелый! — горӧдіс сійӧ понлы. — Да висьталӧй жӧ, а то ме бӧр муна вӧрӧ.
— Час сайын кымын, — вочавидзис мам. — Ми ветлім вала.
Ми локтім да сійӧ абу.
Сійӧ пасьтасьӧма да кытчӧкӧ мунӧма.
— Но, часӧн сійӧ ылӧ эз мун, а паськӧмӧн да гын сапӧгӧн сразу оз кынмы...
Ме дінӧ, Смелый!
На, исав.
Стӧрӧж нетшыштіс тувйысь башлык да зургис понлы нырас Геклысь галошисӧ.
Пон дыркодь исаліс кӧлуйсӧ да тӧлка синъясӧн видзӧдліс кӧзяин вылӧ.
— Ме бӧрся! — ӧдзӧс восьтігмоз горӧдіс стӧрӧж. — Мун корсь, Смелый!
Пон легнитіс бӧжнас да эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
— Водзӧ! — стрӧга горӧдіс стӧрӧж. — Корсь, Смелый, корсь!
Пон жӧдзис ӧтилаын, гӧгрӧдліс нырнас, но керкаысь эз пет.
— Тайӧ ещӧ мый? — скӧрмис стӧрӧж.
Бара вайӧдіс понлы ныр дорас Геклысь башлыксӧ да галошисӧ и кыскыштіс сійӧс домӧдыс.
Но Смелый эз мун стӧрӧж бӧрся; сійӧ бергалыштіс да муніс ӧдзӧс дорсянь мӧдар пельӧсӧ.
Тані сійӧ сувтіс ыджыд пу сундук дорӧ; гыжйыштіс воддза кокъяснас вевтсӧ да, кӧзяинланьыс бергӧдчӧмӧн, куимысь гораа увтыштіс.
Сэки стӧрӧж сетіс пищальсӧ повзьӧм мамлы, а ачыс муніс сундук дорӧ да восьтіс вевтсӧ.
Сундукын, быдсяма пӧлӧс тряпье, ыж куяс, мешӧкъяс чукӧр вылын, аслас пасьӧн шебрасьӧмӧн да юр улас шапкасӧ сюйӧмӧн, топыда да спокойнӧя узис Гек.
Кор сійӧс кыскисны да садьмӧдісны, то, унзіль синъяснас лапйӧдліг, сійӧ некыдз эз гӧгӧрво, мыйла сы гӧгӧр сэтшӧм шум да радлӧм.
Мам окаліс сійӧс да бӧрдіс.
Чук нетшкис киясӧдыс, кокъясӧдыс, чеччаліс да горзіс:
— Эй-ля!
Эй-ли-ля!..
Кузь гӧна пон Смелый, кодлысь Чук окаліс нырсӧ, сідзжӧ бергӧдчис, быттьӧ яндысьӧмпырысь да нинӧм гӧгӧрвотӧг надзӧник легӧдіс аслас руд бӧжӧн и меліа видзӧдіс пызан вылын куйлысь нянь кусӧк вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, кор мам да Чук мунісны вала, Гек гажтӧмысла решитіс шутитыштны.
Сійӧ босьтіс ассьыс полушубок, шапка да пырис сундукӧ.
Сійӧ думайтіс, мый кор найӧ локтасны да заводитасны корсьны сійӧс, сэк сундуксянь сійӧ повзьӧдана горӧдас.
Но сы вӧсна мый мам и Чук ветлісны зэв дыр, то сійӧ куйліс, куйліс да и унмовсис.
Друг стӧрӧж чеччис, матыстчис и шыбитіс пызан вылӧ сьӧкыд ключ да чукрасьӧм лӧз конверт.
— Вот, — шуис сійӧ, — босьтӧй.
Тайӧ тіянлы жырйысь да кладӧвӧйысь ключ и письмӧ начальник Серёгинсянь.
Сійӧ йӧзкӧд лоӧ тані нёль сутки мысти, стӧч Выль во кежлӧ.
Так вот кытчӧ ветлӧма тайӧ зумыш, скӧр старикыс!
Висьталіс, мый мунӧ кыйсьыны, а ачыс лыжиӧн ветлӧма ылі Алкараш сёртасӧдз.
Письмӧсӧ восьтытӧдз мам чеччис да аттьӧаліс старикӧс кисӧ сы пельпом вылӧ пуктылӧмӧн.
Стӧрӧж нинӧм эз шу сы вылӧ, а заводитіс видны Гекӧс сыысь, мый сійӧ сундукас кисьтӧма кӧрӧбкаысь пыжияс, а тшӧтш и мамӧс — пӧнар стеклӧ жугӧдӧмысь.
Сійӧ дыр броткис, но ӧні некод эз пов тайӧ бур чудаксьыс.
Рытывбыд мам эз эновтлы Гекӧс, кыдз быттьӧ сійӧ поліс, мый вот-вот бара кытчӧкӧ вошӧ.
Мам сэтшӧма тӧждысис Гек йылысь, мый Чуклы ӧбиднӧ лои и думсьыс видіс асьсӧ, мыйла сійӧ тожӧ эз дзебсьы сундукӧ.
Ӧні лои гажа.
Аски асывнас стӧрӧж восьтіс жыр, кӧні оліс налӧн батьыс.
Сійӧ жара ломтіс пачсӧ да вайис татчӧ налысь став кӧлуйсӧ.
Комнатаыс вӧлі ыджыд, югыд, но ставсӧ сэтчӧ вӧлі сувтӧдлӧма да тэчӧма тӧлктӧг.
Мам пыр жӧ босьтчис идравны жыр.
Лунтыр сійӧ вешталіс кӧлуйсӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ, мыськис, весаліс, зыртіс.
И кор рытланьыс стӧрӧж вайис моздорас пес, то казяліс тась аддзывлытӧм сӧстӧмлун, сійӧ сувтіс порог дорӧ да эз вӧч весиг ни ӧти воськов, кутіс шензьыны.
А Смелый пон эз сувт.
Сійӧ муніс веськыда мыськӧм джодж кузя, матыстчис Гек дінӧ да зургис сійӧс кӧдзыд нырнас.
Вот пӧ тэ, йӧй, тайӧ пӧ ме тэнӧ аддзи, и таысь тэ должен сетны меным мыйкӧ сёйыштны.
Мам шыбитіс Смелыйлы калбас тор.
Сэки стӧрӧж пондіс видны да шуис, мый вӧрын кӧ понйӧс вердны калбасӧн, то став катшаыс пондасны серавны.
Мам вундіс и сылы кытшджын.
Сійӧ шуис «пасибӧ» да муніс, мый вылӧ кӧ шензьӧмӧн да юрсӧ довкйӧдлӧмӧн.
Аскинас вӧлі решитӧма гӧтӧвитны Выль во кежлӧ ёлка.
Мыйысь сӧмын найӧ эз вӧчавны игрушкаяс!
Найӧ вундалісны став уна рӧма картинаяссӧ важ журналъясысь.
Ситеч торъясысь да ватаысь вурисны пемӧсъясӧс, аканьясӧс.
Кыскисны бать ящикысь став папироснӧй бумагасӧ да вӧчалісны сэсь мича дзоридзьяс.
Весиг стӧрӧж, сэтшӧм зумыш да скӧр, вӧлі мӧд кодьӧн, пес вайигӧн сійӧ дыр сулаліс ӧдзӧс дорын да дивуйтчис найӧ выльысь-выль затеяяс вылӧ.
Медбӧрын сылӧн быри терпение.
Сійӧ вайис налы чай улысь эзысь бумага да ыджыд кусӧк воск, коді коли сылӧн сапожничайтігӧн.
Тайӧ вӧлі вывті бур!
И игрушечнӧй фабрика сразу пӧри сись вӧчан заводӧ.
Сисьяс вӧліны мисьтӧмӧсь: то кызӧсь, то вӧсниӧсь.
Но сотчисны найӧ сэтшӧм жӧ югыда, кыдзи ньӧбӧм сисьяс.
Ӧні коли сӧмын вайны ёлка.
Мам корис стӧрӧжлысь чер, но сійӧ весиг нинӧм та вылӧ эз шу, а сувтіс лыжи вылӧ да муніс вӧрӧ.
Час джын мысти сійӧ локтіс бӧр.
Ладнӧ!
Мед кӧть игрушкаяс абу сэтшӧм мичаӧсь, мед кӧть тряпкаысь вурӧм кӧчьяс дзик каньяс кодьӧсь, мед кӧть став аканьыс дзик ӧткодьӧсь чужӧмнаныс — веськыд ныраӧсь да былькъя синмаӧсь — и мед кӧть колӧкӧ эзысь бумагаӧн гартыштӧм коз кольяс эз сэтшӧма югъявны, кыдзи мича да вӧсньыдик стекляннӧй игрушкаяс, но зато татшӧм ёлкаыд Мӧскуаын, дерт, некодлӧн эз вӧв.
Тайӧ вӧлі настоящӧй вӧрса красавица — джуджыд, веськыд, кузь лапъяса, помъясыс кодъяслӧн вӧліны дзик кодзувъяс кодьӧсь.
Уджалігӧн эз и казявлыны, кыдзи коли нёль лун.
И вот воис Выль во вечерня.
Асывсяньыс нин Чукӧс да Гекӧс эз вермыны пыртлыны гортӧ.
Лӧзӧдӧм ныръясаӧсь найӧ сулалісны ывла вылын, виччысисны, вот-вот вӧр сайысь петас батьыс да сылӧн став йӧзыс.
Но стӧрӧж, коді ломтіс пывсян, висьталіс налы, медым найӧ эз кынмыны весьшӧрӧ, сы вӧсна мый партия воас сӧмын ӧбед кежлӧ.
И збыльысь.
Сӧмын найӧ пуксисны пызан сайӧ, кыдзи стӧрӧж таркнитіс ӧшиньӧ.
Куимнанныс зэв ӧдйӧ шыбитісны ас выланыс паськӧм да петісны кильчӧ вылӧ.
— Ӧні видзӧдӧй, — шуис налы стӧрӧж: — вот найӧ ӧні тыдовтчасны эсійӧ гӧра бокын, коді веськыдвылынджык джуджыд кыртасьыс, сэсся бара саяласны вӧр сайӧ, и сэк час джын мысти ставныс лоасны гортын.
Сідзи и лои.
Первой гӧра бокын тыдовтчисны доддялӧм понъяс, а на бӧрын тӧвзисны лыжиа йӧз.
Ыджыд гӧра бокын найӧ кажитчисны вывті ичӧтикӧсь, кӧть тасянь вӧлі зэв бура тыдалӧны налӧн кокъяс да юръяс.
Найӧ шутёвтісны гӧра горув да вошины вӧрын.
Стӧч час джын мысти кылісны понъяслӧн увтӧм, шум, дзуртӧм, горзӧмъяс.
Тшыгъялӧм понъяс тэрмасисны гортланьӧ.
А наысь эз кольччыны ӧкмыс лыжник.
Кыдз сӧмын найӧ кильчӧ вылысь аддзисны мамӧс, Чукӧс да Гекӧс, котӧртігмозыс кыпӧдісны лыжнӧй бедьяс да гораа горӧдісны: «Ура!»
Сэки Гек эз вермы терпитнысӧ, чеччыштіс кильчӧ вывсянь да пидзӧсӧдзыс лымйӧд котӧртіс паныд ыджыд тушаа тошсялӧм морт дінӧ, коді котӧртіс медводзын да ставсьыс гораджыка горзіс «ура».
Луннас весасисны, бритчисны да мыссисны.
А рытнас вӧлі ставныслы ёлка, и ставныс ӧтвылысь встречайтісны Выль во.
Кор вӧлі пызан вылӧ ставсӧ ваялӧма, кусӧдісны лампа да ӧзтісны сисьяс.
Но сы вӧсна, мый Чук да Гек кындзи, ставыс вӧліны олӧма йӧз, то найӧ эз тӧдны, мый ӧні колӧ вӧчны.
Ладнӧ кӧть ӧти мортлӧн вӧлӧма баян, да сійӧ заводитіс ворсны.
Сэки ставӧн сувтісны да заводитісны йӧктыны.
И ставӧн йӧктісны зэв бура, торъя нин сэк, кор приглашайтлісны йӧктыны мамӧс.
А бать йӧктыны эз куж.
Сійӧ вӧлі зэв ён, бур, и кор весиг прӧстӧ воськолӧн мунліс джодж кузя, то и сэк став дозмукыс шкапын зилякыліс.
Сійӧ пуксьӧдіс пидзӧс вылас Чукӧс да Гекӧс, и найӧ гораа клопайтісны йӧктысьяслы.
Сэсся йӧктӧм помасис, и йӧз корисны, медым Гек сьылас налы сьыланкыв.
Гекӧс дыр корны эз ков.
Сійӧ и ачыс тӧдіс, мый кужӧ сьывны, и гордитчис сійӧн.
Баянист ворсіс, а сійӧ сьыліс налы сьыланкыв.
Кутшӧмӧс — ме ог нин помнит ӧні.
Помнита, мый тайӧ вӧлі зэв бур сьыланкыв, сы вӧсна мый ставӧн кывзісны сійӧс шы ни тӧв пукалӧмӧн.
И кор Гек сувтлывліс, медым кӧть ичӧтика лолыштны, сэки вӧлі кылӧ, кыдзи ломтысьӧны сисьяс да шувгӧ ӧшинь сайын тӧв.
А кор Гек помаліс сьывны, то ставӧн горӧдісны, кыпӧдісны Гекӧс кияс вылӧ да заводитісны сійӧс качайтны.
Но мамыс пыр жӧ мырддис налысь Гекӧс: сійӧ повзис, мед эськӧ эз стукнитны сійӧс йиркӧ.
— Ӧні пуксьӧй, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис бать. — Ӧні заводитчас медшӧрторйыс.
Сійӧ матыстчис да включитіс радиоприёмник.
Ставӧн пуксисны да ланьтісны.
Первой вӧлі шы ни тӧв.
Но вот заводитчис шум, машина шы.
Сэсся мыйкӧ стукнитіс, мӧдіс дзижгыны и кысянькӧ ылысянь кыліс шылада звӧн.
Гырысь и посни кӧлӧкӧлъяс звӧнитісны тадз:
Тир-лиль-лиди-дон!
Тир-лиль-лили-дон!
Чук да Гек видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ.
Тайӧ ылын-ылын Мӧскуаын, гӧрд кодзув улын, Спасскӧй башня вылын звӧнитіс зарни кремлёвскӧй часі.
И тайӧ звӧнсӧ — Выль во водзын — ӧні кывзісны йӧзыс и каръясын, и гӧраясын, и степьясын, и вӧрын, и лӧз саридз вылын.
И, дерт, сійӧ бронепоездса командир, коді сэтшӧма виччысис Ворошиловсянь приказ, медым восьтны вӧрӧгъяслы паныд бой, тшӧтш жӧ кыліс тайӧ звӧнсӧ.
И сэк став йӧзыс сувтісны, чолӧмалісны мӧда-мӧдсӧ Выль воӧн да сиисны ставлы шуд.
А мый сійӧ шудыс — тайӧс быдӧн гӧгӧрвоис ас ногыс.
Но ставӧн ӧттшӧтш йӧзыс тӧдісны и гӧгӧрвоисны, мый колӧ овны честнӧя, уна уджавны да ёна радейтны да видзны сійӧ вывті ыджыд да шуда му, коді шусьӧ Сӧветскӧй канмуӧн.
{Аркадий Гайдар @ Вӧрын тшын @ беллетристика @ Аркадий Гайдар. Вӧрын тшын  @ 1950 @}
Вӧрын тшын
Менам мам велӧдчис и уджаліс ыджыд выль заводын, код гӧгӧр пласьтвидзис сьӧд пемыд вӧр.
Миян дворын дас квайтӧд патераын оліс нывка, шуисны сійӧс Феняӧн.
Водзынсӧ батьыс сылӧн кочегараліс, но сэсся сэні жӧ заводбердса курсъяс вылын велӧдчис да лоис лётчикӧн
Ӧтчыд, кор Феня сулаліс дворын да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдіс енэжӧ, сы вылӧ уськӧдчис кутшӧмкӧ тӧдтӧм детинка-вӧр да нетшыштіс сы киысь кампет.
Ме сійӧ кадас пукалі пес видзан сарай вевт вылын да видзӧді рытыввылӧ, кӧні Кальва ю сайын ылын, кыдзи шуӧны, кос торфянӧй нюрын, сотчис вӧр, коді ӧзйис войдӧрлун.
Шонді югӧрыс ли вӧлі вывті яръюгыд, ӧзйылӧмыс ли кусі нин, но бисӧ ме эг аддзы, а тыдаліс сӧмын еджыд тшын кымӧр; тшын дукыс воис миян посёлокӧдз да мешайтіс йӧзыслы талун войнас узьны.
Кор кылі Фенялысь нора горӧдӧмсӧ, ме кырныш моз лэбышті сарай вевт вывсянь да сатшкыси детинкаыслы мышкуас.
Сійӧ кутіс лимзыны повзьӧмысла.
Кампетсӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма нин вомас, сьӧлыштіс бӧр, гырддзанас тувкис меным морӧсӧ да кытчӧкӧ тӧвзьыштіс-пышйис.
Ме шуи Фенялы, медым сійӧ эз горзы, и чорыда ӧлӧді кампетсӧ мусьыс лэптӧмысь.
Сы вӧсна мый став йӧзыс кӧ кутасны сёйны кодӧнкӧ нёнялӧм нин кампетъяс, то тӧлкыс татысь этша лоас.
А медым добраыс эз вош прӧста, ми чуксалім руд кычипи Брутикӧс да вомас сылы мырдӧн сюйим кампетсӧ.
Сійӧ первойсӧ никсіс да нетшкысис, колӧ чайтны, думайтіс, мый сылы вомас сюйӧны чурка либӧ из.
Но кор курччис да гӧгӧрвоис, то радысла кутіс тіравны, тракйысьны да кутіс нетшкыны миянӧс кокъясӧд.
— Ме эськӧ мамлысь кори мӧд кампет, — думыштчӧмӧн шуис Феня, — сӧмын мама талун скӧр да, пӧжалуй, мӧдсӧ оз сет.
— Должен сетны, — шуи ме. — Мунам сы дінӧ ӧтлаын.
Ме висьтала, кыдзи вӧлі делӧыс, и сійӧ, гашкӧ, тэнӧ жалитыштас.
Сэки ми кутчысим ӧта-мӧдлы кианым да мӧдім сійӧ корпус дінас, кӧні вӧлі дас квайтӧд патера.
А кор ми вуджим пӧв кузя канава вомӧн, кодӧс кодйисны ва нюжӧдысьяс, ме Феняӧс топыда куті воротникӧдыс, сы вӧсна мый сылы сэки вӧлі ар нёль, но, гашкӧ, вит, а меным важӧн нин мӧдіс дас кыкӧд вылӧ.
Ми кайим медся вылі судтаас да сэк аддзим, мый миян бӧрся поскӧдыс кашкӧ-вӧтчӧ мудер Брутик.
Патераас ӧдзӧсыс эз вӧв игана, и муртса ми пырим, кыдзи Фенялӧн мамыс уськӧдчис нылыслы воча.
Сійӧ вӧлі бӧрдӧма.
Киас сійӧ кутіс кельыдлӧз шарф да ичӧтик кучик сумка.
— Шогӧй тэ менам, шогӧй! — Феняӧс киас босьтӧмӧн горӧдіс сійӧ. — И кӧні тэ тадзсӧ ставнас няйтчӧмыд?
Да тэ пукав нин, эн бергав, шудтӧм кага!
Ой, менам и тэтӧг нин шогыс абу этша!..
Ставсӧ тайӧс сійӧ шуаліс тэрыба-тэрыба.
А ачыс босьтлывліс то кӧтасьӧм кичышкӧд пом, то разис кизьяссӧ Фенялӧн няйт фартукысь.
Сэки жӧ аслас чужӧмысь чышкыштавліс синвасӧ да, тыдалӧ, кытчӧкӧ зэв ёна тэрмасис.
— Детинка, — шуис сійӧ, — тэ мортыс бур.
Тэ менсьым нылӧс радейтан.
Ме ӧшинь пыр ставсӧ аддзылі.
Олышт час мында кымын Фенякӧд патераын.
Меным дзик некор.
А ме тэныд коркӧ тожӧ буртор вӧча.
Сійӧ пуктіс кисӧ меным пельпом вылӧ, но сылӧн бӧрдӧм синъясыс видзӧдісны ме вылӧ кӧдзыда да настойчивӧя.
Ме вӧлі ог эшты, меным коліс ветлыны вурсьысь ордӧ да вайны мамлысь ботинки, но ме эг вермы ӧткажитчыны да сӧгласитчи, сы вӧсна мый кор татшӧм ичӧттор йылысь морт корӧ сэтшӧм тшӧктана, тӧждысяна кывъясӧн, то, сідзкӧ, тайӧ ичӧтторыс дзик абу ичӧттор.
И, сідзкӧ, шогыс кӧнкӧ ветлӧдлӧ дзик орччӧн.
— Бур, мама, — чужӧмсӧ кипыдӧснас чышкигтыр ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн шуис Феня. — Но тэ сет миянлы таысь мыйкӧ чӧскыдтор, а то миянлы гажтӧм лоӧ.
— Босьтӧй асьныд, — вочавидзис мамыс, шыбитіс пызан вылӧ ключьяс, тэрмасигтыр кутыштліс Феняӧс да петіс.
— Ой, да сійӧ камодысь став ключьяссӧ колис.
Вот кутшӧм лӧсьыд! — пызан вылысь ключьяссӧ босьтігтыр горӧдіс Феня.
— Мый нӧ сэн лӧсьыдыс? — дивӧ лои меным. — Ми ӧд ас йӧз, а абу шышъяс и абу рӧзбойникъяс.
— Ми абу рӧзбойникъяс, — ӧткывъясис Феня. — Но кор ме вот эсійӧ камодас пырала, то пыр мыйкӧ тӧдлытӧг жугӧда.
Либӧ со неважӧн варенье киссис да джоджӧ визувтіс.
Ми босьтім ӧтик кампетӧн да преникӧн.
А кычипи Брутиклы шыбитім кос кӧлач да нырсӧ маӧн мавтім.
Ми матыстчим восьса ӧшинь дорӧ.
Гей!
Абу керка, а гӧра.
Кыдзи из гӧра йывсянь, татысянь тыдалӧны вӧлі и веж муяс, и кузь пруд, и чукля сён, кӧні ӧти уджалысь тӧвнас виис кӧинӧс.
А гӧгӧр вӧр, вӧр...
— Сулав, эн сюйсьы водзӧ, Фенька! — горӧді ме да йӧткышті сійӧс ӧшинь вылысь.
И, шондісьыс кипыдӧсӧн тупкысьӧмӧн, ме видзӧдлі ӧшиньӧд.
Мый сэтшӧмыс?
Тайӧ ӧшиньыс видзӧдіс дзик не сэтчӧ, кӧні вӧліны Кальва ю да тшынпытшса ылі торфянӧй нюръяс.
Но куим километрысь не ылынджык пуркйис вӧр пытшкысь сук сьӧд тшын.
Кыдзи и кор удитӧма сэтчӧ вуджны пӧжарыс, меным эз вӧв гӧгӧрвоана.
Ме видзӧдлі бӧрӧ.
Брутик куйліс джоджын да горша йирис Феняӧн шыбитӧм преник.
А ачыс Феняыс сулаліс пельӧсын да скӧр синъясӧн видзӧдіс ме вылӧ.
— Тэ йӧй, — шуис сійӧ. — Тэнӧ мама колис мекӧд ворсны, а тэ менӧ шуан Фенькаӧн да ӧшинь дорысь йӧткалан.
Босьт да мун дзикӧдз миян керкаысь!
— Фенечка, — кори ме, — лок ӧдйӧ татчӧ, видзӧд, мый уліас вӧчсьӧ!
А уліас со мый вӧлі вӧчсьӧ.
Улича кузя гӧнитісны кык верзьӧма.
Гӧгрӧс Первомай эрд вывті, Киров памятник дорті, пельпомъяс саяс зыръясӧн тэрмасигтыр муніс морт нелямына отряд.
Воссис заводлӧн медшӧр воротаыс, и сэтысь петісны вит грузовик; кузовъясас тырыс вӧлі йӧз, грузовикъяс шумӧн ордйисны туй кузя мунысь пода отрядӧс да саялісны школа дорын чукыляс.
Уліас уличаясӧд чукӧрӧн шуркъялісны детинкаяс.
Найӧ, дерт, ставсӧ нин тӧдмалісны.
А ме должен вӧлі пукавны да караулитны нывкаӧс.
Забеднӧ!
Но, медбӧрын, кор кыліс пӧжарнӧй сирена шы, ме эг вермы терпитны.
— Фенечка, — кори ме, — тэ тані пукалышт ӧтнад, а ме недыр кежлӧ дворӧ котӧртла.
— Ог, — ӧткажитчис Феня, — ӧні ме пола.
Тэ кылан, кыдзи сійӧ омлялӧ?
— Ыджыд делӧ, омлялӧ!
Да тайӧ ӧд труба, а оз кӧин омляв!
Мый нӧ тэнӧ сійӧ сёяс али мый?
Но, ладнӧ, тэ эн няргы.
Вай тэкӧд ӧтлаын ывлаас петавлам.
Ми сэні регыдик сулалыштам — и бӧр.
— А ӧдзӧсыс? — мудера юаліс Феня. — Ӧдзӧсысь ключсӧ мама эз коль.
Ми клопнитам, томаныс игнассяс, и сэки кыдзи?
Огӧ, Володька, тэ нин лучше пуксьы татчӧ да пукав.
Но меным эз пукавсьы.
Частӧ ме уськӧдчылі ӧшинь дорӧ да гораа дӧжнаси Феня вылӧ:
— Но мыйла ме тэнӧ должен кыйӧдны?
Мый нӧ тэ, мӧс али вӧв?
Али тэ он вермы мамтӧ ӧтнад виччысьны?
Мукӧд нывкаяс пыр пукалӧны да виччысьӧны.
Босьтасны кутшӧмкӧ тряпка, рузумтор... акань вӧчӧны — ай-ай!
Бай-бай.
Но, рузумсӧ кӧ он кӧсйы — пукалін эськӧ, слӧнӧс серпасалін, бӧжӧн, сюръясӧн.
— Ог вермы, — ыръяна вочавидзис Феня. — Ме кӧ ӧтнам кольчча, то кран верма восьтыны, а тупкынысӧ вунӧда.
Либӧ верма кисьтны пызан пасьтала чернильницаысь став черниласӧ.
Вот ӧтчыд плита вылысь уси кастрюля.
А мӧдпӧрйӧ томанӧ кӧрттув сибдіс.
Локтіс мама, ключӧн гольскис, гольскис, а ӧдзӧсыс оз воссьы.
Сэсся корис кутшӧмкӧ дядькаӧс, и сійӧ томансӧ жугӧдіс.
Ог, — ышловзис Феня, — ӧтнадлы кольччыны зэв сьӧкыд.
— Коньӧрӧй! — горӧді ме. — Коді нӧ сійӧ тшӧктӧ тэнӧ восьтыны крансӧ, кисьтавны чернила, уськӧдлыны кастрюляяс да томанас кӧрттувъяс сюявны?
Ме кӧ эськӧ тэнад мам местаын вӧлі, босьті эськӧ гез да нӧйті тэнӧ лӧсьыдика.
— Нӧйтны оз позь, — эскӧдана вочавидзис Феня да гажаа горӧдӧмӧн уськӧдчис ӧдзӧслань, сы вӧсна мый пырис сылӧн мамыс.
Тэрыба да сюся сійӧ видзӧдліс аслас ныв вылӧ.
Кытшовтіс синнас кухнясӧ, жырсӧ и, мудзӧма, лэдзчысис диван вылӧ.
— Мун мыськы чужӧмтӧ да киястӧ, — тшӧктіс сійӧ Фенялы. — Сейчас миянла локтас машина, и ми мунам аэродром вылӧ, папа дінад.
Феня чилӧстіс.
Тальччис Брутиклы лапа вылас, нетшыштіс тувйысь кичышкӧд да, сійӧс джоджӧд кыскигтыр, котӧртіс кухняӧ.
Меным жар лои.
Ме некор на эг вӧвлы аэродром вылын, коді вӧлі миян заводсянь километр дас вит сайын.
Весиг авиация лунӧ, кор став велӧдчысьясӧс нулісны сэтчӧ грузовикъяс вылын, ме эг мун, сы вӧсна мый та водзвылын ме юи нёль кружка кӧдзыд квас, висьми, муртса эг пельтӧммы да, гӧгӧрбок грелкаяс тэчӧмӧн, дзонь куим лун куйлі вольпась вылын.
Ме ньылышті дулльӧс да видзчысяна юалі Феня мамлысь:
— Дыр-ӧ ті Фенякӧд аэродром вылас ветланныд?
— Ог дыр.
Ми сӧмын сэтчӧ и пыр жӧ бӧр.
Плешкӧй менам пӧсяліс да, кор тӧдвылӧ уси меным буртор вӧчны кӧсйӧмыс, смелмӧдчи да юалі:
— Тӧданныд мый!
Босьтӧй тшӧтш менӧ аскӧдныд аэродром вылас.
Фенялӧн мамыс нинӧм эз шу да, кажитчис, менсьым вӧзйысьӧмсӧ эз кывлы.
Сійӧ матыстіс асланьыс ичӧтик рӧмпӧштан, пудраа ватаӧн нуӧдіс аслас блед чужӧмӧд, мыйкӧ шӧпкӧдіс, сэсся видзӧдліс ме вылӧ.
Колӧ чайтны, менам видӧй вӧлі зэв тешкодь да шог, сы вӧсна мый, муртса нюммуныштӧм бӧрын, сійӧ лӧсьӧдыштіс менсьым кынӧм вылӧ лэччӧм вӧньӧс да шуис:
— Бур!
Ме тӧда, мый тэ радейтан менсьым нылӧс.
И тэнӧ кӧ лэдзасны гортсяньыд, сэк мунам тшӧтш.
— Сійӧ менӧ ньӧти оз радейт, — чужӧмсӧ чышкыштіг скӧра вочавидзис Феня. — Сійӧ нимтіс менӧ мӧскӧн да шуис, медым менӧ нӧйтасны.
— Но тэ жӧ, Фенечка, менӧ ачыд первой видін, — повзи ме. — Да и ме прӧстӧ шмониті.
Ме жӧ тэнӧ век доръя.
— Тайӧ збыль, — кичышкӧднас банбокъяссӧ тэрыба ниртігтыр шуис Феня.
Сійӧ век менӧ дорйӧ.
А Витька Крюков сӧмын ӧтчыд.
А эмӧсь сэтшӧмъяс, асьныс вильышпозъяс, мый ни ӧтчыд эз.
Ме котӧрті гортӧ, но ывлаас паныдасис меным Витька Крюков.
И сійӧ дугдывтӧг сяркӧдіс-висьталіс меным, мый граница вомӧн миянӧ вуджӧмаӧсь куим белогвардееч.
И найӧ ӧзтӧмаӧсь вӧрсӧ, медым сотчис миян ыджыд завод.
Тревога!
Ме тӧвзьышті-пыри патераӧ, но сэн вӧлі ставыс чӧв-лӧнь.
Пызан сайын, бумага лист весьтӧ копыртчӧмӧн, пукаліс менам мам да ичӧтик циркульӧн вӧчаліс чертёж вылӧ кутшӧмкӧ ичӧтик кытшъяс.
— Мама, — майшасяна чукӧсті ме, — тэ гортын?
— Видзчысянаджыка, — вочавидзис мам, — эн вӧрӧд пызансӧ.
— Мама, мый нӧ тэ пукалан?
Тэ кывлін нин белогвардеечьяс йывсьыс?
Мам босьтіс линейка да нуӧдіс бумага кузя вӧсни кузь визь.
— Меным, Володька, некор.
Найӧс метӧг ӧдйӧ кутасны.
Тэ эськӧ ветлін вурсьысь ордӧ менам ботинкиясла.
— Мама, — кевмыси ме, — сыӧдз-ӧ ӧні?!
Позьӧ, ме ветла Фенякӧд да сылӧн мамкӧд аэродром вылӧ?
Ми сӧмын сэтчӧ и пыр жӧ бӧр воам.
— Он, — вочавидзис мам. — Тайӧ нинӧмла.
— Мама, — мырдӧн водзӧ шуалі ме, — помнитан, кыдзи ті папакӧд кӧсйылінныд босьтны менӧ машина вылын Иркутскӧ?
И ме лӧсьӧдчылі нин, но локтіс кутшӧмкӧ ёрт.
Местаыс эз тырмы, и тэ ньӧжйӧник корин (сэки мам веськӧдчис чертёж дорысь да видзӧдліс ме вылӧ), и тэ менӧ корин, медым ме эг скӧрав да кольччи гортӧ.
И сэки ме эг скӧрмы, чӧв ланьті и кольччи.
Тэ помнитан тайӧс?
— Да, ӧні помнита.
— Позьӧ, ми Фенякӧд ветлам машинаӧн?
— Позьӧ, — вочавидзис мам да содтіс: — Варвар тэ, а абу морт, Володька!
Менам и сідз этша кадыс коли зачётӧдз, а ӧні ме ачым должен мунны ботинкиысла.
— Мама, — шудаа нурбыльті ме, — а тэ эн жалит.
Тэ кӧмав ассьыд выль туплитӧ да пасьтав гӧрд платтьӧтӧ.
Виччысьыштлы, ме быдма — козьнала тэныд шӧвк шаль, и тэ миян лоан дзик грузинка кодь.
— Ладнӧ, ладнӧ, мун! — нюммуніс мам. — Кухняын гартышт бумагаӧ аслыд кык котлет да булка.
Ключтӧ сьӧрсьыд босьт, а то локтан, ме ог ло гортын.
Ме ӧдйӧ лӧсьӧдчи.
Шуйга зептӧ сюйи тубрас, веськыдас — дзик настоящӧйкодь озысь браунинг да тӧвзьышті ывлаӧ, кытчӧ буретш вӧлі пырӧ легковӧй машина.
Первой локтіс Феня, сы бӧрся Брутик.
Ми важнӧя пукалім небыд кучик юрлӧсъяс вылын, а посни челядь жӧдзисны машина гӧгӧр да вежалісны миянлы.
— Тӧдан мый, — синбӧжнас шопер вылӧ видзӧдігтыр гусьӧник шуис меным Феня: — вай босьтам тшӧтш Брутикӧс.
Видзӧд, кыдзи сійӧ чеччалӧ да вӧзйысьӧ.
— А тэнад мамыд?
— Нинӧм.
Сійӧ первойсӧ оз казяв, а сэсся ми шуам, мый ми асьным эгӧ казявлӧ.
Брутик, лок татчӧ!..
Да лок жӧ, кузь гӧна йӧюк!
Кычипиӧс сьыліӧдыс босьтӧмӧн Феня кыскис сійӧс кабинаӧ, йӧткис пельӧсас, тупкис чышъянӧн.
Сэтшӧм мудер нывка, кор аддзис мамыслысь локтӧмсӧ, кутіс сюся видлавны кабина йирксьыс электрическӧй фонарик.
Машина петіс дзиръя сайӧ, кежис да мӧдіс тӧвзьыны шума да шызьӧм улича кузя.
Пӧльтіс ыджыд тӧв, и тшын дук тӧдчымӧн нин гильӧдіс ныр розьяс.
Тёпканӧсь туйӧд машинасӧ таркйӧдліс.
Кычипи Брутик, чышъян улысь юрсӧ чургӧдӧмӧн, гӧгӧрвотӧма кывзіс машина моторлысь шумсӧ.
Енэжӧд шуркъялісны повзьӧм чавканъяс.
Пастукъяс, плетьяснас гора шлёчйӧдлігтыр, скӧрысь вӧтлісны баксысь мӧс стадаӧс.
Ӧтка пожӧм дорын сулаліс вӧв, водз кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн вӧв исаліс сынӧдсӧ.
Миян бокӧд тӧвзьыштіс мотоциклист.
И сэтшӧм ӧдйӧ лэбис сылӧн машинаыс, мый муртса на ми удитім бергӧдчыны бӧрса ӧшиньланьыс, а сійӧ миянлы кажитчис ичӧтикӧн-ичӧтикӧн, быттьӧ мазі либӧ весиг прӧстӧ гут.
Ми воим джуджыд вӧр дорӧ, и сэні винтовкаа красноармееч потшис миянлы туйсӧ.
— Водзӧ оз позь, — юӧртіс сійӧ, — бергӧдчӧй бӧр.
— Позьӧ, — вочавидзис шопер: — тайӧ лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс.
— Бур, — шуис сэк красноармееч, — ті виччысьыштлӧй.
Сійӧ перйис свисток да, медым корны начальниксӧ, кыкысь чипӧстіс.
Пока ми виччысим, красноармееч дорӧ матыстчисны нӧшта кыкӧн.
Найӧ кутісны дом йылын зэв ыджыд понъясӧс.
Тайӧ вӧліны дӧзьӧритан отрядысь туясян понъяс — Ветер да Лютта овчаркаяс.
Ме лэпті Брутикӧс да мыччи сійӧс ӧшиньӧд.
Кор аддзис сэтшӧм страшилӧяссӧ, сійӧ полігтыр легнитіс бӧжнас.
Но Ветер да Лютта весиг сы вылӧ эз и видзӧдлыны.
Локтіс винтовкатӧм, нагана морт.
Кор тӧдмаліс, мый тайӧ воис лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс, сійӧ кисӧ лэптыліс кӧзырёк дорас да, медым лэдзисны миянӧс, ӧвтыштіс часӧвӧйлы кинас.
— Мама, — юаліс Феня, — мыйла нӧ мунны кӧ прӧста, то сэки оз позь.
А висьталан кӧ «лётчик Федосеевлӧн гӧтырыс», то сэки позьӧ?
Лӧсьыд лоны Федосеев гӧтырӧн, сідз ӧд?
— Ланьт, йӧй! — вочавидзис мамыс. — Мый тэ сӧран, и ачыд он тӧд!
Ӧвтыштіс уль руӧн.
Пуяс костӧд тыдовтчыліс ва.
И вот сійӧ — веськыдвылын — кузь да паськыд Куйчук ты шыльквидзӧ.
Тешкодь серпас воссис миян синъяс водзын: пӧльтіс тӧв, еджыдӧсь быгзисны тылӧн гыясыс, а ылі паныда вадорас яръюгыда ыпъялӧмӧн сотчис вӧр.
Весиг татчӧдз, ты вомӧныс, километр сайӧдз, пӧсь сынӧдыскӧд тшӧтш кыліс шум да ратшкакылӧм.
Сира пожӧмъяслӧн лысъяс ӧзйӧм бӧрын биыс пыр жӧ ыпнитліс енэжлань да дзик пыр бӧр усьлі мулань.
Биыс гартчис-бергаліс уліас да кузь жар кывъяснас нюліс тыыслысь васӧ.
Корсюрӧ пӧрліс пу, и сэк сійӧ усьӧмысь сьӧд сюръя моз лыбліс тшыныс, но пыр жӧ ыркнитліс тӧв да разӧдліс тшынсӧ.
— Сэні ӧзтӧмаӧсь войнас, — зумыша гӧгӧрвоӧдіс шопер. — Найӧс эськӧн важӧн кутісны понъясӧн, но биыс бырӧдіс став кок туйяссӧ, и Лютталы уджавнысӧ сьӧкыд.
— Коді ӧзтӧма? — гусьӧник юаліс менсьым Феня. — Тайӧ ӧмӧй тӧдӧмӧн ӧзтӧмаӧсь?
— Лёк йӧз, — ньӧжйӧник вочавидзи ме. — Найӧ кӧсйисны эськӧ сотны став мусӧ.
— И найӧ сотасны?
— Ещӧ мый!
А тэ аддзылін ассьыным винтовкааяссӧ?
Ӧзтысьястӧ ӧдйӧ кутасны.
— Найӧс кутасны, — шуис тшӧтш Феня. — Сӧмын мед эськӧ регыдджык.
А то овнысӧ страшнӧ.
Да ӧд, Володя?
— Тайӧ тэныд страшнӧ, а меным ньӧти абу.
Менам папа война вылын вӧлі, и то эз пов.
— Да ӧд сійӧ папа...
И менам папа тшӧтш...
Машина петіс вӧрысь, и ми веськалім ыджыд эрд вылӧ, кӧні вӧлі аэродром.
Фенялӧн мамыс тшӧктіс петны миянлы машинаысь да ылӧдз не мунны, а ачыс мӧдӧдчис ыджыд пу керка ӧдзӧслань.
И кор сійӧ прӧйдитіс, то став лётчикъясыс, механикъясыс и став йӧзыс, кодъяс сулалісны кильчӧ дорын, пыр жӧ ланьтісны да шытӧг сыкӧд видзаасисны.
Пока Феня котраліс Брутиккӧд машина гӧгӧр, ме матыстчи йӧз чукӧр дінӧ да найӧ сёрниысь гӧгӧрвои со мый.
Фенялӧн батьыс, лётчик Федосеев, ичӧтик машина вылын тӧрыт рытнас лэбӧма тӧдмавны вӧрса ӧзйӧминсӧ.
Но коли нин пӧшти сутки, а сійӧ бӧрсӧ век на эз лок.
Сідзкӧ, машинаыс жугаліс либӧ сылы быть лои кытчӧкӧ пуксьӧдны сійӧс.
Но кӧні?
И шуд, эз кӧ сійӧ инын, кӧні сотчис вӧрыс, сы вӧсна мый сутки чӧжӧн биыс паськалі пӧшти кызь квадратнӧй километр вылӧ.
Тревога!
Миянлысь граница вуджӧмаӧсь куим вооружитӧм бандит!
Найӧс аддзылӧма «Искра» совхозса конюх.
Но бӧрсяньыс лыйӧмӧн найӧ виӧмаӧсь конюхыслысь вӧвсӧ, асьсӧ ранитӧмаӧсь кокас, и сы вӧсна конюхыс воӧма миян посёлокӧдз сэтшӧм сёрӧн.
Ме ёна скӧрми да майшаси, и, аслам озысь браунингӧн ӧвтчигтыр, ме ветлӧдлі эрд вывті сэтчӧдз, кытчӧдз плешӧн эг зурась ыджыд тушаа морт морӧсса орденӧ; сійӧ мортыс вӧлі мунӧ Феня мамкӧд машиналань.
Тайӧ мортыс аслас ён кинас сувтӧдіс менӧ.
Видзӧдліс ме вылӧ сюся да перйис менам киысь озысь браунингӧс.
Ме падми да гӧрдӧді.
Но тайӧ мортыс эз нюммун, эз шу ни ӧти сералан кыв.
Видліс аслас ки вылын менам оружиелысь сьӧктасӧ.
Чышкис сійӧс кучик пальто соскас да вежавидзӧмӧн бӧр мыччис меным.
Бӧрынджык ме тӧдмалі, мый тайӧ вӧлӧма эскадрильяса комиссар.
Сійӧ колльӧдіс миянӧс дзик машина дорӧдз да ещӧ ӧтчыд висьталіс, мый лётчик Федосеевӧс дугдывтӧг корсьӧны мусянь и сынӧдсянь.
Ми мӧдӧдчим гортӧ.
Вӧлі пемдӧ нин.
Кор казяліс, мый делӧыс абу ладнӧ, Феня жугыльмис да лӧня пукаліс пельӧсын, Брутиккӧд сэсся эз нин ворс.
И медбӧрын, мамыслы пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, сійӧ друг кутіс вугравны.
Ӧні миянлы ковмыліс мунны пыр ньӧжйӧнджык, медым сетны туйсӧ воысь машинаяслы.
Прӧйдитісны грузовикъяс, военнӧй повозкаяс.
Прӧйдитіс сапёрнӧй рота.
Тӧвзис гӧрд легковӧй автомобиль.
Абу миян, а кодъяслӧнкӧ мукӧдлӧн, колӧ чайтны, кутшӧмкӧ абу татчӧс начальниклӧн.
И мыйӧн сӧмын туйыс муртса лоис тыртӧмджык, мыйӧн сӧмын миян шопер ӧддзӧдіс машинасӧ, друг мыйкӧ клопнитіс, и машинаным сувтіс.
Шопер петіс, кытшовтіс машинасӧ, видчыштіс, лэптіс мусьыс кодӧнкӧ уськӧдӧм кӧрт куран пинь, и ышловзьӧмӧн шуис, мый потіс камераыс да сылы ковмас вежны кӧлесасӧ.
Медым шоперлы кокньыдджык вӧлі кыпӧдны домкратӧн машинасӧ, Фенялӧн мамыс, ме, а ме бӧрся и Брутик петім машинасьыс.
Пока шопер лӧсьӧдчис машина дзоньталӧм кежлӧ да пуклӧс улысь судзӧдаліс уна сикас инструментъяс, Фенялӧн мамыс ветлӧдліс вӧр дорті, а ми Брутиккӧд котӧртім вӧрӧ да тані, тіляс, кутім котравны да дзебсясьны.
Брутик кӧ менӧ дыр эз аддзыв, то повзьӧмысла заводитліс лёкысь омлявны.
Ми ылалім ворсӧмнас.
Ме мудзи, пукси мыр вылӧ да думыштчи, кор кылі ыліса гудок.
Ме чеччышті да, Брутикӧс чукӧстӧмӧн, мӧді тӧвзьыны.
Но минут кык-куим мысти ме бӧр сувті, гӧгӧрвои, мый тайӧ тутсіс эз миян машина.
Миянлӧн гудок шыыс вӧлі уна гӧлӧса, нюркйӧдлана, а тайӧ горзіс грубӧя, грузовик моз.
Сэк ме кежи веськыдвыв да, кыдзи меным кажитчис, веськыда мӧдӧдчи туйлань.
Кӧнкӧ ылын кыліс сигнал.
Ӧні нин тутсіс миян машина.
Но кодарсянь, ме стӧча эг гӧгӧрво.
Ещӧ веськыдвывджык крута чукыльтӧмӧн ме мӧді мыйвынысь котӧртны.
Ичӧтик Брутик чеччаліс ме бӧрся, кокъясыс сылӧн крукасьлывлісны турунас.
Ме кӧ эськӧ эг повзьы, меным эськӧ коліс сулавны места вылын, либӧ, выль и выль сигналъяс виччысигтыр, мунны ньӧжйӧникӧн.
Но ме зэв ёна повзи.
Котӧртігад ме веськалі нюрӧ, муртса верми петны кос местаас.
Чу!
Бара сигнал!
Меным колӧ вӧлі бергӧдчыны бӧр.
Но, медым не веськавны бара зыбун нюрас, ме решиті кытшовтны сійӧс, кытшлалі, бергалі и сэсся веськыда, тіль вомӧн, повзьӧмӧн тӧвзи кытчӧ синъяс видзӧдісны.
Шондіыс важӧн нин лэччис.
Кымӧръяс костӧд мыччысьліс зэв ыджыд тӧлысь.
А тӧдтӧм туйыд менам вӧлі повзьӧдана и сьӧкыд.
Ӧні ме муні эг сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ меным, а восьлалі сэті, кыті туйыс вӧлі бурджык.
Шытӧг да дӧзмытӧг ме бӧрся котӧртіс Брутик.
Бӧрдӧмысла синваӧй эз нин пет, горзӧмысла да чуксасьӧмысла горшӧй сибдіс, плешкӧй вӧлі ва, фуражкаӧй вошис, а банбокӧй вӧлі вирӧсь, парсыштчӧма.
Медбӧрын, дзикӧдз мудзӧма, ме сувті да лэччыси кос турун вылӧ, коді шыльквидзис алькӧс мыльк йылын.
Тадзи вӧрзьӧдчывтӧг куйлі ме сэтчӧдз, кытчӧдз эг кут кывны, мый Брутик, коді удитӧма нин шойччыштны, скӧрысь тувкӧдӧ нырнас меным кынӧмӧ да тэрыба гыжъялӧ менӧ лапанас.
Тайӧ сійӧ казялӧма менам зептысь тубрас да корӧ вӧлі сёйны.
Ме сылы торйӧді булкатор, сеті котлетджын.
Коляссӧ ме дышпырысь сёйи ачым, сэсся шоныд лыаас кодйи гу, нетшки неуна кос турун, перйи ассьым озысь браунинг, топӧді ас бердӧ кычипиӧс да воді, решиті виччысьны асывсӧ унмовсьлытӧг.
Пуяскостса пемыд пӧрасъясын, тӧлысьлӧн коставлана югыдын меным пыр кажитчисны то кӧинлӧн турунвиж синъясыс, то ошлӧн гӧна юрыс.
И меным кажитчис, мый, кыз пожӧмъяс дінӧ топӧдчӧмӧн, быдлаын дзебсьӧмаӧсь тӧдтӧм да лёк йӧз.
Кольліс минут, мӧд — вошлісны, бырлісны ӧтипӧлӧс полӧмъяс, но быдласянь чужлісны мӧдпӧлӧсъяс.
И вот тайӧ полӧмъясыс вӧліны сы мында, мый бергалӧмсьыс мудзис сьыліӧй, медбӧрын мудзӧмысла воді мышку вылӧ да куті видзӧдны сӧмын енэжас.
Медым не унмовсьны, синъясӧс лапйӧдлігтыр ме заводиті лыддьыны кодзувъяссӧ.
Лыдди квайтымын куим штука, дзугси, сьӧлышті да мӧді видзӧдны сы бӧрся, кыдзи кыз кер кодь сьӧд кымӧр вӧтӧдӧ мӧдӧс да кӧсйӧ кучкыны сылы паськыда восьтӧм пиньяса вомас.
Но сэтчӧ сюйсис коймӧд, омӧлик кузь кымӧр пласт, да аслас чукля лапанас босьтіс да тупкис тӧлысьлысь югыд пӧнарсӧ.
Лои пемыд, а кор югдыштіс, ни кер кодь кымӧр пластыс, ни пиньяса кымӧр пластыс эз нин вӧвны, а кодзулӧсь енэжӧд шлывгӧ вӧлі ыджыд самолёт.
Паськыда восьтӧм ӧшиньясыс сылӧн вӧліны югдӧдӧмаӧсь, пызан сайын, дзоридз тыра ваза вештыштӧмӧн, аслас чертёжъяс вылӧ копыртчӧмӧн пукаліс менам мама да шочиника видзӧдлывліс часі вылӧ, шензис, мыйла ме сы дыра эг лок.
И сэки ме повзи, медым эськӧ сійӧ эз лэб менам вӧрса эрд бокті, кватиті ассьым озысь браунингӧс да лыйи.
Тшыныс шымыртіс эрдсӧ ставнас, пырис меным нырӧ и вомӧ.
И лыйӧм шыыслӧн йӧлӧгаыс, кор воис самолётлӧн паськыд бордъясӧдзыс, кыкысь зёлькнитіс, быттьӧ сьӧкыд из шыбитӧм бӧрын кӧрт керка вевт.
Ме ырскӧбті-чеччышті кок йылӧ.
Вӧлі югдӧ нин.
Озысь браунинг менам туплясис лыа вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс Брутик да дузӧба бергӧдліс нырсӧ, сы вӧсна мый войнас вежсьӧма тӧлыс да вайӧма эрд вылӧ кольмӧдан тшынсӧ.
Ме кывзыси.
Водзынджык, веськыдвылын, камгис кӧрт.
Сідзкӧ, вӧтыс менам вӧлӧм абу дзик вӧт.
Сідзкӧ, водзынджык вӧліны йӧз да повнысӧ меным вӧлі нинӧмысь.
Сёнын, кӧні увдорас визувтіс шор, ме юи.
Ваыс вӧлі дзик шоныд, пӧшти пӧсь, кыліс сир да сажа дук.
Тыдалӧ, шор пансяніныс вӧлі кӧнкӧ пӧжар мунанінас.
Сён сайын заводитчис ляпкыдик коръя вӧр, кытысь тшын дук кылӧм бӧрын пышйӧмаӧсь став ловъя ловыс.
Да сӧмын кодзувкотъяс, кыдзи и век, ньӧжйӧ ноксисны асланыс неджӧг стрӧйбаяс дорын да руд лягушкаяс, кодъяслы косінӧд ылӧдз не чеччавны, дзуртӧмӧн герчкисны веж нюр дорын.
Нюрсӧ кытшовтӧм бӧрын ме веськалі тілльӧ.
И друг ме дзик неылысь кылі кӧртӧн кӧртӧ куимысь чорыда кучкӧм, быттьӧкӧ кодкӧ кучкаліс мӧлӧтӧн ведра пыдӧсӧ.
Ме видзчысьӧмпырысь мӧдӧдчи водзлань.
Чегъясьӧм, быттьӧ йылӧдыс вундалӧм пуяс костті, сӧмын на чегъясьӧм увъяс да коръяс дінті, кодъяс быдлаын туплясисны муас, ме петі ичӧтик эрдтор вылӧ.
И тані кыдзкӧ бокног, нырсӧ лэптӧмӧн да бордсӧ кусыньтчӧм пипу вылӧ пуктӧмӧн, сулаліс самолёт.
Самолёт улас пукаліс морт.
Кӧрт ключӧн сійӧ ӧтмоза кучкаліс моторлӧн металл вевт кузя.
И тайӧ мортыс вӧлі Фенялӧн батьыс — лётчик Федосеев.
Пу увъяс чегъялігтыр ме писькӧдчи сы дінӧ да чукӧсті сійӧс.
Сійӧ шыбитіс гаечнӧй ключсӧ.
Став тушанас бергӧдчис мелань (сувтнысӧ, тыдалӧ, сійӧ эз вермы) да, ме вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын, шензигтыр юаліс:
— Гей, шензянатор, кутшӧм енэжсянь ме дінӧ?
— Тайӧ ті? — эг тӧд, кыдзи заводитны сёрнисӧ, да шуи ме.
— Да, тайӧ ме.
А тайӧ... — сійӧ зутшкис чуньнас самолётас, — тайӧ вӧв менам.
Вай истӧгтӧ.
Йӧзыс матынӧсь?
— Истӧгыс менам абу, Василий Семёнович, а йӧзыс тані некод жӧ абу.
— Кыдзи абу?! — И чужӧмыс сылӧн доймана кӧрсьыліс, сы вӧсна мый места вывсьыс вӧрзьӧдіс тряпкаӧн гартӧм коксӧ. — А кӧнӧсь нӧ войтырыс, йӧзыс?
— Йӧзыс абу, Василий Семёнович.
Ме ӧтнам да со... менам пон.
— Ӧтнад?
Гм...
Пон?..
Но и тэнад пон!..
Сідзкӧ нӧ висьтав жӧ меным, мый тэ тані ӧтнадӧн вӧчан?
Пражитӧм тшак вотан, пӧим, шом?
— Ме нинӧм ог вӧч, Василий Семёнович.
Ме сувті, друг кыла — камгӧ.
Ме и ачым думайті, мый тані йӧз.
— Сі-ідз, йӧз...
Ме, сідзкӧ, абу нин «йӧз».
Мыйла тэнад став банбокыд вирӧсь?
Босьт банкасӧ, мавтышт йодӧн да тӧвзьы, муса другӧ, мыйвынсьыд аэродромлань.
Сэні тэ меліджыка висьтав, медым ӧдйӧджык мела ыстісны.
Найӧ менӧ корсьӧны код тӧдас кытысь, а ме дзик орччӧн.
Чу, кылан? — И Сійӧ кыскыштіс нырнас юмовиник кольмӧдана тӧвру исалігтыр.
— Тайӧс ме кыла, Василий Семёнович, сӧмын туйсӧ ме некытчӧ ог тӧд.
Ме, висьтавны кӧ, и ачым воши.
— Фью, фью! — шутёвтіс лётчик Федосеев. — Но, тадзнад, кыдзи ме аддза, делӧясыд миян тэкӧд лёкӧсь, ёрт.
Тэ енлы эскан?
— Мый ті, мый ті! — дивӧкодь лои меным. — Да ті менӧ, Василий Семёнович, буракӧ, энӧ тӧдӧй?
Тіян дворын жӧ ола, сё кызь нёльӧд патераын.
— Но вот!
Тэ абу, и ме абу.
Сідзкӧ, миянлы дивӧ вылӧ надейтчыны нинӧмла.
Кавшасьлы вай тэ эсійӧ пу вылас, и мый тэ сэсянь аддзан, сы йылысь меным висьталан.
Вит минут мысти ме вӧлі нин самӧй пу йылас.
Но куимладорсянь ме сӧмын аддзи вӧр, а нёльӧдладорсяньыс, ми дінсянь километр вит сайын, вӧрсьыс кайӧ вӧлі тшын кымӧр да ньӧжйӧникӧн локтӧ миянлань.
Тӧлыс вӧлі вежласяна, эз вӧв ӧткодь, и быд минут сійӧ вермис ыпнитны выль вынӧн.
Ме лэччи пу йывсьыс да та йылысь ставсӧ висьталі лётчик Федосеевлы.
Сійӧ видзӧдліс енэжас: енэжыс вӧлі лӧсьыдтӧм.
Летчик Федосеев думыштчис.
— Кывзы, — юаліс сійӧ, — тэ карта тӧдан?
— Тӧда, — вочавидзи ме. — Мӧскуа, Ленинград, Минск, Киев, Тифлис...
— Эх тэ, кутшӧм ыджыда босьтін!
Тэ мед ещӧ заводитін: Европа, Америка, Африка, Азия.
Ме тэнсьыд юала: ме кӧ тэныд карта вылӧ гижта туйсӧ, тэ гӧгӧрвоан?
Ме падъялі.
— Ог тӧд, Василий Семёнович.
Миян тайӧс география кузя висьтавлісны...
Да ме мыйкӧ омӧля...
— Эх, тэ!
То-то «омӧля»...
Но ладнӧ, раз омӧля, то бурджыкасӧ и оз ков.
И сійӧ нюжӧдіс кисӧ. — Со, видзӧд.
Мун эрд вылас ылӧджык.
Шонділаньыс бергӧдчы чужӧмнад.
Ӧні бергӧдчы сідзи, медым шондіыс вӧлі инмӧ тэныд шуйга син дорад.
Тайӧ и лоас тэнад туйвизьыд.
Лок да пуксьы.
Ме локті да пукси.
— Но, висьтав, мый гӧгӧрвоин?
— Медым шондіыс дзирдаліс шуйга син дорӧ, — падъялӧмӧн заводиті ме.
— Эз дзирдав, а инмис.
Дзирдалӧмсьыс синтӧммыны верман.
Да эн вунӧд: мый кӧть тэныд юрад эз пыр, эн думышт кежны бокӧ тайӧ туйвизьсьыс, а тэ мун и мун сэтчӧдз, кытчӧдз сизим-кӧкъямыс километр сайын он пет Кальва ю вадорӧ.
Сійӧ юыс сэні, сылы воштысьны некытчӧ.
Но, а Кальва вылас, Нёльӧд яр дорын, сэні век тырыс йӧз: сэні чери кыйысьяс, пуръясьысьяс, ытшкысьяс, вӧралысьяс.
Кодӧс первойӧн паныдалан, сы дінӧ и уськӧдчы.
А мый висьтавны...
Сэк Федосеев видзӧдліс жугалӧм самолёт вылас, аслас куснясьтӧм, тряпкаясӧн кӧрталӧм кок вылас, исалыштіс кольман сынӧдсӧ да довкнитіс юрнас:
— А мый висьтавны налы... тэ и ачыд, ме чайта, тӧдан.
Ме ырскӧбті-чеччи.
— Энлы! — шуис Федосеев.
Сійӧ перйис бокса зепсьыс бумажник, сюйис сэтчӧ кутшӧмкӧ гижӧдтор да мыччис сійӧс меным.
— Босьтан сьӧрсьыд.
— Мыйла? — эг гӧгӧрво ме.
— Босьт, — мӧдысь шуис сійӧ. — Ме верма висьмыны, вошта.
Бӧрыннас сетан меным, кор аддзысям.
А он кӧ меным, менам гӧтырлы либӧ миян комиссарлы.
Тайӧ меным зэв эз кажитчы, и ме кылі, мый менам доршасьӧ синваӧй, а паръяс менам тіралӧны.
Но лётчик Федосеев видзӧдіс ме вылӧ стрӧга, сы вӧсна ме эг лысьт сійӧс не кывзысьны.
Бумажниксӧ ме сюйи питшӧгӧ, топыдджыка вӧняси да шутёвті Брутикӧс.
— Энлы! — бара сувтӧдіс менӧ Федосеев. — Тэ кӧ меысь водзджык кодӧскӧ аддзылан НКВД-ысь либӧ миянлысь комиссарӧс, то висьтав, мый пӧжар мунанінас, кызь нёльӧд участокын, войдӧрлун, дас ӧкмыс час комын минутын, ме аддзылі куим мортӧс.
Чайті — охотникъяс; кор ме лэччи увлань, найӧ мусяньыс кутісны лыйлыны самолёт кузя винтовкаясысь, и ӧтик пуля веськалі менам бензинӧвӧй бакӧ.
Водзӧ ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
А ӧні, герой, но, мун водзӧ!
Сьӧкыдтор — мортӧс спасайтігӧн котӧртны тӧдтӧм пемыд вӧр пыр ылі Кальва юлань, туйтӧг, трӧпинкатӧг, туйсӧ корсьны сӧмын шонді серти, коді пыр должен инмыны шуйга син дорад.
Тшӧкыда ковмыліс меным мунігӧн кытшовтавны прӧйдитны позьтӧм сук вӧр, крут сёнъяс, васӧд нюръяс.
Федосеев кӧ эз чорыда ӧлӧд, ме эськӧ даспӧв нин удиті ылавны да вошны, сы вӧсна мый тшӧкыда мем кажитчӧ вӧлі, мый шонді шондіӧн, а ме котӧрта нин бӧрлань, веськыда тӧрытъя узянінӧ.
Но сэтшӧм зіля ме муні водзӧ и водзӧ, шочиника сувтлывлі, чышкыштавлі пӧсялӧм плешкӧс.
Да малалі Брутикӧс, коді, колӧ чайтны, полӧмысла быгыльтчис меысь кольччывтӧг да кывсӧ нюжӧдӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн шога видзӧдіс ме вылӧ.
Час мысти кыптіс чизыр тӧв, енэжыс ставнас тупкысис, лои руд.
Шондіыс недыр ещӧ на тӧдчыштіс ичӧтик, рудӧба, руа чут кодь, а сэсся и тайӧ чутыс дзикӧдз быри.
Ме муні ӧдйӧ да видзчысяна.
Но недыр мысти ме куті кывны, мый заводита вошласьны.
Енэжыс ме весьтын топаліс, лои ставнас ӧткодь руд.
И не сӧмын шуйга, но и кыкнан синмӧн ме эг вермы аддзыны сэтысь кӧть ичӧтик югыдін.
Коли ещӧ час кык кымын.
Шондіыс эз вӧв, Кальва ю эз вӧв, вынӧй менам эз вӧв, и весиг полӧмӧй эз вӧв, а сӧмын вывті ёна горш косьмис, мудзи, и, медбӧрын, ме уси ловпу куст улӧ.
«И со сійӧ, олӧмыс! — синмӧс куньӧмӧн ме думайті. — Олан, виччысян, со пӧ лоас кутшӧмкӧ лоӧмтор, приключение, сэки ме... ме...
А мый ме?
Сэні жугалӧма самолёт...
Сэтчӧ кыссьӧ би.
Сэні раненӧй лётчик виччысьӧ отсӧг.
А ме колода моз куйла турун вылын и нинӧмӧн сылы отсавны ог вермы».
Кӧнкӧ дзик матын кыліс ичӧтик лэбачлӧн гора шутёвтӧм.
Ме дрӧгмуні.
Тук-тук!
Тук-тук! — кыліс вылысянь.
Кор восьті синмӧс, пӧшти юр весьтысь, кыз ясень пу вылысь ме аддзи сизьӧс.
Сэки сӧмын ме казялі, мый вӧрыс тайӧ абу нин кулӧм кодь, абу нин глухӧй.
Тані катшасинъяса эрд весьтті лэбалісны виж да лӧз бобувъяс, дзирдалісны юрсигусьяс, дугдывтӧг сяргисны чиркъяс.
И эг на удит ме чеччыны, кыдзи мочалка кодь кӧтасьӧм Брутик уськӧдчис меным веськыда кынӧм вылӧ, чеччыштліс да, посни кӧдзыд ва войтъяс резігтыр, кутіс пыркӧдчыны.
Сійӧ кӧнкӧ купайтчӧма.
Ме чеччи, уськӧдчи кустъясӧ да радпырысь горӧді, сы вӧсна мый нелямын кымын воськов сайын месянь визувтіс руд гыяса паськыд Кальва ю.
Ме матыстчи вадорас да гӧгӧрбок видзӧдлі.
Ни веськыдвылын, ни шуйгавылын, ни ва вылын, ни вадорын некод эз вӧв.
Эз вӧвны ни керкаяс, ни йӧз, эз вӧвны ни чери кыйысьяс, ни пуръясьысьяс, ни ытшкысьяс, ни вӧралысьяс.
Колӧ чайтны, мый ме босьті вывті крута боклань Нёльӧд ярсянь, кытчӧ ме должен вӧлі петны лётчик Федосеев индӧд серти.
Но мӧдар вадорас, вӧр заводитчанінас, тасянь километрысь не этшаджык сайын кайис тшын, и сэні, ичӧтик шалаш дорын, сулаліс телегаӧ доддялӧм вӧв.
Менӧ босьтіс йирмӧг.
Быттьӧ кисьтісны ме вылӧ кӧдзыд ва, пельпомъяс кыдзкӧ асьныс тракнитчисны лихорадкаын моз, сы вӧсна мый ме гӧгӧрвои, мый меным ковмас вартчӧмӧн вуджны Кальва юсӧ.
А ме вартчи омӧля.
Збыльысь кӧ, ме верми вартчыны пруд вомӧн, коді вӧлі посёлокын кирпича сарайяс сайын.
Таысь на унджык, ме верми весиг сійӧс вартчӧмӧн вуджны ӧтарас и мӧдарас.
Но тайӧ сӧмын сы вӧсна, мый весиг медся джуджыд местаас сэні ваыс вӧлі меным сӧмын щӧкаӧдз.
Ме сулалі да чӧв олі.
Ваӧдыс кывтісны чагъяс, пу увъяс, уль турун чукӧръяс да польдчӧм кыз быглӧн торъясыс.
И ме тӧді, мый раз колӧ, ме верма вартчыны Кальва вомӧныс.
Сійӧ абу нин сэтшӧм паськыд, мед эськӧ ме мудзи, эбӧсӧй быри да вӧйи.
Но ме тӧді сідзжӧ сійӧс, мый сулалӧ меным сӧмын шӧйӧвошны, повзьыны джуджтасьыс, апнитны васӧ кӧть ӧтчыд вомӧ, и ме сэк вӧя, кыдзи тайӧ вӧлі мекӧд во сайын ичӧтик векньыдик Лугарка ю вылын.
Ме матыстчи вадорас, перйи зептысь озысь сьӧкыд браунингӧс, видлалышті сійӧс да шыбиті ваас.
Браунинг — сійӧ чача, и ӧні меным абу ворсӧмӧдз.
Ме ещӧ ӧтчыд видзӧдлі мӧдар вадорас, содзӧн босьті кӧдзыд васӧ.
Ньылышті, медым лӧнис сьӧлӧмӧй.
Кымыныськӧ пыдіа лолышті, воськовті ваас.
И медым прӧста вынӧс не воштыны, ме ньывкӧс лыа вадорӧд муні сэтчӧдз, кытчӧдз ваыс эз ло меным щӧкаӧдз.
Менам мыш сайын кыліс лёкысь омлялӧм.
Тайӧ — йӧй моз чеччаліс вадорын Брутик.
Ме сійӧс кори чуньӧн, кызӧкті, сьӧлышті и йӧткыштчи кокӧн; ме мӧді резьсьытӧг вартчыны.
Ӧні, кор менам юрӧй вӧлі улын ва бердас, мӧдар вадорыс меным кажитчис зэв ылын.
И, медым не повзьыны, ме куті видзӧдны ва вылас.
Тадзи, ньӧжйӧникӧн, ачымӧс уговаривайтӧмӧн, медым не повзьыны, медшӧрыс — не тэрмасьны, ме вартчи водзлань.
Со ваыс нин лои ещӧ кӧдзыд, вадорса кустъяс колины веськыдвылӧ — тайӧ нуис менӧ визулыс.
Но тайӧс ме водзвыв тӧді и сы вӧсна эг повзьы.
Медым нуас.
Меным колӧ лӧньджыка, раз, раз... водзӧ и водзӧ...
Вадорыс ньӧжйӧник век матысмис, тыдалӧны нин вӧлі эзысь рӧма, сіӧн вевттьысьӧм пипу коръяс.
Ваыс ӧдйӧ менӧ нуис лыа бӧжлань.
Друг мыш сайысь ме кылі гӧлӧсъяс.
Ме кӧсйи видзӧдлыны бӧрвылӧ, но эг решитчы.
Сэсся менам мыш сайын ваыс сёлькнитчис, и регыд ме аддзи, мый, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, кокъяснас тэрыба болскигтыр, мыйвынсьыс вартчӧ мелань Брутик.
«Тэ, другӧ, видзӧд, — полӧмӧн мӧвпышті ме. — Тэ ме дорӧ эн лезит.
А то кыкнаным вӧям».
Ме и мӧді вартчыны бокӧ, но визулыс менӧ йӧткыштіс бӧр, и сэк жӧ мустӧм Брутик, гыжъяснас лёкысь гыжйыштӧмӧн, кавшасис менам сьылі вылӧ.
«Ӧні ставыс! — ваас дзикӧдз сунлӧм бӧрын мӧвпышті ме. — Ӧні ставыс помасис!»
Фыркайтігтыр да сьӧласигтыр ме бӧр петі, ӧвтыштчи киӧн и сэк жӧ казялі, кыдзи Брутик лёкысь никсӧмӧн кавшасьӧ меным юр вылӧ.
Сэки чукӧрті медбӧръя вынӧс да шыбиті Брутикӧс ас дінысь, но нырӧ и вомӧ кучкис меным гы.
Ме пагалі, кыдзсюрӧ мӧді ӧвтчыны киясӧн да бара кылі сыладорысь, кысянь вартча, гӧлӧсъяс, шум, увтчӧм.
Сэк ещӧ ылькнитіс гы, бергӧдіс менӧ мышку вылӧ, и, медбӧръясӧ, мый ме помнита — сійӧ кымӧръяс пыр шонді югӧр да кодлыськӧ повзьӧдлана чужӧм, коді, кузь пиньяса вомсӧ паськыда восьтӧмӧн, уськӧдчис меным морӧс вылӧ.
Кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, час кык кымын мысти сы бӧрын, кор ме муні лётчик Федосеев дорсянь, ветлан туйсянь менам кок туйяс кузя Лютта нима пон вайӧдӧма лётчик дорӧ йӧзӧс.
Мыйсюрӧ аслыс кортӧдз лётчик Федосеев индас налы кымӧрӧн тупкысьӧм енэжсӧ да тшӧктас вӧтӧдны менӧ.
Сійӧ жӧ рытнас Ветер нима мӧд пон суас вӧрас куим вооружитчӧм мортӧс.
Найӧс, кодъяс вуджисны граница, медым сотны вӧр миян завод гӧгӧр, и мый пуляӧн розьӧдісны бензина баксӧ моторыслысь.
Ӧтикӧс на пиысь лыйсьӧм дырйи виӧмаӧсь, а кыксӧ кутӧмаӧсь.
Но налы — ми тӧдім — пӧщада оз ло.
Ме куйлі гортын вольпась вылын.
Шебрас улын вӧлі шоныд да небыд.
Век ӧткодя тотшкис будильник.
Кухняын кран улын резсис ва.
Тайӧ мама мыссис.
Со сійӧ пырис да нетшыштіс ме вылысь шебрассӧ.
— Чеччы, квастпоз! — ассьыс сьӧд сук юрсисӧ гребешокӧн сыналігтыр шуис сійӧ. — Ме тӧрыт пыралі ті дорӧ собрание вылӧ да ӧдзӧс дінсяньыс кывлі, кыдзи тэ ошйысин: «Ме чеччышті», «ме уськӧдчи»...
А челядьыс, йӧйяс, пукалӧны, пельнысӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
Мӧвпалӧны — и збыль.
Но ме этшысь петтӧм.
— Да, — гордӧя шуа ме, — а тэ видлы паськӧмнад вартчыны Кальва ю вомӧн.
— Дерт нин «вартчыны», кор тэнӧ асьтӧ васьыс дӧрӧмӧдыд курччӧмӧн Лютта нима пон петкӧдӧма!
Мед нин кӧть тэ, герой, чӧв олін.
Ме Федосеевлысь юаси.
«Локтіс, висьталӧ, тіян Володькаыд ме дінӧ вирпастӧм, тіралӧ...
Менам, шуӧ, география кузя «плохо», муртса ме сійӧс уговориті котӧртны Кальва ю дорӧ».
— Тайӧ абу сідз! — Чужӧмӧй менам ыпъялӧ, ме ырскӧбта-чечча да скӧрысь видзӧда мамлы синмас.
Но сэки ме аддза, мый сійӧ прӧста сералӧ, мый сылӧн син доръясыс кельыдлӧз рӧма, — сідзкӧ, дзик на неважӧн сійӧ ме вӧсна ёна бӧрдӧма и сӧмын оз кӧсйы таын висьтасьны.
Сэтшӧм нин сылӧн, кыдзи менам, ӧбичаыс.
Сійӧ малалӧ юрӧд да шуӧ:
— Чеччы, Володька.
Ботинкиясла ветлы.
Ме ӧнӧдз на эг удит.
Сійӧ босьтӧ ассьыс чертёжъяс, готовальня, линейка да мунӧ гӧтӧвитчыны зачёт кежлӧ.
Ме вӧлі муна ботинкиясла, но дворын, балкон вывсянь менӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынсьыс мӧдіс горзыны Феня.
— Лок! — горзӧ сійӧ. — Да ӧдйӧджык лок, тэнӧ папа корӧ.
«Ладнӧ, — мӧвпала ме, — ботинкиясыдла удита на», — и ме кая вылі судтаӧ.
Выліас менӧ тэрыба киӧд кутӧ Фенька да кыскӧ батьыс дінӧ жырас.
Сылӧн вӧрзьӧма кокыс, и бинтуйтӧма куйлӧ вольпась вылын.
Лекарствоясыскӧд орччӧн сы дорын пызан вылын куйлӧ лэчыд пурт да стальнӧй шыла.
Сійӧ мыйкӧ вӧчӧма.
Сійӧ видзаасьӧ мекӧд да юасьӧ менсьым сы йылысь, кыдзи ме котӧрті, кыдзи ме ылалі да кыдзи ме бара аддзи Кальва юсӧ.
Сэсся сійӧ кисӧ сюйӧ юрлӧс улас да мыччӧ меным крышкаа, запора да бергалысь фосфорнӧй картушкаа югъялысь, никелированнӧй компас.
— Босьт, — шуӧ, — велӧдчы лыддьыны карта.
Тайӧ тэныд месянь казьтылӧм вылӧ.
Ме босьта.
Вевт вылас мичаа гижӧма во, тӧлысь, лун — буретш сійӧ лунсӧ, кор ме паныдалі Федосеевӧс вӧрын, самолёт дорас.
Уліас гижӧдтор: «Владимир Курнаковлы лётчик Федосеевсянь».
Ме сулала нинӧм шутӧг.
Ӧні ставыс!
О, кутшӧма кутасны завидьтыны меным миян дворса детинкаяс!
И месянь налы оз ло пӧщада, ог кут жалитны!
Ме крепыда топӧдла лётчиклысь кисӧ да пета Феня дінӧ.
Ми сыкӧд сулалам ӧшинь дорын, и мыйкӧ сійӧ ропкӧ, ропкӧ, а ме ог кыв и ог кыв.
Медбӧрын сійӧ тракйӧ менӧ соскӧд да шуӧ:
— Ставыс бур, сӧмын жалита коньӧрӧс: сійӧ вӧйис, Брутикыд!
— Да, Брутикӧс жалита и ме.
Но мый вӧчан: война кӧ и война.
Ӧшиньӧд миянлы тыдалӧ вӧр.
Бисӧ кусӧдӧмаӧсь нин, сӧмын кӧнсюрӧ кайыштӧ тшын.
Но и сэні помалӧны ассьыныс делӧсӧ медбӧръя бригадаяс.
Ӧшиньӧд тыдалӧ миян зэв ыджыд заводным, буретш сійӧ, кӧні уджалӧ пӧшти ставнас миян посёлок.
И буретш тайӧ заводсӧ кӧсйисны тшын выв лэдзны найӧ, кодъяслы ӧні пӧщада оз ло.
Завод дорті кык радӧн нюжӧдӧма бытшласьысь сутуга.
А пельӧсъясас, пуысь вӧчӧм щитъяс улын, лун и вой сулалӧны часӧвӧйяс.
Весиг тасянь миянлы Фенякӧд кылӧ чепъяслӧн зёльӧдчӧмыс, кӧртлӧн клёнакылӧмыс, моторъяслӧн жургӧмыс да ӧдъя мӧлӧтлӧн сьӧкыда камгӧмыс.
Мый тайӧ заводас вӧчӧны, ми ог тӧдӧй.
А кӧть эськӧ и тӧдім, то некодлы эськӧ эг висьталӧ, Ворошилов ёртлы кындзи.
{А. Гайдар @ Кельыдлӧз чашка @ беллетристика @ А. Гайдар. Кельыдлӧз чашка @ 1957 @}
А. Гайдар. Кельыдлӧз чашка
Меным сэки вӧлі комын кык арӧс, Марусялы кызь ӧкмыс, а миян ныв Светланалы квайт да джын.
Сӧмын гожӧм помын нин ме пӧлучиті ӧтпуск, да медбӧръя шоныд тӧлысь кежлас ми овмӧдчим Мӧскуа дорса дачаын.
Ми Светланакӧд кӧсйим чери кыйны, купайтчыны, вотны тшак да ӧрек.
А ковмис сразу чышкыны йӧр, лӧсьӧдавны важмӧм заборъяс, нюжӧдавны гезъяс, тувъявлыны пу тувъяс да кӧрт тувъяс.
Ставсьыс таысь ми регыд дӧзмим, а Маруся век ӧтарӧ выль да выль уджъяс миянлы и аслыс корсялӧ.
Сӧмын коймӧд луннас рытланьыс, медбӧрын, ставсӧ вӧлі вӧчӧма.
И буретш сэки, кор ми куимнанным лӧсьӧдчим мунны гуляйтны, Маруся дорӧ локтіс сылӧн ёртыс — полярнӧй лётчик.
Найӧ дыр пукалісны садйын, вишняяс улын.
А ми Светланакӧд мунім йӧрӧ сарай дорӧ да заводитім пуысь вӧчны жбырган.
Кор пемдіс, Маруся горӧдіс, медым Светлана юис йӧв да водіс узьны, а ачыс муніс колльӧдны лётчикӧс вокзалӧдз.
Но меным Марусятӧг лои гажтӧм, дай Светлана ӧтнасӧн тыртӧм керкаын узьны эз кӧсйы.
Ми босьтім чуланысь пызь.
Заваритім сійӧс пуан ваӧн — артмис клейстер.
Клеитім шыльыд жбырганнымӧс рӧма бумагаӧн, бура шыльӧдім сійӧс да буса чардакӧд кайим керка вевт вылӧ.
Со пукалам ми керка вевт вылын.
И тыдалӧ миянлы вылісяньыд, кыдзи орчча садйын, кильчӧ дорас, тшынасьӧ самӧвар.
А кильчӧ вылас пукалӧ чотысь старик, киас сылӧн балалайка, и сы дорӧ челядь чукӧртчӧмаӧсь.
Сэсся пемыд посводзсьыс петіс гӧрбыльтчӧм, кӧмтӧм старука.
Челядьӧс вӧтліс, стариксӧ видіс, кватитіс ветьӧк да кутіс швачӧдны самӧвар кампоркаӧ, медым самӧварыс ӧдйӧджык пузис.
Сералыштім ми и думайтам: вот пӧльыштас тӧв, бергавны, жургыны кутас миян тэрыб жбырганным.
Быд йӧрысь чукӧртчасны миян керка дорӧ челядь.
Миян сэки асланым лоас котыр.
А аски нӧшта мыйкӧ думыштам.
Гашкӧ, кодъям джуджыд пещера сійӧ лягушаыслы, коді олӧ миян садйын, васӧд кӧбрег дорын.
Гашкӧ, корам Марусялысь кыз сунис да качӧдам бумажнӧй змейӧс — силоснӧй башняысь вылӧджык, виж пожӧмъясысь вылӧджык да вылӧджык весиг сійӧ варышсьыс, коді талун лунтыр на енэжсянь кыйӧдіс кӧзяйскӧй курӧгпиянӧс да кроликпиянӧс.
А гашкӧ, аски водз асывсяньыс пуксям пыжӧ — ме кута сынны, Маруся бӧжавны, Светлана пассажир пыдди — да кывтам ю кузяыс сэтчӧ, кӧні сулалӧ, шуӧны, джуджыд вӧр, кӧні вадорас быдмӧны гыркса кык кыдз пу, кытысь суседкалӧн нывкаыс аддзӧма куим мича еджыд гоб.
Жаль сӧмын, мый куимнанныс найӧ номырӧссьӧмаӧсь.
Друг Светлана кыскыштіс менӧ соскӧд да шуӧ:
— Видзӧдлы, папа, а ӧд, буракӧ, тайӧ миян мамным локтӧ, и мед эськӧ тэныд да меным эз веськав.
И збыль, трӧпа кузя забор пӧлӧн локтӧ миян Марусяным, а ми чайтім, мый сійӧ дыр на оз во.
— Копыртчы, — шуи ме Светланалы. — Гашкӧ, сійӧ оз и казяв.
Но Маруся миянӧс пырысь-пыр жӧ казяліс, чатӧртыштіс юрсӧ да горӧдіс:
— Ті мыйла, некытчӧ туйтӧмъяс, керка вылас кайинныд?
Ывлаын ыркыд нин.
Светланалы важӧн нин узьны колӧ.
А ті радӧсь, мый ме абу гортын, да дасьӧсь кӧть войшӧрӧдзыс дурны.
— Маруся, — вочавидзи ме, — ми огӧ дурӧй, ми жбырган тувъялам.
Тэ виччысьышт неуна, миянлы сӧмын куим кӧрт тув нин коли тувъявны.
— Аски помаланныд. — шуис Маруся. — А ӧні лэччӧй, либӧ ме дзикӧдз скӧрма.
Ми Светланакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Аддзам, омӧль миян делӧным.
Босьтім дай лэччим.
Но Маруся вылӧ ӧбидитчим.
И кӧть Маруся вайис станцияысь Светланалы ыджыд яблӧк, а меным табак пачка, — всё равно ӧбидитчим.
Сідзи ӧбидапырысь и унмовсим.
А асывнас — нӧшта выльтор!
Муртса на ми садьмим, матыстчӧ Маруся да юалӧ:
— Бурджык висьтасьӧй, вильыш йӧз, мый менсьым кельыдлӧз чашкаӧс чуланысь жугӧдінныд!
А ме эг жугӧд чашкасӧ.
И Светлана шуӧ, эз жӧ пӧ жугӧд.
Видзӧдлім ми сыкӧд ӧта-мӧд вылӧ да кыкнанным думыштім, мый тайӧс нин Маруся миян вылӧ дзик весьшӧрӧ шуӧ.
Но Маруся эз эскы миянлы.
— Чашкаясыс, — шуӧ сійӧ, — абу ловъяӧсь: найӧ абу кокаӧсь.
Джоджӧ чеччавны найӧ оз кужны.
А тіянысь кындзи, чуланӧ тӧрыт некод эз пырав.
Жугӧдінныд да онӧ висьтасьӧй.
Яндзим, ёртъяс!
Завтракайтӧм бӧрын Маруся друг лӧсьӧдчис да муніс карӧ, а ми пуксим да кутім думайтны.
Вот тэныд и пыжӧн мунім!
И шондіыс миян ӧшиньӧд видзӧдчӧ.
И пышкайяс лыа туй вывті котралӧны.
И курӧгпиян пу забор костӧд дворсянь уличаӧ, уличасянь йӧрӧ тюръялӧны.
А миянлы ньӧти абу долыд.
— Мый нӧ! — шуи ме Светланалы. — Керка вылысь тӧрыт миянӧс вӧтлісны.
Карасин банкатӧ миянлысь неважӧн мырддисны.
Кутшӧмкӧ кельыдлӧз чашка вӧсна нинӧмсьыс видісны.
Тайӧ ӧмӧй нӧ бур олӧм?
— Дерт, — шуӧ Светлана, — олӧмным вывті омӧль.
— А вай жӧ, Светлана, пасьтав тэ ассьыд розӧвӧй платтьӧтӧ.
Босьтам ми пач сайысь менсьым походнӧй сумкаӧс, пуктам сэтчӧ тэнсьыд яблӧктӧ, менсьым табакӧс, истӧг, пурт, булка да мунам тайӧ керкасьыс, кытчӧ синным видзӧдӧ.
Думайтыштіс Светлана да юалӧ:
— А кытчӧ тэнад синмыд видзӧдӧ?
— А видзӧдӧны найӧ, Светлана, со эсійӧ веж эрд вылас, кӧні йирсьӧ кӧзяйкалӧн мӧскыс.
А эрд саяс, ме тӧда, эм дзодзӧг пруд, а пруд саяс ва мельнича, а мельнича сайын керӧс йылын кыдз рас.
А мый сэні керӧс саяс, — тайӧс ме и ачым ог тӧд.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Светлана, — босьтам и нянь, и яблӧк, и табак, а сӧмын тэ босьт нӧшта сьӧрсьыд кыз бедь, сы вӧсна мый кӧнкӧ сыланьын олӧ зэв лёк Полкан пон.
И сы йылысь меным зонкаяс висьтавлісны, мый сійӧ нӧ ӧтиӧс муртса кувтӧдзыс абу курччалӧма.
Сідзи ми и вӧчим.
Пуктім сумкаӧ мый вӧлі колӧ, пӧдлалім став витнан ӧшиньсӧ, игналім кыкнан ӧдзӧссӧ, а ключсӧ дзебим кильчӧ улӧ.
— Прӧщай, Маруся!
А тэнсьыд чашкатӧ ми всё равно эгӧ жугӧдӧй.
Ми петім калитка сайӧ, а миянлы паныдасис йӧв вузавлысь.
— Йӧлыд колӧ?
— Оз, бабӧ!
Миянлы сэсся нинӧм оз ков.
— Йӧлыс менам аслам мӧслӧн, зэв чӧскыд, дзик свежӧй, — ӧбидитчис йӧв вузалысь. — Бӧр воанныд, жалитны кутанныд.
Сійӧ гольӧдчыштіс аслас кӧдзыд бидонъяснас да мӧдӧдчис водзӧ.
А кытысь сылы тӧднысӧ, мый ми ылӧ мунам да, гашкӧ, ог и воӧй бӧрсӧ?
Да и некод та йылысь эз вермы тӧдны.
Велосипед вылын прӧйдитіс гожъялӧм детинка.
Восьлаліс вӧрлань, буракӧ, тшак вотны, трусика да калляна кыз дядьӧ.
Прӧйдитіс еджгов, купайтчӧм бӧрын ва юрсиа ныв.
А тӧдсаяс миянлы некод эз паныдасьны.
Град йӧръяс вомӧн ми писькӧдчим виж юра дзоридзьясӧн вевттьысьӧм эрд вылӧ, пӧрччим сандалияснымӧс да шоналӧм трӧпа кузя видз вомӧн мӧдӧдчим кӧмтӧг веськыда мельничалань.
Мунам ми, мунам и аддзам, мый мельничаладорсянь миянлы паныд зэв ӧдйӧ котӧртӧ кутшӧмкӧ морт.
Копыртчыштӧма сійӧ, а бадь кустъяс сайсянь лэбӧны сылы мышкас му комӧкъяс.
Тайӧ миянлы тешкодьӧн кажитчис.
Мый татшӧмыс?
Светланалӧн синъясыс сюсьӧсь, сувтіс сійӧ да шуӧ:
— А ме тӧда, коді тайӧ котӧртӧ.
Тайӧ зонка, Санька Карякин, коді олӧ сійӧ керка дорын, кытчӧ кодлӧнкӧ порсьясыс садъяс помидор град вылӧ вӧлі пырӧмаӧсь.
Сійӧ тӧрыт на миян дача дорын йӧз кӧза вылын верзьӧмӧн ветлӧдліс.
Помнитан?
Санька котӧртіс миян дорӧдз, сувтіс да синъяссӧ ситеч мешӧкторйӧн чышкалӧ.
А ми юалам сылысь:
— Мыйла, Санька, тэ сэтшӧм ӧдйӧ котӧртін да мыйла тэ бӧрся кустъяс сайсянь му комӧкъяс лэбисны?
Бергӧдчис мӧдарӧ Санька да шуӧ:
— Менӧ бабӧ колхознӧй лавкаӧ совла ыстіс.
А мельнича дорын пукалӧ пионер Пашка Букамашкин, и сійӧ менӧ нӧйтны кӧсйӧ.
Видзӧдліс сы вылӧ Светлана.
Вот тайӧ да!
Эм ӧмӧй Сӧветскӧй канмуын сэтшӧм закон, медым котӧртіс морт колхознӧй лавкаӧ совла, некодӧс эз вӧрзьӧд, и друг эськӧ сійӧс нинӧмабуысь нӧйтны кутісны?
— Мунам миянкӧд, Санька! — шуӧ Светлана. — Эн пов.
Миянлы пӧпуттьӧ, и ми тэнӧ доръям.
Мӧдӧдчим ми куимӧн тшӧкыд бадь кустъяс пӧвстті.
— Со сійӧ, Пашка Букамашкиныс, — шуис Санька да бӧрыньтчис.
Аддзам ми — сулалӧ мельнича.
Мельнича дорын телега.
Телега улын куйлӧ пашкыр гӧна, ставнас сибдай йӧн пытшкын, пон да ӧти синсӧ восьтӧмӧн видзӧдӧ, кыдзи тэрыб пышкайяс кокалӧны лыа вылӧ киссьӧм шобді тусьяс.
А лыа чукӧр вылын пукалӧ дӧрӧмтӧм Пашка Букамашкин да сёйӧ свежӧй ӧгуреч.
Аддзис миянӧс Пашка, но эз повзьы, а шыбитіс пиньтуйсӧ понйыслы да, некод вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Тю!..
Шарик...
Со локтӧ татчӧ быдӧнлы тӧдса фашист, белогвардеец Санька.
Виччысьлы, коньӧр фашист!
Ми тэкӧд вештысям на.
И Пашка сьӧлыштіс ылӧ лыа вылӧ.
Пашкыр гӧна пон кутіс эргыны.
Повзьӧм пышкайяс жбыр лэбзисны пу вылӧ.
А ми Светланакӧд татшӧм кывъяс кылӧм бӧрас матӧджык Пашка дорӧ матыстчим.
— Энлы, Пашка, — шуи ме. — Гашкӧ, тэ ӧшибитчин?
Кутшӧм нӧ тайӧ фашист, белогвардеец?
Ӧд тайӧ прӧстӧ Санька Карякин, коді олӧ сійӧ керка дорас, кытчӧ кодлӧнкӧ порсьясыс помидор градъяс вылӧ садъяс вӧлі пыралӧмаӧсь.
— Всё равно белогвардеец, — асныраліс Пашка. — А онӧ кӧ эскӧй, кӧсъянныд, ме висьтала тіянлы сылысь став историясӧ?
Миянлы Светланакӧд зэв окота лои тӧдмавны Санькалысь став историясӧ.
Ми пуксим керъяс вылӧ, Пашка миянлы паныдӧн.
Пашкыр гӧна понйыс миян кокъяс дінӧ, турун вылӧ.
Сӧмын Санька эз пуксьы, а муніс телега сайӧ да сэсянь скӧра горӧдіс:
— Сідзкӧ тэ ставсӧ нин висьтав!
И кыдзи меным балябӧжӧ кучкисны, тшӧтш висьтав.
Чайтан, балябӧжӧ оз доймы?
Босьт да аслыд кучкы.
— Эм Германияын Дрезден кар, — спокойнӧя шуис Пашка, — и вот тайӧ карсьыс фашистъясысь пышйис ӧти рабочӧй, еврей.
Пышйис и воис миянӧ.
А сыкӧд нывка локтіс, Берта.
Рабочӧйыс ӧні тайӧ мельничаас уджалӧ, а Берта миянкӧд ворсӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ сиктӧ йӧвла котӧртіс.
Сідзкӧ вот, ворсім ми войдӧрлун городкиӧн: ме, Берта, этайӧ Санькаыс да посёлокысь нӧшта ӧти.
Берта кучкис бедьнас чижас да тӧдлытӧг веськаліс этайӧ Санькаыслы балябӧжас ли, мый ли...
— Веськыда юрчутӧ кучкис, — телега сайсянь шуис Санька. — Менам юрӧй шувгыны кутіс, а сійӧ ещӧ сералӧ.
— Но вот, — водзӧ висьталіс Пашка, — кучкис сійӧ этайӧ Санькасӧ чижнас юрчутас.
Санька медводз сы вылӧ кулакъяснас уськӧдчыліс, а сэсся немтор.
Пуктіс юр вылас лапкор — и бара миянкӧд ворсӧ.
Сӧмын та бӧрын сійӧ зэв ёна мудеритны кутіс.
Босьтас воськовтас лишнӧй воськов, дай метитчӧ чижнас веськыда городкиас.
— Пӧръясян, пӧръясян! — чепӧсйис телега сайысь Санька. — Сэки тэнад понйыд нырнас тувкис, вот городкиыс и гӧгыльтчис.
— А тэ он понкӧд ворс, а миянкӧд.
Босьтін эськӧ да чижсӧ места вылас и пуктін.
Но вот.
Шыбитіс сійӧ чижсӧ, а Берта кыдзи кучкас бедьнас, чижыс веськыда му мӧдар помӧдзыс, петшӧр пытшкӧ лэбис.
Миянлы теш, а Санька скӧралӧ.
Дерт, сылы петшӧр пытшкӧ чижысла абу окота котӧртны...
Вуджис забор сайӧ и горзӧ сэсянь: «Йӧй, жидовка!
Медым тэ аслад Германияад бӧр вӧйин!»
Берта «йӧй» кывсӧ бура нин гӧгӧрвоӧ, а жидовкасӧ некыдз оз на гӧгӧрво.
Матыстчис сійӧ ме дорӧ да юалӧ: «Мый сійӧ сэтшӧм жидовкаыс?»
А меным висьтавнысӧ яндзим.
Ме горза: «Ланьт, Санька!»
А сійӧ нарошнӧ ёнджыка и ёнджыка горзӧ.
Ме — потшӧс вомӧн сы бӧрся.
Сійӧ — кустъяс пӧвстӧ.
Сідзи и пышйис.
Локті ме — видзӧда: беддьыс турун пиын туплясьӧ, а Берта пукалӧ пельӧсын, керъяс вылын.
Ме чуксала: «Берта!»
Сійӧ оз шыась.
Матыстчи ме — аддза: синъясас сылӧн синва.
Сідзкӧ, ачыс гӧгӧрвоӧма.
Босьті ме сэки муысь из, сюйи зептӧ да думайта: «Но, виччысь, проклятӧй Санька!
Тайӧ тэныд абу Германия.
Тэнсьыд фашизмтӧ ми и асьным на вермам!»
Видзӧдлім ми Санька вылӧ да думыштім: «Но, вокӧ, омӧль тэнад историяыд.
Весиг кывзынысӧ зывӧк.
А ми нӧшта тэнӧ дорйыны кӧсйим».
И сӧмын кӧсйи ме тайӧс шуны, кыдзи друг дрӧгнитіс да кутіс жургыны мельничаыс, кутіс бергавны ваас шойччыштӧм кӧлесаыс.
Мельнича ӧшиньӧд чеччыштіс пызьӧссьӧм да повзьӧмысла дурмӧм кань.
Унзільйывсьыс сійӧ ылаліс да усис вугралысь Шариклы веськыда мыш вылас.
Шарик никӧстіс да чеччыштіс.
Кань уськӧдчис пу вылӧ, пышкайяс — пу вывсянь керка вылӧ.
Вӧв чатӧртіс юрсӧ да тракнитіс телегасӧ.
Сарайсянь видзӧдліс кутшӧмкӧ дзугсьӧм юрсиа, пызьӧссьӧм дядьӧ да, нем думышттӧг, кузь плетьнас грӧзитіс телега дорысь чепӧсйысь Санькалы.
— Но, но... видзӧд, эн дур, а то пырысь-пыр плетяла!
Светлана серӧктіс, и мыйлакӧ жаль лои сылы тайӧ шудтӧм Санькаыс, кодӧс быдӧн кӧсйӧны нӧйтны.
— Папа, — шуис сійӧ меным. — А, гашкӧ, сійӧ абу нин сэтшӧм фашист?
Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ йӧй?
Збыль ӧд, Санька, мый тэ прӧста йӧй? — юаліс Светлана да меліа видзӧдліс сылы чужӧмас.
Воча Санька сӧмын скӧрысь чушнитіс, пыркнитіс юрсӧ да кӧсйис мыйкӧ шуны.
А мый тані шуан, кор ачыд гӧгӧрбок мыжа, и шунысӧ, веськыда кӧ сёрнитны, нинӧм.
Но сэки Пашкалӧн понйыс дугдіс тявзыны кань вылӧ, бергӧдчис муяслань да чошкӧдіс пельяссӧ.
Кӧнкӧ рас сайын кыліс лыйӧм шы.
Мӧдысь.
И мӧдіс, и мӧдіс!..
— Неылын бой! — горӧдіс Пашка.
— Неылын бой, — шуи и ме. — Тайӧ винтовкаясысь лыйсьӧны.
А со кыланныд?
Тайӧ пулемёт сяргӧ.
— А коді кодкӧд? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Светлана. — Война ӧмӧй нин?
Медводдзаӧн уськӧдчис Пашка.
Сы бӧрся чепӧсйис понйыс.
Ме кватиті моздорӧ Светланаӧс да сідзжӧ котӧрті раслань.
Ми эгӧ на удитӧй и туйджынсӧ котӧртны, кыдзи бӧрвывсянь кыліс горӧдӧм.
Ми бергӧдчим да аддзим Санькаӧс.
Медым ми ӧдйӧджык казялім сійӧс, Санька кияссӧ вывлань лэптӧмӧн котӧртіс миянлань веськыда канаваяс да вутшъяс вомӧн.
— Видзӧд, быттьӧ кӧза котӧртӧ! — нурбыльтіс Пашка. — А мыйӧн тайӧ йӧйыс юр весьтас ӧвтчӧ?
— Сійӧ абу йӧй.
Сійӧ менсьым сандалиясӧс кыскӧ! — радпырысь горӧдіс Светлана. — Ме найӧс керъяс вылас вунӧді, а сійӧ аддзӧма да меным со вайӧ.
Тэ эськӧ мед, Пашка, миритчин сыкӧд!
Пашка зумыштчис да нинӧм эз вочавидз.
Ми виччысьлім Санькаӧс, босьтім сы ордысь Светланалысь виж сандалияссӧ.
И ӧні нёльӧн нин, да ещӧ пон, мунім рас пыр вӧр дорӧ.
Миян водзӧ шылькнитчис кустъясӧсь, мылькйӧсь эрд.
Шор дорын, жӧч жыннянӧн триньӧдчигтыр, йирсис майӧгӧ домалӧм кӧза.
А енэжті шлывгис ӧтка варыш.
Вот и ставыс.
И сэсся некод да нинӧм тайӧ эрд вылас эз вӧв.
— Да кӧні нӧ тані войнаыс? — терпитны вермытӧг юаліс Светлана.
— Пырысь-пыр видзӧдла, — шуис Пашка да кайис мыр вылӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс шонді югӧръясысь кипыдӧснас сайӧдчӧмӧн да синъяссӧ читкыралігтыр.
И код тӧдас, мый сійӧ сэтысь аддзис, но сӧмын Светланалы дышӧдіс виччысьнысӧ да сійӧ турунын гартчӧмӧн ачыс мӧдӧдчис корсьны вӧйнасӧ.
— Меным туруныс кузь, а ме ичӧтик, — кокчуньйыласигмоз норасьыштіс Светлана. — И ме дзик нинӧм ог аддзы.
— Видзӧд кок улад, проводас эн крукась, — кыліс вылісянь гора гӧлӧс.
Пашка звирк чеччыштіс мыр вылысь.
Укшаля чепӧсйис бокӧ Санька.
А Светлана уськӧдчис ме дінӧ да чорыда кутіс менӧ киясӧд.
Ми бӧрыньтчыштім да аддзим, мый веськыда миян весьтын, ӧтка пулӧн сук увъяс сайӧ, дзебсьӧма красноармееч.
Винтовкаыс ӧшаліс сы дінын, пу вож йылын.
Ӧти киас сійӧ кутіс телефон трубка да вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс дзирдалысь сьӧд бинокль пыр кытчӧкӧ куш эрд мӧдар помлань.
Эг на удитӧй ми и кыв шуны, кыдзи ылісянь, быттьӧ кузя да чорыда муралысь гым, кучкис-юрӧбтіс орудиеясысь ӧтпырйӧ лыйӧм.
Дрӧгнитіс кокъяс улын муыс.
Миянсянь ылын эрд весьтӧ кыпӧдчис бускысь да тшынысь сьӧд кымӧр.
Йӧй моз чеччыштіс да орӧдчис нин гез йывсьыс кӧза.
А варыш, бордъяснас тэрыба-тэрыба ӧвтчигтыр, бокӧ лэбзис.
— Омӧль делӧ фашистъяслы! — гораа шуис Пашка да видзӧдліс Санька вылӧ. — Со кыдз лыйлӧны миян батареяяс.
— Омӧль делӧ фашистъяслы! — йӧлӧга моз кыліс сибдӧм гӧлӧс.
И сэки ми аддзим, мый кустъяс дорын сулалӧ дзор тошка старик.
Старикыс вӧлі паськыд пельпомъяса.
Киас сійӧ кутіс увйӧсь сьӧкыд бедь.
А сы кокъяс дорын сулаліс пашкыр гӧна ыджыд пон да жерйӧдліс пиньсӧ Пашкалӧн бӧжсӧ лэдзӧм Шарик вылӧ.
Старик кыпӧдыштліс паськыд дора идзас шляпасӧ, важнӧя копыртчыліс первой Светланалы, сэсся нин ставнымлы миянлы.
Сэсся сійӧ пуктіс бедьсӧ турун вылӧ, перйис чукля каллянсӧ, тэчис сэтчӧ табак да кутіс ӧзтыны.
Сійӧ ӧзтысис дыр, то личкыліс табаксӧ чуньнас, то гудраліс сійӧс кӧрт тувйӧн, быттьӧ пачын коколюкаӧн.
Медбӧрын ӧзтіс да сідзи кутіс шургыны да тшынӧдны, мый пу вылын пукалысь красноармееч кутіс несъявны да кызӧктіс.
Сэки бара грымӧбтіс батарея, и ми аддзим, мый куш да лӧнь эрдыс пыр жӧ ловзис, шызис да кутіс вӧрӧшитчыны.
Кустъяс сайысь, мылькъяс сайысь, вутшъяс сайысь, канаваяс сайысь — быдлаысь, винтовкаяснысӧ водзлань чургӧдӧмӧн, петалісны красноармеечьяс.
Найӧ котӧртісны, чеччалісны, усьлісны, бӧр сувтлісны.
Найӧ матыстчылісны, топӧдчылісны, лоины пыр унджыкӧн и унджыкӧн; медбӧрын, ёна горзігтыр найӧ ставныс, штыкъяссӧ чургӧдӧмӧн, уськӧдчисны плавкӧс мыльк йылӧ, кӧні гӧвкъяліс на тшын да бус.
Сэсся ставыс лӧнис.
Мыльк йывсяньыс ӧвтчыштіс флагъяснас миянлы тыдалана да быттьӧ чача кодь сигналист.
Ёся ворсыштіс «отбой» военнӧй труба.
Сьӧкыд сапӧгъяснас увъяссӧ чегъялігтыр лэччис пу вылысь красноармееч-наблюдатель.
Тэрыба малыштіс Светланаӧс, сетіс сылы киас куим югъялысь тупу коль да, вӧсньыдик телефоннӧй проводсӧ катушкаас гартігтыр, тэрыба котӧртіс.
Военнӧй учение помасис.
— Но, аддзылін? — гырддзанас Санькалы тувкӧдіг кӧритӧмӧнмоз шуис Пашка. — Тайӧ тэныд абу чижӧн балябӧжад кучкӧм.
Тані тіянлысь регыд юрчутъястӧ жугӧдасны.
— Тешкодь сёрнияс ме кыла, — водзӧ восьлалігмоз шуис тошка пӧль. — Тыдалӧ, ме квайтымын во олі, а вежӧрӧй эз сод.
Нинӧм ме ог гӧгӧрво.
Тані гӧра улас миян «Рассвет» колхоз.
Гӧгӧрбок тайӧ миян муяс: зӧр, гречиха, проса, шобді.
Ю дорас тайӧ миян выль мельничаным.
А сэні, раскас, миян ыджыд пасека.
И тайӧ став вылас ме медыджыд стӧрӧж.
Аддзылі ме жуликъясӧс, кутлывлі вӧв гусялысьясӧс, но медым менам участок вылӧ воліс кӧть ӧти фашист — сӧвет власьт дырйи тайӧ некор на эз вӧвлы.
Матыстчы ме дорӧ, Санька — грознӧй морт.
Вай кӧть ме тэ вылӧ видзӧдла.
Да энлы, энлы, тэ сӧмын дугды бӧрднытӧ да ныртӧ чышкы.
А то меным и сідз тэ вылӧ видзӧднысӧ страшнӧ.
Ставсӧ тайӧс ньӧжйӧник серамсорӧн шуис пӧльыс да любопытнӧя видзӧдліс сук синкымъяс увтіыс чуймӧмысла синъяссӧ паськӧдӧм Санька вылӧ.
— Неправда! — нырнас кыскыштӧм бӧрын горӧдіс Санька. — Ме абу фашист, ме ставнам сӧветскӧй.
А Берта важӧн нин оз лӧгав и тӧрыт менсьым яблӧк джынсьыс унджыксӧ курччис.
А тайӧ Пашкаыс став зонкасӧ ме вылӧ усьӧдӧ.
Ачыс пинясьӧ, а менсьым пружинаӧс босьтіс.
Ме кӧ фашист, сідзкӧ и пружинаыс фашистскӧй.
А сійӧ пружинасьыс аслас понйыслы кутшӧмкӧ качай вӧчӧма.
Ме сылы шуа: «Вай, Пашка, бурасям», а сійӧ шуӧ: «Медводз нӧйта, а сэсся бурасям».
— Колӧ косясьтӧг бурасьны, — эскӧданаа шуис Светлана. — Колӧ кутчысьны чальяснад, сьӧлыштны муӧ да шуны: «Пинясьӧм, пинясьӧм некор, а мир, мир пыр кежлӧ».
Но, кутчысьӧй!
А тэ, медыджыд стӧрӧж, горӧд аслад страшнӧй понйыдлы, и мед сійӧ оз повзьӧдлы миянлысь ичӧтик Шарикнымӧс.
— Полкан, ланьт! — горӧдіс стӧрӧж. — Вод муас да ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
— Ак, со тайӧ коді!
Со сійӧ, пашкыр гӧна да ёсь пиньяса Полкан-великаныс.
Светлана сулыштіс, бергалыштіс, локтіс матӧджык да грӧзитыштіс чуньнас:
— И ме ас морт, а ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
Полкан видзӧдліс: синъясыс Светланалӧн сӧдзӧсь, кияссьыс кылӧ турун да дзоридз дук.
Нюмъёвтіс да люг-легкерис бӧжнас.
Санькалы да Пашкалы сэки завидь лои, матыстчисны найӧ да тшӧтш корӧны:
— И ми ас йӧз, а ас йӧзӧс эн вӧрзьӧд!
Полкан подозрительнӧя кыскыштіс нырнас: оз-ӧ ӧвт мудер зонкаяссянь колхознӧй градвывса морков дукӧн?
Но сэки, быттьӧ нарошнӧ, бус кыпӧдіг, трӧпа кузя скачитіс ышмӧм чань.
Полкан несйис, сідзи нинӧм эз и вермы гӧгӧрвоны.
Вӧрзьӧдны эз вӧрзьӧд, но бӧжсӧ эз легнит дай малыштны эз лэдз.
— Миянлы пӧра, — кватитчи ме. — Шондіыс вылын, регыд луншӧр кад.
Ок, кутшӧм жар!
— Аддзысьлытӧдз! — гораа прӧщайтчис ставныскӧд Светлана. — Ми бара ылӧ мунам.
— Аддзысьлытӧдз! — дружнӧя вочавидзисны зонкаяс, кодъяс удитісны нин бурасьны. — Бара миян дорӧ волӧй ылысянь.
— Аддзысьлытӧдз, — синъяснас нюммуніс стӧрӧж. — Ме ог тӧд, кытчӧ ті мунанныд и мый корсянныд, но сӧмын тӧдӧй: меным медся лёк ыліыс — сійӧ шуйгавылын ю дорын, кӧні сиктса важ шойна.
А медся бур ыліыс — сійӧ веськыдвылын, видз вомӧн, кырӧмъяс вомӧн, кӧні перйӧны из.
Водзӧ мунӧй неыджыд вӧрті, кытшовтӧй нюрсӧ.
Сэні, ты дорас, шыльквидзӧ ыджыдсьыс-ыджыд пожӧма яг.
Эмӧсь сэні и тшакъяс, и дзоридзьяс, и ӧмидз.
Сэні вадорас сулалӧ керка.
Керкаас олӧны менам ныв Валентина да сылӧн пи Фёдор.
И сюранныд кӧ сэтчӧ, менам нимсянь копыртчылӧй налы.
Сэки тешкодь пӧльыс лэптыштліс ассьыс шляпасӧ, шутёвтіс-чукӧстіс понсӧ, кутіс нёнявны каллянсӧ ас бӧрсяыс паськыд сук тшын кольӧмӧн да мӧдӧдчис виж анькытш мулань.
Ми Светланакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ — мый миянлы шуштӧм шойнаыд!
Кутчысим ми киясӧн да кежим веськыдвылӧ, медся бур ыліас.
Видзьяс вомӧн ми лэччим кырӧмъясӧ.
Ми аддзылім, кыдзи джуджыд гуясысь йӧз кыскалӧны сакар кодь еджыд изъяс.
И оз ӧти кутшӧмкӧ туплясьысь изтор.
Дзонь гӧра нин чукӧртӧмаӧсь.
А кӧлесаяс век бергалӧны, тачкаяс дзуртӧны.
И нӧшта кыскӧны.
И нӧшта чукӧрӧ тэчӧны.
Буракӧ, абу этша быдсяма пӧлӧс изъясыс му улас дзебсьӧмаӧсь.
Окота лои и Светланалы видзӧдлыны му пытшкас.
Кымынь водӧмӧн сійӧ дыр видзӧдіс пемыд гуас.
А кор ме кыски сійӧс кокъясӧдыс, сійӧ висьталіс, мый медводз сылы тыдаліс сомын пемыдыс.
А сэсся ме аддзи му пытшкас кутшӧмкӧ сьӧд саридз, и сэні саридзас кодкӧ шумитӧ да вӧрӧшитчӧ.
Буракӧ, кык бӧжа акула чери: ӧти бӧжыс водзладорас, мӧдыс — бӧрладорас.
И нӧшта каститчис сылы куимсё кызь вит кока Повзьӧдчысь.
Ӧти зарни синма.
Пукалӧ Повзьӧдчысьыс да тутсӧ.
Ме мудера видзӧдлі Светлана вылӧ да юалі, эз-ӧ аддзыв сійӧ сэтысь ӧти сайын кык трубаа паракод, пу вылысь руд обезьянаӧс да йи пласт вылысь еджыд ошкӧс.
Думайтыштіс Светлана, дум вылас уси.
Да вӧлӧмкӧ, аддзылӧма жӧ.
Грӧзитышті ме сылы чуньӧн: ой, оз-ӧ пӧръясь?
Но сійӧ, вочавидзӧм пыдди, серӧктіс да мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны.
Мунім ми дыр, тшӧкыда сувтлывлім, шойччим да нетшким дзоридзьяс.
Сэсся, кор нунысӧ дышӧдіс, букетъяссӧ кольлім туй вылӧ.
Ме ӧти букет шыбиті пӧрысь баблы телега вылас.
Медводзсӧ бабӧ повзис, эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да грӧзитыштіс кулакнас.
Но сэсся аддзис, нюммуніс да шыбитіс миянлы телега вывсьыс куим ыджыд веж ӧгуреч.
Босьтім ми ӧгуречьяссӧ, чышкыштім, сюйим сумкаӧ да долыда мӧдӧдчим водзӧ.
Мунігӧн ми аддзылім сиктӧд, кӧні олӧны найӧ, кодъяс гӧрӧны му, кӧдзӧны нянь, быдтӧны картупель, капуста, свекла, либӧ садъясын да град йӧръясын уджалӧны.
Ми аддзылім сикт сайысь и неджуджыд веж гуяс, кӧні куйлӧны найӧ, кодъяслӧн кӧдзсьӧма нин и уджавсьӧма.
Сюрліс миянлы чардбиӧн жугӧдӧм пу.
Зурасим ми вӧв табун вылӧ, кодъясысь быдӧн — кӧть аслыс Будённыйлы.
Аддзылім ми и кузь сьӧд халата попӧс.
Видзӧдлім сы бӧрся да дивуйтчыштім, мый кольӧмаӧсь на свет вылас тешкодь йӧзыд.
Сэсся кутим майшасьны, кор енэжыс пемдыштіс.
Быдладорсянь чукӧртчисны кымӧръяс.
Найӧ кытшалісны, кутісны да сайӧдісны шондісӧ.
Но шондіыс упрямӧя мыччысьлывліс то ӧти, то мӧд розьӧд.
Медбӧрын, дзикӧдз мыччысис да кутіс дзирдавны помтӧм-дортӧм му весьтын нӧшта пӧсьджыка да ярджыка.
Ылӧ бӧрӧ коли пу вевта руд керканым миян.
И Маруся, кӧнкӧ, важӧн нин бӧр локтіс.
Видзӧдліс — абуӧсь.
Корсис — эз аддзы.
Пукалӧ да виччысьӧ, йӧюкыд!
— Папа! — шуис, медбӧрын, мудзӧм Светлана. — Вай пуксям кытчӧкӧ да мыйкӧ сёйыштам.
Кутім корсьны да аддзим ми сэтшӧм луд, кутшӧмӧс оз быдӧн аддзы став му вылын.
Кышакылӧмӧн вешйисны миян водзысь дикӧй орешниклӧн пашкыр увъясыс.
Нюжӧдчӧма ёсь туганнас енэжлань том эзысь коз.
А козсӧ кытшалӧмаӧсь уна сюрс лӧз, гӧрд, кельыдлӧз, лилӧвӧй дзоридз, кодъяс вӧліны чӧскыд дукаӧсь, Май медводдза лунся флагъясысь югыдджыкӧсь.
Весиг лэбачьяс эз сьывны тайӧ эрд весьтас — сэтшӧм вӧлі лӧнь.
Сӧмын йӧй руд рака лэбигас друг пуксис ув вылӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок, мый эз сэтчӧ веськав, каркнитіс чуймӧмысла: «Карр... карр...» — и пырысь-пыр лэбзис кытчӧкӧ аслас пеж ёг гуранъяслань.
— Пуксьы, Светлана, видз сумкатӧ, а ме ветла да флягаын ва вая.
Да эн пов: тані олӧ сӧмын ӧти зверь — кузь пеля кӧч.
— Весиг сюрс кӧчысь ме и то ог пов, — смела вочавидзис Светлана, — но тэ век жӧ регыдджык лок.
Ваыс вӧлӧма абу матын и бӧр локтігӧн ме майшаси нин Светлана понда.
Но сійӧ абу повзьӧма и эз бӧрд, а сьыліс.
Ме дзебси куст сайӧ да видзӧді, кыдзи рыжӧй юрсиа кыз Светлана сулаліс дзоридзьяс пӧвстын, кодъяс вӧліны сылы пельпомъясӧдзыс, да сьӧлӧмсяньыс сьыліс сӧмын на лӧсьӧдӧм татшӧм сьыланкыв:
Гей!..
Гей!..
Ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашка.
Эг!..
Эг!..
Му вывті ветлӧдлӧ муяс видзысь стӧрӧж.
Но ми эг пыравлӧй морковла град йӧрӧ,
Ни ме эг пырав, ни сійӧ эз пыр.
А Санька ӧтчыд град йӧрӧ пыралӧма.
Гей!..
Гей!..
Му вывті ветлӧдлӧ Гӧрд Армия.
(Сійӧ воӧма карысь.)
Гӧрд Армия — медся гӧрд,
Еджыд армия — медся еджыд.
Тру-ру-ру!
Тра-та-та!
Тайӧ барабанщикъяс,
Тайӧ лётчикъяс,
Тайӧ барабанщикъяс лэбӧны самолётъясӧн,
И ме, барабанщик... тані сулала.
Чӧла да торжественнӧя кывзісны тайӧ сьыланкывсӧ кузь дзоридзьяс да ньӧжйӧник лайкйӧдлісны пашкыр юръяснаныс Светланалы.
— Ме дінӧ, барабанщица! — кустъяссӧ вешталіг горӧді ме. — Эм кӧдзыд ва, гӧрд яблӧкъяс, еджыд нянь да виж преникъяс.
Бур сьыланкыв вылӧ нинӧм абу жаль.
Светлана неуна падмыштіс.
Кӧритӧмӧн довкнитіс юрнас да, дзик Маруся моз синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, шуис:
— Дзебсьӧма да кывзысьӧ.
Яндзим, дона ёрт!
Друг Светлана ланьтіс да думыштчис.
А сэки нӧшта, миян сёйигкості, ув вылӧ друг пуксис руд чиж да мыйкӧ сэтшӧмӧс кутіс чирксыны.
Тайӧ вӧлі смел чиж.
Сійӧ пукаліс миянлы дзик паныд, чеччаліс, чирксіс и эз лэбзьы.
— Тайӧ тӧдса чиж, — чорыда шуис Светлана. — Ме сійӧс аддзылі, кор ми мамакӧд садйын качайӧн качайтчим.
Мама менӧ вылӧдз качӧдліс...
Фють!..
Фють!..
И мыйла сійӧ миян дорӧ татшӧм ылӧсӧ лэбис?
— Абу!
Абу сійӧ! — чорыда вочавидзи ме. — Тайӧ дзик мӧд чиж.
Тэ ылалін, Светлана.
Сійӧ чижыдлӧн бӧжас абу став гӧныс, найӧс нетшкӧма кӧзяйкалӧн синпӧла каньыс.
Сійӧ чижыд кызджык дай чирксӧ сійӧ дзик оз татшӧм гӧлӧсӧн.
— Тайӧ сійӧ чижыс! — упрямӧя шуис Светлана. — Ме тӧда.
Сійӧ миянла локтӧма татшӧм ылӧдзсӧ.
— Гей, гей! — нор кыз гӧлӧсӧн сьылышті ме. — Но ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашкасӧ.
И ми шуим пыр кежлӧ мунны зэв ылӧ.
Руд чиж скӧрысь чиркнитіс.
Дзонь миллион пӧвстысь ни ӧти дзоридз эз вӧрзьы и эз гогнит юрнас.
И зумыштчӧм Светлана стрӧга шуис:
— Тэнад абу сэтшӧм гӧлӧсыд.
И йӧзыс тадзи оз сьывны.
А сӧмын ошъяс.
Ми чӧла чукӧртчим.
Петім раскысь.
И вот, менам шуд вылӧ, гӧра улын кутіс дзирдавны ыркыд кельыдлӧз ю.
И сэки ме лэпті Светланаӧс.
И кор сійӧ аддзис лыа вадорсӧ, веж діторъяссӧ, то ставсӧ свет вывсьыс вунӧдіс да, радпырысь кияснас швачӧдіг, горӧдіс:
— Купайтчыны!
Купайтчыны!
Купайтчыны!
Медым дженьдӧдны туйсӧ, ми мӧдӧдчим ю дорас веськыда васӧд видзьяс вомӧн.
Регыд ми веськалім нюрвывса тшӧкыд кустарникъясӧ.
Бӧр бергӧдчыны миянлы эз вӧв окота, и ми шуим кыдзкӧ-мыйкӧ писькӧдчыны.
Но кымын пыдӧджык ми пырим, сымын топыдджыка кытшаліс миянӧс нюрыс.
Ми гӧгралім нюртіыс, кежлім веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, вуджлім люги-леги потшъяс кузя, чеччалім вутшкысь вутшкӧ.
Кӧтасим, няйтӧссим, но петны некыдзи эгӧ вермӧй.
А кӧнкӧ дзик неылын кустъяс сайын пессис да баксіс стада, швачӧдчис плетьнас пастух да скӧрысь увтчис пон, коді нырисалӧма миянӧс.
Но нюрвывса сім ваысь, сісьмӧм кустарникъясысь да эжӧрысь кындзи ми нинӧм эз аддзӧй.
Ланьтӧм Светланалӧн беринӧсь чужӧм вылын тӧдчис нин майшасьӧм.
Сійӧ тшӧкыдджыка и тшӧкыдчастӧджыка бергӧдчывліс бӧрлань, чӧла кӧритӧмӧн видзӧдлывліс ме вылӧ: «Мый нӧ тайӧ, папа?
Тэ ыджыд, ён, а миянлы дзик лёк!»
— Сулав тані и эн вӧрзьы места вывсьыд! — тшӧкті ме да сувтӧді Светланаӧс ичӧтик косінӧ.
Ме кежи раскӧ, но и сыладорас вӧлӧма сӧмын улис нюрвыв дзоридзьяскӧд гартчӧм турунвиж нюйт.
Ме бергӧдчи да аддзи, мый Светлана ньӧти оз сулав, а надзӧник, кустъясӧ кутчысяліг, писькӧдчӧ меным паныд.
— Сулав, кытчӧ сувтӧдісны! — скӧрысь шуи ме.
Светлана сувтіс.
Синъясыс сылӧн кутісны лапъявны, вомдоръясыс дрӧгнитісны.
— Мый нӧ тэ горзан? — тіралан гӧлӧсӧн ньӧжйӧник юаліс сійӧ. — Ме кӧмтӧм, а сэні лягушаяс — и ме пола.
И зэв жаль лои меным сэки Светлана, коді ме вӧсна веськаліс неминучаӧ.
— На, босьт бедьсӧ, — горӧді ме, — да кучкав найӧс, пеж лягушаяссӧ, кытчӧ веськалӧ!
Сӧмын места вылад сулав!
Регыд вуджам.
Ме бара кежи раскӧ да скӧрми.
Мый тайӧ?
Ӧткодялан ӧмӧй тайӧ пеж нюрторсӧ паськыд Приднепровьелӧн помтӧм-дортӧм камышъяскӧд либӧ Ахтыркалӧн зумыш васӧдінъяскӧд, кӧні ми коркӧ грӧмитлім да жугӧдім Врангельлысь еджыд десантсӧ?
Вутшкысь вутшкӧ, кустсянь кустӧ.
Ӧтчыд — коскӧдз ваӧ вӧйин.
Мӧдысь — тратшмуні кос пипу.
Пипу бӧрся шлёпкысис няйтӧ сісь пу.
Сэтчӧ жӧ сьӧкыда шлёпмуні сісь мыр.
Со и мыджӧд.
Со ещӧ ӧти гӧп.
А со сійӧ и кос вадорыс.
Ме вештышті тростниксӧ да веськалі кӧза дорӧ, коді повзьӧмысла чеччыштіс бокӧ.
— Эге-гей!
Светлана! — горӧді ме. — Тэ сулалан?
— Эге-гей! — рассянь кыліс нор вӧсньыдик гӧлӧс. — Ме сулала!
Ми петім ю дорӧ.
Ми весалім став няйтсӧ да нюйтсӧ, кодъяс сибдісны миян вылӧ ставладорсянь.
Ми пожъялім паськӧмнымӧс, да пӧсь лыа вылын сылӧн косьмигкості купайтчим.
И став чериясыс повзьӧмысла пышйисны кытчӧкӧ медся джуджыдінас, кор ми долыда сералігтыр резсим ваӧн.
И усъяса сьӧд рак, кодӧс ме перйи аслас ваувса оланінысь, гӧгрӧс синъяссӧ бергӧдліг, повзьӧмысла кутіс чеччавны: буракӧ, первойысь аддзис татшӧм зэв яр шондісӧ да татшӧм зэв рыжӧй нывкасӧ.
И кыдзкӧ сійӧ сэк друг кватитіс Светланаӧс чуньӧдыс.
Светлана чилӧстіс да шыбитіс сійӧс веськыда дзодзӧг чукӧр шӧрӧ.
Йӧйиник кыз дзодзӧгпиян уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Но боксянь матыстчис пӧрысь руд дзодзӧг.
Уна страшнӧйджыктор на сійӧ аддзывліс аслас нэмын.
Юрсӧ пӧлыньтӧмӧн сійӧ видзӧдліс ӧти синнас, кокыштіс, — сэні сылы, раклы, и смерть воис.
Но вот ми купайтчим, косьтысим, пасьтасим да мӧдӧдчим водзӧ.
И унатор бара ми аддзылім туй вывсьыс: и йӧзӧс, и вӧвъясӧс, и телегаяс, и машинаяс, и весиг рудіник зверӧс — ёжӧс, кодӧс ми босьтім сьӧрысь.
Да сӧмын сійӧ регыд бытшйӧдліс миянлысь кияснымӧс да ми сійӧс шыбитім кӧдзыд шорӧ.
Ёж прысьнитіс да вуджис мӧдар вадорас.
«Со, — думайтӧ, — безобразникъясыд!
Корсь ӧні тасянь ассьыд позтӧ».
Медбӧрын, ми петім ты дорӧ.
Тані и помасисны «Рассвет» колхозлӧн медся ылысса муясыс, а ты мӧдар вадорас шылькнитчӧмаӧсь нин «Гӧрд кыалӧн» муясыс.
Татысь вӧр дорсьыс ми аддзим пу керка да пыр жӧ гӧгӧрвоим, мый тані олӧ стӧрӧжлӧн Валентина нылыс аслас Фёдор пикӧд.
Ми матыстчим ӧграда дорас сыладорсяньыс, кысянь караулитісны усадьбасӧ салдатъяс кодь жӧ кузь дзоридзьяс — подсолнухъяс.
Садйын, кильчӧ вылас, сулаліс ачыс Валентинаыс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, кыдзи и сылӧн батьыс, стӧрӧж.
Кельыдлӧз ковта юрйылыс вӧлі восьса.
Ӧти киас сылӧн вӧлі джодж щӧтка, а мӧдас — ва ветьӧк.
— Фёдор! — скӧра горзіс сійӧ. — Кытчӧ тэ, шогмытӧм морт, руд кастрюлясӧ воштін?
— Со тай! — ӧмидз кустъяс улысь кыліс важнӧй гӧлӧс, и еджгов юрсиа Фёдор индіс ва гӧплань, кӧні гӧвкъяліс чаг тыра да турун тыра кастрюля.
— А кытчӧ, яндысьтӧм син, пожсӧ дзебин?
— Со тай! — сідз жӧ важнӧя вочавидзис Фёдор да индіс изйӧн лямӧдӧм пож вылӧ, код улын мыйкӧ вӧрӧшитчис.
— Вот энлы, атаман!..
Локтан гортӧ, ме тэнӧ ва ветекӧн шлёпӧда, — грӧзитыштіс Валентина да, миянӧс аддзӧм бӧрын, лэдзис лэптыштӧм юбкасӧ.
— Видза оланныд! — шуи ме. — Тіянлы батьыд поклон ыстіс.
— Аттьӧ! — шыасис Валентина. — Пырӧй садйӧ, шойччыштӧй.
Ми пырим калиткаӧд да водім кисьмӧм яблоня улӧ.
Кызіник Фёдор вӧлі сӧмын дӧрӧм кежсьыс, а сёйӧн няйтӧсьтӧм кӧтасьӧм гачыс туплясис турун вылын.
— Ме ӧмидз сёя, — серьёзнӧя висьталіс миянлы Фёдор. — Кык кустысь нин сёйи.
И нӧшта на кута.
— Сёй й да дзоньвидза ло, — шуи ме. — Сӧмын видзчысь, ёртӧ, эн пот.
Фёдор сувтіс, тувкӧдыштіс кулакнас кынӧмас, скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ, босьтіс ассьыс гачсӧ да катласигтыр мӧдӧдчис гортланьыс.
Дыр ми куйлім чӧв ланьтӧмӧн.
Меным кажитчис, мый Светлана унмовсис.
Ме бергӧдчи сыланьӧ да аддзи, мый сійӧ ньӧти оз узь, а, лов шысӧ кутӧмӧн, видзӧдӧ эзысь рӧма бобув вылӧ, коді ньӧжйӧникӧн кыссьӧ вӧлі сылӧн розӧвӧй платтьӧ сос кузяыс.
И друг кыліс зэв гора жургӧм шы, сынӧдыс кутіс тіравны, и дзирдалысь самолёт бушков моз тӧвзис чӧла сулалысь яблоняяс весьтті.
Светлана дрӧгнитіс, бобув лэбзис, потшӧс вылысь жбыркнитіс виж петук, кравзігтыр вуджӧртіс енэжті повзьӧм сьӧд рака — и ставыс лӧнис.
— Тайӧ буретш сійӧ лётчикыс лэбис, — дӧсадапырысь шуис Светлана, — сійӧ, коді тӧрыт миянӧ воліс.
— Мыйла нӧ сійӧ? — юрӧс лэптігмоз юалі ме. — Гашкӧ, тайӧ дзик мӧд.
— Абу, буретш сійӧ.
Ме тӧрыт ачым кывлі, кыдзи сійӧ висьталіс мамалы, мый сійӧ аски лэбӧ ылӧ да пыр кежлӧ.
Ме сёйи гӧрд помидор, а мама сылы вочавидзис: «Но, прӧщайтлӧй.
Бур туй».
— Папка, — шуис Светлана да пуксис менам кынӧм вылӧ, — висьтав мыйкӧ мама йылысь.
Но шуам, кыдзи мый вӧлі сэки, кор ме эг на вӧв.
— Кыдзи вӧлі?
Да ставыс сідзи жӧ и вӧлі.
Первой лун, сэсся вой, сэсся бара лун, и нӧшта вой...
— И нӧшта сюрс лун! — тэрыба торкис менӧ Светлана. — Но, вот тэ и висьтав, мый тайӧ лунъясас вӧлі.
Ачыд тӧдан, а он кӧсйы висьтавны...
— Ладнӧ, висьтала, сӧмын тэ чеччы ме вылысь, турун вылас пуксьы, а то меным висьтавнысӧ сьӧкыд лоӧ.
Но кывзы!..
Миян Марусялы сэки вӧлі дас сизим арӧс.
Налӧн ичӧтик кар вылӧ уськӧдчисны еджыдъяс, кутісны найӧ Марусялысь батьсӧ да пуксьӧдісны сійӧс тюрьмаӧ.
А мамыс сылӧн важӧн нин эз вӧв, и коли миян Маруся дзик ӧтнасӧн.
— Мыйкӧ сійӧ жаль кутіс лоны, — мелань матыстчигмоз шуыштіс Светлана. — Но, висьтав водзӧ.
— Маруся чышъянасис да петіс ывлаӧ.
А ывла вылын еджыд салдатъяс нуӧдӧны тюрьмаӧ рабочӧйясӧс да работницаясӧс.
А буржуйяс, дерт, еджыдъяс воӧмыдлы радӧсь, быд керкаын бияс ломалӧны, музыка ворсӧ.
И некытчӧ миян Марусялы мунны, некодлы ассьыс шогсӧ висьтавны.
— Мыйкӧ дзик нин жаль лои, — тэрыба торкис Светлана. — Тэ, папа, гӧрдъясӧдзыс регыдджык висьтав.
— Муніс сэки Маруся кар сайӧ.
Тӧлысь вӧлі югъялӧ.
Шутьляліс тӧв.
И шылькнитчис Маруся водзӧ паськыд степь.
— Кӧинъясӧн?
— Абу, кӧинъястӧг.
Кӧинъяс сэки лыйсьӧм шыяссьыс вӧръясӧ дзебсялісны.
И думыштіс Маруся: «Пышъя ме степь вомӧн Белгород карӧ.
Сэні Ворошилов ёртлӧн Гӧрд Армия сулалӧ.
Сійӧ, шуӧны, зэв смел.
И коран кӧ, гашкӧ, и отсалас».
А йӧюк Маруся сійӧс эз тӧд, мый Гӧрд Армия некор оз виччысь, медым сылысь отсӧг корисны.
Сійӧ ачыс тӧвзьӧ отсӧг вылӧ сэтчӧ, кытчӧ уськӧдчисны еджыдъяс.
И матынӧсь нин Марусясянь степь кузя локтысь красноармейскӧй отрядъяс.
И быд винтовка зарадитӧма вит патронӧн, а быд пулемёт — кыксё ветымынӧн.
Муна ме вӧлі сэки степь кузя военнӧй дозоркӧд.
Друг тыдыштліс кодлӧнкӧ вуджӧрыс, и пыр жӧ — мыльк сайӧ.
«Ага! — думайта. — Сувт: еджыд разведчик.
Водзӧ тэ сэсся некытчӧ он мун».
Кучки ме вӧлӧс шпораясӧн.
Уськӧдчи мыльк сайӧ.
Видзӧда — мый сяма дивӧ: абу еджыд разведчикыс, а сулалӧ тӧлысь югӧр улын кутшӧмкӧ нывка.
Чужӧмыс оз тыдав, сӧмын юрсисӧ тӧв летйӧ.
Чеччышті ме вӧв вылысь, а наганӧс век жӧ киын кута.
Матыстчи и юала:
«Коді тэ и мыйла войшӧрнас степь кузя котралан?»
А тӧлысьыс вӧлі ыджыд, ыджыдысь-ыджыд!
Аддзис нывка менам папаха вылысь красноармейскӧй звёздочкатӧ, сывйыштіс менӧ да бӧрддзис.
Вот сэки ми сыкӧд, Марусякӧд, и тӧдмасим.
А асъявылыс ми вӧтлім еджыдъясӧс карысь.
Тюрьмаяс восьтім да рабочӧйясӧс лэдзим.
Вот куйла ме луннас лазаретын.
Морӧсӧ менӧ кокньыдика лыйисны.
И пельпомӧй висьӧ: вӧв вылысь усигӧн изйӧ швачкыси.
Локтіс ме дорӧ эскадронса менам командирӧй да шуӧ:
— Но, прӧщай, ми мунам водзӧ еджыдъяс бӧрся.
Со тэныд ёртъяссяньыд козин пыдди табак да бумага, куйлы спокойнӧя да регыдджык бурд.
Со и лун коли.
Видза олан, рыт!
И морӧсӧй висьӧ, и пельпомӧй юкалӧ.
И сьӧлӧм вылын гажтӧм.
Гажтӧм, Светлана ёрт, ӧтнадлы лоны ёртъястӧгыд!
Друг воссис ӧдзӧс, и кок чунь йылас ӧдйӧ да шумтӧг пырис Маруся.
И сэтшӧм сэки меным долыд лои, мый весиг горӧді.
А Маруся матыстчис, пуксис орччӧн, пуктіс кисӧ менам пӧсь юр вылӧ да шуӧ:
«Ме тэнӧ кось бӧрас лунтыр корси.
Доймӧ тенад, донаӧй?»
А ме шуа:
«Нинӧм, мый висьӧ, Маруся.
Тэ нӧ мый сэтшӧм блед?»
«Тэ узь, — вочавидзис Маруся. — Бура узь.
Ме тэ дорын став лунсӧ лоа».
Вот сэки ми Марусякӧд мӧдысь паныдасим и сэксянь сэсся пыр нин ӧтлаын олім.
— Папа, — волнуйтчигтыр юаліс сэки Светлана. — Ми ӧд эг збыльысь гортсьыд мунӧй?
Мама ӧд радейтӧ миянӧс.
Ми сӧмын ветлӧдлыштам, ветлӧдлыштам и бӧр гортӧ локтам.
— Кытысь тэ тӧдан, мый радейтӧ?
Гашкӧ, тэнӧ радейтӧ на, а менӧ оз нин.
— Ой, пӧръясян! — довкйӧдлыштіс юрнас Светлана. — Ме тӧрыт садьми войнас, видзӧда, мама пуктіс небӧгсӧ бокӧ, бергӧдчис тэлань да дыр видзӧдіс тэ вылӧ.
— Ыджыдтор тай, мый видзӧдӧ!
Сійӧ и ӧшиньӧд видзӧдӧ, став йӧз вылас видзӧдӧ.
Синъяс эмӧсь, вот и видзӧдӧ.
— Ой, оз! — эскӧдана паныд шуис Светлана. — Кор ӧшиньӧд, дзик оз сідз видзӧд, а со кыдзи...
Сэки Светлана кӧрыштіс векньыдик синкымъяссӧ, пӧлыньтыштіс юрсӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ да веськодя видзӧдліс миян дінті мунысь петук вылӧ.
— А кор радейтӧны, оз тадзи видзӧдны.
Быттьӧкӧ дзирд югдӧдіс Светланалысь кельыдлӧз синъяссӧ, дрӧгнитісны лэдзыштӧм синлапъясыс, и Марусялӧн дона думыштчӧм видзӧдласыс уси менам чужӧмӧ.
— Рӧзбойнича! — Светланаӧс вывлань кыпӧдіг горӧді ме. — А кыдзи тэ ме вылӧ тӧрыт видзӧдін, кор чернилатӧ кисьтін?
— Но, сэки тэ менӧ ӧдзӧс сайӧ вӧтлін, а вӧтлӧм йӧзыд видзӧдӧны пыр скӧра.
Ми эгӧ жугӧдӧй кельыдлӧз чашка.
Тайӧ, гашкӧ, ачыс Маруся кыдзкӧ жугӧдіс-а.
Но ми сійӧс прӧститім.
Вермас ӧд быдӧн кодкӧ вылӧ весьшӧрӧ лёктор думыштны?
Ӧтчыд и Светлана ме вылӧ думыштіс.
Да и ме ачым Маруся вылӧ лёктор жӧ думыштлі.
И муні ме Валентина кӧзяйка дорӧ, медым юавны, эм-ӧ миян гортӧ дженьыдджык туй.
— Ӧні верӧсӧй станция вылӧ мунас, — шуис Валентина. — Сійӧ нуӧдас тіянӧс дзик мельнича дінӧдз, а сэтысянь абу нин и ылын.
Садйӧ локтігӧн ме аддзи кильчӧ дорысь шӧйӧвошӧм Светланаӧс.
— Папа, — гусьӧн шӧпкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — Фёдорыс петіс ӧмидз пытшсьыс да кыскалӧ тэнад нопйысь преникъястӧ.
Ми мунім яблонялань, но мудер Фёдор, кор аддзис миянӧс, зэв ӧдйӧ дзебсис потшӧсбердса сук лапкоръяс пӧвстӧ.
— Фёдор! — чукӧсті ме. — Лок татчӧ, эн пов.
Лапкорлӧн йывъясыс мӧдісны вӧрны, и вӧлі гӧгӧрвоана, мый Фёдор ылыстчӧ миянсянь.
— Фёдор! — мӧдысь чукӧсті ме. — Лок татчӧ.
Ме тэныд став прениксӧ сета.
Лапкоръяс дугдісны качайтчыны, и регыд сэтысь кыліс сьӧкыда нускӧм.
— Ме сулала, — кыліс, медбӧрын, скӧр гӧлӧс, — гачтӧм, а гӧгӧрбок петшӧр.
Сэки, быттьӧ вӧрын великан, куті восьлавны ме лапкоръяс вомӧн, петкӧді Фёдорӧс да кисьті сы водзӧ нопйысь став коляссӧ.
Сійӧ тэрмасьтӧг тэчис ставсӧ аслыс дӧрӧм бӧждорас да весиг «аттьӧ» эз шутӧг мӧдӧдчис сад мӧдар помлань.
— Кутшӧм тшап, — дивитӧмӧн шуыштіс Светлана, — гачсӧ пӧрччӧма да быттьӧ барин ветлӧдлӧ.
Керка дорӧ матыстчис пара вӧлӧн доддялӧм телега.
Кильчӧ вылӧ петіс Валентина.
— Лӧсьӧдчӧй, вӧвъясыс бурӧсь — ӧдйӧ нуасны.
Фёдор бара петкӧдчис.
Ӧні сійӧ вӧлі гача да ӧдйӧ тувччалӧмӧн кыскис шошаӧдыс мичаник руд каньпиӧс.
Каньпиыс, буракӧ, велалӧма нин татшӧм кыскалӧм дорас, сы вӧсна мый сійӧ эз пессьы, эз нявзы, а сӧмын легӧдіс пашкыр бӧжсӧ.
— На! — шуис Фёдор да сетіс каньписӧ Светланалы.
— Дзикӧдз? — нимкодь лои Светланалы, но сійӧ падмӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Босьтӧй, босьтӧй, колӧкӧ, — вӧзйис Валентина. — Миян татшӧм добраыд уна.
Фёдор!
А тэ мыйла преникъястӧ капуста град вылӧ дзебин?
Ме ӧшинь пыр ставсӧ аддзылі.
— Муна да пыдӧджык на дзеба, — такӧдіс сійӧс Фёдор да тшап варгыль кока ош моз тапикасьӧмӧн муніс.
— Дзик дедыс кодь, — нюммуніс Валентина. — Со кутшӧм ён.
А сӧмын нёль арӧс на.
Ми мунім паськыд шыльыд туй кузя.
Воис рыт.
Миянлы паныд удж вылысь локталісны мудзӧм, но долыд йӧз.
Таркакыліс-муніс гаражӧ колхознӧй грузӧвик.
Сьылыштіс му вылын военнӧй труба.
Троньӧбтіс сиктын сигнальнӧй кӧлӧкӧл.
Вӧр сайын тутӧстіс сьӧкыдысь-сьӧкыд паровоз.
Туу!..
Ту!..
Гӧгыльтчӧй, кӧлесаяс, тэрмасьӧй, вагонъяс, туйыс кӧрт, кузь, ылӧ кыссьӧ!
Пашкыр гӧна каньпиӧс ас бердас топӧдӧмӧн телега таргӧм шы улӧ шуда Светлана сьыліс татшӧм сьыланкыв:
Чики-чики!
Ветлӧны шыръяс.
Ветлалӧны бӧжаӧсь, Зэв скӧрӧсь.
Быдлаӧ сюйсьӧны,
Кайӧны джаджйӧ.
Трах-тарарах!
И лэбзьӧ чашка.
А мыжаыс коді?
Но, некод абу мыжа,
Шыръяс сӧмын Пемыд розьясысь.
— Видза оланныд, шыръяс!
Ми локтім бӧр.
И мый нӧ сэтшӧмсӧ Сьӧрсьыным ваям?..
Сійӧ нявзӧ, Сійӧ чеччалӧ И блюдйысь йӧв юӧ.
Пемыд розьясад Весасьӧй ӧні, Либӧ сійӧ тіянӧс косявлас Торъяс вылӧ, Дас торпыриг вылӧ, Кызь торпыриг вылӧ, Сё миллион Лестук торъяс вылӧ.
Мельнича дорын ми чеччыштім телегаысь.
Кылӧ вӧлі, кыдзи потшӧс сайын Пашка Букамашкин, Санька, Берта да нӧшта кодкӧ ворсӧны городкиӧн.
— Тэ эн жульничайт! — скӧрысь горзіс Берталы Санька. — То ме вылӧ шуасинныд, а ӧні асьныд лишка воськовтінныд.
— Кодкӧ сэні бара лишка воськовтӧ, — шуис Светлана, — тыдалӧ, бара пиньӧ воасны. — Сійӧ ышловзис да содтіс: — Сэтшӧм нин ворсӧмыс!
Майшасигтыр ми матыстчим гортлань.
Колӧ вӧлі сӧмын пельӧс сайӧ кежны да кайны вывлань.
Друг ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да сувтім.
Ни розя заборным, ни джуджыд кильчӧным оз на вӧлі тыдавны, но тыдовтчис нин миян руд керкалӧн пу вевтыс, а сы весьтын гажаа жургигтыр бергаліс миян мича, дзирдалысь жбырганным.
— Тайӧ мама ачыс керка вылӧ кайлӧма! — чилӧстіс Светлана да кыскыштіс менӧ водзӧ.
Ми кайим чой йылӧ.
Рытъя шонділӧн вижовгӧрд югӧръясыс югдӧдісны кильчӧнымӧс.
А сэні гӧрд платтьӧа, чышъянтӧм да тшайпода сандалияа сулаліс да нюмъяліс миян Маруся.
— Серав, серав! — тшӧктіс сылы котӧртысь Светлана. — Ми всё равно тэнӧ прӧститім нин.
Матыстчи и ме да видзӧдлі Марусялы чужӧмас.
Марусялӧн синъясыс вӧліны карӧйӧсь, да видзӧдӧны найӧ меліа.
Вӧлі тӧдчӧ, мый Маруся виччысьӧма миянӧс дыр, медбӧрын ми воим и ӧні сылы зэв нимкодь.
«Эг, — кельыдлӧз чашка торпыригъяс сапӧг нырӧн чужйышталіг чорыда решиті ме. — Тайӧ ставсӧ вӧчисны сӧмын лёк руд шыръяс.
И ми эгӧ жугӧдӧй.
И Маруся нинӧм жӧ эз жугӧд».
Сэсся вӧлі рыт.
И тӧлысь и кодзувъяс.
Дыр ми куимӧн пукалім садйын, кисьмӧм вишня улын, и Маруся миянлы висьтавліс, кӧні вӧлі, мый вӧчис да мый аддзыліс.
А Светланалӧн висьталӧмыс кыссис эськӧ, дерт, войшӧрӧдз, эз кӧ Маруся ысты сійӧс узьны.
— Но мый? — вугралысь каньписӧ аскӧдыс босьтіг юаліс менсьым мудер Светлана. — А ӧні ӧмӧй миян олӧмным лёк?
Ми чеччим жӧ.
Зарни тӧлысь дзирдаліс миян сад весьтын.
Таркӧдіс войвылӧ ылысса поезд.
Журкнитіс да дзебсис кымӧръяс пӧвстӧ войын лэбалысь лётчик.
— А олӧмыс, ёртъяс... вӧлі вывті бур!
{В. Гаршин @ Путешествуйтысь лягушка @ беллетристика @ В. Гаршин. Путешествуйтысь лягушка @ 1951 @}
Путешествуйтысь лягушка
Оліс-выліс муюгыд вылын лягушка-квакушка.
Пукаліс сійӧ нюрын, куталіс номъясӧс да гебъясӧс, тулысын аслас пӧдругаяскӧд тшӧтш гораа вутшкисны.
И нэм чӧжыс эськӧ сійӧ сідзи шынякылӧ оліс — дерт, аист кӧ сійӧс коркӧ эз сёй.
Но артмис ӧти лоӧмтор.
Ӧтчыд сійӧ пукаліс ваысь мыччысьӧм вужля ув вылын да шоныд посни зэр улын нимкодясис.
— Ак, кутшӧм лӧсьыд уль поводдя талун! — мӧвпаліс сійӧ. — Кутшӧм нимкодь овны муюгыд вылын!»
Посни зэр буситіс сылӧн лакируйтӧм сера мыш вылас; зэр войтъясыс визувтісны кынӧм да лапаяс улас, и тайӧ вӧлі шензьӧдана лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧ тайкӧ эз ватшикты, но, шуд вылӧ, тӧдвылас уси, мый вӧлі нин ар, а арнад лягушкаясыд оз ватшкыны, — сы вылӧ эм тулыс, — и мый ватшкигӧн сійӧ вермас уськӧдны ассьыс лягушаса бурлунсӧ.
Та понда сійӧ чӧв ланьтіс да водзӧ нежитчис.
Друг сынӧдас кыліс оръявлана, шутьлялысь, вӧсньыдик шы.
Эмӧсь сэтшӧм утка сикасъяс: кор найӧ лэбӧны, налӧн бордъясыс сынӧдсӧ поткӧдігас быттьӧ сьылӧны, либӧ, бурджыка шуны, шутьлялӧны.
Фью-фью-фью-фью — кылӧ сынӧдын, кор выліті тіян весьтті лэбӧ татшӧм уткаяслӧн чукӧр, а асьныс уткаясыс весиг оз и тыдавны — сэтшӧм выліті найӧ лэбӧны.
Ӧні уткаясыс, зэв ыджыд кытшов вӧчӧм бӧрын лэччисны увлань да пуксисны буретш сійӧ нюрӧ, кӧні оліс лягуша.
— Кря! кря! — шуис ӧти на пиысь. — Лэбны ылӧдз на: колӧ сёйыштны.
Лягушка пырысь-пыр жӧ дзебсис.
Кӧть эськӧ сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый сійӧс, ыджыд да кыз квакушкаӧс, уткаяс оз кутны сёйны, но век жӧ, медым мыйкӧ лёктор эз ло, суныштіс вужля улӧ.
Сэсся мӧвпалыштіс да решитіс мыччыны ваысь ассьыс былькъёв синъяса юрсӧ: сылы зэв окота вӧлі тӧдны, кытчӧ лэбӧны уткаяс.
— Кря! кря! — шуис мӧд утка. — Кӧдзыд нин пондіс лоны!
Лунвылӧ ӧдйӧджык!
Лунвылӧ ӧдйӧджык!
И став уткаяс кутісны гораа герчкыны, ошкыны сылысь шуӧмсӧ.
— Госпожа уткаяс, — смелмӧдчис шуны лягуша, — мый нӧ сэтшӧм лунвылыс, кытчӧ ті лэбанныд?
Кора прӧща дӧзмӧдчӧмысь.
Уткаяс кытшалісны лягушаӧс.
Первойсӧ налӧн вежныс петавліс сёйны сійӧс, но на пиысь быдӧн мӧвпыштіс, мый лягушаыд вывті ыджыд да оз тӧр горшӧ.
Сэки найӧ ставныс заводитісны горзыны, бордъяснас швачӧдны:
— Лунвылад лӧсьыд!
Ӧні сэні шоныд!
Сэні эмӧсь сэтшӧм лӧсьыд, шоныд нюръяс!
А кутшӧмӧсь сэні нидзувъясыд!
Лӧсьыд лунвылын!
Найӧ сэтшӧма горзісны, мый муртса эз пельтӧммӧдны лягушаӧс.
Ӧдва-ӧдва сійӧ вермис найӧс ланьтӧдны да корис ӧти уткалысь, коді кажитчис сылы мукӧдъяс серти кызджыкӧн да тӧлкаджыкӧн, висьтавны сылы, мый сэтшӧм лунвылыс.
И кор уткаыс висьталіс сылы лунвыв йылысь, лягушалы вывті воис сьӧлӧм вылас, но бӧръяпом век жӧ юаліс, сы вӧсна мый вӧлі видзчысьысь:
— А уна-ӧ нӧ сэні гебйыс да номйыс?
— О! Дзонь кымӧръяс! — вочавидзис утка.
— Ква! — шуис лягуша да пырысь-пыр жӧ мышкас видзӧдліс, абуӧсь-ӧ матігӧгӧрын пӧдругаясыс, кодъяс вермисны кывлыны да дивитны сійӧс арын ватшкӧмысь.
Нинӧм вылӧ сійӧ эз вермы кутчысьны кӧть ӧтчыд ватшиктӧмысь.
— Босьтӧй менӧ сьӧрсьыныд!
— Тайӧ шензьӧдӧ менӧ! — горӧдіс утка. — Кыдзи нӧ ми тэнӧ босьтам?
Бордъясыд ӧд тэнад абуӧсь.
— Кор нӧ ті лэбанныд? — юаліс лягуша.
— Регыд, регыд! — горӧдісны став уткаыс. — Кря, кря!
Кря!
Кря!
Тані кӧдзыд!
Лунвылӧ!
Лунвылӧ!
— Энлӧй, лэдзлӧй вит минут мӧвпалыштны меным, — шуис лягуша, — ме пырысь-пыр бӧр локта, тӧдӧмысь, ме мыйкӧ буртор мӧвпышта.
И сійӧ тольснитчис ваӧ вужля ув вылысь, кытчӧ бара нин вӧлі кайӧма, суніс нюйт пиӧ да дзикӧдз пырис сэтчӧ, медым нинӧм нин сылы эз мешайт мӧвпавнысӧ.
Коли вит минут, уткаяс дзик нин лӧсьӧдчылісны лэбны, да друг ва пиысь вужля ув дорті, код вылын лягуша пукаліс, мыччысис сылӧн ныр-вомыс.
Тайӧ ныр-вомыс вӧлі сэтшӧм радлана, кутшӧмӧн сӧмын вермис лоны лягушалӧн ныр-вом.
— Ме мӧвпышті!
Ме аддзи! — шуис сійӧ. — Кык утка мед босьтасны воманыс ньӧр, а ме шӧрас сыӧ кутчыся.
Ті кутанныд лэбны дай менӧ нуны.
Колӧ сӧмын, медым ті энӧ герчкӧй, а мед ме эг квакайт, и ставыс лоӧ бур.
Аддзисны лӧсьыдик, ён ньӧр, кык утка помъястіыс босьтісны сійӧс воманыс, а лягуша вомнас кутчысис ньӧр шӧрас, и ставныс чукӧрнаныс качӧдчисны сынӧдӧ.
Вылӧ качӧдӧмысь лягушалӧн лолыс сувтліс; сэсся сэтчӧ жӧ ещӧ уткаясыд эз шыльыда лэбны да тракйӧдлісны ньӧрсӧ; коньӧр лягуша лётъяліс сынӧдын быттьӧ бумагаысь вӧчӧм акань, да став вынсьыс топӧдіс вомсӧ, медым не мынны да не усьны му вылӧ.
Но сійӧ регыд велаліс да весигтӧ кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдыштавны.
Сы улын бӧрлань колины видзьяс, муяс, юяс да гӧраяс, но найӧс видзӧдны сылы вӧлі зэв сьӧкыд, ӧд ньӧр вылын ӧшалӧмнад сійӧ вӧлі вермӧ видзӧдны бӧрлань да неуна вывлань, но мыйсюрӧ век жӧ аддзӧ вӧлі да та вӧсна радліс и гӧрдитчис.
«Со ӧд кутшӧм лӧсьыдтор ме мӧвпышті», — мӧвпаліс сійӧ ас кежас.
А уткаяс лэбисны лягушаӧс нуысь воддза пара бӧрся, горзісны да ошкисны лягушаӧс.
— Дивӧ кодь тӧлка юра миян лягушаным, — шуалісны найӧ: — весиг уткаяс пӧвстысь татшӧмыд этша сюрас.
Сійӧ ӧдва кутіс ассьсӧ, медым не аттьӧавны найӧс, но тӧд вылас уси, мый вомсӧ кӧ восьтас, эта вылнасяньыд сійӧ дітшкысяс-усьӧ, нӧшта чорыдджыка мурч-курччис вомсӧ да решитіс терпитны.
Уткаяс лэбисны вундӧм муяс весьтті, кельдӧдӧм вӧръяс весьтті да сёрӧмъясӧн тырӧм сиктъяс весьтті; сэсянь кылӧ вӧлі йӧзлӧн сёрнитӧм шы да гумла вылын вартӧм шы.
Йӧзыс видзӧдісны утка чукӧр вылӧ да, лягушалы зэв окота лои лэбзьыны му бердтіджык, медым петкӧдлыны асьсӧ да кывзыштны, мый сы йылысь сёрнитӧны.
Мӧд шойччанінын сійӧ шуис:
— Оз-ӧ позь улітіджык миянлы лэбны?
Выліті лэбӧмсьыс менам юрӧй бергӧдчӧ, и ме пола усьӧмысь, друг кӧ садьӧй бырӧ.
И бур сьӧлӧма уткаяс кӧсйысисны лэбны улітіджык.
Мӧд луннас найӧ лэбисны сэтшӧм уліті, мый весиг сёрни шыяс кылісны.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — ӧти сиктын горзісны челядь. — Уткаяс лягушаӧс нуӧны!
Лягуша кыліс тайӧс, и сылӧн сьӧлӧмыс йӧктыны кутіс.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — горзісны мӧд сиктын гырысьяс. — Со чудеса-дивӧыд!
«Тӧдӧны али оз бара, мый татшӧмторсӧ ме мӧвпышті, а эз уткаяс?» — думыштіс квакушка.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — горзісны коймӧд сиктын. — Этатшӧм дивӧ!
Коді бара думыштіс татшӧм мудерторсӧ-а?!
Сэки лягуша эз нин вермы крепитчынысӧ, дзикӧдз вунӧдчис да мыйвынсьыс горӧдіс:
— Тайӧ ме!
Ме!
Горӧдігмозыс жӧ сійӧ увлань юрӧн уси му вылӧ.
Уткаяс гораа горӧдісны; ӧти утка кӧсйис лягушаӧс усигас кутны, да эз удит.
Нёльнан кокнас чужъясигтыр лягуша зэв ӧдйӧ лэччис увлань; но уткаясыс зэв ӧдйӧ вӧлі лэбӧны, сы вӧсна лягушаыд уси эз веськыда сійӧ местаас, код весьтын горӧдіс да кӧні вӧлі чорыд туй, а ёна водзӧ, сикт помас, а тайӧ вӧлі сылы ыджыд шудӧн, сы вӧсна мый сійӧ тольскысис-уси няйт прудйӧ.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ бӧр быльснитіс-петіс ваысь да пӧсьвывсьыс ещӧ на горӧдіс:
— Тайӧ ме!
Ме татшӧмторсӧ думышті!
Но сы дінын некод эз вӧв.
Сэтчӧс лягушаясыс повзисны сы усьӧмысь да дзебсялісны ваӧ.
Кор найӧ бӧр мыччысялісны ваысь, чуймӧмпырысь кутісны видзӧдны выль воысь вылӧ.
И сійӧ кутіс висьтавны налы шемӧсмӧдан история сы йылысь, кыдзи сійӧ нэм чӧжыс мӧвпаліс да, медбӧрын, лӧсьӧдіс уткаяс вылын путешествуйтан выль, вӧвлытӧм способ, кыдзи сылӧн вӧліны аслас уткаяс, кодъяс новлӧдлісны сійӧс, кытчӧ сійӧ окотитас; кыдзи сійӧ ветліс гажа лунвылӧ, кӧні сэтшӧм гажа, кӧні сэтшӧм лӧсьыд да шоныд нюръяс эмӧсь да сэтшӧм уна гебйыс да мукӧдпӧлӧс сёян гагйыс.
— Ме кежи тіян дорӧ видзӧдлыны, кыдзи ті оланныд, — шуис сійӧ. — Ме ола тіянкӧд тулысӧдз, кытчӧдз менам уткаясӧй, кодъясӧс ме лэдзи, оз воны бӧр.
Но уткаяс некор нин эз локны лягуша дінӧ.
Найӧ чайтісны, мый лягушаыд усигас пасьмуні, да ёна сійӧс жалитісны.
{О. Генри (комиӧдіс Жеребцов И.) @ Гӧрдкучикаяслӧн вождь @ беллетристика @ О. Генри. Гӧрдкучикаяслӧн вождь @ 1939 @}
О. Генри. Гӧрдкучикаяслӧн вождь
Гӧрдкучикаяслӧн вождь
Делӧыс, видзӧдлӧм вылӧ, кажитчис миянлы барышнӧйӧн...
Но виччысьлӧй, вайӧй ме ставсӧ висьтала сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
Ми Билл Дрисколлкӧд вӧлім сэки Лунвылын, Алабамаын.
Сэні и кучкис миянлы юрӧ гусялӧм йылысь тайӧ югыд идеяыс.
Вермас лоны, кыдзи Билл бӧрыннас шулывліс, мыйкӧ-дыра кежлӧ миян юр вемъяс пемдылісны, — но тайӧс гӧгӧрвоим сӧмын бӧрынас нин.
Эм сэні ӧти ичӧтик кар, плавкӧс, быттьӧ рач пыдӧс, и дерт, шусьыліс сійӧ Сэммитӧн, мӧд ног «Йыв, вылыс юкӧн».
Олӧ сэні рам да ставӧн дӧвӧльнӧй грездса йӧз.
Сьӧмным миян Биллкӧд сэки кыкнанымлӧн ӧтлаын вӧлі квайтсё кымын доллар, а колӧ вӧлі миянлы нӧшта этша вылӧ кык сюрс, медым панны ӧти делӧ му участокъясӧн Рытыввыв Иллинойсын.
Ми и сёрнитім та йылысь Сэммитын туй морт керка кильчӧ вылын пукалігӧн.
Гусялӧмсӧ сы бӧрын вештан донӧн, такӧдіс менӧ Билл, бергӧдны тані ёна кокниджык, сы серти, кӧні тшӧкыда петӧ газет, кодъяс дзик пыр кыпӧдасны зык-шум да ыстасны быдлаӧ репортёръясӧс.
Сыкӧд тшӧтш карторйыс оз вермы ыстыны миян бӧрся некодӧс, шерифлӧн кутшӧмкӧ отсасьысь да жертвалӧн гоз кымын сусед кындзи.
Артмис быттьӧкӧ лӧсьыда.
Ми бӧрйим жертва пыдди Сэммитса медся тӧдчана гражданинлысь писӧ.
Шуисны сійӧс Эбенезер Дорсетӧн.
Тайӧ вӧлі пыдди пуктана да зэв скуп морт, коді ньӧбаліс кадысь кольӧм закладнӧйяс да веськӧдліс вежалунӧ вичкоын сьӧм чукӧртӧмӧн.
Детинкаыслы чужӧм вылас позис сетны дас арӧс, чужӧмыс сылӧн вӧлі ставнас беринӧсь, а юрсиыслӧн рӧмыс вӧлі сэтшӧмкодь жӧ, кутшӧм кӧрт туй станцияяс вывса киоскясын журналъяслӧн кышӧдъясыс.
Ми Биллкӧд чайтім, мый ыджыдджык Дорсет мӧвпавтӧг сетас миянлы аслас кага вӧсна кык сюрс, да шуим, мый этшаджык вылӧ ог кӧсйысьӧй.
Карсянь миля кык сайын вӧлі лажмыд пӧкатъяса гӧратор, коді сука эжсьӧма сус пуясӧн.
Тайӧ гӧраторйыслӧн ылыс пӧкатас вӧлі пещера.
Сэні ми и колим сёян запас да босьтчим збыльмӧдны миянлысь план.
Ӧтчыд рытын ми ми прӧйдитчим двуколкаын пӧрысь Дорсетлӧн керка дінті.
Зонкаыс шӧйтӧ вӧлі улича вылын да шыблалӧ изъясӧн забор вылӧ кавшасьӧм каньпиӧ.
— Эй, зонка! — горӧдіс сылы Билл. — Кӧсъян гуляйтыштны вӧлӧн да получитны ичӧтик пакет тыр леденцы?
Зонка дыр мӧвпавтӧг шыбитіс Биллы веськыда синмас кирпич торйӧн.
— Тайӧ стариклы пондас сулавны нӧшта витсё доллар, — шуис Билл двуколкалӧн борт вывті вуджӧмӧн да чужӧмас кутчысьӧмӧн.
Зонка, веськыда шуам, пессис, быттьӧ шӧркодь ыджда гризли, но ми век жӧ кӧртавлім сійӧс да тайлалісны болкъя телега пыдӧсӧ.
Кор воим местаӧдз, ми нуӧдім сійӧс пещераӧ, а вӧвсӧ ме доми пожӧмаинын.
Кыдз сӧмын пемдіс, ме нуи двуколкасӧ ферма вылӧ, кытысь ми сійӧс медавлім, да бӧрсӧ локті подӧн.
Видзӧда: Билл клеиталӧ пластырӧн дойяссӧ аслас чужӧм вывсьыс.
Пещераӧ пыранін дорса ыджыд из сайын сотчӧ бипур, а аслас рыжӧй юрсиас варыш бӧжысь нетшыштӧм кык тывборда зонкным синсӧ оз вештыв пузьысь кофейникысь.
Матыстча матӧджык, а сійӧ метитчӧ меным паличӧн да шуӧ:
— Проклятӧй кельыдчужӧма, кыдзи тэ лысьтін локны Прерияясса Грӧз нима гӧрдкучикаяс вождьлӧн лагерӧ?
— Ми сыкӧд ворсам индеечьясысь, — шуис Билл гачсӧ пуджигмоз, медым бурджыка аддзыны аслас кокъясысь лӧзъяссӧ. — Циркыс миян дорысь — быттьӧ серпаса альбомын Вежа Мулӧн видъяс.
Ме, гӧгӧрвоан, пӧрысь вӧралысь Хенк, пленын вождь ордын, и асывнас менсьым кулясны скальп, а сэсся сотасны чӧрту.
Чӧртыс мед сійӧс босьтас!
Чорыда жӧ чужъясьӧ тайӧ зонкаыс!
Да, сэр, зонкаыс мый вынысь ризъяліс.
Горсйын олӧмыс сылы кажитчис, и сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый ачыс заложник.
Менӧ сійӧ дыр мӧвпавтӧг шуис Змей Синмӧн да шуис, мый, кор сылӧн воинъясыс воасны походысь, менӧ тшӧтш жаритасны бипур вылын шонді петігӧн.
Кор ми пуксим ужнайтны, миян зонка ассьыс вомсӧ бекона  няньӧн тыртіс да заводитіс татшӧм сюрӧса пызансайса сёрни:
— Тіян тані зэв бур!
Ме некор на эг овлы вӧрын; но менам ӧтчыд вӧлі велӧдӧм опоссум, а колян чужан лунӧ меным тырис быдса ӧкмыс арӧс...
Терпитны ог вермы школаӧ ветлӧм.
А тані вӧрас олӧны настоящӧй индеечьяс?
Кӧсъя нӧшта пӧдливка...
Тӧлыс мыйла пӧлялӧ?
Сы вӧсна мый пуясыс вӧрӧны?..
Миян вӧлі вит кычан...
Хенк, мый понда тэнад нырыд татшӧм гӧрд?..
Менам батьлӧн сьӧмыд лыдтӧм-тшӧттӧм...
А кодзувъясыс пӧсьӧсь?
Субӧтаӧ ме кыкысь нӧйті Эда Уокерӧс...
Терпитны ог вермы нывкаясӧс...
Мый понда апельсинъяс гӧгрӧсӧсь?
Крӧватьясыд тіян пещераад эмӧсь?
Попугайяс кужӧны сёрнитны, а черияс оз...
Дюжина - тайӧ уна-ӧ лоӧ?
Быд вит минут зонка казьтыштліс, мый сійӧ индееч, кватитлывліс ассьыс бедьсӧ, кодӧс сійӧ шуим ружьеӧн, да ветлывліс кок чунь йылас пещераӧ пыранінӧ видзӧдлыны, оз-ӧ локны разведчикъяс проклятӧй кельыдчужӧмаяслӧн.
Кадысь кадӧ сійӧ горӧдліс боевӧй клич, кодысь пӧрысь вӧралысь Хэнк шыблаліс кӧдзыдӧ.
Да, сэр, коньӧр Биллӧс тайӧ зонкаыс первойсяньыс зэв ёна повзьӧдліс.
— Эй, — шуи сылы, — Прерияса Грӧз, а тэныд аабу ӧмӧй окота гортад мунны?
— А мый ме сэтысь эг аддзыв? — вочавидзӧ сійӧ. — Меным вӧрын кажитчӧ.
Тэ ӧд он нуӧд менӧ гортӧ, Змей Син?
— Ог на нуӧд — шуи ме. — Ми нӧшта олыштам на пещераын.
— Вот тайӧ зэв бур! — шуӧ зонка. — Олӧмын меным эз на вӧв татшӧм гажа.
Ми водім узьны вой шӧр войын нин.
Вольсалім пещераын шебрасъяс, водтӧдім гӧрдкучикаяслысь вождьӧс, а асьныс водім ӧтар-мӧдарас.
Куим час чӧж сійӧ эз сет миянлы унмовсьны — дугдывтӧг чеччыштліс аслас ружьеӧ кватитчӧмӧн.
Быд увлӧн тричмунігӧн либӧ пу корлӧн кыша-кашакылігӧн сылы кажитчис, мый пещера дорӧ кань-каньӧн матыстчӧ рӧзбойникъяслӧн шайка ли, вӧрӧгъяслӧн племя ли.
Бӧръяпомыс ме унмовси жӧ майшасяна вӧтӧн, и ме вӧтаси, быттьӧ менӧ гусяліс да дорис пу бердӧ пу кока да сімӧм тесака кутшӧмкӧ ён рыжӧй пират.
Но дыр менам нежитчыны эз артмы: кыа петігӧн менӧ кыскис вӧтысь Биллӧн лёкысь чирзӧм.
Абу горзӧм, абу  ырӧстӧм, абу мурӧстӧм, кутшӧмӧс эськӧ сулаліс виччысьны арлыда мужичӧйсянь, а дзик лӧсьыдтӧм, шуштӧм, увтыртана, пельяс косялана чирзӧм.
Тадзи чирзӧны нывбабаяс привидениеӧс либӧ гӧна лёльӧӧс ааддзигӧн.
Абу лӧсьыд, шуа ме тіянлы, кор югдандор кадӧ пещераын чирзӧ дзоньвидза, ён да збой мужичӧй.
Ме звирк чеччи, медым видзӧдлыны, мый лои.
Гӧрдкучикаяслӧн вождь пукаліс Биллӧн морӧс вылын, ӧти кинас сылы юрсиас кутчысьӧмӧн.
Мӧд киас сійӧ кутӧ вӧлі лэчталӧм пурт да писькӧса зілис кульны Биллысь скальпсӧ, мӧд ногӧн кӧ, веськыда збыльмӧдіс тӧрытъя приговор, кодӧс ачыс жӧ шуис сылы тӧрыт рытнас.
Ме мырдӧн сорӧн нетшышті сылысь пуртсӧ да бара водтӧді сійӧс.
Но тайӧ шог минутсяньыс Билл эз нин вермы воны бӧр асвыяс.
Сійӧ куйліс аслас вольпась дорйылын, но сійӧ каднас, кор детинка куйліс миян костын, сэсся эз тупкыв синсӧ.
Ме неуна вугыртлі, но самӧй югдӧм водзвылас меным друг дум вылӧ усис, мый гӧрдкучикаяслӧн вождь грӧзитчис жаритны менӧ ньӧжмыд би вылын.
Ог висьтав, мый ме ёна майшаси, но ме петі пещераысь, тырті трубка, ӧзті сотчысь на ӧгырсянь да мыджси мышкӧн ыджыд из бердӧ.
— Мый тэ сэтшӧм водз чеччин, Сэм? — юаліс Билл.
— Ме?
Пельпомӧй мыйкӧ юкавны кутіс.
Ме чайта, пукышта кӧ, гашкӧ кокниджык лоӧ.
— Пӧръясян — шуис Билл. — Тэ прӧстӧ полан.
Сійӧ кӧсйысис тэнӧ сотны югдӧм водзвылас, и тэ чайтан, мый сійӧ сідзи и вӧчас.
И сотіс эськӧ, гӧгӧрвоис кӧ, кытчӧ ме дзеби истӧгсӧ.
Кывзы, Сэм, тайӧ ужас.
Тэ збыль эскан, мый кодкӧ мынтас кӧть четвертак, медым тайӧ йылӧмыс бӧр воас гортас.
— Эска, — шуи ме. — Буретш татшӧмъястӧ и вывті ёна радейтаны бать-мам.
А ӧні ті вождькӧд чеччӧй да заводитӧй сёян лӧсьӧдны, а ме кайла гӧра вылӧ да лючки видзӧдла гӧгӧр.
Ме каи миян ичӧтик гӧра йылӧ да гӧгӧрбок видзӧдлі.
Сылалорын, кӧні вӧлі ичӧт карыс, ме чайті аддзыны чарлаяса да лэбынъяса фермер чукӧр, кодъяс видлалӧны быд куст наян гусялысьясӧс корсигӧн.
Сы пыдди ме аддзи зэв мирнӧй пейзаж
Некод эз шарӧдчы ю дорын багыръясӧн; эз котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ верзьӧмаяс шогсьысь бать-мамлы лёк юӧръяс вайӧмӧн.
Вугралан чӧвлӧнь кыліс Алабама штатлӧн сійӧ юкӧнысь, коді паськӧдчис ме водзын.
– Гашкӧ, — висьталі ме ачымӧс бурӧдӧм могысь, — сэні эз на казявны, мый баляпиыс воши йӧрысь.
Отсав, енмӧй, кӧинъяслы!
Сэсся ме лэччи гӧра йылысь — кад вӧлі завтракайтны.
Матыстча пещера дорӧ да аддза: Билл сулалӧ из бердӧ мыджсьӧмӧн да ӧдва лолалӧ, а зонка кӧсйӧ шыбитны сыӧ этшаӧн абу кокос ыджда изйӧн.
— Сійӧ сюйис меным шошаӧ пӧжалӧм пӧсь картупель, — гӧгӧрвоӧдіс Билл, — да лязӧдіс на нӧшта сійӧс содтӧд, ме сылы пеляс кучки.
Ружьеыд сьӧрад, Сэм?
Ме мырдди вождьлысь изсӧ да кыдзкӧ-мыйкӧ мириті кыкнанысӧ.
— Но тэ видзчысь, — шуис Билльлы зонка. — Ни ӧти морт на эз кыскав пельӧд Прерияса Грӧзӧс, мед сылы водзӧс эз сюр.
Завтрак бӧрын зонка перйис зепсьыс кутшӧмкӧ кучиктор, кодӧс вӧлі гартыштӧма гезторйӧн, и петіс пещераысь тайӧ гезсӧ разигтырйи.
— Мый сійӧ думыштіс? — тревожнӧя юалӧ Билл. — Кыдзи чайтан, Сэм, сійӧ оз пышйы?
— Та вӧсна эн шогсьы, — шуи ме. — Гортын пукалысьӧн сійӧс он шу.
Но миянлы колӧ нин лӧсьӧдны кутшӧмкӧ план юрдон босьтӧм серти.
Кӧть оз на тыдав, мый карын торйӧн ёна тревожитчӧны сыысь, мый зонкаыс вошис.
Но век жӧ талун сылӧн вошӧмыс тыдовтчас.
Мия рыт кежлас нуам сылӧн батьлы письмӧ да корам ассьыным кык сюрснымӧн.
И друг грымӧбтіс боевӧй чукӧстчӧм.
Сійӧ штукаыс, кодӧс гӧрдкучикаяслӧн вождь перйис зепсьыс, вӧлӧма праща, и ӧні сійӧ швичйӧдлӧмӧн бергӧдліс сійӧс юр весьтас.
Ме удиті видзчысьны и кылі ас бӧрам сьӧкыда кучкӧм шы да мыйкӧ вӧвлӧм лолыштӧм кодьӧс, кор сы вылысь кузь туй бӧрын разьӧны седлӧ.
Курӧг кольк ыджда из веськаліс Биллы юрас буретш шуйга пель саяс.
Менам ёртлӧн кокъясыс лигышмунісны, да сійӧ усис юрнас бипурӧ, дозъяс мыськалӧм вылӧ шонӧдӧм ваа кӧструля бергӧдӧмӧн.
Ме кыски сійӧс пӧимысь да этшавылӧ часджын кымын киськалі сійос кӧдзыд ваӧн.
Ньӧжйӧник Билл воис ас садяс, пуксис, малыштіс ассьыс шуйга пель сайсӧ, кӧні петіс грейпфрут ыджда йӧг, да шуис:
— Сэм, а тӧдан, коді менам медмуса герой Библияын?
Ирод Цар.
— Эн скӧра, — шуи ме. — Ӧдйӧ нин тэкӧд ставыс лоас бур.
— Но тэ ӧд он мун, Сэм? — полӧмӧн юаліс сійӧ. — Он коль менӧ тані ӧтнамӧс?
Ме петі пещераысь, куті вождьӧс да пыркниті сійӧс сідзи, мый сы вылысь муртса беринъясыс эз киссьыны.
— Он кӧ тэ понды кутны асьтӧ кыдз колӧ, — шуи, — ме тэнӧ пырысь-пыр нуӧда гортад.
— Ме ӧд сӧмын шмонитышті, — шуис зонка дузгысьӧмӧн. — Ме эг кӧсйы дойдны пӧрысь Хенкӧс.
А бӧрти — мыйла сійӧ менӧ кучкис?
Ме кута бура овны, Змей Син, сӧмын тэ эн мӧдӧд менӧ гортӧ да лэдз меным ворсыштны рейнджеръясысь.
— Ме тайӧ ворсӧмнас некор эг ворслы, — шуи. — Тайӧ нин ті мистер Биллкӧд решитӧй.
Ме ӧні ветла недыр кежлӧ могӧн.
А тэ мун, бурась сыкӧд да извинитчы да кор прӧша морт ногӧн.
Мырдӧн-сорӧн тшӧкті киасьны мӧда-мӧдыскӧд, сэсся ме нуӧді Биллӧс бокӧ да висьталі, мый мӧдӧдча Поплар Гроув грездӧ, мый миян пещерасянь куим миля сайын, — видла тӧдмавны, мый сёрнитӧны карын зонкалӧн вошӧм йылысь.
Та кындзи, колӧ ыстыны пӧрысь Дорсетлы письмӧ юрдон корӧмӧн да гӧгӧрвоӧдӧмӧн, кутшӧм ногӧн сылы колӧ сійӧс миянлы сетны.
— Тӧдан, Сэм, — шуис Билл, — ме пыр вӧді дась тэ вӧсна кӧть биӧ, кӧть ваӧ.
Ме и синнам ог лапнит му пыркӧдігӧн, покерӧн бӧбйӧдлӧмӧн ворсігӧн, сё фунт динамит взорвитігӧн, полицейскӧйясӧн кытшӧ босьтігӧн либӧ бушков дырйи.
Ме нинӧмысь тадз эг повлы, кытчӧдз ми эг гусялӧй тайӧ ирокезъяслысь ыджыдалысьсӧ.
Сійӧ воштіс менӧ паникаӧдз.
Эн коль менӧ сыкӧд дыр кежлӧ, ладнӧ?
— Ме бӧр воа  шонді пуксиг кежлӧ, — шуи ме, — Тэнад уджыд гажӧдны кагаӧс.
А ӧні вай гижам сылӧн батьлы гижӧдтор.
Ми Биллкӧд лӧсьӧдчим гижны письмӧ, а Прерияса Грӧз ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ, шебрасӧ гартчӧмӧн, да видзис пещераӧ пыранінсӧ.
Билл синва доршасьӧмӧн кевмысис меным индыны юрдонсӧ ӧти да джын сюрс кык сюрс пыдди.
— Ме дзик ог кӧсйы тадзи чинтыны бать-мам радейтӧмсӧ, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ ассьыс видзӧдлассӧ. — Тайӧ эськӧ вӧлі некытчӧ туйтӧм.
Но ӧд ми сёрнитам ловъя йӧзкӧд, а кутшӧм морт аддзас ас пытшкын вын мынтыны быдса кык сюрс тайӧ беринӧсь оцелотсьыс!
Медым лоӧ ӧти да джын сюрс доллар.
Торъялӧмсӧ, колӧ кӧ, верман вештыны менам тшӧт весьтӧ.
Ме эг кут вензьыны, да ми Биллкӧд гижим татшӧм письмӧ:
Эсквайр Эбенезер Дорсетлы
Ми дзебим Тіянлысь пинытӧ надёжнӧй местаӧ карсянь ылӧ.
Онӧ сӧмын Ті, но медся бур сыщикъяс весь воштасны вын сійӧс корсьӧм вылӧ.
Миян бӧръя да видлавны позьтӧм условиеяс: Ті верманныд бӧр пӧлучитны сійӧс ловъяӧн ӧти да джын сюрс долларысь.
Сьӧмсӧ колӧ кольны талун войшӧр кадын сійӧ жӧ местаӧ и сійӧ жӧ кӧрӧбын, кӧні и Тіян вочакывныд.
Кӧні стӧча, лоӧ висьталӧма улынджык.
Ті кӧ сӧгласитчанныд миян условиеяс вылӧ, ыстӧй письмӧ.
Сійӧс быть колӧ вайны ӧти (абу унджык) посыльнӧйлы кӧкъямыс час комын минутын тані индӧм местаӧ.
Сюзь шор вуджанін сайын Поплар Гроувӧ мунан туй вылын быдмӧ куим джуджыд пу сё ярд ылнаын ӧта-мӧдсяньыс, найӧ быдмӧны забор бердас, коді нюжӧдчӧ шобді поле весьтті.
Тайӧ забор дінса столб улын, коймӧд пуыслы паныд, Тіянӧн ыстӧм мортыс аддзас ичӧтик картоннӧй кӧрӧбка.
Сійӧ должен пуктыны вочакывсӧ тайӧ кӧрӧбкаас да пырысь-пыр жӧ бӧр мунны карӧ.
Ті кӧ думыштанныд шыӧдчыны полицияӧ либӧ он збыльмӧдӧй миянлысь условиеяс стӧча, сэсся некор нин онӧ аддзылӧй Ассьыныд пинытӧ.
Ті кӧ мынтанныд индӧм донсӧ, кагасӧбӧр лоӧ вайӧдӧма куим час чӧжӧн.
Миян условиеяс кӧ оз ло примитӧма, некутшӧм водзӧ сёрни оз ло.
Кӧнверт вылын ме гижи Дорсетлысь адрессӧ да сюйи письмӧсӧ зептӧ.
Кор ме лӧсьӧдчи нин мунны, зонка кань-каньӧн матыстчис ме дінӧ да шуис:
— Змей син, тэ шуин, мый ме верма ворсны рейнджеръясысь тэнад ветлігкості?
— Ворс, дерт, — шуи. — Мистер Билл тэкӧд тшӧтш ворсас.
А кутшӧм нӧ тайӧ ворсӧм?
— Ме рейнджер, — шуис Гӧрдкучикаяслӧн Вождь, и меным колӧ верзьӧмӧн котӧртны фортӧ, юӧртны поселенцъяслы, мый матыстчӧны индеечьяс.
Ме дӧзми нин лоны гӧрдкучикаяслӧн вождьӧн.
Ме кӧсъя лоны рейнджерӧн.
— Ладнӧ, — шуа ме. — Чайта, ворсӧмыс рамкодь.
Мистер Билл отсалас тэныд венны скӧр гуронъяслысь уськӧдчӧмсӧ.
— А мый меным колӧ вӧчны? — юаліс Билл зонка вылӧ подозрительнӧя видзӧдлӧмӧн.
— Тэ лоан менам вӧлӧн, — шуис рейнджер. — Кыдзи нӧ ме верзьӧмӧн котӧрта заставаӧдз вӧвтӧг?
Сідзкӧ вай сувт нёль пода йылӧ.
— Терпитышт, Билл, — шуи ме, — кытчӧдз миян планным оз збыльмы.
Котралышт тані неуна.
Билл сувтіс нёль пода йылӧ, а синмас сэтшӧм видзӧдлас, кыдзи кроликлӧн, коді сюрӧма лэчкӧ.
— Ылын-ӧ заставаӧдзыс, зонка? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Ӧкмысдас миля, — вочавидзис рейнджер. — И миянлы ковмас тэрмасьыштны, медым ас кадӧ удитны.
Но, мӧдім!..
Зонка ӧддзӧдчӧмӧн  чеччыштіс Биллы мыш вылас да вай нӧйтны коклябӧръяснас сійӧс бокъясас.
— Став вежа ним вӧсна, — садьтӧг усян гӧлӧсӧн шыасис Билл, — регыдджык лок, Сэм, ӧдйӧджык!
Жаль сӧмын, мый ми индім ӧти да джын сюрс.
Сійӧ и сюрссӧ оз сулав...
Эй да дугды тэ менӧ чужъявны, а то ме чечча да нӧйта мыйӧн сюрӧ!..
Ме муні Поплар Гроувӧ, пыравлі почта вылӧ да лавкаӧ, сёрнитышті фермеръяскӧд, кодъяс волывлісны лавкаӧ ньӧбасьны.
Ӧти тошка ӧшлӧпан, вӧлӧмкӧ, кывлӧма, быттьӧ ставнас карыс шызьӧма сыысь, мый Эбенезер Дорсетлӧн пиысылалі детинкаыс кытчӧкӧ либӧ гусялісны сійӧс.
Сӧмын тайӧ меным т коліс.
Ме ньӧбышті табак, юалі быттьӧ случайнӧ, дона-ӧ ӧні сояыс, лэдзи письмӧ ящикӧ да муні.
Почтмейстер висьталіс, мый час мысти орччӧн мунас поштальон да босьтас письмӧяссӧ, кодъясӧс ыстӧма карӧ.
Кор ме бӧр локті, ни Билл, ни миян зонка некӧн эз тыдавны.
Ме видлалі пещера гӧгӧрсӧ, кыкысь кымын ньӧжйӧник горӧдышті, но некод эз вочавидз.
Ме ӧзті каллян да пукси пожӧм улӧ виччысьны кутшӧмкӧ лоӧмторъяс.
Час джын кымын мысти кустъясын кутіс шура-шаракывны, да из увса луд вылӧ петіс Билл
Сы бӧрся, чӧла тувччалӧмӧн, кыньксьӧдӧ рейнджер, та дырйи беринӧсь чужӧм пасьта вылӧ нюмъялӧмӧн.
Билл сувтіс, пӧрччис шляпасӧ да чышкис ассьыс чужӧмсӧ чышъянӧн.
Зонка измис фут дас сайын.
— Сэм, — ӧдва кывнас вӧрӧдӧмӧн шуис Билл, — верман лыддьыны менӧ юр вузалысьӧн, но менам сэсся эз вӧв вын терпитны.
Ме, верстьӧ морт, верма ачымӧс дорйыны, но овлӧны сэтшӧм здукъяс, кор ставыс мунӧ чӧрту — и чорыдлун, и асьтӧ киын кутӧм.
Миян зонка муніс.
Ме ысті сійӧс гортас.
Ставыс помасис ен бурӧн!
Важ кадъясын вӧвлӧмны мученикъяс, кодъяс бурджыкӧн лыддьывлӧмаӧсь кувны радейтана идеяысь ӧтдортчӧм дорысь.
Ме абу на пиысь, но, кӧнкӧ, на пиысь ни ӧти мортлы эз сюрлы татшӧм сверхъестественнӧй пыткаясыс, кыдзии меным.
Ме кӧсйи кольны вернӧйӧн миян делӧлы, но вынӧй менам помасис.
— Мый нӧ тані лоис, Билл? — юалі ме.
— Ме скач котӧрті став ӧкмысдас миля фортӧдз, дюймӧн эг этшаджык, — вочавидзис Билл. — Сэсся, кор поселенечьясӧс лои юӧртӧма, меным сетісны зӧр.
Лыаыс — лёк вежантор зӧр пыдди.
А сэсся меным час да джын лои гӧгӧрвоӧдны, мыйла розьясын тыртӧм, мыйла туйыс нуӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да мыйла туруныс веж.
Нӧшта ӧтчыд шуа тэныд, Сэм, эм пом морт терпенньӧлы.
Кватиті лёк мортӧс шошаӧдыс да кыска гӧра вывсянь увлань.
Туй чӧжыс сійӧ менӧ чужъяліс, менам кокъясӧй ӧні лӧзъясӧсь, ки вылын гоз кымын курччӧмин, а ыджыд чуньысь вир петӧ.
Но зато сійӧ сэсся абу, — водзӧ шуӧ Билл, — муніс гортас.
Ме петкӧдлі сылы туйсӧ карӧ.
Чӧрт сыкӧд, юрдоныскӧд, сы вӧсна мый юалӧмыс сулаліс татшӧм: либӧ ми делӧсӧ помалам, либӧ меным веськыд туй йӧй керкаӧ.
Билл ышлолаліс да пошиктіс, но сылӧн гӧгрӧс гӧрдӧдӧм чужӧм петкӧдліс тырвыйӧ долыдлун.
— Билл, — шуи, — тенад семьяын некод эз висьлы сьӧлӧмӧн?
— Эз, — вочавидзӧ, — нинӧм сэтшӧмыс, малярия да шог лоӧмторъясысь кындзи.
А мый тайӧ тэ?
— Но, сідзкӧ бергӧдчы, — шуа, — да видзӧдлыны, мый тэнад мышку сайын.
Билл бергӧдчис, аддзис миянлысь зонкаӧс да кельдӧдіс йӧв рӧмӧдз
Мый бӧрын сьӧкыда лэччысис муас из улын да пондіс мыйлакӧ нетшкыны турун.
Дзонь час ме падъялі, воас-ӧ сы дорӧ вежӧрыс.
Кор сійӧ воис ас садяс, ме висьталі сылы, мый менам чайтӧм серти, колӧ помавны тайӧ делӧсӧ ӧдйӧджык и ми удитам босьтны сьӧмсӧ да пышйыны войшӧр кадӧдз на, пӧрысь Дорсет кӧ сӧгласитчас миян условиеяскӧд.
Билл неуна смелмӧдчыштіс да мырдӧн нюмъёвтіс зонкалы.
Меӧн лӧсьӧдӧм план, медым босьтны юрдонсӧ некутшӧм рисктӧг, вӧлі зэв прӧст.
Чайта, сійӧс эськӧ ошкис весиг челядьӧс профессиональнӧй пышйӧдысь.
Пуыс, код улӧ колӧ вӧлі медводз пуктыны вочакыв, а сэсся и сьӧмсӧ, сулаліс дзик туй дорас; ту кузяла нюжӧдчис забор, а сысянь ӧрарӧ-мӧдарӧ — паськыд, тайӧ кадӧ тыртӧм муяс.
Полисменъяслӧн шайкаыс кӧ эськӧ виччысис сійӧс, коді локтас письмӧла письмӧын индӧм пу дорӧ, найӧ ылысянь на эськӧ аддзисны сійӧс либӧ туй вылысь, либӧ эрд вылысь.
Но, менӧ он пӧръяв: кӧкъямыс да джынйын ме пукалі нин сійӧ пу вылас, коръяс пӧвстын дзебсьӧмӧн, быттьӧ пу вылын олысь ыджыд жаба.
Стӧч урчитӧм кадӧ локтіс велосипед вылын кутшӧмкӧ зонка, аддзис забор сюръя улысь картон кӧрӧбка, сюйис сэтчӧ нёль пӧв куснялӧм кабалатор да муніс бӧр карӧ.
Ме виччыси нӧшта час гӧгӧр, медым стӧча аддзыны, мый некутшӧм нальк абу.
Сэсся лэччи пу вылысь, кыски запискасӧ кӧрӧбкасьыс, забор вуджӧрын ньӧжйӧникӧн муні вӧрланьыс да час джын мысти ме вӧлі миян пещераын.
Сэні ме восьті запискасӧ, пукси матӧджык би дорӧ да лыдди сійӧс Биллы.
Кык злӧдейлы
Джентльменъяс, талунъя поштаӧн воис тін письмӧ юрдон йылысь, кодӧс ті коранныд сыысь, медым бӧр вайӧдны менсьым пиӧс.
Чайта, мый ті коринныд унджык, а сы понда вӧча тіянлы воча вӧзйӧм.
Чайта, мый ті сійӧс примитанныд торйӧн падъявтӧг.
Ті вайӧданныд меным Джонниӧс гортӧ да мынтанныд меным кыксё ветымын доллар доллар наличнӧй сьӧмӧн, а ме сӧгласитча сійӧс  тіянлысь босьтны.
Бурджык вӧчны тайӧс войнас, а то суседъяс чайтӧны, мый зонкаыс юӧртӧг вошис , и ме ог кывкут сыысь, мый найӧ вӧчасны мортыскӧд, коді вайӧдас Джонниӧс гортӧ.
— Анделъяс! — шуи ме. — Татшӧм яндзим тӧдтӧмлун...
Но ме видзӧдлі Билл вылӧ да чӧлалі.
Сылӧн синмас вӧлі сэтшӧм кевмӧм, кутшӧмӧс ме ни сыӧдз, ни сы бӧрын эг аддзывлы ни пемӧсъяслысь, ни йӧзлысь.
— Сэм! — бӧрвылас шуис сійӧ, — ӧд мый нӧ сэтшӧмыс збыльвылас кутшӧмкӧ кыксё ветымын долларыд?
Сьӧмным миян эм.
Нӧшта ӧти вой тайӧ гӧрдкучикаяслӧн вождьыскӧд, и менӧ ковмас водтӧдны кӧрталан йӧйяслӧн палатаӧ.
Сыысь ӧтдор, мый мистер Дорсет настоящӧй джентльмен, сійӧ нӧшта и нималана бур вӧчысь морт, вӧчӧ кӧ миян татшӧм артасьтӧм вӧзйӧм.
Ӧд тэ, Сэм, он коль татшӧм позянлун, а?
— Веськыда кӧ висьтавны, Билл, — шуи ме, — зонкаыс мыйкӧ и менӧ кутіс дӧзмӧдны.
Вай нуӧдам сійӧс батьыс дорӧ, мынтам юрдон да сӧмын миянӧс тані и аддзисны.
Сійӧ жӧ войнас ми вайӧдім зонкаӧс гортас.
Ми прйӧдлім сійӧс, мый батьыс ньӧбис сылы эзысь насечкаа винчестер да выль мокасинъяс, а аски асывсянь ми ставным мунам ошъясӧс кыйны.
Тшук вой шӧрӧ, ми таркӧдчим Эбенезер Дорсет керкалӧн водз ӧдзӧсӧ.
И дзик тайӧ минутас, кор меным, чайтӧм серти, колӧ вӧлі перйыны сюрсӧн-джынйӧн доллар заборувса картон кӧрӧбкаысь, Билл лыддис кыксё ветымын доллар мистер Дорсетлӧн нюжӧдӧм ки пыдӧсӧ.
Кыдзи сӧмын зонка гӧгӧрвоис, мый ми кӧсъяс кольны сійӧс гортас, сійӧ пондіс омлявны, кыдзи паракоднӧй сирена, да кутчысис Биллы кокас пиявка моз.
Батьыслы лои нетшкыны сійӧс сэтысь, кыдзи лемасьысь пластырӧс.
— Дыр-ӧ ті верманныд сійӧс тадзи кутны? — полӧмӧн юаліс Билл.
— Вынӧй менам абу нин сэтшӧм, кыдзи войдӧр, — вочавидзис пӧрысь Дорсет, — но, минут дас верма тіянлы гарантируйтны.
— Тайӧ лоӧ тырмымӧн, — шуис Билл. — Дас минутӧн ме вуджа Лунвыв штатъяс да ставнас Шӧр Рытыввывсӧ и удита котӧртны канадскӧй границаӧдз.
И кӧть войыс вӧлі тӧлысьтӧм, Билль зэв кыз да статьтӧм, а ме зэв бура котрала, суӧді ме сійӧс сӧмын миляӧн-джынйӧн карсянь.
{Георгиевская С. М. @ Ичӧтик салдатскӧй пурт @ беллетристика @ С. Георгиевская. Ичӧтик салдатскӧй пурт @ 1951 @}
Георгиевская Сусанна Михайловна. Ичӧтик салдатскӧй пурт
ЛЮСЯ ДА ВАСИЛЁК
Войдӧр найӧ олісны куимӧн: мам, бать да Люся.
Сэсся заводитчис война.
Бать муніс фронт вылӧ, а мам Люсякӧд колины кыкӧн.
Войнаыс сэки муніс зэв матын Мӧскуасянь.
Частӧ волывлісны немецкӧй самолётъяс, и сэки йӧрас зывӧка да гораа омляліс сирена, но Люся некор сійӧс эз аддзыв и война помасьтӧдз эз тӧд, кутшӧм сійӧ овлӧ, сиренаыс.
Регыд мамлы Люсяыскӧд ковмис мунны Мӧскуаысь — эвакуируйтчыны.
Вагон, кытчӧ найӧ веськалісны, вӧлі ӧшиньястӧм да скамьяястӧм, гырысь вешласьысь ӧдзӧсъяса.
Мам да Люся пуксисны поездӧ асывнас, а мӧдӧдчисны сӧмын рытнас, кор пемдіс нин.
Поездыс вӧрзис гудоктӧг, тутӧсттӧг — ньӧти эз сідзи, кыдзи вӧрзьывлӧ вӧлі, кор найӧ мунлісны дачаӧ.
Сійӧс прӧстӧ тракнитіс, качнитіс, нӧшта ӧтчыд качнитіс да тракнитіс, да сійӧ мӧдӧдчис сьӧкыда дрӧгнитавлӧмӧн да кӧлесаяснас дзуртӧмӧн.
Вагонын йӧзыс вӧлі уна, бӧрдісны посни челядь.
А Люся эз бӧрд.
Мамыс лӧсьӧдіс сылы вольпась дзик вагон пельӧсас, джоджас, и пуксис орччӧн.
Люся регыд мудзис, да сійӧ чорыда унмовсис, но и ун йывсьыс кутіс мамсӧ киӧдыс.
А мӧд луннас лои со мый: туяс Люся воши.
Тайӧ лои станция вылын, кор мамыс кытчӧкӧ муніс корсьны сылы йӧв.
Мамыс дыр эз лок, и Люся кутіс повны, мый поездыс оз виччысь да мунас сытӧг.
Люся чеччыштіс шпалъяс вылӧ, дойдіс пидзӧссӧ да чотігтырйи котӧртіс корсьны мамсӧ.
Но гӧгӧр вӧлі вывті уна йӧз, ставыс тэрмасисны, тойласисны, шумитісны, да Люсяӧс нуис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Ӧтчыд сылы кажитчис, мый водзладорас вуджӧртіс мамыслӧн вӧня руд пальтоыс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь писькӧдчис сэтчӧ, горӧдіс: «Мама!» — да кутчысис кинас вӧняс.
Но тайӧ эз вӧв мамыс, а ӧчкиа тӧдтӧм тётя.
Да и пальтоыс сылӧн эз сэтшӧм, а клеткаа.
— Мый тэ, нывка? — шуис тӧдтӧм тётя. — Мыйла нӧ тэ ӧтнад котралан йӧз пӧвстас?
Тэнӧ ӧд таляласны.
Котӧрт аслад вагонад.
— А ме ӧні ог нин тӧд, кӧні миян вагонным, — шуис Люся, — ме мамӧс корся.
— Но, сідзкӧ сувт кипятильник дорӧ.
Мед бурджык мамыд тэнӧ корсяс, а он тэ сійӧс!
Люся кывзысис да сувтіс кипятильник дорӧ.
Сулаліс, сулаліс, а мамыс век на сійӧс эз аддзы.
Йӧзыс лои этшаджык нин — ставыс разӧдчисны вагонъясӧ.
Вот-вот поездыс вӧрзяс.
— Мама!
Мӧдӧдчӧ!.. — горӧдіс Люся.
Но сэки матыстчис бӧрладорас паровоза выль поезд да сайӧдіс сійӧс, кодын найӧ мамыскӧд локтісны.
Ӧні ставыс нин пропадитіс!
Бара лои дзескыд, шума, бара кутісны котравны йӧз, ставныс тӧдтӧмӧсь-тӧдтӧмӧсь...
Сӧмын мамыс эз вӧв!
Сідзкӧ, некор нин сійӧс не аддзывны, донаӧс, ассьыс, вӧня руд пальтоаӧс!
И батьыс абу, а ӧні и мамыс оз ло!
И друг Люся кыліс, быттьӧ кодкӧ горзӧ: «Люся, Люся!»
Тайӧ мамыс писькӧдчис йӧз пӧвстӧд, кватитіс Люсяӧс кыкнан кинас да кыпӧдіс сійӧс ичӧтикӧс моз.
Сійӧ эз вид Люсяӧс, а сӧмын шуаліс: «Нылӧй менам!
Нылӧй менам!»
Моздорсьыс Люсяӧс лэдзтӧг мам вуджис мӧд поезд площадка вомӧн, котӧртіс аслас вагонӧ, — и сэк найӧ пыр жӧ мӧдӧдчисны.
Бара ӧтлаын, орччӧн.
Ӧні Люся некытчӧ нин оз лэдз мамсӧ ӧтнассӧ.
И збыль, сійӧ кадсяньыс мамыс Люсякӧд пӧшти некор эз янсӧдчывны.
Кор войнаыс кутіс мунны Мӧскуасянь ылын, найӧ ӧтлаын воисны гортаныс.
Бӧрсӧ локтісны збыль поездын, скамейкаясӧн, ӧшиньясӧн да югъялысь кизьяса мича формаа проводникӧн.
Гортас ставыс вӧлі дзонь, сӧмын бускӧсь.
Найӧ восьтісны ӧдзӧссӧ асланыс ключнаныс; да диван улысь Люся пыр жӧ аддзис ассьыс мачсӧ, коді гӧгыльтчӧма сэтчӧ тревога дырйи.
Мамыскӧд тшӧтш найӧ идралісны жырсӧ, мыськисны ӧшиньяссӧ, весалісны ӧдзӧс вугъяссӧ.
Ставыс вӧлі зэв лӧсьыд, бур, сӧмын мам вӧлі кутшӧмкӧ жугыль, кӧть и бӧр локтіс гортӧ.
Сійӧ сёрнитіс Люсякӧд, шмонитіс сыкӧд, но кор бергӧдчыліс мӧдарӧ, пыр жӧ зумыштчыліс, быттьӧ сылӧн кыткӧ висьӧ либӧ сійӧ лӧгалӧ.
Мыйла сійӧ вӧлі сэтшӧм зумыш, Люся тӧдмаліс сӧмын во мысти, кор война вылысь локтіс налӧн суседыс.
— Сідзкӧ, и бать регыд воас, — шуис Люся.
Мамыс син бӧжнас видзӧдліс Люся вылӧ, сэсся кыв шутӧг пуксис креслӧӧ да босьтіс Люсяӧс ки вылас.
— А тэ помнитан батьтӧ, Люсенька? — юаліс сійӧ.
— Помнита.
— Бура помнитан?
— Бура.
— А мый тэ помнитан?
— Помнита, кыдзи сійӧ менӧ кок вылас качайтліс...
Мамыс бӧрдӧмсора нюммуніс.
— И сэсся нинӧм-нинӧм?
— Абу, ме нӧшта помнита, кыдзи сійӧ пукаліс со тані, пызан саяс, аслас небӧгъясӧн, ме чернильницасӧ пӧрӧді, а сійӧ весиг эз и скӧрмы, а сӧмын шуис: «Вот тайӧ история!»
Буракӧ, сійӧ долыд, бур...
И сійӧ вына.
Збыль, мамӧ?
— Збыль, — шуис мамыс. — Сійӧ вӧлі долыд, бур да вына.
И тэ зіль лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм вӧлі сійӧ, — вынаӧн да бурӧн.
Мамыс чышкыштіс синвасӧ, перйис ящикысь батьлысь ыджыд фотографиясӧ да ӧшӧдіс сійӧс Люся крӧвать весьтӧ.
Тадзи найӧ и кутісны овны гортаныс, Мӧскуаын.
Мамыс зэв уна уджаліс, но сылы оз ков вӧлі та могысь мунны гортсьыс.
Сійӧ вӧлі художница, серпасаліс челядьлы небӧгъясӧ серпасторъяс да ыджыд плакатъяс, кодъясӧс ӧшлӧны уличаяс вылӧ.
И Люся тшӧтш серпасаліс.
Эз сідзи, дерт, кыдзи мамыс, но всё-таки мичакодя да мамыс моз.
Сылӧн вӧліны карандашъяс, краскаяс, кисточкаяс да бумага.
Ӧтчыд рытнас, кор сійӧ водіс узьны, мамыс паськӧдіс ас водзас картон квадратикъяс да кутіс на вылын серпасавны.
— Мый нӧ тэ сэні вӧчан? — юаліс Люся.
— Аски аддзан, — шуис мамыс, — а талун вой нин, узь.
Сійӧ матыстчис Люся дорӧ, лӧсьӧдыштіс эшкынсӧ, а Люся кунис синъяссӧ да вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Мамӧ, а мамӧ, меным шоныд?
— Да, тэныд зэв шоныд, менам ичӧтикӧй! — вочавидзис мамыс. — Но, бергӧдчы бок вылад, и тэ пыр жӧ унмовсян.
Унмовсигас Люся пыр видзӧдіс мамыс вылӧ.
Мамыс видзчысьӧмӧн новлӧдліс ёсь кисточкаӧн квадратикъяс вывтіыс.
Электрическӧй лампочкалӧн югӧрыс югдӧдіс сылысь юрсисӧ; сійӧ югъяліс, быттьӧкӧ сотчис, да вӧлі сэтшӧм вӧсньыдик плеш вылас да балябӧжас.
Асывнас Люся садьмис да медводз юаліс:
— Мамӧ, а кӧні нӧ сійӧ серпасторъясыд, кодъясӧс тэ краситін меным тавой?
— Тэныд? — шензьыштіс мамыс.
— А кодлы нӧ? — юаліс Люся. — Небӧгъясӧ серпасторъяссӧ тэ серпасалан ватман вылын, а картон вылын пыр меным.
— А тайӧ разӧ мукӧдлы, — вочавидзис мамыс. — Кага керкаса посньыдик челядьлы.
Квадратикъяс косьмисны ӧшинь вылын.
Ӧти квадратик вылын вӧлі серпасалӧма зэв кыз еджыд тшак, коричневӧй югъялысь шляпкаа.
Мӧд вылын — кык гырысь гӧрд вотӧс лапчатӧй корйӧн — оз.
Коймӧд вылын — юкмӧс.
— Мамӧ, а мыйла нӧ кага керкаса челядьлы татшӧм уна квадратикыс?
— Ньӧти абу уна.
Быдӧнлы ӧтиӧн.
Найӧ тувъяласны найӧс вешалкаяс весьтас, кытчӧ пальтояснысӧ ӧшӧдӧны, да серпасъясыс серти велаласны тӧдмавны, кӧні кодлӧн пальтоыс ӧшалӧ.
Найӧ ӧд ичӧтӧсь на, лыддьысьны оз кужны.
— А мыйла нӧ менам пальтолы татшӧм квадратикъяссӧ эн серпасавлы, кор ме неграмотнӧй на вӧлі?
— Сы вӧсна, мый тэ менам ӧтнад, а найӧ кага керкаын унаӧн.
Найӧ вермасны ассьыныс пальтояснысӧ сорлавны.
— Сідзкӧ мед мамъясыс налы пальтояснысӧ корсясны.
— Налӧн абуӧсь мамъясыс.
— Дзик некутшӧм?
— Дзик некутшӧм.
Вот сы вӧсна ми тэкӧд и кутам на вӧсна тӧждысьны.
Ладнӧ, нылӧй?
— Ладнӧ, — шуис Люся да мамыслӧн гижан пызанысь кольчаӧдыс кыскис улысса ящиксӧ.
Тані вӧлі Люсялӧн став озырлуныс: краскаяс, тетрадьяс, курӧг бордъяс да акань платтьӧяс вылӧ рузумторъяс.
Став рузумторъяссӧ Люся чукӧртіс ӧти чукӧрӧ.
— Тайӧ нӧ мыйла? — шензьыштіс мамыс.
— Налӧн, кӧнкӧ, аканьясыс пасьтӧгыс ветлӧны, — шуис Люся. — Коді нӧ налы лӧскутъяссӧ сетас, мамыс кӧ налӧн абу?
Мамыс да Люся пасьтасисны.
Чукӧртісны ассьыныс козинъяссӧ.
Квадратикъяссӧ мам пуктіс портфеляс, а Люся сюяліс рузумторъяссӧ кӧрзинкаӧ, да найӧ мунісны кага керкаӧ.
Улича, кӧні сулаліс тайӧ керкаыс, шусьыліс уличкостӧн.
Сійӧ вӧлі лӧнь, векньыдик, а керка дорас йӧрыс вӧлі паськыд, и енэжыс сы весьтын вӧлі паськыд, - сійӧс эз сайӧдны ни керка вевтъяс, ни керкаяс.
Йӧрсӧ дзоньнас югдӧдіс шонді.
Лымйыс дзикӧдз нин вӧлі сылӧма, а потшӧминын куйліс уль виж лыа.
Лыаас туплясис кодлӧнкӧ ичӧтик турунвиж ведра.
Мамыс да Люся вуджисны йӧр вомӧныс да мыськӧм пу тшупӧдъяс кузя кайисны вылӧ.
Поскыс вӧлі югыд, ичӧтик ӧшиняс ӧшаліс еджыд занавеска, да гӧгӧр вӧлі сэтшӧм сӧстӧм да лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын гожӧмын дачаын.
Выліас мамӧс да Люсяӧс паныдаліс еджыд халата да докторлӧн кодь шапочкаа кутшӧмкӧ нывбаба.
Люся медводзсӧ весиг повзьыштіскодь сыысь, но нывбабалӧн киас паньыс да зептас сьӧд трубкаыс эз вӧвны.
Сылы зэв ёна воисны сьӧлӧм вылас квадратикъясыс, кодъясӧс мам вайис челядьлы.
— Кутшӧм мичаӧсь серпасъясыс! — шуис шапочкаа нывбаба. — Вӧлі эськӧ зэв бур, ті кӧ асьныд найӧс сетінныд челядьлы.
Дерт, тіян кӧ эм кадныд.
Челядь ӧні сёйӧны.
Но, а тэрмасянныд кӧ...
— Ог, ог, — шуис мам, — ме ог тэрмась.
Ме виччысьла.
Мамыс кутіс Люсяӧс киӧдыс, да ньӧжйӧник, медым абу мешайтны челядьлы сёйнысӧ, найӧ матыстчисны сійӧ жыр ӧдзӧс дорас, кӧні челядьыс пукалісны пызанъяс сайын.
Жырйыс вӧлі ыджыд, югыд.
Джоджыс дзирдаліс каток моз.
Жыр шӧрас сулаліс кык ляпкыдик-ляпкыдик гӧгрӧс пызан — мамлы пидзӧсӧдзыс, Люсялы коскӧдзыс, — а гӧгӧрыс чача кодь ичӧтик стулъяс вылын пукалісны челядь да ӧбедайтісны.
Медся ичӧтъяссӧ няняяс вердісны пань помысь.
Челядь сёйисны дыр Люся вылӧ да мамыс вылӧ син бӧжнас видзӧдлывлігтыр.
А Люся да мамыс пыр сулалісны жырйӧ пыранінын.
Мамыс кутіс киас портфель, а Люся — уна рӧма лӧскутъяс тыра кӧрзинка.
Медбӧрын челядь помалісны сёйны кисель.
Ӧбедыс эськӧ сэки и помасис, но лӧз передника кутшӧмкӧ детинка вывлань лэптіс паськӧдӧм чуньяса кисӧ.
— Мый тэныд, Василёк? — юаліс няня. — Содтӧд колӧ?
Василёк нинӧм эз вочавидз, и сылы сетісны содтӧд.
Сійӧ сёйис кушӧдз да бара лэптіс кисӧ.
Люся кыскыштіс мамсӧ соскӧдыс:
— Мама, а мама, видзӧдлы, кутшӧм горш, бара содтӧд корӧ.
Мам серӧктіс.
Василёк бергӧдчис, видзӧдліс мам вылӧ да Люся вылӧ да тшӧтш серӧктіс.
Сэсся сійӧ шыбитіс паньсӧ джоджӧ, сьӧкыдпырысь вештіс стулсӧ да, кыз, дженьыдик кокъяснас чотігтыр да катласигтыр, мӧдӧдчис веськыда ӧдзӧслань, кӧні сулалісны мам да Люся.
Сійӧ муніс ассьыс гӧгрӧс юрсӧ чатӧртӧмӧн, мам вылысь гырысь лӧз синъяссӧ вештывтӧг; мунігас сійӧ джӧмдыліс, муртса эз усьлы.
Тыдалӧ, абу на вӧлі велалӧма бура ветлӧдлыны.
Мам копыртчис да нюжӧдіс сылань кияссӧ, а сійӧ локтіс сы дорӧ, кутіс сылысь пидзӧсъяссӧ да шойччыштӧм бӧрын шуис:
— Мумукӧй менам!
— Ак тэ, мусаӧй менам! — шуис мам да босьтіс Василёкӧс моздорас.
— Мумукӧй менам! — мӧдысь шуис Василёк ещӧ яснӧйджыка.
Мамлӧн кутіс доршасьны синваыс.
Сійӧ окыштіс Василёклысь гӧгрӧс плешсӧ да меліа-меліа юаліс:
— Но мый нӧ тэныд, пиук?
Мый тэныд, ичӧтикӧй менам?
Люся тракнитіс мамсӧ платтьӧӧдыс.
— Пыр жӧ лэдз сійӧс места вылас, — шуис Люся, — а то аддзылан, мый лоӧ!
Мам пыр жӧ лэдзис Василёкӧс джоджӧ, кутіс Люсяӧс киӧдыс да нуӧдіс сійӧс коридорӧ, медся ылі пельӧсас.
— Мый тэкӧд, Людмила? — скӧрысь юаліс сійӧ.
— Гортӧ кӧсъя мунны, — пинь пырыс шуис Люся.
— Тэнад кытікӧ висьмис?
— Некыті менам эз висьмы...
А мыйла тэ тайӧ бокӧвӧй, горш детинкасӧ моздорад босьтан да ещӧ и пиӧн шуан?
Сійӧ нӧ коді тэныд — пи?
— Ак, вот мый! — шуис мам да довкйӧдлыштіс юрнас. — А ме ногӧн, абу сійӧ горш, а тэ ачыд горш...
Но, сулав тані пельӧсас, чорыд сьӧлӧма кага!
Меным зэв яндзим тэ вӧсна.
Мам бӧр муніс челядь дінӧ, а Люся сулаліс коридор пельӧсын да бӧрдіс.
Сійӧ сэтшӧма кӧсйис, медым мамыс матыстчис сы дорӧ, малыштіс сійӧс юрӧдыс, шуис мыйкӧ меліӧс да жалитыштіс, мый сувтӧдіс нывсӧ пельӧсӧ, да нӧшта йӧз керкаын...
И вот медбӧрын Люсялӧн кӧсйӧмыс збыльмис.
Мамыс локтіс сы дорӧ, малыштіс сійӧс юрӧдыс да шуис:
— Но, тэ век на бӧрдан, йӧ1 нылукӧй менам?..
Вай жӧ мунам ӧтлаын, петкӧдлам челядьлы миянлысь квадратикъяснымӧс!
Люсялы пыр жӧ лои кокниджык.
Мамыс пуксис чача кодь ичӧт стул вылӧ ляпкыдик пызан дорӧ, восьтіс портфельсӧ да кутіс кыскавны квадратикъяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс.
Кыскас квадратиксӧ да сетас сійӧс Люсялы, а Люся нин сетас челядьлы.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юавліс мам.
Челядь тӧдісны ставсӧ, мый вӧлі серпасалӧма, — вотӧс тусь, пызан, тшак, ичӧтик коз пу...
Сӧмын юкмӧс некод эз вермы тӧдмавны.
— Тайӧ юкмӧс, — висьталіс мам.
— Юкмӧс, — выль пӧв шуис Василёк да серӧктіс.
Сійӧ сулаліс орччӧн да пыр кутіс Люсялысь мамсӧ юбкаӧдыс.
— Сійӧ мешайтӧ тэныд, мамук? — юаліс Люся.
— Оз, немтор, — вочавидзис мамыс.
И вот найӧ сеталісны челядьлы став квадратикъяссӧ да петісны раздевалкаӧ.
Челядь кольччисны ыджыд жырйӧ, да сӧмын тайӧ кыз Василёкыс мӧдіс мам бӧрся.
Пасьтасисны, лӧсьӧдчисны мунны.
И сэки мам аддзис Люся киысь аканьяслы уна рӧма рузумторъяс тыра кӧрзинкасӧ.
— Мыйла нӧ тэ эн сет лӧскутъястӧ челядьыслы? — юаліс мамыс. — Ачыд жӧ вайин!
— Ачым вайи, ачым и нуа, — шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Люся.
— Кыдзи кӧсъян, — шуис мамыс да бара зумыштчис.
Сійӧ прӧщайтчис доктор кодь нывбабакӧд, прӧщайтчис нянякӧд.
Сэсся окыштіс детинкаӧс да шуис: «Аддзысьлытӧдз, Василёк».
Но Василёк сӧмын кутчысис кыкнан кинас сылӧн шарфӧ да видзӧдіс сы вылӧ еджыд сук синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн.
— Прӧщайтчы тётяыскӧд, шу сылы «аддзысьлытӧдз», — сылысь чуньяссӧ веськӧдігмоз шуаліс няня.
Но сійӧ чушкис нырнас да выльысь кутліс шарфсӧ вылітіджык.
— Лэдз! — шуис Люся. — Сибдін йӧн юр моз!
Зонка чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да лэдзис кисьыс шарфсӧ.
Мам да Люся петісны крут виж пос вылӧ да кутісны лэччыны тшупӧдъяс кузя увлань.
И друг ӧдзӧс сайын кутіс кывны отчаяннӧй, зэв нор бӧрдӧм шы:
— Мумукӧй менам!
Мумукӧй менам!
Мам недыр кежлӧ сувтліс да видзӧдліс вывлань.
— Мунам ӧдйӧджык, мамук!
Ме сідзи тшыгъялі, — шуис Люся.
Мамыс нинӧм эз вочавидз, босьтіс сійӧс киӧдыс, да найӧ мунісны.
Став бӧр туйсӧ мамыс чӧв оліс: нисьӧ скӧраліс Люся вылӧ, нисьӧ мыйкӧ ассьыс думайтіс.
Сӧмын и вӧлі лӧсьыдыс муніг чӧжыс, мый пыралісны магазинӧ да ньӧбисны вишня варенньӧ.
Зато кор локтісны гортаныс, ставыс лои зэв бур.
Биасисны, лӧсьӧдісны пызан да кыкӧн пуксисны варенньӧа тшай юны, быттьӧ сійӧ Василёкыс муюгыдас абу вӧвлӧма.
Тшай юӧм бӧрын мамыслӧн серпасалӧм кубикъясысь Люся тэчис керка, а мам босьтчис вӧчны ассьыс уджсӧ.
Ставыс вӧлі кыдзи пыр.
И аскиас, и аскомысяс, и нӧшта аскомысяс.
Ставыс вӧлі кыдзи пыр.
Уджалісны, ӧтлаын ветлісны киноӧ.
Ӧтчыд весиг автобус вылын ветлісны Культура да шойччан паркӧ да видзӧдчыштісны сэні «пӧлӧс рӧмпӧштанӧ».
А челядь керка йылысь сёрнияс налӧн сэсся эз вӧвны.
Но недель мысти лои со мый.
Мам локтіс гортас ыджыд-ыджыд пакетӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — юаліс Люся.
— Эн вӧрӧд, — шуис мамыс. — Бӧрынджык аддзан.
Но Люся эз вермы виччысьны, кор лоас «бӧрынджыкыс».
Сійӧ надзӧник матыстчис пакет дінас да бокӧдыс ичӧтика розьӧдіс.
Пытшкас вӧлі мыйкӧ кельыдлӧз, стежитӧм — тыдалӧ, эшкын.
— Тайӧ тэныд али меным? — юаліс Люся.
— Коднымлы ковмас, — шуис мамыс.
Розьӧдыс эшкын вылас Люсялӧн видзӧдігкості, мам восьтіс шкап да кутіс бӧрйыны Люсялысь кӧлуйсӧ.
Партукъяссӧ мам пукталіс торйӧн, а башмакъяссӧ да курткасӧ гартыштіс глянцовӧй бумагаӧ да сюйис портфеляс.
— Тэ кытчӧ кӧсъян нуны менсьым полусапожкиӧс?
— Да ӧд найӧ тэныд важӧн нин дзескыдӧсь...
— А кодлы нӧ найӧ абу дзескыдӧсь?
Мам вештіс бокӧ портфельсӧ, пуксис пызандорса креслӧӧ да босьтіс Люсяӧс кыкнан киӧдыс.
— Люся, ме кӧсъя мыйкӧ висьтавны тэныд.
— Бурджык эн висьтав...
Но да ладнӧ, висьтав.
Мам кызӧктыштіс да мыйлакӧ кутіс надзӧникӧн выльысь кыны Люсялысь кӧсаяссӧ.
— Абу лӧсьыд, кор нывка быдмӧ тэ моз дзик ӧтнас...
— Ладнӧ, сідзкӧ ме кута петавлыны миян суседка дінӧ.
Сэні нӧшта эмӧсь кык нывка.
Сӧмын налӧн Сашаыс косясьӧ.
— Ог, — шуис мамыс. — Ме, Люся, ог сы йылысь.
Вай ми ас дінаным босьтам нӧшта ӧти кагаӧс.
Ӧні тэнад батьыд абу, и тайӧ ыджыд шог.
А эмӧсь сэтшӧм челядь, кодъяслӧн война бӧрад эз коль ни батьыс, ни мамыс.
Тэ гӧгӧрвоан, Люсенька, — дзик некод?
Вот ме и кӧсъя босьтны сэтшӧм кагаӧс.
Ме сылы лоа мамӧн, а тэ — ыджыдджык чойӧн.
— Ой, — шуис Люся, — тэ, буракӧ, бара аслад Василёк йывсьыд?
— Да, сы йылысь, — вочавидзис мамыс. — Миян Василёк йылысь.
Ме пӧлучиті нин тшӧктӧм босьтны сійӧс пи пыдди, да регыд ми босьтам сійӧс ас ордӧ.
— Ас ордӧ?
Сідзкӧ, сійӧ век кутас овны миян ордын?
И тэ кутан вердны сійӧс, узьны водтӧдны, чачаяс вӧчавны сылы?
— Да, — шуис мамыс.
— Сідзкӧ, эшкынсӧ тэ тайӧс сылы ньӧбин?
Выльсӧ, кельыдлӧзсӧ?
— Эг, тэныд, нылук!
А сылы ми сетам тэнсьыд ичӧтиктӧ.
Тэныд ӧд быдмин нин.
— И сапожкиӧс менсьым и партукъясӧс сылы сетан?
— Тэныд ӧмӧй найӧс жаль?
— Абу, меным абу жаль,а сӧмын ме тайӧ зонкасӧ мыйлакӧ ог радейт.
Аддзам мӧдӧс.
— Кор нӧ тэ удитін мустӧмтны сійӧс?
— А вот кор тэ менӧ сы вӧсна пельӧсӧ сувтӧдін.
Водзджыксӧ татшӧмыс некор эз вӧвлы!
— Эг сы вӧсна, а ас вӧснаыд, — вочавидзис мамыс. — Водзджыксӧ тэ тадзи асьтӧ некор эн кут.
А кымынкӧ лун мысти мам Люсякӧд бара мунісны челядь керкаӧ.
Челядь керкаын найӧс пыр жӧ нуӧдісны директор жырйӧ.
Жырйыс вӧлі ичӧтик, еджыд, да сэні пызан сайын пукаліс еджыд халата нывбаба, кодӧс Люся колян волігас чайтіс врачӧн.
— Но, вот и бур, — шуис нывбаба. — Сьӧлӧмсянь чолӧмала, Морозова ёрт!
Веськыда кӧ шуны, жалькодь сетнысӧ.
Шензьымӧн шань зонкаыс!..
Сӧмын на кутан велавны кага дорӧ, и друг кутшӧмкӧ мамаша босьтас сійӧс пи пыдди.
— Дерт, ме эг кӧсйы дзугыльмӧдны тіянӧс, Антонина Петровна, — шуис мам.
— Да мый ті, мый ті, гӧлубушка!
Ме ӧд шмонита.
Сиа тіянлы быдтыны бур пиӧс!
Тайӧ кадас жырйӧ пыртісны ӧкуратнӧя гартӧм пакет.
— Тайӧ сылӧн приданӧйыс, — шуис директорша. — А со и сійӧ ачыс.
Тагӧс вомӧн видзчысяна, кызіник коксӧ вылӧ лэптылӧмӧн, воськовтіс Василёк.
Сійӧ ӧні вӧлі выль кельыдлӧз блузкаа, юрсисӧ сыналӧма бокӧд поткӧдӧмӧн.
— Видза олан, Василёкӧй менам! — шуис мам.
Василёк нюжӧдіс сылань кыкнан кисӧ, быттьӧ сӧмын сійӧс и виччысьӧма.
Мам пуксьӧдіс сійӧс стул вылӧ да кутіс пасьтӧдны.
Няня отсаліс сылы да шуаліс:
— Ичӧтик, дерт, а ассьыс интерессӧ, небось, гӧгӧрвоӧ.
Клопочитіс аслыс мам вылас татшӧм приятнӧй гражданочкаӧс!
Мам серӧктіс, и директорша серӧктіс, а Люся весиг эз нюммун.
Сійӧ чӧла пукаліс стул вылын да видзӧдіс, кыдзи мамыс кӧмӧдӧ Василёклы сылысь гӧрд полусапожкисӧ.
— Но мый, сьӧлӧм вылад воӧ тэныд вокыд? — юаліс Люсялысь директорша.
— Нинӧм, — шуис Люся да бергӧдчис мӧдарӧ, медым абу аддзыны, кыдзи мамыс пасьтӧдӧ Василёклы сылысь зарни кизя лӧз курточкасӧ.
И вот пасьтӧдісны Василёкӧс курткаӧ.
Чышъянӧдісны, медым пельясас эз жургы тӧв.
Чышъян вылас шапочкаӧдісны, сідз жӧ, кыдзи шапкаӧдлывлісны Люсяӧс, кор сійӧ вӧлі ичӧтӧн.
Сэсся кутісны прӧщайтчыны.
Ставныс петісны колльӧдны найӧс пос вылӧ: директорша, няня, весиг пӧвариха.
Ӧвтӧны налы кияснас, горзӧны бӧрсяньныс:
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Миянӧс эн вунӧдӧй, пыравлӧй миянӧ челядьнад!
А пӧвариха шуӧ:
— Вежалунӧ волӧй.
Сэтшӧм кисель пуа тіян Васильныдлы!
Медся радейтанасӧ сылысь — вишняаӧс!
Кутісны лэччыны пос кузя — тшупӧдсянь тшупӧдӧ, тшупӧдсянь тшупӧдӧ...
А Василёклы сьӧкыд.
Ачыс сійӧ кыз, и пальтоыс сы вылын зэв кыз.
Мам босьтіс сійӧс моздорас да лэччӧдіс крут пос кузя.
Петісны ывлаӧ, шонді водзӧ.
Мам кӧсйис лэдзны Василёкӧс моздорсьыс, а сійӧ кутчысис кыкнан кинас мамлы сьыліас да сӧмын ӧтитор дольӧ: «Мамукӧй менам!» да «Мамукӧй менам!»
Сэки нин Люся эз кутчысь:
— Мамук!
Донаӧй!
Мичаӧй!
Нуам сійӧс бӧр, кытчӧдз эгӧ на ылӧдз мунӧй.
Найӧ ӧд радейтӧны сійӧс кыдзи ассьыныс, весиг сетны эз кӧсйыны.
Ставыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд.
Но, мед сійӧ и сапожкиӧс менсьым босьтас, и эшкынӧс, кодӧс тэ меным ньӧбин, и менсьым став чачаӧс.
Сӧмын мед сійӧ кольччас татчӧ.
А, мамӧ?
— Оз, — шуис мамыс. — Сійӧ кутас овны миян ордын.
— Но, сідзкӧ ме татчӧ кольчча — челядь керкаас!
— Ладнӧ, — шуис мамыс, — кольччы. — И муніс Василёккӧд водзӧ.
Люся неуна сулалыштіс кильчӧ дорас, а сэсся чӧв мӧдіс мамыс бӧрся.
Тадзи найӧ мунісны переулок помӧдз.
Сэсся, тыдалӧ, мамыс мудзис либӧ, гашкӧ, сылы жаль лои Люсяыс, сӧмын сійӧ лэдзис Василёкӧс моздорсьыс.
— Мунамӧй, челядь, — шуис сійӧ да нюжӧдіс Люсялы прӧст кисӧ.
Но Люся притворитчис, мый эз казяв мамыслысь кисӧ, да сюйис ассьыс кияссӧ пыдӧджык муфточкаас.
Тадзи найӧ и мӧдӧдчисны: Люся — ӧтнас бӧрвылас, а мамыс Василёккӧд — ӧтлаын водзвылас.
Катликасьӧ-мунӧ Василёк Люся мамкӧд орччӧн аслас шоныд пальтоа, гӧрд полусапожкиа.
Юр вылас сылӧн чышъян, медым пеляс эз жургы тӧлыс, выліас — шоныд шапочка.
И вот найӧ воисны туйвежӧдз.
Ыджыд уличаӧдз.
Ыджыд улича кузя мунӧны машинаяс, троллейбусъяс, трамвайяс, тэрмасьӧны пода йӧз.
— Люся, кӧні нӧ тэ, Люся? — шуӧ мамыс.
— Тані, — вочавидзӧ Люся, но кисӧ мамыслы оз сет.
Сулалыштісны найӧ дзик светофор дінын, виччысьыштісны, кор ӧзъяс турунвиж би.
— Вуджӧй, челядь, — шуӧ мамыс, — ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
А Люся и тані кисӧ мамыслы оз сет.
И друг Люся дінӧ бергӧдчис Василёк.
Тыдалӧ, повзис автобуссьыс.
Бергӧдчис да нюжӧдіс сылы ассьыс ичӧтик кызіник кисӧ.
Нюжӧдӧ, нюжӧдӧ кисӧ да видзӧдӧ Люсялы веськыда синмас.
А синъясыс сылӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь мам пальтоын кизьясыс, — сэтшӧм жӧ ыджыдӧсь, сӧмын лӧзӧсь.
— Мунамӧй, мунамӧй, челядь, — тэрмӧдлӧ мамыс.
И Люся мӧвпышттӧг босьтіс Василёкӧс киӧдыс.
Сійӧ эз и тӧд, мый киыс сылӧн сэтшӧм небыдик, шоныд, сэтшӧм посньыдик гыжъяса.
— Люся! — шуӧ Василёк.
— Мый? — юаліс Люся.
А сійӧ сералӧ да век ӧтарӧ дольӧ: «Люся, Люся!» — тыдалӧ, воис сьӧлӧм вылас, мый велӧдчис шуны сійӧс нимнас.
Тадзи найӧ локтісны трамвай остановка дорӧ — куимнанныс.
Виччысьны налы ковмис дыр.
Йӧзыс чукӧрмӧма уна.
— Кутлы сійӧс, Люся, — шуис мамыс, — ме сьӧм лӧсьӧда.
Муртса на трамвай мыччысис пельӧс сайсянь, йӧзыс кутісны жуны, мунны водзлань, дзикӧдз йӧткисны бокӧ Люсяӧс да Василёкӧс.
Люся тӧдлытӧг паськӧдіс кисӧ, да киын сылӧн лои тыртӧм.
— Василёк! — шуис сійӧ сійӧс киӧдыс бӧр кутны зілигмоз.
Но Василёклӧн эз нин вӧв сэні, кӧні сійӧ сӧмын на сулаліс.
Люся тойыштіс кутшӧмкӧ ыджыд тушаа дядьӧӧс, видзӧдліс кодлӧнкӧ ыджыд мешӧк сайсянь.
Абу Василёкыс!..
Некӧн абу!
Воши...
Ой, шогыд кутшӧм!..
... Сылы пыр жӧ дум вылас уси станцияыс, кӧні сійӧ ачыс тӧкӧтьӧ эз вош йӧз пиас, поездъяс костас.
А ӧд Василёк нӧшта на ичӧтджык, кутшӧмӧн вӧлі сэки Люся.
— Мамӧ! — горӧдіс Люся да повзьӧмысла тшӧкмуніс. — Воши!
Но Василёкӧс вӧлі сетӧ нин мамыслы моздорас кутшӧмкӧ пӧч.
Кизьясыс пальтосьыс разьсьӧмаӧсь, шапкаыс ӧтар пель бокас вешйӧма.
— Видзӧд тэ, кутшӧм збой! — шуис пӧч.
Люся серӧктіс: Василёклӧн и збыль видыс вӧлі зэв збой.
— Тэ, мамӧ, кут сійӧс ёнджыка, — шуис Люся, — а то таляласны.
Тётяяс, лэдзӧй миянӧс!
Он ӧмӧй аддзӧй — ми кагааӧсь!
Нывбабаяс вешйыштісны, а мам Люсякӧд да Василёккӧд пырис трамвайӧ.
Василёк пидзӧсчанясьӧмӧн сулаліс скамейка вылын, видзӧдіс ӧшиньӧ.
Люся пуксис бокӧн, калошисӧ сайӧдӧмӧн, медым сійӧ эз няйтӧсьт кодлыськӧ пальтосӧ, да ньӧжйӧник кутіс висьтавлыны сылы ставсӧ, мый вуджрасис ӧшинь сайті:
— Тайӧ троллейбус, автобус, аварийнӧй машина.
Гӧгӧрвоан?
Аварийнӧй машина.
Василёк чӧв оліс и сӧмын сэки, кор трамвай панйис понкӧд мунысь мортӧс, гораа, вагонтырнас шуис: «Пон!»
— Челядьныд тіян прамӧйӧсь, дружнӧйӧсь, — шуис кодкӧ орччӧн пукалысьяс пӧвстысь.
Мам нюммуніс да довкнитіс юрнас.
Мыйӧн сӧмын воисны гортаныс, мамыс пыр жӧ муніс булочнӧйӧ няньла.
— Люсенька, видзӧдышт дзолюкыс бӧрся.
Ме регыд локта.
Люся ачыс пӧрччӧдіс Василёклысь пальтосӧ, чышъянсӧ, шапкасӧ, сыналіс сылысь юрсисӧ, а сэсся босьтіс киӧдыс да кутіс новлӧдлыны жыр кузя.
— Вот тані ми ӧбедайтам.
А тайӧ — гижан пызан.
Гӧгӧрвоан?
А тайӧ ящикас — чачаяс.
Ми найӧс бӧртиджык видлалам.
А тані тэ кутан узьлыны.
Лӧсьыд крӧватьыс, небыд, — кӧсъян видлыны, куйлыштны?
Люся пӧрччис Василёклысь башмакъяссӧ, сьӧкыдпырысь лэптіс сійӧс крӧвать вылӧ да водтӧдіс.
Но Василёк пыр жӧ сувтіс кок йылас, видліс кинас стенсьыс кӧрт тувсӧ, видзӧдліс крӧвать весьтын ӧшалысь карточка вылӧ.
— Тайӧ миян батьным, — шуис Люся.
— Бать, — повторитіс Василёк.
С. Георгиевская
ИЧӦТИК САЛДАТСКӦЙ ПУРТ.
Кор война помасис, ми кутім виччысьны батьӧс гортӧ.
Виччысим, виччысим, и сэсся дугдім нин виччысьнысӧ.
А сэки буретш сійӧ и локтіс.
Пырис, шуис: «Но, вот и ме!» — да стул вылӧ пуктіс ассьыс вещевӧй мешӧксӧ.
Видзӧда бать вылӧ.
Синъясыс быттьӧ сылӧн кодьӧсь...
И сералӧ бать моз.
Сійӧ.
Збыль сійӧ.
Менам бать.
Менам, дерт.
Сӧмын тушаыс менам батьлӧн быттьӧ ичӧтджык лоӧма... али ме быдми?
Лунтыр ме ветлӧдлі бать бӧрся, видзӧді сы вылӧ, кӧлуйсӧ сылысь видлалі.
А дугдылі кӧ ветлӧдлыны бать бӧрся, сійӧ меным шуліс: «Кытчӧ тэ, Костя, вошин?»
Аддза, бать видзӧдлывлӧ жӧ ме вылӧ син бӧжнас.
Видзӧдӧ, видзӧдӧ и ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, вочасӧн сеталіс меным.
Весиг сэтшӧмторъяс, тӧданныд, сеталіс, мый ӧнӧдз на ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи сылы збыльвылас эз вӧв жаль: асывнас сетіс ассьыс планшетсӧ, пулясӧ, кодӧс перйӧмаӧсь сылысь пельпомсьыс, сэсся сетіс ассьыс сержантскӧй погонъяссӧ да мӧдъясӧс — немецкӧйясӧс, трофейнӧйясӧс — тшӧтш сетіс.
Сӧмын пуртсӧ эз сет.
А пуртыс сэтшӧм бур!
Воропыс шыльыд, лы, морж клыкысь; кык стальнӧй лезвие, ыджыд да ичӧт; штопор, отвёртка да векньыд, ёськодь шилатор.
Но, мича!..
Сьӧлӧм вылӧ воӧны меным татшӧм пуртъясыд!
Ме думышті: «Мый нӧ, виччысьла рытӧдзыс...»
И пыр киын куті тайӧ пуртсӧ, весиг зептӧ тӧдлытӧг сюйи.
А тшай юӧм бӧрын бать шуис:
— Вай пуртсӧ да мун узьны.
Мый нӧ меным вӧлі вӧчны?..
Ме, дерт, сет пуртсӧ да муні узьны.
Войбыд меным тайӧ пуртсӧ вӧтасис.
А асывнас, кор ме узя на вӧлі стенлань бергӧдчӧмӧн, чувствуйта — кодкӧ шлёпӧдӧ меным балябӧжӧ да шуалӧ:
— Ладнӧ нин, босьт и пурттӧ.
Да и чеччы ӧти сайын — пӧра!
Ме пыр жӧ садьми.
Видзӧда, эшкын вылын куйлӧ пурт.
Кватиті ме сійӧс, паськӧді, чуньӧн видлалышті: ыджыд лезвиеыс лэчыд, а ичӧтыс нӧшта лэчыдджык.
Ме чеччышті да куті ботинкиасьны.
А бать сулалӧ ӧдзӧс дорын аслас военнӧй шинельнас, сӧмын жаль, мый погонтӧм нин, да щӧткаӧн весалӧ фуражкасӧ.
...Бать.
Менам бать.
Сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі.
Сійӧ жӧ чукыръясыс, кор сералӧ.
Сідзи жӧ со ва юрсисӧ шуйга кинас шыльӧдӧ.
Кутшӧм лӧсьыд, мый сійӧ бӧр воис!
Бать мигнитіс меным да муніс.
А ме пасьтаси да котӧрті кухняӧ.
Ме неуна сьӧлалышті ки пыдӧсӧ да плитаӧ зыралӧмӧн куті кеслыны ассьым пуртӧс.
Раз-раз, раз-раз...
Но сэки мам видзӧдліс ме вылӧ повзьӧм синъясӧн да шуис:
— Кытысь тэ босьтін батьыдлысь пуртсӧ?
— Бать сетіс.
— Дзайгин жӧ, менам шог вылӧ!..
Но, мый нӧ ӧні лоӧ?
Ме шуа:
— Мама, но мыйла шог вылӧ?
Мыйла шог вылӧ?
Но, мыйла?
Бергӧдчи и петі кухняысь.
Думайта: «Босьта ме ассьым линейкаӧс да поткӧда шӧри кык векньыдик вылӧ — весиг нӧшта кивывджык лоӧ».
Восьті пызан йӧр — линейкаӧй абу.
Портфельын абу жӧ.
Ӧшинь вылын — абу жӧ...
И сэки, видзӧда, — пианино.
Пуыс сэтшӧма югъялӧ, шыльыд, тыдалӧ, йи кодь чорыд.
Интереснӧ, вӧлыштас али оз менам пуртӧй татшӧм пусӧ?
Видлыны али мый ичӧтик лезвиенас кыткӧ медся тыдавтӧминті — кӧть педаль дінтіыс?
Ме пидзӧсчаняси да сӧмын удиті зэв ичӧтика вӧлыштны (пуыс, вӧлӧмкӧ, зэв небыд), кыдзи жырйӧ пырис мам.
Мам пыр жӧ казяліс ставсӧ да гусьӧник шуис:
— Тэ эськӧ нӧшта мед кодлыськӧ нырсӧ вундін!
Ме весиг ичӧтика ӧбидитчышті:
— Но, нырсӧ!..
— А мый?
Колӧ ӧд тэныд пурттӧ обновитны.
Ме нинӧм эг шу, вешйи ӧшинь дорӧ да ньӧжйӧник куті вуштыны ӧшинь вылысь краскасӧ.
Мам видзӧдліс ме вылӧ, чӧв олыштіс да юалӧ:
— Школаӧ сэсся он мун?
Помалін велӧдчӧмтӧ?
Ме ӧдйӧ пасьталі пальтоӧс да калошиаси, ассьым пуртӧс гартышті ныр чышкӧдӧ, босьті выль полевӧй сумкаӧс да петі ывлаӧ.
Миянын пельӧсас ӧшалӧ ыджыд электрическӧй часі.
Петровкаладорсяньыс сійӧ зэв стӧча петкӧдлӧ кадсӧ, а вот Каретнӧйладорсянь век мунӧ водзӧ быдса дас вит минут вылӧ.
Ме видзӧдлі Петровкаладорсянь: вит минуттӧм ӧкмыс час.
Мый нӧ тайӧ?
Зэв нин сёр.
Видзӧдлі Каретныйладорсянь — и сэні сідзи жӧ.
Пӧрйӧдлӧны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Медым абу сёрмыны, ме содті воськолӧс, а сэсся весиг уськӧдчи котӧртны.
Сідз котӧрті, мый троллейбусъяс и то кольлісны меысь, а пыр жӧ сёрми.
Стӧча, сідзкӧ, часіясыс петкӧдлӧмаӧсь.
Кок чунь йылын ме матыстчи аслам класс дорӧ да видзӧдлі стеклӧ пырыс.
Аддза: ставныс пукалӧны асланыс местаяс вылын да гижӧны дӧска вылысь задача, а Григорий Семёнович ветлӧдлӧ партаяс костті, да видзӧдалӧ тетрадьясӧ.
— Эн тэрмасьӧй!
Эн тэрмасьӧй! — шуӧ. — Быд лыдпас гижӧй аслас клеточкаӧ.
Единица — асласӧ, ноль — асласӧ.
Сэки сійӧ друг бергӧдчис да аддзис менӧ.
Видзӧдліс да шуӧ:
— Тайӧ нӧшта кутшӧм единица клеточкаын?
Любуйтчыштӧй — стеклӧ сайын да рамка пытшкын велӧдчӧмын отличник Костя Соколовлӧн портретыс.
Челядь серӧктісны, а ме пыр жӧ лажгӧдчи, медым менӧ эз аддзыны стеклӧ пырыс.
Но Григорий Семёнович надзӧник матыстчис ӧдзӧс дорӧ да кыдз тай друг гурйыв восьтас — и став челядьыс аддзисны, мый ме лажыньтчӧмӧн пукала ӧдзӧс дорас.
Мый сэки лои классын — и висьтавнысӧ он куж!
Ставныс сэтшӧм гораа серӧктісны, мый Бобка Козолупов (ми сійӧс нимтам «Лупитӧм козёлӧн») тӧкӧтьӧ эз усь парта вывсьыс.
Сӧмын ӧні и ныв-зонлы ёна сюри.
Григорий Семёнович зэв скӧрысь видзӧдліс на вылӧ да весиг лэптіс чуньсӧ.
Найӧ, дерт, ланьтісны.
А сійӧ шуӧ:
— Соколов, пуксьы места вылад!
Ме босьті сумкаӧс да кок чунь йылын муні аслам парта дінӧ.
Пукышті здук-мӧд да эг вермы терпитны — меным окота ныв-зонлы пуртсӧ петкӧдлыны.
Перйи сійӧс зептысь.
Веськӧді медводз ыджыд лезвиесӧ, сэсся — ичӧтсӧ, сэсся — штопорсӧ, отвёрткасӧ, шиласӧ да заводиті ӧкуратнӧя чышкавны носӧвикӧн.
Чышкалі — и аддза: сідзи и эм!
Славка Брыкин вомсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдӧ менам пурт вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ ньылыштны сійӧс.
«То-то! — думайта. — Ме ног лои?»
Буретш сэки зильгис звонок.
Григорий Семёнович босьтіс журнал да петіс классысь.
А челядь колины классын да ставныс бергалӧны менам парта дорын.
— Вот тайӧ пурт! — шуӧны. — Збыль пурт!
Шензьӧданатор!
Кытысь нӧ тэныд татшӧм пуртыс?
— Кытысь?
Дерт, фронт вылысь...
— А лэчыд?
— Юалан!
Ме пыр жӧ перйи карандаш да ньӧжйӧник куті сійӧс ёсьтыны ичӧтик лезвиенас.
Ставныс видзӧдӧны, любуйтчӧны, ошкӧны.
Некодлӧн татшӧм пуртыс абу!
Перемена чӧжӧн ме ёсьті сизим карандаш да заводиті кӧкъямысӧдӧс, и нӧшта удиті отвёрткаӧн перйыны партаысь кык винт да штопорӧн восьтыны гӧрд тушь тыра пузырёк (Славка Брыкин вайӧма тушсӧ, медым краситны стенгазетлысь заголовоксӧ).
Мӧд урокыс вӧлі роч устнӧй.
Ставныс лыддисны Каштанка йылысь, а ме пыр ӧтарӧ пуртӧн нокси.
Пеналъяс вылас фамилияяссӧ пуртнас вундалі: Брыкинӧс регыдӧн вунді, а Попуригопулоӧс быдса вит минут вундалі.
Весиг местаыс эз тырмы, тӧрис сӧмын Попуригоп...
— Костя Соколов, лыддьы водзӧ! — друг шуис Григорий Семёнович.
А ме ог и тӧд, кытысянь колӧ лыддьынысӧ, и Славка Брыкин оз жӧ тӧд.
Сійӧ век видзӧдӧма менам уджалӧм вылӧ.
Григорий Семёнович шуӧ:
— Мый талун тэкӧд, Соколов?
Ачыд он велӧдчы и мукӧдыслы, тыдалӧ, он сет.
Вот и нажӧвитінныд кыкнанныд вылӧ четвёрка.
Но, меным зэв эз ло лӧсьыд.
Бать сӧмын на локтіс, а ме быттьӧ нарошнӧ двойка босьті.
Весиг ог тӧд, кыдзи та йылысь гортын висьтавны.
Пукала, думайта, а пуртӧй быттьӧ ачыс парта кузяыс ветлӧдлӧ, мыйкӧ вундалӧ.
Двойка вундалӧ.
Быттьӧкӧ этша меным ӧтиыс журналын...
Друг кыла:
— Соколов, ӧні жӧ вай меным ассьыд пурттӧ да пет классысь.
— Григорий Семёнович, — шуа, — да кыдзи нӧ сідзи?..
Ме ӧд тӧдлытӧг!
Сё збыль, тӧдлытӧг!
А Григорий Семёнович оз и кывзы.
Босьтіс менам киысь батьлысь пуртсӧ да шуӧ:
— Мун, мун!
Ме топӧді пиньясӧс да вомдоръясӧс, медым абу бӧрддзыны, да муні ӧдзӧслань.
Рисование урок бӧрын став челядьыс разӧдчисны, а Григорий Семёнович меным шуӧ:
— Пукалышт, Соколов.
Сэсся локтіс да шуӧ:
— Вай дневниктӧ, Соколов.
Велӧдчӧмсьыд — двойка да поведениесьыд — двойка.
И кыдзи абу яндзим!
Батьыд армияын, позьӧ шуны, герой, а пиыс — дыш да вильышпоз.
Ме шуа:
— Абу.
Бать абу нин армияын.
Сійӧ тӧрыт бӧр воис.
Григорий Семёнович видзӧдыштіс ме вылӧ:
— Вот кыдзи! — да босьтӧ ручка. — Мый нӧ, тыдалӧ, письмӧ сылы ковмас гижыштны.
Ме сійӧс кора:
— Григорий Семёнович, ме сэсся ог кут.
Ме сэтшӧм бура кута кутны ачымӧс, сӧмын письмӧтӧ эн гижӧй да пуртсӧ менсьым вайӧй.
Сійӧс меным фронт вылысь бать вайис.
Григорий Семёнович чӧв олӧ да быттьӧкӧ оз кыв.
Гижис записка, косьтіс промокашкаӧн, кусыньтіс кык пельӧ, нёль пельӧ, выліас гижис: «Соколов ёртлы — киас».
И сетӧ запискасӧ меным:
— Со.
Ну.
Сет киас.
И пурттӧ батьыдлы жӧ сет.
Пуртсӧ ме гартышті носӧвик пытшкӧ, пукті письмӧсӧ зептӧ да мӧдӧдчи гортӧ.
И вот ме муна гортӧ да нуа батьлы Григорий Семёновичлысь запискасӧ, и сэтшӧм сьӧкыд меным, быттьӧкӧ ме кӧкъямыс кирпич кыска зептын...
Муні ме, муні, быттьӧкӧ сё верст прӧйдиті.
Вои гортӧ.
А гортын сэтшӧм лӧсьыд, кыдз быттьӧ талун Май медводдза лун.
Пызансӧ паськӧдӧмаӧсь, тэчӧмаӧсь сёян-юан...
Батьлӧн шинельыс водзпомын ӧшалӧ — сідзкӧ, сійӧ гортын.
Аддза, мам нимкодь, бур, вӧччӧма.
«Но, — думайта, — сета запискасӧ сылы, гашкӧ, тайӧн делӧыс и помасяс».
Перйи запискасӧ, сета.
А мамӧ видзӧдліс да шуӧ:
— Да тайӧ тай, Костя, абу меным.
Тані гижӧма: «Соколов ёртлы — киас».
— Ме и сета киас.
Тэ ӧд Соколова ёрт жӧ, а батьӧс жаль.
Сэки буретш бать петіс.
Пельпом вылас кузьчышъян, киас бритва да кисточка.
— Мый тайӧ — почта? — юалӧ. — Кодлы письмӧыс?
Абу-ӧ меным война бӧрын медводдза?
Мам чӧв олӧ.
А ме шуа:
— Тэныд, бать, миян школасянь.
«Всё равно, — думайта, — тӧдлас, сідзкӧ, мед регыдджык тӧдлас!»
Бать босьтіс письмӧсӧ, лыддис.
— Да... — шуӧ.
А мам юалӧ:
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Бать сетіс письмӧсӧ сылы, и сійӧ лыддис.
Кыкнанныс чӧв олӧны.
Да и меным нинӧм сёрнитнысӧ.
Чӧв олыштім ми ставным, а сэсся бать ӧшӧдіс кузьчышъянсӧ, винтитіс бритвасӧ, пуктіс кӧрӧбкаӧ да кутшӧмкӧ абу ас гӧлӧсӧн шуис:
— Мый нӧ тэ сулалан?
Мунам.
— Кытчӧ?
— Эсійӧ жырас.
Ме муні, а бать ме бӧрся.
Муртса вуджим тагӧс вомӧн, бать пӧдлаліс ӧдзӧссӧ — да игналіс.
Ме повзи.
И мам, тыдалӧ, повзис жӧ.
Ньӧжйӧник таркӧдыштіс ӧдзӧсас, юалӧ:
— Коля!
Коля!
Мыйла нӧ ӧдзӧссӧ игналін?
— Виччысьлы.
Миян тані сэтшӧм сёрни — аддзылысьястӧг.
И друг воськовтіс мелань:
— Кӧні пуртыд?
— Со.
Бать босьтіс сійӧс, кутӧ ки пыдӧсас, а ме думайта: «Бурджык эськӧ мед ме некор эг аддзыв тайӧ пуртсӧ сылӧн став шилаяснас, вилкияснас да отвёрткаяснас.
Мыйта лӧсьыдтӧмтор сы вӧсна!»
Бать пуктіс сійӧс ӧти ки пыдӧс вывсьыс мӧдас да шуӧ:
— Эг думайтлы ме фронт вылын, мый пуртӧй менам Мӧскуаын кутас вуштавны ӧшиньвывъяс, вӧлавны рояльяс, партаяс, заборъяс, вӧрӧтаяс...
— Вӧрӧтаяс ме эг вӧлав.
— Прӧста эн удит.
Бур, мый тэ ордын сійӧ сӧмын лун джын вӧлі.
Небось, куим лунӧн тэ эськӧ районсӧ ставнас вӧлалін да вундалін.
А ӧд ме ордын сійӧ эз куим лун, а куим во вӧлі да бура уджаліс.
Мыйта ув да рос ме вундалі сійӧн бипуръясӧ, кодъяс дорын ми шонтысьлім походъяс дырйи...
Кор ёртӧй менам доймис, тайӧ пуртнас ме сылысь сапӧгсӧ вожӧді, медым доймӧмсӧ кӧртавны...
А медся ёна меным запомнитчис татшӧм лоӧмтор.
Ӧтчыд петіс кустъясысь немецкӧй лазутчик да мышсянь кучкис меным прикладнас.
Ме уси турун вылӧ, а ас садьӧ вои кутшӧмкӧ тыртӧм керкаын...
Киясӧс мыш сайӧ кӧрталӧмаӧсь...
Куйла.
Вомын курыд.
Юрын жувгӧ.
Кыла: ывлаас дзик керкаас пыранінын, часӧвӧй ветлӧдлӧ — из торпыригъяс кок улас шаракылӧны...
Кыла немецкӧй кывъяс.
«Ог, — думайта, — сідз прӧста тіянлы ог сетчы!»
Юрӧс нёровті стен бердас.
Керкаыс украинаса нога, белитӧма, — стенсьыс свеж известка дук кылӧ.
Пызан вылас миска сулалӧ, сёй кувшин варенец вылӧ, йӧв пачын пӧжны.
И друг аддза: ӧшинь пырыс ывласяньыс видзӧдӧны кык кельыдлӧз син.
Ӧшиньыс улын.
Тыдалӧ, ичӧтик морт видзӧдӧ.
Гусьӧник шуи: «Нолтӧ волы ме дорӧ!..»
И ывлаас сулалысь ичӧтик мортыс пыр жӧ пырис ӧшиньӧдыс.
Аддза: тэ ыджда кымын зонка, сӧмын синъясыс кельыдлӧзӧсь, а юрыс рыжӧй.
Видзӧдлі ме сы вылӧ да думышті, мый тайӧ мортыслы позьӧ тырвыйӧ дӧверитчыны.
«А ноко, — шуа, — хлопчик, гурйысьышт менам сапӧг гӧлень сайын».
Пуртӧй менам вӧлі сапӧгын.
Сӧмын роч салдат кузь гӧленя сапӧгтӧ новлӧ.
Вот сійӧ ме ордӧ и коли — менам медбӧръя боевӧй оружиеӧй.
Зонка вундаліс гез кӧртӧдъяс да пышйис.
А кор пемдіс, ме петі ӧшинь пырыс да видзчысьӧмӧн куті уйны водзӧ сутшкасьысь туруна, ытшкӧм видз вывті.
Дыр кысси.
Друг неылысь кылі роч сёрни...
Пемыдас тыдалӧ бипур...
Сідзкӧ, вои.
А лун мысти стӧч тайӧ сиктсӧ, кӧні олӧ вӧлі зонкаыс, ми мырддим немечьяс киысь.
Ачыд гӧгӧрвоан ӧні, кутшӧм дона меным тайӧ пуртыс, а эг жалит — сеті...
Ме сулала, видзӧда сы вылӧ, ог тӧд, мый и шуны.
А сійӧ шуис:
— Но, босьт ассьыд пурттӧ!
Ме шуа:
— Збыль?!
А бать довкнитіс юрнас:
— Збыль.
Козинъястӧ бӧр оз босьтлыны.
А ӧні мунам сёйны.
Петім ми, а мам то бать вылӧ видзӧдлас, то ме вылӧ и оз гӧгӧрво, мый миян вӧлі жырас.
Чӧвтіс сійӧ миянлы шыд тасьтіӧн, нянь шӧраліс, да ми пуксим сёйны.
И пурт йылысь сёрнияс батькӧд миян сэсся некор нин эз пансьывны, сы вӧсна мый ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Пурт ёсьтавліс карандашъяс, восьтавліс чернила тыра бутылкаяс, вундавліс бумага, вӧлавліс змей вӧчигӧн планкаяс, фанера кусӧкъясысь вӧчлывліс самолётъяс, керкаяс, пуысь вӧчлывліс дурпопъяс, вундыліс меным камышысь дудочкаяс — ӧти кывйӧн, пуртыс вӧчис ассьыс уджсӧ.
А ме — ассьым.
С. Георгиевская
ИЧӦТ АРЛЫДА ИВАНОВ.
Миян чужанінлӧн лунвылын эм ыджыд, но ляпкыд саридз.
Шусьӧ сійӧ Азовскӧйӧн.
Пыдӧсыс сылӧн, кыдзи и став ляпкыд саридзьяслӧн, небыд, нюйта, сёй.
Чери радейтӧ татшӧм саридзьястӧ.
Саридз вадорын олӧны чери кыйысьяс.
Тайӧ нинӧмысь повтӧм, вына йӧз.
Быдсяма поводдяӧ петӧны найӧ саридзӧ асланыс пыжъяснас и оз повны ни гыясысь, ни бушкола тӧлысь.
Но и повтӧм азовбердса чери кыйысьяслы сьӧкыд овлӧ тулысын да арын кыйсигӧн.
Водз тулысын да сёр арын саридз вылын бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс — лёк саридз бушковъяс; медводдза кынмалӧмъяс вежсьӧны виччысьтӧм ульдӧм; лымъя турӧбъяс — сувтса зэръясӧн.
И со мый ӧтчыд вӧлі «Переправа» нима чери кыян азовбердса колхозын.
Сійӧ ноябрса асылас, кор Переправаысь чери кыйысьяс петісны кыйсьыны, поводдяыс сулаліс сэзь, лӧнь.
Но луншӧр кадлань кутіс пӧльтны вой тӧв, кӧдздӧдіс, и вадортіыс саридзыс вевттьысис медводдза йи коркаӧн.
Пужйӧн вевттьысис степын быдмысь чорзьӧм арся турунъяс.
Быттьӧ биӧн чишкалӧмысь сьӧдӧдіс да чукыртчис лэчыд тӧв улас медбӧръя корйыс град йӧрын.
Едждӧдісны, быттьӧ найӧс кодкӧ мелӧн мавтіс, керкаяслӧн камыш вевтъясыс.
Пыр ӧтарӧ кӧдздӧдіс, лыа кӧса дорса йиыс ӧтарӧ паськаліс да кызіс.
А чери кыйысьяс вӧліны ылын саридзын.
Кыдзи сӧмын найӧ ӧні бӧрсӧ локтасны?
Петісны вадорӧ чери кыйысьяслӧн семьяясыс — пӧрысьяс, нывбабаяс, челядь.
Сайӧдчалісны кӧдзыд тӧлысь, надзӧник кыв-мӧдӧн шыбитчисны:
— Мый нӧ, оз на тыдавны?
— Оз на тыдавны!..
Пӧвйысь вӧчӧм пос вылын, коді вӧлі нюжӧдчӧма саридзӧ, сьӧкыд сапӧга ыджыд кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сулаліс колхозса председатель Мишур Вань.
Зумыштчӧмӧн кывзысис, оз-ӧ кыв саридз вылын моторлӧн шумыс.
Час джын сайын чери кыйысьяслы отсӧг вылӧ сійӧ ачыс корис чери кыян станцияысь мотора катер.
Мишур бура тӧдіс, мый татшӧм саридз вывтіыд катерлы ковмас мунны часӧн-джынйӧн дорысь абу этшаджык, а век жӧ кывзіс да виччысис.
Ваӧн шыльӧдӧм сьӧд из вылын пукалісны пӧрысьяслӧн бригадаысь куимӧн.
Пӧрысьяс нинӧм эз висьтавны, а сӧмын видзӧдлывлісны ӧта-мӧдныс вылӧ да довкйӧдлісны юрнаныс.
Найӧтӧ бура тӧдісны, кутшӧмджык ӧні чери кыйысьлы саридзын.
Быдӧнлы на пиысь кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ ачыс пукалӧ байдаын йизьӧмысла тронякылысь парус улын.
Сьӧкыд, пемыд ва вывті ньӧжйӧник мунӧ байда.
Пыдітіыс зэв визув, кӧдзыдыс оз вермы кынтыны, а вылітіыс саридзыс ставнас тшыналӧ кӧдзыдсьыс да тӧвсьыс.
Чери кыйысьяслӧн пелысъяс вылас йизьӧ ваыс, йизьӧ пыж бокъясӧдыс.
Лёк тӧв нетшкӧ гыяс вылысь пуысь быгсӧ да шыблалӧ йӧзлы чужӧмас посньыдик, чуткасьысь йи торъясӧн.
Йизис паськӧмныс да резина кӧмныс.
Ёнтӧны киясыс кӧдзыдысла да пелысъясӧн сьӧктасьыс.
Чери кыйысь сынӧ бӧръя вынсьыс, а век быттьӧ ӧти местаын сулалӧ: кутӧ байдасӧ кӧдзыд саридз...
Пӧрысьяс дорӧ йӧжгыльтчӧма ар ӧкмыса детинка — Ванюшка Иванов.
Сійӧ мамыслӧн сьӧкыд стеганкаа да лётъялысь пельяса шапкаа.
Тӧвсьыс нырсӧ кӧрӧмӧн да кынмӧм кияснас сійӧс зыралігтыр сійӧ пыр ӧтарӧ шуалӧ:
— А со, кажитчӧ, тыдовтчисны!..
— Кӧні?
— Со эстӧні!
— Тырмас тэныд йӧзсӧ прӧстасӧ бӧбйӧдлыны!
Мунін эськӧ гортад, паччӧр вылад.
Бергалӧ тані...
Ваня ылӧджык вешйӧ пӧрысьяс дінысь да дзебсьӧ кодлӧнкӧ паськыд мыш сайӧ.
Сідз тай и мунас сійӧ гортас!..
Ставныс паныдалӧны ас йӧзӧс, и сійӧ паныдалӧ.
Кытчӧдз Гаврик оз во, ни мамыс, ни сійӧ оз мунны вадорысь.
Со сійӧ сулалӧ эстӧні дзик пос дорас мукӧд чери кыйысь нывбабаяскӧд ӧтлаын, видзӧдӧ саридзӧ, а талань оз видзӧд.
И бур, мый оз видзӧд.
А то эськӧ аддзис сійӧс да тшӧтш, мый бурсӧ босьтан, паччӧр вылӧ ыстіс.
Додь сювъяс улын дзуртыштіс кын лыа.
Тайӧ колхозса конюх Петрович аслас рыжӧй Тюлькаыскӧд локтіс вадорӧ примитны чери кыйысьяслысь чери кыян кӧлуйсӧ.
Петрович — бур сьӧлӧма старик.
Сійӧ некор оз вӧтлы челядьӧс конюшняысь, лэдзӧ верзьӧмӧн ветлыны вӧвъясӧс юктавны да весиг велӧдӧ вӧв доддявны.
— Петрович! — горзӧ Ваня. — Тюлечка!.. — да котӧртӧ вӧла-доддялы паныд.
Тюлька сувтіс дзик вадорас.
Тӧв йылас сырмигтыр сійӧ видзӧдӧ водзӧ да чошкӧдӧ ёсь пельяссӧ.
Тӧлыс пӧльтӧ пельясас саридзлӧн гортӧм дугдывтӧм шумӧн найӧс тыртӧмӧн...
Тюлька — татчӧс, саридзбердса вӧв.
Во сизим-кӧкъямыс сайын кымын гожся лӧз лунӧ, вӧсньыдик чань кокъяс йылас гажаа чеччалігтыр, сійӧ медводдзаысь котӧртіс тайӧ вадор вылас...
И друг копыртіс юрсӧ, водзлань нюжӧдіс сюся кывзысьӧмӧн рыжӧй нырвомсӧ.
Камышъяс сайын мыйкӧ шумитіс, кышакыліс, акайтіс, и тӧлыс сыладорсянь вӧлі васӧд да сола.
Сійӧ кадсянь Тюлька быдмис, лои уджалан верстьӧ уджалан вӧлӧн да уна удитіс уджалыштны, но саридзысь, вадорысь да Переправаысь кындзи нинӧм эз аддзыв.
И, тӧдӧмысь, сійӧ думайтіс, мый муыс дзоньнас со татшӧм: ызгысь, васӧд солакодь дука.
Аслас додьнас ӧні сулалӧ сійӧ кӧдзыд ывлаын.
Ныр розьяссьыс пуркйӧ еджыд ру, а гырысь бур синъясыс спокойнӧя видзӧдӧны помтӧм-дортӧм руд ва эрд вылӧ.
Ваня кутчысис додь вожас да пельпомнас топӧдчис Тюлькалӧн рыжӧй, тӧвся гӧнӧн гӧнсялӧм бок бердас.
Кыкӧннад шоныдджык.
Найӧ дыр сулалісны тӧвсьыс сайӧдчытӧг да видзӧдісны саридзӧ.
Сэні вӧлі сэтшӧм тыртӧм!..
Сӧмын шочиника гыяс весьтті лэблас сьӧд морӧса еджыд лэбач — мартын.
И друг кытӧнкӧ зэв ылын вуджӧртіс мыйкӧ еджыд...
Парус али лэбач борд?
Байда!
Вадор вылын йӧзыс кутісны жуны, горзыны.
Нывбабаяс кутісны омлявны-бӧрдны.
На вылӧ видзӧдӧмӧн кутісны горзыны да бӧрдны челядь.
А парус пыр ыдждіс и ыдждіс.
Пыр матӧджык матыстчис байда.
Со сійӧ дзик нин йи дорас.
Кутіс тыдавны, мый скамьяяс вылын пукалӧны тӧв йылас сьӧдӧдӧм чужӧма, кӧдзыдысла гегдӧм йӧз.
Уна дас ки пыр жӧ нюжӧдчисны вадорсянь, медым кутчысьны йизьӧм тросӧ.
— Пет, Антоновна!
Чеччы, Никитич!
Мунӧй шонтысьӧй.
А ми тані асьным нин...
Сьӧкыд, быттьӧкӧ абу ассьыныс, кокъяссӧ кыскигтыр байдаысь чеччӧм йӧз кутісны люзьгыны выль йи кузя — сэтчӧ, гортаныс, кӧні абу тайӧ кӧдзыд, лэчыд тӧлыс, кӧні ымралӧ шоныдӧн жара ломтӧм пач.
Со и Гаврик локтӧ мукӧдъясыскӧд тшӧтш.
Сӧмын сійӧс он тӧдмав ӧні: свитерыслӧн вурун воротыс водзтіыс йизьӧма йинёньясӧн да дзор тош моз чурвидзӧ кожанка увсьыс.
И синкымъясыс Гавриклӧн едждӧдӧмаӧсь и синлысъясыс.
Сійӧ ставнас гӧрбыльтчӧма да восьлалӧ сэтшӧм сьӧкыда, быттьӧ сылы абу дас кӧкъямыс арӧс, а кӧкъямысдас кӧкъямыс.
Мамыс уськӧдчис сы дінӧ.
— Гаврюша!
Гаврюша!.. — Сійӧ видзӧдӧ сылы чужӧмас, тірзьӧдӧ орччӧн.
— Гаврила! — горӧдіс Ваня да котӧртіс на бӧрся.
Котӧртіс чукыльӧдз да видзӧдліс бӧрӧ.
Йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь эновтӧм байда дінын, мыйкӧ вӧчисны, а мый — ылісяньыс оз тыдав.
Ваня гусьӧник кольччис ас йӧзсьыс, бергӧдчис бӧр да бара кутіс восьлавны вадорлань.
Чери кыйысьяс идралісны нин кыдзи колӧ кӧлуйсӧ да йи вылӧ нюжӧдісны сьӧкыд тывъяс.
Чериыс тывъяс эз пессьы, — гыӧртӧмысла едждӧдӧм куйлӧ кӧдзыднас пагӧдӧма.
А вӧлі сійӧ сы мында, мыйта во чӧжнас эз вӧвлы.
Тывъяс быд синмын — чериӧн.
И кытысь сы мындаыс пырӧма?
Ки вылад татшӧм кӧлуйсӧ нинӧм вылӧ он ну.
— Петрович, а Петрович!
Отсав!
Конюх чупнитіс вомдоръяснас: «Но, но, донаӧй!» — и Тюлька кывзысьӧмӧн мӧдӧдчис йи вывті.
Йӧзыс тэрмасьӧмӧн сӧвтісны доддяс чери тыра тывсӧ да тэрыба кутісны петны вадорӧ.
Йи вылӧ колины сӧмын конюх да вӧв.
Гыжъяснас вильдалігтыр, быд воськолын сьылісӧ нюжӧдлӧмӧн, быттьӧ копрасьӧмӧн, Тюлька кыскис сьӧкыд грузсӧ.
И вот, кор сійӧ дзик нин матӧ воис му дінас, дзик нин вадорса галяиз дінас, йиас кыліс тратшмунӧм.
Йиыс поті.
Йи торъяс костӧдыс тыдовтчис гудыр визув ва.
Пыр паськалісны пемыд полойясыс йи потасъясас.
Пыр пӧдӧмджыка, пыр ёнджыка шумитіс саридз.
Сійӧ нӧйччис сэтшӧм вынӧн, быттьӧ кӧсйис ызгыны став сійӧ кадсьыс, мый сійӧ куйліс йиӧн дорӧма.
Йӧз, кодъяс удитісны котӧртны муӧдзыс, сидзи и кынмисны лыа кӧса вылын.
А йиыслӧн ратшкакылӧмыс да гольскакылӧмыс лоисны пыр гораджыкӧсь.
Йиыс крӧшитчис, и вот поті кык пельӧ сійӧ ыджыд йи пластыс, код вылын сӧмын на ӧні ӧтлаын сулалісны вӧв, конюх да додь.
Ичӧтджык йи пластыс вӧвнас, ёна катовтчис, да пемыд гыыс, кытысянькӧ улісянь уськӧдчӧмӧн, швачнитіс Тюлькалы кокас.
Вот-вот вӧв исковтас ваас да кыскас ас бӧрсяыс додьсӧ сы вылӧ сӧвтӧм кӧлуйнас.
А кӧлуйыс — зэв донатор.
Тывтӧгыд и чери кыйысь — абу чери кыйысь, и саридзыд сылы — абу саридз.
Петрович тӧдіс тайӧс став переправскӧй чери кыйысьысь эз омӧльджыка.
Кыв ни джын шутӧг сійӧ кватитіс сапӧг гӧлень костсьыс пурт да вундіс постромкаяссӧ.
Визулыс пыр жӧ шыбитіс йи пластсӧ, код вылын сулаліс Тюлька, ылӧ конюхсяньыс да додьсяньыс.
— Багыръяс!
Багыръяс! — эз ас гӧлӧсӧн горӧд Иван Мишур.
Некымын кӧрт крук ӧтпырйӧ сатшкысисны йи пласт дорышӧ, код вылын сулаліс Петрович.
— Эм!
Сюри!..
И вадорвывса йӧз ӧтчыд ӧтсӧгласа кыскыштӧмӧн петкӧдісны му вылӧ йи пластсӧмортнас, додьнас да тывнас.
Вӧлыс коли саридзас ӧтнас.
Сійӧ сулаліс ыджыд юрсӧ улӧ-улӧ ӧшӧдӧмӧн.
Сылӧн бурысьыс да бӧжыс дӧлалісны тӧв вылын.
Вӧв сьӧкта вӧсна йи пластыс пыр пыдӧджык вӧйи ваас, а визулыс зурӧдаліс кывтысь йи пласт торъяссӧ.
И быд кучкысьӧм бӧрын йи пластыс лои пыр ичӧтджык и ичӧтджык.
Чери кыйысьяс пробуйтлісны шыбитны вадор вывсянь багырсӧ и тайӧ йи пласт вылас.
Но Тюлька повзис багырсьыс, чепӧсйис бокӧ да муртса-муртса кутчысис пласт вылас.
— Нинӧм!
Ваӧдыс петляӧн кыскам, — шуис кодкӧ.
— Кыдзи нӧ кыскам! — дӧзмӧмӧн вочавидзис Мишур. — Йинас сійӧс ставнас. орйӧдлас
Кыдзи нӧ позьӧ...
Чери кыйысьяс мӧдысь шыбитісны багырсӧ.
Пелька шыбитісны.
Но вӧв дрӧгнитіс, повзьӧмысла кутіс педзны места вылас, и йи пластыс сы улын кутіс катласьны, вӧрны.
Сійӧ и видзӧд, вӧяс.
И друг йӧз пӧвстысь водзӧ петіс кутшӧмкӧ ичӧтик морт да збоя воськовтіс дзик вадорас качайтчысь йи пласт вылӧ.
Сэсся воськовтіс мӧд вылӧ, коймӧд вылӧ...
Тайӧ вӧлі Ваня.
— Эй тэ!..
Кытчӧ?
Бергӧдчы, бергӧдчы! — горӧдісны йӧзыс вадор вывсянь.
— Ме пырысь-пыр, — шуис Ваня, лажыньтчис йи вылӧ да паськыда шевкнитіс дженьыдик кияссӧ мамыс стеганкалӧн кузь сосъясанас.
Сылӧн ичӧт сьӧктасьыс посньыдик ёсь йи торъясыс эз вӧйласьны.
Верстьӧ морт эськӧ нинӧм вылӧ эз вермы тадзи котӧртны кригаяс вывті — вадорӧд кывтысь йияс вывті.
Кригаяс эськӧ эз лыбӧдны сылысь сьӧктасӧ.
— Бергӧдчы!
Бергӧдчы! — горзісны Ванялы вадорсянь. — И вӧлыс пропадитас, и ачыд асьтӧ пӧгубитан.
Но Ваня весиг эз видзӧдлы бӧрлань.
Ваня котӧртіс ловъя кодь, катласьысь йияс вывті то лажыньтчылӧмӧн, то потасъяс вомӧн чеччалігтыр.
Вадор вылын йӧзыс дугдісны горзыны да ловшысӧ пыкӧмӧн видзӧдісны Ваня вылӧ.
Джӧмдас зонка, бузгысяс тайӧ страшнӧй йиа ваас — и пом.
Оз вермы сійӧ кыптыны кӧтасьӧм стеганканас, оз вермы петны йи увстыс.
Но Ваня эз усь.
Сійӧ чеччыштіс вӧв дорӧ матыса йи пласт вылӧ, нюжӧдчис сьӧд ва вомӧн да кватитіс Тюлькаӧс дом поводӧдыс.
И сэки Тюлька гӧрӧктіс — гӧрӧктіс радпырысь, аттьӧалана да успокоитчӧмӧн, быттьӧ сылы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлӧм.
— Видзӧдтӧ, гӧгӧрвоӧ! — шуис кодкӧ вадорын.
Тюлька, тыдалӧ, и збыль гӧгӧрвоис.
Сійӧ нюжӧдчис Ванялань, нюкыльтіс ассьыс кузь голясӧ, быттьӧ мыйкӧ кӧсйис висьтавны сылы пеляс.
— Но тэ, эн ышмы!
Эн ышмы! — горӧдіс сы вылӧ Ваня сэтшӧм гора, сэтшӧм чирӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ ачыс вӧлі пӧрысь конюхыс.
Кынмӧм кинас сійӧ малаліс вӧвлысь небыд вомдоръяссӧ, тапкӧдіс сылы рыжӧй нырвомас, и тайӧ разас Тюлька эз казяв, кыдзи багыръяслӧн ёсь пиньясыс сатшкысисны йиас дзик сы кок дінӧ.
— Эм!
Босьтім!..
И кыкнан йи пластыс — сійӧ, код вылын сулаліс Ваня, и сійӧ, кӧні вӧлі Тюлька, — топыда ӧтлаасисны да матыстчисны вадорӧ.
— Кутш зонка! — шуис Мишур да кутліс Ваняӧс. — Ӧти кывйӧн — чери кыйысь!
А чери кыян кад помасьӧм бӧрын вӧлі со мый.
Празднуйтісны арся чери кыян кад помасьӧмсӧ.
Карсянь колхозӧ воалісны гӧсьтъяс, и гӧсьтъяс пиысь медся главнӧйыс, Рыбаксоюзса председатель, висьтавліс трибуна вывсянь, кодлы чери кыйысьяс пиысь кутшӧм премия сетӧмаӧсь.
Челядь жуисны сельсӧвет ӧдзӧс дорын, видзӧдісны ӧта-мӧд юр вывтіыс, медым нинӧм абу кольны.
И друг, «И» шыпасӧдз воӧм бӧрын, председатель шуис:
— «Иванов Иван, ичӧт арлыда...»
Йӧз чукӧрын кутісны шӧпкӧдчыны:
— Ванюшка, тэнӧ, буракӧ!.. — и лэдзисны Ваняӧс водзӧ.
Ваня, ставнас гӧрдӧдӧма, прӧйдитіс векньыдик костӧд улӧсъяс косттіыс да кыкнан кинас босьтіс виччысьтӧм козинсӧ: зарни шыпасъясӧн гижӧм ыджыд лист — почётнӧй грамота.
И кор сійӧ муніс бӧр, юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн да бокӧ видзӧдлывтӧг, ставыс клопайтісны.
Некодлы сэки эз клопайтны сэтшӧм гораа, кыдзи Ванялы.
С. Георгиевская
ГАЛЯ МАМ ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ.
Медводдза глава.
Му вылын эм Куйбышев кар.
Тайӧ ыджыд, мича кар.
Уличаясыс сэні садъяс кодь жӧ вежӧсь, вадоръясыс уличаяс кодь вежӧсь, а Йӧръясыс вадоръяс кодь вежӧсь.
Джуджыд вадор пӧлӧн визувтӧ Волга.
Волгаті гожӧмнас ветлӧны паракодъяс и сувтлӧны то таладор, то мӧдарладорас.
Война дырйи Куйбышев карын олісны Галя нима нывка, Галялӧн мамыс да Галялӧн бабыс — найӧс куимнаннысӧ эвакуируйтӧмаӧсь Ленинградысь.
Галялӧн бабыс вӧлі бур, но мамыс вӧлі нӧшта на бурджык.
Сійӧ вӧлі томиник, гажа да быдтор гӧгӧрволіс.
Галя моз жӧ сійӧ радейтліс котравны зэр бӧрын кӧмтӧг, важ журналъясысь видлавны серпасъяс, пачсӧ ломтыны восьса ӧдзӧсӧн, кӧть бабыс шулывліс, мый та вӧсна став шоныдыс петӧ ывлаӧ.
Недель чӧж Галялӧн мамыс уджаліс.
Сійӧ серпасаліс пырыстыдалан бумага вылӧ зэв мича кытшъяс, гырысьясӧс и посниясӧс, да нуӧдаліс унапӧлӧс визьторъяс — кызъясӧс и юрси кодь вӧсниясӧс.
Тайӧ шусьӧ гижтыны.
Вежалунъясӧ Галя да мамыс ветлывлісны паракод вылын Волга мӧдар вадорӧ.
Волга вӧлі паськыд.
Кывтісны сы кузя пуръяс да пыжъяс, кузь гыяс ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧтлігтыр кывтіс паракод.
А вадорас куйліс гыясӧн моз пуксьӧм небыд лыа, ваысь мыччысьліс бархатнӧй щӧткаяса кузьмӧс коръяса камыш да гож сайын лэбалісны юрсигусьяс, шонді водзын дзирдалысь, плавкӧс бордъяс вылас найӧ нуисны сынӧдті ассьыныс векньыдик телӧяссӧ.
Сэні вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, быттьӧ дзик некӧн некутшӧм война абу.
Рытъяснас Галя да мам гуляйтлісны вадор улича кузя.
— Мамӧ, машина! — горӧдліс Галя. — Вӧзйысь!..
Галялӧн мамыс пыр жӧ бергӧдчывліс бӧрлань — оз-ӧ пукав калитка дорын бабыс.
Бабыс кӧ эз вӧв, сійӧ лэптыліс кисӧ.
Грузӧвик сувтліс.
— Нуыштӧй миянӧс неуна, пӧжалуйста, — шулывліс мам. — Менам нылӧйлы зэв окота катайтчыштны!
Грузӧвик вылын йӧзыс серавлісны.
Сэсся кузовас пукалысь кутшӧмкӧ грузчик либӧ красноармееч вылісянь нюжӧдліс кисӧ.
Тёпканъясӧд грузӧвик чеччыштавліс.
Мам да Галя пукавлісны восьса кузовын картупель мешӧк вылын либӧ запаснӧй кӧлеса вылын, кыкнанныс бабӧн вурӧм ситеч платтьӧаӧсь, да кутлісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ.
Галя сераліс.
Кор машинасӧ зэркйӧдліс, сійӧ горзіс: «Ой, мамӧ!
Ай, мамӧ!»
Сійӧ кӧсйис, медым йӧрыс ставнас, уличаыс ставнас, Куйбышев карыс ставнас аддзисны, кыдзи найӧ мамыскӧд катайтчӧны машина вылын.
Мостовӧйлӧн валйӧсь булыжник вывті мунігӧн машинасӧ дзӧрис.
Найӧс пуркйис бускӧн.
— Аттьӧ, ёртъяс, — шуліс мам.
Машина дрӧгнитліс да сувтліс.
— Галя, и тэ шу аттьӧ.
— Аттьӧ! — мостовӧй вылын сулалігӧн нин горзыліс Галя.
Вылісяньыс нюмъялісны красноармеечьяс.
Ӧтчыд, кор Галя мамыскӧд гуляйтісны Куйбышев карса уличаяс кузя, найӧ аддзисны, кыдзи вокзаллань мунысь трамвайӧ пуксисны полнӧй снаряжениеа вит том красноармееч.
Буракӧ, найӧ мунісны фронт вылӧ.
Красноармеечьясӧс колльӧдісны колхозницаяс.
Колхозницаяс бӧрдісны да окалісны ассьыныс пиянсӧ да вокъяссӧ.
На гӧгӧрын уличаыс ставнас быттьӧ вӧлі ланьтӧма.
Йӧзыс сувталісны да кыв ни джын шутӧг довкйӧдлісны юрнаныс.
Уна нывбаба гусьӧник бӧрдісны.
И вот трамвай дрӧгмуніс.
Надзӧник зильӧдчигтыр сійӧ мӧдӧдчис Куйбышев карса уличаяс кузя.
Мыйкӧ горзігтыр да чышъянъясӧн ӧвтчигтыр сы бӧрся котӧртісны колхозницаяс.
Галя мамыскӧд сулалісны тротуар бокын да видзӧдісны на бӧрся.
— Галя, — друг шуис мамыс, — ме тэныд водзджыксӧ эг кӧсйы висьтавны, но, навернӧ, кад нин висьтавны: ме регыд муна жӧ фронт вылӧ.
— Мунан? — юаліс Галя, и синъясыс сылӧн лоины гӧгрӧсӧсь да вазисны. — Фронт вылӧ?
Метӧг?
Мӧд юр.
Недель мысти Галя да бабыс колльӧдісны мамсӧ.
Вокзал вылын жуис йӧз.
Баб матыстчис олӧма военнӧй дінӧ да шуис:
— Военнӧй ёрт, нылӧй менам фронт вылӧ мунӧ.
Ӧтка.
Томиник на зэв...
Вӧчӧй сэтшӧм буртор, ті кӧ мунанныд тайӧ поезднас, эн сетӧй ӧбидитны сійӧс.
— Весьшӧрӧ тӧждысянныд, мамаша, — вочавидзис военнӧй. — Кутшӧм нӧ вермас лоны ӧбида!
— Но, вот и бур! — шуис бабӧ. — Аттьӧ!
Рӧмдіс.
Вокзал вылын ӧзйисны бияс.
Налӧн виж югӧр улас йи моз лӧсталіс зэрсьыс кӧтасьӧм перрон.
Поезд вӧрзис.
Баб котӧртіс вагонъяс бӧрся.
Сійӧ горзіс: «Нылукӧй менам!
Дона нылукӧй менам!» — и котӧртігмозыс кутліс проводницаӧс соскӧдыс, быттьӧкӧ сыысь зависитіс мамлӧн дзоньвидзалуныс да шудыс.
А мам сулаліс тамбурын проводница мышкын да шуаліс:
— Мамук, оз ков.
Мамук, дугды.
Мамук, ме ӧд абу ӧтнам, абу лӧсьыд... оз ков, мамук!
Поезд вошис пемыдас.
Галя да бабыс дыр на сулалісны перрон вылын да видзӧдісны ылыстчысь гӧрд би вылӧ.
И сӧмын сэки Галя гӧгӧрвоис, мый мамыс муніс, дзикӧдз вылӧ муніс.
Сытӧг.
И гораа бӧрддзис.
Бабыс босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс гортас.
Надзӧник-надзӧник нуӧдіс.
Бабыс эз радейтлы ӧдйӧ ветлыны.
Коймӧд юр.
А мам тайӧ каднас пыр муніс и муніс.
Вагонас вӧлі пӧшти дзик пемыд.
Сӧмын кӧнкӧ дзик йирк бердас мигайтігтыр ӧзйис пӧнар.
И сыладорсянь би югӧрыскӧд тшӧтш кывтісны табак тшын кымӧръяс.
Став скамейкаяссӧ нин вӧлі займитӧмаӧсь.
Мам пукаліс аслас ичӧтик чемодан вылын вагон коридорас, коді нуис сійӧс фронт вылӧ.
И сійӧ быттьӧ аддзис, кыдзи баб аслас тӧлалысь чышъяннас котӧртӧ поезд бӧрся, и син водзас вӧлі Галялӧн гӧгрӧс чужӧмыс, сылӧн чургӧдӧм киясыс, пальтоыс, кодӧс киняувтіыс кӧрталӧма кыӧм шоныд шарфӧн, и тшӧтшыд ныра ичӧтик калошиа кокыс...
И баб моз жӧ сійӧ шӧпкӧдіс: «Нылукӧй менам, дона нылукӧй менам!..»
Поезд муніс кушмӧм пуяс дінті, шумитіс кӧлесаяснас да тӧвзис водзӧ, пыр водзӧ — война вылӧ.
Нёльӧд юр.
Му вылын эм зумыш кӧдзыд край, кодӧс шуӧны Ылі Войвылӧн.
Сэні абуӧсь ни вӧръяс, ни муяс — эм сӧмын тундра, коді дзоньнас тупкысьӧма йи кеньӧн.
Саридзыс, коді куйлӧ тайӧ кӧдзыд край гӧгӧрыс, шусьӧ Баренцӧвӧйӧн.
Тайӧ кӧдзыд саридз, но сэті визувтӧ шоныд Гольфстрим видзув, и та вӧсна саридзыс оз кынмыв.
Война дырйи сэні сулаліс миян Войвыв флот.
Галялӧн мамыс получитіс приказ лоны связисткаӧн флотлӧн штаб бердын.
Связьлӧн штабыс меститчис кырта пытшкын — збыльвывса руд гранитнӧй кырта пытшкын.
Матросъяс писькӧдісны сэтчӧ джуджыд горс.
Пыранінас пыр сулаліс часӧвӧй, а пыдіас, сьӧкыд изъя свод улын, нывъяс-связисткаяс лун и вой примиісны да ыстісны шифровкаяс.
«Вот эськӧ Галяӧй кӧ менам аддзис, кытчӧ ме веськалі! — мукӧддырйи думайтіс Галялӧн мамыс. — Кутшӧм горсыс тані, кутшӧмӧсь кыртаясыс!
Дзик мойдын кодь!
Кор кутас позьны, ме сылы та йылысь гижа».
Но война век муніс, и гижны тайӧ став йывсьыс оз вӧлі позь, да мамлы и некор вӧлі гижны кузь письмӧяссӧ.
То колӧ вӧлі сулавны вахта вылын, то дежуритны камбузын (тадзи флотскӧйяс шулісны кухнясӧ), то мунны начальник тшӧктӧм серти Мурман карӧ либӧ Рыбачий кӧдж вылӧ, кӧні дорйысис саридз пехота да кӧні сійӧ кадӧ мунлісны медся жар бойясыс.
Витӧд юр.
И вот ӧтчыд Галялӧн мамыс вӧв вылын верзьӧмӧн нуис колана пакет Рыбачий кӧджвывса боевӧй охранаӧ.
Сы гӧгӧр куйліс зэв паськыд еджыд эрд, тыртӧм да шыльыд.
Сӧмын кӧнкӧ ылын, сэні, кӧні муыс мыджсьӧ енэжас, валйӧсь пиньясӧн кыпӧдчисны гӧраяс.
Тайӧ вӧлі Тунтури мусюр.
Некӧн эз быдмы ни ӧти пу, ни ӧти кустарник.
Лым да изъяс куйлісны еджыд кушин вылын.
Кушинын шутьляліс чизыр тӧв, кучкаліс синмас вӧвлы и Галя мамлы.
И сэтшӧм тыртӧм вӧлі гӧгӧр!
Весиг лэбачьяс эз тыдавны лӧз енэжас.
Свет вылын эм татшӧм кӧдзыд муыс — миян чужанінлӧн юкӧн.
И сы вӧсна война вылын кисьтісны вир.
Вӧв вӧйласис толаясӧ да пырліс сылӧм лым пытшкӧ дзик кынӧмӧдзыс.
Веськыдладорсяньыс тундраӧ пырӧ вӧлі куръя.
Вадорыс вӧлі ӧтипӧлӧс: из торпыригъяс да галяиз.
— Но тэ, мун, мун! — вӧтліс Галялӧн мамыс ассьыс вӧвсӧ.
И вот найӧ петісны дзик куръя дорас —  вӧлыс кӧтасьӧм кынӧма да мамыс васьыс польдӧм сапӧга.
Куръяыс вӧлі шыльыд, глянцовитӧй бумага лист кодь.
Сы весьтын кыпӧдчис джуджыд, лӧз енэж.
Лӧзӧн лӧсталӧмсьыс ёнтісны синъяс да ёпкис сьӧлӧм — сэтшӧм сӧстӧм, сэтшӧм лӧнь вӧлі енэжыслӧн куполыс.
И друг сынӧдыс сыркмуні.
Кытысянькӧ Тунтуриладорсянь лэбис мина.
Грымакылігтыр лэбисны енэжӧ изъяс да лым.
Вӧв чошкӧдіс пельяссӧ, да мам кутіс чувствуйтны, кыдзи сійӧ тірзьӧ.
— Но, рӧдимӧй старушкаӧй, гӧнит! — горӧдіс мам да став вынсьыс кокъяснас кучкис вӧвлы бокъясас.
Вӧв нетшыштчис, киргигтырйи да джӧмдалігтырйи уськӧдчис кыккокйыв.
А на гӧгӧрын муыс сыркакыліс выль взрывъясысь.
Тайӧ немеч, коді пукаліс сопкаяс вылын, вылісянь лыйліс миян землянкаяс дорӧ локтанінъяссӧ, медым некод эз вермы матыстчыны на дінӧ.
Эз на удит мам мунны медводдза воронкасяньыс и дас метр, кыдзи быттьӧ мыйӧнкӧ кучкисны сылы пельпомас.
Вӧлыс корснитіс, сувтіс бӧр кокъяс вылас, а сэсся, водз кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, пыр жӧ уси лым вылас.
Мам ачыс эз тӧд, дыр-ӧ сійӧ куйлӧма лым вылас.
Делӧыс вӧлі тулысын, сійӧ крайясас шондіыс тулыснас да гожӧмнас оз лэччыв, да сійӧ эз вермы тӧдмавны, кымын час ӧні вӧлі.
А часіыс сылӧн жугалӧма.
Сійӧ садьмис не то пельпом доймӧмысла, не то кӧдзыдысла, не то прӧстӧ сідз.
Садьмис да аддзис, мый куйлӧ гурйӧм лым вылын аслас виӧм вӧлыскӧд орччӧн.
Мамлӧн зэв ёна косьмис горшыс.
Сійӧ нямлялыштіс лымсӧ, сэсся ньӧжйӧник перйис коксӧ стремясьыс, кыпӧдчис да мӧдӧдчис водзӧ.
Куртка соскыс сылӧн вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧма вирсьыс.
Сійӧс восӧдіс.
Но мам эз бергӧдчы штабӧ и весиг ньӧтчыд эз видзӧдлы бӧрвылас, эз и думыштлы, мый позьӧ бӧр бергӧдчыны.
Сійӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ, ӧтнас тыртӧм да еджыд эрд вылас.
А сы гӧгӧрын тундраыс сідзи и грымакыліс взрывъясысь.
Кын му ёкмыльяс качлісны дзик енэжӧдзыс да, торпыригӧ дрӧбалӧм бӧрын, гылалісны улӧ.
Мам муніс зэв дыр.
Сійӧ сьӧкыдпырысь лэпталіс кокъяссӧ да думайтіс сӧмын ӧтитор: «Но, нӧшта дас воськов!
Но, нӧшта вит!
Но, нӧшта куим!»
Сійӧ ачыс эз эскы аслыс, кор аддзис, мый гӧраяслӧн еджговруд пиньясыс лоӧмаӧсь сы дінын дзик матынӧсь.
Со тыдалӧ нин миян землянкаясысь петысь виж тшыныс.
Нӧшта сёысь воськовтны — и сійӧ воис.
— Вои!.. — шуис мам да уси лым вылӧ: сылы дзик делӧ лои.
Нелямын кымын минут мысти боечьяс ылісянь аддзисны лым вылысь сылысь пеля сьӧд шапкасӧ.
Кор мамӧс лэптісны да кутісны нуны санитарнӧй частьӧ, сылӧн ранитчӧм киыс ӧшӧдчис нӧсилка вылысь да, быттьӧкӧ кулӧмлӧн, кыссис сы бӧрся джуджыд лым толаяс вывті.
Санчастьын мамлысь вундісны курткасӧ и куртка увсьыс аддзисны пакетсӧ, кодӧс сійӧ вайис штабысь.
Квайтӧд юр.
Куйбышевын баб да Галя пӧлучитісны письмӧ — эз мамсяньыс, а госпитальса начальниксянь.
Медводзсӧ найӧ зэв ёна повзисны да дыр эз вермыны гӧгӧрвоны, мый сэтчӧ гижӧма.
Но сэсся бӧрыннас гӧгӧрвоисны, мый Галялӧн мамыс ранитчӧма, усьӧма вӧв вывсянь да муртса абу кынмӧма лым вылын.
— Ме сідзи и тӧді!
Ме сідзи и тӧді! — бӧрдігтыр шуаліс бабушка. — Тӧдіс менам сьӧлӧмӧй!
— Мамӧй менам ранитчӧма, — йӧрас висьтавліс Галя. — Ми сідзи и тӧдім!
Суседъяслӧн нывкаясыс, кодъяс мӧдӧдавлісны фронтвывса боечьяслы козинъяс, вурисны мамлы кисет да вышивайтісны: «Смела мун тышӧ, ыджыд сьӧлӧма танкист!»
Найӧ эз тӧдны, мый Галялӧн мамыс вӧлі связисткаӧн.
Табак тыра кисетсӧ нывкаяс сетісны Галя баблы.
Бабушка кисьтіс табаксӧ да пуктіс кисетас носӧвӧй чышъянъяс, сынан да рӧмпӧштан.
И бабыскӧд Галя мӧдӧдчис Мӧскуаӧ, кӧні госпитальын куйліс мамыс.
Найӧ сувтісны рӧдвуж ордас, Ыджыд Каретнӧй уличкостӧ, и быд лун 10 №-а троллейбус вылын ветлывлісны видзӧдлыны мамсӧ.
Найӧ нулісны сылы стӧканын турипувйысь пуӧм кисель, термосын какао да пуӧм кольк.
Баб вердліс мамӧс пань помысь, сы вӧсна мый мамлӧн висян, кынтӧм киясыс эз на вӧрны.
А Галя сулаліс орччӧн да ичӧтикӧс моз уговаривайтіс сійӧс: «Но, нӧшта этшаник сёйышт!
Но, ме вӧсна!
Но, баб вӧсна!..»
Сизимӧд юр.
И вот мам пӧшти дзикӧдз бурдіс.
Сійӧс выпишитісны госпитальсьыс да сетісны тӧлысь кежлӧ отпуск.
Сійӧ бара велаліс ӧдйӧ ветлыны да гораа серавны, сӧмын киясыс сылӧн эз на куснясьны, и пасьтӧдліс мамӧс да юрсисӧ сылысь сынавліс баб, кыдзи войдӧр пасьтӧдліс да сынавліс Галяӧс.
А Галя лункосмӧсӧн новлӧдліс сійӧс госпитальӧ электризация вылӧ, босьтліс сылы троллейбусын билет, восьтыліс сылы ӧдзӧсъяс, кизявліс сы вылысь шинельсӧ.
И мам шулывліс сійӧс: «Менам киясӧй».
Коркӧ ӧтчыд мам пӧлучитіс открытка, код вылӧ мича лилӧвӧй шыпасъясӧн печатнӧйӧн вӧлі гижӧма:
«Пыдди пуктана ёрт, тіянлы колӧ явитчыны награднӧй отделӧ, Скаковӧй улича вылӧ, сэтшӧмтӧ числӧӧ куим час лунын».
Открыткасӧ вӧлі мӧдӧдӧма некымын лун сайын, но воис сійӧ сёрмӧмӧн.
Сійӧ числӧыс, кор корӧмаӧсь, вӧлі талун нин, а куим часӧдз коли сӧмын часӧн-джынйӧн.
Мам, Галя да баб ӧдйӧ пасьтасисны да мӧдісны Скаковӧй улича вылӧ.
Найӧ воисны дастӧм куимӧ.
Галя сьӧкыдпырысь восьтіс сьӧкыд ӧдзӧссӧ, и найӧ мамыскӧд пырисны подъездӧ.
А баб пырны эз кӧсйы.
— Ме бурджык тані ветлӧдлышта, — шуис сійӧ: — а то ме зэв ёна волнуйтча.
Вешалка дорын мам вылысь пӧрччисны шинельсӧ.
А Галя ачыс пӧрччис ассьыс ичӧтик  тулупсӧ.
И сэки ставыс аддзисны, мый шинель улас мамлӧн Саридз тыш флотса офицерлӧн парадвывса мича форма, а Галялӧн пальто улас — матрос блуза, кодӧс баб вурис мамлӧн Гӧрд Флотса фланелевкаысь.
— Видзӧдлӧй жӧ!
Кык моряк! — шуис гардеробщица.
Найӧ кайисны паськыд пос кузя.
Кӧрталӧм кияссӧ видзчысьӧмӧн кутігмоз водзвылас муніс мам, а бӧрвылас — Галя.
Ӧдзӧс сайын шуисны: «Пӧжалуйста!» — и найӧ пырисны.
Пызан сайын пукаліс морт.
Сы водзын куйліс ичӧтик еджыд кӧрӧбка.
Морт вылас ставыс дзирдаліс: зарни погонъяс, кык рад кизь, сосъясас зарни нашивкаяс да уна орден.
Галя да мам сувтісны пыранін дорас.
Галя видзӧдліс мамыс вылӧ.
Сэтшӧм мичаа вӧлі лӧсьӧдӧма мамлӧн юрсиыс!
Лӧз блуза ворот вывтіыс тыдалыштіс крахмалитӧм юрйыв дорыс.
Блузалӧн бокса зепсьыс тыдыштіс чышъянтор.
А юбка зептас, Галя тӧдіс тайӧс, вӧлі куйбышевскӧй челядьсянь козин — «Смела мун тышӧ, ыджыд сьӧлӧма танкист!» гижӧда кисет.
Кутшӧм жаль, мый кисетыс эз тыдав!
Мам сулаліс дзик веськыда.
Орччӧн матросскӧй курткаа дзик веськыда сулаліс Галя.
Мортыс кызӧктыштіс да босьтіс кӧрӧбкасӧ.
Сійӧ шуис:
— Захватчикъяскӧд тышын тіян заслугаясысь... — да мыччис кӧрӧбкасӧ.
Но мамлӧн киясыс вӧліны сьӧд кӧртӧдаӧсь.
Найӧ вӧліны вурысъясаӧсь да сотчӧм туй кодь лилӧвӧй нисьӧ гӧрд пятнааӧсь.
Найӧ дорйисны Чужанінӧс, тайӧ киясыс.
На вылӧ кольӧма сэтчӧс кӧдзыдлӧн да вӧрӧг билӧн багрӧвӧй следыс.
И мамлы паныд сулалысь мортыс здук кежлӧ думыштчыліс.
Сэсся сійӧ воськовтіс водзӧ, матыстчис дзик Галя дінӧдз да сетіс кӧрӧбкасӧ сылы.
— Босьт, нывка, — шуис сійӧ. — Тэ верман гӧрдитчыны аслад мамнад!
— А ме и гӧрдитча! — вочавидзис Галя.
Но сэки мам военнӧй ногӧн друг ярскӧба шуис:
— Служита Сӧвет Союзлы!
И кыкнанныс найӧ — мам да Галя — мӧдӧдчисны петанінлань.
Водзвылас муніс Галя, киас сылӧн вӧлі кӧрӧбка, бӧрвылас — кӧртӧда кияса мам.
Уліас, подъездас, Галя восьтіс кӧрӧбкасӧ.
Сэні вӧлі Отечественнӧй война орден — дзик ӧти орден, коді сетсьӧ челядьлы наследство кузя.
Пыранінас найӧс виччысис баб.
Сійӧ аддзис мамлысь орденсӧ да гораа бӧрддзис.
Ветлысь-мунысьясыс кутісны видзӧдны на вылӧ, и мам шуис баблы:
— Мамук, оз ков!
Мамук, дугды!
Ме ӧд абу ӧтнам.
Ме кодьыс уна...
Но, эн бӧрд, збыль абу лӧсьыд!..
Сэки кутшӧмкӧ олӧма нывбаба, коді мунӧ вӧлі на дінті, сувтіс бабушка дор.
— Мыйла нӧ, — шуис нывбаба, — дерт, мамыдлы зэв любӧ.
И он кӧсйы, да бӧрддзан.
Но Галя баблы сідзи и эз сюрлы пӧттӧдзыс бӧрдыштны улича вылын.
Галя кыскис сійӧс соскӧдыс.
Сійӧ кӧсйис ӧдйӧджык висьтавны йӧрын став челядьлы, кыдзи и мыйысь найӧ пӧлучитісны орден.
А сы вӧсна мый ме ола Ыджыд Каретнӧй вылын жӧ, сійӧ жӧ керкаас, сійӧ жӧ йӧрас, то и ме кывлі тайӧ историясӧ ставнас да гижи сійӧс кывйысь кывйӧ, заводитчӧмсяньыс помӧдзыс — сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
{Э. Т. А. Гофман (комиӧдіс Симаков Павел) @ Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс @ беллетристика @ Э. Т. А. Гофман. Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс @ 1939 @}
Э. Т. А. Гофман. Бӧчкаяс вӧчалысь мастер Мартин да сылӧн подмастерьеяс
Гашкӧ, муса лыддьысь, сьӧлӧмыд тэнад тырас кутшӧмкӧ гуся меланхолияӧн, кор тэ ветлалан сэтшӧм местаясті, кӧні важ немецкӧй искусстволӧн мича памятникъясыс, кыдзи бур свидетельяс найӧс вӧчысьяслӧн благочестивӧй зільлун йылысь, ловзьӧдӧны тэ водзад лючки да правдивӧя важ нога олӧм.
Оз-ӧ сэк кажитчы тэныд, мый тэ пырин эновтӧм керкаӧ?
Пызан вылас нӧшта куйлӧ на восьсӧн священнӧй небӧг, кодӧс лыддьывліс семьялӧн батьыс; стенас ӧшӧдӧма на нӧшта уна рӧма бур ткань, код вылын мырсьывліс кӧзяйкаыс; и мича шкапъясын куйлӧны дона козинъяс, кодъясӧс вӧлі козьналӧма искуснӧй ремесло организуйтан торжественнӧй лунъясӧ.
Кажитчӧ, мый татчӧс олысьяс пиысь вот-вот кодкӧ пырас да примитас тіянӧс зэв радпырысь.
Но весьшӧрӧ ті понданныд виччысьны налысь локтӧмсӧ, кодъясӧс нуис нин век кежлӧ пыр водзӧ мунысь кадыс, — сідзкӧ, сетчы жӧ мича кӧсйӧмлы, и тэ водзад сувтасны важ кадся мастеръяс, кодъяслӧн сёрниыс тырӧмаӧсь благочестиеӧн да сэтшӧм вынйӧрӧн, мый тэ дзоньнад сыркмунан найӧс кылӧм бӧрын.
И сӧмын сэк ті гӧгӧрвоанныд налӧн гижӧдъясысь джуджыд смыслсӧ, сы вӧсна мый тэ лоан найӧ кадся олысьӧн да тэныд лоӧ гӧгӧрвоана кадыс, коді чужтіс и асьсӧ мастерсӧ и сылысь гижӧдсӧ.
Но овлӧ ӧд и сідз, мый буретш сійӧ минутнас, кор тэ кӧсъян нежнӧя сывтыръявны мичаысь-мича аддзылӧмторсӧ, сійӧ тӧвзьӧ асъя югыд кымӧръяс вылын лунся суетасьыс повзьӧмла, а ті пӧсь синваӧн тырӧм синъясӧн видзӧданныд чусмысь югӧръяс вылӧ.
Дзик тадзи гӧгӧрбок бушуйтчӧм олӧмлӧн чорыда инмӧдчӧмыс друг орӧдас тіянлысь чӧскыд унтӧ и тіянлы сэсся коляс сӧмын джуджыд да страстнӧй мудзӧм чувство, коді кокньыдик полӧмӧн тыртӧ тэнсьыд морӧстӧ.
Сійӧ, коді гижӧ тэныд, дона лыддьысь, тайӧ лист бокъяссӧ, дзик татшӧм чувствояс испытайтліс быд пӧрйӧ, кор сылӧн туйыс нюжӧдчис нималана Нюренберг кар вомӧн.
То базарнӧй площадьвывса зэв мича фонтанӧн, то вежа Себальд гробницаӧн либӧ вежа Лаврентий вичкоын дари дозйӧн нимкодясьӧмӧн, то Альбрехт Дюрерлысь джуджыд содержаниеа да мастерскӧя вӧчӧм произведениеяссӧ важ замокысь да ратушаысь видзӧдӧмӧн, сійӧ ставнас сетчывліс долыд мӧвпъясӧ, кодъяс нулісны сійӧс важ имперскӧй карса величавӧй важ кадъясса олӧмӧ.
Сійӧ уськӧдліс тӧд вылӧ патер Розенблютлысь простодушнӧй кывбуръяссӧ:
О, Нюренберг, честьлӧн быдманінӧй,
Тэнад ньӧвйыд сатшис коланінӧ,
Тэнӧ ачыс мывкыдлуныс ыстіс,
Истина мед тэын пондас дзирдавны.
Сылӧн мӧвпъясын сувтісны югыд серпасъяс яснӧя воссьыліс и кыдзкӧ кокниа да долыда имитлісны вежӧрӧ сійӧ удж радейтан кадся серпасъясыс, кор зіль карса олысьяслӧн искусство да кипод уджыс олӧмас мунлісны мӧда-мӧдыскӧд топыда йитчӧмӧн.
Та вӧсна, муса лыддьысь, лэдз меным петкӧдлыны сійӧ серпасъяс пӧвсысь ӧтиӧс.
Гашкӧ, тэныд лоӧ нимкодь видзӧдлыны сы вылӧ, весиг долыдпырысь нюммунан; гашкӧ, мастер Мартинлӧн керкаыс лоас тэныд чужан керкаӧн, и тэ рад лоан пукалыштны сылӧн чанъяс да жбанъяс пӧвстын.
Мый жӧ!
Ӧд тайӧ вӧлі эськӧ буретш сійӧ, мый став сьӧлӧмсяньыс эськӧ кӧсйис тайӧ строкаяссӧ гижысьыс.
КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИНӦС ВӦЛІ БӦРЙӦМА ЦЕХОВӦЙ СТАРШИНАӦН ДА КЫДЗИ СЫЫСЬ АТТЬӦАЛІС
Сюрс витсё кӧкъямысдасӧд вося ода-кора тӧлысь медводдза лунӧ важся обычайяс да правилӧяс серти вӧльнӧй имперскӧй кар Нюрнбергын вӧлі нуӧдӧма бӧчкаяс да пельсаяс вӧчысьяслӧн почтеннӧй цехлысь кыпыд чукӧртчӧм.
Сыысь неуна водзджык гуалісны цехӧвӧй старшинаяс, либӧ сідз шусяна свещеносечьяс, пиысь ӧтикӧс, да колӧ вӧлі бӧрйыны выльӧс.
Бӧрйисны мастер Мартинӧс.
И збыльысь, ӧдвакӧ кодӧскӧ позис ӧткодявны сыкӧд ён да мича бӧчкаяс вӧчан искусствоын, и сыысь кындзи, некод сыысь бурджыка эз тӧд виннӧй делӧяс, сы вӧсна ӧд и сійӧ вӧлі поставщикӧн медся нима господаяслы и нинӧмын судзсьытӧмлун эз тӧдлы; веськыда кӧ шуны, вӧлі озыр.
Вот мый вӧсна, кор мастер Мартинӧс лои бӧрйӧма нин, пыдди пуктана Якобус Паумгартнер, магистратса сӧветник, коді видзӧдіс кипод уджъяс бӧрся, шуис:
— Ті зэв лючки вӧчинныд, менам ёртъяс, мый бӧрйинныд асланыд старшинаӧн мастер Мартинӧс, сы вӧсна мый сылы дӧверитӧм делӧ ӧні лоӧ медся надежнӧй киын.
Ставыс, кодъяс тӧдӧны мастер Мартинӧс, вылӧ пуктӧны сылысь искусствосӧ видзны да дӧзьӧритны благороднӧй винаяс да тайӧ уджас сылысь ыджыд опытсӧ.
Сылӧн примернӧй зільлуныс, сылӧн бур сяма олӧмыс, став аслас озырлун вылӧ видзӧдтӧг, кодӧс сійӧ ачыс лӧсьӧдіс, тіянлы мед ставныдлы лоас пример пыдди.
Сідзкӧ сетӧй жӧ, дона мастер Мартин, чолӧмавны тіянӧс кыдзи миянлысь пыдди пуктана старшинаӧс!
Тайӧ кывъяс бӧрын Паумгартнер чеччис да вӧчис некымын воськов кияссӧ шевгӧдӧмӧн да виччысьӧмӧн, мый мастер Мартин локтас сылы воча.
Но сійӧ кыкнан кинас мыджсьӧмӧн чеччис сэтшӧм ньӧжйӧник да сьӧкыд пырысь, кыдз сӧмын вӧлі позьӧ сылӧн дородство серти и сэтшӧм жӧ ньӧжйӧникӧн матыстчис нежнӧя кияссӧ шевгӧдӧм Паумгартнер дінӧ, код вылӧ сійӧ муртса-муртса вочавидзис.
— Мый жӧ, — шуис Паумгартнер, неуна шензьӧмӧн сыысь, мый мастер Мартин сэтшӧм чусыда шыасис тайӧ ставтор вылас, — мый нӧ, мастер Мартин, али тэныд оз во сьӧлӧм выланыд, мый ми бӧрйим тіянӧс аслыным старшинаӧ?..
Мастер Мартин, кыдзи и век, чатӧртіс юрсӧ, пуктіс кияссӧ кыз рушку вылас, нюжӧдыштіс улыс льӧбсӧ, паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдліс чукӧртчӧм вылӧ да шыасис Паумгартнер дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Чӧв, пыдди пуктана господин Паумгартнер, кыдз мем вермас не воны сьӧлӧм вылӧ сійӧ, мый меным и лӧсялӧ!
Коді ӧткажитчас босьтны дон честнӧя уджалӧмысь, коді аслас керка тагӧс дорсянь вӧтлас лёк уджйӧзаӧс, коді медбӧрын вайис жӧ уджйӧзсӧ, кодӧс важӧн нин босьтліс водзӧсӧн?
Но мый жӧ, муса ті йӧзӧй (тадзи шыасис мастер Мартин сы гӧгӧрын пукалысь мастеръяс дінӧ), сідз медбӧрын юраныд тіянлы воис, мый меным колӧ лоны миян нималана цехса старшинаӧн.
Но а кутшӧмӧн, тіян ногӧн, колӧ лоны старшиналы?
Колӧ-ӧ сылы лоны аслас кипод уджын медся киподтуяӧн?
Ветлӧй да видзӧдлӧй менам нелямын ведраа бӧчка вылӧ, кодӧс вӧчӧма би отсӧгтӧг, — тайӧ менам медбур удж — и шуӧй, вермас-ӧ кодкӧ тіян пӧвстысь ошйысьны сэтшӧм уджӧн, кодӧс эськӧ позис ӧткодявны сыкӧд ёнлун да мичлун боксянь?
Либӧ ті чайтанныд, мый старшиналы колӧны сьӧм да быд сикас эмбур?
Волӧй ме ордӧ гортӧ, ме восьтла тіянлы ларъяс да сундукъяс, и ті кутанныд нимкодясьны зарни да эзысь дзирдалӧмӧн.
Либӧ старшиналы ставсяньыс колӧ пыдди пуктӧм — и нима йӧзсянь, и поснияссянь?
Юалӧй жӧ пыдди пуктана господаяслысь, кодъяс пукалӧны миян ратушаын, юалӧй миян нималана Нюренберг кар гӧгӧрын олысь князьяслысь да рыцаряслысь, юалӧй его преосвященство епископ Гамбургскӧйлысь, юалӧй, мый найӧ думайтӧны мастер Мартин йылысь.
Мый жӧ!
Ме чайта, мый ті нинӧм лёкторсӧ ме йылысь он кылӧй! - Татшӧм кывъяс шуалӧмӧн мастер Мартин зэв дӧвӧльпырысь тапнитіс аслыс кыз рушкуас синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, нюммуніс да чӧвлӧньын, коді сӧмын кадысь-кадӧ торксьыштліс подозрительнӧй кызӧктывлӧмӧн, водзӧ нуӧдіс висьталӧмсӧ татшӧм кывъясӧн: — Но ме аддза, ме тӧда, и меным колӧ нӧшта покорнӧя аттьӧавны тіянӧс сыысь, мый, медбӧрын, сӧмын тайӧ бӧрйысьӧмыс дырйи господь югзьӧдіс тіянлысь вежӧръястӧ.
Мый жӧ!
Кор ме босьта дон аслам уджысь, кор уджйӧза морт вайӧ меным уджйӧзӧн босьтлӧм сьӧм, ме счёт улас либӧ расписка улас век вӧча пасйӧд: "Аттьӧалӧмӧн пӧлучиті, Томас Мартин, бӧчкаяс вӧчалысь мастер"!
Сідз и тіянӧс ставныдтӧ аттьӧала ме став сьӧлӧмсянь сыысь, мый ті бӧрйинныд менӧ асланыд старшинаӧн да свещенощечӧн да мынтінныд тайӧн ассьыныд важся уджйӧзнытӧ.
Но и ме тіянлы кӧсйыся, мый честнӧя да справедливӧя кута збыльмӧдны ассьым могӧс.
Став цехлы, быдӧнлы тіянысь, ковмас кӧ, ассьым вынъяс жалиттӧг понда отсавны уджӧн и сӧветӧн.
Ме жӧ понда тӧждысьны сы вӧсна, медым миян нималана кипод уджным коли сэтшӧм жӧ коланаӧн, кыдзи и ӧні.
Кора тіянӧс, миян пыдди пуктана господин сӧветник, да тіянӧс ставнытӧ, дона ёртъяс да мастеръяс, локтан вежалунӧ волыны ме ордӧ гажа пир вылӧ.
Гоххеймер, иоганнисбергер либӧ мукӧд сикас благороднӧй вина дзонь стӧкан сайын, кутшӧм сӧмын сюрас менам озыр кӧбрӧгын да кутшӧмӧс тіянлы окота лоас видлыны, ми гажаа сёрнитыштам сы йылысь, мый эськӧ ӧні кежӧ медся коланаджык вӧчны миян пӧльза вылӧ!
Сідзкӧ, видза кора!
Мастер Мартинлӧн тшапитчӧмӧн сёрнитігӧн пыдди пуктана мастеръяслӧн тӧдчымӧнъя зумыштчылӧм чужӧмъясыс бӧр югдисны да чӧв олӧмыс налӧн вежсис кыпыд больгӧмӧн, такӧд тшӧтш эз этша кыв вӧв шуӧма и господин Мартинлӧн ыджыд заслугаяс йылысь да сылӧн бур кӧбрӧг йылысь.
Ставӧн кӧсйисны волыны вежалунӧ да нюжӧдлісны выльӧн бӧрйӧм свещеносечлы кияссӧ, коді ыджыд чувствоӧн топӧдаліс найӧс, а ӧткымын мастеръясӧс нӧшта небыдика топӧдаліс аслас рушку бердас, кыдз быттьӧкӧ кӧсйыліс кутлыны найӧс.
Торйӧдчисны долыдӧсь да довольнӧйӧсь.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ВОДЗӦ ВӦЛІ МАСТЕР МАРТИН КЕРКАЫН
Медым мунны аслас оланінӧ, магистратса сӧветник Якобус Паумгартнерлы колӧ вӧлі мунны мастер Мартин керка дорті.
Кор найӧ кыкӧн, Паумгартнер да Мартин, воисны Мартин ӧдзӧс весьтӧ да Паумгартнер кӧсйӧ нин вӧлі мунны водзӧ, мастер Мартин пӧрччис ассьыс шапкасӧ, пыдди пуктӧмӧн копыртчыліс сэтшӧм улӧдз, кыдзи сӧмын вермис, да шуис сӧветниклы:
— Ак, сӧмын мед эськӧ ті энӧ зывӧктӧй пыравны час кежлӧ менам омӧлик керкашой пытшкӧ, дона да пыдди пуктана господинӧй менам!
Эн ӧткажитӧй нимкодьмӧдыштӧй да такӧдыштӧй менӧ асланыд тӧлка сёрниӧн.
— Мый жӧ, муса мастер Мартин, — нюмдыштӧмӧн вочавидзис Паумгартнер, — пукыштны ме тіянын зэв рад, сӧмын мыйла жӧ ті ассьыныд керкатныӧ шуанныд омӧлик керкашойӧн?
Ме жӧ тӧда, мый пелькӧдӧм серти да дона кӧлуй серти сыкӧд оз сулавны орччӧн миян медся озыр карса олысьяслӧн керкаясыс!
Ӧд ті зэв на неважӧн стрӧитінныд сійӧс, и сійӧ лои миян нималана имперскӧй карнымӧс мичмӧдысьӧн, а пытшкӧс пелькӧдӧм йылысь ме ог нин и шу, — сыӧн эськӧ вермис ошйысьны и дворянин!
Пӧрысь Паумгартнер вӧлі прав, сы вӧсна мый сӧмын воссьӧ вӧлі ыргӧн украшениеясӧн мичмӧдӧм да найӧс дзирдавтӧдзыс воскӧн ниртӧм ӧдзӧсыс, ті веськаланныд ыджыд посводзӧ, кӧні джоджыс вӧлі тэчӧма плиткаясысь, кӧні стенас ӧшалӧны вӧлі картинаяс, кӧні сулалісны мичаа вӧчалӧм шкапъяс да улӧсъяс и ставыс тайӧ казьтыліс праздник кежлӧ пелькӧдӧм зал.
И быдӧн зэв окотапырысь вӧчліс мый вӧлі тшӧктӧма кывбуръясын, кодъясӧс вӧлі гижӧма дзик ӧдзӧс дінас ӧшалысь пӧвтор вылӧ:
Кодлы колӧ вуджны тагӧс вомӧн,
Сылы колӧ лоны сӧстӧм кӧмӧн,
Либӧ кӧмсьыс весалас мед буссӧ,
Абу вӧчны мед йӧзлы ковтӧм уджсӧ.
А тӧлка яссӧ нинӧм вылӧ велӧдны,
Асьныс тӧдӧны керкаын пӧрадок.
Луныс вӧлі жар, пемыдгорув пуксьӧм бӧрын жырйын лои жар, сы вӧсна мастер Мартин ассьыс благороднӧй гӧсьтсӧ нуӧдіс ыджыд да ыркыд "сӧстӧм пӧварняӧ".
Сідз шусьыліс сэк карса озыр йӧзлӧн керкаын жыр, кодӧс сӧмын йӧзаддза вӧчлісны кухня моз да мичмӧдісны быд сикас овмӧс кӧлуйӧн, кодӧн эз вӧдитчыны сёян-юан лӧсьӧдігӧн.
Мастер Мартин, мыйӧн сӧмын пырис татчӧ, гораа чукӧстіс:
— Роза!
Пыр жӧ воссис ӧдзӧс и жырйӧ пырис Роза, мастер Мартинлӧн дзик ӧтка нылыс.
Зільышт, дона лыддьысь, кыдз позьӧ стӧчджыка мӧвпыштны аслыд тайӧ здукас зэв мастера вӧчӧм произведениеяссӧ нималана Альбрехт Дюрерлысь.
Медым ловъяяс моз сувтасны тэ водзын вӧвлытӧм нывъяслӧн дивӧ кодь пертасъяс, кодъяс тырӧсь сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлунӧн, долыд рамлунӧн да енногалунӧн, кутшӧмӧн найӧс позьӧ аддзыны сӧмын сылӧн картинаяс вылысь.
Думышт ас водзад нюдз да торъя мича стана нылӧс, мичаысь-мича лилия кодь еджыд кымӧссӧ, розаяс дук кодь небыд румянецсӧ бандзибъяс вывсьыс, вишня кодь алӧй вӧсньыдик да сотысь вомдоръяссӧ, тшӧкыд коръяс сайӧ тӧлысь югӧръяс дзебсьӧм моз сьӧд синлысъяс улӧ дзебсьӧм нежнӧй да мечтательнӧй синъяссӧ, думышт ас водзад мича кӧсаясӧ кужӧмӧн кыӧм шӧвк юрсияссӧ, думышт ас водзад тайӧ нывъясыслысь став сӧстӧм мичлунсӧ, и тэ аддзан мичаысь-мича Розаӧс.
Да и кыдз эськӧ мӧд ног вермис висьтавны гижысь тайӧ андел кодь дитя йывсьыс?
Но да сетӧма лоӧ тані казьтыштны нӧшта ӧти том енбиа художник йылысь, кодлӧн сьӧлӧмӧ пырӧма сійӧ важ бур кадыслӧн яръюгыдыс.
Ми сёрнитам Римын олысь немецкӧй живописец Корнелиус йылысь.
"Ме абу знатнӧй и абу мича".
Сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Гёте «Фаустын» Корнелиус серпасавліс Маргаритаӧс, кор сійӧ шуӧ: дзик жӧ сэтшӧмӧн колӧ представитны сійӧ минутъясас и Розаӧс, кор сійӧ набожнӧй да целомудреннӧй чувствояс вӧсна да полӧмла вочавидзліс гордӧй жӧникъяслы отказӧн.
Роза челядь моз кывзысьӧмӧн копыртчыліс Паумгартнерлы, босьтіс сылысь кисӧ да окыштіс сійӧс.
Стариклӧн блед бандзибъясыс гӧрдӧдісны румянецӧн да сідз жӧ, кыдз рытъя югӧръяс медбӧръяысь ӧзйылӧмӧн зарниасьӧны коръяс веркӧсын, синъясас сылӧн югнитліс важ томдырся кадысь кольӧм биыс.
— Но, — гораа шуис сійӧ, — менам муса мастер Мартин, тэ судзсяна, тэ озыр морт, но мичаысь-мича козинысыс, кодӧс козьналӧма тэнӧ енмыс, — тайӧ тэнад муса Роза нылыд!
Миян кӧ нин, пӧрысь сӧветникъяслӧн, радлӧ сьӧлӧм да ми ассьыным тамыш синъяснымӧс ог вермӧй вештыны, кор аддзам мича дитяӧс, кыдзи нӧ пондам дивитны том йӧзӧс сыысь, мый найӧ, кыдз измӧм йӧз, сувтасны улича шӧрӧ, кор паныдасясны тіян нывкӧд?
А вичкоын найӧ сӧмын и тӧдӧны, мый видзӧдны сы вылӧ, а оз поп вылӧ; кор миян Аллервиз вылын либӧ нӧшта кӧнкӧ гуляньеяс найӧ, став мукӧд нывлӧн дӧзмӧм вылӧ, кодъяс ветлӧдлӧны тіян ныв бӧрся, сьӧкыда лолалӧмӧн, радейтана синвидзӧдласъясӧн да ма кодь чӧскыд кывъясӧн.
Мый жӧ, мастер Мартин!
Аслыныд зять пыдди ті верманныд бӧрйыны миян том дворянаяс пӧвстысь либӧ кысь тэныд лоӧ окота.
Мастер Мартинлӧн чужӧмыс зумышмис, вевттьысис чукыръясӧн; сійӧ тшӧктіс нылыслы вайны важ бур вина, да кор сійӧ петіс, ставнас гӧрдӧдӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн, шуис Паумгартнерлы:
— Чӧв, менам сударь, тайӧ збыль, мый менам нывлы сетӧма ыджыд мичлун и мый менӧ тайӧн озыра наградитісны енъяс, но кыдз жӧ ті верманныд ныв дырйи та йылысь сёрнитны?
А мый тэ шуин дворянин зятьпу йылысь, то сійӧ ставыс ковтӧмтор.
— Ланьтӧй, — сералӧмӧн вочавидзис Паумгартнер, — ланьтӧй, мастер Мартин!
Сьӧлӧм тырӧм вӧсна сёрнитӧ вомӧй!
Эскӧй, и менам дыш пӧрысь вирӧй заводитӧ ворсны, кор ме аддза Розаӧс.
А ме кӧ сёрнита сы йылысь веськыда, мый и ачыс сійӧ зэв бура тӧдӧ, нинӧм лёкыс сыысь оз ло.
Роза вайис вина да кык джуджыд стӧкан.
Мартин вештіс жыр шӧрӧ сьӧкыд, тешкодя вундалӧм серъясӧн мичмӧдӧм пызан.
Муртса на пӧрысьяс удитісны пуксьыны, муртса на мастер Мартин удитіс стӧканъяс тыртны винаӧн, керка дінын кывсис вӧв кокшы.
Верзьӧмаыс, тыдалӧ, сувтіс, а сэсся посводзын кутіс кывны сылӧн гӧлӧсыс.
Роза тэрмасис сэтчӧ да бӧр локтіс юӧрӧн, мый тайӧ пӧрысь рыцарь Генрих фон Шпангенберг и мый сійӧ окотитӧ пыравны мастер Мартин ордӧ.
— Но, — горӧдіс мастер Мартин, — сідзкӧ, талун менам шуда да радуйтчан рыт, кор ме ордӧ локтӧ менам важся бур заказчикӧй!
Тӧдӧмысь, выль заказъясӧн, тӧдӧмысь, меным лоас босьтчыны выль уджӧ!
Сэк сійӧ став тэрмасян сямнас, мый вылӧ вӧлі сылӧн выныс, мӧдӧдчис паныд колана гӧсьтлы.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИН АССЬЫС КИПОД УДЖСӦ ПУКТЫЛІС МЕДСЯ ВЫЛӦ МУКӦД КИПОД УДЖ СЕРТИ
Гоххеймер быгъясис мича граненӧй стӧканъясын, прӧстмӧдіс куим пӧрысьлысь кывъяссӧ.
Пӧрысь Шпангенберг, аслас пӧрысь арлыд вылӧ видзӧдтӧг збодерлуна да долыд на, торъя нин бура кужліс висьтавлыны аслас томдырся тӧждысьтӧм лунъяс йылысь быдсяма сикас тешкодь историяяс, сідз, мый мастер Мартинлӧн ёна дзӧрис рушкуыс да вывті сералӧмсьыс сылы лои пыр чышкавны синвасӧ.
Да и господин Паумгартнер дзик вунӧдліс сійӧ тшапитчӧм йылысь, кутшӧм лӧсялӧ магистратса сӧветниклы, да наслаждайтчыліс благороднӧй юанӧн да гажа сёрниӧн.
Кор жӧ Роза киас мича кӧрзинаӧн выльысь бара пырис жырйӧ, перйис сэсь выльӧн усьӧм лым кодь еджыд столовӧй пызандӧра, кор сійӧ делӧвӧя, кыдзи и колӧ кӧзяйкалы, ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн, лӧсьӧдіс пызан да сувтӧдаліс сэтчӧ быдсяма сёянӧн, кытчӧ вӧлі содтӧма чӧскӧданторъяс, кор сійӧ меліа нюмъялӧмӧн корис гӧсьтъясӧс не брезгуйтны сёянъясӧн, кодъясӧс лӧсьӧдӧма сэтшӧм тэрмасьӧмӧн, серам да сёрни ланьтісны.
Кыкнанныс, и Паумгартнер и Шпангенберг, эз вештывны ӧзъяна синъяссӧ мича ныв вылысь, и ачыс мастер Мартин, креслӧӧ нёровтчӧмӧн да кияссӧ кресталӧмӧн, долыда нюмъялӧмӧн видзӧдіс сылӧн кӧзяйственнӧй ноксьӧм вылӧ.
Роза кӧсйис нин мунны, но пӧрысь Шпангенберг том морт моз тэрмасьӧмӧн места вывсьыс чеччыштіс, кватитіс Розаӧс пельпомӧдыс да горӧдіс, а аслас синмас доршасис синва: "О, мусаӧй, раминик ангелӧй, мича да бур нылӧй!" — сэсся кыкысь-куимысь окыштіс сійӧс кымӧсас да, быттьӧкӧ пыдысянь думайтчӧмӧн, бӧр локтіс аслас местаӧ.
Паумгартнер лэптіс стӧкан Роза дзоньвидзалун вӧсна.
— Да, — заводитіс Шпангенберг, кор Роза петіс, — да, мастер Мартин, тіян ныв чужӧмӧн енмыс наградитіс тіянӧс донаторйӧн, кодлы и донсӧ онӧ тӧдӧй.
Сійӧ восьтас тэныд туй ыджыд почестьясӧ: быд морт, кӧть код мед сійӧ эз вӧв, кӧть кутшӧм сословиеысь, эз ӧмӧй эськӧ окотит лоны тіян зятьӧн?
— Вот аддзанныд, — торкис сійӧс Паумгартнер, — аддзанныд, мастер Мартин, мый и благороднӧй господин фон Шпангенберг мӧвпалӧ сідз жӧ, кыдзи и ме.
Ме зэв бура представляйта муса Розаӧс дворянинлӧн невестаӧн, сійӧ дивӧ кодь еджыдоват юрсиас озыр жемчужнӧй уборъясӧн.
— Дона господаяс, — заводитіс дзикӧдз дӧзмӧм мастер Мартин, — дона господаяс, мый тайӧ ті пыр ӧтитор йылысь сёрнитанныд, ме ӧд и ачым на нӧшта та йылысь лючкисӧ ог и мӧвпав!
Менам Розалы ӧні тырис дас кӧкъямыс ар, а татшӧм том нывлы нинӧм на корсьны аслыс жӧникӧс.
Ставнас, мый лоӧ водзӧ, ме дзоньнас надейтча ен вӧля вылӧ.
Сӧмын ме ӧтитор лючки тӧда, мый ни дворянинлы, ни некодлы мукӧдлы оз сюр киыс менам нывлӧн, а сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь мортлы, коді менам ремеслоас медся сюсь да кужысь.
Тӧдӧмысь, сӧмын сійӧ кӧ лоӧ муса менам нывлы, сы вӧсна, мый ме нинӧм вылӧ ог кут мырдӧнавны ассьым муса дитяӧс, а медся нин верӧс сайӧ сетӧмын, кор сылы аслыс тайӧ оз во сьӧлӧм вылас.
Шпангенберг да Паумгартнер мастер Мартинӧн неуна тешкодя шуӧм кывъяс бӧрын шензьӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас.
Медбӧрын, Шпангенберг неуна кызӧктыштӧм бӧрын выльысь заводитіс:
— Сідзкӧ, тіян нывныд оз вермы бӧрйыны жӧникӧс мӧд сословиеысь?
— Мед енмыс видзас сійӧс сыысь! — вочавидзис Мартин.
— Но, — водзӧ нуӧдіс Шпангенберг, — но шуам мукӧд благороднӧй кипод удж тӧдысь морт, шуам, зарни делӧ кузя мастер либӧ том енбиа живописец друг коралас тіянлысь Розанытӧ и аслыс сылы кажитчас ёнджыка мукӧд том йӧз дорысь, сэк мый?
— «Петкӧдлы меным, — вочавидзис Мартин юрсӧ чатӧртӧмӧн, — петкӧдлы меным, муса том мортӧй, шуи эськӧ ме сылы, сійӧ нелямын ведраа бӧчкасӧ, код вылын тэ уджалін, — мастер ним вылӧ ассьыд уджтӧ».
А сійӧ кӧ оз вермы сійӧс вӧчны, то ме эськӧ зэв приветливӧя восьті ӧдзӧс да меліа тшӧкті сылы корсьны удача кыськӧ мӧд кипод уджысь.
— А если кӧ, — выльысь шуис Шпангенберг, — если кӧ сійӧ том мортыс шуис: «Сэтшӧм дзоляник произведениетӧ ме ог вермы тэныд петкӧдлыны, но ветлам базар вылӧ, видзӧдлам сійӧ ыджыд керка вылас, коді смела кыпӧдӧма ассьыс стройнӧй юрсӧ, — тайӧ мастер ним вылӧ менам уджӧй!»
— Ах, сударь, — торкис мастер Мартин Шпангенберглысь сёрнисӧ, — ах, дона господин, мыйла тэ зілян эскӧдны менӧ мӧдтор йылысь?
Менам зятьлӧн кипод уджыслы колӧ лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн и менам сы вӧсна, мый ме артала — менам кипод уджӧй эм свет вылас медся бур кипод удж.
Ті ӧмӧй думайтанныд, мый тырмӧмӧн кужны пӧвъяс зэлӧдны асыкъясӧн, медым артмис ён бӧчка?
Но, абу ӧмӧй мича да бур кӧть сӧмын нин сійӧ, мый миян кипод уджлы доверитӧма видзны да дӧзьӧритны мичаысь-мича небеснӧй дар — благороднӧй вина, медым сійӧ лоис бурджык и став выннас да чӧскыдлуннас сквӧзь босьтлас миянӧс, кыдзи олӧмлӧн збыль ӧзъяна лов?
А кыдз вӧчсьӧ ачыс бӧчкаыс?
Оз ӧмӧй миянлы ков, сӧмын кӧ кӧсъяс, медым уджыс артмас, медводз ставсӧ лючки гижтыны да артавны?
Миянлы колӧ кужны артавны да муртавны, мӧд ногӧн эськӧ ми эг вермӧ тӧдмавны бӧчкалысь пропорцияяс да уна-ӧ сэтчӧ тӧрас?
Эк, милӧстивӧй господин, сьӧлӧмӧй радлӧ морӧсын, кор ме босьтча тэчны кутшӧмкӧ бур бӧчка, кор нин став юкӧнъясыс бура стружиталӧма да лӧсьӧдӧма, а сэсся подмастерьеяс пондасны шенасьны мӧлӧтъясӧн, кучкалӧны клинъясӧ: тук-тук! тук-тук!
Лӧсьыд музыка!
И вот сулалӧ бӧчка, зэв бура вӧчӧма, а ме сувта важнӧя, босьта киӧ резец да бӧчка пыдӧсас пукта аслам кипод уджлысь пас, коді тӧдса став бур пӧгребщикъяслы да наӧн пыдди пуктана.
Ті сёрни панінныд зодчий йылысь, дона господин?
Но мый жӧ, сэтшӧм мича керкаыд — зэв бур делӧ, но ме кӧ эськӧ вӧлі зодчий да меным лои мунны аслам стрӧитӧм керка дорті и керкасянь ме вылӧ пондіс видзӧдны, шуам, сійӧ керкасӧ ньӧбысьыс, но, шуам, кутшӧмкӧ некытчӧ туйтӧм морт, плут, меным эськӧ сьӧлӧм доймытӧдз лои яндзим, и шогысла да ӧбидаысла меным эськӧ сэк окота лои бӧр жугӧдны ассьым стрӧитӧм керкаӧс.
Но менам стрӧитӧмторъяскӧд некор немтор сэтшӧмыс оз вермы лоны.
Сэтчӧ век кежлӧ нин пырас мувывса медся сӧстӧм дух — благороднӧй вина.
Менсьым кипод уджӧс енмӧн благословитӧма!
— Тіян ошкана кывныд, — шуис Шпангенберг, — петкӧдлӧ бур да достойнӧй мӧвп.
Тіян сійӧ вӧчӧ честь, мый ті сэтшӧм вылӧ донъяланныд ассьыныд кипод уджнытӧ, но энӧ лӧгасьӧй, ме кӧ век на ог вермы та серти кольны тэнӧ спокойӧ.
Мый эськӧ и збыльвылас кӧ тіян ордӧ воис дворянин да кораліс тіянлысь нывнытӧ?
Ӧд кор олӧмыс кватитӧ горшӧд, унатор вермас артмыны дзик мӧдарӧ воддза мӧвп сямлы паныдӧн.
— Ах, — неуна дӧзмӧмпырысь горӧдіс мастер Мартин, — мый эськӧ меным колис вӧчны, меліджыка копыртчывны да шуны: «Милӧстивӧй господин, вӧлін кӧ эськӧ тэ бӧчкаяс вӧчалысь морт, но ӧд...»
— Кывзы водзӧ, — торкис сійӧс Шпангенберг, — а ӧти лунӧ кӧ тіян керка водзӧ воас да сувтас гордӧй вӧлӧн бур паськӧма, шензьӧдана мича свитаа, мичаысь-мича дврянин да пондас корны тіянлысь нывнытӧ аслыс гӧтыр вылӧ?
— Но мый жӧ!
Но мый жӧ! — нӧшта ёнджыка дӧзмӧм пырысь горӧдіс мастер Мартин. — Ме эськӧ став вынысь котӧрті ӧдзӧсъяслань, пӧдлалі найӧс став томанъясӧн да горӧді эськӧ сылы: «Мунӧй водзӧ!
Мунӧй водзӧ, менам благороднӧй рыцарӧй, сэтшӧм розаяс, кыдз менам, оз тіянлы дзоридзавны, менам кӧбрӧгӧй, менам червонечьясӧй кажитчисны тіян, — сідзкӧ, нылӧс кӧсъян босьтны содтӧд вылӧ...
Но вот, мунӧй водзӧ!
Мунӧй водзӧ!»
Пӧрысь Шпангенберглы скӧрмӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмӧн сувтіс, кыкнан кинас мыджсис пызанӧ да синъяссӧ лэдзис.
— А ӧні, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — медбӧръя юалӧм, мастер Мартин.
Тіян керка водзӧ сувтысь рыцарыс кӧ сійӧ вӧлі менам аслам пиӧй и ме кӧ тшӧтш ӧтлаын сыкӧд сувті тіян керка водзӧ, — тэ эськӧ сідз жӧ игналін ӧдзӧстӧ, ті эськӧ сідзжӧ шуинныд, мый ми локтім тіян кӧбрӧг вӧсна да тіян червонечьяс вӧсна?
— Ньӧти ог, — шуис мастер Мартин, — ньӧти ог, менам дона да милӧсьта господин, ме эськӧ вежавидзӧмӧн восьті тіянлы ӧдзӧссӧ, ставыс менам керкаын эськӧ вӧлі тіян да тіян пилӧн услугаяс вылӧ, но Роза йылысь ме эськӧ шуи тіянлы: «Колӧ кӧ эськӧ вӧлі енъяслы, медым тіян повтӧм рыцарь лоис бур бӧчка вӧчалысьӧн, эз вӧв эськӧ меным став му вылас сы дорысь коланаджык зятьыс, а ӧні...»
Но висьтав жӧ, дона да достойнӧй господин менам, мыйла дӧзмӧдан да мучитан тэ менӧ татшӧм тешкодь юасьӧмъяснас?
Видзӧдлӧй, дзикӧдз торксис миян гажа сёрниным, а стӧканъяс сулалӧны вӧрзьӧдлытӧмӧсь!
Дугдам сэсся сёрнитны зять йылысь да Розалӧн кӧлысь йылысь, код йылысь ме кывлі, мый сійӧ мича зон! — Мастер Мартин босьтіс киас ассьыс стӧкансӧ.
Паумгартнер вӧчис сы моз жӧ да шуис:
— А ӧні ми помалам кажитчытӧм сёрнияссӧ, да мед лоас дзоньвидза тіян повтӧм рыцарныд!
Шпангенберг чокнитчис сыкӧд да пычкӧмакодь нюмӧн шуис:
— Тіянлы абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый ме ставсӧ тайӧс висьталі шуткаӧн, ӧд менам пилы аслыс гӧтырпусӧ колӧ корсьны медся знатнӧй нывъяс пӧвстысь, и сӧмын йӧй да этш тӧдтӧг радейтӧм вермас йӧткыны, аслас сан да чужӧм йылысь вунӧдӧмӧн, сы вылӧ, медым коравны тіянлысь нывнытӧ.
Но век жӧ тэ вермин эськӧ неуна меліджыка вочавидзавны менам юасьӧмъяс вылӧ!
— Ах, дона господин, — вочавидзис мастер Мартин, — весигтӧ кӧть и шуткаӧн, ме эг вермы вочавидзны мӧд ногӧн, мыйӧн ме эськӧ вочавидзи, збыль кӧ лои татшӧм шензьӧдана делӧыс, кутшӧмӧс ті тані думыштінныд.
Но энӧ кедзовтӧй менӧ; ӧд тіян аслыныд колӧ признайтны, мый ме тайӧ местаясас медбур бӧчкая вӧчалысь, мый винаын ме тӧда тӧлк, мый ме чорыда да лючки кутчыся миян кувсьӧм император Максимилианлӧн винаяс йылысь мудрӧй уставӧ, мый ме еннога морт да меным мустӧ быдсяма беззакониеыс, мый менам нелямын ведраа бӧчка вылӧ сӧстӧм сератӧ ме пыр пӧжла этшаник, коді сетӧ колана ёнлун.
И ставсӧ тайӧс, менам дона, пыдди пуктана гӧсьтъяс, ті верманныд тӧдмавны менам вина кӧр серти.
Шпангенберг воддза местаас пуксьӧмӧн зільліс кутны ассьыс чужӧмсӧ долыдӧн, а Паумгартнер вежис сёрнитанторсӧ.
Но сідзжӧ, кыдзи музыкальнӧй инструментлӧн торксьӧм струнаяс пыр личалӧны да музыкантыс весьшӧрӧ зільӧ выльысь шедӧдны сійӧ мыла аккордъяссӧ, мый кыліс водзджык, сідзи и пӧрысьяс костын эз нин ладмы сёрниыс.
Шпангенберг чукӧстіс ассьыс слугаяссӧ да вывті дӧньӧмпырысь муніс мастер Мартинлӧн керкаысь, кытчӧ сійӧ пыраліс сэтшӧм долыдӧн да бур сьӧлӧмӧн.
ПӦРЫСЬ ПӦЧЛӦН ТУНАЛӦМ
Мастер Мартин неуна смутитчис, мый сылӧн важ заказчикыс сэтшӧм зумышӧн сыкӧд торйӧдчис, да Паумгартнер дінӧ шыӧдчӧмӧн, коді муртса на удитіс юны бӧръя стӧкан да кӧсйӧ нин вӧлі мунны, шуис:
— Веськыда кӧ шуны, ме дзик ог гӧгӧрво, мый кӧсйис старикыс висьтавны аслас сёрниясӧн да мый вӧсна сійӧ медбӧрын скӧрмис.
— Дона мастер Мартин, — заводитіс Паумгартнер, — ті достойнӧй да еннога морт да, дерт, верманныд сетны дон сылы, мый ен отсӧгӧн мунӧ бур пӧрадокӧн да мый сетіс тіян озырлун да пыдди пуктӧм.
Но сӧмын колӧ видзчысьны ошйысяна тшапитчӧмысь: сійӧ паныд мунӧ христианскӧй ловлы.
Эз нин вӧв лӧсьыд и сійӧ, мый талунъя собрание вылын тэ пуктін асьтӧ вылӧджык став мукӧд цехса мастеръясысь; мед шуам, тэ гӧгӧрвоан аслад уджын мукӧдъяс дорысь унджык, но кор тэ татшӧм торъяс висьталан веськыда йӧз син водзын, тайӧ сӧмын вермас кыпӧдны дӧзмӧм да лӧглун.
Сэсся — тані, рытнас!
Ӧд оз жӧ позь лоны татшӧм синтӧмӧн, медым Шпангенберг кывъясысь не аддзыны, кӧсйӧ шутитӧмӧн видзӧдлыны, мыйӧдз вайӧдас тіян асныра тшапитчӧмныд.
Достойнӧй старикӧс быть ёна дойдісны тэнад кывъясыд сы йылысь, мый быд дворянинын, коді кутас коравны тіянлысь нывнытӧ, ті аддзанныд омӧль, горш могъяс.
И ставыс колӧкӧ лючки на волі, ті кӧ эськӧ неуна кутчысинныд, кор Шпангенберг заводитіс сёрнитны аслас пи йылысь.
Мый, эськӧ, тэ кӧ быттьӧ сылы шуинныд: «Да, дона достойнӧй господин менам, тырмӧмӧн сійӧ, мый ті асьныд сват пыдди локтанныд асланыд пиныдкӧд, — татшӧм честьсӧ ме эськӧ некыдз нин эг виччысь, сэк менам вежсис эськӧ медся чорыд решение».
Да, шуин кӧ тэ эськӧ татшӧм кывъяс, таысь, тӧдӧмысь, нинӧм эз ло, старик Шпангенбергыд ассьыс ёна дӧзмӧмсӧ вунӧдӧмӧн эськӧ долыда шмыньмуніс да бӧр лоис воддза кодьыс жӧ бур, и нинӧм лёкыс тані эськӧ эз вӧв.
— Видӧй менӧ, — шуис мастер Мартин, — видӧй менӧ ёнджыка, ме кӧ заслужиті сійӧс; но, кор старикыд мӧдіс сӧрны став тайӧ нинӧм абусӧ, менам ловшыӧй вошліс, и ме эг вермы сылы вочавидзны мӧд ногӧн.
— Сэсся, — водзӧ сёрнитіс Паумгартнер, — кутшӧм жӧ йӧй кӧсйӧм сетны ассьыныд нывнытӧ буретш бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ!
Ті шуанныд, мый енлы сетін аслад нывлысь судьбасӧ, а асьныд абу мортнога асныралӧмнаныд зілянныд панйыны вечнӧй владыкалысь решениеяссӧ, арталанныд сійӧ дзоляник кытшсӧ, кытысь кӧсъянныд бӧрйыны аслыныд зятьӧс.
Тайӧ вермас тшыкӧдны и тіянӧс, и тіянлысь Розанытӧ.
Дугӧдчӧй, мастер Мартин, дугӧдчӧй тайӧ абу христианскӧй, челядь сяма да йӧй затеятӧ, мед вечнӧй владыка вӧчас ассьыс вӧлясӧ да тэнад нывлӧн бур сьӧлӧмлы индас веськыд решение!
— Ах, достойнӧй господин менам, — шуис нин дзик шогпырысь мастер Мартин, — сӧмын ӧні ме аддза, кутшӧм лёка вӧча ме, кор эг висьтав ставсӧ ӧтпырйӧ.
Ті думайтанныд, мый сӧмын ассьым кипод уджӧс ёна радейтӧм вайӧдіс менӧ татшӧм вежны позьӧм решениеӧдз, медым сетны Розаӧс бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ?
Абу, тайӧ абу сідзи, эм та вылӧ и мӧд, шензьӧдана да гусяник помка.
Ог вермы лэдзны тіянӧс, кытчӧдз ті онӧ тӧдмалӧй ставсӧ; тіян оз ков вой кежлӧ лӧгавны ме вылӧ.
Пуксьӧй жӧ, став сьӧлӧмсянь кора тіянӧс, нӧрӧвитыштӧй неуна.
Аддзанныд, со нӧшта на сулалӧ важ бур вина тыра сулея, кодӧс эз кӧсйы юны скӧрмӧм рыцарыд; кольччылӧй жӧ да лоӧй нӧшта менам гӧсьтӧн!
Паумгартнерӧс шензьӧдісны мастер Мартинлӧн лэдзчысьтӧмлуныс да сійӧ сибыдлуныс, коді ньӧти сылы эз лӧсяв; кажитчӧ вӧлі, мый сы сьӧлӧм вылын куйлӧ сьӧкыд груз, кодӧс сійӧ кӧсйӧ шыбытны.
Кор Паумгартнер пуксис да юис стӧкан вина, мастер Мартин заводитіс тадз:
— Ті тӧданныд, дона, достойнӧй господинӧй менам, мый Розаӧс чужтӧм бӧрын регыд менам шань гӧтырӧй кувсис сьӧкыда чужтӧм вӧсна.
Сэки менам пӧчӧй, зэв пӧрысь старука, вӧлі ловъя на, позьӧ кӧ шуны ловъя мортӧн дзик пельтӧм, синтӧм, пӧшти сёрнитны, ветлӧдлыны вермытӧм да лун и вой вольпасьын куйлысь мортӧс.
Розаӧс менсьым пыртісны: кормилица вӧлі пукалӧ каганас пӧчӧлӧн жырйын.
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі сэтшӧм шог, а кор ме видзӧді мичаысь-мича кага вылӧ, ме кылі шогкӧд сорсьӧм сэтшӧм шензьӧдана радлун, сэтшӧм джуджыд волнение, мый вӧлі некутшӧм удж вылӧ ог туй, чӧв олі ас пытшкӧ вӧйтчӧмӧн, сулалі пӧчӧлӧн вольпась дорын, кодӧс ме лыдди шудаӧн сы вӧсна, мый сійӧ нин вӧлі мездысьӧма быд сикас мувывса шогъясысь.
И вот видзӧда ме сылӧн вирпастӧм чужӧмӧ, а сійӧ друг заводитіс кыдзкӧ тешкодя нюмъявны; чукыръясыс быттьӧкӧ шылясисны, блед бандзибъясыс весиг гӧрдӧдыштісны.
Сійӧ кыпӧдчыштіс, быттьӧ кутшӧмкӧ аддзытӧм вын отсӧгӧн чеччис, косьмӧм кияссӧ нюжӧдіс, кодӧс водзын оз нин вӧлі вермы вӧрзьӧднысӧ, да надзӧник, нежнӧй гӧлӧсӧн шыасис: «Роза... менам муса Роза!»
Кормилица чеччис да вайис сылы кагаӧс, а сійӧ босьтіс кагаӧс киас да заводитіс качайтны.
Но вот, достойнӧй господин менам, гӧгӧрвоин тэ менсьым сэсся шензьӧмӧс, весиг повзьӧмӧс — старукаыд гӧгӧрвоана да чорыд гӧлӧсӧн заводитіс Страсбургын Духлӧн гостиницаса кӧзяин моз, господин Ганс Берхлер моз кыпыда сьывны; а со сылӧн кывъясыс:
Алӧй бандзибйыла нылӧ,
Роза, ло чорыдӧн:
Енмӧс помнит пыр,
Корсь сылысь дорйӧм,
Пов юртӧ янӧдӧмысь,
Ылӧдчан шудсӧ тэ эн корсь.
Керкатор бур — тайӧ козин,
Чӧскыд дукӧн сыысь ӧвтӧ,
Сэні югыд ангелъяслӧн сьылӧм;
Сӧстӧм сьӧлӧмӧн
Кывзы, менам ёртӧй,
Радейтчан руйӧг шыяс кывзы.
Коді сійӧ дона керкаторсӧ
Тэнад керкаӧ ваяс, сійӧс
Тэ верман сывйыштны дӧвӧльпырысь,
Аслад батьыдлысь юасьтӧг
Сійӧ лоӧ тэнад верӧспуӧн.
Тайӧ керкаторйыс шуд, и радлун,
И озырлун керкаӧ ваяс.
Смела видзӧд водзӧ,
Веськыд кывлы эскы;
Медым тэнад томлун
Ен вӧляӧн дзоридзалӧ.
А тайӧ сьыланкыв помасьӧм бӧрас ньӧжйӧ да видзчысьӧмӧн пуктіс сійӧ кагасӧ шебрас вылӧ, пуктіс сылы кымӧс вылас ассьыс кос, тіралан кисӧ, мӧдіс вашкӧдны гӧгӧрвотӧм кывъяс, но сылӧн радлан чужӧм серти бура вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ лыддьӧ молитваяс.
Сэсся сійӧуськӧдіс юрсӧ юрлӧс вылӧ да сійӧ жӧ минутнас, кор кормилица нуӧдіс кагасӧ, пыдысянь лолыштіс.
Сійӧ кувсис...
— Тайӧ, — шуис Паумгартнер, кор мастер Мартин ланьтіс, — тайӧ шензянатор, но век жӧ ме дзик ог гӧгӧрво, кутшӧм йитӧд эм пӧрысь пӧчлӧн инан сьылӧм да тіян Розаӧс бӧчка вӧчалысь сайӧ сетны асныра кӧсйӧмын.
— Эх, — вочавидзис мастер Мартин, — мый жӧ вермас лоны гӧгӧрвоанаджыкыс?
Старука, кодӧс сійӧ олӧмын медся бӧръя минутнас просветитіс ениыс, инан гӧлӧсӧн висьталіс, мый должен лоны менам Розакӧд, сійӧ кӧ кӧсйӧ лоны шудаӧн.
Жӧникыс, код локтас бур керкаӧн да ваяс озырлун, шуд, радлун да тыр-бур олӧм, — абу ӧмӧй сійӧ медся кужысь бӧчкаяс вӧчалысь, коді менам мастерскӧйын стрӧитас ассьыс бур керкасӧ да таысь босьтас мастерлысь ним?
Кутшӧм жӧ мӧд керкаторйын югъялӧ чӧскыд струяыс, абу кӧ вина бӧчкаын?
А кор винаыс босьтчас шузьыны, кор сійӧ сильгӧ, и чушкӧ, и булькакылӧ, тайӧ бур ангелъяс ветлӧны вина гыяс вывті да сьылӧны гажа сьыланкывъяс.
Да, да!
Некутшӧм мукӧд жӧник йылысь пӧрысь пӧчӧй эз и висьтав, а сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь йылысь, сідзи тайӧ и лоӧ.
— Ті, дона мастер Мартин, — шуис Паумгартнер, — ті ӧд асланыд чайтӧм серти гӧгӧрвоӧданныд пӧрысь пӧчыслысь кывъяссӧ.
Ог вермы босьтны тӧлк вылӧ тіянлысь висьталӧмнытӧ да сулала сы дор, мый тіян колӧ эскыны ен вылӧ да тіян ныв сьӧлӧм вылӧ, коді лючки аддзас та вылӧ веськыд вочакыв.
— А ме, — терпеньесӧ воштӧмӧн торкис сійӧс мастер Мартин, — ме сулала сы вылын, мый зятьпуӧн менам должен лоны да лоас оз кодкӧ мукӧд, а буретш искуснӧя бӧчка вӧчалысь.
Паумгартнер муртса эз скӧрмы мастер Мартинлӧн асныралӧм вылӧ, но но кутчысис да места вывсьыс сувтігӧн шуис:
— Кадыс сёр нин, мастер Мартин, тырмас миянлы юны да сёрнитны, винаыд да сёрниыд миянлы, кажитчӧ, оз нин мунны пӧльза вылӧ.
Кор сэсся найӧ петісны посводзӧ, сэні сулаліс том нывбаба вит зонкакӧд, кодъяс пиысь медыджыдыслы вермис, гашкӧ, лоны ар кӧкъямыс, а медичӧтыслы — арӧн джынйӧн кымын.
Нывбабаыс сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Роза тэрмасьӧмӧн локтіс паныд батьыс дінӧ да гӧсьт дінӧ да шуис:
— О енмӧй!
Валентин кулӧма, со сылӧн дӧваыс да челядьыс.
— Мый?
Валентин кулі?! — шӧйӧвошӧмӧн горӧдіс Мастер Мартин. — Ах, кутшӧм шог, кутшӧм шог!
Сӧмын думыштны, — шыасис сійӧ та бӧрын Паумгартнер дінӧ, — Валентин — медся бур менам подмастерьеяс пӧвстын, да такӧд тшӧтш зіль да рам.
Неважӧн, ыджыд бӧчка эштӧдігӧн, сійӧ ёна дойдіс асьсӧ скобельӧн, дойыс лоис пыр ӧпаснӧйджыкӧн, сылӧн заводитчис горячка — и вот сійӧ том арлыдӧн кувсис.
Сэсся мастер Мартин матыстчис шогӧ усьӧм дӧва дінӧ, коді синваӧн мыссис, норасис, мый ӧні сылы, тыдалӧ, лоӧ пӧгибнитны шогысла да гӧль олӧмысла.
— Да мый тэ, — шуис Мартин, — да мый ті ме йылысь мӧвпаланныд?
Ме ордын уджалігӧн ӧд тіян верӧсныд вӧчис аслыс опаснӧй дойсӧ.
Ме ӧмӧй та бӧрын верма кольны тіянӧс неминучаын?
Ог, ӧнісянь жӧ ті пыранныд менам керкаӧ.
Аски либӧ, кор тэ игдан, ми дзебам тіянлысь коньӧр верӧснытӧ, а ті асланыд зонкаяснад вуджанныд Девичӧй ворота дорса менам мызаӧ, кӧні менам восьса енэж улын нималана мастерскӧйӧй, и сэні ме быд лун уджала аслам подмастерьеяскӧд.
Сэні тэ верман веськӧдлыны кӧзяйствоӧн, а тіянлысь шань зонкаяснытӧ ме быдта, кыдз ассьым пиянӧс.
И тӧдӧй нӧшта, мый ме и тіянлысь пӧрысь батьнытӧ босьта аслам керкаӧ.
Бур бӧчкаяс вӧчалысь сійӧ вӧлі, кытчӧдз сійӧс выныс эз эновт.
Мый жӧ!
Сійӧ кӧ оз нин вермы кутны киас колотушка, чер либӧ зэлӧдчан да оз вермы стружитчыны фуганокӧн, то век жӧ сійӧ нӧшта вермас на лэчтасьны либӧ асыкъяс стружитны.
Ӧти кывйӧн, сылы, сідз жӧ кыдзи и тіян, колӧ овмӧдчыны менам керкаын.
Мастер Мартин кӧ эськӧ сэк эз кутышт дӧваӧс, сійӧ, ёна сьӧлӧм вӧрзьӧмсьыс да аттьӧавны ёна кӧсйӧмсьыс, воштіс садьсӧ, уси эськӧ сы кок улӧ.
Ыджыдджык зонкаясыс ӧшӧдчисны сылы камзол пӧлаясас, а кык дзоляник зонкаыс, кодъясӧс Роза босьтіс киас, нюжӧдісны сылы ассьыныс кияссӧ, кыдз быттьӧкӧ найӧ ставсӧ сідз жӧ гӧгӧрвоисны.
Пӧрысь Паумгартнер синваӧн тырӧм синъясӧн нюммуніс да шуис:
— Мастер Мартин, оз позь тіян вылӧ скӧравны! — и муніс гортас.
КЫДЗИ ТӦДМАСИСНЫ ТОМ ПОДМАСТЕРЬЕЯС ФРИДРИХ ДА РЕЙНХОЛЬД.
Живописнӧй веж мыльк вылын, кузь пуяс вуджӧр улын, куйліс Фридрих нима том зон.
Шондіыс нин вӧлі лэччӧма, и сӧмын розовӧй бинӧшта ӧзйис енэжтас весьтын.
Ылын, увтас местаӧ вольсовтчӧмӧн гордӧй башняяснас смела вылӧ чургӧдчӧмӧн да рытъя дзирдалан югӧръясын йывъяснас купайтчӧмӧн, вывті яснӧя вӧлі тыдалӧ славнӧй имперскӧй кар Нюренберг.
Зонмыс лэдзчысьӧма аслас орччӧн куйлысь ноп вылас гырддзанас да мӧвпалӧмӧн видзӧдіс увтас местаӧ.
Сэсся сійӧ нетшыштіс сы гӧгӧрын турун пиын быдмысь кымынкӧ дзоридз да шыбитыштіс найӧс вывлань, рытъя югӧръяслы паныд, сэсся бара шога видзӧдліс водзӧ, да пӧсь синваяс югнитісны сы синъясын.
Медбӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ, нюжӧдіс водзӧ кыкнан кисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис сійӧ кутлыны ассьыс медся дона мортсӧ, да гора мича гӧлӧсӧн заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Муса чужанінӧ,
Тэ бара ме син водзын,
Сӧстӧм сьӧлӧмӧн
Некор эг ылӧдлы ме тэнӧ.
Алӧй кыаӧй, гӧрдӧд!
Ме аддзыны кӧсъя сӧмын розаяс;
Тувсовъя радейтчӧмлӧн дзоридзалӧм пӧвстын,
Тэ меным петкӧдлы
Зэв мича, мелі вӧтъяс.
Тэ потны дась, морӧсӧй?
Чорыдӧн шогын да шудын ло!
О, зарни шонді пуксьӧмӧй,
Тэнӧ вежа радейтчӧм ыстӧма,
Лов шыӧс, синваӧс менсьым
Сы дорӧ ну тэ
Да, кула кӧ,
Мелі розаяслы висьтав тэ,
Мый радейтӧмла ме кувсис.
Тайӧ сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын Фридрих перйис аслас нопйысь сись тор, шонтӧдіс сійӧс аслас морӧс бердын да босьтчис зэв мичаа вӧчны уна вӧсниысь-вӧсни коръяса мичаысь-мича роза.
Тайӧ удж дінас босьтчӧмӧн сійӧ сьыліс аслас сьыланкывйысь торъя строфаяс да дзоньнас вӧйтчис аслас уджӧ, мый эз казявлы, кыдз сылӧн мыш сайын важӧн нин сулаліс мича том морт да сюся видзӧдіс сы удж бӧрся.
— Кывзӧй, ёрт, — заводитіс том морт, — ӧд сійӧ, мый ті вӧчанныд, зэв мичатор.
Фридрих повзьӧмӧн бӧрвыв видзӧдліс, но, кор сійӧ аддзис тӧдтӧм том мортлысь пемыд, мелі синъяссӧ, сылы кутіс кажитчыны, быттьӧ сійӧс важсянь нин тӧдӧ сійӧс, сійӧ шмыньмунӧмӧн вочавидзис:
— Ах, милӧстивӧй господин, сулалӧ-ӧ тіян тайӧ тайӧ ковтӧмтор вылас, коді отсалӧ меным туйын кад коллявны?
— Но, — водзӧ сёрнитіс тӧдтӧм том морт, — ті кӧ ковтӧмторйӧн шуанныд татшӧм мича дзоридзсӧ, коді сэтшӧм ёна мунӧ збыльвывса роза вылӧ, то ті сідзкӧ зэв бур да киподтуя лепщик.
Ті кык пӧв менӧ нимкодьмӧдінныд.
Меным сьӧлӧмӧдз йиджис мича сьыланкывйыс, кодӧс ті сэтшӧм бура сьылінныд Мартин Хереш моз, а ӧні жӧ ме нимкодяся тіян сиськӧн вӧдитчыны кужан сямӧн.
А кытчӧдз ті думайтанныд нӧшта талун воӧдчыны?
— Могыс, — вочавидзис Фридрих, — могыс менам странствуйтӧмлӧн тані, со миян син водзын.
Ме локта аслам чужанінӧ, славнӧй имперскӧй Нюренберг карӧ.
Но шонді пуксис нин, да сы вӧсна ме кӧсъя узьны сэн уліас, сиктас; аски, водз асывнас, бара туйӧ, да луншӧр гӧгӧр ме лоа Нюрнбергын!
— Вот кыдз! — долыдпырысь горӧдіс том морт, — тайӧ лӧсьыд!
Миянлы пӧпуттьӧ, ме сідзжӧ муна Нюренбергӧ.
Ме тіянкӧд ӧтлаын сиктын узя, да аски жӧ мӧдӧдчам водзӧ.
А ӧні нӧшта на неуна сёрнитыштам.
Том морт, кодӧс шуисны Рейнхольдӧн, пуксис Фридрихкӧд орччӧн турун вылӧ да водзӧ пондіс сёрнитны:
— Абу ӧмӧй збыль, ме ӧд эг сорсьы, ті зэв бур литейщик, сійӧс ме аддза сы серти, кыдз ті сиськӧн вӧдитчанныд, а гашкӧ, ті зарни да эзысь делӧяс кузя мастер.
Фридрих шогпырысь лэдзис синъяссӧ да гажтӧма шуис:
— Ах, милӧстивӧй господин, тіян кажитчӧ, мый ме бурджык да вылынджык, сы серти, мый эм збыльвылас.
Пыр жӧ висьтала тіянлы, мый ме велӧдчи бӧчкаяс вӧчалан удж вылӧ да муна Нюрнбергӧ удж вылӧ ӧти нималана мастер ордӧ.
Ӧні ті, тӧдӧмысь, мӧданныд кедзовтны менӧ сыысь, мый ме ог сяммы ни лепитны, ни кисьтны быд сикас мича фигураяс, а сӧмын асыкала бӧчкаяс да чепняяс.
— Меным кедзовтны тэнӧ сыысь, мый тэ бӧчкаяс вӧчысь?
Ӧд ме жӧ и ачым буретш бӧчкаяс вӧчысь!
Фридрих видзӧдліс сы вылӧ да эз тӧд, мый и думайтны, сы вӧсна, мый Рейнхольдлӧн паськӧмыс зэв омӧля лӧсяліс странствуйтысь бӧчка вӧчысь подмастерьелы.
Камзолыс вӧлі вӧсни сьӧд нойысь, вурӧма тиснениеа бархатӧн, зэв мича юрйыла, дженьыдик паськыд шпага, увлань ӧшӧдчӧм тывбордъя шапка, ёнджыка петкӧдлісны, мый сійӧ озыр купеч, а сыкӧд тшӧтш том мортлӧн чужӧмыс, сылӧн сылӧн став ортсыладорын вӧлі мыйкӧ торъялана, и некыдз оз позь вӧлі миритчыны сэтшӧм мӧвпӧн, мый тайӧ вермас лоны купеч.
Рейнхольд казяліс Фридрихлысь шензьӧмсӧ, восьтіс ассьыс нопсӧ, кыскис сэсь фартук да инструментъяс чукӧр да горӧдіс:
— Видзӧд жӧ, ёрт, видзӧд!
Тэ пыр на он эскы, мый ме тэныд ёрт?
Ме тӧда, тэнӧ шензьӧдӧ менам паськӧмӧй, но ме Страсбургысь, а сэні бӧчка вӧчалысьясыд ветлӧны сэтшӧм жӧ вӧччӧмӧн, кыдзи и дворяна.
Збыльысь кӧ шуны, меным сідз жӧ, кыдз и тэныд, войдӧр окота вӧлі мыйкӧ мӧдтор, но меным ӧні — тайӧ бӧчка вӧчалан удж, да сы вылӧ ме кута ыджыд да зэв бур лачаяс.
Оз ӧмӧй овлы татшӧмторйыс и тэкӧд, ёртӧй?
Но меным кажитчыліс, мый тэнад долыд том олӧм вылын ӧшалӧ пемыд кымӧр да чӧвтӧ сы вылӧ ассьыс вуджӧрсӧ, и тэ он вермы рад видзӧдласӧн видзӧдны ас гӧгӧрыд.
Сьылавйыс, кодӧс тэ сьылін, вӧлі тырӧма радейтӧмӧн да шоглунӧн и кылӧны сэн шыяс, кодъяс быттьӧ нетшкысьӧны менам морӧсысь, и меным кажитчӧ, быттьӧ ме ставсӧ нин тӧда, мый тэ ас пытшкад дзебан.
Тэ верман дӧверитчыны меным, — ог ӧмӧй ми и сытӧг лоӧй Нюрнбергад бур ёртъясӧн да ог омӧй кольӧй наӧн сы бӧрын?
Рейнхольд ӧти кинас кутіс Фридрихӧс да зэв меліа видзӧдліс сылы синмас.
Сэсся Фридрих шуис:
— Мый ёнджыка ме тэ вылӧ видзӧда, бур ёртӧй, сымын ёнджыка кыскӧ менӧ тэ дінӧ; ме явӧ кыла шензьӧдана гӧлӧс, коді кылӧ сьӧлӧм пыдыс юкӧнсянь да йӧлӧга моз вочавидзӧ тэнад ловлӧн ёртасян чукӧстӧм вылӧ.
Меным колӧ висьтавны тэныд ставсӧ.
Абу сы вӧсна, мый менам, гӧль мортлӧн, вӧліны ыджыд гусяторъяс, кодъясӧс ме верма дӧверитны тэныд, но сӧмын сы вӧсна, мый веськыд ёртлӧн морӧсын аддзысяс места йӧз шоглы, да тэнӧ, кӧть ми сӧмын на тӧдмасим, ме тайӧ медводдза минутъясас лыддя аслам медся матысса ёртӧн.
Меысь ӧні артмис бӧчкаяс вӧчалысь, и ме верма ошйысьыштны, мый тӧда ассьым кипод уджӧс, но мӧд искусство дорӧ, ёна мичаджык дорӧ, ме ичӧтсянь зільлі кутчысьны став сьӧлӧмсянь.
Ме кӧсйылі лоны ыджыд мастерӧн литейнӧй искусствоын да эзысь предметъяс чеканитӧмын, кыдз Патер Фишер либӧ итальянеч Бенвенуто Челлини.
Ӧзъяна зільлунӧн ме уджалі господин Иоганн Гольцшуэр ордын, менам чужанінса нималана чеканщик ордын, коді кӧть ачыс эз вӧв литейщикӧн, но век жӧ тырвыйӧ вермис веськӧдлыны меӧн тайӧ уджас.
Господин Гольцшуэрлӧн керкаын тшӧкыдакодь вӧвлывліс господин Тобиас Мартин аслас нылыскӧд — мича Розакӧд.
Ме влюбитчи сыӧ; ачым ог тӧд, кыдзи тайӧ лои.
Ме эновті чужанінӧс да мӧдӧдчи Аугсбургӧ, медым лючки велӧдчыны сэні литейнӧй искусствоӧ, но сэн ме пытшкын збыльвылӧ ӧзйис радейтӧмлӧн биыс.
Ме аддзи и кылі сӧмын Розаӧс; быд кӧсйӧм, быд выныштчӧм, коді оз вӧлі вайӧд менӧ Роза дінӧ, лои меным прӧтивнӧ.
Меным лои сувтны сійӧ дзик ӧти туй вылӧ, коді вайӧдӧ вӧлі та дорӧ.
Но мастер Мартин сетас ассьыс нывсӧ сӧмын бӧчкаяс вӧчалысь сайӧ, коді сы керкаын вӧчас лӧсьыдысь-лӧсьыд бӧчка да сэк жӧ воас нылыслы сьӧлӧм вылас.
Ме эновті ассьым искусствоӧс да велӧдчи бӧчкаяс вӧчалан кипод уджӧ.
Ме муна Нюрнбергӧ да кӧсъя пырны мастер Мартин ордӧ подмастерьеӧ.
Но вот ӧні, кор ме син водзын чужан кар, а Розалӧн мичаысь-мича пертасыс сэтшӧм бура тыдалӧ менам син водзын, ме ӧні тырӧма полӧмӧн, пикӧ воӧмӧн, шогӧн; ме пӧгибайта.
Ӧні ме бура нин аддза, мый менам кӧсйӧмӧй йӧйталӧм.
Ме ӧмӧй тӧда, радейтӧ-ӧ менӧ Роза, пондас-ӧ сійӧ менӧ коркӧ радейтны?
Рейнхольд пыр ёнджыка кывзіс Фридрихлысь висьталӧмсӧ.
Ӧні сійӧ мыджсис кинас тшӧкаас топӧдчис да мӧд кипыдӧснас синсӧ тупкӧмӧн юаліс гортӧма да зумыша:
— Розаыс ӧмӧй ньӧтчыд эз сетлы тэныд гӧгӧрвоны, мый радейтӧ тэнӧ?
— Ах, — вочавидзис Фридрих, — ах, Розаыс, кор ме муні Нюрнбергысь, сійӧ эз на вӧв нылӧн, а нывкаӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы кажитчӧ вӧлі овны ме дінын, сійӧ сэтшӧм меліа нюмъявліс меным, кор ме сыкӧд ӧтлаын некутшӧма мудзлытӧг чукӧртлі господин Гольцшуэр садйысь дзоридзьяс да кылі венокъяс, но...
— Но, сідз кӧ лачаыд нӧшта абу на вошӧма! — друг горӧдіс Рейнхольд сэтшӧм лэчыд да сэтшӧм неприятнӧя кылысь гӧлӧсӧн, мый Фридрих пӧшти здрӧгнитіс.
Рейнхольд чеччыштіс, шпагаыс зёлькмуні сылӧн бокас.
Ӧні, кор сійӧ сувтіс став туша кузьтанас нюжӧдчӧмӧн, войся вуджӧръяс водісны сы кельдӧдӧм чужӧм вылӧ да сэтшӧм мисьтӧма вежыньтісны том мортлысь чужӧмсӧ, мый Фридрих повзьӧмысла горӧдіс:
— Да мый нӧ друг тэкӧд лои? - И тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ кымынкӧ воськов тувччис бӧрвыв да кокнас зурасис Рейнхольдлӧн нопйӧ.
Триньӧбтісны струнаяс и Рейнхольд скӧрысь горӧдіс:
— Эй тэ, омӧлик ёрт, эн жугӧд менсьым лютняӧс!
Лютнясӧ вӧлі кӧрталӧма ноп бердас.
Рейнхольд сійӧс разис да сэтшӧм чорыда кучкис струнаяс кузяыс, быттьӧкӧ кӧсйис ставсӧ медбӧръяӧдзыс орйӧдлыны.
Но ворсӧмыс сылӧн лои небыд да мыла.
— Вай, — шуис сійӧ воддза моз небыдик гӧлӧсӧн, — вай, муса вок, лэччам ӧні сиктӧ.
Тані менам киын бур средство, медым вӧтлыны лёк духъясӧс, кодъяс эськӧ вермасны паныдасьны миян туй вылын да ме дінӧ нин крукасьны.
— Тырмас, муса вок, — вочавидзис Фридрих, — мыйысь нӧ эськӧ лёк духъясыдлы крукасьны миян дінӧ туйын?
Но ворсан тэ зэв лӧсьыда, ворс водзӧ.
Пемыд енэжын тыдовтчисны зарни кодзувъяс.
Войся тӧв кышакылӧмӧн ӧвтіс чӧскыд дука видзьяс вывті.
Гораджыка ызгисны шоръяс, шувгисны ылі зумыш вӧрса пуяс.
А Фридрих да Рейнхольд лютня шыяс улӧ сьылігтыр пондісны лэччыны увтасінӧ, налӧн мечтательнӧя да лӧсьыда шыалан сьыланкывъясыс вӧліны гораӧсь да яснӧйӧсь, кыдз быттьӧ югыд бордъяс вылын лэбзисны сынӧдтіыс.
Узянінӧ воӧм бӧрын, Рейнхольд тэрыба шыбытіс ассьыс нопсӧ, эновтіс лютнясӧ да зэв чорыда топӧдіс Фридрихӧс аслас морӧс бердӧ, коді кыліс бандзибъяс вылас пӧсь синва туйяс, кодъяс киссисны сылӧн ёртлӧн.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ КЫК ТОМ ПОДМАСТЕРЬЕСӦ, РЕЙНХОЛЬДӦС ДА ФРИДРИХӦС, ВӦЛІ ПРИМИТӦМА МАСТЕР МАРТИН КЕРКАЫН
Кор Фридрих асывнас садьмис, сійӧ эз аддзы ассьыс выль ёртсӧ, коді рытнас водліс сыкӧд орччӧн идзас вылӧ, а сы вӧсна, мый оз вӧлі тыдавны ни лютняыс, ни нопйыс, сійӧ и мӧвпыштіс, мый кутшӧмкӧ помка вӧсна, Рейнхольд эновтіс сійӧс да муніс мӧд туйӧд.
Но муртса на удитіс Фридрих петны керкаысь, кыдзи Рейнхольд паныдасис сылы — мышкас сылӧн вӧлі ноп, киас лютня, тӧрытъя дорысь вӧлі дзик мӧд ног пасьтасьӧма.
Шапкаысь тывбордсӧ вӧлі босьтӧма, шпагасӧ дзебӧма, а бархатӧн дорӧсалӧм мича камзол пыддиыс пасьталӧма синмӧ шыбитчытӧм прӧстӧй камзол, кутшӧмӧс новлӧны карса олысьяс.
— Но мый жӧ, — горӧдіс сійӧ долыд серамӧн шензьӧм ёртсӧ паныдалӧмӧн, — но мый жӧ, ёртӧй, ӧні тэ, дерт, аддзан нин меын збыльвывса тӧварищӧс, бур ёртӧс?
Но сӧмын, тӧдан кӧ, радейтысьлы тэ вывті дыр узин.
Видзӧд, кутшӧм вылын нин шондіыс!
Регыдджык нин туйӧ!
Фридрих вӧлі чӧв, вӧйтчӧма аслас думъясӧ, эз вочавидз Рейнхольдлӧн юасьӧмъяс вылӧ да эз кывзы сылысь шмонитӧмсӧ.
Рейнхольд ышмӧмӧн шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, долыда горзіс да шенасис аслас шапкаӧн.
Но и сійӧ пондіс лоны пыр рамджыкӧн, кымын ёнджыка найӧ кутісны матыстчыны карлань.
— Ме ог вермы мунны водзӧ: меным сэтшӧм шукӧб, сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм гажтӧм менам сьӧлӧм вылын.
Вай шойччыштам неуна тайӧ пуяс улас! — шуис Фридрих, кор найӧ пӧшти нин вӧліны Нюрнберг дзиръя дорынӧсь, да тырвыйӧ эбӧсысь усьӧмӧн лэччысис турун вылӧ.
Рейнхольд пуксис сы дінӧ да неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис:
— Тӧдӧмысь, муса вокӧй, ме тӧрыт рытнас шензьӧді тэнӧ.
Но кор тэ меным висьталін аслад радейтӧм йылысь, кор ме аддзи тэнӧ сэтшӧм шогын, меным юрӧ пондіс пырны быд чӧртыс да торкны тшӧтш менӧ тӧлк вылысь, а медбӧрын вермисны эськӧ и йӧймӧдны менӧ, эз кӧ эськӧ тэнад мича сьылӧмыд да менам лютняӧн ворсӧм вӧтлыны лёк духъяссӧ.
Талун менӧ пальӧдіс асъя кыалӧн медводдза югӧрыс, став радлуныс олӧмлӧн бӧр пырис менам сьӧлӧмӧ, ӧд лёк каститчӧмыс разаліс тӧрыт рытнас на.
Ме котӧрӧн петі керкаысь, да кустъяс пӧвстті брӧдитігкості юрӧ меным воис быдсяма шензьӧданаторйыс.
Кор ме ӧні тэнӧ аддзи ӧні, — о, кыдз чепӧсйис менам лолӧй тэ дінӧ!
Меным тӧд вылӧ уси Италияын неважӧн лоӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдан ӧти история, буретш сійӧ кадӧ, кор ме вӧлі сэні; ме висьтала тэныд сійӧс, сійӧ зэв бура петкӧдлӧ, мый вермӧ вӧчны збыль ёртасьӧм.
Кутшӧмкӧ князь, изящнӧй искусствояслӧн зіль да благороднӧй ёрт да покровитель, урчитіс вывті ыджыд дон сійӧ живописецыслы, коді серпасалас картина торъя зэв благороднӧй, но и серпасалӧм вылӧ вывті сьӧкыд сюжетӧн.
Кык том живописец, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь зэв топыд ёртасьӧмӧн и пыр уджавлісны ӧтлаын, решитісны панйысьны.
Найӧ юксисны мӧда-мӧдныскӧд асланыс мӧвпъясӧн и уна сёрнитісны сы йылысь, кыдзи венны сюжетыслысь сьӧкыдлунъяссӧ.
Ыджыдджыкыс на пиысь, коді серпас вӧчӧмын, группаяс меститӧмын опытаджык, регыд ачыс гӧгӧрвоис ставнас картинасӧ, вӧчис сылысь набросокъяс, а сэсся пондіс отсавны томджыкыслы, коді дзикӧдз уси шогӧ да дась нин вӧлі чӧвтны картина вылас уджсӧ, эз кӧ эськӧ ыджыдджыкыс ышӧд сійӧс да эз сет сылы бур сӧветъяс.
Кор жӧ найӧ мӧдісны краситны, томджыкыс нин, коді вӧлі зэв бура тӧдӧ рӧмъяс-краскаяс, вермис сетны ыджыдджыкыслы эз ӧти индӧд, кодъясӧ сійӧ и кутчысис ыджыд вермӧмъясӧн; вот и лои, мый томджыкыс воӧдчис зэв тыр-бур серпасъясӧдз, ыджыдджыкыс жӧ панйис ачыс асьсӧ рӧмъяс-краскаясын.
Кор картинаясыс вӧлі эштӧма, художникъяс шыбитчисны мӧда-мӧдныслы сывтыръяс, быдӧн вӧлі рад да любуйтчис мӧдыслӧн уджӧн, быдӧн признавайтіс мӧдыслысь инӧдсӧ ылӧдчытӧг шедӧдӧм награда вылӧ.
Но лои сідз, мый наградасӧ сетісны томджыкыслы, и вот, дзик яндзимысла сійӧ горӧдіс:
«Кыдз вермис лоны, мый ме босьті наградасӧ?
Менам заслугаӧй — нинӧм аслам ёрт заслуга водзын, и верми ӧмӧй эськӧ ме вӧчны мыйкӧ тӧдчанаӧс сылӧн сӧветтӧг, сылӧн мудзлытӧг отсӧгтӧг?»
Сэк ыджыдджыкыс шуис: «А тэ ӧмӧй эн отсав меным бур сӧветъясӧн?
Збыль, менам картина абу жӧ омӧль, но наградасӧ шедӧдін тэ, кыдзи и колӧ вӧлі лоны.
Зільны ӧти и сійӧ жӧ цельӧ честнӧя да восьса сьӧлӧмӧн — вот збыль делӧ ёртъяслы.
Лаврыс, кодӧс шедӧдіс вермысь, вайӧ тшӧтш честь и вермӧмалы; тэ меным ӧні лоин нӧшта на донаджык, кор тэ сэтшӧм повтӧма вермин став сьӧкыдлунсӧ да аслад вермӧмӧн перйин тшӧтш и меным честь да слава».
Збыль ӧд, Фридрих, сійӧ художникыс вӧлі прав?
Пӧръявтӧг, соссьытӧг, зільны шедӧдны ӧткодь награда — татшӧм зільӧмыд абу ӧмӧй должен нӧшта чорыдджыка да топыдджыка йитны кык ёртӧс, сы пыдди, медым панны на костын зыксьӧм?
Вермасны ӧмӧй овмӧдчыны благороднӧй сьӧлӧмъясын мывкыдтӧм вежгӧм да наяна лӧгасьӧм?
— Некор, — вочавидзис Фридрих, — дерт, некор.
Ми ӧні тэкӧд радейтам мӧда-мӧднымӧс, кыдзи вокъяс; тӧдӧмысь, регыд ми кыкнаным петкӧдлам Нюрнбергын ассьыным киподтуйнымӧс, вӧчам сё ведраа бӧчкаӧн би отсӧгтӧг, но енмыс мед оз дэдз, медым менам чужи кӧть неуна вежгӧм, бӧчкаыд кӧ тэнад, муса вокӧй, артмас ме дорысь бурджык.
— Ха, ха, ха! — гораа кутіс серавны Рейнхольд. — Ӧвсьы нин тэ аслад бӧчкаяснад, тэсӧ нин вӧчан бӧчкатӧ вӧчан став кужысь бӧчка вӧчысьяслӧн радлӧм вылӧ!
А кор ковмас артыштны ыджталун, пропорцияяс, гӧгрӧсног муртасъяс, то — мед тэ тӧдін! — ме тэныд медся лӧсялана ёрт.
Верман надейтчыны ме вылӧ и пу бӧрйӧм серти.
Пӧвъястӧ ми бӧръям дубысь, из кодь чорыдысь, кодӧс пӧрӧдӧма тӧлын, пучӧй розьястӧг, гӧрд либӧ еджыд визьӧгъястӧг, визласьтӧмъясӧс — та серти менсьым синмӧс он пӧръяв.
Ме быдторйӧн понда отсавны тэныд и уджӧн, и сӧветъясӧн.
А та вӧсна и менам уджӧй оз ло омӧльджык.
— О енмӧй! — торкис Фридрих ассьыс ёртсӧ. — Да мый жӧ тайӧ ми тані больгам сы йылысь, коді вӧчас бурджык бӧчка?
Да ми ӧмӧй сы йылысь вензям?
Бурджык бӧчка — медым заслужитны Розаӧс!
Кыдзи нӧ ми заводитім сёрнисӧ та йылысь?
Менам юрӧй бергӧдчӧ!
— Тырмас, вокӧ, — пыр на нӧшта серам сорӧн горӧдіс Рейнхольд, — Роза йылысь ме эг и думыштлы.
Тэ мӧвпалысь.
Мунам жӧ, колӧ медбӧрын и карӧ.
Фридрих чеччис да дзик шӧйӧвошӧмӧн тувччаліс водзӧ муніс аслас туйӧд.
Сэк кості, кор найӧ гостиницаын пыркӧдісны ас вывсьыныс буссӧ, Рейнхольд шуис Фридрихлы:
— Стӧчджыка кӧ ас йылысь, ме весиг дзик на ог тӧд, кутшӧм мастер ордӧ меным пырны удж вылӧ, менам тані некутшӧм тӧдсаяс абуӧсь, и вот ме мӧвпышті: дона вокӧ, он-ӧ менӧ босьт дзик пыр мастер Мартин ордӧ?
Гашкӧ, и менам артмас медасьны сы ордӧ.
— Тэнад кывъясысь, — вочавидзис Фридрих, — тэ мездан менам сьӧлӧм вылысь  быттьӧ сьӧкыд груз уси: ӧд тэ кӧ кольччан мекӧд, меным кокньыдджык лоӧ венны ассьым полӧмӧс, ассьым шогӧс.
И сідз, кыкнан том подмастерьеыс смела мӧдӧдчисны туйӧ, нималана бӧчка бӧчысь мастер Мартин керкалань.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ вежалунас, кор мастер Мартин сетіс ӧбед сійӧс старшинаӧ бӧрйӧм кузя, да стӧч лун шӧр кадӧ.
И вот кор Рейнхольд да Фридрих пырисны мастер Мартин керкаӧ, налы дзик пыр кывлісны стӧканъясӧн тиньӧдчӧмъяс, налы воча мӧдісны ызгыны пируйтысьяслӧн долыд гӧлӧсъяс.
— Ах, — шуис Фридрих дзик шогӧ усьӧмӧн, — ми эг ас кадӧ локтӧй татчӧ.
— А ме чайта, — вочавидзис Рейнхольд, — мый локтім буретш ас кадӧ: ӧд гажа ӧбед саяд мастер Мартин быть лоӧ бур настроениеын и сійӧ, вермас лоны, олӧмӧ пӧртас кӧсйӧмъяснымӧс.
Регыд посводзӧ петіс и ачыс мастер Мартин, кодлы висьталісны налӧн локтӧм йылысь; сійӧ вӧлі вӧччӧма празничнӧй паськӧмӧ, чужӧмас сылӧн югыд вирпас, да и нырыс тшӧтш гӧрдӧдӧма.
Кор аддзис Фридрихӧс, Мартин зэв гораа шуис:
— Да тайӧ Фридрих!
Сідзкӧ, тэ бӧр воин, бур морт?
Вот таысь ошка!
И асьтӧ сідзжӧ сиин нималана бӧчкаяс вӧчалан кипод уджлы!
Кӧть, кор сёрниыс мунӧ тэ йылысь, господин Гольцшуэр вӧчӧ мисьтӧм чужӧм да висьталӧ, мый тэын воши ыджыд художник и быттьӧ тэ кисьтан сэтшӧм жӧ мича фигураяс, сэтшӧм жӧ решёткаяс, кыдзи эсійӧ, кутшӧмъясӧс аддзан вежа Себальд вичкоысь либӧ Аугсбургын Фуггер семьялӧн палатаясысь.
Но ставыс тайӧ — сямтӧм сӧрӧм, тэ правильнӧ вӧчин, мый сувтін веськыд туй вылӧ.
Видза корам!
И господин Мартин босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да ас ногыс тыр веськыдлунӧн сьӧлӧмсяньыс кутліс Фридрихӧс морӧс бердас.
Фридрих дзикӧдз ловзис Мистер Мартинӧн сійӧс меліа примитӧм вӧсна да став шогыс сылӧн воши, и сійӧ свободнӧя да смела висьталіс мастерлы эз сӧмын ассьыс корӧмсӧ, но и вӧзйис тшӧтш сылы уджалысьӧ и Рейнхольдӧс.
— Мый жӧ, — шуис мастер Мартин, — мый жӧ, ті, сё збыль, эськӧ эн вермӧй локны таысь бурджык кадӧ, кыдзи ӧні, кор уджыс менам век ӧтарӧ содӧ, а уджалысьяс менам оз тырмыны.
Рад тіянлы кыкнанныдлы!
Пӧрччӧй жӧ ассьыныд нопъястӧ да пырӧй керкаӧ; ӧбедыс, сё збыль, помасьӧ нин, но ті век жӧ пуксьӧй пызан сайӧ, а Роза тіян йылысь тӧждысьыштас.
И мастер Мартин кыкнан подмастерьеыскӧд пырис жырйӧ.
Сэні гӧрдӧдӧм чужӧмъясӧн пукалісны пыдди пуктана мастеръяс сӧветник Якобус Паумгартнер юрнуӧдӧм улын.
Сӧмын на вайисны юмовтор, да благороднӧй вина югъяліс гырысь стӧканъясын.
Некод некодӧс эз кывзы, ставыс гораа сёрнитісны, и быдӧн чайтіс, мый сійӧс кывзӧны, а кадысь-кадӧ то ӧти, то мӧд заводитліс гораа серавны, ачыс эз тӧд, мый вӧсна.
Но кор мастер Мартин, кыкнан том мортӧс киӧдыс кутӧмӧн гораа юӧртіс, мый сы ордӧ сӧмын на и буретш зэв колан кадӧ воисны бур свидетельствояса кык подмастерье, ставӧн ланьтісны и кӧсйытӧг кутісны нимкодясьны кык мичаник том мортӧн.
Рейнхольд ассьыс мортлунсӧ кылӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс, да видзӧдласыс сылӧн вӧлі югыд.
Фридрих жӧ синъяссӧ лэдзис улӧ да пондіс песны шапкасӧ киас.
Мастер Мартин индіс том йӧзлы местаяс улысладор пызан помас, и тайӧ, вӧлӧмкӧ, вӧліны медся бур местаяс, сы вӧсна, мый пыр жӧ воис Роза, пуксис ёртъяс костӧ да пондіс зэв тӧждысьӧмӧн гӧститӧдны найӧс бур сёянӧн да благороднӧй винаӧн.
Муса Роза, став мичлуннас, мичлуныслӧн сьӧлӧмӧ пырӧмнас шензьӧдӧмӧн, кык мича том морт костын пукалӧмӧн да тошка пӧрысь мастеръясӧн кытшалӧмӧн, — кутшӧм тайӧ мича видзӧдантор; Сідзи и окота вӧлі сійӧс ӧткодявны югъялысь асъя кымӧрторкӧд, коді ӧткӧн кывтӧ зумыш енэж вывті либӧ, пӧжалуй, либӧ медводдза тувсов дзоридзьяскӧд, кодъяс качлӧдлӧны асланыс гажа юръясӧн руд зумыш турун вылын.
Помтӧм нимкодь радысла Фридрих пӧшти эз вермы лолавнысӧ да сӧмын кадысь-кадӧ гусьӧникӧн чӧвтліс видзӧдлассӧ сы вылӧ, кодӧн вӧлі тырӧма сылӧн сьӧлӧмыс; сійӧ видзӧдіс аслас тасьтіӧ — вермис ӧмӧй сійӧ ньылыштны кӧть ӧтик тор?
А Рейнхольд, мӧдарӧ, югӧръясӧн моз тырӧм синъяссӧ эз вештыв мичаысь-мича ныв вылысь.
Сійӧ мӧдіс висьтавлыны аслас путешествиеяс йылысь; а Роза ньӧтчыд на эз кывлы татшӧм шензьӧдана висьталӧмъястӧ, сылы кажитчис, быттьӧ ставыс, мый йылысь висьтавліс Рейнхольд, сувтӧ сы син водзын сюрс вежласяна пертасъясӧн.
Сійӧ вӧлі ставнас пӧртчӧма синмӧ да пельӧ, сійӧ эз тӧд, мый сыкӧд вӧчсьӧ, кор друг аслас висьтавлан ӧд вывсьыс Рейнхольд кватитліс сылысь кисӧ да топӧдліс аслас морӧс бердӧ.
— Но мый нӧ тэ, — друг торкис Рейнхольд ассьыс висьталӧмсӧ, — мый жӧ тэ, Фридрих, пукалан, кыдз кывтӧм, быттьӧ измӧмыд?
Али вунӧдін кыдзи сёрнитнытӧ?
Но, вай юам муса, мичаысь-мича том кӧзяйкалӧн дзоньвидзалун вӧсна, коді сэтшӧм бура гӧститӧдӧ миянӧс!
Фридрих тіралан киӧн босьтіс ыджыд стӧкан, кодӧс Рейнхольд кисьтіс дзик тырӧдз и кодӧс сылы (Рейнхольд улаліс та вылын) колӧ вӧлі юны медбӧръя войтӧдз.
— Ӧні юам миян бур кӧзяин дзоньвидзалун вӧсна! — горӧдіс Рейнхольд, выльысь кисьтіс, да Фридрихлы бара ковмис пыдӧсӧдз юны стӧкансӧ.
Сэк виналӧн биа выныс шымыртіс сылысь став виръяйсӧ да вӧрзьӧдіс сувтӧм вирсӧ сідз, мый сійӧ ён визув моз вӧрзис став вирсӧнъясын.
— Ах, меным сэтшӧм лӧсьыд, — вашнитіс сійӧ да чужӧмыс сылӧн ёна гӧрдӧдіс, — ах, меным сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм ньӧтчыд на эз вӧвлы!
Роза, коді, буракӧ, дзик мӧд ногӧн гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ, нюмдіс сылы висьтавны позьтӧм меліа.
Сэк Фридрих, став полӧмысь мездысьӧмӧн, шуис:
— Муса Роза, ӧд ті, тӧдӧмысь, дзик онӧ помнитӧй менӧ?
— Да мый нӧ ті, муса Фридрих, — вочавидзис увлань синъяссӧ лэдзӧмӧн, — тырмас, позьӧ ӧмӧй, медым ме сэтшӧм регыд вунӧді тіянӧс?
Пӧрысь господин Гольцшуэр ордын — ме сэк, дерт, вӧлі кага на — ті энӧ зывӧктӧй мекӧд ворсны да пыр тӧдінныд, мыйӧн менӧ ворсӧдны да гажӧдны.
А сійӧ лӧсьыдысь-лӧсьыд эзысь сутугаысь кыӧм кӧрзинкатӧ, кодӧс ті меным сэ козьналінныд рӧштво кежлӧ, ме и ӧні видза кыдзи казьтылӧм.
Синваыс дзирдаліс нимкодьлунӧн тырӧм том мортлӧн синъясын, сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сы морӧсысь джуджыда ышловзьӧм моз нетшыштчисны сӧмын кывъяс:
— О, Роза, муса, муса Роза!
— Ме пыр, — водзӧ висьталіс Роза, — пыр став сьӧлӧмсянь кӧсйи нӧшта ӧтчыдсь аддзывны тіянӧс.
Но мый ті бӧръянныд бӧчка вӧчан кипод удж, — тайӧс ме некор эг чайтлы.
Ах, кыдзи казьтышта сійӧ мичаысь-мичаторъяссӧ, кодъясӧс ті вӧчавлінныд сэк мастер Гольцшуэр ордын, меным лоӧ зэв жаль, мый ті чӧвтінныд ассьыд искусствонытӧ!
— Ах, Роза, — шуис Фридрих, — ӧд сӧмын тэ вӧсна ме вежи ассьым радейтана искусствоӧс!
Муртса на шусис тайӧ кывъясыс, кыдз Фридрихлы полӧмысла да яндзимысла окота лои му пырыс мунны!
Ӧд медся думышттӧм висьтасьӧм петісны сылӧн вомысь.
Роза, быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, мӧдарӧ бергӧдчис.
Весьшӧрӧ корсис сійӧ кывъяс.
Сэк жӧ господин Паумгартнер вынӧн кучкис пызанас пуртӧн да шуис, мый господин Фольрад, сьылӧмын пыдди пуктана мастер, сьылас сьыланкыв.
Господин Фольрад пыр жӧ чеччис, кызӧктышталіс да босьтчис сьывны Ганс Фогельгезанглӧн зарни шыа сьылӧм моз сэтшӧм мича сьыланкыв, мый ставныслӧн нимкодясьӧмысла морӧсын пондіс йӧктыны сьӧлӧм и весиг Фридрих тшӧтш вунӧдіс аслас лёк тревога йылысь.
Фольрад сьыліс нӧшта кымынкӧ лӧсьыд сьыланкыв мӧд ладъяс вылӧ, кыдзи: лӧсьыд гласа лад, трубнӧй сяма лад, дзоридзалан райскӧй лад, свежӧй померанцовӧй лад да мукӧдъяс; господин Фольрад шуис, мый пызан сайын пукалысьяс пиын кӧ эм кодкӧ мастера сьылысь, мед и сійӧ ӧні сьылыштас.
Сэк Рейнхольд кыпӧдчис места вывсьыс да шуис, мый сылы кӧ лоӧ сетӧма итальянскӧй обычай серти сьывны лютня вылын ворсӧмӧн, сійӧ сьылас сьыланкыв, и та дырйи коляс немецкӧй ладсӧ.
Сы вӧсна, мый некод паныд сылы немтор эз шу, сійӧ вайис ассьыс инструментсӧ да некымын мыла аккорд вбосьтӧмӧн заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Кӧні мича ӧшмӧсыс,
Кытысь чӧскыд вина петӧ?
Пӧдвалын, сэні,
И тіянлы
Сетӧма тіянлы струясӧ
Аддзыны зарнисӧ.
О мича ӧшмӧс,
Кытысь югыд вина петӧ?
Код вӧчис,
Да тувъяліс
Сійӧс сэтшӧм кужӧмӧн,
Сэтшӧм ыджыд зільлунӧн?
Коді югыд ӧшмӧссӧ
Вӧчис, тіянлы тӧдса
Быдлаын
Сійӧч пельса вӧчысьӧн шуӧны
Пӧсялӧма винасьыс,
Радейтӧмыс кыскӧ,
Том кужысьыс
Сьӧлӧмсяньыс
Босьтчӧ сійӧ уджас.
Сьыланкывйыс ставныслы ёна кажитчис, но медся ёна — мастер Мартинлы, кодлӧн радысла да нимкодясьӧмысла пондісны дзирдавны синъясыс.
Форальд вылӧ видзӧдтӧгтӧг, коді тӧлкуйтіс — да, пӧжалуй, весиг вывті мича кывъясӧн — Ганс Мюллерлӧн пыдысянь шыалан сьыланног йылысь, кодӧс подмастерьеыс бура кылӧма; мастер Мартин сувтіс аслас местаысь да горӧдіс ассьыс гранёнӧй бакалсӧ лэптӧмӧн:
— Татчӧ, менам славнӧй бӧчка вӧчалысь да сьылысь, татчӧ, тэныд колӧ косьтыны тайӧ бокалсӧ мекӧд тшӧтш, аслад кӧзяин Мартинкӧд!
Рейнхольд вӧчис тшӧктӧма серти.
Кор локтіс бӧр аслас местаӧ, сійӧ вашнитіс пеляс аслас мӧвпъясӧ вӧйтчӧм Фридрихлы:
— Ӧні и тэныд колӧ сьылыштны, сьылышт сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс сьылін тӧрыт рытнас!
— Тэ йӧймин ли мый! — вочавидзис вывті дӧзмӧмпырысь Фридрих.
Сэк Рейнхольд став дінӧ шыасьӧмӧн гораа шуис:
— Почтеннӧй господаяс да мастеръяс, менам радейтана вок Фридрих, коді пукалӧ тані, тӧдӧ нӧшта на мичаджык сьыланкывъяс и гӧлӧсыс сылӧн нӧшта на лӧсьыдджык да мыладжык, но горшыс сылӧн туйнад ёгӧссьӧма и сы вӧсна сійӧ мӧдысь гӧститӧдас тіянӧс быд нога сьыланкывъясӧн!
И вот ставыс мӧдісны ошкыны Фридрихӧс, быттьӧкӧ сійӧ и сьыліс нин.
Ӧткымын мастер бӧръявылыс весиг шуисны, мый сылӧн гӧлӧсыс збыльысь Рейнхольд дорысь лӧсьыдджык, а господин Форальд, коді косьтіс нӧшта быдса стӧкан, эскис, мый мичаысь-мича немецкӧй сьыланногъясыс артмӧны Фридрихлӧн бурджыка Рейнхольд серти, кодлӧн сьылӧмын вывті уна итальянскӧй сямыс.
А мастер Мартин юрсӧ чатӧртіс, клопнитіс аслас гӧгрӧс рушку кузяыс сэтшӧм гораа, кыдз быттьӧ кучкис воча кипыдӧсӧ, да горӧдіс:
— Ӧні найӧ менам подмастерьеяс!
Менам, шуа ме, Нюрнбергын Тобиас Мартинлӧн, подмастерьеяс!
И став мастерыс довкйӧдлісны юрнаныс да медбӧръя войтъяссӧ джуджыд стӧканысь юӧм бӧрын шуалісны: "Да, да, тіянлӧн, мастер Мартин, зэв бур, зіль подмастерьеяс!"
Медбӧрын ставс разӧдчисны гортаныс.
Рейнхольдлы да Фридрихлы мастер Мартин торйӧдіс аслас керкаысь югыд сӧстӧм жырйӧн.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ МАСТЕР МАРТИН ОРДӦ ВОИС КОЙМӦД ПОДМАСТЕРЬЕ ДА МЫЙӦ ТАЙӦ ВАЙӦДІС.
Кор кыкнан подмастерьеыс — Фридрих да Рейнхольд — некымын вежон уджалісны мастер Мартин мастерскӧйын, бӧръяыс казяліс, мый кор делӧыс пансьӧ циркульӧн да линейкаӧн мерайтчӧмӧ, вычислениеясӧ да синмӧн мурталӧмӧ, сэк Рейнхольдкӧд сьӧкыд вӧлі панйысьны, но муртса делӧыс пансьыліс фуганока да ӧжына уджӧдз либӧ мӧлӧтӧдз — ставыс пансьыліс мӧдарӧ: Рейнхольд вывті ёна мудзліс да, кӧть кыдз сійӧ эз зільлы, уджыс эз клеитчыв.
Фридрих жӧ, мӧдарӧ, долыда стружитчывліс, кучкавліс мӧлӧтӧн, да эз мудз сэтшӧм ӧдйӧ.
Но мый торйӧдліс найӧ кыкнансӧ — тайӧ авъялун, кодын, медсясӧ Рейнхольд вӧсна, не этша вӧв тӧждысьтӧм гажлуныс да бур долыдлуныс.
Овліс и медся удж пуан кадас, торъя нин кор тані жӧ вӧвлывліс мичаысь-мича Роза, найӧ эз жалитлыны горшъяснысӧ да асланыс мича гӧлӧсъясӧн, кодъяс вӧлі вывті бура мӧда-мӧдкӧд ладмӧны, сьывлісны мичаысь-мича сьыланкывъяс.
Фридрих кӧ синбӧжнас Роза вылӧ видзӧдлӧм бӧрын вӧлі заводитас шог сьыланног, Рейнхольд пыр жӧ заводитас сьывны шутитана сьыланкыв, кодӧс сійӧ ачыс думыштіс да коді заводитчыліс татшӧм кывъясӧн: «Бӧчка — абу цитра, а цитра — абу бӧчка», мый бӧрын пӧрысь господин Мартин тшӧкыда лэдзліс мӧлӧтсӧ, кодӧн дась нин вӧлі кучкыны, да кутчысьліс кынӧмас, коді тіраліс долыда сералӧмысла.
Колӧ индыны, мый кыкнан подмастерьеыс, торйӧн нин Рейнхольд, зэв ёна кажитчисны Мартинлы.
Позьӧ вӧлі казявны, мый и Роза корсьлывліс уна сикас помкаяс сы вылӧ, медым воддза дорысь тшӧкыдджыка да дырджык кад кежлӧ олыштны мастерскӧйын.
Ӧтчыд мастер Мартин ёна думайтчӧмӧн локтіс кар ӧградадорса аслас мастерскӧйӧ, кӧні уджавлісны гожӧмъясын.
Буретш сэк Рейнхольд да Фридрих тэчӧны вӧлі дзоляник бӧчка.
Мастер Мартин сувтіс на водзын морӧс вылас кияссӧкресталӧмӧн да шуис:
— Веськыда кӧ шуны, ог вермы висьтавны, кутшӧм ме дӧвӧлен тіянӧн, менам дона подмастерьеяс.
Но ӧні менам ыджыд мог.
Рейн вывсянь гижӧны, мый вина вӧчысьяслы тавося воыс кольӧм вояс дорысь лоӧ бурджыкӧн.
Ӧти ыджыд мывкыда морт шуис, мый бӧжа кодзув, коді тыдовтчис таво енэжын, аслас шензьӧдана югӧръяснас мӧдас вежӧдны да вынсьӧдны мусӧ, а муыс сетас став чукӧрмӧм жарсӧ пытшкӧссьыс, кӧні пуӧны благороднӧй металлъяс да пӧльыштас сійӧ жарсӧ косьмӧм виноград лозаясӧ, да зэв уна ӧти-мӧд бӧрся пондасны кисьмыны виноград розъяс вина пытшкӧ сійӧ бисӧ сетӧмӧн, кодӧн найӧ тырӧмаӧсь.
Сӧмын во куимсё мысти мӧдысь лоӧ кодзувъяслӧн татшӧм сочетаниеыс.
Сідзкӧ и уджыс миян лоӧ юр выв тыр.
А сэн нӧшта пыдди пуктана епископ Бамбергскӧй гижӧ меным, мый корӧ вӧчны ыджыд бӧчка.
Тайӧс ми асьным вӧчны огӧ вермӧй, и меным ковмас корсьны нӧшта ӧти зіль уджалысьӧс.
Но ме эг кӧсйы эськӧ босьтны улича вылысь медводдза паныд сюрысь мортӧс, а кадыс абу.
Ті кӧ тӧданныд кыськӧ зіль уджалысьӧс, коді тіянлы воӧ сьӧлӧмвылад, висьталӧй меным, ме нин сійӧс босьтчӧда, кӧть мед сійӧ меным и сувтас зэв дона.
Муртса на мастер Мартин удитіс шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдз друг пыранін дорын мыччысис кузь тушаа, паськыд пельпома том морт да гораа горӧдіс:
— Эй, ті!
Тан ӧд мастер Мартинлӧн мастерскӧйыс?
— Мастерскӧйыс тані, — вочавидзис мастер Мартин том морт дорӧ матыстчӧмӧн, — мастерскӧйыстӧ тані, но тэныд нинӧмла татшӧм мисьтӧма горзыны да кыпӧдны татшӧм зык; бур йӧз дінӧ татшӧм ногӧн оз волывлыны.
— Ха-ха-ха, — серӧктіс том морт. — Ті, тӧдӧмысь, и эм мастер Мартиныс, — буретш татшӧмӧн меным сійӧс и висьталісны: рушку кыз, щӧкаясыс паськыдіникӧсь, югъялана синъяса, гӧрд ныра.
Но, видза оланныд, мастер Мартин.
— Да мый тіян колӧ мастер Мартинсянь? — дӧзмӧмӧн юаліс Мартин.
— Ме, — вочавидзис том морт, — бӧчка вӧчалысь подмастерье да кӧсйи сӧмын юавны, оз-ӧ позь меным медасьны тіян дорӧ уджалысьӧн?
Мастер Мартин кымынкӧ воськов бӧрыньтчис шензьӧмысла, мый подмастерье воис сы дінӧ ачыс да буретш сійӧ кадас, кор ачыс сы йылысь мӧвпаліс, да мурталіс том мортӧс юрсяньыс кок улӧдзыс.
А сійӧ смела видзӧдіс сы вылӧ югъялан синъясӧн.
Кор видзӧдліс том морт паськыд морӧс вылӧ, сійӧ вына кабыръяс вылӧ да гӧгӧрвоис кутшӧм крепыда сійӧс тэчӧма, сэк мастер Мартин думыштіс: «Буретш татшӧм ён том морт ӧд меным и колӧ!» — и пыр жӧ корис кипод удж эскӧдана гижӧд.
— Менам сьӧрысь эскӧдана гижӧдыс абу, — вочавидзис том морт, — но сійӧс ме регыд пӧлучита да сета тіян кыв, мый уджавны кута ылӧдчытӧг да зіля; тайӧ ӧмӧй тиянлы абу тырмымӧн?
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын мастер Мартинсянь вочакыв виччысьтӧг том подмастерье пырис мастерскӧйӧ, чӧвтіс нопсӧ, пӧрччис шапкасӧ, пасьталіс фартук да шуис;
— Висьталӧй жӧ, мастер Мартин, мый меным колӧ вӧчны.
Мастер Мартин, коді дзик шӧйӧвошис тӧдтӧм том мортлӧн збойлун вӧсна, ковмис медводз бурджыка мӧвпыштны, вӧлисти сійӧ шуис:
— Но, петкӧдлы жӧ миянлы сразу, мый тэ бурсяма бӧчка вӧчалысь, босьт киад мӧлӧт да бӧчка дорӧ, коді сэні сулалӧ, вӧч втулка.
Ставсӧ, мый сылы вӧлі тшӧктӧма, выль подмастерье вӧчис зэв ӧдйӧ да пелька, а сэсся гораа серӧктӧмӧн шуис:
— Мый жӧ, мастер Мартин, ті век на онӧ эскӧй, мый ме бур бӧчка вӧчалысь?
Но, — мастерскӧй кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмӧн да инструментъяс да лӧсьӧдӧм пу материал сюся видзӧдӧмӧн водзӧ нуӧдіс сійӧ сёрни, — но эм-ӧ тіян бур инструментъяс да... кутшӧм нӧ эсійӧ сэн колотушкатор?
Сійӧн, буракӧ, ворсӧны тіян челядьыд?
А этійӧ ӧжыныс?
Тайӧ, тӧдӧмысь, велӧдчысьяслы?
И сэк сійӧ кватитіс ыджыд, сьӧкыд колотушка, кодӧс Рейнхольд ӧдва кыпӧдіс, а Фридрих вӧдитчис сыӧн сьӧкыдпырысь, сьӧкыд ӧжын, кодӧн вӧдитчывліс ачыс мастер Мартин и мӧдіс наӧн шенасьны.
Сэсся сійӧ йӧткыштіс бокӧ кык ыджыд бӧчка, быттьӧ тайӧ вӧлі кык кокньыдик мач, да кватитіс кыз вӧчтӧм дӧскаяс пӧвсысь ӧтиӧс.
— Но, — горӧдіс сійӧ, — но, мастер Мартин, тайӧ бур дубӧвӧй пӧв, ме сійӧс жугӧдз, кыдзи стеклӧ!
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ кучкис пӧвнас тӧчитчан изйӧ сідз, мый сійӧ зэв ыджыд ратшкакылӧмӧн сэн жӧ поті кык пельӧ.
— Ак, менам дона подмастерьеӧй, — шуис мастер Мартин, — сӧмын медым тэныд эз жӧ усь дум вылад шыбитны эсійӧ кык сё ведраа бӧчкасӧ.
Сійӧ и видзӧд, тэ и став мастерскӧйсӧ жугӧдан!
Колотушка пыдди тэ босьт со эсійӧ керсӧ, а тэнад кӧсйӧм серти ӧжынсӧ ме судзӧда ратушаысь — Роландлысь меч, мый куим локоть кузьта.
— Сійӧ эськӧ меным лӧсяліс! — горӧдіс том морт, да синъясыс сылӧн пондісны югъявны; но сійӧ пыр жӧ лэдзис синъяссӧ да гӧлӧссӧ чинтӧмӧн шуис: — Ме ӧд чайті, дона кӧзяин, мый тіян уджыс уна да тіянлы колӧны ён подмастерьеяс; вот ме и ошйысьышті аслам вынӧн да лишнӧйджык лои.
Босьтӧй менӧ уджалысьӧ, ме лючки мӧда вӧчны ставсӧ, мый ті тшӧктанныд.
Мастер Мартин видзӧдліс том мортлы чужӧмас да кӧсйис висьтасьны, мый сійӧ некор на эз аддзыв торъя мичаджык да ылӧдчытӧмджык чужӧм тэчас.
Сылы весиг кажитчис, мый том мортсӧ аддзӧм бӧрын сылӧн вежӧрын кыптӧ гудыра казьтыштӧм кутшӧмкӧ морт йылысь, кодӧс сійӧ важӧн нин радейтӧ да донъялӧ, но сійӧ эз вермы тӧд вылӧ уськӧдны сійӧ важ мӧвпсӧ, а том мортлысь корӧмсӧ сэн жӧ могмӧдіс да сӧмын тшӧктіс сылы регыдджык вайны кипод удж йылысь эскыны позяна гижӧдъяс.
Сэк кості Фридрих да Рейнхольд помалісны бӧчка тэчӧм да босьтчисны тувъявлыны медводдза асыкъяс.
Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн найӧ заводитлісны сьыланкыв, тайӧс жӧ вӧчисны найӧ и ӧні — босьтчисны сьывны Адам Пушман моз щеглячӧй лад вылӧ нежнӧй сьыланкыв.
Но друг Конрад — тадз шуисны выль подмастерьеӧс — горӧдіс верстак дорын сулалігмоз, кытчӧ сылы тшӧктіс сувтны мастер Мартин:
— Кутшӧм тайӧ чипсӧм?
Кажитчӧ, мастерскӧйын пондісны чипсыны шыръяс...
Кӧсъянныд нин кӧ сьывны, сьылӧй сідз, медым сьӧлӧмыд шойччис да медым уджавны вӧлі долыдджык.
Татшӧм сьыланкывъястӧ и ме кор-сюрӧ сьывла.
И сійӧ горӧді кыйсьысьяслысь збой сьыланкыв акайтӧмӧн да уна сикас горӧдӧмъясӧн.
Та дырйи сійӧ сэтшӧм ёсь, сэтшӧм пельчунӧдана гӧлӧсӧн вӧчис пон увтчӧм да кыйсьысьяслӧн горзӧмлы, мый ыджыд бӧчкаясын юраліс йӧлӧга и став мастерскӧйыс тіраліс.
Мастер Мартин кыкнан кинас топӧдіс ассьыс пельяссӧ, а фрау Марталӧн (Валентин дӧвалӧн) мастерскӧйын ворсысь челядьыс повзьӧмысла пырисны пӧвъяс улӧ.
Сійӧ минутас пырис Роза, шензьӧма да повзьӧма тайӧ мисьтӧм горзӧмсьыс, кодӧс некыдз оз позь вӧлі шуны сьылӧмӧн.
Розаӧс аддзӧм бӧрын Конрад пыр жӧ ланьтіс, вешйис верстак дорысь, матыстчис сы дінӧ да чолӧмаліс сійӧс медся пыдди пуктана копыртчылӧмӧн.
Сэсся сійӧ небыдик гӧлӧсӧн шуис, да та дырйи сылӧн югыд карӧй синъясыс ӧзйисны югъялан биӧн:
— Мичаысь-мича госпожаӧй, кутшӧм чӧскыд розӧвӧй югъялӧм паськалі тайӧ омӧлик мастерскӧяс муртса ті пыринныднныд татчӧ!
О, ме кӧ эськӧ аддзи тіянӧс водзджык, ме эськӧ эг дӧзмӧд тіянлысь пельяснытӧ дикӧй кыйсян сьыланкывйӧн.
О, — горӧдіс сійӧ ӧні нин мастер Мартин да мукӧд подмастерьеяс дінӧ шыасьӧмӧн, — о, да дугӧдӧй жӧ тайӧ лёкысь камӧдчӧмнытӧ!
Кор миян муса госпожа убӧлитӧ миянӧс аслас волӧмӧн, колотушкалы да ӧжынлы колӧ чӧв овны.
Сӧмын сылысь приятнӧй гӧлӧссӧ мӧдам ми кывзыны да юръяс копыртӧмӧн кывзыны тшӧктӧмъяссӧ, кодъясӧс сійӧ сетас миянлы, аслас рам слугаяслы.
Рейнхольд да Фридрих ёна шензьӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, а мастер Мартин гораа серӧктіс да горӧдіс:
— Но, Конрад, ӧні гӧгӧрвоана, мый тэ зэв ыджыд чудак, коді коркӧ-нибудь пасьтавліс фартук.
Медводз тэ воин да, кыдз лёк великан, кӧсйин тась ставсӧ пасьвартны, сэсся кыпӧдін сэтшӧм равзӧм, мый миян ӧнӧдз на ставнымлӧн пельясын тіньгӧ, а медым бура помавны тайӧ став йӧйталӧмтӧ, тэ чайтін менсьым Розаӧс благороднӧй нылӧн да асьтӧ кутан, кыдзи радейтысь дворянчик!
— Тіянлысь мичаысь-мича нывнытӧ, — ньӧти шӧйӧвоштӧг вочавидзис Конрад, — тіянлысь мичаысь-мича нывнытӧ ме зэв бура тӧда, дона мастер Мартин, да висьтала тіян, мый сійӧ став муюгыдас медся мича да ныв, да медым сійӧ медся благороднӧй рыцарӧс удостоитас честьӧн лоны тэнад нывлы ӧзъян сьӧлӧма вернӧй паладинӧн.
Мастер Мартин кутчысис кияснас бокъясас, сійӧ муртса эз пӧд, кор медбӧрын окайтӧмӧн да кызӧдӧмӧн эз сьӧмды сералӧмысла, а сэсся шуис:
— Но, ладнӧ, ладнӧ, муса другӧ, лэдза тэныд, верман лыддьыны менсьым Розаӧс знатнӧй нылӧн, но, та вылӧ видзӧдтӧг, вӧч ӧти буртор да мун верстак дорас.
Конрад синъяссӧ лэдзисӧмӧн сулаліс, быттьӧ муас тувъялӧма, сэсся сійӧ ассьыс плешсӧ чышкыштіс да вашнитіс: "И то збыль! — да вӧчис сійӧм, мый сылы вӧлі тшӧктӧма.
Роза, кыдзи и пыр, кор сійӧ волывліс мастерскӧйӧ, пуксис ичӧтик бӧчка вылӧ, кодӧс сылы Рейнхольд бура чышкаліс, а Фридрих вештыштіс.
Кыкнаныс — тадзи налы тшӧктіс мастер Мартин — бара босьтчисны сьывны сійӧ мичаысь-мича сьыланкывсӧ, кодӧс торкліс этш тӧдтӧм Конрад, коді ӧні чӧла ас пытшкӧ вӧйтчӧмӧн уджаліс верстак дінын.
Кор том йӧз эштӧдісны сьывны, мастер Мартин шуис:
— Енмыыс сетӧма тіянлы мичаысь-мича козин, менам дона подмастерьеяс!
Ті онӧ эскӧй, кутшӧм вылӧ ме донъяла бура сьылан искусствосӧ.
Ме ӧд сідзжӧ коркӧ кӧсйылі лоны сьылысь мастерӧн, но кыдз ме эг зіль, нинӧм менам эз артмы.
Став менам зільӧм вылӧ видзӧдтӧг, менам пай вылӧ сӧмын усьліны йӧзсянь шуткаяс да серамъяс.
Вӧльнӧй сьылӧмын, вӧлі то лишнӧй слог лёка пуктысяс, то чинтыссяс слог, кӧні оз ков чинтыны, то кывбур правилӧяслы паныд мунанан, то бӧръян не сійӧ кывсӧ, а то и дзик кежан мотивсьыс.
Мый жӧ, тіян тайӧ бурджыка артмӧ; кыдзи шуасны, мый эз артмы мастерлӧн, сійӧс вӧчасны сылӧн подмастерьеясыс.
Вежалунӧ, кыдзи и век, вежа Екатерина вичкоын проповедь бӧрын сьылысь мастеръяслӧн лоӧ вермасьӧм, и ті кыкнаныд, Фридрих да Рейнхольд, верманныд асланыд мича искусствоӧн шедӧдны пыдди пуктӧм да ошкӧм: ӧд главнӧй вермасьӧм водзвылас лоӧны вӧльнӧя сьылӧмъяс, кытчӧ ті, кыдзи став сьывны кужысь бокӧвӧй йӧз, верманныд пырӧдчыны.
Но, Конрад ёрт, — тайӧ горӧдӧмнас мастер Мартин бергӧдчис фуганоклань, — но, Конрад ёрт, он-ӧ и тэ окотит кайлыны сьылысьяс кафедра вылӧ да сьывны ассьыд мичаысь-мича кыйсян сьыланкывтӧ?
— Эн сералӧн, — синсӧ лэптывтӧг вочавидзис Конрад, — эн сералӧй, дона кӧзяин, — быдӧнлӧн аслас места.
Кор ті кутанныд такӧдчыны сьылӧмӧн, ме ворсышта карса луд вылын.
Лоис сідз, кыдзи и чайтліс мастер Мартин.
Вежалунӧ Рейнхольд кайис кафедра вылӧ да сьыліс уна лад вылӧ сьыланкывъяс, кодъяс нимкодьӧдісныстав сьылысь мастерӧс, кӧть найӧ и аддзисны, мый сьылысьӧс эм мыйысь видыштны, абу кӧ торкалӧмысь, то кутшӧмкӧ йӧз муса манераысь, код йылысь найӧ и асьныс эз вермыны эськӧ висьтавны, мыйын сійӧ збыльвылас лоӧма.
Регыд сэсся кафедра вылӧ кайис Фридрих, пӧрччис шапкасӧ да некымын секунда мысти синвидзӧдлассӧ водзӧ чӧвтлӧмӧн, а сэсся чукӧртчӧм йӧз вылӧ син видзӧдлассӧ чӧвтлӧмӧн, коді пӧсь ньӧв моз сатшкысис мича Роза морӧсӧ, сідз мый сійӧ джуджыда ышловзис, пондіс сьывны сэтшӧм нежнӧй да чудеснӧй кывъясӧн сьыланкыв Генрих Фрауэнлоб манерӧн, мый став сьылысь мастерыс ӧтсӧгласӧн висьтасины, мый найӧ оз вермыны панйыны том подмастерьеӧс.
Кор воис рыт да сьылысьяслӧн вермасьӧмыс помасис, мастер Мартин, медым тырвыйӧ нимкодясьны поводдяӧн, тӧждысьтӧг да долыда мӧдӧдчис Розакӧд тшӧтш Аллервизе вылӧ.
Кыкнан подмастерьелы — Фридрихлы да Рейнхольдлы — вӧлі тшӧктӧма мунны ӧтлаын накӧд.
Роза муніс на шӧракостын.
Мастеръяс ошкӧмысь нюмъялысь Фридрих шуда ышмӧмысла смелмӧдчис шуны некымын смелджык кыв, кодъясӧс Роза синъяссӧ яндысьӧмӧн увлань лэдзӧмӧн, кажитчӧ, эз кӧсйы кывзыны.
Сійӧ окотапырысьджык шыасьліс Рейнхольд дорӧ, коді аслас привычка серти сёрнитіс быд сикас гажаторъяс йылысь и эз яндысь весиг босьтны Розаӧс киӧдыс.
Ылысянь на найӧ кылісны луд вывсянь кылысь шум-гам да радлӧм.
Сійӧ местаас воӧм бӧрын, кӧн том йӧз ворсісны быд сикас ворсӧмъясӧн, на лыдын и военнӧйясӧн, найӧ кылісны, кыдз йӧзыс век ӧтарӧ горзӧны:
"Вермис, вермис!..
Бара сійӧ, вына мортыс!
Да, сійӧс некод оз вермы!.."
Мастер Мартин йӧз костӧдыс писькӧдчис да аддзис, мый став ошкӧмыс да став шензьӧмӧн горзӧмыс веськӧдӧма абу кодлыкӧ мӧдлы, а сылӧн жӧ подмастерье Конрадлы.
Котралӧмын, кулакӧн косясьӧмын, копьё шыблалӧмын сійӧ ставсӧ сійӧ вермӧма.
Буретш сэк, кор матыстчис мастер Мартин, Конрад гораа юасис, оз-ӧ кодкӧ кӧсйы мерайтчыштны сыкӧд вынъясӧн ныж йыла мечьясӧн долыд ворсӧмын.
Тайӧ рыцарскӧй ворсӧмъясӧ велалӧм некымын смел том дворяна примитісны чукӧстӧмсӧ.
Но недыр кад мысти Конрад и тані торъя ыджыд вын пуктытӧг вермис ассьыс став венласьысьсӧ, сідз, мый сылысь пельклун да вын ошкӧмъяслы помыс эз тыдав.
Шондіыс лэччис, кыаыс кусі, да регыд пуксис рӧмыд.
Мастер Мартин, Роза да кыкнан подмастерьеыс пуксялісны жургысь ӧшмӧс дорӧ.
Рейнхольд уна шензьӧдантор висьтавліс ылыс Италия йылысь, а Фридрих чӧв оліс да дӧвӧльпырысь видзӧдіс мича Роза синъяс вылӧ.
Сэк полӧмӧн, неувереннӧя восьлалӧмӧн матыстчис Конрад, быттьӧкӧ ачыс эз тӧд, локны-ӧ сылы на дінӧ.
Мастер Мартин мӧдіс сійӧс корны:
— Мый нӧ, Конрад, матыстчы.
Тэ збоя отличитчин луд вылын, тайӧс ме радейта аслам подмастерьеясысь, татшӧмӧн налы и колӧ лоны.
Эн пов, пуксьы миян дорӧ, ме тэныд тшӧкта!
Конрад чӧвтіс сквӧзь писькӧдана синвидзӧдлас юрнас довкйӧдлысь кӧзяиныс вылӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Тэысь ме ньӧти ог пов, ме тэнсьыд эг и юав, позьӧ-ӧ меным татчӧ пуксьыны; локті ме вовсе эг тэ дінӧ.
Ассьым став прӧтивникӧс ме верми гажа рыцарскӧй ворсӧмын, и вот окота меным юавны тэнад мичаысь-мича нывлысь, оз-ӧ сет меным сійӧ награда пыдди тайӧ дивӧ кодь букетсӧ, коді ӧшалӧ сылӧн морӧсын.
Тайӧ кывъясӧн Конрад лэччис Роза водзын ӧти пидзӧс вылас, аслас яснӧй карӧй да честнӧй синъяснас видзӧдліс сылы чужӧмас да пондіс корны:
— Сетӧй меным, муса Роза, тайӧ дивӧ кодь букетсӧ менам вермӧмысь награда пыдди, ӧд ті таын меным онӧ ӧткажитӧй!
Роза пыр жӧ мынтӧдіс букет да Конрадлы сійӧс мыччігмоз нюмъялӧмӧн шуис:
— Ме ӧд тӧда, мый збой рыцарлы, кыдз ті, лӧсялӧ татшӧм наградаыс ань киысь, та вӧсна босьтӧй менсьым нярмӧм нин дзоридзьясӧс.
Конрад окыштіс сылы мыччӧм букетсӧ да сатшкис сійӧс аслас шапкаӧ, а мастер Мартин чеччис да горӧдіс:
— Мыйся тайӧ йӧй ышмӧм!...
Но кад нин гортӧ, регыд вой.
Мастер Мартин муніс водзын, Конрад вежавидзӧмӧн да пыдди пуктӧмӧн босьтіс Розаӧс киӧдыс, а Фридрих да Рейнхольд дӧзмӧмпырысь мунісны бӧрсяньныс.
Туй вылын паныдасьысьяс сувтлісны, видзӧдісны на бӧрся да шулісны:
"Видзӧдлӧй жӧ, видзӧдлӧй, со мунӧ бӧчка вӧчалысь озыр Тобиас Мартин аслас мича нылыскӧд да аслас зэв бур подмастерьеясыскӧд!
Бур зонъяс − нинӧм он висьтав!"
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗ ФРАУ МАРТА СЁРНИТІС РОЗАКӦД КУИМ ПОДМАСТЕРЬЕ ЙЫЛЫСЬ!
КОНРАД ДА МАСТЕР МАРТИН КОСТЫН ЗЫКСЬӦМ
Тшӧкыда том нывъяс гаж бӧрын мӧд лун асывнас выльысь мӧвпнас переживайтӧны сылысь став долыдлунсӧ, и тайӧ мӧдпӧв кыптӧм гажыс налы кажитчӧ этша кӧ абу бурджыкӧн збыль гаж дорысь.
Сідзи и мича Роза пукаліс мӧд лун асывнас аслас жырйын да кияссӧ пидзӧс вылӧ пуктӧмӧн, юрсӧ мӧвпалана лэдзыштӧмӧн, печкан дінӧ да вурсян дінӧ эз и кутчысьлы.
Вермас лоны, мый сійӧ то кыліс Рейнхольдлысь да Фридрихлысь сьылӧмсӧ то мӧвпаліс, кыдз пельк Конрад вермӧ ассьыс став венласьысьсӧ да кыдз аслас вермӧмысь босьтіс сысянь награда.
Сійӧ сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкывъясысь некымын кывбур, вот вашкӧдіс: «Ті кӧсъянныд менсьым букетӧс?»
Сылӧн бандзибыс гӧрдӧдліс, лэдзӧм синлысъяс увсьыс дзирдалісны чардбияс, морӧс пытшкӧссьыс петліс небыдик лолыштӧм.
Сэк жырйӧ пырис Марта, и Роза долыдмис, мый ӧні сійӧ вермас лючки висьтавны, кыдзи ставыс вӧлі вежа Екатерина вичкоын да карса луд вылын.
Кор Роза помаліс висьталӧмсӧ, Марта шпыньмунӧмӧн шуис:
— Но, муса Роза, ӧні тэныд регыд ковмас бӧрйыны — коді куим мичаысь-мича жӧник пиысь тіянлы мусаджык.
— Боже мой! — повзьӧм пырысь здрӧгнитіс Роза, гӧрдӧдіс дзик пельйылӧдзыс.
Енмӧй, мый тайӧ ті, Марта, кӧсйъянныд шуны?..
Меным... куим жӧникӧс?
— Эн ылӧдчы, муса Роза, — водзӧ нуӧдіс сёрни Марта, — эн лэччысь гӧгӧрвотӧм улӧ, быттьӧ ті нинӧм онӧ тӧдӧй, нинӧм йылысь онӧ гӧгӧрвоӧй.
Колӧ лоны синтӧмӧн, колӧ лоны дзик синтӧмӧн, медым абу аддзыны, кутшӧм ёна радейтӧны тіянӧс миян подмастерьеясыд, куимнаныс — Рейнхольд, Фридрих да Конрад.
— Да кытысь ті тайӧс босьтінныд, Марта? — синъяссӧ кияснас тупкӧмӧн нурбыльтіс Роза.
— Тырмас, — водзӧ пондіс шуавны Марта Роза дорӧ пуксьӧмӧн да ӧти кинас сійӧс сывтыръялӧмӧн, — тырмас, яндысьысь кага, босьт китӧ синъяс дінсьыд да видзӧдлы меным веськыда чужӧмӧ, а сэсся видлы висьтавны, быттьӧ тэ эн казявлы, мый подмастерьеяс важӧн нин думайтӧны сӧмын тэ йылысь!
Но, видлы!
Вот аддзан, он вермы!
Да, и тешкодь эськӧ вӧлі, нылыс кӧ тайӧс дзик пыр оз аддзы: кыдзи ставныс чӧвтӧны уджсӧ да пондасны дзоргыны тэ вылӧ муртса на тэ пыран мастерскӧйӧ, и кыдзи налӧн ставыс торйӧн сюся артмӧ; кыдз Фридрих да Рейнхольд босьтсьӧны сьывны ассьыныс медбур сьыланкывъяссӧ, и весиг нинӧмӧн раммӧдны позьтӧм Конрад лоӧ рам да мелі; кыдзи ставныс зільӧны локны тэ дінӧ да кутшӧм яръюгыд биӧн ӧзйӧ сылӧн чужӧмыс сылӧн, кодлы тэ козьналан мелі синвидзӧдлас, мелі кыв!
Тырмас, нылӧй, абу ӧмӧй бур, кор татшӧм мича том войтыр зільны судзӧдны тэнсьыд милӧсть?
Бӧръян-ӧ тэ кодӧскӧ на пиысь и кодӧс бӧръян куим письыс, тайӧс ме, веськыда кӧ шуны, висьтавны ог вермы: ӧд тэ накӧд ставныскӧд мелі да сибыд, кӧть и ме... да ог нин, тані ме чӧв олышта!
Вот тэ кӧ эськӧ ме дорӧ локтін да шуин: «Сӧветуйтӧй меным, Марта, кодлы тайӧ куим том йӧз письыс, кодъяс гыдъялӧны ме бӧрся, сетны киӧс да сьӧлӧмӧс?» — сэк эськӧ ме збыль шуи: «Сьӧлӧмыд кӧ тэнад аслад оз висьтав гораа да лючки гӧгӧрвоана: «Со сійӧ» — сэк вӧтлы найӧс ставнысӧ.
Меным зэв ёна кажитчӧ Рейнхольд, да и Фридрих, да и Конрад, а век жӧ ме ставныссӧ аддза, мыйысь найӧс дивитыштны.»
Да, муса Роза, кор ме видзӧда, кутшӧм бура уджалӧны том подмастерьеяс, меным век дум вылӧ усьӧ аслам муса коньӧр Валентинӧй, и тані нин ме шуа, мый уджавліс сійӧ, вермас лоны, и эз лёкджыка, и ставас, да сылӧн уджын вӧлі мыйкӧ дзик мӧдтор, кутшӧмкӧ мӧд сикас ӧбича да кужӧм-сяммӧм.
Тыдаліс, мый сійӧ уджӧ сетчӧ став сьӧлӧмнас.
А кор ме видзӧда миян том подмастерьеяс вылӧ, меным век кажитчӧ, мый найӧ сӧмын ылӧдчӧны и мый юраныс налӧн дзик мӧдтор, а абу удж; кыдз быттьӧ уджыс налы сӧмын сьӧкыдтор, кодӧс найӧ ас вӧлясьыныс босьтісны ас выланыс да нуӧны ӧні долыда да збодера.
Фридрихкӧд меным медся кокни лӧсявны — сылӧн сэтшӧм веськыд да бур морттуйыс.
Сійӧ быттьӧкӧ матынджык миянлы, став кывъяссӧ сылысь ме гӧгӧрвоа, а мый сійӧ чӧв олӧм, кыдз полысь кага, кӧть и радейтӧ тіянӧс, мый сійӧ муртса лысьтӧ тіян вылӧ видзӧдлыны, мый муртса тэ кыв шуан сылы, сійӧ гӧрдӧдӧ, тайӧтӧ меным и сьӧлӧм вылӧ воӧ муса том мортын.
Роза синъясын кыдз быттьӧ мыччысис синва, кор Марта шуис тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧ чеччис да ӧшиньлань бергӧдчӧмӧн шуис:
— Фридрих мен зэв жӧ ёна кажитчӧ, но сӧмын Рейнхольд йылысь нинӧм лёктор эн висьтав.
А кыдз жӧ сы йылысь позьӧ висьтавны лёктор? — вочавидзис Марта — Рейнхольд, дерт, на пиысь медся мича.
Синъясыс кутшӧмӧсь!
Оз, сійӧ кӧ нин код вылӧ кӧ видзӧдлас аслас югъялан видзӧласнас, так сійӧс прӧстӧ оз позь терпитны!
А век жӧ сыын эм мыйкӧ сэтшӧм аслыссяма, и тайӧ повзьӧдӧ менӧ, чужтӧ меын полӧм.
Ччайта, мый кӧзяин, кор Рейнхольд уджалӧ сы дорын мастерскӧйын да тшӧктӧ сылы вайны то ӧтитор, то мӧдтор, должен чувствуйтны сійӧ жӧ, мый чувствуйті эськӧ и ме, меным кӧ кухняӧ вайисны зарниӧн да дона изъясӧн дзирдалысь доз, и меным эськӧ лои вӧдитчыны сійӧн прӧстӧй доз пыдди, а ме эськӧ весиг и инмӧдчыны сы дінӧ ог лысьт.
Пондас Рейнхольд висьтавлыны — и висьталӧ, и висьталӧ, и сылӧн сёрни горыс юргӧ, быттьӧ нежнӧй шылад, и дзикӧдз нин тэнӧ ылӧдас; но бӧрынас кӧ лючки мӧвпыштан, мый жӧ сійӧ висьталіс, сэки артмӧ, мый ме и ӧти кыв эг гӧгӧрво.
А кор сійӧ шутитыштас миян ног, ме нин мӧвпала, мый со сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и ми ставным, но друг сійӧ видзӧдлас дзик знатнӧй господин моз, да ме збыль повзя.
А ӧд некыдз оз позь шуны, медым вид серти да пӧвадкаяс серти сійӧ вӧлі мунӧ быд сикас вылын ныра дворянчикъяс вылӧ, быд сикас рыцарьяс вылӧ.
Абу, тані мыйкӧ дзик мӧдтор.
Ӧти кывйӧн, меным кажитчӧ, енмыс тӧдӧ мыйла, быттьӧ сійӧ вӧдитчӧ высшӧй духъяскӧд, быттьӧ сійӧ — мӧд мирысь.
Конрад — дикӧй да вылӧ пуксьысь зон, но эм сыын мыйкӧ сэтшӧм зэв важнӧй, да оз мун сылы кучик передникыс.
И кутӧ сійӧ асьсӧ сідз, быттьӧ сійӧ сӧмын ӧтнас и вермӧ ыджыдавны, а мукӧдыслы колӧ сійӧс кывзысьны.
Ӧд дженьыд кадӧн сійӧ воис сэтчӧдз, мый мастер Мартин, кор Конрад горӧдас аслас пель чунӧдана гӧлӧснас, пӧкӧритчӧ сылы.
Но Конрад век жӧ сэтшӧм бур сьӧлӧма да веськыд, мый сы вылӧ дзик оз позь лӧгасьны.
Ме нин веськыда висьтала, мый сійӧ, кӧть и дикӧй сяма, а меным этша кӧ абу мусаджык Рейнхольдысь; кӧть и сійӧ корсюрӧ шуӧ кыпыд сёрнияс, но сійӧс век бура гӧгӧрвоан.
Ме дась заклад вартны, мый сійӧ, кӧть кыдз оз сайӧдчы, косьясын вӧвлӧма.
Сы вӧсна сійӧ сэтшӧм бура вӧдитчӧ ӧружиеӧн, да и босьтӧма мыйсюрӧ рыцарскӧйӧс, а сылы тайӧ зэв ёна мунӧ.
Но, сідз висьтав жӧ меным веськыда, муса Роза, коді куим подмастерье пиысь тэныд медся ёна кажитчӧ?
— Энӧ юасьӧй менсьым, — вочавидзис Роза, — энӧ юасьӧй менсьым татшӧмторъяс йылысь, муса Марта.
Вот сӧмын ӧтиӧс и ме тӧда: Рейнхольд меным дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧн тіянлы.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ дзик оз мун аслас ёртъяс вылӧ, а кор сійӧ сёрнитӧ, меным кажитчӧ, быттьӧ ме водзын друг быдмӧ мичаысь-мича, шензьӧдан сямӧн югъялысь тыр дзоридзьяса да плодъяса сад, кутшӧмъяс и свет вылын оз овлыны, но меным кажитчӧ видзӧдны тайӧ сад вылас.
Сійӧ кадсяньыс, кыдз Рейнхольд тані, унатор меным кажитчӧ ӧні дзик мӧд ногаӧн, а сійӧ мый руын да пемыдын моз дзебсясьліс кӧнкӧ менам сьӧлӧмын, ӧні лои и югыд, и сӧстӧм, да ме лючки верма сійӧс гӧгӧрвоны.
Марта чеччис да мунігмозыс Розаӧс стрӧнӧжитыштіс чуньнас.
— Но мый нӧ, Роза, — шуис сійӧ, — сідзкӧ, Рейнхольд тэнад бӧрйӧмаыд?
Вот некыдз нин эг виччысь, эг думыштлы!
— Кора тіянӧс, — вочавидзис Роза ӧдзӧс дорӧдз сійӧс колльӧдӧмӧн, — кора тіянӧс, муса Марта, нинӧм эн виччысьӧй, нинӧм йылысь энӧ думайтӧй, а мед тайӧ ставыс решитчас матысса кадӧ!
Мый кӧть сійӧ аскӧдыс эз вай, сійӧ лоӧ енлӧн вӧля, кодӧс быдӧнлы колӧ чӧла да рама кывзысьны.
Сэк кості мастер Мартин мастерскӧйын уджыс пуис.
Медым удитны вӧчны став заказсӧ, кӧзяиныс босьтіс нӧшта некымын уджалысьӧс да велӧдчысьӧс да мастерскӧйын ӧні кыліс сэтшӧм клёнгӧм да грымгӧм, мый ылӧдз вӧлі кылӧ.
Рейнхольд мерайталіс ыджыд бӧчка, кодӧс вӧчӧны вӧлі Бамбергса епископлы, и сэтшӧм удачнӧя Фридрихкӧд да Конрадкӧд ӧтлаын вӧчис сійӧс, мый мастер Мартинлӧн сьӧлӧмыс радліс и сійӧ некымынысь горӧдіс:
"Вот тайӧ удж, вот тайӧ лоӧ бӧчка, кутшӧм менам эз на вӧвлы, не лыддьыны кӧ менсьым кык фудернӧй бӧчкаӧс!"
Ӧні куимнан подмастерьеыс сулалісны да асыкалісны лӧсьӧдӧм пӧвъяссӧ, сідз, мый мӧлӧтъяслӧн клёнгӧмыс тыртіс став мастерскӧйсӧ.
Старик — Валентинлӧн батьыс — зіля стружиталіс гогынӧн пӧвъяс, Марта пидзӧсъяс вылас кык детинкаӧс кутӧмӧн пукаліс Конрад сайын, а мукӧд зонкаыс шумӧн-гамӧн да горзӧмӧн ризъялісны асыкъясӧн ворсӧмӧн да мӧда-мӧд бӧрсяыс вӧтлысьӧмӧн.
Гажа вӧлі ноксьӧмыс, сэтшӧм, мый весиг некод эз казяв пӧрысь господин Иоганн Хольцшуэрӧс, кор сійӧ пырис мастерскӧйӧ.
Мастер Мартин сувтіс сылы паныд да вежавидзӧмӧн юаліс, мый сылы колӧ.
— Да, вот, — вочавидзис Хольцшуэр, — окота лои аддзывны ассьым муса Фридрихӧс, коді сэтшӧм примернӧя тані уджалӧ.
А сэсся, дона мастер Мартин, менам пӧгребӧ колӧ бур бӧчка, кодӧс ме и кӧсъя тіянлы закажитны.
Да видзӧдлӧй жӧ, то сулалӧ буретш сэтшӧм бӧчка, кутшӧм меным колӧ.
Сетӧй меным сійӧс, висьталӧй сӧмын донсӧ.
Рейнхольд, коді уджсьыс мудзӧмысла шойччис некымын минут, а ӧні бӧр кӧсйис кайны помост вылас, кыліс Хольцшуэрлысь кывъяссӧ да сылань юрсӧ бергӧдӧмӧн шуис:
— Но, дона господин Хольцшуэр, миян бӧчка йылысь тэ бурджык эн и думайт, сійӧс ми вӧчам высокопочтеннӧй господин епископ Бамбергскӧйлы!
Мастер Мартин кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, шуйга кокнас водзӧ тувччӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, синъяссӧ читкыртыштіс бӧчка вылӧ да тшапа шуис:
— Дона господин Хольцшуэр, тайӧ бур пу сертиыс нин, зэв бура вӧчӧм сертиыс ті верминныд эськӧ аддзыны, мый татшӧм бур добраыдлӧн местаыс сӧмын князьяс кӧбрӧгъясын.
Веськыда шуис менам подмастерье Рейнхольд: тайӧ бӧчка йывсьыс ті бурджык эн и думайтӧй; вот кор чукӧртасны виноград, ме вӧча тіян бур прӧстӧйиник бӧчка, тіян кӧбрӧгӧ лӧсяланаӧс.
Старик Хольцшуэр, кодӧс дӧзмӧдіс мастер Мартинлӧн вылӧ пуксьӧмыс, вочавидзис, мый сылӧн червонечьясыс сулалӧны сы мында жӧ, мыйдта и епископлӧн, и мый сійӧ аслас сьӧм вылӧ, кодӧс мынтӧ ки вылӧ, и мӧдлаысь вермӧ судзӧдны бур добра.
Ёна скӧрмӧм мастер Мартин ӧдва кутчысис, мед абу скӧрмӧдны магистратӧн и став карса горожанаӧн радейтан пӧрысь господин Хольцшуэрӧс.
Но сэк Конрад пондіс ёнджыка кучкавны мӧлӧтнас сідз, мый ставыс кутіс тіравны да рутшка-ратшкакывны.
Сэн мастер Мартин сетіс вӧля аслас скӧрмӧмлы да гораа горӧдіс:
— Конрад, бӧлбан, мый нӧ тэ кучкалан, быттьӧ нинӧм он аддзы?
Бӧчкасӧ менсьым кӧсъян жугӧдны?
— Ого! — горӧдіс Конрад да кӧзяиныс вылӧ видзӧдлӧмӧн да зэв лёк видзӧдлас сы вылӧ чӧвтӧмӧн. — Ого!
А мыйла эськӧ и ог, коньӧр тэ мастер!
И тайӧ кывъясӧн бӧрын сійӧ сэтшӧм ыджыд вынӧн кучкис бӧчкаӧ, мый медъён асыкыс пондіс зилякывны, потіс да уськӧдіс Рейнхольдӧс векни помост вылысь, а гортӧм шы серти кылӧ вӧлі, мый поті нӧшта и ӧти пӧв.
Лӧгалӧмысла да скӧрмысла этшсьыс петӧмӧн мастер Мартин котӧртіс, нетшыштіс Валентинлсь дӧска, кодӧс сійӧ вӧлі стружитӧ, да "Проклятӧй пон!" гораа горӧдӧмӧн — ёна кучкис Конрадӧс мышкас.
Конрад, кор кыліс кучкӧмсӧ, ӧдйӧ бергӧдчис да некымын здук сулаліс вӧрзьытӧг, быттьӧкӧ нинӧм эз гӧгӧрво, но сэсся синъясыс сылӧн югнитісны дикӧй скӧрлунӧн, сійӧ мурчкӧбтіс пиньяснас, горӧдіс: «Тышкасьны?! — сэсся ӧтчыдысьӧн чеччыштіс помост вывсьысь, ӧдйӧ кватитіс джоджын куйлысь гогын да ыджыд вынӧн кучкис кӧзяиныслы, коді, тӧдӧмысь, эськӧ жугӧдіс сылысь юрсӧ, эз кӧ вевъяв Фридрих кыскыштны Мартинӧс бокӧ сідзи, мый гогыныс веськаліс сӧмын киас; дойсьыс пыр жӧ пырснитіс вир.
Мартин, кыз да вермытӧм, воштіс равновесиесӧ да верстакӧ тшукӧмӧн, код сайын уджалӧ вӧлі велӧдчысь, уси джоджас.
Сэк ставӧн уськӧдчисны скӧрмӧм Конрад вылӧ, коді шенасис вирӧсь гогынӧн,лёк горшӧн горӧдіс либӧ, стӧчджыка, мурӧстіс:
"Адӧ сійӧс!
Адӧ!"
Ыджыд вынӧн сійӧ йӧткыштӧміс ставныссӧ, шеныштчис мӧдысь кучкӧм вылӧ и, тӧдӧмысь нин, виис эськӧ коньӧр кӧзяинӧс, коді джоджын куйлӧмӧн ойзіс да ӧдва лолаліс, кыдзи друг повзьӧмысла ёна бледмӧм  мастерскӧӧ котӧрӧн пырис Роза.
Конрад, мыйӧн сійӧс аддзис, сувтіс вылӧ лэптӧм гӧгыннас, быттьӧ измис — пӧри статуяӧ.
Сэсся сійӧ шыбытіс гӧгынсӧ, шевкнитіс кияснас, кресталіс найӧс морӧс вылас да веськыда быдӧнлы сьӧлӧмӧдзыс сатшкысь гӧлӧсӧн горӧдіс: «О, енмӧй, мый ме вӧчи!» — котӧрӧн петіс мастерскӧйысь.
Некод эз думыштлы вӧтчыны сы бӧрся.
Сэсся ыджыд вынӧн кыпӧдісны коньӧр мастер Мартинӧс, но вӧлӧмкӧ, гӧгыныс веськалӧма сӧмын киас кызъяяинас да дойыс дзик абу ӧпаснӧй.
Старик Хольцшуэрӧс, кодӧс мастер Мартин усигас кыскис ас бӧрсяыс, ӧні сідз жӧ перйисны пилипызь улысь да, мыйта позьӧ вӧлі, бурӧдісны Марталысь челядьсӧ, кодъяс дугдытӧг горзісны да бӧрдісны бур дядя Мартин вӧсна.
А сійӧ вӧлі дзик шӧйӧвошӧма да шуаліс, мый сӧмын эськӧ чӧрт подмастерьеыд оз жугӧд сылысь мичаысь-мича бӧчкасӧ, а дойыд сійӧс оз сэтшӧма и беспокоит.
Старикъяслы аддзисны нӧсилкаяс, — ӧд и Хольцшуэр ёнакодь доймис усигас.
Сійӧ видіс кипод уджсӧ, кӧні колӧны татшӧм виан ӧрудиеяс да ышӧдіс Фридрихӧс бӧр локны — и мыйӧн регыдджык, сымын бурджык — бурысь-бур литейнӧй удж дінӧ, благороднӧй металлъяс дорӧ.
Кор нин сук рӧмыдыс джуджыда кытшлаліс енэжсӧ, Фридрих да Рейнхольд, кодӧс чорыдакодь кучкис асыкӧн да коді чувствуйтіс асьсӧ дзикӧдз висьмӧмӧн, кыкнаныс недӧвӧльнӧй пырысь мӧдӧдчисны карӧ, гортаныс.
И друг кутшӧмкӧ потшӧс сайысь найӧ кылісны надзӧникӧн ойзӧм да ышлолалӧм.
Найӧ сувтісны, а мусьыс сэк чеччис кутшӧмкӧ кузь тушаа морт, кодын найӧ пыр жӧ тӧдісны Конрадӧс, и кыкнанныс найӧ повзьӧмысла бӧрыньтчисны сыысь.
— Ак, муса ёртъяс, — нориника горӧдіс Конрад, — да эн жӧ меысь ті полӧй!
Ті менӧ лыддянныд лёк зверӧн, дьявӧлӧн...
А ме, збыль, абу сэтшӧм, збыль, абу сэтшӧм...
Мӧд ног ме эг вермы: меным ӧд коліс вины эсійӧ кӧзяинсӧ, эсійӧ кыз мортсӧ, меным колӧ вӧлі эськӧ тіянкӧд ӧтлаын мунны да нӧшта ӧтчыдысь вӧчны бара жӧ сійӧс, — сӧмын мед артмас!..
Но, ог, ог... ставыслы пом, ті менӧ сэсся он аддзылӧй!..
Копыртчылӧй муса Розалы, кодӧс ме радейта свет вылас медся ёна!..
Висьталӧй сылы, мый ме нэм чӧж сылысь букетсӧ мӧда новлыны морӧсын, мый сійӧ лоӧ менам мичмӧдчанторйӧн, кор... но, гашкӧ, сійӧ ме йылысь кывлас на.
Прӧщайтлӧй, прӧщайтлӧй, бур ёртъяс менам!
Тайӧ кывъясӧн Конрад, кодӧс оз позь вӧлі некутшӧма кутны, котӧртіс эрд вывті.
Рейнхольд шуис:
— Мыйкӧ тешкодьтор вӧчсьӧ тайӧ том мортыскӧд; сыӧн вӧчӧмторсӧ ми ог вермӧй судитны да муртавны обыкновеннӧй меркаӧн.
Коркӧ, гашкӧ, и воссяс сійӧ гусяторйыс, коді дзескӧдӧ сылысь морӧссӧ.
РЕЙНХОЛЬД ЭНОВТӦ МАСТЕР МАРТИНЛЫСЬ КЕРКАСӦ
Кутшӧм гажа вӧвлі войдӧр мастер Мартин мастерскӧйын, сэтшӧм жӧ гажтӧм сэні лои ӧні!
Рейнхольд, уджавны вермытӧмла, пукаліс аслас жырйын, Мартин, доймӧм ки вылас кӧртӧда, пыр казьтыліс лёк лоӧмторсӧ да видіс лёк уджалысьӧс, коді код тӧдӧ кытысь босьтчис.
Роза и весиг Марта аслас зонкаяскӧд сайласисны сійӧ страшнӧй лоӧмтор лоан местаысь; Фридрих ӧтнасӧн сьӧлӧмсянь водзӧ уджаліс ыджыд бӧчка дінын, да мастерскӧйын гортӧма, быттьӧ вӧрын тӧвся кадӧ пес кералысьлӧн керасьӧм шыяс, кылісны сылӧн мӧлӧтӧн кучкалӧмъясыс.
Регыд ыджыд шог тыртіс и Фридрихлысь сьӧлӧмсӧ сы вӧсна, мый ӧні сійӧ быттьӧ ясыда аддзис сійӧс, мыйысь важӧн нин поліс.
Сылӧн эз нин вӧв некутшӧм падъялӧм, мый Роза радейтӧ Рейнхольдӧс.
Этша на, мый став вниманиеыс, сылӧн став нежнӧй кывъясыс и войдӧр инмисны сӧмын Рейнхольдлы, ӧні, кор Рейнхольд эз вермы волывлыны мастерскӧйӧ, вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый Роза сідзжӧ некытчӧ оз петавлы да бӧрйӧ гортас пукалӧм, дерт, сы вӧсна, медым тӧравны мусаыс бӧрся.
Вежалунӧ, кор ставыс гажа петісны ывла вылӧ, кор мастер Мартин, кодлӧн пӧшти бурдӧма нин вӧлі дойыс, корис Фридрихӧс мунны сыкӧд да Розакӧд ӧтлаын карса луд вылӧ, сійӧ корӧмсьыс ӧткажитчӧмӧн, шогысла да радейтӧмысь сьӧлӧм майшӧдана мучитчӧмысла дзик дзугыльмӧмӧн, ӧткӧн пышйис карысь, сійӧ сикт дорас, сійӧ мыльк вылас, кӧні медводдзаысь паныдасис Рейнхольдкӧд.
Сійӧ шыбитчис дзоридзьясӧн рӧмзян джуджыд турунӧ, а кор мӧвпыштіс сы йылысь, мый лачалӧн мича кодзулыс, коді югъяліс сылы гортӧ локтан туй чӧжыс, ӧні, цель дорын нин, вошис сук пемыдӧ, мый сылӧн став видлӧмъясыс мечтательӧн шуштӧм вынйӧртчӧм кодьӧсь, коді нюжӧдӧ гажтӧмтчан кияссӧ ылӧдчан тыртӧм мираж дінӧ, то Фридрихлӧн синъяссьыс синваыс ыльӧбтіс дзоридзьяс вылӧ, кодъяс копрӧдлісны ассьыныс юръяссӧ, и найӧ быттьӧ шогсисны том мортлӧн страдайтӧм вӧсна.
Фридрих и ачыс эз тӧдлы, кыдз тайӧ лои, мый сылӧн шогӧн дзескӧдӧм морӧсысь петӧм джуджыда ышловзьӧмыс пӧрис кывъясӧ, шыясӧ.
Сійӧ заводитіс татшӧм сьыланкыв:
Кытчӧ тэ сайӧдчин,
Кодзулӧй менам?
Эновтӧма ме,
И кисьтан тэ чӧскыд ониш
Енэжсянь мӧдлы!
Шувгы, рытъя тӧлӧй,
Менам сьӧлӧмын
Чорыд вирби садьмӧд,
Сьӧлӧмӧс уськӧд пемыдӧ,
Медым сылы
Курыд шогын потны,
Муса нывкӧд янсалӧмын.
Мый вашканныд ті сідз гӧгӧрвотӧма,
Сэтшӧм рама, войся пуяс?
Мый видзӧданныд ті, Кымӧрлӧн зарни доръяс?
Гуйӧр менам эстӧні, улын!
Дзеба ме сэні ассьым лачаӧс,
Унмовся тӧждысьтӧм сьӧлӧмӧн.
Тшӧкыда овлӧ, мый весиг медся джуджыд шогыс, сӧмын сы вылӧ кӧ сюрӧны синва да кывъяс, сылӧ нежнӧя тӧмитчан гажтӧмтчӧмын и веси лачалӧн ичӧтик югӧр бара ӧзъяс сьӧлӧмын.
Фридрих, кор сьыліс ассьыс сьыланкывсӧ, чувствуйтіс вӧвлытӧм вын да кыпыдлун содӧм.
Рытъя тӧв, пемыд пуяс, кодъясӧс сійӧ чуксаліс аслас сьыланкылын, кышакылісны да быттьӧ шӧпкӧдісны такӧдан кывъяс да, быттьӧ чӧскыд вӧтъяс ылыса шуд йылысь, ылыса слава йылысь, пемыд енэж кузя нюжалісны зарни визьӧгъяс.
Фридрих сувтіс да лэччис мыльк вылысь сиктлань.
Сэк сылы кажитчис, быттьӧ сыкӧд орччӧн мунӧ Рейнхольд, кыдзи и тӧндзи, кор сійӧ медводдзаысь сійӧс аддзысисны.
Став кылыс, водъясӧс шуис сылы Рейнхольд бара усисны сылы тӧд вылӧ.
Тӧд вылас сылы уси и Рейнхольдлӧн висьтыс панйысьысь кык ёрт-живописец йылысь и сылӧн синсьыс быттьӧ уси кутшӧмкӧ эшкын.
Ӧд вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый Рейнхольд водзджык нин аддзыліс Розаӧс да кутіс радейтны сійӧс.
Сӧмын тайӧ радейтӧмыс и кыскис сійӧс Нюрнбергӧ, мастер Мартин керкаӧ, а кык художниклӧн панйысьӧм йылысь висьталӧмӧн сійӧ тӧд вылас кутіс эз мыйкӧ мӧдтор, а найӧс кыкнанысӧ, Рейнхольдӧс да Фридрихӧс — мичаысь-мича Розаӧс дорӧ радейтӧм.
Фридрихлы бара кыліс Рейнхольдлӧн сэк шуӧм кывъяссӧ: «Ылӧдчытӧг, дзебсясьтӧг ӧткодь награда босьтны зільӧмӧн — татшӧм зільӧм нӧшта топыдджыка йитас збыль ёртъясӧс, а оз пан на костын зыксьӧм; благороднӧй сьӧлӧмъясынын некор оз аддзыны аслыныс места мывкыдтӧм вежгӧм, наян лӧглун».
— Да, — гораа шуис Фридрих, — да, дона ёрт, ме веськыда шыася тэ дінӧ, тэ ачыд меным висьталан, став-ӧ лачаыс воштис меным.
Вӧлі нин асыв, кор Фридрих йиркӧдчис Рейнхольд ӧдзӧсӧ.
Сы вӧсна мый сылы эз шыасьны, сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, коді эз вӧв, кыдзи пыр, томналӧма, да пырис.
Но сійӧ жӧ здукас сійӧ кынмис места вылас, быттьӧ сёртӧмтор.
Сы водзын сувтіс Роза став мичлуннас дзирдалӧмӧн, аслас сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлуннас: мрт туша судта шензьӧдана портрет сулаліс сы водзын станок вылын, кодӧс югдӧдісны асъя шонді югӧръяс.
Пызан вылӧ шыбитӧм муштабель, палитра вылын косьмытӧм на краскаяс петкӧдлісны, мый живописечыс сӧмын на эновтчӧма аслас уджысь.
— О Роза...
Роза...
О милӧсьта енмӧй!.. — Ышловзис Фридрих.
Сійӧ минутнас сы сайын сулалысь Рейнхольд тапнитіс сылы пельпомас да нюмъялӧмӧн юаліс:
— Но мый нӧ, Фридрих, мый тэ шуан портрет йывсьыс?
Фридрих топӧдліс Рейнхольдӧс морӧс бердас да горӧдіс:
— О шензьӧдана морт!
Ыджыд художник!
Да, ӧні меным ставыс гӧгӧрвоана!
Тэ, тэ заслужитін наградасӧ, код дінӧ и ме зільлі нюжӧдчыны, омӧль ме морт...
Мый ме сулала тэкӧд орччӧн, мый менам искусствоӧй тэнад искусствокӧд орччӧн?
Ах, и менам сідз жӧ вӧліны уна сикас мӧвпъяс!..
Сӧмын эн серав ме вылын, муса Рейнхольд!..
Вот и ме мӧвпавлі сы йылысь, кутшӧм эськӧ вӧлі мича, медся сӧстӧм эзысьысь кӧ вӧчны Розалысь мича пертассӧ, но ӧд тайӧ — челядьяслӧн ворсӧм!
А тэ!
Тэ!..
Кутшӧм веж петкӧдлана аслас мичлунныслӧн став долыд дзирдалӧмӧн нюмъялӧ сійӧ тэнад...
Ах, Рейнхольд, Рейнхольд, шудаысь-шуда морт тэ...
Да! кыдзи тэ шуин, сідзи збыль и лои!
Ми кыкнанным состязайтчим и тэ вермин менӧ, тэныд и колӧ вӧлі вермыны, но ме — став сьӧлӧмӧн тэ дор!
Но век жӧ меным колӧ эновтны тайӧ керкасӧ, эновтны чужанінӧс, менам ог вермы тайӧс терпитны.
Ме эськӧ пӧгибниті, ковмысис кӧ эськӧ меным бара аддзыны Розаӧс...
Прӧстит менӧ таысь, мусаӧй, мусаӧй менам, бур ёртӧй.
Талун жӧ, ӧні жӧ пышъя ме татысь, пышъя ылӧ-ылӧ — сэтчӧ, кытчӧ нуӧдас менӧ радейтчан шогӧй, менам вунлытӧм шогӧй.
Тайӧ кывъясӧн Фридрих кӧсйис вӧлі мунны жырсьыс, но Рейнхольд вынӧн кутіс сійӧс да надзӧникӧн шуис:
— Тэныд оз ков мунны, сы вӧсна мый ставыс вермас артмыны на тэӧн чайтӧм дорысь дзик мӧд ногӧн.
Кад меным ӧні висьтавны тэныд ставсӧ, мый ме ӧнӧдз тэысь дзеблі.
Ме абу бӧчка вӧчалысь, а живописеч; тайӧс ӧні тэ тӧдан нин да, кыдз ме надейтча, верман гӧгӧрвоны портрет сертиыс, мый ме инӧд серти пырта ачымӧс ог омӧль художникъяс лыдӧ.
Ичӧтдырсянь на ме мӧдӧдчи Италияӧ, искусствояс канмуӧ; сэні меным мойвиис кыскыны ас дінӧ внимание искусствоын ыджыд мастеръяслысь, кодъяс асланыс ловъя биӧн пестісны сійӧ би киньсӧ, коді ӧзйис ме пытшкын.
Меным ставын мойвиис, менам картинаяс лоины став нималанаӧсь Италия пасьтаын, и весиг вынйӧра герцог Флорентинскӧй корис менӧ аслас дворӧ.
Сійӧ каднас ме весиг и тӧдны эг кӧсйы немецкӧй искусство йылысь да, весиг миянлысь картинаяссӧ аддзывтӧг, уна сёрнитлі кослун йылысь, лёка серпасалӧм йылысь, міян Дюреръяслӧн да Каранахъяслӧн вежавидзтӧмлун йылысь.
Но ӧтчыд картинаясӧн кутшӧмкӧ вузасьысь вайис герцоглӧн галлереяӧ пӧрысь Альбрехтлӧн серпасалӧмӧм мадоннаӧс, коді вӧвлытӧма сьӧлӧм пытшкӧсӧдз шензьӧдіс менӧ, сідз, мый ме дзикӧдз кӧдзалі итальянскӧй картинаяс мичлун дінӧ да пыр жӧ шуи локны бӧр чужан Германияӧ, аслам синмӧн видзӧдлыны сійӧ кужӧмӧн вӧчӧм вӧчӧмторъяссӧ, кодъяс дінӧ менӧ сідзи и кутіс кыскыны.
Вои ме татчӧ, Нюрнбергӧ, а кор аддзи Розаӧс, меным кажитчис, быттьӧ сійӧ мадоннаыс, коді сэтшӧм шензьӧдана югыдӧн ӧзйӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс, ловъя ветлӧ му вывті.
Мекӧд лои сійӧ жӧ, мый и тэкӧд, муса Фридрих, ме дзоньнам ӧзйи радейтӧмлӧн сотан биӧн.
Ме аддзи сӧмын Розаӧс, мӧвпалі сӧмын сы йылысь, став мукӧдыс воши менам мӧвпъясысь, и весиг ачыс искусствоыс колис меным ассьыс тӧдчанлунсӧ, мый ме верми уна сёысь и нӧшта уна сёысь век бара серпасавны, бара серпасавны Розаӧс.
Ме кӧсйи тӧдмасьны сыкӧд быттьӧ виччысьтӧг — сідзи, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ Италияын, но став зільӧмӧй менам лои весьшӧрӧ.
Дзик эз артмы аддзыны шогмана помка сы вылӧ, медым шедӧдны мастер Мартин керкакӧ пыран туй.
Медбӧрын, ме веськыда кӧсйи мунны коравны Розаӧс, но сэк ме кылі, мый мастер Мартин кӧсйӧ сетны ассьыс нывсӧ сӧмын кужысь  бӧчка вӧчалысь сайӧ.
Сэк ме тешкодя шуи велӧдчыны Страсбургын бӧчка вӧчалан кипод уджӧ да сэсся мунны мастер Мартин мастерскӧйӧ.
Став мукӧдсӧ ме лэдзи енлӧн вӧля вылӧ.
Кыдз ме пӧрті олӧмӧ ассьым кӧсйӧмӧс, тэ тӧдан, но со мый тэныд нӧшта колӧ тӧдны: некымын лун сайын мастер Мартин шуис меным, мый меысь артмас бур бӧчка вӧчалысь мастер да мый сылы лоӧ зэв нимкодь шуны менӧ аслас дона зятьӧн сы вӧсна, мый сійӧ аддзӧ, мый ме зіля шедӧдны Розалысь пыдди пуктӧм и мый ме кажитча сылы.
— Да вермас ӧмӧй лоны мӧд ногӧн? — мучитчан дойӧн горӧдіс Фридрих. — Да, да, Роза лоас тэнад.
Кыдз жӧ верми ме, омӧлик морт, надейтчыны татшӧм шуд вылӧ?
— Тэ вунӧдан, — водзӧ сёрнитіс Рейнхольд, — тэ вунӧдан, менам вокӧй, ӧтитор йылысь: ачыс Роза ньӧти на эз эскӧд сійӧс, мый быттьӧкӧ казялӧма мудер мастер Мартин.
Правда, ӧнӧдз Роза пыр на вӧлі ме дінӧ вывті мелі да сибыд, но дзик мӧд ногӧн петкӧдчӧ радейтысь сьӧлӧм!
Кӧсйысь меным, менам вокӧй, мый тэ нӧшта куим лун нинӧм он вӧч и мӧдан важ мозыд уджавны мастерскӧйын.
Ӧні ме сідзжӧ верми нин эськӧ уджавны, но сійӧ кадсяньыс, кыдз ме зільджыка мӧді серпасавны тайӧ портретсӧ, бӧчка вӧчалан омӧлик кипод уджыд чужтӧ висьтавны позьтӧӈ зывӧктӧм.
Ме сэсся ог вермы киӧ босьтны мӧлӧттӧ...
Ло мый ло!
Коймӧд луннас ме тэныд веськыда висьтала, кыдзи мунӧны менам делӧяс.
Ме кӧ збыль вылас лоа сійӧ шуда мортӧн, кодӧс радейтӧ Роза, тэ верман ылыстчыны да ачыд тӧдмавны, мый кадыс бурдӧдӧ весиг медся джуджыд дойяс!
Фридрих кӧсйысис, мый пондас виччысьны аслас судьбалысь шуӧмсӧ.
Коймӧд луннас (Фридрих пыр зілис сайласьны Розакӧд аддзысьлӧмысь) сьӧлӧмыс пондіс чеччавны сылӧн морӧсас полӧмысла да полӧмӧн виччысьӧмысла.
Сійӧ ветлӧдліс мастерскӧйті, быттьӧ вугытӧмӧн, и сылӧн укшальлуныс сетліс мастер Мартинлы тырмымӧн помка ропкыны да видчыны, мый водзынсӧ сыкӧд некор эз вӧвлы.
Тыдалӧ, мый кӧзяинкӧд збыльысь мыйкӧ лоӧма, мый мырддис сылысь став долыдлунсӧ.
Сійӧ уна висьталіс зывӧк наянлун да бур вунӧдӧм йылысь, гӧгӧрвоӧдтӧг, мый кӧсйӧ тайӧн висьтавны.
Кор воис рыт да Фридрих муніс карӧ, вӧрӧтасянь неылын сылы паныдасис верзьӧма, кодын сійӧ тӧдмаліс Рейнхольдӧс.
Рейнхольд Фридрихӧс аддзис да пыр жӧ горӧдіс:
— А! Вот ме и тэкӧд паныдаси, кыдзи ме кӧсйи.
Сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс, гартыштіс ки гӧгӧрыс домсӧ да босьтіс ёртсӧ киӧдыс.
— Вай, — шуис сійӧ, — прӧйдитчам неуна ӧтлаын!
Ӧні ме тэныд верма висьтавны, мый лои менам радейтӧмкӧд.
Фридрих казяліс, мый Рейнхольд пасьтасьӧма сідз жӧ, кыдзи и налӧн медводдзаысь паныдасигас, и мышкас сылӧн туй ноп.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед да жугыль.
— Ло шудаӧн, — кыдзкӧ этшысь петӧмӧн горӧдіс Рейнхольд, — ло шудаӧн, муса вокӧй!
Тэ ӧні верман зіля вӧчавны ассьыд бӧчкаяс, ме сета тэныд места.
Ме сӧмын на прӧститчи мича Розакӧд да пыдди пуктана мастер Мартинкӧд.
— Кыдзи, — шуис Фридрих, коді быттьӧ став тушанас кыліс электричествоӧн кучкӧм, — кыдзи, тэ мунан, кӧть мастер Мартин кӧсйӧ, медым тэ лоин сылӧн зятьӧн, а Роза тэнӧ радейтӧ?
— Сідз сӧмын тэ думайтан, муса вокӧй, — воча шуис Рейнхольд, — сідз тэ думайтан сӧмын сы вӧсна, мый тэнӧ синтӧммӧдӧ вежӧгтӧм.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мый Роза муніс эськӧ ме сайӧ сӧмын батьыслысь кывзӧмла — сійӧ ӧд рам да кывзысьысь ныв — но сылӧн йи кодь сьӧлӧмас абу ни ӧти войт радейтӧм.
Ха-ха!
Ме верми эськӧ лоны бур бӧчка вӧчалысьӧн: весьлунъясӧ велӧдчысьяскӧд гогналі эськӧ асыкъяс да стружиті пӧвъяс, вежалунъясӧ пыдди пуктана кӧзяйкакӧд ветлі эськӧ вежа Екатерина ордӧ либӧ вежа Себальд ордӧ, а рытнас — карса луд вылӧ, и сідз воысь воӧ...
— Эн серав, — торкис Фридрих Рейнхольдӧс, коді зэв гораа кутіс серавны, — эн серав удж радейтысь карса олысьлӧн прӧст, чӧв олӧм вылын.
Роза кӧ збыль тэнӧ оз радейт, тайӧ абу сійӧ мыжыс, а тэ сідз скӧралан, сідз этшсьыд петан...
— Тэ прав, — шуис Рейнхольд, — сэтшӧм менам лёк сям: кор ме скӧрмӧма, ме заводита увгыны, кыдзи балуйтӧм кага.
Тэ вермин гӧгӧрвоны, мый ме висьталі Розалы аслам радейтӧм йылысь да батьыслӧн сӧглас йылысь.
Сэк сылӧн синъясысь чепӧсйис синва, киыс сылӧн пондіс тіравны ме киын.
Бергӧдӧмӧн сійӧ вашнитіс: «Меным колӧ меным пӧкӧритчыны бать вӧлялы».
Меным тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Тэ аддзан, кутшӧма ме дӧзмӧма, медым жӧ тайӧ тэныд отсалас, дона ёртӧй, видзӧдлыны менам сьӧлӧмӧ, и тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый кӧсйӧмыс, медым Роза вӧлі менам, вӧлі ачымӧн пӧръявлӧмӧн, ышмӧм вежӧрлӧн бӧртасӧн.
Ӧд кыдзи сӧмын ме помалі сылысь портретсӧ, менам сьӧлӧмӧй лӧнис, и меным тешкодя тшӧкыда кажитчӧ, быттьӧ ачыс Роза — тайӧ ӧні сылӧн портрет, а портретыс — ловъя Роза.
Омӧлик кипод уджыд лои меным зывӧктана, и кор тайӧ став мисьтӧм олӧмыс гӧтрасьӧмнас да мастер нимнас сэтшӧм ёна матысмис ме дінӧ, сэк меным кутіс кажитчыны, быттьӧ менӧ кӧсйӧны пуксьӧдны тюрьмаӧ да дорны чеп дорӧ.
Да и кыдз вермас тайӧ ангелыс, кодӧс ме новлӧдла сьӧлӧмын, лоны менам гӧтырӧн?
Оз, пыр том да сьӧлӧм вӧрзьӧдан мичлунӧн тыр, сылы колӧ дзирдавны серпасъяс вылын, кодъясӧс лӧсьӧдӧ менам ловбиӧй.
О, кутшӧма ме та дорӧ зіля!
Да верми эськӧ ме вузавны еннога искусствосӧ?
Регыд ме бара вӧйтча тэнад пӧсь чӧскыд кӧрӧ, о шензьӧдана канму, став искусствояслӧн айму!
Кык ёрт воисны сійӧ местаӧдз, кӧні туйыс, кыті мӧвпаліс мунны Рейнхольд, кежис шуйга вылӧ.
— Тані ми янсӧдчам! — дыр да топыда аслас морӧс бердӧ Фридрихӧс топӧдлӧмӧн горӧдіс Рейнхольд, чеччыштіс вӧв вылӧ да гӧнитіс.
Фридрих чӧв олӧмӧн видзӧдіс сы бӧрся, сэсся аслыссяма чувствоясӧн тырӧмӧн мӧдӧдчис гортас.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗ ФРИДРИХӦС ВӦЛІ ВӦТЛӦМА МАСТЕР МАРТИН МАСТЕРСКӦЙЫСЬ
Мӧд луннас мастер Мартин зумыша да чӧв олӧмӧн ноксис епископ Бамбергскӧйлы вӧчан ыджыд бӧчка дінын, а Фридрих, коді сӧмын ӧні кутіс тырвыйӧ чувствуйтны Рейнхольдкӧд янсӧдчӧм шогсӧ, эз вермы ни кыв шуны, ни весиг — сьыланкывъяс сьывны.
Медбӧрын мастер Мартин шыбитіс бокӧ мӧлӧтсӧ, кияссӧ кресталіс да надзӧникӧн шуис:
— Вот и Рейнхольдыд ӧні абу... сійӧ, вӧлӧмкӧ, вывті бур живописеч, а менӧ пӧръяліс бӧчка вӧчалысь улӧ лэдзчӧмнас.
Ме кӧ эськӧ казялі сы йылысь, кор сійӧ воис ме дорӧ, экутшӧм кужысь морт!
Ме эськӧ инді сылы ӧдзӧс вылӧ!
Чужӧмыс сэтшӧм восьса да ылӧдчытӧм, а сьӧлӧмас сы мында ылӧдчӧм да пӧръясьӧм!
Но мый, сійӧ абу, а тэ кольччан ме ордӧ да мӧдан бура уджавны миян кипод уджын!
Код тӧдӧ, гашкӧ, ми нӧшта и матӧджык йитчам тэкӧд.
Лоан кӧ тэ бур мастерӧн да мусман Розалы... но, тэ менӧ гӧгӧрвоан да ачыд зільыштан мусмыны Розалы.
Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧ бара босьтіс киас мӧлӧт да зіля босьтчис уджавны.
Фридрих и ачыс эз тӧд, мыйла Мартинлӧн кывъясыс орйӧдлӧны сылысь морӧссӧ да кытысь сэні чужис аслыссяма вийсьӧм-майшасьӧм, коді кусӧдіс лачалысь став югӧръяссӧ.
Роза дыр волытӧм бӧрын медводдзаысь петкӧдчис мастерскӧйын, но сійӧ вӧлі вӧйтчӧма кутшӧмкӧ джуджыд мӧвпъясӧ да кыдзи, аслас шог вылӧ, Фридрих казяліс, локтӧма бӧрдӧм синъясӧн.
«Сійӧ бӧрдіс сы вӧсна, сійӧ век жӧ радейтӧ сійӧс», — шуаліс сылы пытшкӧсса гӧлӧс, да сійӧ эз вермы лэптывны синвидзӧдлассӧ сы вылӧ, кодӧс висьтавны позьтӧма радейтіс.
Ыджыд бӧчка бӧрвылас вӧлі дась, да сӧмын ӧні, артмӧм бӧчка вылӧ видзӧдӧмӧн мастер Мартин бара долыдмис да лӧньтӧдчис.
— Да, пиӧй менам, — шуаліс сійӧ, Фридрихӧс пельпомӧдыс тапкӧдӧмӧн, — да, пиӧй менам, мед сідзи и лоӧ: удайтчас кӧ тэнад мусмыны Розалы да вӧчан кӧ тэ примернӧй бӧчка, тэ лоан менам зятьӧн.
А сэк тэ верман пырны и сьылысь мастеръяс благороднӧй цехӧ да шедӧдны аслыд ыджыд честь.
Мастер Мартинлӧн ӧні уджыс чукӧрмис юр вывтіыс, да сылы лои босьтны кык подмастерьеӧс.
Тайӧ вӧлісны кӧть дельнӧя уджалысьяс, но чорыд том йӧз, кодъяс тшыксьӧмаӧсь дыр ветлӧм-мунӧм вӧснаыс.
Воддза долыд да лӧсьыд сёрнияс пыдди мастер Мартин мастерскӧйын ӧні кывлісны мисьтӧм шмонитӧм, Рейнхольдӧн да Фридрихӧн мыла сьылӧм пыдди — зывӧктана, мисьтӧм сьыланкывъяс.
Роза видзчысис мастерскӧйӧ пыравлӧмысь, да Фридрих сӧмын шочиника да пырмунігмоз аддзывліс сійӧс.
И сійӧ сэк шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ да ышловзьӧмӧн вашкӧдіс: «Ак, муса Роза, ме кӧ эськӧ верми важ моз сёрнитны тіянкӧд, и лоинныд кӧ эськӧ ті бара сэтшӧм меліӧн, кыдз войдӧр, кор Рейнхольд на вӧлі тані!» — сійӧ яндысьӧмӧн лэдзліс синъяссӧ да вашкӧдіс: «Ті мыйкӧ кӧсъянныд висьтавны меным, муса Фридрих?»
Фридрих измыліс ньӧти кыв шуны вермытӧг, да шуда здукыс лэбзьыліс чардби моз, коді дзирдыштас рытъя кыа югӧрын, миянӧн казялӧм дорысь ёна водзджык.
Мастер Мартин ӧні сулаліс сы вылын, медым Фридрих кутчысяс мастер ним вылӧ аслас уджӧ.
Сійӧ ачыс аслас запасъясысь бӧрйис медбурсӧ, медся сӧстӧм дуб пу, быдсяма визьястӧг да серъястӧг, коді сылӧн куйліс вит во дорысь дырджык нин.
Некодлы оз позь вӧлі отсавны Фридрихлы кувсьӧм Валентинлӧн пӧрысь бать кындзи.
Но, грубӧй подмастерье-ёртъяс вӧсна кӧ бӧчка вӧчан кипод уджыс и водзынджык нин пыр ёнджыка и ёнджыка чужтіс Фридрих сьӧлӧмын зывӧктан чувствояс, ӧні сылӧн прӧстӧ топавліс горшыс, кор сійӧ думыштліс сы йылысь, мый сылӧн мастер ним вылӧ уджыс век кежӧ решитас сылысь олӧмсӧ.
Сійӧ аслыссяма вийсьӧм-майшасьӧмыс, коді чужліс сыын, кор мастер Мартин ошкыліс сылысь кипод уджлы сьӧлӧмӧн сетчӧмсӧ, содіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сійӧ тӧдіс, мый яндзимысла кулас: ӧд тайӧ кипод уджыс сэтшӧм ёна мустӧм сійӧ сьӧлӧмлы, кӧні уна радейтӧм искусство дорӧ.
Рейнхольд да Розалӧн портретыс эз петавлыны сы юрысь.
Но и сылӧн аслас искусствоыс бара тыр вынӧн да мичлунӧн тыдовтчис сы син водзын.
Кор уджалігас сійӧс ӧдӧлитлісны мучитысь мӧвпъяс сы йылысь, кутшӧм омӧль удж сійӧ вӧчӧ, сійӧ тшӧкыда, нёрпалӧм вылӧ ыстысьӧмӧн, пышйыліс мастерскӧйысь вежа Себальд вичкоӧ да быдса часъясӧн видзӧдліс Патер Фишерӧн вӧчӧм мичаысь-мича надгробнӧй памятник вылӧ, нимкодьысла горӧдлывлӧмӧн:
"О, ыджыд вына енмӧй!
Думыштны, лӧсьӧдны татшӧм вӧчӧмтор — вермас-ӧ мыйкӧ лоны таысь мичаджык му вылас?"
И кор сійӧ та бӧрын невӧляысь бӧр локтіс аслас дӧскаяс да асыкъяс дорӧ да думыштліс сы йылысь, мый сӧмын тадз позьӧ шедӧдны Розаӧс, быттьӧ донӧдӧм гыжъяс сатшкысьлісны сылӧн сьӧлӧмӧ, да сылы кажитчис, мый сылы, шогысь палявлытӧмлы, лоӧ кувсьыны сьӧкыда шогсьӧмын.
Вӧтӧн сійӧ тшӧкыда аддзывліс Рейнхольдӧс да вайлывліс сылы литейнӧй удж вылӧ зэв аслыссяма серпасъяс, кодъясын Роза петкӧдчывліс то дзоридзӧн, то бордъяса ангелӧн, кыдзкӧ шензьӧдана ногӧн мукӧд серъясыскӧд йитчӧмӧн.
Но мыйкӧ век жӧ наын эз тырмыв, да сійӧ казявліс, мый Рейнхольд Розаӧс серпасалігӧн вунӧдӧма сьӧлӧм йывсьыс, кодӧс сійӧ ӧні ачыс и содтӧд серпасаліс.
Сэсся сылы кажитчыліс, быттьӧ дзоридзьясыс да коръясыс серпас вылас босьтчӧны вӧрны да чӧскыд дук лэдзӧмӧн сьывны, а благороднӧй металлъяс асланыс дзирдалан рӧмпӧштанын петкӧдлісны сылы Розалысь пертассӧ; кажитчыліс, быттьӧ сійӧ шогпырысь нюжӧдӧ кияссӧ муса нывлань, быттьӧ сылӧн отражениеыс вошӧ пемыд ру пытшкӧ, а ачыс сійӧ, мичаысь-мича Розаыс, тыр рад кӧсйомъясӧн топӧдӧ сійӧс радейтана морӧс бердӧ.
Пыр сьӧкыдджык лои сылӧн олӧмыс, бӧчка вӧчалан удж чужтіс сыын полӧм, да отсӧг да такӧдӧм сійӧ корсис аслас воддза велӧдысь Иоганн Хольцшуэр ордысь.
Сійӧ аслас мастерскӧйын сетіс Фридрихлы заводитны ичӧтик удж, кодӧс Фридрих ачыс думыштіс да код вылӧ сійӧ важӧн нин чӧжліс сьӧм мастер Мартинлысь босьтан удждонысь, медым ньӧбны колана зарни.
Сідз, Фридрих, кодлӧн кулӧмалӧн кодь кельыд чужӧмыс вӧчис збыль кодьӧн сылысь ыстысьӧмсӧ, быттьӧ сійӧс босьтӧма сьӧкыд висьӧм, пӧшти ньӧти эз кут уджавны бӧчкаяс вӧчан мастерскӧйын, да прӧйдитісны тӧлысьяс, а ыджыд нелямын ведраа бӧчкаыс, сылӧн мастер ним вылӧ уджыс, дзик эз мун водзӧ.
Кӧзяиныс скӧра казьтыштіс сылы, мый сылы колӧ уджавны кӧть нин эськӧ сы мында, мында сылы сетӧны вынъясыс, и Фридрихлы лои быть сувтны лӧг петкӧдан колода дінӧ да босьтны киас гогын.
Сійӧ уджаліг кості матыстчис мастер Мартин да мӧдіс видлавны лӧсьӧдӧм пӧвъяссӧ.
И друг сійӧ гӧрдӧдіс чужӧмнас да горӧдіс:
— Мый тайӧ, Фридрих?
Кутшӧм нӧ тайӧ удж!
Коді лӧсьӧдіс тайӧ пӧвъяссӧ — мастерӧн лоны кӧсйысь подмастерье, либӧ сямтӧм велӧдчысь, коді куим лун сайын сюрис мастерскӧйӧ?
Тӧлксяв, Фридрих, кутшӧм дьявӧл пырис тэ пытшкӧ да веськӧдлӧ тэӧн?
Менам дивӧ кодь дубӧвӧй пӧвъяс!
Мастер ним вылӧ удж!
Ах тэ укшаль, тӧлктӧм тэ зон!
Став адса шогӧн, кодъяс сотісны сійӧс аслас биӧн, ӧдӧлитан Фридрих эз нин вермы кутчысьны; сійӧ шыбитіс гогынсӧ да горӧдіс:
— Кӧзяин!
Ӧні ставыслы пом...
Мед ме кула, мед ме пӧгибнита висьтавны позьтӧм шогын.
Но вын менам сэсся абу...
Ог вермы ме терпитны пеж кипод уджсӧ, кор менӧ вермытӧм вынӧн кыскӧ аслам дивӧ кодь кипод уджӧ.
Ак, ме помтӧг радейта тіянлысь Розаӧс... сідз радейта, кыдзи некод му вылас радейтны оз вермы... сӧмын сы вӧсна ме и босьтчи тайӧ лӧг петкӧдан уджас...
Ӧні ме сійӧс вошті, ме тайӧс тӧда, регыд ме, тӧдӧмысь, кула сыысь гажтӧмтчӧмысла, но мӧд ног меным оз позь, ме бӧр муна аслам шензьӧдана искусство дінӧ, аслам пыдди пуктана воддза велӧдысь Иоганн Хольцшуэр ордӧ, кодӧс ме яндысьтӧг эновті.
Мастер Мартинлӧн синъясыс пондісны дзирдавны, кыдзи ӧзъян сисьяс.
Лӧгалӧмысла сёрнитнысӧ пӧшти вермытӧг сійӧ джӧмдалӧмӧн буркнитіс:
— Мый?
И тэ тшӧтш?..
Лӧж да пӧръясьӧм?
Менӧ пӧръялін?..
Пеж кипод удж?..
Бӧчка вӧчаныс...
Весась ме син водзысь, яндысьтӧм морт!..
Весась татысь!..
Тайӧ кывъясӧн мастер Мартин кватитіс коньӧр Фридрихӧс пельпомӧдыс да йӧткаліс сійӧс мастерскӧйсьыс.
Сы бӧрся юрӧбтіс скӧр серам вежавидзтӧм подмастерьеяслӧн да велӧдчысьяслӧн.
И сӧмын Валентинлӧн пӧрысь батьыс кияссӧ кресталӧм бӧын мӧвпыштӧмӧн видзӧдліс ылӧ да шуис:
— Ме казявлі, мый том мортыслӧн дум вылас кыпыдджыкторъяс миян бӧчкаяс дорысь.
Марта пондіс ёна бӧрдны, а сылӧн зонкаясыс кутісны горзыны, бӧрдны: жаль налы вӧлі Фридрихӧс, коді сэтшӧм меліа накӧд ворсліс да эз ӧтчыдысь вайлывлы налы преникъяс.
БӦРЪЯКЫВ
Кӧть кыдз эськӧ мастер Мартин эз скӧрав Рейнхольд да Фридрих вылӧ, век жӧ сійӧ эз вермы соссьыны, мый накӧд тшӧтш сы мастерскӧйысь быри став долыдлуныс, став гажыс.
Выль подмастерьеяс лунысь-лун кыпӧдлісны сыын сӧмын скӧрмӧм да дӧзмӧм.
Быд поснитор йывсьыс сылы колӧ вӧлі тӧждысьны аслыс, да мыйкӧ кӧ вӧчсис сылӧн индӧм серти, и та вылӧ сылы ковмыліс пуктыны ыджыд вын.
Лунся тӧждысьӧмъясысь жугыльтчӧма, сійӧ тшӧкыда ышлолаліс:
«Ак, Рейнхольд!
Ак, Фридрих!
Энӧ кӧ эськӧ пӧръялӧй ті менӧ сэтшӧм яндысьтӧма, кольччиныд кӧ ті эськӧ зіль бӧчка вӧчалысьясӧн!»
Воис сэтчӧдз, мый сійӧ тшӧкыда  венласис мӧвпкӧд эновтны бӧчка вӧчалан уджсӧ.
Татшӧм омӧль настроениеын сійӧ пукаліс ӧтчыд рытын аслас гортас, кыдзи сы ордӧ друг, некутшӧма виччысьтӧг, пырисны господин Якобус Паумгартнер да мастер Иоганн Хольцшуэр.
Мастер Мартин гӧгӧрвоис, мый сёрниыс лоӧ Фридрих йылысь, и збыль, господин Паумгартнер регыд паніс сёрни сы йылысь, а мастер Хольцшуэр пондіс быд ног ошкыны том мортӧс да казьтыштіс, мый сэтшӧм зільӧмнад, сэтшӧм енбинад Фридрих, дерт, оз сӧмын велав бура чеканитчыны, но и статуяяс вӧчан искусствоын лоӧ ыджыд мастерӧн да веськыда мӧдас Петер Фишер туйӧд.
Сэк господин Паумгартнер мӧдіс чорыда дивитны мастер Мартинлысь ненога поступоксӧ, мый понда лои жертваӧн коньӧр подмастерье, да кыкнанныс корисны, медым Фридрих лоас зарни делӧяс кузя бур мастер Мартин, кор Фридрих лоас зарни уджъясын мастерӧн да литейщикӧн, сетас сы сайӧ Розаӧс, сӧмын радейтӧ кӧ сійӧ Фридрихӧс, кодын сы дорӧ ӧзйӧ сэтшӧм радейтӧм.
Мастер Мартин сетіс налы помӧдз висьтавны, сэсся пӧрччис ассьыс шапкасӧ да шпыньмунӧмӧн шуис:
— Ті, пыдди пуктана господаяс, сьӧлӧмсяньныд доръянныд уджалысьӧс, коді сэтшӧм яндысьтӧма менӧ пӧръяліс.
Тайӧс, дерт, ме сылы прӧстита, но сӧмын энӧ корӧй, медым ме сы вӧсна вежи ассьым чорыд шуӧмӧс — Розаӧс сійӧ оз аддзы.
Тайӧ минутас пырис Роза, кулӧма кодь кельыд, бӧрдӧм синъяса, да кыв шутӧг сувтӧдаліс пызан вылӧ стӧканъяс да вина.
— Но мый жӧ, — заводитіс господин Хольцшуэр, — но мый жӧ, сідзкӧ меным быть лоӧ сетчыны Фридрих кӧсйӧмлы: сійӧ кӧсйӧ пыр кежлӧ эновтны ассьыс чужан карсӧ.
Сійӧ вӧчис ме ордын ӧти бур добра да кӧсйӧ, ті кӧ, дона мастер, сетанныд, козьнавны сійӧс казьтыланпом пыдди тіян Розалы.
Видзӧдлӧй жӧ.
Тайӧ кывъясӧн мастер Хольцшуэр кыскис ичӧтик эзысь бокал, вывті мичаа вӧчӧмаӧс, да сетіс сійӧс мастер Мартинлы, коді, дона дозмуктӧ ёна радейтӧ да, босьтіс сійӧс да ыджыд нимкодьлунӧн мӧдіс гӧгӧрбок видлавны.
Збыль вылас, мичаджык эзысьысь вӧчӧм предметсӧ тайӧ ичӧтик бокал дорсьыс сьӧкыд эськӧ вӧлі аддзыны.
Виноград коръясысь да розаясысь мича гирляндаяс гартчисны дорӧдыс, а дзоридзьяс пиысь да налӧн паськалысь гӧрддзымъясысь мыччасисны мичаысь-мича, мӧда-мӧдсӧ лӧсьыда лелькуйтысь ангелъяс.
Бокалас кӧ эськӧ вӧлі кисьтан югыд вина, кажитчис эськӧ, быттьӧ ангелъясыс гажаа ворсӧмӧн то кыпӧдчылӧны, то лэччӧны пыдӧсас.
— Бакалсӧ, — шуис мастер Мартин — и збыль вӧчӧма бур киподӧн, и ме рад кольны сійӧс аслым, Фридрих кӧ босьтас месянь сӧстӧм зарниӧн сылысь донсьыс кык мындаӧн.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын мастер Мартин тыртіс бокалсӧ да вайӧдіс сійӧс вомдорас.
Сійӧ жӧ минутас воссис ӧдзӧсыс, пырис Фридрих, кодлӧн кулӧмалӧн кодь блед чужӧмыс петкӧдліс сы сьӧлӧмысь пыр кежлӧ торйӧдчӧмла зэв мучитчана дой — сыкӧд торйӧдчӧмлы, коді му вылас медся донаыс.
Роза, мыйӧн сӧмын сійӧс аддзис, гора, сьӧлӧм орйӧдлан гӧлӧсӧн горӧдіс:
«О, менам муса Фридрих!» — и пӧшти садьсӧ воштӧмӧн уси сылы морӧс вылас.
Мастер Мартин сувтӧдіс бокалсӧ пызан вылӧ, и кор аддзис Розаӧс Фридрих сывтырйысь, синъяссӧ паськыда паськӧдіс, быттьӧкӧ сылы кажитчтс вержитчӧм.
Сэсся сійӧ чӧв олӧмӧн бара босьтіс бокал да мӧдіс сыэтчӧ видзӧдны.
Сэсся звирк чеччыштіс улӧс вывсьыс да гораа шуис:
— Роза...
Роза, радейтан-ӧ тэ Фридрихӧс?
— Ак, — вашнитіс Роза, — ак, менам вынӧй сэсся абу водзӧ дзебны тайӧс, ме радейта сійӧс, кыдз ассьым олӧмӧс, сьӧлӧмӧй орласис менам морӧсын, кор ті вӧтлінныд сійӧс!
— Сідзкӧ, кутлы жӧ, Фридрих, ассьыд гӧтырпутӧ!
Да, да, ассьыд гӧтырпутӧ! — горӧдіс мастер Мартин.
Чуймӧм Паумгартнер да Хольцшуэр дзик шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, но мастер Мартин, киас бокалӧн, водзӧ пондіс висьтавны:
— О, ыджыд вына енмӧй, да эз ӧмӧй ло ставыс сідз, кыдзи туналіс старука?
"Дзирдалысь керка — тайӧ козиныс, чӧскыд струяӧн сійӧ кинялӧ, сэн югыд ангелъяслӧн сьылӧм...
Коді тайӧ дона керкасӧ тэныд гортад ваяс, сійӧс тэ верман дӧвӧльпырысь кутлыны аслад батьлысь юавтӧг, — сійӧ лоӧ тэныд енмӧн сиӧмаыс!"
О ме йӧй!
Вот сійӧ, дзирдалысь керкаыс, ангелъясыс, жӧник...
Но, господа, ӧні ставыс мӧдіс лад вылӧ, зять сюрис!
А сійӧ, кодлысь сьӧлӧмсӧ коркӧ гудыртліс лёк вӧт, коді чужтіс сыын мӧвп, быттьӧ сійӧ куйлӧ гулӧн джуджыд сьӧд пемыдын, вӧт, кодысь сійӧ друг садьмис югыд тувсовъя лунӧ, кӧні тыр чӧскыд дук, шонді югӧръясӧн, сылӧн сывтырйын, коді сылы вӧлі медся дона му вылас, аньлӧн, кодлӧн мича небеснӧй сяма чужӧмыс копыртчӧма сы весьтӧ, сӧмын сійӧ, кодкӧд вӧвлі татшӧмторйыс, вермис гӧгӧрвоны Фридрихлысь чувствояссӧ, вермис гӧгӧрвоны сылысь став нимкодьлунсӧ.
Ньӧти кыв висьтавны вермытӧг сійӧ топыда кутіс Розаӧс аслас сывтырйын, быттьӧ некор эз кӧсйы лэдзны сійӧс, кытчӧдз Роза ачыс надзӧникӧн эз мездысь да эз нуӧд сійӧс батьыс дорӧ.
Сэк Фридрих горӧдіс:
— О, дона кӧзяин менам, збыль ӧмӧй тайӧ?
Ті сетанныд ме сайӧ Розатӧ, и ме верма бӧр кутчысьны аслам искусство дінӧ?!
— Да, да, — шуис мастер Мартин, — эскы меным!
Верма ӧмӧй ме мӧд ног, кор тэ отсӧгӧн збыльмис пӧрысь пӧчлӧн туналӧмыс?
Верман эновтны ассьыд нелямын ведраа бӧчкатӧ.
Фридрих нюмдіс нимкодьӧн тырӧмысла.
— Ог, дона мастер,— висьталіс сійӧ, — тайӧ кӧ тіян сьӧлӧм выланыд воӧ, ме радпырысь босьтча аслам бур бӧчка дінӧ, эштӧда ассьым медбӧръя бӧрка вӧчан удж, а сэні бӧр вуджа литейнӧй пач дінӧ.
— О муса, бур пиӧй менам! — горӧдіс мастер Мартин, кодлӧн синъясыс югъялісны радысла. — Да, эштӧд ассьыд уджтӧ бӧчка вылад, а сэні — и кӧлысь дінӧ.
Фридрих веськыда кутіс ассьыс кывсӧ, сійӧ вӧчис нелямын ведраа бӧчка, да став мастерыс признайтісны, мый та дорысь бурджык добрасӧ вӧчны абу кокни, мыйлы мастер Мартин нимкодясис став сьӧлӧмнас, шуаліс, мый ачыс енэжыс ыстіс сылы татшӧм зятьсӧ, кодысь бурджыксӧ оз позь и кӧсйыны.
Медбӧрын воис кӧлысь лун, Фридрихӧн вӧчӧм бӧчкасӧ, кодӧс тыртӧма благороднӧй винаӧн да мичмӧдӧма дзоридзьясӧн, вӧлі сувтӧдӧма посводзӧ.
Воисны асланыс гӧтыръясныскӧд бӧчка вӧчалан цехса мастеръяс, кодъясӧн нырнуӧдіс Ратсгерр Якобус Паумгартнер, а на бӧрын воалісны зарни делӧ кузя мастеръяс.
Кӧлысся мунӧмыс вӧлі нин дась петны туйӧ вежа Себальдлӧн вичколань, кӧні индӧма вӧлі нуӧдны веничайтчӧмсӧ, кыдз друг ывла вылын юрӧбтіс трубаяслӧн шыяс да мастер Мартин керка водзын кывсисны вӧвъяслӧн гӧрдлӧм да кок шыяс.
Мастер Мартин уськӧдчис ӧшиньӧ.
Керка водзӧ сувтіс господин Генрих Фон Шпангенберг зэв бур вӧччан паськӧмӧ пасьтасьӧм, а кымынкӧ воськолӧн сысянь бӧрынджык збой вӧв вылын верзьӧмӧн, — том рыцарь, бокас сылӧн югъяліс меч, юрас вӧлі уна рӧма джуджыд тывбордъяса, дзирдалан изъясӧн мичмӧдӧм шляпа.
Рыцаркӧд орччӧн мастер Мартин аддзис зэв мича дамаӧс, сэтшӧм жӧ озыр паськӧмаӧс, лым кодь еджыд вӧв вылын.
Уна рӧма югъялан камзолъяса пажъяс да слугаяс кытшалісны найӧс.
Трубаяс ланьтісны и пӧрысь господин фон Шпангенберг горӧдіс:
— Эй, мастер Мартин, эг тэнад кӧбрӧг вӧсна, эг тэнад червонечьяс вӧсна во ме татчӧ, а сы вӧсна, мый талун Розалӧн кӧлысь; примитанныд-ӧ ті менӧ, дона мастер?
Мастер Мартинлы тӧд вылас усисны аслас кывъясыс, сійӧ неуна яндысьыштіс да тэрмасьӧмӧн лэччис примитны рыцарӧс.
Старикыс лэччис вӧв вылысь да копыртчӧмӧн пырис керкаӧ.
Пажъяс чеччыштісны, отсалісны дамалы лэччыны вӧв вылысь, рыцарь сетіс сылы кисӧ да муніс старик бӧрся.
Но мастер Мартин мыйӧн сӧмын аддзис рыцарӧс, воськов куим кымын чепӧсйис бӧрвыв да горӧдіс:
— О, ыджыд вына енмӧ!
Конрад!
Рыцарь нюммунӧмӧн шуис:
— Да, дона кӧзяин, ме збыльысь тэнад подмастерье Конрад.
Прӧститӧй менӧ, мый ме дойді тіянӧс.
Веськыда кӧ шуны, дона кӧзяин, меным колӧ вӧлі вины тіянӧс, ті жӧ сӧгласитчанныд такӧд, но ӧд вот артмис ставыс мӧдарӧ.
Мастер Мартин шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис, мый век жӧ сылы вӧлі бурджык не кувны, а гогыннад дзоляника вӧчӧм парсыштчӧмтӧ сійӧ и пыдди эз пуктыв.
Кор Мартин выль гӧсьтъяскӧд пырис жырйӧ, кӧні мукӧдъяскӧд ӧтлаын вӧліны жӧник да невеста, ставыс радпырысь шензисны, кор аддзисны зэв мича дамаӧс, коді вӧлі сэтшӧм ёна мунӧ муса невеста вылӧ, мый найӧ кажитчисны двойни чойясӧн.
— Лэдзӧй Конрадӧс, муса Роза, логы гӧсьтӧн тіян свадьба вылын.
Збыль ӧд, ті сэсся онӧ лӧгалӧй вежӧртӧм, этш тӧдтӧм том морт вылӧ, коді ӧдва эз вӧч тіян зэв ыджыд шог?
Тайӧ минутӧ, кор невеста и жӧник, и мастер Мартин шензьӧмӧн видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, пӧрысь господин фон Шпангенберг горӧдіс:
— А ӧні ме тіянлы ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
Вот менам пи, Конрад, а сыкӧд орччӧн ті аддзанныд сылысь муса гӧтырсӧ, кодӧс шуӧны Розаӧн, сідз жӧ кыдзи мича невестаӧс.
Помнитан, мастер Мартин, миянлысь сёрнинымӧс.
Кор ме тэнсьыд юалі: "Ті ӧмӧй и менам пи сайӧ ӧткажитчанныд сетны Розатӧ?" — та вылӧ вӧлі торъя помка.
Пиӧй вӧлі садьсӧ воштытӧдз радейтӧ тіянлысь Розаӧс; сійӧ тшӧктіс меным чӧвтны став падъялӧмӧс, ме мӧдӧдчи тіянӧ корасьны.
Кор жӧ ме сылы висьталі, кутшӧм неногӧн ті мекӧд сёрнитінныд, сійӧ дзикӧдз воштіс юр садьсӧ, медасис тэныд подмастерьеӧ, медым мусмыны Розалы, а сэсся пышйӧдны тіянлысь сійӧс.
И мый жӧ!
Ті сійӧс пальӧдінныд мышкас бура кучкӧмӧн!
Аттьӧала тіянӧс сыысь, а сійӧ аддзис нималана рӧдысь нылӧс — сійӧ ӧд и вӧлі сійӧ Розаыс, кодлы коліс ыджыдавны сылӧн сьӧлӧмын.
Дамаыд сэк кості нежнӧя да меліа видзаасис невестакӧд да ӧшӧдіс сылы сьылі вылас вӧся сикӧтш — кӧлысся козин.
— Видзӧд, муса Роза, — шуис сійӧ сэсся свеж дзоридзьясысь, кодъяс ӧшалисны сылӧн морӧс вылас, косьмӧм важ букет торйӧдӧмӧн, — видзӧд, муса Роза, тайӧ дзоридзьясыс, кодъясӧс тэ коркӧ сетлін менам Конрадлы вермӧмысь награда пыдди.
Сійӧ вернӧя видзис найӧс, кытчӧдз эз аддзы менӧ.
Сэк сійӧ дугдіс лоны тэныд вернӧйӧн да козьналіс найӧс меным, тэ эн лӧгась.
Роза, дзоньнас гӧрдӧдӧмӧн, яндысьӧмӧн лэдзис синъяссӧ, шуис:
— Ах, благороднӧй госпожа, мыйла ті тадзи сёрнитанныд, вермис ӧмӧй рыцарь радейтны менӧ, прӧстӧй нылӧс?
Сӧмын тіянӧс и радейтліс сійӧ, а корасьны менӧ мӧвпаліс сӧмын сы вӧсна, мый менӧ шуӧны сідз жӧ Розаӧн, и ме, кыдзи шуӧны, неуна мунышта тіян вылӧ, но мӧвпъясыс сылӧн пыр вӧліны сӧмын тіян йылысь.
Шествиеыс мӧдысь нин дась вӧлі петны туйӧ, кыдз друг керкаӧ пырис итальянскӧй ног пасьтасьӧм сьӧд бархатнӧй паськӧма, мича прошви воротника да сьыліас дона зарни чепта том морт.
— Ак, Рейнхольд!
Рейнхольд менам! — горӧдіс Фридрих да шыбитчис сылы морӧсас.
Невеста да мастер Мартин тшӧтш долыда горӧдісны:
— Воис миян Рейнхольд, миян муса Рейнхольд!
— Эг ӧмӧй ме тэныд шулы, — шуис Рейнхольд Фридрихӧс пӧся топӧдӧмӧн, — эг ӧмӧй ме тэныд шулы, дона менам ёртӧй, мый ставыс тэныд помасяс зэв бура?
Сет меным празднуйтны тэкӧд тшӧтш тэнсьыд кӧлысь лунтӧ; ылысянь вои ме сы вӧсна; а казьтылӧм вылӧ тэ аслад керкаӧ ӧшӧд тайӧ картинасӧ, тайӧс ме серпасалі да вайи тэныд.
Сэн сійӧ корис, да кык слуга пыртісны зарниа дора зэв мича картина, кӧні серпасалӧма вӧлі мастер Мартинӧс да сылысь подмастерьеясӧс — Рейнхольдӧс, Фридрихӧс да Конрадӧс, кодъяс ноксьӧны ыджыд бӧчка дінын, а ӧдзӧсӧд буретш пырӧ Роза.
Ставӧн вӧлісны шензьӧмаӧсь тайӧ искусстволӧн вӧчӧмторйыслӧн збыльлуннас да мича рӧмъяснас.
— Но, — шуис нюмъялӧмӧн Фридрих, — тайӧ тыдалӧмысь тэнад бӧчка вӧчӧмын мастер ним вылӧ удж?
А менам сулалӧ сэні посводзас, но регыд и ме вӧча мыйкӧ мӧдтор!
— Ме ставсӧ тӧда, — вочавидзис Рейнхольд, — да аддза, мый тэ шуда.
Ло сӧмын вернӧйӧн аслад искусстволы, кодӧс кокниджыйитныны котыра олӧмкӧд менам дорысь.
Кӧлысь вылын Фридрих пукаліс кык Роза костын, а сыкӧд паныдӧн Конрад да Рейнхольд костын пукаліс мастер Мартин.
Господин Паумгартнер дорӧдз тыртіс Фридрихлысь бокалсӧ благороднӧй винаӧн да юис мастер Мартин да сылӧн бур подмастерьеяс дзоньвидзалун вӧсна.
Сэсся бокалыс мӧдӧдчис кытш кузя, и медводз юис благороднӧй рыцарь Генрих фон Шпангенберг, а сы бӧрын пызан сайын пукалысь став пыдди пуктана мастеръяс, косьтісны сійӧ бокалсӧ мастер Мартин да сылӧн бур подмастерьеяслӧн дзоньвидзалун вӧсна.
{Максим Горькӧй (комиӧдіс Заболоцкӧй Н.) @ Январ 9-ӧд лун @ беллетристика @ М. Горькӧй. Январ 9-ӧд лун @ 1939 @}
Максим Горькӧй.
Январ 9-ӧд лун
...Йӧз чукӧрыс казьтыліс бушков медводдза пӧльыштӧмӧн муртса садьмӧдӧм океанса пемыд гы; сійӧ визувтіс водзлань надзӧник; руд чужӧмъясыс йӧзлӧн вӧліны гудыр быгъя гы йывъяс кодьӧсь.
Синъясыс возбуждённӧя югъялісны, но йӧз видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс, быттьӧ асланыс решениелы эскытӧг, ас выланыс шензьӧмӧн.
Кывъяс гӧгралісны йӧз чукӧр весьтын ичӧтик лэбачьяс моз.
Сёрнитісны ньӧжйӧник, серьёзнӧя, быттьӧкӧ мӧда-мӧд водзаныс оправдайтчигмоз.
— Оз нин сэсся позь терпитнысӧ, вот мый понда мӧдім...
— Помкатӧгыд йӧзыд оз вӧрзьӧдчы...
— Оз ӧмӧй «сійӧ» тайӧс гӧгӧрво?..
Медъёна сёрнитісны «сы» йылысь, эскӧдісны мӧда-мӧднысӧ, мый «сійӧ» — бур сьӧлӧма да ставсӧ гӧгӧрвоас...
Но кывъясас, кодъясӧн серпасалісны сылысь образсӧ, эз вӧвны рӧмъясыс.
Тӧдчис, мый сы йылысь важӧн, — а гашкӧ и некор, — эз мӧвпыштлыны збыльысь, эз вайӧдлыны син водзӧ аслыныс ловъя збыль мортӧн, эз тӧдлыны мый сійӧ сэтшӧмыс, весиг омӧля гӧгӧрволісны — мыйла «сійӧ» да мый вермас вӧчны?
Но талун «сійӧ» вӧлі колӧ, ставыс тэрмасисны гӧгӧрвоны сійӧс и сійӧс тӧдтӧг, коді збыльысь существуйтіс, невӧляысь кыпӧдлісны асланыс мӧвпъясын мыйкӧ ыджыдысь-ыджыдӧс.
Зэв гырысьӧсь вӧліны лачаясныс, найӧ корисны великӧйӧс асланыс мыджӧд вылӧ.
Корсюрӧ йӧз чукӧрын кывлывліс вывті повтӧм морт гӧлӧс:
— Ёртъяс!
Энӧ ылӧдлӧй асьнытӧ асьныд...
Но асьнысӧ ылӧдлӧмыс вӧлі быть колана, да морт гӧлӧссӧ вевтыртлісны повзьыштӧм да дӧзмӧм горӧдлӧмъяс.
— Ми кӧсъям явӧ...
— Тэ, вокӧ, ланьт!
— Сэтчӧ жӧ, — отец Гапон...
— Сійӧ тӧдӧ...
Йӧз чукӧрыс полӧмӧн сёлькъясис улича каналын, торъя котыръяс вылӧ торйӧдчавлігтыр: ызгис, вензис да тӧлкуйтіс, тойласис керка стенъяс бердӧ да бара ойдӧдліс улич шӧрсӧ пемыд, кизьӧр массаӧн — сыын кыліс ыдъясьӧмлӧн гудыр шызьӧм, вӧлі тӧдчӧ мыйкӧ зэлӧдчӧмӧн виччысьӧм, коді эськӧ югдӧдіс моглань туйсӧ, вермӧмӧ эскӧмӧн, да тайӧ эскӧмнас йитіс, ӧтлаӧдіс став кусӧкъяссӧ ӧти ён статя телӧӧ.
Эскытӧмсӧ зілисны дзебны и эз вермыны, тӧдчис гудыр майшасьӧм да шыяс дорӧ кутшӧмкӧ торъя ёсь тӧждлун.
Мунісны, виччысьӧмӧн кывзысиг, видзӧдавлісны водзлань, мыйкӧ мырдӧн корсисны синъяснаныс.
Гӧлӧсъясныс налӧн, кодъяс эскисны ас пытшса вын вылӧ, а эз эскыны ортсыса вын вылӧ тайӧ гӧлӧсъясыс повзьӧдлісны да скӧрмӧдлісны йӧз чукӧрсӧ, сійӧ вӧлі вывті лэчыд тайӧ существоыслы, кодӧс эскис аслас праваын восьсӧн вензьыны сійӧ выныскӧд, кодӧс сійӧ кӧсйис аддзывны.
Но уличысь уличӧ киссьӧмӧн, йӧз чукӧрыс ӧдйӧ содіс да тайӧ ортсыса быдмӧмыс надзӧник кыпӧдіс пытшкӧсса быдмӧмлысь лов кылӧм, садьмӧдліс войтыр-верлысь гӧгӧрвоӧм права корны власьтлысь чуйдӧм асланыс судзсьытӧм дорӧ.
— Ми йӧз жӧ, кӧть кыдз дай...
— «Сійӧ», дерт, гӧгӧрвоас, — ми корам...
— Должен гӧгӧрвоны!..
Огӧ бунтуйтӧй...
— Бара жӧ отец Гапон...
— Ёртъяс!
Вӧля оз корны...
— О, енмӧй...
— Да энлы тэ, вокӧ!...
— Вӧтлӧй сійӧс сэтысь, омӧльӧс!..
— Отец Гапон бурджыка тӧдӧ кыдзи...
— Кор йӧзыслы ёна колӧ эскӧм, — сійӧ локтӧ...
Тумба вылӧ сувтіс сьӧд пальтоа кузь морт, пельпом вывсӧ гӧрдов дӧмасӧн дӧмӧма, да, кушмӧм юр вывсьыс шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, заводитіс висьтавлыны гораа, кыпыда, ӧзъян синъясӧн да дрӧжжитан гӧлӧсӧн.
Висьталіс «сы» йылысь, сар йылысь.
Но и кывъясас да шы горас медводзсӧ кыліс мыйкӧ искусственнӧя кыпӧдӧм, оз вӧлі кыв сійӧ чувствоыс, коді вермис, мукӧдӧс заражайтӧмӧн, вӧчны пӧшти шемӧсмӧданторъяс.
Кажитчис, мортыс мырдӧн тшӧктіс асьсӧ, важӧн ас чужӧмтӧм, кулӧм, кадӧн вуштӧм ӧбик вежӧрас садьмӧдны да кыпӧдны зільӧмӧн.
Сійӧ вӧлі пыр, став олӧм чӧжыс, мортсянь ылын, но ӧні сійӧ лоис быть колана сылы — сыӧ мортыс кӧсйис пуктыны ассьыс эскӧмъяссӧ.
И найӧ надзӧник ловзьӧдісны кулӧм мортӧс.
Йӧз чукӧр сюся кывзіс — мортыс петкӧдліс сылысь кӧсйӧмъяссӧ, сійӧ кыліс тайӧс.
И кӧть вынсӧ мойд кывйын моз гӧгӧрвоӧмыс явӧ эз йитчы «сійӧ» образкӧд, но быдӧн тӧдісны, мый сэтшӧм выныс эм, колӧ лоны.
Оратор пӧртіс сійӧс календарса серпасъясысь быдӧнлы тӧдса существоӧ, йитіс образыскӧд, кодӧс тӧдісны мойдкывъяс серти, — а мойдкывъясас тайӧ образыс вӧлі морт сяма.
Ораторлӧн кывъясыс — гораӧсь, гӧгӧрвоанаӧсь, гӧгӧрвоана серпасалісны йӧз нужда дорӧ властнӧй, бур, веськыд, бать нога тӧждысян существо.
Эскӧм вӧліс, кутліс йӧзӧс, кыпӧдліс найӧс, ыдъясьӧмъяслысь ньӧжйӧник вашкӧдчӧмсӧ вевтыртӧмӧн...
Йӧз тэрмасисны сетчыны важӧн виччысян лов кылӧмлы, топӧдісны мӧда-мӧднысӧ ӧтсӧгласа телӧяс ыджыд тупыльӧ, и топыдлуныс, пельпомъяслӧн да бокъяслӧн матыслуныс, шонтіс сьӧлӧмъяссӧ вермӧм вылӧ эскӧм да эскан шоныдӧн.
— Оз ковны миянлы гӧрд флагъяс! — горзіс кушмӧм юра морт.
Шапканас ӧвтчиг, сійӧ муніс йӧз чукӧр водзын, и сылӧн куш юрлыыс чусыда югъяліс, качайтчис йӧз синмын, кыскис ас дінас налысь вниманньӧсӧ.
— Ми бать дінӧ мунам.
— Оз сет ӧбидаӧ!
— Гӧрд рӧм — миян вирлӧн рӧм, ёртъяс! — юраліс йӧз чукӧр весьтын ӧтка, асныра ёсь гӧлӧс.
— Абу вын, коді мездас уджалысь йӧзӧс, асланыс вын кындзи.
— Оз ков!..
— Смуттянъяс, чӧртъяс!..
— Отец Гапон — крестӧн, а сійӧ — флагӧн.
— Том на ещӧ, но тшӧтш, мед командуйтны.
Омӧльджыка эскысьяс мунісны йӧз чукӧрын медпыдын, да сэсянь скӧралӧмӧн да майшасяна горзісны:
— Вӧтлӧй сійӧс, флагасӧ!..
Ӧні мунісны ӧдйӧ, падъялӧмтӧг, и быд воськолын век пыдӧджык заражайтісны мӧда-мӧднысӧ ӧткодь лов кылӧмӧн, век ёнджыка кольмӧдісны асьнысӧ ылӧдлӧмӧн.
Сӧмын на лӧсьӧдӧм «сійӧыс» мырдӧн садьмӧдіс вежӧрын бур геройяслысь важ вуджӧръяссӧ — мойдӧм шыяс, кодӧс кывлывлісны челядьдырйиныс, да, йӧзӧн эскыны кӧсйӧмлӧн ловъя вынӧн тырӧмӧн, кутны вермытӧг быдмис найӧ мӧвпын.
Кодкӧ горзіс:
— «Сійӧ» миянӧс радейтӧ!..
И дерт, йӧз чукӧрыс сьӧлӧмсьыс эскис тайӧ, сӧмын на сыӧн лӧсьӧдӧм существосӧ радейтӧмӧ.
Кор йӧз чукӧрыс ызбыльтіс уличысь ю вадорӧ да аддзис ас водзсьыс салдатъяслысь кузь, чегъясьӧм визь, коді потшис сылысь пос вылӧ туйсӧ, — йӧзӧс эз сувтӧд тайӧ вӧсньыдик, руд потшӧсыс.
Салдатъяс фигураясын, кодъяс бура тӧдчисны паськыд юса югыдлӧз веркӧс вылын, эз вӧв нинӧм грӧзитанаыс, найӧ чеччышталісны, кынмӧм кокъяснысӧ шонтӧмӧн, ӧвтчисны кияснаныс, тойлалісны мӧда-мӧднысӧ.
Водзысь, ю сайысь, йӧз аддзисны сьӧд керка — сэні найӧс виччысис «сійӧ», сар, тайӧ керкаса кӧзяиныс.
Великӧй да ён, бур да радейтысь, сійӧ эз вермы, дерт, тшӧктыны аслас салдатъяслы, мед найӧ эз лэдзны сы дорӧ йӧзсӧ, коді сійӧс радейтӧ да кӧсйӧ мирнӧя сёрнитны сыкӧд аслас гӧльлун йылысь.
Но, век жӧ, уна чужӧмъяс вылын мыччысис гӧгӧрвотӧм вуджӧр, и йӧз чукӧр водзвылын мунысьяс неуна ньӧжмӧдісны ассьыныс воськовъяснысӧ.
Ӧткымынъяс видзӧдлісны бӧрвылӧ, мукӧдъяс кежисны бокӧ, и ставныс зілисны петкӧдлыны мӧда-мӧдныслы, мый салдатъяс йылысь найӧ тӧдӧны, тайӧ оз шензьӧд найӧс.
Ӧткымынъяс спокойнӧя видзӧдлывлісны шуштӧм изкар весьтын вылын енэжын дзирдалысь зарни андел вылӧ, мукӧдъяс нюмъялісны.
Кодікӧ жалитӧмпырысь шуис:
— Кӧдзыд салдатъяслы!..
— Н-да-а...
— Салдатъяс пӧрадок кутӧм могысь...
— Спокойнӧ, войтыр!..
Смирно!
— Ура, салдатъяс! — горӧдіс кодкӧ.
Пельпом вылас виж башлыка офицер нетшыштіс пуртӧссьыс саблясӧ да сідзжӧ мыйкӧ горзіс йӧз чукӧрлы воча, чукля сталь полоскаӧн сынӧдас ӧвтчиг.
Салдатъяс сувтісны вӧрзьӧдчывтӧг, пельпом на пельпом мӧда-мӧдыскӧд.
— Мый тайӧ найӧ? — юаліс кыз нывбаба.
Сылы эз вочавидзны.
И быдӧнлы кыдзкӧ друг лоис сьӧкыд мунны.
— Бӧрӧ! — кыліс горӧдӧм офицерлӧн.
Некымын морт видзӧдлісны бӧрвывлань — на бӧрын сулаліс телӧяслӧн топыд чукӧр; уличсянь оръявлытӧм потокӧн сыӧ визувтіс йӧзысь артмӧм сьӧд ю; йӧз чукӧр, сійӧ йӧткӧмлы сетчӧмӧн, паськӧдчис, пос водзысь площадьсӧ тыртӧмӧн.
Кымынкӧ морт петісны водзӧ да, еджыд чышъянъясӧн ӧвтчигтыр, мӧдӧдчисны офицерлы паныд.
Мунісны да горзісны:
— Ми — миян государ дорӧ...
— Тырвыйӧ вӧрзьытӧг...
— Бӧрӧ!
Ме сета приказ лыйлыны!..
Кор офицерлӧн гӧлӧсыс кыліс йӧз чукӧрӧдз, сійӧ вочавидзис шензьӧдан юралана йӧлаӧн.
Сы йылысь, мый оз лэдзны «сы» дорӧдз, йӧз пытшкын ӧткымынъяс висьтавлісны нин войдӧр, но медым пондісны лыйлыны йӧзлы, коді локтӧ «сы» дорӧ лӧня, сы вынӧ да бурлунӧ эскӧмӧн, — тайӧ жугӧдіс лӧсьӧдӧм образлысь быдсалунсӧ.
«Сійӧ» — быдсяма вынысь ыджыд вын, да сылы некодысь повныс, сылы нинӧмла йӧткавны штыкъясӧн да пуляясӧн ас дінсьыс ассьыс йӧзсӧ...
Омӧлик, тшыг чужӧма да сьӧд синма кузь морт друг горӧдіс:
— Лыйлыны?
Он лысьт!..
И, йӧз чукӧр дорӧ шыӧдчӧмӧн, гора да лёкысь висьтавліс водзӧ:
— Мый?
Шулі ме — оз лэдзны найӧ...
— Коді?
Салдатъясыс?
— Оз салдатъясыс, а сэні...
Сійӧ шеныштіс кинас кытчӧкӧ ылӧ водзлань.
— Вылынджыкӧсь кодъяс...
А-а?
Ме жӧ шулі!
— Тайӧ нӧшта оз на тӧдны.
— Тӧдласны, мыйла локтам, — лэдзасны!..
Зык содіс.
Вӧлі кылӧны скӧрысь горзӧмъяс, смекайтчана шуасьӧмъяс.
Дзоньвидза мӧвпыс жугаліс лӧсявтӧмтор мытшӧд бердӧ да оліс чӧв.
Йӧзлӧн вӧрӧмыс лоис нервнӧйджык, жӧдзанаджык; юсянь ӧвтіс сотыштана кӧдзыдӧн.
Вӧрзьывтӧг дзирдалісны штыкъяслӧн ёсь помъясыс.
Горӧдӧмъясӧн шыбласиг да бӧрвывсянь йӧткӧмыслы сетчӧмӧн, йӧз мунісны водзӧ.
Найӧ, кодъяс мунісны чышъянъясӧн, кежисны бокӧ, вошисны йӧз чукӧрӧ.
Но водзвылын ставныс, — мужикъяс, нывбабаяс, подростокъяс сідзжӧ ӧвтчисны еджыд чышъянъясӧн.
— Кутшӧм сэн лыйсьӧм?
Мыйла? — лабутнӧя шуаліс дзор тошка олӧма морт. — Прӧстӧ найӧ оз лэдзны пос вылас, мунӧй пӧ веськыда йи вывтіыс...
И друг сынӧдас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да коса мыйкӧ киссис, дрӧгмуні, йӧз чукӧрӧ кучкисны некымын дас тыдавтӧм плетьяс.
Здук кежлӧ гӧлӧсъяс быттьӧкӧ кынмылісны.
Йӧз чукӧр муніс ньӧжйӧник водзӧ.
— Кушӧн лыйсьӧмъяс... — не то шуис, не то юаліс рӧмтӧм гӧлӧс.
Но сэні и тані кылісны лӧвтӧмъяс, йӧз чукӧр кокъяс улӧ водіс некымын морт туша.
Нывбаба, гораа ойзігтыр, кутчысис кинас морӧсас да тэрыба восьлалӧмӧн мӧдӧдчис водзӧ, сылы паныд чургӧдӧм штыкъяс вылӧ.
Сы бӧрся, сійӧс кытшаліг да панъяліг, уськӧдчисны нӧшта йӧз, и нӧшта.
И бара ружейнӧй залплӧн трачмунӧм, нӧшта гораджыка, кыдзсюрӧджык.
Забор дорын сулалысьяс кывлісны, кыдз дрӧгмуніны пӧвъяс, быттьӧ кодлӧнкӧ тыдавтӧм пиньяс лёкысь курччалісны найӧс.
А ӧти пуля визьнитіс потшӧс пӧлӧн да, сэтысь посньыдик чаг торъяс нетшыштӧмӧн, шыбитіс найӧс йӧзлы чужӧманыс.
Йӧз усялісны кыкӧн, куимӧн, лажыньтчалісны муӧ, кынӧмъясас кутчысьӧмӧн, котӧрталісны кытчӧкӧ, чотігтыр, кыссисны лым кузя, и быдлаын лым вылын обильнӧя ыпнитісны югыд, гӧрд пятнаяс.
Найӧ паськалісны, тшыналісны, ас дінас синъястӧ кыскӧмӧн...
Йӧз чукӧр сетчис бӧрланьӧ, здук кежлӧ сувтліс, кынмыліс, и друг кыліс сё гӧлӧсъясӧн сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан лӧвтӧм.
Сійӧ чужис да кутіс визувтны сынӧдті, ёна доймӧмысь, водзӧс мынтӧмысь, повзьӧмысь, протестысь шога гӧгӧрвотӧмысь да отсӧг вылӧ корӧмысь горзӧмла оръявлытӧм, зэвтчӧмӧн дрӧжжитан сера кымӧрӧн.
Юръяснысӧ копыртӧмӧн, йӧз чукӧръясӧн шыбитчисны водзӧ ӧктыны ранитчӧмъясӧс да кулӧмъясӧс.
Ранитчӧмъяс тшӧтш горзісны, грӧзитісны кулакъяснаныс, став чужӧмъясыс лоины мӧдногаӧсь, да быд синмын югъяліс мыйкӧ пӧшти йӧйлӧн кодь.
Весьӧпӧрӧмъяс, — татшӧм положенньӧ дырйи ӧтпырйӧ лоӧм сьӧд ужассьыс, коді друг кытшалӧ йӧзӧс, чышкыштӧ мортъясӧс, кыдз кос коръясӧс тӧв, чукӧрӧ, да нинӧм аддзытӧг кыскӧ, вӧтлӧ ставсӧ кытчӧкӧ, дзебсьыны зілян лёк тӧвнырӧн, — тайӧ эз вӧв.
Вӧлі кӧдзыд кӧрт моз сотан ужас, сійӧ йизьӧдіс сьӧлӧм, кабрӧдліс туша да заставляйтіс видзӧдны паськыда восьтӧм синъясӧн лымсӧ сывдысь вир вылӧ, вирӧсь чужӧмъяс, кияс, паськӧмъяс вылӧ, йӧз шойяс вылӧ, кодъяс зэв спокойнӧйӧсь ловъяяс тревожнӧй жӧдзӧмын.
Вӧлі пытшкӧстӧ лэчыд скӧралӧм, вынтӧм шогӧдан лӧглун, уна шӧйӧвошӧмъяс да уна тешкодь вӧрзьывтӧм синъяс, зумыша букыштӧм синкымъяс, чорыда кабыртӧм кулакъяс, сыркъялан жестъяс да лэчыд кывъяс.
Но кажитчис, мый медъёна киссис йӧз морӧсӧ кӧдзыд, сьӧлӧм кынтан шензьӧм.
Ӧд некымын ничтожнӧй минут сайын на та водзвылын найӧ мунісны, ас водзсьыныс туйыслысь цельсӧ бура аддзӧмӧн, на водзын кыпыда сулаліс мойдкывъяс кодь образ; найӧ любуйтчисны, мӧдісны радейтны сійӧс да пӧткӧдісны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ ыджыд лачаясӧн.
Кык залп, вир, шойяс, ойзӧмъяс — и ставӧн сувтісны руд куш водзӧ, вынтӧмӧсь, косявлӧм сьӧлӧмъясӧн.
Жӧдзисны ӧти инын, быттьӧ гантайтӧмъяс мыйӧнкӧ, кодӧс оз вермыны орйӧдлыны; ӧтияс чӧла да тӧждысьӧмӧн новлісны ранитчӧмъясӧс, чукӧртісны шойяс, мукӧдъяс быттьӧ вӧтӧн моз видзӧдісны найӧ удж вылӧ, шемӧсӧ усьӧмӧн, тешкодя эновтчӧмӧн.
Унаӧн горзісны салдатъяслы кӧритан, видан да норасян кывъяс, шенасисны кияснаныс, пӧрччылісны шапкаяссӧ, мыйлакӧ копрасисны, грӧзитісны кодлӧнкӧ страшнӧй лӧглунӧн...
Салдатъяс сулалісны вӧрзьывтӧг, ружьеяснысӧ кок дінаныс сувтӧдӧмӧн, чужӧмъясныс налӧн вӧліны сідз жӧ вӧрзьывтӧмӧсь, кучикыс чужӧмбанъясас зэлыда зэвтчӧма, черлыясыс ёся чургӧдчӧмаӧсь.
Кажитчис, мый салдатъяслӧн ставныслӧн еджыд синъяс, да кынмӧмаӧсь паръясныс...
Йӧз чукӧрын кодкӧ горзіс лёк горшӧн:
— Ӧшыбка!
Ӧшыбка лоӧма, вокъяс!..
Мукӧдъяс пыдди пуктӧмаӧсь!..
Энӧ эскӧй!..
Мунӧй вокъяс, — колӧ висьтавны...
— Гапон — изменник! — горзіс подросток-детина, пӧнар вылӧ каттьысьӧмӧн.
— Мый, ёртъяс, аддзанныд, кыдзи паныдалӧ тіянӧс?..
— Сулавлӧ, — тайӧ ӧшыбка!
Оз вермы татшӧмыс лоны, тэ гӧгӧрво.
Сет туйсӧ ранитчӧмыслы!
Кык рабочӧй да нывбаба нуӧдісны кузь, омӧлик мортӧс; сійӧ вӧлі ставыс лымйӧсь, пальто соссьыс сылӧн визувтіс вир.
Чужӧмыс сылӧн лӧзӧдӧма, ёсьмӧма нӧшта ёнджыка, и сьӧд паръясыс, муртса вӧрӧмӧн, шӧпкӧдыштісны:
— Ме шулі, — оз лэдзны!..
Найӧ сійӧс дзебӧны, — мый налы йӧзыд!..
— Вӧла войска!
— Пышйы!..
Салдатъяслӧн стеныс дрӧгмуні да воссис, кыдз пу вороталӧн кык джын, на костті йӧктіг да прыскайтігтыр мунісны вӧлаяс, кыліс офицерлӧн горӧдӧм, вӧлаяс юр весьтын, сынӧдсӧ поткӧдліг, кыптісны сабляяс, эзысь лентаясӧн дзирдыштісны, ставныс шеныштчисны ӧтар боклань.
Поз чукӧр сулаліс да качайтчис, волнуйтчӧмӧн, виччысиг, эскытӧг.
Лоис лӧньджык.
— Марш! — кыліс лёкысь горӧдӧм.
Быттьӧ тӧвныр кучкис йӧз чужӧмӧ, и муыс быттьӧ бергӧдчис гӧгӧрпӧв найӧ кок улын, мӧда-мӧднысӧ тойлаліг да пӧрлӧдлігтыр, ранитчӧмъясӧс шыблаліг, шойяс вомӧн чеччалігтыр, ставныс уськӧдчисны пышйыны.
Вӧвъяслӧн сьӧкыд кокшыясыс суӧдісны найӧс, салдатъяс омлялісны, налӧн вӧвъясыс скачитісны ранитчӧмъяс, усьӧмъяс, кулӧмъяс вомӧн, югнитавлісны сабляяс, кадысь кадӧ вӧлі кылӧ стальлӧн шутёвтӧм да сылӧн лыӧ кучкысьӧм.
Нӧйтӧмъяслӧн горзӧмыс ӧтлаасис юралан да кузя ойзӧмӧ...
Салдатъяс шенасисны сабляяснаныс да лэдзалісны найӧс йӧз юръяс вылӧ, и кучкӧм бӧртиыс налӧн тушаясныс пӧлыньтчылісны боквыв.
Чужӧмъясныс налӧн вӧліны гӧрдӧсь, синтӧмӧсь.
Вӧвъясныс гӧрдлісны, мисьтӧма пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да юръяснас пыркӧдӧмӧн...
Йӧзӧс йӧршитісны уличьясӧ...
И пыр жӧ, мыйӧн дугдіс кывны вӧвъяслӧн кок шыыс, йӧз сувталісны, кашкигтыр, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс былялӧм синъясӧн.
Уна чужӧм вылын тыдовтчис мыжапырысь нюмдӧм и кодкӧ серӧктіс, горӧдӧмӧн:
— Но и котӧрті жӧ ме!..
— Котӧртан тані!.. — вочавидзисны сылы.
И друг быдласянь кутісны киссьыны шензян, повзьӧм, скӧралан горӧдӧмъяс...
— Мый нӧ тайӧ, вокъяс, а?
— Морт виалӧм мунӧ, православнӧйяс!
— Мыйысь?
— Вот и веськӧдлан котыр!
— Кералӧны, а?
Вӧвъясӧн талялӧны...
Гӧгӧрвотӧма жӧдзисны места выланыс, мӧда-мӧдныскӧд асланыс скӧрмӧмӧн юксиг.
Эз гӧгӧрвоны, мый колӧ вӧчны, некод эз мун, быдӧн топӧдчис мӧдыс дінӧ, дзугсьӧм чувствоясысь кутшӧмкӧ петан туй аддзыны зільӧмӧн, видзӧдісны майшасян любопытствоӧн мӧда-мӧд выланыс, и век жӧ, чуймӧмаӧсьджык, повзьӧм дорысь, — мыйкӧ виччысисны, кывзысисны бӧрӧ видзӧдлывлісны.
Ставныс вӧлі вывті ёна сьӧлӧмнас усьӧмаӧсь да пасьмунӧмаӧсь чуймӧмӧн, сійӧ куйліс став чувствояс вевдорас, мешайтіс ӧтлаасьны настроениелы, естественнӧйджык тайӧ виччысьтӧм, страшнӧй, мыжтӧмъяс вирӧн йиджтысьӧм ковтӧм минутъясас.
Том гӧлӧс кыпыда корис:
— Эй!
Локтӧй чукӧртны раненӧйясӧс.
Ставыс чепӧсйисны, тэрыба мӧдісны ю вылӧ петанінлань.
А паныд налы, уличаясӧ кыссисны лым кузя да пыралісны, кок йыланыс шатлалысь, вирӧсь, лымйӧсь увечитӧм йӧз.
Найӧс босьтлісны кияс выланыс, нуисны, сувтӧдлісны извозчикъясӧс, седокъясӧс вӧтлігтыр, кытчӧкӧ нуалісны.
Ставныс лоины тӧждысянаӧсь, зумышӧсь, чӧв олысьӧсь.
Видзӧдалісны раненӧйясӧс арталана синъясӧн, мыйкӧ чӧла мерайталісны, орччаӧдісны, пыдіысь корсисны вочакывъяс страшнӧй юасьӧмъяс вылӧ, коді на водзӧ сувтліс гӧгӧрвотӧмӧн, форматӧмӧн, сьӧд вуджӧрӧн.
Сійӧ бырӧдіс неважӧн лӧсьӧдӧм геройлысь, сарлысь, милӧсьт да бурлун сетысь источниклысь образсӧ.
Но сӧмын некымынӧн лысьтісны гораа висьтавны, мый тайӧ образыс жугӧдӧма нин.
Висьтасьны таын вӧлі сьӧкыд, — ӧд тайӧ лоӧ асьсӧ медбӧръя лачаысь лишитӧм...
Муніс куш плеша, гӧрдов дӧмасӧн дӧмӧм пальтоа морт, сылӧн чусыд юрлыыс ӧні вӧлі краситчӧма вирӧн, сійӧ лэдзӧма пельпомсӧ и юрсӧ, кокъясыс сылӧн вӧлі лигыштсьӧны.
Сійӧс нуӧдісны паськыд пельпома, кудриа юра шапкатӧм зон да олӧм пастӧм, тупӧй чужӧма, косясьлӧм пася нывбаба.
— Энлы, Микайлӧ, — кыдзи нӧ тайӧ? — боргис раненӧй. — Лыйлыны йӧзӧс, — оз разрешайтчы!..
Оз вермы лоны тайӧ, Микайлӧ!
— А — вӧлі! — горӧдіс зонмыс.
— И лыйлісны...
И кералісны... — шогпырысь шуис нывбаба.
— Сідзкӧ, приказ сетӧма та вылӧ, Микайлӧ...
— И вӧлі! — скӧрысь горӧдіс зонмыс. — А тэ чайтін — тэкӧд сёрнитны кутасны?
Стӧкан вина мыччасны?
— Энлы, Микайлӧ...
Раненӧй сувтіс, стен бердӧ мышнас ӧшйӧмӧн, да горӧдіс:
— Православнӧйяс!..
Мыйысь миянӧс виалӧны?
Кутшӧм закон серти?
Код приказ серти?
— Йӧз, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, мунісны сы бокті.
Мӧдлаын, пельӧсын, забор дорын, чукӧртчӧма некымын дас, да на шӧрын кодкӧ тэрыба, кашкӧмӧн, висьталіс майшасьӧмӧн да скӧрысь:
— Гапон тӧрыт вӧлі министр ордын, сійӧ тӧдіс ставсӧ, мый лоӧ, сідзкӧ — сійӧ миянлы изменник, — сійӧ миянӧс нуӧдіс смерть вылӧ!
— Кутшӧм сылы пӧльза?
— А ме тӧда?
Быдлаын ӧзйис майшасьӧм, быдӧн водзӧ сувтісны нӧшта гӧгӧрвотӧм на юалӧмъяс, но быдӧн нин кыліс налысь тӧдчанлунсӧ, джудждасӧ, вочакывлысь зумыш, тшапыд корӧм.
Майшасян биын ӧдйӧ бырис ортсыса отсӧг вылӧ эскӧм, гӧльлунысь чудеснӧй мездысь вылӧ лача.
Улича шӧрӧд мунӧ вӧлі омӧля пасьтасьӧм, бур мам чужӧма, ыджыд жугыль синъяса кыз нывбаба.
Сійӧ бӧрдіс да, веськыд кинас вирӧсь шуйга кисӧ кутӧмӧн шуаліс:
— Кыдзи кута уджавны?
Мыйӧн вердны челядьӧс?..
Кодлы норасьны?
Православнӧйяс, кӧні нӧ войтырлӧн дорйысьясыс, кор и сар сылы паныд?
Сылӧн гораа да гӧгӧрвоана юасьӧмъясыс садьмӧдісны йӧзӧс, вӧрзьӧдісны да шызьӧдісны найӧс.
Сы дорӧ ӧдйӧ матыстчисны, котӧртісны быдласянь да, сувтӧдӧмӧн, зумыша да сюся кывзісны сылысь кывъяссӧ.
— Сідзкӧ, йӧзлӧн абу законыс?
Ӧткымынъяс ышловзисны.
Мукӧдъяс ньӧжйӧник видчисны.
Кысянькӧ кыліс лэчыда, лёкысь горӧдӧм:
— Сетісны отсӧг — пилысь коксӧ жугӧдісны.
— Петрухаӧс — кувтӧдзыс!..
Горзӧмъяс вӧлі уна, найӧ чунӧдлісны пельяссӧ да век тшӧкыдджыка водзӧс босьтана йӧла кыпӧдӧмӧн, бӧр локтан лэчыд шыяс садьмӧдісны скӧрмӧдан чувство, морт виысьясысь дорйысьны коланлун гӧгӧрвоӧм.
Кельыд чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны кутшӧмкӧ решитӧм.
— Ёртъяс!
Ми, век жӧ, мунамӧ карӧ... гашкӧ, мыйкӧ добитчам...
Мунамӧй, посньыдик чукӧръясӧн.
— Виаласны...
— Вайӧй висьтавламӧй салдатъяслы, — гашкӧ найӧ гӧгӧрвоасны, мый абу законыс виавны йӧзӧс!
— А гашкӧ, эм, — мыйӧн ми тӧдам?
Йӧз чукӧр надзӧник, но дугдывтӧг вежсис, войтырӧ пӧрӧмӧн.
Том йӧз разӧдчисны неыджыд чукӧръясӧн, ставныс найӧ мунісны ӧтарланьӧ, бӧр юлань.
И ставныс нуисны ранитчӧмъясӧс, виӧмъясӧс, ӧвтіс пӧсь вир дукӧн, кылісны ымзӧмъяс, шуасьӧмъяс.
— Яков Зиминлы — веськыда плешас...
— Аттьӧ сар-батюшколы!
— Да, — паныдаліс!
Кыліс некымын чорыд кыв.
Дас вит минут сайын кӧ, весиг сэтшӧм ӧти кывсьыс, эськӧ йӧз чукӧрыс косявліс лестукъясӧдз.
Ичӧтик ныв котӧртіс да горзіс быдӧнлы:
— Энӧ аддзылӧй мамӧс?
Йӧз чӧла видзӧдісны сы вылӧ да сетісны сылы туйсӧ.
Сэсся кыліс жугӧдӧм киа нывбабалӧн гӧлӧс:
— Тані, тані ме...
Улича тыртӧммис.
Том йӧз век муналісны ӧдйӧджык.
Олӧма йӧз зумыша, тэрмасьтӧг, тшӧтш жӧ мунісны кытчӧкӧ кыкӧн да куимӧн, том йӧз бӧрся букышӧн видзӧдігтырйи.
Сёрнитісны этша...
Сӧмын пӧраӧн кодсюрӧ, лӧглунсӧ кутны вермытӧг, ньӧжйӧник горӧдыштліс:
— Сідзкӧ, йӧзӧс шыбитісны ӧні?...
— Мустӧм морт виысьяс!..
Жалитісны виӧм йӧзӧс да, гӧгӧрвоӧм бӧрын, мый виӧма ӧти сьӧкыд, рабскӧй ылӧдчан видзӧдлас, виччысьӧмӧн чӧв олісны «сы» йылысь, эз казьтыштлыны сэсся пель гыжъялысь нимсӧ сылысь, медым не дзугльӧдлыны сьӧлӧмын шогсьӧм да скӧралӧм...
А, гашкӧ, эз казьтывны сы вӧсна, полісны кулӧм местаас лӧсьӧдны мӧдӧс.
...Сар оланін гӧгӧр сулалісны топыд орлытӧм цепӧн салдатъяс, двореч ӧшиньяс улын площадь вылын сулаліс конница, чурвидзисны неыджыд ва нидзувъяс вылӧ мунысь пушкаяс.
Турун, куйӧд, вӧв пӧсь дук кытшаліс дворечсӧ, сабляяслӧн бриньгӧм, шпоръяслӧн зёльгӧм, команда горзӧмъяс, кок шыяс кылісны двореч ӧшиньяс улын.
Уна сюрс оружьетӧм лӧгӧн тырӧм йӧз педзисны кӧдзыд вылын, йӧз чукӧр вылын — лолалӧмлӧн рудов ру, быттьӧ бус.
Салдатъяслӧн рота, ӧти флангнас здание стенӧ, мӧднас — садса кӧрт решеткаӧ мыджсьӧмӧн, потшис площадь вылӧ дворечлань нуан туйсӧ.
Пӧшти плӧть салдатъяс дорын штатскӧйяс, уна пӧлӧса пасьтасьӧм йӧз, унджыкыс уджалысьяс, уна нывбаба да ныв-зонъяс.
— Разӧдчӧй, господа! — джын гӧлӧсӧн шуаліс фельдфебель.
Сійӧ ветлӧдліс фронт пӧлӧн, пельпомнас да кияснас йӧзӧс салдатъяс дінысь вешталӧмӧн, морт чужӧмъяс не аддзыны зільӧмӧн.
— Мыйла ті миянӧс онӧ лэдзӧй? — юавлісны сылысь.
— Кытчӧ?
— Сар дінас!
Фельдфебель здук кежлӧ сувтліс да, шог вылӧ мунам сьӧлӧмкылӧмӧн, горӧдіс:
— Да ме жӧ висьтала, — абу сійӧ!
— Сарыс абу?
— Но, да!
Шуӧма тіянлы абу и — мунӧй!
— Дзикӧдз абу сарыс? — личлэдзлытӧг юасис ирония сяма гӧлӧс.
Фельдфебель бара сувтіс, лэптіс кисӧ.
— Татшӧм кывъяссьыд — виччысь!
И мӧд тонӧн гӧгӧрвоӧдіс:
— Карас сійӧ абу.
Йӧз чукӧрсянь вочавидзисны:
— Некӧні абу!
— Помасис!..
— Лыйлінныд ті сійӧс, дьявӧлъяс.
— Ті чайтінныд — войтырӧс вианныд?
— Войтырӧс он ви...
Сійӧ став вылас тырмас...
— Вешйӧй, господа.
Эн сёрнитӧй!
— Тэ коді?
Салдат?
Мый сэтшӧм — салдат?
Мӧдлаын ёсь тошка старик сьӧлӧмсяньыс висьтавліс салдатъяслы:
— Ті — йӧз, ми — йӧз жӧ!
Ӧні ті шынеляӧсь, аски — кафтанаӧсь.
Уджавны ковмас, сёйны ковмас.
Уджыс абу, сёйны нинӧм.
Ковмас и тіянлы, ребята, тадзи жӧ вот, кыдзи ми.
Лыйлыны, сідзкӧ тіянӧс ковмас?
Виавны сыысь, мый ті тшыгъяланныд, а?
Салдатъяслы кӧдзыд.
Найӧ жӧдзисны ӧти кок вылысь мӧд кок вылӧ вежласьӧмӧн, кучкалісны каблукъяснас муӧ, ниртісны пельяссӧ, ружьеяснысӧ киысь киӧ вежлалӧмӧн.
Висьталӧмъяссӧ кывзігмоз ышлолалісны, видзӧдлывлісны синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ, чупйӧдлісны кынмӧм паръяснас, сульсисны.
Кӧдзыдсьыс лӧзӧдӧм чужӧмъяс вылас куйліс мыйкӧ ӧтсяма шог, туповатӧй, салдатъяс ичӧтӧсь, штыка винтовкаясныс ыдждаӧсь, 144-ӧд Псков полкса дас ӧтиӧд рота.
Сӧмын на пиысь ӧткымынъяс синнысӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ витісны мыйӧкӧ, пиньяссӧ топыда курччӧмӧн, буракӧ, тайӧ йӧз чукӧр вылас лӧглунсӧ муртса кутӧмӧн, кодъяс ради лоӧ кынмыны.
Найӧ руд, шуштӧм визьсяньыс ӧвтіс мудзӧмӧн, шогӧн.
Йӧзыс, бӧрсянь тойлалӧмлы сетчӧмӧн, тойыштлывлісны корсюрӧ салдатъясӧс.
— Лӧньджыка! — ньӧжйӧник шыасис тойласьӧм вылӧ руд шынеля морт.
Йӧз чукӧр пыр ярджыка горзіс налы мыйкӧ.
Салдатъяс кывзісны, мигайтӧмӧн, чужӧмъясныс вежыньтчывлісны аслыссяма гримасаясӧн, да мыйкӧ коньӧр кодь, полана петкӧдчывліс на вылын.
— Эн вӧрӧд ружьесӧ! — на пиысь ӧтик шуис гӧна шапкаа зонлы.
А сійӧ зурӧдіс чуньнас салдатлы морӧсас да шуаліс:
— Тэ салдат, а абу палач.
Тэнӧ корисны дорйыны Рочмуӧс врагъясысь, а заставляйтӧны лыйлыны войтырӧс...
Гӧгӧрво!
Войтырыс ӧд и эм Рочмуыс!
— Ми огӧ лыйлӧй! — вочавидзис салдат.
— Видзӧд — со сулалӧ Рочмуыс, роч войтыр.
Сійӧ кӧсйӧ аддзыны ассьыс сарсӧ...
Кодкӧ торкис сёрнисӧ, горӧдӧмӧн:
— Оз кӧсйы!
— Мый сэні омӧльыс, мый войтыр кӧсйӧ сёрнитыштны саркӧд аслас делӧяс йылысь?
Но, висьтав, а?
— Ог тӧд ме! — шуис салдат, да сьӧлыштіс.
Сылӧн суседыс содтіс:
— Абу тшӧктӧма миянлы сёрнитнысӧ...
Жугыля ышловзис да лэдзис синъяссӧ.
Ӧти салдат друг меліа юаліс сы водзын сулалысьлысь:
— Земляк, — абу-ӧ рязанскӧй?
— Псковскӧй...
А мый?
— Сідз...
Ме — рязанскӧй...
И паськыда нюммунӧмӧн, йирмӧгпырысь пыркнитіс пельпомъяснас.
Йӧз жӧдзисны руд веськыд стена водзын, швачкӧдчисны сыӧ, кыдзи юса гыяс вадорса изъясӧ.
Вешйывлісны, бӧр воавлісны.
Ӧдвакӧ унаӧн гӧгӧрволісны, мыйла найӧ танӧсь, мый кӧсйӧны да виччысьӧны?
Бура гӧгӧрвоӧм могыс, стӧч кӧсйӧмыс эз вӧв.
Вӧлі ӧбидалӧн, скӧрмӧмлӧн курыд чувство, уналӧн — водзӧс босьтны кӧсйӧм, тайӧ йитіс найӧс ставнысӧ, кутіс улич вылын, но некод вылӧ вӧлі койыштны тайӧ сьӧлӧмкылӧмъяссӧ, некодлы водзӧссӧ мынтыны...
Салдатъяс вылӧ эз кыпӧдны лӧглун, эз скӧрмӧдны — найӧ вӧліны прӧстӧ тупӧйяс, шудтӧмъяс, кынмӧмаӧсь, унаӧн эз вермыны кутны туша пытшканыс йирмӧгсӧ, тіралісны, сяркӧдчисны пиньяснаныс.
— Нёль час асывсянь сулалам! — висьталісны найӧ. — Веськыд беда!
— Вод — да кув...
— Мунінныд эськӧ мед ті, а?
И ми эськӧ казармаясӧ, шоныдінӧ мунім...
— Мыйысь шогсянныд?
Мый виччысянныд? — шуаліс фельдфебель.
Сылӧн кывъясыс, зумыд чужӧмыс да мӧвпалана, падъявтӧм тоныс сёрниыслӧн кӧдзӧдісны йӧзӧс.
Ставас, мый сійӧ висьтавліс, вӧлі, быттьӧкӧ аслыссикас смысл, сійӧ прӧстӧй кывъяс дорысь джуджыдджык.
— Нинӧм виччысьнысӧ!..
Сӧмын войскаыс тіян понда страдайтӧ.
— Лыйлыны кутанныд миянлы? — юаліс сылысь башлыка том морт.
Фельдфебель олыштіс чӧв да спокойнӧя вочавидзис:
— Прикажитасны — кутам!
Тайӧ кыпӧдіс кӧритана шуасьӧмъяс, видчӧмъяс да смеквыв босьтӧм.
— Мыйысь?
Мыйысь? — ставсьыс гора юаліс кузь тушаа рыжӧй морт.
— Онӧй кывзӧй приказанньӧяс начальстволысь! — гӧгорвоӧдіс фельдфебель, пельсӧ ниртігмоз.
Салдатъяс кывзісны йӧз чукӧрлысь сёрнисӧ да жугыляпырысь лапйӧдлісны синъяснас.
Ӧтик ньӧжйӧник шуис:
— Пӧсьӧс эськӧ мыйкӧ ӧні!..
— Вирӧй менам колӧ? — юаліс сылысь кодлӧнкӧ скӧр, шогсян гӧлӧс.
— Ме — абу пемӧс! — зумыша да ӧбиднӧпырысь шыасис салдат.
Уна син видзӧдісны кӧдзыд, чӧв любопытствоӧн, мустӧмтӧмӧн, зывӧктӧмӧн, кузь визьӧн сулалысь салдатъяслӧн паськыд черлыа чужӧмъяс вылӧ.
Но унджыкыс зілисны шонтыны найӧс асланыс ыззьӧдӧм биӧн, вӧрзьӧдны мыйкӧ казармаӧн чорыда топӧдӧм сьӧлӧмъясын, казеннӧй велӧдӧм кламӧн ёгӧсьтӧм юръясын.
Унджык йӧзыс кӧсйис мыйкӧ вӧчны, ассьыныс мӧвпъяссӧ, чувствояссӧ кыдзкӧ пӧртны олӧмӧ, и ыръянитӧмӧн зыртчис тайӧ руд, кӧдзыд изъяс бердас йӧзыс, кодъяслы коліс сӧмын ӧтитор — шонтыны ассьыныс тушаяснысӧ.
Век гораджыка кылісны сёрнияс, век ярджыкӧсь лоисны кывъясыс.
— Салдатъяс! — висьтавліс ыджыд тошка, югыдлӧз синма ён тэчаса мужичӧй. — Ті — роч войтырлӧн пиян.
Гӧльмис войтыр, вунӧдісны сійӧс, колисны дорйытӧг, уджтӧг, да няньтӧг.
Вот сійӧ мӧдӧдчас талун корны сарлысь отсӧг, а сар тшӧктӧ тіянлы лыйлыны найӧс, виавны.
Троича пос дорын лыйлісны, виисны сёысь не этщаджык.
Салдатъяс!
Войтыр — батьяс да вокъяс тіян пессьӧны оз сӧмын ас вӧснаыс, а тшӧтш и тіян вӧсна.
Тіянӧс сувтӧдӧны йӧзлы паныд, тойлалӧны батьястӧ, вокъястӧ виавны.
Мӧвпыштлӧй!
Онӧ ӧмӧй нӧ ті гӧгӧрвоӧй, мый аслыныд паныд мунанныд?
Тайӧ лӧнь да шыльыд гӧлӧсыс, лӧсьыд чужӧмыс, да тошкас дзор сиясыс, став ӧбликыс мортыслӧн да сылӧн прӧстӧй, збыль кывъясыс, тыдалӧ, волнуйтісны салдатъясӧс.
Сійӧ видзӧдлас водзын синъяснысӧ лэдзӧмӧн, найӧ сюся кывзісны, кодсюрӧ юрнас качайтӧмӧн ышлолалісны, мукӧдъяс букыштісны синкымъяснысӧ, видзӧдлывлісны гӧгӧр, кодкӧ сӧветуйтіс:
— Вешйы — офицер кылас!
Офицер, кузь тушаа, еджыд юрсиа, ыджыд усъяса, ньӧжйӧник муніс фронт пӧлӧн да, веськыд киас перчаткисӧ сюйиг, пинь пырыс шуаліс:
— Разӧдчӧй!..
Мун татысь!
Мый?
Сёрнит — ме тэныд сёрнита!..
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кыз, гӧрд, синъясыс гӧгрӧсӧсь, югыдӧсь, но эз югъявны.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг, кокъяснас чорыда муӧ тапйӧдлӧмӧн, но сійӧ локтӧмӧн кадыс мӧдіс лэбзьыны ӧдйӧджык, быттьӧ быд секунда зілис ӧдйӧджык вошны, быттьӧ поліс тырны мыйӧнкӧ сьӧлӧм дойданаӧн, зывӧкӧн.
Сы бӧрся, быттьӧ тыдавтӧм линейка нюжӧдчис, салдатъяслысь фронтсӧ веськӧдіг, найӧ кыскалісны кынӧмъяссӧ, чургӧдісны морӧсъяссӧ, видзӧдлывлісны сапӧг ныръясныс вылӧ.
Ӧткымынъяс на пиысь синъяснас петкӧдлісны йӧзыслы офицер вылас да вӧчавлісны скӧр гримасаяс.
Флангӧ сувтӧм бӧрын офицер горӧдіс:
— Смирно!
Салдатъяс гызьылісны да кынмисны.
— Приказывайта разӧдчыны! — шуис офицер да тэрмасьтӧг кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ.
Разӧдчыны некыдз вӧлі оз позь, йӧз чукӧрыс сука ойдӧдіс став ичӧтик площадьсӧ, а уличасянь, сылы тылас, йӧз пыр воис и воис.
Офицер вылӧ видзӧдісны лӧглунӧн; сійӧ кыліс серамвыв босьтӧм, видчӧмъяс, но сулаліс найӧ кучкалӧмъяс улын чорыда, вӧрзьывтӧг.
Сійӧ кулӧм синмӧн кытшовтіс ротасӧ, рыжӧй синкымъясыс муртса дрӧгнитавлісны.
Йӧз чукӧрыс ызгис, сійӧс, буракӧ, скӧрмӧдіс тайӧ лӧньлуныс.
— Тайӧ командуйтас!
— Сійӧ командатӧгыс дась керавны...
— Видзӧдтӧ, перйис селёдкасӧ...
— Эй, барин!
Виавны — дась?
Быдмис-паськаліс буйнӧй задор, петкӧдчис тӧждысьтӧм да лачатӧм удаллунлӧн чувство, горзӧмъяс юралісны гораджыка, сералан кывъяс — лэчыдджыка.
Фельдфебель видзӧдліс офицер вылӧ, дрӧгмуні, кельдӧдіс да тшӧтш ӧдйӧ перйис саблясӧ.
Друг кыліс рожоклӧн лёк тунъялана шы.
Йӧз чукӧр видзӧдліс горнист вылӧ — сійӧ сэтшӧм тешкодя пӧльтіс чужӧмбанъяссӧ да дувгӧдіс синъяссӧ, рожокыс тіраліс сійӧ киын да сьыліс вывті дыр.
Йӧз вевтыртісны назган ыргӧн горзӧмсӧ гораа шутьлялӧмӧн, омлялӧмӧн, чилзӧмӧн, ёрана шуалӧмъясӧн, кӧритан кывъясӧн, шогӧдан вынтӧм лӧвтӧмъясӧн, ӧчаяннӧй да збой горзӧмъясӧн, кодӧс вӧлі кыпӧдӧ водзӧ лоан здукас жӧ кувны верман да смертысь мынны вермытӧм ощущение.
Мунны сыысь вӧлі некытчӧ.
Некымын сьӧд фигура шыбитчисны муӧ да ляскысисны сы бердӧ, мукӧдъяс тупкисны чужӧмъяссӧ кияснас, а ыджыд тошка морт восьтіс пальтосӧ морӧс вывсьыс да, югыдлӧз синъяснас салдатъяс вылӧ видзӧдігтыр, сулаліс медводзын, и висьталіс, век висьталіс налы мыйкӧ, кывтӧмтор, коді вӧйис горзӧмъяс хаосӧ.
Салдатъяс ӧвтыштісны ружьеяснаныс, босьтісны прицел вылӧ, да ставныс йизисны ӧтсяма стӧрӧжитан позаӧ, штыкъяссӧ йӧз чукӧрлань чургӧдӧмӧн.
Вӧлі тыдалӧ, мый штыкъяслӧн визьыс эз спокойнӧя ӧшав сынӧдас, кыдзсюрӧ — ӧтияс вывті кыптӧмаӧсь, мукӧдъяс копыртчӧмаӧсь увлань, сӧмын ӧткымын видзӧдісны веськыда йӧз морӧсъясӧ, и ставныс найӧ кажитчисны небыдӧн, тіралісны да быттьӧ сылісны, нюкыльтчисны.
Кодлӧнкӧ гӧлӧсыс гораа, повзьӧмӧн да зывӧктӧмӧн горӧдіс:
— Мый ті вӧчанныд?
Морт виысьяс!
Штыкъясыс ёна да нервнӧя дрӧгмуніны, повзьӧмӧн нетшыштчис залп, лыйӧм шыӧн, пуляяс кучкӧмӧн, кулӧмъяс да ранитчӧмъяс усьӧмӧн йӧткыштӧм йӧз катовмуніны бӧрвыв.
Ӧткымынъяс чӧла кутісны чеччавны сад решетка вомӧн.
Нӧшта резыштіс залп.
И нӧшта.
Детинка, кодӧс пуляыс суис сад решетка вылын, друг кусыньтчис да ӧшйис сы йылӧ вывлань кокӧн.
Кузь, пушкыртчӧм юрсиа статен нывбаба ньӧжйӧник окӧстіс да кокньыдика усис сы дорӧ.
— Ак ті, проклятӧйяс!.. — горӧдіс кодкӧ.
Лоис личыдджык да лӧньджык.
Бӧрвывсаясыс пышъялісны уличьясӧ, дворъясӧ, йӧз чукӧр, синмӧн аддзытӧм йӧткышталӧмъяслы сетчӧмӧн, сьӧкыда бӧрыньтчис.
Сійӧ да салдатъяс костын лоис морт тушаясӧн тырӧм некымын метр пасьта му.
Ӧтикъяс на пиысь чеччисны да тэрыба котӧртісны йӧзлань, мӧдъяс кыпӧдчисны зэв сьӧкыда, ас бӧрсяныс вир пятнояс колялӧмӧн, найӧ тшӧтш мунісны кытчӧкӧ шатласигтырйи, и вирныс визувтіс на бӧрся.
Унаӧн куйлісны вӧрзьывтӧг, гатшӧн и кымыньӧн, и бок вылас, но ставныс нюжӧдчӧмӧн, тушасӧ тешкодя зэвтӧмӧн, кодӧс кватитӧма смерть да коді быттьӧ нетшыштчӧ сы киысь.
Ӧвтіс вир дукӧн.
Сылӧн тайӧ дукыс тӧд вылӧ уськӧдліс рытын саридзлысь шоныд да солакодь лолалӧмсӧ, жар лун бӧрын, сійӧ вӧлі нездоров, коддзӧдліс да кыпӧдліс лӧсьыдтӧм горшасьӧм сійӧс дукавны дыр да уна.
Сійӧ пежа тшыкӧдіс вежӧр, кыдзи тайӧс тӧдӧны ремеслӧ сертиныс мясникъяс, солдатъяс да мукӧд виысьяс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчигас, акйӧдліс; ёрччӧмъяс, видчӧмъяс да доймӧм вӧсна горӧдлӧмъяс ӧтлаасисны шутьлялӧмъясӧн, ухайтӧмъясӧн да лӧвтӧмӧн гартчысь сера тӧвныркӧд; салдатъяс сулалісны зумыда да вӧліны кулӧмаяс кодьыс жӧ вӧрзьывтӧмӧсь.
Чужӧмъясныс налӧн рудӧдісны, да паръясныс топыда топалісны, быттьӧкӧ став тайӧ йӧзыс сідз жӧ кӧсйисны горзыны да шутлявны, но эз лысьтны, кутчысисны.
Найӧ видзӧдісны веськыда ас водзаныс паськӧдӧм синъясӧн да эз нин лапйӧдлыны.
Тайӧ видзӧдласас оз вӧлі тӧдчы нинӧм мыйкӧ морт сямаыс, кажитчис, мый найӧ оз аддзыны нинӧм, тайӧ руд, нюжалӧм чужӧмъяс вывса пустӧшитӧм гудыр чутъясыс.
Оз кӧсйыны аддзыны, гашкӧ, гусьӧн полӧны, мый, наӧн кисьтӧм шоныд вирсӧ аддзӧм бӧрын, нӧшта лоас окота кисьтны сійӧс.
Ружьеясныс тіралісны найӧ киясын, штыкъясыс колебайтчисны, писькӧдісны сынӧдсӧ.
Но тайӧ тіралӧмыс телӧыслӧн эз вермы садьмӧдны тупӧй шызьытӧмлунсӧ йӧз морӧсын, кодъяслысь сьӧлӧмъяссӧ вӧлі кусӧдӧма вӧля вылӧ насилиеӧн личкӧмӧн, юр вемнысӧ топыда клеитӧма сісь, зывӧктана лӧжӧн.
Муысь кыпӧдчис тошка, югыдлӧз синма морт да бара заводитіс висьтавны бӧрдан гӧлӧсӧн, ставнас сыркъяліс.
— Менӧ — эз вины.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме висьтавлі тіянлы сӧстӧм збыльсӧ...
Йӧз чукӧр бара зумыша да надзӧник муніс водзӧ, кулӧмаясӧс да раненӧйясӧс идралігтыр.
Некымын морт сувтісны орччӧн сыкӧд, коді висьтавліс салдатъяслы, да сідз жӧ, сылысь висьталӧмсӧ торкалӧмӧн, горзісны, вӧйпӧдісны, шогпырысь да жалитӧмпырысь, скӧравтӧг, видісны.
Гӧлӧсъясас пыр на ещӧ кыліс веськыд кыв вермӧмлы сьӧлӧмсьыныс эскӧм, жаль тӧдтӧмлунлысь бессмыслиесӧ да этш воштӧмсӧ докажитны, сьӧкыд ӧшыбкасӧ гӧгӧрвоӧдны кӧсйӧм.
Зілисны да кӧсйисны заставитны салдатъяслы гӧгӧрвоны позорсӧ да пежлунсӧ найӧ асвӧлятӧм рольыслысь...
Офицер перйис чехолсьыс револьверсӧ, бура гӧгӧр видлаліс сійӧс да мӧдіс тайӧ йӧз чукӧрыс дінӧ.
Йӧз чукӧрыс кежис сыысь, тэрмасьтӧг, кыдзи кежлывлӧны гӧра йывсянь надзӧник исковтысь изйысь.
Югыдлӧз синма тошка мортыд эз вешйы, пӧсь видчан кывъясӧн встретитіс офицерӧс, паськыда кинас шеныштӧмӧн петкӧдліс гӧгӧрса вирыс вылӧ.
— Мыйӧн тайӧс оправдайтны, думыштлӧй?
Абу оправданиеыс!
Офицер сувтіс сы водзӧ, тӧждысьӧмӧн букыштіс синкымсӧ, нюжӧдіс кисӧ.
Лыйӧм шыыс эз кывлы, тыдавліс тшын, сійӧ кытшавліс морт виысьлысь кисӧ ӧтчыд, мӧдысь и коймӧдысь.
Коймӧдысь бӧрас морт кусыньтіс кокъяссӧ, веськыд кинас ӧвтыштӧмӧн, нёрис бӧрлань да усис.
Виысьыс дорӧ уськӧдчисны быдласянь, — сійӧ бӧрыньтчис шашканас шенасьӧмӧн, быдӧнлы чурйӧдліс ассьыс револьверсӧ...
Кутшӧмкӧ детинка усис сылы кок улас, офицер сутшкис шашканас сылы кынӧмас.
Горзіс равзан гӧлӧсӧн, чеччаліс быдла дорӧ, ыръян вӧв моз.
Кодікӧ шыбитіс сылы чужӧмас шапкаӧн, шыблалісны вирӧсь лым комокъясӧн.
Сы дорӧ котӧртісны фельдфебель да кымынкӧ салдат, штыкъяссӧ водзлань чургӧдӧмӧн. — Сэки нападайтысьясыс пышъялісны.
Вермысь грӧзитіс саблянас на бӧрся, а сэсся друг лэдзис сійӧс да нӧшта ӧтчыд сюйис детина тушаӧ, коді кыскасис сійӧ кок улын, вирсӧ воштӧмӧн.
И бара назгӧмӧн кутіс сьывны рожок.
Йӧз ӧдйӧ весалісны площадьсӧ тайӧ шыыс водзын, а сійӧ вӧсньыдика веглясис сынӧдас да быттьӧ помӧдз серпасаліс салдатъяслысь тыртӧм синъяссӧ, офицерлысь збойлунсӧ, сылысь гӧрд йыла шашкасӧ, дзугсьӧм усъяссӧ...
Вирлӧн ловъя, гӧрд рӧмыс раздражайтіс синъяссӧ да кыскис найӧс ас дінас, аддзыны сійӧс унджык, аддзыны быдлаысь кольмӧдана да лёк кӧсйӧм ыззьӧдӧмӧн.
Салдатъяс кыдзкӧ дзоргӧдчисны, вӧрӧдісны сьыліяснас, да, буракӧ, корсисны синъяснаныс нӧшта ловъя цельяс асланыс пуляяслы...
Офицер сулаліс флангын да, шашканас шенасьӧмӧн, мыйкӧ горзіс, оръясян гӧлӧсӧн, скӧрысь, лёк горшӧн.
И уна боксянь сылы воча кылісны горзӧмъяс:
— Лов босьтысь!
— Зывӧк морт!
Сійӧ заводитіс лӧсьӧдны ассьыс усъяссӧ.
Кыліс нӧшта залп, мӧд...
Уличьяс вӧлі тырӧмаӧсь йӧзӧн, кӧйдыс тыра мешӧкъясын моз.
Тані рабочӧйяс вӧліны этшаджыкӧн, унджыкыс посни вузасьысьяс, чинаяс.
На пиысь ӧткымынъяс аддзылісны нин вир да шойяс, ӧткымынӧс нӧйтіс полиция.
Найӧс керкаясысь улич вылӧ петкӧдіс полӧмлун, да найӧ быдлаын кӧдзисны сійӧс, луныслысь ортсыса ужассӧ ыдждӧдӧмӧн.
Мужикъяс, нывбабаяс, ныв-зонъяс, ставныс полӧмпырысь дзоръялігтыр, кывзігтыр виччысисны.
Висьтавлісны мӧда-мӧдныслы виалӧмъяс йылысь, акйӧдлісны, видчисны, юасисны омӧля ранитчӧм рабочӧйяслысь, пӧраӧн гӧлӧссӧ лэдзлісны шӧпкӧмӧдз да дыр висьтавлісны мӧда-мӧдныслы мыйкӧ гусяӧс.
Некод эз гӧгӧрво, мый колӧ вӧчны, и некод эз мун гортас.
Чувствуйтісны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ виалӧмъяс саяс эм на ещӧ мыйкӧ важнӧйтор, джуджыдджык да шуштӧмджык налы, сёясӧн виӧмъяс да ранитчӧмъяс йӧз дорысь, кодъяс налы бокӧвӧйӧсь.
Тайӧ лунӧдзыс найӧ олісны пӧшти артавтӧг, власьт, закон, начальство йылысь, асланыс правояс йылысь, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, тӧдтӧм кор, тӧдлытӧг кыдз, тэчсьӧм гӧгӧрвоӧмъясӧн.
Тайӧ гӧгӧрвоӧмъяслӧн форматӧмлуныс эз мешайт налы гантайтны юр вемнысӧ сук, топыд тывйӧн; вевттьыны сійӧс кыз нильӧг коркаӧн; йӧз велалісны мӧвпавны, мый олӧмас эм кутшӧмкӧ вын, кодӧс корӧма да коді вермӧ дорйыны найӧс, — эм закон.
Тайӧ привычкаыс сетіс лёк суӧмысь видзӧмлы эскӧм да видзис тӧждысяна мӧвпъясысь.
Сыкӧд овсис, эз омӧля да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый олӧмыс дасъясысь омӧлика сутшкӧмӧн, гыжйыштӧмӧн да тувкӧмӧн, а мукӧддырйи и прамӧйджыка кучкӧмъясӧн, майшӧдліс тайӧ руа гӧгӧрвоӧмъяссӧ, найӧ вӧлісны ёнӧсь, нюдзӧсь и видзисны ассьыныс мёртвӧй ӧтторъялунсӧ, став потӧм да гыжна туйяссӧ ӧдйӧ бурдӧдӧмӧн.
А талун юр вемныс пырысь-пыр воссис, дрӧгмуні, и морӧсныс тырис майшасьӧмӧн, кӧдзыдӧн.
Дыр кад чӧж сулаланаыс, привычкаыс путкыльтчис, пасьмуні, вошис.
Ставыс, ёнджыка ли омӧльджыка ясыда чувствуйтісны асьнысӧ шога да зэв ӧткаясӧн, дорйытӧмъясӧн право ни закон тӧдтӧм, яндысьтӧм да жаль тӧдтӧм вын водзын.
Сійӧ киясын вӧліны став олӧмъясыс да сійӧ вермис отчёттӧг кӧдзны йӧз масса пӧвстӧ смерть, вермис бырӧдны ловъяясӧс, кыдз сылы окота да мыйта вӧлі сылы колӧ.
Некод эз вермы сійӧс кутны.
Некодкӧд сійӧ эз кӧсйы сёрнитны.
Вӧліс помтӧм власьта да спокойнӧя петкӧдліс аслас власьтыслысь мератӧмлунсӧ, тӧлктӧг тыртіс карса уличьяс шойясӧн, ойдӧдіс найӧс вирӧн.
Сылӧн вирӧсь, дурмӧм кратайтчӧмыс бура тыдаліс.
Сійӧ чужтіс ӧтсӧгласа полӧмлун, зӧлитан страк, коді тыртӧммӧдӧ лов.
И личлэдзлытӧг садьмӧдіс вежӧр, тшӧктіс сійӧс вӧчны мортӧс выль ногӧн доръян планъяс, олӧм видзӧм кузя выль вӧчӧмторъяс.
Юрсӧ улӧ копыртӧмӧн, вирӧссьӧм кияснас качайтӧмӧн муніс кутшӧмкӧ зумыд тэчаса, латшкӧс тушаа морт.
Сылӧн пальто водзыс вӧлі сука вирӧссьӧма.
— Ті ранитчинныд? — юалісны сылысь.
— Эг.
— А вирыс?
— Абу менам тайӧ! — сувтлытӧг вочавидзис сійӧ.
И друг сувтіс, видзӧдліс гӧгӧр да шуис тешкодь гораа:
— Тайӧ абу менам вирыс, господа, — тайӧ вирыс налӧн, кодъяс эскисны...
Помавтӧг, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ, бара юрсӧ копыртӧмӧн.
Йӧз чукӧрӧ, нагайкаясӧн шенасигтыр, пырис вӧла отряд.
Наысь кутісны пышйыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, мӧда-мӧднысӧ топӧдӧмӧн да стенъясӧ кавшасьӧмӧн.
Салдатъяс вӧліны кодӧсь, седлӧаныс катласигтыр, найӧ йӧйъяс моз нюмъялісны, мукӧддырйиыс, быттьӧкӧ неокотапырысь, нӧйтісны нагайкаясӧн йӧзсӧ юръясас да пельпомъясас.
Ӧти дойдӧмсьыс усис, но пыр жӧ, кок йылас сувтӧм бӧрын, юаліс:
— Мыйысь?
Э-эк тэ, пемӧс!
Салдат ӧдйӧ кватитіс пельпом сайсьыс винтовкасӧ да лыйис сылы кияс йывсьыс, вӧвсӧ сувтӧдлытӧг.
Морт бара усис.
Салдат серӧктіс.
— Мый вӧчӧны? — повзьӧмысла горзіс пыдди пуктана, бура пасьтасьӧм господин, ассьыс повзьӧм чужӧмсӧ бергӧдӧмӧн. — Господа!
Ті аддзанныд?
Оръявлытӧг визувтіс гӧлӧсъяслӧн пӧдӧм, ыззьӧдан шум, повзьӧм шогын да шӧйӧвошӧмын чужис мыйкӧ надзӧник да кулӧмысь ловзьӧмӧс тӧдчытӧг ӧтувтан, уджавны велавтӧм, кужтӧм мӧвп.
Но аддзысьлісны мирлӧн йӧз.
— Висьталӧй, мыйла сійӧ видіс салдатӧс?
— Салдат кучкис!
— Сылы вӧлі колӧ кежны!
Ворота сайын кык нывбаба да студент кӧрталісны рабочӧйлысь пуляӧн ранитчӧм кисӧ.
Сійӧ чукрасис, зумыша гӧгӧр видзӧдлывліс да висьтавліс ас гӧгӧрсаыслы:
— Некутшӧм гуся кӧсйӧмъяс миян эз вӧв, та йылысь сӧмын висьталӧны немортъяс да кыйӧдчысьяс.
Ми мунім явӧ.
Министръяс тӧдісны, мыйла ми мунам, на ордын эм миян петициялӧн копия.
Висьталісны мед эськӧ, немортъяс, мый оз пӧ позь, энӧ мунӧй.
Вӧлі кадыс висьтавны миянлы тайӧс, ми эгӧ талун чукӧртчӧй...
Ставыс тӧдісны, и полиция, и министръяс, мый ми мунам.
Рӧзбойникъяс...
— Мый йылысь ті коринныд? — зэв збыльысь, мӧвпалӧмпырысь юаліс дзор да косіник старик.
— Корим, медым сар бӧрйӧмъясӧс корис войтырсянь да накӧд веськӧдліс делӧяснас, а эз чиновникъяскӧд.
Рӧзӧритісны Рочмусӧ, сволочьяс, грабитісны ставнымӧс!
— Збыль...
Контроль колӧ! — висьталіс старик.
Рабочӧйлысь кӧрталісны ранасӧ, видзчысьӧмӧн лэдзисны паськӧм соссӧ.
— Аттьӧ, господа!
Ме шулі ёртъяслы весь ми мунам!
Оз ло тӧлкыс...
Ӧні докажитӧма тайӧс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн сюйис кисӧ пальто кизьяс коластас да тэрмасьтӧг муніс сэсь.
— Ті кыланныд, кыдз найӧ тӧлкуйтӧны?
Тайӧ, батенькаӧй...
— Нда!
Кӧть век жӧ вӧчны татшӧм бойня...
— Талун — сійӧс, аски — менӧ вермасны...
— Нда...
Мӧдлаын пӧся вензисны:
— Сійӧ вермис не тӧдны!
— Сідзкӧ мыйла сійӧ?
Но йӧз, кодъяс зілисны ловзьӧдны кулӧмӧс, вӧлі шоч нин, эз нин тӧдчы.
Найӧ скӧрмӧдісны кулӧм призракӧс ловзьӧдны асланыс пондылӧмъясӧн.
На вылӧ усьласисны кыдзи врагъяс вылӧ, и найӧ повзьӧмӧн вошлісны.
Уличӧ, йӧзӧс топӧдӧмӧн, пырис артиллериялӧн батарея.
Салдатъяс пукалісны вӧвъяс да передокъяс вылын, мӧвпӧ усьӧмӧн видзӧдісны водзӧ, йӧз юръяс вомӧн.
Йӧз чукӧр жӧдзис, туйсӧ сетіг, тӧбсис зумыш чӧв олӧмӧн.
Зильгис шлия, йиркакылісны ящикъяс, пушкаяс, хоботъяснас довкйӧдлӧм, сюся видзӧдісны муас, быттьӧкӧ исалісны сійӧс.
Тайӧ поездыс уськӧдіс мӧвп вылӧ кулӧмаӧс дзебӧм.
Кӧнкӧ кыліс лыйӧм шыяслӧн трачмунӧм.
Йӧз кынмисны, кутісны кывзысьны.
Кодкӧ ньӧжйӧник шуис:
— Нӧшта!..
И друг улич кузьта котӧртіс повзьӧмлӧн виччысьтӧм пыркмунӧм.
— Кӧні, кӧні?
— Ді вылын...
Васильевскӧй вылын.
— Ті кыланныд?
— Збыльысь?
— Веськыд кыв!
Оружейнӧй магазинсӧ босьтӧмаӧсь...
— Ого?
— Пилитӧмаӧсь телеграф сюръяяссӧ, баррикада стрӧитӧмаӧсь...
— Нда... вот кыдз?
— Унаӧн найӧ?
— Унаӧн!
— Эк, кӧть эськӧ мынтісны водзӧс мыжтӧм вирсьыс...
— Мунам сэтчӧ!
— Иван Иванович, мунамӧй, а?
— Нда...
Тайӧ, тӧданныд...
Йӧз чукӧр весьтын быдмис морт фигура, да рӧмыдас гораа кыліс чуксалӧм:
— Коді кӧсйӧ тышкасьны мездлун вӧсна?
Войтыр вӧсна, мортлы олӧм вылӧ, удж вылӧ право вӧсна?
Коді кӧсйӧ кувны тышын водзын лоан бур олӧм вӧсна — локтӧй отсӧг вылӧ!
Ӧтияс мунісны сы дінӧ, и улич шӧрын артмис сука сувталӧм телӧяслӧн топыд ядро, мукӧдъяс тэрмасьӧмӧн муналісны кытчӧкӧ бокӧ.
— Ті аддзанныд, кутшӧма скӧрмӧма войтырыс!
— Тырвыйӧ законнӧя, тырвыйӧ!
— Тӧлктӧмторъяс лоасны...
Ай-ай-ай!
Йӧз сылісны рытъя рӧмыдас, разӧдчисны гортъясаныс да аскӧдныс нуисны налы тӧдтӧм майшасьӧм, ӧткалунлысь повзьӧдчана ощущение, асланыс олӧм драмалысь, рабъяслӧн тӧлктӧм, праватӧм олӧмысь джынвыйӧ садьмӧм мыв...
И дасьлун пырысь-пыр ладмӧдчыны быд дінӧ, мый выгоднӧ, бур...
Лоис страшнӧ.
Пемыдыс орйӧдліс йӧз костысь йитӧдсӧ — ортсыса интереслысь омӧлик йитӧдсӧ.
И быдӧн, кодлӧн эз вӧв морӧсас биыс, тэрмасис ӧдйӧджык аслас привычнӧй пельӧсӧ.
Пемдіс.
Но бияс эз ӧзйыны...
— Драгунъяс? — горӧдіс кирган гӧлӧс.
Пельӧс сайсянь друг тыдовтчис вӧла отряд, некымын секунд вӧвъяс падъялӧмӧн йӧктісны места вылас и друг кутісны тӧвзьыны йӧз вылӧ.
Салдатъяс кутісны лёк горшӧн омлявны, равзыны, и вӧлі таын мыйкӧ не мортсяма, пемыд, синтӧм, шогӧ уськӧдан лача воштӧмлань гӧгӧрвотӧм матыслун.
Пемыдас и йӧзыс, и вӧвъясыс лоисны посниджыкӧсь и сьӧдджыкӧсь.
Шашкаяс дзирдалісны чусыда, горзӧмъяс вӧліны этшаджык, да унджык кыліс кучкалӧмъяс.
— Нӧйтӧй найӧс мыйӧн сюрӧ, ёртъяс!
Вир вӧсна, — нӧйтӧй!
— Пышйы!..
— Эн лысьт, салдат!
Ме тэныд абу мужик.
— Ёртъяс, изъясӧн!
Ичӧтик сьӧд фигураясӧс пӧрлӧдлігтыр, вӧвъяс чеччалісны, гӧрдлісны, корсйӧдлісны, зёльӧдчис сталь, кыліс команда.
— Отделенньӧ...
Тэрмасяна да нервнӧя сьыліс труба.
Ӧта-мӧднысӧ тойлаліг, усялігтыр котӧртісны йӧз.
Улич тыртӧммис, а сы шӧрын, му вылас лоины сьӧд мылькъяс, да кӧнкӧ пыдын, пельӧс сайын, кылісны сьӧкыд, тэрыб вӧв кок шыяс...
— Ті ранитчӧмныд, ёрт?
— Пельӧс керыштісны... буракӧ...
— Мый вӧчан куш кинад!
Тыртӧм уличын пыдісянь юрӧбтіс лыйсьӧмъяслӧн йӧла.
— Абу на мудзӧмаӧсь ещӧ, — дьявӧлъясыд.
Чӧв.
Тэрмасяна воськовъяс.
Сэтшӧм тешкодь, мый этша шыясыс и абу вӧрӧмыс тайӧ уличас.
Быдласянь кылӧ пыдісянь васӧд юралӧм, — быттьӧ саридз ойдӧдӧма карсӧ.
Кӧнкӧ матын ньӧжйӧник ымзӧм вералӧ пемыдас...
Кодкӧ котӧртӧ да лолалӧ сьӧкыда, оръясьӧм лов шыӧн.
Повзьӧмпырысь юалӧм:
— Мый, ранитчин?..
Яков?
— Энлы, нинӧм! — вочавидзӧ кирган гӧлӧс.
Пельӧс сайсянь, кытчӧ саялісны драгунъяс, бара тыдовтчӧ йӧз чукӧр да сука, сьӧда визувтӧ став улич пасьтаыс.
Кодкӧ, водзын мунысьяс пӧвстысь да пемыдас йӧз чукӧрсьыс торйӧдны позьтӧм, висьталӧ:
— Талун миянсянь босьтісны обязательство вирӧн — талунсянь миянлы колӧ лоны гражданаясӧн.
Нервнӧя сыркмуніг, сійӧс торкис мӧд гӧлӧс:
— Да, петкӧдлісны асьнысӧ миян батьяс!
Кодкӧ грӧзитчӧмӧн шуис:
— Ми огӧ вунӧдӧй тайӧ лунсӧ!
Мунісны ӧдйӧ, топыд чукӧрӧн, сёрнитісны унаӧн ӧтпырйӧ, гӧлӧсъяс гудыра ӧтлаасисны зумыш, сьӧд юралӧмӧ.
Пӧраӧн кодкӧ, гӧлӧссӧ горзӧмӧдз кыпӧдӧмӧн, вевтыртліс минут кежлӧ ставсӧ.
— Мыйта виалалӧма йӧзсӧ!
— Мыйысь?!
— Оз!
Оз позь миянлы вунӧдны тайӧ лунсӧ.
Бокысянь кыліс оръясян да кирган гӧлӧсӧн горӧдӧм, пророчество моз, лёк тунъялана.
— Вунӧданныд, рабъяс!
Кутшӧм тіянлы — йӧз вирыд?
— Ланьт, Яков...
Лоис пемыдджык да чӧвджык.
Йӧз мунісны, гӧлӧс шыяслань бергӧдчывліг, ропкисны.
Керка ӧшиньсянь уличӧ виччысьӧмӧн усис виж югӧр.
Сійӧ югӧр улын пӧнар дінын тыдалісны кык сьӧд морт.
Ӧтиыс, муӧ пуксьӧмӧн, мышнас мыджсьӧма пӧнарӧ, мӧдыс, сы весьтӧ копыртчӧмӧн, буракӧ, кӧсйӧ лэптыны сійӧс.
И бара кодкӧ на пиысь пӧдӧм шыӧн да шогпырысь шуис:
— Рабъяс...
{Говард Фаст (комиӧдіс Югов А.) @ Тони да волшебнӧй ӧдзӧс @ беллетристика @ Говард Фаст. Тони да волшебнӧй ӧдзӧс @ 1957 @}
Говард Фаст. Тони да волшебнӧй ӧдзӧс
Менам челядьлы да став ныв-зонлы, кодъяс пыр юасьӧны менсьым, мыйла ме сэсся ог гиж налы небӧгъяс.
ПЕРВОЙ ГЛАВА
ТОНИ ДА ВЕЛӦДЫСЬ
— Мыйла... — юаліс Тони Мак-Тэвиш Ливи, — мыйла ті пыр шуанныд найӧс дикӧйясӧн?
Найӧ ньӧти абу дикӧйӧсь.
Найӧ сэтшӧм жӧ бур, мирнӧй йӧз, кыдзи и став мукӧдыс.
— Со кыдзи! — шуис мисс Клэтт, и сылӧн чужӧмыс сэтшӧма вежсис, кыдзи эз ӧтчыдысь нин вӧвлы, и Тони зэв бура нин тӧдіс тайӧс. — Тэ кӧсъян шуны, Тони, мый тӧдан индеечьяс йылысь ме дорысь унджык.
Классын ставныс серӧктісны — эз сы вылӧ, мый висьталіс велӧдысь, а сы вылӧ, кыдзи сійӧ шуис тайӧс, — и ставныс кутісны видзӧдны Тони вылӧ.
Ставныс тӧдісны, мый ӧні заводитчас обычнӧй представление, да лӧсьӧдчисны гажӧдчыштны; ӧтнас Тони быттьӧ кынмис аслас парта сайӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ да видзӧдіс веськыда ас водзас.
— Но кыдзи нӧ, Тони, — бара юаліс мисс Клэтт: — индеечьяс йылысь ме дорысь тэ унджык тӧдан?
— Ог.
— Но тэ сэтшӧм увереннӧя шуин, мый найӧ абу дикӧйӧсь, а прӧстӧ бур, мирнӧй йӧз, кыдзи и мукӧдъяс!
Тэ, тыдалӧ, индеечьяс йылысь ме дорысь унджык тӧдан, сэтшӧм збоя кӧ нин мекӧд вензян.
Миян кадӧ велӧдысь, гашкӧ, аддзис эськӧ и бурджык подход дас ӧти арӧса зонка дінӧ, но и тайӧ сёрниыс и став мукӧд лоӧмторыс, кодъяс йылысь ме кута висьтавны тайӧ небӧгас, лоины 1924 воын.
Да и Тони Мак-Тэвиш Ливи унаысь дӧзмӧдліс мисс Клэттӧс.
Пыр, кор сӧмын вӧлі позьӧ, мисс Клэтт зілис мынтыны сылы сійӧн жӧ; эз эновтчы сійӧ и тайӧ пӧрйӧ.
Тони джӧмдіскодь нин, и мисс Клэтт чорыда решитіс, мый оз эновт тайӧ сёрнисӧ сэтчӧдз, кытчӧдз Тони оз дзикӧдз джӧмды.
— Индеечьяс йылысь ме тіян дорысь ньӧти ог унджык тӧд, — надзӧник, кывъяссӧ корсяліг, шуис Тони, — но мыйсюрӧ ме на йылысь тӧда.
— Миян пӧвстысь быдӧн вермас шуны тайӧс жӧ, — нюммуніс мисс Клэтт и классын та вылӧ бара ставныс ызнитісны-серӧктісны. — Но тэ, ме аддза, тӧдан индеечьяс йылысь вывті уна.
Кытысь нӧ тэ найӧс сэтшӧм бурасӧ тӧдан?
— Тӧда и ставыс.
— А-а, гӧгӧрвоа! — шуис мисс Клэтт. — Тэнад, буракӧ, индеечьяс пӧвстын эмӧсь ёртъяс?
— Да, эмӧсь.
Мисс Клэтт лӧньӧдіс сералысь классӧ, и сійӧ велӧдчысьясыс, кодъяс бура тӧдӧны велӧдысьӧс да Тониӧс, чувствуйтісны нин, мый матысмӧ критическӧй минут, и пельяссӧ чошкӧдӧмӧн виччысисны помсӧ.
— Сідзкӧ, Тони, тэнад эмӧсь ёртъяс индеечьяс пӧвстын?
Гашкӧ, дзонь племя?
— Прӧстӧ ме тӧда ӧти индейскӧй сикт, — вочавидзис Тони.
— Ак, со мый!
А кӧні нӧ тайӧ сиктыс, Тони?
— Карлӧн войвыв окраинаын, — решительнӧя и тайӧ жӧ кадӧ лачатӧг вочавидзис Тони.
Мисс Клэтт читкыртіс синсӧ.
Сійӧ тшӧкыда шулывліс, мый прӧститас кагалы ставсӧ, пӧръясьӧмысь кындзи.
Но такӧд тшӧтш сійӧ лыддьывліс коланаӧн «воспитывайтны пример вылын» да эз артасьлы ӧти кагалӧн чувствоясӧн, мед сӧмын мукӧдыс ставсӧ гӧгӧрвоисны.
— Сідзкӧ, миян карын, Тони, эм индейскӧй сикт; сэні олӧны тэнад ёртъясыд, и ставыс тайӧ Нью-Йоркын, 1924 воын?
Висьтав жӧ миянлы: кӧніджык тайӧ сиктыс и кутшӧм индейскӧй племя сэні олӧ?
— Тайӧ сиктӧдзыс час куим кымын мунны, — вочавидзис Тони шогпырысь, но упрямӧя, — сэні олӧны весквейстикъяс нима индеечьяс, и найӧ абу дикӧйӧсь, а зэв бур да авъя йӧз.
Верманныд не эскыны, меным дзик веськодь.
— Пӧръясьӧм ме ог терпит! — шуис мисс Клэтт. — Тони, тэ кольччан школаӧ урокъяс бӧрын.
И Тони кольччис школаӧ урокъяс бӧрын.
Сідзкӧ, сійӧ талун оз вермы петавны ӧдзӧс сайӧ, а тайӧ весиг лёкджык класснӧй дӧска вылӧ «Ме сэсся ог кут пӧръясьны» куимсёысь гижӧм дорысь.
Сэсся Тониӧс лэдзисны гортас да сетісны батьыслы записка — и тайӧ, дерт, вӧлі медся лёк.
...Тони да мисс Клэтт костын вочасӧн заводитчис прамӧй война, сы вӧсна мый найӧ некор и нинӧм йылысь эз мӧвпавлыны ӧткодя.
Торйӧн найӧ вӧліны дзик мӧдӧсь ӧтлаын дорысь.
А кор лолісны ӧтилаын, найӧ сӧмын вӧчлісны ӧта-мӧдныслы лёк да гажӧдісны став классӧ.
Мисс Клэтт, лӧсьыдіник нывбаба, Тонилы вӧлі сӧмын велӧдысьӧн, а сідзкӧ, колӧ вӧлі сыысь видзчысьны.
Ачыс Тони, чангыль ныра, латшкӧс, беринӧсь чужӧма зонка, аслас олӧмын эз на тӧдлы сэтшӧм уна лёктор — сылы-ӧ вӧлі венласьны мисс Клэтткӧд, кодлӧн найӧ вӧлі ёна унджык!
Мукӧдторйын противникъяслӧн вынъясыс вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь.
Тышыс заводитчис медводдза велӧдчан лунсянь, медводдза луннас жӧ, кор мисс Клэтт, кыдзи сійӧ шулывліс, тӧдмасьӧ вӧлі велӧдчысьяскӧд.
Сійӧ велӧдіс Ист-Сайдса школаын да лыддис, мый сылы быть колӧ тӧдны, кыдзи олӧны да кутшӧм семьяясысь сылӧн велӧдчысьясыс.
Та могысь сійӧ быдӧнлысь юавліс национальносьт йылысь.
— Менам сійӧ абу, — шуис Тони, кор воис кад вочавидзны сылы.
Тайӧ вӧлі Тони Мак-Тэвиш Ливи да мисс Клэтт костын медводдза зыксьӧм.
— Быд мортлӧн эм национальносьт, — стрӧга шуис мисс Клэтт.
Тайӧс шуигӧн мисс Клэтт, дерт, тӧдвылас кутіс велӧдчысьясӧс, а эз асьсӧ, сы вӧсна мый сы кодь йӧзыс некор оз думайтны асланыс национальносьт йылысь.
— Кӧні чужлӧмаӧсь тэнад бать-мамыд?
— Батьӧй менам Бруклинысь, — вочавидзис Тони, и, мисс Клэтт мнение серти, таын кыліс эз гӧгӧрвоӧдӧм, а вызов. — Мамӧй менам Вашингтон штатысь.
Сылӧн овыс Мак-Тэвиш, но сылӧн мамыс вӧлӧма джынвыйӧ индианка да джынвыйӧ шведка.
Сылӧн батьыс вӧлӧма шотландеч; сӧмын сылӧн мамыс вӧлӧма гаитянка.
А менам бабушкаӧй — тайӧ менам батьлӧн мамыс — итальянка, и менӧ шуӧмаӧсь Тониӧн сылӧн бать серти.
Сӧмын сійӧ вӧлӧма француз, Марсельысь, но сылӧн батьыс да мамыс Марсельӧ вотӧдз вӧлӧмаӧсь итальянечьясӧн, сэні итальянечыд уна, но сылӧн батьыс вӧлӧма джынвыйӧ немеч...
— Кодлӧн батьыс? — горӧдіс мисс Клэтт.
— Сылӧн дедушкаыс, — вочавидзис Тони, весиг лолыштнысӧ эз вевъяв. — А менам батьӧй еврей, стӧчджыка кӧ, еврейнас вӧлӧма сылӧн батьыс, а эз менам бабушкаӧй, сійӧ вӧлӧма француженка, немка и итальянка, а дедушка вӧлӧма роч и литовеч, а ещӧ сійӧ вӧлӧма еврей, а литовечыс гӧтрасьӧма полька вылӧ...
Со мый вӧсна сійӧ менам абу.
— Мый абу? — вашнитіс мисс Клэтт да сэк жӧ казяліс, мый кок улас джоджыс зыбуч лыа моз гӧвкъялӧ.
— Национальносьтӧй абу, — шуис Тони, — сыысь кындзи, мый менам бать воӧма татчӧ Бруклинысь 1912 воын.
Мисс Клэтт эз кут водзӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ, но буретш сэки сылӧн Тоникӧд йитӧдын лои медводдза потасыс, коді некыдзи эз быр, а, мӧдарӧ, лунысь лун паськаліс.
Мисс Клэтт сідзи эз и вермы гӧгӧрвоны Тониӧс: вывті йӧй либӧ абу арлыд сертиыс вежӧра, вывті челядь мывкыда али зэв мудер.
Збыльысьсӧ Тони эз вӧв ни сійӧн, ни тайӧн.
Сійӧ вӧлі дас ӧти арӧса зонка, ставнас мукӧдъяс кодь жӧ, мый эз вӧв йитчӧма ӧдзӧскӧд.
И кӧть ӧдзӧсыс вӧлі дзик шензьӧданаӧн, волшебнӧйӧн, та йылысь Тони некор эз думайтлы.
Ӧдзӧсыс жӧ вӧлі йӧрас, керка саяс, кӧні сійӧ оліс, — вот и ставыс.
Тони оліс Мотт-стрит вылын, Хустон-стритсянь кык квартал сайын.
Мотт-стрит заводитчӧ Хустон-стрит дорын, мунӧ сысянь лунвывлань Манхэттен ді помӧдз, и сылӧн лунвыв помыс — Чайнатаунын нин, кӧні олӧны китаечьяс.
Тониӧс ёна интересуйтіс тайӧ районыс: мортын кӧ сорлассьӧма сы мында национальносьт, то весиг тешкодь, мыйла сыын абу нӧшта и китайскӧй вир.
Кыкысь нин Тони вӧлі Чайнатаунын батьыскӧд да мамыскӧд, сёйліс тані бур, ӧкмыс блюдоысь семейнӧй ӧбед квайтымын цент дон, и ӧдзӧс аддзытӧдз лыддис Чайнатаунӧс му вылас медся интереснӧй местаӧн.
Но Мотт-стритлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні оліс Тони, Чайнатаунсянь вӧлі ылын.
Сы вылын радӧн сулалісны ӧта-мӧд дінас топӧдчӧм, векньыдик да дзик ӧткодь, гӧрд кирпичысь вӧчӧм важ олан керкаяс.
Тони оліс татшӧм керкаясысь ӧтиын, мӧд судтаас, неыджыд куим жыръя патераын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны йӧрӧ.
Куимнан жырйыс вӧлі зэв ичӧтик, а Тонилӧн йӧртӧдыс — медся ичӧтик.
Тані узьліс Тони; мӧд, неуна ыджыдджык жырас, узьлісны сылӧн бать-мамыс, а коймӧдас — тані жӧ вӧлі и кухня — ставныс найӧ сёйлісны, сёрнитлісны, уджавлісны да занимайтчылісны; шуны кӧ, тані коллявлісны найӧ унджык кадсӧ.
Семьяыс оліс зэв гӧля, но Тони ёнасӧ эз казяв тайӧс, сы вӧсна мый ставныс, кодъясӧс сійӧ тӧдіс, олісны сэтшӧм жӧ гӧля либӧ гӧльджыка на, а сылӧн век жӧ вӧлі торъя жыр.
Мукӧд семьяын, кӧні быдмисны куим, нёль, вит, а мукӧддырйиыс и дас челядь, некодлӧн некор торъя жыр эз вӧвлы.
А Тонилӧн, семьяын ӧтка пилӧн, вӧлі аслас жыр и аслас ӧшинь, и ӧшинь саяс — аслас пӧжарнӧй пос.
Сійӧ вермис петны ӧшинь пырыс тайӧ пос вылас да сы кузя куим минутӧн воӧдчыны ӧдзӧсӧдз — эз керка ӧдзӧсӧдз, а керкасайса забор ӧдзӧсӧдз.
Тӧданныд кӧ, сійӧ керкаыслӧн, кӧні оліс Тони, вӧлі и керкасайса йӧр.
Тайӧ йӧрсӧ вӧлі потшӧма дас фут гӧгӧр судта потшӧсӧн.
Вот тайӧ заборас, коді торйӧдіс Тони керкасайса йӧрсӧ мӧд улича вылӧ петысь керкасайса йӧрысь, и вӧлі ичӧтик ӧдзӧс.
Тайӧ и вӧлі Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧсыс.
Сы могысь, медым воӧдчыны сыӧдз жыр ӧшиньӧд, колӧ вӧлі петны пӧжарнӧй пос вылӧ, лэччыны сы кузя увлань да ӧшйыны ки вылад, сэсся чеччыштны крӧватьысь важ пружиннӧй сетка вылӧ, чеччалыштны сы вылын неуна, чеччыштны важ кӧрт пач вылӧ, кытшовтны важ консервнӧй банкаяс чукӧр, жугалӧм туалетнӧй пызан, важ холодильник да сиысь вӧчӧм матрац, кыкысь воськовтны сімӧм канализационнӧй труба кузя, вуджны фургон пуклӧс вомӧн.
Сэсся колис сӧмын вуджны диван вомӧн, кытысь быд бокӧ чурвидзисны эжӧд, пакля да пружина торъяс, и ті веськаланныд волшебнӧй ӧдзӧс водзӧ.
Гортас мунігӧн Тони дугдывтӧг думайтіс, сетны-ӧ мисс Клэттлысь гижӧдторсӧ батьыслы, али бурджык восьтыны кӧнвертсӧ, лыддьыны запискасӧ да косявлыны сійӧс посни-посни торъяс вылӧ.
Тони эз пов батьсьыс — батьыс некор сійӧс эз нӧйтлы, — но сійӧ сідзи кужис видзӧдлыны Тони вылӧ, кор мӧдыс мыжмыліс, мый любӧй нӧйтӧм вӧлі эськӧ бурджык.
Сійӧ видзӧдіс Тони вылӧ да быттьӧ висьталіс тайӧ видзӧдласнас: ставсӧ, мый ме вӧча, ме вӧча тэныд, а тэ вот менӧ подведитін.
Тони вывті ёна радейтіс батьсӧ, но эз вермы сыкӧд быдтор йылысь варовитны, кыдзи мамыскӧд.
Тони тӧдіс: колӧ сӧмын, медым батьыслы везитіс, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Но найӧ уличавывса став мукӧд керкаясса став мукӧд батьяслы колӧ вӧлі сійӧ жӧ.
Кыдзи и Тонилӧн батьыс, найӧ уна уджалісны, волывлісны гортаныс вывті мудзӧсь, и та вӧсна налӧн эз тырмыв терпениеыс ноксьыны челядьныскӧд.
Тони эз зэв бура гӧгӧрво, мый сэтшӧм «везитӧыс».
Быдпӧрйӧ, кор профсоюз юӧртліс забастовка йылысь и батьыс заводитліс волывлыны гортас урчиттӧм кадӧ, а чужӧмыс сылӧн вӧвлі зумыш, а мукӧддырйиыс и кыпыд, кутшӧм овлӧ пикетчикъяслӧн, Тони думайтліс: «Гашкӧ, ӧні сэсся батьлы и везитас?»
Но тайӧ эз лолы, да Тони сідзи и эз тӧдмав, кыдзи жӧ сійӧ овлӧ, кор мортлы везитӧ.
Но сійӧ чувствуйтіс: гашкӧ, сы вӧсна батьыс и овлӧ корсюрӧ татшӧм стрӧг, мый сылы оз везит.
И, дерт нин, батьлы вӧлі эськӧ ёна бурджык, эз кӧ пӧлучит сійӧ мисс Клэттсянь запискасӧ.
Но Тони тӧдіс и мисс Клэттӧс.
Унджык кадыс сылӧн муніс сы вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм воськов вӧчас водзӧ мисс Клэтт, да ас кадӧ аслыс вӧчны воськов сыысь водзджык.
Сійӧ тӧдіс, мый мисс Клэтт быть юалас, кӧні батьсяньыс вочакывйыс, и гӧгӧрволіс, мый батьыс кӧ оз лыддьы запискасӧ, мисс Клэтт да сы костын, Тони костын, заводитчас дыр нюжалана тыш, коді нинӧм бурсӧ оз вай.
Сійӧ збоймӧдчис да, гортас воӧм бӧрын, сетіс запискасӧ мамыслы.
— Тайӧ батьлы, — шуис сійӧ.
— Тэ бара мыйкӧ вӧчин?
Тони чӧла гогнитіс юрнас.
Мамыс сетіс сылы выя нянь тор да ыстіс гуляйтны.
Сійӧ петіс керкасайса йӧрас, но шондіыс вӧлі лэччӧ нин, да Сантинилӧн кык ичӧтик нывка сэні ворсісны «нывъяс-мамъясӧн».
Сійӧ аддзис, мый талун нинӧм и думайтны ӧдзӧс йылысь, да петіс керка водзвывса улича вылӧ, кӧні челядь ворсісны «шырӧн-каньӧн».
Ужнайтӧм бӧрын батьыс шуис:
— Пыралам тэ дорӧ, пиук, миянлы колӧ сёрнитыштны.
— Ладнӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны Тони жырйӧ: медводз батьыс, сы бӧрся пиыс.
Тони видзӧдліс бӧрвылас да аддзис, мый мамыс, кухняса кичышкӧдӧн кияссӧ косӧдігмоз, тӧждысьӧмӧн видзӧдіс на бӧрся, и сылӧн шыльыда сыналӧм сьӧд юрсиыс мичаа лӧсталіс лампа югӧр улын.
Весиг тайӧ здукас Тони думыштіс сы йылысь, кутшӧм мича мамыслӧн юрсиыс.
Жаль, мый мамыс оз вермы нимкодясьны сыӧн, Тониӧн, сідзи жӧ, кыдзи сійӧ пыр восхищайтчӧ мамнас!
Тони пуксис крӧвать вылас, а батьыс пуксис жырйын дзик ӧти улӧс вылӧ.
Тонилы аддзис, мый батьыс майшасьӧ и оз тӧд, кысянь панны сёрнисӧ.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Тэ тӧдан, Тони, кутшӧма ме тэ вылӧ надейтча?
— Ы-ы.
— Гашкӧ, вӧлі кӧ эськӧ мамыдкӧд миян уна челядь, ставыс эськӧ вӧлі мӧд ног.
Но тэ миян дзик ӧтнад.
Ме уна уджала да кӧсъя, медым, кор тэ быдман, олӧмад тэныд ме дорысь ёнджыка мойвиис.
— Ме тӧда, батьӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи тэ чайтан, кутшӧм меным пӧлучайтны тэнад велӧдыссянь записка сы йылысь, мый тэ бара пӧръясин?
— Навернӧ, тэныд ёна абу лӧсьыд, батьӧ.
— И сідзи мисьтӧма пӧръялін...
Тэ шуӧмыд велӧдысьыдлы, мый тэнад эмӧсь тӧдса индеечьяс, быдса сикт.
Мыйла тэ тайӧс шуин?
— Сы вӧсна мый тайӧ збыль.
А сійӧ висьтавліс миянлы индеечьяс йылысь уна нинӧмабусӧ, и ме сідзи и шуи сылы.
— Кытысь тэ тӧдан, мый сійӧ нинӧмабусӧ висьталіс индеечьяс йылысь?
— Сы вӧсна мый ме тӧда тайӧ индеечьяссӧ и ёна ёртася накӧд, — вочавидзис Тони.
— Кутшӧм индеечьяскӧд?
— Весквейстикъяс племяысь.
— Вай, Тони, тэ меным мойдъястӧ эн мойд!
Ме дӧзми нин тэнад больгӧмысь!
— Да ог жӧ, батьӧ, ме тэнӧ ог ылӧдлы, и мисс Клэттӧс эг ылӧдлы.
Ме ветлі индейскӧй сиктӧ Питер Ван-Добенкӧд.
— Коді сійӧ Питер Ван-Добеныс?
Тони ньылыштіс дульсӧ, пыдісянь ышловзис да шуис:
— Голландскӧй зонка.
— Кутшӧм голландскӧй зонка?
— Налӧн эм ферма, и сійӧ менам ёрт.
— Тырмас, Тони!
Тэ мый, он гӧгӧрво, мый висьталан?
Индейскӧй сикт, ферма, голландскӧй зонка...
Ӧти ылӧдлӧм бӧрся мӧд...
Мыйла тэ нинӧмабусӧ лӧсьӧдлан?
Тэ ӧмӧй чайтан, мый ме эска тайӧ мойдъясыдлы?
— Он, — вочавидзис Тони, — тӧдӧмысь, он эскы.
— Сідзкӧ, мыйла тэ найӧс висьтавлан?
— Сы вӧсна мый ставыс тайӧ збыль, — лачатӧг вочавидзис Тони.
Батьыслӧн терпениеыс кутіс бырны:
— Кыдзи ставыс збыль?
Ме тӧда, мый ставыс тайӧ выдумайтӧмтор!
Буракӧ, бура нӧйтӧм сӧмын исправитас тэнӧ, Тони.
Кыдзи тэ верман меным веськыда пӧръявны, мый вӧлін индейскӧй сиктын да голландскӧй фермаын?
Кытысь тэ найӧс аддзин?
— Сэтысь, — вочавидзис Тони усьӧм гӧлӧсӧн ӧшинь вылас индӧмӧн.
— Тони!
— Ме муна йӧрса ӧдзӧсӧд... — тэрыба шуис Тони, медым ӧдйӧджык ставсӧ висьтавны да помавны та вылын, — ме муна дворса ӧдзӧсӧд да пета Питер Ван-Добен фермаса амбар дорын.
Сэні ставыс мӧдног.
Гӧгӧрбок сӧмын фермаяс да вӧр, миян кодь керкаясыс да уличаясыс абуӧсь.
А мунны кӧ туй кузяыс войвылӧ, сэні эм индейскӧй сикт, буретш неыджыд увтас шӧрын, коді кыссьӧ Войвыв юӧдз.
Колӧ лэччыны тайӧ увтасінас, и сэні эм ордым, кодӧс индеечьяс писькӧдӧмаӧсь вӧр вомӧныс.
Кор матыстчан сиктланьыс, заводитӧны увтчыны понъяс.
Шондіыс писькӧдчӧ пу коръяс пыр, и та вӧсна трӧпаыс ставнас кольквиж, и понъясыс тшӧтш кольквижӧсь, дзик шонді кӧчьяс кодьӧсь; найӧ чеччалӧны да гартчӧны тэ гӧгӧр, но оз курччасьны, а сӧмын киястӧ нюлӧны.
А сэні и сиктыс нин тыдалӧ: сэні пу кырсьясысь вигвамъяс, и кылӧ чӧскыд сёян дук, и быдлаын туплясьӧны еджыд ракпаньяс да шӧйтӧны голландскӧй купечьяс.
Найӧ ньӧбалӧны звер куяс да дугдывтӧг шпуткӧны-куритӧны асланыс кузь каллянъяссьыныс...
— Тырмас, Тони!
Ме водзӧ ог кӧсйы кывзыны!
— Да ӧд тэ ачыд тшӧктін.
Тэ тшӧктін меным висьтавны тэныд...
— Нинӧмабусӧ?
Тони чӧла видзӧдліс батьыс вылӧ.
— Аддзан, — шуис батьыс небыдджыка нин, — кыдзи ӧти ылӧдлӧм кыскӧ ас бӧрсяыс мӧдӧс, и кыдзи тэ ачыд, пиук, дзуган став делӧсӧ.
Бурджык эськӧ не заводитны, сідз ӧд?
— Тӧдӧмысь, сідзи.
— Мыйла нӧ тэ лӧсьӧдалан тайӧ нинӧмабуяссӧ?
Ӧд ми тэкӧд тӧдам, мый заборса ӧдзӧсыс петкӧдӧ орчча дворӧ.
Сідз ӧд?
Тони довкнитіс юрнас.
Сылы, зэв эз вӧв окота панны батьыскӧд тайӧ сёрнисӧ, но ӧні, кор ӧдзӧс йылысь вӧлі висьталӧма нин, сылы быть колӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны батьыслы, мый висьталӧ збыль!
— Абу, ӧдзӧсыс петкӧдӧ Питер Ван-Добен фермаӧ, — упрямӧя шуис сійӧ.
Батьыс сувтіс, грӧзитыштіс аслас кузь чуньнас да шуис:
— Ладнӧ, Тони, тырмас!
Ми тэкӧд пыр жӧ петам дворӧ да восьтам ӧдзӧссӧ, и ставыс кӧ лоӧ сідзи, кыдзи ме висьталі, тэныд сюрас сэтшӧма, мый мӧдысь сэсся оз нин ло окота пӧръясьнытӧ.
Мӧдім!
Тони петіс батьыс бӧрся.
Найӧ чӧла прӧйдитісны кухня пыр, мамыс дінті, лэччисны пос кузя, мышвыв ӧдзӧсӧдыс петісны йӧрӧ да, туплясьысь кламсӧ кытшлаліг, воӧдчисны заборса ӧдзӧс дорӧдз.
— Восьты, — шуис батьыс.
Тони восьтіс ӧдзӧссӧ, и найӧ аддзисны орчча йӧр, тӧдса быдсикас лӧп чукӧр да орчча керкалысь гӧрд кирпич стенсӧ.
Быдса минут, коді кыкнанныслы кажитчис зэв кузьӧн, найӧ сулалісны да видзӧдісны быдсикас лӧпӧн тыртӧм йӧр пытшкӧ.
Сэсся батьыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да нуӧдіс Тониӧс керкаӧ.
Кор найӧ кайисны пос кузя, батьыс шуис:
— Вунӧдам нӧйтӧм йывсьыд, пиук.
Сӧмын шу, мый водзӧ тэ он кут сэсся пӧръясьны.
— Но ме висьталі збыльтор, батьӧ.
Ме тӧді, мый тэ дырйи нинӧм оз артмы, сы вӧсна мый тэ он эскы.
— Тэ век на долян, мый эн пӧръяв?
— Ме эг пӧръяв.
— Сідзкӧ лоӧ тэнӧ нӧйтны.
Мӧд ногӧн тэнӧ, тыдалӧ, он велӧд.
Тайӧ рытнас Тони дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ эз бӧрд, но чувствуйтіс асьсӧ вывті шудтӧмӧн.
А тайӧ кадӧ бать-мамыс сылӧн пукалісны кухняас да варовитісны.
— Талун тэ медводдзаысь нӧйтін сійӧс настӧящӧя, — шуис мамыс.
— Да, и меным аслым сьӧкыд, но кыдзи нӧ мӧд ног петкӧдлыны сылы, мый пӧръясьны оз позь?
Сійӧ сэтшӧм лӧсьыда висьтавлӧ тайӧ нинӧмабуяссӧ...
Мукӧддырйиыс меным весиг кажитчӧ, мый сійӧ ачыс эскӧ наӧ.
Весиг ме ачым муртса эг эскы сылы, и тайӧ зэв лёк.
Воас сэтчӧдз, мый сійӧ оз кут вермыны ылӧдлӧмсӧ збыльсьыс торйӧдны.
— Но ӧд сійӧ бур детинка!
— Дерт, бур.
И ме кӧсъя, медым сійӧ коли бурӧн.
Думышт сӧмын, висьтавлӧ индеечьяс йывсьыс тайӧ мойдсӧ и весиг племяыслы нимсӧ думыштӧма — весквейстикъяс!
— Мый, мый?
— Сійӧ тадзи шуис индеечьясыслысь племясӧ — весквейстикъяс.
Нинӧм он шу, зонкаыслӧн юрыс уджалӧ.
— Да, збыль.
Но, ме ногӧн, оз ков та вӧсна сэтшӧма шогсьыны.
Ті, мужичӧйяс, зэв ӧдйӧ вунӧданныд, мый коркӧ асьныд вӧлінныд зонкаясӧн.
Тэ ӧд признавайтан, мый тэныд и удж кузяыд тэнад ёртъясыдлы овсьӧ сьӧкыда; мыйла тэ он кӧсйы гӧгӧрвоны, мый Тонилы, да и быд кагалы, сьӧкыд овны да быдмыны со этатшӧм из трущобаас!
Некымын минут мысти батьыс пасьталіс пинжаксӧ да шуис, мый лэччылас сигара куритны да лолалыштны сӧстӧм сынӧдсӧ.
«Сӧстӧм сынӧдсӧ» корсьӧмыс вайӧдіс сійӧс сэтчӧс врач, пӧрысь доктор Форбс ордӧ, коді увлекайтчыліс индейскӧй племя историяӧн да индейскӧй бытса предметъяс чукӧртӧмӧн.
Пӧрысь доктор Форбс ачыс вӧлі нёльӧд юкӧннас индееч и став прӧст кадсӧ видзліс сы вылӧ, медым тӧдмавны мыйкӧ выльтор тайӧ аслас тайӧ нёльӧд юкӧн йывсьыс.
Сійӧ ветлӧдліс Америкаын став индейскӧй резервацияясті да весиг гижис на йылысь небӧг.
Тонилӧн батьыс суис докторӧс сылӧн неыджыд кабинетын.
Доктор, коді вӧлі гортса туфлиа да курткаа, лыддис Ирокезскӧй лига йылысь небӧг.
Лолыштӧм бӧрын сійӧ пуктіс небӧгсӧ да ӧчкисӧ.
— Видза оланныд, Ливи.
Коді висьӧ — гӧтырыд али Тони?
— Оз, некод оз вись, тайӧ пӧрйӧ ми ставным дзоньвидзаӧсь.
Ме кӧсйи юавны тіянлысь индеечьяс йылысь.
Доктор Форбс кокниа нюммуніс да бара ӧчкиасис:
— Зэв бур!
Пуксьӧй лӧсьыдджыка.
Оз-ӧ индеечьяс дӧзмӧдны Мотт-стритӧс асланыс уськӧдчылӧмъясӧн?
— Ме ногӧн, важӧн нин оз дӧзмӧдны, — лӧсьыд креслӧӧ пуксигмоз вочавидзис Тонилӧн батьыс. — А висьталӧй, доктор, кутшӧм племяяс уськӧдчылісны тані войдӧр?
Доктор Форбс довкнитіс юрнас да шпыньмуніс:
— Ті кӧ локтінныд, медым тӧдмавны та йылысь, ме висьтала, мый ті зурасянныд индеечьяс историялӧн медся дзуг юалӧмкӧд.
Веськыда кӧ шуны, нинӧм абу сьӧкыдджыкыс да гӧгӧрвотӧмджыкыс сійӧ юалӧмысь, кутшӧм индейскӧй племяяс овлісны тані сійӧ кадӧ, кор голландечьяс овмӧдчисны Манхэттенӧ.
Ми тӧдам та йылысь вывті этша, а сійӧ, мый тӧдам, абу на тырмымӧн збыль.
Босьтам, пример пыдди, медводдза юалӧм: тані ме кодь важ олысьяс тӧдӧны легенда сы йылысь, мый Питер Минуэт ньӧбис Манхэттен ді индеечьяслысь кызь нёль долларысь.
Аслас дневникӧ сійӧ гижӧма, мый тайӧ вузасьӧм-ньӧбасьӧмсӧ кырымалӧма индеечьяслӧн канарси племякӧд.
Нью-Йоркса олысьяс ӧнӧдз на шмонитлӧны бруклинскӧй племя вылын, кодъяс вузавлӧмаӧсь сійӧс, мый некор эз вӧв налӧн: тайӧ, буракӧ, вӧлӧма миян ді историяын первойя жульничествоӧн.
А збыльвылассӧ ни канарси, ни индеечьяслӧн мукӧд племяяс, дерт, Манхэттенӧс некор эз вузавлыны.
— Мыйла? — юаліс Тонилӧн батьыс.
— Сы вӧсна мый сійӧ некор эз вӧв налӧн.
Тані олысь племяяс пӧвстысь некод нинӧм эз тӧд сы йылысь, мый сэтшӧм му вылӧ эмбуралан инӧдыс.
Найӧ эз вермыны вузавны сійӧс, мый налӧн эз вӧв.
Канарси индеечьяс некодӧс эз ылӧдлыны, найӧ прӧстӧ чайтісны Минуэтлысь сьӧмсӧ козинӧн.
Индеечьяс эз сёрнитны голландскӧй кыв вылын, а Минуэт эз сёрнит индеечьяс кыв вылын — найӧ чайтісны, мый сійӧ козьналӧ налы сьӧмсӧ, и босьтісны сійӧс.
Тайӧ племяыс мынтывліс дань квайт племялӧн Союзлы — Ирокезскӧй лигалы, сідз жӧ кыдзи монтаукъяс да рокавеяяс, кӧть раританъяс, кодъяс овлісны Статен-Айландын, тыдалӧ, эз пырны алгонкинъяс лыдӧ.
Эм ещӧ ӧти легенда, коді сідзжӧ мичмӧдӧ миян важ карлысь нималӧмсӧ: шуӧны, мый жульничайтӧмыс вӧлӧма раританъяслӧн вирас — Статен-Айландсӧ найӧ вузавлӧмаӧсь этша вылӧ витысь вит разнӧй ньӧбасьысьлы.
А збыльысьсӧ, кыдзи и став мукӧд индейскӧй племя, найӧ сэки немтор эз гӧгӧрвоны сы йылысь, мый найӧ вӧчӧны кутшӧмкӧ ньӧбан-вузалан сделка.
Лыддьысьліс, мый тайӧ территорияыс вӧлӧма могаукъяслӧн, и став неыджыд племяясыслы, кодъяс тані овлісны, колӧ вӧлі кадысь-кадӧ мынтыны могаукъяслы дань.
— Энлӧй, доктор Форбс, — шуис Тонилӧн батьыс, думыштіс, мый пиыс кӧ тӧдӧ докторӧн висьталӧмаысь кӧть нёльӧд юкӧнсӧ, пи йылысь мнениесӧ лоӧ вежны. — Ті шуинныд «Квайт племялӧн Союз», а сэсся «ирокезъяс».
Мый сійӧ сэтшӧм квайт племяыслӧн Союзыс и кодъяс сійӧ ирокезъясыс?
Доктор Форбс серӧктіс:
— Тайӧ ӧти и сійӧ жӧ.
Весиг ӧбиднӧ, мый миян сэтшӧм этша тӧдӧны кӧреннӧй американечьяс йылысь — индеечьяс йылысь!
Квайтлӧн Союз — тайӧ квайт ыджыд племялӧн лига.
Видзӧдлам, верма-ӧ ме лыддьӧдлыны найӧс: кайюгъяс, онондагъяс, могаукъяс, сэсся, дерт, сенекъяс, онейдъяс и... коді нӧ коли? — да, тускароръяс.
Кыдзи миянлы тӧдса, тайӧ медводдза ыджыд ӧтувлун миян индеечьяслӧн, кодъяс вӧліны нин цивилизациялӧн вылынджык формаынӧсь, позьӧ кӧ тадзи шуны.
Унаӧн лыддьӧны, мый племяяс оз вермыны сувтны настӧящӧй цивилизация туй вылӧ — стрӧитны каръяс да мукӧдтор — сэтчӧдз, кытчӧдз оз ӧтувтчыны да артмӧдны нация.
Мый нин, ирокезъяс сулалісны нин тайӧ туй вылас, кор татчӧ локтісны еджыд йӧз.
Налӧн вӧлі нин прамӧй политическӧй ӧтувлун.
Найӧ стрӧиталісны ыджыд пу керкаяс да общественнӧй стрӧйбаяс.
Найӧ вӧдитісны нянь.
Дерт, мый та вӧсна найӧ вӧлі тырмымӧн вынаӧсь, медым кӧвъявны ассьыныс вӧлясӧ орчча племяяслы, кодъяс овлісны тайӧ му вылын, дзик ӧнія Мотт-стритӧдз.
— А кодъяс сэтшӧм алгонкинъясыс?
— Тайӧ кыв котыр.
Ми на лыдӧ пыртам став племясӧ, кодъяс сёрнитӧны рӧдвуж кывъяс вылын, татшӧм ногӧн зілям туявны Америка территория пасьта племяяслысь ыджыд вуджӧмъяссӧ да овмӧдчӧмъяссӧ.
Зэв интереснӧ, мый квайт племяысь, кодъяс вӧліны союзын, витыс оз вӧлі пырны тайӧ котырас.
Специалистъяслӧн эм сэтшӧм видзӧдлас, мый квайт племяыс либӧ этша вылӧ витыс локтісны татчӧ Мексикаысь.
Тӧданныд-ӧ, мексиканскӧй ацтекъяс кипод улын овны эз ёна бур вӧв овны: найӧ ёна нартитлісны уна племяӧс.
Ми лыддям, мый тайӧ вит племяыс локтісны Мексикаысь и вайисны аскӧдныс уна ремеслӧлысь гусяторъяссӧ.
Найӧ тышкасьӧмӧн писькӧдчисны войвылӧ, могаукъяс долинаӧ, кӧні ӧні Нью-Йорк штат.
— Но кутшӧм нӧ племяяс олісны Манхэттен ді вылын? — выльысь юаліс Тонилӧн батьыс.
— Тайӧ сідзжӧ вензяна юалӧм, — вочавидзис доктор Форбс. — Со кӧть ачыс нимыс: «Манхэттен».
Небӧгъясын ті аддзанныд тайӧ кывдысьӧ быдсикас гӧгӧрвоӧдӧм.
Гижӧны, мый лоӧ сійӧ «Гӧраяслӧн ді», «Ыджыд вабергач» да уна мукӧдтор.
Но ставыс тайӧ чайтӧм.
Миянлы стӧча тӧдса сӧмын, мый тадзи, либӧ примернӧ тадзи, шусьыліс индеечьяслӧн неыджыд племя, коді овліс кӧнкӧ Нелямын кыкӧд улича районын...
— Найӧ шусьылісны манхэттенъясӧн? — юаліс Тонилӧн батьыс.
— Либӧ манахэттанъясӧн, либӧ манахутанъясӧн, либӧ кыдзкӧ тадзи.
Ми стӧчасӧ огӧ тӧдӧй...
Менам висьталӧмӧй, буракӧ, лӧньӧдіс тіянӧс?
— Да, лӧньӧдіс, — шуис Тонилӧн батьыс. — Сідзкӧ, мукӧд племяяс тані эз вӧвны?
— Вӧліны, — вочавидзис доктор Форбс. — Тані оліс ёнджык да уна лыда племя, сылӧн овмӧдчӧминъясыс вӧлісны Бронкс да Вашиигтон-Хайтс костын...
— Энлӧй... — бара торкис сійӧс Тонилӧн батьыс. — А кыдзи найӧ шусьылісны: эз весквейстикъясӧн?
— Весквейстикъясӧн? — Доктор Форбс друг ловзис. — Тайӧ аслыснога шуанног, но ёна логичнӧджык сыысь, коді миянлы тӧдса.
Ми пырджык гижам «векквейсгикъяс», и тайӧс пӧшти он вермы шунысӧ.
Кытысь ті кывлінныд тайӧ шуанногсӧ?
— Коркӧ мӧдысь ме висьтала тіянлы, — шуис Тонилӧн батьыс. — Но, вермас лоны, тайӧ племя йывсьыс позьӧ лыддьыны Публичнӧй библиотекаысь?
— Бур туялысь вермис эськӧ аддзыны сы йылысь казьтывлӧмъяссӧ, — шуис доктор Форбс. — Ми, пӧжалуй, нимсьыс ӧтдор, нинӧм сы йылысь огӧ тӧдӧй, гашкӧ сӧмын, мый тайӧ вӧліны вывті шань да справедливӧй йӧз.
Позьӧ шуны, бур войтыр!
— Гӧгӧрвоана, — шуис Тонилӧн батьыс, чеччис, прӧщайтчис да муніс гортас.
— Но мый, куритін сигаратӧ? — юаліс Тонилӧн мамыс, кор сійӧ воиис гортас.
— Веськыда кӧ шуны, ме сы йылысь вунӧді.
Сэсся сійӧ пырис Тони дорӧ.
Зонка узис.
Комнатасӧ югдӧдіс тӧлысь, и Тони ун йывсьыс нюмъяліс, быттьӧ сылы вӧтасис мыйкӧ зэв бур да збыль вӧвлытӧмтор.
МӦД ГЛАВА
ТОНИ ДА ПӦРЫСЬ ДОКТОР
Мисс Клэтт вӧлі терпеливӧй, но сійӧс мучитісны помасьлытӧм тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ велӧдіс сійӧ кадӧ, кор миян школаясын эз на вӧвны ӧнія велӧдан пособиеяс.
Сійӧ урокъяс вылын класс тырыс пукалісны партаяс сайын ловъя да визув челядь — нелямын нёль морт.
Та вӧсна сыын, мый лои Тони да сы костын, мисс Клэтт мыжа сы мында жӧ, мыйта и Тони.
Гашкӧ, сійӧ эськӧ и справитчис нелямын куим велӧдчысьыскӧд, но нелямын нёльӧдыс лои медбӧръяӧн, коді петкӧдіс сійӧс терпенньӧсьыс; сэтчӧ жӧ нелямын нёльӧднас вӧлі Тони Мак-Тэвиш Ливи.
Вот мый вӧсна оз позь вӧйпны мисс Клэттӧс сыысь, мый тайӧ шондіа луннас сійӧс дӧзмӧдіс ӧшиньӧ видзӧдысь Тонилӧн мечтательнӧй настроениеыс.
Регыд став классыс ылалі аслас мӧвпъясӧн, быттьӧ тӧв пӧльыштіс.
Ӧд тайӧ вӧлі медводдза тувсов шондіа лун, кодӧс быттьӧ лӧсьӧдӧма челядьлы гаж вылӧ да найӧс велӧдысьяслы лёк вылӧ.
Кӧть мисс Клэтт висьталіс урок, Тони сійӧс эз кывзы, мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь.
Петкӧдлыны кӧ схематичнӧя, ӧткодьӧсь-ӧ Тонилӧн мӧвпъясыс, либӧ, стӧчджыка, абу ӧткодьӧсь сыкӧд, мый висьталіс мисс Клэтт, артмис эськӧ татшӧмтор:
Мисс Клэтт. Капитан Гендрик Гудзон нуӧдіс ассьыс «Джын тӧлысь» катерсӧ Сэнди Хук пӧлӧн Лоуэр Бэйӧ 1609 вося кӧч тӧлысьын.
Тони. (Интереснӧ, кыдзи шусьӧ со эсійӧ, косьмӧм важ пуыс ӧшинь саяс?)
Мисс Клэтт. «Джын тӧлысьлӧн» артмис воӧдчыны дзик Касл діӧдз.
Тони. (Навернӧ, сійӧ платан.
Сӧмын платанъяс и вермасны быдмыны Мотт-стрит вылын).
Мисс Клэтт. Делӧыс сыын, мый капитан Гудзон корсис легендарнӧй саридз туй миян континент вомӧн.
Тони. (А со и пышкай.
Тешкодь лэбач!
Весиг зэв кӧдзыд дырйи Нью-Йоркысь пыр аддзан пышкайӧс.)
Мисс Клэтт. «Джын тӧлысь» вӧлі медводдза европейскӧй катерӧн, коді пырис Войвыв ю вомӧ.
Тони. (Сійӧ шусьӧ «английскӧй пышкай».
Буракӧ, сы вӧсна, мый сійӧс вайисны Англияысь.
Ньӧтчыд на эг аддзыв татшӧм лэбачьяссӧ ӧдзӧс мӧдарладорысь.
Ноко, кутшӧм нӧ лэбачьяс сэні?)
Мисс Клэтт. Но кор капитан Гудзон убедитчис, мый аддзис эз саридз вис, а сӧмын ю, сійӧс зэв ёна шогӧдіс.
Тони. (Ӧдзӧс мӧдарладорас лэбачыс ӧд вывті уна.
Ме аддзылі, сэні эмӧсь и каменнӧй и лӧз пелыськайясӧс, и ӧмидзкайясӧс, и джианъясӧс, и колибриясӧс, и сизьясӧс...)
Мисс Клэтт. Тони!
Тони. (А вот английскӧй пышкайяс сэні абуӧсь.
Сідзкӧ, збыль, мый найӧс вайисны Англияысь.
Интереснӧ, мый лоӧ, татшӧм пышкайыс кӧ ме бӧрся лэбыштас ӧдзӧс пыр?
Сійӧ лоӧ сэні, кор сійӧ сэні эз на вӧв, и дзик нинӧмла лоӧ сійӧс вайны Англияысь.)
Мисс Клэтт (ёна гораджыка да стрӧгджыка).
Тони!
Кутӧй тӧд вылын: эз ӧтнас Тони мечтайт да эз кывзы уроксӧ.
Классас вӧлі нӧшта нелямын куим морт — и дзик ставнысӧ, нывкаясӧс и детинкаясӧс, тшӧтш шымыртіс тувсов руыс, но налӧн сійӧ петкӧдчис мӧдног.
Найӧ педзисны да бергалісны партаяс саяс, гыжъясисны, вашкӧдчисны да чукрӧдлісны чужӧмъяссӧ.
Тони кӧ эськӧ вӧчис мыйкӧ та кодьӧс жӧ, мисс Клэтт терпитіс эськӧ тайӧс.
Сылӧн дӧзмӧм горӧдӧмыс артмис сы вӧсна, мый Тони пукаліс мыр моз да лунатик моз вӧрзьытӧг видзӧдіс ӧшиньӧ.
— А?.. Да, мисс Клэтт, — шыасис сійӧ.
Мисс Клэтт аслас рассказын удитіс нин мунны некымын нэм водзӧ сійӧ лунсяньыс, кор капитан Гудзон восьтіс Войвыв ю.
Сійӧ сӧмын на сетіс юалӧмсӧ да та вӧсна скӧра шуис:
— Тони, тэ кӧ кылін менсьым юалӧмӧс, вочавидз, пӧжалуйста!
Мисс Клэтт юасис Уолл-стрит йылысь да стена стрӧитӧм йылысь, кодсянь уличаыслы сетісны сылысь нимсӧ.
Миян кадӧ Уолл-стрит, коді дзик Нью-Йорк шӧрын, — сійӧ ыджыд керкаяса улича, кӧні вӧчӧны ассьыныс делӧяссӧ гырысь монополияяс.
Мисс Клэтт сӧмын на висьталіс сы йылысь, мый ёна важӧн, кор Нью-Йорк вӧлі сӧмын неыджыд голландскӧй сиктӧн, Питер Стайвесант стрӧитіс стена став посёлок пӧлӧныс, ӧти юсянь мӧд юӧдз, медым видзны голландскӧй овмӧдчысьясӧс индеечьяслӧн уськӧдчӧмъясысь.
Та бӧрын мисс Клэтт и юаліс сы йылысь, кор да мыйла вӧлі стрӧитӧма стенасӧ.
Веськыда кӧ шуны, Тони эз кывлы юалӧмсӧ, кыдзи эз кывлы и мисс Клэттлысь та водзвывса гӧгӧрвоӧдӧмъяссӧ, та вӧсна сійӧ и ачыс оз тӧд мыйла вочавидзис:
— Нинӧмла вӧлі стрӧитны стенасӧ индеечьясысь дорйысьӧм могысь.
Индеечьяс некодӧс некор эз вӧрзьӧдлыны, кытчӧдз Минхер Ван-Дайк эз ви персик вӧсна коньӧр Драмакаӧс.
Сійӧ вӧлі лёк морт, и овмӧдчысьяс кӧ сетісны сійӧс индеечьяслы, кыдзи вӧзйис Питерлӧн батьыс, ставыс эськӧ бура помасис и эз ковмы эськӧ стрӧитны стенасӧ.
— Мый Сэтшӧмыс? — юаліс мисс Клэтт. — Мый йылысь тэ висьталан?
— Уолл-стрит стена йылысь.
— Тони Мак-Тэвиш Ливи, кыдзи тайӧ сӧрӧмыс йитчӧ Уолл-стрит стенакӧд?
— Ме думайті, ті юалінныд менсьым, мыйла стрӧитісны тайӧ стенасӧ, — шуис Тони. — Со ме и висьталі, мый старик... но, стӧчджыка кӧ, Стайвесант — Пу кок... стрӧитіс сійӧс сы вӧсна, мый овмӧдчысьяс элясисны сы вылӧ.
А овмӧдчысьяслы стенаыс вӧлі дзик оз ков.
Минхер Ван-Дайклы некутшӧма эз вӧлі позь лыйны нывбабаӧс персик вӧсна.
Ставыс пыр мыжалӧны ставсьыс индеечьясӧс, но шуам...
Класс вак-вакӧн сераліс, а мисс Клэтт горӧдіс ёна шогсьӧмӧн:
— Тырмас, Тони, дугды!
Тони ворсіс йӧрын, кор мисс Клэтт сійӧ жӧ луннас воис сёрнитны сылӧн мамыскӧд.
Мисс Клэтт лыддис аслас могӧн пыравны миссис Ливи дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— Вӧлі кӧ Тони, мый шусьӧ, прӧстӧ лёк зонкаӧн, ме эськӧ эг кут тӧждысьны.
Думайта, мый ме ачым эськӧ сійӧс велӧді.
— Тони — абу лёк зонка, — шуис миссис Ливи.
— Дерт, абу лёк, дзик абу лёк.
Сӧмын вывті нин сылӧн вежӧрыс сюсь, сы вӧсна сійӧ висьтавлӧ быдсяма нинӧмабусӧ.
Ог тӧд, кытысь сійӧ найӧс босьтӧ и кытысь кывлӧ, но лёкыс сыын, мый сійӧ торкӧ классын дисциплина.
«Таысь кындзи, сійӧ янӧдӧ менӧ», — думнас содтіс мисс Клэтт, но гора эз шу.
— Да, вӧліны сыкӧд миян та вӧсна лёкторъяс, — сӧгласитчис миссис Ливи. — Ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ лӧсьӧдлӧ нинӧмабуяссӧ, ӧд быд боксянь сэсся сійӧ шань зонка.
«Гашкӧ, и таын на сійӧ кольӧ шаньӧн», — думыштіс сійӧ.
Миссис Ливиӧс ӧбидитіс сійӧ, мый мисс Клэтт шуӧ Тониӧс пӧръясьысьӧн.
Йӧз, кодъяс оз вермыны гӧгӧрвоны челядьӧс, век дасьӧсь лыддьыны челядьӧс пӧръясьысьясӧн.
А ӧд кагалы тшӧкыда кажитчӧ, мый наӧн лӧсьӧдӧм мирыс збыльысь эм, и сійӧ ньӧти оз пӧръясь, кор висьталӧ тайӧ мир йывсьыс.
Миссис Ливи юасис ассьыс, правильнӧ-ӧ висьталӧ сылӧн верӧсыс, мый сэтшӧм йӧз, кыдзи мисс Клэтт, сэтчӧдз оз кутны вермыны радейтны челядьӧс да збыльысь найӧс велӧдны, кытчӧдз оз шедӧдны аслыныс бурджык олӧм.
Збыль ӧд, велӧдысьяс нажӧвитӧны сэтшӧм этша — гашкӧ, тайӧн ставыс и гӧгӧрвосьӧ?
— Со и талунъя история урок вылын... — бара заводитіс мисс Клэтт да висьталіс ставсӧ, мый вӧлі. — И висьталіс сійӧ сэтшӧм эскӧдана! — помаліс сійӧ.
Тонилӧн мам думыштіс заборын ӧдзӧс йывсьыс, код йылысь висьтавліс сылы верӧсыс, и кӧсйис нин висьтавны сы йылысь мисс Клэттлы, но медбӧръя здукас вежис думсӧ да эз висьтав.
Бӧрынджык сійӧ гӧгӧрвоис мыйла: сійӧ пӧшти вӧлі уверен, мый, Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь кылӧм бӧрын мисс Клэтт кутас серавны.
А сійӧ лыддис, мый некод оз вермы серавны та вылын.
— Колӧ ӧлӧдны сійӧс татшӧм думъяссьыс, — решительнӧя шуис мисс Клэтт.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Тонилӧн мамыс. — Ме сёрнитла верӧскӧд.
— Тайӧ этша на.
Ме чайта, мый тіянлы ковмас отсӧг, — шуис мисс Клэтт.
— Отсӧг?
Кутшӧм отсӧг?
Ми век на быдтылім Тониӧс йӧз отсӧгтӧг.
— Врачлӧн отсӧг, — велӧдӧмӧнмоз шуис мисс Клэтт.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый Тони абу дзоньвидза?
Абу, Тони нормальнӧй, дзоньвидза зонка.
Прӧстӧ сылӧн вежӧрыс вывті сюсь, со ставыс.
— И век жӧ татшӧмторъястӧ бурджык бырӧдны заводитчигас.
Ме эськӧ тіян местаын думыштлі та йылысь.
— Ме думыштла, — коса шуис Тонилӧн мамыс.
И мисс Клэтт мунӧм бӧрын сійӧ дыр думайтіс тайӧ сёрни йывсьыс.
А налӧн сёрнитігкості Тони пукаліс крӧвать сетка вылын керкасайса йӧрын да видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Тайӧ вӧлі нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧс пожӧм пӧвъясысь, кодъясӧс вӧлі увсяньыс, вывсяньыс да пӧперегӧн крепитӧма.
Тайӧ вӧлі прӧстӧй ӧдзӧс, коді важысянь нин тӧдса став йӧзлы, и тайӧ конструкцияыс бӧръя сюрс во чӧжӧн ньӧти эз вежсьы.
Тони эз на бура гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧм сюрс воыс, но сійӧ бура помнитіс, мый ӧдзӧсыслӧн мӧдар бокыс, коді тыдалӧ Питер Ван-Добен бать ферма йӧрсянь, вӧчӧма дзик сідз жӧ.
А век жӧ тайӧ тешкодь: ӧд Ван-Добенъяс усадьбаын став мукӧд ӧдзӧссӧ вӧчӧма голландскӧй ног — кык джынйысь, ӧтиыс мӧд вылас, и сідз артмӧ быттьӧ ӧти местаын кык ӧдзӧс.
Но заборас ӧдзӧсыс вӧлі пӧвъясысь вӧчӧм нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧс, и сы вылӧ видзӧдігӧн Тонилы лои висьтасьны, мый ӧдзӧсас нинӧм торъяланаыс абу.
Сійӧ петкӧдіс налӧн йӧрсянь зпбор дорӧ веськалан орчча уличавывса керка йӧрӧ, и вӧчӧмаӧсь сійӧс, тыдалӧ, сэки, кор йӧрысь йӧрӧ тайӧ туйыс колӧма да вӧлӧма удобнӧйӧн.
Ӧдзӧсыс важӧн нин оз вӧлі ков; кӧрт каличыс сімӧма да ӧдва ветліс, а кӧрт дзиръясыс ӧдзӧссӧ быд восьтігӧн да пӧдлалігӧн гораа да нора дзуртісны.
Ӧдзӧссӧ, кыдзи и заборсӧ, вӧлі краситӧма турунвиж краскаӧн, коді вушйӧма да кульсьӧма нин.
Татшӧм турунвиж рӧмсӧ сэсся некытысь мирсьыс он аддзы — сӧмын Нью-Йоркса керка сайса йӧръяслӧн заборъяссьыс.
Сідзжӧ некытысь сэсся он аддзы сумах — Нью-Йоркса йӧръясысь  пу, — коді чушкӧдчӧма крӧватьлӧн важ сетка пыр.
Дерт, висьтасис аслыс Тони, быд вежӧра морт, торйӧн нин тайӧ вывті вежӧртӧм вежӧра йӧзыс, кодъяс дугдісны нин лоны челядьӧн да лоины верстьӧ йӧзӧн, эскӧны сыӧ, мый ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын позьӧ аддзыны сӧмын заборсайса йӧрсӧ.
Сідзи и лои, кор ӧдзӧссӧ восьтіс батьыс.
Но Тонилы вӧлі кажитчӧ зэв естественнӧйӧн, мый ӧдзӧсыс петкӧдӧ оз сӧмын дзик мӧд местаӧ, но и дзик мӧд кадӧ.
Кад да места йылысь юалӧм некор эз шемӧсмӧд Тониӧс.
Позьӧ тайӧ ӧдзӧссӧ восьтывны сюрсысь и пыр аддзыны сӧмын лӧп чукӧр — тайӧ районса быд керка дворса быть лоанатор.
Кымынысь сыкӧд тадзсӧ вӧлі!
Но ӧтчыд воис лун, кор Тонилӧн чужис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство, и тайӧ кадсяньыс сійӧ некор эз восьтыв ӧдзӧссӧ, кытчӧдз эз чужлы тайӧ чувствоыс.
Кор тайӧ медводдзаысь лои, сійӧ муніс веськыда ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс — и аддзис сэтысь...
Аддзӧмторйыс эз шемӧсмӧд сійӧс, эз шӧйӧвошт и ньӧти эз шензьӧд.
Тайӧ сідзи и должен вӧлі лоны: нинӧмӧн торъявтӧм ӧдзӧсыс друг пӧри волшебнӧйӧ и воссьывліс важъя олӧмӧ, сійӧ важ кадас, кор Манхэттен ді вӧлі свет вылас медмича местаӧн, кор сэтчӧ эз на мисьтӧмтны джуджыд, мисьтӧм стрӧйбаяс да эз вомӧнавны няйт уличаяс: эз, гӧгӧрбок шыльквидзисны сӧмын веж пӧскӧтинаяс да сук вӧръяс да ӧткымынлаын паськӧдчӧмаӧсь голландскӧй овмӧдчысьяслӧн неыджыд фермаяс.
Тони тӧдіс, мый став чудеснӧйторъяссьыс, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс аслас нэмын, медся чудеснӧйыс — тайӧ волшебнӧй ӧдзӧсыс.
И сійӧ юасис ассьыс:, мыйла сійӧ кутіс висьтавлыны сы йылысь?
Мыйкӧ сылы подсказывайтліс, мый ӧдзӧс пыр туйыс зэв абу надёжнӧй: тайӧ туй вылас быдтор вермас лоны, и весиг ӧдзӧс йылысь сёрнияс вермасны жугӧдны сійӧс, торйӧн нин сійӧ йӧзкӧд сёрнияс, кодъяс оз эскыны Тонилы да оз гӧгӧрвоны сійӧс.
И век жӧ волшебнӧй ӧдзӧсыс вӧлі сэтшӧм збыльӧн, мый Тони эз вермы не сёрнитны сы йылысь.
Со, шуам, сы водзын ӧні ӧдзӧс.
Сійӧ видзӧдӧ сы вылӧ, и сыын — Тони Мак-Тэвиш Ливиын, кыптӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство: сэні и волнуйтчӧм, и виччысьӧм, и долыдтор водзвыв чувствуйтӧм.
Кор сійӧс шымыртліс татшӧм чувствоыс, сійӧ тӧдіс, мый видзӧ ас саяс ӧдзӧсыс.
Сійӧ эз сомневайтчы сыын, мый лоӧ, сійӧ кӧ восьтас ӧні ӧдзӧссӧ.
Тони дышпырысь нюжӧдчис сетка вылӧ.
Уличасянь кылісны ворсысь челядьлӧн кок шыяс да гӧлӧсъяс.
Но Тонилы эз вӧв окота мунны на дінӧ, сійӧ весиг жалитіс найӧс.
Позьӧ ӧмӧй ӧткодявны налысь ворсӧмсӧ сылӧн волшебнӧй ӧдзӧскӧд!
И сылӧн абу на пӧвстын ни ӧти сэтшӧм бур да вернӧй ёрт, кутшӧм Питер Ван-Добен.
«Интереснӧ, — думайтіс Тони, — мый вӧчӧ ӧні Питер?»
Тайӧ юалӧм вылас позьӧ вочавидзны сӧмын сэки, кор аслад синъясӧн видзӧдлан.
Тони чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сылӧн чужӧм вылын ворсіс нюм, сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис.
— Мисс Клэтт радейтӧ сюйны ассьыс нырсӧ йӧз делӧӧ, — шуис Тонилӧн батьыс рытнас, кор локтіс гортас да тӧдмаліс велӧдысьлӧн волӧм йылысь.
— Мед сідзи, — шуис миссис Ливи. — Но сылӧн и татӧг нин уна тӧждысянторйыс, а сэні ещӧ Тони...
— Мыйла Тониным пӧръясьӧ? — юаліс батьыс.
— Гашкӧ, сылы кажитчӧ, мый сійӧ збыльтор висьталӧ, — вочавидзис мамыс. — Тэ ӧд тӧдан, челядьлӧн овлӧ татшӧмыс.
— Тӧда.
Но мукӧд челядьлӧн абу тадзи.
Мукӧд челядь ворсӧны...
— Тони ворсӧ жӧ.
— Этайӧ ӧдзӧснас да аслас нинӧмабуяснас?
Кутшӧм морт сыысь быдмас, кутас кӧ сійӧ тадзи ылӧдчыны?
— Оз нин сэтшӧм ёна сійӧ ылӧдчы, — шуис мамыс.
— Вывті ёна.
Меным яндзим сійӧс кывзынысӧ!
Ме эськӧ гӧгӧрвои, ылӧдліс кӧ зонка коланлун серти, медым мынтӧдчыны накажитӧмысь.
Лёк, но век жӧ гӧгӧрвоана.
Но сылы, тыдалӧ, прӧстӧ кажитчӧ пӧръясьнысӧ.
И ӧд со лёкыс: мукӧддырйиыс сійӧ пӧръясьӧ сэтшӧм эскӧдана, мый весиг ме ачым заводитла эскыны сылы.
Ӧні, кор ме видзӧда сійӧ ӧдзӧс вылас, менӧ быдпӧрйӧ шымыртӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство.
— Гӧгӧрвоа, — гогнитіс мамыс. — Но тайӧ оз висьтав, мый зонкаыс висьӧ.
Оз ков йӧйтавны.
Тайӧ ворсӧм; сійӧ ачыс регыд вунӧдас аслас ӧдзӧс йывсьыс.
— Тэ чайтан, сійӧс оз ков нуӧдны врач дорӧ?
— Дерт, оз ков!
Сійӧ ӧд дзоньвидза зонка...
И шань зонка...
Кытчӧ сійӧ воши, кӧсйи эськӧ ме тӧдны!
Быттьӧ сылы вочакыв пыдди жырйӧ пырис Тони; гач пидзӧсыс сылӧн косяссьӧма, ӧти чулкиыс лэччӧма.
Чужӧмыс сылӧн нимкодьысла ӧзйис нимкодьӧн да кыпыдлунӧн, а став тшӧка вомӧныс вӧлі югыд гӧрд гыж туй.
— Вот и ме! — шуис сійӧ. — Бур рыт.
— Тэ тышкасин, Тони? — юаліс батьыс.
— Эг.
— Кытысь нӧ тайӧ гыж туйыс?
— Парсасис и ставыс, — пельпомъяссӧ лэптыштліг шуис Тони.
— А кыдзи тайӧ лоис?
Тэ он кӧсйы висьтавны?
— Тэ ӧд всё равно он эскы, — вочавидзис Тони.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый парсаси ме сэні, ӧдзӧс сайын.
— Кутшӧм ӧдзӧс сайын? — спокойнӧя юаліс батьыс.
— Заборса ӧдзӧс сайын.
— Тэ кӧсъян шуны, мый парсасин орчча йӧрын?
Тони ланьтліс здук кежлӧ, сэсся шуис:
— Ог, парсаси ме сэки, кор ворсі индеечьяскӧд «сум-воӧн».
— Сідз, — шуис батьыс. — Ӧні ставыс гӧгӧрвоана.
Ми талун жӧ мунам доктор Форбс ордӧ.
Тони, кыдзи и Мотт-стритса пӧшти став челядьыс, радейтліс пӧрысь доктор Форбсӧс.
Эмӧсь йӧз, кодъяс пӧрысьладорыс ылыстчӧны челядьысь; мукӧдыс, мӧдарӧ, матыстчӧны налань.
Татшӧм вӧлі и доктор Форбс.
И вот Тони батьыскӧд воисны доктор Форбс кабинетӧ.
Комнатаыслӧн став обстановкаыс — докторлӧн дипломъяс, индеечьяслӧн паськӧм да кӧлуй, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма стенъясас, небӧгъяс, кутшӧмкӧ тешкодь препаратъяс тыра банкаяс да бутылкаяс — ёна лӧсяліс кӧзяиныслы.
Доктор пукаліс кучикӧн эжӧм ыджыд сьӧд креслӧын; сыысь — эз докторсьыс, а креслӧсьыс — быд бокӧ чурвидзис сюйӧдыс, и быдлаын — креслӧ вылын и мукӧдлаын — бусыс вӧлі чунь кызта; доктор важӧн нин вӧлі дӧвечӧн, и тайӧ быдӧнлы вӧлі шыбитчӧ синмас, коді пыравліс сы ордӧ.
Доктор лэптіс ӧчкисӧ кымӧсас, кресталіс ассьыс кыз кияссӧ гӧгрӧс кынӧм вылас, мый вӧчис сійӧс ёна арлыдаӧн, да интересӧн, весиг нимкодясьӧмӧн, кутіс видзӧдны Тони вылӧ.
— Вай ми Тоникӧд варовитыштам кыкӧн ас костаным, — шуис сійӧ мистер Ливилы. — Ті пукалыштӧй приёмнӧйын да лыддьыштӧй «Географическӧй журнал», а ми Тоникӧд сёрнитыштам сійӧ ӧдзӧс йывсьыс, кыдзи мужичӧй мужичӧйкӧд.
Ме ёна радейта сёрнитны ӧдзӧсъяс йылысь, торйӧн нин сэтшӧмъяс йылысь, кодъяс воссьӧны.
Миян кадӧ вывті уна ӧдзӧс топыда тупкӧма.
Тонилӧн батьыс сӧгласитчис, сылы весиг таысь кокньыдджык лои.
Сійӧ петіс приёмнӧйӧ да заводитіс лыддьыны «Географическӧй журналысь» Тибет йылысь, а доктор Форбс нюммуніс Тонилы да перйис драже тыра кӧрӧбка.
— Ме найӧс дзеба, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ, — велавсьӧма да.
Меным ковмыліс дзебны кампетъяссӧ нывъясысь.
Менам кык нылӧй пыр полісны, мый ме тшӧга и кынӧмӧй быдмас.
Найӧ верӧс сайынӧсь нин, и менам важӧн нин кынӧмӧй быдмис, а ме век дзеблала дражесӧ велалӧм верти...
Босьт гӧрдъяссӧ.
Найӧ анисаӧсь...
Сідзкӧ, некод оз эскы тэныд, кор тэ висьтавлан ӧдзӧс йывсьыд?
— Буракӧ, некод, — вочавидзис Тони, вомсӧ кампетӧн тыртігӧн.
— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, — серьёзнӧя шуис доктор Форбс, кодлӧн гӧлӧсас ньӧти серам эз вӧв, — делӧыс артмӧ тадзи: тэнӧ шымыртӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чувство, и тэ нин тӧдан, мый тэнӧ виччысьӧ.
Тэ восьтан ӧдзӧс, пыран сы пыр и веськалан Питер Ван-Добен йорӧ, коді овлӧма зэв нин важӧн, кор Нью-Йорк вӧлі сӧмын на дзоляник голландскӧй сиктӧн.
Сідз ӧд, Тони?
— Да, сэр, — гогнитіс Тони.
— Сідзкӧ, Ван-Добенлӧн фермаыс должен лоны ӧнія Мотт-стрит да Хустон-стрит пельӧсын.
Тайӧс позьӧ видлавны, — шуис доктор Форбс, кӧть сы бӧрын, кор мистер Ливи висьталіс сылы весквейстикъяс племя йылысь, сійӧ сомневайтчис, сулалӧ-ӧ видлавны Тонилысь шуӧмсӧ. — Тайӧ ферма, Тони?
— Ті эськӧ, доктор, шуинныд сійӧс фермаӧн.
Питер шуӧ сійӧс мӧдног.
— А кыдзи шуӧ сійӧс Питер?
— «Баувери», — вочавидзис Тони.
Доктор Форбс шӧйӧвошӧмысла тшӧкмуні да чургӧдіс Тонилы драже тыра кӧрӧбкасӧ.
Тони босьтіс кык гӧрд да ӧти турунвиж кампет да кутіс сьӧлӧмсяньыс йирны найӧс.
Важӧн нин сійӧ эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧм спокойнӧя.
— Но, а талунъя лӧсьыдтӧмторъясыд урок вылад, — водзӧ нуӧдіс доктор Форбс, — заводитчисны Уолл-стрит вӧсна?
Кыдзи ме гӧгӧрвои, тэ шуин, мый нинӧмла вӧлі стрӧитны стенасӧ, эз кӧ эськӧ тайӧ йӧй да подлеч Ван-Дайкыс лый коньӧр индианкаӧс.
Ме тэ ног жӧ думайта, кӧть эмӧсь йӧз, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ Нью-Йорк история серти специалистъясӧн да шуӧны, мый стенасӧ вӧлі стрӧитӧма тайӧ лоӧмторӧдзыс.
Ставсӧ тайӧс тэ вермин тӧдмавны ӧти час чӧжӧн публичнӧй библиотекаын.
Но тэ, буракӧ, тӧдан весиг, кыдзи шулісны сійӧ индианкасӧ.
Кӧть ӧнӧдз сылӧн нимыс вӧлі тӧдмавтӧм.
— Ставыслы тӧдса сылӧн нимыс, — вочавидзис Тони. — Питер висьталіс меным ставсӧ мӧд луннас жӧ.
Сійӧс шулісны Драмакаӧн.
«Алгонкинскӧй ним», — думыштіс доктор Форбс.
Сійӧ пыр чайтліс, мый Манхэттен ді вылын овлісны алгонкинскӧй группаса индеечьяс.
Но здук мысти нин доктор серӧктіс ас кежсьыс, гӧгӧрвоис, мый збыльысь сетчис ворсӧмӧ.
— Сійӧ вӧлі вождьлӧн ныв, — водзӧ висьталіс Тони.
— Энлы! — горӧдіс доктор Форбс, коді медводдзаысь эз вермы кывзыны спокойнӧя да эз куж кутчысьны. — Налӧн вождьыс эз вӧв!
Весквейстикъяслӧн вождьясыс эз вӧвны!
— Налӧн вӧліны вождьяс, — настойчивӧя шуис Тони. — Ме тӧда, сы вӧсна мый тайӧ лои сэки, кор вождьясыс локтісны ирокезъяс ордысь.
Старик ыстыліс нала.
— Кутшӧм старик?
— Стайвесант.
Менам голландскӧй ёртӧй пыр шуӧ сійӧс сідз — старик.
— Тэ сёй, сёй дражесӧ, — шуис доктор Форбс, ачыс матыстчис неыджыд шкап дорӧ да кисьтіс дзоляник стӧканӧ бренди.
Сійӧ ӧтпырйӧ ньылыштіс брендисӧ, дзебис бутылкасӧ, Тонилань бергӧдчӧмӧн чургӧдіс сылань ассьыс кыз водз чуньсӧ:
— Збыль, ме кывлі легенда, быттьӧ куим ирокезскӧй вождь волӧмаӧсь Питер Стайвесант ордӧ сылӧн корӧм серти, но ме некор талы эг эскыв.
Мыйла нӧ налы вӧлі волынысӧ?
— Ог тӧд, — вочавидзис Тони. — Тӧда сӧмын, мый ме найӧс аддзылі.
— Кӧні?
Навернӧ, сійӧ аслад проклятӧй ӧдзӧс саяд?
Тони гогнитіс.
— Налӧн военнӧй пыжыс сулаліс каналын, — шуис сійӧ лачатӧг, ачыс мӧвпыштіс, мый ӧні и доктор Форбс, кыдзи тсав мукӧдыс, дугдас эскыны сылы.
А доктор Форбс тайӧ кадӧ мӧвпъясас видіс асьсӧ.
«Но вот,— висьталіс сійӧ аслыс, — воштан вежӧртӧ кутшӧмкӧ зонкалӧн фантазия вӧсна!
Кыдзи нӧ тэ сылы отсалан, ачыд кӧ сы вылӧ горзыны заводитін!
Колӧ жугӧдны сылысь сӧрӧмсӧ, розьӧдны сійӧс майтӧг гаддьӧс моз, мед сійӧ ачыс потас.
Петкӧдлы сылы, мый ставыс тайӧ сӧмын сійӧ вежӧрын.
Эн шу сійӧс пӧръясьысьӧн, но вӧч сідз, медым сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставыс тайӧ сӧрӧм».
Тайӧс аслыс шуӧм бӧрын доктор Форбс пуксис кучикӧн эжӧм сьӧд креслӧӧ да босьтіс ӧти кампет.
— Да, Тони, — шуис сійӧ, — тэ аддзӧмыд дивӧ кодь ӧдзӧс, збыльысь волшебнӧйӧс.
Ме эськӧ ачым кӧсйи петны сы пыр мӧдарас.
Но сэні, дерт, сьӧкыд сёрнитчыны.
Найӧ ӧд сёрнитӧны голландскӧй кыв вылын, сідз?
Весиг тэнад ёртыд, Питер Ван-Добен, буракӧ, сёрнитӧ голландскӧй кыв вылын?
— Да, — шуис Тони.
— Сідзкӧ, голландскӧй кыв тӧдтӧг сыкӧд сёрнитны он вермы?
— Он, — гогнитіс Тони.
— Но тэ ӧд он куж голландскӧй ногӧн сёрнитнысӧ? — юаліс доктор.
— Кужышта, — вочавидзис Тони. — Ме велӧдчи неуна сёрнитны голландскӧй кыв вылын, а Питер — английскӧй кыв вылын.
Тадзи ми и сёрнитам.
— Гӧгӧрвоана, — шуис доктор Форбс, весиг синсӧ эз лапнитлы. — Тэ, кӧнкӧ, и мекӧд верман голландскӧй кыв вылын варовитыштны?
— А ті голландскӧй кывсӧ тӧданныд? — юаліс Тони.
— Ме сёрнита немецкӧй кыв вылын и гӧгӧрвоа голландскӧй кыв.
Тэ кӧ мыйкӧ меным висьталан, ме гӧгӧрвоа.
Но юав, шуам, кыдзи менӧ шуӧны.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — юаліс Тони.
Доктор Форбс тшӧкмуні виччысьтӧмысла, сэсся бара нюжӧдчис дражела.
— Мый тіянкӧд? — шуис Тони.
— Мый?
— Прӧститӧй, доктор.
Ті вежсинныд чужӧм вылад, ме и юалі, мый тіянкӧд.
Ме кыдзкӧ вунӧді мый сэсся оз ков сёрнитны голландскӧй кыв вылын.
— Тэ збыль аддзӧмыд волшебнӧй ӧдзӧс, — ньӧжйӧник шуис доктор Форбс. — Весиг ме здук кежлӧ вунӧдчылі, мый ме доктор, сэтшӧм сійӧ волшебнӧй...
Тэнад тшӧкаад вель ыджыд гыж туй.
Вай ме сійӧс мыська.
Доктор Форбс гӧгӧрвоис, мый ӧдйӧджык колӧ вежны сёрнисӧ, чеччис, босьтіс водородлӧн перекись тыра бутылка да мыськис Тони щӧкаысь гыж туйсӧ.
— Кӧні тэ тадзсӧ гыжйыштчин? — юаліс сійӧ.
— Ворсі «сум-воӧн».
— «Сум-воӧн»?
— Тайӧ индеечьяс тадзсӧ ворсӧны, — неуна яндысьыштӧмпырысь кутіс гӧгӧрвоӧдны Тони. — Талун ми Питеркӧд ветлім индейскӧй сиктӧ.
Медводз найӧ миянӧс ворснысӧ эз примитны.
А сэсся примитісны.
Сэні и гыжйыштчи.
— А кыдзи «сум-вонас» ворсӧны? — юаліс доктор Форбс.
— Мачӧн, — вочавидзис Тони, — Мачыс ыджыд апельсин ыджда.
Быд командаын кызь кык ворсысь; корсюрӧ ворсӧны челядь, а мукӧддырйи и верстьӧяс, но ворсӧмыс пыр заводитчӧ сысянь, мый «патрия» шыбитӧ мачсӧ ворсанінас...
— Кыдзи тэ сійӧс шуин?
— «Патрия».
Тадзи шуӧ сійӧс Питер, и Питерлӧн батьыс тшӧтш.
Сійӧ зэв пӧрысь и лыддьыссьӧ став сиктыслы батьӧн.
Сійӧ пӧшти нинӧм оз вӧч и — сӧмын пукалӧ шонді водзын да ладмӧдӧ вензьӧмъяс, торйӧн нин кор челядь заводитасны вензьыны.
А корсюрӧ сійӧ нӧшта ворсӧмсӧ панӧ.
Вот кыдзи «сум-воын» — шыбитӧ мачсӧ.
Индеечьяс шуӧны сійӧс «паталоӧн», а ми Питеркӧд шуам сійӧс «патрияӧн».
Сійӧ сетлывлӧ миянлы чери торъяс, кампет кодь юмов сы вӧсна, мый сійӧс пуӧма клёнӧвӧй сиропын.
Но вот, сійӧ панӧ ворсӧмсӧ — шыбитӧ мачсӧ сынӧдӧ, а кодкӧ кутӧ мачсӧ аслас клюшкаӧн да мырддьӧ сійӧс...
— А кутшӧмджык сійӧ клюшкаыс, Тони? — торкис доктор Форбс.
— Да прӧстӧ ӧрек бедь.
Ӧти помсяньыс сійӧс кусыньтӧма, кыдзи тростьлӧн вуг.
И бедь да чукыльтӧм юкӧн костас зэвтӧма вӧчтӧм кучик визьясысь кыӧм сетка — cійӧн мачсӧ куталӧны да шыблалӧны.
— А-а, травянӧй хоккей.
Кытысь тэ аддзылін тайӧ ворсӧмсӧ, Тони?
— Ме ог тӧд, мый сэтшӧм турунвыв хоккейыс, — вочавидзис Тони. — Но талун найӧ примитісны миянӧс Питеркӧд ворсны.
Сэки ме и гыжйыштчи.
Доктор Форбс юрсӧ пӧлыньтӧмӧн дыр пукаліс чӧв, малаліс куш юрсӧ да думайтігтыр видзӧдіс Тони вылӧ.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Вай помалам дражесӧ, Тони.
Кыкнанныс кутісны сёйны кампет, а кор помалісны, доктор Форбс лэдзис ӧчкисӧ ныр вылас да Тони вылӧ ещӧ ӧти здук видзӧдлӧм бӧрын шуис:
— Тэ бара лӧсьӧдчан сэтчӧ ветлыны, ӧдзӧстіыс?
— А ті некодлы онӧ висьталӧй?
— Но, ёртӧй, тэ и думыштны он вермы, мыйта гусятор менам пӧрысь юрын!
— Ог вермы, — веськыда шуис Тони.
— А мый, тэ кӧ мыйкӧ сэтысь ваян меным?
— Ӧдзӧс сайсьыс? — юаліс Тони.
— Да.
— Ме ногӧн, тайӧ оз ло лӧсьыд.
— Тэ ӧд тӧдан, мый ме чукӧрта мыйсюрӧ индеечьяслӧн овмӧсысь, — водзӧ нуӧдіс доктор Форбс. — Меным эськӧ кӧсйи, мед менам вӧлі кык татшӧм клюшка, да и мачыс эськӧ эз мешайт...
Тони видзӧдліс сы вылӧ шӧйӧвошӧмпырысь.
— Думыштлы, Тони, та йылысь, думыштлы.
И думыштан кӧ сетны отсӧг меным, выжывлы, мыйкӧ, ме тэнӧ ёна аттьӧала.
А ӧні котӧрт гортад, а ме батьыдкӧд сёрнитышта.
Но кор Тони петӧ нин вӧлі кабинетсьыс, доктор Форбс сетіс сылы юалӧм, и ачыс сэк жӧ шуис асьсӧ йӧйӧн, мый некыдзи нин эз лӧсяв почтеннӧй гортса врачлы.
— Тони, — шуис сійӧ, — помнитан, тэ висьталін, мый куим ирокезскӧй вождь кывтісны ю кузя аддзӧдчывны Стайвесанткӧд — Пу коккӧд?
— Сійӧ зэв ёна вӧлі дӧзмӧ, кор шулісны сійӧс «Пу кокӧн».
Тадзи нерлісны сійӧс челядь, и сійӧ пыр вӧтлысьліс на бӧрся беддьӧн.
— Сідз, сідз.
Но бергӧдчам ирокезскӧй вождьяс дорӧ.
Кыдзи найӧ вӧліны пасьтасьӧмаӧсь?
Тэ ӧд шуин, мый аддзылін найӧс?
— Найӧ вӧліны кузь плащьясаӧсь, — заводитіс висьтавлыны Тони, зілис ставсӧ уськӧдны дум вылас став посниторсӧ да весиг читкыртіс кымӧссӧ. — Ме ногӧн, еджыд кӧр куясысь.
Вождьясыс ньӧти абу сэтшӧмӧсь, кыдзи миянлы ӧні висьталӧны.
Ме дзик пыр думышті, мый найӧ корольяс: плащьясыс налӧн вӧліны корольяслӧн кодь, ставнас мичмӧдӧма бисерӧн да кӧр сюръясысь неыджыд торъясӧн.
Кокъясаныс кӧмалӧмаӧсь мыйкӧ крага кодьӧс.
А юрсиныс налӧн вӧлі кузь да лым кодь еджыд.
— И юр выланыс, дерт, лэбач бордъясысь вӧчӧм юр кышӧд?
— Ньӧти абу! — горӧдіс Тони. — Некутшӧм лэбач борд.
А сэтшӧм коронаясыс, сӧмын пуысь, и бокъясас кӧр сюръяс лӧсьӧдӧма.
Тӧданныд, дзик картинавывса важ викингъяслӧн кодь...
— Челядь, — шуис пӧрысь доктор Форбс Тони батьлы, — олӧны асланыс, наӧн лӧсьӧдӧм мирын.
Сійӧ мирыс ӧтлаасьӧ миян миркӧд, но оз найӧ кӧсйӧм серти, а колӧмлун серти.
Лёкыс сыын, мый ми, верстьӧ йӧз, асывсянь рытӧдз нырам, зілям нажӧвитны олӧм вылӧ да могмӧдны юр весьтын вевт, со и вунӧдам челядьлӧн тайӧ мир йылысь, весиг дзикӧдз ӧтдортам сійӧс, а мукӧддырйиыс ылыстам ас дінысь тайӧн и ассьыным челядьнымӧс.
— Сідзкӧ, ті лыддянныд, мый Тониӧс оз ков петкӧдлыны...
— ...психиатрлы?
Сӧрӧм!
Психиатрыс сылы миян дорысь оз ёнджыка ков, а гашкӧ, и этшаджык.
Сылы колӧ, медым сійӧс гӧгӧрвоисны да радейтісны.
Он ӧмӧй ті аддзӧй, мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Эм уна сэтшӧмтор, кодӧс оз вермы сылы сетны Мотт-стрит вылын олӧмыс, та вӧсна сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс мир.
Тэ либӧ ме кӧ петам сійӧ ӧдзӧсӧдыс, ми веськалам ёг чукӧр дорӧ.
А сійӧ веськалӧ ӧдзӧс пырыс сэтчӧ, кӧні сійӧ кӧсйӧ лоны, — Нью-Йоркӧ, коді вӧлӧма куимсё во сайын.
Сылӧн ловъя вежӧрыс овмӧдӧма карас йӧзӧс, ӧнія олӧм дорӧ сэтшӧм матысаясӧс, кутшӧмӧн сійӧ аддзӧ ачыс тайӧ олӧмсӧ.
Сылӧн думыштӧмыс аслысногӧн зэв бур, и сійӧ лӧсьӧдіс Выль Амстердамлысь олӧмсӧ став посниторнас.
Но тані абу нинӧм гӧгӧрвоӧдны позьтӧмыс да гусяторйыс, став тайӧ юӧрсӧ позьӧ корсьны быд публичнӧй библиотекаысь.
И ме ог ӧшибитчы, шуа кӧ, мый Тони эз ӧтчыд и эз кыкысь часъяс чӧж корсьысь важ, бусӧссьӧм небӧгъясын.
— Но мый миянлы сыкӧд вӧчны? — юаліс Тонилӧн батьыс. — Оз ӧд позь, медым сійӧ быдӧнлы висьтавліс ассьыс лӧсьӧдӧмторъяссӧ.
— Ӧти-кӧ, тайӧ сылы абу лӧсьӧдӧмтор.
Найӧ олӧны сылӧн вежӧрын, и сійӧ эскӧ налы, кыдз кужӧны эскыны сӧмын челядь.
Ставыс тайӧ сылы сідз жӧ збыль, кыдзи миянлы — унатор, мыйлы эскам ми, верстьӧ йӧз.
Торъялӧмыс сӧмын сыын, мый ми кувтӧдз олам, асланым иллюзияяслы эскыны дугдывтӧг, а Тонилы локтас лун, кор сійӧ восьтас ассьыс волшебнӧй ӧдзӧссӧ и аддзас сэтысь сӧмын няйт йӧрсӧ.
Но таысь сійӧ ачыс лёкджык оз ло.
И ме сӧветуйта тіянлы — нинӧм энӧ вӧчӧй, мед зонкаыс олӧ, кыдзи кужӧ.
Но кор Тонилӧн батьыс муніс гортас «Аттьӧ, доктор» шуӧм бӧрын, кодӧс пӧрысь Форбс кывліс нин пӧшти ветымын во, доктор бара пуксис кучикӧн эжӧм аслас сьӧд креслӧӧ, лэптіс ӧчкисӧ кымӧсас, кунис синъяссӧ да кутіс думайтны Тони Мак-Тэвиш Ливилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь.
Шензьӧмыд босьтӧ, мый лӧсьӧдіс тайӧ дзолюкыс, коді сэтшӧм стӧча да дыр думайттӧг вочавидзис став юалӧм вылас.
Сійӧ заставитіс доктор Форбсӧс казьтыштны важ-важ кадсӧ, кор сійӧ ачыс вӧлі зонкаӧн.
Доктор чужліс Нью-Йоркын сійӧ кадас, кор Манхэттен ділӧн войвыв юкӧныс вӧліны на вевттьӧма видзьясӧн, вӧръясӧн да лӧсьыд посньыдик фермаяс.
Сійӧ кадӧ, мунан кӧ вӧлі экипажын Джордж Хилл фортлань либӧ Инвудлань, ті веськаланныд вӧлі кар сайӧ, вӧр-ваӧ — дзик збыль вӧр-ваӧ.
Ставыс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мича: неыджыд мылькъяс, долинаяс, юяс — му шарса быд мукӧд местаысь абу лёкджык.
А Трайон фортлӧн кыртӧсь, кыръя вадорсянь кӧть кытчӧ он видзӧдлы, позьӧ вӧлі аддзыны сӧмын лӧзов-турунвиж мылькъяс, и сӧмын лунвылын вӧлі кар.
«Но ставыс тайӧ, — думыштіс доктор Форбс, — коли бӧрӧ, а ӧні гӧгӧрбок кар — уличаяс, керкаяс...»
Докторлӧн эз вӧв сэтшӧм ӧдзӧсыс, кутшӧм Тонилӧн, — ӧдзӧс, кодӧс сійӧ вермис эськӧ восьтыны, медым бӧр воӧдчыны аслас ылі челядьдырӧ.
Сэки важӧн Спайтен Дайвил вадоръяслань петысь веж долинаын овліс дзик ӧти индейскӧй семья, и пӧрысь доктор Форбс, сэки зонка на, тшӧкыда волывліс на ордӧ.
Тані чужис сыын ӧнӧдз на кольӧм интерес гӧрдкучикаяслӧн вӧдитчан кӧлуй, обычайяс да олан образ дінӧ, кодъяс коркӧ, ёна важӧн, овлісны тайӧ канмуас да веськӧдлісны сійӧн.
Доктор Форбс казьтыліс важсӧ жалиттӧг — сійӧ оліс талунъяӧн да радейтіс ассьыс карсӧ, кыдзи радейтӧны сійӧс сӧмын ӧткымынъяс.
И век жӧ сійӧс эз эновтлы мӧвп — кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, вермис кӧ эськӧ сійӧ кӧть ӧтчыд пыравны Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧсӧ.
— Сё мокасьтыд! — некод дінӧ шыӧдчытӧг шуис сійӧ гораа. — Кажитчӧ, ме заводита эскыны зонкаыслы!
И век жӧ доктор Форбс бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ вывті пӧрысь, сылӧн вежӧрыс вывті идӧра дай сылӧн пациентъяс костын уна гӧль йӧз, медым кӧть здук кежлӧ эскыны Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь кӧть ӧти кывлы.
Та вӧсна сійӧ шуис аслыс абу вӧчны нинӧмабусӧ да заводитіс лыддьыны турунвиж переплёта кыз небӧг, гажтӧм, унмовськӧдысь пытшкӧсса висьӧмъяс йылысь небӧг, коді вермис лӧньӧдны быд ӧддзӧм вежӧр.
Но сылӧн мӧвпъясыс век ӧтарӧ бергӧдчисны волшебнӧй ӧдзӧслань — и медбӧрын сійӧ пӧдлаліс небӧгсӧ да босьтіс телефон трубка, медым звӧнитны аслас важ ёртыслы.
Тайӧ ёртсӧ шуисны Айзек Гилменӧн, и вӧлі сійӧ музей видзысьӧн, стӧчджыка кӧ ассьыс унджык кадсӧ сійӧ коллявліс музейын, тӧждысис сылӧн экспонатъяс вӧсна, мыйлакӧ дугдывтӧг вештавліс найӧс местаысь местаӧ, ӧтиясӧс лэдзаліс пӧдвалӧ, мӧдъясӧс пукталіс витринаясӧ да пыр думайтіс сы йылысь, мый музейлӧн оз тырмы сьӧмыс, медым ньӧбны выль экспонатъяс да важъяссьыс унджыксӧ лэччӧдны пӧдвалӧ.
Музейыс, кодӧс видзис Айзек Гилмен, шусьыліс Американскӧй индеечьяслӧн музейӧн.
Сійӧ медбур музей Нью-Йоркын, да и абу сӧмын Нью-Йоркын.
Тіянлы кӧ интереснӧ, ті верманныд пыравны сэтчӧ — сійӧ и ӧні на эм Бродвей да Сё ветымын витӧд улича пельӧсын, но сэні ӧні выль видзысь нин: ӧд Тонилӧн волшебнӧй ӧдзӧскӧд историяыс вӧлі уна во сайын.
Пӧрысь доктор Форбс да Айзек Гилмен вӧліны бур ёртъясӧн; веськыда кӧ найӧ пыр вензисны, равзісны ӧта-мӧд вылас, мыжавлісны ӧта-мӧднысӧ быдсикас грекъясын и... кольлісны ёртъясӧн.
Вензьылісны найӧ ёнджыкасӧ индеечьяс йылысь.
Со тайӧ ёртыслы и звӧнитіс телефон пыр доктор Форбс.
— Айк, — заводитіс сійӧ, — мый тэ шуан, ме кӧ висьтала тэныд, мый весквейстик племяысь индеечьяс ворслӧмаӧсь турунвыв хоккейӧн?
— Шуа, мый индеечьяс йылысь тэ тӧдан весиг этшаджык сы серти, мыйта ме чайтлі.
— А мый, тэ чайтан, найӧ эз тӧдлыны тайӧ ворсӧмсӧ?
— Дерт, эз.
Ни ӧти аддзылысь та йылысь нинӧм оз казьтывлы, а ӧдвакӧ найӧ эськӧ эз казявлыны тайӧ чукӧра ворсӧмсӧ.
— Дерт, — ехиднӧя шуис доктор Форбс, — тэ сэні эн вӧв.
— А тэ вӧлін, пӧрысь бӧлбан? — равӧстіс Айк Гилмен. — Колӧ жӧ: звӧнитӧ мортлы вой шӧр войын, медым тӧдмавны, ворслісны-ӧ весквейстикъяс турунвыв хоккейӧн!
— Надзӧнджык, а то вирыдлӧн давлениеыс тэнад, пӧжалуй, кыптас, — ӧлӧдіс доктор Форбс. — Кут асьтӧ он кӧ нин джентльмен моз, то кӧть учёнӧй моз да вочавидз ӧти юалӧм вылӧ.
Кутшӧмджык вӧлі юркышӧдыс Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлӧн?
— Тайӧс быд йӧйыс тӧдӧ!
— Оз, оз быдӧн, сӧмын тэ, ме да нӧшта морт квайт.
Но, гашкӧ, тэ вочавидзан менам юалӧм вылӧ?
Представит, мый тэ вежавидзӧмӧн варовитан миллионеркӧд, коді вермас сетны сьӧм тэнад бакшасьӧм музейыдлӧн выль юкӧн вылӧ.
— Но ладнӧ.
Тайӧ юркышӧдсӧ вӧчӧма пуысь, кутшӧмӧс ляскӧма змей ку вылӧ; юркышӧдсӧ мичмӧдӧма уна рӧма изъясӧн.
Сы вылӧ крепитӧма кык кӧр сюр, быдӧн нёль вожа, кыдзи викингъяс шлемын бордъяс.
Тайӧ ӧткодьлуныс вайӧдіс кутшӧмкӧ дзугсьӧмӧдз, но викингъяскӧд тайӧ юркышӧдыс ньӧти абу йитчӧма.
Тайӧ традиционнӧй ирокезскӧй юркышӧд.
— Вывті мичаа висьталан! — шуис доктор Форбс. — Кымын татшӧм юркышӧд тэнад коллекцияын?
— Ни ӧти! — скӧрысь орӧдіс Айк Гилмен. — Найӧ некод ордын абуӧсь.
И тэ, пӧрысь выжыв, тайӧс зэв бура тӧдан!
Гашкӧ, тэ аддзин сэтшӧм юркышӧд Мотт-стрит вывса вӧдитчӧм мебельӧн вузасян лавкаысь?
— Эг, но, гашкӧ, ме аддза кык кымын хоккейнӧй клюшка.
— И сӧмын та вӧсна тэ сирасин ме дінӧ войнас?
— Айк, збыльысь, кытысь позьӧ тӧдмавны, кутшӧм вӧлі юркышӧдыс ирокезскӧй вождьлӧн?
— Сы йылысь казьтывсьӧ ӧткымын рукописьясын, сійӧс серпасалӧма Историческӧй обществолӧн статьяын.
Миян гравюраяс коллекцияын эм ӧти зэв важся серпас.
Морган да мукӧд специалистъяс сы йылысь оз гижны.
— А тэ эн казявлы: тіян гравюраяс пӧвстын эз корсьысьлы ичӧтик беринӧсь зонка?
— Мый?
— Нинӧм, нинӧм.
Ещӧ ӧти юалӧм, и верман бара дыш песны.
Вермис-ӧ прӧстӧй индейскӧй вождь новлыны татшӧм юркышӧдсӧ?
— Некутшӧм ногӧн.
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кытысь тӧда?
Да сэтысь, мый тайӧ королевскӧй юркышӧдыс великӧй, а абу прӧстӧй вождьлӧн.
Вот кытысь!
Пӧрысь доктор Форбс ӧшӧдіс трубкасӧ да заводитіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ аслас мебельӧн тыртӧм кабинетті.
Медбӧрын сійӧ гораа, но некод дінӧ шыӧдчытӧг, шуис:
— Буракӧ, ме, а оз Тони Мак-Тэвиш Ливи, веськала йӧйталысьяслӧн керкаас!
А тайӧ кадӧ Тони Мак-Тэвиш Ливи друг садьмис.
Сійӧ вӧтасис, мый сійӧ да мукӧд челядь вӧтчӧны Фронт-стрит кузя тшӧг чивзысь порсь бӧрся, и найӧ кутісны эськӧ порсьсӧ, эз кӧ аддзы найӧс караульнӧй.
Караульнӧй кутіс вӧтчыны на бӧрся, и сэки Тони садьмис.
Стӧчджыка кӧ садьмис сійӧ эз 1654 вося Нью-Йоркын, коді сылы вӧтасис, а 1924 вося Нью-Йоркын.
Сійӧ вӧтасис, мый караульнӧйыс гырысь чеччалӧмъясӧн вӧтчӧ буретш сы бӧрся.
Тони вӧтас эз и думайт, мый порсьӧс кутны видлӧм сэтшӧм нин ыджыд мыж, но караульнӧйлӧн, тыдалӧ, вӧлі мӧд видзӧдлас.
А ті кӧ чайтанныд, мый 1654 воын караульнӧйыс Выль Амстердамын (сэки сійӧ эз на шусьы Нью-Йоркӧн) вӧлі шань мортӧн, то бурджык юалӧй Тонилысь.
Правда, ті тайӧс вӧчны онӧ вермӧй.
Но шуам, быттьӧ тайӧс позьӧ.
Вот, сёрнитӧй Тоникӧд, сійӧ сӧмын на аддзыліс вӧтнас Выль Амстердам.
— Уф... ф... — кокньыдджыка ышловзис Тони. — Сійӧ муртса менӧ эз кут.
Шуам, мый ті юалінныд эськӧ сылысь:
«Мый сэтшӧм караульнӧйыс?»
«Пӧрысь Доопер де Гроот», — вочавидзис эськӧ Тони.
«Но, а век жӧ, мый сэтшӧм караульнӧйыс?»
«Сійӧ кадӧ полицияыд эз вӧв, — висьталіс эськӧ Тони. — На пыдди некымын олысь быд вой кытшовтлывлісны уличаяссӧ дӧзьӧрӧн.
Караулитчисны ӧчередьӧн пӧшти ставыс.
Найӧс и шулісны караульнӧйясӧн».
«Медся страшнӧйыс на пӧвстысь, — думыштіс Тони, — пӧрысь Доопер де Гроот.
Сылӧн зэв кузь гӧрд ус, паськыд шляпа, паськыд сапӧгъяс, гӧрда-виж вӧнь йылын сэтшӧм ыджыд да чукля меч.
А главнӧй, сійӧ оз радейт челядьӧс.
Татшӧмыд кӧть кодӧс повзьӧдас!»
Ӧні тіянлы, буракӧ, лои гӧгӧрвоана, мыйла Тонилӧн вӧліны помкаяс нимкодясьны, мый сійӧ садьмис буретш сійӧ минутӧ, кор Доопер де Гроот кватитіс сійӧс шошаӧдыс.
Садьмӧм бӧрын Тони водзӧ лӧня куйліс аслас векньыдик кӧрт крӧвать вылын.
Неуна восьтыштӧм кухня ӧдзӧсӧд пемыд жырйӧ пырис би югӧр да кылісны мамыслӧн да батьыслӧн гӧлӧсъяс.
Тони кывзысьыштіс — первой унзільйывсьыс, сідзи нинӧм вӧчӧмысь, но сэсся кутіс кывзыны сюся.
— Старик Форбслы лӧсьыд сёрнитнысӧ, — кыліс сійӧ батьыслысь гӧлӧссӧ. — Тони абу сылӧн пи.
— Но сійӧ радейтӧ Тониӧс.
Оз ӧд позь шуны, мый Тони сылы веськодь.
— Ме ог и шу тайӧс.
Доктор Форбс, навернӧ, тӧждысьӧ Тони вӧсна сы мында жӧ, мыйта и мукӧд челядь вӧсна, кодъясӧс сылы ковмӧ бурдӧдны.
Ме прӧстӧ шуа, мый Тони абу сылӧн пи.
— Сійӧ — миян пи, — вочавидзис мамыс.
— Сійӧ и эм.
И тэ он вермы менӧ мыжавны сыысь, мый ме кӧсъя, медым Тони збыльмӧдіс менсьым лачаӧс.
Вӧлі кӧ эськӧ миян уна сьӧм, гашкӧ, ставыс вӧлі мӧд ног.
Но сьӧмыс миян абу.
Тонилы ковмас аслыс писькӧдны ассьыс туйсӧ олӧмас.
— Тэ чайтан, сійӧ оз писькӧдчы?
Мыйла?
Сійӧ бур, шань да авъя зонка.
— Кыдзи тэ он гӧгӧрво, мыйла!
А сылӧн йӧй сӧрӧмыс?
Сійӧ висьталӧ найӧс быттьӧ удовольствие ради.
Кутшӧм нӧ морт сыысь артмас, сійӧ кӧ пыр пӧръясьӧ?
— Тэ вывті жӧ нин! — горӧдіс мамыс. — Тони — шань детинка.
Оз жӧ сійӧ дзик пыр пӧръясь, сӧмын...
— Сӧмын сійӧ ӧдзӧс йывсьыс.
— Но и мый, сійӧ лӧсьӧдалӧ быдсяма мойдсӧ тайӧ важ ӧдзӧс йывсьыс, и ме ог аддзы татысь ыджыд лёксӧ.
— Гашкӧ, тэ и прав, — нурбыльтіс батьыс.
Сійӧ эз кӧсйы висьтасьны, мый ӧдзӧсыс майшӧдлӧ сійӧс да весиг неуна повзьӧдлӧ.
Вывті нин збыль кодьӧсь Тонилӧн тайӧ думайтӧмторъясыс. — Вермас лоны, вермас лоны...
Но мый нӧ лоӧ зонкаыскӧд, сійӧ кӧ оз куж торйӧдны збыльсӧ думыштӧмторсьыс?
— А тэ нӧшта сёрнитлы сыкӧд тайӧ ӧдзӧс йывсьыс.
— Ог, тырмас ме вылысь!
Ме сёрнитлі нин сыкӧд.
Тӧдан, мый ме думайта вӧчны?
Ме судзӧда дӧскаяс да кӧрт тув и тувъяла ӧдзӧссӧ, медым сійӧ сэсся некор эз вермы восьтыны сійӧс.
Вот сэки Тони, кыдзи вӧлі, пижаманас, ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь каштанӧвӧй юрсиӧн, чеччыштіс крӧватьысь да уськӧдчис кухняӧ.
— Эн вӧрзьӧд менсьым ӧдзӧсӧс! — шуис сійӧ. — Тэ кӧ тувъялан менсьым ӧдзӧсӧс, ме муна сэті и ог во сэсся тіянӧ... некор.
КОЙМӦД ГЛАВА
ТОНИ ДА МУЗЕЙ ВИДЗЫСЬ
Тайӧ луннас Тони школаӧ эз мун.
Мотт-стрит вылын тайӧ эз вӧв мыйкӧ тешкодьӧн — татчӧс челядь радейтлісны жуйвидзыштны, но войдӧр Тони некор эз пышъяв велӧдчӧмысь.
Медся нин шензянаыс сійӧ, мый Тони ачыс эз ёна гӧгӧрво, мыйла сійӧ тадзи талун вӧчис.
Дерт, делӧыс тані вӧлі йитчӧма волшебнӧй ӧдзӧскӧд.
Тони пӧшти эскис, мый пӧртас олӧмӧ ассьыс тӧрытъя грӧзитчӧмсӧ: мунас ӧдзӧс пыр и сэсся некор нин оз лок; веськыда кӧ, сійӧ и эскис таӧ и такӧд тшӧтш эз эскы.
Сійӧ радейтіс бать-мамсӧ, найӧ сылӧн вӧліны вывті бурӧсь.
Но ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм ӧбидитӧмаӧн да ӧтдортӧмаӧн, мый гортсьыс пыр кежлӧ мунӧм йылысь думыс эз эновтлы сійӧс, кӧть тайӧ думсьыс ёна висис сьӧлӧмыс.
Волшебнӧй ӧдзӧс сайын ставыс мыйлакӧ гӧгӧрволісны сійӧс да ставыс артмыліс сідзи, кыдзи сылы вӧлі колӧ.
Важ, муса Манхэттенын, кытчӧ Тони веськавліс волшебнӧй ӧдзӧс пыр, некор эз зэрлы.
Сэні пыр вӧлі шондіа, а чача сикт кодь нималана Выль Амстердам сэтшӧм лӧсьыда шыльквидзис ділӧн лунвыв юкӧнын.
Голландскӧй овмӧдчысьяслӧн челядьыс лунтыр ворслісны; бергалісны тӧвйыв мельничаяслӧн бордъясыс, и енэжті шлывгисны еджыд пашкыр кымӧръяс.
Ставыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧн и колӧ лоны, кутшӧмӧн ставсӧ кӧсйис аддзыны Тони.
И кор талун сійӧ шуис школаӧ не мунны да пыравны сэтчӧ, ӧдзӧс сайӧ, сійӧ бура представитіс аслыс, кутшӧм сэні лӧсьыд.
Но, мӧдарсянь кӧ, сійӧ кольччис гортас эз сӧмын ӧдзӧс вӧсна.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сэсся оз нин вермы пырны классӧ да паныдасьны мисс Клэтткӧд да челядькӧд.
Да и мыйла сылы мунны на дінӧ? — юасис сійӧ ассьыс.
Вот мыйла и Тони примитіс татшӧм решениесӧ.
А кор примитіс сійӧс, жугӧдіс ассьыс ичӧтик сёй копилкасӧ да сюяліс зепъясас аслас олӧм чӧжӧн чукӧртӧм центъяссӧ.
Мамыс Тонилӧн майшасис.
Кыдзи гӧгӧрвоӧдны пиыслы, мый найӧ батьыскӧд скӧралӧны да чорыда сёрнитӧны сыкӧд сы вӧсна, мый радейтӧны да тӧждысьӧны сы вӧсна?
Челядь гӧгӧрвоӧны радейтӧмсӧ да тӧждысьӧмсӧ ас ногыс, дзик оз сідзи, кыдзи верстьӧ йӧз.
Таысь кындзи, Тони эз вермы на моз жӧ майшасьны волшебнӧй ӧдзӧс вӧсна.
Тайӧ ӧдзӧсыс — медся шензьӧданаыс, медся интереснӧйыс, мый эм сылӧн олӧмын, сідзкӧ, мыйла нӧ батьыслы да мамыслы повны сыысь?
Тонилӧн мамыс неуна гӧгӧрвоӧ вӧлі писӧ.
Сылы окота вӧлі висьтавны Тонилы, мый сылы да батьыслы сійӧ вывті донатор, ӧд сыын — налӧн став лачаыс да виччысьӧмъясыс.
Но кыдзи ставсӧ тайӧс висьтавны дас ӧти арӧса детинкалы?
Тайӧ асылас сылы колӧ вӧлі ветлыны видлыны висьысь чойсӧ, кодлӧн вӧлі кык посни челядь.
Туйӧ лӧсьӧдчигас сійӧ думайтіс: «Отсавны кӧ эськӧ мыйӧнкӧ чойлы!
Мӧдӧдны эськӧ сійӧс челядьыскӧд гӧраясӧ, медым ставныс сэні шойччыштісны да шонтысьыштісны шонді водзын».
Сылы и дум вылас эз усьлы, мый сійӧ ачыс сэтшӧм жӧ гӧль, кыдзи и чойыс, мый сылы аслыс эськӧ эз вӧв омӧль олыштны недель-мӧд кар сайын.
Сэтшӧм нин морт вӧлі Тонилӧн мамыс.
Батьыс Тонилӧн сӧмын на муніс удж вылӧ.
Тони пасьтасигкості мамыс лӧсьӧдіс сылы завтрак: пуктіс пызан вылас зӧр рок тыра миска, йӧв стӧкан, мавтіс выйӧн нянь шӧрӧм; и пыр шӧпкӧдіс сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс лӧсьӧдчис висьтавны пиыслы.
Тони пуксис пызан сайӧ да заводитіс сёйны, а мамыс пуксис паныд да видзӧдіс сы вылӧ, сылӧн гӧгрӧс чужӧм вылӧ да чангыль ныр вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма радейтӧ писӧ!
Сылы окота лои весиг бӧрддзыны, но сійӧ кутчысис да шуис:
— Эн ӧбижайтчы батьыд вылӧ, Тони.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьӧ да сы вӧсна и сёрнитӧ тэкӧд сідзи.
— А мыйла сійӧ грӧзитчӧ тувъявны менсьым ӧдзӧсӧс? — нурбыльтіс Тони.
— Сійӧ оз вӧч тайӧс.
Сылы унатор йылысь лоӧ тӧждысьны, а сэні ещӧ тэ аслад ӧдзӧс йылысь заводитан сёрнитны.
Тайӧ дзикӧдз нин сійӧс дӧзмӧдӧ.
— Некодлы ме некутшӧм лёктор ог вӧч аслам ӧдзӧсӧн, — вочавидзис Тони да паньыштіс пӧсь юмов рок.
— Но, Тони, он ӧмӧй тэ гӧгӧрво, мый ӧдзӧс йывсьыд став мойдъясыд — прӧстӧ сӧрӧм?
Тэ ӧмӧй думайтан, мый кодкӧ тэныд эскас?
— Пӧрысь доктор Форбс эскӧ.
Сійӧ весиг тшӧктіс мыйкӧ вайны сылы сэтысь, ӧдзӧс сайсьыс.
— Ок, вай бурджык дугдам сёрнитнытӧ, Тони, тайӧ ӧдзӧс йывсьыд!
Меным колӧ ветлыны больничаӧ.
Кор сёян, чукӧрт тасьті-паньтӧ тазйӧ да котӧрт школаӧ.
Мамыс муніс, а Тони коли ӧтнасӧн да тэрмасьтӧг, мый йылысь кӧ мӧвпалігтырйи завтракайтіс.
Сэсся чукӧртіс тасьті-паньсӧ, босьтіс небӧгъяс да лэччис улӧ.
Но Тони решитіс нин школаас не мунны — да сійӧ муніс керкасайса йӧрӧ.
Йӧрсӧ югдӧдіс яр асъя шонді.
Тони пуксис важ крӧвать сетка вылӧ.
Мед кӧть мый гижасны поэтъяс, но тувсовъя шонді Мотт-стрит вылын керкасайса йӧрын, пӧжалуй, койӧ югӧрсӧ ёнджыка, му шарвывса мукӧдін дорысь; ӧд некӧн сэсся, кӧнкӧ, шондіыс оз мичмӧд тадзи олӧмсӧ, кыдзи Мотт-стрит вылын керкасайса йӧрын.
А доныс кӧ лоӧмторйыслӧн артавсьӧ сылӧн колӧмлунӧн, оз ло сомневайтчыны Мотт-стрит вылӧ усьысь шонді югӧръяслӧн качествоӧн.
Сетка вылын пукаліг да синъяссӧ вештывтӧг заборса ӧдзӧс вылӧ видзӧдіг Тони думайтіс.
Мыйла ставыс сэтшӧма оз радейтны сылысь волшебнӧй ӧдзӧссӧ.
Стӧчджыка кӧ ставыс, пӧрысь доктор Форбс кындзи.
Збыльвылас найӧ кутӧны асьныссӧ сідзи, быттьӧ полӧны сыысь.
А мыйла нӧ налы повнысӧ?
Ачыс Тони поліс унаторйысь.
И ӧні, бӧрладор йӧрын шонді водзын шонтысигӧн, сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс, мыйысь сійӧ медся ёна полӧ.
— Хустон-стрит вылысь Майк Грэдиысь?
Да, пола.
И, сійӧ ӧд меысь ыджыдджык ӧти арӧсӧн.
Мисс Клэттысь?
Быттьӧкӧ, ог пов. — И сійӧ збыльысь эз пов мисс Клэттысь. — Мамысь да батьысь? — Тони долыдпырысь казяліс, мый сійӧ наысь ньӧти оз пов. — А пемыдысь пола?
Да, и меным абу яндзим таысь.
А лоны верстьӧ мортӧн? — юаліс сійӧ ассьыс да думыштчис.
Полӧ-ӧ сійӧ лоны верстьӧ мортӧн? — Окота абу меным быдмыны? — бара вомгораа юаліс сійӧ да, вочакывсӧ эз аддзы да, гӧгӧрвотӧма довкнитіс юрнас. — А мыйла эськӧ меным не быдмыны? — гораа ещӧ ӧтчыд юаліс сійӧ ассьыс.
Но курыд збыльысь некытчӧ он пышйы — верстьӧ мортӧн сійӧ эз кӧсйы лоны.
Тони лэптыштліс пельпомъяссӧ да видзӧдліс аслас волшебнӧй ӧдзӧс вылӧ — важ, турунвиж краскаӧн мавтӧм ӧдзӧс вылӧ.
Ӧні ӧдзӧсыс лӧсталіс шонді водзас да кӧсйис петкӧдлыны сы мында чудеса...
Тони пыркнитіс юрнас, медым мынтӧдчыны мӧвпъяссьыс, кодъясысь сылӧн весиг юрыс висьмис, некымынысь чеччыштіс пружина сетка вылын да ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс важ пач вылӧ, сы вылысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ кытшовтіс сімӧм консервнӧй банкаяс чукӧр гӧгӧр, кыдзи пыр, чужйис ӧтиӧс кокнас, йӧткыштіс жугалӧм туалетнӧй пызан да котӧртіс холодильник гӧгӧр.
Сэсся сійӧ тӧвзьыштіс сімӧм труба кузя да звирк чеччыштіс фургон пуклӧс вылӧ.
Сысянь сійӧ чеччыштіс важ диван вылӧ, сы вылын бара жӧ куимысь чеччыштіс, и вот сійӧ волшебнӧй ӧдзӧс дорын, восьтӧ сійӧс да уськӧдчӧ мӧд йӧрӧ.
Аслас приёмнӧй часъясӧ — дас кык чассянь кык час лунӧдз — пӧрысь доктор Форбс векджык примитліс кызь сайӧ мортӧс.
Сійӧ весиг мукӧддырйиыс дӧзмывліс, мый практикаыс воысь воӧ содӧ и сылы лоӧ уджавны пыр унджык.
Доходъясыс сылӧн эз содны, а висьысьяслӧн лыдыс тӧдчӧмӧн содіс.
«А медся лёкыс, — тшӧкыда шулывліс сійӧ аслыс, — мый ме ог ло тӧлкаджык».
Веськыда кӧ шуны, мукӧддырйиыс пӧрысь докторлы кажитчыліс, мый ставыс артмӧ дзик мӧдарӧ, сы вӧсна мый сійӧ пыр тшӧкыдджыка кутіс думайтны Тони Мак-Тэвиш Ливилӧн волшебнӧй ӧдзӧс йылысь.
Сійӧ пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыйліс асьсӧ сыын, мый мӧвпалӧ ичӧтик зонка фантазияӧн стрӧитӧм мир йылысь.
Сійӧ думайтіс та йылысь и талун, кор триньгис кык час да сылы отсасьысь медицинскӧй сестра висьталіс, мый приёмнӧйын пукалӧ сӧмын ӧти чангыль ныра ичӧтик зонка.
— Сійӧ висьӧ? — юаліс доктор Форбс.
— Ме ногӧн, сылӧн прӧстӧ лолыс тырӧма ӧдйӧ котӧртӧмысла.
Кажитчӧ, мый сійӧ дзонь миля котӧртӧма, а висьысьлы тайӧ, пӧжалуй, абу вын серти.
— Но-но, огӧ кутӧй вензьыны.
Ыстӧй сійӧс ме дінӧ, — вочавидзис доктор.
И сійӧ ньӧти эз чуймы, кор жырйӧ пырис Тони, кияссӧ мыш саяс дзебӧмӧн да ӧдйӧ котӧртӧмысь неуна пошкӧмӧн.
Пӧрысь доктор мыйлакӧ чайтіс, мый Тони ӧні нинӧмӧн нин оз вермы сійӧс шензьӧдны.
Но, кыдзи ті аддзанныд, сійӧ ёна ылаліс.
— Мый тэкӧд?
Висьмин? — юаліс доктор Форбс.
— Эг...
— А мый, талун ӧмӧй праздник?
— Вежа дышпозлӧн, — веськыда вочавидзис Тони.
— Мый тэнад сэні, мышкад?
Турунвыв хоккейӧн ворсӧм вылӧ кык клюшка?
— Ме эг вермы судзӧдны найӧс, — шуис Тони, — зато со мый ме тіянлы вайи. — И сійӧ чургӧдіс доктор Форбслы Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлысь кӧр сюръясӧн мичмӧдӧм юркышӧд.
Кытчӧ сӧмын вошины пыдди пуктана олӧма врачлӧн асьсӧ кутны кужӧмыс да достоинствоӧн тыр осанкаыс!
Ӧчкиыс исковтіс ныр вывтіыс, и сійӧ муртса удитіс кутны сійӧс да лэптыны кымӧсас.
Скряга моз, код дорысь быттьӧ пышйӧ зарни чукӧр, сійӧ нюжӧдіс ассьыс тіралысь кыз кияссӧ юркышӧдлань, кватитіс сійӧс Тонилысь да нимкодьысь юрсӧ дзикӧдз воштӧмӧн заводитіс бергӧдлыны сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧти видзӧдлас вӧлі тырмымӧн, медым казявны, мый тайӧ абу подделка.
Юркышӧдыслысь пуинъяссӧ вӧлі вӧчӧма шонді водзын косьтӧм орешникысь да сэтшӧма полируйтӧма, мый найӧ лоины из кодьӧсь.
Ӧта-мӧдныскӧд найӧс вӧлі йитӧма резнӧй лыӧн да ставсӧ тайӧс ӧтлаын клеитӧма змей ку вылӧ.
Пӧшти еджыд кӧр сюръяссӧ вӧлі крепитӧма пу дінӧ кутшӧмкӧ сирӧн да лы зажимъясӧн.
Юркышӧдсӧсӧ мичмӧдісны уна рӧма из торъяс.
Доктор дыр бергӧдліс сійӧс киас, а сэсся матыстчис ӧшинь дорӧ, медым видзӧдлыны бурджыка югыдінас.
Медбӧрын сійӧ бергӧдчис Тонилань:
— Кытысь тэ судзӧдін тайӧс, Тони Мак-Тэвиш Ливи?
— Прӧстӧ босьті, — эз сразу вочавидз Тони.
— Шуны кӧ, гусялін?
— Эг, босьті, — упрямӧя шуис Тони.
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, кытысь позьӧ вӧльнӧй светас судзӧдны татшӧмторсӧ?
— Ме босьті сійӧс Гилдхоллысь! — друг шуис Тони да тэрыба висьталіс: — Ме локті Питер Ван-Добен ордӧ, и ми кӧсйим мунны индеечьяс дінӧ, но батьыс сійӧс ыстіс Гилдхоллӧ мынтыны охранаысь дон, и ме муні сыкӧд.
Прӧйдитім посёлок пыр, и Питер пырис Гилдхоллӧ мынтыны ассьыс куим талерсӧ, а ме гусьӧникӧн видзӧдлі сӧветлӧн заседание жырйӧ, а сэні ыджыд пызан вылын, код сайын пукалӧны бургомистръяс, куйліс тайӧ юркышӧдыс — сійӧс кольӧма залогӧ пӧрысь индейскӧй вождь кӧрт военнӧй шлем пыдди, и ме босьті сійӧс.
Комнатаас некод эз вӧв, некод менӧ эз аддзыв, и ме босьті сійӧс.
Ог тӧд мыйла, но ме босьті.
Ме тӧді, мый сійӧ тіянлы кажитчас.
Ме сӧмын кӧсйи петкӧдлыны тіянлы, а сэсся бӧр нуны.
Мый нӧ сэні лёкыс?
Но найӧ, дерт, кӧнкӧ, казялісны, мый сійӧ воши, сы вӧсна мый караульнӧйыс кутіс горзыны, и ме уськӧдчи котӧртны ӧтнам, Питертӧг.
Ме котӧрті стен пӧлӧн да дзебси Гофман конюшняӧ, а сэсся котӧрті туйсӧ быд, пӧшти ӧдзӧс дорӧдз.
Но Питер, кӧнкӧ, висьталіс ме йылысь, сы вӧсна мый скачитісны кык верзьӧма, и меным лои пышйыны ӧдзӧс пыр, и ӧні ме сэсся ог вермы сэтчӧ бӧр мунны, ме сэсся некор сэтчӧ ог вермы мунны...
И Тони бӧрддзис.
— Пуксьы, — шуис доктор Форбс.
Тони пуксис кӧртысь вӧчӧм чорыд табуретка вылӧ — татшӧм табуреткаясыс пыр сулалӧны врачьяслӧн кабинетъясын — и водзӧ бӧрдіс, а пӧрысь доктор Форбс дӧзмытӧг виччысис.
Медбӧрын Тони ӧвсис.
— Вот мый, Тони, — шуис доктор, — ме сэсся ог кут тэнсьыд юасьны, кытысь тэ босьтін тайӧ коронасӧ, ме эг на дзикӧдз вошты вежӧрӧс и гӧгӧрвоа, мый тэ меным нинӧм лючкиджыксӧ он висьтав.
Ме сідзжӧ ог кӧсйы обсуждайтны, колӧ-ӧ бӧр нуны коронасӧ йӧзлы, кодъяс некымын сё во нин абуӧсь...
Тӧдан мый?
Ветлам вай ми тэкӧд менам ёрт Айк ордӧ.
Татшӧм решениесӧ чуйдіс эз вежӧр, а регыдджык матӧвоӧм.
Ӧні доктор Форбс нинӧм вылӧ эз кӧсйы кольччыны ӧтнасӧн аслас мӧвпъяскӧд: сійӧ налы эз дӧверяйт.
Сылы окота вӧлі, медым коронасӧ видзӧдліс тӧдысь морт, коді вермис эськӧ висьтавны сы йылысь стӧчджыка, а кор сёрниыс мунӧ вӧлі индеечьяс йылысь, сьӧкыд вӧлі аддзыны Айк Гилменысь тӧдысьджык мортӧс.
— Да, — шыасис доктор Тони дінӧ, — тэ вӧвлін эн коркӧ Американскӧй индеечьяслӧн музейын?
Тони пыркнитіс юрнас.
— Эн вӧвлы?
Ладнӧ, ӧні ми сэтчӧ мунам.
Тайӧс шуигӧн доктор Форбс кватитіс зэв уна папироснӧй бумага да кужтӧма, но старайтчӧмӧн гартыштіс сэтчӧ коронасӧ; сэсся пасьталіс ассьыс сьӧд, важмӧмысла быгалӧм пальтосӧ, пуктіс куш юр вылас котелоксӧ да Тоникӧд петіс ывла вылӧ.
Кор Тони аддзис, мый сюрас гольгыштны доктор Форбслӧн «Т» моделя «форд» вылын, синваыс сылӧн ӧти здукӧн косьмис и став полӧмъясыс вунісны.
Ӧд сійӧс виччысис сэтшӧм гаж!
Сылы эз тшӧкыда сюрлы ветлыны автомобильӧн, да ещӧ татшӧм шикарнӧй «Т» моделя форд вылын.
Машинаыс эськӧ вӧлі важ, но Тони чувствуйтіс, мый сійӧ кӧзяин кодьыс жӧ дружелюбнӧй да почтеннӧй.
Доктор Форбс радейтіс ассьыс машинасӧ; фордикыс казьтывліс сылы сійӧ кад йывсьыс, кор сійӧ ветлывліс вӧлӧ доддялӧм бричкаын.
Тайӧ маркаа фордиксӧ позьӧ вӧлі шуны и тупкӧсаӧн и восьсаӧн.
Содтӧд сійӧ вӧлі джуджыд, ходульяса циркӧвӧй клоун кодь.
Пемыд дырйи ветлӧм вылӧ сылӧн вӧліны ыджыд ыргӧн фараяс.
Кор доктор шыбитліс моторӧ китыр графитӧвӧй порошок, буретш тайӧ, а эз бачокӧ бензин кисьтӧм, тшӧктыліс сійӧс казьтыштлыны, кыдзи сійӧ сёӧдліс коркӧ вӧвсӧ.
Пока доктор заведитіс ручкаӧн моторсӧ, Тони пырис машинаӧ.
Доктор кужӧмӧн да тэрыба бергӧдліс ручкасӧ, но кор моторыс медбӧрын заводитіс уджавны, сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ уськӧдчас местаас, мый быть уськӧдас вӧлі ассьыс котелоксӧ, а сэк кості, пока вӧтлысяс сы бӧрся да кутӧм бӧрас пуксяс шоперскӧй пукаланінӧ, моторыс яндысьӧмпырысь кызӧктас да ланьтас.
— Тӧдан, Тони, коркӧ ме коля котелокӧс машинаӧ да кута заведитны моторсӧ сідзи, — шуис доктор Форбс. — Но сэки ме ог нин ло бур докторӧн; кутшӧм нӧ доктор котелоктӧгыд, вернӧ?
Тони, коді видзӧдіс тайӧ неыджыд драма бӧрсяыс, гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Тайӧ сэтшӧма кажитчис докторлы, мый сійӧ сэки жӧ сетіс аслыс кыв: мед кӧть коляс любопытствоыс могмӧдтӧг, но сійӧ некор, дзик некор сэсся оз юав Тонилысь, кытысь сійӧ босьтіс ирокезскӧй коронасӧ.
Доктор сьӧлӧмнас тӧдіс, мый кӧть кутшӧма сійӧ оз юась Тонилысь, вочакывйыс пыр лоӧ ӧти.
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс мыйкӧ мӧдтор йылысь, а эз тайӧ корона йывсьыс, позис эськӧ чайтны, мый гусялӧма.
Но Тони вайис Ӧтувъя Штатъясын дзик ӧти предмет, кодӧс некод эз вермы гусявны, сы вӧсна мый сійӧ абу, — а кыдзи позьӧ гусявны сійӧс, мый абу?
Тайӧ мӧвпъяссьыс докторлӧн кутіс юр садьыс бергӧдчыны, мый некыдз нин эз лӧсяв пыдди пуктана гортса врачлы, но медбӧрын доктор Форбс шуис эновтны став думъяссӧ да Тони моз жӧ наслаждайтчыны прогулканас.
А Тони и збыльысь наслаждайтчис тайӧ мунӧмнас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм шоча ветлывлӧ автомобильӧн!
Венеция кузя гондолаын прогулкаыс ӧдвакӧ ёнджыка эськӧ сійӧс радуйтіс тайӧ путешествие дорсьыс, Хустон-стрит да Квайтӧд авеню (тайӧ вӧлі ёна водзджык сыысь, кыдзи сійӧ кутіс шусьыны Америка проспектӧн) кузя тайӧ путешествие дорсьыс.
Со тувсовъякодь свеж Сентрал-парк, ставнас нэриник турунвиж коръяса да зарни рӧма виж дзоридзьяса.
Тані доктор Форбс, быттьӧ тӧдлытӧг, юаліс:
— Дзик сэтшӧм, кыдзи ӧдзӧс саяд, збыль ӧд, Тони?
Тони нюммуніс да гогнитіс юрнас; всё равно ӧд сійӧ некодлы оз вермы висьтавны, кутшӧм мича коркӧ вӧвлӧма Манхэттен ді; весиг тувсовъя Сентрал-парк нинӧм оз сулав сы дорын!
Сё дасӧд улича кузя найӧ петісны Риверсайд-драйв набережнӧй вылӧ да мӧдӧдчисны паськыд, мича, шонді водзын лӧсталысь Гудзон ю пӧлӧн.
Грант гу дорын фордик кутіс асьсӧ бура, и моторыс сылӧн кызӧкталіс дзик надзӧник.
Тони сайӧдны позьтӧм шензьӧмӧн видзӧдіс мича керкаяс вылӧ да паськыд площадь вылӧ, коді тыдовтчис Сё ветымын витӧд улича пельӧссянь.
— Локтім, — шуис доктор Форбс да веськӧдіс фордиксӧ стоянкалань. — Ӧні ми смела пырам пӧрысь левлӧн оланінӧ.
Айк Гилмен кӧ друг петкӧдлас морт чувствояс, эн шед, ёртӧй, тайӧ вугырас.
Сёрнитны кута ме, а кор воас тэнад кадыд, вӧч менам индӧм серти.
Сійӧ петіс «фордиксьыс» да, Тонилань бергӧдчӧмӧн, содтіс, быттьӧ тайӧ сӧмын на юрас локтіс:
— Тӧдан, тэнад местаын кӧ эськӧ ме нинӧмвылӧ эг кут висьтавны тайӧ ӧдзӧс йывсьыд...
Миянлы тэкӧд тайӧ гӧгӧрвоана, но Айк Гилмен...
— Ладнӧ, — шуис Тони.
Найӧ кыпыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ, пӧрысь доктор Форбс весиг мигнитіс Тонилы да йӧктыштіс кутшӧмкӧ важ танец.
— Тони, — шуис сійӧ, — тэ, кӧнкӧ, он и чайт, мый талунъя луныс лоӧ медся шудаӧн менам олӧмын!
Найӧ пукалісны музей видзысьлӧн кабинетын.
Тонилӧн юр садьыс бергӧдчис сыысь, мый аддзыліс сійӧ тайӧ жырас вотӧдз.
Сійӧ некор эськӧ эз кужлы думыштны, мый музей вермас лоны сэтшӧм чудеснӧй местаӧн, кӧні быд воськолын тэнӧ виччысьӧ выль приключение.
Сылы кӧ разрешитасны, сійӧ регыдӧн бара волас татчӧ, ветлӧдлыштас некымын час чӧж да видзӧдлас дзик ставсӧ.
Сылӧн вежӧрас кутіс чужны дзик выль мӧвп — гашкӧ, му вылас волшебнӧй ӧдзӧсыс абу ӧти?
Но ӧні, кор сійӧ пукаліс ыджыд креслӧын музей видзысьлӧн ыджыд, шондіа кабинетын, коді вӧлі тырӧма предметъясӧн, кодъяс абу на аддзӧмаӧсь аслыныс местаяссӧ ни стенын, ни витрина вылын, ни пӧдвалын да, кажитчӧ, падъялісны, мый налы бӧрйыны, Тонилы та йылысь некор вӧлі мӧвпавны.
Ӧд гӧгӧрбок вӧліны бордъясысь вӧчӧм боевӧй юркышӧдъяс, ыджыд ньӧввужъяс, барабанъяс да палицаяс, кӧр куысь вӧчӧм мокасинъяс, сюмӧдысь вӧчӧм ичӧтик каноэяс, ракпаньясӧн мичмӧдӧм вӧньяс, томагавкаяс, каллянъяс...
А вот доктор Форбс быттьӧ ньӧти эз интересуйтчы тайӧн — сійӧ пукаліс, тыдалӧ, аснас зэв дӧвӧльнӧй, нежнӧя, кагаӧс моз, качайтіс пидзӧс вылас папироснӧй бумагаӧ гартыштӧм ирокезскӧй юркышӧдсӧ.
Кабинетлӧн кӧзяиныс вӧлі ыджыд тушаа, косіник, кузь ки-кокъяса да югыдлӧз синъяса морт.
Доктор Форбс представитіс сылы Тониӧс веськыда, гӧгрӧдлытӧг:
— Менам ёрт да коллега Тони Мак-Тэвиш Ливи.
Айк Гилмен мигнитіс кыкысь кымын, гогнитіс юрнас да зэв серьёзнӧя кутліс Тонилысь кисӧ.
Мыйӧнкӧ сійӧ вӧлі дзик доктор кодь и мыйӧнкӧ торъяліс сыысь.
Тони пыр жӧ велаліс сы дінӧ и кыптылӧм полӧмыс ӧдйӧ бырис.
— Тіянлы, врачьяслы, — шуис Айк Гилмен, кор помӧдз тӧдмасисны, — либӧ, шуны кӧ веськыдджыка, татшӧм шарлатанъясыдлы, кыдзи тэ, тыдалӧ, нинӧм вӧчнысӧ, тэ кӧ он жалит менсьым кадсӧ не сӧмын войын, но и лунын.
— Бурджык нин мекӧд кӧ воштан кадсӧ, а то сідз жӧ весь коллялан тэ сійӧс этайӧ моргас, — воча видзис доктор.
— Тайӧ моргас, кыдзи тэ шуан сійӧс, видзсьӧны кольӧм эпохалӧн да великӧй войтырлӧн озырлуныс.
— Аддзӧмыд тай!
— Мый?!
— Ме шуи: аддзӧмыд тай!
Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана?
— Кытчӧ тэ синан, пӧрысь козёл?
— Озырлун! — горӧдіс доктор Форбс. — Кутшӧм тэнад тані озырлун?
Возъясӧн сёйӧм важ кӧлуй.
И весиг на кодьыс ещӧ на эмӧсь.
Ньӧввужъяс, палицаяс, ракпаньясӧн мичмӧдӧм вӧньяс!
Да Рытыввылын туристъяслы быд медічӧт музейысь ставыс тайӧ сюрӧ.
— И кагаӧс лэдзӧны тэкӧд лӧсясьны! — горӧдіс музей видзысь да бергӧдчис Тонилань: — Извинит менӧ, зонка, но тэнад коллегаыдлӧн вежӧрыс зэв ичӧт, а тактыс сыысь на этшаджык.
— Тактыс! — зывӧка шпыньмуніс доктор Форбс.
— А мый тэнад тайӧ тубрасас? — юаліс Айк Гилмен.
— Нинӧм торъяыс.
Сідз, неыджыд ковтӧмтор, кодӧс ми коллегакӧд ӧні туялам.
— И кодӧс тэ дзик случайнӧ босьтін сьӧрсьыд, да? — шуткаӧнмоз шуис Гилмен.
— Да, да, дзик случайнӧ!
— Он, пӧрысь козёл, менӧ он ылӧдлы!
Ме тэнӧ тӧда.
Вайӧдін аскӧдыд кагаӧс, медым ме ылалі, а сэсся кӧвъялан меным важ военнӧй юркышӧд пыдди кутшӧмкӧ ылӧсас вӧчӧмтор, да нӧшта кутан эскӧдны, мый сійӧс новлывліс ачыс Сидячӧй Бык.
Оз артмы!
Ну сійӧс бӧр важ кӧлуй чукӧртысьыдлы, кодлысь ньӧбин.
— Военнӧй юркышӧд?
Да мый тэ, ен тэкӧд! — шуыштіс доктор Форбс. — Тэ чайтан, ме кӧсъя тэныд мыйкӧ вузавны?
— Тэ меным нинӧм на эн козьнавлы.
— Тони, миянлы, тыдалӧ, бурджык мунны, — ӧбидитчис доктор. — Менам ёрт мистер Гилмен кутӧ асьсӧ этша вылӧ вежавидзтӧг.
Тониӧс дзикӧдз шемӧсмӧдіс тайӧ пинясьӧмыс, да сійӧ чеччис нин вӧлі креслӧсьыс, но мистер Гилмен кинас петкӧдлӧмӧн тшӧктіс бӧр пуксьыны, сэсся грӧзитыштіс доктор ныр улын крукыля чуньяснас, кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый тэнад тайӧ пакетас?
— Нинӧм.
Дзик нинӧм. — Тайӧ кывъяс бӧрас доктор Форбс разис коронасӧ да сувтӧдіс музей видзысь пызан вылӧ. — Сідз, нинӧмабу.
Медъёна Тониӧс чуймӧдіс сійӧ, мый музей видзысь шемӧсмис дзик сідзи жӧ, кыдзи и доктор, кор сійӧ первойысь аддзис коронасӧ.
Медводз сійӧ воштіс кывворсӧ да, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сэсся копыртчис пызан весьтас да кутіс сэтшӧм сюся видзӧдны корона вылас, мый Тони повзис, мед эськӧ сылӧн синъясыс эз жӧ быльснитны.
Сэсся видзчысьӧмӧн инмӧдчыліс коронаас, кватитіс, бергӧдлыштіс киас да бара кутіс горша видзӧдны.
Сэсся уськӧдчис ӧдзӧслань, весиг вунӧдіс аслас солидносьт йылысь, коді лӧсялӧ аслас олӧмысь учёнӧй деятельносьтлы нелямын во сетысь мортлы, да кыз гӧлӧсӧн торкис музейлысь кыпыд чӧв-лӧньсӧ, кодӧс некор и некод на эз торклы сэтшӧм яндысьтӧг.
— Эткинс! — горзіс сійӧ. — Мисс Моррисон!
Голдстейн!
Некымын минут мысти музейса став уджалыьыс вӧліны кабинетынӧсь, сулалісны ирокезскӧй великӧй вождьлӧн корона гӧгӧр.
А пӧрысь доктор Форбс спокойнӧя пукаліс аслас креслӧын, шпынняліс да мигайтіс Тонилы.
Час мысти важкодьыс спокойнӧй да невозмутимӧй доктор меліа нюмъяліс сы вылӧ горзысь Айк Гилменлы.
— Тэ абу доктор! — горзіс Гилмен. — Тэ абу учёнӧй!
Тэ миртуйвывса рӧзбойник!
— Кӧсъян — босьт, он кӧсйы — эн, — небыдика вочавидзис доктор. — Доныс — сизимсё ветымын доллар и ни ӧти центӧн абу этшаджык.
А сэсся кыдзи кужан.
— Да гӧгӧрво тэ, миян музейлӧн татшӧм фондъясыс абуӧсь!
— Быд музейлӧн некор абуӧсь фондъяс.
Ме донсӧ ичӧтӧс инді.
Менӧ весиг сӧвесьт йирӧ, эг-ӧ ылӧд ме ассьым коллега Тони Мак-Тэвиш Ливиӧс тэ дінӧ дружескӧй чувствояс вӧсна.
Вай огӧ воштӧй ковтӧг миянлысь ни тэнсьыд кадсӧ.
Эмӧсь ӧд и мукӧд музейяс.
И Естественнӧй историялӧн музей и Смитсоновскӧй.
Эмӧсь, медбӧрын, и частнӧй коллекционеръяс; да, пӧжалуй, ме и ачым верма ньӧбны сійӧс.
Абу лёк лоны ирокезскӧй великӧй вождьяслӧн му вылас дзик ӧти юркышӧдӧн владейтысьӧн.
Кажитчӧ, ме сідзи и вӧча.
Ӧд и ёртасьӧмлӧн эм кутшӧмкӧ предел.
— Ёртасьӧм! — серамсорӧн шуис Гилмен.
— Мӧдім, Тони! — командуйтіс доктор Форбс.
— Энлӧй! — равӧстіс Гилмен, кватитіс коронасӧ да бара горша видлаліс сійӧс гӧгӧрбок. — Ёна лӧсялӧ тэныд — сетан сійӧс Джонсонлы Естественнӧй история музейӧ.
А ӧд ми тэкӧд ёртасям ветымын во нин!
Оз жӧ позь тадзи!
Висьтав кӧть меным, кытысь тэ тайӧс судзӧдін.
— Ме висьталі нин: менам коллега Тони Мак-Тэвиш Ливилысь.
— Тэ висьталін нин!
А мыйӧн ме тӧда, мый сійӧ абу поддельнӧй?
— Таысь тэныд мынтӧны удждон, — вочавидзис доктор Форбс. — Кор мортыс висьӧ, ме тайӧс пыр жӧ аддза.
Тэ кӧ он аддзы, мый тайӧ Ирокезскӧй лигаса великӧй вождьлӧн збыльвывса корона, грӧш тэныд доныс.
Гилмен бергӧдчис Тонилань, быттьӧ эз и кыв тайӧс:
— Кытысь тэ босьтін тайӧ коронасӧ, пиук?
— Ме ог вермы тайӧс тіянлы висьтавны, сэр, — вочавидзис Тони.
— Шуны кӧ, тэ он тӧд?
— Шуны кӧ, ме сӧветуйті сылы не висьтавны, — небыдика шуыштіс доктор Форбс. — Мый тэ шуан та вылӧ?
— А гашкӧ, сійӧ гусялӧма?
— Кытысь сійӧс вермисны гусявны? — вочавидзис доктор юалӧмӧн юалӧм вылӧ. — Татшӧмыс кӧ вӧлі кӧнкӧ Америкаын, тэ эськӧ тӧдін та йылысь.
А сійӧ кӧ абу, сійӧс оз позь и гусявнысӧ, сідз ӧд?
— Но сійӧ ӧд эм! — горӧдіс музей видзысь.
— Дерт, — нюммуніс доктор Форбс.
— Сійӧ эм!
Со сійӧ! — водзӧ горзіс Гилмен, юркышӧдсӧ кватитӧмӧн.
— Ставыс сідз!
Но менӧ виччысьӧны висьысьяс, а Тонилы пӧра гортас.
Миянлы колӧ мунны.
— Витсё! — корис Гилмен.
— Айк, — серьёзнӧя шуис доктор Форбс, — миян донным — сизимсё ветымын доллар.
Ни ӧти центӧн унджык, ни ӧти центӧн этшаджык, а сэсся кыдз кужан.
— Но ладнӧ, грабитель, — нурбыльтіс Гилмен. — Мед лоӧ тэ ног.
Но ӧні коронаыс менам.
Эн лысьт весиг инмӧдчыны сы дінӧ!
— Гиж чектӧ Тони Мак-Тэвиш Ливи ним вылӧ, — меліа нюмъялігтыр шуис доктор Форбс.
И вот найӧ бара мунӧны важ фордикӧн, да веськыда ас водзас видзӧдӧмӧн доктор Форбс висьталӧ:
— Ӧти юалӧм, пиук.
Ми ӧні тэкӧд кыдз быттьӧ компаньонъяс, а бур компаньонъяс век долженӧсь висьтавны ӧта-мӧдныслы сӧмын правда.
Ме век жӧ кӧсъя тӧдны, эн-ӧ гусяв тэ тайӧ коронасӧ.
Дерт, эн куимсё во сайын кулӧм мортлысь, а кодлыськӧ, коді ӧні олӧ да здравствуйтӧ.
Тэ збыль меным висьталан?
— Эг, эг гусяв, — вочавидзис Тони.
— Вот и бур.
Гашкӧ, коркӧ тэ висьталан меным та йылысь стӧчджыка.
А ӧні ме ог кут сэсся юасьны тэнсьыд.
Но ӧні тэнад уна сьӧм, и тайӧ вермас вайӧдны тэнӧ виччысьтӧмторъясӧ.
Со мый: нуӧда ме тэнӧ гортад да сёрнитышта тэнад бать-мамкӧд.
— Ыджыд аттьӧ тіянлы, доктор! — вочавидзис Тони. — И тӧданныд мый? — водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Ті менам медся бур ёрт, тіян кодь ёртыс менам некор на эз вӧвлы.
Весиг ог тӧд, кыдзи аттьӧавны тіянӧс.
Доктор паськыда нюммуніс.
— Оз и ков аттьӧавнытӧ. — висьталіс сійӧ. — Некор на ме эг пӧлучитлы татшӧм удовольствиесӧ.
Но тӧдан, Тони, меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый тэ сэсся некор нин он веськав сэтчӧ, аслад волшебнӧй ӧдзӧс саяд.
Тешкодь кӧть абу, но Тони думайтіс сідзи жӧ.
Дерт, позьӧ шуны, мый та вылын и помасьӧ волшебнӧй ӧдзӧс йылысь историяыс, кӧть Тони, став лоӧмторъяс йывсьыс казьтыштлӧм бӧрын, шуис эськӧ, мый сійӧ тасянь сӧмын на заводитчӧ.
Тадзи-ӧ, решайт тэ ачыд, лыддьысьысь.
Тӧдан кӧ, артмис сідзи, мый Тони вӧчис ыджыд радлун аслас меддона кык мортлы — мамыслы да батьыслы.
И делӧыс тані ньӧти абу сьӧмын.
Сьӧмыд ачыс нинӧм на оз решайт.
Делӧыс Тони характерлӧн да поведениелӧн выль чертаясын.
Дерт, сьӧмыс тшӧтш ёна згӧдитчис.
Унджык сьӧмсӧ пуктісны, медым мынтыны колледжын Тонилӧн велӧдчӧмысь, а ӧстальнӧй вылас Тонилӧн мамыс, сылӧн чойыс да кык племянник кык недель чӧж шойччисны кар сайын.
Тайӧ кык недель чӧжнас Тони оліс батьыскӧд, и тайӧ каднас найӧ дружитчисны кыдзкӧ выльног, на костын лои сэтшӧм жӧ дружба, кыдзи Тони да пӧрысь доктор Форбс костын.
Тони кутіс вежсьыны.
Докторъяс шуасны тіянлы, мый сійӧ заводитіс лоны верстьӧ мортӧн либӧ эз кут лоны челядьӧн, но бурджык шуны тайӧс быдмӧмӧн, сӧвмӧмӧн, бурлань вежсьӧмӧн, коді вӧчӧ олӧмсӧ мичаӧн да увлекательнӧйӧн.
Тони кутіс гӧгӧрвоны, мый олӧм — сійӧ тышкасьӧм, мый тайӧ тышкасьӧмас уна долыдлун да сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм челядьдырся фантазируйтӧм дорысь.
Дерт, ставсӧ тайӧс сійӧ гӧгӧрвоис да вежӧртіс эз ӧтпырйӧ, но панассӧ вӧлі пуктӧма, а та бӧрын пӧрысь доктор Форбслӧн регыдӧн кувсьӧмыс заставитіс Тониӧс видзӧдны олӧм вылас серьёзнӧйджыка.
Кӧть доктор Форбс вӧлі нин и пӧрысь, но сылӧн кувсьӧмыс ёна вӧрзьӧдіс зонкаӧс: сійӧ медводдзаысь воштіс матысса, ёна радейтана мортӧс.
И сэки сійӧ шуис быдторйын лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі пӧрысь доктор Форбс.
Сідзкӧ вот, лыддьысьысь: Тони сідзи и эз висьтав доктор Форбслы индейскӧй вождьяслӧн корона йылысь став збыльсӧ...
А гашкӧ, и висьталіс.
Решайт ачыд.
Ме кӧсъя висьтавны сы йылысь, кыдзи доктор Форбс кулӧм бӧрын вежон мысти Тони пукаліс Мотт-стрит вывса асланыс керкасайса йӧрын да сылы друг окота лои ещӧ кӧть ӧтчыд пыравны волшебнӧй ӧдзӧс сайӧ.
Сійӧ сідзи и вӧчис: матыстчис ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс — и веськаліс орчча керка йӧрӧ, лӧп да ёг пӧвстын.
Сійӧ некымынысь пыравліс-петавліс, но весьшӧрӧ.
Волшебнӧй ӧдзӧсыс эз нин вӧв волшебнӧйӧн, лои нинӧмӧн торъявтӧм калиткаӧн.
Ӧтчыд татшӧм ӧти попытка дырйи Тониӧс суис мисс Клэтт.
Тони аддзис сійӧс да чуймис и неуна повзискодь: сійӧ эз нин велӧдчы мисс Клэтт классын и эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ локтіс.
— Мамыд тэнад висьталіс, мый тэ йӧрын... — заводитіс мисс Клэтт.
— Ы-ы!
— Меным окота лои аддзӧдчывны тэкӧд, Тони. — Сійӧ эськӧ эз вермы тӧлкӧн висьтавны мыйла, сійӧ и ачыс оз вӧлі гӧгӧрво, мыйла Тони, коді пыр сійӧс дӧзмӧдліс, воис сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ вӧлі Тонилӧн велӧдысьӧн, а сылы окота лои лоны сылы ёртӧн.
— Ы-ы, — бара муркнитіс Тони.
Сэки мисс Клэтт заводитіс веськыда:
— Вай лоам ёртъясӧн, Тони!
Сӧгласен?
— Да.
Во джын сайын тайӧ вӧлі эськӧ позьтӧмторйӧн, а ӧні быттьӧ сідзи и колі.
И Тони гӧгӧрвоис, мый быдмыны да лоны верстьӧ мортӧн ньӧти абу страшнӧ, а, мӧдарӧ, вывті интереснӧ.
— Позьӧ меным кытчӧкӧ пуксьыны? — юаліс мисс Клэтт.
— Ме пыр пукавла со эстӧн. — Тони юрнас довкнитӧмӧн индіс крӧватьысь важ сетка вылӧ. — Но...
— Ме видла, — шуис мисс Клэтт да, мыйӧн чуймӧдіс Тониӧс, збыль пуксис сетка вылӧ.
Мисс Клэтт друг кутіс кажитчыны Тонилы томиникӧн да лӧсьыдикӧн — шуны кӧ, дзик эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Тони ногӧн колӧ лоны велӧдысьлы.
(Тайӧ вӧлі бара жӧ сэтшӧм признакӧн, мый Тони заводитіс лоны верстьӧ мортӧн.)
Найӧ зэв бура коллялісны кадсӧ: варовитісны быдтор йылысь и ни ӧтчыд эз вензьыны.
Прӧщайтчигас мисс Клэтт юаліс:
— Тэ кутан ме дорӧ корсюрӧ волывлыны, Тони?
— Кута, — шуис Тони — и шуӧмсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Та бӧрын Тони сэсся эз нин видлы пырны волшебнӧй ӧдзӧсӧд важ кадся чудеснӧй канмуӧ.
Сійӧ ачыс нин дугдіскодь эскыны, мый сійӧ коркӧ вӧвлі сэні, и вочасӧн сійӧ пӧшти вунӧдіс важ Нью-Йоркын аслас шензьӧдан приключениеяс йылысь.
Но кӧть, вермас лоны, тайӧ и тешкодь — волшебнӧй ӧдзӧсыс колис ассьыс пас.
Пока Тони быдмис да дорйис ассьыс право, пӧрысь бур ёрт мозыс жӧ, лоны докторӧн, сійӧ тӧдмаліс, мый олӧмыс, збыль олӧмыс, сыын и эм, медым восьтавны ӧти бӧрся мӧд волшебнӧй ӧдзӧсъяс.
Вӧчны тайӧс вермӧны сӧмын ыджыд сьӧлӧма йӧз.
Мукӧд ӧдзӧссӧ он восьты ни ключӧн, ни вуг отсӧгӧн — найӧс колӧ жугӧдны, а та вылӧ колӧ вель ыджыд сьӧлӧм, сы вӧсна мый тайӧ ӧдзӧсъясыс невежество да предрассудокъяс, полӧм да несправедливосьт стенъясын.
Но мортлӧн кӧ эм ыджыд сьӧлӧм, медым прӧйдитны тайӧ ӧдзӧсъяс пырыс, сійӧс виччысьӧ абу ичӧтджык козин, сыысь, кутшӧмӧс босьтіс зонка, коді прӧйдитіс аслас медводдза волшебнӧй ӧдзӧс пыр.
Ӧд эмӧсь ӧдзӧсъяс, кодъяс вайӧдӧны сэтшӧм чуймӧдана да мича приключениеясӧ, кодъяс йылысь ичӧтик зонка и мӧвпавнысӧ эз вермыв...
А сёрнитны кӧ Тонилӧн медводдза ӧдзӧс йылысь да сы йылысь, кытысь лои ирокезскӧй юркышӧдыс, то медся бур юавны та йылысь ассьыс Тонилысь.
Да, тайӧ вӧлі вывті нин важӧн, и сійӧ, чайта, нюммунас да вочавидзас, мый тайӧ гусяторсӧ некодлы оз висьтав.
Но тэныд, лыддьысьысь, нинӧм оз мешайт, кӧсъян кӧ, ас ногыд вежӧртны быдтор, да кад нин тэныд тӧдны, кыдзи ас кадӧ тӧдмаліс Тони, мый медся кывсян чудесаясыс вӧчсьӧны вежӧра йӧзӧн, а оз волшебство да сьӧд магия отсӧгӧн.
Ме эськӧ ньӧти эг шензьы, кывлі кӧ, мый Тони аслас став центъяс вылӧ, кодъясӧс сійӧ бурадыр чӧжис, ньӧбис ӧти кӧлуй Бауэри-стрит вывса лавкаысь, кӧні вузасьӧны быдсяма важ кӧлуйнас.
А кыдзи сэтчӧ веськаліс сійӧ кӧлуйыс?
Но, тэ кӧ тӧдан Нью-Йорк, тэ сідзжӧ тӧдан, мый Бауэри-стрит вывса лавкаӧ вермӧ веськавны быдтор.
Но тадзи сӧмын позьӧ чайтны.
Тони бура видзӧ ассьыс гусяторсӧ.
{Гримм вокъяс @ Рок гырнич @ беллетристика @ В. К. Гримм, Я. Гримм. Рок гырнич. Кӧч да ёж @ 1939 @}
Гримм вокъяс.
Рок гырнич
Оліс-выліс ӧти нывка.
Муніс нывка вӧрӧ вотчыны да паныдаліс сэні старука.
— Олан-вылан, нывка, — шуис сылы старука. — Вайышт меным, пӧжалуйста, ягӧдтӧ.
— На, пӧчӧ, — шуис нывка.
Сёйыштіс старука ягӧдтӧ да шуӧ:
— Тэ меным ягӧд сетін, а ме тэныд мыйкӧ козьнала жӧ.
Вот тэныд гырнич.
Тэныд колӧ сӧмын шуны:
Ӧтик, кык, куим,
Гырничӧй, пу! —
и гырнич пондас пуны чӧскыд да юмов рок.
А шуан кӧ сылы:
Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу! —
и сійӧ дугдас пуны.
— Аттьӧ, пӧчӧ, — шуис нывка, сэсся босьтіс гырничсӧ да муніс гортас, мамыс дінӧ.
Мамыс пондіс нимкодясьны тайӧ гырнич вылас.
Да и кыдзи нӧ он нимкодясь?
Вын пуктытӧг да ноксьытӧг ӧбед кежлӧ пыр дась чӧскыд да юмов рок.
Вот ӧтчыд муніс нывкаыд кытчӧкӧ гортсьыс, а мамыс сувтӧдіс гырничсӧ ас водзас да и шуис:
— Ӧтик, кык, куим,
Гырничӧй, пу!
Сійӧ и пондіс пуны.
Уна и рок пуис.
Мам сёйис да пӧтіс.
А гырничыд пыр водзӧ и водзӧ пуӧ роктӧ.
Кыдзи сійӧс дугӧдны?
Колӧ эськӧ вӧлі шуны:
Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу! —
Но мамыс вунӧдіс тайӧ кывъяссӧ, а нылыс эз вӧв гортас.
Гырничыд пуӧ и пуӧ.
Став жырйыс нин тыри рокӧн, и водзпомын нин тырыс рок, и кильчӧ вылын рок, и ывла вылын рок, а гырнич пыр пуӧ и пуӧ.
Повзис мамыс, котӧртіс нывсӧ корсьны, да оз вермы вуджны туй вомӧныс — сэні пӧсь рок шорӧн визувтӧ.
Ладнӧ, мый нылыс вӧлӧм горт дінсянь абу ылын.
Аддзис нывка, мый керсьӧ ывла вылын, да котӧрӧн локтіс гортас.
Ӧдва кыдзкӧ кавшасис кильчӧ вылӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да горӧдіс:
— Ӧтик, кык, куим,
Сэсся эн пу!
И гырнич дугдіс рок пуӧмысь.
А пуис сійӧ роксӧ сы мында: кодлы ковмас вӧлі сиктысь карӧ мунны, лоӧ медводз рок пыр писькӧдны туй, роксӧ сёйӧмӧн.
Сӧмын некод та вылӧ эз норась.
Вывті нин рокыс вӧлі чӧскыд да юмов.
Кӧч да ёж
Тайӧ мойдкывлы, пӧжалуй, ті он эскӧй.
Но менам дедӧй тайӧ мойдкывсӧ висьтавлігӧн пыр шулывліс:
— Абу жӧ тайӧ мойдкылас ставыс вӧвлытӧмтор.
Эм тані и збыльтор.
А то мыйла нӧ эськӧ сідз кӧ йӧзыс тайӧс мойдӧны?
Заводитчӧ тайӧ мойдкылыс тадзи:
«Ӧтчыд шондіа мича лунӧ сулалӧ вӧлі ёж аслас керка ӧдзӧс дорын, кияссӧ кресталӧма кынӧм вылас да сьылӧ сьыланкывъяс.
Сьыліс сійӧ ассьыс сьыланкывсӧ, сьыліс и друг шуис:
«Ветла вай ме муяс вылӧ да видзӧдла сёртни вылӧ.
Гӧтырӧй менам ӧні челядьӧс на мыськалӧ да пасьтӧдӧ, а ме сэк коста вевъяла ветлыны муяс вылӧ и гортӧ бӧр локны».
Муніс ёж и туй вылас паныдасис кӧчкӧд, коді мунӧ вӧлі муяс вылӧ жӧ, ассьыс капуста градъяссӧ видзӧдлыны.
Аддзис ёжыд кӧчӧс, копыртчыліс сылы да и шуис зэв меліа:
— Олан-вылан, пыддзи пуктана кӧч.
Кыдзи нин тэ овсьылан?
А кӧчыд вӧлі зэв тшап да вышитчысь.
Ёжкӧд вежавидзӧмӧн видзаасьӧм пыдди, сійӧ сӧмын юрнас пыркнитыштіс да шуис зэв лёкысь:
— Мый нӧ тэ, ёж, татшӧм водз муяс вывті шӧйтан?
— Ме петі гуляйтыштны, — шуӧ ёж.
— Гуляйтны? — юаліс кӧч шмонитӧм пырысь. — А, ме думысь, татшӧм дженьыдик кокъяс вылад ылӧдз он мун.
Дузмуніс ёж тайӧ кывъяссьыс.
Эз радейтлы сійӧ, кор сёрни панлісны сы кок йылысь: кокъясыс сылӧн збыльысь вӧліны дженьыдикӧсь да чукляӧсь.
— Он-ӧ нин тэ мӧвпав, — юаліс сійӧ кӧчлысь, — мый тэнад кокъясыд котралӧны ӧдйӧджык да бурджыка.
— Дерт жӧ, — шуӧ кӧч.
— А он-ӧ кӧсйы тэ мекӧд котралӧмӧн панйысьны? — юалӧ ёж.
— Тэкӧд панйысьны? — шуӧ кӧч. — Ёна кора, серамӧс менсьым эн петкӧд.
Тэ ӧмӧй аслад дженьыд кокъяс вылад панъян менӧ?
— А вот аддзан, — вочавидзис ёж. — Аддзан, мый панъя.
— Но, вай котӧртам, — шуӧ кӧч.
— Энлы, — шуӧ ёж. — Медводз ме ветла гортӧ, завтракайтышта, а часджын мысти локта тайӧ местаас, сэки и котӧртам.
Бур?
— Бур, — шуӧ кӧч.
Мӧдӧдчис ёж гортас.
Мунӧ и мӧвпалӧ:
«Кӧчыд, дерт, меысь ӧдйӧджык котралӧ.
Но сійӧ йӧй, а ме сюсь.
Ме сійӧс мудерлунӧн верма».
Воис гортас и шуӧ гӧтырыслы:
— Гӧтыр, пасьтась ӧдйӧнджык, ковмас тэныд мекӧд муяс вылӧ мунны.
— А мый лои? — юалӧ ёж гӧтыр.
— Да вот, ми кӧчкӧд спорӧ воим, коді ӧдйӧнджык котралӧ: ме или сійӧ.
Меным колӧ панйыны кӧчӧс, а тэ меным отсалан тайӧ делӧас.
— Мый тэ, йӧймин али мый? — пондіс шензьыны ёж гӧтыр. — Кытчӧ нӧ тэныд кӧчкӧд панйысьны?
Сійӧ тэнӧ пырысь-пыр панъяс.
— Абу тэныд делӧ сэтчӧдз, гӧтыр, — шуис ёж. — Пасьтась и мунам.
Ме тӧда, мый ме вӧча.
Пасьтасис гӧтырыс да мӧдӧдчис ёжкӧд муяс вылӧ.
Туй вылас ёж и шуӧ гӧтырыслы:
— Ми котӧртам кӧчкӧд вот тайӧ кузь му вывтіыс.
Кӧч пондас котӧртны ӧти бӧрӧздаӧд, а ме мӧдӧд.
А тэ, гӧтыр, сувт му помас, менам бӧрӧзда весьтӧ.
Мыйӧн сӧмын котӧртас тэ дінӧ кӧчыд, тэ горӧд: «Ме тані нин».
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзӧ гӧтырыс.
Сідзи и вӧчисны найӧ.
Нуӧдіс ёж ассьыс гӧтырсӧ бӧрӧзда помас, ачыс локтіс бӧр сійӧ местаас, кытчӧ кольліс кӧчӧс.
— Но мый нӧ, — шуӧ кӧч, — котӧртам?
— Котӧртам, — шуӧ ёж.
Сувтісны найӧ кыкнаныс асланыс бӧрӧзда помӧ.
— Ӧтик, кык, куим! — горӧдіс кӧч.
И кыкнаныс найӧ котӧртісны мыйвынсьыныс.
Котӧртіс ёжыд куим-нёль воськов, а сэсся ньӧжйӧник бергӧдчис бӧр аслас местаӧ и пуксис.
Пукалӧ да шойччӧ.
А кӧч пыр котӧртӧ и котӧртӧ.
Котӧртіс аслас бӧрӧзда помӧдз, а сэні ёж гӧтыр сылы горӧдіс:
— Ме тані нин!
А колӧ тані висьтавны, мый ёж да ёж гӧтыр зэв ёна вӧлі мунӧны мӧда-мӧд вылас.
Шензьыны пондіс кӧч, мый ёжыд сійӧс панйис.
— Котӧртам ӧні мӧдарӧ, — шуӧ сійӧ ёж гӧтырлы. — Ӧтик, кык, куим!
И котӧртны пондіс кӧчыд мӧдарӧсӧ воддза дорсьыс ӧдйӧнджык.
А ёж гӧтыр коли пукавны аслас местаас.
Котӧртіс кӧчыд бӧрӧзда помад, а сылы паныдӧн ёж горзӧ:
— Ме тані нин!
Кӧчыд нӧшта на ёнджыка пондіс шензьыны.
— Нӧшта ӧтчыдысь котӧртам, — шуӧ сійӧ ёжлы.
— Ладнӧ, — вочавидзӧ ёж, — окотитан кӧ, позьӧ котӧртны нӧшта ӧтчыдысь.
Котӧртісны нӧшта и нӧшта ӧтчыдысь.
Тадзи, сизимдас куим пӧв котӧртліс кӧч ӧтарӧ да мӧдарӧ.
А ёжыд пыр сійӧс панйӧ.
Котӧртас кӧчыд бӧрӧзда помӧ, а ёж сылы горзӧ:
— Ме тані нин!.
Котӧртас кӧчыд мӧдар бӧрӧзда помӧ, ёж гӧтыр сылы горзӧ:
— Ме тані нин!
Сизимдас нёльӧдысяс кӧч котӧртіс му шӧрӧдзыс да сунгысис муас.
— Мудзи, — шуӧ, — ог вермы сэсся водзӧ котӧртны.
— Вот аддзан ӧні, — шуӧ сылы ёж, — кодлӧн кокъясыс тэрыбджыкӧсь?
Кӧч немтор эз вочавидз, муніс муяс вылысь — муртса-муртса кокъяссӧ кыскис.
А ёж да ёж гӧтыр чукӧстісны ассьыныс челядьсӧ да мӧдӧдчисны накӧд гуляйтны.
{Л. Кассиль (комиӧдісны Прошев, Карманов) @ Дядя Коля, гуткыйысь @ беллетристика @ Л. Кассиль. Дядя Коля, гуткыйысь @ 1939 @}
Л. Кассиль. Дядя Коля, гуткыйысь
СИНЪЯСЫС БАЛЯБӦЖАС
— Тадзтӧ вот бурджык, — шуис сійӧ, кор сы небыдик чуньяс костын нораа тиньгӧмысь да лапаяснас дергайтчӧмысь дугдіс гут. — Тадзтӧ бурджык, — мӧдпӧв шуис сійӧ.
Сэсся кыскис сумкасьыс флакон, тэрмасьтӧг перйис пробкасӧ, мыйкӧ войтыштӧдіс вата тор вылӧ.
Гӧгӧр пондіс кывны аптека дук.
Детинкаяс матыстчисны нӧшта матӧджык да зілисны видзӧдлыны пельпом вывтіыс.
— Обыкновеннӧй Мухус-цокотухус, сідзи и гижам, — сьылан гӧлӧсӧн моз вомгорулас шуыштіс гажа гуткыйысь да сутшкис гутӧс кузь булавка йылӧ.
— Немтор, мый ми видзӧдам? — юаліс Ларик, медым кыдзкӧ паннны сёрнисӧ.
— Зэв даже абу немтор, — бергӧдчывтӧг шуис гуткыйысь, — видзӧдны позьӧ, а кыйӧдчыны — форменнӧй срам.
А ті, томйӧз, локтінныд гусьӧникӧн да, именнӧ, кыйӧдчанныд.
Ме вуджӧръястӧ тіянлысь важӧн нин аддза.
Ме ставсӧ аддза.
Вот ме ог и бергӧдчыв, а веськыда шуа тіянлы: том мортыслӧн, коді сулалӧ менам мышкын шуйгаладорас, нырулыс сылӧн... ва.
Ларик ӧдйӧ зэв кыскыштіс нырнас.
Нырыс сылӧн збыльысь вӧлі ва.
Ларик тӧрыт неуна прӧстудитчыштіс: зэр бӧрын ва гуранъясті котралӧм вӧсна.
Но кыдз та йылысь тӧдӧ гуткыйысьыс?
Насмӧкаыд ӧд вуджӧр вылад оз тӧдчы...
— Ме ставсӧ тӧда, — бергӧдчывтӧг водзӧ нуӧдіс сёрни гуткыйысь и пондіс ноксьыны аслас кӧрӧбкаясӧн. — Менам сэні балябӧжын, картуз улын, эм син, сӧмын оз тыдав!
Ставсӧ тӧда!
Куим лун чӧж нин ті ме бӧрся вӧтлысянныд, кустъяс пӧвсын дзебсясянныд...
Ӧтиныд тіян пиысь пашкыртчӧм кузь юрсиа, а мӧдныд шырӧма.
Шырӧмаыс кутӧ вугыр шатин.
— Вуджӧр сертиыд и ме тадзтӧ верма, — шуис Вадька, Лариклӧн ёртыс, — сюсь жӧ ті.
Гуткыйысь бергӧдчис да гажаа видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
СТРАННӦЙ ДАЧНИК
Синъясыс сылӧн вӧліны еджгов-лӧзӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны нёнясьысь кагаяслӧн, нырыс лӧсталӧ, гӧрд да кучикыс кульсьыштӧма.
Гуткыйысь нюмъёвтіс и сылӧн тешкодя вӧрзис мочалка модаа еджыд тошкыс.
— Но, ладнӧ нин, тырмас сэн мыш сайын дзебсясьны, — шуис сійӧ, — локтӧй нин параднӧй кильчӧсянь.
Милости просим.
Детинкаяс кытшовтісны му вылӧ рӧзнитӧм банкаяс, кӧрӧбкаяс, сачокъяс да сувтісны гуткыйысь водзӧ.
И Ларик и Вадька кыкнаныс неуна яндысисны.
Збыльысь ӧд куим лун чӧж нин найӧ кустъяс сайсянь кыйӧдчисны тайӧ страннӧй дачник бӧрсяыс.
Сійӧ ветліс вӧрті, келаліс шор пӧлӧн, вугравліс мыйкӧ ваысь.
Ыджыд турунвиж сакӧн ӧвтчӧмӧн сійӧ вӧтлысис бобувъяс бӧрся.
Гуткыйысь дачник вылын вӧлі паськыд парусиновӧй гач, тугъяса кыз сьӧд шнурӧн вӧнялӧм чесучевӧй косоворотка-дӧрӧм, куш кок вылас кӧмалӧма сандалияс, шонді водзын багралан альпагысь вӧчӧм сьӧд пинжак, а юр вылас люфаысь вӧчӧм каска модаа тешкодь картуз.
Татшӧм картузъяссӧ шуӧны: «Водзсянь — здраствуй, а бӧрсянь — прӧщай».
Сы вӧсна, мый сійӧ кык кӧзырока: ӧтиыс водзас, мӧдыс бӧрас.
Сакъяс да вугыръяс кындзи, дачник киас новлӧдліс неыджыд кузьмӧс баульчик.
Сэтшӧмсӧ вӧлі серпасалӧма ӧти важ детскӧй лото карточка вылӧ, кодӧс Лариклы козьналіс тьӧткаыс.
Лотоын тайӧ шусьыліс: «Ботаническӧй кӧрӧбкаӧн».
— Вот, томйӧз, — кокнидика и приятнӧя окайтӧмӧн шуис гуткыйысь, — чукӧрта гутъясӧс, жукъясӧс кыя, бобувъясӧс.
Но, а ті мыйӧн прӧмышляйтанныд?
— Ми чери вугралам, — шуис Ларик, — сӧмын зэв омӧля кутчысьӧ.
Оз сёй некыдз и ставыс.
— Чери вуграланныд?
Тожӧ зэв бур удж.
Но ме тіянӧс велӧда, ме черикыйӧмын став секретъяссӧ ӧтитӧг тӧда.
— Ті тані дача вылын жӧ?
Дачник? — юаліс Ларик.
— Вот именнӧ, — горӧдіс гажа гуткыйысь, — кор ме дачаын, ме дачник, кор дача бердын — удачник, кор абу дача бердын — абу удачник, а дача сайын кӧ — задачник.
Мый, лӧсьыд?
Вот ӧд кыдз!
Детинкаяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас: налы кажитчис тайӧ варов да серам петкӧдлысь мортыс.
— А ті кӧні уджалан, — юаліс Вадька.
— Быдлаын и быд местаын, — шуис гуткыйысь и паськыда кинас шеныштӧмӧн индіс вӧр вылӧ, ю вылӧ, енэж вылӧ, ылыс град йӧръяс вылӧ.
— Командировкаӧ ветлывлан? — юаліс Вадька.
— Природа тӧдмала, тӧдмала мирсӧ да сылысь окрестностьяссӧ, наукалы служита.
— Ме тӧда, ті натуралист, — шуис Ларик, и Вадька видзӧдліс ёртыс вылӧ уважениеӧн, но пырысь-пыр вӧчис чужӧмсӧ равнодушнӧйӧн.
— А мыйла тіян картузыд пывсянса кӧлуй кодь? — юаліс сійӧ, — кыдз быттьӧ мочалкаысь?
— Абу мочалкаысь, а люфянӧй, — шуис гуткыйысь. — Но, том йӧз, пондам водзӧ нуӧдны кыйсьӧм.
Кӧсъянныд отсавны?
Дружба — дружбаӧн, а служба — службаӧн.
Тадз бурджык.
Мӧдімӧй!
ЧЕРНОБРЫСӦЙ КАНЬ ДА ЖОРЖЕТТА МАЛЯЗІ
И вот найӧ мунӧны вӧрӧд: кык друг да гажа гуткыйысь — сійӧс, вӧлӧмкӧ, шуӧны дядя Коляӧн, а тыр нимнас — Николай Петрович Сидоров.
Ставсӧ свет вылысь тӧдӧ гуткыйысь!
Быд воськов, любӧй трӧпа вылысь, быд куст дінысь сійӧ аддзӧ мыйкӧ выльтор, шензьӧдантор, мый йылысь детинкаяс эз кужлыны и мӧвпыштлынысӧ.
Сійӧ аддзӧ ручлысь помёт, сійӧ корсяс бордъя шырӧс пу пытшкысь, сійӧ сизьӧс повзьӧдӧ пожӧм йылысь, сійӧ пу кырсь вылысь петкӧдлӧ урлысь коктуйсӧ.
Сійӧ здоровайтчӧ быд турункӧд, быд дзоридзкӧд.
Став вӧрыс сылы тӧдса.
Сійӧ сквӧзь тӧдӧ кодзувкотъяс йылысь, висьтавлӧ детинкаяслы зэв тешкодь историяяс кодзувкотъяс йылысь.
Папоротникъяс, нитшъяс, трутъяс — ставсӧ сійӧ аддзӧ, тӧдӧ быдтор йылысь мыйкӧ интереснӧйтор.
Сэсся найӧ петӧны вӧрысь да мунӧны ыджыд колхознӧй двор пыр.
И тані тшӧтш ставныс вӧлӧм тӧдсаяс дядя Колялы.
Ставнысӧ сійӧ торйӧдӧ серамсяма нимъясӧн да прӧзвищеясӧн.
Вот пуртыкасьӧ куйӧд чукӧр вылын ноксьысь курӧг Феклуша, вот пукалӧ зорӧд вылын петук Кирик, забор дорын горӧдіс дзодзӧг Гога.
Чепӧсйис ворота улысь да пондіс бӧжнас ниглясьны пон Фунтик.
А забор вывсяньыс недовольствуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ виж синма кань Чернобрыс.
Лэбзис малязі Жоржетта.
Бордтывъяснас тшӧттьысьӧмӧн, бордъяснас мусӧ гирскӧмӧн да веер моз бӧжсӧ паськӧдӧмӧн, горӧдіс да пондіс ропкӧдчыны скӧр индюк Миклуха-Маклай.
И ставныскӧд накӧд дядя Коля здоровайтчӧ, ставнысӧ тӧдӧ нимнас.
Тайӧ лунсяньыс Лариклӧн заводитчис дзик выль сикас олӧм.
Муртса на чеччас, а думайтӧ нин дядя Колякӧд аддзысьлӧм йылысь.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ ни ӧти лун нин оз вермы овны тайӧ быдтор тӧдысь шензьӧдана мортыстӧг.
Сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз эз лок Клементьевкаӧ тайӧ гажа дачникыс аслас баулӧн, Ларик ёна гажтӧмтчыліс дача вылын.
Дачаыс вӧлі ыджыд да вӧля.
Тайӧ дачасӧ козьналісны тӧдчана конструктор Ф-лы, Ларик батьлы.
Батьыс стрӧитліс зэв бур самолётъяс, ӧдйӧ лэбалысьясӧс да мичаясӧс.
Сы пыдди сылы сетісны кык орден да зэв бур дача.
Но Лариклы дачаыс эз кажитчы.
Сійӧ вӧлі вывті нин карса сяма керка.
Телефон, электричество, ваннӧй, водопровод.
Сідз жӧ кыдзи и карын.
Ларик думайтліс, мый тыдалӧ кӧ эськӧ вӧлі керка керъяс костъясӧдыс сад, интереснӧйджык вӧлі.
Вала кӧ колӧ вӧлі эськӧн котравны юкмӧс дорӧ и зэригъясын йирксянь эськӧн войталіс кӧ войтва...
Сэки эськӧн вӧлі, по крайней мере, настоящӧй дача.
Мамыс муніс лечитны почкаяссӧ Крымӧ.
Батьыс волывліс карысь и пыр жӧ кайлывліс выліӧ, кӧні сылӧн вӧлі кабинет да ыджыд ӧшиньяса мастерскӧй.
Сійӧ мыйкӧ сэні гижтіс, гижис, и ыджыд стеклӧяс сайын сёр войӧдз сотчисны югыд электрическӧй лампаяс.
А овмӧс дінын ставнас веськӧдлыліс тётя Женя, Ларик кӧсйысис кывзысьны тётялысь, кор муніс мамыс.
Но тётяыскӧд Ларик эз ладмы.
Сійӧ вӧлі зэв гажтӧм нывбаба и пыр поліс мокрицаясысь да чодзувъясысь.
Татшӧм ӧмӧй вӧлі дядя Коля!
Вот сы дінын збыльысь позьӧ вӧлі не гажтӧмтчыны.
Водз асылын Ларик да Вадька терпенньӧ воштӧмӧн виччысисны дядя Коляӧс урчитӧм местаын, ю дінын.
— Со сійӧ локтӧ, насекомӧйыд, дядя Коляыд, — шулывліс Вадька — ой, и чудак!..
И дядя Коля мыччысьлывліс аслас паськыд да боквыв таляссьӧм сандалияснас, люфянӧй картузнас, вугыръясӧн, сакӧн, сьӧрсьыс пыр новлӧдлан баульчикӧн.
Ларик первойсӧ весиг ревнуйтіс дядя Коляӧс Вадька дінӧ.
Но тешкодь гуткыйысь радейтіс ёнджыка Ларикӧс, кӧть эськӧн Вадька вӧлі нин коймӧд классын, а Ларик сӧмын на мӧд классӧ вуджис.
«ТУРУНВИЖ САКЛӦН ОБЩЕСТВО»
Детинкаяс отсалісны дядя Колялы кыявны жукъясӧс, бобувъясӧс.
Найӧ чукӧртісны гербарий.
Найӧ вугыръясӧн кыйисны чери.
Дядя Коля збыльысь тӧдіс чери кыйӧмын гуся кыв.
«Чигорчух» — горӧдас сійӧ, шыбытас блесна, а сэсся пелькиника каттьӧ лескасӧ и чериыд — кыдз быттьӧ сэні и вӧвлӧм! — югъялӧ ваысь кыскӧм бӧрын.
Сійӧ тӧдіс сё саяс татшӧм историяяссӧ, мый весиг некор синтӧ лапнитлыны, кор найӧс кывзан.
«Вот миян вӧвлӧм важ Нижегородскӧй губерняын...» — заводитас сійӧ, и детинкаяс синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, вомъяссӧ паськӧдӧмӧн часъясӧн кывзӧны сылысь.
Сійӧ тӧдіс привычкаяссӧ лэбачьяслысь, ёжъяслысь.
Сійӧ тӧдмавлывліс черияслысь да зверьяслысь мудеритӧмъяссӧ.
Толькӧ дзик ӧтчыдысь детинкаяслы удайтчис докажитны, мый и найӧ тӧдӧны мыйсюрӧ, мый оз тӧд дядя Коля.
Найӧ куйлӧны вӧлі сійӧ луннас пруд дорын лыа вылын, да видзӧдісны енэж вылӧ.
И енэжтіыс сэк кымӧрсянь кымӧрӧдз жургӧмӧн вуджис самолёт.
— «БФ», — шуис Ларик енэж вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Тайӧ Ларик батьлӧн, — шуис Вадька, Ларик вылӧ юрнас довкнитӧмӧн, — сылысь батьсӧ Богдан Георгиевичӧн шуӧны, а фамилиеыс «Ф» вылӧ заводитчӧ.
Тайӧ сійӧ стрӧитіс, вот и нимтісны «БФ»-ӧн.
Но дядя Коля эз петкӧдлы самолёт дінӧ некутшӧм интерес ассяньыс.
— Ме, вокъяс менам, дона козявкаяс менам, — шуис дядя Коля, — ме стрекозаясын рӧзбирайтча, лэбачьясӧс тшӧтш тӧда.
Мыйсюрӧ жукъяс йылысь тӧда.
А вот тайӧ штукаыд меным ӧнӧдз абу дзикӧдз гӧгӧрвоанаӧсь.
Кыдзкӧ менӧ на дінӧ оз кыскы.
Детинкаяс весиг неуна ӧбидитчисны.
Самолётъяс кажитчисны и Лариклы и Вадькалы медся главнӧйӧн олӧмас.
Но минут мысти нин найӧ сералісны да быглясисны лыа вылын.
Сы вӧсна, мый Ларик юаліс лукавӧя: «А мыйла лэбалӧ самолётыс, тӧдан?».
А дядя Коля прӧстӧя вочавидзис: «Пропеллерӧн сынӧдсӧ ас улас сынӧ, но, вот и та вӧсна... лэбӧ».
Сэсся сэн жӧ дядя Коля предложитіс детинкаяслы вӧчны ыджыд лэбалысь модель стрекозалысь.
Стрекозаясын сійӧ тӧдіс тӧлксӧ.
Пондісны гӧтӧвитны материал стрекоза вӧчӧм вылӧ.
Таӧдз ещӧ дядя Коля предложитіс детинкаяслы лӧсьӧдны гуся, — обязательнӧ гуся, мӧдног абу интереснӧ, — «Турунвиж Саклысь общество».
Некутшӧм гусяторъяс тан эз вӧвны.
Но детинкаяслы зэв сьӧлӧм вылас воис, мый тані вӧлі тайна.
Татшӧм прӧстӧй занятиеяс, кыдз бобувъясӧс куталӧм, пыжын катайтчӧм, чери кыйӧм, гербарий вылӧ быдмӧгъяс косьтӧм, — ставыс тайӧ дядя Колялӧн артмыліс интереснӧя да таинственнӧя.
И кор Ларик аддзысьліс кӧнкӧ йӧз дінын Вадькакӧд, кыкнанныс видзӧдлывлісны мӧда-мӧд вылас таинственнӧя, а Вадька зурӧдліс гырддзанас Лариклы бокас да шулывліс: — «Турунвиж сак?», Ларик заговорщик моз гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын вочавидзліс: «Сьӧд жук»...
Лариклы вӧлі зэв нимкодь, мый сылӧн ӧні эм жӧ аслас тайна.
Водзын тайнаяс вӧліны сӧмын батьыслӧн.
Батьыс эз лэдзлыв пыравны сійӧс аслас мастерскӧйӧ.
Мунігас сійӧ ключӧн томнавліс ӧдзӧссӧ.
Бӧръя кадас батьыс уджаліс зэв ёна и дзонь вежон оліс дача вылын, пӧшти эз петавлы аслас кабинетысь.
Мукӧддырйи сійӧ рытъясын петавлывліс чай юны.
Синъясыс сылӧн вӧліны мудзӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь.
Табак тшыныс кымӧрӧн пырлывліс сыкӧд.
Сійӧ нюжмасьыштас, босьтас киняулӧдыс Ларикӧс, лэптылас вывлань да шуас:
— Но, Ларец, регыд, вокӧ, лэбам!
— Кытчӧ лэбам, мыйӧн?
— Уна кӧ пондан тӧдны, сэк тош быдмас...
Стрекоза вӧлі нин пӧшти гӧтов.
Вӧсни сутугаысь вӧлі вӧчӧма бордъяс, турунвиж тушаыс картонысь.
Ӧні колӧ вӧлі вевттьыны сутуга каркассӧ кутшӧмкӧ зумыд да пырыс тыдалана материалӧн.
Дядя Коля корис Лариклысь батьыслысь судзӧдны калька.
Но, кыдз быттьӧ нарошнӧ, батьыс войнас муніс карӧ.
«ТУРУНВИЖВИЖ САК ДА СЬӦД ЖУК...»
Асывнас тьӧткаыс муніс станцияӧ няньла да ягӧдъясла.
Ларикӧс колисны дача видзны.
Друг сійӧ аддзис, мый терраса вылын тыдовтчис дядя Коля.
Ларик ёна шензис.
Тайӧ кадӧдзыс дядя Коля некор эз волывлы на дача вылӧ.
Дядя Коля эз радейтлы йӧзӧс, дядя Коля радейтліс вӧр и дружитіс сӧмын Лариккӧд да Вадякӧд.
— Но, кутшӧма олан, кӧні калькаыд? — юаліс дядя Коля. — Тэ сайын, вокӧ, став делӧыс — ставыс гӧтов.
Стрекоза лоӧ ставӧс шензьӧдана.
Ларик висьталіс, мый батьыс муніс.
Дядя Коля быттьӧ зэв ёна чуймис.
— Муніс?
Но?
Вот ӧказияыд!
Но, нинӧм, ми этшаник босьтам, тырмымӧн на сылы кольӧ.
Бать кабинетсьыс мӧд ключыс куйліс тьӧтка пызанас.
Тайӧ Ларик вӧлі тӧдӧ.
Но позьӧ ӧмӧй вӧчны, мый эз тшӧктыны вӧчны?!
Батьыс ӧд некодлы эз тшӧктыв пырны сы кабинетӧ.
— Но, кыдз нӧ... но оз кӧ позь, — нор гӧлӧсӧн шуис Ларик.
Сійӧ поліс, мый дядя Коля пондас ёна корны, но дядя Коля гӧгӧрвоис:
— Дерт жӧ абу лӧсьыд, — сӧгласитчис дядя Коля, — да тэнад, кӧнкӧ, и ключыд абу.
Сідз мед и висьталін, мый нӧ сэні потшсьытӧм потшӧссӧ потшны.
— Ключыс эм, ключыс тьӧтка пызанын, — шуис Ларик, — но раз оз позь...
— Но оз кӧ позь, мед оз позь, мый нӧ сэсся тӧлкуйтнысӧ! — горӧдіс дядя Коля. — Кӧнешнӧ, не кывзысьны батьлысь — медбӧръя делӧ.
Молодец, Ларион!
Сійӧ пондіс думайтны да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ӧшинь пыр кылісны гажа чирзӧмъяс да горзӧмъяс орччӧнса участок вылын волейболӧн ворсысьяслӧн.
— Но, ошка тэнӧ аслад настойчивостьыд вӧсна, — шуис дядя Коля, — мунам, вокӧ, ме тэныд та пыдди сэтшӧм жук-плавунецӧс петкӧдла, мый тэ нэмнад на эн аддзывлы.
Багатырь кодь жук, дзонь броненосеч!
Кӧні тіян ваныд!
Найӧ мунісны ваннӧйӧ.
Дядя Коля восьтіс крансӧ.
Лариклы кажитчис, мый ваыс тайӧ разын петӧ нарошнӧ зэв надзӧн.
Сылы эз терпитсьы: колӧ вӧлі ӧдйӧнджык аддзывны жук-плавунецӧс, кодӧс дядя Коля вайис сьӧд банкаын.
Кор ваннаыс тыри, жукӧс дядя Коля лэдзис ваӧ.
Жукыс збыльысь вӧлі зэв ыджыд.
Гӧна лапаяснас курасьӧмӧн, сійӧ варччис, быттьӧ черепаха, и вӧлі зэв ыджыд.
— А тэ сы вылӧ пӧляв, пӧляв, — шуис дядя Коля.
Ванна дор вывті копыртчӧмӧн, пӧшти паръяснас ва веркӧсас инмӧдчыштӧмӧн, Ларик пондіс пӧлявны жук вылӧ.
И друг дядя Колялӧн небыд киясыс, кодъяс лоисны друг зэв чорыдӧсь да лёкӧсь, кватитісны Ларикӧс, пельпомӧдыс да балябӧжӧдыс и лёкысь сюйисны ваӧ.
Ларик кӧсйис горӧдны, но ваыс пырис сылы нырас и вомас.
Сійӧ пондіс нетшкысьны да пӧдны.
Ваыс кажитчӧ, вот-вот сразу косялас сылысь пельяссӧ, нырсӧ, морӧссӧ...
Тэрмасьтӧг дядя Коля чышкаліс кӧтасьӧм кияссӧ колонка вылын ӧшалысь гӧна прӧстыняӧ.
Гуткыйысьлӧн чужӧмыс вӧлі неуна кельыд.
Сійӧ нӧшта ӧтчыдысь видзӧдліс вӧрзьӧдчытӧм Ларик вылӧ.
Детинкалӧн юрыс и пельпомъясыс ӧшалісны ва пытшкын, ваннаын.
— Зо ист бессер, — гуткыйысь шуис по-немецки, — тадзтӧ лӧсьыдджык.
КАПИТАН К-лӧн ВИСЬТАЛӦМ
— Вот кутшӧм история вӧлі зэв на неважӧн Клементьевка посёлкаын, — коварнӧй гуткыйысь да коньӧр Ларик йылысь висьталӧмсӧ помалӧм бӧрын шуис капитан К. — Тэ эськӧ мед, — водзӧ нуӧдіс капитан К., — та йылысь гижин небӧг...
Татшӧмторъяс оз мешайт тӧдны и гырысьяслы и челядьяслы.
— Энлы, энлы...
А мый лои водзӧ?
Ларикыс тадзи и пӧгибнитіс?
Водзӧ кыдзи?
— Водзӧ со кыдзи вӧлі.
Гуткыйысь ӧти здукӧн судзӧдіс тьӧтка пызанысь ключ, уськӧдчис инженер мастерскӧйӧ и тэрмасьӧмӧн пондіс чукӧртны чертёж тыра папкаяс, кодъясӧс колис Лариклӧн батьыс.
Но тайӧ минутас кыліс сійӧ терраса вылысь кодлыськӧ кок шыяс.
— Ларик...
Фью-ю-ю!..
Кӧн тэ, Ларка?..
Но-да, Ларик жӧ! — горзіс Вадька дача вывті котралӧмӧн. — Ларик мый тэ сэн ваннаас вӧчан?
Гуткыйысь уськӧдчис ӧшиньӧ, кор кыліс тӧдса гӧлӧс да шутлялӧм.
И друг Вадька ланьтіс...
Гуткыйысь гӧгӧрвоис: Вадька, тыдалӧ аддзис...
Гуткыйысь кватитіс чертёжъяс, чеччыштіс ӧшинь пыр садйӧ да уськӧдчис кустъяс пӧвстӧ.
Ачыс Вадька муртса эз кув повзьӧмысла, кор аддзис, мый Лариклӧн юрыс ва пытшкын.
Сійӧ кватитіс ӧшалан тушасӧ Лариклысь и кыскис сійӧс ваннаысь.
Секунда мысти дачникъяс, кодъяс ворсӧны вӧлі орччӧнса участок вылын волейболӧн, кылісны лёкысь горӧдӧм:
— Ой-ой... ӧдйӧджык!..
Ларик пӧдӧма...
Оз нин лолав...
Ой, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
Котӧрӧн локтіс орччӧнса дом отдыхаысь доктор, и кӧть зэв сьӧкыдпырысь, но ловзьӧдіс бӧр Ларикӧс.
Прӧйдитіс неуна кад, и медбӧрти Ларик восьтіс синъяссӧ.
— Но, детинка, — шуис мудзӧм, но довольнӧй доктор, — тэнад другыд кӧ локтіс минутӧн сёрӧнджык, эськӧ сёр лои...
Кыдз нӧ тайӧ тэ тадзсӧ ваннаӧ сунін?
— Менӧ дядя Коля, дядя Коля...
Турунвиж сак...
Сьӧд жук!.. — горӧдіс друг Ларик, но Вадька вылӧ видзӧдлӧм бӧрын тшӧк ланьтіс.
Но сэк повзьӧм тьӧтка кватитчис ключ дінӧ.
Аддзисны, мый инженерлӧн кабинетыс восьса, чертёжъяссӧ шыблалӧма... ӧшиньыс восьса дзир йывтіыс.
Ваннаын пыр на плавайтіс жук-плавунец.
Сійӧ вартчис гӧна лапаяснас, люкасьліс ванна доръясӧ, зілис кайны, но вильыд эмаль кузя эз вермы кайнысӧ.
— Тайӧ менам жукыс, — догадайтчис Вадька, — ме тайӧс тӧрыт дядя Колялы кыйи.
Дядькаыс ӧмӧй тані вӧлі?..
Да тырмас нин секретничайтны...
Турунвиж сак, сьӧд жук...
Тадзи тыдовтчис ставыс.
Детинкаяс эрдӧдісны тайнасӧ, висьталісны страннӧй дачниккӧд тӧдмасьӧм йылысь.
Висьталісны, кутшӧм сійӧ ачыс туша да чужӧм сертиыс.
Гуткыйысьӧс час мысти вӧлі кутӧма станция вылысь.
Гусялӧм чертёжъяссӧ сылысь мырддисны.
И тыдовтчис, мый дядя Коля збыльвылас абу вӧлӧм Николай ни абу Сидоров.
Сылӧн вӧлӧм нимыс дзик мӧд.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ иностранец.
Миянӧ сійӧ вуджӧма заграницасянь.
Сійӧ вӧлӧм фашистскӧй шпион.
Лариклӧн батьыс ас ордас дача вылын видзис важнӧй чертёжъяс, кӧть правилӧяс серти татшӧм чертёжъяссӧ колӧ хранитны-видзны специальнӧй местаын.
Шпион тӧдмаліс, кутшӧм дача вылын олӧ инженер Б. Ф.
Сійӧ овмӧдчис сы дачакӧд орччӧн гуткыйысь натуралист улӧ лэччӧмӧн, нарошнӧ заинтересуйтӧдіс аслас таинственнӧй поведениеӧн детинкаясӧс, пондіс дружитны накӧд.
Бӧрын сійӧ Вадька пыр тӧдмаліс, мый Лариклӧн батьыс муніс карӧ.
Шпион кыйӧдіс, кор тьӧткаыс муніс, и Ларик коли ӧтнасӧн.
Медым Ларик эз вермы бӧрынас сійӧс выдайтны, гуткыйысь решитіс вины детинкаӧс шумтӧг, гусьӧникӧн...
Ва пытшкын Ларик эз вермы горзыны.
— Вот кутшӧм история вӧлі миян лӧнь местаын, — кӧрталана кывйӧн висьталіс капитан К., — тэ мед эськӧ гижин та йылысь.
Татшӧмторъяссӧ оз мешайт тӧдны ыджыдъяслы и челядьяслы, — шуис сійӧ мӧдысь.
{Коковин Евгений (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Соломбалаын челядьдыр @ беллетристика @ Евгений Коковин. Соломбалаын челядьдыр @ 1952 @}
Коковин Евгений
Соломбалаын челядьдыр
Первойя глава
ПРӦЩАЙ, БАТЬ!
Миян улича Соломбала помын вӧлі лӧнь да йӧзтӧм.
Гожӧмнас туй шӧрын дзоридзаліс йӧлатурун.
Керка воротаяс дорын шонді водзын шонтысисны понъяс.
Весиг телегаяс шоча торклывлісны уличавывса чӧвлунсӧ.
Ыджыд зэръяс бӧрын уличаыс ставнас — керкаяснас, заборъяснас, улича вылын сулалысь пуяснас да вылын лӧзалысь енэжнас — тыдаліс ыджыд ва гӧпъясын.
Бумажнӧй парусъяса ассьыным карабъяснымӧс ми мӧдӧдавлім ылі плаваниеӧ.
Тувсов ытва дырйи челядь катайтчылісны уличаясӧд пыжъясӧн да ичӧтик пуръяс вылын.
Уличаыс заводитчӧ вӧлі ичӧтик Соломбалка ю вадорсянь.
Пу вевтъяса ичӧтик керкаяс пӧвстын грымвидзис чериӧн вузасьысь Орликовлӧн кык судта керка.
Орликов керкаын, улі судтаас, оліс миян семья.
Бать менам служитіс «Вежа Ольга» нима ичӧтик судно вылын матросӧн.
Ме бура помнита июль тӧлысся сійӧ лунсӧ, кор ми колльӧдім батьӧс рейсӧ.
Портын вӧлі жар да сьӧкыд лолавнытӧ.
Пӧсь шондіыс донӧдӧма изйӧн вольсалӧм бусӧсь мостовӧйсӧ.
Грузчикъяслӧн чужӧмъясныс кӧтасьӧмаӧсь пӧсьнас.
Ю вылын — дзик чӧв-лӧнь.
Шоналӧм сынӧдсьыс кыліс тюлень гос дук да сола треска дук.
Аддзылінныд-ӧ ті, кыдзи грузитӧны ылі плаваниеӧ мунысь ыджыд карабъясӧс?
Причал вылын пызь мешӧкъяс тэчас дорын недыр ноксьыштӧм бӧрын друг кылӧ лэчыд гӧлӧсӧн горӧдӧм: «Вир-ра!»
Тайӧ лоӧ: «Лэпты!»
И сійӧ жӧ здукас палуба вылын, ру кымӧр пытшкӧ саялӧм бӧрын, заводитӧ гораа сяргыны лебёдка.
Тросыс зэлалӧ сэтшӧма, мый страшнӧ лоӧ: друг оз выдержит да орӧ!
А збыльвылас, повнысӧ дзик нинӧмысь.
Стальнӧй тросыдлы некымын пызь мешӧкыд — дзик нинӧм оз сулав.
Лолывлі меным аддзывны, кыдзи стальнӧй тросъяс вылын чача моз ӧшавліс быдса буксирнӧй паракод.
Гезйӧн зэлыда кӧртавлӧм мешӧкъяс кокниа кыптӧны вольсалӧм пӧвъяс вылысь.
Ӧні лебёдка оз нин сяргы, а кыдзкӧ броткӧ, быттьӧкӧ сылы дӧсаднӧ груз сьӧктасьыс.
Пызьӧссьӧм грузчикъяс, мешӧкъяссӧ кутыштігмоз, видзчысьӧмӧн вайӧдӧны кипасӧ паракод борт дорӧ.
— Давай ещӧ! — горзӧ грузчикъяслӧн старшӧйыс. — Ньӧжйӧник лэпты!
— Лэдз!
Палуба весьтын шатовмунӧм бӧрын мешӧк чукӧр ньӧжйӧникӧн заводитӧ лэччыны трюмӧ.
Мукӧддырйиыс палуба весьтӧ ӧшйывлӧны кыз кынӧма ыджыд бӧчкаяс, кыз ньӧрйысь кыӧм гӧгрӧс кӧрзинаяс, и весиг ловъя мӧсъяс.
Гажтӧмпырысь видзӧдӧ грузитчӧм вылӧ штурман.
Сійӧ — лӧз кителя.
Китель кизьясас дзирдалӧ шонді.
Брезентӧвӧй ыджыд кепысьясыс ньӧти оз лӧсявны штурманлӧн мичаник костюм дінас да торъя нин сылӧн зэв лӧсьыд якӧра мичаник фуражка дінас.
Тӧдса, мый татшӧм фуражкаяссӧ вермӧны новлыны став капитанъяс, штурманъяс да торговӧй флотса механикъяс.
Но мыйлакӧ уна моряк оз радейтны тайӧ форменнӧй фуражкаяссӧ да новлӧны прӧстӧй кепкаяс.
Менӧ тайӧ ёна шензьӧдӧ.
Чудакъяс!
Соломбаласа детинкаяс пиысь быдӧн дасьӧсь лоны морякӧн сӧмын ӧти фуражка вӧснаыс.
Грузитӧм, «Вежа Ольга» меным зэв ёна воис сьӧлӧм вылӧ.
Збыль, сійӧ кажитчис зэв ичӧтикӧн сыкӧд орччӧн сулалысь ыджыд океанскӧй паракод серти, коді сулаліс сэні жӧ да кодӧс грузитісны.
Но челядькӧд ворсігӧн кӧ кык команда вылӧ юксигӧн менсьым юалісны: «Ӧтик-мӧтик, тэныд кодсӧ?
«Иртышӧс» али «Ольгаӧс»?» — ме эськӧ эг думыштчыв бӧрйысьны.
«Иртыш» — медся ыджыд да медся роскошнӧй океанскӧй паракод.
«Ольга» — ичӧтик зверобойнӧй судно.
Но и мый нӧ!
Дерт жӧ, «Ольгасӧ».
Ӧти-кӧ, «Ольгалӧн», джуджыд мачтаяса, зэлыда гаровтӧм парусъяса да таинственнӧя гартлӧм снастьяса крепыд важ ботлӧн ӧти видыс сразу жӧ заводитліс волнуйтны детинкаяслысь воображениесӧ.
Мӧд-кӧ, ми тӧдім, мый ботъяс да шкунаяс вылын плавайтӧны медся смел, медся ӧтчаяннӧй да медся опытнӧй морякъяс.
Коймӧд-кӧ — и тайӧ медшӧрыс, — «Ольга» судно вылын мунӧ вӧлі плавайтны менам бать.
«Ольга» палуба вылын увтчисны сувтса ёсь пельяса, сук гӧна нартӧвӧй понъяс.
Зюйдвесткаяса да брезентӧвӧй курткаяса матросъяс крепиталісны шлюпкаяс, вевттялісны брезентӧн трюмъяслысь люкъяссӧ.
Лӧз четырёхугольника еджыд отходнӧй флаг ӧшйис мачта йылӧ.
Ставыс вӧлі дась петны саридзӧ.
Тайӧ луннас ме запомниті батьӧс веселӧн да варовӧн.
Сійӧ вӧлі дзик на том, тоштӧм, кельыдлӧз синъяса да еджыд юрсиа.
Бать менам векджык чӧв оліс.
— Тэнсьыд, Николай, кывтӧ он вермы перйыны, — частӧ шулывліс сылы мам. — Ош кодь!
Бать гӧрдӧдліс, нюмъяліс, но нинӧм эз вочавидзлы.
Сійӧ вӧлі шань и ньӧти эз мун ош вылӧ.
Вӧрзьӧм водзвылас мукӧд матросъяскӧд тшӧтш трактирын сійӧ юис вина, и сы вӧсна сэки вӧлі сійӧ варовджык.
Бать некымынысь котӧртліс трап кузя миян дорӧ причал вылӧ.
Мам гусьӧник бӧрдіс.
— Таня, — бурӧдіс сійӧс бать, — локтан во бӧр воа, получита уна сьӧм и сэсся ог нин петав саридзӧ.
Сэки ми кутам бура овны!
Видз питӧ!..
Прӧщай, Димка!..
Бать шуис: «Ми кутам бура овны!»
Ме тайӧс запомниті торъя нин бура.
Кор трапсӧ идралісны, матросъяслӧн гӧтыръясныс вадорын мӧдісны лимзавны, лыддьӧдлӧмӧн гораа бӧрдны.
Мамныс юбкаяс дорӧ кутчысьӧмӧн ыджыд гӧлӧсӧн лёкысь бӧрдісны посни челядь.
Куимысь кыза тутӧстӧм шы вайис кутшӧмкӧ тӧдтӧм, сьӧлӧмтӧ топӧдысь тревога.
«Ольга» вешйис пристань дорысь, бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдіс кывтны Войвыв Двина кузя саридзлань.
Колльӧдысьяс дыр сулалісны вадорын да видзӧдісны «Ольга» бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз саяв ю чукыль сайӧ.
...Ми бӧр воим гортӧ.
Сэсся воис дед.
Сійӧ кӧнкӧ юӧма, муртса сулаліс аслас пу кок йылас да дворӧд прӧйдитіс заборӧ мыджсьӧмӧн нин.
Кор вӧвлі садь, дед некор эз норасьлы.
Вина жӧ заставляйтліс сійӧс быдӧнлы висьтавлыны ассьыс шогсӧ.
— «Ольга» муніс, а ме коли...
Татьяна, мый меным тані вӧчнысӧ?
Сьӧкыд тані овны боцманлы.
Проклятӧй саридз!
Тэ эн шогсьы, Татьяна, Николай бӧр воас. — Дед кучкаліс бедьнас пу кокас. — Проклинайтлім ми нэм чӧж саридзсӧ, а мый ми саридзтӧгыд?
Но кытчӧ ӧні ме тайӧ путорнас?
Ме шогма сӧмын вадорысь васӧ багырӧн йӧтлавны.
Вот бать менам сизимдас арӧсӧдз плавайтіс да дзебис лыяссӧ саридз пыдӧсӧ...
Мам водтӧдлывліс дедӧс узьны, но сійӧ эз ланьтлыв.
Сійӧ заводитліс висьтавны аслас олӧм йылысь, видіс саридзӧс да сэк жӧ норасис, мый сылы сэсся оз нин сюрлы плавайтны саридзӧд.
Кольӧма том кадыс, кор Андрей Максимыч тэчліс рюжаяс Еджыд саридз куръяясын да йи вылын багырӧн виавліс тюленьясӧс, кор сійӧ уджавліс ылӧ плавайтысь суднояс вылын да вӧвлі уна чужеземнӧй портъясын.
Аддзыліс Максимыч уна шог.
Смерть видзӧдлывліс судно бортъясса пробоинаяс пыр, дзебласис сійӧ страшнӧй штормӧвӧй поводдя дырйи лыа бӧжъясын да изъя вадоръясын.
Но и вадорын эз вӧв кокни, кор моряк кольлі уджтӧг.
Удж корсигӧн сійӧ помтӧг ветлӧдліс, кайліс посъясӧд уна дас парусник вылӧ да паракод вылӧ.
Сьӧкыд, шог олӧмыс заставитіс сійӧс пыдди пуктыны да ненавидитны кӧпейка.
Сійӧ тӧдіс саридзсӧ, качайтчис сы гыяс вылын ичӧтысянь.
И плавайтны эськӧ сылы, пӧрысь, опытнӧй боцманлы, кувтӧдзыс!
Но коктӧмъясыд суднояс вылад оз ковны.
Обыкновеннӧй ревматизм вуджис гангренаӧ.
Максимыч дедлысь вундісны коксӧ, и тайӧ вӧлі сылӧн медся ыджыд шогыс.
Боцман олӧм чӧжын вӧлі кызь кымын авария да кораблекрушение.
Но некор сійӧ эз xfqnks, мый кувтӧдзыс водзджык эновтас cfhblp да кутас таджикасьны пу кокӧн.
Мӧд глава
МАТРОССКӦЙ ДОЛЯ
Ми дыр да терпеливӧя виччысим батьӧс.
Лёк поводдяа войясӧ, кор вӧлі шторм, мам эз узьлыв.
Нора шутьлялысь тӧв кывзігмоз сійӧ следитіс лампадка бӧрся, думайтіс бать йылысь.
Кор тӧлыс помасис да миян Соломбалка ю вылысь кывтіс йи, ме быд лун юасьлі мамлысь:
— Мамӧ, кымын лун ещӧ коли?
— Регыд, ӧні регыд нин, — вочавидзліс сійӧ.
Батьлӧн локтан луныс, весиг матӧ рейсӧ ветлӧм бӧрын, миян семьялы пыр вӧлі праздникӧн.
Сійӧ вайліс саридз ёкыш либӧ палтус чери.
Мам заводитліс жаритны черисӧ.
Сэсся бать сетліс мамлы сьӧм, и сійӧ мунліс купеч Селиванов лавкаӧ.
Сьӧмыс кӧ тырмывліс Селивановлы долгъяс мынтӧм вылӧ, мам вайліс меным фунтджын кымын медся донтӧм мятнӧй кампет, кутшӧмъяс вӧліны лавкаын.
А мукӧддырйиыс сійӧ ньӧблывліс ещӧ аниса кыз кӧлач кытш.
Дед ветлывліс жӧ кытчӧкӧ да регыд вайліс сьӧрсьыс водка бутылка.
Сэсся найӧ пуксьылісны батькӧд пызан сайӧ.
Ичӧтик чашка юыштӧм бӧрын бать заводитліс уна сёрнитны да серавны.
Сійӧ некор эз видчыв мукӧд морякъяс моз, кодъяс олісны миян улича вылын да кодъясӧс ме аддзывлі код юраӧн.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ шуліс, мый капитансӧ мед чӧртъяс нуасны, сы вӧсна мый капитаныс оз мынты лишнӧй вахта сулалӧмысь.
Сійӧ луннас, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, бать дыр сьыліс ӧти и сійӧ жӧ сьыланкыв.
Лӧсьыд вӧлі, кор бать кольччывліс гортӧ вой кежлӧ.
Тайӧ лоӧ вӧлі, мый судноыс сувтӧма весавны котёл да команда кутас нуны вахтаяссӧ вадорын.
Рытнас бать пуксьывліс мекӧд пызан сайӧ да карандашӧн серпасавліс меным паракодъяс.
Паракод гӧгӧрас гыясыс вӧліны быттьӧкӧ настоящӧйӧсь — еджыд быгъяӧсь.
Паракод трубасьыс пуркйис сук сьӧд тшын.
Мачта вылас гаровтчӧма вымпел, и паракод, дерт, муніс полнӧй ходӧн.
Серпасалігас бать гӧгӧрвоӧдліс:
— А тайӧ якорнӧй цеплы клюз, — и сійӧ серпасавліс паракод нырӧ син кодь ичӧтик кытштор. — А тайӧ брашпиль, сэтшӧм машина, якӧр лэптыны.
А тайӧ штормтрап — гезйысь вӧчӧм пос...
Тадзи бать рисунокъяс серти ме велӧді корабельнӧй наука...
Но во мысти бать эз во.
Кадыс коли, а «Вежа Ольга» йылысь некутшӧм юӧр эз вӧв.
Сэки нин заводитчис Германиякӧд война.
Быдлаысь кывны позьӧ вӧлі меным выль да тӧдтӧм «мобилизация» кыв.
Ме аддзывлі салдатскӧй шинельяса тӧдса рабочӧйясӧс: найӧ муналісны война вылӧ.
Газетъясын гижисны сӧмын военнӧй действиеяс йылысь.
«Всемирная панорама» журналысь ме аддзылі зэв тешкодя серпасалӧм Вильгельмӧс — германскӧй императорӧс.
Сійӧ вӧлі каскаа, кодлӧн вылысыс вӧлі ёсь йыла йӧга шпиль кодь.
Вывлань читкыльтӧм ускыс чурвидзис штык моз, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр.
«Вежа Ольга» вывса морякъяслӧн рӧдвуж йывсьыс вунӧдісны.
Мам клопочитіс, гижліс Петроградӧ, но вочакывсӧ эз получайтлы.
Висьталӧны вӧлі, мый «Ольгаӧс» вӧйтӧма немецкӧй подводнӧй лодка Белӧй саридз вомын.
Но мам эз эскы тайӧ сёрниясыслы, и тулыссяньыс ми бара мӧдім быд лун виччысьны батьлысь воӧмсӧ.
Арнас Кардорӧ воис Мурман карысь матрос Платонов.
Сійӧ висьталіс, мый налӧн судноыс босьтӧма «Ольга» судновывса кык мортӧс.
Йияс костӧ топалӧм «Ольга» судносӧ тайӧ морякъясыс эновтӧмаӧсь Новӧй Земля войладор помын.
— Лёк делӧыс «Ольгалӧн», — веськыда висьтавліс Платонов. — Отсӧг кӧ он ысты — пӧгибнитасны йӧзыс.
Но отсӧг, дерт, некод эз ысты.
Ми мамкӧд пыр на ещӧ виччысим.
Мам быд лун ветлывліс йӧз ордӧ мыськавны джоджъяс да пеславны бельё.
Тадзи коли нёль во.
Ӧтчыд рытын мам воис сёрӧн нин да шуис дедушкалы:
— Царӧс чӧвтӧмаӧсь.
— Виӧмаӧсь, али мый? — спокойнӧя юаліс дед.
— Ог тӧд, — шуис мам. — Сӧмын висьталӧны, мый войнаыс пӧ сэсся оз ло.
— Тайӧ код тӧдас на кыдзи, — шпыньмуніс дед.
Ме эг тӧд, кутшӧм пӧчӧс тӧд вылӧ уськӧдіс дед.
Но, сійӧ, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ татшӧм случай: ӧти сарӧс виӧмаӧсь, а аскинас выль сар нин лоӧма.
Ме юалі дедлысь, кытысь лоӧны саръясыс, а сійӧ бара шпыньмуніс да шуис:
— Юрыд кӧ эм, петляыд сюрас.
— Гашкӧ, кор войнаыс помасяс, сэки «Ольгаӧс» корсьны паракод мӧдӧдасны, — надейтчӧмпырысь шуис мам.
Войдӧр дед пыр бурӧдліс мамӧс, шуліс, мый Николай (менам бать) обязательнӧ бӧр воас.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ сӧмын довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Оз, Татьяна, ӧні сёр нин.
Некутшӧм тӧлк оз ло корсьӧмъяссьыд.
Мам бӧрддзис.
И ме гӧгӧрвои, мый сэсся некор нин ог аддзыв ассьым батьӧс.
Коймӧд глава
ДЕД
Вежалун.
Асыв.
Училищеӧ мунны оз ков.
Важ кӧбрег вевт улын ӧшалӧ дзоридзалысь ыджыд йисыр.
Сылӧн ёсь йылас ӧзйӧ сьӧкыд синва войт.
Тӧрыт рытнас на ывлаын гартчис март тӧлысся дурмӧм пурга.
Рытнас тӧлыс вежсис.
Лои лӧнь да зэв шоныд.
Лым вылӧ нем виччысьтӧг кутіс шливгыны тувсов зэр.
А югдігас кынмыштіс.
Сӧмын миян войвывса тулыс вермӧ сэтшӧм кокниа ворсны тӧвъясӧн да руясӧн, зэръясӧн да кынмышталӧмъясӧн.
Дед кучкалӧ чуньнас барометр стеклӧӧ да видчӧ.
Барометрлӧн стрелкаыс чеччалӧ посъясӧд-делениеясӧд.
Дедлы веськодь, кутшӧм кӧть поводдя.
Мунны некытчӧ — ю вылын йи, карбас — вадорын, а тывъяс ӧшалӧны чулан стенын.
Но дед скӧралӧ сідз прӧстӧ, привычка сертиыс.
Дӧзмис нин сійӧ дзескыд жырйын олӧмысь, кухняын да дворын кӧзяйкаяслӧн помтӧм пинясьӧмысь.
Кыскӧ ва вылӧ.
Орчча керка вевт сайсянь видзӧдӧ быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ чуймӧм шонді.
Ичӧтик асъя кӧдзыдыс дзикӧдз слабмис.
Сӧмын эз сыв йиыс ва гӧпъясын, кытчӧ эз веськав шондіыс.
Да ещӧ эз на сыв кӧбрег вевт улысь тайӧ сказочнӧй йисырйыс.
Тайӧ йисырйыс тӧд вылӧ уськӧдіс меным хрусталь двореч йылысь мойд, кодӧс висьтавліс менам покойнича Василиса баб.
Гашкӧ нӧ, тайӧ бара нин уджыс лёк злӧдей-колдунлӧн, коді пӧртіс шань молодецӧс йисырйӧ?
Но меным молодецыс абу жаль.
Всё равно сійӧ бӧр мортӧ пӧрӧ.
Шондіыс кыпӧдчис крыша весьтӧд да югыда югдӧдіс миянлысь став дворнымӧс.
Эг на удит ме помавны юны пуӧм ва кружка, кыдзи менам друг Костя Чижов локтіс нин миян дворӧ.
Сылӧн киас вӧлі дженьыдик бедь.
Беддьыс пропеллер моз жӧ гартіс сынӧдсӧ.
Трак-та-так!
Йиторйыс швачмуні-поті, гӧгӧр сявкмуніны посни торъяс.
Костя, тэ энлы, ме талун тшӧтш вӧча мыйкӧ тэ дорысь водзджык!
Василиса баблысь мойдсӧ ме сэк жӧ вунӧді.
Пельӧсысь пельӧсӧ жыр вомӧн дед нюжӧдіс тыв.
Регыд воссяс ю — колӧ гӧтӧвитчыны ва воссьӧм кежлӧ да чери кыйӧм кежлӧ.
Дед вӧчалӧ пуысь рӧжъяс, кодъяс дзик жӧ дикӧй племяяслӧн причудливӧй ньӧвъяс кодьӧсь, кодъясӧс ме аддзылі Костя Чижов небӧгысь.
Рӧжъяс вылас быдмалӧма шӧрт.
Дедлӧн чукырӧсь ыджыд киясас рӧжйыс кажитчӧ ловъяӧн.
Сійӧ змей моз тювкъялӧ тыв синъяс костӧд.
Быд выль гӧрӧдӧн тывъяс розьыс чинӧ.
— Коді нӧ тайӧс косяліс?
Сир али мый?
Ме ветлӧдла дед дінті да юася сылысь чери кыйӧм йылысь.
Дед радейтӧ висьтавны чери кыйӧм йылысь.
Ме бура тӧда тайӧс.
Колӧ, сӧмын мед дед варовмис.
Сэки, гашкӧ, и позяс тӧд вылас уськӧдны кыдзкӧ шкуна йылысь.
Дед важӧн нин кӧсйысис вӧчны меным шкуна.
— Кутшӧм нин сэні сир! — кисӧ паськыда шевкнитӧмӧн гӧрӧдсӧ зэлӧдігмоз вочавидзӧ дед. — Асыввыв Ядаын вужляӧ сибдыліс.
И коді сӧмын сэтчӧ сы мында лӧпсӧ лэдзӧма!..
Зато сэні ёкыш эм.
Дивӧ кодь ӧд: кӧні быдсяма лӧптыс уна, сэтчӧ сійӧ и сюйсьӧ.
Со кутшӧм сійӧ зловреднӧй чери!
Сёянсӧ корсьӧ сэтшӧм местаясысь.
А миянлы, чери кыйысьяслы, мученье сӧмын — став тывтӧ торпыригӧдз косявлан.
Ёкышыд да сынпиыд оз мунны лыааинӧ, кытчӧкӧ Шилов ді дорӧ.
Лыа вылад лӧптыс абу, и чериыс абу.
Гуринаыд — сійӧ ӧмӧй чери!
Каньлы сёян.
Этадзнад и колюхаӧс позьӧ чериӧн шуны...
— Колюхасӧ весиг каньяс оз сёйны, — тшӧтш висьтала ме, кор колӧ лэптыштла тывсӧ, сета дедушкалы запаснӧй рӧж да ножич. — Миян Матроско сӧмын исалыштас колюха черисӧ, да оз и сёй.
Пӧрысьысь-пӧрысь Матроско вугралӧ джоджын.
Тайӧ зэв мудер кань.
Кор шондіыс вешйыштӧ бокӧ и сыкӧд тшӧтш вешйӧ шонді югӧрыс, Матроско тшӧтш вежӧ ассьыс местасӧ.
Сійӧ радейтӧ шондісӧ.
Матроско куньӧма синъяссӧ, быттьӧкӧ ставыс сылы дзик веськодь, мед кӧть мый сы йылысь оз сёрнитны.
Ок и мудер!
Матроско пӧрысьмис и важысянь нин оз ворс мекӧд.
Зато шыръясӧс кыйӧ сійӧ важ моз на зэв пелька.
Но медъёна Матроско радейтӧ свежӧй чери.
— Матроско миян — вильышпоз, — шуӧ дед. — Сійӧ дзик жӧ «Ксения» паракодвывса покойник капитан кодь.
Ни ӧти пӧвар эз вермыв первойсяньыс честьӧ воны сылы.
Ме тӧда, мый «Ксения» — паракод, но нарошнӧ юала:
— «Ксения» — сійӧ сэтшӧм шкуна али мый вӧлі?
— Э-эз, «Ксения» — паракод, кӧрт паракод...
Шкунаяс вылад капитанъясыд абу разборчивӧйӧсь, ставсӧ сёйӧны...
Войтыр поморскӧй, прӧстӧй.
— А коді нӧ, дедушка, шкунаяссӧ вӧчалӧ?
Плӧтникъяс?
— Корабельнӧй мастеръяс вӧчалӧны.
— А тэ эськӧ, дедушка, верман он вӧчны шкунасӧ, а?
— Шкунатӧ ӧтнад он вермы вӧчны.
Тьӧс колӧ.
Уджыс уна...
— Дедушка, оз ыджыдӧс, а татшӧмӧс...
Ме петкӧдла киясӧн чача ыджда шкуна.
— Тайӧ нӧ кутшӧм шкуна! — шпыннялӧ дед. — Мода вылӧ...
— А тэ, дедушка, кӧсйысьлін.
Вӧчан?
Ме тэныд тшӧтш мыйкӧ вӧча...
Тӧдан, ме тэныд вая...
Он тӧд?
Ме тэныд кошка корся.
Мый вылӧкӧ вежа и вая.
Кошка — ичӧтик якӧр.
Кольӧм во дед вӧйтіс ассьыс кошкасӧ.
А чери кыйысьлы сытӧг некыдз оз позь.
Кутшӧм нӧ чери кыйӧм кошкатӧг!
Но дед оз сӧглашайтчы.
Шкунасӧ сійӧ вӧчас, а кошкаыс оз ков.
Гашкӧ, гусялӧм.
Кутасны нинӧм абусьыс — сэсся и ветлӧдлы да корсьысь, коді сэні мыжа, коді прав.
Йӧзыдлӧн сылы оз ков.
Меным веськодь, медым сӧмын шкуна вӧлі-а.
Дед пукалӧ ляпкыдик скамейка вылын, кодӧс вӧчис ачыс.
Сійӧ бур плӧтник.
Быд матрослы колӧ лоны плӧтникӧн.
Дедлӧн юрсиыс дзугсьӧма, дӧра дӧрӧм юрйылыс кизявтӧм.
Ассьыс тывсӧ дӧмигӧн сійӧ сьылӧ поморскӧй нор сьыланкывъяс.
Сьыланкывъясас ловзьывлӧ Поморье — важ посадъяс, чери кыйысьяслӧн становищеяс, Еджыд саридзса промыселъяс.
Ме кевмыся дедлы висьтавны Поморье йылысь.
— Некор меным, — кинас ӧвтчӧ дед. — Абу кад ӧні мойдъяс мойдны!
Тулыс воас, чери кыйны мунам, сэні кӧть лунтыр мойд.
А черитӧ кыйны кӧ эськӧ миянлы тэкӧд мунны Еджыд саридзӧ!
Вот кӧні паськыд местаыс!
Ме чӧв ола, кывза.
Дед эз кӧсйы висьтавны, да вунӧдчис.
А меным тайӧ и колӧ.
— Ми эськӧ тэкӧд саридзас ылӧ мунім, кыдзи вӧвлывлі важӧн.
Тӧв ньылыд да парусӧн, карбасӧн.
Тӧлыс сэні саридз рӧсолӧн пызйыштас, дзоньвидзалунтӧ содтас — зумыд лоан, палубавывса кнехт моз сулавны кутан!
Сэні висьтавлысьыд сы мында, мый и кывзынытӧ он удит.
А мыйта сарапаныс, чышъяныс, кокошникыс дӧлалӧ — видзӧдан да он пӧт видзӧдӧмнас.
Сьӧлӧмыд радлӧ, кор нывъяс чукӧртчасны пос дорӧ сьывны да йӧктыны.
Дӧрӧмъясныс — лым кодь еджыдӧсь.
А лентаясыс — сэтшӧм рӧмъяссӧ ӧшкамӧшкаысь он аддзы.
А саридз дорас вӧрыс — парусникъяс вылӧ сӧмын мачтаяс сувтӧдавны.
Пожӧмъяслӧн лапъясыс — паськыдӧсь, сьӧкыдӧсь...
Лӧсьыд кывзыны Максимыч дедлысь!
Тӧлын рытъяснас дед ветлывлӧ ӧзтавны пӧнаръяс.
Дзик нин пемыд.
Ми петам ывлаӧ.
Бара кынмыштӧма.
— У-у...
Кодзулыс мыйта? — шензя ме.
— Та мында ӧмӧй ещӧ овлӧ, — веськодьпырысь вочавидзӧ дед.
— Дедушко, а ставыс — дзик ставыс — кымын кодзув енэжас?
Сюрс эм?
— Унджык на эм.
— Миллион?
— И миллионысь на унджык.
— А миллионысь миллион эм?
— Гашкӧ, и эм, эг артавлы.
— А коді нӧ артавліс, дедушко?
— Академияясын, шуӧны, артавлӧмаӧсь.
Академия — сійӧ зэв ыджыд, мича керка.
Йӧзыс, кодъяс олӧны тайӧ керкаас, шусьӧны профессоръясӧн.
Найӧ пыр артасьӧны, серпасасьны да велӧдчӧны.
Тадзи висьталӧ Костя Чижов.
Максимыч дед мыйлакӧ оз эскы академиялы.
— Поморьеын миян и академиятӧгыс кодзувъяс серти саридзӧд ветлӧдлывлісны.
— Дедушко, а коді нӧ кодзувъяссӧ вӧчӧма?
Ен?..
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Мам шуӧ, мый кодзувъяссӧ вӧчӧма ен.
Костя шуӧ, мый кодзувъяссӧ тӧдмалӧмаӧсь профессоръяс.
Дед шпыннялӧ, но чӧв олӧ.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ, коді вӧчӧма кодзувъяссӧ!
Нёльӧд глава
СОЛОМБАЛА
Соломбала — ді.
Ми — дівывса олысьяс.
Тайӧс висьталіс Костя Чижов, но ми сылы эгӧ эскӧй.
Приходскӧй училищеын миянлы висьтавлісны: ді эм сушалӧн юкӧн, кодӧс кытшалӧма ваӧн.
А Соломбалаӧс ӧмӧй быдладорсянь кытшалӧма ваӧн?
— Вай клятва сет! — тшӧктіс Гриша Осокин.
Сійӧ радейтӧ вӧлі торжественность.
Костя зэв тэрыба сяркӧдіс-висьталіс кутшӧмкӧ таинственнӧй кывъяс.
Но ребята всё равно эз эскыны.
— Колӧ веськыд китӧ вывлань лэптыны, — ас кыв вылас сулаліс Гриша.
— Висьтав, мый тэ лоан гӧрба, абу кӧ ді!
Костя вӧчис ставсӧ, мый ми тшӧктылім.
Челядь сулалісны сы гӧгӧр и эз тӧдны, мый сэсся вӧчны.
— Пернапас чӧвт, — ньӧжйӧник шуис Аркашка Кузнецов.
— Ачыд чӧвт! — зывӧкпырысь вочавидзис Костя. — Енмыс абу!
Сійӧ эз нин ӧтчыд шулы, мый енмыс абу.
Ми чӧв олім.
Сэки Костя ӧти коксӧ вештіс бӧрвыв, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис наступайтны челядь вылӧ, да шуис:
— Заклад вартам, мый Соломбала — ді.
Кодкӧд?
Мый, поланныд?..
«Пари» кыв вӧлі выльторйӧн.
Кор вӧвлі татшӧмыс, ми векджык шулывлім «Вай вензям» либӧ «Заклад вартам».
Но тайӧ ӧні эз ло.
Кор Костя гӧгӧрвоӧдіс ставсӧ, ми признайтім, мый сійӧ прав.
Ми вӧлім дівывса олысьясӧн.
Соломбала гӧгӧр вӧлі ва — Войвыв Двина, сылӧн вожыс Кузнечиха да векньыдик Соломбалка ю.
Тайӧ вӧлі аслыссяма ю: сылӧн вӧлі кык ю вом, но ю йылыс эз вӧв.
Ӧтар вомыс Соломбалкалӧн вӧлі усьӧ Двинаӧ, мӧдыс — Кузнечихаӧ.
Чукыльӧсь ю пырӧ ылӧдз вӧрӧ.
Пӧрысь чукля ловпуяс вадорсяньыс копыртчӧмаӧсь ю весьтас.
Весиг шторм дырйи, кор Двина вылын ён тӧв улын пуигтыр бузгӧны гыяс, кор паськыд ю вылӧ страшнӧ петны пыжӧн, весиг сэки сӧмын Соломбалка муртса-муртса серӧссьывлӧ посни гыясӧн.
Сӧмын варовджыкӧсь лоӧны да ёнджыка вӧрӧны сэки вадорса пуясыс.
Соломбала дівывса коръя ляпкыдик вӧрсӧ сывтыртӧмӧн тайӧ юыс ӧтлаасьӧ Войвыв Двинакӧд.
Тані Маймакса — Двиналӧн вожыс, кыті ветлӧны паракодъяс.
Океансянь и Еджыд саридзсянь Кардор портӧ воалӧны шкунаяс, ботъяс да паракодъяс.
Маймакса вадоръяс вылын — лесопильнӧй заводъяс да лесобиржаяс: пилитӧм вӧр складъяс.
Лесобиржаяс причалъяс дорын лун и вой грузитсьӧны англичана, норвег, швед транспортъяс.
...И сідз, Костя Чижов прав.
Соломбала збыльысь ді.
Вообще Костя пыр мыйкӧ придумывайтӧ интереснӧйӧс да аслыссямаӧс.
Костя вӧлі миянысь быдӧнысь ёнджык, кӧть и первойсӧ ми эгӧ кӧсйылӧй признайтны тайӧс.
Ылі плаваньеӧ ветлысь паракодъясвывса зонъяс моз жӧ юрсисӧ сійӧ вӧлі сыналӧма боквыв.
Ми та вылӧ ставӧн зэв ёна гусьӧн вежалім.
Ме унаысь заводитлі тадзи жӧ шыльӧдны ассьым юрсиӧс.
Ковмыліс кисьтны юр вылӧ кӧш джын ва, но ваыс косьмыліс — юрсиӧй бӧр сувтліс, быттьӧкӧ эг и шыльӧдлы.
Костя Чижов новліс волыса паськыд руд гач.
Волысъясыс вӧліны сьӧдӧсь.
Найӧс, буракӧ, вурӧмаӧсь неважӧн на, сы вӧсна мый важысянь велалӧм сертиыс Костя век на лэптыштлывліс гачсӧ.
Портнихаыс, коді вурӧма Костялы дӧрӧмсӧ, буракӧ, дыркодь вуравлӧма картупель мешӧкъяс.
Кор Костя первойысь воис миян улича вылӧ, челядь встретитісны сійӧс эз зэв меліа.
Войдӧр сійӧ овлӧма Коймӧд проспект вылын.
А Коймӧд да Мӧд проспектъясвывса челядь — миян противникъяс.
Найӧ вӧлі мучитӧмаӧсь Кузнецовъяслысь гулюсӧ, во сайын Войвыв Двина вылысь кутӧмаӧсь ичӧтик пыж да вӧчӧмаӧсь миян дорысь пӧшти кык пӧв ыджыдджык йи чой.
Кокъяссӧ кресталӧмӧн Костя пукаліс сюръя вылын.
Ми локтам вӧлі вадорсянь.
Вӧлі рыт, сэтшӧм югыд, сэтшӧм лӧнь да шоныд, мый гортӧ мунны эз вӧв окота.
Выль, тӧдтӧм детинкаӧс аддзӧм бӧрын Аркашка Кузнецов мигнитіс миянлы да матыстчис дзик сы бердӧдз.
Аркашкаысь косясьысьджык морт миян улича вылын сэсся эз вӧв.
— Эй, мыйла тэ миян улича вылӧ локтін?
— Тэ сійӧс ньӧбин?
Миянлы шензьӧм вылӧ Костя ньӧти эз повзьы.
Сійӧ спокойнӧя видзӧдіс миян вылӧ.
— Ньӧби — вит кӧпейка мынті! — збодьӧра вочавидзис Аркашка.
— Донтӧма, — шуис Костя. — Тадзтӧ Соломбаласӧ ставнас ӧти шайт вылӧ позяс ньӧбны.
— Тэ ёнасӧ эн ышнясь, а то сетышта...
Весась миян улича вылысь!
— Ме аслам улича вылын.
Менам бать дзонь пуд картупель сетіс, медым жырйӧ лэдзисны.
Тайӧ тэнад абу вит кӧпейкаыд!
— Тэ миян улича вылӧ локтін овны?
Кор? — юалі ме.
— Тӧрыт рытнас.
— Но, тадзи мед эськӧ и висьталін, — раммыштіс Аркашка Кузнецов. — Сідзкӧ, ӧні миян ёрт...
Ладнӧ...
Мый нӧ, ребята, сетны сылы видлыны баблысь улӧс?
«Баб улӧсӧн» шусьыліс ӧти местаӧ кокниа чужйыштӧм.
— Видлы! — Костя чеччис да воськовтіс Аркашкалань. — Сэтшӧм улӧс ме тэныд петкӧдла, мый нэмтӧ он вунӧд.
Аркашка бӧрыньтчис.
— Ладнӧ, ог вӧрзьӧд.
Ме сідзи прӧста...
Эн пов...
— Ёна тэысь повзи! — шпыньмуніс Костя. — Тэ ачыд эн пов.
— А тэ вартчыны кужан? — сійӧс серамвыв лэптӧм могысь юаліс Гришка Осокин.
— Тэнӧ велӧда.
Тайӧ тӧдтӧм выль детинкаыс воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Ме мыччи сылы киӧс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Костя...
А тэнӧ?
— Менӧ шуӧны Димкаӧн, а овӧй Красов.
Мунам миянкӧд ворсны!
Орликовъяслӧн паськыд двор пельӧсас вӧлі эновтӧм, джынвыйӧ сісь, важ кӧбрег.
Кӧбрегсӧ важӧн нин кӧсйылісны косявны, но ӧні кытчӧдзкӧ сійӧ вӧлі челядьлы зэв бур ворсанінӧн.
Тайӧ вӧлі миян пещера.
А мукӧддырйиыс кӧбрегас вӧлі миянлы корабельнӧй каютаӧн.
Збыль, керка кӧзяеваыс частӧ вӧтлывлісны миянӧс кӧбрегсьыс, но ми гусьӧникӧн бара волім сэтчӧ.
Анна Павловна Орликова, керкаса кӧзяйкаыс, радейтӧ вӧлі шойччыны керка бердас ичӧтик садйын.
Сэні, изйӧн дорӧсалӧм клумбаясын, дзоридзалісны астраяс, анютины глазки да маргаритка дзоридзьяс.
Миянлы весиг матӧ матыстчыны сад дорас оз вӧлі позь.
Миянӧс аддзӧм бӧрын Анна Павловна заводитліс горзыны да чуксавны слугаяссӧ либӧ писӧ.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сы вылӧ уськӧдчӧмаӧсь грабительяс.
Сэки волывліс Юра — векни пельпомъяса, кузь тушаа гимназист, кодӧс миянын важысянь нимтылісны дженьыд гачаӧн.
Сійӧ пӧрччыліс тасмасӧ да воинственнӧя вӧтлысис миян бӧрся.
Сынӧдын яръюгыда дзирдаліс югыда весалӧм тасма пряжкаыс.
Ми повзьылім да котӧртлывлім кытчӧсюрӧ.
Ӧтчыд асывнас сад дорсьыс Анна Павловна аддзас нетшыштӧм маргаритка дзоридз.
Коді сійӧс нетшыштӧма, ми эгӧ тӧдӧй.
Но кӧзяйкалӧн скӧрыс, дерт, уси миян вылӧ.
— Корысьяс!
Вӧръяс!
Ставсӧ жугӧдлысьяс! — горзіс Анна Павловна.
И мыйла сійӧ сэтшӧм ёна скӧрмис!
Ыджыд тай — маргаритка!
Да миянлы кӧ окота вӧлі, ми эськӧ войнас став дзоридзьяссӧ нетшким.
Сӧмын мый миянлы наысь, тайӧ дзоридзьяссьыс!
Вот эськӧ сёркни кӧ — сійӧ мӧд делӧ!
Мамыс горӧдӧм вылӧ воис Юра.
Ми уйкнитім-пышйим дворсьыс улича вылӧ.
Юрка уськӧдчис миян бӧрся, и сылы удайтчис кутны Гриша Осокинӧс.
— Тэ нетшыштін?
Тэ?
Висьтав!
— Нинӧм ме эг нетшышт.
Лэдз!
Ме Сашкалы висьтала.
Сашка вӧлі Гришалӧн ыджыдджык вокыс.
Дерт, сійӧ кӧ сувтіс Гриша дор, Юркалы эськӧ эз ло бур.
Сашка ӧд вӧлі дзик нин верстьӧ морт да уджаліс нин мастерскӧйын.
Но кутас ӧмӧй сійӧ косясьны Орликовъяскӧд!
Сэки сылы и аслыс сюрас батьыссянь.
Орликовъясӧс эз радейтлыны, но полыштісны наысь.
Юрка кыскис Гришкаӧс дворас да мам син водзас нӧйтіс сійӧс.
Нырсьыс петысь вирсӧ чышкалігмоз Гришка горзіс да грӧзитчис.
Анна Павловна пыр на пукаліс садъяс, ышлолаліс да веськӧдліс коньӧр маргариткалысь лепестокъяссӧ:
— Коньӧрӧй дзоридзӧй!
Юрочка, петкӧдлы налы, кыдзи йӧзлысь дзоридзьяс нетшкыны!
Гриша сійӧ луннас сэсся эз нин петав ывлаӧ.
А рытнас ми аддзылім Соломбалка вадорысь Сашка Осокинӧс.
Ми гӧгӧрвоим: сійӧ виччысис Юрка Орликовӧс.
Молодец!
Сашка оз пов.
Ага!
Вот Юрка петіс гортсьыс.
Сійӧ, буракӧ, мӧдӧдчӧма карӧ, гожся садйӧ.
Дзик нинӧм подозревайттӧг Орликов, зумыда восьлалігтыр, петіс набережнӧй вылӧ.
— Ноко, сувтлы! — горӧдіс Александр Осокин.
Юрка сувтіс, читкыртіс синъяссӧ, вӧчис сэтшӧм вид, мый оз гӧгӧрво, мыйла сійӧ ковмис Осокинлы.
— А но, лок пыралам пос улас, сёрнитыштам! — скӧрысь шуис Сашка.
— Мый тіянлы колӧ?
Войдӧр Юрка век жӧ корсюрӧ петавліс улича вылӧ, ворсліс Сашкакӧд да ас арлыда мукӧд челядькӧд.
Сэки сійӧ эз вӧвлы сэтшӧм вежливӧйӧн да детинкаясӧс эз шулы «ті»-ӧн.
Ӧні сійӧ помалӧ вӧлі гимназия да зывӧкпырысь видзӧдіс миян уличавывса ас кодь арлыдаяс вылӧ.
«Тіянлы»!
Сашка Осокин сідз жӧ скӧрысь нюммуніс.
— Колӧ.
Мунам сёрнитыштам!
Тӧдчӧ вӧлі, мый Юрка повзис.
Сійӧ кельдӧдіс, мӧдіс видзӧдны бокӧ да чӧв оліс.
— Мунан?
— Мыйла?
Ме нинӧм эг вӧч...
— Нинӧм? — Сашка кутіс гимназистӧс морӧсӧдыс да дернитіс асланьыс. — А мыйысь Гришкасӧ нырас зульӧдін?
Ичӧтъяскӧд воюйтан, а пос улас мунны полан!
Смотри, ӧні абу нин эсійӧ кадыд, сардырся кадыд.
Эн вунӧдчы!
Сашка дернитіс Орликовӧс асланьыс да мыйвынсьыс бӧр тойыштіс:
— Ещӧ ӧтчыд кӧ вӧрзьӧдан челядьӧс — ловтӧ ме тэнсьыд перъя!
Но «эсійӧ кадыс» ещӧ эз на коль.
Царыс кӧть и эз ло, Соломбалаын да медся нин миян улича вылын нинӧм эз вежсьы.
Юрка Орликов регыд мысти помаліс гимназия да муніс Кардорысь.
Сійӧ луннас, кор ми тӧдмасим Костя Чижовкӧд, миянлы удайтчис гусьӧник пырны кӧбрегӧ.
— Тайӧ миян каюта, — шуи ме Костялы.
— А кӧні нӧ иллюминаторыс? — юаліс экипажса выль член. — Колӧ писькӧдны.
И збыльысь, мыйлакӧ эгӧ кужӧй думыштны тайӧс водзджык!
И сійӧ жӧ рытнас кӧбрег ӧдзӧсӧ ми писькӧдім ичӧтик гӧгрӧс ӧшинь — «иллюминатор».
Костя Чижов вӧлӧмкӧ выдумщик да збой детинка.
Сійӧ висьталіс миянлы уна сэтшӧмтор, мый йылысь ми войдӧр эгӧ весиг кужлӧ думыштлыны.
Ӧтчыд вежалунӧ Костя петіс улича вылӧ эз кӧмтӧг, кыдзи век вӧлі овлӧ, а шӧртысь кыӧм туфлиа.
Батьыс сійӧс ыстӧма карӧ зэв важнӧй поручениеӧн.
Костя корис тшӧтш аскӧдыс миянӧс.
Сійӧ кӧсйысис петкӧдлыны Пётр I-лы памятник.
— Сійӧ ӧд миянлысь Соломбалатӧ Соломбалаӧн нимтӧма, — челядь водзладорын восьлалігтыр висьтавліс Костя. — Пётрыслӧн тані верфь вӧлӧма...
Миянлы, дерт, вӧлі тӧдса нин, кытысянь лоӧма «Соломбала» нимыс.
Первой корабль ва вылӧ лэдзан торжественнӧй лунӧ Пётр вӧчӧма бал.
Паркетнӧй залъяс тані абу вӧлӧмаӧсь.
Йӧктысьяс кок улын вӧлӧма идзас — рочӧн солома.
Кык роч кывйысь — «солома» да «бал» — артмӧма нимыс діыслӧн, кӧні ми олім.
— Ставыс тайӧ сӧрӧм, — важнӧя шуис Костя. — А ме вот тӧда.
Кывзӧй.
Кор лэдзӧмаӧсь вӧлі первой корабль, вӧлӧма зэв ыджыд шторм.
Став штормъяс вылас шторм.
И вот сійӧ луннас Двина вылын путкыльтчӧма бот, а тайӧ ботас вӧлӧма Пётрлӧн радейтана отсасьысь.
Но вот, отсасьысьыс и вӧйӧма.
А сійӧ луннас кутшӧмкӧ случай кузя чукӧртӧмаӧсь вӧлі бал.
Ставыс гажӧдчӧны, а Пётр сэтшӧм гажтӧм ветлӧдлӧ.
«Мый нӧ тэ, — юалӧны, — государь, сэтшӧм гажтӧм?»
А сійӧ и вочавидзӧ: «Сола меным тайӧ балыс».
Вот и артмӧма «Солон-бал».
А сэсся нин діыс кутіс шусьыны Соломбалаӧн.
Ми сӧгласитчим: тайӧ вӧлі тшӧтш збылькодь сяма.
Ми мунім чукӧрӧн пу москияс кузя да висьтавлім быдсямапӧлӧс историяяс да случайяс.
Коді кӧсйыліс, медым кывзылісны сылысь, котӧртліс водзӧ да, мукӧдсӧ торкигтыр, горӧдліс:
— Но, тайӧтӧ мый!..
А вот...
Миянлы тӧд вылӧ уси Иван Лобанов — архангельскӧй богатырь, коді скӧрмӧма копёрса рабочӧйяс вылӧ да сваяяс нӧйтан «бабаӧс» шыбитӧма шорӧ.
Мӧд пӧрйӧ пристаньын Лобанов кутас паракодӧс, кодлӧн машинаыс уджалӧма «полнӧй вперёд» вылын.
Висьтъяслы, казьтылӧмъяслы эз вӧв помыс.
Шондіӧн шоналӧм моски пӧвъясыс сотӧны вӧлі кӧмтӧм кокъяснымӧс.
Кор кокъяснымлы лоліс терпитны позьтӧм пӧсь, ме муні моски бокӧдыс, эжа вывті.
Соломбала — саридздорса гӧль слобода, Кардорлӧн юкӧн.
Олӧны тані морякъяс, судоремонтникъяс да лесопильщикъяс.
Соломбалаӧс торйӧдӧ Кардорысь Войвыв Двиналӧн вож — Кузнечиха ю.
Кузнечиха вомӧн нюжӧдчӧма кузь пу пос.
Пос кузяыс мунны зэв интереснӧ.
Гӧгӧр видзӧдлан — бӧрвылад рӧднӧй Соломбала: флотскӧй полуэкипажлӧн ыджыд еджыд керка, собор, Макаровлӧн лесопильнӧй завод, набережнӧй дорын — мачтаяс да паракод трубаяс.
Пос улӧдыс дугдывтӧг тювъялӧны пыжъяс.
Посувса сваяяс бердын муртса вӧрӧ ичӧтик паракод да кыскӧ баржа.
И он гӧгӧрво, то ли сійӧ оз вермы вӧчны тайӧ сьӧкыд уджсӧ — кыскыны баржасӧ пос улӧд, то ли паракодвывса капитаныс кодӧскӧ виччысьӧ, но оз кӧсйы сувтны.
Пос вывсяньыс тыдалӧ паськыд Войвыв Двина, код весьтын муртса лӧзалыштӧ тшын.
А водзын — джуджыд вадорын веж бульваръяс пиысь тыдовтчылӧ мича башняяса, кӧрт керка вевтъяса, вичко куполъяса Кардор.
Карӧдыс ми мунам подӧн да любопытнӧя видзӧдалам керкаяссӧ Немецкӧй слободалысь.
Тані олӧны медозыр йӧзыс Кардорысь — найӧ, кодъяс владейтӧны лесопильнӧй заводъясӧн, паракодъясӧн, магазинъясӧн.
Троицкӧй проспект кузя грымакылігтыр да зёльӧдчигтыр мунӧ трамвай, но сійӧ абу миянлы.
Гугӧдны кӧ миянлысь ставнымлысь зепъяснымӧс, то сэтысь оз усь ни ӧти ур.
Миянлы колис сӧмын нимкодясьыштны вагоннас да ас костаным сёрнитны, кодыс вынаджык: трамвай али речнӧй пассажирскӧй паракод — «макарка».
Речнӧй паракодъясыс вӧліны архангельскӧй коммерсант Макаровлӧн.
Кӧть миянлы трамвайыс и зэв ёна воис сьӧлӧм выланым, но ми вӧлім Соломбалаысьӧсь, водникъяс, и сы вӧсна, торъя ёна споруйттӧг, сӧгласитчим, мый паракод, дерт, трамвайысь вынаджык.
Костя тшӧктіс миянлы виччысьыштлыны, а ачыс пырис ичӧтик керка дворӧ.
Недыр мысти сійӧ котӧрӧн бӧр петіс.
Батьыслысь поручениесӧ вӧлі выполнитӧма.
Ӧні позьӧ мунны видзӧдлыны Пётр I-лы памятник.
Памятникыс сулаліс Войвыв Двина вадорын.
Треуголка шапкаа да мундира, киас босьтӧма подзорнӧй труба, Пётр быттьӧкӧ чеччӧма корабль вылысь выль му вылӧ.
Паськыд лента да кодзув мичмӧдісны сылысь морӧссӧ.
Паськыд дора кепысь пӧвсӧ сюйӧма тасма костас.
Ми некымынысь кытшовтім памятник гӧгӧрыс.
— Сійӧ ачыс карабъяс стрӧитліс! — шуис Гриша.
— Кыдзи «ачыс»?
— Зэв прӧстӧя: босьтліс чер да уджавліс.
Ме аддзылі картина вылысь.
— Эн сӧр, Гришка!
Сійӧ сар вӧлі.
Мастерӧвӧйясыс али мый эз тырмывлыны?
— Сэтшӧм нин сар, — вочавидзис Гриша. — Сійӧ петкӧдлывлӧма, кыдзи колӧ вӧчны.
— Прӧстӧ кияссӧ кӧсйис песыштны, — шуис Костя. — Дӧзман ӧд пыртӧ приказывайтны да приказывайтны...
Витӧд глава
ТУЛЫС
Ме помнита батьлысь кывъяссӧ: «Бӧр воа, босьта уна сьӧм, сэки ми кутам бура овны!»
А дедӧ шулывліс, мый батьӧ кӧть и бӧр воис, всё равно нинӧм бурсӧ сійӧ эськӧ эз аддзы.
«Матрос — сійӧ матрос и эм, — содтыліс дед. — Матрослы, кыдзи мастерӧвӧйлы заводын, нэм чӧжыс лоӧ гӧрбсӧ песны».
Бур олӧм вӧлі Орликовъяслӧн!
Найӧ сёйисны еджыд нянь, сиктъясысь йӧв вузалысьяс ваялісны налы йӧв, сливочнӧй вый, рысь, колькъяс да быдпӧлӧс мукӧд сёянтор.
Налӧн слугаыс Мариша быд лун кильчӧ вылас куштывліс госа дзодзӧгъясӧс.
Юрка Орликов новліс пыр выль башмак.
Сылӧн вӧлі велосипед.
Сійӧ частӧ ветлывліс «Марс» кинематографӧ да Павловъяс циркӧ.
Сійӧ вӧтлывліс миянӧс дворсьыс да горзыліс: «Ноко, кӧмтӧм команда, брысь!
Тайӧ миян керкаыс!
И дворыс миян жӧ.
Весасьӧй!»
И ми нинӧм эгӧ вермылӧй вочавидзны Юркалы.
Дворыс вӧлі збыль Орликовъяслӧн.
Найӧ вермисны вӧтлыны дворсьыс эз сӧмын ворсысь челядьӧс, но и керкасьыс миянлысь семьяӧс.
Орликовыс ачыс некымынысь нин грӧзитліс вӧчны тайӧс.
Ми мунлывлім, кӧть эськӧ и миянлы вӧлі зэв ӧбиднӧ.
Коли гожӧм, пуксис ар.
Первойя кӧдзыдъясӧн воис тӧв.
Ми заводитім ворсны лымйысь вӧчӧм крепость штурмуйтӧмӧн да заводитім иславны ас вӧчӧм конькиясӧн москияс вылын.
...Тӧвнас Кардорын рӧмдӧ водз.
Училищеысь воӧм бӧрын челядь чукӧртчисны кӧбрегӧ.
Ывлаын гартчис пурга, и ворсны эз вӧв окота.
Ме вайи дедушкалысь «летучая мышь» пӧнар.
Кӧбрегса гыӧра, куш стенъясас довъялісны ыджыд тешкодь вуджӧръяс.
Пемыдысла кӧбрегыс вӧлі быттьӧ таинственнӧй.
— Кор ме быдма, сэки ме кута босьтны уна сьӧм, — ньӧжйӧник шуис Гриша Осокин. — Вот сэки овмӧдчам!
— Кытысь нӧ тэ унасӧ босьтан?
— Велӧдча...
— Менам бать быдса куим во велӧдчис, а сьӧмыс абу.
— Ме мӧда дас во велӧдчыны, — мӧвпалігтыр шуис Гриша.
Став челядь пиысь, кодъяс олісны миян улича вылын, сӧмын ӧтнас Орликов помаліс гимназия.
Мукӧдыс велӧдчисны кык-куим воӧн.
И ми тӧдім — миян пиысь дыр велӧдчыны некодлы оз удайтчы: колӧ уджавны.
Ми эгӧ эскӧй, мый Гришка Осокин кутас велӧдчыны дас во.
А сэки муніс миянлы гӧгӧрвотӧм уна событие.
Ещӧ арнас на кывсис, мый Петроградын кыпӧдчӧмаӧсь рабочӧйяс да вӧтлӧмаӧсь Керенскийлысь буржуйскӧй веськӧдлан котырсӧ.
Сёрнитісны, мый Мӧскуаын да Петроградын ӧні Сӧветъяс — рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власьт.
Став Рочмуын — революция.
Соломбалаын, судоремонтнӧй мастерскӧйяс клубын, рабочӧйяс нетшыштӧмаӧсь стенсьыс Керенскийлысь портретсӧ да сотӧмаӧсь сійӧс.
Шуӧны вӧлі, мый тайӧс вӧчӧма Костялӧн батьыс, котельщик Чижов.
Мунісны сёрнияс сы йылысь, мый регыд пӧ вӧтласны став заводчикъяссӧ, а заводъясын кӧзяинъяснас лоӧны асьныс рабочӧйяс.
Маймаксаын чукӧртчалісны нин отрядъяс, кодъяс шусисны Гӧрд гвардияӧн.
А Кардорын тшӧтш вӧлі Сӧвет.
Но лесопильнӧй заводӧн пыр на ещӧ владейтӧ вӧлі Макаров.
И кор рабочӧйяс вӧчисны забастовка, Макаров найӧс ставнысӧ вӧтліс удж вывсьыс.
Тайӧ пыр на меньшевикъяс пакӧститӧны Сӧветын, — шуис меным Костя. — Найӧ буржуйяс дор сулалӧны.
Ме эг тӧд, кодъяс сэтшӧмъясыс меньшевикъяс, но ме эг висьтав, а сӧмын юалі:
— Мыйла нӧ найӧс оз вӧтлыны?
— Нӧрӧвитлы — вӧтласны.
Костя унатор татшӧмсӧ тӧдіс, мый йылысь ме и думыштлыны эг кужлы.
Ӧтчыд, кор ме локті сы ордӧ, сійӧ петкӧдліс меным «Кардорса Сӧветлӧн известияяс» газет.
Газетсьыс ми лыддим заголовокъяссӧ: «Революция да мездлун опасностьын», «Рабочӧйяс да крестьяна ёртъяс!
Кыпӧдчӧй революционнӧй правояс дорйӧм вылӧ!», «Став истиннӧй революционеръяс, сувталӧй Гӧрд Армиялӧн гӧрд знамяяс улӧ!»
Ме ачым аддзылі уличаяс вылысь Гӧрд гвардиялысь отрядъяссӧ, гӧрд флагъяс, красногвардеечьяс сосъяс вылысь гӧрд бантъяс да гӧрд повязкаяс.
Ме аддзылі красногвардеечьяслысь винтовкаяссӧ да шензьылі, мыйла найӧ, красногвардеечьясыс, пырысь-пыр жӧ оз вӧтлыны буржуйясӧс, накӧд тшӧтш и Орликовӧс.
...Воис тулыс.
Терпитны вермытӧг ми виччысим шоныд лунъяс, кор кутас позьны котравны ӧти дӧрӧм кежысь, вуграсьны да луннас дасысь купайтчыны.
Соломбаласаяс лӧсьӧдчисны навигация кежлӧ.
Вадорын быдлаын ӧзйисны бипуръяс.
Кокньыдик руд тшын вевттьыліс ремонт вылӧ пӧрӧдӧм пыжъяслысь гӧрба пыдӧсъяссӧ.
Бипуръяс вылын жӧч банкаясын да пӧртъясын сывдалісны сир.
Тшынсьыс да сир дуксьыс вӧлі лӧсьыда бергӧдчӧ юрыд.
Тувсов ва ямис надзӧн, кӧть и визулыс вӧлі ыджыд.
Пӧвторъяс, маслянӧй пятнояс, няйт быг — ставыс тайӧ кыдзсюрӧ кывтіс гаваньӧ.
Он тӧд миянлысь Соломбалка юнымӧс водз тулысын.
Пырджык ляпкыдик, лӧнь, ӧні сійӧ петӧма вадоръяссьыс, лоӧма паськыд, визув юӧн.
Кажитчӧ, вот-вот ыджыд саридзса шкуна, парусъяснас шпорӧдчигтыр, пырас ю вомас да чӧвтас якӧръяс ю шӧрас.
Дед ремонтируйтіс ассьыс пыжсӧ.
Быд асыв сійӧ вӧлі босьтас инструментъяс, пакля, сир ведра да мунас вадорӧ.
Сійӧ уджаліс радейтӧмӧн — дӧмліс да сирӧн мавталіс польдчӧм бокъяса поморскӧй карбаслысь важ дӧскаяссӧ.
Волывлісны сы дінӧ тӧдса рабочӧйяс, матросъяс.
Чери кыйны лӧсьӧдчан, Максимыч?
— Колӧ свежӧй юквала ветлыны, — вочавидзліс дед.
Пӧрысь боцманӧс пыдди пуктісны кыдзи бур, опытнӧй чери кыйысьӧс.
Тӧдісны, мый Максимыч кӧ муніс, черитӧг сійӧ бӧрсӧ оз лок.
Йӧзыс эскисны сылӧн чери кыян шудыслы.
А Максимыч дедлӧн шудыс эз вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧс чайтлісны йӧзыс.
Частӧ ми кыскывлім тывсӧ тыртӧг.
А некымын посни сынпитӧ да йӧрштӧ дед скӧрысь бӧр шыблавліс ваас.
Но неудачаыс регыд мысти вунліс.
Скӧрлуныс да ӧбидаыс прӧйдитліс, мыйӧн сӧмын сійӧ пуксьывліс вадорӧ да заводитліс куритчыны аслас ичӧтик коричневӧй каллянӧн.
— Делӧыс абу шудын, — шуліс сійӧ. — Кутшӧм нӧ шуд, кор войтӧв пӧльтӧ!
Луншӧр бӧрын лӧняс — сэки и кыйсьыны позяс.
Поводдясӧ дед стӧча тӧдліс водзвыв.
Сійӧ видзӧдлывліс кымӧръяс вылӧ, шонді вылӧ.
Пинявліс лыа бӧжъясын шӧйтысь каляясӧс — тайӧ нин вернӧя петкӧдліс, мый лоас войтӧв.
Нимкодясьліс, кор шонді лэччанінын енэжыс вӧлі сэзь, кымӧртӧм.
Комнатаын вӧлі барометр.
Но весиг сы вылӧ видзӧдлывлытӧг дед бура тӧдіс, кор лоӧ зэр, кыптас тӧв либӧ пуксяс сэзь лӧнь поводдя.
Квайтӧд глава
ЧЕРИ КЫЙНЫ
— Но, Димка, пыжыд дась, — бипурсӧ ваӧн кисьталігмоз шуис дед. — Чери кыйны, внук, ёкышла ветлам!
— Дедушка, босьтам тшӧтш Костяӧс, — кори ме.
Дед эз радейтлы босьтны чери кыянінӧ бокӧвӧй йӧзӧс.
Ме, дерт, быд ногӧн ошки ассьым другӧс.
Менам висьталӧм серти, Костя вӧлі раминик, кывзысьысь детинка, кутшӧмъяс этшаӧсь не сӧмын Соломбалаын, но и дзоньнас Кардорын.
— Да сэсся, сійӧ сэтшӧм ён — тывтӧ ӧтнас вермас кыскыны.
Тӧрыт вадорысь сійӧ став челядьсӧ вӧтліс.
А Васькалы кыдзи тай сетыштас, сійӧ веськыда канаваӧ бузгысис!
Сідзи и колӧ: медым оз шыблав изъяс йӧз керка вевт вылӧ!
— Тыдалӧ, мый раминик, — нурбыльтіс дед. — Но, ладнӧ, кор, оз кут мешайтны.
— Сійӧ и сынны бура кужӧ, — водзӧ висьталі ме. — Ӧтчыд сійӧ ӧтнас саридзлань мунас войбыд кежлӧ.
Вот сэки мамыс и корсис сійӧс!
Бӧрдіс... чайтіс, мый вӧйи...
Аскинас ми лӧсьӧдчим мунны.
Костялы нимкодь лои, кор ме сійӧс тшӧтш кори чери кыйны мунны.
Дерт, сійӧ мунас.
Коді нӧ челядь пиысь ӧткажитчас чери кыйӧмысь, да ещӧ Максимыч дедкӧд!
Кӧть кӧні, а Соломбалаын татшӧм чудакъясыс абуӧсь.
Асывнас шондіыс мыччысис эз яръюгыд, а тупкысьыштӧма гӧрдов кӧдзыд тшынторйӧн.
Тайӧ бур поводдя водзын.
Луныс лоӧ мича, лӧнь.
Ставсӧ вӧлі дасьтӧма рытсяньыс: пелыс-ӧпаснӧй, парус, кӧрзинаын нянь, чери кыян угодье.
Асывнас колӧ вӧлі сӧмын грузитны тайӧс ставсӧ пыжӧ.
Зюйдвесткаа да вушйӧм клеёнка гача, кыдзи и век, дед пукаліс пыж нырса пуклӧс вылын.
Ме пукси бӧжас, медым сынны пелысӧн.
Костя водіс мешӧкъясӧ сюялӧм тыв вылӧ.
Ме сійӧс чорыда ӧлӧді пыжын не вильшасьны, не больгыны, медым не скӧрмӧдны Максимыч дедӧс.
Соломбалка ю вылын вӧліны зэв уна пыжъяс.
Ыджыд карбасъяс, корабльвывса шлюпкаяс, кокни веткияс да моторкаяс сулалісны пристаньяс дорын либӧ прӧстӧ домалӧма вадорас.
Миян паськыд ныра поморскӧй карбас торъялӧ вӧлі тайӧ унасикас зэв лӧсьыд флотилиясьыс.
Карбасыс вӧлі важ да мисьтӧм.
Меным яндзим вӧлі сыысь, вежалі мукӧдъяслы, кодъяслӧн вӧлі мичаа мавтӧм лӧсьыдик шлюпкаяс.
Ме тӧді, мый тайӧ став пыжъяс пиысь ни ӧтикӧс ыджыд тӧвъяс дырйи оз позь сравнитны миян саридз карбаскӧд.
Но признайтлі: найӧ вӧліны мичаджыкӧсь.
Нинӧм он шу!
Ыджыд ю вылысь, Соломбалка вомсянь неылысь, ми аддзим чери кыйысьясӧс.
Кык мужичӧй пукалісны пыжын, кысянь вӧліны чӧвтӧмаӧсь якӧръяс.
Пыж доръяс вылас ӧшалісны вугыр шатинъяс.
Куим таб вӧрзьывтӧг куйлісны ваын: кыкыс еджыд тувторъясаӧсь, гӧрдӧсь, коймӧдыс — прӧстӧй пробка, а шӧрас ёсь тув.
Дед кӧрыштіс чужӧмсӧ.
Сылӧн лӧгыс петіс вугырӧн кыйсьӧм вылӧ.
— Чери кыйӧны, а гутъясӧс пуӧны, — броткыштіс дед. — Пукав, виччысь, кор дӧбнитас.
Тожӧ чери кыйысьяс!
Да медым кӧть кытчӧкӧ ылӧджык нин мунісны.
Кутшӧм нӧ тані чери, дзик кар бердас!..
Максимыч дед чери кыйӧ век йӧзсяньыс ылын, вӧрса ылыс юясын, и обязательнӧ тывйӧн либӧ ботанъясӧн.
Ваыс вӧлі ямӧ.
Пыж ӧдйӧ кывтіс паськыд Кузнечиха ю кузя.
Ва вылас миян бӧрын колисны кык визьӧн воронкаяс, — тайӧ ӧпаснӧйясӧн сынӧмысь.
Костялы гажтӧм лои куйлыны ботанъяс вылын да чӧв овны.
Сійӧ мӧдіс сьӧлавны ваас да быд сьӧлыштӧмӧн зілис веськавны воронкаӧ.
Сэсся вӧзйысис сійӧ дедлы пуксьыны сынны.
— Ваыс ямигкості ми воам Юросӧдз, — каллянсӧ ӧзтігмоз шуис дед, — а сэні туысь ваыскӧд тшӧтш Еловушаӧдз каям.
Юрос — уна ваа ичӧтик ю, Кузнечихалӧн вож.
Юрослӧн тшӧтш эмӧсь вожъяс — вӧрса ичӧтик юяс Яда да Еловуша.
Дедлӧн тайӧ радейтана местаясыс.
Вӧрса юясын ваыс сьӧд, загадочнӧй.
Мый сэні вӧчсьӧ, пыдіас?
Тӧдӧмысь, уялӧны сьӧд мышка, гӧрба ёкышъяс.
Пелька тювкъялӧны эзысь рӧма кельчияс.
Посни черияс бӧрся вӧтлысьӧны горш сиръяс.
Лыааинъяс корсьӧны йӧршъяс, сӧмын видзӧднысӧ скӧрӧсь, сутшкасьысь черияс.
Балаболка быдмӧглӧн ыджыд гӧгрӧс коръясыс тупкӧмаӧсь юсӧ.
Балаболкаяслӧн чав виж юръясыс думыштчӧмӧн бовъялісны ва весьтын.
Мукӧддырйиыс паныдасьлӧны ыджыд еджыд запанкияс.
Дед шуӧ найӧс кувшинкаясӧн.
Найӧ збыльысь ичӧтик фарфорӧвӧй кувшин кодьӧсь.
Пыж гӧгӧрын дугдывтӧг дзизгисны лӧдзьяс.
Шондіыс нем жалиттӧг сотіс.
Дедлӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Бур!
Шоналасны кӧть пӧрысь лыясыс.
Дед шыбитіс юр вывсьыс зюйдвесткасӧ да разис воротник кизьсӧ.
Меным плеш вылӧ пуксис лӧдз.
Ме надзӧник тупки сійӧс ки пыдӧсӧн.
Сэсся сьӧлышті сылы юрас да бӧр лэдзи.
Сійӧ качис вывлань да пыр жӧ воши син улысь.
Ми Костякӧд заводитім сьывны:
— Сідзи и колӧ, сідзи и колӧ!
Эн пуксьы, кытчӧ оз ков!
Тайӧ пӧрйӧ ми сувтім Еловуша дорӧ.
Сэккості кор дедӧ разяліс мешӧкъяс да кыскаліс сэтысь ботанъяс, ми Костякӧд кералім майӧгъяс.
Еловуша вомӧ дзик ва шӧрас ми чӧвтім трегубеч — медся ыджыд ботансӧ.
Вадоръясас чӧвталім поснияссӧ.
Ӧні юсӧ лои дзикӧдз потшӧма.
Максимыч дед ботанъяссӧ мичӧдӧма ваыс кодь рӧма ловпу кырсьӧн.
Дед лыддьӧ черитӧ мудерӧн и ачыс кыйсигас тшӧтш быдногыс мудеритӧ.
Но медся главнӧйыс — чери кыянінын мед вӧлі дзик лӧнь.
Пыжын миян ӧключинаясыс некор оз дзуртны.
Сёрнитам ми гусьӧник.
Ботанъяс чӧвталӧма.
Ӧні позьӧ шойччыштны да юыштны чай.
Час мысти вадорын ыпъяліс нин бипур.
Жӧч чайник сюрӧд чеччалісны пузьысь ва войтъяс.
Юрос мӧдар вадорын тыдаліс ванас шыльӧдӧм виж лыа визь.
Код тӧдас кытысь друг сэтчӧ воисны каляяс.
Сӧстӧмӧсь, еджыдӧсь, найӧ вӧліны гипсысь вӧчӧм чачаяс кодьӧсь.
Дедлы тайӧ лёк примета.
— Морыс мед лыяс тіянӧс! — видчис дед. — Вреднӧй лэбач!
Шондіыс увтасмис, и мӧдіс нин кӧдздӧдыштны.
Пу йывъясӧд котӧртіс ыркыд тӧв.
Мӧдісны вӧрыштавны бадь кустъяс, а юыс серӧссис посньыдик сьӧд гыясӧн.
Ваыс ляпкыд — буретш эськӧ ӧні тыв чӧвтлыны.
Да тӧлкыс абу — кыптас тӧв!
Дедушка весиг сьӧлыштіс дӧзмӧмысла.
А ме, веськыда кӧ шуны, вӧлі зэв рад та вылӧ, мый дедушка ӧткажитчис тывъялӧмысь.
Сынӧмсьыс кияс мудзисны.
Колӧ вӧлі шойччыштны.
— Дедушко, тэ сідзи эн и висьтав Трубин клад йывсьыс.
Висьтав, дедушко!
Дед куритчис каллянӧн да висьтавліс, а ми Костякӧд куйлім бипур дорын да, вомъяснымӧс калькнитӧмӧн, кывзім.
Сизимӧд глава
ШТОРМ
Егор Трубинлӧн, Еджыд саридз Тӧвся вадорса озыр поморлӧн, вӧлі промыслӧвӧй бот.
Тайӧ вӧлі скуп морт, кутшӧмъясӧс аддзывлан шоча.
Висьтавлісны, мый промыселъяс вылын, а сэсся Кардорсянь Поморьеӧдз грузъяс новлӧмӧн сійӧ нажӧвитӧма ыджыд озырлун.
Соломбалаын сійӧ ньӧбис керка да век кежлӧ эновтіс ассьыс поморскӧй становищесӧ.
Ичӧтдырсяньыс сійӧ плавайтӧма ботъясӧн да зэв бура вӧлі тӧдӧ саридзсӧ.
Сійӧ вӧлі опытнӧй капитан да ачыс ветлывліс быд рейсӧ: некор эз дӧверяйтлы бокӧвӧй йӧзлы.
Трубин шензьӧдліс морякъясӧс: вина вӧлі ньӧти оз ю сійӧ.
Гашкӧ, скупитчӧм радиыс, гашкӧ, помор-староверъяс обычайяс серти, нэм чӧжыс сійӧ вина вылӧ, коньяк вылӧ либӧ сур вылӧ абу видзлӧма ни ӧти ур.
— «Тэ кытчӧ сьӧмтӧ лӧдан? — юавлісны Трубинлысь купечьяс да капитанъяс. — Банкын тэныд счёт абу восьтӧма.
Керкаыд омӧлик, бабаыд треска вылын да нянь вылын олӧ.
Пач улад кубышкаын али мый видзан?»
«Эм менам сьӧм: ӧти зептын — гез йылын той, мӧдын — чеп йылын пытш», — соссьывліс Егор Трубин.
Но Трубин эз веськыда висьтавлы.
Банклы сійӧ эз дӧверяйтлы, ассьыс барышъяссӧ йӧз делӧӧ эз пуктыв.
А зарни сьӧмыс сундукас пыр содіс и содіс.
Плаваниеӧ ветлігӧн Трубин поліс аслас дорӧм ящик вӧсна.
Ӧтчыд войнас, кыдзи та йылысь бӧрынджык висьтавліс Егорлӧн гӧтырыс, сійӧ пуктас сундуксӧ пыжас да нуас судно вылас.
«Надежнӧджык, кор ас дінын видзан, — думайтіс сійӧ. — Ботыс вӧйӧ, ме вӧя, и зарниыс саридз пыдӧсӧ пырас».
Плавайтіс Егор Трубин ещӧ некымын во, и сыкӧд тшӧтш плавайтіс сылӧн зарниыс.
Арся войӧ шторм дырйи Трубинлысь ботсӧ шыбитас ляпкыдінӧ.
Трубин бӧр воис Кардорӧ.
Став командасьыс ловйӧн кольӧмаӧсь сӧмын сійӧ да матрос Илья.
Некымын недель мысти найӧс кыкнаннысӧ аддзылӧмаӧсь, кыдзи найӧ кывтӧмаӧсь саридзӧ палубатӧм прӧстӧй карбасӧн.
Кытчӧ найӧ мунісны, некод эз тӧд.
А ещӧ сёрӧнджык аддзисны Егор Трубинлысь шойсӧ Войвыв Двина вомысь.
Судовӧй журналыс, кодӧс аддзӧмаӧсь Егор зептысь, висьталіс сы йылысь, мый промышленникъяс волӧмаӧсь аслас пӧгибнитӧм судно дінӧ.
Илья дзикӧдз кытчӧкӧ воши.
Чайтісны, мый матрос виис Егор Трубинӧс.
Но регыд мысти Двиналӧн гыясыс шыбитісны Ильялысь шойсӧ Маймаксаса ӧти лесопильнӧй завод дорӧ.
Мӧд вонас тувсов ыджыд ваыс перйис ляпкыдінсьыс Трубинлысь ботсӧ.
Сійӧс буксируйтісны да сувтӧдісны Войвыв Двина вомӧ, «карабъяс шойнаӧ».
Корсисны трюмсьыс, кубрикъяссьыс, капитанскӧй каютасьыс — Трубинлысь кладсӧ некысь эз аддзыны.
Регыд мысти тайӧ историяыс вуні.
И сӧмын корсюрӧ старикъяс казьтывлісны вошӧм зарни йылысь да кык промышленниклӧн таинственнӧя кулӧм йылысь.
...Тайӧ став йывсьыс висьталіс миянлы Максимыч дед.
— Кывзы, Костя, — ньӧжйӧник шуи ме, медым дед эз кывлы, — вот эськӧ миянлы кӧ сюрӧ Трубинлӧн кладыс!
— Но и мый?
— Сэки эськӧ миянлы вӧлі лӧсьыд овны!
— Вай корсям...
Сӧмын кытысь?
— Кытыськӧ...
Ми шуим Соломбалаӧ воӧм бӧрын заводитны корсьны кладсӧ.
Ассьым думыштӧмторйӧс висьтавтӧг, ме юаси дедлысь сійӧ керка йывсьыс, кӧні овліс Трубин.
Вӧлӧмкӧ, важ керкаыс ещӧ дзонь на, но тувъявлӧма, и сэні некод оз ов.
— Миянлы тайӧ и колӧ, — шуи ме Костялы, — некод нин оз мӧд мешайтны миянлы.
Тӧлыс ёнмис.
Юрос гызис.
— Мунам бурскыны, а то асывнас бур поводдя эн виччысь.
Тайӧс шуӧм бӧрын дед кӧрталіс беддьӧ посньыдик розьӧсь ыджыд жӧч банка.
Пыжӧн ми катім ю катыд.
Ми Костякӧд пукалім да сынім, а дед «бурскис» — кучкаліс банканас ваӧ.
— Бур-с-с!
Бурс-с-с! — черисӧ повзьӧдлігтыр да сійӧс ичӧтик юысь ыджыд юӧ вӧтлігтыр бурскис банка.
Но ю вомсӧ вӧлі надежнӧя потшӧма, и черияс долженӧсь вӧлі быть веськавны ботанъясӧ.
Та бӧрын колӧ вӧлі лоны медся интереснӧйыс — ботанъяс лэпталӧм.
Шойччигмозыс дед куритчис.
А ми терпитны вермытӧг виччысим.
Костя чӧв олігтыр видзӧдіс дедушка вылӧ да ёна тӧждысис: а друг да чериыс мынтӧдчас ботанъяссьыс да пышъяс!
Ме ачымӧс куті солиднӧя, кыдзи и колӧ настоящӧй чери кыйысьлы; корсюрӧ шочиника панлывлі дедкӧд сёрни поводдя йылысь, кольӧм вося кыйсьӧмъяс йылысь да мукӧдпӧлӧс чери кыян делӧяс йылысь.
Но дед век на куритчис и, кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ оз и лӧсьӧдчы мунны ботанъяс лэптавны.
Медбӧрын ме эг вермы кутчысьны:
— Абу-ӧ нин кад лэптавны?
— Пӧжалуй, кад нин, — сӧгласитчис дед.
Веськыда шуны, ме чайта вӧлі, дедлы и аслыс окота вӧлі лэптавны ботанъяссӧ, но нарошнӧ нюжӧдӧ удовольствиесӧ.
Дерт, медся главнӧйсӧ вӧчи ме — лэпталі ботанъяс.
Дед надзӧник сыніс, медым визулыс эз кылӧд пыжсӧ ботанъяс вылас.
Костя вӧлі ме дінын; сійӧ вӧлі дась отсавны, кор ме тшӧкта.
Вообще чери кыйигӧн менам другӧй быдтор кывзіс менсьым.
Сійӧ ӧд некор на эз кыйлы черисӧ ботаннас.
А вугырӧн да донкаӧн — кутшӧм нӧ сійӧн чери кыйӧм!
Первой лэптылім трегубеч — кыкпӧвста кузь сеть.
Сійӧс кыӧма вӧлі вӧсни сунисысь да шӧртысь.
Вӧсни суниснас кыӧм синъясыс — посниӧсь, а шӧртысь кыӧм синъясас вермис тӧрны сьӧмга.
Костя дугдывтӧг пыр юасис менсьым:
— Дима, мыйла тайӧ «трегубечӧн» шусьӧ?
— Сы вӧсна мый трегубеч...
Ме и ачым эг тӧд, мый вӧсна тайӧ шусьӧ сідзи, но висьтасьны эз вӧв окота.
— Тайӧ жӧ кыкпӧвста — ассьыс долис Костя. — Сідзкӧ, двоегубица...
— Эн сюйсьы, Костя!
Аддзан, уджала...
Трегубечсӧ лэптыштӧмӧн ме сюся видзӧді ваас.
Мыйкӧ сьӧдтор дзугсьӧма синъясас.
Дерт, тайӧ сын!
Ме тӧді сійӧс, мыйӧн сӧмын трегубечсӧ лэптыштӧм бӧрын тыдовтчис сылӧн эзысь рӧма бокыс.
Сэсся ме перйи трегубечысь кык кыз гӧрдов ёкышӧс да сеті Костялы.
Но вот трегубечыс зэлавліс, личавліс да бара зэлаліс.
И ваыс друг пузис.
Виччысьтӧмла ме тӧкӧтьӧ эг путкыльтчы пыжсьыс.
— Дедушко, сир! — аслам вын вылӧ надейтчытӧг шӧпкӧді ме. — Ок и ыдж-ы-д!..
Сэки дед эз вермы кутчысьнысӧ да, пыж дорас кутчысьӧмӧн, локтіс ме дінӧ бӧжас.
Ми видзчысьӧмӧн вайӧдім сирсӧ пыж дорӧ да мӧдлім лэптыны сійӧс пыжӧ.
Но горш сир уськӧдчис увлань, мыніс миян киысь да резыштіс миянӧс ванас.
Пыжӧ гумовтчис ва.
Пыдіас чериыс ланьтіс, дзебсис.
— Вот чӧртыд! — ышловзис да, миян вылӧ шензьӧмӧн видзӧдігмоз, шуис дед. — Нинӧм, ӧні сійӧ миян.
Оз пышйы.
Збыльысь, сир дзугсьӧма зэв ёна.
Ковмис трегубеч помсӧ разьлыны да пыжӧ каттьыны ставнас.
Мыйӧн сӧмын сир веськаліс пыжӧ, дед кучкис ӧключинаӧн сылы юрас да оглушитіс.
Сирлӧн вӧлі страшнӧй вомыс да мышкуыс сьӧд чутъясӧсь.
Пыж пыдӧсӧ чери нюжӧдчис быттьӧкӧ шойччыны.
Юрыс сылӧн куйліс ӧти пуклӧс улын, а бӧжыс пласьвидзис — мӧд улын.
— Фунт дас вит лоӧ, — черилы чутӧсь бокас тапкӧдігмоз шуис дед. — Шань чери!
Посни ботанъясысь ми перйим некымын ёкышӧс да кельчиӧс, кодъясӧс ыджда сертиыс дед шуліс «ӧткодьясӧн».
Вӧлі сёр нин.
Тӧлыс эз лӧнь.
Лои ыркыд.
Ми петім вадорӧ да водім узьны.
Ме садьми шумысь да тӧлысь.
Костя да дед вӧлі чеччӧмаӧсь нин.
Тыдалӧ, найӧ лӧсьӧдчисны мунны.
Енэжыс вӧлі сэзь, лӧз, а паськыд Юрос ю кузя быглясисны еджыд быгъяса сьӧкыд гыяс.
Колӧ вӧлі кыявны да лэптавны ботанъяснымӧс.
Кор ме думайті ва йылысь, менам мышку кузя котӧртліс кӧдзыд йирмӧг.
Но, дивӧ вылӧ, ваыс вӧлӧма дзик шоныд.
Тайӧ пӧрйӧ миянлы нинӧм эз шед, он кӧ артав ичӧтик сынпиӧс, коді, код тӧдас кыдзи, дзугсьӧма трегубечса гырысь синъясӧ.
Дед бӧр шыбитіс сынписӧ юас:
— Мун гуляйт, бӧб...
Тӧлыс вӧтлӧма став черисӧ пыдӧ, ю пыдӧсас.
Ӧні чери кыйӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
— Зэр — сійӧ терпитанатор, и весиг кӧдзыд позьӧ терпитны, а вот тӧлыд ми воклы некытчӧ нин оз лӧсяв, — сынны пуксигмоз броткис дед. — Татшӧм поводдянад йӧршӧс он кый.
Мунамӧй, челядь, гортӧ.
Юрос вылын пыжнымӧс мӧдіс качайтны.
Татшӧм шторм дырйи суднояс саридзӧ оз петны.
Войвыв Двина вылын путкыльтлӧ карбасъясӧс.
Тӧлыс пӧрӧдлывлӧ пуясӧс да керка вевтъяс вылысь нетшыштлӧ кӧрт листъяссӧ.
Карыс, юыс, вӧрыс — ставыс тырӧма дугдывтӧм шумӧн.
Джуджыд гыяс вӧтлігтыр тӧлыс дыр эз лэдз миянлысь пыжнымӧс Юросысь.
Гыыс кучкывліс пыжлы паськыд нырас да ньӧжйӧникӧн кыпӧдліс вывлань.
Сэсся нырыс тэрыба сунліс увлань.
Мӧд сьӧкыд, ызгысь скӧр гы уськӧдчыліс пыж вылӧ да, быттьӧкӧ пельпомӧн сьӧкыд груз, бара лэптыліс сійӧс.
Ми сынім куим гоз пелыс-ӧпаснӧйӧн, но пыжыс пӧшти эз мун.
Ме пукалі пыж бӧжса пуклӧс вылын да, пыжнас веськӧдлігмоз, сыні пелысӧн.
— Нырсӧ гы вылас! — горӧдіс дед, кор гыыс кучкис пыж бокас.
Зверь моз лёкмӧм гыяс ызгигтыр уськӧдчылісны ичӧтик карбас вылӧ.
Пыж пыдӧсӧ чукӧрмис уна ва, и кор нырыс лыбліс, ваыс чукӧрмывліс ме дінӧ пидзӧс улӧ.
Тӧлыс пӧльтіс ӧтик вадорсянь мӧдас пӧлӧн, и кывтны Кузнечиха кузя нинӧм вӧлі и думайтны.
— Гы вылас! — ӧпаснӧйяснас мыйвынсьыс уджалігмоз горӧдіс дед! — Вудж ю вомӧныс!
Костя чужӧм вылысь ме казялі повзьӧм.
Пӧжалуй, сійӧ повзис эз сы мында гыяссьыс, мыйта дедысь.
Збыльысь, сӧмын штормӧвӧй поводдя дырйи дед лолі татшӧм скӧрӧн.
Сыніс сійӧ ёна, матрос ногӧн, ӧпаснӧйяссӧ лэпталіс тэрыба да дернитлігмоз.
Здоровӧй кокнас сійӧ пыксьӧма пуклӧсӧ, кӧні пукаліс Костя.
Парусинӧвӧй дӧрӧмыс сылӧн кӧтасис да кажитчис сьӧдӧн.
Зюйдвестка вывсьыс пельпомъяс вылас шорӧн киссис ва.
Татшӧм здукъясӧ сылысь колӧ вӧлі кывзысьны кыв шутӧг.
Гортын дед вермыліс мыйсюрӧ дыр больгыны, юасьны, сӧветуйтны, серавны.
Но карбас вылын, да торйӧн нин шторм дырйи, дед сёрнитліс этша — сӧмын сійӧ горзыліс да приказывайтліс.
Веськыда шуны, татшӧм здукъясас ме тшӧтш полышті дедысь.
Кор карбас вуджис ю вомӧныс, дед тшӧктіс Костялы жӧч банкаӧн койны карбассьыс васӧ.
Вадорас гыясыс вӧліны посньыдджыкӧсь, и кывтны лои кокньыдджык.
Дед ӧзтіс каллянсӧ.
Кӧкъямысӧд глава
МИ КОРСЯМ КЛАД
Ми кӧ аддзам Трубинлысь кладсӧ, то...
Медводз мунам «Марс» кинематографӧ да ньӧбам билетъяс огӧ коймӧд местаясӧ, а мӧд местаясӧ — экрансянь ылӧджык, барьер сайӧ, кӧні пыр пукалӧны миян велӧдысьяс, либӧ весиг первой местаясӧ, кытчӧ пуксьывлӧны Орликов гӧтырыскӧд да Соломбаласа мукӧд озыр йӧз.
Ми ньӧбам билетъяссӧ миян уличаса став челядьлы и Кривӧй Яма уличаса, и Новоземельскӧй, и Саженнӧй, и Базарнӧй уличаясса челядьлы.
А Орликовъяслы местаыс оз нин шед.
Вот эськӧ кутшӧм тешкодь лоӧ, кор найӧс оз лэдзны «Марсӧ».
Мӧд луннас ми мунам Павловъяс циркӧ.
Циркас уна интереснӧйтор — лэбалӧны, вермасьӧны, фокусъяс петкӧдлӧны, эмӧсь сэні велӧдӧм понъяс да вӧвъяс.
Сэсся ньӧбам ыджыд еджыд парусъяса да кливеръяса яхта.
Важ кӧлуйясӧн тӧргуйтысьяслысь ньӧбам уна небӧгъяс да вӧчам челядьлы библиотека...
Костя воис рытнас ми ордӧ, и ми мӧдӧдчим Егор Трубинлӧн ичӧтик керкалань.
Шензьӧдана, мый тайӧ керкашойыс абу на киссьӧма.
Вевта двора важ керка, кутшӧмъясӧс ӧні эз нин стрӧитны Соломбалаын, пӧшти ӧшиньясӧдзыс вӧйӧма муас.
Ми писькӧдчим дворас, пырим гӧбӧчас да ӧзтім пӧнар.
Тыртӧм сельди бӧчкаысь кындзи, жугалӧм сёй гырничьяс кындзи да некымын сімӧм асыкъяс кындзи, гӧбӧчас нинӧм эз вӧв.
Ичӧтик зырйӧн Костя заводитіс кодйыны мусӧ.
Регыд мысти сылӧн весиг чепӧсйис ньылӧмыс — сэтшӧм зіля сійӧ уджаліс.
Ме вежи Костяӧс да тшӧтш уджалі пӧсь петтӧдз.
Ми кодйим, пӧжалуй, дас кымын джуджыд гу, пӧшти лолавтӧг виччысим, кор зырйыс зурасяс кӧртӧн дорӧм ичӧтик сундукӧ.
Но кымын уна ми кодйим, сымын ми мӧдім этшаджык эскыны, мый тані эм клад.
Медбӧрын ми дӧзмим кодйыны.
Мудзӧмаӧсь, ми видзӧдім ӧта-мӧд вылӧ.
Некутшӧм клад некӧн абу.
Гашкӧ, ставыс тайӧ — Трубин сьӧм йылысь историяыс — сӧрӧм?
Ми петім гӧбӧчсьыс, видзӧдлім гӧгӧр керка пытшкӧссӧ да мунім гортӧ.
Кинематограф, цирк, яхта, бур олӧм — ставыс тайӧ лои ылісаӧн да лоны позьтӧмӧн.
Меным эз вӧв лӧсьыд Костя водзын: ме ӧд сійӧс кори мунны кладсӧ корсьны.
Медым ыштӧдыштны другӧс, ме шуи:
— А тӧдан, Костя, кӧні кладыс?
— А чӧрт сыкӧд!
— Кладыс корабельнӧй шойна вылын, сэні, бот пытшкас.
Сӧмын колӧ бура корсьны.
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Костя. — А тэ тӧдан, кӧні сійӧ шойнаыс?
— Дедушка петкӧдліс.
— Сідзкӧ, вай мунам шойна вылас.
Ми шуим тайӧ жӧ неделяс ветлыны карабъяс шойна вылӧ, саридз дорӧ.
Улича вылын паныдасис миянлы Костялӧн батьыс — котельщик Чижов.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, латшкӧсіник тушаа морт.
Сійӧ новліс фуражка-бескозырка, коді, буракӧ, кольлӧма военнӧй флотын служитӧмсянь на.
Сӧмын фуражкаас ленточкаясыс эз нин вӧвны.
Орликовъяс мыйлакӧ эз радейтны Костя Чижовлысь батьсӧ, шулісны сійӧс матросняӧн да арестантӧн.
Сёрнитӧны вӧлі, мый военнӧй службасӧ Чижов помалӧма арестантскӧй ротаясын.
Костяӧс батьыс шуис Котькаӧн, но сёрнитліс сыкӧд пыр серьёзнӧя, скӧркодь, неуна серамнога гӧлӧсӧн.
Тадзи сійӧ сёрнитліс быдӧнкӧд.
— Но, Котька, мый нин выльыс миян делӧясын?
— Кынӧм сюмалӧ, — спокойнӧя вочавидзис Костя.
— Но, мунам, менам тані мыйсюрӧ эм.
— А Димкалы позьӧ тшӧтш?
— Кыдз нӧ!..
Мунам...
Кор ми воим дзоридзьяса руд шпалерӧн клеитӧм налӧн ичӧтик жырас, Чижов разис тубрассӧ, ми сёйим селёдка да зӧр нянь торйӧн морт вылӧ.
Костялӧн мамыс кыскис пачсьыс рок гырнич.
— Тайӧ нӧ кытчӧ ті, вокъяс, ветлінныд пӧнарнас да зырнас? — юаліс Чижов.
Ме шӧйӧвоши, а Костя веськыда крапкис:
— Ми, папка, клад корсим.
— Мый?
— Клад.
— Мыйла нӧ тіянлы кладыс?
— Медым бур олӧм лӧсьӧдны!
И Костя висьталіс миянлысь думыштӧмторнымӧс.
Чижов меліа тапкӧдыштіс пиыслы банбокас:
— Бур олӧмыд колӧ, тайӧ збыль.
Сӧмын кладъяссьыд ставыслы татшӧм бур олӧмыд оз ло — кладъясыс оз тырмыны. — Сійӧ серӧктіс да водзӧ висьталіс: — Нӧрӧвитлӧй, вокъяс.
Сӧветскӧй власьт татшӧм бур олӧмсӧ и кӧсйӧ лӧсьӧдны рабочӧйяслы да крестьяналы.
Ӧні медводдза мог — белогвардеечьясӧс жугӧдны, контраӧс пӧдтыны.
Сэки лоӧ кокньыдджык лолавны.
— Контра, — выльысь шуис Костя.
— Но да, контра, контрреволюция.
Тайӧ найӧяс, кодъяс революциялы паныд, рабочӧйяслы да крестьяналы паныд мунӧны.
— А уна тайӧ контраыс? — юаліс Костя.
Чижов зумыштчис:
— Уна на ещӧ, вокъяс.
Сибырын Колчак кӧзяйничайтӧ.
Быдладорсянь белогвардеечьяс лӧсьӧдчӧны походӧн Мӧскуа вылӧ.
Да ещӧ мукӧд канмуясса капиталистъяс миян вылӧ кӧинъяс моз видзӧдӧны.
Налы тшӧтш сӧветскӧй власьтыд оз кажитчы.
Но нинӧм, миян власьтыс — рабочӧй да крестьяналӧн, и Гӧрд Армия — рабочӧй-крестьяналӧн, войтырлӧн.
А войтыр став вӧрӧгсӧ вермас.
Ставыс, вокъяс, лоӧ!
Сӧмын виччысьыштлӧй!
— Аддзан, — шуис меным Костя, — ме тэныд шулі!
Сӧветскӧй власьт вӧтлас буржуйясӧс, и сэки лоӧ лӧсьыд.
Вӧлі тыдалӧ, мый Костя пыдди пуктӧмӧн относитчӧ ставтор дінас, мый висьталӧ сылӧн батьыс.
Котельщик Чижов меным тшӧтш воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Ӧд тайӧ сійӧ нетшыштӧма Керенскийлысь портретсӧ.
А быдӧнлы тӧдса, мый Керенский сулаліс буржуйяс дор и, сідзкӧ, Орликовъяс дор.
Гожӧмыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма, тревожнӧй.
Кывсисны сёрнияс сы йылысь, мый Мурман карӧ высадитчӧмаӧсь английскӧй войска.
Карабъяс шойна вылӧ ми сідзи и эг кыпавлӧй ветлыны.
Помасьӧ вӧлі 1918 вося июль.
Ӧкмысӧд глава
МЫЙЛА НАЙӦ ВОИСНЫ?
Асывнас Соломбала весьтті жургис гидроплан.
Сійӧ лэбис сэтшӧм уліті, мый, кажитчӧ весиг, вот-вот аслас пыжъяснас крукасяс да нетшыштас кутшӧмкӧ керка вевт.
Соломбаласа олысьяс полігтыр дзебсялісны асланыс дворъясас.
Нывбабаяс бӧрдісны.
Иваниха пӧч, кильчӧ вылас пласькысьӧмӧн, лёкысь омляліс-горзіс, туналіс олӧм помассьӧм.
Ещӧ тӧрытсянь на Орликовъяслӧн слугаыс, Мариша, кутіс заптыны ва.
Сійӧ дасысь кымын лэччыліс ведраясӧн ю дорӧ.
Орликов ачыс шуӧма, мый гӧрдъяс пӧ, Кардорысь мунігӧн, отравитасны став васӧ.
Миянӧс, челядьӧс, тшӧтш ыстісны ва ваявны.
Костя шуис, мый Орликов ылӧдчӧ.
Но мый нӧ вӧчан, мамъяс кӧ тшӧктӧны!
Быдсямапӧлӧс сёрнияс чардби моз ӧдйӧ паськавлісны Соломбала пасьтала, и нывбабаяс ставсӧ эскылісны.
Кывсьӧ вӧлі, мый портын гӧтӧвитӧны взрывъяс.
Ми полігтыр дыр виччысим.
Но некутшӧм взрыв эз вӧв.
Ставыс тайӧ вӧлӧма прӧстӧй сӧрӧм.
Регыд мысти гидроплан бара мыччысис Соломбала весьтын.
Ӧні сійӧ лэбис зэв выліті.
Мыйкӧ зэв лёк да тревожнӧйтор вӧлі тайӧ ыджыд бордъяса тӧдтӧм лэбач лэбӧмас.
Кӧть и вӧлі зэв на водз, став челядь вӧліны ывлаынӧсь.
Некод эз кӧсйы ворсны.
Челядь споруйтісны.
Быдӧн шуӧны, мый гидропланыс лэбис буретш найӧ керка весьтті.
Дерт, найӧ ставныс сӧрисны.
Ме зэв бура аддзылі, кыдзи сійӧ лэбис миян керка весьтті.
Но ме эг споруйт да висьталі та йылысь сӧмын Костя Чижовлы.
Костя нинӧм эз вочавидз.
Судоремонтнӧй мастерскӧйясладорын сьӧкыда кутісны гыпйӧдлыны-лыйсьыны.
Но тайӧ эз вӧвны взрывъяс.
Кык во сайын портын вӧвлӧм взрывъясысь миян уличаса некымын керкаясысь гылаліны ӧшинь стеклӧясыс.
А тайӧ вӧлі орудиеясысь лыйсьӧм шы.
Оръясяна йӧла шы уна пӧв юрӧбтіс Соломбала сайын, ещӧ на ёнджыка повзьӧдіс сідз нин повзьӧм йӧзӧс.
Мӧдіс кывсьыны, мый Еджыд саридзӧ воӧмаӧсь англияса, америкаса да прансуз крейсеръяс.
Аэропланъяс ӧні лэбалісны сэтшӧм уна, мый на вылӧ дӧзмим видзӧднысӧ.
Аркашка Кузнецов висьталіс, мый гидропланъяс потшӧмаӧсь Двинасӧ ставнас.
Миянлы зэв окота вӧлі котӧртлыны гаваньӧ да видзӧдлыны, кыдзи пуксьӧны да кыпӧдчӧны гидропланъяс.
Но ми полім.
Ӧти-кӧ, код тӧдас, гашкӧ, сэні и збыль мыйкӧ взорвитчас.
А мӧд-кӧ, миянлы нинӧмысь эз тшӧктыны мунны горт дорысь.
Но рытнас, кор ставыс неуна лӧньыштіс, ми эновтім ассьыным лӧнь уличанымӧс.
Тайӧ кадас «Марс» кинематограф дорын петӧны вӧлі катеръяс вылысь вадорӧ английскӧй да американскӧй салдатъяс.
Ворсіс духӧвӧй оркестр.
Дзирдалысь ыджыд трубаяс, быттьӧ змейяс, гартовтӧмаӧсь музыкантъясӧс.
Быдӧнысь медъёна зілис барабанщик.
Мыйвынсьыс сійӧ кучкаліс дженьыдик колотушкаӧн кыз кынӧма барабанӧ и быдпӧрйӧ вывсяньыс клопнитліс ыргӧн тарелкаӧн.
Татшӧм барабансӧ, кодӧс вӧлі дорӧма кӧрт асыкъясӧн, ме аддзылі карын карусель дорысь.
Кинематограф дорӧ чукӧртчӧмаӧсь йӧз.
Сэсся коляскаясӧн воисны Соломбаласа быдпӧлӧс озыр йӧз.
Тані вӧлі и Орликов гӧтырыскӧд.
Мукӧд купечьяскӧд тшӧтш йӧз чукӧр пырыс сійӧ прӧйдитіс дзик гавань стен дорӧдзыс.
Анна Павловна нуис дзоридзьясысь вӧчӧм ыджыд букет.
Мича астраяс, левкойяс да гвоздика — миянлы киӧ босьтны запретитӧм дзоридзьяс — ставсӧ вӧлі нетшкӧма клумбаяссьыс.
Меным тӧд вылӧ уси ичӧтик маргаритка дзоридз, код вӧсна Анна Павловна нимтіс миянӧс вӧръясӧн, а Юрка Орликов нӧйтіс Гриша Осокинӧс.
Тыдалӧ, Орликовъяс вӧліны вывті радӧсь иностранечьяс воӧм вылӧ, налы вылӧ кӧ весиг став дзоридзьяссӧ нетшкӧмаӧсь.
Катерсянь трап кузя петіс офицер, буракӧ, иностранечьяс пиысь медся главнӧйыс.
Орликов улӧдз копыртчыліс да мыччис сылы вышивайтӧм кузьчышъян вылӧ пуктӧм нянь тупӧсь.
Нянь тупӧсь вылыссӧ вӧлі розьӧдыштӧма да сэтчӧ пуктӧма сов тыра чашка.
Английскӧй офицеръяс топӧдлісны кияссӧ Орликовлысь да Анна Павловналысь, а найӧ, зэв радӧсь да гордӧйӧсь, нюмъялісны.
Здук кежлӧ ланьтлысь музыка выльысь грымӧбтіс двинскӧй гыяс весьтын.
Ставыс тайӧ вӧлі дзик ярманга кодь.
Меным тӧд вылӧ бара уси карусель, мичаа вӧччӧдӧм петрушка, шарманка да синмад чеччысь уна рӧмъяса йӧз чукӧр.
Йӧз чукӧрас кодсюрӧ горзісны «ура».
Орликов лэптыліс кияссӧ да дернитӧмӧн лэдзліс найӧс — сеталіс сигналъяс: «Ура-а-а!».
— Найӧ вайисны татчӧ еджыд нянь, и консервъяс, и шоколад, — висьталіс миянлы Аркашка Кузнецов. — Вот овмӧдчам!
Костя зумыштчис.
Сійӧ, буракӧ, мыйкӧ тӧдіс, но чӧв оліс.
Недель сайын Костя висьтавліс меным, мый кӧнкӧ Кемын англичана лыйлӧмаӧсь куим большевикӧс.
Меным вӧлі гӧгӧрвоана сӧмын ӧтитор: Орликовъяс кӧ сэтшӧм радӧсь иностранечьяслы, сідзкӧ, найӧ мӧдасны овны оз лёкджыка.
Гӧрдъяс мунісны Кардорысь.
А мый нӧ лоас сӧветскӧй власьткӧд, коді, кыдзи висьтавліс Костялӧн батьыс, кӧсйыліс лӧсьӧдны миянлы бур олӧм?
Та йылысь ме юалі Костялысь.
— Ланьт! — шӧпнитіс сійӧ меным.
Рытнас иностранечьяслӧн войска маршӧн прӧйдитісны Соломбаласа шӧр улича кузя.
Изъя мостовӧй кузя грымгисны американскӧй ботинкияслӧн подковъясыс, да тешкодя бовъялісны шотландскӧй салдатъяслӧн дженьыдик юбкаясыс.
Мыйла найӧ воисны Кардорӧ?
Кӧмтӧм, тшыг челядь чукӧр бергалісны салдатъяс гӧгӧр.
Тешитчӧм могысь, гораа сералігтыр, салдатъяс шыблавлісны туй вылас галетъяс да флягаясысь киськалісны челядьӧс ваӧн.
Салдатъяслӧн аслыспӧлӧс, тешкодь паськӧмыс, тӧдтӧм сёрниыс, унасикас оружиеыс — ставыс тайӧ ёна интересуйтіс миянӧс, челядьӧс.
Собор дорын, площадь вылас, аслас офицеръяс кытшын сулаліс английскӧй генерал да любуйтчис маршнас.
Друг сійӧ лэптіс кисӧ.
Миянлы тӧдтӧм кутшӧмкӧ кывъясысь друг мӧдісны жӧдзны сы дорын став сулалысьясыс.
Генераллӧн веськыда нюжӧдӧм киыс индіс ичӧтик пу керка вылӧ, кӧні вӧлі заводскӧй комитет.
Керка вылын дӧлаліс яръюгыд гӧрд флаг.
Офицеръяс — кык англичанин да роч белогвардеец — котӧртісны заводскӧй комитетлань да саялісны ворота саяс.
Здук мысти найӧ кыскисны улича вылӧ мортӧс.
Тайӧ вӧлі флотскӧй бушлата, но прӧстӧй сьӧд кизьяса том рабочӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, абу удитӧма весиг фуражкаасьнысӧ; юрсиыс сылӧн лёзьнитчӧма.
Стройысь чукӧстӧм салдатъяс кытшалісны сійӧс.
Роч офицер горзіс:
— Коді ӧшӧдіс большевистскӧй флагсӧ?
Вочакывсӧ виччысьтӧг сійӧ мыйвынсьыс кучкис рабочӧйлы чужӧмас.
— Гадъяс! — кылі ме Костялысь шӧпнитӧм.
Йӧзыс мӧдісны шумитны, вӧрзисны местасьыныс.
— Мыйысь нӧйтанныд? — кылісны ньӧжйӧникӧн горӧдӧмъяс.
Салдатъяс тойлалісны рабочӧйӧс керка дорӧдзыс да заставитісны кайны керка вевт вылас.
Рабочӧй сувтіс карниз вылӧ да заводитліс судзӧдчыны кияснас водосточнӧй труба скӧбаӧдз.
Но киясыс сылӧн мынісны, и сійӧ уси муас.
— Пыкӧй сійӧс штыкъясӧн!
Белогвардеец кватитіс салдат киысь винтовкасӧ да зургис рабочӧйлы.
Рабочӧй вылын сералісны да лёкысь горзісны, медбӧрын сійӧ кавшасис керка вевт вылӧ да видзчысьӧмӧн босьтіс флагсӧ.
Мичаа кусняліс сійӧс да сюйис морӧс зептас.
Кор сійӧ лэччис, сійӧс уськӧдісны кок йывсьыс, нетшыштісны бушлатсӧ.
Муртса сійӧ чеччис, кыдзи бара заводитісны кучкавны кулакъяснас да прикладъясӧн.
Вирӧсь чужӧма, кучкалӧмсьыс кияснас тупкысьӧмӧн, сійӧ бара уси муас.
Гӧрд матерье торъяс, кодъяс колины флагсьыс, туплясисны туй вылас.
Офицер команда улын нёль салдат нуӧдісны нӧйтӧм рабочӧйӧс площадь вылысь.
— Кытчӧ сійӧс? — юалі ме Костялысь.
— Тӧдса кытчӧ, — зумыша вочавидзис Костя. — Лыйлыны.
Ме чуйми да повзи аслам друг кывъясысь.
Меным некыдз эз эскыссьы, мый тайӧ том судоремонтниксӧ, кодӧс ме частӧ аддзывлі Соломбалаысь, ӧні лыйласны.
Мый сійӧ вӧчис налы, бокӧвӧй канмуясса тайӧ йӧзыслы!
Найӧ сӧмын талун воисны Соломбалаӧ да заводитӧны виавны роч рабочӧйясӧс.
Парадсӧ видзӧдны сэсся дышӧдіс.
Ми бӧр локтім гортӧ.
Ме ньӧжйӧник пыри асланым жырйӧ, и Максимыч дед эз аддзыв менӧ.
Сійӧ пукаліс аслас ляпкыдик скамейка вылын да дӧмліс сапӧг.
Пӧдметкиас еджыд кыдз пу тувъяс тувъялігмоз сійӧ сьыліс поморъяслысь нор сьыланкыв.
Кутшӧм кортӧм гӧсьтъяс йылысь сьыліс сійӧ?
Гашкӧ, на йылысь, кодъяс талун воисны Кардорӧ?..
Дасӧд глава
КОСТЯ ЧИЖОВ ЛӦСЬӦДЧӦ ПЫШЙЫНЫ
Но медся ёна миянӧс чуймӧдіс, мый миян уличаӧд бара мӧдіс ветлӧдлыны Орликов-пи.
Сійӧ муніс пу моски кузя, нюмъялыштігтыр да пӧлӧстчӧм сюръяясӧ мича беддьӧн кучкалігтыр, быттьӧкӧ арталіс найӧс.
Быд кучкигӧн беддьыс нораа шутьляліс.
Английскӧй формаа рудов-виж френча Юрка Орликов вӧлі настоящӧй офицер кодь, кутшӧмъясӧс ми аддзылім «Всемирнӧй панорама» журнал картинкаяс вылысь.
Френчас вӧлі торйӧн вурӧма шӧръясӧдыс кӧрыштӧм нёль зеп.
Юркалӧн ичӧт чужӧм весьтас чурвидзис ёсь пельӧса фуражка.
Виж крагаясыс вӧліны дзик на выльӧсь, ӧти гирснитӧмтӧг.
И портупеяа топыда зэлӧдӧм тасмаас ӧшаліс настоящӧй револьверлӧн кобура.
Эз, тайӧ эз нин вӧв Юрка-гимназист, дженьыд гача Юрка.
Тайӧ вӧлі прапорщик Орликов — вӧсньыдик, ыджыд тушаа, гордӧй.
Миян лӧгным петіс Юрка Орликов вылӧ, но ӧні сы вылӧ лоис вежавны: фуражкаыс, крагаыс да револьверыс, нинӧм он шу, вӧліны сылӧн шикарнӧйӧсь.
— Мыйла сылӧн татшӧм зепъясыс? — юалі ме Костялысь.
— Оружие новлӧдлыны, дерт, — вочавидзис менам другӧй, — но маузер либӧ гранатаяс новлӧдлыны...
— Кутшӧм маузер?
Костя зывӧкпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
«Ок тэ, рака вом, нинӧм он тӧд!» — висьталісны сылӧн синъясыс.
— Костя, висьтав, — эг ӧвсьы ме, — мый тэныд жаль, али мый...
— Но сэтшӧм револьверъяс.
Вот эмӧсь наганъяс, кольтъяс, маузеръяс...
Меным яндзим лои, и медым не янавны челядь водзын, ме пӧръялі:
— Миян дедушкалӧн вӧлі кольт.
Сійӧ сетліс меным лыйсьыны.
— Эн ылӧдчы! — горӧдіс Аркашка Кузнецов. — Тэнад дедыд — стӧрӧж, водолив.
— А кор сійӧ боцманӧн вӧлі, думайтан, эз вӧв... эз вӧв, да?
Ме нин ачым заводитлі эскыны, мый дедушкалӧн вӧлі кольт и ме лыйсьылі тайӧ зэв бур револьвернас.
Но менсьым тайӧ приятнӧй казьтылӧмъяссӧ торкис Костя Чижов.
— Боцманъяслӧн кольтъясыс оз овлыны, — шуис Костя. — Овлӧны капитанъяслӧн, да и то оз ставныслӧн.
Вот миян, батьлӧн...
Костя друг ланьтіс, и меным кажитчис, мый сійӧ тӧкӧтьӧ эз висьтав мыйкӧ гусятор.
Тайӧ здукас водзын мунысь Орликов кучкис бедьнас медбӧръя сюръяӧ да кежис аслас керка воротаӧ.
...Войнас миян улича вылын лоины выль лоӧмторъяс.
Керкаас, кӧні оліс Костя Чижов, воӧмаӧсь офицеръяс.
Накӧд тшӧтш вӧлӧма и Орликов.
Чижовъяс жырйысь найӧ путкыльтӧмаӧсь ставсӧ да сэсся нуӧдӧмаӧсь Костялысь батьсӧ.
Быдӧн мӧдісны сёрнитны, мый Чижов — большевик.
Лунтыр ме шӧйті уличаӧд, ог-ӧ аддзы Костяӧс.
Но сійӧ эз петав.
Ме думайті сы йылысь, мый, гашкӧ, мися, Костялысь батьсӧ тшӧтш нуӧдісны лыйлыны, кыдзи и парад вылын эсійӧ рабочӧйсӧ.
Рытнас ме пукалі пыжын да вуграси: кыйи колюшка чери.
Но тайӧ ковтӧм уджсьыс регыд дӧзми: колюшка — сёйтӧм чери.
Ме куті качайтны пыжӧс да любуйтчыны пыжсяньыс мунысь гыяснас.
— Эй, пыжын пукалысь! — кылі ме гӧлӧс вадорсянь.
Вадорын сулаліс Костя.
— Лок татчӧ, качайтчыштам! — кори ме сійӧс.
Костя лэччис пристаньӧ, чеччыштіс пыжӧ.
Сійӧ пуксис пуклӧс вылӧ да гусьӧник висьталіс:
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала.
Сӧмын тэ некодлы, кылан!
— Дерт жӧ, некодлы!
— Кӧсъян пышйыны?
— Кытчӧ?
— Гӧрдъяс дінӧ, фронт вылӧ.
И сійӧ висьталіс ас планъяс йылысь.
Тӧрыт, арестуйттӧдзыс некымын час водзджык, котельщик Чижов кичышкӧдӧ гартыштӧма ассьыс документъяссӧ да револьверсӧ и пуктӧма найӧс йӧв ведраӧ.
Сэсся сетӧма ведрасӧ Костялы да ыстӧма сійӧс ю дорӧ.
Кыдзи тшӧктӧма батьыс.
Батьыс тшӧктӧм серти Костя петӧма пыжӧн Соломбалка юысь да сувтӧма Кузнечевскӧй вал бердӧ, Шилов ді дорӧ.
Тані сійӧ кутас виччысьны батьсӧ.
Белӧйясӧн да интервентъясӧн займитӧм Кардорысь Чижов думыштӧма мунны пыжӧн Двина катыд.
Но индӧм кадас, войшӧр кадӧ, батьыс абу локтӧма.
Батьсӧ арестуйтӧмаӧсь сійӧ здукас, кор сійӧ лӧсьӧдчӧма петны керкасьыс.
Дыр виччысьӧм бӧрын Костя дзебӧма ведрасӧ кустъяс пӧвстӧ да бӧр локтӧма Соломбалаӧ.
Аскинас сійӧ вайӧма батьыслысь тубрассӧ да дзебӧма миян кӧбрегӧ, кӧні ми век ворслывлім.
— Ӧні миянлы колӧ судзӧдны ещӧ ӧти револьвер, и ми пышъям.
Ме полі да сэки жӧ, сьӧлӧмсянь нимкодясигтыр, видзӧді аслам друг вылӧ.
Кор Костя петкӧдліс меным зепсьыс револьвер воропсӧ, ме решиті, мый ме кута действуйтны другкӧд ӧтвылысь.
Пуксис вой — войвывса югыд, шоныд вой.
Аслыспӧлӧс нежнӧй, кельыдлӧз енэжыс шыльквидзис чӧв олысь Соломбала весьтын.
Енэж вылын ӧшйӧмаӧсь вӧсньыдик розӧвӧй кымӧр пластъяс.
Шондіыс эз нин дзирдав ӧшинь стеклӧясын, и ӧні ӧшиньясыс керкаясас вӧліны пемыд гу кодьӧсь.
Костя ышловзис, петіс пыжсьыс пристаньӧ да шогпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый Костя мӧвпалӧ батьыс йылысь.
— Кывзы, Костя, мыйысь сійӧс арестуйтісны?
Збыль, мый сійӧ большевик?
— Но да, большевик.
Да тэ эн больгы!
— Тэ нӧ мый, Костя, менӧ нывкаӧн арталан?
— Гришка Осокин — абу нывка, а кывйыс сылӧн кузь, — скӧрысь шуис Костя. — Сылы нинӧм оз позь висьтавны.
А нывкаяс быдсямаыс овлӧны.
Тэ тӧдан Оля Лукинаӧс, вот сійӧ молодеч!
Колӧ шуны, Оля нылысь казьтыштігӧн ме гӧрдӧді.
Дерт, ме тӧді тайӧ нывкасӧ, каботажнӧй плавание кузя капитанлӧн ныв.
Тшӧтш оліс миян улича вылын.
Сійӧ меным вӧлі кажитчӧ.
Пӧжалуй, ме сійӧс весиг радейті.
Но тайӧс эськӧ ме некодлы свет вылас эг висьтав.
Тайӧ вӧлі менам медся ыджыд гусятор.
— Сылы и висьтавнысӧ оз ков, — шпыньмуніс Костя, — сійӧ тэся унджык тӧдӧ.
Но тайӧ нин вӧлі вывті!
Ме радейті Оляӧс, но некыдз эг вермы признайтны, мый сійӧ меся унджык тӧдӧ.
Кыдзи и быд нывка, сійӧ, дерт, оз тӧд, мыйӧн торъялӧны бак да ют и весиг думыштнысӧ оз куж, кыдзи колӧ гӧрддзавны рифовӧй гӧрӧд.
Медбӧрын, ме вӧлі уверен, мый сійӧс кӧ пуксьӧдны сынны, то найӧн сійӧ кутас ӧвтчыны сідз жӧ, кыдзи бордъяснас лэбач.
Но сійӧ, мый висьталіс меным Костя, заставитіс вунӧдны ӧбидасӧ.
Вӧлӧмкӧ, капитан Лукинӧс тшӧтш арестуйтӧмаӧсь.
Кор Кардорын вӧлӧма на сӧветскӧй власьт, капитан Лукин ордӧ гусьӧн локтӧмаӧсь кык тӧдтӧм морт.
Найӧ вӧлӧмаӧсь суйӧрсайса агентъяс.
Капитанлы найӧ гусьӧн предложитӧмаӧсь: вознаграждениеысь сійӧ должен вӧлӧм вайӧдны Кардорӧ суйӧрсайса военнӧй карабъяслысь эскадра.
Но капитан ӧткажитчӧма.
Капитан Лукинлысь ӧткажитчӧмсӧ тӧд вылас уськӧдісны ӧні.
Сійӧс мӧдісны мыжавны большевикъяслы отсасьӧмысь.
— Асывнас мамыскӧд Оля воліс миянӧ, — водзӧ висьталіс Костя. — Сійӧ весиг эз бӧрд.
Офицер сійӧс допроситӧма.
Сӧмын Оля нинӧм абу висьталӧма сылы.
Молодеч!
Капитан Лукинлӧн историяыс ёна чуймӧдіс менӧ.
Коді эськӧ думайтліс, мый миян Соломбалаын лоӧны татшӧм лоӧмторъяс!
Он гӧгӧрво!
Сёрнитісны ӧд, мый англичана да американечьяс воӧмаӧсь отсавны Рочмулы воюйтны немечьяслы паныд.
А збыль вылас найӧ арестуйталісны роч рабочӧйясӧс да весиг лыйлісны найӧс.
Миян керка дорӧдз ми мунім чӧв олігтыр.
Костя первой шыасис:
— Ӧні ме мӧда уджавны, нянь вылӧ нажӧвитны.
— Кӧні уджавны?
— Муна паракод вылӧ котёлъяс весавны.
— А кыдзи нӧ фронтыд? — юалі ме. — Огӧ пышйӧй?
— Мамлы сьӧм нажӧвитышта — сэки и фронт вылӧ.
— И он мӧд велӧдчыны?
— Кор гӧрдъяс воасны, сӧветскӧй власьт лоӧ — сэки механикӧ мӧда велӧдчыны.
— А кор гӧрдъясыс воасны?
— Жугӧдасны став белогадъяссӧ да инглишменъяссӧ, мездасны наысь Кардор.
— А англичана да американечьяс ӧмӧй тшӧтш кутасны воюйтны гӧрдъяслы паныд?
— А мыйла нӧ найӧ воисны татчӧ!
— Орликов висьтавліс: немечьяслы паныд пӧ миянлы отсавны...
— Йӧй тэ, Димка!
Орликовлысь тэ ёнджыка кывзы, сійӧ висьталас тэныд...
— Да ме эг кывзы сылысь, а Кузнецовъяс ордын сёрнитісны, мый сійӧ висьталӧма.
Но, ладнӧ...
А тайӧ тэ, Костя, бура думыштӧмыд — уджавны!
Ме уджавны жӧ мӧда.
Коді нӧ челядьдырйи эз мечтайтлы нажӧвитны сьӧм, отсавны батьлы да мамлы.
Ме нин вӧлі син водзысь аддза, кыдзи вая мамлы ассьым первойя нажӧтка.
Вот сійӧ радлыны мӧдас!
Сылы ӧд ӧні кутшӧм сьӧкыд уджавны ӧтнасыслы, пеславны йӧзлы белльӧ.
Но менӧ шензьӧдіс, мый мам эз мӧд радлыны.
Сійӧ весиг шуис, мый оз лэдз менӧ уджавны.
Первойтор, мый меным воис юрӧ, — тайӧ бӧрддзыны.
Уджавны кӧсйӧм содіс кык пӧв.
Меным вӧлі эськӧ яндзим висьтавны Костялы, мый менӧ оз лэдзны.
Но синваыд эз отсав.
Зато дедушка отсаліс.
— Мед уджалыштас, — шуис сійӧ. — Ми тайӧ арлыдас чери кыйим, зуйкаӧн плавайтім.
Мам чӧв оліс, и ме гӧгӧрвои: сійӧ менӧ лэдзас.
Дас ӧтикӧд глава
ОРЛИКОВЪЯС ГАЖӦДЧӦНЫ
Некор ме эг чайтлы, мый Соломбалаын сэтшӧм уна большевик.
Войын и весиг луннас волывлісны керкаясӧ офицеръяс да салдатъяс.
Найӧ нуӧдавлісны рабочӧйясӧс тюрьмаӧ.
Висьтавлісны, мый унаӧс лыйлӧмаӧсь кар сайын, Мхи дорын.
«Мхи» — лои страшнӧй кывйӧн, и сійӧс пыр шулывлісны шӧпкӧмӧн.
Та йылысь сёрнитны миянлы оз вӧлі позь.
Таысь вермим сюрны и ми, челядь, и миян бать-мамным.
Миян улича вылысь арестуйтісны нӧшта куим рабочӧйӧс.
Кутіс кывсьыны выль кыв, ещӧ на страшнӧйджык, шуштӧмджык — «Мудьюг».
Кардорсянь нелямын верст сайын, Еджыд саридзын, куйлӧ нюра ляпкыдик ді.
Войдӧр лесопильнӧй заводъясса рабочӧйяс вежалунъясӧ ветлывлісны сэтчӧ турипув вотны.
Еджыд саридзлӧн гыясыс ньӧжйӧник швачӧдчисны Мудьюг ді вадорӧ.
Ӧні Мудьюг йылысь сёрнитісны сідзжӧ шӧпкӧмӧн.
Белогвардеечьяс да интервентъяс вӧчисны Мудьюг ді вылӧ катарга.
Ваӧн тырӧм землянкаясын, кодъясӧс кытшалӧма колючӧй сутугаӧн, олісны арестуйтӧмаяс.
Тшыглунӧн да пыткаясӧн мучитӧм йӧзыс вӧліны призрак кодьӧсь.
И ачыс Мудьюгыс — смерть діыс — кажитчис призрак-чудовищеӧн, коді кыпӧдчӧ саридзвывса гыясысь.
Вӧлӧмкӧ, мый арестуйталӧны, пуксьӧдалӧны тюрьмаӧ да ысталӧны ссылкаӧ Мудьюгӧ оз сӧмын большевикъясӧс.
Менам син водзын американечьяс кватитісны ӧти нывбабаӧс, мырддьӧмаӧсь сылысь кутшӧмкӧ прокламация.
Ме вӧлі тӧда тайӧ нывбабасӧ.
Сійӧс шулісны Мотя тьӧткаӧн.
Лыддьысьны сійӧ вӧлі оз куж и, кор аддзас прокламациясӧ, тшӧктас лыддьыны сійӧс мӧд нывбабалы.
Таысь и арестуйтісны сійӧс.
Кутшӧм нӧ сійӧ прокламация?
Син пӧлӧн кӧть видзӧдлыны да тӧдмавны, мый йылысь сэтчӧ гижӧма!
И вот сэтшӧм случайыс сюри.
Неыджыд бумага лист куйлӧ вӧлі моски вылын.
Ме аддзи сійӧс ещӧ ылысянь на, кор муна вӧлі Соломбалка набережнӧй кузя.
Бумага листыс эз вӧв чукрасьӧма, а мичаа вундалӧм доръяса.
Эз вӧв некутшӧм сомнение: тайӧ вӧлі прокламация, дерт, прокламация.
Ме видзӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ: некод эз вӧв!
Копыртчи, гусьӧник босьті сійӧс да сюйи зептӧ.
Сэсся спокойнӧя ме ещӧ вӧчи кымынкӧ воськов да бергӧдчылі.
Эз, некод нинӧм эз аддзыв.
Ме кежи первойя уличаас, кытшовті квартал.
Меным паныд сюрины английскӧй офицеръяс.
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мый вӧлі менам зептын!
Вӧлі страшнӧ и неуна гажакодь.
Но англичана весиг эз видзӧдлыны ме вылӧ.
Ме муні шойна сайӧ, кушинӧ.
Тані позьӧ вӧлі повтӧг лыддьыны прокламациясӧ.
Тіралігтыр ме перйи листокӧс, коді ӧні вӧлі чукрассьӧма менам зептын, да шыльӧді сійӧс.
— «Дона ёртъяс!» — шӧпкӧмӧн лыдди ме.
Ме куйлі куст улын муас, но эг вунӧдлы видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— «...Контрреволюциялӧн мирӧвӧй гидра — американскӧй да английскӧй империализм...»
Уна кывъяс прокламацияын вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь: «мирӧвӧй гидра», «колонияяс».
Зато ме гӧгӧрвои, мый англичана да американечьяс решитӧмаӧсь пӧдтыны революцияӧс.
Найӧ кӧсйӧны, медым Рочмуын вӧлі эз рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власьт, а озыръяслӧн власьт.
Найӧ воюйтӧны роч рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, а налӧн паракодъясыс нуалӧны Англияӧ роч вӧр.
Прокламацияын висьтавсис, мый колӧ мунны Гӧрд Армияӧ да киясын оружиеӧн дорйыны сӧветскӧй власьт мирӧвӧй разбойникъясысь.
Дерт, буракӧ, Костя Чижов лыддьылӧма татшӧм прокламацияяссӧ, сійӧ кӧ решитіс пышйыны гӧрдъяс дінӧ фронт вылӧ.
Первойсӧ ме кӧсйи гартыштны прокламация пытшкас из да вӧйтны юӧ.
Оз жӧ позь вӧлі видзны сійӧс зептын!
Но сэсся, кор казялі, мый матігӧгӧрын некод абу, кӧрт тув йылӧ ӧшӧді прокламациясӧ заборӧ.
Мед Соломбаласа олысьяс лыддясны да тӧдны мӧдасны, мыйла воӧмаӧсь Кардорӧ суйӧрсайса офицеръяс да салдатъяс.
...Сэк, кор быдлаын арестуйталісны да Соломбалаын олісны полігтыр, Орликовъяс патераын быд рыт вӧлі шума да гажа.
Юрий Орликов волывліс гортас мукӧд офицеръяскӧд ӧтлаын.
Частӧ сыкӧд тшӧтш волывлісны англичана да американечьяс.
Миян йирк тіраліс кокшыясысь.
Выліын йӧктісны.
Пырыс тыдалана тюль занавесъясӧн ӧшлӧм восьса ӧшиньяс пыр кылӧ вӧлі фисгармония шы; шума, уна гӧлӧсъяса сёрни торксьывліс серамӧн, стӧканъясӧн да рюмкаясӧн зильӧдчӧмӧн.
Войнас компанияыс петавліс дворӧ.
— Господа, — горзіс Юрий, — код ордӧ талун ми пыралам?
Ордеръяс эмӧсь?
— Ме арестуйтала ордеръястӧг, кодӧс ачым окотита, — вочавидзис ӧти офицер.
Кор найӧ прӧйдитісны улича кузя, керка ӧшиньясас то сэні, то тані неуна лэптыштлывлісны занавес пельӧсъяссӧ.
Полӧмысла уна дас узьтӧм синъяс колльӧдлісны тайӧ гажа компаниясӧ.
Асывъяснас Мариша слуга аслас ыджыд партукнас петкӧдліс помӧй кисьталанінӧ сулеяяс, банкаяс, тыртӧм сигарет кӧрӧбкаяс.
Шоколад да сигарет бумага улын вӧлі «зарни» — свинечысь вӧчӧм дзирдалысь бумага.
Гӧгӧрвотӧм зарни шыпасъяса шоколад да сигарет бумагасӧ челядь чукӧртлісны кампет бумагакӧд — «рубликъяскӧд» — ӧтмоза.
Рубликъяс вылӧ ворслісны бабкиӧн, на вылӧ позьӧ вӧлі ньӧбны челядьлысь вугыръяс, ас вӧчӧм чачаяс, важ небӧгъяс, картинкаяс — ӧти кывйӧн шуны, быдторсӧ, мый колӧ вӧлі миянлы.
Медся посни челядьыс, кодъяс чукӧртчылісны дворӧ, кытшавлісны Маришаӧс.
Найӧ кевмысьлісны сылы, медым сійӧ эз шыблав озырлунсӧ помӧйӧ.
Восьтӧм жӧч банкаясӧ кольлывлісны сгущеннӧй йӧв войтъяс.
Мукӧддырйиыс банкаясас вӧвлі еджыд нянь тор, печенье торъяс.
Ми вӧлім тшыгӧсь...
Гырысьджык челядь сулалісны бокынджык.
Весиг тшыгӧсь, найӧ эз матыстчывны Мариша дорӧ да шогпырысь видзӧдісны поснияс вылӧ, на вӧсна переживайтісны тайӧ унижайтчӧмсӧ.
Ӧтчыд, кор петіс Мариша, дворын вӧлі Костя Чижов.
Квайт арӧса Борька Кузнецов первойӧн котӧртіс Мариша дорӧ:
— Тётенька, вай меным нянь тор!..
Тётенька...
Мариша мыччис сылы булки тор.
Но Борька сӧмын на кӧсйис курччыны булкисӧ, кыдзи сы дінӧ уськӧдчис Костя да, ёна кучкӧмӧн, уськӧдіс булкисӧ шӧйӧвошӧм детинка киысь.
Борька паськӧдіс синъяссӧ да друг гораа да горш тырнас мӧдіс бӧрдны двор тырнас.
— Некор эн босьт! — скӧрысь шуис Костя.
Сійӧ зывӧкпырысь видзӧдліс Орликовъяс патера ӧшинь вылӧ.
Но ичӧтик Борька нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво да бурасьтӧг бӧрдіс.
Сэки Костя перйис зепсьыс жӧч кӧрӧбка да мыччис сійӧс Борькалы:
— Вот, тайӧс на босьт.
А бӧрынджык ме тэныд нянь вая.
Эн бӧрд!
Челядь ставныс тӧдісны тайӧ кӧрӧбкасӧ да важысянь нин вежалісны сы вылӧ, но некутшӧм донаторйӧн найӧ эз вермыны ыштӧдны Костяӧс вежны сійӧс.
И сэки весиг медся посниясыс гӧгӧрвоисны, мый Костя ньӧти эз кӧсйы ӧбидитны Борька Кузнецовӧс.
Дас кыкӧд глава
КОТЁЛ ЧИСТИТЫСЬЯС
— Димка, чеччы!
Ме кыла Костялысь гӧлӧссӧ.
Ун локтӧ.
Войнас ме вӧтӧн аддзылі страшнӧйтор.
Английскӧй офицеръяс вӧтлысисны ме бӧрся.
Найӧ лыйлісны револьверъясысь, но ни ӧти пуля эз инмы меным.
Сэсся найӧ кватитісны дедушкаӧс да нуӧдісны лыйлыны.
Дед воштіс ассьыс пу коксӧ да чеччаліс, быттьӧкӧ чертаӧн ворсіс.
Ме котӧрті дед бӧрся, медым сетны сылы коксӧ, но кокыс нетшыштчис менам киысь да тшӧтш мӧдіс чеччавны туй кузяыс.
Кор садьми, ме мӧді радлыны: вӧлӧмкӧ, ставыс тайӧ сӧмын вӧт.
Дед пукаліс скамья вылын да дӧмис ассьыс сапӧгсӧ.
Ме успокоитчи да бӧр унмовси...
— Димка, чеччы!
Менам юр весьтын кӧ лыйисны пугачысь, либӧ меным кӧ кӧсйысисны сетны настоящӧй яхта, либӧ выя еджыд нянь — тайӧ минутас ме эськӧ всё равно эг восьты синъясӧс.
Но тайӧ Костя Чижов локтӧма нуӧдны менӧ удж вылӧ — котёлъяс весавны.
Ме пасьталі дӧра дӧрӧм.
Мам гартыштіс бумагаӧ завтрак — нянь тор.
«Но, ме муні», — шуи ме.
Судно вылас мунігӧн тадзи век войдӧр шулывліс бать.
Страшнӧй вӧтӧй вуні.
Менам кыптіс любопытство, но такӧд сорласис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм волнуйтчӧм.
Костялӧн вӧлі кабалатор, код серти миянӧс лэдзисны судоремонтнӧй мастерскӧйяс ворота пыр.
Ме тӧді Соломбаласӧ ставнас кузьталаыс и пасьталаыс.
Купайтчылі Войвыв Двинаын запретитӧм местаясын — ворота вылас пуысь вӧчӧм левъяса керкакӧд паныд.
Кайлывлі Соломбаласа важ собор кӧлӧкӧльня вылӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧ оз сӧмын Соломбала ставнас да Кардор ставнас, но и Маймакса.
Ме ветлывлі «Марс» кинематографӧ да циркӧ, кыйлі шойна вылын лэбачьясӧс да эновтӧм кӧрт туй кузя катайтчылі кар сайын вагонеткаясӧн.
И сӧмын судоремонтнӧй мастерскӧйясын ме некор эг вӧвлы.
Ми мунім жугӧдлӧм шлакӧн киськалӧм туй кузя.
Быдлаын вӧліны дзирдалысь из шомлӧн сьӧд пирамидаяс.
Ылынджык тыдалісны ремонт вылын сулалысь паракодъяслӧн мачтаясыс да корпусъясыс.
Дерт, ми пырим кузнечнӧй цехӧ.
Сэтчӧ пыравтӧг некыдзи вӧлі оз позь.
Сэні вӧлі настоящӧй ад.
Вентиляторъясыс жургисны аэропланъяс моз.
Колпакъяс улын горъяссьыс биыс ыпнитліс вывлань брандспойтысь моз.
Чуймӧмӧн ми дыр сулалім парӧвӧй мӧлӧт дорын.
Накӧвальня вылын вӧлі доналӧм гӧгрӧс ыджыд кӧрт тор.
Сы вылысысь чеччалісны посньыдик, шочиник бикиньяс.
Ассьыс чужӧмсӧ жарсьыс бергӧдӧмӧн рабочӧй кутіс кӧртсӧ ыджыд клещиӧн.
Вылісяньыс друг нетшыштчис мыйкӧ сьӧкыдтор.
Кучкӧм бӧрас кӧртсьыс сявкмуні уна сюрс би кинь.
Рабочӧй пелька бергӧдыштіс кӧртсӧ, и мӧлӧтыс бара гыпнитіс вылісянь.
Сэсся ми пырим механическӧй мастерскӧйӧ.
Токарнӧй станокъяслӧн кузь радъясыс шумитісны шкивъяснас да ременьяснас.
Быттьӧкӧ станокъясыс кытчӧкӧ тӧвзисны-лэбисны, и сэки жӧ некытчӧ эз вешйывны асланыс местаысь.
Ременьяссӧ вуралӧмин гӧрӧдъясыс вӧліны шырпиян кодьӧсь, найӧ котралісны вылӧ и улӧ, вылӧ и улӧ.
Шыльӧдӧм, дзирдалысь шкивъяс тшупӧдъясӧн котӧртісны увлань.
Найӧ бергалісны дурмӧмаяс моз ӧдйӧ.
Ӧдзӧс дорын сулаліс кӧрт стружки тыра кӧрзина.
Сарӧга, кузь спиральяс вӧліны шоныдӧсь на: найӧс сӧмын на вайӧмаӧсь станокъяс дорысь.
Татшӧм спиральяссӧ вӧчӧмыс кажитчис меным вӧвлытӧм ыджыд мастерствоӧн.
А збыльысьсӧ, кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, тайӧ шензьӧдана пружинаясыс вӧлӧмаӧсь токарнӧй уджлӧн отбросъясӧн.
Котельнӧй цехын куйлісны паськыд плитаяс.
Дзик сэтшӧм жӧ рельс, кутшӧм и трамвайнӧй туй вылын, мунӧ вӧлі ӧти стен бердсяньыс мӧд стен бердӧдзыс.
Но сійӧ эз вӧв муас, а выліас балкаяс вылын.
Рельс кузяыс ислаліс кык блока да чепъяса ролик.
Первойсӧ роликыс кажитчис меным ковтӧмӧн, чача кодьӧн.
Но вот ӧти котельщик лэдзис чепъяссӧ, и крюкъясыс кватитісны кӧрт лист.
Листыс ньӧжйӧник лыбис да шатовмуні боквыв.
Ролик вывті листыс исковтіс пресс дорӧ.
Кӧртыс вӧлі чунь кызта кымын.
А пресс улас сійӧс вундалісны бумагаӧс моз.
Вундӧм доръясыс гартчисны да шыграсисны, быттьӧкӧ вӧліны ловъяӧсь.
Тайӧ часнас ми аддзылім сэтшӧм чудесаяс, кутшӧмъясӧс эгӧ аддзылӧй, пӧжалуй, нэм чӧж.
— Кутшӧм лӧсьыд тані, Костя! — цехысь петігӧн шуи ме. — Ме обязательнӧ кута уджавны татшӧм мастерскӧйясын.
Костя видзӧдліс ме вылӧ синкым увтіыс:
— Тэ эськӧ мед недель сайын татчӧ волін — аддзылін эськӧ, кутшӧм тані вӧлі лӧсьыд!
— А мый вӧлі?
— Забастовка вӧлі...
Костя чинтіс гӧлӧссӧ шӧпкӧмӧдз да гӧгӧрбок видзӧдліс: оз-ӧ кывзы кодкӧ?
— Тэ сӧмын эн больгы, а то... миянӧс кыкнаннымӧс сэтчӧ...
Ме гӧгӧрвои: «сэтчӧ» — сідзкӧ Мудьюгӧ, тюрьмаӧ, Мхиӧ.
Костя тӧдіс унатор.
Недель сайын мастерскӧйясын мӧдіс кывсьыны — получитӧма заказ снарядъяс вӧчӧм вылӧ да кымынкӧ паракод вылӧ пушкаяс сувтӧдӧм вылӧ.
А рабочӧйяс эз кӧсйыны выполнитны тайӧ заказсӧ.
Паракодъясыс долженӧсь вӧлі катны Двина кузя вывлань, медым воюйтны гӧрдъяслы паныд.
Асывнас судоремонтникъяс воисны мастерскӧйясӧ, но уджавны эз заводитны.
Сэки ӧбед вылӧ перерыв бӧрын кык грузӧвикӧн воисны салдатъяс.
Рабочӧйяс петісны цехъясысь.
Салдатъясӧн командуйтысь офицер шуис, мый кутас пӧ лыйлыны, пырысьтӧм-пыр жӧ кӧ оз дугдыны бастуйтны.
Но рабочӧйяс эз мунны мастерскӧйяс дворысь.
Сэки офицер тшӧктіс салдатъяслы гӧтӧвитны пулемёт.
Но тайӧ кадас воис кутшӧмкӧ инженер да юӧртіс, мый снарядъяс вӧчӧм вылӧ заказыс оз ло.
Сӧмын та бӧрын мӧдісны уджавны цехъясын.
Зато аскинас котельнӧй цехса куим рабочӧй эз воны удж вылӧ.
Найӧс арестуйтӧмаӧсь войнас кыдзи забастовка организуйтысьясӧс.
И судоремонтникъяс бара заводитісны бастуйтны.
Кык рабочӧйӧс бӧр лэдзисны.
Найӧ воисны шогӧсь, абу варовӧсь.
Бӧрын нин ӧтиыс висьталіс, мый коймӧд арестованнӧйыслысь, котельщик Фёдор Феликсовлысь, обыск дырйи аддзӧмаӧсь револьвер да листовкаяс.
Сійӧс, буракӧ, нуӧдісны Мудьюгӧ, а гашкӧ, и лыйлісны.
— Вот тані кутшӧм «лӧсьыд» овлӧ! — аслас висьт дорӧ содтіс Костя.
— Но, кор воасны гӧрдъяс, ми мӧдам тані уджавны.
Сэки, збыль ӧд, лӧсьыд лоӧ, Костя?
Сэки ӧд рабочӧйяс асьныс лоӧны кӧзяинъясӧн мастерскӧйяс вылас! — меным колӧ вӧлі мыйӧнкӧ ыштӧдыштны ассьым другӧс.
Ме тӧді, мый сійӧ ӧні думайтӧ бать йывсьыс.
Коді-коді, а ме нин зэв бура тӧді, мый сэтшӧмыс батьтӧ воштӧмыд.
Менам тшӧтш друг сьӧлӧмӧй доймыштіс.
Мый лои сыкӧд, менам муса батькӧд.
Том, ён, сійӧ ӧд тшӧтш, кыдзи и ми ӧні, думайтліс бур олӧм йылысь.
— Нинӧм, Костя, нинӧм, — шуалі ме и эг тӧд, мый эськӧ ещӧ шуны аслам друглы сійӧс такӧдӧм могысь.
...Парӧвӧй котёлъяс весавны миянӧс ыстісны каботажнӧй плаваниеса «Енисей» паракод вылӧ.
Паракод сулаліс стена бердын и некымын лун мысти должен вӧлі мунны рейсӧ.
«Енисей» палуба вылын уджалісны котельщикъяс.
На пиысь ӧтик бергӧдліс шарманкалысь моз ки вылын новлӧдлан горнлысь воропсӧ.
Кымын ӧдйӧ сійӧ заводитліс бергӧдлыны, сымын югыдджыка ыпнитліс горнас биыс.
Котельщик клещиӧн перъяліс би пытшсьыс кисьмӧм ягӧд кодь доналӧм заклёпкаяс да мыччывліс клепальщикъяслы.
Частӧ мӧлӧтъясӧн кучкалӧмысь, мый вӧсна артмӧ вӧлі дугдывтӧм ратшкӧдчӧм, заклёпкаыс пемдыліс да тыртліс воронка сяма розь.
Бак вылын матрос гартіс кытшӧ кыз ён канат.
Машинистъяс разялісны паракод нырса лебёдка.
Тайӧ йӧз вылас — мастерӧвӧй да морякъяс вылӧ — видзӧдігӧн тшӧтш окота лои мыйкӧ вӧчны, стрӧитны, ремонтируйтны.
Окота вӧлі, медым тэнад киясыд сідзи жӧ пелька мӧлӧтъясӧн котшкӧдісны заклёпкаяссӧ, медым найӧ кужисны клепайтны, пилитны, стружитны, зэлӧдны гайкаяс, лэдзны донкаяс, шуруйтны топкаын из шом, гӧрддзавны гӧрӧдъяс да кыпӧдавны флагъяс.
Коймӧд механик нуӧдіс миянӧс машиннӧй отделениеӧ.
Тані кыліс отработаннӧй парлӧн дукыс.
Куим цилиндра джуджыд машина чусыда дзирдышталіс маслӧӧн, коді вӧлі кынмӧма шыльыд частьяс вылас.
Неужели татшӧм ыджыд сьӧкыд машинаыс вермӧ уджавны пар вынӧн.
Меным кажитчӧ вӧлі, мый тайӧ став штокъясыс, шатунъясыс да валыс сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый найӧс оз вӧрзьӧд некутшӧм вын.
Ичӧтик ӧдзӧс, сэтшӧм ичӧтик, мый сэтчӧ пыригӧн весиг меным ковмыліс копыртчывны, пыртӧдіс кочегаркаӧ.
Куим топкаа котёл код орччӧн сулаліс ичӧтик вспомогательнӧй котёл.
Вспомогательнӧйыслӧн, кыдзи и колӧ, тшӧтш вӧліны ва мерайтан стеклӧ да манометр.
Кыдзи висьталіс механик, манометрыс петкӧдліс котёлсьыс давлениесӧ.
Меным окота вӧлі юасьны.
Кочегаркаын ӧд вӧлі сы мында тӧдтӧмторйыс да гӧгӧрвотӧмыс!
«Мый нӧ сэтшӧм давлениеыс?», «А тайӧ ичӧтикторйыс кыдзи шусьӧ?»
Но механиклы эз вӧв окота дыр сёрнитны мекӧд.
— Давление — сійӧ давление... но, парлӧн выныс.
Уджавны колӧ!
Миянӧс некод эз велӧдлы, ставсӧ асьным тӧдмалім.
Практика вылын.
Практика вылын кӧ и практика вылын!
Уджалыштам — тӧдмалам.
А ва мерайтан стеклӧыс мыйла, ме и ачым гӧгӧрвои.
Ва мерайтан.
Сідзкӧ, котёлсьыс васӧ мерайтны.
Миянлы сетісны инструментъяс: мӧлӧтъяс да стальнӧй щӧткаяс.
Мӧлӧтъясыс вӧліны нарошнӧ весасьӧм вылӧ, кыкнанладорыс ёсьӧсь.
Векньыдик вомӧд Костя пырис ыджыд котёлӧ.
Ме — сы бӧрся.
Котёл пытшкас вӧлі ульруа да ыркыд.
Топкаяс весьтын вӧліны уна рада трубаяс.
Тайӧ трубаясӧдыс, кор котёлас вӧлі пар, прӧйдитліс тшын, и трубаясыс шусисны тшын петан трубаясӧн.
Весавны, медым югъяліс чӧрт синъяс моз! — шуис механик. — Горчицын ачыс... регистрысь ... кутас принимайтны.
Костя петкӧдліс меным, кыдзи колӧ мӧлӧтӧн гылӧдны котёл пытшкысь накипсӧ, кыдзи уджавны шкрапкаӧн да щӧткаӧн.
Ме уджалі зіля, полі регистрса кутшӧмкӧ Горчицынысь.
Костя шуис, мый весавны колӧ бура, а то вермас котёлыс взорвитчыны.
Лун шӧр кадӧ корисны миянӧс ӧбедайтны.
— Позьӧ шойччыштны, — шуис старшӧй кочегар. — Мунӧй кубрикӧ, ребята сетасны тіянлы сёйыштны.
Кубрикын вӧлі рӧмыд.
Тайӧ векньыдик, кузь помещениеыс, кӧні олісны кочегаръяс, вӧлі коридор кодь.
Стенъяс бердас вӧлі лӧсьӧдалӧма кык судта койкаяс.
Пызан весьтас ӧшаліс крук.
Ме тӧді, мый тайӧ крук йылас штормӧвӧй поводдя дырйи ӧшӧдлӧны чайник.
Пызан сайын пукалісны кочегаръяс да угольщикъяс — кочегаръяслӧн отсасьысьясыс.
Найӧ ӧбедайтісны.
Ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр найӧ висьтавлісны быдсямапӧлӧс тешкодь историяяс.
Медся ёна торъяліс аслас гажа висьтъяснас угольщик Голубок — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, но зэв томиник зон.
Сійӧ вӧлі дӧрӧмтӧм, и сӧмын сьылі гӧгӧрыс гартыштӧм сетка помъясыс галстук моз ӧшалісны восьса морӧс вылас.
— Вот медасис тайӧ Ваняыс матросӧн судно вылӧ, — синъяссӧ мудера читкыралігтыр висьталіс Голубок, — а тайӧ луннас долженӧсь вӧлі рейдӧ сувтны.
Ме жӧ висьтала, Ваня катыдысь воӧма, саридз вылын абу вӧвлӧма.
Луннас помалісны грузитчыны да вешйисны причал дорысь, медым сувтны рейдӧ.
Вот капитан горзӧ Ванялы: «Сет якӧрсӧ!»
Ваня сулалӧ бак вылын да чуймӧмысла синъяссӧ быльӧдіс.
А судносӧ кылӧдны кутіс.
Капитан скӧрмис да ещӧ на гораджыка горӧдас рупор пыр: «Сет якӧрсӧ!»
Сэки Ваня дзикӧдз повзис да мӧдіс кевмысьны: «Дяденька, ме, — шуӧ, — эг босьтлы тэнсьыд якӧртӧ»...
Кочегаръяс гораа сералісны, а Голубок висьтавліс пыр выль и выль историяяс:
Тайӧ ӧмӧй паракод миян, «Енисейыд!»
Вот ме плавайтлі, вӧлі миян паракод «Селивёрст», вот сылӧн мачтасяньыс мачтаӧдзыс — сизим верст.
Вахта вылас кочегаръяс ветлісны эз мыйӧнкӧ, а трамвайӧн.
А ӧтик матрос мачта кузя клотикӧдз кайигкості — тӧлысь-джынйысь сьӧм получитіс...
А тіянлы удайтчыліс вӧвлыны Лондонын?
Эз удайтчыв?
Но вот, ме тіянлы висьтала, сэні руа кӧ и руа овлӧ!
Пелыстӧ сатшкан руас, а сэсся тайӧ пелыс вылас дӧрӧмтӧ да гачтӧ песлалӧм бӧрын ӧшлан.
— А тропикъясын тэ вӧлін, Голубок?
Кыдзи сэні, ёна жар?
— А кыдзи нӧ!
Ми ӧтчыд тропическӧй рейсын якӧръяс воштім.
Матросъяс кок йывсьыс усины корсьысьӧмысла.
Абу якӧръясыс, и ставыс!
А сэсся гӧгӧрвоисны — якӧръясыс жарысла сылӧмаӧсь.
Со кутшӧм жар!
Но медся лёк — йияс пиын дрейфуйтны.
Кӧдзыд — нинӧм он шу.
Кывъясыд веськыда вомдорад кынмӧны.
Но сэсся ми велалім: ӧтик сёрнитӧ, а кыкӧн бедьясӧн перъялӧны кывъяссӧ.
Миянлы эз вӧв окота мунны кубриксьыс тайӧ гажа йӧз дінсьыс.
Кор ми вежливӧя прӧщайтчим кочегаръяскӧд, Голубок шуис:
— Весалігкостіыд тӧдмалӧй нӧдкыв: миян «Енисей» вылын кутшӧм пом медся дженьыд да кутшӧм медся кузь?
Котёл пытшкын уджалігӧн ми Костякӧд тӧд вылӧ уськӧдлім быд гез да канат, кутшӧмъяс вермисны лоны паракод вылын.
Кутшӧм медся дженьыд помыс — тайӧс ми тӧдмавны эгӧ вермӧй.
Медся кузь помнас судно вылын, решитім ми, должен лоны лагдорса гез.
Ми петім котёл пытшкысь рытнас сёрӧн.
Ме ёна мудзи.
Юрын ставыс жувгис.
Ме повзьӧмӧн видзӧді няйтысь сьӧдасьӧм, доймалӧм аслам кияс вылӧ.
Сёйны вӧлі оз ков, и кӧсйӧ вӧлі восӧдны.
Ӧдйӧджык эськӧ узьны!
Асывнас ми бара вӧлім «Енисей» вылын.
Палуба вылын миянлы паныдасис Голубок.
— Тӧдмалінныд нӧдкывсӧ? — юаліс сійӧ.
— Эгӧ вермӧй, — вочавидзис Костя. — Медся кузьыс — лаг дорын.
— Миян кузьджык эм, — серӧктіс Голубок. — Миян боцманлӧн кывйыс — кузьджык пом он корсь...
Медся дженьыд помнас судно вылын вӧлӧма склянкаяс кучкалӧм вылӧ кӧлӧкӧл-рында дорын гез пом.
Ме сералі, но тайӧс вӧчи мырдӧн.
Ещӧ тӧрытсянь на менам висис юрӧй да юкалісны киясӧй.
Ӧні меным кажитчис, мый парӧвӧй котёлъяс весалӧм дорысь сьӧкыдджык уджыс сэсся абу.
Рытъявылыс паракод вылӧ воис ыджыд дзор тошка старик.
Тайӧ вӧлі Горчицын.
Котёл пытшкас сійӧ эз пырав.
— А ноко, детинка, кучкы бӧр стенас! — горзіс Горчицын да, синъяссӧ куньӧмӧн, кывзіс кучкӧм шысӧ.
Тайӧ старикыс шы сертиыс тӧдмавліс котёллысь исправностьсӧ да сӧстӧмлунсӧ.
Медбӧрын котёлсӧ примитісны.
Позьӧ вӧлі качайтны ва да лэптыны пар.
Аски асывнас «Енисейлы» колӧ вӧлі петны плаваниеӧ.
Дас коймӧд глава
ВОСЬСА КИНГСТОНЪЯС
Пӧльтіс побережник — кос да лёк тӧв рытыв-войвывсянь.
Быгзьӧм гыяс усьласисны причальнӧй стенка вылӧ да дзирдалӧмӧн сявкйысисны-резсисны вывлань.
Рейдын сулалысь паракодлӧн лёкысь тракйысис штормтрап.
Сы улын гыяс вылас йӧктіс крут бокъяса шлюпка.
Асывсяньыс ми заводитім весавны котёл «Вежа Михаил» вылын.
Лун шӧр кадӧ друг миянлы тшӧктісны вуджны «Прибой» вылӧ.
— Ми, дяденька, сӧмын на заводитім, — шуис Костя Чижов. — Мыйла сэтчӧ вуджнысӧ?
— Абу тіян делӧ! — горӧдіс механик. — Мунӧй, кытчӧ ыстӧны!
«Прибой», неыджыд буксирнӧй паракод, сулаліс Соломбалка ю вомын причал бердын.
Ми шӧйтім вадорӧд да виччысим, кор миянӧс корасны.
«Прибой» дорын ветлӧдліс винтовкаа салдат: видзис кузьмӧс ящикъясысь тэчӧм штабель.
Палуба кузя ветлӧдліс офицер.
Рубкасьыс юрсӧ чургӧдӧмӧн кывзіс сылысь буксирвывса капитан.
— Дас кык час кежлӧ медым ставыс вӧлі дась!
Ті кыланныд, капитан!
— Видлам.
— Грузитчӧм бӧрсяыс ме кута видзӧдны ачым личнӧ, — резкӧя шуис офицер. — Командалы ни ӧти кыв не висьтавны.
Сійӧ петіс вадорӧ.
Миянӧс Костякӧд лэдзисны паракод вылӧ.
— Рытнас пар лэптыны мӧдам, — шуис капитан старшӧй машинистлы.
— Тэрмасьны некытчӧ, — вочавидзис машинист. — Ме ӧтказывайтча, ог мун.
Мый менсьым босьтан!
— Эн волнуйтчы, Ефимыч, тӧв йылын гораа сёрнитны вреднӧ, — синъяснас салдат вылӧ индігмоз шуис капитан. — Дерт, тэнсьыд нинӧм он босьт.
Зато тэныд сетасны... свинечтор тайӧ запассьыс.
— Всё равно ог мун.
И кочегаръяс ӧтказывайтчӧны.
— А найӧ кытысь тӧдӧны груз йывсьыс?
— Эн тӧждысь, тӧдӧны...
А но, молодечьяс, мый пельястӧ чургӧдінныд!
Пырӧй котёл пытшкӧ!
Ми лэччим машиннӧй отделениеӧ.
Ичӧтик суднояс вылын кочегаркасӧ абу торйӧдӧма машинаясысь.
Ми босьтім шкрапкаяс, щёткаяс да рузумторъяс да котёл вомті пырим пытшкас.
— «Прибой» ыстӧны Двина катыдлань — оружие да патронъяс белӧйяслы нуны, — висьталіс меным Костя, — а командаыслы абу окота.
Кывлін, кыдзи найӧ сёрнитісны?
Ме тӧда: тайӧ машинистыслысь воксӧ арестуйтӧмаӧсь.
Котёл пытшкын вӧлі дзескыд да кӧдзыд.
Топкасьыс бисӧ важӧн нин кусӧдӧмаӧсь.
Кык сюра дзузган чусыда югдӧдіс тшын петан трубаяссӧ да котёл стенсӧ.
Ме куйлі, эг вермыв весиг бергӧдчывны да кывзі Костялысь.
— А друг миянӧс вунӧдасны, — Костялӧн гӧлӧсыс кыз, тревожнӧй, — либӧ нарошнӧ пӧдлаласны!
Тупкасны котёл вомсӧ, качайтасны ва да парсӧ лэптасны.
«Пожарский» вывса кочегар висьтавліс — татшӧм случайыс пӧ вӧлӧма, ӧти детинкаӧс пуӧмаӧсь...
Менам син водзӧ сувтіс татшӧм жӧ, кутшӧм и ме, котёл весалысь детинка.
Кулакъяснас вир петтӧдз сімӧ кучкалӧ котёллы кӧрт стенас, горзӧ.
Но некод сылысь оз кыв.
Зялькӧдчӧ котёл вом вевтсӧ зэлӧдысь гаечнӧй ключ.
Уджалӧ нин донка да бузгӧ ва.
Топкасӧ ӧзтыны кочегаръяс дасьтӧны маслӧӧсьтӧм пакля...
Меным окота лои петны котёл пытшкысь палуба вылӧ, кӧні свободнӧя лолавсьӧ, кӧні яръюгыда дзирдалӧ шонді да снастьясын шувгӧ ыркыд тӧв.
Ми уджалім сёр рытӧдз.
— Босьт инструменттӧ, — шуис Костя. — Мунам, сдайтам.
Ме чургӧді юрӧс котёл вомӧд.
Машиннӧй отделениеӧ трап кузя лэччӧ вӧлі капитан.
Верстак весьтӧ копыртчӧмӧн уджаліс машинист.
— Ещӧ баржа вайисны, — ньӧжйӧник шуис капитан. — Буксирӧн пӧ ковмас кыскыны.
Каюта тырыс грузитісны.
Пломба ӧшӧдісны.
Сӧмын оз артмы!
Ті дасьӧсь?
— Дасьӧсь, — вочавидзис машинист. — Дас часын дзик нин пемдас.
Сэки и мунам.
Оз казявны.
— Матросъяс оз локны.
Помощникыс муніс нин...
Юаласны кӧ — висьтала: команда пышйис.
Сӧмын, чайта, оз удайтчы налы юасьны менсьым.
Ме, Ефимыч, тэкӧд муна.
Меным вӧчнысӧ Кардорын ӧні кежлӧ нинӧм.
Капитан пуксис трап тшупӧд вылӧ да думыштчис.
Машинист шыбитіс напильниксӧ верстак вылӧ, матыстчис капитан дінӧ да вашкӧдіс:
— Тэ водзджык мун, а ме кольчча...
— Мыйла?
— Вит во «Прибой» вылын.
Гӧгӧрвоан, налы кольны жаль.
Кингстон восьта... медым ставыс чӧрту... налӧн патронъясыскӧд тшӧтш ва пыдӧсас лэччас!
Меным кажитчис, мый машинист бӧрддзис.
— Костя, мый сэтшӧм кистоныс? — юалі ме.
— Абу кистон, а кингстон.
Тайӧ клапан сэтшӧм.
Восьтан сійӧс — паракод пытшкас ва пырас, и сійӧ вӧйӧ.
Со мый думыштӧма машинист!
А гашкӧ, сійӧ тшӧтш большевик!
Котёл вомсянь ме внимательнӧя видзӧді машинист чужӧм вылӧ.
Чужӧмыс вӧлі бриттӧм, прӧстӧй.
— Но пет нин, мый сэні тэ! — бӧрсянь йӧткыштіс менӧ Костя.
Ми петім котёл пытшкысь.
Машинист тапнитіс Костялы пельпомас.
Костя пинжакысь пуркнитіс бус.
— Котӧртӧй гортаныд, сьӧд чужӧмъяс!
— А котёлтӧ он примитӧй?
Машинист ӧвтыштіс кинас:
— Огӧ.
Палуба вылӧ кайӧм бӧрын ме кокньыдпырысь ышловзи.
Причал дорын, «Прибой» бӧрвылын, ньӧжйӧник качайтчис неыджыд баржа.
Рульыс сылӧн вӧлі ыджыд, пӧшти баржа джын ыдждаыс.
Нырсьыс ме аддзи гижӧд: «Лит. В».
Ми заводитлім тӧдмавны, мый лоӧ татшӧм тешкодь гижӧдыс.
Но тӧдмавны ми некыдзи эг вермӧй.
Вадорӧд ветлӧдліс часӧвӧй.
Вӧлі пемыд.
Тӧлыс эз лӧнь.
Двиналӧн гыясыс ыджыд шумӧн усьласисны вадорӧ.
Кӧнкӧ военнӧй портланьын кыліс сиреналӧн тревожнӧй шы.
— Мунам, — шуис Костя.
Ми, чӧв олігтыр, прӧйдитім часӧвӧй дорті, кытшовтім из шом гӧра, бокӧ колим мастерскӧйяс.
Соломбаласа уличаяс вылын вӧлі чӧв-лӧнь да некод эз вӧв.
Миянлы паныдасис английскӧй салдатъяслӧн патруль.
Тыдалӧ, матысмӧ нин вӧлі кад, кор оз вӧлі позь петны улича вылӧ.
Соломбала, кыдзи Кардор ставнас, вӧлі военнӧй положение вылын.
Миянлы колӧ вӧлі тэрмасьны: сёрмысь йӧзӧс английскӧй салдатъяс нуӧдавлісны асланыс комендант дорӧ.
А английскӧй коменданткӧд сёрнитӧм, быдӧн тӧдӧны, — абу зэв лӧсьыдтор.
Гортӧ ме вои мудзӧма да пыр жӧ воді узьны, дерт, кыв ни джын эг висьтав некодлы сы йылысь, мый тӧдмалі «Прибой» вылын.
Аскинас ми Костякӧд мунім сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс «Прибой».
Но салдатъяс весиг матӧ эз лэдзны миянӧс сэтчӧ.
Буксирыс эз вӧв.
Вадор весьтын гӧрбыльтчӧма вӧлі подъёмнӧй кран.
Катер вылын укшаля ветлӧдліс водолаз.
Дзирдалісны скафандрлӧн стеклӧясыс.
Машинист Ефимыч абу вежӧма ассьыс кывсӧ.
«Прибой» куйліс Войвыв Двина пыдӧсын.
А оружие да патронъяс тыра баржа вошӧма.
Дас нёльӧд глава
КОСТЯЛӦН ТАЙНА
Костя дзикӧдз решитӧма пышйыны фронт вылӧ, гӧрдъяс дінӧ.
Тадзи сійӧ висьталіс ачыс.
Удж вылӧ мунігӧн быд лун сійӧ висьтавліс меным ассьыс планъяссӧ.
И быд лун сійӧ думыштлывліс выльӧс.
Ӧтчыд Костя шуис, мый пышйытӧдзыс сійӧ ещӧ отомститас на Орликовлы батьсьыс.
— Кыдзи нӧ тэ отомститан? — юалі ме.
Ме верми думыштны, мый Костя кирпичӧн лыяс Орликовъяс патера ӧшиньӧ либӧ вундас проводсӧ электрическӧй звоноклысь.
Медбӧрын, сійӧ вермас нетшкыны став дзоридзьяссӧ налӧн садйысь да мелӧн гижны ӧдзӧсас Юрий Орликовлысь оскорбительнӧй прӧзвищесӧ.
Но Костя шуис, мый ставыс тайӧ дзик нинӧм оз сулав сы серти, мый виччысьӧ Орликовӧс:
— Сійӧ должен кувны!
Ме тырвыйӧ ошки Костялысь решениесӧ.
Орликов ӧд предайтіс сылысь батьсӧ.
А батьыс, котельщик Чижов, сулаліс сы дор, медым Рочмуын вӧлі сӧветскӧй власьт.
А сӧветскӧй власьт должен вӧлі лӧсьӧдны став рабочӧйяслы да крестьяналы бур олӧм.
Орликов эз кӧсйы тайӧс.
Сійӧ враг, и правильнӧ шуис Костя: сійӧ должен кувны!
Татшӧм гадъясыслы оз позь сетны некутшӧм пӧщада!
Костя Чижов решитіс лоны гӧрд партизанъяс отрядса начальникӧн.
Сійӧ мӧдас тышкасьны озыръяслы паныд да дорйыны сӧветскӧй власьт.
Костя менӧ назначитас аслыс отсасьысьӧн.
Аслас эскадраӧн сійӧ локтас Кардорӧ да мездас сійӧс белӧйясысь, американскӧй да английскӧй захватчикъясысь да палачьясысь.
Иностранечьяс воан первойя луннас ми видзӧдім на вылӧ любопытствоӧн.
Ӧні ми найӧс ненавидитім.
Найӧ локтісны татчӧ, медым арестуйтавны миянлысь роч рабочӧйясӧс да виавны найӧс.
Найӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ Костя Чижовлысь батьсӧ да Оля Лукиналысь батьсӧ.
Найӧ ӧтвылысь Орликовкӧд.
Ми вӧлім тшыгӧсь да кыдъя нянь сёйны миянлы вӧлі шудӧн.
А найӧ сёйисны еджыд нянь да галетъяс, юисны консервируйтӧм сгущённӧй йӧв да какао.
Найӧ куритісны «кепстен» табак да зарни визьяса сигаретъяс.
А Максимыч дед аслас калляныслы косьтыліс нитш.
Воис ар.
Рытъясыс лоины пемыдӧсь.
Кор зэрыс эз вӧв, челядь пеставлісны Соломбалка вадорӧ бипуръяс.
Бипур дорын пукалысьясӧс, миянӧс, кытшавліс пемыдыс.
Ю вылын тӧдчис биыслӧн вуджӧрыс.
Би киньяс качисны вылӧ-вылӧ.
Портын ылын куимысь тутӧстіс паракод.
— Мунӧ, — шуис Костя.
— Саридзӧ?
— Оз, тайӧ буксир «Яков».
Шуйга вадорас вуджис.
Двина шуйга вадорын — вокзал, складъяс, пакгаузъяс.
Сэні стена дорын паракод бункеръясӧ грузитӧны из шом.
— Лӧсьыд лоны капитанӧн! — ньӧжйӧник шуис Гриша Осокин. — Сулав рубкаын да бергӧдлы штурвал.
Тихий ход!
Задний!
Вперёд до полного!
— Капитан уна сьӧм нажӧвитӧ, — шуис Аркашка Кузнецов.
— Оз сэтшӧм уна, — серьёзнӧя шуис Костя.
— Менам кӧ эськӧ вӧлі уна сьӧм, ме эськӧ ньӧби став небӧгъяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь свет вылас да лыдди, — шуис Гриша. — И сёйи эськӧ булки да кампет.
— А ме эськӧ ньӧби ыджыд паракод да нэм чӧж эськӧ плавайті, — шуи ме. — А тэ, Костя?
Костя эз вочавидз.
Буракӧ, сійӧ ӧні думайтіс мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Сійӧ частӧ гӧгӧр видзӧдлывліс да кывзысьліс, быттьӧкӧ кодӧскӧ виччысис.
— Тэ нӧ мый? — ньӧжйӧник юалі ме.
— Нинӧм, — грубӧя вочавидзис Костя.
Друг сійӧ сувтіс.
— Ме пырысь-пыр локта, — шуис сійӧ, — виччысьышт менӧ тані.
Сійӧ саяліс пемыдас, пес чипасъяс сайӧ.
Вочасӧн челядь заводитісны разӧдчавны, и регыд мысти бипур дорын коли ме ӧтнам.
Кӧні нӧ Костяыс?
Кытчӧ сылы ковмис мунны татшӧм сёрнас?
Бипурсӧ беддьӧн гудралыштігмоз ме пукалі да видзӧді, кыдзи тшыннас вӧтлӧм бикиньясыс лэблісны вылӧ-вылӧ да вошлісны пемыдас.
Бипур дорас друг матыстчис морт.
Сійӧ вӧлі ыджыд лӧз воротника-гюйса — выль парусинӧвӧй матросскӧй дӧрӧма.
— Здорово! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Здорово! — вочавидзи ме.
Матрос лажыньтчис.
Биыс югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ да бескозырка ленточка вывсьыс гижӧдсӧ: «Флотский полуэкипаж».
Ме частӧ аддзывлывлі военнӧй матросъясӧс.
Найӧ олісны Соломбалаын ыджыд каменнӧй керкаын, коді сідзи шусьыліс — флотскӧй полуэкипаж.
Прӧстӧй лунъясӧ матросъяс командаясӧн петавлісны удж вылӧ, а вежалунъясӧ найӧ гуляйтісны Никольскӧй проспект кузя.
— Костяыс кӧні? — друг юаліс матрос.
— Пырысь-пыр локтас.
А мый, колӧ?
— Колӧ.
Ваймысь бипур киссис.
Бикиньясыс сюръяясӧн сявкнитісны вывлань.
Матрос чеччис, вешйис, ещӧ минут джын сулалыштіс, быттьӧкӧ мыйкӧ думайтіс.
Тайӧ здукас воис Костя.
Сійӧ тӧдчымӧн яндысьыштіс.
Тыдалӧ, сылы оз вӧлі ков, медым ме тӧді, мый сійӧ тӧдса матроскӧд.
Сійӧ чуньнас корис да нуӧдіс матросӧс бипур дорысь.
— Но мый, ветлін? — юаліс матрос.
— Да, — юрнас довкнитіс Костя.
— Мый висьталісны?
— Висьталісны — кӧмкотыс абу на дась.
Ме аддзылі, кыдзи матрос кыскис зепсьыс ичӧтик тубрас да сетіс Костялы.
Мый висьталіс матрос, ме эг кыв.
— Ладнӧ, — вочавидзис Костя. — Ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
И матрос муніс.
Мый лоӧ вӧчӧма?
И коді тайӧ матросыс?
Мыйла тӧдӧ сійӧ Костяӧс?
Меным зэв интереснӧ вӧлі ставсӧ тӧдны.
Ме чайті, мый Костя пырысь-пыр жӧ висьталас ставсӧ.
Но менсьым корӧмӧс сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
— Ме тшӧтш мыйсюрӧ тӧда, — шуи ме, — и тэныд нин нинӧмысь ог висьтав.
Но мудеритны эз удайтчы.
Костя чӧв оліс.
Сэсся сійӧ мӧдіс больгыны быдсяма нем абусӧ, дерт нин сы могысь, медым ме эновтчи юасьӧмысь.
Но ӧд и менӧ он жӧ сідз прӧстатӧ ылӧд.
Сэки Костя кӧсйысис ставсӧ висьтавны аски.
Дас витӧд глава
НЕСЧАСТНӦЙ СЛУЧАЙ
Ме быдногӧн зіли дзебны ассьым любопытствоӧс.
Асывнас, удж вылӧ мунігӧн, ме сюся видзӧдлывлі пу москиясдорса сюръяяс вылӧ, быттьӧкӧ сэтчӧ вӧлі дзебӧма кутшӧмкӧ гусятор.
Весиг кыкысь пыравлі йӧз керка воротаясӧ да гораа лыдди ассьым воськовъясӧс.
Ме кӧсйи петкӧдлыны, мый занят кутшӧмкӧ важнӧй да интереснӧйторйӧн.
Медым Костя чайтас, мый меным дзик веськодь сылӧн тайнаӧдзыс.
А збыльысьсӧ меным вӧлі окота панны сыкӧд сёрни.
Сійӧ кӧ юалас, мый ме вӧча, ме пыр жӧ кора висьтавны ставсӧ соссьытӧг.
Веськыда шуны, матрос йылысь дум эз петавлы менам юрысь.
А Костя восьлаліс орччӧн да кыдзи быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы сьыліс песня кочегар йылысь, кодлӧн выныс эз вӧв сулавны вахта вылын.
Медбӧрын ми пиньӧ воим.
Стӧчджыка шуны, эг настоящӧя пинясьӧ, кыдзи тайӧ овлӧ челядьлӧн.
Ми эгӧ петкӧдлӧ ӧта-мӧдлы кулакъяс, эгӧ повзьӧдлӧй ӧта-мӧднымӧс.
Ме сӧмын шуи, мый ог ло Костялы отсасьысьӧн и ачым думышта мыйкӧ ещӧ на интереснӧйджык пышйӧм дорысь.
Но Костя век чӧв оліс.
Сійӧ луннас миянӧс торйӧдісны.
Менӧ ыстісны парӧвӧй шаланда вылӧ.
Костяӧс колисны «Вежа Михаил» вылӧ.
Видзӧднысӧ шаландаыс вӧлі тешкодь.
Дзик ӧтик мачта сылӧн вӧлі самӧй нырас, а мачта джуджда трубаыс, — бӧжас.
Шӧрас шаландаыслӧн палубаыс эз вӧв, и гӧрба подвеснӧй пос вӧлі нюжӧдӧма баксяньыс шаланда бӧжӧдзыс.
Ставыс тані вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь да лӧсявтӧм.
Весиг капитансӧ шаланда вылас шуисны багермейстерӧн.
Парӧвӧй шаланда вылын новлӧдлісны му да лыа, кодъясӧс перйылісны ю джудждӧданінъясысь.
Гӧгӧрвоана, ме эг ёна радлы, кор веськалі няйт кыскалысь тайӧ шаланда вылас.
И кутшӧм окота командаыслы плавайтны татшӧм судно вылас!
Менӧ встретитіс старик-механик, кузь дзор уска, видзӧднысӧ бур сьӧлӧма морт.
Шаланда вылын ставныс сійӧс шуисны Николай Ивановичӧн.
Механик чышкаліс пакляӧн кияссӧ да нюжӧдіс найӧс меным.
— Уджалан нин, — шуис сійӧ. — Ладнӧ.
А кодлӧн нӧ лоан?
— Красов.
— Андрей Максимовичлӧн внук, сідзкӧ.
Важӧн нин эг аддзыв старикӧс...
Век чери кыйӧ?..
— Чери кыйӧ.
— А батьыд кӧні?
Мыйлакӧ ме ог помнит сійӧс.
Вылысын али улысын?
Пӧрысь механик сёрнитіс мекӧд верстьӧ морткӧд моз, и тайӧ меным сьӧлӧм вылӧ воис.
Сійӧ юаліс, кутшӧм командаын менам бать — вылысын али улысын, мӧд ногӧн кӧ, матрос али кочегар.
— Вылыс командаын вӧлі.
— Сідзкӧ, рогаль, — серӧктіс старик.
Кывлін?
Важысянь матросъясӧс шуӧны рогальясӧн, а кочегаръясӧс да угольщикъясӧс — духъясӧн.
Гожӧмнас, кор саридз вылын лӧнь, палуба вылын матросъяс шойччӧны.
Зато уліас, котёлъяс дорын, мучитчӧны кочегаръяс.
Тӧлыс кӧ абу — тягаыс абу, парыс омӧля кутчысьӧ.
Но арнас, кор саридзын шторм да гы бӧрся гы быглясьӧны палуба вомӧн, сьӧкыд да ӧпаснӧ уджавны матросӧн.
И тайӧ кадас блаженствуйтӧны, кыдзи найӧ асьныс шуӧны, кочегаръяс.
Кочегаркаын абу сэтшӧм ыджыд жар, и парыс кутчысьӧ бура.
Тайӧ став йывсьыс ме тӧді.
Механиклӧн шутитӧмыс эз ӧбидит менӧ.
— Кутшӧм паракод вылын плавайтӧ батьыд? — юаліс сійӧ.
— «Ольга» паракод вылын плавайтліс да пӧгибнитіс.
— Вот тайӧ кыдзи...
Тӧда тайӧ делӧсӧ, тӧда...
Механик чӧв ланьтіс.
Сійӧ перйис зепсьыс часі-луковица, видзӧдліс енэжас, быттьӧ шонді сертиыс кадсӧ видлаліс, да шуис:
— Кадыс кольӧ, уджавны колӧ.
— Мыйла ті плавайтанныд шаланда вылын? — юалі ме.
— А кӧні нӧ ещӧ плавайтнысӧ?
— Шуам, ыджыд паракод вылын, саридзын.
— Тырмас, ме пӧттӧдз плавайті нин.
Дерт, ме эг вермы кутчысьны, медым не заводитны висьтавлыны пӧрысь моряклы сы йылысь, кутшӧм интереснӧ плавайтны саридзын.
— Ми тэнад дедыдкӧд плавайтлім, — торкис механик, — аддзывлім, уджалім, и некод миянлы аттьӧсӧ эз висьтав.
Кыкнаннымӧс миянӧс саридз вывсьыс вӧтлісны.
Максимычӧс сы вӧсна, мый сійӧ калека.
Менӧ — мӧдторйысь...
— Мыйысь?
Механик шпыньмуніс:
— Уна кутан тӧдны — водз пӧрысьман.
Палуба вылын сулалігкості Николай Иванович висьталіс меным землечерпалкаяс удж йылысь.
Няйт шаландаяс, землечерпалкаяс да рефулёръяс весалісны портовӧй карса гаваньсӧ.
Саридзсянь пӧльтысь ыджыд ён тӧвъяс да тувсов ытваяс вайӧны ӧтик лыа чирӧн да ичӧтик изторйӧн да артмӧны быдса діяс.
Гаваняс ваыс вочасӧн ляпкалӧ, пыдӧсыс тырӧ.
И важӧн нин эськӧ эз вермыны пырны портӧ саридз транспортъяс, эз кӧ уджавны землечерпалкаяс.
— Ми, дворникъяс моз жӧ, весалам да чышкам фарватерсӧ, — шпыннялігтыр шуис механик.
Шаландаын машиннӧй отделениеыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и саридзса паракодъясын.
Кочегаркасӧ тшӧтш вӧлі торйӧдӧма кӧрт стенаӧн, кыті оз прӧйдит ва.
Шкуркаӧн — наждачнӧй бумагаӧн — зыралӧм металлическӧй порученьяс дзирдалісны.
Котёл пытшкын ме уджалі зіля: меным вӧлі колӧ, медым менӧ ошкис пӧрысь механик.
Друг найӧ аддзысьласны дедкӧд.
«Шань, — шуас Николай Иванович, — тэнад внукыд, старина».
Но механик весиг эз пырав кочегаркаӧ, эз видзӧдлы котёл пытшкӧ.
Сійӧ чуксаліс менӧ удж помасьтӧдзыс ёна водзджык:
— Котӧрт гортад, талун кежлӧ тырмас.
Максимычлы поклон висьтав, шу, мый коркӧ пырала, видла старикӧс.
Меным лои нимкодь, и ме котӧрті шаланда вылысь.
Дӧзми котёлъяссьыс.
Кор ме уджалі тшын петан трубаяс костын копыртчӧмӧн, ме ёна мудзлывлі да пыр думайтлі асланым лӧнь улича йылысь.
Сэні пӧльтіс тӧв и сэтшӧм вӧлі лӧсьыд ворсны!
Первой колӧ вӧлі пыравны «Михаил» вылӧ, Костя дінӧ.
Кӧть ми и пинясим асывнас, но ӧбидаыс менам эз нин вӧв.
Збыльысь, Костя вылӧ оз позь дыр скӧравны.
Сытӧг гажтӧм.
Ме велалі сы дінӧ.
Ме котӧрӧн кайи трап кузя «Михаил» палуба вылӧ, видзӧдлі вентиляторнӧй трубаӧдыс да гораа чукӧсті:
— Костя!
Кочегаркаысь петысь пӧсь сынӧдыс гильӧдіс менсьым чужӧмӧс.
Гӧлӧсӧй менам пель чунӧдмӧн юрӧбтіс кӧрт листъяс пӧвстын.
Но кочегаркаысь некод эз шыась.
— Костя, ме мӧді гортӧ!
Трубаыс бара гораа мӧдысь шуис менсьым кыв помъяссӧ.
Друг кодлӧнкӧ сьӧкыд киыс кватитіс менӧ бӧрвывсянь пельпомӧд:
— Мый колӧ?
Ме бергӧдчи да ас весьтысь аддзи кочегарлысь из шом бусысь рудмӧм, пӧсялӧм косіник чужӧмсӧ.
— Костяӧс, котёл весалысьӧс, ме чуксала.
— Костяыд абу тані, — зумыштчӧмӧн видзӧдліс сійӧ. — Сійӧ нӧ мый, вок тэныд лоӧ?
— Абу, ми ӧти улича вылынӧсь.
Друг менам.
Кочегар бара зумыштчис да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Тані сыкӧд неладнӧ артмис.
Но вот, гортас нин тэнад Костяыд.
— Гортас?
Мый сыкӧд лои?
— Пӧсь ваӧн сотчис сійӧ, гортас нуисны сійӧс.
Кулӧ, буракӧ, детинкаыс.
Ме мыйвынысь котӧрті Костя дінӧ.
Неужели сійӧ кулі нин?
Оз вермы лоны!
Ӧти здукӧн ме вои керка дінӧдз, кӧні олісны Чижовъяс.
Меным паныдасис Гриша Осокин.
Сійӧ кытчӧкӧ вӧлі котӧртлӧма, лолыс тырӧма да сёрнитнысӧ эз вермы.
— Костя...
Костя... ставнас... ставнас сотчӧма...
Сідзкӧ, збыль!
Ме ньӧжйӧник пыри Чижовъяс ордӧ.
Костя куйліс крӧвать вылын кельдӧдӧм чужӧма, синъяссӧ куньӧма.
Крӧвать дорас пукаліс мамыс да бӧрдіс.
Костялӧн вӧлі сотчӧмаӧсь киясыс и кокъясыс.
«Вежа Михаил» вылын кык котёл.
Ӧтик котёлсӧ весалӧма Костя, мӧдсьыс вӧлі парсӧ абу лэдзӧма.
Кочегар тшӧктӧма Костялы пырны площадка улас да тупкыны клапансӧ.
Костя бергӧдіс вентильлысь штурвальчиксӧ, и тайӧ здукас резьбаыс жугалӧ.
Страшнӧй ыджыд вынӧн да шумӧн чепӧсъяс парыс да уськӧдас котёл весалысьӧс...
Ме муні Чижовъяс ордысь ёна тревожитчӧмӧн аслам друг вӧсна.
Аски рытнас, кор ме вои удж вылысь, миянӧ локтіс Костялӧн мамыс:
— Димушка, тэнӧ Костя корӧ.
Талун сылы кокньыдджык.
Кор ми пырим Чижовъяс жырйӧ, Костя куйліс восьса синъясӧн.
Сійӧ нюммуныштіс меным.
Кыкнан киыс вӧлі сылӧн бинтуйтӧма.
— Димка, — шӧпнитіс Костя, кор мамыс петіс жырсьыс, — вай честнӧй кыв, мый он висьтав...
Ме эг гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧ Костя.
— Колӧ ӧти удж вӧчны.
Ме тэныд висьтала.
Вай честнӧй кыв, мый некодлы... ни ӧти мортлы...
— Честнӧй кыв, Костя!
Некодлы!
Костя лэптыштіс юрсӧ пӧдушка вывсьыс да мӧдіс сёрнитны ещӧ на гусьӧнджык:
— Тані Соломбалаын эм ӧти морт, Антон дядь.
Сійӧ большевик.
Сӧмын та йылысь некод оз тӧд.
И тэ чӧв оз!
Гӧгӧрвоан?
Ме довкниті юрӧн.
— Ме ордын сысянь письмӧ эм.
Колӧ карӧ нуны.
Нуан? — И Костя висьталіс меным, кытчӧ колӧ нуны письмӧсӧ.
— Дерт жӧ, нуа.
Костя синнас петкӧдліс меным пӧдушка вылас:
— Со сэтысь босьт.
Пӧдушка увсьыс ме перйи конверт.
— Дзеб пыдӧджык! — шӧпнитіс Костя.
— А мый тайӧ... Антон дядьыс вӧчӧ? — юалі ме.
— Сійӧ матрос флотскӧй полуэкипажысь.
Батьлӧн ёртыс.
А тӧдан, мый вӧчӧ: уджалӧ белогадъяслы паныд.
Сӧмын та йылысь кыв ни джын.
Гӧгӧрвоин?..
Но эз на ставыс вӧв гӧгӧрвоана меным.
Костя ордсянь гортӧ мунігӧн ме нин мӧдтор йылысь думайті.
Менам друг, коді мекӧд ӧтлаын весавліс котёлъяс да коді ворсліс челядькӧд казак-разбойникъясӧн, менам друг Костя отсасис большевикъяслы, вӧлӧма налӧн почтальон пыдди.
Таысь ӧд сійӧс вермисны мӧдӧдны Мудьюгӧ либӧ весиг вины.
Но сійӧ нинӧмысь эз пов.
Збой зон!
— Костя...
Костя... — зептысь конверт видлалігмоз шуалі ме. — Вот тэ кутшӧм вӧлӧмыд!
Дас квайтӧд глава
ПАРӦВӦЙ ШАЛАНДАВЫВСА МЕХАНИК
Аскинас ме муні училищеӧ.
Помасис гожӧм — помасисны каникулъяс.
Приходскӧй училищеса кузь коридорын тырыс челядь.
Переменаяс дырйи бара кутасьӧмӧн, «ичӧт кучкаӧн» ворсӧм, бумагаысь вӧчӧм ракаяслӧн да гулюяслӧн шлывъялӧм-лэбалӧм.
Уляша стӧрӧжика дыр звӧнитӧ ичӧтик кӧлӧкӧльчикӧн.
Ми котӧрӧн пырам классӧ.
Выльтор!
Миян классын выль велӧдысь.
А кӧні нӧ Яков Парамонович?
— Кӧні Яков Парамонович?
Велӧдысь яндысьӧ, оз лысьт висьтавны.
Сійӧ ещӧ зэв на том.
— Сійӧ сэсся оз нин мӧд велӧдны тіянӧс...
Сійӧ... сійӧ... муніс.
— Кытчӧ муніс?
Сійӧ некытчӧ эз лӧсьӧдчыв муннысӧ да...
— Челядь, заводитам урок.
Миян талун арифметика.
Ме ог зэв эскы.
Збыль, Яков Парамонович некытчӧ эз кӧсйы мунны.
Гашкӧ, и сійӧс...
Ме повзя тайӧ мӧвпсьыс.
Яков Парамонович вӧлі бур велӧдысь, и ми сійӧс зэв ёна радейтлім.
Урокыс кыссьӧ кузя да гажтӧма.
Ме думайта конверт йылысь, коді куйлӧ менам зептын.
Талун колӧ Костя поручение серти мунны карӧ.
Куим кок йылын сулалӧ сьӧд дӧска.
Гырысь шыпасъясӧн да цифраясӧн сэтчӧ мелӧн гижӧма задачаыслысь условие:
«Барышник мынтіс чери кыйысьлы 1 пуд чериысь 50 кӧпейка.
Рынок вылын сійӧ вузаліс черисӧ 3 кӧпейкаӧн пунт.
Уна-ӧ босьтіс сійӧ барышсӧ?»
Ме ас син водзысь аддза эзысь рӧма пессьысь чериӧс, кодӧс тошка чери кыйысь перйӧ садӧкысь, ме син водзын сулаліс и барышник: сійӧ вӧлі Орликов кодь.
Но кӧть кыдзи ме эг зіль, задачасӧ решитны эг вермы.
Быд здукӧ видлавлі зептысь конвертӧс да зіли гӧгӧрвоны задачаыслысь смыслсӧ.
Училищеысь воӧм бӧрын ме эг вермы пукавны гортын.
Кор виччысян — кадыс, кыдзи нарошнӧ, кольӧ вывті ньӧжйӧ.
Ме петавлі ывлаӧ, пукавлі сюръяяс вылын, сьылі сьыланкывъяс.
Тадзи ме сьылі став песняяссӧ, кутшӧмъясӧс тӧдлі, но вӧлӧмкӧ, мый песняяссӧ колӧ тӧдны этша вылӧ вит пӧв унджык.
Сэки ме заводиті артавны.
Но таысь ме регыд дӧзми.
Кадыс коли шензьымӧн ньӧжйӧ.
Но ме помниті Костялысь тшӧктӧмсӧ: мунны позьӧ сӧмын рытнас, кор пемдас.
А друг менӧ кутасны?
Сэки конвертсӧ колӧ тӧдлытӧг шыбитны.
Он кӧ, тӧдмаласны Антон дядь йылысь, большевикъяс йылысь, кодъяс гусьӧн уджалӧны Кардорын.
И мамӧс и Максимыч дедӧс арестуйтасны, кӧть найӧ и нинӧм оз тӧдны тайӧ история йывсьыс.
«Нинӧм, Димка, эн пов! — такӧді ме ачымӧс. — Костя ӧд оз пов.
Сійӧ збой зон!»
Медбӧрын, кыдзи меным кажитчис, кадыс воис.
Ме зіли мунны тэрмасьтӧг, но кокъясӧй асьныс менӧ нуисны водзӧ.
Регыд мысти ме нин вӧлі Кузнечевскӧй пос вылын.
Меным паныдасьлісны да ордйӧдлісны менӧ коляскаяс.
Синсӧ сайӧдан сьӧд лапӧда вӧвъяс ӧдйӧ тӧвзьӧдісны-нуисны найӧс пуӧн вольсалӧм шыльыд туй кузя.
Кузнечиха ю вом сайӧ Войвыв Двиналӧн ылыс вадорас сутшкысьӧма лэччысь шонді.
Паськыд, пемдӧм, ыджыд ю визувтіс лӧня да кажитчис кынмӧмаӧн.
Первойсӧ ме муні набережнӧй кузя.
Сэсся кежи улича вылӧ, коді шусис Садоваяӧн.
Сэні, збыльысь, вӧлі сад.
Сійӧ занимайтіс быдса квартал.
Кузь кыдз пуяс вылысь гылалісны моски вылӧ виж коръяс.
Садсӧ вӧлі кытшалӧма решёткаа кӧрт ӧградаӧн.
Лӧсьыд эськӧ ворсыштны тайӧ садъяс!
Но кытысь нин... челядьӧс сэтчӧ оз лэдзны.
Ме эг казяв пемдӧмсӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, и ме котӧрті корсьны чардака флигель.
Летньӧй садйын ворсіс оркестр.
Но ме эг вермы сувтлыны здук кежлӧ.
Колӧ вӧлі патрульяс петтӧдз бӧр мунны Соломбалаӧ.
Поморскӧй улича кузя восьлалігмоз ме вуджи кык проспект да регыд мысти аддзи кык судта керка, код двор пытшкын сулаліс вит ӧшиня ляпкыдик флигель.
Вевт вылас ӧтик слухӧвӧй ӧшинь пыдди, кыдзи овлывлӧ пырджык, тыдаліс куим ӧшинь.
Ме кытшовті флигель гӧгӧрыс да чардакас каян векньыд поскӧд кайи.
— Мый висьталан, детинка? — пемыдсьыс кылі ме гӧлӧс.
Волнуйтчӧмысла муртса ме эг дзуг условнӧй кывъяссӧ:
Миша дядь... Миша дядь, ме вайи тіянлы сандали дӧмны, Агния Ивановна ыстіс...
— Уджыс уна, регыд ог вӧч, — кылі вочакыв.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи шуліс Костя.
— Агния Ивановналы новлынысӧ нинӧм.
Среда кежлӧ вӧчанныд?
— Вай сандалитӧ.
Пыр.
Кодкӧ восьтіс ӧдзӧс.
Чусыд югӧр визь уси чардакас.
Ме пыри жырйӧ.
Тайӧ жырас ставыс вӧлі прӧстӧ: прӧшвиа пызан дӧраӧн вевттьӧм комод, пызан вылас — самӧвар, стенъясас — ӧти ыджыд рамка пытшкын зэв уна фотографическӧй карточкаяс, куим кока подставкаяс вылын — герань дзоридза сёй гырничьяс.
— Вай сандалитӧ...
О, да ми тэкӧд, вӧлӧмкӧ, тӧдсаӧсь нин!
Ме водзын сулаліс парӧвӧй шаландавывса уска механик, Николай Иванович.
Ме падмышті.
Меным кажитчӧ нин вӧлі, мый ме ӧшибитчи да веськалі эг сійӧ керкаас.
— Вай сандалитӧ, — мӧдысь шуис Николай Иванович.
Ме перйи конвертсӧ, и тайӧ ньӧти эз чуймӧд механикӧс.
Сідзкӧ, ставыс артмӧ сідзи, кыдзи колӧ.
Николай Иванович восьтіс конвертсӧ да лыддис гижӧдсӧ.
— Сідз, сідз, — шуис сійӧ.
Ме виччыси, мый ещӧ шуас механик.
Гашкӧ, сійӧ сетас меным ещӧ мӧд, ӧпаснӧйджык поручение?
А сійӧ шуис:
— Пуксьы, чай юышт!
— Аттьӧ, Николай Иванович.
Меным колӧ патрульяс петтӧдз гортӧ воны.
— Вот вӧлӧм мый!
Тайӧ вернӧ.
Патрульяс...
Сідзкӧ, тэ миян.
Видзӧдж, видзчысьджык! — сійӧ чӧв ланьтіс, сэсся нюммуніс да шуис: — Максимычлы поклонтӧ висьталін?
Но-но, котӧрт.
А тайӧ патрульясыд регыд бара оз лоны.
Овмӧдчам сэки!..
Дас сизимӧд глава
ТӦЛЫН
Регыд мысти ме ачым аддзылі Антон дядьӧс.
Сійӧ воліс Чижовъяс ордӧ видлыны Костяӧс.
Сійӧ вӧлі ыджыд лӧз воротника — гюйса — парусинӧвӧй матросскӧй дӧрӧма.
Сылӧн бескозырка лентасьыс ме лыдди: «Флотскӧй полуэкипаж».
Антон дядь воліс Чижовъяс ордӧ здук кежлӧ.
Сылы оз позь вӧлі дырджык кежлӧ кольччыны: сійӧс вермисны кыйӧдны шпионъяс.
Сійӧ колис миянлы выль письмӧ, сиис Костялы ӧдйӧджык бурдны да муніс.
Ещӧ куимысь ме ветлі карӧ, Николай Иванович ордӧ, нулі сылы письмӧяс Антон дядьсянь.
Костя дзикӧдз бурдіс сӧмын тӧвнас, кор Соломбала вӧлі тырӧма лымйӧн.
Ичӧтик керкаясыс миян улича вылын вӧліны лым вата пытшкӧ гартыштӧмакодьӧсь.
Лым толаясыс вӧліны кайӧмаӧсь керка вевтъясӧдз.
Лымйысь весалӧм москияс кыкнанладорас сідзжӧ вӧліны джуджыд лым толаяс.
Лым сьӧктасьыс копыртчыштӧмаӧсь топольяс да кыдз пуяс.
Ывла рӧмдігас кӧдзыд сынӧдыс лоліс лӧз.
Быдлаын ломтысисны пачьяс.
Лӧзов-руд тшын ньӧжйӧник рувъяліс-петіс трубаясысь да вольсасис улича кузяыс, мый вӧсна сынӧдыс лолі ещӧ на сукджык.
Пемыд сёр рытъясын ми волывлім орчча уличавывса ичӧтик керка дорӧ да пуксьывлім скамейка вылӧ.
Тайӧ вӧлі Антон дядькӧд аддзысьлан места.
Письмӧяскӧд тшӧтш матрос сетлывліс миянлы нянь тор либӧ некымын галет.
Аскинас письмӧсӧ ми нулывлім Николай Ивановичлы.
Декабр тӧлысся кӧдзыдъяс бӧрын пуксисны шоныд лунъяс.
Соломбалаын ичӧтик ты вылын вӧлі вӧчӧма каток.
Ме кӧртавлі гынсапӧгъясӧ сімӧм «снегурка» коньки да луннас иславлі моски кузя, а рытнас гусьӧникӧн вуджлі забор вомӧн каток вылӧ.
Дерт, катокыс ньӧти эз вӧв ӧткодь Кузнечиха юкӧд да весиг Соломбала юкӧд.
Но ӧні ювывса йисӧ тыртӧма лымйӧн.
А арнас, кор первойя кӧдзыдъясыс дорлісны юсӧ, иславны бурджык места корсьны вӧлі оз ков.
Сьӧд йиыс нюклясис да предательскӧя рутшкакыліс.
Но Соломбаласа челядьӧс ӧмӧй повзьӧдан!
Каток вылын пыр вӧлі шума.
Медся ыджыд кытшӧдыс ислалісны рейтузъяса да кыӧм дӧрӧмъяса конькобежечьяс.
Кияснас ёна ӧвтчигтыр либӧ кияссӧ мышкас пуктӧмӧн найӧ лэбавлісны лэбачьяс моз.
Площадкасӧ кытшалысь паськыд кытшын ньӧжйӧник довгисны-мунісны помтӧм уна шарфъяс, пеля шапкаяс, шляпаяс, капоръяс да кыӧм шапкаяс.
Тайӧ вӧлі медся гажтӧм местаыс каток вылын.
Кияснаныс воча кутчысьӧмӧн, параӧн-параӧн лайкъялісны зонъяс да нывъяс.
Унаӧн эз кужны иславнысӧ да мучитчисны, муртса вешталісны кокъяссӧ, быттьӧкӧ йи вылӧдыс мунісны подӧн да чотісны.
Буретш тайӧ гажтӧм йӧз чукӧрас и позьӧ вӧлі иславны миянлы, челядьлы.
А миянлы окота вӧлі петны бегӧвӧй дорожка вылӧ либӧ каток шӧрас, фигурнӧя катайтчан площадка вылас.
Каток шӧрас вӧчсьӧ вӧлі быдсяма дивӧыс, кутшӧмӧс весиг и циркысь он аддзыв.
Фигуристъяс серпасалісны тані йи вылас мича узоръяс, гижталісны восьмёркаяс, чеччалісны, тэрыба бергавлісны да конькияснас йӧктісны вальс.
Костя эз ветлыв каток вылӧ: доктор шуис, мый кытчӧдзкӧ сылы колӧ видзчысьны вӧчавны резкӧй движениеяс.
Англичана да американечьяс вӧчисны садйын чой.
Сійӧ вӧлі пуясысь джуджыдджык.
Соломбаласа олысьяс некор на эз аддзывны татшӧм йи чойяссӧ.
Иностранечьяслӧн вӧвлытӧм джуджыд да векни, кузь ската йи чойыс ньӧти эз вӧв миян роч йи чойяс кодь.
Ӧтчыд вежалунӧ ми мунім садйӧ.
Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь английскӧй да американскӧй офицеръяс.
Весиг медся косіникъясыс на пиысь асланыс ыджыд виж пасьяснас кажитчисны кызъясӧн.
Офицеръяс куритчисны, гораа сёрнитісны да сералісны.
— Эй, детинкаяс! — горӧдіс ӧтик. — Коді кӧсйӧ получитны сюрс шайт?
Коді медся збой?
Иностранечьяс вӧзйисны сюрс шайт сійӧ детинкалы, коді исковтас чой йывсяньыс конькиӧн.
Найӧ йӧймисны, али мый, тайӧ американечьясыс?
Мед колӧкӧ асьныс исковтасны конькинас та вылнасяньыс!
Миян паськыд чой йывсянь иславны ми эгӧ полӧй.
Но чужеземечьяслӧн йи чойыс вӧлі кык-куим пӧв джуджыдджык.
Йи туйыс муніс чойсяньыс увлань пуяс костӧд чукльӧдлігтыр.
Иностранечьяс ассьыныс йи чойсӧ вӧчисны лымтӧг.
Кӧдзыд дырйи найӧ киськалісны куш пӧвъяссӧ ваӧн.
Вӧсньыдик, пырыс тыдалана йи улас вӧлі тӧдчӧны весиг увъясыс да пӧв костъясыс.
Шутка-ӧ - исковтны татшӧм чой йывсянь!
Но век жӧ челядь пиысь збойыс сюри.
Тайӧ вӧлі Мишка Сычов, Нёльӧд проспектса дас куим арӧса детинка.
— Дугды, Мишка! — горӧдіс сылы ёртыс. — Аддзан, найӧ кодӧсь.
Ылӧдасны...
Но Мишка повтӧг кавшасис нин пос кузя чоййывса площадка вылӧ.
Но сэні, сы вылнаад, сійӧ друг повзис.
Сійӧ кыкысь матыстчыліс дорйылас да кыкнансьыс бӧрыньтчывліс.
— Гуд, бой!
Исковт вай, детинка! — горӧдіс офицер. — Трус, детинка!
Челядь, ӧта-мӧд дінас топыда топӧдчӧмӧн да юръяснысӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны Мишка вылӧ да чӧв олісны.
Миянлы зэв окота вӧлі, медым Мишка Сычов докажитіс иностранечьяслы роч челядьлысь повтӧмлунсӧ.
И тайӧ жӧ кадас ёрт вӧсна полӧм йирис сьӧлӧмнымӧс.
— Эн исковт, Миша, — кевмысяна гӧлӧсӧн шуис Мишкалӧн ёртыс. — Оз ков, кувтӧдзыд дойман...
Лэччы...
Но Мишка эз кыв.
Медся страшнӧ вӧлі заводитны — первойя кымынкӧ аршиныс вӧлі пӧшти дзик веськыд.
Мишка вешйис бӧрӧ, сэсся, синсӧ лапниттӧг кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз, пидзӧсъяссӧ кусыньттӧг, прӧйдитіс площадка вомӧныс да уськӧдчис увлань.
Сійӧ эз исковт, а дзоньнас ёкмыльӧ ёкмыльтчӧмӧн уси, а здук мысти вӧлі нин чой горулас.
Уліас, кузь скат кузя зэв ӧдйӧ тӧвзигӧн, сійӧ кутіс веськӧдчыны.
Сійӧ прӧйдитіс первой туй чукыльсӧ, и, кажитчӧ вӧлі, мунӧмыс сылӧн кутіс надзмыны.
Челядь видзӧдісны збой детинка бӧрся ловшынысӧ кутӧмӧн.
И друг туйыслӧн мӧд чукыляс, век на сэтшӧм ӧдӧн лэбигтыр, Мишка эз удит веськӧдны да сутшкысис лымъяс.
Челядь ойӧстісны.
Ставыс!
Пом!
Прӧпадитіс!
Секунда кымын нинӧм вӧлі оз тыдав усьӧмсьыс пуркнитӧм лым пырыс.
Сэсся пу дорын вылын вуджӧртчылісны Мишкалӧн кокъясыс, и сьӧлӧмтӧ дойдан страшнӧй горӧдӧм поткӧдіс чӧв-лӧньсӧ:
— А-а-а!..
Ми уськӧдчим Мишка дорӧ.
Сійӧ куйліс, ставнас лымйӧсь, вӧрзьӧдчывтӧм, парсассьӧм кельыд чужӧма.
Челядь копыртчисны сы весьтӧ:
— Мишка!
Миша!
Мый тэкӧд?
Гӧгӧрыс ӧдйӧ чукӧрмисны йӧз.
Иностранечьяс тэрыба мӧдісны разӧдчыны садйысь.
Найӧ, тыдалӧ, повзисны, мый налы вермас сюрны чукӧрмысь йӧзсянь.
Видзчысигтыр Мишаӧс нуисны скамейка вылӧ.
Сылӧн вӧлі чегӧмаӧсь кокъясыс.
Сійӧ ойзіс да эз восьтыв синъяссӧ.
— Калечитісны детинкасӧ, — зумыша шуис олӧма рабочӧй, пасьсӧ пӧрччигмоз да шебрӧдіс Мишаӧс.
— Аддзӧмаӧсь ворсантор!
Детинкаыс ӧні нэм кежлас калекаӧн лоӧ...
— Колӧ комендантлы норасьны!..
— Комендантыд нинӧм оз вӧч...
Ме видзӧді Мишка вылӧ да тіралі, буракӧ, кӧдзыдысла.
Регыд мысти воис вӧла.
Мишкаӧс пуктісны доддьӧ да нуисны больничаӧ.
Тайӧ кадсяньыс челядь некор нин эз матыстчывны иностранечьяслӧн йи чой дорӧ.
...Тӧлыс мӧдіс кольны.
Лымйыс ӧдйӧ сылі.
Двина вылын йиыс рудӧдіс да кыптіс.
Кардорын мӧдіс кывсьыны Войвыв Двина кузя да кӧрт туй кузя Гӧрд Армия частьяс наступайтӧм йылысь.
Гусьӧн висьтавлісны интервентъяслӧн поражение йылысь да белӧй армияын восстаниеяс йылысь.
Да и Кардорса олысьяс асьныс аддзылісны ӧти татшӧм восстание.
Кузнечевскӧй казармаясын салдатъяс ӧткажитчисны мунны фронт вылӧ.
Найӧ вӧтлӧмаӧсь офицеръяссӧ да чукӧртчӧмаӧсь митинг вылӧ.
Сэки казармаяс дорӧ воӧма англияса саридз пехота.
Мӧдісны лыйсьыны.
Англичана, американечьяс да белогвардеечьяс кутісны лыйлыны восставшӧйясӧс пулемётъясысь да бомбомётъясысь.
Пуляяс сяргӧмысь зильгисны стеклӧяс да киссис штукатурка.
Восставшӧйяс воча лыйсисны ӧшиньяссянь да казарма чардаксянь.
Матыс керкаса олысьяс полігтыр дзебсялісны гӧбӧчьясас.
Восстаниесӧ пӧдтісны.
Салдатъясӧс сувтӧдісны стройӧ да торйӧдісны дас мортӧн.
Быд дасӧд мортсӧ вӧлі петкӧдӧма стройысь.
«Дасӧдъяссӧ» нуӧдісны Мхиӧ да сэки жӧ лыйлісны.
Сёрнитӧны вӧлі, мый англичана да американечьяс регыд мунасны Кардорысь.
Английскӧй салдатъяс тшӧтш эз шоча ӧтказывайтчывны воюйтӧмысь.
Ӧтчыд асывнас училищеын Костя майшасьӧмӧн шӧпнитіс меным:
— Тӧрыт Антон дядьӧс да ещӧ ӧти матросӧс нуӧдісны кытчӧкӧ шойналань.
Колӧ Николай Ивановичлы висьтавны.
Тайӧ луннас ми долженӧсь вӧлі встретитчыны Антон дядькӧд.
Ми мунім надейтчӧмӧн: а вермас лоны...
Кӧть пӧраыс матыстчис вой шӧр кадлань, вӧлі югыд.
Ӧні ми эгӧ нин пуксьӧй скамейка вылӧ, медым эз вӧв некутшӧм подозрение, а шӧйтім уличаӧдыс.
Мый нӧ сэні лёкыс — кык детинка кӧ оз водны узьны да войын котралӧны уличаӧд!
А гашкӧ найӧ лӧсьӧдчӧны чери кыйны мунны!
Но мый дыра кӧть ми эг виччысьӧй, матрос эз лок.
И ми гӧгӧрвоим: Антон дядьӧс лыйлӧмаӧсь...
Буракӧ, сылысь аддзисны листовкаяссӧ...
Аски рытнас ми мунім Николай Иванович ордӧ.
Сэні вӧліны ещӧ тӧдтӧм куим рабочӧй.
Кор Костя висьталіс Николай Ивановичлы лоӧмтор йывсьыс и Николай Иванович висьталіс та йылысь аслас ёртъясыслы, ӧти рабочӧй стрӧга юаліс миянлысь:
— А ті ӧшибитчӧмӧн энӧ висьталӧй кодлыкӧ?
— Ми тӧдам, абу нывкаяс, — серьёзнӧя да ӧбидапырысь вочавидзис Костя.
— Надежнӧй йӧз, важӧн тӧдсаӧсь, — меліа нюммунігмоз шуис Николай Иванович.
Ми кылім, кыдзи Николай Иванович ньӧжйӧник сёрнитіс ёртъясыскӧд.
— Выступитны колӧ, ме важӧн нин шуа, — джоджӧ видзӧдігмоз шуис мӧд рабочӧй. — Мый сэні миян нюжмасьӧны!
— Укватъясӧн он выступит, — шуис Николай Иванович. — Оружие абу, и йӧзыс абу дасьӧсь.
Комитетын тӧдӧны та йылысь.
Наступлениеыс миян йӧзлӧн задержитчис.
Интервентъяс бара ыстісны подкрепление кӧрт туй кузя.
— Маймаксаын йӧзыс важӧн дасьӧсь, — вочавидзис сійӧ жӧ рабочӧйыс. — Мый дыра виччысьны колӧ!
Тадзнад миянӧс ставнымӧс пуксьӧдаласны да лыйласны...
Николай Иванович чеччис.
Синкымъясыс сылӧн чукыртчисны.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс рабочӧй вылӧ, коді сыкӧд споруйтіс:
— Эн сӧр, Богданов!
Ставнымӧс миянӧс оз вермыны лыйлыны.
Весьшӧрӧ тэ паникасӧ лэптан.
Выступитнысӧ колӧ кад бӧрйыны.
Вот оружие судзӧдам да фронтыс Кардорлань матыстчас — сэки и выступитам.
— А мый, оружиеыд этша?
— Пока этша, — вочавидзис механик.
Николай Иванович ордын ми юим няньӧн чай.
— Ребята, мыйкӧ дыра ӧні энӧ волывлӧй.
Ті бура отсасинныд миянлы. — Николай Иванович мыччис миянлы кисӧ да ньӧжйӧник шуис Костялы: — Тӧдмалім, батьыд тэнад ловъя, Мудьюгын пукалӧ.
Висьтав мамыдлы, а сэсся некодлы...
Кылан!
Ок, кутшӧм нимкодь лои тайӧ юӧрсьыс Костялы!
Сійӧ кватитіс Николай Ивановичӧс соскӧдыс, и тюрӧбӧн мӧдіс визувтны сылӧн синваыс.
— Збыль ловъя?
— Зэв бура тӧдам.
Сӧмын чӧв ов...
Кажитчӧ, первойысь ме аддзылі, кыдзи Костя бӧрдіс.
Гортӧ бӧр мунігӧн сійӧ туй чӧжыс бӧрдіс, сераліс да кутліс менӧ.
Бур другӧй менам, Костя Чижов!
Соломбалаын челядь дырйи ми ни ӧти кыв эг шулӧй Антон дядь йылысь да Николай Ивановичкӧд тӧдмасьӧм йылысь.
Ӧні, ас кежаным, ми частӧ казьтывлім матрос-большевикӧс.
Ми этша тӧдім тайӧ военнӧй матросскӧй формаа, этша сёрниа да век видзчысьысь мортсӧ.
Буракӧ, сылы эз вӧв зэв кокни овны да выполняйтны подпольнӧй комитетлысь заданиесӧ, кор сійӧ пӧшти пыр вӧлі аслас унтеръяс да офицеръяс син улын.
Опасность лоны подозритӧмаӧн либӧ казялӧмаӧн Антон дядьӧс кыйӧдіс быд воськолын.
— Кыдзи нӧ оз пов сійӧ! — мукӧддырйи шулі ме Костялы. — Ӧд казармаын сылӧн сы мында врагыс!
— Сійӧ большевик! — вочавидзліс Костя.
И тайӧ вочакывйыс объясняйтіс ставсӧ.
Ми тӧдім нин уна большевикӧс да аддзылім налысь повтӧмлунсӧ.
Но вот ӧні Антон дядь абу.
Тайӧс казьтыштігӧн лолі зэв шог.
Ӧні кыдзкӧ торйӧн нин окота вӧлі аддзӧдлыны сійӧс, инмӧдчывны сылы бескозырка дінас, ленточкаяс дінас, лӧз воротник дінас да шуны: «Аттьӧ, Антон дядь!»
Соломбалаын быдлаын тӧдчис, мый интервентъяс да белогвардеечьяс лӧсьӧдчӧны фронт вылын наступление кежлӧ.
Шойна сайын тэрмасьӧмӧн лун-лун велӧдісны салдатъясӧс.
Муяс вылысь челядь аддзылісны патронъяс, взорвитчытӧм гранатаяс да пироксилиновӧй шашкаяс.
Митька Ильинлысь орӧдіс кисӧ: сійӧ кутӧма киас ӧзтӧм шашка.
Взорвитчысь бомба осколок перйис синсӧ Лида Крыловалысь.
Мукӧддырйиыс патронъяса обоймаяс сюрлісны Соломбала уличавывса канаваясысь.
Костя бара лӧсьӧдчис мунны котёлъяс весавны.
А ӧні ми катайтчим Соломбалка ю вылын ыджыд шлюпкаӧн, кодӧс кутім Войвыв Двина вылысь тулыснас йи кылалігӧн.
Шлюпкаыс вӧлі важ да сьӧкыд.
Но ми ӧні вӧлім сылӧн кӧзяинъясӧн, и сійӧ миянлы кажитчис зэв бур судноӧн.
Асланым суднолы ми сетім ним «Молния».
Ми бара решитім корсьны клад, но тайӧ пӧрйӧ корабельнӧй шойна вылысь нин.
Дас кӧкъямысӧд глава
МУНАМ КЛАД КОРСЬНЫ
Вой.
Кокни, пӧшти пырыс тыдалана ру кыптӧ ыджыд ю весьтын.
Руыс муртса-муртса тупкыштӧ сӧмын ю шӧрсӧ.
Ылыс мӧдар вадорыс бура тыдалӧ ыркыд да кельыд ру вывтіыс.
Войвывса гожся вой.
Югыд, помтӧм, сійӧ тырӧма вӧвлытӧм сӧстӧм, вӧрзьӧдлытӧм чӧвлунӧн.
Кымӧртӧм паськыд енэжыс абу нин лунся кодь лӧз.
Сійӧ сэтшӧм жӧ сэзь да лӧнь, кутшӧм и став тайӧ чудеснӧй, сэтшӧм сэзь да загадочнӧй еджыд войыс.
Ді сайысь муртса кылыштіс землечерпалкалӧн сярган шыыс.
Пыж ньӧжйӧник кывтӧ вӧлі ва ньылыд.
Первойсӧ мый вынысь сынім, но регыд миянлы дышӧдіс сыннысӧ.
Тэрмасьнысӧ вӧлі некытчӧ, кӧть и туйыс вӧлі кузь.
Ми мунім карабъяс шойнаӧ корсьны Трубинлысь кладсӧ.
Тӧрыт лунтыр ми лӧсьӧдчим экспедицияӧн мунігкежлӧ.
Костя тшӧктӧм серти дедлысь ме кори карта.
Ми бура тӧдім туйсӧ и сідзи, но кутшӧм экспедиция нӧ овлывлӧ картатӧг!
Вӧліны миян и компас, и разнӧй дзоридза рузум торъясысь вурӧм флаг, и ас вӧчӧм подзорнӧй труба.
Пыж нырын вӧліны гезъяс, чер, зыр, вугыр шатинъяс.
Ӧти кывйӧн шуны, экспедициялӧн снаряжениеыс вӧлі тырмымӧн.
Дерт, гортын ми эгӧ висьталӧй, кытчӧ мӧдӧдчам.
Сідз прӧста, мунам чери кыйны вой кежлӧ.
Висьталім кӧ ӧд асланым мӧвпъяс йылысь, ставныс эськӧ мӧдісны серавны.
Та вӧсна экспедицияӧ мунан плансӧ видзим ми ёна гусьӧн.
Кор пыж миян петіс Соломбалка ю вомысь паськыд ю вылӧ, ме сувтӧді гаровтӧм паруса мачта.
Тӧлыс эз вӧв, и тайӧ дӧзмӧдіс миянӧс.
Ӧти-кӧ, оз позь вӧлі паськӧдны парус; мӧд-кӧ, мачта йылын флагыс ӧшаліс шпорӧдчытӧг.
А миянлы окота вӧлі кывтны парусӧн, тӧв йылын шпорӧдчысь флагӧн.
Татшӧм торжественнӧй да важнӧй делӧас, кыдзи экспедицияӧ мунӧм, парус вӧлі зэв колана.
Ми радейтлім тӧвтӧм еджыд войяссӧ.
Но ӧні ми мечтайтім штормӧвӧй поводдя йылысь.
Костя некымынысь скамейка вылӧ паськӧдліс карта, и ми внимательнӧя видзӧдалім сійӧс.
Карта вылас вӧлі гижӧма: «Войвыв Двиналӧн дельта».
Юыс уна вожъяса, а вожъясыс кытшалісны діяссӧ да діторъяссӧ.
Зэв уна ичӧтик юяс усьӧны вӧлі паськыд юӧ.
А сэні, кӧні юыс ёна паськалӧ, заводитчӧ саридз, Двинскӧй губа.
Карта вылын неуна улынджык лӧсьыдіник места, кодӧс юыс топӧдӧма вадорас да тупкӧма чукля кузь діӧн, вӧлі пасйӧма ичӧтик крестӧн.
Тайӧ и вӧлі карабъяслӧн шойнаыс.
Мукӧд посни юясыс карта вылын кажитчисны сук лапъясӧн.
Татчӧ позьӧ вӧлі вошны.
И кар, и Соломбала саялісны син улысь.
Миян шлюпка гӧгӧрын вӧліны ю да вӧръяса да кустарникъяса вадоръяс.
Торйӧн нин мича да заманчивӧй вӧлі веськыдвыв вадорыс.
Джуджыд гӧра йылын быдмисны гырысь коз пуяс, кодъяс веж турун пӧвстас да кустъяс пӧвстас кажитчисны сьӧдӧн.
Абу-ӧ бурджык эновтны экспедициянымӧс да кольччыны татчӧ?
Кыйны чери, ворсны сук вӧрын.
Но тайӧ предложениенас Костя эз сӧгласитчы.
Шонді лэччӧмсянь коли часысь не унджык, а асыввылын енэж дорыс бара нин пӧртмасис — висьталіс шонді петӧм йылысь.
Вой помасис.
— Веськыдвывлань рульсӧ! — командуйтіс аслыс Костя да крута бергӧдіс шлюпкасӧ вадорлань.
Ассьыным суднонымӧс ми сувтӧдім крут вадорӧ да биасим.
Экспедициялӧн продовольственнӧй запасас вӧлі сукар да кос чери.
Тайӧ запасыслысь джынсӧ ми тэчим котелокӧ, пуктім сэтчӧ ва да котелоксӧ ӧшӧдім бипур весьтӧ.
Завтрак миянлы кажитчис зэв чӧскыдӧн — тадзи, пӧжалуй, век овлывлӧ ывла вылын.
— Кор ми мунам настоящӧй экспедицияӧ, — мӧвпалігтыр шуи ме, — миян лоӧны консервъяс, сола яй, еджыд сукар, ром.
— А тайӧ ӧмӧй абу настоящӧй? — скӧрысь горӧдіс Костя.
— Абу, тӧдан, Костя, сэки миян лоӧ ещӧ шоколад...
— И какао, — содтіс Костя.
— И мехӧвӧй паськӧм, кыдзи настоящӧй путешественникъяслӧн...
— И винтовкаяс, Пржевальскийлӧн моз...
Сэки ми дзикӧдз ӧзйим.
Ми лыддьӧдлім сы мында коланатор, мый, пӧжалуй, весиг медся ыджыд корабльыс эськӧ лои грузитӧма мачта йылӧдзыс.
Гӧгӧрвоана, мый ми ни ӧти минут эгӧ сомневайтчӧй, мый озырлуныс сюрӧ миянлы.
Кольӧм вося неудачаным пӧшти вуні.
Сэки ӧд ми кладсӧ корсим сідз прӧста, а ӧні миян вӧлі настоящӧй экспедиция.
Да, ӧні миян лоӧ ром, консерв да шоколад, а асьным ми аппетитнӧя сёйим да ошким чери лы сора сукар рок.
Кор ми помалім ассьыным водз асывся завтракнымӧс, шуйгавыв вадорын сулалысь ёсь йыла коз пуяс весьтӧд кыпӧдчис югыд шонді.
Турун пӧвстын мӧдісны дзирдавны лысва войтъяс, но ю весьтын руыс эз нин вӧв.
Посньыдик гыяс котӧртісны ю вывті.
Мӧдісны катласьны да коръяснас шумитны кустарникъяс.
Рытыв-лунсянь пӧльтысь тӧв ыдждіс.
Мачта йылын мӧдіс вӧрны да шпорӧдчыны сынӧдас миян уна рӧма вымпел.
Шлюпканымӧс ми йӧткыштім ляпкыдінысь да паськӧдім парус.
Сійӧ мӧдіс шлопӧдны ваас шкотнас, кыдзи циркын плетьнас шлопӧдӧ зверьясӧс велӧдысь.
Ме куті да зэлӧді шкотсӧ.
Паруссӧ зэлӧдіс тӧлыс, да сійӧ польдіс.
Борт улын гораа мӧдіс сёльӧдчыны ва.
— Лӧсьыд! — пыж бӧжӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн шуис Костя.
Дас ӧкмысӧд глава
КОРАБЛЬЯСЛӦН КЛАДБИЩЕ
Пока ваыс ямис да пӧльтіс пӧпутнӧй тӧв, шлюпка ӧдйӧ кывтіс ю кузя.
Ми, пыжын куйлігмоз, висьтавлім ӧта-мӧдлы быдсяма вӧвлытӧмторъяссӧ.
Мукӧддырйиыс Костя ырскӧбтыліс-чеччыліс да подзорнӧй труба пыр видзӧдіс вадоръяссӧ.
Сэсся трубасӧ сійӧ сетліс меным да шуліс:
— Ті аддзанныд, менам друг, со сэні, вадорас, вражескӧй лагерь...
Кӧть трубаас и вӧлі пуктӧма увеличительнӧй стеклӧ, но сійӧ сӧмын мешайтіс видзӧднысӧ, ыліыс сы пыр вӧлі руа.
Труба пырыс ме нинӧм ог аддзы, зато труба вевдортіыс ме бура аддзи чери кыйысьяслысь ичӧтик керкаяссӧ, либӧ, кыдзи шуліс Костя, вражескӧй лагерсӧ.
Регыд мысти Костя аддзис ю вылысь ылысь пыж.
— Вӧтӧдны! — командуйтіс сійӧ.
Но пыжсӧ вӧтӧдны эз ковмы.
Сійӧ локтіс миянлы паныд.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ абу прӧстӧй пыж, а моторнӧй катер.
Сэні пукалісны офицеръяс да матросъяс.
Катер матыстчис миян «Молния» бердӧ.
— Кытчӧ мунанныд? — юаліс руль бердын пукалысь саридз офицер.
— Чери кыйны, — шӧйӧвоштӧг вочавидзис Костя.
— Кысянь?
— Соломбалаысь.
— Ылӧдз сюйсьӧмныд.
Тіянлы чериыд матысьджык сюрас, — шуис офицер.
И друг прикажитіс: — Обыщитны!
Ми повзим.
Ӧти минутӧн миян экспедициялысь став снаряжениесӧ вӧлі пузувтӧма да лукйӧма.
— Тайӧ кутшӧм пулемёт? — миянлысь подзорнӧй труба видлалігмоз юаліс офицер да, вочакывсӧ виччысьтӧг, шыбитіс сійӧс борт сайӧ.
— Господин офицер, энӧй, — няргыны мӧді ме, — тайӧ ми ворсам.
— Дурацкӧй ворсӧм!..
Тіянлы пыжа эз паныдась?
— Эз, — шуи ме.
— Этайӧ коді сынӧмнас мунӧ? — быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдвылас уськӧдігтыр торкис менӧ Костя.
— Став пыжъясыс сынӧмӧн ветлӧны, — шпыньмунігмоз шуис офицер.
— Этайӧ, коді тай ичӧтик, сьӧдкодь? — нюжӧдіс сёрнисӧ Костя. — Ми жӧ, Димка, аддзылім — сійӧ Курья юӧ кежис.
Помнитан?
— Помнита, — утвердительнӧя шуи ме. — Сэні ещӧ кыкӧн вӧліны...
Костя чужӧм вылысь ме казялі дӧзмӧм.
Некутшӧм пыж ӧд ми эгӧ аддзылӧй.
А сійӧ пыжас, код йылысь юасис офицер, вермис лоны и куим морт.
Но, кутшӧмкӧ шуда случайность кузя, ме эг ӧшибитчы.
Офицер лоис внимательнӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, эскис миянлы.
— Кытчӧ кежис?
— Курьяӧ! — ӧтпырйӧ горӧдім ми кыкнанным да ӧта-мӧд вежмӧн мӧдім висьтавлыны, кыдзи веськавны Курья юӧ.
Некымын минут мысти ми вӧлім свободнӧйӧсь да мунім водзӧ.
— А мый, найӧ кӧ юсӧ ставнас корсьысясны да оз аддзыны некодӧс? — юалі ме Костялысь.
— Дерт, найӧ некодӧс оз аддзыны, — радлігтыр вочавидзис Костя, — а тайӧ кадас найӧ, кодъясӧс корсьӧны, лоӧны ылынӧсь нин...
— Сэки найӧ вӧтчасны миян бӧрся.
Костя шутёвтіс:
— Оз вӧтӧдны!
Сэккості тӧлыс вежсис, и шлюпканымӧс мӧдіс нуны шуйгавыв вадорланьыс.
Визулыс тшӧтш бергӧдчис.
Пыжыс пӧшти сулаліс места вылас.
— Вай бечеваӧн кыскам, — шуи ме. — Ю паныдыс ми век бечеваӧн кыскам карбастӧ, кор дедушкакӧд ветлывлам чери кыйны.
Шлюпка бортӧ ми кӧрталім гез.
Ӧтиным миянысь муніс вадорӧд да кыским шлюпканымӧс.
Мӧдным пукаліс шлюпкаын да веськӧдліс.
Кор нин мудзим, ми решитім виччысьны, пока ваыс кутас ямны.
Вадорӧ, кустъяс пӧвстӧ, ми биасим да бипур весьтӧ ӧшӧдім чайник.
Ме чӧвті вугыръяс да донкаяс.
Эз прӧйдит и минут, кыдзи меным шеді былькъя синма ёкыш.
Костя тшӧтш чӧвтіс вугыръяс.
Но сэсся ни ӧти чери эз видлы самсӧ.
Ёкышсӧ лэдзим ва тыра ведраӧ.
Вӧлі интереснӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ, кусыньтчӧмӧн да, гӧрд бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, ветлӧдліс миян аквариумын, дугдывтӧг зурасьліс стенъясас.
Пуӧм ва юыштӧм бӧрын да сукаръясӧн нуръясьыштӧм бӧрын ми водім эжа вылӧ да унмовсим.
Миянӧс садьмӧдіс лун шӧр кадся жар шонді.
Сынӧдас дзизгисны лӧдзьяс.
Вӧлі терпитны вермытӧм жар.
Ми купайтчим да бара мӧдӧдчим туйӧ.
Тайӧ местаыс, кодӧс тупкӧ вӧлі чукыля кузь ичӧтик ді, збыльвылас вӧлі шойна кодь.
Тані вӧлі чӧв-лӧнь.
Ді вылас сука быдмисны кузь кыдз пуяс да ловпуяс, найӧ видзисны бухтасӧ тӧвъясысь.
Мелодичнӧя сьылісны пу коръяс пӧвстын тыдавтӧм лэбачьяс.
Пӧлыньтчӧм да чегъяссьӧм мачтаяс чурвидзисны бухта весьтын крестъяс моз.
Кӧнсюрӧ корабль корпусъясыс оз вӧлі тыдавны, и сӧмын мачтаясыс да реяясыс мыччысьӧмаӧсь васьыс.
Тайӧ вӧліны вӧйӧмаяс весьтын крестъяс.
Ва веркӧс вылас быдлаын чурвидзисны жугалӧм рульяса вушйӧм кормаяс.
Важ, сьӧдасьӧм бот сунгысьӧма вадорас.
Обшивкаыс бортъяссьыс нетшкыссьӧма да чурвидзис, быттьӧкӧ кулӧм ыджыд лэбачлӧн гӧныс.
Вадорын пласьвидзисны шкунаяслӧн бортъясыс, куйлісны кильяслӧн да шпангоутъяслӧн скелетъясыс, рубка да палубнӧй надстройкаяслӧн колясъясыс, кодъяс пыдӧ тырӧмаӧсь лыа пиас.
Найӧ аддзӧмаӧсь тані, бухтаас, аслыныс покой.
Пӧрысьмӧм странникъяс — шкунаяс, ботъяс, яхтаяс, пыжъяс, карбасъяс — помалӧмаӧсь олӧмнысӧ.
Коркӧ найӧ ветлӧдлісны Еджыд саридзӧд да Йиа океанӧд, пыравлісны Выль Му дорӧ, норвежскӧй фиордъясӧ, Христианияӧ, Лондонӧ да Ливерпульӧ.
На вылын плавайтысь морякъяс кыйлісны треска, зубатка да саридз ёкыш, прӧмышляйтісны тюленьӧс, ӧктылісны гӧгӧра колькъяс.
Тшӧтшкӧс пыдӧсъяса ювывса баржаяс тыдалісны саридзвывса суднояс пӧвстын.
Но медся интереснӧйнас, мый ми аддзылім, вӧлі зэв мича ыджыд шкуна.
Сійӧ весиг абу пӧлыньтчӧма, и сы мачтаяс вылӧ кольӧмаӧсь на снастьясыс.
Шкуна нырас зарниӧн гижӧм выпуклӧй шыпасъясыс муртса пӧлӧстчыштӧмаӧсь, но ми кокниа лыддим шкунаыслысь нимсӧ — «Белуха».
Мачтаясыс вӧліны джуджыдӧсь, неуна нёрӧмаӧсь бӧрвыв.
Та вӧсна шкунаыс кажитчис торъя мичаӧн.
Татшӧм шкунаяссӧ серпасалӧны небӧгъясын.
Шкуна нырас вӧлі вундалӧма нывлысь фигура.
— Кутшӧм кузь юрсиа нывбабаыс! — шуис Костя.
— Абу нывбаба, а обыкновеннӧй русалка.
Тӧдан, Костя, ловъяясыс найӧ зэв лёкӧсь: ылӧдлӧны морякъясӧс да отравляйтӧны.
— Сӧрӧм, ловъя русалкаясыс оз овлыны.
— Зато саридз чӧртъяс овлӧны.
— И чӧртъясыс оз овлыны.
— А вот овлӧны, — настаивайті ме. — Дедушка ачыс аддзылӧма саридз чӧртсӧ.
Мурманын кыйӧмаӧсь.
Ичӧтик сэтшӧм, бытшласьысь.
— Ог тӧд, — шензис Костя, — сӧмын бать меным висьтавліс, мый чӧртсӧ выдумайтӧмаӧсь попъяс.
И вӧрсаясӧс, и русалкаясӧс, и олысяясӧс — ставсӧ выдумайтӧмаӧсь.
— Миян дедушка енмыслы оз эскы.
Но сӧмын, тӧдан, саридз чӧрт — сійӧ абу настоящӧй, а пемӧс сэтшӧм...
— Но, тайӧ мӧд делӧ, — серьёзнӧя шуис Костя.
Шкуна бортъяс дінын ваыс гыалыштӧ, и кажитчӧ вӧлі, мый судноыс сулалӧ якӧритчӧмӧн да качайтчӧ.
Но шкунаыс зумыда сулаліс ляпкыдінын.
Ми весиг вунӧдім клад йылысь да домалім шлюпканымӧс шкуна бердас.
— Кутшӧм тані лӧсьыд! — палуба вылас чеччыштӧм бӧрын шуис Костя. — Ме кӧ тӧді, важӧн нин эськӧ локті татчӧ.
Палуба вылас вӧлі тырыс пукталӧма важ пӧвъяс, гезторъяс, канатторъяс да клянича торъяс.
Палуба пӧвъяс костъясас сывлӧма да бӧр кынмӧма бусысла рудӧдӧм сир.
Сирыслӧн тӧдса, чӧскыд дукыс кыдзкӧ аслысногӧн волнуйтіс.
Ми видлалім шкунасӧ ставсӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся ми бергӧдлім тӧчитӧм воропъяса ыджыд штурвал, лэччылім кубрикӧ.
Пыралім трюм люкӧ.
Сэні шуштӧм пемыдас дзирдаліс ва.
Миян сёрниным гораа юргис трюмас.
Ӧти кывйӧн шуны, миянлы зэв вӧлі гажа.
Костя друг тӧдвылас уськӧдіс клад йылысь:
— «Белуха» вылын нинӧмыс абу.
Сьӧмыс эськӧ тані абу нин, но весиг абу и сійӧ, мый вылӧ сюрӧ сьӧмыс.
Кызьӧд глава
ВӦЛЬНӦЙ ВОЗДУХ ВЫЛЫН
Но кладыс миянӧс мыйлакӧ эз волнуйт.
Миян мӧдіс сюмавны кынӧмъясным и тэрмасим петны вадорӧ.
Паськыд лапъяса кык ён коз улӧ ми вӧчим миян экспедициялысь лагерсӧ.
Парусысь да пу лапъясысь вӧчӧм чом бура видзис миянӧс зэръясысь, тӧлысь да шондіысь.
«Молния» мачта вылысь флагсӧ торжественнӧя ми вайим вадорӧ да сувтӧдім палатка весьтӧ.
Истӧгным вӧлі этша.
Костя заводитіс би перйыны зыртӧмӧн.
Но кӧть кутшӧма сійӧ эз зіль, нинӧм эз артмы.
Сэки решитім биасьны да не кусӧдлыны сійӧс лун и вой.
— Вай татчӧ кольччам пыр кежлӧ, — предложитіс Костя. — Стрӧитам ичӧтик керка да овны кутам сэтчӧдз, кытчӧдз карӧ оз воны гӧрдъяс.
— А кыдзи нӧ кладыд? — юалі ме.
— Кольччам, огӧ кӧ аддзӧй.
Кутам вӧравны да чери кыйны.
Тайӧ вӧлі ыштӧдана — кольччыны да вӧралысьяс моз овны вӧрын.
— Жаль, мый тані тигръяс да слӧнъяс абуӧсь.
Зато ошъяс да кӧчьяс, буракӧ, уна.
Бипур ыпъяліс-ломтысис югыда да тшынтӧг.
Тшыныс кӧ петӧ, йӧзыс ылысянь аддзӧны.
Колӧ бӧрйыны кос увъяс — сэки бипурсьыд тшыныс оз пет; та йылысь ми тӧдмалім индеечьяс йылысь небӧгысь.
Но тайӧс ми и сідз тӧдім небӧгъястӧг.
Дедушка пыр жӧ тадзи вӧчлывліс, кӧть сійӧ и некор эз лыддьыв индеечьяс йылысь тайӧ небӧгсӧ.
Бипур весьтын ӧшаліс тшынысла сьӧдасьӧм котелок.
Котелокын пусис ёкышысь юква.
Пуксис вой.
Кыптіс ру да тупкис дісӧ да шкунаяслысь и ботъяслысь корпусъяссӧ.
Кӧть ми и эгӧ эскӧй, мый эмӧсь чӧртъяс — русалкаяс да васаяс, кӧть и ун эз на лок, но ми эновтім шойна видлалӧмсӧ аски асылӧдз.
Веськыда кӧ висьтавны, рытыс вайис миянлы кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шог.
Кутшӧм лӧсьыд эськӧ ӧні узьны гортын.
Клад йылысь мӧвпъяс кажитчисны ӧні тешкодьӧн.
И дзик нин лӧсявтӧмӧн кажитчис ӧні татчӧ овны кольччыны кӧсйӧмыс.
Кыдзи вермис воны Костялы юрас татшӧм чепухаыс!
Ми сёйим ёкыш юква да сукар колясъяссӧ.
Мый сэсся водзӧ вӧчны?
Ме тӧді, мый Костя тшӧтш думайтӧ та йылысь.
Но ми кыкнанным эгӧ кӧсйӧй висьтасьны ӧта-мӧдлы асланым жугыльмӧм йылысь.
«Асылыс рыт дорысь бурджык» поговорка тӧд вылын кутӧмӧн ми, чӧв олігтыр, водім узьны.
Чомйын вӧлі рӧмыд.
Важ паруслӧн уна розьяс пыр видзӧдчис кельыд вой.
Ыркыд лои.
Эз узьсьы.
Куйлыны вӧлі гажтӧм.
Ме видзӧдлі Костя вылӧ.
Сійӧ эз жӧ узь.
Сылӧн паськыда восьтӧм синъясыс видзӧдісны вывлань.
— Костя, гажтӧм.
Тэныд окота гортад мунны?
— Ньӧти, — вочавидзис Костя. — Ме верми эськӧ тані дас во овны.
— А ме эськӧ верми сё во овны!
— А ме кыксёӧс!
— А ме куимсёӧс!
— А ме витсёӧс!
— А ме быдса сюрс во!
Вочасӧн мудзыс мӧдіс личкыны менӧ.
Чӧскыда вугралігтыр ме кылі Костялысь гӧлӧссӧ, а вочавидзны эз нин вӧв окота да и эг вермы.
...Садьмӧмыс вӧлі тешкодь.
Первойсӧ ме некыдзи эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла ме узя паськӧмӧн.
Асыв ӧні али рыт?
Мыйла нӧ ӧти пельпомлы жар, а мӧдыслы ыркыд?
Медбӧрын, мыйла эшкыныс менам сэтшӧм чорыд да сылӧн пом ни дор абу?
Вӧтӧн ме аддзылі ёлка, кытчӧ тырыс вӧлі ӧшлӧма ма кодь юмов преникъяс...
Юр весьтын гажаа сьыліс лэбач.
Эшкын улӧд писькӧдчис бипурйысь курыд, но лӧсьыд тшынтор.
И сэки меным ставыс уси дум вылӧ.
Тайӧ абу эшкын, а парус; чомным миян киссьӧма ми узигӧн на.
Шуйга пельпомлы васӧд муас вӧлі кӧдзыд.
Веськыд пельпомӧс брезент пырыс шонтіс шондіыс.
Вӧлӧма абу асыв, а лун шӧр кад.
Мекӧд орччӧн Костя эз вӧв.
Сійӧ ноксис бипур дорын, черӧн поткӧдліс корабль вылысь ваялӧм пӧвъяс.
Бипур весьтын таган йылын ӧшалісны котелок да чайник, найӧс нюліс джуджыд биыс.
Менам друг вӧлі зэв серьёзнӧй, быттьӧкӧ уджалысь настоящӧй моряк.
Кӧмтӧм Костя дугдывтӧг лэптыштлывліс пидзӧсъяс улӧдзыс пуджӧм гачсӧ.
Ме петі парус улысь да матыстчи бипур дорӧ.
Тӧрытъя гажтӧмтчӧмсьыс нинӧмыс абу кольӧма.
Бухта весьтын вылын шлывъялісны каляяс.
Веж пуясыс да веж туруныс шонді югӧръяс водзас вӧліны картинкаяс вылын моз жӧ югыдӧсь.
Чикышъяс зэв тэрыба жбыркъялісны сынӧдас вадоръяс костӧд.
Сэні, ю чукыльтанінас, шонділӧн косьтӧм виж крут бужӧдын тыдалісны розьяс — чикышъяслӧн позъясыс.
Бужӧдыс вӧлі географическӧй карта кодь: зэв уна векни потасъясыс — юяс, чикыш позъяслӧн сьӧд кытшъясыс — каръяс.
Ваыс вӧлі медся ичӧт.
Бухтаыс вежӧдіс нюйт турунӧн, эжӧрӧн да балаболкалӧн паськыд коръяснас.
Лӧсьыд, гажа да лӧнь вӧлі корабельнӧй шойна вылын.
Но, оз кӧ нин дас во, то некымын лун овны тані зэв лӧсьыда позьӧ!
Но сэки меным тӧд вылӧ уси, мый талун сёйны миян нинӧм.
И менӧ бара гажтӧм босьтіс, быри асъя кыпыдлунӧй.
Костя эз казяв менӧ да сёрнитіс ас кежас.
Сійӧ командуйтіс котелокӧн да чайникӧн, да сэтшӧм гораа да скӧрысь, быттьӧкӧ сылӧн вӧлі военнӧй крейсерлӧн экипаж.
— Мыйла тэныд та мында пуӧм ваыс? — юалі ме.
— Пывсьӧдны кӧсъя кӧчьясӧс да ошъясӧс.
Колӧ жӧ зверьясыслы мыссьыштны...
Но сэки Костя кисӧ сюйис ведраӧ, коді сулаліс кустъяс вуджӧр улын, да нёкчимӧдыс кыскис гӧрд синдоръяса, эзысь рӧма кельчиӧс.
Со мыйла ковмӧма пуан ваыс!
Талун завтрак кежлӧ миян лоӧ юква.
Ме ошкышті другӧс, а Костя та кості торжествуйтігтыр перйис ведраысь ыджыд вома, асныра сирӧс.
Этша вылӧ нин сирыс вӧлі фунт вита кымын.
Таысь кындзи, ведраын уялісны ӧти фунта кымын кык сын, кык ёкыш да кутшӧмсюрӧ посни чери — йӧршъяс, сынпиян, кельчияс.
Асывнас водз, узьсьытӧмысла мучитчӧмӧн, кыдзи шуліс сійӧ ачыс да кыдзи век шулывлӧны олӧма йӧз, Костя петӧма чомйысь.
Сійӧ думыштӧма кыйыштны чери.
«Молния» бортсянь сійӧ чӧвтӧма вугыръяс, а крут вадорсянь посни чери самалӧмӧн вӧйтӧма донкаяс да сир вугыръяс.
Гӧгӧрвоана, дедкӧд чери кыйигӧн ме аддзывлі и таысь на унджык кыйӧм черисӧ, но некор на меным эз ковмыв тадзи нимкодясьны чери шедан шудлы.
Сӧмын вӧлі дӧсаднӧ, мый черисӧ кыйис Костя, а ме тайӧ кадас узи.
Завтракыс миян вӧлі озырсьыс-озыр.
Сӧмын нянь эз вӧв, но и гортын ми велалӧмаӧсь пукавны няньтӧг некымын лун чӧжӧн.
Зато сов вӧлі мыйта колӧ — ми сійӧс чукӧртім пристаньысь гаваньын лун войдӧр экспедицияӧ петтӧдз.
Сэні вӧлі грузитчигас кисьтӧмаӧсь быдса мешӧк.
Завтракайтӧм бӧрын ми йӧтким шлюпканымӧс ваӧ да мӧдӧдчим видлавны эновтӧм суднояссӧ.
Бура узьӧм, пӧтӧса сёйӧм да шондіа шоныд лун кыпӧдісны миянлысь настроениенымӧс.
Ми эгӧ сомневайтчӧй, мый кладсӧ аддзам.
Кызь ӧтикӧд глава
АДДЗИМ!
Первой бот вылас ми сӧмын саӧссим и интереснӧйсӧ нинӧм эгӧ аддзӧй.
Ботыс вӧлі сотчӧма.
Гашкӧ, сійӧ сотчӧма саридзын ылі рейсысь бӧр воигӧн.
Бикиньясыс чеччалісны борт вывсяньыс да дзижгигтыр кусалісны гыяс вылас.
Вӧлі кӧ арся пемыд вой, ыджыд би югӧрсӧ полӧмӧн видзӧдісны вадорсянь поморскӧй сиктъясса да становищеясса олысьяс.
Вӧлі кӧ мича сэзь лун, саридзыс тупкысьліс сьӧд тшынӧн.
Важ суднояс видлалігӧн, мачтаяс вылӧ кавшасьлігӧн, трюмъясӧ да кубрикъясӧ пыравлігӧн позьӧ вӧлі представитны уна пӧлӧс история — загадочнӧй, страшнӧй да гажа история.
«Белуха» нима мича шкуналӧн кӧзяиныс вӧлӧма, буракӧ, зэв озыр.
Сійӧ некутшӧм могтӧг плавайтліс саридзӧд, гуляйтліс гыяс вывті, мукӧддырйиыс тайӧ ветлӧмъяссӧ арталіс Троицкӧй проспект вылын гуляйтӧм дорысь бурджыкӧн.
«Белуха» вӧлӧма плавайтысь ичӧтик дачаӧн.
А вот тайӧ бот вылас, вахтаяс вылын пӧсьнысӧ кисьтігтыр, уджалісны йӧз.
Ботыс и ачыс вӧліс мучитчӧм, терпеливӧй уджалысь кодь.
Кардорӧ мунігас трюмъясас сылӧн вӧлі чери либӧ сов.
Кор ботыс петавліс портысь саридзӧ, сійӧ нуліс поморъяслы быдсямапӧлӧс кӧзяйственнӧй предметъяс.
Тайӧ ботыслӧн кӧзяиныс вӧлӧма зэв скуп да горш.
Ачыс сійӧ поліс петавлыны саридзӧ.
Важ бот вермис быд рейсын дзикӧдз киссьыны; сійӧ важӧн нин уджалӧма ассьыс пайсӧ.
Бот вылын капитаныс вӧлӧма нинӧмысь повтӧм пӧрысь помор.
Сылы веськодь кӧні кувны — керка пӧлатьын либӧ саридзын гыяс улын.
Матросъясӧс сійӧ вӧтлӧдліс сідзи жӧ, кыдзи пон каньясӧс.
«Ме уджалі, — горзіс сійӧ, — уджалӧй и ті!»
Гашкӧ, тайӧ капитансӧ матросъяс шыбитісны борт сайӧ.
Вӧвліны татшӧм случайясыс...
Зато зверобойнӧй судновывса капитанӧс матросъясыс, тыдалӧ, радейтлӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі бур сьӧлӧма морт, отважнӧй саридзход да кыйсьысь.
Сійӧ медводдзаӧн лэччывліс йи вылӧ саридз зверь куйланінӧ да багырӧн виліс медводдза тюленьсӧ.
Тадзи заводитчылісны прӧмышляйтан бур лунъяс.
Колӧ чайтны, мый «Промышленник» вылын вӧлі лабутнӧй зон-пӧвар.
Команда висьталӧм сертиыс, сійӧ кужис черпуысь пуны шыд, ювывса лыаысь пӧжавны пирӧгъяс да гажаа сьывліс.
И тайӧ судновывса командаыс вӧлӧма смел да зіль зверобойясысь — саридз вылын, гажӧдчысьясысь да бобыльясысь — вадорын.
Ӧти шкунаын каютаас ми аддзим ӧдзӧссьыс некымын ичӧтик гӧгрӧс розь.
Тайӧ вӧліны пуля туйяс.
Ӧти пуля сибдӧма пӧвъяс.
А джоджас сідзи мыськытӧг кольӧмаӧсь вир войтъяс.
Дерт, ми пыр жӧ лӧсьӧдім зэв страшнӧй висьт шкуна вылӧ саридз разбойникъяс уськӧдчылӧм йылысь.
Но вот ми видзӧдалім став карабъяссӧ.
А Трубинлӧн озырлуныс эз сюр.
Миян став корсьысьӧмъясным вошины весьшӧрӧ.
Луныс бара нин вӧлі помассьӧ.
Миянлы колӧ вӧлі бӧр мунны гортӧ.
И бара гажтӧм босьтіс миянӧс.
— Гашкӧ нӧ, клада шкунаыс вӧйи, — шуи ме. — Вермас лоны, сундукыс куйлӧ со тайӧ судно трюмас.
Миян шлюпка качайтчис вылӧ кыптӧм бӧжа да жугалӧм руля шкуна дорын.
Шкуна корпусыслӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі ва улын.
— Да, ставсӧ лукйӧмаӧсь, — бухта гӧгӧр видзӧдігмоз вочавидзис Костя. — Кольӧмаӧсь вӧйӧмаяс да баржаяс.
Баржаясыс выльӧсь, сэтысь весиг лягушаясӧс он аддзы.
А вӧйӧмаяс трюмас он письт...
Ладнӧ, мунам гортӧ!
Сӧмын тэ эн висьтась, кытчӧ ветлім...
Йӧюкъяс ми тэкӧд, Димка!
Кладъясыс ӧд сӧмын мойдъясын сюрлывлӧны.
— А овлӧ и не мойдъясын.
— Сӧрӧм.
Оз овлы.
Некутшӧм клад ог мӧд сэсся корсьны.
Ӧтнад корсь.
А ме фронт вылӧ пышъя, гӧрдъяс дінӧ.
Ӧні фронтыс матын, гӧрдъяс наступайтӧны.
Тэрмасьтӧг ми кывтім бухтаӧд асланым лагерлань.
Стена кодь крут вадорын сулаліс неыджыд баржа.
Баржа нырас вӧлі гижӧма: «Лит. В»
Мыйкӧ зэв тӧдса вуджӧртчис менам юрын.
Кытысь ме аддзылі татшӧм жӧ тешкодь гижӧдсӧ?..
И меным сэки тӧд вылӧ уси «Прибой» вылын котёлъяс весалӧм, зэв тӧла арся лун, машинист Ефимыч, восьса кингстонъяс.
— Костя!..
Костя, видзӧдлы, эсійӧ баржаыд... помнитан?..
— Помнита!
Мыйла сійӧс татчӧ вайӧмаӧсь?
Сійӧ дзик на выль да дзонь.
— Вай видзӧдлам!
Дыр думайттӧг ми кайим баржа вылӧ.
Каюта ӧдзӧсыс да люк вевтыс трюмыслӧн вӧліны тувъялӧма кӧрт тувйӧн.
Но миян вӧлі чер.
Ӧдзӧс дорсьыс кӧрт тувсӧ веськӧдӧм бӧрын ми лэччим ичӧтик каютаӧ, кӧні пырджык олӧны баржаяс вылын шкипер да водолив.
Ичӧтик ӧдзӧс, коді нуӧдіс каютасянь трюмӧ, вӧлі томналӧма пытшкӧсса томанӧн.
Костя дыр тільсис восьтыны ӧдзӧссӧ чер дорышӧн, но ӧдзӧс эз воссьы.
Сэки сійӧ чер тышкӧн чуктӧдіс ӧти улыс пӧвсӧ.
Пӧвйыс чеччыштіс, но мыйӧкӧ пыр жӧ пыксис.
Костя сюйис кисӧ костас.
Менӧ мучитіс любопытство: ме вӧрзьӧдчывтӧг сулалі да виччыси.
— Кутшӧмкӧ кӧрт, — шӧпнитіс Костя, — и пу.
Буракӧ, ружье...
— Ноко, вай, Костя, видзӧдла!
Костас сюйӧм киӧй менам инмис мавтӧм кӧдзыд кӧртӧ да мольӧдӧм шыльыд пуӧ.
Кытчӧдз позис, ме нюжӧді киӧс пыр водзӧ.
Сэні вӧлі кык приклад, куим... нёль...
Веськыда шуны, ми зэв ёна повзим.
А друг да тані, шойна вылас, кодкӧ эм!
— Мунам видзӧдлам, — шӧпнитіс меным Костя. — Кодкӧ кӧ тані эм, колӧ усйысьны.
Ми петім каютаысь да видзӧдалім баржасӧ ставнас.
Некысь нинӧм сэтшӧмсӧ эгӧ аддзӧй.
Ми бара лэччим каютаӧ да чуктӧдім ещӧ ӧти пӧв.
Костя ӧзтіс истӧг.
Маслӧӧн сука мавтӧм уна дас винтовкаяслӧн приклад помъясыс видзӧдісны миян вылӧ шуруп синъяснас.
— Вот тайӧ клад!
— Мый нӧ ми кутам вӧчны, Димка?
— Ог тӧд...
— Колӧ видзӧдлыны трюмас палуба вывсяньыс.
Трюмса люксӧ вӧлі тувъявлӧма баржаяс тувъявлан ыджыд, ён настоящӧй кӧрт тувъясӧн.
Черӧн найӧс он вӧлі вермы веськӧдны.
Ми сарпалім кияснымӧс да дзикӧдз пӧсялім, пока восьтім вевтсӧ.
Вевт улас вӧлі вольсалӧма кыкпӧвста сиралӧм брезент.
Баржа трюмас тырыс вӧлі тэчӧма патрон тыра ящикъяс.
Чуймӧмӧн ми дыр сулалім чӧв олігтыр.
Мый вӧчны миянлы тайӧ сюрӧмторнас?
— Висьтавны? — Костя юасяна видзӧдліс ме вылӧ да, вочакывсӧ виччысьтӧг, шуис: — Нинӧмысь ог!
— Мый нӧ кутам вӧчны, Костя?
Тадзи и колям?
— Менам кӧ эськӧ вӧлі отряд, ставнысӧ эськӧ ӧні вооружиті!
— Костя, а ми кӧ босьтам морт ӧти винтовкаӧн?
Ковмасны ӧд, кор фронт вылад пышъям.
— Босьтам кык винтовкаӧн да дзебам, а мукӧдсӧ ставсӧ ваас...
Медым белӧйяслы оз сюр!
Ми бӧр воим лагерӧ.
Меным вӧлі жаль вӧйтны винтовкаяссӧ да патронъяссӧ.
Гашкӧ, ковмас.
И сэки меным тӧд вылӧ уси — оружиеыс колӧ Кардорса большевикъяслы.
— Кутшӧм жӧ ми тэкӧд бӧлбанъяс, Костя! — горӧді ме.
Та йылысь колӧ висьтавны Николай Ивановичлы.
Костя весиг чеччыштліс да печиктіс аслыс плешкас.
Кыдзи сійӧ ачыс эз дӧгадайтчы!
— Колӧ нуӧдны баржасӧ мӧд местаӧ, — шуи ме. — Кодкӧ сы йылысь тӧдӧ.
Но кыкӧн ми весиг эг вермӧй и вӧрзьӧднысӧ оружие да боеприпасъяс видзан плавайтысь складсӧ.
Ковмис тупкавны люксӧ да ӧдзӧсъяссӧ да эновтны баржасӧ.
Колӧ вӧлі ӧдйӧджык мунны карӧ.
Муртса-муртса ми йӧжгылясим югдытӧдз.
Узьныс эгӧ вермӧй.
Коді нӧ вермас узьны татшӧм чуймӧдана приключение бӧрас!
Кор шондіыс мыччысис пу йывъяс сайсянь, ми киськалім бипурнымӧс ваӧн, лэптім парус да мӧдім мунны Кардорлань.
Кызь кыкӧд глава
ОРУЖИЕ ЭМ!
Кор ми котӧрӧн воим Николай Иванович ордӧ да висьталім сюрӧмтор йылысь, миянлы эз эскыны.
Тэрмасигтыр, тшӧкъялігтыр да ӧта-мӧднымӧс торкалігтыр ми висьталім:
— Став шкунаясыс важсьыс-важӧсь, а баржаыс тайӧ выль на.
Мыйла сэтшӧм баржаыс шойна вылын сулалӧ!..
Сэки ме и шуа Димкалы...
Костя ыджыда лолыштіс да видзӧдліс ме вылӧ.
А ме эг вермы кутчысьны:
— Сулав!
Тайӧ ӧд ме тэныд, Костя, шуа: «Помнитан, Костя, буретш эсійӧ баржаыс...»
Николай Иванович пукаліс пызан сайын, гребёнкаӧн сыналіс ассьыс пашкыр дзор уссӧ да, буракӧ, думайтіс, мый ми йӧймим либӧ лыддим тайӧ лӧсявтӧм став историясӧ небӧгысь.
Сійӧ нюмъялыштіс, но миянӧс эз ӧлӧд.
Вай, висьталӧ пӧ, гажӧдчӧм могысь, пока кадыс эм!
Гажа!
Со ӧд кутшӧм тешкодьторъяс йылысь позьӧ лыддьыны небӧгъясысь!
Челядь — найӧ челядь эм.
Крӧвать вылас куйліс морт, кодӧс ми водзджыксӧ эгӧ аддзылӧй.
Сійӧ куйліс пинжаксӧ пӧрччытӧг, кокъяссӧ улӧс вылӧ пуктӧмӧн, медым эз няйтӧссьы эшкыныс.
Николай Иванович шуис сійӧс Королёв ёртӧн.
Королёв куритчис, видзӧдіс йиркас ӧтилаӧ да, буракӧ, мыйкӧ мӧвпаліс.
Сэсся сійӧ кутіс видзӧдлывлыны миян вылӧ да кывзысьны.
Бӧрыннас сійӧ весиг пуксис крӧвать вылас.
— Сэки ме кватиті чер, — пӧся висьталіс Костя, — да кыдзи та-а-й сетӧбта ӧдзӧсас!
Пӧвйыс сідзи и чеччыштіс.
— А ме сэтчӧ киӧс сюйи и...
— Да эн тэрмась тэ, Димка!
Вай вочасӧн...
Вот онӧ эскӧй, видзӧда — винтовка.
Юалӧй Димкалысь...
Ми ланьтім - мый шуас та вылӧ Николай Иванович?
— Энлӧй, ребята, а кутшӧм тайӧ баржаыс? — друг юаліс Королёв. — Сы вылӧ гижӧма мыйкӧ?
Но, нимыс эм?
— Некутшӧм ним абу, — юрсӧ довкйӧдліс Костя. — А баржа нырас гижӧма сӧмын виж шыпасъясӧн...
— «Лит. В», — терпитны вермытӧг содті ме.
Меным пыр кажитчӧ, мый Костя висьталӧ зэв ньӧжйӧ.
Нюжӧдӧ и нюжӧдӧ!
— Да, «Лит. В», — тшӧтш шуис Костя. — Ми сӧмын некыдз эг вермӧй тӧдмавны, мыйся «лит» сэтшӧмыс.
— Э-э, чӧрт босьт! — горӧдіс Королёв сідзи, мый ми весиг повзим! — Да ӧд тайӧ буретш сійӧ баржаыс!
Сійӧ кватитіс Костяӧс моздорас да мӧдіс бергӧдлыны сійӧс.
Сэсся сідзжӧ кватитіс менӧ да лэптыліс йиркӧдзыс.
— Неужели сійӧ Прошиныд збыльтор гижліс?!
Николай Иванович, вайлы менсьым папкаӧс.
Чуймӧм механик котӧрӧн петіс жырйысь.
Бӧрсӧ сійӧ пырис тесёмкаясӧн кӧртавлӧм канцелярскӧй папкаа.
Королёв лукйысьыштіс папкаас да перйис нёльпельӧ кусыньтӧм бумага лист.
— Да-да, да-да... — ас кежас лыддигмоз долис сійӧ.
Сэсся письмӧсӧ сетіс Николай Ивановичлы. — Аддзанныд, мичаа гижӧма: «Литернӧй В сулалӧ надежнӧй местаын».
Но, веськыда кӧ висьтавны, ме эг зэв ёна эскы тайӧ гижӧдыслы.
Прошин гижӧма тайӧс тюрьмаын.
Но сӧмын сійӧс сэтшӧма мучитӧмаӧсь, мый коньӧр абу выдержитӧма... вежӧрсӧ воштӧма.
Помнитан, Николай Иванович, ме висьтавлі тэныд та йылысь?
А таысь кындзи, ме омӧля тӧді тайӧ Прошинсӧ.
Вермис лоны провокация.
А ӧні позьӧ чайтны...
Тыдалӧ, буретш сійӧ луннас, кор вӧлі вӧйтӧма «Прибойӧс», моторист Прошин кыдзкӧ аддзӧма Двина кузя ӧткӧн кывтысь баржасӧ.
Сы серти, пыдын-ӧ пукаліс баржаыс ваас, кокниа позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый баржаыс груза.
Баржасьыс винтовкаяс да патронъяс аддзӧм бӧрын Прошин аслас катернас кыскӧма сійӧс карабъяс шойна вылӧ.
Но Кардорӧ воӧм мысти сійӧс арестуйтӧмаӧсь.
И оружие йылысь тайнаыс сыкӧд тшӧтш муніс тюрьмаӧ.
Тӧвнас Королёв получитӧма Прошинсянь записка, но подпольщикъяс вӧлӧмкӧ тӧдӧны нин, мый уна допросъяс да пыткаяс бӧрын моторист йӧймӧма.
Со кыдзи веськалӧма баржаыс корабельнӧй шойна вылӧ!
Дерт, Прошин местасӧ эз инды, полӧма, мый запискаыс вермас сюрны тюремщикъяс киӧ.
Таысь кындзи, сійӧ, гашкӧ, надейтчис, мый сійӧс регыд лэдзасны.
— А мый нӧ ті вӧчинныд сэні, сійӧ шойна вылас? — друг юаліс Николай Иванович.
Вӧлі неуна яндзим да тешкодь сознайтчыны и висьтавны клад корсьӧм йылысь.
Николай Иванович да Королёв дыр сералісны да ошкисны миянӧс.
Сэсся Николай Иванович, кыдзи и пыр, гӧститӧдіс миянӧс тшайӧн, и ми, шудаӧсь да веселӧсь, мӧдӧдчим гортӧ.
Куим лун мысти ми бара кывтім карабъяс шойна вылӧ.
Кор миян «Молния» петіс паськыд ю вылӧ, Костя шуис:
— Видзӧд сюсьджыка, найӧ долженӧсь тані лоны!
Ю вылын вӧлі чӧв-лӧнь.
Асыввылын шонділӧн рӧвнӧя пӧртмасьӧмӧн петӧмыс висьталіс, мый лоӧ мича да лӧнь поводдя.
Войся ыркыдсьыс йиджласигтыр Костя тэрмасьтӧг сыніс да сьыліс.
Миянӧс нинӧмӧн вӧлі оз позь заподозритны — шлюпкаын вӧліны вугыр шатинъяс да донкаяс, сам тыра банка да сак.
Нинӧм сэтшӧмыс абу — челядь мӧдӧдчӧмаӧсь чери кыйны.
Ю шӧрсьыс ме аддзи кык пыж.
Костя куимысь сувтліс пуклӧс вывсьыс.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак — «ас йӧз».
Верст вит ми кывтім ӧтнаным, эгӧ матыстчылӧй пыжаяс дорӧ, кодъяс тшӧтш кывтісны корабельнӧй шойналань.
Ӧтлаын кывтысь куим пыж вермисны кыпӧдны подозрение.
Сӧмын сэки, кор Кардор саяліс ю чукыль сайӧ, ми матыстчим пыжаяс дорӧ да здоровайтчим подпольщикъяскӧд.
На пиын вӧлі миянлы тӧдса нин Королёв.
Николай Иванович шойна дорӧ эз мун.
Ӧти-кӧ, сійӧ вӧлі пӧрысь нин, медым уджавны баржа ректігӧн, а мӧд-кӧ, сылы оз позь вӧлі эновтны ассьыс парӧвӧй шаландасӧ.
Королёв ӧні эз вӧв пинжака, а матросскӧй лӧз курткаа.
Паськыд чужӧма, гожъялӧм, сійӧ и збыльысь вӧлі архангельскӧй моряк кодь.
И сӧмын сёрниыс выдавайтӧ вӧлі сійӧс: сійӧ сёрнитіс чистӧя, шыльыда — Петроградсаяс моз.
Видзчысьӧм могысь ми регыд мысти бара разӧдчим.
Ми кывтім дыр, но ни ӧтчыд эгӧ сувтлӧй вадорӧ.
И вот бара миян водзын корабельнӧй шойна — шкунаяслӧн пӧлыньтчӧм мачтаяс, чукыля векни ді, лӧнь бухта, балаболкалӧн веж коръясыс.
Менӧ чеччӧдісны ді вылӧ.
Тасянь вӧлі тыдалӧ юыс ставнас чукыльясӧдзыс.
Ме должен вӧлі наблюдайтны ю бӧрсяыс да мӧдар вадор бӧрсяыс, пока подпольщикъяс ректасны баржасӧ да дзебасны оружиесӧ вӧрӧ.
Ю вылын кӧ тыдовтчас кутшӧмкӧ пыж либӧ катер, меным пырысь-пыр колӧ вӧлі сетны условнӧй сигнал.
Королёвкӧд да мукӧд подпольщикъяскӧд тшӧтш Костя муніс баржа дінӧ.
Корабельнӧй шойнаса бухтаын вӧлі важ мозыс лӧнь да гажа.
Дібокса лыа бӧжын ляпкыдінас чеччалісны посни черияс, ва вылас вӧчалісны ӧдйӧ бырысь кытшъяс.
Кустъяс пӧвстысь кыліс лэбачьяслӧн унапӧлӧс шыа мичаа сьылӧмыс.
Бадь куст сайӧ дзебсьӧмӧн ме куйлі му вылын да сюся видзӧді ылӧ да кывзыси.
Костялы, пӧжалуй, сюрис интереснӧйджык удж — петкӧдлыны подпольщикъяслы баржа да уджавны накӧд.
Но и наблюдайтны — абу прӧстӧй поручение.
Тані медводз колӧ ёсь син.
И, дерт нин, гӧгӧрвоана, оз быд детинкалы позь дӧверитны наблюдайтны.
Регыд мысти ме кылі чер шы да тувъялӧм пӧвъяс чуктӧдлӧм дзуртан шы.
Заводитісны!
Куйлыны да наблюдайтны ковмис зэв дыр.
Уна-ӧ кадыс коли, ме эг тӧд, но сӧмын сійӧ кыссис вӧвлытӧма ньӧжйӧ, тайӧ мудзтӧдана виччысян кадыс.
Шондіыс кутіс нин нёровтны вадорлань, кор ме медбӧрын кылі ӧключинаяслысь дзуртӧмсӧ.
Тайӧ «Молнияӧн» мела воис Костя.
— Помалім! — шуис сійӧ. — Мунам.
Колӧ сёйыштны — и гортӧ!
Ставныс зэв ёна мудзӧмаӧсь, и та вӧсна решитісны неуна шойччыштны бӧр туйӧ петтӧдз.
Эгӧ биасьӧй.
Ми сёйим нянь сорӧн сола сельди да юим юысь ва.
Дерт, ми вермим кыйны и свежӧй чери, но ӧні та йылысь некор вӧлі и думайтнысӧ.
Королёв водіс эжа вылӧ.
— И сідз, господа Пуль да Айронсайд, делӧныд тіян ворссьӧма, — нюмъялігтыр да гылалӧм дзоридзьяса катшасинъясӧн ворсігтыр шуис сійӧ. — Ӧні тіянлы сӧмын и коли — регыдджык усйысьны.
А то тіянлы бокъясаныд ещӧ на чорыдджыка инмалас.
Ми тӧдім, мый Пуль да Айронсайд — английскӧй генералъяс, кодъяс вӧліны Кардорынӧсь.
— Вот получитӧма бӧръя номер, — ёртъясыс водзӧ газет паськӧдігмоз водзӧ висьталіс Королёв. — «Оперативнӧй сводка.
Войвыв Двина направлениеын упорнӧй бой бӧрын миян войска босьтісны некымын сикт Войвыв Двина ю кузя.
Гӧрд войскалӧн могучӧй ударъяс улын союзникъяс да белӧйяс отступайтӧны.
Шенкурскӧй уездын быдлаын восстановитӧма сӧветскӧй власьт».
— Кытысь татшӧм газетыс? — юалі ме Костялысь.
— Мӧскуаысь.
— Союзникъяс, буракӧ, пышйӧны нин, — шуис том рабочӧй, коді куйліс Королёвкӧд орччӧн. — Уна судно мунӧ, и ставыс тыр грузӧн.
— Грабитӧны, — подтвердитіс мӧд подпольщик.
— Да, грабитӧны, — довкнитіс юрнас Королёв. — Но нинӧм, роч мусӧ налы сьӧрсьыс не нуны.
Найӧ кӧсйылісны татчӧ пыр кежлӧ кольччыны, миянлысь войвылӧс колонияӧн вӧчны.
Нинӧм эз артмы!
Подпольщикъяс сёрниысь ми тӧдмалім, мый тайӧ винтовкаяснас лоӧ вооружитӧма Кардорса рабочӧйяслысь отряд, коді заводитас боевӧй действиеяс, кор Гӧрд Армиялӧн частьясыс мӧдасны матыстчыны карлань.
Кызь коймӧд глава
КӦБРЕГЫН
Пуксис тӧв.
Англичана да американечьяс ещӧ арнас на, прансузъяс бӧрын сразу, мунісны миян карысь.
Пемыд войясын муналісны паракодъяс войскаясӧн.
Кардорӧ ӧні колины белогвардеечьяс асланыс генерал Миллер юрнуӧдӧм улын.
Соломбалаын явӧ нин сёрнитісны, мый гӧрдъяс грӧмитӧны белогвардеечьясӧс да регыд босьтасны Кардор.
Ӧтчыд Войвыв Двиналадорсянь кыліс лыйсьӧм.
Миянлы оз ков вӧлі висьтавны, мый лои.
Ми важӧн виччысим тайӧ лунсӧ да тӧдім, мый сійӧ регыд воас.
Ми Костякӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, тэрыба дзеблалім ассьыным лыжияс да карта сайясӧд, заборъяс вомӧн, петім орчча улича вылӧ.
Тайӧ вӧлі миян медся бур да безопаснӧй туй — карта сайясті, заборъяс вомӧн.
Некод оз сувтӧд, оз кут, а Двина дорӧ воам ми регыдджык.
Никольскӧй проспект вылысь ми аддзим гӧрд повязкаяса да винтовкаяса рабочӧйяслысь отряд.
Площадь кузя котӧртісны салдатъяс да лыйсисны.
Налӧн тшӧтш вӧлі сосъясас кӧрталӧма гӧрд повязкаяс.
Но главнӧй лоӧмторъясыс вӧліны Двина вылын.
Двина кузя, кыз йисӧ жуглігтыр, саридзлань муніс ледокол «Минин».
Ледоколлӧн кыкнан паськыд трубаяссьыс пуркйис кыз сьӧд тшын.
Кочегаръясыслы, буракӧ, тшӧктӧмаӧсь из шомсӧ не жалитны.
Весиг ылісянь, вадорсянь, вӧлі тыдалӧ, кыдзи ледокол вылын шӧйӧвошӧмӧн ноксисны.
Палуба вылысь весиг абу на идралӧмаӧсь тюкъяссӧ, мешӧкъяссӧ, чемоданъяссӧ, кодъясӧс грузитӧмаӧсь кыдзи веськалӧма пышйыны тэрмасигас.
Военнӧй папахаяс да башлыкъяс пӧвстысь позьӧ вӧлі аддзыны шляпаяс, каракулевӧй шапкаяс да чышъянъяс.
Кардорса озыръяс унаӧн тшӧтш решитӧмаӧсь пышйыны ледоколӧн суйӧр сайӧ.
«Минин» ледоколкӧд тшӧтш саридзӧ вӧлі мунӧ ыджыд парӧвӧй яхта «Ярославна».
И сэні тырыс вӧліны белогвардеечьяс.
Рабочӧйяслӧн да матросъяслӧн группаяс вадорсянь винтовкаясысь лыйлісны мунысь суднояссӧ.
Ми Костякӧд дзебсим ичӧтик керка дворӧ да восьса воротаӧд видзӧдім Двина вылӧ.
— Эк, винтовка эськӧ миянлы! — шуис Костя. — Вот эськӧ лыйсим...
Вай котӧртам сэтчӧ!
Копыртчӧмӧн, сідз жӧ, кыдзи тайӧс вӧчисны матросъяс, ми котӧртім дзик ю дорӧдзыс да сайӧдчим вадорӧ лэптӧм катер сайӧ.
— А кӧні ачыс Миллерыс? — юаліс ӧти рабочӧй, коді миянкӧд ӧтлаын сулаліс катер корпус сайын.
— «Минин» вылын, — вочавидзис мӧд. — Сылӧн штабыс ставнас «Минин» вылын, некымын лун нин!
— Да ӧд сійӧ мунас!
Колӧ йи вылас петны.
— Куш ӧти винтовкаясӧн ледоколтӧ он кут.
Татчӧ эськӧ орудие!
Капитанскӧй мостик кузяыс да руляс пызйыштны.
Дугдывтӧг ледоколӧс лыйлігмоз рабочӧйяс котӧртісны водзӧ.
«Минин» вывсянь друг лыйисны орудиеысь.
— Водӧй!
Ми уськӧдчим лымйӧ.
Та бӧрын гымӧбтіс мӧдысь, сэсся коймӧдысь.
Ӧти снаряд разорвитчис вадорын да пуркнитіс-лэптіс сынӧдас лымсӧ да из шом бус быдса кымӧр.
Мӧд снаряд веськаліс ичӧтик пу вичко вевтӧ.
— Садьтӧмалӧмысла оз тӧд, кытчӧ лыйлӧ, — серӧктіс томиник матрос, коді вӧлі пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн сайӧдчӧма причальнӧй сюръя сайӧ.
Винтовка магазинас обойма бӧрся обойма сюялігтыр сійӧ тэрмасьӧмӧн метитчыліс да лыйліс ледоколӧ. — Эк, повзисны!
Неужели пышъясны, гадъясыд!..
— Мед тӧлыс найӧс и нӧбӧдас!.. — сиис белогвардеечьяслы кутшӧмкӧ старик.
«Минин» муніс пыр ылӧджык и ылӧджык.
Ми бӧр воим Соломбаласа главнӧй улича вылӧ.
Сэні быдлаын шпорӧдчисны гӧрд флагъяс.
Гӧрд повязкаяса рабочӧйяс мунісны колоннаясӧн да сьылісны сьыланкывъяс.
Тӧдам нин вӧлі, мый карӧ пырӧмаӧсь Гӧрд Армиялӧн частьясыс.
— Вот эськӧ Николай Ивановичӧс аддзӧдлыны! — шуи ме.
— Ӧні сылы некор, не миянӧдз, — рабочӧйяс колоннаӧ тшӧтш сувтігмоз вочавидзис Костя. — Бӧрынджык аддзылам на ещӧ.
Ме сувті Костякӧд орччӧн.
Ми прӧйдитім колоннанас став Соломбала кузя.
Костя восьлаліс серьёзнӧй, думыштчӧм да тшӧтш отсаліс оръясяна вӧсни гӧлӧсӧн сьывны песнясӧ, кодӧс сьылісны рабочӧйяс.
Сьылігас сійӧ вӧлі кольӧ, сы вӧсна мый сійӧ эз тӧд сьыланкывйыслысь кывъяссӧ да сӧмын горӧдлывліс налысь помъяссӧ.
Мудзӧмаӧсь да кыпыдӧсь, ми воим гортӧ сӧмын рытнас.
Ме кӧсъя нин вӧлі водны узьны, но сэки ми ордӧ воис Костя:
— Димка, ветлам прожектор видзӧдлыны!
Мича!
Ми петім ывлаӧ.
Вӧлі кӧдздӧдӧ.
Енэжын, вылын, дзирдалісны ыджыд, шензьӧдана сӧстӧм кодзувъяс.
Прожекторлӧн вӧсни югӧрыс кодзлаліс енэжӧдыс.
Сійӧ то усьліс керка вевтъяс вылӧ, то друг бара кыпӧдчыліс джуджыд еджыд сюръясӧн да пыксьыліс енэжлӧн кизьӧриник пемыдас.
Ми любуйтчим прожекторӧн, кытчӧдз сійӧ эз кус.
Вӧлі кӧдзыд.
— Ӧні бать бӧр воас, — шуис Костя да думыштчӧмӧн содтіс: — Эз кӧ лыйлыны...
— Эз лыйлыны, — увереннӧя, медым ыштӧдыштны Костяӧс, шуи ме. — Николай Иванович ӧд шуліс!
— Сійӧ важӧн шуліс...
А этайӧяслы ӧні петкӧдласны пуж! — Костя ыршасис кулакнас Орликовъяс патералань.
Тюлевӧй занавескаяс пыр ӧшиньяссянь уси дворӧ югыд би югӧр, сійӧ артмӧдіс лым вылас еджыд квадратъяс.
— Ӧні сӧветскӧй власьт лоӧ! — шуис Костя, и синъясыс сылӧн дзирдыштісны. — Челядьлы ӧні позьны кутас велӧдчыны, мыйӧ найӧ кӧсъясны.
— А тэ, Костя, мыйӧ кутан велӧдчыны?
— Ме инженерӧн лоа!
— А инженеръясыс мый вӧчӧны?
— Ме кута стрӧитны паракодъяс, кодъяс плавайтӧны океанъясӧд.
Ыджыдъясӧс!
И сэсся ме изобретита сэтшӧм машина, коді и муӧд ветлӧдлӧ, и ваӧд плавайтӧ, и сынӧдӧд лэбалӧ.
— Кыдзи нӧ тэ изобретитан, Костя?
— Велӧдча и изобретита.
Сӧветскӧй власьт дырйи кутас ковны уна быдсикас машина, медым рабочӧйяслы кокньыдджык вӧлі уджавны.
— А мый эськӧ сэтшӧмсӧ меным изобретитны?
— Тэ изобретит сэтшӧм керка... — Костя эз помав.
Дзуртыштіс дзиръя.
Дворӧ пырисны кутшӧмкӧ йӧз.
Тӧдны найӧс оз позь вӧлі пемыдысла.
Костя лажыньтчис кӧбрег дорӧ пемыдінас да ӧвтыштіс меным: «Пуксьы!»
Ловшынымӧс кутӧмӧн да вӧрзьӧдчывтӧг ми пукалім лым вылын да виччысим.
— Коді тайӧ? — шӧпкӧмӧн юалі ме.
Костя бара ӧвтыштіс кинас:
— Ланьт!
Тӧдтӧм йӧз кайисны параднӧй пыранінса джуджыд кильчӧ вылӧ, коді вӧлі дзик калитка дорын.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи на пиысь ӧти личкыштіс звонок кнопкасӧ.
Пос вылын кыліс Юрий Орликовлӧн гӧлӧсыс:
— Коді?
— Восьтӧй!
Ӧдзӧсыс выліас клоп пӧдлассис.
Воысь йӧз звӧнитісны мӧдысь, сэсся заводитісны таркӧдчыны да сэтшӧм ёна, мый ӧдзӧсыс гораа дрӧжжитіс.
Воысьяс пиысь кодкӧ муртса кывмӧн, но лёкысь ёрччыштіс.
Выліас ӧдзӧсыс бара воссис, и ӧні нин Маришалӧн кодь нывбаба гӧлӧс полігтыр юаліс:
— Коді колӧ?
— Юрий Орликов.
— Сійӧ абу.
— Сӧрӧны! — шӧпнитіс Костя.
— Восьтӧй! — тшӧктісны улісянь.
Мариша видзчысьӧмӧн лэччис пос кузя да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Йӧзыс кайисны выліӧ.
Ми гӧгӧрвоим: красноармеечьяс воисны Юрка Орликовла.
Сӧрӧны, сӧрӧны, сӧрӧны!
Ми вӧлі кӧсъям нин котӧртны да висьтавны красноармеечьяслы, мый Орликов гортас.
Тӧдӧмысь, сійӧ кытчӧкӧ дзебсис.
Энӧ эскӧй тайӧ гадъясыслы!
Сійӧ тані, дзебсясьӧ гортас, тайӧ прапорщикыс, коді предавайтліс большевикъясӧс да ачыс арестуйтавліс найӧс, а гашкӧ, и лыйлывліс!
Тайӧ сійӧ выдайтіс Костя Чижовлысь батьсӧ!
Да, ми вӧлі дасьӧсь нин чеччыштны, но тайӧ здукас воссис ӧдзӧсыс Орликовъяс патераса чёрнӧй ходысь.
Кодкӧ петіс да забор дорӧдыс ньӧжйӧник кутіс кыссьыны миянлань, кӧбрег дорлань.
Волнуйтчӧмысла да кӧдзыдысла ме тіралі.
Костя ещӧ на топыдджыка топӧдчис кӧбрег стен бердӧ.
— Тайӧ Юрка, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Тс...
И збыльысь, тайӧ вӧлі Орликов-пи.
Гӧгӧр видзӧдігтыр сійӧ недыр сулалыштіс.
Сэсся смела матыстчис кӧбрег дорӧ, чашнитіс ӧдзӧссӧ да дзумгысис сэтчӧ.
Буракӧ, сійӧ кӧсйӧ вӧлі виччысьны кӧбрегын войӧдзыс, медым войнас некод тӧдлытӧг пышйыны карсьыс.
И эг на удит садьӧ воны, кыдзи Костя чеччыштіс кӧбрег ӧдзӧс дорӧ да каличаліс.
— А-а-а... сюрин! — чеччалігтыр да радлігтыр горзіс Костя. — Сюрин, проклятӧй гад!
Шӧйӧвошӧмӧн ме век на пукалі лым вылын да эг вермы чеччыны.
Юрка Орликовлы пышйыны эз удайтчы, и кутіс сійӧс Костя Чижов!
Вот тэ кор, Юрка, кутан мынтысьны ставсьыс!
Ставсьыс — чой йылын калечитӧм Мишка Сычовысь, Гришка Осокинӧс нӧйтӧмысь, аслад барствуйтӧмысь, Костя Чижов батьысь, ставсьыс, кодъясӧс предайтін да арестуйтін!
— Восьты! — полӧмӧн киргис Орликов. — Восьты, детинка!
Сійӧ видзӧдіс «иллюминаторӧд» да пӧшти бӧрдіс.
Нинӧм, зато тэ сералін, кор Гриша Осокинлӧн нырсьыс петіс вир!
Тэ сералін, кор бӧрдісны рабочӧйяслӧн челядьыс, кодъяслысь батьяссӧ тэ нуӧдавлін тюрьмаӧ!
— Сюрин, сюрин! — век на горзіс да чеччаліс Костя. — Димка, мун кор красноармеечьясӧс!
Орликов нюжӧдіс «иллюминаторӧд» кисӧ, и сы киысь ме аддзи револьвер.
— Костя, видзчысь! — равӧсті ме.
— Восьты, шуа! — скӧрысь шӧпкӧдіс Орликов. — Восьты, а то лыя!
Костя чеччыштіс «иллюминатор» дорысь.
Но Орликов лыйнысӧ эз лысьт.
Сійӧ, буракӧ, гӧгӧрвоис, мый лыйӧм шысӧ кыласны керкаас.
— Димка! — горӧдіс ме вылӧ Костя. — Мый тэ сулалан!
Мун котӧрт да кор...
Орликов дзебис револьверсӧ да шӧпкӧдіс:
— Оз ков, детинка!
Ме тэныд сьӧм сета.
Ӧні жӧ сета сьӧм.
Восьты, кора тэнсьыд... пӧжалуйста, восьты!
— Сьӧм?!
Ньӧбны кӧсъян!
А вот эсійӧ оз ков?! — Костя петкӧдліс кулаксӧ.
Кӧдзыдысла да волнуйтчӧмысла пиньясӧн зяткӧдчигтыр ме котӧрӧн кайи поскӧдыс Орликовъяс патераӧ.
Ме эг вермы сёрнитнысӧ да мыкталі:
— Сійӧ сэні... кӧбрегас!
Ми сійӧс... кутім.
Сійӧ... кӧсйис... вины Костяӧс!
Ӧдйӧджык!..
...Сэсся ме нинӧм эг помнит.
Сійӧ рытнас ме прӧстудитчи да висьми.
Некымын лун ме садьтӧг куйлі вольпась вылын жарысла.
Ас син водзысь ме аддзи ассьыным уличанымӧс, чукыльӧсь Соломбалка ю, Войвыв Двиналысь лымъя паськыд эрдсӧ.
Ме кылі паракодъяслысь кузя тутсӧмъяссӧ да аддзылі менам друг Костя Чижовлысь думыштчӧм, но шуда синъяссӧ.
Кызь нёльӧд глава
МЕД ОЛАСНЫ СӦВЕТЪЯС!
Максимыч дед бара нюжӧдіс жырйӧ ассьыс ботанъяссӧ.
Март тӧлысся небыдик тӧв друг вайис шоныд поводдя, заводитіс сывны.
Водз тулыслӧн абу на яснӧй, но волнующӧй приметаясыс беспокоитісны да радуйтісны старикӧс.
Сійӧ вунӧдтӧм рытас прӧстудитчӧм бӧрын да ёна волнуйтчӧм бӧрын ме куйлі вольпась вылын пӧшти тӧлысь.
Максимыч дед ачыс ухаживайтіс ме бӧрся.
Кашкигтыр сійӧ ветлӧдліс крӧвать дорӧд.
Сійӧ мерайтліс менсьым температура, пӧсявтӧдз менӧ шонтыліс чайӧн да сьыліс меным радейтана поморскӧй сьыланкывъяс.
Муса дедушкаӧй менам!
— Регыд, регыд, внук, чери кыйны, ёкышъясла ветлам! — менӧ гажӧдігмоз шулывліс дед.
Школасьыс воигӧн быд лун ми ордӧ пыравліс Костя.
— Помнитан, кор ме сотчылі пуан ваӧн да куйлі, а тэ волывлін ме дорӧ... — казьтывліс Костя. — Важӧн тайӧ вӧлі.
Ми сэки письмӧяс нулывлім Николай Ивановичлы Антон дядьсянь.
— Да, важӧн нин, ещӧ белӧйяс дырйи на, — вочавидзлі ме.
Збыль, кажитчис, мый тайӧ ставыс вӧлі зэв нин важӧн.
Ӧні ми быдтор йылысь вермим сёрнитны гораа, не повны ни Мхиысь, ни Мудьюгысь.
Кутшӧм лӧсьыд, кор позьӧ думайтны, и сёрнитны, и мечтайтны сэтшӧм свободнӧя!
Ӧтчыд, кор ме заводиті нин чеччывлыны крӧватьысь, воис Костя.
Сійӧ мыйкӧ горзіс, и чеччаліс, и сераліс.
И ме нинӧм эг вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ висьталіс.
Сӧмын неуна сайкалыштӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоанаджык шуис:
— Мый нӧ тэ он гӧгӧрво!
Аски бать воас!
Аски!
Ура-а!.. — Сійӧ пыр на чеччаліс да горзіс: — Аски!
Ура-а-а!!!
Аскинас котельщик Чижов збыль воис гортас.
Но ме сійӧс ещӧ эг на аддзыв.
...Вӧлі вежалун, и та вӧсна челядь школаӧ абу мунӧмаӧсь.
Найӧ ворсісны улича вылын.
Ме видзӧді на вылӧ ӧшинь пыр.
Костя гӧрд флагӧн сулаліс сюръя вылын да мыйкӧ пӧся висьталіс челядьлы.
Буракӧ, ворсігас сійӧ вӧлі красногвардейскӧй отрядса командирӧн.
Флагыс кокниа шпорӧдчис сылӧн юр весьтас, и менам другӧй збыльысь вӧлі командир кодь.
Улича вылын пыр на куйлісны лым толаяс, но шондіыс ӧні эз дзирдав на вылын.
Лым толаясыс сьӧдасисны да ляпкалісны, налы недыр коли куйлынысӧ.
Регыд мысти тувсов шондіыс дзикӧдз сывдас найӧс.
Ме кылі, кыдзи челядь горӧдісны «ура».
Найӧ чеччалісны да ӧвтчисны кияснаныс.
Буракӧ, Костя Чижов висьталіс налы мыйкӧ зэв интереснӧйӧс.
Челядь дыр на ещӧ чеччалісны да горзісны, но со Костя друг чеччыштіс сюръя вывсьыс да, кинас мыйкӧ юлань петкӧдлігмоз, котӧртіс сэтчӧ.
Уличатырнас гораа горзігтыр челядь уськӧдчисны асланыс командир бӧрся.
Мый найӧ сэтысь вермисны аддзыны?
Ме вӧлі дась ачым пышйыны керкаысь да тӧдмавны, мый сэні лои.
Но меным колӧ вӧлі пукавны гортын нӧшта быдса лун.
А аски ме муна нин школаӧ.
Регыд мысти ме кылі тешкодь шум; сійӧ вӧлі дзик автомобиль шум кодь.
Ме ляскыси стеклӧ бердӧ.
Да тайӧ жӧ вӧлӧма самӧй настоящӧй грузӧвӧй автомобиль!
Ӧшинь тас сайысь тыдовтчисны водз кӧлесаясыс.
Грузӧвик муртса вермӧ вӧлі мунны ветлытӧм векни туй кузя.
Миян улича вывті ӧд ни ӧти автомобиль на эз прӧйдитлы.
Грузӧвик радиатор вылын шпорӧдчис ичӧтик гӧрд флаг.
Чеччалігтыр, лымйӧ вӧйласигтыр да горзігтыр челядь котӧртісны машинаыскӧд орччӧн.
И вот грузӧвик сувтіс миян керка дорӧ.
Эз, сійӧ эз сибды лымйӧ.
Шопер нарошнӧ сувтӧдіс машинасӧ.
Та йылысь позьӧ вӧлі висьтавны сы серти, мый шоперыс пырысь-пыр жӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да петіс кабинасьыс.
Сэсся кабинасьыс петіс и мӧд морт.
Тайӧ вӧлі эз кодкӧ мӧд, а ачыс Николай Иванович.
Кузовсьыс чеччыштіс нӧшта ӧти морт.
Сы дінӧ сэки жӧ котӧртіс Костя.
Ме, дерт, пыр жӧ гӧгӧрвои: тайӧ Костялӧн батьыс, котельщик Чижов.
Николай Иванович, Костялӧн батьыс, шопер да накӧд тшӧтш челядь пырисны миян жырйӧ.
— Чери кыйны лӧсьӧдчан? — Николай Иванович кутліс дедӧс. — Важӧн нин эг аддзыв тэнӧ, старик!
— Внук висьтавліс, мый век на машинаясӧн ноксян, — вочавидзис дед. — Но, да тэ том на, костыс миян ар дас кымын лоӧ.
А ме аслам пыжӧн ичӧтикаӧн кыйышта чери.
Да ӧні чериыс полысь лои, мудермис.
Кадыс мӧд лои...
— Тэныд пенсия ӧні сетасны, старик! — гажаа шуис механик. — Нэм чӧжыд мырсин, а ӧні тэнад арлыдӧ и шойччыштны колӧ.
А видзӧд, Максимыч, олӧмыс кутшӧм заводитчӧ!
Выль олӧм — паракоднӧй компаниеястӧг, Макаровъястӧг, Ульсенъястӧг да Фонтейнесъястӧг, Орликовъястӧг.
Ӧні ми, Максимыч, асьным став вылас кӧзяинъяс!
И заводъяс вылын и паракодъяс вылын — кӧзяинъяс!
Костялӧн батьыс пуксис ме дорӧ.
Ме видзӧді тайӧ неыджыд тушаа, паськыд лыяса, омӧльтчӧм, но век сэтшӧм жӧ насмешливӧй да неуна грубӧй морт вылас.
Костя вӧлі пӧшти дзик батьыс кодь.
— Со и миян улича вылын праздник!
Абу ставыслӧн, дерт. — Чижов индіс йиркӧ, выліас, кӧні олісны Орликовъяс. — А ті клад корсинныд, бур олӧм.
Сійӧс оз ков корсьны, а колӧ завоюйтны да сэсся стрӧитны!
Но, да ті шедӧдінныд тшӧтш сійӧс, молодцы!
Бура отсасинныд...
Нюмъялігтыр Чижов чӧв олыштіс, сэсся, став челядь дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Ӧні тіянлы, вокъяс, сӧмын велӧдчыны.
Став правоясыс!
Сӧветскӧй власьт тайӧс тіянлы и добивайтчис.
Кӧсъянныд велӧдчыны?
— А кыдзи нӧ! — серьёзнӧя, кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Костя.
Челядь мӧдісны шумитны.
Верстьӧ йӧз пиысь некод на накӧд эз сёрнитлыв татшӧм серьёзнӧя да дружескӧя.
— А мыйӧ кӧсъянныд велӧдчыны? — юаліс Николай Иванович.
— Капитанӧ, — яндысигмоз шуис Гриша Осокин. — Позьӧ?
— Ме механикӧн лоа, — шыасис Костя Чижов. — И изобретательӧн...
— Бур, — шуис Костялӧн батьыс. — Вот арсяньыс Соломбалаын саридз школа воссяс.
Сэні тіянӧс унаторйӧ велӧдасны.
А коді кӧсйӧ — Мӧскуаӧ либӧ Петроградӧ позьӧ.
Велӧдчӧм — сійӧ ыджыд делӧ!
Морскӧй школа миянлы!
Тайӧ нин вӧлі заводитчӧмыс сійӧ олӧмыслӧн, код йылысь ми сэтшӧм дыр мечтайтлім.
Николай Иванович да Чижов прӧщайтчисны Максимыч дедкӧд.
Котельщик Чижов мигнитіс челядьлы:
— А грузӧвик вылас, ме чайта, ті эськӧ энӧ ӧткажитчӧй прокатитчыны?
Сэки лыбис сэтшӧм шум да зык, мый Николай Иванович сералігтыр весиг тупкаліс ки пыдӧсъяснас пельяссӧ, а миян пӧрысь кань Матроско полігтыр звирк чеччыштіс пач вылӧ да чуймӧмӧн видзӧдлывліс занавес сайсянь.
Кӧсйӧны-ӧ челядь катайтчыны грузӧвик вылын?
Да коді нӧ ӧткажитчас татшӧм удовольствиесьыс!
Миян пиысь ӧд некодлы на ещӧ ас нэмас некор эз удайтчыв катайтчыны автомобильӧн.
Челядь уськӧдчисны ывлаӧ.
И ме кватиті шапкаӧс.
— А тэ кытчӧ? — юаліс мам. — Тэныд ещӧ водз на петнысӧ ывлаас.
Сӧмын позьӧ аскисянь, выльлунсянь.
Меным зэв лои ӧбиднӧ.
Челядь ставныс мунасны грузӧвикӧн, а ме должен пукавны гортын!
— Талун шоныд, — шуис Николай Иванович. — Ми сійӧс кабинаӧ пуксьӧдам.
Дерт, тайӧ зэв лӧсьыд — мунны кабинаын.
Важнӧ!
Но кузовын гажаджык...
Ставыс гӧгӧр тыдалӧ — и водзысь, и бӧрвылысь, и бокъясысь.
И, таысь кындзи, позьӧ сёрнитны челядькӧд.
Ме кори, медым менӧ пуксьӧдісны кузовӧ.
Машинаыс вӧлі важ, шопер дыр бергӧдліс рукояткасӧ, кытчӧдз моторыс эз заводитчы.
Грузӧвик вӧрзис, челядь шатовмуніны да зэв нимкодьпырысь серӧктісны.
Ми петім Соломбалка ю набережнӧй вылӧ, и машинаыс мӧдіс мунны ӧдйӧджык.
Костя сулаліс кабина решёткаас кутчысьӧмӧн да вылын кутіс ассьыс гӧрд флагсӧ.
Ичӧтик пос дорӧ грузӧвик сувтіс, лэдзис прӧйдитны ва тыра бӧчка вӧлаӧс.
Тайӧ здукас кузовӧ кавшасис Соломбаласа челядь пиысь этша вылӧ ещӧ дас морт.
Пос дорсяньыс машинаыс тӧвзис Соломбала кузя сэтшӧм ыджыд ӧдӧн, кутшӧмӧс вермис сӧмын сетны важ мотор.
Ми пукалім кузов борт дорас ӧта-мӧд дорӧ кутчысьӧмӧн да горзім.
Но ми весиг эгӧ кылӧй ассьыным гӧлӧсъяснымӧс.
Тувсов тӧлыс жургис пельясын да нуис горзӧм шытӧ ылӧ-ылӧ.
Ӧтар-мӧдарас керкаяс дорын дӧлалісны гӧрд флагъяс и стенъясын — сэтшӧм жӧ гӧрд полотнищеяс, кытчӧ гижалӧма кывъяс, кодъясӧс ми шуалім: «Мед оласны Сӧветъяс!»
А паныд, шоныд тӧлӧн да лунвылысь воысь первойя лэбачьяслӧн кыпыда горӧдлывлӧмӧн, Соломбалаӧ воӧ вӧлі миян тулыс.
{Короленко В. Г. (комиӧдіс Н. Колегова) @ Макарлӧн вӧт @ беллетристика @ В. Г. Короленко. Макарлӧн вӧт @ 1953 @}
Короленко В. Г.
Макарлӧн вӧт
Вежадырся висьт
I
Тайӧ вӧтсӧ аддзыліс сійӧ коньӧр Макарыс, коді ассьыс куканьяссӧ нуӧдіс ылі, шуштӧм канмуясӧ, — сійӧ Макарыс, код вылӧ, кыдзи тӧдса, век пу кольяс усялӧны.
Сылӧн чужаніныс — гажтӧм Чалган слӧбӧда — вошӧма вӧлі ылі якутскӧй тайгаӧ.
Макарлӧн батьясыс да дедъясыс мырддьӧмаӧсь тайгалысь кынмӧм мутор, и кӧть эськӧ зумыш сук вӧрыс век на сулаліс враждебнӧй стена моз, найӧ шогӧ эз усьлыны.
Весалӧминъясті регыд нюжӧдчисны потшӧсъяс, кыпталісны сёрӧмъяс да зорӧдъяс, быдмисны да содісны тшына посньыдик юртаяс; и медбӧрын, быттьӧ победалӧн знамя, посёлокшӧрса мыльк вывсянь качӧдчис-кыптіс енэжлань кӧлӧкӧльня.
Чалган лои ыджыд слӧбӧдаӧн.
Но пока Макарлӧн батьясыс да дедъясыс воюйтісны тайгакӧд, сотісны сійӧс биӧн, кералісны кӧртӧн, найӧ ас казявтӧг дугдісны волысьны йӧзкӧд.
Гӧтрасьлісны якуткаяс вылӧ, кутісны сёрнитны якутскӧй кыв вылын да велалісны якутъяс олансямӧ.
Великӧй роч племялӧн характеристическӧй чертаясыс кутісны вушйыны да бырны.
Кӧть мед кыдзи тайӧ эз вӧв, а век жӧ менам Макар чорыда помнитіс, мый сійӧ кӧреннӧй чалганскӧй крестьянин.
Сійӧ тані чужис, тані оліс, тані жӧ чайтіс кувны.
Сійӧ ёна гордитчыліс аслас званиеӧн да корсюрӧ видлывліс мукӧдъяссӧ «пӧганӧй якутъясӧн», кӧть эськӧ, збыль кӧ сёрнитны, ачыс ньӧти эз торъявлы якутъясысь ни аслас привычкаясӧн, ни оланногнас.
Рочӧн сійӧ сёрнитліс этша и зэв омӧля, новлывліс зверь ку паськӧм, кокас кӧмавліс «торбаса», сёйліс прӧстӧй лунъясӧ ӧтипӧлӧс лепёшка да кирпичнӧй чай настой, а праздник лунъясӧ да мукӧд экстреннӧй случайяс дырйи сёйлывліс тӧпитӧм вый, сёйлывліс сійӧс сы мында, мыйта вӧлі сы водзын пызан вылын.
Сійӧ зэв бура ветлывліс верзьӧмӧн ӧшъяс вылын, а висьмывліс кӧ, корлывліс шаманӧс, коді йӧй моз пиньяссӧ гирчгигтыр усьласьліс сы вылӧ, зілис повзьӧдны да вӧтлыны Макар пытшкӧ пырӧм висьӧмсӧ.
Уджавліс сійӧ вывті ёна, оліс гӧля, терпитліс тшыгъялӧм и кынмалӧм.
Вӧвліны-ӧ сылӧн ещӧ кутшӧмкӧ мукӧд думъяс, лепёшка да тшай йылысь кындзи?
Да, вӧвліны.
Кодъюрӧн сійӧ бӧрдлывліс.
«Кутшӧм миян олӧм, — шулывліс сійӧ, — енмӧй-господьӧй!»
Таысь кындзи мукӧддырйиыс ещӧ шулывліс, мый сылы окота эськӧ эновтны ставсӧ да мунны «гӧра» вылӧ.
Сэні сійӧ оз кут ни гӧрны, ни кӧдзны, оз кут ни пес керавны, ни кыскавны сійӧс, оз кут весиг кипом изки вылын нянь изны.
Сійӧ кутас сӧмын кевмысьны.
Кутшӧм тайӧ гӧраыс, кӧні сійӧ, стӧчсӧ Макар эз тӧд; тӧдіс сӧмын, мый гӧраыс тайӧ эм, сійӧ ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ, мый сійӧ кӧнкӧ ылын, — сэтшӧм ылын, мый сэтысь сійӧс весиг ачыс тойон-исправник оз вермы судзӧдны...
Вотъяс мынтыны, тӧдӧмысь, сійӧ сідз жӧ оз кут...
Садь юрӧн сійӧ шыбитліс юрсьыс татшӧм думъяссӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый ачыс гӧгӧрволіс, мый татшӧм чуднӧй гӧрасӧ он вермы аддзыны, но кодъюрӧн лолывліс збойджыкӧн.
Сійӧ думайтліс и сэтшӧмтор, мый настоящӧй гӧрасӧ вермас не аддзыны да вермас веськавны мӧд гӧра вылӧ.
«Сэки пропадита дзикӧдз», — шулывліс сійӧ, но век жӧ лӧсьӧдчыліс мунны; И эз кӧ выполнитлы тайӧ кӧсйӧмъяссӧ, то, тыдалӧ, сӧмын сы вӧсна, мый татара-поселенечьяс пыр вузавлывлісны сылы зэв лёк вина, кодӧс ёнмӧдӧм могысь вӧлі сулӧдӧма табак вылын, кодысь сійӧ вынтӧммывліс да висьмывліс.
II
Вӧлі рӧштволань паныд, и Макар тӧдіс, мый аски ыджыд праздник.
Праздник лун кузя сылы окота вӧлі юыштны, а юнысӧ вӧлі нинӧм вылӧ: няньыс этша; Макар вӧлі нин уджйӧза татчӧс купечьяслы да татаринъяслы.
Но, а вот аски ыджыд праздник, уджавны оз позь, — мый нӧ сійӧ кутас вӧчны, оз кӧ ю?
Тайӧ мӧвпыс вӧчис сійӧс шудтӧмӧн.
Кутшӧм сылӧн олӧмыс!
Весиг ыджыд тӧвся праздникӧ сійӧ оз вермы юны ӧти вина бутылка!
Юрас сылы воис шуда мӧвп.
Сійӧ чеччис да пасьталіс ассьыс киссьӧм сонасӧ (пасьсӧ).
Сылӧн гӧтырыс, крепыд, кос, зэв ён да зэв мисьтӧм нывбаба, коді век зэв бура тӧдлывліс мужикыслысь мудеритӧмъяссӧ, гӧгӧрвоис и ӧні.
— Кытчӧ, дьявол?
Бара ӧтнад вина юны кӧсъян?
— Ланьт!
Ньӧба ӧти бутылка.
Аски ӧтлаын юам. - Макар тапнитіс гӧтырыслы пельпомас сэтшӧм ёна, мый мӧдыс шатовмуні, да лукава мигнитіс.
Сэтшӧм нин нывбаба сьӧлӧмыд: гӧтырыс тӧдіс, мый Макар непременнӧ ылӧдлас сійӧс, но сетчис мужик меліалӧмлы.
Макар петіс, кутіс аласысь пӧрысь лысанкаӧс, вайӧдіс сійӧс бурысьӧдыс додь дінӧдз да пондіс доддявны.
Регыд лысанка петкӧдіс ассьыс кӧзяинсӧ ворота сайӧ.
Сэні сійӧ сувтіс да, юрсӧ кӧзяинлань бергӧдӧмӧн, юалӧмӧнмоз видзӧдліс зумыштчӧм Макар вылӧ.
Сэки Макар тракнитіс шуйгаладор вӧжжиӧн да веськӧдіс вӧвсӧ слӧбӧда помланьӧ.
Дзик слӧбӧда помас сулаліс неыджыд юрта.
Юртаысь, кыдзи и мукӧдъясысь, вылӧ-вылӧ кайис камелёкысь тшын да тупкис гыалысь массаӧн кӧдзыд кодзувъяссӧ да яръюгыд тӧлысьсӧ.
Йиторъяс пыр тыдаліс, кыдзи биыс гажаа вераліс.
Ывлаын вӧлі шы ни тӧв.
Тані олісны ылысса, бокӧвӧй йӧз.
Кутшӧм ногӧн найӧ веськалісны татчӧ, кутшӧм лёк поводдя найӧс шыбитіс тайӧ ылі сьӧд вӧрас, Макар эз тӧд дай эз и интересуйтчы, но сійӧ радейтліс накӧд нуӧдны делӧяс, сы вӧсна мый найӧ эз дзескӧдны сійӧс да и эз донъясьлыны.
Юртаӧ пырӧм бӧрын Макар пыр жӧ матыстчис ломтысян камелёк дорӧ да нюжӧдіс билань ассьыс кынмӧм кияссӧ.
— Ча! — шуис сійӧ, мыйӧн петкӧдліс ассьыс кынмӧмсӧ.
Бокӧвӧй йӧз вӧліны гортаныс.
Пызан вылын ломаліс сись, кӧть найӧ и нинӧм вӧлі оз вӧчны.
Ӧти куйліс вольпась вылын да, чигарка тшынсӧ кольчаясӧн лэдзалігмоз, думайтігтыр, видзӧдіс тайӧ кольчаяс бӧрсяыс, тыдалӧ, йитіс накӧд аслас думъясыслысь кузь сунисъяссӧ.
Мӧдыс пукаліс камелёклы паныд да думайтӧмӧн жӧ видзӧдіс, кыдзи сотчӧм пу вывті ӧтиласянь мӧдлаӧ котраліс биыс.
— Здорово, — шуис Макар, медым торкны сьӧкыд шы ни тӧвсӧ.
Сійӧ, дерт, эз тӧд, кутшӧм шог вӧлі тайӧ ылысса йӧз сьӧлӧм вылын, кутшӧм казьтылӧмъяс волывлісны на юръясӧ тайӧ рытнас, кутшӧм образъяс чудитчисны налы би да тшын фантастическӧя вералігӧн.
Да и сэтчӧ жӧ сылӧн аслас вӧлі тӧждысянтор.
Том морт, коді вӧлі пукалӧ камелёк дорын, лэптіс юрсӧ да видзӧдліс Макар вылӧ гудыр синмӧн, быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс.
Сэсся сійӧ пыркнитіс юрнас да ӧдйӧ чеччис стул вылысь.
— А, здорово, здорово, Макар!
Вот и бур.
Юыштан миянкӧд чай?
Макарлы кажитчис тайӧ юалӧмыс.
— Чай? — выльысь юаліс сійӧ. — Тайӧ бур!..
Вот, вокӧ, бур...
Вывті бур!
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс пӧрччысьны.
Шапка да пась пӧрччӧм бӧрын сійӧ асьсӧ кутіс чувствуйтны неуна збойджыка, а кор аддзис, мый самӧварын ӧзйӧ нин пӧсь шом, кутіс висьтавны том мортлы:
— Ме тіянӧс радейта, збыль!..
Сэтшӧма радейта, сэтшӧма радейта...
Войяснас ог узь...
Бокӧвӧй морт бергӧдчис сылань да шога нюммуніс.
— А, радейтан? — шуис сійӧ. — Мый нӧ тэныд колӧ?
Макар падмыштіс.
— Делӧ эм, — шуис сійӧ. — А тэ кыдзи тӧдмалін?..
Ладнӧ.
Чай юӧм бӧрын инӧ висьтала.
Сы вӧсна мый кӧзяева асьныс предложитісны Макарлы юны чай, то сійӧ лыддис, мый позьӧ и унджык корны.
— Абу-ӧ тіян жаритӧм яй?
Ме радейта, — шуис сійӧ.
— Абу.
— Но, нинӧм, — шуис Макар спокойнӧй тонӧн, — мӧдысь сёя...
Вернӧ? — выльысь юаліс сійӧ, — мӧдысь?
— Ладнӧ.
Ӧні Макар лыддис, мый бокӧвӧй йӧз уджйӧзаӧсь сылы жаритӧм яй тор, а сылӧн татшӧм нога уджйӧзъясыс некор эз вошлывлыны.
Час мысти Макар бара пуксис аслас пу доддьӧ.
Шӧр донӧн вит додь пес вузалӧмысь сійӧ судзӧдіс быдса шайт.
Збыль, сійӧ божитчис да кӧсйысис, мый талун тайӧ сьӧмсӧ оз ю, а ачыс кӧсйис вӧчны тайӧс пырысьтӧм-пыр жӧ.
Но мый нӧ?
Водзын лоысь удовольствие вӧсна сійӧ воштіс яндзимсӧ.
Сійӧ эз думайт весиг сы йылысь, мый сійӧс, кодъюра мортӧс, чорыда нӧйтас ылӧдӧм вернӧй гӧтырыс.
— Кытчӧ нӧ тэ, Макар? — сералӧмӧн горӧдіс бокӧвӧй морт, кор аддзис, мый Макарлӧн вӧлыс веськыда мунӧм пыдди кежис шуйгаладорӧ, татаринъясладорӧ.
— Тпру-у!..
Тпру-у!..
Видзӧд жӧ, кутшӧм тайӧ проклятӧй вӧв... кытчӧ мунӧ! — правдайтчис Макар, ачыс век жӧ чорыда зэлӧдіс шуйга вӧжжисӧ да гусьӧник кучкышталіс лысанкаӧс веськыд вӧжжинас.
Тӧлка вӧв, кӧзяинсӧ янӧдӧм могысь бӧжнас ӧвтчигтыр, надзӧник мӧдӧдчис колана туйӧд, и регыд додь сювлӧн дзуртӧмыс ланьтіс татаринъяс ворота дорын.
III
Татарскӧй воротаяс дорын домалӧмӧн сулалісны джуджыд якутскӧй седлӧяса кымынкӧ вӧв.
Дзескыд керкаын вӧлі зэв жар.
Сулаліс чорыд табак тшын, кодӧс надзӧникӧн кыскис юртаса камелёк.
Пызанъяс сайын да скамейкаяс вылын пукалісны ылысь воӧм якутъяс; пызанъяс вылас сулалісны вина тыра чашкаяс; кӧнсюрӧ тыдалісны картіӧн ворсысь йӧз чукӧръяс.
Чужӧмъясыс пӧсялӧмаӧсь да гӧрдӧдӧмаӧсь.
Ворсысьяслӧн синъясыс йӧйяслӧн моз кыйӧдісны картіяс бӧрся.
Перйывлісны сьӧмъяссӧ да пырысь-пыр жӧ дзеблывлісны зепъясас.
Пельӧсас, идзас вылын катласьӧмӧн, пукаліс код юра якут да сьыліс помасьлытӧм сьыланкыв.
Сы горшысь петлісны кирган, йӧйсяма шыяс; сійӧ уна ног повторяйтіс, мый аски ыджыд праздник, а талун сійӧ код.
Макар мыччис сьӧм, и сылы сетісны бутылка.
Сійӧ сюйис бутылкасӧ питшӧгас да, йӧзлы син улас веськавтӧг, вешйис пемыд пельӧсӧ.
Сэні сійӧ кисьталіс чашка бӧрся чашка да юис ӧти бӧрся мӧдӧс.
Винаыс вӧлі курыд, разведитӧма, праздник аддза джынсьыс унджыксӧ пуктӧма ва.
Зато табаксӧ, тыдалӧ, абу жалитӧмаӧсь.
Макар быд юыштігӧн тшӧкмунліс, да син водзас сылӧн веравлісны кутшӧмкӧ лӧза-гӧрда гӧгыльяс.
Регыд Макар коддзис.
Сійӧ тшӧтш жӧ лэдзчысис идзас вылӧ да, пидзӧсъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн, лэдзис на вылӧ сьӧктӧм юрсӧ.
Сы горшысь сідз жӧ кутісны петны некодлы гӧгӧрвотӧм кирган шыяс.
Сійӧ сьыліс, мый аски праздник да мый сійӧ юис вит додь пес.
Керкаын лои ӧтарӧ дзескыдджык и дзескыдджык.
Пырисны выль йӧз, якутъяс, кодъяс воисны юрбитны да юны татарскӧй вина.
Кӧзяин гӧгӧрвоис, мый регыд оз кут тырмыны местаыс.
Сійӧ петіс пызан сайысь да видзӧдліс быдлаысь йӧзсӧ.
Видзӧдліс сійӧ и пемыд пельӧсӧ да аддзис сэтысь якутӧс да Макарӧс.
Сійӧ матыстчис якут дінӧ, кватитіс сійӧс шошаӧдыс да шыбитіс ывлаӧ.
А сэсся матыстчис Макар дінӧ.
Сійӧс, кыдзи татчӧс олысьӧс, татарин ыджыдджык почётӧн вӧтліс: паськыда восьтіс ӧдзӧссӧ да коньӧрлы кокнас мышкас сэтшӧм ёді сетіс, мый Макар лэбзис керкаысь да сутшкысис нырнас веськыда лым толаӧ.
Сьӧкыд висьтавны, скӧрмис-ӧ сійӧ татшӧмторсьыс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый соскас сылӧн лым, чужӧм вылас лым.
Кыдзкӧ ӧдва толаысь петӧм бӧрын сійӧ довгис аслас лысанка дорӧ.
Тӧлысьыс кыпӧдчис нин вылӧ.
Сизима Кодзув кутіс лэдзны бӧжсӧ увлань.
Кӧдзыдыс век ёнмис.
Корсюрӧ войвылын, пемыд кымӧр сайсянь омӧлика ворсігтыр, кыптывлісны заводитчысь вой кыалӧн биа сюръяяс.
Лысанка, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧ вӧлі кӧзяиныслысь положениесӧ да видзчысьӧмӧн да ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортланьыс.
Макар катласигтыр пукаліс пу доддьын да век на сьыліс ассьыс сьыланкывсӧ.
Сійӧ сьыліс, мый юис вит додь пес и мый старукаыс сійӧс кутас нӧйтны.
Сы горшысь петан шыясыс киргисны да дзуртісны рытъя сынӧдас сэтшӧм гажтӧма да нора, мый бокӧвӧй мортлӧн, коді тайӧ кадӧ кайис юрта вылӧ труба тупкыны, Макар сьылӧмысь сьӧлӧм вылас лои ещӧ сьӧкыдджык.
Сэккості лысанка петкӧдіс пу додьсӧ мыльк вылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны матігӧгӧрса местаясыс.
Тӧлысь югӧр улын лымйыс зэв ёна дзирдаліс.
Пӧраясӧн тӧлысь югыдыс быттьӧ бырлывліс, лымйыс пемдыштліс, и сэки пырысьтӧм-пыр жӧ лым вылас усьлі вой кыалӧн югӧрыс.
Сэки кажитчис, мый лымъя мылькъясыс да тайгаыс то матыстчылісны, то бӧр ылыстчылісны.
Макарлы бура тыдаліс дзик тайга дорын Ямалахскӧй мыльклӧн лымъя кушиныс, код сайын тайгаын сылӧн вӧлі октӧма налькъяс быдсямапӧлӧс вӧрса зверлы да пӧткаяслы.
Тайӧ вежис Макарлысь думъяссӧ.
Сійӧ заводитіс сьывны, мый сы налькйӧ шедӧма руч.
Сійӧ аски вузалас руч кусӧ, да старукаыс сійӧс оз кут нӧйтны.
Кор сійӧ пырис керкаас, кӧдзыд сынӧдын кыліс кӧлӧкӧллӧн медводдза кучкӧм шы.
Макар пыр жӧ юӧртіс старукаыслы, мый на налькйӧ шедӧма руч.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый старукаыс сыкӧд эз ю винасӧ, да зэв ёна чуймис, кор, сэтшӧм долыд юӧр вылӧ видзӧдтӧг, старука пырысьтӧм-пыр жӧ зэв чорыда чужйис сылы мышсьыс улӧджык.
А сэсся, вольпась вылас усьтӧдз на, старука ещӧ на удитіс кулакнас тувкнитны сылы сьыліас.
А тайӧ каднас Чалган весьтын юргис, ылӧ-ылӧ разалӧмӧн, торжественнӧй праздничнӧй звӧн...
IV
Сійӧ куйліс вольпась вылын.
Юрыс сылӧн сотчис.
Гырк пытшкӧссӧ быттьӧ биӧн сотіс.
Сӧнъяс кузя паськаліс табак сора виналӧн крепыд настойыс.
Шорӧн визувтіс сы чужӧм вывті сылысь кӧдзыд лымйыс, ваыс лэччис и мышкуӧдыс.
Старука думайтіс, мый Макар узьӧ.
Но сійӧ эз узь.
Сы юрысь эз пет руч.
Сійӧ дзикӧдз нин убедитчис, мый руч веськалі сы налькйӧ; сійӧ весиг тӧдіс, кутшӧм налькйӧ именнӧ.
Макар аддзӧ ручсӧ, — аддзӧ, кыдз сійӧ топалӧма сьӧкыд плака костӧ, кыдз сійӧ кодйӧ ёсь гыжъяснас лымсӧ да зільӧ мынтӧдчыны.
Тӧлысь югӧръясыс, пемыд вӧр пыр писькӧдчӧмӧн, ворсісны руч зарни гӧнӧн.
Синъясыс зверлӧн югъялісны сылы паныд.
Макар эз вермы терпитнысӧ, чеччис вольпась вылысь да мӧдӧдчис аслас вернӧй лысанка дорӧ, медым мунны тайгаӧ.
Мый нӧ тайӧ?
Старукалӧн ӧмӧй ён киясыс кватитісны сійӧс пась воротникӧдыс да бара шыбитісны вольпась вылӧ?
Эз, со сійӧ нин слӧбӧда сайын.
Додь сювъясыс дзуртӧны топыд лым вывті.
Чалган коли бӧрвылӧ.
Бӧрвывсянь кылӧ вичко кӧлӧкӧллӧн торжественнӧй шы, а горизонтлӧн сьӧд визь вылысладорас, югыд енэж вылын сьӧд вуджӧръяс моз тыдалӧны ёсь йыла джуджыд шапкаа якутскӧй верзьӧмаяс.
Якутъяс тэрмасьӧны вичкоӧ.
Сэк кості тӧлысьыс лэччис, а выліас, самӧй юр весьтын, лои еджгов кымӧртор, коді кутіс югъявны вералысь фосфорическӧй дзирдӧн.
Сэсся сійӧ быттьӧ ори, нюжаліс, прысьнитіс и сысянь быд бокӧ ӧдйӧ разалісны уна рӧма бияс, а войвылас гӧгыль джын кодь пемыд кымӧр ещӧ ёнджыка пемдіс.
Сійӧ лои дзик сьӧд, сьӧдджык тайга дорысь, код дінӧ вӧлі матыстчӧ Макар.
Туйыс чукльӧдліс-муніс посньыдик тшӧкыд леторос пӧвстті.
Веськыдвылас и шуйгавылас кыпӧдчӧмаӧсь вӧлі мылькъяс.
Кымын водзӧ, сымын джуджыдджыкӧсь лолісны пуяс.
Тайгаыс пыр лои сукджык.
Сійӧ сулаліс шы ни тӧв да тайнаӧн тырӧм.
Ниа пулӧн кортӧм пуясыс вӧлі гыӧртӧмаӧсь эзысь гыӧрӧн.
Вой кыалӧн небыд югӧрыс, пу йывъяс костӧд писькӧдчигмоз, ветлӧдліс тайгаӧд, югдӧдліс сэтысь то лымъя эрдъяс, то пӧрӧдӧм вӧрса гигантъяслысь куйлан шойяссӧ, кодъясӧс вӧлі тыртыштӧма нин лымйӧн...
Ӧти здук — ставыс нин бара вӧйӧ сап пемыдӧ, коді вӧлі тыр чӧв-лӧньӧн да гусяторъясӧн.
Макар сувтіс.
Тайӧ местаас, пӧшти дзик туйсяньыс, заводитчӧ вӧлі налькъяслӧн быдса система.
Фосфорическӧй югӧр улын сылы вӧлі бура тыдалӧ кос пӧрӧм пуясысь вӧчӧм ляпкыдик потшӧс; сійӧ аддзӧ вӧлі весиг первойя плакасӧ — куим сьӧкыд кузь кер, кодъясӧс вӧлі пыкӧма веськыда сатшкӧм майӧгӧн да кодъясӧс вӧлі кутӧма мудера лӧсьӧдӧм си кӧвъяса рычагъясӧн.
Правда, тайӧ налькъясыс вӧліны йӧзлӧн, но ӧд руч вермис веськавны и йӧз налькйӧ.
Макар тэрыба чеччис пу доддьысь, туй вылас колис тӧлка лысанкасӧ да кутіс сюся кывзысьны.
Тайгаын шы ни тӧв.
Сӧмын ылыс слӧбӧдаысь, коді ӧні эз нин тыдав, важ мозыс на кыліс торжественнӧй звӧн.
Позьӧ вӧлі не повны.
Налькъяслӧн кӧзяиныс, Алёшка чалганец, Макарлӧн суседыс да медлёк врагыс, тӧдӧмысь, вӧлі ӧні вичкоын.
Неважӧн усьӧм шыльыд лым вылын эз тыдав ни ӧти кок туй.
Сійӧ мӧдӧдчис сук вӧраинас, — нинӧм.
Кок улын дзуртӧ лым.
Плакаяс, быттьӧ восьса вома пушкаяслӧн радъяс, сулалісны орччӧн, шытӧг, мыйкӧ виччысигмоз.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — дзик весьшӧрӧ.
Сэсся мӧдӧдчис бара туй вылӧ.
Но, энлы!..
Кокньыдик кышакылӧм...
Тайгаын вуджӧртіс гӧрдов гӧн, ӧні югыдджыкинын нин, и сэтшӧм матын!..
Макар бура вӧлі аддзӧ ручлысь ёсь пельяссӧ; сылӧн пашкыр бӧжыс легъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ ылӧдлӧмӧн нуӧдіс Макарӧс сук вӧр пытшкас.
Руч воши пуяс костӧ, сылань, кытӧн вӧліны Макарлӧн налькъясыс, и регыд вӧр пасьта юрӧбтіс эз гора, но зэв чорыд кучкӧм шы.
Шыыс кыліс первойсӧ оръясьлӧмӧн ылыса гым моз, а сэсся кыліс быттьӧ тайга весьтын да ланьтіс ылі оврагын.
Сьӧлӧмыс Макарлӧн кутіс тіпкыны.
Тайӧ уси плака.
Сук вӧр пыр писькӧдчигтыр сійӧ уськӧдчис водзӧ.
Кӧдзыд пу вожъяс кучкалісны сылы синъясас, коялісны чужӧмас лымйӧн.
Сійӧ джӧмдаліс; лолыс сылӧн дзикӧдз тырис.
Со сійӧ котӧрӧн петіс прӧсека вылӧ, кодӧс коркӧ ачыс жӧ керавліс.
Прӧсека кыкнанладорбокас сулалісны гыӧра едждӧдӧм пуяс, а уліас тыдаліс векняммысь туй, туй помас, быттьӧ кыйӧдчис паськыд вомсӧ паськӧдӧмӧн, плака...
Неылын...
Но вот туй вылын, плака дорын, кодкӧ вуджӧртіс, — вуджӧртіс и бӧр саяліс.
Макар тӧдіс чалганец Алёшкаӧс: сылы бура вӧлі тыдалӧ Алёшкалӧн латшкӧс, водзлань копыртчӧм ошлӧн кодь покодкаа тушаыс.
Макарлы кажитчис, мый Алёшкалӧн пемыд чужӧмыс лои ещӧ пемыдджык, а ыджыд пиньясыс жервидзисны мукӧддырся дорысь ещӧ на ёнджыка.
Макарлӧн вирыс дзикӧдз пузис.
«Вот подлецыд!..
Сійӧ ветлӧдлӧ менам налькъяс дорті».
Кӧть эськӧ Макар и ӧні на ачыс муніс Алёшка плакаяс дорті, но ӧд тайӧ дзик мӧд делӧ...
Торъялӧмыс вӧлі сыын, мый кор Макарыс ачыс ветлӧдліс йӧз налькъяс дорті, сійӧ поліс суӧмысь, а кор сы плакаясӧд ветлывлісны мукӧд, сійӧ скӧравліс да сылы окота вӧлі суны места вылас сылысь правояссӧ нарушитысьӧс.
Сійӧ уськӧдчис веськыда усьӧм плака дорӧ.
Сэні вӧлі руч.
Алёшка аслас ош кодь покодканас писькӧдчӧ вӧлі сэтчӧ жӧ.
Колӧ вӧлі удитны воны руч дінӧ водзджык.
Со и усьӧм плака.
Сы улын тыдалӧ лямӧдӧм зверлӧн гӧрд гӧныс.
Руч гыжъяснас чашйис лымсӧ дзик сідз, кыдзи Макар аддзыліс водзынджыксӧ вӧтӧн, и сідз жӧ паныдӧн видзӧдіс сы вылӧ аслас ёсь, ӧзъян синъяснас.
— Тытыма (эн вӧрзьӧд)!..
Тайӧ менам! — горӧдіс Макар Алёшкалы.
— Тытыма! — кыліс, быттьӧ йӧлӧга, Алёшкалӧн гӧлӧс. — Менам!
Найӧ кыкнанныс воисны ӧтпырйӧ да тэрыба, ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны лэптыны плакасӧ, мездыны сы улысь зверӧс.
Кор кыптіс плакаыс, кыпӧдчис плакакӧд тшӧтш и руч.
Сійӧ чеччыштіс бокӧ, сувтіс, видзӧдліс сералысь видзӧдласӧн кыкнан чалганец вылӧ, сэсся юрсӧ бергӧдыштӧмӧн нюлыштіс плакаӧн топӧдлӧм местасӧ да гажаа котӧртіс водзӧ бӧжнас долыда легӧдігтыр.
Алёшка эськӧ уськӧдчыліс сы бӧрся, но Макар кватитіс сійӧс мышсяньыс пась пӧлаӧдыс.
— Тытыма! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ менам! — и ачыс котӧртіс руч бӧрся.
— Тытыма! — бара йӧлӧга моз кыліс Алёшкалӧн гӧлӧс, сэсся Макар кыліс, кыдзи Алёшка сійӧс сідз жӧ кватитіс пась пӧлаӧдыс, да ӧти здукӧн бара петіс водзӧ.
Макар скӧрмис.
Сійӧ вунӧдіс руч йылысь да уськӧдчис Алёшка бӧрся.
Найӧ котӧртісны пыр ӧдйӧджык.
Ниа пулӧн вожыс нетшыштіс Алёшка юрысь шапкасӧ, но сылы некор вӧлі сійӧс лэптыны: Макар лёкысь горзігтыр вӧлі суӧдӧ нин Алёшкаӧс.
Но Алёшка пыр вӧлі мудерджык коньӧр Макар дорысь.
Сійӧ друг сувтіс, бергӧдчис да копыртіс юрсӧ.
Макар зурасис рушкунас Алёшка юрӧ да патурликсис лым пиӧ.
Сійӧ усигкості проклятӧй Алёшка кватитіс Макар юрысь шапкасӧ да саяліс тайгаӧ.
Макар надзӧникӧн кыпӧдчис.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ нӧйтӧмаӧн да зэв шудтӧмӧн.
Сылы вӧлі вывті сьӧкыд.
Руч вӧлі киын нин, а ӧні...
Сылы кажитчис, мый пемыд вӧр пытшсянь сійӧ ещӧ ӧтчыд легнитіс бӧжнас да дзикӧдз саяліс.
Пемдіс.
Еджгов кымӧртор ӧдва-ӧдва тыдалыштіс вылын, юр весьтын.
Сійӧ быттьӧкӧ надзӧникӧн сыліс, и кымӧрторсянь мудзӧмӧн да ньӧжйӧникӧн разалісны кусысь югӧръяс.
Макар пӧсялӧм туша кузя шор моз визувтіс сылӧм лым.
Лым веськаліс сылы сос пытшкас, сона юрйылӧ, визувтіс мышкуӧд, киссис торбаса пытшкӧ.
Проклятӧй Алёшка нуис аскӧд сылысь шапкасӧ.
Кепысьсӧ сійӧ котӧртігас кытчӧкӧ воштӧма.
Делӧыс вӧлі омӧль.
Макар тӧдіс, мый лёк мороз оз шутит йӧзкӧд, кодъяс мунӧны тайгаӧ кепысьтӧг да шапкатӧг.
Сійӧ дыр нин муніс.
Арталӧм сертиыс сылы важӧн нин эськӧ колӧ петны Ямалахысь да аддзыны кӧлӧкӧльня, но сійӧ пыр на гӧграліс тайгаӧд.
Сук вӧрыс, быттьӧ, кӧлдуйтӧма, кутіс сійӧс аслас сывтырйын.
Ылісянь кыліс век на сійӧ жӧ торжественнӧй звӧныс.
Макарлы кажитчис, мый сійӧ мунӧ звӧн шы вылас, но звӧныс век ылысмис и ылысмис, звӧн шы ылысмӧмыскӧд тшӧтш Макар сьӧлӧмӧ вочасӧн пырис гӧгӧрвотӧм отчаяние.
Сійӧ мудзис.
Настроениеыс вӧлі омӧль.
Кокъясыс омӧля новлӧдлісны.
Нӧйтӧм тушаыс ставнас юкаліс.
Лолыс дзикӧдз тырис.
Киясыс да кокъясыс турдісны.
Куш юрсӧ сылысь кутіс асыкӧн моз топӧдны.
«Пропадита, тыдалӧ!» — пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка вуджрасис сы юрын.
Но сійӧ пыр муніс.
Тайга чӧв оліс.
Сійӧ сӧмын топавліс Макар бӧрвылын кутшӧмкӧ скӧр упрямствоӧн да эз сет некутшӧм югыдлун, ни лача.
«Пропадита, тыдалӧ!» — век думайтіс Макар.
Сійӧ дзикӧдз слабмис.
Ӧні том пуясыс веськыда, некутшӧм яндысьтӧг, кучкалісны сылы чужӧмас, издевайтчисны сійӧ вермытӧмлун вылын.
Ӧтилаын кушинӧ котӧрӧн петіс ушкан (кӧч), пуксис бӧр кокъяс вылас, кывзысьыштіс аслас сьӧд пасъяса пельяснас да кутіс мыссьыны Макарӧс быдногыс неригмоз.
Кӧч быттьӧ кӧсйис висьтавны Макарлы, мый сійӧ Макарӧс тӧдӧ зэв бура, — тӧдӧ, мый тайӧ и эм самӧй сійӧ Макарыс, коді тайгаын пукталіс сійӧс, кӧчӧс, кыян быдсямапӧлӧс мудер машинаяс.
Но ӧні кӧч сы вылын издевайтчӧ.
Макарӧс шогӧдіс.
Тайӧ каднас тайга пыр ловзис, но ловзис враждебнӧя.
Ӧні весиг бокын сулалысь пуяс нюжӧдавлісны ассьыныс увъяссӧ сы туй вылӧ да нетшкисны сылысь юрсисӧ, кучкалісны синъясас, чужӧмас.
Асланыс гуся репасъясысь петавлісны кӧнтаръяс да дзоргисны сы вылӧ асланыс гӧгрӧс любопытнӧй синъяснаныс, а сьӧд таръяс котралісны на пӧвстті; найӧ увлань лэдзӧм бӧжаӧсь да скӧрысь шевгӧдӧм бордъяӧсь, гораа висьтавлӧны кӧнтаръяслы Макар йылысь да сы лёк делӧяс йылысь.
И медбӧрын, ылі чащаын кутісны вуджрасьны уна сюрс ручлӧн нырвомъясыс.
Найӧ кыскисны ныръяснаныс сынӧдсӧ да ёсь пельяснаныс кывзысигтыр серамсорӧн видзӧдісны Макар вылӧ.
А кӧчьяс, бӧр кокъяс вылас сувтӧмӧн, сералісны да докладывайтісны, мый Макар ылалӧма и оз аддзы тайгаысь петантуйсӧ.
Тайӧ вӧлі вывті нин.
«Пропадитны лоӧ!» — думыштіс Макар да шуис вӧчны тайӧс пырысьтӧм-пыр жӧ.
Сійӧ водіс лым пиӧ.
Пыр ёнджыка кӧдздӧдіс.
Вой кыалӧн медбӧръя югӧръясыс омӧлика вералісны, тайгаса пу йывъяссянь видзӧдыштавлісны Макар вылӧ.
Ылі Чалганысь кылыштіс кӧлӧкӧллӧн медбӧръя шыясыс.
Сияние ыпнитіс да кусі.
Ланьтіс и звӧн.
И Макар кулі.
V
Кыдзи тайӧ лои, сійӧ эз казяв.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый сы пытшкысь мыйкӧ должен петны, да виччысис, мый вот-вот мыйкӧ петас...
Но нинӧм эз пет.
Но, а ачыс гӧгӧрвоис, мый сійӧ кулі нин, да сы вӧсна и куйліс шы ни тӧв, вӧрзьывтӧг.
Куйліс сійӧ дыр, — сэтшӧм дыр, мый сылы дышӧдіс нин куйлынысӧ.
Вӧлі дзурс пемыд, кор Макар кыліс, мый сійӧс кодкӧ тувкис кокнас.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да восьтіс куньӧм синъяссӧ.
Ниа пуяс ӧні сы весьтын сулалісны рамӧсь, лӧньӧсь, быттьӧ яндысисны ӧнтая дурӧмсьыс.
Пашкыр козъяс нюжӧдлывлісны ассьыныс паськыд, лымйӧн тырӧм лапъяссӧ да надзӧник-надзӧник качайтчисны.
Сынӧдын сідзжӧ ньӧжйӧникӧн тыдалісны дзирдалысь лым чиръяс.
Югыд бур кодзувъяс видзӧдчисны лӧз енэжсянь тшӧкыд увъяс костӧд да быттьӧ шуалісны: «со, аддзанныд, коньӧр мортыс кулі».
Дзик Макар весьтын, сійӧс кокнас йӧткышталігтыр, сулаліс пӧрысь Иван поп.
Сылӧн кузь рясаыс вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн; лымйыс тыдаліс мехӧвӧй бергес (шапка) вылын, пельпомъяс вылас, Иван поплӧн кузь тош вылын.
Но медся тешкодьторйыс сыын, мый тайӧ вӧлі самӧй сійӧ Иван попыс, коді кувлі нёль во сайын нин.
Тайӧ вӧлі бур поп.
Сійӧ некор эз дзескӧдлы Макарӧс руга вӧсна, некор эз корлы требаысь сьӧм.
Макар сылы ачыс пуктывліс донсӧ челядь пыртӧмысь да молебен сьылӧдӧмысь и ӧні яндысьӧмӧн думыштіс, мый ӧткымынысь мынтывліс этшаджык, а мукӧддырйи и дзик нинӧм эз мынтывлы.
Иван поп эз и ӧбижайтчывлы; сылы колӧ вӧлі сӧмын ӧтитор: быд раз колӧ вӧлі сувтӧдны вина бутылка.
Макарлӧн кӧ эз вӧв сьӧмыс, сэк Иван поп ачыс ыстыліс бутылкала, да найӧ юлывлісны ӧтлаын.
Поп непременнӧ юлывліс садь быртӧдзыс, но косясьліс татшӧм кадъясас зэв шоча дай эз ёна.
Кор сійӧ дзик нин нинӧм вӧлі оз кут вермыны вӧчны, Макар век вайӧдлывліс сійӧс гортӧдзыс, попаддя-матушка кипод улӧ.
Да, тайӧ вӧлі бур поп, но кулі сійӧ лёк смертьӧн.
Ӧтчыд, кор ставыс петісны гортсьыс, а кодъюра поп ӧтнас куйліс вольпась вылын, сылы окота лоӧма куритчыштны.
Сійӧ чеччис да шатласигтыр матыстчис ыджыд, жара ломтысян камелёк дінӧ, медым ӧзтыны каллянсӧ.
Но сійӧ вӧлі вывті нин код, катовтчис да уси веськыда биас.
Кор воисны гортсаясыс, поплӧн вӧлі кольӧмаӧсь сӧмын нин кокъясыс.
Ставныс жалитісны бур оласнога Иван попӧс; но сы вӧсна мый сылӧн колины сӧмын кокъясыс, то ни ӧтик доктор мирас лечитны сійӧс эз нин вермы.
Кокъяссӧ сылысь гуалісны, а Иван поп местаӧ пуктісны мӧд попӧс.
Ӧні тайӧ Иван попыс, дзоньвидза, сулаліс Макар водзын да чужйышталіс сійӧс кокъяснас.
— Чеччы, Макарушко, — шуис сійӧ. — Мунам вай.
— Кытчӧ ме муна? — дӧзмӧмӧн юаліс Макар.
Сійӧ вӧлі думайтӧ, мый «пропадитіс» кӧ нин, сылӧн делӧ — куйлыны лӧня и сылы нинӧмла нин мунны бара тайгаӧд, кевны туйястӧг.
А мӧд ногӧн кӧ, мыйла сылы сэсся вӧлі пропадитнысӧ?
— Мунам ыджыд Тойон дінӧ.
— Мыйла ме сы дінӧ муна? — юаліс Макар.
— Сійӧ кутас тэнӧ судитны, — шуис поп шог да неуна леститчан гӧлӧсӧн.
Макарлы уси дум вылас, мый кулӧм бӧрын збыль колӧ мунны кытчӧкӧ суд вылӧ.
Тайӧс сійӧ кывліс коркӧ вичкоын.
Сідзкӧ, поп вӧлі прав.
Быть лоӧ чеччыны.
И Макар кыпӧдчис нырулас броткигтыр, мый весиг кулӧм бӧрад оз сетны мортлы спокой.
Поп муніс водзвылас, Макар сы бӧрся.
Мунісны найӧ пыр веськыда.
Ниа пуяс лӧня кежыштавлісны, сетісны налы туй.
Мунісны асыввылӧ.
Макар чуймӧмӧн казяліс, мый Иван поп бӧрвылын некутшӧм кок туй оз тӧдчы.
Видзӧдліс аслас кок улӧ да сідз жӧ эз аддзы некутшӧм кок туй: лымйыс вӧлі сӧстӧм да шыльыд, быттьӧ пызан дӧра.
Сійӧ думыштіс, мый ӧні сылы зэв лоӧ лӧсьыд ветлӧдлыны йӧз налькъяс дінті, сы вӧсна мый некод та йылысь оз кут тӧдны; но поп, тыдалӧ, тӧдмаліс сылысь тайӧ думсӧ, бергӧдчис сылань да шуис:
— Кабысь (шыбит, эновт)!
Тэ он тӧд, мый тэныд лоӧ быд татшӧм мӧвпысь.
— Но, но! — скӧракодь шуис Макар. — Оз нин и думыштны позь!
Мый тэ ӧні лоин сэтшӧм стрӧг?
Ланьт нин!..
Поп довкйӧдлыштіс юрсӧ да муніс водзӧ.
— Ылӧдз-ӧ мунныс? — юаліс Макар.
— Ылӧдз, — шог гӧлӧсӧн вочавидзис поп.
— А мый кутам сёйны? — тӧждысьӧмӧн бара юаліс Макар.
— Тэ вунӧдін, — сыланьӧ бергӧдчӧмӧн шуис поп, — мый тэ кулӧмыд и мый тэныд сёйны ни юны оз ков.
Макарлы татшӧмторйыд эз ёна кажитчы.
Тайӧ, дерт, лӧсьыд сэтшӧм кадъясын, кор нинӧм сёйны, сэки нин колӧ вӧлі сідзи куйлыны, кыдзи сійӧ куйлӧ вӧлі кулӧм бӧрас.
А мунны, да ещӧ мунны ылӧ, и нинӧм не сёйны, тайӧ кажитчис сылы некытчӧ лӧсявтӧмӧн.
Сійӧ бара кутіс броткыны.
— Эн броткы! — шуис поп.
— Ладнӧ! — вочавидзис Макар ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн, но ачыс пыр на норасис ас кежсьыс да ропкис лёк порядокъяс вылӧ: «Мортӧс тшӧктӧны ветлӧдлыны, а сёйны сылы оз ков!
Кытысь тайӧс позьӧ кывлыны?»
Поп бӧрся мунігчӧж сійӧ пыр вӧлі недовольнӧй.
А мунісны найӧ, тыдалӧ, дыр.
Збыль эськӧ, эз на тӧдчы югдӧмыс, но, местаяс вылас видзӧдігӧн, Макарлы кажитчис, мый найӧ мунісны быдса вежон нин: сы мында найӧ колисны ас бӧрсяыс сён да сопка, ю да ты, сы мында найӧ прӧйдитісны вӧр да кушин.
Кор Макар видзӧдлывліс бӧрвылас, сылы кажитчыліс, мый сьӧд тайга ачыс пышйӧ на дінысь бӧрлань, а джуджыд лым гӧраяс быттьӧ сылісны войся рӧмыдас да ӧдйӧ вошлісны енэжтас сайӧ.
Найӧ быттьӧ век кыпӧдчисны вывлань.
Кодзувъяс лоисны пыр гырысьджыкӧсь да югыдджыкӧсь.
Сэсся мыльк йывсянь, код вылӧ найӧ кайисны, тыдовтчис важӧн нин лэччӧм тӧлысьлӧн чарла кодь дорыс.
Сійӧ быттьӧ тэрмасис пышйыны, но Макар да поп сійӧс вӧтӧдісны.
Медбӧрын, тӧлысь бӧр кутіс кыптыны енэжтас весьтті.
Найӧ мӧдісны мунны зэв джуджыд шыльыд местаӧд.
Ӧні лои югыд, — ёна югыдджык вой заводитчигӧн дорысь.
Тайӧ лои, дерт, сы вӧсна, мый найӧ вӧліны ёна матынӧсь кодзувъяс дорын.
Кодзувъяс, ыджданас ставыс яблок кодьӧсь, сідзи и югъялісны, а тӧлысь, быттьӧ ыджыд зарни бӧчкалӧн пыдӧсыс, югъяліс шонді моз, югдӧдіс шыльыдінсӧ ӧтар помсяньыс мӧдар помӧдзыс.
Шыльыдінын бура-мичаа тыдаліс дзик быд лым чир.
Сэті муніс уна туй, и ставыс найӧ ӧтлаасисны ӧтилаӧ, асыввылӧ.
Туйяс кузя подӧн и вӧлӧн мунісны разнӧй паськӧма уна пӧлӧс йӧз.
Ӧти верзьӧма морт вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын Макар друг кежис туй вывсьыс да кутіс котӧртны верзьӧма бӧрсяыс.
— Сувтлы, сувтлы! — горзіс поп, но Макар весиг эз и кывлы.
Сійӧ аддзис тӧдса татаринӧс, коді квайт во сайын пышйӧдліс сылысь пеганӧй вӧвсӧ, а вит во сайын кулі.
Ӧні татарин муніс сійӧ жӧ пеганӧй вӧв вылас.
Вӧлыс сідзи и тӧвзьӧ кыккокйыв.
Сы кок улысь лэбисны быдса лым бус кымӧръяс, лымйыс вӧлі дзирдалӧ уна рӧма кодзув югӧрӧн.
Макар шензис, кыдз вермис сійӧ, пода морт, татшӧм бешенӧя вӧв скачитігӧн, сэтшӧм кокньыда суӧдны верзьӧма татаринӧс.
Но татарин, кымынкӧ воськов сайысь Макарӧс аддзӧм бӧрын, пырысьтӧм-пыр сувтіс.
Макар скӧрысь уськӧдчис сы вылӧ.
— Мунам старӧста ордӧ! — горзіс сійӧ. — Тайӧ вӧлыс менам.
Веськыд пельыс со тшупыштӧма...
Видзӧдтӧ, кутшӧм сюсь!..
Мунӧ йӧз вӧв вылын, а вӧв кӧзяиныс, корысь моз, подӧн кыссьӧ.
— Ланьтлы! — шуис тайӧ кывъяс вылӧ татарин. — Оз ков старӧста дінӧ.
Тэнад, шуан, вӧлыс?
Но и босьт сійӧс!
Проклятӧй живӧтина!
Витӧд во со тадзи муна та вылын, а век на быттьӧ места вылысь эг вӧрзьыв...
Пода йӧз сідзи век и панйӧны менӧ; бур татаринлы весиг яндзим.
И сійӧ лэптіс нин коксӧ, лӧсьӧдчис вӧв вывсьыс лэччыны, но сэки котӧрӧн воис сэтчӧ поп, кодлӧн дзикӧдз вӧлі лолыс тырӧма, да кватитіс Макарӧс киӧдыс.
— Коньӧрӧй! — горӧдіс сійӧ, — мый тэ вӧчан?
Он ӧмӧй аддзы, мый татарин кӧсйӧ тэнӧ пӧръявны.
— Дерт жӧ, пӧрйӧдлӧ, — горӧдіс Макар кияснас ӧвтчигтыр, — вӧлыс вӧлі бур, настоящӧй кӧзяйскӧй вӧв...
Меным коймӧд во вылас на сетлісны сы вылӧ нелямын шайт...
Оз артмы, вокӧ!
Тэ кӧ нин тшыкӧдін вӧвсӧ, ме сійӧс начка яй вылӧ, а тэ меным мынтан сӧстӧм сьӧмӧн.
Думайтан, мый тэ татарин, да тэ вылӧ сэсся и суд абу?
Макар скӧраліс да горзіс нарӧшнӧ, мед чукӧртны ас гӧгӧрыс унджык йӧзӧс, сы вӧсна мый сійӧ полӧ вӧлі татаринъясысь.
Но поп ӧлӧдіс сійӧс.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, Макар!
Тэ ӧтарӧ вунӧдан, мый тэ кулӧмыд нин...
Мыйла тэныд вӧлыс?
А сэсся тэ ӧмӧй он аддзы, мый подӧн тэ мунан ёна ӧдйӧджык татарин дорысь?
Кӧсъян, медым тэныд лои мунны верзьӧмӧн быдса сюрс во.
Макар гӧгӧрвоис, мыйла татарин сэтшӧм окотапырысь заводитліс сетны вӧвсӧ.
«Мудер йӧз!» — думыштіс Макар да шыасис татарин дінӧ.
— Ладнӧ нин!
Мун вӧв вылас, а ме, вокӧ, прӧстита тэнӧ.
Татарин скӧрысь сюйыштіс юрас шапкасӧ да швачкӧбтіс вӧлыслы.
Вӧв мӧдӧдчис кыккокйыв, лым чукӧр резыштчис сы кок улысь, но кытчӧдз Макар да поп эз мӧдӧдчыны, татарин эз вӧрзьы ни ӧти воськов.
Сійӧ скӧрысь сьӧлыштіс да шыасис Макар дінӧ:
— Кывзы, другӧ, абу-ӧ тэнад ӧти табак лист?
Вывті окота куритчыны, а ассьым табакӧс ме нёль во сайын нин куриті.
— Пон тэныд друг, абу ме! — скӧрысь шуис Макар. — Видзӧдтӧ: вӧв гусяліс дай табак корӧ!
Пропадит тэ дзикӧдз, и то он ло меным жаль.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Макар мӧдӧдчис водзӧ.
— А ӧд тэ дзик весьшӧрӧ эн сет сылы табак листтӧ, — шуис сылы Иван поп. — Сы пыдди суд вылын Тойон прӧститіс эськӧ тэнсьыд сё грек дорысь не этшаджык.
— Сідзкӧ нӧ мый тэ меным та йылысь эн висьтав водзджык? — горӧдіс Макар.
— Да ӧні сёр нин тэнӧ велӧднысӧ.
Тэныд тайӧс колӧ вӧлі тӧдмавны ловъядырйиыд на асланыд попъяслысь.
Макар скӧрмис.
Попъясысь сійӧ эз аддзывлы некутшӧм тӧлк: руга босьтны босьтӧны, а весиг эз вермыны велӧдны, кор колӧ татаринлы сетны табак лист, мед эськӧ грекъяс прӧститчисны.
Шутка ӧмӧй: сё грек... и ставыс тайӧ ӧтик табак лист пыдди!..
Сійӧ ӧд мыйкӧ мында да сулалӧ!
— Энлы, — шуис Макар. — Тырмас миянлы и ӧтик листыс, а нёльсӧ ме ӧні сета татаринлы.
Сійӧ лоӧ нёльсё грек.
— Бергӧдчыв, — шуис поп.
Макар бергӧдчыліс.
Бӧрвылас вӧлі пластнитчӧма сӧмын еджыд тыртӧм шыльыдін.
Татарин ӧти здук кежлӧ вуджӧртыштліс зэв ылыса чут моз.
Макарлы кажитчис, мый сійӧ аддзыліс на, кыдзи еджыд бус лэбӧ татаринлӧн пеганӧй вӧв кок улысь, но ӧти здук мысти и сійӧ чутыс воши.
— Но, но, — шуис Макар. — Татаринлӧн и табактӧг овсяс.
Видзӧдтӧ: вӧвсӧ тшыкӧдӧма, проклятӧйыд!
— Абу сідз, — шуис поп, — сійӧ тэнсьыд вӧвтӧ эз тшыкӧд, но вӧлыс тайӧ гусялӧм.
А тэ ӧмӧй эн кывлы пӧрысь йӧзлысь, мый гусялӧм вӧв вылын ылӧдз он мун?
Макар татшӧмторсӧ збыль кывлывліс старикъяслысь, но сы вӧсна, мый ловъядырйиыс эз этшаысь аддзыв, кыдз татаринъяс гусялӧм вӧвъяс вылын мунлывлісны карӧдз, то, гӧгӧрвоана, сійӧ эз эскы пӧрысь йӧзлы.
А ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый корсюрӧ и пӧрысь йӧз висьталӧны збыльтор.
И сійӧ шыльыдінті мунігӧн кутіс панъявны зэв уна верзьӧма йӧзӧс.
Быдӧн найӧ гӧнитісны сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и медводдзаыс.
Вӧвъяс лэбзисны лэбачьяс моз, вӧв вылын пукалысьяс вӧлі пӧсялӧмаӧсь, а Макар век на жӧ панйывліс и кольліс найӧс.
Унджыкыс на пытшкысь вӧліны татаринъяс, но веськавлісны и кӧреннӧй чалганса йӧз.
Чалганса йӧз пытшкысь кодсюрӧ пукалісны гусялӧм ӧшъяс вылын да вӧтлісны найӧс ньӧръясӧн.
Татаринъяс вылӧ Макар видзӧдіс зэв скӧрысь и быдпӧрйӧ броткис, мый налы тайӧ этша на.
А кор паныдасьліс чалганса йӧзкӧд, то сувтлывліс да бурпырысь сёрнитлывліс накӧд: век жӧ найӧ вӧліны сылӧн другъясӧн, кӧть и вӧръяс.
Корсюрӧ сійӧ весиг заводитліс отсыштны налы, лэптывліс туй вывсьыс ньӧр да сьӧлӧмсьыс вӧтлывліс ӧшъясӧс да вӧвъясӧс; но сӧмын сійӧ кымыныськӧ воськовтліс, кыдзи верзьӧмаяс бара кольлывлісны бӧрӧ, да пӧрлісны зэв омӧля тыдалан чутъясӧ.
Шыльыдіныс кажитчис помтӧмӧн.
Найӧ дугдывтӧг панйывлісны верзьӧмаясӧс да пода йӧзӧс, но на гӧгӧр пыр кажитчис тыртӧмӧн.
Быд кык мунысь костын быттьӧ куйлісны быдса сё либӧ сюрс верст.
Унапӧлӧс йӧз пӧвстысь Макарлы паныдасис тӧдтӧм старик; сійӧ, тыдалӧ, вӧлі чалганец; тайӧ тӧдчис чужӧм сертиыс, паськӧм сертиыс, весиг походка сертиыс, но Макарлы некыдз дум вылас эз усь, аддзывліс-ӧ сійӧ коркӧ тайӧ стариксӧ.
Старик вылын вӧлі киссьӧм пась, сэтшӧм жӧ киссьӧм ыджыд пеля шапка, важ кучик гач да куысь вӧчӧм киссьӧм торбасъяс.
Но самӧй омӧльыс вӧлі сійӧ, мый, аслас пӧрысьлун вылӧ видзӧдтӧг, пельпомъяс вылас старик нуис ас дорсьыс нин пӧрысь старукаӧс, кодлӧн кокъясыс кыссисны муӧдыс.
Старик сьӧкыда лолаліс, джӧмдаліс да сьӧкыда мыджсьыліс бедь вылӧ.
Макарлы старикыс лои жаль.
Сійӧ сувтіс.
Старик тшӧтш жӧ сувтіс.
— Капсе (сёрнит)! — приветливӧя шуис Макар.
— Ог, — вочавидзис старик.
— Мый кывлін?
— Нинӧм эг кывлы.
— Мый аддзылін?
— Нинӧм эг аддзыв.
Макар ланьтыштліс недыр кежлӧ да сы бӧрын вӧлисти кутіс юасьны стариклысь, коді сійӧ да кытысянь кыссьӧ.
Старик висьтасис.
Важӧн нин, — сійӧ и ачыс оз тӧд, кымын во сайын, — сійӧ эновтіс Чалгансӧ да муніс «гӧра» вылӧ кевмысьны.
Сэні сійӧ нинӧм эз вӧчлы, сёйис сӧмын мырпом да турун вужъяс, эз гӧрлы, эз кӧдзлы, эз излы изкиӧн нянь, ни эз мынтыв податьяс.
Кор сійӧ кулі, воис Тойон дінӧ суд вылӧ.
Тойон юаліс, коді сійӧ и мый вӧчліс.
Старик висьталіс, мый муніс «гӧра» вылӧ да кевмис.
«Бур, — шуис Тойон, — а кӧні нӧ тэнад старукаыд?
Мун вай татчӧ ассьыд старукатӧ».
И сійӧ муніс старукала, а старукаыд сылӧн кувтӧдзыс корӧма, сійӧс некодлы вӧлӧм верднысӧ, сылӧн эз вӧв ни керка, ни мӧс, ни нянь.
Сійӧ омӧльтчӧма да коксӧ нин оз вермы кыскавны.
Сы вӧсна сылы лоӧ ас вылас кыскыны старукаӧс Тойон дінӧ.
Старик бӧрддзис, а старука чужйис сылы ӧшлы моз кокнас да шуис слаб, но скӧр гӧлӧсӧн:
— Ну!
Макарлы ещӧ нин жаль лои старикыс, и сійӧ сьӧлӧмсяньыс нимкодясис, мый сылы эз удайтчы мунны «гӧра» вылӧ.
Сылӧн старукаыс вӧлі зэв ыджыд, кузь тушаа, и кыскыны сійӧс вӧлі ещӧ нин эськӧ сьӧкыд.
А ещӧ кӧ, содтӧд, сійӧ кутіс чужъявны кокнас ӧшкӧс моз, то, тӧдӧмысь, мӧдысь ковмис Макарлы кувны.
Жалитӧм могысь сійӧ эськӧ босьтліс жӧ старукаӧс кокъясӧдыс, медым отсыштны стариклы, но ӧдва кыкысь-куимысь воськовтіс, кыдзи ковмис старукаыслысь кокъяссӧ лэдзны, медым эськӧ кокъясыс эз кольны Макар киӧ.
Ӧти здукӧн старик аслас ношаыскӧд воши на син улысь.
Водзӧ туй вылын сэсся эз нин паныдасьлыны сэтшӧм йӧз, кодъяс йылысь эськӧ Макарлы окота вӧлі тӧдны.
Сэні вӧліны вӧръяс, налы скӧтинаяс вылӧ моз вӧлі тэчӧма гусялӧм кӧлуй, да кодъяс ӧдва-ӧдва восьлалісны; кыз якутскӧй тойонъяс, кодъяс пукалісны джуджыд седлӧяс вылын, треситчисны башняяс моз да джуджыд шапкаяснас кымӧрӧдзыс инмӧдчывлісны.
Сэні жӧ, орччӧн, котӧртісны коньӧр комночитъяс (работникъяс), кӧчьяс кодь омӧликӧсь да кокньыдикӧсь.
Лёкысь кодзлалысь синъяса, зумыштчӧмӧн муніс вирӧн тырӧм морт виысь.
Весьшӧрӧ уськӧдчывліс сійӧ сӧстӧм лым пиӧ вир чутъяссӧ бырӧдӧм могысь.
Лымйыс пырысьтӧм-пыр жӧ гӧрдӧдлывліс, а морт виысь вылын вир пятнӧясыс ещӧ ёнджыка тӧдчисны, и сы синъясын вӧлі лачасӧ дзикӧдз воштӧм да повзьӧм.
Сійӧ пыр муніс да видзӧдіс бокӧ йӧз повзьӧм видзӧдласъясысь видзчысьӧмӧн.
А посньыдик челядь ловъяс ӧтарӧ вуджрасисны сынӧдас, быттьӧ лэбачьяс.
Найӧ лэбалісны гырысь чукӧръясӧн, и Макар та вылӧ эз шензьы.
Омӧль, лёк сёянысь, камелёкъяслӧн биысь да юртаса кӧдзыд сквӧзнякъясысь сӧмын ӧти Чалганысь сёясӧн кувлісны челядьыс.
Морт виыськӧд ӧтвесьтасьӧм бӧрын найӧ повзьӧм лэбачьяс моз уськӧдчывлісны бокӧ, и дыр на сы бӧрын кыліс посньыдик бордъяслӧн тэрыб, повзьӧм швачӧдчӧм шыяс.
Макар, дерт, казяліс, мый мукӧд дорысь сійӧ мунӧ ёна ӧдйӧджык, и тэрмасьыштіс нин думыштны, мый тайӧ сы бурлун вӧсна.
— Кывзы, агабыт (отец), — шуис сійӧ, — кыдзи тэ чайтан?
Ме кӧть ловъядырйи и радейтлі юыштны, а мортыс вӧлі бур.
Енмыс менӧ радейтӧ...
Макар зэв сюся видзӧдліс Иван поп вылӧ.
Сылӧн вӧлі гуся мӧвп: тӧдмавны мыйсюрӧ пӧрысь поплысь.
Но поп шуис дженьыда:
— Эн ышнясь!
Матын нин.
Регыд ачыд тӧдмалан.
Макар водзджык эз и гӧгӧрво, мый шыльыдінын быттьӧ кутіс югдыны.
Медводз енэжтас сайысь чепӧсйис кымынкӧ югӧр.
Найӧ тэрыба котӧртісны енэжӧд да кусӧдісны югыд кодзувъяссӧ.
И кодзувъяс кусіны, а тӧлысь лэччис.
И лымъя шыльыдін пемдіс.
Сэки сы весьтӧ кыптіс ру да сувтіс шыльыдін гӧгӧр, быттьӧ почётнӧй стража.
И ӧти местаын, асыввылас, руыс лои югыдджык, быттьӧкӧ зарни кӧлуйӧн пасьтасьӧм воинъяс.
И сэсся руыс кутіс гыавны-вӧрны, зарниӧн пасьтасьӧм воинъяс копыртчисны увлань.
И на сайысь петіс шонді, сувтіс налӧн зарни юръяс вылӧ да видзӧдліс шыльыдінсӧ гӧгӧр.
И шыльыдіныс ставнас кутіс дзирдавны некор аддзывтӧм син ёран биӧн.
И ру торжественнӧя кыпӧдчис ыджыд хороводӧн, рытыввывладорас ори да лайкъясигтырйи кайис вывлань.
И Макарлы кажитчис, мый сійӧ кылӧ зэв лӧсьыд сьыланкыв.
Тайӧ быттьӧ вӧлі самӧй сійӧ, важӧн нин тӧдса сьыланкывйыс, кодӧн муыс быд раз чолӧмалӧ шондісӧ.
Но Макар ещӧ некор на сы вылӧ эз обращайтлы колана внимание и сӧмын первойысь гӧгӧрвоис, кутшӧм тайӧ лӧсьыд сьыланкыв.
Сійӧ сулаліс да кывзіс и эз кӧсйы мунны водзӧ, а кӧсйис нэмыс сулавны сэні да кывзыны.
Но поп Иван вӧрзьӧдіс сійӧс соскӧдыс.
— Пырам, — шуис сійӧ. — Ми воим.
Сэки Макар аддзис, мый найӧ сулалӧны ыджыд ӧдзӧс дорын, кодӧс войдӧр сайӧдліс ру.
Сылы зэв неокота вӧлі мунны, — но нинӧм он вӧч, — лои кывзысьны.
VI
Найӧ пырисны лӧсьыд, ыджыд керкаӧ, и сӧмын татчӧ пырӧм бӧрын Макар казяліс, мый ывлаас вӧлӧма зэв кӧдзыд.
Керка шӧрын сулаліс зэв мичаа серӧдӧм камелёк, сійӧ вӧлі сӧстӧм эзысьысь, да сэні жургисны-ломтысисны зарни пес чуркаяс, кодъяс шонтісны быдлаті ӧтмоза, тайӧ шоныдыс паськавліс став туша пасьтаыд.
Тайӧ мича камелёкыслӧн биыс эз ёр синъястӧ, эз сот, а сӧмын шонтіс, и Макарлы бара лои окота сулавны тані нэмыс да шонтысьны.
Иван поп сідзжӧ матыстчис камелёк дінӧ да нюжӧдіс сэтчӧ кынмӧм кияссӧ.
Керкаын вӧлі нёль ӧдзӧс, на пытшкысь сӧмын ӧти ӧдзӧс вӧлі петӧ ортсӧ, а мукӧд ӧдзӧсъясӧд дугдывтӧг пырисны-петісны кутшӧмкӧ еджыд кузь дӧрӧма том йӧз.
Макар думыштіс, мый тайӧ, тыдалӧ, татчӧс Тойонлӧн уджалысьяс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кытыськӧ найӧс аддзывліс нин, но эз вермы дум вылас уськӧдны, кытысь.
Эз омӧля шензьӧд сійӧс и сэтшӧмтор, мый быд уджалысьлӧн мыш вылас летъялісны гырысь еджыд бордъяс, и сійӧ думыштіс, мый Тойонлӧн, тыдалӧ, эм ещӧ и мукӧд уджалысьяс, сы вӧсна мый тайӧ уджалысьясыс, тӧдӧмысь, эз эськӧ вермыны асланыс бордъясӧн писькӧдчыны тшӧкыд тайга пытшті пес либӧ потш керавны.
Ӧти работник тшӧтш жӧ локтіс камелёк дорӧ да, Макарлань мышкӧн бергӧдчӧм бӧрын, кутіс сёрнитны Иван попкӧд:
— Висьтав!
— Нинӧм йылысь, — вочавидзис поп.
— Мый тэ кывлін свет вывсьыс?
— Нинӧм эг кывлы.
— Мый аддзылін?
— Нинӧм эг аддзыв.
Кыкнанныс чӧв олыштісны, да сэсся поп шуис:
— Вайи со ӧтикӧс.
— Тайӧ Чалганысь? — юаліс работник.
— Да, Чалганысь.
— Но, сідзкӧ, колӧ ыджыд вески лӧсьӧдны.
И сійӧ петіс ӧти ӧдзӧсӧд, медым тшӧктыны лӧсьӧдны вески, а Макар юаліс поплысь, мыйла колӧ вескиыс да мыйла нӧ эськӧ ыджыд?
— Тӧдан, — вочавидзис поп неуна смутитчӧмӧн, — вески колӧ, мед веситны бурсӧ да лёксӧ, кодӧс тэ вӧчин олігад.
Мукӧдыслӧн бурыс да лёкыс ӧтмында; сӧмын чалганса йӧзлӧн грекыс сы мында, мый налы Тойон тшӧктіс вӧчны особӧй вески, кытӧні грекъяслы лӧсьӧдӧма зэв ыджыд чашка.
Тайӧ кывъясысь Макарлӧн сьӧлӧм вылас лои зэв сьӧкыд.
Сійӧ пондіс повны.
Работникъяс пыртісны да сувтӧдісны ыджыд вески.
Ӧтик чашкаыс вӧлі зарни да зэв ичӧт, мӧдыс — пу, зэв ыджыд.
Бӧръя улас друг воссис джуджыд сьӧд розь.
Макар матыстчис да гӧгӧр бура видзӧдаліс вескисӧ, мед эськӧ эз жӧ ло некутшӧм ылӧдлӧм.
Но ылӧдлӧм эз вӧв.
Чашкаясыс сулалісны ӧтвесьтын, вӧрзьывтӧг.
Збыль кӧ шуны, сійӧ эз бура гӧгӧрво вескиыслысь устройствосӧ, да сы ногӧн, эськӧ, вӧлі бурджык безмен, мый вылын сійӧ аслас кузь нэм чӧж зэв бура велавліс и вузасьны и ньӧбасьны неыджыд выгӧдаӧн аслыс.
— Тойон локтӧ, — шуис друг Иван поп да кутіс ӧдйӧ лӧсьӧдны ряскасӧ.
Шӧр ӧдзӧсыс воссис, да пырис пӧрысьысь-пӧрысь Тойон, ыджыд, коскӧдзыс лэччӧм эзысь тошка.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма сэтшӧм озыр мехысь да тканьысь вурӧм паськӧмӧн, кутшӧмӧс ӧнӧдз на Макар эз аддзыв, а кокас сылӧн вӧлі плисӧн дорысалӧм шоныд сапӧг, кутшӧмӧс Макар аддзывліс пӧрысь иконописец вылысь.
Тойон вылӧ первойысь син чӧвтлігӧн жӧ Макар тӧдіс, мый тайӧ самӧй сійӧ старикыс и эм, кодӧс вӧлі серпасалӧма вичкоын да кодӧс Макар унаысь аддзывліс.
Сӧмын тані сыкӧд эз вӧв пиыс; Макар думыштіс, мый, тыдалӧ, пиыс мунӧма кытчӧкӧ овмӧс кузя.
Зато гулю лэбзис жырйӧ да, старик юр весьтын гӧгралыштӧм бӧрын, пуксис сылы пидзӧс вылас.
И пӧрысь Тойон малаліс гулюӧс, сылы вылӧ лӧсьӧдӧм улӧс вылын пукалігмоз.
Пӧрысь Тойонлӧн чужӧмыс вӧлі бур, и, кор Макарлы вывті нин сьӧкыд лолывліс сьӧлӧм вылас, сійӧ видзӧдліс Тойон чужӧм вылӧ да сылы лолывліс кокньыдджык.
А сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сьӧкыд сы вӧсна, мый друг дум вылас уси аслас став олӧмыс быд посниторйӧдз, уси сылы дум вылӧ аслас быд воськов, и черӧн быд сӧтыштӧм, и быд кералӧм пу, и быд пӧръясьӧм, и быд румка вина, кодӧс сійӧ юліс.
И сылы лои яндзим да страшнӧ.
Но пӧрысь Тойон чужӧм вылӧ видзӧдліс да неуна збоймыштіс.
А збоймыштӧм бӧрын думыштіс, мый, гашкӧ, мыйсюрӧ позьӧ на и дзебны.
Пӧрысь Тойон видзӧдліс сы вылӧ да юаліс, коді сійӧ и кытысь, и мый нимыс, и кымын арӧс сылы.
Кор Макар вочавидзис, пӧрысь Тойон бара юаліс:
— Мый тэ вӧчин аслад олігчӧжӧн?
— Ачыд тӧдан, — вочавидзис Макар. — Тэнад ӧд ставыс гижӧма.
Макар кӧсйис тӧдмавны пӧрысь Тойонлысь, збыль-ӧ сылӧн ставыс гижӧма.
— Ачыд висьтав, эн ланьтӧмӧн ов! — шуис пӧрысь Тойон.
И Макар бара збоймыштіс.
Сійӧ кутіс лыддьӧдлыны ассьыс уджсӧ, и кӧть эськӧ сійӧ помнитіс черӧн быд керыштӧм, и быд кералӧм потш, и гӧрйӧн вӧчӧм быд бӧрӧзда, но сійӧ содталіс быдса сюрсъясӧн потшъяс, да сёясӧн пес додьяс, сёясӧн жӧ керъяс да уна сё пудъясӧн кӧдзаяс.
Кор сійӧ ставсӧ тайӧс лыддьӧдліс, пӧрысь Тойон шыасис Иван поп дінӧ:
— Вайлы татчӧ небӧгсӧ.
И сэки Макар аддзис, мый Иван поп служитӧ Тойон ордын писарӧн, да зэв ёна скӧрмис, мый сійӧ друг мортлы водзджык эз висьтав та йылысь.
Иван поп вайис ыджыд небӧг, восьтіс сійӧс да кутіс лыддьыны.
— Нолтӧ видзӧдлы, — шуис Тойон, — кымын потш?
Иван поп видзӧдліс да шогпырысь шуис:
— Сійӧ содтіс быдса дас куим сюрс.
— Ылӧдлӧ сійӧ! — горӧдіс скӧрысь Макар. — Тыдалӧ, сійӧ ӧшибитчӧма, сы вӧсна мый сійӧ пьянник да и кулі лёк смертьӧн.
— Ланьт тэ! — шуис пӧрысь Тойон. — Босьтліс-ӧ коркӧ сійӧ тэнсьыд лишнӧй дон челядь пыртӧмысь либӧ кӧлысьысь?
Корліс-ӧ сійӧ мырдӧн руга?
— Мыйла весьшӧрӧ шуны! — вочавидзис Макар.
— Со аддзан, — шуис Тойон, — ме и ачым тӧда, мый радейтліс сійӧ юыштлыны...
И пӧрысь Тойон скӧрмис.
— Лыддьы ӧні талысь грекъяссӧ небӧг вылысь, сы вӧсна мый тайӧ пӧръясьысь, и ме сылы ог эскы,  — шуис Тойон Иван поплы.
Сэккості работникъяс шыбитісны Макарлысь потшъяссӧ зарни чашка вылӧ, шыбитісны и песъяссӧ сылысь, и гӧрӧмсӧ, и став уджсӧ сылысь.
И ставыс тайӧ лои сы мында, мый вескилӧн зарни чашкаыс лэччис увлань, а пуыс кыптіс вылӧ-вылӧ, да сійӧс оз нин вӧлі позь судзӧдны киӧн, и енлӧн том работникъясыс кыпӧдчисны асланыс бордъяс вылас, и быдса сё работник кыскис сійӧс гезъясӧн увлань.
Сьӧкыд вӧлі уджыс чалганецлӧн!
А Иван поп кутіс артавны ылӧдчӧмъяссӧ, и ылӧдчӧмыс вӧлӧма — кызь ӧти сюрс ӧкмыссё комын куим ылӧдӧм; и поп кутіс артавны, кымын бутылка вина юис Макар, и лои нёльсё бутылка; поп лыддис водзӧ, а Макар аддзис, мый вескилӧн пу чашкаыс мӧдіс личкыны зарни чашкасӧ да мый пу чашкаыс лэччӧ нин гуранӧ, и поп лыддигкості, сійӧ пыр лэччис увлань.
Сэки Макар думыштіс ас кежсьыс, мый делӧыс сылӧн лёк, матыстчис вески дорӧ, да кӧсйис некод тӧдлытӧг кутыштны чашкасӧ кокнас.
Но ӧти уджалысь аддзис тайӧс, да налӧн кыптіс зык.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — юаліс пӧрысь Тойон.
— Да вот тайӧ кӧсйис кокнас вескисӧ кутыштны, — висьталіс уджалысь.
Сэки Тойон скӧрысь шыасис Макар дінӧ да шуис:
— Ме аддза, мый тэ пӧръясьысь, дыш дай пьянник...
И тэ сайын коли недоимка, и поп тэ сайысь руга лыддьӧ, и исправник тэ вӧсна грекӧ вӧйӧ, тэнӧ лёк кывъясӧн видӧ да!..
Пӧрысь Тойон бергӧдчис Иван поп дінӧ да юаліс:
— Коді Чалганын вӧвъяс вылӧ пуктӧ медуна груз да коді медъёна найӧс гӧняйтӧдлӧ?
Иван поп шуис:
— Вичкоса трапезник.
Сійӧ новлӧдлӧ почта да исправникӧс.
Сэки пӧрысь Тойон шуис:
— Сетны тайӧ дыш мортсӧ трапезниклы мерин пыдди и мед сійӧ та вылын новлӧдлас исправникӧс, кытчӧдз кок йывсьыс оз уськӧд...
А сы бӧрын сэсся видзӧдлам.
И сӧмын на пӧрысь Тойон удитіс шуны тайӧ кывъяссӧ, воссис ӧдзӧс да пырис керкаӧ пӧрысь Тойонлӧн пиыс, пуксис сійӧ Тойон дінӧ веськыдладорас.
И пиыс шуис:
— Ме кывлі тэнсьыд приговортӧ...
Ме дыр олі свет вылын и тӧда сэтчӧс делӧяссӧ: сьӧкыд лоӧ коньӧрлы новлӧдлыны исправникӧс.
Но... да тырмас!..
Сӧмын, гашкӧ, сійӧ мыйкӧ ещӧ на висьталас.
Сёрнит, барахсан (коньӧр)!
Сэки лои мыйкӧ тешкодьтор.
Макар, самӧй сійӧ Макарыс, коді олігчӧжыс некор ӧтпырйӧ эз шулы дас кывйысь унджык, друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ вермӧ бура сёрнитны.
Сійӧ кутіс сёрнитны и ачыс чуймис.
Лои быттьӧ кык Макар: ӧтикыс сёрнитіс, мӧдыс кывзіс да дивуйтчис.
Сійӧ аслас пельяслы эз эскы.
Сёрниыс сылӧн киссис шыльыда да пӧся, кывъясыс вӧтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс да сувталісны сэсся кузь, веськыд радъясӧ.
Сійӧ эз пов.
Сійӧ кӧ мытшасьліс, то пырысьтӧм-пыр жӧ веськӧдліс и горӧдлывліс кык пӧв гораджыка.
А главнӧйыс — ачыс вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сёрнитӧ убедительнӧя.
Пӧрысь Тойон, коді первойсӧ скӧрмыштліс сы збойлун вылӧ, бӧрынджык кутіс кывзыны зэв сюся, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый Макар абу нин сэтшӧм йӧй, кутшӧмӧн кажитчыліс водзынсӧ.
И Иван поп первой здукас весиг повзис да заводитліс тракйыны Макарӧс пась пӧлаӧдыс, но Макар ӧвтыштчис да бара кутіс важ мозыс висьтавны.
А бӧрын и поп дугдіс повны да весиг нюмъявны мӧдіс, кор аддзис, мый сылӧн прихожаниныс висьталӧ збыльтор и мый висьталӧмыс воӧ сьӧлӧм вылас пӧрысь Тойонлы.
Весиг кузь дӧрӧмъяса да еджыд бордъяса том йӧз, кодъяс олісны работникъяс пыдди пӧрысь Тойон ордын, петалісны асланыс оланінъясысь ӧдзӧс дорӧ да, ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснас тувкнитышталігтыр, дивуйтчӧмӧн кывзісны Макарлысь висьталӧмсӧ.
Макар заводитіс сысянь, мый оз кӧсйы мунны трапезник ордӧ меринавны.
И оз кӧсйы мунны оз сы вӧсна, мый полӧ сьӧкыд уджысь, а сы вӧсна, мый тайӧ решениеыс абу правильнӧй.
А сы вӧсна, мый решениеыс неправильнӧй, то сійӧ оз подчинитчы и чунь помӧн оз вӧрзьӧд, ни коксӧ оз лэптыштлы.
Мед сыкӧд вӧчасны, мый налы колӧ!
Мед кӧть чӧртъяслы сетасны нэмӧвӧйся уджалысьӧ, — сійӧ оз кут новлӧдлыны исправникӧс, сы вӧсна мый решениеыс неправильнӧй.
И мед оз думайтны, мый сійӧ полӧ мериналӧмысь: трапезник ветлӧдлӧ мерин вылын, но вердӧ сійӧс зӧрйӧн, а Макарӧс олігчӧжыс пыр гӧняйтӧдлісны, но зӧрйӧн некор эз вердлыны.
— Коді тэнӧ гӧняйтӧдліс? — скӧра юаліс пӧрысь Тойон.
Да, сійӧс гӧняйтӧдлісны став олӧмсӧ!
Гӧняйтӧдлісны податьяс коригӧн старӧстаяс да старшинаяс, заседательяс да исправникъяс; гӧняйтӧдлісны попъяс руга коригӧн; гӧняйтӧдліс тырмытӧмлун да тшыглун; гӧняйтӧдліс кӧдзыдыс и жарыс, зэрыс и кослуныс; гӧняйтӧдліс кын муыс и лёк тайгаыс!..
Скӧтина мунӧ водзӧ да видзӧдӧ муӧ, а ачыс оз тӧд, кытчӧ сійӧс вӧтлӧны...
И сійӧ сідзжӧ...
Сійӧ ӧмӧй тӧдӧ вӧлі, мый лыддьыліс вичкоын поп и мыйысь сылы колӧ ругаыс?
Сійӧ ӧмӧй тӧдліс, мыйла да кытчӧ нуисны сылысь ыджыд писӧ, кодӧс босьтісны салдатӧ, да кӧні сійӧ кулі, да кӧні сылӧн коньӧр лыясыс куйлӧны?
Шуӧны, мый сійӧ уна вина юліс?
Дерт, тайӧ збыль: сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі корӧ винасӧ...
— Кымын бутылка, шуан тэ?
— Нёльсё, — висьталіс Иван поп небӧгӧ видзӧдлӧм бӧрын.
Ладнӧ!
Но, а сійӧ ӧмӧй вина вӧлі?
Куим нёльӧд юкӧныс вӧлі ва и сӧмын ӧти нёльӧд юкӧныс прамӧй вина, да ӧд и сійӧ табакӧн сулӧдӧм.
Сідзкӧ, куимсё бутылкасӧ колӧ шыбитны лыд вывсьыс.
— Збыль-ӧ тайӧ ставсӧ висьталӧ? — юаліс пӧрысь Тойон Иван поплысь, и тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ век на скӧралӧ.
— Дзик збыль, — тэрыба вочавидзис поп, а Макар висьталіс водзӧ.
Сійӧ содтіс дас куим сюрс потш?
Мед сідз!
Мед сійӧ кераліс сӧмын дас квайт сюрс.
А тайӧ ӧмӧй этша?
Да сэтчӧ жӧ, кык сюрс потшсӧ сійӧ кераліс сэк, кор сылӧн вӧлі висьӧ медводдза гӧтырыс...
Сылы сьӧлӧм вылас вӧлі зэв сьӧкыд, сійӧ кӧсйис пукавны аслас старука дінын, а нуждаыс вӧтліс сійӧс тайгаӧ...
И тайгаын сійӧ бӧрдіс, и синваыс кынмис синлыс вылас, и шогысла кӧдзыдыс писькӧдчис дзик сьӧлӧмӧдзыс...
А сійӧ пыр керасис!
А сэсся гӧтырыс кулі.
Сійӧс колӧ вӧлі гуавны, а Макарлӧн сьӧмыс эз вӧв.
И сійӧ медасис пес керавны, мед эськӧ мынтыны гӧтырлы мӧдаръюгыдын оланін вылӧ...
А купеч аддзис, мый сылӧн нужда, и сетіс сӧмын дас кӧпейкаӧн.
И старука куйліс ӧтнас ломтытӧм кӧдзыд керкаын, а сійӧ ачыс бара керасис да бӧрдіс.
Сійӧ думайтӧ, мый тайӧ додьяссӧ колӧ артавны вит пӧв донаджыкӧн да весиг унджыкӧн.
Пӧрысь Тойонлӧн доршасьны кутіс синваыс, и Макар аддзис, мый вескилӧн чашкаясыс вӧрзисны, да пу чашкаыс кыптыштіс, а зарниыс лэччыштіс.
А Макар висьталіс водзӧ: налӧн ставыс гижӧма небӧгӧ...
Мед жӧ найӧ корсясны: аддзыліс-ӧ сійӧ коркӧ кодсянькӧ мелілун, бур кыв либӧ радлун?
Кӧнӧсь сылӧн челядьыс?
Кор найӧ кувлывлісны, сылы вӧлі шог да сьӧкыд, а кор быдмывлісны, мунлісны сы дінысь, медым ӧткӧн вермасьны сьӧкыд нуждакӧд.
И сійӧ пӧрысьмис ӧтнас аслас мӧд старукакӧд да аддзыліс, кыдзи бырӧ сылӧн выныс да матысмӧ лёк, некытчӧ туйтӧм пӧрысьлун.
Найӧ сулалісны ӧтнаныс, кыдзи степь вылын сулалӧны кык эновтӧм коз пу, кодъясӧс быд боксянь кучкалӧны лёк тӧвъяс.
— Збыль-ӧ? — юаліс бара пӧрысь Тойон.
Поп тэрмасьӧмӧн шуис:
— Дзик збыль!
И сэки вески бара вӧрзис...
Но пӧрысь Тойон думыштсис.
— Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс, — шуис сійӧ: — ӧд эмӧсь жӧ свет вылас менам настоящӧй праведникъясыс...
Синъясыс налӧн югыдӧсь, и югыдӧсь чужӧмъясыс, и паськӧмъясыс сӧстӧмӧсь...
Сьӧлӧмъясыс налӧн небыдӧсь, бур му кодьӧсь; босьтӧны бур кӧйдыс да бӧрсӧ сетӧны полевӧй лилия да чӧскыд дука быдмӧгъяс, кодъяслӧн дукыс меным ёна кажитчӧ.
А тэ видзӧдлы ас вылад...
И ставныс видзӧдлісны Макар вылӧ, и сылы лои яндзим.
Сійӧ чувствуйтны кутіс, мый синъясыс сылӧн гудырӧсь и чужӧмыс пемыд, юрсиыс да тошкыс лёзь, паськӧмыс косясьлӧма.
И кӧть эськӧ кувтӧдзыс на ёна водз кӧсйыліс ньӧбны сапӧг, мед воны суд вылӧ, кыдз колӧ настоящӧй крестьянинлы, но сьӧмсӧ век юлывліс, а ӧні сулаліс Тойон водзын, быттьӧ медбӧръя якутыс, киссьӧм торбаса...
И сылы окота вӧлі му пырыс мунны.
— Чужӧмыд тэнад пемыд, — висьталіс водзӧ пӧрысь Тойон, — синъясыд гудырӧсь и кӧлуйыд киссьӧма.
А сьӧлӧмыд тэнад эжсьӧма быдсямапӧлӧс курыд ёг туруннас.
Со мый вӧсна ме радейта ассьым праведникъясӧс да мӧдарӧ бергӧда чужӧмӧс тэ кодь нечестивечьясысь.
Макарлӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Сылы лои яндзим аслас олӧмысь.
Сійӧ увлань лэдзис юрсӧ, но друг лэптіс бӧр да бара кутіс сёрнитны.
Кутшӧм праведникъяс йылысь нӧ сёрнитӧ Тойон?
На йылысь кӧ, кодъяс Макаркӧд ӧти кадын овлісны озыр короминаясын, то Макар тӧдӧ найӧс...
Синъясыс налӧн югыдӧсь сы вӧсна, мый найӧ эз кисьтлыны сы мында синва, мыйта Макар кисьтліс, да чужӧмъясыс сӧстӧмӧсь, сы вӧсна мый мыськӧма дукиясӧн, а сӧстӧм кӧлуйыс кыӧма йӧз киӧн.
Макар бара ӧшӧдліс юрсӧ, но пырысьтӧм-пыр жӧ бара лэптіс сійӧс.
А сійӧ ӧмӧй оз аддзы, мый мукӧд моз жӧ сійӧ чужис югыд, восьса синъясӧн, кӧні вӧлі тыдалӧны муыс и енэжыс, чужис сӧстӧм сьӧлӧмӧн, коді эськӧ вермис воссьыны светвывса быд бурторйыслы?
И ӧні кӧ сійӧ кӧсйӧ дзебны му пытшкӧ ассьыс мисьтӧм да позорнӧй тушасӧ, то сэні нин абу сылӧн мыжыс...
А кодлӧн нӧ? — Тайӧс сійӧ оз тӧд...
Но сійӧ тӧдӧ ӧтитор, мый терпеньеыс сылӧн дзикӧдз быри.
VII
Дерт, эськӧ Макар кӧ вермис аддзыны, кыдзи сылӧн кывъясыс действуйтісны пӧрысь Тойон вылӧ, сійӧ кӧ эськӧ аддзыліс, кыдзи сылӧн быд скӧр кыв свинеч гира моз усьӧ зарни чашкаӧ, сійӧ эськӧ раммӧдіс ассьыс сьӧлӧмсӧ.
Но сійӧ тайӧс ставсӧ эз аддзыв, сы вӧсна мый сылӧн сьӧлӧмыс пыр ёнджыка тырис отчаяниеӧн.
Со сійӧ видзӧдаліс быд боксянь ассьыс курыд олӧмсӧ.
И кыдзи сӧмын сійӧ вермыліс сы дыра кыскыны тайӧ ужаснӧй бремясӧ.
А кыскис сійӧс сы вӧсна, мый водзын век на вуджрасис — рупытшса кодзув моз — лача.
Сійӧ ловъя, сідзкӧ вермас да и должен аддзывны бурджык олӧм...
Ӧні сійӧ сулаліс помас нин, и лача кусі...
Сэки сы сьӧлӧмын лои пемыд, и сьӧлӧмас кутіс пуны скӧрыс, кыдзи тыртӧм степын пемыд войӧ ыджыд тӧв.
Сійӧ вунӧдіс, кӧні сійӧ, код водзын сулалӧ, — вунӧдіс ставсӧ аслас скӧр кындзи...
Но пӧрысь Тойон шуис сылы:
— Энлы, коньӧрӧй!
Тэ абу му вылын...
Тані и тэныд сюрӧ правдаыс...
И Макар дрӧгнитіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс жалитӧны, сьӧлӧмыс сылӧн небзис; а сы вӧсна, мый сы син водзын пыр на сулаліс сылӧн гӧль олӧмыс, медводдза лунсяньыс медбӧръяӧдзыс, то ачыс аслыс лои вывті жальӧн.
И сійӧ бӧрддзис...
И пӧрысь Тойон тшӧтш бӧрдіс...
И бӧрдіс пӧрысь Иван поп, и енлӧн том работникъясыс кисьтісны синва да чышкалісны сійӧс еджыд паськыд сосъяснас.
А вескияс век вӧрисны, да пу чашкаыс качис век вывлань и вывлань!
«ШУВГӦ ВӦР»
(Полесскӧй легенда)
Было и быльем поросло
Шувгис вӧр...
I
Тайӧ вӧрас век кыліс шум — кузь, ӧтырышъя, быттьӧ ылысса звӧнлӧн йӧлӧга, спокойнӧй да неяснӧй, быттьӧ кывъястӧм да гортӧм сьыланкыв, кыдз быттьӧ рупырса важ казьтылӧм.
Тані век кыліс шум, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі пӧрысь, сук сьӧд вӧр, кытчӧ пилаӧн ни черӧн эз на инмӧдчыв вӧрса барышник.
Кыз да ён гӧрд стволъяса, кузь, сё арӧса пожӧм пуяс сулалісны зумыш ратьӧн выліас турунвиж йывъяснаныс топыда топӧдчӧмӧн.
Уліас вӧлі шы ни тӧв, кыліс сир дук; пожӧм лыска вон пыр, мыйӧн вӧлі вевттьысьӧма муыс, писькӧдчисны мича папоротникъяс, кодъяс паськыда шевкнитчӧмаӧсь да сулалісны лӧня, ни ӧти кор вӧрзьӧдтӧг.
Васӧд пельӧсъясын нюжӧдчисны асланыс кузь стебельясӧн веж турунъяс; еджыд бобӧнянь копыртӧма сьӧкыд еджыд юрсӧ, быттьӧкӧ дзикӧдз слабитӧма.
А выліын, дзик дугдывтӧг да ланьтлытӧг, кыссис вӧрса шум, быттьӧ пӧрысь сук пемыд вӧрлӧн сьӧкыда ышлолалӧмъяс.
Но ӧні тайӧ ышлолалӧмъясыс кутісны лоны пыр пыдысяньджык, пыр ёнджыкӧсь.
Ме муні вӧрса трӧпаӧд, и кӧть эськӧ енэжыс меным оз вӧлі тыдав, но вӧр пемдышталӧм сертиыс ме гӧгӧрвои, мый вӧр вылын ньӧжйӧник кыптӧ сьӧкыд кымӧр.
Кадыс эз нин вӧв водз.
Кӧнсюрӧ стволъяс костӧдыс писькӧдчыліс на лэччысь шонділӧн кӧсӧй югӧрыс, но чащаын разаліс нин рӧмыдыс.
Рытладорыс чукӧртчис гыма зэр.
Талун кежлӧ кыйсьӧм йылысь став думсӧ колӧ вӧлі нин эновтны; сӧмын эськӧ удитны зэртӧдзыс воны узьланінӧ.
Вӧлӧй менам кок гыжъяснас зяткӧдіс мыччысьӧм пу вужъясӧ, гӧрдліс да чошкӧдліс пельяссӧ, кывзысис гора вӧрса йӧлӧга шыӧ.
Вӧв ачыс содтывліс воськовсӧ тӧдса вӧр керкалань.
Кутіс увтчыны пон.
Шочмӧм пуяс костті тыдалісны мавтӧм стенъяс.
Тшынлӧн лӧз струяыс гартчӧ веж пуяс улын; лёзь вевта вежыньтчӧм керка дзебсьыштіс стволъяс стен улын; сійӧ быттьӧ пырӧ муас, а веськыд да тшап пожӧмъяс вылісянь довкйӧдлӧны сы весьтын асланыс юръяснас.
Эрд шӧрын, ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, сулалӧ том дуб чукӧр.
Тані олӧны менам вӧраландырся спутникъяс — Закар да Максим лесникъяс.
Но ӧні, тыдалӧ, некоднанныс абуӧсь гортас, сы вӧсна мый некод оз пет ыджыд понлӧн увтчӧм шы вылӧ.
Сӧмын куш юра да дзор уска пӧрысь дед пукалӧ керка мудӧд вылын да кыӧ нинкӧм.
Дедлӧн ускыс муртса абу коскӧдзыс, синъясыс гудырӧсь, быттьӧкӧ дед век мыйкӧ кӧсйӧ уськӧдны дум вылас да некыдзи оз вермы.
— Здорово, дед!
Эм кодкӧ гортад?
— Эге! — довкйӧдлӧ юрнас дед. — Абу ни Закар, ни Максим, да и Мотря довгис вӧрӧ мӧсла...
Мӧскыс кытчӧкӧ мунӧма, — пӧжалуй, ошъяс... чашйисны...
Со сійӧ кыдзи, некод абу!
— Но, нинӧм.
Ме тэкӧд пукалышта, виччысьышта.
— Виччысь, виччысь, — довкйӧдлӧ юрнас дед, да, дуб увйӧ вӧлӧс домалігкості, сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ слаб да гудыр синъяснас.
Слаб нин пӧрысь дед: синъясыс оз аддзыны, киясыс дзӧрӧны.
— А коді нӧ тэ ачыд лоан, зонмӧ? — юалӧ сійӧ, кор ме пукся сы дорӧ мудӧд вылӧ.
Тайӧ юалӧмсӧ ме кыла быд волігӧн.
— Эге, тӧда ӧні, тӧда, — шуӧ старик, ачыс бара заводитӧ кыны лапти. — Со пӧрысь юрыд пож кодь, нинӧм оз кут.
Найӧс, кодъяс важӧн нин кулӧмаӧсь, помнита, — ок, кутшӧм бура помнита!
А выль йӧзсӧ пыр вунӧда...
Вывті нин дыр свет вылас куті овны.
— А важӧн-ӧ нин тэ, дед, олан тайӧ вӧрас?
— Эге, важӧнкодь нин!
Француз сар муӧ воліс, ме вӧлі нин.
— Уна жӧ нин тэ аддзылін аслад нэмӧн.
Дерт, нин эм мый йылысь висьтавны.
Дед чуймӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ.
— А мый нӧ меным аддзывныс, зонмӧ?
Вӧр аддзылі...
Шувгӧ вӧр, шувгӧ лун и вой, тӧлын шувгӧ и гожӧмын...
И ме, кыдзи эсійӧ пуыс, нэм олі вӧрын да эг и казявлы олӧмсӧ...
Со нин и кувны кад, а думышта мукӧддырйи, зонмӧ, да и ачым ог вермы гӧгӧрвоны: овлі ме му вылас али эг...
Эге, со кыдзи!
Гашкӧ, и ньӧти эг овлы...
Пемыд кымӧрлӧн дорыс мыччысис вӧрса эрд весьтын тшӧкыд пу йывъяс костӧд; пожӧм лапъяс, кодъяс сайӧдісны эрдсӧ, тӧвру пӧльтыштӧмысь кутісны качайтчыны, и вӧрлӧн шувгӧм муніс пыдісянь содан аккорд моз.
Дед лэптіс юрсӧ да кутіс кывзысьны.
— Бушков локтӧ, — шуис сійӧ минут бӧрын. — Вот тайӧстӧ ме тӧда.
Ой-ой, шувгыны кутас войнас тӧв, пожӧмъяссӧ кутас чегъявны, вужъяснас найӧс кутас нетшкыны!..
Ворсны заводитас вӧрса кӧзяин... — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
— А мыйла тэ тӧдан, дедӧ?
— Эге, тайӧс ме тӧда!
Бура тӧда, кыдзи пу сёрнитӧ...
Пуыд, пиӧ, полӧ жӧ...
Со пипу, сійӧ ёрӧм пу, дугдывтӧг мыйкӧ боргӧ — тӧлыс нин абу, а сійӧ век дзӧрӧ.
Лыска вӧрын шондіа, мича лунӧ пожӧм пу ворсӧ-звӧнитӧ, а муртса кыпӧдчыштас тӧв, сійӧ здычкӧ да ружтӧ.
Тайӧ ещӧ нинӧм на...
А тэ вот кывзы ӧні.
Ме кӧть синъясӧн и омӧля аддза, но а пельнад кыла: дуб кутіс шувгыны, дубъясӧс нин вӧрзьӧдіс эрд вылысь...
Тайӧ бушков водзын.
И збыль, ляпкыдик на, но ён да крепыд дуб чукӧр, кодъяс быдмисны джуджыд, тшем сук вӧрӧн кытшалӧм эрд вылын, ӧвтчисны асланыс крепыд лапъяснаныс да шувгисны, налысь шувгӧмсӧ позьӧ вӧлі кокниа торйӧдны пожӧмъяслӧн гора збойысь.
— Эге! кылан-ӧ, зонмӧ? — шуӧ дед челядьлӧн кодь лукав нюмӧн. — Ме тӧда нин: тадзи кӧ нин дубӧс вӧрӧдӧ, сідзкӧ кӧзяин войнас мӧдӧдчас, чегъявны пондас...
Да оз, оз чег!
Дуб — сійӧ крепыд пу, весиг кӧзяинлӧн выныс оз судзсьы... со кыдзи!
— Кутшӧм кӧзяин нӧ, дедӧ?
Ачыд жӧ тэ шуан: ыджыд тӧлыс чегъялӧ.
Дед мудера лайкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Эге, ме ӧд тайӧс тӧда!..
Шуӧны, ӧні пӧ йӧзыс сэтшӧмӧсь лоины, мый нинӧмӧ нин оз эскыны.
Со сійӧ кыдзи!
А ме ӧд сійӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ ӧні аддза, а гашкӧ и бурджыка на, сы вӧсна мый менам ӧні синъясӧй пӧрысьӧсь, а сэки томӧсь на вӧліны.
Ой-ой, кутшӧм ещӧ бура синъясыд менам томдырйи аддзисны...
— А кыдзи тэ сійӧс, деду, аддзылін, ноко висьтав?
— А вот дзик тадзи жӧ, кыдзи и ӧні: медводз тшем сук вӧрын пожӧм ружтыны кутас...
То гылыда юркнитлас, то бара ружтыны заводитлас: о-ок-ко-ко... о-ко-к! — дай ланьтлас, а сэсся бара, сэсся бара да пыр частӧджык, да пыр нораджыка.
Эге, тайӧ сы вӧсна, мый войнас зэв унаӧс найӧс кӧзяин пӧрӧдас.
А сэсся тупу кутас варовитны.
Рытладорыс пыр ёнджыка, а войнас сэсся мӧдас гартны: котралӧ вӧрӧд, сералӧ да бӧрдӧ, бергалӧ, йӧктӧ, а ачыс пыр ёнджыка дубъяс вылӧ личкӧ, век кӧсйӧ найӧс нетшкыны-пӧрӧдны...
А ме арын ӧтчыд и видзӧдлі ӧшинь пыр; вот тайӧ сылы и эз во сьӧлӧм вылас: котӧрӧн матыстчис ӧшинь дорӧ да кыдз тай сырса пуӧн тар-рак ӧшиняс; муртса менсьым став чужӧмӧс эз жугӧд, морӧн лыяныд; да ӧд и ме абу йӧй — чеччышті сэсь.
Эге, зонмӧ, со кутшӧм сійӧ скӧр!..
— А кутшӧм нӧ ачыс?
— А видзӧдныс сійӧ нюр вылын быдмысь бадь кодь.
Дзик сэтшӧм!..
А юрсиыс — дзик пувывса кос рой кодь, да и тошкыс сэтшӧм жӧ, а нырыс — зэв ён ув кодь, а чужӧмыс ставыс сер, быттьӧ лишайӧн тырӧма...
Тьпу, кутшӧм мисьтӧм!
Ен эськӧ мед видзас жӧ кодлыкӧ сы кодьӧн лоны...
Ей-бог!
Ме и мӧдысь нюр вылысь сійӧс аддзылі, зэв матысянь...
А кӧсъян кӧ, волы тӧвнас, тэ и ачыд сійӧс аддзылан.
Кай сэтчӧ, гӧра вылас, — то вӧрӧн гӧраыс тырӧма, — да кавшась медся джуджыд пу вылас, йылӧдзыс кай.
Вот сэсянь мукӧддырйи и позьӧ сійӧс аддзывны: мунӧ сійӧ еджыд столбӧн вӧр йывтіыс, ачыс сідзи и бергалӧ, гӧра вывсяньыс уліӧдзыс лэччылас...
Котӧртас, котӧртас, а сэсся вӧрас и вошӧ.
Эге!..
А кыті прӧйдитас, сэті ассьыс кок туйсӧ еджыд лымйӧн вольсалӧ...
Он кӧ эскы пӧрысь мортлысь, коркӧ ачыд видзӧдлы.
Варовмис старик.
Тыдалӧ, вӧрыслӧн гажа да тревожнӧй сёрниыс, а сідзжӧ матысмысь бушколыс пузьӧдісны стариклысь пӧрысь вирсӧ.
Дед довкйӧдліс юрсӧ, шпынняліс, куньтыраліс пӧрысьмӧм синъяссӧ.
Но друг быттьӧ кутшӧмкӧ вуджӧр котӧртіс сылӧн паськыд да чукырӧсь плеш вывті.
Сійӧ тувкнитіс меным гырддзанас да шуис гусьӧнмоз:
— А тӧдан, зонмӧ, мый ме тэныд висьтала?..
Сійӧ, вӧрса кӧзяиныд, дерт, — лёк тварь кодь, тайӧ збыль.
Крещенӧй мортлы ӧбиднӧ и аддзывны татшӧм мисьтӧм рожатӧ...
Но сӧмын колӧ сы йылысь збыльтор висьтавны: сійӧ лёктӧ оз вӧч...
Дурыштны морткӧд дурыштас, а медым лёктор вӧчны, тайӧ оз овлывлы.
— Да кыдзи нӧ, дед, тэ ӧд ачыд висьтавлін, мый тэнӧ сійӧ сырса пуӧн кӧсйис кучкыны?
— Эге, кӧсйыліс тай!
Да ӧд сійӧ скӧрмис, мыйла ме ӧшинь пыр видзӧді, со сійӧ мый!
А сы дінӧ кӧ ныртӧ он сюй, сійӧ сэтшӧм мортыдлы некутшӧм пакӧсьт оз вӧч.
Со сійӧ кутшӧм, вӧрсаыд!..
А тӧдан, вӧрад йӧзыд лёкджык делӧяс вӧчлісны...
Эге, ей-богу!
Дед копыртіс юрсӧ да мыйкӧ дыра пукаліс шы ни тӧв.
Сэсся, кор сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, сы пӧрысь, гудыр синъясын быттьӧ вуджӧртліс садьмӧм паметьлӧн югӧртор.
— Вот ме тэныд, зонмӧ, висьтала тайӧ вӧрса вӧвлӧмторсӧ.
Вӧлі ӧтчыд тані, дзик тайӧ жӧ местаас, важӧн нин...
Помнита ме, быттьӧ вӧт, а мыйӧн сӧмын вӧрыс гораджыка кутас шувгыны, то и ставыс дум вылӧ усьӧ...
Кӧсъян кӧ, висьтала тэныд, а?
— Кӧсъя, кӧсъя, деду!
Висьтав!
— Сідзкӧ и висьтала, эге!
Кывзы вот!
II
Менам, тӧдан, бать-мам важӧн кувлісны, ме ичӧтик детинка на вӧлі...
Колисны найӧ менӧ свет вылас ӧтнамӧс.
Вот сійӧ кыдзи мекӧд лои, эге!
Миян йӧз и думайтны кутісны: «Мый нӧ ӧні миянлы тайӧ детинканас вӧчны?»
Но, и пан тшӧтш жӧ думайтӧ...
И воис сійӧ каднас вӧрысь лесник Роман да шуӧ миян йӧзлы: «Вайӧй меным тайӧ детинкасӧ вӧр керкаӧ, ме кута сійӧс вердны...
Меным вӧрын гажаджык лоӧ, и сылы нянь...»
Со сійӧ мый шуис, а миян йӧз вочавидзисны: «Босьт!»
Сійӧ и босьтіс.
Сідзи ме сійӧ кадсянь вӧрӧ и коли.
Тані менӧ Роман и быдтіс.
А мортыс сійӧ вӧлі сэтшӧм страшнӧй, ен мед видзас!..
Тушаыс ыджыд, синъясыс сьӧдӧсь, и син пырыс сылӧн душаыс сьӧдӧн тыдаліс, сы вӧсна мый тайӧ мортыс нэмыс ӧтнас вӧрын оліс: йӧзыс вӧлі шуӧны, ошкыд пӧ сылы рӧднӧй вок кодь, а кӧин — племянник кодь.
Ставпӧлӧс зверсӧ сійӧ тӧдліс да эз и повлы, а йӧз дінысь ӧтдортчыліс да весиг эз и видзӧдлывлы на вылӧ...
Со сійӧ кутшӧм вӧлі — сё ей-богу, дзик збыль!
Кыдзи вӧлі сійӧ ме вылӧ видзӧдлас, сідзи менам мышкуті быттьӧ кань аслас бӧжӧн нуӧдас...
Но, а мортыс сідзсӧ вӧлі бур, вердіс менӧ, нинӧм шуны оз позь, бура: греча рок вӧвлі сылӧн век госа, а кор утка лыяс, и утка вӧвлывліс.
Мый збыль, сійӧ збыль, вердліс бура.
Сідзи ми кыкӧн и олім.
Роман вӧрӧ мунас, а менӧ стӧрӧжкаӧ игналас, мед зверьяс оз сёйны.
А бӧрынджык сылы «гӧтыр» сетісны, Оксанаӧс.
Пан сылы гӧтырсӧ сетіс.
Корис сійӧс сиктӧ да шуӧ: «Вот мый, шуӧ, Ромасю, гӧтрась!»
Первойсӧ Роман шуис панлы: «А кутшӧм бес вылӧ нӧ меным гӧтырыс?
Мый ме кута вӧрас бабанас вӧчны, кор менам и сытӧг нин детинка эм?
Ог кӧсйы, шуӧ, ме гӧтрасьны!»
Абу велалӧма сійӧ нывъяскӧд ноксьыны, вот мый!
Но, да и пан мудер жӧ вӧлі...
Мыйӧн ме казьтыштла, зонмӧ, тайӧ пан йывсьыс, пыр ачым и думышта, мый ӧні татшӧм панъясыд сэсся абуӧсь нин, — абуӧсь, — бырисны...
Босьтам кӧть со тэнӧ: шуӧны мый, и тэ панскӧй рӧдысь...
Гашкӧ, тайӧ и збыль сідзи, но абу тэын эсійӧ... настоящӧйыс...
Сідз мыйкӧ, ичӧтик детинка, сэсся и нинӧм.
Но, а сійӧ настоящӧй вӧлі, важъяс пӧвстысь...
Вот, шуа ме тэныд, сэтшӧмтор свет вылас овлывлӧ, мый уна сё морт ӧти мортысь полӧны, да ещӧ кыдзи!..
Видзӧдлы тэ, зонмӧ, варыш вылӧ да чипанпи вылӧ: кыкнанныс эськӧ кольк пытшкысь петісны, но варыш ӧтарӧ вывлань лэбны зільӧ, эге!
Кыдзи горӧдас енэжын, пырысьтӧм-пыр жӧ — оз нин сӧмын чипанпиян, — а и пӧрысь петукъяс кутасны котравны...
Вот варышыд — сійӧ панскӧй пӧтка, а курӧг — прӧстӧй...
Со, помнита, ме том детинкаӧн на вӧлі: мужикъяс кыскӧны вӧрысь кыз керъяс, морт комын, гашкӧ.
А пан ӧтнас аслас вӧв вылын мунӧ да уссӧ гартлӧ.
Вӧв сы улын ворсӧ, а ачыс гӧгӧр видзӧдӧ.
Ой-ой! аддзасны мужикъяс панӧс, котравны кутасны, вӧвъяссӧ лым пытшкӧ кежӧдӧны, асьныс шапкаяс пӧрччалӧны.
Бӧрвылас сэсся эштасны жӧ и пессьыны, лым пытшкысь керъяссӧ петкӧдлыны, а пан водзӧ скачитӧ, — сылы со, аддзан, и ӧтнаслы туй вылас дзескыд!
Синкымсӧ кӧ чукыртлас пан, мужикъяс повзьӧмаӧсь нин, серӧктас — ставныслы гажа, а зумыштчас — ставныс жугыльӧсь.
А медым эськӧ панлы кодкӧ паныда кыв шуис, сэтшӧмторйыд, кӧнкӧ, эз и вӧвлы.
Но, а Роман, тӧдӧмысь, вӧрын быдмис, кыдзи колӧ сёрнитны эз тӧд, да пан сы вылӧ эз и ёна скӧравлы.
— Меным колӧ, — шуӧ пан, — медым тэ гӧтрасин, а мыйла, сійӧ ме ачым тӧда.
Босьт Оксанаӧс.
— Ог кӧсйы ме гӧтрасьны, — вочавидзӧ Роман, — оз меным сійӧ ков, мый кӧть и Оксана!
Мед сы вылӧ чӧрт гӧтрасяс, а ог ме...
Со кыдзи!
Тшӧктіс пан вайны кучик плетьяс, водтӧдісны Романӧс, пан и юалӧ:
— Гӧтрасян, Роман?
— Ог, — шуӧ, — ог кут.
— Сідзкӧ, шуӧ пан, — сетыштӧй сылы мынта тӧрас.
Сетыштісны сылы эз этша; кутшӧм нин ён вӧлі Роман, а век жӧ и сійӧ дӧзмис.
— Эновтӧй нин, — шуӧ, — тырмас жӧ сэсся.
Мед сійӧс лучше чӧртъясыс босьтасны, чем меным баба вӧсна сы мында мученье примитны.
Вайӧй сійӧс татчӧ, гӧтрася!
Пан дворын оліс доезжачӧй Опанас Швидкий.
Тайӧ каднас, кор Романӧс лӧсьӧдісны гӧтравны, воис му вылысь Опанас.
Кыліс сійӧ Роман шог йылысь — клоп панлы кок улас.
Сідзи и уси кок улас, окалӧ кокъяссӧ...
— Лучше, — шуӧ, — мортӧс пӧвсалӧм-нӧйтӧм дорысь, ме гӧтрася Оксана вылӧ, пан, кыв ог шу...
Эге, ачыс кӧсйис гӧтрасьны сы вылӧ.
Со кутшӧм мортыс вӧлі, ей-богу!
Романлы и нимкодь лои, гажмис.
Сувтіс кок йылас, кӧрталіс гачсӧ да шуӧ:
— Вот, — шуӧ, — и бур.
Сӧмын мый эськӧ тэныд вӧлі водзджык не воны, мортӧ?
Да и пан сідзжӧ — век вот тадзи!..
Позьӧ эськӧ вӧлі юавны тӧлкӧн, гашкӧ, кодкӧ и ас окотаысь гӧтрасис.
Кватитісны мортӧс да и давай сылы лӧдны!
Тайӧ нӧ ен ног тадзсӧ вӧчны?
Тьфу!..
Эге, сійӧ корсюрӧ и панлы эз сетчыв.
Со кутшӧм вӧлі Романыд!
Кор сійӧ скӧрмас вӧлі, то лучше сы дінӧ не матыстчыны, кӧть сэсся и самӧй пан.
Но, а пан мудер вӧлі!
Сылӧн, аддзан-ӧ, мӧдтор вӧлӧма дум вылас.
Бара тшӧктіс Романтӧ водтӧдны турун вылӧ.
— Ме, — шуӧ, — тэныд, йӧйлы, шуда олӧм лӧсьӧдны кӧсъя, а тэ ныртӧ мӧдарӧ бергӧдан.
Ӧні тэ ӧтнад, гупытшса ош моз олан и пыравлыны тэ дінӧ гажтӧм...
Нӧйтӧй сійӧс, йӧйӧс, кытчӧдз оз шу: тырмас!..
А тэ, Опанас, весась татысь.
Тэнӧ, шуӧ, ӧбедайтны кӧ эз корны, ачым пызан сайӧ эн пуксьы, а то аддзан, кутшӧм Романлӧн гӧститӧмыс?
Мед эськӧ тэнӧ татшӧмторйӧн эз жӧ гӧститӧдны.
А Романыд и збыльвылӧ нин скӧрмис, эге!
Сійӧс лупсуйтӧны прамӧя, сы вӧсна мый важ йӧз, тӧдан, кужлісны прамӧя плетьясӧн кучик поткӧдлыны, а сійӧ куйлӧ и куйлӧ да оз шу: тырмас!
Дыр терпитіс, а век жӧ сэсся сьӧвзис:
— Оз жӧ сідзи овлы, мед баба вӧсна крещенӧй мортӧс тадзи лупсуйтісны да ещӧ эз и лыддьыны.
Тырмас!
Мед эськӧ тіян киясыд косьмасны, бес дворнялӧн!
Велӧдӧма жӧ чӧртыс тіянӧс плетьясӧн уджавны!
Да ме ӧд тіянлы абу гумлавывса кольта, медым менӧ со тадзи вартісны.
Сідзкӧ, со вот тіянлы и гӧтрася.
А пан сӧмын сералӧ.
— Вот, — шуӧ, — и бур!
Ӧні тэ кӧть свадьба вылад пукавны и он вермы, но зато йӧктыны ёнджыка кутан...
Весел вӧлі паныс, ей-богу, весел, эге?
Да сӧмын бӧрынджык лёктор сыкӧд лои, мед эськӧ ни ӧти крещенӧйкӧд татшӧмторйыс оз жӧ ло.
Збыль, некодлы ог кевмы татшӧмторсӧ.
Пӧжалуй, весиг и жидлы оз ков кевмыны татшӧм лёкторсӧ.
Со мый ме думайта...
Вот татшӧм ногӧн Романӧс и гӧтралісны.
Вайис сійӧ стӧрӧжкаӧ том гӧтырӧс; первойсӧ пыр видіс да казьтывліс аслас плетьяс йылысь.
— И ачыд тэ, — шулывліс, — сы мындасӧ он сулав, мыйта тэ вӧсна мортӧс песісны.
Воас вӧлі вӧрысь да пыр жӧ и мӧдас Оксанаӧс керкаысь вӧтлыны:
— Мун, кытчӧ гажыд!
Менам стӧрӧжкаӧ некутшӧм баба оз ков!
Мед тэнад тані весиг дукыд эз вӧв?
Ог, — шуӧ, — радейт, кор менам керкаын баба узьлӧ.
Дукыс, — шуӧ, — сылӧн лёк.
Эге!
Но, а бӧрвылас нинӧм, велаліс.
Оксана вӧлі керка мыськас да сӧстӧминика мавтас стенъяссӧ, дозмукъяс тэчалас; ставыс югъялӧ, весиг сьӧлӧм вылад гажаджык лоӧ.
Роман аддзӧ: бабаыс бур, — надзӧникӧн и велаліс.
Да и эз сӧмын велав, а кутіс, зонмӧ, сійӧс радейтны, ей-богу, ог ылӧдлы!
Со ӧд мый Романкӧд лои.
Мыйӧн бура тӧдмаліс бабасӧ и шуӧ сылы:
— Но и пасибӧ жӧ панлы, бур вылӧ менӧ велӧдіс.
Да и ме ачым сэтшӧм йӧй морт вӧлі: мыйта плеть меным инмис, а кыдзи ӧні аддза, нинӧм лёкторйыс абу и вӧлӧма.
Ещӧ весиг бур.
Со сійӧ мый!
Тадзи коли мыйкӧ дыра кад, ме ог нин и тӧд, уна-ӧ.
Водіс лабичӧ Оксана да кутіс ойзыны.
Рыт кежлас дзикӧдз висьмис, а асывнас ме садьми да кыла: кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн «чивзӧ».
Эге! — думайта ме, — тайӧ, тыдалӧ, кага чужӧма.
А сійӧ збыль сідзи и вӧлӧма.
Эз дыр ов кагаыд свет вылас.
Сӧмын и олыштіс асывсяньыс рытӧдзыс.
Рытнас и чивзыны дугдіс...
Бӧрддзис Оксана, а Роман и шуӧ:
— Вот и абу нин кагаыд, а абу кӧ, нинӧмла ӧні и попӧс корны.
Пожӧм улӧ гуалам дай.
Со кыдзи шуӧ Роман, да эз сӧмын шу, а сідзи дзик и вӧчис: кодйис ичӧтик гу да и гуаліс.
Со эстӧн пӧрысь мыр сулалӧ, чардби сійӧс сотліс...
Вот тайӧ и эм самӧй сійӧ пожӧмыс, код улӧ Роман кагатӧ дзебис.
Тӧдан, зонмӧ, вот жӧ мый ме тэныд висьтала: ӧнӧдз на, мыйӧн сӧмын шонді лэччас да асъя кодзув кыптас вӧр весьтӧ, лэбалӧ кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач да горзӧ.
Ок, и нораа жӧ чивзӧ тайӧ лэбачыс, весиг сьӧлӧмыд доймӧ!
Тӧдысь йӧз, кодъяс небӧгъяс вылысь велӧдчылісны, шуӧны, гашкӧ пӧ, сылы перна сетны и дугдас лэбавны...
Да ми со тані вӧрад олам, нинӧм ог тӧдӧй.
Сійӧ лэбалӧ, сійӧ корӧ, а ми сӧмын и шуалам: «Геть-геть, коньӧр лов, нинӧм ми ог вермӧ вӧчны!»
Сійӧ бӧрддзас дай бӧр лэбзяс, а сэсся и бара воас.
Эк, зонмӧй, и жаль жӧ коньӧр лолыс!
Коркӧ и бурдіс Оксана, да пыр гу вылӧ ветлӧдліс.
Пуксяс гу вылӧ да бӧрдӧ, сэтшӧм гораа бӧрдӧ, мый вӧр пасьталаыс вӧлі гӧлӧсыс сылӧн юргӧ.
Тайӧ сэтшӧма сійӧ ассьыс кагасӧ жалитліс, а Роман эз жалитлы кагасӧ, сійӧ Оксанаӧс жалитліс.
Локтас вӧлі вӧрысь, сувтас Оксана дінӧ да и шуӧ:
— Ланьт нин тэ, йӧй баба!
Вот эськӧ вӧлі кӧ мый вӧсна бӧрдны!
Кулі кӧ ӧти кага, ӧд мӧд на вермас лоны.
Да колӧкӧ ещӧ и бурджык на лоӧ, эге!
Сы вӧсна мый тайӧ, гашкӧ, эз на и менам вӧв, ме ӧд ог тӧд.
Йӧзыс тай шуӧны...
А тайӧ нин менам лоӧ.
Но и эз жӧ нин Оксана радейтлы, кор Романыс тадзсӧ шулывліс.
Дугдас вӧлі бӧрдӧмысь да кутас сы вылӧ быд лёк кывнас «увтчыны».
Но Роман сы вылӧ эз скӧрмывлы.
— Да мый нӧ, — юалӧ, — видчан?
Ме ӧд нинӧм сэтшӧм лёкторсӧ эг шу, а сӧмын тай со шуи, мый ог тӧд.
Сы вӧсна и ог тӧд, мый войдӧр тэ эн вӧв менам и эн вӧрын ов, а мӧдлаын, йӧзкӧд.
Сідзкӧ, мыйӧн нӧ ме тӧда?
Ӧні со тэ вӧрын олан, вот и бур.
А со ӧд меным Педӧсся, кор ме сы ордӧ грездӧ ветлі, шуліс жӧ: «Мыйкӧ тай тэнад, Роман, водз кагаыд чужи!»
А ме сылы шуи: «Ме нӧ мыйӧн тӧда, водз али эз?»...
Но, а тэ дугды жӧ сэсся лыддьӧдлынытӧ, а то ме скӧрма, да, пӧжалуй, ещӧ и нӧйта тэнӧ.
Тадзи Оксана видас, видас сійӧс, да и дугдас.
Сійӧ вӧлі и видас Романӧс, и мышкас кучкылас, но мыйӧн сӧмын Роман ачыс скӧрмас, Оксана и ланьтас, — полӧ вӧлі сыысь.
Меліалас вӧлі сійӧс, кутыштлас, окыштас да синмас видзӧдлас...
Вот менам Романыд и бурмас.
Сы вӧсна, мый... аддзан-ӧ, зонмӧ...
Тэ, тыдалӧ, он тӧд, а ме, старик, кӧть ачым и эг гӧтрасьлывлы, а аслам нэмын всё-таки аддзылі: том бабаыд зэв чӧскыда окасьӧ, кӧть кутшӧм скӧр мужикӧс вермас сійӧ раммӧдны.
Ой-ой...
Ме ӧд тӧдышта жӧ, кутшӧмӧсь найӧ бабаясыд.
А Оксана вӧлі сэтшӧм лӧсьыд ичмонь, мый ӧні ме сэтшӧмъяссӧ весиг ог нин и аддзывлы.
Ӧні, висьтала ме тэныд, зонмӧ, бабаясыд абу важся кодьӧсь.
Вот ӧтчыд вӧрын тутсӧм шы кутіс кывны: тра-та, тра-та-ра-та-та-та!..
Сідзи и юргӧ вӧр пасьтаыс, гажаа да ёся.
Ме сэки томиник детинка на вӧлі да эг на гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс; аддза: лэбачьяс позъяссяньыс кыпӧдчалісны вывлань, бордъяснас ӧвтӧны, горзӧны, а кӧнсюрӧ и кӧчьяс пельяссӧ мышку вылас шынькнитӧмаӧсь да мый вынсьыс котӧртӧны-пышйӧны.
Вот ме и думайта: гашкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ некор аддзывтӧм зверь татшӧм лӧсьыда горзӧ.
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, абу зверь, а пан аслас вӧв вылын верзьӧмӧн воӧ да пӧлянӧн тутсӧ; пан бӧрся верзьӧмӧн воӧны доезжачӧйяс, понъяссӧ чеп йылын вайӧдӧны.
А доезжачӧйяс пиысь медся мичаыс Опанас Швидкий, сійӧ лӧз казакина, тшапа локтӧ верзьӧмӧн пан бӧрся; Опанас юрын шапкаыс зарни вылыса, вӧлыс сы улын ворсӧ, пельпом саяс рушницаыс югъялӧ да пельпом вомӧныс тасма йылӧ бандура ӧшӧдӧма.
Радейтліс пан Опанасӧс, сы вӧсна мый Опанас лӧсьыда бандураӧн ворсліс да сьывны вӧлі мастер.
Ок, и мича жӧ вӧлі тайӧ Опанасыс, вывті мича!
Кытчӧ вӧлі панлы Опанаскӧд рӧвняйтчыны: пан куш плешка нин вӧлі, и нырыс панлӧн гӧрд, и синъясыс, кӧть и гажаӧсь, а всё-таки абу Опанаслӧн кодьӧсь.
Опанас кыдзи вӧлі видзӧдлас ме вылӧ, — менам, том детинкалӧн, и то серамӧй петӧ, а ме ӧд абу ныв.
Шулісны, мый Опанаслӧн батьясыс да дедъясыс запорожскӧй козакъясӧн вӧлӧмаӧсь, Сечын козачитлӧмаӧсь, а сэні йӧзыс ставыс вӧліны шаньӧсь, да мичаӧсь, да пелькӧсь.
Да тэ ачыд, зонмӧ, думыштлы: ӧткодь ӧмӧй, вӧв вылын копьёӧн лэбач моз лэбавны, али черӧн пу керавны.
Вот ме и петі керкаысь, видзӧда: матыстчис пан, сувтіс, и доезжачӧйяс сувтісны; Роман петіс керкаысь, кутыштіс панлысь стремясӧ: пан лэччис му вылӧ.
Роман сылы копыртчыліс.
— Здорово! — шуӧ Романлы пан.
— Эге, — вочавидзӧ Роман, — да ме, пасибӧ, здоров, мый нӧ мекӧд лоӧ?
А ті кыдзи?
Эз кужлы, видзӧдтӧ, Роман, кыдз колӧ панлы вочавидзны.
Сы кывъясысь дворняыс ставнас серӧктіс, и пан тшӧтш.
— Но, и слава богу, мый тэ здоров, — шуӧ пан. — А кӧні нӧ тэнад гӧтырыд?
— Да кӧні нӧ гӧтырлы лоны?
Гӧтыр, тӧдӧмысь, керкаын...
— Но, и ми керкаӧ пырам, — шуӧ пан, — а ті, зонъяс, сэккості турун вылас ковёр вольсалӧй да лӧсьӧдӧй миянлы быдтор, медым вӧлі мыйӧн том гозъяӧс первойысь поздравитны.
Вот и пырисны керкаӧ: пан, да Опанас, да Роман на бӧрся шапкатӧг, да ещӧ Богдан — старшӧй доезжачӧй, панлӧн вернӧй слуга.
Вот татшӧм слугаясыд ӧні свет вылад сідзжӧ нин абуӧсь: морт вӧлі пӧрысь, дворнякӧд стрӧг, а пан водзын вӧлі дзик эсійӧ пон кодьыс.
Пан кындзи Богданлӧн некод свет вылас эз вӧв.
Висьтавлӧны вӧлі, мыйӧн кулісны Богданлӧн бать-мамыс, сійӧ вӧзйысьӧма панлысь, медым лэдзис сійӧс му участок вылӧ уджавны, да кӧсйӧма гӧтрасьны.
А пӧрысь пан эз лэдз, тшӧктіс сійӧс ассьыс писӧ видзны: вот тэныд, шуӧ, и бать, и мам, и гӧтыр.
Вот и быдтіс Богдан паничӧс, быдтіс да и вӧв вылӧ велӧдіс пуксьыны, и ружьеысь лыйсьыны.
Быдмис панич, ачыс мӧдіс панавны, а пӧрысь Богдан пон моз сы бӧрся пыр ветлӧдліс.
Ок, висьтала ме тэныд правдасӧ: унаӧн и ёрисны тайӧ Богдансӧ, уна и синва сы вӧсна киссис... ставыс пан вӧсна.
Пан кӧ тшӧктіс, Богдан вермис, пӧжалуй, ассьыс рӧднӧй батьсӧ посни торъяс вылӧ чашйыны...
А ме, ичӧт детинка, на бӧрся жӧ керкаӧ котӧрті: кыдзи жӧ, быдтор окота тӧдны.
Кодарӧ пан бергӧдчас, сыланьӧ жӧ и ме.
Видзӧда, сулалӧ пан джодж шӧрын, уссӧ малалӧ, сералӧ.
Роман сэні жӧ жӧдзӧ, киас шапкасӧ чабралӧ, а Опанас пельпомнас стенӧ пыксьӧма да сулалӧ, коньӧр, кыдзи со эсійӧ том дубыс бушков дырйи.
Зумыштчӧма, жугыль...
И вот найӧ куимнанныс бергӧдчисны Оксаналань.
Сӧмын пӧрысь Богдан лёзьгӧдӧма ассьыс юрси пратьсӧ да пуксьӧма пельӧсӧ лабичас, виччысьӧ, оз-ӧ пан прикажит мыйкӧ вӧчны.
А Оксана пачводз пельӧсӧ сувтіс, синъяссӧ увлань лэдзис, чужӧмыс аслас гӧрдӧдіс, быттьӧ ид пытшкын гӧрд мак.
Ок, тыдалӧ, коньӧрлӧн, сьӧлӧмыс водзвыв тӧдіс, мый лёктор сы вӧсна лоӧ.
Сідзжӧ ме тэныд, зонмӧ, висьтала: куим морт кӧ ӧти баба вылӧ видзӧдӧны, некор нин буртор оз ло — непременнӧ косьӧ воасны, оз кӧ ещӧ ыджыдджык лёктор ло.
Ме тайӧс тӧда нин, ачым аддзылі.
— Но мый, Ромась, — сералӧ пан, — бур гӧтыр ме тэныд коралі?
— Мый нӧ? — вочавидзӧ Роман. — Баба, баба и эм, нинӧм!
Веськӧдіс сэк пельпомъяссӧ Опанас, чӧвтіс Оксана вылӧ синъяссӧ да шуис аслыс ныр улас:
— Да, — шуӧ, — баба!
Кӧть эськӧ мед эз татшӧм йӧйлы веськав.
Роман кыліс тайӧ кывъяссӧ, бергӧдчис Опанаслань да и шуӧ сылы:
— А мый вӧсна нӧ эськӧ ме, пан Опанас, тэныд, йӧйнас кажитча?
Эге, висьтав вай!
— А сы вӧсна, — шуӧ Опанас, — мый он куж тэ ассьыд гӧтыртӧ видзны, сы вӧсна и йӧй...
Со кутшӧм кыв шуис сылы Опанас!
Пан весиг кокнас зымнитіс, Богдан юрнас довкнитіс, а Роман думайтыштіс мыйкӧ дыра, сэсся лэптіс юрсӧ да видзӧдліс пан вылӧ.
— А мый нӧ меным сійӧс видзнысӧ? — шуӧ Опанаслы, а ачыс век пан вылӧ видзӧдӧ. — Тані, зверь кындзи, весиг некутшӧм чӧрт абу, вот буди пан корсюрӧ волывлӧ.
Кодысь нӧ меным гӧтырӧс видзны?
Смотри тэ, вражӧй козаче, эн менӧ дэльӧд, а то ме, пӧжалуй, и юрсиӧдыд кватита.
Пӧжалуй, эськӧ сідзи и косьӧ воисны найӧ, да пан ӧлӧдіс: зымнитіс кокнас, — найӧ и ланьтісны.
— Ланьтӧй ті, — шуӧ, — бес пиян!
Ми ӧд татчӧ эг косясьны воӧй.
Колӧ том гозъяӧс поздравитны, а сы бӧрын, рытланьыс, кыйсьыны ветлыны.
Айда ме бӧрся!
Бергӧдчис пан да петіс керкаысь; а пу улын доезжачӧйяс сэк кості и закуска нин лӧсьӧдӧмаӧсь.
Пан бӧрся и Богдан петіс, а Опанас сувтӧдіс Романӧс посводзас.
— Эн скӧрав тэ ме вылӧ, воканӧй, — шуӧ козак. — Кывзышт, мый тэныд Опанас висьталас: аддзылін тэ, кыдзи ме пан кок улын тупляси, сапӧгъяссӧ сылысь окалі, мед Оксанаӧс сійӧ ме сайӧ сетас?
Но, ен тэкӧд, мортӧ...
Попыс тэнӧ венчайтіс, сідз нин, тыдалӧ, тайӧ шуӧма!
Да некыдз оз вермы терпитны менам сьӧлӧмӧй, медым лёк вӧрӧг бара сы вылын и тэ вылын смекайтчис-тешитчис.
Гей-гей!
Некод сійӧс оз тӧд, мый менам сьӧлӧм вылын...
Лучше нин ме найӧс кыкнаннысӧ ружьеысь лыя, вольпась пыдди кыз му улӧ сюя...
Видзӧдліс Роман козак вылӧ да и юалӧ:
— А тэ, козак, эн-ӧ неуна йӧймы?
Эг кывлы ме, мый Опанас та вылӧ гусьӧникӧн Романлы посводзын вочавидзис, кывлі сӧмын, кыдзи Роман тапнитіс сылы пельпомас.
— Ок, Опанас, Опанас!
Со ӧд му вылас йӧзыс кутшӧм лёкӧсь да мудерӧсь!
А ме вӧрад олігӧн нинӧм тайӧс эг и тӧдлы.
Эк, панӧй, панӧй, омӧльтор тэ думыштӧмыд!..
— Но, — шуӧ сылы Опанас, — мун ӧні да мед нинӧм оз гӧгӧрвоны, а медся главнӧйыс, Богдан мед оз казяв.
Тэ морт абу ёсь, а сійӧ, панскӧй понйыд, мудер.
Смотри: панлысь винасӧ уна эн ю, а мӧдӧдас кӧ тэнӧ доезжачӧйяскӧд нюрӧ, а ачыс окотитас татчӧ кольччыны, сэк тэ доезжачӧйяссӧ нуӧд пӧрысь дуб дорӧдз да инды налы кытшола туйсӧ, а налы висьтав, мый ачыд веськыда вӧр пыр мунан...
Да ӧдйӧджык бӧр бергӧдчы.
— Ладнӧ, — шуӧ Роман. — Лӧсьӧдча ме кыйсьыны, ружьеӧс ог дрӧбӧн зарадит да и ог пӧткаясӧс лыйӧм вылӧ, а ош вылӧ ӧтка пуляӧн...
Вот и найӧ петісны.
А пан пукалӧ нин ковёр вылын, тшӧктіс аслыс вайны фляжка да чарка, кисьтӧ чаркаӧ вина да гӧститӧдӧ Романӧс.
Эге, бур вӧлі панлӧн фляжкаыс да паркаыс, а винаыс ещӧ бурджык.
Ӧти чарка юыштан — сьӧлӧмыд радлӧ, мӧдӧс юан — сьӧлӧмыд морӧсад заводитӧ чеччавны, а велавтӧм морт кӧ, то коймӧд чарка юӧм бӧрын и лабич улын кутас туплясьны, оз кӧ бабаыс лабичас водтӧд.
Эге, висьтала тай тэныд, мудер вӧлі паныс!
Кӧсйис Романӧс коддзытӧдзыс юктӧдны аслас винаӧн, а сэтшӧм винаыс эз на и вӧвлы, коді эськӧ Романӧс вермис кок йывсьыс уськӧдны.
Юӧ Роман панлысь ӧти чарка, юӧ мӧдӧс, и коймӧдӧс юис, а аслас кӧинлӧн моз сӧмын синъясыс югъявны заводитісны да ускыс пыр тэрыбджыка вӧрис.
Пан весиг скӧрмис.
— Вот жӧ ӧд, вражӧй пиыд, кутшӧма винасӧ юӧ, а ачыс весиг и синсӧ оз лапнитлы!
Мукӧд кӧ эськӧ важӧн нин бӧрддзисны, а тайӧ, видзӧдлӧй жӧ, бур йӧз, ещӧ и нюмъялӧ...
Тӧдӧ жӧ ӧд вӧлі вражӧй паныд бура, мый вина понда кӧ нин морт бӧрддзис, то регыд и юрсӧ пызан вылӧ лэдзас.
Да эз сэтшӧм вылӧ пан ӧні веськав.
— А мыйысь нӧ эськӧ меным, — вочавидзӧ сылы Роман, — бӧрдны?
Сэтшӧмторйыд, пӧжалуй, эськӧ эз и вӧв лӧсьыд.
Воис ме дінӧ ыджыд милӧстя пан поздравитны менӧ, а ме эськӧ баба моз лимзавны куті.
Слава богу, нинӧмысь на меным бӧрдны, мед менам врагъяс лучше бӧрдасны...
— Сідзкӧ, — юалӧ пан, — тэ дӧвӧлен?
— Эге!
А мыйысь нӧ эськӧ недӧвӧльнӧйнас лоны?
— А помнитан, кыдзи ми тэнӧ плетьясӧн сватайтім?
— Кыдзи нӧ ог помнит!
Сійӧ тай со ме и шуа, мый тӧлктӧм морт ме вӧлі, эг тӧд, мый курыд, а мый юмов.
Плеть курыд, а ме сійӧс баба дорысь на ёнджыка радейтлі.
Пасибӧ тіянлы, ыджыд милӧстя панӧй, мый велӧдінныд менӧ, йӧйӧс, ма сёйны.
— Ладнӧ, ладнӧ, — шуӧ сылы пан. — Сы пыдди и тэ меным буртор вӧч: вот мунан доезжачӧйяскӧд нюрӧ, лыйлы унджык пӧтка да непременнӧ лый меным пельтӧм тарӧс.
— А кор нӧ пан кӧсйӧ миянӧс нюрас ыстыны? — юалӧ Роман.
— Да вот юыштам ещӧ, Опанас миянлы сьылыштас, да и ен тіянкӧд.
Видзӧдліс Роман пан вылӧ дай шуӧ сылы:
— Вот тайӧ и сьӧкыд: кадыс абу нин водз, нюрӧдз ылын, да, содтӧд, ещӧ со и тӧлыс вӧртырнас шувгӧ, вой кежлас ыджыд тӧв кыптас.
Кыдзи нӧ ӧні сэтшӧм сюсь пӧткасӧ лыйны?
А пан гажмис нин, гажа юрӧн сійӧ вӧлі зэв скӧр.
Кыліс, кыдзи сылӧн йӧзыс ас костаныс вашкӧдчыны кутісны, шуӧны, мый «Роман прав, регыд тӧв кыптас», — да скӧрмис.
Швачнитіс чарканас, гӧгӧр видзӧдліс — ставныс и ланьтісны.
Ӧтнас Опанас эз повзьы; петіс сійӧ пан тшӧктӧм серти бандураӧн сьывны, кутіс бандурасӧ лӧсьӧдны, ачыс синбӧжнас видзӧдліс пан вылӧ да и шуӧ сылы:
— Думыштлы, милӧстивӧй пан!
Кытысь нӧ тэ аддзылін, мед вой кежлӧ да ещӧ ыджыд тӧв дырйи, йӧзӧс нюрӧ пӧткала вӧтлыны?
Со ӧд кутшӧм сійӧ вӧлі збой!
Мукӧдыс, тӧдӧмысь, панскӧй «крепакъяс», полӧны, а сійӧ — вӧльнӧй морт, козацкӧй рӧдысь.
Вайӧдіс сійӧс ичӧтик детинкаӧн на Украинаысь пӧрысь козак-бандурист.
Сэні, зонмӧ, Умань карын мыйкӧ йӧзыс зычитӧмаӧсь.
Вот пӧрысь козаклысь и перйӧмаӧсь синъяссӧ, вундӧмаӧсь пельяссӧ дай мӧдӧдӧмаӧсь сэтшӧмсӧ свет кузьта ветлыны.
Ветлӧдлӧма, ветлӧдлӧма сійӧ та бӧрын каръясті да сиктъясті и веськалӧма миянладорӧ новлӧдлыськӧд, Опанас нима детинкакӧд.
Пӧрысь пан босьтіс сійӧс ас ордас, сы вӧсна мый зэв ёна радейтліс бур сьыланкывъяс.
Вот старикыд и кулі, — Опанас панскӧй дворын и быдмис.
Выль пан сійӧс сідзжӧ радейтліс и терпитліс корсюрӧ сэтшӧм кывъяс, код вӧсна мукӧдлысь кӧ эськӧ кучиксӧ кулисны.
Сідз жӧ и ӧні: водзынсӧ скӧрмыліс жӧ, чайтісны, мый сійӧ козаклы кучкас, а бӧрынджык и шуӧ Опанаслы:
— Ой, Опанас, Опанас, тӧлка тэ, зонмыс, а, тыдалӧ, сэтшӧмтор он гӧгӧрво, мый ӧдзӧс костӧ ныртӧ сюйны оз ков, мед эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ эз жӧ топӧдны сійӧс...
Со ӧд сійӧ кутшӧм нӧдкыв нӧдіс!
А козакыд пыр и гӧгӧрвоис.
И вочавидзис козак панлы сьыланкывйӧн.
Ок, эськӧ и пан кӧ гӧгӧрвоис козацкӧй сьыланкывсӧ, то, гашкӧ, сылӧн гӧтырыс эз кут кисьтны сы вӧсна синвасӧ.
— Пасибӧ, панӧй, наукаысь, — шуис Опанас, — вот та пыдди ме тэныд сьыла, а тэ кывзы.
И тринькнитіс-кучкис бандура струнаясӧ.
Сэсся лэптіс юрсӧ, видзӧдліс енэжӧ, кыдзи сэні кутш шлывгӧ, кыдзи тӧлыс сьӧд кымӧръяссӧ вӧтлӧ.
Чошкӧдіс пельсӧ, кывзыштіс, кыдзи джуджыд пожӧмъяс шувгӧны...
И бара тринькнитіс бандура струнаясӧ.
Эк, зонмӧ, эз удайтчы тэныд кывзыны, кыдзи ворсліс Опанас Швидкий, а ӧні он нин кывлы!
Некутшӧм жӧ ӧд мудертор бандураас абу, а кутшӧм бура сійӧ сёрнитӧ кужысь морт киын.
Вӧрзьӧдас вӧлі струнаяссӧ чуньяснас, и струнаясыс сылы ставсӧ висьталасны: и кыдзи сьӧд вӧр лёк поводдя дырйи шумитӧ, и кыдзи тӧв шувгӧ бурьян вывті тыртӧм степын, и кыдзи джуджыд козацкӧй гу вылын кос турун вашкӧдчӧ.
Оз, зонмӧ, оз нин тіянлы удайтчы кывлыны настоящӧй ворсӧмсӧ!
Волывлӧны ӧні татчӧ ставпӧлӧс йӧзыс, и сэтшӧмъяс, кодъяс эз сӧмын ӧти Полесьеын вӧвлыны, но и мукӧд местаясын, и став Украина пасьтаыс: и Чигиринын, и Полтаваын, и Киевын, и Черкасын.
Висьталӧны, бырӧмаӧсь пӧ нин бандуристъясыс, оз нин найӧ кывны ярмаркаяс да базаръяс вылын.
Менам ещӧ керка стенын важ бандура ӧшалӧ на.
Велӧдліс менӧ Опанас сы вылын ворсны, а ме некодӧс нин эг велӧдлы.
Кор ме кула, — а тайӧ регыд нин лоӧ, — пӧжалуй, некытӧн нин вӧльнӧй светас оз кут кывны бандуралӧн звӧныс.
Со сійӧ кыдзи!
И заводитіс Опанас ньӧжйӧник сьывны.
Гӧлӧсыс Опанаслӧн эз вӧв ыджыд, но жугыль, сідзи и сьӧлӧмад вӧлі писькӧдчӧ.
А сьыланкывсӧ, зонмӧ, козакыд, тыдалӧ, ачыс панлы вылӧ и думыштӧма.
Ме сэсся сійӧс некор эг кывлы, а кор вӧлі тшӧкта Опанаслы сьывны тайӧ сьыланкывсӧ, сійӧ некор эз сӧгласитчыв.
— Кодлы, — шуӧ, — тайӧ сьыланкывсӧ вӧлі сьылӧма, сійӧ мортыс свет вылас абу нин.
Сійӧ сьыланкывйын козак висьталіс панлы ставсӧ, мый сыкӧд лоӧ, и пан бӧрдӧ, весиг ус кузяыс синваыс визувтӧ, а сьыланкывсьыс, тыдалӧ, ни ӧти кыв абу гӧгӧрвоӧма.
— Ок, ог нин помнит ме тайӧ сьыланкывсӧ, неуна сӧмын помнита.
Сьыліс козак Иван пан йылысь.
Со жӧ ӧд, зонмӧ, быттьӧкӧ ӧні на ме тайӧ сьыланкывсӧ кыла и сійӧ йӧзсӧ аддза: сулалӧ козак, киас кутӧ бандура, пан пукалӧ ковёр вылын, юрсӧ ӧшӧдӧма да бӧрдӧ; дворняыс сы гӧгӧр сулалӧ, ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснас тувкниталӧны; пӧрысь Богдан юрнас лайкйӧдлӧ...
А вӧрыс ӧнія моз жӧ шувгӧ, ньӧжйӧникӧн да шога триньгӧ бандура, а козак сьылӧ, кыдзи пани пан вӧсна, Иван вӧсна бӧрдӧ.
Ок, эз гӧгӧрво паныс сьыланкывсӧ, чышкис синвасӧ да шуӧ:
— Но, Роман, лӧсьӧдчы!
Зонъяс, пуксьӧй вӧвъяс вылӧ!
И тэ, Опанас, мун накӧд, тырмас меным тэнсьыд сьыланкывъястӧ кывзыны!..
Бур сьыланкывйыс, но некор свет вылын оз овлы сэтшӧмыс, мый йылысь сьылӧны.
А козаклӧн сьылӧм бӧрас сьӧлӧмыс небзис, синъясыс пемдісны.
— Ок, панӧй, — шуӧ Опанас, — пӧрысь йӧз миян шулывлӧны: мойдын правда и сьыланкывйын правда.
Сӧмын мойдын правдаыс кӧрт кодь: дыр свет вывтіыс киысь киӧ ветлӧдлӧма, сімӧма...
А сьыланкывйын правдаыс — зарни кодь, сійӧ некор оз сім...
Со кыдз шулывлӧны пӧрысь йӧз!
Ӧвтыштіс кинас пан.
— Но, гашкӧ, и сідз тіянладорын, а миян абу сідз...
Мун, мун, Опанас, — дышӧдіс меным тэнсьыд кывзыны.
Сулыштіс козак ӧти здук, а сэсся друг уськӧдчис панлы кок улас:
— Кывзы менсьым, пан!
Пуксьы вӧв вылад, мун аслад пани дінӧ: менам сьӧлӧмӧй мыйкӧ лёктор кылӧ.
Вот та бӧрын пан и скӧрмис, чужйис козакӧс понйӧс моз кокнас.
— Весась тэ менам син водзысь!
Тэ, тыдалӧ, абу козак, а баба!
Мун ме дінысь, а то мед эськӧ кутшӧмкӧ лёктор эз ло тэкӧд...
А ті мый сулаланныд, хамово племя?
Али ме тіянлы абу нин пан?
Вот ме тіянлы сэтшӧмтор петкӧдла, мый весиг тіян батьясныд менам батьлысь эз аддзывлыны!
Сувтіс Опанас кок йылас, ачыс сьӧд кымӧр кодь, Романкӧд видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
А Роман бокын сулалӧ, ружье вылас лэччысьӧма, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Швачкӧбтіс-кучкис козак бандурасӧ пуӧ, — бандура жульмуні-жугалі, сӧмын ойӧстӧм шы кыліс вӧр пасьтала.
— А мед жӧ, — шуӧ, — чӧртъясыс мӧдаръюгыдас велӧдӧны сэтшӧм мортсӧ, коді тӧлка сӧвет оз кывзы...
Тэныд, панӧй, тыдалӧ, вернӧй слугаыс оз ков.
Эз удит пан нинӧм вочавидзны, чеччыштіс Опанас вӧв вылӧ дай муніс.
Доезжачӧйяс тшӧтш жӧ вӧвъяс вылӧ пуксялісны.
Роман пуктіс ружьесӧ пельпом вылас и мӧдӧдчис, сӧмын стӧрӧжка дорті мунігӧн горӧдіс Оксаналы:
— Водтӧд детинкасӧ, Оксана!
Пӧра сылы узьны.
Да и панлы лӧсьӧд вольпасьсӧ.
Вот регыд мысти и мунісны ставныс со эсійӧ туй кузяыс вӧрӧ; пан керкаӧ пырис, сӧмын панлӧн вӧлыс сулалӧ, пу бердӧ домалӧма.
А ывлаас рӧмдӧ нин, вӧр пасьта шум кылӧ и зэр нин заводитіс войтавны, дзик ӧнія моз жӧ...
Водтӧдіс менӧ Оксана сарайӧ, пернапасаліс вой кежлӧ...
Кыла ме, Оксанаыд менам бӧрдӧ.
Ок, нинӧмсӧ жӧ ме сэки, ичӧт детинкаыд, эг гӧгӧрволы, мый ме гӧгӧр вӧчсьӧ!
Куткыртчи турун вылӧ, кывзышті, кыдзи тӧв ассьыс сьыланкывсӧ заводитӧ вӧрын, дай унмовсьны куті.
Эге!
Друг кыла, кодкӧ стӧрӧжка дорті ветлӧдлӧ... .матыстчис пу дорӧ, панлысь вӧвсӧ разис.
Гӧрӧктіс вӧлыс, кокнас мусӧ парсыштіс; кыдзи тай уськӧдчас вӧрӧ, регыд и кокшыыс эз кут кывны...
Сэсся кыла, бара кодкӧ тун вывті скачитӧ, стӧрӧжка дінӧ нин.
Воис керка дорӧдзыс, чеччыштіс муас седлӧ вылысь и веськыда ӧшинь дорӧ:
— Пан, пан! — кыліс пӧрысь Богданлӧн кодь гӧлӧс. — Ой, панӧй, восьты ӧдйӧджык!
Вражӧй козакыд лёктор, тыдалӧ, думыштӧма: вӧвтӧ тэнсьыд вӧрӧ лэдзис.
Эз удит старик помавны, кодкӧ мышсяньыс кватитіс сійӧс.
Повзи ме, — кыла, мыйкӧ уси...
Восьтіс пан ӧдзӧссӧ, чепӧсйис, киас ружье кутӧ, а Роман посводзас на и кватитіс сійӧс, да веськыда юрсиӧдыс да му бердӧ личкӧ...
Вот аддзӧ пан, мый сылы бур оз ло да и шуӧ:
— Ой, лэдз, Ромась!
Тадзи тэ менсьым бурсӧ помнитан?
А Роман сылы вочавидзӧ:
— Помнита ме, лёк панӧй, тэнсьыд буртӧ, кодӧс тэ вӧчин меным и менам гӧтырлы.
Со ӧні ме тэныд сійӧ бурсьыд и мынта...
А пан бара шуӧ:
— Мезды менӧ, Опанас, менам вернӧй слугаӧй.
Ме ӧд тэнӧ ассьым пиӧс моз жӧ радейтлі.
А Опанас сылы вочавидзӧ:
— Тэ ассьыд вернӧй слугатӧ понйӧс моз вӧтлін.
Любитлін менӧ сідзи, кыдзи бедь мышкӧс радейтӧ, а ӧні сэтшӧма радейтан, кыдзи мыш беддьӧс радейтӧ...
Ме ӧд тэныд кевмыси, — тэ эн кывзы...
Сэки пан и Оксаналы нин кутіс кевмысьны:
— Мезды тэ менӧ, Оксана, тэнад сьӧлӧмыд бур.
Петіс Оксана, кияснас воча швачкис:
— Ме ӧд тэныд, панӧй, кутшӧма кевмыси, кок улад тупляси: жалит менсьым ныв мичлунӧс, эн позорит менӧ, мужика бабаӧс.
Тэ ӧд эн жалит, а ӧні ачыд кевмысян...
Ок, шудтӧмӧй, мый нӧ ме вӧча?
— Лэдзӧй, — бара горзӧ пан, — ме вӧсна ті ставныд Сибырын сісьманныд.
— Эн шогсьы миян вӧсна, панӧй, — шуӧ Опанас: — Роман тэнад доезжачӧйяс водзвылын на нюрӧ воас, а ме тэнад милӧсть вӧсна, свет вылас ӧтнам, меным аслам юр йылысь думайтны абу дыр.
Пукта ружьеӧс пельпом вылӧ дай муна вӧрӧ...
Чукӧрта збой зонъясӧс и заводитам гуляйтны...
Вӧрсьыс кутам петлывлыны туй вылӧ сӧмын войнас, а кор сиктӧ воам, веськыда панскӧй короминаӧ.
Эй, Ромась, лэпты пансӧ, петкӧдам ыджыд милӧстяӧс зэр улӧ.
Пессьыны сэки кутіс пан, горӧдіс, а Роман ош моз сӧмын мурзӧ ныр улас, а козак сералӧ.
Вот и петісны.
Ме повзи, уськӧдчи керкаӧ да веськыда Оксана дінӧ.
Пукалӧ менам Оксана лабичын — чужӧмыс стен кодь еджыд...
А вӧрын нин настоящӧй бушков: горзӧ вӧрыс уна пӧлӧс гӧлӧсӧн, тӧлыс омлялӧ, а корсюрӧ и гым гымыштас.
Пукалам ми Оксанакӧд лежанка вылын, друг ме кыла, мый вӧрын кодкӧ ойзыны кутіс.
Ок, да сэтшӧм нора, мый ме со ӧні казьтыштла да сьӧлӧм вылын сьӧкыд лолӧ, а сэсянь ӧд зэв уна во нин колис...
— Оксана, — шуа, — донаӧй, а коді нӧ вӧрас ойзӧ?
А сійӧ босьтіс менӧ ки вылас да качайтӧ:
— Узь, — шуӧ, — пиӧй, нинӧм!
Тайӧ сідз... вӧрыс шувгӧ...
А вӧрыс и збыль шувгис, ок, и шувгис жӧ!
Пукалыштім ми ещӧ мыйкӧ дыра, кыла ме: швачмуні мыйкӧ вӧрын, быттьӧ ружьеысь лыйисны.
— Оксана, — шуа ме, — донаӧй, а коді нӧ тайӧ ружьесьыс лыйсьӧ?
А сійӧ, коньӧр, век на менӧ качайтӧ да шуалӧ:
— Ланьт, ланьт, пиӧй, тайӧ вӧрын гым гымыштіс...
А ачыс бӧрдӧ да менӧ морӧс бердас пыр ёнджыка топӧдӧ, баййӧдлӧ: «Вӧрыс шувгӧ, вӧрыс шувгӧ, пиӧ, вӧрыс шувгӧ...»
Ме куйлі сы ки вылын и унмовси...
А асывнас, зонмӧй, садьми да видзӧда: шондіа, Оксана керкаын ӧтнас вылыс паськӧмнас узьӧ.
Дум вылӧ уси тӧрытъяыс дай думайта: ставсӧ ме тайӧс вӧтаси.
Но тайӧс ме эг вӧтась, ой, эг вӧтась, а тайӧ вӧлі збыль.
Петі ме котӧрӧн керкаысь, котӧрті вӧрӧ, а вӧрын посньыдик лэбачьяс дзользьӧны, да коръяс вылын лысва югъялӧ.
Вот котӧрті ме кустъяс дорӧдз, а сэні и пан, и доезжачӧй куйлӧны орччӧн.
Пан спокойнӧй и блед, а доезжачӧй дзор, дзик гулю кодь, скӧр чужӧма, быттьӧ ловъя.
А морӧсъясыс панлӧн да доезжачӧйлӧн вирӧсь.
* * *
— Но, а мукӧдъясыскӧд мый лои? — юалі ме, кор аддзи, мый дед ӧшӧдіс юрсӧ да ланьтіс.
— Эге!
Вот ставыс дзик сідзи и лои, кыдзи шуліс Опанас козак.
И ачыс сійӧ дыр вӧрын оліс, ветлӧдліс том йӧзкӧд паськыд туйяс вывті да панскӧй усадьбаясӧд.
Сідзи нин сылы вӧлі чужигас шуӧма: батьясыс гайдамачитлісны и сылы сэтшӧм жӧ шуд уси.
Эз ӧтчыд, зонмӧ, сійӧ волывлы миянӧ тайӧ керкаас, а ёнджыкасӧ сэки, кор Роман эз вӧв гортас.
Локтас вӧлі, пукалыштас да сьылыштас, бандураӧн ворсыштас.
А корсюрӧ и аслас ёртъяскӧд волывліс, — Роман да Оксана век сійӧс примитлісны.
Эк, збыль кӧ тэныд, зонмӧ, висьтавны, эз на ставыс и тані лючки-ладнӧ вӧв.
Вот регыд Максим да Закар воасны вӧрысь, видзӧдлы тэ на вылӧ кыкнан вылас: ме нинӧм налы ог шу, а сӧмын, коді тӧдліс Романӧс да Опанасӧс, сылы пыр и гӧгӧрвоана, кодыс код вылас мунӧ, кӧть эськӧ найӧ налы весиг абу нин пиян, а внукъяс...
Со жӧ ӧд кутшӧмторъяс вӧвліны, зонмӧ, менам нэмын тайӧ вӧрас...
А ёна жӧ вӧрыс шувгӧ, — бушков лоӧ!..
III
Бӧръя кывъяссӧ старик шуис кыдзкӧ мудзӧмӧн нин.
Тыдалӧ, сылӧн волнуйтчӧмыс прӧйдитіс, да ӧні мудзыс личкис сійӧс: кывйыс гартласьны кутіс, юрыс дзӧрны, синъясыс тырисны синваӧн.
Рыт нин пуксис, вӧрын пемдіс, пуяс шувгисны стӧрӧжка гӧгӧр, быттьӧ гызьӧм саридз; сьӧд пу йывъясыс лайкъялісны лёк поводдядырся гыяс моз.
Понъяслӧн гажа увтчӧмыс юӧртіс кӧзяинъяслысь локтӧмсӧ.
Кыкнан лесникыс тэрмасьӧмӧн матыстчисны керка дорӧ, а на бӧрся кашкигтыр вайӧдіс вошлӧм мӧссӧ Мотря.
Миян общество ставнас чукӧртчис.
Кымынкӧ минут мысти ми пукалім керкаын; пачын гажаа трачкӧдчис би; Мотря лӧсьӧдіс ужнайтны.
Кӧть ме и войдӧрсӧ эг ӧтчыд аддзывлы Закарӧс да Максимӧс, но ӧні ме на вылӧ видзӧдлі ыджыдджык интересӧн.
Чужӧмыс Закарлӧн вӧлі сьӧдов, ляпкыд, крут плеш вылас ӧтлаасьӧмаӧсь синкымъясыс, синъясыс видзӧдісны зумыша, кӧть чужӧм вылас тыдалӧ вӧлі природнӧй бурлун, кутшӧм овлывлӧ ён йӧзлӧн.
Максим мелі руд синъяснас видзӧдіс кыпыда да гажаа; корсюрӧ пыркнитлывліс ассьыс кудриа юрсисӧ, сераліс сійӧ кыдзкӧ вывті нин заразительнӧя.
— А мый, эз висьтав тіянлы старикыс, — юаліс Максим, — важ вӧвлӧмторсӧ миян дед йылысь?
— Да, висьталіс, — вочавидзи ме.
— Сійӧ вот пыр тадзи!
Мыйӧн ёнджыка кутас вӧрыс шувгыны, сылы важыс дум вылас и усьӧ.
Ӧні войбыд бара некыдзи оз унмовсь.
— Дзик ичӧт кага кодь, — содтіс Мотря стариклы шыд чӧвтігмоз.
Старик быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сёрниыс именнӧ сы йылысь мунӧ.
Сійӧ дзик нин эз ло ас кодьыс, пӧраясӧн нинӧм вылас нюмъяліс, довкйӧдліс юрсӧ; сӧмын кор керка вылӧ уськӧдчывліс вӧрын шувгысь ыджыд тӧв ныр, сійӧ заводитліс тревожитчыны да чошкӧдлывліс пельсӧ, повзьӧмӧн мыйкӧ кывзіс.
Регыд вӧр керкаын лои шы ни тӧв.
Керка пытшкӧссӧ югдӧдыштіс кусны заводитысь дзузган, да сьылысь тӧрӧкан гирчкис ассьыс помтӧм ӧткодь сьыланкывсӧ...
А вӧрын быттьӧ кыліс пӧдыштӧм, но вына уна сюрс гӧлӧсъяслӧн сёрни, кодъяс войся пемыдас чуксасисны ӧта-мӧдыскӧд.
Кажитчис, кутшӧмкӧ грознӧй вын нуӧдӧ сэні, пемыдас, ыджыд шума сӧвещанньӧ, быттьӧ быд боксянь кӧсйӧ уськӧдчыны вӧрӧ вошӧм ичӧтик керка вылӧ.
Корсюрӧ шумыс ыдждывліс, быдмывліс, и сэки ӧдзӧсыс дрӧгнитліс, быттьӧ кодкӧ, скӧра мурзӧмӧн, личкис сійӧс ортсысяньыс, а трубаын войся тӧлыс ворсіс нор угрозаӧн сьӧлӧмад кутчысян век ӧтипӧлӧс нота.
Сэсся регыдик кежлӧ тӧлыс ланьтыштлывліс, шуштӧм шы ни тӧлыс мучитіс полысь сьӧлӧм, кытчӧдз бара эз кыптыв гым, быттьӧ пӧрысь пожӧмъяс сёрнитчӧмаӧсь друг мынтӧдчыны места вывсьыс да лэбзьыны тӧдтӧминъясӧ войся тӧлыскӧд тшӧтш.
Кымынкӧ минут кежлӧ ме ойбыртыштлі, но, тыдалӧ, зэв регыд бӧр садьми.
Тӧлыс омляліс вӧрын уна пӧлӧс гӧлӧсӧн да тонӧн.
Дзузганыс корсюрӧ ыпнитлывліс, югдӧдліс керкасӧ.
Старик пукаліс аслас лабичын да кималасӧн корсис ас гӧгӧрыс, быттьӧ кодӧскӧ надейтчис аддзыны матігӧгӧрысь.
Повзьӧм да челядь кодь вермытӧмлун тыдаліс коньӧр дед чужӧм вылын.
— Оксана, донаӧй, — кылі ме сылысь нор шӧпкӧм, — а коді нӧ эськӧ эстӧні вӧрас ойзӧ?
Сійӧ полігтыр видлаліс кинас да кывзысьыштіс.
— Эге! — шуліс сійӧ бара, — некод оз ойзы.
Тайӧ тӧлыс вӧрын шувгӧ...
А сэсся нинӧм, вӧрыс шувгӧ, шувгӧ...
Коли ещӧ кымынкӧ минут.
Посньыдик ӧшиньясӧд зэв частӧ тыдовтчылас лӧз чардби, джуджыд пуяс быттьӧ ыпнитласны ӧшинь сайын югыд вуджӧрӧн, а сэсся бара вошліны пемыдас тӧвлӧн скӧр ропкӧм шы улын.
Но вот зэв югыд югӧр ӧти здук кежлӧ тупкыліс дзузганлысь слабиник бисӧ, а сэсся кӧнкӧ матын сяркнитіс-кучкис, да паськаліс вӧр пасьта.
Старик бара мӧдіс ноксьыны-шарйысьны лабичын.
— Оксана, донаӧй, а коді нӧ тайӧ вӧрас лыйсьӧ?
— Узь, старик, узь, — кыліс паччӧрсянь Мотрялӧн спокойнӧй гӧлӧс. — Вот век тадзи: войясын ыджыд тӧв дырйи век Оксанаӧс чуксалӧ.
И вунӧдӧма, мый Оксана важӧн нин мӧдаръюгыдын.
Ок-ок-ок!
Мотря очсыштіс, шӧпкӧдыштіс молитва, да бара керкаын лои шы ни тӧв, кодӧс торкліс вӧрлӧн шувгӧм да дедлӧн тревожнӧй боргӧмыс:
— Вӧр шувгӧ, вӧр шувгӧ...
Оксана, донаӧй...
Регыд кутіс кӧш дорысь моз шливгыны-зэрны, зэр шыыс тупкис и тӧвлысь шумсӧ и пожӧм яглысь ружтӧмсӧ...
{Короленко В. Г. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Чуднӧй @ беллетристика @ В. Г. Короленко. Рассказъяс @ 1954 @}
Владимир Галактионович Короленко
ЧУДНӦЙ
(80-ӧд воясысь очерк)
I
— Ылын-ӧ станцияӧдзыс, ямщик?
— Абу на матын, — пургаӧдзыс ӧдвакӧ воам, — аддзан, кыдзи куржавитӧма, кутшӧм чизыр тӧв пӧльтӧ.
Да, тыдалӧ, пургаӧдз не воны.
Рытланьыс лоӧ век кӧдзыдджык.
Кылӧ, кыдзи додь сюв улын лымйыс дзуртӧ, кӧдзыд тӧвсьыс шувгӧ пемыд вӧрыс, коз пу лапъяс нюжӧдчӧны векньыдик вӧр туйлань да зумыша ӧвтчӧны рытъя рӧмыдас, коді тані пуксьӧ зэв водз.
Кӧдзыд дай абу удобнӧ.
Кибиткаыс векни, бокъястӧ топӧдӧ, дай сэтчӧ жӧ провожатӧйяcлӧн шашкаясыс да револьверъясыс бовъялӧны.
Кӧлӧкӧльчикыс сьылӧ кутшӧмкӧ кузь-кузь песня, увгысь тӧлыскӧд ӧтвыв.
Шудыд вылӧ, со и шувгысь вӧр дорын станциялӧн ӧтка би югӧр.
Менам провожатӧйяс, кык жандарм, быдсямапӧлӧс ружьеяснас зяльскӧдчигтыр, пыркӧдӧны ас вывсьыс лымсӧ шоныда ломтӧм, пемыд да коптитӧм керкаын.
Гӧль и гажтӧм.
Кӧзяйка пешӧ тшыналысь сартас.
— Оз-ӧ сюр мыйкӧ сёйыштны тэнад, кӧзяйка?
— Нинӧмыс ӧд миян абу...
— Чериыс нӧ?
Юыс ӧд тіян матын.
— Вӧлі чериыс, да чув сёйӧма ставсӧ.
— Картупель кӧть...
— О-о, батюшкаӧй!
Кынмис таво миян картупельыд, ставыс кынмис.
Вӧчны нинӧм, — а самӧвар, миян шензьӧм вылӧ, аддзысис.
Шонтысим чайӧн, нянь кудйын кӧзяйка вайис няньтор да лук.
А турӧбыс ывлаын век ӧддзис, посни лым чиръясӧн койис ӧшиньясӧ, кадысь кадӧ весиг сартас биыс дрӧгнитлывліс.
— Оз позь тіянлы туяд петны, — узьӧй! — шуӧ старука.
— Мый нӧ, узям дай.
Тіянлы ӧд, господин, тэрмасьнысӧ некытчӧ жӧ.
Аддзан — татчӧс местаясыд кутшӧмӧсь!..
Но, а сэні ещӧ лёкджык — эскӧй меным, — шуӧ провожатӧйяс пиысь ӧти.
Керкаын ставыс лӧнис.
Весиг кӧзяйка пуктіс печкансӧ да водіс, дугдіс ӧзтавны сартасъяс.
Лои сап пемыд да шы ни тӧв, сійӧс торкисны сӧмын тӧвлӧн чорыда швачӧдӧмъясыс.
Ме эг узь.
Юрын, тӧв шувгӧм улас, чужисны да лэбзисны мӧда-мӧд бӧрся шуштӧм мӧвпъяс.
— Оз узьсьы, тыдалӧ, господин, — шуӧ сійӧ жӧ провожатӧйыс — «старшӧйыс», вель симпатичнӧй морт, интеллигентлӧн кодь мича чужӧма, тэрыб, ассьыс делӧсӧ тӧдысь да сы вӧсна абу педант.
Туй вылын сійӧ оз дзескӧд ковтӧм формальностьясӧн.
— Да, оз узьсьы.
Мыйкӧ дыра пуксьылӧ чӧв-лӧнь, но ме кыла, мый и менам суседӧй оз узь, — чувствуйтчӧ, мый сылы абу узьӧмӧдз, мый и сы юрын жуӧны кутшӧмкӧ мӧвпъяс.
Мӧд провожатӧйыс, том «подручнӧй», узьӧ зэв чӧскыда, кыдзи узьлӧны здоров йӧз ёна мудзӧм бӧрын.
Мукӧддырйи сійӧ унйывсьыс мыйкӧ шуалӧ.
— Шензя ме тіян вылӧ, — бара кылӧ унтерлӧн кызкодь рӧвнӧй гӧлӧсыс: — том йӧз, благороднӧй йӧз, образованнӧйӧсь, позьӧ шуны, — а кыдзи ассьыныд олӧмтӧ колляланныд...
— Кыдзи?
— Эк, господин!
Ог ӧмӧй ми вермӧй гӧгӧрвоны!..
Вель ёна гӧгӧрвоам, не татшӧм, гашкӧ, олӧмын вӧвлім да не та дорӧ ичӧтдырсянь велавлім...
— Но тайӧ ті весьшӧрӧ шуанныд...
Вӧлі кад и эновтчыны сыысь...
— Тіянлы ӧмӧй долыд? — шуӧ сійӧ сомневайтчан гӧлӧсӧн.
— А тіянлы долыд?..
Чӧв.
Гаврилов (тадзи ми мӧдам шуны мекӧд сёрнитысьсӧ), буракӧ, мый йылысь кӧ думайтӧ.
— Абу, господинӧй, миянлы абу долыд.
Эскӧй меным: мукӧддырйи овлӧ, — кажитчӧ, кӧть свет вылас эськӧ эг видзӧд...
Мыйысь тайӧ — ог тӧд, — сӧмын мукӧддырйи сэтшӧма топӧдас — лэчыд пурт дай сӧмын.
— Службаыд сьӧкыд али мый?
— Служба службаӧн...
Дерт, абу гулянье, да и начальствоыс, колӧ шуны, стрӧг, а век жӧ абу таысь...
— Мыйысь нӧ инӧ?..
— Код тӧдас?..
Бара чӧв.
— Службаыд мый.
Кут асьтӧ ӧкуратнӧя, со и ставыс.
Меным ещӧ и гортӧ регыд.
Сдаточнӧйяс пӧвстысь ме, вот и срок воӧ.
Начальник тай шуӧ: «Кольччы пӧ, Гаврилов, мый тэныд сиктад вӧчны?
А тані тэ бур уджалысьӧн лыддьысян...»
— Кольччан?
— Ог.
Дерт, и гортад ми вокъяслӧн...
Кӧдзалі нин крестьянскӧй уджсьыс...
Сэсся и сёяныд.
Дерт, и обхождениеыд сэні...
Грубостьыс...
— Мыйын нӧ инӧ делӧыс?
Сійӧ думайтыштіс, сэсся шуис:
— Вот ме тіянлы, господин, он кӧ дӧзмӧй, висьтала ӧти случай...
Аскӧд вӧлі...
— Висьталӧй...
II
Служитны ме заводиті 1874 воын, эскадронын, веськыда сдаточнӧйяс пӧвстысь.
Служиті ме бура, позьӧ шуны, — став сьӧлӧмсянь старайтчӧмӧн, ёнджыкасӧ нарядъяс кузя: парад вылӧ ли, театрӧ ли, — асьныд тӧданныд.
Грамота бура велӧдлі, но и начальство эз кольлы бокӧ.
Миян майорыс менам земляк вӧлі и, менсьым старайтчӧмӧс казялӧм бӧрын, ӧтчыд корис ас дорас дай шуӧ: «Ме тэнӧ, Гаврилов, унтер-офицерӧ представита...
Вӧвлін-ӧ тэ командировкаясын?» — «Эг, мися, некор эг, ваше высокоблагородие». — «Но, шуӧ, мӧдпӧрйӧ ме тэнӧ подручнӧйӧн инда, видзӧдлан — делӧыс прӧстӧй». — «Кывза, мися, ваше высокоблагородие, рад старайтчыны».
А командировкаясад ме збыльысь ньӧтчыд на эг вӧвлы — ті вок кодьясыскӧд, мися.
Делӧыс сійӧ, шуам, кӧть прӧстӧй, а век жӧ колӧ тӧдны инструкцияяс, да и пелькӧн колӧ лоны.
Но, ладнӧ...
Недель мысти дневальнӧй корӧ менӧ начальник дорӧ дай ӧти унтер-офицерӧс корӧ.
Локтім.
«Тіянлы, шуӧ, командировкаӧ мунны.
Вот тэныд, — шуӧ унтер-офицерлы, — подручнӧй.
Сійӧ ещӧ эз на вӧв.
Смотри, эн зевайтӧй, справитчӧй, шуӧ, ребята, молодечьясӧн лоӧй, — барышняӧс пӧ ковмас тіянлы нуӧдны замокысь, политичкаӧс, Морозоваӧс.
Со тіянлы инструкция, аски пӧлучитӧй сьӧм, и ен тіянкӧд!..»
Иванов, унтер-офицер, мекӧд старшӧйӧн муніс, а ме подручнӧйӧн, — вот кыдзи ӧні менам мӧд жандармыс.
Старшӧйлы казеннӧй сумка сетсьӧ, сьӧм босьтӧ аслас ки улӧ, бумагаяс; сійӧ кырымасялӧ, сьӧм вылӧ счётъяс гижалӧ, но, а рядӧвӧйыд сылы отсӧг вылӧ: ыстывны кытчӧ ковмас, кӧлуй бӧрся видзӧдны да мый да.
Но, ладнӧ.
Асывнас, кор муртса на заводитіс югдыны, — начальник ордысь петім, — видзӧда: Ивановыд менам кыськӧ удитӧма нин юыштны.
А мортыс сійӧ вӧлі, колӧ веськыда шуны, лёк морт — ӧні разжалуйтӧма...
Начальство водзад кутӧ асьсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ унтер-офицерлы, и весиг йӧз вылӧ кляузничайтӧ, выслуживайтчӧ.
А муртса кӧ начальство син сайын лоӧ, пыр и пондас балуйтчыны, и первой делӧ — юны!
Локтім ми замокӧ, кыдзи следуйтӧ, бумагаяс сетім — виччысям, сулалам.
Зэв окота меным тӧдны, кутшӧм барышняӧс ковмас нуӧдны, а маршрут серти ковмас нуӧдны сійӧс зэв ылӧдз.
Буретш тайӧ жӧ туй кузяыс мунім, сӧмын уезднӧй карӧ сійӧс вӧлі индӧма, а не вӧлӧстьӧ.
Вот меным первойысьтӧ и окота тӧдны: кутшӧм, мися, сэтшӧм политичка?
Виччысьыштім ми тадзи час кымын, кор сылысь кӧлуйсӧ чукӧртісны, — а кӧлуйыд сылӧн ичӧтик тубрастор — юбка да мый да, — асьныд тӧданныд.
Небӧгъяс тшӧтш вӧліны, а сэсся нинӧм сылӧн эз вӧв: гӧлиник ай-мамлӧн, мися, думайта.
Со и петкӧдӧны сійӧс — видзӧда, том на, дзик на быттьӧ кага, кыдзи меным кажитчис.
Юрсиыс еджгов, ӧти кӧсаӧ кыӧма, банбокъясыс банйӧмаӧсь.
Но, а бӧрынджык казялі ме — дзик блед, туй чӧж вӧлі блед.
И пыр жӧ меным сійӧ лои жаль...
Дерт, думайта...
Начальство, извинитӧй... весьшӧрӧсӧ оз накажит...
Сідзкӧ, вӧчӧма мыйкӧ... эсійӧ... кыдз сійӧ... политика боксянь.
Но, а век жӧ... жаль, сэтшӧм жаль, — висьтавнысӧ он вермы!
Пондіс сійӧ пасьтасьны: пальто, колоши...
Кӧлуйсӧ сылысь миянлы петкӧдлісны, — правилӧыс сэтшӧм: инструкция серти ми обязанӧсь видлавны кӧлуйсӧ.
«Сьӧмыд, юалам, эм-ӧ сьӧрсьыд?»
Ӧти шайт да кызь кӧпейка вӧлӧма, — босьтіс сійӧс старшӧй.
«Ме тіянӧс, барышня, шуӧ сылы, должен обыщитны».
Кыдзи тай сэки сійӧ пузяс!
Синъясыс ӧзйисны, банбокъясыс лоины ещӧ банйӧмаджыкӧсь.
Вомдоръясыс вӧсниӧсь, скӧрӧсь...
Кыдзи видзӧдліс миян вылӧ, — эскӧй: падми ме, ог лысьт сы дорӧ матыстчыны.
Но, а старшӧйыд миян, тӧдан ӧд, кодъюрнад: веськыда сы вылӧ зурӧдӧ.
«Ме, шуӧ, обязан, — менам, шуӧ, инструкция!..»
Кыдзи тай барышняыд сэки горӧдас — весиг Иванов, и сійӧ бӧрыньтчис сы дорысь.
Видзӧда ме барышня вылӧ — чужӧмыс бледӧдіс, ни ӧти вир пас абу, а синъясыс пемдісны, лои скӧрысь-скӧр...
Кокнас зымӧдӧ, сёрнитӧ зэв тэрыба, — сӧмын ме, колӧ шуны веськыда, бурасӧ эг и кывзы, мый сійӧ шуаліс...
Смотрительыс повзис жӧ, вайис сылы стӧканӧн ва.
«Успокоитчӧй, — шуӧ сылы, — пӧжалуйста, шуӧ, асьнытӧ жалитӧй!»
Но, сійӧ и сылы эз уважит.
«Варваръяс ті, шуӧ, холопъяс!»
И мукӧд татшӧм нога ёсь кывъяс шуалӧ.
Кӧть мый, а начальствоыдлы паныд мунны абу жӧ лӧсьыд.
Эстшӧм, думайта, змей рӧд...
Дворянскӧй отродье!
Сідз ми сійӧс эгӧ и обыщитӧй.
Нуӧдіс сійӧс смотритель мӧд жырйӧ, да надзирательницаыскӧд пыр жӧ и петісны найӧ.
«Нинӧмыс, шуӧ, сы ордын абу».
А барышняыд видзӧдӧ сы вылӧ и быттьӧкӧ сералӧ сылы чужӧмас, а синъясыс век на скӧрӧсь.
А Ивановлы мый — саридзыд пидзӧсӧдзыс — видзӧдӧ да ӧтитор броткӧ: «Абу пӧ закон серти, — менам пӧ инструкция!..»
Сӧмын смотритель тайӧс пыдди эз пукты.
Дерт, сы вӧсна мый Иванов код.
Код мортлы кутшӧм вера!
Мӧдӧдчим.
Кар кузя мунам, — барышня век карета ӧшиньӧд видзӧдӧ, быттьӧ прӧщайтчӧ, либӧ тӧдсаӧс кӧсйӧ аддзыны.
А Иванов босьтіс дай занавестӧ и лэдзис, тупкис ӧшиньсӧ.
Вешйис сэки барышняыд карета пельӧсӧ, йӧжгыльтчис да оз и видзӧд миян вылӧ.
А ме, веськыда кӧ шуны, эг вермы терпитны: босьті занавескасӧ ӧти пельӧсӧдыс, быттьӧ ачым кӧсъя видзӧдлыны, — да и восьті сідзи, медым барышнялы кутіс тыдавны...
Сӧмын сійӧ эз и видзӧдлы, — пельӧсас скӧр пукалӧ, вомдоръяссӧ курччӧма...
Вирӧдз, мися, думайта ачым, курччалас.
Мӧдӧдчим кӧрт туй кузя.
Поводдяыс тайӧ луннас вӧлі мича, — арын тайӧ делӧыс вӧлі, кӧч тӧлысьын.
Шондіыс югдӧдӧ, да тӧлыс ыркыд, арся, а сійӧ вагон ӧшиньсӧ восьтас, ачыс чургӧдас юрсӧ тӧв йылас, сідзи и пукалӧ.
Инструкция сертиыд тадзсӧ оз пӧлагайтчы, тӧдан кӧ, ӧшинь восьтыны, да Ивановыд менам, кыдзи пырис вагонӧ, сідзи и водіс да пондіс шкоргыны-узьны, а ме нинӧм ог лысьт шуны барышняыдлы.
Сэсся смелмӧдчи, матыстчи сы дорӧ да шуа: «Барышня, мися, пӧдлышт ӧшиньсӧ».
Нинӧм оз шу, быттьӧ оз сылы висьтавны.
Сулалі ме сэні, сулалі, сэсся бара шуа: «Прӧстудитчанныд, барышня, — кӧдзыд ӧд».
Бергӧдчис сійӧ мелань да синъяссӧ сідз вӧчліс, быттьӧ мый вылӧ кӧ шензис...
Видзӧдліс ме вылӧ, дай шуӧ: «Эновтӧй менӧ!»
И бара ӧшиньӧ юрсӧ мыччис.
Ӧвтышті ме киӧн, бокӧ вешйи.
Быттьӧ барышняыд спокойнӧйджык лои.
Пӧдлалас ӧшиньсӧ, тубыртчас пальтонас, шонтысьӧ.
Тӧлыс, мися, ыркыд вӧлі, кӧдзыд!
А сэсся бара ӧшинь дорӧ пуксяс, бара ставнас тӧв йылын, — тюрьма бӧрад, тыдалӧ, оз вермы пӧтны ывласӧ видзӧдӧмысь.
Весиг гажаджык лои, видзӧдӧ да нюмъялӧ.
И сэтшӧм лӧсьыд вӧлі та кадӧ сы вылӧ видзӧдны!..
Эскӧй сӧвестьлы...
Висьталысь ланьтіс да думыштчис.
Сэсся пондіс водзӧ висьтавны, быттьӧ неуна яндысьыштӧмӧн:
— Дерт, велавтӧгыд сійӧ...
Сэсся унаӧс новлӧдлі, велалі.
А сэки чуднӧйӧн кажитчис меным: кытчӧ, думайта, ми сійӧс нуӧдам, эстшӧм дитясӧ...
И сэсся... веськыда шуа тіянлы, господин, ті энӧ дивитӧй: мый, мися, корны кӧ начальстволысь да босьтны сійӧс гӧтыр вылӧ...
Ме эськӧ сы юрысь эсійӧ йӧйрусӧ вӧтлі.
Морт ме, сэтчӧ жӧ, служащӧй...
Дерт, том вежӧрыд... бӧб...
Ӧні верма нин гӧгӧрвоны...
Поплы сэки пӧкаитчигӧн висьтавлі, сійӧ шуӧ: вот буретш пӧ тэ тайӧ мӧвпсьыс и тшыксьӧмыд.
Сы вӧсна мый сійӧ, кӧнкӧ, и енмыслы оз эскы...
Костромасянь тройкаӧн ковмис мунны, — Иванов менам кодсьыс-код: узяс и бара юӧ.
Петіс вагонысь — шатлалӧ.
Но, думайта, делӧыс омӧль, мед кӧть эськӧ, мися, казеннӧй сьӧмсӧ эз вошты.
Пырис почтӧвӧй телегаӧ, водіс да пыр жӧ пондіс шкоргыны.
Нылыс пуксис сыкӧд орччӧн, — абу лӧсьыд.
Видзӧдліс сы вылӧ, но дзик быттьӧ кутшӧмкӧ гадина вылӧ.
Сідзи йӧжгыльтчис, медым некыдз нин не вӧрзьӧдны Ивановӧс, — пельӧсас йӧжгыльтчис, а ме кӧзла вылӧ нин пукси.
Мыйӧн мӧдӧдчим, — тӧлыс войвыв, — ме и то кынми.
Ёна пондіс кызны нылыд, чышъянсӧ вомдорас вайӧдліс, а чышъянас, видзӧда да, вир.
Меным сьӧлӧмӧ быттьӧ емӧн бытшкисны. - «Эк, — шуа, — барышня, кыдзи позьӧ!
Висянныд ті, а татшӧм туйӧ петінныд, — ар, кӧдзыд!..
Позьӧ ӧмӧй нӧ, мися, тадзи!»
Чӧвтіс сійӧ ме вылӧ синъяссӧ, видзӧдліс, и быттьӧ бара сы пиын мыйкӧ мӧдіс пуны.
«Мый ті, — шуӧ, — йӧйӧсь али мый?
Он гӧгӧрвоӧй, мый ме ог ас вӧляысь мун?
Бур тай, — шуӧ: — ачыс нуӧдӧ, да сэтчӧ жӧ ещӧ и жалитӧ!»
«Ті мед эськӧ, — шуа, — начальстволы висьталінныд, — больничаӧ кӧть мед водінныд татшӧм кӧдзыднас мунӧм дорысь.
Туйыс ӧд абу тай дженьыд!»
«Кытчӧ нӧ?» — юаліс.
А миянлы, тӧданныд кӧ, стрӧга запретитӧма висьтавлыны преступникъяслы, кытчӧ найӧс прикажитӧма нуӧдны.
Аддзӧ сійӧ, мый ме падми, да мӧдарӧ бергӧдчис.
«Оз ков, шуӧ, ме пӧ сідз...
Эн висьталӧй нинӧм, да и асьныд эн сюйсьӧй».
Эг вермы ме терпитны. - «Со, мися, тіянлы кытчӧ мунны.
Зэв ӧд ылын!»
Ныв топӧдіс паръяссӧ, кӧрис синкымъяссӧ да нинӧм эз и шу.
Ме довкниті юрӧн... - «Со ӧд, мися, барышня.
Томӧсь ті, он на тӧдӧй, мый сійӧ лоӧ!»
Ёна дӧсаднӧ вӧлі меным...
Скӧрми...
А сійӧ бара видзӧдліс ме вылӧ дай шуӧ:
«Весьшӧрӧ, — шуӧ, — ті сідз думайтанныд.
Тӧда ме зэв бура, мый сійӧ лоӧ, а больничаад ме век жӧ эг вод.
Спасибӧ!
Бурджык нин, кувны кӧ — кувны вӧля вылын, ас йӧз дорын.
А то, гашкӧ, и бурда на, то сэки бара жӧ вӧля вылын, а не тіян тюремнӧй больничаад.
Ті думайтанныд, — шуӧ, — тӧв йылын ме гашкӧ висьми, прӧстудитчи?
Кыдз не сідз!..» — «Сэні тіян, юала, кодкӧ рӧдвуж али мый эм?»
Тайӧ ме сы вӧсна, кыдз сійӧ шуис, мый ас йӧз дорын кӧсйӧ бурдӧдчыны.
«Абу, — шуӧ, — сэні менам ни рӧдня, ни тӧдсаяс.
Карыс меным тӧдтӧм, да, колӧ шуны, сэтшӧм жӧ, кыдзи и ме, ссыльнӧйяс эмӧсь, тӧварищьяс».
Шензьышті ме, — кыдзи сійӧ тӧдтӧм йӧзӧс ас йӧзӧн шуӧ, — неужели, думайта, кодкӧ сійӧс сьӧмтӧг сэні кутас вердны-юктавны, да ещӧ тӧдтӧм мортӧс?..
Сӧмын ме эг понды сылысь юасьны, сы вӧсна мый аддза: синкымсӧ лэптыштлӧ, недӧвӧльнӧй, мыйла ме сылысь юася.
Ладнӧ, думайта...
Мед!
Нуждасӧ ещӧ абу на аддзылӧма.
Видлас курыд шогсӧ, тӧдмалас, небось, мый сійӧ лоӧ бокӧвӧй местаыд...
Рытланьыс кымӧртчис, кутіс пӧльтны кӧдзыд тӧв, а сэсся и зэрмис.
Няйтыс и таӧдз эз вӧв косьмӧма, а ӧні сэтшӧма кизьӧрмис — кисель кодь лои, а абу туй!
Менам мышкӧй ставнас резсис няйтӧн, да и барышнялы пондіс унакодь веськавны.
Ӧти кывйӧн шуны, мый поводдяыс, сы шудтӧмлун шӧрӧ, пуксис медся лёк: зэрыс веськыда чужӧмад кырссьӧ; кибиткаыд миян, шуам, кӧть и тупкӧма, и рӧгӧзаӧн ме нывсӧ вевтти, да кысь сэн!
Быдлаті виялӧ; видзӧда, изӧймитӧма: ставнас дрӧжжитӧ и синъяссӧ кунис.
Чужӧм кузяыс зэр войтъяс визувтӧны, а банбокъясыс бледӧсь, весиг оз вӧрзьыштлы, быттьӧ нинӧм оз чувствуйт.
Ме весиг повзи.
Видзӧда: делӧыс неладнӧ, лёк...
Иванов код — шкоргӧ сӧмын, шог этша...
Мый вӧчны, ме ӧд татшӧм туяд первойысь на.
Ярославль карӧ рытнас воим.
Ме ӧдва чеччӧді Ивановӧс, петім станцияӧ, — тшӧкті ме самӧвар шонтыны.
А тайӧ карсяньыс паракодъяс ветлӧны, сӧмын инструкция сертиыд миянлы оз позь сэтчӧ пуксьыны.
Дерт, эськӧ ми вокыдлы сэні выгӧднӧджык — позьӧ экономитыштны, но полан.
Пристаняд, тӧдан кӧ, полицейскӧйяс сулалӧны, а то ми вок кодьясыс, местнӧй жандармъясыс, вермасны кляузничайтны.
Вот барышня и шуӧ миянлы: «Ме пӧ вӧв доддяд водзӧ ог мун.
Кӧть мый, шуӧ, паракодӧн нуӧдӧй».
А Иванов ӧдва синсӧ восьтіс пӧкмелляысла — скӧр.
«Тіянлы та йылысь, шуӧ, оз пӧлагайтчы рассуждайтны.
Кытчӧ нуӧдасны, сэтчӧ и мунанныд!»
Барышняыд нинӧм сылы эз вочавидз, а меным шуӧ:
«Кывлінныд, — шуӧ, — мый ме висьталі: ог мун».
Нуӧді ме сэки Ивановӧс бокӧ.
«Колӧ, шуа, паракод вылын нуӧдны.
Тіянлы жӧ бурджык: экономия лоӧ».
Иванов та вылӧ сӧгласен, сӧмын полӧ.
«Тані, шуӧ, эм полковник, мед пӧ эськӧ нинӧм жӧ эз ло.
Вай, шуӧ, ветлы да юась, — меным, шуӧ, мыйкӧ зэв делӧ».
А полковникыд матын оліс.
«Ветлам, мися, ӧтлаын дай барышнясӧ сьӧрсьыным босьтлам».
Полі ме: Ивановыд, мися, кодъюрнад унмовсяс да мед, мися, нинӧм эз жӧ ло.
Пышъяс, мися, либӧ асьсӧ мыйкӧ вӧчас, — сюран ещӧ сэтчӧ.
Но, мунім ми полковник дорӧ.
Петіс сійӧ миян дінӧ.
«Мый колӧ?» — юалӧ.
Вот барышняыд и мӧдіс сылы висьтавлыны, дай неладнӧ мӧдіс сёрнитны.
Сылы эськӧ бурӧн корны: сідз пӧ и сідз, вӧчӧй милӧсть, — а сійӧ сэн асногыс: «Кутшӧм право серти», — шуалӧ да сідз водзӧ; став кывъясыс, тӧдан кӧ, сэтшӧм ёсьӧсь, кутшӧмъясӧс ті, политикъяс, вообще радейтанныд шуавны.
Но, асьныд ті гӧгӧрвоанныд, начальствоыдлы тайӧ оз кажитчы.
Начальство радейтӧ кывзысьӧм.
Но сійӧ кывзіс нывтӧ да вежливӧя вочавидзӧ: «Ог вермы, шуӧ, нинӧм ог вермы вӧчны.
Закон кузя, шуӧ... оз позь!»
Видзӧда, барышняыд бара гӧрдӧдіс, синъясыс быттьӧ биа ӧгыръяс.
«Закон!» — шуӧ, и серавны пондіс ас ногыс, скӧрысь да гораа.
«Стӧч сідзи, — шуӧ сылы полковник: — закон!»
Веськыда висьтала, ме сэки неуна вунӧдчыштлі, дай и шуи: «Стӧч, мися, сідз, вашескородие, законыд закон и эм, да сійӧ, мися, ваше высокоблагородие, висьӧ».
Видзӧдліс ме вылӧ полковникыд стрӧга.
«Кыдзи тэнад овыд?» — юалӧ.
«А тіянлы, барышня, шуӧ, висянныд кӧ, — не водны-ӧ тюремнӧй больничаӧ?»
Бергӧдчис сэки барышняыд, петіс, кыв эз шу.
Ми сы бӧрся.
Эз кӧсйы водны больничаӧ, да и сійӧс колӧ шуны: места вылас кӧ нин эз кольччы, а тані сьӧмтӧг, дай ещӧ бокӧвӧй местаын, дерт нин, эз позь кольччыны.
Но, нинӧм он вӧч.
Иванов ме вылӧ жӧ уськӧдчис: «Мый, шуас, ӧні лоӧ; тэ вӧсна, йӧй вӧсна, кыкнаннымлы быть лоӧ кывкутны».
Тшӧктіс вӧвъяс доддявны и войсӧ весиг эз сӧгласитчы коллявны, сідзи вой улӧ и лои петны.
Матыстчим ми барышня дінӧ.
«Пӧжалуйста, шуам, барышня, — вӧвъяс дасьӧсь».
А сійӧ диван вылӧ водӧма — муртса-муртса пондӧма шонавны.
Звиркнитіс кок йылас, сувтіс миян водзӧ — веськӧдчис ставнас, — миян вылӧ синъяссӧ сатшкис, мый весиг, шуа тіянлы, шуштӧм вӧлі сы вылӧ видзӧдлынысӧ.
«Проклятӧйяс ті», — шуӧ, и бара ас ногыс пондіс сёрнитны, гӧгӧрвотӧма.
Быттьӧкӧ и рочӧн, а нинӧм оз позь гӧгӧрвоны.
Сӧмын скӧрысь да нора: «Но, шуӧ, ӧні тіян вӧля, верманныд ті менӧ мучитны, — вӧчӧй мый гажныд.
Муна!»
А самӧварыд миян век на сулалӧ пызан вылын, барышняыд чайтӧ эз на и ю.
Ми Ивановкӧд ассьыным пайнымӧс заваритім, ме тшӧтш и сылы кисьті.
Еджыд нянь вӧлі миян, ме сылы сідзжӧ шӧрышті.
«Сёйыштӧй, шуа, туй вылӧ.
Нинӧм, кӧть неуна шоналыштанныд».
Барышняыд вӧлі колошиасьӧ, эновтіс кӧмасьӧмсӧ, бергӧдчис мелань, видзӧдіс, видзӧдіс, лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуӧ:
«Кутшӧм тайӧ морт!
Кажитчӧ, ті дзик йӧйӧсь.
Понда ме, — шуӧ, — юны тіянлысь чай!» - Сэтшӧм сэки меным ӧбиднӧ лои: и ӧні кӧ на дум вылӧ уськӧда, вирӧй чужӧмӧ чепӧсъяс.
Ті ӧд вот он жӧ зывӧктӧй миянкӧд нянь-сов сёйны.
Господин Рубановӧс, штаб-офицерскӧй пиӧс, нуӧдлім, да эз жӧ брезгуйт.
А тайӧ нылыс брезгуйтіс.
Тшӧктіс мӧд пызан вылӧ аслыс самӧвар шонтыны, а тӧдан ӧд, кыдзи овлӧ: чай-сакарсьыд кык пӧв унджык мынтіс.
А став сьӧмыс сылӧн — ӧти шайт да кызь кӧпейка!
III
Висьталысь ланьтіс, и мыйкӧ дыра кежлӧ керкаын лои чӧв-лӧнь, сійӧс торкисны сӧмын младшӧй жандармлӧн рӧвнӧя лолалӧмыс да турӧблӧн шутьлялӧмыс.
— Ті он узьӧй? — юаліс менсьым Гаврилов.
— Ог, висьталӧй водзӧ; ме кывза.
— ...Ёна меным сы вӧсна, — недыр чӧв олӧм бӧрын пондіс водзӧ висьтавны, — лои мучитчыны сэки.
Туяд ӧд, асьныд тӧданныд, войнас, век зэр да зэр, поводдяыс лёк...
Вӧрті мунан, вӧрыс шувгӧмӧн шувгӧ.
Нылыд меным, дерт, оз и тыдав, сы вӧсна мый войыс пемыд, кӧть синмад чуткы, а эскӧй, — сійӧ ме син водзын сідзи и сулалӧ, сэтшӧм мичаа тыдалӧ, быттьӧ лунын аддза сійӧс: и синъяссӧ сылысь, и скӧр чужӧмсӧ, и кыдзи сійӧ кынмӧма ставнас, а ачыс век видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧ став мӧвпъяссӧ юрас ас кежсьыс бергӧдлӧ.
Мыйӧн ми мӧдӧдчим станциясянь, понді ме сійӧс тулупӧн пасьтӧдны.
«Пасьталӧй, шуа, тулупсӧ, — век жӧ, тӧданныд кӧ, шоныдджык».
Шыбитіс ас вывсьыс тулуптӧ.
«Тіян пӧ, шуӧ, тулупыс, — ті и пасьталӧй».
Тулупыс, збыльысь, менам вӧлі, да дӧгадайтчи ме и шуа сылы: «Абу, мися, тулупыс, менам, а казеннӧй, закон серти арестованнӧйяслы пӧлагайтчӧ».
Но, пасьталіс...
Сӧмын и тулупыд эз отсав: мыйӧн югдыштіс, — видзӧдлі ме сы вылӧ, а сы вылын чужӧмыс абу.
Станциясянь бара мӧдӧдчим, Ивановлы сійӧ тшӧктіс пуклӧс вылӧ пуксьыны.
Иванов броткыштіс неуна, да эз лысьт не кывзысьны, торъя нин сы вӧсна, мый кодъюрыс сылӧн неуна прӧйдитыштіс.
Ме пукси нывкӧд орччӧн.
Куим сутки чӧж ми мунім и некӧн эг узьлӧй.
Первой делӧ: инструкцияын шуӧма — вой узьны не сувтлыны, а ёна мудзӧм вӧсна кӧ, то позьӧ сувтлыны сӧмын каръясын, кӧні эмӧсь караулъяс.
Но, а тані, асьныд тӧданныд, кутшӧм каръяс!
Воим жӧ кыдзкӧ места вылӧдзыд.
Быттьӧ быдса гӧра пельпом вылысь уси, мыйӧн ми картӧ аддзим.
И колӧ висьтавны тіянлы: туй помсӧ нылыд пӧшти пыр ме ки вылын вӧлі.
Аддза — куйлӧ доддяс садьтӧм; тракнитас телегатӧ гуранын, сэки сійӧ сідзи юрнас и швачкысяс додь тасас.
Лэпті ме сійӧс веськыд ки вылӧ да сідзи и нуи: век жӧ сылы кокньыдджык.
Первойсӧ эськӧ менӧ йӧткыштіс: «Вешйӧй! — шуӧ. — Эн инмӧдчӧй ме дорӧ!»
А сэсся нинӧм.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый садьтӧм вӧлі...
Синъясыс куньсаӧсь, синлапъясыс дзикӧдз сьӧдӧдӧмаӧсь и чужӧмыс лоӧма бурджык, абу сэтшӧм скӧр.
И весиг сідз вӧлі, мый унйывсьыс нюмъёвтас да лолӧ кыпыдджык, топӧдчыштӧ ме дорӧ, шоныд дорӧ.
Тыдалӧ, сійӧ, коньӧр, вӧтасигас лӧсьыдторъяс аддзыліс.
Мыйӧн пондім матыстчыны карас, садьмис, пуксис...
Лёк поводдя прӧйдитіс, петіс шонді, — гажаджык лои нылыд...
Сӧмын губерниясьыд сійӧс водзӧ ыстісны, эз кольны губернскӧй карӧ, и миянлы жӧ ковмис сійӧс нуӧдны водзӧ — сэтчӧсса жандармъяс быдӧн вӧлӧмаӧсь туйын.
Кор ковмис миянлы мунны, — видзӧда, полицияӧ йӧз чукӧрмӧ: том барышняяс да господа, студентъяс, тыдалӧ, ссыльнӧйяс пӧвстысь...
И быдӧн, быттьӧ важся тӧдсаяс, сыкӧд сёрнитӧны, кинаныс здоровайтчӧны, юасьӧны.
Сьӧм сылы мыйтакӧ вайисны, пухӧвӧй чышъян туй вылас, бурӧс...
Колльӧдісны...
Мунігас вӧлі кыпыд, сӧмын частӧ кызіс.
А миян вылӧ эз и видзӧдлы.
Локтім уезднӧй карӧ, кӧні сылы овны шуӧма; сдайтім сійӧс расписка кузя.
Сэки шуис сійӧ кутшӧмкӧ ов.
«Тані, шуӧ, эм сэтшӧм мортыс?» — «Эм пӧ», — шуӧны сылы воча.
Локтіс исправник.
«Кӧні, шуӧ, овны кутанныд?» — «Ог тӧд, шуӧ, ӧні кежлӧ, шуӧ, муна Рязанцев ордӧ».
Исправник довкйӧдлыштіс юрнас, а барышняыд босьтіс кӧлуйторсӧ дай муніс.
Миянкӧд эз и прӧщайтчы...
IV
Висьталысь ланьтіс да кывзыштіс, ог-ӧ ме узь.
Но ті сійӧс сэсся эн нин и аддзылӧй?
— Аддзылі, да бурджык эськӧ вӧлі не аддзывны...
...И весиг регыд мысти ме сійӧс бара аддзылі.
Мыйӧн ми воим командировкаысь, — пырысьтӧм-пыр жӧ миянӧс бара мӧдӧдісны сійӧ жӧ местаас.
Ӧти студентӧс нуӧдім, Загряжскийӧс.
Гажа сэтшӧм, песняяс бура сьыліс дай и юыштны эз йӧй вӧв.
Сійӧс ещӧ на ылӧджык ыстісны...
Вот пондім ми мунны буретш сійӧ кар пырыс, кытчӧ ми нывтӧ колим, и меным зэв окота лои сы олӧм йылысь тӧдмавны.
«Тані, мися, юала, барышняыс миян?»
«Тані, шуӧны, сӧмын чуднӧй кутшӧмкӧ: кыдзи локтіс, сразу ссыльнӧй дорӧ муніс, и некод сэсся сійӧс эз аддзыв, — сы ордын и олӧ.
Коді шуӧ: висьӧ пӧ сійӧ, а то и сідз шуӧны: быттьӧкӧ сэні сійӧ гӧтыр пыдди олӧ.
Тӧдан ӧд йӧз больгӧмтӧ...»
И меным уси тӧдвылӧ, мый сійӧ шуліс: «Ас йӧз дорын пӧ меным кувны бурджык».
И сэтшӧм меным любопытнӧ лои... и непӧштӧ мый любопытнӧ, а, веськыда шуны, кыскыны мӧдіс.
Ветла, думайта, аддзӧдла сійӧс.
Месянь сійӧ лёксӧ эз аддзыв, а ме сы вылӧ эг лёкав.
Ачым, мися, ветла...
Мӧдӧдчи, — бур йӧз туйсӧ индісны; а оліс сійӧ кар помас.
Керкаыс ичӧтик, ӧдзӧсыс ляпкыдик.
Пыри ме сійӧ ссыльнӧй ордад, видзӧда: гӧгӧр сылӧн сӧстӧм, жырйыс югыд, пельӧсас крӧвать сулалӧ, занавескаӧн пельӧссӧ тупкӧма.
Зэв уна небӧгъяс, пызан вылас, джаджъясас...
А орччӧн ичӧтик мастерскӧй, сэні скамьяяс вылӧ мӧд вольпась вольсалӧма.
Мыйӧн пыри ме, — барышняыд вольпась вылас пукаліс, кокъяссӧ шалльӧн гартыштӧма да улас сюркнялӧма — мыйкӧ вурӧ.
А ссыльнӧйыс... господин Рязанцевӧн шуӧны... сыкӧд орччӧн скамья вылын пукалӧ, небӧгысь мыйкӧ сылы лыддьӧ.
Ӧчкиа, — мортыс, тыдалӧ, серьёзнӧй.
Вурсьӧ сійӧ, а ачыс кывзӧ.
Ме клопниті ӧдзӧснас, мыйӧн нылыд аддзис менӧ, кыпӧдчыштіс, кутчысис Рязанцев киӧ, да сідзи и кынмис места вылас.
Синъясыс гырысьӧсь, сьӧдӧсь да страшнӧйӧсь... но, ставнас сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧн и войдӧр вӧлі, сӧмын меным чужӧмыс ещӧ на бледджыкӧн кажитчис.
Киӧдыс ёртсӧ сэтшӧма топӧдіс, — сійӧ повзис, уськӧдчис сы дінӧ: «Мый, шуӧ, тіянкӧд?
Успокоитчӧй!»
А ачыс менӧ оз аддзы.
Сэсся нылыд лэдзис сылысь кисӧ — вольпась вывсьыс кӧсйӧ чеччыны.
«Прӧщайтлӧй, — шуӧ Рязанцевлы, — тыдалӧ, налы и бур смертьыс меным жаль».
Сэки Рязанцев бергӧдчис, аддзис менӧ, — кыдзи тай звирк сувтас кок йылас.
Думайта ме, — уськӧдчас... виас, пӧжалуй.
Торйӧн нин, мортыс ыджыд тушаа, ён...
Найӧ, тӧданныд кӧ, думыштӧмаӧсь, мый бара сыла локтім...
Сӧмын аддзӧ сійӧ, — ачым ме сулала кулӧм нисьӧ ловъя, да и ӧтнамӧн.
Бергӧдчис нывланьыд, босьтіс сійӧс киӧдыс.
«Успокоитчӧй, — шуӧ. — А тіянлы, кавалер, — юалӧ менсьым, — мый эськӧ татысь колӧ?..
Мыйла локтінныд?»
Ме висьталі, мися, меным нинӧм оз ков, ме, мися, сідз локті, ас вӧляысь.
Кор, мися, вайӧді барышнясӧ, вӧлі зэв нездоров, сы вӧсна локті видлыны...
Но, господиныд небзис.
А нылыд век на скӧр, ставнас пуӧ.
А мыйысь эськӧ сідзи?
Ивановыд сійӧ, дерт, эз вӧв прамӧй.
Но ме жӧ тайӧс дорйылі...
Гӧгӧрвоис господиныд, мыйын делӧыс, серӧктіс нывлань бергӧдчӧмӧн: «Но, вот аддзанныд, шуӧ, ме жӧ тіянлы висьтавлі».
Ме сідз гӧгӧрвои, мый на костын ме йылысь сёрниыс вӧлӧма нин...
Татчӧ воӧмсӧ, тыдалӧ, сылы висьтавлӧма.
«Извинитӧй, — шуа, — тіянӧс кӧ повзьӧді...
Гашкӧ, не ас кадын ли, мый ли...
Сідзкӧ, ме муна.
Прӧщайтлӧй, мися, эн казьтылӧй лёкӧн, бурнас эськӧ, тыдалӧ, он нин казьтылӧй да».
Сувтіс господиныд, видзӧдліс меным чужӧмӧ и кисӧ нюжӧдіс.
«Со мый, — шуӧ, — понданныд бӧр мунны, лоӧ кӧ прӧст кад — пыралӧй, пӧжалуйста». - А ныв видзӧдӧ миян вылӧ да сералӧ кыдзкӧ аслысног, лӧсьыдтӧма.
«Ог пӧ гӧгӧрво, — шуӧ, — мыйла сылы пыравнысӧ?
И мыйла коранныд?» - А господиныд сылы: «Нинӧм, нинӧм!
Мед пыралас, ачыс кӧ окотитас...
Пыралӧй, пыралӧй, нинӧм!»
Эг ставсӧ ме, шуны кӧ веськыда, гӧгӧрво, мый йылысь найӧ сэні ещӧ сёрнитісны.
Ті ӧд, господа, мукӧддырйи ас костаныд зэв мудрёнӧя сёрнитанныд.
А тӧдны окота.
Кольччывны эськӧ сідз, кывзыштны... но, меным абу лӧсьыд — вермасны ещӧ мыйкӧ думыштны.
Муні.
Но, сӧмын нуӧдім ми господин Загряжскийӧс места вылӧдз, локтам бӧр.
Корис исправник старшӧйӧс да шуӧ: «Тіянлы лоӧ татчӧ кольччывны индӧдъяс вотӧдз: телеграмма пӧлучиті.
Бумагаяс тіянлы виччысьны почтаӧн».
Но, ми, дерт, кольччим.
Вот ме бара на дорӧ: час, мися, пырала, кӧть кӧзяеваыслысь барышня йывсьыс юала.
Пыри.
Шуӧ керкаса кӧзяиныс: «Омӧль пӧ сылы, мед кӧть эз кув.
Пола, мед эз ло кывкутны, — сы вӧсна мый поптӧ найӧ оз корлыны».
Тадзи сулалам ми, сёрнитам, а та кадӧ буретш Рязанцев петіс.
Аддзис менӧ, здоровайтчис, да и шуӧ: «Бара локтін?
Но мый нӧ, пырав, пӧжалуй».
Ме и пыри ньӧжйӧникӧн, а господиныд ме бӧрся пырис.
Видзӧдліс нылыд ме вылӧ, да и юалӧ: «Бара тайӧ тешкодь мортыс!..
Ті али мый сійӧс коринныд?» — «Эг, шуӧ, эг кор ме — ачыс сійӧ локтіс».
Ме эг вермы терпитны дай шуа сылы:
«Мыйла, мися, барышня, тадз, мыйысь ме вылӧ ті сэтшӧм скӧрӧсь?
Али ме враг тіянлы кутшӧмкӧ?»
«Враг и эм, — шуӧ, — а ті нӧ тайӧс он ӧмӧй тӧдӧ?
Дерт жӧ, враг!»
Гӧлӧсыс сылӧн лоӧма слабиник, бандзибйывъясыс сідзи и ломзьӧны банйӧмысла, и чужӧмыс сылӧн сэтшӧм мича... кажитчӧ, кӧть помтӧг эськӧ видзӧді.
Эк, думайта, свет вылас сійӧ абу нин дыр олысь, — понді прӧща корны, — думайта, мися, прӧститтӧгыс эз жӧ мед кув.
«Прӧститӧй, мися, менӧ, мыйкӧ, гашкӧ, лёктор вӧчи да».
Известнӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ, миян ног, кыдзи овлӧ енлы веруйтысьяслӧн...
А сійӧ бара, видзӧда да, пузьӧ...
«Прӧститны!
Вот ещӧ!
Некор ог прӧстит, эн и думайтӧй, некор!
Кула регыд... сідзи и тӧдӧй: эг прӧстит!»
Висьталысь бара ланьтіс да думыштчис.
Сэсся пондіс водзӧ висьтавны, надзӧнджык да ёнджыка думайтчӧмӧн:
— Бара налӧн ас костаныс сёрни пансис.
Ті вот морт образованнӧй, налысь сёрнисӧ долженӧсь гӧгӧрвоны, сы вӧсна ме тіянлы висьтала, кутшӧм кывъяс на сёрниысь менам юрӧ колисны.
Кывъясыс меным пыдӧдз йиджисны, ме и ӧні помнита, но смыслсӧ ог гӧгӧрво.
Рязанцев шуӧ:
«Аддзанныд: эз жандарм ӧні лок тіян дорӧ...
Жандармыс тіянӧс вайӧдіс, сійӧ и мӧдӧс вайӧдас, но сійӧ тайӧс ставсӧ вӧчӧ инструкцияяс кузя.
А татчӧ нӧ сійӧс инструкция ӧмӧй вайӧдіс?
Ті со мый, — шуӧ, — господин кавалер, ог тӧд, кыдзи нимыд тіян...»
«Степан», — шуа.
«А бать кузяыд кыдзи?»
«Петровичӧн шуӧны».
«Но вот пӧ, Степан Петрович.
Ті нӧ татчӧ мыйла локтінныд?
Морт сьӧлӧмӧн ӧд?
Сідз-ӧ?»
«Дерт жӧ, — шуа, — морт сьӧлӧмӧн.
Тайӧ ті, — шуа, — вернӧ висьталанныд.
Инструкция сертиыд кӧ, миянлы некыдз оз пӧлагайтчы, медым тіян дорӧ могтӧг пырны.
Начальство тӧдмалас — оз ошкы».
«Но, вот аддзанныд», — шуӧ нывлы господиныд да кутӧ сійӧс киӧдыс.
Сійӧ кисӧ дернитіс.
«Нинӧм, — шуӧ, — ог аддзы.
Тайӧ пӧ ті аддзанныд, мыйыс и абу.
А ми сыкӧд (сійӧ быттьӧ мекӧдсӧ) прӧстӧй йӧз.
Врагъяс — сідзкӧ, врагъяс, и нинӧм сэн весьшӧрӧ больгыны.
Налӧн делӧ — видзӧд, миян делӧ — эн зевайт.
Сійӧ со, аддзанныд: сулалӧ да кывзӧ.
Жаль, мый оз гӧгӧрво, а то ставсӧ эськӧ гижис донесениеас...»
Бергӧдчис сійӧ мелань, видзӧдӧ ме вылӧ веськыда, ӧчкиӧ.
Синъясыс сылӧн ёсьӧсь, но бурӧсь: «Кыланныд? — шуӧ меным. — Мый жӧ ті шуанныд?..
Но да, эн и объясняйтӧй нинӧм: ме, сідз чайта, мый тіянлы тайӧ ӧбиднӧ».
Сійӧтӧ, шуам, дерт сідз... инструкция сертиыд сідз пӧлагайтчӧ, мый лоӧ кӧ мыйкӧ интересъяслы паныд, то должен ме, ас присяжнӧй должность кузя, рӧднӧй бать вылӧ донеситны...
Но, а сы вӧсна, мый ме, значит, татчӧ эг сы кузя лок, то и збыльысь, мый ӧбиднӧ меным лои, сьӧлӧм вылын эз ло лӧсьыд.
Бергӧдчи ӧдзӧслань, да Рязанцев кутіс.
«Энлы на, — шуӧ, — Степан Петрович, эн на мун». - А нывлы шуӧ: «Тадзитӧ абу лӧсьыд...
Но, шуӧ, эн прӧститӧй и эн миритчӧй.
Та йылысь мый сёрнитны.
Сійӧ и ачыс, колӧкӧ, эз прӧстит, гӧгӧрвоис кӧ ставсӧ бура...
Да ӧд и врагыд сідзжӧ вермӧ мортӧн лоны...
А вот ті тайӧс буретш да он кӧсйӧй гӧгӧрвоны.
Тэ пӧ сек-тан-тка, — шуӧ, — со мый!»
«Мед сідз, — шуӧ сылы нылыд, — а ті веськодь морт.
Тіянлы эськӧ, — шуӧ, — сӧмын небӧгъяс лыддьыны...»
Кыдзи тай нылыд тайӧ кывтӧ шуис, — господиныд весиг звирк чеччис.
Быттьӧ кучкис сійӧс.
Нылыд, видзӧда да, весиг повзис.
«Веськодя видзӧдысь? — шуӧ сійӧ. — Но ті асьныд тӧданныд, мый шуинныд неправда».
«Пӧжалуй, — вочавидзӧ сылы нылыд. — А ті меным — правда?..»
«А ме, — шуӧ, — висьталі правда: ті настоящӧй боярыня Морозова...»
Думыштчис нылыд, кисӧ чургӧдіс ёртыслы; сійӧ босьтіс кисӧ, а нылыд сылы чужӧмас видзӧдіс-видзӧдіс, дай и шуӧ: «Да, ті, пӧжалуй, правӧсь!»
А ме сулала йӧй моз, видзӧда, а аслам сьӧлӧмӧй сідзи и ёнтӧ, сідзи и ёнтӧ.
Сэсся нылыд бергӧдчис мелань, видзӧдліс и ме вылӧ бурпырысь да мыччис кисӧ.
«Со пӧ, мый ме шуа тіянлы: врагъяс ми кувтӧдзным...
Но да, ен тіянкӧд, сета тіянлы киӧс, — сиа тіянлы коркӧ лоны мортӧн — настӧящӧйӧн, не инструкция серти...
Мудзи ме», — шуӧ ёртыслы.
Ме и петі.
Рязанцев ме бӧрся тшӧтш петіс.
Ми сувтім дворас, и аддза: сы синъясын синва войтъяс дзӧвкъялӧны.
«Со мый, — шуӧ, — Степан Петрович.
Ті тані дыр-ӧ на ещӧ оланныд?»
«Ог тӧд, — шуа, — гашкӧ, ещӧ лун куим на, почта вотӧдз».
«Окотитанныд кӧ, — шуӧ, — ещӧ пыравны, то пыралӧй, нинӧм пӧ.
Ті пӧ, кажитчӧ, мортыс, ас делӧ кузяыд, ничево...»
«Извинитӧй, — шуа, — повзьӧді...»
«Сійӧ жӧ, — шуӧ, — ті нин сы йылысь кӧзяйкаыслы аслыс висьталӧй».
«А мый ме кӧсъя юавны, — шуа: — ті вот боярыня йылысь сёрнитінныд, Морозова йылысь.
Сійӧ, сідзкӧ, боярскӧй рӧдысь?»
«Боярскӧй, — шуӧ, — кӧть абу боярскӧй, а пӧрӧдаыс сэтшӧм: чегны сійӧс, — шуӧ, — позьӧ...
Ті и то чегинныд...
Но, а кусыньтны, — ачыд, буракӧ, аддзылін, татшӧмъясыд оз кусыньтчыны».
Та вылын и прӧщайтчим.
V
...Регыд мысти ныв кувсис.
Кыдзи дзебисны сійӧс, ме эг и аддзыв — исправник дорын вӧлі.
Сӧмын аскинас тайӧ ссыльнӧйсӧ аддзылі; матыстчи сы дорӧ, видзӧда: сылӧн чужӧмыс дзикӧдз вежсьӧма...
Рязанцев вӧлі кузь тушаа, чужӧмыс стрӧг, да войдӧрсӧ видзӧдіс бура, а ӧні ме вылӧ зверь моз, дзик зверь моз видзӧдліс.
Первой сетліс кисӧ, сэсся друг менсьым киӧс йӧткыштіс да ачыс бергӧдчис.
«Ог вермы, шуӧ, ме ӧні тэ вылӧ видзӧдны.
Мун, вокӧ, ен могысь, мун!..»
Копыртіс юрсӧ, да и муніс, а ме патераӧ локті, и сэтшӧма менӧ шогӧдіс — кык лун чӧж нинӧм эг сёйлы.
Буретш тайӧ кадсянь шоглуныс и кӧвъясис ме дорӧ.
Быттьӧ тшыкӧдӧм.
Аскинас исправник корис миянӧс да шуӧ: «Верманныд пӧ ӧні мӧдӧдчыны: воис бумага, да сёр нин».
Тыдалӧ, бара миянлы ковмис нуӧдны сійӧс, да енмыс сійӧс жалитіс: ачыс идраліс.
...Сӧмын та бӧрын бара на мекӧд ӧтитор лоліс, — абу на ӧд ещӧ пом.
Бӧр мунігӧн ми воим ӧти станцияӧ...
Пырам жырйӧ, а сэні пызан вылас самӧвар сулалӧ, быдсяма закускаяс сэні, и кутшӧмкӧ старушка пукалӧ, кӧзяйкасӧ чайӧн гӧститӧдӧ.
Сӧстӧминик старушка, ичӧтик тушаа, да сэтшӧм долыд да варов.
Кӧзяйкалы ас олӧм-вылӧм йывсьыс век висьталӧ: «Со, шуӧ, чукӧрті ме ӧти-мӧдтор, керкаӧс, коді колис меным бать-мамсянь, вузалі дай мӧдӧдчи донаӧй дорӧ.
Кутшӧм ӧд лоӧ рад!
Но и видыштас, дерт, скӧрмас, тӧда, мый скӧрмылас, — а век жӧ рад лоӧ.
Гижліс меным, эз тшӧкты локны.
Некутшӧм ногӧн пӧ мед ме эг лысьт сы дорӧ локны.
Но, да нинӧм тайӧ!»
Сэки быттьӧ меным кодкӧ шуйга бокӧ зургис.
Петі ме кухняӧ.
«Коді, мися, тайӧ старушкаыс?» — юалі прислуга нывлысь.
«А тайӧ, шуӧ, самӧй сійӧ барышняыслӧн, кодӧс ті тӧндзитӧ нуӧдінныд, рӧдимӧй мам лоӧ».
Сэки ме весиг шатовмуні.
Аддзӧ ныв, кыдзи ме вежси чужӧм вылын, да юалӧ: «Мый, шуӧ, служивӧй, тэкӧд лои?»
«Надзӧнджык, — шуа, — мый сэтшӧма горзан... барышняыс ӧд куліс...»
Сэки сійӧ, нылыд, — кыдзи швачкерас кияснас да кыдзи бӧрддзас, и керкаысь петіс.
Босьті и ме шапкаӧс, да и ачым петі, — кылі сӧмын, кыдзи старука да кӧзяйка мӧда-мӧдыскӧд век сёрнитӧны залын, и сэтшӧм страшнӧ меным лои тайӧ старушкасьыс, сэтшӧм страшнӧ, весиг и висьтавны он вермы.
Мӧдӧдчи ме веськыда туй кузяыс — бӧрынджык нин Иванов вӧтӧдіс менӧ телеганас, да ме пукси.
VI
...Со кутшӧм делӧыс!..
А исправник донеситӧма, тыдалӧ, начальстволы, мый ме ссыльнӧйяс ордӧ ветлі, да и полковник сідзжӧ донеситӧма, кыдзи ме дорйи нывтӧ туй вылын, — ӧтиыс мӧдыс дорӧ и лӧсялісны.
Эз кӧсйы менӧ начальникыд унтер-офицерӧ представитны.
«Кутшӧм, шуӧ, тэ унтер-офицер, — баба тэ!
Карцерӧ эськӧ тэнӧ, йӧйӧс!»
Сӧмын меным сэки вӧлі ставыс веськодь и весиг нинӧм меным эз вӧв жаль.
И век на ме тайӧ скӧр барышнясӧ эг вермы вунӧдны, да и ӧні на воддза моз кажитчӧ: сідзи и сулалӧ, овлӧ, син водзын.
Мыйла эськӧ тайӧ тадзи?
Коді эськӧ вермас меным висьтавны?
Да ті, господин, он-ӧ узьӧй?
Ме эг узь...
Вӧрса ӧтка керкаӧ ӧшйӧм сук пемыдыс личкис менсьым сьӧлӧмӧс, и бушков лимзӧм шы улын пемыдас сувтіс син водзӧ кулӧм нывлӧн скорбнӧй образыс...
МЕДБӦРЪЯ ЮГӦР
I
Нюйскӧй почтӧвӧй станция сулалӧ неыджыд эрд вылын, Лена вадорын.
Некымын важиник керка мышнаныс жмитчӧны стена моз сулалысь кыртаяс бердӧ, быттьӧ петитчӧны скӧр юсьыс.
Лена юыс тайӧ местаас векньыд, вывті визув да вывті букыш.
Мӧдлапӧвса гӧраяслӧн поддінъясыс сулалӧны ваас, и тані Ленаыс ёнджыка, кӧнкӧ мӧдлаын дорысь, заслуживайтӧ «Ёрӧм щель» нимсӧ.
Збыльысь, тайӧ кыдз быттьӧ ыджыдсьыс-ыджыд потас, код пыдӧсті муткыртӧ-визувтӧ пемыд ю; сы пӧлӧн сулалӧны мурыш кыртаяс, бужӧдъяс, сёртасъяс.
Потасас дыр сулалӧ сук ру, сынӧдыс кӧдзыд, уль руа и сэні пӧшти помся рӧмыд.
Тайӧ станцияса олысьясыс весиг Лена бердса мукӧд олысьяс серти чуймӧдӧны асланыс жеблуннас, ньӧжмыд вӧраснас, олӧм вылӧ веськодя видзӧдӧмнас.
Горнӧй мусюръясвывса ниаяслӧн гажтӧма шувгӧмыс быттьӧкӧ сьылӧ тайӧ йӧзлӧн курыд олӧм йылысь...
Ме локті тайӧ станцияас войын, мудзӧм да кынмӧм; асывнас ме садьми, тыдалӧ, зэв водз.
Вӧлі лӧнь.
Ӧшиньӧ видзӧдчис не то асъя рӧмыдыс, не то сёр рыт, — кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм пемыд.
Тӧлыс пӧльтіс «щелльӧд», быттьӧ трубаӧд, да вӧтліс сы кузя войся русӧ.
Ӧшиньӧд вывлань видзӧдіг ме верми аддзыны сэзь енэжлысь лестукъяс.
Сідзкӧ, свет вылас чужис нин шондіа югыд асыв.
А станция дорті век на тӧвзис кӧдзыд ру...
Вӧлі рӧмыд, лӧнь, руд да гажтӧм.
Керкаас, кӧні ме узи, пызан вылас ломаліс прӧстӧйиник да ичӧтик лампа, кодсянь керка пемыдас разаліс вижоват югӧр.
Комнатаыс вӧлі вель сӧстӧм, спальнясӧ торйӧдысь пу перегородкасӧ вӧлі клеитӧма газетнӧй бумагаӧн.
Ен ув пельӧссьыс тыдалісны небӧгъясысь вундалӧм картинкаяс — медсясӧ генералъяслӧн портретъяс.
На пӧвстын ӧти вӧлі ыджыд портрет Муравьёв-Амурскийлӧн, кодлӧн морӧсас ӧшалісны орденъяс да медальяс, а сыкӧд орччӧн тӧрыт на ме казялі декабристъяслысь кык неыджыд портрет.
Аслам вольпась вылын куйлігӧн ме верми аддзыны перегородка сайсьыс, меным паныда стен бердсьыс, пызан, код вылын ломаліс лампа.
Пызан саяс пукаліс вель мича, но блед чужӧма старик.
Тошкыс сылӧн вӧлі рудов, ёна нин дзормӧма, джуджыд куш плешыс лӧсталіс вижов воск рӧмӧн, водзсяньыс юрсиыс вӧлі шоч, а бӧрсяньыс кузь да читкылякодь.
Ставнас фигураыс кажитчис поплӧн кодь, весиг, пӧжалуй, евангелистлӧн кодь, но чужӧмыс вӧлі блед, висьлӧс, синъясыс меным кажитчисны чусыдӧсь.
Голяас тыдаліс пыкӧс, буракӧ, зоб — висьӧм, коді ёна паськалӧма Лена кузя, Лена васьыс пӧ сійӧ, шуӧны.
Сыкӧд орччӧн пукаліс ар кӧкъямыса детинка.
Меным тыдаліс сӧмын сылӧн копыртӧм юрыс шабді кудель кодь еджыд небыд юрсинас.
Омӧля аддзысь синъяссӧ ӧчки пыр читкыралігтыр старик новлӧдліс указкаӧн пызан вылас куйлысь небӧг лист бок кузя, а детинка сьӧкыдпырысь лыддис по складам.
Кор сійӧ эз вермы лыддьынысӧ, старик зэв меліа отсаліс:
— Люди-он... ло... веди-есть, и краткое...
Детинка сувтіс.
Тӧдтӧм кывйыд, тыдалӧ, сылы эз сетчы...
Старик читкыртіс синъяссӧ да отсаліс:
— Соловей, — лыддис сійӧ.
— Соловей, — стӧча повторитіс ученик да, падмӧм синсӧ велӧдысь вылӧ лэптӧмӧн, юаліс: — Со-ло-вей...
Мый сэтшӧмыс?
— Лэбач, — шуис старик.
— Лэбач... — И детинка пондіс лыддьыны водзӧ: — Слово-иже, си, добро-ять-люди, дел...
Соловей сидел... на че... на черё... на че-рё-му-хе...
— Тайӧ нӧ мый лоӧ? — бара кыліс детинкалӧн веськодь гӧлӧсыс.
— На черёмухе.
Черёмухаыд сійӧ пу, льӧм пу.
Сы вылын сійӧ и пукаліс.
— Пукаліс...
Мыйла нӧ пукаліс?..
Лэбачыс ыджыд?
— Сійӧ зэв ичӧтик, сьылӧ лӧсьыда.
— Сьылӧ лӧсьыда.
Детинка дугдіс лыддьысьны да думыштчис.
Керкаын лои дзик лӧнь.
Точкис часі, ӧшинь сайын кывтіс ру...
Выліын тыдыштысь енэжыс уськӧдіс тӧдвылӧ мича шондіа лун, кыськӧ мукӧдлаысь, кӧні льӧм пуяс вылын тулыснас сьылӧны соловейяс...
«Кутшӧм тайӧ шудтӧм челядьдыр! — аслам кӧсйытӧг менам думыштчис детинкалысь ӧткодь шыа гӧлӧссӧ кылігӧн. — Соловейястӧг, дзоридзалысь тулыстӧг...
Сӧмын ва да изъяс, кодъяс тупкӧны енъюгыдсӧ.
Лэбачьяс пиысь — гашкӧ, сӧмын ӧти рака, гӧра бокъясын — гажтӧм ниа, да шочиника пожӧм...»
Детинка лыддис ещӧ кутшӧмкӧ фраза сэтшӧм жӧ гӧгӧрвотӧм, чусыд гӧлӧсӧн да друг сувтіс.
— Дедӧ, — юаліс сійӧ, — миянлы абу-ӧ пӧра нин, видзӧд?.. — Тайӧ пӧрйӧ сы гӧлӧсын кывлісны нин сьӧлӧмсянь петан ловъя шыяс, и сылӧн югвидзан синъяс, кодъяс вылӧ усис лампа югӧрыс, тӧдчана любопытствоӧн видзӧдлісны дедыс вылӧ.
Дедыс видзӧдліс веськодьпырысь точкысь часі вылӧ, сэсся ӧшиньӧд тыдалысь пемыдас да спокойнӧя шуис:
— Водз на.
Ещӧ на колӧ час джын!..
— Гашкӧ, дедушка, часіыд портитчис да.
— Но, но... пемыд на...
Да сійӧ ӧд, йӧюк, миянлы жӧ бурджык.
Аддзан, тӧв...
Гашкӧ, вӧтлас на кымӧръяссӧ, а то нинӧмсӧ он аддзыв, кыдзи войдӧрлун вӧлі.
— Бурджык, — дедыслысь кывсӧ шуис детинка воддза мозыс жӧ раминик гӧлӧсӧн, и лыддьысьӧм пондіс мунны водзӧ.
Прӧйдитіс минут кызь.
Старик видзӧдліс часі вылӧ, сэсся ӧшиньӧ да кусӧдіс лампасӧ.
Керка пасьта разаліс кельыдлӧз рӧмыдыс.
— Пасьтась, — шуис старик да содтіс: — Эн шумит, Таняыд мед эз кыв.
Детинка пелька чеччыштіс джек вылысь.
— А сійӧс ог босьтӧй? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс детинка.
— Огӧ... кытчӧ сылы...
Сідз нин кызӧ...
Мед узяс.
Детинка пондіс тэрмасигтырйи да видзчысьӧмӧн пасьтасьны, — и регыд мысти кыкнан мыгӧрыс — дедыслӧн да внукыслӧн — вуджӧртісны рӧмыд жырас.
Детинка вӧлі пасьталӧма карса нога кутшӧмкӧ пальто, кокас сюйӧма ыджыд валегияс, голясӧ гартыштӧма нывбаба шарпӧн.
Дедыс вӧлі полушубока.
Ӧдзӧсыс дзуркнитіс, и кыкнанныс петісны ывлаӧ.
Ме коли ӧтнамӧн.
Перегородка сайын кыліс узьысь нывкалӧн лӧня лолалӧмыс да часілӧн точкӧмыс.
Ӧшинь сайын руыс пондіс мунны ӧдйӧнджык, частӧджык коставліс, и костъясас век паськыдджыка тыдовтчылісны пемыд кыртаяслӧн да ушельеяслӧн сурӧвӧй пятнояс.
Комната пытшкыс то югдыштліс, то бара рӧмдыліс.
Менам унзільӧй прӧйдитіс.
Тайӧ местаса немшыавтӧм гажтӧмлуныс заводитіс шымыртны менӧ, и ме пӧшти терпитны вермытӧг виччыси, кор нин дзуркнитас ӧдзӧсыс да пырасны старик да детинка.
Но найӧ век на эз вӧвны.
Сэки ме решиті видзӧдлыны, мыйла найӧ петісны керкасьыс тайӧ кӧдзыд да руа асывнас.
Узи ме паськӧмӧн, сы вӧсна меным эз ковмы уна кад, медым сапӧгасьны, пальтоасьны да петны...
Кыкнанныс — старик и детинка — сулалісны кильчӧ вылын, кияссӧ сосъясас сюйӧмӧн да быттьӧ мыйкӧ виччысигтырйи.
Местаыс ӧні меным кажитчис ещӧ на зумышджыкӧн ӧшинь пыр видзӧдӧм серти.
Выліас руыс разалӧма нин, да гӧра йывъясыс тыдалісны югдӧм енэж весьтас мичаа да сурӧвӧя.
Гӧра бокъясті мунісны сӧмын торъя ру слӧйяс, но уліас век на вӧлі кӧдзыд да пемыд.
Лена вылын ва визувъяс, кодъяс абу на кынмӧмаӧсь, но сьӧкыдӧсь нин да пемыдӧсь, зурасялісны дзескыд ва воргаас, артмӧдалісны вабергачьяс да йиръяс.
Кажитчӧ, быттьӧ юыс скӧрысла пуӧ да пессьӧ, зільӧ кӧть мый да петны вӧля вылӧ тайӧ пемыд шуштӧм сёртассьыс...
Асъя кӧдзыд тӧлыс, коді вӧтліс войся руыслысь колясъяссӧ, летйис миянлысь паськӧмнымӧс да скӧрысь тӧвзис водзӧ...
Станцияса керкаяс, кодъяс кыдзсюрӧ чукӧръясӧн разӧдчӧмаӧсь тайӧ изъя эрд вылас, пондісны садьмавны.
Ӧткымын трубаясысь пондіс петны тшын, ӧти-мӧдлаын югнитісны бияс; кузь тушаа, киссьӧм полушубока ямщик очсалігтырйи нуӧдіс юктавны дом повод йылын пара вӧлӧс да регыд саяліс вадор улас.
Гӧгӧр вӧлі гажтӧм, нинӧм эз шыбитчы синмӧ.
— Мый нӧ ті виччысянныд? — юалі ме стариклысь.
— Внуклы тай со шонді петӧмсӧ окота видзӧдлыны, — вочавидзис сійӧ да юаліс ассяньыс:
— Ті кодлӧн?
Российскӧйяс?
— Да.
Старик кӧсйис мыйкӧ ещӧ на юавны, но та кадӧ детинка друг вӧрзис да тракнитіс сійӧс сос помӧдыс...
Ме аслам кӧсйытӧг видзӧдлі утёс йылас, коді сулаліс таладорас, Лена чукыльтанінын...
Таӧдз тайӧ местаыс кажитчис меным кутшӧмкӧ пемыд гуӧн, кытысь век на кыссис-петіс руыс.
Ӧні миян весьтын, выліас, из утёслӧн ёсь йылас, друг быттьӧ ыпнитісны да югдісны пожӧмлӧн туганыс да гылалӧм коръя ниаяслӧн йывъясыс.
Кыськӧ мӧдлапӧвса гӧраяс сайсянь писькӧдчысь, миянлы тыдавтӧм на шонділӧн первойя лучыс инмӧдчис нин тайӧ из выступас да сійӧ пуясас, кодъяс сэні быдмисны.
Миян щельлӧн кӧдзыд да лӧз вуджӧръяс весьтын найӧ быттьӧкӧ сулалісны кокни кымӧръяс вылын да лӧня югвидзисны — радуйтчисны асывлӧн первойя меліалӧмсьыс.
Ставӧн ми шынитӧв видзӧдім тайӧ гӧра йылас, быттьӧкӧ полім, мед эськӧ не повзьӧдны тайӧ ӧтка изйыслысь да ниа чукӧрыслысь лӧня радлӧмсӧ.
Детинка сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, дед соскӧ кутчысьӧмӧн.
Синъясыс сылӧн паськыда воссьӧмаӧсь, блед чужӧмыс ловзис да югдіс ыджыд радлунӧн.
Сэк кості выліас мыйкӧ бара дрӧгнитіс, тір-тірмуні, и мӧд утёс, коді ӧнӧдз на вӧлі саялӧма пемыд гӧраяс костӧ, — ыпнитіс, ӧтувтчис югдӧдӧм мукӧд гӧра йывъяс дорӧ.
Неважӧн на ньӧти тӧдчытӧмъяс, найӧ ӧні смела петкӧдчисны водзӧ, а на сайын сулалысьясыс быттьӧ ещӧ на ылыстчисны, лоисны рудджыкӧсь да пемыдджыкӧсь.
Детинка бара тракнитіс дедсӧ сос помӧдыс, и сылӧн чужӧмыс дзикӧдз нин вежсис.
Синъясыс югъялісны, вомдоръясыс нюмъялісны, вижов блед бандзибъясыс, кажитчӧ, банйыштісны.
Мӧдлапӧлас сідзжӧ лоины вежсьӧмъяс.
Гӧраяс век на ещӧ сайӧдісны петӧм шондісӧ, но енэжыс на весьтын дзикӧдз югдіс и мичаа пондісны тыдавны мусюръяс, кодъяс артмӧдісны кык гӧра йыв костын джуджыд гуран.
Миянлань бана гӧра пӧлӧн лэччисны улӧ йӧв еджыд ру струяяс да быттьӧ корсисны пемыдджык да уль руаджык местаяс...
А выліас енэжыс зарниасис, и ниа пуяслӧн радъясыс фиолетӧвӧй силуэтъясӧн мичаа мыччысисны югыдінас.
На сайын, кажитчӧ, быттьӧ мыйкӧ вӧрӧ — сэтшӧм радуйтчысь, зэв тэрыб да ловъя.
Кык гӧра костті шлывгис-муніс кокньыдик кымӧртор, коді ставнас быттьӧ ӧзйӧма, да саяліс орчча гӧра йыв сайӧ.
Сы бӧрся мӧд, коймӧд, быдса стая...
Гӧраяс саяс вӧчсис мыйкӧ зэв радуйтанатор.
Джуджыд сёртас пыдӧсыс век ӧтарӧ югдіс.
Кажитчӧ, шондіыс кыпӧдчӧ мусюр сайсяньыс, медым видзӧдлыны татчӧ, тайӧ гажтӧм щелляс, тайӧ пемыд ю вылас, тайӧ сирӧта-керкаяс вылас, тайӧ старик да блед чужӧма детинка вылас, кодъяс виччысьӧны сылысь мыччысьӧмсӧ.
И вот сійӧ мыччысис.
Некымын югыд зарни луч, кодъяс писькӧдчисны сук вӧр пытшті, сявкнитісны мӧда-мӧд бӧрсяыс кык гӧракостса сёртасӧ.
Би кольтаяс усисны улӧ, пемыд сёртасъясӧ, сёнъясӧ, югдӧдалісны пемыд письыс то торъя пуӧс, то сланцевӧй утёслысь йывсӧ, то неыджыд горнӧй эрдторйӧс...
На улын ставыс кутіс вӧрны да жуны.
Пу чукӧръяс, кажитчӧ, котӧртісны ӧти местаысь мӧдлаӧ, кыртаяс водзлань сетчылісны да бӧр вӧйлісны пемыдас, эрдторъяс югдылісны да куслісны...
Ру полосаясыс уліас гыалісны тревожнӧйджыка да ӧдйӧнджык.
Сэсся некымын здук кежлӧ югдыліс весиг пемыд юыс...
Ыпнитавлісны миян вадорлань локтысь гыяслӧн бурысьясыс, пондіс югъявны-дзирдавны вадорас лыаыс, кӧні куйлісны колльысян пыжъяс да юктасянінын сулалісны йӧз да вӧвъяс.
Пӧлӧн усьысь лучьяс вильснитісны важиник керка стенъясті, дзирдыштісны слюдаа ӧшиньясын, меліа инмӧдчисны детинкалӧн радлан блед чужӧмӧ...
А гӧраяс костын сёртасас вочасӧн петкӧдчис гӧрд шонділӧн гӧгыльыс, и миянладорын став вадорыс радуйтчис да дзирдаліс, пӧртмасис уна рӧма сланечьясӧн, пашкыр пожӧмъяслӧн веж лыскӧн...
Но тайӧ вӧлі асывлӧн сӧмын недыр кадся мелілун.
Ещӧ некымын секунда, и долина пыдӧсын бара лои кӧдзыд да лӧз.
Ю кусіс да бара кутіс визувтны аслас пемыд руслоӧд, дурмӧм моз муткырасис вабергачьясӧн, слюдаа ӧшиньяс пемдісны, вуджӧръяс кыпӧдчисны век вылӧджык, неважӧнся уна рӧмъяса гӧраяс вевттьысисны ӧти рӧма лӧзов тускӧн.
Ещӧ на некымын секунда дыра ломаліс миянладорын ӧти гӧра йыв, быттьӧ пемыд ру вылын кусысь факел...
Сэсся и сійӧ кусіс.
Сёртасын эз мӧдны тыдавны некутшӧм костъяс, вӧр пуяс лоины, кыдзи вӧлі войдӧр, помся траурнӧй кайма кодьӧн, и сӧмын бӧрӧ кольччӧм кык-куим кымӧр пласт шлывгисны на весьтті, пемыдӧсь да кӧдзыдӧсь...
— Ставыс, — шогпырысь шуис детинка.
Жугыль синъяснас дед вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс:
— Сэсся оз нин ло?
— Оз нин, тыдалӧ, — вочавидзис дедыс. — Ачыд тай аддзылін: шондіыслӧн сӧмын дорйылыс мыччысьліс.
Аски мунас улітіджык нин.
— Помасис, другӧ! — горӧдіс ю дорсянь локтысь ямщик. — Оланныд-выланныд, деда-внука!..
Бергӧдчӧм бӧрын ме аддзи, мый мукӧд керкаяс дорас сідзжӧ сулалӧны шонді петӧм видзӧдысьяс.
Дзуртісны ӧдзӧсъяс, ямщикъяс пыралісны керкаясӧ, станция бара вӧйтчис пемыд кӧдзыд ру пиӧ.
И тайӧ уна тӧлысьяс кежлӧ нин!..
Старик висьтавліс меным, мый гожӧмнас шондіыс налӧн ветлӧдлӧ гӧра йывъясті, арланьыс сійӧ лэччӧ век улӧджык да дзебсьӧ паськыд мусюр сайӧ, оз нин вермы кыпӧдчыны вылӧджык.
Но сэсся шонді петаніныс вешйӧ лунвывлань, и сэки некымын лун чӧж сійӧ бара мыччысьлӧ асывъяснас кык гӧра костӧдыс.
Первой сійӧ мунӧ гӧра йылысь гӧра йылӧ, сы бӧрын век улысмӧ, сэсся сӧмын некымын сутш дыра сылӧн зарни лунъясыс дзирдыштлӧны самӧй сёртас пыдӧсас.
Буретш сійӧ и вӧлі талун.
Нюйскӧй почтӧвӧй станция прӧщайтчис шондікӧд тӧвбыд кежлӧ.
Ямщикъясыд, дерт, аддзыласны сійӧс колльысигас, но старикъяс да челядь оз аддзывны тулысӧдз либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, гожӧмӧдз...
Медбӧръя лучьяс бырисны...
Гӧраяс сайын вӧлі тыр лун, а уліас бара сукмис ру, гӧра пӧкатъяс тупкысисны ӧти рӧма гудыр тшынӧн.
Сявмунӧм югӧрыс писькӧдчис гӧраяс сайсянь, кӧдзыд да гажтӧм...
МОРОЗ
I
Ми мунім Лена ю вадор пӧлӧн лунвылӧ, а тӧлыс вӧтӧдіс миянӧс войвывсянь.
Но вермис и сідз кажитчыны, мый сійӧ локтӧ миянлы паныд, лэччӧ вылісяньыс ю кывтыдыс.
Сентябр тӧлысьын Якутск дорын вӧлі вель шоныд на, ю вылас эз на тыдав ни ӧти йи тор.
Ӧти матысса станцияын ыштӧдліс миянлысь сьӧлӧмнымӧс тӧлыся мича войыс да, медым не узьны дука юртаын, кодӧс тӧв кежлӧ ортсысяньыс сӧмын на мавтӧма руалысь куйӧдӧн, — водім вадорӧ, пыжъясӧ, да шебрасим кӧр куясӧн.
Войнас меным кутіс кажитчыны, мый кодкӧ сотыштіс биӧн менсьым веськыд чужӧмбанӧс.
Ме садьми да аддзи, мый тӧлыся войыс ещӧ на ёнджыка едждіс.
Гӧгӧр пужъялӧма, пужйыс пуксьӧма менам пӧдушка вылӧ, и ме банбокӧ сылӧн инмӧдчылӧмыс и кажитчис меным сэтшӧм пӧсьӧн.
Менам ёрт, коді узис мекӧд ӧти пыжын, буракӧ, сійӧс жӧ вӧтасис.
Тӧлысьыс швачкис сылы веськыда чужӧмас, и ме аддзи, кыдзи сійӧ частӧ лёкногӧн векыштчывліс.
Узис сійӧ крепыда и, тыдалӧ, ёна мучитчис.
Сэки орчча пыжын пуксис вольпась вылас менам мӧд ёрт, пуксигас вештіс вывсьыс дохаяссӧ да кӧр куяссӧ, кодъясӧн сійӧ вӧлі шебрасьӧма.
Пужсьыс сійӧ вӧлі ставнас едждӧдӧма, и сійӧ кажитчис еджыд привидениеӧн, коді немвиччысьтӧг петӧма дзирдалан пуж пиысь да тӧлысь югӧр увсьыс.
— Бррр... — шуис сійӧ. — Мороз, вокъяс...
Пыжыс сы улын катовмуніс, да сы вӧрзьӧдчӧмысь ва вылас кыліс зёльмунӧм, быттьӧкӧ стеклӧ жуглігӧн.
Тайӧ лӧньджыкинъясын, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ, лоӧма дор йи, коді зэв на вӧсни, тӧдчисны на сэні кузь кристаллическӧй емъяс, кодъяс чегъясисны, зільӧдчисны вӧсни крусталь моз...
Юыс быттьӧ сьӧктаммӧма, кор кутӧма чувствуйтны морозлысь первойя кучкӧмсӧ, а гӧраа вадорпӧлӧнса кыртаясыс, мӧдарӧ, лоӧмаӧсь кокньыдджыкӧсь, воздушнӧйджыкӧсь.
Пужйӧн вевттьысьӧм кыртаясыс кыссисны кытчӧкӧ ылӧ, дзирдалісны да вӧліны пӧшти пырыс тыдаланаӧсь...
Кузь туй заводитчигӧн тайӧ вӧлі морозлӧн первойя чолӧмалӧм...
Зэв гажа чолӧмалӧм, задорнӧй, пӧшти шутливӧй.
Сы серти, кыдзи ми ньӧжйӧ да сувтавлӧмӧн мунім водзӧ лунвылӧ, тӧв век ёнджыка крепаммис.
Дзонь затонъяс нин тупкысьӧмаӧсь пемыд рӧма сӧстӧм йи коркаӧн; вадорсянь шыбитӧм из ылӧ-ылӧ тювис шыльыд йи вывті, кыдзкӧ аслыссямӧн звенитігтырйи, да сійӧ шылӧн йӧлӧгаыс кыліс гӧраяс костын.
Мукӧдлаас йиыс, коді дорӧма нин юсӧ вадоръяс дортіыс, водзсасис ва визулыслы.
Мороз пыр водзӧ нуӧдіс ассьыс завоеваниеяссӧ, дор йиыс век паськаліс, и быд воськов тайӧ тышас пасйыссис йи торпыригысь артмӧм чертаӧн, кодъяс петкӧдлісны, кӧні неважӧн на вӧлі восьса ваыс, но коді бара нин бӧрыньтчӧма сажень-мӧд вылӧ ю шӧрланьыс...
Сэсся вадоръясын ӧткымынлаын куйліс нин лым, мый вӧсна юыслӧн визулыс кажитчис торъя пемыдӧн.
Ещӧ водзынджык — посни горнӧй юяс ӧтлаасисны тайӧ тышас.
Найӧ заводитчанінсяньыс вочасӧн ыдждісны да устьеясас жуглісны ассьыныс йисӧ да шыблалісны сійӧс Ленаӧ, потшисны валысь туйсӧ да сідзикӧн сьӧктӧдісны кӧдзыдкӧд ассьыныс тыш нуӧдӧмсӧ.
Ю вылын чегъясьӧм йи визьяс век джудждаммисны; йи торпыригъяс, кодъясӧс ва визулыс шыблаліс дор йи вылӧ, — век кызісны.
Найӧ артмӧдісны нин джуджыд валъяс, и кадысь кадӧ миянлы вӧлі тыдалӧ вадорсянь, кыдзи сійӧ валъяс костас заводитчыліс тревожнӧй вешласьӧм.
Тайӧ юыс скӧрысь шыблаліс асьсӧ дорӧм йи укреплениеяс вылӧ вӧляысь на кывтысь йияссӧ, зілис писькӧдны аслыс туй, крӧшитіс йисӧ торпыригӧдз, пӧртліс лымйӧ, но сэсся вынтӧмысла бара бӧрыньтчыліс, а мыйкӧ дыра мысти тыдовтчыліс, мый йи визьыс бара вешйӧма ещӧ водзӧ, йи веркӧсыс лоӧма паськыдджык, восьсаиныс векняммӧма...
Кымын водзӧ, сымын тайӧ тышыс лои чорыдджык да грандиознӧйджык.
Но визулыс шыблаліс эз вӧсни йияс нин, а быдса глыбаяс, сідз шусяна «торосъяс», кодъяс кыдзсюрӧ кавшасисны мӧда-мӧд вылас.
Картинаыс пондіс лоны век ёнджыка гажтӧмӧн.
Вадорлань матынджыкын торосъяс сувтӧмаӧсь кутшӧмкӧ безобразнӧй массаясӧн, а ю шӧрас сійӧ век на вӧрис сьӧкыд, беспорядочнӧй валъясӧн, сайӧдіс синъясысь кынмысь ю шӧрсӧ, кыдзи дикмӧм йӧз чукӧр тупкӧ казнитан местасӧ...
Став природаыс, кажитчӧ, вӧлі тырӧма повзьӧмӧн да мыйкӧ шогӧ уськӧданаӧс пӧшти торжественнӧя виччысьӧмӧн.
Гӧраа вадоръяслӧн пустыннӧй сёртасъяссянь кыліс жугласьысь йияслӧн ратшкакылӧмыс да вынтӧммӧм юлӧн сьӧкыда ружтӧмыс.
Ещӧ мыйкӧ дыра мысти ю шӧрын валӧн сьӧд визьыс сідзжӧ едждӧдіс: сы вывті, ньӧжмыда бергалігтырйи, мӧда-мӧдыскӧд зурасьӧмӧн, дзужгӧмӧн ӧтырышъя кывтісны йи пластъяс, кодъяс лӧсьӧдчисны помӧдз топӧдны раммӧм да вынтӧммӧм визувсӧ.
II
Ӧтчыд вадорса неыджыд мыссянь ми аддзим тайӧ ньӧжмыда кывтысь йи пластъяс вывсьыс кутшӧмкӧ сьӧд тор, коді мичаа тӧдчис вижов-еджыд фон вылас.
Йӧзтӧминад быдтор шыбитчӧ синмад, и миян этша лыда мунысьяс пӧвстын пансис сёрни сійӧ предмет йывсьыс.
— Рака, — шуис кодкӧ.
— Ош, — паныд шуис мӧд ямщик.
Чайтӧмъяс юксины.
Ӧтияслы сьӧд чутыс кажитчис ракаысь не ыджыдджык, мӧдъяслы — ошкысь не ичӧтджык: ыліса ӧткодь еджыд йи пластъяс вӧснаыс, кодъяс дыша кывтісны джуджыд гӧраяс костті, дзик мӧдногаӧн кажитчӧны тыдалысь предметъясыс.
— Кысь нӧ ошкыслы лоны ю шӧрас? — юалі ме ямщиклысь, коді ю вывсьыс сьӧд чутсӧ шуис ошкӧн.
Мӧдар вадорсьыс.
Воддза воын энь ош эсійӧ ді вывсяньыс вуджис мӧдарас куим ошпикӧд.
— Таво зверыс мӧдар вадорсяньыс таладорас жӧ локтӧ.
Тыдалӧ, тӧлыс лоӧ зэв кӧдзыд...
— Кӧдзыдыс вӧтлӧ, — содтіс коймӧд.
Миян караван сувтіс мыс дорӧ, медым виччысьны матыстчысь да ставсӧ интересуйтысь тайӧ предметсӧ.
Сэк кості еджыд йи геженьыс ньӧжйӧник матыстчис миянлань, и вӧлі тыдалӧ, мый сьӧд чутыс йи вылас вежлалӧ инсӧ, быттьӧ збыльысь вуджӧ йияс вывтіыс миян вадорӧ.
— А ӧд тайӧ, вокъяс, горнӧй кӧза, — шуис медбӧрын ямщикъяс пиысь ӧти.
— Кыкӧн, — видзӧдысьяс пиысь содтіс мӧд.
Збыльысь, тайӧ вӧлӧмаӧсь горнӧй кӧзаяс да, збыльысь, кыкӧн.
Ӧні миянлы бура нин тыдалісны йиа адысь налӧн пемыд лӧсьыд тушаясыс.
Ӧтикыс вӧлі ыджыдджык, мӧдыс — ичӧтджык.
Гашкӧ, найӧ вӧліны эня-ныла.
На гӧгӧр шуксисны йи пластъяс, зурасьлісны, бергалісны да крӧшитчисны; зурасялігас йи костъясас мыйкӧ пуис, резсис быгйӧн, а нежнӧй пемӧсъяс, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, сулалісны ыджыдкодь йи вылын вӧсни кокъяснас ӧтилаӧ мыджсьӧмӧн...
— Мый бара лоас-а! — ёна интересуйтчигтыр шуис том ямщик.
Ыджыд йи пласт, коді кывтіс кӧзаясысь водзынджык, быттьӧкӧ мӧдӧдчис ньӧжйӧджык да кутіс бергӧдчыны, сувтӧдны сы бӧрвывса йи пластъяслысь мунӧмсӧ.
Та вӧсна пемӧсъяс гӧгӧр бара кыптіс жугласьӧмлӧн да бузгӧмлӧн ад.
Йи пластъяс сувталісны дорышӧн, кавшасисны мӧда-мӧд вылас да жугласисны гораа, быттьӧкӧ лыйсьӧмъяс, ратшкакылӧм.
Кадысь кадӧ на костын воссьывліс да бӧр тупкысьліс пемыд ва.
Сутш кежлӧ кык сьӧд чутыс пӧшти дзикӧдз вошлісны, но сэсся ми пырысьтӧм-пыр жӧ бӧр аддзим найӧс мӧд йи вылысь нин.
Дрӧжжитысь вӧсни кокъяссӧ бара ӧтлаӧдӧмӧн кӧзаяс сулалісны мӧд йи пласт вылын да вӧліны дасьӧсь выльысь чеччыштӧм вылӧ.
Унапӧрйӧ найӧ чеччыштлісны, и быд чеччыштӧм вернӧя вайӧдіс найӧс миян вадорлань да ылысмӧдіс мӧдарсьыс.
Позьӧ нин вӧлі гӧгӧрвоны тӧлка пемӧсъяслысь плансӧ.
Миянсянь неылын мыс помыс пыдӧкодь пырӧдчис ю шӧрлань, и тані йиясыс, кодъясӧс вайӧдіс ва визулыс, жугласисны торъя вынӧн.
Зато ылыссаджыкъясыс, кодъяс эз веськавны татчӧ воан ва визулас, пыр жӧ веськӧдчылісны ю струянас мӧдар вадорлань.
Кӧзаяс пиысь ыджыдджыкыс, тыдалӧ, вуджӧмнас веськӧдлысьыс, быд чеччыштӧмӧн веськӧдчис тайӧ мысланьыс, коді грымакыліс йи мунӧмсьыс...
Аддзис-ӧ кӧзаыс миянӧс али эз, но миянӧс сійӧ явӧ эз пыдди пукты.
Ми сідзжӧ сулалім мыс йылас вӧрзьӧдчытӧг, и весиг станцияса ёсь пеля да ыджыд скӧр пон, коді вӧтчис миян бӧрся, тыдалӧ, интересӧн видзӧдіс пемӧсъяслӧн смел да вывті опаснӧй вуджӧм вылӧ...
Вадорсяньыс зэв нин матын, йӧзсяньыс сажень дас сайын, кӧзаяс век сідзи жӧ вӧліны йиджтысьӧмаӧсь сӧмын йи палакъяслӧн зурасьӧмӧн да ас чеччалӧмъясӧн.
Кор йиыс, код вылын найӧ сулалісны, ньӧжйӧ бергалігтыр матыстчис медся опаснӧй местаас, миян весиг ловным сувтліс...
Сутш...
Кыліс гора ратшмунӧм, гартчисны-бергалісны йияс да друг кавшасисны да мӧдісны кыссьыны йизьӧм мыс дорышӧ, — и кык сьӧд телӧ кокниа, кыдзи шыбитӧм из, чеччыштісны вадорӧ йияс вевдорті.
Найӧ вӧліны нин вадорынӧсь.
Но мыс мӧдар бокас вӧлі восьса сьӧд ва, а петан туйсӧ потшис йӧз чукӧр.
Но тӧлка пемӧс весиг ӧти минут эз думыштчы.
Ме казялі сы гӧгрӧс синъяслысь видзӧдлассӧ, кӧні тӧдчис тешкодь дӧверие, да сэсся сійӧ уськӧдчис ачыс дай веськӧдіс ичӧтджыксӧ веськыда миян вылӧ.
Станцияса пон, кузь гӧна ыджыд Полкан, яндысьӧмпырысь кежис бокӧ, кор ыджыд кӧзаыс ичӧтджыксӧ сайӧдӧмӧн котӧртіс пон дінтіыс да пӧшти инмӧдчыліс бокнас сы кузь гӧнӧ.
Пон сӧмын бӧжсӧ люньгӧдіс да думыштчӧмӧн котӧртыштіс бокӧ, быттьӧкӧ повзис ассьыс бурлун петкӧдлӧмысь да сыысь, мый ми сійӧс вермам гӧгӧрвоны омӧльногӧн.
Но ми ошким сійӧс асьсӧ тадзи кутӧмысь да сӧмын радпырысь видзӧдім выліӧ, кӧні, кыртаысь кыртаӧ чеччалігтыр, мелькайтісны кӧзаяслӧн кык стройнӧй туша...
ЗДУК
I
— Тӧварищ, лоӧ бушков.
— Да, капрал, лоӧ ыджыд бушков.
Ме бура тӧда тайӧ асыв тӧвсӧ.
Саридз вылын войыс лоӧ вывті беспокойнӧй.
— Вежа Иосиф мед видзас миянлысь морякъясӧс.
Чери кыйысьяс удитісны ставӧн мунны...
— Видзӧдлӧй жӧ: со эстысь, кажитчӧ, ме аддзылі парус.
— Абу, тайӧ лэбачлӧн бордйыс тыдовтчыштліс.
Тӧвсьыс верман дзебсьыны зубчатӧй стен саяс...
Прӧщай.
Смена лоӧ кык час мысти...
Капрал муніс, часӧвӧй кольччис неыджыд фортса стен бердӧ, форт гӧгӧр валъяліс-гыаліс саридз.
Збыльысь, матыстчис бушков.
Лэччис шонді, тӧлыс век чорзис, шонді лэччаніныс ёна гӧрдӧдіс, и кымын ёнджыка мӧдіс багравны енэжыс, сымын саридзлӧн лӧзыс лои век сукджыкӧн да кӧдзыдджыкӧн.
Ӧткымынлаын сылысь пемыд веркӧссӧ вундалісны нин валъяслӧн еджыд бурысьяс, и сэки кажитчис, мый океаныслӧн тайӧ таинственнӧй пытшкӧсыс, дыр кутан скӧрлунысла зловещӧй да блед, зільӧ видзӧдлыны выліӧ.
Енэжас тӧдчис сэтшӧм жӧ тревога.
Кузь полосаясӧн нюжӧдчӧм кымӧръяс тӧвзисны асыввывсянь рытыввылӧдз сэні ӧта-мӧд бӧрсяыс ӧзъялісны, быттьӧ ураганыс шыблаліс найӧс ыджыдысь-ыджыд доналӧм пачӧ.
Матыстчысь гым-чардлӧн лолалӧмыс ыркйӧдліс нин океан весьтын.
Сьӧд гыяс вылас, быттьӧкӧ повзьӧдӧм лэбачлӧн бордйыс, тыдыштавліс парус: сёрмӧм рыбак, бушковысь пышйиг, буракӧ, эз нин надейтчы воӧдчыны ылі вадорӧ да ассьыс пыжсӧ веськӧдіс фортлань.
Ылысса вадорыс важӧн нин воши ру пытшкӧ, резсьысь гыяс сайӧ, пуксьысь рытъя рӧмыдӧ.
Саридз ызгис пыдісянь да кузя, и вал бӧрся вал быгыльтчис ылӧ, ещӧ югыд на горизонтлань.
Парус дӧлаліс, то вошліс, то бара мыччысьліс.
Пыж лавируйтіс, ӧдва-ӧдва веніс гыяссӧ, ньӧжйӧ матыстчис ді дорӧ.
Часӧвӧйлы, коді видзӧдіс сы вылӧ форт стен вывсянь, кажитчис, мый рӧмыдыс да саридзыс нарошнӧ тэрмасьӧны скӧрйывсьыс сайӧдны пемыдас тайӧ дзик ӧти пыжсӧ, кӧсйысьӧ вӧйтны сійӧс гырысь валъяснас.
Форт стенын ӧзйис би, мӧд, коймӧд.
Пыжыс эз нин тыдав, но чери кыйысь вермис аддзыны бияссӧ — помтӧм гыалысь океан весьтын некымын тіралысь битор.
II
— Сувт!
Коді локтӧ?
Часӧвӧй горӧдіс стен вывсяньыс пыжалы да кутіс метитчыны сыӧ.
Но саридзыд тайӧ грӧзитӧмсьыс страшнӧйджык.
Чери кыйысьлы оз позь эновтны руль, сы вӧсна мый гыяс пырысь-пыр жӧ шыбитасны пыжсӧ изъяс вылӧ...
Сэтчӧ жӧ важ испанскӧй ружьеясыд абу зэв меткӧйӧсь.
Видзчысигтыр, быттьӧ плавайтысь лэбач, пыжа виччысьӧ гыыслысь ыльнитӧмсӧ, бергӧдчӧ гы бурысь йылас да друг лэдзӧ паруссӧ...
Гыыс шыбитіс сійӧс водзӧ, и пыж аслас пыдӧснас дзужнитіс ичӧтик бухтаса изъяс вывті.
— Коді локтӧ? — бара горӧдіс часӧвӧй, коді сюся видзӧдіс опасностьӧ веськалӧм пыж бӧрся.
— Вок! — вочавидзӧ чери кыйысь. — Восьтӧй воротатӧ вежа Иосиф ен кузя.
Аддзан, кутшӧм бушков!
— Виччысьлы, регыд локтас капрал.
Стен вылас пондісны вӧрны вуджӧръяс, сэсся воссис сьӧкыд ӧдзӧс, югнитіс пӧнар, кылісны сёрнияс.
Испанечьяс примитісны чери кыйысьӧс.
Стен саяс, салдатскӧй казармаын, сійӧ аддзас войбыд кежлӧ шойччӧг да шоныдін.
Лӧсьыд лоӧ лӧнинын казьтыштны океанлысь ызгигтыр скӧралӧмсӧ да шуштӧм пемыдсӧ помтӧм джуджыд ва весьтысь, кӧні неважӧн на качайтчис сылӧн пыжыс.
Ӧдзӧс пӧдлассис, быттьӧ фортыс игнасис саридзсьыс, кыті, фосфорическӧй биа гыяснас таинственнӧя дзирдышталіг, воис нин медводдза шквал — став саридз пасьтаыс, гора кодь джуджыд.
А пельӧсса башня ӧшиньысь полігтыр дзузвидзис би, и пыжыс, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма бухтаӧ, пыр ӧткодя качайтчис да дзуртышталіс гыяс инмӧмысь, кодъяс татчӧ воисны пасьмунӧм бӧрын нин, но век на вӧліны вынаӧсь.
III
Пельӧс башняас вӧлі испанскӧй военнӧй тюрьмалӧн келья.
Сійӧ ӧшиньӧд тыдалысь гӧрд би югӧр сутш кежлӧ саявліс, и решётка сайын мыччысис мортлӧн силуэт.
Кодкӧ видзӧдліс сэсянь пемыд саридз вылӧ да вешйис бӧр.
Гӧрд би югӧрыс бара пондіс вӧрны гы бурысьяс вылын.
Тайӧ вӧлі Хуан-Мария-Хозе-Мигуэль Диац, инсургент. Колян восстание дырйи испанечьяс босьтісны сійӧс пленӧ да судитісны казнитны, но бӧрыннас кодлӧнкӧ бур сьӧлӧм вӧсна сійӧс вӧлі помилуйтӧма.
Сылы козьналісны олӧм, мӧд ногӧн кӧ — вайисны тайӧ ді вылас да пуксьӧдісны башняӧ.
Тані сійӧс мездісны кандалъясысь.
Найӧ оз вӧлі ковны: стенъяссӧ вӧлі тэчӧма изйысь, ӧшиняс кыз кӧрт решётка, ӧшинь саяс — саридз.
Став олӧмыс сылӧн вӧлі сыын, мый сійӧ вермис видзӧдны ӧшинь пыр ылысса вадорӧ...
И казьтывны...
И, гашкӧ, ещӧ — надейтчыны.
Первойя пӧраас, югыд лунъясӧ, кор шондіыс дзирдаліс лӧз гыяс вылын да матыстіс ылысса вадорсӧ, сійӧ дыр видзӧдіс сылань, тӧдмавліс рӧднӧй гӧраясыслысь мыгӧръяссӧ, муртса тӧдчысь, сёртасъяссӧ, ылысса сиктъяслысь муртса тыдалысь чутъяссӧ...
Тӧдмаліс бухтаяс, туйяс, гӧравывса трӧпаяс, кыті, кыдзи сылы кажитчис, ветлӧдлӧны кокньыдик вуджӧръяс и на пӧвстын ӧти, сылы муса да матысса...
Сійӧ виччысис, мый гӧраясын бара юрӧбтасны лыйсьӧм шыяс, мый тшын сор ыпнитасны бияс, мый эстысянь, ылі вадорсянь, гыяс вывті мӧдӧдчасны парусъяс возмущениелӧн да свободалӧн рӧднӧй флагӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис сэк кежлӧ да терпеливӧя, осторожнӧя да настойчивӧя сизьдіс изсӧ сімӧм решётка дорсьыс.
Но вояс мунісны.
Вадорас вӧлі ставыс лӧнь, сёртасъясын куйліс лӧзов ру, вадорсянь торйӧдчыліс сӧмын неыджыд испанскӧй сторожевӧй катер да чери кыян мирнӧй суднояс джынъявлісны саридз вывті, быттьӧ саридз каляяс добычаяс бӧрся...
Вочасӧн став важсяыс сылы пондіс лоны вӧт кодьӧн.
Кыдз быттьӧ вӧтын, вуграліс зарни ру пиын миритчӧм вадор, и вӧтын моз жӧ ветлӧдлісны сы вывті зэв нин важсяыслӧн призрачнӧй вуджӧръяс...
А кор вадорсянь торйӧдчыліс тшынтор да, гыяссӧ вундігтыр, муніс военнӧй катер, — сійӧ тӧдіс: тайӧ вайӧны ді вылӧ тюремщикъяслысь да стражалысь выль смена...
И ещӧ на вояс прӧйдитісны тайӧ вӧтас.
Хуан-Мария-Мигуэль-Хозе Диац успокоитчис да пондіс весиг вунӧдны ассьыс вӧтъяссӧ.
Весиг ылысса вадорас сійӧ видзӧдіс нин веськодя да важӧн нин дугдіс решётка боксӧ сизьдӧмысь...
Мый вылӧ?..
Сӧмын кор кыпӧдчыліс асыв тӧв, коді тайӧ местаясас торъя вына, да гыясыс заводитлісны вӧрӧдны ичӧтик діса вадорсьыс изъяссӧ, — сы сьӧлӧм пыдӧсын, кыдзи саридз пыдӧсса тайӧ изъясыс, пондыліс чепсасьны шогыс, гӧгӧрвотӧм да ныж.
Руӧн тупкысьӧм вадорсянь, кажитчис сылы, бара торйӧдчӧны кутшӧмкӧ вуджӧръяс и тӧвзьӧны саридз валъяс весьтӧдыс да горзӧны мый йылысь кӧ тэрмасигтыр, гораа, нора, тревожнӧя...
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ горзӧ сӧмын саридзыс, но эз вермы не кывзыны тайӧ горзӧмъяссӧ...
И сы сьӧлӧм пыдӧсын кыпӧдчылісны сьӧкыд да пемыд гыяс.
Сійӧ каморкаын пельӧсысь пельӧсӧ изйысь, вӧчӧм джоджас тӧдчис ворга кодь туй.
Бурнӧй войясӧ аслас клеткаӧд котраліг сійӧ талис тайӧ туйсӧ кӧмтӧм кокнас.
Мукӧддырйиыс татшӧм войяснас сійӧ бара парсаліс решётка боксьыс стенсӧ.
Но первойя жӧ асывнас, кор саридзыс лӧньліс да меліа нюліс діыслысь изъя вадорсӧ, сійӧ бара успокоитчывліс да вунӧдліс йӧйталан минутъясӧ...
Сійӧ тӧдіс, мый оз решёткаыс кут сійӧс тані.
Сійӧс кутӧ тайӧ коварнӧй, то скӧр, то мелі саридзыс, да ещӧ... унзіля чӧвлуныс ылысса вадорыслӧн, коді дыша вугралӧ аслас ру пиын...
IV
Тадзи прӧйдитісны ещӧ вояс, кодъяс кажитчисны нин лунъясӧн.
Узян кадыс сознаниеыдлы оз существуйт, а сылӧн олӧмыс ставнас нин вӧлі вӧтӧн — след кольтӧм сьӧкыд вӧтӧн.
Но кутшӧмкӧ кадсянь тайӧ вӧтас бара пондісны петкӧдчывны тешкодьторъяс.
Вадор вылас зэв югыд лунъясӧ кыпӧдчыліс кӧстеръяслӧн либӧ пӧжаръяслӧн тшын.
Фортын шызьылісны: испанечьяс босьтчылісны дзоньтавны важ стенъяссӧ; жуглассьӧминъяссӧ, кодъяс лоины лӧня олан вояс чӧж, тэрмасигтыр пӧчинитавлісны; воддза дорысь, частӧджык дзувъялісны вадора-діа костын военнӧй испанскӧй флагъяса парӧвӧй баркасъяс.
Гоз-мӧдысь, быттьӧ саридз гундыръяслӧн кыз мышкуяс, сьӧкыдпырысь кыссисны мониторъяс — башняясыс налӧн муртса петӧмаӧсь ва вылысас.
Диац видзӧдіс на вылӧ чусыд видзӧдласӧн, кӧні мукӧддырйиыс тӧдчис шензьӧм.
Ӧтчыд сылы весиг кажитчис, мый сёртасас да тӧдса гӧра бокъясас, кодъясӧс тайӧ лунӧ вӧлі ойдӧдӧма шондіӧн, пуркнитлӧны лыйсьӧмысь еджыд тшынторъяс, зэв ичӧтикӧсь, булавка юр ыдждаӧсь, друг да ясыда тыдовтчӧны пемыдвеж фон вылын да ньӧжйӧник сылӧны сӧдз сынӧдас.
Ӧтчыд мониторлӧн кузь да сьӧд полосаыс муніс ылысса вадорлань, и Диац ӧшиньӧ саридзсянь зурасисны некымын дженьыдик ён ударъяс.
Диац кутчысис решёткаас да мӧдіс мыйвынсьыс тракйыны сійӧс.
Решёткаыс гольсмуні да вӧрзис.
Из торъясыс гузь киссисны розьяссьыс, кытчӧ вӧлі сюялӧма решётка помъяссӧ...
Но коли ещӧ некымын лун...
Вадорыс бара лӧнис да вугыртіс; саридз тыртӧммис, гыясыс ньӧжйӧник быгыльтчисны мӧда-мӧд вылас да, быттьӧ немвӧчигмоз, дышиника швачӧдісны изъя вадорӧ...
И Диац думыштіс, мый тайӧ бара вӧлі сӧмын вӧт...
Но тайӧ лунӧ асывсяньыс саридзыс бара пондіс сійӧс дӧзмӧдны.
Некымын гы шыбитчис нин бухтасӧ торйӧдысь волнолом вомӧн, и шуйгавывсянь вӧлі кывлӧ, кыдзи кайӧны саридз пыдӧссьыс алькӧс вадорас изъясыс...
Рытладорнас ӧшинь пырыс тыдовтчыштліс быгъя ваыслӧн брыззьӧмыс.
Гыясыс панлісны ассьыс пыдісянь петан песнясӧ, вадор вочавидзис пыдісянь петан ымӧстӧмӧн да шумӧн.
Диац сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуис водзджык водны.
Мед саридзыс сёрнитас, мый кӧсйӧ; мед кыдз гажыс мездысяс валъяс костсьыс и тайӧ сёрмӧм пыжыс, кодӧс сійӧ казяліс ӧшинь пырыс.
Рабскӧй пыж рабскӧй вадорысь...
Сылӧн абу некутшӧм делӧ ни сыӧдз, ни саридз гӧлӧсъясӧдз.
Сійӧ водіс аслас вольпась вылӧ.
Кор испанец-стӧрӧж, кыдзи и пыр, вайис пӧнар да сувтӧдіс сійӧс коридорсяньыс ӧдзӧс вевдорӧ вӧчӧм розьӧ, то сылӧн югӧрыс югдӧдіс куйлысь мортӧс да сылысь куньса синма блед чужӧмсӧ.
Кажитчис, мый Диац узьӧ спокойнӧя; сӧмын кадысь кадӧ чукыртчылісны сылӧн синкымъясыс, чужӧм вылас петкӧдчис ыджыд страдание, быттьӧ унмовсьӧм сознаниеас пыдын вӧрӧшитчис мыйкӧ зэв сьӧкыдтор, кыдзи саридз пыдӧсын вадорса изъясыс...
Но друг сійӧ садьмис, быттьӧ кодкӧ чукӧстіс сійӧс нимнас.
Тайӧ саридз гыыс, коді ставнас клеснитчис волнолом вывті, кучкис стенӧ.
Ӧшинь сайын, пемыдас, лэбзисны фосфорическӧй быглӧн еджыд лестукъяс, и весиг сэк, кор лӧнис швачнитӧм шыыс, камераын гӧгӧр на дзужгис да шутьляліс.
Йӧлӧга шыыс пырис игана ӧдзӧс сайӧ да кутіс кывны коридоръясын.
Кажитчис, быттьӧ мыйкӧ повзьӧдчана нарошнӧ лэбзис ді весьтті да лӧнялӧ-сайкалӧ кӧнкӧ ыліын...
Диац пыр жӧ сувтіс кок йылас.
Сылы кажитчис, мый сійӧ узис сӧмын некымын секунда, и сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд, чайтіс, мый аддзас на ыліысь пыжлысь еджыд паруссӧ.
Но ӧшинь сайын вӧлі сьӧд, саридзыс дурис-гыаліс сап пемыдын, да кылӧ вӧлі пышйысь гыяслӧн швачӧдчӧмыс.
Кӧть эськӧ татшӧм бушковъясыд овлісны эз тшӧкыда, но век жӧ Диац бура тӧдіс и тайӧ зык-шумсӧ, и шутьлялӧмсӧ, и чушйӧдлӧмсӧ, и изъя вадорыслысь му пытшсянь тіралӧмсӧ.
Но ӧні, кор тайӧ лёкысь бушуйтчысь шумыс пондіс чинны, сы улысь кыліс ещӧ кутшӧмкӧ выль шы, мыйкӧ лӧниник, мелі да тӧдтӧм...
Диац уськӧдчис ӧшинь дорӧ да, кияснас решёткаӧ бара кутчысьӧмӧн, видзӧдліс пемыдас.
Саридзыс вӧлі форматӧм да дурмӧм.
Ылысса вадорыс ставнас вӧйӧма сап пемыдӧ.
Сӧмын некымын здук кежлӧ вадора-кымӧра костас мыччысьліс ру пырыс гӧрд тӧлысь.
Сылӧн муртса-муртса тӧдчан югӧръяс вӧрыштісны дурмӧм гыяслӧн бурысьяс вылын да кусіны...
Кыліс сӧмын шум, вынйӧра, йӧймӧм кодь ловъя, тэрмасьысь да кыпыда чуксалысь...
Хозе-Мария-Мигуэль Диац кутіс чувствуйтны, мый сы пытшкын ставыс дрӧжжитӧ да гыалӧ, кыдзи саридз.
Душаыс садьмӧ кузя узьӧм бӧрын, югдӧ юр вежӧр, ловзьӧны важӧн нин кулӧм желаниеяс...
И друг сылы ясыда усис тӧд вылас сійӧ, мый аддзыліс вадорысь некымын лун сайын...
Ӧд тайӧ жӧ эз вӧв вӧт!
Кыдзи вермис сійӧ шуны тайӧс вӧтӧн!
Тайӧ вӧлі вӧрӧм, тайӧ вӧліны лыйсьӧмъяс...
Тайӧ вӧлі восстание!..
Ещӧ воис шквал, бара кыптылісны дзирдалысь быгъяс, и бара дзужгӧм-клессьӧм сор кыліс ӧнтайя выль шыыс, тӧдтӧм да мелі.
Диац уськӧдчис решётка дорӧ да мыйвынсьыс кутіс тракйыны сійӧс.
Бара гузь киссисны известка да изторъяс, кодъяс чукталӧмаӧсь сола ва клессьӧмсьыс, усис некымын из, и решёткаыс кокниа чуктіс ас местасьыс.
А ӧшинь улас, бухтаас, катласис-дзуртышталіс пыж...
V
Стен вылас тайӧ кадӧ вежсис караул.
— Вежа Иосиф...
Вежа Мария! — шуис выль часӧвӧй да, юрсӧ капюшонӧн тупкӧм бӧрын, воши пельӧс сайӧ.
Саридз пасьтаыс, кыпӧдчыліг да усьлігтырйи, пемыдас быгъя гы бурысьяснас дзирдышталіг лэбзис-локтіс выль шквал.
Тӧлыс, кажитчӧ, помӧдз дурмӧма, діыс дрӧгмунліс нин да ымзіс.
Ва пыдӧссьыс, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ блед призракъяс, петісны вадорас зэв гырысь изъяс, кодъяс уна во чӧж нин куйлісны саридз пыдӧсас.
Шквалыс воис буретш сійӧ здукӧ, кор Диац чеччыштіс ӧшинь пырыс.
Сійӧс пыр жӧ клеснитіс ваыс, уськӧдіс кокйывсьыс...
Некымын секунда сійӧ куйліс садьтӧг, зэв ёна повзьӧмӧн лолас, кынмӧма да коньӧр кодь, а сы юр весьтті муніс-увгис мыйкӧ гырысь, дикӧй, враждебнӧй...
Кор грымакылӧмыс неуна лӧньыштіс, сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Енэжтіыс дорвыв мунісны пемыд кымӧръяс.
Позис чувствуйтны, но не аддзыны мунӧмсӧ тайӧ громадаясыслысь, кодъяс век важ моз кутны позьтӧма тӧвзисны рытыввывлань.
А ылын бара кыпӧдчис мыйкӧ тыдавтӧм, но грознӧй, и увгис дугдывтӧг, шуштӧма, лёкысь.
Сӧмын фортлӧн из стенъясыс вӧрзьӧдчытӧг да спокойнӧя сулалісны гыалан саридз шӧрас.
Пемыд пырыс позьӧ вӧлі аддзыны амбразураясысь мыччысьӧм пушкаяслысь вомъяссӧ...
Кор муртса лӧньыштліс, ылысса казармаысь кыліс рытъя молитваяс лыддьӧм шы, барабанӧн таркӧдісны рытъя сигнал...
Сэні, стен саяс, кажитчӧ, ставыс лӧнис.
Сійӧ башняын биыс ломаліс рӧвнӧя, мигайттӧг.
Диац сувтіс да, кыдз быттьӧ нӧйтӧм пон, мӧдӧдчис сійӧ биланьыс...
Саридзыд, зонмӧ, пӧръясьысь да ужаснӧй.
Диац бӧр пырас аслас лӧнь кельяӧ, пуктас решёткасӧ, водас пельӧсас аслас вольпась вылӧ да унмовсяс сьӧкыд, но невӧлялӧн неопаснӧй вӧтӧн.
Колӧ сӧмын решёткасӧ бура лӧсьӧдны, медым патрульыс эз казяв...
Вермасны ещӧ думыштны, мый сійӧ кӧсйис пышйыны тайӧ бушкола войнас...
Оз, сійӧ оз кӧсйы пышйыны...
Саридз вылын гибель...
Сійӧ кутчысис кияснас карнизӧ, кыпӧдчис ӧшинь дорӧ да сувтіс...
Камераын вӧлі тыртӧм да вель лӧнь.
Пӧнарсянь рӧвнӧй вижов югӧр усис стенъясӧ, талялӧм джоджӧ, пельӧсас куйлысь вольпась вылӧ...
Юр весьтас тыдаліс изйӧ пыдӧдз вундӧм гижӧд:
«Хуан-Мария-Хозе-Мигуэль Диац, инсургент.
Мед олас мездлун!»
И быдлаын стен пасьтаыс, гырысьӧсь да посниӧсь, джуджыдӧсь и ляпкыдӧсь, тыдовтчисны сійӧ жӧ гижӧдъяс:
«Хуан-Мигуэль Диац...
Мигуэль Диац...»
И цифраяс...
Первойсӧ сійӧ пасъявліс кадсӧ лунъясӧн, недельясӧн, сэсся тӧлысьясӧн...
«Божия матерь, кык во нин...»
«Куим во...
Енмӧй, видз менсьым разумӧс...
Диац...
Диац...»
Дасӧд во пасйӧма прӧстӧ цифраӧн, горӧдан пастӧг...
Водзӧ арталӧмыс помасис...
Сӧмын нимыс век на тӧдчышталӧ, слабмысь да дыш киӧн вундӧм...
И тайӧ став вылас веськодя да рӧвнӧя усис пӧнарысь вижов югӧр...
И друг Диацлы кажитчис, мый сы вольпась вылын куйлӧ морт да узьӧ сьӧкыд унмӧн.
Муртса-муртса лыблӧ сылӧн морӧсыс...
Тайӧ сійӧ?
Сійӧ Диацыс, коді пырис татчӧ тыр виръяяӧн, олӧм да мездлун помтӧм радейтысьӧн?..
Выль шквал увгиг-грымгигтырйи шыбитчис ді вылӧ...
Диац мынтӧдіс кияссӧ да бара чеччыштіс вадорӧ.
Шквал прӧйдитіс да пондіс лӧньны...
Рӧвнӧй би югӧр бара петіс ӧшиньӧдыс пемыд ывлаӧ.
VI
Стенвывса часӧвӧй, мышкунас тӧвлань бергӧдчӧмӧн да ружьесӧ кыкнан кинас шамыртӧмӧн, медым эз нетшышт ураганыс, лыддис вомгорулас молитваяс, кывзіс саридзыслысь адскӧй грымгӧмсӧ да тӧлыслысь лёкысь шутьлялӧмсӧ.
Енэжыс ещӧ пемдіс; кажитчис, став мирсӧ ньылыштіс тайӧ форматӧм пемыдыс, ӧтмоза шебрӧдіс и кымӧръяссӧ, и сынӧдсӧ, и саридзсӧ.
Сӧмын кадысь кадӧ увгӧм-грымгӧм сорыс друг тыдовтчылісны еджыд бурысьяс, и гыыс уськӧдчыліс ді вылӧ, ылӧдз шыблаліс резӧм торъяссӧ ляпкыд стенъяс вомӧн.
Став тӧдса молитваяссӧ лыддьӧм бӧрын часӧвӧй бергӧдчис саридзлань да кынмис чуймӧмысла.
Бухта пӧлӧнӧдыс, кӧні вӧлі неуна лӧньджык, муніс пемыдас муртса тӧдчысь пыж, матыстчис сійӧ местаас, кӧні тӧвсьыс тупкытӧм саридзыс пуис да шыбласис сап пемыдас.
Друг еджыд парус кыптіс да пӧльтчис тӧвсьыс.
Пыж лайкнитчис, кыпӧдчис да саяліс...
Тайӧ здукӧ Диац видзӧдліс бӧрвылас, и сылы кажитчис, мый пемыд діыс качнитчис да вӧйис ва пыдӧсас рӧвнӧй биыскӧд ӧтлаын, коді ӧнӧдз кыйӧдчис сы бӧрся аслас кулӧм югӧрнас.
Водзын вӧліны сӧмын хаос да бушков.
Пуан радлунӧн тырис сылӧн кынмылӧм сьӧлӧмыс.
Сійӧ крепыдджыка кутчысис рульӧ, зэлӧдіс паруссӧ да гораа горӧдіс...
Тайӧ вӧлі помтӧм радлунлӧн горӧдӧм, ассьыс олӧмсӧ гӧгӧрвоӧм, садьмӧм мортлӧн горӧдӧм...
Бӧрвылас кыліс ружьеысь лыйӧм шы, сэсся пушкаысь гымӧбтӧм, кодӧс косяліс-пӧдтіс ураганыс.
Боксянь воис шквал, кутіс кыпӧдны пыжсӧ...
Сійӧ кыпӧдчис, кыпӧдчис... кажитчӧ, помтӧг...
Хозе-Мария-Мигуэль Диац, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, сюсь синъясӧн видзӧдіс сӧмын водзӧ, и сійӧ жӧ радлуныс пуис сы морӧс пытшкын...
Диац тӧдіс, мый сійӧ вӧля вылын, мый некод став мир кодяс ӧні оз вермы сыкӧд сравнитчыны, сы вӧсна мый быдӧн кӧсйӧны овны...
А сійӧ...
Сылы колӧ сӧмын мездӧм.
Пыж кыпӧдчис гы бурысь йылас, дрӧгмуніс, лайковтчис да пондіс лэччыны...
Стен вывсянь сійӧс аддзылісны медбӧръяысь...
Но дыр на ичӧтик форт коставлӧмӧн лыйліс бушуйтчысь саридзӧ...
VII
А асывнас бара петіс лӧз енэжӧ югыд шонді.
Медбӧръя кымӧр пластъяс кыдзсюрӧ тӧвзисны енэжті; саридз кутіс лӧньны, муртса гыаліс, быттьӧкӧ яндысис войся дурӧмсьыс...
Лӧзов сьӧкыд гыяс век лӧньджыка нӧйтчисны вадорса изъясӧ, шонді водзын югйышталісны мича да радуйтана резсьысь ванас.
Ылысса вадорыс, зэрнас мыссьӧм да свеж, мичаа тыдовтчис югыд сынӧдас.
Быдлаын сераліс олӧм, коді садьмис бушкола вой бӧрын.
Неыджыд паракод ветлӧдліс вадор пӧлӧнті, ас бӧрсяыс колис гыяс вылӧ рудов-сьӧд тшынлысь кузь бӧж.
Некымын испанец видзӧдісны сы бӧрся форт стен вывсянь.
— Навернӧ, пӧгибнитіс, — шуис ӧти морт. — Тайӧ вӧлі сӧдз этш воштӧм...
Кыдзи ті думайтанныд, дон-Фернандо?
Том офицер бергӧдіс сёрнитысьлань думыштчӧм чужӧмсӧ.
— Да, навернӧ, пӧгибнитіс, — шуис сійӧ. — А гашкӧ, видзӧдӧ аслас тюрьма вылӧ эсійӧ гӧраяссяньыс.
Но кӧть мый, а саридз сетіс сылы некымын здукся мездлун.
А код тӧдас, настӧящӧй олӧмыслӧн ӧти здукыс оз-ӧ сулав уна вояс чӧж весьшӧрӧ олӧм дон!..
— Чӧвлы, мый сійӧ сэні?
Видзӧдлӧй... — И офицер индіс гӧраа вадорыслӧн лунвывладорас.
Ӧти меддорса мыс вылын, кӧні вӧлі инсургентъяслӧн лагерь, ӧтилаын-мӧдлаын мӧда-мӧд бӧрсяыс кыпӧдчисны еджыд тшынторъяс.
Шыяс эз кывны, сӧмын мыччысьлісны да разалісны тэрмасьысь тшынторъяс, тешкодя ловзьӧдісны тыртӧм сёртассӧ.
Сылы воча саридзсянь гымӧбтіс пушкаысь лыйӧм шы, и, кор тшыныс ставнас пуксис бикиньясӧн дзирдалысь гыяс вылӧ, — ставыс бӧр лӧнис.
И вадорыс и саридзыс эз шыавны...
Офицеръяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас...
Мый висьталіс кыпӧдчӧм туземечьяслӧн позицияяс вылын тайӧ гӧгӧрвотӧм оживлениеыс?..
Гашкӧ, пышйысь морт судьба йылысь вочакыв?..
Либӧ прӧстӧ виччысьтӧм тревогалӧн случайнӧй лыйсьӧм?..
Вочакыв эз вӧв...
Дзирдалысь гыяс загадочнӧя сералісны, воисны вадорӧ да гораа пасьмунлісны изъясӧ...
БИЯС
Коркӧ важӧн, пемыд арся рытӧ, ковмис меным кывтны мурыш сибырса ю кузя.
Друг ю чукыльын, водзын, пемыд гӧраяс улын югнитіс би.
Югнитіс яръюгыда, ёна, дзик матын...
— Но, слава богу! — шуи ме радлігтыр, — матын шойччӧг!
Сынысь бергӧдчыліс, видзӧдліс пельпом вомӧныс би вылӧ да бара зэлӧдчис сынны.
— Ылын на!
Ме эг эскы: биыс сідзи сулаліс и вераліс сап пемыдас.
Но сынысь вӧлӧма прав: биӧдз, збыль, ылын.
Тайӧ войся биясыслӧн свойствоыс — матыстчыны, пемыдсӧ венігтыр, и дзирдавны, и кӧсйысьны, и кыскыны аслас матыслунӧн.
Кажитчӧ, вот-вот гоз-мӧдысь сыныштны пелысӧн, и туйлы пом.
Вӧлӧма кӧ зэв на ылын!..
И дыр на ещӧ ми кывтім са кодь сьӧд ю кузя.
Сёртасъяс да кыртаяс кыпӧдчылісны, матыстчылісны да колисны бӧрӧ, вошисны кытчӧкӧ помтӧм ыліӧ, а би век дзирдаліс водзын, кыскис ас дорас, — век сідз жӧ матын да сідз жӧ ылын...
Меным ӧні частӧ волӧ син водзӧ и тайӧ пемыд юыс, кодӧс топӧдӧма скалистӧй гӧраясӧн, и тайӧ ловъя биыс.
Уна бияс и войдӧр и бӧрынджык кыскисны эз сӧмын менӧ ӧтнамӧс асланыс матыслунӧн.
Но олӧмыс визувтӧ век сійӧ жӧ мурыш вадоръяс костті, а биясыс ылынӧсь на.
И бара ковмӧ ёнджыка босьтчыны сынны...
Но век жӧ... век жӧ водзын — бияс!..
{Вадим Кожевников (комиӧдіс Митрук Як) @ Война йылысь висьтъяс @ беллетристика @ В. Кожевников. Война йылысь висьтъяс @ 1942 @}
Вадим Кожевников
СЕРЁЖА ИЗМАЙЛОВ
— Измайлов!
Шуӧны, тэнӧ талун ракаяс муртса абу уськӧдӧмаӧсь.
Измайлов, самолётлысь моторсӧ стеганӧй чехолӧн вевттигмоз, сӧгласитчыліс:
— А ті мый думайтінныд?
Муртса чеччышті.
— И кыдзи тайӧ тэ кислороднӧй прибортӧгыс лэбалан? — дивуйтчис капитан Лютов.
Лётчиклань бергӧдчӧмӧн, Лютов тӧдчӧдӧмӧн шуӧ: — Мукӧддырйи метр кыксё вылнаті лэбӧ.
Сулалӧ думыштны!
Юрыд гӧгӧр мунӧ.
— А збыльысь, Измайлов, кор тэ Тулаад пуксин, уличнӧй движение правилӧ нарушитӧмысь тэнӧ милиционер штрафуйтны кӧсйыліс?
— Мый сійӧ милиционерыд!
Мед лучше висьталас, кыдзи сійӧ немецкӧй штаб дорӧ лэбліс.
И, тӧданныд, ребята, — нарошнӧ вӧчӧм возмущениеӧн шуалӧ нывлӧн кодь чужӧма да лярингафонсянь мыш саяс, быттьӧ кӧсаяс, ӧшалан проводъяса банйӧм чужӧма пилот: — часӧвӧй сылы — на-караул, а сійӧ, грубиян, — гранатаӧн.
— Да ӧд руа вӧлі, — оправдывайтчӧ Измайлов да яндысьӧмпырысь нюмъялӧ.
Измайловлы долыд, мый сыкӧд, «музыкаа гортйӧн» шусьысь гражданскӧй машина вылын лэбалысь рядӧвӧй пилоткӧд, тадзи прӧстӧйпырысь сёрнитӧны боевӧй лётчикъяс, кодъяс асланыс личнӧй счёт вылын пӧшти быдӧн имейтӧны некымын уськӧдӧм вражескӧй самолётӧн.
Измайловӧс кытшалӧмӧн, лётчикъяс сійӧс нуӧдӧны ас орданыс завтракайтны.
Бура пасьтасьӧм, подтянутӧй сынӧдса рыцарьяс пӧвстас сійӧ, тайӧ пилотыс, кыдзкӧ кажитчӧ быттьӧ неуна тешкодь.
Измайлов пасьталӧма кыз куртка, кыдзкӧ извозчикъяс ног, улӧ вӧнясьӧма.
Юрас абу шлём, а пеля гӧна шапка.
Кокас — катаник.
А ватнӧй гач зепсьыс чурвидзӧ гранаталӧн турунвиж ручка.
Мунӧ сійӧ ӧтар-мӧдарӧ катласігтыр, кыз, ньӧжйӧ вӧрысь.
Сы вылын шмонитӧны, а сійӧ спокойнӧй да рассудительнӧй.
Дерт, правда, — кор сы кузя резыштісны зенитнӧй пулемётысь, сійӧ муртса-муртса воӧдчис сиктӧ да доморощеннӧй плӧтниккӧд дзоньталіс плоскостьысь пуля розьяссӧ.
И нинӧм сэні ӧбиднӧторйыс абу, отсасис кӧ плӧтник.
Эз кӧ вӧв плӧтникыс, сэки эськӧ сійӧ ещӧ кодӧскӧ корис отсасьны.
Кутшӧм разница!
Кор Измайлов пӧрччысис, сійӧ окажитчис сьӧд синъяса ар кызя косіник том мортӧн.
Лётчикъяс ордын пызан сайын век шума.
Завтракайтігӧн сюрыштіс капитан Лютовлы.
Асывнас сійӧ таранитіс «Ме–110».
Тарансӧ вӧлі вӧчӧма ёна вылын да эз дзик удачнӧя.
Лютовлы быть лои эновтны ассьыс жугласьӧм машинасӧ.
Затяжнӧйӧн усигӧн, улысь сійӧ аддзис сідзи жӧ парашютӧн лэччысь немецкӧй лётчикӧс.
Лютов киясас босьтіс стропыяссӧ, немеч дорӧ матыстчӧм бӧрын перйис пистолетсӧ да заводитіс лыйлыны.
Немец сідзи жӧ мӧдіс сійӧс лыйлыны.
Парашютистъяслӧн дуэльыс помасис му вылын.
Лютов локтіс аэродром вылӧ щӧка вылын лӧз пыктӧм вурыса да киясын немецкӧй лётчиклӧн планшета, скӧр да раздражённӧй.
Измайлов внимательнӧя кывзысис Лютов вылын кыпыда сералӧм-шмонитӧмӧ, да едкӧй серамъяс улын сійӧ зэв бура запомнитіс сійӧ делӧвӧй да шоча паныдасьланторсӧ, мыйысь артмӧ лэбалан мастерстволӧн бур стиль.
Дискуссияын, кӧть и сійӧ вӧлі ёрт вылын шмонитыштан формаа, тӧдчисны пилотажнӧй мастерстволӧн медся изысканнӧй тонкостьяс, кодъяс абу постижимӧйӧсь бокӧвӧйяслы.
И кор частьса командирлӧн адъютант вайис пакет, Измайловлы зэв эз вӧв окота мунны, спорсӧ помӧдз кывзытӧг.
Лэбзьӧм водзвылын некод эз сетлыв Измайловлы ни метеосводка, ни поводдялысь прогноз.
Сійӧ — связнӧй и должен лэбавны век: лунын и войын, ру дырйи, бушков дырйи, лым усигӧн.
А уськӧдчас кӧ сы вылӧ «Мессершмитт», сылӧн абу оружиеыс, медым тышкасьны.
Пышйыны сійӧ оз жӧ вермы: сылӧн зэв ичӧт ӧдыс.
Нач ӧтитор, мый вермӧ вӧчны Измайлов, — суныштны увлань, кытчӧ веськалӧ, да старайтчыны та дырйи не вывті ёна жугӧдны машинасӧ, медым аслыс кольны дзоньӧн, спаситны вывті дона документъяссӧ да удитны вайны найӧс, кӧть мыйӧ оз сувт, ас кадӧ.
Измайловлы лолывліс лэбавны связьса офицеркӧд разведкаӧ, и кытшалӧм подразделениеяс корсьны, и немечьяс тылӧ партизанъяс дорӧ.
Бӧр локтігас автомобильнӧй зэв лёк немецкӧй бензин вылын уджалысь мотор мӧдліс дугдывны уджавны.
И Измайловлы быть лолывлі сынӧдын вӧчавны борд помӧн бергӧдчавлӧмъяс, петляяс, медым солькйӧдлыны баксьыс горючейсӧ, коді ӧтарӧ пуксьӧ лёк сир кодь няйтнас.
Но и тайӧ горючӧйыс сюрлывлі сьӧкыда.
Быдса сутки чӧжъясӧн партизанъяс засадаын караулитісны прӧйдитысь машинаяс, медым вӧлі мыйӧн заправитны сӧветскӧй самолётӧс.
Вӧлі случай, кор сійӧ самолётлысь лолі плоскостьяс босьтавны да вӧвъяслы доддялӧмӧн кыскыны немецкӧй тылысь, сы бӧрын кыдзи «Хейнкель» вывсянь очередьӧн жугӧдӧма кык цилиндр.
Частӧ бӧр локтігӧн Измайловлы лолывлі босьтны сьӧрсьыс раненӧйясӧс.
Ру пиын шӧйтігӧн сійӧ пуксьывлывліс веськыда кутшӧмкӧ сикт бӧрладорӧ да, туй юалӧм бӧрын, лэблывліс водзӧ.
А ӧтчыд, кор бырӧ нин вӧлі сылӧн бензиныс, сійӧ эз вермы помӧдз вуджны вӧр вомӧн да жугласьӧм пропеллернас ӧшйис пу йывъясӧ.
Измайлов вывті ёна радейтіс ассьыс машинасӧ, да сылы кажитчис, мый сійӧ лэбалӧ сы вылын дзик война заводитчӧмсянь.
Но тайӧ вӧлі невернӧ.
Сылысь самолётсӧ сэтшӧм частӧ ремонтируйтісны да сы вылысь сэтшӧм уна вежисны частьяссӧ, мый вежтӧгыс коли, вермас лоны, сӧмын куш номерыс.
Война вылын быд мортлӧн эм сійӧ доблестнӧй действиеяслӧн мера.
Пехотинецлӧн — личнӧ сыӧн бырӧдӧм враглӧн лыд.
Артиллеристъяслӧн — лэдзӧм снарядлӧн лыд.
Танкистъяслӧн ассортиментыс неуна паськыдджык.
Истребительяслӧн враглысь уськӧдӧм самолёт лыд.
А вот Измайловлӧн эз вӧв некутшӧм личнӧй счёт.
Сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый сылы тшӧктывлісны.
Заданиеяс вӧліны сэтшӧм унапӧлӧсӧсь, сэтшӧма эз мунлыны ӧтиыс мӧд вылас, мый артавны, мый сійӧ вӧчис война кад чӧжӧн, вӧлі прӧста позьтӧм.
Юалісны кӧ эськӧ Измайловлысь: «Но кыдзи, старик, бура нин тэ ӧні велалін лэбавны?» — сійӧ эз сяммы эськӧ вочавидзны.
Но поводдяыс кӧ вӧлі вывті лёк, а заданиеыс — сьӧкыд, командование век индывліс рейсӧ Измайловӧс, тӧдӧмӧн, мый сійӧ некор оз подведит.
Боевӧй лётчикъяс дінӧ Измайлов относитчывліс пыдди пуктӧмӧн да, налысь сёрнисӧ ёна нимкодьпырысь кывзігӧн, весиг эз завидуйт налы: налӧн искусствоыс да дерзостьыс сылы кажитчисны сэтшӧм возвышеннӧйӧн да недостижимӧйӧн.
Сійӧ вӧлі гордӧй сыӧн, мый уна боевӧй пилот сійӧс тӧдіс чужӧм вылас, кӧть быдӧн на пиысь лыддис коланаӧн шмонитыштны асланыс «мелколётнӧй» собрат вылын.
Аэродром весьтын сулаліс лӧнь кӧдзыд.
Коса дзирдаліс лым.
И енэжыс вӧлі сӧдз, сӧстӧм; ни ӧти кымӧрчир эз шонтышт сылысь йиа сводсӧ.
Измайлов босьтіс мотор вывсьыс да пропеллер вывсьыс чехолсӧ, пуктіс найӧс кабинаӧ да, моторсӧ шонтӧм бӧрын, петіс старт вылӧ.
Аэродромвывса дежурнӧй терпиттӧг ӧвтыштіс кинас, медым Измайлов регыдджык весасяс.
Дежурнӧй чайтӧм серти, быд лишнӧй минут, кодӧс боевӧй аэродром вылын колльӧдӧ тайӧ машинаыс, портитӧ аэродромлысь строгӧй видсӧ.
Дженьыдик разбег бӧрын Измайлов лэбзис да крутӧй вираж вӧчӧмӧн веськӧдчис курс вылӧ.
Местаӧдз пакет нуӧм бӧрын Измайлов бӧр лэбзис базаӧ.
Поводдяыс удитіс тшыксьыны.
Пӧлыньӧн усьысь кос лым вевттис мусӧ.
Измайлов кыпӧдчис неуна вывлань, медым случайнӧ не люкасьны телеграфнӧй столбӧ.
Зэв ёна кынмис чужӧмыс.
Измайлов пӧрччыліс кепысьяссӧ, ниртыштліс банбокъяссӧ, нырсӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ манипуляцияяссӧ вӧчигкості сылысь машинасӧ ёна шыблаліс сынӧдас.
Измайлов должен вӧлі ещӧ кежавлыны совхозӧ да сэтысь босьтны госпитальын куйлысь лейтенант Суровцевлы свежӧй сливки.
Та йылысь сійӧс корис Лютов.
Виражъяс вӧчигӧн сійӧ бура видзӧдіс уліӧ, му вылӧ, тӧвзьысь сук лым пырыс совхозлысь квадратнӧй мӧс картаяс аддзыны зільӧмӧн.
И друг сы дінті жургис-тӧвзис сьӧд ыджыд машина да, сы водзладорын горка вӧчӧмӧн, фигура помалӧмӧн, вольсаліс веськыда сійӧ юр вывті трассирующӧй пуляяслысь лӧз да алӧй туйяс.
Измайлов пӧшти машинальнӧя сетіс ручкасӧ водзлань.
Машина резкӧя мӧдіс лэччыны увлань.
Но сэсся сійӧ мӧвпыштіс, мый ӧні лымъялӧ, мый противник кокньыда вермас воштыны сійӧс син увсьыс, а места тӧдтӧг пуксьыны ӧпаснӧ, да и вой колльӧдны степын жугалӧм машина дорын эз вӧв ёна окота.
И сійӧ, осторожнӧя вывлань кыпӧдчыштіг, лэбзис дзик му бердті.
Коли минут, мӧд, а немеч некӧн эз тыдав.
Измайлов лэбзьӧ вӧлі вӧр юр вывті.
Смелмӧдчыштӧмӧн сійӧ кыпӧдчыштіс нӧшта метр сё-сё ветымын.
Выльысь мышладорын кыліс немецкӧй машиналӧн грознӧй жургӧм.
Пуксьыны пуяс вылӧ оз позь.
Измайлов сӧмын удитіс лэдзны газ.
И правильнӧ вӧчис.
Кутшӧм машинакӧд имейтӧ делӧ тӧдмавтӧг, фашистскӧй лётчик вывті ыджыд ӧдӧн тӧвзьыштіс Измайлов самолёт дінті, весиг эз удит восьтыны би, Измайлов аддзыліс, кыдзи немецкӧй лётчик сылань бергӧдчыштлӧмӧн грӧзитіс кулакнас.
Ёна думайтны нинӧмла.
«Мессершмитт» бергӧдчӧм бӧрын выльысь локтас атакаӧ.
Колӧ пуксьыны.
Но Измайлов мӧдіс колебайтчыны.
Сылы тӧд вылас уси, кыдзи немеч грӧзитіс сылы кулакнас, да шогпырысь мӧвпыштіс: «Лӧсьыд сылы, сволочлы, боевӧй машина вывсяньыд издевайтчыны.
Медлы эськӧ ме вӧлі «миг» вылын, ме эськӧ сэки петкӧдлі тэныд сэтшӧм пывсян, мый...»
И Измайлов кутіс тэрмасьӧмӧн кепысьнас чышкавны шопер кабинаын моз кронштейн вылӧ сы водзладорӧ вӧчӧм гӧгрӧс рӧмпӧштансӧ.
Сійӧ решительнӧя пуктіс ӧти кисӧ газ сектор вылӧ, мӧднас топыда личкис управление ручкасӧ.
Рӧмпӧштан вылысь синсӧ вештывтӧг, курс вежтӧг, самолётӧн муртса вывлань кыпӧдчыштӧмӧн, сійӧ лэбис водзӧ.
Бӧрладорсянь кыліс «Мессершмиттлӧн» шум.
Фашист локтіс неуна веськыдвывті, тыдалӧ, кӧсйис ӧти очередьӧн вундыштны беспомощнӧй, жебиник машинаӧс.
И друг, кор нин кажитчӧ вӧлі — ставыс помасис, Измайлов резкӧя содтіс газ да крутӧя бергӧдіс машинасӧ веськыдвывлань, вражескӧй самолётлысь туйсӧ вомӧналіг.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немецкӧй лётчик, ассьыс промахсӧ казялӧмӧн, чинтіс газсӧ, век жӧ сійӧ машиналӧн скоростьыс Измайлов машина скорость серти вӧлі вывті ыджыд.
Сӧветскӧй лётчиклӧн маневрыс лои дзик виччысьтӧмторйӧн.
Крутӧя машинасӧ чатӧртыштны зільӧмӧн немеч кӧсйис кыпӧдчыны вывлань, медым не люкасьны.
Но сылӧн машинаыс, водзӧ юзӧн скользитігтыр, центропланнас люкасис Измайлов самолёт моторӧ.
Люкасьӧмыс лои сэтшӧм вынаӧн, мый «Мессершмитт» турбыльтчис да упкысис муӧ.
Ставыс вӧлі помалӧма.
Кос лымйын ыпъялісны фашистскӧй машиналӧн сьӧд торпыригъясыс, а сы гӧгӧрын туплясисны связнӧй самолётлӧн кокньыдик турунвиж торъясыс.
И вот Серёжа Измайлов абу нин.
Серёжа ӧні некор нин оз тӧдмав, кыдзи радейтісны сійӧс миян боевӧй лётчикъяс да кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы сійӧс колльӧдны, кор тэрмасьтӧг восьлалісны траурнӧй марш шыяс улын.
Капитан Лютов, самоувереннӧй, дерзкӧй, насмешливӧй, нинӧмысь повтӧм, чорыд сьӧлӧма морт, пӧрччӧм кепысьнас ассьыс синъяссӧ чышкалігтыр, пыді гӧлӧсӧн шуис:
— А ӧд ме тайӧ зонсӧ важӧн кӧсъя вӧлі аслам звеноӧ кыскыны и ВВС-ӧ рапорт сеті.
Мичаа пӧгибнитіс, нинӧм он шу.
А вот абу сэсся сійӧ, и сьӧкыд меным, ребята, зэв сьӧкыд...
Коли лун, и капитан Лютов вӧчис вражескӧй аэродром вылӧ дерзкӧй налёт.
И сиӧма вӧлі налётсӧ Серёжа Измайлов бур паметьлы.
ВИТӦД НОМЕР
— Став йӧзыс, кыдзи йӧз: воюйтӧны, атакаӧ ветлӧны, фашистӧс став сьӧлӧмсянь ас кежысь нӧйтӧны, сӧмын ме ӧтнам кутшӧмкӧ неопределённӧй ёрт.
Первой номер, кодӧс ещӧ дзик на выльӧн назначитісны первой номерӧн да та вӧсна зэв на гордӧй, ротнӧй боеприпас ваялысь Степан Сидоренколысь патронъяс примитігӧн, тадзи и вочавидзис сійӧ норасьӧм вылӧ:
— Армияын став должностьыс почётнӧй.
Но, ӧти-кӧ, быд мортлӧн эм мый вылӧ кӧ способность, и сійӧ должен тайӧ способностьыслы лӧсявны.
Мӧд-кӧ, быдтор позьӧ шедӧдны.
Менам, например, лыйсьӧм кузя высшӧй образование.
Любӧй расчёт думӧн линейкатӧг вӧча.
И менам номерӧй медводдза.
А тэ быттьӧ кыдз витӧд.
Сидоренколы чушис да, тыртӧм патронъяссӧ мешӧкӧ чукӧртігтыр, шуис:
— Кӧть и витӧд, а метӧг тіянлы не лыйсьыны.
Лента сюйӧм бӧрын первой номер лэдзис противник кузя франтоватӧй очередь.
Кык патрон — кост, кык патрон — кост.
Сэсся пельпом вывтіыс видзӧдлыштӧмӧн, степеннӧя шуис:
— Мортыд тэ колана, збыль.
Сидоренко ышловзис, пуктіс аслас пельпом вылӧ мешӧксӧ да бӧр кыссис РПБП-ӧ.
Муыс вевттьӧма лымйӧн, пӧшти кельыдлӧзӧн.
Сидоренко кокньыда кыссьӧ небыд лым вывті, а кор сы водзладорын пулемётнӧй очередьысь лымйыс посньыдик эзысь кодь бусӧн пуркнитас вывлань, сійӧ кыссьӧ снарядъясӧн кодйӧм гуӧ или дзебсьӧ мыльк либӧ вутш сайӧ да виччысьӧ, гӧгӧр видзӧдӧ, кутшӧм инӧ водас выль трасса.
Сійӧ важӧн нин велаліс, мый немецкӧй снайперъяс кыйӧдчӧны сы бӧрся.
Велаліс найӧс ылӧдлыны, велаліс водзвыв точнӧя тӧдмавны враглысь огневӧй маневрсӧ.
Точнӧя тӧдіс, кыті колӧ кыссьыны, кыдз шулывлӧны, мусӧ нырнад пӧшти парсалігтырйи, либӧ, куим кусыньӧ кусыньтчӧмӧн, зэв ӧдйӧ котӧртыштавны.
Ассьыс маршрутсӧ дзоньнас сійӧ изучитіс сэтшӧм бура, кутшӧм бура мукӧд мортыс оз тӧд ассьыс уличасӧ.
Торъя ёна лыйлан да ӧпаснӧй инъсӧ войнас сійӧ кодйис гуранъяс, медым позис сэні шойччыштны.
Сидоренко лыддьысис боеприпасъяс бур ваялысьӧн, и пулемётчикъяс, кодъясӧс сійӧ обслуживайтіс, вӧліны век уверенӧсь, мый Сидоренко некор оз подведит и, кӧть кутшӧм ёна эз обстреливайтсьы местаыс, ас кадӧ ваяс боеприпасъяс.
Но Сидоренколы вӧлі кызь арӧс.
Сылӧн вӧлі кыз шань чужӧм да пӧсь сьӧлӧм.
И быдысь, аслас судьба вылӧ норасигӧн, сійӧ невольнӧ кыскывліс ас вылас ёртъясыслысь гажа сералыштӧм.
И найӧ шмонитісны сы вылын, шуисны сійӧс «витӧд номерӧн», кӧть быдӧн зэв бура тӧдіс, мый Сидоренко нинӧмысь повтӧм морт да зэв бур ваялысь.
Боепитание пунктын, патрон ящик сетігӧн, сержант шуис Сидоренколы:
— Тэ эськӧ, Стёпа, корин бы командирлысь, медым сійӧ тэныд Мӧскуаысь гоз-мӧд черепаха выпишитіс.
Эськӧ черепахаястӧ доддялін, да быттьӧкӧ ичӧт хода танкетка.
Сӧмын вот вӧтлынысӧ найӧс нинӧмӧн.
А сідзсӧ пемӧсыс тырвыйӧ туяна.
Сидоренко скӧрысь вочавидзис:
— А тэ эськӧ, Владимиров, кӧть мед партукасин.
А то тӧвар сеталан, а видыд некытчӧ туйтӧм.
И вывеска закажит.
Сержант гӧрдӧдіс да эз тӧд, мый шуны.
Бӧрсӧ кыссьыны Сидоренколы лои ещӧ сьӧкыдджык: фашистъяс восьтісны миномётнӧй ён би.
Сидоренко вешъяліс воронкасянь воронкаӧ.
Разрыв бӧрын кӧдзавны удиттӧм на му бердӧ топӧдчӧмӧн, сійӧ аслыс индаліс котӧртӧм вылӧ пунктъяс.
Снаряд тыра ящикъяссӧ кутысь ременьсӧ мыш вывсьыс лӧсьӧдыштӧмӧн сійӧ выльысь нёль киа-кока йылас уськӧдчывліс водзӧ.
Миномётнӧй разрывъяс интервалъясын сы кузя косіника лыйлісны автоматъясысь снайперъяс.
Пуля орӧдіс ременьсӧ, да Сидоренко ӧні кыссис ас водзладорас ящиксӧ йӧткалігтыр.
Артмис сідз, пулемётчикъяслы быть лои вуджӧдны мӧдлаӧ огневӧй позициясӧ, а немечьяс ыстісны водзӧ автоматчикъясӧс огневӧй точкаяс бырӧдӧм могысь.
И Сидоренко, тайӧс тӧдтӧг, кыссьӧ вӧлі ӧні куш инӧ, кытчӧ, сылы паныдӧн, кыссисны и немецкӧй автоматчикъяс.
Кор первой номер аддзис лым вылысь сьӧд чут, сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Сидоренко.
И кор сійӧ аддзис Сидоренколы паныдӧн кыссьысь немецкӧй цепочкасӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый подносчиклы угрожайтӧ смерть.
Флангӧвӧй би восьтӧм бӧрын, первой номер прикажитіс второй номерлы юӧртны отделённӧйлы Сидоренко бедственнӧй положение йылысь.
Отделённӧй командир шуис взводса командирлы, мый воштыны татшӧм дона мортӧс, кыдзи Сидоренко, некутшӧма оз позь, да пӧлучитіс разрешение атакуйтны автоматчикъяслысь отрядсӧ.
Автоматчикъяс, на вылӧ котӧртысь красноармеечьясӧс аддзӧм бӧрын, корисны огневӧй поддержка.
Сяркнитісны немецкӧй станкӧвӧй пулемётъяс.
Взводса командир телепон пыр корис отсӧг ротаса командирлысь.
Обстановка йывсьыс висьталӧм бӧрын, сійӧ заявитіс, мый кольны кувны медся бур подносчикӧс некыдз оз позь.
Ротнӧй миномётчикъяс, водзлань петыштӧмӧн, восьтісны би немецкӧй пулемётъяс кузя.
Укӧстісны немецкӧй миномётъяс.
Ротаса командир корис батальонса командирлысь, и артиллеристъяс восьтісны би немецкӧй батареяяс кузя.
Сынӧдыс юръяліс.
Сьӧд муыс да посньыдик виж чагторъясыс жуглӧм немецкӧй блиндажъясысь кыпавлісны енэжӧ.
Миян йӧз чеччисны да мунісны атакаӧ.
Рыт кежлӧ бой лӧнис.
Часть, выль рубеж займитӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн дзоньталіс жуглӧм немецкӧй укреплениеяс, сувтӧдаліс орудиеяс.
Югдандорыс майор блиндажӧ звӧнитіс полкса командир.
Бура нуӧдӧм бойӧн поздравитӧм бӧрын сійӧ юаліс, удайтчис-ӧ выручитны боеприпас новлысь Сидоренкоӧс.
Майор юаліс та йылысь ротаса командирлысь.
Ротаса командир корис взводса командирӧс.
Взводнӧй ыстіс связнӧйяс отделённӧй дорӧ.
Отделённӧй шуис, мый дзик пыр тӧдмалас, да муніс боечьяс дінӧ.
И сійӧ аддзис Сидоренкоӧс.
Сидоренко пукаліс окопын, первой номеркӧд орччӧн, выльӧн на назначитӧм первой номеркӧд да ещӧ та вӧсна гордӧйкӧд на, да скӧрапырысь шуаліс сылы:
— Кыдз тэ вермин сомневайтчыны да Плюшкинӧ пӧртсьыны, кор тэныд колӧ вӧлі немечьяс кузя пӧвсавны и пӧвсавны?
Тэныд кӧ эськӧ кодкӧ мӧд боеприпассӧ ваяліс, сэки позис сомневайтчыны, экономитны сійӧс.
Адреснытӧ вежинныд — но и мый жӧ!
Лым вылас кӧлесаясӧн гижӧма, кодарӧ мунінныд.
Мый ме, синтӧм, али мый?
Дзик пыр жӧ аддзи.
— А автоматчикъясыс?!
— Но и мый нӧ, — раздраженнӧя шуис Сидоренко. — Ме тайӧ местаясад кыдзи аслам гортын либӧ тир вылын.
— Но кыдзи, ставыс бур, Сидоренко ёрт? — юаліс отделённӧй командир.
— Стӧч сідзи, — веськӧдчыштӧмӧн рапортуйтіс Сидоренко.
Сэсся та бӧрын извиняйтчана тонӧн содтіс: — А немечьяс вӧсна менам задержитчыштӧм йылысь кӧ шуны, ме лыйсьышті зэв ичӧтика, медым сӧмын освежитчыштны.
Но снабжениеын коставлӧм эз вӧв.
Медводдза номер ёрт вермас подтвердитны.
Вит минут мысти полкса командирлы вӧлі доложитӧма, мый боеприпас ваялысь Степан Сидоренко ловъя и дзоньвидза.
— Зэв бур, — шуис полкса командир. — Отличнӧй боечьясӧс колӧ видзны.
ОБОРОНА ЛИНИЯ
Сапёрнӧй ротаса командир Силушкин тӧвзис-локтіс мотоцикл вылын.
Мышкас сылӧн вӧлі лепитӧма няйтӧн.
Мотоцикл вывсьыс лэччытӧг сійӧ сулаліс, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, таргысь машинасӧ пидзӧсъяснас кутӧмӧн, да майшасигтыр юӧртіс майор Густойлы:
— Оборонительнӧй заграждение стрӧитан уджъяс миянӧн абу вӧчӧма.
Тіянӧн индӧм рубежсӧ босьтӧмаӧсь нин.
— Кодъяс босьтӧмаӧсь?
Кор босьтӧмаӧсь?
Минут мысти Силушкин аслас мотоцикл вылын тӧвзис бӧр.
Майор пукаліс багажник вылын, Силушкин пельпомъясӧ кияснас кутчысьӧмӧн.
— Коді тані ыджыдыс?
— Ме лоа.
Майор дорӧ локтіс фетрӧвӧй шляпаа, ватнӧй кацавейкаа, выліті брезентӧвӧй ременьӧн ременясьӧм почтеннӧй морт; ременьӧ кӧвъялӧм ситеч мешӧкын ӧшаліс горючӧй жидкость тыра кык бутылка.
— Ті коді лоанныд?
— Кизь вӧчан заводса директор Филатов.
— Ме тіян звание йылысь юася!
— А тайӧ и эм менам званиеыс. — И, серӧктӧмӧн, Филатов гогӧрвоӧдіс: — Кор ми тӧдмалім, мый фашистъяс матыстчӧны миян посёлок дорӧ, решитім завод не пӧдлавны.
Коллектив миян бур, ӧтсӧгласа.
Корсим аслыным бурджык места.
Со тайӧс вот.
Дасьтім ставторсӧ, кыдз полагайтчӧ.
И ӧні спокойнӧя немечьясӧс виччысям.
Мед сюйсясны.
Парткомса секретарь, дерт, ме дорын комиссарӧн. — И, долыда нюммунӧмӧн, директор корис: — Зэв эськӧ вӧлі бур, ті кӧ прӧйдитінныд да видзӧдлінныд миян удж вылӧ да, сідз шуны, опытнӧй синнад донъялінныд.
Майор топӧдлыштіс пельпомъяссӧ, видзӧдліс Силушкин вылӧ да неокотапырысь муніс кизь вӧчан заводса директор бӧрся.
Но сійӧ, мый аддзис майор, заставитіс сійӧс вежны ассьыс мнениесӧ тешкодь фетрӧвӧй шляпаа да вӧньӧ ӧшӧдӧм кык горючӧй бутылкаа штатскӧй гражданин йылысь.
Оборонительнӧй сооружениеяссӧ, кодъясӧс сійӧ аддзис, вӧлі вӧчӧма военнӧй видзӧдлас боксянь эз сӧмын колана ногӧн, но найӧс вӧлі вӧчӧма ыджыд кужӧмлунӧн, радейтӧмӧн.
Блиндажъясын сёръяс пыддиыс вӧліны двухтавровӧй кӧрт балкаяс.
— Тайӧ строитан материалсӧ ме выль цехлы дасьтылі, — гӧгӧрвоӧдіс директор.
Став блиндажыс йитӧма вӧлі телефон проводъясӧн.
— Заводскӧй подстанция полевӧй условиеясын отличнӧя уджалӧ, — ошйысьыштіс директор.
— Кымын рота тіян? — юаліс майор.
— А вот лыддьӧй.
Токарнӧй цех — ӧти.
Столярнӧй — мӧд.
Шӧр механиклӧн — коймӧд.
Администрация — нёльӧд.
А со транспортникъяс.
И директор нуӧдіс майорӧс вӧр дорӧ, кӧні сулалісны маскируйтӧм грузӧвӧй машинаяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма ас вӧчӧм броняӧн.
Директор блиндажӧ бӧр воӧм бӧрын да зэв бур оборонительнӧй рубеж лӧсьӧдӧм кузя ассьыс восхищайтчӧмсӧ сэні висьталӧм бӧрын майор ышловзьӧмӧн шуис:
— Но век жӧ тайӧ местасӧ лоӧ сетны миянлы.
Командование приказ серти миян часть должен расположитчыны тані.
Директорлӧн чужӧмбаныс нюжаліс.
Сійӧ водзӧ эз нин нюмъяв.
— Кыдзи сійӧ сідзи?
Извинитӧй, но огӧ.
Ми тайӧ местасӧ некодлы ог сетӧй.
Майор чӧв оліс.
Майор вочавидзтӧг блиндаж амбразура пыр видзӧдіс тайӧ ичӧтик кизь вӧчан заводса рабочӧйяс киясӧн вӧчӧм тайӧ грознӧй, ён укрепление линия вылас.
Сэсся мыччис кисӧ директорлы да шуис:
— Бур, лоам суседъясӧн.
Кыдзи шулывлӧны, пельпом пельпомӧ.
Блиндажысь петӧм бӧрын майор прикажитіс Силушкинлы ёнмӧдны флангъясысь оборона линиясӧ да лӧсьӧдны батареяяслы площадкаяс.
Директорлань бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Дас квайт часын команднӧй пунктӧ чукӧртӧй ротаясса командиръясӧс.
— Есть, командир ёрт! — бодрӧя вочавидзис директор. — Дас квайт часын цехъясса начальникъяс лоӧны места вылын.
ОЛӦМ РАДЕЙТӦМ
Вражескӧй аэродром штурмуйтігӧн зенитнӧй снаряд осколокӧн ранитчис лейтенант Коровкинлӧн кыкнан киыс, а кабиналӧн жугалӧм козырёкторйӧн чорыда вундысис чужӧмыс.
Вирӧн ойдігтыр, сӧмын кокӧн веськӧдлӧмӧн, кыдзкӧ вайӧдіс ассьыс жугалӧм машинасӧ аэродром вылӧдз да вӧчис посадка.
Госпитальын сійӧ юаліс врачлысь:
— Висьталӧй, доктор, регыд ме вермыны кута лэбавны?
Доктор видзӧдліс том пилот синъясӧ да прӧстӧя шуис:
— Ме ногӧн, лэбавны сэсся тіянлы оз лолы.
— Но, тайӧс ми ещӧ видзӧдлам на, — шуис Коровкин.
Войнас, кор палатаын ставӧн унмовсисны, бинтӧн тӧбӧм юрсӧ Коровкин сюйис пӧдушка улӧ да кутіс бӧрдны.
Асыв кежлӧ сылӧн кыптіс температура, да доктор, термометрсӧ пыркнитӧм бӧрын, шуис:
— Кутанныд кӧ нервничайтны, то прав лоа ме, а он ті.
Усис кос, сӧстӧм лым.
И сынӧдын вӧлі еджыд да кымӧра.
Поводдяыс эз вӧв лэбалана.
Ми пукалім шоныда ломтӧм блиндажын да сёрнитім Коровкин йылысь.
— Сійӧ лыддьыны мыйкӧ корис.
Небӧгыс колӧ сэтшӧм, мед эськӧ ловрусӧ кыпӧдіс, а то дзикӧдз гажтӧмчӧма зонмыс, — шуис механик Бодров.
Ми пондім лукйысьны ичӧтик библиотекаысь, коді тӧрис ракетаяс улысь рекмӧм ящикӧ.
Но нинӧм эг вермӧй аддзыны, военнӧй уставъяс кындзи.
Пырис политрук Голаджий.
Идзасӧн вольсалӧм нар вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ юаліс, мый ми тані лукйысям.
Кывзӧм бӧрын шуис:
— Кор Владимир Ильич Ленин вӧлӧм висьӧ, сійӧ вывті ёна страдайтіс да корис судзӧдны сылы Джек Лондонлысь небӧг.
Сэтысь сійӧ ӧти висьт ошкис — «Олӧм радейтӧм».
Интереснӧ вӧлі эськӧ тайӧ небӧгсӧ судзӧдны.
— А кысь сійӧс судзӧдан тані, степын?
— Судзӧднытӧ позьӧ, колӧ кӧ.
Галаджий перйис папирос, сэсся пасьталіс шлём, ку перчатки да петіс блиндажысь.
Кор сійӧ вештіс ӧдзӧсӧ ӧшӧдӧм палаткасӧ, ӧвтыштіс чорыд тӧлӧн, чужӧм емалысь кос пурга лымйӧн.
Бодров механик шога шуис меным:
— Коровкин Миша — ён сьӧлӧма морт, а вот ранитіс — и сдайтіс.
А разве нерв вӧсна кувлывлӧны?
Мелань гӧрд би югӧръясӧн тырӧм чужӧмсӧ бергӧдӧм бӧрын сійӧ негораа шуис:
— Галаджий шуӧ: коді кулӧмысь полӧ, сійӧ должен бырӧдны сійӧс врагӧс виалӧмӧн.
Звӧнитіс телефон.
Бодров босьтіс трубка.
— Аппарат дорын Гранит!
Галаджий?!
Сійӧ ӧмӧй лэбис?
Эз, эз бӧр во.
Доложита, командир ёрт!
Бодров пуктіс трубкасӧ да негораа шуис:
— Вот ещӧ чӧрт, тайӧ Голаджий.
Татшӧм пурга дырйиыс лэбзьӧма.
Нинӧм оз тыдав.
Кыліс моторлӧн ружтӧм кодь гуджгӧм.
Сійӧ то пӧшти вошліс, то ёнджыка кывны мӧдліс.
Бодров кватитіс полушубоксӧ да, пельпом вылӧ сійӧс плавкыштӧмӧн, горӧдіс меным:
— Голаджий воис!
Аэродром корсьӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбалӧ.
Ок ӧд, кутшӧм вежӧртӧм морт! — и чеччыштіс ывлаӧ.
Минут кызь кымын мысти Бодров да Голаджий пырисны блиндажӧ.
Ас вывсьыс лымсӧ пыркӧдігтыр, Голаджий вылӧ видзӧдӧмӧн, Бодров тӧждысянаа юаліс:
— Кӧні тэ тадзисӧ марайтчин?
— Маслопроводыс лопнитіс, дзоньнас пызйис, — равнодушнӧя гӧгӧрвоӧдіс Голаджий да кисӧ сюйис зептӧ.
Сійӧ перйис сэтысь маслӧӧн пропитайтчӧм, ӧтлаӧ сибдӧм кутшӧмкӧ вӧсньыдик небӧг.
Чужӧм вылас сійӧ вежсис да дрӧжжитыштана гӧлӧсӧн, шӧйӧвошыштӧмӧн шуис:
— А ме ещӧ библиотекаршасӧ садьмӧдлі, видчи сыкӧд, кыз вынӧн небӧгсӧ перйи, кӧсйыси бергӧдны...
Сійӧ босьтчыліс пыдзравны вижӧдӧм небӧг листъясысь выйсӧ, но бумагаыс сӧмын нёдздіс.
Сэки Галаджий босьтіс телефоннӧй трубка, звӧнитліс синоптиклы да юаліс, кутшӧм поводдя лоас аски асъядор.
Водігас, сійӧ шуис Бодровлы:
—Югдандор менӧ садьмӧдан.
— Выльысь лэбзян?
— А мый тэ думайтін!
Налӧн ӧти экземпляр, али мый? — грубӧя шуис Галаджий да, юр вылас одеялосӧ кыскыштӧмӧн, дзик пыр унмовсис.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
И пачын биыс надзӧникӧн ваймис.
Ю ВУДЖАЛАНІНЫН ЗАВЕДУЮЩӦЙ
Бус вӧснаыс сьӧдасьӧм кӧмтӧм кока тайӧ рыжӧйкодь косіник детинкаыс асьсӧ кутіс зэв вылӧ.
Весиг сійӧ чужӧмвывса беринъясыслӧн вӧлі кутшӧмкӧ воинственнӧй меднӧй оттенок, кор сійӧ сетліс командирлы пионерскӧй салют.
Асьсӧ рекомендуйтіс сійӧ внушительнӧя да лаконичнӧя:
— Алексей Андреевич. — Сэсся, тӧдчанаа кызӧктыштӧм бӧрын, надзӧнджык содтіс: — Занимайтчам ю вомӧн вуджӧдчӧмӧн.
Командирскӧй шалашын, чай да жаритӧм картупель сайын, сійӧ лои ёнджыка снисходительнӧй да сёрниа.
Вот дас ӧтик лун нин, кыдзи сійӧ, Алексей, Н. посёлокса олысь, лои челядь командаса командирӧн да ю вуджанінса заведующӧйӧн.
Найӧ кӧкъямысӧнӧсь.
Медся ыджыдыслы дас нёль арӧс, медся ичӧтыслы — ӧкмыс.
Налӧн эм ас вӧчӧм пур.
Тайӧ пур вылас вуджӧдісны нин куим раненӧй боечӧс.
Бедьторйӧн сійӧ видліс гижтыны немечьяслысь вӧрӧ расположитчӧмсӧ.
А кор командир юаліс, кутшӧмӧсь фашистъяслӧн огневӧй вынъяс, Алексей перйис зепсьыс китыр сьӧд да еджыд посньыдик изъяс да паськӧдіс найӧс.
Еджыд изъяс вӧліны пулемётъяс, сьӧдъяс — пушкаяс.
Броневикъяслысь лыдсӧ петкӧдліс гезйӧ вӧчалӧм гӧрӧдъяслӧн лыдыс.
— А бать да мам тэнад эм? — юаліс командир.
Алексей ӧбидитчӧмӧн пузыртчыштліс, сэсся гордӧя шуис:
— Ме тіянлысь тіян семейнӧй делӧяс йылысь ог юась.
Ме ті дорӧ удж вӧчны локті.
Тіянлы бур винтовкаяс колӧны?
— Ковмасны, — сӧгласитчис командир.
Алексей чеччис да стрӧга шуис:
— Рытнас ю вуджанінӧ боечьясӧс ыстанныд.
Рытнас индӧм местаысь боечьяс аддзисны кӧкъямысдас кӧтасьӧм винтовка.
Мӧд луннас, асывнас, Алексей явитчис командир дорӧ нӧшта на важнӧйджык.
Нетерпеливӧя кывзіс сійӧс аттьӧалана кывъяссӧ да пренебрежительнӧя шуис:
— Немечьяслысь винтовкаяс гусявлыны, кор найӧ кодӧсь, быд морт вермас.
Вот пушка татчӧ кыскыны — тайӧ интереснӧ.
— А позьӧ? — юаліс командир.
— Тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
И тані детинка эз выдержит ассьыс ю вуджаланінса невозмутимӧй заведующӧйлысь рольсӧ.
Жестикулируйтӧмӧн, кияснас ӧвтчӧмӧн, сійӧ петкӧдліс, кыдзи немечьяс босьтчылісны кыскыны няйтӧ сибдӧм пушка, кыдзи офицер плетьӧн нӧйтіс салдатъясӧс.
Войнас челядь сизим боечӧс асланыс пур вылын вуджӧдісны мӧдар вадорӧ.
И югдандорыс илӧн вевттьысьӧм 45-миллиметрӧвӧй пушка да 82-миллиметрӧвӧй миномёт вӧліны нин миян расположениеын.
Вой чӧжӧн мудзӧм челядь узисны командир шалашын.
Частьлы колӧ вӧлі мунны выль позиция вылӧ.
Командир шӧйтіс шалаш водзладорті, век эз решитчы садьмӧдны челядьӧс.
Медбӧрын сійӧ решитчис.
Алексей пельпомӧ инмӧдчӧмӧн сійӧ шуис:
— Алёша, ме тэкӧд прӧщайтчыны кӧсъя.
Мунам ми.
Мый тэныд память вылӧ кольны?
Алексей нюммуні да, юр вывсяньыс кок улӧдзыс командирӧс видзӧдалӧм бӧрын, ассьыс синсӧ сувтӧдіс наган вылӧ.
Командир кыв шутӧг пӧрччис револьверсӧ да сетіс детинкалы.
Алёша босьтіс нагансӧ киӧ; чужӧмыс сылӧн дзирдаліс.
Сійӧ кужӧмӧн перйис барабансьыс патронъяссӧ, шлачкӧдіс курокнас, но сэсся друг шога да кузяа ышловзис, бӧр мыччис револьверсӧ командирлы да шуис:
— Босьтӧй, меным оз позь сійӧс сьӧрысь новлыны.
Немечьяс обыщитасны да дӧгадайтчасны, мый ме разведчик.
Сэки и мукӧд челядьсӧ аддзасны да лыйласны.
И сійӧ бӧр сетіс револьверсӧ командирлы.
Найӧ кыв шутӧг прӧщайтчисны, топыда кутлісны ёрта-ёртлысь кинысӧ.
Талун бой бӧрын, своднӧй фашистскӧй батальонӧс, код дінӧ вӧлі сетӧма танкъяс да кык взвод мотоциклистъясӧс, жугӧдӧм бӧрын, командир, правительственнӧй наградаӧ представитан боечьяслысь список вӧчигӧн, первойя мортӧн тайӧ списокӧ гижис нимсӧ пионер Алексейлысь, Н-скӧй ю вуджаланінса заведующӧйлысь, кодӧс представитӧма Гӧрд Кодзув орденӧ.
ГВАРДЕЙСКӦЙ ГОРДОСТЬ
Найӧ тӧдмасисны тані, снарядӧн вӧчӧм гӧптын.
Ӧти боечыс вӧлі первой ротаысь, и фамилияыс сылӧн вӧлі — Тимчук.
Мӧдыс коймӧд ротаысь — Степанов.
— Кыдз нӧ тэ татчӧ веськалін, — юаліс Тимчук, — кор тэнад местаыд веськыдвыв флангын?
— А тэ мыйла татчӧ локтін, кор тіян йӧзыд цепь бӧрладорын куйлӧны?
Тимчук бергӧдчис мӧдар бок вылас, вочавидзис:
— Бойцовскӧй инициатива серти!
Гӧгӧрвоана?
— Керканас интересуйтчан? — мигнитіс Степанов.
— Зэв ёна.
Нёль станкӧвӧй: кисьтӧ и кисьтӧ, терпенньӧ абу.
— Тӧдмалін мыйкӧ, — делӧвитӧя юаліс Степанов, — али прӧста нинӧм кежсьыс мунін?
— Пока сідз, а сэні тыдавны кутас.
— Гордость кежысь, сідзкӧ, рожонӧ сюйсян?
Тимчук эз ӧбидитчы, а прӧста шуис:
— Кутшӧмкӧ дум кӧ эм, тэ эн дзебсьы, висьтав.
Степанов лӧсьӧдыштіс сумкасӧ, кӧні чурвидзисны противотанкӧвӧй гранаталӧн кыз ручкаяс, да тӧдчӧдана вашкӧдӧмӧн юӧртіс:
— Вот планируйті сійӧ канаваӧдзыс кыссьыны, сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ забор пӧлӧныс, а сэні — керкаыс киӧн судзан выйын.
Пӧдвалас шыбита кык граната, и зыклы пом.
— И найӧ тэнӧ казяласны да кыдзи пызйыштасны очередьӧн!
— Мыйла!
Ме аккуратнӧя.
Сапӧгъясӧс вылісяньыс выль нямӧдӧн гарті, медым оз кывны.
— Лӧсьыд!
Но сӧмын найӧ местность бӧрсяыс стереотрубаӧн видзӧдӧны, — упорствуйтіс Тимчук.
— А тэ мый дугдывтӧг кравзан? — скӧрмис Степанов. — Казяласны, казяласны, а ачыд сьӧдас сюйсян.
— Ме ог кравзы — рассуждайта, — спокойнӧя шуис Тимчук. — Тэ вот мый: ӧні менӧ кывзы.
Ми ӧні тэкӧд торйӧдчам: тэ аслад канаваӧ мун, а ме татысь водзланьысь выбоина аддзи.
Вода сэтчӧ да кыдз сӧмын тэ забор дінтіыд кыссьыны кутан, мӧда аслам автоматӧн немечьяслысь вниманиесӧ ас вылӧ кыскыны.
— Да ӧд найӧ тэнӧ татшӧм матысьтӧ первой очередьнас и шырыштасны, — протестуйтіс Степанов.
Тимчук кӧдзыда да зывӧкпырысь видзӧдліс Степанов синъясӧ да кывъяссӧ торйӧдліг шуис:
— Налӧн ещӧ менӧ вӧрзьӧдан пуляясыс вӧчтӧм на.
Вай действуйт.
А то тэ сӧмын сёрнитны мастер.
Степанов ӧбидитчис да муніс.
Кор Степанов кыссис забор дорӧдз, сійӧ кыліс Тимчук автоматлысь дженьыдик кос очередьяс да воча фашистскӧй станкӧвӧй пулемётъяслысь кузь ён сяргӧм.
Сельсоветлӧн каменнӧй керка дінӧ матыстчигӧн, кӧні вӧліны немецкӧй пулемётчикъяс, Степанов кыпӧдчис став тушатырнас да котӧртыштӧмӧн шыбитіс керка пытшкӧ кык граната.
Взрывнас Степановӧс шыбитіс ылӧ, жугалӧм кирпичторйӧн ранитіс чужӧмсӧ.
Кор Степанов бӧр воис ас садьӧ, сикт уличаяс вылын муніс нин штыкӧвӧй бой.
Немецкӧй машинаяс вӧлі сотчӧны, мисьтӧм бикывъясӧн ыпъялігтырйи.
Степанов кыпӧдчис му вылысь да, вирӧссьӧм чужӧмсӧ лымйӧн чышкалӧм бӧрын, муніс корсьны Тимчукӧс, медым шуны сылы аттьӧ.
Сійӧ аддзис Тимчукӧс сійӧ жӧ выбоинасьыс, сійӧ куйліс кынӧм вылас, чужӧмыс вӧлі мудз мортлӧн кодь равнодушнӧй.
— Тэ нӧ мый татчӧ водін? — юаліс Степанов.
— А сідзи, шойчча, — шуис Тимчук.
Степанов казяліс васӧд гӧрд лым комӧкъяс, кодъяс валяйтчисны Тимчук гӧгӧрын, да чуймӧмӧн юаліс:
— Тэ мый, ранитчин?
— Шойччӧ морт, гӧгӧрвоана? — слаб, но раздраженнӧй гӧлӧсӧн шуис Тимчук. — Нинӧм тані прӧста кад коллявны.
Тэнад ротаыд кӧні?
Степанов копыртчис, лэптіс муысь автомат да, аслас сьыліӧ сійӧс ӧшӧдӧм бӧрын, грубӧя шуис:
— Ок, и самолюбие тэнад, зон!
Киняулӧдыс Тимчукӧс босьтіг, сійӧ пуктіс сійӧс ас мыш вылӧда нуис санбатӧ.
Раненӧйӧс сдайтӧм бӧрын Степанов аддзис первой ротаса политрукӧс да шуас сылы:
— Политрук ёрт, тіян боеч Тимчук геройскӧй подвигӧн аслас ки помысь бырӧдіс противниклысь сиктӧ пыранінысь огневӧй точкаяс.
Тайӧ сетіс позянлун миян роталы пырны немечьяс флангӧ да найӧс бырӧдны.
— Аттьӧ, боеч ёрт, — шуис политрук.
Степанов ещӧ шуис:
— Сідзкӧ эн вунӧдӧй.
Каблук йылын бергӧдчыштӧмӧн, чотыштігтыр, сійӧ муніс сиктлӧн рытыввыв дорӧ.
ШТУРМАНСКӦЙ САМОЛЮБИЕ
Полковник корис ас дінас корабльса командирӧс, капитан Ильинӧс, да штурманӧс, старшӧй лейтенант Фиринӧс.
Сы серти, кыдзи найӧс примитіс полковник, кыкнан лётчикыс дзик пыр гӧгӧрвоисны, мый колӧ виччысьны видыштӧм.
Полковник, пуксьыны тшӧктытӧг, юаліс:
— Ті доложитінныд, ю вомӧн вуджысь поссӧ взорвитӧма?
— Точнӧ, — подтвердитіс Ильин.
— А мый ті шуанныд та вылӧ? — и полковник чӧвтіс пызан вылӧ фотоснимок.
Кыкнан лётчикыс чуймыштӧмӧн копыртчисны снимоклань.
Бӧр веськӧдчӧм бӧрын, гӧрдӧдыштӧм чужӧма, штурман Фирин шӧйӧвошыштӧмӧн шуис:
— Курсыс вӧлі точнӧй.
Нинӧм ог гӧгӧрво.
— А ме гӧгӧрвоа, — коса шуис полковник. — Ті эн выполнитӧ боевӧй задание.
Верманныд мунны.
Лётчикъяс веськӧдчыштісны да, каблукъяс вылын резкӧя бергӧдчӧм бӧрын, петісны.
Ывла вылын найӧ сувтісны.
— История, — шогпырысь ышловзис Ильин. — Ме ӧд аслам синъясӧн аддзылі!
А сэні — вот мый.
Фотографияыс ӧд ылӧдлыны оз вермы.
— Костя! — возбуждённӧя другыслы пельпомӧ кутчысьӧмӧн шуис Фирин. — Ӧд тэ гӧгӧрво!
Тэныдсӧ мый!
Тэнӧ ме нуӧда.
И друг менам, миян эскадрильяса первой штурманлӧн, татшӧм история.
Ог, ог вермы!
Муна, кора полковниклысь.
— Да мый йылысь корнысӧ?
Тэ виччысьышт, эн волнуйтчы.
Но Фирин восьтіс нин команднӧй пункт керкалысь ӧдзӧссӧ.
Ильин пуксис да, куритчигмоз, шогпырысь ас водзӧ видзӧдігтыр, мӧдіс виччысьны.
Регыд бӧр мыччысис Фирин.
Чужӧмыс сылӧн югъяліс.
— Разрешитіс, — кыпыда шуис сійӧ. — Тшӧктіс аслым видлавны.
Ме аслам курс вӧсна олӧмӧн кывкута.
Оз вермы сійӧ лоны, медым поскыс дзонь коли.
Некыдз оз вермы.
Рытнас Фирин локтіс аэродром вылӧ.
Комбинезон выліас сылӧн вӧлі ӧшӧдӧма брезентӧвӧй сумка, кутшӧмын векджык подрывникъяс новлӧдлӧны взрывчатӧй веществояс.
Тяжёлӧй бомбардировщик лӧсьӧдчис противник расположение вывті глубокӧй рейдӧ лэбзигкежлӧ.
Фирин петкӧдліс полковниклысь разрешениесӧ да, парашют пасьталӧм бӧрын, пуксис бортмеханик отсекӧ пассажир пыдди.
Сьӧкыд машина кокньыда торйӧдчис муысь да пырис войся пемыд енэжӧ.
Фирин тшӧкыда чеччывліс да петавлывліс штурманскӧй рубкаӧ, медым видлавны курссӧ.
Кык час чӧж лэбзьӧм бӧрын сійӧ шыасис бортмеханик дорӧ да знакъясӧн корис сійӧс восьтны бомбӧвӧй люксӧ.
Кор люксӧ вӧлі восьтӧма, Фирин копыртчыштіс сы весьтӧ, горша видзӧдліс тшынӧн моз саялыштӧм мусӧ.
И друг сійӧ вӧчис сэтшӧм движение, кутшӧмӧс вӧчлывлӧ пловец, вышка вывсянь ваӧ чеччыштігӧн, пыдӧстӧм кельыдлӧз бомбӧвӧй люкӧд вошис.
Бортмеханик приборъяс пульт дінын вылӧ лэптӧм киӧн быттьӧ кынмис.
Самолёт водзӧ лэбис сук кымӧр пытшкӧд, весиг эз дрӧгнитышт.
... Колис эз этша лун.
Ильин лэбаліс ӧні выль штурманкӧд.
Аслас друг памятьлы ревнуйтӧмӧн, относитчис сійӧ выль штурман дінӧ кӧдзыда да сёрнитіс сыкӧд сӧмын сійӧ юалӧмъяс кузя, кодъяс касайтчӧны налӧн ӧтувъя лэбалан уджӧ.
И друг Ильинлы шуӧны:
— Фирин бӧр локтіс.
— Да кӧн нӧ сійӧ?
— А пывсянын.
Мехӧвӧй комбинезона, пеля шапкаа, Ильин писькӧдчис парӧн да пасьтӧм йӧзӧн тырӧм помещениеӧ.
Сійӧ дзик пыр тӧдіс другыслысь косіник фигурасӧ, коді кайис коймӧд джаджъяс да зіля вӧлі быгъялӧ юрсӧ.
Сійӧ кутіс Фиринӧс да топӧдіс аслас морӧс бердӧ.
Ильин сывйысь мынтӧдчӧм Фирин шогпырысь шуис:
— Ӧні ковмас выльысь мыссьыны, — да бара кайис полка вылӧ.
Ильинлы лои виччысьны сійӧс предбанникын.
Рытнас найӧ пукалісны ёрта-ёртлы воча да юисны чай.
Фирин висьталіс:
— Но мый нӧ.
Но, чеччышті.
Сэсся муні подӧн.
Сумкаын менам, кӧнешнӧ, взрывчатка.
Сынӧдсянь кӧ эг взорвитӧ, сідзкӧ, му вывсянь ковмас.
Муна.
Но, дерт, паныдасьӧм вӧлі.
Отстреляйтчи всё-таки.
Кысси пос дорӧ.
А сійӧ абу.
Мӧд ногӧн кӧ шуны, сійӧ, пӧжалуй, эм, но сӧмын кыдз бы абу настоящӧй, фальшивӧй.
Взорвитӧм пролётъяс вывтіыс найӧ пуысь вӧчӧмаӧсь да металл дзоридз кодя сьӧд краскаӧн мавтӧмаӧсь.
А ферма торъяссӧ, кодъяс орччӧн куйлісны, известкаӧн вевттьӧмаӧсь.
Вот фотография вылад миянӧс оскорбитысь картинаыд и артмӧма.
Асьныс немечьяс, дерт, мӧдлаӧ вуджаланінсӧ вӧчӧмаӧсь.
Ме сійӧс бӧрынджык аддзи.
Думайта, абу лӧсьыд бӧр гортӧ взрывчатка кыскыны.
Но и используйті.
Сэсся, дерт, век подӧн и подӧн.
Лэбан, да он и тӧдлы, мый сэтшӧм расстояниеыс, а сэні, вокӧ, сэтшӧма кокъяс зыртчисны, мый ӧні сӧмын и верма лэбавны.
— А полковниклы докладывайтін? — терпениетӧг да ёна радлӧмӧн Фирин вылӧ видзӧдігтыр юаліс Ильин.
— Докладывайті.
Сійӧ шуис: «Бур!
Лётчикъяслӧн самолюбие, — шуӧ, — сійӧ содтӧд мощность».
А ме сылы шуа: «Лётчикъяслӧн, дерт, сідзжӧ зэв ыджыд самолюбие, но ті извинитӧй, полковник ёрт, ті ещӧ миянлысь штурманскӧй самолюбиетӧ он тӧдӧй».
А сійӧ шуӧ: «Тӧда, ӧні зэв бура тӧда.
И раз ті асьнытӧ мувывса ориентировкаын сідзжӧ отличнӧй штурманӧн петкӧдлінныд, ме ӧні тіянӧс Ильинкӧд ӧти интереснӧй задание кузя ыста».
А ме вӧчи вид, мый абу ёна рад.
«Аттьӧ», шуа, тресита сылысь кисӧ, а аслам радӧйла лолӧй тырӧ и быдӧн.
А сійӧ шуӧ: «Ті эн радлӧй.
Ті менам первой кыдз колӧ шойччанныд». - И Фирин гажтӧма помаліс: — И должен ме ӧні шойччыны.
А менам кокъяс висьӧны.
И му кузяыс ветлӧдлыны ог вермы.
Меным лэбавны колӧ.
— Нинӧм, Вася, — мӧвпалӧмӧн шуис Ильин. — Ми ещӧ коркӧ тэкӧд лэбалам на. — Сэсся Ильин босьтіс гитара да шуис: — А ме тані тэ йылысь сьыланкыв лӧсьӧді...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сьыланкывйыс вӧлі синва петмӧн гажтӧм да не дзик шыльыд, Фирин вежливӧя уверяйтіс, мый сійӧ сылы вывті ёна сьӧлӧм вылас воӧ.
НЫВКА, КОДІ МУНІС ВОДЗЫН
Разведротаса командир вайӧдіс сійӧс керкаӧ, кӧні узисны боечьяс, да шуис вежливӧя:
— Ті пуксьӧй да виччысьыштӧй.
Миян сэтшӧм специальность — лунын узьны, а рытын прогулка вылӧ.
Кисӧ кӧзыр дорӧ пуктылӧмӧн, сійӧ дзалскӧбтіс каблукъясӧн да петіс.
Пӧжалуй, лейтенантлы эз эськӧ ков ныв водзын кӧзыряйтны да каблукъясӧн дзалскӧдны: петлицаясыс шинель вылас сылӧн вӧліны некутшӧм различие знактӧмӧсь.
Но тайӧ случайын лейтенант асьсӧ чувствуйтіс командирӧн дорысь ёнджыка мужичӧйӧн.
Нывка пуксис лабич вылӧ да кутіс видзӧдны ӧшиньӧ.
Ӧшинь стеклӧяс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь диковиннӧй еджыд листъясӧн.
Тайӧ найӧс сэтчӧ артмӧдӧма кӧдзыдыс.
Боечьяс узисны джоджын, шинельясӧн шебрасьӧмӧн.
Прӧйдитіс час, мӧд, коймӧд, а сійӧ век пукаліс лабич вылын.
Вывті ён чорыд кызӧмысь дзӧрис сылӧн телӧыс; кусыньтчыштӧмӧн, кепысьсӧ вом дорас топӧдӧмӧн, сійӧ зілис венны приступсӧ.
И кор сійӧ та бӧрын бӧр веськӧдчывліс, сьӧкыда лолалігтыр, юр бӧрнас стенӧ лэдзчысьӧмӧн, пӧльччӧм льӧбъясыс сылӧн дзӧрисны, а паськыда восьтӧм синъясас тӧдчисны дой петкӧдлысь синваяс, и сійӧ чышкаліс найӧс кепысьнас.
Дзикӧдз нин пемдіс.
Пырис лейтенант.
Пемыдын аддзытӧг, сійӧ юаліс:
— Ті танӧсь, гражданочка?
— Тані, лейтенант ёрт, — пыдісяньмоз вочавидзис сійӧ.
Лейтенант копыртчис да кутіс садьмӧдны узьысь боечьясӧс.
Сэсся сійӧ боклань корис отделениеса командир Чеваковӧс да дыр шӧпкӧдӧмӧн сетіс сылы кутшӧмкӧ индӧдъяс да медбӧрын помалігас гораа шуис:
— Батальоннӧй тадзи и прикажитіс: общӧй руководствоыс тэнад, а конкретнӧйыс — налӧн, — сійӧ довкнитіс юрнас нывлань.
— Гӧгӧрвоана, — шуис отделённӧй да кутіс пасьтасьны.
Ужнайтісны тэрмасьӧмӧн, би ӧзтывтӧг.
Ныв, пань йывнас рок паньышталӧмӧн, сёйис сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧ быд ньылыштӧм дойдіс сійӧс.
Аддзӧмӧн, мый сійӧ ассьыс порциясӧ эз сёй, отделённӧй шуис:
— Ті эн волнуйтчӧй.
Сёйыштны прогулка водзвылын — первой делӧ.
— Ме ог волнуйтчы, — надзӧникӧн шуис ныв.
Туйӧ мӧдӧдчисны регыд, чӧв олігтыр.
Казялӧмӧн, кыдзи ныв ёна тӧбис кыз шарфӧн голясӧ, Чеваков шуис:
— Голятӧ прӧстудитны поланныд?
Ныв нинӧм эз вочавидз, и ставӧн петісны ывлаӧ.
Гӧгрӧс югыд тӧлысь ӧшаліс енэжын.
Лымйыс дзирдаліс.
Чеваков видчыштіс тӧлысь вылӧ да муніс водзӧ, но бергӧдчыштӧмӧн сійӧ шуис нывлы:
— Фронт линия пырыс, дерт, ме нуӧда.
А водзӧсӧ сэсся нуӧдӧй ті.
Ныв муніс боечьяс Игнатов да Рамишвили костын.
И кор боечьяс, прожекторлӧн кодь югыд кельыдлӧз тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм кушин вундігӧн, видзӧдлісны орччӧн восьлалысь ныв вылӧ, найӧ сійӧс эз тӧдны.
Ичӧтик, гын сапӧгъяса, сійӧ вӧлі шинеляс, пасьталӧм пыдди, регыдджык гартыштчӧма, кыдзи подросток батьыс пасьӧ, а синъясыс вӧліны сэтшӧм меліӧсь, мый кыкнан боечыс смутитчисны, бергӧдчисны бокӧ.
Кор ныв вильдыштіс, Игнатов чеччыштіс сылань:
— Разрешитӧй, ме тіянӧс киӧдыд босьта.
Нывка сувтыштіс да чуймӧмӧн юаліс:
— Тайӧ ещӧ мыйла?
Игнатов гӧрдӧдліс, кӧдзы вылӧ видзӧдтӧг.
Но отсӧг вылӧ сылы воис Рамишвили.
— Миян Кавказын, барышня, пӧлагайтчӧ, медым мужичӧй век вӧлі нывбабалӧн рыцарӧн.
— А фронт вылын пӧлагайтчӧ, — сибдан гӧлӧсӧн шуис ныв, — думайтны унджык.
Рамишвили кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но Чеваков скӧрысь горӧдыштіс:
— Сёрнияс!
Вунӧдінныд, кӧнӧсь ті.
Час дас кык кежлӧ вуджисны фронт линия.
Пырисны сук, пемыд вӧрӧ, лым вылын куйлысь пу увъяслӧн вуджӧръясӧн.
Ӧні водзын муніс ныв.
Шинель сосъясӧ кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ муніс ӧдйӧн, кӧть и посни воськовъясӧн.
Трӧпаыс помасис.
Лог вомӧн вуджисны гыркйӧдз лымйӧд.
Сёнӧд лои кыссьыны.
Кыссисны дыр, часӧн-джынйӧн гӧгӧр.
Сэсся петісны прӧсека вылӧ.
Ордйисны кутшӧмкӧ сьӧдіник, мисьтӧм ичӧтик сикт, коді куйліс дзирдалысь лым пиын.
Сэсся бара келісны эжаӧд, вӧйласьысь кокъяснысӧ мырдысьӧн лыа кодь лым пиысь перъялігтыр.
Ӧтитор вӧлі омӧль — ныв кызіс.
Тайӧ пыдӧстӧм чӧв-лӧняс сылӧн гора кызӧмыс вермис провалитны став делӧсӧ.
И кор петісны индӧм пункт дорӧ, Чеваков шуис:
— Ті пока кодйысьлӧй турун юрас да виччысьӧй миянӧс.
Тані ми асьным нин разберитчам.
— Бур, — вурунысь кыӧм кепысьсӧ вом дорӧ топӧдігмоз шуис эбӧстӧммӧм ныв.
И боечьяс, чукӧртчан кад урчитӧмӧн, разӧдчисны.
Коли уна кад.
Бледіник югыд матӧвӧй кодь руа светӧн югдӧдыштіс мусӧ.
Медводдза мортӧн локтіс Игнатов, сэсся Рамишвили.
Рамишвили вӧлі возбуждённӧй да взволнованнӧй.
Сійӧ шуис:
— Миянлы сійӧс кияс вылын новлӧдлыны колӧ.
Татшӧм сведениеяс!
— Кыдз жӧ!
Сӧгласитчас сійӧ... — шогапырысь вом горулас шуис Игнатов.
И, зорӧдлань синбӧжсӧ веськӧдыштӧмӧн, тревожнӧя юаліс: — Верӧс сайын, кыдз тэ думайтан?
Чеваков явитчис некутшӧм шумтӧг да друг.
Сійӧ прикажитіс:
«Туйӧ, ребята!»
Бӧрсӧ мунісны мӧд туйӧд.
И бара водзын муніс ныв, шинель соскӧ кияссӧ сюйӧмӧн.
И бара сійӧ кызіс да, кызӧмсӧ венны зільӧмӧн, вом дорас топӧдіс вурунысь кыӧм кепысьсӧ.
Боечьяс гордӧя видзӧдісны асланыс проводник вылӧ, и быдӧнлӧн сьӧлӧманыс чужины нежнӧй кывъяс, кодъясӧс став олӧм чӧжӧн ӧтчыд шулӧны зэв радейтаналы.
Большак вылын, Жимолости сикт водзладорын, пленнӧй олысьяс весалісны туй вылысь лым.
Одеялоясӧн, чышъянъясӧн тӧбсьӧм салдатъяс видзисны найӧс.
Кутшӧмкӧ нывбаба кокъяссӧ кынӧм дінӧ куснялӧмӧн куйліс туй бокын, и вирыс кынмӧма вӧлі сійӧ чужӧм вылӧ.
Рамишвили мурчнитіс пиньнас да кутіс пӧрччыны гранатасӧ.
Игнатов босьтіс сьылі вылысь автоматсӧ.
Чеваков шуис джын гӧлӧсон:
— Сигналтӧг лыйсьӧм не восьтыны.
И друг ныв шӧпкӧдіс сэтшӧм гораа, кутшӧма лэдзӧ вӧлі висьысь горшыс:
— Некутшӧм сигнал оз ло.
— Кыдз сідз — оз ло?
— Зэв прӧста.
Кӧсъянныд, медым миянӧс пӧвсӧдлісны?
— Тайӧ найӧсӧ? — дивӧ петіс Чеваковлӧн. — Дас кык омӧлик фрицыс?
Да ми найӧс дзик тӧдлытӧг бырӧдам...
— А ме шуа: оз ло.
— Баитны ог мӧдӧ! — и, нывланьысь мӧдарӧ бергӧдчӧм бӧрын, Чеваков прикажитіс: — Кывзӧй команда!
Но ныв эз ланьт.
Водзӧ кызігтыр сійӧ горзіс:
— Сведениеясӧн рискуйтны ме ог лэдз!
Кыланныд?
— Рискыс тані грӧш дон, — гордӧя шуис Чеваков. — Мунім, ребята.
Ныв тупкис налы туйсӧ.
— Эновт, — грубӧя шуис Чеваков да воськовтіс сылань. — Тэ мый кӧсъян?
Он аддзы — йӧзыс страдайтӧны?
— Эн лысьт, — шӧпкӧдӧмӧн шуис ныв. — Ме горзыны кута, — и котӧртыштіс боклань.
Чеваков лэдзис нагансӧ да, боечьяс вылӧ видзӧдтӧг, гажтӧма шуис:
— Но мый нӧ, тыдалӧ, сідз лоӧ мунны.
А то тані бабье псих вӧсна заданиетӧ позьӧ орӧдны.
— Сволочь сійӧ, — шога шуис Игнатов.
— Омӧль морт, — подтвердитіс Рамишвили да сьӧвзис лымйӧ.
Сьӧкыд да шог вӧлі бӧрсӧ мунны.
Боечьяс зілисны не видзӧдны асланыс спутница вылӧ.
Войдӧрсӧ мусаӧн вӧлысь быд чукыр сійӧ шинель вылын ӧні зывӧктӧдіс, и кор ныв усьлывліс, некод нин сылы эз мыччывлы кисӧ, медым отсавны кыпӧдчыны.
Шондіыс вылын нин енэжын дзирдаліс, кор боечьяс воисны штабӧ.
Чеваков дышпырйӧ шуис нывлы:
— Тэ и сідз нин ӧдва коктӧ кыскан, мун узь, ми и тэтӧг доложитам.
А аттьӧ йылысь — медым начальство шуӧ.
Нывка довкнитіс юрнас да, кусыньтчыштӧмӧн, довгис керкаӧ.
Чеваков доложитіс разведбатса командирлы разведка результатъяс йылысь.
Боечьясӧн судзӧдӧм сведениеяс имейтісны вывті ыджыд значение; найӧс сэні жӧ телеграф пыр шифровщик передайтіс корпусса командирлы.
Сэсся комбат юаліс:
— А кӧні нӧ Нина Богорадова?
Кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ?
— Тайӧ сійӧ, коді миянӧс нуӧдліс? — шуис Чеваков. — Важӧн нин небось стынитӧ...
Но и терпитыштім ми сыкӧд... — Зывӧка нюмдыштӧмӧн шуис сійӧ да ставсӧ висьталіс, кыдзи найӧ туй вылын паныдасьлісны немецкӧй охраннӧй отрядкӧд.
Но тешкодь: кымын ядӧвитӧйджыка ныв йылысь висьталіс Чеваков, сымын ёнджыка гӧрд пятноясӧн тырис чужӧмыс комбатлӧн, да пыдысяньджык да тшӧкыдджыка лолаліс сійӧ, быттьӧкӧ чутйӧдлісны булавкаӧн, и сійӧ должен вӧлі чӧв ланьтӧмӧн переноситны дойсӧ.
И кор Чеваков помаліс, батальоннӧй, ӧти кыв шутӧг, дыр ветлӧдліс керка кузя, дивуйтчӧмӧн сы вылӧ видзӧдысь боечьяс вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг.
И друг, крута бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ пыді гӧлӧсӧн шуис:
— Тайӧ Нина Богорадовасӧ немечьяс кык лун сайын вӧлі ӧшӧдӧмаӧсь Жимолости сиктын.
Партизанъяс пырисны сиктӧ да ас кадӧ мездісны сійӧс.
Ті аддзылінныд, кыдзи голясӧ вундӧма гезйыс?
Кыдзи сійӧ кызӧ да вирӧн сьӧлалӧ?
И тайӧ висьысь, раненӧй нылыс асьсӧ кутіс сідзи, кыдзи колӧ.
Гашкӧ, сійӧ ассьыс рӧднӧйяссӧ аддзыліс туй вывсьыс, но сійӧ тӧдӧ, мый разведкаса сведениеяс донаджыкӧсь немецкӧй салдатъяс любӧй дюжинаысь.
А мый ті сэні сы йылысь больганныд...
Геройяс! — И, кинас ӧвтыштӧмӧн, батальоннӧй шуис: — Верманныд мунны.
Боечьяс петісны да сувтісны.
Чеваковлӧн чужӧмыс вӧлі блед.
Игнатовлӧн тіралісны паръясыс.
А Рамишвили, гимнастёрка морӧссӧ дергайтігтыр, пӧся корис:
— Мунамӧй ӧні жӧ сылысь прӧща корны!
Кутшӧм скандал, кутшӧм скандал!..
Игнатов шогпырысь вашкӧдіс:
— Тані, вок, ӧти сӧмын извинениеяснад делӧсӧ он веськӧд.
— А извинитчыны, ребята, век жӧ ковмас, — надзӧникӧн шуис Чеваков. — Сӧмын ме думайта тайӧс тадзи вӧчны.
Ӧні отряд мӧдӧдчӧ Жимолостиӧ.
Узьӧм ковмас эновтны.
А миянлы лоас зэв интереснӧ видзӧдлыны сійӧ фрицъяс вылас, кодъяс, значит, сійӧс...
— Ми ӧні ставторсӧ вермам, — возбуждённӧя шӧпкӧдіс Рамишвили. — Ӧні, мый кӧсъя, сійӧс и вӧча.
Сведениеяс сдайті — прӧст морт.
— Сёрнияс эновтны, — деловитӧя орӧдіс Чеваков. — Кыдзкӧ-мыйкӧ разберитчам.
Бӧрыннас бӧр локтам гортӧ, бритчам, сӧстӧм воротникъяс пуктам, и, значит, став форма серти — извинитӧй.
Тадзи?
— Тадзи, — кыдзи ӧти, сӧгласитчисны боечьяс.
И, мыш сайӧ автоматъяс ӧшӧдӧмӧн, найӧ мунісны вӧр дорӧ, кысянь отряд должен вӧлі наступайтны Жимолости вылӧ.
Дзирдаліс-югдӧдіс шонді, и лымйыс югъяліс да ёрис синъяс.
24-ӦД № КЕРКАСА ГВАРДЕЙСКӦЙ ГАРНИЗОН
Комендатура ӧшиньсянь сяркнитісны станкӧвӧй пулемётъяс.
Очередьыс прӧйдитіс первойсӧ йӧй моз скачитысь вӧвъяс юр вывті, сэсся юкаліс додь вожсӧ, да пуляясыс шлёпкысисны пырисны вӧв кынӧмӧ да писькӧдісны вӧвлысь лэбачлӧн моз нюжӧдӧм голясӧ.
Мӧд доддяыс бергӧдчис тротуар вылӧ да тӧвзис водзӧ.
Доддьӧ пидзӧс вылас сувтӧмӧн, Горшков шыбитіс комендатура ӧшиньӧ граната.
Савкин, доддьын куйлігтыр, улич кузя лыйліс ручнӧй пулемётысь.
Кустов, шуйга киӧ вӧжжи гартыштӧмӧн, шыбитіс веськыд кисьыс кепысьсӧ, шутёвтіс.
Тайӧ вӧлі удаллунӧн да отвагаӧн тыр скӧрысь шутёвтӧм.
Чугуннӧй тумба веськалі додь улӧ.
Боечьяс тюрисны жугалӧм доддьысь.
Додь торъяссӧ ас бӧрсяыс кыскигтыр вӧвъяс скачитісны водзӧ.
Канаваӧ водӧмӧн, Савкин лыйсис кельыдлӧз мундира жандармъяслы паныд, кодъяс ловйӧн колины комендатураын.
Горшков чеччыштіс матыса керка ӧдзӧсӧ.
Секунда мысти сійӧ котӧртіс ортсыӧ да, ӧдзӧс куричӧ лэдзчысьӧмӧн, керка пытшкӧ шыбитіс граната.
Взрывнас кодйыштіс ӧшинь стеклӧяссӧ рамаясыскӧд ӧтлаын.
Муысь кыпӧдчӧм бӧрын Горшков горӧдіс:
— Татчӧ, ребята!
Кустов пырис тшынӧн тырӧм керкаӧ.
Мыш саяс сылӧн вӧлі миномёт; бокъясас ӧшалісны минаяс тыра кык ящик.
Киас сійӧ гезйысь вӧчӧм петляясӧд кутіс патронъяс тыра ящик.
Лыйсигтыр кыссис Савкин.
Бокӧ видзӧдлывтӧг, сійӧ лӧсьӧдіс ӧшинь вылӧ пулемёт да водзӧ лыйліс дженьыдик очередьясӧн.
Немецкӧй офицер шатласьӧмӧн кыпӧдчис джоджысь.
Кустов, кодлӧн киясыс вӧліны тыраӧсь, шӧйӧвошис.
Сэсся вылӧ лэптіс патронъяс тыра ящиксӧ да мыйвынысь чӧвтіс немеч юр вылӧ.
Ящикыс кучкӧмысла поті, да патрон пачкаясыс киссисны джоджӧ.
Пуляяс дзизйӧдлӧмӧн инмалісны стенӧ да кисьтісны известкасӧ.
Известка бусысь синваассьӧм синъяссӧ чышкалігтыр, Савкин котраліс ӧти ӧшиньсянь мӧд дорӧ, огневӧй позициясӧ вежлалӧмӧн.
Пуктіс пызан, пызан вылӧ табуретка пуктӧмӧн да тайӧ сооружение вылас кайӧм бӧрын Горшков автоматысь лыйліс стенӧ вентиляторлы вӧчӧм гӧгрӧс розьӧд.
Немецкӧй салдатъяс вайисны орчча керка вевт вылӧ сьӧкыд немецкӧй пулемёт.
Пуляяссянь из стенаӧ инмӧм бӧрын сявкйисны кузь лӧз бикиньяс.
Но котӧрӧн локтіс шызьӧм офицер да салдатъяслы прикажитіс дугӧдны лыйсьӧмсӧ.
Делӧыс сыын, мый немецкӧй гарнизон, бура укрепитӧм карӧ кольччӧмӧн, должен вӧлі прикрывайтны асланыс основнӧй вынъяслысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Пуксьысь лӧньлунысь беспокоитчысь Горшков первой гажтӧма шыасис:
— Мый нӧ тайӧ, ребята, татшӧмыс: локтісны куим сӧветскӧй гвардеец, а артмӧ, немечьяс на вылӧ внимание оз обращайтны?
Савкин пидзӧс костӧ топӧдӧм дискӧ патронъяс сюялігтыр, шогпырысь содтіс:
— А командирлы мый кӧсйысим!
Паникаыд эз артмы.
— Артмас, — пыді гӧлӧсӧн шуис Кустов да, мыш вылӧ миномётсӧ босьтӧмӧн, жугласьӧм поскӧд кайис чердакӧ.
Регыд керкаыс мӧдіс мернӧя вӧрны.
Тайӧ Кустов уджаліс нин аслас миномёт дорын.
Керкалысь кӧрт вевтсӧ писькӧдӧмӧн да миномёт стволсӧ сэті ортсыӧ чургӧдӧмӧн, сійӧ лыйліс карсӧ кытшалысь немецкӧй окопъяс кузя.
И немечьяс эз выдержитны.
Найӧ восьтісны чорыд би сійӧ керка кузя, кӧнӧсь вӧліны гвардеечьяс.
Горшков, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, радпырысь горзіс:
— Вот тайӧ паника лэптім!
Вот тайӧ да!
Горш косялана, угарнӧй шоныд тшын валитны мӧдіс чердак люкысь.
Батальонса командир шуис:
— Боечьяс, ті кыланныд тайӧ лыйӧм шыяссӧ?
Тайӧ миян йӧз тышкасьӧны.
Пуля сюрсъяс, кодъяс усисны на вылӧ, вермисны лоны веськӧдӧмаӧсь миянлы паныд.
Медым на пиысь быдӧнлӧн нимыс ӧзтӧ тіянлысь сьӧлӧмтӧ.
Водзӧ, ёртъяс!
Батальоннӧй радейтіс мичаа сёрнитны.
Но бой дырйи сійӧ эз тӧд некутшӧм полӧм.
И позис кӧ эськӧ атакаӧ мунны дӧлалысь знамя киӧ босьтӧмӧн, сійӧ эськӧ аслас киын кутіс тайӧ знамясӧ.
Боечьяс мунісны атакаӧ.
А 24-ӧд № керка вевт вылысь пуркйис нин сьӧд тшын, и яръюгыд  бикывъяс, енэжлань зілигтыр, котралісны кӧрт вывтіыс.
Чердаксянь лэччӧм бӧрын ӧгралысь паськӧма Кустов, тшын вӧснаыс синъяссӧ куньӧмӧн, ӧшинь амбразураӧ лӧсьӧдіс миномётсӧ.
Немецкӧй салдатъяс заводитлісны керкасӧ босьтны штурмӧн.
Граната взрывӧн пасьвартіс ӧдзӧссӧ.
Пӧвйӧн кучкӧмӧн Кустовӧс уськӧдіс джоджӧ.
Тшын пытшкысь кималасӧн корсис автоматсӧ, прикладсӧ топӧдіс кынӧмас да восьса ӧдзӧс розьӧд лэдзис кузь очередь, и нёль салдат нюжмуніны ӧдзӧс порог вылӧ.
Сэки немечьяс вайисны пушка.
Савкин гордӧя шуис:
— Медбӧръя точкаӧдз воисны.
Ӧні пушкаысь грымӧдны мӧдасны.
Горшков содтіс:
— Артмӧ, ребята, заданиетӧ ми выполнитім содтӧдӧн.
Кустов, аслас ранитчӧм кокъяс вылӧ видзӧдігтыр, надзӧникӧн шуис:
— Муннысӧ весиг абу окота, сэтшӧм бура артмис!
Гымалысь взрыв улын шатласьысь стенъясысь помтӧг киссисны гырысь кирпичторъяс.
Батальон пырис карӧ да дженьыдик ён тыш бӧрын босьтіс сійӧс.
Батальонса командир киссьӧм керка водзладорӧ стрӧитіс боечьясӧс да куим пӧгибнитысь гвардеец память кузя висьталіс речь.
Сэккості киссьӧм керка пӧдвал ӧшиньӧд петіс тшынасьысь сьӧд паськӧма морт, сы бӧрся — мӧд; коймӧдсӧ найӧ лэптісны да вайӧдісны сойясӧдыс босьтӧмӧн.
Стройӧ сувтӧм бӧрын на пиысь ӧти сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый тані вӧчсьӧ?
И кор ӧти боеч гӧгӧрвоӧдіс, Савкин скӧрысь шуис:
— Немечьяс гуавны эз вермыны, а ті гуаланныд... — да кӧсйис доложитны командирлы.
Но Кустов сувтӧдіс сійӧс:
— Бӧрыннас доложитам.
Всё-таки интереснӧ кывзыны, мый сэні миян йылысь шуасны сэтшӧмторсӧ.
Командир висьталіс гордӧй да зэв мича кывъясӧн тыр пламеннӧй речь.
А куим гвардеец сулалісны медбӧръя шеренгаын, шуйгавывсянь медся доръяясӧн, вурысъястіыс кияссӧ нюжӧдӧмӧн да эз казявлыны, кыдзи найӧ сьӧдасьӧм мудз чужӧмъяс кузя визувтіс восторженнӧй шогсьӧм петкӧдлысь синва.
И кор командир аддзис найӧс да мӧдіс упрекайтны сыысь, мый найӧ эз доложитны ас йывсьыс, куим гвардеецлӧн некыдз оз вӧлі сюр кывйыс — сэтшӧма найӧ вӧлі волнуйтчӧмаӧсь.
Кинас ӧвтыштӧмӧн командир шуис:
— Ладнӧ, мунӧй санбатӧ. — И юаліс: — Ӧні, небось, гордитчыны кутанныд?
— Мый ті, командир ёрт! — пӧся заявитіс Горшков. — Ӧд ставсӧ тайӧс недоразумение вӧсна висьталӧма.
{Д. Н. Мамин-Сибиряк @ Алёнушкалӧн мойдъяс @ беллетристика @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Алёнушкалӧн мойдъяс @ 1952 @}
ВОРОБЕЙ ВОРОБЕИЧ ЙЫЛЫСЬ, ЙӦРШ ЙӦРШОВИЧ ДА ГАЖА ТРУБОЧИСТ ЯША ЙЫЛЫСЬ МОЙД
1
Воробей Воробеич да Йӧрш Йӧршович олісны ыджыд дружбаын.
Гожӧмнас быд лун Воробей Воробеич лэблывліс ю дорӧ да горзыліс:
— Эй, вокӧ, здравствуй!..
Кыдзи олан-вылан?
— Немтор, олам ичӧтикаӧн, — вочавидзліс Йӧрш Йӧршович. — Лок ме ордӧ гӧститны.
Менам ӧд, вокӧ, лӧсьыд джуджыдінъясад.
Ваыс лӧнь, быдсяма ва туруныс — мыйта колӧ.
Гӧститӧда тэнӧ лягуша пӧкйӧн, номыръясӧн, ва гагъясӧн...
— Пасибӧ, вокӧ!
Радпырысь эськӧ ме муні тэ дорӧ гӧститны, да васьыс пола.
Лучше нин тэ лэб ме ордӧ, керка вевт вылӧ, гӧститны...
Ме тэнӧ, вокӧ, ягӧдъясӧн мӧда гӧститӧдны — менам эм быдса сад, а сэсся и няньтор корсям, и зӧр, и сакар, и ловъя номйӧс.
Сакарсӧ ӧд тэ радейтан?
— Кутшӧм сійӧ?
— Еджыд сэтшӧм...
— Кутшӧмӧсь галькаяс миян юын?
— Вот, вот.
А вомад босьтан — юмов.
Тэнсьыд галькатӧ он сёй.
Лэбам ӧні жӧ керка вевт вылӧ?
— Ог, ме ог куж лэбавнытӧ, дай пӧда сынӧд вылас.
Вай лучше ваӧдыс уялыштам ӧтлаын.
Ме тэныд ставсӧ петкӧдла...
Воробей Воробеич заводитліс ваӧ пырны — пырас пидзӧсӧдзыс, а водзӧ пырны полӧ.
Тадзитӧ пӧ и вӧйны позьӧ!
Юас Воробей Воробеич юлысь сӧдз васӧ, а жар лунъясӧ купайтчыштас кӧнкӧ ляпкыдінын, весалыштас бордъяссӧ — и бара жбыркнитас ас ордас, керка вевт вылас.
Найӧ дружнӧя олісны, радейтлісны ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны.
— Кыдзи тэ он дӧзмы ваас пукавны?! — частӧ шензьывліс Воробей Воробеич. — Сэні жӧ ва, ещӧ прӧстудитчан...
А Йӧрш Йӧршович ачыс шензис:
— Кыдзи тэ, вокӧ, он дӧзмы лэбавнытӧ?
Кутшӧм ӧд жар овлӧ шонді водзас: дзик пӧдан.
А менам век ыркыд.
Уяв мыйта кӧсъян.
Небось, гожӧмнас быдӧн ме ордӧ сюйсьӧны купайтчыны...
А тэ ордӧ, вевт вылад, коді каяс?
— Кыдзи на ещӧ кайӧны, вокӧ!..
Менам эм ыджыд друг, трубочист Яша.
Сійӧ частӧ волывлӧ ме ордӧ гӧститны...
И сэтшӧм гажа трубочист — пыр песняяс сьылӧ.
Трубаяс весалӧ, а ачыс сьылӧ.
Да ещӧ сигӧр йылас пуксяс шойччыштны, няньтор кыскас, пондас сёйны, а ме крӧшкияссӧ ӧкта.
Сідзи и олам, кык вок моз.
Ме ӧд гажӧдчынытӧ радейта жӧ...
Другъяслӧн и неприятностьясыс вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь.
Шуам, тӧв: кутшӧма кынмис коньӧр Воробей Воробеич!
Ой, кутшӧм кӧдзыд лунъяс вӧвліны!
Кажитчӧ, лолыс ставнас йизяс.
Пашкыртчас Воробей Воробеич, сюяс кокъяссӧ ас улас да и пукалӧ.
Сӧмын ӧти спасенье — пырны кытчӧкӧ трубаӧ да неуна шонтысьыштны.
Да и тан шог.
Ӧтчыд Воробей Воробеич тӧкӧтьӧ эз кув аслас медбур друг-трубочистыс вӧсна.
Локтіс трубочист да кыдзи лэдзас трубаас ассьыс чугун гираа россӧ — тӧкӧтьӧ эз жугӧд юрсӧ Воробей Воробеичлысь.
Уськӧдчис сійӧ трубаысь ставнас са, трубочистсьыс на сьӧдджык, да пыр жӧ мӧдіс видчыны:
— Тайӧ нӧ тэ, Яша, мый вӧчан?
Тадзи ӧд менӧ и вины вермин...
— А ме нӧ мыйӧн тӧді, мый тэ трубаын пукалан?
А водзӧ видзчысьӧмӧнджык ов...
Чугун гиранас кӧ ме тэныд юрад кучки — тайӧ ӧмӧй лӧсьыд?
Йӧрш Йӧршовичлы тӧвъяснад эз жӧ вӧв зэв долыд.
Пырлывліс сійӧ пыдӧджык йирӧ да и вугравліс сэні быдса лунъясӧн.
И пемыд, и кӧдзыд, и вӧрзьыны абу окота.
Шочиника сійӧ волывліс юкмӧс дорӧ, кор чукӧстліс сійӧс Воробей Воробеич.
Лэбзяс сійӧ юкмӧс дорӧ юыштны ва дай горӧдас:
— Эй, Йӧрш Йӧршович, тэ ловъя-ӧ?
— Ловъя... — унзіль гӧлӧсӧн шыасьӧ Йӧрш Йӧршович. — Сӧмын век ун локтӧ.
Вообще лёк.
Миян ставныс узьӧны.
— И миянын, вокӧ, абу бурджык!
Мый вӧчан, лоӧ терпитны...
Ой, кутшӧм скӧр тӧлыс овлӧ!..
Тані, вокӧ, он унмовсь...
Ме век ӧти кок йылын чеччала, медым шонтысьны.
А йӧзыс видзӧдӧны да шуӧны: «Видзӧдлӧй, кутшӧм гажа воробей!»
Ак, кыдзкӧ эськӧ шоныдсӧ виччысьны!
Да тэ тай, вокӧ, бара нин узян?
А гожӧмнас бара аслас неприятностьяс.
Ӧтчыд кайварыш кык верст вӧтчис Воробей Воробеич бӧрся, и сійӧ муртса удитӧма юбердса эжӧр пӧвстӧ дзебсьыны.
— Ок, ӧдва ловйӧн мыні! — сьӧкыда лолалігтыр норасис сійӧ Йӧрш Йӧршовичлы. — Вот рӧзбойникыд!
Тӧкӧтьӧ эз кватит, а кватитіс кӧ — овсис эськӧ.
— Сійӧ тай миян сир кодь жӧ, — бурӧдіс Йӧрш Йӧршович. — Ме тожӧ неважӧн тӧкӧтьӧ эг сюр сы вомӧ.
Кыдз тай уськӧдчас ме бӧрся, быттьӧкӧ чардби.
А ме кыпӧдчи мукӧд посни черияскӧд да думайті, мый ваас пес чурка куйлӧ, а сійӧ тай, пес чуркаыд, кыдзи ме бӧрся уськӧдчас...
Мыйла сӧмын тайӧ сиръясыс олоны?
Шензя и ог вермы гӧгӧрвоны...
— И ме тшӧтш...
Тӧдан, меным кажитчӧ, мый кайварышыд коркӧ сирӧн вӧлӧма, а сирыс — кайварышӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ — рӧзбойникъяс.
2
Да, тадзи олісны да вылісны Воробей Воробеич да Йӧрш Йӧршович, тӧвъясын кынмисны, гожӧмнас радлісны, а гажа трубочист Яша весаліс ассьыс трубаяссӧ да сьыліс песняяс.
Быдӧнлӧн аслас удж, аслас радлунъяс и аслас шогъяс.
Ӧтчыд гожӧмнас трубочист помаліс ассьыс уджсӧ да муніс ю дорӧ мыськыны ас вывсьыс сасӧ.
Мунӧ да шутьлялӧ и друг кылӧ — ыджыд шум.
Мый сэтшӧмыс лоӧма?
А ю весьтын лэбачьяс сідзи и гартчӧны: и уткаяс, и дзодзӧгъяс, и чикышъяс, и ракаяс, и гулюяс.
Ставныс шумитӧны, горзӧны, сералӧны — нинӧм он гӧгӧрво.
— Эй ті, мый лои? — горӧдіс трубочист.
— А вот лои... — чипӧстіс збой Пыста. — Сэтшӧм тешкодь, сэтшӧм тешкодь!..
Видзӧдлы, мый миян Воробей Воробеич вӧчӧ...
Дзикӧдз дурмӧма.
Вӧсни-вӧсни гӧлӧсӧн серӧктіс Пыста, люг-легкерис бӧжнас да жбыркнитіс лэбис ю весьтті.
Кор трубочист матыстчис ю дорӧ, Воробей Воробеич сідзи и уськӧдчис сы вылӧ.
Ачыс страшнӧй сэтшӧм: вомсӧ паськӧдӧма, синъясыс ӧзйӧны, гӧныс сувтӧма.
— Эй, Воробей Воробеич, тэ мый тані, вокӧ, шумитан? — юаліс трубочист.
— Час, ме сылы петкӧдла! — скӧрысла тшӧкъялігтыр горзіс Воробей Воробеич. — Сійӧ ещӧ оз на тӧд, кутшӧм ме.
Ме сылы петкӧдла, проклятӧй Йӧрш Йӧршовичлы!..
Сійӧ кутас менӧ помнитны, рӧзбойник...
— Эн кывзы сылысь! — васянь горӧдіс трубочистлы Йӧрш Йӧршович. — Ставсӧ сійӧ пӧрйӧдлӧ.
— Ме пӧрйӧдла? — горзіс Воробей Воробеич. — А коді номырсӧ аддзис?
Ме пӧрйӧдла!..
Сэтшӧм госа номыр!
Ме сійӧс вадорсьыс гудйышті...
Мыйта мырси...
Но, кокышті ме сійӧс дай нуа гортӧ, аслам позйӧ.
Менам ӧд семья... должен ме кӧрым новлыны...
Муртса ме жбыркниті номыртӧ нуигӧн ю весьтӧ, а проклятӧй Йӧрш Йӧршович — мед сійӧс сир ньылыштас! — кыдзи горӧдас: «Варыш!»
Повзьӧмла ме горӧді, номыр усис ваӧ, а Йӧрш Йӧршович сійӧс и ньылыштіс...
Тайӧ шусьӧ пӧръясьлыны?!
И некутшӧм варыш абу и вӧлӧма...
— Мый нӧ, ме шутиті, — дорйысис Йӧрш Йӧршович. — А номырыс збыльысь чӧскыд вӧлі.
Йӧрш Йӧршович дорӧ чукӧртчис быдсяма чериыс: гычьяс, мыкъяс, ёкышъяс, кельчияс, — кывзӧны да сералӧны.
Да, сюся шутитӧма Йӧрш Йӧршович важ друг вылас!
И ещӧ нин тешкодь вӧлі, кыдзи Воробей Воробеич кутіс косясьны сыкӧд.
Сідзи и усьласьӧ, сідзи и усьласьӧ, а босьтны нинӧм оз вермы.
— Виньды тэ менам номырӧн! — видчис Воробей Воробеич. — Ме мӧдӧс аслым гудъя.
Ӧбиднӧ сӧмын, мый Йӧрш Йӧршович пӧрйӧдліс менӧ да ме вылын жӧ и сералӧ.
А ме сійӧс ас ордӧ, керка вевт вылӧ, гӧститны корлі...
Бур друг, нинӧм и шуны!
Со и Яша трубочист тайӧс жӧ шуас...
Ми сыкӧд тожӧ дружнӧя олам, мукӧд дырйи весиг ӧтлаын сёйлывлам: сійӧ сёйӧ, а ме крӧшкияссӧ ӧкта.
— Энлӧй, другъяс, тайӧ делӧсӧ колӧ рӧссудитны, — шуис трубочист. — Сетӧй сӧмын меным первой мыссьыны.
Ме тіянлысь делӧтӧ сӧвесть серти видлала.
А тэ, Воробей Воробеич, неуна успокоитчыв...
— Ме прав, и повны меным нинӧмысь! — горзіс Воробей Воробеич. — А сӧмын ме петкӧдла Йӧрш Йӧршовичлы, кыдзи ме вылын шуткаяс шутитны...
Трубочист пуксис вадорӧ, пуктіс изтор вылӧ сёян тыра тубрассӧ, мыськис кисӧ и чужӧмсӧ да шуис:
— Но, другъяс, ӧні мӧдам суд судитны...
Тэ, Йӧрш Йӧршович, — чери, а тэ, Воробей Воробеич, — лэбач.
Сідзи абу?
— Сідз, сідз!.. — горӧдісны ставныс: лэбачьяс и черияс.
— Мӧдам сёрнитны водзӧ!
Чери должен овны ваын, а лэбач сынӧдын.
Сідзи ме шуа?
Но вот...
А номыр, шуам, олӧ му пиын.
Бур.
Ӧні видзӧдӧй...
Трубочист разис ассьыс тубрассӧ, пуктіс из вылӧ сьӧд нянь тор, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сылӧн ӧбед кежлас, да шуис:
— Со видзӧдӧй: этайӧ мый татшӧмыс?
Тайӧ нянь.
Ме сійӧс нажӧвиті, и ме сійӧс сёя; сёя — ва юышта.
Сідз!
Сідзкӧ, ӧбедайтышта и некодӧс ог ӧбидит.
Чери да лэбач тожӧ кӧсйӧны ӧбедайтыштны...
А сёян тіян асланыд.
Мыйла нӧ вензьынысӧ?
Воробей Воробеич гудйис номырсӧ, трудитчис, и сідзкӧ, номырыс сылӧн...
— Энлӧй, дяденька... — кыліс лэбачьяс чукӧрын вӧсньыдик гӧлӧс.
Лэбачьяс вешйыштісны да лэдзисны водзӧ лыа вывті чеччалысь вӧсньыдик кока Истанӧс, коді матыстчис дзик трубочист дорӧдз.
— Дяденька, тайӧ абу збыль.
— Мый абу збыль?
— Да ӧд номырсӧ ме аддзи.
Со юалӧй уткаяслысь — найӧ аддзылісны.
Номырсӧ ме аддзи, а воробей локтіс дай гусяліс.
Трубочист чуймис.
Петіс дзик эз сійӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ сідз!.. — думайтігтыр бормочитіс сійӧ. — Эй, Воробей Воробеич, тэ нӧ мый, збыльысь, пӧръясян?
— Тайӧ ог ме пӧръясь, а Истан пӧръясьӧ.
Уткаясыскӧд сійӧ сёрнитчӧма...
— Мыйкӧ неладнӧ, другӧ... гм... да!
Дерт, номыр сійӧ зэв ичӧтиктор, а сӧмын гусясьнытӧ абу лӧсьыд.
А коді гусяліс, сылы быть лоӧ пӧръясьны...
Сідзи ме висьтала?
Да...
— Вернӧ!
Вернӧ! — горӧдісны ставныс ӧтпырйӧ. — Но век жӧ рӧссудит тэ Йӧрш Йӧршовичсӧ Воробей Воробеичкӧд!
Коді на пиысь прав?..
Кыкнанныс шумитісны, кыкнанныс тышкасисны да ставнысӧ кок йылӧ сувтӧдісны.
— Коді прав?
Ак ті, озорникъяс, Йӧрш Йӧршович да Воробей Воробеич!
Збыльысь, озорникъяс.
Ме вот кыкнаннытӧ и накажита пример вылӧ...
Но, миритчӧй вай, ӧні жӧ!
— Вернӧ! — горӧдісны ставныс. — Мед миритчасны...
— А Истанӧс, коді трудитчӧма номыр перйигӧн, ме верда крӧшкиӧн, — решитіс трубочист. — Быдӧн и лоӧны дӧвӧльнӧйӧсь...
— Зэв бур! — бара горӧдісны ставныс.
Трубочист нюжӧдіс нин кисӧ няньысла, а сійӧ абу.
Пока трубочист сёрнитіс, Воробей Воробеич удитӧма сійӧс гусявны.
— Ак, рӧзбойник!
Ак, плут! — скӧрмисны став чериясыс и став лэбачьясыс.
И ставныс уськӧдчисны вӧтчыны гусясьысь бӧрся.
Няньторйыс вӧлі сьӧкыд, и Воробей Воробеич эз вермы лэбзьыны сійӧн ылӧ.
Сійӧс вӧтӧдісны буретш ю весьтын.
Уськӧдчисны гусясьысь вылӧ гырысь и посни лэбачьяс.
Ставныс сідзи и нетшкӧны, сӧмын крӧшкияс ваӧ лэбӧны, а сэсся и няньторйыс ставнас уси ваӧ.
Сэні нин черияс сы дорӧ кутчысисны.
Лыбис настоящӧй тыш черияс да лэбачьяс костын.
Чирйисны нянь торсӧ крӧшкиӧдз, быд чир кокалісны-сёйисны.
Нинӧм эз коль нянь торсьыс.
Кор няньыс быри, ставныслы лои яндзим.
Вӧтчисны воробей-вӧр бӧрся, да вӧтчигмозныс гусялӧм няньторсӧ и сёйисны.
А гажа трубочист Яша пукалӧ вадорын, видзӧдӧ да сералӧ.
Вывті нин тешкодя ставыс артмис...
Ставныс пышйисны сы дорысь, коли сӧмын ӧти кузь кока Истан.
— А тэ нӧ мыйла он лэб став бӧрся? — юаліс трубочист.
— Лэби эськӧ, да тушаӧй ичӧт, дяденька.
Кокаласны менӧ гырысь лэбачьясыс...
— Но, вот тадзитӧ и лӧсьыдджык лоӧ, Истанӧ.
Кыкнанным ми колим тэкӧд ӧбедтӧг.
Буракӧ, этша на уджалім...
Локтіс вадорӧ Алёнушка, кутіс юасьны гажа трубочист Яшалысь, мый лои, да тшӧтш сераліс.
— Кутшӧм найӧ ставныс бӧбӧсь, и чериясыс, и лэбачьясыс!
А ме эськӧ ставсӧ юки — и номырсӧ, и няньторсӧ, и некод эськӧ эз пинясь.
Неважӧн ме юки нёль яблок...
Папа вайис нёль яблок да шуӧ: «Юк шӧри - меным да Лизалы».
Ме и юки куим пельӧ: ӧти яблок сеті папалы, мӧдсӧ — Лизалы, а кыксӧ босьті аслым...
НОМ НОМОВИЧ — КУЗЬ НЫР ДА ГӦНА МИШ — ДЖЕНЬЫД БӦЖ ЙЫЛЫСЬ МОЙД
1
Тайӧ лои буретш луншӧр кадӧ, кор жарысла став номъясыс дзебсисны нюрӧ.
Ном Номович — Кузь Ныр пуксис паськыд турун кор улӧ дай унмовсис.
Узьӧ да кылӧ лёкысь горӧдӧм:
— Ой, батюшки!..
Ой, караул!..
Ном Номович петіс кор увсьыс да тожӧ горӧдіс:
— Мый лои?..
Мый ті равзанныд?
А номъяс лэбалӧны, дзизгӧны, тиньгӧны — нинӧм оз позь гӧгӧрвоны.
— Ой, батюшки!..
Миян нюрӧ ош воӧма да водӧма узьны.
Кыдзи водіс турун пӧвстӧ, сідзи и лязіс витсё номйӧс; кыдзи лолыштіс — сё ном ньылыштіс.
Ой, беда, вокъясӧй!
Ми ӧдва пышйим сы дорысь, а то эськӧ ставнымӧс лямӧдіс...
Ном Номович — Кузь Ныр сразу скӧрмис, скӧрмис и ош вылӧ и бӧб номъяс вылӧ, кодъяс тӧлктӧг тиньгисны.
— Эй ті, дугдӧй тиньгынытӧ! — горӧдіс сійӧ. — Вот ме ӧні жӧ муна да вӧтла оштӧ...
Зэв кокниа!
А ті сӧмын весьшӧрӧ горзанныд.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис Ном Номович да лэбис.
Збыльысь, нюрын куйліс ош.
Пырӧма медся сук турунаинас, кӧні нэмсӧ овлісны номъяс, нюжӧдчӧма да нырнас чушкӧ, сӧмын шутьлялӧм кылӧ, быттьӧ кодкӧ трубаӧн ворсӧ.
Вот яндысьтӧм тварыд!
Пырӧма йӧз оланінӧ, весьшӧрӧ пӧгубитӧма сы мында ном лов да ещӧ и узьӧ сэтшӧм чӧскыда!
— Эй, дядя, тайӧ тэ кытчӧ пырӧмыд? — горӧдіс Ном Номович став вӧр тырнас, да сэтшӧм гораа, мый весиг ачыс повзис.
Гӧна Миш восьтіс ӧти синсӧ — некодӧс эз аддзы, восьтіс мӧд синсӧ — муртса аддзис, мый дзик сы ныр весьтын ном лэбалӧ.
— Тэныд мый колӧ, другӧ? — мурӧстіс Миш да тожӧ мӧдіс скӧравны: «Кыдзи нӧ, муртса на воді шойччыштны, а сэні кутшӧмкӧ мустӧмтор тиньгӧ».
— Эй, убирайтчы дзоньӧн-видзаӧн, дядя!..
Миш восьтіс кыкнан синсӧ, видзӧдліс дӧзмӧдчысь вылӧ, чушнитіс нырнас да дзикӧдз скӧрмис.
— Да мый тэныд колӧ, негоднӧй тварлы? — мурӧстіс сійӧ.
— Мун миян местаысь, а то ме шутитны ог радейт...
Сёя тэнӧ пасьнад и ставнад.
Тешкодь лои ошлы.
Бергӧдчис сійӧ мӧдар бок вылас, тупкис ныр-вомсӧ лапанас да пырысь-пыр мӧдіс шкоргыны.
2
Лэбис Ном Номович аслас номъяс дінӧ да нюр пасьта горзӧ:
— Сюся и повзьӧді ме Гӧна Миштӧ...
Мӧдысь сэсся оз нин лок.
Дивуйтчисны номъяс, юалӧны:
— Но, а ӧні нӧ ошкыс кӧні?
— А ог и тӧд, вокъяс.
Ёна повзис, кор ме шуи сылы, мый оз кӧ мун, сёя.
Шутитнытӧ ӧд ме ог радейт, ме веськыда сідзи и шуи: «Сёя».
Пола, мед эськӧ повзьӧмысла эз кӧть кув, пока ме тіян дорӧ лэби.
Мый жӧ, ачыс мыжа!
Кутісны тиньгыны номъяс, дзизгыны да дыр вензисны — мый налы вӧчны яндысьтӧм ошкӧд.
Некор на нюрын эз вӧвлы татшӧм шумыс.
Тиньгыны, тиньгисны да шуисны вӧтлыны ошкӧс нюрысь.
— Мед мунас аслас гортас, вӧрӧ, да сэні и узяс.
А нюрыс миян...
Ещӧ батьяс дай дедъяс на миян тайӧ нюрас овлісны.
Ӧти вежӧраджык Ном-мам сӧветуйтліс эновтны ошсӧ: мед узяс, а кор узьсяс — ачыс мунас; но сы вылӧ сідзи уськӧдчисны ставныс, мый коньӧр Ном-мам ӧдва удитіс дзебсьыны.
— Мунам, вокъяс! — горзіс ставсьыс медъёна Ном Номович. — Ми сылы петкӧдлам... да!
Лэбисны номъяс Ном Номович бӧрся.
Лэбӧны да тиньгӧны, весиг аслыныс страшнӧ лоӧ.
Воисны, видзӧдӧны, — а ош куйлӧ да оз вӧр.
— Ме тай шуи: коньӧр кулі повзьӧмысла! — ошйысис Ном Номович. — Жаль весиг неуна, видзӧдтӧ, мый ыджда ошкыс вӧлӧма.
— Да сійӧ, вокъяс, узьӧ, — тиньӧбтіс ичӧтик ном, коді матыстчылӧма дзик ош ныр дорӧдз да тӧкӧтьӧ абу пырӧма сэтчӧ форточкаӧ моз.
— Ак, яндысьтӧм син!
Ак, бессӧвестнӧй! — кутісны тиньгыны став номъясыс ӧтпырйӧ да кыпӧдісны пель чунӧдана шум. — Витсё номйӧс виис, сё номйӧс ньылыштіс и ачыс узьӧ, быттьӧ нинӧмыс абу вӧвлӧма...
А Гӧна Миш узьӧ да сӧмын нырнас шутьлялӧ.
— Тайӧ, другъяс, оз узь, сӧмын узьӧм улӧ лэччӧма! — горӧдіс Ном Номович да уськӧдчис ош вылӧ. — Час, ме ӧні сылы петкӧдла...
Эй, дядя, тырмас тэныд йӧй улӧ лэччысьны!
Кыдз тай уськӧдчас Ном Номович, кыдзи сатшкас кузь нырсӧ веськыда сьӧд ош ныр йылӧ, Мишыд сідзи и чеччыштіс, швачкис лапанас нырас, а Ном Номович быттьӧ абу и вӧвлӧма.
— Мый, дядя, эз кажитчы? — тиньгӧ Ном Номович. — Мун, а то ещӧ на лёкджык лоӧ...
Ме ӧд ӧні абу ӧтнам Ном Номович — Кузь Ныр, а мекӧд локтіс и менам дедушка, Ыджыд Ном — Кузьысь-Кузь Ныр, и ичӧтджык вок менам Ном — Лэчыд Ныр.
Мун, дядя!
— А ме ог мун! — бӧр кокъяс вылас пуксигмоз горӧдіс ош. — Ме тіянӧс ставнытӧ лямӧда!
— Ой, дядя, прӧста ошйысян...
Ном Номович бара лэбис да сатшкысис ошлы веськыда синмас.
Доймӧмысла ош равӧстіс, кучкис лапанас ныр-вомас, но нинӧм эз шед лапа улас, сӧмын тӧкӧтьӧ эз перйы синсӧ ёсь гыжнас.
А Ном Номович бергалӧ ош пель дорын да тиньгӧ:
— Ме тэнӧ сёя, дядя...
3
Дзикӧдз скӧрмис Миш.
Вужнас бертовтіс сійӧ быдса кыдз да мӧдіс сійӧн нӧйтны номъясӧс.
Сідзи и ӧвтчӧ мыйвынсьыс...
Нӧйтіс-нӧйтіс, весиг мудзис, а ни ӧти виӧм ном абу — ставныс бергалӧны сы гӧгӧр да лёкысь тиньгӧны.
Сэки Миш кватитіс сьӧкыд из да шыбитіс сійӧс номъяслы — бара некутшӧм тӧлк абу.
— Мый, вермин, дядя, — тиньгис Ном Номович. — А ме всё-таки сёя тэнӧ...
Дыр-ӧ, регыд-ӧ косясис Миш номъяскӧд, но шумыс вӧлі зэв уна.
Ылӧдз кыліс ошлӧн равзӧмыс.
А мыйта пу сійӧ бертлӧдліс, мыйта из бергӧдліс!..
Пыр сылы окота вӧлі вины первой Ном Номовичӧс: ӧд сійӧ со тані, дзик пель дорас, бергалӧ, а ош кучкас лапанас — и бара нинӧм, сӧмын ныр-вомсӧ ассьыс вирӧдз гыжъяліс.
Дзикӧдз эбӧссьыс петіс Миш.
Пуксис сійӧ бӧр кокъяс вылас, чушвартіс да выльтор думыштіс — мӧдіс быглясьны турун вылын, медым лязӧдны став ном сарствосӧ.
Быглясис-быглясис Миш, но таысь бара нинӧм эз артмы, сӧмын ещӧ ёнджыка мудзис сійӧ.
Сэки ош сюйис ныр-вомсӧ нитш пӧвстӧ.
Ещӧ лёкджык лои - номъяс сапкысисны ош бӧжӧ.
Дзикӧдз скӧрмис ош.
— Энлӧй, ме петкӧдла тіянлы! — горзіс сійӧ сідзи, мый вит верст сайӧдз вӧлі кылӧ. — Ме тіянлы петкӧдла штука... ме... ме... ме...
Бӧрыньтчыштісны номъяс да виччысьӧны, мый лоӧ.
А Миш акробат моз пу йылӧ кавшасис, пуксис медся кыз ув вылас да равзӧ:
— Ноко, матыстчылӧй ӧні ме дорӧ...
Ставныдлысь ныръястӧ чегъяла!
Серӧктісны номъяс вӧсни гӧлӧснаныс да уськӧдчисны ош вылӧ став войсканас нин.
Тиньгӧны, бергалӧны, сюйсьӧны...
Дорйысис, дорйысис Миш, ас тӧдлытӧгыс ньылыштіс сё кымын номйӧс, тшӧкмуні, да мешӧк моз швачкысис-уси ув вылысь...
Но сувтіс, гыжъялыштіс доймӧм боксӧ да шуӧ:
— Но мый, верминныд?
Аддзылінныд, кутшӧм пелька ме чеччала пу йывсяньыс?
Ещӧ ёсьджык гӧлӧсӧн серӧктісны номъяс, а Ном Номович сідз и горзӧ:
— Ме тэнӧ сёя...
Ме тэнӧ сёя... сёя... сёя!
Дзикӧдз мудзис ош, эбӧссьыс петіс, а нюрысь мунны яндзим.
Пукалӧ сійӧ бӧр кокъяс вылас да сӧмын синъяснас лапйӧдлӧ.
Бедасьыс мездіс сійӧс лягуша.
Чеччыштіс вутш улысь, пуксис бӧр кокъяс вылас да шуӧ:
— Окота тіянлы, Микайлӧ Иванович, асьнытӧ весьшӧрӧ беспокоитны!..
Эн видзӧдӧй ті тайӧ лёкиник номъяс вылас.
Оз сулав.
— И збыль, оз сулав, — рад лои ош. — Ме ӧд сідз...
Мед найӧ ме дорӧ, ош гуӧ, воласны, да ме... ме...
Кыдз тай бергӧдчас Миш, кыдзи уськӧдчас нюрсьыд пышйыны, Ном Номович — Кузь Ныр вӧтчӧ сы бӧрся, вӧтчӧ да горзӧ:
— Ой, вокъяс, кутӧй!
Пышъяс ӧд ошкыд...
Кутӧй!
Чукӧртчисны став номъясыс, сӧветуйтчышталісны да шуисны: «Оз сулав!
Мед мунас — нюрыс ӧд миянлы коли!»
ПОВТӦМ КӦЧ — КУЗЬ ПЕЛЬ — КӦСӦЙ СИН — ДЖЕНЬЫД БӦЖ ЙЫЛЫСЬ МОЙД
Чужис вӧрын кӧч да быдторйысь поліс.
Трачмунас кӧнкӧ ув, жбыркнитас лэбач, усяс пу вылысь лым ёкмыль — кӧчлӧн сьӧлӧмыс коклябӧрас лэччас.
Кӧч поліс ӧти лун, поліс кык лун, поліс недель, поліс во, а сэсся сійӧ ыджыда быдмис да друг дӧзмис полӧмӧн овны.
— Некодысь ме ог пов! — горӧдіс сійӧ вӧр тырнас. — Вот ньӧти ог пов, и ставыс.
Чукӧртчисны пӧрысь ай кӧчьяс, котӧрӧн воисны посни кӧчпиян, кыссисны пӧрысь энь кӧчьяс — ставныс кывзӧны, кыдзи ошйысьӧ кӧч Кузьпель — Кӧсӧй Син — Дженьыд Бӧж, — кывзӧны да асланыс пельяслы оз эскыны.
Эз на ещӧ вӧвлы сэтшӧмыс, медым кӧч некодысь эз пов.
— Эй тэ, Кӧсӧй Син, тэ и кӧинысь он пов?
— И кӧинысь ог пов, и ручысь, и ошкысь — некодысь ог пов.
Тайӧ нин вӧлі вывті тешкодь.
Водз лапаяснаныс нырвомнысӧ тупкӧмӧн серӧктыштісны том кӧчьяс, серӧктісны бур сьӧлӧма пӧрысь энь кӧчьяс, нюмъёвтісны весиг пӧрысь ай кӧчьяс, кодъяс сюрлывлӧмаӧсь нин руч лапаяс улӧ да тӧдлісны кӧинлысь пиньяссӧ.
Вывті нин тешкодь кӧч!..
Ой, кутшӧм тешкодь!..
И ставныслы друг гажа лои.
Пондісны тімбылясьны, чеччавны, ёрта-ёртсӧ панъявны, быттьӧ ставныс йӧймисны.
— Да мый сэні дырсӧ сёрнитны! — горзіс дзикӧдз ышмӧм кӧч. — Сюрас кӧ меным кӧин, ме ачым сійӧс сёя...
Ок, кутшӧм тешкодь кӧч!
Ок, кутшӧм сійӧ йӧй!...
Ставныс аддзӧны, мый сійӧ и тешкодь и йӧй, и ставныс сералӧны.
Горзӧны кӧчьяс кӧин йылысь, а кӧин быттьӧкӧ сэні и вӧлӧма.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс сійӧ аслас кӧин могъяснас, тшыгъяліс да сӧмын думыштіс: «Вот эськӧ лӧсьыд вӧлі кӧчӧс сёйыштны!» — и друг кылӧ, кӧнкӧ дзик матын кӧчьяс горзӧны да сійӧс, руд кӧинӧс, казьтылӧны.
Пыр жӧ сувтіс сійӧ, исыштіс сынӧдсӧ да кутіс гусьӧник матыстчыны.
Дзик матӧдз нин матыстчис кӧин ышмӧм кӧчьяс дорӧ, кылӧ, кыдзи найӧ сы вылын сералӧны, а медся ёна — баквал кӧч Кӧсӧй Син — Кузь Пель — Дженьыд Бӧж.
«Э, вокӧ, энлы, вот тэнӧ ме и сёя!» — думыштіс руд кӧин да кутіс видзӧдны, кутшӧм кӧч ошйысьӧ аслас повтӧмлуннас.
А кӧчьяс нинӧм оз аддзыны да гажӧдчӧны ещӧ на ёнджыка.
Помасис сійӧн, мый ошйысьысь кӧч кайис мыр вылӧ, сувтіс бӧр кокъяс вылас да кутіс висьтавлыны:
— Кывзӧй ті, трусъяс!
Кывзӧй и видзӧдӧй ме вылӧ.
Вот ӧні ме петкӧдла тіянлы ӧтитор.
Ме... ме... ме...
Сэки бакваллӧн кывйыс быттьӧкӧ кынмис.
Кӧч аддзис сы вылӧ видзӧдысь кӧинӧс.
Мукӧдъясыс эз аддзыны, а сійӧ аддзис да эз лысьт весиг лолыштнысӧ.
Водзӧ лои дзик вӧвлытӧмтор.
Баквал-кӧч мач моз чеччыштіс вывлань да повзьӧмысла уси веськыда кӧинлы паськыд плеш вылас, быгыльтчис кӧин мыш вывті, ещӧ ӧтчыд бергӧдчис сынӧдас да сэсся сэтшӧм ӧдйӧ кутіс пышйыны, мый, кажитчӧ, дась вӧлі ас ку письыс петны.
Дыр котӧртіс коньӧр кӧч, котӧртіс, кытчӧдз дзикӧдз эбӧссьыс эз пет.
Сылы пыр кажитчис, мый кӧин вӧтчӧ сы бӧрся да вот-вот кватитас сійӧс аслас пиньяснас.
Медбӧрын дзикӧдз эбӧссьыс петіс коньӧр, кунис синъяссӧ да кулӧма моз тупыльтчис куст улӧ.
А кӧин тайӧ кадас котӧртіс мӧдарлань.
Кор кӧч уси кӧин вылӧ, кӧин чайтіс, мый кодкӧ сылы лыйис.
И кӧин пышйис.
Вӧрсьыд ӧд мукӧд кӧчьясӧс на позьӧ аддзыны, а тайӧ вӧлӧм кутшӧмкӧ дурмӧм кӧч.
Дыр эз вермыны воны ас садяныс мукӧд кӧчьяс.
Коді котӧртіс куст пӧвстӧ, коді дзебсис мыр сайӧ, коді водіс гуӧ.
Сэсся ставныс дӧзмисны дзебсьӧмӧн овны да, кодъяс повтӧмджыкӧсь, вочасӧн кутісны мыччысьлыны-видзӧдлыны.
— А бура и повзьӧдіс кӧинтӧ миян кӧчным! — шуисны ставныс. — Эз кӧ вӧв сійӧ, миянлы эськӧ ловйӧн не мунны сэтысь.
Но кӧні нӧ сійӧ, миян повтӧм кӧчным?
Мӧдісны корсьны.
Ветлӧдлісны, ветлӧдлісны, некӧн абу повтӧм кӧчыд.
Эз-ӧ сёй нин сійӧс кутшӧмкӧ мӧд кӧин?
Дыр мысти аддзисны жӧ: куйлӧ гуын куст улын да повзьӧмысла муртса ловъя.
— Молодец, Кӧсӧй! — ӧттшӧтш горӧдісны став кӧчьясыс. — Ай да Кӧсӧй!..
Бура и повзьӧдін тэ пӧрысь кӧинӧс.
Аттьӧ, вокӧ!
А ми чайтім, мый тэ прӧста ошйысян.
Повтӧм кӧч пыр жӧ збодермис.
Петіс аслас гуысь, пырк-пырк керис, читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— А ті эськӧ кыдзи чайтінныд?
Эк ті, трусъяс!...
Тайӧ лунсяньыс повтӧм кӧч ачыс кутіс эскыны, мый збыль некодысь оз пов.
РАКА — СЬӦД ЮР ЙЫЛЫСЬ ДА ВИЖ КАНАРЕЙКА ЙЫЛЫСЬ МОЙД
Пукалӧ Рака кыдз вылын да котшкӧдӧ нырнас увйӧ: котш-котш.
Весаліс нырсӧ, видзӧдліс гӧгӧр да кыдз тай кравӧстас:
— Карр!.. карр!..
Забор вылын вугралысь Васька кань повзьӧмысла тӧкӧтьӧ эз усь да заводитіс броткыны:
— Аттӧ, тэнӧ босьтіс, сьӧд юр!
Сетӧма жӧ енмыс татшӧм горштор!..
Мый вылӧ радлан?
— Вешйы!
Некор меным, он ӧмӧй аддзы?
Ок, кутшӧма некор!..
Карр-карр-карр!..
И пыр кутшӧмкӧ делӧяс да делӧяс.
— Мудзӧмыд, коньӧрӧй! — серӧктіс Васька.
— Лань, боктӧ пӧжысь!
Тэ со бок розявтӧдзыд куйлӧмыд, ӧтитор сӧмын и тӧдан — шонді водзын шонтысьны, а ме со асывсяньыс спокой ог аддзыв: дас керка вевт вылын нин пукалі, карджынсӧ кытшовті, быд пельӧс видзӧдалі.
А ещӧ колӧ на кӧлӧкӧльня вылӧ лэблыны, рынок вылӧ волыны, град йӧръясын гудйысьыштны...
Да мый ме тэкӧд кадсӧ весьшӧрӧ вошта — некор меным.
Дзик некор!
Медбӧръяысь рака котшнитіс нырнас увйӧ, пырк-пырккерис да сӧмын на кӧсйис лэбзьыны, кыдзи кыліс лёкног горзӧм.
Лэбис воробей стая, а на водзын — кутшӧмкӧ ичӧтик виж лэбач.
— Кутӧй, вокъяс, сійӧс... ой, кутӧй! — горзісны пышкайяс.
— Мый тайӧ?
Кытчӧ? — горӧдіс Рака да пышкайяс бӧрся уськӧдчиг.
Дасысь кымын ӧвтыштіс Рака бордъяснас дай вӧтӧдіс воробей стаяӧс.
Виж лэбач дзикӧдз нин петӧма эбӧссьыс да уськӧдчис ичӧтик садйӧ, кӧні быдмисны сирень, сэтӧр да льӧм кустъяс.
Сійӧ кӧсйис дзебсьыны сы бӧрся вӧтчысь пышкайясысь.
Виж лэбач йӧршитчис куст улӧ, а Рака — сы дорын нин.
— Тэ коді татшӧмыс лоан? — кравӧстіс сійӧ.
Пышкайяс сявмунісны куст пасьтала, быттьӧ кодкӧ анькытш китыр койыштіс.
Найӧ скӧрмисны виж лэбач вылӧ да кӧсйисны сійӧс кокавны.
— Мыйысь ті сійӧс ӧбижайтанныд? — юаліс Рака.
— А мыйла сійӧ виж? — ӧтпырйӧ горӧдісны став пышкайяс.
Рака видзӧдліс виж лэбач вылӧ: збыль, сійӧ ставнас виж, — довкнитіс юрнас да шуис:
— Ак ті, озорникъяс!...
Ӧд тайӧ дзик абу лэбач!...
Лэбачьясыс ӧмӧй татшӧмӧсь овлӧны?..
Но ті убирайтчӧй...
Меным колӧ сёрнитыштны тайӧ шемӧсыскӧд.
Сійӧ сӧмын кӧсйӧ кажитчыны лэбачӧн.
Воробейяс кутісны чивзыны, шумитны, ещӧ ёнджыка скӧрмисны, а вӧчны нинӧм — колӧ убирайтчыны.
Ракакӧд уна он сёрнит: сідзи сетыштас нырнас, мый и лолыд петас.
Воробейясӧс вӧтлӧм бӧрын рака пондіс юасьны виж лэбачлысь, коді сьӧкыда лолаліс да нора видзӧдіс аслас ичӧтик сьӧд синъяснас.
— Коді тэ сэтшӧмыс лоан? — юаліс Рака.
— Ме Канарейка...
— Смотри эн пӧръясь, а то лёк лоӧ.
Не ме кӧ, пышкайяс эськӧ тэнӧ кокалісны...
— Збыль, ме — Канарейка.
— Кысь тэ усин?
— А ме олі садӧкын... садӧкын и чужи, и быдми, и олі.
Меным век окота вӧлі лэбалыштны, кыдзи мукӧд лэбачьясыс.
Садӧкыс вӧлі ӧшинь вылын, и ме пыр видзӧді лэбачьяс вылӧ...
Сэні налы вӧлі зэв гажа, а садӧкын сэтшӧм дзескыд.
Но вот, Алёнушка ныв ӧтчыд вайис чашкаӧн ва, восьтіс ӧдзӧссӧ, да ме и лэби.
Лэбалі, лэбалі жырйӧдыс, сэсся форточка пырыс и лэби.
— Мый нӧ тэ вӧчин садӧкас?
— Ме лӧсьыда сьыла.
— Нокӧ, сьылышт.
Канарейка сьылыштіс.
Рака пӧлӧстіс юрсӧ да мӧдіс шензьыны:
— Тайӧс тэ шуан сьылӧмӧн?
Ка-ка-ка!
Бӧбӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь тэнад кӧзяинъясыд, татшӧм сьылӧмсьыд кӧ тэнӧ вердісны.
Налы кӧ зэв нин окота кодӧскӧ вердны, мед инӧ вердісны бурджык сьылысьясӧс, например, кӧть менӧ.
Ӧнтай ме сідзи кравӧсті, мый плут Васька кань тӧкӧтьӧ эз усь забор вылысь.
Вот тайӧ сьылӧм!..
— Ме тӧда Васькатӧ...
Медся страшнӧй зверыс.
Кымынысь сійӧ матыстчывліс миян садӧк дорӧ.
Синъясыс турунвижӧсь, сідзи и ӧзйӧны, чургӧдас гыжъяссӧ...
— Но, кодлы страшнӧй, а кодлы и абу.
Плут сійӧ ыджыд — тайӧ вернӧ, а страшнӧйыс нинӧм абу.
Но ладнӧ, та йылысь мӧдысь сёрнитам...
А меным всё-таки оз эскыссьы, мый тэ прамӧй лэбач.
— Збыль, тётя, ме лэбач, збыльысь лэбач!
Став канарейкаыс — лэбачьяс...
— Ладнӧ, ладнӧ, аддзам...
А вот кыдзи тэ овны кутан?
— Меным оз уна ков: некымын ид тусь, сакар тор, сукартор — ме и пӧт.
— Аддзан, кутшӧм барыня!
Олан на тані и сакартӧг, а ид тусьястӧ кыдзкӧ-мыйкӧ корсян.
Тэ меным сьӧлӧм вылӧ воан.
Кӧсъян мекӧд ӧтвылысь овны?
Кыдз вылын менам зэв бур поз.
— Аттьӧ.
Сӧмын тай пышкайяс...
— Пондан мекӧд овны, некод чуньнас оз лысьт вӧрзьӧдны.
Оз сӧмын воробейяс, весиг плут Васька бура тӧдӧ менсьым характерӧс.
Ме ог радейт шмонитны...
Канарейка пырысь-пыр збоймис да лэбис Ракакӧд.
Нинӧм и шуны, рака поз бур, вӧлі кӧ эськӧ ещӧ сукартор да сакар тор.
Мӧдісны Рака овны да вывны Канарейкакӧд ӧти позйын.
Рака кӧть и радейтліс корсюрӧ броткыштны, но сійӧ эз вӧв скӧр лэбач.
Сы характерын главнӧй тырмытӧмторнас вӧлі сійӧ, мый сійӧ быдӧн вылӧ вежаліс, а асьсӧ чайтіс ӧбидитӧмаӧн.
— Но мыйӧн меысь бурджыкӧсь бӧб курӧгъяс?
А найӧс вердӧны, найӧс дӧзьӧритӧны, видзӧны, — норасис сійӧ Канарейкалы. — Босьтам кӧть гулюясӧс.
Кутшӧм наысь тӧлк, а оз-оз, дай шыбитасны налы зӧр китыр.
Тожӧ бӧб лэбач!..
А ме муртса матыстча, менӧ пыр и пондасны вӧтлыны.
Тайӧ нӧ лӧсьыд ӧмӧй?
Да ещӧ и видчӧны на: «Ак пӧ тэ, Рака!..»
А тэ казялін, мый ме бурджык мукӧдъяссьыс, дай мичаджык?..
Но, шуам, ас йывсьыд абу зэв лӧсьыд сёрнитны, но ӧд асьныс заставляйтӧны.
Сідз ӧд?
Канарейка сӧглашайтчис быдторйӧн:
— Да, тэ ыджыд лэбач!..
— Вот сійӧ и эм.
Видзӧны жӧ попугайясӧс садӧкын, дӧзьӧритӧны, а мыйӧн попугайыд меысь бурджык?
Сідз — медся бӧб лэбач.
Сӧмын и тӧдӧ, мед горзыны да броткыны, а некод оз вермы гӧгӧрвоны, мый броткӧ.
Сідз ӧд?
— Да, миян тожӧ вӧлі попугай да ставнымӧс ёна дӧзмӧдліс.
— Да этша ӧмӧй и мукӧд лэбачыс, кодъяс код тӧдас мыйла свет вылас олӧны!..
Ябыръяс, например, локтасны йӧйяс моз, код тӧдас кысянь, оласны гожӧмсӧ да бӧр лэбасны.
Сідзжӧ чикышъяс, пыстаяс, соловейяс — да этша ӧмӧй быдпӧлӧс шаляй-валяйыд чукӧрмас!
Ни ӧти прамӧй лэбач...
Муртса-муртса кӧдздӧдыштас — и давай пышйыны, кытчӧ синныс видзӧдӧ.
Збыльысьсӧ, Рака да Канарейка эз гӧгӧрвоны ёрта-ёртнысӧ.
Канарейка эз гӧгӧрво вӧля вылын олӧмсӧ, а Рака эз гӧгӧрво невӧляын олӧмсӧ.
— Неужели тэныд, тётя, некод ид тусь некор эз шыбитлыв? — шензис Канарейка. — Весиг ӧти ид тусь?
— Кутшӧм тэ бӧб...
Кутшӧм сэн ид тусьяс?
Видзӧд сӧмын, мед эз вины беддьӧн либӧ изйӧн.
Йӧзыс вывті скӧрӧсь...
Тайӧ бӧръя кывъясыскӧд Канарейка некыдз эз вермы сӧгласитчыны, сы вӧсна мый йӧзыс сійӧс вердлісны.
Гашкӧ, тайӧ Ракалы тадз кажитчӧ...
Но колӧ шуны, мый регыд и Канарейка гӧгӧрвоис, кутшӧм скӧрӧсь йӧзыд.
Ӧтчыд Рака пукаліс забор вылын, друг дзик сы юр весьтті шутёвтіс сьӧкыд из.
Мунісны туй кузя велӧдчысьяс, аддзисны забор вылысь Ракаӧс — кыдзи нӧ он шыбит сылы изйӧн?
— Но мый, ӧні аддзылін? — керка вевт вылӧ лэбӧм бӧрын юаліс Рака. — Найӧ Ставныс татшӧмӧсь, йӧзыд.
— Тэ, тётя, мыйӧнкӧ, гашкӧ, дӧзмӧдін найӧс?
— Дзик нинӧмӧн.
Прӧстӧ сідз скӧралӧны.
Найӧ ме вылӧ ставныс лӧгалӧны...
Канарейкалы жаль лои коньӧр Ракаыд, кодӧс некод-некод эз радейт.
Тадзи и овнытӧ оз позь...
Врагъясыс вӧліны мыйттӧм колӧ.
Например, Васька кань...
Кутшӧм югъялан синъясӧн видзӧдлывліс сійӧ лэбачьяс вылӧ, узьӧм улӧ сетчывліс, и Канарейка ас синнас аддзыліс, кыдзи сійӧ сапкис-кватитіс ичӧтик, тӧлктӧм на пышкайпиӧс, сӧмын лыясыс мӧдісны мурчкакывны, а гӧнъясыс лэбзисны...
Страшнӧ!
Сэсся варышъяс — тожӧ бурӧсь: первой шлывгӧны борднысӧ вӧрӧдтӧг, а сэсся из моз усьӧны кутшӧмкӧ видзчысьтӧм лэбач вылӧ.
Канарейка аддзыліс сідзжӧ, кыдзи варыш нуис чипанӧс.
Но, колӧ шуны, Рака эз пов ни каньясысь, ни варышъясысь да весиг ачыс эз вӧв прӧтив чӧсмасьыштны ичӧтик лэбачӧн.
Первойсӧ Канарейка эз эскы, кытчӧдз эз аддзыв ас синнас.
Ӧтчыд сійӧ аддзис, кыдзи воробейяс дзонь стаяӧн вӧтчисны Рака бӧрся.
Лэбӧны, чивзӧны, тшетшкӧны...
Канарейка повзис садь быртӧдзыс да дзебсис позйӧ.
— Вай, вай, — рака поз гӧгӧр лэбалігтыр лёкысь горзісны воробейяс. — Мый нӧ тайӧ?
Тайӧ жӧ рӧзбой!..
Рака пырис позъяс, и повзьӧм Канарейка аддзис, мый сійӧ гыжъяс костас вайӧма кулӧм, вирӧссьӧм пышкайпиӧс.
— Тётя, мый ті вӧчад?
— Ланьт! — горӧдіс Рака.
Синъясыс сылӧн вӧліны страшнӧйӧсь, сідзи и югъялӧны...
Повзьӧмысла Канарейка кунис синъяссӧ, медым не аддзыны, кыдзи Рака пондас косявлыны коньӧр пышкайпиӧс.
«Ӧд тадзнадтӧ сійӧ и менӧ коркӧ сёяс», — думайтіс Канарейка.
Сёйыштӧм бӧрас Рака пыр лолі бурджыкӧн.
Весалас нырсӧ, пуксяс лӧсьыдджыка кытчӧкӧ ув вылӧ да чӧскыда вугралӧ.
Вообще, кыдзи казяліс Канарейка, тётяыс вӧлӧма вывті горш да нинӧмӧн оз зывӧкты.
То нянь тор кыскӧ, то сісьмӧм яй тор, то кутшӧмкӧ шыбласъяс, кодъясӧс корсис помӧй гуясысь.
Бӧръяыс вӧлі Ракалӧн радейтана уджӧн, и Канарейка некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм удовольствие лукйысьны помӧй гуясын.
Но и мыжавны Ракаӧс вӧлі сьӧкыд: быд лун сійӧ сёйис сы мында, мыйта эськӧ эз сёйны кызь канарейка.
И став тӧждысьӧмыс Ракалӧн вӧлі сӧмын сёйӧм йылысь.
Пуксяс кутшӧмкӧ керка вевт вылӧ да видзӧдӧ гӧгӧр.
Кор Ракалы вӧлі дыш аслыс корсьны сёянсӧ, сійӧ мудеритліс.
Аддзас, мый воробейяс мыйкӧ кокалӧны, пыр и уськӧдчас.
Быттьӧ бокӧ лэбӧ, а ачыс горштырнас горзӧ:
— Ок, некор меным... дзик некор!
Лэбас, кватитас сёянторсӧ, и быттьӧ эз и вӧвлы.
— Ӧд тайӧ абу лӧсьыд, тётя, мырддьыны йӧзлысь сёян, — шуис ӧтчыд дӧзмӧм Канарейка.
— Абу лӧсьыд?
А ме кӧ пыр сёйны кӧсъя?
— И мукӧдыс кӧсйӧны жӧ...
— Но, мукӧдыс асьныс ас вӧснаыс тӧждысясны.
Сійӧ ӧд тіянӧс, нежнӧйясӧс, садӧкъясын быдӧн вердӧны, а миянлы ставсӧ лоӧ аслыным корсьны.
Да и сідз, уна-ӧ тэныд либӧ пышкайлы колӧ?..
Кокалыштан тусьяс — лунтыр пӧт.
Гожӧмыс коли тӧдлытӧг.
Шондіыс лои быттьӧкӧ кӧдзыдджык, а луныс — дженьыдджык.
Заводитіс зэрны, пӧльыштіс кӧдзыд тӧв.
Канарейка чувствуйтіс асьсӧ медся шудтӧм лэбачӧн, торъя нин кор вӧлі зэрӧ.
А Рака быттьӧ нинӧм оз и казяв.
— Мый нӧ сыысь, зэрӧ кӧ, — шензис сійӧ. — Зэрас-зэрас и дугдас.
— Да ӧд кӧдзыд, тётя!
Ок, кутшӧм кӧдзыд!..
Торъя нин вӧлі лӧсьыдтӧм войяснас.
Кӧтасьӧм Канарейка ставнас тіраліс.
А Рака ещӧ и скӧралӧ:
— Эстшӧм нежнӧй!...
Тайӧ на ӧмӧй лоӧ, кор кӧдздӧдас да кутас лымъявны.
Ракалы лолі весиг ӧбиднӧ.
Кутшӧм нӧ тайӧ лэбач, полӧ кӧ и зэрысь, и тӧлысь, и кӧдзыдысь?
Тадзтӧ и овны вӧльнӧй светас оз позь.
Сійӧ бара пондіс думайтны, лэбач-ӧ тайӧ Канарейкаыс.
Буракӧ, сӧмын лэччӧма лэбач улӧ...
— Збыль, тётя, ме самӧй настоящӧй лэбач! — синва сорӧн эскӧдіс Канарейка. — Сӧмын меным кӧдзыд овлӧ...
— То-то, видзӧд!
А меным век кажитчӧ, мый тэ сӧмын лэччӧмыд лэбач улӧ...
— Абу, збыль, ог лэччысь!
Мукӧддырйи Канарейка чорыда думыштчывліс аслас олӧм йылысь.
Пӧжалуй, бурджык вӧлӧма кольччыны садӧкӧ...
Сэні и шоныд, и кынӧмыд пыр пӧт.
Сійӧ весиг некымынысь лэблывліс ӧшинь дорас, кӧні сулаліс сылӧн рӧднӧй садӧкыс.
Сэні нин пукалісны кык выль канарейка да сылы вежалісны.
— Ок, кутшӧм кӧдзыд! — нора чипӧстіс кынмысь Канарейка. — Лэдзӧй менӧ гортӧ.
Ӧтчыд асывнас, кор Канарейка мыччысис рака позйысь, сійӧс шемӧсмӧдіс шуштӧм картина: войнас муыс ставнас тупкысьӧма лымйӧн, быттьӧ еджыд эшкынӧн.
Ставыс гӧгӧр вӧлі еджыд.
Но медлёкыс вӧлі сыын, мый лымйыс вевттьӧма став тусьяссӧ, кодъясӧс сёйліс Канарейка.
Кольӧма пелысь, но Канарейка эз вермы сёйны тайӧ шома ягӧдсӧ.
Рака — сійӧ пукалӧ пелысь пу вылын, кокалӧ пелысьсӧ да ошкӧ:
— Ок, кутшӧм чӧскыд ягӧд!..
Кык лун тшыгъялӧм бӧрын Канарейка дзикӧдз шогӧ уси...
Мый сэсся водзӧсӧ лоӧ?..
Тадзнад позьӧ и тшыгла кувны.
Пукалӧ Канарейка да шогсьӧ.
Друг сійӧ аддзӧ — котӧртісны садйӧ сійӧ жӧ велӧдчысьясыс, кодъяс Ракалы изъясӧн шыблавлісны, пукталісны муӧ дзугъяс, кисьталісны чӧскыд шабді кӧйдыс да пышйисны.
— Да найӧ ньӧти абу скӧрӧсь, тайӧ детинкаясыс, — дзуг вылӧ видзӧдіг радліс Канарейка. — Тётя, меным челядь сёян вайисны!
— Нинӧм шуны, бур сёян! — броткис Рака. — Эн и думайт тэ сэтчӧ ныртӧ сюйны...
Кылан?
Кыдзи сӧмын мӧдан кокавны тусьяссӧ, пыр и шедан дзугъяс.
— А сэсся мый лоӧ?
— Сэсся бара садӧкӧ йӧртасны.
Думыштчис Канарейка — и сёйны окота, и садӧкӧ абу окота веськавны.
Дерт, и кӧдзыд и тшыг, а всё-таки вӧля вылад лӧсьыдджык, торъя нин кор оз зэр.
Некымын лун кутчысис-крепитчис Канарейка, но тшыг кынӧмыд велӧдас, пуксис сійӧ сам вылӧ дай сюрис дзугйӧ.
— Бур йӧзӧй, караул!.. — нора чипсіс сійӧ. — Некор нин сэсся ог мӧд...
Мед тшыгла кула садӧкӧ веськалӧм дорысь!
Канарейкалы ӧні кажитчис, мый рака поз кындзи свет вылын нинӧм абу бурджыкыс.
Дерт, вӧвлі и кӧдзыд и тшыг, а всё-таки ас вӧля.
Кытчӧ окотитан, сэтчӧ и лэбан...
Сійӧ весиг бӧрддзис.
Вот локтасны детинкаяс да бара пуксьӧдасны сійӧс садӧкӧ...
Сы шуд вылӧ, сэті вӧлі лэбӧ Рака да аддзис, мый делӧыс лёк.
— Ак тэ, йӧюк!.. — видчис сійӧ. — Ӧд ме шулі тэныд, эн вӧрзьӧд самсӧ.
— Дона тётяӧй, ме сэсся некор ог мӧд...
Рака ас кадӧ воис.
Детинкаяс котӧртісны нин, медым кутны шедӧмторсӧ, но Рака удитіс орӧдны вӧсни сисӧ, и Канарейка бара лои вӧля вылын.
Детинкаяс дыр вӧтлысисны проклятӧй Рака бӧрся, шыблалісны сылы бедьясӧн и изъясӧн да видісны.
— А, кутшӧм лӧсьыд! — аслас позйӧ веськалӧм бӧрын радуйтчис Канарейка.
— Мися жӧ лӧсьыд.
Видзӧд тэ менам! — броткис Рака.
Канарейка бара овмӧдчис рака позйӧ да эз нин норась ни кӧдзыд вылӧ, ни тшыгъялӧм вылӧ.
Ӧтчыд Рака лэбис муяс вылӧ сёян корсьны дай узьмӧдчис сэтчӧ, а кор локтіс гортас — куйлӧ Канарейка вывлань кокъясӧн.
Рака пӧлӧстліс юрсӧ, видзӧдліс да шуис:
— Шуи ӧд ме, мый тайӧ абу лэбач!
{С. Маршак @ Дас кык тӧлысь @ беллетристика @ С. Маршак. Дас кык тӧлысь @ 1953 @}
С. Маршак. Дас кык тӧлысь
— Тӧдан-ӧ тэ, кымын тӧлысь воын?
— Дас кык.
— А кыдзи найӧс шуӧны?
— Тӧвшӧр, урасьӧм, рака, косму, ода-кора, лӧддза-номъя, сора, моз, кӧч, йирым, вӧльгым, ӧшым.
Сӧмын на помасяс ӧти тӧлысь, пыр жӧ заводитчӧ мӧд.
И некор на эз вӧвлы сідзи, медым урасьӧм тӧлысь воис водзджык тӧвшӧр тӧлысьысь, а ода-кора тӧлысь панйис косму тӧлысьӧс.
Тӧлысьяс мунӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс да некор оз паныдасьлыны.
Но йӧз висьталӧны, быттьӧкӧ гӧраяса канму Богемияын вӧвлӧма нывка, коді аддзылӧма став дас кыкнан тӧлысьсӧ ӧтпырйӧ.
Кыдзи жӧ тайӧ лои?
А со кыдзи.
Ӧти ичӧтик сиктын овлӧма скӧр да скуп нывбаба — аслас нылыскӧд да тьӧтпом нывкӧд.
Ассьыс нывсӧ сійӧ радейтлӧма, а тьӧтпом нылыс нинӧмӧн сылы эз вермыв угодитны.
Мый кӧть вӧчас тьӧтпом ныв — ставыс абу сідзи, кыдзи кӧть бергӧдчас — ставыс абу сы ног.
Нылыс быдса лунъясӧн туплясис вольпасьын да сёйис преникъяс, а тьӧтпом нывлы асывсянь войӧдз и пуксьыштны вӧлі некор: то ва ваяв, то вӧрысь кос ньӧръяс кыскы, то ю дорын кӧлуй пожъяв, то градъяс вылысь ёг весав.
Тӧдліс сійӧ и тӧвся кӧдзыд, и гожся жар, и тувсов тӧв, и арся зэр.
Сы вӧсна, гашкӧ, и удайтчис сылы ӧтчыд аддзывны став дас кыкнан тӧлысьсӧ ӧтпырйӧ.
Вӧлі тӧв.
Локтӧ вӧлі тӧвшӧр тӧлысь.
Лымсӧ нӧбаліс сы мында, мый ӧдзӧсъяс дорысь сійӧс ковмис зыртны зыръясӧн, а вӧрын, гӧра йылын, пуяс сулалісны джынвыйӧ тола пиын да весиг эз вермыны копрасьны, кор на вылӧ пӧльыштліс тӧв.
Йӧз пукалісны гортъясаныс да ломтісны пачьяс.
Татшӧм кадӧ, рытъя вылыс, скӧр тьӧтка восьтыліс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс, кыдзи нӧбалӧ турӧбыс, а сэсся бӧр локтіс шоныд пач дорӧ да шуис тьӧтпом нылыслы:
— Ветлін тэ эськӧ мед вӧрӧ да нетшкин сэтысь лымдорчачаяс.
Аски тэнад чойыд нимлун пасйысь.
Нывка видзӧдліс тьӧткаыс вылӧ: шмонитӧ али збыльысь ыстӧ сійӧс вӧрӧ?
Страшнӧ ӧні вӧрын!
Да и кутшӧм нӧ лымдорчачаяс тӧв шӧрын?
Рака тӧлысьысь водзджык муюгыдас найӧ оз и петны, кӧть мый дыра найӧс корсь.
Сӧмын вошан вӧрас, вӧян толаас.
А чойыс шуӧ сылы:
— А вошан кӧ, бӧрдны тэ вӧсна некод оз кут!
Мун да дзоридзьястӧг бӧр эн лок.
Со тэныд кӧрзина.
Бӧрддзис нывка, гартыштчис киссьӧм чышъянӧн да петіс керкаысь.
Тӧлыс лымйӧн тыртӧ сылысь синъяссӧ, нетшкӧ юр вывсьыс чышъянсӧ.
Мунӧ сійӧ, ӧдва восьлалӧ толаӧд.
Пыр пемыдджык лоӧ гӧгӧр.
Енэжыс сьӧд, ни ӧти кодзувӧн му вылӧ оз видзӧд, а му тӧкӧтьӧ югыдджык.
Тайӧ лым вӧснаыс.
Со и вӧр.
Тані нин дзик пемыд — ассьыд киястӧ он аддзы.
Пуксис нывка пӧрӧм пу вылӧ да пукалӧ.
Ӧткодь, думайтӧ, кӧть кӧні кынмы.
И друг ылын пуяс костӧд югнитіс битор — быттьӧкӧ увъяс костӧ кодзув дзугсьӧма.
Чеччис нывка да мӧдӧдчис тайӧ би вылас.
Вӧйласьӧ толаясӧ, пӧрӧм пуяс вомӧн восьлалӧ.
«Сӧмын эськӧ, — мӧвпалӧ, — биыс мед эз кус!»
А би оз кус, сійӧ пыр югыдджыка ӧзйӧ.
Ӧвтыштіс нин шоныд тшын дукӧн да кывны кутіс, кыдзи трачкӧдчӧны кос пу увъяс.
Нывка ӧддзӧдіс воськовъяссӧ да петіс эрд вылӧ.
Да сідзи и кынмис места вылас.
Эрд вылын югыд, быттьӧ шондіысь.
Эрд шӧрас сотчӧ ыджыд бипур, муртса енэжӧдзыс оз судз.
А бипур гӧгӧрыс пукалӧны йӧз — коді матынджык биланьыс, коді ылынджык.
Пукалӧны да ньӧжйӧник сёрнитӧны.
Видзӧдӧ на вылӧ нывка да мӧвпалӧ: кодъяс бара тайӧ татшӧмъясыс?
Вӧралысьяс вылӧ быттьӧкӧ оз мунны, пес кералысьяс вылӧ нӧшта этшаджык:  видзӧд, найӧ кутшӧма вӧччӧмаӧсь — коді эзысь паськӧма, коді зарни паськӧма, коді турунвиж бархат паськӧма.
Пондіс сійӧ лыддьыны, лыддис дас кыкӧс: куимыс пӧрысьӧсь, куимыс олӧма йӧз нин, куимыс том, а медбӧръя куимыс — дзик на зонкаяс.
Томъясыс пукалӧны дзик би дорас, а пӧрысьясыс — бокынджык.
И друг бергӧдчис ӧти пӧль — медся ыджыд тушаа, тошка, сук синкымъяса — да видзӧдліс сэтчӧ, кӧні сулаліс нывка.
Повзис нывка, кӧсйис пышйыны, да сёр.
Пӧль сылысь гораа юалӧ:
— Тэ кытысь локтін?
Мый тэныд татысь колӧ?
Нывка петкӧдліс ассьыс тыртӧм кӧрзинасӧ да шуӧ:
— Колӧ меным ӧктыны тайӧ кӧрзина тырыс лымдорчача.
Пӧльыс серӧктіс:
— Тӧвшӧр тӧлысьын лымдорчача?
Вот мый думыштӧмыд!
— Эг ме думышт, — вочавидзӧ нывка, — а мӧдӧдіс менӧ татчӧ лымдорчачаысла менам тьӧткаӧй да эз тшӧкты меным тыртӧм кӧрзинаӧн локны гортӧ.
Сэки дас кыкнан тӧлысьыс видзӧдлісны нывка вылӧ да кутісны ас костаныс сёрнитны.
Сулалӧ нывка, кывзӧ, а сёрнисӧ оз гӧгӧрво — быттьӧ тайӧ оз йӧз сёрнитны, а пуяс шувгӧны.
Сёрнитісны найӧ, сёрнитісны да чӧв ланьтісны.
А ыджыд тушаа пӧльыс бара бергӧдчис да юалӧ:
— Мый жӧ тэ пондан вӧчны, он кӧ аддзы лымдорчачаяссӧ?
Ӧд рака тӧлысьысь водзджык найӧ оз и петкӧдчыны.
— Вӧрӧ кольчча, — шуӧ нывка. — Понда рака тӧлысьсӧ виччысьны.
Бурджык нин меным вӧрын кынмыны лымдорчачаястӧг гортӧ мунӧм дорысь.
Шуис тайӧс да бӧрддзис.
И друг дас кык письыс ӧти, медся томыс, гажаыс, кодлӧн ӧти пельпом вылас вӧлі пась, чеччис да матыстчис пӧль дінӧ.
— Тӧвшӧр вокӧй, вайлы меным час кежлӧ ассьыд местатӧ.
Малыштіс ассьыс кузь тошсӧ пӧльыс да шуӧ:
— Ме эськӧ кӧть сеті, да Рака тӧлысь оз вермы лоны Урасьӧм тӧлысьысь водзджык.
— Ладнӧ нин, — нурбыльтіс ставнас лёзьмӧм, дзугсьӧм тошка мӧд пӧльыс. — Сет, ме вензьыны ог кут!
Ми ставным сійӧс бура тӧдам: то юкмӧс дорысь аддзылан ведраясӧн, то вӧрысь пес нӧбйӧн.
Быд тӧлысьлы сійӧ ас морт.
Колӧ сылы отсавны.
— Но, мед лоас тіян ног, — шуис Тӧвшӧр тӧлысь.
Сійӧ зутшнитіс муас ассьыс йи бедьсӧ да мӧдіс висьтавны:
Эн трачкӧдчӧй, кӧдзыдъяс, Видзан ягын, Пожӧмлысь, кыдзлысь Кырсьсӧ энӧ йирӧй!
Тырмас тіянлы катша-ракаӧс Кынтыны, Морт оланінсӧ Кӧдзӧдны!
Ланьтіс пӧль, и шы ни тӧв лои вӧрын.
Дугдісны трачкӧдчыны кӧдзыдысь пуяс, и кутіс усьны паськыд коръя гырысь небыд лым.
— Но, ӧні тэнад ӧчередь, вокӧй, — шуис Тӧвшӧр тӧлысь да сетіс бедьсӧ ичӧтджык вокыслы, лёзьмӧм Урасьӧм тӧлысьлы.
Сійӧ зутшнитіс бедьсӧ, пыркнитіс тошсӧ да равӧстіс:
Тӧвъяс, бушковъяс, тӧв ныръяс, Пӧльтӧй став вынысь!
Гумыльгаяс, турӧбъяс и бушковъяс, Разыграйтесь к ночи!
Кымӧръясын буксӧй гора, Гартчӧй му кузяыс.
Медым гӧнитас муяс вылын лым гартлысь турӧб Еджыд змейӧн!
И сӧмын на сійӧ тайӧс шуис, кыдзи лёкысь мӧдіс шувгыны васӧд тӧв.
Кутіс гартчыны паськыд коръя лым, мӧдісны тӧвзьыны му кузя еджыд турӧбъяс.
А Урасьӧм тӧлысь сетіс ассьыс йи бедьсӧ ичӧтджык вокыслы да шуис:
— Ӧні тэнад ӧчередь, Рака тӧлысь вокӧй.
Босьтіс ичӧтджык вокыс бедьсӧ да зутшкис муас.
Видзӧдӧ нывка, а тайӧ абу нин бедь.
Тайӧ ставнас гаръясӧн вевттьысьӧм ыджыд ув.
Серӧктіс Рака тӧлысь да заводитіс гораа сьывны аслас том лэчыд гӧлӧснас:
Разӧдчӧй, шоръяс, Писькӧдчӧй, ва гӧпъяс, Петалӧй, кодзувкотъяс, Тӧвся кӧдзыд бӧрын!
Пробирается ош Вӧрса ув-бадь костті.
Кутісны лэбачьяс сьыланкывъяс сьывны Да мӧдіс дзоридзавны лымдорчача.
Нывка весиг кияссӧ бокас швачнитіс.
Кытчӧ вошины джуджыд толаяс?
Кӧнӧсь йи сыръяс, кодъяс ӧшалісны быд ув вылын?
Сы кокъяс улын небыд тувсов му.
Гӧгӧр войталӧ, визувтӧ, жургӧ.
Пуяс вылын гаръяс польтчисны, и тыдышталӧны нин сьӧд кыш увсьыс первойя турунвиж коръяс.
Видзӧдӧ нывка — радлӧ.
— Мый нӧ тэ сулалан? — шуӧ сылы Рака тӧлысь. — Тэрмась, миянлы тэкӧд сӧмын ӧти час вокъясӧй менам козьналісны.
Нывка воис ас садяс да котӧртіс сук вӧраинӧ лымдорчачаяс корсьны.
А найӧ помтӧм-дортӧм!
Кустъяс улын да изъяс улын, вутшъяс вылын и вутшъяс улын — кытчӧ он видзӧдлы.
Нетшкис сійӧ кӧрзина тырыс, водздӧра тырыс — и ӧдйӧджык бара эрд вылӧ, кӧні бипур ӧзйис, кӧні дас кык вок пукалісны.
А сэні нин ни бипур, ни вокъяс абуӧсь...
Эрд вылын югыд, да абу воддза мозыс.
Югыдыс абу бисянь, а тыр тӧлыссянь, коді мыччысис вӧр весьтті.
Жаль лои нывкалы, мый аттьӧавны сылы некодӧс, да котӧртіс гортас.
А тӧлысь сы бӧрся вӧччис.
Зэв ӧдйӧ котӧртіс сійӧ аслас ӧдзӧс дорӧдз — и мыйӧн сӧмын пырис керкаас, ывлаын бара мӧдіс бушуйтны тӧвся турӧб, а тӧлысь дзебсис кымӧръяс сайӧ...
— Но мый, — юалісны сылысь тьӧткаыс да чойыс: — гортӧ нин бӧр воин?
А лымдорчачаясыд кӧнӧсь?
Нинӧм эз вочавидз нывка, сӧмын водздӧрасьыс кисьтіс лабичӧ лымдорчачаяссӧ да пуктіс орччӧн кӧрзинасӧ.
Тьӧтка да чой сідзи и окнитісны:
— Да кытысь нӧ тэ найӧс корсин?
Висьталіс нывка налы ставсӧ, кыдзи вӧлі.
Кывзӧны найӧ кыкнанныс да юрнысӧ довкйӧдлӧны — эскӧны и оз эскыны.
Сьӧкыд эскыны, — да ӧд со лабичын быдса моздор лымдорчача, свеж, югыдлӧз.
Сідзи и кылӧ насянь рака тӧлысьлӧн дукыс!
Тьӧтка да ныв видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да юалӧны:
— А сэсся тэныд тӧлысьясыс нинӧм эз сетны?
— Да ме нинӧм сэсся эг и кор.
— Вот йӧйыд, вот йӧйыд! — шуӧ чойыс. — Бӧрыннас став дас кыкнан тӧлысьыскӧд паныдасьлін, а нинӧм, лымдорчачаысь кындзи, эн кор!
Но, ме кӧ эськӧ вӧлі тэ местаын, ме эськӧ тӧді, мый корны.
Ӧтиклысь — юмов яблокъяс да грушаяс, мӧдлысь — воӧм оз, коймӧдлысь — еджыд тшакъяс, нёльӧдлысь — свеж ӧгурцыяс!
— Шань нылӧй! — шуӧ тьӧтка. — Тӧвнад озлы да грушалы доныс абу.
Вузалім эськӧ ми ставсӧ тайӧс да мында эськӧ сьӧм босьтім!
А этайӧ бӧбыс лымдорчача кыскӧма.
Пасьтась, нылукӧй, шоныдджыка да ветлы эрд вылӧ.
Тэнӧтӧ найӧ оз ылӧдлыны, кӧть найӧ дас кыкӧнӧсь, а тэ ӧтнад.
— Кӧн нин налы! — вочавидзӧ нылыс, а ачыс — кияссӧ сосъясӧ, юр вылӧ — чышъян.
Мамыс сылы бӧрсяньыс горзӧ:
— Кепысясь, пасьтӧ кизяв!
А нылыс нин ӧдзӧс сайын.
Котӧртіс вӧрӧ.
Тувччалӧ чойыс коктуйясӧ, тэрмасьӧ.
«Регыдджык эськӧ, — мӧвпалӧ, — воны эрд вылӧ!»
Вӧрыс пыр тшӧкыдджык, пыр пемыдджык, толаясыс пыр джуджыдджыкӧсь, пӧрӧминъяс стен моз сулалӧны.
«Ок, — мӧвпалӧ тьӧткалӧн нылыс, — мыйла сӧмын ме вӧрас муні!
Куйлі эськӧ ӧні гортын шоныд вольпасьын, а ӧні ветлӧдлы да кынмы.
Вошан нӧшта татчӧ!»
И сӧмын сійӧ тайӧс думыштіс, кыдзи ылысь аддзис битор — быттьӧкӧ увъяс костӧ кодзув дзугсьӧма.
Сійӧ мӧдӧдчис би вылас.
Муніс, муніс да петіс эрд вылӧ.
Эрд шӧрас сотчӧ ыджыд бипур сотчӧ, а бипур гӧгӧрыс пукалӧны дас кык вок, дас кык тӧлысь.
Пукалӧны да ньӧжйӧникӧн сёрнитӧны.
Матыстчис тьӧткалӧн нылыс дзик бипур дорӧдзыс, эз копыртчыв, чолӧмалана кыв эз шу, а бӧрйис места, кӧні жарджык, да кутіс шонтысьны.
Чӧв ланьтісны тӧлысь вокъяс.
Шы ни тӧв лои вӧрын.
И Тӧвшӧр-тӧлысь друг зутшнитіс бедьсӧ муӧ.
— Тэ коді татшӧмыс? — юалӧ. — Кытысь воин?
— Гортысь, — вочавидзӧ тьӧткалӧн нылыс. — Ті талун менам чойлы быдса кӧрзина тыр лымдорчачаяс сетӧмныд.
Вот ме и локті сы коктуйяс кузя.
— Чойтӧ тэнсьыд ми тӧдам, — шуӧ Тӧвшӧр-тӧлысь, — а тэнӧ и синмӧн на эгӧ аддзывлӧй.
Тэ мыйла миян дінӧ воин?
— Козинъясла.
Мед Лӧддза-номъя-тӧлысь менсьм кӧрзинаӧс тыртас озйӧн, да гырысьджыкӧн.
А Сора-тӧлысь — свеж ӧгурцыяс да еджыд тшакъясӧс, а Моз-тӧлысь — юмов яблӧгъяс да грушаяс.
А Кӧч-тӧлысь — воӧм ӧрешкияс.
А Йирым тӧлысь...
— Энлы, — шуӧ Тӧвшӧр-тӧлысь. — Оз овлы гожӧм тулысысь водзджык, а тулыс тӧлысь водзджык.
Дыр на ещӧ июнь тӧлысьӧдз.
Ме ӧні вӧрын кӧзяин, комын ӧти лун тані саравны кута.
— Видзӧд жӧ, кутшӧм скӧр, — шуӧ тьӧткалӧн нылыс. — Да ме эг тэ дорӧ и лок, тэнсьыд, лым да гыӧр кындзи, нинӧм он босьт.
Меным гожся тӧлысьяс колӧны.
Букыштчис Тӧвшӧр-тӧлысь.
— Корсь гожӧмӧс тӧлын! — шуӧ.
Ӧвтыштіс сійӧ паськыд сосъяснас, и вӧрын кыптіс зэв ыджыд бушков — тупкис и пуяссӧ и эрдсӧ, кӧні тӧлысь-вокъяс пукалісны.
Эз понды тыдавны лым пырыс и бипур, а сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи шутьлялӧ кӧнкӧ би, трачкӧдчӧ, ыпъялӧ.
Повзис тьӧткалӧн нылыс.
— Дугды! — горзӧ. — Тырмас!
Да кытысь нин бара!
Бергӧдлӧ сійӧс бушковыс, синъяссӧ сылысь тупкӧ, лолыштны оз лэдз.
Уси сійӧ тола пиӧ, и тыртіс сійӧс лымйӧн.
Тьӧтка виччысис-виччысис ассьыс нывсӧ, ӧшиньӧд видзӧдіс, ывлаӧ котӧртлывліс — абу нылыс, да и сӧмын.
Пасьтасис сійӧ шоныдджыка да муніс вӧрӧ.
Да аддзан ӧмӧй кодӧскӧ сук вӧрысь татшӧм бушков дырйи да татшӧм пемыдӧн!
Ветлӧдліс сійӧ, ветлӧдліс, корсис-корсис, кытчӧдз ачыс эз кынмы.
Тадзи и колины найӧ кыкнанныс вӧрӧ гожӧм виччысьны.
А тьӧтпом ныв дыр оліс муюгыдас, лои ыджыд, петіс верӧс сайӧ да челядьӧс быдтіс.
И вӧлі сылӧн, висьталӧны, керка гӧгӧрас сад — да сэтшӧм мича, кутшӧмӧс и йӧзыс эз аддзывлыны.
Быдӧнлӧн дорысь водзджык дзордзалісны тайӧ садъяс дзоридзьяс, воисны вотӧсъяс, кисьмисны яблӧгъяс да грушаяс.
Жар дырйи сэні вӧлі ыркыд, бушков дырйи — чӧв-лӧнь.
— Тайӧ кӧзяйка ордас став дас кыкнан тӧлысьыс ӧтпырйӧ гӧститӧны! — висьтавлісны йӧзыс.
Код тӧдас — гашкӧ, тадзи и вӧлі.
{Kodko (комиӧдіс Манова Н. М.) @ Мадьяръяслӧн Матяш король йылысь мойдъяс @ беллетристика @ Мадьяръяслӧн Матяш король йылысь мойдъяс @ 2000 @}
Матяш король йылысь
Водзкыв пыдди
Коли нин 500 во сайӧ сы кадсянь, кор Венгрияын юраліс Матяш король, — а сійӧ и ӧнӧдз на венгръяс пӧвстын медся нималана, медся пыдди пуктана да медся радейтана король.
Йӧз паметьын Матяш король колис эз сӧмын ыджыд мывкыда юралысьӧн, йӧзсӧ пыдди пуктысьӧн да найӧс бур делӧяс вылӧ ышӧдысьӧн, но и кыдз серамбана, шмонитны кужысь да мукӧдъяслысь шмоньсӧ донъялысь мортӧн.
Сійӧ пӧрччывліс ассьыс коронасӧ, пасьтасьліс гӧль морт паськӧмӧ да сідзи, тӧдмавтӧмӧн, ветлывліс аслас канмутіыс, медым тӧдны: ставыс-ӧ лючки сылӧн ыджыд овмӧсас, абу-ӧ кӧнкӧ кутшӧмкӧ тырмытӧмторъяс, оз-ӧ увтыртны озыр йӧз ассьыс уджалысьяссӧ, оз-ӧ ков кодлыкӧ отсӧг.
Матяш король лӧсьӧдлывлӧма стрӧг законъяс, но такӧд тшӧтш вӧлӧма зэв веськыд оласногаӧн, мыйысь и пыдди пуктывлӧмаӧсь йӧзыс ассьыныс корольнысӧ.
Тайӧ неыджыд небӧгас чукӧртӧма Матяш король йылысь медся нималана мойдъяссӧ да легендаяссӧ.
Матяшӧс корольӧ бӧрйӧм
Войдӧр Матяш король вӧлӧма казакӧн.
Ӧтчыд вӧтнас воліс сы дорӧ андел да висьталіс:
— Матяш, тэ лоан корольӧн.
А казакаліс Матяшыд ӧти озыр кӧзяинлы, кодлӧн вӧлі квайт ӧш.
Кӧть и озыр вӧлі кӧзяиныс, а ачыс уджаліс жӧ Матяшкӧд.
Коркӧ ӧтчыд уджалісны найӧ ыбын, гӧрисны-гӧрисны да и пуксисны шойччыштны, пажнайтны.
Пажнайтіганыс кӧзяиныс шмонитігмоз и шуӧ Матяшлы:
— Талун кутасны корольӧс бӧрйыны.
Тӧдан-ӧ тэ та йылысь, Матяш?
Гашкӧ, тэнӧ бӧръясны да!
— Збыль, ме лоа корольӧн, — лӧня вочавидзис Матяшыд.
— И кор нӧ тайӧ лоас? — решитіс тешитчыштны кӧзяиныс.
— Кор менам плеть вороп вылын веж коръяс мыччысясны, — лабутнӧя, асьсӧ пыдди пуктӧмӧн вочавидзис казакыд, кӧзяиныс та вылӧ сӧмын вомсӧ пӧлыньтӧмӧн нюммуніс.
Пажын бӧраныс найӧ водзӧ пондісны гӧрны.
Сӧмын и удитіс Матяшыд му помӧдз воны, видзӧдӧ, а плетьыслӧн вороп вылас небыдик коръяс вежӧдісны.
Бергӧдчис Матяшыд му помас да бӧр мунӧ бӧрӧздаті ӧшъяс бӧрсяыс.
Сӧмын воис сійӧ му шӧрӧдзыс, да юр вылас сылӧн лоис корона.
Буретш та кадӧ Матяш кӧсйис кучкыны дышмыштӧм ӧшъяслы, но плеть помыс крукасис коронавывса крестас.
Тракнитіс Матяш плетьсӧ ас вылас, а крестыс и нюкыльтчис.
Сійӧ кадсяньыс мадьяръяслӧн корона выланыс крестыс сідз и коли пӧлӧсаӧн.
А рытнас тӧкӧтьӧ Матяш казакыд удитіс гортас локны, кыдзи воисны нин сыла, медым парламентӧ нуӧдны.
Вайӧдісны сійӧс парламентӧ.
Пыр жӧ велаліс Матяшыд лыддьысьны да гижны, сы вӧсна мый ёна сюсь вӧлі.
И лоис Матяш корольӧн.
И бура кужӧмӧн юраліс государствонас.
А кор Матяш корольыд куліс, лоис сійӧ вежаӧн.
Енмыс сетіс сылы бордъяс: ӧд эз вӧв сыӧдз сэтшӧм веськыд оласнога, ыджыд сьӧлӧма да йӧзӧс пыдди пуктысь корольыс, и сы бӧрын эз вӧв сэтшӧмыс, и некор оз ло!
Францияса князь да Матяш корольлӧн воевода
Кор Матяш король да мукӧд муясысь воысьяс чукӧртчывлісны Будайса крепосьтын решайтны кутшӧмсюрӧ канмуса могъяс, король эз дугдывлы ошкыны ассьыс мадьяръяссӧ.
Зэв интереснӧ лои прансузмуса ӧти князьлы видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ — мадьяръясыс, да висьталіс та йылысь Матяш корольлы.
Матяш корольыд сэк жӧ и гижис аслас ӧти воеводалы, медым сійӧ пасьтасис аслас быд лунъя паськӧмӧ да  пырысь-пыр локтіс Будаӧ король ордӧ.
Лыддис воеводаыд гижӧмтортӧ корольыдлысь дай пасьтасис: паськыд гач, кукань кучикысь дӧрӧм, тасма вылас табак кӧшель, гӧгрӧс шляпа.
Нетшыштіс турун сі да сюйыштіс шляпаас мич вылӧ.
Татшӧм паськӧмӧн воеводаыд и воис корольлӧн крепостьӧ, кӧні сійӧс ёна виччысисны ылыс муясысь гӧсьтъяс.
Король ӧвтыштіс кинас воеводалань да и шуӧ:
— Со и мадьяр!
Францияса князьыд чуймӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдӧ воевода вылӧ.
Воеводаыд быттьӧ неуна шӧйӧвошыштіс: вывті нин сы вылӧ видзӧдӧны да.
Ёна нин велавтӧм.
Медым кыдзкӧ дзебны шӧйӧвошӧмсӧ, кыскис воевода каллянсӧ паськыд гачсьыс да кутіс весавны сэтысь табаксӧ, сэсся тай кыдз сьӧлыштас югъялысь джоджас.
Францияса князьыд эз кутчысь да зывӧкпырысь шуис прансуз кыв вылын:
— Тайӧ порсь, а абу морт!
Та вылӧ воеводаыд веськыда жӧ и крапкис:
— Батьыд тэнад порсь!
Кыкнанныс скӧрмӧмаӧсь, прансуз да воеводаыд ӧдва эз уськӧдчыны ӧта-мӧд выланыс.
Но ыджыд чина йӧз эз лэдзны найӧс тышкасьны, петукъяс моз.
И сёрнитчисны найӧ тышкасьны вӧвъяс вылын.
Воеводаыд тшӧктіс кесйылӧсыслы саблясӧ вайны.
Кесйылӧсыс ӧдва и вайис — сэтшӧм сьӧкыд вӧлӧма сабляыс.
А воеводаыд ворсігмозыс кокньыдика босьтіс саблясӧ да пондіс юр весьтас бергӧдлыны сійӧн.
Францияса князьыд татшӧмтортӧ аддзис да кӧсйис пыр жӧ прӧща корны, но эз удит, коньӧрыд.
Воеводаыд ӧвтыштіс саблянас да ӧтчыдысьӧн пельпомсӧ кык пельӧ и поткӧдіс прансузыдлысь, дай вӧлыслысь юрсӧ на керыштіс.
Кор Францияын тӧдмалісны тайӧ вӧвлӧмтор йывсьыс, гижисны Матяш корольлы да корисны, медым ыстіс Францияӧ сійӧ мадьярсӧ саблянас: видзӧдлыны пӧ окота сэтшӧм ён морт вылас.
— Саблясӧ верма ыстыны, — вочавидзис письмӧӧн жӧ Матяшыд, — но мортыслы некор шӧйтны, сылӧн уджыс уна.
— Но, сідзкӧ ыстӧй кӧть нин саблясӧ! — бара воис Францияысь корӧм.
Матяшыд саблятӧ ыстіс.
Прансузъясыд саблятӧ гӧгӧрбок видлалісны, кианыс бергӧдлісны дай гижисны Матяш корольыдлы:
— Но тайӧ абу сійӧ сабляыс!
— Сабляыс эськӧ сійӧ, — вочавидзис Матяш король, — да киыс абу сійӧ.
Матяш король да Кинжи Паал
Ӧтчыд Матяш король вӧраліс Баконь вӧръясын.
Вывті жар вӧлі да, корольыдлӧн горшыс ёна косьмис.
А сэні неылын манастыр вӧлӧма, сэтчӧ сійӧ и кежис Матяш, медым горшсӧ веськӧдны.
Корис сійӧ манакъясӧс юктӧдны ваӧн.
А манакъясыд тӧдісны корольтӧ да вайисны сылы эзысь кубокын чӧскыд вина ва пыдди.
Но кор мыччисны вӧв вылын пукалысь корольлы блюд вылын винасӧ, корольыд эз весиг инмӧдчыв сы дінӧ.
Абу пӧ сійӧ кӧдзыд, юны пӧ оз позь.
А сэк кості восьса мельнича ӧдзӧс пыр тайӧ сёрнисӧ кыліс Кинижи Паал, мельник пи, коді вӧлі та кадӧ дзоньталӧ изки.
Сійӧ чепӧсйис, гумовтіс юысь ва да тэрыба мӧдӧдчис вӧла морт дінӧ.
Кор Палко кутіс матыстчыны, манакъясыд скӧрысь кутісны броткыны:
— Но и пеж жӧ тэ морт!
Оз тӧд, мый блюд вылын колӧ мыччынысӧ!
Кинижыд бӧр уськӧдчис мельнича дорас, босьтіс изки, сы вылӧ пуктіс ва дозсӧ дай сідзи и петіс король водзӧ.
Матяшыдлы сьӧлӧм вылас воис ён зонмыд.
Корольыд юис васӧ, аттьӧаліс зонмӧс, а сэсся корис сійӧс служитны аслас войскаас.
— Меным колӧны татшӧм ён багатыръясыд турокъяскӧд тышкасьны.
Тадзи и веськаліс Кинижи Паал корольлӧн войскаӧ.
Kинижи Паал Буда крепостьын
Уна шензьӧданатор висьтавлӧны вына багатыр Кинижи Паал йылысь.
Ӧтчыд корӧма Матяш король Кинижи Паалӧс ас дорас.
И локтӧма Паал аслас сиктысь Будаса дворечӧ.
Тшӧктӧмаӧсь сылы виччысьны приёмнӧй залын.
Пырӧма сэтчӧ Паалыд да пельнас став нёльнан стен бердас ляскысьлӧма.
Офицер, коді вайӧдӧма Кинижи Паалӧс, чуймӧмӧн юалӧма:
 —Нолы, веськыда вочавидз, мыйла тэ тадзи вӧчин?
Синсӧ читкыртӧмӧн Паалыд гусьӧник вашнитӧма сылы пеляс:
— Найӧ висьталісны меным, мый и налӧн эм пельяс.
Чайта, бур эськӧ вӧлі найӧс ас дінӧ мевйӧдны.
Висьталӧмаӧсь та йылысь Матяш корольлы.
Корольыдлы ёна кажитчӧма Палколӧн мывкыд шмоньыс, да Матяш вак-вакӧн серӧктӧма, а сэсся шуӧма:
— Да-а, бара на петкӧдліс миянлы Палконым, мый сылӧн абу сӧмын выныс уна, но и вежӧрыс абу этша!
Мый мӧвпалӧ Паал Кинижи аслас юр йывсьыс
Венгрияын ставыс тӧдӧны, кыдзи ӧти зэв ён зон, мельниклӧн пи, веськаліс салдатӧн Матяш король войскаӧ.
И шуӧны вӧлі зонсӧ Кинижи Паалӧн.
Недыр мысти аслас сям да сюсьлун отсӧгӧн Кинижи Паалыд быдмис войскаӧн юралысьӧдз.
Матяш корольыд ӧд оз вӧлі видзӧд мортлӧн рӧд вылӧ, а морттуй сертиыс донъялӧ.
А Кинижи зонмыд нималіс эз сӧмын зэв ён мортӧн, но и нималіс вежӧра мортӧн.
Вӧрӧгъяскӧд косьын эз сӧмын кужӧмӧн ӧвтчы саблянас, но и унаысь петкӧдліс ассьыс мывкыдлунсӧ, мудерлунсӧ, эз ӧтчыд петкӧдлы сійӧ и корольлы вернӧйлунсӧ.
Сы понда и лоис Кинижи Паалыд войскаӧн юралысьӧн.
Ӧтчыд Матяш король и шуӧ Кинижи Паалыдлы:
— Кӧсъя ме ыстыны тэнӧ турокъяслӧн султан дорӧ посолӧн.
А тані колӧ гарыштны, мый султаныслӧн вӧлі сэтшӧм мода: кодкӧ кӧ сылы мыйӧнкӧ оз глянитчы, сійӧс дженьдӧдӧ ӧти юр сода.
А сэки султаныс вӧлі буретш лёк руа.
И вӧлі мыйысь: ӧд Матяшлӧн визиръясыс вӧлі венӧны турокъяслысь медся бур войскасӧ да.
Кинижи Паал гыжйыштіс пель сайсӧ да и шуӧ:
— Муна, дерт, менам корольӧй, султан дорӧ, ыстан кӧ менӧ!
Но мый лоас, менсьым юрӧс кӧ керыштас скӧр султаныд?
— О, тайӧ кӧ лоӧ, тэнад ӧти юр пыдди ме керышта юрнысӧ 30 сюрс туроклысь! — кӧсйысис король.
— 30 сюрс юр!
Да, тайӧ зэв мича лыдпас! — вочавидзис та вылӧ Кинижиыд, — сӧмын пола, мый 30 сюрс юрысь ни ӧти юр оз кут пукавны сэтшӧм лӧсьыда Палко сьылі вылын, кыдзи ӧніяыс.
Матяш король та вылӧ нюммуніс да меліа малыштіс том мортӧс бан бокӧдыс:
— А ӧд збыльтор висьталан, зонмӧй, и меным ёнджыка кажитчӧ Палко сьылі вылын тайӧ юрыс.
Осёл — поводдя тӧдысь
Ӧтчыд Матяш король пондіс дасьтысьны туйӧ: кад нин вӧлі бара кытшовтны ассьыс государствосӧ, видзӧдлыны, ставыс-ӧ лючки.
Юаліс аслас поводдя тӧдысьлысь, кыдзи сылы пасьтасьны, зэрас али оз.
Поводдя тӧдысь вочавидзис сылы:
— Ваше величество, смела верман мунны, оз зэр!
Мӧдӧдчис Матяш туйӧ.
Муніс, муніс — друг аддзӧ: кымрасьны кутіс.
А неылын ыжъяс йирсисны.
Матыстчис Матяшыд да и юасьӧ ыж видзысьлысь:
— Кыдз чайтан: зэрас али оз?
— Видзӧд, менам осёлӧй горзӧ, мусӧ кокъяснас лёкысь парсалӧ, — сідзкӧ, зэрас.
И збыль, пырысь-пыр и зэрмис да ведраысь моз пондіс кисьтны.
Матяшыд брӧд ва кӧтасис.
Кор Матяш бӧр воис гортас, Буда крепостьӧ, корис ас дорас поводдя тӧдысьӧс да крапкис-шуис сылы:
— Поводдя тӧдысьӧй — осёл!
Осёл — поводдя тӧдысь!
Матяш король да сылӧн шут
Ӧтчыд пажын бӧрын Матяш король лэдзис ассьыс гӧсьтъяссӧ да муніс дворечлӧн ылі вежӧсъясас.
Матыстчис ӧшинь дорӧ да гырддза вылас мыджсьӧмӧн кутіс видзӧдны мича да паськыд Дунай ю вылӧ.
А корольыд кӧть и шойччӧ, кӧть сӧмын видзӧдӧ Дунайлӧн гыяс либӧ чери кыйысьяс вылӧ — сійӧ ӧд и сэки уджалӧ: сійӧ мӧвпалӧ!
А корольясыдлӧн мӧвпалӧмъяс — налӧн медыджыд да медтӧдчана удж.
Сідз ыджыд думъяс мӧвпалігӧн кутшӧмкӧ тӧдчана канмуса делӧяс йылысь, друг король аддзӧ: корольлӧн короминалань тэрмасьӧмӧн локтӧ сылӧн шутыс.
Матяш король ӧшинь пырыс и юалӧ сылысь:
— Кытчӧ тэрмасян, кумӧй?
Шут вочавидзӧ:
— Дерт, тэ дінӧ, кумӧй!
— Сідзкӧ, эн тэрмась, кумӧй, сы вӧсна мый шутъяслы тайӧ палатаясӧ пырны оз позь.
— Оз позь?!
Но сідзкӧ нӧ кыдзи тэ веськалін сэтчӧ, кумӧй?!
— Ок, тэ... — кӧсйис скӧрмыны Матяш, но тшӧкмуніс.
Тайӧс кӧ эськӧ шуис мывкыдтӧм шут, кутшӧмӧн сійӧ и вӧлі, а вежӧртӧм шут, то палач сылысь эськӧ кывсӧ нетшыштісны.
И Матяш король эз кут скӧравны, а сьӧлӧмсяньыс серӧктіс.
Но сэсся думыштчис Матяш король да ас кежсьыс кутіс мӧвпавны: а ӧд эз эськӧ омӧль вӧв ыджыд чина йӧзлы коръясӧкӧ кывлыны ас йывсьыныс татшӧмторсӧ, сэки эськӧ найӧ бурджыка вермисны донъявны асьнысӧ да видзӧдны ас бӧрсяныс, медым не вӧчны кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор.
Матяш король да пу садитысь пӧль
Ӧтчыд Матяш король ассьыс государствосӧ кытшовтігӧн аддзис пӧрысь пӧльӧс, коді вӧлі садитӧ пу.
— Кодлы тэ тайӧ пусӧ садитан? — юаліс Матяш пӧльлысь. — Тэ ӧд он нин удит босьтны урожайсӧ сы вылысь.
— Но ме лача кута! — вочавидзис гӧль морт. — Енмыс кӧ сетас, и ме на видла тайӧ пу вывсьыс урожайсӧ.
А оз кӧ удайтчы, внукъяслы коляс дай.
— Гашкӧ, и збыль тэ ногӧн!
Сідзкӧ и ме эськӧ тшӧтш кӧсйи чӧсмасьыштны, — шуис король. — Кор воас медводдза урожайыд, вай и меным видлыны, Буда дворечӧ.
Сэки сӧмын гӧгӧрвоис пӧльыд, мый сы водзын вӧлі ачыс Матяш король.
Кӧсйис пӧрччыны юрсьыс шапкасӧ, да корольыд ылын нин вӧлі.
Уна ли, этша ли кадыс колис, а сӧмын пуыд быдмис ыджыд да мича дай сетіс медводдза урожай.
Радлӧ пӧль, мый мойвиис сылы и урожай виччысьны, и корольӧс чӧсмӧдны.
Бӧрйис куим медыджыд да медмича груша дай мӧдӧдчис король дорӧ.
Воис пӧльыд Будаӧ, а сійӧс дворечад оз лэдзны.
Пӧль висьталіс стражникъяслы, мый кӧсйысьліс корольлы чӧсмӧдны сійӧс грушаӧн да со и нуӧ сылы.
Стражникъяс шӧпкӧдчыштісны дай и шуӧны:
— Ладнӧ, лэдзам ми тэнӧ, сӧмын юксян кӧ миянкӧд грушанад.
Мый вӧчны пӧльыдлы?
И гӧль мортлы ковмис сетны стражникъяслы кык груша.
А став тайӧ сёрнисӧ пӧльлысь да стражникъяслысь Матяш корольыд вывсяньыс и кывлӧма, восьса ӧшинь пыр.
Сідзи пӧльыд и вайис корольлы сӧмын ӧти груша.
Корольыд аттьӧаліс пӧльтӧ козинсьыс дай шуӧ:
— Час жӧ ме мынтыся грушасьыд, — дай чужӧмбанас куимысь кокньыдика кучкис пӧльлы.
Пӧльыд гыжйыштіс балябӧжсӧ дай бӧр мӧдӧдчис.
Дворечсьыс петігас мӧвпалӧ:
— Час жӧ и ме мынтыся грушасьым, — да сэтшӧма кыкысь сетӧбтіс стражникъяслы пель боканыс, мый налӧн шапкаясныс лэбзисны юрсьыныс.
А Матяш корольыд вывсяньыс ставсӧ тайӧс бара аддзыліс дай сьӧлӧмсяньыс ёна и сераліс горш стражникъяс вылас.
Сэсся тшӧктіс бергӧдны мудер пӧльӧс да озыра козьналіс сійӧс.
Матяш король да Вӧр пӧрӧдысь
Ӧтчыд пӧрысь пӧрӧдчысь вӧрын уджаліс.
Пусӧ пӧрӧдіс, а мырнас вель дыр ковмис ноксьыны: мусьыс некыдз кыскынысӧ оз вермы.
Ёна и мудзис.
Пуксис мыр вылас дай пондіс пинявны Адамӧс да Еваӧс: эз кӧ пӧ сёйны гуся яблӧксӧ, эз эськӧ найӧс вӧтлыны райысь да ӧні пӧ эськӧ меным эз ковмы ноксьыны тайӧ мырнас.
А буретш тайӧ каднас сэні жӧ вӧраліс Матяш король.
Кыліс сійӧ, кыдзи мортыд видӧ Адамӧс Евакӧд, нюмъёвтӧмӧн мыйкӧ мӧвпыштіс да петіс пуяс сайсьыс вӧр пӧрӧдысь дінӧ:
— Чолӧм, бур морт!
Видзӧда, тэнӧ кутшӧмкӧ неминуча суӧма.
Тӧдан мый, мунам мекӧд, менам крепость эм, верман сэні овны.
Шойччы буриника.
А кажитчас кӧ, и кувтӧдзыд сэні верман овны.
Вӧр пӧрӧдысьыдлы кажитчис Матяшлӧн мӧвпыс да муніс радпырысь.
Воисны крепостьӧ.
Матяш и шуӧ:
— Кесйылӧсъяслы тшӧкта, медым дӧзьӧритісны тэнӧ, бура видзисны, медым тэ некутшӧм тӧжд эн тӧдлы.
Уджавны тані тэныд оз ковмы.
Мый кӧсъян — ставсӧ тэныд ваясны, ставсӧ вӧчасны.
Со тэныд куим жыр, татчӧ и овмӧдчы, а нёльӧд жыръяс эн пыр: сэтчӧ оз позь.
А ачыс корольыд нёльӧд жыръяс водзвыв нин пыралӧма дай пӧрӧдчысьтӧ испытайтӧм могысь мыйкӧ гусьӧн лӧсьӧдӧма.
Вӧр пӧрӧдысьлӧн зэв бур олӧм лои: уджавны оз ков, став сылысь кӧсйӧмсӧ пыр жӧ пӧртӧны.
Мый сылы коли вӧчны?
Либӧ лытайтны, либӧ тӧв чужъявны.
Олӧ, быттьӧ ыждалысь кань.
Но вельмӧм каньыд татшӧм олӧмсьыд сӧмын меліа кургӧ, а вӧр пӧрӧдысьыдлӧн и татшӧм бур олӧм дырйи, нинӧм вӧчтӧмысла, буракӧ, юрас мӧвпъяс чужӧны.
Зэв окота лои сылы тӧдмавны, кутшӧм гусятор нёльӧд жыръяс, мыйла сэтчӧ пырны оз позь.
— Час жӧ пырала, син пӧлӧн сӧмын и видзӧдла.
Ӧдзӧсыс абу томана да, некод оз и казявлы.
Сідзи и вӧчис.
Нёльӧд жыръяс некод эз вӧв.
Жыр шӧрас сулаліс мича пызан.
Пызан вылас ӧти тасьті мӧдӧн тупкӧма.
Пӧрысьыдлӧн синъясыс ӧзйисны тӧдмавны кӧсйӧмысла, инас оз ӧшйы: сэтшӧма сылы телепит видзӧдлыны, мый сэні тасьтіяс пытшкас.
Матыстчис пызан дорас.
Видзчысьӧмӧн эськӧ и лэптыштіс вылысса тасьтісӧ, а сэтысь шыр пыр и уйкнитіс.
Пӧрысьыд, дерт, повзис, кӧсйис эськӧ бӧр, кыдзи вӧлі, пуктыны тасьтіяссӧ, да повзьӧмысла легысь кинас ӧти тасьтісӧ и уськӧдіс мӧд вылас.
Кыкнан тасьтіыс жугаліс, шырыд пышйис.
Мый вӧчны?
Петіс пӧрысьыд гуся жырсьыд, чужӧмыс дзоньнас ӧзйӧ.
Дзикӧдз шогӧ усис.
Матяш корольыд, дерт, ставсӧ тӧдмаліс да ас дінас сійӧс и корис:
— Аддзан, кӧть тэ и пӧрысь нин, но и тэ эн вермы кутчысьны, тэныд тшӧтш окота лои тӧдмавны гусяторсӧ.
А ӧд тэныд крепостьын ӧнӧдз зэв бура овсис.
Но ӧні тэныд ковмас бӧр мунны вӧрӧ.
Водзӧ Адамӧс да Еваӧс эн нин вид.
И вӧр пӧрӧдысь сьӧкыда ышловзис да надзӧникӧн мӧдӧдчис аслас мыр дінӧ.
Георг пастук
Ӧтчыд Матяш король аслас кык кесйылӧсыскӧд вӧраліс Матра гӧраясын дай веськаліс Георг пастук ордӧ.
Рыт нин пуксис, да кӧнкӧ колӧ вӧлі узьмӧдчыны.
Вӧралысьяс торкӧдчисны Георг керкаӧ дай пырисны.
А тані колӧ нӧшта ӧтчыд гарыштны, мый корольыд вӧлі прӧстӧй паськӧма, кыдз и сылӧн кесйылӧсъясыс, медым сійӧс эз тӧдны.
— Бур рыт, кӧзяин!
Он-ӧ верд миянӧс, мудзӧм йӧзӧс, да лэдзан-ӧ миянӧс узьны?
— Пырӧй, бур йӧз! — корис Георг пастук. — Меным нимкодь, мый пыринныд ме ордӧ.
Дерт, верда да водтӧда узьнытӧ.
Сӧмын сёяныд ӧд менам гӧлиник.
Пастукыд босьтіс пӧрт, пуктіс сэтчӧ пызь, гос, лук, гормӧг да гудраліс ставсӧ ваӧн.
Сэсся пуис шыд.
Шыдыс артмис зэв чӧскыд.
Кӧзяин корис гӧсьтъясӧс пызан сайӧ.
Пуксисны ставӧн пӧрт гӧгӧр да кутісны сёйны пу паньясӧн.
Панясисны, панясисны, дай Матяшыдлы друг мыйкӧ глянитчӧма пӧрт мӧдарас.
Сӧмын сійӧ нюжӧдчис сэтчӧ, кыдзи Георг пастук колскис паньнас сылы киас.
— Мый тэ вӧчан?
Ныр увсьыд сёй!
Нинӧм йӧз ныр улысь гурйысьны, быдлаын ӧткодь!
Нинӧм эз вочавидз Матяш корольыд та вылӧ, кӧть эськӧ киас кучкӧмыс дыр на кыліс, но мӧвпыштіс:
— Энлы, Георг пастук, ме тэныд водзӧстӧ мынта на!
Коркӧ Матяш король решитіс чукӧртны ыджыд пир аслас дворечын.
И шуис сійӧ корны тайӧ пир вылас Георг пастукӧс.
Ыстіс корольыд пастуклы письмӧ, медым сійӧ локтіс Будаӧ, корольлӧн дворечӧ индӧм кад кежлӧ.
А ачыс тшӧктіс слугаыслы со мый: ужин дырйи быд гӧсьтлы разӧдӧй тасьті шыдӧн и быд гӧсьт водзӧ пуктӧй пань, а вот пастуклы паньсӧ энӧ пуктӧй.
Пир дырйи слугаясыд сідз и вӧчисны: пуктісны Георг пастук водзӧ и шыд, и быдсяма мукӧд сёянсӧ, а паньтӧ эз пуктыны.
Быдӧнлы пуктіс, а сылы эз.
Кор ставӧн пуксисны пызан сайӧ, корольыд сувтіс дай шуис:
— Сёйӧй, дона гӧсьтъяс!
А заводитам ми шыдсянь.
Но тӧдӧй: коді оз сёй шыдсӧ, сійӧ лӧг кутысь, лёк морт.
Георг пастукыд аддзис, мый сылӧн тасьті дорас паньыс абу.
— Но сё мокасьтӧ!
Эг-ӧ йӧрмы ме?
Но здук мысти сійӧ вӧчис няньысь мыйкӧ пань ногаӧс.
Вот тайӧ паньнас сійӧ и кутіс панявны шыдсӧ.
Кор ставӧн помалісны сёйны шыдсӧ, Георг пастукыд тшӧтш медбӧръяысь паньыштіс дай гораа шуис:
— Лӧг кутысь мортыд сійӧ, коді оз сёй ассьыс паньсӧ! — И ӧдйӧ сёйис ассьыс кӧтасьӧм паньсӧ.
Корольӧс да сылысь матыссаяссӧ лои янӧдӧма.
Но Матяшыд эз скӧрмы Геогр пастук вылӧ, а сюсьлунсьыс да смеллунсьыс ошкис Георгӧс да озыра козьналіс сійӧс.
Сюсь Катица
И Матяш король дырйи Венгрияын вӧлі уна мича ныв.
На пӧвстын медся мичаыс — Катица нима ныв.
Сэтшӧм мича сійӧ вӧлі, быттьӧ сыын чукӧртӧма мичлунсӧ ӧтвыв став нывыслысь: и Маришкалысь, и Эржикелысь да нӧшта на Кристиналысь.
Но Катица эз сӧмын мичлунӧн нимав.
Вӧлі сійӧ нӧшта зэв вежӧра да сюсь.
Кӧть став государствосӧ кытшовт, а сюсьджык да вежӧраджык нылӧс он аддзы.
Коркӧ и Матяш король пельӧдз кывсис сюсь Катица йылысь.
Король шуис аслас кесйылӧсъясыслы:
— Кӧсъя и ме тшӧтш сёрнитыштны тайӧ нималана Катицаыскӧд.
Вайӧдӧй сійӧс ме дінӧ Будаӧ.
Гортас Катицаӧс вӧччӧдісны, сетісны сьӧрсьыс ноп да мӧдӧдісны Будаӧ король дорӧ.
А сэк кості Матяш король юрсӧ жуглӧ-мӧвпалӧ, кутшӧм эськӧ мудерджык да сьӧкыдджык юалӧмъяс сылы дасьтыны.
Регыдӧн Катицаыд и воис Будаӧ.
Вайӧдісны сійӧс король водзӧ.
Король и шуӧ:
— Но, Катя-Катица, кывзы менӧ сюся.
Ме сета тэныд куим юалӧм.
Кужан кӧ на вылӧ сюся да мудера вочавидзны, сэки и корольыд тэнад шуас, мый тэ медся сюсь ныв став государствоаным.
Со медводдза юалӧм.
Менам чардакын эм сё вося торк.
Висьтав, кужан-ӧ тэ меным сыысь зарни шӧрт печкыны?
— Дерт, кужа, менам корольӧй, — пыр и вочавидзис Катица, — сӧмын медым печкыны зарни шӧрт сё вося торкысь, тшӧкты, менам корольӧй, медым вӧчисны айӧлӧн сё вося потшӧсысь зарни чӧрс.
Король дӧвӧля довкнитіс юрнас, бур пӧ.
— Но, сідзкӧ, мӧд юалӧм, нылӧй!
Эм менам чардакын сё розя кувшин.
Верман-ӧ тэ найӧс дзоньтавны?
— Дерт, верма, менам корольӧй! — нюмъялігтырйи, зэв окотапырысь вочавидзис ныв, быттьӧ сӧмын и виччысис, кор сійӧс корасны кувшинъяс дзоньтавны. — Ӧдйӧ и дзоньтала, сӧмын гугӧдӧй сёнан кувшинсӧ.
Ӧд весиг йӧй и сійӧ тӧдӧ, мый дӧмастӧ бан вылӧ оз вурлыны.
Матяш король нимкодьпырысь бара довкнитіс юрнас:
— Аддза, аддза, дона ныв, мый тэ зэв сюсь, сӧмын кӧсъя тэнӧ корны, медым тэ вайин меным и эн вай сійӧс, мый эськӧ вӧлі и эз вӧв.
— Виччысьлы, менам корольӧй, ӧти здук, пырысь-пыр вая!
Тайӧс шуӧм бӧрын нылыд уйкнитіс залысь.
Видзӧдӧны, а сійӧ бӧр нин локтӧ.
Киас кутӧ кык пож, ӧтисӧ мӧднас тупкӧмӧн.
Сувтіс король водзӧ, пуктіс пожъяссӧ джоджас корольлы кок улас и шуӧ:
— Менам корольӧй, кыдзи тэ тшӧктін, сідзи ме и вӧчи.
Сӧмын Матяш кӧсйис видзӧдлыны, мый Катицаыд сылы вайис, сӧмын лэптыштіс вылыс пожсӧ и — порх! — лэбзис сэтысь еджыд гулю.
Вӧлі — и абу!
— Муса нылӧй, — шуис король, — ӧні нин и ме аддза, мый оз весьшӧрӧ шуны: тэысь сюсьджыкыс да вежӧраджыкыс збыль некӧн, тыдалӧ, абу.
И тшӧктіс Матяш король казначейлы сетны Катицалы козин, 100 зарни сьӧм верӧс сайӧ петігкежлас, да сиис сылы уна шуд.
Кыдзи Матяш король кӧмкот вурыськӧд гусясисны
Оліс-выліс ӧти зэв гӧль морт, кӧмкот вурысь.
Мыйта оз уджав, гӧльлунсьыс некыдз оз вермы мынтӧдчыны.
И нинӧм коньӧрлы эз коль гусясьӧмысь кындзи.
А шуис гусявлыны сьӧмсӧ эз кытыськӧ, а Матяш корольлӧн казнаысь.
Гусясис сійӧ ас думсьыс честнӧя: быд лун вӧлі босьтӧ казнасьыс сӧмын ӧти форинтӧн.
И сідз быд лун.
Коркӧ Матяшыд и казяліс, мый казнаас кодкӧ кисӧ сюйлӧ, но кутны гусясьысьӧс некыдз эз вермы.
Форинт — Мадьяр муын сьӧм.
И со ӧтчыд корольыд пасьталіс гӧль паськӧм дай петіс карӧ.
— Гашкӧ, йӧзсяньыс мыйкӧ и тӧдмала, — решитіс сійӧ.
Ветлӧдліс сійӧ, ветлӧдліс карті, мудзис да и нёровтчыштіс пу бердӧ, медым шойччыштны.
Сулалӧ-мӧвпалӧ корольыд.
Друг аддзӧ: локтӧ сыланьӧ киссьӧм паськӧма морт, аддзис пу улын сулалысь гӧля пасьтасьӧм мортӧс дай матыстчис сы дінӧ:
— Тэ кӧ честнӧй морт, а ме аддза, мый тэ честнӧй, — мунам мекӧд.
Матяшыд и юаліс:
— А кытчӧ?
— Матяш король казнаӧ, — вочавидзис мӧдыс.
Дерт, гӧля пасьтасьӧм мортнас вӧлі Матяш корольыд, а мӧдыс — кӧмкот вурысьыд.
Но и мӧдӧдчисны найӧ Матяш король казнаӧ.
Кор воисны местаӧдзыс, вурсьысьыд и юаліс ёртыслысь:
— Ыджыд-ӧ тэнад семьяыд?
— Ой, вывті ыджыд!.. — вочавидзис гӧля пасьтасьӧм корольыд.
— Со тэныд ӧти форинт.
Та вылӧ быдса лун зэв бура позьӧ овны дзонь семьялы.
Ме сы мында жӧ босьта, — шуис вурсьысьыд.
Гӧля пасьтасьӧм мортыд синсӧ читкыртыштӧмӧн и шуӧ кӧм вурысьыдлы:
— Медым мӧдысь татчӧ не волыны, вай ставсӧ ӧтпырйӧ нуам.
Но кӧмкот вурысьыд та вылӧ вочавидзис:
— Огӧ, талун ӧти форинтъяс выланым и тэ, и ме олам, а аски бара волам.
Вензьыны пондісны.
Зыкӧдз воисны.
Ӧти кывйӧ найӧ эз воны да, кӧмкот вурысьыд гӧля пасьтасьӧмаыдлы пель бокас и вартіс ыджыд горшлунысла.
Неыджыд косяд найӧ шапкаяснаныс тӧдлытӧг вежсисны.
А Матяшлӧн шапка пытшкас нимсӧ вӧлі гижӧма.
Сідзи найӧ и торйӧдчисны дай гортаныс мунісны.
Мӧд лун асывнас Матяш корольыд тшӧктіс вайӧдны Будаӧ вурсьысьӧс.
Полігтырйи, дерт, сувтіс сійӧ король водзӧ.
Корольыд и юалӧ:
— Тэ тӧдін менӧ?
А кӧм вурысьыд полӧмсӧ дзебигмоз вочавидзӧ:
— Ме тэнӧ ог тӧд и некор эг аддзыв.
Корольыд шензьӧ:
— Кыдзи нӧ тэ менӧ он тӧд!
Ӧд талун войнас ми тэкӧд ӧтлаын гусясим!
Кӧм вурысьыд бара на соссьӧ.
— Но он кӧ эскы меным, со тэнад шапкаыд, а кисьыд меным сет, сійӧ менам: пытшкӧссьыс нимӧс верман лыддьыны, — шуӧ Матяш корольыд.
Кӧмкот вурысьыд сулалӧ да юрбӧрсӧ сӧмын гыжъялӧ, збыль тай сідзи вӧлӧма.
— Но, усис ӧні тӧд вылад, кыдзи тэ меным пель бокӧ лӧсыштін?
— Да, вӧлі и сэтшӧм грек, — ышловкерис кӧм вурысьыд.
— Но ме тэнӧ ог кут мыждыны, сӧвестя гусясьысь вӧлӧмыд да.
Сӧмын водзӧ эн нин гусясь.
И сетіс Матяш корольыд кӧмкот вурысьлы тырмымӧн сьӧм бура олӧм вылӧ.
Матяш король да велӧдысь
Коркӧ Матяш король бара на вежис ассьыс озыр паськӧмсӧ гӧль вылӧ дай ӧтнас мӧдӧдчис видзӧдлыны, кыдзи сылӧн мадьяръясыслы овсьӧ-вывсьӧ.
Рытыс суис сійӧс ӧти сиктын.
Пырис Матяшыд корчмаӧ да юаліс, код ордын позьӧ узьмӧдчыны.
Корчмаса кӧзяин и шуӧ:
— Сӧмын ӧти морт и лэдзлӧ тані.
Сійӧ велӧдысь.
Семьяыс сылӧн ыджыд.
Сійӧ гӧль, но бур сьӧлӧма морт.
Ветлы, гашкӧ, сійӧ тэнӧ лэдзас.
Локтіс туй выв мортыд велӧдысь ордӧ.
Велӧдысьыд сьӧлӧмсянь чолӧмаліс пырысьӧс, кӧсйысис узьтӧдны дай юаліс, абу-ӧ сійӧ тшыг.
Матяшыд и вочавидзӧ:
— Збыль, ме тшыг.
— Сідзкӧ, кокньӧдчы, пуксьы да шойччышт, а ме здук-мӧд кежлӧ петала.
Велӧдысьыд котӧртліс корчмаӧ, ньӧбис рысь, калбас, порсь тшӧг да небыд нянь.
Вайис гортас, пукталіс ыджыд блюд вылӧ да пыртіс гӧсьтлы.
Пуксисны кыкнанныс пызан сайӧ да азыма ужнайтісны.
Ужын бӧраныс сёрнитыштісны сиктса олӧм йылысь, гӧль велӧдысьлӧн семья йылысь, а сэсся водісны узьны.
Асывнас Матяшыд водз чеччис, аттьӧаліс велӧдысьтӧ дай муніс сы ордысь.
Пырис корчмаӧ нуръясьыштны.
Аддзӧ: кодлӧнкӧ пальто ӧшалӧ, а тӧрыт эз вӧв.
Матяшыд юасьӧ корчма видзысьлысь, оз-ӧ пӧ позь ньӧбны сійӧс.
— Оз вузавсьы тайӧ пальтоыс.
Тӧрыт рытнас сійӧс заклад вылӧ вайис велӧдысь.
Сёянысь мынтысис, гӧсьт сылӧн локтӧма да.
Кор Матяш бӧр воис гортас, аслас дворечас, — гижис письмӧ велӧдысьлы, медым индӧм кадӧ локтіс Будаӧ король дорӧ.
Велӧдысьыд ёна чуймис и быттьӧ повзискодь, но дасьтысис туйӧ да мӧдӧдчис Будаӧ.
А сэк кості Матяшыд тшӧктіс, медым вельможаяс индӧм кад кежлӧ локтісны дворечас ужнайтны.
Да медым пуктісны камзол зепъясаныс сьӧм, а король видзӧдлас, ёна-ӧ найӧ лышкыдӧсь.
Ужын бӧрын пӧ ачыс король кутас йӧктыны гӧсьтъяскӧд.
И став вельможаяслы ковмас вӧчны сійӧ жӧ, мый пондас вӧчны король.
Велӧдысьыд воис Будаӧ стӧч ужын кежлӧ.
Тіралӧ-полӧ: мыйла сійӧс корисны, мый сыкӧд лоӧ?
Нӧшта на ёнджыка повзис, кор висьталісны, мый сійӧ кутас ужнайтны королькӧд ӧти пызан сайын.
Пуксис пызан саяс дай шӧйӧвошис: кутшӧм сёян видлыны, мыйӧ босьтчыны?
Медводдзаысь аддзис татшӧм озыр пызансӧ да.
А Матяш корольыд пыр вӧзйӧ да вӧзйӧ выль сёянторъяс.
Коркӧ ужиныд и помасис.
Сы бӧрын локтісны чиганъяс да пондісны гажӧдны корольлысь гӧсьтъясӧс: чардаш кутісны йӧктыны.
Корольыд чеччис, пӧрччис камзолсӧ, чӧвтіс велӧдысь пельпом вылӧ да мӧдіс йӧктыны.
Король бӧрся сы вылӧ видзӧдӧмӧн мӧдӧдчисны и Матяшлӧн придворнӧйясыс: пӧрччалісны ассьыныс камзолъяснысӧ сьӧм тыра кӧшельясӧн да чӧвталісны велӧдысь пельпом вылӧ.
Сьӧкыд камзолъяс улад коньӧрыд и усис.
Сӧмын сэки Матяшыд дугдіс йӧктыны да юаліс велӧдысьлысь:
— Помнитан-ӧ тэ сійӧ рытсӧ, кор тэ ордӧ локтіс туй вылысь мудзӧм морт да вӧзйысис узьны и тэ сійӧс зэв бура примитін: и вердін, и узьтӧдін.
А медым мынтысьны сёянысь, пальтотӧ ассьыд закладӧ сетін.
Чайта, ӧні тэ тӧдін, мый сійӧ туй выв мортыс вӧлі ме.
Кыдзи тэ сьӧлӧмсянь примитін менӧ гортад, сідзи жӧ ӧні и ме сьӧлӧмсянь кора тэнӧ босьтны став тайӧ камзолсӧ.
Ӧнісянь тэныд некор нин оз ковмы закладӧ сетны ассьыд пальтотӧ.
А ӧні верман бӧр мунны гортад да эн вунӧд Матяш король йылысь, а ме тэнсьыд буртӧ ог жӧ вунӧд.
Сӧмын ӧтчыд вӧлӧма Будаын пон ярмарка
Дерт жӧ, татшӧм дивӧыс абу вӧвлӧма некӧн таладор югыдас ни Кристосӧдз, ни Кристос чужӧм бӧрын.
А вӧвлӧма тайӧ дивӧыс Венгрияын, и стӧч Матяш король юралігӧн.
И вӧлі Будаса мича крепостьын пон ярмарка — вӧв ярмарка либӧ кутшӧмкӧ мукӧд гортса пемӧсӧн вузасян ярмарка кодь.
Татшӧмторсӧ, дерт жӧ, думыштіс Матяш король, коді вӧлі Венгрияын эз сӧмын медся вежӧра корольӧн, эз сӧмын салдатъяс вылын медся сюсь ыджыдалысьӧн, но вӧлі сійӧ венгръяс пиын первой шмонитысьӧн, серам-теш петкӧдлысьӧн да мукӧдлысь теш донъявны кужысьӧн.
Ӧтчыд Матяш король пасьтасис гусар паськӧмӧ да петіс туйӧ, быттьӧ мунӧ отпускӧ аслас сиктас ай-мам дорас.
Юрас дзоридзӧн мичмӧдӧм шапка, мышкас вӧлӧгаӧн ноп, лядьвей бердас сабля, пельпом вылас мича лента, киас бедь.
Мунӧ Матяшыд тэрмасьтӧг, вӧр-ванас нимкодясьӧ, сьӧлӧм вылас долыд — и аддзӧ: гӧрӧны неылын ӧта-мӧдсяньыс кык крестьянин.
Ӧтиыс вӧлӧма озыр: гӧрсӧ квайт ӧш кыскалӧны.
А мӧдыс вӧлӧма гӧль крестьянин: сылысь гӧрсӧ кашкигтырйи ӧдва кыскӧны кык омӧлик вӧв — кыдзи сӧмын и лолыс налӧн кутчысьӧ-а?!
Сувтіс Матяшыд да видзӧдӧ, кыдзи коньӧр вӧвъяс мырсьӧны из кодь мусӧ гӧригӧн да кыдзи на гӧгӧр пессьӧ кӧзяинныс: то вӧйпӧдӧ найӧс, то кватитас сийӧсӧдыс, медым отсыштны налы, то пикӧ воас да вурыштас плетьнас коньӧръяслы.
А тайӧ каднас орччӧн озыр крестьянин тэрмасьтӧг, гуляйтігмоз ӧшъясыскӧд орччӧн ветлӧдлӧ, плетьнас сӧмын корсюрӧ ӧвтыштас.
Ошъясыс кӧ сувтасны — кучкас найӧс либӧ сӧмын «ча!» горӧдас дай ставыс.
Долыдысла сӧмын шутьлялӧ.
Югнитіс Матяш юрын мӧвп, и матыстчис Матяшыд озыр крестьянин дінӧ.
— Видза олан, кӧзяин!
Ен отсӧг тэныд!
— И тэ видза ов, салдат!
Мый тэныд колӧ?
— Да со чайта, мый и му дінас колӧ эськӧ лоны сьӧлӧмаджыкӧн.
Аддзан-ӧ, кыдзи тэкӧд орччӧн мырсьӧ-пессьӧ вӧвшойяскӧдыс коньӧр морт?
Татшӧм вӧвъясыд ӧд оз гӧрны, а сӧмын дойдалӧны мусӧ.
Сетлін кӧ сылы ассьыд кык ӧштӧ недыр кежлӧ, сійӧ эськӧ ассьыс ичӧтик муторсӧ ӧдйӧ и гӧрис.
Озыр крестьяниныд та вылӧ сӧмын вак-вакӧн серӧктіс.
— Оз, нинӧм оз артмы!
Ме озыр морт, да та вӧсна меным гӧрӧны квайт ӧш.
А сійӧ мед гӧрӧ и вӧвшойясӧн, сылы кӧ сідз кажитчӧ.
А тэныд, салдат, бурджык эськӧ вӧлі ноксьыны аслад саблянад, а гӧрнысӧ меным нин коль.
Кытчӧ оз ков, ныртӧ эн сюй.
Кыв ни джын эз вочавидз та вылӧ Матяш корольыд да матыстчис гӧль крестьянин дінӧ.
— Видза олан, бур морт!
— И тэ видза ов, салдат!
— Нолтӧ копыртчыв ме дінӧ, мыйкӧ петкӧдла тэныд.
Сӧмын — зэв ёна тэнӧ кора! — эн повзьы.
Пырысь-пыр жӧ Матяшыд разяліс гусар доломаныслысь кизьяссӧ да петкӧдліс пытшкӧсса паськӧм вывсьыс зарни кизьяс дай юаліс, тӧдіс-ӧ сійӧ, мый сы водзын сулалӧ Матяш король.
Доломан — гусарлӧн вылыс паськӧм.
Тӧкӧтьӧ кыліс тайӧс коньӧр крестьяниныд, — уськӧдчыны нин кӧсйис пидзӧс вылас, да корольыд сійӧс кутіс:
— Но и йӧюк!
Эн жӧ менӧ вузав!
Сулав веськыда да сюся кывзы менӧ.
Тшӧкта ме тэныд аски жӧ вузавны ассьыд вӧвъястӧ.
Став сьӧм вылас, мый сетасны наысь, ньӧбан понъясӧс да вайӧдан Будаӧ базар вылӧ, а сэсся нин ставыс ме сайын.
Гӧль крестьяниныд сідзи и вӧчис, кыдзи тшӧктіс Матяш корольыд.
Вузаліс вӧвшойяссӧ да ньӧбис понъясӧс.
Зэв вӧлі нимкодь сылы — а кыдз нӧ!
Ӧд рӧдтӧм, некытчӧ туйтӧм понъяссьыныс сылы нӧшта на грӧшӧн ли, кык грӧшӧн ли содталісны.
Ыджыдкодь пон чукӧр артмис.
Сэсся и петіс накӧд туйӧ Будалань.
А мунігас пон чукӧр дінад пондісны лемасьны быдсяма понъяс: и кӧзяинтӧм понъяс, кодъясӧн тырӧсь Венгрияса туйяс, и кӧзяина понъяс — найӧ пышъялісны гортсьыныс, быттьӧ наӧн веськӧдліс кутшӧмкӧ тун: понъясыс быттьӧ ыжъяс лоисны.
Сӧмын на кӧсйӧ петкӧдчыны асъя кыа, а гӧль крестьяниныд аслас пон чукӧрнас воис нин Будаӧ.
Локтіс базар вылӧ, а сэні некод на абу.
Гӧль мортыд видзӧдліс гӧгӧрбок, бӧрйис ылысджык пельӧс, пуксис сэтчӧ дай шуис нуръясьыштны: кыскис нопсьыс нянь, порсь тшӧг.
А понъясыс тшыгӧсь жӧ вӧліны да пондісны увтны.
Сэтшӧм наяна кутісны увтны, мый став Будаса йӧзсӧ садьмӧдісны.
Будаса олысьяс повзисны, эз-ӧ пӧ турокъяс миян вылӧ уськӧдчыны.
Уськӧдчисны ӧшинъяс дорас да аддзисны, мый сӧмын понъяс ышмӧмаӧсь, да ёна и скӧрмисны.
Ӧткымын мужичӧй петіс, медым ӧлӧдны йӧзӧс шызьӧдысь-повзьӧдысьясӧс — нӧйтны, дерт.
Но виччысьтӧг сэтчӧ воисны Матяш корольлӧн кесйылӧсъясыс да эз сетны нӧйтны гӧль мортлысь понъяссӧ.
Кесйылӧсъяс водзвыв тӧдісны тайӧ гӧль мортыслӧн локтӧм йывсьыс да виччысисны нин сійӧс.
Асывнас висьталісны корольлы, мый гӧль крестьянин понъяснас тані нин, Будаын.
Матяш король пырысь-пыр пасьталіс ассьыс дона паськӧмсӧ, ыстіс вельможаясысла да накӧд петіс Будаса вузасянінӧ.
Воисны вельможаяс базар вылӧ зэв мича да озыр паськӧмаӧсь, а водзвыланыс — Матяш король.
Вайӧдіс корольыд найӧс гӧль крестьянин дорӧ дай шуӧ:
— Видзӧда да, тайӧ вузасьысьыслӧн медся мича Альфёльдса понъяс.
Тіянлы быдӧнлы колӧ ньӧбны татшӧм понъяссӧ тайӧ вузасьысьыслысь — ӧд тайӧ сё дивӧ: кутшӧм шензьӧдана понъяс!
Альфельд — Венгрияын увтасінлӧн ним.
Зывӧкпырысь видзӧдісны вельможаяс, кыдзи ниртчӧны пеж понъяс налӧн мича югъялысь сапӧгъясаныс да исалӧны гӧгӧр.
А корольыд бӧрйис медся няйт да мисьтӧм понсӧ, кутіс ошкыны сійӧс да сэсся и ньӧбис 10 зарниысь.
Вельможаяс первойсӧ чуймисны, а сэсся серавны пондісны.
Серамнад найӧ сэтшӧма гажмисны да ышмисны, мый теш могысь кутісны лэптыны няйт да урӧс понъяс вылӧ донсӧ пыр вылӧджык.
Сідз ворсігмозныс став понъяссӧ и ньӧбалісны.
Ни ӧти эз коль.
Сы мында мынтісны гӧль крестьянинлы сьӧмсӧ, мый юрыс сылӧн кольмис.
Нопъяс сы мында сӧвтісны сылы зарни сьӧмсӧ, мый нопйыс тӧкӧтьӧ пельпомсӧ эз орӧд.
Сэки Матяш корольыд матыстчис шӧйӧвошӧм гӧль морт дінӧ дай шуис сылы:
— Но, бур мортӧй, ӧні мун гортад да висьтав сиктад, кутшӧм дон сетӧны Будаын понйысь.
Мӧдӧдчис шуда гӧль мортыд гортас, и висьтасис первойя жӧ мортлы, коді сылы паныд веськаліс чужан сиктас, а медводдза мортнас лои сылӧн озыр суседыс.
Гӧль крестьяниныд петкӧдліс суседыслы, мыйта сьӧм сылы вичмис понъяс вузалӧмысь, дай радпырысь, ньӧти дзебтӧг и висьталіс, мый ӧні и сылӧн лоӧ уна му и мый сылысь мусӧ ӧні тшӧтш квайт ӧш кутасны гӧрны.
А озыр крестьяниныд та вылӧ нинӧм эз вочавидз, сӧмын ас кежсьыс лӧгпырысь мӧвпыштіс: «Энлы, регыд тэ кывлан менам вузасьӧм йылысь!»
Мӧд луннас озыр крестьяниныд вузаліс квайтнан ӧшсӧ.
Доза уна и сьӧм сетісны!
Майбыр!
Став сьӧм вылас ньӧбис быдса арава пон.
Ньӧбис став понсӧ ас сиктсьыс, но сылы тайӧ кажитчис этшаӧн, дай и нӧшта мукӧд сиктъясысь на ньӧбаліс.
Сэсся босьтіс медыджыд нопсӧ сьӧм улас, кодӧс сылы аслас чайтӧм серти мынтасны понъяссьыс, — дай мӧдӧдчис Будалань.
Туй чӧжыс пыр арталіс, мыйта сьӧм ваяс гортас, мыйта му нӧшта на ньӧбас.
Артасис-артасис да сылӧн артмис, мый сылӧн муясыс паськаласны Тиссасянь Дунайӧдз — ӧти кывйӧн кӧ, Венгрияса пӧшти став муыс лоӧ сылӧн.
Тадзи шудаа мӧвпалігӧн и воис озыр крестьяниныд лун шӧр кадӧ аслас пон араванас Будаса вузасянінӧ.
Лун шӧр каднад базар вылын, дерт, тыр йӧзыс.
Да нӧшта пон арава кыськӧ воӧма!
Базарыд, дерт, шызис.
Но озыр крестьяниныд мынтысис вузасян местасьыс дай тшӧктіс висьтавны Матяш корольлы да вельможаясыслы, мед пӧ локтасны ньӧбны дона понъясӧс.
А базарвывса йӧзлы телепит видзӧдлыны вывті нин вылӧ асьсӧ пуктысь вузасьысь вылӧ, коді тшапа висьталіс: менам пӧ вӧвлытӧм, зэв гежӧда паныдасьлысь понъяс, и найӧс пӧ верма вузавны сӧмын корольлы да вельможаяслы.
Сійӧ кадӧ, кор озыр крестьяниныд петук моз тшапа ветлӧдлігмоз ошкис ассьыс тӧварсӧ, некымын тшыг пон мынтӧдчисны дом йылысь да сёян корсьӧм могысь юрнысӧ быдлаӧ кутісны сюйны.
Котраліганыс найӧ вузасьысьяслысь кӧрзинаяссӧ да кринчаяссӧ путкыльталісны, колькъяссӧ пусь-пасьварталісны, йӧвсӧ кисьталісны.
Мукӧд понъяс, сы мында чӧскыдтортӧ аддзисны да, кыдзи тай вирскӧбтісны став базар пасьталаыс!..
Вузасьысьяс сэтшӧма скӧрмисны да пондісны понъястӧ чужъявны да нӧйтны, и кӧзяиныслы тшӧтш сюрис.
Коньӧр понъясыд нора никсӧны, мужичӧйяс пинясьӧны, нывбабаяс чирзӧны.
Сэтшӧм шум да зык лэптысис!
Некод нин нинӧм оз гӧгӧрво — ставыс увланьюрасис.
Татшӧмторсӧ некор на эз аддзыв важысь-важся Буда.
Коркӧ регыдӧн зык-шум вылад котӧрӧн воисны вӧла гайдукъяс, мӧдісны шенасьны ыргӧн черъясӧн.
Куталісны базарті шӧйтысь понъяссӧ, домалісны найӧс да вурыштісны кӧзяиныслы мышкас плетьӧн, сы пыдди, медым корольӧс вельможаясыскӧд корны.
Пондыліс эськӧ пыксьыны горш мортыд, но гайдукъяслӧн юралысьыс стрӧга орӧдіс:
— Сӧмын ӧтчыд Будаын вӧлі пон ярмарка, водзӧ оз ло!
Весась татысь понъяснад и ставнад!
И капрал, гайдукъяслӧн юралысьыс, вӧтліс горш крестьянинӧс, а базарвывса серамӧн колльӧдісны сійӧс, и серамныс налӧн дыр на кыліс удачатӧм вузасьысь мыш сайын.
Матяш король да сюсь пӧрӧдчысь
Ӧтчыд Матяш король ӧтнасӧн вӧраліс дай ылаліс вӧрас.
Некыдз петан туйсӧ оз аддзы.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс, кытчӧдз эз паныдась ӧтка пӧрӧдчыськӧд.
Паськӧм сертиыс, тыдалӧ, гӧлиник морт.
Матыстчис Матяш король сы дінӧ дай видзаасис:
— Чолӧм, бур морт!
Ен отсӧг тэныд!
— Чолӧм, господин!
Меным збыльысь эськӧ отсӧгыд колӧ да, — ышловзьӧмӧн вочавидзис гӧль морт.
Пӧрӧдчысьыд, дерт, оз вӧлі тӧд, кодкӧд сійӧ сёрнитӧ, коді сы водзын сулалӧ.
Прӧстӧй морт пыдди пуктіс вӧрысь петысь морттӧ.
Матяш корольыд и юалӧ:
— Эм-ӧ тэнад, бур морт, челядьыд?
— Дерт, эм, господин, нёльӧнӧсь.
Кык мича зон да кык ныв.
— А эм-ӧ тэнад сьӧмыд?
— Оз позь шуны, мый уна, но мыйта колӧ, пыр тай кыськӧ чуктӧ-а.
Тэ тӧдан, господин, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ вӧр пӧрӧдысьыд, гажтӧмтчӧма, тыдалӧ, ӧткӧннад уджалігӧн да, — ме ӧд сьӧмтӧ пыр куим пельӧ юкла.
— И мый тэ накӧд вӧчан?
— А вӧча ме со мый: ӧти юкӧнӧн уджйӧз мынта; мӧд юкӧнсӧ уджда.
— Но а коймӧд юкӧнсӧ?
— А коймӧдсӧ няйтӧ кӧдза.
— Но и но!
Татшӧм сёрнисӧ ме некор на эг кывлы, — шензьӧ Матяш король. — Ноко-ноко висьтав меным, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны.
— Со кыдзи: ӧти юкӧннас ме уджйӧз мынта.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны тадз, мый менам эм ай-мам.
Найӧ коркӧ менӧ быдтісны, вердісны, пасьтӧдісны.
Ӧні ме найӧс видза.
Мӧд юкӧнсӧ, менам кык пи да, налы сета водзӧсӧн, найӧс верда, пасьтӧда.
Кор ме пӧрысьма, найӧ меным мынтасны водзӧссӧ, — лабутнӧя тэрмасьтӧг висьталӧ пӧрӧдчысьыд.
— А коймӧд юкӧныс? — тэрмӧдлӧ Матяшыд.
— Но а коймӧд юкӧнсӧ няйтӧ кӧдза.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны тадзи.
Менам кык ныв.
Найӧс верда-пасьтӧда, но насянь бӧрсӧ меным нинӧм оз вичмы.
Найӧ петасны верӧс сайӧ дай мунасны ме ордысь.
Со кыдзи тайӧ колӧ гӧгӧрвоны.
— А тэ, вӧлӧмкӧ, сюсь вежӧра морт!
Кывйыд быттьӧ бритва вундӧ, — ошкыштіс Матяшыд. — Кывзы, ыджыд вежӧра мортӧй, менам со ылавсьӧма тайӧ вӧрас да, гашкӧ, тэ менӧ петкӧдан вӧрсьыс?
— Ок, муса господин, менам ӧд кадыс абу.
Гӧль мортыдлы пыр уджавны колӧ.
— А ме тэныд лунъя удждон мынта, сӧмын петкӧд менӧ тайӧ вӧрсьыс.
— Но тайӧ дзик нин мӧд сёрни!
Сьӧм вылад окотапырысь петкӧда.
Сэсся найӧ и мӧдӧдчисны.
Мунӧны тэрмасьтӧг, сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Матяшлы нимкодь сёрнитнысӧ пӧрӧдчыськӧд, ёна и тӧлка мортыд вӧлӧма да.
Матяшыд бара юалӧ:
— Кывзы, бур мортӧй, а аддзывлін-ӧ тэ коркӧ корольӧс?
— Эг, господин, некор на эз мойвилы аддзывны, а ёна эськӧ кӧсъя ловъяӧн на аддзывны кӧть ӧтпыр.
— Кӧсъян кӧ, тайӧ, ме ногӧн, абу сьӧкыд вӧчны.
Со ӧні, кор вӧрысь петам, сэні лоӧ уна йӧз.
И мыйӧн сӧмын найӧ аддзасны корольӧс, быдӧн юрсьыныс шапкасӧ пӧрччасны.
Сӧмын король и коляс шапкаа, сэк тэ и аддзан корольтӧ.
Но ладнӧ.
Коркӧ петісны жӧ найӧ вӧрсьыд.
Видзӧдӧны, а сэні муяс вылын йӧзыс тшем уджалӧ.
Сӧмын найӧ казяласны корольнысӧ, ставныс юрсьыныс шапканысӧ пӧрччасны.
А пӧрӧдчысьыд шензьӧмпырысь горӧдас:
— Вердысьӧй дай Енмӧй!
Господин, видзӧдлы, ставӧн куштісны юрнысӧ!
Сӧмын ми тэкӧд шапкааӧсь.
Тыдалӧ, кодкӧ миян пиысь корольыд!
Ме али тэ?
— Збыль, миян пиысь кодкӧ ӧти, — серӧктіс Матяш корольыд да меліа тапкӧдыштіс пӧрӧдчысьӧс мышкӧдыс.
Сюсьлунсьыс да шмонитны кужӧмсьыс Матяш король лышкыда козьналіс пӧрӧдчысьтӧ.
Сійӧ пӧрӧдчысьыд и ӧні, кӧнкӧ, ловъя, эз кӧ на кув, дерт.
{Носов Н. Н. (комиӧдіс Беляев Г. В.) @ Толя Клюквинлӧн приключениеяс @ беллетристика @ Носов Н. Н. Толя Клюквинлӧн приключениеяс @ 1963 @}
Носов Н. Н.
ТОЛЯ КЛЮКВИНЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
36-ӧд номера школаса нёльӧд классын велӧдчысь Толя Клюквин петіс Демьяновскӧй уличавывса дасӧд номера керкаысь, кежис Коймӧд Каширскӧй переулокӧ да мӧдӧдчис Слава Огоньков друг ордас, коді оліс Ломоносовскӧй уличаса 14-ӧд керкаын.
Тӧрыт рытсянь на другъяс сёрнитчисны аддзысьны талун асыв да ворсны шахматӧн.
Найӧ кыкнанныс радейтісны тайӧ ворсӧмсӧ да вермисны ворсны асывсянь рытӧдз.
Тайӧ налӧн вӧлі аслыспӧлӧс висьӧм кодь жӧ.
Толя кӧсйысис другыслы локны дас час асылын, но дыр падъяліс гортас да эз вермы ас кадӧ петнысӧ.
Вӧлі 10 часысь сёрджык нин, да Толя ёна тэрмасис.
Но тані нӧшта, кыдз сійӧ пыр овлӧ, кор колӧ тэрмасьны, лои сэтшӧмтор: Толя вӧлі нин Коймӧд Каширскӧй переулок помын, кыдз друг забор улысь петіс руд кань да лӧсьӧдчис вомӧнавны сылы туйсӧ.
— Кысь!
Бергӧдчы ӧні жӧ! — горӧдіс кань вылӧ Толя да, медым повзьӧдны, копыртчис, быттьӧ кӧсйис босьтны из.
Тайӧ збыльысь повзьӧдіс каньӧс, но, бӧрлань котӧртӧм пыдди, сійӧ уськӧдчис туй вомӧныс да пырис туй мӧдар бокын сулалысь керкалӧн дзиръя улӧ.
— Ак, мед эськӧ тэнӧ! — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Толя.
Сійӧ эз лысьт водзӧ муннысӧ да сувтіс и кутіс мӧвпавны, мый бурджык: пельпом вомӧныс куимысь сьӧвзьыны да водзӧ мунны, али бӧр бергӧдчыны да мунны мӧд уличаӧд.
Видзӧдліс гӧгӧрбок, оз-ӧ кодкӧ сійӧс аддзы, да решитіс век жӧ бӧр бергӧдчыны.
«Быттьӧкӧ мыйкӧ вежсяс сыысь, мый ме куимысь сьӧвзя, — мӧвпаліс сійӧ. — Каньыс кӧ вомӧналіс туйсӧ, сэки сьӧлась кӧть эн нин...
Кӧть и, веськыда кӧ шуны, вермас лоны, мый каньыс нинӧм оз вермы вӧчны, да ладнӧ нин, бес сыкӧд!
Меным мӧд туйӧдыс мунны абу сьӧкыд, а то збыльысь вермас мыйкӧ лоны».
Тадзи мӧвпалігтырйи Толя бӧр локтіс асланыс керка дінӧдз, муніс Демьяновскӧй улича кузяыс нӧшта ӧти квартал да кежис Мӧд Каширскӧй переулокӧ.
Ӧні сійӧ Ломоносовскӧй уличаӧдз локтіс торъя приключениеястӧг да ылісянь на аддзис, кыдзи 14-ӧд номера керкаысь петіс кутшӧмкӧ детинка.
Первойсӧ Толялы кажитчис, мый тайӧ детинкаыс ёна мунӧ Слава Огоньков вылӧ, сэсся кажитчис, мый оз зэв мун сы вылӧ.
Детинка сулалыштіс подъезд дорас, быттьӧ мыйкӧ думайтіс, сэсся бергӧдчис Толялань мышкӧн да кутіс ылыстчыны.
«Ладнӧ, — аслыс шуис Толя. — Ӧні ме пырала Слава ордӧ, и ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Славаыс кӧ гортын, то тайӧ эз сійӧ вӧв.
Слава кӧ абу гортас, — сідзкӧ сійӧ».
Толя кыпӧдчис лифтӧн нёльӧд судтаӧдз да звӧнитіс 31-ӧд патераӧ.
Восьтіс сылы Славалӧн мамыс.
— А Славаыд сӧмын на муніс, — шуис сійӧ. — Тэ ӧмӧй эн паныдась сыкӧд?
— Эг, сідзсӧ аддзылі сійӧс ылісянь, но чайті, мый абу сійӧ.
Ми ӧд сёрнитчылім, мый сійӧ виччысяс менӧ.
— Сійӧ тэнӧ дыр виччысис, дӧзмис весиг, мый эн лок.
А сэсся сылы телефон пыр звӧнитіс Женя Зайцев, и Слава шуис, мый сы ордӧ мунас.
— Но и скӧтина.
Быттьӧ эз нин вермы неуна виччысьыштны, — Славалӧн мамыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын броткис Толя.
Ывла вылӧ петӧм бӧрын, подъезд дорас сулаліг, сійӧ думайтіс, мый вӧчны, сэсся мӧдӧдчис Женя Зайцев ордӧ жӧ, коді оліс Ломоносовскӧй уличасянь вель ылын, Загороднӧй шоссе вылын.
Ӧні Толялы нинӧмла вӧлі тэрмасьны.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ бергаліг, быдтор гӧгӧрбок видзӧдаліг.
Суворовскӧй бульвар вылын сійӧ сувтіс, медым видзӧдыштны, кыдзи челядь велӧдчисны ветлӧдлыны челядьлы вылӧ кык гӧгыля велосипедӧн.
Найӧ вӧліны нёльӧн, но некод на пиысь ветлӧдлынысӧ эз на куж, сы вӧсна ӧтарӧ усялісны велосипед вывсьыс.
Колӧ шуны, мый кужтӧгыд тайӧ велосипедӧн ветлӧдлыны вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі аслыспӧлӧс.
Мукӧд кык гӧгыля велосипедлысь педальяссӧ колӧ бергӧдлыны сӧмын машина ӧддзытӧдзыс, сы бӧрын велосипедыс ачыс гӧгыльтчӧ, а педальясыс оз бергавны.
А тайӧ велосипедыслысь педальяссӧ колӧ вӧлі пыр бергӧдлыны.
Весиг кор найӧс оз нин ков бергӧдлыны, найӧ асьныс бергалӧны.
Тайӧ, буракӧ, сы вӧсна, мый велосипедыс важ.
Челядьлы сійӧс сетіс налӧн жӧ керкаысь ӧти олысь.
Шуисны тайӧ олысьсӧ Иван Герасимовичӧн.
Иван Герасимовичлы ичӧт дырйиыс тайӧ велосипедсӧ козьнавлӧма батьыс.
Сэсся Иван Герасимовичыс быдмӧма да ньӧбӧма аслыс настӧящӧй, ыджыд велосипед, а тайӧ велосипедсӧ сараяс дзебӧма.
Сійӧ думайтӧма, мый коркӧ гӧтрасяс да сылӧн лоӧны челядь, сэки сійӧ тайӧ велосипедсӧ налы и козьналас.
Но кольӧма кызь вит либӧ комын во, а Иван Герасимович сідзи и абу гӧтрасьӧма, весиг велосипед йывсьыд вунӧдӧма.
И со неважӧн сійӧ сараяс видлаліс ассьыс ёна нин важ кӧлуйсӧ да аддзис тайӧ велосипедсӧ.
«Мый сыкӧд вӧчны? — думайтіс Иван Герасимович. — Сета ме сійӧс челядьлы.
Аслам челядь абу жӧ-а.
Ме, гашкӧ, гӧтрася на, но сэк кежлӧ велосипедыс дзикӧдз сімас, и ковмас сійӧс шыбитны либӧ утильӧ сетны».
Сійӧ петкӧдіс велосипедсӧ сарайсьыс да челядьлы шуис:
— Со тіянлы, чӧртпиян, велосипед.
Абу кӧть зэв мича, но ён.
Челядь дырйи ме лун-лун сы вылын ветлӧдлі, но, видзӧдлӧй, сылӧн кӧть ӧти спица жугаліс-ӧ.
Голлялӧ, челядьпиян.
Жугӧдӧй-пазьйӧй помӧдз.
Челядьӧс тайӧ ёна шензьӧдіс, найӧ весиг эз эскыны, мый налы сетӧны велосипед, но бӧрын аддзисны, мый Иван Герасимович оз шмонит, да ёна радлісны.
Первой найӧ видлісны дворын велӧдчыны, но дворсӧ вӧлі вольсалӧма гырысь изйӧн да сэні усигас ёна доймалісны.
Сэки найӧ мунісны бульвар вылӧ, кӧні и найӧс аддзис Толя.
Сійӧ видзӧдыштіс, кыдзи велосипед вывсяньыс муас патурликасьӧны челядь, да шуис:
— Эк ті!
Коді нӧ ветлӧдлыны тадзи велӧдчылӧ!
Тадзи и ныртӧ жугӧданныд!
Велосипед вылын ветлӧдлыны колӧ велӧдчыны чой горув.
— Мыйла чой горув? — шензисны челядь.
— Сы вӧсна, мый чой горулӧ велосипедыс ачыс гӧгыльтчӧ — педальяссӧ бергӧдлыны оз ков, и сэк равновесие кутны позьӧ велӧдчыны.
А кор велосипед вылас кутан вермыны кутчысьны, позьӧ педальяссӧ бергӧдлыны велӧдчыны заводитны.
Ставсӧ кӧ ӧттшӧтш мӧдан велӧдчыны вӧчны, сэки нинӧм оз артмы.
Челядь пӧвстысь кодкӧ шуис:
— Колӧ бульвар кузя мунны ылӧджык, сэні туйыс увлань лэччӧ, чой горув.
Ставныс котӧртісны чой йылӧ.
Но велосипед вылын лэччыны некодлӧн смеллуныс эз тырмы.
— Кутшӧм ті полысьӧсь! — шуис Толя. — Ноко, вайӧй велосипедтӧ, ме петкӧдла тіянлы, кыдзи колӧ ветлӧдлыны.
Толя пуксис велосипед вылас, йӧткыштчис кокнас дай гӧгыльтчис увлань.
Сійӧ неуна кужис нин ветлӧдлыны, и тайӧ сылы эз нин вӧв сьӧкыд.
Челядь котӧртісны сы бӧрся.
Найӧ кутісны нин повны, мед эськӧ сійӧ эз пышйы велосипеднас.
Велосипедыс сэк кості ӧддзис и ӧддзис.
Педальясыс пондісны бергавны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Толя эз вевъяв кокъяссӧ вӧрӧдны.
Ковмис лэдзны педальяссӧ, но найӧ бергалісны сідз жӧ да мӧдісны кучкавны сылы кокъясас.
Сэки Толя паськыда паськӧдіс кокъяссӧ да тадзи ыджыд ӧдӧн лэбис водзӧ.
Нем виччысьтӧг водзын сійӧ аддзис бульвар шӧрын ворсысь челядьӧс.
Мед не талявны найӧс, сылы ковмис крута веськӧдны бокӧ.
Сылӧн шуд вылӧ, бульвар ӧградаас вӧлі ӧдзӧс.
Толя тӧвзьыштіс ӧдзӧсас, здукӧн пӧперегаліс уличасӧ да пырис кутшӧмкӧ дзиръяӧ.
Чардби моз вирдыштіс двор вомӧныс да стаз ӧд вывсьыс воддза гӧгыльнас зурасис заборсяньыс неылын куйлысь кыз чугуннӧй тумбаӧ.
Тангысьӧмсьыс велосипедыс воддза гӧгыль вылас сувтіс, быттьӧ вӧв чужйысис.
Толя седлӧ вывсьыс циркса акробат моз увлань юрӧн лэбис забор вомӧныс да шнёпкысис ёг ящикӧ, коді сулаліс орчча дворын забор саяс.
Ставыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый Толя весиг нинӧм эз и тӧдлы, кыдзи лои ящикын.
Усигас сійӧ мышнас крукасьліс ящик вевтса чурвидзысь кӧрт тувйӧ да косяліс дӧрӧмсӧ.
Тайӧ неуна ньӧжмӧдіс сылысь лэбӧмсӧ, да и усис сійӧ небыд ёг чукӧр вылӧ, та вӧсна сійӧ эз ёна доймы.
Ставыс помасис бура, не кӧ лыддьыны медбӧрас нин ящик дорӧ плешнас зурасьӧмсӧ.
Кор Толя ньӧжйӧникӧн сайкаліс да видліс дойдӧм плешсӧ, сылы кажитчис, мый сэті зырыштчӧма либӧ гыжйыштчӧма.
Плешсӧ носӧвикӧн кутіг Толя мӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ гоннявны да кӧсйис тӧдмавны, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Челядь, кодъяс вӧтчисны велосипед бӧрся, колины ылӧ бӧрӧ.
Но найӧ век жӧ аддзылісны, кыдзи Толя кежис бульвар вывсьыс да саймовтчис тӧдтӧм дзиръя сайӧ.
Пырисны сэтчӧ, котӧртісны двор помас да аддзисны забор улын туплясьысь велосипедсӧ.
Аддзӧны, мый велосипедыс кольӧма, а Толя ачыс кытчӧкӧ вошӧма, найӧ кутісны котравны двортіыс, видзӧдлісны быд пельӧсӧ да горзісны:
— Детинка!
Детинка!
Но Толя эз шыась.
Челядь думыштісны, мый сійӧ, тыдалӧ, пӧттӧдзыс нин катайтчис да муніс гортас.
Найӧ босьтісны велосипедсӧ да бӧр котӧртісны бульвар вылӧ.
Ящикын пукалігӧн Толя кыліс челядьлысь горзӧмсӧ, но найӧ сійӧс эз нимнас чуксавны, да чайтіс, мый кодӧскӧ мӧдӧс корсьӧны.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын да ящикысь кыйкнитлӧм бӧрын Толя медбӧрын гӧгӧрвоис, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Тӧдӧмысь, сэні сылы пукавнысӧ эз вӧв окота.
Видліс, петӧ-ӧ нин плешсьыс вирыс, сюйис зептас носӧвиксӧ да петіс ящиксьыс.
Сы водзын, пуяс сайын, тыдаліс стенас ыджыд аркаа рудӧдӧм кирпич керка.
Толя мӧдӧдчис веськыда сійӧ арка улӧ, кӧсйис петны улича вылӧ, но веськаліс эз улича вылӧ, а мӧд дворӧ.
Сійӧ воддза двор сертиыс вӧлі ёна мичаджык.
Двор шӧрас кыпӧдчис дзоридзалысь астраяса, георгинъяса да би кодь гӧрд настурцияяса ыджыд гӧгрӧс клумба.
Сы бокын вӧлі кельыдлӧз заборӧн кытшалӧм лыа чукӧр.
Кутшӧмкӧ челядь лӧня пукалісны чукӧр гӧгӧрыс да вӧчалісны лыа пирӧгъяс.
Найӧ вӧліны синмӧ шыбитчана дзоридзӧсь платтьӧаӧсь да костюмъясаӧсь.
Ылісянь найӧс асьнысӧ сідз жӧ позьӧ дзоридзьясӧн чайтны.
Лыа чукӧр ӧтар-мӧдарас вӧліны лӧсьӧдӧмаӧсь ӧкуратнӧя шырӧм веж туруна газонъяс.
На пӧлӧн сулалысь лабичьяс вылын пукалісны челядьлӧн мамъясныс.
Найӧ лӧня варовитісны, лыддисны небӧгъяс да видзӧдісны, медым челядьныс эз дурны да койыштны ӧта-мӧдныслы синъясас лыанас.
Лабичьяс саяс вӧлі волейбольнӧй площадка, код вомӧн ӧшӧдӧма сетка.
Некымын детинка да нывка — ыджыдджыкъясыс — ворсісны волейболӧн.
Дворыс вӧлі ыджыд, паськыд, нёльнан боксяньыс кытшалӧма балконъяса керка стенъясӧн.
Уна балкон вылын сярвидзисны кузь пу ящикъясӧ садитӧм дзоридзьяс.
Толя ас тӧдлытӧгыс сувтіс да кутіс любуйтчыны сы водзын воссьӧм серпаснас.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана: и дзоридзьясыс, и газонъясыс, и челядьыс, и сетка вомӧн лэбысь ыджыд мачыс.
«Ак, меным кӧ эськӧ тайӧ керкаас тшӧтш овны! — думыштіс Толя. — Ме эськӧ быд лун видзӧді дзоридзьяс вылӧ, лыа чукӧр да челядь вылӧ, ворсі эськӧ волейболӧн тайӧ зонкаясыскӧд да нывкаясыскӧд ».
Сійӧ шога ышловзис да стӧч сэки аддзис, мый ӧти нывка ӧвтыштіс сылы кинас, корис накӧд ворсыштны.
Толя полӧмпырысь матыстчис, но кык-куим минут мысти нин дзикӧдз велаліс выль другъяс дінас.
Сылы весиг кутіс кажитчыны, мый сійӧ тӧдса накӧд матӧ сюрс во нин.
Коли ещӧ вит минут кымын и сійӧ, кыдз шуасны, босьтіс инициативасӧ аслас киясӧ: командуйтіс, кор вӧлі колӧ местаяснас вежсьыны, горзіс: «Аут», «Сетбол», «Мазилӧ» да мукӧд кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм: кывъяс.
Сійӧ быдӧнӧс велӧдіс ворсны правилӧяс серти, а ачыс наӧн эз лыддьысь.
Помасис сійӧн, мый Толя эз вермы босьтны уліті лэбысь мачсӧ.
Кинас кучкӧм пыдди сійӧ чужйис кокнас.
Чужйӧмыс лои зэв вына, и мачыс лэбис бокӧ да веськалі веськыда мӧд судтаса ӧшиньӧ.
Стеклӧ торъясыс зёльгысисны муас.
Шуд вылад, мачыс уси сэтчӧ жӧ.
Толялӧн медводдза мӧвпыс вӧлі — пышйыны, но сійӧ веніс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Сылы кажитчис, мый тадзи абу честнӧ.
Вермасны ӧд думыштны, мый ӧшиньсӧ жугӧдіс эз сійӧ, а кодкӧ мӧд либӧ коймӧд.
Сэк кості ӧти детинка кватитіс мачсӧ да, сійӧс морӧс бердас топӧдӧмӧн, уськӧдчис пышйыны керка дорсьыс.
— Коді вермад, пышйӧй! — горӧдіс кодкӧ.
Став ворсысьыс коді кытчӧ уськӧдчисны.
Толя аддзис, мый ӧтнас колис, да решитіс, мый и сылы ӧні позьӧ пышйыны, но сійӧ здукӧ кодкӧ крепыда кватитіс сійӧс шошаӧдыс да чилзан гӧлӧсӧн горӧдіс веськыда пеляс:
— Кытчӧ нӧ тайӧ тэ мачсӧ чужйин, рӧзбойник?! Некытчӧ тэныд, ӧшиньсьыс кындзи, сэсся чужйынысӧ, бӧлбан тэ эстшӧм!
Толя бергӧдчис, мыйта вермис, да син бӧжнас аддзис пӧрысь нывбабалысь пар весьтас анькытш тусь ыджда пемыдгӧрд зӧр туся скӧр чужӧмсӧ.
Ӧти кинас старука крепыда кутіс шошаӧдыс Толяӧс, а мӧдас сылӧн вӧлі прӧдукта тыра сьӧд клеёнкаысь вурӧм сумка.
— Ме эг нарошнӧ, — нетшыштчыны зілиг шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Толя.
— Ме вот сідз жӧ ненарошнӧ юртӧ орӧда да стеклӧ пыддиыс пукта.
Тіянӧс ӧлӧдысьыс абу!
— Бара тіянлысь жугӧдісны, Дарья Семёновна? — юаліс лыа чукӧрдінса лабич вылын пукалысь нывбабаясысь ӧти.
— Миянлысь, донаӧй, кодлысь нӧ сэсся!
Коймӧдысь нин помся пазьнитісны, мед эськӧ паралич кучкас найӧс.
Стеклӧтӧ на вылӧ он вермы заптыны.
Тэ кутшӧм патераысь? — юаліс Дарья Семёновна да ёна тракнитіс Толяӧс шошаӧдыс.
— Дас квайтӧдысь, — эз соссьы Толя.
— А вот и пӧръясян, — шуис мӧд нывбаба. — Дас квайтӧд патерасьыс ме ставнысӧ тӧда.
— Да ме ӧд ог тіян керкаын ов, — вочавидзис Толя.
— Ак, он миянын! — скӧрысь радліг шуис Дарья Семёновна. — Асланым этша на ӧшиньяссӧ жуглӧны, да нӧшта бокӧвӧйяс кутасны волывлыны!
Ноко, мунам домоуправлениеӧ.
Старука кыскис Толяӧс домоуправлениеӧ.
Сэні пукалісны управдом да счетовод.
Управдомыс пызан сайын мыйкӧ гижис.
Счетовод тшӧті мольясӧн гольскис.
Сійӧ вомсьыс папироссӧ лэдзлытӧг куритіс да читкырасис синмас веськалысь тшынысь.
Сэні жӧ, ӧшиньдорса лабич вылас, пукаліс сапӧга да уска мужичӧй.
Сійӧ тшӧтш куритчис, мый вӧсна жыр тырыс вӧлі тшын.
Татшӧм тшынаинад веськалӧм бӧрын Толяӧс мӧдіс кызӧдны, но Дарья Семёновна эз зэв меліа йӧткышт сійӧс водзӧ да, ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, шуис:
— Со, ӧшинь пылькнитіс.
Коймӧдысь нин жугӧдісны.
Магазинӧ сӧмын и ветлі прӧдуктаясла, бӧр локта вӧлі, а тайӧ кыдзи сетыштас кокнас мачсӧ.
Ачым аддзылі.
Миян ставныс дачаӧ мунісны, сьӧмсӧ меным этша колисны.
Кытысь ме ӧні стеклӧ вылас кык шайтсӧ босьта?
— Гм! — бумагаяс дінсьыс юрсӧ лэптіг мурӧстіс управдом. — Ковмас, другӧ, стеклӧсьыс кык шайтсӧ мынтыны.
— Ме вая, — шуыштіс Толя.
— Вот, вот, другӧ, ветлы ноко да вай.
— Сідзи сійӧ и ваяс, лӧсьӧд зептӧ! — броткис Дарья Семёновна.
— Честнӧй кыв, ме вая, — мӧдіс эскӧдны сійӧс Толя.
— А тэ виччысьыштлы аслад честнӧй кывнад!
Пышъян, сӧмын и тэнӧ аддзылім!
— Вернӧ, — шуис управдом. — Колӧ гижыштны сылысь адрессӧ.
Кыдзи тэнад нимыд, овыд?
— Толя Клюквин.
— Кӧні олан?
Адрестӧ висьтав.
— Демьяновскӧй улича, дасӧд керка, дас квайтӧд патера.
— Вот тадз, Толя Клюквин, он кӧ вай кык шайтсӧ, ми тэнӧ тайӧ адрес кузяыс пыр жӧ аддзам.
Гӧгӧрвоин? — Толялысь адрессӧ гижӧм бӧрын шуис управдом.
— Аддзан сійӧс, лӧсьӧд зептӧ, — эз эскы старука. — Сійӧ тэныд висьталас пу йылысь тури, гижав сӧмын.
Управдом кӧсӧйтчыліс Дарья Семёновна вылӧ.
— Но, тайӧтор абу на сьӧкыд видлавны, — вочавидзис сійӧ. — Демьяновскӧй, дасӧд...
Тайӧ нӧ кутшӧм домоуправление лоӧ?
Буракӧ, кызь ӧкмысӧд...
Управдом листалыштіс водзас куйлысь тетрадьсӧ, кӧні вӧлі домоуправлениеяслӧн список, босьтіс телефон трубка да бӧрйис номерсӧ.
— Алло! — горӧдіс сійӧ минут мысти. — Тайӧ кызь ӧкмысӧд?..
Видзӧдлӧй сэн домӧвӧй небӧг сертиныд, олӧ-ӧ тіянын дас квайтӧд патераын Толя Клюквин?
Кыдзи?..
Олӧ?..
Но аттьӧ...
Мый вӧчис?...
Да нинӧм торъясӧ.
Ӧти гражданкалысь ӧшиньсӧ пылькнитіс...
Но, пӧчӧ, ті эн майшасьӧй, — трубкасӧ пуктіг шуис сійӧ Дарья Семёновналы. — Ӧні сійӧ миянысь оз дзебсьы.
Ставыс правильнӧ.
— Сійӧ и абу эскана, мый ставыс ладнӧ, — шуис лабич вылын пукалысь уска мужичӧй. — Миян тані милициялӧн нёльӧд отделениеын случай вӧлі.
Сувтӧдіс милиционер детинкаӧс: трамвайысь мунігкостіыс чеччыштӧма, а штрап мынтыны оз кӧсйы.
Но сійӧс милиционерыд, дерт, отделениеӧ вайӧдас.
Сэні, дерт, юаласны: «Кыдзи овыд?»
Сійӧ висьталас: «Ваня Сидоров», оз ассьыс овсӧ висьтав, а ӧти аслас тӧдса детинкалысь.
Сылысь юаласны: «Кӧні олан?»
Налы сійӧ тайӧ Ваня Сидоровыслысь и адрессӧ сетас.
Мӧдасны милициясяньыд звӧнитны домоуправлениеас: олӧ пӧ сэні тіян Ваня Сидоров?
Налы шуасны: «Олӧ».
Но найӧ, мый жӧ, лэдзасны тайӧ Ваня Сидоровтӧ, оз Ваня Сидоровӧс, дерт, а сійӧ детинкасӧ, коді Ваня Сидоровӧн висьтасис, но аскинас Ваня Сидоров бать-мамыслы повестка ыстасны, медым пи вӧснаыс штрап мынтасны.
Но, бать-мамыс, дерт, Ваня вылӧ уськӧдчасны.
«Мый нӧ тэ, — шуӧны, — сэтшӧм-татшӧм, мунігас подножка вылӧ чеччалан?
Мынты ӧні тэ вӧсна штрап!»
Зонмыд, тӧдӧмысь, ӧбидитчас, бӧрддзас: «Ме эг чеччав!» — «А, тэ нӧшта пӧръясьны, сэтшӧм-татшӧм!»
Коньӧр зонмыд дорйысяс, кевмысяс.
Весиг висьмас, гӧгӧрвоанныд-ӧ, оз эскыны да.
Бать-мамыс казяласны — мыйкӧ абу сідз.
Детинаыс эськӧ эз сэтшӧма ӧбидитчы, збыль кӧ сідз вӧлі.
Батьыс, дерт, милицияӧ котӧртас.
«Ми, — шуӧ, — пилы эскам.
Абу миян Ваня чеччыштӧма трамвайысь мунігас.
Сійӧ шань зонка».
Сылы шуасны: «Ставныс найӧ шаньӧсь, кор гортад пукалӧны».
Батьыс шуас: «Штрап мынтыны ме ог кут». — «А он мынтӧй, — шуасны, — судитам тіянӧс».
Вежон либӧ кык мысти батьсӧ суд вылӧ корасны.
Батьыс локтас.
«Ёртъяс, — шуас, — мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Эз ӧд чеччыштлы сійӧ». — «Кыдзи, — шуӧны, — эз чеччышт, кор тані ставыс: и нимыс, и овыс, и адресыс — стӧч гижӧма».
Кӧсйисны батьыслы дас вит сутки арест судитны сыысь, мый писӧ омӧля воспитывайтӧ да штрап оз кӧсйы мынтыны, да аттьӧ кодкӧ гӧгӧрвоас висьтавны, медым Ванялысь чеччыштӧмсӧ аддзылысь милиционерсӧ свидетель пыдди корны.
Но, корасны, дерт, милиционертӧ, петкӧдласны сылы Ваняӧс.
Милиционерыд видзӧдлас дай шуас: «А ме ог нин и помнит, кутшӧм сійӧ детинкаыс вӧлі, но кажитчӧ меным, тайӧ Ваняыс абу сійӧ детинкаыс, кодӧс ме куті».
Сэсся сійӧ нӧшта видзӧдліс бурджыка да шуис: — «Да, ме аддза, тайӧ абу сійӧ».
Тадз тайӧ историяыс и помасис.
А вермисны Ваняыслысь батьсӧ дзик нинӧмсьыс дас вит сутки кежлӧ арестуйтны.
А сійӧ детинкасӧ, коді Ваня Сидоровӧн висьтасис, сідзи и эз аддзыны.
— Да аддзан сійӧс! — шуис управдом. — Тыдалӧ, сюсь пышкай вӧлӧма.
— Ещӧ кутшӧм! — содтіс уска мужичӧй. — Овлӧ, детинка быд ногыс пӧръявлас, да ставсӧ тӧлктӧг: ылӧдлас и керка номернад, и патеранад, и уличанад.
Звӧнитасны домоуправлениеӧ, а сэні и сэтшӧм патераыс абу, либӧ олӧ сыын кодкӧ мӧд.
Вот тані сійӧ и шедӧ.
А тайӧ ставсӧ лючки висьталӧма, сӧмын абу ас йывсьыс, а Ваня Сидоров йылысь.
— Тадзитӧ, — шыасис Дарья Семёновна, — тэныд быдӧн стеклӧтӧ жугӧдас да шуас: ме пӧ Ваня Сидоров, ола сэнтӧ да сэнтӧ.
Сэсся мун Ваня Сидоровсянь пӧлучит.
— Гм!
Аддзанныд со, пӧчӧ, кутшӧм оказия, — Толя вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын шуис управдом. — Вермас лоны, сійӧ збыльысь Ваня Сидоров, збыль, тфу!.. кыдзи тэ шуин тэнад овыд?
— Толя Клюквин, — вочавидзис Толя.
— Вот, вот.
Вермас лоны, сійӧ збыльысь Толя Клюквин, а, гашкӧ, и кодкӧ мӧд.
Кыдзи аддзанныд, быд ногыс овлӧ.
Ветлӧй бурджык ті сыкӧд милицияӧ, сэні стӧчджыка тӧдмаласны.
— Мыйла милицияӧ? — кевмысис Толя. — Ме тіянлы правда висьтала.
— «Правда! Правда!» — скӧрысь ропкис старука. — Виччысь тіянсянь правдатӧ!
Сійӧ кватитіс Толяӧс гырддзасьыс вылітіджык киӧдыс да кыскис ывла вылӧ.
Полӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдавліг Толя тірӧдіс сыкӧд орччӧн.
Сылы кажитчис, мый ветлысь-мунысьясыс сюся видзӧдӧны сы вылӧ да гӧгӧрвоӧны, мый сійӧс милицияӧ нуӧдӧны, гашкӧ, сійӧс вӧрӧн чайтӧны.
Толя милицияӧ эз на веськавлы, да сылы зэв эз вӧв окота сэтчӧ муннысӧ.
Сійӧ нетшыштчис мый вынсьыс, но старука нӧшта ёнджыка кабыртіс крука чуньяснас сылысь сойсӧ.
— Мыйысь ті сійӧс? — юаліс паныдасьысь нывбаба.
— Керка ӧшинь пазькнитіс.
— Кытчӧ нӧ ӧні ті сійӧс?
— А милицияӧ.
Кытчӧ нӧ нӧшта?
— Лэдзӧй менӧ! — мынтӧдчыны зілиг корис Толя.
Но старука быттьӧ клещиӧн сійӧс кутіс.
— А тэ эн тракйысь, — долис сійӧ. — Меысь он жӧ нин пышйы-а.
— Лэдзӧй! — корис Толя. — Ме ачым муна.
Оз ков менӧ кутны.
Ог пышйы.
— Сідз ме тэныд и эска.
Толя гӧгӧрвоис, мый Дарья Семёновна киысь сылы не мынны, да решитіс мудеритны.
Сійӧ аддзис, мый старукалӧн ӧти киас сумка да вермис кутны сійӧс сӧмын мӧд кинас.
«Коркӧ киыс мудзас да оз мӧд сэтшӧм крепыда кутны», — мӧвпаліс сійӧ.
Сійӧ эз кут нетшкысьны да мыйкӧ дыра муніс лӧня.
Но тайӧн сӧмын пӧръяліс старукаӧс, сэсся виччысьтӧг нетшыштчис да, мынӧм бӧрас, уськӧдчис пышйыны.
— Сулав!
Сулав! — горзігтыр Дарья Семёновна уськӧдчис сы бӧрся. — Сулав, тэныд шуӧны!
Кутӧй сійӧс!
Паныдасьысь подаяс сувталісны да эз тӧдны, кутны колӧ Толяӧс али оз ков.
Ӧти гражданин кӧсйис кватитны сійӧс, но Толя пелька тюркнитіс сылӧн ки увтіыс, кежис тротуар вывсьыс да петіс мостовӧй вылӧ.
Тані паныд локтысьясысь нинӧм вӧлі повнысӧ, и сійӧ мӧдіс котӧртны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
Дарья Семёновна мӧдіс котӧртны мостӧвӧй вывтіыс жӧ, но пыр жӧ муртса эз сюр грузӧвӧй машина улӧ.
— Сулав! — горзіс сійӧ бара нин тротуар вывсянь. — Сувт ӧні жӧ!
Машина улӧ сюран!
Но Толя эз кывзы сійӧс.
Сійӧ петіс перекрёсток вылӧ да мӧдӧдчис туй вомӧныс.
Дарья Семёновна аддзис Толялы вомӧн локтысь трамвай да сувтіс улича пельӧсас.
Морӧсыс сылӧн кӧдзаліс.
Сылы кажитчис, мый Толя вот-вот веськалас трамвай улӧ.
Но вагоновожатӧйыс аддзис детинкаӧс да чинтіс ӧдсӧ.
Толя котӧртіс рельсъяс вомӧн, но мӧдарладорсяньыс сы дінӧ матыстчис автомобиль.
Бӧр котӧртны вӧлі сёр нин.
Кыліс тормозъяслӧн чилӧстӧм.
Автомобиль зургис Толялы пельпомас да пыр жӧ сувтіс.
Толя уси.
Дарья Семёновна уськӧдіс муас сумкасӧ да тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Толя гӧгӧр здукӧн чукӧрмисны йӧз.
Кутшӧмкӧ гражданин пыр жӧ котӧртіс телефоннӧй будкаӧ да корис скорӧй помощь.
Толя сэк кості сувтіс кок йылас.
— Ёна доймин? — юаліс кодкӧ. — Тэ ранитчин?
— Эг, — юрнас пыркӧдіс Толя.
Шоперыс петіс кабинасьыс да котӧрӧн матыстчис Толя дінӧ:
— И кытысь сӧмын тэ туй шӧрас петін?
Ёна доймин?
— Эг, эг ёна.
Шопер кватитіс сійӧс кыкнан кинас, видлаліс гырддзаяссӧ, пельпомъяссӧ:
— Некыті оз доймы?
— Некыті.
Ме сӧмын повзи.
— «Повзи»! — шоперлӧн нюмыс петіс. — Аттьӧ шу, мый ме ас кадӧ тормозитны вевъялі.
Сэки матыстчис милиционер.
— Мый детинкаыскӧд лои? — стрӧга юаліс сійӧ шоперлысь.
— Шуда вӧлӧма, милиционер ёрт.
Позьӧ шуны, неуна повзьыштӧмӧн мыніс.
— Со кыдзи!
Сэк кості йӧз пӧвстті писькӧдчис Дарья Семёновна.
Повзьӧмысла сылӧн тіралісны киясыс, льӧбйыс.
Кор аддзис машина водзын сулалысь Толяӧс, кодкӧд быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, уськӧдчис сы дорӧ да горӧн бӧрддзис:
— Ловъя, видзӧдтӧ!
Ок тэ, менам мусаӧй!
Толя аддзис старукасӧ да чепӧсйис сыысь бокӧ.
Но гӧгӧр стена моз сулалісны йӧз, и сылы пышйыны вӧлі некытчӧ.
— Да мый нӧ тэ, мусаӧй! — кинас ӧвтчис старука. — Ме ӧмӧй тэнӧ вӧрзьӧда?
Милиционер ёрт, тайӧ ме, сё збыль, ме ставсьыс мыжа.
Сійӧ, ӧкаяннӧйыд, меысь повзьӧмысла машина улӧ шыбитчис.
Да ӧд ставыс стеклӧ вӧсна, мед сійӧ му пырыс куимысь мунас!
— Тайӧ збыль, — шуис кодкӧ йӧз пӧвстысь. — Ме ачым аддзылі, кыдзи тайӧ пӧрысь бабыс скӧрмӧдӧм Фурия * моз сы бӧрся вӧтчис.
— Но мый нӧ, ми сідзи и пасъям, — шуис милиционер да босьтчис протокол гижны.
— Пасйы, донаӧй, пасйы!
А тэ, бобӧй, эн пов! — Толя дінӧ шыасис старука. — Ме тэ вылӧ стеклӧ вӧснаыд ог ӧбижайтчы, мед синмӧн сійӧс сэсся не аддзывны, мед сотчас сійӧ!
Тэ, мусаӧй, волывлы миянӧ, ворс челядькӧд аслад мачӧн.
А тайӧ стеклӧястӧ быд лун кӧть найӧс жулльы, ме ӧмӧй мыйкӧ шуа!
Сэки неылын сувтіс скорӧй помощлӧн машина, и сэтысь петіс еджыд халата нывбаба.
— Кӧні доймысьыс? — йӧз чукӧр дінӧ матыстчиг юаліс сійӧ. — Кодӧс тані машинаыс таляліс?
— Да со, детинкаӧс, — вочавидзис кодкӧ.
Йӧз сетісны халата нывбабалы туй, и сійӧ матыстчис Толя дінӧ.
— Ноко, кутчысь кияснад менам сьыліӧ, ме тэнӧ санитарнӧй машинаӧ нуа.
— Да сійӧ дзоньвидза, — нюмъяліг шуис шопер. — Нинӧм сыкӧд эз ло.
— Тайӧ ті сідзи чайтанныд, — стрӧга шуис нывбаба. — А ме аддза, мый детинкаыслӧн плешкыс потӧма.
— Да тайӧ ме эг ӧні, — шуис Толя. — Тайӧ ме дойді, кор ёг тыра ящикӧ уси.
— Кутшӧм сэтшӧм ёг тыра ящикӧ?
— Кор детинкаяскӧд велосипед вылын катайтчим.
Нывбаба шымыртіс Толяӧс моздорас да кутіс нуны санитарнӧй машиналань.
— Кытчӧ нӧ ті сійӧс? — шензис Дарья Семёновна. — Сійӧ жӧ висьталіс, мый ёг тыра ящик дорӧ зурасьӧмысь доймӧма.
— А ті ногӧн, ёг тыра ящик дорӧ кӧ, и бурдӧдны оз ков?
Сылы ӧдйӧнджык колӧ столбнякысь укол вӧчны.
— Но мый нӧ, сы вылӧ ті и врачьяс, медым тӧдны, мыйысь укол вӧчны, — шуис Дарья Семёновна. — А тэ, муса пи, волывлы миянӧ мачӧн ворсны, кор бурдан, — горӧдіс сійӧ Толялы да лют-лёг вӧчис сылы кинас.
Минут мысти Толяӧс нуисны нин санитарнӧй машинаӧн.
Нывбаба водтӧдіс сійӧс нӧсилка вылӧ, а ачыс орччӧн пуксис лабич вылӧ.
— Вот локтам больничаӧ, доктор видзӧдлас тэнӧ, сэки ветлӧдлыны и котравны кутас позьны, а ӧні куйлышт на, — висьталіс сійӧ.
Санитарнӧй машина ӧшинь пыр керкаяслӧн вылыс судтаясыс сӧмын тыдалісны, да Толя некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм уличаясті найӧ мунӧны.
Но эз та вӧсна сійӧ шогсьы.
Толя поліс сыысь, мый сылы кӧсйӧны укол вӧчны.
Уколалігас, колӧ чайтны, зэв ёна доймӧ.
Машина регыд мысти кежис больнича воротаӧ да сувтіс подъезд дорӧ.
Кык санитар восьтісны машина ӧдзӧссӧ да заводитісны кыскыны машинасьыс нӧсилкасӧ.
Толя кӧсйис кок йылас сувтны, но ӧти санитарыс стрӧга шуис:
— Куйлы, куйлы, да эн вийсьы!
И найӧ нуисны Толяӧс больничаӧ.
Толялы век жӧ окота вӧлі тӧдны, кодарӧджык сійӧс нуӧны, и лӧня куйлӧм пыдди сійӧ, нӧсилка вылын пукаліг, гӧгӧр бергаліс.
— И кутшӧм сэтшӧм асныра детинка веськаліс! — броткис бӧрвылас восьлалысь санитарыс. — Сылы шуӧны — куйлы, а сійӧ со ванька-встанька быттьӧ.
Больнича коридор кузя нуӧм бӧрын санитаръяс пыртісны Толяӧс еджыд стенъяса джуджыд, ыджыд да югыд жырйӧ.
Тані, коридорас моз жӧ, ӧвтіс йодӧн, карболкаӧн да мукӧд лекарствоясӧн.
Санитаръяс пиысь ӧтиыс кокньыдика босьтіс Толяӧс киняулӧдыс да водтӧдіс йи кодь кӧдзыд клеёнкаӧн вольсалӧм джуджыд да чорыд крӧвать вылӧ.
— Куйлы тані.
Пырысь-пыр доктор локтас, — гусьӧн шуис санитар да мыйлакӧ грӧзитыштіс Толялы чуньнас.
Толя куйлан колис.
Сылы вӧлі страшнӧ.
Доктор мыйлакӧ дыр эз лок.
Толялы кутіс нин кажитчыны, мый сы йылысь вунӧдісны, но мыйкӧ дыра мысти ӧдзӧсыс воссис и жырйӧ пырисны доктор да медицинскӧй сестра.
Докторыс вӧлі пӧрысь да юр вывсяньыс кок улӧдзыс еджыд: сӧстӧм еджыд халата, юр вылас еджыд колпака, еджыд дзор синкымъяса, а ныр йылас ӧчки.
Сійӧ радейтіс «ну-с» кыв, шыасьлывліс Толя дінӧ «ті» вылӧ да шуис сійӧс том мортӧн:
— Ну-с, том морт, кыдзи нӧ тайӧ ті машина улӧ веськалінныд?
Толялысь вочавидзӧмсӧ виччысьтӧг сійӧ сюйис пельясас кык вӧсньыдик резина трубка да мыйкӧ металлическӧй гӧгрӧсіникӧс пуктіс сылы морӧс бердас.
— Ну-с, лолалӧй, том морт, кора тіянӧс.
Тадз... пыдісяньджык лолалӧй... нӧшта лолалӧй, — Толялы морӧс вылас то шуйга, то веськыдладорас металлическӧй гӧгрӧсіниксӧ инмӧдавліг шуаліс сійӧ.
Сэсся матыстіс Толялы ныр дорас чуньсӧ:
— А ӧні кора тіянӧс видзӧдны менам чунь пом вылӧ.
И мӧдіс новлӧдлыны чуньсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Толя синъяснас зілис вӧтлысьны докторлӧн чунь бӧрся да видзӧдіс то веськыдвыв, то шуйгавыв, то вывлань, то увлань.
Та бӧрын доктор гӧгӧрбок видлаліс Толяӧс, тотшкӧдыштіс пидзӧсъясас югъялысь кӧрт воропа резина мӧлӧтӧн да, медицинскӧй сестралань бергӧдчӧмӧн, юаліс:
— Тіян ставыс дась, Серафима Андреевна?
— Дась ставыс, — шыасис мӧдыс.
— Но сідзкӧ заводитӧй, — тшӧктіс доктор.
«Мамӧй!
Мый сійӧ кӧсйӧ заводитны?» — мӧвпыштіс Толя.
Повзьӧмысла сылӧн ставыс кӧдзавліс да синъяс водзас кутісны виж кытшъяс бергавны.
— Оз ков мем уколсӧ вӧчны! — кевмысис Толя. — Ме сэсся ог кут!
— Йӧюк!
Коді тэныд висьталіс, мый ме укол вӧчны лӧсьӧдча?
Ме ньӧти ог кӧсйы.
Тадзи сёрнитіг сійӧ матыстчис Толя дінӧ, а мышкас дзебӧмӧн киас кутіс шприц.
Тыртӧм кинас сійӧ бергӧдіс Толяӧс бок вылас да быттьӧ шуткаысь чепӧльтіс чуньяснас мышкусӧ.
— Ай! — чирӧстіс Толя, кор кыліс, кыдзи шприц емыс бырснитіс-пырис яяс.
— Лӧньджыка, бобӧ, лӧньджыка!
Ставыс нин!
Эн горзы!
Оз ӧд нин доймы!
— Да, оз доймы! — бӧрдӧм сорӧн вочавидзис Толя.
— Ӧні мед сійӧ куйлыштас час джын кымын и верманныд мӧдӧдны сійӧс гортас.
Сӧмын эн вунӧдӧй плешсьыс ранасӧ йодӧн мавтыштны, — шуис доктор да петіс жырсьыс.
Серафима Андреевна мавтіс Толя плешкысь доймӧминсӧ йодӧн, сэсся пуксис пызан сайӧ да кутіс мыйкӧ гижны тетрадьӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс сійӧ.
Толя кӧсйис шуны, мый нимыс сылӧн Толя, но мыйлакӧ висьтасис Славаӧн, а кор Серафима Андреевна юаліс, кыдзи сылӧн овыс, сійӧ, медым шуны Клюквин, вочавидзис, мый овыс сылӧн Огоньков, мӧд ногӧн кӧ, висьталіс аслас друг Слава Огоньковлысь ним-овсӧ, код ордӧ асывнас мӧдӧдчыліс и кор сылы туйсӧ кань пӧперегаліс.
— Мича тэнад овыд, — Слава Огоньковлысь нимсӧ да овсӧ тетрадьӧ гижигӧн шуис Серафима Андреевна. — А кӧні тэ олан?
Сы пыдди, медым шуны, мый сійӧ олӧ Демьяновскӧй улича вылын, дасӧд керкаса дас квайтӧд патераын, Толя висьталіс, мый олӧ Ломоносовскӧй улича вылын, дас нёльӧд керкаса комын ӧтиӧд патераын, либӧ бара сетіс эз ассьыс, а сійӧ жӧ Слава Огоньковлысь адрессӧ.
Бӧрыннас Толя ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ пӧръяліс.
Буракӧ, сылы тайӧ здукӧ дум вылас уси, кыдзи эз эскыны сылы домоуправлениеын, кор сійӧ висьталіс веськыда, но некод кӧ оз эскы, мыйла нӧ сэсся сылы и зільнысӧ.
Да нӧшта сійӧ зэв ёна поліс, мед эськӧ больничасянь став лоӧмтор йывсьыс мамыслы эз юӧртны.
Та вӧсна Толя вӧчис дзик сійӧ детинка мозыс, код йылысь кывліс домоуправлениеын.
Эз кӧ кывлы тайӧ детинка йывсьыс, сійӧ эськӧ и думыштны эз куж, медым висьтасьны мӧд нимӧн да сетны йӧзлысь адрес, но сы вӧсна, мый кывліс, сылы со пыр жӧ и ставыс тайӧ юрас воис.
— Ломоносовскӧй улича — тайӧ абу матын, — шуис Серафима Андреевна. — Тіян гортад эм-ӧ телефон?
Толяяслӧн телефон эз вӧв, но сійӧ тӧдіс, мый Слава патераын телефон эм, да сы вӧсна шуис, мый эм.
— А номерыс кутшӧм? — юаліс Серафима Андреевна.
— Номерыс, номерыс, — плешсӧ кӧрны мый вынсьыс зільӧмӧн нурбыльтіс Толя. — Номерсӧ вунӧді.
— Кыдзи нӧ тэ ассьыныд телефонтӧ он помнит? — нюмъяліг шуис Серафима Андреевна. — Тыдалӧ, машина улӧ веськалігад сэтшӧма повзьӧмыд, мый весиг телефон номертӧ вунӧдӧмыд.
Но нинӧм, ме, час, телефоннӧй небӧгысь видзӧдла.
— А мыйла ті телефон пыр кӧсъянныд звӧнитны? — повзьӧмӧн юаліс Толя.
— Колӧ жӧ тэнад мамлы висьтавны, мед тэла волас.
Ме эськӧ ачым тэнӧ нуӧді, да меным удж вылысь мунны оз позь.
— Быттьӧ ме ачым гортӧ туйсӧ ог аддзы! — шуис Толя. — Мыйла ещӧ нуӧднысӧ колӧ менӧ!
— Ог, бобӧй, ог вермы ме тэнӧ ӧтнадтӧ лэдзны.
Друг да тэ бара машина улӧ веськалан!
Серафима Андреевна кутіс листавны телефоннӧй небӧг.
— Со, — шуис сійӧ, кор аддзис колана лист бок. — Огоньков, Ломоносовскӧй улича, дас нёльӧд керка, комын ӧтиӧд патера.
Сійӧ судзӧдчис телефоннӧй аппаратлань, босьтіс трубкасӧ да заводитіс бӧрйыны колана номер.
Толя полӧмӧн вӧтлысис синъяснас Серафима Андреевналӧн вӧрасъяс бӧрся да виччысис, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Толя надейтчис дзик ӧтитор вылӧ, мый Славаяслӧн гортас некод абу.
Но надейтчӧмыс лои весьшӧрӧ.
Минут джын мысти Серафима Андреевна сёрнитіс нин Славалӧн мамкӧд.
— Алло!
Тайӧ гражданка Огонькова? — горзіс сійӧ телефон трубкаӧ. — Тіянкӧд больничасянь сёрнитӧны.
Тіянлы колӧ пиыдла волыны.
Да, да, пиыдла, Славаыдла...
Мый сыкӧд?
Да нинӧм сыкӧд эз ло.
Куйлӧ сійӧ тані...
Да ті эн шогсьӧй.
Нинӧм сыкӧд эз ло, честнӧй кыв, нинӧм...
Но куйлӧ сы вӧсна, мый сылы столбнякысь укол вӧчим...
Столбнякысь...
Да...
Уколалім мыйла?..
Но, ті жӧ тӧданныд, мый ранитчӧм бӧрын пырысь-пыр колӧ вӧчны столбнякысь укол...
Да эз!
Эз жӧ ранитчы!
Коді тіянлы ранитчӧм йывсьыс висьталіс?
Ньӧти сійӧ эз ранитчы...
Да эз ранитчы, тіянлы шуӧны!
Гыжна сӧмын.
Рытӧдзыс бурдас...
Да ог пӧрйӧдлы ме тіянӧс, честнӧй кыв, ме збыльтор висьтала.
Гыжна!
Дзик некутшӧм рана...
Мый?..
Гыжнаыс мыйысь?
Но, машина улӧ сюрлӧма, абу сюрлӧма машина улас, а сӧмын уськӧдӧма машинаыс кок йывсьыс сійӧс: стӧчджыка кӧ, машинаыс сійӧс абу йӧткыштӧма, мый нӧ ме висьтала, — сійӧ ачыс усьӧма, а машинаыс весиг матӧ абу матыстчылӧма, честнӧй кыв...
Да ог, мый ті абусӧ лӧсьӧдланныд!
Ме ог такӧд тіянӧс.
Ловъя сійӧ, честнӧй кыв, ловъя.
Да мый нӧ ті водзвыв паника кыпӧданныд!
Тані со куйлӧ сійӧ, честнӧй кыв, куйлӧ, мый нӧ ме пӧръясьны али мый кута!
Локтӧй, асьныд аддзанныд...
Мый?..
Кытчӧ локны?..
Тургеневскӧй, кызь витӧд керка.
Серафима Андреевна пуктіс телефон трубкасӧ да нюмъяліг шуис Толялы:
— Но вот.
Регыд тэнад мамыд тані лоӧ.
Татшӧм выльтор кылӧм бӧрын Толя чеччыштіс крӧвать вывсьыс, но Серафима Андреевна сійӧс бӧр водтӧдіс.
— А тэ куйлы.
Мыйла чеччан?
Укол бӧрын век колӧ куйлыштны.
Мамыд локтас да ӧтлаын мунанныд гортад.
Толя куйліс да зілис думыштны, мый сійӧ кутас висьтавны, кор локтас Славалӧн мамыс да Слава пыдди аддзас сійӧс.
«Гашкӧ, Серафима Андреевналы веськыда висьтасьны, мый ме ньӧти абу Слава?» — мӧвпаліс Толя.
Но сійӧ некыдзи эз вермы решитчыны та вылӧ, а сэсся Серафима Андреевна кытчӧкӧ петіс жырсьыс да дыр эз лок.
Толя аддзӧ, мый Серафима Андреевна век на абу да решитіс, мый медся бур эськӧ пышйыны татысь ӧні.
Сійӧ думсьыс аддзис нин, кыдзи Серафима Андреевна Славалӧн мамкӧд пырасны жырйӧ да кор аддзасны, мый сійӧ абу, кутасны корсьысьны больнича пасьтаысь.
Славалӧн мамыс, тӧдӧмысь, нӧшта ёнджыка повзяс, но сэсся век жӧ мунас гортас, аддзас Славаӧс да такалас.
Тадзи думыштӧм бӧрын Толя пуксис крӧвать вылын да троньгӧдіс нин кокъяссӧ, медым чеччыштны джоджӧ, но сійӧ здукӧ ӧдзӧсыс воссис, и жырйӧ пырис Серафима Андреевна, а сы бӧрся Славалӧн мамыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі быгалӧма повзьӧмысла.
— Но вот аддзанныд, — шуис Серафима Андреевна. — Сійӧ ловъя и дзик дзоньвидза, весиг сералӧ.
Толя пукаліс крӧвать вылын да, Славалӧн мам вылӧ видзӧдіг, бӧб моз нюмъяліс.
— Кӧні нӧ менам пиӧй? — шӧйӧвошӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдаліг юаліс Славалӧн мамыс и быттьӧ эз и аддзы Толяӧс.
— Со сійӧ, — Толялань кинас ӧвтыштіг кыпыда шуис Серафима Андреевна. — Ассьыныд питӧ ӧмӧй энӧ тӧдӧй?
— Кӧні менам пиӧй? — бара юаліс Славалӧн мамыс. — Толя, кӧні Славаыд?
— Ме ог тӧд, — нурбыльтіс Толя.
— Ті ӧд ӧтлаын вӧлінныд Женя Зайцев ордын.
Кытчӧ ті сэсянь мунінныд?
Толя, нинӧм меысь эн дзеб!
— Да кутшӧм сійӧ Толя!
Слава сійӧ, — шуис Серафима Андреевна.
— Коді — Слава? — шемӧсмис Славалӧн мамыс.
— Да сійӧ, дерт.
Коді нӧ ещӧ?
— Кывзӧй, кыдзи ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоны?
Висьталанныд-ӧ ті сэсся, кӧні менам пиӧй?
— Да Славаыс ӧмӧй абу тіян пи?
— Слава менам пи, но тайӧ абу Слава, а Толя!
Толя Клюквин, гӧгӧрвоанныд?
Нӧшта кымынысь тіянлы колӧ висьтавны!
Ме, тыдалӧ, йӧйма!
— Мыйла нӧ тэ сідзкӧ меным висьтасин, мый тэнӧ шуӧны Слава Огоньковӧн? — уськӧдчис Толя вылӧ Серафима Андреевна. — Ті менӧ, гражданка, прӧститӧй, но ме абу мыжа.
Сійӧ меным шуис, мый сійӧ Огоньков, ме и тіянлы звӧниті.
Мыйла тэ меным Огоньковӧн висьтасин, кор тэ ньӧти абу Огоньков?
Тэ мый, абу ас садяд, татшӧм ногӧн шмонитан?
Али тэ, гашкӧ, повзин, кор машина улӧ веськавлін?
Ті сійӧс эн мыждӧй, гражданка, сійӧ повзьӧмысла, тыдалӧ, мый оз ков висьталӧма.
Овлывлӧ татшӧмторйыд.
— Да ме ӧмӧй мыжала?
Ме некодӧс ог мыжав.
Ме сӧмын кӧсъя тӧдны, кӧні менам пиӧй?
— Гражданка, ме ӧмӧй верма тӧдны, кӧні тіян пиыд?
Асьныд ӧмӧй он аддзӧй, мый миян ордын тіян пиыд абу?
— Сідзкӧ, сійӧ эз сюр машина улӧ?
— Колӧ чайтны, абу на веськалӧма, — кияссӧ шевгӧдліс Серафима Андреевна. — Чайта, веськаліс кӧ, вайисны эськӧ миян ордӧ.
— Кывзы, Толя, — Клюквин дорӧ шыасис Славалӧн мамыс. — Тэ меным висьтав сӧмын, корджык ті Славаыдкӧд талун Женя ордсьыд мунінныд?
— А ме ӧмӧй вӧлі талун Женя ордас? — юаліс Толя.
— А эн ӧмӧй?
Меным талун асыв кажитчис, мый тэ Женяясӧ жӧ мунін.
— Муннытӧ ме муні, сӧмын эг во на ордӧдз.
Ме эг веськав сэтчӧ, сы вӧсна мый татчӧ со веськалі.
— Вермас лоны, Слава и ӧні на Женя ордын пукалӧ?
Тэ он помнит Женялысь телефонсӧ?
— Ог.
— Но, телефонтӧ позьӧ телефоннӧй небӧг серти тӧдмавны, — шуис Серафима Андреевна.
Сійӧ ӧдйӧ аддзис телефоннӧй небӧгысь Женя Зайцевлысь телефон.
Славалӧн мамыс пыр жӧ звӧнитіс да тӧдмаліс, мый Слава сэні.
Славакӧд сёрнитыштӧм бӧрын да сійӧс гортӧ мунны тшӧктӧм бӧрын сійӧ такаліс да Серафима Андреевналысь корыштіс неуна валерьянӧвӧй капляяс.
Серафима Андреевна войтӧдыштіс стӧканӧ валерьянка сылы да шуис:
— Ӧні эськӧ колӧ Толялӧн мамлы звӧнитны, мед волас сыла.
— Энӧй, энӧй, — повзис Славалӧн мамыс. — Оз ков звӧнитны мамыслы, а то ті сійӧс кувтӧдзыс повзьӧданныд.
— Мый ті, мый ті!
Мыйла нӧ ме кута повзьӧдлыны?
Ме тӧда нин, кыдзи колӧ.
— Бурджык лоӧ, ме кӧ ачым сійӧс гортӧдзыс нуӧда.
Да налӧн и телефоныс абу.
Славалӧн мамыс босьтіс Толяӧс киӧдыс да, Серафима Андреевнакӧд прӧщайтчӧм бӧрын, петіс улича вылӧ.
— Кыдзи нӧ сідзи артмис, мый тэ больничаӧ веськалін? — юаліс сійӧ.
Толя босьтчис висьтавны водзсяньыс, кыдзи асывнас мӧдӧдчис Слава ордӧ, но бӧр бергӧдчис, сы вӧсна мый сылы туйсӧ кань вомӧналіс, а та вӧсна сёрмис да эз су Славаӧс гортас; кыдзи мӧдӧдчис сэсся Женя ордӧ, но мунігкостіыс заводитіс голлявны велосипед вылын да усис мусорнӧй ящикӧ, та бӧрын челядькӧд волейболӧн ворсіс, мачнас ӧшинь жугӧдіс, веськаліс скӧр пӧчӧ киясӧ, коді кыскис сійӧс милицияӧ, а сійӧ мынтӧдчис старукасьыс да котӧртіс туй вомӧн, кыдзи сійӧс автомобиль муртса эз таляв, кыдзи сэсся сійӧс нуисны больничаӧ да столбнякысь укол вӧчисны.
Тайӧ интереснӧй висьтсӧ кывзігӧн Славалӧн мамыс эз вермы кутны нюм петӧмсӧ.
Сэсся сійӧ шуис:
— Тешкодь жӧ тэ морт!
Висьтав вай, пӧжалуйста, мый эськӧ вӧлі тэкӧд, эн кӧ пыдди пукты сійӧс, мый туйтӧ тэныд кань вомӧналіс, а аслад туйӧд кӧ спокойнӧя водзӧ мунін?
— Да мый эськӧ вӧлі?..
Нинӧм, навернӧ, эз и вӧв, — вочавидзис Толя. — Суи эськӧ Славатӧ гортсьыс, ворсім эськӧ ми сыкӧд шахматӧн, и ме эг мун эськӧ Женя ордӧ, ӧшинь эг жугӧд, эг пышйы эськӧ пӧчӧысь да эг веськав эськӧ машина улӧ.
— Вот аддзан!
Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый тэ предрассудокъяса морт да быдсяма нинӧм абуыслы эскан.
— Мый сійӧ сэтшӧм предрассудокъясыс?
— Он тӧд, мый сэтшӧм предрассудокъясыс? — шензьӧмӧн нюмдіс Славалӧн мамыс. — Видла тэныд висьтавны.
Тэ, навернӧ, тӧдан, мый морт коркӧ вӧлі зэв на дикӧй, велӧдчытӧм, эз куж правильнӧя тӧлкуйтны, унатор эз гӧгӧрво ас гӧгӧрса олӧмсьыс.
Кор лоліс Шонділӧн затмение, сійӧ эз сяммыв гӧгӧрвоны тайӧ виччысьтӧмторсӧ, повзьывліс да думайтіс, мый тайӧ лои кутшӧмкӧ омӧльтор водзӧ, а кор сылы туйсӧ виччысьтӧг вомӧнавліс кань либӧ кутшӧмкӧ мӧд живӧтина, сійӧ думайтліс, мый бара жӧ колӧ виччысьны кутшӧмкӧ неудача.
Тадзи лоисны уна предрассудокъяс, а предрассудокъясӧн найӧс шуӧма сы вӧсна, мый найӧ чужисны водзджык, а вежӧрнас, либӧ рассудокнас правильнӧя пӧльзуйтчыны морт велаліс сёрӧнджык нин.
— Сідзкӧ, мед бурджык найӧс эз предрассудокъясӧн, а передрассудокъясӧн шуисны, — шуис Толя.
— Но, тайӧ дзик ӧткодь, «пред» кӧть, «перед» кӧть, — вочавидзис Славалӧн мамыс. — Примитӧма «предрассудокъяс» шуны.
Но вот.
Ми тэкӧд зэв бура тӧдам, мый Шонділӧн затмение дырйи прӧстӧ сійӧс Тӧлысь сайӧдӧ, и нинӧм омӧльсӧ тайӧ оз тунав.
Мый нӧ омӧльыс вермас морткӧд лоны, сылысь туйсӧ кӧ кань вомӧналас?
— Мый нӧ вермас лоны?
Нинӧм, навернӧ, — вочавидзис Толя. — Морт аслас туйӧд мунӧ, кань ачыс жӧ котралӧ.
— Вот аддзан, тайӧс тэ гӧгӧрвоан, — шуис Славалӧн мамыс. — Лёктор вермас лоны сӧмын сэк, кор нинӧм абу вӧсна, кань вӧсна ли мый ли, вӧчӧ сэтшӧмтор, мый оз ков.
Думышт вай, мый тэнад эм друг.
И со тэнад другыд бедаӧ сюри.
Тэ сылы отсӧг вылӧ тэрмасян, но стӧч сійӧ здукас тэнад туй вомӧн кань котӧртас.
Мый тэ вӧчны мӧдан?
Бергӧдчан да другтӧ мездӧм пыдди бӧр мунан?
— Ог, ме сійӧс мездыны кута.
— Правильнӧ!
Мортлы пыр колӧ вӧчны сійӧс, мый долгыс сійӧс тшӧктӧ, а не сійӧс, мый сылы тшӧктӧ кань либӧ мӧд кутшӧмкӧ нинӧм абуӧ эскӧм.
Тэ асывнас мунін Слава ордӧ, сы вӧсна мый сёрнитчин аддзысьны сыкӧд, сідзкӧ, тэнад долгыд вӧлі мунны сы ордӧ, а тэ кутшӧмкӧ кань вӧсна мӧдін уличаясті кытшлавны, сідзи медбӧрти муртса машина улӧ эн веськав.
Сэк кості, кор Славалӧн мамыс ставсӧ тайӧс висьтавліс Толялы, найӧ воисны Ломоносовскӧй улича вылӧдз.
Толя казяліс, мый налӧн локсьӧма Славаяслӧн керка дінӧдз, да шуис:
— Водзӧ колльӧдны менӧ оз ков.
Ӧні ме ачым гортӧ туйсӧ аддза.
— Но мун ачыд, — сӧгласитчис Славалӧн мамыс.
Толя кежис Коймӧд Каширскӧй переулокӧ да восьлаліс асланыс керкалань.
Сійӧ муніс и мӧвпаліс:
«Быдтор жӧ вермас лоны став тайӧ предрассудокъяс вӧснаыд!
Бур нӧшта, мый ставыс бура помасис!
Эз кӧ тормозит шоперыс ас кадӧ, и ставыс помасис эськӧ ёна лёкджыка».
Виччысьтӧг сылысь мӧвпъяссӧ торкис рыжӧй джынвыйӧ сибырса кань, коді тювкнитіс-петіс керка пельӧс сайысь да, пушкыртӧм бӧжсӧ труба моз лэптӧмӧн, ӧдйӧ котӧртіс туй вомӧныс.
Толя дрӧгнитіс виччысьтӧмысла да кынмис места вылас.
«Асывсяньыс кӧ мыйкӧ лоӧ неладнӧ, луныс ставнас шудтӧм лоӧ! — скӧрысь думыштіс сійӧ. — Мый ӧні вӧчны?
Кытшовтны кӧ, бара мыйкӧ вермас лоны: либӧ мусорнӧй ящикӧ усян, либӧ кирпич юр вылад усяс.
Тадзитӧ дзик некор гортӧдзыд он и волы!»
Сійӧ полӧмпырысь видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да ачыс аслыс шуис:
«Тырмас, такӧд колӧ помавны!
Мый нӧ ме, морт али абу морт?
Ме морт!
А морт — сійӧ тӧлка да гордӧй.
Сійӧ лэдзалӧ Космосӧ ракетаяс, пӧкӧритіс атомлысь вын, вӧчис мӧвпалысь машина.
Мортӧс оз вермы кутны кутшӧмкӧ пӧрысь, вушйӧм гӧна кань, морт пыр должен вӧчны сійӧс, мый долгыс тшӧктӧ.
А мый тшӧктӧ менам долг?
Менам долг тшӧктӧ менӧ мунны гортӧ пажнайтны, сы вӧсна мый мама важӧн нин, кӧнкӧ, виччысьӧ менӧ да волнуйтчӧ».
Славалӧн мамыс дыр сулаліс улича пельӧсас да видзӧдіс Толя бӧрся.
Сійӧ поліс, мый сыкӧд нӧшта мыйкӧ вермас лоны.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Толя мыйлакӧ друг сувтіс тротуар шӧрас, мыйкӧ дыра сулалыштіс падмӧмӧн, сэсся друг ӧвтыштіс кинас да, юрсӧ тшапа лэптӧмӧн, кыпыда мӧдӧдчис водзӧ.
Носов Н. Н.
ГЕНА ЙЫЛЫСЬ
Гена вӧлі сідзсӧ бур детинка.
Абу омӧль зонка.
Кыдз шуасны, мукӧд челядьысь абу омӧльджык.
Тырвыйӧ здоров, банйӧм гӧгрӧс чужӧма, нырыс гӧгрӧс жӧ, шуны кӧ, юрыс ставнас гӧгрӧс.
А голяыс сылӧн вӧлі дженьыдик.
Пӧшти голяыс эз и вӧв.
Дерт, голяыссӧ вӧлі жӧ, но сійӧс позьӧ вӧлі аддзывны сӧмын гожӧмын, кор Гена вӧлі майкаа либӧ восьса юрйыла дӧрӧма.
А тӧвнас, кор сійӧ новліс шоныд куртка либӧ пальто, голяыс эз тыдав, да кажитчис, мый сылӧн гӧгрӧс юрыс, блюд вылын арбуз моз, веськыда пельпомъяс вылас куйлӧ.
Но тайӧ, дерт, абу на ыджыд беда, сы вӧсна мый уна челядьлӧн ичӧт дырйиыс голяыс дженьыд овлӧ, а кор найӧ быдмыштасны, сэки и голяыс нюжалӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ эз нин вӧв сэтшӧм ыджыд тырмытӧмторйӧн.
Геналӧн медыджыд тырмытӧмторйыс вӧлі сыын, мый сійӧ радейтіс корсюрӧ пӧръясьыштны.
Оз позь шуны, мый сійӧ пӧръясис, кыдз шусьӧ, нем яндысьтӧг.
Эз, татшӧмтор сійӧ эз вӧчлы.
Правильнӧджык шуны, сійӧ оз пыр веськыда сёрнит.
Но, кодкӧд тайӧ оз овлы!
Мукӧд дырйи он кӧсйы, да пӧръялан и ачыд весиг он казяв, кыдзи тайӧ артмис.
А велӧдчис Гена шӧркодя.
Кыдз шуасны, мукӧдсьыс эз омӧльджыка.
Ӧти кывйӧн кӧ, слабиника велӧдчис.
Вӧвлісны сылӧн дневникын тройкаяс, корсюрӧ веськавлісны и двойкаяс.
Но тайӧ, тӧдӧмысь, сӧмын сэтшӧм лунъясӧ, кор батьыс да мамыс эз сэтшӧм сюся видзӧдны, мед сійӧ ас кадӧ урокъяссӧ вӧчис.
Но главнӧйыс, кыдзи вӧлі шуӧма нин, вӧлі сійӧ, мый корсюрӧ Гена вӧвлытӧмторсӧ висьтавлывліс, мӧд ногӧн кӧ, корсюрӧ асьсӧ вунӧдтӧдз пӧръясьлывліс.
Таысь сійӧс ӧтчыд весиг крепыда накажитісны.
Лои тайӧ тӧлын, кор школаын, кӧні велӧдчис Гена, металлолом чукӧртісны.
Челядь думыштісны государстволы отсавны да чукӧртны заводъяслы металлолом.
Найӧ весиг решитісны ордйысьны ас костаныс, коді унджык чукӧртас, а победительяссӧ Почёт дӧска вылӧ гижны.
Гена решитіс ордйысьны жӧ.
Но первой луннас, кор сійӧ мӧдӧдчис металлоломла, дворын паныдасис аслас Гоша другкӧд.
Тайӧ Гошаыс вӧлі слабиник, ичӧтик детинка, быдса арӧсӧн пӧшти Генаысь ичӧтджык.
Но Гена сыкӧд зэв ёна дружитіс, сы вӧсна мый Гоша вӧлі вежӧра да пыр мыйкӧ интереснӧйтор думыштлывліс.
Тадзи и тайӧ разӧ лои.
Гоша аддзис Генаӧс да юаліс:
— Кытчӧ нӧ тайӧ тэ ӧддзин?
— Металлолом чукӧртны муна, — шуис Гена.
— Бурджык мунам йи гӧра йывсянь иславны.
Орчча дворса челядь зэв бур гӧра вӧчӧмаӧсь.
Найӧ мунісны орчча дворӧ да босьтчисны гӧра йывсянь иславны.
Дадь налӧн эз вӧв, сы вӧсна ислалісны прӧстӧ кокъяс вылас, сувтсӧн.
Тайӧ эз зэв лӧсьыд вӧв, сы вӧсна мый быд пӧрйӧ ковмыліс исковтны первой сувтсӧн, а сэсся кынӧм либӧ бок вылас нин, а то и мышку вылас куйлӧмӧн.
Медбӧрти Гоша шуис:
— Тадзи иславны оз позь.
Ныртӧ лязӧдны позьӧ.
Ветлы тэ бурджык гортад дадьла.
Тэнад ӧд эм даддьыд.
Гена муніс гортас, гусьӧн писькӧдчис кухняас да босьтіс дадьсӧ.
Но мамыс аддзис да шуис:
— Мыйла даддьыс тэныд ковмис?
Тэ ӧд лом чукӧртны мӧдін.
— А ме ломсӧ даддьӧн кыскавны кута, — гӧгӧрвоӧдіс Гена. — Сійӧ ӧд сьӧкыд.
Киясад уна он ну, а дадьнад тӧдчымӧн кокньыдджык.
— А, — шуис мамыс. — Но мун.
Лунтыр Гена даддьӧн Гошакӧд ислалісны да сӧмын рытланьыс локтіс гортас.
Став пальтоыс сылӧн вӧлі лымйӧсь.
— Кӧні нӧ тэ сы дыра шляйтчин? — юаліс мамыс.
— Лом чукӧрті.
— Колӧ ӧмӧй вӧлі сы могысь лымйын татшӧма туплясьны?
— Но, тайӧ ми челядьыскӧд бӧр локтігӧн неуна лым мачӧн шыбласьыштім, — гӧгӧрвоӧдіс Гена.
— Неуна и эм, — юрнас довйӧдліс мамыс.
— А уна ломтӧ тэ чукӧртін? — юаліс Геналысь батьыс.
— Нелямын куим килограмм, — синсӧ лапкывтӧг пӧръяліс Гена.
— Молодеч! — ошкис батьыс да босьтчис артавны, кымын пуд тайӧ лоӧ.
— Коді нӧ ӧні пудъясӧн арталӧ? — шыасис мамыс. — Ӧні ставӧн килограммъясӧн арталӧны.
— А меным пудъясӧн окота, — вочавидзис батьыс. — Коркӧ ме портын грузчикӧн уджавлі.
Ковмыліс селёдка тыра бӧчкаяс новлыны.
Квайт пудйӧн быд бӧчка.
А нелямын куим килограмм — сійӧ пӧшти куим пуд.
Кыдзи нӧ тэ сы мындасӧ нуин?
— Ме ӧд эг новлы, а даддьӧн кыски, — вочавидзис Гена.
— Но, дадьнад, дерт, кокньыдджык, — сӧгласитчис батьыс. — А мукӧд челядьыс уна-ӧ чукӧртісны — унджык тэысь али этшаджык?
— Этшаджык, — вочавидзис Гена. — Коді комын вит килограмм, коді комын.
Сӧмын ӧти детинка ветымын килограмм чукӧртіс, да нӧшта ӧти детинка чукӧртіс ветымын кыкӧс.
— Со ӧд! — шензис батьыс. — Ӧкмыс килограммӧн тэысь унджык.
— Нинӧм, — шуис Гена. — Аски ме первой местаӧ жӧ пета.
— Но тэ эн вывті пычкысь сэні, — тӧждысис мамыс.
— Мыйла — вывті!
Кыдзи ставныс, сідзи и ме.
Ужнайтігӧн Гена сёйис зэв азыма.
Бать-мамыс видзӧдісны сы вылӧ да радлісны.
Налы мыйлакӧ пыр кажитчис, мый Гена сёйӧ зэв этша да таысь вермас омӧльтчыны либӧ висьмыны.
Батьыс аддзис, кыдзи сійӧ вом тырнас сёйӧ греча рок, вӧрӧдыштіс кинас сійӧс юрӧдыс да серӧктіс:
— Пӧсявтӧдзыд кӧ уджалан, чӧскыдджыка и сёян!
Абу-ӧ сідз, пиук?
— Дерт, сідзи, — сӧгласитчис Гена.
Бать да мам рытывбыд сёрнитісны сы йылысь, мый кутшӧм бура вӧчӧны, мый ӧні школаын челядьӧс удж дорӧ велӧдӧны.
Батьыс шуис:
— Коді ичӧтсянь уджавны велалас, сійӧ бур мортся быдмас да некор йӧз сьылі вылын оз кут ӧшавны.
— А ме ог и кут йӧз сьылі вылын ӧшавны, — шуис Гена. — Ме аслам сьылі вылын мӧда пукавны.
— Вот, вот! — серӧктіс батьыс. — Тэ миян бур детинка.
Сэсся Гена муніс узьны, а батьыс шуис мамыслы:
— Тӧдан, мый миян детинкалӧн меным медся ёна кажитчӧ — сійӧ сылӧн честностьыс.
Сійӧ вермис эськӧ пӧрйӧдлыны додь тыр, вермис шуны, мый ставсьыс уна лом чукӧртіс, а сійӧ веськыда висьталіс, мый кык зонка сыысь унджык чукӧртісны.
— Да, сійӧ миян честнӧй детинка, — шуис мамыс.
— Ме думысь, воспитывайтны челядьӧс честнӧйӧн — медся колана, — эз ӧвсьы батьыс. — Честнӧй морт оз соссьы, оз пӧръяв, ёртсӧ оз конйышт, йӧзлысь нинӧм оз босьт и уджавны бура кутас, кор мукӧдыс уджалӧны, кияссӧ кресталӧмӧн оз мӧд пукавны, сы вӧсна мый сійӧ лоӧ йӧзлысь уджсӧ сёйӧм, а тадзи сӧмын паразит вӧчӧ.
Мӧд луннас Гена локтіс школаӧ, и велӧдысь юаліс, мыйла сійӧ тӧрыт металлолом чукӧртны эз волы.
Синсӧ лапкывтӧг Гена вочавидзис, мый сійӧс мамыс эз лэдз, сы вӧсна мый Геналӧн чойыс висьмис морӧс висьӧмӧн да сылы ковмис мунны больничаӧ, медым чойыслы нуны апельсин, а апельсинтӧгыс сійӧ быттьӧкӧ эз вермы бурдны.
Мыйла сылы юрас воис пӧрйӧдлыны больнича йылысь, чой йывсьыс, кӧть некутшӧм чой сылӧн эз вӧв, да содтӧд апельсин йылысь, — тайӧс некод эз тӧд.
Школаысь локтӧм бӧрын сійӧ медводз пажнайтыштіс, сэсся босьтіс дадь, мамыслы шуис, мый мунӧ металлолом чукӧртны, а ачыс бара мӧдӧдчис гӧра вылӧ иславны.
Рытланьыс гортӧ локтӧм бӧрын сійӧ бара босьтчис сӧрны, челядь пӧвстысь коді уна-ӧ лом чукӧртіс, коді первой местаӧ петіс, коді медбӧръяӧн лои, коді ударник, коді отличник, а коді прӧстӧ передӧвик.
Тадзи вӧлі быд лун.
Урокъяс вӧчны Гена дзикӧдз дугдіс.
Сылы не урокъясӧдз вӧлі.
Дневникас сылӧн двойкаяс кутісны петкӧдчавны.
Мамыс скӧраліс да шулывліс:
— Ставыс тайӧ лом вӧсна!
Позьӧ ӧмӧй челядьӧс сы мында уджӧдны?
Кагаыслы дзик некор урокъяс вӧчны!
Ковмас школаӧ ветлыны да велӧдысьыскӧд сёрнитыштны.
Мый сэні найӧ асьныс думайтӧны?
Мыйкӧ ӧтисӧ: мед либӧ велӧдчӧны, либӧ металлолом чукӧртӧны!
Мӧд ногӧн нинӧм оз артмы.
Но сылы пыр некор вӧлі, и сійӧ некыдзи эз вермы школаӧ ветлыны.
Батьлы Геналӧн омӧль оценкаяс йылысь висьтавны сійӧ эз лысьт, сы вӧсна мый сійӧ пыр ёна шогсьывліс, кор тӧдмавліс, мый сылӧн пиыс лёка велӧдчӧ.
Та йылысь нинӧм тӧдтӧг бать быд рыт окотапырысь юасис Генаӧс сылӧн уджын успехъяс йылысь да весиг пасъяліс аслас записнӧй книжкаӧ, уна-ӧ сійӧ луннас лом чукӧртӧма.
Гена, медым вӧлі эскана, лӧсьӧдліс быдсяма вӧвлытӧмторсӧ.
Лӧсьӧдліс весиг, мый велӧдысь Антонина Ивановна ставнас классӧ тшӧктіс сы вылысь пример босьтны да сылысь овсӧ Почёт дӧска вылӧ гижис.
Медбӧрти воис лун, кор Гена пӧлучитіс медся лёк оценкасӧ, кутшӧм сӧмын овлӧ свет вылас, — единица, да нӧшта сэтшӧм предметысь, кыдзи роч кыв.
Сійӧ, дерт, мамыслы нинӧм эз висьтав, а прӧстӧ босьтіс дадь да муніс «металлолом чукӧртны»; гӧгӧрвоана, сійӧ сӧмын тадзи шулывліс, мый лом чукӧртны мунӧ, а збыль вылас, кыдзи и пыр, муніс иславны.
Кор сійӧ муніс, мамыслы дум вылас уси, мый эз видзӧдлы сылысь отметкаяссӧ.
Сійӧ кыскис сумкаысь дневник да аддзис, мый сылӧн сэні «кол», прӧстӧ кӧ шуны — единица.
— Эге! — скӧрысь шуис сійӧ. — Тайӧ сэсся некытчӧ туйтӧмтор!
Мый найӧ сэні асьныс школаас думайтӧны?
Кага единицаяс ваялӧ, а налӧн металлолом сӧмын юраныс!
Колис ассьыс став делӧяссӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис школаӧ.
Сылӧн шуд вылӧ, Антонина Ивановна абу на мунӧма.
Сійӧ аддзис Геналысь мамсӧ да шуӧ:
— Вот бур, мый ті локтінныд.
Ме кори тіянӧс, медым Геналӧн успехъяс йылысь сёрнитыштны.
— Кыдзи сійӧ, ті менӧ коринныд? — шемӧсмис Геналӧн мамыс. — Менӧ некод эз корлы.
Ме ачым вои.
— Ті ӧмӧй эн пӧлучитлӧй менсьым запискаӧс? — юаліс велӧдысь.
— Эг.
— Тешкодь! — шуис Антонина Ивановна. — Ме войдӧрлун нин Генатӧ тшӧкті сетны тіянлы, месянь записка.
— Гашкӧ, ті ылалінныд?
Ті, гашкӧ, кодӧскӧ мӧдӧс тшӧктінныд, а эн Генаӧс.
— Эг.
Кыдзи нӧ ме верми ылавны?
— Мыйла нӧ Гена меным эз сет?
— Ковмас та йылысь сылысь юавны, — шуис Антонина Ивановна. — А ӧні ме кӧсйи тӧдмавны, мыйла Гена кутіс омӧльджыка велӧдчыны.
Меным абу гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ гортад урокъяссӧ оз вӧч?
— Мый нӧ тані гӧгӧрвотӧмыс? — дӧзмис Геналӧн мамыс. — Асьныд тшӧктанныд челядьӧс металлолом чукӧртны, а сэсся шензянныд, мыйла челядь урокъяс оз вӧчны.
— Мыйла нӧ татчӧ лом йывсьыс гаравны? — шензис велӧдысь.
— Кыдзи сійӧ — мыйла?
Кор нӧ налы урокъяссӧ вӧчны, колӧ кӧ лом чукӧртны?
Ті эськӧ асьныд думыштлінныд.
— Мыйкӧ ме тіянӧс ог тырвыйӧ гӧгӧрво.
Ми челядьӧс лишнӧй ог уджӧдӧй.
Металлолом чукӧртӧмын найӧ участвуйтӧны вежоннас сӧмын ӧтчыд.
Тайӧ оз вермы торкавны налысь велӧдчӧмсӧ.
— Ха-ха-ха!
Вежоннас ӧтчыд! — серӧктіс Геналӧн мамыс. — Да найӧ быд лун чукӧртӧны.
Гена тонна гӧгӧр нин чукӧртіс.
— Коді тіянлы висьталіс?
— Гена.
— Ак, со кыдзи!
Кӧсъянныд кӧ тӧдны, тіян Генаныд непӧштӧ тонна, весиг ни ӧти килограмм эз чукӧрт, весиг ни ӧти грамм, ни грамм джын! — скӧрысь шуис велӧдысь.
— Кыдзи ті верманныд тадзи шуавны! — пузис Геналӧн мамыс. — Сійӧ честнӧй детинка, сійӧ оз кут пӧрйӧдлыны.
Ті ӧд асьныд став класс водзад сійӧс примерӧ пуктінныд да Почёт дӧска вылӧ ӧшӧдінныд.
— Почёт дӧска вылӧ? — горӧдіс Антонина Ивановна. — Кыдзи нӧ ме верми Генаӧс Почёт дӧскаӧ ӧшӧдны, сійӧ кӧ ни ӧтчыдысь металлолом чукӧртӧмын эз участвуйтлы?! Медводдзаысьыс шуис, мый сылӧн чойыс воспаление лёгкихӧн висьмис...
Тіян нывкаыд висьліс воспаление лёгкихӧн?
— Кутшӧм ныв?
Менам некутшӧм ныв абу!
— Вот аддзанныд!
А Гена висьталіс — чойӧй воспаление лёгкихӧн висьмис да мама пӧ менӧ больничаӧ апельсин нуны ыстіс.
— Но думыштлӧй сӧмын! — шуис мамыс. — Кутшӧмкӧ апельсин йылысь лӧсьӧдлӧма!
Сідзкӧ, менӧ сійӧ пыр на пӧръявлӧ!
Колӧ чайтны, талун бара эз мун металлолом чукӧртны?
— Коді нӧ талун лом чукӧртӧ! — вочавидзис велӧдысь. — Талун четверг, а металлолом ми чукӧртам субӧтаясӧ.
Субӧтаӧ ми челядьӧс нарошнӧ водзджык лэдзалам.
Тайӧ сэтшӧма шемӧсмӧдіс Геналысь мамсӧ, мый сійӧ вунӧдіс весиг велӧдыськӧд прӧщайтчыны да ӧдйӧджык уськӧдчис гортас.
Сійӧ эз тӧд, мый думайтны, мый вӧчны.
Шогсьӧмысла сылӧн весиг юрыс висьмис.
Кор удж вылысь воис Геналӧн батьыс, мамыс пыр жӧ висьталіс сылы ставтор йывсьыс.
Татшӧм выльтортӧ кывлӧм бӧрын батьыс вывті ёна скӧрмис.
Гӧтырыс босьтчыліс такӧдны сійӧс, но мӧдыс эз кӧсйы лӧньны да скӧрмӧдӧм тигр моз шӧйтіс жыр пасьта.
— Думыштны сӧмын! — горзіс сійӧ кияснас юрас кутчысьӧмӧн. — Сідзкӧ, сійӧ сӧмын и уджаліс, мый даддьӧн ислаліс, а миянлы висьтавліс, мый металлолом чукӧртны ветлӧдлӧ.
Этадзи пӧръясьны, а!
Бура воспитайтім пинымӧс, нинӧм шуны!
— Но ми ӧд эг велӧдӧй сійӧс пӧръясьны! — шуис мам.
— Тайӧ нӧшта эз тырмы, медым ми велӧдім! — вочавидзис бать. — Но, мед сійӧ сӧмын локылас, ме сылы петкӧдла!
Но Гена эз лок дыр.
Тайӧ луннас сійӧ аслас Гоша другкӧд муніс ылӧ, Культура паркӧ, да сэні найӧ ислалісны ю вадорса кыр йывсяньыс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый найӧ некыдзи эз вермыны ислалӧмсьыс пӧтны.
Вӧлі зэв нин сёр, кор Гена медбӧрын локтіс гортас.
Сійӧ вӧлі юр вывсяньыс да кок улӧдзыс туплясьӧма лымйын, мудзӧмысла вӧв моз пошкис-лолаліс.
Сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс сідзи и вӧлі сотчӧ, шапкаыс лэччӧма синъяс вылас да, медым кӧть неуна мыйкӧ аддзыны, сылы ковмыліс юрсӧ чатрӧдлыны.
Мам да бать пыр жӧ котӧртісны сы дорӧ да босьтчисны отсавны пальтосӧ пӧрччыны, а кор пӧрччисны, Гена вылысь мӧдіс ру пуркйыны-кайны.
— Коньӧрӧй!
Видзӧд, кутшӧма уджалӧма! — шуис батьыс. — Сылӧн дӧрӧмыс дзик ва!
— Да, — шуис Гена. — Талун ме сё ветымын килограмм кӧрт чукӧрті.
— Мыйта, мыйта?
— Сё ветымын.
— Но, герой! — кияссӧ паськӧдіс бать. — Колӧ артавны, уна-ӧ ставыс лоӧ.
Бать босьтіс ассьыс записнӧй книжкасӧ да заводитіс артавны:
— Медводдза луннас тэ чукӧртін нелямын куим килограмм, аскинас нӧшта ветымынӧс — ӧтлаын лоӧ ӧкмысдас куим килограмм, коймӧд луннас квайтымын нёль — тайӧ лоӧ сё ветымын сизим нин, сэсся нӧшта квайтымын ӧкмыс — тайӧ лоӧ... тайӧ лоӧ...
— Кыксё кызь квайт, — отсаліс Гена.
— Правильнӧ! — сӧгласитчис батьыс. — Арталам водзӧ...
Тадзи сійӧ арталіс, арталіс, и сылӧн артмис дзонь тонна, да тонна саяс на нӧшта.
— Видзӧдтӧ, — шензьӧмӧн шуис сійӧ. — Чӧлӧй тонна кӧрт чукӧртін!
Тайӧ ӧд абу шутка!
Коді нӧ тэ ӧні миян?
— Гашкӧ, отличник либӧ ударник, стӧчасӧ ог тӧд, — вочавидзис Гена.
— Он тӧд?
А ме тӧда! — горӧдіс друг батьыс да грымгис-кучкис кулакнас пызанӧ. — Тэ плут!
Мошенник!
Трутень * тэ, вот коді!
Тунеядец!
— Ку-кутшӧм тунеядец? — повзьӧмысла джӧмдалӧмӧн юаліс Гена.
— Кутшӧм тунеядечьяс овлӧны, он тӧд?
— О-го-ог тӧд.
— Но, сійӧ сэтшӧмъяс, кодъяс асьныс оз уджавны, а зільӧны сідзи овмӧдчыны, мед на пыдди мукӧдъяс уджалісны.
— Ме ог зі... ог зіль, — лӧвтыштіс Гена.
— Он зіль? — повзьӧдана гӧлӧсӧн горӧдіс батьыс. — А коді быд лун даддьӧн исласьӧ, а гортас локтас да ылӧдлӧ, мый быттьӧ металлолом чукӧртӧ?
Кӧні запискаыд?
Висьтав, некытчӧ туйтӧм!
— Кутшӧм записка?
— Он быттьӧ тӧд!
Сійӧ запискаыс, кодӧс тэныд Антонина Ивановнаыд сетіс.
— Ме ордын абу.
— А кӧні нӧ?
— Ме сійӧс мусорпроводӧ шыбиті.
— А, мусорпроводӧ! — быттьӧ гымыштіс батьыс да сэтшӧм вынӧн кучкис пызанас кулакнас, мый тасьті триньмуніс. — Тэныд запискасӧ сы вылӧ сетісны, медым сійӧс тэ мусорпроводӧ шыблалін?
— Но, такалышт, пӧжалуйста, — кевмис мамыс. — Кагасӧ кувтӧдзыс повзьӧдан.
— Повзьӧдан сійӧс!
Кыдзи нӧ!
Ачыс сійӧ кодӧс кӧсъян повзьӧдас.
Думыштны сӧмын — тадзи пӧръясьны!
Тонна кӧрт чукӧртӧма!
Почёт дӧска вылӧ ӧшӧдӧмаӧсь!
Юр яндзим ӧд тайӧ!
Кыдзи нӧ ме йӧзыслы синмас видзӧдны кута!
— Мыйла нӧ горзынысӧ?
Накажитны сійӧс колӧ, а горзӧмыд — сійӧ абу правильнӧ, абу педагогичнӧ.
Кагаыслӧн аппетитыс вермас вошны, — шыасис мамыс.
— Думайта, мый сылӧн аппетитыс оз вош, — вочавидзис бать, — а мый сійӧс колӧ накажитны, ме и ачым тӧда.
Батьыс нӧшта дыр на янӧдіс Генаӧс.
Гена сылысь прӧща корис, кевмысис, мый ӧні нинӧмысь нин оз кут даддьӧн иславны да металлолом кутас чукӧртны.
Но бать эз сӧгласитчы сійӧс прӧститны.
Делӧыс помасис сійӧн, мый Генаӧс крепыда накажитісны.
Кыдзи сійӧс вӧлі накажитӧма, висьтавны нинӧмла.
Быдӧн тӧдӧ, кутшӧм наказаниеяс овлӧны.
Ӧти кывйӧн кӧ, накажитісны сійӧс, и ставыс.
А сійӧ воас Гена збыльысь сэсся даддьӧн эз нин ислась, сы вӧсна мый тӧлыс регыд помассис, да лымйыс сыліс.
Но и металлолом чукӧртны сылы эз жӧ нин ковмы, сы вӧсна мый велӧдчан воыс регыд кутіс помасьны, да челядьлы колӧ вӧлі ёнджыка велӧдчыны, медым водзӧ классӧ вуджны бур отметкаясӧн.
Найӧ школаын сійӧ вонас металлолом сэсся некод нин эз чукӧрт.
Носов Н. Н.
КЛЯКСА
Висьтала ме тіянлы Федя Рыбкин йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ дзонь класслысь серам петкӧдіс.
Сійӧ радейтӧ вӧлі челядьӧс гажӧдны.
Дзик веськодь сылы вӧлі: перемена либӧ урок дырйи.
Сідз вот.
Заводитчис тайӧ сысянь, мый Федя Гриша Копейкинкӧд чернила доз вӧсна тышкасис.
Сӧмын, веськыда кӧ висьтавны, некутшӧм тыш сэні эз и вӧв.
Некод некодӧс эз нӧйт.
Найӧ сӧмын мырддьысисны чернила дознас, чернилаыс дозсьыс резыштчис.
Ӧти войт веськалі Федялы плешкас да артмис сэні вит кӧпейка ыджда печать.
Федя первой скӧрмис, а сэсся сійӧ казяліс, мый челядь сералӧны сылӧн печать вылӧ, да решитіс, мый тадзи весиг бурджык.
И эз мыськы сійӧс.
Регыд лои звӧнок, локтіс Зинаида Ивановна, и заводитчис урок.
Ставныс бергалісны Федялань да гусьӧникӧн сералісны печать вылас.
Федялы зэв ёна кажитчис, мый сӧмын сылӧн чужӧмыс налысь серамсӧ петкӧдлӧ.
Сійӧ нарошнӧ сюйліс чуньсӧ чернила дозйӧ да лякис нырсӧ.
Ӧні некод нин эз вермы сы вылӧ серавтӧг видзӧдны.
Зинаида Ивановна первой эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но регыд казяліс Федялысь печатьсӧ да чуймӧмысла весиг сувтіс.
— Мыйӧн нӧ тайӧ тэ чужӧмтӧ лякин, чернилаӧн? — юаліс сійӧ.
— Ага, — юрнас довкнитіс Федя.
— Кутшӧм чернилаӧн?
Этатшӧмӧн?
Зинаида Ивановна индіс партавывса чернила доз вылӧ.
— Сэтшӧмӧн, — вочавидзис Федя, да вомыс пельясӧдзыс паськаліс.
Зинаида Ивановна ӧшис ныр йылас ӧчкисӧ да стрӧга видзӧдаліс Федя чужӧм вылысь чернила печатьяссӧ, сэсся быттьӧ жальпырысь юрнас довкйӧдлыны кутіс:
— Мыйла, мыйла сӧмын татшӧмторсӧ тэ вӧчин?
— А мый? — повзьыштіс Федя.
— Да, видзӧдтӧ, чернилаыс тайӧ химическӧй, анилинӧвӧй краскаысь вӧчӧма, а анилиныс яд.
Сійӧ кучиксӧ сотӧ.
Сыысь кучикыс первой лудны заводитӧ, сэсся гаддьӧссяс, а бӧрыннас став чужӧмыд лӧмӧссяс да воссяс.
Федя нӧшта ёна повзис.
Чужӧмыс лои кузьмӧс, вомыс ачыс калькаліс.
— Ме сэсся ог кут чернилаӧн мавтчыны, — нор гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Да, тӧдӧмысь, нин водзӧ вылӧ мавтчыны он кут, — нюмдыштіс Зинаида Ивановна да мӧдіс уроксӧ нуӧдны водзӧ.
Федя ӧдйӧджык босьтчис чернила печатьяссӧ вуштыны носӧвикнас, сэсся бергӧдчис Гриша Копейкинлань да юаліс:
— Эм на?
— Эм, — шӧпнитіс Гриша.
Федя бара заводитіс зыртны чужӧмсӧ носӧвикӧн но чернилаыс пыдӧ йиджӧма кучикас да эз мын.
Гриша мыччис Федялы резинка да шуис:
— На со.
Тайӧ бур, чернила вуштан резинка.
Видлы тайӧн зыртны.
Сійӧн кӧ оз мын, нинӧм сэсся оз отсав.
Федя кутіс зыртны чужӧмсӧ резинкаӧн, но и таысь нинӧм эз артмы.
Сэки сійӧ решитіс мыссьыны котӧртлыны да лэптіс кисӧ.
Но Зинаида Ивановна, быттьӧ нарошнӧ, эз казяв сійӧс.
Федя то сувтлас, то пуксьылас, то кок чуньяс йылас нюжӧдчылас, медым кисӧ вылӧджык лэптыны.
Дыр мысти Зинаида Ивановна юаліс, мый сылы колӧ.
— Позьӧ меным мыссьыны ветлыны? — нориник гӧлӧсӧн корис Федя.
— Мый нӧ, лудӧ нин чужӧмыд?
— Оз, — джӧмдіс Федя. — Оз на, быттьӧ тай луд-а.
— Но, сідзкӧ, пукалышт.
Мыссьынытӧ переменанас вевъялан.
Федя пуксис места вылас да выльысь промокашкаӧн босьтчис ниртны чужӧмсӧ.
— Лудӧ? — тӧждысьӧмӧн юаліс Гриша.
— Оз, оз на кӧ-а...
Быттьӧ лудӧ нин.
Ог гӧгӧрво, лудӧ али оз луд.
Быттьӧ лудӧ нин.
Видзӧдлы ноко, вабольясыс абуӧсь на?
— Вабольяс абуӧсь на, но гӧгӧрыс ставыс нин гӧрдӧдӧма, — вашкӧдіс Гриша.
— Гӧрдӧдӧма? — повзис Федя. — Мыйысь нӧ эськӧ гӧрдӧдіс.
Вермас лоны, вабольяс петӧны нин, либӧ воссьыны кӧсйӧ?
Федя бара мӧдіс кисӧ лэптӧдлыны да вӧзйысьны мыссьыны ветлыны.
— Лудӧ! — няргис сійӧ.
Ӧні сылы эз нин серамӧдз вӧв.
А Зинаида Ивановна шуаліс:
— Нинӧм.
Мед лудыштас.
Сы пыдди мӧдысь он кут чужӧмтӧ чернилаӧн мавтны.
Федя пукаліс быттьӧ емъяс йылын да кинас ӧтарӧ чужӧмас кватитчыліс.
Сылы кажитчис, мый чужӧмыс збыльысь заводитіс лудны, а чернила печатьяс местаас мӧдісны петны йӧгъяс.
— Тэ эн зырт, бурджык лоӧ, — велӧдіс Гриша.
Коркӧ и звӧнок лои.
Федя медводдзаӧн уськӧдчис классысь да мый эбӧссьыс котӧртіс мыссян доз дорӧ.
Сэні сійӧ перемена чӧжыс чужӧмсӧ зыртіс майтӧгӧн, а классныс ставнас сы вылын тешитчис.
Медбӧрти сійӧ сӧстӧма вуштіс чернила печатьяссӧ да та бӧрын вежон чӧж эз нюмдыв.
Век виччысис, мый чужӧмыс вабольтчас.
Но вабольяс сідзи и эз петны, а тайӧ вежон чӧжнас Федя вунӧдіс урокъяс вылын сералӧмсӧ.
Ӧні серавлывлӧ сӧмын переменаяс вылын, да и то шоча.
Носов Н. Н.
ФЕДЯЛӦН ЗАДАЧА
Кыдзкӧ ӧтчыд тӧвнас Федя Рыбкин каток вывсянь локтіс.
Гортас некод эз вӧв.
Федялӧн ичӧтджык Рина чойыс вевъялӧма нин вӧчны урокъяс да мунӧма пӧдругаясыскӧд ворсны.
Мамыс кытчӧкӧ мунӧма жӧ.
— Вот и бур! — шуис Федя. — Урокъяс вӧчны кӧть некод оз кут мешайтны.
Сійӧ включитіс телевизор, сумкасьыс кыскис задачник да мӧдіс корсьны гортӧ сетӧм задача.
— Сетам заявкаяс серти концерт, — радио пыр висьталіс гӧлӧс.
— Концерт — сійӧ бур, — шуис Федя. — Урокъяс вӧчны гажаджык лоӧ.
Сійӧ лӧсьӧдіс репродукторсӧ, медым гораджыка кыліс, да пуксис пызан сайӧ.
— Ноко, мый тані миянлы гортӧ сетӧма?
Квайтсё комын ӧкмысӧд номера задача?
Сідз...
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын...»
Репродукторысь кылісны рояль вылын ворсӧм шыяс, и кодкӧ кыз басӧн босьтчис сьывны:
— Вот кутшӧм зывӧктана король! — шуис Федя. — Пытш сылы, видзӧдтӧ, рӧднӧй вокысь мусаджык!
Сійӧ гыжйыштіс ныр йывсӧ да босьтчис лыддьыны задачасӧ выльысь:
— «Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын.
Сюсӧ изісны, изігас квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь...»
Ха-ха! — серӧктіс гӧлӧс да водзӧ сьыліс:
— Видзӧд, мый думыштӧма нӧшта! — серӧктіс Федя. — Пытшлы — кафтан!
Интереснӧ, кыдзи портнӧй сылы вурны кутас?
Пытшыс ӧд ичӧтик!
Сійӧ кывзіс сьыланкывсӧ помӧдз, но сідзи и эз тӧдмав, кыдзи портнӧй аслас могӧн справитчис.
Сьыланкывйын та йылысь нинӧм эз висьтавсьы.
— Омӧль сьыланкыв, — шуис Федя да бара заводитіс задача лыддьыны: — «Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю, кӧкъямысдас килограммӧн быд мешӧкын.
, — выльысь заводитіс сьывны сьылысь.
— Интереснӧ, коді сійӧ сэтшӧм титулярнӧй сӧветникыс? — шуис Федя. — Гм!
Сійӧ кыкнан кинас зыртыштіс пельяссӧ, быттьӧ найӧ сылӧн кынмисны, да, радио йылысь вунӧдны зільӧмӧн, босьтчис задачасӧ водзӧ лыддьыны:
— Сідз.
«...квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь.
Кымын машина ковмис став пызьсӧ нуӧм вылӧ, быд машинаӧ кӧ пызьыс тӧрис куим тонна?»
Пока Федя лыддис задачасӧ, титулярнӧй сӧветник йылысь сьыланкыв помасис нин да заводитчис мӧд:
Тайӧ сьыланкывйыс Федялы зэв ёна кажитчис.
Сійӧ весиг вунӧдіс задача йывсьыс да заводитіс тотшӧдны пызанас карандашӧн сьыланкывйыслысь тактсӧ.
— Бур сьыланкыв! — ошкис сійӧ, кор сьылӧмыс помасис. — Сідз.
Мый йылысь тані миян висьтавсьӧ?
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю...»
, — кыліс репродукторысь вӧсньыдик мужичӧй гӧлӧс.
— Но, гремитӧ кӧ и мед гремитӧ, — шуис Федя. — Миянлы кутшӧм делӧ?
Миянлы колӧ задача решайтны.
Мый вылын ми тані сувтлім?
Сідз...
«Шойччан керкалы кыксё ветымын квайт шайтысь ньӧбисны кызь эшкын да сё комын вит прӧстыня.
Уна-ӧ сьӧм мынтісны ньӧбӧм эшкынъяссьыс да прӧстыняясысь торйӧн...»
Энлӧй!
Кытысь нӧ тайӧ эшкынъясыс прӧстыняясыскӧд нӧшта лоины?
Миян ӧмӧй эшкынъяс йылысь?
Тьфу, чӧрт!
Да тайӧ жӧ абу сійӧ задачаыс!
Кӧні нӧ воддзаыс?..
А, со сійӧ!
«Мельничаӧ вайисны нёльсё ветымын мешӧк сю...»
— Бара кӧлӧкӧльчик йылысь, — серӧктіс Федя. — Мый нин кӧлӧкӧльчикыс налы сирассьӧма!
Сідз... быд мешӧкын сюсӧ изісны, изігас квайт килограмм пызьысь петіс вит килограмм сю...
Мӧдарӧ, пызь петіс, а эз сю!
Дзикӧдз торкалісны!
— Тьфу! — сьӧвзис Федя. — Тайӧ кӧлӧкӧльчикъяссьыс воштысьны нин сэсся некытчӧ!
Гортсьыд кӧть пышйы, йӧймыны позьӧ наысь!..
Квайт килограмм сюысь петіс вит килограмм пызь, и юавсьӧ, кымын машина ковмас став пызьсӧ нуӧм вылӧ...
— Ёна тай колӧ миянлы нӧшта алмазъяс артавны!
Тані пызь мешӧкъяс некыдзи не лыддьыны!
Веськыд наказание кутшӧмкӧ!
Кызьысь нин задача лыдди — и нинӧм ог гӧгӧрво!
Бурджык ветла Юра Сорокин ордӧ, сійӧс кора отсавны.
Федя Рыбкин киняулас босьтіс задачник, выключитіс радио да мӧдӧдчис аслас Сорокин друг ордӧ.
Носов Н. Н.
СЮСЬЛУН
Сакарнича жугӧдӧмысь ми Вовакӧд пукалім гортын.
Мама кытчӧкӧ муніс, а миян ордӧ локтіс Котька да шуӧ:
— Вайӧй ворсыштамӧй мыйӧнкӧ.
— Вай дзебсясьӧмысь ворсамӧй, — вӧзйи ме.
— У, да тані некытчӧ и дзебсьынысӧ! — шуӧ Котька.
— Мыйла — некытчӧ?
Ме сідзи дзебся, мый тэ нэмтӧ он аддзы.
Кужны сӧмын колӧ.
— А ноко, дзебсьы.
Пырысь-пыр жӧ аддза.
Котька петіс коридорӧ да заводитіс кызь витӧдз лыддьыны.
Вовка жырйӧ котӧртіс, а ме чуланӧ.
Чуланын туплясис рӧгӧза.
Ме сы улӧ пыри да куш джоджас ёкмыльтчи.
Вот Котькалӧн лыддьыссис кызь витӧдз, и сійӧ мӧдіс корсьны.
Вовкаӧс сійӧ пыр жӧ крӧвать улысь аддзис да кутіс менӧ корсьны.
Комнатаын да кухняын быдлаысь корсис.
Пырис чуланӧ, сувтіс дзик ме дорӧ да шуӧ:
— Тані кутшӧмкӧ мискаяс, жуглӧм улӧс, важ рӧгӧза.
Некод абу.
Сэсся бӧр муніс жырйӧ да, кылӧ, юасьӧ:
— Кӧні сійӧ?
Тэ, Вовка, эн аддзыв?
— Гашкӧ, шкапын пукалӧ? — шуӧ Вовка. — Ноко, восьтыв шкапсӧ...
Абу!
— Вермас лоны, буфетӧ пырис?..
Абу жӧ!
Кытчӧ нӧ сійӧ воши?
— Тӧда! — горӧдіс Вовка. — Сійӧ сундукын!
— Правильнӧ!
Сэсся некытчӧ дзебсьынысӧ.
Кыдзи ми водзджык эг гӧгӧрвоӧй!
Найӧ котӧртісны сундук дорӧ да кӧсйисны восьтыны вевтсӧ, но сійӧ эз воссьы.
— Игана, — шуӧ Котька.
— А гашкӧ, сійӧ пытшсяньыс кутӧ?
Найӧ мӧдісны грымӧдны вевтас кулакъяснас да горзыны:
— Пет!
— Вай кымыньтам сундуксӧ, — шуӧ Вовка. — Ноко, босьт мӧдарсяньыс!
Оп-па!
Грым!
Сундук кымыньтчис, весиг джодж сыркмуні.
— Абу, буракӧ, сійӧ тані, — шуис Котька. — Оз жӧ сійӧ вермы вывлань кокъясӧн пукавны!
— Кухняын сійӧ, тыдалӧ, пач улын, — вочавидзис Вовка.
Найӧ котӧртісны кухняӧ да мӧдісны коколюкаӧн пач увсьыс гурйыны:
— Пет!
Ӧні сюрин жӧ нин-а!
Ме муртсысь серамӧс куті.
— Сулавлы, — шуӧ Вовка. — Ме кодӧскӧ, тыдалӧ, кыйи.
— Ноко, кыскы сійӧс!
— Час, коколюканас бурджыка крукала сӧмын...
Эм!
Нолтӧ, видзӧдлам, коді тайӧ...
Тьфу!
Киссьӧм гын сапӧг!..
Кытысь нӧ нӧшта сійӧс корсьны?
— Ог тӧд.
Ме ог сэсся ворс.
Пет! — горӧдіс Котька. — Ворсӧм помасис!
Он кӧ кӧсйы петны, сідзкӧ пукав сэні!
Найӧ бӧр жырйӧ пырисны.
— Гашкӧ, камодын да?.. — юалӧ Вовка.
Кыліс дзуртыштӧм.
— Но мый тэ камодсьыс корсян?
Ящикас ӧмӧй дзебсян? — скӧрмис Котька да петіс коридорӧ.
— Мыйла он дзебсьы?
Колӧ видлыны, — вочавидзис Вовка.
Сійӧ дыр дзуртіс камод ящикъясӧн да друг горӧдіс:
— Котька, лок татчӧ!
— Аддзин? — юаліс Котька.
— Эг, ме ачым петны ог вермы.
— Кытысь?
— Камодысь.
Камодын ме пукала.
— Мыйла нӧ тэ пырин сэтчӧ?
— Ме кӧсйи видлыны, позьӧ-ӧ ящикас дзебсьыны, а ящикыс вежыньтчис, и ме ог вермы петны.
Ме сэсся эг нин вермы кутчысьны да вак-вакӧн серӧкті.
Котька кывліс да уськӧдчис корсьны менӧ.
— Первой менӧ кыскы! — кевмысис Вовка.
— Да эн горзы тэ!
Ме ог гӧгӧрво, кӧні сійӧ сералӧ.
— Перйы менӧ!
Ме тані ящикас пола!
Котька кыскис ящиксӧ да отсаліс Вовкалы петны.
Найӧ кыкнанныс котӧртісны чуланӧ.
Котька конйыштчис меӧ да уси.
— Тайӧ рӧгӧзасӧ ещӧ кутшӧмкӧ йӧй татчӧ шыбитӧма! — горӧдіс сійӧ да скӧр йывсьыс кыдз тай чужъяс меным!
Ме тай кыдзи горӧда!
Петі рӧгӧза улысь.
— Тэ мый тышкасян?
Сійӧ аддзис менӧ да радлӧ:
— Ага!
Сюрин! — и котӧртіс коридорӧ: — Чур-чур!
Ме шуа:
— Эн чур-чурйӧдлы, ме ог ворс.
Кутшӧм нӧ сійӧ ворсӧм, кор тышкасьӧны.
Пыри жырйӧ...
Батюшки!
Ставыс гуга.
Шкапъяс восьсаӧсь, камодысь ящикъяссӧ кыскалӧмны, белльӧ джодж шӧрын туплясьӧ, сундук кымыня!
Та бӧрын дзонь час ковмис миянлы жырнымӧс идравны.
Носов Н. Н.
МИЯН КАТОК
Арын, кор кучкисны медводдза кӧдзыдъяс да муыс пыр жӧ кынмис пӧшти чунь кызта, некод эз эскы, мый пуксис нин тӧв.
Ставныс думайтісны, мый регыд бӧр ульдас, но ми Мишкакӧд да Костякӧд шуим, мый ӧні самӧй кад заводитны каток вӧчны.
Миян дворын вӧлі сад абу сад, а сідз, он гӧгӧрво мый, прӧстӧ кык клумба, а гӧгӧрыс туруна векньыдик газон, и ставсӧ тайӧс ляпкыдик заборӧн гӧгӧрыс потшӧма.
Ми шуим каток вӧчны тайӧ садъяс, сы вӧсна мый клумбаясыс тӧвнас сідз жӧ лым улӧ тырӧны.
Костя шуис:
— Сӧмын колӧ, ребята, медводз управдомлысь разрешение корны.
Сытӧг и заводитны оз позь.
Дворник всё равно нинӧм вӧчны оз лэдз.
— А друг управдом оз лэдз? — шуис Мишка. — Гожӧмнас волейбольнӧй площадка вӧчны кӧсйим — эз лэдз, зверь сэтшӧм!
— Ме думайта, лэдзас, — шуис Костя. — Дмитрий Савельевич бур морт.
Сӧмын сыкӧд колӧ дипломатичнӧя сёрнитны.
— Кыдзи сійӧ — дипломатичнӧя? — эз гӧгӧрво Мишка.
— Но, либӧ вежливӧя.
Ыджыдъяс радейтӧны, медым накӧд вежливӧя сёрнитісны, а сэтшӧм кывъясыд, кыдзи «зверь», некодлы абу любӧ.
— Мый тэ, мый тэ! — кияснас мӧдіс ӧвтчыны Мишка. — Да ме ӧмӧй татшӧм кывъяс коркӧ шуа?
Ме ӧд син саяс сӧмын тайӧ.
— «Син саяс»! — шомаа нюмъёвтіс Костя. — Тэ синмас нӧшта не татшӧмӧс на шуан!
Ме тэнӧ бура нин тӧда.
Вот мунам домоуправлениеӧ, сэні тэ бурджык чӧв ов, ме ачым сёрнита управдомыскӧд кыдзи колӧ.
Мишка сӧгласитчис:
— Ладнӧ.
Ми пыр жӧ мӧдӧдчим домоуправлениеӧ.
Миян шуд вылӧ управдом вӧлі места вылас.
Сійӧ пукаліс быдсяма бумагаясӧн тыр пызан сайын.
Тайӧ бумагаяс шӧрас вӧлі тетрадь.
Шуйга кинас управдом новлӧдліс тетрадяс гижалӧм лыдпасъяс кузя, а веськыднас мыйкӧ гижаліс.
— Бур лун, Дмитрий Савельевич, — вежливӧя шуис Костя.
— Видза олан, другӧ, видза олан! — управдом миян вылӧ весиг эз и видзӧдлы да важ моз новлӧдліс чуньнас лыдпасъяс кузяыс.
— Ми тіян дорӧ, Дмитрий Савельевич.
— Аддза, другӧ, аддза.
Мыйла воинныд?
— Сёрнитыштны кӧсъям тіянкӧд, — водзӧ сёрнитіс Костя.
— Но висьтав, висьтав.
— Кӧсъям юавны тіянлысь.
— Юась, юась.
— Ми кӧсъям юавны тіянлысь, Дмитрий Савельевич, ӧтитор: висьталӧй, пӧжалуйста, ті долженӧсь нуӧдны миянкӧд кутшӧмкӧ спортивнӧй удж?
— Кутшӧм сэтшӧм спортивнӧй удж? — юаліс Дмитрий Савельевич да, чуньнас тетрадьса лыдпасӧ зургӧмӧн, ӧчки вевдортіыс видзӧдліс миян вылӧ.
— Но, кыдзи управдом, ті долженӧсь миянкӧд нуӧдны спортивнӧй удж.
Дмитрий Савельевич карандашӧн пасйис чуньнас кутан лыдпассӧ, малыштіс кинас юр пыдӧссӧ, быттьӧ кӧсйис юрсисӧ сынавны, да шуис:
— Кыдзи сідзи, ме ногӧн, тайӧ ті...
Ті асьныд долженӧсь нуӧдны спортивнӧй уджсӧ.
— Тайӧ ми гӧгӧрвоам, — вочавидзис Костя. — Ми асьным долженӧсь нуӧдны спортивнӧй удж.
А вот ті кутанныд миянлы отсасьны?
Управдом пӧлыньтіс юрсӧ, пызан весьтас паськӧдіс кияссӧ:
— А мый ті кӧсъянныд вӧчны?
— Ми кӧсъям тӧв кежлӧ каток лӧсьӧдны.
— А, бур, бур!
Вӧчӧй, мый нӧ...
А кӧні ті сійӧс вӧчны кӧсъянныд?
Костя висьталіс, мый ми кӧсъям садйын мусӧ шыльӧдны, киськавны ваӧн да нюжӧдны электричество, медым би югӧр улын позьӧ вӧлі иславны.
Управдом ошкис миянлысь планнымӧс.
Сійӧ тӧдчымӧн гажмис, сы вӧсна мый первой повзьыліс да думайтіс, мый ми асьсӧ сійӧс кӧсъям тшӧктыны спортивнӧй уджсӧ нуӧдны, но бӧрыннас казяліс, мый сысянь нинӧм сэтшӧмыс оз ков, да шуис:
— Босьтчӧй, челядьпиян, а ковмас кӧ мыйкӧ, ме ордӧ локтӧй.
— Со мый лоӧ дипломатичнӧй сёрниыд! — шуис Мишка, кор ми управдом ордысь петім. — Тэ молодеч, Костя.
Ме ӧні тадзи жӧ мӧда.
Та бӧрын ми котыртім челядьӧс да шуим, мый, коді оз кут уджавны, сійӧс иславны ог лэдзӧй.
Та вӧсна ставныс яра босьтчисны уджӧ.
Челядь пиысь кодкӧ думыштіс жугӧдны ӧти бокысь заборсӧ да вештыны сійӧс дас кымын воськов сайӧ бокӧ, медым катокыс паськыдджык артмис.
Ставыс миян муніс шыльыда да бура, кытчӧдз миянлысь уджнымӧс эз казяв Лёлькалӧн мамыс.
— Кутшӧм строительство тайӧ тіян? — юаліс сійӧ. — Мыйла рӧзӧританныд садсӧ?
Ми Костякӧд босьтчим висьтавны сылы, мый тані лоӧ каток.
— Но, каток, — шуӧ сійӧ. — А мыйла нӧ клумбаяссӧ жуглынысӧ?
Вӧчӧй, колӧ кӧ тіянлы каток, клумбаяс гӧгӧрыс.
Ми Костякӧд кӧсйим сылы ставсӧ вежливӧя висьтавны, но сэки сёрниас сюйсис Мишка.
— Кыдзи нӧ клумбаяс гӧгӧр иславны кутам? — Лёлька мам вылӧ зывӧка видзӧдіг шуис сійӧ. — Он ӧмӧй аддзӧй, мый найӧ нёль пельӧсаӧсь.
Али ті асланыд юрӧн нинӧм он гӧгӧрвоӧй?
— Метӧ аслам юрӧн ставсӧ гӧгӧрвоа, — вочавидзис Лёлькалӧн мамыс. — А тэ вот, тыдалӧ, он гӧгӧрво.
Вот муна да управдомлы висьтала, мый ті тані заводитӧмныд вӧчны.
— Ха-ха! — шуис Мишка. — Мунӧй!
И шуӧй.
И видзӧдлам, мый тіянлы управдом шуас.
Управдом ордысь Лёлькалӧн мамыс локтіс скӧрысь-скӧр.
Управдом, тыдалӧ, висьталӧма сылы, мый катоксӧ вӧчны тшӧктӧма.
Лёлькалӧн мамыс сэсся нинӧм эз шу миянлы, но сы пыдди став олысьясыслы кутіс шуавны, мый посни челядьлы ӧні весиг гуляйтыштны некӧн лоӧ, а витӧд патераысь Григорий Кузьмичлы удтіс, мый ми забор вештім, да сійӧ ӧні аслас машина вылын оз вермы петны гаражсьыс.
Григорий Кузьмич здукӧн уськӧдчис ывлаӧ да кутіс тшӧктыны, медым ми заборсӧ бӧр вештім ас местаас.
Ми Костякӧд босьтчим вежливӧя гӧгӧрвоӧдны сійӧс, мый машинаыс тӧрас, но сэки бара Мишка сюйсис.
— Видзӧдӧй! — горӧдіс сійӧ. — Мый пасьта тані местаыс коли!
Он ӧмӧй ті гӧгӧрвоӧй, мый машина таті кокньыда тӧрас?
Юрыд тіян неуна кӧть уджалыштӧ оз?
Татшӧм чорыд сёрнисьыд Григорий Кузьмич кусьыс петтӧдз скӧрмис, вайӧдіс управдомӧс да мӧдіс доказывайтны, мый заборсӧ важ местаас колӧ сувтӧдны, а управдом кутіс вензьыны, мый заборыс вермас и тані сулавны.
Помасис сійӧн, мый найӧ ёна ӧта-мӧд вылас дӧзмисны да Григорий Кузьмич котӧртіс жалӧба гижны управдом вылӧ, а управдом миянлы шуис:
— Кутӧй тӧд выланыд, некодкӧд сэсся тіян вӧсна пинясьны ог кут.
Нӧшта кӧ кодкӧ норасяс тіян вылӧ, каток вӧчны ог лэдз.
— Ставсьыс тайӧ тэ мыжа! — Мишкалы шуис Костя. — И мый тэ аслад ёсялӧмӧн пыр сюйсян?
Он кӧ вермы дипломатичнӧя сёрнитны — чӧв ов!
— Ме жӧ дипломатичнӧя, — вочавидзис Мишка.
Ӧти кывйӧн кӧ, Мишка вӧсна ми став олысьясыскӧд пинясим.
Миян удж некодлы эз кажитчы. Ставныс сӧмын сійӧ и вӧчисны, мый миян вылӧ ропкисны.
Некымын лун мысти бӧр шондӧдіс, и миянлы уджавны лои кокньыдджык.
Ми шыльӧдім площадка, доргӧгӧрыс мудӧд вӧчыштім, весиг заборсӧ краситім да электрическӧй пӧнар лӧсьӧдны босьтчим.
Став челядьлысь чукӧртім сьӧм, ньӧбим электрическӧй шнур, лампочка да патрон.
Пӧнар столб миян важӧн нин дась вӧлі.
Сійӧ кольліс керка ремонтируйтӧм бӧрын да ӧнӧдз двор шӧрын куйліс.
Ми сійӧс муӧ кодйим, а проводсӧ нюжӧдны миянлы ӧкмысӧд патераысь дядя Серёжа отсаліс.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ сэтшӧм бур морт.
Сы йылысь ми кӧсйим весиг газетӧ гижны, но первой некор вӧлі, а сэсся кыдзкӧ вунӧдім.
И со, кор ставыс нин вӧлі вӧчӧма да миян пӧнар дась вӧлі югыда ӧзйыны каток весьтын, делӧас сюйсис дворник тётя Даша.
— Вот мый, челядьпиян, — шуис сійӧ. — Столбтӧ бӧр ковмас сетны, сы вӧсна мый сійӧ воан гожӧмӧ ремонт дырйи ковмас.
Костя босьтчис доказывайтны сылы, мый столбсӧ ми ог тшыкӧдӧй, и медбӧрти сійӧ, буракӧ, бергӧдіс тётя Дашаӧс миянлань, но тані Мишка асьсӧ эз вермы кутны.
— Энлы, — шуӧ, — час, ме сылы ставсӧ дипломатичнӧя тӧлкуйта. — Сійӧ тойыштіс Костяӧс да давай горзыны: — Тайӧ мый, тіян ногӧн, столб?
А мыйла, ті думысь, столбсӧ вӧчисны?
Тіян ногӧн, сы могысь вӧчисны, медым сійӧ, ремонт виччысиг, тӧвбыд лым улын сісьмис?
Тіян мый пельпомъяс вылад, юр али мӧдтор мыйкӧ?
Помасис сійӧн, мый тётя Даша скӧрмис да домоуправлениеӧ котӧртіс.
— Аддзан со, мый тэ керин, — Мишкаӧс мыждіс Костя. — Управдом ӧд ӧлӧдіс нин, мый сэсся оз кут терпитны.
Став челядьыс Мишка вылӧ вувзисны.
— Тэ вӧсна, — шуӧны, — каток вӧчны оз лэдзны!
Весьшӧрӧ мырсим сӧмын!
Дӧсадаысла Мишка дась вӧлі юрсисӧ нетшкыны.
— И кыдзи сӧмын тайӧ менам шусис? — шогсис сійӧ.
Друг аддзам — тётя Даша бӧр котӧртӧ, а сы бӧрся управдом.
Мишка аддзис найӧс, кватитіс кыкнан кинас столбсӧ да кыдз тай бӧрддзис:
— Ог сет столбсӧ, ог сет!
Ме сьӧм чӧжа да мынта сыысь тіянлы.
Тӧвбыд мороженӧй ог кут сёйны.
Управдом кинас сӧмын ӧвтыштіс.
— Ладнӧ, — шуӧ, — босьтӧй, сэтшӧма кӧ нин тіянлы столбыс колӧ.
И муніс.
А тётя Даша аддзӧ, мый сылӧн нинӧм эз артмы да шуӧ:
— Но бур!
Ми сёрнитыштам на тіянкӧд!
И вот миян медся сьӧкыд лунъясыс заводитчисны.
Кык вежон помся шоныд поводдя сулаліс, весиг муртса эз кӧдздӧдыштлы.
Корсюрӧ лым усьлывліс, но пыр жӧ сывліс да сӧмын сӧнік вӧчис.
Мишкакӧд ми кутім думайтны, мый таво тӧлыс дзикӧдз нин оз ло, да виччысьӧмысла муртса эг потӧй.
Медбӧрын сэсся ёна кӧдздӧдіс.
И сэки заводитчисны миян выль приключениеяс.
Катокнымӧс киськавны миянлы некод эз кӧсйы сетны ва.
Первой ми тётя Даша ордӧ мунім да кутім корны, мед сійӧ миянлы сетіс двор мыськан шлангсӧ шланг помысь катокнымӧс киськавны, но сійӧ эз сет.
Шуӧ:
— Ме вообщӧ тіян катоклы паныд.
Тулыснас сылас, а дворсӧ весавны меным!
Став олысьыс катоклы паныд.
Вот ми управдомлы заявление гижам, медым тшӧктас жугӧдны катоктӧ.
Ми шуим:
— Он кӧ сетӧй, ми и тіянтӧг киськалам.
Кор кынмас, асьныд миян дінӧ иславны локтанныд.
— И ог лок!
А кынмас да ме катоктӧ пӧимӧн киськала, всё равно некод оз кут иславны.
Ми васӧ ведраясӧн новлыны босьтчим квайтӧд патераса кухняысь, но сэтысь миянӧс регыд вӧтлісны: шуисны, мый ми налы няйт пыртлім.
А кутшӧм сэні няйт, кор дворас некутшӧм няйт эз вӧв!
Заводитім первой патераысь васӧ новлыны, но и сэтысь миянӧс вӧтлісны.
Мунім нёльӧд патераӧ, миянӧс и сэтысь вӧтлыны кутісны.
Сэки Мишка тӧд вылас уськӧдіс, мый дядя Андрейлӧн, коді олӧ кызьӧд патераын, эм ичӧтик шланг.
Ми ставӧн аддзылім, кыдзи дядя Андрей гожӧмнас сійӧ шланг помсьыс ассьыс мотоциклсӧ мыськывліс.
Ми мунім да корим сылысь тайӧ шлангсӧ.
И кутшӧм шань морт вӧлӧма!
Сетіс шлангтӧ да весиг шуис, мед пӧ тіян ордын тӧв помӧдзыс коляс.
Овлӧны жӧ свет вылын сэтшӧм йӧз!
Ми шуим сы йылысь газетӧ жӧ гижны, но бӧрыннас мыйлакӧ вунӧдім жӧ.
Кыдзкӧ век эгӧ эштӧй.
Шланг судзӧдӧм бӧрын ми мунім нёльӧд патераса кухняӧ.
Сэні вӧлі кык водопроводнӧй кран.
Мишка шуис:
— Тані ми некодлы ог кутӧй мешайтчыны: шлангнымӧс ӧти кранас сюям, а олысьясыс васӧ мӧдсьыс мед босьтӧны.
Ми йитім шлангнымӧс кранкӧд да заводитім катокнымӧс киськавны.
Первойсӧ делӧыс муніс бура.
Шлангысь воис вына струя, сійӧ судзис площадка быд пельӧсӧдз.
Мишка, кыкнан кинас шлангӧ кутчысьӧмӧн, паськыда нюмъяліс.
Ва струяыс сэтшӧма чушкис-шумитіс, мый сыысь быдӧнлы сьӧлӧм вылас долыд вӧлі.
Но виччысьтӧг сійӧ падмис: друг ваыс дугдіс вины, лӧнис да регыд дзикӧдз эз мӧд локны.
— Мый нӧ тайӧ? — шензис Мишка. — Шлангыс, тыдалӧ, кран помсьыс мыні.
Котӧртім кухняӧ.
Шланг важ ногыс, а ва оз лок.
Видзӧдам — кран пӧдса.
— Коді нӧ тешитчӧ? — шуӧ Мишка. — Кодлы тайӧ крансӧ тупкыны ковмӧма?
Ми восьтім крансӧ да выльысь заводитім киськавны.
Друг бара — стоп! — ва оз визувт.
Котӧртім кухняӧ, бара жӧ некод абу, а крансӧ бергӧдӧма.
И тадзи некымынысь.
Медбӧрти ми гӧгӧрвоим кран дорас стӧрӧжӧс сувтӧдны, сы бӧрын сӧмын делӧыс ладмыны кутіс.
Сьӧд войын нин ми помалім каток киськалӧм, но сідзи и эг тӧдмалӧй, коді тайӧ думыштӧма краннас дурны.
Войнас ва кам кынмис.
Мӧд луннас каток лои торжественнӧя восьтӧма.
Став челядь гӧгӧр чукӧртчисны.
Йиыс дзирдаліс рӧмпӧштан моз.
Мишка медводз петіс йи шӧрас.
— Каток лыддя восьтӧмаӧн! — горӧдіс сійӧ да пыр жӧ шлёпнитчис-уси.
Ставныс, быттьӧ команда серти, уськӧдчисны йи вылӧ, и заводитчис исласьӧм.
Ислалісны и конькиясӧн и конькиястӧг.
Ставныс усялісны да сералісны.
Конькияс тринякылісны да чушкигтырйи вундісны йисӧ.
Ислалісны весиг найӧ, кодъяс катоксӧ эз стрӧитны, но ми найӧс эг вӧтлӧй.
Кӧсйыссис, медым татшӧм лунӧ ставныс вӧліны кыпыдӧсь да шудаӧсь.
Весиг гырысьяс петісны дворӧ да видзӧдісны миян гажӧдчӧм вылӧ.
А управдом Дмитрий Савельевич локтіс да шуис:
— Вот ньӧба аслым коньки да рытъясын иславны кута волывлыны.
Том кадӧс казьта!
Сэсся сійӧ збыльысь ньӧбис коньки да тшӧкыда войяснас, кор став челядь важӧн нин узисны, волывліс да ислаліс миян каток вылын.
Сэтшӧм бур морт вӧлӧма, мый газетӧ сы йылысь окота вӧлі гижны!
Миян каток вӧлі бур, ыджыд да зумыд.
Нинӧм омӧльсӧ сы йылысь оз позь вӧлі шуны.
Но регыд ислалысьяс чукӧрмисны сы мында, мый ставныс эз кутны тӧрны.
И со Мишка думыштіс, кыдзи каток вылысь чинтыны йӧзсӧ: кодлӧн эм двойка — не лэдзны каток вылӧ, кытчӧдз оз бырӧд сійӧс.
Сэксянь быдӧн, коді воліс иславны, должен вӧлі дневниксӧ петкӧдлыны.
Ӧткымын двоечникъяслы ковмис зэвтчыны.
Делӧыс помасис сійӧн, мый Мишка ачыс пӧлучитіс роч кыв кузя двойка.
Вывті нин сійӧ ылаліс ислалӧмнад.
Школа бӧрын каток вылӧ сійӧ весиг эз мыччысьлы.
Сылы яндзим вӧлі ассьыс дневниксӧ челядьлы петкӧдлыны.
Сійӧ луннас каток вылын хоккейӧн ворсім.
Гырысьяс пиысь унаӧн воисны видзӧдны миянлысь ворсӧмнымӧс.
Ставныс видзӧдісны миян вылӧ, и некод эз пинясь.
Весиг тётя Даша видзӧдіс да меліа нюмъяліс.
Сылы вӧлі любӧ, мый сылӧн ичӧтик Шурикыс гырысьджык челядькӧд ворсӧ да некод сійӧс оз вӧтлы.
Кор хоккейнӧй мачным каток вылысь чеччавліс борт вомӧныс, тётя Даша бӧр шыбитліс сійӧс йи вылӧ.
Друг Глеблӧн мамыс казяліс, мый ворсысьяс пӧвстын Мишка оз тыдав.
— Кывзӧй, а кӧні нӧ Мишкаыс? — юаліс сійӧ. — Каток стрӧитіс, стрӧитіс, а ачыс оз ислав.
Гашкӧ, сійӧ висьӧ?
— Сійӧс эськӧ видлыны колӧ ветлыны, — шуис Лёлькалӧн мамыс.
Найӧ Мишкаӧс видлыны кыкнанныс шуисны ветлыны.
Ме найӧс колльӧдны муні.
Кор ми локтім, Мишка пукаліс пызан сайын да урокъяс вӧчис.
— Мыйла нӧ тэ, Миша, он ислав? — юаліс Глеблӧн мамыс.
Мишка висьталіс, мый сылы гортса удж уна сетісны да талун сійӧ каток вылӧ оз мун.
— Тэ тӧлка детинка, — шуис Глеблӧн мамыс. — Бур делӧ тайӧ ті мӧвпыштінныд — каток вӧчны.
А Лёлькалӧн мамыс шуис:
— Каток дырйи и бать-мамъяслӧн сьӧлӧмъяслы лои кокниджык.
Воддза тӧвнас менам Лёлечка улича вылын ислаліс да тайкӧ машина улӧ эз сюр.
Кольӧм во став челядьыс улича вылын ислалісны, а ӧні сэтчӧ найӧс кӧлачӧн он ылӧд.
Ме ог тӧд мый дінӧ быттьӧ, а ставнысӧ тайӧ катокыс ас дінас кыскӧ!
Найӧ сёрнитыштісны ас костаныс дай мунісны.
— Со аддзан! — шуис Мишка. — А помнитан, кыдзи ставныс миянӧс видісны, шулісны — пӧимӧн киськаласны, шланг миянлы эз сетны, ва эз сетны!
А ӧні асьныс аттьӧалӧны.
Да ладнӧ, — ӧвтыштіс сійӧ кинас. — Мый налысь босьтан!
Меным жаль лои, мый Мишка оз вермы каток вылӧ мунны.
Ме шуи тайӧ луннас не иславны жӧ, а сы пыдди пуксьыны урокъяс вылӧ, сы вӧсна мый и менам мыйсюрӧ вӧлі ёна эндӧма.
Ме муні гортӧ да войӧдзыс занимайтчи, урокъяс бура вӧчи, а кор ставсӧ вӧлі велӧдӧма, узьны водӧм пыдди ме конькиаси да петі дворӧ.
Миян каток весьтын югыда ӧзйис лампочка.
Гӧгӧр сулалісны, быттьӧ сакарысь вӧчӧм, еджыд вожъяса пуяс.
Вылісянь лэбисны да небыда пуксисны йи вылӧ гырысь лым чиръяс.
А на пӧвстын каток вылын бергаліс ичӧтик мыгӧр.
Ме бурджыка видзӧдлі да аддзи, мый тайӧ мыгӧрыс вӧлӧма Мишка.
Сійӧ ме моз жӧ катоктӧг ӧти лун эз вермы овны.
Рытъя газетын неважӧн гижисны, мый тайӧ сезонын медводз воссис Петровка вылын динамовечьяслӧн каток.
Но тайӧ абу тадзи!
Тавося тӧлын каток медводз вӧлі восьтӧма миян дворын.
Петровка вывса каток серти миян каток заводитіс уджавны вежонӧн-джынйӧн водзджык, но та йылысь газетӧ гижны некод эз гӧгӧрво.
Носов Н. Н.
ЗАМАЗКА
Ӧтчыд стекольщик замазитӧ вӧлі тӧв кежлӧ рама, а Костя да Шурик сулалісны орччӧн да видзӧдісны.
Кор стекольщик муніс, найӧ нетшкисны ӧшиньысь замазкасӧ да кутісны вӧчавны сыысь зверьясӧс.
Сӧмын зверьясыс налӧн эз артмыны.
Сэки Костя вӧчис змей да Шуриклы шуис:
— Видзӧдлы, мый менам артмис.
Шурик видзӧдліс да вочавидзис:
— Ливернӧй калбас.
Костя дӧзмис да замазкасӧ зептас дзебис.
Сэсся найӧ кино вылӧ мунісны.
Шурик пыр тӧждысис да юасис:
— Кӧні замазкаыд?
А Костя вочавидзліс:
— Со сійӧ, зептын.
Ог ӧд сёй ме сійӧс!
Найӧ босьтісны кино билетъяс да нӧшта ньӧбисны кык мятнӧй преник.
Друг тринькнитіс звӧнок.
Костя уськӧдчис местаяс займитны, а Шурик кытчӧкӧ сибдіс.
Со Костя займитіс кык места.
Ӧти местаас ачыс пуксис, а мӧдас замазкасӧ пуктіс.
Друг тӧдтӧм морт локтіс да замазка вылӧ и шняпкысис-пуксис.
Костя шуис:
— Тайӧ местаыс займитӧма, тані Шурик пукалӧ.
— Кутшӧм сэтшӧм Шурик?
Ме тані пукала, — вочавидзис гражданиныс.
Сэки котӧрӧн воис Шурик да пуксис орччӧн мӧдар бокас.
— Кӧні замазкаыд? — юаліс.
— Надзӧнджык! — шӧпнитіс Костя да кӧсӧйтчыліс гражданин вылӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Шурик.
— Ог тӧд.
— Мый нӧ либӧ тэ сыысь полан?
— Сійӧ пукалӧ замазка вылын.
— А мыйла нӧ тэ сылы сетін?
— Ме эг сет, а сійӧ пуксис.
— Сідзкӧ босьт!
Тайӧ здукын биыс кусі да заводитчис кино.
— Дяденька, — гражданин дорӧ шыасис Костя. — Вайӧй замазканымӧс.
— Кутшӧм замазка?
— Кодӧс ми ӧшиньясысь перъялім.
— Ӧшиньясысь перъялінныд?
— Но да.
Вайӧй, дядя!
— Да ме жӧ тіянлысь эг босьтлы.
— Ми тӧдам, мый эн босьтлӧй.
Ті пукаланныд сы вылын.
— Пукала?!
— Но да.
Гражданиныс чеччыштіс места вывсьыс.
— Мыйла нӧ тэ ӧнӧдз чӧв олін, пеж детинка?!
— Ме жӧ шулі, мый, мися, местасӧ займитӧма.
— Кор нӧ тэ висьталін?
Менам пуксьӧм бӧрын нин!
— Ме ӧмӧй тӧді, мый ті пуксянныд?
Гражданин чеччис да кималасӧн кутіс видлавны пуклӧссӧ.
— Но, кӧні нӧ тіян замазканыд, злӧдейяс?
— Сулавлӧй, со сійӧ! — шуис Костя.
— Кӧні?
— Со, пуклӧс пасьталаыс.
Час ми весалам.
— Весалӧй ӧдйӧджык, пеж детинкаяс! — скӧраліс гражданин.
— Пуксялӧй! — горзісны на вылӧ бӧрсяньыс.
— Ог вермы, — дорйысис гражданин. — Менам замазка тані.
Медбӧрын детинкаяс вуштісны замазкасӧ.
— Но, ӧні бур, — шуисны найӧ. — Пуксьӧй.
Гражданин пуксис.
Лӧнисны.
Костя кӧсйис нин кино видзӧдны, но сэки кыліс Шуриклӧн вашкӧдан гӧлӧс.
— Тэ ассьыд прениктӧ сёйин нин?
— Эг на.
А тэ?
— Ме эг на жӧ.
Вай сёям.
— Вай.
Мӧдіс кывны шнячкӧдчӧм шы.
Костя друг сьӧвзис да вешкырасьӧмӧн юаліс:
— Кывзы, тэнад преникыд чӧскыд?
— У-гу...
— А менам абу чӧскыд.
Небыд кутшӧмкӧ.
Буракӧ, зептын сылӧма.
— А замазкаыд кӧні?
— Замазкаыс со, зептын...
Сӧмын энлы!
Тайӧ абу замазка, а преник.
Тьфу!
Гӧгӧрвоан, пемыднад замазка прениккӧд сорсьыссьӧма.
Тьфу!
Сійӧ жӧ, мися, мыйкӧ абу чӧскыд!
Костя скӧрысла шляпкис замазкасӧ джоджӧ.
— Мыйла нӧ тэ сійӧс шыбитін? — юаліс Шурик.
— А мыйла сійӧ меным?
— Тэныд оз ков, а меным колӧ, — броткыштіс Шурик да лэччис пуклӧсъяс улӧ корсьны замазкасӧ.
— Кӧні нӧ сійӧ? — скӧраліс сійӧ. — Корсь вот ӧні.
— Час ме аддза, — шуис Костя да тшӧтш вошис улӧсъяс улӧ.
— Ай! — Друг кыліс кысянькӧ увсянь. — Дядя, лэдзӧй!
— Коді нӧ тайӧ сэні?
— Тайӧ ме.
— Коді — меыс?
— Ме, Костя.
Лэдзӧй менӧ.
— Да ӧд ме тэнӧ ог кут.
— Ті тальччинныд менам ки вылӧ!
— Мыйла нӧ тэ улӧс улас пырин?
— Замазка корся.
Улӧс увтіыс Костя кыссис да Шуриккӧд воча ныр зурасис.
— Коді тайӧ? — повзис сійӧ.
— Тайӧ ме, Шурик.
— А тайӧ ме, Костя.
— Аддзин?
— Нинӧм эг аддзы.
— Меным эз жӧ сюр.
— Бурджык вай киносӧ видзӧдам, а то ставныс понйӧн чайтӧны да кокъяснас чужӧмӧ зурйӧдлӧны.
Костя да Шурик улӧсъяс увтіыс кыссисны асланыс местаяслань да пуксисны, лӧсьӧдчисны кино видзӧдны.
На водзын экран вылас вирдыштліс гижӧд: «Пом».
Видзӧдысьяс тэрмасисны петанінлань.
Детинкаяс петісны улича вылӧ.
— Кутшӧм нӧ тайӧ кино ми видзӧдім? — юаліс Костя. — Ме мыйкӧ нинӧм эг гӧгӧрво.
— А ме, думайтан, гӧгӧрвои? — вочавидзис Шурик. — Нинӧм абусӧ экран вылӧ лэдзӧны.
Колӧ жӧ петкӧдлыны татшӧм картинаяс!
{Констанин Паустовскӧй @ Гожся лунъяс @ беллетристика @ К. Паустовскӧй. Гожся лунъяс @ 1949 @}
Констанин Паустовскӧй
Зарни линь
Кор видзьяс вылын ытшкӧны, сэк видзьясвывса тыясысь черисӧ бурджык не кыйны.
Ми тайӧс тӧдім, но век жӧ мӧдӧдчим Прорва вылӧ.
Нелючкияс заводитчисны пыр жӧ Чӧртов пос сайын.
Уна рӧма платтьӧа нывбабаяс юралісны турун.
Ми кӧсйим кытшовтны найӧс бокиті, но бабаяс миянӧс казялісны.
— Кытчӧ, сӧкӧлъяс? — горӧдісны бабаяс да вак-вакӧн серӧктісны. — Коді вуграсьӧ, сылӧн нинӧм оз ло!
— Прорва вылӧ шуньгӧны, эскӧй меным, бабаяс! — горӧдіс кузь тушаа, косіндзи дӧва, кодӧс нимтісны Груша-пророчицаӧн. — Мӧд туй налӧн абу, коньӧръяслӧн!
Бабаяс миянӧс дӧзмӧдісны гожӧм чӧж.
Мыйтӧм кӧть ог кыйӧ вӧлі чери, найӧ век шуалісны жалитӧмпырысь:
— Но, мый нӧ, кӧть юква вылад аслыныдлы кыйыштінныд, и сійӧ шуд.
А менам Петька неважӧн дас гыч вайис.
Да сэтшӧм шыльыдъясӧс — веськыда сыв войталӧ бӧжсьыс!
Ми тӧдім, мый Петька вайис сӧмын кык омӧлик гыч, но чӧв олім.
Тайӧ Петькаыскӧд миян вӧліны торъя артасьӧмъяс: сійӧ вундіс Рувимлысь английскӧй вугыр да кыйӧдіс ин, кытчӧ ми чериясыслы шыблавлім велӧг.
Чери кыян законъяс серти, таысь Петькаӧс колӧ вӧлі пӧвсавны, но ми сійӧс прӧститім.
Кор ми петім ытшкытӧм видзьяс вылӧ, бабаяс эз кутны кывны.
Миянлы морӧсъясӧ швачӧдіс вӧв шомкор.
Тӧзь дзоридзсянь кыліс сэтшӧм ён чӧскыд дук, мый шонді югыдыс, коді ойдӧдіс рязанса му-видзьяссӧ, кажитчис кизьӧр маӧн.
Ми лолалім турун дука шоныд сынӧдӧн, миян гӧгӧр гораа дзизгисны чушканзіяс да третшӧдчисны чиркъяс.
Юръясным весьтын чусыд эзысьӧн шувгисны сё вося бадь пуяслӧн коръясыс.
Прорвасянь ӧвтіс вачачаяс дукӧн да кӧдзыд сӧдз васянь кыпалысь ыркыдӧн.
Ми ӧвсим, чӧвтім вугыръяс, но видзьяс вывсянь виччысьтӧг лётіктіс пӧль, кодӧс нимтісны «Дас прӧчентӧн».
— Но, кыдз чериыс? — читкыртӧм синъяснас шонді югӧр улын дзирдалысь ва вылӧ видзӧдӧмӧн юаліс сійӧ. — Шедӧ оз?
Быдӧнлы тӧдса, мый чери кыйигӧн сёрнитны оз позь.
Пӧль пуксис, гаровтіс махорка да кутіс пӧрччыны кӧмкотсӧ.
Сійӧ дыр видлаліс киссьӧм нинкӧмсӧ, сэсся гораа ышловзис:
— Ытшкигӧн помӧдз кисьті нинкӧмӧс.
О-оз, ӧні чериыд тіян сёйны оз кут, ӧні сійӧ пӧт, — морыс тӧдас, кутшӧм сам сылы колӧ.
Пӧль чӧв олыштіс.
Вадорын унзіля гетшнитіс лягуша.
— Со гетшкӧ, — боргыштіс пӧль да видзӧдліс енэж вылӧ.
Чусыд кельыдгӧрд тшын ӧшаліс видзьяс весьтын.
Тайӧ тшын пырыс кытсюрӧ тыдыштіс лӧзов енэж, а дзор бадьяс весьтын ӧшаліс виж шонді.
— Жарыс! — ышловзис пӧль. — Колӧ чайтны, рытъявылыс ён зэр ваяс.
Ми чӧв олім.
— Лягушаыд оз жӧ прӧста горзы, — гӧгӧрвоӧдіс пӧль, миян зумыш чӧв олӧмыс сійӧс неуна шызьӧдыштіс. — Лягушаыд, мусаӧй, зэр водзын век майшасьӧ, кытчӧсюрӧ чеччыштӧ.
Неважӧн ме узи перевозчик ордын, пуим ми сыкӧд пӧртйын бипур вылын юква, и лягуша — килоысь эз вӧв сійӧ ичӧтджык — друг бульскысис веськыда пӧртйӧ, да сэн и пусис.
Ме шуи: «Юкватӧг тай ми тэкӧд колим, Василей!», — сійӧ меным шуӧ: «Мый морыс меным сійӧ лягушаыс!
Германскӧй война дырйи ме Францияын вӧлі, и сэні лягушаястӧ сёйӧны мыйта колӧ.
Сёй, эн пов».
Сідз ми сійӧ юквасӧ и панялім.
— А мый? — юаліс сійӧ. — Сёйны позьӧ?
— Вывті чӧскыд сёян, — вочавидзис пӧль, читкыртчис, мӧвпалыштіс. — Колӧ кӧ, ме тэныд нинмысь пинжак кыа?
Ме, бобӧ, Ставсоюзса выставка вылӧ нинсьыс быдса тройка кылі — пинжак, гач дай жилетка.
Меысь бурджык нинкӧм кыысьыс и колхозсьыс некод оз сюр.
Пӧль муніс сӧмын кык час мысти.
Чери миян, дерт, эз сёй.
Некодлӧн свет вылас абу сы мында быдсямасикас вӧрӧгыс, мыйта чери кыйысьяслӧн.
Медводз — детинкаяс.
Шуд вылӧ, найӧ дзонь часъясӧн кутасны сулавны мышку саяд да дзоргыны-видзӧдны таб вылад.
Шог вылӧ, найӧ заводитасны купайтчыны неылын, лэдзавны гадьяс да уявны вӧвъяс моз.
Сэки вугыр сиястӧ колӧ гартны да вуджны мӧд местаӧ.
Детинкаяс, бабаяс да больгысь старикъяс кындзи, миян вӧліны и гырысьджык вӧрӧгъяс: ваувса кокораяс, номъяс, ванявда, гыма зэръяс, омӧль поводдя да тыясын да юясын ва туӧм.
Лӧптаинъясын чери кыйны вӧлі зэв интереснӧ: сэні дзебсясисны гырысьджык, дыш черияс.
Самсӧ найӧ сёйисны ньӧжйӧ, но дзоньнас, пыдӧ вӧйтлісны табсӧ, сэсся гартлісны вугыр сисӧ кокора гӧгӧрыс, орӧдлісны сійӧс да нулісны табнас и ставнас.
Номъяслӧн вӧсньыдика дзизгӧмысь миянӧс босьтліс тірзьӧм.
Ном сёйӧм вӧсна гожӧмджынсӧ ми ставным ветлӧдлім гырдӧсь да пыкӧсаӧсь.
Лӧнь жар лунъясӧ, кор енэжын дзонь суткиясӧн ӧти инын сулалісны век сійӧ жӧ пушыд, вата кодь кымӧръяс, лӧньтасъяс да тыяс вевттьысьлісны посньыдик, бак кодь водоросльӧн — ванявдаӧн.
Ваыс тупкысьліс сибдысь веж кеньӧн, сійӧ вӧлі сэтшӧм кыз, весиг грузилӧ эз вермы сы пыр прӧйдитны.
Гымалӧм водзын чери эз сёй.
Сійӧ поліс чардбиа гымсьыс да сы водзвывса лӧньысь, кор муыс муртса тӧдчымӧн сыркакылӧ ыліса гымыс вӧсна.
Омӧль поводдя дырйи да ва туигӧн чери эз сёй.
Но сы пыдди кутшӧм лӧсьыдӧсь вӧліны руа ыркыд асывъяс, кор пуяслӧн вуджӧръясыс куйлісны ва вылын ылын и дзик вадорас чукӧръясӧн ветлӧдлісны былькъя синма ньӧжмыд уприяс!
Татшӧм асывъясас юрсигусьяс радейтісны пуксьыны бордысь вӧчӧм табъяс вылӧ, да ми ловшы кутӧмӧн видзӧдім, кыдзи табйыс юрсигусьыскӧд тшӧтш, пӧлӧстчӧмӧн ньӧжйӧник вӧйліс ваӧ, кӧтасьӧм кокъяса юрсигусь кыпӧдчывліс, лэбзьывліс, а зэлӧдӧм вугыр си помас ва пыдӧсын ветлӧдліс ён да вильыш чери.
Кутшӧм мичаӧсь вӧліны гӧрд бордъя черияс, кодъяс ловъя эзысь моз гылалісны сук турун пиӧ да чеччалісны сэні йӧла турун да бобӧнянь пӧвстын!
Зэв лӧсьыдӧсь вӧліны вӧрса тыяс весьтӧ енэж джынйӧдзыс паськалӧм рытъя кыаыс, тшын кодь вӧсньыдик кунӧръясыс, лилияяслӧн кӧдзыд заясыс, бипурлӧн трачкӧдчӧмыс, дикӧй уткаяслӧн герчкӧмыс.
Пӧльлӧн висьталӧмыс збыльмис: рытъявылыс локтіс чардалан ыджыд кымӧрӧн зэр.
Гымыс дыр мураліс кӧнкӧ вӧръясас, сэсся кымӧрыс кайис енэж шӧрӧдз пӧим рӧма стена моз, да медводдза чардби кучкис ылысса зорӧдъясӧ.
Ми пукалім палаткаын войӧдзыс.
Войшӧр гӧгӧрӧ кобис.
Ми пестім ыджыд бипур да косьтысим.
Видзьяс вылын нора горзісны войся лэбачьяс, и асъядорса сэзь енэжас Прорва весьтын пӧртмасис еджыд кодзув.
Ме ойбыртлі.
Садьмӧдіс менӧ квайтпаличлӧн горзӧмыс.
— Пить пора!
Пить пора!
Пить пора! — горзіс сійӧ кӧнкӧ матын, лежнӧг кустъяс да сук ошсэтӧр пӧвстын.
Пу вужъясӧ да турунӧ кутчысьӧмӧн ми лэччим джуджыд кыр йылысь ва дорӧ.
Ваыс югъяліс сьӧд стеклӧ моз.
Лыа вылас ю пыдӧсын тыдалісны визьяс, кодъясӧс гижйӧдлӧма ракпаньясӧн.
Рувим чӧвтіс вугырсӧ месянь неылын.
Кымынкӧ минут мысти ме кылі сылысь ньӧжйӧника шутёвтӧм.
Тайӧ вӧлі чери кыяндырся миян сёрнитанног.
Куимысь дженьыдика шутёвтӧм висьталіс: «Эновтӧй ставсӧ да локтӧй татчӧ».
Ме видзчысьӧмӧн матыстчи Рувим дінӧ.
Сійӧ кыв шутӧг индіс меным таб вылас.
Дӧбӧдіс кутшӧмкӧ аслыссикас чери.
Табйыс лайкъяліс, ньӧжйӧник вешъяліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, тірзис, но эз вӧй.
Сійӧ пӧлӧстчыліс, здук кежлӧ сунліс ваас и бара мыччысис.
Рувим быттьӧ кынмис места вылас, — тадзи дӧбӧдӧ сӧмын зэв ыджыд чери.
Табйыс ӧдйӧ кутіс вешйыны боклань, сувтіс, веськӧдчис да заводитіс ньӧжйӧник вӧйны.
— Вӧйтӧ, — шуи ме. — Кыскӧй!
Рувим друг кыскыштіс.
Вугыр шайтыс нюкыльтчис мегыр моз, сиыс шутёвтӧмӧн зэлаліс да вундӧмӧн пырис ваас.
Тыдавтӧм чери ньӧжйӧ новлӧдліс зэлӧдӧм вугыр сисӧ кытшъясӧн.
Сук бадь кустъяс пыр шонді югӧрыс усис ва вылӧ, и ва пыдісьыс ме аддзи югыд бронзӧвӧй дзирдалӧм: тайӧ веглясис да ю пыдӧслань петитчис шедӧм чериыс.
Ми кыским сійӧс сӧмын некымын минут мысти.
Тайӧ вӧлӧма пемыд зарни сьӧма да сьӧд бордъяса зэв ыджыд, дыш линь.
Сійӧ куйліс эжа вылын да ньӧжйӧник вӧрӧдіс кыз бӧжсӧ.
Рувим чышкис кымӧссьыс пӧсьсӧ да кутіс куритчыны.
Ми сэсся эг вуграсьӧ, вугыръяснымӧс быдмалім да мӧдӧдчим сиктӧ.
Рувим нуис линьсӧ.
Сійӧ сьӧкыда ӧшаліс пельпом вылас.
Линь вылысь войталіс ва, а сьӧмыс дзирдаліс сэтшӧм жӧ югыда, кыдз важ манастырлӧн зарни юръясыс.
Сэзь лунъясӧ зарни юръясыс тыдалісны комын километр сайсянь.
Ми нарошнӧ мунім видзьяс вывті бабаяс дінті.
Бабаяс, мыйӧн аддзисны миянӧс, эновтісны уджнысӧ да видзӧдісны линь вылӧ, синъяснысӧ кияснаныс сайӧдӧмӧн, кыдзи видзӧдісны яръюгыд шонді вылӧ.
Бабаяс чӧв олісны.
Сэсся налӧн уна рӧма паськӧма радъяс кузя ньӧжйӧник муніс дивуйтчан вашкӧдчӧм.
Бабаяс строй пыр ми мунім ньӧжйӧ да вылын юрӧн.
На пиысь сӧмын ӧтик ышловзис да, курансӧ босьтігмоз, муніганым миянлы шуис:
— Мичлунсӧ кутшӧмӧс нуисны — синтӧ ёрӧ!
Ми тэрмасьтӧг нуим линьсӧ став сикт кузя.
Старукаяс мыччысялісны ӧшиньяс пырыс да видзӧдісны миян мышкӧ.
Детинкаяс котӧртісны миян бӧрся да юасисны:
— Дядьӧ, дядьӧ, кытысь кыйин?
Дядьӧ, дядьӧ, кутшӧм самӧ шедіс?
«Дас прӧчент» нима пӧль печлалыштіс линьлы чорыд зарни нёкчимъясас да серӧктіс:
— Но, ӧні бабаяс вомъяснысӧ неуна топӧдасны!
А ӧд водзті век вӧлі ха-ха-ха да хи-хи-хи!
Ӧні мӧдсикас делӧ, ыджыд.
Тайӧ кадсянь ми дугдім кытшлавны бабаясысь.
Ми мунім веськыда на вылӧ, а бабаяс меліа горзісны миянлы:
— Кыйны тіянлы да не бырӧдны!
Абу грек эськӧ и миянлы черитор вайыштны!
Тадзи ставыслы сюри веськыдлун серти.
Медбӧръя чӧрт
Пӧль ветліс вӧрса ӧмидзла Шуштӧм ты дорӧ да бӧр локтіс повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмбанӧн.
Сійӧ дыр горзіс став сикт пасьтаыс, мый ты дорас овмӧдчӧмаӧсь чӧртъяс.
Эскӧдӧм пыдди пӧль петкӧдліс косялӧм гачсӧ: чӧртыс пӧ кокыштӧма пӧльлысь коксӧ, косялӧма дӧра гачсӧ да ыджыда гыжйыштӧма пидзӧссӧ.
Пӧльлы некод эз эскы.
Весиг скӧр старукаяс шашкӧмӧн висьтавлісны, мый чӧртъяслӧн нэмнас эз вӧвлыны лэбачлӧн кодь ныръяс, мый тыяс дорын чӧртъяс оз овлыны, да медбӧрын содтывлісны, мый революция бӧрын некутшӧм чӧртъяс абуӧсь да и лоны оз вермыны — большевикъяс бырӧдісны ставсӧ найӧс дзикӧдз, медбӧръя вужйӧдзыс.
Но Шуштӧм ты дорӧ вотӧсла ветлывлыны бабаяс век жӧ дугдісны.
Налы вӧлі яндзим висьтавны, мый революция бӧрын кызьӧд во вылын найӧ полӧны чӧртъясысь, да сы вӧсна дивитӧм вылӧ бабаяс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, нюркйӧдлӧмӧн вочавидзлісны:
— О-ок, мусаӧй, вотӧсыд таво весиг Шуштӧм ты дорын абу.
Нэмнас татшӧм вотӧстӧм гожӧмыс эз вӧвлы.
Ачыд мӧвпышт: мыйла миянлы весьшӧрӧ ветлыны, нинкӧм кисьтны?
Пӧльлы эз эскыны ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі тешкодь да удачатӧм мортӧн.
Нимтісны пӧльӧс «Дас прӧчентӧн».
Мый вӧсна тадз шулісны, ми ог тӧдӧй.
— Сы вӧсна менӧ тадз шуӧны, мусаӧй, — ӧтчыд висьталіс пӧль, — мый воддза вынсьым менам колис сӧмын дас прӧчент.
Порсь менӧ жугӧдіс.
Но и порсь жӧ вӧлі — веськыд лев!
Кыдз петас улич вылӧ, рукӧстас — гӧгӧр куш лоӧ!
Бабаяс кватлалӧны челядьнысӧ, пырталӧны керкааныс.
Мужикъяс петӧны ывлаӧ сӧмын вилаясӧн, а полысьджыкъясыс и ньӧти оз лысьтны петнысӧ.
Дзик быттьӧ турецкӧй война!
Чорыда косясис тайӧ порсьыс.
Тэ кывзы, мый лоис водзӧ.
Пырис тайӧ порсьыс менам керкаӧ, нырнас чушйӧдлӧ, лёк синъяссӧ ме вылӧ сувтӧдӧма.
Ме сылы, дерт, лӧсышті кӧстыльӧн: «Мун, мися, бобӧ, лешак дінӧ, со тэныд!»
Вот сэсся и лыбис!
Сэк сійӧ ме вылӧ и уськӧдчис!
Уськӧдіс менӧ кок йылысь; ме куйла да мый вермӧмысь горза, а сійӧ менӧ нетшкӧ, сійӧ менӧ чашйӧ!
Васька Жуков горзӧ: «Вайӧй пӧжарнӧй машина, кутам сійӧс ваӧн вӧтлыны, ӧні ӧд порсьястӧ начкыны оз позь!»
Йӧзыс шӧйтӧны, увгӧны, а сійӧ менӧ нетшкӧ, сійӧ менӧ чашйӧ!
Мужикъяс менӧ ӧдва мездісны сыысь зоръясӧн.
Больничаын ме куйлі.
Бурдӧдысь шензис.
«Тэысь, — шуӧ, — Митрей, медицина видзӧдӧм серти, кольӧма дас прӧчентысь абу унджык».
Ӧні тайӧ прӧчентъяс вылас сідз и кысся.
Со кутшӧм сійӧ миян олӧмыс, мусаӧй!
А сійӧ порсьсӧ виисны чашвартан пуляӧн: мукӧд сикас пуляыс сійӧс эз босьт.
Рытнас ми корим пӧльӧс ас ордӧ — юасьны чӧрт йылысь.
Сиктса уличаяс вылын сулаліс бус да мӧс вӧра йӧв дук — вӧрса пӧскӧтинаяс вылысь вайӧдісны мӧсъясӧс.
Ӧграда доръясын бабаяс чуксалісны куканьяснысӧ да горзісны меліа, нюжйӧдлӧмӧн:
— Тпрутьӧ, тпрутьӧ, тпрутьӧ!..
Пӧль висьталіс, мый чӧртыс паныдасис сылы вис вылын, дзик ты дорас.
Сэн сійӧ уськӧдчис пӧль вылӧ да сэтшӧма зутшкӧбтіс нырнас, мый пӧль усис ӧмидз кустъяс пиӧ, чилӧстіс лёк горшӧн, а сэсся чеччыштіс кок йылас да котӧртіс дзик Сотчӧм нюр дорӧдз.
— Муртса сьӧлӧм эз пот.
Со кутшӧм лоис притча!
— А кутшӧмджык чӧртыс видзӧднысӧ?
Пӧль гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Но, лэбач модаа, — шуис сійӧ мытшасьлӧмӧн. — Гӧлӧсыс сылӧн мисьтӧм, сибдӧм, быттьӧ прӧстудитчӧм бӧрын.
Лэбач — абу лэбач, пон сійӧс тӧдас.
— Гашкӧ, миянлы ветлыны Шуштӧм ты дорас?
Век жӧ окота тӧдмавны, — шуис Рувим, кор кӧлачӧн чай юӧм бӧрын пӧль муніс.
— Тан мыйкӧ эм, — вочавидзи ме, — кӧть тайӧ пӧльсӧ и лыддьӧны медся мывкыдтӧм старикӧн Спас-Клепиковсянь Рязаньӧдз.
Ми мӧдӧдчим аскинас жӧ.
Ме босьті двустволка.
Шуштӧм ты дорӧ ми мунім медводдзаысь на да сы вӧсна колльӧдысь пыдди босьтім пӧльӧс.
Сійӧ медводз эз кӧсйы муннысӧ, аслас «дас прӧчент» вылӧ ыстысьӧмӧн, сэсся кывсетчис, но корис, мед сылы та пыдди колхозын гижасны кык трудодень.
Колхозса председатель, комсомолеч Лёня Рыжов, серӧктіс:
— Сэн тыдавны кутас!
Тайӧ экспедициянас кӧ тэ бабаяс юрысь пыркӧдан йӧйталӧмсӧ, сэки гижа.
А ӧні восьлав!
Сэки пӧль благӧслӧвитчис да мӧдӧдчис.
Туйын чӧрт йылысь сійӧ сёрнитіс дышпырысь, пырджык оліс ланьтӧмӧн.
— А сійӧ мыйкӧ сёйӧ, чӧртыс? — юасис сералігмоз Рувим.
— Колӧ чайтны, чериӧн ичӧтикаӧн пӧткӧдчӧ, му кузя ветлӧдлӧ, вотӧс жӧритӧ, — нырсӧ сулигмоз висьтавліс пӧль. — Сылы ӧд мыйкӧ колӧ жӧ прӧмышляйтны, кӧть сійӧ и мути.
— А сійӧ сьӧд?
— Видзӧдлан — аддзан, — нӧдкыв моз вочавидзис пӧль. — Кутшӧмӧ пӧртчас, сэтшӧмӧн асьсӧ и петкӧдлас.
Лунтыр ми мунім пожӧма вӧръясӧд.
Мунім туйтӧг, вуджавлім кузь нитшка кос нюръясӧд, кӧні кокыд пидзӧсӧдзыд вӧйӧ пемыдгӧрд кос нитш пытшкӧ.
Шонді жарыс пӧжис пожӧм лыссӧ.
Дзизгисны сиргагъяс.
Кос кушинъясын кок улысь зэр моз сявмунлісны чиркъяс.
Эбӧстӧг нюкыльтчис му бердӧ турун, кыліс пӧсь пожӧм кырсь дук да кос оз дук.
Енэжын пожӧм туганъяс весьтын вӧрзьытӧг ӧшалісны варышъяс.
Жарыс быдӧн песіс миянӧс.
Вӧрыс вӧлі доналӧм кодь, кос, да кажитчис, мый сійӧ ньӧжйӧник чусалӧ шонді жарсьыс.
Весиг быттьӧ кыліс котшӧс дук.
Ми эг куритчывлӧй.
Ми полім, мый медводдза истӧгысь жӧ вӧрыс ыпнитас, пондас трачкакывны кос тусяпу моз, да виж шонділаньыс кутас кыссьыны еджыд тшын.
Ми шойччывлім тшӧкыд пипу да кыдз расъясын, турунаинъясті писькӧдчывлім васӧд местаясӧ да лолалім тшак дукӧн, кодӧн ӧвтіс пӧжсьӧм турунысь да вужъясысь.
Шойччигъясын ми дыр куйлім да кывзім, кыдзи пожӧмъяслӧн йывъясыс шувгӧны океанлӧн нӧйтчысь гыяс моз, — выліті юръясным весьтті ньӧжйӧ пӧльтіс гожся тӧв.
Сійӧ, буракӧ, вӧлі зэв пӧсь.
Сӧмын шонді лэдзчигас ми петім ты вадорӧ.
Вӧръяс весьтӧ чусалӧм лӧзӧн надзӧник шевгӧдчис-пуксис лӧнь вой.
Муртса тӧдчымӧн, быттьӧ эзысь ва войтъяс, югъялісны медводдза кодзувъяс.
Сьӧкыда шувгигтыр уткаяс лэбисны узьны.
Улын дзирдаліс ты, кодӧс кытшалісны мунны позьтӧм сук кустъяс.
Сьӧд ва вылас паськавлісны ыджыд кытшъяс — шонді лэдзчигӧн ворсіс чери.
Вӧр весьтын пуксьыны кутіс вой, тільясын сукмис кузя кыссьысь рӧмыд, и сӧмын бипур, вӧрса лӧньсӧ торкӧмӧн, тратшкӧдчис да ӧзйис век югыдджыка.
Пӧль пукаліс бипур дорын да витнан чуньнас нярсйис-гыжъяліс кос морӧссӧ.
— Но, кӧн нӧ тэнад чӧртыд, Митрей? — юалі ме.
— Сэн, — пӧль ӧвтыштіс кинас кытчӧкӧ пипу раслань. — Кытчӧ тэрмасян?
Асывнас кутам корсьны.
Ӧні войся кад, пемыд, — нӧрӧвитлыны колӧ.
Югдігӧн ме садьми.
Пожӧмъяс вывсянь войталіс шоныд лысва.
Пӧль пукаліс бипур дорын да тэрмасьӧмӧн чӧвталіс пернапасъяс.
Сылӧн кӧтасьӧм тошкыс неуна тіраліс.
— Мый нӧ, пӧль? — юалі ме.
— Пропадитан тіянкӧд ветлігӧн! — боргыштіс пӧль. — Кылан, горзӧ ёрӧмыс!
Кылан?
Садьмӧд ставнысӧ!
Ме куті кывзысьны.
Тыын унйывсьыс чеччыштіс чери, сэсся кыліс пель чунӧдана, ярскӧба горӧдӧм.
— Уэк! — горзіс кодкӧ. — Уэк!
Уэк!
Пемыдас заводитчис ноксьӧм.
Мыйкӧ ловъя — сьӧкыда шлопӧдчис ваын да лёк, скӧр гӧлӧс кыпыда горӧдіс бара:
— Уэк!
Уэк!
— Дорйы, владычица-троеручица! — мытшасьлӧмӧн шуис пӧль. — Кылан, кыдз пиньяснас зяльскӧдӧ?
Колӧ жӧ вӧлі меным, пӧрысь выжывлы, тіянкӧд татчӧ кыссьыны!
Ты дорсянь кыліс аслыспӧлӧс тшолскӧдчӧм да пуӧн колскӧдӧм, быттьӧ сэні детинкаяс косясисны паличьясӧн.
Ме садьмӧді Рувимӧс.
— Но, — шуис пӧль, — вӧчӧй, кыдз тӧданныд!
Ме некытчӧ ог суитчы!
Нӧшта тіян вӧсна кывкутны лоӧ.
Но тіянӧс, лешаклы!
Повзьӧмысла пӧль дзикӧдз дурмис.
— Мун лый, — скӧра ропкис сійӧ. — Сӧвет муын веськӧдлан котыр таысь юрӧдыд оз жӧ малавны кут.
Позьӧ ӧмӧй чӧртӧс лыйны?
Со мый мӧвпыштӧмныд!
— Уэк! — лёкысь горзіс чӧрт.
Пӧль вевттис юрсӧ дукӧсӧн да ланьтіс.
Ми кутім кыссьыны ты дорӧ.
Турун пӧвстас кышакыліс ру.
Ва весьтын тэрмасьтӧг кыпӧдчис зэв ыджыд еджыд шонді.
Ме вештышті киӧн вадорын быдмысь кустъяс, видзӧдлі ты вылӧ да ружьеӧс ньӧжйӧник кыскышті аслань.
— Мый тэ аддзан? — вашкӧдӧмӧн юаліс Рувим.
— Гӧгӧрвотӧм.
Кутшӧм нӧ лэбач, некыдз ог гӧгӧрво.
Ми видзчысьӧмӧн кыпӧдыштім юрнымӧс.
Сьӧд ва вылас уяліс зэв ыджыд лэбач.
Сылӧн гӧныс пӧртмасис алӧйгӧрд да лимон рӧмӧн.
Юрыс эз тыдав — сійӧ ставнас, сьыліӧдзыс, вӧлі ва улын.
Ми шемӧсмим.
Лэбач васьыс кыпӧдіс ичӧтик юрсӧ, сійӧ вӧлі кольк ыджда кымын, вевттьысьӧма кудриа гӧнӧн.
Юрас быттьӧкӧ клеитӧма гӧрд кучик мешӧка зэв ыджыд ныр.
— Пеликан! — горӧдіс Рувим.
— Уэк! — ӧлӧдӧмӧнмоз горӧдіс пеликан да гӧрд синнас видзӧдліс миян вылӧ.
Пеликан нырысь чурвидзис кыз ёкышлӧн бӧжыс.
Пеликан тракйӧдліс сьылінас, медым ньылыштны ёкышсӧ.
Сэки меным дум вылӧ усис газет — сэтчӧ вӧлі гартыштӧма коптитӧм калбас.
Ме уськӧдчи бипур дорӧ, кыски рюкзакысь калбассӧ, шыльӧді госӧн лякӧссьӧм газетсӧ да лыдди гижӧдтор, кодӧс вӧлі гижӧма сьӧд шрифтӧн:
Узкоколейнӧй кӧрт туй кузя нуигӧн зверинечысь пышйис африкаса лэбач пеликан.
Торъяланторъяс: гӧныс алӧйгӧрд да виж рӧма, нырыс ыджыд, сы улын чери тэчны мешӧк, юр вылас гӧн.
Лэбачыс пӧрысь, зэв скӧр, оз радейт челядьӧс, кокалӧ найӧс.
Верстьӧ йӧзӧс вӧрзьӧдӧ шоча.
Сюрас кӧ, юӧртны зверинечӧ, таысь лоӧ бура мынтысьӧма.
— Но, — шуис Рувим, — мый кутам керны?
Лыйны жаль, а арнас сійӧ кулас сёйтӧмысла.
— Пӧль юӧртас зверинечӧ, — вочавидзис Рувим. — Дай сьӧм нажӧвитас.
Ми мунім пӧльла.
Пӧль дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Сійӧ чӧв оліс, лапйӧдліс синъяссӧ да пыр гыжъяліс кос морӧссӧ.
Сэсся кор гӧгӧрвоис, полӧмпырысь мӧдӧдчис вадорӧ видзӧдлыны чӧртӧс.
— Со сійӧ, тэнад лешакыд, — шуис Рувим. — Видзӧд!
— И-и-и, мусаӧй... — Кутіс гигзьыны пӧль. — Ме ӧмӧй мыйкӧ шуа!
Тӧдӧмысь — абу чӧрт.
Мед олӧ вӧля вылын, черисӧ кыйыштӧ.
А тіянлы аттьӧ.
Мездінныд йӧзсӧ полӧмысь.
Ӧні нывъяс татчӧ шӧтасны вотӧсла — сӧмын кутчысь!
Дур лэбач, нэмӧн татшӧмсӧ эг аддзывлы.
Луннас ми кыйим чери да вайим сійӧс бипур дорӧ.
Пеликан тэрмасьӧмӧн петіс вадорӧ да катласигтырйи локтіс миян шойччанінӧ.
Сійӧ видзӧдліс пӧль вылӧ, синсӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
Пӧльӧс босьтіс тірӧм.
Но пеликан сэк аддзис чери, паськӧдіс нырсӧ, тшолкнитіс сэтшӧм шыӧн, быттьӧ пуӧ кучкисны пуӧн, горӧдіс «уэк» да заводитіс ӧтчаяннӧя ӧвтчыны бордъяснас да тапйӧдлыны уткалӧн кодь кокнас.
Бокысянь видзӧдӧмӧн кажитчис, быттьӧ пеликан качайтӧ сьӧкыд насос.
Бипурсянь лэбисны ӧгыръяс да бикинь.
— Мый нӧ сійӧ лоис? — повзис пӧль. — Дурмис али мый?
— Чери корӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Рувим.
Ми сетім пеликанлы чери.
Сійӧ ньылыштіс сійӧс, сэсся сійӧ бара заводитіс ӧвтны бордъяснас, лажыньтчывлыны да тапйӧдлыны кокъяснас — корис чери.
— Вешйы, вешйы! — броткис сы вылӧ пӧль. — Ен сетас!
Видзӧдтӧ, шлопӧдӧ бордъяснас!
Пеликан лунтыр шӧйтіс миян гӧгӧр, чушйӧдліс, горзіс, но киӧ эз сетчы.
Рытъядорыс ми мунім.
Пеликан кайис вутш вылӧ, кучкаліс бордъяснас да скӧра горзіс: «Уэк, уэк!»
Тыдалӧ, сійӧ дӧзмис, мый ми эновтам сійӧс ты вылас, да корис, медым ми бергӧдчам.
Кык лун мысти пӧль муніс карӧ, рынок вылысь аддзис зверинеч да висьталіс пеликан йылысь.
Карысь локтіс писти сера чужӧма гажтӧм морт да пеликансӧ нуис.
Зверинечысь пӧльлы сетісны нелямын шайт да ньӧбис сы вылӧ выль гач.
— Гачыс менам — дзик бур! — шуаліс сійӧ да паськӧдліс гач коксӧ. — Менам гач йылысь сёрни мунӧ Рязаньӧдз.
Висьталӧны, весиг газетъясын печатайтӧмаӧсь.
Тайӧ дур лэбачыс вӧсна ставнас колхозным миян нималанаӧн лоис.
Со сійӧ кутшӧм, миян олӧмыс, донаӧй!
Гусясьысь кань
Ми воим шогӧ.
Ми эг тӧдӧй, кыдзи кыйны тайӧ рыжӧй каньсӧ.
Мыйкӧ да быд вой сійӧ гусялӧ миянлысь.
Дзебсясис сійӧ сэтшӧм сюся, мый некод на миян пиысь эз аддзыв сійӧс прамӧя.
Сӧмын вежон мысти удайтчис лючки-бура тӧдмавны, мый каньлӧн орӧма пельыс да керыштӧмаӧсь няйт бӧж помсӧ
Тайӧ вӧлі сӧвестьсӧ дзикӧдз воштӧм кань, шляйтчысь кань, бандит.
Син саяс шулісны сійӧс Гусясьысьӧн.
Сійӧ гусявліс быдтор: чери, яй, нӧк, нянь.
Ӧтчыд весиг чуланысь путкыльтіс нидзув тыра жӧч банка.
Нидзувсӧ сійӧ абу сёйӧма, но путкыльтӧм банка дінас чукӧртчӧмаӧсь курӧгъяс да сёйӧмаӧсь миянлысь став сам запаснымӧс.
Зобъясныс зэлавтӧдз сёйӧм курӧгъяс куйлісны гож водзын да пошиктісны.
Ми ветлӧдлім на гӧгӧр да видчим, но чери кыйны мунӧмным век жӧ орис.
Пӧшти тӧлысь ми воштім сы вылӧ, медым туявны рыжӧй каньсӧ.
Миянлы отсалісны сиктса детинкаяс.
Ӧтчыд найӧ котӧрӧн воисны да кашкигтыр висьталісны, мый югдігӧн каньыс котӧртӧма, лажыньтчывлӧмӧн, град йӧръяс вомӧн, пиняс сійӧ кыскӧма шӧрт вылӧ пысалӧм ёкышъясӧс.
Ми уськӧдчим пӧгребӧ да аддзим, мый чериыс вошӧма; шӧрт вылас вӧлі пысалӧма зэв сыла дас ёкыш, кодъясӧс ми кыйим Прорваысь.
Тайӧ нин эз вӧв гусясьӧм, а вӧліс луншӧр-лунӧ грабитӧм.
Ми сетім кыв кутны каньсӧ да ёна нӧйтны бандит уджсьыс.
Кань сюрис сійӧ жӧ рытӧ.
Пызан вылысь сійӧ гусяліс ливер калбас тор да пышйӧдіс кыдз пу йылӧ.
Ми заводитім тракӧдны кыдз пусӧ.
Кань уськӧдіс калбассӧ, сійӧ веськаліс Рувимлы юрас.
Кань видзӧдіс миян вылӧ вылісянь букыш синъясӧн да лёкысь омляліс.
Но мездӧм сылы эз вӧв, сэки сійӧ смелмӧдчис ӧтчаяннӧйтор вылӧ.
Мисьтӧма омлялігтырйи сійӧ шыбитчис кыдз пу вывсьыс, усис муӧ, чеччыштіс футбольнӧй мач моз да сынисадь уськӧдчис керка улӧ.
Керкаыс вӧлі ичӧтик.
Сійӧ сулаліс эновтӧм, чӧв садйын.
Быд вой миянӧс садьмӧдліс вӧрса яблӧгъяслӧн гылалӧм шы; найӧ гылалісны пуяс вылысь тьӧскӧн вевттьӧм керка вевт вылӧ.
Керкаыс вӧлі тырӧма вугыр шатинъясӧн, дрӧбӧн, яблӧгъясӧн да косьмӧм коръясӧн.
Ми сэні сӧмын узьлім.
Лунъяссӧ, югдӧмсянь пемыдӧдз, ми коллявлім лыдтӧм уна вис да ты вадоръяс вылын.
Сэні ми вуграсим, пестывлім бипуръяс вадорса сук расъясын.
Медым петны тыяслӧн вадорӧ, чӧскыд дука джуджыд турунъяс пӧвстӧ, лоӧ вӧлі талявны векньыдик ордымъяс.
Турун йывъясыс лайкъялісны миян юръяс весьтын да пельпомъяснымӧс киськалісны дзоридзьяслӧн виж бусӧн.
Рытнас ми волывлім — гӧгӧр гыжъяссьӧмаӧсь лежнӧгӧн, мудзӧмӧсь, сьӧдӧдз гожъялӧмаӧсь, вайлывлім эзысь чери нопъяс, и быдпӧрйӧ миянӧс паныдавлісны рыжӧй каньлӧн выль пакӧститчӧмъяс йылысь висьталӧмъясӧн.
Но медбӧрас кань шедіс.
Сійӧ пырис керка улӧ дзик ӧти векньыдик розьӧд.
Петан туйыс сэтысь эз вӧв.
Ми розьсӧ тупким важ кӧвтымӧн да кутім виччысьны.
Но кань эз пет.
Сійӧ мисьтӧма лёкысь нявзіс, быттьӧ кутшӧмкӧ мупытшса омӧль, нявзіс дугдывтӧг, ньӧти мудзтӧг.
Колис час, кык, куим...
Воис нин водан кад, но кань нявзіс да скӧраліс керка улын, и тайӧ миянӧс ёна дӧзмӧдіс.
Сэки ми корим Лёнькаӧс, сиктса кӧм вурысьлысь писӧ.
Лёнька нималіс повтӧмлунӧн да пельклунӧн.
Сылы ми тшӧктім кыскыны керка увсьыс каньсӧ.
Лёнька босьтіс шӧвк вугыр си, помас кӧрталіс бӧжӧдыс луннас кыйӧм ичӧтик мык да чӧвтіс сійӧс розьӧдыс керка улӧ.
Нявзӧмыс ланьтіс.
Ми кылім курччалӧм да горша ратшкӧдчӧм — каньыс пиньяснас кватитіс чери юрсӧ.
Сійӧ кватитіс бӧр лэдзтӧм вылӧ.
Вугыр сисӧ Лёнька кутіс кыскыны.
Кань мыйвынсьыс петитчис, но Лёнька вӧлі вынаджык, дай сы кындзи, каньыс эз кӧсйы лэдзны чӧскыд черисӧ.
Минут мысти розьӧд мыччысис каньлӧн юрыс, пиняс сійӧ топыда кутіс мык.
Лёнька кватитіс каньсӧ шошаӧдыс да лэптыштіс вывлань.
Ми первойысь на сы вылӧ видзӧдім лючкиджыка.
Кань читкыртіс синъяссӧ да топӧдіс пельяссӧ.
Бӧжсӧ сійӧ, мед мыйкӧ лёк эз ло, сюйис ас улас.
Тайӧ вӧлӧма кань-беспризорник, би кодь гӧрд, сӧмын рушку улыс еджыд; сійӧ кӧть и дугдывтӧг гусясис, но вӧлі зэв омӧлик.
Кань вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Рувим мӧвпалӧмӧн юаліс.
— Мый нӧ вӧчны сыкӧд?
— Нӧйтны! — шуи ме.
— Оз отсав, — шуис Лёнька. — Сылӧн ичӧтсянь этшыс татшӧм.
Видлӧй пӧттӧдзыс сійӧс вердны.
Кань виччысис синсӧ куньӧмӧн.
Ми вӧчим сійӧ велӧдӧм серти, сюйим каньӧс чуланӧ да сетім сылы зэв бур ужин: жаритӧм порсь яй, ёкышъясысь заливнӧй, рыська рачвыв да нӧк.
Кань сёйис часысь дырджык.
Сійӧ петіс чуланысь шатласигтырйи, пуксис порог вылӧ да кутіс мыссьыны, яндысьтӧм виж синъяснас миян вылӧ да улын дзирдалысь кодзувъяс вылӧ видзӧдлывлӧмӧн.
Мыссьӧм бӧрын сійӧ дыр фыркайтіс да зыртчис юрнас джодж бердӧ.
Тыдалӧ, сійӧ тайӧн петкӧдліс ассьыс радлунсӧ.
Ми полім, мый сійӧ кушӧдз зыртас гӧнсӧ балябӧж вывсьыс.
Сэсся кань бергӧдчис мышку вылас, кутіс ассьыс бӧжсӧ, курччис сійӧс, бӧр сьӧлыштіс, нюжӧдчис пач бердӧ да заводитіс чӧскыда нискыны-узьны.
Тайӧ лунсяньыс сійӧ овмӧдчис миян ордын да дугдіс гусясьны.
Аски асывнас сійӧ весиг вӧчис бур да виччысьтӧм поступок.
Садйын курӧгъяс кайисны пызан вылӧ да, мӧда-мӧдыскӧд пинясиг да тойласигтырйи, заводитісны кокавны тасьтіяс вылысь греча рок.
Кань, скӧрысла тірӧмӧн, гусьӧник кыссис курӧгъяс дінӧ да дженьыдик победнӧй горӧдӧмӧн чеччыштіс пызан вылӧ.
Курӧгъяс лэбзисны ӧтчаяннӧя котсигтырйи.
Найӧ пӧрӧдісны йӧв тыра кувшин да, гӧнныс пуркйӧ-гылалӧ, уськӧдчисны пышйыны садйысь.
Медводзын, сутшиктывлӧмӧн, пышйис кузь кока йӧй петук, кодӧс шулісны «Горлачӧн»
Кань вӧтчис сы бӧрысь куим кок вылын, а нёльӧднас, водз кок лапанас, кучкаліс петукӧс мышку кузяыс.
Петуксянь пуркйис гӧн да бус.
Быд кучкигӧн сы пытшкын мыйкӧ буткис, быттьӧ каньыс кучкаліс резина мачӧ.
Та бӧрын некымын минут чӧж петук куйліс садьтӧг, синъясыс кылалӧмаӧсь да ньӧжйӧник лӧвтіс.
Сійӧс киськалісны кӧдзыд ваӧн, сӧмын сэк воис ас садяс.
Сійӧ кадсянь курӧгъяс полісны гусясьны.
Мыйӧн вӧлі аддзасны каньӧс, пырысь-пыр котсиг да тойласигтырйи дзебсьывлісны керка улӧ.
Кань ветлӧдліс керкаті да садті, кыдз кӧзяин да стӧрӧж.
Сійӧ зыртчис юрнас миян кокъясӧ.
Гачьяс вылӧ рыжӧй гӧн ёкмыльяс колялӧмӧн, сійӧ корис миянсянь асьсӧ аттьӧалӧм.
Ми сылысь Гусьясьысь нимсӧ вежим Милиционер ним вылӧ.
Кӧть Рувим и шуліс, мый тайӧ абу зэв лӧсьыд, ми тӧдім, мый милиционеръяс оз лӧгасьны таысь миян вылӧ.
Резина пыж
Чери кыйны ми ньӧбим сынӧдӧн пӧльтан резина пыж.
Ми сійӧс ньӧбим тӧвнас на Мӧскуаын да сійӧ кадсянь сэсся эг нин тӧдлӧй спокой.
Медъёна волнуйтчис Рувим.
Сылы кажитчис, мый сійӧ нэм вылын некор на эз вӧвлыв татшӧм кузь да гажтӧм тулысыс, мый лымйыс нарошнӧ сылӧ зэв ньӧжйӧ, мый гожӧмыс лоас кӧдзыд, мисьтӧм.
Рувим кутчысьліс кияснас юрас да норасис омӧль вӧтъяс вӧталӧм вылӧ.
То сійӧ вӧтасис, мый резина пыжыскӧд ӧтлаын ты вывтіыс кыскалӧ сійӧс ыджыд сир да пыжыс суналӧ ваас да бӧр кыптывлӧ пель чунӧдана бульӧдчӧмӧн, то сылы вӧтӧн кывсис ёсь рӧзбойник шутёвтӧм — тайӧ петіс кокораӧн розьӧдӧм пыжсьыс сынӧдыс, да Рувим, медым мездмыны, тэрыба вартчис вадорлань да вомас кутіс папирос тыра кӧрӧб.
Полӧмным миян бырис сӧмын гожӧмнас, кор пыжсӧ вайим сиктӧ да видлім сійӧс ляпкыдінын Чӧртов пос дорын.
Уна дас детинка уялісны пыж гӧгӧртіыс, шутьлялісны, сералісны да суналісны, мед видзӧдлыны пыжсӧ улісянь.
Пыж лӧня лайкъяліс ва вылын, руд рӧма да кыза пӧльтчӧм, быттьӧнӧсь черепаха.
Пушкыр гӧна, сьӧд пельяса еджыд кычан Мурзик вадорсянь увтіс пыж вылӧ да бӧр кокъяснас гарйис лыасӧ.
Тайӧ петкӧдліс, мый Мурзик кутас увтны часысь оз этшаджык.
Луд вылын йирсьысь мӧсъяс лэпталісны юръяснысӧ да ставныс, быттьӧ команда серти, дугдісны рӧмидзтыны.
Чӧртов пос вывті мунісны кӧрзинаяса бабаяс.
Кор найӧ аддзисны резина пыжсӧ, пондісны чирзыны да видны миянӧс:
— Со, дурмӧмъяс, мый думыштӧмаӧсь!
Йӧзсӧ весьшӧрӧ шызьӧдӧны!
Пыж видлӧм бӧрын «Дас прӧчент» нима пӧль видлаліс сійӧс чукля чуньяснас, дукаліс, гудйис гыжнас, лапкӧдыштіс польдчӧм бокъяс кузяыс, сэсся пыдди пуктӧмӧн шуис:
— Сынӧдӧн пӧльтан тор!
Тайӧ кывъяс бӧрын сиктын став йӧзыс кутісны пыдди пуктыны тайӧ пыжсӧ, а чери кыйысьяс весиг вежалісны миянлы.
Но полӧм эз быр.
Пыжлы чужис выль враг — Мурзик.
Мурзик эз вӧв сюсь, да та вӧсна сыкӧд пыр лолісны лёкторъяс: то сійӧс чушкывліс чушканзі — да сійӧ никсӧмӧн быглясис му вылас да таляліс турунсӧ, то кодлыкӧ кок улас веськавлӧ сылӧн лапаыс, то пробуйтлас гусявны ма, да сылӧн гӧна нырвомыс пельӧдзыс маӧссьылас.
Нырвом вылас сэк сибдавлісны пу коръяс да курӧг гӧн, да миян детинкалы ковмыліс мыськавны Мурзикӧс шоныд ваӧн.
Но медъёна Мурзик миянӧс дӧзмӧдліс увтчӧмнас да ставсӧ, мый сылы веськавліс, йирны зільӧмнас.
Медъёна увтіс сійӧ тӧдтӧмторъяс вылӧ: Степан нима сьӧд кань вылӧ, самӧвар вылӧ, примус да часі-ходики вылӧ.
Кань пукаліс ӧшинь вылын, зіля мыссис да петкӧдліс, быттьӧ оз кыв дӧзмӧдан увтӧмсӧ.
Сӧмын ӧтик пельыс сылӧн Мурзикӧс мустӧмтӧмысь да зывӧктӧмысь кыдзкӧ аслысногӧн тіраліс.
Корсюрӧ кань видзӧдлывліс кычан вылӧ гажтӧмчан, яндысьтӧм синъяснас, быттьӧ кӧсйис шуны Мурзиклы:
— Вешйы, а то сетышта тэныд...
Сэки Мурзик чеччыштліс бокӧ да эз нин увтчы, а, синъяссӧ куньӧмӧн, никсіс.
Кань бергӧдчывліс Мурзиклань мышкӧн да гораа очсавліс.
Став аслас мыгӧрнас сійӧ кӧсйис увтыртны тайӧ йӧйсӧ, но Мурзик эз ӧвсьы.
Мурзик йирис чӧв ланьтӧмӧн, дыр.
Йирӧм да лякӧсьтӧм кӧлуйсӧ сійӧ пыр кыскаліс чуланӧ, сэтысь ми и аддзывлім найӧс.
Тадзи Мурзик йирис кывбуръяса небӧг, Рувимлысь подтяжки да дикобраз емысь вӧчӧм зэв бур таб — ме сійӧс ньӧблі кӧсйытӧг куим шайтысь.
Медбӧрас Мурзик веськӧдчис резина пыж дорӧ.
Сійӧ дыр зілис кватитны пыжсӧ бокӧдыс, но сійӧс вӧлі зэв зэлыда пӧльтӧма да пинь улас эз шед.
Кватитны вӧлі некыт.
Сэки Мурзик чеччыштіс пыжӧ да аддзис сэтысь дзик ӧтитор, кодӧс позис курччавны, — резина пробка.
Сійӧн вӧлі тупкӧма сынод лэдзан клапансӧ.
Тайӧ кадас садйын ми юим чай да омӧльтор йылысь нинӧм эг мӧвпыштлӧй.
Мурзик водіс, топӧдіс пробкасӧ лапаяс костас да кутіс мурзыны — пробкаыс сылы кутіс воны сьӧлӧм вылас.
Пробкасӧ сійӧ йирис дыр.
Резина эз сетчы.
Сӧмын час мысти вермис йирны дзикӧдз, и сэки лоис зэв повзьӧдлан да виччысьтӧмтор.
Сынӧдлӧн ён струяыс ыджыд горӧн чепӧсйис клапансьыс, кыдзи пӧжарнӧй шлангысь ва, кучкис Мурзиклы ныр-вомас, сувтӧдіс гӧнсӧ да асьсӧ сійӧс качӧдіс сынӧдас.
Мурзик несйис, никӧстіс да лэбис петшӧр пӧвстӧ, а пыжыс дыр на шутьляліс, лёкногӧн тювзіс, и бокъясыс сылӧн тіралісны да син водзын омӧльтчисны.
Курӧгъяс лэптісны котсьӧм став суседас, а сьӧд кань кыккокйыв котӧртіс садті да звиркнитіс кыдз пуӧ.
Сысянь сійӧ дыр видзӧдіс, кыдзи булькӧдчис аслыснога пыжыс, сьӧлаліс медбӧръя сынӧдсӧ.
Тайӧ лоӧмтор бӧрын Мурзикӧс накажитісны.
Рувим швачӧдіс сійӧс да кӧрталіс заборӧ.
Мурзик корис прӧща.
Кодӧскӧ миян пиысь аддзӧм бӧрын сійӧ заводитліс бӧжнас чышкыны забор дінсьыс буссӧ да мыжапырысь видзӧдлывліс синъясӧ.
Но ми эгӧ сетчӧй, кулиган уджысь коліс мыждыны.
Ми регыд мунім кызь километр сайӧ, Шуштӧм ты дорӧ, но Мурзикӧс эг босьтӧй.
Кор ми мӧдӧдчим, сійӧ дыр никсіс да бӧрдіс аслас дом йылын забор дінын.
Миян детинкалы Мурзикыс вӧлі жаль, но сійӧ кутчысис.
Шуштӧм ты дорын ми олім нёль лун.
Коймӧд лунлы паныда войын ме садьми сы вӧсна, мый кодкӧ нюліс менсьым чужӧмӧс пӧсь да сарӧга кывйӧн.
Ме лэпті юрӧс да бипур югӧр улын аддзи Мурзиклысь синваӧн кӧтасьӧм гӧна чужӧмбансӧ.
Сійӧ никсіс долыдлунысла, но эз вунӧдчы корны прӧща: пыр чышкис бӧжнас му вывсьыс косьмӧм лыссӧ.
Сьыліас сылӧн ӧшаліс йирӧм дом помыс.
Сійӧ тіраліс став тушанас, гӧнас сибдӧма ёг, синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь мудзӧм вӧснаыс да синваысла.
Ме ставнысӧ садьмӧді.
Детинка серӧктіс, сэсся бӧрддзис да бара серӧктіс.
Мурзик кыссис Рувим дінӧ да нюлыштіс сылысь коклябӧрсӧ — медбӧръяысь корис прӧститны.
Сэки Рувим восьтіс тушёнӧй яй тыра банка — ми шулім сійӧс «смакатураӧн» — да вердіс Мурзикӧс.
Кымынкӧ здукӧн Мурзик ньылыштіс яйсӧ.
Сэсся сійӧ водіс детинкакӧд орччӧн, сюйис нырсӧ сылы киняулас, ышловзис да кутіс шкоргыны-узьны.
Мурзикӧс детинка шебраліс аслас пальтонас.
Унйывсьыс Мурзик сьӧкыда ышлолаліс мудзӧмысла да шогсӧ ас вывтіыс нуӧм вӧсна.
Ме думайті сы йылысь, кутшӧм страшнӧ кӧнкӧ вӧлі татшӧм ичӧтик кычаныслы котӧртны ӧтнаслы войся вӧръяс пыр, миянлысь кок туйяс исалӧмӧн, вошавны туйсьыс, никсыны, лапасӧ лэптӧмӧн, кывзыны сюзьлысь бӧрдӧмсӧ, увъяслысь тратшкӧдчӧмсӧ да турунъяслысь гӧгӧрвотӧм кышакылӧмсӧ да, бӧръявылыс, котӧртны сынисадь, пельяссӧ топӧдӧмӧн, кор кӧнкӧ, дзик му помас, кылас кӧинлӧн тірзян омлёвтӧм.
Ме гӧгӧрволі Мурзиклысь полӧмсӧ да мудзӧмсӧ.
Меным аслым ковмывліс узьны вӧрын тӧварышъястӧг, и ме некор ог вунӧд Нимтӧм ты дорын медводдзаысь ӧткӧн вой коллялӧмӧс.
Вӧлі сентябр тӧлысь.
Тӧв нетшкис кыдз пуяс вылысь кӧтасьӧм, чӧскыд дука коръяссӧ.
Ме пукалі бипур дорын, и меным кажитчис, мый кодкӧ сулалӧ мышкын да видзӧдӧ менам балябӧжӧ сьӧкыд видзӧдласӧн.
Сэсся сук рас пытшкысь ме зэв бура кылі морт кок улын кос увъяслысь тратшкӧдчӧмсӧ.
Ме чеччи да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм полӧм вӧсна, код друг шымыртіс менӧ, ваӧн кусӧді бипурйӧс, кӧть тӧді, мый уна дас километръяс вылӧ эз вӧв некутшӧм ловъя морт некӧні.
Войся вӧръясас ме вӧлі дзик ӧтнам.
Югдытӧдз ме пукалі кусӧм бипур дорын.
Ру пытшкын, арся ульсалӧмас сьӧд ва весьтас кыпӧдчис виргӧрд тӧлысь, и сылӧн югӧрыс меным кажитчис лёктор туналанаӧн да кулӧмӧн.
Кор ми мӧдӧдчим Шуштӧм ты дорысь, ми босьтім Мурзикӧс аскӧд резина пыжӧ.
Сійӧ пукаліс чӧла, лапаяссӧ тажгӧдӧмӧн, клапан вылӧ видзӧдлывліс кӧсӧя, легӧдіс бӧж помсӧ, но век жӧ поліс да ньӧжйӧник эргис.
Сійӧ поліс, мый клапаныс бара вӧчас сылы кутшӧмкӧ лёктор.
Та бӧрын Мурзик ӧдйӧ велаліс пыж дінӧ да пыр узьліс сэні.
Ӧтчыд Степан кань пырис пыжӧ да кӧсйис сідз жӧ узьыштны сэні.
Мурзик збоя уськӧдчис сы вылӧ.
Кань лёкысь чушкӧмӧн, быттьӧ кодкӧ койыштіс гос тыра доналӧм скӧвӧрда вылӧ ваӧн, чеччыштіс пыжысь да сэсся эз нин матыстчыв, кӧть сылы мукӧд дырйи вӧлі зэв окота сэні узьыштны.
Кань сӧмын видзӧдіс сук лапкоръяс пытшсянь вежган, виж синъяснас пыж вылӧ да Мурзик вылӧ.
Пыж оліс гожӧм помӧдз.
Сійӧ эз пот и ньӧтчыд эз крукась кокораясӧ.
Рувим кыпыда нимкодясис.
А Мурзикӧс Мӧскуаӧ мунӧм водзвылын ми козьналім миян ёртлы — Ваня Малявинлы, Урженск тыса вӧр дӧзьӧритысьлӧн внуклы.
Мурзик вӧлі сиктса понйӧн, и Мӧскуаын сылы овны вӧлі эськӧ сьӧкыд, кӧні гӧгӧр асфальт да йиркакылӧм.
Барсук ныр
Вадортіыс ты веркӧсыс вӧлі вевттьысьӧма гылалӧм виж коръясӧн.
Корйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый ми эг вермӧй вуграсьны.
Вугыр сиясным нюжгысьлісны коръяс вылас да эз вӧйны.
Важ пыжӧн лоӧ вӧлі петавлыны ты шӧрӧдз, кӧні дзоридзалісны медбӧръя вачачаяс да кӧні кельыдлӧз ваыс кажитчис дьӧгӧдь кодь сьӧдӧн.
Сэн ми кыйим уна рӧма ёкышъясӧс.
Найӧ пессисны да югъялісны турун вылын, кыдзи мойдвыв японса петукъяс.
Ми лэпталім озысь кельчиясӧс да кык ичӧтик тӧлысь вылӧ мунысь синъяса йӧршъясӧс.
Сиръяс кальскӧдісны миян вылӧ ем кодь посньыдик пиньяснысӧ.
Сулаліс шондіа да руа ар.
Кортӧм вӧръяс пыр тыдалісны ылысса кымӧръяс да сук лӧз сынӧд.
Войяснас миян гӧгӧрса расъяс весьтын зэв улын вӧрӧшитчисны да тіралісны кодзувъяс.
Миян шойччанінын сотчис бипур.
Ми эг кусӧдлӧй сійӧс лунтыр дай войбыд, вӧтлім кӧинъясӧс, — найӧ ньӧжйӧник омлялісны ылын, ты вадоръясас.
Найӧс майшӧдліс бипур тшыныс да йӧзлӧн гажа горзӧмыс.
Ми тӧдім, мый биыс пемӧсъясӧс повзьӧдлӧ, но ӧтчыд рытнас бипур дорын, турун пытшкас, заводитіс скӧра нускыны кутшӧмкӧ пемӧс.
Ачыс сійӧ эз тыдав.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь котраліс миян гӧгӧр, кышӧдчис кузь турунас, чушъяліс да скӧраліс, но турун пӧвстсьыс эз петкӧдлы весиг пельяссӧ.
Скӧвӧрӧда вылын жаритчис картупель, сэтысь ёна кыліс чӧскыд дук, и пемӧсыс, тыдалӧ, локтӧма тайӧ дук вылас.
Миянкӧд тшӧтш жӧ вӧліс и детинка.
Сылы вӧліс сӧмын ӧкмыс ар, но сійӧ бура вӧрын узьліс да эз кынмыв арся асывъяслӧн кӧдзыдысь.
Ёна бурджыка миян дорысь, верстьӧ йӧз дорысь, сійӧ быдтор казявліс да висьтавліс.
Сійӧ радейтліс лӧсьӧдлыны быдсяма вӧвлытӧмторсӧ, но ми, верстьӧ йӧз, зэв радейтім кывзыны сылысь лӧсьӧдлӧмторъяссӧ.
Ми некыдз эг вермӧй, да и эг кӧсйӧй доказывайтны сылы, мый сійӧ оз веськыда висьтавлы.
Быд лун сійӧ думыштліс кутшӧмкӧ выльтор: то сійӧ кывлӧма, кыдз вашкӧдчӧмны черияс, то аддзылӧма, кыдзи шор вомӧн вуджны кодзувкотъяс вӧчисны аслыныс пожӧм кырсьысь да черань везйысь пур.
Ми кутім асьнымӧс сідз, быттьӧ эским сылы.
Ставыс, мый вӧлі миян гӧгӧр, кажитчис аслыспӧлӧсӧн: и сьӧд тыяс весьтӧ сёрӧн петӧм дзирдалан тӧлысьыс, и выліті кывтысь кымӧръясыс, кодъяс вӧліны кельыдгӧрд рӧма лым гӧраяс кодьӧсь, и весиг джуджыд пожӧмъясыслӧн саридзлӧн кодь шувгӧмыс.
Пемӧслысь чушйӧдлӧмсӧ медся водз кыліс детинка да шикнитіс миян вылӧ, мед ми ланьтім.
Ми ланьтім чӧв.
Ми зілим кутны весиг ловшынымӧс, кӧть ки ачыс нюжӧдчис двустволка дінӧ, — код тӧдӧ, кутшӧм пемӧс сійӧ сэні!
Часджын мысти пемӧс мыччис турун пытшкысь ассьыс ваӧсь сьӧд нырсӧ, коді вӧлі мунӧ порсь ныр вылӧ.
Нырыс дыр исаліс сынӧдсӧ да тірзис горшлун вӧснаыс.
Сэсся турун пытшкысь тыдовтчис сьӧд ёсь синъяса кузьмӧс чужӧм.
Бӧръявылыс петкӧдчис пемӧслӧн визя куыс.
Кустъяс пиысь петіс ичӧтик барсук.
Сійӧ лэптіс лапасӧ да сюся видзӧдліс ме вылӧ.
Сэсся зывӧктӧмӧн чушнитіс да вӧчис ӧти воськов картупель дінӧ.
Сійӧ жаритчис да дзожгис, пуӧм вӧснаыс резсис госыс.
Ме кӧсйи горӧдны ичӧтик пемӧслы, мый сійӧ сотчас, но ме сёрми: барсук чеччыштіс скӧвӧрӧда дінӧ да сюйис сэтчӧ нырсӧ...
Кутіс кывны чишкасьӧм дук.
Барсук чилӧстіс да, лёк горшӧн горзӧмӧн, бӧр уськӧдчис турун пӧвстӧ.
Сійӧ котӧртіс да горзіс вӧртырнас, чегъяліс кустъяссӧ да сьӧласис скӧрысла да доймӧм вӧснаыс.
Ты вылын и вӧрын ставыс шызис.
Кадтӧг горӧдісны повзьӧм лягушаяс, полошитчисны лэбачьяс, да дзик вадорас, быттьӧ пушкаысь лыйис, кучкис пудъя сир.
Асывнас детинка садьмӧдіс менӧ да висьталіс, мый сійӧ дзик ӧні аддзылӧма, кыдз бурдӧдіс барсукыс сотчӧм нырсӧ.
Ме эг эскы.
Ме пукси бипур дорӧ да унзільпырысь кывзі лэбачьяслысь асъя сьылӧмнысӧ.
Кӧнкӧ ылын шутьлялісны еджыд бӧжа куликъяс, гречкисны уткаяс, кос нюръяс вылын клювзісны турияс, ньӧжйӧник кургисны гулюяс.
Меным эз вӧв окота вӧрзьӧдчыны.
Детинка кыскис менӧ киӧд.
Сылы лоис забеднӧ.
Сійӧ кӧсйис докажитны, мый эз пӧръяв.
Сійӧ нуӧдіс менӧ ветлыны да видзӧдлыны, кыдзи бурдӧдчӧ барсук.
Ме неокотапырысь сӧгласитчи.
Ми видзчысьӧмӧн писькӧдчим вӧр тілльӧ, и тшӧкыд тусяпу кустъяс пытшкысь ме аддзи сісьмӧм пожӧм мыр.
Сысянь кыліс тшак да йод дук.
Мыр дорас, миянлы мышкӧн, сулаліс барсук.
Сійӧ гудйыштӧма мырсӧ да сюйӧма шӧрас, уль да кӧдзыд сісь торпыригас, ассьыс сотчӧм нырсӧ.
Сійӧ сулаліс вӧрзьытӧг да кӧдзӧдіс сотчӧм нырсӧ, а сы гӧгӧр котраліс да чушъяліс мӧд ичӧтик барсук.
Сійӧ майшасис да нырнас тойліс миян барсуклы кынӧмас.
Миян барсук эргис сы вылӧ да чужъясис пушыд бӧр лапаяснас.
Сэсся сійӧ пуксис да бӧрддзис.
Сійӧ видзӧдіс миян вылӧ синва тыра гӧгрӧс синъяснас, лӧвтіс да нюліс сарӧга кывнас висян нырсӧ.
Сійӧ быттьӧ корис отсавны, но ми эг вермӧй сетны сылы некутшӧм отсӧг.
А во мысти тайӧ ты вадорас меным паныд веськаліс барсук, кодлӧн ныр вылас вӧлі бурдӧм рана туй.
Сійӧ пукаліс ва дорас да зілис кутны лапанас жӧч моз троньӧдчысь юрсигусьясӧс.
Ме ӧвтышті сылы киӧн, но сійӧ скӧра несйис меладорӧ да дзебсис пув коръяс пӧвстӧ.
Та бӧрын ме сійӧс сэсся эг аддзыв.
Козин
Кор матысмыліс ар, пыр пансьывлісны сёрнияс сы йылысь, мый вӧр-ваын унатор лӧсьӧдӧма абу сідз, кыдз эськӧ колӧ вӧлі миянлы.
Тӧв миян кузь, кыссьӧ дыр, гожӧмыс тӧв дорысь ёна дженьыдджык, а ар кольӧ вывті ӧдйӧ да кажитчӧ ӧшинь сайті дулымтысь зарни лэбачӧн.
Миянлысь сёрнинымӧс радейтліс кывзыны вӧр дӧзьӧритысьлӧн внукыс, ар дас вита детинка, Ваня Малявин.
Сійӧ тшӧкыда волывліс миян сиктӧ пӧльыслӧн Урженскӧй тыдорса стӧрӧжкаысь да вайлывліс либӧ гоб тыра кӧрзина, либӧ пож пув, а то и котӧртлывліс прӧста сідз — гӧститыштны миянын, кывзыштны сёрни да лыддьыштны «Му гӧгӧр» журнал.
Тайӧ журналыслӧн переплетайтӧм кыз небӧгъясыс туплясисны чуланын пелысъяскӧд, пӧнаръяскӧд да важ мазі позкӧд ӧтлаын.
Мазі позйыс вӧлі краситӧма клея еджыд краскаӧн.
Косьмӧм пу дінсьыс краскаыс гылалӧма ыджыд пластъясӧн, да гылалӧминса пусьыс кыліс важ воск дук.
Ӧтчыд Ваня вайис вужнас шедӧдӧм ичӧтик кыдз пу.
Вужъяс гӧгӧрыс пуктӧма уль нитш да гартыштӧма рӧгӧзаӧн.
— Тайӧ тіянлы, — шуис сійӧ да гӧрдӧдіс. — Козин.
Садитӧй сійӧс пу пельсаӧ да сувтӧдӧй шоныд жырйӧ — сійӧ тӧвбыд лоӧ веж.
— Мыйла тэ шедӧдін сійӧс, йӧюк? — юаліс Рувим.
— Ті жӧ шулінныд, мый гожӧмыс жаль, — вочавидзис Ваня. — Пӧль менӧ и вайӧдіс тӧлк вылӧ.
«Котӧртлы, шуӧ, мӧймуся сотчӧм вылӧ, сэні кык вося кыдзьяс турун моз быдмӧны, — прӧйдитны на костті он вермы.
Кодйы да ну Рум Исаевичлы (сідз пӧль шулывліс Рувимӧс).
Сійӧ тӧждысис гожӧм вӧсна, вот и лоӧ сылы кӧдзыд тӧв кежлӧ гожся паметь.
Дерт, веж кор вылӧ видзӧдлыны гажа, кор ывлаын мешӧкысь моз сапкӧ лым.
— Ме ог сӧмын гожӧмсӧ, ме ещӧ ёнджыка жалита арсӧ, — шуис Рувим да вӧрӧдыштіс кинас кыдз пулысь вӧсньыдик коръяссӧ.
Ми вайим сарайысь ящик, тыртім сійӧс муӧн да садитім сэтчӧ ичӧтик кыдз пусӧ.
Ящиксӧ сувтӧдім медъюгыд да медшоныд жырйӧ ӧшинь дінӧ, и лун мысти кыдз пулӧн нюкыльтчӧм увъясыс лыбисны, сійӧ ставнас лоис гажаджык, и весиг коръясыс сылӧн кутісны кышӧдчыны, кор жырйӧ павкнитліс тӧв да лёкысь клопйӧдлісны ӧдзӧсӧн.
Садйын овмӧдчис нин ар, но миян кыдзлӧн корйыс век на вӧлі веж, ловъя.
Пемдов пурпурӧн ӧзйисны клёнъяс, алӧйгӧрд рӧма лоис бересклет пу, беседка гӧгӧрын косьмыны пондіс дикӧй виноград.
Весиг кыдз пуяс вылын садйын кӧнсюрӧ мыччысисны виж пратьяс, быттьӧ шӧр арлыда мортлӧн медводдза дзор юрсияс.
Но жырса кыдз пу быттьӧ пыр томмис.
Ми эг казявлӧй сійӧ кельдӧмлысь некутшӧм пас.
Ӧтчыд войын медводдзаысь кынмис.
Кӧдзыдыс лолыштіс ӧшинь стеклӧяс вылӧ, да найӧ вазисны, керка вевтъяссӧ сійӧ киськаліс еджыд пужйӧн, дзуртіс и кок улын.
Быттьӧ сӧмын кодзувъяс ӧтнаныс радлісны медводдза кӧдзыдыслы да дзирдалісны ёна югыдджыка шоныд гожся войясын дорысь.
Тайӧ войнас ме садьми лӧсьыд, кузя нюжйӧдлан шыысь — пемыдас ворсіс пастуклӧн буксан.
Ӧшинь сайын муртса тӧдчис кыалӧн лӧзӧдӧм.
Ме пасьтаси да петі садйӧ.
Лэчыд сынӧдыс мыськыштіс чужӧмӧс кӧдзыд ваӧн — унмӧй пырысь-пыр вошис.
Век ёнджыка ӧзйис югдандорса кыа.
Асыввылын лӧзыс вежсис пӧжар тшын кодь гӧрдов рӧмыдӧн.
Тайӧ рӧмыдыс лоис век югыдджык, век сӧдзджык, сы пыр тыдалісны нин зарниа да алӧй кымӧръяслӧн ыліса мелі канмуяс.
Эз пӧльт некутшӧм тӧвру, но садйын корйыс век ӧтарӧ гылаліс.
Кыдз пуяс ӧти войӧн вижӧдісны дзик йылӧдзыс, и корйыс киссис на вылысь тшӧкыд да гажтӧм зэр моз.
Ме пыри жырйӧ: сэні вӧлі шоныд да унзіля.
Кельыд кыа югӧрӧн югдӧдӧм ичӧтик кыдз пу сулаліс пельсаын, да друг ме казялі — тайӧ вой чӧжнас сійӧ пӧшти ставнас вижӧдӧма, да лимон рӧма некымын кор куйлісны нин джоджын.
Керкапытшкӧсса шоныдыс эз отсав кыдз пулы.
Лун мысти сійӧ кушмис дзикӧдз, быттьӧ эз кӧсйы кольччыны аслас гырысьджык пӧдругаясысь, кодъяс шыблалісны корсӧ кӧдзыд вӧръясын, расъясын, арся зэръясысь васӧдмӧм паськыд кушинъясын.
Ваня Малявин, Рувим и ставным ми тайӧторсӧ аддзӧм мысти жугыльмим.
Ми велалім нин думайтны, мый тӧвся лымъялан лунъясӧ кыдз пу кутас вежӧдны жырйын, кодӧс югдӧдӧ еджыд шонді да гажаа ломтысян пачын гӧрд, ыпъялан би.
Гожӧм йылысь медбӧръя казьтылӧм эз ло.
Тӧдса лесничӧй шпыньмуніс, кор ми висьталім сылы, кыдзи кӧсйим дорйыны кыдз пуыслысь веж коръяссӧ.
— Тайӧ закон, — шуис сійӧ. — вӧр-валӧн закон.
Пуясыс кӧ тӧв кежлас корнысӧ эз шыбитлыны, найӧ эськӧ пӧгибнитісны унатор вӧсна — и сьӧкыд туктаяс вӧсна, кодъяс ӧшйисны эськӧ коръяс вылас да чегъялісны медкыз увъяссӧ, и сы вӧсна, мый ар кежлӧ коръясаныс чукӧрмӧны уна лёк совъяс, да, бӧръявылас, сы вӧсна, мый коръясыс кутісны эськӧ и тӧв шӧрын пакмӧдны ва, а кын муыс оз сет васӧ вужъясыслы, и пуыс, дерт, кулас тӧвся косдырйӧ, ва тырмытӧмысь.
А Митрей дед, кодӧс нимтісны «Дас прӧчентӧн», кор кывліс кыдз пу йылысь тайӧ ичӧтик вӧвлӧмторсӧ, висьталіс ас ногыс.
— Тэ, муса, — шуис сійӧ Рувимлы, — ов ме мында, да сэки и вензьы.
Тэ вот пыр вензян мекӧд, а тыдалӧ, мый гӧгӧр мӧвпыштны тэныд кадыс абу на тырмымӧн.
Миянлы, пӧрысьяслы, мӧвпавнысӧ скоднӧджык, миян тӧждысьӧмыс этшаджык — вот и арталам, му вылас коді мый дінӧ лӧсялӧ да кутшӧм сылы гӧгӧрвоӧдӧм.
Босьтам кӧть тайӧ кыдзсӧ.
Тэ меным лесничӧй йылысь эн висьтавлы, ме водзвыв тӧда ставсӧ, мый сійӧ шуас.
Лесничӧй — мудер мужик, сійӧ, кор олӧма Мӧскуаын, шуӧны, аслыс сёянсӧ электрическӧй токӧн пулӧма.
Вермас тайӧ лоны али оз?
— Вермас, — вочавидзис Рувим.
— Вермас, вермас! — нерис сійӧс пӧль. — А тэ сійӧ электрическӧй токсӧ аддзылін?
Кыдз нӧ тэ вермин аддзывны, кор сійӧ оз тыдав, сынӧд кодь жӧ?
Тэ кыдз пу йылысь кывзы.
Йӧз костын эм ёртасьӧм али абу?
Дерт жӧ, эм.
А йӧз вышитчӧны.
Чайтӧны, мый ёртасьӧмыс сӧмын налы сетӧма, ышнясьӧны быд ловъя лов водзын.
А ёртасьӧмыс — сійӧ, вокӧ, гӧгӧр эм, кытчӧ кӧть видзӧдлан.
Мый нин шуны, а мӧс мӧскӧд ёртасьӧ, пинькай пинькайкӧд.
Ви ай туриӧс, сэк энь туриыс косьмас, синванас ойдас, аслыс места оз аддзы.
Колӧ лоны, и быдмӧглӧн, и пулӧн сідзжӧ мукӧддырйи ёртасьӧм овлӧ.
Кыдз нӧ тэнад кыдз пулы корсӧ не шыбитны, кор вӧръясас сылӧн пӧдругаясыс корсӧ шыбитісны?
Кутшӧм синъясӧн сійӧ тулыснас на вылӧ видзӧдлас, мый шуас, кор найӧ тӧвнас мучитчисны, а сійӧ шонтысис пач дорын, шоныдінын, пӧт да сӧстӧм?
Колӧ жӧ сӧвесть тӧдны.
— Но, та йылысь тэ, пӧль, сӧрыштін, — шуис Рувим. — Тэкӧд ӧти кывйӧ он во.
Пӧль кутіс китсьыны.
— Слабмин? — юаліс сійӧ лэчыда. — Сетчан?
Тэ мекӧд эн вензьы — весьшӧрӧ удж.
Пӧль муніс, бедьнас тотшӧдігтырйи, зэв долыд, чорыда эскӧмӧн, мый тайӧ вензьӧмас сійӧ вермис миянӧс ставнымӧс да тшӧтш и лесничӧйӧс.
Кыдз пусӧ ми садитім садйӧ забор дінӧ, а сылысь вижӧдӧм коръяссӧ косьтім «Му гӧгӧр» журнал листъяс костын.
Тадзи помасис миян босьтчылӧм видзны тӧлын гожӧм йылысь казьтылӧм.
Гожӧмкӧд прӧщайтчӧм
Некымын лун чӧж дугдывтӧг шливгис кӧдзыд зэр.
Садйын шувгис уль руа тӧв.
Нёль час лунын ми ломзьӧдлім нин каросина лампаяс, и миянлы кажитчис, мый гожӧмыс помасис пыр кежлӧ, и муыс мунӧ век ылӧджык и ылӧджык сук руяс пӧвстӧ, гажтӧм пемыдӧ да кӧдзыдӧ.
Вӧлі ноябр пом — сиктын медгажтӧм кад.
Кань лун-лун узис, важ креслӧ вылын куткыртчӧмӧн, да унйывсьыс дрӧгнитлывліс, кор пемыд войтваыс швачнитлывліс ӧшиньӧ.
Туйяс нильзисны.
Ю кузя кывтіс вижов быг, коді вӧлі взбивайтӧм кольк еджыд кодь.
Медбӧръя лэбачьяс дзебсисны керка вевтъяс улӧ, и миянӧ вежонысь дырджык нин некод эз волы — ни Митрей пӧль, ни Ваня Малявин, ни лесничӧй.
Медлӧсьыд вӧлі рытъясын.
Ми ломтывлім пачьяс.
Тратшкакыліс би, гӧрд югӧръяс тіралісны пу стенъяс вылын да важ гравюра вылын — художник Брюллов портрет вылын.
Креслӧ мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн сійӧ видзӧдіс миян вылӧ, да кажитчис, мый сійӧ миян моз жӧ, восьтӧм небӧгсӧ бокӧ вештӧмӧн, мӧвпалӧ лыддьӧмтор йывсьыс да кывзысьӧ керка вевт вылӧ зэр киссьӧм шыӧ.
Югыда ломалісны лампаяс да помтӧг сьыліс ассьыс прӧстӧй сьыланкывсӧ ыргӧн инвалид-самӧвар.
Мыйӧн сійӧс пыртлісны жырйӧ, сэні пыр жӧ лоліс лӧсьыд, гажа — гашкӧ, сы вӧсна, мый ӧшинь стеклӧяс руасьлісны да сэк оз вӧлі тыдав ӧтка кыдз пу увйыс, коді лун и вой тотшӧдчис ӧшиньӧ.
Чай юӧм бӧрын ми пуксявлім пач бердӧ да лыддьысим.
Татшӧм рытъясӧ медлӧсьыд вӧлі лыддьыны Чарлз Диккенслысь зэв кузь да сьӧлӧм вӧрзьӧдан романъяс либӧ листавны важ воясся «Нива» да «Дженьыда син гажӧданторъяс йылысь» журналъяслысь кыз томъяс.
Войясын тшӧкыда бӧрдлывліс унйывсьыс ичӧтик рыжӧй такса-пон Фунтик.
Ковмыліс чеччыны да шебравны сійӧс шоныд вурун рузумӧн.
Фунтик аттьӧавліс унзільпырысь, ньӧжйӧник нюліс кияс да ышловзьӧм бӧрын унмовсьліс.
Пемыдыс стен саяс шумитіс зэр шливгӧмӧн да тӧв швучйӧдлӧмӧн, и страшнӧ вӧлі мӧвпыштны сійӧ йӧз йылысь, кодъясӧс тайӧ лёк войыс, гашкӧ, суис сап пемыд вӧрын.
Ӧтчыд войнас ме садьми аслыснога ачымӧс кылӧмысь.
Меным кажитчис, мый ме пельтӧмми.
Ме куйлі куньса синъясӧн, дыр кывзыси да сэсся гӧгӧрвои, мый эз менам пель тупкысь, а прӧста керка стен саяс лои вӧвлытӧм лӧнь.
Татшӧм чӧвлунсӧ шуӧны «кулӧмӧн».
Куліс зэр, куліс тӧв, куліс шувгысь, беспокойнӧй сад.
Сӧмын кыліс каньлӧн чушйӧдлӧмӧн узьӧмыс.
Ме восьті синъясӧс.
Жырйыс вӧлі тырӧма еджыд, шыльыд югыдӧн.
Ме чеччи да матыстчи ӧшинь дорӧ — стеклӧ сайын ставыс вевттьысьӧма лымйӧн, гӧгӧр шы ни тӧв.
Руа енэжын юр бергӧдчан вылнаын сулаліс ӧтка тӧлысь, да сы гӧгӧр пӧртмасис вижов кытш.
Кор нӧ усьӧма медводдза лымйыс?
Ме матыстчи стенын ӧшалан часі дінӧ.
Вӧлі сэтшӧм югыд, мый бура тыдалісны сьӧд стрелкаясыс.
Найӧ петкӧдлісны кык час.
Ме унмовси вой шӧр кадын.
Артмӧ, мый кык час чӧжӧн татшӧм вӧвлытӧма вежсьӧма муыс, кык часся дженьыдик кадӧн кӧдзыдыс вевъялӧма кӧлдуйтны муяс, вӧръяс и садъяс.
Ӧшинь пыр ме аддзи, кыдзи ыджыд руд лэбач пуксис садса клён ветка вылӧ.
Сійӧ лайкмуніс, сы вылысь киссис лым.
Лэбач ньӧжйӧник кыпӧдчис да лэбзис, а лымйыс век гылаліс, быттьӧ ёлка вылысь киссис стекляннӧй зэр.
Сэсся бара ставыс лӧнис.
Садьмис Рувим.
Сійӧ дыр видзӧдіс ӧшиньӧд, ышловзис да шуис:
— Медводдза лымйыс зэв ёна лӧсялӧ муыслы.
Муыс вӧлі вӧччӧма да лоӧма быттьӧ яндысьысь невестаӧн.
А асывнас гӧгӧр ставыс дзуртіс: кынмӧм туйясыс, кильчӧ вылӧ гылалӧм коръясыс, лым улысь чурвидзысь петшӧрлӧн сьӧд заясыс.
Чай юигкежлӧ локтіс гӧститны Митрей пӧль да чолӧмаліс медводдза туйӧн.
— Вот и мыссис муыс лым ваӧн эзысь ворйысь, — шуис сійӧ.
— Кытысь тэ босьтін, Митрей, татшӧм кывъяссӧ? — юаліс Рувим.
— Абу ӧмӧй збыль? — шпыньмуніс пӧль. — Менам мам покойнича висьтавліс, мый коркӧ зэв нин важӧн мича нывъяс мыссьывлӧмаӧсь эзысь кувшинысь медводдза лымйӧн да сы вӧсна некор найӧ абу мисьтӧммылӧмны.
Тайӧ, муса, вӧлі Петр сарӧдз на, кор ещӧ татчӧс вӧръясын купечьясӧс рӧзӧритлывлісны рӧзбойникъяс.
Сьӧкыд вӧлі пукавны гортын медводдза тӧвся лунӧ.
Ми мунім вӧрса тыяс дінӧ.
Пӧль колльӧдіс миянӧс вӧр дорӧдз.
Сылы зэв жӧ окота вӧлі ветлыны тыяс вылӧ, но «эз лэдз лыясас юкалӧмыс».
Вӧрын вӧлі кыпыд, югыд да лӧнь.
Луныс быттьӧ ойбырасис.
Кымӧра джуджыд енэжсянь шочиника усисны ӧтка лымчиръяс.
Ми ньӧжйӧник лолалім на вылӧ, и найӧ пӧрлісны сӧдз ва войтъясӧ, сэсся гудырмылісны, кынмисны да, бисер моз, исковтлісны му вылӧ.
Ми довъялім вӧрӧд рӧмдытӧдзыс, кытшовтім тӧдса инъяс.
Жоньяс пошкыртчӧмӧн пукалісны лымйӧн вевттьысьӧм пелысь пуяс вылын.
Ми нетшыштім кӧдзыдӧн кынтӧм кымынкӧ пелысь роз — тайӧ вӧлі медбӧръя казьтылӧм гожӧм йылысь, ар йылысь.
Ичӧтик ты вылын — сійӧс шулісны Ларин прудйӧн — пыр уна плавъявліс ванявда.
Ӧні ваыс тыын вӧлі зэв сьӧд, но сӧдз, — тӧв кежлас став ванявдаыс вӧйтчӧма ты пыдӧсӧ.
Вадорас кынмӧма стеклӧ кодь йи визь.
Йиыс вӧлі сэтшӧм вӧсни, мый весиг матысянь сійӧс вӧлі сьӧкыд казявны.
Ме аддзи вадорса васьыс кельчияслысь кельӧб да шыбиті наӧ ичӧтик изйӧн.
Изйыс усис йи вылас, йиыс трачнитіс, мыкъяс югйыштісны сьӧмнаныс да тювкнитісны ва пыдӧсас, а йи вылын шыбитӧм изйысь колисны еджыд потасъяс.
Сӧмын та серти ми и гӧгӧрвоим, мый вадорыс ӧткымынлаті кынмӧма нин.
Ми йиторъяссӧ чегъялім киӧн.
Найӧ трачкакылісны да чуньясӧ наысь колис ӧтсора лым да пув дук.
Кӧнсюрӧ кушинъясын жбыркнитлісны да нора чипсісны лэбачьяс.
Юр весьтын енэжыс вӧлі зэв югыд, еджыд, а вӧртасланьыс пемдіс, и сылӧн рӧмыс сэк муніс свинеч вылӧ.
Сысянь ньӧжйӧ локтісны лым кымӧръяс.
Вӧрын лоис пыр рӧмыдджык, пыр лӧньджык, и бӧръявылыс кутіс усьны сук лым.
Сійӧ сыліс тыса сьӧд ваас, гильӧдіс чужӧмъяснымӧс, вевттис вӧрсӧ руд тшынӧн.
Тӧв заводитіс ыджыдавны му вылын, но ми тӧдім, мый небыд лым улысь, сійӧс кӧ кодъян киясӧн, позьӧ на аддзыны вӧрса свежӧй дзоридзьясӧс.
Тӧдім, мый пачьясын пыр кутас трачкакывны би, мый пыстаяс кольччисны тӧвйыны миянкӧд, и тӧлыс миянлы кажитчис сэтшӧм жӧ мичаӧн, кыдз и гожӧмыс.
{П. Павленко (комиӧдіс С. Ф. Тимушев да Н. А. Улитин) @ Шуд @ беллетристика @ П. Павленко. Шуд @ 1950 @}
Павленко.
Шуд.
Медводдза юкӧн
Медводдза глава
«Муса друг!
Александра Ивановна Горевасянь ме пӧлучиті письмӧ.
Со некымын стрӧка тэ йылысь.
«Тӧданныд-ӧ Ті, кӧні Воропаев?
Сійӧ вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, да эвакуируйтісны тылӧ.
Висьталӧны, сійӧс лэдзӧмаӧсь бессрочнӧйӧ, сӧмын ми сідзи нинӧм огӧ и тӧдӧй.
Сійӧ ставнымӧс миянӧс вунӧдіс.
Тӧдмаланныд кӧ, кӧні сійӧ да мый сыкӧд, пыр жӧ гижыштӧй меным.
Менам полевӧй почталӧн номерыс важыс».
Письмӧсӧ Воропаев чабраліс да шыбитіс борт сайӧ.
Паракод матысмӧ нин мол дорӧ.
Рытъяммис.
Гӧраяс вӧліны нин вуджӧрын.
Лӧз рӧмлӧн став оттенокъясӧн лӧстасьӧмӧн, найӧ быттьӧ серпас ӧшалісны кар весьтын, дзик жӧ улӧ личкысьӧм сьӧд сук кымӧръяс кодьӧсь.
Каргӧгӧрса садъяслӧн рудов массивъяс кажитчисны гӧра сёртас пыранінын муткырасьысь руӧн, а гӧра бокъясын кымӧръяслӧн резкӧй вуджӧръясыс — паськыд, пемыд кырӧмъясӧн.
Ичӧтик бухталӧн эмаль ваыс отражайтіс ас веркӧсас и лӧзов гӧра чукӧрсӧ, и енэжлысь мелі рӧмсӧ, и ещӧ мыйкӧ джуджыдӧс, сӧстӧмӧс да мичаӧс, коді тыдавтӧг видзӧдіс саридзӧ вылісянь, — гашкӧ, музыкаӧс, коді кыліс ылі керкаяссянь, гашкӧ, вӧрлысь дуксӧ, коді душнӧя лэччис ва веркӧс вылӧ, либӧ радио пыр сьылысь нывбабалысь паськыд да ён гӧлӧссӧ, коді сэтшӧм вӧльнӧя юраліс му да саридз весьтын да вӧлі пейзажлы сэтшӧм рӧдвужаӧн, мый, кажитчис, принадлежитӧ существолы, коді олӧ кӧнкӧ тані, гӧраяс костас.
Ылысянь на, мыйӧн сӧмын паракодыс заводитіс видзчысьӧмӧн пырны бухтаӧ, Воропаев аддзис шогмытӧм вадор улича, жуглӧм саридзвыв вокзал да бомбаясӧн гӧрӧм мол.
Сійӧ кӧсйытӧг чукыртчыліс — сьӧкыд дой эз нин ӧтчыд ёнтыштлы сылысь сьӧлӧмсӧ и Сталинградын, и Киевын, быдлаын, кӧні сійӧ аддзыліс немечлысь туйсӧ.
Мол да набережнӧй, кӧні войнаӧдз Одессасянь либӧ Батумиысь теплоход воигкежлӧ чукӧртчывлісны ызгысь да гажа йӧз чукӧръяс да кывліс этшавылӧ квайт кыв вылын сёрни, вӧліны чӧлӧсь.
Шумнӧй «поплавокъяс» местаын чурвидзисны розьӧсь ракушечникысь вӧчӧм некымын немеч дот.
Вадорын туплясисны десант баржалӧн торпыригъяс.
«Оз ков вӧлі татчӧ локны», — шога думыштіс Воропаев, тӧждысьӧмӧн бӧрйӧдліг, кытчӧ эськӧ, збыльысь, сійӧ сувтас да мыйсянь заводитчасны сылӧн медводдза воськовъясыс тайӧ джынвыйӧ ловъя карас, коді дзик нин абу ас кодьыс лоӧма.
— Кулӧм кар, — бергӧдчис сылань капитан, коді вадорсӧ видзӧдіс выльӧн аддзӧм гаваньӧс моз, да ӧвтыштіс кинас.
Воропаев копыртчис капитанскӧй мостиксянь.
Морт сё ветымын пассажиръяс, Кубаньысь выльлаӧ овмӧдчысьяс, лёкысь горзігтыр да тойласигтыр, волнуйтчисны трап дорын.
Трюмъясысь выгружайтісны мӧсъясӧс.
Подъёмнӧй кранъяслӧн тросъяс вылын сынӧдас тешкодя довъялігтыр, найӧ полӧмӧн ымзісны.
Вылӧдз лэпталӧм юбкаяса казачкаяс котралісны мол кузя, уна пӧлӧс гӧлӧсъясӧн лӧньӧдісны повзьӧм скӧтӧс, кӧрталӧм мешӧкъясын кыскалісны порсьпиянӧс, наберушкаясын — курӧгъясӧс, кияс выланыс качлӧдлісны саридзса лайкйӧдлӧмысь кольмӧм челядьӧс либӧ, мужикъяс серам шы улӧ, видзчысяна петкӧдлісны паськыд лапъяса фикусъяс тыра вазонъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь код тӧдас мыйла.
— Мыйӧн нӧ тані лёк? — полігтырйи гӧраяс да саридз вылӧ видзӧдіг сёрнитіс олӧма казак, том нывбаба дінӧ, тыдалӧ, моньыс дінӧ, шыӧдчӧмӧн. — Бабаыдлы паччӧрын лёк, кор пачыс джуджыд...
А тані, видзӧд, ывлаас декабр, а кажитчӧ быттьӧ май...
Нывбабаӧс тайӧ эз бурӧд.
Сійӧ ыджыда лолыштіс ныр пырыс, дась вӧлі бӧрддзыны.
— Таманскӧйяс, старостеблиевскӧйяс, славянскӧйяс!..
Регистрируйтчыны!..
Инвалидъяс, Стойко дорӧ!..
Салдаткаяс, татчӧ!..
— Эй, Степаныч! — мол вывсянь горӧдісны стариклы. — Тэ нӧ мый!..
И сійӧ кутіс ноксьыны, довкйӧдліс юрнас да, матігӧгӧрсаяс вылӧ полӧмӧн видзӧдлывліг, заводитіс лэччыны трап кузя.
— Робинзонъяс, мамнысӧ налысь бӧжӧдныс! — шуис капитан. — И кутшӧм чӧрт найӧс нуӧ.
Ті нӧ мый, тайӧяскӧд жӧ, полковник ёрт? — юаліс сійӧ.
— Абу, ме ас кежысь, — кызӧмсорӧн вочавидзис Воропаев, но эз помав, мыйла сійӧ збыльысьсӧ воис татчӧ.
Висьтавны, мый госпитальсянь воис дыр кадся отпускӧ пӧлучитны кыдзкӧ керкатор, кажитчис лӧсьыдтӧмӧн, кӧть сыкоддемъясыс, кӧстыляясыс, ранитчӧмысь сетӧм зарни да гӧрд нашивкаяса йӧзыс, паракод вылын, кыдзи сійӧ казяліс тӧрыт на, вӧліны некымын морт.
— Асьныд татысь? — юаліс капитан.
— Татчӧс кодь — мездысьӧм могысь вочавидзис Воропаев.
— Но, сідзкӧ мед но, сідзкӧ нинӧм.
А то тані олӧм ӧмӧй?
Да ті энӧ тэрмасьӧй вадорас петны, — шуис сійӧ, кор казяліс, мый Воропаев кӧсйӧ нин мостик вывсьыс лэччыны. — Конйыштасны кок йывсьыныд да таляласны.
Ме видзӧда да, буракӧ, кокнытӧ неважӧн воштӧмныд.
Абу на протез дінас велалӧмныд...
И мыйла, юавсьӧ, локтӧны, мыйся сэтшӧм вылинӧ овмӧдӧм, мый ради?
Тані лишнӧй кӧрт тув он аддзы, ставсӧ война босьтіс, а найӧ — тайӧс налы сет, эсійӧс пукты...
Тӧв кежлӧ пышъяласны, ме тіянлы шуа.
Позьӧ ӧмӧй лӧсьӧдны олӧм куш изъяс вылын?
Тайӧ жӧ йӧйталӧм!
Ерунда!..
Чиганитчӧм кутшӧмкӧ!
Капитанӧс кывзытӧг, шуйга кинас кӧстыль вылас мыджсьӧмӧн, а веськыднас тасӧ кутчысьӧмӧн, Воропаев заводитіс видзчысьӧмӧн лэччыны мостик вылысь.
Матрос отсаліс сылы трап кузя лэччӧдны чемодансӧ да нопсӧ, и Воропаев радпырысь кыліс кок увсьыс му.
Нимкодя бергӧдчис юр.
Кызышталігтыр Воропаев ньӧжйӧник мӧдӧдчис карлань.
Мол вылын и площадь вылын, саридзса вокзал киссьӧм стрӧйбаяс дорын, кӧні войнаӧдз вӧлі Союзтранслӧн контора да пыр вӧлі зэв йӧза, — ӧні тані дзик йӧзтӧм.
Вадор улич воссис овтӧм киссьӧм керкаясӧн.
Кар вешйӧма бокӧ, ылӧджык саридзысь.
Партия комитетын, кӧні вӧлі сідзжӧ зэв лӧнь, тыртӧм да важмӧм, но коркӧ зэв мича жыръясын, кӧні пызанъяс вылын вӧліны дзузганъяс, ёна зэв чуймисны, кор кылісны, мый висьысь да кок пӧла полковник воӧма шойччыны, но эз путёвка кузя, тайӧ эськӧ вӧлі джын беда, сы вӧсна мый ӧти либӧ кык санаторий уджалісны нин, — а прӧстӧ сідз, ас кежас, ӧткӧн, надейтчӧмӧн пӧлучитны татысь арендаӧ ичӧтик керка да овны, кыдзи удайтчас.
И тӧдӧмысь, тайӧ ӧтувъя шензьӧмыслы Воропаев вӧлі обязан сыӧн, мый сы йылысь пыр жӧ доложитісны Райкомса секретар Корытовлы.
Корытов, приёмнӧйӧ видзӧдлӧм бӧрын, босьтіс Воропаевӧс киӧдыс, нуӧдіс аслас кабинетӧ, пуксьӧдіс креслӧӧ да эскытӧг видзӧдліс сылы синмас, сэсся вӧлисти лыддис локтӧм мортлысь документъяссӧ.
Корытовлӧн вижов да чукырӧсь чужӧмыс вӧлі висьлӧс, и видзӧдӧмас, кодӧн сійӧ встретитіс аслыссяма воысьӧс, тӧдчис чуймӧм, пӧшти тревога.
Чужӧмыс эз кажитчы симпатичнӧйӧн.
Руш, омӧля вежласяна чужӧмыс медводдза аддзӧмсянь жӧ эз во сьӧлӧм вылад.
— Он-ӧ нин ті менӧ жуликӧн лыддьӧй?
Секретар кыпӧдіс синкымъяссӧ, эз вочавидз.
— Веськыда кӧ висьтавны, татшӧмыс ме ордын ті первой, — шуис сійӧ, кор лыддис Воропаевлысь став бумагаяссӧ некымынысь. — Мыйсянь нӧ заводитан, полковник? — ыштіс тӧдмавны сійӧ да аслыс жӧ и вочавидзис, быттьӧ эз и казявлы Воропаевлысь шӧйӧвошӧмсӧ. — Медводз тэныд эськӧ колӧ вӧлі аддзыны узянін.
Ӧтик!
Сэсся сёйыштны.
Мӧд!
Но тайӧс нин, другӧ, не талун.
Пӧсь сёян ми сёйлам луннас сӧмын ӧтчыд.
Тэ, сідзкӧ, татчӧс местаяссӧ тӧдан бура? — И вочакывсӧ бара эз виччысь. — Но, вот ӧні ачыд и бӧрйы, мый аслад лолыдлы колӧ.
Уджавны кӧсъян али пенсия вылын кутан пукавны?
Юасигас секретарь видзӧдіс Воропаев вылӧ бугжыля да эскытӧг, и синъясас и став мыгӧрас сылӧн тыдаліс явӧ полӧм лӧсьыдтӧм дзугӧмъясысь, кодъяс быть лоанаӧсь тайӧ туйтӧм полковникыскӧд, коді воис шойччыны война помасьтӧдзыс на да метитӧ керка да сад вылӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі, этша вылӧ, куимысь Сӧвет Союзса Герой.
А ачыс Корытовыс оліс стеклӧястӧм патераын.
— Кывзы менсьым висьталӧмӧс, Корытов ёрт, — секретарскӧй киясысь ассьыс бумагаяссӧ видзчысьӧмӧн босьталігмоз шуис Воропаев. — Висьтала тэныд сразу, ме, тыдалӧ, йӧйталі, мый вои.
Тайӧс ме аддза.
Но босьтчыла овмӧдчыны сідзи, медым не ӧшавны тэ вылын.
— Ме вылын тэ ӧшавны он кут, ме ӧти здукӧн тайӧс бырӧда. — эскӧдана, кедзовтан гӧлӧсӧн торкис секретар, — а, медшӧрыс, ӧшав кӧть эн, а тӧлкыс сыысь тэныд некутшӧм оз ло.
— Гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа.
Сідзкӧ, войдӧр ме видла корсьны аслым пельӧстор, а бӧрас пырала, сёрнитам удж йылысь.
— Прокурорӧн он кӧсйы лоны? — мыйкӧ аслыс мӧвпалігтыр юаліс Корытов. — А лекторскӧй делӧӧн тэнад кыдзи?
Удж, ачыд тӧдан, абу буса, ёна загружайтны ог кут, а век жӧ паёк, ӧти и мӧдтор...
Оформитчы лекторӧн.
Журина! — горӧдіс сійӧ тэрмасьӧмӧн. — Чукӧст кодӧскӧ кадръяс отделысь!..
Беда, телефонъяс абуӧсь.
Гӧлӧса связь, другӧ, кыдзи киӧн косясян бойын...
Кабинетӧ некод эз пыр, да Корытов сідз жӧ тэрмасьӧмӧн, кыдзи босьтіс Воропаевлысь бумагаяссӧ, гижасян пызан вылӧ паськӧдіс карлысь косясьлӧм да рӧма карандашъясӧн визьйӧдлӧм план.
— Верманныд бӧрйыны, — чуньнас печиктіс сійӧ карлӧн рытыв-лунвыв юкӧнӧ, нималана Чайнӧй холмӧ, коді орччӧн сулаліс важся озыр, удельнӧй имениеса парккӧд. — Либӧ со тані, — кинас сійӧ ӧвтыштіс асыв-лунвылӧ, шоссе пӧлӧн, кӧні заводитчисны зэв ыджыд винодельнӧй совхозлӧн винограднӧй плантацияяс, кодъяс костын вӧлі разӧдчӧмаӧсь асшӧръя посни дачаяс да негырысь шойччан керкаяс.
— Керкаяс, ачыд гӧгӧрвоан, жугласьӧмаӧсь, колӧ дзоньтавны, и кыдзи тэ справитчан тайӧ делӧнас, ме ог тӧд, отсавны тэныд нинӧмӧн, ачыд гӧгӧрвоан...
Вӧліны кӧ эськӧ менам йӧз, сэки ещӧ на сідз-тадз, а то менам, гӧгӧрвоан, некод абу...
Гажтӧм делӧ!
И, воропаевскӧй торъя юалӧмысь ылавлӧм бӧрын, кодӧс сійӧ тӧдӧмысь лыддис лӧсявтӧмӧн, Корытов тӧждысяна заводитіс висьтавлыны аслас районса делӧяс йылысь, да мудзӧм синъяслӧн майшасяна да эскытӧм выраженньӧа омӧльтчӧм чужӧмыс сылӧн тӧдчымӧн гажмис.
Сійӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый майшӧдліс асьсӧ сэтшӧм ёна, мый некутшӧм мӧдтор йылысь важӧн нин сійӧ эз вермыв мӧвпавны.
Мӧвпъясыс сылӧн гартчисны сӧмын олӧмлӧн сійӧ разрешитны позьтӧм сьӧкыд юалӧмъяс гӧгӧр, кодъясӧс бырӧдны сійӧ вӧлі должен медся матыса кадӧ.
Тупикысь петӧмсӧ сылысь виччысьтӧг шӧринсянь сӧлӧдісны нин сы вылӧ мукӧд делӧяс, кодъясӧс решитӧмыс зависитіс медводдзасӧ решитӧмысь (кодъясӧс эз на вӧв решитӧма), и опытыс серти сійӧ тӧдіс, мый талун-аски сы пельпомъяс вылӧ водасны ещӧ кутшӧмкӧ коймӧд, витӧд, дас кӧкъямысӧд мытшӧдъяс, кодъяс зависитӧны мӧд, нёльӧд да дас сизимӧд мытшӧдъяс бырӧдӧмысь, да гӧгӧрвоис, мый вештыны найӧс бокӧ ни сӧлӧдны кодлыкӧ мӧд вылӧ сійӧ эз имеит право.
И дӧзмӧмыс та вӧсна эз эновтлы сійӧс весиг вӧтӧн.
Сійӧ и узис пинясьӧмӧн либӧ кодкӧ вылӧ воӧмӧн.
Висьтавлігас Корытов бурмыштіс, кӧть сійӧторйыс, мый йылысь сійӧ висьталіс, дзик эз вӧв долыдторйӧн, но делӧыс буретш сыын, эскӧдіс сійӧ Воропаевӧс, мый став Черноморьеын абу мӧд район сэтшӧм тӧдчана перспективаясӧн, кыдзи сылӧн, Корытовлӧн районыс, да мый сӧмын кутшӧмкӧ дзик нинӧмторъяс торкӧны сылы, Корытовлы, дзикӧдз матысмыны тайӧ перспективаяс дінӧдзыс.
Тайӧ кадӧ тотшкӧдчытӧг воссьыштіс кабинетлӧн ӧдзӧс, да официанткалӧн еджыд курткаа, небыдик войлок шлёпанцыа косіник да неыджыд тушаа нывбаба пыртіс поднос вылын чай стӧкан да ичӧтик тарелка вылын яичнӧй порошокысь вӧчӧм омлет.
Сійӧ пырис да, бокӧвӧй мортӧс аддзӧм мысти, сувтіс, мисьтӧма видзӧдліс сы вылӧ.
Воропаев дзик пыр жӧ казяліс сылысь мисьтӧма видзӧдлӧмсӧ, и здук кежлӧ Воропаевлӧн шензян да нывбабалӧн ошкытӧма Воропаев вылӧ видзӧдан синъясыс паныдасисны, сэсся кыкнанныс смутитчисны.
Ассьыс сёрнисӧ водзӧ нуӧдігӧн, Корытов ӧвтыштіс кинас, медым нывбабаыс подноссӧ пуктіс гижасян пызан помӧ да, сёрнисӧ орӧдлытӧг, петкӧдліс сылы кык чунь, тайӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый корӧ и гӧсьтыслы ужин.
Юрнас муртса довкнитӧмӧн нывбаба вочавидзис, мый мӧд ужиныс абу, да аслас стрӧг руд синъяснас индіс пельӧсын сулалысь шкаплань.
Корытов, сылысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм мысти, тшӧктана бара ӧвтыштіс кинас да нывбабалы выльысь петкӧдліс кык чунь.
Сійӧ пыр на висьтавліс, мый районыс йӧзтӧм, а нывбаба, шытӧг тувччалӧмӧн, шкапысь перйис джынъялӧм вина бутылка да вӧсни кока кык ичӧтик стӧкан, — кутшӧмъясысь Иранын юӧны чай, а Грузияын сӧмын вина. — кыкнансӧ пуктіс пызан вылӧ да, стен бердӧ лэдзчыштӧмӧн, заводитіс виччысьны, кор помалас сёрнисӧ Корытов.
— Но, ӧтчыд пӧкӧритлӧм бӧрын, вӧр-ва, тэ гӧгӧрвоан, оз вермы кольччыны морт воздействиетӧг, — водзӧ нуӧдіс Корытов, стӧканъясӧ вина кисьтігтыр, омлетсӧ кык пельӧ вилкаӧн вундігмоз да Воропаевӧс кинас коригмоз, медым сійӧ юис да закуситыштіс.
Сійӧ, тыдалӧ, поліс дугдыны, медым Воропаев друг эз думышт мунны.
— Винограднӧй лозаыд — мӧс кодь жӧ.
Мӧскӧс вердны, другӧ, этша, сылы и мелілун на колӧ.
Тэ сійӧс частӧджык малав, и сійӧ тэныд литръясӧн вештысяс.
Лозаыд, тэ босьт тӧд вылад, дзик сідзи жӧ.
Ас кадӧ кӧ сійӧс он мудйы, он тшӧтшӧд, он пызйы — нинӧм он босьт.
И сортыс оз ло сэтшӧм, и тусьыс, гӧгӧрвоан, турипув гырся.
А главнӧйыс, комбайныд тані ӧти — кияс.
Ставсӧ колӧ вӧчны киӧн, Горох сар дырйи моз.
Воропаев, сюся кывзігас, некымынысь нин заводитліс копыртчыны да шедӧдны нопсьыс яй консерв банка, но Корытов быд раз сійӧс дугӧдліс пӧшти мырдӧн.
— Ва, ва абу!
Гажтӧм делӧ! — татчӧс олӧм условиеяс вылӧ пыр ёнджыка скӧралігтыр Корытов мудзлытӧг сёрнитіс водзӧ. — Тэ вот, муса друг, воин бурдӧдчыштны, тэныд ӧтитор — красота, гӧраяс, дзоридзьяс, саридз, а тайӧ — сӧмын краситӧм вомдор, мичмӧдӧм синкымъяс.
Збыльвылас жӧ положенньӧ — омӧльджыкыс оз овлы.
Воропаев синсӧ чӧвтліс стен бердӧ лэдзчысьӧм нывбаба вылӧ.
Сылӧн блед, но серпас сертиыс энергичнӧй да мыйӧнкӧ висьтавны вермытӧм мусаник чужӧмыс Корытов висьталӧм дінӧ вӧлі веськодь.
Нэмӧвӧйя казачкалӧн сьӧд да резкӧя тӧдчана синкымъяс увсяньыс лӧня видзӧдісны гӧсьт вылӧ рудов синъясыс.
— Тэ ӧні гӧгӧрвоин менӧ?
Кывзы — ломтас абу, транспорт абу... районын вӧлі сюрсысь унджык машина, ӧні резинатӧм вит «трофейка».
Би абу.
Гажтӧм делӧ!
Корытовӧс кывзігӧн Воропаев вочасӧн кутіс гӧгӧрвоны, кутшӧм лӧсявтӧм, тешкодь да весиг ӧбиднӧй впечатленньӧ должен вӧлі вӧчны Корытов вылӧ нимӧдана коммунистлӧн ас могъяс кузя локтӧмыс, дерт эськӧ, сійӧ нёльысь ранитчылӧма, шуйга коктӧм да туберкулёза тыяса, но век жӧ унатор на вӧчны вермӧ, а та пыдди мечтайтӧ кутшӧмкӧ дурацкӧй хуторскӧй олӧм йылысь.
Сійӧ видзӧдліс скӧрмӧм чужӧма Корытов вылӧ, медым тӧдмавны, сылы-ӧ аслыс инмӧ секретарлӧн скӧралӧмыс, но, нинӧм решиттӧг, кыпӧдчис да заводитіс прӧщайтчыны.
Сы вылӧ шензьытӧг, мый гӧсьт мунӧ да сійӧс куттӧг, Корытов треситіс сылысь кисӧ, век на мыйкӧ ассьыс висьталігтыр.
Нывбаба торйӧдчис стен дорсьыс да поднос вылӧ чукӧртіс вина юан кык стӧкан, тасьті, мыйӧн вайліс омлет, да чигарка помъяс тыра пепельнича.
Став сёрнисьыс сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор, мый воӧм мортлы, кӧть сійӧ и орденъяса, гырысь чинъяса да сідзсӧ виднӧй мужичӧй, — сылы лоӧ сьӧкыд.
Сылӧн вижов воск кодь чужӧмыс, лӧзӧдӧм синдоръясыс да лӧсталан, быттьӧ пыр ыззьӧм синъясыс висьталісны, мый мортыс висьӧ, да висьӧ ёна.
Нывбаба ышловзис да шытӧг петіс жырйысь.
Воропаев петігӧн Корытов горӧдіс:
— Лун куим мысти тэ быть выступит партактив водзын.
Мыйкӧ черкасовскӧй ӧтмунӧм йылысь.
Ладнӧ?
— А тэ сідзсӧ тшӧкыда йӧзсӧ чукӧртлывлан? — порог дорсянь юаліс Воропаев.
— Ог зэв тшӧкыда.
И некӧн, и некор, да и сёянӧн, тӧдан, гажтӧм делӧ.
Тайӧ, вокӧ, ловру вылад тӧдчӧ.
— Кыдзи нӧ.
Тайӧс ме ас серти кыла, — шуис Воропаев.
Корытов вынтӧма шевгӧдліс кияссӧ.
Приёмнӧйын (коркӧ, тыдалӧ, озыр особняклӧн гостинӧй) вӧлі пӧшти пемыд.
Дзузган чадитіс медбӧръя эбӧссьыс.
— Ті эськӧ кӧлуйнытӧ колинныд миянӧ, — шыасис кодкӧ пемыдас. — Ме игнала, некод оз гусяв.
— Коді тайӧ?
— Ме, Лена, — вочавидзис гӧлӧс, и Воропаев гӧгӧрвоис, мый тайӧ буретш ӧнтая нывбабаыс, коді вайліс ужин.
Чемодансӧ сы ордӧ кольӧмӧн, но сьӧрсьыс нопсӧ босьтӧмӧн, кӧні вӧлі кутшӧмсюрӧ сёянтор, Воропаев петіс особнякысь.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, мый керкаясыс сӧльнитчисны сынӧдыскӧд.
Сійӧ сувтіс — синъяссӧ пемыдас велӧдӧм могысь.
Мусяньыс ӧвтіс уль руа шоныдӧн.
Кӧнкӧ ылын кылісны гӧлӧсъяс.
Тыдалӧ, портсянь локтісны выльлаӧ овмӧдчысьяс.
Рӧвнӧя бузгисны гыяс.
И тайӧ шыяс сертиыс Воропаев вермис тӧдмавны сӧмын сійӧс, мый саридзыс сысянь шуйгаланьын, а гӧлӧсъяс да, сідзкӧ, уличаыс — веськыдланьын.
Но вӧрзьӧдчыны сійӧ эз вермы, сы вӧсна мый эз гӧгӧрво, кӧні керкаясыс, а кӧні уличаыс.
Сылӧн югъялысь циферблата ручнӧй часі вылын вӧлі дас кык час гӧгӧр, югдытӧдз матӧ нёль час на.
Сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
— Ті нӧ мый, ылалінныд? — Леналӧн еджыд курткаыс вуджӧртіс сыкӧд орччӧн. — Кытчӧ тіянлы?
— Колхозӧ, — шуис сійӧ дзик медводдза кывсӧ, мый воис юрас. — Гашкӧ, ме сэні и узя.
Сылы кажитчис, мый Лена шензьӧмӧн топӧдліс пельпомъяссӧ, но, дерт, пемыдас сійӧ эз вермы тайӧс аддзыны.
— Меным сэтчаньӧ жӧ, мунамӧй, ме нуӧда, — шуис Лена.
Воропаев смела воськовтіс сыысь ылыстчан еджыд куртка чут бӧрся.
Аслас гын небыд туплияснас нывбаба муніс сэтшӧм шытӧг, мый Воропаев пӧшти эз кыв сійӧс ас бердсьыс, сӧмын лов шыыс сылӧн висьталіс, мый кодкӧ восьлалӧ орччӧн.
— Вайӧй меным кинытӧ, а то ті вуджӧр кодьӧсь, — нюмъёвтӧмӧн шуис Воропаев да кыліс негораа ӧлӧдӧм:
— Видзчысьӧй, энӧ доймӧй.
Фронт вылын ловъяӧн колинныд, а миянын кувмӧн авария верманныд пӧлучитны.
— Овлывлӧ.
Ньӧжйӧджык кутам мунны.
Менам лолӧй тырӧ.
Воча ки кутчысьӧмӧн найӧ ньӧжйӧник, быттьӧ гуляйтігӧн, кайисны аллея кодь тшӧкыд пуа да дука уличаті.
Эндӧм керкаяс шытӧг сулалісны ӧтар-мӧдарын.
Ӧвтіс уль руа важ сотчӧм кӧрӧн, да ни ӧти вӧрзьӧдчӧм, ни ӧти шы эз сетны ас йывсьыныс тӧдны пельлы, коді тайӧ вӧвлытӧм лӧняс сэтшӧма вӧлі ёсьтысьӧма.
— Весиг понъяс — и найӧ оз кывны, — шӧпнитіс Воропаев. — И найӧ мунӧмаӧсь.
— Кутанныд миянын овны? — юаліс Лена.
— Ковмас.
— Семьяӧн али ӧтнаныд?
— Семьяыс менам сизим арӧса ӧти пи.
Сы вӧсна и мӧвпышті лунвылӧ вуджӧм йылысь став тайӧ чепухасӧ.
— Висьӧдчӧ?
— Да, — неокотапырысь вочавидзис сійӧ, кылӧмӧн, мый интересыс, кодӧс сы дінӧ петкӧдлӧ тайӧ нывбабаыс, петӧ оз сьӧлӧмсяньыс, а ассьыс Корытовсӧ став йывсьыс аски жӧ юӧртны кӧсйӧмысь. — Жебиника ті тані оланныд.
Эсійӧ Корытовныд тіян... — Воропаевӧс заводитіс кызӧдны да сійӧ сувтіс, — колӧ шуны, оз во меным сьӧлӧм вылӧ сійӧ.
Сылысь кисӧ треситігтыр Лена торкис:
— Эз вермы сійӧ тіянӧс, полковник ёрт, ас ордас узьны лэдзны, но, эз вермы, эскӧй.
Ӧти ичӧтик жырйын — ачыс, гӧтырыс да кык детинка, узьлӧны мый вылын удайтчас.
— Да абу, чорыд сійӧ кутшӧмкӧ.
Мый нӧ, райкомас оз вӧлі позь узьтӧдны?
— Ньӧти сійӧ абу чорыд, — эскӧдана шуис нывбаба. — Да тіянлы ӧмӧй угодитан?
Локтӧны и локтӧны, сӧмын и кылан — вай да вай: сылы дача, сылы двореч, сылы — и ачыс оз тӧд мый...
А коді эськӧ юавліс, кыдзи ми олам!
Нянь сетӧны кык лун мысти коймӧдас, а сакар, гостор — ме нин на йылысь и вунӧді, а миян тшӧтш челядь, и тшӧтш...
Сійӧ ланьтіс, быттьӧкӧ поліс висьтавны кутшӧмкӧтор йылысь, кодӧс оз позь дӧверитны бокӧвӧйлы.
— Либӧ Сталинлы оз сідз докладывайтны, — шуис сійӧ коставлӧм мысти, да бара кажитчис, мый сійӧ топӧдліс пельпомъяснас, — либӧ ме, збыльысь, ог тӧд, мый татшӧмыс?
Век планъяс да планъяс, а ми, ловъя йӧзыс, кӧнӧсь?
Тыртісны тайӧ планъяснас миянӧс юр вывтіным.
— Тайӧ ті ассьыныд Корытовнытӧ аттьӧалӧй.
Бур киясын планыд — быть коланатор.
— Тіянлытӧ, кодъяслӧн некутшӧм план абу, лӧсьыд: дача босьтанныд, сы дорын сад, видзӧдан, куим яблоня — и найӧ, ен могысь, гожӧм чӧжӧн сюрсӧн-джынйӧн — кык сюрс сетасны.
Тіянлы позьӧ критикатӧ ёсьтыны.
— Ті нӧ мый чайтанныд, ме фруктыӧн вузасьны лӧсьӧдча?
— Быдӧн сідз вӧчӧны...
Воропаев нинӧм эз шу.
Нывбаба сёрнисӧ водзӧ эз нуӧд.
Важ садъясысь вывланьӧ крута кайӧм бӧрын улича лои югыдджык, паськыдджык.
Водзвыланыс югнитіс бипурлӧн муртса тыдыштан би.
— Ті, сідзкӧ, дӧвеч, — шыасис нывбаба. — Но, делӧсӧ позьӧ веськӧдны, — шуис сійӧ шмонитана иронияӧн. — Ӧні оз видзӧдны, мый пӧрысь, любӧйӧс вай.
Воропаевлы дӧсаднӧя бытшкыштіс сьӧлӧмас, мый «пӧрысь» кывсӧ нывбабаыс веськӧдіс сылы кыдз быттьӧ мыйкӧ быдӧнлы гӧгӧрвоанаӧс.
— А ті дӧва, абу верӧс сайынӧсь? — юаліс Воропаев юрас воысь медводдза ёсь кывйӧн сылы вочавидзны лӧсьӧдчигмоз, да кыліс, кыдзи нывбабалӧн ичӧтик, чорзьӧм, быттьӧ пыкталӧм чуньяса омӧлиник да вӧсни киыс дрӧгмуніс.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ. — То ли дӧва, то ли эновтӧм.
Верӧсӧй Севастопольын вӧлі.
Куим во нин некутшӧм юӧр, ни сёрни.
Весиг «похоронкасӧ» и сійӧс эз мӧдӧдны.
Дыр мунісны ланьтӧмӧн.
— Со тіян колхозныд.
Быд бурсӧ!
Меным — мӧдарӧ, — кыліс сэсся Воропаев да туй ёртлӧн кокни киыс торъяліс сы дорысь.
Курткалӧн еджыд вуджӧрыс муніс веськыдвыв да вывлань.
— Аттьӧ тіянлы!
— Нинӧмысь, оз сулав...
Неыджыд площадь вылын, коді вӧлі кар помын да мыйлакӧ лыддисны нин сиктӧн, и магазинъяслӧн гурйыв восьса ӧдзӧсъясын, и тротуаръяс вылын, и улича шӧрын, тубрасъяс, сундукъяс, кӧрзинаяс вылын да веськыда му вылас пукалісны и куйлісны рытъя паракодӧн воӧм йӧз.
Тайӧ кӧсйытӧг артмӧм лагер ӧбликын тӧдчис кутшӧмкӧ беспӧрадок.
Татшӧм тӧлктӧм жӧдзӧмыс овлывлӧ коллективъясын, кодъяс друг артмӧны бура тыдавтӧм могтӧг.
«Быттьӧ кытшалӧминын, — вирдыштіс Воропаевлӧн дум. — Некутшӧм пӧрадок, некутшӧм дисциплина».
И збыльысь, йӧз оз узьны, кӧть ывлаас вӧлі и вой, но и эз вӧвны занятӧсь некутшӧм уджӧн, а майшасяна узьтӧг олісны, кыдзи овлывлӧ пристаньясын либӧ вокзалъясын, кор унзільпырысь виччысьӧны став паракодъяслысь да поездъяслысь мунӧмсӧ либӧ локтӧмсӧ, медым не прӧзевайтны ассьыныс.
Тані ӧтияс шонтісны сёян, мӧдъяс вердісны мучитчӧм скӧтинанысӧ, коймӧдъяс тӧждысьтӧг сьылісны, а нёльӧдъяс, кодӧскӧ виччысигтыр, сулалісны чукӧрӧн.
Воропаев юаліс, кӧні колхозса председатель.
Сылы индісны шуйга сой пӧла (гимнастёрка сосыс ӧшаліс тыртӧг), «Гӧрд Кодзув» ордена да Севастопольысь сетӧм медаля, ыджыд тушаа, мича, ён морт вылӧ, коді сёрнитіс саридз бушлата стариккӧд.
Найӧ, мый йылысь кӧ вензигтыр, шенасисны ӧта-мӧд водзаныс ломзьысь пӧнаръясӧн.
Воропаев зілис не воштыны найӧс син увсьыс да пуксис би дорӧ.
Зэв окота вӧлі нюжӧдчыштны, не прӧстӧ водны, а именнӧ нюжӧдчыштны да — унмовсьны.
Но оз кӧ нин вӧлі позь узьны, сійӧ кӧсйис эськӧ кӧть сёйыштны.
И прамӧякодь.
Фронт вылын моз.
Но йӧз син водзын нопсӧ разьны сылы кажитчис лӧсьыдтӧмӧн.
Сійӧ водіс би дорӧ, юрсӧ пуктіс нопъяс вылӧ да кунис синсӧ.
Войыс вӧлі шоныд, уль руа, лӧнь, пӧшти тувсовъя.
Сынӧдыс дышиника инмӧдчыліс муас.
Ӧвтіс мыйӧнкӧ дивӧ кодьӧн, лунвывсаӧн да баййӧдланаӧн, кыдзи цикадаяслӧн чирксьӧм.
«Зэв бур...» — ун личкигас думайтіс Воропаев, но век жӧ босьтіс асьсӧ киас да весиг кыпӧдчыштліс да синъяснас корсис председательӧс, но сійӧ эз нин вӧв.
Йӧзыс вешъялісны бокӧ.
Би дорын пукалысьяс кыпӧдчисны жӧ да мӧдӧдчисны йӧз бӧрся, весиг би вылас колисны картупель чугун.
Воропаев кӧсйис чеччыны, но эз вӧв некутшӧм вын.
Да и мыйла?
Би дорын узян места вӧлі зэв бур.
Гач тасма костас кисӧ сюйӧмӧн, сійӧ видзчысьӧмӧн разис протезсӧ да, лов шысӧ кутӧмӧн, вынсӧ зэвтіг да чукрасигтыр, малыштіс дубалӧм культясӧ да сэк жӧ кыліс, мый дзик пыр унмовсяс.
И сійӧ збыльысь унмовсис сэтшӧм кокни унмӧн, коді овлӧ челядьлӧн, кор найӧ ун пырныс кылӧны на матігӧгӧрсалысь сёрни.
Воропаев, кӧть кутшӧм тешкодьӧн тайӧ оз кажитчы, весиг ныргорӧн шкоргигас кыліс гора сёрни прӧст керкаяс йылысь да найӧясӧ пыр жӧ овмӧдчӧм йылысь.
— Куим жыръя, сідз шусяна веранда да дзик дзонь сарай, — горзіс кодлӧнкӧ гора да властнӧй гӧлӧс.
И здук мысти мӧд чирӧм гӧлӧс, кыдзи бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, колхозса председатель Микола Стойколӧн, «Гӧрд Кодзула» мича ён мортлӧн гӧлӧс, горзіс:
— Сидоренкояс!..
Степаныч!
— Тані, Микола Петрович.
— Керкаыс тіян, пырӧй...
Мед ен сетас шуд!
— Господи Исусе Христе...
Медъя жӧ збыльмас шуӧмыс...
Лэдзанныд?
Гарпина... хлопечьяс...
Пырӧй, господи Исусе...
Вайӧй жӧ медводз ме.
Воропаев кывзіс нюмъялігтыр да вомас визувтысь синвасӧ кывнас нюлігтыр.
Кутшӧм ыджыд да лӧсьыд событие муніс кӧнкӧ орччӧн пемыд вой шебрас улас, ӧвтчысь пӧнар бияс пӧвстас, бипуръяс тшынас, лӧсьӧдтӧм тайӧ мудз лагерас!
И Воропаев эз аддзыв — да пӧшти некод эз аддзы тайӧс — кыдзи сёйысь вартӧм ичӧтик керкаӧ, кодӧс кытшалӧма веж садйӧн, джӧмдалӧмӧн пырис буретш сійӧ колхозникыс, коді воис моньыскӧд да внукъясыскӧд.
Сійӧ пырис, киас пыртіс пиыслысь фотография да, сійӧс ӧшинь вылӧ пуктӧм бӧрын, улӧдз копыртчыліс стенъясыслы.
— Тэын овны, тэын бурӧс вӧчны, тэ — миянлы, ми — тэныд... — лыддьӧдлӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ. — Ен мед сетас мир да шуд.
Гарпина, мыськы джоджсӧ.
А тайӧ кадас пемыдас кыліс доймымӧн лӧсьыдтор:
— Вит вежӧс, веранда, кыдз шусьӧ, кыкладорӧ, ичӧтик сад, кӧні быдмӧны дас вит пу.
Чӧв-лӧнь.
Кызӧктӧм.
И чирӧм гӧлӧс:
— Хватовъяс!
Твороженковъяс!
Кык гӧлӧс панласьӧмӧн:
— Танӧсь!
Танӧсь!
— Кыкӧн овны сӧгласӧсь?
Ӧтикыд татчӧ, мӧдныд этатчӧ...
— Кыдзи, Петро, огӧ косьӧ воӧй?
— Да огӧ.
Босьт аслыд шуйгавывсӧ, мед нин...
Омӧль, мый пуыс дас вит.
Кӧть эськӧ мед кӧкъямысӧн пай вылӧ вӧлі.
Крантыс коднымладорын?
— Менамладорын!
— Тьпу!
Сідзкӧ, вай пудъясям...
А пемыдыс, главнӧй сёрнилы мешайттӧг, шӧпкӧмӧн варовитіс быд бипур дорын.
— Тані муыс быдлаын чужтӧ.
Водін — куш, чеччан — сук.
— Пӧкмӧлля вӧснаыд тэнад сук, узь нин.
«Кытысь татшӧм винёвлуныс, — думайтіс Воропаев, — да ловлӧн сэтшӧм ыджыд томлуныс, подвиг вылӧ сэтшӧм дасьлуныс, став выльсӧ сэтшӧма радейтӧмыс, кор сійӧ весиг сьӧкыд, кытысь татшӧм ловзьӧдан тӧждысьӧмыс?
Кытысь ми вайим найӧс?
И кыдзи кужим ми видзны ас пытшкын?
Ак, кутшӧм сійӧ лӧсьыд да бур...»
И унмовсис дзикӧдз.
Колхозса площадьӧдз Воропаевӧс колльӧдӧм бӧрын Лена кыпӧдчис тшупӧдӧсь улича кузя мыльк йылӧ, коді сайӧдіс карсӧ вевдорсянь, да некутшӧм шы сеттӧг восьтіс джынвыйӧ киссьӧм ичӧтик керкалысь тыдавтӧм ӧдзӧссӧ.
Лена пырис кышакылысь тӧвру моз, но мамыс, коді вӧлі важӧн нин унмовсьӧма квайт арӧса внучкаыс дінын, пыр жӧ кыліс, мый кодкӧ пырис, да тӧждысьӧмпырысь юаліс:
— Тэ, Леночка?
— Ме, — гораакодь вочавидзис сійӧ. — Дзузганыс пызан вылын?
— Пызан вылын шуйгаладорас.
Мый талун сэтшӧм сёрӧн?
Заседанньӧ?
— Ӧтик инвалидӧс нуӧді, — карасина дзузган ломзьӧдігтыр вочавидзис Лена да тэрыба висьталіс Воропаев йылысь, Корытовкӧд сылӧн сёрни йылысь, сы йылысь, кутшӧм йӧз да кутшӧм могӧн волісны райкомӧ да кыдзи могмисны делӧясныс, а сідзжӧ сы йылысь, мый тайӧ лунъясӧ мӧдасны сетавны талонъяс кузя, кодъяслы кык тӧлысь нин эз сетлыны урчитӧм вузӧс.
И медся шензьӧданаыс, мый мамыслысь сьӧлӧмсӧ медъёна вӧрзьӧдіс — Воропаев йылысь Леналӧн висьталӧмыс, и мамыс некымынысь юаліс, кутшӧмджык Воропаевыс ачыс, пӧрысь абу, а сэсся дыр ышлолаліс да вомгорулас видчис:
— Локталасны миян юр вылӧ.
Сійӧ орденъяса, тайӧ кӧстыльяса...
О, енмӧй!
А Лена пуксис дӧмлыны чувки.
Дӧмлӧмсӧ эштӧдӧм бӧрын неыджыд сундукысь сійӧ босьтіс нылыслысь фуфайка, кодӧс сідзжӧ колӧ вӧлі дӧмлыны да кодӧс сійӧ ещӧ асывнас на дзебис мамсьыс, медым сійӧ эз тшыкӧд ассьыс синъяссӧ дӧмсьӧмӧн.
Сійӧ уджаліс да гежӧдика мамыслы дакайтіс.
— Ӧні тырыс локтасны, — ропкис старуха. — Инвалидъяс, раненнӧйяс, контуженнӧйяс.
Налы быдлаын первой ӧчеред, он ӧткажит.
Кыдзи заводитасны босьтавны керкаяс...
— Тайӧтӧ сідзи, дерт, — веськодя сӧгласитчис Лена.
— А тэ эськӧ, кывзы, медым Корытовлысь корин, — шуис Леналы мамыс. — Гижӧдіс эськӧ мед керканымӧс тэ вылӧ.
А то вот локтас сэтшӧм коктӧм морт да и вӧтлас, мый тэ чайтан.
И сэки он тӧд, мый вӧчны!
— Оз вӧтлы, — вочавидзис Лена. — А вӧтлас кӧ, мӧд оланін сетасны.
— А мыйла миянлы мӧдыс, — ыръянитіс мам. — Татшӧм садтӧ, мусаӧй, ӧні регыдӧн он корсь: кызь куим пу — ставыс бур вылӧ бур.
А хатасӧ кӧ колӧ дзоньталыштны, то сійӧ абу на сэтшӧм колана делӧ, во либӧ кыкӧс олам на и дзоньтавтӧг...
Тэ шу Корытовыдлы, эн пов.
— Ладнӧ, висьтала, — вочавидзис Лена. — Ті эськӧ мед узинныд, мама, бара унныд оз веськав, а то регыд тіянлы ӧчередӧ сувтны...
Пӧшти югдіс нин, кор сійӧ Танялысь фуфайкасӧ пуктіс бокӧ да заводитіс пӧрччысьны, пӧрччысигас ас вывсьыс пӧрччалан став паськӧмсӧ сійӧ видлаліс внимательнӧя да, аддзыліс кӧ лётъялан кизь, ичӧтик розь либӧ мукӧд беспӧрадок, сэн жӧ ӧдйӧ вурышталіс да, суниса емсӧ пиняс кутӧмӧн, пӧрччысис водзӧ.
Трусик да сорочка штопайтӧм бӧрын, кодъясӧс штопайтіс коймӧдысь нин, емсӧ сійӧ сутшкис шпалерӧ, кусӧдіс бисӧ да эшкынӧн вевттьысьӧм бӧрын нюкыльтчис-водіс сундук вылӧ.
И сӧмын на сійӧ ланьтіс да пондіс чӧскыда узьны, чеччис старуха.
Сійӧ кыпӧдчис сьӧкыда, мыйкӧ шӧпкис вомгорулас, мыйӧнкӧ шарӧдчис дӧзмӧм шыр моз, шоныдджыка шебраліс внучкасӧ да, клеёнка сумка да кык стеклӧ банка босьтӧм бӧрын петіс ортсӧ да сэні нин друг очсыштіс сэтшӧм гораа, мый Лена да Танечка здук кежлӧ садьмылісны да кывзыштісны, мый лоас водзӧ.
Тайӧ войнас, тыдалӧ, войыс абу и вӧвлӧма.
Выльлаӧ овмӧдчысьяс эз унмовсьлыны.
Найӧ пырисны выль олӧмӧ.
Найӧ, кодъяс удитісны нин пӧлучитны оланін, вердісны да юктӧдісны скӧтнысӧ, пӧрадокӧ вайӧдалісны дворъяс, а кодъяс эз на пӧлучитны — дӧзмӧдчигтыр ветлӧдлісны председатель бӧрся.
Кӧзяйкаяс пукалісны му вылын ӧчередьын пӧдса на сельпо лавка водзын, висьтавлісны асланыс путешествие йылысь.
Челядь видзисны бипуръяс.
Воропаев узис сійӧ бипур дінын, кытчӧ пуксьыліс войнас, и старуха, Леналӧн мамыс, сельпоӧ мунігӧн, пыр жӧ сійӧс тӧдіс нылыс висьталӧм серти.
Шонділӧн медводдза лучьяс усины нин Воропаев чужӧм вылӧ, сійӧ вӧтасис, мый узьӧ кань пиянлӧн мелі кургӧм шы улын.
Садьмыны эз вӧв окота, медым не пӧръявны асьсӧ.
Но сійӧс грубӧя вӧрзьӧдісны.
Сы дорын сулаліс тӧдтӧм старуха.
— Завтрактӧ узян, командир, — стрӧгпырысь шуис сійӧ. — Сэні ӧд сӧмын ӧкмысӧдз.
А Корытовыс ачыс тані.
Воропаев некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, коді сійӧ, тайӧ старухаыс, но гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧлкуйтӧ райком столовӧй йылысь.
Протезсӧ тэрмасьӧмӧн зэлӧдӧм да пельпом вылас нопсӧ шыбитӧм бӧрын, нывбабаяс да челядь синводзын сійӧ чеччис да сувтіс кокниа, быттьӧ сылы вӧлі кызь арӧс да быттьӧ эз сійӧ коркӧ лечитчыв сьӧлӧм висьӧмысь Кисловодскын, эз сійӧ куйлыв чорыд астраханскӧй тифысь Киров дорын, эз сійӧ штурмӧн босьтлыв Яссы, эз сійӧс кок йывсьыс пӧрӧд туберкулёз вӧсна кызӧдӧм.
Бӧръя кад чӧжӧн сылӧн ставыс лои этшаджык, арлыдсьыс кындзи, но буретш ӧні сійӧ и эз кыв сылысь сьӧлӧм дойдан сьӧкыдлунсӧ.
Сьӧкыдлунъяс, кодъяс пиысь унаӧн лоины нин казьтыланторъясӧн, сідзжӧ эз дӧзмӧд сійӧс тайӧ водз асывся мелі да шоныд часас, бокӧвӧй, тӧдтӧм йӧз пӧвстын, кодъяс сідз жӧ, кыдзи и Воропаев, заводитӧны выль олӧм.
Пӧшти пыр жӧ сійӧ аддзис Корытовӧс, коді висьтавліс переселенечьяслы татчӧс перспективаяс йылысь.
Секретарлӧн чужӧмыс эз петкӧдлы торъя радлун, кор Воропаев матыстчис да, кызӧдӧмсӧ муртса кутігмоз, кутіс внимательнӧя кывзыны сійӧс.
Перспективаяс йылысь помалӧм бӧрын Корытов заводитліс висьтавны реальнӧй позянлунъяс йылысь, но, быттьӧ друг мыйкӧ уси тӧдвылас, дугдіс да дӧзмӧмкодь гӧлӧсӧн, синбӧжнас Воропаев вылӧ видзӧдлігӧн, шуис:
— Мунін эськӧ мед тэ на ордӧ счетоводӧн, полковник.
Комната тэныд сетасны, кӧть ӧні, а семья кӧ лӧсьӧдан, недыр мысти тэныд найӧ и керка стрӧитасны.
Колхозникъяс видзӧдлісны Воропаев вылӧ.
Колхозса председатель Стойко, буретш сійӧ ыджыд тушаа, лӧсьыд, ён мортыс, кодлӧн гимнастёрка шуйга соскыс тыртӧм, привычка серти сувтіс «смирно».
— Огӧ ӧбӧдитӧй, полковник ёрт, — вежавидзигтырйи да кыдзкӧ зэв сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ.
— Виччысьыштла неуна, тӧдмася олӧмнас, — вочавидзис Воропаев.
— Сводкасӧ эн кывлӧй? — юаліс сійӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Корытов эз мӧд вӧйпӧдны и спокойнӧя вуджис татчӧс позянлунъяс тема вылӧ да сы серти, кутшӧм зіля сійӧ висьтавліс быд поснитор йылысь, позис тӧдны, мый сійӧ регыдӧн эз кӧсйы помавны.
Но «сводка» кывйыс, кодӧс шуис Воропаев, шызьӧдіс аудиторияӧс.
Йӧзыс мӧдісны шӧпкӧдчыны да Корытовӧс кывзісны эз зэв внимательнӧя.
«Оз сэсянь заводит, — мӧвпыштіс Воропаев Корытов йылысь. — Сводка, сводка, Верховнӧйлӧн приказ, фронтъяс вылын лоӧмторъяс — со мый ӧні медшӧрыс».
И ачыс на эз тӧд мыйла, медсясӧ, дерт, медым кольны ас кежсьыс, мӧдӧдчис гӧраясӧ.
Шонді косьтіс войся руяссӧ, кодъяс кӧтӧдӧм шӧрт тӧвъяс моз вольсасьӧмаӧсь гӧра лунвыв бокъясын.
Тані вӧліны быдсяма, быдсикаса да уна рӧмъяса руяс.
Вӧліны зумыдӧсь, гын кодь топыдӧсь, вӧліны кизьӧрӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, кыдз пратьяс, вӧліны еджыд дзодзӧг кодьӧсь.
Кӧнкӧ вылын гӧраяс весьтын лестукъясӧдз тӧлӧн орйӧдлӧм кымӧръяслӧн уль пукыс ӧшаліс сынӧдас гӧраясысь саридзсӧ ловъя занавес моз торйӧдӧмӧн.
А саридзыс лӧсталіс лӧзов-лиловӧй, кыдзсюрӧ лакируйтӧм, мылькйӧсь да быттьӧкӧ куснясьӧм веркӧса поднос моз.
Поднос вылын мыйкӧ чурвидзис — не то корабль, не то сьӧд вуджӧр.
Чӧскыд дука лыслӧн потокъяс, маӧн ӧвтан чебрецлӧн да шыдӧсатурунлӧн сьӧкыд шоръяс, ыркыдлунӧн ӧвтысь испньтурунлӧн да бобӧняньлӧн струяяс исковтісны увлань асъя шонді улын ворсӧдчигтыр.
И кӧть волӧн кадыс некутшӧма эз сет позянлун турунъяслы дзоридзалӧм вылӧ — чӧскыд дукыс тайӧ вӧлі буретш налӧн.
Мед кӧть тайӧ вӧлі прӧстӧ казьтылӧмӧн, мый сы вӧсна!
Дукъясыс вӧліны.
На вӧсна Воропаев муніс гӧра паныдсӧ пӧшти чувствуйттӧг.
Кар коли бӧрвылӧ.
Киссьӧм кирпич керка дорын, кодӧс кытшалӧма кӧнсюрӧ дзоньӧн кольыштӧм сад, пӧлыньтчӧм глицинияяс костӧ, кодъяс ӧні вӧліны косьмӧм кыйяс кодьӧсь, Воропаев пуксис завтракайтны.
Прамӧйджыка сійӧ эз сёйлыв нин тӧрыт лун шӧрсянь.
Няньыс сылӧн вӧлі кольӧма Мӧскуасянь на, а сардинаяс вӧлі португальскӧй, трофейнӧй; вӧлявывса козуля кокысь вӧчӧм воропа финскӧй пуртыс сідзжӧ вӧлі трофейнӧй.
Кар тыдаліс помсянь помӧдз, сылӧн ӧтар-мӧдар бокъясас этша вылӧ дас километр мында воссис вадор, кодӧс ӧні боксяньыс бура югдӧдіс шонді.
Гӧраяс жӧ пыр на вӧліны мыйлакӧ вуджӧр сайынӧсь, быттьӧ эз сибав на дінӧ шондіыс либӧ кытшовтіс найӧс бокті.
«Збыль ӧмӧй татысь оз сюр куим вежӧса ичӧтик керка?»
Войнаӧдз кар да гӧраяс костса мылькъяс вылын сулалӧмаӧсь санаторийяслӧн стрӧйбаяс, ӧні найӧс вӧлі жугӧдлӧма, но на гӧгӧрса посньыдик коттеджъяс, кӧні овлісны врачьяс да сестраяс, кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь дзоньӧн.
Лёкыс сӧмын сыын, мый тайӧ керкаясас абу биыс, найӧс нинӧмӧн ломтыны, дай карсянь найӧ ылынӧсь.
Весь олігмоз сійӧ заводитіс видзӧдны стенъяс вылӧ, кодъяс дорӧ случайнӧ сійӧ веськаліс.
Киссьытӧдзыс керкаыс, тыдалӧ, вӧлӧма неыджыд — нёль жыръя да кухняя (Сійӧ, мый меным колӧ!») да керка водзвылас и мышкас неыджыд садъя.
(«Лӧсьыдик сад!
Ӧтик-кык-куим... кызь квайт пу»).
Ва сетан кран чурвидзис дворын, балконкӧд орччӧн, сюръяяс вылын ӧшалісны орласьӧм провод помъяс.
Сідзкӧ, вӧлӧма и электричество.
Грейдернӧй туй кыпӧдчис вывлань, пӧшти дзик участокӧдзыс.
(«Лӧсьыдик места!
Пес позьӧ вайны дзик керка бердӧдз!»)
Воропаев бергӧдчис пукалан из вылас, медым бурджыка видзӧдлыны керкалысь колясъяссӧ.
Эз вӧв ни вевт, ни ӧшинь рамаяс, ни ӧдзӧсъяс, ни джоджъяс.
Ставыс, мый вермис сотчыны, сотчӧма, а мый кольӧма, грӧш дон эз сулав.
Но неправильнӧй куимсэрӧг формаа участокыс сьӧлӧм вылӧ воис зэв ёна.
Изйысь тэчӧм ляпкыдик заборлӧн колясыс визьчутӧн петкӧдліс усадьбалысь чукльӧсь дорышсӧ.
Шуйгаладорын — джуджыд овраг.
(«Неыджыд плӧтина кӧ вӧчны, эськӧ вӧлі аслам ва»).
Веськыдвылын и керка водзас — виноградникъяс, шуйгаланьын — шипер мылькъяс.
Бедьторйӧн муас пасъялӧмӧн Воропаев арталіс, кымын кирпич эськӧ ылӧсас ковмас керкасӧ бӧр дзоньталӧм вылӧ.
Нинӧм вӧлі и мечтайтны.
А век жӧ бурджык участоксӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, сылы некытысь не аддзыны, дерт, прӧст на кӧ тайӧ участокыс.
Но став сертиыс тыдалӧ, мый кӧзяиныслӧн судьбаыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и керкаыслӧн.
Да, участокыс зэв бур, мый и сёрнитны.
Лёкыс сӧмын сыын, мый тайӧ вӧлі зэв бур и такӧд ӧттшӧтш дзик весьшӧрӧ сюрӧмтор.
Ӧтка кӧзяин некутшӧм условиеяс дырйи эськӧ эз вермы дзоньтавны тайӧ усадьбасӧ.
Воропаев кутіс видзӧдны колхозлань, кодлӧн садъясӧн да виноградникъясӧн кытшалӧм керкаясыс тасянь тыдалісны зэв бура.
Войнаӧдз колхозсянь рытыввылын, оврагъяса гӧраса ю вадор пӧлӧн, кык радӧн кыссисны торъя йӧзлӧн керкаяс.
Некымын тополь, кодъясӧс вӧлі куштӧма том петукъясӧс моз, да сотчӧм места гӧгӧрын кӧрт ӧграда чурвидзисны сэн, кӧні коркӧ вӧлӧмаӧсь дачаяс.
Война жӧриталіс бур, гырысь керкаяс, дзоньӧн кольліс сӧмын став лёксӧ, киссьӧмасӧ, быттьӧ ӧні мортлы вӧзйыссис тырмӧдчыны сӧмын тайӧн.
«Медбӧрти, колӧ жӧ мыйкӧ решитны».
И тӧдлытӧг Воропаевлӧн мӧвпъясыс бергӧдчисны сійӧ керка дінӧ, код порог дорын сійӧ пукаліс.
Сёрнитны кӧ збыльысь, тайӧ керкасьыс бурджыкыс нинӧм эз вермы лоны.
Дзоньтавны позис эськӧ, надейнӧ, уджйӧзӧн.
Воропаев мӧдліс син водзӧ вайӧдны ассьыс олӧмсӧ тайӧ керкаас.
Сійӧ представитіс, кыдзи вайӧдас татчӧ писӧ, еджыд юрсиа, нэриник войвывса олысьӧс, кыдзи пукталас джаджъяс вылӧ небӧгъяс, кодъяс ӧні бакшасьӧны ящикъясын — лешак! — 1939 во тӧвсянь, кыдзи найӧ пиыскӧд кутасны ветлывны тасянь саридз дорӧ...
Сійӧ представитіс асьсӧ пижамаӧн пасьтасьӧмӧн, киас вугыршатин кутӧмӧн, да нюммуніс.
Дерт, сійӧ эз лӧсьӧдчы овмӧдчыны татчӧ олӧмысь торйӧдчӧм пенсионерӧн, — да ӧд горттӧмлы ставсьыс медводз колӧ поз.
Но друг воӧм ӧти ичӧтик мӧвп орӧдіс сылысь медшӧр мӧвпъяссӧ, кодъяс занимайтісны сійӧс ӧні.
Тайӧ вӧлі йӧв йылысь мӧвп.
«Бур эськӧ асывъясын юны кӧза йӧв.
Дерт, тані лӧсьӧдны тайӧс абу сьӧкыд, — юрас воис сылы мӧд мӧвп. — Кытысь ваявнысӧ? — чужис коймӧд мӧвп. — И коді кутас вӧчны?».
Воропаев видзӧдліс да артыштіс керкасянь колхоз матыса стрӧйбаясӧдз ылнасӧ, артмис мыйкӧ кык километр гӧгӧр.
Восьтӧмыс вӧлі пропастьӧн, кытчӧ пасьмуніны сылӧн став планъясыс.
Йӧлыдтӧ йӧлӧн, но кыдзи вот та ылнасяньыс кутас ветлӧдлыны школаӧ Серёжа.
Да оз гожӧмын, а тӧвся кӧдзыд тӧлысьясӧ?
Но, а коді нӧ налы кутас дасьтыны сёян, ӧд столовӧйӧ пыр он мун, да и кӧні сійӧ, чӧрту, сэтшӧм столовӧйыс, кӧнкӧ эстӧн дзик саридз дорас?
А мыйӧн ломтыны?
И коді нӧ кутас ставнас тайӧн занимайтчыны?
И сылы пыр жӧ лои яснӧ, мый кок пӧла инвалид — абу кӧзяин, мый сылы, Воропаевлы, не овны аслас керкаын.
«А сійӧ кӧ эськӧ вӧлі мекӧд?»
И мыйӧн сӧмын сійӧ представитіс аслыс Александра Ивановна Горевалысь кокни, пыр визув фигурасӧ, тайӧ эновтӧм, ставсьыс торъялӧм усадьба пӧвстас аслас крахмалитӧм докторскӧй еджыд калатӧн, син водзӧ сувтӧдіс, кыдзи сійӧ тані кутас поткӧдлыны пес да катлыны ва, — Воропаев гӧгӧрвоис, мый и сыкӧд олӧмыс тані, тайӧ гӧравывса позъяс, вӧлі эськӧ туйтӧмӧн да позьтӧмӧн.
Да весиг кӧть эськӧ гусьыс чеччис Варя, сылӧн гӧтырыс, Сергейлӧн мамыс, сійӧ, коді быдтор вермис вӧчны да быдтор кужис, то и сэки эськӧ эз артмы тані, пӧжалуй, некутшӧм олӧм, сы вӧсна мый Варялӧн, кӧть сійӧ Александра Ивановна серти вӧлі и ёнджыка велалӧма му вӧдитан уджӧ, всё равно эз тырмы сямлуныс овны ылын сійӧторсянь, коді шусьӧ мыйлакӧ цивилизацияӧн да заключайтчӧ, медсясӧ, шоныд уборнӧйын, электричествоын, шӧр шонтӧмын да биаруа ваннаын.
Нелямын куим арӧсӧн, война вылын уна вын воштӧм бӧрын, сьӧкыдкодь овмӧдчыны выльысь кутшӧмкӧ йӧз киссьӧм стрӧйбаяс вылын.
Воропаев гудйысьыштіс нопъяс, кыскис фляга да ӧтпырысьӧн юис кык колпачок тыр водка.
Оз ло тані бур олӧм.
Корны том нывбабаӧс, коді чужӧма карын и формируйтчис карын, ылі пельӧсӧ, чипанъяс вӧдитӧм да чери вугралӧм вылӧ!...
Оз лӧсяв, ерунда.
Но мый вӧчны, сійӧ кӧ нэм чӧжыс мечтайтіс овны саридз дорын да эскис, мый сэтшӧм олӧмыс и эм медыджыд шудыс!
И друг кывны, кыдзи тайӧ мечтаыс вайӧдіс сійӧс татчӧ йӧз смек да яналӧм вылӧ?
Нэмӧвӧйся сибырак, Воропаев медводдзаысь аддзис саридз, кор нин сійӧ вӧлі верстьӧ мортӧн, — Астраханьын, Киров дінын.
Саридзыс пыр жӧ сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс, кыдзи ловъя, сӧстӧм мывкыда существо, кодкӧд позьӧ нэм кежлӧ йитны ассьыд судьбатӧ.
Но олӧм муніс мӧд туйясті.
Комсомольскӧй воясыс колины Астрахань степьясын, сэсся кор нин вӧлі коммунистӧн, командирӧн лоӧм мысти, Амур вылын видзис граница, стрӧитіс Комсомольск.
Этша вылӧ джын олӧм чӧжыс армия лои сылы гортӧн, а полкъяс, дивизияяс да корпусъяс — сійӧ сиктъясӧн да каръясӧн, кодъяс йылысь казьтылӧмъяскӧд йитчисны сылӧн гӧгӧвоӧмъясыс климат йылысь, пейзаж да олӧм условиеяс йылысь.
Медым висьтавны Памир либӧ Кулундинскӧй степь йылысь, сійӧ войдӧр должен вӧлі казьтыштны, мый тайӧ полковӧй историялӧн лист бок.
Хасан, Халхин-Гол, Финляндиялӧн войвылыс сідзжӧ помнитсисны эз олӧмлӧн ӧтувъя сямнас, а ёнджыкасӧ ёртъяслӧн нимъясӧн да боевӧй операцияясӧн.
И сӧмын ӧтнас саридз нежитіс сылысь вежӧрсӧ покой да тыр шуд серпасъясӧн, кодъяс пыр неуна эз тырмывны сылӧн майшасян натуралы.
Тайӧ саридзыс вӧлисти со тай орччӧн, но, вӧлӧмкӧ, — шудыс вермис и не лоны.
Воропаевӧс вӧлі шыбитӧма саридз вадорӧ, кыдзи вӧйӧм корабльӧс.
— Но, нинӧм, босьтчылам мӧдторйӧ, — шуис сійӧ сувтігмозыс.
Некымын часӧн сёрӧнджык сійӧ пырис Корытов кабинетӧ.
Мӧвпалігтыр Корытов сулаліс СССР карта дорын да пасъяліс фронтлысь линиясӧ.
— Аддзин мыйкӧ шогманатор? — веськодя юаліс Корытов да, вочакыв виччысьтӧг, мый, кажитчӧ, вӧлі сылӧн сямын, индіс: — Зря эн мун тшӧтӧводӧ.
Аскиа миллионеръяс, вокӧ.
Кык во мысти эськӧ найӧ тэныд сэтшӧм хата гымӧбтісны — ой-ой-ой!..
Сводкасӧ кывлін?
Воропаев, торкавтӧг ни дакайттӧг, зілис чӧв олӧмӧн петкӧдлыны олан мытшӧдъяс дінӧ ассьыс тырвыйӧ веськодь отношенньӧсӧ.
— Ме кӧ ог кывлы, сійӧ джын беда на.
А мый тэнад йӧзыд сійӧс эз кывлыны — тайӧ вывті ӧбиднӧ, — шуис сійӧ чорыда.
— Кутшӧм сэтшӧм йӧз? — дышпырысь интересуйтчис Корытов, карта вылысь колана пункт корсигмоз да сійӧс аддзытӧг. — Гашкӧ, кутшӧмкӧ ӧти морт эз кывлы, а тэ — йӧз.
Видзӧд жӧ, пӧжалуйста, йӧзӧс радейтысь петӧма.
Одер — ыджыд ю?
Ог аддзы.
Менӧ, вокӧ, тэнад торъя мортыд оз интересуйт, — шуис Корытов, вешйис карта дорысь да матыстчис Воропаевлань, явӧ тыдаліс, мый сійӧ кӧсйис сетны да вермыны кывйӧн печласьӧмын. — Менӧ интересуйтӧны войтыр.
Ме радейта ӧтвывтавны.
Менӧ оз интересуйт, тэнад мӧвпъясыд кӧ — сӧмын тэнад.
— Тэ сэтчӧдз ӧтвывтчан, мый, пӧжалуй, и асьтӧ кутан лыддьыны коллективӧн.
Кыдзи сійӧ тэнӧ оз интересуйт торъя морт?
Тадзнад тэнӧ, колӧ чайтны, и Стаханов оз интересуйт, сы вӧсна мый стахановечьясыс уна, а Стахановыс ӧтик.
— Кокньыдджыка.
Тані тэныд абу вен нуӧдан клуб.
Эн ылав, пӧжалуйста.
— Ме жӧ аддза, кыдзи тэ мӧвпалан.
Дерт, шуан тэ, сэтшӧмъясыд, кыдзи Воропаев, сюрсъяс, и сы вӧсна сійӧ — Воропаевыс — оз вермы менӧ, мӧд ногӧн кӧ — тэнӧ, интересуйтны аслас, ӧти тысячнӧй пай ыджда ценностьӧн.
Йӧзӧс тэ босьтан чукӧрӧн, — торйӧн найӧс изучайтны некутшӧм смысл абу.
А ӧд тайӧ тӧлктӧм, Корытов, тані, вокӧ, весиг и дукыс абу марксизмлӧн.
Сылы окота вӧлі сёрнитны, но Корытов сійӧс коса торкис:
— Та йылысь ми сёрнитам мӧдысьджык.
Висьтав, кутшӧм могӧн локтін.
— Ме локті тэ дорӧ вӧзйысьны пропагандистӧ, — шуис Воропаев нюммунӧмӧн, сы вӧсна мый аддзис, мый Корытов сылы эз эскы да ӧттшӧтш лои рад. — Да, да, сета честнӧй кыв.
Букыштчӧмӧн, медым сетны чужӧмыслы тӧдчанаджык выраженньӧ, Корытов пуксис аслас креслӧӧ.
— Вӧлі уверен, мый локтан, — и чорыда ӧвтыштӧмӧн вундыштіс кинас сынӧдсӧ. — Дась вӧлі вартны заклад, мый лоӧ тадзи.
Но, мый нӧ, ме рад.
Не миянлы, вокӧ, тэкӧд, важ партияса уджалысьяслы, овны тайӧ дачаясын, тайӧ абу миян профессия.
Мед олӧны мукӧдъяс, — и, кор казяліс сійӧ Воропаев чужӧм серти, мый мӧдыс оз сӧглашайтчы, шуис сӧлӧмсяньыс шензьӧмӧн: — Да мый вылӧ тэныд дачаыс?
Бурджык босьтны тэныд бур патера, матысь саридз бердысь, вадор дорысь.
Нет, збыльысь, веськыда тэ вӧчин.
Но вот, вай и сёрнитчам.
Мыйӧн кӧсъян?
Пропагандистӧн, инструкторӧн?
Быдтор вылӧ сӧгласитча.
А то мӧвпыштӧма — керка сылы.
Полковник, корпусса политотделысь юрнуӧдысь, квайт орден, печатя уджъяс.
Корытов ӧдйӧ, некутшӧм ӧшыбкатӧг, бӧръяліс паметьсьыс Воропаев йылысь анкетнӧй даннӧйяс, и Воропаевлы лои быть признайтны, мый секретарлӧн зэв бур паметь.
— Да тэ жӧ, чӧртыс мед тэнӧ босьтас, партийно-массовӧй уджлӧн кутшӧм опыт тэнад! — водзӧ висьталіс Корытовлӧн гӧлӧс.
— Эн вӧйпӧд, ме жӧ шуи тэныд, мый кӧсъя уджавны райкомын.
Но войдӧр лӧсьӧд оланін.
Тайӧ менам непременнӧй условие.
— Лена, Леночка! — ышмӧмӧн горӧдіс Корытов, сэки жӧ юрнас довкйӧдлӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ сӧглашайтчӧ Воропаев кывъяскӧд.
— Да коді нӧ сійӧ тэнад — управделами, али мый?
Шытӧг пырис Лена.
— Менам став уджалысьсӧ ысталӧма, ме да тайӧ сӧмын и колим.
Общежиттьӧсьыс ключьясыс тэ ордын, Леночка?
Колӧ Воропаев ёртлы койка лӧсьӧдны.
— Энлы!
Мыйсяма чепуха, кутшӧм сэтшӧм койка?
Тэ меным сет патера, вот буретш сійӧс, матысь саридз дорысь, вадор вывсьыс, ме жӧ кагаӧс должен вайӧдны, тэ гӧгӧрво, медбӧрын.
И ачым ёна вися.
— Олыштӧм мысти ставыс коркӧ лоӧ, — шуис Корытов. — Патератӧ ме тэныд кӧть ӧні висьтала.
Приморскӧй 9, патера 11, ассьым сета, гӧгӧрвоин?
Босьт.
Бурджык патераыс карас абу.
Но, а век жӧ тэныд ӧні пока ковмас овны общежиттьӧын, гӧгӧрвоин?
Тэнад патераын абу ни ӧти стекло, ни ӧти рама, пачьясыс киссьӧмаӧсь.
Гӧгӧрвоин?
Кытчӧ эськӧ миянлы сійӧс меститны? — шыасис сійӧ Лена дінӧ. — Тэкӧд орччӧн коді?
— Мирошин.
— Ага!
Зэв бур.
Вот медым Мирошинлысь жырсӧ и босьтӧ.
Ключьясыс тэ ордын?
Воропаевлы сӧмын лун куим кежлӧ, а сэні тыдавны кутас. — Сійӧ шыасис Воропаев дінӧ. — Аския лун тэныд устроитчӧм вылӧ, лӧсьӧдчыштны, а аскомысь мунан колхозъясӧ.
Ме тэныд сета куим колхоз, олышт сэні вежон кымын, сёрнитышт йӧзыскӧд, отсав налы.
А обкомкӧд ме тэ йылысь ачым сёрнитча.
— А кытчӧ нӧ ме воштыся воӧм бӧрын?
— Лена тэнӧ бара кытчӧкӧ иналас.
Миян быдӧн тадзи олӧны.
Бергалам карусель моз.
Но, мун, Леночка.
Найӧ колины кыкӧн.
— Фронт вылын тэныд вӧлі, дерт, кокньыдджык.
Сэні тэнад адъютантъяс, автомобильяс, телепонъяс.
Прикажитін — вӧчисны.
Сідз?
А миян тані тылын, жуглӧм местаясын — веськыд мат.
Вот ме тэнӧ командируйта кызь вит километр сайӧ, а менам машина абу и телефон сідзжӧ абу, и почта сӧмын вежоннас кыкысь подӧн ветлӧ.
Гӧгӧрвоин?
Корытовлӧн видыс вӧлі мучитан, быттьӧ сійӧ ошйысис сьӧкыдлунъяснас, кодъясӧс венны эз вермы.
— Тіян быдӧн тадзи ыштӧдчӧмаӧсь, кыдзи тэ? — иронияӧн юаліс Воропаев. — Мыйла тэ ачыд асьтӧ вӧйпӧдан, мый неудачаяс быть лоасны?
Тэ чукӧрт йӧзӧс, бӧрйы на пиысь медбуръяссӧ, мыджсьы на вылӧ.
— Вот-вот-вот.
Та йылысь ме тэкӧд кӧсйи сёрнитны.
Тэ меным, другӧ, должен котыртны миян районын черкасовскӧй ӧтмунӧм.
Двореч сэки тэныд сетам, ей-богу, — шмоньлив ыкшаасьӧмӧн ӧвтыштіс кинас Корытов.
— Да мый тэ меным тӧлкуйтан черкасовскӧй ӧтмунӧм йылысь?
Черкасоваӧс ме тӧда, ме сыкӧд сёрнитлывлы да гӧгӧрвоа, кысянь да кыдзи сійӧ ӧтмунӧмлӧн шӧр мӧвпыс.
Тэ помнитан, мыйсянь сійӧ заводитіс — сержант Павловлӧн керкасянь, тайӧ нималана сталинградскӧй легенда-керкасяньыс.
И тӧдан, мыйла?
Сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, поліс, мый воасны выль йӧз да шежлӧмад вунӧдасны нималана керкасӧ, и кусас нималӧм, вунас подвиг.
Сылы, Черкасовалы, первойсӧ окота вӧлі, веськыда кӧ шуны, не карсӧ дзоньтавны, а сӧмын тайӧ ӧти керкасӧ — ыкшалун ради.
И сійӧ дзоньталіс сійӧс, но тайӧ каднас сылысь панассӧ кыпӧдісны печать, йӧзкотыр, партия, ӧтвывтісны, кыдзи тэ радейтан шуны...
— Во-во!
Аддзылін?
Век жӧ ӧтвывтісны! — удитіс сюйыштны Корытов.
— ...кыпӧдісны зэв вылӧ да лои ӧтмунӧмӧн, сы вӧсна мый сійӧс примитісны уна дас сюрс йӧз да ставсьыс медводз ачыс Черкасоваыс.
Сійӧ лоис тайӧ вылнаыс кодь да эз усь, а кутчысис сэтчӧ.
— Вот-вот-вот.
Тэ и сувт Черкасоваыс пыдди, ас вывтіыд нуӧд, ӧтвывт опытсӧ...
Да, да, да.
А кыдзи нӧ?
Кыпӧд ловрунысӧ!
Тэ морт яр!
Найӧ кутісны сёрнитны ӧтпырйӧ, но — дивӧ кӧть абу — кыкнанныс кылісны и гӧгӧрвоисны, мый висьталісны ӧта-мӧдыслы, найӧ удитлісны и висьтавны ассьыныс мӧвпъяснысӧ, и вочавидзны мӧда-мӧдныслы, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кӧть сёрнитісны гӧлӧснысӧ ӧтарӧ кыпӧдӧмӧн.
Но Лена, коді пырис кабинетӧ налӧн ыджыд гӧлӧсӧн сёрнитны заводитігӧн на да любопытствуйтӧмӧн сувтіс кывзыны, мый йылысь найӧ сёрнитӧны, дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын, збыльысьсӧ, делӧыс, да сылы лои гӧгӧрвоана сӧмын ӧти: тайӧ кок пӧла полковникыс аслас шог да неудачаяс вӧсна оз этша вӧч тані ставлы тӧжд-нок да медводз — Корытовлы, и нинӧм оз ло шензянаыс сыын, сійӧ кӧ венас Корытовӧс, сы вӧсна мый висьтавны кужтӧм аслас сорсьывтӧм видзӧдласӧн, коді пыр овлӧ нывбабаяслӧн, сійӧ аддзис, мый Корытов серти Воропаев ёнджык.
А найӧ горзісны ёрта-ёртныслы:
— Кыпӧдны ловрунысӧ, ха-ха!
Да тэ тӧдан, мый сійӧ сэтшӧмыс, кысянь заводитчӧ?
Сталинградын вир пиын быд из, быд развалина — героизмлӧн мавзолей.
А тэнад?
Мый вӧчис тэнад районыд оккупация лунъясӧ, кыдзи тышкасис, мыйын сылӧн славаыс да выныс, тэ тайӧс тӧдан?
— Вот ме тэныд и поручайта туявны тайӧ юалӧмсӧ, ӧтвывтны, видлавны, кыдзи колӧ татшӧм лоӧмторъяс дырйи, да петкӧдны райком бюро вылӧ стӧч практика вӧзйӧмъяс.
Но менам аслам видзӧдлас — заводит ловъя примерсянь, заразит, полковник, йӧзсӧ, тӧдан, кыдзи бойын...
«Водзӧ!..
Ме бӧрся!»
Вот тадзи.
Тайӧ эськӧ вӧлі бур.
— Заразит, заразит!
Да мый нӧ тэ збыльысь!
Да мыйла нӧ тэ ӧнӧдз эн заразитав, мый тэ виччысин?
А вот тэнад йӧзыд заразитчӧмаӧсь эскытӧмӧн, мудзӧмаӧсь сьӧкыдлунъясысь, а тэ налы сӧмын йӧй сяма бумагаяс тувкӧдан ныраныс...
— Яндысьтӧм тэ, ай, ей-богу, и кутшӧм яндысьтӧм!
Вельмӧдіс тіянӧс войнаыс!
Тшыкӧдӧма жеребечьясӧс!
Кутшӧм тэ, чӧрту, коммунист, тэ кӧ сьӧд уджысь кӧдзалін!
Тэныд сӧмын приказывайтны да бумагаторъяс гижны!
— Да кӧні тэнад сӧвестьыд, кывзы!
Тайӧ тэ, вокӧ, котӧртан йӧз бӧрся да горзан: «Эк, кутшӧм бура ме наӧн веськӧдла».
Войтырыд и тэтӧг ачыс гӧраяс вешталас, а веськӧдлы наӧн, кыдзи Сталин тшӧктӧ, сэки сійӧ океан вуджӧдас ӧти инсянь мӧдӧ.
— Да энлы, тэ кывзы, тэ ӧтитор гӧгӧрво: заразитны позьӧ не кывъясӧн, а делӧӧн.
Тэ вот и котырт.
Бӧрйы йӧзӧс, вӧйпӧд найӧс, мый да кыдзиджык вӧчны, кыпӧд найӧс вылӧджык — вот и артмас...
Героизм — сійӧ абу виччысьтӧм лоӧмтор, а котыртчӧм.
Геройяслы, вокӧ, колӧны бабитчысьяс.
— Но, правильнӧ!
— Мый правильнӧ?
— Ме тайӧс тэныд и висьтала.
— Чӧв, тайӧс, вокӧ, ме тэныд висьтала, а тэ паныд сулалан.
— Ме паныд сулала?
Гӧгӧрвоны вермытӧг, коді на пиысь водзджык шуис «правильнӧ», найӧ ланьтісны упкайтігтыр, дӧзмӧмӧн видзӧдлісны ёрта-ёртныс вылӧ.
— Сідз, тэ гӧгӧрвоин, мый ме тэныд кӧсйи висьтавны, — шуис Корытов, крута делӧяс тыра папка асланьыс матыстіс. — Героизм — котыртчӧм, а абу виччысьтӧм лоӧмтор.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Воропаев, чорыда эскӧмӧн, мый бӧръя кылыс коли сы сайӧ. — Тайӧ менам векся видзӧдлас.
— Мый нӧ эськӧ ми вензим?
— Ог тӧд.
— Сідзкӧ, артмӧ, эг вензьӧй, а быттьӧ сідз сёрнитчим.
— Артмӧ сідзи.
— Гажтӧм делӧ!
Нелямын вит минут каньлы бӧж улас!...
Лена!..
Леночка!
Туй вылӧ миянлы нинӧм абу? — тэрмасьӧмӧн, медым выльысь эз кыпав вензьӧм, лӧня нин юаліс Корытов.
Морӧс вывсьыс кресталӧм кияссӧ лэдзӧмӧн, Лена копыртчис шкап дорӧ да перйис гӧрд вина тыра бутылка.
— Кос юкастӧ ме тіянлы вая бӧрти, — веськодя висьталіс Лена. — Ті ӧд миянсянь мунанныд, сэсянь, кӧні ме ола, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ Воропаевлы.
Корытов индіс чуньнас сулея вылӧ.
— Тайӧ «Вермӧм» совхозысь.
Вит вося, кут тӧд вылад.
Тайӧ совхозас тэ быть волы.
Директорыс Чумандрин Фёдор Иванович, и вина вӧчысьыс Широкогоров Сергей Константинович — богатыр-пӧль.
Тэ налы быть лекция лыддьы, сёрнитышт накӧд, найӧ жӧ гупытшса ошъяс моз выль мортсӧ тӧлысьясӧн оз аддзывны.
На вот, босьт, ме татчӧ мыйсюрӧ тэныд пасъялышті... — и висьтавны вермытӧм выйӧдз чуймӧм Воропаевлы сійӧ сюйыштіс неыджыд бумага лист, кытчӧ старательнӧй почеркӧн вӧлі гижӧма:
«Воропаев лекцияяслӧн план».
И гижӧма 6 тема.
— Кор тэ тайӧ удитін?
— Да мыйӧн тэ мунін корсьны аслыд дворечтӧ, ме и заводиті тэ пыдди думайтны, — и Корытов, мигайтігтыр да кӧсичасӧ гыжъялігтыр, шытӧг серӧктіс.
Нюдз сьӧд кымӧръясӧ сунласигтыр енэжті лэбисны гӧраяс.
Саридзыс стеклӧ моз югъяліс сьӧд, быттьӧ вар.
Тыртӧм керкаясын тіраліс да омляліс войся пемыд сынӧд.
Тӧвзьысис асыв-войвывсянь.
Ӧтпырйӧ ставыс кӧдздӧдіс.
Леналӧн мамыс аслас запасъясысь вольсаліс сӧстӧм прӧстыня да наволочка чукрасьӧм, важӧн нин лӧсьӧдлытӧм вольпась вылӧ, кӧні узьліс Мирошин, коді мӧд вежон нин эз волывлы гортас.
Воропаев, вомас кӧрт тувъяс курччӧмӧн, фанераӧн тувъявліс ӧшинь.
— Тайӧ абу олӧм, — шуис старуха. — Корытовлысь ті энӧ кывзӧй, сійӧ тіянлысь сӧмын дурмӧдас юртӧ, а требуйтӧй торъя керка.
Миянлы Леночкакӧд оз ӧд сетны, а тіянлы быть долженӧсь сетны.
Сталинскӧй приказ вӧлі.
Сӧмын требуйтны колӧ.
Кытчӧ нӧ тіянлы кагаыдкӧд воштысьны.
Збыль ті, кадсӧ эн воштӧй, а требуйтӧй и требуйтӧй.
Ме эськӧ и тіян дитяныд бӧрся видзӧдышті, дерт, тіян кӧ некод абу, менам ӧд аслам внучка кияс вылам.
Ме и сёянтӧ лӧсьӧдышті эськӧ...
Кывзӧй менсьым, старукалысь, требуйтӧй.
— Но?
— Ей-богу, ме тіянлы веськыда шуа.
Со кӧть тайӧ керкаыс.
Сійӧ кӧзяинтӧм.
Та йылысь ме некодлы ог висьтавлы, но тіянлы висьтала, кӧзяеваыс сылӧн абу, фашистъяскӧд пышйисны.
Тані, значит, нёль вежӧс, кыксӧ бомбаӧн жугӧдӧма, найӧс ремонтируйтны колӧ, а Мирошин гӧтыртӧм, сылы позьӧ карысь жыр сетны, сэк сійӧ аттьӧ на висьталас.
А тані, тӧданныд, зэв бур сад, и эм кӧні видзны мӧс, и курӧгъяс.
— А видыс?
— Саридз вылас али мый? — эз сразу гӧгӧрво старуха. — Помсяньыс помӧдзыс пасьтала тыдалӧ.
— Сідзкӧ нӧ мыйын делӧыс?
Босьтӧй.
— Сыын и делӧыс, мусаӧй, мый оз сетны, ӧткажитісны.
Мирошиныдлы, дерт, дзик ӧткодь, сійӧ гӧтыртӧм, семья абу, и миянӧс сійӧ оз дорйы, а локтас кӧ кодкӧ ёсьджык — вот и вӧтлас.
Ей-богу!
Ті видзӧдлӧй асывнас, кутшӧм местаыс — ӧд кутшӧм мича!
Санаторийын кодь.
— Ме помнита, ме луннас аддзылі.
Сылы уси дум вылас джынвыйӧ тыртӧм, няйт, эновтӧм градъяса участок, кытчӧ вӧлі садитӧма дас кымын вишня да абрикос пу.
Зэв нин лёкногӧн изйысь тэчлӧм заборыс вӧлі киссьӧма, двортіыс крут чукыль-мукыльӧн муніс немеч траншея.
Быдсяма ёгыс серти тӧдчис места, кӧні коркӧ сулавлӧма сарай.
Дерт, оз позь вӧлі и орччаӧдны сійӧ кыпыд местаыскӧд, кодӧс сійӧ аддзыліс асывнас, но век жӧ и тані позьӧ вӧлі зэв бура овны, вӧлі кӧ сійӧ ӧтнас.
Мый сійӧ корсис?
Олан места ӧмӧй?
Сӧмын ӧні сылы воис юрас, мый сійӧ эз оланін корсь, а йӧзӧс, кодъяскӧд позис эськӧ йитны ассьыс судьбасӧ.
Делӧыс, сідзкӧ, абу сыын, мый сылы некӧн овны, а сыын, мый ӧткӧн овны оз позь.
— Ладнӧ, окотитанныд кӧ, ме босьта тайӧ керкасӧ, — шуис сійӧ. — Аслым вылӧ и тіянлы.
Кык жыр тіянлы Ленакӧд, кыкӧс меным.
Тіян бӧрйӧм серти.
Но вермам-ӧ дзоньтавнысӧ, кыдзи ті чайтанныд?
— Ак, енмӧй, да мый ті, збыльысь! — варовитіс старука, сылы пельпомас аслас гожъялӧм кияснас инмӧдчигмоз. — Кутшӧм нӧ тані дзоньталӧм, ті асьныд думыштӧй! — И стенъясӧ да йиркӧ чуньнас индаліг, сійӧ тэрыба, быттьӧ висьталіс важӧн нин наизусть велӧдӧм урок, вайӧдіс зэв уна да зэв стӧч юӧръяс материалъяс йылысь, да вӧлі артмӧ, мый став материалыс эм да позьӧ некутшӧм сьӧкыдлунъястӧг судзӧдны сійӧс, и мый ставнас пӧшти дзоньтавнысӧ нинӧм.
«И сійӧ жмитчӧ йӧз дінӧ, и сылы ӧтнасыслы сьӧкыд», — старукалысь тэрыб шӧпкӧмсӧ кывзігӧн мӧвпыштіс Воропаев.
— Вайӧдӧй пинытӧ, — висьталіс сійӧ, — и видзӧдышта, и песласьышта, кор нӧ тіянлы аслыныд!
Ас пи моз овны кутас.
Вот видзӧдлӧй, — и чургӧдліс сылы лыдпасъяса гижӧдтор. — Со кӧртым, а тайӧ страховка, а тайӧ садовниклы — пӧрадокӧ сад вайӧдӧмысь, а тайӧс ме гижи — виноград эськӧ куст дас кымын садитны.
Аддзанныд, кутшӧм лӧсьыд!
(«Сійӧ нин аддзӧ, кылӧ, пӧшти олӧ абутӧм керкаас».)
Аттьӧ меным висьталанныд, ей-богу, — и сійӧ майшасяна видзӧдіс Воропаевлы синмас, сысянь ӧткывъясьӧм виччысигтыр.
Воропаев ачыс заводитіс нин аддзыны — вот заразитіс старука! — и виноград, коді кыссьӧ еджыд керка стенъяс кузя, и дзоридзалысь сад, и кутіс кывны ӧшинь улысь мазіяслысь дзизгӧм.
— А гашкӧ, корсям мыйкӧ вылысьджык, гӧраяс вывсьыс?
— Ни-ни-ни.
Ылын.
Куш.
Сэні нинӧм оз артмы.
Старуха поліс мукӧдлаысь корсьны.
Сійӧ овмӧдӧма ассьыс керкасӧ, кыдзи мечта; жырторйыс шудаа быдмис керкаӧдз.
Тані, тані! — горзісны старухалӧн киясыс. — Тані, кытчӧ ломзьӧдӧма нин би, кӧні орччӧн суседъяс, кӧні гезъяс вылын ӧшалӧ мыськалӧм бельё, кӧні котралӧ сылӧн внучкаыс.
Збыльысьсӧ жӧ, мый йылысь мӧвпаліс сійӧ ачыс?
Эз ӧмӧй лэбув йылысь, код улын позис эськӧ овны висигас да бурдӧдчыны?
И сэтшӧма ӧмӧй нӧ нин колӧ сылы мича да лӧсьыд керка?
Ӧд не век кежлӧ жӧ поздысьны!
А, шуны кӧ, коді тӧдас сійӧс, тайӧ олӧмсӧ!
— Сідзкӧ, ме коля тіянлы керка йывсьыс шыӧдчӧмсӧ.
Вӧчӧй.
Меным, онӧ кӧ паныд сувтӧй, вылыс судтасьыс кык жыр, — шуис сійӧ, керкалысь судьбасӧ решайтігӧн.
— Вылі судтасьыс, лоӧй спокойнӧйӧн.
Ме ачым вӧлі лыддя, мый тіянлы вылісьыс...
— А ме талун рытланьыс муна.
— И узьны он кутӧй?
— Ог, талун муна колхозъясӧ, воа, сэки бурджыка кутчысям ноксьыныд керкаӧн.
Рытланьыс тӧвзьысис прамӧякодь.
Норд-ост ӧддзис быд часӧн, саридзыс кельдіс, век ыдждысь гыяс гораа заводитісны кучкавны вадор изйӧ, уличаяс йӧзтӧммисны.
Но поводдяыс некутшӧма эз майшӧдлы Воропаевӧс.
Карысь петігӧн «гӧлӧсуйтӧм» бӧрын сійӧ регыд меститчис пӧпутнӧ мунысь тыртӧм трёхтонка кузовӧ.
Поводдяас, боевӧй жӧдзӧмын моз, вӧлі мыйкӧ збодермӧдана.
Сійӧ разӧдіс Воропаевлысь гажтӧм мӧвпъяссӧ да кыпӧдіс сыын тышлысь дзерӧдан азарт, кыдзи вӧвлывліс повтӧм атака водзвылын, кор колӧ вӧлі, медым лои кыдз позьӧ и лёкджык да сьӧкыдджык, медым бӧрыннас, кор бырасны вынъяс, лои пыр лӧсьыдджык да кокньыдджык, лӧсьыдджык да кокньыдджык.
И мыйӧн сӧмын воис атака йылысь мӧвп, дум вылас усины фронтвывса ёртъяс.
Кытӧнӧсь бара найӧ?
Кольӧм тӧлысся 29-ӧд лунӧ, Медыджыд веськӧдлысь приказ серти кӧ, 3-ӧд Украинаса фронтлӧн войска — сылӧн рӧднӧй фронтыслӧн — орӧдісны вӧрӧглысь оборона кытӧнкӧ Дунай рытыввыв вадорын.
Приказын пасйӧмъяс пиысь Воропаев аддзис 4-ӧд Гвардейскӧйлысь командармӧс.
Сідзкӧ, и Воропаевлӧн рӧднӧй корпусыс тышкасис Дунай вомӧн вуджанін вӧсна да, гашкӧ, вӧлі медводдзаяс лыдын, кодъяс орӧдісны дорйӧгсӧ, а, сідзкӧ, сэні жӧ аслас госпиталькӧд и Горева.
Воропаевлы яснӧя сувтіс син водзас, кыдзи сэні ставыс тайӧ муніс.
Карта серти сійӧ зэв бура тӧдіс и ещӧ ёнджыка кыліс сійӧ инъяссӧ аслас нырисӧн.
Кымын пӧв сійӧ думнас прӧйдитліс Дунай ковтысті, кыдзи романист, кодлы вӧлі колӧ овмӧдны тайӧ инсӧ геройясӧн медся тырвыйӧ збыль обстановкаын.
Дунай сійӧ тӧдіс бура, и ӧні думнас бура аддзис, кыдзи тышкасис став фронт да кыдзи тышкасис 4-ӧд Гвардейскӧй, и аддзис и кыліс, мый вӧчисны да сёрнитісны быдӧн, кодъяс вӧліны сэнӧсь сылӧн тӧдсаясыс.
Со командармлӧн салдатлӧн моз гожъялӧм вежавидзысь чужӧмыс, коді артмӧма прӧстлун, стрӧглун да рамлун элементъясысь.
Командармъяс пӧвстысь тайӧ вӧлі медся косіник да пельк морт, кодын ӧтлаасисны дивизияса командирлӧн ветласног да полкса командирлӧн повтӧмлун.
И Воропаев аддзӧ, кыдзи сійӧ, командармыс, еджгов синкымъяссӧ чукыртӧмӧн да картаӧ карандашӧн тувкӧдӧмӧн, кывзӧ доклад корпусса командирлысь, коді вӧсни гӧлӧсӧн да быть нюмъялӧмӧн, кӧть мый йылысь сійӧ эз докладывайт, юӧртӧ вӧчӧм прорыв йылысь.
Воропаев аддзис и штабса веськӧдлысьӧс, коді став аслас ыджыд тушатырӧн куйлӧ карта вылын, зэвтчӧм вӧсна едждӧм кинас шуйга пель дорас телепон трубка кутігтыр.
Серпасалысь кӧ эськӧ кӧсйис серпасавны сылысь портрет, сійӧ должен вӧлі бӧрйыны буретш тайӧ мыгӧр кутанногсӧ кыдзи сылӧн боевӧй суткися любӧй часын медся пыр овланаӧс.
Сійӧ завтракайтіс да лыддис газетъяс сӧмын сійӧ минутъясӧ, кор зыралісны сылысь шуйга кисӧ.
Аддзис сійӧ генералӧс, коді вӧвлі салдатӧн, и салдатӧс, коді войнаӧдз вӧлі профессорӧн, Военнӧй сӧветса членӧс, мортӧс, кодӧс поголовнӧя вӧлі радейтӧ ставнас армия.
«А Никита Алексеевич, кӧнкӧ, кыдзи и пыр, медводзын», — мӧвпыштіс Воропаев корпусса командир йылысь, код дінын бӧръя кадӧ вӧлі ачыс политика юкӧн кузя вежысьӧн, — и сьӧлӧмыс сылӧн топавліс завидь вӧсна на дінӧ, кодъяс ӧні фронт вылынӧсь, да ас дінас жальлун вӧсна.
Кутшӧм ноксьӧм, кутшӧм зэвтчӧм ӧні Раевскийлӧн!
Ачыс сійӧ, дерт кӧнкӧ, сутки куим нин эз узьлыв, сибдӧм гӧлӧса, но пыр ӧткодь кыпыд да гажа, пукаліс, кыдзи и пыр, кутшӧмкӧ дивизияса командир, а то и полкса командир «сьылі вылын» да, анекдотъяс висьтавлігтыр, кодъясӧс час мысти нин кутісны тӧдны ротаясын, аслас гижасян небӧгторъяс гижаліс сюся видзӧдӧмъяс да донъялӧмъяс корпус кузя приказын рытнас разнос вӧчӧм могысь.
Либӧ, кыдзи тайӧ вӧлі Яссы дорын, тӧдмавтӧм на ыджыдсьыс-ыджыд операциялӧн зэв сьӧкыд здукӧ дивизияса командиръяс пӧвстысь кодлыкӧ сійӧ шуӧ:
— Но, дона Антон Степаныч, юрнуӧд жӧ, мусаӧй, полк, а ме важ паметь кузя, босьтчыла тэнад дивизияӧ и вай сетам тэкӧд сэтшӧм жар, медым чӧртъяслы кольмымӧн лои.
И тайӧ дивизиянас писькӧдліс вӧрӧглӧн оборонаын муртса на тӧдчана медводдза кост.
Воропаевлӧн доршасис синваыс.
«Сэсся оз нин бергӧдчы тайӧ олӧмыс, ог аддзыв на пиысь некодӧс», — и шога ышловзьӧм мысти сійӧ заводитіс видзӧдны туй вылӧ, медым мездысьны аслас аддзӧмторъясысь, но найӧ вӧліны вынаӧсь да сибаланаӧсь.
Дзуртігтыр да катласигтыр машина котӧртіс чукля шоссе туй кузя.
Тыртӧм да кокни кузовын Воропаевӧс лёкысь шердйис да пыркӧдӧмсьыс, кызӧдӧмсьыс — а, гашкӧ, ещӧ и тшыгысла — шогӧдыштіс.
Вӧлі дзик нин пемыд.
Гӧраяс, кажитчис, лэдзчисны увлань, а на весьтын сукмисны кымӧръяс, а саридзыс кавшасис енэжлы улыс дор вылас, кытчӧ быттьӧ коялӧма вӧлі посни чутъясӧн медводдза, ещӧ чусыд на кодзувъяс.
Сынӧдас шутьляліс и омляліс.
И век жӧ сынӧдас вӧлі юмов, кӧдзыд да тӧла-юмов.
Кӧтасьӧм кияссӧ сылысь вӧлі мавтӧма тайӧ юмовнас.
Сынӧдыс вӧлі дзоридзьяслӧн зэв кокни ва кодь, кодӧс ыркӧдӧма тӧв.
Сійӧ вӧлі важӧн кольӧм томлун йылысь казьтылӧм кодь.
«А Шура, аслас чорзьытӧдз крахмалитӧм, кышакылан, но дзикӧдз нин вирӧссьӧм халата, колӧ чайтны, кӧнкӧ полкын, батальонын, кутшӧмкӧ юр кольмӧдан вуджанін вылын, кытчӧ сійӧ, дерт, быть муніс медицина вынсьӧдӧм группакӧд, фельдшеръяслы отсӧг вылӧ, да му сыркӧдан бомбёжка улын кодӧскӧ «вундалӧ» нин, кодӧскӧ «штопайтӧ».
И яръюгыда, быттьӧ чардби ыпнитӧм югӧр улын, Воропаев казьтыштіс Горевакӧд ассьыс медводдза аддзысьӧмсӧ, аслыссяма фронтвывса мичлунӧн шензьӧдана да гежӧд аддзысьӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі...
Энлӧй, кӧні нӧ эськӧ тайӧ вӧлі?..
Тулыснас, да-да, тулыснас, Украинаын, кӧнкӧ Днепр горувланьын.
Коймӧдысь ранитчӧм бӧрын сійӧ бӧр локтіс дивизияӧ, и понтон водзын артмӧм пробка сійӧс падмӧдіс вадорса сиктын.
Немечьяс спокой эз сетлыны вуджанінлы, сійӧ тшӧкыда петаліс стройысь и бӧръя уськӧдчӧм бӧрын понтона пос ладмӧдігкості Воропаев петіс «виллисысь», разӧдаліс обоза колонна, машинаяссӧ да подводаяссӧ вӧтлаліс дворъясӧ да град йӧръясӧ.
Пӧшти дзик ас дорсьыс, кыдзи сэк сылы кажитчис, друг сійӧ кыліс бомбалысь лада шутёвтӧм.
Муртса удитіс водны, Воропаев кыліс взрыв, правда, эз орччӧн, но зэв матын, да гымаліг-йиркӧдігтыр мыйкӧ киссис.
Воропаев кыпӧдіс юрсӧ да — олӧмын, гашкӧ, татшӧмыс овлывлӧ ӧтчыд, весиг, буракӧ, вӧтӧн ӧтчыд, — аддзис, кыдз веськыда сы водзвылын, улича саяс, надзӧник пӧрӧ сёйысь вартӧм керка стена.
Со сійӧ пӧри, вылӧ кыпӧдіс кымӧр бус, и кутіс тыдавны горнича пытшкӧсыс.
Кодікӧ еджыд халата сэні тэрыба копыртчис да кияснас вевттис водзладорсьыс кутшӧмкӧ куйлысьӧс, быттьӧ кутліс да потшис аслас мышкӧн усьны вермана керка торпыригъясысь.
Раненӧйяс, кодъяс керка гӧгӧрын куйлісны да пукалісны зэв унаӧн, мыйӧн прӧйдитіс медводдза шӧйӧвошӧмныс, горӧдісны «ура».
— Вот тайӧ доктор!..
Браво, ей-богу, браво!.. — кыліс быд боксянь, и ас вежӧрас прамӧя вотӧм на Воропаев сӧмын ӧні друг казяліс, мый горничаас, кодлысь бомба взрыв вынӧн вӧлі кисьтӧма водзладор стенасӧ, операционнӧй пызан дорын сулаліс том, майшасьӧм вӧсна гӧрдӧдыштӧм нывбаба-врач.
Сійӧ оперируйтіс раненӧйӧс да взрыв дырйи копыртчис сы весьтӧ, медым вевттьыны сійӧс аслас телӧӧн, казявтӧг, мый сы мышку сайын киссис стенаыс да мый ӧні ачыс тыдалӧ став уличаыслы.
Нывбаба сӧмын ӧти здук кежлӧ бергӧдчыліс уличалань да пыр жӧ бӧр копыртчис раненӧй весьтӧ, медым помавны операциясӧ.
Сылы отсалісны та дырйи кык ныв, да, кор ставсӧ вӧлі бура помалӧма, тайӧ нывъясыс нуисны раненӧйӧс кытчӧкӧ ылӧджык, керка пыділань, а горничаӧ, театрлӧн восьса сцена вылӧ моз, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, кайис тэрмасьӧмӧн бинтуйтӧм кока красноармееч.
Улич вылын пыр на кыпыда сёрнитісны здук сайын лоӧмтор йылысь, кор Воропаев пырис горничаӧ да медся решительнӧй видӧн требуйтіс дзик пыр жӧ вуджӧдны операционнӧйсӧ кытчӧкӧ мӧдлаӧ.
— Ті жӧ аддзанныд, мый вӧчсьӧ, — мудзпырысь шуис нывбаба. — Раненӧйясыс со мында, кытчӧ нӧ ме накӧд воштыся?
И сійӧ, навернӧ, эськӧ водзӧ кутіс вӧчавны перевязкаяс да операцияяс, эз кӧ Воропаев шыӧдчы отсӧгла раненӧйяс дінӧ, и врачӧс инструментъяснас дзик пыр жӧ вӧлі вуджӧдӧма мӧд керкаӧ, коді абу на жугалӧма, медводдзасяньыс квартал кык сайын.
Сійӧ рытӧ врачлӧн чужӧмыс Воропаев вежӧрӧ эз коль ыджыд мӧрччӧмтор.
Сійӧ кажитчис пӧрысьӧн да кыза куйлысь бусыс вӧсна кельыдӧн, юрсиыс — дзорӧн да няйтӧн, а синъясыс — чутӧсьӧн, кыдзи каньлӧн, да абу пыдісаӧсь, абу тӧлка-сямаӧсь.
Тайӧ медводдза рытнас Воропаевӧс сӧмын шензьӧдіс Горевалӧн кутчысьӧмыс, код вылӧ вермис вежгыны любӧй бывалӧй салдат, но асывнас, кор пырис бинтӧн кӧртавны кисӧ да казьтыштіс тӧрытъя лоӧмторсӧ, сійӧ чуймис да первойсӧ весиг эз эскы сы чужӧмлӧн да став фигуралӧн кыпыд, кутшӧмкӧ плакатнӧй, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь мичлунлы, коді вӧлі властнӧйӧн, команднӧйӧн, пыр жӧ синмӧ шыбитчанаӧн.
Достоевскийлӧн эм фраза: «Медводдза сьӧлӧмӧ мӧрччӧм серти сійӧ меным кыдзкӧ неокотаысь воис сьӧлӧм вылӧ».
Вот татшӧмтор жӧ лои и Воропаевкӧд.
Вежон мысти найӧ вӧліны нин бур ёртъясӧн, а мӧд вежон мысти на йылысь заводитісны гусьӧникӧн сёрнитны, кыдзи недыр мысти лоан гозъя йылысь, кӧть асьныс найӧ гӧтрасьӧм йылысь эз и думыштлыны.
Горева вӧлі мича, да, мый нӧшта важнӧйджык, — вежӧра нывбаба.
Тӧлка морткӧд некор оз босьт гажтӧм да сыысь некор он дӧзмы, и ставыс вӧлі эськӧ буретш сідзи, кыдзи заводитчис да ладвыв пуксис нин, не кӧ Воропаевлӧн выльысь, нёльӧдысь сьӧкыда ранитчӧм.
Сэк, кор сійӧ тӧдмаліс, мый Горева ачыс ампутируйтіс сылысь коксӧ, сылы лои гӧгӧрвоана, мый на костын воддза йитӧдыс абу нин позяна, да мый инвалидӧн лоӧм бӧрын ӧні сійӧ некор оз вермы выльмӧдны сыкӧд сійӧ йитӧдсӧ, кодъяс вӧліны...
Мый ӧні сійӧ оз вермы представитны асьсӧ кодӧнкӧ мӧдӧн, сылӧн пациентӧн кындзи, да, дерт нин, не верӧсӧн...
Да и кодлы, юавсьӧ, окота ноксьыны сэтшӧм верӧскӧд, кодлӧн тыас восьса туберкулёз да висьӧ мускыс?
Важ радейтӧм эськӧ эз вош, выльыс вермис кусны сьӧкыдлунъяс вӧсна.
Да и абу лӧсьыд мужичӧйлы заводитны олӧм сэтшӧм мортӧн, кодлы колӧ нянька.
Бӧръя ранитчӧмыс быть тшӧктіс Воропаевӧс корсьны мӧд олӧм, не сійӧс, коді вӧлі войдӧр, и не сыкӧд, кодкӧд чайтліс...
Вот сэки и думыштӧма вӧлі лунвылӧ мунӧм йылысь, да став тайӧ тшаквасӧ керкаӧн да усадьбаӧн, кӧть, мӧдарӧ кӧ, абу нин и сэтшӧм тшаква: ӧд сійӧ, збыльысь, вӧлі збыльысь висьӧ, а пиыс — висянвыйын, и кыкнанныс найӧ инвалидъяс да кыкнанныс водзын воссис выль, тӧдтӧм да — коді сійӧс тӧдас — шуда-ӧ олӧм.
Но бӧрйыны вӧлі нинӧм.
Выльысь и выльысь Воропаев видзӧдлывліс саридз вылӧ да нимкодясис гӧраясӧн, медым вунӧдчыны, и недыр кежлӧ збыльысь вунӧдчыліс.
Лунвылыд та кузя — шензьӧдана бурдӧдысь.
Сійӧ тшӧктӧ мортӧс не сӧмын аддзыны вӧр-ва, но и кывны асьсӧ вӧр-ва пытшкын.
Некӧн ті он кылӧй сідз, мый тіян эм синъяс, кокъяс, тыяс, ныр да пельяс, кыдз лунвылын, гӧраясын либӧ саридз дорын.
Парусъяс да кодзувъяс вылӧ ті видзӧданныд сідз, быттьӧ важ тӧдсаяс вылӧ, кодъяскӧд важӧн нин эн аддзысьлӧй войвылын.
Ті верманныд сёрнитны паныдасьысь пукӧд да тӧдмавны: кӧні сійӧ шензьӧдана глицинияыс, кодкӧд ті аддзысьлінныд во дас сайын да кодӧс помнитанныд нэм чӧжныд.
Пӧжалуй, лунвылын морт не сӧмын тышкасьӧ ывлавывкӧд да венӧ сійӧс, но и ачыс сійӧ, ывлавылыс, дзик ӧткӧн шымыртӧ да веськӧдлӧ мортӧн кутшӧмкӧ аслас дивӧкодь, путьтӧм законъяс серти.
Воропаев видзӧдіс ставсӧ, мый тювгис-локтіс машиналы паныд, ыджыд майшасяна сьӧлӧмкылӧмӧн, быттьӧ сы син водзын котӧртысь кыртаяслӧн, пуяслӧн, кустъяслӧн да лэбачьяслӧн верзьӧма чукӧрысь колӧ вӧлі сылы ӧні аддзыны тӧдса ловторӧс да чукӧстны сійӧс, медым босьтны аскӧдыс мунны ӧтлаын.
Думайтсис и Корытов йылысь.
Сыкӧд неногӧн тӧдмасьӧм да сэсся чорыда вензьӧм, коді пыр жӧ паныдӧн найӧс сувтӧдіс ӧта-мӧдыслы, ӧні Воропаевлы вӧліны мустӧмӧсь.
И кыскис жӧ чӧртыс сійӧс пырны тайӧ венас!
Веськыда вежӧрӧ мӧрччӧм, шуны кӧ нин, гежӧда овлывлӧ точнӧй судьяӧн, и Корытов, вермас лоны, ёна бурджык сы серти, кутшӧмӧн сійӧ кажитчис Воропаевлы медводдза тӧдмасигӧн.
И век жӧ, Воропаев некыдз эз вермы мездысьны тайӧ варов администратор дінӧ мустӧмтӧмлунсьыс.
Ак, эз сулав сыкӧд вензьыны!
Эз сулав!..
И мӧвпысь, мый тайӧ Корытовыскӧд сылы ковмас паньыштны не этша шог, лоліс ещӧ делӧджык да гажтӧмджык.
Пуяс костӧд лестукъясӧн тӧвзис ру, коляліс пу увъяс вылӧ ассьыс еджгов-руд туйяс.
Ру, ру, ӧні быдлаын вӧлі сӧмын ӧти ру.
Тупуяс нуисны сійӧс асланыс вижов, кӧрт, тронякылысь туганъяс вылын пастукалан няйт буркиясӧс моз, а кизиллӧн да боярышниклӧн кустъяс — чышъянъясӧс моз.
Весиг вижӧдӧм туруныс крукавліс ас вылас кымӧръяслысь еджыд лестукъяссӧ да вевттьысис наӧн.
Кодкӧ кымӧръяссӧ вӧтліс гӧраясысь, и найӧ сёртасъясӧд чепӧсйисны увлань, ковтысъясӧ, но тані найӧс паныдаліс саридз, — найӧ кутісны шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, чепӧсйисны туй пӧлӧн да сувтісны, сынӧдлӧн быд вӧрзьӧмысь дрӧгъяліг да лайкъяліг.
И ульсалӧмла сорласисны ас костаныс краскаяс.
Косьмӧм гранат корка рӧма, пятнояса, сьӧдовгӧрд гӧра сайӧдіс мӧдӧс, коді вӧлі пемыдлӧз, кыдзи гожӧмын лун шӧр кадӧ гы, улис, небыд да вуджӧртӧм; лӧзыс рӧмзьӧдіс аснас сёртасӧс, коді муніс орччӧн, лӧзыс ӧтлаасис енэжкӧд да вӧчис сійӧс лӧзӧн жӧ, ойдӧдіс ас водзладорсьыс сьӧдов-гӧрд гӧраяслысь вежтассӧ да разаліс сы вывті рӧмыд кодь гудырӧн.
Рӧмъяс гартчисны, ключ моз булькйисны, вошлісны да тыдовтчылісны бокын.
«Меным зэв окота овны, меным сэтшӧм окота овны, мый некор на эз вӧв сэтшӧм окотаыс, но вӧчны мӧд ногӧн, кыдзи артмис, оз позь.
Ме — бать, меным колӧ быдтыны пиӧс, и ме вися, слаб, эбӧстӧм, ме некодлы ог ков, ме — обуза.
Прӧстит менӧ, Шура, прӧстит да вунӧд», — кос синваӧн бӧрдіс сылӧн лолыс.
— Меным лоӧ сьӧкыд, — гораа шуис сійӧ да сылысь виръяйсӧ топӧдысь полӧмлӧн зывӧк вешкыртӧмысь весиг куньтыртліс синъяссӧ. — Нелямын куим арӧсӧн, менам положенньӧын...
Ок, и сьӧкыд жӧ...
Ставсӧ колӧ выльысь, ставсӧ... а вынъяс этшаник, вынъясӧй сӧмын вежӧрын.
И медводдзаысь сылы лои жаль, мый сійӧ коли ловйӧн.
Тшыглун да страшнӧя мудзӧмыс тіравмӧн да юр бергӧдчытӧдз шымыртісны ӧні сійӧс, кыдзи приступ.
Ак, кутшӧм ӧткаӧн вӧлі сійӧ!..
Совхоз «Вермӧм» вӧлі нималӧ аслас вина маркаясӧн.
Коркӧ вӧвлӧм асшӧръя видз-му, кодӧс бӧрынджык ыдждӧдісны уна посниджык усадьбаяс ӧтлаалӧмӧн, совхоз, медбӧрын, лои аслыссяма вина вӧчан практическӧй институтӧн, виноград вӧдитӧм да вина вӧчӧм кузя лабораторияӧн, кӧні любӧй сьӧд удж вӧчысь вӧлі ичӧтик наука деятельӧн.
Некымын татшӧм совхоз лӧсьӧдісны нималана синдикат.
Шойччан лунъясӧ «Вермӧмын» мунлісны наука конференцияяс.
Программаын кӧ нинӧм торъя интереснӧйыс эз вӧв, то сэки, медым кыпӧдны «конференция» дорӧ интерес, сёрнитіс учёнӧй вина вӧчысь Широкогоров.
Сійӧс кывзыны волывлісны весиг челядь, сы вӧсна мый сійӧ висьтасьліс мойдысь моз.
Тадзи вӧлі и сійӧ вежалунӧ, кор Воропаев, асьсӧ ёрис сыысь, мый гортас колис нопсӧ, кӧні вӧліны консервъяс, воис случайнӧй грузовик кузовын совхознӧй контора руд стрӧйба дорӧ.
Сійӧс кынтіс, и сійӧ радпырысь пыр жӧ эськӧ водіс узьны.
— Начальствоыс ас ордас? — юаліс сійӧ кӧмтӧм кока нывкалысь, коді вӧлі котӧртӧ сэті.
— Начальство?
Тю!
Найӧ жӧ лекция вылынӧсь! — и, косньӧд мыгӧрнас тшапа песовтчыштӧмӧн, нывка котӧртіс клубӧ.
Воропаев мӧдӧдчис сы бӧрся.
Ыджыд да сӧстӧм белитӧм стенъяса жырйын, кытчӧ вӧлі сувтӧдлӧма уна сикаса табуреткаяс, морт ветымын кымын кывзісны дженьыдик дзор тошка мича чужӧма стариклысь висьталӧмсӧ, кодлӧн челядь сяма югыдлӧз синъясыс, кажитчӧ, пыр сералісны либӧ век кыпыда югъялісны.
Сійӧ эз докладывайт, а сёрнитіс, да, кажитчис, урчитӧм программатӧг, юалӧмъяс кузя, кодъясӧс помся сеталісны сылы кывзысьяс.
Воропаевлы тайӧ кажитчис сэтшӧм интереснӧйӧн, мый сійӧ перйис блокнот да заводитіс пасъявны аудиториялысь юалӧмъяссӧ.
Старик Широкогоров — тайӧ вӧлі буретш сійӧ, кыдзи гӧгӧрвоис Воропаев, — лӧня вочавидзліс став юалӧмъяс вылӧ, а кор юалӧмъяс бырисны, сійӧ, кутшӧмкӧ мугыртчысь практиканткаӧн гижӧм, но кырымавтӧм записка вылӧ сувтӧмӧн висьталіс школьникъясӧн да пионеръясӧн бурдӧдан турунъяс чукӧртӧм йылысь да вайӧдіс кымынкӧ вӧвлытӧм лыдпасъяс, кодъяс сэтшӧма шензьӧдісны Воропаевӧс, мый сійӧ пасйис найӧс, ӧні нин Широкогоровлысь ни ӧти кыв кольтӧг, кӧть тшыгйыс мучитіс сійӧс ӧні сідз, кыдзи ранение.
Широкогоров висьталіс бурдӧдан турунъяс чукӧртысь челядь йылысь, и дона куа пемӧсъяс бӧрся кыйсьысь челядь йылысь, и быдмӧгъяслӧн бурдӧдан тӧдмӧсъяс йылысь, и сы йылысь, кутшӧм кокниа да прӧстӧя «Вермӧмса» челядь вермисны эськӧ отсавны государстволы, — а сэк жӧ вӧлі артмӧ, мый сійӧ висьталӧ мортлӧн мича олӧм йылысь и мортлӧн дзоньвидзалун йылысь.
Сылӧн висьталӧмыс вӧлі прӧстӧй да сыкӧд тшӧтш ыждалысь, кыдзи кывбуръяс.
Сійӧс позьӧ вӧлі кывзыны мудзлытӧг.
— Прӧща кора, полковник ёрт... — Воропаев ӧдйӧ бергӧдчис гӧлӧслань, садьмытӧм синъяснас лапйӧдлігтыр.
— Да-да?
— Доклад помасис, ми нин помещениесӧ игналам.
Ті, гашкӧ, код дінӧ кӧ могӧн?
Паськыд пельпомъяса, коверкот костюма (гимнастёрка, галифе да кепка), уска мужичӧй шензьӧмӧн видзӧдіс Воропаев вылӧ да веськыд кинас корана ӧвтыштавліс ӧдзӧслань.
Сылӧн важӧн нин бриттӧм чужӧмыс, коді та вӧсна век жӧ абу воштӧма ни гӧгрӧслунсӧ, ни свежлунсӧ, вӧлі явӧ тӧждысяна.
— Да-да...
Кыдз нӧ...
Меным директор дорӧ, — кутіс бормочитны ёна мугыртчӧм Воропаев, протезнас улӧс кокъясӧ крукасьлігтыр да аслас узьӧмысь, аслас вермытӧмысь да, колӧ чайтны, аслас йӧй сяма видысь яндысигтыр.
— Сідзкӧ, пӧжалуйста, ме ордӧ.
Ме — Чумандрин, директор, — и лӧз паськӧма мужичӧй мӧдӧдчис петны.
Тайӧ вӧлі зэв бур, мый сійӧ муніс водзын, и Воропаев вермис удитны мынтӧдчыны шӧйӧвошӧмсьыс.
Дерт, вӧлі тешкодь, мый сійӧ унмовсис доклад шӧрын.
Тасянь сійӧ и заводитіс, кор пырис директорса кабинетӧ, коді вӧлі ыджыд, гажакодь, лӧсьыда обставитӧма книжнӧй шкапъясӧн да фигурнӧй бутылкаясын винаяслӧн образечьясӧн.
— Воны, медым тӧдмасьны Широкогоровкӧд да — унмовсьны сылӧн доклад вылын?
Скандал, прамӧй скандал! — нюмъялігтыр да кияссӧ шевгӧдлігтыр шуис сійӧ.
Чумандрин качӧдліс ки вылас ӧдзӧс ключьяслысь чукӧр да веськодьпырысь бергӧдіс гижасян пызан вылысь бумагаяс, буракӧ, тӧдтӧм мортлысь ас йывсьыс паськыдджыка висьталӧм виччысигмоз.
И Воропаев эз мӧд ёна нюжмасьны.
— Ме Корытовсянь.
— Ті абу Воропаев?..
Корытов ыстіс миянлы тіян йылысь запискатор, — нюммуныштліс директор. — Виддза оланныд!
Ті нӧ мыйла воӧм бӧраныд сразу эн корсьӧй менӧ? — эскытӧма, кӧть и торъя интересуйтчытӧг юаліс сійӧ.
— Корытов ыстіс ме йылысь записка?
— Ага.
— Кор нӧ сійӧ удитіс?
— Да запискасӧ вайис тіянӧс вайысь машиналӧн шоперыс.
Ми тіянӧс кык час нин виччысям...
Ме пола, мый ті онӧ нин суӧй миян столовӧйысь ужин. — Чумандрин видзӧдліс ӧшинь пыр да жугыльтчӧмӧн шутёвтіс, кор кутшӧмкӧ приметаяс серти пыр жӧ казяліс, мый столовӧйыс пӧдса нин. — Но, ладнӧ, лӧсьӧдчам кыдзкӧ походнӧй сямӧн.
Ті, гижӧ Корытов, весиг рейсовӧй карточканытӧ абу босьтӧмныд.
Весьшӧрӧ.
Но, мунамӧй старик ордӧ, сійӧ виччысьӧ.
Чумандрин сёрнитіс ӧти темасянь мӧдӧ ӧдйӧ вуджӧмӧн, быттьӧ тэрмасис кытчӧкӧ, и Воропаевлы эз вӧв кокни следитны сы мӧвпъяс бӧрся.
— А лӧсьыд-ӧ меным ӧні?
Татшӧм яналӧм бӧрад?
— Мыйла нӧ абу лӧсьыд?
«Мыйын делӧыс? — кузь, пемыд коридорӧд муніг думайтіс Воропаев. — Мыйсяма сэтшӧм тешкодь корытовскӧй тӧждысьӧм, мыйла сылӧн сідзи: видзчысьӧм вӧсна али вниманньӧ вӧсна...
Пӧжалуй, регыдджык видзчысьӧм вӧсна — водзвыв юӧртны воӧм йылысь, медым, ӧтарсянь, эз вӧвны некутшӧм виччысьтӧмторъяс, а мӧдарсянь — медым ме тшӧтш помниті, быдсяма лоӧмтор вылӧ, мый начальство оз узь».
Век жӧ Корытовлӧн виччысьтӧм тӧждысьӧмыс сійӧс вӧрзьӧдіс.
— Кывзӧй, Чумандрин ёрт, а Широкогоров казявліс, мый ме узи?
— Сӧмын сійӧ и гӧгӧрвоис, кытысь корсьны тіянӧс, а то эськӧ ті асылӧдз миян иган сайын пукалінныд...
Но, нинӧм, ӧні сёйыштам.
Старик сводка кывзӧ...
Ньӧжйӧджык, тані порог...
Энӧ усьӧй...
Вот сійӧ, Воропаев.
Тӧдмасьӧй.
Лӧз костюма старичок кыпӧдчис джуджыд креслӧысь.
— Виддза оланныд...
Писькӧдчисны Будапештысь асыв-войвылынджык...
Кора тіянӧс татчӧ, креслӧас...
Кывзыштам.
Широкогоровлӧн кабинетыс вӧлі войнаӧдзса кодь зэв лӧсьыд.
Джоджын — ковёръяс, стен пӧлӧн небӧгъяс, сьӧкыд тупу пызан, код гӧгӧр тэчӧма стопаясӧн небӧгъяс да журналъяс, кодъяс костӧ пукталӧма либӧ лӧз бумага полоскаяс, либӧ восьтӧма колана лист бокын, диван да креслӧяс, и на дорын ичӧтик гӧгрӧс пызан альбомъясӧн, да мича вина бутылкаясӧн неыджыд витрина, и, медбӧрти, кужӧмӧн вӧчӧм ыджыд, фотографияса панорама «Виноград чукӧртӧм», да зэв мича шӧлк абажур улын лампа — ставыс быттьӧ тӧдӧмӧн служитіс Широкогоров фигуралы доргӧгӧрӧн.
Старик вӧлі неыджыд тушаа, но зэв бур, артисткодь тэчаса.
Чужӧмыс Анатоль Франслӧн кодь, ёсь дзор тошка да вежӧра, мелі, пыр нюмъялысь синъяса.
Дзор кудрияс вылас лӧсьыда пукаліс сьӧд шӧлк ермолка.
Тӧдчан сӧнъяса киясыс гожъялӧмаӧсь да зэв тэрыбӧсь.
Кузь кос чуньясыс пыр вӧрӧны, пыр мыйкӧ висьталӧны либӧ мыйкӧ юалӧны, гашкӧ, шензьӧны.
На вылӧ видзӧдӧмӧн, стӧча позьӧ тӧдны, мыйӧн занятӧсь стариклӧн мӧвпъясыс.
Но медшӧрыс сылӧн абу киясыс, а видзӧдласыс, — абу синъясыс, кодъяс гажаӧсь, пӧрысьӧсь, а буретш видзӧдласыс, кодӧс кадысь кадӧ быттьӧкӧ кыпӧдлӧ старик креслӧсяньыс став скӧр (збыльвылас жӧ абу скӧр) тушатырнас да петкӧдлӧ сійӧс став тӧдчанлуннас.
Тайӧ — полководечлӧн видзӧдласыс.
Воропаев кыйис асьсӧ тешкодь мӧвп вылын, мый сійӧ некымынысь муртса эз сувт веськыда стариклӧн тӧдмалан видзӧдласысь.
Громкоговоритель дугӧдӧм бӧрын Широкогоров томдырся тэрыблунӧн друг шыасис Воропаев дінӧ.
— Да кыдзи нӧ тайӧ, муса полковник?..
Энлӧ, энлӧ, ті нин чӧв олыштӧй...
Лыддям Геннадий Александровичлысь гижӧдторсӧ: тіян ордӧ пӧ петіс нималана лектор, веськыда фронт вывсянь, нартитӧй...
Но, миянӧс ӧд оз ков ёна корны, — нуӧдім дасьтысян удж, котыртім аудиторияӧс, а сійӧ вӧлӧмакӧ... да энӧ ӧвтчӧй ме вылӧ кияснаныд, прӧстудитанныд ещӧ... а сійӧ узьӧ, лӧня узьӧ!
— Ме сэтшӧма мудзи, кынми да — веськыда висьтала тіянлы — сэтшӧма ылалі тіян докладӧн...
— Некутшӧм гӧгӧрвоӧдӧмъяс оз отсавны, дона полковник, кӧть ме тіянлы тырвыйӧ эска: менӧ ачымӧс выль местаясын пыр личкӧ венны позьтӧм унзіль...
Ті верманныд вештыны ассьыныд мыжтӧ ӧтиторйӧн — закуситӧй, юыштӧй вина, сувтӧй фронтъяслӧн карта дінӧ да висьталӧй ставсӧ, мый тіян ловыдлы окота.
Бӧрыньтчыны оз вӧлі позь.
— Ті миянлы, грекаяслы, медводз Будапешт йылысь висьталыштӧй, полковник.
Тадзи заводитчис Воропаевлӧн нималана Широкогоровкӧд тӧдмасьӧм.
Чумандрин вайис выявтӧм рис рок, сійӧс тэрмасьӧмӧн сёйыштӧм бӧрын да стӧкан тыр зэв бур рислинг ӧтпырйӧ юӧм бӧрын Воропаев кутіс кывны асьсӧ бурджыка.
Тайӧ рытас тыдовтчис мыйкӧ вывті фронтовӧй сяма, и сійӧ ыджыд кыпыдлунӧн кутчысис аслас гӧгӧрвотӧм аскиа лунлӧн тайӧ нимкодь пертасъясас.
Дунай вӧсна тыш мунӧмсӧ Воропаев гӧгӧрвоис зэв бура да ӧні вермис петкӧдлыны асьсӧ не сӧмын бур докладчикӧн, но и прӧстӧ бура тӧдысьӧн, пӧшти ас синмӧн аддзылысьӧн, пӧшти участвутысьӧн.
Дунай вӧсна тыш, кодӧс нуӧдісны 2-ӧд да 3-ӧд Украинаса фронтъяс, Воропаевлы кажитчис медся сьӧкыд манёвръяса да виркисьтанаясысь ӧтиӧн.
Врагӧс зыран операцияяс тані сьӧктаммисны грӧзитана гӧгӧртӧмъясӧн да кытшалӧмъясӧн, тыш муніс Дунай вӧсна; повтӧга вуджалӧмъяс да ю мытшӧдъяс сайӧ ещӧ на героическӧйджык вешйӧмъяс ӧтлаасьлісны виччысьтӧм, нюжалана дорйысян тышъясӧн, кодъяс вуджлісны кытш пиӧ босьтӧмъясӧ, — и ставыс тайӧ ӧддзысь темпъясӧн, содысь масштабъясӧн, йӧзлӧн вӧвлытӧм крепыдлунӧн дырйи, коді сідзжӧ ӧтарӧ содіс.
Тайӧ вӧлі ӧти и сійӧ жӧ кадӧ гӧра-ювывса да степ-вӧрса чорыд тыш, кӧні вермисны ковмыны и конникъяс, и десантникъяс, и парашютистъяс, и сапёр-диверсантъяс, кӧні салдатлӧн военнӧй кужанлуныс сюрліс медся чорыд велӧдӧм улӧ, сы вӧсна, мый колӧ вӧлі кужны ӧтпырйӧ наступайтны да дорйысьны, мунны водзӧ и кодйысьны муӧ, лоны кытшолын да асьтӧ кывны кытшалысьясӧн, усьны ранитчӧмаӧн да век жӧ личлэдзлытӧг кыссьыны водзӧ, рытыввывлань.
Кӧнкӧ коридорын часі кучкис дас ӧтиысь.
Пӧсьпырысь, Воропаев ӧдйӧ пырис висьт темпӧ.
Война ловзис сы син водзын.
Войналӧн мадьяр театр йылысь висьталӧм бӧрын, сійӧ вуджис чехословацкӧйӧ, висьталіс Румыния йылысь аслас вежӧрӧ мӧрччанторъяссӧ да дженьыдика юӧртіс Афиныын лоӧмторъяс йылысь (буретш лун-мӧд сайын вӧлі юӧртӧма Афиныын кытшӧ босьтан положенньӧ йылысь).
Сылы дум вылас воис август 31 лунся асыв, кор танк броня вылын сулалӧмӧн сійӧ пырис Бухарестӧ.
Шудысла сылӧн бергӧдчис юрыс.
Чернослив синъяса румынкаяс кавшасисны танк вылӧ, медым окавны броня вылын пукалысьясӧс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пар мавтанторйӧсь, быттьӧ доймалӧма.
Ранитісны кӧ сійӧс тайӧ лунас, сійӧ, тӧдӧмысь, эз кыв эськӧ доймӧмсӧ.
— ... Но торъялана кыпыдджык, меддонаджык, некор вӧвлытӧм вӧлі сентябр дас квайтӧд лун.
— Тайӧ нӧ мый, энлӧй?..
— Кор ми пырим Софияӧ...
— Ага, да, да, да...
Прӧститӧй...
Воропаев тыртіс бокалсӧ.
Киыс сылӧн тіраліс.
Сӧдз вина войт ньӧжйӧник визувтіс чуньсяньыс килутшланьыс.
— Ен мед сетас ловби сылы, коді коляс йылӧмлы тайӧ лун йывсьыс казьтылӧм!
Широкогоров да Чумандрин кисьтісны жӧ аслыныс.
— Ме эг вермы ыззьӧмтӧг лыддьыны фронтсянь письмӧяс, — шуис профессор.
— Да мый сэн ыззьӧмыд!.. — торкис сійӧс Воропаев. — Абу сэтшӧм кылыс, медым стӧча висьтавны, мый вӧлі.
Ме вӧлі Рочмуӧн, гӧгӧрвоанныд?
Ме нуи аслам пельпомъяс вылын дас нэм, кодъяс торйӧдісны миянӧс.
Меным ӧнӧдз на кажитчӧ, мый менам нимӧй тӧдса Софияса став йӧзлы да мый ме тӧдса ставнас карыскӧд.
Веськыд кыв!
Воропаев висьтавліс бокалсьыс гежӧдика юышталігмоз, — бокалсӧ вочасӧн бӧр тыртліс чӧволысь Чумандрин, кодлӧн чужӧм вылас ворсісны красуйтчӧмлӧн став рӧмъясыс.
И кымын унджык юис Воропаев, сымын ёнджыка сылы окота вӧлі висьтавлыны и сымын интереснӧйджыка и кыпыдджыка сійӧ висьтавліс.
Ассьыс ичӧтик тошсӧ чабралігтыр Широкогоров сӧмын юасис, Чумандрин пай вылӧ кольлісны сӧмын ӧти паузаяс, кор, вина кисьталігмоз, сійӧ удитліс сюйыштны:
— Вот тадз, ей-богу, сёрнитыштан йӧзыдкӧд — и кык мында вежӧраджык лоан.
Сэсся, кор Воропаев пӧшти нин воштіс гӧлӧссӧ, сійӧ дженьыдика, шуткаӧн моз висьталіс Широкогоровлӧн куимысь юалӧм вылӧ, кыдзи сійӧ веськаліс Корытов ордӧ, керкакӧд аслас мытарствояс йылысь да пи йывсьыс, кодӧс сійӧ регыд должен вӧлі вайны Мӧскуаысь, да сы йылысь, мый сійӧ ӧтка, да мый ӧні сылӧн некор нин оз ло сійӧ шудыс, коді вӧлі армия радъясын тышкасигӧн.
— Ме уси шудсьыс, кыдзи самолётысь.
Ставыс коли сэтчӧ — нималӧм, ёртъяс... ставыс, ставыс, а Корытов эз отсав весиг керкаӧн.
Сы вӧсна мый керка йылысь юалӧм эз вӧв военнӧйӧн ни научнӧйӧн, а аслас сям серти сӧмын котыртанаӧн, Чумандрин лыддис шогманаӧн водзӧ нуӧдны сійӧс сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи сылӧн вомъёртъясыс кыпӧдлісны юалӧмъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі налы видлавны, да, чужӧм вылас майшасьӧм петкӧдлӧмӧн, лӧня нурбыльтіс:
— Но, енмӧй, но мый нӧ тайӧ!
Дача эз аддзы!..
Да тэ кывзы менӧ, Воропаев, кӧсъян кӧ ме тэныд дзик пыр куим дача сета.
Талун либӧ аски дас час асылысь не сёрӧнджык.
Локтан ме ордӧ, висьтав?
Нет, тэ войдӧр висьтав, локтан али он?
И Широкогоров пельпомлань копыртчӧмӧн зілис, кыдзи быд юыштӧм морт, вӧзйӧмсӧ пыр жӧ помавны делӧӧн да шӧпкӧдіс сылы кирган гӧлӧсӧн:
— Миян ӧд... эсійӧ... но, рыжӧйтӧ... всё равно сідз ли тадз вештам водзӧ...
Сідзкӧ, ме коля заместительтӧг, кыдзи араб пустыняын...
Вернӧ, Сергей Константинович?..
Сыысь ӧтдор, клубӧн завыс абу... — да стариклысь лӧнь чужӧм вывсьыс ошкӧм казялӧм бӧрын веськӧдчытӧг кватитіс Воропаевӧс протезӧдыс, аслас ён ки пыдӧснас сідзи швачнитіс сэтчӧ, мый протезыс дзуртыштіс, да скӧрысь довкнитіс юрнас: — Да тайӧ дзик тшаква, донаӧй.
Ме ӧні обкомӧ звӧнита.
Татшӧм оратор, ыджыд партийнӧй опыта морт, а сійӧ — пропагандистӧн. — И друг веськӧдчис да гӧрд винаысь сьӧдасьӧм вомдоръяссӧ паськӧдӧмӧн серӧктіс:
— И медшӧрыс, керка эз и получит!..
Кывлінныд, Сергей Константинович?..
Эз получит!
Но и Корытов!
— Геннадий Александрович — вежӧра морт, да ӧд, кыдз шуласны, и старука вылӧ овлӧ проруха, — осторожнӧя пасйыштіс Широкогоров, коді беспартийнӧй вежавидзӧм вӧсна эз радейтлыв кывкутысь уджалысьясӧс сералӧм.
— А меным тіян Корытовныд эз кажитчы тӧлка мортӧн, — ковтӧм чорыдлунӧн да явӧ этш тӧдтӧг немвиччысьтӧг шуис Воропаев да шуигмозыс ачыс жӧ асьсӧ дивитіс, весиг муртса эз ёрччышт гораа татшӧм прӧститны позьтӧм кутчысьтӧмсьыс. — Сьӧкыд тіян йӧзыдлы тані, — содтіс сійӧ, делӧсӧ ладмӧдны тэрмасьӧмӧн.
Чумандрин тэрыба тыртіс бокалъяс.
— А кӧні налы абу сьӧкыд? — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ. — Йӧзыдлы ӧні, вокӧ, быдлаын сьӧкыд.
Война!
И Корытов ордын сьӧкыд, и, чайта, тэнад фронт вылын налы эз жӧ кокни вӧв.
Паськыд креслӧын пукалігӧн Широкогоров вом дорӧдзыс лэптӧм киясыслысь чуньяссӧ инмӧдаліс ӧта-мӧд дінас, быттьӧ личлэдзлытӧг прӧверайтіс налысь чувствительностьсӧ.
Сылӧн вежӧра мича синъясыс видзӧдісны Воропаев вылӧ воинственнӧя, быттьӧ корисны пыр жӧ вензьыны.
— Вермыны этатшӧм войнаын, да медым эз вӧв сьӧкыд? — шензьӧмпырысь шуис сійӧ. — Сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяслы ставыс эськӧ кажитчис кокниӧн, колӧ вӧлі судитны кыдзи весь олысьясӧс... да, буретш, кыдзи весь олысьясӧс да немортъясӧс, а то кодлы нӧ сэсся вермис лоны кокни?..
Сӧмын немортъяслы да яндысьтӧмъяслы... — сійӧ креслӧ дорӧ гырддзайывччӧмӧн вӧрӧдіс кияссӧ, быттьӧ пыркӧдіс найӧс, да шыӧдчис веськыда Воропаевлы. — Да тіянлы ӧмӧй аслыныд, дона полковник, вӧлі кокньыд?
И сьӧкыдыс ӧмӧй лои ӧти Корытов вӧсна, и сӧмын тані, миянын?
И ёсьман да гызьӧм формаясӧ пӧран сёрни вуджис война кадся сьӧкыдлунъяс вылӧ, — и мый йылысь сӧмын эз сёрнитны сійӧ часас!
А Чумандрин, сералӧмӧн да дӧвӧльлунысла чуньяснас шлёчкӧдчӧмӧн, пыр кисьталіс да кисьталіс, кутшӧмкӧ, колӧ лоны, зэв тешкодь, сылы дыр кежлӧ помнитсьӧм анекдотысь фраза долигтыр:
— Гиж, Карапет, формасӧ тӧдан!
Регыд Воропаев асьсӧ кыйис сы вылын, мый и сійӧ шуалӧ тайӧ сӧрӧмсӧ да весиг тшӧтш корӧ дольны Широкогоровӧс, но сійӧ вежавидзӧмӧн пыксьӧ.
— Бур мортлы гажмӧмыд оз вай лёксӧ, — Широкогоровлы пельпомас тапнитігмоз шуис Воропаев. — Кыдзи чайтанныд?
Ӧні сійӧ оліс кыдз быттьӧ «гораа», ортсылань гӧнӧн, гугӧдӧм перчатка кодь, сылӧн став чувствоясыс вӧліны ортсыынӧсь, нинӧм эз дзебсьы.
— Да ну тіянӧс, ме узьны кӧсъя! — кажитчӧ, сӧмын думыштіс сійӧ, но Чумандрин мыйлакӧ пыр жӧ чепӧсйис сы дорӧ да кутчысьӧмӧн нуӧдіс сійӧс.
— Гиж, Карапет, формасӧ тӧдан? — шеныштіс кинас Воропаев, да найӧ, код тӧдас мыйла, кыкнанныс серӧктісны.
Сійӧ садьмис чужӧмсӧ пӧся малалӧмысь.
Югыдлӧз занавес шӧрипӧв юкис ыджыд ӧшиньсӧ, да жырйын ставыс вӧлі лӧзов зарни рӧма, дзик тӧлыся войын моз, а синъёрмӧн еджыд йиркын визьӧн ворсӧдчисны да вералісны кельыдлӧз югӧръяс.
Сійӧ эз пыр гӧгӧрво, мый ӧшиньӧ видзӧдчис саридз да мый сійӧс малаліс шонді, но гӧгӧрвоӧм мысти чеччыштіс да ӧдйӧ пасьтасис.
И пыр жӧ кыліс Чумандринлысь кок шысӧ да гӧлӧссӧ.
— Пывсин-пӧлясин!
Аддзылінныд, кутшӧм ывлавыв ми тіянлы лӧсьӧдім?
Оз ыштӧд?
Кыдзи юрныд?
— Тэнад тайӧ винанад ме став делӧясӧс вунӧді, — вочавидзис Воропаев. — Ме ӧд, веськыда кӧ шуны, кежи юасьны тэнсьыд колхозъяс йылысь, кодъясӧс меным кесйӧдіс Корытов.
— Сідзкӧ, думайтан мунны?
— Колӧ.
— Но, кыдзи тӧдан!
А то со сійӧ, дачаыд тэнад, видзӧд! — и Чумандринлӧн кыз чуньыс индіс ылын тыдалысь еджыд веськыд пельӧсъяса керка вылӧ, коді кажитчис ыджыд напряженньӧа токлы будкаӧн либӧ гулю видзанінӧн.
— Рай!
А?..
Вот и шуа ме — мый лешакысла тэныд Корытовыс.
Лок ме ордӧ да и ов, мыйта колӧ.
— Аддзысим кӧ ми эськӧ тэкӧд, Фёдор Иванович, войдӧрлун, лои ме эськӧ нэм чӧж тэнад рабӧн, а ӧні ог вермы, абу лӧсьыд...
— Абу лӧсьыд сьӧм гусявлыны да гӧтыртӧ пӧрйӧдлыны.
А то со, мӧд керка тыртӧм, вылынджык, кырта вылас моз тай, аддзан?
Ыджыдджык лоас.
Тайӧс верма арендаӧ сетны.
Вай сёрнитчам.
Вайӧд питӧ да новоселье вылӧ кор гӧсьтъясӧс.
Дас вит во кежлӧ сета, ей-богу.
— Фёдор Иванович, эскы меным, ог вермы.
— Да мый ме тэныд висьӧм кутшӧмӧскӧ кӧвъяла али гусясьны велӧда?
— Яндзим лоӧ Корытов водзын, ог вермы.
Гӧгӧрвоа, мый меным тэ вӧчан самӧй сійӧ, мый ме ачым ог сяммы вӧчны, но ог вермы.
Сӧвесьтлы паныд лоӧ.
— Да мый вежсис кык луннас тэнад оланногын?
Районсӧ кӧ эськӧ дзикӧдз эновтін — сэки гӧгӧрвоа.
Да тэ виччысьлы, мырдӧн тэнӧ ог кут, мунам завтракайтам, аслад колхозъяс йылысь кӧть кывзышт.
— Ог кут завтракайтны, муна.
— Но, кыдз окотаыд.
Ме, веськыда кӧ шуны, пӧкмӧлля вылад ачым некор ог завтракайтлыв.
А тӧрыт ми, кывзы, лӧсьыда пызйыштім, а?
Сьӧлӧм вылад гажаджык!
И парк трӧпаясӧд сійӧс шоссе вылӧ петкӧдігӧн мунігмозыс кутіс дженьыдика висьтавлыны колхозъяс йылысь, кытчӧ тэрмасис Воропаев.
Матысса «Первомайся» колхоз, сы висьталӧм серти, немечьяс бӧрын коли пӧшти дзоньӧн, но медсясӧ артмис выль йӧзысь, кодъяс вуджисны татчӧ Кубаньысь да Донысь, а мукӧд колхозсӧ — «Калинин» да «Микоян» колхозъясӧс — вӧлі кушӧдз грабитӧма, а унджык олысьсӧ нуӧдӧма Германияӧ.
Нуӧдӧмаяс пыдди воалісны бокиса йӧз, но найӧ веськыда каитчӧны локтӧмсьыс да дасьӧсь пышйыны чужанінаныс.
— Сідзкӧ нӧ мый чӧртла найӧ вуджисны татчӧ?
Тӧдісны ӧд, кытчӧ мунӧны.
— А тэ ӧмӧй эн тӧд, кытчӧ мунан?
Тӧдін.
А кужин овмӧдчыныд?
Эн куж.
Сідзжӧ и найӧ.
Тэ дорысь эз жӧ вежӧраджыка налӧн артмы.
Но, вот шоссе — восьлав веськыда.
Кежавлы, удайтчас кӧ.
— Дерт жӧ.
— Керка йывсьыд думыштлы прӧст кадад!..
— Ладнӧ!
— Ме виччысьыштла, кылан?
— Ладнӧ!
Шонді ёрис син.
Улын, саридз дорын, еджыд гулю видзанін дзирдаліс ӧшиньяснас, кыдзи дона из.
«А шуд вӧлі сэтшӧм матын, сэтшӧм позяна...»
Збыльысь, мыйла сылы не мунны тайӧ Чумандрин дорас, мыйла не олыштны лӧсьыдіник гулю видзанінын да мыйла сійӧ должен узьлыны йӧз прӧстыняяс вылын да йӧз жыръясын, Корытов ордын уджалігӧн?
Вот лӧсявтӧмтор жӧ и лӧсявтӧмтор!...
Ӧд и локтіс сійӧ медсясӧ сы вӧсна, медым бурдны, ёнмыны, — да та вӧсна, дзик тайӧ мог вӧснаыс сійӧс и лэдзисны Мӧскуаысь, и некутшӧм лёктор эськӧ сійӧ эз вӧч, янсӧдчис кӧ Корытовкӧд...
Эз ӧд нэм чӧж кежлӧ во сійӧ татчӧ да кӧртав асьсӧ Корытовлы кыв сетӧмӧн, а кад кежлӧ, медым бурдны, сувтны кок йылӧ да бӧр бергӧдчыны радейтана удж дорӧ, вермас кӧ ас вӧснаыс тышсӧ.
А оз кӧ вермы либӧ нюжалас тайӧ тышыс уна вояс кежлӧ, то и Корытов ордын сылы нинӧм лоӧ вӧчнысӧ.
«Ей-богу, донкихотство кутшӧмкӧ!» — некымынысь гораа шуис сійӧ да сетіс кыв бӧр локтігас быть кежавны Чумандрин ордӧ да сёрнитчыны, но кӧнкӧ пытшкас дзебсясис мӧвп, мый сійӧ, дерт, оз мун Чумандрин ордӧ, сы вӧсна мый тайӧ эськӧ вӧлі, кыв шутӧг, збыльвылас мисьтӧмторӧн, кӧть ортсысяньыс абу подлӧ.
Тайӧ мӧвпыс веніс и ас вылас тешитчӧмсӧ и сетӧм веськыд кывсӧ.
Овлывлӧ олӧмад тадзитӧ!
И немтор он вӧч.
Тӧрыт, Корытовкӧд аслас кось вылӧ видзӧдтӧг, сылы лои жаль сьӧкыд уджысь тайӧ мудзӧм мортыс да кажитчис яндзим эновтны сійӧс ӧні, кор сійӧ аддзис татчӧс оланноглысь сьӧкыдлунсӧ.
«Ог мун, колӧ отсавны сылы.
Ичӧтика отсала и муна.
Мед оз шу, мый гастролёр».
Мунны эз ков ылӧдз, и регыд кокни туй да кыпыд асыв венісны сылысь олӧм лӧсьӧдӧм йылысь мӧвпъяссӧ.
Сійӧ муніс, кыдзи ньӧбасьысь, местаяссӧ шутитана бӧръялігмоз.
— Эк, кутшӧм хата эськӧ позис татчӧ зымӧбтыны! — гораа шуис сійӧ шӧйӧвошӧм нимкодьлунӧн, крут доръяса гӧрд рӧма кырта весьтӧ сувтігӧн.
Тайӧ кыртаыс, чукыль сайысь петкӧдчӧм мысти, сулаліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ лӧсьӧдчӧма юр кольмӧдӧмӧн чеччыштны саридзас.
Сійӧ пыр жӧ, дыр думайттӧг, нимтіс сійӧс «Кутш гӧра йылӧн», — и збыль, кыртаыс вӧлі гӧраса кутшъяслӧн мойдвывса поздысянін кодь.
Лэчыд тӧв да дзик куш вӧснаыс полысь да ляб лэбачьяс эськӧ эз вермыны овмӧдчыны сы вылӧ.
Сӧмын лёк поводдяӧн калечитӧм кык-куим тамариск да кырта дорӧ ӧшйӧдчӧм гӧрбыля пожӧм вӧліны куш извывса олысьясӧн.
«Кутшӧм быр паськыдін!..
Кыдзи нӧ важся кадъясӧ абу гӧгӧрвоӧмаӧсь сувтӧдны кутшӧмкӧ замок либӧ манастыр!..»
И сійӧ сувтіс да став йывсьыс вунӧдӧмӧн минут кызь стрӧитіс вежӧрас «Кутш двореч» поскӧн, кодӧс кералӧма кыртаын дзик саридз дорӧдзыс, ыджыд садйӧн, коді террасаясӧн лэччӧ увлань вадорса сёртаслань.
«Тані буретш и лоны шуда йӧзлӧн керкалы», — думайтіс сійӧ, мӧвпнас корсис, кодӧс эськӧ коравны татчӧ, кодлы вӧзйыны тайӧ местасӧ...
Дерт, сійӧ медся окотапырысь пуктіс эськӧ Кутш гӧра йылын ассьыс керкасӧ.
Пӧжалуй, эз, эз пукты эськӧ.
Эмӧсь масштабъяс, кодъяс виӧны асшӧръя лӧньлунтӧ.
Тайӧ кыртаыс вермис эськӧ овмӧдны ӧтнассӧ Прометейӧс, а оз кӧ нин Прометейӧс — то сӧмын зэв унаясӧс, вывті унаясӧс...
Мӧд глава
Колхознӧй собрание муніс витӧд час нин.
Колхоз правлениеса председатель, казак седлӧ моз пытшланьӧ лайкнитчӧм ён мышкуа, кузь тушаа морт, сьӧкыд уджъясысь мездӧм йылысь бурдӧдысьлӧн гижӧдторъясӧн шенасигтырйи, синваӧн кевмысис петны аски виноградник гӧрӧм вылӧ, — ӧд колисны нин став срокъяс.
Жырйын вӧлі лӧнь, быттьӧ йӧзыс узисны.
Ӧшинь сайын лэчыда омляліс тӧв да вевттис сёрнитысьлысь гӧлӧссӧ.
Мый сӧмын ӧні вӧчсис чукыльӧсь пемыд трӧпаяс вылын, кодъяс вӧліны тан уличаяс пыдди!
Тӧлыс тыртіс синъястӧ да пӧдтіс лолалӧмтӧ.
Муыс исковтіс кок увсьыд да сынӧдын дзижгис да омляліс, быттьӧ вылын нетшкисны кодӧскӧ ловъяӧс.
Сьӧкыд да гажтӧм вӧлі тані выль йӧзлы, и кутшӧм, прӧсти господи, гӧрӧм йылысь позьӧ сёрнитны тані, тайӧ сиктас кӧ унаӧс пыркӧдіс малярия, нюкыртіс ревматизм, а быдсяма нелючкиыс выль олӧманыс сы мында, мый и он лыддьӧдлы.
И дерт, сиктса врач вӧлі ас ногыс прав, кор сеталіс колхозникъяслы гижӧдторъяс да бюллетеньяс, но век жӧ Воропаев ӧдва кутчысис медицинаса тайӧ вывті нин зільысь служительсӧ гӧлӧстырӧн пинялӧмысь, коді, шуд вылас, пукаліс доза ылын сысянь, президиум скамья ылі помас.
Друг Воропаев гӧгӧрвотӧма кыліс, мый сы дорӧ шыӧдчӧны.
Сійӧ пӧдлаліс блокнотсӧ, кытчӧ вӧлі серпасалӧ чукыль-мукыльяс, да нюммунӧмӧн видзӧдліс чукӧртчӧм йӧзыс вылӧ.
Колхозса председатель сулаліс сыланьӧмоз бергӧдчыштӧмӧн да, кажитчӧ, некымынӧдысь нин юаліс, мый жӧ медбӧрти тшӧктас сійӧ вӧчны тайӧ йӧзыскӧд, кодъяс некодлы нинӧмын оз сочувствуйтны.
Воропаевлӧн юрас и ӧні эз вӧв ни ӧти дельнӧй мӧвп, но думайтны вӧлі некор.
Ышлолаліг да друг косьмӧм вомдоръяссӧ нюлігтырйи сійӧ кыпӧдчис да, протезнас дзуртігтырйи, матыстчис эстрада дорлань.
Залын воддзамоз вӧлі шензьӧдана лӧнь.
Воропаевлысь чужӧмсӧ чепляліс майшасяна гӧрдӧдӧм.
Сійӧ кызӧктыштіс.
Тайӧ вӧлі медбӧръятор, мый сійӧ вермис вӧчны.
— Фронтӧвикъяс залын эмӧсь? — сэсся юаліс сійӧ кирган гӧлӧсӧн, кӧть ачыс эз на тӧд, мый сылы колӧ тӧдмавны тайӧ юалӧмнас.
— Эм... эмӧсь... — ӧтпырйӧн вочавидзисны сылы некымын унзіль гӧлӧс.
— А нолы, вай видзӧдла тіян вылӧ, кутшӧмӧсь ті...
Пуксялӧй жӧ, ёртъяс, первой радас.
Оньыша да падъялӧмӧн фронтӧвикъяс петісны водзлань.
— А салдаткаяс кыдзи, бӧрас кольччасны? — некымын нывбабалӧн негора вильыш серам шы улӧ залсянь кыліс лэчыда чилӧстӧм.
Некытчӧ лӧсявтӧг Воропаев друг заводитіс висьтавлыны, кыдзи татчӧ локтігӧн сійӧ, асывнас чеччӧм мыстиыс, эз аддзы ассьыс шуйга коксӧ да повзис, эз-ӧ нин гусявны.
Виччысьтӧм тема вежсьӧмысь либӧ сыысь, мый висьталӧмыс и збыльысь артмис тешкодьӧн, йӧз гажмисны, заводитісны вӧрӧшитчыны скамьяяс вылын да матыстчыштісны.
Сыкӧд вӧвлӧм приключенньӧясысь кык-куим вӧвлӧмтор висьталӧм бӧрын, кодъяс петкӧдлісны, кутшӧм сьӧкыд фронтӧвиклы гӧгӧрвоны, мый тані налӧн вӧчсьӧ, Воропаев зэв тешкодь тонъясӧн петкӧдліс серпас, кутшӧмӧн сылы кажитчис колхозыс бокысянь.
Сійӧ эз жалит рӧмъяс да эз пов ёсь орччаӧдӧмъясысь.
Керкаын важӧн нин кыліс шум.
Посводзын куритчысьяс чукӧрӧн пырисны да, ветланінын жмитчӧмӧн, мешайтісны кывзыны бӧръя радсаяслы.
На вылӧ гораакодь горзісны зал пытшсянь.
Фронтӧвикъяс жӧ, кодъяс пукалісны воддза радъясын да ӧтлаын ораторкӧд, кодлӧн военнӧй китель морӧсас вӧлі ленточкаяслӧн куим полоса да ранениеысь нёль шеврон, кыдз быттьӧ вӧліны пӧрадоклысь ӧтувъя лагер петкӧдлысьясӧн, бергӧдчылісны бӧрлань да ӧлӧдісны, зілисны лӧньӧдны ызгысьясӧс.
Воропаевлы лои кӧсйытӧг дугӧдчывны лолыштны, но пыдіса сійӧ интуицияыс, сійӧ ёсь сьӧлӧмкылӧмыс, кодӧс ми мукӧддырйи шуам тырвыйӧ гӧгӧрвотӧмӧн, тшӧктана шӧпкӧдіс: не виччысьны, пыр жӧ атакуйтны.
— А но!...
Лӧньӧ!
Быдӧн ас местаӧ!
Ставныс кынмисны, кыдзи вӧлі сулалӧны.
— Фронтӧвик ёртъяс, мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — гӧлӧссӧ лэптӧмӧн заводитіс сійӧ. — Эгӧ сы ради, кажитчӧ, ми воюйтӧй, медым згинитны гортын.
Кыдзи нӧ тіян сӧвесьтныд тырмӧ спокойнӧя видзӧдны весь олысьяс, дышпозъяс, юысьяс, бок пӧжысьяс вылӧ?
Ті мый — йӧйминныд?
Али нӧ тіянлысь синъястӧ тупкисны, кыдзи шуласны миян?
Вит час чӧж мунӧ миян сёрни сы йылысь, мый делӧясныд тіян лёкӧсь, а тіянлы быттьӧ воманыд сир кисьтӧмаӧсь!
Да и мый йылысь тіян председательныд вермас сёрнитны, кӧзяйствоыс кӧ сылӧн некытчӧ шогмытӧмӧдз эндӧдӧма, сійӧ кӧ терпитӧ ас ордас сэтшӧм, позьӧ кӧ шуны, врачӧс, коді быд пупышысь, коді петӧма небыдінӧ, дась сетны вежон чӧж шойччӧг!
Да тані пупышъясыдлы рай!
(Кыліс серам, и эз мисьтӧм шутка вӧсна, а веськыд шутка вӧсна.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис тайӧс да збоймис).
Эг!
Сталинград улын ми, дона колхозник ёртъяс, эгӧ тадзи уджалӧй.
Тэ, ёрт, кутшӧм дивизияын вӧлін? — чорыд гӧлӧсӧн юаліс сійӧ польдчӧм висьлӧс чужӧма кузь фронтӧвиклысь, код морӧсысь аддзис медаль «Сталинград дорйӧмысь».
— Комын ӧкмысӧдын, полковник ёрт! — сувтӧмӧн рапортуйтіс сійӧ нисьӧ пыскыль кывйӧн, нисьӧ мыкталӧмӧн.
Воропаев тайӧ дивизияас эз тышкасьлы, но бура тӧдіс, мыйта кӧть найӧ эз вӧвны, став сталинградскӧй дивизияясын ылӧсас вӧвлі ӧти и сійӧ жӧ тор, и, быттьӧ сійӧ не ӧтчыдысь воліс тайӧ комын ӧкмысӧдас, нимкодя нюжӧдіс водзланьӧ кияссӧ да шуис:
— Тэ помнитан Захарченкоӧс?..
Радистӧс!..
Сійӧ, збыль, эз тіян дивизияын вӧв, но сы йылысь жӧ сёрниыс став Сталинград пасьтаыс муніс...
Да тэ пыр жӧ тӧд вылӧ уськӧдан!
Сійӧ — коді тай сизимысь ранитчылӧм бӧрын сунлывліс ротаса радиостанцияла, кытчӧдз эз судзӧд сійӧс Волга пыдӧсысь...
А суналігкостіыс сійӧс кӧкъямысӧдысь на гӧститӧдіс...
А медшӧрыс, морт олӧма комын арӧсӧдз, а ньӧтчыд абу купайтчылӧма, абу сунавлӧма.
— Сійӧ абу Захарченко, а Колесниченко, — стрӧга пыскыльтіс сталинградеч. — Миян дивизияысь, мыйла нӧ... кыдзи нӧ!
Ӧні Союзса Герой!..
Кыдзи жӧ!
Буретш миян дивизияысь!
— Днепр вылын сэтшӧм жӧ случай вӧлі... — и кодлӧнкӧ выль гӧлӧс, кодлы кокньыдика аккомпанируйтіс некымын медальлӧн зёльӧдчӧмыс, вӧляникысь сюйсис ӧддзысь сёрниӧ.
Чукӧртчӧмлӧн команднӧй пунктыс казявтӧг вешйис трибунасянь залӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Бокиса векньыдик пос вывті Воропаев (сійӧс пыр жӧ кватитісны) лэччис сцена вылысь да, фронтӧвикъяс кытш пиын, водзӧ дугдывтӧг сёрнитіс накӧд.
— А Киев, ребята?
Коді Киев босьтліс?
Помнитанныд кутшӧм бойяс вӧліны?..
А Корсунь-Шевченковса?
Тэ?..
Вай китӧ — нэм кежлӧ ми тэкӧд землякъяс!..
Гашкӧ, тэ Яссы улын вӧлін? — кутліс сійӧ кодӧскӧ. — Гашкӧ, вермас лоны, и тэ сэні ранитчин?..
Но, лок, окыштчам...
Коді вундаліс, эз-ӧ Горева?
Оз тырмы нӧшта, медым тэнӧ сійӧ оперируйтіс...
А тэ, муса друг, и меысь унджык аддзывлӧмыд, — и Воропаев бара пуктіс кисӧ кельыд польдчӧм чужӧма сійӧ сталинградеч пельпом вылӧ, коді (Воропаев сӧмын ӧні казяліс) вӧлі кипӧла да синпӧла.
— Дасысь кувлі, эг кув, — ыджыд гордосьтӧн вочавидзис, сійӧ, вом дорнас черӧбтӧмӧн тіраліг. — Хрен менӧ босьтан дас ӧтикӧдсьыд...
— А кӧні еще вӧлінныд, полковник ёрт?..
А Белград энӧ босьтлӧй? — кыліс сэк жӧ гӧгӧрбок.
— Коді, ребята, вӧлі Севастопольын да Сталинградын, сійӧ быдлаӧ воліс!
— Тайӧ збыль!..
А Севастопольын кор вӧлінныд?..
— Бӧрынджык, донаяс, бӧрынджык.
Ӧні ме колхозӧс юӧрта ӧпаснӧй положенньӧ вылын...
Фронтӧвикъяслы котыртны да юрнуӧдны штурм нуӧдан группаяс...
Коді кулі, сӧмын сылы бюллетень, став мукӧдыс — миянкӧд атакаӧ!..
Кыдзи тэнӧ?
Огарнов?..
Гижав, Огарнов, йӧзсӧ...
Ӧдйӧ!
Огӧ кутӧй воштыны ни ӧти минут!
Сталинградеч нимкодь шуда чужӧмӧн чепӧсйис боквыв, и сійӧ здукас, кор, кажитчӧ, нинӧм нин эз вермы паныдавны йӧзлӧн сьӧлӧмъяс вылын Воропаевлысь ӧдйӧ содысь вевтыралӧмсӧ, кор сынӧдын кутіс кывны порок дук да став ловъяыс вӧрзис, кыдзи збыль атака водзвылын, да кыліс нин вывті волнуйтана шӧпкӧдӧм: «Зыръяс!..
Ӧдйӧджык!
Бияс!..» — кодлӧнкӧ нывбаба гӧлӧс лэчыда чирӧстіс, кыліс гуся вермасьӧм, и, матігӧгӧрсаӧс тойлалігтыр, веськыда Воропаев вылӧ чепӧсйис да, быттьӧ ӧдӧбвывсьыс сыӧ зурасьӧмысь сувтіс пӧсялӧм, гӧгрӧс нывбаба, сэтшӧм лӧз, лёк синъяса, мый на вылӧ кыдзкӧ весиг вӧлі видзӧднысӧ нелӧсьыд.
— Кытысь тэ татшӧмыс босьтчин менам юр вылӧ? — горӧдіс сійӧ. — А ме... ассьым раненӧйӧс... эновт... ог лэдз... — и сывйыштіс верӧссӧ, сійӧс, Сталинград вӧсна медаляӧс, Огарновӧс, но сійӧ сэні жӧ яндысьӧмӧн вештіс сылысь кияссӧ.
— А срамитны сійӧс лэдзан? — горӧдіс нывбаба вылӧ Воропаев. — А тешитчыны сылӧн воинскӧй слава вылын он мешайт?..
Сёрӧнкодь кватитчин!..
Водзджык мед эськӧ жалитін, а не ӧні, кор яндзимсьыс некытчӧ воштысьны...
Фронтӧвикъяс, ме бӧрся!..
Кодлы чесьтным дона, сійӧ миянӧс оз эновт!
Водзӧ! — и гӧлӧссӧ ӧтарӧ содтӧмӧн да быд выль фразаӧн, кодын тӧдчисны приказ, команда, водзӧ ӧдӧбтӧм, сійӧ пӧшти котӧрӧн петкӧдіс клубысь йӧзсӧ тӧла пемыд вояс.
Зэв колӧ вӧлі не чинтыны ӧдсӧ да не воштыны фронтӧвӧй обстановкалысь сійӧ тӧждысяна очарованньӧсӧ, коді артмис сэтшӧм кивыв.
Кутшӧм вын, кутшӧм кӧсйӧм вӧліны кывъясын: «Атака, штурмовка, водзӧ, ме бӧрся!»
Тӧв лёкаліс став эбӧссьыс, кымӧръяс ӧдйӧ лэбисны енэжті тӧлысьсӧ сайӧдігтыр, но век жӧ вӧлі вель югыд.
Воропаев некымынысь джӧмдыліс, муртса эз усь.
Кодлӧнкӧ нэриник пельпомыс лӧсьӧдчис сылы ки улас И кодлӧнкӧ сарӧгӧсь ичӧтик киясыс мӧдар боксяньыс кутыштісны сійӧс шинель соскӧдыс.
— Лоанныд менам йитӧд кутысьясӧн!..
Кыдзи шуӧны?
— Ме Стёпка Огарнов, — шуис сійӧыс, коді лӧсьӧдіс пельпомсӧ.
А сійӧ, коді кутіс соскӧдыс, содтіс:
— А ме — сылӧн медбур ёртыс, Витька Сапега.
— Так вот мый, Витя, котӧрт клубӧ, кор баянистӧс.
И пыр жӧ кысянькӧ кыліс Витькалӧн:
— Эм корны баянистӧс!
— Но, другъяс, казьтыштлам, кыдзи ветлывлім атакаясӧ...
Не нюжмасьны!..
Воюйтыштам ещӧ ӧтчыд!..
Петкӧдлам асьнымӧс!..
Ӧтлаӧ чукӧртчӧй!..
Ӧні, буракӧ, эз нин асьныс кывъясыс, эз налӧн вежӧртасыс, а регыдджык гӧлӧслӧн тоныс, выныс да шызьӧмыс босьтісны медшӧр вежӧртассӧ.
Воропаев пӧшти эз думайт сы йылысь, мый горзӧ, сійӧ сӧмын кыйӧдіс сы бӧрся, кыдзи кылӧ сылӧн гӧлӧсыс, да зілис чувствуйтны, гӧлӧсыс нуӧдӧ ас бӧрсяыс йӧзсӧ али оз.
Быттьӧ му бердті лэбзьысь кодзувъяс, котӧртісны мыльк пӧлӧн «нярбордаяслӧн» биясыс.
Тайӧ — бригадиръяс котӧртісны зыръясла.
Горзӧмсорӧн верӧсъясныскӧд пинясигтыр водзлань петісны гӧтыръяс.
Босьтчис ворсны, сьывны гудӧк.
Кыліс, гудӧкасьысь котӧртӧ.
Группаса командиръяс парад вылын моз кутісны сьывны:
— Медводдза...
— Тайӧ менам батьӧй, — нырнас кыскыштӧм бӧрын шуис Стёпка Огарнов. — Эк, весиг тіралӧ, сэтчӧдз скӧрмӧма...
— Мӧд...
— А тайӧ Егоров дядь, матрос...
Мед эськӧ сійӧ батьӧс эз вен.
Сійӧ батьлы пыр паныд зільӧ, менам мам водзын пыр ошйысьӧ, саридзвыв чӧрт...
Горзісны, тешитчисны, шутьлялісны, кекеначисны, и мыйкӧ, дзик быттьӧ кыа югӧр, грымӧдӧмӧн да серамӧн тупыльтчис ылысянь, пуяслӧн сьӧд рудӧбъяс сайын вуджрасигтыр.
Сира пакляысь вӧчӧм факелӧн югдӧдӧмаӧн лэбзис кык гӧгыля телега, код вылын катласис ва тыра бӧчка да кодсянь ӧвтіс виноград вина кӧрӧн.
А сыкӧд орччӧн, нюкыльтӧм кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, медым не усьны тёпканъясті да чукыльясті, долыда ӧвтчис факелӧн Огарнова.
Воропаевӧс аддзӧм мысти сійӧ нем повтӧг серӧктіс да чукӧстіс сійӧс ас дорас:
— Со ӧд кыдзи ӧзтін?
Чайтін, бабаяс кольччасны?
Выя фига тэныд!..
Ю, эн манит!..
Ю гажаджыка, он коддзы...
Би ёрассӧ киас кутігтыр сійӧ югдӧдіс асьсӧ тшына ляпкыд биӧн, кыдзи циркса фокусник, и сысянь збыльысь мыйкӧ виччысисны — фокус либӧ подвиг, регыдджык медводдзасӧ.
— Кодлы медводз мыччыны?..
Коді бойӧ нуӧдӧ, сійӧ шуд босьтӧ!..
Воропаев гырддза улын нэриник пельпом дрӧгмуніс.
— Шань тэнад мамыд, збой! — тэрмасьӧмӧн шуис Воропаев детинкалы, медым лӧньӧдны сійӧс.
— У-у, этш тӧдтӧм збой, — ыкшалунысла тшӧкмунӧмӧн шуис Стёпка, коді поліс мӧд донъялӧмысь. — Сы йылысь миян сэтшӧм сёрни ветлӧ, мый сыысь збойджыкыс быттьӧ сӧмын адын чӧрт...
«А пӧжалуй, и збыль, — вирдыштіс Воропаевлӧн. — Кӧть и абу некрасовскӧй кодь, а ӧд тшӧтш вӧвтӧ гӧнитігас сувтӧдас, сотчысь керкаӧ пырас...
И кытысь налӧн, бабаясыслӧн, сӧмын и босьтсьӧ тайӧ?»
Но мӧвпавны вӧлі некор нин.
Тӧлысь, сы вылӧ зырсьысь кымӧръясысь мездысьӧм мысти, югдӧдіс винограднӧй мыльк.
Штурмӧ мунысь котыръяс сатшкисны муӧ зыръяснысӧ да коканъяснысӧ, кӧнсюрӧ югнитісны сизьданъяс.
Виноград ньӧръяс вӧліны уна пӧлӧсӧсь — посниӧсь, нюкыртчӧмаӧсь, вожъясаӧсь, кӧр сюръяс кодьӧсь, либӧ сизим сиськаяс кодь стрӧгӧсь да веськыдӧсь.
И кажитчис, быттьӧ найӧ ловъя ловъяс да сӧмын лэччысьӧмаӧсь быдмӧгъяс улӧ.
Воропаев лӧсьыда аддзис, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Уджавны эз вӧв сьӧкыд, а медсяыс — гажа.
Кыдзи быд виччысьтӧмтор, тайӧ водзмӧстчӧмыс петкӧдліс йӧзсӧ сэтшӧм боксянь, кысянь найӧ гежӧда аддзывлӧны асьнысӧ, и тайӧ вӧлі медшӧрӧн да коланаӧн, а кодйысисны пемыдад, тыдалӧ, эз зэв пелька.
Асывнас сійӧ первой делӧ муніс тӧдмасьны фронтовикъяскӧд, кодъяс тӧрыт эз вӧвны собранньӧ вылын.
Первой муніс военнӧй служба вылысь сӧмын на воӧм старшӧй лейтенант Боярышников ордӧ.
— Алло! — горӧдіс сійӧ ӧдзӧс сайсянь. — Коді сэні?
— Позьӧ? — пыригмозыс юаліс Воропаев.
— Видлӧй, мый нӧ — мелітӧма кыліс пыдісянь. — А-а, тайӧ ті, ёрт.
Кутшӧм юалӧмӧн?
— Гашкӧ, лэдзанныд пуксьыштны?
— Пуксьӧй, мый нӧ.
Сӧмын ме, тӧданныд, тані некутшӧм роль ог ворс.
Тіянлы, тыдалӧ, колхозӧ колӧ.
Воропаев пӧрччис фуражкасӧ, чышкис пӧсялӧм кымӧссӧ.
— Ме тӧда нин, мый ті тані некутшӧм роль онӧ ворсӧй, и тайӧ вывті омӧль.
Колі эськӧ ворсны.
Кӧні воюйтінныд?
Боярышников зумыштчис, керыштіс кинас вывсянь увлань.
— Тайӧ номерыд мекӧд, тӧданныд, оз прӧйдит.
Ме татшӧм демагогъяс кузяыд опыта.
Но Воропаев видзӧдлас вылӧ оз позь вӧлі ӧткажитны вочакылын.
— Кытчӧ менӧ сувтӧдісны веськӧдлысьяс, сэтӧні и воюйті.
Абу быть быдӧнлы докладывайтны.
Сідзнад быдӧнлы ветлӧдлы да висьтавлы.
Омӧля устав тӧданныд, полковник ёрт.
Воропаев водзӧ видзӧдіс сы вылӧ, пӧшти лолавтӧг, мыйкӧ ёна шензьӧдана вылӧ моз, и немӧй юалӧмлӧн тайӧ лэдзчысьтӧмлуныс, буракӧ, падмӧдіс да личкис Боярышниковӧс.
— Отчизналысь врагъяссӧ видзи.
Мый, оз кажитчы?
Эг воюйт, абу ранитчӧма, абу контузитчӧма, прӧстӧ висьысь, нинӧм ме вылӧ, полковник ёрт, сідзи видзӧднысӧ.
И гырысь наградаяс ог имеит — да, а сӧвесьтӧй спокойнӧй.
Но сылӧн сӧвесьтыс некутшӧма эз вӧв спокойнӧй.
Сы пыдди медым дӧзмӧмӧн чӧв овны, сійӧ ыръяна гӧгӧрвоӧдіс.
— Менӧ нинӧм пушка вылӧ босьтны.
Ми асьным вежӧраӧсь, — дженьыдика крапкӧдіс сійӧ, аслыс кинас отсасиг.
Сылӧн мӧвпыс эз куж вожавлыны содтаса сёрникузяясӧн, а вӧлі дженьыдик, бедь кодь.
Воропаев сӧмын ӧти тайӧторсьыс, сёрниӧн пӧльзуйтчыны кужтӧмысь, сук, паськыд, уна сикаса гартчан кывйитлӧсъясӧн веськодясьӧмысь, кодъяс сэтшӧм пыр овланаӧсь роч сёрниын да артмӧдӧны сылысь медшӧр прелесьтсӧ, яра мустӧмтіс тайӧ отвоюйтчӧм чиновниксӧ, коді аслас став ӧбликнас абу сӧветскӧй, кӧть, гашкӧ, аслас позянлунъяс сертиыс и честнӧй.
И Воропаев решитіс видлавны сійӧс, сы бурӧ пуксьӧм вылын ворсӧм бӧрын.
— Да ті весь скӧраланныд, Боярышников, — быттьӧ прӧща корӧмӧн шуис сійӧ. — Ме пыри тіян ордӧ эг сы вӧсна, медым шуны, мый тіянлы эз вӧв лӧсьыд тӧрыт не мунны ставыскӧд да ещӧ нин эз вӧв лӧсьыд шуавны менам штурм нуӧдан предприяттьӧлы паныд...
Эг, ме эг сы вӧсна, а сӧвсем мӧд делӧ серти.
Колхозса председательӧн ті эськӧ энӧ кӧсйӧй лоны?
Боярышников повзьӧм чужӧмлӧн став чукыръяснас збыльвылӧ чуймис вӧзйӧмыс вылӧ.
— Председательӧн?
— Да.
Колхозса председательӧн.
— Ог, аттьӧ, — веськодя вочавидзис сійӧ, ӧні нин Воропаев вылӧ зывӧкпырысь видзӧдіг. — Ог, ог, тайӧ меным оз лӧсяв...
— Мыйла сідзи?
— Нервъяс оз сетны позянлун.
Сэсся ӧд ме жӧ тані сёрнитчи ӧти стрӧитчан конторакӧд...
Сійӧ шуис тайӧс ыджыд достоинствоӧн, быттьӧ вӧлі этшавылӧ республика масштаба уджалысьӧн.
— Весь, — Воропаев сувтіс да пуктіс юрас кӧтасьӧм фуражкасӧ, — весь.
Кор тіянӧс кутасны вештыны партияысь, тіян киын оз ло ни ӧти колана кӧзыр.
— Лоӧ.
Видза олӧй...
Ме тіянӧс ачым на кыска этшсьыд петӧмсьыныд.
Кытысь коді аддзыліс, медым колхозъясын штурмовка вӧчны?
Татчӧ, татчӧ, шуйгаланьджык, вот тадз.
Видза олӧй!
Боярышников ордсянь — бурдӧдысь ордӧ.
Пӧпуттьӧ машинаӧн зэв водз сійӧ мунӧма Корытов дорӧ.
Норасьны, буракӧ.
Бурдӧдысь ордсянь — Огарнов ордӧ, коді нӧшта рытсяньыс на эз водлы.
Выль праздник гимнастёркаа, орденъяса да медальяса, кодъясӧс крепитӧма кузяла и вомӧн, Огарнов тӧралӧмӧн юкліс йӧзсӧ бригадаясӧ.
Егоров, Гагарченко, Паусов гӧрдӧдӧм, унзіля да тӧв йылын пыктӧм чужӧмаӧсь, сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд сӧмын междометтьӧясӧн, вомсьыныс махоркаа чигаркаяснысӧ перйывтӧг.
Ставныс вӧліны зумыша сосредоточитчӧмаӧсь.
Войся бой муніс век водзӧ.
Егоров войнас нуӧдіс мӧдӧд штурма группа.
Ӧні сылы сетісны табачнӧй бригада.
Багатыр кодь тушаа морт, кодлӧн чужӧмыс петкӧдліс сайӧдтӧм зывӧктӧм быдӧн дінӧ, коді веськавліс сы син водзӧ, сійӧ дӧзмӧмпырысь довкйӧдліс юрнас.
Сылы некоді эз кажитчы, сійӧ ставнысӧ, кодӧс сылы кӧть эз сетны бригадаас, лыддис дась нянь сёйысьясӧн.
Гагарченкоӧс урчитісны виноград бригадаӧ.
Паусовлы сетісны градвывсаӧс — медся ичӧтсӧ.
— А ассьыд медводдзатӧ кодлы сетан? — юаліс Воропаев, кор аддзис, мый тайӧ делӧас Огарнов лоис медшӧр веськӧдлысьыс, да аслас юалӧмнас татшӧм пӧрадоксӧ ошкӧмӧн.
— Да гӧтырӧс сувтӧді ас пыдди, ті сійӧс тӧданныд...
— Справитчас?
— Оз кӧ справитчы, ми сійӧс чӧвтам, — и Огарнов гӧрдӧдыштіс да нюммуніс сэтшӧм яндысяна, мый быдӧн пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый сійӧ некор эськӧ эз лысьт чӧвтны сійӧс.
— Тіян дорысь ог омӧльджыка справитчы, — вочавидзис ачыс гӧтырыс вежӧс сайсянь да минут кежлӧ мыччысьліс вӧвлытӧма еджыд, быттьӧ лакируйтӧм пиньяснас югнитлігтыр. — Завтракайтінныд, полковник ёрт?
А но, пыравлӧй ме дінӧ, ме тані тіянлы сета мыйсюрӧ...
Огарнова вундіс сылы гостор, матыстіс сола помидор тыра розовӧй пластмассысь миска да чайнӧй стӧкан тыр гӧрд вина, коді весиг видзӧднысӧ вӧлі ён да веждӧг юмов.
— А но, лӧньӧдӧй ассьыныд нервъяснытӧ, полковник ёрт, — и муртса, кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма, нюммуніс. — Кӧнкӧ, ме войнад страшнӧй вӧлі, повзьӧді?
И Воропаев, сідзжӧ мыйлакӧ гӧгӧрвотӧма сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шензьӧмӧн довкнитіс юрнас.
Огарнов ордсянь Воропаев муніс парторганизацияса секретар ордӧ.
— Интереснӧй йӧз эмӧсь тіян?
— Ак, мыйта колӧ!..
Сӧмын абу менам кипод улынӧсь.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— Кад кежлӧ прикрепитӧмъяс.
Колӧ шуны — воӧм йӧз.
— А но, мунамӧй!
Вильыш лёзь зэр то тані, то мӧдлаын ворсӧдчис сикт весьтын.
Вӧлі зэв нильӧг.
Стеклӧавтӧм, но фронт вылын моз плащ-палаткаӧн занавесалӧм ӧшиня керка дорын секретар, банбоксӧ пӧльтӧмӧн да зумыштчӧмӧн, горӧдіс:
— Поднебеско Юрий!
Нывбаба гӧлӧс майшасьӧмӧн вочавидзис:
— Ӧти здук, ӧти здук.
Найӧ виччысьыштісны.
Здук-мӧд мысти керкаысь ас вывсьыс сӧмын на пасьталӧм нывбаба капот лӧсьӧдалігтыр, чотігтырйи, петіс быттьӧ пергидрольӧн быгӧдӧм еджыд, сук тошка зэв мича зон.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм том, мый тошкыс кажитчис клеитӧмаӧн.
Воропаев эз вермы не нюмдыны.
Секретар лӧсьыдтӧма тӧдмӧдіс найӧс, быттьӧ миритіс, да, мый вӧчны водзӧ тӧдтӧг, гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Тошка зон югнитіс синъяснас:
— Тайӧ ті сэні войнас зыксӧ вӧчинныд?
Чорыда, ей-богу!
Эз кӧ эськӧ зэр да менам лыясӧй эз юкавны, и ме эськӧ пыр жӧ ӧтлааси...
Наташ!
Волы татчӧ!
Ӧшиньӧд, плащ-палаткасӧ восьтыштӧм бӧрын, видзчысьӧмӧн мыччысис да пыр жӧ дзебсис нывбаба.
Воропаев казяліс, мый сійӧ ӧти лифчик кежысь.
— Вот самӧй этайӧ ёртыс, Наташа, вӧчис войся штурм!
А тайӧ менам гӧтыр.
Ме эськӧ кори тіянӧс ас ордӧ, да, тӧданныд...
— Чӧв, Юрий, тэ йӧймин, — шуис гӧтырыс повзьӧмӧн.
— Да ог, ме тай и шуа, — торкис сійӧс верӧсыс, — кори мися эськӧ ыджыд нимкодьлунӧн, да менсьым гачӧс мыськалӧны, а мӧд гач абу... аддзанныд, мыйын ме?
Воропаев шыбитіс пельпом вывсьыс шинельсӧ.
— Сетӧй капоттӧ гӧтырныдлы, пасьталӧй менсьым шинельӧс да нуӧдӧй менӧ ас орданыд.
Мог эм.
Найӧ вӧліны сэтшӧм гӧльӧсь, мый табуретка помын сулалысь суйӧрсайса ярлыка кӧрӧбка пыдӧсын пудра кажитчис тані роскошӧн.
Налӧн олӧмлысь историясӧ вермис зэв бура висьтавны гӧтырыслӧн лямӧдӧм бока фанера чемодан да верӧсыслӧн шинельыс, коді вӧлі гортса шебрас пыдди.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс война воясӧ пыкисны унатор воштӧмлысь шогсӧ, но босьтісны нималӧм да пыдди пуктӧм.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс эз босьтны нималӧм ни пыдди пуктӧм, но и нинӧм эз воштыны.
Эмӧсь семьяяс, кодъяс тӧдлісны эвакуациялысь сьӧкыдлунъяс, матысаяскӧд янсӧдчӧмъяс да асланыс фронтовикъяс вӧсна майшасьӧмъяс, но мездысисны сӧмын юр кӧсичаясас дзор юрсиясӧн.
Но эмӧсь уна семьяяс, кодъяслы пельпомъяс вылас война тэчис дзик став сьӧкыдлунъяссӧ, и найӧ кутчысисны, терпитісны кучкӧмъяссӧ, кодъяс усьлісны ӧти бӧрся мӧд, да эз лэдзчысьны ни чесьтӧн, ни сӧвесьтӧн, эз жалитны ни вирнысӧ, ни нервъяссӧ, ни синва, ни смеллунсӧ.
Ӧтчыд Кавказ гӧраясын, кӧнкӧ Войвыв Осетияын, сійӧ лунъясӧ, кор сэні медбӧръя вынъяссьыс тышкасис 37-ӧд армия, Воропаев кырта вылысь аддзис пу, кодӧс ыджыд тӧв вӧчӧма осьминог кодьӧн.
Тӧвлӧн кӧ вӧлі эськӧ кутшӧмкӧ мыгӧр, сійӧ эськӧ вӧлі тайӧ пуыс ӧблика.
Сійӧ вӧлі ыджыд тӧвлӧн сёртӧмторӧн.
Кык пельӧ поткӧдӧм пучӧрыс сылӧн вӧлі нюкыльтчӧма пессяна судорогаясын, вожъясыс гартыштчӧмаӧсь, быттьӧ канатъяс, да тӧждысяна, скӧра нюжӧдчӧмаӧсь пучӧрсьыс бокӧ, посньыдик увъяслӧн крукыльӧсь чальяснас сынӧдас шашаритчӧмӧн.
Став аслас ловнас пуыс вӧлі нёровтчӧма тӧв ньылыд, да весиг чорыд коръясыс сылӧн видзӧдісны эз шонді вылӧ, а тӧв ньылыд, быд минутӧ дасьӧсь кутчысьны выльысь локтысь ыджыд тӧвлы да лэбны сыкӧд.
Томиник Поднебеско да торйӧн нин сылӧн гӧтырыс вывті казьтылісны тайӧ гӧраса, сӧмын лёк поводдяясӧн воспитайтӧм пусӧ.
Найӧ вӧліны кызь арӧсысь не ыджыдджыкӧсь, и налӧн чужӧмъясныс, кор найӧ нюмъялісны, вӧліны челядьлӧн сяма.
Но колӧ вӧлі налы думыштчыны да здук кежлӧ воштыны чужӧм мускулъяс вылын власьтсӧ, кыдзи став томыс да шудаыс вошліс, дой петкӧдлӧмлы места сетігтыр.
Поднебеско, вӧлӧмкӧ, кыдзи пыр жӧ тыдовтчис, унаысь ранитчылӧма да контузитчылӧма.
Сійӧ и ӧні на абу дзикӧдз справитчӧма.
А гӧтырыс — аслас чераньвез кодь вӧсньыдик, еджыд, югӧр водзын дзирдалысь юрсинас, коді кытшаліс юрсӧ зарни ковыльысь вӧчӧм юркытшӧн моз, шуда нывлӧн пемыдлӧз, пӧлӧзнича рӧма синъяснас — мучитчана чукрасис эновтӧм полиневрит висьӧм топӧдӧмысь да ӧтарӧ нервнӧя куритіс.
Киясыс сылӧн вӧліны неестественнӧ омӧльӧсь, и сераліс-ӧ сійӧ либӧ сюся кывзіс — чужӧм вывсьыс эз вушйыв мудзӧм тӧдчӧмыс.
Но кыкнанныс найӧ петкӧдчисны эз сӧмын крепыдӧн, но и енбиа йӧзӧн, и, кыдзи быд збыль енбиын, на ӧбликын вӧліны сэтшӧм торъялӧмлунъяс, кодъяс наӧдз абу на вӧвлӧмаӧсь.
— Кор демобилизуйтчинныд? — юаліс Воропаев.
— Долгосрочнӧйын на.
— Локтінныд бурдӧдчыштны?
— Удайтчас кӧ.
Гӧтырыс жугыля содтіс:
— Ӧні оз на удайтчы.
Верӧсыс бурӧдӧм ногӧн пуктіс кияссӧ сылы косньӧдіник пидзӧсъяс вылас.
— Рашйим да вузасим ми кушӧдз.
Ӧти лача ӧні миян бурдӧдан сынӧд вылӧ.
Шонді, сынӧд да ва — миян медбур сёян тан.
А эськӧ — ого-о!
А?
Сійӧ пыркнитіс зарни юрси ковыльнас.
— Немтор!
Кыдзкӧ-мыйкӧ.
— Уджсикас?
Ӧта-мӧдныс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын найӧ серӧктісны.
— Кутшӧм сэн уджсикас!
Ми ӧд веськыда школасянь — фронт вылӧ.
Ме — сапёр.
Сійӧ — медсестра.
Ӧні заочнӧй йылысь мӧвпалам, но ӧти грӧш абу.
— Мыйла онӧ демобилизуйтчӧй, эсканныд кӧ, мый служитны сэсся он нин вермӧй?
— А паёк да мукӧд пӧлӧс сэні шундер-мундер!..
— А аски кӧ сюрас бур удж?
— Аски и демобилизуйтча.
— Но, сідзкӧ, пуксьӧй, гижӧй дженьыдика биографиянытӧ.
И ті тшӧтш, — довкнитіс сійӧ Наташалы. — Бумаганыд абу?
Мый меным вӧчны тіянкӧд!
Локтанныд колхоз правленньӧӧ, сэні гижанныд...
Нинӧм пасьтавныд?
Кинас ӧвтыштӧм мысти сійӧ сувтіс.
«И шляпа жӧ эсійӧ Корытовыд!
Тадзи не тӧдны йӧзӧс, кыдзи сійӧ оз тӧд, вермас сӧмын кулӧма».
— Кодкӧ нӧшта тані эм тіян кодьыс?
— Морт вит эм.
— Медым аддзӧдласны менӧ.
Шуӧны Воропаевӧн.
А месянь виччысьӧй талун посыльнӧйӧс.
Поднебеско ордсянь бара — Огарновъясӧ, веськыда кӧ шуны, гӧтырыс дорӧ, коді пыр на вӧлі лёзь юрсиа, идрасьтӧм!
— Лишнӧй юбка тіян оз сюрлы недыр кежлӧ?
Огарнова серӧктіс да читкыртіс синъяссӧ.
— Лучше Викторлысь галифесӧ босьтӧй, а то велавтӧгныд пӧльтас!
Мый нин тайӧ тіянлы думыштчис?
Маскарад али мый?
Воропаев ӧдйӧ гӧгӧрвоӧдіс сылы, мый юбка колӧ сылы оз аслыс.
Огарнова ӧтпырйӧ эз эскы.
— Шляйтчысьяс кутшӧмкӧ, а ті налы кунды-мунды кутанныд юклыны.
Эз кокниа сійӧ сӧгласитчы мунны, медым аслыс видзӧдлыны йӧз вылӧ, и кӧрзинкаысь юбка да блузка перъялігмоз да ставсӧ ас водзас шыблалігмоз ироническӧя ӧтарӧ юасис, кыв йывнас вомдоръяссӧ нюлігтыр:
— Ладмас оз?
Ылӧсас он помнит сылысь размерсӧ?
А петігас бергӧдчыліс да чушъялана шуис:
— Ме ещӧ видзӧдла, кутшӧм сійӧ.
Абу кӧ ме серти, то и ог вайӧд.
И збыль — тайӧ рытас эз вайӧд.
Поднебеско семьялӧн историяыс прӧстӧй, кыдзи рабкорлӧн пасйӧд.
Олісны кӧнкӧ Еджыд вичко дорын, велӧдчисны школаын, эвакуируйтчисны, бать-мамсӧ гортаныс колисны.
Юрий пыр жӧ муніс армияӧ, а мӧдыс бӧрсяньыс — сестраяслӧн курс вылӧ.
Воюйтісны янасӧн, ӧта-мӧд йылысь дыр кад нинӧм тӧдтӧг.
Бӧрас тыдовтчис, мый быть-мамыс Еджыд Вичкоын абуӧсь, абу и батьлӧн керкаыс, абу и кӧлуй, кодӧс кольлӧмаӧсь кутшӧмкӧ бур тӧдсаяслы, кодъяс мунӧмаӧсь Кустанайӧ, либӧ тӧдсаясыс ещӧ бӧрсӧ абу на волӧмаӧсь, либӧ воӧмаӧсь да сэтшӧм важӧн, мый йӧз кӧлуй йылысь оз нин и помнитны.
Сэсся тыдовтчис, мый найӧ кыкнанныс ранитчалӧмаӧсь да висьӧны, мый налы колӧ лунвыв, и найӧ, тӧждысьтӧг, кыдзи став военнӧй йӧз, мӧдӧдчисны лунвылӧ.
И сэки, кор регыдӧн вӧлі вузалӧма ставсӧ, трофейнӧй зажигалка выйӧдз, и Юрий весиг дугдіс куритчыны, да сёйисны найӧ ӧтчыдысь лун, — налысь ещӧ гусялісны ӧти-мӧдтор, а Наташа кыліс, мый сьӧктіс.
Некор Юрий Поднебесколы эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, кыдзи сійӧ здукас, кор тӧдмаліс та йылысь.
Сьӧмныс эз тырмы весиг телеграмма вылӧ, вӧлі кӧ эськӧ кодлы ыстыны.
И — овлӧны жӧ дивӧторъясыд — воис Воропаев, и дас вит минут мысти найӧ, аслыныс ӧдва эскӧмӧн, гӧгӧрволісны, мый ставыс лоӧ бур.
Асывнас, ӧта-мӧдныслысь кинысӧ кутӧмӧн, Юрий да Наталья Поднебескояс сулалісны правленньӧ пызан дорын.
Гӧтырыс вӧлі Огарнова юбкаа, ачыс — Огарнов вӧччан галифеа да сылӧн жӧ гортса тяпияса, кизиловӧй бедь да сімӧм штык ӧтпомся йитӧмӧн вӧчӧм тростя.
Наталья вӧзйысис медся сьӧкыд удж вылӧ, чайтӧмӧн, мый корас кӧ сійӧ кокньыдджык удж, сыысь ӧткажитчасны.
А Юрий вообще нинӧм эз кор.
Сійӧ сулаліс, дженьыдджык кок вылас лэччыштӧмӧн, да, мучитчана нюмъяліг, висьталіс, быттьӧ мыжысь мынтӧдчис:
— Ме жӧ тӧда, мый менӧ уджӧдны сьӧкыд...
Эновтӧй...
Ті сӧмын Наташенькалы отсалӧй...
Сійӧ сэтшӧм положенньӧын, гӧгӧрвоанныд?..
Тані эз кутчысь весиг чорыд сьӧлӧма да видзчысьысь Огарнова.
Бӧрддзӧмӧн, сійӧ кучкис кулакнас пызанӧ, и тайӧ юрмуніс, кыдзи резолюция.
Юрийӧс индісны склад дорӧ войся стӧрӧжӧн, а Натальяӧс ыстісны Паусовлӧн градвывса бригадаӧ, кодлӧн ӧні сӧмын и вӧлі уджыс, медым заптыны кӧйдысъяс, ремонтируйтны парникъяс да новлыны на дорӧ куйӧд.
Коймӧд глава
Карын Воропаев эз вӧв мӧд вежон нин, и Софья Ивановна, Леналӧн мамыс, заводитіс майшасьны сы вӧсна.
Вермас лоны, сійӧ овмӧдчис кытчӧкӧ мӧдлаӧ либӧ, ен мед видзас тайӧс, кӧдзаліс нин керка лӧсьӧдӧм дінӧ, тайӧ мӧвпыс вывті майшӧдліс сійӧс.
Нӧштасӧ нин сы вӧсна, мый сійӧ мыйсюрӧ лысьтӧдчис нин вӧчны воропаевскӧй тшӧт вылӧ, да сылы важӧн нин эз терпитсьы сӧветуйтчыны сыкӧд.
А полковник йылысь кывсисны уна сикас юӧръяс.
Сылысь витсё шайтсӧ сійӧ важӧн нин видзис керка вевт ремонтируйтӧм вылӧ, но колхозса крыша вевттьысь Маркел вевтыртіс лимитсӧ, и ремонт сувтіс ӧкмыссёӧ, мый вӧсна Софья Ивановна нёльсё шайт коли уджйӧза.
Садовник, коді кӧсйысьліс садитны вит кымын штука инжир да куст куим кымын гранатник, ылӧдіс да срок кежлӧ нинӧм эз вӧч, кӧть сійӧ ньӧбис — бара жӧ уджӧн — куйӧд да ӧні шыбласис шӧйӧвошӧмӧн — виччысьны ли садовникӧс, либӧ, кад воштытӧг, аслыс кодйыны да вынсьӧдны мусӧ град улӧ.
Но медся главнӧйыс, Воропаевлӧн кык вежӧсыс вӧлі нӧшта штукатуриттӧм да стеклӧавтӧм, и Софья Ивановна поліс, мый сійӧ ӧткажитчас сыкӧд договорысь, сэк кор керкасӧ сійӧ закрепитіс нин Воропаев сайӧ, эсканпас серти, дас во кежлӧ.
Кыкысь сійӧ ветліс Горстройӧ корны алебастр, но сылы ӧткажитісны.
Колӧ вӧлі бара сюйсьыны Корытов дорӧ, но сылы аслыс эз нин вӧв лӧсьыд, Лена жӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы суитчыны керка кузя делӧясӧ.
— Тайӧ, мама, сыкӧд делӧныд тіян, — шулывліс сійӧ, дӧзмӧмпырысь косньӧд пельпомъяснас вӧрзьӧдліг. — Месӧ нин мыйла?
— Кыдзи мыйла?
Ми жӧ сылӧн компаньонъяс...
Шӧриӧн босьтім.
— Тайӧ ті, мама, босьтінныд, а ме тіян олысь.
— Кыдзи сійӧ, ме босьті?
Ӧтлаын босьтім.
— Нинӧм эг ӧтлаын.
А сэсся, мыйӧн тэ докажитан, мый джынйыс тіян: договорсӧ вӧчӧма сы ним вылӧ, вӧтлас тіянӧс — и ставыс.
— Тайӧ миянӧстӧ?
— Кӧть и миянӧс.
— А детинкасӧ сылысь коді дӧзьӧритны кутас?
Ми сыкӧд сідзи и сёрнитчылім: сылӧн керка, миян дӧзьӧр.
— Сёрнитчылім!
А вот вайӧдас сійӧ аслыс гӧтыр — и крышка.
— Эновт, Леночка, эн гудырт менсьым юрӧс.
Сідз вот дзик пыр и вайӧдас!
Оз на вывті ӧдйӧ коктӧм дӧвеч саяд некод мун.
И сэсся полковник — морт абу туйтӧм, тӧлка, пӧръясьлыны оз кут.
— Да кутшӧм сэні, мама, пӧръясьлӧм?
Некутшӧма пӧръясьлытӧг.
Тіянлы ӧд сійӧ кыв эз сетлыв, мый гӧтрасьны оз кут.
— Тэ эськӧ мед бурджыка тӧдмалін, кӧні сійӧ вошласьӧ.
Корытовыдлы ӧд, кӧнкӧ, тӧдса?
Эновтіс ме вылӧ, старука вылӧ, керкасӧ да и лэбалӧ кытӧнкӧ.
— Да тіянлы нӧ мый?
Ті кӧ компаньонъяс, действуйтӧй, эн виччысьӧй.
— Действуйт, действуйт, — броткис старука. — Сьӧм абу, медым аслым действуйтны, кыдзи тэ он гӧгӧрво!
Но век жӧ эз вермы кутчысьны да, тӧдса колхозничалы свитер кыны кӧсйысьӧм улӧ аванс босьтӧм бӧрын, вайӧдіс, медбӧрти, садовникӧс да, кӧть и эз вӧв аслыс окота, садитіс ставсӧ, дзик ковтӧмторсӧ, мый вермис полковниклысь сьӧлӧм вӧрзьӧдны: кык куст гартчысь роза, куим куст гранатник, вит инжир, бедьторъясӧн на сӧмын пасъялӧм будущӧй веранда ӧтар-мӧдар бокас кык глициния да веранда водз вылас, кӧні лоӧ беседка, александрийса мускатлысь кык ньӧр.
Сійӧ ӧні узьліс суткиын нёль часысь не унджык, став прӧст кадсӧ колляліс йӧрын, кодӧс шулывліс то садйӧн, то град йӧрӧн, то усадьбаӧн сы серти, кодкӧд сёрнитіс.
Керка дорсянь воротаӧдз туйсӧ вольсаліс кирпич торъясӧн, ваяліс жуглӧм керкаясысь из, листа кӧрт, кафеля еджыд плиткаяс, пач пӧданъяс, юшкаяс да загонъяс, куснясьӧм, но жугавтӧм кык жӧч сьӧласян доз, кодъясӧс пырджык пуктавлӧны паркын, дзоридзлы гырничьяс да ӧшинь стеклӧ торъяс, кодъясысь ыджыд терпенньӧӧн клеиталіс парникъяслы квадратъяс.
Сылӧн аддзӧмторъяслы помӧн вӧлі кычан, кодӧс медводдза каднас кутіс видзны жырйын, но кодлы бедьторъясӧн пасйис нин чом места сувтӧдтӧм на дзиръя дорӧ.
Шуны кӧ нин, сюри и дзиръя: изъя туйдорысь пасьвартан гыӧн нетшыштӧм дзиръя туплясис кодлӧнкӧ эновтӧм садйын, винограда ньӧръяс вылӧ личкысьӧмӧн.
И вӧлі кӧ вӧв либӧ машина, Софья Ивановна эськӧ важӧн нин дзиръясӧ кыскис аслас йӧрӧ.
Полӧмӧн, медым эз ну кодкӧ мӧд, сійӧ кӧрталіс сутугаӧн дзиръяыс бердӧ кык пу бирка, кытчӧ химическӧй карандашӧн пелька гижис: «Полковник Воропаевлӧн дзиръя».
Но и тайӧ кажитчис сылы этша.
Колхозысь еджыд краска банка корӧм бӧрын сійӧ ыджыд опыта маляр моз паськыда визьйӧдліс дзиръялӧн турунвиж рӧма улыс кӧрт кузяыс: «Воропаевлӧн дзиръя».
И юӧртіс сиктсӧветӧ дай колхоз правленньӧӧ, мый дзиръяыс — сылӧн.
И, медбӧрти, ывла вылын Корытовкӧд паныдасигӧн тшӧтш и сылы висьталіс, мый воропаевскӧй дзиръя пӧ аддзи да пола пӧ, мед сійӧс полковниклӧн ветлӧдлігкості эз гусявны.
Корытов шензьӧмӧн хмыкнитіс аслыс ныр улас, серӧктіс да шуис: «Да, инӧ ӧшйытӧм, лешакыд, шедіс», — но дзиръя йылысь кӧсйысис не вунӧдны.
— Дзиръя дзиръяӧн, а вот заводитан кӧ тэ, Софья Ивановна, гусявлыны электроэнергия, виччысь, бур оз ло!..
И быттьӧ бытшкис тайӧ кывъяснас.
Би йывсьыд сійӧ буретш и вунӧдіс.
Быдса вит лун сійӧ воштіс эновтӧм да овтӧм усадьбаясысь сюръяяс корсьӧм вылӧ, и аддзис, кодйӧмӧн перйис найӧс орласьӧм проводъяскӧд ӧтлаын, кыскис Леночкакӧд да кык суседкӧд ӧтлаын, кодйис налы гуяс, но сувтӧдны сюръяяссӧ ачыс эз сяммы да пыр пасъясис, медым эз кутны сійӧс гусясигӧн, кытчӧдз эз гӧгӧрво вежалысь синъясысь тыртны сюръяяссӧ муӧн.
И весиг Леночка сійӧс жалитыштіс.
— Воропаевсянь кӧ тіян форменнӧй эсканпас, то ті банкӧ ветлӧй, — кыдзкӧ шуис сійӧ, аслас кельыд да вежӧра вомдоръяснас нюмъялігтыр.
— А мый банкас?
— Субсидия сетӧны, коді стрӧитчӧ.
— Со ӧд жӧ, со, кутшӧм тӧлктӧм компаньон, — мӧдіс окайтны старука. — Нинӧм эз коль, кок пӧла чӧртыд...
А тэ кодлысь тӧдмалін, Леночка?
— Геннадий Александрович ордын совещанньӧ вӧлі, кывлі, — дженьыда гӧгӧрвоӧдіс нылыс. — Сэні и Воропаев йылысь сёрни вӧлі...
— Но-но...
Кутшӧм сёрни?
— Но, кутшӧм сёрни вермас лоны...
Дзиръя кутшӧмӧскӧ сылысь казьтылісны...
Видісны сійӧс...
Ӧні, мыйӧн налӧн мыйкӧ кӧ лоӧ, то пыр жӧ: «Тайӧ, вокӧ, дзик жӧ нин быттьӧ воропаевскӧй дзиръя!»
— Дзиръя? — кӧдзавлӧмӧн юаліс старука. — Но, тайӧ нин весьшӧрӧ... — и гусьӧник пасъясис. — Мый нӧ меным ӧні вӧчны, кытысь сійӧс, чӧртӧс, корсьны?
— Телеграмма мӧдӧдӧй, — очсалігтыр шуис Леночка. — Ме талун, мама, водзджык вода, аски миян вит час асывсянь черкасовскӧй ӧтмунӧм...
— Тайӧ мыйся нин ӧтмунӧм сэтшӧм водзсӧ?
Мӧвпыштасны жӧ, енмӧй...
— Сійӧ сэтшӧм ӧтмунӧм, медым карсӧ ӧтувъя вынӧн восстановитны... субботник сяма, сӧмын быд лун витсянь... уджавтӧдз кык час... — пӧрччысигтырйи гӧгӧрвоӧдіс мамыслы Леночка.
— Ассьыд керкатӧ некыдзи он вермы лӧсьӧдны, а сэн нӧшта йӧзлысь дзоньтавны, — заводитліс жӧ броткыны старука, но, казяліс, мый сійӧс кывзыны некодлы, да заводитіс мӧвпавны телеграмма йылысь.
И асывнас мӧдӧдіс сійӧс «Первомайся» колхозӧ.
Телеграммаын сійӧ вӧзйис полковниклы пыр жӧ локны босьтны субсидия.
Дыр эз тӧд, кыдзи кырымасьны.
Гижны прӧста Журина — вермас не помнитны, гижны «Компаньонка» — кывйыс кыдзкӧ абу мича.
Решитіс, мый ставсьыс гӧгӧрвоана лоӧ тадзи — тіян полукӧзяйка Журина.
— Тані нин йӧй, и сійӧ гӧгӧрвоас.
И Воропаев збыльысь гӧгӧрвоис эськӧ да весиг, навернӧ, мыйкӧ вӧчис Софья Ивановналысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм кузя, пӧлучитіс кӧ сылысь телеграммасӧ.
Сійӧ вунлытӧм войсяньыс, кор Воропаевлы удайтчис кыпӧдны йӧзӧс, сійӧ медводдзаысь фронт вылысь воӧм бӧрын кыліс ас пытшсьыс сэтшӧм ыззьӧм, дӧвӧльлун да эскӧм, кодъяс вӧчӧны мортӧс шудаӧн, быдтор вермысьӧн.
Сэки сійӧ вунӧдіс свет вылысь ставсӧ — и писӧ, и ассьыс, овмӧдчытӧмсӧ, и делӧяс мунӧм йылысь Корытовлы мыйкӧ юӧртны коланлунсӧ, — а оліс паськыда да вӧльнӧя, сійӧ штурмыслӧн ярлунӧн, кодӧн, аслыс сэтшӧм виччысьтӧг, сійӧ юрнуӧдіс.
Сійӧ эз помнит, кӧні узьліс да мый сёйліс, да и сёйліс-ӧ сійӧ; гӧлӧсыс сылӧн сибдіс, синъясыс гуранасисны, но юрыс важӧн нин эз вӧв сэтшӧм яснӧй, кыдзи тайӧ лунъясӧ.
Сійӧ висьтавліс речьяс, гижис йӧзлы письмӧяс, висьтавліс фронтса делӧяс йылысь, и ставыс тайӧ, неуна ӧтгудырӧ гудралӧмыс, мудзтанаыс, сійӧс неуна коддзӧданаыс, вӧлі шудӧн, и вӧлі окота, медым сылы эз волы помыс.
Но мӧд вежон помас, крут кыркӧтшті лэччигӧн джӧмдӧмла, Воропаев серьёзнӧя дойдіс ранитчӧм коксӧ да морӧссӧ.
Кор сійӧс лэптісны, горшсьыс чепӧсйис вир, и Варвара Огарнова пырысьтӧм-пыр нуис сійӧс «Калинин» колхозӧ буретш сійӧ врач Комков дорӧ, кодӧс Воропаев пиняліс колхозса собранньӧ вылын.
Сійӧ куйліс кык матрац вылын, кодъясӧс вӧлі вольсалӧма телега вылӧ.
Огарнова сылы эз дӧзмӧдчы сёрниӧн.
Сылы вӧлі жаль Воропаевыс, и сійӧ поліс, медым збыльысь не бӧрддзыны, кутас кӧ сёрнитны сыкӧд.
Сы вежӧрын сійӧ серпасавсис этш тӧдтӧм збой геройӧн да шудтӧм мортӧн, и сійӧ, сэтчӧ жӧ, ещӧ и полыштіс сыысь сійӧ войсяньыс, кор тайӧ кок пӧлаыс путкыльтіс налысь став гудыр олӧмнысӧ.
Мунігас Огарнова мӧвпаліс сы йылысь, мый став бур йӧзыс и дженьыд нэмаӧсь и шудтӧмӧсь, мый, тыдалӧ, Воропаев регыд кулӧ дӧзьӧртӧм вӧсна, сы вӧсна мый, кыдзи висьталіс сылӧн Викторыс, «полковник тайӧ удж вылын кок йывсьыс усьӧ».
А Воропаев куйліс, могтӧма водзлань видзӧдігтыр да нинӧм йылысь не думайтны зілигтыр.
Сылы вӧлі зэв нимкодь, мый сійӧс колльӧдіс став колхозыс (жаль сӧмын, мый колльӧдӧмыс неуна вӧлі дзебигӧн кодь), и сійӧ вӧлі збыльысь дӧвӧлен вӧчӧмторнас да тӧдіс, мый тані сійӧс дыр оз вунӧдны.
Сылы ӧні дум вылас уси, — тайӧ вӧлі первомаечьяс ордын сылӧн «наступайтан» буретш ӧддзандырас, — ӧтчыд сійӧ муніс вӧрӧд да друг ылысянь казяліс: ар даса детинка вӧчӧма пӧв торъясысь ичӧтик трибуна, сы вылӧ пуктӧма ва тыра стӧкан пыдди гырничтор да кыпыда висьталӧ кутшӧмкӧ речь, гежӧдика гырнич торсьыс юышталігмоз да кулакнас шенасигмоз, кыдз тайӧ вӧчліс и ачыс Воропаев.
Пожӧм пуяса неыджыд яг, коді пӧкатӧн лэччис кыр йывсянь туйланьӧ, сквӧзь югдӧдсис шондіӧн, да та вӧсна быд пу сулаліс быттьӧкӧ шондіа гӧптын.
А детинка вӧлі вуджӧр сайын да зэв бура тыдаліс туй вывсянь.
Сійӧ ворсіс ӧтнас, ылын сиктсянь.
Мый йылысь сійӧ висьтавліс, кодӧс дорйис либӧ мыжаліс?
Мый вӧчсис тайӧ ичӧтик сьӧлӧмас, кор сылӧн дзоляник киыс, трибунаас стучитыштӧм бӧрын, нюжӧдчыліс водзӧ, кыдзи бронзаысь вӧчӧм Ленинлӧн?
Воропаев кӧсйӧ вӧлі сэки матыстчыны да юавны детинкалысь, но дум вылас уси челядьдырыс, кор гырысьяс сӧмын торклывлісны ворсӧмысь, и тайӧ кутіс сійӧс.
Век жӧ некымынысь бергӧдчыліс.
Тайӧ детинка-ораторыс вӧлі сылӧн водзӧ уджалӧм вылӧ ышӧдысьӧн.
Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ ылысянь.
Шондіа гӧпъяс нюжӧдчисны шоръясӧн.
Пуяс костӧд чукльӧдлӧмӧн найӧ котӧртісны увлань да дзик туйдорса эрд вылын ӧтлаасялісны югыд зарниа тыӧ, но детинка эз нин тыдав.
Тайӧ детинка йывсьыс мӧвпъяссянь Воропаев заводитіс мӧвпавны пиыс йылысь.
Сулалӧ Серёжа Эзысь Ягын кутшӧмкӧ пожӧм улын да вот тадзи жӧ, кыдзи и тайӧ казачонокыс, ӧткӧн ворсӧ ораторӧн.
И мыйӧн сылы син водзас сувтіс Сережкалӧн омӧльтчӧм кос фигураыс, сылӧн кельыд, ичӧтик ныра чужӧмыс, яндысяна нюмъялӧмыс да жугыль, но бур синъяслӧн авъя, мыйкӧ виччысяна видзӧдӧмыс, лои вывті гажтӧм.
Топӧдчыны эськӧ ӧні Сережкалӧн кудриа юр бердӧ да унмовсьыны шуда унмӧн.
Но кыдзи тані топӧдчан, кор абу аслад пельӧсыд, олӧмын аслад местаыд, кор сійӧ да пиыс янасынӧсь — и, вермас лоны, дыр кежлӧ — обстоятельствояс, кодъяскӧд справитчыны ӧні найӧ вынтӧмӧсь на.
Семья, кӧні оліс Сережка, вӧлі зэв бурӧн.
Сэні сійӧс нежитісны, и тайӧ повзьӧдліс Воропаевӧс.
Сійӧ вежӧктіс писӧ боковӧй йӧзлӧн радейтӧмысь, уютлысь, кодӧс лӧсьӧдісны детинкалы, козинъясысь, небӧгъясысь, кодъясӧс сійӧ эз ачыс сетлыв, ставыс дорӧ, мый сытӧг пырис Серёжка олӧмӧ.
Кажитчис, мый пиыс кӧдзалӧ сы дінысь, и сійӧ поліс таысь, кыдз лёкторйысь.
Фронт вывсянь сійӧ гижліс Серёжкалы пӧшти быд вежонын, но госпитальсянь заводитіс гижны гежӧдджыка, а бӧръя кадас, быдсикас комиссияяс да обследованньӧяс вылын мотайтчӧмӧн, и дзикӧдз дугдіс гижасьны да шочиника сетліс тӧдны ас йывсьыс сӧмын дженьыдик телеграммаясӧн.
Серёжка жӧ зэв ёна мечтайтіс саридз йылысь, и батьыслӧн вунӧдчӧмыс да эштытӧмлуныс, тӧдӧмысь, дзугыльмӧдісны сійӧс.
Сыын, ичӧтик детинкаын, коді тӧдліс эвакуация, мамыслысь кулӧмсӧ, бомбёжкаяс, батьыс вӧсна пыр полӧм, кыптыліс, кыдзи госъяс да сакар вылӧ коланлун, ставсӧ шымыртан радейтӧм ӧти дінӧ, коді сылӧн коли — батьыс дінӧ.
Кагалы тайӧ пессяна, вежӧгтана, эскытӧм, сьӧкыд радейтӧм.
«Но мый нӧ вӧчны, мый вӧчны?» — дӧжналіс ас кежас Воропаев, паметяс Серёжкалысь Мӧскуаын олӧмсӧ казьтылігӧн да сійӧ олӧмыскӧд орччӧдігӧн, коді гудыра мыччысьліс саридз вадорын.
Семья!
Ак, кутшӧм жӧ тӧдчана тайӧторйыс морт олӧмын.
«Мӧскуаын, колӧ лоны, кӧдзыдъяс.
Кынмӧны на ещӧ, пӧжалуй».
Тайӧ сӧмын тані, лунвылын, тулысыс эз мунлыв весиг декабрын, а быттьӧ помся мырдӧн сюйсис тӧвся поводдяас да лун кежлӧ, весиг кык лун кежлӧ ыръяна манитчывліс, но сійӧс пыр жӧ, кыдзи карапужитчысьӧс, шумӧн да зыкӧн вӧтлывлісны тӧвъяс, а вежон мысти сійӧ бара нин бӧр писькӧдчӧ, шыблалӧ лунвыв пӧкатъясӧ лымдорчачаяс, чужтӧ кизил вылын гаръяс да бара пышйӧ ру, зэр да гыӧр пытшкӧ.
Да и зэръясыс тані пырджык овлӧны шондісяньыс алӧйгӧрдӧсь, морков рӧмаӧсь, а кымӧръяс недыр кежлӧ манитчывлісны енэжын.
Найӧ пыр кытчӧкӧ тэрмасьӧмӧн тӧвзьӧны, быттьӧ полӧны сёрмӧмысь, и тӧлыс кыасянь кыаӧдз нервнӧя тэрмӧдліс найӧс.
Саридзлӧн рӧмыс весиг зэригӧн лолывліс гожся кодь лӧзӧн.
Кажитчис, сюян китӧ гырддзаӧдзыд ваӧ, и дӧрӧмыд лӧзӧдас.
Мукӧд лунас сэтшӧма пӧжліс, мый сьӧкыд вӧлі лолавны.
Бронза рӧмӧн гарчикыльтчӧмӧн, но коръяссӧ сідз и шыблавтӧг, зёльӧдчисны тупу расъяс, шувгисны кельыд пушкыра кипарисъяс да паськыд лапъяса каштанъяс, а клёнъяс жугыля да меліа вижӧдісны асланыс шочмӧм, но век жӧ абу дзикӧдз кушмӧм туганъяснас.
Венгрияын, тӧдӧмысь, вӧлі ылӧсас тадзи жӧ.
Но сійӧ некыдзи эз вермы думыштны Венгриялысь вӧр-васӧ, да сылы лои жаль ачыс сыысь, мый сійӧ водз петіс стройысь, унатор аддзывтӧг.
— Ті нӧ, Варя, кытчӧ менӧ нуанныд? — гырддзайылас кыпӧдчигмоз юаліс сійӧ.
Огарнова акнитіс да довъёвтіс.
— Ок, господи!...
Ме жӧ чайті — ті узянныд.
Кытчӧ нуа?
Асланым доктор дорӧдз...
— Бергӧдӧй бӧр.
Ӧні жӧ бергӧд, ме тэныд шуа.
— А ті кывзӧй, энӧ вывті горзӧй.
Ме ӧні ыджыдджык, и некытчӧ ог бергӧд.
— Да мый чӧртла меным тіян докторныд.
Ме жӧ сійӧс, помнитанныд, кыдзи виді собранньӧ вылад.
— Збыль, збыль, збыль, — шӧйӧвошӧмӧн долис Огарнова. — Мый нӧ вӧчны?
Но, колӧкӧ, ме тіянӧс нуӧда ӧти тӧдса старик дорӧ, зэв бур лекарь.
— Ну старик ордӧ, всё равно меным «Калинин» колхозӧ важӧн нин кад.
А сідзсӧ кутшӧмджык старикыс тайӧ?
— О-о, кутшӧм зэв бур старик, — кыпыда шуис Огарнова. — Опанас Иванович Цимбал, Кубаньысь вуджис.
Сійӧ тані тіян кодь кымын жӧ — быдлаӧ сюйсьылӧ.
И мазі сылӧн, и хата-лаборатория, и заметкаяс Мӧскуаӧ гижалӧ...
Тӧлка казак!
— Цимбал, Опанас Иванович?
Оз вермы лоны!
Ичӧтик, кыдзи сійӧс черкесъяс шулісны: «шӧркодь сэтшӧм», да?
Тошкыс ёсиник?
— Но да, но да, — серӧктіс Огарнова. — Став йӧзсӧ ті свет вывсьыс тӧданныд...
Но да, — «шӧркодь сэтшӧм:»...
Орденъясыс ӧти пельпомсяньыс мӧдӧдзыс...
Сійӧ, сійӧ!
Сідзкӧ нуны сы ордӧ?
— Ну, ну.
Тэ тӧдан, Огарнова, ӧд сійӧ меным, кыдзи рӧднӧй бать.
— Да мый ті?
Мыйла нӧ ті ни ӧтчыд сы ордӧ эн ветлӧй?
— Да ӧд ме эг тӧдлы, мый сійӧ тані, эг кужлы думыштны.
Мый сійӧ тані вӧчӧ?
И мый ради сійӧ татчӧ вуджис?
Тэ тӧдан, Огарнова, сійӧ жӧ вӧлі Кубаньын нималана мортӧн.
— Воюйтлінныд ті сыкӧд али кыдзи?
— Ковмыліс, кыдзи нӧ.
Чудеснӧй старик, ыджыд, паськыд лов...
Вот эг виччысь, эг чайт!
Ме ӧні быттьӧ отпускӧ гортӧ муна — тайӧ Цимбал ордад...
И ӧд эг уна во и олӧй ӧтлаас, а нэм кежлӧ, гӧгӧрвоан, кувтӧдз помнитам ӧта-мӧднымӧс.
Тэ гӧгӧрвоан, овлӧ сідзи!
Сійӧ ышловзьӧмӧн бергӧдчис.
— Гӧгӧрвоан да гӧгӧрвоан...
Мыйла нӧ ог гӧгӧрво?
Тайӧ сӧмын тіянлы, мужичӧйяслы, позьӧ, а миянлы, бабаяслы, бурджык и не помнитны, мый вӧвлі бурыс...
Сійӧ нинӧм эз шу стӧчасӧ, но Воропаев гӧгӧрвоис: сёрни вермис мунны и сы йылысь, ас йывсьыс.
— Вот тадзи мукӧддырйи казьтыштан кодӧскӧ, весиг синваыд чепӧсъяс, а мый, юавсьӧ, вӧлі менам сійӧ мортыскӧд, — нинӧм эз вӧв, сідзи, ӧти глянитчӧм, мечта, — помаліс Огарнова, важмозыс сылань мышкӧн бергӧдчӧм мысти, да кучкис вӧлыслы.
Телега ӧддзис.
Воропаевӧс пӧрӧдіс мыш вылас.
Сійӧ невӧляысь долыдмис тайӧ сёрни помасьӧмлы.
Ловыс сылӧн нетшкысис Цимбал дінӧ, сійӧторйыс дінӧ, мый вӧлі ӧтлаын ас вывтіныс нуӧма.
И кык вося боевӧй олӧмыс Кавказын, Белая ю дорса вӧръясын, и Майкоп сайын, и Новороссийск дорын, и Таманьлӧн развалинаяс вылын — ставыс тайӧ ӧтпырйӧ — ӧти серпасӧн — кыптіс сылӧн паметяс.
Тайӧ вӧлі 1942 вося тулысын Кубаньын.
Муніс добровольчестволӧн гы, и Воропаевӧс мӧдӧдісны ӧти татшӧм видзчысьтӧм казачӧй митинг вылӧ, коді кыскис армия радъясӧ сюрсъясӧн патриотъясӧс да патриоткаясӧс.
Вӧлі кывлытӧм, вывті лёк няйт кад.
Усяс кӧ сьӧд муа лятиӧ кага — он кыскы.
Пушкаяс, боеприпасъяс, раненӧйяс вежонъясӧн олісны тыртӧммӧм туйяс вылын.
Ӧти татшӧм мустӧм, вӧрзьытӧм лунӧ югдандорыс Воропаев верзьӧмӧн пырис станицаӧ, кӧні кутшӧмкӧ Опанас Иванович Цимбал, татчӧс Мичурин, юрнуӧдіс «дедъяс ӧтмунӧмӧн».
Станица, коді куйліс нӧрысъяс костын, вӧлі вуджӧр пиын на да быттьӧ узис, но сы гӧгӧрса нӧрысъяс асьныс муртса тӧдчымӧн зарниасисны нин шонділӧн увтас, пӧшти горизонтальнӧй югӧръясысь, кодъяс вольсыштчисны сӧмын на му бердтіыс да эз на кыпӧдчыны керка вевтъясӧдз.
Кыз няйтӧн тырӧм уличаяс вӧліны йӧзтӧмӧсь, но «майдансянь», станичнӧй площадьсянь, кылісны кыпыд горзӧмъяс да музыка.
Сэні, восьса енэж улын, сӧвтӧм телегаяс, грузовикъяс, арбаяс да седлӧалӧм вӧвъяс пӧвстын, чукӧрӧн сулалісны вӧччӧм, вылӧдз лэптӧм платтьӧяса казачкаяс, гӧрд флагъяса челядь да черкескаяса казакъяс ӧружьеаӧсь, уналӧн морӧс выланыс Георгий крестъяс.
Няйтыс вӧлі налы пидзӧсӧдзныс, но та вылӧ некод эз видзӧд.
Митинг вӧлі помасьӧма нин.
Йӧз прӧщайтчисны.
Ӧти помын сьылісны сьыланкыв, мӧдлаын лыддьӧдлісны.
Пионер отрядлӧн рожок вевтыртіс кодлыськӧ серамсӧ.
Полігтырйи, челядь сямӧн кучкаліс барабан.
Чуксасисны мунысьяс.
Станица вӧлі важ, бур славаа.
Важ вӧлі и казакъяслӧн поколенньӧясӧн талялӧм, унатор аддзывлӧм тайӧ майданыс, коді помнитӧ медбӧръя запорожечьясӧс на.
Уна синва кисьтӧма тані важся кадӧ.
Сулавлісны тані коркӧ казакъяс, кодъясӧс мӧдӧдліс Потёмкин сьӧкыд турецкӧй походӧ, Дунай вылӧ.
Тасянь жӧ станица мӧдӧдіс аслас том йӧзлысь медбур юкӧнсӧ Суворовлы Кубанскӧй корпусӧ, ногайяслы паныд, а бӧрас и Хрулевлы Севастополь дорӧ да Скобелевлы Плевна дорӧ.
Налӧн внукъясыс сэсся прӧщайтчылісны тайӧ пӧскӧтина вылас чужан хатаясыскӧд, то Мукден дорӧ, то Галицияӧ, Брусилов дінӧ тэрмасигтыр.
Тасянь жӧ чукӧртчылісны Будённый дінӧ дорйыны сӧвет власьт либӧ Таманскӧй армияӧ, коді прӧйдитліс вунлытӧм кӧрт визулӧн рӧднӧй саридз вадор пӧлӧн.
Не ӧтчыдысь юргылісны тані кыпыд шог «думаяс», не ӧтчыдысь нэм кежлас прӧщайтчылісны казакъяс асланыс семьяяскӧд, но янсӧдчӧмлӧн шог весьтын пыр кыпавліс тані збой казачӧй инасьлытӧм ловру, кодтӧг казаклы гажтӧм вӧльнӧй свет вылын.
Ставыс, кажитчӧ, вӧлі тырмымӧн, а вот чукӧстас ас бӧрсяыс ылі туй — и он дугӧд, он падмӧд, — прӧстит-прӧщай, чужан му.
Тадзи и тайӧ войнаӧ.
Йӧктісны бӧрдігтыр.
Кутчысьлісны и сьылісны.
Висьтавлісны речьяс да, колльӧдысьясӧс кизьӧр няйт комокъясӧн резігтыр ухарскӧя джигитуйтісны, и вӧлі таын ставас кокни да гажа удаллун.
Пуксялісны вӧвъяс вылӧ дзор тошка старикъяс, том мортъяс, нывъяс, роговӧй ӧчкияса да штиблетъяса войтыр, и оз позь вӧлі ӧтпырйӧн гӧгӧрвоны, коді мӧдӧдчӧ, а коді колльӧдӧ.
Аслыспӧлӧс мича уна фигураяс пӧвстысь Воропаевлы сэки медводдза видзӧдлӧмсяньыс жӧ дум вылын кутсис дзориник, неыджыд тушаа, пельк профессор тошка, ӧчкиа старик, коді зэв мичаа пукаліс вӧв вылын.
Орччӧн сыкӧд — вӧв вылын жӧ — мышкыртчыштӧм ныв, коді пасьтасьӧма черкескаӧ да ӧружьеа, вӧсньыдик кӧсаа, коді петыштӧма сьӧд кубанка увсьыс.
Тайӧ и вӧлі Цимбал аслас внучка Ксенякӧд, бӧрыннас медбур партизан разведчицакӧд.
Воропаев ӧтлаасис Цимбал дінӧ, и отряд мӧдӧдчис станица тырӧн горзӧмъяс да сьылӧмъяс шы улӧ.
Пӧскӧтина сайын пельнысӧ налысь чунӧдісны накӧвальняяс кузя мӧлӧтъяслӧн чолӧмалана кучкалӧмъяс.
Дорччысьяс морт дас кымын, кодъяс вооружитчӧмаӧсь гырысь и посни мӧлӧтъясӧн, ворсісны сьӧкыд тэчаса звӧн, мунысьяслы дорччысьяслӧн нимӧдӧм.
Цимбал мича статьӧн матыстчис дорччысьяс дорӧ да, быттьӧ некор эз вӧв кӧйдыс вӧдитысьӧн да сорт бурмӧдысьӧн, а сӧмын и вӧчліс, мый командуйтіс бойясын, нюммунӧмӧн шуис:
— Луныс тіянлы абу дорны-дорччыны?
— И луныс этша, и войсӧ тэ вӧсна, Иваныч, некысь водзӧсавнысӧ, — вочавидзис сылы, буракӧ, водзвыв дасьтӧм фразаӧн сьӧд, увсяньыс чишкасьӧм тошка олӧмаджык дорччысь да, щипцыӧн донӧдӧм бедь горнысь кватитӧм мысти, кытысь лайкмунӧм сертиыс позис гӧгӧрвоны нин сабля, кыпӧдіс сійӧс:
— Бур?
Цимбал чупнитіс вомдоръяснас:
— Абу кӧ лесора, сідзкӧ, сабля.
Дорччысьяс сералыштісны.
Олӧмаджыкныс, би вылӧ бедьсӧ шыбитӧм мысти, шуис завидьпырысь:
— Тэныд, Иваныч, дерт, и музейысь сабляыд абу жаль, а миянлы квайт сюрс саблятӧ, извиняйтча, сынӧдысь не дорны.
— Квайт сюрс вылад Кубань оз вермы кутчысьны, — тӧдчӧдана вочавидзис сылы Цимбал. — Ті миянлы, дорччысьяс, сё сюрс джын сабля сетӧй.
— А вайлы жӧ тэнсьыд саблятӧ видзӧдлыны! — корис дорччысь.
И Цимбал ньӧжйӧник, но вывті стӧч да паськыд, весиг быттьӧ сылӧн косньӧд мыгӧрлы лӧсявтӧм движенньӧӧн перйис шашкасӧ.
Кучик фартукас чуньяссӧ чышкыштӧм бӧрын, дорччысь примитіс сійӧс видзчысьӧмпырысь, дынялысь вӧсньыдик шӧрӧмӧс моз, коді вот-вот чегас.
— Ме жӧ висьтала — музейса! — горӧдіс сійӧ. — Ме нин аддза, лӧсталӧмыс кутшӧм!
Прамӧй, кӧнкӧ, «хорасан»?
— А чӧртыс сійӧс тӧдас, гашкӧ и хорасан! — вочавидзис Цимбал. — Сэтшӧм музейысь босьтӧма, коді, другӧй тэ менам, Эрзерум карӧн шусьӧ, — и саблясӧ кокньыдика примитӧм мысти да сійӧс пуртӧсас сюйигмоз, став тушанас бӧрвыв сетчӧмӧн, сійӧ ӧддзӧдіс вӧлыслысь восьлассӧ сэтшӧм томдырся кыпыдлунӧн, сэтшӧм мича кутны позьтӧм тэрыб да кокни, быттьӧкӧ нинӧм дон сулавтӧм вӧрзьӧдчӧмъясӧн, мый, кажитчис, сійӧ найӧс вӧчаліс эз ӧти мӧд бӧрсяыс, а сьыліс сьыланкывӧс моз.
А тӧлысь мысти либӧ тӧлысьӧн-джынйӧн, Крымын нин, кор немеч танкъяс локтісны Керчсянь да казакъяс сійӧ дивизияысь, кытчӧ веськаліс Цимбал, вӧвъяс стройӧн усьласисны танкъяс вылӧ, Воропаев паныдаліс Цимбалӧс шог да омӧль ӧбликын.
Тыш сӧмын на помасис и — лёка.
Пырысь-пыр должен вӧлі заводитчыны бӧрыньтчӧм.
Тэрмасьӧмӧн сӧвтісны раненӧйясӧс, доддялісны пушкаяс бердӧ прӧст вӧвъясӧс, страшнӧй мыждытӧмлунӧн решайтісны, мый колӧ шыблавны боевӧй кӧлуйысь.
Воропаев, коді дзик виччысьтӧг веськаліс казакъяс пӧвстӧ, друг кыліс тӧдса гӧлӧс, коді лоӧмторъяслы лӧсявтӧг гажаа кыліс кӧнкӧ орччӧн.
— Тотшӧба!
Тотшӧба! — горзіс тайӧ гӧлӧсыс. — Супрунсӧ, со, видзӧдлӧй!
Кык автомат босьтӧма!
Кутшыд!
Никифор, котӧрт полковник дорӧ...
Эй, кум, кум, ог тэныд шу — Никифорлы...
Мича жӧ и казак, сукин сын...
Тэ нӧ мый кушӧн локтан?
Босьт пельпомъяс вылад ящиксӧ...
Эй, раненӧй!..
Кывтӧ орӧдіс али мый?..
Висьтав гораджык...
Мый колӧ?..
Санитаръясӧс вайӧй — татчӧ, татчӧ...
Да кутшӧм али вердӧм татшӧм часӧ!..
Гудралӧй сӧмын да!
Вӧвлӧн эм аслас гижӧдпас!..
Ӧтвылысьджык, ӧтвылысь!..
Ловруӧн эн усь, кылан, усь рушку вылад!
Воропаев видзӧдліс аслас «эмкасянь» да, кыдзи и чайтіс, пыр жӧ аддзис Цимбалӧс.
Казакъяслӧн лӧньӧм чукӧрын, кодъяс пӧвстын вӧліны уна ранитчӧмаяс, но ещӧ унджыкӧн эмбур вӧсна тӧждысьысьяс, кодъяс кытчӧкӧ мыйкӧ новлісны да эз тӧдны, кытчӧ мый тэчны, Цимбал ӧтнас тӧдіс, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ приказывайтліс ранитчӧмаяслы водны санитаръяслӧн кык гӧгыля телегаӧ, а дзоньвидзаяслы сӧвтны сю тыра мешӧкъяс, вӧвъясӧс мӧдӧдаліс водзӧ, а машинаясӧс бӧрӧ, лэдзис ӧтитор кольны да не сӧвтны, а мӧдтор быть босьтны сьӧрысь.
Ӧні Цимбалӧс пӧшти эз позь тӧдны.
Профессорлӧн кодь пельк тошкыс сылӧн нюкыльтчӧма боквыв сивӧй сорс моз, быттьӧ Цимбал узьӧма ӧтар бок вылас юрсӧ пуктӧмӧн; сьӧд мича кубанкаыс вӧлі няйтчӧма да сылӧн алӧй вылысыс быгалӧма рыжӧйӧдз, черкескаыс косяссьӧма да дӧмтӧм, а кутышталӧма булавкаясӧн.
Ксеня вӧлі старик дорын, и Воропаев чукӧстіс сійӧс ас дінас.
— Ой, миян шог, беда! — шӧпкӧмӧн да дед вылас пыр видзӧдлывлігмоз, тіралігтыр шуис сылы ныв. — Григорийӧс виисны, батьӧс менсьым...
Торпыригӧдз пасьнитіс.
Лестукъясӧн телӧсӧ чукӧртім.
— Талун?
— Асъявылыс...
Аскӧдным нуам.
Гуавнысӧ кытчӧ позьӧ, ті онӧ тӧдӧй?
Али тайӧ ставыс немечьяслы вуджас?
А кытчӧ нӧ нунысӧ, али саридзӧ шыбитны?
Но, вот жӧ кутшӧм шог!..
Кӧть ті миянӧс, рен могысь, энӧ эновтӧй!..
Сійӧ висьталіс сылы сэки неыджыд совхозса хутор йылысь, кытчӧ позьӧ вӧлі гуавны, да сӧвет сетіс быть бӧрыньтчыны буретш тайӧ ичӧтик хутор вылас, кытчӧ кӧсйысис и ачыс воны.
И вой шӧрын, югдытӧдз неуна водзджык, сійӧ бара аддзысис Цимбалкӧд.
Воисны куим вӧв вылын старик, внучкаыс да том казак, ылысса рӧдвуж.
Воропаев чуймис, кор эз аддзы виӧмлысь телӧсӧ да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый Григорийлысь яй торъяссӧ тубыртӧма буркаӧ, Опанас Ивановичлӧн седлӧ сайын.
Воропаев тшӧктӧм серти гусӧ вӧлі кодйӧма нин водзвыв.
Шытӧг синвасӧ кисьтіг, Ксеня разис седлӧ бердысь тюк, — ставсӧ, мый кольлӧма батьыс телӧысь, да, сійӧс кыкнан кинас босьтӧмӧн, кыдзи новлӧдлӧны тубралӧм кагаясӧс, джӧмдалігтыр муніс гу дорӧ да тюксӧ пуктіс дорйылас.
Воисны нӧшта витӧн.
Гусьӧник юалісны:
— Татчӧ?
— Татчӧ, — чорыда вочавидзис Цимбал.
Вӧв кок шы ӧні эз нин дугдыв.
Йӧз пыр люзьгис.
— Лэдзӧй, казакъяс, рӧднӧй пиӧс дзебны-гуавны, — друг вӧсни, сьылан нога гӧлӧсӧн горӧдіс старик. — Важ преданньӧ серти, кӧні казак уси, сэні и курган быдмис.
Сет жӧ, енмӧй, и миянлы сійӧ нималӧмсӧ примитны.
Быттьӧ ачымӧс гуала тайӧ гуас, казакъяс, быттьӧ ачымӧс гуала!..
А то и шуны, збыль, мый гуала.
Абу меным ӧні ни узьӧм, ни спокой, ни награда, ни наказанньӧ, ни ранаяс, ни висьӧмъяс, кытчӧдз немеч миянын, миян степьясын.
Ассьыным степьяснымӧс пасьтала курганъясӧн тыртам, а немечӧс бырӧдам.
Но... вой оз виччысь, лун жӧ оз паныдав...
Прӧщай, Григорий...
Ставыс колана ногӧн, ӧтитор неногӧн — медым батьыс письыс дырджык оліс...
Муӧдз поклон тэныд, Григорий Опанасович Цимбал, тэнад батьсянь да нывсяньыд Ксеня Григорьевнасянь, боевӧй ёртъяссянь-казакъяссянь.
А тэ, ёртӧй, прӧстит миянӧс.
Казакъяс нормисны.
Кодкӧ гораа, нывбаба моз, бӧрддзис.
Волнуйтчӧмысла виньдалӧмӧн Воропаев шуис:
— Курган кӧ, мед курган!..
Казачӧй славалы не бырны.
И кор бурка пытшкын тюксӧ пуктісны гу пыдӧсӧ да старик Цимбал медводдзаӧн шыбитіс содзтыр му аслас пиыслӧн колясъяс вылас, — гу дорӧ мӧдӧдчис йӧз.
Локтісны нин не сӧмын асланыс казакъяс, кодъяс уджалісны зыръясӧн, но и бокӧвӧйяс, стрелокъяс, мотористъяс, прӧстӧ немечысь пышйысь йӧз, и асыв кежас гу вылын быдмис эз джуджыд, но лӧсьыд курган.
Хуторын олысь старик кӧсйысис садитны выліас дзоридз либӧ куст, а бокъяссӧ эжаӧн эжны.
Янсӧдчисны сэки, эз нин надейтчыны, мый коркӧ нӧшта аддзысясны.
Но Воропаев уна кывліс Цимбал йылысь — и сійӧ, кыдзи тышкасис сійӧ партизанитігас, и сійӧ, кыдзи батьсьыс водзӧс босьтігӧн геройскӧя пӧгибнитіс сылӧн Ксеняыс.
Бӧрас нин, Тамань босьтӧм бӧрын, Воропаев прӧйдитліс кыдзкӧ Цимбал станицаті да тӧдмаліс стариклысь судьбасӧ.
— Муніс миян дінысь Опанас, — ӧвтыштіс кинас чукырӧсь казачка. — Аслас хаталысь пӧимсӧ нёльнан бокланьӧ кояліс.
И висьталіс, кыдзи бӧрдіс ӧтка старик пӧжар местаын, кӧні вӧвлі сылӧн нималана хатаыс, кытчӧ коркӧ волывлісны академикъяс, хатаыс, кодкӧд вӧлі йитчӧма уна сюрс кубанскӧй виноград вӧдитысьяслӧн олӧмыс.
Ассьыс став том йӧзсӧ воштӧм бӧрын Цимбал век кежлӧ эновтіс чужан станицасӧ; и некод эз вермы висьтавны, кытчӧ сійӧ воштысис.
Калинин нима колхоз вӧлі сулалӧ саридзлань лэччысь мыльклӧн лунвывла бокас.
Оланінъяс сулалісны гривкаас, насянь улынджык лэччисны мича чередӧн виноградникъяс да табак быдтан муяс, а сёнын быдмис том терновник шӧрипӧв кизилкӧд да лежнӧгкӧд.
Рытъя югыд сынӧдас йӧз тыдалісны ылысянь, и Воропаев пыр жӧ тӧдіс Опанас Ивановичӧс — статя дзор старикӧс, коді пасьталӧма ситеч бешмет да вӧнясьӧма кавказса тасмаӧн.
Нэмӧвӧйся кавказечлӧн кодь мичлунӧн старик уджаліс зырйӧн.
— Горӧд сылы, — тшӧктіс Воропаев.
— Мыйла нӧ горзынысӧ, кор воим, — тӧлкӧн вочавидзис Варвара, но кор аддзис, мый висьысь кыпӧдчӧ кияс вылас, сюйис вомас кык чунь да сэтшӧм лэчыда шутёвтіс, мый Воропаев невӧляысь кунис синъяссӧ.
Старик бергӧдчис.
Воропаев ӧвтыштіс кинас.
Сійӧ казяліс тайӧс да тӧлка движенньӧӧн лэптыштліс юр весьтас кубанкасӧ.
— Тӧдіс, Огарнова, тэ аддзан, тӧдіс?
— Коді сійӧс гӧгӧрвоас, — вочавидзис сійӧ веськодьпырысь. — Сулалӧ, чигарка гартӧ, а унджыксӧ нинӧм эз шу.
— Да абу, тэ жӧ аддзылін, сійӧ ӧвтыштіс кинас...
— Но, гашкӧ, и ӧвтыштіс, — шуис Огарнова ышлолалігтыр. — Эм мый йылысь сёрнитны.
Тэ мый, быдӧнӧс, коді тэныд кинас ӧвтыштас, крепыда радейтан?
Эг тӧд ме, а то эськӧ...
— А то мый эськӧ вӧчин?
— Да мыйкӧ вӧчи....
Ӧнітӧ нин мый сёрнитны...
Кӧнкӧ, окасьны кутанныд?
Но, видзӧдла, видзӧдла.
И быттьӧ кӧлдуйтіс.
Кор вӧла-доддя сувтіс да ичӧтик, статя Опанас Иванович ӧдйӧ матыстчис Воропаев дінӧ, а сійӧ сувтыштіс пидзӧс вылас, — найӧ эз окасьны да весиг эз кутчысьлыны, а сӧмын дыр видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясаныс да кызӧдігтырйи чӧв олісны.
— Кывлі, кывлі тэнад геройствояс йылысь, — меліа, старик ног синъяссӧ куньтыралігтыр, медбӧрти, шуис Опанас Иванович. — Колхозъясӧс, висьталӧны, атакаӧ нуӧдалан батальонъясӧс моз.
Видзӧд, вокӧ, сюрыштас...
Тайӧ абу война...
— Да вот аддзан, Опанас Иванович, нуӧдчыссис, водтӧдіс тай.
— Но, тайӧ тшаква.
Тайӧс веськӧдам.
Ме ӧд бара аслам турунъяс дорӧ босьтчи, — быттьӧкӧ пырмунігмоз шуис Опанас Иванович, виччысьӧмӧн отсаліс Воропаевлы чеччыны подводаысь да кутчысьӧмӧн нуӧдіс ас ордас.
Огарнова пыртіс на бӧрся ноп да кӧрзина.
— Тайӧ — колхозсянь колькъяс, — стрӧга шуис сійӧ. — Вӧ-сӧ-сӧ.
Вынсьӧдӧм содтӧд сёян.
Кӧрзинаын куйліс кӧкъямыс кольк да ичӧтик мешӧк, кӧні вӧлі килограмм кык кымын пызь.
— Тайӧ мыйсяма вӧ-сӧ-сӧ?
Тӧдны ог кӧсйы.
Ассьым гӧсьтясӧс ме и ачым верда, меным сы вылӧ казеннӧй субсидияяс оз ковны.
Идрав ассьыд колькъястӧ бӧр, дзик пыр идрав.
— Да тэ мый горзан?
Полковник ёрт миян ордын висьмис, ми, сідзкӧ, сы вӧсна и кывкутам.
— Идрав, а то син водзад ныра, кылан? — и Цимбал сэтшӧм решительнӧя лэптіс коксӧ кӧрзина весьтӧ, мый Огарнова повзьӧмӧн кватитіс кӧрзинасӧ киас.
Пока старик вӧлі занят мӧд делӧӧн, Воропаев любуйтчис сылӧн авъя мыгӧрӧн, коді дзик абу вежсьӧма сэсянь, кор найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь.
Опанас Ивановичлӧн дзор кудриясыс сідз жӧ воинственнӧя чурвидзисны гӧрд вылыса сьӧд кубанка увсьыс, чужӧмыслы кыпыд выраженньӧ сетӧмӧн.
Бура бритӧм чужӧм вылас чукыръясыс гижталісны тӧлка, быд минутӧ паськавны дась нюмлысь серпас, сэтшӧм нюмлысь, кодӧс эз кутны эськӧ весиг сунисӧн кыза гартӧм, сімӧм вожъяса стрӧг кӧрт ӧчкияс.
— Эг виччысь ме паныдасьны тэкӧд тані, Опанас Иванович.
Важӧн тані?
— Армиякӧд.
Медводдзаӧн Керч вадорӧ петі.
Медводдза чолӧм Григорийлы Кубаньсянь вайи.
Помнитан кӧ, сэки ме кӧсйыси — овмӧдчыны сэтчӧ, кӧні сылӧн курганыс, да судьба эз си...
И сійӧ кургансӧ эг аддзы, и местаыс сэтшӧма вежсьӧма, кыдзи и морт оз вежсьы.
Сэтшӧма сэні гарцуйтӧмаӧсь, нинӧм он аддзы.
Но, ме шуи татчӧ, матігӧгӧрас.
Горнича шӧрын сулалігӧн найӧ пыр жӧ заводитісны сёрнитны делӧяс йылысь.
— Опанас Иванович, мый тіян тані вӧчсьӧ?
Став татчӧс нэмӧвӧйся олысьясыс зільӧны вуджны кытчӧкӧ бокӧ.
Мыйын делӧыс?
— Вермин-ӧ тэ, кылан, окотаысь заводитны выль олӧм сэні, кӧні пӧгибнитіс гӧтырыд либӧ тэнад челядьыд?
Ӧдвакӧ, а?
Ставыс эськӧ важ йывсьыс казьтыліс.
Кокни-ӧ тайӧ, мӧвпыштлы.
Этатшӧм озырлун лӧсьӧдім ми кызь вит воӧн и на жӧ — ставыс пӧимын.
Сэні унджык бӧрдсяс, уджалӧм дорысь.
— Сідзкӧ, мунӧны выль местаӧ, медым важсӧ вунӧдӧм бӧрын уджавны бурджыка, сідз али мый?
— Стӧч.
— Но ӧд тэ кывлін, мый вӧлі первомаечьяслӧн?
Найӧ жӧ выль йӧз, а век жӧ нинӧм эз вӧчны.
— Олыштан, ачыд аддзан.
Сёрнитігмоз старик тэрыба да регыдӧн ваяліс пызан вылӧ сёян-юан: сувтӧдіс аслас рецепт серти вӧчӧм кык настойка сулея, весаліс вӧсни коптитӧм шамай чери, кодӧс вайліс Кубаньысь на, пуктіс пызан вылӧ чайник.
Воропаев бара невӧляысь кутіс любуйтчыны сылӧн кокни вӧрасӧн.
Но век жӧ старик эз нин вӧв воддза кодьыс.
Телӧыс кутчысис на, но лолыс сылӧн, тыдалӧ, мудзӧма нин.
Огарнова пукаліс важнӧя, пидзӧсъяс костас кияссӧ топӧдӧмӧн.
— Ті быттьӧ следователь, — чушъялана шуис сійӧ, — сы вӧсна ті и омӧльӧсь да висянныд, мый татшӧм любопытнӧйӧсь.
Сійӧ чӧвтіс Воропаев вылӧ ассьыс вильыш пӧлӧс потӧса синъяссӧ.
— А мый ті пыр пӧрысь йӧзлысь кӧсъянныд тӧдны, ті эськӧ томъяслысь юалінныд...
Ме, шуны кӧ, тожӧ ассьым став анкетаӧс висьтала.
Кӧсъянныд тӧдны, мыйла ме Крымӧ локті? — курыдпырысь юаліс сійӧ. — Верӧс ради, Виктор ради.
Омӧлиник сійӧ, дзӧрӧдӧ сійӧс, кыдзи ті тӧданныд, докторъяс меным ӧтарӧ дольӧны — климат, климат, вежӧй мортыслысь дзоньнас оланногсӧ.
А сэні буретш уполномоченнӧй воис, — тӧв пӧ оз овлы, дзик рай кодь, инжир кык урожай сетӧ, ме ставсӧ чӧрту эновті, донысь вузалі — да татчӧ...
Вот менам кутшӧм анкетаӧй.
А Капица миян, сійӧ мыйла, юалӧй, локтіс?
Капица со мыйла локтіс — пияныс сылӧн ставныс пӧгибнитісны, эз кӧсйы важ позйӧ кольччыны.
А Гуров?
А Гуров — байбак: «Ме, — шуӧ, — экскурсиякодьӧс вӧча, некор на некытчӧ эг ветлыв».
А Рыбаков — сійӧ сапӧг вурысь, сылы быдлаын вӧля.
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Пыр ёнджыка ӧддзӧмӧн Огарнова тэрыба, скӧрысь да ӧтчаяннӧя висьтавліс, — и сійӧ серпасыс, мый веськӧдліс йӧзӧн, кор найӧ мӧдӧдчисны тӧдтӧминъясӧ, пыр жӧ югдіс да лои Воропаевлы гӧгӧрвоана.
Дерт, ставсӧ кыпӧдіс война.
Фронт вӧлі не сӧмын Дунай вылын.
Сійӧ вӧлі и сотчӧм станицаяс местаын, семьяяслӧн судзсяна олӧм колясъяс вылын, шуд корсьӧмын, коді ӧні вӧлі нянь серти ёнджыка колана.
Кодкӧ кинас корсис ӧдзӧс, и хатаӧ виччысьӧмӧн пырис доктор Комков.
Сійӧ видзӧдліс Огарнова вылӧ, и — ставнысӧ шензьӧдӧмӧн — Огарнова ланьтіс, а сэсся, тэрмасьӧмӧн прӧщайтчӧм мысти, петіс.
Вугралысь вӧв вылӧ скӧрысь горӧдӧмыс сылӧн кыліс ворота сайын нин.
Комков вӧлі джуджыд, лӧсьыд тушаа, нюмъяліс став чужӧмнас, весиг кор чӧв оліс, быттьӧ тӧдіс мыйкӧ тешкодьӧс, но эз кӧсйы висьтавны.
— Ме буретш сійӧ врачыс, овӧй менам Комков, — висьтасис сійӧ, — кодӧс ті пӧвсалінныд колхоз собранньӧ вылын.
Лоамӧй тӧдсаӧн.
Воропаев торъя нимкодьлунтӧг мыччис кисӧ.
— Веськаліс кӧ меным фронт вылын морт рӧдӧс татшӧм дорйысьыс — лыйи эськӧ кузя сёрниттӧг!
И каитчыны эськӧ эг кут!
— А веськалінныд кӧ ті меным операционнӧй пызан вылӧ, ме эськӧ тіянӧс, дона полковник, заводиті эськӧ вундавны кык минут мысти да весиг овтӧ эг юав.
Кӧсъянныд кывзыны менсьым гӧгӧрвоӧдӧмъяс, али ті и натӧг водзвыв уверенӧсь менам мыжын?
— Уверен и натӧг, оз ков.
— Но, и бур!
А ме, веськыда кӧ висьтавны, чайті, вензьыны кутанныд.
И Комков, вомъёртлысь ӧтарӧ содысь скӧрмӧмсӧ казявтӧг, перйис зепсьыс некымын бумаг.
— Ме тіянлы больничнӧй уджысь недыр кежлӧ мездан кабала гижа, а мӧд собранньӧ вылын кора ещӧ ӧтчыд сёрнитны мейылысь.
Зэв ас кадӧ лоӧ.
Воропаев ӧвтыштіс кинас.
— Ті кӧсъянныд менӧ бурдӧдны, кыдзи ме гӧгӧрвоа?
— Ті абу воштӧмныд казялан сюсьлунтӧ.
Лӧсьӧдча.
Ог мӧд дзебны.
Комковлӧн гӧлӧсас кыліс сы мында мортлун да эскӧмлун, мый Воропаев окотапырысь видзӧдліс сы вылӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас волісны падъявтӧм да сетчытӧм йӧз.
Том врач кутіс асьсӧ, кыдзи морт, коді тӧдӧ мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, мый йылысь мукӧдъяс нинӧм оз тӧдны, и вӧлі том морт моз неуна ыкша, но тайӧ весиг лӧсяліс сылы.
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа, полковник ёрт, мый тіянӧс ёна вельмӧдӧмаӧсь юркарса нималана йӧз, и та боксянь тіян серти ог вӧч некутшӧм син пӧртӧмъяс, — кутіс сёрнитны сійӧ, уна ногӧн нюмъялӧмӧн, то став чужӧмнас, то сӧмын синъяснас, то вомкӧтшнас. — Морт, коді бурдӧдчис юркарын, весиг омӧлик врач ордын, лыддьӧ, мый периферияын сылы лоӧ бурдӧдчыны кӧнӧвалъяс ордын.
Татшӧм видзӧдласысь тіянлы ковмас эновтчыны.
Тіянлӧн кодь висьӧмтӧ ӧні оз лыддьыны ни романтическӧйӧн, ни сьӧкыдӧн.
Сійӧ прӧстӧй.
Лечитны сійӧс вермӧ грамотаа любӧй бурдӧдысь.
Тіян висьӧмныд корӧ прӧстӧй бурдӧдчантор — сынӧд.
Унджык сійӧс, — и вемӧсӧн, и узигӧн.
Колӧ асьтӧ сквӧзь весавны, ассьыд быд клетка мыськыны сӧстӧм сынӧдӧн.
Лолавны, ветлӧдлыны.
Гӧгӧрвоан?
Сёйны ывла вылын.
А узьлыны — быть.
Уль поводдя дырйи васӧдлунсӧ венны зільлунӧн.
Ньӧти не куйлыны.
Онӧ кӧ вермӧй ветлӧдлыны — крӧватьвывса гимнастика.
И медбӧрын — удж вӧчӧм.
Туберкулёз венӧны удж вӧчӧмӧн.
Мечтайтны абу быть, сійӧ жебмӧдӧ, но вӧчны тайӧс колӧ.
Медбӧрын — дисциплина.
Ставсӧ вӧчны мӧдарӧ, мый колӧ висьӧмлы.
Окота тӧлктӧг туплясьны крӧватьын — вӧчӧй мӧдарӧ.
Окота кызӧктыны — кутчысьӧй.
Бергӧдчӧ юр — венӧй сійӧс вӧля вынӧн.
Сувтӧдӧй висьӧмтӧ увлань юрӧн.
Медся бур средство туберкулёзлы паныд, коді эз ылӧдлы ни бурдӧдысьӧс, ни висьысьӧс, — сійӧ вӧля.
Туберкулёз — проверочнӧй висьӧм, кутӧй тӧдвыланыд.
— Оз-ӧ тіянлы кажитчы, мый тіян став сӧветъясныд неуна кылӧны медводдза курсса студентъяслы учебник дукӧн? — пӧшти гажаа нин юаліс Воропаев.
— Вермас лоны.
Тӧдчана збыльторъясыд прӧстӧйӧсь, — лӧня вочавидзис Комков. — Кор Пирогов пыртіс ранитчӧмаяслысь да бурдысьяслысь командаяс юклӧм, сёрнитлісны, мый сійӧ мырддьӧ тун-тӧдысьяслысь няньсӧ, а Вишневскийӧс, коді лӧсьӧдіс дивӧ кодь мазь да велӧдіс миянӧс блокадаӧ, и ӧнӧдз на ыдждӧдлӧны фельдшерӧн.
Бурджык лоны гений задатокъяса фельдшерӧн, кӧнӧвал тӧдӧмлуна гений дорысь.
— Молодеч!
Бура шуӧма!
Но том врач, русыд, лёкногӧн сувтӧм тшӧкыд юрсисӧ кинас шылькнитӧмӧн, вӧчис вид, мый эз кывлы ошкӧмсӧ.
Воропаевлы вӧлі окота нин лечитчыны тайӧ том врач ордас, коді ни ӧти абу на падъявлӧма аслас уджас.
Комков кутіс асьсӧ ыджыдалӧмӧн, и тайӧ должен вӧлі мӧрччыны сылӧн висьысьяс вылӧ.
— И вот, заводитӧй ньылавны сынӧд медся ыджыд дозаясӧн.
Велӧдчӧй лолавны.
Велалӧй относитчыны сынӧд дінӧ, кыдзи сёян дінӧ, нямлялӧй сійӧс ныркӧршананыд, кылӧй кӧр да дук, чӧсмасьӧй сійӧн, кыдзи гурман, энӧ лоӧй сы дорӧ веськодьӧн.
Велӧдчӧй лӧсьӧдны аслыныд тайӧ сёянсӧ чӧсмӧс сертиныд.
Бӧръянтор тіян уна.
Юӧй сӧмын визувтысь сынӧд.
Сынӧд, коді сулаліс кык час тупкӧса жырйын, тіянлы нин яд.
Висиганыд кутчысьӧй восьса ӧдзӧса политикаӧ.
Комков сувтіс да кисӧ сеттӧг прӧщайтчис.
Цимбал эз кут сійӧс да колльӧдіс двор вомӧн калиткаӧдз, а бӧр воӧм бӧрас жугыля гыжйыштіс дзор юрсӧ.
— Эз артмы менам операцияӧй.
Ме жӧ сійӧс кори, медым ті ас костаныд ёртасинныд.
Ыджыд вежӧра морт ӧд!
И зіль.
Сылы мый тиф, мый холера — кыдзи миянлы вина юыштны.
Ми сійӧс тані наркомысь ичӧтджыкӧн огӧ и нимтӧй.
А тэ быттьӧ сійӧс пельӧдыс нетшкан!
— И тэ сы дор, Опанас Иванович? — юаліс Воропаев да ачыс нин жалитіс, мый чорыдаджык паныдаліс тайӧ симпатичнӧй Комковсӧ, коді, кӧнкӧ, зэв асьсӧ радейтысь, кыдзи став том специалистъяс, да кодлӧн, дерт, эм кутшӧмкӧ аслас, зэв выль видзӧдлас, коді колӧ лоны тшӧтш жӧ зэв интереснӧй, кыдзи став томлуныс.
— Да кыдзи нӧ не сы дор!
Мортыс — партизан!
Мортыс дивӧторъяс вӧчӧ йӧзыскӧд.
Сё верст сайсянь сы дорӧ локтӧны!
Гестапоысь пышйис да куим тӧлысь Севастопольын, пӧдвалын, оліс.
Сійӧ, тӧдан тэ, кутшӧм врач!..
Сылы тэнад висьӧм вылад ӧтчыд сьӧлыштны, и тэ лоан дзоньвидза.
— Вывті том, — шуис Воропаев сӧмын сы ради, медым не чӧв овны.
Сылы вӧлі яндзим.
Комковлӧн уна нога нюмӧн ворсысь, кыпыд, лӧсьыд чужӧмыс, сулаліс ловъя укӧрбаӧн.
Воропаев кӧ эськӧ вермис чеччыны да котӧртны сы бӧрся, сійӧ, дерт, тадзи и вӧчис, но сетчыны Цимбаллы сылы эз вӧв зэв окота. — Нырсӧ лэпталӧ детинкаыд! — дӧжналіс сійӧ.
Опанас Иванович кутчысис крӧватьӧ, кӧні куйліс Воропаев, да гургис-кыскис крӧватьсӧ порог вомӧн ывла вылӧ.
— Кынмыны кутан, а хатаӧ ог лэдз, кытчӧдз Комков оз тшӧкты!
Нёльӧд глава
Тыл ёна зэв чуймӧдіс Воропаевӧс ӧтсор гартчӧм лӧсявтӧмлунъяснас, и дугдывтӧм зэвтчӧмысь, кодӧн сійӧ зілис кыдзи позьӧ ӧдйӧджык тӧдмавны сійӧ выльсӧ, коді пырис сылӧн шӧйӧвошӧм вежӧрӧ, кыліс став тушаын ёна мудзӧм, кӧть сійӧ шойччис быдса лунъясӧн, Цимбал хата ӧшинь улын куйлігтыр.
Кор эз вӧв зэра да руа, Воропаевлысь крӧватьсӧ петкӧдлісны ывлаӧ, дворӧ, хата ӧшинь улӧ.
Рытыввылын тыдаліс Чумандринлӧн совхозыс, кӧні керкаясыс вӧліны шоссеысь увланьынджыкӧсь да дзик ставныс лунӧ бана.
Рытъяснас, шонді лэччандор, ӧшиньясыс ӧзйылісны зарни биа югӧрӧн.
Матынджык, гӧра сёртас вомын, чукӧртчӧмаӧсь керкаясыс «Первомайсялӧн».
Луннас, полевӧй бинокль пыр видзӧдігӧн, позьӧ вӧлі тӧдмавны весиг виноградникъяс вылын уджалысьяслысь ловрунысӧ, а сикт помса «буфетысь» кывны сьылысь гӧлӧсъяс да баянлысь слабиник шыяс.
Асыввылын тыдалісны «Микоянлӧн» табакъяс, челядь санаторийлӧн усадьба да туйвывса мастерлӧн неыджыд керка, код сайын, шоссесьыс вылынджык, вӧрын, унаысь кыпӧдчыліс тшын — леспромхозын ломтісны пач.
А ещӧ вылынджык, кӧнкӧ гӧра йылас, тӧдчыштіс поводдя тӧдмалан станциялӧн керкатор, кӧні дзик ӧтнасӧн оліс метеоролог Зарубин.
Важ паркын, коді кыссис «Калинин» колхоз да саридз вадор костӧд, войнаӧдз сулалісны санаторийяслӧн мича керкаясыс.
Ӧні найӧ вӧлі киссьӧмаӧсь, паркыс сукмӧма да лоӧма вӧр кодьӧн.
«Калинин» колхозӧс, кодӧс сайӧдлісны Цимбал йӧрлӧн стенаяс, Воропаев тӧдмавліс сӧмын сыӧдз кылысь гӧлӧсъяс серти.
А колхоз весьтын да саридз вадор юкӧн весьтын, коді тыдаліс синлы, ыджыдаліс Кутш гӧра йыв.
Стена кодь зӧм, гӧрдов-руд пӧкатъясыс сылӧн ылӧсас казьтылісны важъя стрӧйбаяс.
Тамарисклӧн чукльӧсь, йӧнгыльӧсь увъясыс, кодъяс весиг медся ён тӧлысь эз вӧрзьывны, вӧліны измӧм кодьӧсь.
Гӧра йыв весьтын, быттьӧ йӧктігтыр да кокньыдджык сынӧдӧӧ вӧйласигтыр, дугдывтӧг тӧвзисны мича кымӧръяс, кодъяс кажитчисны тшын кодь косӧсь.
Еджгов-лӧз ыліас, кӧні медбӧръя тыдалан гӧраыс сорласьӧ рукӧд, кажитчӧ, лунтыр вӧлі рӧмыд либӧ войтасьӧ зэр, но тайӧ вӧлі тыдӧслӧн пӧръялана ворсӧм.
Таӧдз Воропаев некор эз кольлыв дыр кежлӧ вӧр-вакӧд ас кежсьыс, и медводдза кадас вӧр-ваыс шӧйӧвоштіс сійӧс, кыдзи шӧйӧвоштіс эськӧ омӧля тӧдса нывбаба, кодкӧд сылы быть, шуам, ковмас колльӧдны быдса суткияс.
Но Воропаев регыд велаліс аслас выль оласног дінӧ, да сійӧ ыштӧдіс сійӧс.
Сійӧ куйліс, кыдзи эмтор, коді аддзӧ, кылӧ, помнитӧ, да ачыс лои быттьӧкӧ сійӧс кытшалысь ывлавылӧн юкӧнӧн.
Лӧнь мортысь, коді кужӧ мичаа шутьлявны, медводз лэбачьяс дугдісны повны.
Сы дорын пыр туплясисны нянь кусӧкъяс, яблӧг торъяс.
Тані вӧліны уна сикас лэбачьяс, татчӧсъяс и ылалӧмӧн веськалӧмъяс.
Волісны и сэтшӧмъяс, кодъясын Воропаев тӧдмавліс инвалидъясӧс — ӧтияс чотісны, мӧдъясӧс дзӧрӧдіс, коймӧдъяс явӧ эз кывны да та вӧсна вӧліны вӧвлытӧма веськодьӧсь ӧпаснӧйтор дінӧ.
Лэбачьяс, кодъясӧс чужанінъясысь вӧтліс война да воисны татчӧ явӧ шызьӧмӧн, вӧліны пышйысьясӧн.
Татшӧм лэбачьяскӧд, кодъяс кӧть и вӧліны мукӧд пӧрӧдаысь, налӧн ӧтлаӧдчыны зільӧмныс вӧлі сэтшӧм морт нога, мый Воропаев збыльысь шензис.
Татчӧсъяс явӧ шӧйӧвошисны, кор на семьяӧ пырис ичӧтик ӧмидзкай.
Сійӧ сэтшӧм смела юкис курӧгъяслысь олӧмсӧ, сэтшӧм збоя пышъяліс петукысь, мый сы вылӧ вӧлі любӧ видзӧдны.
Но ӧтчыд, сёр рытын, кор кымӧръясӧн сайӧдӧм тӧлысь чусаліс пӧим пытшкӧсса ӧгыр тор моз, Воропаев кыліс, кыдзи гораа дзольгигтыр, быттьӧ сёрнитіс ас кежас, ӧтка ӧмидзкай лэбаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ хата да двор весьтын.
Войын сійӧ кӧсйис лоны ачыс аснас.
Мӧдысь, асъявыв, Воропаевлы удайтчис казявны, кыдзи копрасигтыр двор кузя котӧртіс пелыськай, и кыпӧдчӧм водзвылас яра йӧктыштіс шыльыд из вылын.
Тадзи жӧ, ас кежас, вӧчис эськӧ ачыс Воропаев, кужис кӧ лэбавны.
Тайӧ пельыскайыс ӧдйӧ велаліс Воропаев дінӧ да эз яндысь гусявлыны нянь торпыригъяссӧ пӧшти кисьыс.
Ӧтчыд, крыша дор йылӧ пуксьӧмӧн да пыркнитчӧм мысти, быттьӧ сійӧс ёна дзескӧдіс киняувъясӧдыс, сійӧ друг босьтчис сьывны Воропаев вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр, кыдз быттьӧ юасис — кажитчӧ сылы али оз.
Сійӧ сьыліс медводз колипкай моз, сэсся енкай моз, квайтпалич моз да пыр видзӧдіс крӧвать-морт вылӧ, быттьӧ виччысис, мый сійӧ шуас.
Сійӧ кутіс асьсӧ, кыдзи морт, коді тӧдӧ некымын кыв, кор сылы окота сёрнитыштны чӧв олысь туй ёрткӧд.
«А гашкӧ, сійӧ оз сьыв, а ачыс лӧсьӧдалӧ?» — друг мӧвпыштіс Воропаев, да ӧти здук кежлӧ сійӧ весиг ачыс эскис аслас выдумкалы, сэсся серӧктіс, — мыйсӧ сӧмын он мӧвпав ас кежад!
Но сэтшӧм жӧ мӧвп выльысь воис сылы юрас, кор аддзис сійӧ ябырӧс, коді, пу вылын пукалігӧн, зіля нявзіс-нерис каньпиӧс, и коймӧдысь воис, кор кык енкай, сынӧдӧ паськыд гартлӧсӧн качӧдчигмоз, сэтшӧм вылӧдз кыпӧдісны сьыланкывсӧ енэжас, мый Воропаев муртса эз пӧд кывзысигас, кыдзи лӧзалысь енэжас разалӧны сьылан шыяс, кодӧс сьылісны быттьӧ ӧта-мӧдыскӧд гартчысь кык гӧлӧс.
Но лэбачьяс сійӧс эз такӧдлыны.
Найӧ нӧшта на ёнджыка тӧдчӧдісны сылысь шог ӧткалунсӧ.
Ӧтчыд Воропаев гурйысис аслас полевӧй сумкаын да кельыдвиж кинас паськӧдіс «Война вылын бур мывкыда элемент» тема вылӧ гижӧдъяс, — тайӧ уджыслы сійӧ коркӧ сетліс ыджыд тӧдчанлун.
Война медводдза лунъясся мӧвпъясыс вӧліны сэтшӧм кодьӧсь жӧ, кутшӧмъяс майшӧдлісны сійӧс ӧні.
«Стӧча кӧ шуны, — гижлӧма сійӧ Ельня дорын 1941 вося гожӧмын, — морт вир-яйлӧн мучитчӧмъяс оз овлыны.
Мучитчӧмын пыр эм вежӧрлӧн элемент и та вӧсна кымын вылынджык да ӧтвывтчӧмджык вежӧр, сымын кокньыдджык венны доймӧмсӧ».
1941 вося арын нин, Новгородын, Воропаевлы, сэки батальонса комиссарлы, сьӧкыда ранитчӧм инженер шуис:
— Гашкӧ, коркӧ ковмывлас, комиссар ёрт, тӧд выланыд кутӧй Сенекалысь зэв бура шуӧмсӧ: «Мортыд шудтӧм сы вӧсна, мый сійӧ ачыс сыӧ эскӧ».
Воропаев сэки юаліс:
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, и збойлун — сы вӧсна-мый?
— Дерт жӧ, — вочавидзис инженер. — Абуӧсь ни дась трусъяс, ни дась геройяс.
Быдӧн лоӧ сійӧн, мыйӧн сылы кокньыдджык лоны.
Сійӧ жӧ 1941 вося тӧвнас Лев Михайлович Доватор Воропаевкӧд тӧлкуйтігӧн шуис пӧшти тадзи жӧ:
— Полӧм лечитны кокни: колӧ эскӧдны полысьӧс, мый сійӧ збой морт.
Мыйӧн сійӧ заводитас эскыны — спокойнӧя сылы дӧверяйтӧй.
Збойлун — сійӧ помӧдз вежӧрттӧм кывкутӧм.
Во мысти, муувса керченскӧй госпитальын, бомба торйӧн выльысьӧн на ранитчӧм хирург Лункевич висьтавліс ранитчӧм Воропаевлы, кодӧс вӧлі дасьтӧмаӧсь морӧсас сьӧкыд ранаысь операция кежлӧ.
— Кывзӧй, комиссар: дойтӧ кокни терпитны, он кӧ ӧддзӧд сійӧс сы йылысь мӧвпалӧмӧн.
Збоймӧдӧй асьнытӧ, шуӧй — тайӧ нинӧм, тайӧ пыр жӧ прӧйдитас!
Ті казяланныд, кыдзи дугдас доймыны.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, доктор, — вочавидзис сэки Воропаев, — ме ог и норась, ме сӧмын пола, мый буретш ті менӧ кутанныд оперируйтны, ті ӧні слабӧсь, тіян вермас не тырмыны вынныд.
Врач вочавидзис:
— Но ме жӧ ог пов тіян дзоньвидзалун вӧсна, а ті ӧд зэв сьӧкыда ранитчӧмныд.
Ме жӧ ог пов, мый тіян оз тырмы вынныд и ті куланныд пызан вылын.
Ме тӧда, мый тіян тырмас вынныд.
И менам тшӧтш тырмас.
Кыкнаннымлӧн миян тырмас.
Вӧлі и сэтшӧм пасйӧд: «Висьталӧны, Лагранж наблюдайтӧма, мый вермысьяслӧн ранаясыс бурдӧны ӧдйӧджык».
Да мый сэні Лагранж!
Воропаевлӧн аслас майшасьӧмъясыс вермасны лоны сэтшӧм жӧ эскӧдӧмӧн.
Сійӧ пырис Бухарестӧ бурдтӧм кишинёвса ранаӧн на.
Весиг ӧні, кор сійӧ казьтыштіс та йылысь, сылӧн яйыс серӧссис нервнӧй пупышъясӧн, заводитіс ёпкыны кӧсичаас вирыс, и сійӧ кыліс, кыдзи содӧны сыын олӧмлӧн сокъяс.
Кутшӧм жӧ важӧн, важӧн вӧлі тайӧ — пӧшти томдырйи, а сэсянь коли зэв этша кад.
Сэки сійӧ вӧлі на кык кока существоӧн, мудзлытӧмӧн, долыдӧн.
Луныс вӧлі югыд да, пӧжалуй, неуна тӧлакодь — ёна бусаліс.
Сійӧ лэбыштіс карӧ танк вылын разведчикъяскӧд, да сэсся коли ӧтнасӧн.
Румынкаяслӧн лыдтӧм окалӧмъясысь печатӧсь чужӧмыс сылӧн, колӧ лоны, вӧлі зэв тешкодьӧн да несолиднӧйӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы колӧ вӧлі куйлыны госпитальын, но куйлыссяс ӧмӧй сэтшӧм лунӧ, кор пыран син ёрмӧн еджыд, ыззьӧмӧн пуысь карӧ?
Сійӧ эз пуксьыв сёр войӧдз, а пыр шӧйтіс уличаяс кузя, сёрнитіс, гӧгӧрвоӧдіс либӧ прӧстӧ сёрнитӧг кодкӧдкӧ кутласис, и сылӧн кишинёвса ранаыс вочасӧн бурдіс, быттьӧ лечитісны дивӧ кодь зелльӧӧн.
А мӧд ранаыс, коді виччысьтӧг лои Бухарест бӧрын, кӧть вӧлі и воддзасьыс кокньыдджыкӧн, но бурдіс гӧгӧрвотӧма дыр, пӧшти Софияӧдз.
Но кор сійӧ, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, петіс штабса автобусысь площадь вылӧ Болгарияса юркар шӧринын да, виччысьтӧг, кор сійӧс кутласны, ачыс заводитіс кутлавны да окавны ставнысӧ, кодъяс веськавлісны сылӧн сывтырйӧ, мыйкӧ ёнтыштіс ранаас, и доймӧмыс быри.
Сэки сійӧ муртса кутчысис кок йылас, юрыс бергӧдчис и кӧдзалісны ки чуньяс, сэтшӧма сійӧ мудзис лунтырӧн, ӧд сёрнитіс быдса часъясӧн площадьяс вылын, казармаясын да весиг вичко амвонсянь, кытчӧ пыртісны сійӧс кияс вылын.
Попкӧд орччӧн сулалігӧн, сійӧ висьтавліс Сталин йылысь, Рочму йылысь да славяна йылысь, быттьӧ сылы вӧлі сюрс арӧсысь не этшаджык да сійӧ ачыс не ӧтчыдысь тувъявліс ассьыс щитсӧ Царьград воротаясӧ.
И быд выль горӧдӧмӧн: «Живио!» — ранаыс быттьӧкӧ ӧтарӧ бурдіс.
Куим лун мысти ранасьыс коли сӧмын векньыдик вурыс.
Да, татшӧм лунъясыд овлӧны, гашкӧ, ӧтчыд либӧ кыкысь сё вонас, налы сетӧма бурдӧдны, тайӧ лунъясыс дивӧ вӧчанаӧсь, и шуда сійӧ, кодӧс судьба наградитіс татшӧм лунъясӧн...
Татшӧм шудыс мӧдысь оз волы, и сылӧн ичӧтик олӧмын, кажитчис сылы, сэсся некор нин оз лоны кыпыд лоӧмторъяс.
Но найӧ вӧліны!
И колӧ кужӧмӧн вӧдитчыны наӧн, ӧд оз жӧ вермы морт нуны аскӧдыс гуас сы мында шензьӧданасӧ да бурсӧ, овны кольысьяслы шудныс вылӧ сійӧс сеттӧг.
Регыд мысти кулӧм йылысь мӧвп пыр тшӧкыдджыка волывліс сылы, и страшнӧ да шуштӧм лолывліс гӧгӧрвоӧмысь, мый буретш ӧні, кор вот-вот помасяс война да заводитчас шемӧсмӧдана олӧм, сійӧ, Воропаев, олас кӧ тайӧ лунъясӧдзыс, то гашкӧ джынвыйӧ ловъяӧн, и некутшӧм условиеяс дырйи оз вермы стрӧитны медводдза шеренгаясын тайӧ война бӧрся олӧмсӧ, кыдзи стрӧитліс эсійӧс, войнаӧдзсясӧ.
Сійӧс, войнаӧдзся олӧмсӧ сійӧ стрӧитліс, да тайӧн ас кежас гӧрдитчис, а этайӧс, ещӧ крепыдджыксӧ да паськыдджыксӧ, сійӧ, буракӧ, оз нин стрӧит.
А мыйта мӧвпыштлӧма!
Мыйта заводитӧма!
Да ӧд чӧртыс сійӧс босьт, олӧм!
Пыр кыдзкӧ чайтсьыліс, мый водзын быдса гӧраяс да вӧръяс заводитлытӧм лунъяслӧн.
А вӧрыд вӧлӧма гежӧдикӧн, гӧраясыд вӧлӧмаӧсь ляпкыдикӧн.
Эз ранаяс, эз висьысь тыыс мучит сійӧс — дӧзмӧдіс гӧгӧрвоӧмыс, мый некодлы сійӧ оз ков.
Сійӧ эз мун олӧмті, а туплясис олӧмас.
Унатор йылысь мӧвпаліс сійӧ.
Унатор йылысь жалитіс.
Нинӧм эз вермы сетны сылы лача.
Выльысь корисны Комковӧс.
Бурдӧдӧмсӧ сійӧ гӧгӧрволіс, кыдзи субӧтник, кор ӧткодь правоясӧн участвуйтӧны бурдӧдысь и висьысь.
— Сьӧкыд ӧткӧннад? — став норасьӧмъяссӧ, став кевмысьӧмъяссӧ, став полӧмсӧ, став лӧсьӧдлӧм сьӧлӧм кылӧмъяссӧ шог пациентлысь кывзӧм бӧрын вӧйптӧг юаліс сійӧ. — Нинӧмла гудйысьны тіянлы асланыд майшасьӧмъясын.
Займитчӧй вай йӧзӧн.
Мӧд луннас Воропаев крӧвать дорын пукалісны кык ныв, Светлана Чирикова да Аня Ступина, кодъяс сӧмын на тӧлысь сайын воисны немеч пленысь.
Найӧ мӧдӧдчисны мунны Ылі Асыввылӧ да воисны сӧветла.
Кыкнанныс найӧ чужисны да быдмисны тані Калинин нима колхозын, вӧліны комсомолкаясӧн, ударницаясӧн, на йылысь эз ӧтчыд гижлывны татчӧс газетъясын.
Векньыдик пельпомъяса, сьӧдіник, лӧсттӧм блед малярия чужӧма Ступина войнаӧдз веськӧдліс комсомолса котыртчӧмӧн, ворсліс любительскӧй сцена вылын, лыддьысьліс колхозын медбур снайперӧн да кыкысь чеччыштлӧма обласьтса шӧринын парашютӧн да кутшӧмкӧ рекорд сэки босьтӧма.
Сійӧ вӧлі вир сертиыс казачка, и, кӧть видзӧдны вӧлі нэр нывка кодь, но, аслас дас сизим арӧс вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн став ортсыса ӧбликыс вӧлі сэтшӧмӧн, кутшӧм вежсьытӧг овлӧ казачкалӧн ичӧтсяньыс да пӧрысьӧдзыс.
Запорожскса воин-гӧтыръяслӧн праправнучкаяс, тайӧ казачкаясыс Кавказын лоины сьӧдджык рӧма синмаӧсь да юрсиаӧсь да гӧраса нывбабаяслӧн кодь косньӧд тушааӧсь.
Казачка оз тӧждысь ни аслас ӧбичаяс йылысь, ни ветласног йылысь, ӧтиыс и мӧдыс артмӧны кокниа да ассернога, быттьӧ аслас кӧзяйка вӧлятӧг, но мыйта шензьӧдана мича вӧрас, мыйта мича веськыдлуныс сылӧн медся прӧстӧй вӧрзьӧмъясас, кодъясӧс весиг абу артыштӧма боковӧйяслы видзӧдӧм вылӧ.
Ступиналӧн став ӧбликас тайӧ сьӧлӧмӧ сетчӧмыс да мичлуныс вӧлі торйӧн нин ёна тӧдчанаӧсь.
Неыджыд тушаа, ёсь пельпомъяса, векся да весиг абу вывті вежӧрӧ мӧрччысь чужӧма, сійӧ кыскис ас дорас ӧтувъя ладлунӧн да мылалунӧн.
А Светлана Чирикова, сылы мӧдарӧ, торъяліс ыджыд тушанас да мыгӧр кызтанас, тшӧкыд югыд кӧсаяснас, кодъясӧс мичаа гартовтӧма ыджыдкодь юр гӧгӧрыс, да сералысь гырысь руд синъяслӧн мудер видзӧдӧм выннас.
Воропаев корис висьтавны, мый накӧд лои.
— Ме абу быдтор тӧдысь кӧсйысьяс пӧвстысь, асьныд гӧгӧрвоанныд.
Но висьталӧй ставсӧ, нинӧмтор соссьытӧг.
— Медшӧрсӧ? — мыйлакӧ выльысь юаліс Ступина, и Воропаев казяліс, кыдзи Светлана кватитіс Ступинаӧс пельпомӧдыс да шамыртіс сійӧс векньыдик посни гыжъяса гырысь еджыд чуньяснас.
— Веськыда кӧ сёрнитны — заводитіс Аня, — то ме со мый тіянлы висьтала: ме муні Германияӧ, позьӧ шуны, ас вӧляысь.
А кыдзи мӧд ног ме верми вӧчны? — гораа юаліс сійӧ, быттьӧ паныд кыв виччысьӧмӧн, кӧть и чӧволанаӧс. — Менсьым нывъясӧс, менам комсомолса котыртчӧмысь, босьтісны Германияӧ юклӧм серти.
И Соня Шутоваӧс, и Лариса Пронинаӧс, и Светлана Чириковаӧс, и Надя Проценкоӧс, ставнысӧ, ставнысӧ.
Ме ог нин шу зонъяс йылысь.
Ме сэки сӧмын нывъяс йылысь думайті.
Зонъяс миян пышъялісны — коді вӧрӧ, коді партизанъяс дінӧ, — налы кокньыдджык вӧлі.
Сідзкӧ, менсьым став комсомолса котыртчӧмӧс нуӧны, а ме мый?
Меным кольччыны?
Ме босьті да ас кӧсйӧм серти накӧд и вӧзйыси.
Мыйла?
Пыр висьтала.
Кыдзи ме сэки мӧвпалі?
Ме сэки мӧвпалі, мый Германияын быть заводитчас революция, ми сэні ставӧн ёна ковмам.
Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, кӧть мыйта миян коддьӧмсьыд, вербуйтӧмъяссьыд, партизанъяс лоины — тайӧс тэныд быдӧн висьталас.
Ме ачым муртса чехъяс дорӧ эг веськав, сӧмын менӧ Гастон, прансуз, тӧлк вылысь падмӧдіс...
Ступиналӧн историяыс збыльысь вӧлі тыр виччысьтӧмторъясӧн.
Мунігас сійӧ чайтіс, мый лоас пӧдругаясыскӧд ӧтлаын.
Тайӧ эз ло.
Найӧс янсӧдісны туй вылын на, да Аня веськаліс ӧтнас фабрикабердса лагерӧ, кодӧс вӧлі комплектуйтӧма, медсясӧ, прансузъясысь.
Сэні сійӧ котыртіс кызь чехлысь пышйӧм да веськаліс первойсӧ гестапоӧ, а бӧрас, кӧть и важ лагерас, но ёна лёкджык положенньӧӧ.
Сы бӧрын, кор найӧс мездісны, Ступинаӧс мӧдӧдісны Югославия пыр да Болгария пыр гортас.
Аслас синъясӧн сійӧ аддзыліс, мый вӧчсьӧ Европаын, и ӧні унатор йылысь вермис висьтавны аслас опыт подув вылын.
Некор на йӧзкост массаяслы эз ковмыв вӧчны татшӧм кузь да мывксьӧдан путешествиеяссӧ, кыдзи тайӧ война дырйи.
Миллионъясӧн йӧз — прансузъяс, чехъяс, югославъяс, рочьяс, украинечьяс, белоруссъяс, узбекъяс, азербайджанечьяс — кузяла и пасьтала ветлӧдлісны Европаті да аддзылісны фашизмсӧ дзик пасьтӧгыс.
Найӧ аддзылісны ӧтсӧгласаъясӧс, оланногъяслысь вежсьӧмъяс, вермисны орччаӧдавныны фашизмлысь пӧрадоксӧ вылькӧд, вуджанакӧд, да гортӧ локтісны политика наблюденньӧяслӧн ыджыд капиталӧн, кодӧс эз вермы эськӧ чӧжны мирнӧй кадся некутшӧм школа.
Но Аня Ступина бӧрсӧ локтіс мыжаа ӧшӧдӧм юрӧн.
Кӧсйӧмыс, мый йӧткыштіс сійӧс мунны немечьяс дорӧ ас вӧляысь, ӧні сылы кажитчис эз нин сэтшӧм романтическӧйӧн, кыдзи куим во сайын, кор сійӧ челядь мывкыдӧн мӧвпаліс участвуйтны Германияын революция дырйи.
Но ёся кыліс ассьыс ӧшыбкасӧ сӧмын Румынияын, кутшӧмкӧ этап вылын вӧвлӧм немечй бургомистръяс да старӧстаяс пӧвстын, кодъяс ньӧбалісны аслыныс румынияса паспортъяс, медым сайӧдчыны мирын, немеч содержанкаяс да изменницаяс пӧвстын, невольницаяс да мученицаяс пӧвстын.
Сӧстӧм сӧвестя йӧз сорласьӧмаӧсь на вӧлі поводнӧй немортъяскӧд.
Сӧмын тані Ступина гӧгӧрвоис, мый аслас землякъяс син водзын сійӧ этшаӧн торъялӧ Ставропольса Сопруноваысь, коді кутіс немеч офицеръяслы публичнӧй дом.
Пӧшти гортса порог дорас сылӧн заводитчис война лунъясся мӧд олӧм.
Комсомол котыртысь садьмис сыын, и, лагерса опыт вылын велалӧм, сійӧ тӧдмаліс бургомистръясӧс да полицейскӧйясӧс тӧдмӧсъяс серти, кодъяс вайӧдлісны ярлунӧ став сійӧ дряньсӧ, мый ӧні зілис петкӧдлыны асьсӧ увтыртӧмаясӧн.
Но Харьковын вокзалын сійӧ друг паныдасис лагерса тӧдса нывбабаяс группакӧд, кодъяс эновтлӧмаӧсь чужан мунысӧ, кор на вӧліны немеч «фрау»-ӧн; найӧ чолӧмалісны сійӧс гораа.
«Эй, шоколаднича, лок аслад котыр дорӧ!» — и вокзал серӧктіс сё гӧлӧсӧн, кор сійӧ, бӧрддзӧмӧн, чепӧсйис бокӧ, быттьӧ и збыльысь вӧлӧма найӧ котырысь.
Сійӧ и ӧні тіраліс висьталігас, кутшӧм сылы вӧлі яндзим да страшнӧ сэки и мый сійӧ дыр на кутас повны аслас кольӧм кадсьыс.
— Мунны кытчӧкӧ кӧсъя, — помаліс сійӧ ассьыс висьтсӧ.
— Дерт, тэ аслад ичӧтик тышнад орден, кыв шутӧг, эн шедӧд.
Татшӧмыс, кутшӧм тэ, вермис эськӧ вӧчны унджык, но аслад важсьыд повны тэныд нинӧмла... — и сылысь кияссӧ босьтӧмӧн да наӧн тапкӧдігмоз, Воропаев сэтшӧм матісянь видзӧдліс сылы синмас, мый сійӧ чатӧртіс юрсӧ недыр кежлӧ повзьылӧмла.
Светлана Чириковалӧн историяыс вӧлі прӧстӧйджык да шуштӧмджык.
Сійӧс вербуйтӧмаӧсь Германияӧ удж вылӧ, да немеч приказлысь кывзысьтӧмысь полӧмӧн, сійӧ веськаліс уджалысьӧн артиллерияса заводӧ.
Плен сразу да зэв ӧдйӧ виис сыын став водзмӧстчӧмсӧ да вӧлясӧ.
Гӧрд Армияӧс вермӧм йылысь немечьяслӧн ылӧг висьтъяс сылы кажитчисны збыль сямаӧн, — сійӧ кынмывліс полӧмысь да дойысь, но эз аддзывлы ас пытшкӧссьыс вынсӧ не эскыны налы.
Сэсся мирыс, кӧні сійӧ быдмыліс, заводитіс сылы кажитчыны кутшӧмкӧ ылісаӧн, век кежлӧ воштӧмаӧн.
Ӧнісянь да век кежлӧ сылы сиӧма джынвыйӧ пемӧслӧн кодь олӧм.
И сійӧ сетчис.
Кор недыр мысти сійӧс бӧрйис недырся пӧдруга пыдди кутшӧмкӧ военнӧй ефрейтор, сійӧ кыв шутӧг да рама муніс и тайӧ яндзим вылас.
Ӧні сылы вӧлі ставыс веськодь, сійӧ эз эскы, мый вермас лоны выль олӧм.
Ефрейторӧс вуджӧдісны мӧдлаӧ, и сійӧ сетіс Светланаӧс аслас другыслы; сійӧ и тані эз паныд сувт да эз зільлыв пыксьыны, а примитіс выльсӧ сэтшӧм веськодьлунӧн, коді висьӧм моз шымыртіс сійӧс невӧляын.
Войясын сылы вӧтӧ усьліс Рочму, школа, пӧдругаясыс, колхозын гажа праздникъяс, но ставыс тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ важ, век кежлӧ саймовтчӧм олӧмӧн, и сійӧ весиг эз бӧрд кольӧм йывсьыс, а сӧмын ышлолаліс, кыдзи збыльмытӧмтор вӧсна, кыдзи лотӧмтор вӧсна.
— Немечьяс йывсьыд кӧ эськӧ гижны, мый ме на йылысь тӧда, то, ей-богу, найӧ эськӧ ни ӧти ловйӧн эз кольны, — вомдорсӧ курччалігмоз шуис сійӧ.
Ступина кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
— Оз ков, Ланка, — шуис сійӧ кӧритӧмӧн. — Эн мучит асьтӧ.
Мый вӧлі — вӧлі, сёрнитны сы йылысь нинӧм.
Воропаев сӧмын на кавшасис омӧля гӧгӧрвоан пості, кор Светлана курыда нюммуніс.
— Шуны кӧ, ме эн-бе.
Тӧданныд?
Немеч... — сійӧ здук кежлӧ чӧвусьлі, — немеч барышня ме.
Вот и ставыс.
— Мый та йылысь ёна сёрнитны.
Ӧд сійӧн он ошйысь, буракӧ?
Светлана «ог» шуана довкнитіс юрнас.
Синъясас сылӧн доршасис синваыс.
Сылӧн гӧрддзасис горшыс.
— Мыждыны асьтӧ колӧ не висьтъясӧн, — кӧсйис водзӧ нуӧдны Воропаев, но Ступина шензьымӧн небыд да мелі личлэдзлытӧмлунӧн торкис сійӧс:
— Алексей Вениаминыч, сьӧкыд сылы зэв...
Ӧд жугӧдісны сійӧс кыдзи!..
Висьтавлӧ, ог тӧд мый...
Да и то шуны — няйтын туплясис юр вывтіыс, ӧні и вит воӧн он мыськы.
— Нет, ме тайӧс шуи, ме тіянлы пыр жӧ висьтала, мыйла ме шуи... — лача воштана, шог вӧрасӧн, кодысь збыльджык эз вермы лоны медся восьса каитчӧм, сійӧ топӧдіс юрсӧ кияснас да, катласигтыр, пычиктіс ас пытшсьыс:
— Кагатӧ, кагатӧ некытчӧ он вошты!
Кыдзи нӧ ме кута овны!..
Коді меным ӧні эскыны мӧдас!..
Воши ме, Алексей Вениаминыч, и некодлы меным ӧні отсавны!
Юрсьыс кияссӧ босьттӧг, быттьӧ поліс кияснас куттӧг кольны ассьыс коньӧр юрсӧ, сійӧ чепӧсйис дворысь да, гораа бӧрдігтыр, котӧртіс кытчӧкӧ увлань, виноградникъяслань.
Воропаев кыпӧдчыштліс крӧвать вылын.
Ступина шуис сылы ӧвсьӧдӧмпырысь:
— Сэні, мускатъяс вылын, миян эм чом.
Бӧрдыштас, прӧйдитас, немтор.
Ті сӧмын отсалӧй сылы, Алексей Вениаминыч.
Ӧд кутшӧм сійӧ войнаӧдз вӧлі бур, медбур пӧдруга менам...
Гашкӧ, мӧдӧдны сійӧс кытчӧкӧ?
А то вайсяс сійӧ — свет вывсьыс вӧтласны.
Коді нӧ сы ловын корсьысьны кутас!
Воропаев кутіс сійӧс косньӧд омӧлик пельпомӧдыс.
— Тэ нӧ мый, дружитан сыкӧд и ӧні?
— Да ӧд некод менам нывъясысь эз коль.
Ӧтнас сійӧ.
И жаль сійӧс.
Прӧпадитас.
— А тэнад, йӧюк, ставыс лючки?
— Менам — ставыс, — сӧмын вомдоръяснас вочавидзис сійӧ, сы вылӧ сэтшӧм пыдісянь, восьсӧн да помӧдз став сьӧлӧмсянь видзӧдлӧм бӧрын, мый майшасьны оз вӧлі позь.
— Ладнӧ, мыйкӧ мӧвпыштам.
Лун кык мысти пыравлы.
— Эм, полковник ёрт, — нэриник мыгӧр тыдовтчыліс из забор сайын, коді кытшаліс Цимбаллысь йӧрсӧ.
Кустарниклӧн кышакылӧмыс да крут трӧпаӧд гылалысь изъяслӧн шум сетісны позянлун Воропаевлы гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧтчис пӧдругаыслы отсӧг вылӧ.
«Да, вот мыйӧ вайӧдӧ кокни олӧмыд», — думыштіс сійӧ.
Сылы эз вӧв окота водзӧ думайтны Чирикова йылысь.
Кортӧг, но зэв ас кадӧ пыраліс тайӧ лунъясӧ микояновскӧй колхозса демобилизуйтчӧм сержант Городцов.
Венгрияын кыкнан кокас ранитчӧм бӧрын сійӧ сӧмын на петӧма госпитальысь, и сэк кості, кор сійӧ воюйтіс, гӧтырыс да мамыс вуджӧмаӧсь татчӧс местаясӧ, то и сійӧ воис татчӧ «видзӧдлыны оланінсӧ» да эз на тӧд, мыйӧ босьтчыны, и решитіс сӧветуйтчыны «кывкутысь суседкӧд».
Мыйӧн сӧмын Городцов пырис дворӧ да салдат ног ӧдйӧ да стӧча видзӧдліс гӧгӧрбок, Воропаев аслыссяма нырисӧн, коді артмис война вылын, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ крепыд да вежӧра салдат и, буракӧ, зумыд кӧзяин.
Дӧмаса кизявтӧм дженьыдик дженьыд пася да вӧчӧм смушкаысь пеля шапкаа, Городцов чотігтырйи матыстчис Воропаев крӧвать дорӧ да, немтор йылысь юавтӧг, а, буракӧ, пыр жӧ дӧгадайтчӧм мысти, мый тайӧ и эм сылы колана мортыс, военнӧй нога висьтасис.
— Пыри сӧветуйтчыны, — гӧгӧрвотӧма заводитіс сійӧ. — Йӧз сёрнитӧны: полковник миян эм раненӧй, наградитӧма, паськыд тӧдӧмлуна морт, — но мый нӧ, думайта, миянлы сэтшӧм йӧзтӧ сӧмын вай, пырала тӧдмасьны.
Городцовлы вӧлі, буракӧ, ар нелямын гӧгӧр.
Тшӧть кодь рыжӧй усъяса, том да дзоньвидза чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв лӧсьыд.
Негырысь гажа синъясыс пыр куньтырасисны, быттьӧ сійӧ видзӧдіс ылӧ.
— Разведчик?
— Войналӧн ен, полковник ёрт, наводчикӧн вӧлі.
— Ылӧдз волін?
— Венгрия аддзылі, — тӧдчымӧнъя вомдорсӧ топӧдлӧмӧн вочавидзис Городцов. — Будапешт улын помалі воюйтӧмӧс.
Тіянлы эз удайтчы сэтчӧ волыны?
— Эг удит.
Болгарияын войнасӧ помалі.
— Вӧвлі ме и сэні.
Нинӧм.
Йӧзыс тэрыб.
Кебапчи да шиши налысь сёйышті, табакнысӧ куриті, винасӧ юышті.
Сёрнинысӧ бура позьӧ гӧгӧрвоны, абу кӧ кодъюра.
Сиктса йӧзыс налӧн вежӧраӧсь.
Но, сӧмын, ярӧсь вывті!
Кыв бӧрын кыв, и кабыр нин делӧын!
Ей-богу!
Мыйджык абу сы нога, пуртӧн веськӧдас, а ассьыс шедӧдас.
Збой войтыр!
Варовмисны, и вӧлӧмкӧ, кыкнанныслы шензьӧм вылӧ, мый найӧ абу ӧтчыдысь паныдасьлӧмаӧсь ӧтувъя тышъясын.
Ставсӧ гӧгӧрвоисны ӧні кыв джынсянь, и повтӧг Городцов перйис ӧти зепсьыс консерв банка да восьтіс сійӧс ыджыд чукля пуртӧн, а мӧд зепсьыс кыскис нянь шӧрӧм.
— Лоӧ сэтшӧм любезнӧйӧн, полковник ёрт, эн ӧткажитӧй... — И, гӧститӧданторсӧ Воропаев водзӧ пукталӧм бӧрын, азыма сёйигтыр висьтавліс водзӧ. — Ме, вӧлі, мыйӧн босьтам кутшӧмкӧ юкӧн, кодйысям да дзебсям окопӧ, гӧгӧр сюся видзӧда местасӧ, тӧдмася, велала.
И вот жӧ кутшӧм закон!
Местаыс кӧ оз кажитчы, то и тышкасьныд сы вӧсна абу окота, мый ті шуанныд!
Но сӧмын, медым эз кажитчы, тайӧ гежӧда вӧвлі, а то векджык ме керкаяс аслам мӧвпӧн стрӧиталі быд местаын.
Воропаев кыпӧдчис гырддза йылас.
— И унаӧс стрӧитін?
— Да керка дас кымын.
Ӧтиӧс Брянск дорын, мӧдӧс Вильнюс сайын, самӧй Вилия дорас.
Энӧ вӧвлӧй?
Эм и Терек вылын, и Кубаньын.
Эм улыс Днепр дорын — двореч, ей-богу!
Ме ёнджыкасӧ юяс вылӧ мыджсьывлі.
Пукалан эсійӧ окопъясад, ловыд кынмӧ, заводитан гажтӧмыдла син водзад вайӧдны, кыдзи эськӧ тані олін, кыдзи эськӧ делӧ нуӧдін, но и мӧвпыштан мыйкӧ.
Ме орудие могмӧдысь котырӧс сэтшӧма тайӧ делӧнас ыштӧді, мый, вӧлі, орудиеса командир, мыйӧн ӧти вой узям кӧнікӧ, горзӧ нин: «Терентий!
Кӧні кутан керкатӧ стрӧитны?
Медым, — шуӧ, — миянлы сійӧс тӧдлытӧг не чышкыштны!» Висла вылын ме негырысь кык усадьба, эг терпит да, сувтӧді.
— А Венгрияын?
— Эг завлекайтчы.
Ни мадьяръяс, ни румынъяс ордын, думыштлӧй жӧ.
И ӧд ачым тӧлк вылӧ ог босьт, мый сэтшӧмыс.
Местаясыс ӧд кутшӧмӧсь!
А?
Дунай ӧтнас мый сулалӧ...
Казявтӧг сёрнитісны рытӧдз.
Моднӧй сьӧд циферблата да зарни стрелкаа бур кивывса часі вылӧ видзӧдлӧм мысти Городцов вежавидзӧмӧн акнитіс, вӧчис вид, мый ёна пӧ сёрмӧдчи.
Воропаев эз лэдз сійӧс.
Терентий Городцов — кыдзи сылы чайтсис — вӧлі буретш сійӧ чудак-керка стрӧитысьяс котырысь, кыдзи и сійӧ ачыс, и Городцовын, кыдзи фотоснимок вылын, кодӧс вӧчӧмаӧсь юӧрттӧг, Воропаев аддзис асьсӧ ачыс.
— Фронтӧн командуйтысь куим командующӧйсянь кывйӧн велӧдӧм вӧвлі меным, тайӧ — кӧть кодлы висьтав, гӧрдитчас! — аслас мойвиӧмлы пыдди пуктӧмӧн висьтавліс Городцов. — Рытыввыв фронтсянь ӧтчыд сэтшӧма сюри! — сійӧ пыркӧдіс юрсӧ, быттьӧ горчица ньылыштіс. — Сэтшӧм витамин примиті, бурджыкыс оз ков!..
А Сталинградса — ей-богу, он эскӧй — весиг кывбурӧн шонтыштіс.
Н-но!..
Кыдзи жакнитіс нёль стрӧкаӧн — синъясӧй кымӧс вылӧ петісны!
Бура кывнад вӧдитчис.
Нёльӧд Украинсалӧн дзик мӧд подход вӧлі — пинялӧ, а аслас синъясас жальлун, быттьӧ тэ сійӧс, а оз сійӧ тэнӧ уль му-матушкаӧ мӧдӧд.
Жальпырысь кыдзкӧ пинявліс, зэв ёна жугыльмывліс.
А тэ сулалан, быттьӧ бандит, и синваыд тэнӧ пӧдтӧ.
Веськыда ловтӧ орлалӧ.
А кывлі ме, мый ставсьыс сьӧкыд сійӧ Рокоссовский.
Медым видны, шуӧны, — ни-ни, сӧмын серамвыв кыдзи босьтас — воштысьны некытчӧ.
Серавлынытӧ вывті мастер: нюмдыштӧмӧн сідзи пыр, дойдавтӧг, а шутитас — став сювтӧ гартлас.
И Воропаевлы дзикӧдз чужӧм бердас нёровтчӧмӧн, гусяа шӧпкӧдігтыр, быттьӧ найӧс вермис кывзыны дворын йӧжгыльтчӧм пелыськай, висьталіс аслас став майшасьӧмъясысь медся гусясӧ.
— Сталин ёртӧс кыкысь аддзылі.
Медводдзаысьсӧ Мӧскуа дорын, кор немечьясӧс кучким.
Буракӧ, Клин дорын тайӧ вӧлі.
Воис, кылам.
Ме сэки виӧм немечьясӧс кыскала вӧлі.
Стӧча тӧдам — воис, миян салдатъяслӧн радио стӧч юӧр сетіс, а кӧн лоас — некыдзи ог вермӧй тӧдмавны.
Менам, дерт, и мӧвпын эз вӧв, мый аддзыла.
И вот, кывзӧй, кыдзи артмис.
Вой, помнита, вӧлі, и тӧлыся — быд куст кыксё метр сайысь тыдалӧ.
Ми, сідзкӧ, немечьясӧс идралам.
Весиг, тронякылӧны, сёй гырничьяс моз, сійӧ и видзӧд, пазаласны торпыригӧдз.
Сӧвтам.
И вот, тыдалӧ миянлы — шоссе кузя машинаяс локтӧны, нёль-ӧ-вит.
Сувтісны.
Петӧ ӧти начальство, петӧ мӧд, миянлы кыв ни джын, быттьӧ сетӧны тӧдны, — ті пӧ асланыд делӧӧн занимайтчӧй, а ми асланымӧн жӧ кутам занимайтчыны.
И вот аддза — ӧти локтӧ миянлы паныд.
Шинеля, а званиесӧ ог аддзы, но локтӧ прӧстӧя, повтӧг.
«Виддза оланныд, — шуӧ, — ёртъяс!»
Дерт, вочавидзим, кыдзи колӧ.
«Мый, — шуӧ, — абу интереснӧй удж немечьястӧ гуавны?»
А вӧлі миян командаын ӧти приписник, чӧртыс сійӧ тӧдас, кутшӧм йӧз пиысь сійӧ, лёк сэтшӧм кыв вылас.
Сійӧ босьт да и шу: «Мыйла абу интереснӧй?
Бурджык ми найӧс кутам гуавны, найӧ миянӧс дорысь».
Тадзи веськыда и крапкис.
Сы дорӧ воысьыд пыр аддзӧ, мый сёрниа.
«А кыдзи, — шуӧ, — тіян видзӧдласыд: ставсӧ вӧчис миян армия тайӧ лоӧмторйын, мый вермис?»
А миян приписник сылы воча: «Кыдзи нӧ эз ставсӧ, — шуӧ, — вӧч?
И унджык вӧчис, вермана дорысь».
Сэк кыдзкӧ би югӧр уси воысь вылад, и ми ставӧн пыр жӧ тӧдім: Сталин!
Приписник кынмис.
А сэки Сталин ёрт довкнитіс юрнас, быттьӧ эз ӧткывъясь сы кывъяскӧд.
«Абу, — шуӧ, — неногӧн чайтны, мый ми вӧчим унджык, вермана дорысь.
Шуам вежавидзанаджыка: ставсӧ вӧчим, мый вӧлі вын серти.
Тайӧс гӧгӧрвоас войтыр?»
Сэки ме збойми, — и кытысь кывъясыс сюралісны, тайӧ ӧд дивӧ кутшӧмкӧ!
Шуа: «Сталин ёрт, войтыр гӧгӧрвоас.
Гӧгӧрвоас, шуа, эскӧй».
И водзӧ кыв шуны ог вермы, — горшӧс топӧдіс, быттьӧ кодкӧ шамыртіс горшӧд.
А сійӧ сэки копыртліс юрсӧ да неуна водзӧджык муніс.
Сэсся сувтіс, пеля шапкасӧ ассьыс пӧрччис да дыр сідз сулаліс ӧтнас.
А кор бӧр машинаяс дорӧ бергӧдчис, бара ӧтилысь юаліс:
— Дӧвӧленӧсь, мый немечьясӧс нӧйтінныд?
А сійӧ, ог тӧд, — узбек-ӧ, мый-ӧ, либӧ азербайджанеч вӧлі, сэтшӧм асруа, ыждач салдат, ставыс, тӧдан, абу сы ног — босьт, да миян приписник мозыд и вочавидз: «Абу дӧвӧлен!».
Сэки, воканӧй тэ менам, став генералъясыд сы дорӧ пыр жӧ чукӧрӧн.
Кыдзи сідзи?
Мыйла?
А сійӧ ассьыс — абу дӧвӧлен да абу дӧвӧлен.
«Ме, — шуӧ, — ассьым аслыссяма кыв сетлі ёртлӧн вир вылын, медым пленӧ не босьтавны.
Йӧз дырйи кыв сетлі, землякъяс дырйи, мися, кӧсйыся ловъяӧн не босьтны, кувтӧдзыс найӧс кута нӧйтны.
А тані, шуӧны, пӧжалуйста, приказ воис — быть босьтны.
Приказыдкӧд торъялӧм менам артмис, и сійӧ торъялӧмыс вӧсна, гӧгӧрвоӧй, шуӧ, асьныд, ме вӧлі орденысь лишитӧма: кыв сетӧмӧс пӧрті олӧмӧ, а приказ торки».
Сталин ёрт сэки серӧктіс, шуис:
«Ме, — шуӧ, тіян вӧсна ходатайствуйтышта, медым тайӧ лоӧмторсӧ лыддисны кыдзи исключенньӧ».
Городцов ланьтіс да аслас читкырасян нюмӧн нюмъялігтыр дыр эз заводит висьтсӧ, мыйкӧ думнас казьтыліс.
— А мӧдысь, кӧні ме сійӧс аддзылі — он тӧдӧй.
Сталинградын.
— Эз волы сійӧ сэтчӧ.
— Тайӧ тіянлы тадзи кывсьыліс, мый эз волы, а миянлы, полковник ёрт, мӧдтор тӧдса — мый воліс.
Салдатысь гусяторыд абу.
Сійӧс, овлӧ, и ыджыд начальник пельнас эз кывлы, мый ми вок — рядӧвӧй тӧдӧ.
Эн вензьӧй — воліс!
Со этайӧ синъяснам аддзылі.
Гашкӧ, дерт, сійӧ, кыдзи сійӧс шуны, мӧд ним улын либӧ кыдзи сэні, ог тӧд — тайӧн нин ми, салдатъяс, эг интересуйтчылӧй.
Но, кыв шутӧг, воліс.
Да ті асьныд думыштӧй, сытӧг ӧмӧй эськӧ татшӧм делӧ лэптім?
Да эськӧ кутчысим ӧмӧй?
Некутшӧм ногӧн!
Ме Родимцев ордын вӧлі, Дас коймӧд гвардейскӧйын, — вадор пӧлӧныс, шӧринсяньыс матын ми сулалім.
Сӧмын ӧти нимыс, мый «зона» либӧ сэні «карлӧн юкӧн», а прӧста шуны — мулӧн кусӧк.
И вот, вӧлі ме ӧтчыд батальонса КП вылын йитӧд кутысьӧн.
Немечьяс ветымын воськов сайын.
Вой.
Муртса на югдыштны заводитіс.
Видзӧда — локтӧны полкладорсянь.
Куимӧн.
Но, юалі пропуск, кыдзи и колӧ!
Видзӧда — сійӧ!
А войыс кӧть и гудыркодь вӧлі, но оз и позь шуны, медым дзурс пемыд, — немечьяслы тыдалӧ сійӧ.
Муніс сійӧ неуна водзӧ да сувтіс пулемёт дорӧ.
Сулалӧ да кар вылӧ видзӧдӧ, и кисӧ синъяс дорас пуктіс.
Акниті ме, а менам напарникӧй шӧпкӧдӧ: «Мый нӧ тайӧ миян йӧзыс ӧтнассӧ сійӧс эновтісны?
Виасны жӧ дзик пыр!»
Ме ачым тірала, вӧйлӧм морт моз, шуны нинӧм ог имеит право.
Тірала и горӧдны меным окота: «Мунӧй, мися, Сталин ёрт, тіянтӧг тані бергӧдчам, ме жӧ ог сюйсьы командуйтны, и ті миян салдатса делӧӧ эн кутчысьӧй»...
Сэки немечьяс, тыдалӧ, сійӧс век жӧ казялісны и давай сынавны мыльк кузяыд став вермӧмсьыныс.
А сійӧ сулалӧ.
Но, ме жӧ гӧгӧрвоа, сэки очсавны оз позь.
Салдатлӧн аслас термометр.
Ме некор эг юасьлыв, эм сэні кутшӧмкӧ приказ дивизияысь либӧ абу, — но век тӧда вӧлі — лоас атака али оз ло.
Тӧлка командир, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мын салдатӧс он пановт.
Ме сувті и шыбитчи водзӧ.
Ура!
Ёртъяс быттьӧ сӧмын менӧ и виччысьӧмаӧсь, — горӧдісны «ура» и ме бӧрся.
Видзӧда, и суседъяс миян бӧрся, а на бӧрся нӧшта — и сідзжӧ водзӧ, — мӧдӧдчис делӧ!
Котӧрта и ог-ог дай видзӧдла.
Аддза сылысь мыгӧрсӧ.
А кор ми немечтӧ штоссӧ босьтім, кор мӧдіс тіравны сталинградса муыс, сійӧ пӧрччис пеля шапкасӧ, ӧвтыштіс сійӧн миянлы да ньӧжйӧник мӧдӧдчис увлань, вадорлань.
Но, ми сэки, салдатъяс, и сёрнитчим, медым места вылысь не бӧрыньтчыны.
Сійӧ кӧ нин аснас пудъясьӧ, сідзкӧ тайӧ, тӧданныд...
Сэсянь и заводитчис!
Эскӧда!
Аслам синъясӧн ас вывті нуи.
Да и эг ӧтнамӧн ме, унаӧн аддзылісны.
— Эска, — шуис Воропаев. — Эска и завидьта.
Салдатъяс пӧвстын став фронтъяс вылын ветлӧдлісны легендаяс Сталин воӧм йылысь, и кымын сьӧкыдджык вӧлі фронтлӧн юкӧныс, сымын ёнджыка эскисны йӧз, мый сійӧ сэні вӧлі.
Воропаев крӧвать дорӧ матыстчис Цимбал.
Сійӧ эскытӧг видзӧдліс гӧсьт вылӧ да довкнитліс юрнас.
— Тэ, демобилизуйтӧм ёрт, кывлін-ӧ коркӧ, мый сійӧ лун коллялан ногыс?
Ага, кывлін!
Но, тайӧ зэв бур.
А то сэтшӧмъяс, тӧдан, овлӧны, — муна, шуӧ, гӧститны ветла, сёрнитыштам сьӧлӧм бурмытӧдз.
Городцов шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, серӧктіс мыжапырысь.
— Збыль, ті правӧсь, — шуис сійӧ, яндысьӧмӧн гимнастёрка вывсьыс тасмасӧ лӧсьӧдігӧн. — Сідзкӧ, мый меным вӧчны?
Кольччыны татчӧс местаясӧ? — друг нинӧм абуысь, падъявтӧг сійӧ юаліс сы йылысь, мый, тыдалӧ, сӧмын и интересуйтіс сійӧс ӧні да мый йылысь сійӧ, война йылысь казьтылӧмъясӧн ылалӧмӧн, сідзи эз и удит сӧветуйтчыны Воропаевкӧд.
Медводдзаысь тайӧ часъясас сылӧн чужӧмын петкӧдчис шӧйӧвошӧм. — Вӧлі кӧ эськӧ тӧдан, мый абу ӧтнад, а, кыдз шуласны, отсӧгтор лоас, то ме... эськӧ, дерт, кольччи.
— Кольччы, кольччы!
Йӧз тані этша.
— Вот ме тожӧ сідзи артала.
— Тэнад кӧ гортсаясыд вуджисны нин, нинӧмла делӧсӧ торкны.
— Дзик сідз.
Ме мый вӧсна, — кольччан вот тадзи, аслад компанньӧтӧг, ни казьтыштны мыйкӧ, ни сёрнитыштны.
Кывтӧм-пельтӧм кодь.
Но, а татшӧм нин кӧ делӧ...
— Тэ «Микоянын»? — веськодя юаліс Цимбал.
— Угу.
Тӧрыт согласие корисны менсьым — председательӧ индыны кӧсйӧны.
Цимбал вундыштіс сійӧс чуймӧм синмӧн.
— А менам киясӧй нянь вӧсна гажтӧмтчисны, — водзӧ нуӧдіс Городцов. — Узя — вӧтӧн шобді аддза.
Ме ӧд комбайнер.
Садьма — шобділысь кӧрсӧ кыла.
А тані тіян, — содтіс сійӧ шога, — няньтӧ оз вӧдитны, виноград вӧдитӧны, табак — посни удж, гажтӧм.
Э-э, няньӧй-батюшкоӧй!
Гажтӧмтча сыысь.
— Кубаньӧ веськӧдчы, — шуис сылы Цимбал. — Сэні нянь пытшкас вошны позьӧ.
— И веськӧдчи эськӧ, да семьяӧй кыскӧ: переселенечьяс, пышйыны абу лӧсьыд.
Кыв сетім, ссуда пӧлучитім, бӧрӧ туй абу.
А меным тайӧ виноградыд — капустаысь лёкджык.
Посни делӧ.
Няньысь гажтӧмтчи — ук, муркниті эськӧ став эбӧсысь!..
И заводитіс прӧщайтчыны.
— Сідзкӧ инӧ кольччан? — юаліс сылысь Воропаев.
— Вӧлялы паныд кольчча.
Но, да ме и тані аслам кияс серти мыйкӧ аддза.
Войналӧн ен, полковник ёрт, некӧн оз вермы вошны.
Алло!
Аддзысьлытӧдз!
Воропаев эз идеализируйт ассьыс ӧнія положенньӧсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый пырӧ олӧмлӧн сьӧкыд визьӧ, кор некоді оз вермы сылы отсавны.
Шура?
Сійӧ вӧлі ылын талунъя сылӧн интересъясысь.
Воропаев вермис эськӧ, дерт, овмӧдчыны ӧти восьтӧм нин санаторийӧ, но лоны висьысьӧн кажитчис терпитны позьтӧмӧн, да тайӧ случайын Серёжка эськӧ бара коли сысянь ылын.
Семья!
Ак, кутшӧма мортлы колӧ аслас чужан пельӧс, аслас поз!
И сэки сы водзын кыптывліс Леналӧн олӧмыс.
Воропаев эз кутлы сы вылӧ некутшӧм лача.
Леналы вӧлі сьӧкыд, кыдзи и сылы.
Кутчысьны кӧ эськӧ ки-ки воча, мунны вӧлі эськӧ кокньыдджык, и Леналӧн ичӧтик косьмӧм гаддьӧсь чуньяса киыс не ӧтчыд вуджӧртчыліс сылӧн висьӧмӧн шызьӧдӧм аддзӧмъясын.
Сійӧ некутшӧма эз чуймы, кор ӧтчыд кыліс сылысь негора гӧлӧссӧ.
Сійӧ юасис, кыдзи аддзыны полковник Воропаевӧс, да, сылысь оланінсӧ тӧдмалӧм бӧрти, лӧнь воськолӧн пырис Цимбал хата дворӧ, киас вӧлі неыджыд тубрас.
Сійӧ вӧлі аслас янсӧдчывлытӧм гын тапочкиа да дзескыд сьӧд жакеткаа, коді вӧлі мужичӧй пиджак сяма.
Сылӧн чужӧмыс — сэки, кор сійӧ эз на тӧд, мый Воропаев аддзис нин сійӧс да сюся дзоргӧ аслас топчан вывсянь, — петкӧдліс яндысьӧм.
Кыліс, мый сылы зэв абу лӧсьыд.
Хата дорӧ матысмӧм бӧрти сійӧ полігтыр таркӧдчис ӧдзӧсӧ да, кор Воропаев чукӧстіс сійӧс, дрӧгмуні.
— А ме тіянӧс эг и казяв, — шуис сійӧ зумыштчӧмӧн да нюмъялігтыр. — Видза оланныд.
Мама тшӧктіс видлыны тіянӧс.
Мӧдӧдіс мыйсюрӧ, босьтӧй.
Тубрас здук кежлӧ ӧшйыліс сынӧдӧ.
Сэсся Лена, гӧрдӧдӧмӧн, лэдзис сійӧс муӧ да кортӧг пуксис топчан дорӧ, Воропаев вылӧ видзӧдлыны полӧмӧн.
— Вот кутшӧм делӧяс, шуис сійӧ, пыр на зумыштчӧмӧн да нюмъяліг, — висьмӧмныдсӧ кутшӧма, а?
— Кыдзи сэні Корытов, оз пинясь? — Ленаӧс мездӧм могысь юаліс Воропаев.
Вочакылыс шензьӧдіс сійӧс.
— А ог и тӧд, — шуис сійӧ, кинас кокньыдика шеныштӧмӧн. — Ме сылы эг висьтав, мый тіян дорӧ мӧдӧдча.
Мыйкӧ ещӧ думыштас, не сійӧс.
— Но, а кыдзи керка, кыдзи Софья Ивановна?
И эз на удит сійӧ вочавидзны, Воропаев гӧгӧрвоис, мый и мамыс оз тӧд сы мунӧм йылысь.
— Ак, — шуис сійӧ элясяна, — мама пыр мыйкӧ сэтшӧмӧс мӧвпыштас...
Кыдзкӧ тай бергӧдчӧ...
А тӧданныд, коді тіянӧс казьтылӧ?
Стойко, колхозса председатель, помнитанныд, кипӧла, кузь сэтшӧм...
Зэв кажитчӧмныд ті сылы.
Воропаевлы дум вылас уси бипурдорса вой, керкаяс юклӧм да кипӧла кузь мича зон.
Лена ыштӧмӧн видзӧдаліс двор, хата, топчан, код вылын Цимбал пасьӧн шебрасьӧмӧн куйліс Воропаев.
Сылӧн чужӧм вывтіыс котӧртіс не то жалитана, не то ирония сама нюм.
— Лӧсьыдкодь овмӧс, — медбӧрти шыасис сійӧ. — Тані кутанныд овны?
— Мыйла тані?
Ме жӧ тіян компаньон.
Вот сувта кок йылӧ, босьтча Софья Ивановнакӧд асланым керкаӧ.
Ме ногӧн, ті, Леночка, абу дӧвӧленӧсь, мый ме сибӧдчи тіян семья дінӧ?
— Мыйла абу дӧвӧлен, — паныдаліс сійӧ шӧпкӧдӧмӧн.
Сійӧ мамлӧн делӧ, меным некор керкаясӧн ноксьыны, уджавны колӧ.
— А ті эськӧ, Леночка, энӧ окотитӧй зумыдджыка сувтны кок йылӧ, энӧ окотитӧй эськӧ, медым тіян вӧлі асланыд сад, кык курӧг, кутшӧмкӧ ичӧтик пон?..
Сійӧ ӧвтыштіс кинас син водзтіыс, быттьӧ чышкыштіс сэтчӧ сибдӧм чераньвез.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ коса, — ог тӧд, татшӧмсӧ нинӧм ме эг мӧвпыштлы и... нинӧм ог тӧд, збыль.
— Уджыд уна? — юаліс сійӧ, медым бергӧдны сёрнисӧ мӧдарӧ сійӧ юалӧмъясысь, кодъяс вермисны дойдны сійӧс.
— Ой, эн сёрнитӧй.
Заседанньӧяс веськыда матӧ воштісны, — пыр жӧ варовмис сійӧ, и сылӧн зумыш чужӧм вывтіыс котӧртіс нюм. — Ломтасӧн сэтшӧма сьӧктӧдіс, петан туйыс абу.
Геннадий Александрович телефон вылын унмовсьӧ, телефон вылын и садьмӧ, директива бӧрся директива сетӧ, а тӧрыт больничаын квайт табуретка сотісны.
Сёрнитан тема аддзӧм бӧрын сійӧ гажмис.
— Кодсянь нӧ ті тӧдмалінныд, мый ме висьми?
— Райкомын тӧдмалі.
Виктор Огарнов воліс, висьтавліс.
Широкогоровсянь кыкысь звӧнитлісны.
Тіян висьӧм вӧсна мама жугыльмис.
— Полӧ, мый керка эновта?
— Ага, полӧ.
— А ті?
И сэки Лена медводдзаысь кыпӧдіс сы вылӧ ассьыс авъя синъяссӧ.
— А меным мыйла тіысь повнысӧ.
Ме сӧмын на вӧлі кӧсъя тіянлы висьтавны, мый ме тіян водзын мыжа, мӧвпышті сэки тіян йылысь, мый ті дарӧвӧй дачала воинныд..
Воропаев кӧсйис мыйкӧ шуны сылы паныд, но сійӧ ӧлӧдіс сійӧс.
— Эн ӧбижайтчӧй ме вылӧ, ме кыв вылад лёк овлывла.
Быдторсӧ аддза.
— А ті збыльысь, колӧ лоны, зэв бурӧсь, Лена, бурӧсь да меліӧсь.
Вот босьтінныд да и воинныд ме дорӧ.
Гашкӧ, подӧн локтінныд?
Вот тайӧ ёрт.
Вайӧ жӧ, ме топӧдла тіянлысь китӧ.
Збыльысь ӧмӧй нӧ подӧн?
Неокотапырысь да быттьӧ аскӧдыс вензьӧмӧн, таын мыйкӧ неногаӧс аддзӧмӧн, сійӧ лӧсьыдтӧма мыччис Воропаевлы ассьыс кисӧ да пыр жӧ чеччис топчан вылысь да заводитіс прӧщайтчыны.
Воропаев кутіс сійӧс мырдӧн.
Вӧлі мыйкӧ вӧвлытӧма лӧсяланаӧн сылӧн асьсӧ кутан ногын, кывйитлӧсъяс да киӧн шенасьӧмъяс радейттӧмын, сы дорӧ сылӧн виччысяна вниманньӧын.
Найӧ ещӧ на сёрнитыштісны сы дзоньвидзалун йылысь, керка йылысь, сы йылысь, кутшӧм вежласьтӧм поводдяыс.
Пемдӧ нин вӧлі.
Воропаев гӧгӧрвоис, мый Лена локтіс подӧн, да эз мӧд водзӧ кутны сійӧс.
Туйыс вӧлі йӧзтӧм.
— Аттьӧ, мый казьтыштӧмныд ме йылысь, Лена.
Сувта, босьтча керка бердӧ, овмӧдчам тіянкӧд помещикъяс моз.
Лоас миян тіянкӧд асланым пельӧс.
Веськыда шуа, лоас.
Вайӧда ассьым Серёжкаӧс, мед олӧ тіян нывкакӧд ӧтлаын.
Синъяссӧ лэдзӧмӧн, Лена тэрыба видзӧдлывліс сы вылӧ, тӧдмалігмоз, оз-ӧ шмонит сійӧ, да нинӧм эз вочавидз.
— Но, бурдӧдчӧй.
Сӧмын медым некодлы эз вӧв висьталӧма, мый ме тіян ордын вӧлі.
Ог радейт ме... — эз помав сійӧ да мӧдӧдчис вороталаньӧ, мунігмозыс бергӧдчыліс, медым вочакыв пыдди довкнитны сылы юрнас Воропаевлӧн сёрмӧм корӧм вылӧ, медым ыстыны татчӧ став воан письмӧяс да телеграммаяс.
Сылӧн небыдик воськовъясыс пыр жӧ дугдісны кывны, мыйӧн сӧмын сійӧ петіс сиктса уличӧ.
Бӧрыннас Воропаев дыр мӧвпаліс сы волӧм йылысь.
Да, сылы вӧлі Воропаевлы моз жӧ сьӧкыд.
Воропаев эз на тӧд, кужас-ӧ кокньӧдны сылысь олӧмсӧ, но зэв вӧлі окота, медым тайӧ чӧв олысь нывбабаыслӧн ставыс муніс бура.
Сылы пондіс кажитчыны, мый сэки и аслас делӧясыс мӧдасны бурджыка.
Сылы вӧлі окота, медым сы отсӧгӧн Леналы овсис прӧстӧйджыка, гажаджыка.
Нимкодь, кор свет вылын эм йӧз, кодъяслы окота отсавны.
...Чукӧртчывны шуисны быд хатаын ӧчередьӧн, и медводдза ӧчередьсӧ босьтіс Опанас Иванович Цимбал, сы вӧсна, мый Воропаев эз на вермы ветлӧдлыны.
Воисны водзвыв корӧм Широкогоров, челядь санаторийса директор Мария Богдановна, «Первомайсяысь» Поднебеско гозъя, Городцов да, дерт жӧ, унаӧн «Калининысь».
Немвиччысьтӧг гӧраясысь лэччис метеоролог Зарубин, омӧль, кузь тушаа, тшын рӧма руд, дзугсьӧм усъяса, кодъяслӧн помъясыс чишкассьӧмаӧсь стеклӧтӧм дзузганысь.
Сысянь кыліс свежӧй арбузӧн да гӧраса ыркыдӧн.
Сійӧ сёрнитіс тӧвъяс йылысь, кыдзи станцияса уджъёртъяс йылысь.
— Кольӧм восяыс дзик мӧд сяма вӧлі, — асруа, вежласяна.
А тайӧ крепыд сэтшӧм, тӧданныд, войвывса, падъявтӧм, любӧ весиг!
Меным сыкӧд лӧсьыд, кӧть сёрнит.
Зарубин лэччис увлань газетъясла да, клуб восьтӧм йылысь кывлӧм бӧрын кольччис, судзӧдны небӧгъяс надейтчиг.
Сійӧ зэв ёна радейтліс кыз романъяс.
— Висьтъясыд — ӧти дурӧм, — вомас пырӧмысь усъяссӧ пӧлялӧмӧн висьтавліс сійӧ. — Он удит шонтысьны, а сійӧ, лешакыд, помасьӧма нин.
Миян выліад романъяслӧн зона, кык-куим вой кежлӧ дорвыв.
Полковник Рыбальченко, коді сідз жӧ, кыдзи и Воропаев, локтӧма корсьны лӧнь ӧзын, но лоӧма чери кыян колхозса председательӧн, вайис куим кило свежӧй чери, а электромонтёр Сердюк локтіс Европа картаӧн да, нинӧм юасьтӧг, видзчысьӧмӧн ӧшӧдіс сійӧс стенӧ, кулакас сьӧкыдакодь кызӧкталігтыр.
Аслас картакӧд сійӧ эз янсӧдчывлы, сы вӧсна мый, кыдзи сійӧ чайтіс, вермисны любӧй кадӧ корны кутшӧмкӧ зэв тӧдчана собранньӧ вылӧ, кодӧс сиӧма канмукост олӧмлы, кӧні доклад вӧчысьлы колӧ бур география карта.
Сердюклӧн сьӧрсьыс вӧлі кузь камыш указка, флажокъяса булавкаяс да кык тупыль гӧрд да лӧз сунис, кодъясӧн медым ӧтпырйӧ позис пасъявны кыкнан фронтыслысь вежтасъяссӧ.
Войнаӧдз Сердюк уджавлӧма МТС-са механикӧн.
Но ранитчӧм бӧрын, гвардияса капитан званньӧӧн демобилизуйтчӧм мысти, эз кӧсйы босьтчыны важ уджас да инасис Калинин нима колхозӧ электромонтёрӧн, кӧть эськӧ линиясӧ абу на вӧлі дзоньталӧма.
Сійӧ ворсіс аккордеонӧн, ветлӧдліс кутшӧмкӧ делӧясӧн районса шӧринӧ, кодкӧдкӧ помся гижасис колхозса делӧяс кузя, и сійӧ кажитчис пыр занятӧйӧн, дӧнзьӧмаӧн, мукӧддырйи мучитчанаӧн, кӧть ставӧн тӧдісны, мый сійӧ — юсьӧм весь олысь, кутшӧмӧн овлӧны юсьӧм пьянникъяс.
— Тэ эськӧ, Сердюк, тэчин мед ассьыд орденъястӧ да кутчысин эськӧ киркаӧ, — медводдза тӧдмасигас сылы сӧветуйтіс Воропаев, но сійӧ сӧмын гӧгӧрвотӧма нюммуніс.
— Но, якши, гут, полковник ёрт, кирка бердӧ, делӧ бердӧ!
А кутшӧм делӧ бердӧ — позьӧ тӧдмавны?
Вывті ӧтувъя сувтӧданныд.
— Кутшӧм сэн ӧтувъя!
Босьт кирка, сувт радӧ, нинӧм барин моз овны!
— Киркаӧн, сідзкӧ, сувтны?
Гут.
А квалификация?
Ме жӧ бур механик, бриллиант.
Шыбласянныд кадръяснад.
Но аддзис Воропаев, мый Сердюк мудеритӧ, виччысьӧ мыйкӧ.
— Кыдзи олан?
— А, олӧм!
Кутшӧм тайӧ олӧм!
Трофей помала — хана.
Но и тані мудеритіс.
Торъясӧ некутшӧм трофейяс сылӧн эз вӧвны, дас кымын немеч география карта кындзи, кодъясӧс сійӧ сетлывліс «арендаӧ», да аккордеон кындзи, кодӧн сійӧ ворслывліс быдса лунъясӧн, аслас керка дінын лабич вылын пукалігӧн, эз кӧ корлыны рытпукны.
Татшӧм тӧждысьтӧм олӧмыс сылы кажитчис, и сійӧ быд ногыс зілис нюжӧдны сійӧс кыдз позьӧ дырджык, но эз тӧд, кыдз тайӧс бурджык вӧчны.
Доклад заводитчӧм водзвылын котӧрӧн воис Паусов, пельпом вылас неыджыд вина бӧчкаӧн.
Огарновъяс, юӧртіс сійӧ, оз лоны: Виктор висьӧдчӧ, и Варвара кольччис сыкӧд.
И, медбӧрти, кор Воропаев заводитіс висьтавлыны, пырисны Татьяна Михайловна Зайчик да Катя Муравьева, коді веськӧдліс осоавиахим да Гӧрд Крест кружокъясӧн да вӧлі мазі видзӧм кузя заочнӧй курсъяс вылын кывзысьӧн.
Сійӧ вӧлі ӧтка, и та вӧсна сылы сетлісны став сійӧ дон мынтытӧм содтӧд уджсӧ, кодъясӧс нуны мукӧд колхозникъяслы вӧлі некор.
Сӧмын тӧрыт сійӧс выдвинитісны стенгазетса редакторӧн да кӧсйисны мӧдӧдны тропикдорса культураяс велӧдан курсъяс вылӧ, но сэки эськӧ сылӧн став воддза содӧт уджъясыс эндӧмӧн колисны, и сійӧс, ставлы жаль вылӧ, ковмис мездыны командировкаысь.
Виччысисны Воропаевлысь военнӧй тема вылӧ ыджыд доклад, и этшаӧн тӧдісны, мый выступитас немеч невӧляысь воӧм Аннушка Ступина, а Воропаев вӧчас сӧмын сылӧн докладлы панас да колана пасйӧдъяс.
Майшасьӧмысла Ступина эз вермы заводитнысӧ да медводдза некымын фразасӧ ковмис висьтавны Воропаевлы.
Но Ступина ӧдйӧ збоймис, а кор воис туйын мытарствояс висьтавлӧмӧдз да висьтавліс сы йылысь, кыдзи воштіс ассьыс пӧдругаяссӧ — дзикӧдз тырӧм жырйын мужичӧйяс заводитісны куритчыны, а нывбабаяс, кыдзи ёнджыка восьса йӧз, майшасяна чушкӧдчисны ныръяснаныс.
Европаті аслас путешествуйтӧм йылысь да, медбӧрти, гортӧ бӧр воӧм йылысь Ступина висьтавліс сэтшӧм збоя да интереснӧя, мый ӧнӧдз ирония ногӧн шпыньялысь метеоролог некымынысь тувкис пызанӧ кулакнас, а Воропаевлы пӧшти нинӧм эз ковмы содтавны.
Ступина выступитӧм бӧрын вӧчисны кост.
Татьяна Зайчик негора, полана, быд минутын орны дась гӧлӧсӧн содтіс Аннушкалысь висьтсӧ, ассяньыс висьталіс, мый сылӧн верӧсыс, Харитон Иваныч, да сыкӧд квайт партизан воисны грездӧ немечьяс дырйи буретш том йӧзӧс вербуйтігӧн да агитируйтісны рабствоӧ ас вӧляӧн мунӧмлы паныд, но найӧс мучитісны да виисны школа водзвывса площадь вылын.
Воропаев вӧзйис школа водзвывса площадьсӧ нимтыны Усьӧм геройяслӧн площадьӧн — примитісны.
Вӧзйис сійӧ и уличасӧ, кӧні муніс налӧн тышыс, нимтыны Партизанскӧйӧн — примитісны жӧ.
— Миян йылысь позьӧ шуны шусьӧгӧн: «Чукӧртчис войтыр быд дзиръя дорсянь».
Тӧдмасьны эськӧ колі ӧта-мӧднымкӧд, — шуис сійӧ Широкогоров вылӧ видзӧдігӧн да аслас син бӧрся став аудиториясӧ ышӧдігтыр. — Вот миян пӧвстын тӧдса винодел Сергей Константинович Широкогоров.
И сылысь эськӧ вӧлі интереснӧ кывзыны.
Эм миян и став Союзлы тӧдса ыджыд опыта вина вӧчысь, тӧлка морт, войнавывса герой, Опанас Иванович Цимбал.
Ӧнӧдз помнита, кыдзи сійӧ меным Кубаньын висьтавлывліс виноград сортъяс йылысь.
Эм миян...
— ...полковник Воропаев! — радейтана сьӧлӧм кылӧмсӧ кутны вермытӧг сэтшӧм гораа горӧдіс Аннушка, мый унаӧн повзьӧмпырысь сы вылӧ ӧвтыштісны кинаныс.
— Тэнсьыд колӧ кывзыны, Алексей Витаминыч, тэнсьыд! — кыліс та бӧрти некымын гӧлӧс.
— Бур, и менсьым.
Сэсся, колӧ эськӧ миянлы тӧдмасьны и суседъяскӧд.
Миян ордын талун гӧсьтяс «Первомайсяысь» Поднебеско гозъя, «Микоянысь» Городцов ёрт, куимнанныс — нэмӧмӧйя йӧз, олӧмӧд ветлысь-мунысьяс...
Висьтавлігӧн Воропаев казяліс, кыдзи Сердюклӧн веськодь чужӧм вылас ворсӧдчис медводдза нюм, кыдзи сійӧ зумыштіс кымӧссӧ да некымынысь дорвыв кыскыштіс махорка.
Воропаев пыр жӧ думыштіс, мый, колӧкӧ, тайӧ бок пӧжысьыс да дышпозыс сідз жӧ кӧсйӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн петкӧдчыны колхозса котырлы, петкӧдлыны асьсӧ сыладор боксянь, коді абу на тӧдса чукӧртчӧм йӧзлы.
— А гашкӧ, ещӧ кодкӧ?
Кодлӧн эм висьтасян руыс?
Сердюк эз дзик пыр босьт кыв.
Йӧжгылясьӧм бӧрти да пыр на кымӧссӧ зумыштӧмӧн, муӧ видзӧдіг, сійӧ, медбӧрти, шуис веськодя:
— Паськыд тематика вылӧ кӧ...
Мый нӧ!..
Ме ӧд, сідзсӧ, Америкаын вӧлі...
Эм кӧ та дорӧ интерес — пӧжалуйста...
Ставӧн чуймисны висьтавны позьтӧма.
Сердюк Америкаын?
Кост эз помась.
Сійӧ, мый ыджыд клубъясын шуӧны костӧн, ичӧтикъясын артмӧдӧ «программалысь» сьӧмӧссӧ.
Пукалісны, тӧлкуйтісны.
Цимбал, кыдзи юрнуӧдысь, гӧститӧдіс винаӧн, кодӧс вайис Паусов; жаритісны чери, кодкӧ пуктіс дас кымын лук.
Сёйисны, быттьӧ окота тешитісны.
Кыв босьтіс Рыбальченко.
— Анна лӧсьыда висьтавліс.
Вот гижны эськӧ сылы ставсӧ, мый сійӧ ас вывтіс нуис.
Кутшӧм небӧг эськӧ артмас!
Европа пыр, сідз шуны.
Ме вот мый мӧвпышті, суседъяс, небӧг ас йылысь гижны: «Ме вит во мысти».
Ставӧн чошмуніны.
— Кыдзи сійӧ сідзи?
— Да зэв кокни.
Ме — вит во мысти.
И Рыбальченко тэрмасьӧмӧн перйис китель зепсьыс (сійӧ новліс на лӧз флотскӧй китель) кыз пасйӧдъяс вӧчан небӧгтор да шеныштіс сійӧн собранньӧ водзын.
— Тані, ёртъяс, суседъяс, ставнам ме.
Керка заводиті ме...
«И сійӧ керка стрӧитӧ, — нюмъялігтыр думыштіс Воропаев. — Вот стрӧительясыд чукӧрмисны».
— Чери кыйысьлысь керка заводиті да ставсӧ юклі, кыдзи мый.
Сад сы бердын, колхозса, — коймӧд тулысӧ нин.
Пасека — нёльӧд во вылӧ.
Пятилетка помын ачым серпасала картина да ӧшӧда гӧрд уголокын — «Десант Керчӧ»...
— Енмӧй!
И ті сэні вӧлінныд? — волнуйтчӧмысла Цимбал сувтіс.
— Вӧлі!
Землякъяс?
— Но, кыдзи нӧ абу землякъяс!
Вот, ей-богу, войнаыд кыдзи быдӧнӧс матыстіс, некод со боковӧй абу, ставыс рӧдняяс.
Сёрнитісны сы йылысь, кутшӧма война дырйи быдмисны йӧз.
Сёрнитісны аски кежлӧ планъяс йылысь.
— Суйӧрсайса йӧз йылысь эськӧ бур вӧлі гижны, — вӧзйис Аннушка. — Менам на дорӧ ыджыд интерес вӧлі, кытчӧдз эг тӧдмась.
А кор бурджыка тӧдмаси, весиг забеднӧ лои аслам интересӧй вӧсна.
Посни йӧз.
Казьтыштісны и фронтъяс вылын положенньӧ йылысь.
Мечтайтісны урожай йылысь.
И пукалісны эськӧ тадзи, асъя петукъяс чуксасьӧмӧдз тӧлкуйтігӧн, эз кӧ кучкы кӧрт крышаӧ тӧв.
Вильыш ыджыд кань моз, сійӧ грымӧдчигтыр тупыльтчис кӧрт вывті да шытӧг дзебсис садйӧ.
— Вот заразаыд!
Разӧдчыны сигнал сетӧ.
Но дыр на ещӧ прӧщайтчисны, куритчисны дворын да бӧрас ещӧ ӧтчыд прӧщайтчисны улич вылас.
Поднебескояс мунісны медбӧрын.
Налы вӧлі окота висьтавны Воропаевлы, мый найӧ дӧвӧленӧсь рытӧн да мый налы ӧні овны лоӧ кокниджык, кор гӧгӧр сы мында бур да интереснӧй йӧз, но найӧ сӧмын топӧдлісны сылысь кисӧ да вӧйпӧдісны регыдджык чеччыны крӧватьысь.
Да и аслас сылӧн вӧлі вӧрзьӧма сьӧлӧмыс, и ачыс ылалӧма.
Кажитчӧ, нинӧм эз ло, — чукӧртчисны сёрнитыштны, со и став делӧыс, но, тыдалӧ, йӧзлы буретш тайӧ, вӧлӧм, оз тырмы, налы, вӧлӧм, колӧ мыджсьыны кодлыкӧ пельпомас да кывны кодлыськӧ бурсиана видзӧдӧмсӧ асланыс чужӧм вылын, медым кӧть та вӧсна нин кывны асьтӧ кок йылад зумыдджыкӧн.
Важӧн нин Воропаев татшӧм матӧдзсӧ эз сибӧдчыв йӧз дорӧ, и важӧн нин сылы накӧд эз вӧв татшӧм долыд, кыдзи ӧні.
Сійӧ ӧні эз вӧв начальникӧн, нинӧм эз решайт, нинӧмӧн эз веськӧдлы, но мортлы мукӧддырйи колӧ бур кывзысь да бур сӧветчик.
Ӧти рытӧн Воропаев тӧдмаліс унатор сэтшӧмӧс, мый йылысь Корытов, гашкӧ, весиг эз казявлы.
Сійӧ дыр куйліс куньӧм синъясӧн да мӧвпаліс войтыр йылысь, кодъяскӧд матыстіс сійӧс судьба.
Ӧні выль ногӧн югдіс сы водзын и сылӧн воддза военнӧй уджыс.
Кутшӧм дыр сійӧ коркӧ эз вермы гӧгӧрвоны аслас медбур ротаса да полкса агитаторъяс вермӧмлысь сямсӧ!
Да, веськыда кӧ висьтавны, сідзи эз и гӧгӧрво, и сӧмын ӧні, кор нин тайӧ сылы оз ков, гӧгӧрвоис медшӧрсӧ.
Вермылісны зіль нырччысьяс.
Ворссьылісны да воштылісны кыв-вора ораторъяс да востер гажа йӧз, вермылісны тшӧкыда пыскыль кывъяяс да кыв вылӧ скуп йӧз.
Вермылісны «йӧз вӧсна тӧждысьысьяс», кодъяс нинӧм эз кужлыны вӧчны джын вынӧн.
Вермылісны — вот мый вӧлі виччысьтӧмторйӧн! — вермылісны весиг агитацияын — повтӧмъяс.
Виноградникъяс мудйигӧн найӧ вӧлі колӧны сідз жӧ, кыдзи штыковӧй атакаын.
И долыд сьӧлӧмӧн ӧні сійӧ думыштіс колхозникъяссянь шедӧдӧм прӧзвище йылысь.
«Витаминыч» кыліс кыдзи характеристика.
Саридз сайсянь муртса на мыччысяс шонді да сынӧдын вирдыштасны югдӧмлӧн медводдза зарниа вуджӧръясыс, сійӧ аслас койкасянь, аслас куйлан ӧтьведайтчанінсянь, полевӧй бинокль пыр аддзӧ нин «Первомайся» рислингъяс вылысь Наташа Поднебесколысь гранат дзоридз кодь гӧрд платтьӧсӧ.
Наташаӧс пыр колльӧдлывліс Юрий.
Тыдалӧ, йӧз узигкостті, найӧ корсялісны совхоз важ град йӧрысь морковъяс, а сэсся, сійӧс варчкигтыр, сулалісны кутчысьӧмӧн, да челядь сямӧн, горша нимкодясисны шонді петӧмӧн, коді кыпӧдчыліс лӧз енэжтас сайсянь.
Сійӧ часас саридзвесьтса енэжыс вӧлі сэтшӧм рӧмъяса, кутшӧмъяс сэсся, лунтырӧн, некор нин сэні оз петкӧдчывлыны.
Енэжлӧн вӧсньыдик вежов увтасыс вуджліс тӧдчытӧм вижов, лимон рӧма слӧйӧ, код вевдорын ӧшаліс пемыдлӧз, сідзжӧ зэв ярскӧб да вӧсни слӧй медся выліӧдзыс и сы вылын, дзирдалігтыр да тіралігтыр, ломзис югӧръяс койысь, саридз весьтын вӧляпырысь гӧвкъялысь ыджыд асъя кодзув.
Быд пӧрйӧ, кор Воропаев аддзыліс асывводзса прогулка вылысь Поднебеско гозъяӧс, сійӧс шымыртлывліс венны вермытӧм ыззьӧм.
Жаль тӧдтӧм война ас вывті нуӧм бӧрын, коді босьтіс найӧ томлунлысь медбур вояссӧ, гортса позсӧ воштӧм да ассьыныс эбӧссӧ жугӧдӧм бӧрын, найӧ сулалӧны ӧта-мӧд берданыс топӧдчӧмӧн, паськыд саридз да ыджыд шонді водзын, ӧтнаныс став стихияяслы паныд, шудаӧсь, кыдзи асланыс радейтчан медводдза лунӧ.
Сэсся локлывлісны Огарновъяс.
Варвараӧс нинӧмла вӧлі корсьны бинокльӧн.
Сылӧн лэчыд гора гӧлӧсыс, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын лунвылын, пӧшти слабмытӧг юргис татчӧдз.
Тадзи горзӧны лэбачьяс, кодъяс чӧв усьлӧны сӧмын ас пытшканыс сынӧдсӧ босьтігӧн.
Сылысь горзӧмсӧ киясӧн шенасьӧмъясыскӧд ӧтластитӧмӧн Воропаев гӧгӧрволіс, мый сылӧн асъя этшысь петӧм помканас вӧлі Виктор Огарнов, тайӧ «казеннӧй дышпозыс», кыдзи Варвара пыр нимтыліс сійӧс.
Сійӧ горзіс, мый дась вины сійӧс йӧз водзын яндзимла, кодъяс эскисны татшӧм вир юысьлы, кутшӧм сылӧн верӧсыс.
Да и асьныс найӧ, мед му пыр мунасны, аддзисны жӧ кодӧс бӧрйыны — тайӧ «оньыш калекасӧ» а ӧні, небось, сӧмын и тӧдӧны, мый тешитчӧны сы вылын.
Варвара ӧдва терпитіс, мый сылӧн верӧсыс бӧръя кадӧдз вӧлі тӧдчытӧмӧн, а ӧні некыдзи эз вермы миритчыны, мый верӧсыслы быть колӧ уджавны быдӧнысь унджык.
Буракӧ, бӧръя кывъясыс тайӧ видчӧмас вӧлі веськӧдӧма Воропаевлы паныд, — тадз сылы мукӧддырйи кажитчыліс, кор лёкалысь Варвара вылӧ бинокль пыр видзӧдігӧн сійӧ казявлывліс «Калинин» колхозлань юрнас довкнитӧм, а корсюрӧ и кабырнас сэтчаньӧ жӧ скӧра ӧвтыштӧм.
Варваралӧн горзӧмыс вайліс аскӧдыс уджалан лунлысь заводитчӧм.
Мыйӧн сӧмын сійӧ лӧньліс, сэсся нинӧм нин эз торклы чӧв-лӧньсӧ лун шӧрӧдз, кор сійӧ медводдзаӧн жӧ быть мыйкӧ босьтчывліс сьывны.
Сійӧ вӧлі ярскӧб да тӧлка нывбаба, зэв веськыд оласнога, но оз позь вӧлі эскыны сылысь ни ӧти кыв.
Сійӧ жӧ нимтӧм час гӧгӧрас, пемыда-югыда костас, улын, вадорын, Воропаев позициясянь тыдавтӧминын, заводитліс бруткӧдчыны мотор, и гартчысь тшынӧн пуркйигтыр саридзӧ петавліс подполковник Рыбальченколӧн «Паллада».
Вадорсянь сы ылнаӧ петӧм мысти, кор сійӧ вӧлі тыдалӧ нин Цимбаллӧн хатасянь, Рыбальченко сетлывліс гудок.
Сылы воча Воропаев лэптывліс скворешняа зіб йылӧ гӧрд флажок.
Луныс лыддьыссьыліс официальнӧ заводитчӧмаӧн.
Ӧні Воропаев лои кыдз быттьӧ сёрнитысь изйӧн, кодлы позис поручитны уна делӧ, тӧдӧмӧн, мый сійӧ найӧс пӧртас олӧмӧ, сы вӧсна мый нинӧм оз вӧч да пыр места вылас.
Кодкӧ горзіс сылы уличасянь, забор вомӧн:
— Алексей Витаминыч, лоӧй сэтшӧм меліӧн, мӧдӧдчас Шустов, висьталӧй, районӧ сійӧс корӧны!
— Ладнӧ, висьтала.
Сэсся сійӧ кывліс сьӧкыд, чотан воськов, кодӧс нимтӧны «руб-пятьӧн».
— Шустов?
— Ме.
— Районӧ корӧны.
— Аттьӧ.
А Цимбал абу гортын?
Мыйӧн воас, медым мувердас йылысь старайтчыштас.
Наряд босьтім.
Пыравлывліс Аннушка Ступина.
— Марья Богданова ордӧ санаторийӧ калечитӧм зонкаясӧс вайисны, войнаса инвалидъясӧс.
Ой, батюшки!
Китӧмӧсь, коктӧмӧсь...
Ми шуим дежуритны ветлывлыны.
Да, муртса эг вунӧд — посылкатор тіянлы, — да эз на Воропаев удитлы тубрассӧ разьны да сэтысь салӧ кусӧк судзӧдны, сійӧ бӧр мунліс.
А ӧтчыд локтіс сиктсӧветса секретар да шӧйӧвошӧмӧн юӧртіс, мый пызан вывсьыс сылысь гусялісны календар.
— Мый нӧ ме вӧча?
— Абу, ме сы ради, мый, гашкӧ, ті тӧдмаланныд, коді...
Но медся долыдыс вӧлі (та йылысь сійӧ тӧдмаліс гусьӧн Ступинасянь), мый мӧд рытӧ чукӧртчыліганыс, кӧні сійӧ эз вӧв, шуӧмаӧсь гожӧм кежлӧ колхоз тшӧт весьтӧ помавны стрӧитны сылы керка, коді сулаліс ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм Цимбал хатакӧд орччӧн.
И ӧтчыд кывліс нин сійӧ, кыдзи улич вылын горӧдісны: «Да энӧ йирӧдӧй ті кӧзаястӧ Воропаевлӧн участок вылас, морыс мед лыяс тіянӧс!»
Кымын нин керка сылӧн ӧні!
Сӧмын эськӧ овны.
Да, веськыда кӧ, сійӧ и сідз нин олӧ аслас вынъяс тырвыйӧ судзсьымӧн.
Регыд кулӧм йылысь мӧвпавны сылӧн ӧні эз вӧв кадыс.
Сы дорӧ волывлісны норасьӧмъясӧн, висьтавлісны вермӧмъяс йылысь, корисны сӧветъяс; сійӧ гижаліс фронт вылӧ письмӧяс, отсавліс гижны обласьтса газетӧ корреспонденцияяс либӧ мӧвпавліс Корытовлы доклад гижӧдторъяс йылысь.
Воропаев кутіс мӧвпавны, мый Корытов — сійӧ ӧтка уджалысь.
Юрнуӧдӧмлӧн кылӧмыс сылы вӧлі дзик ылыссаӧн.
Сійӧ кӧ вӧлі эськӧ оркестрса дирижёрӧн, то сы пыдди, медым веськӧдлыны музыкантъясӧн, кӧнкӧ, эськӧ заводитіс котравны ӧти инструмент дінсянь мӧд дінӧ, то ӧти вылын, то мӧд вылын, ворсігтыр.
Но сійӧ радейтіс ассьыс районсӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый сылы таысь унатор позис прӧститны.
Сыкӧд вӧлі сьӧкыд, но сійӧс пыдди пуктісны.
Но кыліс, мый петкӧдчас кӧ орччӧн мӧд, крепыдджык фигура, — и став зільысьыс ӧтдортчас Корытовысь да сибӧдчас мӧд дорӧ, выльыс дінӧ.
Витӧд глава
Выль волы паныд Огарнова вайис ӧчереднӧй УДП да почта.
Цимбал хата дорӧ вотӧдз на сійӧ друг кутыштіс вӧвсӧ, сэтшӧма сійӧс чуймӧдіс казялӧмторйыс.
Старик ыззьӧмӧн керавліс черӧн полковниклысь протезсӧ, а полковник, бамбук бедь отсӧгӧн кок пӧв йылас чеччалігтыр, кевмысис сылы кӧть кольны металлическӧй арматурасӧ.
— Коктӧг вӧчис менӧ!
Дугды, шуа! — горзіс сійӧ сералігтыр да сэк жӧ ӧддзӧм Цимбалысь виччысьӧмӧн бокӧджык вешйӧмӧн, а Цимбал чернас сӧтышталігтыр шуаліс:
— Со тэныд, понлы!
Медым тэныд кияс вылад уявны!
Со тэныд!
— Чолӧм мирнӧй войтырсянь! — ылысянь на горӧдіс Огарнова да шутёвтіс рӧзбойник моз. — Косясьӧй тыр вермӧмӧдз!.. — да синъяснас корис Воропаевӧс ас дінас Цимбал ӧпаснӧй территория вылӧ пырны явӧ кӧсйытӧг.
— Мый нӧ сійӧ тадзисӧ? — семечки киллигтыр кыдзсюрӧ юаліс сійӧ.
— Да но сійӧс, пӧрысь чӧртӧс, — упкигтырйи кутыштліс сылысь кисӧ Воропаев. — Меным удж вылӧ важӧн нин кад, а сійӧ оз лэдз.
Мый выльсӧ вайинныд, Огарнова?
Вылӧ пуксьӧмӧн вомдорсӧ вежыньтлӧмӧн Огарнова, прӧдукта тыра тубрассӧ сылы сеттӧдз, театральнӧя ышловзьӧм мысти шуис:
— Но, аддзылі ме тіянлысь эсійӧ райкомса Ленатӧ.
Нинӧм...
Мый ті збыльысь?
Олінныд эськӧ сыкӧд, ей-богу...
Нинӧм гӧгӧрвотӧг на Воропаев мыджсис телега вожйӧ.
А Огарнова мыйкӧ ропкӧдчис, телега вылысь вешталіс тубрасъяссӧ.
— Ме мыйӧн шуи мамыслы, сійӧ пыр жӧ варовмис: «Нэм чӧж, — шуӧ, — сӧмын сы йылысь и мечтайті, медым менам полковниклы шуд вӧчны, но сӧмын, шуӧ, ӧдвакӧ.
Ыкша ӧбичаа»...
Тайӧ тіян йылысь тадзсӧ.
«Вот, енмӧй, ыстас жӧ судьбаыд татшӧм йӧйтӧ воча».
Сійӧ чепӧсйис вӧв дорысь да пуксис мудӧд вылӧ.
— Да мыйла нӧ ті, чӧртыс мед тіянӧс нуас, мыйла нӧ ті менам делаясӧ сюйсянныд?
Коді тіянӧс корліс менӧ сватайтнысӧ?
Ті жӧ менсьым ӧні став олӧмӧс найӧ керкаын тшыкӧдінныд!
Огарнова шыбитіс муӧ картупель мешӧк, пуксис орччӧн, вом дорас ӧшйӧм семечки пыр сералігтыр.
— А мунӧй сэсь! — И тувкис сылы бокас. — Тшыкӧді сылы!
А мый тіянлы, кыланныд, тшыкӧднысӧ!..
Гашкӧ шуанныд ещӧ, ті сійӧс, быттьӧкӧ, онӧ радейтӧй, сійӧ тіянӧс оз жӧ радейт...
Кывзӧй, мый ме шуа...
Ленка абу омӧль баба, веськыд кыв, абу омӧль.
Шуанныд, сылӧн нывка?
Но и мый нӧ — а тіян детинка, буретш артманныд...
Ай, эн висьталӧй меным!
Тӧда ме тіянлысь олӧмтӧ!
Тӧлысьысь дырджык пывсьытӧг ветланныд!
Белльӧыд ставыс розьӧсь, быттьӧ чери кыян тыв.
Чӧв олӧй нин, бурджык!
Сійӧ кутіс Воропаевӧс сойӧдыс да ас бердас топӧдӧмӧн видзӧдліс сылы синмас.
— Миян йӧзсянь ставсяньыс чолӧмъяс...
Районса сӧвещанньӧ вылын миянӧс, Алексей Витаминыч, ошкисны...
Тіян йылысь сідзжӧ ыджыд сёрни вӧлі.
Рольяс ӧдйӧ вежсисны.
Выльтор, кодӧс Воропаев эз виччысь кывны Огарновасянь, ёна радуйтіс ещӧ и сійӧн, мый вежис сёрнилысь темасӧ.
Сійӧ копыртчис Огарнова синъяс дорӧдз.
— Но, но, но...
Да висьталӧй жӧ, — меліа нюмъёвтіс сійӧ.
Медводдза здукас Огарнова аслас мода серти кӧсйис шмонитыштны сы вылын, шуны, мый ӧні сылы сӧмын нявӧстны, — сэтшӧма нин сійӧ мунӧ кань вылӧ, коді кутӧма шырӧс, — но друг лыддис тайӧ примерсӧ аслыс лӧсьыдтӧмӧн, небыда нёдзовтчис да вештіс синъяссӧ бокӧ, мый вӧсна чужӧмыс кутіс кывны сылысь ловшысӧ, — да торксялӧмӧн заводитіс висьтавлыны, мый йылысь Воропаев корис.
Но сійӧ пыр жӧ вунӧдіс, мый йылысь именнӧ Воропаев корис, да тэрыба быргис, мый районын Воропаевӧс медводз мыжалісны, а сэсся ошкисны да ӧні пуктӧны мукӧдлы примерӧн, сэсся чӧв уси.
Но сэні жӧ сэсся бара заводитіс варовитны Лена йылысь, Воропаев керка йылысь да колхозса делӧяс йылысь.
Сы больгӧмысь Воропаевлы удайтчис гӧгӧрвоны, мый Корытов, кодӧс Варвара аддзылӧма войдӧрлун, сёрнитӧма сыкӧд час кымын да быд кык-куим фраза бӧрын шуалӧма: «Тайӧс тэ быть юӧрт аслад полковниклы».
Тані Огарнова бара здук кежлӧ дугдыліс да, кызӧктӧм бӧрын, шуис сералана гӧлӧсӧн:
— А ме Корытовлы: «Кыдзи сійӧ менам?
Мый ме сылы — колхозса полевӧй пӧдруга, али мый?
Сійӧ, — шуа, — менӧ оз радейт».
А Корытов ёрт паськӧдіс кияснас, шуӧ: «Тайӧ, — шуӧ, — абу менам кипод улын, но ме сідзи чайта, мый тайӧторсӧ миянлы ковмас пасйыны тэ вылӧ кыдзи вӧчтӧмтор...»
Ей-богу!
Сэтшӧм шмонитысь, ті кӧ эськӧ тӧдінныд!
Ме сэсся сылы шуа: «Корытов ёрт, вай ми гӧтралам полковникӧс тіян Ленка вылӧ...»
А сійӧ: «Мый тэ, мый тэ, — шуӧ, — менсьым медбӧръя кадръясӧс», — а ме нин аддза, гӧгӧрвоа, кутшӧм сэні кадръяс да мыйла, — мигнитіс Варвара. — Ме сылы шуа: «А мыйла нӧ не?
Нимӧдана морт, ыджыд морт, дӧвеч...
Сідз ӧд?» — юала сылысь.
«Сідз, — шуӧ, — Огарнова, сӧмын корасьнытӧ виччысьлы на, медым Воропаев велалас, сэки нин». — Ох и наян тіян тайӧ Корытовныд, ме сійӧс сквӧзь тӧдмалі...
Воропаев пыркнитіс сійӧс сувтӧм часіӧс моз.
Сералыштӧм бӧрти Огарнова заводитіс водзӧ висьтавлыны колхоз йылысь, и кутшӧм кӧть скупа да тӧлктӧг эз висьтавлы, век жӧ позис гӧгӧрвоны, мый сэні делӧяс мунӧны оз омӧля, сы вӧсна мый войтыр эскӧ, мый аслас выныс да аслас кужанлуныс сылӧн тырмас.
— А тані налӧн омӧль? — юаліс сійӧ друг мӧдторйӧ вуджӧмӧн, Воропаевлы весиг ковмис сылысь юавны выльысь.
— Мый?
Ак да...
Омӧль, зэв омӧль.
— А мый нӧ ті налы петан туйсӧ онӧ индӧй?
Тіян вылӧ став лачаыс.
— Йӧзсӧ ме тані ог на аддзы, ог тӧд, код вылӧ мыджсьыны, — жугыльмӧмӧн веськыда висьталіс сійӧ да пыр жӧ жалитіс, мыйла шуис тадзи.
И Огарнова дзик жӧ пыр воспользуйтчис сылӧн висьтасьӧмӧн, но мӧдарӧ — быттьӧ сійӧ дӧверяйтіс сылы мыйкӧ зэв грешнӧйӧс да сылы быть ковмас юкны сыкӧд тайӧ грехсьыс кывкутӧмсӧ.
— А миянӧс, Алексей Витаминыч, ті ӧмӧй тӧдлінныд? — быттьӧ сылы мыйкӧ личнӧйтор йылысь гаралӧмӧн юаліс Огарнова. — Менӧ ті весиг дзик эн тӧдлӧй, кытчӧдз ме тіянлы ачым эг петкӧдчы.
Ей-богу, ме тіянӧс сэки муртса эг ви, тӧданныд кӧ, а бӧрас сідзи велалі, быттьӧ рӧдвуж дінӧ.
Менам Виктор весиг вежӧгтыны, тӧданныд кӧ, заводитіс.
«Ті, — шуӧ, — аслад полковникыдкӧд менсьым став делӧяс дзуганныд».
Думыштлӧй сӧмын, мый шуис яндысьтӧм синмыд! — шуис сійӧ долыдпырысь, верӧсыс грекуйтӧмӧн гӧрдитчигтыр.
Воропаев шӧйӧвошӧмӧн бергӧдліс киясас вайӧм письмӧяссӧ.
— Меным мунны али мый? — юрсисӧ лӧсьӧдӧм бӧрын оньыша юаліс Огарнова, кутшӧмкӧ прӧйдитысь колхозниклань мышкӧн бергӧдчӧмӧн, быттьӧ кӧсйис кольны тӧдтӧмӧн.
— Мунны, — коса шуис Воропаев. — Чолӧм сэні ставныслы! — и кутіс чеччавны керкалань, югыдінсьыс став вылас да медводз тайӧ мустӧм Огарнова вылас скӧралігтыр.
«Ті кӧ лӧсьӧдчанныд кувны аслад саридзбердса пельӧсын, тшӧктӧй, медым тіян горт вылӧ шыблалісны менсьым письмӧясӧс.
Ме гижа тіянлы пӧшти быд лун и кута водзӧ гижны сэтчӧдз, кытчӧдз Ті онӧ вочавидзӧй.
Ме ог юась Тіянлысь сы йылысь, кыдзи ті оланныд, — Ті кодь морт оз вермы овны бура, да лыддя бурджыкӧн юӧртавны Тіянлы ас йылысь, медым Ті тӧдінныд, кӧні ме.
И сідз, Румыния, кыдзи Тіянлы тӧдса, ми важӧн нин прӧйдитім да неуна вунӧдім нин.
Збыль кӧ, мый абуӧсь омӧль войтыръяс, а эмӧсь омӧль йӧз, то румынъяслӧн омӧль йӧзыд вель уна, да ме эськӧ шуи — весиг вывті уна.
Румынъяс практичнӧйӧсь да кокни мывкыдаӧсь.
Сэтшӧмӧн найӧс воспитайтісны лоӧмторъясыс.
Ме некымынысь кыйлі бухарестса официантъясӧс сы вылын, мый найӧ содтӧд пасйӧны менам тшӧтъяс дорӧ кутшӧмкӧ военнӧй вот, да ӧтчыд та кузя кафеын висьталі речь да вель ёся шуи, мый тайӧ ме найӧс верми, а эз найӧ менӧ, и мый, сідзкӧ, репарацияяс мынтыны меным абу быть.
Эффект вӧлі чуймӧдана, кӧть, меным кажитчӧ, менсьым прансуз кывйӧс эз ставныс гӧгӧрвоны.
Шензьӧдӧ великӧй румынъяслы памятникъяслӧн уна лыдыс, сы вӧсна мый збыльысь абу ньӧти кар либӧ кутшӧмкӧ ин, кӧні эськӧ эз вӧвны кутшӧмкӧ ыджыд вежӧра гигантъяслы монументъяс.
Миян красноармеечьяс мыйлакӧ нимтісны тайӧ памятникъяссӧ «олан керкаяс вылын ыджыдалысьясӧн».
Трансильвания омӧльджыка мичаа вӧччӧм, ачыс Румыния серти, но ёнджыка пӧт.
Но ӧні ми, мӧд ногӧн кӧ ме да миян корпус, Венгрияынӧсь нин.
Мый висьтавны Тіянлы сы йылысь?
Тайӧ — канму, кӧть жаль, дзик абу сэтшӧм, код йылысь ме тӧдлі мыйсюрӧ Иллешлӧн романъяс серти.
Венгрия медводз кутшӧмкӧ шӧр нэмся.
Замокъяс, кунтушъяс, кӧр сюръяс, родовӧй небӧгъяс, читкыль гӧна вӧрса порсьяс, кодъяс вӧліны моднӧйӧн XV нэмын, гӧрд перечысь соус да шензьӧдана сьыланкывъяс, кывлытӧм нем повтӧм йӧзкостса шыладъяс, зэв бур Будапештса опера, но став татшӧмтор йывсьыс бӧрынджык и бӧрынджык.
Кор ті лыддинныд, мый миян 3-ӧд Украинаса орӧдіс оборона Будапештысь рытыв-лунвылын, эз ӧмӧй дрӧгмун Тіян сьӧлӧмныд долыд сьӧлӧм кылӧмысь, мый ставсьыс водзын вӧлі миян тіянкӧд корпусным?
И вот радлӧй, — миян вӧлі ставсьыс медводзын!
Бичке бердын Георгий Петровичлӧн дивизия сюрис кытшалӧмӧ, но тышкасис сӧтана моз.
Сылы лэдзисны вуджӧдны ассьыс команда пунктсӧ гӧгӧртӧм кытш сайӧ, сійӧ ӧткажитчис.
Ме вӧлі дась окавны сійӧс.
Меным жаль, мый ме ӧтнам, да некодлы абу интереснӧ казявны, кыдзи ме кутшӧмкӧ кадсянь ёна збойми.
Тайӧ абу бурӧ пуксьӧм вӧсна, а ӧтка вӧсна.
Ме воюйта повтӧмджыка, но сыкӧд ӧттшӧтш и видзчысьӧмӧнджык.
Ті онӧ дӧгадайтчӧй — мыйла?
Кӧсъя овны Вермӧм лунӧдз!
Кор менӧ лэдзасны армияысь, меным ещӧ ковмас на нуны ыджыдсьыс-ыджыд тыш Тіянкӧд, кӧсъя вермыны тайӧ тышас и ӧні чукӧрта вынъяс.
Ме нинӧм ог гиж Тіянлы аслам удж йылысь, сы вӧсна мый ӧні ог нин тӧд, кутшӧма сійӧ Тіянӧс интересуйтӧ, кӧть вывті ёна окота мыйсюрӧӧн ошйысьыштны.
Тіян став ёртъясыд ловъяӧсь.
Верманныд меным не гижны, не мучитчыны сійӧн, мый ті дойдаланныд менӧ, не кывны асьтӧ ме водзын мыжаӧн.
Тіянлы быть сӧмын колӧ дум выланыд кутны, мечтайтны ме йылысь да виччысьны менӧ, коньӧр морт Ті.
А. Г.»
«Мый нин тані мудритны, шуӧма кӧ нин шуӧма, — вом дорсӧ курччӧмӧн шуис сійӧ аслыс. — Кытчӧ ме сійӧс босьта?
Да чӧв нин, ӧти сӧрӧм!
Овны сыкӧд Журина ордын либӧ шӧйтны колхозъясӧд, сёйтӧг ни ютӧг?...
Да ог, ог!»
Сійӧ эз мӧд лыддьыны фронтсянь письмӧяс, а паськӧдіс Софья Ивановна Журиналысь куим пельӧса конвертсӧ.
Паськӧдіс и — вӧйтчис сэтчӧ, кыдзи мойдкывса вӧтӧ.
Софья Ивановна гижис сылы (сійӧ медводз эз эскы сылӧн ни ӧти кывлы), мый босьтіс сы вылӧ ссуда, дзоньталіс керка вевтсӧ, ньӧбис стеклӧ, кодйис «град йӧр улӧ либӧ мый тэныд колӧ» став дворсӧ, заптіс кӧрт дзиръя, быдса сарай тыр чукӧртіс ракушечник-из, садитіс куимсё куст клубника, аддзис волкодав кычиӧс да ӧні полігтыр юаліс, кутшӧм планъяс сылӧн лоӧны водзӧ вылӧ и оз-ӧ нин ӧткажитчы сыкӧд ӧтлаын кӧзяйничайтӧмысь.
Видзчысяна кывъясӧн сійӧ юӧртіс Воропаевлы, мый водзвыв висьталіс нин детсадса веськӧдлысьлы кутшӧмкӧ (кыдзи сійӧ гижис — «кывкутана») детинкалӧн Мӧскуасянь регыд воӧм йылысь, а сідзжӧ сы йылысь, мый сылӧн Танечка внучкаыс тшӧтш оз вермы виччысьнысӧ Мӧскуаса ёртыслысь на керкаӧ воӧмсӧ.
Асланыс керка гӧгӧрын поводдяыс, Софья Ивановна видзӧдлас серти, ёна бурджык, став улича вылын дорысь.
Сійӧ эскӧдіс, мый гӧраса тӧв кытшовтӧ налысь усадьбанысӧ, а саридзса ру разалӧ сы дорӧ вотӧдз.
Сійӧ клянитчис, мый налӧн участок вылын ёна шондіаджык орччаяс дорысь, да, сідзкӧ, фрукты да градвыв пуктасъяс лоӧны чӧскыдджыкӧсь.
«А менам Леночка дзикӧдз вунӧдіс менӧ аслас райкомса удж вӧсна — эскана гижис Софья Ивановна, — и керка йылысь меным шуӧ: ме абу кӧзяйка, ті тані полковниккӧд юралысьясыс, а ме патерщик.
Но, сылысь ме тшӧтш босьта натураӧн, шойччан лунъясӧ тшӧкта кодйысьны».
Артмӧ сідз, мый сылӧн керкаяс быдмӧны, кыдзи юр пиньяс.
Дерт, демобилизуйтчӧмӧн сійӧ вӧчис ӧшыбка.
Кадрса политработник, коді тӧдӧ кык кыв да кодлӧн эм войналӧн опыт, ӧні ёнджыка колӧ мукӧддырйи серти, ӧд армия сулалас Европаын уна вояс и колӧ велӧдны Европакӧд вӧдитчыны сійӧ боечсӧ, коді локтас Берлинӧ Иртыш либӧ Амударья вадоръяссянь.
Киыс сылӧн бара нюжавліс армиясянь воӧм письмӧяслань, но сійӧ эз лысьт восьтны найӧс.
Мый вермис лоны гижӧма сэні, ставыс вӧлі водзвыв тӧдса.
Сійӧ тупкис синсӧ, аддзис важ ёртъясыслысь радейтана чужӧмъяссӧ, и шога ёкмуні сьӧлӧмыс, да ставыс, мый тані сійӧс кытшалӧ, пыр жӧ пемдіс да мустӧммис.
Сэтчӧ эськӧ, сэтчӧ, омӧльыс мед сійӧс нуӧ, сэтчӧ!
«Муна, быть муна, ог сэсся вермы тані», — но сэк жӧ казяліс, кутшӧм сійӧ, да кучкис кинас пызанӧ.
— Менӧ ли мый тэныд? — перегородка сайсянь рам гӧлӧсӧн юаліс Опанас Иванович. — Трактирын моз зымгӧмӧн коран, а он кылӧн.
— Прӧстит, Опанас Иванович, шогӧйла.
— Тэ эськӧ неуна пелькӧдчыштін, йӧз ӧд воасны.
— Кутшӧм йӧз?...
А-а, талун ӧд выль во паныдавны!
Со паметьыд!
И кыдзкӧ доймӧмӧн ёкмуні тайӧ кывъяссьыс сьӧлӧмыс, быттьӧ локтысь гажыс сиис эз нимкодь виччысьӧмъяс, а ещӧ курыдджык жугыльмунӧмъяс да шогъяс.
А ӧд Выль во бӧрын нин нималіс Вермӧм.
Шутка-ӧ!
— Да ӧд кокӧс тэ жугӧдлін, кыдзи нӧ муннысӧ?
— Жугӧдлі сы вӧсна, мый тэныд выльӧс закажитісны.
Выль вося козин.
На!
Донъяв миянлысь радейтӧмнымӧс.
И Опанас Иванович Цимбал петкӧдіс перегородка сайысь лӧсьыдик протез, кодӧс вӧчӧма кутшӧмкӧ зэв бур мастер морт, кодла колхоз нарошнӧ мӧдӧдліс обласьт шӧринӧдз.
Выль вося вой кежлӧ Воропаевӧс Опанас Ивановичкӧд корисны ёлка вылӧ Мария Богдановналӧн челядь санаторийӧ, коді вӧлі колхозсянь куим кымын километр сайын.
Санаторийнас веськӧдлысьыс вӧлі Опанас Ивановичлӧн тӧдсаыс, сійӧ сы ордын виноградараліс да и, кыдзи ачыс шулывліс, «консультируйтіс быд юалӧм кузя».
Куим лун сайын на найӧ пӧлучитісны корана гижӧдъяс, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма челядь киясӧн газет бумага кусӧкъяс вылӧ.
Не мунны вӧлі оз позь, да и мыйла пукавны кыкӧн, позьӧ кӧ лоны йӧзкӧд да накӧд тшӧтш колльӧдны став йӧзлӧн лачаяслысь да виччысьӧмъяслысь час.
Найӧ мӧдӧдчисны югыднас на, медым мунны тэрмасьтӧг.
Сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ висьмис, унатор вежсис ывлаын.
Сэки ставыс зарниаліс, гартчис уна сюрс гажа серъясӧн, дзирдаліс шондітӧг.
А ӧні ставыс вӧлі перкаль-рудӧн, ӧтсямаӧн, ясыдӧн, быттьӧ тыдаліс стереоскопическӧй труба пыр.
Ывлавыв ворсіс мича серпасъясӧн, вӧрын вӧлі югыд да сы пыр тыдалісны выль пасьтаяс, а нӧшта водзынджык вӧліны саридз да кыртаяс, а гӧраяс да саридз сайын — енэж.
Ставыс вӧлі быттьӧ пырыс тыдалана, вир-яйтӧм.
Рыт воис зэв ӧдйӧ.
Пыр жӧ пуксис вой.
...Аслыснога вӧлі тайӧ лунвывса выль вося шоныд войыс, важӧн нин косьмӧм, но увъяс вылысь гылавны удиттӧм мушмулалӧн дзоридзьясысь кыліс миндальлӧн чӧскыд кӧр.
Саридз эз кут тыдавны, сійӧс позис казявны ылысянь сынӧдлӧн аслыссяма вӧля серти да став визьӧбъяслӧн вушйӧм серти, кодъяс дорӧ сэтшӧма велалӧма да кодъясӧс сэтшӧм спокойнӧя кылӧ мортлӧн синмыс.
Сэтчӧ, руалысь саридз кушинас, коді ӧні сэтшӧм жӧ судзӧдны позьтӧм, кыдзи и енэж, вӧйины да вошины став шыяс, став кымӧръяс, став кодзувъяс.
Войдӧрлун колхоз весьтті гымалӧмӧн зэрис, югъялісны да сатшкысьлісны муӧ скӧр чардбияс, мураліс гым, а зэрыс вӧлі сэтшӧм чорыд зыка, кутшӧмӧн овлӧны сӧмын гожся жардырся зэръяс.
А гӧра йывъяс сэк жӧ вӧліны тырӧмаӧсь джуджыд лымйӧн, и шензьӧдана и шуштӧма тыдаліс чардбилӧн югнитлӧмыс свинеч кодь руд лым весьтын, код вылын быттьӧ веж шпилькияс чурвидзисны джуджыд гӧраын быдмысь ӧтка гӧрба пожӧмъяс.
— А век жӧ роч мортыд лымтӧгыд — нинӧм, — серӧктӧмӧн шуис Воропаев. — Некор ме ассьыным кӧдзыдъястӧ эг радейтлыв, а ӧні вӧтӧн лымтӧ аддза, пуяс потласьӧны, тӧлысьыс ыджыд, быттьӧ мӧд мирӧ иллюминатор.
Зэв лӧсьыд...
— А ме некӧн нинӧм вӧсна ог гажтӧмчы, — шуис Цимбал. — Сет меным гӧраяс — ме гӧраясӧ велала.
Сет саридз — и сыын ог вош.
Роч мортыд, ме сідз гӧгӧрвоа, Алексей Витаминыч, сійӧ — йӧз пӧвстын артист.
— А ӧд тайӧс тэ зэв бура шуин: роч морт — йӧз пӧвстын артист.
Сійӧ ставсӧ вермӧ петкӧдлыны да ас пырыс лэдзны, сійӧ сяммӧ гӧгӧрвоны мукӧдъяслысь культура да мукӧдъяслысь сямсӧ, сэк жӧ кольӧ вернӧйӧн аслыс.
Тэ зэв лӧсьыда шуин!
Вот сы вӧсна ми и сэтшӧм личлэдзлытӧмӧсь ас дораным, мый ми артист войтыр, художник войтыр.
Гӧгӧрвоысь Мария Богдановна ыстіс налы паныд Ступинаӧс аслас нывкаяскӧд.
Нывкаяс найӧс кытшалісны гӧгӧр да, ӧта-мӧдныслы кок вылас талялігтыр, ойзігтыр да извиняйтчигтыр сьылӧмсорӧн нуӧдісны керка дорӧ.
Бал-маскарад самӧй вӧлі ӧддзӧма, кор найӧ, асланыс сёрмӧм вӧсна яндысьӧмӧн, уна сё синмӧн любопытнӧя видзӧдӧм улын, пырисны ыджыд залӧ, кӧні шӧрас вӧлі пожӧм, кодӧс гажӧдӧма ас вӧчӧм чачаясӧн, а уліас кыза вольсалӧма вата.
Уна ног пасьтасьӧм челядьлӧн кузь колонна вӧлі пырӧ нин залӧ.
Кодкӧ шуис: «Ӧти-кык-куим!», баянист заводитіс ворсны, и челядь, сьыланногсӧ медводз дзугыштӧмӧн, кыпыда заводитісны сьывны.
Колоннасӧ нуӧдіс ён, том ныв, кодлӧн тшӧкыд, пушкыра юрсиас вӧлі зарни бумагаысь вӧчӧм тӧлысь.
— Кыкысь немечьяс ордысь концлагерысь пышйыліс, — висьталіс ставсӧ тӧдысь Цимбал.
Ныв бӧрся йӧктышталіс ар дас куима детинка, кодлӧн эз вӧв веськыд киыс, пасьтасьӧма гӧравывса олысьӧн, ватаысь вӧчӧм сьӧд уска, важ ур ку муфтаысь вӧчӧм папахаа да гӧна прӧстыняысь вурӧм буркаа.
Сэсся муніс ар квайта ичӧтик «доктор», гӧрд креста еджыд колпачока да еджыд халата, кодлӧн зептысь тешкодя тыдаліс стетоскоп.
«Докторлӧн» ныр вылас чурвидзис роговӧй оправаа стеклӧтӧм ӧчки, коді сылы и збыльысь сетіс кутшӧмкӧ тӧдчӧдана уна тӧдысьлысь вид.
«Доктор» бӧрся мунісны: нывка-бобув, сутугаысь бордъяса, кытчӧ зэвтӧма гӧрд стрептоцидӧн краситӧм марля, шушуна да лаптиа «рязанса баба»; коленкор сапӧгъяса «танкист»; гӧрд лампасъяса дженьыдик гача «донса казак», верзьӧмӧн пу вӧв вылын (вӧлыс мыйлакӧ вӧлі усъяса), рачьяса «пусьысь»; сэсся шоколад тубыртан эзысь бумагаысь вӧчӧм латыяса «Александр Невский».
И ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдана, сэтшӧм муса да сэтшӧм гӧль, мый вӧлі окота бӧрдны кутшӧмкӧ долыд кылӧм вӧсна.
Чӧрт сыкӧд, озырлуныскӧд!
А стенъяс пӧлӧн сулалісны верстьӧ гӧсьтъяс да вывті ёна югъялысь синъяснысӧ читкыралігтыр да гӧрдӧдӧм чужӧмнысӧ чышкалігтыр чӧла видзӧдісны челядь восьлалӧм вылӧ.
Мария Богдановна Мережкова, санаторийса директор, кажитчис нывбабаӧн, коді крепыд быд боксянь.
Крепыд кокъясыс зумыда кутісны сылысь гимнастлӧн кодь сӧвмӧм кияса, синмӧ шыбитчана зумыд фигурасӧ.
Сылӧн походкаыс вӧлі чорыд да стӧч, быттьӧ сійӧ эз мун, а маршируйтіс музыка шы улӧ, кодӧс кыліс сӧмын ӧтнас.
— Ми дыр виччысим тіянӧс, — кӧритӧмӧн шуис сійӧ, Воропаевӧс сойбордйӧдыс кутігтыр, медым кытчӧкӧ нуӧдны, — но сы вӧсна, мый ті сёрминныд, меным ковмас тӧдмӧдны тіянӧс сӧмын ӧткымынъяскӧд.
Гӧсьт жырысь петӧм мысти найӧ пемыд стеклӧа галереяӧд мунісны ылысджык жыръясӧ, кытысь кылісны радиолӧн шыяс.
— Тайӧ менам философъяс, — шуис Мережкова, шыяслы паныд ӧдзӧссӧ восьтігӧн.
Некод водзвыв эз висьтав Воропаевлы сы йылысь, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны да мый сійӧ аддзас, и та вӧсна сылӧн чужӧмыс невӧляысь дрӧгмуні, кор сійӧ веськаліс жырйӧ, кӧні, пызан дорӧ матыстӧм вит крӧвать вылын, куйлісны калечитӧм вит челядьлӧн фигураясыс.
Радиосянь кыліс Мӧскуаса концерт.
Челядь сьӧлӧмсянь кывзісны музыкасӧ да дузӧба бергӧдчисны пырысьяслань.
Мережкова жестъясӧн тшӧктіс дугӧдны радио, но сійӧс, тыдалӧ, эз пыр гӧгӧрвоны да, тайӧ чӧв сёрни мунігкостіыс, Воропаев видзчысьӧмӧн видзӧдаліс гӧгӧрыс.
Сысянь кык воськов сайын, чуньястӧм ки вылас мыджсьӧмӧн, куйліс ар дас куима-дас нёля нывка; синъясыс вӧліны югыдлӧзӧсь, быттьӧ серпасалӧма, вӧсньыдик мӧвпалысь чужӧмсӧ кытшалӧма сьӧдов-гӧрд юрси.
Медводдзаысь сы вылӧ видзӧдлігӧн сійӧ мыйӧнкӧ тӧдчытӧма кажитчис врубелевса Тамара кодьӧн, но тайӧ литература боксянь орччаӧдӧмыс эз вӧв стӧчӧн, сыын, тайӧ нывкаас, нинӧм романтическӧйыс эз вӧв.
Сійӧ вӧлі дзик прӧстӧйӧн.
Сыкӧд орччӧн, репродукторлань матынджык, сулаліс пӧшти джынвыйӧ тыртӧм крӧвать, код вылын куйліс увлань чужӧмӧн зэв дженьыдик детинка, быттьӧ сӧмын детинкалӧн торйыс.
Воропаев удитіс казявны кудриа юрсӧ, вӧсньыдик сьылісӧ, не арлыд серти векньыдик пельпомъяс, детинка пиньысь карандаш, кодӧн сійӧ мыйкӧ серпасаліс альбомӧ.
Друг гӧгӧрвоӧм бӧрын, мыйла кагалӧн татшӧм фигураыс, Воропаев гӧрдӧдіс да яндысьӧмӧн вештіс синсӧ бокӧ.
Но тайӧ лӧнь шылада жырас синъяслы шойччыны вӧлі нинӧм вылын.
Ӧні сійӧ аддзис детинкаӧс, кодлӧн эз вӧв кыкнан кокыс, коді збоя пукаліс, кыдзи еджыд гоб, дзик пызан дорас.
Сійӧ буракӧ тані вӧлі ыджыд либӧ комендант пыдди, да буретш сыкӧд Мария Богдановна и сёрнитіс знакъясӧн, радио ланьтӧдны коригтыр.
Сы дорын вӧлі омӧля аддзысь либӧ дзикӧдз синтӧм детинка.
Сійӧ куйліс синъяссӧ лӧз ӧчкиӧн вевттьӧмӧн да, кажитчӧ, эз казяв гӧсьтӧс.
— Ме вайӧді тіян дінӧ Воропаев ёртӧс, — радпырысь шуис Мария Богдановна. — Ті важӧн нин окотитанныд тӧдмасьны да сёрнитыштны сыкӧд.
Пуксьӧй, Алексей Вениаминыч.
Аслас протезӧн грымӧдчиг, сійӧ уваля заводитіс лӧсьӧдчыны улӧс вылӧ.
Став челядьыс бергӧдчисны сылань да гырысьяс моз видзӧдлісны сійӧс юрсяньыс да кокулӧдзыс сэтшӧм кӧдзыдпырысь, мый тайӧ кӧдзыдсӧ сійӧ кыліс весиг аслас мыш вылас.
— Ми тіянӧс, Воропаев ёрт, тӧдам нин, — медводдзаӧн заводитіс лӧз синъяса нывка, — миянлы тіян йылысь уна висьтавлісны,а ті кывлінныд миян йылысь?
— Эг, колӧ веськыда шуны, ме тіян йылысь нинӧм эг кывлы, и тайӧ, каитча, менам мыж...
— Тайӧ буретш зэв бур, — торкис сійӧс нывка, чердлана шеныштӧмӧн вештыштіс вывлань юрсисӧ да восьтыштіс мича кымӧссӧ.
Нывка майшасис, сы вӧсна мый, кыдзи гӧгӧрвоис Воропаев, сёрнитіс ставныс нимсянь.
— Тайӧ зэв бур, мый ті миян йылысь нинӧм энӧ тӧдлӧй, мӧд ногӧн эськӧ ті пыринныд миян дорӧ мӧд чужӧмӧн, водзвыв жугыльмӧмӧн.
Ми, тӧданныд, гежӧда аддзылам гажа йӧзтӧ, ме кӧсйи шуны, мый миянкӧд весиг гажаяслы гажтӧм.
Воропаев пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані оз позь шуны ни ӧти пӧръясян кыв.
— Но, менӧ тіян компания оз дзугыльт, — шуис Воропаев. — Ме ачым пӧшти сэтшӧм жӧ, а лыддьыны кӧ менсьым пытшкӧс висьӧмъясӧс, то и некутшӧм «пӧштитӧг».
Тӧдмӧдӧй менӧ накӧд, Мария Богдановна.
— Ми асьным, асьным! — нывка заводитліс топӧдны чуньястӧм авъя кияссӧ. — Ме — Зина Кузьминская Смоленскысь.
Папа партизан.
Но, локтісны, тшӧктісны, медым ме инді, кӧні сійӧ.
Ме ӧткажитчи.
Сэн жӧ, миян жырйын, киясӧс менсьым пуктісны пызан дорӧ.
Но медся йӧйскӧйыс, ті гӧгӧрвоанныд, мый бӧрас тыдовтчис, вӧлӧмкӧ корсьӧмаӧсь весиг абу менсьым батьӧс, а мӧд партизанӧс...
Сійӧ лолыштіс, тыдалӧ, арталіс, мый ас йывсьыс висьталіс тырмымӧн нин, да мӧдіс висьтавны орччӧн пукалысь дженьыд тушаа детинка йылысь.
— Тайӧ миян «Колобок», Шура Найдёнов, сійӧ звание сертиыс миян пӧвстын медся ыджыд, сы вӧсна мый сылы ставсьыс сьӧкыдджык.
Сійӧ доймис бомбёжка дырйи.
«Колобок» дӧзмӧмӧн сатшкис карандашсӧ бумагаӧ да лӧня шуис:
— Вай водзӧ.
— Сійӧ китӧм, коктӧм, лыддьысьӧ и гижӧ карандашсӧ вомас кутӧмӧн, и ачыс листалӧ лист бокъяссӧ аслыспӧлӧс резинкаӧн да весиг ачыс неуна вермӧ вешъявны...
Вот мыйла сійӧ и медся ыджыд, мый миян серти ставсьыс унджык кужӧ.
А радио дорас — тайӧ Петя Бунчиков.
Немечьяс гӧняйтӧдлісны сійӧс батьыскӧд да мамыскӧд миннӧй поле вывті.
Сійӧ коктӧм.
А эсійӧ, ӧчкиаыс сійӧ Лёничка Ковров.
Сійӧ ещӧ оз на аддзы, но шуӧны, сійӧс регыд бурдӧдасны.
Бомбёжка вӧсна жӧ.
Сійӧ медся ичӧт, сы вӧсна мый ставсьыс этша кужӧ, а сы вӧсна мыйкӧ дыра кежлӧ шудтӧм, абу сэтшӧм, кыдзи ми, мукӧдыс.
— Но, сідзнад, ме медся ичӧт тіян пӧвстын, Ковровысь на ичӧтджык, — вочавидзис сылы Воропаев, — сы вӧсна мый менам абу кокӧй, мыйлӧн, дерт, абу ыджыд тӧдчанлуныс, абу куим ордлы, мый дзик нин нинӧмтор, да эм дзик абу быть колана розь тыясам да некымын розь корпусын — дзик тшаква.
— А мый абу тшаква? — Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, нем повтӧг юаліс «Колобок».
— Ме эг серав, кор шуи, мый тшаква, тэ весь ме вылӧ тшӧтясян.
Тэныд ёна сьӧкыдджык ме дорысь, но и меным — менам положенньӧын — абу кокньыдджык тэ дорысь!
Зина кекеначис аслас чуньтӧм гӧгрӧс кипыдӧсъяснас.
— Радейта татшӧм юржугланторъястӧ.
«Колобок» чери моз бергӧдчис бокӧн, медым бурджыка кывны да аддзыны.
— Тайӧ мыйла сідзи? — кымӧссӧ кӧрӧмӧн юаліс сійӧ.
— А сы вӧсна, донаӧй, мый менам эм пи, и сійӧ висьӧ, а ме абу на сэтшӧм ён, медым кыскыны кык пыдди.
Сійӧ здук кежлӧ ланьтліс, и сійӧ вӧсньыдик логика сунисыс, коді нуӧдіс сійӧс, друг ори.
— Да ті верманныд ветлӧдлыны, вӧчны, мый тіянлы кажитчӧ, а ме весиг вомӧ нянь босьтны ог вермы, — бурасьтӧг нуӧдіс водзӧ Найдёнов. — Со мыйта ті воюйтӧмныд! — юрнас довкнитіс сійӧ Воропаевлӧн ордена ленточкаяс вылӧ. — А ме...
— Ме, челядь, и тіян вӧсна воюйті.
— Рытыввывсаын эн вӧлӧй? — майшасяна юаліс коктӧм Бунчиков. — Ме Рытыввывсаысь.
— Вӧвлі и Рытыввывсаын.
Землякъяс тэкӧд.
— Эз кӧ менӧ чашнит, ме эськӧ аслам фронткӧд дзик Берлинӧдзыс вои.
Генерал Славин — тӧданныд сійӧс? — сійӧ меным рӧднӧй бать кодь лои, лэдзны эз кӧсйы, да ме ачым гӧгӧрвоа — кытчӧ меным!
— Тырмас, тырмас! — ӧлӧдіс Бунчиковӧс ярскӧб Зина. — Бурджык, медым Воропаев ёрт мыйкӧ война йылысь висьталас.
— Нинӧм ме тіянлы талун висьтавлыны ог кут, вайӧ гажӧдчыны.
Мыйла ті ёлка вылӧ онӧ мунӧй?
— Яндысьӧны, — шуис Мария Богдановна. — Ме нин мыйда кори, мыйда кори.
— Да ті, челядь, мый, ас вежӧраныд-ӧ?
Збыльысь ӧмӧй кутінныд яндысьны асланыд ранаяс вӧсна?
Этша ӧмӧй вӧлі физическӧй тырмытӧмторъяса бур йӧзыс да уджалысьясыс?
Ӧти ыджыд математик вӧлі чужӧмсяньыс синтӧм.
Ӧти американка вӧлі и синтӧм и кывтӧм-пельтӧм.
Да босьтӧй Николай Островскийӧс!
Мыйӧн сылӧн положенньӧыс торъяліс Найдёновысь?
Сідзкӧ, артмӧ, и меным колӧ йӧзысь дзебсясьны, да?
Тадзи ті меным сӧветуйтанныд?
Ог, ме дзебсясьны ог кут.
Менсьым кокӧс вундісны эз гусясьӧмысь, эз бандитизмысь, ме вошті сійӧс бойын, тайӧ чесьтлӧн менам медся ыджыд орден, челядь.
Яндзим сыын абу, мый менам ӧти кок, а Бунчиковлӧн ни ӧти, а Найдёновлӧн ещӧ и киясыс абуӧсь.
Ми тіянкӧд, челядь, боечьяс, а абу жуликъяс.
А но!..
Опанас Иванович!
Цимбал воськовтіс жырйӧ да тӧдлытӧгыс нюжӧдчис военнӧй ног — сэтшӧм мӧрччана кыліс Воропаевлӧн чукӧстӧмыс.
— Кор кодӧскӧ!
Петкӧдӧй крӧватьяссӧ!...
Котӧрӧн пырисны Светлана да Аннушка.
— Колоннасӧ нуӧда ме.
Ме бӧрся — Найдёнов, Найдёнов бӧрся — Зина, сы бӧрын Бунчиков.
Ковровкӧд секретар пыдди мунас Светлана Чирикова.
— Ме ог кӧсйы, медым ме вылын сералісны! — повзьӧмӧн горӧдіс Найдёнов, но вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ вӧлі сылӧн яндысьӧмлӧн медбӧръя ыпнитлӧмыс.
— Юӧртӧй, Мария Богдановна, мый петӧны войналӧн челядь, медым паныдаласны найӧс сувтсӧн.
Хоровод заводитісны выльысь.
Сійӧ кагульнича, кодлӧн юрсиас вӧлі зарни картонысь тӧлысь, вежис шествиесӧ.
Куйлысьяслысь крӧватьяссӧ пыртісны ӧтувъя колоннаӧ.
И некымын минут мысти, яндысьӧмнысӧ венӧм бӧрын, челядь заводитісны вунӧдны свет вылысь ставсӧ, ворсӧм кындзи.
Воропаев вешйис гырысьяс чукӧрӧ.
Калечитчӧм челядьлӧн видыс бокысянь вӧлі ещӧ на сьӧлӧм вӧзьӧданаджык, а кор юрлӧсъясӧн гӧгӧрыс поньталӧм «Колобок» волнуйтчӧмысла тіралӧмӧн лыддис «Мцыри» да зэв кыпыда горӧдіс стрӧкаяс: «кык татшӧм олӧм ӧти вылӧ, но сӧмын тыр майшасьӧмӧн, ме вежи эськӧ, верми кӧ!» — эз нин вӧв ӧти морт, кодӧс эськӧ эз шымырт овны окоталуныс, коді петіс тайӧ кудриа юра ыръян дженьыдик ловторсянь.
«Учёнӧйӧн кӧсйӧ лоны, — шӧпкӧдчисны гӧсьтъяс. — Мережкова англи кывйӧ сійӧс велӧдӧ.
Ме, — шуӧ, — немечьяслы докажита на, мый сэтшӧмыс весиг киястӧм, кокъястӧм рочыс».
Матыстчис Цимбал.
— Вот йӧз быдмасны! — киргӧмӧн шӧпнитіс сійӧ — Герой-йӧз!
Ме кыдзи тайӧ Найдёнов вылас видзӧдла, ачымӧс лючки яндысьтӧмӧн аддза.
Ак тэ, енмӧй!... — И кинас ӧвтыштӧм мысти вешйис.
Кор аддзис, мый сы вылӧ некод оз видзӧд, Воропаев гусьӧникӧн петіс пемыд пос вылӧ да лэччис садйӧ.
Тувсов кокньыдик войыс быттьӧ абу и вӧлӧма.
Тӧв шуркъяліс садйын, шарӧдчис кустъясын, нӧбаліс трӧпаяс вылысь гырысь лыа, ворсіс увъясӧн, шувгис да шутьляліс пожӧм пучӧръясын.
Кӧнкӧ ылын ызгис чорыд шторм дырйи саридз кодь вӧр.
И ывлавывлӧн тайӧ шызьӧмыс, сылӧн майшасяна ызгӧмыс вӧліны ӧтсямаӧсь сійӧ сьӧлӧм кылӧмъяскӧд, кодъяс ӧні шымыртісны Воропаевӧс.
Сынӧдын вӧлі пемыд, но сійӧ друг решитіс мунны гортас.
Матыстчис сійӧ аслыссяма часыс, кодлы сэтшӧма эскӧ мортлӧн полысь сьӧлӧмыс, коді пыр тырӧма аскиа вылӧ лачаӧн — матыстчис Выль волӧн гӧгӧрвотӧм час.
Мый жӧ, медбӧрти, ваяс сійӧ, мыйӧн нимкодьӧдас, кутшӧм шудӧн козьналас?
Кад нин, кад!
Вӧлі юр бергӧдчымӧн пемыд.
Енэж, сынӧд, вӧр, кытшъясӧн саридзлань лэччысь туй, виноградникъяс водзын гӧрд кыртаяс, колхозлӧн стрӧйбаясыс да, медбӧрти, некор бердлытӧм саридз — ӧні вушйисны, сорсисны ӧтилаӧ — синтӧммӧдан, весьӧпӧртана тӧлӧн ызгысь, мустӧм-дзибыр, пыдӧстӧм пемыдӧ.
Сійӧ муніс кималасӧн моз, кияссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Некымынысь лолывліс окота бергӧдчыны бӧр, и сӧмын ыкшалуныс кутіс сійӧс тайӧ воськовсьыс.
Медбӧрын, став яндысьӧмсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ водіс кынӧм вылас да мӧдіс кыссьыны гырддзаяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Сылы весиг лои гажа.
Казяласны, а сійӧ абу, и некод оз эскы, мый сійӧ гортӧдзыс воис ӧтнас.
Сӧмын Найдёнов, кӧнкӧ, эскас да кутас пыдди пуктыны.
Тайӧ ыръян детинкаыс сулаліс сы син водзын.
Кияс вылын ньӧжйӧникӧн кыссьӧмыс, век жӧ, регыд мудзтӧдіс Воропаевӧс шогӧдӧмӧдз, и кор сійӧ, медбӧрын, петіс кыркӧтшдорса тӧдса ордым вылӧ, — сійӧ вӧлі ставнас пӧсялӧма да ӧдва лолаліс.
Сійӧ кыссис кыркӧтш дорӧдз да кынмис радысла.
Ӧтитор, мый сійӧ кыліс ылдӧсӧс моз, вӧлі пемыд и сыын дзуртысь пуяслӧн, гылалысь посни изъяслӧн да вадорӧ нӧйтчысь саридзлӧн ызгысь йӧлӧга, — зыклӧн йӧлӧга, кодысь лолі страшнӧ...
Ывлаын ӧні вӧліны сӧмын шыяс, сійӧ пӧшти кыліс найӧс.
Сійӧ куйліс пыдӧстӧм сынӧд йир дор йылын, кыдзи жугалӧм бордъяса лэбач.
Шуӧны, телӧ — нинӧм, лов — ставыс.
Тайӧ, дерт, вывті нин содтӧма.
Но, мӧдарсянь, эз жӧ ӧд кокыс и эз дзоньвидза морӧс да здоров тыяс вӧчны сійӧс сэтшӧмӧн, воддза кодь Воропаевӧн, кодлы ӧні сійӧ вежаліс, сы вӧсна мый эз нин вермы лоны сэтшӧмӧн?
Горева йылысь мӧвпсӧ ӧмӧй сійӧ эновтіс сы вӧсна, мый ветлӧдліс протез вылын да сьӧласис вирӧн да, сідзкӧ, сылы вылӧ эз вӧв бур?
А Найдёнов?
Китӧм-коктӧм детинка, коді мечтайтӧ аслас аскиа лун йылысь, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ, Воропаев, асьсӧ вунӧдӧмӧн, вермис мӧвпавны ӧні сӧмын тайӧ кага йывсьыс.
Тӧв кучкаліс сылы мышкас да, шинельсӧ парусӧс моз пӧльтӧмӧн, тойлаліс кыркӧтшлань.
Сулалӧ сӧмын сылы личӧдны изйӧ чорыда кутчысьӧм кияссӧ, и сылӧн тушаыс эськӧ лэбзис сынӧдӧ, кыдзи вадорын дыр куйлӧм кер, кодӧс дзуртӧмӧн лэптӧ да нуӧ ярмӧм визлас.
Но оз!
Оз позь!
Да оз и сулав!
Но, Выль воӧн, Сергунька!
Выль воӧн, рӧднӧй Шура!
Лоӧй ставныд шудаӧсь!
Горева бӧрся сылы дум вылас усины и мукӧд матыса йӧз, сійӧ и налы нюммуніс аслас ылі местасянь.
Ставныслы шуд да мойвиӧм!
Ставныслы, кодъяслӧн ловныс кӧть ӧтчыд инмӧдчыліс сійӧ ловкӧд!
Саридзлӧн пыдӧстӧм йирӧ видзӧдігтыр сійӧ куйліс да гораа сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
— Донаясӧй менам, казьтыланныд-ӧ ті коркӧ Алексей Воропаевӧс, либӧ, сводкаясысь да реляцияясысь вошӧм бӧрын, военнӧй журналъяс лист бокъясын петкӧдчывны дугдӧм мысти, сійӧ век кежлӧ нин вошис тіян тэрыб паметьысь кыдзи сэтшӧмтор, кодлы оз нин сэсся мойвилы сувтны тіян туй вылӧ?
Эз, эз чайт сійӧ, мый вунӧдісны сійӧс, кыдзи некодӧс эз вунӧд и сійӧ, кӧть мукӧддырйиыс эз вермы эськӧ шуны нимнас, оз помнит чужӧм сертиыс.
Оз вунлы сійӧ, мый лои аслад торӧн.
Кутшӧмкӧ ӧти войӧ ми ставӧн вермам аддзыны ӧткодь вӧт да садьмӧм бӧрын мӧвпыштны, кутшӧм ыджыд, кутшӧм крепыд да торйӧдны позьтӧм миян семьяным — поколениеным миян!
Квайтӧд глава
«Муса ёрт!
Кутшӧма колӧ, мед Ті вӧлінныд тані!
Кыдзи миянлы ставнымлы, кодъяс тӧдӧны Тіянӧс, вывті колӧ эськӧ ӧні тіян стрӧг логиканыд да Тіян кужанлун ӧтвывтавны медся посни лоӧмторъяс.
Миян, Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, юр вемным гуга.
Ми зырсям-пырам Европаӧ метеор ӧдӧн.
Тӧрыт ме бинтуйті румынияса адмирал Муржесколысь йылӧмсӧ, Муржеско вӧчліс Румынияса флот историяын медводдза дзик ӧти, позьӧ кӧ сідз шуны, саридзса подвиг, 1878 воын сійӧ миян морякъяскӧд Шестаковкӧд да Дубасовкӧд ӧтлаын участвуйтіс Дунай вылын турецкӧй монитор «Хаджи-Рахман» вӧйтӧмын.
Талун ме сёрниті венгрияса магнаткӧд, кодлӧн рӧдыс заводитчӧ XIV нэмсянь.
Сійӧ корис менӧ Дунай вывса аслас замокӧ, кӧсйысис петкӧдлыны Павел Первыйлысь портретсӧ, кытчӧ сар киӧн гижӧма пасйӧдтор, кодӧс адресуйтӧма тайӧ генераллӧн пӧрысь пӧльлы, да вӧлі чорыда эскӧ, мый та вӧсна бурджык лоӧ сы дорӧ миян командованньӧ.
Ме аддзывлі важ социал-демократъясӧс, кодъяс тӧдлісны Ленинӧс, аддзылі анархистъясӧс, роч белогвардеечьясӧс, грузияса меньшевикъясӧс да арменияса дашнакъясӧс, но (ме дивуйтча ачым) эг на аддзывлы сӧмын фашистъясӧс.
Позьӧ чайтны, мый найӧ некор абу и вӧлӧмаӧсь.
Некымын лун ме олі сиктса вурсьысь керкаын.
Комодса ӧти ящикын, кодӧн ме верма пӧльзуйтчыны, куйліс сьӧд свастикаа эштӧдтӧм флажокъяслӧн быдса чукӧр.
Найӧс весиг абу лыддьӧмаӧсь коланаӧн дзебны.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юалі ме кӧзяйкалысь.
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да вочавидзис: «Ак, коді найӧс тӧдас!
Тшӧктылісны вӧчны меным тайӧ ковтӧмторсӧ куим-нёльсё штукаӧн, сӧмын мӧвпыштлӧй, а ме ачым некор эг интересуйтчывлы, мый тайӧ татшӧмыс».
Став Европаыс меным кажитчӧ тайӧ вурсьысьыс кодьӧн.
Фашизм йылысь некод — нинӧм.
Ме аддзывлі словакияса квислинг Тисолысь ӧти уджалысьӧс, сійӧ кыпыд кывйӧн висьтавлӧ словакияса партизанъяс йылысь да миян роч йӧз йылысь, кодъяс орччӧн тышкасисны словакъяскӧд ӧтвылысь.
«Да ӧд ті жӧ фашист», — шуа ме сылы.
Сійӧ зэв ёна ӧбидитчис.
«Ме — фашист?
Словакъяс — Гитлер киын чачаяс», — и мӧдіс, мӧдіс сідз, мый ме муртса сы водзын эг заводит извиняйтчыны.
Сьӧлӧмӧ мӧрччанторъяс — кыдзи бушков дырйи гыяс!
Комын витӧд ки пыр пӧлучиті Тіянлысь выль вося кос чолӧмалӧм.
Сійӧ, збыльыс кӧ шуны, ӧбидитіс менӧ, но ме кори юӧртны Тіянлы, мый радӧйла садьтӧг уси.
Енмӧй, гижӧй меным кӧть нин сы йылысь, кыдзи Ті сэні кӧдзанныд либӧ ещӧ мыйкӧ делӧвӧйӧс.
Ме зэв тэрмася да та вӧсна ӧні гижа дженьыда.
А. Г.»
Февраль заводитчигӧн Корытов, видлалан юалӧмъяс юӧрттӧг, чукӧртіс районса уджалысьяслысь виччысьтӧм чукӧртчылӧм.
Воропаев, коді важӧн нин воис колхозъясысь да ӧні уджаліс партиялӧн история кузя лекцияяс гӧтӧвитӧм вылын, решитіс тайӧ чукӧртчылӧм вылас не ветлыны, а кольччыны гортас да сёрнитны аслас «джынвыйӧ кӧзяйкакӧд» — Софья Ивановнакӧд, Лена мамкӧд.
Корытовлысь уна сёрнитны радейтӧмсӧ арталӧмӧн, сійӧ тӧдіс, мый тайӧ чукӧртчылӧмсӧ, кыдзи и уна мукӧдӧс, лоӧ сиӧма районын положенньӧ йылысь аслас веськӧдлысьлӧн мӧвпъяслы.
Кодкӧ быть признайтас, мый чукӧртчылӧм восьтіс ёна паськыдджык тӧдӧмлунъяс да могмӧдіс чукӧртчылысьясӧс ыджыдджык опытӧн.
Та йылысь гижӧм резолюциясӧ медводдза почтаӧн жӧ лоӧ мӧдӧдӧма обкомӧ.
Воропаев эз радейтлыв тайӧ чукӧртчылӧмъяссӧ.
Но талун сійӧ лыддис коланаӧн кольччыны гортӧ нӧшта и сы вӧсна, мый Огарнова суитчылӧм бӧрын сылӧн йитӧдъясыс Лена мамкӧд лоины дӧсаднӧ ёсь, зыксяна сямаӧсь.
Сылы быдлаын кажитчис, быттьӧ старука кӧсйӧ вӧчны сійӧс зятьӧн, а старука, кодӧс кутіс майшӧдлыны компаньонлӧн лёкмӧм этшыс да коді поліс янсӧдчӧмысь, ку пытшсьыс петіс, медым ладмӧдны отношениеяссӧ да тайӧн нӧшта на ёнджыка тшыкӧдіс найӧс.
Восьса сёрниысь эновтчыны водзӧ эз позь, и Воропаевлы збыльысь лои долыд, мый сӧвещанньӧ вӧсна Лена локтас сёрӧн, да старукакӧд найӧ удитасны сьӧлӧмсянь сёрнитны.
Би эз ӧзтыны, а пуксисны ломтысьысь кирпич пач дорӧ, кодӧс ачыс тэчис Софья Ивановна.
Пӧдансӧ гурйыв восьтісны, билӧн югӧръяс кутісны ворсны пемыд стенъяс пӧлӧн.
Танечка кавшасис Воропаевлы пидзӧс вылас да гӧгрӧсіник, мичаник — лӧсьыда кытшкыльтчис сэтчӧ тупыльӧн, мышсӧ биланьӧ лӧсьӧдӧмӧн.
— А но, Софья Ивановна, висьталӧй, кутшӧм сэні тіян ме вылӧ норасьӧмъяс, — ышловзис сійӧ.
Чирӧм гӧлӧсӧн кызӧктышталӧм бӧрын Софья Ивановна заводитіс лыддьӧдлыны.
Сылӧн доводъясыс вайӧдісны сэтчӧ, мый стрӧитчыны колӧ, кыдзи сійӧ висьтавліс, тӧлкӧн, «керкаӧ пыртны, а не петкӧдны керкаысь», «керкаӧн вердчыны, а не керкаысь вӧзйысьны», и та серти вӧзйис самӧй керка дзоньталӧмсӧ эновтлыны тулысӧдз, кыдзи вӧчӧны став вежӧра йӧз, ӧд, кор заводитасны дзоньтавны ыджыд санаторийяс, уджныс костын найӧ отсыштасны бурдӧдчыны и Воропаевлы.
Тӧвнас жӧ старука предлагайтіс стрӧитны порсь да курӧг видзанінъяс, чукӧртны пӧим да куйӧд.
— А босьтны кӧ, Алексей Вениаминыч, самӧй жыръяссӧ, то наын ӧмӧй делӧыс?
Миянлы, Алексей Вениаминыч, кӧсъянныд кӧ ті лоны вежӧра мортӧн, тӧргуйтыштны эськӧ колӧ.
Мый ті дзорганныд ме вылӧ?
— Яндысинныд эськӧ мед, Софья Ивановна.
— Яндзимыд, донаӧй, абу коз пу, синтӧ оз бытшкы, ме нэм чӧж сӧмын и вӧчи, мый яндыси, а мый сыысь?
Пасьтӧм да кӧмтӧм, нылӧй вердӧ.
И найӧ, кыдзи тайӧ вӧвлі налӧн быд лун, воисны венӧ.
Воропаев зільліс эскӧдны Софья Ивановнаӧс, мый керкасӧ кӧртымӧ босьтӧмӧн сійӧ некор эз кӧсйывлы ноксьыны овмӧсӧн да овны керка помысь чӧжӧсъясӧн, а кӧсйис сӧмын ӧтиӧс — медым вӧлі аслас оланін.
Старука жӧ эз кывзы да пыр торкаліс Воропаевӧс, зільліс венны сійӧс, мый полковник кыскис выгода вайтӧм сёрнитчӧмӧ, мый, участоксӧ шӧриӧн босьтӧм бӧрын, сійӧ кӧсйис овны аслас овмӧсӧн, чорыда тӧдіс, мый керка сылӧн вердысь.
Сэсся сійӧ висьтавліс, мый помнитӧ, кыдзи кӧсйысьліс босьтны ас вылас Воропаевлысь пиыскӧд став олӧмсӧ, и сылы збыльысь окота, медым полковник вӧлі пӧт да дӧзьӧритӧма, но сылӧн абу и оз нимавны капиталъяс рынок вылысь ньӧбны сылы кольк да вый, сэсся ӧд сы кияс вылын сійӧ абу ӧтнас, и коді ещӧ тӧдӧ, мый водзын сійӧс виччысьӧ.
Сійӧ нинӧм эз гарышт сы йылысь, мый Воропаевлы важӧн нин колӧ эськӧ лӧсьӧдны семья, мый вылӧ сійӧ надейтчис Огарновакӧд паныдасьлӧм бӧрын, да пыр виччысис, кор жӧ тайӧ, медбӧрти, лоас, сы вӧсна мый сэки нин лоӧны дзик мӧд сяма сёрнияс.
Сійӧ эз помӧдз шулыв тайӧс ставсӧ, но сы чужӧм серти, сы укӧрбаяс тон серти Воропаев гӧгӧрволіс, мый буретш сійӧ кӧсйӧ, да ачыс вочавидзліс сылы сэтшӧм жӧ восьсӧн, кӧть и сідзжӧ эз веськыда.
— Ог, ог, вузасьысьӧн лоны тіянлысь став зільӧмъястӧ ме кута орӧдавны зэв чорыда, — унмовсьӧм Танечкаӧс пидзӧс вывсьыс моздорас босьтӧмӧн да ньӧжйӧникӧн сувтігмоз шуис, медбӧрти, Воропаев. — Зэв чорыда, тӧдӧй тайӧс!
Старука сувтіс жӧ.
— Сідзкӧ, менӧ весасьны?
Аттьӧ, Алексей Вениаминыч, аттьӧ.
Ме тэ бӧрся, кыдзи ас морт бӧрся, видзӧді, а меным со кутшӧм аттьӧалӧм.
— Да мыйла нӧ весасьны, кытысь ті тайӧс босьтінныд?
Ті жӧ тайӧс ӧні меным нарошнӧ шуанныд, мед скӧрмӧдны, — горӧдіс сійӧ збыльысь скӧрмӧмӧн.
И налӧн веныс вуджис видчӧмӧ, коді вермис вайӧдны збыльысь янсӧдчӧмӧдз.
Сідзи, дерт, эськӧ и лои сійӧ жӧ рытас, налӧн пинясьны заводитігӧн кӧ жырйӧ котӧрӧн эз пыр гӧрдӧдӧм чужӧма Лена, кодлӧн вӧлі тырӧма лов шыыс.
Сылӧн векджык овлан лӧнь авъялун вылӧ видзӧдтӧг, старука да Воропаев гӧгӧрвоисны, мый Лена вайис тӧдчана выльторъяс, да чӧв усьӧмӧн виччысяна видзӧдчисны сы вылӧ.
Синсӧ жырті ӧдйӧ нуӧдӧм мысти да Воропаев моздорысь нывкасӧ аддзӧм мысти Леночка зумыштчыліс да сэк жӧ нюммуніс, мый зэв муніс сылы, да сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сылысь чужӧмсӧ югдӧдіс пачлӧн ыпъялысь би да чужӧмыс то югдыліс, то вошліс пемыдас да быттьӧ кальӧба вешкырасис.
— Алексей Вениаминыч, ӧдйӧджык пасьтасьӧй, мунам райкомӧ, — тшӧктана шуис сійӧ, нинӧм гӧгӧрвоӧдтӧг.
И быттьӧ сысянь некутшӧм ӧтказ эз вермы лоны, тэрмасьӧмӧн заводитіс босьтны тувйысь сылысь шинельсӧ, ачыс шуаліс: — Сэтшӧм вильыд, ужас!..
Быть босьтӧй бедь да пӧнар тшӧтш.
Софья Ивановна, быттьӧ некутшӧм зыксьӧм эз и вӧв, пыр жӧ заводитіс окайтны да лыддьӧдлыны.
— Да кытчӧ тэ сійӧс кыскан! — горӧдіс сійӧ Лена вылӧ. — Али тэ сійӧс вины кӧсъян?
Висьысь морт, а сійӧ татшӧм поводдяӧ гуляйтӧдны кӧсйӧ.
Но Воропаевӧс сійӧ эз кут, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый оз позь сылы кольччыны, татшӧм поводдяӧ кӧ нылыс котӧрӧн локтіс сыла енмыс тӧдӧ кысянь.
Воропаев видзӧдліс Лена вылӧ.
Сылӧн пырновлан сьӧд чулкиыс да тапочкиыс мичмӧдісны сылысь косіник ныв кокъяссӧ.
— Софья Ивановна, сапӧгъяс!
Пелька пидзӧс йылас лэдзчӧмӧн старука кыскис крӧвать улысь сылысь вӧччан хром сапӧгъяссӧ, кодъясӧс вурлӧмаӧсь сэки на, кор Воропаев вӧлӧма кык кока на да кодъясӧс важӧн нин лӧсьӧдӧма вежалунъя базарын вузалӧм вылӧ.
Ӧти здук кежлӧ Софья Ивановналӧн чужӧм вылас тӧдчис шӧйӧвошлӧм.
Кӧзяйка венласис мамкӧд.
И, гашкӧ, сійӧ кутіс эськӧ корны, медым Воропаев видзтыштіс сапӧгъяссӧ, эз кӧ Лена шу, мый сапӧгъяс сылы оз ковны.
Старука лёкмывліс, кор сыкӧд эз ӧтикывъясьлыны.
— Кӧмав, кор тшӧктӧны!... — горӧдіс сійӧ, сапӧгъясӧн пыркӧдіг. — Век сылӧн йӧзлы паныд!
Лена нӧшта на ёнджыка зумыштіс синкымъяссӧ да, нюмъявны дугдӧм мысти, муртса кывмӧн шуис:
— Ладнӧ, кӧмала.
Вайӧй меным сӧстӧм чулки.
Кӧть и вӧлі тӧвся кад, кокчӧръясыс сылӧн гожъялӧмаӧсь, и гӧрд кынмӧм кокъясыс вӧліны кутшӧмкӧ жалитанаӧсь, челядьлӧн кодьӧсь.
— Вата, вата сюяв!... — шуаліс мам, коді вӧлі рад, мый Лена заводитіс кӧмавны сапӧгъяссӧ. — Видзӧд, изъяс вылас рантъяссӧ эн орлав!..
Вот ӧні шоныдджык лоас.
Но, нуӧд нин ӧдйӧджык, нуӧд, корӧны кӧ.
Вӧлі пемыд, тӧла, йирмӧга кӧдзыд рыт.
Гӧраяссянь нӧбаліс посни лэчыд лым.
Тротуаръяс, кодъяс вылын кынмӧмаӧсь ичӧтик ва гӧпъяс, вӧліны сэтшӧм вильыдӧсь, мый гежӧдика ветлысьяс виччысьӧмӧн прӧйдитлісны улич шӧрті.
— Калечитны менӧ ті, Леночка, кӧсъянныд, — довкнитіс юрнас Воропаев. — Но, воа ӧмӧй ме?
Лена босьтіс сійӧс сойӧдыс, ыръяна шуис:
— Колӧ, Алексей Вениаминыч, быть колӧ сэні лоны тіянлы.
— А мыйся сёрнитанторъяс?
Леночка сувтіс да, мый некор на эз овлы, эскана кутіс Воропаевӧс аслас ичӧтик крепыд кияснас гырддзаӧдыс.
— Мыйкӧ лоӧ миян, Алексей Вениаминыч, вывті-вывті тӧдчанатор.
И висьталіс сы йылысь, мый сӧмын на кывлӧма райкомын — виччысьӧны пӧ америкаса да англияса карабъяслысь воӧм, райкомын зэв уна выль воӧм йӧз, а Корытов унаысь нин юасис Воропаев йылысь, скӧралігтыр, мыйла сійӧ ӧнӧдз абу.
— Да ті Корытов дор, Леночка, чорыда сулаланныд.
Сылы кувтӧдзыс вернӧйӧсь, а?
— Бур мортлы ме век бур, — сьӧдас вочавидзис сійӧ, падъявтӧг сійӧс водзӧ нуӧдігӧн.
Найӧ дыр мунісны чӧв-чӧв.
— Тіянлы, Леночка, мамыд мыйкӧ висьталіс Огановакӧд аслас сёрни йылысь?
Тӧлысь сайын кымын? — виччысьтӧм юалӧмӧн торкис чӧвсӧ Воропаев.
— Висьтавліс, кыдзи нӧ, ме сэтшӧма сералі, муртса эг пӧд.
— Но, ті сӧмын ӧні энӧ пӧдӧй, Леночка, а то ме сэки ӧтнам пӧгибнита...
Огарнова — ме тіянлы шуа, бура мӧвпыштӧма.
Збыльысь ӧд, вайӧ овны ӧтлаын.
— Да ми и сідзи ӧтлаын олам, — шуткаӧн мездысьны видлігмоз, лӧсьыдтӧма да яндысяна шуис Лена.
— Абу, абу, ӧтлаын, ӧти семьяын, челядьнымӧс ӧтилаӧ, а?
— Ой, мый тайӧ тіян юраныд воӧма! — сылӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс да тшӧкмуні, сійӧ ньылыштіс сынӧдсӧ. — Кӧть эськӧ ті ме вылын мед эн сералӧй.
Эновтӧй вайӧ ставсӧ тайӧс, Алексей Вениаминыч, гашкӧ, менам нӧшта верӧсӧй ловъя на...
Мыйла ті тадзи вӧчанныд...
Леналӧн шӧйӧвошӧмыс Воропаевлы вӧлі зэв гӧгӧрвоана да весиг нимкодь.
Нинӧм сэтшӧма оз повзьӧд нывбабаӧс, кыдзи тешкодьӧн лоны полӧм, весиг не ылӧдӧмаӧн, а буретш тешкодьӧн.
— Ме тіянӧс ог ӧбижайт и ог пӧрйӧдлы, Лена.
Меным ӧтнамлы сьӧкыд, а тіянлы ӧткӧннад нӧшта сьӧкыдджык.
Ӧтлаасям.
— Оз ков, Алексей Вениаминыч, оз ков, оз ков, — сьӧлӧм босьтчӧдан да полана шӧпкӧмӧн дӧжналіс сійӧ, буракӧ, весиг ачыс эз кыв, мый шуаліс: — Оз ков тадзи, Алексей Вениаминыч, оз ков.
— Да мый нӧ оз ковыс? — медбӧрти эз вермы кутчысьны Воропаев.
— Эн тэрмасьӧй сэтшӧма, а то кыкнанным шнёпкысям, — стрӧг серамсорӧн шуис Лена, сёрнилысь темасӧ вежӧмӧн, и Воропаев думыштіс, мый тайӧ здукас сійӧ быть должен вӧлі кӧрны синкымъяссӧ да нюмъёвтны вомдоръяснас.
Воропаев гӧгӧрвоис, мый Лена кывліс ставсӧ, мый сійӧ висьтавліс, да ӧні мӧвпалӧ, и сійӧтор, мый Лена эз паныд шу сылӧн вӧзйӧм вылӧ, кажитчис сылы бурторӧн.
Та йылысь сэсся сёрнитны эз ков.
— А райкомын лӧсьӧдчӧмъяс йылысь кӧ сёрнитны, то ме чайта, тані миян — эскӧй — лоасны кутшӧмкӧ ыджыд лоӧмторъяс, — шуис Воропаев.
— Ме тіянлы пыр эска, — веськыда да тӧдчымӧна вочавидзис Лена. — Весиг кор оз кӧсйыссьы эскыны, то век жӧ эска.
Но вот, — тайӧ и вӧлі сылӧн висьтасьӧмыс!
— Аттьӧ, Лена!
И сэсся найӧ эз шуны ни ӧти кыв комитет стрӧйба дінӧдз, код дорын югъялісны нин уна посньыдик би чутъяс, чорыда кыліс макоркаӧн да нӧшта ылысянь на кыліс мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн виччысьӧмӧн шӧпкӧдчӧм.
Кор Воропаев пырис секретар кабинетӧ, чукӧртчӧм вӧлі матысмӧ нин помлань.
Корытов, часі вылӧ да Воропаев вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, дӧзмӧмӧн катлӧдліс юрнас.
Карсӧ пӧрадокӧ вайӧдӧм могысь гижалісны кварталса уполномоченнӧйясӧс да велӧдысьяс пӧвстысь индалісны внештатса вуджӧдчысьясӧс.
— Тэ, полковник, извинит, — бугжыльӧн да ыкшаа сылы шуис Корытов, — но ми, тэнсьыд сӧгласиетӧ юавтӧг, сетім тэныд сэтшӧм содтӧд удж — лоны вуджӧдчысьӧн торъя тӧдчана делӧяс кузя, сідз шуны, карса масштабын.
И дежуритны ме ордын, гӧгӧрвоана?
Медым, тэ кӧ абу, вермисны ӧдйӧ аддзыны.
Аски асывсянь, тӧдӧй.
Воропаевӧс вуджӧдчысьӧн индӧм дінӧ районса уджалысьяс видзӧдісны зэв ыджыд кыпыдлунӧн.
Быд боксянь Воропаевӧс кыскисны шинельӧдыс, шӧпкӧдісны пеляс: «Шуӧны, аски воӧны!» либӧ: «Збыль, мый Молотов корлӧма Корытовӧс телефон дорӧ?»
Кутшӧмкӧ полковник мыйлакӧ пасйис Воропаевлысь адрессӧ, ылӧсас шуигтыр: «Гашкӧ пӧ ковмас», а госбезопасносьт кузя тӧдтӧм майор тэрыба сетіс сылы англи кыв вылын некымын юалӧм да вешйис, буракӧ, дӧвӧльӧн кольӧмӧн, но пыр жӧ, сійӧс бокӧ нуӧдӧмӧн, гӧгӧрвоӧдіс, мый сылы, Воропаевлы, тӧдӧмысь, торъя тӧдчана делӧяс оз и лоны.
— Сӧмын, гашкӧ, американечьяс англичанакӧд косьӧ воасны, да ланьтӧдны найӧс ковмас... — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
Паусов дыр юасис сылысь, сёйӧны оз американечьяс лукйӧн селёдка да позьӧ оз найӧс гӧститӧдны чайӧн, али тайӧ абу лӧсьыд.
Медым не мешайтны Корытовлы, коді воысь военнӧйяскӧд ылаліс кутшӧмкӧ гуся сёрнитӧмъясӧн, Воропаев петіс приёмнӧйӧ да мӧдіс вочавидзны став юалӧмъяс вылӧ, кыдзи юӧр сетанінын.
Мыччысьліс код тӧдас кыдзи татчӧ веськалӧм Огарновалӧн варовитӧмысла пӧсялӧм чужӧмыс.
— Алексей Вениаминыч! — кинас ӧвтыштӧмӧн ылысянь горӧдіс сійӧ. — Вайӧдӧ миян ордӧ морячокъясӧс, кодъяс мичаджыкӧсь!
— Тэ ордӧ, Огарнова, некодӧс вайӧдны оз туй, — лӧсьыдтӧма, сы вылӧ видзӧдлытӧг, вочавидзис сійӧ, кодкӧдкӧ мӧдкӧд сёрнитігӧн.
Огарновалы бӧрыньтчыны вӧлі некытчӧ — вывті гораа заводитчис сёрниыс, и сійӧ нюмъёвтіс сідзи, быттьӧкӧ корис, медым сылы небыдджыка кучкисны, да юаліс:
— Тайӧ нӧ мыйла тадзи?
— Мыйла нӧ содтӧдысь тэ вӧсна гӧрдӧдны, да нӧшта бокӧвӧйяс водзын? — и веськодя бергӧдчис.
Матын сулалысь Паусов да Сердюк серӧктісны.
— Тадз сійӧс, тадз!
Мездӧм сыысь некутшӧм абу.
Аттьӧ, полковник, кӧть тэ неуна сійӧс повзьӧдыштін.
А Огарнова, яндысьтӧм гӧгӧрвотӧм чужӧм вӧчӧмӧн, йӧктана ветласӧн матыстчис нин Леночка дорӧ, коді мудзпырысь кисьталіс еджыд фаянс кружкаясӧ кос грушаысь вӧчӧм кӧдзыд узвар — юантор, кодӧн Корытов талун гӧститӧдіс чукӧртчылӧмсӧ.
— Мый сійӧ тэнад важысянь татшӧм скӧр? — гора, кыпыд гӧлӧсӧн юаліс сійӧ, юалӧмнас быттьӧ Воропаевӧс районса став йӧз водзас горкомса юанторъяс сеталыськӧд тӧдмасьӧмын эрдӧдӧмӧн.
Лена кельдӧдіс.
— А мый?
Сійӧ миян бур, — абу пырся моз збоя шуис сійӧ, синъяссӧ лэдзис да пыр на надейтчис, мый кыдзкӧ, гашкӧ, сідз кольӧ.
— Кутшӧм сійӧ миян, ме тӧда, ме юала кутшӧм сійӧ тэнад?
— А менам сійӧ пыр медся бур, — веськыда да сӧстӧма Огарнова вылӧ видзӧдлӧм мысти, вежавидзтӧм прӧстлунӧн да вынӧн друг шуис Лена.
— Ой ли?
— Омӧльӧс эськӧ ме эг радейт. — И сэтшӧм бура вӧлі тайӧс шуӧма, мый оз позь вӧлі серавны сы кывъяс вылын, ни увтыртны сійӧс.
— Мый нӧ свадьба вылад эн корлы? — венны кӧсйӧмӧн пыр на эз дугды Огарнова, но Лена эз вочавидз да эз видзӧдлы сы вылӧ, поднос тырӧн пырис Корытов кабинетӧ.
Йӧз дыр эз разӧдчыны.
Мӧскуаысь гӧсьтъяслӧн локтӧм быдӧнӧс шызьӧдіс.
Сёрнитігтыр довъялісны час дас ӧтикӧдз.
— Гашкӧ, мир вӧчасны да? — чуймӧм синмӧн ставнысӧ кытшовтӧмӧн, некымынысь нин туналіс Егоров.
Широкорогов босьтіс Воропаевӧс сойӧдыс, нуӧдіс бокӧ:
— Висьталӧй регыдджык, Вениаминыч, мыйын делӧыс, ті онӧ вермӧ не тӧдны.
Воропаев топӧдліс пельпомъяссӧ.
— Ог тӧд.
— Но мыйла миянын, мыйла?..
А сідзсӧ, дерт, бур, ӧтитор дӧсаднӧ — заводитасны волывлыны миян пӧдвалӧ суйӧрсайса гӧсьтъяс...
Ак, ог радейт найӧс!
Быдӧнлы невӧляысь кажитчис, мый сійӧ дзик быть колӧ участвуйтны локтан лоӧмторъясын да кывкутны на вӧсна.
Та понда быдӧн вӧліны збыльысь зэлалӧмаӧсь да майшасисны.
Ӧтияс кӧсйисны сувтӧдны вӧрса туйяс вылӧ охрана, кӧть тайӧс вӧлі и натӧг нин вӧчӧма, мӧдъяс кӧсйисны вевтыртны уджалан нормаяс либӧ сӧветуйтісны подполковник Рыбальченколы пыр жӧ чукӧртны чери кыйысьясӧс саридзӧ петӧм могысь.
Рыбальченко ӧтикывъясис, мый саридзӧ петны быть колӧ, кӧть чериыс и эз шед, — саридз гыаліс коймӧд сутки, но сійӧ клянитчис, мый югдандор петас.
«Новосёлса» веськӧдлысь Стойко, коді вӧлі стӧча тӧдӧ, мый не талун аски Сталин волас найӧ колхозӧ, ёна корис, медым сылы вынсьӧдісны паныдасьӧмлысь пӧрадок.
— Кывзӧй, ёртъяс, — тӧждысяна горзіс сійӧ, — но, кыдзи нӧ татшӧм случаяс лоны?
Но, збыль.
Вот, шуам, Сталин ёрт петас машинаысь.
Ме котӧрӧн паныд.
Сета рапорт.
Сэсся нуӧда.
Кытчӧ медводз?
Менам правленньӧын нёль курӧг олӧ, ме нуӧда, шуам, тшӧтӧвод ордӧ, сылӧн керкаыс лӧсьыд...
Али кыдзи?
Овмӧс петкӧдлыны пыр жӧ нуӧдны?
Но, збыль, ёртъяс, тайӧ ӧд юалӧм, тӧданныд?
Сійӧс некод эз кывзы, сы вӧсна мый быдӧн висьтавліс ассьыс.
Ӧтувъя майшасьӧмын вӧлі мыйкӧ дивӧ кодь лӧсьыд.
Йӧз быдмисны сӧмын ӧти ыджыд лоӧмторлӧн матысмӧмысь, коді, збыльысьсӧ, налы оз инмы.
Но, кыдзи нӧ оз инмы?
Ӧд найӧ асьныс жӧ и кыпӧдісны тайӧ лоӧмторсӧ.
Мирса нималана йӧз ӧні чукӧртчӧны решитны судьбасӧ войналысь, кодӧс выиграйтісны найӧ, кодъяс, майшасигтыр да полігтыр, кӧйвидзисны ӧні партияса комитетлӧн жыръясын да коридоръясын.
Корытов майшасис ставсьыс ёнджыка.
— Но, мый шуан?
Вот мойвиис кӧ и мойвиис! — некымынысь нин сійӧ шыӧдчыліс Воропаев дінӧ, сэтшӧм полігтыр да мыжаа нюмъялігтыр, мый кажитчис, сійӧ виччысис личнӧ аслыс мыйкӧ быть лӧсьыдтӧмӧс. — Но, мый нӧ, вӧчам ставсӧ, мый вермам, — вынтӧма шевгӧдліс сійӧ кияснас, вӧчлывліс стрӧг чужӧм, кыдзи сійӧ часьтса командир, кодлы водзын лоӧ ӧпаснӧй операция. — Кыдзи тэ чайтан, оз-ӧ сулав видлавны колхозса чукӧртчылӧмъяс вылын?....
— Мый буретш?
— Мый?..
Но, сы йылысь, мый зэлӧдам став вынъяс и сідзи водзӧ — тырвыйӧ пасьвартӧмӧдз.
Чайтан, оз сулав?
Но вӧлі нин тӧдса обласьтсянь, Васютинсянь, мый войтырлы вӧзйыссьӧ лӧня занимайтчыны асланыс делӧясӧн да мый конференция восьтӧм оз пукты татчӧс юрнуӧдысьяс вылӧ некутшӧм обязательствояс.
Вой шӧр гӧгӧрын Воропаев лӧсьӧдчис мунны, но Лена мыськаліс на дозмукъяс, и сійӧ решитіс виччысьны сійӧс, медым мунны ӧтлаын.
Сійӧ ылысянь, стӧканъяс зёльӧдчӧм серти кыліс, мый Лена тэрмасьӧ, тӧдӧмӧн, мый сійӧ специальнӧ виччысьӧ сійӧс, и Воропаевлы вӧлі нимкодь Леналӧн тэрмасьӧмыс.
— Тэ нӧ мый пукалан? — некымынысь нин кабинетсянь видзӧдлігмоз нервнӧя юаліс Корытов.
— Ленаӧс виччыся.
— А-а-а.
Но, кыдзи тэныд миян делӧясыс кажитчӧны? — бура юаліс сійӧ, вунӧдӧмӧн, мый та йылысь юавліс нин дасысь кымын.
Найӧ бара сёрнитыштісны локтан делӧяс йылысь.
Конференция должен вӧлі заводитчыны матыса лунъясӧ.
Медбӧрти приёмнӧй ылі пельӧсын, кӧні сулаліс буфет, лӧнис.
— Ме дась, Алексей Вениаминыч.
Воропаев сувтіс.
— Но, сідзкӧ асылӧдз!
— Асылӧдз, ло дзоньвидзаӧн!
Эн сёрмы, ен могысь!
Эн подведит!
Вой лӧньӧма.
Сулаліс сэтшӧм мойдвывса кодь чӧв, коді волывлӧ кӧдзыдъяскӧд.
Чужӧмтӧ гильӧдігмоз, гежӧдика усис лым.
Лена топыда кутіс Воропаевӧс сойӧдыс, ӧдйӧ мунны лэдзтӧг.
Бокисянь вӧлі позьӧ чайтны, мый найӧ гуляйтӧны.
— Сталинӧс аддзылам? — гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Чайта, огӧй: сылы некор лоӧ.
— Гашкӧ сідзи и лоӧ, мый ог аддзыв, — ышловзигтыр шога шуис Лена.
Софья Ивановна налы восьтіс гольӧдчытӧг.
Сійӧ эз узь да, тыдалӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый лои мыйкӧ ыджыдтор, нинӧм йылысь эз юав да.
Воропаевлӧн ӧні бара вӧлі уна кад, медым мӧвпавны.
Шинель воротниксӧ лэптӧмӧн да кымӧс вылас папахасӧ лэдзӧмӧн, сійӧ ӧні быдса часъясӧн пукаліс райком балкон вылын.
Нёльысь лун Лена чӧла сувтӧдліс сы водзӧ либӧ чай стӧкан, либӧ йӧв чашка, либӧ неуна узвар.
Кутшӧмкӧ колхозысь вайисны куим мешӧк кос яблӧк да груша, и ӧні асывсянь войӧдз райкомын ставныс юисны узвар.
Первойсӧ уджъяс вӧліны и збыльысь этша.
Но вот портӧ пырисны некымын суйӧрсайса караб, и америкаса да англияса морякъяслӧн гажа котыръяс, кодъяс бӧрся вӧтлысисны нимкодясьысь детинкаяс, петкӧдчисны вадор улич вылын.
Гӧсьтъяс вӧліны гажаӧсь.
Аддзывлытӧм Рочмулӧн муыс вӧчис найӧс меліӧн.
Найӧ окотапырысь фотографируйтчисны татчӧс олысьяскӧд, торйӧн нин нывбабаяскӧд, интереснӧйджыкъяссӧ кекӧначӧмъясӧн колльӧдӧмӧн.
Вадор улич ӧдйӧ тырис йӧзӧн.
Гӧсьтъяс пиысь ӧткымынъяс, карлӧн нималанаторъяскӧд тӧдмасигӧн, пыр жӧ бӧрйисны карысь дзик ӧти ресторан, коді вӧлі вӧвлӧм шырсанінын.
Роч коктейль, сур сора водка, быдӧнлы зэв воис сьӧлӧм вылӧ, уськӧдліс весиг сэтшӧмъясӧс, кодъяс некор эз усьлывны.
Но торъя вуджӧдчысьясын коланлун эз вӧв сэтчӧдз, кытчӧдз американечьяс да англичана костын воин нималӧм юкӧм подув вылын эз ло некымын неыджыд кось.
Морякъяслысь ӧти группа муртса бурӧдӧм бӧрын да пӧшти клятвеннӧя кӧсйысиг пыр жӧ бӧр локны юны ыджыд флакон виски, Воропаев чотіктіс мӧд группа дорӧ, кӧні муніс Дюнкерк йылысь олӧмӧн пудъясян вен, дӧрапас чесьт йылысь да сы йылысь, мый англичана ёнджыкасӧ тышкасьӧны кывнаныс.
Воропаевӧс чуймӧдіс кык рӧдвуж союза державаясса морякъяс костын зэв слаб ёртасян йитӧдыс, а нӧшта ёнджыка сійӧ, кутшӧм кокниа ӧтарладорыс корсис помкаяс мӧдыскӧд венӧ пырӧм вылӧ.
Бокисянь кажитчис, мый ёртасьӧмыс личкӧ да пӧшти увтыртӧ и ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ да мый налы ассерног эськӧ вӧлі кывны асьнысӧ разнӧй лагерын.
Англичана — весиг накӧд уличын тӧдмасигӧн — кажитчисны Воропаевлы сэтшӧм сикас йӧзӧн, кодъяс збыльысь чуймӧмӧн казявлісны, мый мирын, наысь кындзи, эмӧсь нӧшта кодъяскӧ и мый тайӧ кодъяскӧыс — йӧз.
Окотапырысь эскӧмӧн, мый рочьяс збойӧсь, норвежечьяс енлы эскысьӧсь, испанечьяс ярӧсь, а бельгиечьяс мывкыдӧсь, — англичана некодлы эз вежавны, асьнысӧ арталісны быдӧнысь медвылын.
А американечьяс кажитчисны зэв бур сьӧлӧма зонъясӧн, кодъяс мустӧмтӧны мирын сӧмын кык войтырӧс — японечьясӧс да англичанаӧс.
Ме сы мында вуджӧдчысь уджысь, мыйдта пӧрадок лӧсьӧдысь агентлӧн мудзтана ноксьӧмысь Воропаев мездысис виччысьтӧмногӧн ӧти матыса лунъясӧ.
Вӧлі бура нин тӧдса, мый воисны Сталин, Рузвельт да Черчилль.
Висьтавлісны кутшӧмкӧ детинка йылысь, кодлы англияса премьер козьналӧма сигара.
Кутшӧмкӧ пӧрысь моряк клятвеннӧя эскӧдіс, мый Черчилль призванньӧ сертиыс боксёр да мый сӧмын война заводитчӧм водзвылын эновтіс ринг.
Аддзысисны некымын нывбаба, кодъяскӧд видзаасьӧма да сёрнитыштӧма Рузвельт.
Став мича суйӧрсайсаясӧс грекуйтісны сыын, мый найӧ Иденъяс.
Йӧз пӧвстын уна сёрнитісны Рузвельт йылысь.
Кодъяс сійӧс аддзылӧмаӧсь, быдӧнлы сійӧ кажитчӧма.
Гырысь йӧзын войтыр радейтӧ кывны вын жалиттӧг нырччӧмлысь ӧбликсӧ, ӧд мый нӧ эськӧ сэсся величиелӧн муртасыс, абу кӧ подвиг?
Черчилль жӧ пиньясас курччӧм янсӧдчывтӧм сигараӧн, кыз да видзӧдны пӧрысь нин, но шежлана тэрыб да шензьымӧн писькӧс, тшӧтш вежӧрӧ мӧрччис, но эз сэтшӧма, дзик эз сэтшӧма, кыдзи Рузвельт.
Англияса премьерын кыліс мудзлытӧм уджалысь, коді ӧтарӧ тӧждысьӧ, кыдзи эськӧ не сёрмыны кутшӧмкӧ медшӧр лоӧмтор кежлӧ, коді вермас лоны быд здукӧ.
Сылӧн модаыс сюся дзоргыны чужӧмъяс вылӧ, быттьӧ виччысьӧмӧн, мый сыкӧд быть кутасны сёрнитны — пыр кыпӧдліс гажа серам, а «виллисъяс» радейтӧм, кысянь сійӧ вӧлі тыдалӧ йӧзлы да вермис дӧвӧль видӧн копрасьны гӧгӧрбок, сідзжӧ кыпӧдліс уна сикас сёрнияс.
Сійӧ вӧлі ӧтвывтчӧм армияяслӧн юрнуӧдысьӧн, ӧти та вӧсна нин сійӧс кӧсйисны пыдди пуктыны, но сыын эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вермис эськӧ ыштӧдны.
Сы ӧбликын улич кыліс олӧма наян баринӧс, коді сӧмын на пӧттӧдз завтракайтіс да сэсся юис мыйкӧ ёна ыззьӧдысьӧс.
Ӧти рытӧ Воропаевлы звӧнитісны, медым сійӧ нюжмасьтӧг петіс «Первомайся» колхозӧ, кӧні кутшӧмкӧ американеч хатаысь хатаӧ ветлӧдлӧмӧн юасьӧ колхозникъяслысь кутшӧмкӧ аслыссяма йӧй вопросник серти.
Машина сетісны пыр жӧ.
Ассьыс первомаечьясӧс аддзӧдлыны окотитӧм вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый Воропаев мӧдӧдчис райкомӧ пыравтӧг.
Американеч шӧйтіс первомаечьяс ордын водз асывсянь да сэк кежлӧ, кор воис Воропаев, вӧлі нин сэтшӧм, не мортнога вежӧрын, кутшӧмӧн овлӧны сӧмын ыджыд опыта, быдса тыяс юӧм пьянникъяс.
Воропаев вӧлі пӧшти тӧдіс, мый тайӧ кутшӧмкӧ ичӧтик морт и ӧдва эскис визитнӧй карточкалы, кытысь лыддис став мирлы тӧдса газетысь корреспондентлысь нимсӧ.
Лыддьӧмӧн, мый гӧсьтӧс да сылысь вӧвлӧм сарса офицеръясысь вуджӧдчысьсӧ татшӧм видӧн лэдзны ӧтнанысӧ некытчӧ оз позь, Воропаев тшӧктіс найӧс водтӧдны Огарнова ордӧ, а ачыс мӧдӧдчис Поднебескояс ордӧ.
Наташа вӧлі гортас.
Висьтавны позьтӧм мичлуна кызыштӧм телӧыс сылы, тыдалӧ, кажитчис мисьтӧмӧн, и чолӧмасигӧн сійӧ гӧрдӧдіс.
Но сылӧн ставыс — и нюмыс и ыджыд кынӧмыс, и кага новлӧдлӧмысь мудзӧм кельыд чужӧмыс вӧліны сэтшӧм вӧрзьӧданаӧсь, мый сы вылӧ Воропаев видзӧдіс пӧшти радейтӧмӧн.
Найӧ сёрнитісны Юрий йылысь, коді мунӧма зэв нималана профессор ордӧ консультация вылӧ, и сы йылысь, мый обстановкаыс артмӧ налӧн семьялы зэв колана ногӧн, но сэки Стёпка Огарнов котӧрӧн воис висьтавны, мый американеч чеччис да пӧкмӧлитчис рислингӧн, а вуджӧдчысьсӧ пыр на оз вермыны пальӧдны, кӧть и юктӧдісны унйывсьыс.
Воропаев кӧстыльяс вылас ӧдйӧ мӧдӧдчис Огарновъясӧ.
Гаррис (татшӧм вӧлі американечлӧн овыс) вӧлӧма зэв востер морт, жалитӧмпырысь видзӧдіс сӧветскӧй пӧрадокъяс вылӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд да варовмисны.
Час мысти найӧ вензисны регыд лоан мир йылысь, да, кыдзи овлӧ сӧмын бура тӧдса матыса йӧз костын, крепыд выраженньӧяс да дзик разнӧйног чайтӧмъясныс эз кӧдзӧдны налысь ярлунсӧ...
Сёр рытын районса шӧринӧ воӧм бӧрын найӧ сёрнитчисны паныдасьны аски, медым помавны сёрнинысӧ, но, кыдзи овлӧ, эз помавны и мӧд пӧрйӧ да шуисны выльысь аддзысьлыны.
Заводитчис сэсянь, мый американеч решитіс тӧдмавны, мый жӧ сэтшӧмыс, збыльвылас, сӧветскӧй строй, сӧветскӧй йӧз.
Найӧ сёрнитісны войтырсикас торъяланлун да войтырсикас судьбаяс йылысь да бӧрыннас кутісны вензьыны демократия йылысь.
— Енмӧй тіянӧс видз лыддьыны асьнытӧ демократияӧн, — шуткаӧн шуис Гаррис.
— Мыйла?
— Медся бур демократия вылӧ монополия миян киясын.
Абу и оз вермы лоны миян америкаса дорысь мичаджык мӧд демократия.
Ме шуа збыльысь.
— Тайӧ видзӧдласыс тіян али газетныдлӧн?
— Дерт жӧ, менам.
Ме заинтересован сыын, — и тайӧ нин дзик артасьтӧг, — медым эскӧдны ассьым лыддьысысьясӧс, мый ті — пӧшти американечьяс, но кыла, мый тайӧс вӧчны ог вермы.
— Тайӧ лоӧ — кыдзи ті асьныд гӧгӧрвоанныд — абу збыльтор.
— Пӧжалуй.
Но ми тӧдмалам мирсӧ орччаӧдӧмӧн.
Дерт, ми — американечьяс — сё прӧчента демократия.
Ставсӧ, мый миян сяма, ставыс, мый матыстчӧ миянлань, ми радейтам да пыдди пуктам, миянысь став ылыстчансӧ — ӧтдортам.
Эн вунӧдӧй тайӧс, кӧсъянныд кӧ кажитчыны миянлы.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тіян войтырныд сэтшӧма лёкалӧ англичана вылӧ?
Ӧд, кажитчӧ, абу мӧд войтыр, коді эськӧ сэтшӧма кӧсйис лоны тіян кодьӧн, и век жӧ...
— Сёрнитны кӧ традиционнӧй Англия йылысь, то нинӧм абу свет вылын сюрӧстӧмджыкыс, и ми, американечьяс, огӧ вывті сійӧс пыдди пуктӧй, и мукӧддырйи тайӧ сьӧлӧмкылӧмыс невӧляысь вуджӧ став войтыр вылӧ...
— Шуам, тайӧ — гӧгӧрвоӧдӧм.
Но, сідзкӧ, мый тіян ӧткодьыс китаечьяскӧд?
Сёрнитны кӧ войтыръяслӧн сідз шусяна лов йылысь, то ті да китаечьяс — разнӧй рӧма да разнӧй маркаа ловъяс.
Американеч серӧктіс.
— Чайтанныд, огӧ бергӧдчӧй капитализм сӧвмӧмлӧн законъястӧг, рынокъяс вӧсна тыштӧг да мукӧдъястӧг?
— Чайта.
— Тӧданныд-ӧ, садь юрӧн ме сьӧкыда аддза паныд кывъяс.
Нуӧдӧй менӧ кытчӧкӧ, кӧні позьӧ лӧня юыштны.
Да и ме мездыся аслам вуджӧдчысьысь.
Воропаев решитіс нуӧдны американечӧс Широкогоров ордӧ.
Кыдзи и чайтіс Воропаев, суйӧрсайса мортлӧн воӧмыс стариклы зэв эз во сьӧлӧм вылас.
Но ставыс муніс зэв лӧсьыда.
Широкогоров кужис сёрнитны прансуз кыв вылын, а Гаррис лыддис сійӧс аслас мӧд чужан кывйӧн.
Воропаев тшӧтш сюйсьыліс сёрниӧ то роч, то англи кыв вылын.
Сёрни пансис вина йылысь.
Широкогоров индіс, мый тавося вина, Вермӧмлӧн вина, ӧткымын помка вӧсна лоӧ, буракӧ, лоӧ омӧликӧн.
— Ті чайтанныд вермыны тайӧ воын нин? — сибаліс старик дорӧ Гаррис. — Висьталӧй меным веськыда.
Широкогоров эскӧдіс ассьыс чайтӧмсӧ да ёнасӧ эз майышмун, кор аддзис, мый американеч мыйкӧ пасйис блокнотас.
— Да, тайӧ воын ми сяммим эськӧ вермыны, онӧ кӧ ті, господа, падмӧдӧй миянлы, — друг виччысьтӧма лӧгпырысь нюмдӧмӧн мӧдпӧвъёвтіс Широкогоров.
— Ми? — Гаррис, быттьӧ кыйсян пон, видзӧдіс стариклы чужӧмас да, синъяссӧ лэдзлытӧг, гижаліс блокнотӧ.
— Ті да англичана.
— Но, тайӧ збыльысь вывті бур.
Мыйла?
— Да тіян жӧ пыр мыйкӧ абу дась.
Ме эска, мый ті век на вуджанныд пасьвартӧмъяслысь кадколаст да абу дасьӧсь вермӧм кежлӧ.
— О, тайӧ вывті бур.
А онӧ-ӧ ті лыддьӧй, мый тіянлы колис вӧчны зэв на уна?
Старик, кельдӧдыштӧмӧн, кераліс трибуна вывсянь моз:
— Этшаджык, мыйда вӧчӧма.
Ми тіянлы вермӧмсӧ вайӧдім сэтшӧм матӧдз, мый сійӧс позьӧ судзӧдны киясӧн.
Но ті поланныд, мый шуасны, быттьӧ вермӧмсӧ тіянлы козьналісны...
— А ті кыдзи лыддянныд?
— Ме?
— Да, ті.
— Ачым ме?
— Буретш асьныд ті.
— Ме, Широкогоров, лыддя, мый англичана, кыв шутӧг, пӧлучитісны вермӧмсӧ миянсянь козин моз, но ті асланыд участок вылын мукӧдъяс серти вӧчинныд унджык, кӧть и ёна этшаджык миян серти, и миянтӧг эськӧ некор энӧ вермӧй, весиг кӧть збыльысь кӧсйинныд вермыны.
Вот.
Пасйӧй ставсӧ тайӧс, пӧжалуйста.
Тайӧ, дерт, менам аслам видзӧдлас.
И сэки Воропаев, казялӧмӧн, кутшӧм паськыда пӧльтчылӧны стариклӧн нырбордъясыс, кыдз позьӧ ӧдйӧджык зілис вуджӧдны сёрнисӧ вина вӧчӧм кузя мирнӧй тема вылӧ.
Неокотапырысь нуӧдіс Широкогоров гӧсьтъясӧс вина кӧр видлалан вежӧсӧ, кытчӧ сувтӧдалӧма пызанъяс да улӧсъяс.
Светлана Чирикова, — Воропаев чуймис, кор аддзис сійӧс Широкогоров ордысь, — сувтӧдіс пызан вылӧ вина кӧр видлалан торъя стӧканъяс, кодъяс лампа стеклӧ моз увдорсяньыс паськыдджыкӧсь.
— Кос винасянь заводитам.
Широкогоровлӧн гӧлӧсыс юргис кыпыда.
Светлана кисьталіс бокалъясӧ вежов-зарни рӧма вина.
Старик вайӧдіс бокалсӧ ныр дорас да синсӧ читкыртӧмӧн да юрсӧ чатӧртӧмӧн, быттьӧ лолаліс нашатыр спирт, некымынысь исыштіс.
— Тайӧ виноград сортнас ми эг век пыр колана ног вӧдитчӧй, — жугыля заводитіс сійӧ, свет вылын ставсӧ вунӧдӧмӧн. — Рислинг — нач немеч, и прамӧй ногӧн бур сӧмын Рейнын, но меным кажитчӧ, мый Алькадарысь миян рислинг кӧр сертиыс аттӧ чӧскыд.
Мый шуанныд?
Гаррис юис ассьыс бокалсӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, петук моз, сы вӧсна мый аслыссяма бокал вӧчӧма абу ӧдйӧ юӧм вылӧ, а ньӧжйӧджык ньылалӧм вылӧ.
Дегустаторъяс оз юны, а, сідз шуны, няклялӧны винасӧ.
Тыртӧм дозйӧ мыжапырысь видзӧдӧмӧн Гаррис пасъясӧн корис Светланаӧс нӧшта кисьтны.
Светлана, гӧрдӧдіг, бергӧдчис мышкӧн, быттьӧ эз гӧгӧрво пасъяссӧ.
— Видзӧдӧй, кутшӧм сылӧн асъя рӧмъяс, неуна кельыд кодьӧсь, — бокалсӧ солькйӧдлігтыр кутіс нимкодясьны Широкогоров.
— Кисьтӧй жӧ меным, мисс, мӧдӧс, — падъявтӧг корис Гаррис. — Медводдза бокалысь ме опыттӧм вӧсна некутшӧм рӧмъяс эг казяв.
Кор видлісны алиготэ, Гаррис кватитчис да кутіс сёрнитны вежов рӧм йылысь, но ӧні тайӧ эз нин лӧсяв, сы вӧсна мый алиготэын татшӧм рӧмыс эз вӧв.
Старик зумыштчис да заводитіс тэрмӧдлыны вина кӧр видлалӧмлысь обрядсӧ.
— Вот столовӧй гӧрд вина.
Сійӧ ӧтвывтӧм — кабернэ, мальбек, гренаш да мурвед сортъясысь.
Бур, тӧлкӧвӧй вина, торъя небыд кӧръястӧг.
«Бур» кыв дырйи Гаррис тӧдчымӧн ловзис да бокалсьыс бара глӧтнитіс, юанторсӧ медводз исавны да видзӧдлыны гӧгӧрвотӧг.
— Мгм, збыльысь, — яналыштӧмӧн тыртӧм бокалсӧ исалігтыр шуис сійӧ. — Тайӧ, ме эськӧ шуи, сетӧ асьсӧ тӧдны.
— Да, сійӧ ӧдйӧ да весиг неуна лёк ног заводитӧ морткӧд общайтчыны, — индіс Широкогоров.
— Весиг лёк ног? — Гаррис дась вӧлі ӧбидитчыны тӧлкӧвӧй гӧрд вина вӧсна. — Ме эськӧ эг шу.
Гашкӧ, юны кӧ быдса сулея, а сідз некутшӧма абу лёк.
Сылы явӧ вӧлі окота юны нӧшта ӧти стӧкан тӧлкӧвӧй гӧрд винасӧ, но Широкогоров висьтавліс нин мадера йылысь.
— Вот югыд вина, сьӧлӧм вӧрзьӧдана!
Ми, колӧ тіянлы висьтавны, вӧчалам крепыд да дессертнӧй винаяс.
Кос климат да уна шоныд миянлы сетӧны юмов да чӧскыд кӧра, позянлунъясӧн озыр виноград.
Мичаа кӧ шуны, миян виноград радейтӧ пӧртчыны бур винаясӧ...
Видзӧдлӧй, кутшӧм янтар-зарни рӧм!
Важ янтар, а?
Тайӧ португалияса серсиаль да вердилио сортъясысь, мальвазия да альбилло сортъяс содтӧмӧн.
А кутшӧм мелі, бура артмӧм чӧскыд дука сорас, кутшӧм мыла рӧм!..
Зэв югыд енбиа да дзирдалысь вина.
И мый, тӧданныд, нимкодь, — шыӧдчис сійӧ Воропаев дінӧ, — миян воысь воӧ лоӧ бурджык и бурджык.
Ті коркӧ миянлысь видлінныд, Алексей Вениаминыч, кабернэ сортысь гӧрд портвейн?
Аслас чужанінын кабернэ сетӧ мирын медся бур бордосскӧй столовӧй винаяс, а ми сыысь вӧчам портвейн, коді оз сетчы португалияса медбур маркаяслы.
Ме эськӧ нимті сійӧс гранат портвейнӧн.
Сывдӧм дона из!
А кӧрыс!
Тыр, ён, медся бур дука.
Блокнотас мыйкӧ гижӧм мысти Гаррис довкнитіс юрнас.
— А вот миян пино-гри.
Прансузъяс, кыдзи тіянлы колӧ лоны тӧдса, артмӧдӧны сыысь мукӧд пинояскӧд сорлалӧмӧн, шампанскӧй либӧ слабиник небыд столовӧй вина.
Но миян шампанистъяс мыйлакӧ сійӧс оз зэв радейтны, и вот ми, тӧданныд, шуим вӧчны пино-гриысь дессертнӧй вина.
Вензям прансузъяскӧд татшӧм ногӧн.
И артмис.
Артмис, кыдзи ті ӧні верманныд казявны, вывті бур, зэв аслыссяма вина, благороднӧй, крепыд чай рӧма, тыр, сук, нюдз.
— Лӧсьыд вина! — ошкис и Гаррис, — вывті бур вина!
— А дукыс?
Рудзӧг нянь корка кӧра, ён да дыр кад чӧж казьтылана.
— Онӧ-ӧ ті аддзӧй, господин профессор, мый вина должен лоны вина кӧра, а не кутшӧмкӧ мӧд кӧра?
Ме ог гӧгӧрво, мыйла вина должен лоны нянь кӧра?
— А мый сэтшӧмыс виналӧн кӧр? — вочавидзис юалӧмӧн Широкогоров и, аддзӧмӧн, мый Гаррис оз кӧсйы вензьыны, сетіс знак Светланалы нуны пызан вылысь бокалъяссӧ.
— Ӧні ми видлам миянлысь нэмӧвӧйся вина — мускат.
Сійӧ — миян винаяслӧн юрнуӧдысь.
Светлана пыртіс поднос вылын нёль бокал, кодъяс зарниӧн дзирдалісны югыд водзын, и Широкогоров медводдзаӧн видзчысигтыр вайӧдіс ассьыс бокалсӧ чужӧм дорас, кыдзи дзоридзӧс.
— Ме тіянлысь юала, ті кыланныд видзьяслысь ма кӧрсӧ?
Кыланныд али онӧ?
— Веськыда кӧ шуны, ог бура, — паймыштіс Гаррис. — Сӧмын, доктор, абу видзьяслысь.
— Сідзкӧ юӧй ӧтпырйӧ, медым ректыны дозмуксӧ.
Тіянлы, менам донаӧй, колӧ юны спиртӧн кизьӧртӧм сапожнӧй крем, — быттьӧ шуткаӧн содтіс сійӧ.
Гаррис серӧктіс.
— Меным колӧ юны сорлавтӧм спирт.
А видзьястӧ — ме, господин профессор, ачым верма мӧвпыштны.
Да и мыйла меным видзьяслӧн дукыс, кор ме вина юа?
Тайӧ тешкодь.
Дзик роч ногӧн.
— Миян кывкудын эм кыв: «ловби».
и сідз, вина, кодӧс ме вӧча, олӧ, медым ышӧдны йӧзӧс.
Сійӧ кылӧ ассоциацияясӧн, олӧмӧн.
Вина, кодӧс ті пӧрӧдінныд ас пытшкад ӧтпырйӧ, — должен индыны, — пырджык юӧны ичӧтикаӧн ньылалӧмӧн.
Сійӧ йиджтысьӧ тіян сюрса лы веманыд, кыдзи ветлӧм-мунӧм да путешествиеяс йылысь, джуджыд гӧраясса видзьяс йылысь казьтылӧм, и, ті кӧ пӧрысьӧсь, томманныд.
Морӧсныд тіян кутас лолавны сэтшӧм паськыд просторъясӧн, синъяс аддзасны сы ылнаысь, мый став сьӧкыдыс кажитчас кокниӧн, вермытӧмыс — прӧстӧйӧн, ылысаыс — матынӧн.
Поэт ногӧн кӧ шуны, меным кажитчӧ тайӧ винаыс гӧраса пастуклӧн ловӧн.
Тшӧкыд виноградникъяса гӧра бокшаяс, ылын уліас — саридз.
Жар, лӧнь, паськыдінъяс, а сійӧ, крука бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, гусьӧникӧн сьылӧ важ пӧльяслӧн походъяс йылысь.
Дерт, сьӧлӧмсянь кора прӧща лӧсявтӧм майшасяна бӧрыньтчылӧмысь...
Мунам водзӧ...
Вот тайӧ миян еджыд мускатлӧн мӧд вид.
Сійӧ медводдзаыслӧн сусед.
Найӧс торйӧдӧ вадор пӧлӧн кутшӧмкӧ кызь километр, но исыштлӧй — тайӧ мӧдыс мыйлакӧ меліа кылӧ цитронӧн.
Кытысь?
Дзик абу гӧгӧрвоана.
Миян, кыдз тӧдса, некутшӧм цитрусъяс абуӧсь.
Миян вина оз тӧд некутшӧм мукӧдторкӧд сорлалӧм.
И, буракӧ, ми сідзи ог и тӧдмалӧй тайӧ аслыссяма дукыслысь лоӧмсӧ.
Тадзи кылӧ океанса паракодъяс вылын.
Тайӧ — ветлӧм-мунӧмъяслӧн да восьтӧмъяслӧн кӧр.
Мӧд мускатыс меным кажитчӧ моряк ловӧн, коді вуджис став океанъяс да тӧдліс став штормъяс, а пӧрысьмӧм бӧрас мирнӧя висьтавлӧ аслас керка порог дорын путешествиеяс йылысь.
Ну-с, тадз...
Ӧні вот тіян водзын — алӧйгӧрд мускат.
Сійӧ торъялӧ медводдза кыксьыс сӧмын рӧмнас да ӧнӧдз гӧгӧрвотӧм на сэтшӧм аслыссикаслунӧн, мый сысянь кылӧ розаӧн, но гӧгӧрвоӧй — оз быд сезонын.
Розалӧн ароматыс сы дорӧ волӧ кыдз быттьӧ торъя воясӧ.
Тайӧ винаыс вывті мича, вежавидзана.
Ті кывлінныд мойд колипкай йылысь, кодлы мусмӧма роза?
Вӧлі кӧ ме поэтӧн либӧ мойдысьӧн, ме эськӧ быть лӧсьӧді мойд виноград куст йылысь, кодлы мусмӧма роза дзоридз.
— Но, тайӧ прӧстӧ вывті бур, — шуис Гаррис. — Нормӧдӧ, Америкаын моз.
Но кывзӧй, доктор, кыдзи ті верманныд занимайтчыны мыла лӧсявтӧмторъясӧн, кор тіян канмуныд киссьӧм стрӧйбаясын? — юаліс сійӧ, блокнотсӧ зептас дзебигмоз.
— Ме дасьта канмулы гажӧдчӧмлысь элексир, муса друг, вермӧмлысь винаяс, шойччӧмлысь да уютлысь винаяс.
Оз позь овны сӧмын талунъяӧн, сы вӧсна мый сійӧ унджыкысьсӧ — тӧрытъялӧн помыс.
Збылься ӧніяыс пыр водзын.
Гаррис вӧзйытӧг кисьтіс аслыс пӧшти стӧкан тыр мускат да содтіс сэтчӧ мадера.
Широкогоров дивитана катлӧдлыштіс юрнас.
— Некор ог вермы гӧгӧрвоны йӧзӧс, кодъяс юӧны коктейльяс.
Татшӧм чӧскыдтӧма юны...
— ...вермӧны сӧмын англичана да американечьяс, тӧда!
Коді мунӧ быдӧнысь водзын? — Рочьяс!
Коді сёйӧ быдӧнысь бурджыка? — Рочьяс!
Коді юӧ быдӧнысь бурджыка? — Рочьяс!
Тӧданныд, ме тайӧс кывлі нин да бура тӧда татшӧмсяма шуасьӧмъясыдлысь донсӧ.
— Тӧданныд-ӧ, господин Гаррис, делӧыс сэні абу сыын, мый ми сёям быдӧнысь бурджыка, — ми сёям, гашкӧ, тіянысь и лёкджыка, но важӧн нин заслужитім бурджык олӧмсӧ уна, зэв унатор вӧсна.
Ті тайӧс онӧ гижӧй?
Зэв жаль.
— Татчӧс винаяслӧн лолыс абу сэтшӧм косьӧ пыран, кыдзи тіян, господин профессор.
— И зэв жаль.
Миянлы ковмасны на косьӧ пыран ногтуйясным.
— Мыйла?
Ті жӧ лӧсьӧдчанныд войнасӧ помавны тайӧ воын, и фашизм лоӧ жугӧдӧма, кыдзи ме гӧгӧрвоа...
— Германиясаӧс — да, но ті, господин Гаррис, сувтанныд поверженнӧйяс местаӧ, ті лоанныд капитализмӧс, сылӧн медся лёк формаяснас, яр дорйысьӧн.
И сэтшӧмъясыс, кыдзи ті, абу этша.
— Мыйла нӧ ме? — Гаррис бара босьтіс ассьыс блокнотсӧ. — Тайӧ прӧстӧ выті бур.
А Рузвельт, ті, лыддянныд, коркӧ сідзжӧ вермас лоны фашизм дорйысьӧн?
— Мыйла нӧ быть фашизм дорйысьӧн.
Сійӧ вермас сувтны миянкӧд орччӧн.
— Ак, вот кыдзи!
Но мыйла — медбӧръя юалӧм — ті туналанныд тайӧс Америкалы?
Англиялы ӧмӧй оз ёнджыка лӧсяв фашизм качествоыс?
— Черчилльлӧн Англия — тіян мусук ордын олысь нывбаба.
Тайӧ зэв пыдди пуктана арлыда дамаыс лысьтӧдчис йитны ассьыс судьбасӧ том ловеласкӧд, кӧсйысьӧмӧн, мый коляс сылы бур наследство, кутас кӧ сійӧ радейтны, кытчӧдз лоӧ ловъя.
— Но, ставыс!
Ме талун тіян вылын нажӧвитча, кутшӧма важӧн нин эг нажӧвитчыв, господин профессор.
Аддзысьлытӧдз, аттьӧала тіянӧс, — и Гаррис лӧгпырысь серӧктіс.
— Шуны, мый Англия — миян мусук ордын олысь нывбаба!.. — ропкис сійӧ машинаӧ пуксигӧн. — Ті, дерт, кывлінныд?
— Ме ногӧн кӧ, старик сэтшӧм прав, мый та йылысь весиг абу интереснӧ сёрнитны.
Ӧд эм кык Англия, ӧтиыс на пиысь тіян содержанка.
— Ми абу сэтшӧм озырӧсь, медым видзны Англияӧс.
— Но и Англия — ӧтикывъясьӧй — абу сэтшӧм озыр, медым сетны асьсӧ тіянлы дон босьттӧг.
Воропаев тшӧктіс шоперлы кыпӧдчыны гӧраяслань, Мережковалӧн челядь санаторияӧ.
Челядь ӧбедайтісны.
Воропаев пыртӧдіс гӧсьтӧс «философъяслӧн» жырйӧ, кӧні ставныс вӧліны чукӧрынӧсь, Зина кындзи, но и сійӧ, американечлысь воӧмсӧ тӧдлӧм бӧрын, котӧрӧн локтіс да, кыдзи и пыр, сэк жӧ заводитіс висьтавлыны ас йывсьыс да ёртъяс йылысь.
Шура Найдёнов юрсӧ лэптывтӧг лыддис кутшӧмкӧ небӧг, тшупӧдӧсь резина йылӧн, кодӧс сійӧ кутіс пиняс, лист бокъяссӧ листалігтыр.
— Тайӧ абу гуманнӧ, — шуис Гаррис шӧпкӧдӧмӧн, кӧть, тӧдӧмысь, эз чайт, мый сылысь англи кывсӧ тані кодкӧ вермис гӧгӧрвоны.
— Мый абу гуманнӧ?
— Абу гуманнӧ тшӧктыны овны тайӧ шудтӧм ловсӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый ме кӧсъя шуны.
— Ті чайтанныд, господин Гаррис, мый тіян кӧ эм пара ки да пара кок, ті ёнджыка шудаӧсь сыысь?
И мый гуманнӧджык сетны овны тіянлы?
Тадзи ме тіянӧс гӧгӧрвои?
— Да.
Тадзи.
— Ме абу сӧгласен.
Гаррис век жӧ эз ӧвсьы.
— Сідзкӧ висьталӧй меным, кутшӧм экспериментъяс вылӧ олӧ тайӧ кагукыс? — юасис сійӧ Воропаевлысь. — Ті нин сэтшӧма эсканныд, мый сыысь быть быдмас гений?
— Вермас лоны, но ог сулав та вылын.
— Сідзкӧ нӧ мый кӧсъянныд ті быдтыны?
— Мортӧс.
А мыйла эськӧ аслыд не юавны сылысь, тайӧ детинкаыс неуна сёрнитӧ англи кыв вылын.
Найдёнов вылӧ видзӧдлытӧг, коді важ мозыс лыддис небӧг, Гаррис петіс жырйысь да, некодкӧд прӧщайтчытӧг, мӧдӧдчис машиналань.
Бӧр локтісны улысса туйӧд, коді вӧлі дзик саридз бердын.
Шопер юаліс Воропаевлысь:
— Мый, эз кажитчы сылы, тыдалӧ, выліас?
— Эз кажитчы.
— Да, абу сэтшӧм дегустацияыс.
Туй гартчис виноградникъяс пӧлӧн, кодъяс волӧн тайӧ кадас тыртӧмӧсь да гажтӧмӧсь.
Куш ньӧръяс руд крукыльясӧн чурвидзисны гӧра бокъясын, и кыдзкӧ эз эскыссьы, мый гожӧмын найӧ кышсясны веж коръясӧн да лоӧны зэв мичаӧсь.
Стӧрӧжитан будкаяс, кӧні арнас пукалісны стӧрӧжикаяс, вӧліны сідзжӧ йӧзтӧмӧсь, и дзик ни ӧти ловъя лов эз паныдась налы, быттьӧ найӧ мунісны йӧзтӧм му вывті.
Шопер крута сувтӧдіс машинасӧ туйдорса юкмӧс дорӧ да бергӧдчис Воропаевлань.
— Висьталӧй сылы, полковник ёрт, мый тайӧ юкмӧсас ловйӧн шыбитісны менам шуринлысь кык челядьӧс.
Воропаев вуджӧдіс.
Гаррис чӧв оліс.
— Кор ме вои партизанитанінысь, ачым лэччылі уліас, тӧдмалі.
Ух, шуштӧмтор!
Казьтывнысӧ страшнӧ.
Ӧтиыслӧн, ичӧтджыкыслӧн, ар сизима детинкалӧн, сӧмын кокъясыс вӧлі чегӧмаӧсь да ордлыыс, тшыгла, тыдалӧ, кулӧма, а ыджыдджыкыслӧн, дас куим арӧсаыслӧн, — юрыс, пыр жӧ тыдалӧ...
Гаррислӧн кельдӧдісны паръясыс.
— Эм сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз позь сёрнитны гораа, — шуис сійӧ.
— Сэки эськӧ миянлы ковмис вывті тшӧкыда чӧв овны?
И найӧ эз сёрнитны самӧй карӧдз.
...Мӧд сёрни Воропаевлӧн Гаррискӧд лоис карса вадор улич вылын.
Гаррис эскӧдіс, мый рочьяс оз радейтны американечьясӧс, а Воропаев гӧгӧрвоӧдіс сылы, мый делӧыс абу радейтӧмын.
— Но миян некод оз вермы гӧгӧрвоны, мыйла тіян канмуныд дорйӧ медся реакционнӧй политика.
Ӧд кывзӧй, Гаррис, ті онӧ паныд сувтӧй сыын, мый Англия тайӧ войнаын воштіс ассьыс став верктуйсӧ да мый вермӧм нинӧм бурсӧ сылы оз вай?
— Да, тайӧ, пӧжалуй, тадзи.
— И ті жӧ онӧ кутӧй соссьыны, мый тіян унаӧн кӧсйӧны курыштны аслыныс вермӧмлысь став чӧжӧссӧ.
— Оз, вот тані ті... абу, абу, тані ті абу правӧсь.
— А ме тіянлы шуа, мый тіян банкиръяс зільӧны ӧтиӧ вӧчны Америкаӧс милитаризм крепосьтӧн, и Черчилль кутас аттьӧавны енэжӧс, мый сійӧ ас кадӧ быдтіс наысь татшӧм бур милитаристъясӧс.
Черчилль — налӧн енмыс, а абу Рузвельт.
Рузвельт налы вывті бур.
Налы важӧн нин колӧ омӧльджык президент, Гаррис.
— Позьӧ тіянлы коркӧ гижны, Воропаев? — виччысьтӧг юаліс сійӧ.
— А мыйла?
Ті кӧ вежсянныд, ме тіян йылысь тӧдмала и письмӧястӧг, а ті кӧ колянныд сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧсь ӧні, мыйла сэки тіян письмӧясныд?
— Пӧжалуй, сідз.
Найӧ янсӧдчисны, кӧть эськӧ налы зэв на вӧлі окота сёрнитны.
Гаррискӧд сёрни сэтшӧма сьӧлӧм вӧрзьӧдіс Воропаевлысь, мый сійӧ медводдза жӧ лӧсялана кадӧ рада мездысис суйӧрсайсаяскӧд водзӧ вылӧ паныдасьӧмысь.
И век жӧ сылы нӧшта ӧтчыд ковмис паныдасьлыны Гаррискӧд.
Суйӧрсайса журналистъяс лӧсьӧдчисны Севастопольӧ экскурсияӧн, и Воропаев бара ковмис.
Обкомысь сӧмын на воӧм Васютин ачыс пырис сы ордӧ, медым корны — кыдзи отсалӧм — не ӧткажитчыны тайӧ ветлӧмсьыс, кыдзи некымынысь сійӧ тӧдчӧдіс.
Воропаев Васютинкӧд эз на вӧв тӧдса, и сылы кажитчис, мый сійӧ пырис прӧста, веськӧдлысьлӧн вывтіасьӧмтӧг, да и ортсысяньыс Васютин кажитчис зэв шаньӧн.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса кыз морт, кудритчысь пашкыр русӧй юрсиа да чужӧм пасьталаыс мича нюма, мыйысь быд пӧрйӧ гӧрдӧдыштліс сылӧн дӧвӧль чужӧмыс.
— Ме нин висьталі Корытовлы не мучитны тіянӧс.
Но ӧд и сійӧ — коді сэсся, ԏіян кындзи?
Йӧз абу.
Ме тіянлы и сідзи на пӧпуттьӧ ӧти уджтор сета.
Татчӧс тема вылӧ.
— Ме, Васютин ёрт, тані тшӧтш зэв на неважӧн, абу важся олысь.
— Абу важся олысь, сідзкӧ лоанныд сійӧн.
Мунны онӧ на лӧсьӧдчӧй?
Этша-этша овмӧдчинныд?
— Кутшӧмакӧ тай.
— Регыдджык, пӧжалуй, омӧлика, а абу бура, кыдзи ме кывлі.
Но да овмӧдчанныд.
Ортсысяньыс Васютин вӧлі нач партияса уджалысьӧн, тэрыб, но абу шежлысь, чорыд жестъяса.
Татшӧмӧн сійӧ вӧлі не сы мында этш сертиыс, мыйда статус сертиыс, коді ачыс сӧвмӧдіс сыын уна воясӧн командирлысь сямлун, коді оз куж нюжмасьны да сёрмыны.
Васютин быдтор вӧчис дзик жӧ пыр, мыйӧн сӧмын сы водзын сувтліс кутшӧмкӧ мог.
Сійӧ бокӧ вештывліс сӧмын сэтшӧм делӧяс, кодъяс, тыдалӧ нин вӧлі, артмӧмаӧсь либӧ дзикӧдз лачатӧмтор.
Обласьтъясса коммунистъяс вылӧ сійӧ должен вӧлі вӧчны чорыда кутчысьысь, асныра да тешитчана мортлысь вежӧрӧ мӧрччӧмтор.
Уна сёрнияс серти Воропаев тӧдіс, мый Васютинӧс пыдди пуктісны прӧстлун вӧсна, выль уджъясӧ босьтчыны кужанлун вӧсна, а, медшӧрыс, синмӧ шыбитчана кужанлун вӧсна — дум вылын кутны нимъяс, вичьяс да овъяс уна сюрс йӧзлысь, кодъяс артмӧдӧны обласьтлысь актив.
Пока Воропаев ноксис кӧстыльяснас — сійӧ гортас некор эз новлыв протезсӧ — да сынасис рӧмпӧштан водзын, Васютин, ӧшиньӧд видзӧдігмоз, дӧзмӧмӧн тувкӧдіс карандашнас восьса блокнотӧ.
— Ме кывлі, Воропаев ёрт, мый ті неуна омӧля донъялӧмныд ассьыныд вынъяснытӧ либӧ, шуам тадз, лишнӧя донъялӧмныд висьӧмнытӧ, водз мунінныд шойччыны, — шуис сійӧ уличӧ видзӧдіг.
— Муні ме, гашкӧ, збыльысь, водз, да ӧд, кыдзи шуласны, ранениеястӧ да висьӧмъястӧ оз корны, а шедтӧны.
— Тайӧстӧ ме гӧгӧрвоа.
Ме ог мыжав.
Ме жалита.
— А-а, сідзкӧ, аттьӧ инӧсь тӧждысьӧмысь.
— Ті миян вылӧ, тыловикъяс вылӧ, колӧ шуны, вывтісӧ энӧ пинясьӧй.
Ми ті воктӧ, фронтовикъястӧ, унаӧс аддзылім.
Абу быд фронтовик — водзмӧстчысь.
Погонъясыд да орденъясыд миянӧс оз гипнотизируйтны, Воропаев ёрт, и тіянӧс, меным кажитчӧ, сідзжӧ не долженӧсь гипнотизируйтны.
Воропаев чӧв оліс, виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Тайӧ ме ог тіян йылысь.
Шуны кӧ тіян йылысь, то тіян йылысь оз омӧля сёрнитны, оз омӧля, — помаліс Васютин.
«Аппаратчиклӧн пыр овлана донъялӧм, — мӧвпыштіс Воропаев, — шуны «бура» — полӧ, шуны «лёка» — невернӧ», — и сы вӧсна, мый сылы вӧлі заводитчӧм сёрниыс абу сьӧлӧмвыв, пуксис пызан дорӧ да шуис:
— Ме дась.
Кывза тіянӧс, Васютин ёрт.
Гӧсьт видзӧдліс сы вылӧ читкыртчылӧмӧн да зургис блокнотӧ джуджыд точка.
— Да.
Вот тадзи.
Заводита, стӧчджыка кӧ, помсяньыс.
Тӧрыт Сталин ёрт конференция вывсянь ас ордас вӧлі мунӧ подӧн.
Мудзӧма, тыдалӧ, шойччыштны кӧсйис.
Муніс улі шоссе кузя.
Тӧданныд?
И казяліс сійӧ миянын уна тыртӧм гӧра бокъяс.
«Мыйын делӧыс?» — юалӧ.
Висьтала: «Ваысь дзескыд, Иосиф Виссарионович.
Табакъяс оз быдмыны, виноградникъяслы вылын, маслина улӧ колим.
И полезнӧ, и ва оз ков...»
А сійӧ меным: «Но ме, — шуӧ, — и маслинаяссӧ сэні некутшӧмӧс ог аддзы.
Кӧні нӧ сійӧ?»
— А ӧд збыль — кӧні нӧ?
— Дерт, сідз.
Ми, веськыда висьтала тіянлы, асьным та йылысь мӧвпавлім, да киясным пыр эз судзлыны.
Быд лунся удж миянӧс падмӧдӧ, лешакыс мед сійӧс нуӧ.
Вот тадзи, ме тіянӧс кӧсъя корны, ті ӧні мунанныд гӧсьтъяскӧд, кутанныд петкӧдлыны миянлысь вӧр-ва, артыштлӧй — кӧні эськӧ, уна-ӧ да кыдзи.
Ми, дерт, бӧрас торъя комиссия лӧсьӧдам...
Воропаев кедзовтана ӧвтыштіс кинас.
— Сӧмын сьӧм видзӧм.
Ме Фергана методъяс дор сулалысь.
Комиссияяс комиссияясӧн, а кокбӧрля выланыс налы тувччаліс кетменя колхозник.
— Опыт, мый и шуны, вывті бур, — завидьпырысь шуис Васютин, — но ме полышта сыысь: кадыс мӧд.
Гӧгӧрвоӧй, мый Ферганаын заводитісны — кор?
Комын ӧкмысӧдын!
Кутшӧм во, помнитанныд?
Налӧн тайӧ панас — эз гӧльлунла заводитчы, а лишалысь вынъяс вӧсна, удаллун вӧсна ли... мый ли...
Кутшӧм вынйӧр пуис вираныс!
Сідз ӧд?
А мый йылысь вермам ми ӧні мечтайтны, кор став йӧз война вылын и ми тіянкӧд вермам сӧмын ӧтиным мӧднымӧс мобилизуйтны?..
Да.
Вот тадзи.
Видзӧдышталӧй, фантазируйтыштӧй.
Мукӧддырйи ме думайтла — кад нин миянлы имеитны торъя мечтательясӧс, агитаторъяс да пропагандистъяс сямаясӧс.
— Удждон вылӧ пуксясны — и мечтаяс бокӧ!
— Тшӧтш збыль.
— А мунамӧй ӧтлаын, Васютин ёрт! — друг вӧзйис Воропаев.
Сылы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тэрыб мортыс. — Перевалӧдз ме тіянкӧд, сэні узя метеоролог ордын, а югдандор ӧтлаася журналистъяс экскурсиякӧд.
— Зарубин ордын узянныд?
Тӧвъясыскӧд тай коді варовитӧ?
Байбак, — Васютин гыжйыштіс карандашӧн кӧсичасӧ, читкыртіс синъяссӧ, арталыштіс, эм-ӧ сылӧн кадыс, да виччысьтӧг ӧтикывъясис.
Кар сайын шоссе крута кайис вывлань, и сэні, кӧні Воропаев воӧм бӧрас медводдза асылӧ мечтайтіс аслыс керка йылысь, Васютинлӧн «виллисыс» виччысьтӧг и сувтіс.
Изъя крут сён, код гӧгӧр вӧліны векньыдик кушинъяс, ышӧдіс мӧвпалыштны.
— Тані вот эськӧ и сувтӧдны совхозлысь конторасӧ, центр матын, шоссе орчча, ӧзынъясӧдз киӧн судзан, — пыр жӧ вӧзйис Васютин, Воропаевӧс сёрнитны корӧмӧн.
— Ме тані кыдзкӧ мечтайтлі аслам керка йылысь, — сералӧмӧн шуис сійӧ.
— Эн лэптӧй эськӧ.
— Эг лэпты эськӧ.
— Ичӧтыд пӧшти пыр сьӧкыдджык ыджыдысь.
— Пӧжалуй.
А контораыд тані лоӧ местаын.
Тан, ставнас, тӧданныд, окота лоны водзӧ лоана стрӧитӧмъяслӧн нуӧдысьӧн, сэтшӧм на быдлаті вӧчтӧм да тыртӧм.
— Босьтӧй вай, нуръясьыштам, — Васютин шедӧдіс зепсьыс тубрастор да вӧзйис Воропаевлы бутерброд.
— Аттьӧ.
А видзӧдлӧй жӧ, тані и ва должен лоны.
Со, аддзанныд валысь воргасӧ?
Неыджыд ва видзанін и...
— Стӧч.
Йӧзӧс эськӧ сӧмын, йӧзӧс.
— Война, пола лёк ногӧн шуны, бур служба миянлы вӧчис, петкӧдліс, мый позьӧ вӧчны, ӧти делӧ вылӧ кӧ став войтырӧн личкысьны...
— Во дас вит мысти тані бур бурдӧдчанін кыптас.
— Кыв шутӧг.
Именнӧ кыптас.
Бура шуинныд.
Миян сійӧ тадзи именнӧ кыптӧ, быттьӧ быдмӧ.
— Ӧні эськӧ миянлы эстчӧ, эсійӧ бухта дорас вуджны.
— Сійӧ бухтасӧ ме нимті нин Шудаӧн.
Вывті бур места.
Дорвыв пожӧм вӧр, ті аддзанныд?
Сэні сынӧдыс сӧз ва кодь, ей-богу.
Вадор вылас сов кӧрӧн ӧвтӧ, а ваас пыран — пожӧм кӧр кылӧ.
Татчӧс ӧти врач меным саридз валӧн дзоньвидзалунлы тӧдчанлун йылысь быдса лекция лыддис.
Сійӧ пӧ кыдзи сов сывдас, лоӧ электролитӧн, сэтшӧм жӧ электролитӧн лоӧ и мортлӧн телӧыс.
Сідзкӧ, ӧта-мӧд костса йитӧд дырйи на костын должен артмыны электрическӧй ток да ионъясӧн вежсьӧм.
Саридз ваын свободнӧя олысь совъяслӧн ионъяс пырӧны телӧӧ, а сэтысь петӧ ваӧ уна сикас пагӧданторъяс.
— Чӧртыс тӧдас, некор эг думайтлыв, мый купайтчӧм — сійӧ сэтшӧм научнӧй удж.
Ті бура, вӧлӧмкӧ, тӧдмасьӧмныд.
— А ті чайтінныд!
— Но мый нӧ?
Ті менӧ эскӧдінныд нин: колӧ Шуда бухтаын стрӧитчыны.
Босьтчӧй жӧ.
Бура аддзӧм ӧти морт — джын делӧ нин, — быттьӧкӧ пырмунігмоз шуис Васютин.
«Виллис» тӧвзьӧдіс найӧс Шуда бухталань.
Ылын, кар мӧдар бокас, югнитіс аслас гӧрдов ыргӧн кымӧснас Кутш гӧра йыв.
— Жаль, кадыс абу, — ме эськӧ тіянӧс Кутш гӧра йылӧ нуӧдлі, — шуис Воропаев.
— Стрӧитчыны заводитанныд — ме тіян, гӧсьт и сэн.
Ладнӧ?
Мырдысь ог кӧсйы, а вот тадзи, бурысь, большевист ног.
Эз весь меным ті вылӧ индыны.
Зэлӧдчылӧй жӧ, збыльысь, тырмас тіянлы лекцияяс вылын гыжъясьны.
Воропаев пыр жӧ казяліс Васютинлысь радейтана кывсӧ.
Зэлӧдчыны сійӧ радейтіс.
Тайӧ абу корытовскӧй «заражайтны».
Васютин пукаліс шоперкӧд орччӧн: бӧрас пукалысь Воропаев копыртчыштіс да видзӧдан стеклӧ вылысь аддзис ичӧтик рӧмпӧштан, а сэтысь секретарлысь чужӧмсӧ аддзӧмӧн, — мудера мигнитіс сылы.
— Эм менам аслам теория, Васютин ёрт...
— Кодлӧн сійӧ абу!...
— Абу, ті кывзӧй.
Ӧні, тайӧ жаль тӧдтӧм война бӧрын, колӧ вӧчны миянлы сэтшӧм чеччыштӧм, медым войнаӧдзса тшупӧд кажитчис тшакваӧн.
Сідз?
— Шуам.
Кӧть «тшакваыд» тані оз лӧсяв.
Но, но?
— А та могысь, ме ногӧн кӧ, колӧ сэтшӧм жӧ зіля да сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кыдзи ми войдӧр кыпӧдім сиктъясысь да заводъясысь войтырӧс вывлань, юркаръясӧ да наркоматъясӧ, ыстыны выліас быдтӧм кадръясӧс бӧр, увлань...
— ... Йӧзӧ? — серамсор сюйыштіс Васютин.
— Йӧзӧӧ.
Да.
Наркомъясӧс — обласьтъясӧ, налысь вежысьяссӧ — районъясӧ, полковникъясӧс — райвоенкоматъясӧ, бригадаса инженеръясӧс — туйвыв мастеръясӧ.
— Гм... да.
Водз ме тіянӧс, сідзкӧ, майшӧдлі.
Но бур, пукалӧ ӧні кежлӧ.
Быд морт лыд вылын, а сійӧ меным ассьыс теорияяссӧ.
— Эн ропкӧй, ме тіянлы йӧзтӧ инда — и дивӧ кодьясӧс.
— Да мый ме, ассьым кадръясӧс ог тӧд?
Тайӧ нин ті вывті...
Тіянӧс кыдзи, Зарубин ордӧ нуны?
Тшӧтш теория радейтысь морт.
Докладнӧй гижӧдтор мӧдӧдіс, мусюр йылас вӧзйӧ композиторъяслысь керка стрӧитны, музыкаыс, шуӧ, сэні зэв уна весь вошӧ.
Олӧ, сукин сын, райын моз, да нӧшта миянлы спокой оз сет!
— А тіянлы кыдзи, Васютин ёрт, увлань жӧ окота лоис?
Сійӧ эз вочавидз, пыркнитіс пельпомъяснас.
Вӧлі дӧзмӧма удайтчытӧм сёрниӧн, и интересыс, кутшӧмӧн сійӧ сӧмын на видзӧдаліс гӧраводзсӧ, сыын кусіс нин.
И сӧмын дыр кад чӧж чӧв олӧм бӧрын, пӧшти перевал дорас, прӧщайтчигӧн, шуис:
— Тіян лекцияясныд... найӧ, дерт, кыпӧдӧны, котыртӧны йӧзӧс... а кадыс сэтшӧм, мый кыскыны колӧ, кутчысин гужиӧ — и кыскы, кыскы, кытчӧдз эбӧсыд эм.
Вот татшӧм менам теория!
— Зэлӧдчыны? — юаліс Воропаев.
— Быть.
Абу сійӧ водзын, коді ордйӧдіс, а сійӧ водзын, коді мукӧдӧс кыскӧ.
— Ме буретш сійӧ жӧ и висьтала.
Ӧні опытнӧй, паськыд видзӧдласа йӧзыд долженӧсь лоны медся сьӧкыд местаясын.
— Аддзис сьӧкыд места!
Ті менам местаын эськӧ пукалыштінныд!
Сэтшӧма шонтӧ, тӧданныд...
Метеостанция керкаӧдз вӧлі куимсё кымын метр, но Воропаев муніс тэрмасьтӧг, муніс мӧвпалігтырйи, асьсӧ прӧверяйтігтырйи.
Абу, век жӧ сійӧ прав.
Выльын томмӧ лов, чукӧртӧ вынъяс да лачаяс.
Тайӧ сылы колӧ.
А таысь кындзи — коді шуис, мый тані, дзик му бердас, кӧні кыпӧдчӧны йӧзлӧн петасъяс, коді шуис, мый тані торйӧн кокни да прӧстӧ?
— Ме зэлӧдча, но ог сэні, кӧні колӧ Васютинлы, а кӧні колӧ Поднебесколы да Аннушка Ступиналы.
Вот кӧні ме зэлӧдча!»
Югдандор сійӧ пуксис автобусӧ суйӧрсайса корреспондентъяс дінӧ.
Поводдя вӧлі зэв бур.
Саридз дорӧ крута лэччысь гӧраводз дзирдаліс кыз, ён лысваӧн.
Сійӧ визувтіс кушмӧм изъяссянь, быттьӧ зэр, коді гусьӧникӧн кыссьӧ муӧд, сы пыдди, медым усьны вывсянь.
Тӧвлӧн мелі да шог дукыс, саридз излӧн да ульсалӧм, но абу на дзикӧдз сісьмӧм коръяслӧн дукыс, — зэв сёян кӧра дук, мыйкӧ няньшом сяма, — гӧвкъяліс сынӧдын, матыса саридз дуккӧд ӧтлаасьтӧг.
Лун шӧр кадӧ пӧсь изъяс да керкаяслӧн сёйысь вартӧм стенъяс дорысь сідзжӧ лӧсявтӧг кыліс пӧсь нянь кӧрӧн.
Автобус тӧвзьыштіс шосседорса ӧтка гу дорті, орччӧн чурвидзисны англияса танклӧн колясъясыс.
Ужаснӧя сотчисны тайӧ ёрӧм танкъясыс.
Муртса мыйкӧ — найӧ, кыдзи сись.
Тайӧ, тӧдӧмысь, Черныхлӧн бригадаысь.
Сійӧ мунліс буретш таті.
Сибырсаяс, найӧ медводдзаысь аддзылісны Сьӧд саридздорса тулыссӧ да сылысь медся гажа, медся кыпыд тӧлысь — май.
Тайӧ вӧлі самӧй май заводитчигӧн, кор пуяс дзоридзалӧны вежӧдны удиттӧдз.
Иуда пулӧн кузь лапъясыс вевттьысисны посньыдик, тшӧкыд дзоридзьясӧн да чурвидзисны, кыдзи ыджыдсьыс-ыджыд гӧрдовлӧз кораллъяс.
Алӧйгӧрда, быттьӧ югдӧдӧма пытшкӧссяньыс, югъялісны персик да миндаль пуяс.
Гӧрдӧн да розовӧйӧн, гежӧдджыка лӧзӧн ломзисны изъяслӧн потасъясыс, кодъяс тырӧмаӧсь дзоридзьясӧн.
Тӧвзисны танкъяс, кодъясӧс вӧлі вывсяньыс вевттьӧма дзоридзалысь сливаясӧн да миндальӧн, быттьӧ садъяслӧн кусӧкъяс, а видзӧдан костъяссянь чурвидзисны гӧраса купальничаысь букетъяс.
Пӧгибнитӧмъясӧс дзебигӧн дзоридзьясла ылӧдз ветлыны эз ковмыв.
Унаӧн сідзи киясаныс дзоридзьясӧн и пӧгибайтісны.
— Ривьера, — шуис Ральф, Лондон газетса корреспондент. — Или неуна Италия, — быттьӧ сійӧ эз кывлы танкистъяс йылысь Воропаев висьтысь ни ӧти кыв.
— Ривьера вылын ӧмӧй тышкасисны? — юаліс Воропаев, но клаксонлӧн горзӧм шыӧ сылы эз вочавидзны.
Автомобиль веніс переваллысь буретш медся гартов кытшсӧ.
Кор саридз саяліс да водзын тыдовтчисны бок выланыс унзіля куйлысь гӧраяс, гажтӧм да ӧтсяма пейзаж, — прансуз, коді ӧнӧдз вуграліс, юаліс:
— Сталин Севастопольын вӧлі нин?
Шуӧны, мый Черчилль да Рузвельт мунісны сэтчӧ талун.
— Ог тӧд, — вочавидзис Воропаев. — Ме эськӧ сэтчӧ ӧні некодӧс на эг лэдз.
Англичанин вежливӧя стӧчмӧдіс:
— Гӧгӧрвоана.
Историялӧн памятникъяс век колӧ мыйкӧ мында могмӧдны, лӧсьӧдны.
— Тайӧ жӧ абу Дюнкерк, — паныдаліс Воропаев. — А Севастопольӧ ме эськӧ эг лэдз весиг тіянӧс.
Сэні зэв на уна мина.
— Ми, господин проводник, мунам сэтчӧ, кытчӧ лоӧ миянлы окота, и сӧмын сэтчӧ...
Буретш ме вӧзъя сувтлыны да завтракайтны.
Ставныс кыпыда ӧтикывъясисны.
Налы Севастополь вӧлі колӧ, кыдзи кольӧм вося лым.
Завтрак помасигӧн Гаррис шуис:
— Миян пыдди пуктана, но стрӧг полковник ёна шензяс, мый ме кыпті кыдзи журналист роч тема отсӧгӧн.
Воропаев пуксис висьтавлысьлы бокӧн.
Тані, кӧні суйӧрсайса гӧсьтъяс юисны коньяк, кольӧм воын мунліс Проваловлӧн дивизия.
Унатор воис паметьӧ...
Сэк кості Гаррис заводитіс висьтавлыны, мый 1909 воын, кор сійӧ колляліс кад Парижын, кыдзи том турист, Шатло театрын воссис роч сезон.
Йӧзкӧд, код йылысь нинӧм он тӧд, тӧдмасьӧм вылӧ лӧсяланатор.
Гаррис веськаліс «Ӧксы Игорь» вылӧ, кывліс Шаляпинӧс, аддзыліс Нижинскӧйлысь да Карсавиналысь йӧктӧмъяс да Фокинлысь «Половецса йӧктӧмъяс».
— Ті гӧгӧрвоанныд, господа, мый артмис?
«Ӧксы Игорь» — опера.
Неуна сьӧкыдджык, кыдзи став рочыс, но шылада.
И, дерт, Шаляпин — вывті бур сьылысь.
И, дерт, Нижинский — йӧктӧмлӧн король.
Но ошкӧм вӧчисны эз сьылысьяс, эз ӧткӧн йӧктысьяс, а уна йӧза йӧктӧмъяс.
Буретш найӧ восьтісны синъяс роч лов вылӧ.
Лютлун, ярлун, ас йылысь вунӧдӧм!..
Ме эг случайнӧ шу — ас йылысь вунӧдӧм.
Тайӧ кывйыс петкӧдлӧ ловлысь русӧ, коді лӧсялӧ сӧмын рочьяслы.
Асьтӧ, ассьыд нуждаястӧ вунӧдӧм.
Гаррис видзӧдліс Воропаев вылӧ.
— Ме ог вӧч ассьыд сьӧлӧм сетӧм йылысь гӧгӧрвоӧм тӧлкуйтӧмын ӧшыбкаяс, пыдди пуктана полковник?
— Збыльысь, ог тӧд.
Ме — абу кыв туялысь.
— А!
Тайӧ нин очко.
А то меным кажитчис, мый ті ставсӧ тӧданныд.
И сідзи, бӧр бергӧдча.
Сійӧ спектак пуктӧмсӧ кӧ позьӧ нэммӧдны кинолента вылӧ, ми, американечьяс, рочьясӧс тӧдмалім эськӧ дас воӧн водзджык.
Ме сэки веськыда йӧймылі.
Сэні ордаӧн, кыдзи йӧктысь би, уськӧдчисны половечьяс, шенасьӧны плетьясӧн, грӧзитчӧны чукля сабляясӧн и горзӧны, ойзӧны, чуксалӧны, и пыр ӧдйӧджык чеччыштлӧны, грӧзитӧны.
Чӧрт мед босьтас, тайӧ сэтшӧм сцена, мый партер медводдза радын вӧлі страшнӧ пукавны.
Ме сэки жӧ шуи аслым: роч искусство ыджыд зэвтчӧмӧн кутӧ аслас войтырлысь кытчӧкӧ ылӧ чеччыштан лютлунсӧ.
Мыйта рӧмъяс, мыйта ӧдлун, мыйта кӧсйӧм чепӧсйыны кытчӧкӧ нёльӧд измеренньӧӧ!
— Ен мед видзас, — мӧвпалі ме, — тайӧ ас йывсьыс вунӧдӧм лютлуныс кӧ коркӧ петас искусство вежтасъяс сайӧ.
И менам медводдза гижӧдтор вӧлі роч балет йылысь.
— Браво! — сувтны лӧсьӧдчӧмӧн тактичнӧя шуис прансуз.
— Миян эм на кадыс, — кутіс сійӧс англичанин, — Гаррис вермас висьтавлыны сы дыра, мыйта миянлы тырмас юны сылысь коньяксӧ.
— Да, балет балетӧн, а сэки весиг наян Бриан, коді аплодируйтіс роч балеринаяслы, эз вермы эськӧ тунавны тӧдтӧмлунӧ рочьяслысь чеччыштан сэтшӧм шензьӧдан темпъяссӧ.
Тӧданныд, господин полковник, ме мукӧддырйи жалита, мый Рочму муніс политикаӧ.
— Дерт, балет, кыдзи и быдсяма искусство, петкӧдлӧ войтырлысь ловсӧ, но туявны канму балет серти, сійӧ сэтшӧм жӧ, мый туявны садоводство варенньӧ серти, — шуис Воропаев.
Сылы эз вӧв окота збыльысь вензьыны Гаррискӧд.
Сійӧ кыліс, мый сійӧс оз эскӧд. — Весиг гортсьыд петавтӧг ті верминныд тӧдмавны Рочму йылысь ёна унджык, лыддинныд кӧ Толстойӧс, Чеховӧс, Горькӧйӧс.
Ме ог нин сёрнит Ленин йылысь, — содтіс сійӧ кыптан дӧзмӧмсӧ мырдӧн венӧмӧн.
Сійӧс кывзӧм бӧрын Гаррис водзӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый висьтавліс сылы нималана Морис Дени Бакстлӧн да Бенуалӧн декорацияяс йылысь, а Воропаев видзӧдліс часі вылӧ.
Тайӧ часын кымын да тайӧ лунӧ Торъя Саридзбердса армиялӧн дивизияяс кольӧм воын пырисны Балаклава ковтысӧ да аддзисны ылысь, енэжтас дорысь, 1855 воын пӧгибнитӧм итальянечьяслы памятник.
Заводитчис Сапун-гӧра вылӧ, Севастополь голгофа вылӧ каянін.
Ӧти здук кежлӧ кӧ эськӧ олӧмыс восстановитліс тані вӧвлӧмторлысь серпассӧ, — весиг эз серпас, а сылысь ӧти шыяссӧ, тышлысь сӧмын ужаснӧй муралӧмсӧ, — американечлӧн кылыс эськӧ сибдіс вом пытшкас, и алкогольӧн да скептицизмӧн тырӧм сьӧлӧмыс сылӧн эськӧ век кежлӧ сувтіс сійӧ шыяс дырйи, мый сійӧ нимтӧ «ас йылысь вунӧдӧмӧн», роч тышлӧн веськӧдлытӧм ыджыдалӧм дырйи.
Дивизияяс кыссисны ӧти-мӧдныскӧд орччӧн...
Команднӧй пунктъяс эз удитны вӧтчыны зэв ӧдйӧ мунысь боевӧй пӧрадокъяс бӧрся, да найӧ весиг быттьӧ эз и вӧвны, ӧд зэв кокни командуйтны тышӧн, кодӧс гӧгӧрвоӧ быд салдат.
Тайӧ вӧлі салдатса, войтыр тыш, заводитчӧмсӧ да помсӧ кодлысь быдӧн тӧдіс водзвыв.
Ӧтитор сӧмын эз вӧв помӧдз тӧдса — нюжалас-ӧ сійӧ лун, вежон либӧ тӧлысь.
Но мыйда кӧть эз кыссьы сійӧ, бӧртас вермис лоны сӧмын ӧти — Севастополь мездӧм.
Сёртас да Сапун-гӧра бокшаяс весьтын сулаліс еджыд известка бус; киссис тшӧкыд изъя зэр.
Помнитӧ Воропаев, кыдзи морт кызь пехотинечьяс да артиллеристъяс, пушкаӧ доддясьӧмӧн, котӧрӧн кыскисны сійӧс крут гӧра бокшаті вывлань.
Найӧ вӧліны гимнастёркатӧмӧсь, чужӧм вывтіныс киссис ньылӧм, найӧ котӧртісны пушкаӧ доддясьӧмӧн да став гӧлӧссьыныс мыйкӧ горзісны.
Вывланьӧ пушка кайис вель ӧдйӧ, и кодкӧ кӧ «бурлакъяс» пиысь усьліс, сійӧс пыр жӧ вежлісны.
Пушка бӧрся, котӧрӧн жӧ, кияс вылын, кагаясӧс моз, катӧдісны снарядъяс, и усьліс кӧ ваялысь, тайӧ вӧлі кык пӧвста воштӧмӧн — и боечсӧ и снарядсӧ.
— Мый ті равзанныд, зонъяс? — горзӧмысь пӧдысь салдатъясӧс жалитӧмӧн юаліс Воропаев.
— Талун тайӧ Горзан-гӧра, полковник ёрт, — вочавидзис сылы томиник артиллерист, — а сыладорсянь, немечласянь — Сапун-гӧра, а рыт кежлас сылы вӧчам Кирган-гӧра.
Ковмис ӧкмыс час чӧжся дугдывлытӧм штурм, медым немеч казяліс, мыйджык сійӧ Кирган-гӧраыс.
Вот кӧні воссис збылься ас йылысь вунӧдӧм.
Гаррис век на висьтавліс:
— Морис Дени сідзи и шуис меным: «Ме локта спектакль вылӧ аслам этюдниккӧд.
Тайӧ медся дивӧ кодь пӧрйӧг, коді коркӧ вермас петкӧдчывны серпасалысьлы».
— Да, сійӧ кадӧ радейтлісны югыд рӧмъяс да серъяс, — ӧтикывъясис прансуз, коді пыр думайтіс сы йылысь, мый кад нин эськӧ мунны водзӧ, — коньяк эз нин вӧв.
Медбӧрти, Гаррис лэдзис прансузлы сувтны да кыпӧдчис ачыс.
— Тешкодь, мый роч ловлысь пертас ті аддзинныд... балетысь, — сьӧкыдапырысь шуис Воропаев. — Ті сӧмын балет и тӧданныд.
Интереснӧ, мый эськӧ ті шуинныд, волінныд кӧ сыысь нёль воӧн водзджык Мӧскуаӧ, витӧд вося баррикадаяс вылӧ?
Либӧ ті кӧ эськӧ тӧдінныд Павловлысь, Сеченовлысь небӧгъяссӧ?
Меным, шуам, кажитчӧ, мый Сапун-гӧра штурмуйтӧм, код дорӧ ми матыстчам, ёна пыдісяньджык вермис эськӧ восьтыны тіянлы миян войтырлысь ловсӧ.
Либӧ, шуам, Сталинград.
Мый ті шуанныд?
Гаррис топӧдліс пельпомъяссӧ.
Кутшӧмкӧ ичӧтик справочникӧ видзӧдӧмӧн англичанин юаліс:
— Кыдзи ті шуинныд?
Сапун-гӧра?
— Да, Сапун-гӧра.
— Меным эськӧ кажитчис, сулалӧ видзӧдлыны 1855 вося союзникъяслӧн шойна вылӧ.
Кыдзи ті лыддянныд?
Зэв вежавидзысь прансуз, кодлы зэв кажитчытӧмӧн вӧлі Гаррислӧн Воропаевкӧд вензьӧмыс да коді, буракӧ, лыддис аслас могӧн шыльӧдны налысь ладмытӧмлунсӧ, шуис:
— Ме эськӧ сідзи, господа, висьталі: памятникъяс!
Ми видлалам сӧмын памятникъяс, — таын кутшӧмкӧ система.
Мӧд ногӧн, ми кӧ вӧйтчам вӧвлӧм лоӧмторъяслӧн анализӧ...
Кыдзи ті лыддянныд?
— Збыль, — ӧтикывъясис англичанин. — Памятникъяс — тайӧ, этша вылӧ, система.
Ті кыдзи?
Гаррис шуис:
— Меным быть колӧ вӧчны карын некымын снимок, медым докажитны редакциялы, мый ме вӧлі тані.
Карын эмӧсь кутшӧмкӧ памятникъяс?
— Абу на, но ставнас карыс — дзоньнас памятник.
— Чӧвлӧ, чӧвлӧ, ті сӧмын кывзӧй сійӧс, — гажмис Гаррис, — тайӧ дзик большевист ног.
Памятникъяс тані налӧн оз и нимавны, а сэк жӧ тур-де-тэт приёмӧн сійӧ шыбитӧ юалӧмсӧ муӧ да шуӧ — став карсӧ колӧ гӧгӧрвоны кыдзи ӧтувъя памятник.
Ок, тайӧ нин диалектикаыд меным!
Сідзкӧ, ме — кыдзи унджыкыс.
И автобус кежис бокӧ, 1855 вося важ англияса шойналань.
Мӧд юкӧн
Сизимӧд глава
Кыдзи пыр овлӧ шторм бӧрын, луныс пуксис зэв лӧнь, мелі, пӧшти садьмытӧм югыдӧн, кыртаяслӧн небыд мыгӧръясӧн да зэв бур, ясыд тыдӧсӧн.
Воропаев сулаліс Граф ӧзын дорын, юыштӧм америкаса морякъяс кытшын, кодъяс видзӧдісны сійӧс экспонатӧс моз.
Найӧ видлалісны сылысь медальяссӧ да, юӧр сетанін ӧшиньӧ моз чуньяснас сы морӧсӧ таркӧдыштӧмӧн, интересуйтчисны, вӧлі-ӧ сійӧ Сталинградын, Севастопольын, Киевын, Руманезияын, Унгарияын, Венецияын, Ленинградын.
Найӧ юасисны, украинеч сійӧ али узбек, а роч кӧ — то бать-мамыс кузя али сӧмын паспорт сертиыс, эм-ӧ сылӧн ас эмбур да кутшӧм сылӧн семьяыс.
Воропаевӧс фотографируйтісны и ӧткӧн и америкаса матросъяскӧд ӧтлаын, и сійӧ сеталіс нин аслас выль тӧдсаясыслы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, — дюралюминийысь ас вӧчӧм портсигар, кодӧс вӧчлӧма ӧти Сьӧд саридздорса мастер, ружье гильзаысь зажигалка и рӧма пластмассаысь вӧчӧм воропа перочиннӧй пурт, а воча сылы сеталісны дюжина джын самопишущӧй ручкаяс, кодлӧнкӧ кырымпаса бумажнӧй доллар джын да пытшкӧссяньыс югдӧдан зэв мича карандаш да дас вит кымын фотокарточка Америкаӧ гӧститны волыны корӧмӧн.
На дінті ньӧжйӧник муніс восьса легковӧй машина.
— Сталин? — кыліс кымынкӧ гӧлӧс.
— О, абу.
Кымынкӧ сӧветскӧй военнӧйяс тӧдмавны кӧсйӧмӧн видзӧдлісны Воропаев вылӧ.
Генерал шинеля да папахаа зэв тӧдса фигура сувтіс машинаас.
Кутшӧмкӧ, дерт жӧ, тӧдса генерал-лейтенант петіс машинасьыс да мӧдӧдчис Воропаевлы паныд, ылысянь паськыда кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Он тӧд?
А ме видзӧда, пропадайтӧ Воропаев, кыдзи пон ярманга вылын, вай, думайта, мезда сійӧс...
— Роман Ильич!
Кыдзи татчӧ веськалін?
— Чолӧм, чолӧм, Алексей Вениаминович.
Найӧ кутчысьлісны да окасисны.
— Прӧщайтчы союзникъяскӧд да пуксьы менам машинаӧ.
Американечьяс кӧзырнитісны да кежышталісны.
Генерал Романенко босьтіс Воропаевӧс сойбордйӧдыс, видзӧдіс сы вылӧ юр вывсянь кок улӧдзыс да, тыдалӧ, довкӧсӧн кольӧмӧн, мӧдӧдчис машиналань.
— Абу сійӧ, ставыс абу сійӧ...
Тэ мый, армияысь пышйин?
Пансис сёрни, быттьӧ найӧ эз и торйӧдчывны.
— Ну вай менӧ, Роман Ильич, позьӧ кӧ, кар кузяыс.
— Мый нӧ, мунам.
Казьтылӧмъяс ӧдӧлитӧны?
— Казьтылӧмъяс...
— Но, казьтыв синъяснад, а ачыд висьтавлы.
Тэ нӧ мый, другӧ, полковникын эндӧмыд? — водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Ме пыр на дугдывтӧг Медвылыс приказъясысь тэнӧ корси.
Чайті, тэ генерал-полковникысь абу улын.
И кутшӧм чӧртыс тэнӧ дормуас нуис?
А кыдзи нӧ академияыд?
А помнитан, гижны кӧсйин?
Али ставыс тайӧ прӧстӧ бур кӧсйылӧмъяс, а?
Романенко аслас кадӧ лыддьыліс тактика да, фронт вылӧ мунӧм бӧрын, пыр жӧ веськаліс штабса удж вылӧ.
Сылы мойвиис.
Тӧлка полевӧй командиръяс казялісны сійӧс, да сійӧ ӧдйӧ кыптіс.
Сійӧ вӧлі нин армияса штабын начальникӧн, кор сійӧс корисны Мӧскуаӧ, Генерал штабӧ, кӧні сетісны выль зэв интереснӧй делӧ, коді восьтіс зэв паськыд перспективаяс.
Сійӧ вежавидзӧмӧн гарыштліс, мый вӧлі эськӧ шуда уджавны сэні Воропаевкӧд.
Войнасӧ найӧ заводитісны подполковникъясӧн.
И кӧть эськӧ гарыштӧмыс вӧлі небыдик, кокньыдик, Воропаев кыліс сылысь сыысь мыйкӧ ӧбиднӧйӧс, увтыртанаӧс.
Пыр жӧ шыбитчис синмас, кутшӧм мисьтӧм сылӧн шинельыс Романенколӧн шинель дінын, кутшӧм важ нин сылӧн сапӧгыс да укшаль протезыс, кодӧс козьнавліс колхоз.
— Академиякӧд ме помалі.
А гижны и тані позьӧ.
Мыйла помалі?
Дзоньвидзалун, дзоньвидзалун, Роман Ильич.
А таысь кындзи, менӧ пыр му дінӧ кыскывліс, тэ тӧдан.
Колхозса олӧм — сійӧ сэтшӧмтор, мый ме ньӧти ог тӧд...
И сійӧ пондіс висьтавны колхозъясын аслас шог суӧмъяс йылысь.
Романенко гораа сераліс, кыкнан кинас шенасьӧмӧн.
Найӧ ньӧжйӧн мунісны киссьӧм керкаяс дінті — йӧзтӧм, овтӧм уличаяс кузя.
Эз кывны ни музыкалӧн шыяс, ни челядьлӧн серам; эз увтны понъяс, эз зилякывны велосипедъяслӧн звӧнокъяс; шочиник йӧз тэрмасьӧмӧн мунісны кулӧм уличаяс кузя, кодъяс весьтын шуштӧма грымакывлісны сӧмын косявлӧм кӧрт вевтъясыс керкаяслӧн да дӧзмӧдана дзуртӧмыс кутшӧмкӧ кольӧм кӧрт трубалӧн либӧ вывескалӧн.
Миян да союзнӧй карабъяс сӧмын неуна ловзьӧдісны бухтасӧ.
Но Ленин нима улича вылын, матӧджык Граф ӧзынланьыс, вӧлі вель шума, а Лунвыв бухта вадорсянь ӧні кыліс мӧлӧтъяслӧн да электрическӧй сверлӧяслӧн здук кежлӧ дугдывтӧм, пулемёт ӧчередь кодь таркӧдчӧм шыыс.
— Со эстысянь, Войвыв боксяньыс, татчӧ Граф ӧзынӧ пырисны, помнита ме, Мӧд гвардия армияса солдатъяс.
Найӧ вуджисны тыртӧм бӧчкаяс вылын да кутшӧмкӧ немеч гуасян бюроысь гортъяс вылын, бӧрыннас сэсся тайӧ гортъясыслӧн быдса флотилияяс качайтчисны вадорас гыяс вылын, татчӧс йӧзсӧ шензьӧдӧмӧн.
— Тэ нӧ Мӧд гвардиясакӧд ӧмӧй мунін?
— Торъя Саридзбердсакӧд, Сапун-гӧра да саридз костын.
— А тіян костын, ме вунӧді нин, коді муніс?
— Крейзер, Ветымын ӧтиккӧд.
— Да, да.
Ме неуна эг веськав сы ордӧ тшук штурм водзвылас.
Мӧдім?
Кар помланьыс, Лабораторнӧй балкасянь веськыдвыв, нӧрыс йылын, сулаліс нин постамент вылӧ лэптӧм медводдзаӧн карӧ пырӧм танк.
Воропаев помнитіс ловъяӧн сылысь экипажсӧ.
Со тані вӧлі сэки водзын мунысь кӧртасянін.
Сэні куліс Скрипкин.
Неуна водзынджык снарядӧн косяліс Еланскийӧс.
Шог вӧлі аддзыны тыш мунан полесӧ тыртӧмӧн, йӧзтӧмӧн да шытӧмӧн.
— Мунам ме ордӧ, ӧбӧдайтыштам, корис Романенко, кор найӧ воисны карса вежтасъяс дінӧ.
Воропаев медводзсӧ ёна мудзӧм вылӧ ыстысьӧмӧн ӧткажитчис, но медбӧрын сылы лои сӧгласитчыны да сійӧ челядь моз повзьыштіс, кор казяліс, мый машинаыс кайӧ сійӧ двореч дінас, кытчӧ сувтіс сӧветскӧй делегация.
А Романенко тӧждысьтӧг гораа сёрнитіс Воропаевлӧн судьба йылысь да синіс ас ногыс, мый сылы колӧ бӧр мунны армияӧ, мыйсюрӧ босьтны сэтысь да мыйсюрӧ ещӧ сетны армиялы, а колхозъясӧн став тайӧ ноксьӧмыс абу нин сэтшӧм колана воропаевскӧй коэффициента мортлы.
— Тэ кыдз кӧсъян, а ме тэ йылысь доложита Василий Васильевичлы, — Воропаевӧс голяӧдыс шымыртӧмӧн шуис сійӧ да сэсся пыркнитіс сійӧс вына кинас. — Помнитан сійӧс Закавказса кузяыд?
Но вот, тайӧ сійӧ и эм!
Быть сылы доложита, и чайта, мый тайӧ лоӧ тӧдса «аслыс».
Романенко сэтшӧм вылӧ лэптіс синкымъяссӧ «аслыс» кывсӧ шуигӧн, мый Воропаев пыр жӧ гӧгӧрвоис, кодӧс сійӧ кутӧ тӧд вылас.
Ӧбӧдайтісны неыджыд компанньӧӧн — нёль генерал да куим дипломат.
Воропаев вӧлі кӧкъямысӧд.
Романенко висьталіс сы йылысь некымын зэв гӧгӧрвотӧм кывйӧн, да та вӧсна Воропаев коли на синмын дӧсаднӧ гӧгӧрвотӧмӧн, гӧлиник рӧдвуж кодьӧн.
Ставӧн чайтісны, мый сійӧ пыр жӧ кутас мыйкӧ корны аслыс либӧ татчӧс коланлунъяс вылӧ, да та вӧсна водзвыв ставыслы эз вӧв лӧсьыд.
Но сылы воис варовитан кыпыдлун — мый бӧръя кадъясӧ сыкӧд лолывліс зэв шоча.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис мусмӧдны ас дінас став нёльнан генералсӧ да куимнан дипломатсӧ — и сійӧ шедӧдіс кӧсйӧмторсӧ.
Романенко висьтавліс налы Воропаев йылысь, сійӧ олӧмлысь лоӧмторъяссӧ ас ногыс бергӧдлӧмӧн, медым кыдз позьӧ ёнджыка дивитны сылысь талунъя олӧмсӧ.
Но Воропаевӧс пондісны дорйыны.
Генералъяс горзісны, мый сійӧ сё прӧчент вылӧ прав да колӧ мунны йӧзӧ, пӧттӧдз кӧ воюйтсьӧма нин.
Дипломатъяс зілисны бергӧдны ставсӧ шуткаӧ, но вӧліны сы дор жӧ.
Воропаев висьталіс сиктса олӧм йылысь сідз, быттьӧ оліс сиктас уна во чӧж.
Сійӧ эз вежав сылы, мый Романенко кымынкӧ лун мысти мунас Югославияӧ, а дипломатъяс пиысь ӧти — Ӧтувъя Штатъясӧ, мый ставныс найӧ пондасны овны быдсяма пӧлӧс вежӧрӧ мӧрччанторъясӧн озыр олӧмӧн, а сійӧ кольччас Софья Ивановна керкаын, кӧні ещӧ штукатуриттӧмӧсь на йиркъясыс, кысянь войясын киссьӧ шыръясӧн лэптан бусыс, пондас зэр улын ветлӧдлыны аслас лекцияяс да беседаяс вылӧ да гижны фронт вылӧ письмӧ велӧдчытӧмъяс пыдди.
Уна во чӧж кайис Воропаев вывлань йӧзпӧвстса пос кузя да велаліс нин сыӧ, мый талун уджалӧ вылынджык положенньӧын тӧрытъя серти, а аски кутас кыпӧдчыны нӧшта вылӧджык, да тайӧ быдлунъя кыпӧдӧмас да быдмӧмас аддзыліс ассьыс шудсӧ.
Но ӧні сійӧ мӧвпаліс дзик мӧд ногӧн.
Лэччыны бӧр увлань, олӧмлӧн да морт вынъяслӧн подув дінӧ, но лэччыны не сы вӧсна, мый нравственнӧя сійӧ гӧльмис, а кыдзи быттьӧ джуджыда чеччыштӧм водзвылын выльысь ӧддзӧдчӧм могысь, — вӧлі сылӧн колӧмӧн сэтшӧм жӧ ёнӧн да тырӧн, кыдзи коркӧ вывлань кыпалӧмыс.
Ӧбед бӧрын, кӧть эськӧ Воропаев и паныд сувтіс, Романенко тшӧтш муніс колльӧдны сійӧс дзик гортӧдзыс.
— Воронцовӧдз сылӧн алупкинскӧй дворечнас тэныд, дерт, ылын на, — шуис сійӧ Софья Ивановналысь керкасӧ гӧгӧр видзӧдӧм бӧрын, — но овны век жӧ позьӧ.
Коді тэнад тані?
Воропаев дженьыдика висьталіс, кодъяскӧд олӧ, посниторъясӧ пыртӧг.
— Пыралам вай жыръясас, — да, корӧм виччысьтӧг, Романенко мӧдіс водзвылас.
Тӧждысьӧмыс сылӧн артмис вежавидзтӧмкодь.
Керка видлалӧм бӧрын, гортас мунны машинаас пуксигӧн нин, ыджыдалӧмӧн шуис:
— Пӧрысьыс — ёма, а томыс, тӧдан, лӧсьыдик, зэв лӧсьыдик.
Но, мый нӧ, ме висьтала, медым тэныд из шом да материалъяс шыбитыштасны.
А то, збыль, гашкӧ мунам Мӧскуаӧ, а?..
Воропаев коса прӧститчис сыкӧд.
Сійӧ муртса асьсӧ кутіс зэв ёна скӧрмӧмысла.
А асывнас, муртса на сійӧ удитіс лэччыны улӧ чай юны Лена жырйӧ, да, кыдзи пыр, пукаліс протезтӧг на, а Танечка чеччаліс сылӧн пидзӧсъяс вылын, кыліс шпораяслӧн шы, да, ортсыса ӧдзӧсӧ кокньыдика таркнитчӧмӧн, мичаа пырис Романенко.
— Мир тайӧ керкаыслы! — гора шуис сійӧ, пыдди пуктана старукакӧд видзаасигӧн да ылысянь Леналы копыртчылӧмӧн, коді идралӧ вӧлі ассьыс вольпасьсӧ.
— Енмӧй, кутшӧм пышкаяс!..
Дасӧс эськӧ сёя да некор.
Чеччы, Алексей Вениаминович, корӧны...
Вай, доддялӧй сійӧс, — шуис сійӧ Леналы.
— Мый нӧ тэ сідзи, ме ӧд ог на служит тэ ордын, — скӧрпырысь шуис Воропаев, и Романенко бура вӧчис, мый нинӧм эз вочавидз.
Но минут мысти найӧ тӧвзисны нин асъя кӧдзыд руысь кӧтасьӧм шоссе кузя.
Заводитчӧ вӧлі зэв бур лун, кутшӧм шоча овлывлӧ февральын.
Саридз, быттьӧ лӧзоват тшынкодьӧн тупкыштӧм, бисерӧн вераліс енэжтасас.
Гӧраяс тшынасисны.
Кымӧръясыс эз мунны, а кайисны вывлань.
Кӧмтӧм нывка муніс трӧпа кузя, киас лымдорчачаяс кутӧмӧн.
— Сулав! — Воропаев сувтӧдіс машинасӧ да корис ас дінас нывкасӧ. — Тэ кодлӧн?
— Твороженкова, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис нывка, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн.
— Кутшӧм Твороженковъяслӧн?
— Но, кутшӧм!
Сэтшӧмъяслӧн, кодъяс тіянкӧд паныд олӧны, мый ті, онӧ тӧдӧй! — дзик нин скӧра шуаліс сійӧ.
— А-а-а!
Сідзкӧ тэ лоан Ленка — Голая Коленка?
— Ага! — серӧктіс нывка. — А то ме дзик нин повзьылі — кодлӧн да кодлӧн, быттьӧ асьныд онӧ тӧдӧй.
— Вай татчӧ дзоридзьястӧ!
— Да Сталин ёртӧс, чайті, аддзыла.
Гашкӧ, прӧйдитас.
Но, ладнӧ, босьтӧй.
Воропаев нюжӧдіс дзоридзьяссӧ Романенколы, сійӧ вештіс кисӧ.
— Мый тэ, мый тэ!..
Козьналан кутшӧмкӧ аньлы.
Важӧн нин коли лун шӧр, кор Воропаев петіс генерал ордысь, кодлы представитіс сійӧс Романенко.
Завтракайтіс сійӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм генштабистъяскӧд да ӧти наркомӧс вежыськӧд.
Сёрнияс вӧліны, дерт, сы йылысь, кыдзи мунісны конференцияса участникъяслӧн чукӧртчылӧмъяс да паныдасьӧмъяс, коді мый шуис, коді мый вылӧ гарыштліс, но кутшӧм кӧть интереснӧйӧсь эз вӧвны тайӧ сёрниясыс, Воропаев пӧшти эз кывзы, мый сёрнитісны пызан сайын.
Сійӧс ёна майшӧдліс да мудзтіс генералкӧд сӧмын на вӧлӧм сёрниыс, да век на вӧлі сійӧ атмосфераын, сійӧ решайтіс, правильнӧ-ӧ кутіс сійӧ асьсӧ, эз-ӧ вӧч ӧшыбкаяс, да эз-ӧ коль генерал вылӧ омӧль донъялӧм.
Сылы бара — ӧні тырвыйӧ официальнӧ нин — вӧлі вӧчӧма зэв нимкодь вӧзйӧм действительнӧй служба вылӧ бӧр вуджӧм йылысь.
— Миянлы колӧны оз тіян кокъясыд, а колӧ юрныд да тіян кужанлун вӧдитчыны военнӧй перӧӧн.
— Тӧлысь сайын ме тані вӧлі ветлысь-мунысьӧн, ӧні ме деятель нин.
Да и йӧзыс ӧні тані некод абу.
— Онӧ полӧй вӧйны посниторъясас?
— Ньӧти ог.
— Но, сідзкӧ, сиа вермӧмъяс.
Дерт, сёрниыс вӧлі та серти ёна кузьджык да унаторджык йылысь, но ӧні, кор Воропаев бара казьтывліс думнас сы йылысь, тӧдчанаӧн, решайтанаӧн кажитчис сӧмын тайӧ этшаникыс.
Ӧбедайтны бара ковмис Романенко ордын, а сэсся сійӧ корис нуӧдны асьсӧ гортас.
Ӧні, кор сійӧ ӧткажитчис бӧр мунны сійӧ мирас, сылы кажитчис тані лӧсьыдтӧм да шукӧб.
Найӧ пырисны Романенкокӧд посни изъясӧн вольсалӧм дворӧ.
Протезыс сылӧн вильсъяліс из вылысь из вылӧ.
— Кор пиыдла локтан Мӧскуаӧ, звӧнит да пырав ме ордӧ, — прӧщайтчан гӧлӧсӧн шуис Романенко.
— Быть пырала.
Тані ӧд гажтӧм.
Мӧскуаӧ воа зэв горш выльторъяс вылӧ, — миритчана вочавидзис Воропаев, здук кежлӧ сылы лои жаль, мый сійӧ орӧдіс аслыс юркарӧ уджавны мунан став туйяссӧ.
— Йӧйталан, йӧйталан, Алексей Вениаминович... — зэв сьӧлӧмысь заводитліс висьтавны Романенко, но сэки друг найӧс чукӧстісны да корисны бергӧдчыны, но эз сэтчӧ, кытысь найӧ сӧмын на петісны, а дворечлӧн лунвыв бокса паркас.
— Кыкнаннымӧс? — юаліс Романенко; сійӧ эз тӧд, мый вӧчны ӧні Воропаевкӧд да надейтчӧмӧн, мый сылы вочавидзасны: «Эз, тіянӧс ӧтнаныдтӧ, генерал ёрт», сійӧ кӧсйис прӧщайтчыны да мӧдӧдны Воропаевӧс ӧтнассӧ гортас.
— Абу, генерал ёрт, — ӧтнассӧ полковникӧс.
Романенко гӧрдӧдіс вишня моз.
— Сідзкӧ тэ со мый, Алексей Вениаминович, — шуис сійӧ, Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, — ме муна ас ордӧ, а тэ кыдзи прӧстман, пуксьы менам машинаӧ да мун гортад.
Но, аддзысьлытӧдз!
Найӧ тэрмасьӧмӧн кутчысьлісны, да Воропаев, Романенко вӧсна шӧйӧвошӧмӧн, кутіс дзурликтыны-мунны нуӧдысь бӧрся.
Кежисны керкаяс сайӧ.
Мунісны караул дінті.
Нуӧдісь сувтіс.
Сыкӧд тшӧтш сувтіс и Воропаев.
Нуӧдысь падмӧма видзӧдліс сы вылӧ да кӧсӧйӧн видзӧдліс бокланьыс, и сійӧ жӧ здукӧ Воропаев кыліс гӧлӧс, кодӧс оз позь вӧлі не тӧдны.
— Локтӧй татчӧ, Воропаев ёрт, энӧ яндысьӧй.
Воропаев эз вӧрзьы, — кокъясыс сыысь эз кывзысьны.
Сійӧ аддзис Сталинӧс.
Тувсов еджыд кителя да еджыд фуражкаа Сталин сулаліс орччӧн пӧрысь садовниккӧд виноград куст дорын, коді вӧлі гартчысь кузь усъяснас кутчысьӧма стен бердас сувтӧдӧм джуджыд шпалераӧ.
Воропаев вылӧ видзӧдӧмӧн Сталин доказывайтіс на садовниклы мыйкӧ, мый найӧс кыкнаннысӧ, вӧлі тыдалӧ, ёна интересуйтӧ.
— Ті видлӧй тайӧ методсӧ, энӧ полӧй, — сёрнитіс Сталин, — ме ачым сійӧс видлалі, оз пӧрйӧд.
А садовник шӧйӧвошӧмӧн да сыкӧд тшӧтш челядь сямӧн нимкодясьӧмӧн аслас вомъёрт вылӧ видзӧдігтыр шевгӧдіс кияссӧ.
— Наукалы паныдтӧ кыдзкӧ полан, Иосиф Виссарионович.
Сар дырйи миян тані кутшӧм специалистъяс вӧліны, а видзчысисны.
— Мыйысь эськӧ найӧ эз видзчысьны да, — паныд сувтіс Сталин. — Сар дырйи и йӧзыс омӧля быдмисны, сідзкӧ нӧ мый — миянлы тайӧн лыддьысьны оз ков.
Смелджыка экспериментируйтӧй!
Виноград да лимонъяс миянлы оз сӧмын тіян крайясын ковны.
— Климат, Иосиф Виссарионович, оз лэдз тайӧс.
Ӧд тайӧ кутшӧм мелі, кытчӧ нӧ тайӧс мороз вылӧ! — индіс сійӧ кинас виноград вылӧ.
— Велӧдӧй чорыд гӧгӧртасъясӧ, энӧ полӧй!
Ми тіянкӧд лунвывсаяс, а войвылын асьнымӧс тшӧтш огӧ омӧля кылӧй — помаліс Сталин да вӧчис кымынкӧ воськов Воропаевлы паныд.
— Ак, енмӧй менам! — шӧпкис садовник.
— Йӧйталӧмъяс вӧчны кӧ — сійӧ медводзын, а кыдзи наысь кывкутны, — дак сійӧс местасьыс он вӧрзьӧд, — шуис Сталин, да Воропаев шӧйӧвошӧмӧн аддзис, мый Сталин локтӧ сылы паныд, кисӧ нюжӧдӧмӧн да аслас мелі нюмнас нюмъялӧмӧн.
— Висьталісны меным, мый ті тані колхозъясӧс атакаӧ нуӧдаланныд.
Зэв интереснӧ, кӧть и абу дзик правильнӧ, ме думысь.
Сталин видзаасис да, Воропаевлысь кисӧ аслас киысь лэдзтӧг, нуӧдіс сійӧс ичӧтик пызан да кыӧм креслӧяс дінӧ, кодъяс пиысь ӧтиын пукаліс Вячеслав Михайлович Молотов.
Сы дінӧ пыр локталісны дипломатия кузя уджалысьяс да, мыйкӧ пеляс шӧпкӧдӧмӧн, докладывайтісны, и сійӧ вочавидзис налы джын гӧлӧсӧн.
Киясас сылӧн вӧліны бумагаяс.
Сійӧ топӧдліс пельпомъяснас, нюмъялӧмӧн извинитчис аслас эштытӧмлунысь.
Сталин вӧлі спокойнӧй эскыны позьтӧмӧдз.
Кажитчис, мирын став интересъясысь сійӧс медся ёна ӧні интересуйтіс воропаевскӧй судьба да нӧшта, гашкӧ, еджыд-лӧз енэжыс, коді шоныда топӧдчӧма саридз бердӧ, код вылӧ сійӧ, меліа синъяссӧ читкыртӧмӧн, кадысь кадӧ видзӧдлывліс.
Воропаевлы кажитчис, мый Сталин абу пӧрысьмӧма сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ аддзыліс сійӧс медбӧръяысь 1941 вося ноябр 7 лунӧ парад вылын, но ёна вежсьӧма мӧд боксянь.
Сылӧн чужӧмын, коді век сійӧ жӧ — тӧдса медся посни чукыр торйӧдзыс, вӧліны выль торъялӧмъяс, кыпыдлунлӧн торъялӧмъяс, да Воропаев лои рад, найӧс казялӧмӧн.
Сталинлӧн чужӧмыс эз вермы не вежсьыны да не лоны неуна мӧдкодьӧн, сы вӧсна мый войтыр видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи рӧмпӧштанӧ, да аддзыліс сыын асьсӧ, а войтыр вежсис ещӧ на ыджыдджык кыпыдлунлань.
Вячеслав Михайлович отсаліс венны медводдза здукъясса шӧйӧвошӧмсӧ, да сёрниныс лои ӧтувъяӧн.
— Меным висьтавлісны тіян йылысь, и ме ногӧн, ті бура вӧчинныд, мый бӧрйинныд аслыныд районса удж, — пыр жӧ шуис Сталин.
Миян нӧшта, кӧть и жаль, уна на сэтшӧм йӧзыс, кодъяс бурджыкӧн лыддьӧны лоны Мӧскуаын чиновникъясӧн, периферияын кӧзяеваӧн лоӧм дорысь.
Сійӧ видзӧдліс Молотов вылӧ, да мӧдыс нюммуні, быттьӧ тӧдіс, код кузя шуӧма вӧлі тайӧ кывъяссӧ.
— Эмӧсь на ещӧ татшӧм йӧзыс, — водзӧ нуӧдіс Сталин. — Но регыд налӧн кадыс помасяс...
Висьталӧй, кутшӧм тырмытӧмторъяс, тіян ногӧн, медся колӧ могмӧдны, кодъясӧс водзӧ оз позь эновтны?
Энӧ яндысьӧй, висьталӧй. — Сталин удобнӧйджыка пуксис креслӧас да нюжӧдіс кисӧ папирос кӧрӧбка дінӧ.
Трубкаыс мыйлакӧ эз вӧв сы ордын.
— Йӧз, — вочавидзис Воропаев. — И медся войдӧр — вежӧра йӧз, Сталин ёрт.
Сталин негора серӧктіс Молотов вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, да мӧдыс нюммуніс жӧ.
— Вежӧра йӧз быдлаын колӧны, — шуис Вячеслав Михайлович.
— Вӧчны колӧ вежӧра йӧзӧс, полковник ёрт, — ӧдйӧ да кыдзи быттьӧ приказывайтӧмӧн шуис Сталин. — Вӧчны аслыныд местаяс вылын, виччысьтӧг, кор найӧ гылаласны тіянлы юр выланыд Мӧскуаысь.
Кыдзи нӧ сідз?
Некытӧн абу шуӧма, мый прамӧй уджалысьяс чужӧны сӧмын Мӧскуаын.
— Быдмӧны, дерт, и тані, но ньӧжйӧ, а коланлуныс зэв ыджыд, быдлаын куш, — вочавидзис Воропаев, кылӧмӧн, мый тайӧ юалӧмын Сталин сійӧс оз сы дор сувт.
— А кыдзи ті асьныд оланныд, абу кокньыд? — юаліс Сталин, син бӧжнас видзӧдлӧмӧн, быттьӧ тӧдны кӧсйӧмӧн не сы мында сійӧс, мый сылы бура нин тӧдса, мыйда сійӧ вочавидзӧмлысь тонсӧ.
— Абу кокни.
— Вот сійӧ бур, мый веськыда висьталінныд.
А то юалам — кыдзи олан?
Зэв бура, шуас, ола, а делӧ вылас артмӧ, мый оз быд лун пажнайт...
Да олам пока омӧля, но висьталӧй колхозникъяслы — регыд чорыда ставыс вежсяс бурлань.
Канмуын сёйӧм кузя юалӧм партия пондас решайтны сэтшӧм жӧ энергияӧн, кыдзи сійӧ аслас кадӧ решайтліс индустриализация кузя юалӧм.
Ставсӧ вӧчам, медым йӧз заводитісны бура овны.
Бурджыка войнаӧдз серти.
Висьталӧй йӧз йылысь, коді найӧ, кытысь, мый вӧчӧны.
Воропаев здук дыра мӧвпалыштіс, кодсянь эськӧ заводитчыны, но, тыдалӧ, Сталинлы кажитчис, мый Воропаев корсьӧ формулировкаяс, думайтӧ, кутшӧм кывъясӧн висьтавны, да сійӧ дӧзмӧмӧн чукыртчыштліс.
— Энӧ корсьӧй формулировкаяс, прӧстӧя висьталӧй ловъя йӧз йылысь.
Ми кыдзкӧ асьным нин сформулируйтам.
И Воропаев кутіс майшасяна висьтавны став йывсьыс, коді вӧлі сылы матын — Виктор Огарнов йылысь, Паусов йылысь, Цимбал йылысь, Мария Богдановна да сылӧн челядь санаторий йылысь, Аннушка Ступина йылысь, Поднебеско семья йылысь, Городцов йылысь, став йывсьыс, кодъяскӧд сійӧ мечтайтліс аскиа лун йылысь.
— А шуанныд вӧлі, тіянлы йӧз колӧны! — дивуйтчӧмӧн шуис Вячеслав Михайлович. — Да тіян питомник.
Ми асьным регыд тіянлысь пондам босьтавны.
Сталин дыр чӧв оліс, папироссӧ ӧзтӧмӧн да куритӧмӧн.
— Сэтшӧмъяслы кӧ, кыдзи Поднебеско, — ньӧжйӧник, быттьӧ аслыс шуис сійӧ, — сетны вын, бура воськовтам...
Либӧ эсійӧ нылыс, Ступина... сійӧ немечьяс дінӧ ӧти лӧглун вылас олӧмсӧ лэптас.
Дерт, тайӧ вынсӧ кӧ лючки веськӧдны.
А Цимбалӧс ті видзӧй, энӧ сетӧй ӧбидаӧ.
Татшӧм тӧждысяна старикъяс колӧны, налы том йӧз ыджыд дон сетӧны...
Но, коді нӧшта эм?
И ещӧ, и ещӧ юасис, думыштчывліс, друг пырліс ас пытшкас, быттьӧ ӧнія кылӧмсӧ водзджык кывлӧмкӧд орччаӧдіс да тӧдмавліс, кӧні збыльыс, и бара ловзьыштіс, быд выль нимлы радуйтчӧмӧн.
Кор сійӧ кыліс Воропаевсянь сы йылысь, кыдзи гажтӧмтчӧ Городцов нянь уджалӧм кузя, кыдзи сійӧ вӧтӧн аддзӧ шобді муяс енэжтасӧдз, сувтіс да думайтӧмӧн прӧйдитчис.
Воропаев сувтіс жӧ, сійӧ эз тӧд, мунны-ӧ Сталин бӧрся али кольччыны пызан дорын, но Молотов шуис:
— Пукалӧй, Иосиф Виссарионович радейтӧ ветлӧдлышны, думайтыштны.
Пызан дінӧ бӧр локтӧмӧн Сталин шуис:
— Нянь кузя гажтӧмтчӧм — сійӧ бур.
Тайӧ медся главнӧй кузя гажтӧмтчӧм.
Но виноград, инжир, яблӧгъяс — найӧ колӧны жӧ.
Ті висьталӧй сылы, Городцовлы...
Сійӧ морт военнӧй, гӧгӧрвоас, мый ті тані — мӧд эшелон кодь, резерв.
Няньӧн решитам, тіянӧ кутчысям.
Сійӧ ловзис садовниккӧд ассьыс сёрнисӧ тӧд вылӧ уськӧдӧмӧн.
— Со садовник — нелямын вит во уджалӧ, а век наукаысь полӧ.
Тайӧ, шуас, оз мун, мӧд, шуас, оз мун.
Пушкин кадъясӧ баклажанъяс Одессаӧ Грецияысь вайлісны кыдзи гежӧда овлантор, а во дас вит сайын ми Мурман карын помидоръяс пондім быдтыны.
Босьтчим вӧчны — мӧдӧдчис.
Виноград, инжир, лимонъяс тшӧтш колӧ войвылӧ йӧткыны.
Миянлы висьтавлісны, мый хлопок Кубаньын, Украинаын оз понды быдмыны, а сійӧ пондіс.
Став делӧыс сыын, медым кӧсйыны да шедӧдны.
Ті сылы сідзи и висьталӧй, — ещӧ ӧтчыд мӧдпӧвъёвтіс Сталин. — Кыдзи сійӧ шуис, Городцовыс: аддза пӧ вӧтӧн нянь?
— Да.
Аддза пӧ вӧтӧн, кыдзи шобді идрала.
Садьма — пельпомъяс висьӧны уджсьыс, и жырйын свеж нянь дук кылӧ.
— А, гашкӧ, татшӧм Городцовсӧ степ районӧ шобді дорӧ шыбитны? — друг вӧзйис Сталин. — Роч морт — нянь вӧдитысь.
Мӧвпыштӧй.
Сёрнитӧй асланыд веськӧдлыськӧд.
Но, код йылысь нӧшта висьталанныд?
Сьӧлӧмсӧ ӧзйӧдан тайӧ сёрниӧн ёна майшасян Воропаев кисӧ сюйис шинель зептас да чышъяныскӧд тшӧтш кыскис да уськӧдіс муас асъя лымдорчачаясысь ичӧтик букетсӧ.
Нуӧдысьыс, коді сулаліс неылын, лэптіс сійӧс, да Воропаев бӧр сюйис дзоридзьяссӧ зептас.
Сталин любопытствоӧн видзӧдіс.
— Зепъяс, мый мында ме тӧда, абу дзоридзьяс вылӧ, — шуис сійӧ эскӧдана. — Вайӧй татчӧ дзоридзьяссӧ.
Со ми кыдзи вӧчам, — и сійӧ ӧтлааліс найӧс зэв ыджыд букет дінӧ, коді сулаліс пызан вылын паськыд да ляпкыд вазаын.
— Али, гашкӧ, кодлыкӧ найӧс вӧлі тіян лӧсьӧдӧма?
Воропаев висьталіс ичӧтик Твороженкова йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ мечтайтіс козьнавны тайӧ дзоридзьяссӧ Сталинлы, да кыдзи виччысьтӧг олӧмӧ пӧртсис сылӧн мечтаыс.
Сталин пондіс тӧждысьны, мыйӧн эськӧ гӧснечавны водзӧссӧ Твороженковаӧс, да, кодӧскӧ корӧмӧн, тшӧктіс вайны кымынкӧ пирожнӧй торъя кӧрзинаын.
Мыйӧн сӧмын кӧрзинасӧ вӧлі вайӧма, Воропаев корис позянлун мунны.
— Молодеч, мый тадзи вӧчинныд, молодеч, — шуис прӧщайтчигӧн Сталин. — Некодӧс энӧ кывзӧй, коді видны кутас.
Чиновникъясыд миян сідз зэв уна.
Молодеч, молодеч!..
И веськыда Воропаевлы синмас видзӧдлӧмӧн, кыдзкӧ югнитіс чужӧмнас, быттьӧ чужӧм кузя визьнитіс-муніс шонді югӧр.
...Вӧлі рытъявыв нин, кор сійӧ петіс машинаысь аслас керка дорын да, Лена ордӧ пыравтӧг, ортсы пос кузя кайис ас ордас выліӧ.
Лена пыр жӧ таркӧдчыштіс сы дінӧ.
— Корытов видчӧ, став кар кузяыс корсьӧ, — аслас лӧнь шыльыд гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ. — Ме висьталі, мый кутшӧмкӧ генерал тэла пыраліс.
Тӧда, шуӧ, уджалӧм пыдди пьянствуйтӧ генералъяскӧд.
— Ысты сійӧс чӧрту, ассьыд Корытовтӧ.
Тэ тӧдан, Лена, ме Сталин ордын ӧні вӧлі...
На вот, сет Ленка Твороженковалы пирожнӧйяс — Сталинлӧн гӧснеч...
Лена сетчис водзлань да кынмис места вылас.
«Мый нӧ, кольччанныд али мунанныд?» — юалісны сылӧн синъясыс.
— Сійӧ меным шуис, мый ме правильнӧ вӧчи.
И быттьӧ сёрниыс вӧлі и Лена йылысь да быттьӧ «правильнӧ вӧчи» кывъясыс инмисны эз сӧмын Воропаевлӧн районса удж дінӧ, но и Леналӧн судьба дінӧ, Лена шытӧг матыстчис Воропаев дінӧ, босьтіс сылысь кисӧ да пуктіс аслас чужӧм бердӧ.
Банбокыс сылӧн сырмис.
— Ме куйлышта ӧтнам.
Меным некодкӧд абу окота ӧні сёрнитны...
— Ме некодӧс ог лэдз, куйлӧй.
Сёйны понданныд?
Дельфин мус мама судзӧдӧма, быдса праздник.
— Ог кут.
Сійӧ водіс эшкын вылас.
Комнатасӧ неважӧн вӧлі ломтӧма.
Лена пуксис крӧвать дінас.
И Воропаев, медводзсӧ торксялӧмӧн, а сэсся ыджыд ловбиӧн, кутіс гора висьталӧмӧн ас вывті нуӧдны ставсӧ, мый лои сыкӧд талун.
Висьталӧмсьыс Лена бура гӧгӧрвоис, кыдзи тайӧ ставыс лоӧма, да нюмъяліс, висьталӧм сертиыс кияснас шевгӧдлӧмӧн.
Воропаев друг ланьтіс кыв джынъяс, кияснас нуӧдіс юрси кузяыс:
— Да ӧд тайӧс жӧ тадзи ас пытшкын кольны оз позь!
Ог жӧ вермы ме новлӧдлыны ас пытшкын татшӧм донаторсӧ, дзебны сійӧс...
Котӧрт, кор ассьыд Корытовтӧ.
Сійӧ кутліс Ленаӧс.
— Корны сійӧс оз ков, Алексей Вениаминович, — чорыда да решительнӧя шуис Лена, Воропаевлысь кияссӧ вештӧмӧн. — Корытов йывсьыс ӧмӧй вӧлі сэні сёрниыс?
Эз вӧв.
А Корытов ёртсӧ сэтчӧ корлісны?
Эз.
А мый подув вылын ті сэні висьталінныд район йывсьыс?
Ӧбидитчас мортыс.
Воропаев нюммуніс Леналӧн веськыд ӧлӧдӧмъяс вылӧ.
— Сыысь кындзи завидь да вежӧгтӧм лоӧ, а тайӧ ме эськӧ шуи — тіянлы аслыныд абу лӧсьыд — кутшӧмкӧ реклама артмӧ.
— Сідзкӧ, колӧ гусьӧн видзны?
— Мыйла гусьӧн?
Ті вӧчӧй сідз, кыдзи тіянлы сӧветуйтісны..., а гораа мыйла висьтавны?
— Да ӧд ме радейтӧм кузя, сійӧс радейтӧм кузя, а ог мыйкӧ мукӧдтор вӧсна, гӧгӧрвоан, Лена...
— Радейтӧмыд делӧясӧн ён, Алексей Вениаминович, — кывъясыд быдӧнлӧн лишнӧй, а делӧяс — оз тырмыны, — да ӧдйӧ чеччӧмӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Воропаев эз сувтӧд сійӧс.
Но кор Лена вӧлі нин балкон вылын, сійӧ горӧдіс ӧдзӧс пырыс:
— Ме талун томми, кылан?
Томми сюрс арӧс вылӧ.
— Мый? — эз гӧгӧрво сійӧ, но гӧлӧс сертиыс кыліс, мый нюммуніс да виччысьӧ сысянь мелілун.
Сійӧ гораджыка горӧдіс:
— Томджык сюрс арӧс вылӧ!
— Томмӧй да лоӧй дзоньвидзаӧсь!
— Кыдзи, кыдзи, кыдзи? — пыр на эз ӧвсьы сійӧ да чуксаліс бӧр Ленаӧс сэтшӧма горзӧмӧн, мый, навернӧ, кылӧ вӧлі ывлаын Твороженковъяслы, но сійӧ эз бергӧдчы.
Асывнас Леналӧн сӧветыс кажитчис Воропаевлы лӧсьыдтӧмӧн.
Сталин ордӧ корлӧм йылысь висьтавны, дерт, вӧлі колӧ, да кӧть мед кутшӧм эз вӧв лӧсьыдтӧм сёрниыс тайӧ тема вылас Корытовкӧд, сыысь мынтӧдчыны некыдзи вӧлі оз позь.
Воропаев заводитіс водзкывъястӧг.
Корытов кывзіс ӧшиньӧд видзӧдӧмӧн да кинас кӧсичасӧ ниртӧмӧн.
— Сідз, сідз, — тшӧкыда шуаліс сійӧ, кӧть эськӧ тайӧ кывйыс некытчӧ оз вӧлі лӧсяв. — Тэ, сідзкӧ, висьталін сӧмын аслад йӧз йылысь?
Сідз.
А мый нӧ тэ Алексей Иванович Сухов йылысь нинӧм эн висьтав?
Медбур бригадир.
И табак вӧдитысьяс йылысь кыв ни джын?
— Да ӧд ме эг вӧч доклад дзоньнас район йылысь, а висьталі меным тӧдса йӧз йылысь.
— Сідз, сідз, — долис Корытов, Воропаев вылӧ видзӧдтӧг, да кыліс, мый сылы абу лӧсьыд юасьны, вӧлі-ӧ сёрни личнӧ сы йылысь, да мый тайӧ сійӧс зэв ёна майшӧдліс. — Сы вӧсна мый тайӧ торъятор, ӧтвывтны огӧ пондӧй, — шуис сійӧ.
— Кыдзи сійӧ ӧтвывтны?
— Бюро вылӧ сувтӧдны огӧ кутӧй и ставнас — ыджыд тираж вылӧ, сідз шуны, оз мун.
Чуймӧмӧн видзӧдіс Корытов вылӧ Воропаев.
— Ме гӧгӧрвоа, мый тэныд завидь.
Тэнад местаын ме ачым, гашкӧ, тадзи жӧ эськӧ вӧчи.
Но кыдзи нӧ ме верма не висьтавны сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі шуӧма Городцов йылысь, Поднебеско йылысь?
— Тэ меным висьталін, ме босьта тӧд вылӧ, сёрнитыштам, вӧчам кывкӧртӧдъяс.
А Городцовыс тані мыйла?
Тэ сылы сӧмын висьтав, став му пасьта паськӧдас: ме йылысь пӧ вӧвлӧма сёрни — сідз пӧ и сідз.
И мый бурыс — содталас ещӧ.
Скӧнь ог лэдз тайӧс вӧчны.
— Тэ ногӧн тайӧ шусьӧ — огӧ пондӧй ӧтвывтны?
Мӧвпышта.
Ме ог на тӧд, прав абу тэ, но, кажитчӧ меным, — дзик абу прав.
Найӧ торйӧдчисны мӧда-мӧд вылӧ дӧзмӧмӧн да чорыда тӧдӧмӧн, мый другъясӧн налы не лолыны нин некор.
Но сёрнияс та йылысь паськалісны ӧдйӧ.
Лун куим мысти Воропаев ордӧ воисны Цимбал Городцовкӧд да висьталісны, мый Огарновъяс, Юрий Поднебеско да Ступина локтӧны попутнӧй грузовик вылын.
Гӧсьтъяс оз висьтавны, мыйла найӧ локтісны, но налӧн майшасьӧмыс да стрӧг видыс унатор висьталіс.
Ступина котӧрӧн пырис жырйӧ, лолыс тырӧма.
Сійӧ эз чолӧмась, а, кияссӧ горш дінас топӧдӧмӧн, сувтіс жыр помас, ылӧджык лампасяньыс.
Варвара, коді пос вылас на мыйкӧ збоя вӧлі висьталӧ, жырйӧ пырис кок чуньяс йылас, выль полуботинкиясӧн дзуртышталіг.
Юрий да Виктор Огарнов нинӧм шутӧг копыртчылісны Воропаевлы, быттьӧ локтісны эз гӧсьтъясӧн, а заседанньӧ вылӧ.
Лена заводитліс мыйӧнкӧ займитны гӧсьтъясӧс, но сы вылӧ видзӧдлісны сэтшӧм шензьӧмӧн, мый сійӧ шӧйӧвошӧмӧн ланьтіс.
Некод эз сёрнит.
Ставыс виччысисны, медым сёрнитны заводитіс Воропаев.
Воропаев пукаліс гижасян пызан сайын, воысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Ме висьтала тіянлы аслам олӧмысь чуймӧданатор, — заводитіс сійӧ. — Тайӧ торъя случай.
Менам аслам майшасьӧм.
Ме тіянлы висьтала сійӧс сӧмын кыдзи ёртъяслы.
Гӧгӧрвоана?
Медым быдӧн тіян пиысь вӧчис аслыс кывкӧртӧд.
И сӧмын аслыс.
Тайӧ лунъясӧ меным уси шуд — лоны корӧмаӧн Сталин ёрт дінӧ.
Ме пыри, кор сійӧ помалӧ нин вӧлі сёрни старик-садовниккӧд.
— Иван Захарычкӧд? — торкис Цимбал. — Ну-ну.
— Ог тӧд, кыдзи сійӧс шуӧны.
Пыри ме — волнуйтчӧмла медводзсӧ ог вермы аддзыны Сталинӧс.
— Стоп, стоп, стоп, — Городцов сувтӧдіс сійӧс кинас ӧвтыштӧмӧн. — Висьтав тӧлкӧн, Алексей Вениаминович, кыдзи ме висьтала.
Кӧні вӧлі делӧыс?
Кодъяс вӧліны?
— Да мый вылӧ сійӧ, кӧні вӧлі.
Тэ медшӧр бӧрсяыс видзӧд!
— А медым ме тӧді, кӧні медшӧрыс, тэ висьтав став йывсьыс.
Но, пырин... — отсаліс сылы Городцов, полӧмӧн, мый Воропаев оз помӧдз висьтав медся коланасӧ.
Комнатаын лои чӧв-лӧнь.
Гӧсьтъяс чеччисны асланыс местаясысь да кытшалісны Воропаевӧс.
Сійӧ петіс гижасян пызан сайысь да сувтіс жыр шӧрас.
— Сталин мый йылысь кӧ сёрнитіс садовниккӧд, вӧзйис культуралысь ли прививкалысь кутшӧмкӧ способ, а мӧдыс паныд сувтіс, висьталіс, мый миянлы унатор вӧчны оз лэдз климат.
Цимбал заводитіс мыйкӧ шуны, но сійӧс чирыштісны.
— Сталин ёрт вӧзйис сылы повтӧг экспериментируйтны, не повны наукаысь.
— Яснӧ, Иван Захарович вӧлӧма, — ӧні быттьӧ стӧча тӧдмалӧм бӧрын, коді вӧлӧма Сталинлӧн вомъёртӧн, да тайӧн дӧзмӧмӧн, шуис Цимбал. — Нелямын во ывлавывкӧд гораньӧн ворсӧ.
— Тсс, тсс, тсс!
— А сэсся Сталин ёрт заводитіс сёрнитны мекӧд, неуна шуалыштіс штурмовщинаысь...
— Сідзкӧ, доложитӧмаӧсь нин, — гордитчӧмӧн аппаратлӧн стӧча уджалӧмысь шуис Городцов. — Видзӧдлӧй жӧ, ей-богу, кутшӧм ӧдйӧ уджалӧны.
Воропаев гӧрдӧдіс скӧрысла.
— Сетанныд ті меным висьтавны али онӧ?
— Вай, вай!..
Сӧмын тэ быттьӧ ньӧжмыд мина, сӧмын нервъяс торкан.
Лададжыка висьтав! — Городцов чышкыштіс чышъянӧн плешсьыс пӧсьсӧ.
Сылы аслыс окота вӧлі лолыны Сталин ордын, сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый нинӧм оз дзуг, оз дзеб.
— ...шуалыштіс штурмовщинаысь, сэсся пондіс йӧз йылысь юасьны, коді миян тані, кыдзи уджалӧ, кодъяс татшӧмъясыс.
Да вешйыштӧй ті неуна, мый ставныд чукӧртчинныд...
Ме висьталі ставныд йылысь.
Ставӧн чӧв олісны, сы вылӧ видзӧдӧмӧн да лолавны дугдӧмӧн.
— Ме висьталі Цимбал йылысь...
— Сталинлы? — юаліс Ступина.
— ... Тэ йылысь, Юрий, и Наташа йылысь, тэ йылысь, Городцов, тэ йылысь Виктор, и тэ йылысь, Аннушка.
Сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд тіянлы да кутшӧм уна уджаланныд-вӧчанныд, кыдзи венанныд сьӧкыдлунъяссӧ, кыдзи стрӧитанныд олӧм.
Гӧсьтъяс чӧв олісны.
— Висьталі ме, кыдзи тэ шобді вӧтӧн аддзан, Городцов.
— О, енмӧй, кыдз нӧ сідз ті, Воропаев ёрт?.. кыдзи кывныд тіян бергӧдчис...
А сійӧ мый?
— Сійӧ прӧйдитчис, думыштіс да шуӧ — тайӧ медшӧр кузя, ыджыд кузя гажтӧмтчӧм.
Тшӧктіс висьтавны тэныд, мый тэ тані мӧд эшелон, видзас.
Няньӧн решитчас, тіянӧ кутчысясны.
А лоӧ кӧ сьӧкыд Городцовлы, вуджӧдӧй, шуӧ, сійӧс степӧ, шобді вылӧ.
— Менӧ?
Степӧ?
Оз артмы, тіянлысь юӧртӧмтӧ ме путкыльта.
Кытчӧ ме сувті — сэтысь менӧ он йӧткы.
Тадзи тіянлы и колӧ вӧлі висьтавны.
Ме и тіян стептӧг вынтӧ петкӧдла.
Со кыдзи тіянлы колӧ вӧлі висьтавны.
Буретш тадзи.
— Да ланьт тэ, сусед, — шуис Юрий. — Нинӧм омӧльсӧ абу висьталӧма.
А кутшӧм тӧждысьӧм петкӧдліс Сталин, тэ кылан?
Думайтӧма тэнад судьба йылысь.
— Да мый ме — тырмытӧмтор эм кутшӧмкӧ, мый ті ме йылысь татшӧм сёрни панінныд?
Абу висьысь, кажитчӧ.
Абу сійӧ висьталӧма, абу.
Аннушка Ступина петіс пемыд пельӧссьыс да, Воропаев гӧгӧр чукӧртчӧм йӧзсӧ вештыштӧмӧн, сувтіс сы водзӧ кельдӧдӧм, чӧв.
Сійӧ нинӧм эз вермы юавны, сійӧ прӧстӧ виччысис, мый усьӧ сылӧн пай вылӧ.
Воропаев кутіс сійӧс тірзьысь пельпомъясӧдыс.
— А тэ йылысь ме висьталі, кыдзи тэ Европасӧ восьлалін, кыдзи косясин немечьяскӧд лагеръясын, кутшӧм вежа лӧглун вӧрӧгъяс дінӧ тэ нуин став сьӧкыдлунъяс пыр.
И сійӧ...
— Сталин? — юаліс сійӧ ӧти паръяснас.
— Да.
Сійӧ шуис: «Ӧти лӧглунсӧ кӧ тайӧ Ступинаыслысь...»
— Сідзи и шуис: Ступинаыслысь?
— Да.
«Ӧти лӧглунсӧ кӧ тайӧ Ступинаыслысь веськӧдны вернӧй туй кузя — гӧраяс, шуӧ, позьӧ путкыльтны.»
— Збыль.
Верма.
Тайӧ збыль сійӧ шуис.
И висьталіс менӧ овӧн?!
Сійӧ уськӧдчис Воропаевлы сьыліас да, сійӧс кутлӧмӧн, кутіс висьтавны:
— Но, мыйла ті ме йылысь висьталінныд?
Кыдзи нӧ ӧні меным овнысӧ?
А?
— Кыдзи сійӧ — кыдзи овнысӧ? — эз гӧгӧрво сылысь майшасьӧмсӧ Воропаев.
— Кыдзи нӧ меным ӧні овнысӧ?
Сталин шуис, мый Ступина вермас гӧраяс вӧрзьӧдны...
А ме — вӧрзьӧді?
Юрӧн ті менӧ вузалінныд.
Олі аслым, некод эз тӧдлы, и друг коркӧ тӧд вылас уськӧдас Сталин ёрт — а мый тайӧ Ступина Аннаыс, кыдзи сійӧ сэні, тӧдмалӧй, шуас сійӧ...
Ой, весиг страшнӧ меным!..
Гашкӧ, дерт, сійӧ и вунӧдас ме йылысь, а друг оз вунӧд.
Ме жӧ ӧні нэм кежлӧ спокойсӧ вошта.
— Энлы, нылӧй, ми ставным воштім спокойнымӧс тайӧ сёрниысь.
Висьтав, Вениаминович, ставсӧ медбӧръя кывйӧдз.
Секретъяс тані некутшӧм оз вермы лоны.
Воропаев кутіс висьтавлыны Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый сёян кузя юалӧмӧ веськӧдлан котыр босьтчас, кыдзи аслас кадӧ босьтчылісны промышленносьтӧ, мый сьӧкыдлунъяс мыйкӧдыра кадсяӧсь да колӧ думайтны, кыдзи миянлы тані кыпӧдны овмӧслысь став видъяс.
Городцов кывзіс, недӧвӧля чукрасиг.
— Кыдзи кытшӧ веськалім, веськыд кыв.
Сьӧкыд положенньӧӧ тэ миянӧс сувтӧдін, — шуис сійӧ, кор Воропаев помаліс висьталӧмсӧ.
— Мый бур кывйӧн казьтыштін, сыысь, дерт, аттьӧ, а мый лишка кватитін — тайӧ этшысь петӧмтор.
Збыльысь, сетас приказ видлавны... а миян мый?.. Со жӧ тэ кутшӧм морт, Алексей Вениаминович, видзчысьтӧм.
— Да, вывтіджык агитируйтӧма лои, — сӧгласитчис Городцовкӧд Цимбал. — Ӧні кӧть ас вомӧныд чеччышт, а лыдпасъяс колӧ сетны.
Найӧ пыдіа лолыштісны.
Виктор Огарнов содтіс:
— Награда быттьӧ пӧлучитім, а мыйысь — ог тӧдӧй.
— А кутшӧм экспериментъяс сэні вӧчалӧ Иван Захарычыс? — юаліс Юрий. — Миянлы колӧ сійӧ Иван Захарычсӧ топӧдлыны, тӧдмавны, кутшӧм сылы сӧвет сетӧма.
Старик горш.
Тӧрыт ме сійӧс аддзылі — ӧти кыв сійӧ меным эз висьтав.
— Висьталас сійӧ тэныд!
А ӧд, куш плеша чӧрт, ачыс нинӧм вылӧ делӧнас оз справитчы, — и Цимбал шуис Городцовлы: — Мунам сы ордӧ?
— Быть, — вочавидзис мӧдыс. — Колӧ пыр жӧ босьтчыны кутчысьны практикаӧ.
Мунам.
Варвара Огарнова шумӧн уськӧдіс табурет, котӧрӧн петіс жырйысь.
Чужӧмыс сылӧн синва петӧмысь кутчысьӧмысла вӧлі гӧрд.
Сійӧ заводитліс мыйкӧ шуны, но сӧмын ӧвтыштіс кинас ӧдзӧсӧд петігӧн.
Сы йылысь нинӧм вӧлі абу висьталӧма, да тайӧ зэв ёна сійӧс ӧбӧдитіс.
Ставлы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд Варвара вӧсна.
— Мӧдӧдчим, мӧдӧдчим, — тэрмасьны кутіс Городцов.
Кутісны прӧщайтчыны.
Аннушка Ступина решитіс тшӧтш мунны ставыскӧд, кӧть эськӧ Лена сійӧс вӧлі кольӧдӧ.
— Ог, ог, ме муна жӧ, ме ог вермы, — шуаліс Аннушка. — Ме кутшӧмкӧ мӧд лои, Лена, ті тӧданныд.
Ме пыр жӧ лои ыджыд, быттьӧ менӧ кывкутана удж вылӧ индісны.
Ог, ог, ме нинӧм вылӧ ог кольччы, кыдзи нӧ сідз, — и медводдза морт котӧрӧн петіс жырйысь дворӧ, мукӧдсӧ ас бӧрсяыс нуӧдӧмӧн.
Кор вӧлаыс вӧрзис, сійӧ горӧдіс сьывны, и дыр на сылӧн вӧсньыдик, челядьлӧн кодь гӧлӧсыс кыліс ывлавыв шум пыр.
Кӧкъямысӧд глава
Апрель заводитчигӧн коймӧд Украинаса фронт муніс Венгрия пыр Австриялань.
Моторизованнӧй поток муніс водзӧ быттьӧ тувсов ва, кодӧс некод оз вермы пыкны-кутны.
Мунісны водзӧ «газъяс», «сетезе», «эмкаяс», «виллисъяс», шомгагъяс кодь ляпкыдик «пежояс» да джуджыд, колченогӧй, бӧрнас водзӧ видзӧдысь «тигръяс», кодъяслӧн запаснӧй шинаныс водзвылас, а моторыс бӧрас, тышкасисны «доджъяс», «шевролеяс», «мерседесъяс», «ДКВ»-яс, кодъясӧс радейтӧмӧн шулісны «Пу-Клей-Ва» («Дерево-Клей-Вода»), «хорхияс», «вандереръяс», «ганемакъяс», «адлеръяс», «штейеръяс», «фиатъяс», «ягуаръяс», «автоунионъяс», «изото-фраскинъяс», «испано-суизъяс», да ещӧ уна мукӧдпӧлӧс, нимъястӧм, сборнӧй, кодъяслы важӧн нин оз позь вӧлі корсьны некутшӧм ним либӧ тӧдмавны типсӧ либӧ маркасӧ.
Боевӧй подразделенньӧяс бӧрся тэрмасисны тылъяс.
Уна сё кельыдвиж рӧма ёсь сюра ӧшъяс да гырысь тушаа паськыд лыяса, рос кодь дженьыдик бӧжъяса уна сюрс вӧвъяс, кодъясӧс вӧлі доддялӧма подводаясӧ, фургонъясӧ, каруццоясӧ, арбаясӧ, фаэтонъясӧ, кабриолетъясӧ, плетёнкаясӧ, тачанкаясӧ; лыдтӧм велосипедъяс — нывбабаяслы, мужичӧйяслы, ордйысьысьяслы, челядьлы, грузӧвӧйяс, кодъяслӧн ящикныс водзын; важъя дормезъяс да весиг дворечса — зарни гербъясӧн — колян нэмся кельыдлӧз венскӧй каретаяс, дзуртысьяс да укшальяс, кыскасян пос тшупӧдаӧсь, кучерлы джуджыд кӧзлаясаӧсь да кузов мышкас лакейяслы балкончикъясаӧсь; астраханьса степъясысь верблюдъяс да Таджикистанысь осликъяс, посньыдик, читкыль гӧна монголияса пӧвъяс — нуисны ас выланыс наступайтысь армиялысь овмӧссӧ.
Пехота, сідз шуны, дугдіс овны.
Ставыс муніс мый вылын кӧ.
Некод эз мун восьлӧн пастукъяс кындзи, кодъяс вӧтлісны ыжъяслысь, порсьяслысь да мӧсъяслысь зэв гырысь стадаяс, кодъяс лэптылісны помтӧм бус армияса поток помас.
Да и пастукъясыс зумыша пукалісны мӧсъяс вылын.
Уна дас приказъяс транспорт пӧрадокӧ вайӧдӧм йылысь да маршлӧн культура йылысь эз век вайлыны колана эффект.
Ӧні, кор война матысмис дыр виччысян цель дінӧ, быдӧн мечтайтісны, кыдз позьӧ ӧддзӧдны темпъяс да некодлы нин абу окота вӧлі рашкыны сапӧгъяссӧ венгерияса да австрияса асфальт кузя, а окота вӧлі локны вермӧм дінӧ мый вылын кӧ трофейнӧй вылын.
Будапешт дорын да Балатон ты дінын кузя нюжалӧм бойяс бӧрын мудзӧм да ёна шочмӧм полкъяс, кӧні вӧлі вӧвлытӧм ыджыд прӧчент стройӧ кольӧм раненӧйяслӧн, ӧні ӧти войӧн мунлісны ветымын километр, суткинас — сё километр.
Кутшӧм сэні, чӧрту, пехота вермис панласьны рӧдтӧмӧн мунысь тайӧ войскаыскӧд, коді ачыс вердіс ассьыс ӧшъяссӧ да ачыс жӧ тыртліс ломтасӧн ассьыс мотоциклъяссӧ да автомобильяссӧ, ни ломтас, ни сёян-юан, нинӧм, боеприпасъяс кындзи, кортӧг, сӧмын пыр водзӧ и водзӧ война помлань дугдывтӧг мунны корӧмӧн.
Веналань ӧдӧбтӧм колӧ вӧлі лоны чорыдӧн, стӧчӧн, тайӧс ставыс зэв бура гӧгӧрвоисны, да медводз бӧрӧ вӧлі кольӧма ӧшъясӧс.
Ӧшъясӧн кыскан обозъясӧ меститчисны раненӧйяс, кодъяс, став приказъяслы паныд, мунісны эз тылӧ, асыввылӧ, госпитальяслань, а водзӧ асланыс дивизияяс бӧрся, но насянь бура ылын, медым некодлы не мешайтны.
Ӧшъяс вылӧ жӧ вӧлі сӧвтӧма эмбурлысь юкӧнсӧ, кодӧс водзджыксӧ нулісны грузӧвикъяс вылын.
Ӧшъяс вылын нуисны трофейяс, кодъяс оз ковны вӧлі бойяслы.
Ӧшъяс вылын муніс медся тылӧвӧй тылыс, муніс ньӧжйӧ, но век жӧ эз сулав ӧти местаын, а быттьӧ участвуйтіс ставӧн водзӧ мунӧмын.
Зэв лӧсьыд вундаса векньыдик австрияса туйяс эз тӧрӧдны став тайӧ ӧшъясыслысь да вӧвъясыслысь визувсӧ, ставыс тайӧ туйяс крестасянінъясын да недыркада посъяс дінын дыр кежлӧ сибдыліс немеч лётчикъяслы радлун вылӧ, кодъяс дугдывтӧг бомбитісны тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд чепъяссӧ.
Но уськӧдчылӧмъяс дырйи некод эз пышйывлы, эз разӧдчывлы, а быдӧн нӧрӧвитіс шежлӧмас корсьны прӧст кост да петны водзӧ, мукӧдӧс панйӧмӧн.
Но Вена дорӧ сибаланінъяс вылын нинӧмсьыс видзчысьтӧма артмӧм обозъяс ӧшъясысь да вӧвъясысь вӧлі кольӧма бӧрӧ да найӧ кыссисны кык-куим вуджӧм сайын подув вынъяс бӧрын, а туйяссӧ босьтісны вывті ӧдйӧ лэбысь грузӧвӧй да легкӧвӧй автомобильяс.
4-ӧд Гвардияса армия, кытчӧ пырліс Воропаевлӧн корпусыс, пырис немечьяслӧн пельпомъяс вылын медводзсӧ Вена лунвыв бердъясӧ, а сэсся, веськыдвывсьыс суседсӧ вежӧмӧн, паніс бойяс Зиммеринг район бердъясын, карса асыввыв вежтасъясын.
Александра Ивановна Горева, коді став тайӧ кадсӧ мунліс медсанбаткӧд, ӧні вӧлі кутшӧмкӧ кадколаст кежлӧ армияса хирург веськӧдлӧм улын да вермис эськӧ аддзыны уджсӧ хирургияса госпитальын, но сійӧ чорыда сувтӧдіс сы йылысь, мый тайӧ лунъясӧ кутас уджавны сӧмын Венаӧс штурмуйтысь дивизияяс медсанбатъясын.
Сулалісны водз воӧм апрель лунъяс, тӧлаӧсь, но шоныдӧсь.
Дунай бердса ыждалысь тулыс тайӧ воас вӧлі торъя нин дзерӧдчысь, — шинельтӧг вӧлі ыркыд на, шинельӧн — жар.
Александра Ивановна лӧсьӧдчис мӧдӧдчыны дивизияӧ, коді писькӧдчис лунвывсянь, да корсис нин пӧпуттьӧ мунысьясӧс да судзӧдіс машина, кыдзи друг пӧшти туйӧ вӧрзьӧдчан здукӧ сылы вӧзйисны мунны асыввыв кар гӧгӧръясӧ, кӧні колӧ вӧлі пыр жӧ вежны суседӧс, а ӧти сайын лӧсьӧдны йитӧд Дунай флотилиякӧд.
Чайтісны, мый Вена вӧсна бойяс — будапештса опыт арталӧмӧн — лоӧны кузь кадсяӧсь, воштӧмъяс — тӧдчанаӧсь, ас кадӧ раненӧйясӧс эвакуируйтӧм йылысь юалӧм босьтліс ыджыд тӧдчанлун.
Но Александра Ивановна, сӧветъяс да индӧдъяс кывзӧм бӧрын, дзик стӧча тӧдіс, мый некодкӧд сёрнитчыны раненӧйясӧс петкӧдӧм йылысь оз понды, а кутас шедӧдны сӧмын ӧтитор, медым йӧз веськалісны операция вӧчан пызан вылӧ ранитчӧм бӧрын час мысти дорысь не сёрӧнджык.
Кишинёвлӧн, Яссылӧн да торъя нин Будапештлӧн опыт висьталіс сылы, мый раненӧйӧс оз ков нуны тылӧ да мый опыта бурдӧдысь кияс, кодъяс дасьӧсь сетны оз кӧ ёртасян, то век жӧ вежавидзан отсӧг, ӧні, кор ми вермам, сюрӧны быдлаын.
Сылы уси тӧд вылас, кымын дзоньвидза да ён мужикъяс сойясас гӧрд крест кӧртӧдъясӧн шӧйтісны Будапешт уличаяс вылын либӧ шойччисны сылӧн гуясын кар вӧсна медся чорыд бойяс дырйи.
Ӧтияс на пиысь шуисны асьнысӧ врачьясӧн, мӧдъяс вежавидзана — сӧмын студентъясӧн-медикъясӧн, коймӧдъяс уджалісны санитаръяс-новлӧдлысьяс пыдди, нёльӧдъяс вӧліны сӧмын врачьяслӧн рӧдвужъясӧн, но сулалӧ вӧлі Александра Ивановналы аддзыны на пиысь ӧти збыль бурдӧдысьӧс, сувтӧдны сы дінӧ медсестраӧс да сетны тайӧ мортыслӧн кывкутӧм улӧ весь олысьяслысь став тайӧ шума да весиг, пӧжалуй, эскыны позьтӧм бандасӧ, кыдзи кык час мысти му улын сылӧн вӧлі нин лӧсьӧдӧма зэв бур кӧртасянін, коді зэв бура уджавліс кымынкӧ лун помся да лыбӧдліс ставлысь ошкӧм.
...Армиялӧн мӧд эшелон сулаліс километр комын вит сайын Венасянь асыв-лунвылын.
Кӧть и жаль, гражданскӧй мортлы абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм «мӧд эшелоныс», да сы вӧсна мый ӧнӧдз некод на эз висьтавлы тайӧ аслыспӧлӧс организмлысь олӧмсӧ, то некод дінӧ ыстыны, адресуйтны быдтор тӧдны кӧсйысь лыддьысьысьӧс.
Мӧд эшелон — тайӧ, пӧжалуй, сійӧ, мый театрын позьӧ шуны спектакльлӧн «кулиса сайӧн».
Спектакльсӧ ворсӧны актёръяс, а йӧз, кодъяс сійӧс дасьтісны, мудза да весиг веськодя видзӧдӧны актёръяс вылӧ бокиса ложаяссянь да балконъяссянь.
Театрлӧн мӧд эшелон — сійӧ вурсьысьяс, гримируйтысьяс, плӧтникъяс, посйӧд югдӧдысьяс, шы ладмӧдысьяс, сценаса механикъяс.
Мӧд эшелонын — абу солистъяс, а вӧчасьысьяс, абу геройяс, но героизмсӧ могмӧдысь йӧз, абу найӧ, коді решайтӧ, а найӧ, коді дасьтӧ тайӧ решениньӧяссӧ, тайӧ войналӧн быд лунся бухгалтерия.
Мӧд эшелон — госпитальяс, складъяс, мастерскӧйяс, типографияяс да редакцияяс.
Тані вурӧны сапӧгъяс, пукталӧны дӧмасъяс гачьяс вылӧ, дзоньталӧны танкъяс, чукӧртӧны да сеталӧны боеприпасъяс да ломтас, нуӧдӧны воштӧмъяслы да наградаяслы, трусостьлы да геройстволы учёт.
Тані судитӧны.
Тані видлалӧны суклясьысьясӧс да вӧчалӧны судзсьытӧмъяс вылӧ актъяс.
Та вӧсна мӧд эшелон олӧмын эмӧсь сӧмын тылса зумыдлунлӧн, ӧткодьлунлӧн да ладмӧмлунлӧн элементъяс.
Тані пыр унджык пӧрадок да стӧчлун.
Тані весиг корсюрӧ ветлӧны мӧда-мӧд ордӧ гӧститны, чукӧртчывлӧны «пулька» вылӧ.
Мӧд эшелонса йӧз регыдджык служакъяс, а абу воинъяс, но век жӧ война вылын найӧ вывті тӧдчана элемент, да натӧг оз вермы лоны воинлӧн героизм.
Горева эз радейтлы мӧд эшелонсӧ да сылысь йӧзсӧ да омӧля лӧсявліс накӧд.
Сійӧс кутны вермытӧма кыскыліс матӧджык ӧпаснӧйтор дінӧ, кӧть эськӧ сійӧ эз вермы не гӧгӧрвоны, мый тані сійӧ жӧ самӧй йӧз, мый и мӧд эшелонын, сӧмын, гашкӧ, ёнджыка лыйлӧмъяс.
Ассьыс коричневӧй чемоданчиксӧ босьтӧмӧн, Александра Ивановна мӧдӧдчис восьса «виллис» вылын доктор Томашевкӧд компанньӧын, войнаӧдзса профессия серти гинекологкӧд, коді лоис тӧлктӧм военнӧй хирургӧн, да кодӧс ёнджыкасӧ используйтлісны администратор пыдди.
Тайӧ вӧлі мӧд эшелонлӧн тшӧкыда овлана сэтшӧм мортӧн, коді, шуны кӧ, и эз дзеблы, мый сійӧ чужлӧма потасъясын да бомбоубежищеясын дзебсясьӧм вылӧ.
Сійӧ вермис висьтавны ас йывсьыс кӧть кутшӧм пежтор, медым сӧмын кыпӧдны серам.
Тайӧ вӧлі код, вӧв чужӧма, неыджыд, кыз рушкуа морт.
Пиньясыс сылӧн зывӧка чурвидзисны, быттьӧ пуктӧм пиньяс.
Сійӧ эскӧдліс, мый томдырйиыс вӧлі комедияса актёрӧн да весиг гижліс пьесаяс.
Чӧрт сійӧс тӧдӧ, гашкӧ и збыль, сійӧ босьтчыліс быдторйӧ.
Ичӧтик «виллис» ӧдйӧ петкӧдіс найӧс зэв бур асфальтируйтӧм шоссе кузя ылӧ асыввылӧ карсянь да, пӧшти дзик Дунай бердӧ матыстчӧмӧн, став туй юӧртан небӧгъясын индӧм сійӧ нималана автострада дорӧ, коді мунӧ Братиславасянь Вена вылӧ, — крута бергӧдіс сы вылӧ да зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис карланьыс.
Руд руыс улын ӧшаліс Вена весьтын, кыдзи арся Ленинград весьтын, но Дунай вылын, сылӧн югыдвеж діяс вылын да шоссе вылын вӧлі шондіа да шоныд.
Енкай, вывлань кытшъясӧн кайӧмӧн, нуис енэжас ассьыс сьыланкывсӧ, кыдзи миян Рочмуын, кӧнкӧ Мича Мечын.
Саридзса батареяяс сулалісны самӧй туй дорас.
Дерт, кыдзи и пӧлагайтчӧ, морякъяс нинӧм вӧлі оз тӧдны, кутшӧм стрелковӧй часьтъяс сулалӧны водзын да и сулалӧны-ӧ найӧ сэні.
Найӧ спокойнӧя нуӧдісны би Дунайлӧн шуйга вадор кузя, нинӧмӧн мукӧдторйӧн интересуйтчытӧг.
Век жӧ батареяса шопер кыдзсюрӧ висьталіс, мый талун асывнас кутшӧмкӧ корпуслӧн штабыс сулаліс ыджыд шойна вылын Зиммеринг район гӧгӧрын, куим километр сайын сёрнитанінсянь.
Моряклӧн ӧшыбка либӧ лӧсявтӧмтор вӧсна Горевалӧн машинаыс векньыдик, няйт, пӧжарӧн тшынасьӧм, джуджыд гажтӧм керкаяса кар бокса уличаысь регыд петіс веж, пуясӧн садитӧм шойна вылӧ; шойнаыс вӧлі важ нин да ыджыд, жугӧдлӧм кирпичысь оранжевӧй туйясӧн, туйвежъяс вылын стрелкаясӧн да чигаркапомъяслы да ёглы аллеяяс пӧлӧн урнаясӧн.
Сьӧд клеёнкаа фартука да сэтшӧм жӧ сой сайӧда старик чышкис медшӧр аллеясӧ, коді вӧлі тырӧма неважӧнся бомбёжка бӧрын увъясӧн да пу коръясӧн.
— Веськыдвылӧ, а сэсся кык аллея бӧрын шуйгавылӧ, — горӧдіс сійӧ, Горева тшӧктіс сувтны.
Старик, чуймыштӧмӧн, лэптыштліс фуражкасӧ.
— Кытчӧ ті миянлы туйсӧ индінныд?
— О, дерт, композиторъяслӧн секторӧ, мадам, — тӧдчана вочавидзис стӧрӧж. — Рочьяс признайтӧны миянлысь сӧмын музыка, — шога нюммунӧмӧн содтіс сійӧ.
— Аттьӧ...
Мунӧй, кытчӧ сійӧ индіс...
Машина друг сувтіс, — сійӧ неуна эз зурась легкӧвӧй да грузӧвӧй машинаяслӧн кузь колонна вылӧ, коді вӧлі потшӧма вомӧна аллеясӧ.
Морт ветымын кымын миян йӧз, медсясӧ офицеръяс, сулалісны неылын.
Кысянькӧ кыліс гудӧк шы, виноград виналӧн кокньыдик дук.
Кык лейтенант кыскисны зэв ыджыд металлическӧй венок, кодӧс, тыдалӧ, босьтӧмаӧсь матыса гу вылысь.
Горева вӧлі сэні сулалысь офицеръяс пӧвстын звание сертиыс ыджыдӧн, да кежисны сы водзын, шензяна сы вылӧ видзӧдӧмӧн.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн прӧйдитіс йӧз костті да воис ичӧтик площадка вылӧ, кодӧс топыда вӧлі кытшалӧма памятникъясӧн да решёткаясӧн, пӧшти площадка шӧрас ӧти ыджыд памятникӧн.
Сійӧ лыддис сы вылысь «Ludwіg van Beethoven», но ловъя аллеяыс эз лэдз сылы сувтны Бетховенлы памятник дорын да веськӧдіс сійӧс веськыдвылӧджык — венскӧй вальсъяс лӧсьӧдысь Штраус гу вылын памятник дорӧ.
Том баянист, самӧй постамент дорас ӧти пидзӧс вылас сулалӧмӧн (тыдалӧ, кутшӧмкӧ збоймӧм фотограф либӧ кинооператор тшӧктӧм серти), дась вӧлі заводитны.
Горева чуймис, кор аддзис, мый гу вылыс вӧлі тыр ловъя дзоридзьясӧн, а металлическӧй венокъясыс, вӧлӧмкӧ, колӧны фон вылӧ.
— Тайӧ и эм Штрауслӧн гуыс? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс сійӧ, кӧть эськӧ и аддзис гижӧдсӧ.
Памятникыс сылы эз кажитчы.
Пасьтӧм нывбабаяс дыша бергалісны, кажитчӧ, чипсасян шыяс улын.
Татшӧмӧсь ӧмӧй образъясыс Вена вальсъяслӧн — лӧсталанаяслӧн, поэтическӧйяслӧн, керанаяслӧн, шензьӧданаяслӧн, весиг кор найӧс кывзан йӧктытӧг?
— Стӧч, медицинскӧй службаса подполковник ёрт, Штрауслӧн, — вочавидзисны Горевалы ӧттшӧтш. — Тані найӧ ещӧ быдса взвод.
Тэрмасьӧмӧн кушинсӧ кытшовтӧмӧн да муртса тӧд вылас босьтны удитӧмӧн, мый тані и Брамс, и весиг Ланнер, сійӧ ӧдйӧ прӧйдитіс аслас «виллис» дінӧ.
Тайӧ гуяс дінӧ колӧ на нӧшта ӧтчыд волыны, но ӧтнаслы нин.
— Кытчӧ, Александра Ивановна? — медводдза ӧд сюйӧмӧн да пыр жӧ кокниа мӧд ӧд вылӧ вуджӧмӧн юаліс шопер.
— Карӧ!
Бойяс мунісны коймӧд лун, да асыввыв секторын, буретш сыын, кытчӧ воис Горева, Пратер да Дунайса канал районын, вӧліны торъя нин чорыдӧсь.
Кык-куим местаын виӧм вӧвъяс куйлісны канал вомӧн поромӧн, да автоматчикъяс кыссьӧмӧн вуджалісны тайӧ вӧвъяс вывтіыс, пос вывті моз, мӧдар бокас, кодӧс кутісны на немечьяс.
Часысь часӧ юкӧнъясӧн жуглысисны да вайӧдсисны шогмытӧмлунӧ торъя керкаяс да быдса кварталъяс, босьтавсисны выль уличаяс.
Дугдывтӧг воалісны зэв уна пленнӧйяс.
Мукӧддырйиыс найӧ котӧрӧн петавлісны би улысь да сэсся, кӧть и важӧн нин лолісны лёк суӧмысь видзӧмын, дыр на котӧртісны кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Горевалы висьтавлісны, мый ӧти збой батальонын, коді муніс медся водзын, кӧні став йӧзыс кольӧма квайтымын мортысь не унджык, батальонса командирыс пленӧ сдайтчыны воӧм немечӧс бӧр вӧтлӧма, сылы висьталӧмӧн:
— Дюжинаысь этшаӧс ог босьт!
Сідзи и висьтав асланыд йӧзлы!
Час мысти тайӧ немечыс вайӧдӧма батальонӧ комын морт сайӧ ассьыс тӧдсаяссӧ, да мукӧд лунъясӧ ӧткаяс сэсся эз нин волывлыны.
Тайӧ да мукӧд пасъяс, кодъясӧс кывъясӧн он вермы висьтавны, петкӧдлісны Горевалы, мый мӧд эшелонын ӧшибайтчӧны нюжалан бойяс водзвыв висьталӧмнаныс.
Кар вӧсна бой либӧ, стӧчджыка, уна лунся да уна ног нуӧдан карса тыш, — медся сьӧкыд став сьӧкыд боевӧй операцияясысь.
Вӧрӧгкӧд матыстчан — лыда метръяс вылӧ, чорыд флангъяс абуӧсь, кыдзи абу мукӧддырйи и бура тӧдмалӧм тыл, а эмӧсь уличаяс, кодъясӧс удайтчис котӧрӧн прӧйдитны ёнджыка ли омӧльджыка мыжмытӧг.
Связь быд здук орласьӧ.
Вылісянь бомбитӧны и асланым и вӧрӧгъяс; некутшӧм оперативнӧй юӧръяс оз удит тышлӧн ловъя ӧдъяс бӧрся.
Медбӧрын, муувса плацдарм уна сюрс му увті ветланінъясӧн да базаясӧн дугдывтӧг грӧзитӧ виччысьтӧмторъясӧн.
Тадзи чайтісны, ылӧсас, став командиръяс, кодъяскӧд Горевалы удайтчыліс паныдасьлыны война вылын, да торъя нин тайӧ видзӧдласас кутчысьліс аслас кадӧ сылӧн тӧдсаыс Воропаев, но сылы аслыс век вӧлі гажа косясьны карын.
Шойна вылысь мунӧм бӧрын, кӧні вӧліны композиторъяслӧн гуяс, сійӧ локтіс генерал Короленколӧн дивизия сулаланінӧ; генерал вӧлі бур сьӧлӧма украинеч, кык пӧвста рушкуа, код вылӧ сійӧ кадысь кадӧ нывбаба ногӧн креставліс ассьыс небыдик, еджыд кияссӧ.
Короленко нимавліс аслас смеллунӧн да мудерлунӧн, да сылӧн дивизияыс вӧлі медбуръясысь ӧти.
Ӧні сійӧ косясис Дунайса канал вӧсна.
Медсанбат уджкӧд тӧдмасьны татчӧ воӧмӧн Горева пыр жӧ решитчис кольччыны дивизияас Вена мездӧмӧдз, да кӧсйис ӧні жӧ мунны медшӧр батальонъясысь ӧтиӧ.
Генерал Короленко гӧститӧдіс Гореваӧс зэв бур завтракӧн, а сэсся лэдзис, сы вылӧ медводдза керка пос вывсяньыс, а сэсся аслас патераса балкон вывсянь видзӧдӧмӧн да весиг кыкысь кымын чукӧстліс сійӧс, быттьӧ тӧдмасьӧмӧн, кыдзи сійӧ бергӧдчӧ, чатӧртлӧ юрсӧ вывлань да нюмъялӧ.
Сійӧ шевгӧдліс кияссӧ радысла, кыдзи болельщик, выль маркаа автомашина аддзӧмӧн.
Ньӧти манитчытӧг Горева пырӧдчис юр кольмӧдан уличса нервнӧй боевӧй олӧмӧ.
Батальонкӧд позьӧ вӧлі йитчыны телефон кузя, но мый вӧчсис ротаясын, сійӧс эз тӧдны и батальонъяс.
Раненӧйяс жӧ, кӧть Дунай сайсянь зэв ёна лыйлісны миномётъясысь да артиллерияысь, медсанбатӧ да медицина отсӧглӧн полкса пунктӧ воалісны неыджыд партияясӧн.
Горева гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ.
Сійӧ босьтіс аскӧдыс санинструктор Фрося Шаповаленкоӧс, коді талун вӧлӧма нин став подразделенньӧясын, да муніс батальонӧ, коді косясис километр джын сайын дорысь не ылынджык.
Найӧ мунісны жугӧдлӧм стенъяса да ӧградаяса дворъясӧд.
Вуджалісны ӧградаяс вомӧн, котӧртлісны паркъяс вомӧн да бара сайӧдчылісны керкаясӧ.
Сарайясын, вевта воротаяс улын да магазинъясын ломтысисны кухняяс, дзоньтавсисны танкъяс.
Ӧти дворын, тюкъяс вылын, кодъясӧс вӧлі вольсалӧма веськыда асфальт вылас, куйлісны сьӧкыда ранитчӧмаяс.
Виччысисны транспорт, но локны ӧні сылы вӧлі оз позь.
Векньыдик уличкостсӧ вӧлі тыртӧма гырысь эмторъясӧн, медым сайӧдны йитчан ветланінсӧ санитаръяслы.
Йӧзыс восьлалісны патераысь патераӧ нӧсилкаясӧн, стенъясын шомӧн вӧчӧм индӧдъяс серти мунӧмӧн, петлісны судтаяскостса ӧтъяинъяс вылӧ, лэччылісны пӧдвалъясӧ, вуджлісны дворъяс да бара и бара пыравлісны керкаясӧ.
Регыд Горева аслас туй ёрткӧд воис батальон сулаланінӧ.
— Ті абу фронтсянь, Александра Ивановна? — эскана юаліс санинструктор Фрося.
— Да, сэтысь.
Ме хирург.
— И веськыда тані операцияяс понданныд вӧчавны? — ещӧ ньӧти на эскытӧг, но век жӧ ёна заинтересуйтчӧмӧн юаліс Фрося.
— Ковмас кӧ.
— Штабын миян пыр жӧ тӧдісны, мый самӧй фронтсянь воӧма доктор.
Думайтам, мый кузя эськӧ тайӧ?..
Наступайтны, колӧкӧ, кутам, подполковник ёрт?
— Да ми, кажитчӧ, коймӧд лун нин наступайтам.
— Да тайӧ ӧмӧй наступайтӧм! — гораа шуис ныв. — Ми сэтшӧма нин, тӧданныд, ставным мудзим, эбӧсысь усим, ни унмовсьны, ни кусӧктор вомӧ босьтны, нинӧм абу окота — мунны и мунны эськӧ...
Сувтлӧй! — званиеяс йылысь вунӧдӧмӧн ыджыдалана сувтӧдіс сійӧ Гореваӧс.
— Мый нӧ?
— Видзӧдлӧй стена вылас!
Пыран-петан двор пыдіын еджгов стенаас вӧлі тӧдчӧны синмӧ шыбитчан еджыд чутъяс.
— Кор ме штабӧ муні, тайӧ эз на вӧв.
Снайпер кӧнкӧ тані. — И найӧ водісны паныда стена дорас.
Ӧкуратнӧя чышкӧм да ва швабраӧн ниртӧм асфальтируйтӧм двор ёг чукӧртан цинковӧй бакъясӧн, кодъяс важнӧя сулалісны пыді стена пӧлӧныс, да торйӧн металлическӧй лом вылӧ ящик, да сыкӧд орччӧн лыа тыра кӧкъямыс килограмма бумага пакетъясысь чипастор, тыдалӧ, ӧзтан бомбаяс кусӧдӧм вылӧ, — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм мирнӧй нога, мый веськыда терпитны позьтӧм вӧлі куйлыны тайӧ двор помас, коді вӧлі тыдалӧ дворӧ петысь этша вылӧ комын ӧшиньсянь.
И Горева, гӧрдӧдӧмӧн, чеччис.
Но ныв лёкысь сійӧс пыр жӧ бӧр уськӧдіс му вылӧ.
— Энӧ збоялӧй, доктор ёрт, донаӧй.
Тайӧ дворсьыс миянӧс талун, гашкӧ, кулӧмъясӧн петкӧдасны.
И тайӧ здукӧ, дзик кыдзи сцена вылын, воссис ӧти ӧдзӧс (тыдалӧ, гуся ветланін) да ар ветымына дама халатын да лёзьмӧм юрсиясас кутшӧмкӧ металлическӧй трубочкаяса, мыйкӧ ныр улас аслыс сьылӧмӧн вежавидзӧмӧн петіс дворӧ, киас ёг тыра зэв мича ичӧтик ведра нуӧмӧн.
Куйлысь нывбабаяс вылӧ синсӧ чӧвтлӧмӧн, быттьӧ сэні вӧлі стенаыслӧн вуджӧр, сійӧ койыштіс ёгсӧ 3 №-а бачокӧ, кодкӧд орччӧн найӧ куйлісны.
Сійӧ некодӧс оз аддзы.
Сылы нинӧмӧдз абу делӧ.
Сійӧ сьылӧ.
Горева чеччыштіс кок йылас.
Лыйӧм шы.
Орччӧн мыйкӧ зильмуні-жугалі.
Фрося быгыльтчӧ бокӧ, ас бӧрсяыс Александра Ивановнаӧс кыскӧмӧн, да найӧ аддзӧны, кыдзи халата нывбаба (шӧйӧвошӧмӧн) чукӧртӧ асфальт вылысь жугалӧм ведра торъяссӧ (сійӧ вӧлӧма фаянсысь) да шыблалӧ найӧс 3 №-а бакӧ, бергӧдчывтӧг, дивуйтчытӧг да увгытӧг.
— Аддзанныд, кутшӧм история, — шуӧ Фрося. — Эз инмы!
Сэк кості дама мунӧ нин бӧр.
— Коді лыйис? — Горева оз сы мында виччысь вочавидзӧмсӧ кывъясӧн, мыйда чужӧм вежсьӧмнас.
— Ме ог тӧд, — кылӧ сійӧ, да мыйкӧ «воропаевскӧй» друг топӧдӧ Горевалысь кӧсичаяссӧ кутны вермытӧм этшысь петӧмӧн.
— Сулавны, кор тіянкӧд сёрнитӧ роч офицер!
Вочавидзны менам юасьӧм вылӧ!
Коді лыйис?
Сійӧ кылӧ, кыдзи сы мыш сайын воссялӧны ӧшиньяс.
— Мадам, прӧститӧй, ме дзик цивильнӧй нывбаба...
Горева восьтіс кобурасӧ.
— Мадам офицер...
Прӧститӧй, прӧститӧй...
Господин офицер... лыйлӧны корпуссянь, кытысь ме некодӧс ог тӧд.
— Мунӧй сійӧ корпус дінас и гора висьталӧй, мый кылас кӧ нӧшта ӧти лыйӧм шы, то тіянӧс — именнӧ тіянӧс — лыйласны места выланыд.
Мунӧй!
Нывбаба лэптыштліс пельпом вечикъяссӧ, муӧ видзӧдӧмӧн:
— Ме абу пасьтасьӧма... — но пыр жӧ тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис двор пытшкӧ, тӧлӧн паськалысь халатиксӧ кутӧмӧн.
Котӧрӧн воис мужичӧй сояс гӧрд крестӧн.
Сійӧ вӧлі бур костюма да зэв няйт югыд плаща.
— Висьталӧй...
Верма-ӧ ме вӧзйыны ассьым услугаяс?..
— Ті врач?
Абу.
Студент-медик?
Абу.
Санитар?
Тшӧтш абу.
Коді нӧ ті?
Ага!
Философия кузя доктор.
Ті танӧсь, медым новлыны раненӧйясӧс да колльӧдны найӧс гортаныс кӧртасьӧм бӧрын?
Сідз.
А кӧні тіян кӧртавлӧны?
Мӧд судтаын.
Мыйла абу первойын?
Онӧ тӧдӧй?
Петкӧдлӧй, кӧні сійӧ.
Фрося!
Тэ, донаӧй, олышт дворас да аддзан кӧ раненӧйясӧс, бергӧдав татчӧ, мӧд судтаас.
Но бурджык дажӧ первояс.
— Тіянлы автоматыс оз ков, медым сёрнитчыны?
— Менам эм «вальтер».
Оз ков.
— Тайӧ жырйын лоӧ кӧртасянін, — шуис Горева.
— Тайӧ гостинӧй, мадам.
Но, прӧститӧй, кыдзи ті аддзанныд коланаӧн, сідзи и лоӧ вӧчӧма...
— Мукӧд сизим вежӧсас должен лоны тӧрӧдӧма кызь вит раненӧйӧс.
— О, мадам, sʼest іmpossіble.
Витысь не унджык.
— Тіян сідз шусян санитарнӧй коллективын лыддьысьӧ дас кык зэв дзоньвидза мужичӧй...
— Мадам, найӧ музыкантъяс, насянь унасӧ оз позь требуйтны.
— Да дас вит нывбаба!
— Гӧтыръяс, гӧтыръяс, мадам, гӧтыръяс да прислуга...
Кора менӧ прӧститны.
— Кызь сизим мортысь сӧмын ӧти врач да ті лоанныд занятӧсь уджӧн, мукӧдыс мед сетасны раненӧйяслы ассьыныс койкаяссӧ.
Недыр кад кежлӧ.
Но ме ог кут сюйсьыны.
Тіянӧс, господин Макс Либерсмут, ме сідзи и гижи.
Со медводдза асвӧляа кӧртасянін философия кузя доктор Либерсмутлӧн.
Сиа тіянлы вермӧм.
Ме видлала тіянлысь уджнытӧ вит да квайт час костын рытнас венскӧй кад серти.
— Ме нимкодяся тіян повтӧмлунӧн, мадам, ме ог куж синлы эскыны... — ропкис философ.
— Тайӧ зэв абу кад серти, доктор Либерсмут.
Талун синъясыд тіянлы зэв ёна ковмасны.
Горева заводитӧ куритны.
Философия кузя доктор, яндысьтӧг, апалӧ вомнас сыӧн лэдзан табак тшынсӧ.
Чужӧм вылас сылӧн ыджыд радлун.
— Ті важӧн энӧ куритлӧй, господин доктор?
— О, мадам, pendant guelgues moіs.
О, зэв ыджыд аттьӧ, зэв ыджыд аттьӧ...
Тырмас, тырмас, куимысь не уна.
Кутшӧм чӧскыд!
Дерт, Болгария?
Абу, мый ті?
Збыль?
Мгм...
Зэв бур...
Ме видза мундштуксӧ...
Меӧн куритӧм медводдза сӧветскӧй папироса...
И сымда экзотика...
Жоржьен!
Сійӧ кӧлдуйтіс менӧ аслас чӧскыд дукнас...
Дзик збыль...
Мадам тшӧтш жоржьен?
— Абу, ме абу грузинка, ме роч.
Прӧщайтлӧй.
Сідзкӧ, вит да квайт час костын.
— Ме виччысьны кута, мадам.
Раненӧйяс локтісны уна кодь.
Ӧтка снайперӧн вӧчӧм пробка дыр найӧс кутӧма кӧнкӧ туяс, вӧлі зэв ёна мудзӧмаӧсь да вынтӧммӧмаӧсь, сымын колӧджык вӧлі налы ӧні тайӧ кӧртасяніныс батальон да полк костын джын туй вылын, кор снайпер эз кут мешайтны да туйсӧ вӧлі весалӧма.
Ёг улӧ цинкӧвӧй бакъяс дорын, кузь бедь йылын, вӧлі ӧшӧдӧма нин транспарант, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Гошпиталь 25 мортӧдз».
Либерсмут видлаліс ранитчӧмаясӧс.
Доктор Гобошек (венскӧй чех) да доктор Иоганн Баллеш (венскӧй мадьяр) кӧртавлісны.
Фрау Зельцер, сербка, йӧзкостса операысь скрипачлӧн гӧтыр, вӧлі вуджӧдчысьӧн.
Армияса вынсьӧдӧм группаысь кык медсестра, кодъясӧс корсис Фрося, босьтчисны уджӧ.
Ылі жыръясын кылісны нин патефонлӧн шыяс.
— Медся главнӧйыс, мадам, медым миянӧс эз бомбитны, — кыдзи пытшъясӧн мучитӧм пон, став тушанас дрӧгмуналӧмӧн, шуис Либерсмут, Гореваӧс двор кузя колльӧдіг.
Найӧ буретш вӧлі мунӧны асывсяньыс на снайперӧн лыйлӧм эсійӧ мустӧм ёг ящикъяс дінті.
— Тайӧ абу медшӧрыс, доктор Либерсмут.
Медся медшӧрыс, медым ті лоинныд йӧзӧн.
— Рardon?
Прӧститӧй...
— Йӧзӧн, йӧзӧн.
— Ак, сідз!
Лоам, мадам, лоам.
Медым миянӧс сӧмын оз бомбитны, ми лоам тіянлы кӧть кодӧн.
Тайӧ Вена, мадам, мый ті кӧсъянныд!
Вена!
Ӧбичаыс ёнджыка музыкальнӧй, а абу чорыд.
Климат небыд, но ышнясьысь, вежавидзан сяма, абу ӧмӧй сідз?
Сійӧ мусмӧдӧ ас дінас, тайӧ зэв бур климатыс, да Венатӧг сьӧкыд нин, кыдзи... ті гӧгӧрвоанныд менӧ, мадам... кыдзи тэныд дона морттӧг.
Абу ӧмӧй сідз?
Да сэсся — тайӧ beaux arts, тайӧ искусствоясыс, а?
Натӧг оз позь.
Найӧ — сынӧдлӧн тэчасын.
Кӧсъям-ӧ, огӧ кӧсйӧй, но йӧктам...
О, мадам, энӧ сералӧй!..
Ми йӧктам нэмъясӧн.
Тайӧ tradіtіon нин.
Прӧститӧй.
Да, да, гӧгӧрвоа...
А рытъявылыс Горева пукаліс самоходка броня сайын.
Орчча дивизияын, коді вӧлі пырӧма пӧшти кар шӧрас, векньыдик да юкмӧсъяс кодь джуджыд уличаяс лабиринтӧ, вӧлі ранитчӧма медшӧр полкса командир Голышев да Горевалы звӧнитісны, медым сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, сы вӧсна мый ӧтказывайтчӧ мунны госпитальӧ.
Горева вӧлі неылын сысянь.
Но сійӧ, мый карта вылын вӧлі дзик орччӧн, олӧмас вӧлі торйӧдӧма тышӧн.
Самоходка тӧвзис пӧжаръяс би пыр да пулемётъясӧн ёна лыйсьӧм улын.
Шоперлы мышкӧн пукалысь Горева аддзис сӧмын уличаяслысь сійӧ юкӧнъяссӧ, кодъяс вӧлі кольӧны ӧдйӧ мунысь орудие бӧрын.
Карыс сылы эз зэв кажитчы.
Уличаяссӧ вӧлі зэв бура вольсалӧма, но найӧ — векньыдӧсь, шуштӧмӧсь да бусаӧсь.
Вежӧд пӧшти некӧн эз тыдав.
Тшын рӧма зданньӧяс эз кажитчыны мичаӧн.
«Кӧні нӧ ошкана венскӧй уютыс?» — пыр юасис сійӧ ассьыс.
Тротуаръяс вылын визьӧн-визьӧн куйлісны кулӧм немечьяс тыра нӧсилкаяс.
Тыдалӧ, найӧс кытчӧкӧ вӧлӧм нуӧны да туй джынъяс шыбитӧмаӧсь.
Регулировщик, коді сулаліс пидзӧсъяс вылас зенитка сайӧд улын, горӧдіс:
— Онӧ докторӧс вайӧй?
— Докторӧс, докторӧс...
Виччысь — лямӧдам.
Горева чеччыштіс машина мунігас на.
Сійӧс кутыштісны киняулӧдыс да кодкӧ кыскыны пондіс шинель клястикӧдыс.
— Видзчысьӧмӧнджык, пӧжалуйста.
Дас квайт тшупӧд улӧ.
Тані миян ка-пе.
Зэв югыд би кучкис Горевалы синъясас, да здук кежлӧ сійӧ куньліс синъяссӧ порог вылас сувтлыштӧмӧн, сійӧ казяліс, мый жырйын зэв уна йӧз.
Кодкӧ копрасис сылы, но сійӧ некодӧс эз тӧд.
Падмӧмӧн, некод вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ джын гӧлӧсӧн тшӧктіс:
— Кора лишнӧйясӧс петны.
Некод эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый виччысьӧны сылысь кыв майорлӧн состоянньӧ йылысь.
Кӧртӧдсӧ вӧчысь врач зумыштчӧмӧн пукаліс ранитчӧмлӧн крӧвать дорын.
Сылы вӧлі кызь вит арӧсысь абу унджык да сійӧ вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма.
— Видза оланныд, майор, — Горева пуктіс ассьыс кисӧ Голышевлӧн пӧсялӧм виж кипыдӧсӧ, пыр жӧ казялӧмӧн, мый раненӧй воштӧма уна вир, мудзӧма да нервничайтӧ. — Мый лои?
Том врач, тшӧкасӧ ниртышталіг, юӧртіс:
— Тыас осколок.
Пыр жӧ эвакуируйтны, ме ногӧн.
Голышевлӧн чужӧмыс да, медсясӧ нин, синъясыс вӧліны дзик яснӧйӧсь, бодрӧйӧсь.
— Эвакуируйтны?
Пульсыс кутшӧм, температура?
Врач сетіс сылы кыдзсюрӧ гижӧм юӧръяса бумагатор.
Лыддигас Горева вӧчис чуймана чужӧм.
— Сӧмын и ставыс?
Осколокыс вӧлі, тыдалӧ, эз тыас, а ордлыяс костас, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый Голышевӧс век жӧ оз позь эвакуируйтны сэки, кор полкыс сылӧн косясьӧ кар шӧр вӧсна.
Сійӧ видзӧдліс Голышевлы синъясас.
Голышев гӧгӧрвотӧма мигнитыштіс сылы.
— Огӧ кутӧй тэрмасьны, — шуис Горева, быттьӧ нинӧм эз казяв. — Голышев, тыдалӧ, оз нин сэтшӧм омӧля кыв асьсӧ, оз сулав сійӧс травмируйтны.
Кӧні тіян тані телефоныс, ме звӧнита, мый недыр кежлӧ кольччыла тіян ордын.
— Миян олан ногыс сэтшӧм прӧстӧйиник... — гӧлӧснас тӧдчӧдӧмӧн шуис врач, — мый майор ёртлӧн интересъясын...
— Колльӧдӧй вай менӧ телефон дорӧ, — орӧдіс сійӧс Горева да чеччис.
Туйсӧ сылы потшис кутшӧмкӧ кыз зумыш полковник.
— Ті видзчысянаджыка, муса барышня.
Тані колӧ торъя вниманньӧ, Голышев абу тӧрытъя лунсянь фронт вылын.
Ме кута звӧнитны профессор Спасскийлы.
— Меным дзик веськодь, кутшӧм лунсянь Голышев да весиг ті фронт вылын, кӧть талунсянь.
А ме ачым, таысь кындзи, абу муса барышня, а подполковник.
И, медбӧрын, кора тіянӧс мунны тайӧ жырсьыс, сы вӧсна мый ті мешайтчанныд меным уджавны, а профессор Спасскийлы ме звӧнита ачым.
И сійӧ медводдзаӧн петіс жырйысь.
— Кӧні тіян тані телефоныс?
Сійӧ петіс ставӧн чӧв олӧм дырйи да дыр муніс кытчӧкӧ коридоръяс кузя, кодъяс пыр лэччисны кытчӧкӧ увлань.
Сійӧс некод эз пет колльӧдны, да тайӧ скӧрмӧдіс Гореваӧс синваӧдз.
Друг ньӧжйӧникӧн водзын воссис ӧдзӧс.
Горева уськӧдчис сэтчӧ да — кынмис.
Сы водзын сулаліс сьӧд паськӧма зэв паськыд фигура кутшӧмкӧ крахмалитӧм еджыд кӧрӧбӧн юр вылас да киас чёткиясӧн.
Кыкнан нывбабаыс сэтшӧма повзисны виччысьтӧм паныдасьӧмсьыс, мый эз вермыны шуны ни ӧти кыв.
Друг монашка чеччыштіс бокӧ ӧдзӧслань, восьтіс сійӧс да, привиденньӧ моз, воши ӧдзӧс саяс.
Коридорын сэк кылісны гӧлӧсъяс — Гореваӧс корсисны.
Кымынкӧ морт сійӧс кытшалісны.
— Ті зэв бура миянӧс велӧдінныд, Александра Ивановна, — шуис кузь тушаа, косіник подполковник армияса разведкаысь, Горевалӧн важ тӧдса. — Но звӧнитны дивизияӧ, ме ногӧн, оз сулав.
— Мунам, доктор, мунам, — пондісны вӧйпӧдны сійӧс и мукӧдъяс.
— Ті, дона ёртъяс, пӧжалуйста, эновтӧй менӧ Голышевкӧд.
— Ті чайтанныд, — бурджык сійӧс не нуны?
— Да.
Мыйла треситны мортсӧ, а медшӧрыс — мыйла нуны полкысь вермӧм водзвывса лунӧ...
Мунӧй, донаяс, мунӧй.
Сиӧй сылы став бурсӧ — и медым ме тіянӧс сэсся эг аддзы!
Сійӧ бӧр муніс Голышев жырйӧ.
Полкса врач челядь нога лэдзчысьтӧмлунӧн кучкаліс кияснас морӧсас, ранитчӧма дінӧ шыӧдчӧмӧн.
— Да ӧд режимыс абу сійӧ, мый ті думайтанныд, Климентий Павлович, сійӧ абу нёльысь сёйны да этшаджык куритны, сійӧ...
Тані сійӧ бергӧдчис Горевалань.
— Утка оз кӧсйы сибӧдны, ті думыштӧй.
А судно йылысь пола и висьтавнысӧ, — шуис сійӧ ужасӧн.
— Миян полкын некод абу, медым ме бӧрся горшокъяс нуавны, — ассьыс бурдӧдысьсӧ кывзытӧг, ярмӧмӧн шуис Голышев.
Комнатаын бара нин вӧлі уна йӧз.
Горева шуис чорыда:
— Судно тіянлысь зэв бура вермас петкӧдлыны татчӧс монашкаясысь ӧти.
Босьтӧй вуджӧдчысьӧс, — содтіс сійӧ, том врач дінӧ шыасьӧмӧн, — да ӧдйӧ сёрнитчӧй монашкаяскӧд.
Голышев, рана йылысь вунӧдӧмӧн, кыпӧдчис кияс вылас.
— Энлӧй, кутшӧм монашкаяскӧд?
Ме тані пӧшти сутки, — сійӧ юасяна видзӧдліс аслас адъютант вылӧ.
Горева висьталіс коридорын аслас паныдасьӧм йылысь.
Армияса разведкаысь подполковник котӧрӧн петіс коридорӧ, сы бӧрын тэрмасьӧмӧн петіс Голышевлӧн адъютант, мукӧдыс варова пондісны сёрнитны Гореваӧн вӧчӧм виччысьтӧм восьтӧм йылысь.
— Ті кытчӧкӧ тэрмасянныд? — неыджыд пауза бӧрын юаліс сійӧс Голышев, кор найӧ колисны кыкӧн.
— Меным колӧ вӧлі талун волыны Короленко дивизияӧ.
— Олыштӧй ме дінын.
Збыльысь висьталӧй, — менам положенньӧыс зэв омӧль?
— Тіян ӧтувъя вид серти кӧ, положенньӧ зэв бур.
Сӧмын со мый, майор, ӧні ме нуӧда тыш.
Бур?
Эсканныд?
— Кыдзи салдат салдатлы.
— Но и зэв бур.
Голышевлӧн ранаыс эз вӧв ӧпаснӧй, кӧть и бура сьӧкыд, да Горева некымынысь нин думыштліс Короленко дивизияӧ бӧр мунӧм йылысь.
Но сійӧ сэтшӧма мудзис, мый сылӧн эз вӧвны вынъяс сотчысь уличаяс кузя самоходкалӧн кӧрт, йиркакылысь корпусын зэв ӧдйӧ мунӧм вылӧ.
Сійӧ пукаліс ранинтчӧмалӧн крӧвать дорын, кытчӧ бара чукӧртчисны ставныс найӧ, кодъясӧс обстоятельствояс шыбитісны ставсьыс торъялӧм да керкаысь керкаӧ кыссьысь тайӧ полкӧ.
Полкса штабын шӧйтісны дивизияса да армияса веськӧдлӧмъясысь офицеръяс — инженеръяс, кодъяслы колӧ вӧлі дзоньтавны босьттӧм на посъяс, автомобилистъяс — босьттӧм на машинаяс бӧрся охотникъяс, интендантъяс, кодъяс тэрмасисны пуктавны печатьяс босьттӧм на складъяс вылӧ, минёръяс, трофейщикъяс, разведчикъяс, прокуроръяс, фронтса политуправлениеысь инструкторъяс лозунгъясӧн да плакатъясӧн, кинооператоръяс да фотокорреспондентъяс, ВАД-са работникъяс, кодъяс вӧлі локтӧмаӧсь Венасянь рытыввылын сулалысь уна йӧза оланінъяслы дась нимъясӧн нин, тшӧтш карса площадьясвывса туйвежъясӧ пукталан туй индӧдъясӧн, площадьяссӧ кӧть абу на жӧ вӧлі босьтӧма.
Найӧ асывсянь шӧйтісны став медшӧр полкъясын, тэрмӧдлісны командиръясӧс да сэтшӧма майшасьӧмӧн видзӧдлывлісны асланыс часі вылӧ, мый позьӧ вӧлі думыштны — буретш найӧ и некод мӧд кывкутӧны карсӧ ӧдйӧджык весалӧмысь.
Голышевлӧн полкыс писькӧдчис медся шӧрас.
Висьтавлісны, мый св. Стефанлӧн собор, Опера театрлӧн здание, двореч да парламент, Веналӧн став нималанторъясыс — орччӧн.
— О, колӧ видзӧдлыны, — пыркнитчис унзільсьыс Горева. — Ветлам асывнас?
— Ставсӧ чӧрту жугӧдлӧма, ме быдлаті ветлӧдлі, — кутшӧмкӧ турист дӧвӧльлунӧн ӧвсьӧдіс сійӧс административно-хозяйственнӧй службаса олӧма капитан. — Брик-а-брак, клянитча чесьтӧн.
Нач америкаса удж.
Кодкӧ пырис венӧ, эскӧдӧмӧн, мый соборсӧ жугӧдӧма сӧмын ортсысяньыс, а парламент пӧшти дзик дзонь.
— Да сотчӧ жӧ, мый нӧ ті!..
Ме ачым вӧлі сэні да заседанньӧяс залас весиг шутёвті.
Сэні жӧ фашистскӧй комитет вӧвлӧма, сотӧмаӧсь ставсӧ чӧрту! — зэв эскӧдана дорйис ассьыс висьталӧмсӧ капитан, коді, тыдалӧ, радейтліс жугӧдӧмторъяс. — И дворечсӧ жугӧдӧма ставнас.
Сӧмын — кутшӧмӧс ті кутанныд тӧд вылын, ог тӧд.
Бельведер — кыв сета, мый жугӧдӧма 80 прӧчент вылӧ, а Шенбрунн — сійӧ кар помас да пӧшти дзонь, сӧмын ӧтар боксӧ жугӧдӧма.
Тайӧ капитаныс тӧдіс ставсӧ.
Горева решитіс не воштыны сыкӧд йитӧд.
— Асывнас видзӧдлам вежа Стефан вылӧ?
— Позьӧ, мый нӧ?
Тані матын.
Ме быдлаын нин вӧлі.
Но тані пансис зэв чорыд вен разведчик да прокурор костын.
Прокурор эскӧдіс, мый тышлӧн медся решайтанаиныс абу тані, а Короленко дивизиялӧн участок вылын (кӧні Александра Ивановна вӧлі асывнас), а разведчик шуаліс, мый кор Голышев лэптас сӧветскӧй флаг парламент вылын, сійӧ и лоӧ тышлӧн помӧн.
Найӧ сёрниӧ сюйсьӧмӧн Александра Ивановна друг висьталіс, мый тавой, буракӧ, вӧчас рывок Короленколӧн ӧти полк карса муув вез кузя.
— Дзик воропаевскӧй ышмӧм, — серӧктіс жугӧдӧмъяс радейтысь капитан.
— Да, а кӧні нӧ Воропаевыс?
Мыйкӧ сы йылысь нинӧм оз кывсьы, — юаліс прокурор.
— Крымын, — шуис Горева гӧрдӧдӧмӧн.
Сылы эз вӧв окота висьтавны, мый важӧн нин нинӧм оз тӧд сы йылысь. — Стрӧитӧ аслыс керка, кӧсйӧ босьтчыны овмӧс бердӧ да лыддьӧ колхозъясын лекцияяс.
— Воропаев занимайтчӧ овмӧсӧн!
Тайӧ оз вермы лоны! — прокурор синъяссӧ читкыртӧмӧн чуймӧмӧн видзӧдліс Горева вылӧ. — И важӧн ті тӧданныд полковник Воропаевӧс? — эскытӧма юаліс сійӧ.
Сійӧ эз путьмы нинӧм вочавидзны да бара гӧрдӧдіс.
— Да ӧд Александра Ивановна — Воропаевлӧн важ ёрт, — шуис Голышев. — Ми, веськыда кӧ шуны, эгӧ ӧтчыд сёрнитлӧй ас костын, мый кад нин эськӧ гӧтрасьны Воропаевлы Горева вылӧ.
Прокурор шӧйӧвошӧмӧн нюммуніс, топӧдліс пельпомъяссӧ да меліджыка нин видзӧдліс Александра Ивановна вылӧ, но нинӧм эз шу.
Мӧд асылас пемыдӧн на чеччӧмӧн, Горева муніс йитчыськӧд полкса кӧртасянінӧ, коді тӧрӧдчис джынвыйӧ жугӧдӧм магазинын «Чачаяслӧн клиника».
Сійӧс чуймӧдіс тайӧ тешкодь нимыс.
Збыльысьсӧ тайӧ вӧлі сӧмын мастерскӧй, кӧні дзоньталісны жугавлӧм чачаяс, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма госпиталь сямӧн.
Бинтуйтӧм юръяса да кокъяса аканьяс, кодъяс вылӧ наукалӧн став правилӧяс серти пукталӧма шинаяс, восьтылӧм да пӧрадокӧ бӧр вайӧдӧм кынӧмъяса аканьяс куйлісны нӧсилкаяс вылын либӧ ӧшалан ичӧтик крӧватьяс вылын, санитарнӧй грузовичокъясын да санитарнӧй самолётъяслӧн кабинаясын.
Нимкодясьӧмӧн сійӧ кытшовтіс востера думыштӧм тайӧ чача госпитальсӧ, кӧні вӧліны посньыдик пинь бурдӧдан креслӧяс, операция вӧчан пызанъяс, зэв посньыдик грелкаяс, да эз дугдыв шензьыны предпринимательлӧн лӧсьӧдӧмторлы, коді вермӧма вӧчны ворсанторӧн челядьлы весиг сэтшӧм сьӧкыд наукаӧс, кыдзи медицина.
Полкса кӧртасянін вӧлі пӧшти тыртӧм.
Бинтуйтӧм кокъяса кык кокниа раненӧй ворсісны шашкиӧн, коймӧд, кодлӧн вӧлі доймӧма черлыыс, заведитіс чача автомобиль, кытысь, сирена шы серти, котӧрӧн петлісны санитаръяс нӧсилкаясӧн.
«Чачаяслӧн клиника» аслас ӧшиньясӧн вӧлі петӧ садитӧм липаяса ичӧтик площадь вылӧ.
Сэні, ляпкыдик чукӧртана улӧсъяс вылын, пукалісны кымынкӧ кага видзысь да мам посни кагаясӧн.
Найӧ, тыдалӧ, сӧмын на петӧмаӧсь бомбитӧмысь дзебсянінысь да зэв ёна виччысисны шонді.
Гырысьджык челядь ноксисны тростник сакар кодь виж лыаын, кодӧс, тыдалӧ, вайлӧмаӧсь арнас на.
Тайӧ площадьыс, кодӧс топыда кытшалӧмны керкаяс, вӧлі ыджыд ветлан-мунан двор кодь.
Немеч пулемётлӧн торпыриг да немечьясӧн шыбитӧм эсэсовскӧй мундир чукӧр ӧтлаалісны площадьсӧ ӧні мунан гырысь лоӧмторъяс дінӧ.
Челядьӧс аддзӧмӧн Александра Ивановна пыр жӧ решитіс тӧдмавны, оз-ӧ ков налы отсӧг, но эз на удит сійӧ петны ывлаӧ, площадь вылӧ гора йиркакыліг пырисны кык тшыналысь кӧлесавывса пусянін.
Пуляясӧн розьӧдӧм пӧртъяссьыс петіс шыд.
Пӧваръясысь ӧтиыс, ичӧтик тушаа, чукля кока, няйт пӧварскӧй колпака, голяас автомата, пондіс зіля тупкыны розьяссӧ чабралӧм няньӧн, а мӧдыс, коді веськӧдліс вӧвъяснас, тэрмасьӧмӧн кыскис зепсьыс вомдор гармошка да пондіс ворсны Штрауслысь вальс зэв ёна торксялӧмӧн.
Мӧд кухняыс, тыдалӧ, вӧлі дзонь, сы вӧсна мый сылӧн экипажыс спокойнӧя пукаліс кӧзла вылас да интересуйтчӧмӧн видзӧдіс медводдза кухня гӧгӧр ноксьӧм бӧрся.
Мыйӧн сӧмын кылісны тӧдса да радейтана музыкалӧн шыясыс, нывбабаяс, кодъяс ӧнӧдз вугралісны асланыс улӧсъяс вылын, лэптісны юръяссӧ да пондісны нюмъявны, а челядь, ассьыныс лыасӧ эновтӧмӧн, пондісны полігтырйи матыстчыны матӧджык музыкант дінӧ.
И пыр жӧ воссис кымынкӧ ӧшинь.
Чуймӧм чужӧмъяс видзӧдлісны площадь вылӧ.
Нывбабаяс пиысь ӧти колис коляскасӧ суседкаыслы да мӧдӧдчис кухнялань, чукрасьӧм платтьӧсӧ лӧсьӧдӧмӧн.
Пусьысь жӧ, тыдалӧ, ньӧти оз вӧлі кӧсйы перйыны нималӧм аслас музыкаӧн.
Зептас гармошкасӧ сюйӧмӧн, сійӧ кинас висьталіс челядьлы, медым найӧ кыскисны ӧдйӧджык дозмук да мый сійӧ сетас налы шыд, коді, пӧварлӧн старайтчӧм вылӧ видзӧдтӧг, пыр петіс ньӧжйӧникӧн баксьыс.
Коляскасӧ эновтысь нывбаба вӧлі кухня дінын нин.
Сійӧ лӧсьӧдіс пӧварлы содзсӧ да, сы тыр шыд пӧлучитӧм бӧрын нюжӧдіс кисӧ сы дінын медматын сулалысь детинкалӧн вом дінӧ.
Мукӧд челядьыс вайисны нин ассьыныс чача ведраяссӧ да кӧшъяссӧ, лыаӧн бурджыка весавны найӧс зільӧмӧн.
Сэки и мӧд кухняса пусьысьяс кутісны чуксавны ас дінас челядьӧс.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый кор Горева петіс керкасьыс, став площадьыс вӧлі тыр нин челядьӧн да гырысьясӧн, кодъяс корисны шыд кӧнкӧ пӧдвалъясын куйлысь висьысьяслы.
Сійӧ нывбабаыс, коді шыдсӧ босьтліс содзас, ӧні вӧлі ыджыдалысьӧн ӧчередяс да, кышасьысь челядь вылӧ стрӧга горӧдлӧмӧн, вӧтлаліс найӧс, коді вайӧма вӧлі вывті гырысь дозмук.
— А мый нӧ ті онӧ вердӧй ассьыныд кагатӧ? — юаліс Горева сы дінӧ матыстчӧмӧн.
— Ак, мадам, сійӧ вывті на ичӧт.
Ӧні ме на сёя сы пыдди.
— Ме эг казявлы, медым ті сёйинныд.
— Ог ӧні, мадам.
Верма ӧмӧй ме кӧть ӧтчыд ньылыштны тайӧ посньыдик мученикъяс видзӧдӧм улын?
Гашкӧ, меным кольыштас мыйкӧ пӧрт пыдӧсас.
— Да, да, дерт, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Горева да сэн жӧ заводитіс тэрмасьӧмӧн сувтӧдавны мамъяссӧ ӧчередьӧ мӧд кухня водзас, медся омӧльтчӧмъяссӧ водзӧ йӧткӧмӧн.
Сэк кості енэжын, коді вӧлі чӧв вой шӧр бӧрсянь, бара мыччысисны самолётъяс.
Немеч истребительяс восьтісны би кар кузя; кӧнкӧ, квартал вит сайын тасянь, йиркыны пондісны пушкаяс.
Пулемёт ӧчередьяслӧн гора таргысь шыыс кыліс орчча уличасянь.
— Сынӧд!..
Сынӧд!.. — горӧдіс пӧвар-музыкант да ӧвтыштіс черпакнас.
Чукӧрмӧм челядь да гырысьяс сявмуніны быд бокӧ, котӧртісны да вошаліны пӧдвал ӧшиньясӧ, и пыр жӧ трассируйтысь пуляяслӧн гӧрд пунктирнӧй веер кучкис плӧщадь кузя.
Пусьысьяс сулалісны юръяссӧ чатӧртӧмӧн, да, кажитчӧ, спокойнӧя виччысисны, виас али оз.
Но прӧйдитіс бура.
— Шнелль!..
Шнелль!..
А то, другӧ, миянлы капут и тіянлы капут! — гажаа горзісны найӧ, кор самолёт саяліс керкаяс сайӧ да ӧчередьыс бара сувтіс кухняяс водзӧ важ пӧрадокӧн.
Но челядьӧс лыйлысь неморт бергӧдчис да бара кутіс локны.
— Сынӧд!..
Кутчысь, посниулов!
Ӧні самолёт медводз шыбитіс ичӧтик бомба, а сы бӧрын восьтіс пулемётнӧй би, но пусьысьяс бара кольччисны кухняяс бердын, а сійӧ, коді ворсіс Штраусӧс, весиг кыскис гармошкасӧ да ворсыштіс сы вылын вальслысь некымын такт.
Тайӧ челядьлысь петкӧдіс серамсӧ да найӧ пондісны кекеначны пӧдвал ӧдзӧсъяссянь, а сэтысь «шнелль» сигнал серти петӧм бӧрын кутісны сьывны да йӧктыны.
Но ещӧ кыкысь-ӧ-куимысь пӧварлы лолі ворсны Штраусӧс кухня пӧртъяс рекмытӧдз, и быдысьын ӧпасность дінӧ сылӧн презрениеыс вайӧдліс челядьӧс ыджыд восторгӧ.
Найӧ чеччалісны тыртӧммӧм кухняяс водзын да дыр на бӧрынас нюжӧдлісны пӧваръяслы ассьыныс омӧлик кияссӧ, копрасисны, ӧвтчисны беретикъяснас да кекеначисны.
Гырысьяс нормисны эз омӧльджыка челядь дорысь.
Найӧ кытшалісны Гореваӧс да тыртісны сійӧс юалӧмъясӧн.
Ставныс найӧ вӧліны посни йӧз — приказчикъяс, музыкантъяс, посни служащӧйяс.
Ӧтчыдысьӧн найӧ кӧсйисны тӧдмавны мирысь став выльторъяссӧ, а медшӧрыс, кывны кӧть нин намёкӧн, мый найӧс виччысьӧ водзын.
— Понданныд овны, кыдзи овлінныд войнаӧдз, — шуис Горева, — лоанныд свободнӧй Австрияӧн, — но аддзис, мый сылы оз эскыны.
— Вернӧ кӧ, мый рочьяслы паныд тэрмасьӧны американечьяс, а на бӧрся ещӧ и англичана, то кыдзи ми вермам лоны важ Австрияӧн?
Англичана ас вӧляысь некор оз мунны сэтысь, кытчӧ найӧ волісны весиг случайнӧ, — шуис бур моднӧй пальтоа музыкант.
— Ті, господа, ӧшлінныд эськӧ ӧшиньясад ассьыныд национальнӧй флагтӧ!
Коймӧд лун мунӧны бойяс, а кар ланьтӧмӧн олӧ.
Йӧз чукӧр нюммуні ӧти нюмӧн.
— Ті, лыддянныд, мый сійӧс босьтӧма нин Гитлерлысь?
— Дерт.
Музыкант висьталіс сійӧс, мый думайтіс быдӧн:
— Национальнӧй флаг лэптыны приятнӧ, — омӧль сійӧс бӧр лэдзны.
— Сійӧс тіянлы оз ковмы вӧчны.
— Сідзкӧ нинӧмла тэрмасьны, виччысям торъя индӧд...
И ставӧн чӧла ӧтикывъясисны сыкӧд.
Да, флагӧн тэрмасьны нинӧмла.
— Ме кыдзкӧ ог гӧгӧрво тайӧ венаса водзмӧстчытӧмлунсӧ, — висьталіс час четверть мысти Горева майор Голышевлы, кодлӧн состоянньӧыс талун вӧлі бур, сы вӧсна мый осколоксӧ вӧлі лючки перйӧма. — Посни каръясын, — ме ачым сійӧс кымынысь аддзылі, — йӧз доддясьлісны миян пулемётъясӧ, петкӧдалісны бой мунанінысь ранитчӧмаясӧс, вӧліны зэв бур туй индалысьясӧн, а Венаын ме аддза сӧмын веськодь йӧзӧс, кодъяс ставсьыс полӧны, либӧ кодъяслы ставыс веськодь.
— Уджалан кварталъясын ловруныс мӧд, — шуис Голышев. — Сэні и окаласны, и кутласны, и бӧрдасны пельпом вылад.
А тані... дерт...
Да, таысь кындзи, Вена сэтшӧма тшыгъяліс, сэтшӧма сійӧс повзьӧдлӧма Гитлерӧн, сэтшӧма ӧні падмӧма лёктор вылӧ ызйӧдан сёрниясӧн, мый оз тӧд, кыдзи кутчысьны.
Но и, медбӧрын, бойяс жӧ мунӧны ӧні век жӧ.
Но кутшӧм жӧ найӧ мастеръяс гусясьны! — горӧдіс Голышев челядь ногӧн дивуйтчан гӧлӧсӧн. — Босьтан бур особняк, видзӧдан — час мысти сэні гудрасьӧны нин: лэдзӧй, герр майор, босьтны ассьыным кӧлуй.
Битте, битте!
Бой мунӧ водзӧ, босьтам мӧд керка, — сійӧ жӧ бара йӧз: лэдзӧй, герр майор...
Да ті, понпиян, висьталінныд, мый тіян керкаыс эсійӧ!
Абу, сійӧ вӧлі дядьлӧн керкаыс, а миян тайӧ самӧй.
Сьӧвзян на вылӧ, а сэсся сӧмын мездысь — син водзад ӧтиыс мӧдыслысь кыскӧ.
Жаль, мый ковмас татысь мунны, — друг шуис сійӧ, Горева вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ аскӧдыс сёрнитігӧн. — Мыйда вир на вӧсна кисьтім, а ӧд найӧ асьныс оз вермыны олӧмсӧ лӧсьӧдны...
Тані эськӧ ӧні пуджны сосъяс да...
Кутшӧм делӧяс эськӧ ми тіянкӧд тані вӧчим!
Алексейӧс эськӧ нӧшта татчӧ, Воропаевӧс.
И сӧмын ӧні видзӧдліс сійӧ Горева вылӧ кутшӧмкӧ кӧдзалан, тӧдмалана синмӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис сылысь видзӧдлӧмсӧ да эз вешты Голышев вылысь ассьыс мудзӧм, нинӧм петкӧдлытӧм синъяссӧ.
Горевалӧн чужӧмыс, коді ёна вӧлі омӧльтчӧма Будапешт вӧсна бойяс кадсянь, кӧні найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь, ӧні эз вӧв сэтшӧм мичаӧн, кыдзи сылы кажитчыліс сэки.
Чужӧм вылас пӧшти физически ощущайтан слӧйӧн тӧдчис сьӧлӧмӧн усьӧм, мича да гордӧй мыгӧрсӧ пӧрысьмӧдӧмӧн.
Сылы позьӧ вӧлі ӧні сетны ар нелямын, кӧть эськӧ Голышев бура помнитіс, мый сылы муртса на коли комын да мый сійӧ ачыс козьнавліс сылы чужан лун кузяыс мыйкӧ ещӧ Воропаев дырйи на.
Олӧмлӧн да войналӧн некутшӧм сьӧкыдлунъяс сэтшӧма оз ранитны нывбабалысь чужӧмсӧ, кыдзи ловлӧн ӧткалун.
Сылӧн сьӧд, пыр югыд да яр синъясыс, кодъяс йылысь Алексей шуліс, мый найӧ сералӧны весиг узигӧн, видзӧдісны вынтӧг, гажтӧма, быттьӧ пӧдісны лӧзӧдӧм сингуранъясас, паръясыс потласьӧмаӧсь, лоӧмаӧсь вӧсниджыкӧсь, пельӧсъясыс лэччыштӧмаӧсь увлань, а тшӧкаыс нервнӧя дрӧгмунавліс аслыс казявтӧг.
Чужӧмыс вӧлі, кыдзи овтӧм керка, кӧні ставыс не сідзи, кыдзи олан керкаын.
Голышевлы лои зэв жаль сійӧ, но эз тӧд, мый шуны; сійӧ перйис эшкын увсьыс блед кисӧ да нюжӧдіс сылы.
Ӧтчаяннӧя, мый вылӧ способнӧйӧсь сӧмын нывбабаяс, сійӧ друг юаліс:
— Сійӧ гижӧ тіянлы?
— Да.
— Мый?
— Мыйкӧ сэні заводитӧ, керка кутшӧмкӧ босьтӧма, керка кӧзяйка кутшӧмкӧ сэні сылӧн, колхозъяс, лекцияяс, кыла, абу кокни сылы...
А тіянлы — нинӧм?
— Ни ӧти кыв.
— Меным сылӧн настроенньӧясыс гӧгӧрвоанаӧсь, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Голышев, — и ог кӧ ме ӧбидит, веськыда шуа: ті неуна вешйӧмныд сылӧн олӧмысь.
Збыль?
Сійӧ эз кыв, бледӧдіс али гӧрдӧдіс сійӧ здукӧ, но гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор, мый тайӧ могтӧм сёрниыс вермас сылы кутны решайтана тӧдчанлун...
И сійӧ решитіс не бӧрыньтчыны да не мынтӧдчыны шуткаӧн, а мунны веськыда.
— Да, сійӧ быттьӧ вунӧдіс менам олӧм йылысь, важӧн оз гиж меным, зільӧ, медым ме сідзжӧ вунӧді сы йылысь да коли сійӧс покойын.
Но ме ог вермы тайӧс.
Ме радейта сійӧс.
И сійӧ сэтшӧмӧдз менам, мый ме ог ӧбижайтчы сы вылӧ и ог майшась, мый сійӧ меным изменитас.
Меным сӧмын зэв яндзим, мый ме ӧтка морт.
Но мыйӧн сӧмын ме мездыся, сійӧ, эскӧй, оз мын меысь, — и сійӧ кӧсйытӧг серӧктіс, Воропаев бӧрся ассьыс вӧтчӧмсӧ мӧвпыштӧмӧн.
Голышев сюся да эскытӧг видзӧдіс сы вылӧ сёрнисӧ торктӧг.
— Ті висьталанныд, сійӧ гижӧ тіянлы кутшӧмкӧ керка кутысь йылысь...
Эскӧй, менӧ тайӧ оз дойд.
Воропаевлӧн эм сӧмын ӧти маті морт — сійӧ ме.
Сійӧ радейтӧ менӧ, и ме сылы кола.
Голышев чӧв оліс.
— Медбӧрын, ті верманныд юавны сылысь ме йылысь.
— Тайӧс ме и кӧсъя вӧчны.
Лэдзӧй звӧнитны тіянлы, кор воас вочакывйыс?
— Дерт жӧ, — шуис сійӧ, майшасьӧмсӧ дзебны зільӧмӧн. — Меным ӧд интереснӧ жӧ...
— Ме тіянлы тайӧс и вӧча.
— Аттьӧ.
Ӧні менам тіян дорӧ ӧти юалӧм.
Сӧмын висьталӧй веськыда.
Тіян ногӧн, сійӧ ёна вешйӧма ме дінысь, зэв ме... сылы абу пара?
— Кыдзи тіянлы висьтавны!..
Ӧні да, пӧжалуй, абу пара.
Кор мортсӧ шыбитӧма кӧлеяысь — сылысь ставсӧ петкӧдӧма кӧлеясьыс, и сьӧлӧмкылӧмсӧ тшӧтш.
Ог тӧд, гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ.
Вот — Ромео и Джульетта.
Тайӧ жӧ абу збыль, а ылӧдлӧм, кӧть и зэв лӧсьыд да сьӧлӧм ызйӧдан.
Олӧмын тадзи оз овлы, олӧмын прӧстӧйджык да суровӧйджык.
Олӧм ворсӧ радейтӧмын оз ичӧтджык роль сьӧлӧмкылӧм дорысь.
И радейтан мукӧддырйи и старайтчан, а оз позь, абу туйыс тайӧ радейтӧм дінас.
Видзӧдны кӧ радейтӧм вылӧ абу ыждалӧм вылӧ моз, а кыдзи ловлӧн озырмӧм вылӧ...
— Но, мый нӧ, сідзи кӧ видзӧдны?
— Сідзкӧ вот сійӧ и овлӧ, мый — оз артмы.
— Ох, Голышев, ті — философ.
Ӧд мый тайӧ тіянлы.
Ӧд мый нӧ тайӧ, тіян ногӧн?
Майорӧн ті менӧ, шуам, пондінныд радейтны, а лоанныд генералӧн — дугданныд радейтӧмысь?
Абу сійӧ олӧм.
Сідзи?
— Кӧнкӧ абу сэтшӧм ылын сысянь.
Ме ог куж висьтавны, но чорыда тӧда, мый прав.
Кор морт быдмӧ, ставыс сыын быдмӧ — и радейтчӧм йылысь гӧгӧрвоӧм, и мог йылысь, и ас дінӧ да йӧз дінӧ стрӧглун...
— Но?
— Энлӧй, энӧ нокайтӧй...
А кор морт висьӧ, кор киссис сылӧн ӧти олӧм да нӧшта стрӧиттӧм на мӧдыс, сійӧ ачыс тшӧтш ставнас коризын, бусын, жугласъясын, и сьӧлӧмкылӧмясыс сылӧн жугласъясын, и эскӧмъясыс... и татшӧм кадӧ мортлы мукӧддырйи бурджык лоны ӧтнаслы.
— Гӧгӧрвотӧма ті висьталанныд, ме бурджык нин виччыся Алексейсянь письмӧ — сылӧн, гашкӧ, складнӧяджык артмас...
И сійӧ петіс сэтшӧм сьӧлӧмкылӧмӧн, быттьӧ сійӧс зэв ёна мучитісны, кодӧс сійӧ зэв сьӧкыда терпитіс.
Горева пуксис эз орччӧн шоперыскӧд, а бӧрса сиденье вылас, медым сійӧ эз казяв сылысь гусьӧн бӧрдысь чужӧмсӧ.
«Енмӧй, мыйла ме сылы абу пара? — думайтіс сійӧ Голышевлӧн кывъяс йылысь. — Вермис ӧмӧй сійӧ дугдыны радейтны менӧ сӧмын сы вӧсна, мый висьӧ?
Мый лои?.. »
Ӧткалуныс действуйтіс Горева вылӧ сідзи жӧ, кыдзи грипп.
Челядьдырся олӧм вӧлі гажтӧм.
Мамыс куліс, кор Шуралы вӧлі мӧд ар, и батьыс быдтіс сійӧс ачыс.
Челядьдырся олӧмысь нинӧм эз коль вежӧрын — ни спектакльяс, ни цирк, ни ёлка, ни кинокартинаяс, ни весиг мыйкӧ юмовлӧн кӧрыс.
Мыйкӧ кӧ сійӧ вӧтасьліс ичӧтдырся олӧм йылысь, то век мыйкӧ шогӧс да пӧшти пыр ӧтитор — кыдзи сійӧ гажтӧм, лӧнь жырйын небӧг лыддьӧмӧн виччысьӧ батьсӧ.
Став ичӧтдырсӧ сійӧ оліс батьсӧ виччысьӧмӧн, и томлунсӧ сӧмын сэки и кыліс, кор дугдіс сійӧс виччысьны.
И тешкодь, колӧ вӧлі лоны верстьӧӧн, ас вежӧраӧн, медым бӧр бергӧдчыны ичӧтдырся кодь ӧткалуныс дорӧ да бара кодӧскӧ виччысьны, полӧмысла бӧрӧ видзӧдлыны лысьттӧг.
Шура вӧлі мича и тӧдіс та йылысь, но зэв ӧбиднӧ, мый сы бӧрся пӧшти некор эз ухаживайтлыны.
Институт кузя ёртыс коркӧ гӧгӧрвоӧдіс талы помкасӧ:
— Мича нывъяс ыждалысьӧсь!
Найӧ ыждалысьӧсь да чигӧсь, да и сэсся, — серӧктіс сійӧ, — став мича нывъяс лыддьыссьӧны нин код сайын кӧ.
Тайӧ закон.
Шуралы зэв окота вӧлі висьтасьны сылы, мый сійӧ некод сайын оз лыддьыссьы, мый сійӧ абу ышнясьысь да, пӧжалуй, абу чигджык аслас пӧдругаяс серти, кодъяс тырӧмаӧсь романъясӧн, кыдзи найӧ сӧвестьлӧн зэв важнӧй делӧӧн, но кутчысис.
Збыль кӧ висьтавны, аслас характер йылысь думайтіг, сійӧ гӧгӧрволіс, мый сійӧ косджык, оз куж ладитны йӧзкӧд да, буракӧ, йӧз лыддьӧны сійӧс тшапӧн, кӧть эськӧ асьсӧ вермис мыжавны сӧмын йӧз дінӧ сибӧдчыны кужтӧмысь, кидӧн олӧмысь.
Зэв унаӧн кажитчылісны сылы и — кутшӧма сійӧ гӧгӧрволіс — найӧ тшӧтш жӧ мусаммылісны сыӧн, но некор эз лолы, медым бур отношенньӧяс пӧрлісны маті отношенньӧясӧ.
Дзоридзьяс да тӧлысь йылысь сёрнияс да гӧгӧрвотӧм мӧвпалӧмъяс ловъяслӧн матыслун йылысь заставитлісны сійӧс гӧрдӧдны висьталысь вӧснаыс.
Сійӧ некор эз вермыв гӧгӧрвоны, мыйла висьтавны мисьтӧмторъяс, бур могъяс тӧд вылын кутӧмӧн.
Ковмыліс гӧгӧрволыны, мый сылӧн туй вылын эз на паныдась морт, кодӧс сійӧ эськӧ збыльысь радейтіс, а гашкӧ, ӧні оз нин паныдась некор — комын арӧса невеста абу код тӧдас кутшӧм бур аддзӧмтор.
Сійӧ ставнас пырис медицинаӧ.
Сылы туналісны зэв бур будущӧй.
Будущӧй?
Шудтӧг?
Воропаевкӧд сылӧн артмис кыдзкӧ ставыс мӧд ногӧн.
Ӧти-кӧ, сійӧ эз ухаживайт Горева бӧрся, а сыкӧд ӧтлаын майшасьліс сыысь, мыйысь эз майшасьлы сыӧдз.
Воропаев кыдзи ас морт дінӧ воліс сы дінӧ аслас радейтана небӧгъясӧн, аслас пинясьӧмъясӧн да лӧсьыдтӧмторъясӧн.
Сійӧ ыставліс сы ордӧ воысь тӧдсаяссӧ узьны, мучитчыліс сыкӧд ӧтлаын сылӧн сьӧкыда висьысьяс вӧсна да пырліс сылӧн госпиталь делӧясӧ, кыдзи сылӧн аслас делӧясӧ.
И Горева — кос сукар, ыкшапоз, тшапитчысь, «из дзоридз» — воис сэтчӧдз, мый звӧнитліс сылы корпусса штабӧ да корліс сійӧс ас ордас гӧститны либӧ кыдзи матыса тӧдса дінӧ кежавліс сы ордӧ политотделса блиндажӧ, медым мудзӧмысла куньсян синъясӧн кывзыны сылысь висьталӧмъяссӧ политрукъяслӧн кутшӧмкӧ сборъяс йылысь либӧ салдатскӧй частушкаяс йылысь, кодъясӧс сійӧ чукӧртлывліс, а сэсся джынвыйӧ пукалӧмӧн узьны зуммерлӧн шыяс улӧ, жарсьыс пинёвтчӧм фанернӧй ӧдзӧс дзуртӧм улӧ, да кывзыны сылысь скӧр баритонсӧ, коді асъядорыс лэччыліс кирган басӧдз.
Нывбабалы, кӧсйӧ кӧ сійӧ пыр лоны восьса сьӧлӧмаӧн, зэв сьӧкыд лӧсьӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Да и збыльысь, кор эм енбиа бурдӧдысьлӧн нималӧм, оз сулав дӧмлыны мужикыслы носки, кор сійӧ ачыс муртса лёкиника кужӧ дӧмлыны ассьыс чулкисӧ, но сійӧ дась весиг та вылӧ.
Мый колӧ кужны бур гӧтырлы?
Пуны ӧбед?
Ноксьыны верӧслӧн делӧясӧн?
Кыдзкӧ сідз артмис, мый Горева этша мый кужліс вӧчны.
Сійӧ вӧлі омӧлик кӧзяйкаӧн, эз сьыв, эз ворс нинӧм вылын, эз серпасав, эз мӧвпавлы литература йылысь, кӧть уна лыддьыліс да бура помнитліс лыддьӧмторсӧ.
Висьысьяс сійӧс радейтлісны, ёртъяс пыдди пуктылісны, пӧдругаяс полісныкодь сыысь да лоліны регыд кежлӧ.
Сійӧ весиг пасьтасьліс кыдзкӧ гусьӧникӧн — некод эз тӧдлы, код ордын сійӧ вурсьӧ да кутшӧмӧсь сылӧн вкусъясыс, но мукӧд серти сійӧ пыр вӧлі лӧсьыдджык, кӧть и эз модничайтлы.
«Тыдалӧ, ме пӧрысь ныв нин» — думыштіс ӧні сійӧ.
Сійӧ кӧсйис та йылысь талун висьтавны Голышевлы, но сійӧ вӧлі сэтшӧм скӧр да ӧбидитчӧм, мый Горева сӧмын полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да пыр жӧ кокньыда лолыштӧмӧн бергӧдчис.
«Мый эськӧ ме местаын вӧчис Алексей?
Мужичӧйяс веськыдджыкӧсь, кӧть тшӧтш абу нин сэтшӧм сюсьӧсь.
Но найӧ оз повны мунны веськыда, оз повны босьтны сійӧс, мый налы колӧ, а ми сӧмын и виччысям, кор миянӧс босьтасны.
Абу ӧмӧй йӧйтор тайӧ?
Нывбаба кӧ эськӧ бӧрйис верӧссӧ сэтшӧм повтӧм прӧстлунӧн, кутшӧмӧн аслыс бӧрйӧ пӧдругасӧ мужичӧй — йӧз эськӧ вӧлісны кык пӧв шудаджыкӧсь».
Сійӧ сутки чӧжыс, кор Горева эз вӧв «армияын», военно-полевӧй управленньӧ ылі кар бердса инъясысь вуджис карса лунвыв кварталъясӧ, да Александра Ивановнаӧс, кор сійӧ бӧр воис аслас важ ӧтлаын служитысьяс дінӧ, пырысь-пыр овмӧдісны Томас Мюнцер уличкостын зэв мича особнякӧ, коді вӧлі озыр коммивояжерлӧн.
Нёль вежӧса особняклӧн вӧлі поэтическӧй ним «Маркитта».
Дерт, тайӧ должен вӧлі кывсьыны солиднӧя — Вена, 10, Мюнцерштрассе, вилла «Маркитта».
Тайӧ керкасӧ вӧлі босьтӧма мынтысян кад урчитӧмӧн, кыдзи зингеровскӧй машина либӧ «оппель-кадет».
Участокыс вӧлі ичӧтик, скупкодь да овмӧс нуӧдӧм вылӧ ньӧти лӧсявтӧм.
Кроликъяслы клетка, гашкӧ, позис на меститны, но порсьпиӧс вӧлі дзик нин некытчӧ.
Зэв лӧсьыдик палисадникӧ садитӧма розаяс, сирень да пушыд алӧйгӧрд-фиолетовӧй дзоридзьяса миянын тӧдтӧм кутшӧмкӧ пуяс.
«Маркитталӧн» фасадыс, кыдзи и став мукӧд особнякъяслӧн тайӧ кварталас, тупкысьӧма плющлӧн вӧсньыдик вуальӧн.
Уличаяс тайӧ кварталын вӧліны зэв векньыдӧсь, а дворъясыс автомобильяс сулалӧм вылӧ лӧсьӧдтӧмӧсь.
Тані олісны йӧз, кодъяс абу вӧлі кыпалӧмаӧсь автоӧн владейтысьяс вылнаӧдз.
Голышев дінысь локтӧм бӧрын Александра Ивановна ветліс видлыны философия кузя доктор Либерсмутлысь «госпитальсӧ» да уджаліс сэні дас нёль час, сэсся кежис Короленколӧн дивизияӧ тӧдмавны, кыдзи удайтчис «му увті чеччыштӧмныс», да ньӧти эз чуймы, кор тӧдмаліс, мый сійӧ зэв бура удайтчӧма.
Сэсся, лун мӧд джынъяс нин, сійӧ оперируйтіс армияса госпитальын сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз петкӧдны операционнӧйысь да эз мӧдӧдны кутшӧмкӧ фельдшеркӧд сылы индӧм патераӧ.
Шог вӧлі Горевалы Голышевкӧд сёрнитӧм бӧрын, шог да сьӧкыд.
Сійӧ кайис мӧд судтаас да водыштіс ляпкыдик чача кодь диван вылӧ «Маркиттаын» сылы индӧм кык вевдорса жырйысь ӧтиын.
Тайӧ вӧлі спальнябердса мыйкӧ ичӧтик кабинет кодь.
Абу дона, но мича ляпкыдик мебель, джоджын венскӧй коврик — персидскӧй ковёр вылӧ мунысь, стенаясас акварельяс, мыйлакӧ польшаса да румынияса серпасалысьяслӧн, абу омӧльӧсь, но и абу сэтшӧм бурӧсь, медым налы пропутешествуйтны Венаӧ.
Занавесъяс, лэччысь шонді рӧмаӧсь, лэччисны улӧ джоджӧ важъя платтьӧлӧн бӧж моз.
Промаслитӧм картонысь абажуръяс вӧліны пергаментнӧй кодьӧсь.
Дугдывтӧм артиллерияса йиркӧдӧм таркӧдчис потӧм стеклӧӧ да артмӧдіс аслыспӧлӧс фронтвывса уют.
Горева босьтіс небӧг шкапысь Веналӧн, Будапештлӧн, Римлӧн да Венециялӧн зэв бура серпасалӧм альбомъяс да пондіс кӧсйытӧг листавны найӧс, ӧттшӧтш аслас могъяс йылысь думайтӧмӧн.
Будапештлӧн альбом торъя нин чуймӧдіс сійӧс.
Фотографияяс да серпасъяс петкӧдлісны зэв мича, элегантнӧй кар, кодӧс сійӧ Будапештын тӧлысь олӧмӧн, сідзи и эз аддзыв.
Дерт, Будапештӧс вӧлі ёна жугӧдӧма, но весиг дзоньӧн кольӧм сылӧн кварталъясыс эз вӧчны сы вылӧ сэтшӧм ён вежӧрӧ мӧрччӧм, кыдзи тайӧ фотоыс.
Либӧ Вена.
Сійӧ видзӧдіс фотографияяссӧ Грабенлысь да Ринглысь, австрийскӧй красавица-юркарса зэв мича уличаяслысь, да орччаӧдаліс найӧс сійӧ Грабенӧн да сійӧ Рингӧн, кодӧс ас синнас аддзыліс Голышев дінӧ мунігӧн.
Талунъя Вена вӧлі дзик мӧд карӧн — гажтӧмӧн, дзескыдӧн да няйтӧн.
«Тыдалӧ, карсӧ мичмӧдӧны медсясӧ йӧз», — шогпырысь думыштіс сійӧ да, альбомъяссӧ бокӧ вештӧмӧн, думыштчис аслас олӧм йылысь.
Ӧнӧдз сійӧ чорыда вӧлі эскӧ сыӧ, мый зэв бура тӧдӧ Воропаевӧс.
Мукӧддырйи сылы весиг заводитчыліс кажитчыны, мый сійӧ тӧдӧ Воропаевӧс бурджыка сы серти, мыйда ачыс Воропаев тӧдӧ ас йывсьыс.
Сійӧ тӧдіс, мый аслас став ыджыд да сюсь вежӧр дырйи, уна сикаса образованньӧ да зэв ыджыд олӧм опыт дырйи Алексей Воропаев унаторйын дзик овны кужтӧм кага кодь, мый сылӧн дявӧллӧн кодь вын да винёвлун дырйи сійӧ мукӧддырйи овлӧ дыш, руш, мый сылӧн пӧсь, дугдывтӧг корсьысьысь оптимизмыс кокниа вуджӧ апатияӧ, мый сійӧ мукӧддырйи воштӧ аслас вынъясӧ эскӧмсӧ да мый сылӧн гӧтырлы колӧ дугдывтӧг видзны сыын падъявтӧмлунлысь вежа би.
Сійӧ тӧдіс Воропаев йылысь ставсӧ, мый позьӧ тӧдны дона морт йылысь, и сійӧ радейтіс Воропаевӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, и тӧдіс, мый сійӧ колӧ Горевалы, сы вӧсна мый сійӧ мыйӧнкӧ тыртӧ да озырмӧдӧ сійӧс асьсӧ.
И вот жӧ, вӧлӧмкӧ, сійӧ абу тӧдлӧма Воропаевӧс да сылӧн ловыс Горевалы — пемыдін.
Вӧсньыдик поскыс вижовгӧрд пластмасса перилӧясӧн дзуртыштіс кодлӧнкӧ кокъяс улын.
Кыліс ньӧжйӧника ӧдзӧсӧ торкӧдчӧм.
— Пырӧй, — и сійӧ кӧсйытӧг кималаснас видліс «вальтерсӧ».
Пырис олӧма морт кузь турунвиж рӧма пинджака, коді кажитчис сылы важ модааӧн.
— Кора прӧша, ме — вилласӧ кутысь, господин Петер Альтман (сідзи некутшӧма яндысьтӧг и висьталіс ас йывсьыс, мый сійӧ абу прӧстӧ Альтман, а господин Петер Альтман), — висьтасис пырысь старик. — О тіян, мадам, абу шоныд!..
Ай-ай-ай!..
Ме пыр жӧ тшӧкта, мадам...
Мый ме тайӧ висьтала.
Ме пыр вая тіянлы кӧрзинка из шом.
Но ме... зэв ёна кора прӧша, мадам...
Ті кӧ лэдзанныд ӧти здук кежлӧ кусӧдлыны бисӧ да вештыштлыны драпировкаяс.
Менӧ майшӧдлӧ мыйкӧ, мыйлы ме нимсӧ ог вермы корсьны...
Лэдзанныд?
И Горевалысь разрешенньӧсӧ виччысьтӧг сійӧ кусӧдіс би, муніс ӧшинь дінӧ да вештыштіс топыд занавескасӧ.
Ылын, джуджыд керкаяс костті, ньывкӧс, небыд, пӧшти казявтӧм кусыньӧн вывлань кайисны «катюшаяслӧн» зэв тэрыб югӧръясыс.
— Тайӧ «катюша», — гӧгӧрвоӧдтӧг висьталіс Горева.
— А-а, со мый!..
Катьюш!
Да-да-да!..
Катьюш!..
Зэв эффектнӧ.
И, висьталӧны, страшнӧ? — Сійӧ бӧр нин тупкис ӧшиньсӧ.
— Ставныс шуӧны — зэв страшнӧ, — коса шуис Горева.
— Мадам путешествуйтӧ? — любезнӧя юаліс сійӧ, альбомъяс вылӧ юрнас довкнитӧмӧн, да кокньыдика кокнас вештыштіс асланьыс дутӧй металлическӧй лыжияс вылын пуфик, Горевалысь пуксьыны тшӧктӧмсӧ виччысьӧмӧн да кокъяссӧ кусыньтӧмӧн нин.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ явӧ мырдӧн-сорӧн, и мӧдыс пыр жӧ пуксис.
— Путешествуйтанныд? — бара шуис сійӧ. — Ме уна ветлі, уна аддзылі, уна олі, эм мый йылысь казьтыштны, — шуис сійӧ сідз, кыдз быттьӧ кӧсйысис сылы мыйкӧ унатор бурӧс.
— Ті энӧ на вӧлӧй Италияын? — вежавидзӧмӧн юаліс Альтман.
— Эг на, — вочавидзис Горева.
— Мый сідзи?
— Удита на.
Кадыс менам киясын.
— О да, ӧні — да.
Сійӧ чӧв олыштіс, видзӧдліс гӧгӧр жырсӧ, быттьӧ сӧветскӧй нывбаба овмӧдчӧм бӧрын сійӧ должен вӧлі лоны кутшӧмӧнкӧ мӧдногаӧн нин.
— Тіянлы лоӧ миянын бур, — шуис сійӧ эскӧдана. — Ті энӧ ворссьӧй, мый сувтінныд Альтманъяс ордӧ.
Ен мед сетас, медым и казьтылім тіянӧс бурӧн.
Из шом миян эм, сӧмын новлыныс некодлы, но, ме чайта, мадам докторлӧн лоӧ салдат?
Дерт, ме сідзи и чайті.
Сідзкӧ тайӧ дзик прӧстӧ.
Асылын завтрак?
Абу?
Сідзкӧ шоныд ва мыссьыны.
Зэв бур.
Чай рытын?
А главнӧйыс, мадам, миянкӧд волысьӧм.
Тіянлы ковмас уна уджавны миянкӧд — о-о-о!
Тайӧ абу кокни удж.
Абу, абу!..
Тайӧ рытас, кӧть кутшӧма сійӧ эз ӧтказывайтчы, сылы ковмис лэччыны улӧ, Альтманъяс ордӧ.
Ёна душитчӧм да виччысьтӧг том мадам вӧлі тшапа пасьтасьӧма зэв прӧстӧя — ситеч платтьӧа, сійӧ паныдаліс Гореваӧс сэтшӧм меліа, мый невӧляысь кажитчис — Гореваӧс сійӧ пуктӧ аслас важ тӧдса туйӧ.
Сійӧ тшӧкыда курччыштліс улыс парсӧ, быттьӧ поліс, мый роч нывбаба шуас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мыйысь кок йывсьыд усян.
Кор Александра Ивановна нюммуніс, кӧзяйка лэптіс синкымъяссӧ да паськыда паськӧдіс ышмысь том синъяссӧ, кыдз быттьӧ тшӧтш сералыштны сійӧс корӧмӧн.
Сэсся локтіс нылыс, коді сыӧдз пукалӧма чардакас да видзӧдӧма бомбаяслӧн взрывъяс да пӧжаръяс бӧрся.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ да ас водзас восьтіс кыз клеёнчатӧй тетрадь.
— Ми кутам ставсӧ гижавны, мый кылам тіянсянь, — обрадуйтіс гӧсьтъясӧ Альтман. — Мӧвпъяс либӧ сӧветъяс да и став висьталӧмсӧ.
Тайӧ лоӧ олӧмлӧн миян небӧг.
Александра Ивановна тані жалитіс, мый висьталіс немеч кыв тӧдӧмсӧ.
Кутшӧм жӧ кокни миян йӧз пиысь сэтшӧмъяслы, кодъяс тӧдӧны сӧмын чужан кыв, — налысь нинӧм вӧлі и юасьны.
А мӧдарсянь, сылы вӧлі окота и унатор висьтавны тайӧ йӧзыслы да нӧшта унджык тӧдмавны аслыс.
— Бур.
Но вайӧ со кыдзи сёрнитчамӧ, — веськыда сёрнитны.
Ме понда жӧ тіянлысь юасьны.
Мадам курччис парсӧ да сідзи паськӧдіс синъяссӧ, мый синкымъясыс сылӧн кайисны плешас.
— О, мый нӧ, тайӧ бур, — пыр жӧ ӧтикывъясис Петер Альтман. — А?
Ми кутам юавны и ті вочавидзны, а сэсся ті понданныд юасьны...
О!
Тайӧ нормальнӧ!
Кыдзи тэ ногӧн?
Гӧтырыс ӧдйӧ ӧтикывъясис сыкӧд.
Сійӧ босьтіс прӧшви кыан, нылыс — карандаш, да господин Альтман шпыннялӧмӧн шуис.
— Ме заводита медся кокни юалӧмъяссянь.
Кыдзи олӧны йӧзыс му вылын?
— Та йылысь дыр висьтавны, — нюммуніс Горева. — Муюгыдыс паськыд.
Йӧзыс уна.
Ме ог тӧд, мый тіянӧс интересуйтӧ.
— Бурджык ме юала, — тэрмасьӧмӧн шуис кӧзяйкаыс. — Висьталӧй, мый новлӧны ӧні Парижын, Лондонын, океан сайын?
— Мый новлӧны?.. — Горева нюммуніс.
Важӧн нин сылы эз ковлы думайтны татшӧмторъяс йылысь.
— Но, тіян жӧ Антантакӧд ӧні сэтшӧм ёртасьӧм!
Тіян, дерт ставыс эм: и модаяс, и вый!
Ах, Гитлер, Гитлер!
Эсійӧ аншлюссӧдзыс миян австрияса шиллинг сэтшӧм крепыда кутчысьліс...
— Кутам видзӧдны олӧм вылас гажаджыка, нинӧм, — ышловзис кӧзяин. — Заводитчам посньыдик юӧртъяссянь.
Горева решитіс не сетчыны да зілис тӧд вылӧ уськӧдны ассьыс «европаса» впечатленньӧяссӧ.
— Тӧданныд, кутшӧма менӧ Румынияын чуймӧдісны бура пасьтасьӧм нывбабаяс, — збоя заводитіс сійӧ, — сэтшӧм жӧ ёна Венгрияын чуймӧдісны мужичӧй модаа пинджакӧ да гачӧ пасьтасьӧм нывбабаяс...
— Мужичӧй модаа гач? — Мадам Альтман видзӧдліс нывланьыс, быттьӧ думайтӧмӧн, абу-ӧ ӧпаснӧй татшӧм сёрниыс том нывлы.
Ачыс Альтманыс вӧлі омӧльджыка видзчысяна ныв дырйиыс.
— А ті тӧданныд, мадам Алексадрин, тайӧ фасонсӧ налӧн пыртіс Салаши.
Ак, яндысьтӧм!
Сійӧ сэтшӧм...
Тайӧ самӧй...
Рем кодь...
Эм сэтшӧм анекдот: кыдзи шуӧны тэнсьыд гӧтыртӧ?
Сійӧс шуӧны полковник Гастон.
Нылыс эз вермы кутчысьны да серӧктіс.
Горева водзӧ лабутнӧя нуӧдіс ассьыс висьталӧмсӧ.
— Но, шудыд вылӧ, тайӧ сӧмын каръясын.
Мадьярскӧй сиктъясын жӧ зэв тшӧкыда паныдасьлӧны зэв кыз нывбабаяс.
— Мыйла нӧ тайӧ? — заинтересуйтчис мадам Альтман.
— Аслыссяма фижмъяс вӧсна, кодъясӧс пасьталӧны платтьӧ улас.
Венгрияын зэв моднӧ кажитчыны паськыд бекъясаӧн.
— Со кыдзи?
Эг чайт.
— Зато Венаын, мадам Александрин, ме чайта, тіян синъясыд шойччыштасны став вывтісьыс миян нывбабаяслӧн зэв мича фигураяс вылын, — Альтман, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс аслас косіник гӧтыр вылас, — прӧстӧй да ыджыд вкусӧн вурӧм костюмъяс вылын да, мый медся, висьтала тіянлы, медшӧрыс, — прӧстӧй причёскаяс вылын.
— Венаын меным медся войдӧр синмӧ шыбитчисны кокъяс.
Ті тӧданныд, став румынкаяс новлӧны кыз пробка пӧтшваяс, да сыысь налӧн кокъясыс вӧв гыжъяс кодьӧсь.
Венгеркаяс грубӧй кӧмаӧсь, да, збыльысь, сӧмын Венаын шӧркодь каблук вылын туфлияс сэтшӧм лӧсьыда поэтизируйтӧны нывбабалысь коксӧ, мый ме дась бӧрдны завидьла аслам хром сапӧгъяснам, кӧть найӧс вурӧма генерал сапӧг вӧчысьӧн да, кӧнкӧ, вӧліны эськӧ зэв мичаӧсь, новліс кӧ найӧс мужичӧй...
— Тіян лоӧны сэтшӧм туплиясыс, мадам Александрин.
Тайӧс кокни вӧчны.
— Папа, тэ мешайтан.
Мадам кӧсйӧ мыйкӧ нӧшта висьтавны.
— Ог, ог нинӧм торъясӧ.
Мый менӧ, збыль, медводзсӧ чуймӧдіс тіян Венаын, сійӧ вӧччан костюмӧс моз жӧ улыс гачьяс радейтӧм.
Ме ӧнӧдз некыдзи ог вермы велавны вурун пуловеръяса да лӧз чӧртӧвӧй кожаысь улыс гачьяса, мышку саяныс нопъяса олӧма нывбабаяс дінӧ.
Миян ни ӧти, весиг медся збой нывбаба, эз лысьт эськӧ мунны операӧ чулкиястӧг, а тані ветлӧны — и нинӧм.
— Тайӧ миян нач венаса вӧйсасьтӧмлун.
— Но вот сійӧ мыйлакӧ ограничивайтчӧ сӧмын костюмъясӧн.
Альтманъяс вӧчисны чуймӧм чужӧмъяс.
— Ме ог ӧшибайтчы, господин Альтман?
— Ха, неуна ӧшибайтчанныд.
Ме казялі, мый роч йӧзлӧн зэв ёсь синъяс да кужанлун помнитны аддзывлӧмторъяссӧ, но, — энӧ ӧбижайтчӧй, — ті зэв вынтӧмӧсь... медым сикасъяс вылӧ юклыны, а?..
Сідз шуны, вӧчны кывкӧртӧдъя, а?
Тайӧ ыджыд тырмытӧмтор.
Господин Пьер Альтман кызӧктіс да видзӧдліс часі вылӧ.
— Гм, кутшӧм сёр.
Мадам Александрин, ті уджалысь морт, сідз ӧд...
Ми мырддям тіянлысь шойччан часъяс, а?
Сідзкӧ, аскиӧдз!
Нылыс мыйкӧ гижыштіс тетрадяс, а Горева кайис ас ордас думайтӧмӧн, мый йылысь сійӧ кутас сёрнитны аски тайӧ йӧзкӧд, кодъясӧс збыль вылӧ нинӧм эз интересуйт.
Найӧ сёрнитісны сыкӧд ветлысь-муныськӧд моз, коді нинӧм вӧчӧмысь мунӧма кымынкӧ канму пыр, да тӧдӧ юӧръяс, кодъясӧс найӧ оз тӧдны.
Альтманъяскӧд йитӧдъяс кыссисны Вена вӧсна тыш моз жӧ.
Альтманӧдз кӧ воліс юӧр, мый немечьяс вайӧны подкрепленньӧяс, — Гореваӧс чай юны эз корлыны, либӧ, корлісны кӧ, радпырысь лӧньӧдлісны:
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, мадам, ми висьталам, мый ми тіянкӧд лада олім.
А?
Кыдзи ті та вылӧ видзӧданныд?
Нинӧм, ми сетам тіян йылысь бур отзыв.
Но вот Альтманъяс лоины пыр зэв любезнӧйӧсь да внимательнӧйӧсь, сы вӧсна мый Венаӧс вӧлі дзикӧдз нин весалӧма немечьясысь да Гӧрд Армия муніс ылӧ рытыввылӧ.
Ӧтчыд Горева звӧнитіс генерал Короленколы да корис сылысь быдса лун кежлӧ «виллис».
— Мекӧд кӧ, кӧть пыр кежлӧ, — любезнӧя шмонитіс генерал, да кутшӧмкӧ час джын мысти «Маритта» вилла дінӧ воис нин выль «оппель-капитан».
Горева босьтіс прогулка вылӧ Альтманихаӧс нылыскӧд.
Вӧлі шуӧма видлавны Веналысь дзоньӧн кольӧм нималанторъяс.
Вӧлі апрель пом, да кутшӧмсюрӧ пуяс вӧлі дзоридзалӧны нин.
Но уличаяс вылын кыліс на тшын да шой дукӧн, кӧть садовникъяс пукталісны нин бульвар клумбаяс вылӧ радейтӧмӧн быдтӧм кутшӧмкӧ дзоридзьяс краситӧм рӧгӧзаысь вӧчӧм бантикъясын.
Паркъясын ворсісны пӧрысь шарманщикъяс, кодъяс ставныс ӧти моз вӧлі мунӧны кулӧм император Франц-Иосиф вылӧ.
Шарманкаяс вылын весалісны ныръяссӧ вушйӧм гӧна синтӧмкодь попугайяс да кадысь кадӧ пьянникъяс моз кызӧктылісны.
Мунны решитісны маршрут серти, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма тӧрыт рытнас, — медвдз Шенбруннӧ да, кольӧ кӧ кад, — видзӧдлыны Бетховен керка вылӧ, кӧні вӧлі гижӧма «Героическӧй симфония».
Мадам Альтманлӧн, веськыда кӧ висьтавны, вӧлі аслас план.
Сійӧ мечтайтіс петкӧдлыны Горевалы венаса дворечьяс.
Сійӧ лыддис, мый дворечьяс кольӧны паметьын музыка дорысь бурджыка.
— И мый бурыс керка видзӧдӧмын, шуам, весиг кӧть Бетховенлысь?
Тайӧ дзик жӧ сэтшӧм, мый видлавны абутӧм донаторлысь футлярсӧ.
Горева некутшӧм ногӧн эз кӧсйы сыкӧд ӧтикывъясьны, кӧть и интереснӧ вӧлі сылы видзӧдлыны важ императорскӧй Веналысь став сійӧ скульптураса мичлун вылас.
Но ӧтикывъясьны Альтманкӧд — сійӧ лоӧ признайтны сійӧс правӧн и программалӧн мукӧд юкӧнас.
А мадам Альтман кӧть мед мый, мечтайтіс пыравны ӧти легкомысленнӧй войся заведенньӧӧ «Ку-ку», кӧні, висьталӧм сертиыс, сійӧ важӧн нин абу вӧлӧма, да юыштны вина «Куим гусар ордын» пивнӧйын, медбӧръя штраусовскӧй пивнӧйын, кыдзи эскӧдліс мадам, гӧгӧрвотӧма синъяссӧ куньӧмӧн.
Сійӧ вӧлі типичнӧй венка — ставыс сылы вӧлі колӧ юр кольмытӧдзыс да яндысьтӧг та йылысь висьтавліс, но нинӧм аслыс эз лэдзлы.
Горевалы удайтчис асланьыс синны мадам Альтманӧс, да найӧ мунісны Шенбруннӧ.
Дворечыс вӧлі зэв мича.
Ортсысяньыс сійӧ эз вӧв омӧльджык сарскосельскӧйясысь, а обставитӧма тӧдчымӧн гӧльджыка.
Но паркыс вӧлі зэв мича.
Альтман-мам бӧрддзис, кор аддзис, мый дворечсӧ ӧтилаті жугӧдӧма бомбаясӧн, но пыр жӧ бурасис, кор тӧдмаліс, мый бомбаясыс американскӧйяс.
Сійӧ нуӧдіс Гореваӧс петкӧдлыны Мария-Терезиялысь будуаръяссӧ, спальняяссӧ да уборнӧйяссӧ, австрияса династиялысь кыксё во чӧжся став альковнӧй похожденньӧяссӧ ӧдйӧ да тӧлкӧн сылы висьталӧмӧн.
Ичӧт Альтман тӧдӧмӧн веськӧдлывліс мамсӧ, сійӧ кӧ торксьывліс.
Жырйын, кӧні Венаӧ волігас овлӧма Наполеон, а сэсся кулӧма сылӧн пиыс герцог Рейхштадтский, мадам Альтман жалитыштіс, мый петкӧдӧма мебельсӧ да абу Наполеонлӧн ни нималана крӧватьыс, ни войся горшокыс, коді сулавлӧма крӧвать улас.
— Сэтшӧм лӧсьыдик сійӧ, ичӧтик, кыдзи варенньӧ улӧ вазочка, — серӧктіс сійӧ парсӧ курччыштӧмӧн.
Буксусъяс паркын вӧлі шырӧма тешкодя, быдлаын сулалісны скамейкаяс зэра виччысьтӧмторъясӧн да «ва маклачитӧмъяс» — эоллӧн арфаяс, бузганъяс чипсанъясӧн, кодъяс коркӧ парксӧ тыртлісны тешкодь мойдса шыалӧмӧн.
Но ӧні ни ӧти эол арфа эз уджав да быть вӧлі лоӧ эскыны мадам Альтманлы кыв вылас.
Альтманша мунігмозыс босьтіс лёзь тошка кутшӧмкӧ том экскурсоводӧс, кодӧс пыдди пуктана шуис «докторӧн», и тайӧ кельыд, кувтӧдзыс повзьӧм «докторыс» нуӧдіс найӧс важ императорскӧй конюшняясӧ, кӧні вӧлі Габсбургъяс став династиялӧн каретаясысь нималана коллекция.
Ӧткымын каретаяс вӧліны автомобильысь йӧмкӧаджыкӧсь, кӧть эськӧ найӧ вӧліны Суворовкӧд ӧттшӧтшъяӧсь.
— Да, ӧти сайын, висьталӧй меным, доктор, вермис-ӧ тайӧ дворечас сувтлыны миян Суворов?
— Суворов?
Кора прӧща, ме некор эг кывлы тайӧ нимсӧ.
— А Кутузов?
— Кутузов?
Кутшӧм во?
— Сійӧ командуйтліс роч-австрияса ӧтувъя армияӧн Наполеонлы паныд 1805 воын.
— Кутузов командуйтліс роч-австрияса ӧтувъя армияӧн? — доктор да Альтман видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас. — Лӧсявтӧм, мадам.
Но ме абу военнӧй, а тырвыйӧ цивильнӧй, ме специалист парк кузя.
Альтман тшӧтш жӧ сюйыштіс ассьыс кыв.
— Ті, мадам Александрин, тыдалӧ, мыйкӧ дзугинныд.
Роч генерал тышкасис миян вӧсна?
Некор ме эг кывлы та йылысь, ті гӧгӧрвоанныд — некор.
Доктор, вай висьталӧй миянлы бурджыка асланыд специальносьт кузя.
Доктор сӧмын и виччысис тайӧ корӧмсӧ.
— Садыс, сударыня, — тэрмасьӧмӧн висьталіс сійӧ, мучитчана нюмъялӧмӧн, — сійӧ, кыдзи ті асьныд гӧгӧрвоанныд, шудлӧн пертас.
Рай вӧлі садӧн.
Ыджыдсьыс-ыджыд йӧз уджавлісны садъясын.
Платон да перипатетикъяс сёрнитлісны асланыс велӧдчысьяскӧд платанъяслӧн лапъяс улын.
Эпикур велӧдліс сідзжӧ садйын.
Медбӧрын, греческӧй енъяс овлісны сӧмын садъясын, сідз шусян Елисей полеяс вылын.
Садъясын, сударыня, мунліс и радейтчӧм мортуловлӧн важъя кадъяссянь.
Римляна асланыс асыввывса походъяс бӧрын медводдзаысь лӧсьӧдісны Италияын садъяс сьӧлӧм бурмӧдӧм вылӧ.
Арменияса садовникъяс велӧдісны ассьыныс римскӧй уджъёртъяссӧ пуяс фигурнӧя вундалӧмӧ, пуясыслы нывъяслысь мича мыгӧръяс вид сетӧмӧн.
«Докторлӧн» плешыс тупкысис посни ва войтъясӧн.
Сійӧ чышкыштіс плешсӧ ичӧтик, абу зэв сӧстӧм ныр чышкӧдӧн да водзӧ висьталіс римса цезаръяслӧн садъяс йылысь.
— Мыйла ті ставсӧ тайӧс висьталанныд? — Горева эз вермы эскыны, мый «докторыс» абу шарлатан.
Сюйсис Альтман.
— Тайӧ зэв вежӧра том учёнӧй, мадам Александрин.
Сылӧн серпасъясыс... збыль, зэв мичаӧсь, но миянкӧд Аннет.
Ті онӧ паныд сувтӧй, ме кӧ коркӧ кора докторӧс миянӧ?
Горева сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Дворечьяс да бара дворечьяс.
Сэсся нималана йӧзлӧн керкаяс.
Тайӧ юр кольмӧдан лунас найӧ волісны Альтманихалы тӧдса Бетховенлӧн дас ӧти патераӧ, существуйтысь комын патера пиысь.
— Кор ми тіянкӧд лоам Баденын, ме петкӧдла тіянлы нӧшта сылысь вит баденскӧй патера, — бурпырысь кӧсйысис Альтман.
Сійӧ мечтайтіс нӧшта петкӧдлыны Горевалы часіяс видзан музей, кӧні чукӧртӧма мыйкӧ сюрс дас гӧгӧр экспонат, сы лыдын кӧлесаяс вылын ыджыдсьыс-ыджыд походнӧй часіыс кутшӧмкӧ нималана герцоглӧн: тайӧ часінас сійӧ пӧ быттьӧ садьмӧдлӧма лагерсӧ тышъяс водзын.
— Сэтшӧм армияӧс, кутшӧм австро-венгерскӧй, нинӧмла вӧлі и садьмӧдныс, сійӧ ачыс некор эз виччысьлы тышсӧ, а пышйыліс водзвыв, — тӧдчӧдіс Горева, да Альтман паныд сувтіс тайӧ шуӧмлы.
— Ми ворссьывлім тышъяс, сійӧ збыль, но зато ми, мадам Александрин, вермылім войнаяс, кодъясӧс весиг эгӧ и нуӧдлӧй, — кывнас шлочкӧмӧн тшапа вочавидзис сійӧ.
Сэсся сійӧ мӧдіс больгыны сы йылысь, мый Вена — сійӧ торъя мир.
— Абу ӧмӧй ми медся мича кар Европаын?
Висьталӧй веськыда.
— Меным личнӧ ёнджыка кажитчис Рига, Вильнюс, Львов, Ленинград.
Зэв мича Париж.
— Ак, но сійӧс ставнас жугӧдӧма.
Ті тӧданныд, англичана сотӧмаӧсь сійӧс ставнас!
— Да, да.
Папалы та йылысь гижліс ӧти тӧдса, — вынсьӧдіс Аннет. — Елисей полеяс — шыльыдін.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ужас?
— Тайӧ абу збыль, Париж дзонь, — лӧньӧдіс найӧс Горева.
Альтман эз сетчы:
— Мед нуласны миянӧс Пратерӧ.
Видзӧдлам, мый ті сэки шуанныд.
Пратерӧ — йӧзкост гажӧдчӧмъяслы нималана венаса паркӧ — веськавны вӧлі оз на позь, сійӧс абу на вӧлі минаясысь весалӧма.
Мунісны кар сайӧ, Венаса вӧрӧ.
Сійӧ вӧлі мича, но кыпыдавны вӧлі дзик нинӧмӧн.
Сокольники абу омӧльджык.
Ленинградлӧн матігӧгӧръяс — зэв мичаӧсь.
А лунвыв Украиналӧн важ паркъясыс!
Горева воис гортас жугыльтчӧмӧн.
А думыштны сӧмын, кыдзи сійӧ мечтайтліс тайӧ Европа йывсьыс, но, тыдалӧ, збыль, мый каръясын медшӧрыс абу архитектура, а йӧз.
Тыртӧм, йӧзтӧм кар — сійӧ век мисьтӧм, шог кар.
Венаын бурӧн, мичаӧн вӧлі сӧмын став медшӧртӧмыс, сы вӧсна мый медшӧрыс прӧстӧ эз вӧв.
Тайӧ — юртӧм мича кар.
«Мый сэтшӧмыс тайӧ гажа Вена? — мӧвпаліс Горева войнас. — Венаса конгресс, венаса улӧсъяс, венаса нянь-булки, венаса каблук...
И друг — да тані жӧ вӧлі Бакунин!
Тані, Венаын, оліс Ленин!».
И сы пыдди, медым корсьны да аддзыны ленинса керкалысь важ изъяссӧ, сійӧ шӧйтіс уличаяс кузя эсійӧ мещанкаыскӧд.
Ак, вӧлі кӧ эськӧ тані Воропаев!
Страшнӧ думыштны, кыдзи эськӧ сійӧ видіс сійӧс, Гореваӧс.
Тайӧ рытас сійӧс виччысис выль шогтор.
Голышев мӧдӧдӧма сылы Воропаевлысь медбӧръя письмӧсӧ, кодӧс сійӧ пӧлучитлӧма важӧн нин да код йылысь сійӧ, Горевакӧд аддзысигӧн, эз кӧсйы висьтавны.
«Ола сьӧкыда, но гажаа, — гижис Воропаев, — и вежны ассьым талунъя олӧм мыйкӧ мӧд вылӧ ог кӧсйы.
Ӧні ме кодь йӧз оз вермыны дзебсьыны бокиті мунысь, абу шӧр делӧясӧ, а колӧ быть лоны водзын.
Тэ юалан, кутшӧм менам гортса олӧм.
Висьтавны тэныд, донаӧй, сӧвесьт кузя, ме и ачым ог тӧд мый менам тані артмас.
Формальнӧ ме тані ола ог ӧтнам, а ме дінын эм Елена Петровна Журина нылыскӧд да мамыскӧд, и менам нёль вежӧса керка, кӧні эм кань, пон да порсьпи.
Ме нӧшта ачым чорыда ог тӧд, овмӧс тайӧ али семья, но кӧсйи эськӧ буракӧ, бӧръясӧ.
Александра Ивановна Гореваӧс, коді ворсіс ыджыд роль менам олӧмын, ме шуи ӧні асӧн не дзескӧдны.
Сійӧ заслуживайтӧ шуда олӧм, кодӧс ме сылы сетны ог вермы, и ме сылы весиг ог гиж, медым прӧстасӧ не шогӧдны.
Ме и томдырйи эг вермыв ӧтлаасьлыны здукся радейтчӧм ради, меным радейтӧм — сійӧ лоӧмтор, коді решайтӧ олӧм, кыдзи партияӧ пырӧм.
И босьтны нывбабалысь олӧмсӧ да сетны сы пыдди ассьыд, кык ичӧтик олӧмысь вӧчны ӧти ыджыдӧс — со ӧти позянлун меным кыдзи водзджык, сідзи и ӧні.
Но ме, кыдзи тэ тӧдан, ог сулав семья кост олӧмын равноправие дор.
Ме сы дор, медым мужичӧй вӧлі керкаын юрнуӧдысьӧн, сы дор, медым сійӧ вӧлі ыджыдалысьӧн.
Вӧлі кад, кор ме кылі, мый верма лоны Горевалы татшӧм юрнуӧдысьӧн, но сійӧ колис.
Верӧс, кодлы колӧ нянька, зыралӧмъяс, банкаяс, компрессъяс, коді коньӧр кодь, кодӧ оз позь радейтчыны сылысь температурасӧ да вирлысь давленньӧсӧ артышттӧг, — син водзад сувтӧд тайӧ аслыд гажтӧм серпассӧ и тэ гӧгӧрвоан, мый Горева прӧйдитіс ме дінті, кыдзи Азорскӧй діяс.
Но, топӧдла тэнсьыд лапатӧ.
Калечитчан кӧ, тӧд, мый менамкӧд орчча койка лӧсьӧдӧма тэныд нэм помӧдзыд.
Но пока воюйтышт и ме пыдди.
Александра Ивановна ӧзтіс би да пуксис пызан бердӧ.
Сійӧ решитіс пыр жӧ гижны эсійӧ Журинаыслы, медым помӧдз тӧдмавны, мый вӧчсьӧ Воропаевлӧн олӧмын.
«Тӧлктӧм-сямтӧм вӧчӧмтор кутшӧмкӧ, — думайтіс сійӧ панӧм письмӧ сайын пукалӧмӧн да кӧдзалӧм жырса ыркыд сынӧдысь йӧжгылясьӧмӧн. — Сӧрӧм кутшӧмкӧ».
Тайӧ здукӧ сійӧ эз сӧмын эз радейт Воропаевӧс, но и эз пыдди пукты сійӧс.
Горева гижис сылы:
«Менам ёртӧй!
Ті жаль тӧдтӧмӧсь, да нинӧм, нинӧм оз вермы дорйыны тіянлысь чорыдлунтӧ.
Ті кӧ весиг дугдінныд радейтны да пыдди пуктыны менӧ, то и сэки тіян эз вӧв право полӧмпырысь эновтчыны меысь.
Кыдзи Ті вежсьӧмныд сы серти, кутшӧмӧн вӧлінныд войдӧр!
Меным мукӧддырйи кажитчӧ, мый Тіян кокныдкӧд тшӧтш нетшыштӧма и сьӧлӧмныдлысь юкӧнсӧ.
Тіянлы некор тайӧ эз волы юраныд?
Висьталӧй, пӧжалуйста, коді , сэтшӧм Голышевыс и мыйла сійӧ босьтӧ Тіян сьӧлӧмын кутшӧмкӧ зэв тӧдчана, ме дорысь ыджыдджык места, да мыйла Ті сылы челядь сяма кальӧгасьӧмӧн висьтавланныд, мый ме Тіянлы бокӧвӧй?
Но ӧд тайӧ жӧ абу збыльтор, Алексей!
Ті прӧстӧ вунӧдӧмныд, мыйӧн вӧлі ме Тіянлы, и Голышев кӧ тайӧс оз тӧд да шыасис тіян дінӧ гӧгӧрвоӧдӧмла, то, мӧдарсянь, зэв уна йӧз вермасны шуны тіянлысь вочавидзӧмтӧ абу стӧчӧн, сы вӧсна мый найӧ тӧдӧны, мыйӧн ми вӧлім ӧта-мӧдлы.
Ме мукӧддырйи думайта, мый Ті йӧймӧмныд, и тайӧ весиг менӧ неуна лӧньӧдӧ, сы вӧсна мый бурджык аддзыны Тіянӧс йӧйӧн, неморт лыддьӧм дорысь.
Мыйысь нӧ тайӧ ставыс, Алёша?
Эскӧй меным, ме важӧн нин эськӧ дугді дӧзмӧдчыны Тіянлы, — ме ӧд ыкша, ті тӧданныд, — верми кӧ эськӧ эскыны, мый Ті дугдінныд менӧ радейтны.
Но ме тӧда, ме чорыда тӧда, — ми зэв ёна колам ӧта-мӧдлы, да меным зэв сьӧкыд, мый ті тшӧктанныд менӧ мунны Тіян дінӧ ковтӧм ӧбидаяс да сьӧлӧм дой пыр...
Ӧвсьӧй, ме ог лок Ті дінӧ.
Ме дугда Тіянӧс корсьны, тӧдӧмӧн, кутшӧма Ті онӧ радейтӧй кӧвъясьысь ёртъясӧс.
Ӧкмысӧд глава
Воропаевлӧн олӧмыс некор эз вӧв сэтшӧм тӧждысяна да вывті лышкыд, кыдзи буретш тайӧ кадӧ.
Весиг Академияын, весиг фронт вылын сійӧ некор эз овлы сэтшӧм озырӧн, тшӧттӧг да жалиттӧг олӧм опытлысь зэв ыджыд капиталсӧ тратитӧмӧн.
Некытӧн, пӧжалуй, сійӧ татшӧм ёся эз кывлы, мый ачыс сійӧ колӧ йӧзлы, кыдзи тані.
Сійӧ лыддис партиялысь история аснас жӧ котыртӧм партийнӧй школаын, отсаліс библиотекаршалы нуӧдавны лыддьысян конференцияяс, занимайтчис вежоннас кыкысь Юрий Поднебескокӧд, техникумӧ сійӧс гӧтӧвитіс, да, медбӧрын, ачыс кывзысь пыдди ветлывліс огородникъяслӧн семинар вылӧ «Новосёл» колхозын, кодлӧн территория вылын сулаліс сылӧн да Софья Ивановналӧн керкаыс, да сэні азартнӧя вензис сы йылысь, кыдзи босьтны вонас картупельлысь кык урожай Анашин серти да помидорлысь — Дергач серти.
Киӧн гижӧм кӧсӧй шыпасъяса афишаяс — «Фронтъяс вылын положенньӧ — лекция Воропаевлӧн», «Сӧветскӧй интеллигенция Отечественнӧй война воясӧ — лекция Воропаевлӧн», «Мирлӧн перспективаяс — лекция Воропаевлӧн» — вежсялісны ӧти мӧд бӧрся сэтшӧм тшӧкыда, мый вӧліны уличаяс мичмӧдігъясӧн мыйкӧ быть коланторйӧн.
Лена ӧні эз нин уджав Корытов ордын, а ноксис садйын, дасьтіс рӧсадаяс, идраліс керка да лӧсьӧдіс сёян-юан.
Суседъясыс лыддисны сійӧс Воропаевлӧн гӧтырӧн да кор юавлісны: «Тіян гортаныд?» — сійӧ гӧрдӧдӧмӧн вочавидзліс:
— Гортын.
Лекция кежлӧ лӧсьӧдчӧ.
Найӧ эз на вӧвны матынӧсь, но кылісны, мый сійӧ вермас лоны, да полісны да майшасяна виччысисны тайӧс.
Налы, кодъяс уна майшасисны, эз вӧв кокни ӧтлаасьны.
Кыкнанныс пуктылісны ӧтувъя олӧмас ыджыд, озыр пай да полісны убыткаясысь.
Воропаевӧс тӧдмалӧм да сы дінӧ велалӧм бӧрын Лена радейтіс нин сійӧс сійӧ полысь да чӧволана радейтӧмӧн, коді сэтшӧма лӧсялӧ роч нывбабалы да кодын вирбилы сетӧма торъя ин.
Сылы окота вӧлі лоны Воропаев кодьӧн жӧ, Леналы любӧ вӧлі ветлыны сыкӧд йӧз дінӧ да кывзыны, кыдзи сійӧ висьталӧ, и велӧдчыны сылысь да тӧдны, мый сылӧн оланногыс Лена киын.
Сылы вӧлі зэв любӧ аддзыны, кыдзи Таняӧс меліалӧ Воропаев, кыдз позьӧ тшӧкыдджыка кывны сылысь гӧлӧссӧ да видзӧдны сылӧн гожъялӧм, ӧні абу нин кельыдвиж, а рудов чужӧм вылӧ вежӧра ставсӧ гӧгӧрвоысь синъясӧн.
Мукӧддырйи Леналы окота вӧлі окыштны сійӧс, но аслас, кыдзи сылы кажитчыліс, «лӧсявтӧм» да омӧля авъя кӧсйӧмысь яндысьӧмӧн, сійӧ пӧся кутчысьліс кутшӧмкӧ уджӧ да вунӧдліс окасьӧмъяс йылысь.
Сійӧ лыддьывліс, мый окасьӧмъяс да став сэтшӧмторъяс, пӧжалуй, мунісны нин сы дінысь.
Ставыс тайӧ овлӧ томдырйи, а сэсся быттьӧкӧ и абу нин быть коланатор.
Леналӧн кӧ эськӧ вӧлі унджык прӧст кад, сійӧ, гашкӧ, дырджык эськӧ думайтліс тайӧ мытшӧд кузяыс, но кадыс, сы шуд вылӧ, нинӧм вылӧ эз тырмыв.
Тулыс матысмигӧн «Новосёл» колхоз корис Ленаӧс отсавны бур градвывса бригада лӧсьӧдны.
Сійӧ вӧлі гордӧй, быттьӧ сійӧс наградитісны, да пыр жӧ босьтчис огородничествоӧ велӧдӧмӧ да му гӧтӧвитӧмӧ, Воропаевысь гусьӧн сылӧн запискаясын корсьысьӧмӧн.
Горевалӧн да Голышевлӧн некымын письмӧ, кодъяс сылы сюрины тайӧ запискаяс чукӧрсьыс, дыр кежлӧ воштісны сылысь лӧньлунсӧ, но сійӧ эз лысьт висьтавны Воропаевлы аслас падъялӧм йылысь да сымын пӧсьджыка босьтчис удж бердӧ.
Воропаев вывті ёна чуймис, кор ӧтчыд аддзис районса газетысь статейка, кытӧні вӧліны кырымпасъяс «Первомайся» колхозысь Наталья Поднебесколӧн, «Калинин» колхозысь Анна Ступиналӧн да «Новосёлысь» Елена Журиналӧн.
Темаыс вӧлі смел — школабердса садъяс быдтӧм.
Зэв ыджыд ловби шымыртіс Ленаӧс.
Сійӧ кыдз быттьӧ эз нин вӧв аслас, эз вӧв и Воропаевлӧн, сійӧс вӧлі бертовтӧма Воропаев дорысь либӧ семья дорысь ыджыдаланаджык вынлы.
И тайӧ выль выныс сэтшӧм ыръяна нуӧдіс сійӧс водзӧ, мый Лена эз яндысь ӧні весиг вензьыны Алексей Вениаминовичкӧд да выступайтны сылы паныд, эз кӧ ӧтикывъясьлы сыкӧд.
Софья Ивановна сӧмын зумыша кызӧктывліс Леночкаӧс кывзігӧн да эз тӧд сыын лӧнь, паныд кыв шутӧм да быдтор дінӧ веськодь нывсӧ.
Керкаыс, кыдзи вӧлі, сідзи и коли дзоньтавтӧмӧн, а садыс — пӧрадокӧ вайӧдтӧмӧн.
Делӧыс воис сэтчӧдз, мый пышйис понпиныс.
Бур кӧзяева, нинӧм шуны.
Весиг Софья Ивановна — и сійӧ ӧні нинӧм вылӧ эз сӧглашайтчы кутчысьны дзоньтавны керка, став вынсӧ пуктіс вӧлявывса быдмӧгъяс чукӧртӧм котыртӧм вылӧ.
— Аддзӧмыд аслыд горт гӧгӧр уджалысьӧс!.. — ропкис сійӧ Воропаев вылӧ, кор мӧдыс босьтчыліс уськӧдны тӧд вылас мӧс йылысь сылысь тулысся сёрнисӧ. — Мый пӧ, тшӧктанныд панӧм делӧсӧ шыбитны?
Кыдз жӧ сідз!
Йӧз меным дӧверитчисны, а ме... ог, ог, энӧ и висьталӧй! — да ӧвтчис кинас, быттьӧ доходнӧй овмӧс йылысь мӧвпыс вӧлі Воропаевлӧн, а эз аслас сылӧн.
Тадзи коли март да заводитчис апрель.
Воропаевлӧн корпус, став вооружённӧй вынъясса веськӧдлысьлӧн приказъяс серти арталӧмӧн, муніс 3-ӧд Украинаса вылын лоӧмторъяс юрын.
Сылы салютуйтісны апрель 1 лунӧ, апрель 2 лунӧ, апрель 4 лунӧ.
Ловъя-ӧ сійӧ Гореваыс сэні?
Апрель заводитчигӧн союзникъяс вуджисны Рейн став кузяланогыс Эммерихсянь Страсбургӧдз, а Гӧрд Армия вӧлі сизимдас километр сайын Берлинсянь.
Газетын мелькнитліс Гаррислӧн ним.
Сійӧ гижис, мый американечьяс да англичана некытӧн оз паныдавны котыртӧм водзсасьӧм.
Войналӧн пом али манёвр?
Позьӧ вӧлі виччысьны и манёвр.
Но вот апрель 13 лунӧ сӧветскӧй знамя кутіс дӧлавны Вена весьтын.
Вена босьтӧм, код дырйи торъя нималіс сылӧн 4-ӧд Гвардияса, шызьӧдіс Воропаевӧс.
«Налы сэні, дерт, ӧні лафа, — завидьпырысь думыштіс Воропаев. — Бергалыштісны эськӧ мед менам местаын».
Но кор кыйис асьсӧ сы вылын, мый Корытов дзик тадз жӧ сёрнитліс, скӧрмис ас вылас нин.
Апрель 27 лунӧ, Сан-Францисскӧй конференция воссян лунӧ, Корытов заворг пырыс тшӧктіс Воропаевлы петны первомайся праздникъяс нуӧдӧм вылӧ колхозъясӧ, сы пыдди медым поручитны сылы лыддьыны лекция культура керкаын, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма водзджык.
Апрель 30 лунӧ сійӧ нуӧдіс праздникводзвывса чукӧртчӧмъяс «Микоянын», кӧні ӧні председателяліс Городцов, да и «Первомайсяын», а «Калининӧ» воис нин сёр войын, кор вӧлі нин гажӧдчӧны.
Чеччисны пызан сайысь сӧмын нёльӧд час асылын, а кор Воропаев садьмис Цимбал ордын, вӧлі нин кык час лун.
Аснас недӧвӧльнӧй, сійӧ петіс Цимбал хата водзвывса дворикӧ, кӧні куйліс тӧвнас.
Петіс — и чуймис.
Саридзыс кыпӧдчӧма сылы воча да сувтӧма енэж шӧрвыяс.
Гӧраяс вӧліны дзирдалана вежӧсь, да наысь ӧвтіс кос лыс дукӧн, быттьӧ ылын, вӧръясын, мыйкӧ сотчис, а паныд, саридзсянь, кыпаліс шоналӧм гылӧн сола кӧра, кималаслы кылан улёват дук, лыалӧн да ва быдмӧгъяслӧн дук.
Шондіыс ӧтлаавліс кыкнан визувсӧ, да сынӧдыс заводитліс сьывны пузьысь ва моз.
Сійӧ сьыліс, дрӧгниталӧмӧн да вӧрӧмӧн, ньӧжйӧник кытшола движенньӧяс вӧчалӧмӧн, быттьӧ йӧктышталӧмӧн, да пыр ёнджыка и ёнджыка сукмис сылӧн ловзьӧдана настойыс.
Енэжын ни ӧти лэбач, ни кымӧртор.
Сулаліс кутшӧмкӧ торъя нин стрӧг лӧнь.
Цикадаяс ӧтнаныс торклісны сійӧс, да налӧн ланьтлытӧм ӧтисяма тричкӧдчӧмыс кажитчис пельын тиньгӧмӧн.
Тулыс, кодӧн Воропаевлы важӧн нин окота вӧлі любуйтчыштны, прӧйдитіс нин.
Сӧмын ӧтчыд аддзыліс тулыссӧ сійӧ прамӧйногӧн, кыдзкӧ асылын район шӧринсянь километр комын сайӧ колхозӧ мунігӧн, да сэки жӧ шуис аслыс: «Со сійӧ!
Сэсся ог аддзыв!»
Сійӧ вӧлі, кажитчӧ, апрель заводитчигӧн.
Шонді важӧн нин петіс да кытшовтіс енэжтассӧ, вадорсӧ да саридзсӧ югӧръяс пиын кутӧмӧн, но эз вӧв жар.
Му, саридз, енэж, изъяс лӧня да кокниа югъялісны быттьӧ пытшсяньыс, быдӧн аслас биӧн.
Пуяс вӧлі дзоридзалӧны, да налӧн еджыд-розӧвӧй, виж эзысь-лӧзовгӧрд туганъясыс зарниа турун вылын куйлысь сук сьӧд да сук лӧз узьысь вуджӧръяснас вежласисны, кыдзи сьыланкывлӧн шыясыс, коді кылӧ синмӧн.
Тулыслӧн тыдовтчылӧмыс вӧлі ӧти здуксяӧн.
Лун-мӧд, и розӧвӧй да еджыд туганъясын тыдовтчисны вежинъяс, мыччысисны коръяс, — заводитчис гожӧм.
Воропаев эз и казяв, кыдзи сійӧ воис, а ӧні кокньыдик тӧждысьӧм, коді мортӧс пыр шымыртлывлӧ думыштігӧн, мый мыйкӧ кольӧма нин, друг инмӧдчыліс сы сьӧлӧмлӧн кутшӧмкӧ пельӧсторйӧ.
И пыр жӧ сылы гажтӧм лои пукавны ӧтнаслы да сійӧс пондіс кыскыны йӧз дінӧ, кодъясысь шойччыны сійӧ сӧмын на вӧлі лӧсьӧдчӧ.
Сійӧ жӧ рытӧ, Опанас Ивановичлӧн вӧйпӧдӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кодлы вӧлі зэв окота тӧлкуйтыштны политика йылысь, Воропаев мӧдӧдчис гортас.
Май мӧд да коймӧд лунӧ кар празднуйтіс Берлин босьтӧм.
Ӧдвакӧ Воропаев узис кык сутки чӧжӧн кӧть нин час; гӧлӧсыс сылӧн чирис, синъясыс вӧйины, сійӧс шатлӧдліс.
Но сійӧ тӧдіс нин опыт серти, мый тадзи шатлӧдлыны сійӧс вермас ӧні и кык вежон помся.
Вермӧмлӧн мудзӧмыс мортлы абу кулана.
Май нёльӧд да витӧд лунӧ сійӧ бара вӧлі колхозъясын, а май квайтӧд лунӧ бӧр муніс гортас колхозса телега вылын.
Мунісны тэрмасьтӧг.
Стёпка Огарнов, коді веськӧдліс вӧвъясӧн, медводз пыр юасис война йылысь, но кор казяліс, мый мӧдыс унмовсьӧ джын кыв вылас, збыльысь дзугыльмис.
Думыштны сӧмын, — нуӧ асьсӧ Воропаевӧс, а война йылысь кывзыштны эз удайтчы.
Кӧть бӧрд сэсся.
Туй вӧчан мастер керка дінті мунігӧн баян вылын ворсысь нывбаба видзӧдыштӧм бӧрын ылысянь на горӧдіс:
— Абу агитатор?
— Агитатор, да сӧмын нин ёна, тыдалӧ, мудзӧма, — яндысьӧмӧн вочавидзис нуысь.
— Сувтӧдлы вӧвъястӧ, ме пыр!..
Воропаевӧс чеччӧдісны телегаысь да вайисны сылы стӧкан мӧсвӧра йӧв.
— Гӧлӧснад он вермы, чуньнад петкӧдлы, кыдзи сэні, Берлинын!
И кӧть став вооружённӧй вынъясса веськӧдлысьлӧн приказ кындзи сійӧ нинӧм эз тӧд, — висьтавны сійӧ вермис мында колӧ, и ставыс, буракӧ, вӧлі збыльторйӧн.
Сідзи сійӧ и вӧчис, и сӧмын сёр войын, аслас ямщиклы война йылысь торйӧн висьтавны кӧсйысьӧмӧн, муртса ловъя воӧдчис гортӧдзыс.
Лена игналіс сійӧс томан сайӧ да тшӧктіс Софья Ивановналы да Танялы висьтавны ставлы, мый полковник эз на волы.
Пӧттӧдз узьӧм бӧрын сійӧ пуксис радиоприемник дорӧ.
Эфир чӧв оліс Берлин босьтӧм йылысь.
Немеч юркарсянь кык юӧртӧмын, кодъясӧс сетісны англияса журналистъяс, кузя висьтавсис союзнӧй авиацияӧн вӧчӧм бырӧдӧмъяс йылысь да сы йылысь, кутшӧм важӧн тані виччысисны Монтгомерилысь салдатъяссӧ, а немеч радиостанцияяс, кодъяс мыйлакӧ уджалісны на, мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс капитуляция йылысь бормочитӧм бӧрын, вуджлісны мӧдаръюгыдӧ мунӧм Гитлер йылысь декламацияа гуасян маршъяс вылӧ.
Приемник вылӧ юрсӧ лэдзӧмӧн Воропаев кывзысис эфирӧ, кыдзи Европалӧн гуся мӧвпъясӧ, быттьӧ сійӧ бормочитіс сылы аслас лачаяс йылысь биа унмын.
Косясис Прага.
Американечьяс тэрмасисны Австриялӧн вежтасъяс дорӧ.
Англичана войналӧн ылі инъясысь босьталісны садьтӧг повзьӧм гитлеровскӧй полководечьясӧс да прозаӧн и кывбуръясӧн нимӧдісны ассьыныс «Монтисӧ», быттьӧ Монтгомерилӧн салдатъясыс вӧліны нач ӧтиясӧн тыш полеяс вылын.
Тайӧ кыкбанасьӧмыс эз сэтшӧма дӧзмӧд Воропаевӧс, мында кыпӧдліс сыын кутшӧмкӧ зывӧктана чувство, но сійӧ тӧдіс ӧні вывті этша, медым вӧчны кутшӧмкӧ кывкӧртӧдъяс.
«И ёртъяс чӧв ланьтісны, и Шура оз гиж...»
Веськыда кӧ шуны, сійӧ горша виччысис сысянь юӧръяс, асьсӧ та дырйи эскӧдны зільӧмӧн, мый Горева дінӧ интересыс сылӧн кыпаліс сы вӧсна, мый Горева ӧні олӧ лоӧмторъяс мунанінас, кодъяс йылысь сійӧ вермӧ сӧмын дӧгадывайтчыны.
Но Горевалӧн ӧбликыс эз вешйыв син водзсьыс, да медым пӧдтыны друг кыптӧм шогсӧ, коді грӧзитіс ойдӧдны сылысь, кыдзи кажитчыліс сылы, став веськыд мӧвпъяссӧ, сійӧ став вӧлясӧ зэвтӧмӧн тшӧктіс асьсӧ думайтны мӧдтор йылысь.
Воропаев унаысь син водзас сувтӧдліс, кыдзи пырис эськӧ аслас корпуснас кутшӧмкӧ немеч карӧ тайӧ капитуляция лунъясӧ да кутшӧм юр бергӧдана удж эськӧ паськӧдіс сійӧ пыр жӧ.
Складъяс да магазинъяс дорӧ часӧвӧйясӧс сувтӧдалӧм бӧрын керка стенъясӧ комендантлысь объявленньӧяс ӧшӧдӧмӧн, сійӧ муніс эськӧ магистрат зданньӧӧ, код дінын сулалісны нин чукӧрӧн горожана.
Сэні долженӧсь лоны концлагеръясысь пышйӧм либӧ подполльӧын дзебсясьысь йӧз.
Котыртны найӧс.
Чукӧртны интеллигенцияӧс.
Индыны карса веськӧдлысьясӧс.
Тӧдмавны, кӧні фашистъяслӧн юрнуӧдысьясыс да регистрируйтны фашистскӧй шайкаса став членъясӧс, став офицеръясӧс да салдатъясӧс.
Уличнӧй сценаяс сетасны зэв уна материал действуйтӧм вылӧ.
Петкӧдчас код проститутка, кыкӧн нуасны гусявлӧм кӧлуй тюк, тшыг челядь завидьтан синъясӧн колльӧдасны ротаса кухня.
Театрса актёръяс шӧйӧвошӧмӧн пондасны тӧмитчыны кулисаяс сайын, Гитлерлысь портретъяссӧ соталіг да сы йылысь ышлолаліг, мый найӧс виччысьӧ.
Ковмас найӧс пыр жӧ лӧньӧдны.
Мед куим лунӧн дасьтасны спектакль.
Рытнас, площадь вылын, сувтӧдны кинопередвижка да петкӧдлыны Мӧскуаын парад либӧ физкультурнӧй праздник, а аски театрын петкӧдлыны сьылӧм да йӧктӧм кузя дивизионнӧй ансамбльлысь выступленньӧ.
Сэсся — заводъясӧ.
Инженеръяс, кӧнкӧ, дзебсялісны.
Шыасьны уджалысьяс дінӧ.
Сэні, кӧні абуӧсь кӧзяева, сетны делӧсӧ уджалысьяслӧн да служащӧйяслӧн комитетъяслы.
Лӧсьӧдны электростанциялысь, вапроводлысь, канализациялысь уджсӧ, чукӧртны бурдӧдысьясӧс, полицияӧс, сёрнитны пӧжарнӧйяскӧд, кежавны карса больничаӧ.
Тайӧ ставсӧ лун медводдза джынъяс.
Сэсся сёйыштны комендант ордын, кӧні сулалӧ нин жуӧм.
Кодӧскӧ арестуйтӧмаӧсь, кодӧскӧ оз лэдзны, кытчӧ колӧ сылы, кӧнкӧ аддзӧмаӧсь гусясьысьяслысь банда, ломтаслысь склад да бумага запасъяс.
И виччысьӧны нин приём газетлӧн редактор да ыджыд ресторанлӧн кӧзяин.
Медводдзаыс вӧзйӧ ассьыс услугаяс да ассьыс типография, мӧдыс корӧ разрешенньӧ ӧшӧдны объявленньӧ, мый сылӧн заведенньӧыс — комендатуралӧн ресторан.
Тані нин и лагеръясысь мездӧмъяс.
Англичана кӧсйӧны мунны чужанінас дас минут мысти не сёрӧнджык.
Американечьяс кӧсйӧны ыстыны океан сайӧ такӧдана телеграммаяс.
Чех, комендантса часӧвӧйяслы морӧсаныс кутчысьӧмӧн требуйтӧ автомат, сы вӧсна мый сійӧ тӧдӧ, кӧні дзебсясьӧны «наци».
Полтавскӧйяс да житомирскӧйяс сдавайтӧны гауптвахта вылӧ ассьыныс кӧзяевасӧ.
Итальянечьяс требуйтӧны асланыс граничаяс дінӧ пропуск.
Тротуаръяс вылын, комендатура ӧдзӧсъяс водзын, сьылӧны да йӧктӧны национальнӧй колоннаясса дӧрапас нуысьяс.
Налӧн знамяясыс татӧнӧсь жӧ.
Комендантскӧй шопер отсӧгӧн на вылӧ баночкаысь краскаӧн серпасалӧны вермысь-канмуяслысь дӧрапасъяс.
Чужисны нин челядь, куліны нин кутшӧмкӧ пӧрысьяс, кодкӧ висьмӧма нин да корӧ отсӧг, кӧть эськӧ кар сайын эз на ланьт танкъяслӧн лыйсьӧм да абу на эвакуируйтӧма уличнӧй тышын ранитчӧмъясӧс.
Тайӧ — лунлӧн мӧд джынса первой джынъяс.
А сэні босьтӧм карын воӧ рыт — пыр майшасяна.
Пӧжар.
Колӧ мунны.
Отсӧг коран горзӧмъяс!
Пыр жӧ мунны.
Кутшӧмкӧ сдайтчытӧм фашист шыбитӧма граната.
Пыр жӧ тӧдмавны.
Таркӧдчыны кутшӧмкӧ керкаӧ, пырны пемыд патераӧ, сёрнитыштны повзьӧм йӧзкӧд да думайтны асыв йылысь, сы йылысь, медым йӧзтӧм уличаяс кузя муніс оркестр, медым уджавны заводитіс громковещательнӧй.
Войнас — ӧти бӧрся мӧд заседанньӧяс.
Эм-ӧ нянь, яй, овощи?
Сетӧма-ӧ став коланасӧ больничаяслы?
Юасьӧма-ӧ кутӧм мерзавечьясӧс?
Час либӧ мӧд колльыны гестапо зданньӧын, сёрнитны тюрьмаысь мездӧмъяскӧд, решитны юалӧм ломтас йылысь.
Став тайӧтор вылӧ сӧмын вой.
А асывнас, кӧдзыд ваӧн юр киськалӧм бӧрын гырд синъясӧн, видзӧдлыны комендатура ӧшиньӧд, аддзыны заводъяслысь тшынсӧ, кывзысьыштны росъяслӧн шарскӧмӧ, уличаяс весалысь горожаналӧн негора гӧлӧсъясӧ, да кыйны пельӧн ылі гӧлӧссӧ громковещательнӧй установкалысь, коді сёрнитӧ каркӧд мирнӧй темаяс вылӧ, — и бара машина вылӧ, и бара уличаяс кузя, и сідзи часӧдз, кор патераясысь петасны йӧзыс да кылас полігтыр серам, да кодлыкӧ кекӧначны кутасны челядь, и сэки шуны ординарецлы: «Некодӧс.
Кык час кута узьны пузчужӧм кага моз...»
Леналӧн гӧлӧсыс друг орӧдіс тайӧ аддзӧмъяссӧ.
Воропаев вӧлі на кӧнкӧ сэні, мездӧм карын.
— Но, мый лои?
Ме жӧ кори кык час менӧ не беспокоитны, — шуис сійӧ радиоприемник вылысь юрсӧ лэптытӧг. — Мый нӧ лои, Леночка?
— Васютин корӧ райкомӧ.
— Ладнӧ.
Висьтав, пыр воа.
— Мӧвпыштӧй менам вӧзйӧм кузя да сӧгласитчӧй, — шуис Васютин. — Кӧсъянныд кӧ, юалам Геннадий Александровичлысь видзӧдлассӧ.
Кыдзи тэнад видзӧдласыд?
Корытов ниртыштіс кӧсичаяссӧ.
— Пӧжалуй.
— Мый пӧжалуй?
— Пӧжалуй, вермас.
Сӧмын тӧлкалун унджык.
Воропаев видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
— Ме кора не вӧзйыны менӧ райкомса секретарӧ, — шуис сійӧ, — а кольны важ местаӧ.
Меным некор на эз лолы сулавны партийнӧй уджлӧн медся поэтическӧй участок вылын, — лоны пропагандистӧн, сӧстӧм ловбиа уджалысьӧн.
Ме ог кӧсйы лоны шӧр качествоа райкомса секретарӧн, ме кӧсъя лоны бур пропагандистӧн.
Вӧзйӧй улысса уджалысьясӧс.
Босьтӧй миянлысь Паусовӧс, ен тіянкӧд, вуджӧдӧй Цимбалӧс, но кольӧй менӧ.
Ме, аслам сям серти, лои эг омӧль велӧдысьӧн, сідзкӧ нӧ мыйла меным кутчысьны сэтшӧм делӧӧ, код вылын ме лоа омӧльджык?
Васютин таркӧдыштіс чуньяснас пызан кузя.
— Но, ладнӧ, — шуис сійӧ. — Бур.
Паусовӧс ме тіянлысь босьта.
Поднебескоӧс босьта.
Цимбалӧс пуксьӧдам масличнӧй совхоз «Пионер» вылӧ.
Чӧрт тіянкӧд, кольччӧй тані кыкӧн да пурсьӧй, сэтшӧм кӧ нин окота, — да сійӧ чеччис, пальтосӧ кизяліг да юрас кепкасӧ сюйигтыр — сійӧн самӧй петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ лыддьӧ сёрнисӧ помасьӧмӧн.
Чеччисны и Воропаев Корытовкӧд.
— Быд морт вермӧ вынтӧмынны, — водзӧ нуӧдіс Васютин. — И Корытов вынтӧммис.
Омӧль уджалысь?
Абу.
Вермас аддзыны асьсӧ?
Вермас.
Ме лыдди, мый сійӧс бурджык эськӧ босьтны обласьтӧ, сетны сылы видзӧдлыны аслас делӧ вылӧ бокисянь...
А ті верманныд ӧні кыкӧн уджавны али понданныд гудрасьны, зык пӧльтны?
Висьтав, Геннадий Александрович, веськыда.
Корытов мыйкӧ легӧдіс пызан вывсьыс да, видзӧдтӧг, нора шуыштіс:
— Вермам.
— Верманныд? — юаліс Васютин Воропаевлысь.
— Вермам, — сідз жӧ прӧстӧя да скупа вочавидзис сійӧ.
— Но, верманныд кӧ, сэки... сэки доддясьӧй, ӧкаяннӧй чӧртъяс.
Сійӧ локтіс на дінӧ да вӧрзьӧдліс найӧс пельпомъясӧдыс.
— Ме, сідзсӧ кӧ шуны, дӧвӧлен сійӧн, кыдзи тіян тані делӧыс мунӧ.
Йӧзсӧ ті кысканныд.
Сійӧ сідзи.
Но быд боксянь сёрнияс мунӧны тіян йылысь да думайта — не торйӧдны-ӧ?
Сідзкӧ, кыв сетӧма?
— Корытовкӧд сьӧкыд, — шуис Воропаев. — Но ладмӧдчам.
— Тэкӧд кокни! — качайтыштіс юрнас Корытов. — Сэтшӧм нин тэ донатор, ай-ай-ай!..
Тэ, вокӧ, позёр, да, да.
Позёр, но юрыд тэнад сӧстӧм, и ме тэкӧд кута уджавны.
Менӧ кӧ эськӧ чӧвтісны, ме эськӧ ӧбидитчи, а ӧні, веськыда висьтала, ме ӧні тэныд овны ог сет, ме... но, сідзкӧ, ладнӧ.
Кыв сетӧма.
Васютин, нюмъялӧмӧн, мигнитіс налы кыкнанныслы.
— Но, сиа...
Сӧмын видзӧдӧй, посниторъяс кузя энӧ пурсьӧй.
Кывлі ме, Сталин ёрт шулӧма ӧтчыд зарни кывъяс: тыр ӧтсӧглас овлӧ сӧмын шойна вылын.
А?
Сідзкӧ вот, покойникъяс меным оз ковны, но и суклясьӧмъяс ог лэдз.
Гӧгӧрвоана?
А сэні, кӧть дас кучикӧн ас вывсьыныд кульӧй, мед делӧыс муніс-а.
Сійӧ крепыда топӧдліс налысь кияссӧ да корытовскӧй кабинетысь петігас нин шуис:
— Менӧ кӧ коркӧ кутасны мездыны обласьтса удж вылысь, вӧзйыся районса вылӧ, сиктса вылӧ, но сӧмын партияса вылӧ...
И ті молодечьяс, мый ёрта-ёртад кутчысянныд, молодечьяс! — и петіс, кинас ӧвтыштӧмӧн.
Корытов да Воропаев пыр на сулалісны пызан дорас.
— Но, видза колян!.. — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис Воропаев.
— Ло дзоньвидза, — вежавидзӧмӧн вочавидзис Корытов.
— Гортӧ?
— Да.
Кесйӧгъяс абуӧсь?
— Пока нинӧм.
Кывтіс пыр овлана лунвывса войлӧн чӧв-лӧнь.
Сійӧ визулын кыпавліс то ылын горӧдӧм, то сьыланкывлӧн йӧлӧга, то ылын шоссе вылын грузовиклӧн ургӧмыс, и медводзсӧ Воропаевлӧн пельыс эз кыв нинӧм виччысьтӧмсӧ, но регыд сійӧ кыліс почта вылысь телефон звӧноклысь гора шы, кыліс кыдзи кодкӧ сьӧкыда котӧртіс туй кузя став тымуснас лолалӧмӧн, кыдзи киӧн косясян дырйи.
Кыліс ӧшиньӧ таркнитӧм, мӧдӧ.
Кылісны ыззьӧм гӧлӧсъяс: «Да тэ пельтӧммин, ли мый?..», «Чеччӧй!» — да кодлӧнкӧ ёся шутёвтӧм.
Балкон вылӧ чеччыштӧмӧн Лена кусыньтчис увлань, пемыдас.
Глицинияяслӧн лӧзовгӧрд чӧскыд дука шӧртыс уси сылӧн пельпомъяс вылӧ шаль моз.
— Коді сэні? — ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, но, тыдалӧ, сэн жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да кияссӧ нюжӧдӧмӧн бергӧдчис Воропаевлань.
— Мир! — шуис Воропаев сылы. — Буракӧ, вӧчӧмаӧсь мир! — сійӧ кутліс Ленаӧс да крепыда окыштіс кос, сардмыштӧм паръясас, кодъяс казьтылісны сійӧ кияслысь сардмыштӧм чуньяссӧ. — Тайӧ мир, Леночка!
— Да... навернӧ... мый нӧ сэсся вермас лоны Берлин бӧрын, — вочавидзис сійӧ, кывъяснас сылысь восьса голясӧ гильӧдӧмӧн да пыр на, быттьӧ ненарошнӧ, Воропаевӧс кутлӧмӧн.
— Но, вот, — и кутшӧмкӧ гажа кывъяс вошины сылӧн нюмын. — Но, вот...
Со сійӧ, да!..
— Ага... — вочавидзис Лена, да Воропаев кыліс голянас, мый сійӧ нюммуні да мый сылӧн нюмыс ляскысис сылӧн телӧ дінӧ.
А уличасянь найӧс чуксалісны нин:
— Витаминыч!..
Миян веніс!..
Витаминыч!..
Унмовсин агитатор!..
Елена Петровна!
Садьмӧд ассьыд!..
— Садьмӧд менӧ, Лена, — шуис сійӧ.
— Узь, ог садьмӧд, — и нӧшта смелджыка да кыпыдджыка сійӧ кутліс Воропаевӧс, ньӧти яндысьтӧг нин сыӧн владейтӧмӧн.
Но грымӧдны кутісны пос вылын кок шыяс, да сійӧ жальпырысь босьтіс кияссӧ.
— Ӧтчыд окышті, да и сійӧ судьбаыс паныд, — шуис Лена зумыштчӧмӧн да аслас торъя нюмӧн нюмъялӧмӧн, коді сэтшӧма муніс сы чужӧмлы, да друг, аслас решительносьтлы дивуйтчӧмӧн, бара топӧдіс Воропаевӧс аслас морӧс бердӧ.
— Сідз сійӧс!..
Сідз!
Делӧысь! — горӧдіс балкон вылӧ кайигтыр Твороженков да, Ленаӧс вештӧмӧн, быттьӧ сійӧ вӧчис нин, мый сылы колӧ вӧлі вӧчны, ачыс кутіс кутлыны Воропаевӧс, ӧттшӧтш ӧдзӧслань сійӧс зырӧмӧн.
— Давай, мусаӧй, давай! — шуаліс сійӧ Воропаевӧс, а сэсся и Ленаӧс кутігтыр нуӧдӧмӧн. — Садьмӧдӧй ассьыныд.
— Би!
Ӧзтӧй би!
Югдіс Твороженковъяслӧн керка, сы бӧрся — мукӧд.
Унзіль челядь, горзӧмӧн да шутьлялӧмӧн, кыскалісны улича вылӧ кос чаг да пес да ӧзтісны сійӧс.
Кодкӧ кутіс ворсны баян вылын.
Танцуйтысьяслӧн первой пара конъясяліс нин изъя улича вылын.
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй!
Ылын саридзын ыпнитіс биясӧн ыджыд корабль да сійӧ сиреналӧн небыда мурӧстӧмыс, первой гым моз, орӧдіс чӧв-лӧньсӧ.
Почтавывса дежурнӧй ловтырӧмӧн висьтавліс, мый талун асыв Берлинын кырымалӧма мир, да висьтавліс посниторъяс, кодъяс сылы сӧмын на воисны юрас.
Сылы эскисны.
Воропаев крепыда кутіс сойбордйӧдыс Ленаӧс; сылы уськӧдчалісны сьывъяс, бӧрдісны, окасисны, и ачыс сійӧ бӧрдіс жӧ да окаліс да эз вермы шызьӧмысла шуны ни ӧти кыв.
Кодкӧ горӧдіс, мый райком дорын лоӧ митинг да сэні висьталасны мир йылысь, и сёрнитчытӧг став йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис увлань, саридзлань, сераліг, сьыланкывъяс сьыліг, йӧктіг да «ура» горзіг.
Ыпнитісны бипуръяс «Первомайсяын», «Калининын».
Ыджыд сир бипур тыдовтчис вылын-вылын, дзик енэж улас, гӧраяслӧн сьӧд питшӧгын.
Тайӧ ӧтка Зарубин празднуйтіс вермӧм ставкӧд тшӧтш.
— Мед олас Сталин!
Сӧмын на воӧм висьысьясӧс татчӧс санаторийӧ нуысь автобус сувтіс йӧз чукӧр дорӧ.
— Гитлерӧс аддзӧмаӧсь? — юаліс шопер, но сійӧс кыскисны кабинасьыс да качӧдлісны сынӧдӧ сэтшӧм вынӧн, мый сылӧн ватник зепъясысь киссисны кутшӧмкӧ гайкаяс да шайбаяс.
— Кутчысь сынӧдас! — сӧветуйтісны сылы и шопер рама нюжӧдіс водзӧ кияссӧ да мыйкӧ кыпыда горӧдіс, быттьӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый лои.
Пассажиръяслы тшӧктісны жӧ петны да найӧс качайтісны жӧ ставнысӧ ӧчередьӧн, а сэсся бергӧдісны автобуссӧ аскӧдныс саридзлань.
Челядьӧс босьтлісны кияс вылӧ, и найӧ котӧртісны водзӧ, бать-мам йывсьыс вунӧдӧмӧн.
Саридз вадорын кодкӧ лыйліс двустволкаысь.
Детинкаяс котралісны биӧн резсян порох палочкаястырӧн.
Воропаев муніс йӧз чукӧрын Ленакӧд орччӧн, но найӧ эз вермыны мӧда-мӧдыслы шуны ӧти кыв, сэтшӧм ыджыд вӧлі шумыс, горзӧмыс.
Мир!
Кутшӧмӧн сійӧ лоӧ?
Кыдзи сійӧ миянлы мынтас лыдтӧм шоглунъяссьыс!
Мир!
Сӧмын Рочму тӧдіс тайӧ кывйыслы донсӧ.
И, пӧжалуй, тайӧ здукӧ некод на эз думайт будущӧй йылысь, — ставлӧн вӧлі ӧти мӧвп, ӧти сьӧлӧмкылӧм: война помасис, ми водзӧс босьтім!
Кыськӧ петіс вадор службаса подполковник мундира Рыбальченко.
— Вермӧмыс кутшӧм, вот бурыс! — равзіс сійӧ, быттьӧ бойын. — Рочьяс босьтісны Берлин, нӧшалісны став фашистъясӧс, медводдзаясӧн шедӧдісны вермӧм!
Воропаев муніс Ленаӧс кутӧмӧн, шочиника сы вылӧ видзӧдлӧмӧн да нюмъялӧмӧн, а сійӧ, аслас нюмлы аслыс колана тӧдчанлун сетӧмӧн, вочавидзис сылы радлана видзӧдласӧн.
— А окавны яндысян? — серӧктіс сійӧ.
— Ме?
— Тэ, дерт.
— Ньӧти ог.
— Но, видлы.
— И видла, кор окотита, — и быттьӧ ассьыс збойлунсӧ видлаліг, сійӧ кутіс сылысь юрсӧ кияснас да кымыныськӧ ньӧжйӧникӧн окыштіс синъяссӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда, мый нинӧмысь нин эз яндысь.
Кор «Новосёлысь» зэв ыджыд йӧз чукӧр воис карлӧн шӧринӧ, паныд сылы тыдовтчисны верзьӧмаяс «Первомайсяысь» да кымынкӧ грузовик широкогоровскӧй совхозысь.
Горожана, морякъяс, колхозникъяс, военнӧйяс, челядь — ставыс йӧктісны, сьылісны да кутчысьлісны.
Кельыд, ыззьӧм Корытов дзик весь пондыліс лӧньӧдны йӧзӧс, конторскӧй пызан вылын сулалӧмӧн, кодӧс сӧмын на вӧлі петкӧдӧма кутшӧмкӧ учрежденньӧысь.
Сійӧ нюмъяліс да шевгӧдліс кияссӧ, аслас став виднас петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ оз вермы бергӧдны ас дінас йӧзлысь вниманньӧсӧ да юӧртны, мый ставлы быть колӧ тӧдны.
Друг кодкӧ горӧдіс:
— Воропаевӧс!
— Давай Воропаевӧс!...
Корытов шӧпкӧдіс сылы:
— Немечьяс ӧні капитуляция кырымалӧмаӧсь...
Но делӧыс эз вӧв сыын.
Йӧзӧс майшӧдліс да радуйтіс эз сійӧ, мый немечьяс капитулируйтісны письменнӧ, а эз кывъяс вылын, а сійӧ, мый ми вермим.
Тасянь Воропаев и заводитіс:
— Уна вир кисьтіс миян канму, но правда шедӧдсьӧ сӧмын сыӧн.
Ми вермим.
Ми тіянкӧд.
Вермим сы вӧсна, мый тышкасим ставным, ичӧтсянь ыджыдӧдз.
Миян вӧлі кыксё миллион сьӧлӧм вылӧ помножитӧм ӧти кӧсйӧм.
Чорыда, пӧщадатӧг ми босьтім водзӧс миянлы вӧчӧм ӧбидаясысь — мед лоас тайӧ урокӧн налы, кодъяс лэптылісны миян вылӧ ассьыныс оружиесӧ.
Абу вын, коді вермас сулавны сӧветскӧй вынлы паныд.
Мед мортулов гижас талунъя лунсӧ, — социализм ӧтнас вермис став пыддиыс!
Мортуловлӧн водзвылӧ петіс сӧветскӧй морт.
Сы йылысь комын во висьтавлісны быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ.
А сійӧ стрӧитіс социализм.
Эз эскыны.
Сійӧ босьтчис нӧйтны фашистъясӧс.
И талы эз эскыны.
А ми чегим Гитлерлысь сьылідзирсӧ, мездім Европалысь кык коймӧд юкӧнсӧ да сулалам вермысьясӧн Берлинын.
Ӧні ӧмӧй тшӧтш мырддясны миянлысь слава?
Оз, ӧні налы не дзебны миянлысь делӧяс!
Оз ланьтӧдны!
Оз суклявны миянӧс!
Ӧнісянь да пыр ми пондам сулавны мортуловлӧн синъяс водзын кыдзи медся ён да веськыд йӧз му вылын!..
Мед олас Сталин!..
Лена виччысис сійӧс, майшасяна чужӧмсӧ вывлань лэптӧмӧн.
Сійӧ медводдзаысь кывзіс сылысь сёрнисӧ да чуймис не сы мында сійӧ кывъяслӧн вежӧртаслы, мыйда кывъяссӧ чужтысь сьӧлӧмкылӧмлӧн выныслы.
Леналы медводзсӧ кажитчис, мый Воропаев висьталӧ сэтшӧм лӧсьыда сӧмын сы вӧсна, мый ачыс Лена ӧні на сӧмын юксис сыкӧд аслас мӧвпъясӧн да, кыдзи сылы кажитчис, кадын отсаліс сылы.
Но Воропаевлӧн сёрни бӧрся следитіг Лена вочасӧн гӧгӧрвоис, мый кӧть Воропаев висьталіс именнӧ сійӧс, мый Лена ачыс кылӧ, — ӧнӧдз сійӧ тайӧ сьӧлӧмкылӧмсӧ кыдзкӧ эз вежӧртлы да эз вермы эськӧ висьтавнысӧ.
Сійӧ рада дрӧгнитіс.
Киясыс сылӧн кыптісны вывлань, сійӧ кутіс наӧн чужӧмсӧ да, Воропаев вылӧ чудо вылӧ моз видзӧдӧмӧн, мыйкӧ вашкӧдіс да нюмъяліс сылы.
Кор Воропаев помаліс висьтавны да сійӧс лэдзисны му вылӧ, Лена дыр эз эскы, мый сійӧ орччӧн.
Эз, эз сы ичӧтик сьӧлӧмысь Воропаев гумлав мӧвпъяссӧ, а пуктіс сэтчӧ ассьыс, кутшӧмъяс Леналӧн эз вӧвны.
Сійӧ сетіс Леналы мӧвпъяс, и сійӧ примитіс найӧс, кыдзи ассьыс, да озырмис.
«Немӧй ме сыкӧд орччӧн, — думыштіс сійӧ пыр жӧ. — Гажтӧмчас сійӧ мекӧд, кутам кӧ овны ӧтлаын».
— Да мый тэ, Леночка, немӧймин? — чукӧстіс сійӧс Воропаев, киӧдыс тракӧдӧмӧн.
Сійӧ шога нюммуніс, кор кыліс, мый и Воропаев казялӧма немӧялӧмсӧ.
— Эг тӧд ме, мый ті татшӧмӧс верманныд вӧчны йӧзкӧд, — довкйӧдлыштіс сійӧ юрнас. — Со ті кутшӧм, Воропаевыс!
Сійӧ невӧльнӧ шӧйӧвошис Леналӧн кыпыд видзӧдлас улын.
— Тайӧ ог ме йӧзкӧд, а йӧзыс мекӧд татшӧмсӧ вӧчӧ, — шуис сійӧ. — Кабинетын ме куим кыв кыдз колӧ ог висьтав, а йӧз пӧвстын меным ачыс чӧрт абу страшнӧй.
Кызь во ме партияын, — старик, зэв ыджыд олӧм олі, да, эскан-ӧ, томмӧдіс менӧ тіянын удж.
Эг юр вежӧрӧн, а пельпомӧн, аслам телӧӧн, лолалӧмӧн аслам кылі, мый ме — йӧз, йӧзын, йӧзкӧд, мый ме — сылӧн гор.
Ак, кыдзи меным мойвиис!..
— А верманныд ті, — шуис Лена родігтырйи, — верманныд ті и миян йылысь тадзи бура висьтавны?
— Верма буди-а, — сійӧ серӧктіс сійӧс тыртысь радлунысла, гӧгӧрвоӧмӧн, мый Лена виччысьӧ сысянь сылысь судьбасӧ решайтана кутшӧмкӧ кывъяс. — Висьтавны?
— Висьтав, — корис сійӧ, повзьӧмӧн, кыдзи сійӧ лысьтіс сійӧс шуны «тэӧн».
— Тӧдан, коді тэ? — шмонитана заводитіс сійӧ. — Тэ вӧлявывса яблонька, коді быдмӧма ылі гӧраясын.
Сэтшӧм крепыд, ён да авъя яблонька, коді эз пов некутшӧм кӧдзыдъясысь да пыр заводитліс дзоридзавны медводдзаӧн.
Тэ повтӧм яблонька.
Сулалан вӧръяс пӧвстын да дзоридзалан аслыд гажыд вылӧ, быттьӧ свет вылас медся ён пу...
— Тэ и ас йывсьыд тшӧтш, — вашнитіс сійӧ.
— Бур, и ас йылысь...
Но водзӧ висьтавны эз ковмы.
Суӧдіс Васютин.
Внимательнӧя Лена вылӧ видзӧдлӧмӧн да сылы кисӧ нюжӧдӧмӧн Васютин шуис:
— Молодеч ті, ей-богу, Елена...
— Петровна, — отсаліс Воропаев.
— Молодеч, Елена Петровна, мый сійӧс ті миянлы бурдӧдыштінныд.
Вот ӧні самӧй кад тіянысь тайӧс босьтны.
Шутита, шутита! — и сійӧ бергӧдчис Воропаевлань. — Казялін?
Аддзан ӧні, мый дзебсясьны водзӧ оз позь?
Сійӧ, мый вӧлі талун, — бурджык, вокӧ, официальнӧя гӧлӧсуйтӧмысь.
Сӧглас?
Но, видзӧд!
И найӧ мӧдӧдчисны куимӧн вадор уличӧд, воча паныдасьысьяскӧд тшӧкыда сувтышталігтыр.
Кор Васютин шыасьліс Лена дінӧ, сійӧ вочавидзліс сылы зэв скупа да дженьыда.
Сійӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы срамитчыны начальство водзын да чайтіс, мый дженьыд вочакывъяс кажитчисны Васютинлы.
На дінӧ локтіс Корытовлӧн гӧтырыс, гӧгрӧс, ичӧтик нывбаба, вывлань кусыньтӧм полеяса челядь шляпкаа, код вылын мыйлакӧ красуйтчис кудриа сьӧд перӧ.
— Кывлі, кывлі, — сьылыштіс сійӧ тӧдчӧдӧмӧн. — Тырвыйӧ зэв бур, — да топӧдліс Леналысь кисӧ, мый войдӧр некор эз вӧчлы.
Лена гӧрдӧдіс, сылӧн кутісны тіравны паръясыс.
Мӧд асылас Лена, кыдзи пыр, чеччис водз да, Танялы да Воропаевлы завтрак лӧсьӧдӧм бӧрын, котӧртіс аслас колхозӧ.
Сылы кажитчис, мый талунсянь сылӧн Воропаевкӧд мӧдас кутшӧмкӧ выль олӧм да мый талун сійӧ висьталас либӧ вӧчас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый матыстас найӧс дзикӧдз.
Мамыслы сійӧ та йылысь нинӧм эз висьтав.
Софья Ивановна оз позь шуны, мый эз гӧгӧрво эськӧ сійӧс, но регыдджык пыдди эз пукты тайӧ выльторсӧ, сы вӧсна мый сійӧ важӧн нин дзик эз гӧгӧрво Воропаев да Лена костын йитӧдъяссӧ, да сетіс аслыс кыв некытчӧ не сюйсьыны.
Керкасӧ, кодӧс найӧ кольӧм тӧв босьтісны арендаӧ шӧриӧн, Воропаев январын на уступитіс сылы ставнас.
Ӧні Софья Ивановна эз зависит сыысь, да куш та вӧсна нин сійӧ пӧшти веськодя видзӧдіс Леналӧн став сьӧлӧм мытшӧдъяс вылӧ, дай сэсся сійӧ збыльысьсӧ некор эз эскылы, мый Воропаев гӧтрасяс Лена вылӧ.
Тайӧ спокой тӧдтӧм мортыс эз вермы, кыдз кажитчис сылы, некод вылӧ гӧтрасьны, да и эз вӧв ыджыд гажлун мунны сы сайӧ.
«Мун кӧртась татшӧмыдкӧд, — эз ӧтчыд думайтлы сійӧ, кор эз узьсьы войясын, — сылӧн ӧти субӧтаас сизим пекнича.
Вот друг мунас Мӧскуаӧ, — и казьтыв кыдзи шулісны».
Торъя подозрительнӧйӧн кажитчыліс сылы, мый Воропаев ӧнӧдз эз вай Мӧскуаысь писӧ, кӧть и майшасьліс сы йылысь быд здук.
«Тӧлка морт эськӧ пыр жӧ детинкасӧ босьтіс ас дінас».
И Софья Ивановна быд ногӧн гӧгӧрвоӧдіс Воропаевӧс и Ленаӧс, мый оз понды майшӧдлыны асьсӧ сэтшӧмторйӧн, мый оз касайтчы сійӧс.
Збыльысь кӧ шуны, и кадыс эз вӧв сьӧлӧмбердса делӧяс йылысь думайтӧм вылӧ, сы вӧсна мый уджыс сылӧн мӧдіс мунны зэв бура.
Лена кыліс мамыслысь Воропаев дінӧ видзчысяна видзӧдӧмсӧ да эз юксьы сыкӧд аслас радлунӧн, но колхозын пыр жӧ ставыс казялісны, мый сійӧ абу сэтшӧм, кыдзи пыр вӧвлі, да шутитісны сы вылын.
Гӧрдӧдӧм да чӧв олысь Лена гӧгӧрволіс, мый сы вӧсна радӧсь, да завидьтӧны кӧ сылы, то сійӧ бур завидьтӧмӧн, коді пыр овлӧ бур, шудтӧмджык йӧзлӧн шудаджыкъяс дінӧ.
Сійӧ лунас Корытов звӧнитліс колхозӧ да вӧзйис Вермӧм Лун кузя нуӧдны бригадаяс костын ордйысьӧм.
Сійӧ кӧсйысис локны ачыс, да ӧні Твороженкова, бригадир-виноградарь, да Лена, бригадир-огородник, пукалісны садйын да, водзӧ вылӧ кӧсйысьӧмъяс урчиталӧмӧн, виччысисны сёрмӧм бригадир-табачникӧс Илья Ильич Твороженковӧс.
Леналӧн бригадаыс вӧлі ёнджык мукӧд кык бригада дорсьыс, а ачыс делӧыс кокньыдджык, сы вӧсна сійӧ зілис босьтны ас вылас кыдз позьӧ унджык.
Твороженкова жӧ, коді бригадирӧн лои зэв на неважӧн да эз на тӧд, кыдзи пондас мунны сылӧн делӧыс, мудераліс.
Быттьӧ Ленаӧс жалитӧмӧн, сійӧ сӧветуйтіс сылы не вывті жугӧдчыны да не сулавны гырысь прӧчентъяс вылын, но Лена сэн жӧ восьтіс сылысь мудералӧмсӧ, да найӧ, сералӧмӧн, некыдзи эз вермыны сёрнитчыны помӧдз.
Найӧ сералыштісны, да сы вӧсна мый кывйӧ эз воны, а сетчыны ӧта-мӧдлы эз кӧсйыны, то казявтӧг вуджисны гортса делӧяс вылӧ да челядь вылӧ.
Найӧ пондісны сёрнитны сы йылысь, мый ӧні, кор война помасис, овны лоӧ ёна кокньыдджык да позяс ар кежлас думыштны оланног йылысь; бур эськӧ вӧлі лӧсьӧдны колхозын ассьыныс вурсьысьӧс, кыдзи «Первомайсяын».
Корытов локтіс некодӧн казявтӧг, да, тыдалӧ, мыйсюрӧ кывлӧма сёрнисьыс, сы вӧсна мый, орччӧн пуксьӧмӧн, пыр жӧ кутіс чукрӧдлыны паръяссӧ да шутитны на вылын.
— Кӧсйысьӧмъясыд дасьӧсь?
Абу?
Ай-ай-ай!
И отсавны некодлы?
Но, мунамӧ правленньӧӧ.
Да!
Письмӧ тіянлы, Елена Петровна, — веськодя шуис сійӧ да перйис зепсьыс руд конверта, марка пыдди военнӧй штемпеля письмӧ.
— Тэнад ӧмӧй эм кодкӧ фронт вылас? — быттьӧ эз тӧд Леналӧн юӧртӧг вошӧм верӧс йывсьыс, юаліс Твороженкова.
Лена кельдӧдіс.
— Кыдз жӧ... вӧлі менам...
Кыдз жӧ... — шуис сійӧ; ачыс эз и кыв, мый висьталӧ. — Ме пыр локта, Геннадий Александрович, — да уськӧдчис колхозса сад пыр гортас, котӧртігмозыс конвертсӧ косялӧмӧн да повзьӧдлана письмӧсӧ то помсяньыс, то шӧрсяньыс лыддьӧмӧн.
Медводдза лист бокыс жӧ, кодӧс вӧлі гижӧма тӧдтӧм киӧн гырысь гӧгрӧс шыпасъясӧн, кыдзи гижлӧны омӧля на лыддьысьысь челядьлы, сійӧс шемӧсмӧдіс да доймӧмӧдз увтыртіс, эз сы вӧсна, мый Лена збыльысь омӧля гӧгӧрволіс почеркъяс, а сы вӧсна, мый Горева водзвыв нин чайтӧ сійӧс этша велӧдчӧмаӧн.
Александра Ивановна юасис, кутшӧм Воропаевлӧн дзоньвидзалуныс, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ, сы дінын-ӧ пиыс, да письмӧ сертиыс кыліс, мый Горева ньӧти оз падъяв сыын, мый Лена вочавидзас сылы, и сӧмын корис не зэв ёна нюжӧдчыны вочакывнас, сы вӧсна мый сы почталӧн номерыс вермас вежсьыны.
Лена котӧртіс паръяссӧ курччӧмӧн, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, да бокисянь позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ нуӧ шуда юӧр.
Но шогыс сійӧс шымыртіс сэтшӧм ӧвсьытӧма, мый сійӧ эз сӧмын эз кыв, кыдзи сійӧс чуксалісны тӧдсаясыс, но и эз тӧд найӧс, быттьӧ котӧртіс сап пемыдын, йӧз вылӧ зурасьӧмӧн да кияснас найӧс вешталӧмӧн.
Сылы юрас воысь медводдза мӧвпыс вӧлі сы йылысь, мый колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧнджык да казявтӧгджык мунны тайӧ карсьыс.
Эновтас кӧ Воропаевӧс — сы вылын кутасны серавны, ковмас кывзыны став тӧдса йӧзсянь жалитӧмъяс, а сійӧ вӧлі зэв сьӧкыдторйӧн.
А кольччыны Воропаевкӧд оз жӧ вӧлі позь.
«Не меным йӧзлысь гӧрӧдъяс разявны, — думайтсис сылӧн, — аслам тырмас.
Кыдзи нӧ меным лонысӧ, мый висьтавны сылы, йӧзлы?...»
Сійӧ син водзас сувтӧдіс Варвара Огарновалысь вильыш синъяссӧ да нӧшта ёнджыка повзис сыысь, мый лои.
Ӧдйӧ котӧртӧмысь сылӧн тыри лолыс, но нинӧм вылӧ эз кӧсйы сувтны, котӧртіс да кучкаліс аслыс морӧсас, гора мыйкӧ бормочитӧмӧн.
— Лена, Леночка! — горзіс кодкӧ Твороженковъяслӧн керка ӧшиньсянь, кор сійӧ котӧртіс сы дінті. — Выльторъяс кутшӧмӧськӧ эмӧсь?
Но сійӧ эз сувт, кӧть и кывліс, кыдзи мышкас швачкысис-воссис ӧдзӧс да кодкӧ котӧрӧн петіс сы бӧрся.
«Ак, енмӧй, мый налы месянь колӧ!» — скӧрысь думыштіс сійӧ да медбӧръя вынъяссьыс уськӧдчис керкалань, медым ӧдйӧнджык игнасьны став кортӧм гӧсьтъясысь.
Сьӧкыда лолалӧмӧн Лена лэдзчысис ворота бердӧ.
Ӧні сійӧс, кыдзи овлӧ пыр, пондасны юасьны Воропаев йылысь, а сійӧ тайӧ здукӧ мустӧмтіс да зывӧктіс став сьӧлӧмнас да ни ӧти бур кыв сы йылысь эз вермы петны сылӧн вомысь.
«Кыккӧд овны окота лоӧма! — пуис сыын... — И сэні страховка, и тані киувса!
А ме?
А мыйла ме ола, кыдзи ола, помъяссӧ некытчӧ ог дзеб?
Воропаев асывсяньыс уджаліс выль лекция вылын.
Важӧн нин сылы окота вӧлі сёрнитыштны сӧветскӧй повтӧмлунлӧн сям йылысь, да кӧть эськӧ кипод улын эз вӧвны колана небӧгъяс да пособиеяс, но сылы ӧні кежлӧ тырмымӧн вӧлі и периодика.
Темаыс сӧвмис сылӧн карандаш улын зэв ӧдйӧ да интереснӧя, сы вӧсна мый небӧгъясса материалъяслӧн абутӧмыс тшӧктіс сійӧс босьтавны став примеръяссӧ сійӧс кытшалысь олӧмсьыс.
Сылӧн артмис ловъя йӧз йылысь висьталӧм, нимъясӧн, овъясӧн, найӧяс йылысь, кодъяс пондасны пукавны зрительнӧй залын да кывзыны Воропаевӧс.
Восьса ӧшиньӧ ньӧжйӧникӧн пырис луныс аслас став шыясӧн да гӧлӧсъясӧн, но тайӧ эз падмӧд, а кыдз быттьӧ ёртасяна отсаліс сійӧ уджлы аслас ворсӧмӧн.
Леналӧн сьӧкыд лов шы да улын пос вылас шӧпкӧдӧмыс лӧга пырис сы вежӧрӧ.
Сійӧ сувтіс, шудтӧмлун кежлӧ дасьтысьӧмӧн, да ӧдйӧ петіс балкон вылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ став дворыс.
Первойсӧ сійӧ нинӧм эз аддзы да чуймис, мый дворыс тыртӧм, но сэк жӧ, ёнджыкасӧ пельнас, синнас дорысь, сійӧ гӧгӧрвоис, мый кодкӧ сулалӧ пос улас, да, перила вомӧныс ӧшӧдчӧмӧн, аддзис Ленаӧс.
Сійӧ сулаліс синъяссӧ куньӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ катласиг, сылӧн киыс ньӧжйӧник малаліс пос перилӧсӧ.
— Мый тэкӧд, Лена? — юаліс сійӧ негора, ньӧти падъявтӧг, мый лоӧма лёктор, да думнас ӧдйӧ корсьысьӧмӧн, кӧні Танечка.
Лена восьтіс синъяссӧ да, ышловзьӧмӧн, чӧла пондіс кайны пос кузя, сылы паныд.
— Со, — шуис сійӧ, чабралӧм да синванас кӧтасьӧм письмӧсӧ сылы сетіг. — Лыддьӧй.
— Мый сэтшӧмыс, кысянь? — майшасяна юаліс Воропаев, но сэн жӧ, почерксӧ тӧдӧмӧн, нетшыштіс Лена киысь конвертсӧ.
Лена пыр жӧ казяліс, мый Воропаев, тыдалӧ, думыштӧма, быттьӧ Лена восьтӧма сылы адресуйтӧм письмӧ да надейтчис, мый та вӧсна и майшасьӧ Воропаев.
Кыдз сӧмын Воропаев аддзис, мый тайӧ абу сідз, сійӧ лӧнис.
Но Воропаевлӧн чужӧмыс эз бурмы, и Леналы кажитчис, мый колӧ виччысьны омӧльӧс.
Сійӧ ӧдйӧ лыддис письмӧсӧ.
— Сідз... — шуис сійӧ пинь пырыс. — Мый думайтан вочавидзны?
— Ог тӧд, — ньӧжйӧ да кыдзи пыр некутшӧм выраженньӧтӧг шуис Лена. — Гашкӧ, ті вочавидзанныд?
— Тэнсьыд корӧны, оз менсьым.
— Вочавидзны, сідзкӧ?
А мый нӧ меным вочавидзнысӧ, Алексей Вениаминович? — и тайӧ сылӧн лӧнь да раминик юалӧмсьыс Воропаевлӧн дрӧгмунліс сьӧлӧмыс да кутіс чеччыны.
«Но ӧд оз жалитӧм сылы ков, — мелькнитіс сылӧн юрас, — оз, оз позь ылӧдлыны, ачымӧс и сійӧс...»
— Мый нӧ меным вочавидзны, кор ме нинӧм ог тӧд? — нӧшта ньӧжйӧджык юаліс Лена.
— Кыдзи тэнӧ сійӧ ыдждӧдлӧ? — Лена бара сылы нюжӧдіс письмӧсӧ. — «Муса Лена,» — лыддис Воропаев. — Ага...
Зэв бур.
Но, сідзкӧ, сідзи и вочавидз: муса Шура, юӧрта тіянлы, мый Воропаев дзоньвидза, уна уджалӧ, аслас олӧмӧн дӧвӧлен...
Но, мый писӧ тайӧ лунъясӧ ваясны Мӧскуаысь...
Но, мый нӧшта?
Со и ставыс, мый нӧ сэні не тӧднысӧ.
Сідзи и гиж.
Но эз тайӧ кывъяссӧ виччысь Лена Воропаевсянь.
— Бур, ме гижа, — рама сӧгласитчис сійӧ. — Сӧмын мый нӧ меным гижнысӧ, Алексей Вениаминович.
Менам сыкӧд некутшӧм делӧяс эз вӧвны, сійӧ меным бокӧвӧй морт, ме сійӧс дзик ог тӧд, мыйла нӧ ме понда сійӧс ӧбижайтнысӧ, пӧльзуйтчыны сійӧ шогӧн?
Леналӧн кывъясыс доймана парскисны Воропаевӧс.
— Кутшӧм шогӧн? — эз дзик веськыда дивуйтчӧмӧн юав сійӧ.
— Сэтшӧм шогӧн, кутшӧм вермас лоны быд нывбабалӧн, кор сійӧс шыбитӧны, — повтӧг шуис Лена важ моз веськодь гӧлӧсӧн, да Воропаев кыліс, мый мыйкӧ выльтор лои сылӧн этшын, — кутшӧмкӧ асшӧрлун, смеллун, кодӧс сійӧ сыын эз на тӧдлы.
— Вай сёрнитыштам, Лена, — шуис сійӧ. — Мый тэ думайтан миян тэкӧд олӧм йылысь?
Сійӧ бергӧдчис.
— Миян? — юаліс сійӧ сэтшӧм шогпырысь шензьӧмӧн, мый Воропаев смутитчис.
— Аслам олӧмӧй менам пока абу, а тіян олӧм йылысь ме нинӧм ог тӧд, — помаліс сійӧ.
— Кыдзи абу?
А сійӧ, мый тэнад лои керка, а сійӧ мый тэнад лоины выль интересъяс, мый тэ лоин важ серти мӧдӧн?
Тэ эн вид менӧ, ме ӧтчыд видзӧді, кыдзи тэ балкон вывсянь кывзін Поднебескокӧд менсьым занятие.
Помнитан, кор ми сыкӧд занимайтчим историяӧн?..
Кор Лена кыліс, мый Воропаев тӧдӧ сы йылысь мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый сійӧ дзебліс Воропаевсьыс, Лена гӧрдӧдіс.
Сылӧн чужӧмыс друг лои скӧрӧн, лӧгӧн.
— Ті тешкодя сёрнитанныд — миян! — торкис сійӧ Воропаевӧс. — А мыйын жӧ «мияныс», Алексей Вениаминович?
Мый ме тэкӧд ӧти керкаын ола?
А мый ме збыль кӧсйи занимайтчыны, да яндзим вӧлі тіянӧс корны, и ме гусьӧник кывзышті, кор ті занимайтчинныд Юракӧд, — кӧн нӧ сэні миян олӧмыс, сійӧ менам ӧтнамлӧн...
Ті висьталӧй, Алексей Вениаминович, коді ме тіянлы?
Йӧз менӧ ыдждӧдлӧны тіян гӧтырӧн, но ӧд тайӧ жӧ абу збыльтор?
Энлӧй, энӧ торкӧй менӧ.
Гӧтыр — сійӧ оз прӧста шусьы прӧстӧй йӧз пӧвстын — джын.
А ме ӧмӧй тіянлы джын?
Ме и нёльӧд юкӧн вылас ог кыскы.
Нинӧмторйын ті меным асьнытӧ онӧ восьтӧй, асланыд сьӧлӧмӧн менӧ энӧ шымыртӧй, энӧ лэдзӧй сэтчӧ, ті меным сӧмын асланыд керкаын пельӧстор сетінныд.
И сэтысь, дерт, аттьӧ.
Сійӧ лолыштіс да водзӧ пондіс висьтавны ещӧ на шогджыка.
— Кӧсйинныд кӧ эськӧ збыльысь верӧсӧн меным лоны, мый эськӧ ті вӧчинныд?
Ті эськӧ, Алексей Вениаминович, медся войдӧр, ассьыныд олӧмтӧ сійӧ нывбабаыскӧд висьталінныд, мед ме гӧгӧрвои, мый тіян сьӧлӧмад кольӧма.
Тіян кутшӧмкӧ ыждалӧм ме вылӧ! — ярскӧба шуис сійӧ да, мыш сайсьыс кисӧ прӧстмӧдӧмӧн, повтӧма шеныштіс ас водзас. — Но сӧмын абу сьӧлӧмсянь тайӧ ыждалӧмыс, абу, абу, энӧ висьталӧй меным, абу сьӧлӧмсянь.
Асьныд аслыныд вӧлінныд жальӧсь, ті сійӧ часӧ и менӧ жалитыштінныд, со тіянлы и став любовыс, тіян.
— Мый меным ӧні шуны тэныд, Лена?..
Тыдалӧ, этша да омӧля думайті ме миян тэкӧд олӧм йылысь...
Александра Ивановналы, дерт, вочавидза ме ачым, тэ прав...
— Да абу сыын делӧыс.
Ті кӧ ме йылысь мыйкӧ думайтінныд, — важӧн колӧ вӧлі сы йылысь висьтавны.
Ӧд, кывзӧй, Алексей Вениаминович, ті жӧ сійӧс радейтанныд, ог ӧмӧй ме аддзы, — кыдз жӧ сідз?
Мунінныд, чӧв оланныд, мӧд олӧм аслыныд бӧрйинныд, а сійӧ?
— Тэ сы йылысь думайтін, Лена?
— А кыдз жӧ!
Кыдз меным не думайтны, кор ме сылӧн олӧм вывті ветлӧдла!
И письмӧяс сылысь кутшӧмсюрӧӧс, ӧні висьтася нин, — ме лыддьылі, ті — пызан улӧ, а ме босьта, клеита, лыддя.
Тӧлка нывбаба сійӧ, Алексей Вениаминович.
Лыддя вӧлі сылысь письмӧяссӧ да бӧрда.
Со, думайта, и менӧ эновтанныд, кыдзи сійӧс.
А меным ёна сьӧкыдджык лоӧ, — менам ӧд семья ки вылын.
А ті мый думайтанныд, ме фронт вылӧ эськӧ эг мун?
Гашкӧ, талун сійӧ жӧ Берлинас йӧкті эськӧ!
Да менам со сійӧ — Берлиныс менам! — и сійӧ пырся мелілунтӧг юрнас довкнитіс ӧдзӧс вылас, код сайын кыліс Танюшкалӧн гӧлӧсыс. — Со сійӧ, став менам нималӧмыс!
Воропаев кывзіс сійӧс полӧм да пыдди пуктана сьӧлӧмкылӧмӧн.
Сійӧ чӧв оліс, сы вӧсна мый нинӧм эз куж гӧгӧрвоӧдны Леналы, да сылы вӧлі яндзим аслас чӧв олӧмысь.
Но кыдзи гӧгӧрвоӧдны, мый Лена дінӧ сылӧн кыссьӧмыс вӧлі джуджыда человеческӧйӧн, кодӧс вӧлі чужтӧма ӧтка олӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн, кодъясӧс сэтшӧм сьӧкыда ас вывтіыс нуӧдӧны ӧти олӧм воштысь да мӧд олӧмсӧ аддзылӧм на мужичӧйяс?
Да тӧдіс ӧмӧй сійӧ, кыдзи лӧсьӧдсьӧны тайӧ личнӧй олӧмъясыс?
И мый позьӧ вӧлі шуны сылӧн личнӧй олӧмӧн?
Том Поднебескояслӧн судьбаыс сійӧс занимайтіс пӧшти аслас судьба моз жӧ.
Пӧрысь Цимбал, Ступина, Городцов — тшӧтш вӧліны сылӧн семьяӧн.
Сійӧ эз вермы эськӧ эновтны найӧс жалиттӧг.
Но сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый эз сідзи мечтайтлы семья йылысь Лена.
Сэтшӧмъяслӧн, кыдзи сійӧ, Воропаев, ас семейнӧй олӧм век босьтӧ сэтшӧм этша места вежӧрын, мый сійӧ кыдз быттьӧ эз и вӧв, и эз тайӧ вадорӧ веськӧдлы сійӧ ассьыс паруссӧ.
Позьӧ весиг, пӧжалуй, жалитны та кузя, но вежны нинӧм оз позь.
— Энӧ висьталӧй меным нинӧм, Алексей Вениаминович, — водзӧ нуӧдіс Лена спокойнӧйджык да весиг кесйӧдлана тонӧн. — Ме ӧд и ачым не ӧтчыд думайтлі, мӧдӧдчас али оз миян тіянкӧд олӧм, а ӧні аддза, нинӧм эськӧ миян тіянкӧд эз артмы.
Радейтны, Алексей Вениаминович, сійӧ, ме ногӧн, эскыны, мый мортыс, кодӧс тэ радейтан, кӧсйӧ тэныд сӧмын бурӧс, а ті кӧсъянныд бурӧс, но вӧчанныд меным лёкӧс.
Ті кӧсйинныд вунӧдны Александра Ивановнаӧс, сы вӧсна мый тіянлы жаль сійӧс босьтны асланыд олӧмӧ...
Омӧль пӧ сылы тані лоӧ.
А сійӧ, тыдалӧ, нинӧмын оз жалит асьсӧ, сӧмын эськӧ матынджык тіян дінын лоны.
А ті энӧ полӧй.
А ме... а меным, — сылӧн вӧсньыдик паръясыс, век спокойнӧйӧсь, збойӧсь да ироническӧйӧсь, друг вежыньтчисны сьӧкыд гримасаӧн, — меным, тыдалӧ, мӧд олӧм стрӧитны колӧ.
Тіян питшӧгын пукалӧмӧн шудтӧ он пӧж.
Воропаев босьтіс сылысь кисӧ да топӧдіс паръяс бердас.
Лена эз нетшышт сійӧс.
— Ті, збыльысь, кывзӧй менӧ, чойӧс моз, омӧльӧс ме тіянлы ог кӧсйы, — ті корӧй сійӧс.
Ӧбӧдтӧ пуны сійӧ оз понды тіянлы, сійӧ збыль, и папиросъясыдла котравны оз кут, но...
Сылы эз сюрны колана кывъясыс да сійӧ прӧстӧ шевгӧдіс кияссӧ, и сылӧн вӧрзьӧмыс вӧлі сэтшӧм вӧльнӧй да мича, мый кывъяс дорсьыс бурджыка гӧгӧрвоӧдіс мӧвпсӧ.
— Ме вот Поднебескояс бӧрся видзӧді, — висьталіс Лена Воропаевкӧд орччӧн пуксьӧмӧн, быттьӧ ставсӧ висьталӧм бӧрын сылӧн лои право ёрт нога матыс йитӧд вылӧ. — И кыдзи жӧ найӧ вензьӧны!
Бӧрдӧмӧдз!
И дузъялӧны ӧта-мӧд вылас, а ӧд завидь босьтӧ видзӧдны, кыдзи найӧ зільӧны ӧта-мӧдыслы.
А ме?
Да ме ӧмӧй верма тіянкӧд сідзи?..
Воропаев видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн да зэв ёна нормӧм, — сэтшӧм веськыд да тӧлка вӧлі сылӧн висьталӧмыс.
— Ме тіян вылӧ лёк ог кут, — синва пыр водзӧ висьталіс сійӧ, сылысь кисӧ малалӧмӧн. — Ті менӧ, Алексей Вениаминович, овны велӧдінныд, а асьныд вот овнысӧ онӧ на жӧ кужӧй.
Мукӧдъясӧс мыйӧ сӧмын энӧ велӧдӧй, а асьныд ассьыныд пайнытӧ онӧ тӧдӧй кыдзи босьтны.
Абу лӧсьыд тайӧ.
И меным некод оз прӧстит, ме кӧ кӧртала тіянӧс аскӧд.
Сулавлӧй, сулавлӧй!
Ті терпитӧй нин, ме аслам став нэмӧн талун первойысь татшӧм сёрниа, — асывнас, кыдзи ме лыдди сылысь письмӧсӧ, сэтшӧма понді майшасьны, сэтшӧма скӧрми тіян вылӧ, яндзим меным лои, — коді мися ме ӧні сэтшӧмыс!..
А ӧні, кор ме ставсӧ висьталі, аддза — судьбаӧн менам ставыс водзын на, и кӧть висьӧ сьӧлӧмӧй, а йӧз пай вомӧн воськовтны ог кӧсйы.
Но, тырмас, Алексей Вениаминович, ылӧдіс сёрниным, мусаӧй ті менам!.. — и, кокньыда чеччӧмӧн, сійӧ петіс балкон вылӧ.
— Наташа тайӧ лунъясӧ вайны пондас, — кыліс сійӧ Леналысь лӧнь гӧлӧссӧ.
— Мый тайӧ лунъясӧ? — эз велав да юаліс Воропаев.
— Наташа Поднебеско, шуа, тайӧ лунъясӧ кага ваяс, — выльысь висьталіс Лена. — Ме аслам колхозын сёрнитча да муна сы ордӧ кымынкӧ лун кежлӧ, а то Юрий абу, ӧтнаслы Наташалы страшнӧ.
«Кыдз нӧ сідз тайӧ артмис? — думайтіс сійӧ жӧ лунӧ Воропаев. — Мыйла тайӧ ичӧтик чӧв олысь нывбабаыс, коді воштӧма радейтана верӧссӧ, должен вӧлі пыр жӧ долыдмыны, мый ме бӧрйи сійӧс?
Ӧд и йӧй вермис казявны, мый Лена интересуйтчис эз сэтшӧма меӧн, кутшӧма сійӧ олӧмнас, кодӧс ме нуӧді!»
Но кымын ёнджыка сійӧ думайтіс став лоӧмтор йывсьыс, сымын ёнджыка гӧгӧрволіс, мый ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ да мый Лена радейтліс сійӧс.
Дерт, сійӧс повзьӧдліс важ интересъяслӧн мирыс, кытчӧ Воропаев вермис бӧр мунны любӧй здукӧ, Ленаӧс повзьӧдліс сійӧ кажитчана кокнилуныс, кутшӧмӧн сійӧ шыбитіс ӧти олӧм да заводитіс стрӧитны мӧдӧс, но Лена радейтіс сійӧс.
Воропаев эз вермы разберитчыны ас пытшкас.
Колӧ признайтны, мый свет вылын ставсӧ вӧчны кужӧмӧн, сійӧ эз куж ӧтитор — стрӧитны ассьыс олӧмсӧ.
Сылӧн аслас олӧмыс кыдзкӧ ачыс сідз артмис, тадзи этша вылӧ сылы кажитчис, либӧ эз кӧ ачыс артмы, то кокньыда да кыдзкӧ зэв прӧстӧя.
Шуд киӧ шедтӧм.
Некор он тӧд, эм сійӧ али абу.
Видлавны, шуда абу тэ, позьӧ сӧмын тэ гӧгӧрса йӧз вылын.
Сылы кажитчис, мый Лена шуда.
Сійӧ чорыда сорсис.
И зэв эз вӧв лӧсьыд мӧвпысь, мый сійӧ стрӧитіс мыйкӧ пӧрйӧгаӧс, лӧсявтӧмӧс.
И, такӧд тшӧтш, вежӧртӧмыс, мый сійӧ бара ӧтнас, кыдз кӧть эн шензьы, но вайис сылы мыйкӧ кокньӧд кодьӧс.
Дасӧд глава
1945 во юнь шӧрын Александра Ивановна Горева локтіс австрийскӧй замок Ваальзееӧ, Дунай вадорын, коді сулаліс Кремс сайын, примернӧ, сійӧ местаясын, кодъяс миянлы тӧдсаӧсь «Война и мир» лист бокъяс серти.
Тайӧ замокыс вӧлі Габсбургъяслӧн, да австро-венгерскӧй императоръяслӧн медбӧръя потомок, куш плеша, лёкиника краситӧм кизериник усторъяса да угриӧсь чужӧма, нелямын арӧса герцог Иозеф новлӧдліс Гореваӧс замокті, вежӧсъяслысь расположенньӧсӧ сылы петкӧдлӧмӧн.
Гореваӧс корисны видзӧдлыны замоксӧ да артыштны, шогмас-ӧ сійӧ америкаса армияысь гӧсьтъясӧс паныдалӧм вылӧ.
Миян ветлісны нин американечьяс ордӧ гӧститны да локтісны сэтысь ёна чуймӧмӧн.
Найӧс паныдалісны пехоталӧн парадӧн; пехота стӧча да ритмичнӧя прӧйдитіс оркестр ворсӧм шы улӧ, оркестрлӧн шут кодь виртуоз сяма тамбур-мажорыс петкӧдліс фокусъяс аслас вӧччан булаваӧн.
Ботинкияс вылӧ лэдзалӧм паськыд гача офицеръяс да зэв джуджыд, статнӧй актёр чужӧма, олӧма генерал, коді вӧлі пасьталӧма замшаысь бриджи, — ёнджыка мунісны элегантнӧй спортсменъяс вылӧ, воинъяс вылӧ дорысь.
Тӧдчӧдана стӧча, пӧшти механическӧя найӧн строевӧй приёмъяс вӧчалӧмын вӧлі мыйкӧ театрногса.
Парад бӧрын миянлысь йӧзӧс корисны офицерскӧй кафеӧ, кӧні салдатъяс новлӧдлісны поднос вылын виски да солонинаа зэв посньыдик бутербродъяс.
Сы вылын и помасис.
Ӧні миян офицеръяс решитісны паныдавны американечьясӧс ас ног, роч ног.
Вӧлі судзӧдӧма нин мӧскуаса водка, паюснӧй икра — став мир пасьта нималана кельыдлӧз жӧч кӧрӧбкаяс «Cavіar russe» гижӧдӧн — да жаритӧма пудъя порсьпиӧс.
Ӧти дивизиясянь юӧртісны, мый ыстӧны свежӧй форель, мӧд вӧзйис гӧститӧдны американечьясӧс пар пиын пуӧм узбекса пельняньясӧн: ыж яйысь, лукысь да гӧрд перечысь, — сэтшӧм блюдо, кодӧс генерал Короленко ёна ошкис: «Косялӧ мортӧс пыр жӧ, кыдзи эсійӧ «катюша».
Горева воис Ваальзее замокӧ лун куим войдӧр чайтана паныдасьӧмӧдз, сылӧн вӧлі дум восьтыны сэтчӧ госпиталь, но сылы пыр жӧ ковмис ӧткажитчыны аслас планысь.
Пӧрысь липаяса аллея нуӧдіс замоклӧн медводдза ворота дорӧ, код сайын заводитчӧ вӧлі веськыда двореч дінӧ нуӧдысь пос.
Мӧд ворота проёмын плющӧн гартлӧм важся турецкӧй пушка, пинь стенкаяса векньыдик постор, кодӧс нюжӧдӧма замокӧн займитӧм кырта вылӧ, да, медбӧрын, зэв ичӧтик пытшкӧсса двор зэв ыджыд двореч зданньӧлӧн ӧтлаӧдӧмъяс костын.
Гартчысь посни розаяслӧн еджыд-розӧвӧй чукӧрыс кайис вывлань руд изъя стенаяс кузя.
Кыз массивнӧй, тӧчитӧм перилӧяса нэмыс кежлӧ вӧчӧм ён посъяс, ӧшиньяслӧн лясӧдӧм мичмӧданторъяс ортсӧ мунан свинеч трубаяс, чери лы вылӧ мунысь шпильяса ёсь готическӧй вевтъяс — татшӧмӧсь медводдза торъяс, кодъяс шыбитчисны синмӧ.
Дворечлӧн пытшкӧсыс вӧлі тырӧма синтӧ ёран озырлунӧн да мичлунӧн, но вывті нин вӧлі уна ставыс тайӧ, ӧти донатор вылӧ вӧлі мӧд, сідз мый, медбӧрын, вниманньӧ вӧлі мудзӧ да ныжмӧ помтӧм гобеленъясысь, бронзаысь, хрустальысь, рӧмпӧштанъясысь, серпасъясысь, мебельысь да оружиеысь.
Лыдтӧм вежӧрӧ регыдъя мӧрччанторъяс хаосын вунӧны медся гежӧд торъяс, а ӧд дворечсӧ мичмӧдысь уна предметъяслӧн история вӧлі Европа костса интригаяслӧн, ёртасьӧмъяслӧн да висьтъяслӧн историяӧн.
«Мортлы ӧдвакӧ колӧ та мында мичлун», — думайтіс Горева, зарни, рӧмпӧштана да шӧлк жыръяс кузя ветлӧдліг.
Стеклӧ шкафъясын ӧшалісны озыр важъя костюмъяс.
Кельыдлӧз да эзысь глазетъяс югъялан дона изъясӧн, алӧйгӧрд, виж, сиреневӧй да еджыд бархатъяс, атласнӧй башмачокъяс бриллиантовӧй пряжкаясӧн да атласнӧй камзолъяс рубиновӧй кизьясӧн, зэв мича зарни бедьяс да аметистовӧй табакеркаяс висьталісны сластолюбивӧй эпоха йылысь, коді важӧн нин лои туманнӧй преданньӧӧн.
Корольяслӧн, императоръяслӧн, папаяслӧн, кардиналъяслӧн, полководечьяслӧн да дипломатъяслӧн портретъяс, кодъясӧс серпасалӧмаӧсь коркӧ тӧдса придворнӧй художникъяс, ӧшалісны стенъясын.
Живопись, кодӧн позис эськӧ любуйтчыны, эз вӧв, кыдзи эз вӧвны и прӧстӧ небӧгъяс, кодъясӧс позьӧ лыддьыны, эз вӧв и бур рояль, а сэн и тан сулалысь клавесинъяс да фисгармонияяс важӧн нин эз лэдзлыны некутшӧм шы.
— Лыддьӧм вылӧ небӧгъяс? — чуймис герцог. — Енмӧй менам!
Наӧн тыр ставнас чардак, да мыйсюрӧ эм и менам ас жыръясын.
И содтіс:
— Нэмӧвӧйся мӧвпъяс, кӧть и жаль, но гижавсьӧны зэв дженьыд нэма материал вылӧ, бумага важмӧ сё-мӧд воӧн, сыысь уна ёгыс.
Горева чуймис, кор кывліс, мый замокыс дзоньтавлытӧм ветымын во гӧгӧр, мый вевтыс виялӧ, паркетас зэв гырысь костъяс да став двореч вылӧ эм сӧмын кык туалетнӧй жыр, кодъяс пиысь ӧтисӧ тупкӧма.
Да, госпиталь улӧ тайӧ замокыс оз туй.
Шога нюммуныштӧмӧн герцог ӧвтыштіс кинас.
— Ме муртса судзся овнысӧ, мадам.
Дзоньтавны став тайӧ пыдди пуктана историясӧ менам, збыльысь, сьӧмъяс оз судзсьыны.
— Но ӧд тайӧ тіян рӧдлӧн историяыс...
Сійӧ веськӧдіс Гореваӧс:
— Ёнджыкасӧ — австро-венгерскӧй монархиялӧн история.
Тайӧ замокын эз ӧтчыд решайтсьывны Европалӧн судьбаясыс.
Но мый ме верма?
Менам ыджыд семья, нёль ыджыд ныв.
Ті тӧданныд, мыйта найӧ сулалӧны?
Тайӧ ужас, мадам, медым миян кадӧ имеитны приданнӧйтӧм нёль невестаӧс.
— Приданнӧйтӧмъясӧс?
Да тіян замокын любӧй жырлӧн озырлуныс вермас сьӧлӧм бурмӧдны медся ыждалысь жӧниклысь.
Герцог яндысяна гыжйыштіс юрсӧ.
— Австрияын менам нывъяслы ӧдвакӧ сюрӧны шогмана жӧникъяс.
Босьтны жӧ кӧ американечьясӧс... — сійӧ сувтыштліс, — видзӧдлам, кутшӧмӧсь найӧ ӧні.
Войнаӧдз найӧ ме ордӧ волывлісны тшӧкыдакодь, — содтіс сійӧ.
Ӧти жырлӧн балконыс ӧшаліс зэв улын бузгӧмӧн пуысь Дунай весьтын.
Видыс вӧлі чуймӧдана мича рӧмъяс сертиыс да помтӧг поэтичнӧй.
Пушкыр, паськыд туганъяса пуясысь веж вӧръяс, кутшӧмъясӧс Горева аддзыліс сӧмын важ гравюраяс вылысь, тыдалісны Дунай сайын, а джуджыд кырта кузя, кодӧс водзӧсӧ нюжӧдіс аслас стенаясӧн замок, гартчисны вывлань плющлӧн веж визьяс, ӧти рӧмӧ и кырталысь изсӧ и замоклысь изсӧ пасьтӧдӧмӧн.
Дунайлӧн ваыс вӧлі вежов-виж, сьӧкыд.
Баржаяслӧн да пыжъяслӧн сотчӧм колясъясыс ӧдйӧ кывтісны увлань.
— А ті энӧ эськӧ вермӧй сдайтны замоксӧ озыр туристъяслы отель улӧ либӧ санаторий улӧ?
— Миян кыдзкӧ абу велалӧма тӧргуйтны сыӧн, мый лыддьыссьӧ рӧд чесьтӧн, — ыкшаа вочавидзис герцог Йозеф да кинас кокньыдика вӧрзьӧдыштіс, кытысь вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны, мый кад мӧдӧдчыны водзӧ.
Пу гӧгыльясӧ крепитӧм туръяслӧн, кӧръяслӧн сюръяс, кабанъяслӧн клыкъяс кадпасъясӧн вӧлі ӧшлӧма пемыд коридоръясас став стенъясӧ.
Тані кыйсьылӧмаӧсь, тыдалӧ, Европаса став венценосечьясыс.
Витринаясын куйлісны мӧд муса знамяяслӧн лестукъяс, кодъясӧс коркӧ мырддьылӧмаӧсь замокса кӧзяинъяс, мый йылысь висьталісны специальнӧй транспарантъяс.
Знамяясыс вӧлі зэв уна, но герцог тэрмасис.
— История, история, ӧти пӧим сыысь, — тэрмасьӧмӧн висьталіс сійӧ, орденъяса витринаяс дінӧ сувтлытӧг, тайӧ орденъяссӧ кымынкӧ сё вояс чӧж пӧлучайтлӧмаӧсь сылӧн ыджыдавны радейтысь пӧльясыс.
Асывнас вӧрса кушинын, неылын замокса стенъяссянь, вӧлі вӧчӧма парад.
Слава орденӧн наградитӧм кавалеръясысь своднӧй батальон флангъяссянь мыръясӧн да кустъясӧн топӧдӧм векньыдик плацдарм кузя кыпыда прӧйдитіс трибунаяс дінті, кӧні вӧліны америкаса гӧсьтъяс.
Воинъяс автоматъясӧн кианыс восьлалісны сэтшӧм смела да вӧляпырысь, мый, кажитчис, тшӧкты налы: «Дунайӧ!» — найӧ сідз стенаӧн и уськӧдчасны эськӧ увлань шагсӧ торктӧг да ассьыныс зэв бур маршсӧ надзмӧдтӧг.
Парад бӧрын став корӧм йӧзыс мӧдӧдчисны замокӧ.
Гореваӧс корисны лоны вуджӧдчысьӧн сійӧ случай вылӧ, гӧсьтъяслы кӧ окота лоӧ тӧдны замок йылысь.
Сійӧ сӧгласитчис, сы вӧсна мый миян офицеръяс пӧвстын вӧлі Голышев, кодкӧд сійӧ сёрнитчис бӧр мунны гортас.
Кык американеч, збыль, лыддисны ӧбедайтӧм дорысь бурджыкӧн тӧдмасьны замокӧн да ветлӧдлісны жырйысь жырйӧ, накӧд ветлӧдліс тшӧтш герцог.
Олӧмакодь ӧти американеч, актёрлӧн кодь жӧ ловъя чужӧма, вӧлі важӧн нин тӧдса керкаса кӧзяинкӧд.
— Ме гӧститі тіян ордын комын ӧкмысӧд воын Филлипскӧд, — казьтыштіс сійӧ герцоглы, — коді ньӧбис тіянлысь Наполеонлысь спальнясӧ.
Сійӧ ӧні Европаын да кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс.
Герцог шевгӧдіс кияссӧ, Горева вылӧ яндысяна видзӧдлӧмӧн.
— Ставсӧ.
Медбӧръя сунисӧдз.
Менам коли сӧмын ӧти сервиз Мария-Терезиялӧн, — шуис сійӧ ылӧдчан тонӧн.
— Збыльлун йылысь сертификатӧн? — эскытӧма юаліс мӧд американечыс, ичӧтик тушаа банйӧм чужӧма майор мундир вылас нёль рад орденскӧй ленточкаясӧн.
— Да, дерт.
Збыльысь кӧ висьтавны, сійӧ и сулалӧ сы дон, — вочавидзис кӧзяин.
Майор чуймис.
— А тайӧ ставыс? — кинас нуӧдіс сійӧ зал гӧгӧр.
— Антикварнӧй магазинысь, — сераліг гӧгӧрвоӧдіс сылы медводдза американечыс. — Венаын, мусаӧй менам, позьӧ подделайтны весиг римскӧй папаӧс...
— Ті, господин герцог, дерт, онӧ кедзовтӧй коммерция? — юаліс боевӧй кызіник майор. — Кыдзи тіян тані майтӧгӧн?
Менам майтӧг вӧчан завод.
Францияын ме верми заключитны кык ли куим кыкнанладорыслы лӧсялана договор майтӧг поставка кузя.
Сёрнитчам?
Таысь кындзи ме пыри пайщикӧн Парижын ӧти майтӧг вӧчан предприяттьӧӧ.
— Мыйла нӧ не.
Майтӧг — валюта.
Но кредиттӧг ни ме, ни кодкӧ мӧд оз вермы кутчысьны делӧӧ.
Тайӧс тіянлы колӧ кутны тӧд вылын.
— Кредитъяс лоӧны, — чорыда шуис американеч, коді вӧлӧма тані комын ӧкмысӧд воын. — Филлипс сы вӧсна и локтӧ тіян ордӧ Венаӧ.
Найӧ прӧйдитісны гостинӧй кузя, серпасъяс да витринаяс видзӧдӧмӧн.
— Ме вӧлі, господин Йозеф, во заводитчигас Крымын, Рочмуын, — водзӧ нуӧдіс американеч. — Видзӧдлі Алупкаын Воронцовлӧн замок вылӧ.
Сэні рочьяс овмӧдісны Черчилльӧс.
Зэв бур зданньӧ, лӧсьыд вкусӧн.
Зэв жаль, мый большевикъяс оз вузавлыны дворечьяссӧ.
— Но, кыдзи найӧ сэні? — заинтересуйтчис майор. — Век на сулалӧны асланыс социализм вылын?
Бура найӧ, шуны кӧ, воюйтӧны.
— Большевикъяс — зэв шань войтыр, но ёртасьны накӧд ӧти мученньӧ.
Зэв асныраӧсь.
Да, найӧ сулалӧны социализм вылын, да кутшӧма нӧшта!
— Чорыда косясьӧны, — мӧдпӧвъёвтіс кызіник майор. — Чӧртъяс моз.
Но, а — кык кывйӧн — кыдзи налӧн олӧмыс?
— Война налы зэв ёна мешайтіс, и век жӧ, ме чайта, найӧ кыпӧдчасны пӧим письыс водзджык сыысь, кор ті удитанныд инавны Австрияын ассьыныд майтӧгтӧ.
— Майтӧг — валюта, — серьёзнӧя шуис майор, шуткасӧ гӧгӧрвотӧг. — Майтӧг, каустическӧй сода, эфирнӧй маслӧяс — крепыдджыкӧсь любӧй маркаысь, кронаысь, франкысь, лейысь да пенгысь.
Мый вылӧ, кора прӧща, колӧ меным тайӧ Венаыс, ме кӧ ог вермы аддзыны татысь ньӧбысьӧс?
— Венаӧдз миянлы ылын на, сэні пока ӧтнаныс рочьяс, — шуис актёр чужӧма американеч. — Ме ог тӧд, мый ми сэні паныдалам.
Герцог лӧньӧдіс сійӧс:
— Большевикъяс бурӧсь сійӧн, мый оз босьтавны рынокъяс договоръясӧн, кыдзи господин майор.
— Ого! — серӧктіс майор. — Оз босьтавны!
Францияын, кӧні эз вӧв, кыдзи тіянлы тӧдса, ни ӧти роч батальон, сӧмын и сёрни, мый рочьяслӧн отсӧг йылысь.
Вӧзъян майтӧг, — огӧ, шуӧны, ми виччысьыштам, гашкӧ, миянлы сетасны роч майтӧг.
Вӧзъян налы уль резина, тайӧ жӧ большевикъяслӧн абу, найӧ бара ассьыныс, — виччысьыштам, гашкӧ, рочьяс отсаласны резинанас.
Герцог тӧждысьӧмӧн видзӧдліс Горева вылӧ, тӧдтӧг, кывзӧ оз сійӧ налысь сёрнисӧ.
— Ме тӧда Венаын некымын тӧдчана фирма, — шуис майор. — Ті тӧданныд Альфред Франкӧс?
— Ме тіянӧс дзугыльмӧда, — вочавидзис герцог, — сійӧс казнитісны.
— Мыйысь? — ӧти гӧлӧсӧн юалісны кыкнан американечыс.
— Кыдзи еврейӧс.
— А, нинӧмтор.
Медшӧрыс, медым фирмаыслӧн капиталыс эз лӧсяв национализация йылысь шуӧм улӧ.
Тайӧ лои эськӧ, Франк кӧ уджаліс Гитлер вылӧ.
Колины кутшӧмкӧ рӧдкутысьяс?
— Ӧдвакӧ.
Гестапо уджаліс сӧстӧма.
— Делӧыс эз вермы пӧгибнитны Франк кулӧм вӧсна, — пыр на пыксис майор. — Медбӧрын, кодлыкӧ колӧ сыӧ босьтчыны.
Крепыд, асьсӧ петкӧдлысь делӧ — сійӧ ӧтувъятор.
А кыдзи «Колониальнӧй тӧваръяс обществоӧн»?
— Ловъя.
— А Циммерман?
— Дзебсьӧма, но ловъя.
Сылӧн мыйкӧ абу бур йитӧдъясӧн.
— Тшаква.
Америкаса фирмакӧд договор вевттяс сылысь став важ йитӧдъяссӧ.
Тані и большевикъяс оз панйыны! — гажмис майор. — Но меным рочьяс кажитчӧны.
Вывті бур салдатъяс.
Тыдалӧ поліг, мед майорлӧн ыштӧдана вӧзйӧгыс эз ӧшйы сынӧдӧ, герцог вежавидзана шуис:
— Ме ог юав, кыдзи меным корсьны тіянӧс, господин майор, но кӧсйи эськӧ висьтавны, кыдзи тіянлы медся кокньыда аддзыны менӧ.
Майор кыскис нимпаса карточка.
— Адрес йылысь кӧ, то ме ӧні кӧлесаяс вылын.
Но менам кыв — делӧ.
Вежон кык мысти ме ыста тіян дінӧ мортӧс, сы вӧсна мый меным, кыдзи мундир новлысьлы, аслым локны сьӧкыдкодь.
Ті верминныд эськӧ босьтчыны комиссионнӧй уджӧ?
— Радпырысь, — шуис герцог. — Делӧыс меным абу выль.
Кызіник майор кыскис френч зепсьыс кыз пакет.
— Тані ставыс.
И дон небӧг, и урчитӧмъяс.
Ме, тӧданныд, — шыасис сійӧ аслас земляк дінӧ, коді вӧвлӧма тайӧ местаясын комын ӧкмысӧд воын, — бура ладмӧдчи фронтса гӧгӧртасъяс дінӧ, менам пыр аскӧд дас кымын проспект да дон небӧг да дюжина дась договор.
Ме тайӧс думышті Александрияын.
Некор ӧд, гӧгӧрвоанныд, он тӧд, удайтчас-ӧ мӧдысь волыны ӧти и сійӧ жӧ местаӧ.
Ми тыртім Египетса рынок асланым тӧваръясӧн веськыда, позьӧ шуны, вӧрӧглӧн би улын.
Англичана йӧймыны заводитлісны завидьысла.
— А мый, Монтгомери эз дугӧд тіянлысь тайӧ союзническӧй деятельносьттӧ?
— Пока найӧ гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, ми помалім нин.
Ті энӧ вӧлӧй Африкаын?
— Эг, эз удайтчыв волыны.
— Но, тӧданныд, тайӧ войналӧн медся интереснӧй лист бок.
Ми ректім боеприпасъяс да ӧттшӧтш тӧвар сортъяс, — ӧти приёмӧн босьтлім карсӧ да босьтлім сылысь рынок.
Италияын, дерт, тайӧ нӧшта ёнджыка бурмис.
Аслам танкъяс вылын ме гижи итали ног: «Ньӧбалӧй мирын медся бур майтӧг «Санит».
Герцог вежавидзӧмӧн кывзіс усъяснас вӧрӧдіг, но майорлы кажитчис, мый сійӧ оз зэв эскы сылӧн кывъясыслы.
— Тіянӧс тайӧ шензьӧдӧ? — юаліс сійӧ. — Челядь мывкыда жӧ ті морт!
Сідзкӧ, господин герцог, ті аддзанныд тайӧ пакетысь ставсӧ, мый менӧ и тіянӧс интересуйтӧ.
Мунам, видлам роч водкасӧ? — шыасис сійӧ земляк дінас.
— Миян нималана бур коллегаяс кӧ мыйкӧ колисны миянлы...
Мунам, разведайтам.
И американечьяс, герцогкӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчисны пызан дорӧ, а керкаса кӧзяин коли Горевакӧд.
Дунайлӧн шумыс кыліс восьса ӧшиньясӧд.
Императоръяслӧн пиыс эз решайтчы заводитны сёрнитны первойӧн.
Медбӧрын, эз нин вермы водзӧ чӧв овны да шуис:
— Татшӧм со олӧмыс, мадам.
Горева эз вочавидз сылы, да герцог, быттьӧ джодж ниртігтыр, кывтӧм кок шыясӧн муніс.
Голышев сераліс синва петтӧдзыс, сылӧн чужӧмыс баграліс юӧм винасьыс, пӧсяліс сералӧмсьыс.
— Вот тайӧ боевӧй майор! — шуаліс сійӧ, синъяссӧ чышкиг. — Ак, молодеч!..
И, тӧдӧмысь, оз пӧръясь.
Кызіник, банйӧм чужӧма, ӧчкиа?
Но, тӧда.
Танкӧвӧй полкса командир.
Менӧ сыкӧд тӧдмӧдісны лун вит сайын.
Бур, шуӧны, офицер.
Мец босьтлӧма.
И думыштӧй!
Майтӧгӧн воюйтӧ!..
Шоперыс, коді радейтліс ёрт ногӧн сёрнитыштны аслас шефкӧд, висьталіс:
— Налӧн шоперъяс, майор ёрт, оз жӧ лэдзавны, мый налӧн вомъяс дорті кылалӧ.
Капитализм, мый нӧ пондан вӧчны.
Лӧсьыдторъяс, колӧ шуны, найӧ вӧзйӧны вӧлі, — жалитӧмпырысь помаліс сійӧ.
— А миянӧс, небось, видӧны агитация вӧсна, — пыр на сераліг да ыззьӧм чужӧмсӧ чышкаліг, шуис Голышев. — Ме тані тулыснас австрияса мужикъяслы отсалі мусӧ гӧрны.
Вӧвъяс абуӧсь, немечьяс босьтӧмаӧсь, а кадыс сёр нин, но и отсалі.
Так вот сійӧ жӧ майорыс, — сійӧ кутшӧмкӧ делӧяс кузя миян штабӧ вӧлі мунӧ, — сувтіс, видзӧдліс: «Урожайсьыс, — шуӧ, — пай кутанныд босьтны али онӧ?»
Ме шуа: «Пайтӧг, пасибӧ вылӧ».
Сэки сійӧ мигнитіс, шуӧ — агитация пӧ, тӧдам...
Майтӧгсӧ ассьыс инавны — сійӧ нинӧм, а отсавны йӧзлы му гӧрны, тайӧ нин, вокӧ, политика, видзӧдлас вӧсна завоеванньӧ артмӧ...
Тэ, Антон, видзчысьӧмӧнджык!
Небось, гӧститӧдісны ромнас?
— Гӧститӧдӧны вӧлі, да ме ӧткажитчи, майор ёрт, вомӧ эг босьтлы, — кыдз колӧ вочавидзис шопер.
— Висьтав меным — «вомӧ эг босьтлы!» — эльтыштіс сійӧс майор, но, тыдалӧ, успокоитчис.
— Ті помнитанныд, Александра Ивановна, ме тай шулі тіянлы, мый кӧсйи эськӧ кольччыны татчӧ?
Помнитанныд сійӧ сёрнисӧ?
— Помнита, — вочавидзис Горева. — Ме тіянӧс сідзи и эг гӧгӧрво.
— Энӧ гӧгӧрвоӧй? — чуймис Голышев. — И ӧні онӧ гӧгӧрвоӧй?
И тіянлы оз ло жаль мунны татысь, кӧні сы мында кисьтӧма миян вир, убедитчытӧг, мый йӧзыс тані заводитісны выль олӧм?
Ті жӧ аддзылінныд татчӧс йӧзсӧ, кыланныд, мый найӧ оз кужны тӧлкӧн вӧдитчыны асланыс судьбаӧн...
Ичӧтик карын, кӧні ме сулала аслам полкӧн, нёльӧд лун нин няньӧн оз тӧргуйтӧны, а пызьыс эм.
Мыйын делӧыс?
Пызьыс ӧтияс киын, транспорт — мӧдъяс киын, пекарня — коймӧдъяс киын, вот налӧн тайӧ куим тӧдтӧм лыдпаса уравненньӧыс некыдзи оз решайтсьы.
Сӧвещайтчӧны, шумитӧны, а йӧзыс няньтӧг олӧны.
Либӧ овощьясӧн.
«Мыйла, — юала, — овощиыс абу?».
«А ми, — шуӧны, — тайӧ ерунданас огӧ занимайтчӧй.
Миян специальносьт — скӧт, вый, сыр».
— Но, а тіянлы кутшӧм делӧ?
— Кыдзи кутшӧм делӧ? — серавтӧг нин да нюмъявтӧг, синкымъяссӧ зумыштӧмӧн горӧдіс Голышев. — Да ӧд найӧ кӧ заводитасны тшыгла пыктавны, миянлы жӧ лоӧ найӧс вердны, оз кодлыкӧ мӧдлы.
Менам карын ичӧтик завод.
Омӧля сёйӧны уджалысьяс.
Сёрнитышті ме накӧд, кыдзи гарнизонса начальник.
«Колӧ, — шуа, — отсӧг сетан овмӧс лӧсьӧдны, мый тіян профсоюзныд видзӧдӧ?»
А найӧ меным: «Тайӧ, господин майор, миян профсоюзнӧй уставын абу, медым овмӧсӧн занимайтчыны». — «Мый нӧ кӧть и абу, — шуа, ті уставтӧгыс.
Сёйны кутанныд бура».
А найӧ: «Муыс, — шуӧны, — дона, сійӧс кӧ арендуйтны, прӧста некод оз сет». — «Да ӧд пустуйтӧны тіян муясыд».
«Мед пустуйтасны, тайӧ, — шуӧны, — абу миян делӧ, а сылӧн, кодлӧн тайӧ муясыс».
Ме налы: «Тшыгъявны жӧ понданныд!»
А найӧ: «Ми и сідз тшыгъялам».
Со мый вӧсна ме тіянлы сэки и висьтавлі, мый меным мыйкӧ дыра кежлӧ окота татчӧ кольччывны.
Горева кывзіс сійӧс торкавтӧг, да сылы вӧлі яндзим, мый сійӧ ачыс оз испытывайт Голышевлӧн кодь сьӧлӧм кылӧмъяс.
Сылы, веськыда кӧ висьтавны, став татчӧс йӧзыс кажитчисны вӧрӧгъясӧн да татчӧс олӧмыс сэтшӧма сылы дӧнзьӧдіс, мый Австриялӧн судьбаясыс сійӧс ньӧти эз ылӧд.
— Гортын эськӧ ми тіянкӧд вайим ёна унджык пӧльза! — вочавидзис сійӧ. — Ме вежала тіянлы, Голышев.
Тіян сы мында челядь нога интерес свет вылас ставтор дінас, мый ме кажитча аслым старушкаӧн тіян серти.
Голышев дӧзмӧмӧн ланьтіс.
Машина тӧвзис садъясӧн быгӧртӧм рытъя муяс пӧлӧн, пелькиник прудторъяс да гӧпторъяс пӧлӧн.
Вуджрасисны дачнӧй посёлокъяс кодь посньыдик сиктъяс.
Миян боечьяс йӧктісны туй дорын.
Нывъяс бергалісны вальсын сувтӧм колоннаса миян шоперъяслӧн ошкана видзӧдласъяс улын.
Нывбабаяс, нопъясӧн мыш саяныс, чукӧртісны сӧстӧминик вӧрын колода.
Лӧз беретъяса да югыд плащьяса том йӧз ӧтвылысь куритлісны ӧти папироска, свет вылас став дінӧ веськодьӧсь.
Горевалы окота вӧлі юавны Голышевлысь Воропаев йылысь, но сійӧ эз лысьт панны сыкӧд восьса сёрни, бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый нинӧм абу сьӧкыдджык да лӧсьыдтӧмджык шудтӧм нывбабаысь.
«Понда вӧзйысьны Мӧскуаӧ, — шогпырысь мӧвпаліс сійӧ — Ен сыкӧд, тайӧ Европаыскӧд.
Тані нинӧм вӧчны.
Тані ме ӧтка».
Германия капитулируйтӧм бӧрся лоӧмторъяс, кодъяс вуж выйӧныс вежисны отношениеяс эз сӧмын Гитлер кипод улӧ пырысь канмуяс костын, но и быд канму пытшкын классъяс костын, вӧліны гудырӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь на.
Фашизм путкыльтчис став ӧдӧн мунысь поезд моз, да нӧшта тшыналіс на да ойзіс сійӧ катастрофалӧн полеыс.
Сьӧкыд вӧлі висьтавны, мыйджык дзоньӧн кольӧма пасьвартӧм государствоясын да кутшӧм юкӧнъяс найӧ механизмысь петкӧдӧма ставнас, а кутшӧмъяс действуйтӧны весь, кыдзи бок вылын куйлысь паровозлӧн маховикъяс.
Мый сэтшӧма чуймӧдліс Гореваӧс Вена уличаяс вылын, сійӧ — зэв уна йӧзлӧн кульясӧн, тележкаясӧн да велосипедъясӧн пыр ӧтарӧ мунӧм, матыса йӧзӧс корсьӧм, площадьяс вылын, паркъясын весиг прӧстӧй лунъясӧ жувксьӧм, аскиа лун йылысь юӧръясӧн зэв ёна интересуйтчӧм, друг артмалысь митингъяс — ставыс тайӧ петкӧдліс войтыр пытшкӧсса олӧмлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Альтманъяс ордӧ асывсянь пыравлісны йӧз сёрнитыштны, тӧдмавны выльторъяс да быттьӧ пӧпуттьӧ тӧдмавны Горевалысь видзӧдлас сюрс быдсяматор йылысь.
Кутасны-ӧ ветлыны немеч маркаяс?
Кодлӧн лоӧ Австрия?
Колӧ-ӧ заптысьны сёян-юанӧн?
Пӧлучитасны оз югославияса подданство сербъяс, кодъяс олӧны Венаын?
Кӧні да кыдзи судзӧдны Ленинлысь да Сталинлысь небӧгъяс?
Венаса музыкантъяс гижалісны нотаяс дивизия оркестръясса капельмейстеръяслысь.
Киносеансъяс вылӧ чукӧртчавлісны быдса уличаясӧн, а войясын комендантлӧн юӧртӧмъяс вылын кодкӧ шомӧн гижтавліс свастика.
Другысьӧн ӧзйывлісны важӧн нин разминируйтӧм керкаяс.
Нывбабаяс чукӧрӧн кыскывлісны дзебсьӧм эсэсовецӧс.
Лагерысь петӧм йӧз бӧрдӧм чужӧмъясӧн прӧйдитлывлісны уличаяс кузя асланыс канмуясса дӧрапасъяс морӧсаныс вурыштӧмӧн.
Горевалы удайтчис волыны мӧд муса уджалысьяслӧн карӧ, кодъясӧс мырдӧн вӧлі ваялӧма татчӧ став Европа пасьталаысь, кӧні ӧні вӧлі кольӧмаӧсь сӧмын бурдысьяс да рӧдвужсӧ корсьысь йӧз.
Горева и тані аддзис ставсӧ сійӧс жӧ, мый вӧлі сэтшӧм лӧсялӧ Веналы.
Кажитчис, мый йылысь эськӧ вензьыны ас костаныс кык земляклы, кодъяс не талун — аски вӧлі мунӧны мустӧм чужбинасьыс.
Но шума чукӧртчылӧмъяс эз дугдывны весиг сёян сеталан часъясӧ.
Висьысьяс лавгисны дугдывтӧг, да быд политика йылысь вензьӧм быть помасьліс косясьӧмӧн.
Фашизмӧс пасьвартӧм вӧлі рабствоысь мездӧм уджалысьяслы революцияӧн.
Шуйгавыв итальянечьяс матыстчалісны шуйгавыв чехъяскӧд да прансузъяскӧд.
Веськыдвыв чехъяс да прансузъяс котыртчылісны торйӧн.
Артмалісны ӧтувъяс, кодъяс вынсьӧдсисны сӧмын кияс топӧдлӧмӧн да кодъясӧс некутшӧм протоколъясын абу вӧлі пасъялӧма, кодъяс вуштывлісны государствояслысь вежтасъяс.
Выль морт йитӧдъяслӧн ыджыд, но ньӧти абу лӧнь океан ойдӧдіс Европаӧс, коді заводитіс чеччыны гаддьӧссьӧм пидзӧсъяс вылысь.
Вӧлі мый йылысь мечтайтны да вензьыны и налы, кодъяс чудоӧн колисны ловйӧн эсэсовскӧй лагеръясын, и налы, кодъяс чудоӧн мынісны наысь, сы вӧсна мый фашизмсӧ вӧлі пасьвартӧма.
Но Горевалы, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, эз ло таысь кокньыдджык.
Немечьяс вӧліны сылы сы выйӧдз ылыссаӧсь, мый сійӧ эз вермы Голышев моз заинтересуйтчыны найӧ делӧӧн.
Часъясӧн сійӧ эз петавлы кӧртасянінысь либӧ операция вӧчанінысь; сылӧн тырвыйӧ вӧлі сьӧлӧмыс бурмӧ аслас уджӧн, некутшӧм окота эз вӧв петны аслас интересъяслӧн кытш сайӧ.
Гортӧ мунӧм йылысь мӧвп пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка воліс сылы юрас.
Сійӧс кыскис гортас гажтӧмтчӧм сійӧ йӧз кузя, кодъяс думайтӧны сідз жӧ, кыдзи сійӧ, гажтӧмтчӧм сійӧ олӧм кузя, коді тані эз вӧв да и лонысӧ эз вермы.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ пукаліс нин самолётын.
Лэбзисны Бухарестӧ, сэсянь Киевӧ.
Зэв ичӧтикӧн кажитчис Венгрия.
Бухарестӧ воӧм бӧрын сійӧ аддзис кар, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма флагъясӧн, плакатъясӧн да лозунгъясӧн, массовкаясӧн грузовикъяс вылын, митингъясӧн уличаяс вылын да уличаяслӧн сійӧ аслыспӧлӧс майшасьӧмӧн, коді век туналӧ мыйкӧ ыджыдтор лоӧм йылысь.
Карыс зэв ӧдйӧ вунӧдіс неважӧнся война йылысь.
Сідз зільӧны вунӧдны вӧчӧмторъяс, кодъяс оз кажитчыны дзик прамӧйӧн.
Наысь ӧткажитчӧны, быттьӧ вӧчис найӧс кодкӧ мӧд.
Тӧваръясӧн тырӧм магазинъяс, кӧні некод нинӧм эз ньӧбав, вӧліны быттьӧ художественнӧй выставкаяс.
Нывбаба костюмъяс шензьӧдалісны асланыс выльлунӧн.
Сьӧкыд антрацитовӧй синъяса душитчӧм мужичӧйяс югъялісны, быттьӧ найӧс гортсьыс петӧм водзвылын вӧлі лакуйтӧма.
Кинотеатръясын мунісны нин выль америкаса фильмъяс.
Керка стенъяс тырӧсь концертнӧй афишаясӧн.
Горева эз эскы Бухарестлӧн гажалунлы.
Эз на турунзьыны тышкасян полеяс да эз на став салдатъяссӧ вӧв гуалӧма тайӧ полеяс вывсьыс, кыдзи найӧ тайӧс заслужитісны.
Но тайӧ став йывсьыс сійӧ дугдіс думайтны, муртса сӧмын самолётыс кыптіс кар весьтас да босьтіс курс Киев вылӧ.
Луныс вӧлі жар, енэжтас пӧлӧн кисьтан зэръясӧн.
Кымӧръяслӧн зэв гырысь чукӧръяс потшисны енэжлысь веськыд боксӧ.
Ёнӧсь, крут, гӧраяс кодьӧсь, найӧ вӧліны лым чуклӧн син пӧрйӧг кодьӧсь, вежтасъястӧм зэв ыджыд канму кодь, коді видзӧдіс ыджыд шыльыдін пытшсянь.
Водзын вӧлі Украина, да тайӧ кымӧръясыс да зэрыс кажитчисны украинасаясӧн нин, эз бокисаясӧн.
Но Европа пыраліс на ещӧ ӧтчыд Горевалӧн вежӧрӧ.
Самолётын лэбис Мӧскуаӧ болгаралӧн группа, куим румын да ӧти, кыдзи чайтіс Горева, итальянеч, а збыльвылӧсӧ далматинеч, тыш поле кодь гызьӧм чужӧма.
Сійӧ эз нин вӧв том, сійӧ югыдвиж сюзь синъяслӧн кӧдзыд, дӧжналана видзӧдласыс вӧлі скӧр, сьӧкыд, а кулак кодь чабыртӧм чужӧмыс зэвтчӧм мускулъяснас грӧзитіс быдӧнлы, коді панас сёрни сыкӧд.
Далматинеч вӧлӧма ылі потомокӧн Войнович графъяс чукӧрысь, кодъяс пиысь ӧти коркӧ вӧлӧма Сьӧд саридз вылын роч адмиралӧн, — сылӧн чесьт кузя Севастопольса ӧзын и ӧнӧдз на шусьӧ Графскӧйӧн, — а мӧд — аслас чужанінын вӧлӧма ыджыд историкӧн.
Горевалӧн туй ёртыс, Божидар Войнович, вӧлі историкӧн жӧ.
Тышкасьысь чужӧм сӧнӧдъяснас воинственнӧя ворсігтыр сійӧ петкӧдліс Горевалы ассьыс небӧгсӧ важъя Рагуза, Дубровник йылысь, тайӧ лунвыв славянскӧй Венеция йылысь, да висьталіс, мый лэбзьӧ Мӧскуаӧ, Славянскӧй Адриатика йылысь лекцияяслысь цикл лыддьыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс медводдза слогъяс вылӧ ударенньӧяс вӧчалӧмӧн, мый вӧсна мукӧддырйи сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны висьталӧмыслысь вежӧртассӧ, но босьтліс сёрниыслӧн чорыд ритмыс.
Сійӧ пондіс висьтавны Дубровник йылысь да, свет вылын быдтор йылысь пыр жӧ вунӧдӧмӧн, кутіс гораа эскӧдны, мый Далмациялы быть колӧ сетны торъя тӧдчанлун.
Сійӧ висьталіс, мый далматинечьяс быдмисны Рим дінын медся матын да эз усьны сы водзын пидзӧсъяс вылӧ, эз вузавны вӧрӧгъяслы ассьыныс ловсӧ, найӧ видзисны славянскӧй культуралысь мичлунсӧ да прелестьсӧ сылӧн медся сӧстӧм пертасын.
Сёрся Италия, Ренессанслӧн наследствоысь ставсӧ вошталӧмӧн, сё воясӧн петкӧдліс ассьыс пыдди сійӧс, мый сылӧн некор эз вӧвлы, висьталіс историк, туй ёртъяссӧ сыын эскӧдӧмӧн, мый славянскӧй вир тӧдлытӧг йиджтіс Италиялысь уна великӧй аддзӧмторъяс.
Сійӧ сувтіс аслас местаысь да, самолётлӧн дрӧгмунӧмъяслы тактын чеччышталӧмӧн, кытшовтіс кабинасӧ, художник гордосьтӧн петкӧдліс фотографияяс, быттьӧ Далмацияыс вӧлі сылӧн аслас произведенньӧ.
— Видзӧдӧй, со миян архитектура!
— Видзӧдӧй, со миян костюмъяс!
— Видзӧдӧй, со миян чужӧмъяс.
Кор тӧдіс, мый Горева участвуйтӧма Венаӧс босьтӧмын, сійӧ атакуйтіс сійӧс сё юалӧмӧн.
«Дзонь-ӧ иезуитъяслӧн небӧгаиныс?
Дзонь абу востоковеденньӧ кузя Институт?»
— О, жабаяс! — горзіс сійӧ. — Шакалъяс!....
Вена сылы вӧлі мустӧм ловъя лов моз.
Сійӧ дзонь?
Тайӧ петкӧдліс сійӧс ку пытшсьыс.
Му чужӧм вылысь бырӧдӧма уна сюрс мирнӧй да бурвужъя каръяс, а тайӧ донтӧм куртизанкаыс, мывкыдтӧмыс, палачьяслӧн сожительницаыс мынтӧдчис кокньыдика повзьӧмӧн.
— Прузсия! — горзіс сійӧ, гӧна кузь кияснас шеныштіс. — Сійӧ кияс!
Сійӧ кокъяс!
Сійӧ задйыс!
Но философия — сійӧ муса Вена!
Пруссачестволысь орсӧ сійӧ вуджӧдіс пирожкиӧ.
Прусс маршъяслысь шагъяссӧ вуджӧдаліс вальслӧн ритмӧ.
Руа фразеологияӧ пасьтӧдліс юнкерскӧй бред.
Германия — проза, Австрия — германизмлӧн поэзияыс.
О, проклятӧй! — эргис сійӧ. — Нидзувъясӧс чужтысь кынӧм!...
Став гудрасьысьясыс чужліны Австрияын!
Болгаръясӧс ӧзйӧдіс сылӧн скӧралӧмыс да найӧ аплодируйтісны сійӧ тышлы, кодӧс сетліс пророклӧн кодь сылӧн чужӧмыс.
— О, ме эськӧ эсійӧ Венасӧ... ме сійӧс... ньылышті эськӧ лыяснас...
Гитлерӧс чужтысь йӧз оз вермы виччысьны историяысь нинӧм бурӧс аслыс.
Старикӧс лӧньӧдны зільӧмӧн Горева шуис, мый быдлаын эмӧсь тӧлкаяс да бӧбъяс, лёкъяс да буръяс...
Старик топӧдіс чужӧмсӧ бешенӧй удар вылӧ.
— Лёкъяс...
Тӧлкаяс!...
О, кыдзи тіянлы абу яндзим!
Черчилль тшӧтш — о!
Тӧлка!
А?
Но сійӧ, кыдзи шуны, вежӧрыд бӧблунысь омӧльджык.
Лӧглун ньылӧмыс визувтіс стариклӧн чужӧм кузя.
Болгаръяс восьтісны бутылка вина.
Медводдза стӧкансӧ сетісны Войновичлы.
Не историклӧн, а гӧрысьлӧн кодь чорыд киясӧн сійӧ босьтіс бокалсӧ да лэптіс юр весьтас.
— Эм миян легенда, мый Ленин, мунігас, колис Сталинлы завещанньӧ ӧтувтны славянаӧс.
Уна юӧръяс ветлӧны тайӧ завещанньӧ йывсьыс, и сьыланкывъяс нин эмӧсь.
Сійӧ чегыштіс няньтор болгаръяс тубрасысь да, вина юӧм бӧрын, закуситіс няньнас.
— Мед лоас олӧмӧн тайӧ легендаыс!
Мед ӧтувтчасны славянскӧй муяс!
Мед лоас миян туйным ӧти!
Далматинечлӧн суровӧй кыпыдлуныс шымыртіс Гореваӧс.
Сійӧ дась вӧлі бӧрддзыны.
Вот тані Горева и жалитіс, мый эновтіс эштӧдтӧм на тышъяслысь полесӧ, но сійӧ, тайӧ полеыс, вӧлі ылын нин бӧрын.
И шог сылы лои сыысь, мый бойясӧн нёль канму пыр мунӧм бӧрын сійӧ ӧні эз ну аскӧдыс дзик нинӧм, мый колӧ аслас олӧмыслы.
«Гашкӧ, тайӧ сы вӧсна, мый ме вӧлі вывті веськодясьысьӧн?
Сы вӧсна мый ме эг лукйысь найӧ бытлӧн куйӧд чукӧрын жемчужина корсьӧм могысь?
Эг куж аддзыны налӧн вежӧрӧ ключьяс?
Но, Альтманъяслысь семьясӧ, герцог Йозефӧс, философия кузя доктор Либерсмутӧс, Шенбруннын экскурсоводӧс да уна мукӧдъясӧс, кодъяскӧд сылы ковмывліс паныдасьлыны, казьтылігӧн Горева аддзыліс, мый найӧ ставныс зэв ёна мунӧны ӧта-мӧд вылас, кыдзи ӧти висьӧмӧн висьысьяс.
Опиум куртысьяс — со кодъясӧн найӧ кажитчисны сылы.
Ставныс найӧ тӧргуйтісны син пӧртӧм ядӧн, кодъяс ёна ылынӧсь олӧмсьыс, ставныс найӧ кӧсйисны шедӧдны кокни вермӧмъяс да гырысь радлунъяс, сы йылысь ньӧти думайттӧг, кыдзи жӧ найӧс шедӧдны.
Гитлерлы сдайтчӧмӧн найӧ думыштісны асьнысӧ мученикъясӧн.
Кор найӧс мездісны, найӧ кутісны корны ас дінас торъя вниманньӧ.
Асланыс яналана небыдлун бӧрын пидзӧсъяс вывсьыс чеччытӧдз на, пышйӧм кӧзяин водзын любӧ синвасӧ чышкышттӧг, найӧ ошйысисны вермысьяс водзын асланыс коньӧр рамлунӧн да нюжӧдалісны нин кияссӧ милӧстинала, баръясын йӧктӧмӧн да театръясын сьылӧмӧн, пивнӧйясын музицируйтӧмӧн да быд паныдасьысьлы паньтыр кольк порошок вылӧ либӧ табак чепӧль вылӧ служитны лӧсьӧдчӧмӧн.
Тайӧ вӧліны сюрса лыястӧм, сӧнӧдъястӧм быдтор сёйысь ловъяс, ичӧтик судзсьӧмъяс, зэв посни интересъяс, ювелирнӧй страсьтяс вӧчавны мастеръяс.
Но кӧні жӧ сійӧ Европаыс, код йылысь сэтшӧм вынлуна пыдди пуктӧмӧн гижліс Герцен, кодӧс сэтшӧм меліа радейтліс Тургенев?
Сійӧ Европасӧ Горева эз аддзыв.
Искусстволӧн ыджыд произведенньӧяс ӧткӧн сулалісны музейясын, кыдзи сэтшӧм кадколастса памятникъяс, кодъяс вошины Атлантида моз.
А посньыдик йӧз кольӧм олӧмӧн, тайӧ ыджыд донаторъяс гӧгӧрыс ноксьӧмӧн, клятвеннӧя эскӧдлісны, мый найӧ тайӧ донаторъясыслӧн наследникъяс.
Накӧд позьӧ вӧлі сӧветуйтчыны сы йылысь, кытысь ньӧбны бур сервиз, кутшӧм вурсьысь ордын вурны моднӧй платтьӧ, и ставыс.
Горева сідзи и вӧчліс.
Венаса тӧдса йӧзлӧн сӧветъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ ньӧбаліс быдсяма чистӧ венаса мича дребедень — вӧньяс, югъялысь кизьяс, клипсъяс, италияса искусство кузя кымынкӧ зэв мича альбом да копей изан чача кодь мичакодь мельнича.
И тайӧ вӧлі ставыс, мый удайтчис пӧлучитны сылы Веналысь.
И доймытӧдз, синва петмӧн вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ бӧр мунӧ гортас, Европаӧн асьсӧ озырмӧдтӧг.
Веськыда кӧ шуны, дерт, тайӧ абу дзик стӧч.
Европаса йӧзкӧд вынъясӧн мерайтчӧмӧн да асьсӧ накӧд орччаӧдӧмӧн, таысь ӧтисьыс нин сійӧ лои озырджык.
Сійӧ бӧр муніс гортас вермысьӧн не сӧмын сы вӧсна, мый вермис аслас став йӧзкӧд ӧтлаын тыш мунан поле вылын, но и орччаӧдӧмӧн видлалӧм аслас вынысь.
«Ме нинӧмӧн абу омӧльджык наысь да ог кӧсйы таркӧдчыны найӧ сьӧлӧмӧ, кыдзи Голышев, ог кӧсйы найӧс воспитывайтны», — думайтіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Сылы тайӧ здукӧ весиг кажитчис, мый кымын омӧльджык да бӧрӧкольӧмджык Европа, сымын бурджык миянлы.
«Мед вӧтӧдӧны», — кымыныськӧ шуис сійӧ аслыс, тайӧ кывъяснас сійӧ зілис оправдайтны ассьыс мустӧмлунсӧ сы бердӧ, мый ачыс аддзыліс суйӧр сайысь.
Дас ӧтиӧд глава
Арыс пуксис вывті шоныд да мича.
Сійӧ мудзтіс аслас оръявлытӧм жарнас.
Плодъясӧн улӧ личкӧм вына лапъяссӧ шевгӧдӧмӧн вӧрзьывтӧг сулалісны пуяс, да наысь, кыдзи нярмӧм букетъясысь, ӧвтісны шондіӧн шонтӧм веж турун дукъяс.
Лолалісны чӧскыд дукъясӧн град йӧръяс.
Аслыс сикас ароматыс петіс керка изъясысь.
Дукъясыс гартчисны ном-геб моз, став весьтас, мый сӧмын оліс.
Ланьтісны лэбачьяс, лӧнисны тӧвъяс, сулаліс жар шондіа поводдя.
Муыс эз воштыв шоныдсӧ асылӧдз.
Гӧрдов ру лун и вой ӧшаліс енэжтас весьтын, быттьӧ ылын, саридз саяс, мыйкӧ сотчис да эз вермы сотчыны.
Войясын ыджыд шумӧн потласисны кисьмӧм дыняяс, да кизьӧр рок кодь кӧйдысыс резсис кутӧдтӧм вынӧн, плодъяс чукӧртӧмлысь, радейтчӧмлысь, тӧвводзвывса шойччӧмлысь да свадьбаяслысь шуда кад гаралӧмӧн.
Керкаясын кыліс виноградлӧн да инжирлӧн чӧскыд юмов дукыс, да ставыс ветлісны кутшӧмкӧ юмовӧсь, клейкӧйӧсь, неуна кодӧсь жарсьыс.
Ӧні, кор дзоридзьяс оз нин вӧлі дзоридзавны, синтӧ гажӧдісны хатаяслӧн вевтъясыс...
Алӧйгӧрд да вижовгӧрд рӧма водз воысь тыкваяс, кольквиж дыняяс, гӧрд переч-гормӧг пуртӧсъяс, дӧра вылӧ разӧдӧм кизиллӧн пемыдгӧрд пятнояс, лежнӧглӧн кораллӧвӧй чукӧръяс да тернлӧн лӧз чукӧръяс, инжирлӧн вежов-виж да сьӧд кӧртасъяс да гранатъяслӧн пемыдкоричневӧй ёкмыльяс мичмӧдісны хата вевтъяслысь пӧкатъяссӧ.
Керка вевтъяс ворсісны рӧмъяснас ылысянь, кыдзи художникъяслӧн палитраяс.
Этша кисть эськӧ вермис серпасавны став изобилиелысь да тонъяслысь мичлунсӧ, кодъясӧн вӧлі тырӧмаӧсь арся оланінъяс.
Сентябр заводитчигӧн «Первомайсяын» виччысисны выль пропагандистӧс — Юрий Поднебескоӧс, коді неважӧн воис курсъяс вылысь да тулыссяньыс нӧшта эз на вӧв аслас колхозын.
Чайтсис, мый сійӧ воас Воропаев ног, мӧд ногӧн кӧ, зэв водз асывнас, пемыдӧн на удж вылӧ петтӧдз, да Виктор Огарнов чеччис час куим асылын паныдавны сійӧс да колльӧдны бригадаясӧ.
Варвара узис на тюфяк вылын, кодӧс вӧлі вольсалӧма сирень кустъяс костӧ.
Сылӧн гора шкоргӧмысь лолі весиг гажтӧм.
Шкоргыштӧм бӧрын Варвара чеччис да юрсӧ гыжъялӧмӧн прӧйдитчис тӧлысьӧн югдӧдӧм сад кузя.
— Йӧз шуӧны, тӧлысь пӧ кӧдзӧдӧ, нинӧмсӧ сійӧ оз кӧдзӧд, — дышпырысь шуис сійӧ да мудзӧмӧн лэптіс вывлань кияссӧ, быттьӧ кӧсйис шыбитны ас вывсьыс, дӧрӧмсӧ моз, ассьыс кучиксӧ.
— Лэдз тэ менӧ ен могысь, Виктор, муна ме Сибырӧ, мый ли, — вашкӧдӧмӧн моз шуис сійӧ, и ведраяслӧн грымакылӧм да ваӧн сёльӧдчӧм кухняын висьталісны, мый сійӧ зіля сэні киськасьӧ ваӧн, сьӧкыда лолалӧмӧн да ропкӧмӧн. — Юмовми ме ставнам, — ропкис сійӧ, — куим кило сизимсё вошті, тайӧ жӧ некытчӧ оз шогмы, ей богу.
Аддзӧмаӧсь кутшӧм рай!
Вӧлі ме еджыд, сӧстӧм, йӧзлы вӧлі любӧ видзӧдлыны, а ӧні...
Виктор!..
Тэ кылан?
Сылы эз вӧв окота вочавидзны.
Кокньыдика коръяссӧ вӧрӧдігтыр пӧльтыштіс асъя тӧвтор.
Неуна ыркнитыштіс.
Кодлӧнкӧ видзчысяна, изъяс вывті вильсъялысь кок шыяс шызьӧдісны сикт помысь понъяссӧ.
Кок шыясыс кайисны тшупӧдъяса улича кузя.
— Тэ видзӧд, пасьтӧгыд йӧз дінас эн пет.
— Кӧть и пета, омӧльыс нинӧм оз ло.
Сьӧвзи ме тэнад йӧз вылӧ.
Кодкӧ падъявтӧг йӧткыштіс дзиръясӧ...
— Коді сэні? — юаліс Огарнов улыс гачсӧ лэптыштігмоз.
— Здорово, Виктор — кыліс тӧдса гӧлӧс, да Юрийлӧн джуджыд да челядьлӧн кодь вӧсни фигураыс тыдовтчис дзиръя дорын.
— Юрий?
Варя, Юрка воӧма! — горӧдіс видзчысьтӧм Огарнов да, сылысь кывъяссӧ панйӧмӧн, джынвыйӧ пасьтасьӧм Варвара чеччыштіс кильчӧ сайсянь да пондіс йӧктыны гӧсьт гӧгӧр.
Виктор сӧмын кияссӧ шевгӧдіс.
— Да паськӧма ме, Юрочка, мый тэ! — дурис Варвара, ӧти кинас ас водзас прӧстыня кутӧмӧн, а мӧднас Поднебескоӧс кутлӧмӧн.
— Кыдзи Наташа, дзоньвидза?
А нылыд?
Карточкасӧ эн вай?
Мудрило тэ мученик!
Тшӧтш батьӧн шусьӧ!
Яндысьӧмӧн тшӧкасӧ ниртышталӧмӧн Огарнов сулаліс бокын да сераліс.
— Дыгыдмын Варварасьыс?
А сійӧ ӧд абу тыр садя, некыдз оз вежсьы.
Но, тэ лэдз нин сійӧс, Варя, эн срамит.
Котӧрт бурдзык, завтрак лӧсьӧд.
Юрийлӧн лӧсьӧдлӧм видзӧдласъясысь прӧстыняӧн дорйысьӧмӧн, коді видзӧдіс кытчӧкӧ сійӧ юр вывті, Варвара пырис хатаӧ.
Мужичӧйяс пуксисны из пос тшупӧд вылӧ.
— Но, кыдзи тіян? — юаліс Поднебеско.
— Ноксям, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Виктор. — Воропаевӧс аддзылін?
— Энӧ висьталӧй меным тайӧ дявӧл йывсьыс, вины ме сійӧс дась! — горӧдіс керкасяньыс Варвара. — Артист кутшӧм!
Ме эськӧ сылы ставсӧ синмас висьталі, да кыдзи начальствоӧн лоис, нырсӧ оз петкӧдлы.
Юрий виччысьыштіс, кор Варваралӧн горзыссяс.
— Аддзывны эз удайтчы, а телефон кузя сёрнитыштім, — вочавидзис сійӧ Огарновлы. — Занят юр вывтіыс, узьныс некор.
— Мый союзникъяс йылысь кылӧ? — юаліс Огарнов. — Ӧнтай Сергей Константинович воліс миян ордӧ, сёрни нуӧдіс сэтшӧмӧс, мый англичана мудритӧны.
Сылӧн кывъяс серти быттьӧ сідз артмӧ, мый недӧвӧленӧсь.
Потӧма сэн налӧн делӧыс, став вурысъясӧдыс ратшкакылӧ.
Сідзи али абу?
Поднебеско эз вӧв дась тайӧ юалӧм вылӧ вочавидзны, но тӧдіс, мый пропагандистлӧн абу право пышйыны кӧть мед кутшӧм сёрниысь да найӧ заводитісны сёрнитны сы йылысь, мый ставӧс майшӧдліс медся ёна, — вермӧмлӧн судьба йылысь.
Варвара кокньыдик платтьӧа, коді вӧлі ляскысьӧ сылӧн пӧсялӧм яйӧ, петіс киас подноса.
— Тэ со, Юрочка, тшӧтш начальникӧн лоин, политика йылысь сӧмын и сёрни.
Сійӧ пелька пуктіс подноссӧ вывлань пыдӧсӧн сувтӧдӧм ведра вылӧ да лажыньтчис, кияснас ассьыс зэв кыз алӧйгӧрд пидзӧсъяссӧ кутӧмӧн.
Юрий Поднебеско ышловзис.
— Тэ висьтав вай, мый сылӧн Ленкаыскӧд.
Тэ сы ордын олан?
Воропаевӧс став делӧяс кузя вежан? — серӧктіс Варвара, ыджыд ыззьӧмысла гораа пидзӧсъясас швачкӧдӧмӧн.
— Пока олам Елена Петровна ордын, — вочавидзис Юрий. — Ми сылы, тӧданныд, кутшӧма благодарнӧйӧсь.
Ме ӧд курсъяс вылын вӧлі, а Наташалы кага вайны колӧ, чӧрт тӧдӧ, кутшӧм сьӧкыд положенньӧ.
Елена Петровна, ей богу, кыдзи рӧдня морт вӧчис, — босьтіс Наташаӧс ас ордас, видзис, сэсся рӧдильнӧйӧ нуис, вайис сэтысь...
Сідзи отсаліс, сідзи отсаліс!
— Мый нӧ не отсавны, сыысь кӧ пӧльза, — шуис Варвара, кӧть эськӧ зэв бура тӧдіс, мый Лена радейтіс Наташа Поднебескоӧс да отсаліс сылы нинӧм сысянь виччысьтӧг ни босьттӧг. — Ме Ленкаӧс тӧда, сійӧ молодеч, ассьыс оз лэдз.
Воропаевкӧд сылӧн дзикӧдз торксьӧма?
Поднебеско видзӧдліс Виктор вылӧ отсӧг виччысьӧмӧн, но сійӧ чӧв оліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Ог тӧд ме тайӧс, Варя, — вочавидзис Юрий, поднос вылысь медся ыджыд помидорсӧ бӧрйӧмӧн, да, сійӧс солавтӧг, курччис яблӧгӧс моз. — Ӧтитор шуа: Елена Петровна зэв бур нывбаба...
Тайӧ нӧ мый — «рыноклӧн дивӧтор»?
Юмов кутшӧм.
— Цимбаловскӧй! — висьталіс Виктор. — Кӧсйӧ «вермӧм» ним сетны.
А яйыс, яйыс сылӧн кутшӧм сочнӧй!
— Сэтшӧм буръясыд сӧмын и видзӧдӧны, кытысь эськӧ мужикӧс кыйны, — шуис Варвара. — Ме нӧшта колян тӧв на сылысь интерессӧ казялі.
Но тані Юрий, кодлы тайӧ ковтӧм да мустӧм сёрниыс вӧлі зэв мустӧм, сувтӧдіс сійӧс.
— Витаминычлӧн пиыс сы ордын, — шуис сійӧ паръяснас чмокнитӧмӧн.
— Кыдзи сы ордын? — ӧттшӧтш юалісны Огарновъяс.
— Да сідз, сы ордын.
Витаминычлы карын комнатка сетӧмаӧсь и писӧ, дерт, ас ордас овмӧдӧма, а гожӧм кежлӧ кӧсйис сійӧс Марья Богдановна дінӧ мӧдӧдны.
А Елена Петровна эз сет, ас ордас Серёжкасӧ вайис да ачыс сы бӧрся видзӧдӧ.
— Но, тайӧ сійӧ кытшола манёврӧн кӧсйӧ Воропаевӧс босьтны, тэ эскы меным, Юрочка! — И Варвара зіля тракӧдыштіс Юрийлысь кисӧ.
Сьӧкыд олӧмыс, коді заводитчис Леналӧн, вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм Варваралы, да сылы медся кокни вӧлі думыштны, мый Леналӧн вӧчӧмторъяс сайын дзебсьӧ мыйкӧ горштор, кыдзи вӧлі сылӧн аслас.
Тулыснас на, аслас кӧсйӧмлы паныд партиялӧн районса комитетын Корытовӧс вежӧм бӧрын, Алексей Вениаминович пыр жӧ быттьӧ и думайтны дугдіс ассьыс бытсӧ лӧсьӧдӧм йылысь.
Сылӧн небӧгъясыс кузь кусыньтчӧм джаджъяс вылын пыр на сулалісны Софья Ивановна керкаын, вылі судта жыръясас, кӧні олісны ӧні Поднебескояс.
Мукӧддырйи сійӧ воліс сэтчӧ да часъясӧн пукавліс гижӧдторъяс вӧчалӧмӧн либӧ мыйкӧ вуджӧдаліс англи кыв вылысь.
Ленакӧд сылӧн отношенньӧяс ортсысяньыс колисны важъясыс, а сылӧн сёян-юан карточкаяс кузя важмоз пӧлучайтіс Софья Ивановна.
На ордӧ волывлігӧн сійӧ окотапырысь кольччывліс ужнайтны либӧ чай юны, но узьны пыр мунліс карӧ, аслас выль жырйӧ, кӧні походнӧй крӧвать да неыджыд пызан кындзи эз вӧв некутшӧм мебель.
Ӧні сылы оз нин вӧлі ков аслас керка сы вӧсна, мый став районыс лои, шуны кӧ, сылӧн керкаӧн.
Сійӧ вӧчаліс чукӧртчылӧмъяс Чумандрин совхозын сэтшӧм жӧ окотаысь, кыдзи и Цимбал совхозын.
Сійӧ эз радейтлы чукӧртавны йӧзӧс райкомын, а коравліс найӧс быдпӧрйӧ кутшӧмкӧ выль местаясӧ.
Райком бюролысь мукӧд заседанньӧяссӧ сійӧ нуӧдавліс весиг колхозса парторганизацияясын, обласьтса инструкторъясӧс шемӧсмӧдӧмӧн да повзьӧдӧмӧн да улысса секретаръясӧс ыджыд тірзьӧмӧ вайӧдӧмӧн.
Гожӧм заводитчигас сійӧ «вӧжжиаліс» Цимбаллысь совхозсӧ да эновтіс сійӧс сӧмын сы бӧрын, кор аддзис, мый выль делӧ мӧдӧдчис.
Косдыр шыбитіс сійӧс ю йывъясӧ, ылісса гӧра сёртасъясӧ, кӧні стрӧитсисны вавидзанінъяс, колхозъясӧ, школаясӧ, кӧні быдмисны сылы колана йӧз.
Сійӧ быттьӧ чукӧртіс урожай ас вывсьыс.
Сійӧ садьмыліс «Новоселльӧын», лун шӧрын сёрнитліс «Первомайсялӧн» либӧ «Микоянлӧн» виноградникъяс вылын, рытъявыв колльӧдіс «Шудаын» либӧ «Красноармейскӧйын», а войнас сійӧс аддзылісны чумандринскӧй совхозса примитысь складысь вина вӧчысьяскӧд сёрнитігӧн.
Чери кыян артельын кольӧма сыӧн помӧдз лыддьытӧм небӧг, Мария Богдановна ордын — помавтӧм статья, Цимбал ордын — вунӧдӧм чышкӧд.
Сійӧ оліс быдлаын.
Некод эз вермы висьтавны, кӧні сійӧ заводитас либӧ помалас лунсӧ.
Сійӧс виччысьлісны ӧтпырйӧ быдлаын, и быдлаын сійӧ вӧлі колӧ.
Район исполкомса председатель, мудеркодь орловец Андрей Платоныч Сухов, велалӧма вӧлі важ кадъясӧ асывъясын звӧнитны Корытовлы да вывті юмов гӧлӧсӧн шуавны:
— Бур асыв, Геннадий Александрович.
Бласлӧвит, владыко, заводитны лунсӧ.
Директиваяс некутшӧм абу?
Ӧні Сухов аддзыліс, либӧ, стӧчджык, кывліс Воропаевӧс телефон кузя луннас кызьысь, но директиваяс йылысь эз нин юась, ставыс вӧлі гӧгӧрвоана и сідз.
Сёр войын аскиа лунся планъяс йылысь сёрнитчӧм бӧрын да коді кӧні лоӧ мӧда-мӧдыслы висьталӧмӧн Воропаев да Сухов кокньыда корсьлісны мӧда-мӧдсӧ телефон кузя либӧ тӧвзисны мӧда-мӧдыслы паныд верзьӧмӧн, телегаяс вылын, грузовикъяс да вездеходъяс вылын, медым час четверт сёрнитыштӧм бӧрын бара торйӧдчыны сутки кежлӧ либӧ дырджык кежлӧ.
— А мый ме кывлі, Юра, — шуис Виктор Огарнов, — быттьӧ Воропаев ӧні школа вылӧ сӧлӧма?
Выпускникъяс меным висьталісны.
— Думыштӧма сійӧ ыджыд делӧ: специалистъясӧс лӧсьӧдны места вылын, асланым том йӧзысь.
Цимбалӧс, Широкогоровӧс, Городцовӧс нулӧма на ордӧ докладъясӧн, ачыс выступайтӧма.
Том йӧз зэв чорыда кутчысьӧмаӧсь сылӧн мӧвпӧ.
Ачыд думышт, кутшӧм чӧртыс вылӧ меным мунны кутшӧмкӧ случайнӧй вузӧ, медым, сійӧс помалӧм бӧрын, уджавны мунны йӧз обласьтӧ?
— Тайӧ тӧ сідз, да петан туйыс нӧ кутшӧм?
— Цимбал торйӧдӧма ассьыс стипендия, Широкогоров босьтӧ ас дінас практикантъясӧс.
— Юрочка, Цимбалыс нӧ кӧні ӧні? — юаліс жырсянь Варвара.
— Выль масличнӧй совхоз «Пионер» сылы сетӧмаӧсь.
Кыптӧ старик!
— Выдвиженньӧсьыд быдӧн томмӧны, — шыасис Виктор. — Но и кыдзи жӧ стипендияяснас?
— Выпускникъяс кутчысисны воропаевскӧй проектӧ.
Дерт жӧ!
Цимбал ас ордас куимӧс босьтӧ.
Городцов тшӧтш куимӧс.
Колхоз стипендионнӧй фонд торйӧдіс.
— Вот эськӧ тэныд, Юра, тшӧтш...
— Меным? — серӧктіс Поднебеско. — Меным ӧні нинӧм вылӧ не мынтӧдчыны.
Юрий эз понды висьтавлыны сійӧс пӧшти повзьӧдлысь вниманньӧ йывсьыс, кодӧн Воропаев следитіс аслас том выдвиженечлӧн докладъяс бӧрся.
Доклад шӧрас воӧмӧн, сійӧ чӧла кывзыліс Юрийлысь полігтырйи висьталӧмсӧ да мунліс весиг ӧти кыв шутӧг, а сэсся, лун кык мысти, кытӧнкӧ ӧтнассӧ сійӧс кутӧмӧн, петкӧдлывліс сылы, кутшӧм сійӧ сэки вӧлі да кутшӧм лӧсявтӧмтор сійӧ сӧрис, кор колӧ вӧлі висьтавны мӧд ногӧн, — и выльысь висьтавліс Юрийлысь докладсӧ сэтшӧм лӧсьыда, мый мӧдыс кывзіс паръяссӧ курччалӧмӧн.
— Сійӧ менсьым став жилаясӧс перъяс, а лэдзны оз лэдз, — шуис Юрий эз сы мында жалитӧмӧн, мыйта гордитчӧмӧн.
Завтракайтіг да сёрнитігкостті дзикӧдз югдіс.
Арся кыаыд лунвылын зэв кузь да казявтӧг вуджӧ асылӧ.
— Сідзкӧ, шуан, Алексей Вениаминовичлӧн пиыс Лена ордын? — меліа нюмъялӧмӧн юаліс Виктор, кодлӧн мӧвпъясыс пыр на гӧгралісны воропаевскӧй олӧм гӧгӧр. — Видзӧд жӧ, кутшӧм вӧлӧма!
— Сетісны эськӧ мед сылы кутшӧмкӧ стипендия, да мед эськӧ сы син водзысь муніс кытчӧкӧ, — ыджыдалана шуис Варвара.
— Елена Петровна медводзсӧ сідзи и мӧвпаліс — мунны, — вочавидзис Юрий, — а сэсся вежис думсӧ.
Кытчӧ, юавсьӧ, муннысӧ да мыйла?
Ставыс сійӧс пыдди пуктӧны, ставыслы сійӧ тӧдса, да и Воропаевыс жаль.
Тӧдан, Варя, сьӧлӧм менам доймӧ, кор аддза, кыдзи сійӧ асывъясын пыравлӧ Серёжка дінӧ.
Босьтас детинкасӧ киӧдыс и ветлӧдлӧ сыкӧд садик кузяыс, висьтавлӧ, мый кутас талун вӧчны, кодӧс аддзылас, кытчӧ ветлас.
— Детинкаыс сы вылӧ мунӧ? — юаліс Варвара.
— Сы вылӧ.
Чуднӧй сэтшӧм, визув, Софья Ивановналы быд асыв газетъяс лыддьӧ, Танюшкакӧд сьыланкывъяс сьылӧны.
Зэв ёна радейтӧ батьсӧ.
И Алексей Вениаминович ӧні дзик мӧд лои, небыдджык, меліджык, абу войдӧрся кодь.
Олӧ сӧмын чиган моз и мыйӧн тані отсавны — ог тӧд.
— Ачыс мыжа, — сувтіг да нюжмасиг шуис Варвара. — Тэ мый йылысь, Юрочка, талун кутан сёрнитны?
— Ӧти гектар паськӧдӧм йылысь окота вӧлі эськӧ, Варя.
Варвара паськыда паськӧдіс синъяссӧ, мый, сы ногӧн, вӧчліс сійӧс вывті лӧсьыдӧн.
— Ок тэ, менам мусаӧй, ӧти гектар сылы колӧ, — дзирыда нюжӧдіс сійӧ. — Волы ме ордӧ звеноӧ, ме тэнӧ велӧда, мыйсянь заводитны, — сійӧ меліа топӧдіс кияснас сылысь чужӧмсӧ. — Тэнад Воропаевыд эськӧ эз тадз вӧч!
Юрий, коді некор эз кужлы тӧдмавны, збыль али шуткаӧн висьталӧ Варвара, заинтересуйтчис.
— Но, а кыдзи?
Висьтав, висьтав, кора тэнӧ...
— Сійӧ эськӧ кодсянь кӧ ӧтисянь заводитіс.
Но, шуам, месянь.
Да эн вӧчав синтӧ, мун сэсь! — горӧдіс сійӧ Викторлы. — Кутшӧм вежӧктысь лои, думыштан!
Вот сійӧ эськӧ заводитіс месянь — и давай мавтны: тэ сэтшӧм, тэ татшӧм, тэын резервъяс эмӧсь, — и сэтчӧдз эськӧ менӧ сійӧн воштіс, мый ме эськӧ кык гектар босьті, а не ӧтиӧс, и муні эськӧ звеноясті ассьым став конкурентъясӧс ышӧдны.
А рытнас эськӧ сійӧ быть ме йылысь доклад вӧчис.
Э-эх! — горӧдіс сійӧ ышмана, — интереснӧй сійӧ мужик, тайӧ Воропаевыс!
Эз кӧ вӧв эськӧ менам Виктор, ме эськӧ сійӧс чегъялі корӧсь вылӧ.
Дзик збыль!
Но, кыдзи ті — ог тӧд, а меным кад.
Варвара котӧртіс, да Виктор Юрийкӧд тшӧтш пондісны чукӧртчыны правленньӧӧ.
Сёрниыс, кодӧс Юрий кӧсйис нуӧдны минут кызь витӧн, ёна нюжаліс.
Ӧти гектарсаяслӧн ӧтмунӧм эз вӧв прӧстӧй делӧ.
Сійӧ вӧлі корӧ колхозницаяссянь виноградарство зэв бура тӧдӧм, мыйӧн вермисны ошйысьны зэв на этшаӧн.
«Первомайсяын» виноград чукӧртӧм эз мун шыльыда.
Медбур звеноыс Людмила Кашкиналӧн, код вылӧ вӧлі пуктыссьӧны гырысь лачаяс, мӧд лун нин кольччис, кӧть эськӧ виноградсӧ чукӧртӧмыс муніс бӧрйӧдлӧмӧн да ӧдъясыс эз вӧвны напряжённӧйӧсь.
Юрий решитіс мунны Людмила Кашкина ордӧ да овны сылӧн участок вылын лун шӧрӧдз.
«Первомайсялӧн» виноградникъясыс лэччисны куим паськыд нӧрысъясӧн самӧй саридз дорӧдз.
Тайӧ вӧліны самӧй сійӧ виноградникъяс, кодъясӧс кольӧм тӧв штурмуйтіс Воропаев.
Виноград чукӧртӧм вӧлі заводитчӧма нин.
Кос, ыркыд тӧвторйӧн асылыс отсаліс талы.
Виноград вундалысьяс гырысь идзас шляпааӧсь да виноград коръясысь колпакъясаӧсь, еджыд да розовӧй майкаяса да ковтаяса, вӧрисны виноград кустъяс дорын.
Виноградлӧн вундалӧм дора коръясыс, кодъяс кӧнсюрӧ вӧлі заводитӧмаӧсь нин гӧрдӧдны и вижӧдны, кытшалісны нывъясӧс, кыдзи ассьыныс медся мича плодъяссӧ.
Чусыд шонді войтъясӧн югъялісны виноград розъясыс.
Гӧгӧрыс тӧждысьӧмӧн ызгисны мазіяс.
Сынӧдас кыліс лямӧдалӧм виноградлӧн юмов сокӧн.
Ставыс, мый вылӧ он чӧвт синтӧ, чуймӧдліс рӧмъясӧн, кодъяс вӧліны вывті уна быдтор вылын, но медся яръюгыдӧсь да мичаӧсь вӧліны нывъяслӧн фигураяс.
Юрий жалитыштіс, мый на пӧвстын абу Наташа.
Ваялысьяс, сӧмын на вундалӧм виноград тыра кӧрзинаяс да пожъяс юр выланыс нуӧмӧн, гора чуксасисны ӧта-мӧдныскӧд.
Людмила Кашкина, дженьыдик, ён ныв, кульсьӧм ичӧтик ныр вылас папирос бумага ляскӧмӧн, юр вылас бумагаысь вӧчӧм треуголкаа, кельыдлӧз майкаа да табак рӧма яй вылас трусика, зэв вӧлі мунӧ топыд детинка вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв бур ловруын, коді шымыртӧ том мортӧс спортивнӧй ордйысьӧмъяс лунъясӧ, кор ньӧти абу яндзим котравны трусикӧн да майкаӧн уна сюрс синъяс водзын да кор том телӧ яндысьтӧг ризъялӧ, ассьыс медмича вӧрзьӧмъяс петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ котӧртіс Поднебесколы паныд, быттьӧ шонді водзын позируйтӧмӧн, кияссӧ бордъясӧс моз шевгӧдӧмӧн да аслыснога, самолёт вылӧ мунысь аслас вуджӧр бӧрся видзӧдӧмӧн.
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, но сійӧ зэв аслыс кажитчис, чайтіг, мый кажитчӧ ставлы свет вылас.
— Бур таво кларет, — шуис Огарнов, изсир кодь виж, мича, гырысь розъяса ягӧд куст вылӧ юрнас довкнитӧмӧн. — Ёна бура удайтчис.
Поднебеско чӧла ӧтикывъясис сыкӧд, сійӧ нӧшта слаб на вӧлі виноградарство мастерствоыд кузя.
— Таво ставыс удайтчис, — мынтӧдчана шуис сійӧ. — Мый тайӧ тэнад? — юаліс сійӧ котӧрӧн воысь Кашкиналысь. — Председатель шуӧ, кларет пӧ.
— Кларетсӧ кларет, сӧмын сыысь абу тӧлкыс, — гырысь пиньяснас югнитӧмӧн вочавидзис Кашкина. — Вот бур, мый ті ме дорӧдз локтінныд. — Сійӧ босьтіс Юрийӧс кучик тасмаӧдыс да тракйӧдлыштіс, быттьӧ прӧверяйтіс, абу-ӧ ёна зэлӧдӧма. — Ме ачым нин кӧсъя вӧлі мунны тіян дінӧ.
Мунам, видзӧдланныд, кутшӧм пӧрадокъяс миян, — да тасмаӧдыс кыскис сійӧс весы дорӧ, коді сулаліс улын, ичӧтик шалаш дорын.
Кашкина норасис сы вылӧ, мый виноградсӧ сійӧ участок вылысь, кытӧн вӧліны медсясӧ мускатъяс, но вӧліны и мукӧд сортъяс, веситчысь принимайтіс кыдзи мускат да, татшӧм ногӧн, став мукӧд сортъясыс вошалісны.
— Варя Огарновалӧн подувсаыс — педро-хименес, а найӧ, нӧйтӧм чӧртъяс, и алетико и каталон — ставсӧ ӧти нимӧн пасъялӧны!
«Первомайсялӧн» виноградникъясыс аслас кадӧ артмисны посни торъя овмӧсъясысь, кӧні быдторйыс вӧлі ичӧтикаӧн, да сортъяслӧн унапӧлӧслуныс, коді войдӧр тӧдчанлун эз кутлы, ӧні лёк вӧчис делӧлы — колхоз сдавайтіс виноградсӧ сорта винаяс вӧчӧм вылӧ.
Примитысьыс, важ виноградарь, дӧзмӧмпырысь зілис вештыны Кашкиналысь норасьӧмъяссӧ, а сійӧ, поссьыс кӧтасьӧм майка пытшсьыс лапыд виж бумагатор кыскӧмӧн, кӧні вӧлі колхозса массив пасьта сортъяс пукталӧмлӧн схема, гора эскӧдіс сылы, мый приёмкасӧ колӧ вӧлі котыртны мӧд ног да мый весиг самӧй звенояссӧ бурджык вӧлі эськӧ лӧсьӧдны сорта признак серти.
Юрий и Огарнов пуксисны шалаш дорӧ да думайтісны, кыдзи эськӧ ӧні жӧ веськӧдны вӧчӧм ӧшыбкаяссӧ.
— Тэ нӧ мый, Виктор, ӧнӧдз тӧдчанлун абу сетӧмыд сылӧн норасьӧмъяслы?
Бӧрӧ кольччӧ, а прав.
Виктор мыжапырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз на удит кыдз колӧ пырны делӧас, опытнӧй старикъяс вылӧ пӧлагайтчис.
Примитысь кыліс асьсӧ мыжаӧн да зілис петкӧдлыны, мый сійӧ тӧдлытӧгыс ӧшибитчис.
Стариклӧн чуньясыс вӧрӧдісны алӧйгӧрд мускатлысь гож саяс югыд-гӧрд розъяссӧ, кодъяс шонді водзын кажитчисны пӧшти сьӧдӧн, пино-грилысь посньыдик розӧвӧй-руд тусьяссӧ, малалісны лӧзов-гӧрд мальбекӧс да кабернэлысь кыз куа сьӧд-лӧз тусьяссӧ.
Сійӧ нюмъяліс на вылӧ видзӧдіг.
Сылы эз вӧв окота торйӧдчыны накӧд, сылы вӧлі жаль, мый найӧ мунасны сы дінысь.
— Нелямын во нокся виноградӧн, — шуис старик, быттьӧ прӧститны таысь корӧмӧн. — Но и вежӧра жӧ быдмӧг, ей-богу, сӧмын оз сёрнит.
Сійӧ виччысьӧмӧн видзӧдліс Поднебесколань, оз-ӧ серав сійӧ.
Но Юрий внимательнӧя сійӧс кывзіс.
— И бур, вокӧ, мый оз сёрнит.
А то тэныд эськӧ сэтшӧмтор висьталіс!.. — сералігтыр шуис Огарнов.
Но делӧсӧ колӧ вӧлі нюжӧдчытӧг разрешитны, и Юрий эз тӧд, мый вӧчны, да думыштіс ветлыны Широкогоров дінӧ.
Сійӧ эськӧ вӧлі сӧмын пропагандистӧн, но тайӧ торйыс, воропаевса законъяс серти, эз мезды сійӧс кывкутӧмысь сійӧ удачатӧмлунъяс да гӧгӧрвотӧмторъяс вӧсна, кодъяс лоины сы дырйи.
Но Широкогоров совхозын эз вӧв.
Сійӧ муніс «Микоян» колхозӧ, кытчӧ телефон пыр корис сійӧс Воропаев.
Воддза лунас Городцов вӧчӧма райземотделын ыджыд скандал, сэні уджалысьясӧс дась нянь сёйысьясӧн видӧмӧн, а тӧрыт грӧзитчӧма нӧйтны районса агрономӧс «веськыдвыв сетчӧмысь».
Райземотделса уджалысьяслӧн да Городцовлӧн кузь заявленньӧяс куйлісны Сухов ордын.
И кӧть делӧ кузяыс некутшӧм торъя интерес эз вӧв да кажитчис «пырся пинясьӧмӧн», Воропаев кӧсйис кодйысьны «вужъясӧдзыс» да корис стӧча тӧдмавны, мый вӧсна жӧ ставыс тайӧ лои, мый вӧлі тайӧ косьыслӧн медводдза помкаыс.
«Микоян» колхоз куйліс крут доръяса сёртасын, джуджыд мискаын моз.
Тайӧ вӧлі шоныд да тӧвъяс инмытӧм места.
Тані вермисны эськӧ бура быдмыны виноградлӧн медся писка сортъяс да медбур табакъяс, но колхозлӧн овмӧсыс бӧрйӧм культураяс серти век на эз вӧв водзын мунысьӧн.
Табак муяс вылын быдмис «американ», а эз «дюбек», а виноградникъясын вӧліны донтӧм сортъяс.
Усадьбабердса участокъяс тані вӧліны сэтшӧм посниӧсь, мый, кыдзи шулісны колхозникъяс, «куканьлы некӧн ныр вывсьыс буссӧ чышкыны», да град йӧръяс улӧ ковмис торйӧдны виноград улӧ лӧсьӧдӧм мулысь ыджыд участок.
Пӧтка видзанін, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма олӧма колхозницаяслӧн зільӧмӧн, куйліс «парникъяслӧн сьылі вылас».
Городцовлӧн тӧждысяна вемын чужи мӧвп вежны мӧд ног став овмӧссӧ, да сійӧ висьталіс колхозса чукӧртчылӧмлы сійӧс вежӧмлысь план.
Дас квайт сорт виноградысь сійӧ кӧсйис кольны сӧмын ӧкмысӧс, мускатъяс да токайяс медсясӧ, мукӧдъяссӧ сійӧ жалиттӧг кӧсйис шыблавны; «американъясӧс» выль восянь сійӧ кӧсйис вежны «дюбекъясӧн», град йӧръяс жӧ сійӧ вӧзйыліс тырвыйӧ бырӧдны, заводитны вӧдитны сэні масличнӧй розаяс, а пӧтка видзанін бырӧдны.
Райземотдел донъяліс Городцовлысь действиеяссӧ кыдзи омӧль шуйгавыв шыбитчӧм да ӧлӧдісны выльланьӧ вежсьӧмысь.
Городцов уськӧдчис воча атакаӧ, земотдельщикъясӧс «сӧрысьясӧн» да ас ку вӧсна полысьясӧн нимтӧмӧн.
Ставсӧ тайӧ Широкогоров тӧдмаліс колхозӧ воӧм бӧрын медводдза час джыннас жӧ, городцовскӧй керкалӧн тшӧтшкӧс му вевт вылын пукалӧмӧн, керкаыс сулаліс, команднӧй пункт моз, деревня вывланьын.
— Но-о! — аслас гора артиллерияса гӧлӧсӧн висьталіс гӧсьтыслы Городцов вевт вывсяньыс сёртасӧ видзӧдӧмӧн. — Но-о!
Курӧгъяс колӧ лӧсьӧдчыны обстановка серти.
Эсійӧ зонаын курӧгъяс, мӧдын — дзодзӧгъяс, индейкаяс, став вылас аслас география эм.
Миян география корӧ курӧг не видзны.
Курӧг миянлы ыджыд дон оз кут.
— Свежӧй кольк — зэв буртор, — видзчысьӧмпырысь сюйыштіс Широкогоров. — Миян сідз нин мӧсъясӧн омӧль, порсьясӧс жӧ дзик видзны некӧн.
Кыдзи нӧ колхозниклы курӧгтӧг?
Сёйнысӧ ӧд колӧ.
Град йӧръястӧг, дерт, оз позь.
— Сета ассьым «вочасьӧм Тасслысь», — эз бӧрыньт Городцов, коді радейтіс сёрнилысь официальнӧй кывйитъяс да государственнӧй стиль. — Кутшӧм, ме тіянлысь юала, град йӧръяс?
Помидор, кабачки?
Тайӧ жӧ, мусаясӧй менам, абу Орёл, абу Рязань, а шусьӧ — лунвыв субтропик.
Вайӧй меным лунвывса сортимент.
Менам жӧ, туялӧмторъясысь петӧмӧн, абу картупель нырвизь.
Война вылын сёясӧн керкаяс чагйӧ вӧчавны да дасъясӧн посъяс разявны велалӧмӧн Городцов кокньыдика шуаліс сэтшӧм кывъяс, кыдзи «вужнас бертны», «выль пӧв ставсӧ гӧрны», «переплантаж».
Сійӧ мӧвпаліс ызӧбтӧмъясӧн.
Виноградникъяс улӧ ызӧбтӧм методӧн почва плантажируйтӧм кыскис сійӧс, кыдзи мыйкӧ ас.
Сійӧ кӧсйис эськӧ ставсӧ татысь, мый вӧлі важыс, ковтӧмыс, важ колясыс — коньӧркодь град йӧръяс, курӧгъяс, виноградлӧн донтӧм сортъяс — пасьвартны да вуджӧдны овмӧссӧ медся водзын мунысь культураяс вылӧ, шедӧдны овмӧслысь дзоридзалӧм, мый вӧлі тырвыйӧ олӧмӧ пӧртана, босьтчыны кӧ делӧас збыльысь.
Виччысьны сійӧ эз кӧсйы.
Нюжӧдчӧм сійӧ лыддис пракмунӧмӧн.
— Ме ен вылӧ пӧлагайтчыны ог понды, — висьталіс сійӧ, чорыд усъяссӧ малаліг, — туялӧмторъяс серти ме ачым аслым ен.
Табак, виноград, розаяс — и куим воӧн ме пукта банкӧ миллион шайт.
Звеньевӧйяс ӧти табакысь нелямын сюрсӧн пуктасны, розаысь — кызь сюрсӧн.
Курӧгъяс меным сэки нинӧмла.
Сдайта алӧйгӧрд сыр — кутшӧм окота дзодзӧгъясӧс вая.
Паныда кывъяс сылы ньӧти эз мӧрччыны, да, медбӧрын, Широкогоровлы лои тӧдмасьны виноградникъяс выльмӧдӧм кузя сылӧн планӧн.
Плансӧ вӧлі быд боксянь бура мӧвпыштӧма.
Вужйӧдӧм заӧн рӧдмӧдӧмъяссянь паськӧдӧмӧн токайскӧй да мускатнӧй сортъяс занимайтлісны вӧтлан саперави, рислинг да кабернэ сортъяслысь местасӧ.
Колхозникъяслӧн керкаяс пасьтасисны гартчысь виноградӧн.
Палисадникъяс вӧлі пӧртсьӧны розариумъясӧ.
Ӧти векньыдик балка пӧртсьыліс вавидзанінӧ.
— Но, а весиг кӧ нин!... — Городцов сэтшӧм вынӧн кыскис ас пиас сынӧдсӧ, мый Широкогоровлӧн юр вылас дзор гӧныс тшын моз пӧлыньтчис висьталысьлань. — Весиг кӧ нин и ті меным паныд, сэки вуджа веськыда витан лыйсьӧм вылӧ.
Кӧсъя ассьым пятилетка имеитны, и онӧ вермӧй меным ӧткажитны.
Кӧсъя, медым «Микоян» вӧлі гӧрд знамяа колхозӧн.
Йӧктӧм кузя ансамбль гӧрд знамяа, а мыйлакӧ ни ӧти колхоз абу.
Долженӧсь лоны!
Мый?
Долженӧсь лоны!
Кыдз сідз!
Ме тіянлы висьтала!... — буянитіс сійӧ пыр ярджыка, кӧть эськӧ Широкогоров сылы эз паныдав.
— Ми война вылын мый шедӧдім?
Аддзытӧм пас туялім.
Эгӧ узьлӧй, пыр артавлім, кыдзи сэні да мый.
А тані ме эсійӧ ящер моз, ей-богу, — оз лэдзны водзӧ ылӧ видзӧдлыны.
Ме веськыда тіянлы висьтала — менам висьталӧмтор тіянкӧд оз ладмы.
Вайӧй меным показательнӧй вид, со мый ме кӧсъя.
— Да ӧд ме ог паныд сулав. — нюмъяліс Широкогоров. — Ме эськӧ и ачым ставсӧ вывлань кокӧн бергӧді.
Правӧсьсӧ ті правӧсь, да онӧ-ӧ вывті тэрмасьӧй?
— Коді рӧдтӧмӧн, коді скач.
Аслас даннӧйяс подув вылын.
Тадзсӧ делӧыс бурджыка мунас.
Сы вӧсна мый Широкогоровлӧн эз вӧв позянлуныс паськӧдны ассьыс видзӧдласъяссӧ, сёрниыс налӧн помасис нинӧмӧн, да найӧ сёрнитчисны сы йылысь, мый паныдасясны Воропаев ордын.
Кор Широкогоров бӧр воис гортас да, видчигтырйи висьталіс Юрийлы Городцовлӧн ышмӧмъяс йылысь, мӧдыс дӧзмис ас вылас, мый эз вӧв налӧн сёрни дырйи.
Нинӧм сэтшӧма эз зывӧктывлі Воропаев аслас уджалысьясын, кыдзи тӧдтӧмлун, да пыр корис, медым найӧ мунісны лоӧмторъяслы паныд, а эз виччысьны найӧс асланыс пызан дорын.
«Тіянлы быть колӧ тӧдны ловруяс водзджык сы дорысь, кор найӧ сӧвмасны вежӧръясын», — висьтавліс сійӧ.
Юрий сёрмис.
Лоӧмторыс ачыс гӧгыльтчис сы дінӧ, кыдзи взорвитчытӧм бомба.
— Ме муна Городцов ордӧ, разберитча сылӧн вӧзйӧмъясын, дасьта доклад кежлӧ ассьым видзӧдласъяс, кыдзи райкомса уджалысь.
Но Широкогоров вӧйпӧдіс сійӧс не мунны, сійӧ эскӧдіс, мый сійӧ ачыс нин ставас разберитчис.
— Городцов вывті кусыньтіс.
Огородъяс сылы мешайтӧны, видзӧдтӧ!
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, кытысянь тайӧ локтӧ: овны тэрмасьӧ.
— А кӧнкӧ юалӧмас эм збыльлунлӧн тусьыс?
— Эм-тӧ эм, но... прав абу сійӧ?
Отвлечённӧя — да.
Прав.
Но практическӧй видзӧдлас боксянь — сійӧ левак.
А тайӧ дивитсьӧ.
Град йӧръяс вӧсна тышкасям, а сійӧ...
Дерт, абу прав.
Юрийлы эз вӧв лӧсьыд видзӧдлыны Широкогоровлы синъясас.
— Сійӧ, мый сідзсӧ бур, оз вермы лоны торйӧнсӧ омӧльӧн, — полігтыр паныд шуис сійӧ, тайӧ пыдди пуктана старикыскӧд вензьыны кужтӧг на. — Тані кык юалӧм: ӧтиыс — град йӧръясӧн перегиб, мӧдыс — пример петкӧдлан колхозлӧн мӧвп, и тайӧ, ме ногӧн, веськыд мӧвп.
Юалӧмыс сыын, лоны-ӧ татшӧм колхознас «Микоянлы».
Вай думыштам, Сергей Константинович.
Старик зумыштчис да качайтыштіс юрнас.
— Да, да, да, — шуис сійӧ. — Мӧвпыс вернӧй.
Абстрактнӧ.
Но практически тайӧ вывті сьӧкыд олӧмӧ нуӧдны.
А?
Кыдзи ті лыддянныд?
— Сьӧкыд, но думайтнысӧ та йылысь коркӧ да ковмас.
Дерт, курӧгъясӧс колӧ дорйыны.
И град йӧръяс сідзжӧ.
Йӧз миян сёйӧны ӧні омӧля на.
Но мӧдарсянь — выльысь сортируйтны виноградникъяс кад жӧ нин.
— Тайӧ Городцовыс — абу бӧб кӧзяин, — и Широкогоров мудера нюмъяліс аслас челядь синнас. — «Микоян» — миян районын медбур места, шуны кӧ веськыда.
Тӧдмалӧма жӧ, сэтшӧм жох!
— Эз ӧд прӧста колхозникъяс нимтыны сійӧс «скорпионӧн», — шуис Поднебеско. — Горш, вежалысь, нюмъялӧ сӧмын сэки, кор видӧ.
Налӧн партия организацияса секретарныс меным висьтавліс, мый Городцов, кор медводдзаысь купайтчис саридзын, весиг серӧктіс радысла.
«Тӧлка тӧдчантор! — шуӧ, — бура кӧдзӧдӧ — тӧд вылӧ босьта».
— Эз на пырт саридз купайтчӧмъяссӧ график кузя делӧлӧн пӧльза вылӧ?
— Пыртас.
А сійӧс, шуны кӧ, радейтӧны.
— Но нӧшта не радейтны!
Петкӧдіс колхозсӧ медводдза местаӧ, став знамяяссӧ да премияяссӧ босьтіс, ставыслы пыдди пуктӧм шедӧдіс...
Сідзкӧ, доръян мӧвпсӧ?...
Збыль кӧ висьтавны, мӧвпыс менам важся, удитіс, яндысьтӧмыд, и нинӧм он шу!
Син водзын нуис мӧвпӧс — и прав.
Со тай олӧмыд!
А ті, — сійӧ шлочкерис чуньяснас, — молодеч, энӧ яндысьӧй менӧ, тамыш синмаӧс, велӧдны.
«Шуда сійӧ му, коді примитас ас ордас татшӧм мортӧс, — декламируйтіс сійӧ актёр ног, — бур вунӧдысь, йӧткас кӧ сійӧс ас бердсьыс, шудтӧм — сійӧс кӧ воштас!»
— Тайӧ кытысь?
— Цицеронысь.
— Висьтася, некор эг кывлы.
— А ме нарошнӧ сэтшӧмӧс корси, медым и меным вӧлі мыйӧн тіянӧс велӧдны.
Юрий гӧрдӧдіс да, ошкӧмысь яндысьӧмӧн ӧвтчигтыр, тэрмасис мунны Воропаев дінӧ.
Воропаевкӧд бурнӧй ӧбъяснитчӧм бӧрын Леналӧн олӧмыс мӧдӧдчис важ мозыс.
Ӧні сійӧ эз сӧмын эз кӧсйы вежны олӧмсӧ, сійӧс кытшалысь йӧзкӧд орӧдӧмӧн, но, мӧдарӧ, зілис кӧртавны асьсӧ накӧд сэтшӧм кӧртӧдъясӧн, кодъясӧс нинӧм эськӧ эз вермыны торкны водзын.
Кӧть и тешкодь, но Воропаевкӧд орӧдӧм вайис сылы кокньӧд.
Правда, лои кутшӧмкӧ тыртӧмин, но тайӧ тыртӧминсӧ сылы окота вӧлі пырысь-пыр мыйӧнкӧ тыртны, кыдзи ыджыд, нинӧмӧн обставиттӧм жырйӧс.
Тадзи том вужйӧдӧм заӧн рӧдмӧдӧмъяс, кор садовниклӧн пуртыс торйӧдӧ сійӧс мам вужсьыс, ыджыд ӧдӧн чепӧсйӧны быдмӧмӧ.
Катастрофаыс найӧс дзик вежӧ.
Тӧждысьтӧмлуныс, кутшӧмӧн найӧ пӧльзуйтчылісны мам-пу энергиянас, вежсьӧ асьнысӧ ёнмӧдны кӧсйӧмлӧн бешенствоӧн.
Некор мӧдысь найӧ оз петкӧдлыны сы мында винёвлун, кыдзи ӧні, кор, ас вынъяс вылӧ лэдзӧмъяс, найӧ сулалӧны сы водзын — овны налы али не овны.
Тадзи лои и Ленакӧд.
Воропаев велӧдіс сійӧс унатор йылысь думайтны да унатор шедӧдны аслас выныштчӧмъясӧн.
Сійӧ вӧлі ӧні тырӧма гудыр лачаясӧн сідз жӧ, кыдзи и Воропаев татчӧ воӧм бӧрын, кор, ранаясӧн да висьӧмӧн мучитчӧм, горттӧм, шӧйӧвошӧм, но овны зэв ёна кӧсйысь, сійӧ морӧснас шыбласис мытшӧдъяс вылӧ, мыйӧн сӧмын найӧ мыччысьлісны сы водзын кӧть мед весиг ылысянь.
Шогыс, кодӧс вайис сылы Воропаевӧс радейтӧмыс, кыпӧдіс сыын зэв ыджыд кӧсйӧм, кӧть мед мый, а кутчысьны кок йылын, кор вӧлі воштӧма шуд вылӧ лача.
Керка ловзис.
Ичӧтик жыръясын пуис олӧм.
Выліас овмӧдчисны Поднебескояс.
Улын шумитісны Таня да Серёжа.
Ӧти субӧта рытӧ, чай бӧрын, кор колӧ нин вӧлі разӧдчыны гортъясӧ, пондіс увтны пон да дзиръяӧ кодкӧ кутіс таркӧдны изйӧн.
Челядь узисны нин.
Софья Ивановна да Наташа ноксисны бельёӧн, а Лена мыськаліс чайнӧй дозмук да эз дзик пыр гӧгӧрво, мый зымӧдчӧны на ордӧ.
Но таркӧдчӧм бара кыліс, да Юрий, коді пукаліс медся матын беседкасянь петанінын, мӧдӧдчис дзиръялань, мунігас овчарка понӧс лӧньӧдігтыр.
— А-а-а!...
Вот виччысян гӧсьт!
Пӧжалуйста, пӧжалуйста! — пыр жӧ кыліс сылӧн гӧлӧс, дзуртыштіс дзиръя, да тӧдтӧм гӧсьтлӧн кок шыясыс кылісны трамбуйтӧм двор кузя.
Тайӧ эз вермы лоны Воропаев — сы вылӧ ни ӧти пон эз увт, а Найда ылысянь на сійӧс тӧдмавліс, но Лена шызис.
Лампасьыс синсӧ видзӧмӧн сійӧ кутіс видзӧдны пемыдас.
Беседка дорын тыдовтчис Аня Ступина.
Лена, коді Воропаев висьталӧмъяслӧн тӧдчӧм улын относитчыліс сы дінӧ зэв бура, ӧні эз вӧв рад гӧстялы.
Сылы мыйлакӧ думайтсис, мый Аня локтіс Воропаевлӧн тшӧктӧм серти да, сідзкӧ, сыкӧд мыйкӧ лоӧма.
— Аннушка, донаӧй, кытысянь тэ? — сӧмын тайӧс и путьмис сійӧ шуны чолӧмалӧм пыдди.
— Эн вид, мый ме татшӧм сёрӧн, — яндысьӧмӧн вочавидзис Ступина да тэрмасьӧмӧн висьталіс, мый райком комсомола аски кежлӧ командируйтӧ сійӧс Цимбал ордӧ.
Кутшӧмкӧ чукӧртчылӧм ли кодлӧнкӧ доклад ли — сійӧ ачыс бура весиг оз тӧд, но век жӧ бурджык узьны карын, медым петны водзджык.
— Пуксьӧй, Аня, пуксьӧй, — кыпыда кӧзяйничайтіс Юрий Лена вылӧ видзӧдлывлӧмӧн да гӧгӧрвоны зільӧмӧн, мый вермис сійӧс дзугыльмӧдны.
— Опонас Иванович тӧдӧ, кытчӧ тіянла ыстыны?
— Тӧдӧ.
Ме сійӧс аддзылі райкомын.
— Алексей Вениаминович оз кӧсйы ветлыны аски Цимбал ордӧ? — водзӧ юасис Юрий, коді зэв ёна вежӧгтіс Воропаевӧс йӧз дінӧ.
Лена, синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, кисьталіс Анялы чай.
— Оз, буракӧ.
Сійӧс обкомӧ корӧны.
Аттьӧ, Лена, — шуис Аня чай чашка Леналысь босьтіг. — А тэ эськӧ эн мун?
Босьт челядьтӧ да мунам!
Опонас Иванович быть тшӧктіс тэнӧ корны.
Кор Лена гӧгӧрвоис, мый некутшӧм лӧсьыдтӧм юӧръяс Аня аскӧдыс абу вайӧма, сійӧ гажмис да, дыр думайттӧг, сӧгласитчис.
Сійӧ, мый Воропаев сэні оз ло, весиг нимкодьмӧдіс Ленаӧс.
— А збыльысь, мыйла эськӧ не ветлыны?
Ме ӧд аски прӧст.
Наташа! — горӧдіс сійӧ. — Наташа, волы татчӧ!
Но Аня да Юрий котӧртісны нин вӧйпӧдны Наташаӧс, да Лена коли ӧтнас.
Бӧръя кадас Лена зілис не паныдасьлыны Воропаевкӧд сы вӧсна, мый кыліс асьсӧ мыжаӧн сы водзын.
Вежон кык сайын почтальон вайис сылы письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма Горевалы, но письмӧсӧ бӧр бергӧдӧмаӧсь «адресат мунӧм вӧсна».
Лена дыр кутіс киас чукрасьӧм да дорӧдыс косявлӧм конверт да друг, вежӧрттӧг, мый сійӧ вӧчӧ, восьтіс письмӧсӧ да лыддис помӧдзыс.
Сэсся сылы лои сэтшӧм яндзим аслас вӧчӧмторысь, мый сійӧ эз и лысьт висьтасьны Воропаевлы да эз сет сылы письмӧсӧ.
Лена помнитіс тайӧ письмӧсӧ пӧшти наизусьт.
Воропаев гижис Горевалы повтӧг да восьсӧн, кыдзи позьӧ гижны сӧмын зэв матыса мортлы, сы йылысь, мый аслас тырмытӧмторъяс йылысь вежӧртӧм тшӧктіс сійӧс мунны Горева олӧмысь (сійӧн висьтавсьӧ дыр чӧв олӧмыс), мый сылӧн ӧнія олӧмыс сӧмын вынсьӧдӧ татшӧм решенньӧыслысь веськыдлунсӧ.
Сійӧ век вӧлі шӧйтысьӧн.
Кулӧм гӧтырыс сылӧн оліс сэтшӧм жӧ олӧмӧн да ӧдвакӧ вӧлі зэв шуда.
«Мӧвпавны тэ йылысь, Шура, прӧстӧ, кыдзи бур тӧдса йылысь, ме эськӧ эг вермы.
Лои кӧ сідзи, мый тэ он вермы лоны мекӧд орччӧн, кыдзи медся матыса да рӧднӧй морт, а ме бура гӧгӧрвоа, мый сійӧ позьтӧмтор, — гижис Воропаев, кыдз быттьӧ извинитны сійӧс корӧмӧн ӧтувъя судьба позянлун йылысь самӧй мӧвпсьыс — сідзкӧ, меным нинӧмла думайтны тэ йылысь.
Кутшӧм эм менам право кӧвъявны тэныд ассьым вӧля, ассьым интересъяс?
Кӧнкӧ, эмӧсь шуда олӧмлӧн мукӧд схемаяс, но ме найӧс ог тӧд, да, веськыда кӧ висьтавны, некор эськӧ эг примит найӧс.
Тэныд вылӧ-ӧ тайӧ?
Воропаевскӧй письмӧлысь кывъяссӧ дум вылас уськӧдӧмӧн Лена лэдзис пидзӧс вылас мыськытӧм чашкасӧ да думыштчис.
«Сійӧ корӧ гӧгӧрвоны сійӧс да прӧститны, сы вӧсна мый сійӧ радейтӧ Гореваӧс, — думайтіс Лена. — Тыдалӧ, сійӧ зэв ӧтка.
Мый вӧсна бур йӧз шоча овлӧны шудаӧсь?
Аслас радейтӧмысь полӧ, Горева водзын полӧ.
Да, майшасьысь, зэв кутшӧмкӧ майшасьысь.
Татшӧмъяслӧн ставыс ворсӧ киясас, мый абу асланыс», — сійӧ пӧшти гораа шуис бӧръя фразасӧ.
— Сідзкӧ, решитӧма? — кыліс сійӧ Юрийлысь гӧлӧссӧ. — Но и зэв бур.
— Век жӧ колӧ вӧлі эськӧ водзджык, — висьталіс Наташа, — тэ думышт, мыйта ноксьӧмыс.
И Поднебескояс Аня Ступинакӧд ӧтлаын, мыйын кӧ ӧта-мӧдсӧ эскӧдӧмӧн, матыстчисны беседка дорӧ.
— Ой, исергаӧй уси! — чилӧстіс Ступина. — Сулавлӧй, сулавлӧй, энӧ лямӧдӧй!
— Код пельсьыс?
— Веськыдсьыс!
— Но, верӧс сайӧ тэныд мунны, Аннушка!
Кор свадьба вылӧ.
— Вот думыштӧма! — да, сюрӧм исерга пеляс крепитігтыр, Аня тупкис сойнас гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ. — Менам важнӧйджык делӧяс.
Шонді петандор Лена керка дінӧ локтіс война вылысь неважӧн бӧр воӧм важиник полуторка.
Сылӧн кузовас пукалісны комсомол райкомса уджалысьяс — Борис Левицкий да Костя Зайцев.
Лена да Аня, Таня да Серёжа важнӧя пуксисны накӧд орччӧн пу скамейка вылӧ.
Софья Ивановна сувтӧдіс налы кок улас кӧрзина лепёшкиясӧн, ӧгурцыӧн да помидоръясӧн.
Наташаӧс ичӧтик Ирочкакӧд пуксьӧдісны кабинкаӧ.
Юрий зэв дӧвӧль чужӧмӧн, быттьӧ сылы уси ыджыд шуд гортас кольччӧмӧн, нюмъялӧмӧн видзӧдіс гӧтырыс да нылыс вылӧ.
Шойччан лун вылӧ видзӧдтӧг «Новосёл» муяс вылын вӧлі тыр йӧз.
Уна звенояс уджалісны войӧдз, то сэні, то тані тыдалісны кукурузнӧй идзасысь вӧчӧм шалашторъяс.
Леналы, коді сӧмын на чеччис вольпасьысь сьӧкыд грипп бӧрын, вӧлі неуна яндзим аслас йӧз водзын, да сійӧ яндысьӧмӧн ӧвтіс уджалысьяслы, кинас петкӧдліс, мыйла сійӧ абу аслас звеноын.
Колхоз муяс сайын сулалісны санаторийяслӧн да карса учрежденньӧяслӧн аспом овмӧсъяс, вылынджык — пӧскӧтина, а наысь веськыдвылынджык, гӧра сёртас пӧкатъясын, коді вӧлі вӧйӧма кык гӧра костӧ, лепитчисны Цимбал совхозлӧн мазанкаясыс.
Гӧраяслӧн пӧкатъясыс, кыртаяслӧн тшупӧдъяс вылын чукля да гӧрба пожӧм чукӧръясӧн, уна лыда кушинъясӧн да сёнторъясӧн, кодъяс вӧлі тупкысьӧмаӧсь кизилӧн, тернӧн, посни тупу вӧрӧн, вӧлӧмкӧ, дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧн найӧ кажитчисны улісянь.
Гӧраяс серпасын эз вӧв ни ӧти зумыд визь, ставыс быттьӧ вӧлі движенньӧын да, кажитчис, аски лоӧ мӧдкодьӧн талун серти.
Веськыдвылын воссьыштіс саридзбердса сёртас.
Саридзлӧн чукыль-мукыля лӧз визьыс топӧдчӧма вадор бердӧ.
Шуда бухтаын тшыналіс кутшӧмкӧ руд судёнышко да мича чукыльӧн, — тыдалӧ, тыв шыблаліг, — рабочӧй пыжъяс.
Борис Левицкий, бухта вылӧ индӧмӧн, шуис:
— Во куим мысти кӧ кутшӧмкӧ выль Воропаев окотитас сэтысь арендаӧ керка, сылы ковмас гижсьыны ӧчередьӧ.
Ставсӧ лоӧ займитӧма, стрӧйбаӧн тыртӧма.
— Сэтшӧм ылын? — шензьыштіс Лена.
— Абу нин сэтшӧм ылын.
Да и местаыс вывті бур.
Колян вежалунӧ Алексей Вениаминович котыртліс сэтчӧ делӧвӧй экскурсия.
Корис инженеръясӧс, кӧзяйственникъясӧс, врачьясӧс, Мӧскуаысь кутшӧмкӧ воысьясӧс, час нёль шӧйтісны кыртаяс вывті да саридз вадор кузя, сэсся неуна косьӧ эз воны, кор торйӧдлыны пондісны участокъяс стрӧитчӧм улӧ.
— Видзӧд, Аня, эн сёрмы, — шуис Зайцев. — Сійӧ кад кежлӧ, кор тэ лоан агрономӧн, Цимбал тані став быдтассӧ вӧчас вӧдитанаӧн, — тэныд нинӧм лоӧ вӧчны.
— Агрономӧн?
Аннушка, мунан велӧдчыны? — юаліс Лена да гӧлӧсас кыліс завидьтӧм.
— Ачым ог тӧд, муна — ог мун.
Некыдзи оз эскыссьы.
Лена нинӧм на эз тӧд сы йылысь, мый Цимбал, кодлы вӧлі тшӧктӧма котыртны масличнӧй совхоз «Пионер», паськӧдіс зэв бурнӧй удж да шедӧдіс право имеитны том практикантъяслысь группа.
Сійӧ кутіс тӧд вылас сетны налы бӧрынджык высшӧй образованньӧ совхозлӧн средствояс вылӧ, да Аннушкалы та боксянь вӧлі вӧчӧма тырвыйӧ формальнӧй вӧзйӧм.
Комсомолечьяс шутитісны, мый найӧ мунӧны свадьба вылӧ, мый Аня верӧс сайӧ мунӧ совхоз сайӧ, да Зайцев ворсӧмӧн петкӧдліс, кутшӧм лоӧ сьӧкыд олӧмыс Анялӧн.
— Сійӧс эськӧ Городцов кораліс, да Цимбал удитіс водзджык, и Воропаев, кыдзи вежай, сувтіс мӧд жӧник дорыс, — шуис Левицкий, сы йылысь чӧв олӧмӧн, мый тышас тшӧтш ачыс участвуйтіс Цимбал интересъяс дор.
Выль совхоз вӧлі комсомолечьяслӧн быдтасӧн.
Эновтӧм муяс вылын, туйбердса нӧрысъяслӧн пӧкатъяс вылын, овтӧм гӧра сёртасъяс пӧлӧнса муяс вылын торъяса совхоз вӧлі сьӧлӧм вылӧ воан романысь юкӧнӧн кодь.
Сійӧс подскажитіс Сталин, и быдӧнлы окота вӧлі сійӧс помавны гижӧмнас кыдз позьӧ ӧдйӧ.
Зайцев вуджӧ жӧ вӧлі уджавны Цимбал ордӧ, а Левицкий — Широкогоров ордӧ.
— Господи, сӧмын ме ӧтнам коля, — и Лена сэтшӧм лӧсявтӧма нюммуніс, мый ставыс гӧгӧрвоисны, кутшӧм сылы гажтӧм тайӧ думсьыс.
Зайцев заводитліс сійӧс лӧньӧдны.
— Кӧсъянныд, талун жӧ коралам?
Вай китӧ!
Цимбал жӧ сэтшӧм мырддьысь.
Сылы ставыс этша.
Ей-богу, во кык мысти сійӧ миянӧс ставнымӧс шыркнитас-домалас, ставным лоам сылӧн лыдысъя удж вылын.
— Коралӧй, — шуис Лена, Левицкийлы кисӧ нюжӧдӧмӧн. — Пола сӧмын, мый менӧ мама панйис, сылӧн кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм ёртасьӧм заводитчис Опанас Ивановичкӧд.
И чӧв олӧ, мыйкӧ дзебӧ.
— Сідзкӧ, дзугӧма Софья Ивановнаӧс.
Кыв шутӧг.
— Тайӧ Цимбалыс мыйӧдз воис, — шуис Левицкий. — Сійӧ чуть абу асьсӧ Корытовӧс ышӧдӧма мунны сы ордӧ замӧн.
Заводитісны сёрнитны Корытов йылысь.
Уна сьӧкыд лун вӧлі олӧма сыкӧд, да, кыдзи кӧть эз дӧзмӧд сійӧ аслас кыскӧмӧн циркуляръяс, инструкцияяс да заседанньӧяс дінӧ, сійӧс жалитісны.
Сійӧ вӧлі честнӧй морт, но сійӧ эз вевъяв быдмынысӧ олӧмыскӧд тшӧтш да ачыс эз гӧгӧрволы сійӧс.
— Кӧні жӧ ӧні сійӧ лоӧ? — юаліс Аня.
— Мӧскуаӧ муніс велӧдчыны, — вочавидзис Левицкий.
— Ставыс, ставыс мунӧны велӧдчыны, ӧтнам ме... — Лена эз помав.
Опанас Иванович локтіс гӧсьтъяслы паныд пастукъяслӧн кодь кузь крука беддьӧн киас.
Мыйӧн сӧмын грузовикыс сувтіс, Таня да Серёжа уськӧдчисны туйсянь бокӧ посньыдик кушинъясӧ, кодъяс кытсюрӧ вӧліны на вежӧсь.
Тані, вылын, вӧлі тӧдчымӧн ыркыдджык улын, саридз дорын серти.
Туруныс абу на вӧлі сотчӧма да кӧнсюрӧ тыдалісны мудзӧм, ньӧти дуктӧм дзоридзьяс.
Вӧсньыдик, карса челядь нога укшаль Серёжа збоя уськӧдчис лёкгаг бӧрся, код дінті Таня муніс дзик веськодя.
Серёжа, войвывса олысь, вӧлі зэв рад быдторлы, мый усьліс сылы син водзас мойд кодь лунвылын.
Таня жӧ вӧр-ва дінӧ относитчис писькӧса да вниманньӧсӧ сетліс сӧмын сылы, мый ыштӧдліс сійӧс тайӧ здукӧ.
Тӧрыт сӧмын на сылы козьналісны сачок, да ӧні сійӧс интересуйтісны сӧмын бобувъяс, — сійӧ аддзыліс либӧ чайтліс найӧс дзик быдлаысь.
Сійӧ заводитліс кутны сетканас лежнӧглысь пемыдгӧрд тусьяссӧ да, чуткасянъясас ассьыс нежнӧй инструментсӧ дзугӧмӧн, зымӧдіс кокъяснас да видчис:
— Лэдз!
Но, лэдз жӧ!
У, лёкпоз, мустӧм бабка! — дзоридзьяс да изъяс вӧліны сылы ловъя существоясӧн.
Гӧсьтъяс кайисны трӧпинка кузя еджыд хата дінӧ, кодын вӧлі «Пионер» совхозлӧн правленньӧ да кӧні оліс и ачыс Опанас Иванович.
Ӧшинь улас пӧрысь пожӧм улын кумачӧн вевттьӧм пызан гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь совхозса служащӧйяс.
Пызан вылас вӧлі паськӧдӧма совхоз территориялысь план.
— Войдӧрлун ми пӧлучитім разрешенньӧ оформитны тіянлысь юалӧм, Ступина ёрт, — пызан дінӧ сувтӧмӧн да быттьӧ собранньӧ восьтӧмӧн, официальнӧй тонӧн заводитіс Цимбал. — Талунъя лун кежлӧ миян эм специалист, но колӧ асланым рӧссада.
Со! — сылӧн кипыдӧсыс сьӧкыда водіс план вылӧ. — Десятилетка помалӧм бӧрын ті мунанныд велӧдчыны миян тшӧт весьтӧ.
Мый миянлы колӧ?
Миянлы сійӧ колӧ, мый чӧрт сійӧ тӧдӧ, кытысь корсьны.
Видзӧдӧй татчӧ, — со сійӧ.
Ветымын гектар маслина, нелямын гектар инжир да тепличаяс.
Сідз?
Ӧні грушевӧй да яблочнӧй массивъяс вӧръясын.
Кыдзи ті босьтанныд квалификация, то ми помалам нин садитӧмъяс, ва вайӧдам, юалӧмыс сувтас агротехника йылысь.
Сійӧ паськыда шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧ Ступиналы гӧраяслысь пӧкатъяссӧ сетӧмӧн.
Аня видзӧдліс сы вылӧ синъяссӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ Цимбаллысь кывъяссӧ вӧлі югдӧдӧма шондіӧн да дойдісны сылысь синъяссӧ.
— Ставыс тіян.
Тайӧ плансӧ козьнала, сідз шуны, казьтылӧм вылӧ.
Велӧдчӧй, медбур кӧзяйкаӧн бӧр воанныд.
Но, вайӧй! — и сійӧ куимысь окаліс синва петтӧдз падмӧм Аннушкаӧс.
— Аттьӧ, мый ті татшӧм бур меным вӧчинныд, — лӧня шуис сійӧ. — Аттьӧ тіянлы, ёртъяс, сэтшӧм ыджыд аттьӧ, мый ме ог тӧд...
Ӧтитор шуа: тіянлы оз ло яндзим ме вӧсна.
Оз ло.
Опанас Иванович ачыс зэв ёна нормис да нӧшта ӧтчыд окыштіс нылӧс.
— Ми кыдз быттьӧ верӧс сайӧ сетам Аняӧс тіян «Пионер» совхоз сайӧ, — шуис Левицкий, — да корам сійӧс радейтны, а ми, комсомол, ассяньным пондам отсавны сылы став вынъясысь.
— Э-э, верӧс сайӧ кӧ, то тані колӧ нин торъя церемония! — горӧдіс Цимбал. — А но, ребята, вайӧй меным гезтор да нянь, сов да гормӧд.
Пыр жӧ кодкӧ мыччис сылы гезтор, да старик, ружтӧмӧн, сувтіс пидзӧс вылас да ставлӧн серам улын кӧрталіс пызан кокъяссӧ.
— Тадзи важ кадӧ миян Кубаньын вӧчлывлісны.
Медым томъяс олісны ӧтсӧгласӧн, кӧртавлісны, сідз шуны, ассьыныс интересъяссӧ.
Сэсся лепёшкилысь ичӧтик тор чегыштӧмӧн сійӧ чабраліс няняс сов да гормӧг да зэв важнӧя пуктіс сійӧс Аннушкалы веськыд киас.
— Ме тэӧдз няньӧн-солӧн, а тэ меӧдз ловнад, ме тэӧдз гормӧгӧн, а тэ меӧдз сьӧлӧмнад! — да пуксьӧдіс сійӧс пызан сайӧ аскӧдыс орччӧн.
— Наукатӧ, нылӧй, крепыда колӧ киясын кутны.
Помнитан, кыдзи Иван Захарович, садовник, висьтавліс?
Кыдзи Сталин ёрт сыкӧд сёрнитӧма?
То-то.
Ме, нылӧй, лыддя, учёнӧйӧс колӧ ичӧтысянь быдтыны, кыдзи суворовецӧс.
И музыкаӧ, и сьывны сэні, быдторйӧ ичӧтысянь велӧдӧны.
Ӧти учёнӧйӧс кызь — кызь вит арӧссянь заводитӧны лӧсьӧдны.
Тайӧ, ме лыддя, абу вернӧ.
И ӧбед кежлӧ лӧсьӧдӧм пызан йылысь вунӧдӧмӧн сійӧ пӧся заводитіс висьтавлыны Анялы будущӧй вылӧ аслас планъяс йылысь, кыдзи сійӧ лӧсьӧдас том садовникъяслысь школа, кыдзи кутас бӧрынджык ыставны найӧс вузъясӧ, медым совхозъясын да сельскохозяйственнӧй артельясын быдмисны асланыс учёнӧйяс.
— Эн вермы кутчысьны, Опанас Иванович, лыддин век жӧ лекция? — сюйсис Зайцев. — Тэ пыр жӧ сійӧс эн повзьӧд, а то, видзӧд, пышъяс.
И том морт пуксис Аня дінӧ, медым ылӧдны сы дінысь Цимбаллысь вниманньӧсӧ.
Зайцев вӧлі серамӧдз кос да чужӧм вылас мисьтӧм.
Но сыын вӧлі сӧстӧмлунлӧн да смеллунлӧн торъяланлуныс, коді ортсыса мичлун дорысь ёнджыка кыскӧ нывъяслысь сьӧлӧмъяссӧ.
Сійӧ вӧлі збой, вильыш, восьса сьӧлӧма, сёрнитліс да серавліс зэв гора да сэтшӧм ёсь тенорӧн, мый, кажитчис, сулалӧ вӧлі сылы нӧшта ӧтчыд серӧктыны, и сійӧ пондас тыр гӧлӧсӧн сьывны.
Аня видзӧдіс сы вылӧ нимкодьпырысь.
Сійӧ вӧлі кажитчӧ Анялы.
Друг, самӧй сылӧн видзчысьтӧм нимкодясян здукӧ, Зайцев зэв ӧдйӧ видзӧдліс Аня вылӧ да бергӧдчис.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ пондіс сёрнитны Ленакӧд, Аня бара кыліс аслас пӧсь чужӧм вылас сы видзӧдласлысь ёсь лучсӧ.
Сэні сылы дум вылас уси Воропаев, да сылы сирӧталы моз лои гажтӧм.
Сылы друг ставыс кутіс кажитчыны неинтереснӧйӧн, лӧсявтӧмӧн, да йӧз, кодъясӧс сійӧ радейтліс да пыдди пуктыліс, ӧні сӧмын дӧзмӧдісны сійӧс асланыс гажлунӧн.
Водзын вӧлі кузь да гажтӧм ӧбед, и сійӧ майшасис.
А сэні нӧшта тайӧ Зайцевыс.
Сылӧн видзӧдласыс пӧся инмыліс Аня чужӧмбанӧ, кыдзи шонді луч, да, вермас лоны, ставӧн весиг казялісны, мый Анялӧн мугыд чужӧмыс майшасяна гӧрдӧдіс веськыдладор боксяньыс.
Арыс казявтӧг вуджис тӧлӧ.
Рытъясыс мунісны тулыс вылӧ, вӧліны сэтшӧм кузьӧсь да сэтшӧм мичаӧсь, тырӧсь долыдлунӧн, мый весиг йӧз, кодъяс некор эз сетлыны некутшӧм тӧдчанлун вӧр-валы, сетчылісны сылӧн мелі тӧдчӧмлы.
Ӧти татшӧм чуймӧдан, праздник кодь лунӧ муніс районса партактивлӧн чукӧртчылӧм.
Видлалісны вося ӧтвывтӧмъяс.
Донъялісны делӧяс да йӧзӧс.
Ставлы тӧдса йӧз пӧвстын тыдалісны унаӧн сэтшӧмъяс, кодъяс воисны дзик на неважӧн.
Но кутчысисны найӧ прӧстӧ, быттьӧ пыр найӧ овлісны тані, сӧмын эз петкӧдчывны кадӧдз йӧз пӧвстын, да выступайтісны тӧлкӧн да ӧтсӧгласа.
Важӧн эз вӧвлы татшӧм яр, тӧждысяна да пӧльза сетысь чукӧртчылӧм.
Военнӧй вермӧмлӧн пӧсьлуныс абу на кӧдзалӧма йӧзын.
Сійӧ ызйӧдіс сьӧлӧмъяс смел выльторъяс корсьӧмӧн.
Ставыс вӧліны недӧвӧленӧсь ӧта-мӧдӧн: Цимбал корис вниманньӧ аслас кушинъяс дінӧ, Городцов, перегибъяс вӧчӧмын висьтасьӧмӧн, сулаліс сы вылын, мый век жӧ колӧны пример петкӧдлана колхозъяс, а гвардияса отставнӧй капитан Сердюк, кодӧс тайӧ каднас куимысь нин вӧлі вештылӧма удж вылысь, эскӧдліс, мый сійӧ ӧтнас сӧмын став пиысь мӧвпалӧ районлӧн аскиа лун йылысь да некод сійӧс оз вермы гӧгӧрвоны.
Воыс вӧлі сьӧкыд, да, сійӧс вермӧмӧн, йӧз радуйтчисны асланыс успехъяслы, но тайӧ радлуныс петкӧдчӧ, кыдзи сійӧ унаысь миян овлӧ, ёна жалитӧмын, мый абу вӧчӧма унджык.
Быд оратор эскӧдліс, мый вермис эськӧ нӧшта мыйсюрӧ шедӧдны, не кӧ суседыс.
Воропаевлы, коді радейтліс ӧзтывны йӧзӧс сёрнияс вылӧ, ӧні унаысь ковмывліс ланьтӧдавны собранньӧлысь воинственнӧй ярлунсӧ.
Тадзи овлывлӧ тышъяс видлалігӧн, кор позьӧ думыштны, мый изучайтсьӧ везиттӧмлун, сэки кор збыль вылас туявсьӧ тӧдчана вермӧм.
Чукӧртчылӧмыс муніс асывсянь да помасис рытланьыс.
Доктор Комков асъя заседанньӧ вылын на сёрнитчис Городцовкӧд, мый сійӧ нуас сійӧс «Микоянысь» гортӧдзыс подвода вылын, но, кор сійӧ чукӧртчылӧм бӧрын петіс Культура керкаысь да кежис улич пельӧс сайӧ, кӧні должен вӧлі виччысьны «Микояновскӧй» конюх, тыдовччис, мый Городцов, докторӧс да ассьыс кык бригадирӧс кындзи, тшӧктӧма нуны нӧшта и пропагандист Юрий Поднебескоӧс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставлы места оз тырмы да ковмас мунны подӧн.
Комков сувтіс улич пельӧсӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны став машинаяс, таратайкаяс да подводаяс, кодлыкӧ тӧдса дінӧ пуксьыны надейтчӧмӧн.
И пыр жӧ сы дінӧ матыстчис Цимбал да пиджак пӧлаӧдыс кутӧмӧн пондіс висьтавлыны бурдӧдан турунъяс быдтӧм кузя ассьыс планъяс, кодъясӧн сійӧ ноксис бӧръя тӧлысьясас.
Варов да быд выльторъяс радейтысь доктор эз вермы кутчысьны да пырис сёрниӧ, кӧть аддзыліс, мый муналӧны медбӧръя машинаяс нин.
— Кутшӧма кажитчис Воропаевлӧн выступленньӧыс?
Бур ӧд? — прӧщайтчигӧн нин юаліс Цимбал, да найӧ, ӧта-мӧдсӧ киӧдыс кутӧмӧн, сёрнитыштісны ещӧ и Воропаев йылысь.
— Висьталіс сійӧ интереснӧя, а вот чужӧм вылас сійӧ зэв омӧль, — шуис Комков туй бӧрся сюся видзӧдӧмӧн, оз-ӧ тыдовтчыны пӧпутнӧй кӧльӧсаяс.
— Вӧйпӧдім ми сійӧс шойччыны, — шуис Цимбал, — кулакӧн грӧзитчӧ.
Меным, — шуӧ, — шойччыны дзик ӧткодь, мый черилы кос вадорын чеччавны.
Комков ироническӧя нюммуніс да шуис:
— Сідзтӧ сійӧ сідз, но...
И найӧ, медбӧрын, прӧщайтчисны.
Цимбал бергӧдчис Культура керкаӧ, а Комков, кодлы колӧ вӧлі веськавны «Новосёл» колхозса висьысь председатель ордӧ, мӧдӧдчис шосселань.
Туйыс нюжӧдчис гӧраӧ.
Медбӧръя посньыдик керкаяс сайті сійӧ крута чукыльтліс рытыввыв да, посни петляясӧн кытшлалігтыр, кайис векни да уль гӧра сёртас дорті пӧшти самӧй гӧра вылӧдзыс.
Улын пемдіс нин, керкаяс да уличаяс ӧтлаасисны дорвыв руд пятнӧясӧ, быд пятнӧын тыдалісны бияслӧн некымын вижов чутъяс, а туй вылын да сы весьтын вӧлі югыд на, да дзик гӧра йылас лэччӧм шонділӧн медбӧръя югӧръясысь сулаліс алӧйгӧрд югзьӧм.
Туй кузя вывлань ньӧжйӧник мунысь нывбабалӧн фигураыс, коді первойсӧ вӧлі пемыд кипарис кодь, вочасӧн югдіс, тыдовтчис да лои тӧдсаӧн посниторъясӧдз.
Вӧлі весиг тешкодь, мый водз рытын вермӧны сэтшӧм бура тыдавны костюмлӧн став детальяс да тӧдмавсьыны ылын водзын мунысь нывбабалӧн став ӧбликыс, став сямыс.
Тайӧ фигураас Ленаӧс тӧдмавтӧдз на Комков гӧгӧрвоис нин, мый тайӧ именнӧ сійӧ.
Некод эз кужлы сідз ӧтлаавны торъя движенньӧяслысь тэрыблун ӧтувъя ньӧжмыдлункӧд, кыдзи Лена.
Сійӧ быттьӧ пыр ньӧжйӧникӧн тэрмасьліс.
Комков горӧдіс, и Лена, ӧдйӧ мышкас видзӧдлӧмӧн, медводзсӧ повзис чукӧстӧмсьыс, а Комковӧс тӧдӧм бӧрын чолӧмалана ӧвтыштіс кинас, корис ӧдйӧджык вӧтӧдны сійӧс.
— Ті нӧ мый подӧн? — юаліс Комков Ленаӧс суӧдӧм бӧрын.
— Дӧзми шумсьыс.
Да ті ӧд тӧданныд, мый ме радейта ветлӧдлыны.
Да, тайӧс Комков вӧлі тӧдӧ.
Тулыснас сійӧ чуть ли эз лункосмӧс ветлы карсянь «Калинин» колхозӧ — кызь вит километр ӧтарӧ-мӧдарӧ новліс Воропаевлы ватрушка да яблӧгъяс.
Найӧ мунісны чӧла.
Сэсся кор казялісны, мый налы окота сёрнитны ӧтитор йылысь да мый колӧ, кӧть кутшӧм сьӧкыд сійӧ эз вӧв, кыдз позьӧ регыдджык заводитны тайӧ сёрнисӧ, Лена сувтіс да виччысьӧмӧн видзӧдліс доктор вылӧ.
— Тайӧ оз миянлы горзыны? — веськодя юаліс сійӧ.
Улісянь, районса шӧринсянь, ылыса гыӧн локтісны кутшӧмкӧ горзӧм шыяс — не то кодкӧ сьыліс ассьыс гӧлӧссӧ жалиттӧг, не то збыльысь кодӧскӧ чуксалісны.
Тайӧ шыясас кывзысигмоз найӧ нимкодясисны на водзын ылын куйлысь паськыд мылькъя сёртасӧн.
Садъясӧн да виноградникъясӧн вундалӧм, сійӧ ставнас вӧлі найӧ синъяс водзын да, кажитчис, сійӧс позьӧ босьтны доръясӧдыс, лэптыны да нуны аскӧдыд.
— Оз, оз миянлы, — вочавидзис Комков сы йылысь сёрни панны лӧсьӧдчӧмӧн, мый найӧс кыкнаннысӧ майшӧдліс.
Комков кыдзи тэрмасьӧмӧн гижӧм блокнот листаліс талунъя лунся сьӧлӧмӧ мӧрччӧмторъяс, корсис медводдза фразасӧ да эз аддзы сійӧс.
Лена рама виччысис.
Сійӧ аддзис сӧмын ӧтитор — президиум пызан сайысь Воропаевлысь чужӧмсӧ.
Во гӧгӧрся вӧчӧм уджъяс йылысь помалӧм бӧрын Воропаев заводитіс висьтавны культура йылысь.
— Культура, мичлун дінӧ кыссьӧм, — висьталіс сійӧ, — тайӧ вежӧраторъяс радейтӧм ас пытшкын сӧвмӧдӧм, да зэв ӧбиднӧ, мый огӧ ставӧн ми думайтӧй та йылысь, а унаӧн миян пиысь весиг лыддьӧны, мый кодкӧ мӧд курччалас миянлы культурасӧ да вердас сыӧн, кор ковмас.
Ми пӧ зэв ёна занятӧсь, сідзкӧ ті, руководитель ёртъяс, миянӧс и гажӧдыштӧй, и развлекайтыштӧй, и велӧдӧй.
Сідзи ӧд позьӧ воны мӧвпӧдз, мый государство обязан миянӧс бритны, пывсьӧдны пывсянын да новлӧдлыны портнӧйяс да сапожникъяс ордӧ.
Сійӧ сулаліс трибунакӧд орччӧн эз выль, но бура гладитӧм кителя да галифеа, югъялӧмӧдз весалӧм сапӧгъяса, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ нач ӧти костюма, коді сы вылын вӧвлі пыр, но ӧні сійӧ кажитчис сы вылын зэв мича, кыпыд.
— Век на Воропаев выступленньӧ йылысь думайта, — некутшӧм лӧсьӧдчытӧг друг шуис Комков. — Эз шаблоннӧй кывъяс висьтав, и вот аддзанныд, сійӧ дыр кежлӧ паметьӧ кольӧ.
Лена, коді важӧн нин виччысис тайӧ первой, нинӧмӧн торъясӧ тӧдчытӧм фразасӧ, юаліс:
— Кыдзи нӧ ӧні сылӧн дзоньвидзалуныс?
— Да кыдз шуны...
— Да ті веськыда висьталӧй.
— Воропаев — морт ставлы.
Зэв сьӧкыд тэчас.
Сэтшӧмъяслы, кыдзи сійӧ, лекарствояс абуӧсь.
Найӧ и висьӧны кыдзкӧ оз йӧз моз.
— Сійӧ сэтшӧм омӧль лои.
— Омӧль?
Да, сійӧ ставнас лыясысь.
Весиг сьӧлӧмыс.
— Ой, абу, — и Лена мӧдӧдчис водзӧ. — Тӧвнас ті вӧлі шуанныд, мый оланногсӧ вежӧм — медся бур лекарство.
Со сійӧ вежис, — ньӧжйӧник шуис Лена.
— Вежис да эз тырвыйӧ.
Колӧ вӧлі эськӧ тайӧ вежӧм дінас неуна радлунтор.
Кӧсъянныд, ме тіянлы петкӧдла ӧтитор? — друг вежис сійӧ сёрнисӧ да кинас корис Ленаӧс ас бӧрсяыс. — Олӧмын — абу сійӧ, мый йӧз йитӧдъясын, сэні этшаджык шаблоныс.
Мунамӧй.
Тані неылын.
Найӧ мунісны некымын воськов туйсянь бокӧ, лэччисны крут трӧпа кузя, чукыльтісны кырта сайӧ да сувтісны.
Кыртаыс друг помасис увлань самолётлӧн борд моз.
Найӧ сулалісны ыджыд из пызанлӧн отвеснӧй дорас.
Кык зэв ыджыд веллингтония пӧлӧн сулалісны асланыс могучӧй пучӧръясӧн кыр весьтас.
Кажитчис, налы сулалӧ вӧлі сӧмын йӧткыштчыны асланыс вужъясӧн, медым лэбны сынӧдӧ.
— Да тайӧ жӧ «Кутш гӧра йыв!» — шуис Лена. — Тайӧ площадка вылас ме тшӧкыда видзӧдлывлі улісянь.
Сійӧ дзик кутшлӧн поз кодь.
Но ме эг некор чайтлы, мый сійӧ сэтшӧм мича.
Вӧчалӧма жӧ татшӧмсӧ ывлаыс!
Бурджыкасӧ он думышт.
— Тайӧ абу ывла, — шуис Комков. — Тайӧ морт.
— Збыль?
Коді сэтшӧмыс?
— Тайӧс ме ог тӧд.
Но кодлӧнкӧ ён олӧмлӧн туйыс тані зэв бура кольӧма.
Ӧти-кӧ, видзӧдлӧй бурджыка — веллингтонияяс.
Тайӧ местаясын найӧ паныдасьлӧны сӧмын бур паркъясын, садиттӧг асьныс найӧ оз быдмыны.
Морт киястӧг, и тӧлка киястӧг, тайӧ эз артмы.
— Чайтанныд?
— Кыв шутӧг.
Ті сӧмын видзӧдлӧй, кутшӧм ӧткодя найӧ сулалӧны сёртас бокъясас.
Сійӧс, тыдалӧ, кӧсйӧмаӧсь используйтны пос вылӧ.
Лена лэччис пидзӧс вылас да эскытӧма видзӧдіс сёртас вылӧ.
Збой том тӧлысь югдӧдіс кыртасӧ.
— Да, — кайигтыр шуис Лена, — ті збыль висьталанныд.
Ме весиг сідз чайта, мый сёртассӧ тшӧтш вӧчӧма кодкӧ: зэв нин сійӧ пельк.
— А ті видзӧдлӧй со татчӧ, — вӧзйис Комков, — видзӧдлӧй лӧсалӧм изйысь пыкан стена вылас.
Мый шуанныд?
Тайӧ явӧ нин абу ывлавыв.
— А кӧн нӧ сулавлӧма керкаыс? — мыйкӧ не быдлун паныдасьлантор аддзӧмнас ылалӧмӧн тӧждысяна видзӧдліс гӧгӧр Лена. — Керкаыс нӧ вӧлӧма али абу?
— Да сыын и делӧыс, мый некутшӧм керка абу.
Энӧ корсьӧй!
Ни керка, ни весиг подулыс.
А вапровод вот эм, — доктор кималасӧн корсьыштіс веллингтония улысь да лэптіс сёй трубатор.
— Трубаыс тайӧ кайӧма гӧраяс улысь.
Ме чайта, мый шоссе стрӧитігӧн торкӧмаӧсь став системасӧ, сы вӧсна ӧні участок вылас ваыс оз во.
Но кутшӧм ыджыд удж, кутшӧм энергия!
Лена поинтересуйтчис, кымын во вермас лоны тайӧ сёй труба торйыслы.
— Сё джынйысь унджык, — шуис Комков да, зэв гырысь веллингтонияяс вылӧ индӧмӧн, содтіс: — Тайӧ детинкаясыслы ар кӧкъямысдасӧн эм, а вапроводыс абу томджык, абу кӧ пӧрысьджык.
— Гашкӧ, тані нӧшта кыксё во сайын кодкӧ оліс?
Кӧть газетӧ гиж.
— Коді вермис лоны, ме ог тӧд да ог дӧгадывайтчы, — шевгӧдіс кияссӧ Комков, — но ме син водзӧ сувтӧда, мый коркӧ воис морт, коді гӧгӧрволіс мичлунсӧ кыдзи быть колантор.
Кайис сійӧ мортыс тайӧ кырта вылас, чуймис нимкодьысла да шуис аслыс: «Дасьта вай ме тайӧ местасӧ налы, кодъяс воасны ме бӧрын».
И босьтчис.
Садитіс пуяс, нуӧдіс ва, думыштіс сизьдыны кыртаын пос, сувтӧдіс пыкан стена...
Лена торкис сійӧс:
— А мыйла нӧ сійӧ аслыс керкасӧ абу вӧчӧма?
— Мыйла?
Да зэв прӧстӧ.
Овны тані сійӧ кадӧ вӧлі оз на позь, и сійӧ водзвыв тӧдіс, мый сы нэмӧн оз на ло писькӧдӧма татчӧ туйсӧ, кор позяс эськӧ не мучитчыны, а нимкодясьны.
Ме сідз гӧгӧрвоа сійӧс: сійӧ зэв бура тӧдіс, мый уджалӧ оз ас вылас.
Сійӧ прӧстӧ сувтӧдіс веха локтана поколенньӧяслы — видзӧдлӧй тайӧ пельӧс вылас.
Сійӧ кыдз быттьӧ шыбитіс миянлы вызов: нуӧдӧй пӧ водзӧ меӧн заводитӧмторсӧ, помалӧй, олӧй, да тайӧн йитіс ассьыс олӧмсӧ миянкӧд.
— Старикъясӧс энӧ юасьлӧй?
— Юасьлі.
Некод оз помнит, медым тані кодкӧ овліс либӧ лӧсьӧдчыліс овны.
Некодлӧн нимыс оз кӧртавсьы тайӧ местаыскӧд весиг ылысянь.
Найӧ прӧйдитісны кымыныськӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ кырта кузя.
— А тані кутшӧмкӧ кустъяс нӧшта!
— Сійӧ менам, — шуис Комков. — Тайӧ ме пукті.
Гранат, маслина.
Окота лои и меным ӧтлаасьны тӧдтӧм строительлӧн артасьтӧм выныштчӧмъяс дінӧ да кӧть ӧти воськов вылӧ матыстны олӧмсӧ сылӧн места дінӧ.
Коляс кызь во — и ми огӧ тӧдӧй кыртасӧ.
Тані стрӧитасны кутшӧмкӧ зэв мича санаторий либӧ сувтӧдасны памятник, да сійӧ пондас ылысянь тыдавны.
Пионерлӧн историяыс, дерт, вунӧ, да бӧрын шуасны, мый зданньӧсӧ вӧлі стрӧитӧма пыр жӧ. — Комков висьталіс тайӧ пионер йывсьыс сідзи, быттьӧ сёрниыс муніс сылы матын морт йылысь. — Эмӧсь, Леночка, эмӧсь сэтшӧм йӧз свет вылын.
Ӧтияс на пиысь лоӧны Мичуринъясӧн, мӧдъяс мунӧны восьтавны выль муяс, Дежнев моз, коймӧдъяс быдмӧны Ломоносовъясӧ, а нёльӧдъяс, гортысь мунтӧг, восьтӧмъяс да походъяс вӧчавтӧг, овмӧдӧны куш кыртаяс, дасьтӧны найӧс внукъяслы да правнукъяслы.
Ме вунӧді тіянлы висьтавны, мый и мусӧ сылы лои татчӧ ваявны, и виноград пуктӧма.
Ӧні виноградыс йывмӧма да ягӧдасӧ оз вай, но тип сертиыс тайӧ важ татчӧс сорт кодь, гашкӧ, сійӧ сортъяс кодь, кодъясӧс миянӧ пыртісны Гомерлӧн современникъяс.
— Колӧкӧ и сійӧ — ёна важся морт? — юаліс Лена.
— О, абу!
Тайӧ — кыв шутӧг, роч морт.
Рочьясӧдз тані некод веллингтонияясӧс эз аддзывлы.
Тайӧ миян дедъяс найӧс татчӧ садитісны.
Да и сэсся, делӧыслӧн став сямыс, став пельклуныс дзик роч, вильыш, чукӧсӧн.
Со пӧ, дона потомокъяс, мый ме аддзи да лӧсьӧді тіянлы, пӧлучитӧй гӧснеч, радуйтчӧй да аттьӧалӧй.
— Тайӧ кырта вылас эськӧ бур вӧлі шефство босьтны, — нюмъялӧмӧн шуис Лена.
— Дерт.
Но меным вӧлі окота, медым ті думыштінныд строитель йывсьыс.
Сійӧ вӧлі, тыдалӧ, ёна мунӧ миян Воропаев вылӧ, кыдзи ті чайтанныд?
Аддзис и пасйис кыртасӧ, нӧдіс сэтшӧм дивӧ кодь нӧдкыв, а вот керкасӧ, керкасӧ, аслыс некутшӧм чомтор эз и сувтӧд!
— Но мый, мый нӧ сылы колӧ, доктор, донаӧй?
Но, вашнитӧй ті кӧть пельӧ меным, мый сылы колӧ? — юаліс Лена Воропаев йылысь.
— Воропаевлы, ме висьтавлі нин тіянлы, эз вӧв лишнӧй эськӧ неуна долыдлун...
А веськыда кӧ шуны, ог тӧд.
Ме ог на куж вӧдитчыны сэтшӧм натураяскӧд.
Менам синъяс водзын сылы колӧ вӧлі кыкысь нин кувны, но сійӧ ловъя.
Лена ышловзис да босьтіс докторӧс сойбордйӧдыс.
— Мунам, а то дзикӧдз пемдіс.
Вой пуксис нин и гӧраяс весьтын.
Лои ыркыд да уль руа.
Шыяс лоины гортӧмӧсь, быттьӧ найӧс гартышталісны мыйӧнкӧ небыдӧн.
Тӧлысь югӧр, выліын гудыр, му вылас дзирдышталіс металлӧн.
Ставыс кынмис дзирдын да лӧньын.
Комков негора шуис:
— Кыдзкӧ ме лыддьылі Тургеневлысь, сылӧн «Фаустын», зэв пыдіа мӧвп: «Коді тӧдӧ, мыйта му вылын быд олысь кольӧ кӧйдыссӧ, кодъяслы шуӧма чужны да быдмыны сӧмын сылӧн кулӧм бӧрын?»
Со кулам ми тіянкӧд, Леночка, и оз коль миянсянь ни татшӧм кыртаыс, ни татшӧм веллингтонияяс, ни весиг лёкиник вапровод, и завидь менам петӧ тайӧ тӧдтӧм предокыслы...
— Миянсянь оз коль? — ӧбидитчӧмӧн юаліс Лена. — Миянсянь кольӧны йӧз, кутшӧмъяс эз на вӧвны.
Миянсянь мӧдӧдчас шуд.
И найӧ дыр кежлӧ ланьтісны.
Войыс чӧв оліс налы думайтны мешайттӧг, да кажитчис налы, мый тайӧ часӧ узьысьяс аддзӧны кузь долыд вӧтъяс, а найӧ, кодъяс оз узьны, мечтайтӧны сэтшӧм вынӧн, мый найӧ мӧвпъясӧ позьӧ инмӧдчыны киясӧн со тайӧ эзысь-сьӧд пуяс дінӧ моз, кодъяс ӧти бӧрся мӧд петӧны налы паныд гӧра пӧкатъяс вуджӧрысь.
Тӧлыся тайӧ войлӧн мичлунӧн шымыртӧм Лена думайтіс сы йылысь, кутшӧм кузь, кутшӧм помтӧм вӧлӧмкӧ мортлӧн олӧмыс.
Со кулӧм кырта, но сійӧ кодлӧнкӧ олӧм.
Со юыс узьӧ визувтігас, — гашкӧ, и сійӧ олӧмлӧн туй, кодӧс кодйӧма зіль кӧрт зырйӧн.
И поскыс, кодӧс найӧ сӧмын на прӧйдитісны, сідзжӧ кодлӧнкӧ помтӧм олӧм.
И вот тайӧ туйыс, и пожӧмъясыс, и туйбокса фонтаныс — ставыс тайӧ морт олӧмъяс, и ловзьӧдіс кӧ эськӧ кутшӧмкӧ волшебник вояслысь чӧвлунсӧ, кыдзи эськӧ ставыс пондіс висьтавны, кутшӧм эськӧ вынӧн ставыс пондіс сьывны!
«Нуӧда кӧрт зырйӧн ва чужтытӧм гӧраяс пыр», — кыліс эськӧ юсянь.
«Писькӧда трӧпа прӧйдитны позьтӧм сук вӧр пыр», — кыліс эськӧ гӧлӧс туйсянь.
«Садита медводз пожӧмтор нӧрыс бокӧ, мед лоас тані вӧр да гож сай ме бӧрын воысьяслы», — шувгыштіс эськӧ вӧр.
Сюрс вояс олӧны му вылын йӧз, и муыс ас вывтіыс нуӧдіс лыдтӧм морт кияслысь крепыдлунсӧ да вынсӧ.
Коді шуас, мый гӧра сёртассӧ, кысянь ӧні пӧльтӧ ыркыд тӧвру, писькӧдӧма ӧти гӧра юясӧн морт отсӧгтӧг?
Коді вермас тӧдмавны, уна-ӧ муын изъяс да шифер пӧвстын нӧшта и миянысь мунӧм поколенньӧяс лыясысь пӧимыс да вирлӧн сокъясыс?
И Леналы друг лои окота аслыс лоны муторйӧн, нэмӧвӧйся излӧн пельӧсӧн, туй бокса шорӧн, медым овны и сы бӧрын, кор телӧысь нинӧм оз коль.
Кор некод и казьтывны оз кут, мый вӧвлі коркӧ сэтшӧм Журина, кыртаын сыӧн писькӧдӧм ключ оз косьмы, оз тыр лёк ёг турунӧн туйыс, оз косьмыны, а паськаласны гӧра пӧлӧнъясын расъяс да кыскасны ас дінас лэбачьясӧс да пемӧсъясӧс, и мӧд нывбаба талунъя кодь жӧ войӧ меліа радейтӧмӧн да завидьтӧмӧн казьтыштас ассьыс нимтӧм предшественницасӧ.
Сылы лои шог, мый сійӧ некор оз вермы висьтавны сылы, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтліс, ставсӧ сійӧс, мыйӧн вӧлі талун тыр сылӧн верстяммӧм сьӧлӧмыс.
Кутшӧм вӧлі сылы ӧбиднӧ, мый нинӧмӧн эз отсав сылы, кодсянь сэтшӧм уна пӧлучитіс.
Ӧні сійӧ вермис эськӧ сетны унджык, но сійӧ лунъясӧ ловыс сылӧн вӧлі гӧль.
Дас кыкӧд глава
Февраль заводитчигӧн теплоход вылӧ, кодлы колӧ вӧлі петны Кавказ побережьеса ӧти порт пристаньысь, медбӧръя здукас нин кайис ыджыд тушаа мича нывбаба, сійӧ вӧлі кучик пальтоа, пельпомъяс вылас погонъяс туйӧн.
Киас сылӧн вӧлі неыджыд кокньыдик чемодан, быттьӧ туяс сійӧ чукӧртчӧма виччысьтӧг.
Мӧд сутки нин пӧльтіс норд-ост дас баллӧдз, туйыс виччыссис сьӧкыд, да пассажиръяс вӧліны этшаӧн.
Каютаын местасӧ займитӧм бӧрын, нывбаба пыр жӧ петіс палуба вылӧ, но тӧлыс кучкис сэтшӧма, мый сійӧ неуна эз усь да ӧдйӧ бӧр пырис каютаас.
Сынӧдыс вӧлі тыр посни чуткасьысь изторъясӧн, сійӧ муткырасис шутьлялӧмӧн.
Лолавны тайӧ чеччалысь сынӧднас вӧлі терпитны позьтӧдз сьӧкыд, сійӧ оз вӧлі ньылавсьы, а комӧкӧн сибдӧ горшӧ пӧдтыны грӧзитӧмӧн.
Каютаын нывбаба пӧрччис кожанкасӧ да коли зэв бура вурӧм пемыдтурунвиж костюма; морӧс вылас вӧлі орденскӧй ленточкаясысь кык визь, сійӧ босьтіс небӧг да петіс салонӧ.
Сійӧс чолӧмалісны, шмонитісны сылӧн повтӧмлун вылын, коді тойыштіс ӧтка нывбабаӧс ӧпаснӧй рейсӧ.
Нывбаба коса вочавидзис, мый тэрмасьӧ тэрмӧдлан делӧ кузя, да, отопленньӧ дінӧ матысьджык креслӧ бӧрйӧмӧн, пондіс лыддьысьны.
Сійӧ эз видзӧдлы вадорӧ саридзӧ петігӧн, эз пет аслас думыштчӧмысь и сэки, кор медводдза гыясыс взорвитчисны корабльлӧн бортӧ да бортыс дрӧгнитӧмӧн шатовтчис наысь.
Путешественникъяс тӧдмасьӧны ӧдйӧ.
Час мысти унаӧн нин тӧдісны ӧта-мӧдсӧ нимӧн да вичӧн, сёрнитісны шторм йылысь, качка йылысь, саридзвыв висьӧмлы паныд средствояс йылысь, сы йылысь, кыдзи вердӧны теплоход вылын, думайталісны ворсанторъяс да, радио кывзӧмӧн, висьтавлісны ассьыныс видзӧдласъяс канмукостса делӧяс йылысь.
Нывбаба ӧтнас эз участвуйт ӧтувъя сёрниын.
Сылӧн мича, но мудзӧм чужӧмыс петкӧдліс дӧзмӧм.
Сійӧ збыльысь поліс, мый сылысь ӧткалунсӧ торкасны.
Сідзи регыд и лои.
Медводз зэв визув да сибыд майор, а сэсся кузь тушаа лесовод Сухумиысь, коді муніс нылыскӧд, пуксисны сы дінӧ да кутісны сёрнитӧдны.
Мыйкӧдыра мысти налы удайтчис тӧдмавны, мый нывбабаыс — врач, демобилизуйтчӧма, шойччӧма санаторийын да ӧні мунӧ видлыны висьысьӧс, кодӧс важӧн абу аддзылӧма.
— Тіянлы мойвиис поводдянас! — гораа серӧктіс майор, а лесовод жалитыштіс:
— Виччысинныд эськӧ штормлысь лӧньӧмсӧ, локтан рейснас эськӧ зэв бура мунінныд.
Сійӧ пыр жӧ ӧтикывъясис, мый бурджык эськӧ вӧлі виччысьыштны.
Некымын минут мысти вомъёртъясыс шуисны нин нывбабаӧс нимӧн да вичӧн.
— Тэрмасьыштӧмныд, тэрмасьыштӧмныд, Александра Ивановна, — бара шуис лесовод тӧдтӧг, кутшӧма сійӧ кырлӧдлӧ сылысь сьӧлӧмсӧ аслас сёрниӧн. — Ми Веткакӧд, — сідзи шуис сійӧ нывсӧ, кодлӧн нимыс вӧлі Елизавета, — ми Веткакӧд — мӧд делӧ: миянлы нюжӧдчыны вӧлі оз позь. — И сэн жӧ сійӧ тэрмасьӧмӧн заводитіс висьтавлыны, мый сылӧн важ другыс Цимбал корис сэтчӧ, да со найӧ нылыскӧд мунӧны разведка вылӧ.
— Тайӧ, тӧданныд, чудеснӧя шуис Тимирязев: ошкӧм сылы, коді быдтас кык шеп сэні, кӧні быдмыліс ӧти, — кажитчӧ сідзи, ме вунӧді нин.
Так вот, муна садитны тупуяс да сус пуяс.
Сыын, тайӧ лесоводас, нинӧм эз вӧв лӧсьӧдысь да панысь ногаыс.
Медся регыд аслас кузь, лыа да косьмӧм фигуранас сійӧ муніс кочевник вылӧ, оланін тшӧкыда вежлалысь вылӧ; но, сідзкӧ, и татшӧмъясӧдзыс воӧма мулӧн корӧмыс, да найӧ, косьмӧмъяс, кыпӧдчӧмаӧсь да корсьӧны, кӧні эськӧ быдтыны асланыс кустӧм признаниеяслысь да лачаяслысь кӧйдыссӧ.
Майор жӧ мунӧ вӧлі Одесса пыр Львовщинаӧ.
Семьясӧ воштӧм бӧрын сылӧн эз нин вӧвны некутшӧм сьӧлӧм кыскӧмъяс да некытчӧ, тышъяс поле кындзи, сійӧс ӧні эз кыскы.
Запасӧ петӧм бӧрын сійӧ решитӧма бӧрйыны олан места, кодкӧд вӧлі йитчӧма сылӧн медся сӧстӧм да торъя лӧсьыд казьтылӧмъясысь ӧти, — Карпаты предгорьеысь сикттор, кӧні сійӧс тӧдӧны да помнитӧны кыдзи мездысьӧс.
Сылы думайтсис, мый сэні выльысь заводитчас сылӧн войнаӧн калечитӧм олӧмыс.
А кык нывбаба, мам да невестка, мунӧны вӧлі пиыс да мужикыс дінӧ Украинаӧ, кытчӧ сійӧ кольччӧма уджавны ранитчӧм бӧрын.
Бакинскӧй уджалысьяслӧн кык семья вуджисны Калининградӧ.
Ветлӧм-мунӧмъяслӧн бушков, коді муніс канму весьтын, пуксис шуда аддзӧмъяслӧн румбъяс вылӧ.
Йӧз корсисны аслыныс выль оланінъяс да уджъяс.
«Вот и ме кута корсьны олӧмын ассьым места, кӧні мӧдӧдча быдмыны, кыдзи сійӧ шептыс, код йылысь висьталіс лесовод, — гажтӧма думайтіс Александра Ивановна. — Но, код тӧдӧ...
Кодкӧ лӧсьыда шуліс, мый шуд — сійӧ абу медшӧр продукт, — сійӧс пӧлучайтӧны, кор зільӧны перйыны мыйкӧ дзик мӧдтор...»
Рытнас, кор пемыдыс сайӧдіс саридзлысь серпассӧ да гыяслӧн кучкалӧмъясыс кутісны кывны ёнджыка да резкӧйджыка, пассажиръяс разӧдчалісны каютаясас, а Горева, лесовод нылыскӧд да кык кавказеч кольччисны салонӧ.
Лёк войлӧн гажтӧмлуныс тані эзджык кыв.
Кавказечьяс асывсяньыс юисны вина да сьылісны ӧта-мӧдсӧ кутлӧмӧн.
Найӧ заводитісны юны да сьывны пыр жӧ завтрак бӧрын да нуӧдісны тайӧ уджсӧ сёр рытӧдз, быдтор дінӧ веськодьӧсь, асланыс помтӧм сьыланкывныс дінӧ кындзи, кодӧс некыдз эз вермыны помавны — то ли збыль сылӧн помыс эз вӧв, то ли эз сюр сійӧ налы.
Вой шӧрас карабсӧ кыкысь шыбитіс сэтшӧм вынӧн, мый воссисны ӧдзӧсъясыс кымынкӧ каютаысь, бӧрдны пондісны садьмӧм челядь, палуба вылын кылісны матросъяслӧн гӧлӧсъяс да джынвыйӧ пемыд барын бара ӧзйисны лампаяс.
Но Александра Ивановна пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
— Нинӧм страшнӧйыс, кыдзи ті чайтанныд? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧс лесовод.
Сійӧ очмис думъяссьыс, быттьӧ вугралӧмысь.
— Тыдалӧ, абу.
Лок ме дінӧ, Веточка, пукышт мекӧд, — да сійӧ гартыштіс нывкасӧ пушыд еджыд чышъян помӧн.
— Кытчӧ ті сувтанныд? — юаліс лесовод.
— Ог тӧд.
Навернӧ, сюрӧ гостиница.
— Вайӧ миянкӧд.
Ӧтлаын петам, нуам тіянӧс.
— Ог, ог, аттьӧ.
Тешкодь поездкаыс, кодлы паныд сэтшӧма сувтліс сылӧн вежӧрыс, кодлы сэтшӧма пыксис ыкшалуныс, матысмис помлань.
Сьӧкыд висьтавны, кыдзи ставыс сійӧ лои.
Рейсъяс расписанньӧысь сійӧ карлысь нимсӧ аддзӧм бӧрын, кӧні оліс Воропаев, сійӧ эз вермы сэсся водзсасьны аскӧдыс да муніс санаторийысь срокысь водзджык да аслас воӧм йылысь нинӧм юӧрттӧг.
Мый сійӧс виччысьӧ?
Страшнӧ аддзыны асьтӧ лишнӧйӧн сэні, кӧні неважӧн на вӧлі коланаӧн, но прӧйдитны бокті, судьбасӧ нӧшта ӧтчыд испытайттӧг, нӧшта на страшнӧйджык.
Письмӧяс Воропаевсянь сідзи эз и волыны.
Эз тӧд Воропаев йылысь нинӧм и Голышев, кодкӧд Александра Ивановна гижасис.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв майшӧдлана.
«А друг сійӧ абу нин ловъя?..
Друг ме суа сӧмын мутор, кӧні куйлӧ сылӧн телӧыс?..»
Но мӧвп сы йылысь, мый Воропаев вермас пӧгибнитны, некыдзи эз пуксьы сійӧ юрӧ, да регыд сійӧ вуні сылӧн чужӧм вылын кык синва войт кольӧмӧн.
Сідз, синваӧн, сійӧ и унмовсис креслӧас.
Югдандор корабль виччысьӧмӧн пырис сёй рӧма ваа ичӧтик гаваньӧ.
Ылын, саридз вылын, тыдалӧны вӧлі йӧз чукӧръяс да уна грузовикъяс, но вадорыс, коді вӧлі джынвыйӧ саялӧма зэрнас, кажитчис дзик йӧзтӧмӧн.
Горева лэччис чатӧра тшупӧдторъяса вильыд трап кузя, кор унджык пассажиръясыс петісны.
Милиционер петкӧдліс сылы туй райкомӧ.
Няйт мостӧвӧй вылын ва гуранъясын шуръяліс тӧв, шумитісны да куснясисны сё вося пуяс, но саридз бӧрын лёк поводдяыс вадорын кажитчис пӧшти лӧсьыдӧн.
Воропаев райкомын эз вӧв.
Секретарша висьталіс, мый Воропаев абу здоров да куйлӧ ас ордас.
— Сійӧ ылын?
Нывбаба индіс сылы кык судта керка вылӧ.
— Нёльӧд номер.
Ӧдзӧсыс абу игана.
Сылы ӧні пыр нуасны почта.
— Аттьӧ.
Уличаӧ петӧм бӧрын сійӧ казяліс аслас киысь чемодансӧ да тӧдтӧг, мый вӧчны сыкӧд, сувтіс, но решитіс бӧрсӧ не бергӧдчыны, кайис мӧд судтаас, сійӧ кыліс слаблун пидзӧсъясас — тыдалӧ, саридз мудзтӧма сійӧс ёна.
Джынвыйӧ воссьӧм ӧдзӧс пыр жӧ шыбитчис сылы синмас.
Сійӧ пырис.
Пемыд прихожӧйсянь сійӧ аддзис ыджыд жырлысь юкӧнсӧ, стен бердсьыс походнӧй крӧвать да сійӧс, коді вӧлі гырддзавыв лэччӧма пӧдушка вылас.
Воропаевлӧн чужӧмыс ньӧти абу вежсьӧма, сійӧ вӧлі сӧмын тӧдчымӧн кельыдджык, мудзджык, личлэдзлытӧмджык.
Челядь гӧлӧс стена сайын сьыліс кутшӧмкӧ негора сьыланкыв.
Бумага бердысь синъяссӧ лэптӧмӧн Воропаев виччысис, коді пырас.
— Юрий? — юаліс сійӧ кызны заводитчӧмӧн. — Тэ?
— Абу, тайӧ ме, — лӧня шуис Александра Ивановна да сувтіс ӧдзӧс дорас, сы вылӧ видзӧдіс да нинӧм эз аддзы, а сӧмын кыліс да чувствуйтіс, быттьӧ ун пыр.
— Тэ?..
Шура менам? — юаліс сійӧ дзик гортӧг.
— Да, ме.
Сійӧ муніс жыр вомӧныс да, кыдзи вӧлі, пальтоа, виччысьӧмӧн пуксис сылӧн крӧвать дор йылӧ.
— Шура... енмӧй!
Кыдзи нӧ тэ, кутшӧм судьбаӧн?..
— Асламӧн, Алёша, — сійӧ нюммуніс да эз тӧд, мый шуны водзӧ. — Но, а тэ кыдзи тані... аслад райын?
Сійӧ нинӧм эз вочавидз сылы.
Сылӧн вочакывйӧн вӧлі видзӧдласыс.
Воропаев видзӧдіс сы вылӧ ас пытшкас моз, и Горевалы вӧлі страшнӧ, мый жӧ сійӧ аддзас сэні.
И друг синъясыс сылӧн ньӧжйӧ, полігтырйи югдісны сэтшӧм радлунӧн, мый сійӧ гӧгӧрвоис — ставыс бур.
Сэки сійӧ копыртчис сы дінӧ да окыштіс сійӧс блед, кутшӧмкӧ челядьлӧн кодь лоӧм паръяссӧ да кыліс, мый сылӧн юр вылӧ видзчысяна лэччис старшӧйлӧн неспокойнӧй да ён киыс.
{Евгений Пермяк @ Пичугин пос @ беллетристика @ Евгений Пермяк. Пичугин пос @ 1962 @}
Евгений Пермяк. Пичугин пос
Школаӧ мунігӧн челядь радейтісны сёрнитны подвигъяс йылысь.
— Бур эськӧ, — шуӧ ӧти, — пӧжар дырйи кагаӧс спаситны!
— Весиг медся ыджыд сир кыйны — и сійӧ буртор, — мӧвпалӧ мӧд. — Тэ йылысь пыр жӧ тӧдласны.
— Медбур Тӧлысь вылӧ лэбны, — шуӧ коймӧд зонка. — Сэки нин быд канмуын кутасны тӧдны.
А Сема Пичугин нинӧм сэтшӧмтор йывсьыс эз мӧвпав.
Сійӧ быдмис рам да чӧв зонкаӧн.
Кыдзи и став челядь, Сёма радейтліс ветлыны школаӧ туйсӧ дженьдӧдӧмӧн, — ичӧтик Быстрянка вомӧн.
Тайӧ юыс визувтіс крут вадоръяс костті, но чеччыштны сы вомӧн вӧлі зэв сьӧкыд.
Кольӧм во ӧти велӧдчысь эз во мӧдар вадорӧдзыс да турбыльтчис турки-тарки.
Больничаын весиг куйліс.
А таво тӧвнас кык нывка вуджисны юсӧ выль йи кузя да вильдісны.
Кӧтасисны.
И быдсяма горзӧмыс сідз жӧ вӧлі уна.
Челядьӧс дугӧдісны веськыд туйӧд ветлӧмысь.
А кыдзи нӧ кытшолаӧн мунан, кор веськыд эм!
Со и мӧвпыштіс Сёма Пичугин пӧрӧдны пӧрысь бадь пу таладорсянь мӧдарас.
Черыс сылӧн вӧлі бур.
Дедыс кеслӧма.
И кутіс сійӧн керавны бадьсӧ.
Абу кокни, вӧлӧм, тайӧ уджыс.
Вывті нин кыз вӧлі баддьыс.
Кыкӧн оз сывйыштны.
Сӧмын мӧд луннас бруткысис пуыс.
Бруткысис-пӧрис да водіс ю вомӧн.
Ӧні колӧ вӧлі керавны баддьыслысь увъяссӧ.
Найӧ гарччисны кок улын да мешайтісны ветлӧдлыны.
Но, кор Сёма увйис сійӧс, ветлыны лои нӧшта сьӧкыдджык.
Кутчысьны нинӧмӧ.
Сійӧ и видзӧд, усян.
Торъя нин, кор лымъя.
Шуис Сёма лӧсьӧдны потшъясысь перилӧяс.
Дедыс отсаліс.
Бур постор артмис.
Ӧні не сӧмын челядь, но и став мукӧд олысьыс кутісны ветлыны сиктысь сиктӧ веськыд туйӧд.
Муртса кодкӧ кӧ мӧдӧдчас кытшола туйӧд, сылы быть шуасны:
— Да кытчӧ нӧ тэ мӧдін сизим верст сайысь кисель панявны!
Мун веськыда Пичугин пос кузя.
Сідзи и нимтісны сійӧс Сёмалӧн ов серти — Пичугин пос.
Кор жӧ пӧрысь бадь пуыс дзикӧдз сісьмис да ветлӧдлыны сы кузя лои опаснӧ, колхоз прамӧй пос вӧчис.
Бур керъясысь.
А послӧн нимыс коли важыс — Пичугин.
Регыд мысти и тайӧ поссӧ вежисны.
Заводитісны веськӧдны шоссейнӧй туй.
Туйыс нюжаліс Быстрянка ю вомӧн буретш сійӧ веськыд ордымӧдыс, код кузя челядь котравлісны школаӧ.
Вӧчисны ыджыд пос.
Чугуннӧй перилӧяса.
Татшӧмыслы позис сетны гора ним.
Бетоннӧй, шуам...
Либӧ нӧшта кутшӧмӧскӧ.
А сійӧс век воддза моз шуисны — Пичугин пос.
И некодлы весиг юрас эз волы сэтшӧм мӧвп, мый тайӧ поссӧ позьӧ нимтыны кыдзкӧ мӧд ног.
Со кыдзи овлывлӧ олӧмад.
Евгений Пермяк. Выль нимъяс
Главнӧй конюклӧн, Корней Сергеевичлӧн, вӧліны вӧралан бур понъяс.
Пиянсӧ тайӧ понъяслысь Корней век сетавліс колхознӧй челядьлы.
Со и ӧні шуда сизим ичӧтик детинка терпитны вермытӧг виччысисны сійӧ лунсӧ, кор понпиян неуна быдмыштасны да позяс найӧс торйӧдны мам дінсьыс.
— Сӧмын чур, — шуӧ Корней, — ме сета понпиянсӧ тіянлы со кутшӧм сёрнитчӧмӧн.
Медым быдӧн думыштас аслас понпилы выль ним.
Думыштас да видзас гусьӧн.
Мед мукӧд эз тӧдны.
А то миян сиктын и сідз нин котралӧны дасысь унджык Полканъяс да кызь кымын Стрелка, а Шарикъяслӧн лыд ни тшӧт абу.
Колӧны выль нимъяс.
— Думыштам, — шуисны челядь.
И думыштісны.
Воис лун, кор позьӧ вӧлі сетавны челядьлы понпиянсӧ.
Челядь воисны Корней Сергеевич ордӧ, да быдӧн вашнитіс сылы пеляс выль, сиктын кывлытӧм ним.
Первой детинка вашнитіс — Корней дядь ошкыштіс сійӧс.
Мӧд вашнитіс — Корней Сергеевич ошкыштіс жӧ, но нюммуніс.
Коймӧд вашнитіс — старик гораа серӧктіс.
Квайтӧдӧдзыс ӧчередь воис — век кыпыд Корней дядь муртса дугдіс кызӧдны серамысла.
— Мыйла сійӧ сідзсӧ? — шензисны челядь.
А кор найӧ юӧртісны гораа асланыс быдтасъяслысь нимъяссӧ, ставныслӧн серамыс петіс.
Сы вӧсна мый квайт понпиӧс нимтӧмны Спутникъясӧн, а ӧтиӧс — Ракетаӧн.
Нинӧм он вӧч.
Сійӧ воӧ тайӧ вӧлі медся выль нимъяс.
Евгений Пермяк. Ракъяс
Берёзовка ю кӧть и ичӧтик, но чериа.
А вот ракъяс Берёзовкаын эз вӧвны.
Бырисны, да и ставыс.
— Важся воясӧ, кор ми зонкаясӧн на вӧвлім, сё, кыксё рак Берёзовкаысь вӧлі кыям, — висьтавліс Ванялӧн дедыс.
И Тикӧнлӧн бабыс тадзи жӧ шуліс.
А орчча Вертушинка юын ракъясыс эз на бырны.
Сӧмын ветлынысӧ сэтчӧ вӧлі ылын.
Вӧр пыр да нӧшта нюр вомӧн.
Коркӧ Тикӧн Ванялы шуис:
— Вай, Ванюш, кыям вертушинкаса ракъясӧс кӧрзинка тыр морт вылӧ, да и лэдзам найӧс миян Берёзовкаӧ.
— А мыйла? — юаліс Ваня.
— Мед найӧ бара рӧдмасны.
— Да, рӧдмытӧдзыс челядь кыясны найӧс.
Эз кут вензьыны Тикӧн, кӧть и тӧдіс, мый оз позь став раксӧ кыйны.
Мед ӧти сё, но кольӧ.
А тайӧ сёыс сымда пӧк лэдзасны, мый ракъяс сэсся лыдтӧм-тшӧттӧм лоасны.
Та вылын и помасис сёрниыс.
Коли во...
Ваня да Тикӧн коймӧд классӧ нин вуджисны.
И, кыдзи водзті, прӧст кадӧ вугралісны чери.
Ӧтчыд шыбитіс Ваня вугырсӧ йӧрш вылӧ, а кыйис вильыш ракпиӧс.
— Тикӧн! — горӧдіс Ваня. — Миян юын ракъяс асьныс рӧдмӧны!
Тикӧн аддзис том ракпиӧс да Ваняысь ёнджыка радлыны кутіс.
Сідзкӧ, кольӧм гожӧмын эз весьшӧрӧ сійӧ Вертушинкаӧ ветлы.
Ӧтнас.
Вӧрӧд-ягӧд да нӧшта нюр вомӧн.
{Перро Шарль (комиӧдіс Дзюба Т. Н.) @ Гӧрд Шапочка @ беллетристика @ Перро Шарль. Гӧрд Шапочка @ 1949 @}
Перро Шарль
Гӧрд Шапочка
Оліс-выліс ичӧтик нывка.
Сійӧ вӧлі вежавидзысь да шань, кывзысьысь да уджач.
Мамыс сэтшӧма радліс, мый сылӧн быдмӧ татшӧм отсасьысь: нылыс отсасис сылы овмӧсас, а кор став уджыс вӧлі эштӧдӧма, гораа лыддис мыйкӧ мамыслы.
Ставныслы кажитчис тайӧ муса нывкаыс, но ставсьыс ёна сійӧс радейтіс бабыс.
Вурис сійӧ ӧтчыд гӧрд бархатысь шапочка да козьналіс сійӧс внучкалы нимлун  кежлас.
Выль шапочка зэв ёна муніс нывкаыслы, и сы вӧсна, мый некутшӧм мӧдсӧ сійӧ новлыны эз кӧсйы, йӧз нимтісны сійӧс Гӧрд Шапочкаӧн.
Ӧтчыд мамыс решитіс пӧжавны пирӧг.
Кӧтіс няньшом, а Гӧрд Шапочка чукӧртіс садйысь яблӧгъяс.
Чӧскыд артмис пирӧгыс!
Видзӧдліс сы вылӧ мамыс да шуӧ:
— Ветлы, Гӧрд Шапочка, бабтӧ видлыны.
Пукта ме тэныд кӧрзинаас пирӧг тор да йӧв бутыль, нуан тайӧс сылы.
Мӧдіс радуйтчыны Гӧрд Шапочка, ӧні жӧ лӧсьӧдчис да мӧдӧдчис баб ордас, коді оліс вӧрлӧн мӧдар помас.
Мам петіс кильчӧ вылӧ колльӧдны нывкасӧ да кутіс сійӧс велӧдны:
— Бокӧвӧй йӧзкӧд, нылук, эн сёрнит, туйысь эн кеж.
— Эн майшась, — вочавидзис Гӧрд Шапочка, янсӧдчис мамыскӧд да мӧдӧдчис вӧр пырыс керкалань, кӧні оліс бабыс.
Муніс Гӧрд Шапочка вӧрӧд, муніс да друг сувтіс и мӧвпыштіс: «Кутшӧм мича дзоридзьяс тані быдмӧны, а ме ог и видзӧд гӧгӧр, кутшӧм гораа лэбачьяс сьылӧны, а ме быттьӧ ог и кыв!
Кутшӧм жӧ лӧсьыд тані, вӧрас!»
И збыль, пуяс пырыс сибӧдчисны шонді югӧръяс, кушинъяс вылын быдмисны чӧскыд дука дзоридзьяс, код весьтын лэбалісны бобувъяс.
И Гӧрд Шапочка решитіс:
«Вая ме бабӧйлы пирӧгыскӧд ӧттшӧтш нӧшта и дзоридзьяс.
Сылы, дерт, лоӧ нимкодь.
Водз на ӧд, ме сы дорӧ пыр эшта».
И сійӧ кежис туйсьыс веськыда вӧр пытшкас да кутіс чукӧртны дзоридзьяс.
Нетшыштас дзоридзсӧ да думыштас:
«А водзӧ сэн быдмӧ нӧшта на мичаджык», — и сы дорӧ котӧртас; сідз и муніс сійӧ век пыдӧ и пыдӧ вӧрас.
Мунӧ нывка вӧрті, чукӧртӧ дзоридзьяс, сьылӧ сьыланкыв, друг сылы паныд лёк Кӧин локтӧ.
А Гӧрд Шапочка дзик сыысь эз повзьы.
— Видза олан, Гӧрд Шапочка! — шуис Кӧин. — Кытчӧ тайӧ тэ мӧдӧдчин сэтшӧм водз?
— Баб ордӧ.
— А мый тэнад кӧрзинаад?
— Йӧв бутыль да пирӧг, ми мамӧкӧд сійӧс пӧжалім, медым нимкодьӧдны бабӧс.
Сійӧ висьысь да нэр, мед бурдӧдчас.
— Гӧрд Шапочка, а кӧні олӧ тэнад бабыд?
— Муртса ылынджк вӧрас, куим ыджыд тупу улын сулалӧ сылӧн керкаыс.
— Бур туй тэныд, Гӧрд Шапочка, ныр улас шуис кӧин, а ас кежысь думыштіс: «Бур нывка, чӧскыд эськӧ вӧлі меным тор; чӧскыдджык, кӧнкӧ, старукаысь; но, мед кутны кыкӧнӧс, колӧ вӧчны мудерджыка».
И сійӧ мый вынсьыс котӧртіс меддженьыд туйӧд баб керкаӧдз.
Мунӧ Гӧрд Шапочка вӧрӧд, некытчӧ оз тэрмась, а руд кӧин игӧдчӧ нин бабыслы ӧдзӧсас.
— Коді сэн?
— Тайӧ ме, Гӧрд Шапочка, вайи пирӧг да йӧв бутыль, восьты меным, — вӧсни гӧлӧсӧн вочавидзис Кӧин.
— Личкы калич вылӧ, — горӧдіс бабыс, — ме зэв слаб, абу вын чеччыны.
Личкис кӧин калич вылӧ, ӧдзӧсыс воссис, и кыв шутӧг, сійӧ матыстчмс веськыда баб крӧвать дорӧ да ньылыштіс пӧчӧсӧ.
Сэсся Кӧин пасьталіс сылысь платтьӧ, чепеч, водіс баб вольпась вылӧ.
А Гӧрд Шапочка век дзоридзьяс чукӧртіс, и, кор нин сійӧ чукӧртіс сэтшӧм уна, мый нунысӧ эз вермы, казьтыштіс бабӧс да мӧдӧдчис сы дорӧ.
Матыстчис Гӧрд Шапочка баб керкалань, ӧдзӧс восьса.
Шензис сійӧ, пырис пытшкас да горӧдіс:
— Бур асыв! — Но вочакыв эз вӧв.
Сэки сійӧ матыстчис вольпась дорас, вештіс вонсӧ, аддзӧ - бабыс куйлӧ, чепечыс лэдзӧма самӧй чужӧм вылас, и ортсысянь видзӧднысӧ тешкодь.
— Бабӧ, мыйла тэнад сы ыджда пельыд?
— Мед бурджыка кывны тэнӧ.
— Бабӧ, а кутшӧм тэнад гырысь синмыд!
— Тайӧ, мед бурджыка тэнӧ аддзыны.
— Бабӧ, а кутшӧм жӧ тэнад ыджыд киыд!
— Мед топыдджыка кутлыны тэнӧ!
— Бабӧ, кутшӧм тэнад ыджыд вомыд!
— А тайӧ, мед ӧдйӧджык сёйны тэнӧ!
Шуис тайӧс кӧин, чеччыштіс вольпасьысь — да ньылыштіс Гӧрд Шапочкасӧ.
Пӧтіс кӧин да водіс бӧр крӧватяс, унмовсис да кутіс горасьыс-гора шкоргыны.
Муніс дінтіыс вӧралысь.
Кыліс сійӧ керкасянь кутшӧмкӧ тешкодь шыяс да чошмуніс: оз вермы лоны, медым пӧчӧ сэтшӧм гораа шкоргис!
Кыньксьӧдіс ӧшинь дорас, видзӧдліс пытшкас - а сэн крӧватяс волк куйлӧ.
— Со тэ кӧні, руд рӧзбойник! — шуис он. — Ме важӧн нин тэнӧ корсыся.
Кӧсйис вӧралысь медводз лыйны кӧинӧс, да эновтчис.
Друг сійӧ сёйис пӧчӧс, а сійӧс позьӧ на мездыны.
Босьтіс сэки вӧралысь ножеч и резьӧдіс рушкусӧ узьысь кӧиныслы.
Сэтысь петісны Гӧрд Шапочка да бабыс — кыкнанныс ловъяӧсь и дзоньвидзаӧсь.
и вӧліны став куимнанныс зэв да зэв дӧвӧленӧсь.
Вӧралысь кулис кӧин вылысь кусӧ да нуис сійӧс гортас.
Пӧчӧ сёйис пирӧгсӧ, юис йӧвсӧ, кодӧс вайис сылы Гӧрд Шапочка, да кутіс бурдны да вынсявны.
Гӧрд Шапочка жӧ гӧгӧрвоис, мый пырӧ кывзысьны гырысьяслысь и вӧрас некор не кежны туйысь.
{А. Первенцев (комиӧдіс Мальцева Р. М.) @ Володька — партизанскӧй пи @ беллетристика @ А. Первенцев. Володька — партизанскӧй пи @ 1940 @}
А. Первенцев. Володька — партизанскӧй пи
Кузь да чорыд бой муніс еджыдъяскӧд.
Иван Кочубейлӧн бригадаыс дорйис район степвывса Невинка ю кузя овтӧм Сычевӧй нӧрысӧдз.
Фронт водзын паськыда куйліс шыльыд плато — дас сюрс десятина турун пуктын видз.
Бригадалы паныд сулаліс генерал Шкуро, коді босьтіс Крутогорскӧй ыджыд станица.
Тышкасисны фронт вылын казак Кочубей Иван да сар армиядырся на сылӧн вӧвлӧм начальник, полковник Шкуро.
Пуксьыны кутіс Кубаньдорса небыдик ар, кор чӧскыд курыдӧн ӧвтӧны вижӧдӧм толич да шыдӧсатурун, кор кышакылӧны косьмӧм ковыльяс да степын паськалӧны плавнӧй еджыд рӧма гыяс.
Ӧтчыд рытын, вир кисьтана уна бой бӧрын, Суркули хуторӧ, Кочубей штабӧ локтіс ён коннӧй отрядӧн колльӧдан дивизияса начальник Кондрашев.
Кочубейлысь корӧмсӧ радпырысь примитӧмӧн, Кондрашев пуксис пызан дорӧ да пӧрччис шапкасӧ.
Сійӧ вӧлі тшыг да жальпырысь видзӧдліс тыртӧм рач вылӧ.
Гӧгӧрвоысь адъютант Левшаков воши.
Кухняын дзижгыны кутіс гос, кыліс чӧскыд дук, да регыдӧн пызан вылӧ мыччысис рач вылын дзижгысь калбас.
Кондрашев восьтіс ӧшиньсӧ.
Ӧшинь улын мудӧд вылас кодкӧ нора сьыліс:
Гӧра джуджыд, Ишак омӧль, Кибитка ылын, Ваыс пыдын...
Дивизияса начальник сетіс позянлун куритчыны да пуксис матӧджык Охрим Пелипенко дорӧ, торъя партизанскӧй сотняса взводнӧй командир дорӧ.
Пилипенко торъяліс повтӧмлунӧн да вӧрӧгӧс ылӧдлыны кужӧмӧн.
Тӧлысь сайын Кочубей козьналіс сылы кинжал да куимысь окыштіс сійӧс стрӧй водзын.
Пилипенко вайис кутшӧмкӧ срочнӧй юӧръяс фронт вывсянь бригадалӧн штабса начальниксянь, манитчис кийыв пулемётъяс торъя сотнялы пӧлучитігӧн, да та вӧсна комбриглӧн пызан сайын вӧлі виччысьтӧм гӧсьтӧн.
Ахмет — Кочубейлӧн телохранитель мисьтӧма шуис:
— Некыдз сьывны оз куж.
Калмык сьылӧ, зэв лёка сьылӧ.
Игнат Кочубей — комбриглӧн вокыс, — калбас сёйигтыр да быд минутӧ вышивайтӧм кичышкӧдӧ чышкысигтыр, шуис:
— Абу мӧд ног, лёклань.
Вот сы водзын, кор виисны Наливайкоӧс, тадз жӧ вот сьыліс чӧртов калмыкыд.
Дикӧй сьыланкыв став вылас вайӧдіс висьтавны вермытӧм шог.
Чӧв олісны.
Газет бумагаысь гарталісны чигаркаяс.
Пелипенко яндысис кушӧдны ассьыс кыз телӧсӧ, но жарыс тшӧктіс разясьны.
Ӧбразъяс улын пукалігмоз чӧскыдпырысь ньылаліс папирос тшын.
Сьыліас сылӧн югъяліс ыргӧн перна.
— Енсӧ он вунӧд? — юаліс Кондрашев. — А меным, гусьӧник висьтала, комиссар ошйысис, мый тэ коммунистӧ гижсьӧмыд.
Пелипенко гӧрдӧдіс.
Яндысигтыр кизяліс дӧрӧмсӧ.
Медбӧрысь кыскыштӧмӧн чуньнас кусӧдіс чигарка помсӧ.
— Неуна абу тадз, дивизияса начальник ёрт: ме большевик, а абу коммунист, — веськӧдіс сійӧс взводнӧй асьсӧ тӧдысьӧнджык пуктӧмӧн. — Вичкоӧ ог ветлы, попъясӧс ог радейт, но енмӧ эска.
А коммунистлы колӧ пернасӧ пӧрччыны, а ме перна дорӧ велалі, кыдзи куритчан дорӧ.
— Вот тэныд и программа! — горӧдіс Кондрашев да, сёрнисӧ вежӧмӧн, шыӧдчис Кочубей дорӧ: — Ваня, менам тэ дінӧ делӧ эм.
— Висьтав, делӧ кӧ.
Мекӧд ачыс Орджоникидзе делӧяс йылысь сёрнитліс, а тэныд и ен ачыс тшӧктіс, — шмонитіс комбриг, калбассӧ сёйны помаліг да чуньяссӧ веськыда пызандӧраӧ чышкиг, таӧн петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ лӧсьӧдчис кывзыны.
— Со кутшӧм делӧяс, Ваня, — ньӧжйӧ заводитіс Кондрашев. — Паськалӧны юӧръяс армияын, миянлысь фронтнымӧс орӧдӧм могысь генерал Шкуро чукӧртӧ ыджыд верзьӧма котыр.
Кӧсйӧ дзикӧдз орӧдны армияӧс Рочмуысь, йӧршитны кӧсйӧ миянӧс Войвыв Кавказӧ, кыдзи бутылкаӧ.
Аулъясӧд да станицаясӧд ветлӧны шкуринскӧй агитаторъяс.
Князьяс да атаманъяс кыпӧдӧны йӧзӧс, мутитӧны.
Кыдз сылӧн делӧясыс мунӧны, Шкуроыслӧн, миянлы зэв ёна колӧ тӧдны, Ваня.
Штабсӧ сійӧ вуджӧдӧма Крутогорскӧй станицаӧ.
Сэні, сёрнияс серти, и шӧриныс сылӧн.
Мый сэні вӧчсьӧ?
Кондрашев виччысьӧмӧн видзӧдліс Кочубей вылӧ, кыскис носовик да бура чышкис ассьыс пӧсялӧм, джынвыйӧ лысӧм юрсӧ.
— Сідзкӧ мый тэныд месянь колӧ, Митька? — шензис Кочубей. — Крутӧй горка босьтны?
Сет приказ!
— Но вот!
Кыдзи мый, тэ пырысь-пыр босьтны.
Водзладорсянь тэнад тактикаыд, Ваня, — шмонитыштіс Кондрашев. — А ӧд плешкӧ кутчытӧдз, колӧ видлавны, абу-ӧ сы сайын кодкӧ, гӧгӧр видзӧдлыны колӧ.
Ӧти кывйӧн, вӧеннӧй ногӧн кӧ, колӧ нуӧдны пыді разведка, чукӧртны ценнӧй сведениеяс...
— Гӧгӧрвои. — Довкнитіс Кочубей. — А гашкӧ, станицасӧ босьтны?
Киясӧй менам лудӧны Крутӧй горка вылӧ!
Ме эськӧ... — И комбриг пӧся кутіс висьтавны станицасӧ босьтӧм серти ассьыс ёна чорыд плансӧ.
— Ог, — комбригӧс кывзӧм бӧрын висьталіс Кондрашев, видзчысяна да вежӧра военачальник, — ог тӧд, мый Шкуролӧн вӧчсьӧ и кутшӧм вынъяс, верман бригадатӧ шыбытны западняӧ да воштыны уна йӧзӧс.
А йӧзӧн пудъясьны оз позь, Ваня.
Колӧ писькӧдчыны Волга дорӧ, Рочмуӧ, и быд морт миянлы дона.
Крутогорскӧйын подпольщикъяс уджалӧны, большевикъяс.
Налы колӧ тӧдчана мог сетны.
Вӧлі ме тӧрыт Пятигорскын, партия крайкомын, сэні сідзи и решитісны.
Корисны тэнӧ отсавны, Ваня.
Кочубей лэптіс морӧссӧ.
Начдивлӧн кывъясыс бурмӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
— Ну, партия кӧ решитіс, сідзкӧ, тані нинӧм нин миян воклы сӧзласьны.
Партиялӧн юрвежӧрыс веськыд... — Кочубей думыштіс. — Кыдзи ме гӧгӧрвоа, меным тшӧктӧма котыртны пыді разведка?
— Да.
— Тэнад сюрасны писькӧс да винёв зонъяс?
— Менам... — дӧзмӧмӧн нюжӧдіс Кочубей, — менам ставыс эм, Митя.
Ме тэныд сета аслам бригадаысь кодӧс кӧсъян.
Рубака колӧ — босьт!
Пулемётчикӧс — пӧжалуйста!
Йӧктыны — пӧжалуйста!
Менам зонъяс губернаторъясӧн вермӧны уджавны... вот татшӧм менам зонъяс! — Кочубей клопнитіс кияснас. — Володька!
Локтіс лёзьӧдӧм Володька, Кочубейлӧн радейтанторйыс, бригадаӧн быдтӧм зонка, рӧдтӧм и вужтӧм, «партизанскӧй пи», кыдз шулісны сійӧс кочубеевечьяс.
Зонка лӧсьӧдчис водны да вӧлі матросскӧй дӧрӧма, коді топӧдіс сылысь неыджыд ён телӧсӧ.
— Вот мый, Володька: лӧсьӧдчы Шкуро ордӧ гӧститны.
Тэ бур велӧдчӧм морт — сюрсӧдз верман лыддьыны.
Да и синъясыд тэнад, кыдз ӧбезьяналӧн ярмарка вылын.
Да нӧшта почта подпольеӧ сетанныд.
Письмӧяс партиясянь.
А мед тэныд ӧтнадлы эз вӧв гажтӧм, босьт аскӧдыд... — Кочубей быдӧн вылӧ, коді сэні вӧлі, видзӧдліс и, Пелипенко вылӧ сувтӧмӧн содтіс: — Пелипенкоӧс.
Игнат Кочубей чепӧльтыштіс бӧрйӧмаӧс.
— Вот, Охрим, взводнӧйсянь — почтарӧ, — мигнитіс сійӧ. — Жыннянъяс эн вунӧд кӧртавны додь вожъясад.
Кочубей скӧра видзӧдліс вок вылас.
Гырысь шагӧн ветлалыштіс жыр кузя.
Мыйкӧ думайтӧмӧн бормочитіс вомгорулас.
— Вот штабса начальникӧй менам ӧні абу, сійӧ эськӧ думыштіс фокус.
Сэсся Кочубей чужӧм вылын югнитіс выль мӧвп, сійӧ жергӧдіс пиньяссӧ, крута бергӧдчис.
— Пелипенко лоас синтӧмӧн, Володька — нуӧдысьӧн.
Синтӧмлы струмент судзӧдны Игнатлы.
Сет, Митька, почтасӧ.
Да сёрнит став йылысь зонъяскӧд.
А тэ, Пелипенко, кӧть и синтӧм, — видзӧд кыкнаннад, мый сэні Шкуролӧн.
Кондрашев сувтіс:
— Ну, вот и бур.
Эг прӧстаысь ме тэ дінӧ, Ваня, шыӧдчы.
Сідзкӧ, ставсӧ вӧчан?
— Колӧ кӧ — вӧча.
— Видзаӧн коль.
Найӧ окасисны.
— А ті, разведчикъяс, — шыӧдчис начдив Пелипенко да Володька дінӧ, — петамӧй мекӧд.
Сэні кильчӧ вылас недыр пукыштам, сёрнитыштам.
Кильчӧ вылас и ыркыдджык, «йӧз пельяс» тыдалӧныджык.
Найӧ петісны керкаысь.
Ӧшинь улын ломтысисны неыджыд бипуръяс да на водзын чукӧръясӧн пукалісны дежурнӧй частьса боечьяс.
Ывла вылын забор дорын сулаліс Кондрашевлӧн конвойнӧй отряд.
Вӧв домаланінас фыркйӧдлісны седлӧалӧм вӧвъяс.
Начдив гӧгӧр видзӧдліс, пуксис пос тшупӧдъяс вылас да Кочубей дырйи стӧча ставсӧ висьталіс разведкалӧн мог йылысь.
— Мӧдӧдчыны ӧні жӧ, — шуис Кондратев. — Кадыс оз терпит.
Войнас Волчьей балкаті органчика квайт пуд сьӧкта «синтӧм» да нуӧдысьыс вуджисны фронтлысь условнӧй линия.
Найӧ дас кык верст гӧгӧр мунісны видзвыв туйясті, югдігкежлӧ воисны Крутогорскӧй почтовӧй трактӧдз.
— Быттьӧ бур вӧвъяс, — упкигтыр шуис «синтӧм». — Абу ӧдйӧ, Володька?
— Абу, Пелипенко ёрт, ме чож.
Налы паныдасьлісны и верзьӧмаяс, и вӧла-доддяяс, но некод на вылӧ прамӧя эз видзӧдлы.
Уна сэки ветлӧдлісны сьылысь синтӧмъясыс кубанскӧй тальӧм туйті.
Ярмаркаяс да базаръяс вылын кывзісны найӧс, шыбыталісны кӧрт чашкаӧ грӧша милӧстинаяс, но таті корысьясӧс панъялісны рӧдтӧмӧн, медым виччысьтӧг оз кутчысьны.
Аул прӧйдитӧм бӧрын, кӧдзыд полойті вуджигӧн, взводнӧй вильдіс из вылӧ, уси да кӧтасис.
— Тю, чуклякока бес! — видчыштіс Пелипенко. — Кыдз вӧв вылысь чечча, сідз и уськӧдчас ме вылӧ кутшӧмкӧ тіралӧм!
Лои сувтлыны, кӧть Крутогорскӧй вӧлі син водзаныс.
Вӧчисны шойччӧг.
Пыдзралісны кыкнаныс корысьлысь лёкиник паськӧмсӧ.
Ӧшӧдісны кустъяс вылӧ косьтыны.
Пасьтӧм Пелипенко ӧвтчис косьмӧм лапкорйӧн арся горш гутъясысь.
Кубаньса паськыд шыльыдінлӧн вӧр оръявліс юясӧн.
Кӧнсюрӧ вежӧдісны небыд кузь туруна неыджыд видзьяс.
Веськыдвывса крут вадор вылас ӧшалісны юдорса керкаяслӧн сарайяс да заборъяс.
Ропкысь ва мельнича весьтасас, кыр йылас, бура тыдалісны кутшӧмкӧ заводскӧй стрӧйбалӧн джуджыд кирпич стенъясыс.
Заводсянь крута увлань лэччӧ пу пос.
Пос кузя лэччӧ казакъяслӧн оркестр.
Шонді улын ломзьылӧмӧн да куслӧмӧн дзирдалісны трубаяс.
Трубаяс свайнӧй пода пос вылын сетісны медбӧръя сигнал да саялісны вӧрас.
Вӧрас, тыдалӧ, кӧсйӧ лоны гулянье.
— Бур станицаын йӧзыс олӧны, — шуис Володька трубачьясӧс синнас колльӧдігмоз.
— Мыйся тайӧ станица? — мисьтӧма вомсӧ пӧлыньтӧмӧн шуис Пелипенко. — Юяс ветлыны позьтӧмӧсь, сідз и уськӧдӧны кок йывсьыд.
Станицаӧдз воӧдчигкості, кырныш моз лэбалан гӧрасянь гӧраӧ.
Миян Кирпильскӧй станицаысь бурджыкыд абу.
Став юртаыс быттьӧ ки пыдӧс вылын, а шӧрас ю визувтӧ, лӧнь, важнӧй, быттьӧ попаддя.
Камышъяс пӧвстын миянын быд пемӧс гозъя: утка, лыска, сунач, чирак.
Кирпиляын сазанъясыд — порсь пиян кодь.
А ракъясыд?
Ракъясыд — быттьӧ черепахаяс, — ӧти клешняыс тырмас закуситны бутылка джынтӧ юигӧн.
Эх, Володька, бур станица Кирпильскӧйыд!
Кыдз нетшкам кадетлысь став юрсисӧ, лок ме ордӧ гӧститны.
Гӧтралам тэнӧ Кирпильскӧйын.
Справнӧй нывкаяс миян станицаын, вот татшӧмӧсь, ме кодь...
Пелипенко лӧсьӧдіс паськыд пельпомъяссӧ и ошйысигмоз гартовтіс шоч усъяссӧ.
Володька кыскыштіс сійӧс киӧдыс.
— Видзӧд, Охрим дядь!
Пелипенко синсӧ читкыртіс.
Ваӧ пырис сьӧд буйвол стада.
Найӧ пырисны визулаинӧ, водісны да лэптісны вывлань веськодь квадратнӧй чужӧмъяссӧ.
Пастух гачсӧ пӧрччытӧг вуджис юсӧ да, пышысь вӧчӧм змей кодь плетьсӧ кыскигмоз, матыстчис туйвыв йӧз дінӧ.
чолӧмасис, пуксис да корис куритчыны.
Пастух вӧлі омӧль да кузь кокъяса том жугыль зон.
Сійӧ куритіс Пелипенколысь улёват табаксӧ и помтӧм кызіс.
Визув ва вылас видзӧдӧмӧн, нем думайттӧг полояс шыблаліс изторъяс.
— Радейтӧ буйла ватӧ, — ньӧжйӧ сійӧ шуис. — Пырас ваӧ — да он лэпты: быттьӧ изйысь.
Дышӧдіс налы кодкӧ улын овны.
Быттьӧ и кӧзяин скӧтинаыслы и абу кӧзяин.
Виччысь, кор сійӧ ачыс чеччас.
— Кӧзяин?! — шемӧсмуніс Володька пастухлӧн гын осетинскӧй шляпа да киссьӧм бешмет вылас видзӧдӧмӧн. — Став буйволыс нӧ тэнад?
— Кутшӧм сэні менам! — кызігтыр ӧвтыштіс пастух. — Йӧзлӧн скӧтинаыс.
Черкесскӧй князь ордын уджалысьӧн ола.
Ставыс вӧюйтӧны, а ме ӧтнам буйлаяскӧд, тшӧтш, пӧди, вӧюйта.
— Шыбитін эськӧ найӧс, — сӧветуйтіс Володька.
Пастух видзӧдліс сы вылӧ.
Володька видзӧдіс зонлы жугыль руд синъясас.
Син улас вӧліны пемыд кытшъяс да, кӧть вӧлі томиник, посни пӧрысь чукыръяс.
— Шыбиті эськӧ, да ог вермы.
Кодлы ме кола?
Висьысь ме.
Ачым ме Суворовскӧй станицаысь.
Вильыш зонка вӧлі.
Ӧтчыд анькытш гусявлі хуторса олысьлысь, Горбачев Лукалысь, а сійӧ суис, но ме сійӧ лунсяньыс и косьмыны куті.
Пелипенко зургыштіс Володькалы бокас, вашнитіс:
— Миян Горбачев Тарас вок йылысь, коймӧд сотняса старшина йылысь. — И гораа юаліс: — Мыйысь нӧ косьмыны кутін?
— Кутіс Лука, вӧжжиӧн кӧрталіс телега дорӧ да и кутіс гӧняйтӧдны вутшъяс вывті, кытчӧдз голяысь вир эз мӧдӧдчы.
То сераліс Лука, а то и ачыс повзис, разис, гортӧ ыстіс да зептӧ анькытш нӧшта сӧвтіс.
— Гашкӧ, эз Лукаӧн шуны Горбачевсӧ, а Тарасӧн? — букыштчӧмӧн юаліс взводнӧй.
— Абу, Лука — ӧвтыштіс пастух. — Тарасыс вок сылӧн.
Сійӧ веськыд морт.
Сёрнитісны уличаын, сійӧ пӧ Кочубей ордын отрядас.
Ме эськӧ ачым муні Кочубей ордад отрядас, да ог туй.
Оз жӧ ӧд босьтны-а.
Буйволъяс мӧдісны сувтавны.
Пастух чеччис.
Сійӧ довъяліс кузь кокъяс вылас паськӧмсӧ кизялігӧн.
— Коді Крутогорскӧяс атаманалӧ? — быттьӧ сідз юаліс Володька. — Коді веськӧдлӧ, бур-ӧ пӧрысь корысьяс дінас?
— Да, гашкӧ, пӧрысьяс дінад и бур, а вот томъяссӧ ставсӧ виис, — скӧрмӧмӧн да гӧлӧссӧ вежӧмӧн висьталіс пастух. — медыджыдӧн лоӧ атаман Михаил Басманов — генерал.
Воліс генерал Покровскӧй, ӧшӧдліс, ӧшӧдліс йӧзсӧ да фронт вылӧ сетчис.
Ӧні Шкуро тані.
Азияса полкъяс видзӧдлыны воӧма, а гашкӧ, сарлысь тьӧткаӧс видлыны.
— Кутшӧм тьӧткаӧс? — сюся юаліс Пелипенко.
— Да гӧститӧ ӧні станицаын великӧй княгиня.
Менӧ вежалунӧ эз лэдзны сійӧ уличатіыс, кӧні сійӧ олӧ.
Сылӧн керкаын вӧлі йӧктӧны.
— Видзӧд, веськыда абу Крутогорка, а Петыркар, — дивуйтчис Пелипенко. — Да мый жӧ сэні найӧ вӧчӧны?
Йӧктӧны, и ставыс?
Йӧзыс вир воштӧны, а найӧ йӧктӧны!
Пелипенко вунӧдчӧмӧн, мый сійӧ вермытом синтӧм, чеччыштіс, сьӧлыштіс да видчыштіс сідз, кыдз вермис бурмӧдны сьӧлӧмсӧ сӧмын збой Кочубеевскӧй командир.
— Охрим дядь, — кыскыштіс сійӧс Володька, — тэ жӧ синтӧм.
Тэнад колӧ лоны ӧдва-ӧдва лолыд пытшкад, а тэ — быттьӧ строевӧй вӧв!
— Тю, тю, вунӧді, — скӧрысь ӧвтыштіс Пелипенко. — Он вузав, пастух, а?
Но сійӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг да прӧщайтчытӧг, кызігтыр, вуджис полойсӧ да вӧтліс гӧра вылас кӧтасьӧм, югъялана стадасӧ.
Ва паськӧмыс косьмис туяс взводнӧйлӧн пӧсь телӧ вылын.
Найӧ мунісны, и велӧдчӧм могысь Пелипенко видзӧдіс син еджыднас, сьыліс органчиксӧ бергӧдлӧмӧн.
Тадз кыссисны вичко ӧграда дорӧдз да кольччисны узьны груша пуяс сук да надежнӧй увъяс вевттьӧд улын, неылын кодкӧ гу дорсянь.
Асывнас найӧс вӧтліс вичко стӧрӧжыс, да найӧ мӧдӧдчисны базарлань.
Станица вӧлі уна йӧза, шума.
Тӧдчис фронтлӧн матілуныс.
Йӧръясын сулалісны армейскӧй додьяс, тачанкаяс, кухняяс.
Площадь вылын, вӧв домаланінӧ, меститчӧма Сьӧд саридзса казакъяслӧн сотня; тыдалісны брезентӧн вевттьӧм горнӧй ӧрудиеяс.
Базар вылын бабаяс вузасисны йӧлӧн, нӧкйӧн, выйӧн.
Готсисны дзодзӧгъяс, кодъясӧс кималасалісны да сетісны киысь киӧ.
Перыда вузассисны арбузъяс да дыняяс.
Чӧв олысь карачаевечьяс пидзӧс выланыс пукалісны ыж госысь вӧчӧм пирамидас — брынзаяс водзын.
Тані жӧ орччӧн, гӧгӧр видзӧдісны жугыль улис синъяснас, гезйӧн кӧртавлӧм, джуджыд гӧравывса пастбищеясысь кос межъяс.
Альпийскӧй видзьясӧ да шы ни тӧлӧ велалӧмаяс, найӧ эз гӧгӧрвоны базарса ноксьӧмлысь мичлунсӧ, баксісны да бергӧдлісны шемӧсмӧм кос юръяссӧ.
Карачаевкаяс вузасисны сідз шусяна айранӧн, тайӧ чӧскыд шома йӧвсӧ кисьталісны пемыдгӧрд бурдюкъясысь, кодъясӧс долинаыс вайисны ичӧтик тушаа осёлъяс вылын.
Синтӧмъяс бӧрысь вӧтлысисны зонка чукӧр.
Пелипенко мудзис синсӧ куньтыравны да петкӧдчыны висьлӧсӧн.
Сійӧ вӧлі пӧсялӧма да скӧр.
Базарысь мунӧм бӧрын, найӧ бара веськалісны вичко дорӧ ӧбедня понасиг кежлӧ.
Праздничнӧя пасьтасьӧм йӧз чукӧрӧ пырӧмӧн найӧ веськалісны сійӧ кад кежлас, кор вичкоысь, ыджыдлунся звӧнӧн колльӧдӧмӧн, петіс ачыс генерал Шкуро.
Генеральскӧй конвойысь казакъяс кутісны зырсьӧмсӧ, но Шкуро регыдӧн лоис топыда кытшалӧма любопытнӧй йӧзӧн.
Пелипенко, кор сійӧ вӧлі юр джын вылӧ вылынджык ставсьыс, кужис аддзыны генералӧс.
Шкуро вӧлі пасьтасьӧма зэлыд руд черкескаӧ.
Ӧружиеыс вӧлі мичмӧдӧма слӧн лыӧн.
Черкеска сосъясыс паськыдӧсь да пуджӧма пӧшти гырддзаӧдзыс, кыті мыччысьӧ вӧлі шӧвк бешметыс.
Генераллӧн вӧлі обыкновеннӧй казачьей вахмистр кодьӧн.
Асьсӧ кутіс мортлунсӧ тӧдчӧдана петкӧдлӧмӧн да вежавидзтӧма.
Сійӧс колльӧдысь отделса атаман генерал Басманов югъяліс крестъясӧн да медальясӧн, кодъясӧс судзӧдӧма Манчжурияын на китайскӧй крестьяналысь восстаниеӧс пӧдтігӧн.
Сьӧд ной черкеска вӧлі вурлӧма зарниӧн.
Бешметыс сэтшӧма зэлӧдӧма голясӧ, мый атаманлӧн чужӧмыс польдӧма вирысла.
Михаил Басманов вӧлі кыз; Шкурокӧд сёрнитігӧн нюкыльтчывліс став тушанас да, тыдалӧ, яндысис мышсӧ кусньӧдлыны тайӧ омӧлик, мисьтӧм выскочка водзас, коді фейерверк моз кысянькӧ лэбзьыштіс ыджыд чинъясӧдз да славаӧдз.
Шкуро ньӧжйӧ муніс водзӧ.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь чукрасис да инас эз ӧшйы.
Мунігмозыс вочавидзис станичникъяслӧн абу тӧдчана юасьӧмъяс вылӧ фронтвывса успехъяс йылысь, армияӧ лоны вермана куим вося призыв йылысь.
Юасьӧмъясыс сійӧс, тыдалӧ, дӧзмӧдісны, да вочавидзис сійӧ ӧдйӧ, ёсь, оръялан гӧлӧсӧн.
Володькалы, кыдз кӧть сійӧ эз нюжӧдчы, оз вӧлі тыдав Шкуро, но сылӧн падъявтӧм гӧлӧсыс скӧрмӧдіс Володькаӧс, да сійӧс сідзи и кыпӧдіс вӧчны генераллы омӧльтор.
Кор Шкуро, кодкӧ юалӧм вылӧ, скӧра шуис Кочубейӧс большевистскӧй выродокӧн, Володька эз вермы кутсьыны да гораа горӧдіс:
— Ваше превосходительство, збыль, мый ті кутінныд Кочубей Ванясӧ?
Гӧгӧр лӧнисны.
Басманов веськӧдчис, скӧра видзӧдліс синъяснас.
Кутшӧмкӧ салдат турунвиж обмоткиа Володькаӧс доймытӧдз чепӧльтӧмӧн кыскыштіс сійӧс да сувтӧдіс аслас паськыд мыш сайӧ.
Пелипенко, син еджыдъяснас видзӧдліг, кынмис.
Басманов кусыньтчис Шкуро дінӧ, да сійӧ едждӧм синкымъяссӧ вештыштӧмӧн чорыда шыбитіс:
— А менӧ кутіс Кочубейыс?
— Некыдз эз, ваше превосходительство! — тэрыба шуисны ӧтлаын конвойнӧй казакъяс да ӧта-мӧдӧс вежмӧн ӧткымын старик.
— Ну, сідзи и ме сійӧс.
Воськовъяссӧ ӧддзӧдӧмӧн Шкуро матыстчис фаэтон дорӧ, вештіс этш тӧдтӧм дамаясӧс, кодъяс кӧсйисны окыштны черкеска пӧласӧ, да мӧдӧдчис гортлань вӧла конвойӧн весалӧм туй кузя.
Эз удит фаэтонлӧн лакируйтӧм мышкыс саявны акацияяс сайӧ, кыдз площадьсӧ кытшалісны Сьӧд саридзса казакъяс.
— Облава! — ёна повзьӧмӧн горӧдіс том карачаевеч да, гырддзанас уджалӧмӧн, уськӧдчис боклань.
Обмоткиа салдат ӧдйӧ копыртчис, бусӧн мавтіс чужӧмсӧ да, вежыньтчӧмӧн, мигнитіс Володькалы:
— Ӧні кутасны призывайтны... добровольческӧй армия.
Гашкӧ, йӧй пыдди прӧйдита!
Пелипенко кыскис Володькаӧс, синтӧмалӧмсӧ вунӧдӧмӧн.
— Босьтасны, ей богу, босьтасны, — майшасис сійӧ. — Аддзан кыдзи Шкуроыс войскасӧ чукӧртӧ.
— Охрим дядь!
Лыддьы, задача джынсӧ решитім, — радліс Володька. — Аддзан, кыдз найӧ доброволечьясӧс чукӧртӧны!
Та йылысь и сомневайтчис начдивыд.
«Синтӧмъяс» петісны станицаысь да сувтісны полой дорӧ, неылӧ ва мельничасянь.
Некод налы эз мешайт.
Найӧ вундалісны кузьмӧс кусӧкъясӧн арбуз да юмов тӧвйӧм дыня да сёрнитісны талунся майшасьӧм йылысь.
Органчик куйліс орччӧн.
Неылын купайтчисны.
Пелипенко кыліс асьсӧ лёка Суркулиысь тэрмасьӧмӧн судзӧдӧм зэлыд паськӧмын, да зілис пӧрччыны дӧрӧмсӧ.
Дӧрӧм улас нинӧм эз вӧв ён розӧвӧй мускула телӧ кындзи, да Володька эз сӧветуйт пӧрччыны.
— Охрим дядь, зэв нин тэнад тушаыд ладнӧй.
Мед эськӧ эз гӧгӧрвоны.
Кӧть ордлыястӧ няйтӧн мавтышт, а со кутшӧм жӧ тэ синтӧм морт.
— Да, тыдалӧ, мый тадз, — ышловзис взводнӧй. — Вот кыдз поштанад?
Базарвывса сёрнисьыс найӧ тӧдмалісны: нёль большевикӧс, кодъяслысь овъяссӧ налы индіс Кондрашев, регыд на та водзын Шкуро ӧшӧдӧма базарнӧй площадь вылын.
Витӧдыс пышйӧма и, сёрнияс серти, дзебсясьӧ кубаньдорса садъясын.
Медым аддзысьлыны сыкӧд, колӧны вӧлі тӧдсаяс станицаын.
Пелипенко нӧшта ёнджыка пӧсяліс да помаліс коймӧд арбуз, кор на дорӧ, тӧдлытӧг матыстчӧмӧн, пуксис осетинскӧй шляпаа кузь кока тӧрытъя пастух.
— Видза оланныд, ёртъяс, — сэтшӧм жӧ веськодь гӧлӧсӧн чолӧмасис сійӧ, бокӧ видзӧдӧмӧн.
— Здорово, ёрт, — пастухӧс киӧдыс кутӧмӧн, вочавидзис Пелипенко, «ёртъяс» шуӧмас друг виччысьтӧм союзникӧс да отсасьысьӧс казялӧмӧн.
Пастух гӧгӧр видзӧдліс.
Сувтіс.
— Тан абуджык лада.
Найӧ вуджисны гудыр да жургысь полойсӧ, прӧйдитісны ичӧтик вӧр да воисны юлӧн лыаа вадорӧ.
Тан йӧз эз вӧвны.
— Письмӧтӧ сетны этша, колӧ станицасӧ кыпӧдны, — ньӧжйӧ да пыр сідз жӧ шога шуис пастух, Пелипенкоӧс помӧдз кывзӧм бӧрын.
Сэсся кызыштіс. — А ті верманныд.
Ловъя Кочубейыс?
— А кытчӧ нӧ сійӧ лоас! — гордӧя вочавидзис Володька.
— Со и Шкуро шуис, кыдзи тэ сылысь юалін.
Ме ставсӧ кылі.
Тшӧтш вичко дорын вӧлі.
Гӧгӧрвои.
Эз жӧ прӧста, чайта, воны ӧпаснӧй местаӧ.
Думышті — разведка.
Тані важӧн нин виччысьӧны гӧрдъястӧ.
Аддзылінныд, кыдзи генерал дорад доброволечьясыд мунӧны?
Мыйла Кондрашевыд оз лок?
Ӧд кокниа позьӧ босьтны кадетъясыдлысь станицасӧ.
Зон ловзьыштіс.
Кажитчис сійӧ ӧні Володькалы томӧн да мичаӧн.
Пелипенко эз кутышт воинственнӧй настроениесӧ сёрнитысьлысь.
— Станица босьтны кокни, да кутныс сьӧкыд, — тӧлкӧн шуис взводнӧй. — Чеччыштан сэтчӧ да и лоан, кыдз шыр пӧртйын.
Гуын сулалӧ тіян станицаыд.
— А ме век думайтлі сетны отсӧг асланымлы, шкуринскӧй пушкаяссӧ лыдди, пулемётъяссӧ, — жуглясис зон. — Кӧсъя вӧлі мыйӧнкӧ отсавны асланымлы... — И сійӧ помавтӧг бергӧдчис.
Взводнӧй сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас.
Вӧрзьӧдіс зонмӧс:
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Степанӧн, — вочавидзис пастух, шляпасӧ чужӧм вывсьыс вештытӧг.
— Так вот мый, Стёпка: пушка да пулемёт лыд радейтӧны.
Эн прӧста лыддьы.
Но-ко, висьтав, мыйта тайӧ добраыс кадетыслӧн.
Зон ставнас лыддьӧдліс шкуринечьяслысь огневӧй вооружениесӧ.
Лыдпасъяссӧ Володька гижталіс органчик вылӧ.
Пелипенко весиг пӧсяліс да, Володькаӧс тувкӧдігмоз, шуаліс:
— Аддзан, ставыс тыдалӧ — кыдз аслад амбарын.
Батькоыд куим пӧв кутас окавны бригада водзын татшӧм арифметикасьыд.
А тэнсьыд висьӧмтӧ бурдӧдам, эн шогсьы, — бурӧдіс Пелипенко Степанӧс. — Миян бригадаын эм сюсь фельдшер, овыс Чуйкин.
Рыжӧй, мисьтӧм, а ставсӧ тӧдӧ: вӧлӧс и боечӧс вермӧ кок йылас сувтӧдны.
Вежон сайын тайӧ путешествиеӧдзыс мучитчи ме кынӧмӧн.
Ог гӧгӧрво, мыйысь сійӧ гудыртчис: ыж яйысь ли, кисьляк-каймакысь ли.
Сідзсӧ быттьӧ оз и вермы сійӧ лоны, ӧд сёй сӧмын сійӧ кисляксӧ ведраджын мында Ивановскӧй сиктын.
Ӧти кывйӧн, гӧрбыльтіс менӧ висьӧм.
Эг вермы веськыда ветлыны, пыр мегыр моз.
Мыт висьӧм воссис.
Шог!
Зонъяс — атакаӧ, а ме — кустъясӧ.
Взвод водзын яндзим.
Ӧтчыд кадет менӧ этша вылӧ эз керав, да случай мездіс.
Гачасьны ме эг удит.
Яндысьыштіс кадетыд, да кералі ме сійӧс.
Гашкӧ, некор эз тышкасьлы барчукыд гачтӧмыскӧд.
Сэк шыӧдчи ме Чуйкин дінӧ: «Бурдӧд, — шуа. — Босьт мый кӧсъян дон пыдди: шашка, кисет.
Эз босьт нинӧм, а бурдӧдіс.
Сетіс бутылкаын зэв сьӧд жидкость да шуис: «Кык пу паньӧн куимысь суткинас».
Кыдз киӧн босьтіс!
— Да мый нӧ сійӧ вӧлі, Охрим дядь, дегӧдь? — мудера юаліс Володька.
Пелипенко дӧзмыштӧмӧн шуис:
— Дьӧгӧдь?! Татшӧм фельдшер — да дьӧгӧдь...
Сійӧ менӧ бурдӧдіс сійӧн, мый войдӧр сар ачыс юлӧма, революцияӧдз...
Креолина кутшӧмкӧ, во!
Пастух виччысьӧмӧн нюмъяліс.
Кынӧмас кутчысьӧмӧн Володька быглясис лыа вывті.
— Тэ мый? — пӧльтчис Пелипенко.
— Охрим дядь, — чилзіс Володька, — да креолинанас вӧвъясӧс лудӧмысь мавтӧны!
— Ылӧдлан тэ! — дӧзмис взводнӧй да, неуна шӧйӧвошыштӧмӧн, содтіс: — А ме мый висьтала: вӧлӧс и боечӧс кок йылӧ сувтӧдӧ.
Мый письмӧнад вӧчны? — юаліс сійӧ пастухлысь, медым вежны сёрнисӧ.
— Видлам.
Лэдзлы Володькатӧ.
Ветлам...
Пастух кутіс кызӧдны.
Каркнитіс вирӧн.
— Дерт, серамыд серамӧн, а колӧ Чуйкинӧдз, — эскӧмпырысь шуис Пелипенко, вир вылас видзӧдӧмӧн. — Пыр жӧ, кыдз киӧн...
— Миян асланым черкесскӧй доктор аулын, став мир вылас доктор, — ышловзьӧмӧн ошйысьыштіс зон, — да сійӧ нӧ пастухӧс кутас лечитны!
Мый босьтан пасьтӧмыдлысь?
Володька матыстчис:
— Степан, а кыдз нӧ эськӧ сійӧ большевик дорӧдзыс веськавны, коді садъяс муніс?
— Вот кыдз...
Ызгысь Кубань дорын дыр шӧпкӧдчисны йӧз.
Кор пемдіс да вадоръясын мыччысисны патрульяс, Пелипенко, Володька да налӧн выль ёртныс кыссисны вадорті нюклясьысь бадьяс пӧвсӧд.
«Синтӧмъясӧс» белогвардеечьяс вӧлі кутӧмны ю дорын, изъя вуджанін дорын, да, есаул Колков допрос бӧрын, найӧ кӧрталӧмӧн куйлісны вӧв доддьын.
Коли суткиысь унджык.
Пленнӧйясӧс кытчӧкӧ кӧсйисны мӧдӧдны.
Правленньӧлань кыссисны тыртӧм да брезентӧн вевттьӧм пӧжалӧм нянь тыра доддяяс.
Додьясын пукалісны винтовкаӧн вооружитчӧм казакъяс-подводчикъяс.
Правленьӧ дорын додьясӧ кутісны сӧвтны чукӧрӧ кӧртавлӧм рогатинаяс.
Володька заводитліс шмонитны, косьмӧм вомсьыс кывъяссӧ йӧтлалӧмӧн:
— Сюрим ӧшпиян шы йылӧ!
Пелипенко ыджыд юрсӧ чатӧртӧмӧн киргис.
Ён бойӧн перъяліс есаул висьтасьӧм Пелипенколысь.
Но сьӧкыд вӧлі мыйкӧ перйыны кочубеевечлысь.
Взводнӧйӧс кызӧдіс.
Вомсьыс пӧльыштчисны алӧй болькъяс, кодъяс ӧшӧдчисны усъяс вылас вира ёкмыльясӧн.
— Ӧдйӧджык эськӧ мед виисны... подлюкъяс...
— Сюрин, гӧрд рушкуа бес! — скӧра шуис подводчик, дзор паськыд тошка пӧрысь казак, да зургис Пелипенколы бокас.
— Мый тэ сійӧс мучитан, кум? — жалитіс мӧдыс, пленнӧйясӧс плетьӧн мунігмозыс швичнитӧмӧн.
Мурӧстӧмӧн взводнӧй кыпӧдчыліс, но, вын бырӧмысла пласьт уси.
— Оз пыр ло пемыд, лоас и шондіа, — бурӧдӧмӧн вашнитіс Володька, ковтӧм кӧмӧк ньылыштӧмӧн.
Сійӧ крепитчис, кӧть есаулсянь пӧлучитіс неуна этшаджык ёртсьыс.
Сылы вӧлі жаль взводнӧйыс, коді пыр вӧлі ёнӧн, зумыдӧн, а ӧні вӧрӧгӧн уськӧдӧма мышку вылас, нӧйтӧма да визувтӧ вирӧн.
Керкаяссянь усисны вуджӧръяс.
Вӧлаяс мӧдӧдчисны.
Казак-подводчик, турун вылӧ бурджыка пуксьӧмӧн да винтовкасӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн, вӧрзьӧдіс вӧвъяссӧ медбӧрын.
Рӧдтӧмӧн вӧтӧдігӧн кутчысис вутшка туй дорӧдыс.
Додьяс чеччалісны.
Пленникъяс кылісны став тушананыс подводчиклысь «отсӧгсӧ».
Володька кӧсйытӧг тӧд вылас уськӧдліс пастухлысь анькытш гусялӧмсьыс нӧйтӧм йывсьыс прӧстӧй висьталӧмсӧ.
Эз вӧв накӧд шог синъяса кузь тушаа кызысь зонмыд.
Аддзыліс сійӧс Володька медбӧръяысь Пелипенко дінысь, кор суӧдісны найӧс неылын изъя вуджанінсянь.
Аддзыліс Володька мыр сайсянь лыйсигӧн, кыдзи ӧвтыштіс сылы пастух аслас вывті кузь кияснас да вошис гыбыд юӧ.
Но эз тӧд Володька, мый эз пӧгибнит налӧн выль ёртыс, а кывтіс ылӧдз увлань да видз вылысь кутӧм вӧв вылӧ пуксьӧмӧн воӧдчис Кочубей бригадаса передовӧй линияӧдз.
Эз тӧд партизанскӧй пи, мый степвывса косьмӧм джуджыд сёнъясті найӧс мездыны гӧнитӧ скачӧн Иван Кочубей белогвардеецӧн пасьтасьӧм удалӧй ватага юрын.
Тӧдіс кӧ партизанскӧй пи, мый сылӧн приемнӧй батьыс, морт ловлӧн дон йылысь начдивлысь кывъяссӧ пӧмнитӧмӧн, лэбзьӧ татчӧ, эськӧ эз вӧв сэтшӧм шог думайтны олӧм пом матыстчӧм йылысь.
Дженьыд олӧмыс зонкалӧн эськӧ вӧлі вот-вот орас.
Кӧть и эз тӧд сійӧ тайӧ олӧмас торъялана радлӧмъяс, но жалитіс сы йылысь.
Вывті сьӧкыд вӧлі эновтны мирсӧ, коді сӧмын на заводитчис воссьыны сы водзын.
Володька майшасис разведкаын тӧдмалӧмтор вӧсна, боевӧй сотня судьба вӧсна, кодъяс быдтісны сійӧс, аслас ыджыдджык муса ёртыс вӧсна.
Мыйӧн сійӧ вермис отсавны?
Сійӧс вӧлі кӧрталӧма да ачыс эбӧстӧм.
Пыркӧдіс.
Володька тшӧктіс:
— Дядя Охрим, ӧшйы ме вылӧ, гашкӧ бурджык лоас.
— Ой, ёртӧ, — киргис Пелипенко, — сюрим, йӧйяс моз.
Мый батько шуас, кор тӧдмалас! — лолыштіс сійӧ быг сорӧн. — И зонкаӧс йирасны.
— Кытчӧ ем, сэтчӧ и сунис, Охрим дядь, — нюммунны заводитлӧмӧн шуис Володька.
— Эз прӧста, тыдалӧ, ӧшинь улад сьыв калмыкыд, — шуис Пелипенко, — збыльтор Игнат висьталіс: омӧль водзын татшӧм сьыланкывйыд.
Володька горша видзӧдіс гӧгӧр.
Пыдын логйӧ вӧйӧм станица кӧнсюрӧ коньӧр моз кыпӧдчӧма гӧра вылӧ.
Тшӧтшкӧс гӧра улын — кудриа садъяс да стрӧйбаяс.
Улітіыс логсӧ кырлӧдлӧмӧн визувтіс буранъясӧн чикльӧдлӧм Кубань.
Ылын Кубань сайын тшынасисны аулъяс да паськӧдчӧма степь, уна рӧма, кыдзи афганскӧй шаль.
— Бур станицаын олӧмны йӧз, — ышловзис Володька.
Обоз, ылысінсӧ прӧйдитӧм бӧрын, муніс Кубань веськыд вадорвывса увтасті, неыджыд вадорса вӧръяссӧ кытшлалӧмӧн.
Кык конвойнӧй сёрнитісны поводъяссӧ седлӧ вылас шыбитӧмӧн да кокъяссӧ стременасьыс кыскӧмӧн.
Конвойнӧйяс — прӧстӧй том зонъяс.
На улын вӧліны сийӧсъясӧн зыртӧм голяа кос вӧвъяс да важ казачӧй седлӧяс.
Ӧтиыс, кузь ныра да тешкодь, перйис ситеч табак кӧшель, гартыштіс чигарка, чургӧдіс кӧшельсӧ мӧдыслы.
Кутісны пӧльтны макорка тшын.
Пелипенко сьӧлыштіс тшыг дульсӧ.
Сутки чӧж сёянтӧг, а главнӧйыс — куритчытӧг.
Куритчыны ёна колӧмыс недыр кежлӧ вевтыртліс телӧыслысь висьӧмсӧ.
«Ӧтчыд кӧ эськӧ кыскыштны кувтӧдз!»
Ылын, кельыдвеж видзьяс вылын тыдалісны верзьӧмаяс.
— Тыдалӧ, карачаевечьясӧс казакъяс керасьны велӧдӧны, — тӧдмалӧмӧн шуис кузь ныра конвоир да сералігтырйи содтіс: — Куш плешкаястӧ вежалунӧ сӧмын и гӧняйтӧдны.
Прӧст лунъяснад тані ёнджыкасӧ асьныс казакъясыс ньӧр кералӧны...
Мӧдыс ньӧжмыда шуис:
— Сёрнияс да больгӧмъяс, а делӧыс сулалӧ.
Колӧ виавны, а то есаул Колков кокъяснымӧс нетшкас.
И, тыдалӧ, асьсӧ ыджыдджык пыдди лыддьӧмӧн, гораа горӧдіс:
— Сувт!
Вӧла-доддяяс сувтісны.
Пленникъяса додь дорӧ матыстчисны кык казак, прӧста тӧдмавны кӧсйӧм вӧсна.
Мукӧдыс, туйсьыс кежӧмӧн, водалісны да видзӧдісны.
Старик-подводчик местасьыс чеччытӧг бергӧдчис да кӧсӧя синъяссӧ чӧвтӧмӧн шуис:
— Виӧй найӧс додь вылас.
Ставс ӧткодь кулӧмъястӧ-ӧд туй вылас он жӧ чӧвт.
Ковмас жӧ найӧс нуны ылӧджык станицасянь... кӧзяйскӧя.
Конвоиръяс вӧвъяс вывсьыс чеччалісны.
Вӧвъяссӧ поводӧдыс кыскӧмӧн кытшовтісны додьсӧ да сувтісны.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь да пӧсялӧмаӧсь.
Олӧмаджыкыс гыжъялыштіс балябӧжсӧ.
— Вирыс, гашкӧ, кӧнкӧ резсяс.
Нинӧм?
— Ладнӧ нин.
Мӧс яй жӧ-ӧд базарӧ кыскалам, — висьталіс старик да пелька чеччыштіс додьсьыс.
Володька видзӧдіс повзьӧмӧн.
Сылӧн сьӧд синъясыс кажитчисны югъялысь уль сир войтъясӧн.
Сійӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис лӧсявтӧм расправалысь матілунсӧ.
Некор сылы кулӧмыс эз кажитчыв татшӧм матыс да прӧст.
Пелипенко ортсысяньыс вӧлі спокойнӧй да нюмъявны зільӧмӧн тӧдӧмӧн гораа шуис:
— Видза коль, партизанскӧй пи.
Володькалӧн синъясыс вевттьысисны ковтӧм синваӧн.
Сійӧ нервнӧя курччаліс вомдорсӧ.
Пелипенко аддзис сылысь сӧмын шырӧм пемыд балябӧжсӧ да юрсисьыс виж шепъяссӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый вӧсна? — гортӧма вашкӧдіс Володька.
Конвойнӧйяс, винтовкасӧ пӧрччӧмӧн, нямрасисны.
Делӧыс вӧлі велавтӧм, да найӧ эз тӧдны, кыдзи сы дінӧ босьтчыны.
Налысь полӧмсӧ да нямрасьӧмсӧ казялӧмӧн, старик-подводчик довкнитіс юрнас, босьтіс доддьысь винтовка да, бӧрыньтчӧмӧн, мисьтӧма вежыньтчис:
— И кыдз тайӧ тадз!
Татшӧм ыджыж делӧ — да сетны татшӧм нёнясьысьяслы!
Вешйыштіс, видзӧдліс кикар пырыс, пернапасасис, лэптіс винтовкасӧ да кутіс метитчыны.
— У, бусурманскӧй вын!
Кулӧм водзад и юрбитныд некодлы.
Ёртъяс!
Пелипенко усис увлань чужӧмӧн.
Подводчик равӧстіс.
Но взводнӧй эз вермы отсавтӧг чеччыны.
Старик матыстчис сы дорӧ.
— Татшӧм мичатор вылад пӧрысьӧ-нэмӧ лои киӧс пежавны, — шуаліс сійӧ. — Ёртъяс!
Аддзис Пелипенко морӧсысь крест, сійӧ шемӧсмуні.
— Перна?
Вот тайӧ лоӧмтор!
Гашкӧ, и енмӧс на эз вунӧд? — Бергӧдчис, равӧстіс: — Зонъяс, тайӧс колӧ кыскыны!
Тайӧ креста.
А зырымбедьсӧ — мушка вылӧ.
Володькалӧн дрӧгмунлісны пельпомъясыс.
Сійӧ сідз жӧ куйліс увлань чужӧмӧн.
Пелипенко кос вомдорсӧ нюлыштӧмӧн, ньӧжйӧн, но чорыда корис:
— Петкӧдлӧй меным перна.
Юрбитышта.
Казак, дӧвӧльнӧй, пырис питшӧгас взводнӧйлы да перйис пернасӧ, ки пыдӧс вылас пуктӧмӧн.
Пелипенко довкнитчис водзлань да сьӧлыштіс.
Усис.
Старик пузис.
— Колӧ помавны! — старик чышкис дульӧсь ки пыдӧссӧ бешмет пӧлаас, ӧдйӧ вешйыштіс да, крута бергӧдчӧмӧн лӧсьӧдіс винтовкасӧ...
Видз вылын керасьысь верзьӧма котырысь торйӧдчис ӧти да гӧнитіс обозлань.
Тайӧ вӧлі рыжӧй вахмистр, коді вооружитчӧма ыджыд драгунскӧй шашкаӧн.
— Сулав, папаша-станичник, — равӧстіс сійӧ, — вай ми вежсям!
Войскаса господин старшина ёртъяссӧ керавлас, а тэ вӧртӧм цельӧ, миян мишеньясӧ, лыйлыны кутан.
Пленникъяс синтырнаныс видзӧдісны вахмистр вылӧ.
Найӧ тӧдісны Тарас Горбачевӧс, коймӧд сотняса старшинаӧс.
— Аслад вок туйӧдыд мӧдӧдчин, Лука туйӧдыд, — скӧрысь лолыштіс Пелипенко.
— Охрим дядь, да кыдз нӧ сідз позьӧ? — шогпырысь петіс Володькалӧн да сыӧдз ыджыд челядь вынӧн кутӧм синва прыснитіс Пелипенко гезъяс вылӧ.
— Иуда! — горӧдіс Пелипенко.
Горбачев, аслас воӧмнас вӧчӧм впечатление вылӧ видзӧдтӧг, самодовольнӧй да гажа, кватитіс саблясӧ, сетіс сигнал:
— Давай веськыдвывсяньыс ӧтиӧн!
Туруна ичӧт видз кузя ӧти мӧд бӧрся гӧнитісны верзьӧмаяс.
Старик, винтовкасӧ лэдзӧмӧн, сук синкым пырыс нимкодьпырысь видзӧдіс сы сьӧлӧм вылӧ воана серпас.
Медводзын скачӧн гӧнитіс гӧрд черкескаа бравӧй войсковӧй старшина.
Шондіыс саясис плато ньывкмӧс буджӧд сайӧ.
Медбӧръя югӧръясыс ыпъялісны офицерлӧн эзысь погонъяс вылын.
Вӧв кок гыж улысь лэбисны уль му комокъяс.
Югнитіс шашкалӧн дорышыс, да тайӧ югӧрыс уна ногӧн югнитіс смертникъяслӧн да стариклӧн син аканяс.
Володька чикыртіс синъяссӧ, Пелипенко дзоргӧдчис додь вылын, медым гордӧя примитны кулӧмсӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ гӧрд боеч-кочубеевечлы.
Вот войсковӧй старшина копыртчыштіс, шашка вӧчис швичкан дзирдалана кытш, и... юрыс старик-палачлӧн гӧгыльтчис турун вывті.
Татшӧм сикас керыштӧмыс — нимкодясянтор да вежгантор быд кывсян керасьысьлӧн.
Ватага кыпыда горӧдіс да скачӧн кытшаліс обозсӧ.
Гӧрд черкескаа верзьӧма крута бергӧдчис.
Володька весьтын вирӧн тырӧм синъяснас новлӧдлӧмӧн пошкис уж.
— Мый тан татшӧмыс? — гажаа юаліс верзьӧма.
— Батько! — горӧдісны пӧшти ӧттшӧтш Пелипенко да Володька, пырысьтӧм-пыр ас командирлысь гӧлӧссӧ тӧдмалӧмӧн.
— Эге, — нюжӧдіс Кочубей, — кагаяс менам рузум пытшкын, бур дӧзьӧритӧм улын...
Ишь, кутшӧма тіянӧс гартӧмны.
Тыдалӧ, батько ас кадӧ воис.
Висьталӧй аттьӧ асланыд кузь кока ёртыдлы.
Кочубей мигнитіс пастух Степанлы, коді матыстчис пегана ӧшӧдчӧм задъя кӧбыла вылын.
Степан югъяліс, кӧть вӧлі пӧсялӧма да няйт.
Кочубей чышкис шашкасӧ соснас, сюйис пуртӧсас, чеччыштіс.
Кватитіс кинжал, пелька вундаліс пленникъяс вылысь гезъяссӧ.
Отсаліс сувтны да лэччыны додьсьыс.
Кор найӧ сувтісны му вылӧ, сійӧ видзӧдліс ӧтиыслы и мӧдыслы синъясаныс, аслас нюжӧдӧм ён кияснас найӧс пельпомъясӧдыс кутӧмӧн.
Вештіс шапкасӧ балябӧжас да куимысь окаліс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Сёрнитны бӧрын, — тӧдчӧдана скӧркодь тонӧн шуис сійӧ. — Ахмет!
Зонъяслы вӧвъяс!
Ӧтпырйӧн седлӧяс вылын садьмасны.
Да эн тайӧ клячаяссӧ, — зывӧктӧмӧн шуис сійӧ обезоружитӧм конвоиръяслӧн мырддьӧм вӧвъяс вылӧ индӧмӧн, — а сетны налы менсьым, заводнӧйясӧс: Ханжаӧс да Ураганӧс.
«Вахмистр» Горбач, бергӧд обозсӧ асланым таборлань.
Гашкӧ, нӧшта ӧтчыд кадетъястӧ бӧбйӧдлам: вӧвъясыд ӧд миян абу жӧ бӧжтӧмӧсь, а пельпом выланым погонъяс.
Туйын Пелипенко матыстчис Кочубей дорӧ, голясьыс ӧдйӧ кыскис пернасӧ да ньӧжйӧ тшӧктіс:
— Батько, вунды тайӧ куркульскӧй енсӧ: куркульяс асланыс пыдди лыддьӧны...
Яндзим!
Важӧн нин кад, Пелипенко, — ошкыштіс Кочубей, ньылӧмӧн соласьӧм топыд вӧньсӧ кинжалнас орӧдігмоз.
Взводнӧйлы паськыд мышкуас шлапӧдӧмӧн серӧктіс.
Кыдзи тэ сэні, Крутогоркаад, бӧбъялін: «Рай бокті прӧйдита, ёна бӧрда да шогся...»
Ак тэ, синтӧм Лазарь!
— Да кысь тэ ставсӧ тӧдан?
Вот тӧдысьыд!
— Ха-ха-ха! — серӧктіс Кочубей. — Тӧдысь!
Тӧдысь кӧ, так сійӧ тіян выль ёртныд Стёпаыд, а месӧ... сідз-тадз.
Ни тайӧ, ни сійӧ.
Володька сёрнитіс выль ёртыскӧд.
Пастух быттьӧ ловзьӧма.
Володька кӧсйысис сылы козьнавны ассьыс карабинсӧ да бур дагестанскӧй кинжалсӧ.
— Тэ ӧні миян бригадаын лоан?
Збыль ӧд? — юасис партизанскӧй пи да чувствуйтіс аслас ки вылын Степанлысь пӧсь кисӧ.
Шонді лэччис, быттьӧ суніс мыльк бужӧд сайӧ.
Кочубей командуйтіс.
— Рӧдтӧмӧн!
Отряд гӧнитіс Волчьей балкалӧн изъя косьмӧм ворга кузя, коді нуӧдіс степвывса хутор дорӧ — Суркулиӧ.
{Погорельскӧй @ Сьӧд курӧг либӧ мупытшса олысьяс @ беллетристика @ А. Погорельскӧй. Сьӧд курӧг либӧ Мупытшса олысьяс @ 1950 @}
Погорельскӧй
Сьӧд курӧг либӧ мупытшса олысьяс
Во нелямын сайын Петыркар, Васильевскӧй Ді вылын, Медводдза туй визьын, овліс-вывліс мужскӧй пансион кутысь, кодӧс ӧнӧдз на, буракӧ, унаӧн помнитӧны, кӧть эськӧ сійӧ керка пыддиыс, кӧні вӧлі тайӧ пансионыс, важӧн нин кыпӧдӧма мӧд керка, коді ни ӧти оз мун воддза вылас.
Сэки миян Петыркар став Европа пасьтаын нин славитчис аслас мичлунӧн, кӧть эськӧ ылӧ на эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ ӧні.
Сэки Васильевскӧй дівывса шӧртуйяс вылын эз на вӧвны гажа да сук аллеяяс: ӧнія зэв бур тротуаръяс пыдди сэки вӧліны на пу посъяс, тшӧкыда весиг сісь пӧвъясысь.
Исаакиевскӧй пос, тайӧ кадас зэв векньыдик да неровнӧй, вӧлі ӧнія серти дзик мӧдпӧлӧс; да и ачыс Исаакиевксӧй изэрдыс эз вӧв татшӧмӧн.
Сэки Петыр Великӧйлӧн монументыс Исаакиевскӧй изэрдысь торйӧдчис канаваӧн.
Адмиралтействоын эз быдмыны пуяс, Конногвардейскӧй манеж эз мичмӧдлы изэрдъяс ӧнія мича фасадӧн, — ӧти кывйӧн, сэкся Петыркар эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧм ӧні.
Каръясыд йӧзысь торъялӧны сійӧн, мый найӧ мукӧддырйи воысь-во лоӧны мичаджыкӧн...
Но ӧні сёрниыс абу та йылысь.
Мӧдысь, мӧд случай дырйи, ме, вермас лоны, сёрнита тіянкӧд паськыдджыка сы йылысь, кутшӧм вежсьӧмъяс лоисны Петыркарын менам нэмӧ, ӧні жӧ бӧр бергӧдчам сійӧ пансион дінас, коді нелямын во сайын сулаліс Васильевскӧй дівывса Медводдза линия вылын.
Керкаыс, кодӧс ті — кыдз ме нин висьтавлі — ӧні он нин аддзӧй, вӧлі кык судтаа, голландскӧй черепица вевта.
Кильчӧыс, кыті пырлісны сэтчӧ, вӧлі пуысь да петӧ улича вылӧ.
Посводзсяньыс ёна крута пос катӧдіс вылі оланінас, кӧні вӧлі кӧкъямыс либӧ ӧкмыс жыр; сэні ӧтарладорас оліс пансион кутысь, мӧдарладорас вӧліны классъяс.
Дортуаръяс, либӧ челядьлӧн узьлан жыръясыс, вӧліны улі судтаас, посводзсяньыс веськыдвылас, а шуйгавылас олісны кык старушка-голландка, кыкнанныслы вӧлі сё сайӧ арӧс, кодъяс ас синнаныс аддзылӧмась Петыр Великӧйӧс да весиг сыкӧд сёрнитлӧмаӧсь.
Ӧнія кадӧ ӧдвакӧ Рочму пасьталаысь ті паныдаланныд мортӧс, коді эськӧ аддзыліс Петыр Великӧйӧс; воас кад, кор и миянысь нинӧм оз коль му вылын.
Ставыс кольӧ, ставыс бырӧ миян жеб муюгыдын...
но оз та йылысь ӧні сёрниыс мун.
Пансионын комын либӧ нелямын велӧдчысь пиын вӧлі ӧти детинка, Алёша, кодлы сэки вӧлі ӧкмыс либӧ дас арӧсысь не унджык.
Сылӧн ай-мамыс, кодъяс олісны Петыркарсянь зэв ылын, сыӧдз во кык сайын вайисны сійӧс юркарӧ, сетісны пансионӧ, мынтісны велӧдысьлы урчитӧм дон кымынкӧ воысь да мунісны гортаныс.
Алёша вӧлі вежӧра детинка, мелі, велӧдчис бура и быдӧн сійӧс радейтлісны да меліалісны.
Но, кӧть мый, а пансионын сылы тшӧкыда вӧвлі зэв гажтӧм, а мукӧддырйи весиг шог.
Торъя нин первой пӧраас сійӧ некыдз эз вермы велавны, мый сійӧ торъялӧма ас рӧдвужсьыс.
Но вочасӧн сійӧ пондіс велавны, и вӧвліны весиг сэтшӧм кадъяс, кор сійӧ, ёртъясыскӧд ворсігас, мӧвпавліс, мый пансионын сылы ёна гажаджык гортас дорысь.
Век жӧ велӧдчан лунъяс сылӧн кольлісны ӧдйӧ да лӧсьыда, но кор воліс субӧта да сылӧн став ёртъясыс тэрмасисны гортаныс, ас рӧдвуж дорӧ, сэки Алёшаӧс босьтліс гажтӧмлун.
Вежалунъяс да праздникъяс дырйи сійӧ дзонь лун кольліс ӧтнасӧн, и сэки дзик ӧти гажӧн сылӧн вӧлі небӧгъяс лыддьӧм, кодъясӧс велӧдысь лэдзліс босьтны аслас неыджыд библиотекасьыс.
Велӧдысь вӧлі немеч вужйысь, та кадӧ немеч литератураын ыджыдаліс рыцар романъяс да мойд кодь повесьтяс, и библиотекаыс кызвыннас вӧлі татшӧмсяма небӧгъясысь.
И вот Алёша, дас арӧса детинка, тӧдіс нин наизусьт уна нималана рыцарлысь олӧм-вылӧмсӧ сідз, кыдзи на йылысь вӧлі гижӧма романъясас.
Кузь тӧвся рытъясӧ, вежалунъясӧ да и мукӧд шойччан лунъясӧ сійӧ радейтлывліс думнас ылыстчывны ёна важся нэмъясӧ...
Торъя нин вакантнӧй кадӧ, кыдз, шуам, Рӧштво дырйи либӧ Ыджыд лунӧ, кор сійӧ дыр кежлӧ торъявліс аслас ёртъяссьыс, кор лун-лун ковмыліс пукавны ӧтнаслы, сылӧн том вежӧрыс нулывліс сійӧс рыцар замокъясӧ, повзьӧдлана жугласьӧминъясӧ либӧ сьӧд пемыд вӧръясӧ.
Ме вунӧді тіянлы висьтавны, мый тайӧ керкаыслӧн вӧлі ёна паськыд двор, кодӧс торйӧдӧма уличкостсьыс барочнӧй пӧвъясысь тувъявлӧм пу заборӧн.
Дзиръяыс да калиткаыс, кодъяс петкӧдісны уличкостас, вӧліны пыр иганаӧсь, и та вӧсна Алёшалы некор эз удайтчывлы петавны тайӧ уличкостас, коді сэтшӧм ёна кыпӧдліс сылысь быдтор тӧдмавны кӧсйӧмсӧ.
Быдпӧрйӧ, кор шойччан кадӧ сійӧс лэдзлісны ворсыштны дворын, сійӧ пырысь-пыр жӧ котӧртліс завор дорӧ.
Тані сійӧ сувтліс кок чунь йылас да сюся видзӧдчис ичӧтик гӧгрӧс розьяс пыр, кодъяс вӧліны завор пасьталаыс.
Алёша эз тӧд, мый тайӧ розьясыс вӧліны пу тувъясысь, кодъясӧн войдӧр тувъявлісны баркаяссӧ, и сылы кажитчис, мый кутшӧмкӧ бур волшебница нарошнӧ сылы вылӧ вӧчалӧма тайӧ розьяссӧ.
Сійӧ пыр виччысис, мый коркӧ локтас волшебницаыс уличкостас да розь пырыс мыччас сылы чача, либӧ талисман, либӧ батьсяньыс да мамсяньыс письмӧ, кодъяссянь зэв нин важӧн эз волы некутшӧм юӧр.
Но, шог вылӧ, некод эз петкӧдчыв весиг волшебница кодьыс.
Мӧд занятие Алёшалӧн вӧлі курӧгъясӧс вердӧм, кодъяс олісны завор дорас налы нарошнӧ вӧчӧм позйын да лун-лун котралісны да ворсісны дворас.
Алёша зэв бура накӧд тӧдмасис, ставнысӧ тӧдіс нимнас, косясигъясас янсӧдліс, а косясьысьяссӧ накажитліс сійӧн, мый мукӧддырйи кымынкӧ лун чӧж эз сетлы налы крӧшкияс, мый век чукӧртлывліс ӧбед да ужин бӧрын пызандӧра вывсьыс.
Курӧгъяс пиысь сійӧ медся радейтліс ӧти сьӧд курӧгӧс, кодӧс нимтіс Сьӧдукӧн.
Сьӧдук вӧлі сы дорӧ медся мелі; сійӧс мукӧддырйи весиг позьӧ вӧлі малавны, сы вӧсна Алёша медбур торпыригсӧ пыр сылы вайлывліс.
Сьӧдук вӧлі раминик, мукӧд курӧгъяскӧд ветлӧдліс шоча, и, кажитчӧ, Алёшаӧс радейтліс ёнджыка ассьыс пӧдругаяссӧ дорысь.
Ӧтчыд (тайӧ вӧлі Выль во да Крещенньӧ вакация костӧ, луныс вӧлі мича и зэв шоныд, куим-нёль градус кӧдзыд) Алёшаӧс лэдзисны дворын ворсыштны.
Тайӧ лунӧ велӧдысьлӧн да сійӧ гӧтырлӧн вӧлі юрвывтыр удж.
Найӧ гӧтӧвитісны ӧбед училищеса директорыслы да вечернянас на, асывсянь сёр рытӧдз, мыськисны став джоджъяс, чышкалісны бус да мавтісны воскӧн гӧрд пуысь вӧчӧм пызанъяс да комодъяс.
Велӧдысь ачыс ветліс ньӧбавны сёян-юан: еджыд архангельскса телятина, зэв ыджыд окорок да киевса варенньӧ.
Алёша сідзжӧ мый вермис отсасис: сійӧс тшӧктісны еджыд бумагаысь вундавны мича сетка да пуктавны окорок вылӧ, серӧдӧм бумагаӧн мичмӧдны нарошнӧ ньӧбӧм квайт воска сись.
Индӧм лунӧ водз асывнас воис шырысь да петкӧдліс ассьыс кужӧмлунсӧ велӧдысь юр вылын: вӧчаліс буклияс, тупей да кузь кӧса.
Сэсся босьтчис сы гӧтыр дорӧ, помадааліс да пудритіс сылысь юрси читкыльяссӧ да шиньонсӧ да юрвывтырыс тэчаліс уна пӧлӧс рӧма дзоридзьяс, кодъяс пиын югвидзисны зэв бура ладмӧдӧм кык бриллиантовӧй чунькытш, кодъясӧс коркӧ козьнавлӧмаӧсь верӧсыслы велӧдчысьясыслӧн ай-мамыс.
Юр лӧсьӧдӧм бӧрын сійӧ плавгис ас вылас новлӧм важ салоп да мӧдӧдчис овмӧс гӧгӧр ноксьыны, и пыр сюся следитіс, медым кыдзкӧ эз торксьы сылӧн причёскаыс.
Та вӧсна ачыс сійӧ эз пырав кухняӧ, а сулаліс ӧдзӧс дорас да индаліс-тшӧкталіс аслас кухаркалы.
А кор ковмыліс быть пыравны, ыстывліс кухняӧ ассьыс верӧссӧ, кодлӧн причёскаыс эз вӧв сэтшӧм джуджыд.
Став тайӧ удж саяд миянлысь Алёшаӧс дзикӧдз вунӧдісны, и сійӧ воспользуйтчис тайӧн да котӧртіс дворӧ ворсыштны.
Кыдзи и вӧвліс пыр, медводз сійӧ локтіс пӧвъяса завор дорӧ да дыр видзӧдіс розь пырыс; но и тайӧ лунӧ пӧшти некод эз прӧйдитлы уличкостӧд; сійӧ пыдісянь лолыштіс да бара матыстчис аслас муса курӧгъяс дорӧ.
Эз на удит сійӧ пуксьыны кер вылӧ да сӧмын на пондіс курӧгъясӧс чуксавны ас дінас, кыдзи аддзис ас дорсьыс ыджыд пурта кухаркаӧс.
Алёшалы некор эз волы сьӧлӧм вылас тайӧ скӧр да видчысь кухаркаыс.
Но кор сійӧ казяліс, мый курӧг лыдыс чинӧ да таын мыжа кукаркаыс, нӧшта на ёнджыка эз понды сійӧс радейтны.
А кор ӧтчыд сійӧ тӧдлытӧг аддзис кухнясьыс увлань юрӧн ӧшалысь керыштӧм юра петукӧс, кодӧс сійӧ ловъя дырйиыс зэв ёна радейтліс, сэки кутіс видзӧдны сы вылӧ зывӧктӧмӧн да полӧмӧн.
Ӧні сійӧс киас пуртӧн аддзӧм бӧрын, пыр и гӧгӧрвоис, мый лоӧ, но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны, медым отсавны ёртъясыслы; чеччыштіс да пышйис ылӧ бокӧ.
— Алёша, Алёша!
Отсав меным кутны курӧгсӧ! — горзіс кукарка, но Алёша ещӧ на ёнджыка босьтчис пышйыны, дзебсис завор дорас, курӧг поз саяс, да эз и казявлы, кыдзи синва войтъясыс ӧти бӧрся мӧд гӧгыльтчисны сы синмысь да гылалісны муӧ.
Бура дыр сулаліс сійӧ курӧг поз дорын, и сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис век ёнджыка, а кухарка та кадӧ пыр котраліс двор кузя — то чуксаліс курӧгъясӧс: «Цып, цып, цып!», то лёкысь видіс найӧс.
Друг Алёшалӧн сьӧлӧмыс ещӧ на ёнджыка повзис: сылы кыліс муса Сьӧдукыслӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ лёкысь котсис, и Алёшалы кажитчис, мый сійӧ горзӧ:
Кудах, кудах, кудуху!
Алёша, мезды Сьӧдукӧс!
Кудуху, кудуху,
Сьӧдукӧс, Сьӧдукӧс!
Алёша некыдз эз вермы кольччыны места вылын.
Сійӧ гора бӧрдігтырйи котӧртіс кухарка дорӧ да шыбитчис сьылі вылас буретш сэк, кор сійӧ кватитіс Сьӧдуксӧ бордйӧдыс:
— Муса, дона Тринушкаӧй! — горӧдіс сійӧ бӧрдӧмсор, — ёна кора, эн вӧрзьӧд менсьым Сьӧдукӧс!
Алеша сэтшӧм виччысьтӧма уськӧдчис кухаркалы сьылі вылас, мый сійӧ лэдзис кисьыс Сьӧдукӧс, а Сьӧдук, вӧляыд шедіс да, повзьӧмысла лэбзис сарай вевт вылӧ да сэні пондіс котсьыны.
Но Алёшалы ӧні кажитчис, быттьӧ сійӧ нерӧ кухаркаӧс да горзӧ:
Кудах, кудах, кудуху!
Эн кут тэ Сьӧдукӧс!
Кудуху, кудуху,
Сьӧдукӧс, Сьӧдукӧс!
Та кадӧ кухарка лёкысь скӧрмис.
Кӧсйис нин велӧдысь дорӧ котӧртны, но Алёша сійӧс эз лэдз.
Кутчысис платтьӧ подолас да сэтшӧм збыльысь пондіс кевмысьны, мый кухарка збыль сувтіс.
— Дона Тринушкаӧй! — шуаліс детинка, — тэ сэтшӧм лӧсьыдик, сӧстӧминик, бур...
Ёна кора, эновт менсьым Сьӧдукӧс!
Видзӧдлы жӧ, мый ме козьнала, он кӧ вӧрзьӧд сійӧс.
Алёша перйис зепсьыс империал — ассьыс став озырлунсӧ, меддонасӧ, кодӧс видзліс синмӧс моз, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі дона пӧчыслӧн козин.
Кухарка кыдзи сӧмын аддзис зарни сьӧмтӧ, видзӧдліс керка ӧшиньяс вылӧ, оз-ӧ кодкӧ кыйӧдчы, да нюжӧдіс кисӧ сьӧмла.
Алёшалы вӧлі вывті-вывті жаль империалыс, но сылы бара тӧдвылас уси Сьӧдукыс да дрӧгниттӧг сетіс дона козинсӧ.
И сідз Сьӧдукӧс вӧлі мездӧма лёк да быть лоана кулӧмысь.
Муртса кухарка пырис керкаӧ, Сьӧдук лэбзис керка вевт вылысь да котӧртіс Алёша дорӧ.
Сійӧ быттьӧ тӧдіс, мый Алёша сійӧс мездысь: кытшлаліс сы гӧгӧр, борднас швачӧдчис, гажаа котсис.
Асывбыд тюръяліс сійӧ двор кузя сы бӧрся и, кажитчис, быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ шуны сылы, да оз вермы.
Век жӧ Алёша эз вермы гӧгӧрвоны сійӧ котсьӧмысь нинӧмтор.
Ӧбедысь кык час водз пондісны чукӧртчыны гӧсьтъяс.
Алёшаӧс чукӧстісны выліӧ, пасьтӧдісны сы вылӧ гӧгрӧс воротника да посни чукыръяса батист манжетъяса дӧрӧм, еджыд гач да кельыдлӧз шӧвк паськыд вӧнь.
Русыд кузь юрсисӧ, коді сылӧн лэччӧма вӧлі пӧшти коскӧдзыс, лӧсьыдіника сыналісны, юкисны кыкпельӧ да лэдзисны найӧс морӧс вылас.
Тадзи сэки вӧччӧдлісны челядьӧс.
Сэсся велӧдісны, кыдзи сылы колӧ шаркнитны кокнас, кор жырйӧ пырас директор, да кыдзи колӧ вочавидзны, юаласны кӧ мыйкӧ.
Мӧд кадӧ Алёша вӧліс эськӧ зэв рад директор воӧмлы, кодӧс сылы ёна вӧлі окота аддзывны, сы серти, кутшӧм пыдди пуктӧмӧн директор йылысь сёрнитісны велӧдысь да сылӧн гӧтырыс, сійӧ чайтіс, мый директорыс должен лоны кутшӧмкӧ нималана рыцар, югъялан латыяса, гырысь перӧяса шлема.
Но ӧні Алёша юрын вӧлі ӧти мӧвп, кодысь некыдз эз вермы сійӧ мездысьны, — сьӧд курӧг йывсьыс мӧвп.
Век на вӧлі сы син водзын, кыдзи кухаркаыс пуртӧн вӧтлысьӧ Сьӧдук бӧрся, а сійӧ котсігтырйи сыысь пышъялӧ.
Да и сыысь на вӧлі забеднӧ, мый эз вермы гӧгӧрвоны сійӧс, мый кӧсйис сылы висьтавны Сьӧдукыс, сійӧс сідзи и кыскис курӧг поз дорӧ...
Но вӧчны вӧлі нинӧм: колӧ вӧлі виччысьны, кытчӧдз оз помась ӧбед!
Коркӧ воис и директор.
Сылысь воӧмсӧ юӧртіс учительша, коді дыр нин пукаліс ӧшинь дорын да сюся видзӧдіс сылань, кысянь виччысисны директорӧс.
Ставӧн шызисны: велӧдысь тэрыба уськӧдчис ӧдзӧсӧд, медым паныдавны сійӧс уліас, кильчӧ вылын; сувталісны и гӧсьтъяс.
Весиг и Алёша здук-мӧд кежлӧ вунӧдіс сьӧд курӧг йывсьыс да локтіс ӧшинь дорӧ, медым видзӧдлыны, кыдзи рыцар пондас чеччыны ретивӧй вӧв вылысь.
Но сылы эз удайтчы тайӧс аддзыны: директор удитӧма нин пырны керкаӧ.
А кильчӧ помас ретивӧй вӧв пыдди сулаліс нинӧмӧн торъявтӧм извозщичӧй корадодь.
Та вылӧ Алёша зэв ёна шензис.
«Ме кӧ вӧлі рыцар, — мӧвпыштіс сійӧ, — некор эськӧ эг ветлы извозчикӧн, а пыр верзьӧмӧн!»
Сэк кості гурйыв восьтісны став ӧдзӧсъяс, и учительша пондіс лажынясьны, медым чолӧмавны дона гӧсьтӧс, коді регыд мысти мыччысис.
Медводзсӧ кыз учительша сайысь, коді сулаліс дзик ӧдзӧс шӧрас, сійӧ эз тыдав; но кор кыз учительша, ассьыс кузь чолӧмалӧмсӧ помаліг, лажыньтчыліс ещӧ ёнджыка, Алёша аддзис... не перӧяса шлем, а ичӧтик куш юр, кодӧс вӧлі еджыдӧдз пудритӧма.
Куш ӧти мичмӧдантор, кыдзи бӧрынджык казяліс Алёша, вӧлі тайӧ юр вылас ичӧтик юрси прать!
Кор пырис сійӧ гӧстинӧйӧ, Алёша нӧшта на ёнджыка чуймис, кор аддзис, мый тайӧ мортыс дорӧ, кӧть эськӧ дзирдалан латы пыдди сы вылын вӧлі прӧстӧй руд фрак, быдӧн петкӧдлісны ыджыд вежавидзӧм да пыдди пуктӧм.
Кӧть мед кутшӧм тешкодьӧн эз кажитчы ставыс, мый ӧні аддзис Алёша, кӧть кутшӧма мӧд кадӧ эз радлы эськӧ пызан вылӧ лӧсьӧдӧм уна сёян-юаныс вылӧ, но тайӧ лунӧ таысь сійӧ дзик эз тӧждысь.
Сы юрын век на вӧлі Сьӧдукыскӧд асъя лоӧмторйыс.
Вайисны десерт: уна пӧлӧс варенньӧяс, яблӧгъяс, бергамотъяс, финикъяс, виннӧй тусьяс да грецкӧй ӧрекъяс; но и сэки весиг ӧти минут эз вунӧдлы ассьыс курӧгсӧ.
И муртса чеччисны пызан сайысь, сійӧ, повзьӧмысла да лачаысла тіпкан сьӧлӧма, локтіс велӧдысь дорӧ да юаліс, позьӧ-ӧ сылы ворсыштны ывлаын.
— Мунӧй, — шуис велӧдысь, — сӧмын эн дыр сэні олӧй: регыд нин пемдас.
Тэрмасигтырйи Алёша пасьталіс ур ку увтыса гӧрд пасьсӧ да соболь ку дорыша виж бархата шапочкасӧ да котӧртіс завор дорӧ.
Кор сійӧ воис, курӧгъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь нин вӧлі вой кежлӧ да унзільыс вӧсна эз ёна радлыны вайӧм торпыригъяслы.
Ӧтнас Сьӧдук, кажитчӧ, эз вӧв унзіля: сійӧ радпырысь котӧртіс Алёша дорӧ, пондіс швачӧдны борднас, котсьыны.
Алёша дыр сыкӧд ворсіс; медбӧрын, кор дзикӧдз пемдіс да воис кад мунны гортӧ, ачыс пӧдлаліс курӧг позсӧ, водзвыв видлаліг, мый сылӧн муса курӧгыс пуксис сёр вылӧ.
Курӧг позйысь петігӧн сылы кажитчис, мый Сьӧдуклӧн синъясыс кодзувъяс моз югвидзӧны пемыдас, мый Сьӧдук ньӧжйӧникӧн шуӧ сылы:
— Алёша, Алёша!
Кольччы ме дорӧ!
Алёша муніс гортӧ да рытывбыд пукаліс ӧтнасӧн класснӧй жыръясын, а сэк кості мукӧд жыръясас час дас ӧтиӧдз олісны гӧсьтъяс да некымын пызан вылын ворсісны вистысь.
Найӧ мунтӧдз на Алёша лэччис улыс судтаӧ, спальняӧ, пӧрччысис, водіс вольпась вылӧ да кусӧдіс би.
Дыр эз вермы унмовсьны.
Сэсся унмыс сійӧс вермис, и сӧмын на сійӧ удитіс вӧтнас панны сёрни Сьӧдуккӧд, пыр жӧ садьмӧдіс сійӧс гӧсьтъяслӧн мунан шумыс.
Недыр мысти пырис сы дорӧ велӧдысь, коді колльӧдіс директорӧс сиська биӧн, видзӧдліс, ставыс-ӧ лючки, да петіс, ӧдзӧссӧ томналіс ключӧн.
Войыс вӧлі тӧлыся, ӧшиньтасъяс костӧдыс, сы вӧсна мый найӧ эз топыда пӧдласьны, жырйӧ пырис тӧлысьлӧн бледіник югӧр.
Алёша куйліс восьса синмӧн да дыр кывзіс, кыдзи вылыс судтаас, сы юр весьтын, ветлӧдлісны жыръясӧдыс да ас инӧ сувтӧдалісны улӧсъяс да пызанъяс.
Коркӧ ставыс лӧнис.
Сійӧ видзӧдліс орчча сулалысь крӧвать вылӧ, коді вӧлі неуна югдӧдыштӧма тӧлысь югыднас, и казяліс, мый джоджӧдз ӧшйӧм еджыд прӧстыняыс неуна вӧрыштӧ.
Сійӧ мӧдіс видзӧдны сюсьджыка: сылы кыліс, мый быттьӧ кодкӧ крӧвать улас шарӧдчӧ, и недыр мысти сійӧ кыліс, быттьӧ кодкӧ ньӧжйӧник чуксалӧ сійӧс:
— Алёша, Алёша!
Алёша повзис.
Комнатаас сійӧ вӧлі ӧтнас, и медводз думыштіс, мый крӧвать улас дзебсьӧма гусясьысь.
Но кор думыштіс, мый гусясьысь эз шу эськӧ сійӧс нимӧн, неуна збоймыштіс, кӧть эськӧ сьӧлӧмыс и тіпкис.
Сійӧ неуна кыпӧдчыштіс вольпась вылас да нӧшта на ясыдджыка аддзис, мый прӧстыняыс вӧрӧшитчӧ, бурджыка нин кыліс, мый кодкӧ шуалӧ:
— Алёша, Алёша!
Друг еджыд прӧстыня кыптыштіс, и сы улысь петіс... сьӧд курӧг!
— А!.. тайӧ тэ, Сьӧдук! — немвиччысьтӧг горӧдсис Алёшалӧн. — Кыдзи тэ пырин татчӧ?
Сьӧдук швуч-швач вӧчис бордъяснас, лэбзис сы дорӧ крӧвать вылас да висьталіс морт гӧлӧсӧн:
— Тайӧ ме, Алёша!
Тэ ӧд он пов меысь, он ӧд?
— Мый нӧ ме кута повны тэысь? — шуис Алёша. — Ме тэнӧ радейта; сӧмын сійӧ тешкодь, мый тэ сэтшӧм бура сёрнитан: ме некыдз эг тӧд, мый тэ кужан сёрнитны!
— Меысь кӧ тэ он пов, — водзӧ сёрнитіс курӧг, — лок ме бӧрся: ме тэныд петкӧдла кутшӧмсюрӧ буртор.
Пасьтась ӧдйӧджык!
— Кутшӧм тэ, Сьӧдук, тешкодь, — шуис Алёша. — Кыдз нӧ ме верма пасьтасьны пемыдын?
Ме и паськӧмӧс ассьым ог аддзы, ме и тэнӧ муртса аддза!
— Видла отсавны тэныд, — шуис курӧг.
Сэки сійӧ тешкодь гӧлӧсӧн мӧдіс котсьыны, и друг кыськӧ босьтчисны посни-посни сисьяс Алёша чалльысь не ыджыдджык шандалъясын.
Шандалъяс лоины и джоджын, и улӧсъяс вылын, ӧшиньяс вылын, весиг мыссян доз вылас, да жырас лои сэтшӧм югыд, сэтшӧм югыд, кыдзи быттьӧ лунын.
Алёша пондіс пасьтасьны, а курӧг сеталіс сылы платтьӧяс, да тадзи сійӧ регыд помаліс пасьтасьӧмсӧ.
Кор Алёша лои дась, Сьӧдук бара мӧдіс котсьыны, и став сисьяс вошины.
— Лок ме бӧрся! — шуис Алёшалы курӧг.
И Алёша смела мӧдӧдчис курӧг бӧрся.
Курӧг синмысь петісны быттьӧ югыд лучьяс, кодъяс ставсӧ на гӧгӧрысь югдӧдісны, кӧть и эз сэтшӧм югыда, кыдзи посни сисьяс.
Найӧ прӧйдитісны водзпом пыр.
— Ӧдзӧссӧ ключӧн игналӧма, — шуис Алёша.
Но курӧг сылы нинӧм эз вочавидз: сійӧ швачкерис бордъяснас, и ӧдзӧс ачыс воссис.
Сэсся посводзӧд прӧйдитӧм бӧрын кежисны жыръяслань, кӧні олісны сё арӧса старушка-голландкаяс.
Алёша некор на ордын эз вӧвлы, но кывліс, мый жыръясыс налӧн лӧсьӧдӧма важ ногӧн, мый ӧтиыслӧн на пиысь эм ыджыд руд попугай, а мӧдыслӧн визя кань, коді кужӧ чеччавны кольча пыр да сетны лапасӧ.
Сылы важӧн нин вӧлі окота аддзывны тайӧс ставсӧ, да сы вӧсна сійӧ лои зэв рад, кор курӧг бара швачкерис бордъяснас да старушкаяс оланінӧ ӧдзӧсыс воссис.
Медводдза жырйын Алёша аддзис быдсяма важся мебель: серӧдӧм улӧсъяс, креслӧяс, пызанъяс, комодъяс.
Ыджыд лежанка-пач вӧлі голландса сёй плиткаысь, на вылӧ лӧз мураваӧн вӧлі серпасалӧма йӧзӧс да пемӧсъясӧс.
Алёша кӧсйис нин сувтлыны, медым видзӧдлыны мебельсӧ, а торъя нин пач вылас серпасалӧм йӧзсӧ, но Сьӧдук эз лэдз.
Найӧ пырисны мӧд жырйӧ, и тані сэтшӧм рад лои Алёшалы!
Мичаысь-мича зарни садӧкын пукаліс гӧрд бӧжа ыджыд руд попугай.
Алёша пырысь-пыр жӧ кӧсйис котӧртны сы дорӧ.
Курӧг бара эз лэдз сійӧс.
— Нинӧм тані эн вӧрзьӧд, — шуис сійӧ. — Эн садьмӧд старушкаяссӧ!
Сӧмын сэки Алёша казяліс, мый попугай дінас сулаліс крӧвать, кодӧс вӧлі сайӧдӧма еджыд кисея занавесъясӧн, а на пыр тыдаліс куньса синма старушка; Алёшалы кажитчис сійӧ воскысь вӧчӧм кодьӧн.
Мӧд пельӧсын сулаліс дзик жӧ татшӧм крӧвать, кӧні куйліс мӧд старушка, а сы водзын пукаліс сера кань да мыссис водз лапаяснас.
Сы дінті мунігӧн Алёша эз вермы кутчысьны да корис сылысь лапасӧ...
Друг сійӧ гораа нявӧстіс, попугай сувтӧдіс гӧнъяссӧ да мӧдіс лёкысь горзыны: «Йӧй! йӧй!»
Сэки жӧ кисея занавес пыр кутіс тыдавны, мый старушкаяс кыпӧдчисны вольпась вывсьыс.
Курӧг ӧдйӧджык муніс сэтысь, Алёша котӧртіс сы бӧрся, ӧдзӧс на бӧрся чорыда пӧдлассис...
И дыр на ещӧ кыліс, кыдзи попугай горзіс: «Йӧй! йӧй!»
— Кыдз тэныд абу яндзим! — шуис Сьӧдук, кор найӧ ылыстчисны старушкаяс жырйысь. — Тэ, дерт, садьмӧдін рыцаръясӧс...
— Кутшӧм рыцаръясӧс? — юаліс Алёша.
— Тэ аддзан на найӧс, — вочавидзис курӧг. — Но нинӧм, эн пов, повтӧг мун ме бӧрся.
Пос кузя найӧ лэччисны улӧ, быттьӧ кӧбрӧгӧ, да дыр, зэв дыр мунісны уна пӧлӧс вуджанінъясті да коридоръясті, кодъясӧс Алёша некор на эз аддзывлы.
Мукӧдлатіыс тайӧ коридоръясыс вӧліны сэтшӧм улынӧсь, векниӧсь, мый Алёшалы лоӧ вӧлі копыртчывны.
Друг найӧ пырисны залӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма куим гырысь хрусталя люстраӧн.
Залыс вӧлі ӧшиньястӧм, и кыкнанладор стенъясас ӧшалісны рыцаръяс югъялан латыаӧсь, шлемъясас гырысь перӧясӧн, кӧрт киясас шыясӧн да щитъясӧн.
Курӧг муніс водзӧ кок чуньяс йылас, и Алёшалы тшӧктіс мунны сы бӧрся ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, ньӧти шумиттӧг.
Зал помас вӧлі югыдвиж ыргӧнысь вӧчӧм ыджыд ӧдзӧс.
Муртса найӧ матыстчисны ӧдзӧс дорӧ, кыдзи стенысь чеччыштісны кык рыцар, кучкисны шыяснас щитъясас да уськӧдчисны сьӧд курӧг вылӧ.
Сьӧдук сувтӧдіс сорссӧ, паськӧдіс бордъяссӧ да друг лои ыджыд-ыджыд, рыцаръясысь джуджыдджык, и пондіс накӧд тышкасьны!
Рыцаръяс ёна зырсисны сы вылӧ, а сійӧ дорйысис бордъяснас да нырнас.
Алёша повзис, сьӧлӧмыс пондіс ёна чеччыны, и сійӧ усис садьтӧг.
Кор сійӧ бара воис ас садяс, ӧшинь тасъяс костӧдыс пырысь шонді югӧръяс югдӧдісны нин жырсӧ, и сійӧ куйліс аслас вольпась вылын.
Некӧн эз тыдавны ни Сьӧдукыс, ни рыцаръяс.
Алёша дыр эз вермы садьсявны.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый сыкӧд лоліс войнас: вӧтӧн ставсӧ тайӧс аддзыліс, либӧ тайӧ ставыс збыльысь вӧлі?
Сійӧ пасьтасис, кайис выліас, но некыдз эз вермы вунӧдны кольӧм войын став аддзылӧмсӧ.
Ӧдва вермис виччысьны сійӧ здуксӧ, кор позяс эськӧ сылы петны ворсыштны дворӧ, но быттьӧ нарошнӧ тайӧ лунас ёна лымъяліс, да керкаысь петӧм йылысь эз позь весиг и думыштнысӧ.
Ӧбед сайын учительша сёрни костас висьталіс верӧсыслы, мый сьӧд курӧгыс кытчӧкӧ дзебсьӧма.
— Да абу и жаль зэв, — содтіс сійӧ, — мед кӧть и вошас: важӧн нин вӧлі индӧма сійӧс яй вылӧ!
Ӧд сэксянь, кыдзи сійӧ миянын олӧ, весиг ни ӧти кольк на эз вайлы.
Алёша муртса-муртса эз бӧрддзы, кӧть и юрас воис мӧвп, мый бурджык эськӧ вӧліс, медым сійӧс некысь эз аддзыны, а аддзасны кӧ, сылысь керыштасны юрсӧ.
Ӧбедайтӧм бӧрын Алёша бара кольччис ӧтнасӧн класснӧй жыръясын.
Сійӧ дугдывтӧг мӧвпаліс кольӧм войнас лоӧмтор йылысь и некыдз эз вермы такӧдны асьсӧ муса Сьӧдуксӧ воштӧмысь.
Мукӧддырйи сылы кажитчис, мый сылы быть колӧ аддзӧдлыны Сьӧдуксӧ локтан войӧ, мед кӧть и вошис сійӧ курӧг позсьыс.
Но сэсся сылы кажитчис, мый тайӧ позьтӧмтор, да бара мӧдліс шогсьыны.
Воис узян кад, и Алёша тэрмасьӧмӧн пӧрччысис да водіс узьны.
Эз удит сійӧ видзӧдлыны орчча крӧвать вылӧ, кодӧс бара вӧлі югдӧдыштӧма тӧлысь югӧрӧн, кыдзи вӧрзис еджыд прӧстыня — дзик жӧ сідзи, кыдзи и тӧрыт...
Бара кыліс чуксалысь гӧлӧс: «Алёша, Алёша!» — и недыр мысти крӧвать улысь петіс Сьӧдук да лэбзис сылӧн крӧвать вылӧ.
— Ах, олан-вылан, Сьӧдук! — радлӧмӧн горӧдіс Алёша. — Ме полі, мый некор нин тэнӧ ог аддзыв.
Дзоньвидза-ӧ тэ?
— Дзоньвидза, — вочавидзис курӧг, — но тэ вӧсна муртса эг висьмы.
— Кыдзи сідз, Сьӧдук? — юаліс Алёша повзьӧмпырысь.
— Тэ бур сьӧлӧма детинка, — водзӧ висьтавліс курӧг, — но тэ ылавлан и некор он кывзысь медводдза кывсянь, а тайӧ зэв абу лӧсьыд!
Тӧрыт ме висьталі, мед тэ нинӧм эн вӧрзьӧд старукаяс жырйысь, но тэ эн вермы кутчысьны да корин каньлысь лапасӧ.
Каньыс садьмӧдіс попугайсӧ, попугайыс старукаяссӧ, старукаяс рыцаръяссӧ — и ме ӧдва-ӧдва накӧд справитчи!
— Мыжа ме, муса Сьӧдукӧй, водзӧ ог нин мӧд сідз вӧчны!
Ёна кора нуӧд менӧ талун бара сэтчӧ; тэ аддзан, кутшӧм ме лоа кывзысьысь.
— Ладнӧ, — шуис курӧг, — сэні аддзам!
Курӧг мӧдіс котсьыны тӧрытъя моз жӧ, и сійӧ жӧ посньыдик сисьяс мыччысисны сійӧ жӧ эзысь шандалъясын.
Алёша бара пасьтасис да мӧдӧдчис курӧг бӧрся.
Бара найӧ воисны старука оланінӧ; но ӧні нинӧмӧ нин сійӧ эз инмӧдчыв.
Кор найӧ прӧйдитісны медводдза жыр пыр, сылы кажитчис, мый пач стенас серпасалӧм йӧзыс да пемӧсъясыс зэв тешкодя вешкырасьӧны да чуксалӧны сійӧс ас дораныс, но сійӧ нарошнӧ наысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Мӧд жырас голландка-старукаяс, кыдзи и тӧрыт, куйлісны вольпасьяс вылын, быттьӧ воскысь вӧчӧм фигураяс; попугай видзӧдіс Алёша вылӧ синсӧ лапйӧдлігтырйи, визя кань бара мыссис лапаяснас.
Пызан вывсьыс рӧмпӧштан водзысь Алёша аддзис кык фарфорысь китайса акань, кодъясӧс сійӧ тӧрыт эз казявлы.
Найӧ копрасисны сылы юрнаныс; но Алёша тӧд вылас кутіс Сьӧдуклысь тшӧктӧмсӧ да муніс на дорті сувтлытӧг, но век жӧ эз вермы терпитны да мунігмозыс налы копыртчыліс.
Сэки аканьяс пырысь-пыр жӧ чеччыштісны пызан вывсьыныс да юрнаныс копрӧдлігтырйи котӧртісны сы бӧрся.
Муртса-муртса нин сійӧ эз сувт, сэтшӧм тешкодьӧсь найӧ сылы кажитчисны, но сьӧд курӧг видзӧдліс Алёша вылӧ зэв скӧрысь, и сійӧ гӧгӧрвоис.
Аканьяс колльӧдісны найӧс ӧдзӧс дорӧдз да, аддзӧмӧн, мый Алёша на вылӧ оз видзӧд, мунісны бӧр ас местааныс.
Бара найӧ лэччисны пос кузя, ветлӧдлісны вуджанінъяс да коридоръяс кузя и воисны сійӧ жӧ залас, кодӧс вӧлі югдӧдӧма хрусталя люстраясӧн.
Стенъясын ӧшалісны сійӧ жӧ рыцаръясыс, и бара, кор мунысьяс матыстчисны виж ыргӧнысь вӧчӧм ӧдзӧсъяс дорӧ, кык рыцар лэччисны стенысь да потшисны туйсӧ.
Но, ӧні найӧ, кыдзи кажитчис Алёшалы, эз нин вӧвны сэтшӧм скӧрӧсь, кыдзи тӧрыт; найӧ арся гутъяс моз ӧдва кыскисны кокнысӧ, и тӧдчӧ вӧлі, мый и шыяснысӧ муртса кутісны кианыс.
Сьӧд курӧг ыдждӧдчис, порыштчис; но муртса сійӧ швачнитіс бордъяснас, кыдзи найӧ пасьмунісны торпыригӧ, — и Алёша аддзис, мый найӧ абу рыцаръяс, а сӧмын латыяс!
Ыргӧн ӧдзӧс ачыс воссис, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Недыр мысти найӧ пырисны мӧд залӧ, коді вӧлі паськыд, но ляпкыд, и Алёша вермис судзӧдчыны кинас йиркӧдзыс.
Тайӧ залсӧ сідзжӧ вӧлі югдӧдӧма сэтшӧм жӧ посни сисьясӧн, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс ас жырас, но шандалъясыс тані вӧліны эз эзысьысь, а зарниысь.
Тані Сьӧд курӧг колис Алёшаӧс.
— Олыштлы тані недыр, — шуис сійӧ, — ме регыд локта бӧр.
Талун тэ вӧлін тӧлкаджык, кӧть и тӧлктӧма вӧчин, мый копыртчылін фарфор аканьяслы.
Тэ кӧ налы эн копыртчыв, рыцаръясыд эз эськӧ и лэччывны стенсьыс.
Но талун тэ эн садьмӧд старукаяссӧ, да сы вӧсна рыцаръяслӧн эз вӧв некутшӧм вын. — Тайӧс висьталӧм бӧрын Сьӧдук петіс залысь.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Алёша ыджыд вниманиеӧн пондіс видзӧдавны залсӧ, кодӧс вӧлі зэв озыра мичмӧдӧма.
Сылы кажитчис, мый стенъяссӧ вӧчӧма мраморысь, кутшӧмӧс сійӧ аддзыліс пансионса минеральнӧй кабинетысь; панельясыс да ӧдзӧсъясыс вӧліны сӧстӧм зарниысь.
Зал помас, веж балдахин улын, вылынкодь, сулалісны зарниысь вӧчӧм креслӧяс.
Алёша ёна нимкодясис став тайӧ мичлуннас, но тешкодьӧн кажитчис сійӧ, мый став добраясыс тані вӧліны зэв посниӧсь, быттьӧ вӧчӧма посни аканьяслы.
Сэк кості, кор сійӧ шензигтырйи быдтор видзӧдаліс, воссис дорса ӧдзӧс, кодӧс сійӧ войдӧр эз казявлы, да пырисны зэв уна посни йӧз, тушанас аршинджынйысь абу джуджыдджыкӧсь, уна пӧлӧс рӧма мичаысь-мича паськӧмаӧсь.
Видыс налӧн вӧлі зэв важнӧй: паськӧм сертиыс ӧтияс кажитчисны военнӧйясӧн, мӧдъяс — гражданскӧй чиновникъясӧн.
Быд вылын вӧліны перояса гӧгрӧс шляпаяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧс новлӧны испанечьяс.
Найӧ эз казявны Алёшаӧс, тшапа ветлӧдлісны жыръясӧд да гораа ӧта-мӧд костас сёрнитісны, а мый йылысь — тайӧс Алёша эз вермы гӧгӧрвоны.
Дыр видзӧдіс сійӧ на вылӧ шыасьтӧг, и сӧмын на кӧсйис ӧти дорӧ матыстчыны мыйкӧ юавны, кыдзи воссис ыджыд ӧдзӧс зал помас...
Ставӧн ланьтісны, сувтісны стенъяс пӧлӧн кык радӧн, босьталісны шляпаяссӧ.
Друг жырйыс лои нӧшта на югыдджык, став посни сисьяс ломзисны ярджыка, и Алёша аддзис кызь посни рыцарӧс — зарни латыаӧсь, шлемъяс выланыс пунцовӧй перояс, маршируйтігтырйи найӧ пырисны параӧн-параӧн.
Сэсся кыв шутӧг сувталісны креслӧ кыкладор бокъясӧ.
Недыр мысти пырис залӧ величественнӧй осанкаа морт, юр вылас сылӧн вӧлі венеч, венечас дзирдалісны зэв уна дона изъяс.
Сы вылын вӧлі шыр гӧн сора югыдвеж рӧма мантия, бӧрвылас кыссис кузь шлейф, кодӧс нуисны пунцовӧй платтьӧяса посньыдик кызь паж.
Алёша пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ должен лоны король.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс сылы.
Король меліа вочавидзис сы копыртчылӧм вылӧ да пуксис зарни креслӧӧ.
Сэсся мыйкӧ тшӧктіс сыкӧд орччӧн сулалысь рыцарлы, коді матыстчис Алёша дорӧ да висьталіс, медым сійӧ матыстчис креслӧ дорӧ.
Алёша матыстчис.
— Меным важӧн нин вӧлі тӧдса, — шуис король, — мый тэ бур сьӧлӧма детинка; куим лун сайын тэ сетін менам йӧзлы ыджыдсьыс-ыджыд отсӧг и сыысь заслуживайтан награда.
Менам медшӧр министр юӧртіс меным, мый тэ мездін сійӧс мынны позьтӧм да чорыд смертьысь.
— Кор? — шензьӧмӧн юаліс Алёша.
— Куим лун сайын школа дворад, — вочавидзис король. — Со сійӧ, коді уджйӧза тэныд аслас олӧмӧн.
Алёша видзӧдліс сы вылӧ, код вылӧ индіс король, и сӧмын ӧні казяліс, мый придворнӧйяс пӧвстын сулаліс ичӧтик морт, коді вӧлі пасьтасьӧма сьӧд паськӧмӧ.
Юрас сылӧн вӧлі ӧмидз рӧма сорсъяса аслыспӧлӧс шапка, кодӧс вӧлі пуктӧма юрас неуна пӧлыньтӧмӧнмоз; сьыліас вӧлі кӧртыштӧма еджыд чышъян, коді ёна крахмалитӧмыс вӧсна кажитчис неуна лӧзовӧн.
Сійӧ меліа нюммуніс Алёшалы, и чужӧмыс сылӧн кажитчис Алёшалы тӧдсаӧн, кӧть и эз вермы тӧдвылас уськӧдны, кытысь сійӧс аддзыліс.
Кӧть мед и ёна любӧ вӧлі Алёшалы, мый сылы приписывайтӧны сэтшӧм благороднӧй поступок, но сійӧ радейтіс правда да сы вӧсна, улӧдз копыртчылӧм бӧрын, шуис:
— Господин король!
Ме ог вермы босьтны ас вылӧ сійӧс, мый некор эг вӧчлы.
Куим лун сайын меным усис шуд мездыны кулӧмысь не тіянлысь министрӧс, а миянлысь сьӧд курӧгӧс, кодӧс кухарканым зэв эз радейт, сы вӧсна мый эз вайлы ни ӧти кольк...
— Мый тэ шуан? — скӧрысь орӧдіс сылысь висьталӧмсӧ король. — Менам министр абу курӧг, а нимӧдана чиновник!
Сэки министр воис матӧджык, и Алёша аддзис, мый тайӧ збыль сылӧн муса Сьӧдукыс.
Сылы лои зэв рад да корис корольӧс прӧститны, кӧть и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ ставыс лоӧ.
— Висьтав меным, мый тэныд колӧ? — водзӧ сёрнитіс король. — Мый лоӧ менам вын серти, то ставсӧ пӧрта тэнсьыд корӧмтӧ.
— Повтӧг висьтав, Алёша! — шӧпнитіс сылы пеляс министр.
Алёша думыштчис и эз тӧд, мый корны.
Сетісны кӧ эськӧ сылы унджык кад, сэки, вермис лоны, думыштіс эськӧ мыйкӧ буртор; но ӧні сылы кажитчис лӧсьыдтӧмӧн заставляйтны виччысьны корольӧс и тэрмыштчис вочакывнас.
— Ме эськӧ кӧсйи, — шуис сійӧ, — медым ме век тӧді урокӧс ассьым, кӧть мед кутшӧмӧс эз сетны, тӧді мед велӧдтӧг.
— Эг чайтлы ме, мый тэ татшӧм дыш, — вочавидзис король дивитан гӧлӧсӧн. — Но вӧчны нинӧм, ме колӧ вӧчны ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и паж вайис блюд, кӧні куйліс ӧти кӧнтусь тусь.
— Босьт тайӧ кӧнтусьсӧ, — шуис король. — Кытчӧдз сійӧ лоас тэ ордын, тэ пыр пондан тӧдны ассьыд уроктӧ, кӧть мед кутшӧмӧс эз сетны, но лоас татшӧм сёрнитчӧм: тэ, кӧть эськӧ мый эз вӧв, некодлы и ни ӧти кывйӧн он висьтав сы йылысь, мый татысь аддзылін либӧ водзӧ аддзан.
Ичӧтик видзчысьтӧмлун вӧсна тэ пыр кежлӧ воштан миянлысь бур вӧчӧмсӧ, а миянлы вӧчан зэв гырысь тӧжд да лёктор.
Алёша босьтіс кӧнтусьсӧ, гартыштіс бумагторйӧ да сюйис зептас, кӧсйысис чӧв овны та йылысь да лоны вежавидзысьӧн.
Та бӧрын король чеччис креслӧ вывсьыс да сідз жӧ, кыдзи и пырис, петіс залсьыс, да петігмозыс тшӧктіс министрыслы кыдзи позьӧ бурджыка гӧститӧдны Алёшаӧс.
Муртса король ылыстчис, кыдзи став придворнӧйяс кытшалісны Алёшаӧс да быдног пондісны сійӧс меліавны, ошкыны сыысь, мый сійӧ мездіс министрӧс.
Быдӧн найӧ вӧзйисны ассьыныс услугаяс: ӧтияс юасисны, оз-ӧ кӧсйы сійӧ гуляйтыштны либӧ видзӧдлыны королевскӧй зверинец; мӧдъяс корисны сійӧс кыйсьыны.
Алёша эз тӧд, мый водзджык вӧчны; сэсся министр шуис, мый сійӧ ачыс пондас петкӧдлыны дона гӧсьтлы муувса быд бурсӧ...
Медводз нуӧдіс сійӧс садйӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма англияса мичлун серти.
Туйяссӧ пасьтала вӧлі киськалӧма уна рӧма гырысь и посни изторъясӧн, кодъяс дзирдалісны пуясас ӧшалысь лыдтӧм уна посни лампочкаяс би югӧр улын.
Тайӧ дзирдалӧмыс вывті ёна кажитчис Алёшалы.
— Тайӧ изъясыс, — шуис министр, — тіян шусьӧны драгоценнӧйясӧн.
Тайӧ ставыс брильянтъяс, яхонтъяс, изумрудъяс да аметистъяс.
— Ак, эськӧ и миян кӧ тайӧ жӧ изъяснас вӧлі вольсалӧма туйяс! — горӧдіс Алёша.
— Сэки и тіян эськӧ найӧ вӧліны сідз жӧ донтӧмӧсь, кыдзи и миян, — вочавидзис министр.
Пуясыс Алёшалы сідзжӧ кажитчисны мичаысь-мичаӧн, кӧть и зэв тешкодьӧн.
Найӧ вӧліны уна пӧлӧс рӧмаӧсь: гӧрдӧсь, вижӧсь, коричневӧйӧсь, еджыдӧсь, кельыдлӧзӧсь да лиловӧйӧсь.
Но кор Алёша видзӧдліс на вылӧ бурджыка, сійӧ аддзис, мый пуясыс тані абу пуяс, а уна пӧлӧс нитш идзьяс, сӧмын неуна джуджыдджыкӧсь да кызджыкӧсь мувыв нитш дорысь.
Министр висьтавліс Алёшалы, мый тайӧ нитшсӧ выпишитӧма ыджыд сьӧм вылӧ ылі муясысь да му шар медпыді инъясысь.
Садсянь найӧ мунісны зверинечӧ.
Тані петкӧдлісны Алёшалы вӧлявыв пемӧсъясӧс, кодъясӧс вӧлі домалӧма зарни чепъяс йылӧ.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый тайӧ вӧлявыв пемӧсъясыс вӧліны не мыйкӧ мӧдъяс, а крысаяс, вурдысьяс, шыръяс да мукӧд сэтшӧмпӧлӧс пемӧсъяс, кодъяс олӧны му пытшкын да джодж улын.
Тайӧ сылы кажитчис зэв тешкодьӧн, но сійӧ эз шу ни ӧти кыв, сы вӧсна мый эз вӧв лӧсьыд.
Прогулка бӧрын, кор воисны жыръясӧ, ыджыд залын Алёша аддзис пызан; сы вылӧ вӧлі тэчалӧма быдпӧлӧс сёянъяс: кампетъяс, пирӧгъяс, паштетъяс, фруктъяс.
Блюдъясыс ставыс вӧліны сӧстӧм зарниысь, а бутылкаяссӧ да стӧканъяссӧ вӧлі тӧчиталӧма быдса брильянтъясысь, яхонтъясысь, изумрудъясысь.
— Сёй мый кӧсъян, — шуис министр, — а сьӧрсьыд босьтны нинӧм оз позь.
Тайӧ рытӧ Алёша зэв бура ужнайтіс, да сылы сёйны ньӧти эз ков.
— Ті кӧсйысинныд босьтны менӧ сьӧрсьыд кыйсьыны, — шуис сійӧ.
— Зэв бур, — вочавидзис министр. — Ме думайта, мый вӧвъясӧс седлӧалӧмаӧсь нин.
Сэки сійӧ шутёвтіс, и пырисны конюхъяс, кодъяс повод йылын вайӧдісны бедьяс, ӧтар бедь йылас пуртӧн вӧлі вӧчӧма вӧв юръяс.
Министр пелька чеччыштіс аслас вӧв вылӧ.
Алёшалы вайӧдісны медся ыджыд бедь вӧвсӧ.
— Виччысь, — шуис министр, — мед вӧлыс эз шыбит тэнӧ ас вывсьыс: тайӧ вӧлыс ӧд абу зэв рам.
Алёша думсьыс сераліс та вылын, но кор сійӧ бедьтӧ пуктіс кок костас, аддзис, мый министрлӧн сӧветыс вӧлӧма коланаӧн.
Беддьыд сы улын мӧдіс сідз бертласьны, быттьӧ збыльса вӧв, да сійӧ ӧдва вермис кутчысьны.
Сэк кості букӧстісны вӧралысь буксанъясӧн, и вӧралысьяс мӧдӧдчисны скачитны уна пӧлӧс коридоръясті да вуджанінъясті.
Дыр найӧ тадз скачитісны, и Алёша наысь ньӧти эз кольччы, кӧть эськӧ и муртса вермис кутны ассьыс дурмӧм бедьсӧ.
Друг ӧти дорса коридорсянь чеччыштісны некымын крыса, сэтшӧм гырысьӧсь, мый татшӧмъяссӧ Алёша некор на эз аддзыв; найӧ кӧсйисны пышйыны бокӧ, но кор министр тшӧктіс найӧс кытшавны, найӧ сувтісны да мӧдісны збоя дорйысьны.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, кыйсьысьяс повтӧмлунӧн да кужӧмлунӧн найӧс вӧлі вермӧма.
Кӧкъямыс крыса усины места вылас, куимӧн уськӧдчисны пышйыны, а ӧтикӧс, зэв сьӧкыда ранитчӧмаӧс, министр тшӧктіс лечитны да нуӧдны зверинечӧ.
Кыйсьӧм помасьӧм бӧрын Алёша сэтшӧма мудзис, мый синъясыс мӧдісны куньсьыны.
Да и окота на вӧлі ставтор йылысь сёрнитыштны Сьӧдуккӧд, и сійӧ пондіс корны, медым бергӧдчисны бӧр сійӧ залас, кытысь найӧ мунісны кыйсьыны.
Министр сӧгласитчис.
Скачитігтырйи найӧ мӧдӧдчисны бӧр да, залӧ пырӧм бӧрын, вӧвъяссӧ сетісны конюхъяслы, прӧщайтчисны придворнӧйясыскӧд и кыйсьысьясыскӧд да ёрта-ёртыскӧд орчча пуксисны вайӧм улӧсъяс вылӧ.
— Висьтав, пӧжалуйста, — паніс сёрни Алёша, — мыйла ті виинныд коньӧр крысаяссӧ, кодъяс тіянлы оз дӧсадитчыны дай олӧны тіян оланінсянь зэв ылын?
— Ми кӧ найӧс эг бырӧдӧй, — шуис министр, — найӧ регыд мысти вӧтлісны эськӧ миянӧс ас жыръясысь да бырӧдісны миянлысь став сёян запасъяс.
Сыысь кындзи шыр да крыса куяс миянын зэв донъявсьӧны, сы вӧсна мый найӧ кокниӧсь да шоныдӧсь.
На куысь паськӧмъяс миянын вурӧны сӧмын знатнӧйяслы.
— Да висьтав жӧ, пӧжалуйста, кодъяс ті сэтшӧмъясыс? — юаліс Алёша.
— Збыль ӧмӧй тэ некор эн кывлы, мый му улын олӧ миян йӧз? — вочавидзис министр. — Правда, зэв этшалы удайтчӧ миянӧс аддзывны, но вӧвліны татшӧмъяс, торъя нин важся кадъясӧ, мый ми кыпӧдчылім выліас да петкӧдчылім йӧзлы.
Ӧні татшӧмыд гежӧда овлӧ, сы вӧсна мый йӧзыс лоины зэв вежавидзтӧмӧсь.
А миян эм закон, мый сійӧ кӧ, кодлы ми петкӧдчылам, оз видз аддзылӧмторсӧ гусьӧн, миянлы быть лоӧ эновтны оланіннымӧс да мунны ылӧ-ылӧ, мукӧд канмуясӧ.
Тэ кокниа верман гӧгӧрвоны, мый миян корольлы вӧлі эськӧ вывті сьӧкыд эновтны став татчӧс заведенньӧяс да став йӧзыскӧд вуджны тӧдтӧм муясӧ.
Сы вӧсна зэв ёна кора ме тэнӧ лоны кыдзи позьӧ вежавидзысьӧн, он кӧ кӧсйы миянлы ставнымлы, а торйӧн нин меным, вӧчны ыджыд шогтор.
Аттьӧалӧм петкӧдлӧм вӧсна ме кевмыси король водзын, мед корны тэнӧ; но сійӧ некор оз прӧстит меным, тэнад видзчысьтӧм вӧсна кӧ миянлы лоӧ эновтны тайӧ крайсӧ...
— Ме сета тэныд честнӧй кыв, мый некор и некодлы ог понды тіян йылысь висьтавны, — торкис министрлысь сёрнисӧ Алёша. — Меным ӧні уси дум вылӧ, мый лыддьылі ӧти небӧгысь гномъяс йылысь, кодъяс олӧны му улын.
Гижӧны, мый кутшӧмкӧ карын зэв регыд кадӧн озырмӧма ӧти кӧм вурысь, мый весиг некод эз гӧгӧрво, кытысь босьтчис сылӧн озырлуныс.
Медбӧрын тӧдмалісны, мый сійӧ вурӧма сапӧгъяс да башмакъяс гномъяслы, кодъяс мынтысьлӧмаӧсь зэв донӧн.
— Вермас лоны, мый тайӧ збыль, — вочавидзис министр.
— Но, — шуис сылы Алёша, — висьтав меным, муса Сьӧдук, мыйла тэ, кор ачыд шусян министрӧн, петкӧдчылан свет вылас курӧгӧн да кутшӧм йитӧд эм тіян голландка-старукаясыскӧд?
Сьӧдук, медым бурмӧдны сылысь любопытствосӧ, пондыліс спути-спуть висьтавлыны сылы унатор йылысь, но самӧй висьтавны заводитігас Алёшалӧн синъясыс куньсисны, да сійӧ крепыда унмовсис.
Аски асывнас, кор садьмис, сійӧ куйліс ас вольпась вылас.
Дыр эз вермы сійӧ садьсявны и эз тӧд, мый сылы вӧчны...
Сьӧдук и министр, король и рыцаръяс, голландкаяс и крысаяс — ставыс ӧтгудыртчис сы юрын, и сійӧ муртса-муртса вайӧдіс юр вежӧрас пӧрадокӧ ставсӧ сійӧс, мый аддзыліс кольӧм войын.
Кор уси дум вылас, мый король сетіс сылы кӧнтусь тусь, сійӧ ӧдйӧджык уськӧдчис паськӧмыс дорӧ и збыль аддзис зепсьыс бумажка, мыйӧ вӧлі гартыштӧма кӧнтусьсӧ.
«Час, видзӧдлам, — думыштіс сійӧ, — кутас-ӧ король ассьыс кывсӧ!
Аски лоӧны урокъяс, а ме эг на удит вӧчны ассьым став заданньӧӧс».
Торъя нин сійӧ майшасис история урокысь: сылы вӧлі сетӧма велӧдны наизусть некымын лист бок ставмирса историяысь, а сійӧ эз на тӧд весиг ни ӧти кыв!
Воис выльлун, воалісны пансионеръяс, и заводитчисны урокъяс.
Дас чассянь дас кыкӧдз история велӧдысьӧн вӧлі пансион содержитысьыс ачыс.
Алёшалӧн ёна-ёна тіпкис сьӧлӧмыс...
Кор воис ӧчередь сыӧдз, сійӧ некымынысь видліс зепсьыс кӧнтуся бумажкасӧ...
Со и сійӧс корисны.
Тіралігтырйи сійӧ матыстчис велӧдысь дорӧ, восьтіс вомсӧ, кӧть эськӧ нинӧм на эз тӧд, мый шуны, да ньӧти ылавтӧг, ньӧти сувтлытӧг висьталіс став заданиньӧсӧ.
Велӧдысь ёна ошкис сійӧс; сӧмын Алёша эз примит сылысь ошкӧмсӧ сэтшӧма жӧ радлӧмӧн, кыдзи войдӧр татшӧм ошкӧмъяс дырйиыс.
Сьӧлӧмнас кыліс, мый сійӧ оз заслуживайт ошкӧмсӧ, сы вӧсна мый уроксӧ велӧдӧм вылӧ эз вӧв пуктӧма некутшӧм вын.
Некымын недель чӧж велӧдысьяс эз кужны, кыдзи и ошйысьны Алёшаӧн.
Дзик став урокъяссӧ сійӧ тӧдіс зэв бура, ӧти кыв вылысь мӧд кыв вылӧ текстъяс вуджӧдаліс ни ӧти ӧшыбкатӧг, и та вӧсна эз вермыны дивуйтчыны велӧдчӧмын татшӧм шензьӧдана вермӧмъяслы.
А сӧвесьтнас Алёша яндысис татшӧм ошкӧмъяссьыс: сылы вӧлі яндзим, мый сійӧс сувтӧдлісны ёртъяс водзас примерӧн, кор сійӧ тайӧс ньӧти эз заслуживайт.
Тайӧ кадӧ Сьӧдук сы дорӧ эз петкӧдчыв, кӧть эськӧ Алёша эз кольлы весиг ни ӧти лун, торъя нин кӧнтусь получитӧм бӧрся медводдза вежонъясас, медым узьны водігас не корны сійӧс.
Первой сійӧ ёна гажтӧмчис, сэсся неуна ӧвсис, думайтны мӧдіс, мый сійӧ, буракӧ, зэв занят аслас уджъяснас.
Бӧрынджык, кор сійӧс быдӧн пондісны ошкыны, ошкӧмъясыд сэтшӧма ышмӧдісны, мый сійӧ сьӧд курӧгӧс пондіс казьтывлыны сӧмын коръясӧкӧ.
И тайӧ кадӧ сылӧн шензьӧдана кужӧмлунъяс йылысь юӧръяс регыд паськалісны Петыркар пасьтала.
Ачыс училищеса директор некымынысь воліс пансионӧ да любуйтчис Алёшаӧн.
Велӧдысь новлӧдліс сійӧс ки вылас, сы вӧсна мый сы пыр пансионыс кутіс нимавны.
Кар быдладорсянь воалісны бать-мамъяс да кевмысисны, медым сійӧ босьтіс ас пансионӧ налысь пи-нывсӧ, надейтчӧмӧн, мый найӧ лоасны сэтшӧм жӧ учёнӧйӧн, кыдзи Алёша.
Регыд пансион сэтшӧма тырис, мый эз нин коль места выль пансионеръяслы, и велӧдысь да сылӧн гӧтырыс мӧдісны нин мӧвпавны сы йылысь, медым медавны выль керка, ӧнія дорысь ёна ыджыдджыкӧс.
Алёша, кыдзи ме висьталі нин, первой яндысис ошкӧмъяссьыс, кыліс, мый сійӧ ньӧти оз заслуживайт найӧс, но вочасӧн пондіс на дорӧ велавны, и, медбӧрын, сылӧн ыкшалуныс воис сы выйӧдз, мый сійӧ ньӧти яндысьтӧг нин мӧдіс примитны став ошкӧмъяссӧ.
Сійӧ мӧдіс уна думайтны ас йывсьыс, ыджыдӧ мӧдіс пуксьыны ас ёртъясыс водзын и пондіс чайтны, мый сійӧ ставсьыс медсюсь.
Таысь Алёша дзикӧдз тшыксис: бур сьӧлӧма, вежавидзысь детинкаысь сійӧ лои гордӧйӧн, кывзысьтӧмӧн.
Сӧвесьтыс таысь тшӧкыда кӧритліс сійӧс, пытшкӧсса гӧлӧсыс сылы висьтавліс: «Алёша, эн гордитчы!
Эн босьт ас вылад сійӧс, мый абу тэнад; аттьӧав судьбатӧ сыысь, мый сетліс сійӧ тэныд мукӧд челядь водзын выгӧдаяс, но эн чайт, мый тэ наысь бурджык.
Тэ кӧ он мортъяммы, тэнӧ сэк некод оз кут радейтны, и сэки тэ, тэнад учёность вылӧ видзӧдтӧг, лоан медся шудтӧмӧн!»
Мукӧддырйи сійӧ и кӧсйыліс бурмыны, но ыкшалуныс сыын вӧлі сэтшӧм вына, мый пӧдтыліс сӧвесьтлысь гӧлӧссӧ, и лунысь-лун сійӧ лои век лёкджык и лунысь-лун ёртъясыс сылӧн мӧдісны век омӧльджыка сійӧс радейтны.
Сэк жӧ Алёша лои вывті вильыш.
Урок велӧдны оз ков; кор ёртъясыс пукалісны небӧгъяс дінын, сійӧ дурис, вильшасис, мешайтчис налы, и татшӧм немуджавтӧмыс сійӧс ещӧ нин ёнджыка тшыкӧдіс.
Медбӧрын сійӧ сэтшӧма дӧзмӧдіс аслас тшыксьӧм этшнас, мый велӧдысь серьёзнӧя мӧдіс мӧвпавны лёк детинкаӧс бурмӧдӧм йылысь да сы могысь сеталіс сылы заданиеяссӧ мукӧдъяслы дорысь кык мында и куим мында унджык, но и тайӧ ньӧти эз отсав.
Алёша ньӧти эз велӧдчы, а урокъяссӧ век жӧ тӧдліс помысь-помӧ и ни ӧти ӧшыбкатӧг.
Ӧтчыд велӧдысь, кор эз понды тӧдны, мый сыкӧд вӧчны, сетіс мӧд асыв кежлӧ велӧдны наизусть кызь кымын лист бок, надейтчис, мый татшӧм задание дырйиыд сійӧ лоӧ рамджык.
Кыдзи нӧ!
Миян Алёша эз и думайт урок велӧдӧм йылысь!
Тайӧ лунӧ сійӧ нарошнӧ ёнджыка дурис, и велӧдысь весьшӧрӧ грӧзитіс, кӧсйис накажитны, оз кӧ велӧд уроксӧ.
Сьӧлӧмсяньыс сераліс татшӧм грӧзъяслы Алёша, вӧлі уверен, мый кӧнтусь быть отсалас сылы.
Мӧд лун индӧм часӧ велӧдысь босьтіс киас небӧг, кытысь вӧлі сетӧма Алёшалы уроксӧ, корис ас дінас да тшӧктіс висьтавны.
Став челядь чӧв ланьтӧмӧн мӧдісны видзӧдны Алёша вылӧ, и ачыс велӧдысь эз тӧд, мый и думыштны, кор Алёша, кӧть и эз велӧд тӧрыт уроксӧ, смела чеччис скамейкасьыс да мӧдӧдчис велӧдысь дорӧ.
Алёша ньӧти эз сомневайтчы сыын, мый и ӧні удайтчас сылы петкӧдлыны ассьыс вӧвлытӧм кужӧмлунъяссӧ; сійӧ восьтіс вомсӧ... и ни ӧти кыв эз вермы шуны!
— Мый нӧ чӧв олан? — шуис сылы велӧдысь. — Висьтав но уроктӧ.
Алёша гӧрдӧдіс, сэсся едждӧдіс, бара гӧрдӧдіс, мӧдіс пеславны ассьыс кияссӧ, повзьӧмысла доршасис синваыс...
Но ставыс весьшӧрӧ!
Сійӧ эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв, сы вӧсна мый кӧнтусь вылӧ надейтчӧмӧн небӧг вылас эз и видзӧдлы.
— Мый тайӧ значитӧ, Алёша? — горӧдіс велӧдысь. — Мыйла ті он кӧсйӧй сёрнитны?
Алёша ачыс эз тӧд, мый вӧсна вермис лоны татшӧмыс, сюйис кисӧ зептас, медым видлыны кӧнтусьсӧ...
Но кутшӧм кывйӧн нӧ висьтавны сійӧ шӧйӧвошӧмсӧ, кор ки улас эз сюр кӧнтусьыс!
Кӧшысь моз синсьыс ыльнитіс синва...
Сійӧ ёна-ёна бӧрддзис и век жӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
И велӧдысь воштіс нин терпенньӧсӧ.
Сійӧ вӧлі велалӧма нин, мый Алёша пыр вочавидзӧ ӧшыбкатӧг, ньӧти мыктавтӧг, и сылы кажитчис позьтӧмторйӧн, медым Алёша эз тӧд, этша вылӧ, кӧть урок заводитчӧмсӧ, да сы вӧсна сылысь ланьтӧмсӧ гӧгӧрвоӧдіс асныралӧмӧн.
— Мунӧй спальняад, — тшӧктіс сійӧ, — да олӧй сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ мӧдӧй бура тӧдны уроктӧ.
Алёшаӧс лэччӧдісны улыс этажас, сетісны сылы небӧг да ӧдзӧссӧ томналісны ключӧн.
Кыдзи толькӧ колис сійӧ ӧтнасӧн, пырысь-пыр жӧ мӧдіс корсьны кӧнтусьсӧ.
Дыр сійӧ гудйысис зепъясас, кыскасис джодж кузя, пыраліс крӧвать улас, бӧрйӧдліс, пыркӧдаліс шебрассӧ, юрлӧсъяссӧ, прӧстынясӧ — ставыс весьшӧрӧ!
Некӧн весиг следыс абу муса кӧйдысыслӧн!
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас, кӧні вермис воштыны, и дырӧн гӧгӧрвоис, мый уськӧдіс сійӧс тӧрыт дворас ворсігӧн.
Но кыдзи сійӧс аддзыны?
Ӧд сійӧс игналӧма жырас, но кӧть эськӧ и лэдзласны, да мый сыысь лоӧ бурыс: сійӧ тӧдіс, мый курӧгъяс радейтӧны кӧнтусьтӧ и, дерт, кодкӧ на пиысь важӧн нин сійӧс кокыштіс.
Эз нин чайт аддзыны кӧнтусьтӧ да шуис отсӧг вылӧ корны Сьӧдуксӧ.
— Дона Сьӧдукӧй! — шуаліс сійӧ, — муса министр!
Пӧжалуйста петкӧдчыв, вай меным мӧд кӧнтусь.
Ме водзӧ лоа видзчысянаджык.
Но некод эз шыась сы кевмысьӧм вылӧ, и пуксис сійӧ улӧс вылӧ да мӧдіс ёна-ёна бӧрдны.
А сэк кості воис ӧбедайтан кад; ӧдзӧс воссис, и пырис велӧдысь.
— Ӧні тӧданныд-ӧ нин уроктӧ? — юаліс сійӧ Алёшалысь.
Бӧрдӧмсорӧн Алёшалы быть лои висьтавны, мый оз тӧд.
— Но, сідзкӧ, кольччы инӧ да ов тані, кытчӧдз он велӧд! — шуис велӧдысь, тшӧктіс сетны стӧкан ва, няньтор да колис бара ӧтнассӧ.
Алёша босьтчис велӧдны наизусть, но нинӧм эз пыр сы юрӧ.
Сійӧ важӧн отвыкнитіс занимайтчынытӧ, дай кыдзи и велӧдан эськӧ быдса кызь печатнӧй лист бок!
Кӧть мыйта эз мырсьы, мыйта эз зэвт ассьыс паметьсӧ, но кор воис рыт, сійӧ тӧдіс кык либӧ куим лист бокысь не унджык дай сійӧ омӧлика.
Кор мукӧд велӧдчысьяслы локтіс водан кад, став ёртъясыс ӧтпырйӧ пырисны сы жырйӧ, а накӧд тшӧтш и велӧдысь.
— Алёша, тӧдан-ӧ уроктӧ? — юаліс сійӧ.
И коньӧр Алёша синва пыр вочавидзис:
— Тӧда сӧмын кык лист бок.
— Тыдалӧ, ковмас и аски пукавны тані нянь вылын да ва вылын, — шуис велӧдысь, сиис мукӧд челядьлы бура узьны да муніс.
Алёша кольччис ёртъясыскӧд.
Сэки, кор сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма, вежавидзысь, сійӧс быдӧн радейтлісны, и пондылісны кӧ сійӧс наказывайтны, ставӧн жалитлісны, и тайӧ бурмӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Но ӧні некод сы вылӧ эз видзӧдлы: ставӧн видзӧдісны сы вылӧ зывӧктӧмӧн да кыв ни джын эз шуны сылы.
Алёша ачыс кутліс панны сёрни ӧти детинкакӧд, кодкӧд войдӧр зэв ёртасьліс, но и сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис кыв ни джын шутӧг.
Алёша шыӧдчис мӧд дорӧ, но сійӧ эз сӧмын эз кӧсйы сёрнитны, а весиг тойыштіс, кор Алёша мӧдысь шыасис сы дорӧ.
Сэки шудтӧм Алёша гӧгӧрвоис, мый сійӧ заслуживайтӧ ёртъясыслысь сы дорӧ татшӧм отношениесӧ.
Курыд синваӧн бӧрдіг сійӧ водіс вольпась вылӧ, но унмовсьны некыдз эз вермы.
Дыр куйліс сійӧ тадзи да шогпырысь казьтыліс кольӧм шуда лунъяссӧ.
Став челядь узисны нин чӧскыд унмӧн, сӧмын сійӧ ӧтнасӧн унмовсьны эз вермы.
«И Сьӧдукӧй менӧ эновтіс», думыштіс Алёша, и синваыс бара мӧдіс визувтны чужӧм кузяыс.
Друг... орчча крӧватьлӧн прӧстыняыс вӧрзис сідз жӧ, кыдзи вӧлі медводдза лунӧ, кор воліс сы дорӧ сьӧд курӧг.
Сьӧлӧмыс Алёшалӧн мӧдіс ёнджыка тіпкыны...
Сійӧ кӧсйис, медым Сьӧдук бара петіс крӧвать улысь, но эз лысьт надейтчыны, чайтіс, мый сылӧн кӧсйӧмыс оз пӧртсьы.
— Сьӧдук, Сьӧдук! — шуис сійӧ дыр мысти джын гӧлӧсӧн.
Прӧстыня лыбис, и сы вольпась вылӧ жбыр лэбзис сьӧд курӧг.
— Ах, Сьӧдукӧй! — шуис Алёша вывті ёна радлігтырйи. — Ме эг лысьт надейтчыны, мый тэкӧд аддзыся!
Тэ эн вунӧд менӧ?
— Эг, — вочавидзис сійӧ, — ме ог вермы вунӧдны тэӧн вӧчӧм бурсӧ, кӧть эськӧ сійӧ Алёшаыс, коді мездіс менӧ кулӧмысь, ньӧти эз вӧв сы кодь, кодӧс ме ӧні аддза ас син водзысь.
Тэ сэки вӧлін бур сьӧлӧма детинка, вежавидзысь, мелі да ставӧн тэнӧ радейтісны, а ӧні... ӧні ме ог тӧд тэнӧ!
Алёша шога бӧрддзис, а Сьӧдук водзӧ висьтавліс ассьыс вӧйпӧдӧмсӧ.
Дыр сійӧ сёрнитіс сыкӧд, бӧрдігсор кевмысьӧмӧн корис Алёшаӧс вежсьыны.
И дыр мысти, кор нин мӧдіс тыдовтчыны лунъюгыд, курӧг шуис сылы:
— Ӧні меным лоӧ эновтны тэнӧ, Алёша!
Со кӧнтусьыд, кодӧс тэ уськӧдін дворад.
Весьшӧрӧ тэ мӧвпалін, мый воштін сійӧс дзикӧдз.
Корольным миян вывті бур сьӧлӧма, медым лишитны тэнӧ тайӧ козинсьыс аслад видзчысьтӧмлун вӧсна.
Но кут тӧдвылад, мый тэ сетін честнӧй кыв видзны гусьӧн ставсӧ, мый тэ тӧдан ме йылысь...
Алёша, ӧні аслад туйтӧм характер дінад эн содты ещӧ медся лёкторсӧ — бур вунӧдӧм!
Алёша радпырысь босьтіс курӧг гыжъясысь муса кӧнтусьсӧ да сетіс кыв — пуктыны ассьыс став вын сы вылӧ, медым исправитчыны.
— Тэ аддзан, дона Сьӧдукӧй, — шуис сійӧ, — мый ме талун жӧ лоа дзик мӧдӧн.
— Эн чайт, — вочавидзис Сьӧдук, — мый кокни мездысьны лёкторъясысь, кор найӧ миянӧс вермӧмаӧсь нин.
Пырджык овлӧ, мый лёкторъясыс пырӧны ӧдзӧсӧд, а петӧны векни щелльӧд, сы вӧсна, кӧсъян кӧ исправитчыны, тэныд колӧ дугдывтӧг да стрӧга видзӧдны ас бӧрсяыд.
Но прӧщай, кад торйӧдчыны!
Алёша, ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, пондіс видлавны ассьыс кӧнтусьсӧ да эз вермы сы вылысь синсӧ вештыны.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик нин спокойнӧй урок пондаыд, и тӧрытъя шогсьӧмлӧн эз кольны весиг следъясыс.
Радпырысь думайтіс сійӧ сы йылысь, кыдзи пондасны быдӧн шензьыны, кор сійӧ быдса кызь лист бок висьталас ньӧти мытшасьлытӧг, и сійӧ мӧвпыс, мый сійӧ бара кыпӧдчас медвылӧ став ёртъяссьыс, кодъяс тӧрыт эз кӧсйыны сыкӧд сёрнитны, ышмӧдіс сылысь ыкшалунсӧ.
Асьсӧ исправитӧм йылысь сійӧ кӧть и эз вунӧд, но чайтіс, мый тайӧ абу сэтшӧм сьӧкыд, кыдзи сы йылысь висьталіс Сьӧдук.
«Быттьӧ абу ме сайын сійӧ, исправитчӧмыд! — мӧвпаліс сійӧ. — Сулалӧ сӧмын кӧсйыны, и бара мӧдасны тэнӧ радейтны».
Но коньӧр Алёша эз тӧд, мый асьтӧ исправитны колӧ заводитны сысянь, медым шыбитны ыкшалун да ас вылӧ лишнӧй надейтчӧм.
Асывнас, кор челядь чукӧртчисны классӧ, Алёшаӧс корисны выліӧ.
Сійӧ пырис нюмъялан, гажа чужӧма.
— Тӧдан-ӧ тэ ассьыд уроктӧ? — юаліс велӧдысь сы вылӧ стрӧга видзӧдӧмӧн.
— Тӧда, — смела вочавидзис Алёша.
Сійӧ пондіс висьтавлыны и кызьнан лист боксӧ висьталіс ни ӧти ӧшыбкатӧг, ньӧтчыд мытшасьлытӧг.
Велӧдысь эз вермы шензьыны, а Алёша гордӧя видзӧдлывліс ёртъясыс вылӧ.
Велӧдысь синмысь эз дзебсьы Алёшалӧн гордӧй видыс.
— Урок ті тӧданныд, — шуис сійӧ сылы, — тайӧ збыль, но мыйла тӧрыт эн висьталӧй?
— Тӧрыт ме сійӧс эг на тӧд, — вочавидзис Алёша.
— Оз вермы лоны! — орӧдіс велӧдысь. — Тӧрыт ті меным висьталінныд, мый тӧданныд сӧмын кык лист бок, да и сійӧ лёка, а ӧні ни ӧти ӧшыбкатӧг висьталінныд ставсӧ, кызьнан лист боксӧ!
Кор нӧ ті сійӧс велӧдінныд?
Алёша ланьтіс.
Дыр мысти полӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ме велӧді талун асывнас!
Но сылӧн тшаплуныс шогӧдіс став челядьсӧ да найӧ ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны:
— Сійӧ оз збыльтор висьтав, асывнас сійӧ и небӧгсӧ киас эз босьтлы!
Алёша дрӧгмуні, кутіс видзӧдны кок улас да нинӧм эз шу.
— Висьтав жӧ! — шуаліс велӧдысь, — кор тэ велӧдін уроктӧ?
Но Алёша век сулаліс чӧв: виччысьтӧм юалӧмыс да став ёртъясыслӧн радейттӧмыс сэтшӧма сійӧс шемӧсмӧдісны, мый сійӧ эз вермы шуны кыв ни джын.
А велӧдысь чайтіс, мый тӧрыт сійӧ эз висьтав уроксӧ асныралӧм вӧсна, лыддис коланаӧн сійӧс чорыда накажитны.
— Кымын унджык сетӧма тіянлы кужӧмлунъяс природаӧн, — шуис сійӧ Алёшалы, — сымын вежавидзысьӧн да кывзысьысьӧн тіянлы колӧ лоны.
Не сы вылӧ сетӧма тіянлы вежӧрсӧ, медым лёк вылӧ йӧзӧс веськӧдны.
Тӧрытъя ыръянитӧмсьыд ті заслуживайтанныд наказанньӧ, а талун ещӧ на содтінныд ассьыныд мыжтӧ сійӧн, мый пӧръясинныд!
Господа! — водзӧ висьтавліс велӧдысь пансионеръяс дінӧ шыӧдчӧмӧн, — запрещайта тіянлы ставныдлы сёрнитны Алёшакӧд сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз вежсьы бурланьӧ.
Но сы вӧсна, мый тайӧ сылы абу зэв ыджыд наказанньӧ, то тшӧктӧй вайны ньӧр.
Вайисны ньӧр...
Алёша вӧлі шӧйӧвошӧма!
Сэксянь, кор воссис пансион, медводдза мортӧс на медводдзаысь ньӧръялӧны, и кодӧс жӧ — Алёшаӧс, коді пуктіс асьсӧ медся вылӧ, коді лыддис асьсӧ ставсьыс бурӧн, медся тӧлкаӧн!
Кутшӧм яндзим!..
Ымзігтырйи бӧрдӧмӧн сійӧ уськӧдчис велӧдысь кок улӧ да кӧсйысис вежсьыны бурланьӧ...
— Колӧ вӧлі та йылысь водзджык думыштлыны, — вӧлі сылы вочакыв.
Алёшалӧн синваыс, сылӧн каитчӧмыс вӧрзьӧдісны ёртъясыслысь сьӧлӧмъяссӧ, да найӧ пондісны кевмысьны сы вӧсна.
А Алёша, кылӧмӧн, мый сійӧ эз заслужит налысь жалитӧмсӧ, ещӧ на ещӧ курыдджык синваӧн бӧрддзис.
Бӧръяпом велӧдысьлы тшӧтш лои жаль сійӧ.
— Ладнӧ, — шуис велӧдысь, — ме прӧстита тэнӧ ёртъясыд вӧсна, но условиеӧн, мый тэ признайтан став водзын ассьыд мыжтӧ да висьталан, кыдзи тэ велӧдін ассьыд уроктӧ.
Алёша дзикӧдз падмис... сійӧ вунӧдіс муувса корольлы да министрлы сетӧм кӧсйысьӧмсӧ да пондіс висьтавлыны сьӧд курӧг йылысь, рыцаръяс йылысь, посни йӧз йылысь.
Велӧдысь эз сет сылы висьтавны помӧдзыс.
— Кыдзи! — горӧдіс сійӧ скӧрысь. — Сы пыдди, медым каитчыны аслад лёк поведениесьыд, ті лысьтанныд ещӧ менӧ йӧйтӧдлыны, висьтавлыны сьӧд курӧг йылысь мойдъяс?..
Тайӧ нин вывті.
Аддзанныд, челядь, мый тайӧс оз позь кольны накажиттӧг!
И коньӧр Алёшаӧс ньӧръялісны!
Улӧ лэдзӧм юрӧн Алёша лэччис улыс судтаӧ, узьлан жыръясӧ.
Сійӧ вӧлі кулӧмакодь... юръяндзим да каитчӧм поткӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
И некымын час мысти, кор сійӧ неуна лӧньыштіс да кисӧ сюйис зептас... кӧнтусьыс сэні эз вӧв!
Алёша курыд синваӧн бӧрддзис, тӧдіс, мый ӧні воштіс нин сійӧс дзикӧдз!
Рытнас, кор мукӧд челядь воисны узьны, сійӧ сідзжӧ водіс вольпасяс, но унмовсьны некыдз эз вермы.
Кутшӧма каитчис сійӧ лёка асьсӧ кутӧмысь!
Сійӧ крепыда шуис вежсьыны бурланьӧ, кӧть и кыліс, мый кӧнтусь тусь бергӧдны оз нин позь.
Войшӧр гӧгӧр орчча крӧватьысь прӧстыня бара вӧрзис...
Алёша, коді тӧрыт та вылӧ ёна радліс, ӧні тупкис синъяссӧ: сійӧ поліс аддзыны Сьӧдукӧс!
Сійӧс мучитіс сӧвесьтыс.
Тӧрыт на сӧмын сэтшӧм збыльысь сёрнитіс Сьӧдуккӧд, кӧсйысис быть вежсьыны бурланьӧ, — и сы пыдди...
Мый ӧні сійӧ сылы шуас?
Мыйкӧ дыра сійӧ куйліс куньса синъясӧн.
Сійӧ кыліс лыбӧдчысь прӧстынялысь шарӧдчӧм...
Кодкӧ матыстчис сы крӧвать дінӧ, и гӧлӧс, тӧдса гӧлӧс чукӧстіс сійӧс нимнас:
— Алёша, Алёша!
Но сійӧ яндысис восьтыны синъяссӧ, а синваыс лэччис банбокӧдыс.
Друг кодкӧ нетшыштіс шебрасӧд.
Алёша кӧсйытӧг видзӧдліс: сы водзын сулаліс Сьӧдук — эз курӧг видын, а сьӧд платтьӧа, малиновӧй шапочкаа да сьыліас крахмалитӧм еджыд чышъяна, дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧс аддзыліс муувса залын.
— Алёша! — шуис министр, — ме аддза, мый тэ он узь...
Прӧщай!
Ме локті тэкӧд прӧститчыны, сэсся ми ог нин аддзысьлӧй!
Алёша гораа бӧрддзис.
— Прӧщай! — горӧдіс сійӧ, — прӧщай!
Да, верман кӧ, прӧстит менӧ!
Ме тӧда, мый ме тэ водзын мыжа; но таысь менӧ чорыда мыждісны.
— Алёша! — синва пырыс шуис министр, — ме тэнӧ прӧстита; ог вермы вунӧдны, мый тэ спаситін менсьым олӧм, и век тэнӧ радейта, кӧть и вӧчин менӧ шудтӧмӧн, вермас лоны, век кежлӧ!..
Прӧщай!
Менӧ лэдзисны тэкӧд аддзысьлыны зэв регыд кежлӧ.
Тайӧ войнас нин корольлы и сылӧн став йӧзлы лоӧ вуджны тайӧ местасьыс ылӧ-ылӧ!
Ставӧн ыджыд шогынӧсь, ставӧн кисьтӧны курыд синва.
Уна сё вояс чӧж ми олім тані шудаа, лӧня!
Алёша уськӧдчис окавны министрлысь ичӧт кияссӧ.
Кисӧ кватитіс да аддзис сэсь мыйкӧ югъяланаӧс, кыліс аслыспӧлӧс зиль-зёлькнитӧм, коді шензьӧдіс сылысь пельсӧ.
— Мый тайӧ? — шензигтырйи юаліс Алёша.
Министр лэптіс вылӧ кыкнан кисӧ, и Алёша аддзис, мый кияссӧ дорӧма зарни чепӧн...
Сійӧ садьтӧгыс повзис.
— Тэнад вежавидзтӧм вӧсна меным лоӧ новлӧдлыны тайӧ чепсӧ, — пыдісянь ышловзьӧмӧн шуис министр, — но эн бӧрд, Алёша!
Тэнад синваыд меным оз отсав.
Сӧмын ӧтиторйӧн тэ верман отсавны менам шогӧйлы: зіль вежсьыны бурланьӧ да ло сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма детинкаӧн, кутшӧмӧн вӧвлін войдӧр.
Прӧщайтлы медбӧръяысь!
Министр кутыштліс Алёшалысь кисӧ да вошис орчча крӧвать улӧ.
— Сьӧдук, Сьӧдук! — горзіс сы бӧрын Алёша, но Сьӧдук эз вочавидз.
Кузь войбыд весиг минут кежлӧ эз вермы сійӧ куньлыны синъяссӧ.
Югдытӧдз час войдӧр сійӧ кыліс, быттьӧ джодж улас мыйкӧ шумитӧ.
Сійӧ чеччис вольпась вывсьыс, пуктіс пельсӧ джодж бердас да дыр кывзіс, кыдзи стучитісны ичӧтик кӧлесаяс, шумитісны, быттьӧ мунісны уна-уна посни йӧз.
Тайӧ шум пиас кылӧ вӧлі сідзжӧ нывбабаяслӧн да посни челядьлӧн бӧрдӧмыс, министр Сьӧдуклӧн гӧлӧсыс, коді горзіс сылы:
— Прӧщай, Алёша!
Прӧщай век кежлӧ!
Аски асывнас челядь садьмисны да аддзисны Алёшаӧс джоджысь садьтӧмӧс.
Сійӧс лэптісны, водтӧдісны вольпась вылӧ да ыстісны бурдӧдысьла, коді висьталіс, мый сійӧ ёна висьмӧма биа висьӧмӧн.
Квайт кымын вежон мысти Алёша бурдіс, и ставыс, мый сыкӧд вӧлі висьӧм водзвылас, кажитчис сьӧкыд вӧтӧн.
Ни велӧдысь, ни ёртъясыс ни ӧти кывйӧн эз гарыштлыны сылы ни сьӧд курӧг йылысь, ни сійӧс мыждӧм йылысь.
Ачыс Алёша яндысис та йылысь висьтавлыны да зілис лоны кывзысьысьӧн, бурӧн, вежавидзысьӧн да прилежнӧйӧн.
Сійӧс бара быдӧн мӧдісны радейтны да кутісны меліавны, и сійӧ бара лои аслас ёртъясыслы примерӧн, кӧть эськӧ ӧні эз нин вермы ӧтпырйӧ велӧдны наизусть быдса кызь лист бок, да татшӧм заданиеястӧ сылы эз нин и сетлыны.
{Прилежаева М. П. @ Маша Строговалӧн том кад @ беллетристика @ М. Прилежаева. Маша Строговалӧн том кад @ 1952 @}
Прилежаева М. П.
Маша Строговалӧн том кад
1 ГЛАВА
Няйт вӧснаыс сьӧд платформа вылӧ усигӧн лымйыс сыліс.
Вагон ӧшиньсянь Маша аддзис кӧтасьӧм вевтъяссӧ орчча туйясвывса составлысь, коді сідзжӧ дась вӧлі мӧдӧдчыны.
Аркадий Фролович кутчысис лэдзӧм ӧшинь рамаас да видзӧдліс купеӧ:
— Ставыс?
Но, кажитчӧ, ставыс.
Сійӧ перйис зепсьыс чышъян, мыйлакӧ пыркнитіс да бӧр сюйис.
— Ириша, ті тӧданныд, кӧні аптечкаыд?
Помнитанныд, кымын места тіян?
Ирина Федотовна измӧм чужӧмӧн пукаліс скамья вылын.
— Мый ті шуинныд, Аркадий Фролович?
Аркадий Фролович мудзпырысь ӧвтыштіс кинас:
— Ме шуи, — лоӧй практичнӧйджыкӧсь.
Аддзысьлытӧдз, мусаяс!
Аркадий Фролович видліс ӧзтыны каллянсӧ.
Табакыс ульсалӧма, калляныс эз ӧзйы.
— Фу, чӧрт! — броткыштіс Аркадий Фролович. — Маша, ме эг прӧститчы папаыдкӧд.
Кутлӧй сійӧс.
Висьталӧй...
Эшелон ньӧжйӧник вӧрзис.
— Аркадий, Аркаша, прӧщайтлӧй! — друг ёна кельдӧдӧмӧн горӧдіс Ирина Федотовна. — Неужели ми всё-таки мунам?
Кытчӧ?
Мыйла?
— Маша! — вагонкӧд орччӧн восьлалігтыр гораа висьталіс Аркадий Фролович. — Мамтӧ сэні колӧ видзны шондісьыс, оланныд кӧ гожӧмӧдзыс.
Гашкӧ, и водзджык на воанныд, но ӧдвакӧ.
Ӧшиньӧдыс мыччысьӧмӧн Маша топыда кутліс Аркадий Фроловичлысь кисӧ:
— Аркадий Фролович, а ті?
Ті кӧні лоанныд?
— Кӧні ме верма лоны!
Госпитальын.
Сійӧ кутіс кольччыны вагонсьыс.
Вуджрасисны керкаяс, керка вевтъяс, заборъяс, трубаяс...
— А батьыд оз и пырав миян дінӧ купеӧ! — дыр чӧв олӧм бӧрын ышловзис Ирина Федотовна. — Сійӧ ӧні туй чӧжыс лоӧ занят студентъяскӧд.
Эшелонса начальник.
Кытчӧдз прӧйдитан составсӧ ӧти помсянь мӧдӧдзыс...
— Мама, — юаліс Маша (вежӧрас кыптіс тревожнӧй мӧвп) — мыйла Аркадий Фроловичыд тшӧктіс видзны тэнӧ шондісьыс?
— Мый нӧ мӧдторсӧ вермис сӧветуйтны доктор?
— Но кутшӧм нӧ шонді Свердловскын?
— Ах, важӧн нин вежисны маршрутсӧ!
Ми мунам Шӧр Азияӧ.
«Абу ӧмӧй ӧткодь!» — кӧсйис шуны Ирина Федотовна, но, Маша вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, мыжапырысь юаліс:
— Эг ӧмӧй нӧ ми тэнӧ предупредитӧй?
Маша чӧв олігтыр бергӧдчис ӧшиньлань.
Авиационнӧй институт багажӧн тырӧм купеын найӧ ӧтнаныс.
Сьӧд му, кушмӧм пуяс вуджрасьӧны ӧшинь пыр.
Вожъясыс ньӧръяс моз куснясьӧны тӧв улас.
Кывтӧны букыш кымӧръяс, поезд некыдз оз вермы панйыны найӧс — найӧ быдлаын, енэж пасьталаыс.
Сідзкӧ, абу Свердловск?
Маша кунис синъяссӧ.
И пыр жӧ паметяс бура кутіс тӧдчыны тӧрытъя сьӧкыд луныс ставнас.
Вӧлі водз асыв, кор Маша воис Владимировка грездысь.
Поскӧд кайигӧн Маша вӧтӧдіс батьсӧ, коді ньӧжйӧник мунӧ вӧлі водзвылас.
Батьыс гӧрбыльтчис да тотшкӧдіс бедьнас, сьӧкыда сы вылӧ лэдзчысьӧмӧн.
— Папа! — горӧдіс Маша.
— Мусаӧй!
Нылук!
— Папа!
Кутшӧма ме гажтӧмтчи!
Вочавидзтӧг батьыс топӧдіс морӧс бердас Машалысь юрсӧ.
Сылӧн син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь, нырыс ёсьмис.
— Да, узям этша, — Машалӧн повзьӧмпырысь видзӧдлӧм вылӧ вочавидзис сійӧ. — Дежуриті со талун.
А аски мунам.
Кутшӧма ми полім, мый тэ сёрман!
Тэ получитін телеграммасӧ?
— Да-да.
Получиті.
— Ириша, восьты! — бедьнас таркӧдіс сійӧ ӧдзӧсӧ.
Мам уськӧдчис Машалы паныд.
— Воин?!
Шудыс кутшӧм — воин!
Тыдалӧ, найӧ абу надейтчӧмаӧсь, мый Маша удитас воны ас кадӧ.
Комнатаын кыдзсюрӧ туплясис кӧлуй, шкап ӧдзӧсъяс гурйыв восьсаӧсь, пельӧсас сулаліс стенысь босьтӧм картина.
Ылысянь кылысь гым моз дугдывтӧг мургис орудиеяслӧн грымакылӧмыс.
Кияссӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн мам пуксис диван вылӧ да, беспомощнӧя бать вылӧ видзӧдігмоз, шуис:
— Вӧля тэнад, сэсся менам вынӧй абу.
Воді эськӧ да эг и чеччыв.
— Уф! — гораа ышловзис бать.
Тӧдчӧ вӧлі, мый найӧ кыкнанныс мудзӧмаӧсь.
— Мыйла выключитӧма радиоыс! — нурбыльтіс бать, вилкасӧ штепсельӧ сюйигӧн. — Кывзӧй!
Кывзӧй!
Висьталісны Мӧскуаӧс обороняйтӧм йылысь приказ.
— Мый сэтшӧмыс, Кирилл? - горӧдіс мам.
— Ме висьтавлі!
Эг ӧмӧй ме висьтавлы та йылысь? — кутшӧмкӧ лихорадочнӧя возбуждениеӧн долис бать. — Мӧскуаӧс оз сдайтны.
Гӧгӧрвоана, мый именнӧ тані найӧс сувтӧдасны.
— Кирилл, мыйла нӧ сідзкӧ муннысӧ? — полігтыр юаліс мам.
— Кыдзи «мыйла»?
Мунны колӧ.
Студентъяс долженӧсь велӧдчыны.
Ми долженӧсь сетны налы позянлун уджавны нормальнӧя.
Лун чӧжнас найӧ сӧмын и вӧліны ӧтлаын тайӧ час джынсӧ: бать муніс видзӧдны учебнӧй пособиеяс упакуйтӧм бӧрся, Маша — аслас институтӧ.
Сійӧ эз чайт, мый аддзылас Митя Агаповӧс.
Дерт, кӧнкӧ, мобилизуйтӧма.
Гожӧмбыдӧн Владимировкаын олігчӧж Машалы Митясянь эз волы некутшӧм юӧр.
Вестибюль тыртӧм.
Институт эвакуируйтчӧма.
Но комсомольскӧй комитетын вӧлі тырыс йӧз.
Ребята унаӧн военнӧй шинеляӧсь.
Маша матыстчис однокурсник, комитетса член Володька Петровых дінӧ.
Сылӧн гырдмӧм, узьтӧм вӧснаыс гӧрд синъяссьыс петіс синваыс, а сійӧ век на зілис шутитны.
Но шуткаыс артмис эз зэв удачнӧй.
— Тэ ӧні ёнмӧмыд, эсійӧ аслад курортад... кыдзи сійӧс... кӧні тэ вӧлін...
— Тэ он лысьт! — скӧрмис Маша. — Менӧ вӧлі мобилизуйтӧма полевӧй уджъяс вылӧ.
— Тӧда, тӧда.
Шутита. — Петровых нюжӧдіс кисӧ: — Вай.
— Мый «вай»?
— Комсомольскӧй билеттӧ.
Снимита учёт вылысь.
Тэ кытчӧ эвакуируйтчан?
— Кыдзи «кытчӧ»? — чуймис Маша; сійӧ вунӧдіс, мый и Владимировкасьыс бать корӧм сертиыс сійӧ локтіс сӧмын сы вӧсна, мый семьяыс лӧсьӧдчӧма эвакуируйтчыны. — Ме ог мун, — шуис сійӧ.
Ыстӧй, кытчӧ колӧ.
Кыкнан гырддзасӧ пызан вылас пуктӧмӧн да синваӧн тырӧм синъяссӧ лапйӧдлігтыр Володя Петровых висьталіс, тыдалӧ, эз нин первойысь, дженьыдик решительнӧй речь:
— Строгова!
Эн буянит!
Кодӧс колӧ вӧлі ыстыны, ыстӧма.
Гӧгӧрвоана?
Кодкӧ ӧд должен велӧдчыны.
А кыдзи нӧ?
Веськӧдлан котырлӧн постановление.
Но ладнӧ, кывзы, эн вензьы.
Кӧні билетыд?
Кытчӧ мунан?
Кодкӧ кутіс Машаӧс гырддзаӧдыс.
Маша бергӧдчис: Митя!
— Эн вензьы, Маша.
Ковмас — ыстасны.
Митя вежсьӧма тайӧ куим тӧлысьнас.
Шырӧма кушӧдз.
Чужӧмыс сьӧдӧдіс омӧльтчӧм да гожъялӧм вӧсна, мыйкӧ строгӧй, пӧшти скӧр, лоӧма синкымъяс вевдорас, чорыдджыкӧсь да упрямӧйджыкӧсь лоӧмаӧсь вомдор визьясыс.
— Ме звӧнитлі тіянлы гортад, — Машалысь кисӧ лэдзтӧг шуаліс Митя.
Висьталісны, мый тэ тані.
Сэтшӧм удача!
Ме час мысти муна.
Кутіс омлявны сирена.
Ставныс мунісны бомбоубежищеӧ.
— Кутшӧм тэ, Маша... — сы вылӧ видзӧдігмоз нюмъёвтіс Митя.
Маша гӧгӧрвоис висьтавтӧмсӧ.
И бомбоубежищеын пукалігӧн тайӧ час чӧжнас, кор найӧ шуалісны сэтшӧм ӧбиднӧ обыкновеннӧй кывъяс, Маша гӧгӧрвоис ставсӧ, мый Митя должен вӧлі и кӧсйис, но сідз эз и лысьт висьтавнысӧ.
Кытчӧкӧ уси бомба.
Кажитчис, муыс потіс.
Бердъясыс лайкмунісны.
Лампочка лапнитіс да кусіс.
Некымын минут вӧлі пемыд.
— Полан? — гусьӧник юаліс Митя.
— Ог.
Матыстчис профессор Валентин Антонович.
Сійӧ шляпасӧ кутіс киас, кыдз и пыр, пелька да зэв лӧсьыда пасьтасьӧма, быттьӧ мододчис лекция вылӧ, сӧмын му рӧма кучикыс да няръялӧм видзӧдласыс висьталісны узьтӧм войяс йылысь.
— Ме аддза военнӧй шинельяса ассьым велӧдчысьясӧс.
Другъяс, со и торъялам.
Валентин Антонович босьтіс кыкнан кинас налысь кияссӧ, тӧждысьӧмӧн на чужӧмъясӧ видзӧдӧмон.
- Ёртъяс!
Мый вӧчсьӧ мирыскӧд?
Мый лоӧ мирыскӧд?
Мый вӧчны?
Ӧти петантуй: ичӧтсянь ыджыдӧдз - станыслы босьтны ружье.
А ме ог куж лыйсьыны, и абу том, и ме... падми.
Митя восьтіс полевӧй сумкасӧ да петкӧдліс «Севастопольскӧй рассказъяс», нюжӧдіс Валентин Антоновичлы:
Валентин Антонович листалыштіс Миятлысь небӧгсӧ:
- А таво ме думайті вӧчны семинар.
— Ме найӧс сьӧрысь босьта, - шуис Митя.
— Босьтӧй!
Ті аскӧдныд уна нуанныд — идеяяс, мӧвпъяс, чувствояс!
Миян врагъяс весиг оз представляйтны, кутшӧма ми вооружитчӧмаӧсь!
Миянӧс оз позь вермыны.
Бара уси бомба.
Матын.
Дыр кыліс мургӧм.
Валентин Антонович бергӧдіс Митялы небӧгсӧ, лэдзис плеш вылас шляпасӧ:
- Прощайтлӧй, Агапов.
Бӧр воӧй.
Ті бергӧдчанныд, Анапов.
Ті менам велӧдчысь, ме тіянӧс виччыся.
Ті бергӧдчанныд.
Аддзысьлытӧдз, Агапов!..
- Коньӧр Валентин Антонович, - ышловзис Маша, кор профессор муніс.
- Ставныслы сьӧкыд, - зумыша вочавидзис Митя да тэрмасьӧмӧн шуис:
— Козьнав меным карточкатӧ на память...
Кӧть кутшӧмӧс.
Ӧткодь.
Машалӧн сьӧрсьыс вӧлі студенческӧй билетыс.
Перочиннӧй пуртӧн Митя перйис сэтысь фотографиясӧ.
— Тэ тані гажа...
Маша, миянӧс мӧдӧдӧны Мӧскуаысь, ме ог тӧд ассьым адресӧс.
Кытчӧ тэныд гижны?
— Свердловскӧ.
Сӧмын регыдджык.
Тэ регыд гижан?
— Да.
Тӧдан, ме гижа талун.
... И вот Маша оз получит письмӧсӧ.
2 ГЛАВА
Эшелон сувтлывтӧг мунӧ разъездъяс да станцияяс дінті.
Вӧр, лыаа насыпь, оврагъяс да дзик горизонтӧдзыс вундӧм, тыртӧм муяс.
Маша видзӧдӧ ӧшиньӧ.
Быттьӧкӧ коли ӧтнас аслас рӧдинаыскӧд, син-син воча.
Ичӧтик грезд.
Зэръясӧн кырӧдӧм туй пӧлӧн, гӧрд лапаяс вылас катласигтыр, видзчысьӧмӧн тапиктӧны дзодзӧгъяс; сикт помас гумла, восьса воротаӧдыс тӧлыс петкӧдӧ кыд буссӧ: вартӧны.
Но вот колины бӧрӧ гумла, и дзодзӧгъяс, и бужӧд весьтӧ ӧшӧдчӧм керка.
Железнодорожнӧй насыпь пӧлӧн быдмӧма пемыд коз вӧр.
Бара грезд.
Бокынджык кык судтаа из керка — школа.
Гӧрд галстука нывка котӧрӧн петіс кильчӧ вылас, синнас колльӧдіс поездӧс, дыр ӧвтіс кинас...
— Мый йылысь тэ думайтан, Маша?
— Сідз, мамочка...
Челядьдырӧй дум вылӧ уси.
Ыджыд праздникъяс дырйи волывліс Аркадий Фролович.
Прихожӧйын сійӧ пӧрччысьліс, лӧсьӧдліс галстуксӧ да рӧмпӧштан водзын сынавліс чорыд щӧтка кодь юрсисӧ.
Сэтшӧм жӧ зіля сынавліс сійӧ синкымъяссӧ да сук, пушыд уссӧ.
Маша зэв ыджыд вниманиеӧн следитіс тайӧ церемония бӧрсяыс.
Аркадий Фролович видзӧдіс асьсӧ рӧмпӧштан пыр ироническӧй нюмӧн.
— Но кыдз? — юавлывліс сійӧ.
Машалы став тӧдса йӧз пиысь Аркадий Фролович вӧлі медся чуймӧдана мортӧн.
Тайӧ сійӧ «нетшыштіс смерть гыжъясысь Машалысь батьсӧ», кыдзи шулывліс Ирина Федотовна.
Сы йылысь, кыдзи 1918-ӧд воын бой бӧрын Аркадий Фролович быдса вой корсьӧма ассьыс другсӧ Кирилл Строговӧс, кодӧс ставыс лыддисны погибнитӧмаӧн, да аддзӧма сійӧс бомба усьӧмысь артмӧм воронкаысь, а сэсся кыскӧма ас вылас санитарнӧй пунктӧдз, — тайӧ историясӧ Маша унаысь кывліс мамсяньыс.
Сылы дум вылас усьлывлі историяыс, кор Аркадий Фролович волывліс на ордӧ.
Чотыштігтыр да бедь вылас мыджсьӧмӧн Кирилл Петрович петавліс передньӧйӧ встретитны гӧсьтӧс, найӧ тапкӧдісны мӧда-мӧдсӧ пельпоманыс.
Сійӧ лунъясас, кор волывліс Аркадий Фролович, Ирина Федотовна сэсся некодӧс эз корлывлы.
Аркадий Фролович вӧлі ӧтдортчысь морт.
Сійӧ водзвыв висьтавліс телефон пыр:
— Вола сьӧлӧмӧс кокньӧдыштны, сӧмын оз кӧ лоны некутшӧм тіян дамаяс да мукӧд джентльменъяс.
Сійӧ волывліс эз частӧ, ӧтчыд кык-куим тӧлысьнас, но пукавліс пӧшти быдса лун, войшӧра-войӧдзыс.
Некымын шахматнӧй партия бӧрын, пирожокъяса, жаритӧм дзодзӧга да кутшӧмкӧ соуса праздничнӧй ӧбед бӧрын, коді вӧлі Ирина Федотовналӧн ӧчереднӧй изобретениеӧн, унджыкысьсӧ неудачнӧйӧн, мый вылӧ, дерт, некод эз индывлы, Аркадий Фролович восьтыліс пианинолысь вевтсӧ.
Стул бӧр вылас лэдзчысьӧмӧн сійӧ ворсіс мыйкӧ кузьӧс, клавишаясас чорыда кучкалӧмӧн, и Машалы кажитчис: усялӧны сьӧкыд изъяс, и вӧлі зэв жаль, мый найӧ торъялӧны кыртасьыс да лэбӧны увлань.
Ирина Федотовна мукӧддырйи шулывліс:
— Мыйла ті доктор, а абу музыкант?
Аркадий Фролович чеччывліс пианино сайысь да, вина кисьтыштӧм бӧрын да рюмкасӧ югыд вылас видзӧдігмоз, юавліс:
— А? Мый?
— Тэ он-ӧ вывті злоупотребляйт тайӧн... — Кирилл Петрович юрнас довкнитӧмӧн индыліс вина вылӧ, — ... да тайӧн?
Калляныс Аркадий Фроловичлӧн пӧшти дугдывтӧг тшыналіс.
— Вермас лоны.
Зэв вермас лоны.
Ирина Федотовна частӧ мунлывліс приятельница ордас да кольлывліс другъясӧс ӧтнаныссӧ, а Машалысь босьтліс кыв, мый сійӧ стӧч дас часын водас узьны.
Маша кайліс кучикӧн эжӧм нёль пельӧса креслӧӧ; сы йылысь вунӧдлісны.
Мыйӧн сӧмын кольлісны кыкӧн, бать да Аркадий Фролович заводитлісны помасьлытӧм сёрни небӧгъяс йылысь, театр йылысь, удж йылысь, а частӧджык йӧз йылысь и ещӧ частӧджык — асланыс томдыр йывсьыс.
Сёрниыс вермис кыссьыны часъясӧн.
Аркадий Фролович ньӧжйӧника ньылалігтыр юис вина, быдлаӧ киськаліс каллянсьыс пӧимсӧ, чепляліс то ӧти кузь ус пӧвсӧ, то мӧдсӧ да юавлывліс:
— А помнитан, Кирилл?..
Зэв ыджыд креслӧ пельӧсӧ пуксьӧмӧн Маша любопытствоӧн кывзіс висьтавлӧм сійӧ кад йывсьыс, кор папа, уска Аркадий Фролович да дядя Иван новлісны гимназическӧй мундирчикъяс.
Сэки вӧлі на ещӧ страшнӧй полокалӧ — вывті рыжӧй инспектор Златопольский, сэки кык нывка, Ириша да Поля Тихомироваяс, олісны пу керкаын кар помас, кӧні моститтӧм туйыс гожӧмбыд кежлӧ эжсьыліс, а тӧвнас кильчӧ дорӧ артмавлісны толаяс.
Кутшӧмкӧ очарование чувствуйтіс Маша сыын, мый сылы матыса да рӧднӧй йӧзыс ставныс — батьыс, мамыс, Аркадий Фролович, дядя Иван да тётя Поля Владимировкаысь — олісны орччӧн асланыс сьӧкыд том кадас.
Гожӧм кежлӧ Владимировка грездӧ волывлігӧн, кӧні тётя Поля нэмлысь нёльӧд юкӧнсӧ нин уджаліс велӧдысьӧн, Маша мукӧддырйиыс зілис син водзас сувтӧдны тётя Поляӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн серпасалісны сійӧс батьлӧн да Аркадий Фроловичлӧн казьтылӧмъясыс: тайӧ сійӧ, гимназисткаӧн на, гусьӧник лыддис революционнӧй небӧгъяс, тайӧ сійӧ отсаліс Иван Пастуховлы ссылкаас, сійӧ босьтчис, кор вӧлі пӧшти нывкаӧн на, неравнӧй тышӧ инспектор мундира жандармкӧд — Златопольскийкӧд.
Пепельница бокас скатерть вылас пӧимсӧ пыркӧдігмоз Аркадий Фролович бара юавлывліс:
— А помнитан, Кирилл?..
Революция, гражданскӧй война, сійӧ, мый Маша велӧдліс учебникъяс кузя да мый сылы вӧлі самӧй настоящӧй историяӧн, ловзьывліс батьлӧн, тётя Полялӧн, дядя Иванлӧн важдырся олӧманыс.
Ичӧтик Маша эз сы мында гӧгӧрво вежӧрнас, мыйта чувствуйтіс, кыдзи ставнас сылӧн олӧмыс определитчӧма тайӧ важдырся олӧмнас, сэтшӧм матысаӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі батьяслӧн томдырӧн, да ӧттшӧтш ылыссаӧн...
— Аркадий, мый нӧ ми тэкӧд вӧчам! — нывкаӧс креслӧысь аддзӧм мысти друг кватитчывліс бать.
— Узьны, голубушка, дзик пыр узьны! — шуӧ Аркадий Фролович сійӧ неумолимӧй докторскӧй тоннас, кутшӧмӧн сійӧ тшӧктывлӧ Машалы юны чери вый да восьтывны вой кежлӧ форточка.
И вот мӧда-мӧд вылас мыжапырысь видзӧдігмоз найӧ видыштӧны ёрта-ёртсӧ да кужтӧг, беспомощнӧя тэрмасьӧны водтӧдны Машаӧс Ирина Федотовна вотӧдз.
Батьыс отсалӧ сылы разявны кизьяссӧ, Аркадий Фролович ропкӧ, мый тайӧ семейнӧй керкаас некутшӧм порядок абу, а ачыс гусьӧник пыркӧдӧ скатерть вывсьыс киськассьӧм пӧимсӧ, но сӧмын ещӧ ёнджыка разӧдӧ сійӧс да яндысьӧмӧн и мыйлакӧ кок чунь йылас вешйӧ пызан дорысь жыр мӧдар помас.
— Вот висьтала мамалы, сюрас тіянлы! — тешитчӧ сы вылын Маша и решитӧ ас кежсьыс нинӧм вылӧ не унмовсьны.
Муртса пӧдлыштӧм ӧдзӧс сайсянь гусьӧник кылӧ: «Помнитан?..», и унмыс качайтӧ да нуӧ Машаӧс.
А поездыс мунӧ.
И ӧшинь сайын ӧта-мӧд вежмӧн пыр вуджрасьӧны грездъяс, кустъяс, арся му да вӧр.
«Аркадий Фролович!
Вот коді вермас отсавны!»
Сійӧ тэрыба нетшыштіс тетрадьсьыс лист:
«Аркадий Фролович!
Ми сӧмын на янсӧдчим, и вот ме тіянлы гижа.
Ті папалӧн ёрт.
Отсалӧй меным, муса Аркадий Фролович!
Колӧ корсьны Митя Агаповӧс.
Ме сеті сылы неправильнӧй адрес.
Сійӧ тӧрыт муніс Мӧскуаысь.
Сылӧн патераыс Сретенка вылын.
Сэсся ме нинӧм ог тӧд.
Аркадий Фролович, запомнитӧй: Митя Агапов, мӧд курсса студент, ӧні — военнӧй школаса курсант; кӧні сійӧ ӧні — ог тӧд.
Корсьӧй сійӧс!»
3 ГЛАВА
Рытъявылыс эшелон сувтіс.
Полустанок.
Некымын кушмӧм пелысь пу.
Теплушка запаснӧй туйяс вылын.
Лым улысь тыдалӧны мулӧн сьӧд ёкмыльяс.
Маша петіс платформа вылӧ да, почтовӧй ящикӧ Аркадий Фроловичлы письмӧ лэдзӧм мысти, мукӧдъяскӧд тшӧтш котӧртіс нуан вала.
Кипятильник дорын артмӧма ӧчередь.
Пуан ва босьтігкості шондіыс лэччис.
Рытыввылын кутіс ыпъявны векни гӧрд визь.
Енэжыс вежӧдіс саридз моз.
Маша нуис чайниксӧ вагонас.
Кажитчӧ, эшелоныс сувтӧма дыр кежлӧ.
Маша бара петіс платформа вылӧ.
Кыаыс кусі.
Чурвидзисны вильӧдӧм пелысь пуяс.
Станционнӧй пристройкасянь юкмӧс дорӧ няйтӧдыс шлёпсьӧдіс колоши тшайпода нывбаба.
Чепнясӧ лэптігӧн дзуртыштіс жаравеч.
Полустанок дінӧ матыстчис встречнӧй поезд.
Вагонъясысь чеччышталісны боечьяс, кипятильник дорын пыр жӧ артмис выль ӧчередь.
Еджыд шальӧн гартчӧмӧн Маша сулаліс аслас вагон дінын.
Сы дінті котӧртіс боеч, видзӧдліс чужӧмас; котӧртіс некымын воськов водзӧ да бӧр бергӧдчис:
— Маша!
— Сергей, тэ?
Шинельнас сійӧ кажитчис верстьӧджыкӧн сійӧ нюмъялысь бур сьӧлӧма зонмысь, кодӧс Маша тодліс Владимировкаын.
Омӧльтчӧм чужӧм вылас кутӧмаӧсь тӧдчыны бандзибъясыс, руд синъясыслӧн сингуранъясыс лӧзӧдӧмаӧсь.
Сергей Бочаров, тётя Полялӧн ученик.
Кутшӧм частӧ гожӧмъясын Владимировкаӧ волывлігӧн сыкӧд да дядя Иванкӧд Маша ветлывліс вой улӧ чери кыйны либӧ лунтыр кежлӧ вӧрӧ!
...Рыжик чукӧр, коді дзебсьӧма козлӧн паськыд лапъяс улӧ; йир, код гӧгӧр быдмӧмаӧсь кувшинка дзоридзьяс; сылӧн джуджыд турунвижкодь ваас бордъяссӧ муртса вӧрӧдыштігтыр сувтӧма кузь, вӧсни сир; важ дубын горс — ур позлӧн колясъясыс; либӧ ытшкигӧн, кор жарысла косьмисны да потласисны вомдоръяс, овраг пыдӧсын гуся, сӧмын Сергейлы тӧдса зэв сӧстӧм, пырыс тыдалан югыд ключ.
Война первой лунъясас Сергейӧс мобилизуйтісны.
И друг Маша аддзис сійӧс татысь, тӧдтӧм полустанокысь, кытысянь Мӧскуаӧдз поездӧн мунӧм вылӧ колӧ сӧмын некымын час.
Муса Владимировна, шонді, тётя Поля садйын вишняяс и война заводитчӧм, кодӧс найӧ переживайтісны ӧтлаын, — ставыс сувтіс ӧні Маша водзӧ.
— Сергей!
Кытысянь тэ?
Кытчӧ?
Вот нин... — Шӧйӧвошӧм вӧснаыс сылы эз сюравны кывъясыс. — Ме Мӧскуаӧ...
Маша, но висьтавлы ӧдйӧджык, коді миян гортын?
Тэ ӧд гожӧмбыд сэні олін?
Кыдзи Пелагея Федотовна?
Миян кыдзи?
Полӧм вӧсна, мый эшелонъяс пиысь кодыскӧ вӧрзяс, найӧ сёрнитісны тэрмасьӧмӧн да мӧда-мӧдсӧ торкалігтыр.
— Идралісны-ӧ няньсӧ?
Кыдзи справляйтчӧ мам?
Кыдзи нин сэн челядьыс?
И Маша волнуйтчӧм вӧснаыс торксялӧмӧн висьталіс, мый нянь идралісны, а вӧрын таво арнас зэв уна тшак да ӧрешки, мый Сергейлӧн мамыс уджнас справляйтчӧ, а Настяӧс, Сергейлысь чойсӧ, примитісны комсомолӧ.
— Настенькаӧс?
Да кыдз нӧ?
Да сійӧ йӧй на! - горзіс Сергей: сэтшӧма шызьӧдісны сійӧс горт йывсьыс висьтавлӧмъясыс.
Рӧмыдас Сергейлы тӧдчис Маша пемыд синъяслӧн югъялӧмыс, муртса чукыртыштӧм синкымъясыслӧн тревожнӧй визьясыс.
Сьӧлӧмыс моросас сылӧн тіпкис майшасяна да гулыда.
— Сергей, шуӧны, немечьяс Мӧскуа дінӧ матыстчӧмаӧсь? — ньӧжйӧник шуис Маша.
— Кывлім! — сідз-тадз вочавидзис Сергей. — Мӧскуа вӧснаыд эн сомневайтчы.
— Маша, а тэ нӧ кытчӧ?
— Эвакуируйтчам.
Сідзи артмис.
Локті институтӧ, а меным шуӧны: кодӧс вӧлі колӧ, ставсӧ ыстісны, тэ велӧдчы.
Сэки жӧ папалӧн институтыс эвакуируйтчӧ.
Кытчӧ нӧ меным?
Ме накӧд.
— Но, и правильнӧ.
Мый нӧ, сідз став олӧмыслы и сувтны сы вӧсна, мый фашистъяс уськӧдчисны?
Маша, а мый Иван Никодимыч?
— Кыдз?
Эн кывлы?
Дядя Иван фронт вылын!..
Сергей!
Тётя Поля тэнад мунӧм бӧрын частӧ тэнӧ казьтывліс.
Сійӧ зэв... но, кыдзи эськӧ тэныд висьтавны... зэв уверен тэын.
Сергей гӧрдӧдіс.
— Эк, Маша, — шуис сійӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вынӧн, — меным эськӧ сӧмын воны сэтчӧ!
Ме ог пов.
Веськыда тэныд висьтала.
А ещӧ бур примета — тэнӧ паныдалі.
Эшелон свистоктӧг вӧрзис.
Маша чеччыштіс подножка вылас.
— Серёжа!
Прӧщай!
Поезд кутіс мунны ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, котӧртіс бӧръя вагон, кӧлесаяслӧн камгӧм ылӧджык, гортӧмджык.
Шог шӧйӧвошӧмӧн Сергей видзӧдіс сы бӧрся.
Минут сайын тані, сыкӧд орччӧн, сулаліс Маша.
И - абу.
Быттьӧ вӧтасис.
Зилькнитісны буферъяс, воинскӧй составлӧн вагонъяс дернитчисны.
Сергей уськӧдчис суӧдны теплушкасӧ.
Кодлӧнкӧ киясыс кутісны Сергейӧс, сійӧ пелькмӧдчис да чеччыштіс вагонӧ.
— Эк тэ, вояка! — кутісны серавны сы вылын. — Пуан ватортӧ и то эн вермы судзӧдны.
— Пуан ватӧгыс олыштам, — веськодя вочавидзис Сергей да пуксис пач дінӧ.
Биыс лӧз кывъясӧн нюліс пессӧ.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Сергей видзӧдіс би вылас.
Сійӧ думайтіс горт йывсьыс, Мӧскуа йылысь, сы йылысь, мый, гашкӧ, аски и бойӧ, а паметьыс мыйӧнкӧ югыдӧн оліс сы пытшкын, быдмис, и вот тыртіс нин сьӧлӧмсӧ ставнас.
Быттьӧкӧ пырис тшӧкыд раскӧ, кытчӧ весиг июньса жар луншӧрын муртса письтӧ шонділӧн югӧрыс да кӧні гожӧмбыд мусьыс кылӧ сісьмысь коръяс да васӧд дук, вештыштіс пу вожъяссӧ да аддзис еджыд, муртса на розъялыштысь ландыш.
Бур!
Эх, и бур олӧмыс!
И друг, быттьӧкӧ некытчӧ лӧсявтӧг, синкымсӧ зумыша чукыртӧмӧн, Сергей гораа шуис:
— Но мый нӧ, воюйтыштам!
— Тэ мый? — орччӧн пуксигмоз юаліс ёртыс.
— Воюйтыштам, шуа.
Поезд муніс Мӧскуалань.
4 ГЛАВА
Кажитчис, гӧраясыс матынӧсь: сулалӧ сӧмын мунны вывлань улича кузяыс, сэні найӧ пемыд подувнас мыджсьӧны головнӧй арыкӧ...
Маша кайис головнӧй арык дінӧ.
Ваыс ызгис да резсис, кучкасис изъяс бердӧ, а гӧраясыс друг вешйисны — тыдалӧ вӧлі, мый найӧ ылынӧсь.
Гӧра йывъясас дзирдаліс лым.
Вот некымын лун нин Маша ветлӧдліс тӧдтӧм кар кузя, коді вӧлі сад кодь.
Ставыс вӧлі тӧдтӧм да выль.
Колӧ вӧлі заводитны выль олӧм.
Строговъяс овмӧдчисны ичӧтик, важӧн нин эновтӧм керкаӧ.
Пӧлӧстчӧмаӧсь кильчӧ посъясыс, дзуртісны да вӧрисны кок улад джодж плакаясыс.
Пӧрысь тополь сулаліс керка дінас да нярмӧм коръяссӧ гылӧдіс черепичнӧй вевт вылас.
Кирилл Петрович асывъяснас мунлывліс институтӧ.
Гортас сійӧ волывліс войнас, сёйлывліс шыд, кодӧс некӧн вӧлі шонтыштны, да норасис, мый студентъяслы общежитиесӧ абу оборудуйтӧма, абу ва пузьӧдан кипятильник, столовӧйын кык часӧн лоӧ сулавны ӧчередьын, занятиеяс вылӧ оз тырмыны аудиторияяс.
— Но, узьӧй, — портфельсьыс учебнӧй планъяссӧ перйигмоз да, медым не мешайтны, газетӧн лампочкасӧ тупкигӧн шулывліс сійӧ.
А асывводзнас, мукӧддырйиыс чай пыдди кӧдзыд ва юӧм мысти, бара мунлывліс институтӧ.
Хозяйствоыс Ирина Федотовналӧн ладмис омӧля.
Сійӧ вайӧма гортсьыс салфеткаяс пызан вылӧ да вунӧдӧма кастрюляяс.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи и мый колӧ лӧсьӧдны, но век жӧ ӧшӧдіс ӧшиньӧ занавескаяс, радуйтчигтыр, мый оз ков тупкавны ӧшиньяс, да ӧкуратнӧя пукталіс пызан вылӧ Кирилл Петровичлысь небӧгъяссӧ.
Рытъяснас карын ӧзйисны бияс.
Бомбёжкаяс эз вӧвны.
Код тӧдас кытысь Ирина Федотовналы воис уверенность сыын, мый войнаыс помассяс благополучнӧя да регыд.
— Вот аддзылан, найӧс вӧтласны Мӧскуа дінсьыд.
Олыштам нин кыдзкӧ тайӧ кадсӧ, — шулывліс сійӧ Машалы.
Сійӧ лӧсьӧдліс ӧбед вылӧ тыква да ёна солалӧм да пуӧм кукуруза.
«Витаминнӧй» сёян вӧсна Маша пыр вӧлі тшыг.
Колӧ шуны, ньӧвъяс кодь веськыд уличаяса, кодъяс пӧлӧн векни визьясӧн котӧртісны арыкъяс, тӧдтӧм карын выль олӧмыс Машалӧн заводитчис эз зэв бура.
«Мый ме должен вӧчны?» — сё пӧв юавлывліс сійӧ ассьыс ӧти и сійӧ жӧ торсӧ.
Кутшӧм кӧть ылын фронт дінсянь эз вӧв тайӧ карыс, кӧть сы весьтын лӧня паськӧдчӧма лӧз енэжыс, кӧть вечность кодьыс равнодушнӧйӧсь сьӧкыд гӧраясыс, — война мырдысьӧн воис и татчӧ.
Сійӧ кыліс уна йӧза уличаясын, героизм да бедствиеяс йылысь стенъяс вывсянь горзысь плакатъясын, вокзалын, площадьяс вылын, керкаяслӧн восьса ӧшиньяссянь кылысь радио пыр передавайтан Информбюро сводкаяслӧн веськыда висьталӧмын.
Гӧгӧр, быдлаын — война!
Вокзалӧ воалісны эвакуируйтӧм заводъяс, эшелонъяс челядьӧн, раненӧйяс.
Кар уджаліс сосредоточеннӧя зэвтчӧмӧн.
Маша казяліс уджлысь напряжённостьсӧ быд туйвежысь, быд, весиг медся ылысса переулокысь, кытчӧ сылы лолі волывны первой лунъясӧ кар кузя шогпырысь шӧйтігӧн: тані госпиталь, сэні научнӧй институт, кодӧс вайӧмаӧсь Харьковысь, ленинградскӧй челядь керка, обороннӧй завод — «Пырны сӧмын пропускъяс серти».
Проходнӧяс пырӧм мысти Маша петкӧдліс чукрасьӧм переплёта да чорыд, дзуртысь листъяса ассьыс выль паспортсӧ.
«Ним, вич, ов: Строгова Мария Кирилловна.
Кор да кутшӧм местаын чужӧма: Мӧскуа, 1923 воӧ.
— Тіянлы кытчӧ?
— Кадръяс кузя отделӧ.
Но заводоуправление коридорын Машалӧн тӧдлытӧгыс сувтсис завкомлӧн восьса ӧдзӧс дінӧ.
Дзормыны нин заводитӧм тшӧкыд юрсиа зэв ыджыд тушаа морт сулаліс ӧдзӧсланьыс мышкӧн.
Маша ещӧ заводӧ-управлениеӧ пыригӧн на кыліс сылысь гора гӧлӧссӧ.
— Сё процент — войнаӧдзся норма.
Кыксё — вот нормаыс талунъя лун кежлӧ.
Куимсё — аски кежлӧ.
Тылса боечьяс, штурм вылӧ!
«Тылса боечьяс»?!
Кутшӧм бур, мый Маша локтіс татчӧ.
Решитӧма: сійӧ кольччӧ уджавны заводӧ.
Летучка помасис.
Дзор юрсиа зэв ыджыд морт бергӧдчис; сьӧд синкымъясыс, быттьӧ гӧна кык визь, куйлісны сылӧн ёсь руд синъяс весьтас.
— Кытысь?
Студентка?
Эвакуируйтӧм?
Кытчӧ ті кӧсъянныд?
Канцелярскӧй удж вылӧ?
— Цехӧ, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Маша.
— Мый ті кужанныд?
— Ме велала.
Тіянлы рабочӧйяс колӧны?
— Смыслыс абу.
Абу ра-ци-о-наль-нӧ.
(Тайӧ кывсӧ заводса директор шуис слогъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн.)
А тӧданныд, тайӧ паника вылӧ мунӧ.
Коймӧд курсса студентка помавтӧгыс эновтӧ велӧдчӧмсӧ.
Кӧнкӧ, стипендия получайтлінныд?
— Да.
Но ӧні... ме должен лоны сэні, кӧні коланаджык.
— А миянлы ӧмӧй оз ков думайтны аскиа лун йылысь?
Помалӧй курстӧ!
Збыльвылассӧ сійӧ висьталіс сійӧс жӧ, мый Маша кывліс Володька Петровыхсянь Мӧскуаын на.
Некымын лун мысти Маша муніс институтӧ.
Сэні сійӧс виччысисны неприятностьяс, кодъяс йылысь водзвыв тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Кор сійӧ воис татчӧс институтса канцелярияӧ да шуис, мый кӧсйӧ велӧдчыны водзӧ литературнӧй отделениеса роч секцияын, сылы резоннӧя вочавидзисны:
— Сетӧй заявление да пуктӧй сы дінӧ документъястӧ.
Маша шӧйӧвошис: сылӧн нинӧм вӧлі пуктыны заявление дінас.
Сійӧ петкӧдліс ассьыс студенческӧй билетсӧ.
Канцелярияса заведующӧй дзик синъяс бердӧдзыс матыстӧмӧн дыр видлаліс Машалысь билетсӧ да сэсся бӧр сетіс:
— Билетыд недействительнӧй: фотографиясӧ нетшыштӧма.
Маша шай-паймуніс.
Тайӧ ещӧ эз тырмыв!
Сійӧ виччысис ыджыд ӧчередь деканатӧ: институтӧ поступайтісны уна эвакуированнӧйяс, то ӧтилӧн, то мӧдлӧн мыйкӧ да оз ладмы.
Деканыс вӧлі мудзӧм, дӧзмӧм чужӧма.
Маша вылӧ муртса видзӧдлӧм бӧрын декан тэрмӧдліс сійӧс: тэрыбджыка висьталӧй!
Маша висьталіс эз зэв связнӧя, мый институт муніс, став документъясыс сэнӧсь.
Сійӧ эз лысьт казьтыштны нетшыштӧм карточкаа студенческӧй билет йывсьыс.
— Мый нӧ тіянлы колӧ? — юаліс декан.
— Колӧ, медым ті зачислитінныд менӧ коймӧд курсӧ.
Декан топӧдліс пельпомъяссӧ:
— Тайӧ позьтӧмтор.
Тіянӧс — коймӧдӧ, кодкӧ ещӧ кӧсъяс нёльӧдӧ.
Судзӧдӧй документъястӧ.
— Следующӧй! — горӧдіс сійӧ ӧдзӧсланьыс.
И друг, кор институтыс сылӧн лекцияясӧн, семинаръясӧн, экзаменационнӧй сессияясӧн, сылӧн читальнӧй залъясӧн да диспутъясӧн Машалы лои воштӧма, сійӧ почувствуйтіс упрямӧй кӧсйӧм велӧдчыны.
Маша решитіс ещӧ ӧтчыд пыравны факультетса комсомольскӧй комитетӧ.
Сэні вӧлі уна йӧз, Маша пуксис стул дорыш вылӧ да кутіс видзӧдны комитетса секретарь Дильда Тажибаеваӧс — сылысь югъялысь сьӧд кӧсаяссӧ да кузьмӧс синъяса да паськыд бандзиба мугов-виж чужӧмсӧ.
«Мича али мисьтӧм?»
Дильда терпитны вермытӧг мый йылысь кӧ сёрнитіс, скӧрмӧмысла кучкис пызанас аслас ичӧтик крепыд кулакнас.
«Мисьтӧм, — решитіс Маша. — И скӧр».
Дильда аддзис Машаӧс да, сійӧс тӧдӧм мысти, меліпырысь ӧвтыштіс кинас.
«Тыдалӧ, муса!» — рад лои Маша.
— Но, кыдзи тэнад делӧясыд? — юаліс Дильда.
— Век на сідз.
Менӧ кӧ эськӧ факультетскӧй организацияас учёт вылӧ кӧть босьтісны...
— Шуӧма — оз позь, — вочавидзис Дильда. — Мед зачислитасны первой.
Идея!
Тіян профессорыд воӧма Мӧскуаысь.
Ӧні коймӧд рочын кутас лыддьыны.
Сёрнитлы сыкӧд.
Маша котӧртіс корсьны коймӧд роч.
Студентъяс ызӧбӧн пырисны аудиторияӧ.
Тайӧ вӧлі нывъяслӧн шума чукӧр.
Маша вылӧ некод эз обратит внимание — тыдалӧ, велалӧмаӧсь выльяс дінас.
Неыджыд тушаа мичаник ныв, кодлӧн кымӧс вылас ӧшӧдчӧма еджыдіник юрсиыслӧн чёлка, гораа шуаліс:
— Ёртъяс!
Сійӧ Мӧскуаын известнӧй профессор.
Вайӧй встреча вӧчам.
Пыр жӧ ставныс кутісны клопайтны: профессор пырис аудиторияӧ.
Тайӧ вӧлі Валентин Антонович.
Сійӧ кутіс киас шляпа, кыдз сэки, бомбоубежищеын.
Приветствиеяс вылӧ вочакыв пыдди сійӧ яндысьыштӧмӧн довкнитіс юрнас да, синнас корсьӧм мысти, кытчӧ эськӧ воштыны шляпасӧ, пуктіс сійӧс ас дінас пызан вылӧ.
— Дона ёртъяс!
Ме шогпырысь муні Мӧскуаысь.
Сэні комын во ӧти и сійӧ жӧ пызан сайын ме велалі уджавны ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ.
Музейын колины лыддьыны помавтӧм рукописьяс...
Фашистъяс кӧсйисны сотны Хамовникиысь Толстойлысь керкасӧ.
Взрывнӧй волнаӧн уськӧдӧма Ломоносовлысь памятник — университет дінысь да Тимирязевлысь — Никитскӧй воротаяс дінысь...
Варваръяслӧн культуралы паныд поход, — шуис сійӧ да, кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн, прӧйдитіс аудиторияӧд. — Колӧ шуны, кор ме локті татчӧ да аддзи лыа, некымын лун син водзысь сӧмын лыа, а сэсся тіянлысь тайӧ торжественнӧй гӧраястӧ...
Найӧ зэв величественнӧйӧсь, колӧ шуны.
Видзӧдан на вылӧ да ещӧ ёнджыка гажыд бырӧ рудзӧг муысь.
Но вот локті ме институтӧ.
Ме сьӧлӧмсянь рад аддзысьны тіянкӧд, менам радейтана кывзысьысьяс.
Ме бара гортын.
Лермонтов коркӧ шулӧма: «Менам гортӧй быдлаын, кӧні эм небеснӧй сводыс, кӧні кылӧны сьыланкывъяслӧн шыяс».
А ми шуам тадз: кӧні уважайтӧны мортӧс, удж да культура, кӧні быдӧн чувствуйтӧ да думайтӧ сідз жӧ, кыдзи и тэ, сэні миян гортным.
Сідзкӧ, ме гортын и босьтча удж бердӧ. — Сійӧ кызӧктыштіс да заводитіс сёрнитны спокойнӧйджыка да веськодя:
— Дас ӧкмысӧд нэмса роч культуралӧн развитиеын...
Студентъяс копыртчисны тетрадьяс весьтаныс.
Абу сэтшӧм студент, коді эз гиж эськӧ курсыслысь медводдза лекциясӧ.
Но ӧткымынӧн на пиысь регыд пуктісны карандашъяснысӧ, сы вӧсна мый эз удитны гижнысӧ, да чуймӧмӧн да интересӧн видзӧдісны профессор вылӧ, коді сэтшӧм непринуждённостьӧн висьтавліс XIX нэм заводитчан кадся литературнӧй олӧмлӧн лоӧмторъяс йылысь, быттьӧкӧ ачыс найӧс аддзылӧма.
Лекция помасис.
Ичӧтик студенткаыс, кодлӧн векньыдик кымӧс вылас ӧшйӧма еджыд чёлка, матыстчис профессор дінӧ да шуис:
— Ме Киевысь.
— Да? — вежливӧй джынвыйӧ юалӧмӧн вочавидзис Валентин Антонович.
Сэк сійӧ казяліс Машаӧс.
— Локтӧй татчӧ!
Локтӧй! — корис сійӧ. — Менам муса землячка! — Машаӧс киӧдыс кутігмоз тэрыба шуис сійӧ. — И ті танӧсь!
Став свет пасьта шыблаліс йӧзсӧ.
— Валентин Антонович, — юаліс Маша, — ті дзик на неважӧн Мӧскуасьыд?
Кыдзи сійӧ?
— Сулалӧ.
Ён морозъяс, челядь пӧшти оз тыдавны, кадысь кадӧ усялӧны бомбаяс, и быдлаын войска, войска!
Сійӧ помӧдз сулалас!
Ылысянь сійӧс радейтан челядь шогӧн, коді воштіс мамсӧ....
— Тіянлы эз вӧв сьӧкыд первой лекцияыс?
— Неуна сьӧкыд, — висьтасис Маша, да сылы дум вылас уси, мый сійӧс оз принимайтны институтӧ и сылы оз удайтчы кывзыны Валентин Антоновичлысь.
Сійӧ висьталіс аслас неудачаяс йылысь.
— Ах, тайӧ документъясыс! — сералігтыр да дӧзмӧмӧн шуис профессор. — Ме тожӧ найӧс век воштавлі и олігчӧж терпиті быдсяма лёкторъяссӧ.
Мунамӧй декан дінӧ...
Колӧ тіянӧс мездыны!
5 ГЛАВА
Строговаӧс зачислитісны коймӧд курсӧ условнӧ, документъясыс вотӧдз, босьтісны сылысь обязательство сдайтны тӧлысся срок чӧжӧн экзамен старославянскӧй кыв кузя, коді Мӧскуаын коли сдайттӧм.
И вот Маша бара студентка!
Первой жӧ луннас лекция бӧрын сійӧ муніс читальняӧ, медым гӧтӧвитчыны экзамен кежлӧ.
Сійӧ восьтіс учебниксӧ.
Турунвиж абажурыс койис пызан вылӧ небыдик югӧр.
Бумагалӧн омӧлика кышакылӧм вӧсна быттьӧкӧ тӧдчӧджык чӧв-лӧньыс.
Помнитӧ-ӧ Митя читальнӧй залъяслысь чӧв-лӧньсӧ, турунвиж абажуръяссӧ да сійӧ аслыспӧлӧс югӧрсӧ пызанъяс весьтысь, кӧні куйлӧны небӧгъяс?
«Митя, Митя! — думыштіс Маша. — Ме век гажтӧмтча тэысь».
Сійӧ кипыдӧснас тупкис синъяссӧ.
Мыйӧн сӧмын Машалы дум вылас уси Митяыс, кольӧм кадыс бара сувтіс сы водзӧ.
Коді эськӧ эскис, мый ставыс тайӧ сэтшӧм регыд лоӧ кольӧмторйӧн!
...Переводнӧй экзаменъяс бӧрын институтын вӧчлывлісны традиционнӧй тувсовъя бал.
Маша пырис залас стӧч вит минутӧн сёрӧнджык сёрнитчӧм кад сертиыс.
Медым сёрмыны тайӧ вит минутсӧ, Маша сулаліс вестибюльын дырджык сыысь, мыйта вӧлі колӧ.
Ӧшиньясӧд да ӧдзӧсӧд пӧльтіс ыркыд тӧв.
Маша йӧжгылясис кӧдзыдсьыс дженьыд соска восьса морӧса платьӧӧн.
Фойесьыс кылісны музыка шыяс, шум; кӧнкӧ сьылісны.
И друг сылы жаль лои Митяыс сы вӧсна, мый сійӧ виччысьӧ, и Маша котӧртіс.
Митя ӧтнас сулаліс ӧшинь дорын, сэтшӧм беспомощнӧй тайӧ гаж да шум пытшкас — сійӧ эз зэв куж гажӧдчыны, весиг эз куж йӧктыны.
Вермас лоны, мый тайӧ вит минутнас сійӧ думыштіс, мый сійӧ шудтӧм.
Стен пӧлӧн, танцуйтысьяс дінті, Маша писькӧдчӧ вӧлі Митя дінӧ, но мунігас Борис Румянцев кутіс сійӧс.
Сійӧ потшис Машалы туйсӧ да нюжӧдіс лиловӧй сиреньлысь ичӧтик лап, ньӧти сомневайтчытӧг, мый тайӧ Машалы воас сьӧлӧм вылас.
— Специальнӧ тэныд, — лапсӧ Машалы юрсиас сутшкигмоз шуис Румянцев.
Сійӧ вӧлі зэв доволен аснас, тайӧ том мортыс.
— Ах, дзик нинӧмла! — вочавидзис Маша да эз на и удит казявнысӧ — Румянцев новлӧдліс нин сійӧс вальсын. — Кывзы, лэдз вай менӧ! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь.
— А ог кӧ лэдз?
Бергӧдчӧм мысти Маша аддзис Митялысь видзӧдлассӧ да повзис — сэтшӧма чуймӧмӧн видзӧдіс Митя сы вылӧ.
Медбӧрын Маша матыстчис сы дінӧ.
— Йӧкты!
Мый нӧ тэ, йӧкты! — шуаліс Митя. — Гажа!
Збыль ӧд?
Но ачыс сійӧ эз кажитчы зэв гажаӧн.
Маша перйис сиреньсӧ юрсисьыс да шыбитіс ӧшиньӧд.
Митя тэрыба видзӧдліс сы вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны — эз шу, нюжӧдіс кисӧ, медым босьтны сы платтьӧ вылысь серпантин тор, но Маша пельпомӧ инмӧдчывтӧг бӧр лэдзис кисӧ да друг гӧрдӧдіс.
Маша яндысьыштіс.
Тайӧ вӧлі институтын налӧн медбӧръя бал...
«Мый нӧ ме вӧча! — повзьӧмпырысь думыштіс Маша. — Мый бурыс важсӧ дугдывтӧг казьтылӧмсьыс?»
Учебникыс коли восьтывтӧм, и ни ӧти кыв на эз вӧв гижӧма кыз общӧй тетрадьӧ, кытчӧ асывнас гырысь почеркӧн Маша гижис заголовок: «Важ славянскӧй кыв кузя конспект».
А курсын сэккості занятиеяс мунісны тыр ӧдӧн.
Ася Хроменко, еджыд юрсиа, сьӧд визьяс кодь синкымъяса ичӧтик киевлянка, гижсис Толстой кузя семинар вылӧ.
Сійӧ решитіс уджавны тайӧ семинарас не сы вӧсна, мый Толстойӧс изучайтны сылы вӧлі важнӧджык либӧ интереснӧджык Пушкинӧс дорысь, а сы вӧсна, мый сійӧн руководитіс Валентин Антонович.
А пушкинскӧй семинарсӧ нуӧдіс татчӧс доцент.
— Валентин Антонович — известнӧй профессор.
Профессоръяс век поддерживайтӧны студентъясӧс, кодъяс на ордын уджалӧны.
— Мыйла тэныд колӧ, медым сійӧ поддерживайтіс? — юаліс Маша.
— Гашкӧ, ме кӧсъя пырны аспирантураӧ.
— А Валентин Антоновичыс нӧ мыйла сэтчӧ колӧ?
Ася сераліс:
— Тэ прӧстӧ чудачка!
А тэ бура тӧдса Валентин Антоновичыскӧд ?
Машалӧн эз тырмы мужествоыс шуны «абу».
Валентин Антонович вӧлі кажитчӧ курсыслы.
Кажитчис сылӧн нималӧмыс и сэтшӧмтор, мый сійӧ вӧлі прӧстӧй, ичӧтика вунӧдчывлысь да бур и окотапырысь шутитіс студентъяскӧд.
Торъя нин кажитчис студентъяслы, мый ыджыд человеческӧй чувствояслысь да идеяяслысь сійӧ мирсӧ, коді лоӧ искусстволӧн содержаниеӧн, сійӧ гӧгӧрволіс паськыда да интереснӧя.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый именнӧ тайӧ мирас заключайтчис сылӧн настоящӧй олӧмыс.
Валентин Антонович лекцияяс вылын Ася пуксьывліс первой радъясӧ.
Маша, мӧдарӧ, пуксьывліс кытчӧкӧ ылӧджык.
Мыйӧн сӧмын помасьліс лекция, сійӧ тэрмасьліс мунны аудиториясьыс.
Маша лыддявліс Валентин Антоновичлысь небӧгъяс, сійӧ увлекайтчыліс наӧн, но Асялӧн сёрниясыс сы йылысь, кутшӧм полезнӧ да важнӧ водзӧ кежлӧ шедӧдны нималана профессорлысь отсӧг, да завидьпырысь шулывлӧм, мый Строговалӧн эм сійӧ отсӧгыс, скӧрмӧдлісны Машаӧс, вайӧдлісны пӧшти отчаяниеӧдз.
— Сійӧ менӧ ньӧти оз тӧд, — висьтасис медбӧрти Маша.
Ася лукавӧя серавліс:
— А коді тэныд отсаліс документъястӧгыд институтас пырны?
— Да ӧд сійӧ сӧмын подтвердитіс, мый ме збыльысь велӧдчылі мӧскуаса вузын.
А сэсся и документъясӧс ыстісны.
— Ага, подтвердитіс?
А шуан, мый оз тӧд!
Маша зілис не паныдасьлывлыны Валентин Антоновичкӧд.
Мукӧддырйи, синъяснас Машаӧс мукӧд пӧвстысь корсьӧм мысти, профессор юавлывліс:
— Кӧні нӧ менам землячкаӧй?
— Строгова лун и вой велӧдчӧ, — тэрмасьліс сюйсьыны сёрниас Ася. — Сійӧ зэв зіль.
— Зільлун — добродетельяс пиысь ӧти, — нюмъёвтіс профессор.
Ася гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ тадз: кодлӧн оз тырмы талантъясыс, лоӧ зільны.
Сійӧ колльӧдлывліс Валентин Антоновичӧс профессорскӧйӧдз, сылӧн век вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧма сёрнитантор.
А Маша мунлывліс читальняӧ да, ас водзас небӧг стопа пуктӧм мысти, дыр лыддьывліс найӧс.
Войтыр олӧм костын да искусство олӧм костын йитӧдыс Воссис Маша водзын пыр тӧдчанаджыка да яснӧйджыка.
Тадз Маша воис Маяковскийӧдз.
Дерт, сійӧ лыддьыліс Маяковскийлысь и водзджык, десятилеткаын.
И сэки тайӧ строкаясыс сылы вӧліны тӧдсаӧсь, но настоящӧясӧ найӧ кутісны кывны сылы сӧмын ӧні.
И сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый истиннӧй искусствоыс век войтыркӧд.
Таын сійӧс убеждайтісны и небӧгъяс, код весьтын Маша вунӧдліс тшыглун йылысь.
Убеждайтісны и профессор Валентин Антоновичлӧн лекцияяс.
Декабрын радио вайис юӧр: заводитчис фашистъясӧс Мӧскуа дінын разгромитӧм.
Маша котӧртіс институтса коридорӧд, дась шыбитчыны морӧсас быд паныдасьысьлы.
- Москвой улын немечьясос виӧны!
Ті кылінныд?
Миян вӧтлӧны фашистъясӧс!
Друг сійӧ аддзис Валентин Антоновичӧ.
Сійӧ локтіс паныд, кельыд, кизявтӧм пальтоа.
— Валентин Антонович! - горӧдіс Маша и шлюпнитіс.
Профессор видзӧдліс Маша вылӧ быттьӧкӧ кысянькӧ ылысянь и весиг эз сразу тӧд.
— Шудаӧсь?
Заводитчис.
Уськӧдӧй тӧд выланыд Пушкинӧс.
«Коддзӧдӧ найӧс славяналӧн вир, но сьӧкыд на лоӧ пӧкмелляыс налы».
6 ГЛАВА
Гажтӧма тіраліс дзузганлӧн би, тшыныс сьӧд визьӧн кайис вывлань.
Биыс вӧрис.
Пельӧсъясын катласисны сьӧд вуджӧръяс.
Ирина Федотовна пукаліс чышъянӧн гартчӧмӧн коптилка дорын.
Сійӧ эз лыддьысь и весиг эз вурсьы, а прӧстӧ видзӧдіс, кыдзи кайӧ вывлань тшыныслӧн вӧсньыдик визьыс.
Асывнас Маша тэрмасьӧмӧн вайлывліс мамыслы ведра ва да котӧртліс институтӧ.
Мунлывліс Кирилл Петрович.
Ирина Федотовна кольліс ӧтнас.
«Мый талун вермас лоны?
Нинӧм.
Гашкӧ, ваясны письмӧ?»
Мукӧддырйиыс збыльысь вайлісны письмӧяс.
Поля чойыс гижис Владимировкасянь, мый сиктын уна воӧм челядь, кодъясӧс эвакуируйтӧма разнӧй каръясысь, школаын уджыс содіс, а колхозын ещӧ нин ёна.
Председательнас бӧрйӧмаӧсь Бочарова Дуняӧс.
«Важӧн-ӧ Дуня пукаліс ме ордын парта сайын, лӧз синъяса, еджгов юрсиа нывка, медтэрыба решайтліс задачкаяс! — гижис Поля.
Ӧні ми сыкӧд ӧтлаын сьӧкыдджык задачкаяс решайтам.
Тулысыс ылын на, а воас...
Мужикъяс сиктын пӧшти эз кольны, вот ми сыкӧд, кык баба, и думайтам.
Эз этша экзамен вӧвлы менам олӧмын, а татшӧмыс ещӧ эз на вӧв».
«Поля, Поля! — шога нюмъялігтыр думайтіс Ирина Федотовна. — Тэтӧ выдержитан и тайӧ экзаменсӧ, а кодкӧ кӧ нин баба, сійӧ, тыдалӧ, ме».
Иван Никодимович гижлывліс фронт вывсянь.
Став другъяс олісны суровӧй, делӧвӧй олӧмӧн.
Ирина Федотовналысь вижӧдӧм чужӧмсӧ аддзигӧн Кирилл Петрович лолывліс зумыш:
— Ветлы врач дінӧ.
Тэныд колӧ лечитчыны.
Ни сійӧ, ни Маша эз гӧгӧрвоны, мый Ирина Федотовналы оз лечитчыны ков, а колӧ лӧсьӧдны ассьыс олӧмсӧ сідзи, медым сыын вӧліны тӧдчанлун да смысл.
Ӧтчыд вайисны Машалы письмӧ.
Ирина Федотовна лыддис письмӧ гижысьыслысь адрессӧ — полевӧй почта.
Сійӧ некымынысь босьтліс киас конвертсӧ, уна пӧв лыддис адрессӧ да лунтыр казьтыліс ылыс ичӧтик кар да ассьыс томдырся кадсӧ веж палисад сайын, кӧні тулыснас розъялісны вишняяс.
Письмоносеч дергайтліс калиткадорса кӧлӧкӧльчиксӧ.
Чирӧм гӧлӧсӧн шыасьліс пӧрысь пон Каштан.
Ириша котӧртлывліс сад вомӧн да калитка дорын косявлывліс конвертсӧ: «Действующӧй армия.
Кирилл Строгов».
Ӧні Маша...
Ирина Федотовна лӧсьӧдіс ужин.
Сійӧ виччысис Машаӧс, кӧсйис весиг ветлыны сы дінӧ читальняӧ.
— Письмӧ!
Фронтсянь, — радлігтыр юӧртіс сійӧ, муртса на Маша воис.
Маша пӧрччис пальтосӧ да тэрыба матыстчис пызан дорӧ.
Ирина Федотовна некымын минут сулалыштіс ӧдзӧс сайын.
«Ӧні позьӧ», — ӧдзӧссӧ ньӧжйӧник восьтігмоз решитіс сійӧ.
Чужӧмбансӧ кинас пыкӧмӧн Маша пукаліс пызан дорын да думыштчӧмӧн видлаліс косявтӧм конвертсӧ.
— Письмӧыс абу сійӧ? — жугыльмис Ирина Федотовна.
Маша довкнитіс юрнас, быттьӧкӧ пыркнитіс думыштчӧмсӧ, да косяліс конвертсӧ.
«Здравствуй, Маша!
Тайӧ письмӧсӧ фронт вывсянь гижӧ тэнад другыд Сергей Бочаров.
Мыйта томйӧз усины миянлысь дона Мӧскуа юркарнымӧс дорйигӧн, а ме коли дзоньвидза, и пуля менӧ эз вӧрзьӧд.
Вермис сулавны Мӧскуа и век кутас сулавны.
Маша, ыстылӧны-ӧ тэныд юӧръяс Владимировка сиктсянь?
Пасибӧ Пелагея Федотовналы: сійӧ гижӧ меным став выльторъяс йылысь весиг рӧдняясысь частӧджык.
Менсьым мамӧс назначитӧмаӧсь колхозса председательӧн.
Пелагея Федотовна эскӧдӧ, мый делӧыс сылӧн мунас бура, да и ме аслам мамын ньӧти ог сомневайтчы — сійӧ батьтӧг миянӧс, нёльӧс, кок йылӧ сувтӧдіс и общественнӧй олӧмын мужичӧйлы оз сетчы.
Но, дерт, Пелагея Федотовна коркӧ отсыштлас, сытӧг оз ло.
Маша!
Помнитан-ӧ тэ миянлысь бӧръя аддзысьлӧмтӧ?
Тані эмӧсь бур да геройскӧй нывъяс, но накӧд менам отношениеяс формальнӧйӧсь.
Гиж, эн кӧ вунӧд менӧ.
Комсомольскӧй приветӧн Сергей Бочаров».
Маша видзчысьтӧг ышловзис — дзузган кусі.
— Кутшӧм тэ! — истӧг ӧзтігмоз дӧзмӧмӧн шуис Ирина Федотовна.
Письмӧ куйліс пызан вылын.
— Зэв меным шог.
Вай ме лыддя, мый гижӧны фронт вывсянь.
— Мый тэкӧд, мама? — чуймис Маша.
Ирина Федотовна лыддис письмӧсӧ, кисьтіс Машалы чай.
— Мый тэ вочавидзан?
— Гижа: «Муса Сергей, ме тожӧ эг вунӧд тэнӧ и Владимировкатӧ», — думыштчӧмӧн би вылӧ видзӧдігмоз шуаліс Маша. — Гижа, мый гордитча сыӧн да сылӧн мамӧн.
Ёна гордитча!
— Кыдзи тэ шуин? — кузьчышъянсӧ да блюдечкосӧ пидзӧс вылас лэдзӧм бӧрын выльысь юаліс Ирина Федотовна.
— Мый тэкӧд, мама?
— А тэ кӧ эськӧ... тэ кӧ, шуам, представит аслыд... — Ирина Федотовна мыйвынсьыс заводитіс ниртны кос блюдечкосӧ кузьчышъяннас, — тэ кӧ эськӧ думыштін гижны сылы аслад мам йывсьыд?
Интереснӧ, мый эськӧ тэ гижин?
Ах, енмой менам!
Ставныд ті занятӧсь асланыд делӧясӧн.
Верманныд ӧмӧй ті гӧгӧрвоны!
Маша видзӧдіс дзузганлӧн векньыдик би кыв вылӧ.
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа, мама.
Ме эг решитчы шунысӧ тэныд.
— Висьтав!
Тэ должен висьтавны.
Но да верман и не висьтавны.
Ме ачым тӧда.
— Мый тэ тӧдан?
— Ме тӧда сійӧс... — Ирина Федотовна чеччис да, кузьчышъяннас возбуждённӧя ӧвтчигтыр да аслас решительность вылӧ шензигтыр, веськыда висьталіс, мый йылысь думайтліс унаысь ас кежас, кор кольлі ӧтнас уль руа, мустӧм жырйӧ: — Ме тӧда сійӧс, мый, шуам, ме кӧ эськӧ уджалі, и менам вӧлі аслам делӧ, а эз сӧмын семья и эз сӧмын гортӧй, менӧ эськӧ, гашкӧ, ставӧн ёнджыка пыдди пуктісны.
Весиг тэ и весиг тэнад батьыд.
Гашкӧ, сёр нин заводитнысӧ...
Но висьтала тэныд: ме сэсся ог вермы тадзи овны.
Ӧшиньӧ таркӧдчисны.
Мамыслы вочавидзтӧг Маша уськӧдчис восьтыны батьыслы ӧдзӧссӧ.
— Папа, папа! — гажаа горӧдіс сійӧ. — Видзӧдлы миян муса, чудеснӧй мамочка вылӧ, коді заводитӧма бастуйтны да оз кӧсйы сэсся ӧбед кежлӧ пуны миянлы кукурузнӧй рок!
— Сідзкӧ, — вочавидзис Кирилл Петрович, — лӧсьӧдам трудӧвӧй повинность да кутам пуны ӧчередьӧн.
— Тэ век шутитан, Кирилл! — шуис Ирина Федотовна.
Кирилл Петрович пӧрччысис порог дорын.
Сійӧ сэтшӧм дыр ноксис, мый Ирина Федотовна ышловзьӧмӧн шуис:
- Но мый.
Кыдз эськӧ тэ он вочавидз, ме решиті.
Кирилл Петрович матыстчис пызанлань, кӧні, кыдз и пыр, сійӧс виччысис кукрузаысь кӧдзалӧм сёян, да пуксис улӧс вылӧ.
Тайӧ луннас сійӧ зэв ёна мудзис.
Юкаліс висьысь пидзӧсыс, весиг сёйнысӧ эбӧсыс эз вӧв.
Кӧсйыссис куньны син да овны ланьтӧмӧн.
- Тэ прав, Ириша.
Мездысьны  яндзим.
- Кылан, Маша!
Ме тӧді, кыдзи вочавидзас батьыд.
В этот вечер в домишке под дырявой кровлей на окраине города долго горела коптилка.
Ирина Федотовна и Маша сёр войӧдз сёрнитісны.
7 ГЛАВА
Коймӧд рочын старӧстаӧн вӧлі Юрий Усков.
Паськыд ныра да тэрыб руд синъяса тайӧ шурыд, гажа зонмыс вӧлі сэтшӧм ӧвсьытӧм характера, сійӧс сэтшӧма кыскис общественнӧй деятельностьӧ, мый институтын ни ӧти мероприятие либӧ событие эз кольлы сытӧг.
Юрийлы быдторйӧдз вӧлі мог.
Сійӧ институтын быдӧнӧс тӧдіс, и сійӧс быдӧн тӧдісны.
Сійӧ меститаліс эвакуированнӧй студентъясӧс общежитиеӧ, судзӧдаліс налы сёйӧм-юӧм вылӧ талонъяс либӧ кӧм вылӧ ордеръяс, сійӧ организуйтліс госпитальяс оборудуйтӧм кузя воскресникъяс либӧ институтын публичнӧй лекцияяс.
Сійӧ выполняйтіс деканат да курс костын посредниклысь сьӧкыд обязанностьяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг Усков ёна лыддьысис.
Юрыс сылӧн вӧлі тырӧма цитатаясӧн, сійӧ висьтавліс найӧс быд кыв вылын.
Став изречениеяссӧ, кодъяс кажитчисны сылы тӧдчанаӧн, Юрий гижаліс торъя тетрадьӧ да новлӧдліс сійӧс кыз портфельын.
Юрий Усков эз призывайтчы, сы вӧсна мый челядьдырйиыс на футболӧн ворсігӧн дойдӧма веськыд кисӧ, коді лоӧма дженьыдджык шуйгасьыс да эз вӧр пельпомӧдыс.
Зато шуйга киыс сылӧн пӧшти дугдывтӧг жестикулируйтіс.
Коймӧд курсса нывъяс шуисны Усковӧс Юрочкаӧн да гажаа дружитісны сыкӧд, но Машакӧд курсовӧй старӧсталӧн дружба эз артмы.
Маша вӧсна Юрий Усковлӧн чиніс довериеыс и Валентин Антонович дінӧ: профессор, Юрий Усков думайтӧм серти, конфликтас босьтіс неправильнӧй позиция.
Конфликтыс лои Толстой кузя семинар вылын дзик первой занятие вылас, кор студентъяслы юклісны уджъяс.
Усков висьталіс, мый сійӧ важӧн нин бӧрйис аслыс тема да джынвыйӧ обдумайтіс сійӧс, дась уджавны тайӧ тема вылас лун и вой да пӧшти вӧчис нин зэв интереснӧй да выль выводъяс.
Сійӧ сэтшӧм пӧся висьталіс аслас кӧсйӧм йылысь гижны доклад Толстойлӧн «Севастопольскӧй рассказъяс» йылысь, мый некод эз споруйт сыкӧд тайӧ тема вӧснаыс.
Друг, кор ставыс вӧлі чӧв олӧны, Строгова шуис, мый и сійӧ кӧсйӧ уджавны «Севастопольскӧй рассказъяс» вылын.
— Ме думайта, тіянлы оз имеит значение, бӧръянныд-ӧ ті сійӧ либӧ мӧд тема, — шуис сійӧ достоинствоӧн, — а меным зэв важнӧ босьтны именнӧ тайӧ темасӧ.
— Меным тожӧ важнӧ.
Гашкӧ, важнӧджык на тіян дорысь.
— Сідзкӧ гӧгӧрвоӧдӧй, — предложитіс курсса старӧста, ачыс водзвыв тӧдіс, мый Строгова оз вермы вайӧдны аслас правояс йылысь сэтшӧм тӧдчана доказательствояс, кыдзи сійӧ, Усков.
— Ме должен босьтны тайӧ темасӧ, — настойчивӧя мӧдысь шуис сійӧ.
— Мыйла? — юаліс Валентин Антонович.
Друг сылы дум вылас уси Мӧскуа, бомбоубежище, Митя Агапов, и кыдзи Митя перйис сумкасьыс небӧг — тайӧ вӧліны «Севастопольскӧй рассказъяс», — да кутшӧм тревожнӧйӧсь вӧліны сэки Машалӧн синъясыс.
— Кывзӧй, — шуткаӧн моз шыасис сійӧ Усков дінӧ, — тіянлы мукӧддырйи абу окота рыцарь моз уступитны нывлы стул либӧ, шуам, тема?
Возмутитчӧмысла Усков ӧзйис.
Ни стулъяс, ни темаяс сійӧ некодлы оз кӧсйы уступайтны!
Сійӧ мустӧмпырысь отвергайтӧ Средневековьелысь рыцарскӧй предрассудокъяссӧ.
Валентин Антоновичлӧн быри окотаыс шутитнысӧ.
— Лоӧ юалӧмсӧ решитны тадз, — шуис профессор: — тема вылын кутасны уджавны кыкӧн — Усков да Строгова.
Усковлы эз во сьӧлӧм вылас юалӧмсӧ татшӧм «беспринципнӧя» решитӧмыс.
Сійӧ зумышмис.
И некымын лун вӧліны сорласьӧмъяс аудиторияясӧн, кытчӧкӧ воши педагогическӧй практикалӧн расписание, суйӧрсайса кывъяс кузя преподавательница висьталӧма деканатын, мый коймӧд рочын абу делӧвӧй настроение.
Медбӧрын Усков мӧдліс сёрнитчыны Строговакӧд.
— Кывзы, — шуис сійӧ зэв рама, — всё-таки ӧткажитчы тайӧ темасьыс.
Кутшӧм интерес уджавны ӧти тема вылас кыклы?
Ме эськӧ эг вензьы, но менам, гӧгӧрвоан, обдумайтӧма.
Меным зэв ёна кажитчӧ тайӧ темаыс.
Тэ ӧмӧй збыльысь он вермы ӧткажитчынысӧ?
Маша эз кӧсйы дӧзмӧдны Юрийӧс, сійӧ эськӧ окотапырысь ӧткажитчис кӧть мыйысь, сӧмын не «Севастопольскӧй рассказъясысь».
— Ог, ог вермы, — шуис сійӧ жалитӧмпырысь, но чорыда.
— Ах, тадз! — Юрочка пузис да дӧзмӧмысла гӧрдӧдіс. — Сідзкӧ кӧть гӧгӧрвоӧдӧй!
Ме кӧсъя тӧдны помкасӧ.
— Да ог, мый нӧ объясняйтнысӧ!
Усков видзӧдліс Маша вылӧ лӧг видзӧдласӧн.
Сулаліс коричневӧй платтьӧа ныв.
Нывлӧн еджыдіник, бӧрвыв сыналӧм юрси.
Чуймана сьӧд дзирдалысь синъяс.
Шогсян вомдор.
Усковлӧн кӧсйытӧгыс видзӧдлыссис важӧн нин весавлытӧм аслас гӧрд ботинки вылӧ — шнурокъяс пыддиыс найӧс вӧлі кӧрталӧма бечёвкаясӧн.
Юрочкалы друг окота лои куритчыны.
Зэв ыджыд, видзӧднысӧ пӧшти «доцентскӧй» портфельсӧ кокъяс дінас пуктӧмӧн да татшӧм ногӧн ботинкисӧ тупкӧм мысти, сійӧ шуйга кинас перйис зепсьыс кисет.
— Зэв бур! — язвительнӧя шуис сійӧ. — Видзӧдлам, мый ті вӧчанныд «Севастопольскӧй рассказъяснас».
Уступайта.
Гижӧй.
Метӧ справитча и мӧд темаӧн.
Сійӧ шпуткис гартовтӧм чигаркасӧ, кытчӧдз Маша эз мун.
Сэсся сійӧ лэптіс джоджсьыс портфельсӧ да ещӧ ӧтчыд шогпырысь видзӧдліс бечёвкаа гӧрд ботинки вылас.
«Любопытнӧ, мый Коляс тіянысь, Строгова ёрт, кор ме выступита оппонентӧн», — бурӧдіс сійӧ асьсӧ да решитіс босьтчыны выль темаӧ.
Но став «солиднӧй» темаяссӧ вӧлі босьтӧма нин, колины сӧмын Толстой творчествоын эпитетъяс.
Юрочкалы эпитетъяс эз воны сьӧлӧм вылас.
Сы ради, гашкӧ, сійӧ и эз вермы пӧдтыны Маша Строгова дінӧ лӧглунсӧ.
«Ті лыддьысянныд ёна, ог вензьы, — Машаӧс читальняысь аддзывлігӧн думайтіс Усков, — но ме абу уверен сыын, мый тіян самостоятельнӧй ум.
А семинарскӧй уджтӧ кӧ босьтам, водзвыв тӧда, кутшӧм сэні лоӧны открытиеяс!»
Тадзи Усков убеждайтіс асьсӧ сыын, мый Строгова ограниченнӧй, да рад вӧлі эськӧ убедитны таын и ӧти курсын велӧдчысьяссӧ.
Сылы тайӧ удайтчис водзджык сы чайтӧм серти.
Делӧыс сыын, мый Маша дзикӧдз вунӧдіс старославянскӧй кыв йылысь.
Ӧні пызан вылын турунвиж абажур улын куйліс дзик ӧти вӧсньыдик книжечка — «Севастопольскӧй рассказъяс».
Маша некымынысь выль пӧв лыддяліс быд строчка.
Кутшӧмкӧ зэв ыджыд, водзджык сылы тӧдтӧм на правда воссис сы водзын да чуймӧдіс сійӧс аслас простотанас.
Тайӧ ылысса йӧзыс — и капитан Михайлов, и Праскухин, и Козельцовъяс, торйӧн нин Володя, кодъяслӧн вӧліны обыкновеннӧй чувствояс, мукӧддырйи мелкӧйӧсь, мукӧддырйи ыджыдӧсь — Машалы лоины ловъяӧсь.
Ставыс, мый переживайтліс Володя Козельцов, тайӧ детинкаыс, коді пӧгибнитіс Малахов курган вылын 1855 вося августын Севастопольӧс дорйигӧн, ставыс, мый сійӧ нуис ас вывтіыс, — вӧлі матыса, гӧгӧрвоана, быттьӧкӧ Маша переживайтіс сійӧс ачыс.
Кӧть мый эськӧ ӧні Маша эз вӧч, сы юрын муніс тыдавтӧм удж, мыйкӧ ыджыдтор кыптіс да кисьмис сы пытшкын, и водзджык некор-некор Маша эз радейтлы олӧмсӧ татшӧм ёна!
Сійӧ пыкис кулакнас чужӧмсӧ да думыштчис.
...Тайӧ вӧлі первой курсын на, занятиеяс заводитчан тӧлысьясас, кор первой курссаяс тӧдмасисны институткӧд, тӧдмалісны мӧда-мӧднысӧ, кутісны лӧсявны.
Аудиторияясын бушуйтісны гажа да грознӧй споръяс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ эз вӧвны споръяс: кӧть Маяковский йылысь муніс сёрни, Мухиналӧн выль скульптура йылысь, либӧ Левитанлӧн картинаяс йылысь, либӧ велӧдысьлӧн профессия йылысь (институтыс гӧтӧвитіс велӧдысьясӧс), кӧть заводитчыліс кузь, сьӧкыд сёрни философия йылысь — тайӧ вӧлі тыш эз мӧда-мӧд костас, а сійӧ жестокӧй, вывті няйт, бокӧвӧй мирыскӧд, коді существуйтіс на томлуныслы паныд.
Сійӧ эз сӧмын существуйт — тайӧ лунъясас сійӧ заводитіс ассьыс наступлениесӧ: фашизмлӧн первой танкъяс мӧдӧдчисны Польша вылӧ.
Институтын первой недельяссӧ велӧдчигӧн на Маша дружитчис ӧти курссаяс пӧвстсьыс унакӧд.
На пӧвстын вӧлі и Митя Агапов.
Кузьмӧс руд синъяса, ыджыд решительнӧй вома, сьӧд юрсиа студент кутіс асьсӧ спокойнӧйджыка да чорыдджыка аслас ӧти курссаяс дорысь, кор сылы ковмыліс участвуйтны споръясын.
Абу и дивӧ: вузӧдзыс сійӧ уджавлӧма и вӧлі ар куим-нёльӧн ыджыдджык тӧрытъя дасӧдклассаясысь.
Маша регыд казяліс, мый Агапов ассьыс пӧшти став кадсӧ видзӧ философскӧй семинар кежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ.
Сійӧ лыддявліс философия кузя зэв уна небӧг.
— Тэ колян мукӧд курсъяс кузяыс, — ӧлӧдлывліс Маша.
— Нинӧм, — нюмъёвтіс Агапов, — мукӧдъяс кузяыс ме суӧда, кор ковмас.
Меным ӧні тайӧ важнӧ.
— Мыйла? — небӧгъяссӧ видзӧдалігмоз юаліс Маша: Фейербах, Гоголь, Маркс да Энгельс, Чернышевский, Белинский да Герцен, Ленин да Сталин.
— Менӧ зэв ёна заинтересуйтіс, мый роч философия сӧвмӧма рытыввывса идеализмкӧд тышын, — вочавидзис Агапов. — Ме кӧсъя лючки тӧдмавны идеализмкӧд миянлысь спорсӧ.
Терпитны вермытӧг Маша виччысис Митялысь докладсӧ семинар вылын.
Студентлӧн первой самостоятельнӧй уджын, воддза дорысь тӧдчанаджыка да ставлы тыдалана петкӧдчис Агаповлӧн способностьыс торйӧдны основнӧй, медся важнӧй линияяссӧ да решительнӧй, яснӧй, неопровержимӧй логикаӧн доказывайтны сійӧ идеясӧ, код ним кузя и гижӧма уджсӧ.
Ассьыс докладсӧ Митя лыддис, но мукӧддырйи, рукописьсӧ бокӧ вештӧм бӧрын да синсӧ неуна читкыртӧмӧн, быттьӧкӧ мыйкӧ зільӧ аддзыны, заводитліс сёрнитны.
«Гегельлӧн диалектикаыс веськӧдӧма кольӧм кадӧ, Герценлӧн диалектикаыс — аскиа лунӧ».
Сылӧн уджыс ставнас висьталіс сы йылысь, мый роч философскӧй мысль вӧлі смелӧй, освободительнӧй мысльӧн, и сыкӧд орччӧн безнадёжнӧ полысьӧн вӧлі немецкӧй идеализм.
...Сійӧ рытас доклад бӧрас найӧ дыр шӧйтісны уличаяс кузя.
Митя вӧлі возбуждённӧй, варов.
Найӧ веськалісны арбатскӧй чукля ӧти переулокӧ: колоннаяса пу особняк, забор сайын нин пуяса сад — тулыснас сэні, гашкӧ, заводитӧны дзоридзавны фиалкаяс.
— Думышт, мый ми тэкӧд олам дас ӧкмысӧд нэм заводитчигӧн, — керка дорӧ сувтӧм мысти шуис Митя.
— Ах, нинӧм вылӧ! — горӧдіс Маша.
Сійӧ збыльысь повзис.
Митя серӧктіс:
— Да, ме тожӧ нинӧм вылӧ!
Но тэ кӧсйин эськӧ овны полнӧй коммунизм дырйи?
— Да, — сӧгласитчис Маша, — и ӧні и сэки.
Митя думыштчӧмӧн шуис:
— Ме радейта миянлысь канмунымӧс да гӧрдитча, мый сійӧ — будущӧйлань котӧртӧм.
— Ме радейта сійӧс быдторйысь, — вочавидзис Маша.
Найӧ сулалыштісны важ керка дінын...
«Мый нӧ ме вӧча? — ышловзис Маша. — Колӧ уджавны, а ме казьтыла и казьтыла, а уджыс оз артмы».
Но тайӧ вӧлі невернӧ.
Кыдзи коркӧ Митя, материализмлысь идеализмкӧд спорсӧ тӧдмалігӧн, решайтіс олӧм дінӧ аслас отношениелысь юалӧмъяссӧ, сідзи ӧні Машалы воис тайӧ жӧ кадыс.
Кажитчӧ эськӧ, мый тані решайтнысӧ: сӧмын гиж спокойнӧя Толстой йылысь доклад.
Но тайӧ докладыс кӧ — олӧм вылӧ да искусство вылӧ взглядъяслӧн исповедь, спокойнӧя гижны оз позь.
Маша эз тӧд, кыдзи босьтчыны удж бердас.
Но вот вежӧрсӧ югзьӧдіс догадка, тодтӧм на, муртса тӧдчысь, но мыйӧнкӧ шуда нин.
Толстой петкӧдлӧ войтырӧс, кор сыын петкӧдчӧ медшӧрыс, и сэки гӧгӧрвоан, мый войтырыс великӧй...
Машалӧн думъясыс лэбисны.
Мыйын жӧ искусстволӧн могыс да выныс?
Абу-ӧ сыын, медым аддзыны войтырсӧ историялӧн медся сьӧкыд, джуджыд периодӧ?
Маша сэтшӧма вунӧдчис уджнас, мый ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз аддзы, эз аддзы сійӧ и Усковӧс, коді пукаліс неылын да кадысь кадӧ видзӧдлывліс сы вылӧ небӧгъяслӧн джуджыд чукӧр сайсянь, коді куйліс сы водзын пызан вылас.
Юрий тожӧ уджаліс доклад вылын.
Прамӧй учёнӧйлӧн любознательностьӧн сійӧ решитіс исследуйтны эпитет йылысь став высказываниеяссӧ, кодъяс водзджык вӧвліны.
Колӧ вӧлі тӧдмавны, мый вӧчӧма литература йылысь наукалӧн тайӧ юкӧнас Юрий Усковӧдз.
Юрочка чайтіс, мый вӧчӧма абу ставсӧ, и тайӧ сійӧс ышӧдіс.
Но тревожнӧй радлуна да волнениеа настроениеыс, коді лолывлӧ мортлӧн сэк, кор уджыс лоӧ сылӧн настоящӧй олӧмӧн, — тайӧ настроениеыс эз во.
Юрий омӧлика дӧгадывайтчис, мый мунӧ кутшӧмкӧ ылӧдчысь туйӧд.
«Тэ кӧ гижан научнӧй удж, тэнад должен лоны идея», — думайтіс сійӧ.
Сійӧ вермис эськӧ шыасьлыны отсӧгла профессор дінӧ.
Но оз!
Сійӧ босьтіс темасӧ и справитчас ачыс.
Кӧть мый эськӧ эз ло!
Но ӧні кежлӧ делӧыс муніс лёка, и сы вӧсна мый ставсьыс вӧлі мыжа Строгова, лӧгыс сы вылӧ эз чин, а содіс.
Сійӧ, мый Строгова вӧлі читальняын жӧ, мешайтіс Усковлы сосредоточитчынысӧ.
Юрий казяліс, мый Строгова водзын куйлӧ небӧг, но Строгова видзӧдӧ оз сы мында небӧгас, мыйта турунвиж абажур вылӧ.
«Интереснӧ, кутшӧм тайӧ лоас научнӧй доклад и мый сійӧ кӧсйӧ аддзыны абажурсьыс?»
Юрочка лёкысь радліс.
Кӧть уджыс талун и эз мун водзӧ, сійӧ пукаліс читальняын пӧдлассьытӧдзыс да тупкис кыз томсӧ дзик сійӧ минутас, кор Маша чеччис, медым мунны.
Сійӧ суӧдіс Машаӧс вестибюльын.
— Строгова! — шуис сійӧ официальнӧй тонӧн.
Деканатын ӧшӧдӧма кольччысьяслысь список.
Медводдза местаын тэ, и сӧмын ӧтнад миян курсысь.
Кут тӧд вылад...
Маша весиг кельдӧдіс.
Сӧмын ӧні сылы уси дум вылас старославянскӧй кывйыд.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм расстроитчӧм вид, мый Юрий Усковлӧн скӧрмӧм сьӧлӧмас кыптіс мыйкӧ жалитӧм сяма.
Но Усков эз вӧв сентиментальнӧй.
— Кут тӧд вылад! — внушительнӧя шуис сійӧ мӧд пӧв, но наставление висьтавны эз кут, кӧть и кӧсйӧ вӧлі вӧчны тайӧс кыдз курсса старӧста.
«Мед тӧдлас! — арыкъяс вомӧн чеччалігтыр, пемыдінас джӧмдалігтыр да та вӧсна ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмӧн думайтіс сійӧ ӧтнасӧн гортас мунігӧн. — Мед тӧдлас».
Мый должен тӧдлыны Строгова, Усковлы эз вӧв яснӧ, но, Строговалы неприятнӧй выльторсӧ висьталӧм бӧрын, ачыс шензис сы вылӧ, мый аслыс долыдджыкыс эз ло.
8 ГЛАВА
Приказын, кодӧс ӧшӧдӧма деканат, исключение угроза улын предлагайтсис вежонся срок чӧжӧн сдайтны экзамен.
Тайӧ значитіс, мый Маша должен эновтны «Севастопольскӧй рассказъяс» да чувствояслысь да мӧвпъяслысь сійӧ мирсӧ, коді чужи сы представлениеын, да велӧдны ыджыд да ичӧт юсьяс.
Ставӧн вӧліны занятӧсь семинарскӧй уджъясӧн, некымын лун мысти заводитчас педагогическӧй практика, сэсся тӧвся экзаменационнӧй сессия.
Ставыс тайӧ уси Маша юр вылӧ ӧтпырйӧ.
Лекцияяс вылын сійӧ эз и пӧдлавлы старославянскӧй кыв кузя учебниксӧ.
Ася видзӧдліс учебникас.
— Ай-яй-яй!
Кыдзи тэ сяммӧмыд колян вося бӧжъяссӧ кольны ӧнӧдз?
Мый тэ вӧчин став тайӧ кад чӧжнас?
Тайӧ кад чӧжнас Маша унатор гӧгӧрвоис.
И сы вылӧ видзӧдтӧг некымын лун мысти сійӧс вермисны исключитны институтысь.
— Чудачкаыд! — шуис Ася. — Лыддьӧ курс кузяыс водзӧ и оз вӧч сійӧс, мый колӧ.
Тэ пропадитан, ме кӧ тэныд ог отсав.
— Кыдзи тэ верман меным отсавны? — эскытӧг юаліс Маша.
Ася нюмъёвтіс.
— То локтӧ профессор, — индіс сійӧ. — Западниклы, например, Байронӧс кындзи позьӧ нинӧм не тӧдны.
Тайӧ старикан-славянистыслӧн, гашкӧ, тожӧ эм конёк.
Тӧдмась да юасяв.
Резиновӧй ботынас шаркакылігтыр профессор локтіс коридорӧд.
Пӧшти коклябӧрӧдзыс ӧшӧдчӧма ур ку увтыса пась.
Профессорлы мехӧвӧй пасьнас вӧлі сьӧкыд.
Аудитория дінын сійӧ сувтіс, пӧрччис пеля шапкасӧ, пась зепсьыс перйис сьӧд гӧгрӧс шапочка, тупкис сійӧн куш плешсӧ да вӧлисти нин пырис аудиторияӧ.
— А медся бур, — водзӧ висьталіс Ася, — висьтав сылы, мый радейтан старославянскӧйсӧ.
Вернӧй способ.
Век действуйтӧ!
Маша друг лои нем тӧждысьтӧм.
Сійӧ дзебис учебниксӧ портфеляс.
Кык час мысти сдайтны — всё равно нинӧм он удит.
Мый лоас, ло.
Профессор пукаліс пызан сайын.
Маша пуксис воча.
— Лекцияяссӧ кывзінныд?
Лыддинныд серьёзнӧя?
Ставыс яснӧ? — Сійӧ сеталіс дженьыдик юалӧмъяс, сылӧн ичӧтик сюсь синъясыс тэрыба котралісны. — Эн гартӧй бумажкасӧ.
Мыйла ті гартанныд бумажкасӧ?
Маша кывзысяна кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас.
«Провалитас!»
— Ноко, висьтавлӧй.
Маша заводитіс висьтавлыны.
— А ноко, разъяснитӧй вот тайӧс, — торкис профессор. — А ноко...
Маша разъясняйтіс сійӧс, мый сылы аслыс эз вӧв зэв яснӧ.
Профессор довкйӧдліс юрнас.
Машалы кажитчис, мый ошкана.
«Гашкӧ, ладмас», — думыштіс Маша.
Гӧлӧсыс сылӧн кутіс кывны кыпыдджыка.
Профессор чукыртчыліс:
— Тырмас.
Маша мыччис зачётнӧй книжкасӧ.
Профессор босьтіс, синкым увтіыс видзӧдліс Маша вылӧ да, перӧсӧ чернильницаас тшукӧдлӧм бӧрын, быттьӧ веськодьпырысь юаліс:
— Древнеславянскӧй кыв дінӧ, висьтасьӧй, тіянӧс оз кыскы?
— Мыйла нӧ оз! — радпырысь шыасис Маша.
Мӧдарӧ, зэв ёна интересуйтча.
Профессор тэрыба йӧткыштіс зачётнӧй книжкасӧ да чеччис:
— Вочакывъяс сертиыд ог аддзы! — Сійӧ мӧдіс пыркӧдны юрсӧ. — Страннӧй делӧ!
«Зэв ёна интересуйтча», а учебникысь ни ӧти воськов он кежӧй...
Кхе-кхе!
Ог аддзы интерестӧ.
Ог аддзы.
Сійӧ сьӧкыда тапсьӧдіс ӧдзӧслань, быттьӧкӧ скӧрмӧм, зумыш слӧн.
Ӧдзӧс дорас сійӧ сувтіс да горӧдіс виччысьтӧм вӧсни гӧлӧсӧн:
— Ті он тӧдӧй, мый сэтшӧм интересуйтчӧмыс!
Он тӧдӧй!
Жаль!
Маша видзӧдліс зачётнӧй книжкаас.
Тройка.
Сійӧ яндзимысла мурчкерис пиньяссӧ.
Кыдзи сійӧ лысьтіс шуны профессорлы, мый интересуйтчӧ славянскӧй кывйӧн!
Пырисны Ася да Юрий Усков.
— Но мый? — любопытствоӧн юаліс Ася. — Мый? — терпитны вермытӧг да гажаа долис сійӧ. — Тройка?
Нинӧм, пустяки.
А ёна, тыдалӧ, сійӧ тэнӧ гӧняйтӧдліс?
Машалӧн век на сотчис чужӧмыс.
— Сессия чӧж кӧ тэ тройкаяс вылын кутан мунны, — сюйсис курсса старӧста, — ми ог ёна кутӧй аттьӧавны тэнӧ.
— Коді «миыс»? — юаліс Маша.
— Ми — тайӧ курс, — гӧгӧрвоӧдіс Юрий Усков.
«Но, — думыштіс сійӧ, — кысь нин сылы гижны приличнӧй семинарскӧй удж!»
Сійӧ топӧдіс бокас ассьыс кыз портфельсӧ — сэні вӧлі эпитетъяслӧн картотека.
Эпитетъясыс эз тӧрны портфеляс.
Толстой романъясысь картоннӧй квадратикъяс вылӧ выпишитӧм эпитетъяс стопкаясӧн куйлісны гортас письменнӧй пызан йӧръясын.
Юрочка настойчивӧя думайтіс сы йылысь, кыдзи вайӧдны найӧс системаӧ.
Эпитетъяс пыксисны.
Юрочкалы эз удайтчы топӧдны найӧс стройнӧй схемаӧ.
— А меным веськодь, — збоя вочавидзис Маша, — кутанныд ті менӧ аттьӧавны али он!
— Сідз? — зумыша юаліс Юрий Усков. — Тэнад антиобщественнӧй настроениеяс йылысь сувтӧда юалӧм комсомольскӧй актив вылын...
Кырымась, кор тэ кутан сетны урок. — И сійӧ восьтіс педагогическӧй практикалысь график.
Маша кырымасис первой свободнӧй клеткаас.
Бӧрын сійӧ видзӧдліс дата вылас.
Тайӧ вӧлі матысса числӧ.
Усков пуктіс графиксӧ портфеляс да чӧв-чӧлӧн муніс.
Ася пукаліс пызан пом вылын, бовйӧдліс коксӧ да любопытствоӧн видзӧдіс Маша вылӧ.
— Ставыс босьтісны ылысса срокъяссӧ, а тэ босьтін, мый коли.
Весьшӧрӧ тэ пинясян Юркакӧд — неприятностьясыд оз и бырлыны.
Маша веськодьпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, — шуыштіс Ася, — дас ӧкмысӧд нэм кузя — а коймӧд курсын тайӧ медся главнӧйторйыс — тэнад, дерт нин, лоӧ «отлично».
Тэнӧ ӧд, кӧнкӧ, Валентин Антоновичыд оз нин подведит?
Маша гӧрдӧдіс.
— Кута зільны дас ӧкмысӧд нэм сдайтны не сылы, — шуис Маша да муніс.
— Виччысьлы!
Мыйла тэ скӧрмин, чудачка? — сы бӧрся горӧдіс Ася.
Но Маша эз бергӧдчыв.
Ася серӧктіс да, пызан вывсьыс чеччыштӧм мысти, мӧдӧдчис корсьны йӧзӧс — сійӧ эз радейт кольччыны ӧтнасӧн.
Маша могтӧг муніс уличаяс кузя.
Уличаяс пӧлӧн часӧвӧйяс моз сувталӧмаӧсь гигант-кыдзьяс, кодъяс ньӧти оз мунны сійӧ муса, пашкыр кыдз пуяс вылас, кутшӧмъясӧс Маша аддзыліс Владимировкаысь.
Татчӧс кыдз пуяслӧн вӧліны зэв ён стволъяс да тӧлын кушмӧм мисьтӧм кыз увъяс.
Тайӧ февралься лунас дзирдаліс шонді, мостовӧй вылын вӧліны ва гӧпъяс.
«И тайӧ тӧв?» — дӧзмӧмӧн думыштіс Маша.
Сійӧ мӧдӧдчис гортас.
Мам, гашкӧ, бара эновтіс ставсӧ да инасьӧ удж вылӧ.
Гортас вӧлі письмӧ Аркадий Фроловичсянь.
Маша лыддис записка, кодӧс вӧлі пуктӧма сійӧ жӧ конвертас:
«Дона Машутка!
Эг вермы выполнитны просьбатӧ.
Митя Агаповтӧ эг аддзы.
Тайӧ лунъясӧ Мӧскуаысь менӧ вуджӧдӧны.
Машутка, зіль лоны бодрӧйӧн».
Маша матыстчис ӧшинь дорӧ.
Нинӧм абу вежсьӧма.
Сэтшӧм жӧ сьӧкыд, вӧрзьытӧм громадаӧн сулалісны гӧраяс.
Вуджӧръясыс пӧкатъясас лоӧмаӧсь сьӧдджыкӧсь, шондіыс пуксьӧма.
«Сідзкӧ, — думыштіс Маша, — Митясянь письмӧ оз во, - думыштіс Маша. - Гашкӧ, ме сы йылысь некор нинӧм ог тӧдлы».
9 ГЛАВА
Кор Дильда юаліс Усковлысь, эм абу коймӧд рочын актив, код вылӧ позьӧ тырвыйӧ надейтчыны, первойяс пиын Юрий шуис Ася Хроменкоӧс.
Комитетысь петӧм бӧрын Усков чукӧстіс Асяӧс да коридорӧд сыкӧд орччӧн восьлалігмоз висьталіс, мый аски кежлӧ назначитӧма воскресник — колӧ госпитальлы ректыны саксаул да колӧ мобилизуйтны курссӧ ставнас.
Ася кӧрыштіс плешсӧ, шогпырысь дум вылас уськӧдіс став эновтны позьтӧм уджъяссӧ, кодъясӧс вӧлі кӧсйӧ вӧчны вежалунӧ, но Усковлы кыпыда вочавидзис:
— Добитчам, медым миян курс лои институт кузя медводдзаӧн!
Усков сюйыштіс портфельсӧ веськыд киняулас да шуйга кинас ӧвтчигтыр висьталіс действуйтӧмлысь план.
— Ӧні вӧчам летучка, — шуис сійӧ. — Тэныд поручайта индивидуальнӧй обработка.
Тэнад эм подход.
Мый, миянлы кӧ босьтны нормаӧн-джынйӧн, Ася?
А?
«Лӧсьыд тэныд сёрнитны — ки пӧвнад! — думыштіс Ася. — Тэ, тӧдӧмысь, он кут грузитны».
И вочавидзис:
— Дерт, нормаӧн-джынйӧн.
Мун, восьты собраниесӧ.
Юрий кайис профессорскӧй кафедра вылӧ, перйис портфельсьыс тезисъяса листторъяс да пукталіс ас водзас.
Сійӧ лӧсьӧдчис выступайтігкежлас да кӧсйис висьтавны агитационнӧй речь.
Но кор кафедра вывсяньыс аддзис ассьыс ӧти курссаяссӧ, кодъясӧс бура тӧдіс, унакӧд дружитіс, Юрий друг яндысьыштіс.
Неужели найӧс колӧ агитируйтны?
Дорофееваӧс, шуам.
Дорофеевалӧн, арлыд сертиыс курсын медся ыджыд студенткалӧн, верӧсыс — полковник, фронт вылын, гортас кык челядь; ставӧн тӧдісны, кутшӧм сьӧкыд Дорофеевалы овны да велӧдчыны, и пыдди пуктісны сійӧс.
«Ог, ог кут агитируйтны, — решитіс Усков, — сёрнитышта прӧста».
И, кор решитіс сёрнитны прӧста, сійӧ буретш и висьталіс сійӧ медважнӧйсӧ, мый колӧ вӧлі висьтавны.
«Субботникъясӧн кучкӧ уджалысь класс ректытӧм картупель да пес кузя...» - задорнӧя да гажаа кӧсйис висьтавны сійӧ Маяковскийлысь кывбуръяссӧ, но сэк пырис Строгова.
И Юрийлӧн мӧвпъясыс торксисны.
Сійӧ дугдывліс лоны ачыс аснас, кор сійӧс сэтшӧм пристрастнӧя да лёк ногӧн донъялӧны, кыдзи, кажитчис Юрийлы, донъялӧ сійӧс Строгова.
Настроениеыс сылӧн уси.
Сійӧ эз цитируйт Маяковскийӧс, кыдзсюрӧ помаліс ассьыс выступлениесӧ да полігтыр думайтіс, мый провалитіс аскиа воскресниксӧ.
Сы бӧрын сёрнитісны этша.
Кодкӧ юаліс — кутасны оз вердны, али сёянсӧ босьтны сьӧрсьыныс.
— Пола, аски оз ставныс локны, — митинг бӧрас шуис Усков Дорофеевалы.
— Мыйла? — чуймис Дорофеева. — Да мый тэкӧд?
— Нинӧм сэтшӧмыс...
Ме аскиа лунас абу уверен.
— Но и дзик весьшӧрӧ!
А ме зэв уверен.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла Юрийлӧн торксьӧма настроениеыс.
Зато Ася ставсӧ бура гӧгӧрвоис.
— Тэныд Строгова мешайтіс, ме тӧда.
Эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс асьныс нинӧм оз вӧчны, зато век быдӧнӧс критикуйтӧны.
Кажитчӧ, сійӧ асьсӧ вывті вылӧ пуктӧ.
— Мыйла тэ сёрмин? — зумыша юаліс Строговалысь Юрий.
— Да сідз.
Вӧліны делӧяс, — вочавидзис Маша.
— Век тэ занят аслад личнӧй делӧясӧн! — дӧзмӧмӧн пасйыштіс Усков. — Кутшӧм тэ комсомолка, общественнӧй интересъясыс кӧ тэнад медбӧръя местаын?
— Мыйӧн тэ тӧдан? - Маша чуймис.
Но Усков эз кӧсйы объясняйтны.
— Кор воис тайӧ Строговаыс, ме кыдзкӧ тӧдлытӧг дзугси, — шуис Усков Асялы. — Ӧні ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс: сійӧ индивидуалистка.
Ме зэв ог радейт татшӧм типъяссӧ, кодъяслысь он сразу гӧгӧрво, мый найӧ думайтӧны.
Тэ кӧ комсомолеч, тэнад душаыд должен лоны восьса.
Тадз ме артала.
Вот, шуам, тэ: мый дум вылад, сійӧ и кыв вылад.
Тэкӧд кыдзкӧ кокни, а велӧдчан тэ Строгова серти, дерт нин, бурджыка.
Ася кутіс сёрнитны окотапырысь:
— А тэ казялін, мый Строгова велӧдчӧ миянкӧд во джын и некодкӧд оз ёртась?
Ме заводитлі матӧджык сибӧдчыны сы дінӧ, но нинӧм эз артмы.
Ме кӧ нин эг куж сибӧдчыны сы дінӧ, сідзкӧ некод оз куж, эскы!
— Кыдз нӧ позяс сибӧдчыны татшӧм индивидуалистка дінад! — сӧгласитчис Усков, кодлы сьӧлӧм вылас воис Машалысь характерсӧ тадзи язвительнӧя определяйтӧмыс, и сійӧ дугдывтӧг сійӧс долис. — Со и талун...
Сёрмис — и некутшӧм объяснениеяс.
Маша эз подозревайт, кутшӧм лёкысь дивитісны сылысь поведениесӧ.
Сёрмис сійӧ мамыс вӧсна.
Со нин вежонысь дырджык Ирина Федотовна инасис удж вылӧ.
Сійӧ ветлӧма нин школаӧ, библиотекаӧ и весиг столовӧйӧ, кытчӧ колӧ вӧлі буфетчица, но быдлаын сылы паныдасьліс кутшӧмкӧ препятствие.
Ирина Федотовналы некыдз эз удайтчы аддзыны уджсӧ не сы вӧсна, мый уджыс вӧлі оз тырмы, а сы вӧсна, мый сійӧ нинӧм эз куж вӧчны.
Но пукавны воддза моз мустӧм, ӧнӧдз на овмӧдтӧм жырйын Ирина Федотовна эз вермы.
Сійӧ водзӧ корсис удж.
И вот ӧтчыд сійӧ сувтіс туйвежӧ, медым виччысьыштлыны санитарнӧй автобуслысь мунӧмсӧ.
Автобус сувтіс госпиталь дорӧ.
Восьтісны бӧрса стенкасӧ, санитаръяс видзчысьӧмӧн петкӧдісны нӧсилка.
Ирина Федотовна аддзис каштановӧй рӧма читкыля тошка, но дзик на том чужӧм, вижов-еджыд паськыд плеш.
Санитаръяс лайкнитісны нӧсилкасӧ, нӧсилкасьыс лӧсьыдтӧма ӧшӧдчис ки.
Ирина Федотовна тэрыба воськовтіс да лӧсьӧдіс кисӧ.
Раненӧй восьтіс синсӧ.
Ирина Федотовна нёровтчис кильчӧ перилӧ бердӧ.
Тэрыб, тӧдса вӧрзьӧмӧн дернитчис сьӧлӧмыс да кутіс тіпкыны ӧдйӧ да доймымӧн.
Ирина Федотовна сулаліс да видзӧдіс, кыдзи автобусысь петкӧдалісны ӧти нӧсилка бӧрся мӧдӧс.
Кор автобусыс муніс, Ирина Федотовна пырис госпитальӧ.
Рытнас, кыдзи и век, жырйын тшыналіс дзузган, ӧшинь костъясӧд пӧльтіс тӧв.
Кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн да пасьясӧн гартчӧмӧн Ирина Федотовна да Маша кыкӧн пукалісны крӧвать вылас.
— И вот ме решиті, — висьтавліс Ирина Федотовна, — ӧні менӧ он торк.
И кӧть найӧ дивуйтчӧны, мый ме помавлі гимназия, а муна санитаркаӧ, но тэныд, дерт, гӧгӧрвоана.
— Зэв, зэв гӧгӧрвоана! — вочавидзис Маша.
Но асывнас сійӧ аддзис, мый мамыслӧн ставыс усьӧ кисьыс; сійӧ то пуксьылас, то сулыштас ӧшинь дорын, то окнитас и пыр видзӧдӧ часі вылӧ.
Мунтӧдзыс Ирина Федотовна дзикӧдз жугыльтчис.
— Тэ эськӧ колльӧдыштін кӧ менӧ, — шуис сійӧ нориника.
Маша нуӧдіс мамсӧ госпитальӧ.
Пыран будка дінас Ирина Федотовна сувтыштліс да муртса-муртса довкнитіс юрнас.
Но ставсӧ тайӧс курсса старӧста эз тӧд.
Сійӧ шуис Асялы:
— Мый бурсӧ виччысьны, миян индивидуалисткаыд ещӧ и воскресник вылад оз лок!
«Индивидуалистка» воскресник вылӧ локтіс.
Сійӧ локтіс батьыслӧн важ ватника, код вывті тасмаасьӧма, да сылӧн вӧлі сэтшӧм решительнӧй вид, мый Дорофеева пыр жӧ бӧрйис сійӧс аслыс пара вылӧ.
Саксаул тыра платформаяс сулалісны запаснӧй туй вылын, эшелоныслӧн медбӧръя вагоныс оз вӧлі тыдав.
— Ого! — сосъяссӧ пуджигмоз шуис Маша.
Сӧмын эськӧ мед эз нюжмасьны.
А то ӧні лун джынсӧ вензясны нормаяс йылысь.
Строговаӧс эшелоныс эз повзьӧд.
Тайӧ неуна шензьӧдыштіс Усковӧс...
Сійӧ сетіс Асялы портфельсӧ, кодкӧд эз торйӧдчыв весиг ӧні, да котӧртіс тӧдмавны нормаяс.
Муртса Асялы киас воис ставлы тӧдса портфельыс, сійӧ кыліс энергиялысь содӧм.
— Нывъяс! — горӧдіс сійӧ. — Мый ті виччысянныд?
Заводитӧй, медым кадсӧ не воштыны!
— Збыльысь, — сӧгласитчис Маша, — мый ми виччысям?
Сійӧ кавшасис платформа вылӧ.
— Эй, кеж! — да шыбитіс увлань вужля.
— Эн тэрмась.
Эн вӧчав лишнӧй движениеяс, — велӧдіс Дорофеева.
Но Машалы зэв окота вӧлі и тэрмасьны и вӧчавны лишнӧй движениеяс!
— Раз, два...
У-ух!
Ася горзіс улісяньыс:
— Нывъяс!
Дорофеева ёрт!
Шыблалӧй ылӧджык!
Энӧ тыртӧй ветлӧдланінсӧ!
Сійӧ ветлӧдліс эшелон пӧлӧныс да горзіс:
— Эй!
Эй ті сэні!
Мый ті сэтшӧм матӧ шыблаланныд?
Удж заводитчис.
Ася мӧдӧдчис корсьны Юркаӧс, но сійӧ ачыс тӧвзис-котӧртіс паныд.
— Кывзы, — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ: — платформаяссӧ юклісны, но кык лишнӧй коли.
Ме шуи: «Но ладнӧ, вайӧй коймӧд рочлы».
Кыдз тэ чайтан, выполнитам?
— Дерт жӧ, — вочавидзис Ася.
Усков аддзис сы ордысь ассьыс портфельсӧ.
— Вай ноко, — корис сійӧ, — ме дзеба сійӧс платформа улас, а вывсяньыс саксаулӧн вевття.
— Немтор! — вочавидзис Ася. — Меным портфельыд оз мешайт.
Тэ эн тӧждысь.
Сійӧ воськовтіс бокӧ, кор аддзис, мый бӧръя платформа вывсьыс лэччӧ студентка.
Тайӧ вӧлі Катя Елисеева, кодӧс нимтӧмаӧсь «комын куим несчастье» — неудачаяс вӧтлысисны сы бӧрся.
Со, уськӧдіс кепысьсӧ.
Ася мыччис кепысьсӧ да бара мӧдӧдчис платформа пӧлӧн видзӧдны удж бӧрсяыс.
Кадысь кадӧ сійӧ горӧдлывліс:
— Нывъяс!
Кыдзи тіян сэні?
Ставыс ладнӧ?
Перевыполнитам, факт!
Усков шӧйӧвошӧмӧн ниртыштіс кипыдӧснас плешсӧ.
«Гм...
Тешкодь...»
Сэсся сійӧ артыштіс, кыдзи эськӧ кайны платформа вылас, и, шуйга кинас платформа дорас кутчысьӧмӧн, вуджӧдіс коксӧ борт вомӧныс да ӧшалыштіс тадзи недыр, ачыс ёрис ассьыс веськыд кисӧ, коді зэв ёна торкис сылысь олӧмсӧ.
Сійӧ сьӧкыдпырысь кавшасис саксаул вылӧ да, Машаӧс аддзӧм мысти, пиняліс асьсӧ сыысь, мый веськаліс буретш тайӧ платформа вылас.
Но бара ӧшавны шуйга ки вылын вӧлі зэв абу лӧсьыд, и сійӧ решитіс кольччыны татчӧ.
— Видзӧдлытӧ, видзӧдлы! — повзьӧмпырысь да гораа шуис Маша. — Физикъяс миянӧс панйӧны.
Дорофеева, ми пропадитім!
Честнӧй кыв, ми пропадитім тэкӧд!
— А тэ кывлін, кыдзи Суворов Кутузовкӧд рок сёйӧмаӧсь?
— Ах, да мый тэ меным Кутузов йывсьыд висьталан!
Тані панйӧны, а сійӧ Кутузов йылысь! — Сійӧ жалитӧмпырысь видзӧдліс аслас вышивайтӧм мичаник кепысь вылас да петкӧдліс кепысьсӧ Усковлы: — Думышт!
Эг гӧгӧрво босьтны важджыксӧ!
Э, мый лоас, ло! — кинас ӧвтыштіс Маша да бара кутчысис вужляӧ.
— Энлытӧ, — ассьыс кепысьсӧ мыччигмоз тӧдлытӧгыс шуис Усков. — Тэнсьыд вай ме дзеба зептӧ.
— А кыдзи нӧ тэ? — эз решитчы Маша.
— Ме велалӧма нин.
Босьт.
Шуа: босьт!
— Но, ӧні ставыс ладнӧ! — рад лои Маша.
Машалӧн банбокъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, синъясыс югъялісны, еджыдіник юрсиыс петыштӧма шапочка увсьыс.
Усковлы лои гажа; сійӧ нюжӧдчис, кисӧ пуктіс вом бердас да горӧдіс горш тырнас:
— Ребята, босьтчылӧй!
Уна платформа вывсянь кылісны воча гӧлӧсъяс.
Йӧлӧгаыс шыасис: ӧ-ӧ-ӧй!
Рытнас, кор эшелоныс вӧлі ректӧма, студентъяс шойччисны саксаул кустъяс вылын, асьныс дивуйтчисны, мый тайӧ найӧ ректісны эта мында саксаулсӧ.
Усков горзіс Дильдалы:
— А тэ аддзылін, коді кык лишнӧй платформасӧ ректіс?
Коймӧд роч!
— Аддзылі!
Да! — сідзи жӧ горзіс Дильда. — Сӧмын ме аддзылі, мый и физикъяс тіянлы отсалісны.
Матыстчис Маша.
Ньӧжйӧ, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Кажитчис, мый колӧ кӧ эськӧ вӧлі шыбитны ещӧ кӧть ӧти вужля, киясыс оз нин лыбны.
Сійӧ бӧр сетіс Юрийлы кепысьсӧ:
— Аттьӧ.
Юрий лӧсьыдтӧма перйис зепсьыс Машалысь кепысьсӧ.
— Мудзин?
Маша муртса нюмъёвтіс да эз вочавидз.
10 ГЛАВА
Воскресник бӧрын лекцияяс вылын Маша пуксьывліс Дорофеевакӧд орччӧн.
Сылы вӧлі уютнӧ тайӧ ньӧжмыд студенткаыскӧд, коді и велӧдчис тэрмасьтӧг, но сэтшӧм жӧ бура да прочнӧя, кыдзи ректіс саксаул.
— Гадьяс? — чуймис Дорофеева. — Менам некутшӧм гадьяс абуӧсь.
Сійӧ петкӧдліс ассьыс паськыд, сӧстӧм кипыдӧсъяссӧ.
Машалы Дорофееваын ставыс кажитчис: сылӧн серьёзностьыс, сосредоточенностьыс да лӧнь характерыс.
Но медся шензьӧданаыс — вежсисны отношениеяс Юрий Усковкӧд.
Воскресник бӧрын первойя луннас жӧ сійӧ чӧв-чӧлӧн пуктіс Маша водзӧ пызан вылас педагогическӧй практикалысь график.
Сійӧ пуктіс чуньсӧ кутшӧмкӧ клеткаӧ.
Маша веськодьпырысь виччысис, ачыс зілис дум вылас уськӧдны, мый сійӧ сэтшӧмсӧ вӧчис, мый дінӧ эськӧ тайӧ пӧрйӧ курсса старӧста лыддис коланаӧн «крукасьны».
— Регыд тэнад урокыд, — шуис курсса старӧста.
— Да, — зумыштчӧмӧн сӧгласитчис Маша, сы вӧсна мый нинӧм бурсӧ аслас урокысь эз виччысь.
— Лӧсьӧдчин?
— Но, кор нӧ ме верми? — скӧрмис Маша.
— Верман не лӧсьӧдчыны.
«Практикасӧ отменитӧмаӧсь», — думыштіс Маша.
Юрочка падъялыштӧмӧн бергӧдлыштіс шуйга кисӧ:
— Тӧдан-ӧ...
Шуны кӧ, Дильда, дерт, прав: ме, кыдзи курсса старӧста, должен учитывайтны быдӧнлысь индивидуальнӧй особенностьяссӧ и мукӧдтор.
Ӧти кывйӧн кӧ, тэ кӧ ӧні ёна занят, ме верма сетны уроксӧ.
А тэ ме пыдди — бӧрынджык.
Чуймӧмысла Маша чӧв оліс.
— Эн тӧждысь.
Методисткакӧд сёрнита да расписание лӧсьӧда ме ачым.
Вот тайӧ да!
Усков тӧдіс, мый тайӧ кык луннас, коді коли урокӧдз, нинӧм оз удит вӧчны да, кыдзи и Маша, провалитас уроксӧ, но дась вӧлі жертвуйтны аснас.
— Ог, аттьӧ, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Маша, — кыдзкӧ ачым нин.
Сійӧ лэптіс синсӧ, увсянь вывлань видзӧдліс Юрий вылӧ да серӧктіс:
 — А тэ ӧд Валентин Антоновичлы шулін, мый рыцарскӧй предрассудокъяс да став сэтшӧмторсӧ отрицайтан!
— Мый нӧ сэн рысарствоыс! — скӧрмис курсса старӧста. — Быдсяма кавалерскӧй штучкаяс костын да товарищескӧй отсӧг костын сэтшӧм жӧ принципиальнӧй торъялӧм, кыдзи... — Сійӧ ланьтліс недыр кежлӧ, корсис бурджык сравнение, но аудиторияӧ пырис профессор.
Юрочка эз удит бӧрйыны сравнениесӧ.
Пока профессор пукталіс небӧгъяссӧ пызан вылӧ, Юрочка тэрмасис висьтавны Машалы:
— Доклад йывсьыд кӧ сёрнитны, то ме босьтчи нин эпитетъяс йылысь аслам удж бердӧ.
И вӧчи, представит, зэв важнӧй выводъяс сы йылысь, мый мировоззрение да эпитетъяс — кажитчис эськӧ, мӧда-мӧдыслы абу сэтшӧм матысаторъяс, но на костын эм медся топыд йитӧд.
Абсолютнӧ точнӧй выводъяс!
Профессор заводитіс лекциясӧ.
Юрий ланьтіс.
Сійӧ жӧ луннас, лекцияяс бӧрас пырысьтӧм-пыр, Маша мӧдӧдчис факультетса методическӧй кабинетӧ.
Сійӧ полыштіс методисткасьыс.
Машалы кажитчис, мый сулалӧ методисткалы ӧтчыд видзӧдлыны — и сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоас: «Со студентка, коді методикаысь нинӧм оз гӧгӧрво».
Збыльысь, методикатӧ Маша эз бура тӧд.
Быдсямапӧлӧс помкаяс вӧсна сійӧ пропускайтліс лекцияяс, и сы вӧсна мый кывзіс курссӧ кадысь кадӧ, систематӧг, сійӧ кажитчис сылы гажтӧмӧн.
Методистка Марина Николаевна вӧлі олӧма, ар ветымынысь ыджыдджык нывбаба.
Дзик еджыд юрсисӧ сійӧ сыналӧма бӧрвыв, гартӧма сійӧс балябӧжас ичӧтик ёкмыльӧ, новліс мужскӧй пинжак, галстук да каучуковӧй кыз пӧтшваа полуботинки.
Марина Николаевна чӧвтӧма пельпом вылас мехӧвӧй телогрейка, пукаліс включитӧм плитка дорын да шонтіс первой ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ, ачыс лыддис газет.
— А тӧданныд, — шыасис сійӧ Маша дінӧ, — ӧд делӧясыд миян бура ладмӧны.
Ӧти сійӧ нин, мый фронт кузялаыс сувтӧдӧма налысь наступлениесӧ, да, артыштӧй, война чӧжнас первойысь — ого! — тайӧ уна.
— Наступлениесӧ ӧмӧй сӧмын сувтӧдӧма? — вочавидзис Маша. — Мӧскуа дінын найӧс воштӧмъясӧн бӧрыньтӧма уна километр сайӧ.
— Да, да!..
Мыйкӧ ме тіянӧс ог помнит... — Методистка сюся видзӧдіс Маша вылӧ.
— Ме урок йылысь, — висьталіс Маша. — Менам кык лун мысти урок.
— А-а...
Но, вайӧй!
А Маша кутіс киас сӧмын бумага четвертушка, кытчӧ вӧлі гижӧма плансӧ.
Маша составитіс тайӧ плансӧ час джынйӧн.
Темаыс — Крыловлӧн басня «Кӧин пон оланінын».
Сы мында минут биография вылӧ, сы мындатӧ...
Мый сэні ёна мудритнысӧ?
Ӧні Маша нем чайттӧм полӧмӧн виччысис методисткалысь судсӧ.
Марина Николаевна син пырыс нуӧдіс Машалысь плансӧ да пуктіс листсӧ бокӧ.
Сы чужӧм вылын гажа выражениеыс вежсис скӧр дӧзмӧмӧн.
— Мыйла ті кӧсъянныд лыддьыны налы тайӧ баснясӧ? — скӧра юаліс сійӧ.
— Кыдзи мыйла?
Программаас ӧд...
— Программа программаӧн.
Но — тітӧ, ті!..
Неужели тіянлы абу окота вӧчны тайӧс интереснӧйджыка, тӧлкаджыка да кӧть неуна ас ногныд?
— Но, — аслыс тӧдлытӧг ыштӧмӧн шуис Маша, — ӧд эмӧсь определённӧй законъяс, кодъяс серти стрӧитсьӧ урокыс.
Колӧ тӧдны тайӧ законъяссӧ...
— Правильнӧ, колӧ!
Поэт тшӧтш должен тӧдны кывбур тэчан законъяс.
Да ӧд ӧти законъясӧн — абу поэт.
— Гӧгӧрвоа.
— Вот сійӧ и эм.
— Педагогика сы вӧсна и искусство, мый кутшӧмкӧ нормаясӧн сетӧ позянлун творчество вылӧ.
— Марина Николаевна, вайӧй менсьым плансӧ! — Маша босьтіс пызан вылысь бумага четвертушкасӧ.
Марина Николаевна любопытствоӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Маша косявліс бумагасӧ:
— Ме видла мӧд ног вӧчны ставсӧ.
11 ГЛАВА
Кор десятилетка помалӧм бӧрын, Маша пырис Педагогическӧй институтлӧн литературнӧй отделениеӧ, сійӧ медся этша думайтіс педагог профессия йылысь.
Вообще специальность йылысь сійӧ пӧшти эз думыштчыв тайӧ кадас.
Дерт, татшӧм кокни мывкыдсӧ оз вӧлі позь прӧститны, кӧть сылы вӧлі сӧмын на дас сизим арӧс.
Десятиклассникъяс унаӧн школаас на чорыда определитісны ассьыныс олӧм туйнысӧ.
Геолог-разведчик, инженер, астроном, врач — кымын умнӧй да бур профессия!
Именнӧ сы вӧсна, мый став профессияясыс вӧліны бурӧсь да серьёзнӧйӧсь, Маша эз вермы бӧрйыны на пиысь некутшӧмӧс.
Сійӧ радейтіс литературасӧ.
Но литература дорӧ радейтчӧм - профессия ӧмӧй?
«А мый ме кута вӧчны бӧрын, вуз бӧрас?» — юавлывліс Маша ассьыс.
Но нёль воыс, кодъяс вӧлі торйӧдӧны Машаӧс институт помалӧмысь, кажитчисны сэтшӧм ыджыд срокӧн...
«Аддзам, мый сэки лоас!»
Маша пырис литературнӧй отделениеӧ.
Сійӧ воис нин коймӧд курсӧдз, а юалӧм — кодӧн жӧ лоны? — сідзи и эз вӧв решитӧма.
Велӧдысьӧн?
Тайӧ профессияас вӧлі кутшӧмкӧ будничность, коді повзьӧдӧ вӧлі Машаӧс.
Ӧти, кык, куим во, дас во помся висьтавлыны классын ӧтитор, кор чужис Пушкин да мый сэтшӧмыс подлежащӧй?
И тайӧ ставыс?
Машалы кажитчис, мый тайӧ ставыс.
Но Машалӧн Владимировкаӧ медбӧръяысь волігӧн пансис ӧти сёрни тётя Полякӧд.
Найӧ пукалісны кильчӧ вылын.
Керка саяс дугдӧ нин вӧлі розъявны вишнёвӧй сад, гылӧдӧ дзоридзьяссӧ; кильчӧ вывсянь зэв бура тыдаліс бокынджык сулалысь школа.
— Водзсӧ тайӧ вӧлі церковно-приходскӧй, видзӧднысӧ ньӧти абу мича, — шуис тётя Поля. — Дӧзьӧриттӧм вӧснаыс вевтыс сімӧма, зэригъясӧ вияліс, классын сісьмӧма кык джодж плака.
Дыр лои кланяйтчыны старӧсталы, кытчӧдз эз вӧч...
Революция бӧрын школаас, помнита, вӧлі митинг.
Ми колльӧдім Гӧрд гвардияӧ вит доброволецӧс.
Ставыс тайӧ вӧліны томйӧз, кодъяслы ме дас сизимӧд воӧдз на старӧстаысь да законӧ велӧдысь отец Леонидысь гусьӧн лыддьывлі «Окопнӧй правда», кор сійӧс Иван Никодимовичлы удайтчыліс ыстыны фронт вывсянь.
Ӧні сэкся доброволечьяс пиысь ӧти — Пётр Семёнович — колхозса председатель...
Вильыш вӧлі челядьдырйиыс колхозса ӧнія председательыд! — меліа нюмъёвтігтыр содтіс тётя Поля.
Пӧльыштіс тӧвру, вӧрӧдыштіс тётя Поля юр вылысь неуна дзормыштӧм юрсисӧ, вӧрзьӧдыштіс пельпом вывсьыс косынка дорсӧ.
Рытъя кыаыс, коді сявкнитчӧма енэж джын пасьталаыс, койис сы чужӧм вылӧ кельыдгӧрд югӧр.
Колхоз правление дорын кучкисны кӧрт пӧвйӧ.
Ар даса зонка, вӧньтӧм дӧрӧма да кокподйӧдзыс кузь гача, кучкаліс пӧвъяс беддьӧн, тыдалӧ, чуксаліс бригадиръясӧс собрание вылӧ.
Тётя Поля видзӧдыштіс сы бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз саяв, да, Машалань бергӧдчӧм бӧрын, шуис:
— Вот и тэ лоан велӧдысьӧн...
— Ме? — збыльысь чуймис Маша. — Ог, ӧдвакӧ.
— Мый татшӧмыс?
Маша яндысьыштіс.
Лӧсявтӧм да тешкодь эськӧ вӧлі вочавидзны тётя Полялы: гажтӧм.
Вочакыв пыддиыс Маша юаліс:
— Тётя Поля, мый медшӧрыс велӧдысь уджын?
Думыштӧм бӧрын тётя Поля шуис:
— Воспитайтны мортӧс, Машенька!
Создавайтны настоящӧй йӧзӧс.
Абу кокни удж...
Кыдзкӧ артмис, мый та йылысь сёрниыс сэсся эз лолы.
Да и эз вӧв сыӧдз.
Заводитчис война.
Тётя Поля колльӧдіс фронт вылӧ уна ассьыс велӧдчысьӧс...
«Воспитайтны мортӧс!» — со мый йылысь думайтіс Маша, зэв ёна тэрмасигтыр да полігтыр ассьыс первой уроксӧ гӧтӧвитігӧн.
Маша омӧля узис тайӧ войсӧ: частӧ садьмывліс, видзӧдіс часі вылӧ да сӧмын асъядорыс унмовсис.
Челядь сяма, чудеснӧй вӧт вӧталіс сійӧ: кушин, кӧні, кузь заяс йылын, чашечкаяссӧ увлань ӧшӧдӧмӧн, лунся жар улас сулалісны гӧрдов-лӧз колокольчикъяс; колокольчикъяс весьттіыс, бордъяснаныс наӧ пӧшти инмӧдчалігтыр, лэбалісны джыджъяс; вӧрысь чепӧсйис кӧч да, пельяссӧ топӧдӧмӧн, пуксис.
Асывнас Ирина Федотовна муртса вермис садьмӧдны Машаӧс.
Тэрмасигтыр пасьтасьӧм мысти Маша котӧртіс школаӧ.
Век жӧ сійӧ зэв ёна поліс уроксьыс да мунігмозыс думайталіс помкаяс, кодъяс вӧсна урокыс вермис эськӧ не лоны.
Но урок лои.
Стенъяс пӧлӧн скамьяяс вылын пукалісны блокнотъяса студентъяс.
Ӧти ныв, портфельнас сайӧдчӧмӧн, сёйис ассьыс завтраксӧ.
Налы кӧть мед мый!
Спокойнӧйӧсь.
Маша прӧйдитіс коридор кузя мудзтӧдан тревогалӧн сэтшӧм состояниеын, кор колӧ сӧмын ӧтитор — медым ӧдйӧджык ставыс помассис.
Кӧть кыдз, сӧмын ӧдйӧджык.
Маша пырис классӧ звонок сетігӧн.
— Видза оланныд, челядь! — чужӧмъяссӧ аддзытӧг да ассьыс гӧлӧссӧ тӧдтӧг шуис Маша.
Челядь сулалісны, виччысисны пуксьыны тшӧктӧм; эз вермыны виччысьны да заводитісны пуксявны асьныс, гажаа видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс да грымакылісны парта вевтъяснаныс.
Студентъяс, кодъяс пукалісны стенъяс пӧлӧн, пыр жӧ заводитісны гижны блокнотъясас.
«Ӧні заводита.
Думышта, мый ме пионервожатӧй, кыдзи вӧвлі сбор вылын».
И заводитіс.
— Ребята!
Важӧн, сё во дорысь важӧнджык, Наполеонлӧн армияыс вуджис миян канмулысь границаяссӧ...
Юрий Усков гартыштіс тетрадьсӧ трубкаӧ да, вом бердас пуктӧм мысти, шутьлялана шӧпкӧдӧмӧн висьталіс:
— Журнал кузяыд перекличкатӧ вӧчны вунӧдін!
— Ах, збыльысь! — повзис Маша.
Но ӧні вӧлі сёр исправитны ӧшыбкасӧ.
Медводдза партаса нывка, дженьыда шырӧм юрсиа, любопытнӧй вильыш синъяса, ньӧжйӧник шуис:
— Миян абу история, а литература расписание сертиыс.
А ті история йылысь висьтавланныд.
«Обязательнӧ урокӧс провалита!» — полігтырйи думыштіс Маша.
— Нинӧм, — шуис сійӧ нывкалы, — кывзы водзӧ.
— Тайӧ вӧлі июньын.
Арнас Наполеонлӧн армия пырис Мӧскуаӧ.
Наполеон зэв ёна радліс.
«Ме победитель, — думайтіс сійӧ. — Рочмуӧс вермӧма.
Меным ваясны карыслысь ключьяссӧ да блюд вылын нянь да сов».
Но некод эз вай Наполеонлы карлысь ключьяссӧ.
Классын лои чӧв-лӧнь.
Маша, коді вӧлі видзӧдӧ сӧмын шырӧм юра нывка вылӧ, смелмӧдчис видзӧдлыны мукӧдыс вылӧ.
Челядь кывзісны.
Кутшӧм лӧсьыдӧсь вӧліны налӧн синъясыс!
Маша сӧмын ӧні казяліс тайӧс.
Збыльвылас, сыысь ӧд зависитӧ, коляс оз талунъя луныс след найӧ олӧмын али весь вошӧ.
Став тайӧ думъясыс вуджӧртісны Маша юрын сійӧ дженьыдик кадколастас, кор сійӧ видзӧдліс класс вылӧ сюсь видзӧдласӧн, и друг сы йылысь тӧждысьӧмыс, воас оз сійӧ сьӧлӧм выланыс аслас критикъяслы, воштіс значениесӧ.
Сійӧ висьтавліс, кыдзи Наполеон пырис тыртӧм Мӧскуаӧ.
Войскаӧн да олысьяснас эновтӧм карлӧн образыс сэтшӧм бура воис Маша воображениеӧ, мый сійӧ висьталіс челядьлы арся коръяс йылысь, кодъясӧс тӧлыс гылӧдӧ пуяс вылысь да нуӧ тыртӧм уличаяс кузя, тшыг понъяслӧн войясын омлялӧм йылысь, пӧжаръяс тшын йылысь.
Йӧз двореч ӧшиньясӧд Наполеон видзӧдӧ, кыдзи карыс сотчӧ.
Кыз, гӧрд банбокъяса кызіник детинка лэптіс кисӧ.
— Вот и победитель!
Класс серӧктіс.
— Наполеон локтіс Мӧскуаӧ, медым пӧкӧритны войтырӧс, — водзӧ висьталіс Маша, — но торксис арталӧмас. - Сійӧ решитіс заводитны сёрнитчӧмъяс мир йылысь.
Кызіник детинка гораа прысьнитіс:
— Аддзӧ — нинӧм оз артмы, мир йылысь кутӧма мечтайтны!
— Но, миян сылы петкӧдласны! — вунӧдчӧмӧн горӧдіс кодкӧ класс тырнас.
Миян сылы сэтшӧм мир петкӧдласны, медым Мӧскуаӧ сэсся некор оз сюйсьы!
Первой парта сайын пукалысь шырӧм юра нывка уськӧдіс балябӧжсьыс гребёнкасӧ да, лабичысь корсьысиг, скӧрысь шуис:
— Тырмас тіянлы!
Эн мешайтӧй!
Кутісны равзыны.
— А мый миян йӧзыс шуисны?
Мый Кутузов шуис? - эз ланьтлыны челядь.
— Кутузовыд мудер, сійӧ нин вочавидзас!
— Но, мый сылы вочавидзнысӧ.
Командуйтас войскаыслы...
Юрий Усков бара гартыштіс тетрадьсӧ трубкаӧ да подскажитіс:
— Дисциплина бӧрсяыд следит!
Классад шума.
Збыльысь, классын вӧлі шума.
Дивӧ, кутшӧма сьӧлӧм вылас воис Машалы тайӧ шумыс!
Сійӧ эз ӧлӧд челядьӧс.
Мыйкӧ дыра найӧ рассуждайтісны сы йылысь, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі вочавидзны Наполеонлы мир йылысь сылӧн корӧм вылӧ.
Но мыйӧн заводитіс сёрнитны Маша, челядь пыр жӧ ланьтісны.
— Оліс тайӧ кадас ыджыд, мывкыда писатель Иван Андреевич Крылов... — И Маша заводитіс лыддьыны Крыловлысь басня «Кӧин пон оланінын».
— «Ме, тіян важся сват да кум, локті миритчыны тіян дінӧ...»
Тані челядь эз вермыны терпитнысӧ да шумитігтыр торкисны басня лыддьӧмсӧ.
— Э-э!
Со сійӧ кутшӧм! — быдладорсянь кылісны гӧлӧсъяс.
Бӧръя партаяс сайын сувталісны, унаӧн нюжӧдісны кинысӧ велӧдысь пызанлань, сы мында жӧ ки, мыйта вӧрын пуыс.
— Висьтав тэ, — бӧрйысьтӧг тшӧктіс Маша беринӧсь чужӧма, еджыдіник нывкалы, коді терпитны вермытӧмысла да висьтавны кӧсйӧмысла бергаліс парта вылас да кисӧ вӧлі нюжӧдӧма ставсьыс ылӧджык.
Нывка чеччис, но нем виччысьтӧг яндысис да вунӧдіс, мый вӧлі кӧсйӧ висьтавнысӧ.
Сы пыдди вочавидзис шырӧм юра нывка.
— Крылов правильнӧ Наполеонсӧ петкӧдлӧма, — шуис сійӧ да, чужӧмсӧ серам ногӧн кӧрыштӧмӧн, нерис: — «Локті миритчыны тіян дінӧ!»
— Водз мед локтін! — горӧдіс кодкӧ.
«Со ті кутшӧмӧсь! — ас кежас сералігтыр да радуйтчигтыр думайтіс Маша. — Тіянкӧд гажтӧм оз босьт».
Сійӧ лыддис баснясӧ помӧдзыс да юаліс:
— Ӧні тӧданныд, кыдзи вочавидзисны войтыр?
Гӧлӧсъяслӧн дружнӧй хор шыасис:
— «... ме некор миритчыны кӧинкӧд ог пет, руд куыс кытчӧдз сы вылысь оз шед!»
Здук кежлӧ классын лолі удовлетворитчӧм чӧв-лӧнь.
«Со найӧ и гӧгӧрвоисны, — думыштіс Маша. — Мый нӧ налы ещӧ гӧгӧрвоӧдны?»
Студентъяс гижалісны блокнотъясаныс.
Енмӧй, мый найӧ гижӧны дугдывтӧг?
Шырӧм юра нывка шуис:
— Кодкӧ кӧ эськӧ вот и Гитлер йылысь басня гижис!
Мыйлакӧ сійӧ бергӧдчыліс гӧрд банбокъяса кызіник детинкалань, ӧвтыштіс кинас, серӧктіс, да лэдзис синъяссӧ, аслас вӧлі сійӧ мудер видыс, коді веськыда висьталіс: «Миян эм секрет, но ті эн юасьӧй, ми всё равно ог висьталӧй».
И эз вермы терпитнысӧ:
— А миян ӧтик тожӧ басня гижис!
Сійӧ повзис, мый сылӧн висьтавсис, да чужӧмсӧ дзебис парта вевт сайӧ.
— Неужели? — чуймис да рад лои Маша. — А коді?
Мед лыддяс.
Сэки ставныс горӧдісны:
— Висьтав, висьтав!
Но, мый тэ?
Висьтав!
Кызіник детинка чеччис да кисӧ сюйис тасма костас.
— Кутшӧм басня!
Сідз прӧста... — шуис сійӧ нарошнӧ веськодьпырысь да лыддис:
ШАКАЛ
Шырӧм юра нывка сьӧлӧмсяньыс радліс.
Пыр на пельӧслань видзӧдігтыр, детинка яндысьӧмпырысь содтіс:
— Бӧръя помыс абу зэв шыльыд.
Гашкӧ, ме ещӧ мӧд ног на думышта.
— Оз ков! — горӧдісны челядь. — И тадз бур!
— Бур, — сӧгласитчис Маша.
— Ме геройяс йылысь небӧгъяс радейта, — шуис детинка.
«Но, кажитчӧ, ми кежим темасьыс», — решитіс Маша.
Сэккості Юрий гусьӧник петкӧдліс часісӧ да шӧпнитіс:
— Регыд звонок.
Помав.
Но «помавнысӧ» вӧлі нинӧм.
Машалӧн урокыс помасис.
Звонокӧдз коли дас минут.
Сійӧ выполнитіс ассьыс плансӧ дас минутӧн водзджык требуйтчӧм дорсьыс.
— Ребята, гортаныд велӧдӧй баснясӧ.
Гижӧй дневникъясаныд задание.
Прӧйдитіс ещӧ кык минут.
«Мый нӧ вӧчны?» — зэвтчӧмӧн думайтіс Маша.
Блокнотъяссӧ пидзӧсъяс выланыс пуктӧмӧн студентъяс виччысисны.
«Мый вӧчны?»
Друг югнитіс спаситчӧм вылӧ лача.
— Ребята, — шуис Маша, — гашкӧ, ті мыйкӧ эн гӧгӧрвоӧй?
Сеталӧй юалӧмъяс.
Но, мый ті эн гӧгӧрвоӧй?
Юасьӧй.
Сійӧ чӧв олігтыр кевмысис челядьлы, медым найӧ юасисны.
Но школаын быдса тӧлысь студентъяс-историкъяс нуӧдісны практика, и челядь тӧдісны, мый студентъяслы урокъясысь пуктӧны отметкаяс: бура кӧ гӧгӧрвоӧдіс — пятёрка, а омӧля кӧ — двойка.
Челядьлы Маша воис сьӧлӧм выланыс.
Найӧ кӧсйисны сійӧс поддержитны.
— Гӧгӧрвоим, ставсӧ гӧгӧрвоим! — гажаа горӧдісны найӧ, кӧть быдӧнлӧн вӧлі дась уна юалӧм.
Звонокӧдз коли квайт минут.
— Сідзкӧ, — шуис сійӧ нор гӧлӧсӧн, — урок помасис. - Мунӧй перемена вылӧ.
Шай-паймунӧмӧн челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, сэсся чеччалісны местаяссьыныс да, Машаӧс ещӧ ёнджыка радейтӧмӧн, кытшалісны велӧдысьлысь пызансӧ.
Унаӧн уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Повзьӧм да тӧждысян чужӧма велӧдысь, пӧжсьысь курӧг бордъяс моз кияссӧ паськӧдӧмӧн, потшис ӧдзӧссӧ:
— Кытчӧ ті?
Звонокыс эз вӧв.
Места вылӧ!
Места вылӧ!
— Мый ті вӧчанныд? - Машалы сійӧ шуис упрёкӧн. - А директор кӧ кылас шумсӧ?
Кутсигтыр, медым не серӧктыны, Марина Николаевна писькӧдчис ӧдзӧслань.
— А вот ми директор кабинетас ӧні и мӧдӧдчам.
Кутам обсуждайтны Строговалысь уроксӧ.
Маша вылӧ видзӧдтӧг медпервой мортӧн прӧйдитіс сы дорті Усков, и Маша гӧгӧрвоис: пропадит!
Чукӧртчисны кабинетӧ.
Блокнотъяса студентъяс вашкӧдчисны, синъясссӧ лэдзӧмӧн.
Методистка, мӧдарӧ, ловзис да, ки пыдӧсъяссӧ ниртіг, наяна нюмъяліс.
— Коді заводитӧ? - юаліс сійӧ гажакодь басӧн.
Ася Хроменко нюмъёвтіс, банбок гуранторйыс сылӧн кутіс ворсны.
— Пӧжалуйста, — меліа предложитіс Марина Николаевна.
Строгова урокын ӧшыбкаясыс вӧліны сэтшӧм тыдаланаӧсь, мый найӧс быдӧн вермис лыддьӧдлыны.
Ася поліс, мый кодкӧ водзджык вермас висьтавлыны найӧс, сы вӧсна и тэрмасис босьтны кыв.
Асялы важнӧ вӧлі не сійӧ, кутшӧм урок Маша сетіс, а кутшӧм интереснӧя да тӧлкӧн висьталас тайӧ урок йывсьыс сійӧ, Ася.
Сійӧ увлекитчис да тыртіс кывъяснас: дерт, первой урок и, дерт, опыт абу, но вунӧдны видлавны журнал кузя, не нюжӧдны уроксӧ звонокӧдз да сулавны памятник моз урок помас — век жӧ вывті уна ӧшыбкаыс!
Ставыс вӧлі именнӧ тадзи, и быд студентлӧн тайӧ вӧлі гижӧма блокнотас, но кымын водзӧ лыддьӧдліс Ася Машалысь тырмытӧмторъяссӧ, сымын ёнджыка ставныс кутісны чуймыны.
— А всё-таки урокыс бур, — думыштчӧмӧн шуис Дорофеева, кор Ася помӧдз висьталіс ассьыс соображениеяссӧ. — Мыйкӧ сыын эм...
— Именнӧ, вот именнӧ! — пӧся да гораа шыасис Усков. — Медводз ме падми, но ӧні гӧгӧрвоа.
Строгова урокын эмӧсь принципиальнӧй выводъяс, кодъясӧс проектируйтӧма современность вылӧ...
Прӧстӧй да обыкновеннӧйторъяс йывсьыс Усков заводитіс висьтавны сэтшӧм гӧгӧрвотӧма, мый медбӧрын дзугсис да висьталігкостіыс ланьтіс.
Заводитчис вензьӧм.
Ӧтияс шуисны, мый урокыс дзик омӧль, мӧдъяс - бур.
Медбӧрын кыв босьтіс Марина Николаевна.
— Тырмытӧмторъястӧ тіянлысь казялӧмаӧсь быдӧн.
Тырмытӧмторъястӧ абу сьӧкыд аддзыны.
А ті, голубушка менам, — Марина Николаевна грӧзитыштіс чуньнас Ася Хроменколы, — главнӧйсӧ эн аддзӧй, вот мый ме тіянлы висьтала!
Витӧд классаяс талун старик Крыловкӧд тӧдмасисны, а ті эн казялӧй.
Дружитчисны челядь баснописец Крыловкӧд.
Строговалы таысь аттьӧ...
Тӧданныд-ӧ ті, практикант ёртъяс, мый сэтшӧмыс педагогическӧй уджын творчество?
Мыйла талун классын кыпыдлун?
Мыйла челядь сэтшӧм ӧдйӧ ставсӧ гӧгӧрвоисны, быдтор йылысь дӧгадайтчисны?
Юалӧй Строговалысь.
Сійӧ тіянлы висьталас.
Велӧдысь гортас, небӧг дінын уроксӧ лӧсьӧдігӧн, испытайтіс думъяслысь да чувствояслысь волнение — челядь классын сылы шыасисны.
Веськодьӧн, пустӧйӧн локтіс классӧ велӧдысь — батюшки, кутшӧм гажтӧм!
И челядьыс — найӧ жӧ, да абу сэтшӧмӧсь.
Со кысянь ставыс мунӧ — велӧдыссянь!
Видзӧй ас пытшканыд биторсӧ!
Сійӧ кӧ оз ӧзйы тіян пытшкын, некодӧс он ӧзтӧй.
Рытнас Маша гижис письмӧ:
«Менам рӧднӧй тётя Поля!
Помнитанныд-ӧ ті миянлысь ӧти сёрни, кор ме гожӧмнас олі тіян муса Владимировкаын?
Ме шуи тіянлы либӧ сӧмын думышті: гажтӧм лоны велӧдысьӧн.
Тётя Поля, кажитчӧ, ме ӧшибайтчи».
12 ГЛАВА
Некод эз дивуйтчы, кор экзаменационнӧй сессия вылын Строгова сдайтіс некымын предмет срокысь водзджык, а дас ӧкмысӧд нэмся литература кузя заслужитіс Валентин Антоновичлысь торъя ошкӧм.
— Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мыйысь сійӧ сэтшӧма ошкис миянлысь москвичканымӧс? — юаліс Ася Усковлысь.
— Буракӧ, сыысь, мый вочавидзис отличнӧя и эз мукӧдъяс мозыс, — думыштчывтӧг вочавидзис Усков.
— Важӧн-ӧ тэ сыысь, мый Строгова абу мукӧдъяс кодь, шулін сійӧс индивидуалисткаӧн? — вомалыштіс Юрочкаӧс Ася.
Ася шуис тайӧс дэльӧдӧм моз, чайтіс, мый взглядъястӧ сэтшӧм ӧдйӧ вежлалӧмыд оз мичмӧд морттӧ.
Усков пуктіс портфельсӧ джоджас да гаровтіс чигарка.
— Индивидуализм йылысь юалӧм колӧ обсудитны принципиальнӧя, — стрӧга шуис сійӧ.
— Нетшыштан дас цитата разнӧй небӧгъясысь?
— Верма олӧмысь вайӧдны практическӧй примеръяс.
— Эм наблюдениеяс?
— Эм.
Недыр кежлӧ Усков аддзис Ася чужӧм вылысь тӧдтӧм видзчысьӧм, но Ася пыр жӧ серӧктіс, и Усков тӧдіс банбокъяссьыс наивнӧй гуранторъяссӧ.
— Вот тэнӧ некыдз нин он шу индивидуалистнад! — горӧдіс Ася сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый вӧсна Усков чувствуйтіс асьсӧ водзсасьны вермытӧмӧн.
«Чӧрт сійӧс гӧгӧрвоас!» — думыштіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Ася перйис портфельсьыс небӧг да листалыштіс лист бокъяссӧ.
— Видзӧдлы, — небрежнӧя шуис сійӧ.
Усков акнитіс — тайӧ вӧлі самӧй сійӧ небӧгыс, кодӧс сійӧ важӧн нин корсис, но эз аддзы.
Усков кутчысис небӧгас да эз вермы лэдзны кисьыс.
— Буретш тэнад тема дінӧ, — нюмъёвтіс Ася.
— Но, дерт жӧ!
Ак, чӧрт!
— Верман босьтны.
«Всё-таки Асялӧн эм мыйкӧ товарищескӧй, — рассуждайтіс Усков. — Но сэк жӧ сійӧ ас йывсьыс вывті уна думайтӧ».
Медбӧрын воис тайӧ луныс.
Юрий гортсьыс петіс занятиеясӧдз часӧн водзджык — сійӧ оліс кар помас; тэрмасьтӧг мунӧм вылӧ час вӧлі тырмымӧн.
Юрий тӧждысьӧмӧн топӧдіс бокас ассьыс кыз бывалӧй портфельсӧ.
Сійӧ талун вӧлі нервнӧй.
Дзик вензьыны позьтӧмӧсь научнӧй выводъясыс, кодъясӧс Юрий вӧчис, но...
Кык гӧрба верблюд восьлаліс переулокті.
Верблюд вылын верзьӧмӧн пукаліс ватнӧй гача да юр гӧгӧрыс чалмаӧс моз гартыштӧм чышъяна нывбаба.
Верблюд тшапа довкйӧдліс юрсӧ.
Юрий колльӧдіс найӧс думыштчӧм видзӧдласӧн.
«Меным оз ковны ошкӧмъясыд, — водзӧ эскӧдіс сійӧ асьсӧ. — Слава корсьӧмыд — пережиток, коді оз лӧсяв комсомолечлы, но колӧ кӧ тышкасьны убеждениеяс вӧсна — ме дась».
Сійӧ вӧлі петук кодь, коді лӧсьӧдчӧма косясьны.
— Миян штатнӧй оратор! — чолӧмаліс Дорофеева.
— Водзвыв торжество виччысьӧ, — содтіс Ася.
Усков эз вермы кутчысьны любӧпырысь нюмъёвтӧмысь.
Аудиторияӧ тэрыба пырис Валентин Антонович.
— Заводитам, заводитам, огӧ кутӧй воштыны кадсӧ!
Сійӧ индіс Усковлы места аскӧдыс орччӧн.
Усков восьтіс портфельсӧ да перйис пызан вылӧ эпитетъяслысь картотекасӧ да кыліс кыпыдлунлысь содӧм.
Сійӧ кызӧктыштіс, синъяссӧ лэптіс йирклань, сы вӧсна мый аудиторияыслӧн видыс разӧдіс вниманиесӧ, да висьталіс вступительнӧй фразасӧ, кодӧс дыр да нежнӧя лӧсьӧдіс:
— Асланым уджын, собственнӧй выводъясӧ вуджтӧдз, ми лыддим коланаӧн бурджыка тӧдмасьны юалӧмыслӧн историякӧд.
Ми исследуйтім...
Дорофеева пыкис паськыд еджыд кипыдӧснас чужӧмсӧ да сюся кывзіс.
Валентин Антонович веськӧдыштіс галстуксӧ, лӧсьыдджыка пуксис стул вылас.
— Результатын, — водзӧ висьталіс Усков, — ми воим заключениеӧ, мый ӧнӧдз вӧвлӧм став попыткаясыс сетны научнӧй объяснение эпитет природалы, кыдзи поэтическӧй стильлӧн медся существеннӧй элементлы, оз выдерживайтны критика... — Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс профессор вылӧ да бара кутіс дзоргыны йиркӧ.
Ми кӧ эськӧ кутім доказывайтны литературовед... — сійӧ шуис известнӧй ним, — классификациялысь тырмытӧмторъяссӧ, миян эськӧ лои восьса ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧм кодь.
— Но век жӧ? — торкис Валентин Антонович.
— Но век жӧ, — ньӧти яндысьышттӧг шуис Усков, — ми сетім тайӧ учёнӧйыслы тырмымӧн внимание.
Банбокъясас Усковлӧн лоины гӧрд чутъяс, сылӧн шуйга киыс привычнӧя кутіс вӧрны.
Кымын ыджыдджык азарт шымыртіс докладчикӧс, сымын энергичнӧйджыка жестикулируйтіс сылӧн киыс.
Усков вӧчис пасьвартана критика эпитет кузя сӧветскӧй да дореволюционнӧй исследовательяслӧн важнейшӧй уджъяслы да ехиднӧя нюмъялігтыр содтӧд лыддьӧдліс некымын омӧля тӧдса ним.
Студент Усковлы авторитетъяс эз вӧвны.
Сійӧ вӧчис драматизмӧн тырӧм неыджыд кост, код дырйи Дорофеева ньӧжйӧник ышловзис да кыкнан кипыдӧснас нин пыкис чужӧмсӧ, да наукалӧн истиннӧй энтузиаст непоколебимостьӧн Усков висьталіс:
— Миян уважайтана профессор Валентин Антонович аслас трудъясын...
Валентин Антонович синсӧ эз лапнитлы.
Сійӧ кутсис мужественнӧя да стойкӧя, кор сійӧс «опровергайтісны».
Усков кутіс висьтавны ассьыс собственнӧй теориясӧ.
Теорияыс сылӧн вӧлі сыын, мый эпитетъяссӧ бӧрйӧмыс дзоньнас определяйтсьӧ писательлӧн мировоззрениеӧн.
Усков эз этша мырсьы сы вылын, медым Толстойлысь быдсямапӧлӧс эпитетъяссӧ вайӧдны стройнӧй схемаӧ, сійӧ юкліс найӧс разделъяс вылӧ да вывті дыр думайтіс нимсӧ быд разделлы.
Кажитчис, мый Толстойӧс гӧгӧрвоӧмлысь ключсӧ сійӧ надежнӧя кутӧ киас.
Ӧні колӧ вӧлі ставнысӧ убедитны таын.
Усков босьтчис картотека бердӧ.
«Аустерлиц бӧрын первойысь сійӧ аддзис тайӧ джуджыд вечнӧй енэжсӧ, кодӧс сійӧ аддзыліс Аустерлицкӧй поле вылын куйлігӧн, и мыйкӧ важӧн нин унмовсьӧм, мыйкӧ медбурыс, мый вӧлі сыын, друг радпырысь да томӧн садьмис сыын».
Усков лыддис да ланьтіс.
Ӧні артмӧм костыс студентъяслы гӧгӧрвотӧма нюжаліс.
Юрий водзын друг лои олӧмыс, ыджыд, пленительнӧй, сьӧкыд, и сійӧ кӧрт схемаыс, кодӧс сійӧ изобретитіс, нинӧм эз содты сійӧс гӧгӧрвоӧм дінӧ.
Толстой небӧгъясын олӧмыс вӧлі ачыс ас кежсьыс, эпитетъяслӧн схемаыс, кодӧс сочинитіс Усков, бара жӧ ачыс ас кежсьыс.
Ключыс уси кисьыс.
Мыйвынсьыс Юрий пӧдтіс волнуйтчӧмсӧ да водзӧ кутіс бӧръявны ассьыс карточкаяссӧ, кодъясӧ торйӧн-торйӧн пукталіс Толстойӧс.
Ася эз кывзы.
Сійӧ дугдіс кывзыны дзик сійӧ здуксяньыс, кор Юрий кутіс мыжавны Валентин Антоновичӧс сылӧн заключениеяслӧн ненаучностьысь.
Ася воис семинар вылӧ тырвыйӧ увереннӧйӧн, мый кутас ошкыны Усковӧс, кӧть и эз на тӧд, кутшӧм открытиеяс сылы лоӧ кывны.
Думсьыс сійӧ лыддис Юрочкаӧс «желльӧн».
Лӧгавны сыкӧд оз вӧлі сулав.
Но, кор Усков кутіс критикуйтны и Валентин Антоновичӧс, Ася друг вежис ассьыс кӧсйӧмсӧ.
«Йӧй!» — энергичнӧя решитіс сійӧ да заводитіс обдумывайтны контрвыступление.
Тайӧ разӧ сійӧ эз босьт первойӧн кыв.
Дорофеева вештіс чужӧм бердсьыс ыджыд еджыд кияссӧ да, найӧс шогпырысь видзӧдалігмоз, шуис:
— А нинӧм выльторсӧ Толстой йылысь Усков докладысь ме эг тӧдмав.
Мӧдарӧ, Толстой-художник ме дінысь кытчӧкӧ муніс...
Усков кельдӧдіс.
Ӧти бӧрся мӧд выступайтісны студентъяс, и быд выль выступлениекӧд тшӧтш Усков ньӧжйӧник вӧйи пропастьӧ.
Катастрофаыс вӧлі виччысьтӧм да полнӧй.
Усков видзӧдіс аслас картотека вылӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн, эз куж дзебны ассьыс шоглунсӧ и эз гӧгӧрво, мый сійӧс колӧ дзебны.
Кор Валентин Антонович чеччис, Усков гӧрбыльтчис.
Сылы окота вӧлі куньны синсӧ.
— Другъяс! — нюмъялігтыр шуис Валентин Антонович. — Ми кывзім доклад, коді тіян пиысь унаӧс, кыдзи ме аддза, чуймӧдіс.
Миян уважайтана коллега отвергнитіс став уджъяссӧ, кодъяс вӧліны сыӧдз, черкнитіс опытсӧ аслас став предшественникъяслысь, да артмис убыткаа вильшасьӧм.
Но абу сӧмын тайӧ вильшасьӧмас тіян уджлӧн лёкторйыс, Усков ёрт.
(Юрий лэптыліс юрсӧ да пыр жӧ бӧр лэдзис.)
Эмӧсь и серьёзнӧйджык ӧшыбкаяс.
Бедаыд тіян сыын, мый ті, ас тӧдлытӧгныд, вайӧдінныд ассьыныд уджтӧ номенклатураӧ, и результатын лои схоластика.
Пыр улӧджык и улӧджык Усков лэдзис ассьыс коньӧр юрсӧ.
Друг сійӧ чошкӧдіс пельсӧ, банбокъясыс сылӧн ёна гӧрдӧдісны.
— Тіян научнӧй туй самӧй заводитчигад, — шуаліс профессор, — ме кӧсъя ӧлӧдны тіянӧс...
«Сідзкӧ, абу на пом, — югнитіс Юрийлӧн вежӧрас збодермӧдан мӧвп. — Сійӧ шуӧ: «туй заводитчигад».
— Тіян уджыд дерзкӧй, и дерзостьсӧ сылысь нинӧмӧн абу подулалӧма, выводъясыд тіян, дерт, абу научнӧйӧсь, но... — водзӧ висьталіс Валентин Антонович, — но век жӧ ме чувствуйта сыын сійӧ пытшкӧсса волнуйтчӧмсӧ, коді сетӧ миянлы право эскыны тіянӧ.
Эм ӧти грек, кодӧс ме некор ог прӧщайтлыв.
Тайӧ грекыс — веськодьлун.
Морт, коді веськодьпырысь уджалӧ, нэм кежлӧ безнадежнӧй.
Сійӧ видзӧдліс аудитория вылӧ, неуна дырджык видзӧдіс Ася вылӧ.
Ася вочавидзис почтительнӧй да муртса восхищайтчана нюмӧн.
Профессор друг мыйлакӧ скӧрмис, лэдзис шляпасӧ дзик плеш вылӧдзыс да муніс, эз нин кольччыв сёрнитыштны, кыдзи тайӧс вӧчлывліс унджыкысьсӧ.
Занятиеяс помасисны.
Студентъяс разӧдчалісны гортаныс, читальняӧ, столовӧйӧ.
Аудиторияясын, коридоръясын вӧлі шума, кодкӧ шутитіс да сераліс, мый йылысь кӧ споруйтісны.
Луныс вӧлі мукӧд лунъясыс кодь жӧ.
Мый нӧ лои?
Ӧти студент во джын гижис удж.
Тайӧ уджсьыс нинӧм бурыс эз артмы.
Некор ӧмӧй некодлӧн татшӧмторйыс эз вӧвлы?
Но Юрий вӧлі шудтӧм.
Сійӧ муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, нинӧм гӧгӧрсьыс эз аддзы, сэки сійӧс суӧдіс Маша.
Быттьӧкӧ сӧмын на садьмӧма, Юрий видзӧдліс гӧгӧр да сӧмын ӧні казяліс, кутшӧм тэрыба да кутны позьтӧма вӧчӧ ассьыс уджсӧ тулысыс.
Асывнас на кӧдзыдыс ставсӧ вӧлі дорӧма, а ӧні ызгӧмӧн, быгсӧ доръяс вывтіыс резігтыр, визувтіс арыкъясын ваыс, жургисны шоръяс, увтасінъясын найӧ визувтісны паськыд потокъясӧн — шондіыс вӧтліс гӧраяс вывсьыс лымсӧ.
Лӧз дзирдӧн югъяліс енэжыс; ылын, быттьӧ еджыд шатёръяс, сулалісны джуджыд гӧраяс.
Стрелка кодь кузь да векни кымӧр пласт инмӧма гӧра йылас да ӧшйӧма; шондіыс зарниӧдӧма сылысь доръяссӧ.
Маша чӧла муніс Усковкӧд орччӧн.
Во сайын тадзи жӧ сійӧ муніс Митя Агаповкӧд Девичьей поле кузя Мӧскуаын.
И сэки тожӧ вӧлі тулыс.
Сыліс лым, руд кымӧръяс тупкӧмаӧсь улӧдз ӧшйӧм енэжсӧ, но чужӧмӧ пӧльтіс шоныд да васӧд тӧв; коръястӧм кыдз пуяс вылын горзісны сьӧд ракаяс.
«Кӧні тэ, Митя?»
— Тэ аддзан, кыдзи миян дзоридзалӧны гӧраясын тюльпанъяс, — сэккості висьтавліс Юрий. — Представляйтан, виж, гӧрд-лӧз да розӧвӧй луг?
Сійӧ сэтшӧм пӧся висьтавліс гӧраясын тулыслысь мичлунсӧ, мый Маша гӧгӧрвоис, кутшӧма сійӧ страдайтӧ аслас неудача вӧсна и полӧ, мый сійӧс ставыс кедзовтӧны либӧ жалитӧны.
— Тэ сы мында небӧг лыддьӧмыд, — шуис Маша, — мый ме чуйми. - Тэ зэв трудоспособнӧй!
Усковлӧн притворяйтчан кыпыдлуныс кусі.
— То мунӧ ишак.
Тожӧ «тру-до-спо-собнӧй».
— Эновт, Юрий, шогсьынытӧ.
— Ме гижа кык, куим либӧ куимсё удж, — шуис сійӧ, — но ме велӧдча уджавны, кыдзи колӧ!
«Кутшӧм муса да тешкодь», — думыштіс Маша.
— Прӧщай, — шуис Юрий.
— Пыралам миянӧ, — предложитіс Маша. — Талун и мамалӧн выходнӧй.
Юрочка нёровтчис мышнас тополь бердӧ, портфельсӧ пуктіс кок дінас.
Эз вӧв окота кар вомӧн кыссьыны гортас да ӧткӧн шогсьыны.
А шондіыс, быттьӧ йӧймӧма, ӧти лунӧн сывдіс лымсӧ да югыднас ойдӧдіс мусӧ.
Маша лэптіс му вылысь Юрийлысь портфельсӧ:
— Мунам!
— Маша, — ӧдзӧс сайсянь горӧдіс мамыс, — он дӧгадайтчы, мый ме талун лӧсьӧді!
«Налӧн лӧсьыд», — коксьыс няйтсӧ весалігмоз думыштіс Усков.
— Мама, ӧти курсын велӧдчысь ёрт, - тӧдмӧдіс Маша.
Ирина Федотовна лӧсявтӧм радлунӧн встретитіс Усковӧс:
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Зэв приятнӧ.
«Абу ас кадӧ, — гӧгӧрвоис Маша. — Интереснӧ, мыйын делӧыс?»
Ирина Федотовна пуксис куим кока табурет вылӧ да заводитіс Юрийкӧд «светскӧй» сёрни:
— Кытысь эвакуируйтчинныд?
Ах, татчӧс!
Висьталӧй, збыльысь тані гожӧмнас жарыс овлывлӧ квайтымын градусӧдз?
Овлывлӧ?
Но кыдз нӧ сэки овнысӧ?
Маша зілис не серӧктыны.
Но мамыс эз обратитлы Маша вылӧ некутшӧм внимание.
— А театрыд тіян зэв лӧсьыд!
Татшӧм ыліын — татшӧм культурнӧй кар...
«Кӧсйӧ ыстыны, гӧгӧрвоана», — думайтіс Маша.
— Мама, — суитчис сійӧ, — Юрий нинӧм оз гӧгӧрво.
Сійӧ ӧні жӧ ньылыштас тэнӧ.
Тшыгысла кок йылысь усям.
Кӧть кукурузатӧ вайышт!
Ирина Федотовна гӧгӧрвоис, мый дипломатияыс эз удайтчы: всё равно лоӧ вердны рыжӧй ботинкиа да кузь юрсиа тайӧ зонсӧ, кодлӧн сэтшӧм кыз портфельыс, мый полан видзӧднытӧ.
Сійӧ пуктіс мискасӧ пызан вылӧ.
Миска вевтсӧ лэптыштлӧм бӧрын Маша чуймӧмысла акнитіс: мискаас вӧліны котлетаяс.
— Неужели настоящӧйӧсь?
Ирина Федотовна радпырысь довкнитіс юрсӧ.
Мыйӧн сӧмын Ирина Федотовна дугдіс Усковӧс гажӧдны, сійӧ дугдіс яндысьны.
Аслас неудачнӧй удж йылысь кындзи сійӧ ӧні нинӧм йылысь эз вермы сёрнитны.
— Тэ эн казявлы, — шуис сійӧ Машалы, — мукӧддырйи сознаниеад лолывлӧ кутшӧмкӧ скачок. - Веськыда шензяна!
Сӧмын талун ме гӧгӧрвои, мый стрӧиті керкасӧ подувтӧг.
Ме кӧ эськӧ заводиті ӧні, ставыс эськӧ вӧлі мӧд ног.
Да, Валентин Антоновичыд тӧлка, кӧть мый эн шу.
Ме сійӧс пыдди пукта.
— Ме тожӧ, — вынсьӧдіс Маша.
— Валентин Антонович дзикӧдз янӧдіс менӧ.
Позор...
— Кывзы, Юрий, — торкис Маша, — оз ӧшибайтчы сійӧ, коді нинӧм оз вӧч.
— Да-да, дерт жӧ, — веськодьпырысь вочавидзис Усков.
А Ирина Федотовна кывзіс налысь сёрнисӧ да тӧдлытӧгыс ӧбидитчӧмӧн думайтіс, мый Маша весиг оз юав, кытысь босьтчисны котлетъясыс.
Сылы вӧлі окота висьтавны, кыдзи асывнас сійӧ чемоданысь аддзис Кирилл Петровичлысь еджыд брюкисӧ да сэсся джын донсьыс вузаліс первой ньӧбысьыслы.
Тадзи лоины котлетъяс.
Теорияын Ирина Федотовна вӧлі практичнӧй, сійӧ думсьыс юкис котлетаяссӧ куим лун кежлӧ.
«Ӧні коли кык лун кежлӧ», — арталіс сійӧ.
— Мамочка, позьӧ ещӧ? — юаліс Маша.
«Медбӧрын, котлетыс вермис эськӧ сӧвсем не лоны, ме кӧ коли брюкисӧ Мӧскуаӧ», — думыштіс Ирина Федотовна.
Сёйӧм бӧрас Усков кутіс воны сьӧлӧм вылас Ирина Федотовналы: зэв симпатичнӧй студент!
Ирина Федотовна гажмис да заводитіс висьтавлыны Усковлы сы йылысь, кыдзи госпиталяс сылӧн первой нинӧм вӧлі оз артмы: ӧтчыд главнӧй врач горзіс сы вылӧ градусникъяс сорлалӧмысь, весиг кӧсйис уволитны, яндзимысла сылы места вӧлі оз сюр, но ӧні ставыс ладмис.
— Аддзан, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Усковлы Маша, — овлывлӧ.
Да, ӧні Усков тӧдіс тайӧс.
Сійӧ муніс Строговъяс ордысь, кор шондіыс лэччис енэжтас сайӧ, арыкъясын ваыс лӧнис, мостовӧйвывса гӧпъясыс вевттьысисны вӧсньыдик йиӧн; жар, шума, лӧз лун бӧрын воис кӧдзыд вой.
«Быд лун вайӧ опыт, — ачыс аскӧдыс рассуждайтіс Юрий, — но талунъя луныс во дон сулалӧ.
Ме весиг ог помнит, кор сійӧ заводитчис».
«Ті думайтанныд, — арык вомӧн чеччыштігӧн шыасьліс сійӧ воображаемӧй оппонент дінӧ, — ми стрӧитам миянлысь культуранымӧс куш местаын?
Сыын и подулыс миян культуралӧн, мый сійӧ босьтӧ став бурсӧ важсьыс, а мунӧ сійӧ будущӧйӧ.
Сэтчӧ...»
Усков эз казяв, мый вензьӧ аслас асъя докладса выводъясыскӧд.
«А кутшӧм мусаӧсь Строговъясыс! — войнас горт дорас воигӧн нин дум вылас уси сылы.
Вообще эмӧсь бур йӧз. - И уджавны, уджавны, уджавны!»
13 ГЛАВА
Апрельын, муртса ваыс ямис, кутісны розъявны яблоняяс да абрикосъяс.
Паськыд бандзибъяса, векни синъяса мугов детинкаяс туйвежъясын вузавлісны гӧраясвывса лиловӧй фиалкаяс да тюльпанъяс.
Гӧраясыс сьӧдӧдӧмаӧсь, сӧмын налӧн йывъясас куйліс лым.
Воис нелямын кыкӧд волӧн гожӧм.
Керкаясын радио эз кусӧдлыны.
Площадьяс вылӧ установитӧм громкоговорительяс луннас некымынысь висьтавлісны фронтъяс вылын положение йылысь.
Сводкаяс вӧліны дженьыдӧсь да немжалиттӧм правдивӧйӧсь.
Йӧз кывзісны чӧла.
Быд лун фронт вылӧ мӧдӧдсьылісны орудиеяс тыра, боеприпасъяс тыра, нянь тыра эшелонъяс.
Горькӧй нима паркын быд лун югдігас заводитчылісны военнӧй ученьеяс.
Кадысь кадӧ уличаяс вылын кывлывлісны маршлӧн торжественнӧй шыяс.
Боечьяс мунісны вещевӧй мешӧкъясаӧсь, валикъясӧ гартыштӧм да пельпом вомӧныс пуктӧм шинельясаӧсь, шонді водзын дзирдалысь выль пӧртъясаӧсь.
Йӧз чукӧр колльӧдліс боечьясӧс вокзалӧдз.
Студентъяслы воис страднӧй кад — экзаменационнӧй сессия.
Воӧм йӧзлы вӧлі сьӧкыд: жарыс содіс.
Лунтыр енэжас ӧшаліс доналӧм шар кодь шонді.
Туруныс вижӧдіс да косьмис.
Арыкъяс пыдӧсын омӧлика дзольгисны шоръяс.
Студентъяс жарсьыс дзебсясисны институтса аудиторияясын — сэтшӧмъясын, кытчӧ эз инмы шондіыс, чукӧртчавлісны ӧтлаӧ да гӧтӧвитчисны экзаменъяс кежлӧ.
Лыддьысисны ӧткӧн-ӧткӧн и ӧтлаын, лыддьысисны жаявтӧдзныс и эз нин вензьыны, эз обсуждайтны, а прӧста зілисны унджык да ӧдйӧджык запомнитны да вежалісны налы, кодъяс лунтырнас удитӧмаӧсь лыддьыны кызь либӧ комын лист бокӧн унджык.
Дорофеева, мудзӧма, вӧйӧм син гуранъяса, монотоннӧя лыддис гораа.
Кор Дорофеева дугдыліс лыддьынысӧ, пыр жӧ кыдзкӧ ачыс заводитчыліс сёрни.
Сійӧ векджык заводитчыліс ӧти и сійӧ жӧ юалӧмсянь: «А мый талун сводкаас?»
Талунъя сводкасӧ быдӧн тӧдісны, но кодкӧ портфельсьыс кыскыліс газет.
Веськавліс кӧ Эренбурглӧн, Алексей Толстойлӧн фельетон, сійӧс обсуждайтӧмыс нюжаліс.
— Ме уверен, — лыддьӧм газетсӧ веськӧдлігтыр да сійӧс портфеляс сюйигмоз шулывліс Усков, — лӧсьӧдсьӧ зэв ыджыд тыш.
Помнитанныд, мый вӧлі Мӧскуа дінад?
Тайӧ гожӧмыс уна решитас.
Вермас лоны, ставсӧ.
Еджыд платтьӧсӧ пыркӧдігтыр Ася чеччыштіс ӧшинь вылысь.
— Сэсся вынӧй абу.
Всё равно сюрас тӧдса юалӧм.
Меным экзаменъяс дырйи везитӧ.
Сійӧ муніс.
— Сылӧн некод абу фронт вылас, — шуис Дорофеева.
— Кутшӧм значение имеитӧ тайӧ? — друг порок моз ыпнитіс Усков. — Ме ог гӧгӧрво...
Мыйла тэ сэтшӧм ӧтиладорсянь видзӧдан быдтор вылӧ?
Тэ чайтан, мый сӧмын личнӧй шог пыр позьӧ гӧгӧрвоны ӧтувъясӧ?
— Ог, ог, — муртса нюмъёвтӧмӧн, тэрмасигтыр вочавидзис Дорофеева.
Ме сідз ог артав.
Усков муніс деканатӧ.
Сэні распределяйтісны студентъясӧс районъясӧ гожся уджъяс вылӧ.
Думсьыс Усков кӧсйис, медым коймӧд рочлы сюри карсянь медматысса плодоовощнӧй совхоз «Гигант», но именнӧ сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі комиссияса член, сійӧ ни ӧти кыв эз шу, кор решайтсис судьбаыс сійӧ курслӧн, и коймӧд роч получитіс назначение медся ылыс районас.
— Тайӧ дзик бессовестнӧ! — челкасӧ пыркӧдігтыр шуаліс Ася. — Тэ эськӧ вермин добитчыны миянлы бурджык места, а миянлы сюри лёкджыкыс.
Миян курсын джынйыс эвакуированнӧйяс.
Ми сэні пӧгибнитам жарысла.
Омӧлиник Елисеева, жебиник да абу пельк морт, кодлӧн ӧчереднӧй неудачаыс вӧлі сыын, мый сылӧн зачётнӧй книжкаыс буретш экзаменъяс дырйи дзикӧдз вошӧма, шогпырысь ышловзис.
— Но тэныд, дерт, веськодь, кытчӧ ми мунам, — серамсорӧн водзӧ висьталіс Ася: — тэ ӧд он мун!
Усков кельдӧдіс.
Сійӧ сэтшӧм ёна чабыртіс кулаксӧ, мый гыжъясыс сатшкысисны ки пыдӧсас.
Тайӧ калечитчӧм киыс — сылӧн шоглун да ёрӧмтор!
— Тайӧ некытчӧ оз туй, мый тэ шуалан! — зывӧкпырысь пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн шуис Маша.
— Ме кӧсъя сӧмын шуны: кодкӧ кӧ веськалӧ бурджык условиеясӧ, мыйла эськӧ ог ми? — гӧгӧрвоӧдіс Ася.
— А кодкӧ кӧ веськалӧ лёкджык условиеясӧ, мыйла эськӧ ог ми? — паныд шуис Усков.
— Делӧыс сыын, — сылы синмас серӧктіс Ася, — мый тэ должен шуны: ті, а не ми.
— Юрий! — шуис Маша, и Усков, ас пытшсьыс скӧрлунсӧ пӧдтӧм бӧрын, петіс да крапнитіс ӧдзӧссӧ.
Рытнас сійӧ локтіс Строговъяс ордӧ.
Ирина Федотовна дворас таган вылын пӧжаліс лепёшкияс.
Юрий пуксис кильчӧ пос вылас да восьса ӧдзӧсӧдыс видзӧдіс, кыдзи Маша пуктасьӧ чемоданӧ.
Аски сійӧ мунӧ.
— Ог тӧд, кыдзи Маша кутас сэні... — шуаліс Ирина Федотовна.
Маша петіс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ гартыштӧма кӧсасӧ юр гӧгӧрыс — кӧсаыс водӧма венок моз.
Маша сувтіс перилӧ бердӧ.
Шондіыс вӧлі лэччӧ да медбӧръя югӧрнас меліаліс сійӧс ставнас — гожъялӧм пельпомсӧ, вӧсньыдик сьылісӧ, югнитіс сы платтьӧ вывті да яръюгыд визьӧн водіс кокъяс дорас.
— А со и папа! — шуис Маша.
Кирилл Петрович сувтӧдіс бедьсӧ кильчӧ бердас да пуксис кильчӧ пос вылӧ Юрийкӧд орччӧн да чӧла куритчис.
— Сталинград дінын омӧль, папа? — юаліс Маша.
Гӧлӧсас сылӧн кыліс надейтчӧм, быттьӧкӧ батьыс вермис висьтавны мыйкӧ мӧдтор, эз сійӧс, мый газетъяс серти найӧ ставныс тӧдісны: немечьяс локтӧны Сталинградлань да пырисны нин Кавказӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ужаснӧ да мучительнӧ, мый нереальнӧйӧн да тешкодьӧн кажитчисны и кымӧртӧм енэжыс, и арыкъяслӧн мирнӧя дзольгӧмыс, и гӧраяслӧн торжественнӧй спокойствиеыс, и величавӧй неподвижностьыс зэв ыджыд топольлӧн, коді часӧвӧй моз сулаліс кильчӧ дорын.
Двор шӧрын тыдалісны дон ӧгыръяс.
— Папа, омӧль? — выльысь юаліс Маша.
— Омӧль...
Тэ, умницаӧй менам, аски мунан?
— Да.
— Правильнӧ, мун.
— Но висьталӧй... — кызӧктыштӧм бӧрын заводитіс Юрий. — Кӧть кутшӧм сьӧкыд эськӧ эз вӧв, морт кӧ кутӧ киас оружие, сійӧ тышкасьӧ.
Мед кӧть тайӧ оружиеыс — зыр, мед сійӧ Маша моз идралӧ колхозын свекла, сійӧ век жӧ тышкасьӧ!
Но, а мортыс кӧ оз вермы тышкасьнысӧ?
— Мыйла? — тэрыба юаліс сійӧ. — Мыйла сійӧ оз вермы тышкасьнысӧ?
Юрий петкӧдліс веськыд уджавны вермытӧм кисӧ.
Кирилл Петрович шпыньмуніс да сідз жӧ чӧв олігтыр довкнитіс юрнас аслас бедь вылӧ.
Сійӧ чеччис, чотігтыр матыстчис кусысь бипур дінӧ да бедьторйӧн вӧрӧшитыштіс ӧгырсӧ.
— Ті эн юавлӧй ассьыныд, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — мыйла тайӧ страшнӧй часас, кор фашистъяс Волга дінынӧсь, тані, ылыс тылын, уджалӧны оз сӧмын обороннӧй заводъяс?
Уджалӧны литературнӧй вузъяс да педагогическӧй институтъяс, а тӧрыт ме аддзылі афиша: тіян профессор лыддьӧ публичнӧй лекция литература йылысь.
Фашистъяс писькӧдчӧны Волга дінӧ, а тайӧ кадас ті обдумывайтанныд ассьыныд курсӧвӧй уджнытӧ...
Юрий чеччыштіс, мунігас уськӧдіс Кирилл Петровичлысь бедьсӧ да тшӧтш матыстчис бипур дінӧ:
— А... а оз-ӧ кажитчы тіянлы тайӧ бессмыслицаӧн, кодысь вермасны лигышмунны киясыд?
— Мый бессмыслицаыс?
Мый Педагогическӧй институтсӧ абу тупкӧмаӧсь?
Кирилл Петрович бедьторйӧн гудраліс ӧгырсӧ.
Бикиньяслӧн быдса чукӧр качис вывлань да разаліс.
Войыс лои ещӧ пемыдджык.
— Олӧмлӧн медся кыаас, — висьталіс Кирилл Петрович. — врагъяс босьтісны Сӧветъяслысь Республикасӧ кытшӧ.
Сотісны.
Казнитлісны.
Чашйисны торъяс вылӧ.
Ми нетшыштчим кулӧмысь!
Сулалім.
Ӧни ӧмӧй ми слабджыкӧсь?
Абу, абу слабджыкӧсь.
Велӧдчӧй, Юрий.
Маша гусьӧник матыстчис пемыдінас да кияснас кутіс батьыслысь сьылісӧ:
— Папа, муса папа менам!
Бипур кусі.
Горизонт весьтӧ кыптіс тӧлысь, кустъяссянь да пуяссянь му вывтіыс нюжӧдчисны пӧлӧс тревожнӧй вуджӧръяс.
Гӧраяссянь пӧльыштіс тӧв, кышӧдчыштіс тополь коръяс пӧвстын да лӧнис.
14 ГЛАВА
Маша муніс полевӧй уджъяс вылӧ.
Муніс Дильда да став мукӧд студентыс.
Сӧмын Дорофеева получитіс отпуск: воис извещение, мый полковник, сылӧн верӧсыс, сьӧкыда ранитчӧма, куйлӧ чкаловскӧй госпитальын.
Усков хлопочитіс, котраліс, судзӧдіс Дорофеевалы пропуск, колльӧдіс сійӧс вокзалӧ, пуксьӧдіс вагонӧ да сулаліс платформа вылын, кытчӧдз поездыс эз саяв.
Быдса курсысь карӧ колины ӧні сійӧ да Ася.
Ася вайис медицинскӧй справка сы йылысь, мый оз вермы мунны му вылӧ да веськодьпырысь сетіс сійӧс Юрийлы:
— Вӧлӧмкӧ, менам тыяскӧд мыйкӧ абу лючки.
Сы бӧрын, кор Асялӧн лои Валентин Антоновичкӧд син-син воча сёрни, код йылысь некод нинӧм эз тӧд, Ася вежис ассьыс планъяссӧ.
Сійӧ эз нин лӧсьӧдчы сэсся аспирантураӧ.
Юрий ёртъястӧгыс гажтӧмтчис.
Ӧтчыд карса паркын сійӧ паныдасис Валентин Антоновичкӧд.
Еджыд брюкиа, тшайподӧн кӧмалӧм сандалияса, шляпатӧм, профессор гуляйтіс бокса аллея кузя.
Юрий ӧдвывсьыс ныр-ныр воча паныдасис сыкӧд.
Быть лои копыртчывны да юавны дзоньвидзалун йывсьыс.
Гашкӧ, профессор дӧзмис ӧтнас шӧйтны аллея кузя, гашкӧ, сылы дум вылас уси неудачнӧй докладыс тайӧ сувтса юрсиа, паськыд ныра студентыслӧн, и сійӧ друг дӧгадайтчис, мый эз прӧста сылӧн семинар вылын тайӧ студентыс чӧв ланьт, — Валентин Антонович заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Найӧ пукалісны лун джынсӧ карса парк гож сайын, сёрнитісны литература йылысь, война йылысь.
Сьӧлӧм вылас Юрийлы лои долыд, сійӧ аддзи выль ёртӧс.
Но эз дыр кежлӧ.
Сэтшӧм нин, тыдалӧ, сылӧн судьбаыс: регыд лои и Валентин Антоновичӧс колльӧдны вокзалӧ.
Валентин Антонович муніс Мӧскуаӧ.
Усков уджаліс.
Запас вылӧ нянь шӧрӧм вундӧм мысти асывнас сійӧ мунлывліс читальняӧ, небӧгсӧ пӧдлавліс сӧмын сэк, кор мудзӧмысла заводитліс веравны син водзас.
Мукӧддырйиыс рытнас читальнясянь сійӧ кежавліс Строговъяс ордӧ.
Найӧ куимӧн войӧдз пукавлісны кильчӧ вылас.
Ирина Федотовна горӧн лыддьыліс Машалысь письмӧяссӧ.
Ӧтчыд, Строговъяс ордӧ локтӧм бӧрын, Юрий суис Ирина Федотовнаӧс ӧтнассӧ.
Кирилл Петровичӧс тожӧ корӧмаӧсь Мӧскуаӧ.
Ирина Федотовна Машатӧг гажтӧмчис.
Ӧні Юрий быд лун пыравліс сы дінӧ.
Сійӧ волывліс да юавліс: «Воис?» — да кольлывліс Ирина Федотовналы зэв гырысь гӧрд яблокъяс, кодъяс сьӧкта вӧсна чегъясисны увъясыс мамыс садйын.
Уджъяс вылысь студентъяс воисны сӧмын октябрын.
Омӧльтчӧмаӧсь, гожъялӧм вӧснаыс сьӧдӧсь, найӧ шумнӧя прӧщайтчалісны вокзальнӧй площадь вылын да дыр кутлісны мӧда-мӧдныслысь кияссӧ, кӧть и янсӧдчисны сӧмын аскиа лекцияӧдз.
Но палаткаясын олӧмыс, асывсянь рытӧдз му вылын уджалӧмыс, гожся сьӧкыд куим тӧлысьыс сэтшӧма дружитӧдӧмаӧсь да матыстӧмаӧсь найӧс, мый ӧні тешкодь вӧлі кажитчӧ разӧдчыны гортъясаныс.
— А тӧдан, свеклаыс налӧн, пӧжалуй, миянтӧг коли эськӧ му вылас.
— «Пӧжалуй»-тӧг коли эськӧ.
Молодечьяс ми!
— Локтан гожӧм кӧ миянӧс бара свекла вылӧ мӧдӧдасны, ме Мария Демченкоӧс суӧда.
— А жаль, мый миянӧс эз обороннӧй заводӧ ыстыны!
— Коді урожайсӧ идралас, ставсӧ кӧ обороннӧй заводӧ?
— Ёртъяс!
Нывкаяс!
Видзӧдлӧй ноко, мый карыскӧд лоӧма!
Карыс дзикӧдз вежсьӧма.
Сійӧ ставнас вӧлі зарниа, виж, оранжевӧй — арыс вӧччӧдӧма пуяссӧ яркӧй краскаясӧн, ӧзйис быд кор.
Аддзывтӧм лӧз енэжыс отражайтчис арыкъясын.
Маша чуймӧмӧн муніс тӧдса уличаяс кузя, эз тӧд найӧс.
Сійӧс ставнас шымыртіс водзвыв шуд чувствуйтӧм.
Ӧні сійӧ воас гортас, и должен жӧ, медбӧрын, лоны вочакыв сылӧн став запросъяс вылас, кодъясӧс сійӧ ыстыліс, кытчӧ вӧлі позьӧ, медым корсьны Митялысь туйсӧ!
Митя ловъя.
Маша тайӧс тӧдіс.
Керка дінас вотӧдз, кор ылысянь аддзис кильчӧ вывсьыс мамсӧ, сійӧ надзмӧдіс воськовсӧ.
Мамыскӧд кодкӧ вӧлі.
Сійӧ.
Митя, тэ!
Маша котӧртіс эскигтырйи мыйкӧ равзіс.
Ирина Федотовна тӧдіс Машаӧс да мыйкӧ тшӧтш горзіс да ӧвтіс кинас.
Сы мыш сайын сулаліс Юрий Усков.
— Тэ дзик негритёнок кодь, Маша, — чуймӧмпырысь Маша вылӧ видзӧдігмоз шуис Ирина Федотовна. — Колӧ жӧ тадзи сьӧдӧдны!
И юрсиыд быгалӧма.
Мыйла тэ сідз видзӧдан?
— Письмӧяс эмӧсь?
— Дерт жӧ.
Быдса чукӧр.
— Мама!
Мама!
Кодсянь письмӧясыс?
— Аркаша дядьсянь.
Ивансянь да Владимировкаысь.
— А меным?
— Кыдз жӧ: быдса куим.
Ирина Федотовна вайис письмӧяссӧ — куимнаныс Сергейсянь.
Усков пукаліс перилӧ вылын да виччысис, кор Маша лыддяс письмӧяссӧ, медым заводитны сёрнитны.
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ.
Сійӧ эз чайт, мый сэтшӧм лоӧ рад сы воӧмлы.
— А Сергей госпитальын, — шуис Маша. — Гижӧ, мый ранитчӧма кокниа.
— Да? — жалитӧмпырысь вочавидзис Ирина Федотовна, ачыс зілис уськӧдны дум вылас, коді сэтшӧм Сергейыс. — Маша, мый нӧ тэ папа йывсьыд он юав?
Папаыд муніс Мӧскуаӧ.
— Кыдзи?!
— Наркомат вызовитіс.
Кык недель мунӧмыслы и ыстіс нин телеграмма.
Лючки-ладнӧ воис.
Ме полі.
Висьтавлісны, мый Волга районын туйсӧ бомбитӧны.
Сійӧ кӧсйысис: воас Мӧскуаӧ да ыстас вызов.
— Неужели папа муніс? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Маша.
— Дерт жӧ.
Ставыс шуӧны — бур признак, мый заводитӧны бӧр коравны Мӧскуаӧ.
Тэ йӧй, он кӧ радлы.
Юав Юралысь, сійӧ висьталас.
Юрий довкнитіс юрнас, но пыр жӧ босьтчис объясняйтны: сійӧ сӧгласен абу сыкӧд, мый Маша йӧй.
Татшӧм утверждениеыс эськӧ эз вӧв збыль, но Кирилл Петровичӧс Мӧскуаӧ вызовитӧм фактыс... и сідз водзӧ.
— Ӧні лекция лыддяс.
Вывті нин учёнӧй! - шӧпнитіс Ирина Федотовна.
Маша нюмъёвтіс сӧмын вомдоръяснас.
— Да мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс Ирина Федотовна.
Маша чӧла окыштіс мамсӧ да муніс душӧ мыссьыны.
Митя абу.
Пӧра велавны.
Митя абу.
Усков ветлӧдліс забор пӧлӧн, обдумывайтіс выльторъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі висьтавны.
Сійӧ гажтӧмчӧма сьӧлӧмсянь сёрнитӧмысь.
Вӧлі ӧти выльтор, кодӧс сылы терпитны вермытӧг окота вӧлі висьтавны Машалы.
Мунтӧдзыс Валентин Антонович сетіс сылы Машалысь докладсӧ.
«Дыр-ӧ сійӧ кутас сялькӧдчыны сэні?» — терпениесӧ воштӧмӧн думайтіс Усков.
Маша петіс душысь шоныд халата, ва юрсисӧ кӧрталӧма кичышкӧдӧн, рытъя кӧдзыдсьыс неуна кельдӧдӧма.
Сійӧ бара пуксис кильчӧ пос вылӧ, нёровтчис перилӧ бердӧ да пукаліс чӧла.
Юрий зілис тӧдмавны: мыйла Машалӧн чужӧмыс югъяліс, кор сійӧ восьтіс калиткасӧ, и мый сыкӧд лои бӧрын?
Но весьшӧрӧ юасьны, мыйла Маша сералӧ либӧ бӧрдӧ.
- Ме уверен, ми вермам.
Обязательнӧ! - Кор ме велӧдчи, менам эз вӧв сэтшӧм чувствоыс, мый ме воюйта, а сэні вӧлі.
- Гӧгӧрвоа! - горӧдіс Усков.
Заводитчис дзик сійӧ сьӧлӧмсянь сёрниыс, кодысь сылӧн гажыс бырӧма и коді колӧ вӧлі сылы, кыдзи нянь.
- Ме гӧгӧрвоа: сэні тэ вермин видлыны сійӧс, мый тэ вӧчин, «тыдаланаӧс, аддзанаӧс».
А тані, институтын...
Машалы дум вылас усины читальняын тӧвся рытъясыс, доклад вылас уджалӧмыс, аслас тӧждысьӧмыс, и радлуныс, и тайӧ шуда вежӧртӧмыс, мый сылӧн уджыс — коланатор.
— Эз, — торкис сійӧ Юрийӧс, — и институтын менам вӧвлі сэтшӧм жӧ чувство.
— Вот именнӧ! — ыджыд кыпыдлунӧн подтвердитіс Усков. — Маша!
Висьтавны-ӧ, мый йылысь ме думайті гожӧмбыд, кор ті уджалінныд сэні?
Тэнад батьыд прав!
Сёысь прав.
Огӧ сӧмын пушкаясӧн ми воюйтӧй.
Огӧ.
Сюрс пӧв огӧ!
Маша, ме рад, мый тэ воин.
Тэ тӧдан, кутшӧм менам идея?
Ме уверен, мый тэ поддержитан.
Нёльӧд рочлы организуйтам научно-философскӧй кружок.
Ми долженӧсь лоны вооружитчӧмаӧсь!
Швачнитіс ӧшинь ставень.
Туй кузя кутісны быгыльтчыны кос коръяс.
— О-о! — шуис Усков. — Бушков лоӧ...
Ми долженӧсь лоны вооружитчӧмаӧсь!
Ӧні мукӧддырся дорысь ёнджыка...
О-о, кыдзи гартӧ!
Тӧлыс пӧльыштіс ёнджыка, лэптіс буссӧ да нуис туй кузя.
Топольяс кутісны шувгыны.
Найӧ катласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, ылын содіс шум, швачкакылісны калиткаяс да ӧшинь ставеньяс.
— Бушков! — горӧдіс Усков. — Аски помалам сёрнитӧ.
Ме висьтала тэныд, мый ачым думайта.
Аскиӧдз, Маша.
Котӧрта! — Сійӧ збыльысь котӧртіс, юрсӧ копыртӧмӧн: бусыс да лыаыс тыртісны синсӧ.
А карыс, коді неважӧн на дзирдаліс шонді водзас, рудӧдіс да кусі, гӧраяссӧ тупкис пемыдыс; уліті, енэж пасьталаыс, тшын моз гартчис сьӧд кымӧр.
Кильчӧ дінын дзуртіс пӧрысь оржы.
Тополь, зумыш да куш, чегъясьӧм увъяса, катласис да куснясис, тіраліс тӧвлӧн зэв скӧр пӧльыштӧмъясысь.
«Выдержитас али оз? — думыштіс Маша. — Кутшӧма сійӧс пыркӧдӧ, коньӧрӧс!»
Бушколыс нырӧн воліс ещӧ некымынысь да друг лӧнис; вевтъяс вылӧ, кильчӧ посъяс вылӧ да буса туй вылӧ пыр жӧ кутісны усявны гырысь войтъяс; здук мысти зэрыс кисьтіс нин кӧш дорысь моз.
Куньса синмӧн вольпасьын куйлігӧн Маша аддзис тӧдса му, косьмӧм коръяснас кышакыліс кукуруза; сэсся Юрий сулаліс кильчӧ дорын да, кияснас ӧвтчигтыр, висьтавліс, мый нёльӧд рочӧс колӧ идейнӧя вооружитны; сэсся бушков жугӧдліс вужъяснас муӧ сатшкысьӧм пӧрысь топольӧс.
Успокоитчӧмӧн Маша друг думыштіс: «Ме тӧді, мый выдержитас», — да унмовсис.
15 ГЛАВА
Кӧть Ирина Федотовнаӧс санитаркаысь зэв регыд вуджӧдісны госпитальнӧй лабораторияӧ лаборанткалы отсасьысьӧн, но, сы вылӧ видзӧдтӧг, Ирина Федотовна пыр на тӧждысис да маитчис ӧкмысӧд палата вӧсна.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ палатаыс, кӧні куйліс виж чужӧма, каштановӧй тошка том зон.
Садьтӧг сӧригас том зон чуксаліс мамсӧ да вензис Наташакӧд.
Наташа тшӧктіс лэптыны парусъяс, а сійӧ доказывайтіс, мый парусъяс лэптыны оз позь, видіс Наташаӧс да кодлыкӧ норасис сы вылӧ да горӧдіс: «Наташа, лый эсылы!
Лый, йӧй!»
Коньӧр Наташалы сюрлывліс.
Детинкалӧн лӧзӧдӧм вомдоръяс дінӧ Ирина Федотовна матыстлывліс ва.
Детинка гораа ньылаліс.
Кор сійӧ кулі, гижны вӧлі некодлы.
Сійӧ вӧлі Одессаысь.
Ӧкмысӧд палатаын сулаліс куим койка.
На пиысь ӧти вылын куйліс кокас сьӧкыда ранитчӧм майор.
Сійӧ куйліс тулыссяньыс.
Медбӧрын главнӧй хирург висьталіс, мый кокыс бурдас, весиг оз кут чотны; во джын мысти позяс мунны фронт вылӧ.
Сэки майорлӧн друг тыдовтчис сьӧкыд характерыс.
Сійӧ юасис Ирина Федотовналысь, ылӧдлӧны докторъясыс али оз ылӧдлыны.
Ирина Федотовна висьтавліс, мый докторъяс оз ылӧдлыны, а гӧтырыс оз лок Ярославльысь сы вӧсна, мый сьӧкыд судзӧдны пропуск да некод дінӧ кольны челядьсӧ.
Мукӧддырйиыс Ирина Федотовналы эз удайтчыв убедитны майорӧс.
Майор бергӧдчыліс стенлань.
Но Ирина Федотовна эз вешйыв крӧвать дінсьыс.
«Господи, — думайтіс сійӧ, — ме кӧ муна, сылы некодкӧд лоӧ капризничайтнысӧ».
Майорлысь норасьӧмъяссӧ кывзӧм, китӧм лейтенант диктовка улӧ письмӧяс гижӧм да прӧстӧ сёрнияс ӧкмысӧд палатаын — ставыс тайӧ эз вӧв основнӧй уджӧн, но вӧчны тайӧс кажитчис Ирина Федотовналы важнӧйджык сыысь, мый сійӧ вӧчис лабораторияын.
Ӧкмысӧд палатаса раненӧйясӧс сійӧ шуис «менам челядь», кӧть майорлы вӧлі нелямынӧд арӧс.
Сійӧ шогсис сыысь, кодлы поручитны найӧс, Кирилл Петрович кӧ ыстас вызов Мӧскуаӧ.
Кытысь корсьны вежысьӧс?
Но вежысьыс ачыс локтіс госпитальӧ.
Ӧтчыд Ирина Федотовна пӧвъяс кузя вӧлі вуджӧ госпитальнӧй двор вомӧн.
Пӧвъяссӧ вӧлі вольсалӧма служебнӧй постройкаяс дінӧ мунан туй вылӧ: дворыс вӧлі улын, и арнас сійӧс ойдӧдліс ваӧн.
Кухня дінӧ нуӧдіс паськыд, куим пӧв пасьта, туй, сэтшӧм жӧ паськыд — главнӧй пыранінсянь проходнӧй будка дінӧ, но дворлӧн ылыс пельӧсса флигелёк дінӧ, кӧні вӧлі лаборатория, вӧлі вольсалӧма сӧмын ӧти векньыдик пӧвтор.
Кӧть мыйтӧм эз норась завхозлы Ирина Федотовна, мӧд пӧв эз вольсавны.
— А кодлы сэтчӧ ветлынысӧ? — веськодьпырысь вочавидзліс завхоз. — Ті лаборанткакӧд и ӧти вывтіыс прӧйдитанныд.
Сідзи и ветлісны ӧти вывтіыс, балансируйтісны, медым не усьны няйтас.
Тайӧ векньыдик пӧвтор вылас Ирина Федотовна чужӧм на чужӧм паныдасис тӧдтӧм нывкӧд да медводз видзӧдліс сылӧн кокъяс вылӧ.
Нылыслӧн кокас вӧлі восьса туфли да ляпкыд калош.
— Огӧ тӧрӧй, — шуис Ирина Федотовна. — Тіянлы лоӧ бӧр бергӧдчыны.
— Пожалуйста, — вежливӧя вочавидзис ныв. — Ме веськалі кытчӧкӧ, ачым ог тӧд кытчӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис бӧр.
Ныв бӧрсяыс мунігӧн Ирина Федотовна опытнӧй синмӧн донъяліс сылысь светлӧй пальтосӧ да пальто рӧма шляпасӧ.
— Кӧні тіянлы вурисны? — ас тӧдлытӧгыс юаліс Ирина Федотовна.
Ныв пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь сёрниыс, да вочавидзис:
— Крещатик вылын.
— Ах, Киевын! — рад лои Ирина Федотовна, кӧть Киевас вӧлі сӧмын ӧтчыд, томдырйиыс, да омӧля помнитіс тайӧ карыслысь мылькъяссӧ да садъяссӧ.
Кор найӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс локтісны лабораторияӧдз, ныв висьталіс, кӧні Киевын медбур ателье, и кӧні причёсывайтчӧны артисткаяс, и кутшӧм бура пасьтасьлісны киевлянкаяс войнаӧдзыс — кысь нин москвичкаяслы наӧдз!
Заводитчис кыпыд сёрни муса пустякъяс йылысь.
Найӧ сувтісны флигель дорӧ сёрнисӧ водзӧ нуӧдны.
«Муса ныв, уна тӧдысь-аддзывлысь, — определитіс Ирина Федотовна да думсьыс ӧткодяліс сійӧс Машакӧд. — Маша односторонньӧй.
Сійӧ Поля кодь, но Поля быдмис мӧд кадӧ, кор идейностьысь преследуйтісны: оз вӧлі позь ӧттшӧтш интересуйтчыны и вӧччанторъясӧн и лыддьыны запретитӧм небӧгъяс».
Ныв петкӧдліс Ирина Федотовналы справка: «Анна Хроменко, нёльӧд курсса студентка, направляйтсьӧ госпитальӧ общественнӧй удж вылӧ».
— Он-ӧ тӧдӧй ті Маша Строговаӧс, студентка жӧ, менам ныв? — юаліс Ирина Федотовна.
— Кыдз жӧ, — вочавидзис Ася. — Ми ӧти курсынӧсь.
Ирина Федотовна решитіс, мый тайӧ прӧста прелесть — тадзи кӧ лӧсялӧма.
«Видзӧдлам, кутшӧм миян «недотрогалӧн» мамыс», — заинтересуйтчис сэккості Ася.
Сійӧ важӧн казяліс, мый Маша оз кӧсйы матыстчыны сы дінӧ, и Усков дугдіс ставсӧ веськыда висьтавлыны самӧй сійӧ кадсяньыс, кор «сэні» заводитчис дружба.
Асяӧс корисны комитетӧ.
Зумыш векньыдик синъяса Дильда, мудзӧмпырысь юрсӧ кулакнас пыкӧмӧн, юаліс:
— Кутшӧм общественнӧй поручениеяс тэ выполняйтан?
Ася пыр жӧ гӧгӧрвоис: «Тайӧ оз прӧста!
Тайӧ найӧ менсьым водзӧс босьтӧны сыысь, мый выступайті паныд урок вылын да доклад вылын».
Сійӧ решитіс сёрнитны Дильдакӧд веськыда, но сёрниыс эз артмы.
Дильда довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Оз ков!
Строговаӧс тӧда, Усковӧс тӧда.
Ас йывсьыд висьтав.
Сэки Ася сьӧлӧмсяньыс висьтасис:
— Важӧн нин кӧсъя босьтны общественнӧй удж...
Менам велалӧма: босьтчыны кӧ, то настоящӧй ногӧн.
Но миян курсын организаторъясыс сэтшӧмӧсь...
— Кутшӧмӧсь?
— Абу тэрыб вӧрасаӧсь.
Ася бӧрйис кӧть и дивитана, но век жӧ мирнӧй кыв.
Дильда кӧрыштіс сунис кодь вӧсни синкымъяссӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво кывйыслысь значениесӧ, но юасьны Асялысь объяснение эз вӧв окота.
Вӧлӧмкӧ, Ася мечтайтӧ уджавны госпитальын...
Ӧні сійӧ сулаліс пу флигель дінын да окотапырысь тӧдмасис Маша мамкӧд.
Ирина Федотовна нуӧдіс Асяӧс лабораторияӧ, пуксьӧдіс табурет вылӧ да шуис, мый вот сӧмын клеитас ярлычокъяс кызь бутылочка вылӧ, а сэсся ачыс колльӧдас сійӧс главнӧй зданиеас да тӧдмӧдас «ребятакӧд».
— Ті велӧдчанныд педагогическӧй факультетын.
Но тіянлы оз лӧсяв лоны велӧдысьӧн, — шуис Ирина Федотовна, кодлысь сылӧн выль тӧдсаыс вызывайтіс интерес да симпатия.
— Оз, дерт оз! — серӧктіс Ася. — Ме лоа журналисткаӧн.
Ярлыкъяссӧ бутылкаяс вылас клеиталӧм мысти Ирина Федотовна колльӧдіс Асяӧс ӧкмысӧд палатаӧ.
Китӧм лейтенант узис, майор куйліс мыш вылас да зільпырысь изучайтіс йирксӧ, коймӧд койкаыс вӧлі тыртӧм — бурдысьыс гуляйтіс коридорын.
Сы серти, мый майор эз вӧрзьы найӧ локтігӧн, Ирина Федотовна дӧгадайтчис — майорӧс бара нин ӧдӧлитӧма хандра.
— Алексей Степаныч! — видзчысьӧмӧн чукӧстіс сійӧ. — Тӧдмасьӧй.
Журналистка.
— Некутшӧм интервью! — чорыда вочавидзис майор.
Ася нюммуніс:
— Лоӧй спокойнӧйӧн: оз ло.
Ася нинӧм эз шу паныд сы вылӧ, мый сійӧс рекомендуйтісны журналисткаӧн.
Мӧдарӧ, сійӧ чӧвтліс Ирина Федотовна вылӧ мелі видзӧдлас да пелька лӧсьӧдыштіс майорлысь пӧдушкасӧ, кӧть таын коланлуныс эз вӧв.
— Аттьӧ, — буркнитіс майор.
«Зэв муса, зэв!» — пасйыштіс аслыс Ирина Федотовна.
— Вайӧ мыйӧнкӧ тіянлы отсышта, — прӧстӧя шуис Ася.
— Меным колӧ ӧтитор, — зумыша вочавидзис майор: — медым менам кокӧй велаліс ветлӧдлыны кӧстыльтӧг.
— Представитӧй, — горӧдіс Ася, — ӧні врач кабинетын кывлі сёрни тіян кок йылысь!
Медуна нин тӧлысь мысти тіянлы кӧстыльяс оз ковмыны.
Майор кыпӧдчыштіс гырддза вылас:
— Збыль?
«Ме спокойнӧй, — решитіс ас кежас Ирина Федотовна. — Регыдджык мед эськӧ ыстісны вызовсӧ.
Ме поручита сылы ассьым ребятаӧс».
Тадзи лои тӧдмасьӧм.
Быдпӧрйӧ, кор Ася волывліс госпитальӧ, Ирина Федотовна корлывліс сійӧс лабораторияӧ, и заводитчыліс увлекательнӧй сёрни, коді ӧткодя бурмӧдліс сьӧлӧмъяссӧ кыкнан сёрнитысьыслысь.
Ася пукаліс Ирина Федотовна дінын лабораторияын, колбаяссянь да пробиркаяссянь ылынджык, медым не лякӧсьтны светлӧй пальтосӧ, да висьтавліс Ирина Федотовналы ассьыс планъяссӧ.
— Оз, менӧ сэсся оз нин кыскы научнӧй удж дінад.
Да и миян учёнӧйясыд зэв гажтӧм йӧз.
Тайӧ менӧ и тойыштіс.
Быдӧн бӧрйӧ уджсӧ темперамент сертиыс.
Ме эска удачалы да случайяслы.
Сыысь кындзи, имеитӧны тӧдчанлун йитӧдъяс.
Ах, Маша! - думайтіс Ирина Федотовна. - Сійӧ важ моз пукалӧ читальняын войӧдз.
Войнас Усков колльӧдӧ сійӧс гортӧдз.
Найӧ сулалӧны забор дінын да сёрнитӧны дипломнӧй уджъяс йылысь, бӧръя воскресник йылысь да сы йылысь, кутшӧм юалӧмъяс колӧ обсудитны комсомольскӧй актив вылын.
Сэсся коньӧр Усков кыссьӧ кар вомӧныс гортас.
Машалӧн олӧмыс кажитчис Ирина Федотовналы ӧтсямаӧн да гажтӧмӧн.
Зэв жаль сійӧ.
Ирина Федотовна век вӧлі радейтӧ празднествояс, и ӧні мӧвп развлечение йылысь, кодӧс колӧ вӧчны Машалы, крепыда пырис сылы юрас.
— Машалы Выль волы паныд тырӧ кызь, — шуис сійӧ Асялы. — Кора тіянӧс пирӧг вылӧ.
Со и Выль во регыд.
Лунъясыс лэбисны.
Удж, раненӧйяс йылысь тӧждысьӧм, встречаяс сэтшӧма тыртлісны Ирина Федотовналысь кадсӧ, мый сійӧ важӧн вунӧдіс ӧтка шогсьӧмсӧ.
Тырмытӧмторъясыс, олӧм-вылӧмлӧн ладмытӧмторъясыс, кодъяс водзсӧ пӧшти синваӧдз вайӧдлісны, ӧні кольліны тӧдчымӧн кокньыдджыка.
Ирина Федотовналы некор вӧлі занимайтчыны посниторъясӧн: рыт кежлас сійӧ сэтшӧма мудзліс, мый сьӧкыдпырысь матыстчыліс вольпась дінӧдзыс.
Юрсӧ пӧдушка вылас пуктӧмӧн да заслужитӧм шойччӧмӧн наслаждайтчигӧн, сійӧ недыр думайтіс Мӧскуа йылысь да Кирилл Петрович йылысь (кыдзи сійӧ ӧтнас сэні метӧгыс?) да унмовсьліс асылӧдз.
16 ГЛАВА
Войбыд тшӧкыда уси гырысь лым.
Татчӧс олысьяс эз помнитны татшӧма лым усьлӧмсӧ, а воӧм йӧз велалӧмаӧсь нинӧм вылӧ не шензьыны.
Асывнас уличаяс вылын куйлісны чукля увъяс, кодъяс чегӧмаӧсь лым вӧснаыс, ӧшалісны оръясьӧм проводъяс, сувтіс трамвай, джуджыда, дзик ӧшиньясӧдз, толіс лым, но енэжас абу ни ӧти кымӧр.
Маша петіс гортсьыс да здук кежлӧ синтӧммыліс дзирдалӧмсьыс, югъялӧмсьыс да пемыдлӧз енэжсьыс.
— Тайӧ, Маша, тэныд татшӧм луныс! — горӧдіс Ирина Федотовна.
Талун тэныд кызь арӧс.
Смотри, эн вунӧд, Маша: сизимын лок гортӧ — дас кежлӧ чукӧртчасны гӧсьтъяс.
Ирина Федотовна зэв ёна виччысис праздниксӧ, сылы колӧ вӧлі, медым праздникыс лои сэтшӧм жӧ уютнӧй да шума, кыдзи Мӧскуаын, войнаӧдз.
— Кыдзкӧ регыдджык помала уджӧс лабораторияын и весиг ӧкмысӧд палатаӧ ог пырав.
Либӧ пырала минутка кежлӧ поздравитны, а сэсся котӧрӧн локта пӧжавны пирӧг.
Маша, локтас майор.
Сійӧ выпишитчис тӧрыт.
Кажитчӧ, Ася дзикӧдз кольмӧдӧма сылысь юрсӧ.
Сійӧ кежис переулокӧ, госпитальлань, а Маша мӧдӧдчис институтӧ.
Лекцияяс бӧрын вӧлі научно-философскӧй кружок.
Студентка Рязанцева вӧчис доклад «Кант философиялӧн реакционнӧй чертаяс» тема вылӧ.
Усков мӧдӧдаліс сылы юалӧмъяса запискаяс, Рязанцева гӧрдӧдліс да падмыліс;
Дорофеева, кыдзи век, прӧстӧй да яснӧй понятиеяс кыв вылӧ вуджӧдліс сійӧс, мыйын дзугсьыліс Рязанцева.
Маша первойсӧ кывзіс омӧля.
Сэсся сійӧс мыйкӧ заденитіс, и сійӧ муніс Катя Елисеева дінысь, коді мешайтіс сылы кывзынысӧ, шӧпкӧдчӧмӧн норасис, мый локтан собрание вылын сылӧн докладыс, а сылы тайӧ Кантыс сэтшӧма жӧ колӧ, кыдзи мупомса император.
Рязанцева добросовестнӧя, но дзик веськодьпырысь висьталіс дас кык кантовскӧй категория йылысь, кодъяс пӧ эмӧсь вежӧрлӧн.
Рязанцевалӧн тайӧ веськодьлуныс и чушис Машалы.
«Кыдзи сійӧ вермӧ, кыдзи вермӧ!» — Рязанцевалӧн веськодьлун вылӧ шензигтыр скӧраліс Маша.
— Разрешитӧй сетны юалӧм, — корис сійӧ.
Усков, кружокса председатель, окотапырысь да важнӧя довкнитіс юрсӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны, — шуис Маша, — лыддьӧ-ӧ докладчица основнӧйӧн Кант философияын мирлысь непознаваемостьсӧ?
Рязанцева, коді быд юалӧмысь чайтіс ылӧдӧм, шӧйӧвоши да неувереннӧя вочавидзис:
— Да.
— Докладсьыс ме гӧгӧрвои, — скӧралігтыр да тӧдчымӧн волнуйтчигтыр висьталіс Маша: — Кант утверждайтӧ, мый морт — сійӧ синтӧм каньпи.
Рязанцева эз помнит, медым Кант кӧнкӧ шуис именнӧ тадзи.
Маша водзӧ висьталіс:
— Мунӧны нэмъяс, ставыс вежласьӧ, но морт некор оз синмассьы дзикӧдз, век кежлӧ кольӧ предел — тадзи висьталӧ Кант.
Меным тайӧ философияыс мустӧм сы вӧсна, мый сыын морт дінӧ неуважение.
А марксизм висьталӧ: сійӧс, мый ми ог тӧдӧй ӧні, ми тӧдмалам бӧрын.
Правильнӧ ме гӧгӧрвоа?
Висьталӧй меным, правильнӧ?
Усков зумыштчис, кызӧктыштіс да глубокомысленнӧя вочавидзис:
— Научнӧй доказательствояс позиция вылысь тэ кежан настроениеяс да чувствояс областьӧ.
— Энлӧй... — шыасис Дорофеева.
Вӧлі стӧч сизим час, кор Маша петіс институтысь.
Сійӧ висьталіс Усковлы да Дорофеевалы, медым оз сёрмыны, да тэрмасис мунны гортас отсасьны мамыслы.
Ӧдзӧс вылын ӧшаліс зэв ыджыд сімӧм томан, кодӧс медсясӧ ӧшӧдлывлӧны вӧлі сы могысь, медым психологическӧя действуйтны гусясьысьяс вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ воссис ключтӧг.
«Тешкодь, — чуймис Маша. — Мама абу».
Сійӧ ещӧ ёнджыка чуймис, кор лыддис пызан вылӧ кольӧм записка: «Мыйӧн сӧмын воан, лок госпитальӧ».
Выль во встречайтігкежлӧ некутшӧм лӧсьӧдчӧм Маша эз казяв жырсьыс.
Мӧдарӧ, чукралӧм белье чукӧрӧн куйліс крӧвать вылын, туплясис пӧрӧм табурет, кастрюляысь пызан вылӧ петіс няньшом.
«Ставыс гӧгӧрвоана, — дӧгадайтчис Маша. — Буракӧ, мама мыйкӧ дзугӧма уджаланінас, и Выль волы паныд сійӧс видісны».
Сійӧ солӧн да праздничнӧй колбас торйӧн сёйис чорыд нянь корка да мӧдӧдчис мездыны мамсӧ.
Лабораторияын Ирина Федотовна эз вӧв.
— Кӧні Строгова? — главнӧй зданиеын юаліс Маша санитарлысь.
Санитар индіс.
Маша восьтіс дежурнӧй врач кабинетлысь ӧдзӧссӧ да аддзис Аркадий Фроловичӧс.
Да, тайӧ вӧлі сійӧ.
Сійӧ сулаліс Машалань мышкӧн, мыйкӧ висьтавліс врачлы да Ирина Федотовналы, но Маша пыр жӧ тӧдіс сылысь гӧрбыльтчӧм гӧгрӧс мышсӧ да дженьыда шырӧм юрсиа балябӧжсӧ.
Сійӧ бергӧдчис, и Маша аддзис тӧдса кузь усъяссӧ.
Усъясыс лоӧмаӧсь еджыдӧсь, сэні абу кольӧма ни ӧти сьӧд си.
Тайӧ вӧлі лӧсялӧ Аркадий Фроловичлы — быттьӧ юр вылӧ лым усьны, именнӧ Выль волы паныд.
Сійӧ корис Машаӧс ас дінас да кыкнан кинас кутіс сійӧс банбокъясӧдыс.
— Вермин эськӧ лоны кызджык!
Сійӧ перйис каллянсӧ вомсьыс, пуктіс пызан вылӧ да кутліс Машаӧс.
Сэсся ылыстіс неуна ас дінсьыс, видзӧдліс да бара кутліс:
— Лӧсьыд!
Да... — И бара, кыдзи Мӧскуаын, зепсьыс перйис шоколад плитка: — Тайӧ тэныд чужан лун кежлад, а сыысь кындзи...
— Аркадий Фролович, — решительнӧя торкис Маша, — ме садьтӧг рад тіянлы!
Кывзыны ог кӧсйы козинъяс йылысь!
— Таысь кындзи, — водзӧ висьталіс Аркадий Фролович, — ме выполниті тэнсьыд просьбатӧ.
— Мый? — Маша кельдӧдіс.
Сьӧлӧмыс сылӧн усьлі да качліс вывлань.
Некымын секунда Маша быттьӧкӧ качайтчис качай вылын.
— Ме сійӧс аддзи, — самодовольнӧя калляннас пуркнитӧм бӧрын шуис Аркадий Фролович. — Чӧрт!
Мыйла сійӧ оз ӧзйы?
Ирина Федотовна друг повзьӧмӧн акнитіс:
— Мый ме вӧчи — пирӧгыд пропадитіс!
Маша, ме водтӧді сійӧс ӧкмысӧд палатаӧ, кӧні водзсӧ куйліс майор.
— Кодӧс тэ водтӧдін, мама? — юаліс Маша, ачыс думайтіс, мый ставыс тайӧ вермас лоны страшнӧй ӧшыбкаӧн.
Аркадий Фролович вӧрзьӧдіс Машаӧс пельпомӧдыс да кокньыдика йӧткыштіс:
— Ӧкмысӧд палата, коридор кузя веськыдвыв, сэсся шуйгавыв, коймӧд ӧдзӧс.
Ранаыс тыас.
Веськыдвыв, сэсся шуйгавыв, коймӧд ӧдзӧс...
Но ӧдзӧс водзас Маша сувтіс.
Прӧйдитіс воӧн-джынйӧн.
Друг...
Гӧрд да польдӧм банбокъяса ичӧтик гӧгрӧсіник сестра, Коридор кузя котӧртігмоз, юаліс:
— Тіянлы кодӧс?
И Маша пырис.
Сійӧ аддзис сӧмын Митяӧс, быттьӧкӧ сійӧ ӧтнас вӧлі палатаас.
Некод и нинӧм гӧгӧр.
Маша аддзис сылысь внимательнӧй, настойчивӧй видзӧдлассӧ, Митя весиг эз нюмъёвт.
Маша гӧгӧрвоис — сійӧ виччысьӧма.
И довериелӧн да матыслунлӧн сійӧ жӧ чувствоыс, коді абу чинӧма, а, мӧдарӧ, тайӧ воӧн-джынйӧннас содӧма, ӧні выль вынӧн шымыртіс Машаӧс.
Маша тэрыба вуджис палата вомӧн, копыртчис Митя весьтӧ да окаліс сылысь вомдорсӧ, эз думайт сы йылысь, сідзи сійӧ вӧчӧ али оз сідз, и позьӧ-ӧ тайӧс али оз.
— Маша! — шуис Митя, зэв ёна гӧрдӧдіс да кужтӧг кутліс Машаӧс.
Машалы эз вӧв лӧсьыд сулавны копыртчӧмӧн, сійӧ матысь аддзис Митялысь повзьӧм, пӧшти страдайтысь, шуда синъяссӧ.
— Пуксьы, — шуис Митя.
Маша босьтіс стул.
Орчча койка вывсянь кодкӧ на вылӧ видзӧдіс, но тайӧ пыдди эз пуктыссьы: палатаын вӧлі Митя ӧтнас.
Сэтшӧм матын.
Митя петкӧдліс Машалы видзӧдласнас, медым сійӧ копыртчас.
— Ме кӧ эськӧ тӧді, мый тэ... — шуис сійӧ шӧпкӧдӧмӧн, — но ме нинӧм эг тӧд.
— Кыдз сідз?
А пыр гижи, гижи тэныд!
Сійӧ вспомнитіс, мый письмӧясыс вошисны
— Окышт менӧ ещӧ ӧтчыд, - корис Митя.
— Ог.
Сэсся ог.
— Мыйла?
— Ог тӧд, - шӧпкӧдіс Маша.
— Митя, тэ он вермы висьтавлыны?
— Ӧні?
Ог.
Гумыльга юрын.
Тотшкӧны кӧлесаяс: тотш-тотш-тотш.
Муна, муна.
Эн скӧрав.
Ставыс быттьӧ руын, быттьӧ вӧтын.
Ме ог вӧтась тэнӧ, Маша?
- Ог, - серьёзнӧя вочавидзис сійӧ. - Митя, госпиталь бӧрад тэ бӧр сэтчӧ мунан?
- Да.
Дерт.
Маша босьтіс сылысь кисӧ аслас киас да сэсся эз нин лэдз.
- Митя, тэ тӧдан, тані вӧлі эвакуацияын Валентин Антонович.
- Тэныд интереснӧ?
- Зэв интереснӧ.
Студенталан вунӧдтӧм вояс, косанныд-ӧ бӧр?
Небӧгъясӧн тыр библиотечнӧй полкаяс.
Олӧм котӧрӧн.
Да гажа горшлун: тӧдмавны, тӧдмавны, тӧдмавны!
Да Маша.
Сійӧ аддзис сійӧс медводдза лекция вылын.
Сылӧн чужӧмыс, серьёзнӧй да сыкӧд ӧттшӧтш челядь сяма, шензьӧдіс сійӧс.
Шензьӧдана восьса видзӧдлас.
Маша, тэнад эмӧсь другъяс?
— Кыдз жӧ, эмӧсь.
Дорофеева, Усков.
— Усков?
Коді сэтшӧмыс Усковыс?
— Ӧтлаын велӧдчысь.
Ми сыкӧд зэв ёна матысмим бӧръя кадас, - тӧждысьтӧг восьтыліс Маша. - Зэв симпатичнӧй.
Уджалам ӧти семинар вылын.
Да став йӧзпӧвстса удж ӧтув.
Ме сійӧс тэ дінӧ вайӧдла.
— Эн, оз сулав.
Сійӧ видзчысьӧмӧн мынтӧдіс кисӧ, пуктіс юр улас да сідзи куйліс да видзӧдіс Маша вылӧ.
Сійӧ и абу сійӧ.
Маша эз нин новлы кӧса, а гартліс сійӧс юр гӧгӧрыс и, кажитчӧ, лои кузьджык воддза дорысь.
Ыджыдджык.
И юрсисӧ кинас лӧсьӧдан сямыс, буракӧ, сы вӧсна, мый абу на велалӧма причёска дінас.
Выльтор.
Стрӧг воротника тӧдтӧм коричневӧй платтьӧа, кодын сійӧ сэтшӧм мича.
Да сылӧн тӧдтӧм олӧм тӧдтӧм ёртъяс пиын!
Кӧсйис кӧ эськӧ, Маша мӧдысь на вермис окыштны сійӧс!
— Да, — шуис Митя видзчысьӧмӧн, — уна несчастье вӧлі сы вӧсна, мый жалитӧм чайтлісны мӧдторйӧн.
— Оз позь не жалитны мортӧс, сійӧ кӧ страдайтӧ.
— А...
Митя дзик щӧкаӧдзыс кыскыштіс эшкынсӧ.
Висьтав, кыдзи тэ велӧдчин.
Маша кутіс висьтавлыны лекцияяс йылысь, аслас доклад йылысь Валентин Антонович семинарын, но нинӧм сэтшӧмторйыс, мый сійӧ переживайтіс збыльвылас, сы рассказысь эз тыдовтчы.
Митяын вежсьӧмыс, пыр жӧ тӧдмалӧм, торкис Машаӧс, и та вӧсна сійӧ яндысис да эз куж висьтавнысӧ став кольӧм йывсьыс.
Митя пӧшти эз кывзы.
Сійӧ думайтіс: «Неужели тэ он аддзы, мый меным ӧні колӧ ӧтитор?
Меным важнӧ тӧдны, збыльысь-ӧ тэ менӧ радейтан и век радейтлін али тэ локтін раненӧй ёрт дінӧ, салдат дінӧ, а олӧмыд тэнад аслад, торъя.
Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ме ог вермы корны тэнӧ: висьтав та йылысь.
Сӧмын та йылысь!»
Митяӧс кынтіс.
Синъясыс югъялісны кос, пӧсь югъялӧмӧн.
— Митя, мусаӧй, — юаліс Маша, — тэныд зэв лёк?
— Меным ньӧти абу лёк!, — тӧдлытӧгыс ёна дӧзмигтыр вочавидзис Митя.
Маша кипыдӧссӧ пуктіс сылы кымӧс вылас:
— Ми ӧдйӧ тэнӧ тані сувтӧдам кок йылад.
Вот аддзылан.
Лоан дзик дзоньвидза!
«Тэ всё-таки он шу сійӧ кывсӧ, — думайтіс Митя, ачыс наслаждайтчис сылӧн кӧдзыд да нежнӧй ки пыдӧсӧн. — А ме кӧ эськӧ вӧлі здоров да эг куйлы пласьт и вӧлі тэкӧд ӧткодь, ме эськӧ пыр доли, мый радейта тэнӧ.
А тэ он шу.
Мыйла?
Пырис сестра, уськӧдчис Маша вылӧ:
— Татшӧм кадӧ посетительяс!
Коді тіянлы тшӧктіс?
Ӧні заводитчас обход.
— Выль воӧн, Митя! — шуис Маша.
— Кыдзи?
Выль во?
Мунан?
Маша ӧдзӧс дінын бергӧдчыліс да аддзис сы синъясысь сійӧ жӧ пӧсь югнитӧмсӧ.
— Ставыс бур лоӧ, Митя.
Выль воӧн.
Коридорын Маша виччысьыштіс сестраӧс:
— Пӧжалуйста, оз-ӧ позь тӧдмавны температурасӧ?
— Сійӧ тіянлы коді?
Жӧник? — юаліс сестра.
— Да.
— Лэччӧй вестибюльӧ.
Виччысьӧй.
Врач обход бӧрын локта.
Маша пукаліс вестибюльын скамья вылын да виччысис.
Сійӧ эз тӧд — уна коли кадыс али этша.
Сійӧ, мый вӧчсис сы пытшкын, вӧлі сэтшӧм вӧвлытӧм, лӧсьыд, и Митя вӧлі тані, тайӧ керкаас!
Маша эз кӧсйы мунны.
Друг сійӧ аддзис, мый дас ӧти час.
Сестра век на эз вӧв.
Маша виччысис.
Медбӧрын сестра воис.
— Ті тані?
Ме вунӧдлі.
Комын кӧкъямыс да вит.
Аски коксьыс кутасны перйыны осколок.
Нинӧм сэтшӧмыс.
Мунӧй гортад.
17 ГЛАВА
Усков вайис Выль во кежлас быдса куим ёлка.
Сійӧ даддьӧн кыскӧма козъяссӧ кар вомӧныс да сувтӧдалӧма найӧс стен пӧлӧн, быттьӧ парад вылын.
Но Ирина Федотовна, пирӧгъяссӧ пӧжалӧм бӧрын, пыр жӧ дзугис мичаа пукталӧмсӧ.
Кыдзсюрӧ найӧс сувтӧдлӧмыс сылы ёнджыка воис сьӧлӧм вылас.
Выль во лун кузя сетісны би; кыліс лыс дук, пызан вылын сулалісны вина тыра бутылкаяс.
Аркадий Фролович куритіс каллянсӧ да довӧльнӧя чӧв оліс.
Дас час кежлӧ чукӧртчисны гӧсьтъяс.
Ставнысӧ шензьӧдіс Ася.
Сійӧ уберитӧма ассьыс чолкасӧ да шыльыда сыналӧма юрсисӧ, поткӧдӧма сійӧс веськыда да улӧдз лэдзӧма пель вылас.
Сылӧн чужӧм вылас лоӧма думыштчӧм рам выражение.
Майор шуис, мый Ася мадонна кодь.
Ася чайтіс, мый майор должен шогсьыны, сы вӧсна мый аски мунӧ.
Но майор вӧлі некутшӧм помкатӧг гажа да ӧттшӧтш ухаживайтіс Дорофеева бӧрся, Ася бӧрся да Ирина Федотовна бӧрся.
Ася дӧзмӧмӧн думыштіс, мый весьшӧрӧ локтіс.
Бӧрыннас идрасьӧмӧн ноксьыны помалӧм мысти Ирина Федотовна пуксис гӧсьтъяс дінӧ да, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шыасис Аркадий Фролович дінӧ:
— Висьталӧй ещӧ ӧтчыд, Аркадий.
— Ириша, ме жӧ висьтавлі.
— Сійӧ меным, а ӧні ставыслы.
Да энӧ вунӧдӧй подробностьяссӧ.
— Збыльысь, Аркадий Фролович! — корис Дорофеева.
Аркадий Фролович пыркӧдіс каллянсьыс пӧимсӧ.
— Висьтавлыны ме абу мастер.
Дженьыдика висьтала фактъяссӧ.
Веськыда кӧ шуны, сыысь, мый Маша воштіс аслас курсса ёртсӧ, мыйкӧ мында мыжа и ме.
Да.
Но и ті тшӧтш, Ириша.
Ми тӧдім, мый маршрутыс вежсис.
Маша эз тӧд.
«Но, старик, — шуи ме аслым, — тэ кӧ лоин недогадливӧйӧн, ӧні кӧть исправит ӧшыбкатӧ!»
Ме босьтчи корсьысьны Митя Агаповӧс.
Справочнӧй стол, адреснӧй бюро...
Артыштӧй, ставыс тайӧ вӧлі Мӧскуаын нелямын ӧтикӧд вося арын.
Агаповлысь адрессӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ, ме судзӧді.
Локта адрес серти.
Патераыс тыртӧм.
Мунӧмаӧсь.
Кытчӧ?
Оз тӧдны.
Водзӧ корсьыся.
Военнӧй кадад тайӧ абу зэв кокни.
Митя туй вылӧ ог вермы веськавны, но мамыслӧн адресыс, медбӧрын, сюри.
Ыста письмӧ Ташкентӧ.
Вочакыв: кулӧма.
Регыд менӧ назначитісны санитарнӧй поездӧ главнӧй врачӧн, и ме Мӧскуаысь муні.
Ыста Ташкентӧ письмӧ бӧрся письмӧ: сідзи и сідз, ыстӧй Агаповлысь адрессӧ.
Вочакыв абу.
Гижа ӧтилаӧ и мӧдлаӧ.
Став олӧм чӧжӧн эг гижлы сы мында письмӧсӧ, мыйта тайӧ кад чӧжнас.
Торъя нин меным окота лои аддзыны Митяӧс, кор тӧдмалі, мый сылӧн мамыс кулӧма.
А санитарнӧй поездыс сэккості ветлӧдлӧ фронт вывсянь тылӧ, тылсянь фронт вылӧ.
Менам лои привычка пыравны быд госпитальӧ.
Кыкысь сюрлі Агапов, кыкнанысьсӧ абу сійӧ.
И вот артмис Сталинград дінын...
Тайӧ разӧ раненӧйыс вӧлі торъя уна.
Ме шойччывтӧг оперируйті пӧшти быдса сутки.
Медбӧрын, кык час мысти мӧдӧдчам.
Сулала тамбурас, куритча.
И друг воис меным юрӧ мӧвп: а не пыравны-ӧ ещӧ ӧтчыд эвакопунктӧ?
И тӧда ӧд, мый весьшӧрӧ, а век жӧ муна.
Привычка артмис — характерӧй педантичнӧй.
Вида ачымӧс, но муна.
И представитӧй...
Аркадий Фролович кыскыштіс тшынсӧ, сэсся лэдзис вомӧдыс.
— Буретш сэки ме сійӧс и аддзи!
«Петкӧдлӧй ноко меным списоксӧ раненӧйяслысь, кодъяс воисны бӧръя сутки чӧжнас», — кори ме сестралысь.
Но, тӧданныд...
Мыйкӧ менам со тані, син водзын, кутіс бергавны, кор ме аддзи Агаповлысь овсӧ.
Гӧгӧрвоана: сутки узьтӧм.
Тайӧ разӧ Агаповыс вӧлӧма сійӧ, коді меным колӧ.
— Дивӧ, быдӧнлӧн истӧгыс ӧзйӧ, а тіян оз ӧзйы... - ульсалӧм истӧгсӧ скӧрысь ӧзтігмоз броткис Аркадий Фролович. - Гӧгӧрвоана, ме эг имеит право требуйтны, медым Агаповӧс пыр жӧ вуджӧдісны менам санитарнӧй поездӧ.
Чӧрт мед босьтас, ӧбиднӧ лэдзны сійӧс киысь, а колины нин лыда минутъяс!
Шуи всё-таки эвакопунктса начальниклы: «Вайӧй меным тайӧ зонсӧ». — «Мыйла сійӧ тіянлы колӧ?» — «Ме видышта сійӧс сыысь, мый татшӧм дыр пропадайтіс!»
Медбӧрын, найӧ долженӧсь жӧ вӧліны сійӧс кытчӧкӧ мӧдӧдны.
Мед нин мунас сэтчӧ, кӧні сійӧс виччысьӧны.
Со и став висьтыс.
— А ті висьталінныд сылы, кытчӧ нуанныд? — юаліс Ася, коді кывзіс тайӧ историясӧ зэв ыджыд интересӧн.
— Эг.
А гашкӧ и да, — вомгорулас шуыштіс Аркадий Фролович.
— Кӧні Маша? — кватитчис Ирина Федотовна. — Юрочка, ті кӧ эськӧ паныд ветланныд?
Юрий чеччыштіс да сэтшӧм тэрыба котӧртіс жырйысь, мый курткасӧ пасьталіс улича кузя восьлалігас нин.
Вой улас кӧдздӧдіс.
Лымйыс кок улын дзуртіс.
Юрий воис госпитальӧ.
Некод абу.
Сійӧ ветлӧдліс тротуар кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ, ачыс пыр видзӧдіс проходнӧй будка вылӧ.
Юрий зілис представитны, кутшӧм ӧні Маша, мый сійӧ чувствуйтӧ, и кутшӧм шензяна, дерт, лоны шудаӧн.
Но Юрий тӧдіс, мый сэтшӧмыс лоны шуданас.
Сійӧ вӧлі шуда,  кор гӧтӧвитчис аслас доклад кежлӧ.
Лыддис небӧгъяс.
Мукӧддырйи гӧгӧрвотӧм радлун шымыртліс сійӧс.
Сэки сійӧ ньӧжйӧник петлывліс гортсьыс да сулавліс ворота дорын.
Енэжын надзӧник дзирдалісны шоч кодзувъяс.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі сулавны кодзувъяс улын да думайтны!
Татшӧм узьтӧм войяс бӧрас Юрий торъя нин окотапырысь котӧртліс институтӧ; сійӧ вӧвлі зіль, тэрыб, находчивӧй; беспокойнӧй планъяс ӧти бӧрся мӧд чужлісны сы юрын.
Збыльысьсӧ, олӧмыд — открытиеясӧн оръявлытӧм цепь.
Юрий думайтіс на пиысь быд йылысь.
Но любовь йылысь сійӧ эз кӧсйы думайтны.
— Кымын час? — юаліс сійӧ мунысьлысь.
— Дас ӧти.
Юрий век на дежуритіс будка дорын.
Маша ӧні петас.
Колӧ удитны ставсӧ обсудитны.
Друг тайӧ абу дружба — сійӧ, мый йитӧ сійӧс Машакӧд?
Друг тайӧ любовь?
Юрий повзис.
Сылы лои жар, сійӧ весит шапкасӧ пӧрччис да шӧйӧвошӧмӧн малыштіс юрсисӧ.
Зэв лёк, тайӧ кӧ любовь.
Сэки сылӧн олӧмыс ставнас вежсяс, и аски жӧ... оз, талун, ӧні сійӧ должен век кежлӧ мунны!
Буретш сійӧ здуксӧ, кор Маша петӧма госпитальысь, Юрий прӧзевайтіс.
Сійӧ аддзис Машаӧс, кор Маша вӧлі ылын нин, да сы пыдди, медым мунны век кежлӧ, уськӧдчис вӧтӧдны сійӧс.
— Маша, — шуис сійӧ, зілис кажитчыны спокойнӧйӧн, — тешкодь мӧвпъяс воисны меным юрӧ, кор тэ вӧлін госпитальын.
Видлӧг вылӧ татшӧм юалӧм: а вермасны-ӧ дружитны ныв да...
Но, шуам, миянлысь отношениеяснымӧс позьӧ лыддьыны дружбаӧн?
— Тешкодь юалӧм! — чуймис Маша. — Да, дерт жӧ.
Мый нӧ эськӧ ещӧ?
Сійӧ вочавидзис думыштчывтӧг: буракӧ, сомнениеяс ни ӧтчыд абу волнуйтлӧмаӧсь сылысь простодушнӧй сьӧлӧмсӧ.
Юрий кутіс чувствуйтны шог да радлун.
Сідзкӧ, ставыс кольӧ важ моз.
Митя Агаповлӧн воӧмыс нинӧм оз веж.
Да и мый нӧ вермис вежсьыны найӧ отношениеясын?
Мед олас дружба!
Найӧс панйисны кыкӧн.
Нывбаба дӧзмӧмпырысь укӧрайтіс орччӧн мунысьсӧ:
— Весиг Выль волы паныд эн вермы мунны заводсьыд час джынйӧн водзджык!
Коли дас минут.
Миян ставыс абу йӧз нога.
Маша серӧктіс:
— Миян абу жӧ йӧз нога.
Котӧртам, Юрий!
Найӧ котӧртісны, и кор гурйыв восьтісны жыр ӧдзӧссӧ, кыкнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь, сералӧны, возбуждённӧйӧсь, ставныс сулалісны лэптӧм стӧканъясаӧсь пызан гӧгӧр да виччысисны часілысь медбӧръяысь кучкӧмсӧ.
— Ура! — пельпом вывсьыс курткасӧ шыбиттӧдз на равӧстіс Юрий. — Победа вӧсна!
Лэпта ассьым медводдза тост победа вӧсна!
Сталинград вӧсна.
Мӧскуа вӧсна.
— Сӧветскӧй морт вӧсна, — содтіс майор.
— Морт вӧсна и ыджыд человеческӧй чувствояс вӧсна.
Ася юис винасӧ, кыв помнас видзчысьӧмпырысь нюлыштіс вомдорсӧ да юаліс:
— Кутшӧм чувствояс тэ кутан тӧд вылад, Юрий?
— Медводз дружба.
— А!
Заводитчис сійӧ беспорядочнӧй шумыс, коді лолывлӧ первой румка бӧрын жӧ компанияын сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс абу велалӧмаӧсь юны вина.
Кывъяссӧ шуалігмоз, ки пыдӧснас пызанӧ тапкӧдігтыр Дорофеева мыйкӧ доказывайтіс Аркадий Фроловичлы да скӧраліс, кӧть темаыс вӧлі зэв отвлечённӧй.
Зэв сьӧлӧмсяньыс Ася висьтасис нин майорлы, кутшӧма ӧшибитчӧма аслас призваниеын, сы вӧсна мый сылӧн истиннӧй призваниеыс сыын, медым кӧртавлыны раненӧйясӧс и медсясӧ бой мунан поле вылын.
А Машалы друг кутіс кажитчыны серам петкӧдланаӧн, кыдзи найӧ Юрийкӧд сёрмыны полӧмла тӧвзисны уличаяс кузя.
Маша вылӧ видзӧдӧмӧн Юрий сераліс сэтшӧм вуджан серамӧн, мый Аркадий Фролович некымынысь шуыштіс: «Хэ! хэ!»
Тайӧ значитӧ вӧлі, мый Аркадий Фроловичлы тожӧ гажа.
— Аркаша! — чукӧстіс Ирина Федотовна. — Локтӧ, сёрнитыштам.
Найӧ пуксисны крӧвать вылӧ, кодӧс Ирина Федотовна пӧртӧма тахтаӧ.
Аркадий Фролович ньӧжйӧника ньылалӧмӧн юис вина, нинӧм эз сёй да куритіс каллянсӧ.
Ирина Федотовна шогпырысь казяліс, кыдзи сійӧ гӧрбыльтчӧ, мышкыс дзик лои гӧгрӧс, ускыс дзор.
Ирина Федотовна пасьталӧма мӧскуаса праздникдырся сьӧд шӧвк платтьӧсӧ да зарни цепочка, но сьӧлӧм вылас сылӧн эз вӧв нимкодь.
«Тайӧ сы вӧсна, мый Кирилл абу, — думайтіс сійӧ. — Со коли нин пӧшти комын во, а ме пыр на сэтшӧм — и шогся, и нимкодясьны Кириллтӧг ог вермы».
— Аркаша, — шуис сійӧ, — ме думайті, мый меным лоӧ гажа, а сэтшӧм шог!
Кӧні Кирилл, кӧні Иван, кӧні лоанныд ті некымын лун мысти?..
Бӧрді эськӧ дугдывтӧг.
Аркадий Фролович яндысьыштӧмӧн кызӧктыштіс.
Сійӧ эз думайт, медым сы вӧсна кодкӧ вермис бӧрддзыны.
— А помнитанныд, — шуис сійӧ профессиональнӧй кыпыд тонӧн (сылы кажитчис — йӧзыс век нуждайтчӧны сыын, медым найӧс лечитісны либӧ бурӧдісны), — а помнитанныд, тіян ордӧ ӧтчыд локтісны кык гимназист — Строгов да ме.
Ті сэки вӧлінныд томӧсь, вӧсньыдикӧсь, и синъясыд тіян, Машалӧн моз, югъялісны.
— Кыдзи жӧ! — горӧдіс Ирина Федотовна, весиг быттьӧкӧ томмис да гажмис.
Кыдзи жӧ меным не помнитны сійӧ лунсӧ!
Сысянь заводитчис менам олӧмӧй.
Аркадий Фролович пыркнитіс каллянсьыс пӧимсӧ пидзӧс вылас, эз казяв и кутіс висьтавны водзӧ:
— Гражданскӧй вылын, Киев дінын, Кирилл сьӧкыда ранитчис.
Ме вӧлі мӧд курсса медик; матігӧгӧрын ни ӧти доктор абу.
Тайӧ вӧлі менам медводдза операция.
Сійӧ коли чотысьӧн олӧм помӧдз.
— Ті спаситінныд сійӧс меным.
— Аркадий Фролович, — шуис Ирина Федотовна, — видзӧдлӧй Маша вылӧ: сійӧ ставнас югъялӧ шудысла.
— Мый йылысь тэ, мама? — пызан сайсянь горӧдіс Маша, гӧрдӧдіс да грӧзитыштіс чуньнас.
Сійӧ дорӧн тшӧтш кисьтіс кык румкаӧ да, солькнитны полігтыр, вайис найӧс.
— Тайӧ тіянлы, Аркадий Фролович, да тэныд, мама.
Юамӧй победа да олӧм вӧсна!
Усков рад лои тайӧтор вылас да бара горӧдіс:
— Ура!
Ура!
Ура! — да скатерть вылӧ пӧрӧдіс стӧкан.
Ася видзӧдліс сы вылӧ кузь видзӧдласӧн да загадочнӧя нюммуніс.
18 ГЛАВА
Гӧсьтъяс муналісны, но Аркадий Фролович пукаліс.
Сійӧ чӧла куритчис да, пӧимсӧ блюдйӧ пыркӧдігмоз, шочиника кызӧктышталіс.
— Кутшӧм тайӧ керка, кӧні весиг пепельница абу? — зепсьыс конверт кыскигмоз юаліс сійӧ. — Маша!
Менам делӧ лечитны, а не ребусъяс тӧдмавны.
Гашкӧ, тэ вунӧдін Агаповӧс.
Мыйӧн ме тӧда?
Ме кывлі, мый тані тэнад уна ёрт.
Ме эг висьтавлы Митялы тэ йылысь.
Чӧв кӧ олан, сэки нинӧм нин он дзуг.
Аркадий Фролович сетіс Машалы письмӧ да пыр жӧ муніс.
Буракӧ, сійӧ и пукалӧма та дырасӧ сы вӧсна, мый думайтӧма, сетны-ӧ Машалы письмӧсӧ али бӧр сетны Митялы.
— Муса Аркаша, сійӧ пыр вӧлі чудакӧн, - мудзӧмпырысь ышловзис Ирина Федотовна. - Ме полі — друг сійӧ пукалас тані войбыд асылӧдзыс!
Сійӧ пыр жӧ водіс, колис пызан вылӧ няйт дозмуксӧ.
Маша мӧд пӧв мыськаліс дозмуксӧ.
Лӧзъюгыд нин вӧлі тӧдчӧ, кор сійӧ лыддис письмӧсӧ.
1942 во, декабр 24-ӧд лун
Видза олан, Маша!
Вӧлисти ме тӧдмалі, мый тэ ловъя.
Вермисны бомбитны эшелонсӧ, кодӧн тэ мунін Мӧскуаысь.
Нинӧмӧн мӧдторйӧн оз позь вӧлі гӧгӧрвоӧдны чӧв олӧмтӧ, шуам кӧть, первой тӧлысьясас.
Ме ӧд эг тӧд, мый тэ эн и волы Свердловскӧ.
Аркадий Фролович эз висьтав, кӧні тэ и кыдзи тэ олан.
Кодыскӧ ӧтиыс: либӧ сійӧ дасьтӧ сюрприз, либӧ сылӧн эмӧсь основаниеяс нинӧм не висьтавны.
Менӧ скӧрӧдӧ тайӧ модаыс дзебны мортысь лёкторсӧ.
Тэ кӧ мунін верӧс сайӧ, мый сэн сэтшӧмыс?
Тэ вермин верӧс сайӧ мунны и сэки на, Мӧскуаын, тэныд кӧ вӧлі неуна унджык арӧс.
Тылӧ меным гижны некодлы.
Став миян институтса ребята фронт вылынӧсь.
А менам мам кулӧма.
Ог тӧд, лолывлі-ӧ тэныд переживайтны несчастье.
Друг воис извещение, мый мама кулӧма Ташкентын тифысь.
Векджык миянсянь мунӧны татшӧм юӧръясыс тіянлань.
Мекӧд лои мӧдарӧ.
Сы кулӧм бӧрын ме некодсянь эг пӧлучайтлы письмӧяс.
Декабр 25-ӧд лун
Тӧрыт кыптіс температура.
Аркадий Фролович мырддис менсьым карандашӧс да ньӧжйӧник шуис:
— Фу, чӧрт!
Сійӧ абу Диккенс романъясса бур дядюшка кодь, сы вӧсна ме ог виччысь подарок.
Тыдалӧ, ме тэнӧ ог аддзыв.
Тэ, дерт, шензян, мый ме ог гиж война йылысь.
Ме ог гиж, но сійӧ пыр ме пытшкын, кӧть ӧні войнасьыс миянӧс торйӧдӧны нёль суткичӧжся туй да станцияяс вылын тупкавтӧм нин ӧшиньяс.
Буракӧ, миянӧс нуӧны Шӧр Азияӧ.
Ме ог кут соссьыны тэысь.
Дерт, и полӧм вӧлі.
Но став делӧыс сыын, медым, сылы намӧдар, вӧчны мый колӧ, да быть, обязательнӧ, кӧть мыйӧ мед эз сувт, сійӧ кӧ эм, дзебны сійӧс мукӧдсьыс.
Но та йылысь сьӧкыд гижнысӧ.
Ме вӧлі орудиелӧн командирӧн.
Миянлысь расчётнымӧс шулісны гажаӧн.
Кор миянӧс вуджӧдісны важ местасьыс, ми думайтім, мый миянӧс веськыда мӧдӧдасны Сталинградӧ.
Ставӧн тӧдісны, мый сэні омӧль, и шензисны, мыйла миянӧс сразу эз ыстыны тышӧ.
Кык недель ми олім раскын, землянкаын: бойяс эз вӧвны, но войскасӧ вайӧдісны дугдывтӧг.
Ӧні гӧгӧрвоана ставлы, мыйла тайӧс вӧчисны.
Раскас вӧлі лӧсьыд.
Ӧтчыд менӧ корисны штабӧ.
Меным поручитісны лыддьыны лекция.
Сэні тӧдісны, мый ме студент.
Олӧм чӧжӧн первойысь ме лыдди лекция.
Кажитчӧ, вель бура.
Декабр 27-ӧд лун
Маша, ме эг гиж кык лун.
Регыд ми воам.
Сідзи ог и тӧд, кӧні тэ.
Ме пӧшти ог аддзывлы Аркадий Фроловичӧс.
Сійӧ миян поездын шӧр врач.
Сійӧ ньӧти абу мелі, но мыйлакӧ ставыс чайтӧны, мый веськавны сы дінӧ — шуд и сійӧ обязательнӧ лечитас.
Меным вӧлі омӧль тайӧ кык лунсӧ, сы вӧсна ме эг гиж.
Декабр 28-ӧд лун
Ме некыдз ог вермы помавны письмӧӧс.
Решиті помавны сійӧс воигӧн нин — и сэки сета Аркадий Фроловичлы.
Маша!
Кутшӧм шуд овны!
Ӧтчыд миянӧс кытшалісны.
Ми куим вежӧн вӧлім кытшын.
Сэки ме гӧгӧрвои, кутшӧм шуд овны.
Бӧрын, Сталинград дорын раскын олігӧн, кор позбӧ вӧлі думайтыштны, ме выльысь лыдди «Севастопольскӧй рассказъяс».
Менам вӧлі сӧмын тайӧ ӧти небӧгыс.
Пӧшти абу эскана, мый ме сохраниті сійӧс весиг окружениеын.
И тэнсьыд карточкатӧ тшӧтш.
Водзджык некор ме эг думыштчывлы небӧг лыддигӧн сідз, кыдзи тані, землянкаын, бойясысь вынужденнӧя шойччигӧн.
Меным зэв гӧгӧрвоанаӧсь Толстойлӧн геройясыс.
Мыйта правда душевнӧй движениеясас!
Искусствоын правда медся колана да пленительнӧй.
Тэ сӧглас мекӧд, Маша?
Ме тупки небӧгӧс да петі шӧйтыштны.
Вӧлі кӧдзыд югыд вой, гыӧрыс вевттьӧма миянлысь рассӧ, сійӧ сулаліс еджыд.
Ме думыштчи: гашкӧ, коркӧ водзджык вӧлі татшӧм жӧ вой, тӧлысьлӧн чусыд югӧрыс кымӧра енэжсянь, пуяс лым пиын, а сійӧс, мый чувствуйта ме ӧні и мый не ӧтчыд переживайтлі бойяс дырйи, переживайтліс нин коркӧ Володя Козельцов?
Менӧ волнуйтіс тайӧ мӧвпыс.
И вот сэки ме гӧгӧрвои — и меным тайӧ кажитчӧ зэв важнӧйторйӧн — Володя Козельцовысь ассьым торъялӧмӧс.
Ме гӧгӧрвои, мый менам любовь да ненависть — тайӧ абу сійӧ, мый Володя Козельцовлӧн любовь да ненависть.
Володя Козельцов вӧлі роч армияса офицер да гордитчис сійӧн, мый сійӧ роч...
Французскӧй жӧ офицер гордитчис сійӧн, мый сійӧ француз...
Войнаӧдз тайӧ офицеръясыслӧн эз вӧв помкаыс ненавидитны ӧта-мӧдсӧ.
Помасис война — помасис и ненависть, кодӧс чужтыліс война.
Кутшӧм мӧд нога ставыс ӧні!
Фашистъяс дінӧ миян отношениеӧй ӧмӧй сӧмын война заводитчигас определитчис?
Ми воюйтім накӧд нёльӧд классянь, кор новлім пионерскӧй галстукъяс.
Помнита, сбор вылын ми лыддим Маяковскийлысь кывбуръяс.
Ме воюйті накӧд и сёрӧнджык, кор, первокурсникӧн на, гижи ассьым уджӧс марксизм-ленинизм кузя семинар вылын.
Тэ помнитан, Маша!
Этша эскынысӧ — колӧ тӧдны.
Сэки ме тӧдмалі, мый некутшӧм лёк вынъяс оз сувтӧдны коммунизмлань мунӧмсӧ.
Ӧні ме тӧда: фашистъяскӧд воюйтігӧн ми доръям ог сӧмын олӧм вылӧ ассьыным правонымӧс, но ассьыным убеждениеяснымӧс, ми решайтам коммунизм воӧмлысь срокъяссӧ.
Вочасӧн ме заводита мӧд ног видзӧдны Козельцов Володя вылӧ.
Абу, ме абу сійӧ и унаторйын абу сэтшӧм.
Ме тшӧтш роч, став рочыс дона меным, но ме ассьым рӧдинаӧс медводз и медся ёна радейта сыысь, мый сійӧ Сӧветскӧй Рӧдина.
Лӧсьыд, Маша, спокойнӧ.
Аскиӧдз!
Декабр 29-ӧд лун
Колӧ висьтавны тэныд, кыдзи лои Аркадий Фроловичкӧд миян аддзысьӧм.
Вӧлі сетӧма наступление йылысь приказ.
Меным дыр везитіс, дас лун чӧж пӧшти дугдывлытӧм бойяс дырйи расчёт кольлі дзоньвидзаӧн.
Но бӧрын осколокӧн вӧлі виӧма мӧд номерӧс, и сэки жӧ ранитчи ме.
Ме вои ас садьӧ санитарнӧй поездын нин.
Ме весьтын сулаліс еджыд халата доктор.
Сійӧ сразу эз кажитчы меным.
Меным эз кажитчыны сылӧн усъясыс, кодъяс моржлӧн моз чурвидзӧны, да отрывистӧя да резкӧя сёрнитан модаыс.
Ме эг тӧд, мый сійӧ оз узь мӧдӧд сутки, но, кӧть и пӧттӧдзыс узяс, сійӧ оз лолыв меліджык.
Сэсся сы дінӧ велалан, да кажитчӧ, быттьӧ ставыс сідзи и колӧ — ёжикыс, ускыс, броткӧмыс.
Сійӧ шуис:
«Но вот, ме и аддзи тіянӧс, Митя Агапов».
Кор воштан уна вир, нинӧм вылӧ он шензьы и омӧля гӧгӧрвоан.
Ме эг шензьы, мый тайӧ меным тӧдтӧм докторыс тӧдӧ менӧ да весиг корсьӧма...
Маша, фронт вылын мукӧддырйи ме юавлывлі тэнад карточкалысь:
«Кутшӧм тэ ӧні?
Кодкӧд?
Кӧні?»
Збыльысь, кӧні нӧ тэ ӧні, Маша?
Кыдзи ми аддзысям?
Да и помнитан-ӧ тэ менӧ?
Кӧть мед мый эз вӧв, ло шудаӧн!
Агапов
19 ГЛАВА
Январ медводдза лунӧ Митялӧн вӧлі мӧд операция — перйисны осколок.
Машаӧс сы дінӧ эз лэдзны.
Маша эз помнит, кыдзи коли тайӧ луныс.
Сійӧ тӧждысис, кытысь судзӧдны дзоридзьяс, но сідзи эз и судзӧд, и рад вӧлі, мый вунӧдӧма сёйны Аркадий Фроловичлысь шоколадсӧ.
Нуас Митялы.
Рытъявылыс Маша эз выдержит да бӧрддзис.
Ӧбиднӧ.
Сэтшӧм тӧлктӧг коли луныс!
Митя куйлӧ ӧтнас, некод оз пукты кисӧ сылӧн пӧсь кымӧс вылас.
Но мӧд лунас сійӧс бара эз лэдзны госпитальӧ.
Гӧрд бандзибъяса ичӧтик сестра мыжапырысь гӧгӧрвоӧдіс:
— Тӧда, сочувствуйта, но ог вермы.
Тіян вӧсна менӧ главнӧй врач видіс.
Талун бара сійӧ дежуритӧ, а аски — мӧд.
Сэки волӧй.
Маша жалитіс олӧмсьыс воштӧм кык лунсӧ.
Сійӧ омӧльтчис, кельдӧдіс да кажитчис мисьтӧмджыкӧн.
Медбӧрын сылы разрешитісны волыны Митя дінӧ.
Маша пырис.
Палатаын вӧлі Ася.
Зачем?
Водзсӧ Митя вӧлі ӧтнас.
Митяысь кындзи Маша некодӧс эз аддзыв.
Ӧні сійӧ казяліс китӧм лейтенантӧс да коймӧд раненӧйӧс, кодлӧн вӧлі пуляыс петӧма сьылі пырыс.
Тайӧ раненӧйыс мыйвынсьыс зілис видзӧдны синбӧжнас, медым аддзыны Асяӧс.
Ася сулаліс Митя крӧвать кокладорас да, буракӧ, висьтавліс мыйкӧ тешкодьӧс: куимнанныс вӧліны гажаӧсь.
— А вот вӧлисти и Маша воис! — Ася босьтіс сійӧс киӧдыс да вайӧдіс Митя крӧвать дорӧ. — Пуксям.
Сійӧ пуксьӧдіс Машаӧс аскӧдыс ӧти табурет вылӧ да кутіс пельпомӧдыс.
Кык пӧдруга!
Митя видзӧдіс ӧти вылас и мӧд вылас.
— Кытчӧ тэ вошлін?
Фу! — шуис Ася мелі упрёкӧн.
— Эз лэдзны.
— Кыдзи?
Всё-таки тэ, Маша, буриник ротозей.
Ӧд тэ жӧ тӧдін, мый ме прикрепитӧма ӧкмысӧд палатаӧ?
— Вунӧді.
Ася чуймӧмӧн видзӧдліс Митя вылӧ: тайӧ, пӧжалуй, и абу нин ротозейство.
Тані мыйкӧ мӧдтор.
— Тіянлы юны?
Сійӧ велалӧмпырысь да пелька лэптыштіс Митялысь юрсӧ пӧдушкаыскӧд тшӧтш, матыстіс вомдоръяс дінас стӧкан.
Митя некымынысь ньылыштіс:
— Оз, меным оз вӧлі ков.
Пасибӧ.
Синъясыс сылӧн ӧні эз нин югъявны сійӧ тревожнӧй, кос, лихорадочнӧй югъялӧмнас, кыдзи воддзаысяс; буракӧ, температураыс чинӧма.
Маша видзӧдліс табличка вылӧ: 37,3.
— Ася, вайӧй меным папирос, — шуис Митя. — Абу кӧ сьӧкыд.
Маша аддзис Митялысь видзӧдлассӧ да ёна повзьӧмӧн гӧгӧрвоис сы видзӧдласысь: «Меным юнысӧ оз ков и куритчынысӧ оз ков, но сійӧ сэтшӧм бура да гажаа ставсӧ вӧчӧ».
Ася ӧзтіс истӧг да виччысьыштіс, кор сійӧ бурджыка ӧзъяс.
— Мыйла нӧ сьӧкыд! — прӧста вочавидзис сійӧ, но сы чужӧмлӧн, синъяслӧн да нюмыслӧн выражениеас Маша тӧдіс шуда да нимкодь сійӧ кыпыдлунсӧ, кодӧс аддзис Митя и должен вӧлі гӧгӧрвоны тадзи: «Меным абу сьӧкыд, а, мӧдарӧ, приятнӧ сетны тіянлы папиросъяс да истӧг.
Меным окота вӧчны ставсӧ, медым тіянлы вӧлі бурджык.
И олӧй кокниа».
«Со аддзан, — яндысьыштӧмӧн да правдайтчигтыр гӧгӧрвоӧдіс Митя видзӧдласнас.
Мед сёрнитӧ да ветлӧдлӧ таті жырйӧдыс.
Сэтшӧм лӧсьыда сылӧн артмӧ».
Маша чабраліс зептас шоколадсӧ, кодӧс босьтліс Митялы вылӧ.
Эсійӧ кыкыс помнитӧны али оз, кыдзи Маша окыштіс Митяӧс?
— Ах да! — горӧдіс Ася. — Тайӧс ме тіянлы эг на висьтав.
Сійӧ видзӧдліс Маша вылӧ гажаа, тӧждысьтӧг.
Сыын, мый вӧчис да шуаліс Ася, эз вӧв некутшӧм расчёт.
Сійӧ эз тӧд, мыйла сылы быть колӧ сьӧлӧм вылас воны Митялы, но сійӧ ӧшыбкатӧг дӧгадайтчис, мый колӧ ӧні, медым сьӧлӧм вылас воны, и кыдзи бырӧдны сійӧс, мый вермас талы мешайтны.
— Ме висьтала тіянлы, кыдзи найӧ тӧкӧтьӧ эз торкны миянлысь Выль во встречайтӧм.
Ми виччысим найӧс, виччысим, а найӧ Усковкӧд локтісны стӧч дас кык часын.
Часі кучкаліс, кор Усков чепӧсйис-пырис да горштырнас равӧстіс.
Сэтшӧм шуданас ме сійӧс эг на аддзывлы.
Юрочкаӧс Ромео рольын сулалӧ видзӧдлыны.
Ми Дорофеевакӧд рытывбыд видзӧдім.
Сійӧ, коньӧр, оз куж дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Но, Маша, мый тэныд тайӧ Усковыс?
Ей-богу, сійӧ оз сулав тэ дон.
Митя вывті ёна кыскис тшынсӧ да тшӧкмуні сыысь.
— Тэ врач обходӧдз мунін сэки, Маша?
— Да, бӧрас недыр кежлӧ кольччылі.
Митя видзӧдіс сы вылӧ дзоргигтыр, изучайтӧмӧн.
«Митя!
Мый тэ вӧчан, Митя?» — шогпырысь да думайтіс Маша.
Чужӧмыс сылӧн друг нюжаліс, и кутіс тӧдчыны, мый тайӧ мортыс висьӧ да страдайтӧ.
Ася чеччис да матыстчис раненӧй юра дінас.
Сійӧ вештышталіс сы тумбочка вылысь вещияссӧ да сюялыштіс эшкынсӧ.
Тайӧ бара вӧлі оз ков, но вӧлі приятнӧ да муса.
— Тэ должен тӧдны, Митя, — выныштчӧм шуис Маша: — ме немын тэнӧ ог ылӧдлы.
Мыйла меным колӧ тэнӧ ылӧдлынысӧ?
— Ог тӧд, — веськодя шыбитіс Митя.
— Митя, гӧгӧрво!
Ася бӧр локтіс.
Сійӧ пуксис табурет вылӧ, кутіс Машаӧс пельпомӧдыс.
Маша мездысис да чеччис.
— Мунан? — юаліс Ася. — Збыль, мун.
Регыд ӧбед.
Врач оз радейт, кор ӧбедайтігӧн эмӧсь бокӧвӧйяс.
Сійӧ бура нин велалӧма ӧкмысӧд палатаын да спокойнӧя распоряжайтчис тані.
— Аддзысьлытӧдз, Митя, — шуис Маша. — Ме вола бӧрынджык.
— Аддзысьлытӧдз, - кӧдзыда шуис сійӧ.
— Ме кольчча отсавны налы ӧбедайтнысӧ, — мыйлакӧ лыддис коланаӧн гӧгӧрвоӧдны Ася.
— Да?
Тэ кольччан? — Маша неуна виччысьыштіс.
Но Митя чӧв оліс.
Сійӧ лякӧсьтіс халатсӧ шоколаднас.
Санитарка кутіс видчыны, но Маша сетіс сылы плиткасӧ, и чуймӧм санитарка ланьтіс.
Мый всё-таки лои?
«Сійӧ лэдзис Асялы суитчыны... — госпитальысь бӧр мунігӧн думайтіс Маша. — Ог гӧгӧрво, мыйла?
Мыйла сійӧ менӧ эз кор?
Сійӧ вермис шуны ӧти кыв: кольччы!
И сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ эз кут эскыны меным.
Митя, кыдзи тэ лысьтан не эскыны меным? — Сылӧн став гордостьыс бара возмутитчис сыын. — Ме нинӧм ог кут доказывайтны тэныд.
Тэныд аслыд колӧ ставсӧ гӧгӧрвоны.
Радейтан кӧ.
О Митя!
Вермас лоны, тэ он радейт менӧ.
Ирина Федотовна эз казяв, кутшӧм тшапа лэптіс Маша юрсӧ, кор пырис гортас, быттьӧкӧ сы вӧсна, медым ставныс тӧдісны: некодлы оз касайтчы сійӧ, мый лои.
— Маша! — бӧрдігтыр сылы телеграмма мыччигмоз шуис Ирина Федотовна. — Муса Маша!
Тайӧ оз вермы лоны!
Оз?
Сійӧ требуйтіс, медым шуисны «оз», и эскис, мый — оз, но пыр жӧ дугдыліс эскыныс.
Маша лыддис телеграммасӧ:
«Кирилл сьӧкыда висьӧ.
Докторъяс полӧны олӧм вӧснаыс.
Пыр жӧ локтӧй.
Ӧттшӧтш ыста вызов.
Поля».
Оз! — пӧся шуис Маша, кутліс ассьыс мамсӧ, коді шогысла кык часӧн пӧрысьмӧма, малаліс сылысь банбокъяссӧ да юрсисӧ да уговаривайтіс.
Ирина Федотовна сыркъяліс.
Маша водтӧдіс сійӧс вольпасьӧ.
— Маша.
Гашкӧ, прӧйдитас?
— Прӧйдитас, мама.
Сійӧ миян некор эз висьлы.
Бурдас, аддзан.
— Сійӧ сэні ӧтнас, Маша.
Кутшӧм шог, мый сійӧ сэні ӧтнас!
— Сыкӧд тётя Поля.
Зіль унмовсьыны, мама!
— Верма ӧмӧй нӧ ме?
И унмовсис.
Маша пукаліс сы дінын.
«Кор ме медбӧръяысь аддзылі папаӧс? — дум вылас уськӧдіс сійӧ. — Да, дворын, бипур дорысь».
Полевӧй уджъяс вылӧ мунтӧдз сійӧ рытыс, кор енэжыс сьӧд шатёрӧн ӧшйис му весьтын, быттьӧкӧ ӧнія лоӧмтор, уси сылы дум вылас.
Бедьторйӧн бать вӧрӧдіс бипурсьыс ӧгырсӧ.
Бикиньясыс качлісны вывлань да усиганыс кусаліны.
Матыстчис вой.
Орччӧн, тайӧ вояс, дзебсьӧма шог.
Бипурыс син ёрмӧн ыпнитіс.
Ыпнитлігас Маша аддзис аслас батьыслысь чужӧмсӧ: вӧйӧм банбокъяссӧ, синкымъяс костса ёна тӧдчысь чукырсӧ.
«Папа! — думайтіс Маша. — Миянлы колӧ тэкӧд быдтор йылысь сёрнитыштны, кор ме воа.
Папочка, папа, кутшӧм тэ настоящӧй морт и кутшӧм вернӧй ёрт, а ме тэныд та йылысь ньӧтчыд эг висьтавлы!
Ми мамакӧд прӧста зэв шудаӧсь, мый тэ миян эм».
Войнас сёрӧн ӧшиньӧ таркӧдісны.
Локтіс Аркадий Фролович.
— Поезд лоӧ аски дас кык час войын.
Судзӧді весиг плацкарт.
Лун кӧкъямыс-ӧкмыс мысти лоанныд Мӧскуаын.
— Мый ті думайтанныд папа йылысь, Аркадий Фролович?
Сійӧ неокотапырысь вочавидзис:
— Меным оз кажитчы телеграммаыс.
Поля видзчысьысь морт.
Пола, лёк делаяс.
Жаль, мый оз позь лэбны самолётӧн.
20 ГЛАВА
Юрий да Дорофеева мунісны лекцияяс вылысь отсасьны Строговъяслы лӧсьӧдчыны туйӧ.
Усков вайис Кирилл Петровичлы яблочнӧй варенье банка.
Ирина Федотовна пуктіс тайӧ банкасӧ торйӧн, эз интересуйтчы, кыдзи Дорофеева пукталӧ вещисӧ.
Усков котӧртіс судзӧдны рейсовӧй карточкаяс да туй вылӧ прӧдуктаяс.
Ставыс тайӧ Ирина Федотовналы эз вӧв важнӧ.
— Менам верӧс вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, — шуис Дорофеева. — И, аддзанныд, бурдіс.
— Да, — благодарностьӧн вочавидзис Ирина Федотовна. — Ме тшӧтш надейтча.
Кирилл ни ӧтчыд эз висьлы.
Но Маша вӧсна менам заводитчас сердечнӧй припадок.
Кӧні Маша?
Кӧть поезд мунтӧдз кадыс вӧлі уна на, но Ирина Федотовна места аслыс эз аддзы да шогсис ёна.
Усков котӧртіс корсьны Машаӧс.
Маша виччысис институт канцелярияын, кор гижасны колана справкаяс.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм шог чужӧм, мый Усков пыр жӧ кутіс вензьыны секретаршакӧд, коді вывті дыр ноксис справкаяснас.
Дзик некытчӧ лӧсявтӧг Усков цитируйтіс Маяковскийлысь «Прозаседавшиеся» кывбурсӧ.
Секретарша вочавидзис, мый сылӧн мукӧдпӧлӧс обязанностьяс и эз тырмыны ещӧ сылы заседаниеяс.
Сійӧ скӧрмис, да делӧыс кутіс мунны ещӧ на ньӧж.
Со и пуктӧма лои медбӧръя печать.
Комитетын, кыдзи и век, вӧлі тырыс йӧз.
Дильда прӧститчынысӧ петіс коридорӧ.
— Во джын мысти помала вуз, — шуис сійӧ, — муна аулӧ.
Виччыся, кор старикъяс сӧветла локтасны: сідзкӧ, уджала бура.
Миян старикъясыд стрӧгӧсь.
— Тэныд оз ло дыр виччысьны.
— Ог тӧд.
Война бӧрын локта Мӧскуаӧ, корся тэнӧ.
Тэныд лӧсьыд вӧлі миянын?
— Лӧсьыд.
Дильда крепыда, мужичӧй ногӧн, кутліс Машалысь кисӧ аслас ичӧтик ён кинас.
Сійӧ сулаліс, видлаліс кузь, бечёвка кодь зэлыд кӧсасӧ да видзӧдіс, кыдзи Маша мунӧ коридор кузя.
— Ӧні медбӧръяыс, — шуис Маша Усковлы.
Усков вочавидзис:
— Ме тэнӧ и сэтчӧдз колльӧда.
Усков гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд Машалы янсӧдчыны Митякӧд.
Машалӧн веськыд да восьса радейтӧмыс кыпӧдіс сыын пыдди пуктӧм.
— Гашкӧ, ме сёрма, — шуис Маша, кор найӧ матыстчисны госпиталь дінӧ. — Оз сулав виччысьны.
— Бур, ме видзӧдла.
Маша муніс, а сійӧ думыштчӧмӧн пуксис арык дінӧ мыр вылӧ.
«Ме настоящӧй скӧтина, — шуис сійӧ аслыс недыр думайтыштӧм бӧрын.
Ме ог куж сетны моральнӧй отсӧг и, кыдзи типичнӧй эгоист, шӧйӧвоша йӧз несчастьеысь».
Сійӧ эськӧ ещӧ ёнджыка шӧйӧвоши, тӧдліс кӧ, мый лои ӧкмысӧд палатаын.
Кор Маша пырис, Митя думайтіс сы йылысь.
Сійӧ думайтіс: «Ӧні кӧ ӧдзӧсыс воссяс да пырас оз сестра и оз доктор, а Маша, сідзкӧ, сійӧ фактъясыс, кодъяс лоины известнӧйӧсь меным, абу вернӧйӧсь».
Ӧдзӧсыс куимысь воссьыліс и пырлісны доктор, сестра, санитарка.
Но сійӧ думыштліс нёльӧдысь и витӧдысь.
Медбӧрын пырис Маша.
Митя пуктіс тумбочка вылӧ Машалысь карточкасӧ.
Митя асывбыд видзӧдіс сійӧс.
Сійӧ кӧсйис спокойнӧя, волнуйтчытӧг обсудитны фактъяссӧ.
«Тайӧ карточкасӧ ме ачым перйи перочиннӧй пуртӧн студенческӧй билетсьыс.
Тайӧ карточка кындзиыс миян отношениеясын дзик нинӧм эз вӧв.
Менӧ вермисны вины.
Но олӧмыс мунӧ аслас туйӧд.
Ася шуис: «Некод некор эз кывлы Машасянь тіян йылысь.
Ставыс шензьӧны, кытысь ті босьтчинныд».
Ася юаліс: «А кыдзи нӧ Усковыс?»
Ме ог суитчы.
Пӧжалуйста.
Но меным оз кажитчы, кор жалитӧм вӧсна окалӧны, а сэсся куим час гуляйтӧны Усковкӧд да чепӧсйӧны-пырӧны керкаас Выль воӧдз кык секунда водзджык, кыкнанныс ен тӧдӧ кутшӧм шудаӧсь, и тайӧ первой жӧ лунас, кор менӧ вайисны.
Мыйта кӧть эськӧ ме эг жугӧдлы юрӧс, фактъяс колясны фактъясӧн».
Но мыйӧн Маша пырис да Митя аддзис сылысь кельыд, омӧльтчӧм чужӧмсӧ, фактъяс воштісны значениесӧ.
Найӧ прӧстӧ дугдісны существуйтны.
Вӧлі сӧмын ӧтитор: ыджыд, серьёзнӧй, сосредоточеннӧй радлун ощущайтӧм, и тайӧ локтӧ вӧлі Машасянь.
Тайӧ воӧ вӧлі сыкӧд, и сэсся некодкӧд.
Митя решитіс: «Ӧні ставсӧ тӧдмала и век кежлӧ шыбита и ог сэсся кут мучитны ачымӧс ни сійӧс, торйӧн нин сійӧс».
— Маша, видза олан.
Асывбыд тэнӧ виччыся.
Вӧрзьӧдчытӧг куйла, ачым аслым дӧнзи.
Меным эз тшӧктыны вӧрны.
Маша, ме тэнӧ виччыси.
Меным унатор колӧ тӧдмавны.
Тэ талун дзик мӧдног, Маша.
— Куйлы спокойнӧя, Митя, - меліа шуис сійӧ.
- Маша!
Тэ ӧд абу врач.
Али тэ волывлан сӧмын сы вӧсна, мый ме ранитчӧма.
Тэ ӧтнад? — настойчивӧя юаліс сійӧ.
— Абу, — вочавидзис Маша. — Уліас виччысьӧ Усков...
«Колӧ вӧлі висьтавны, мый ӧтнам, — пыр жӧ кватитчис сійӧ да гӧрдӧдіс, сы вӧсна мый кӧсйис пӧръявны. — Кытысь тайӧ пӧръясьнысӧ гӧгӧрвотӧм кӧсйӧмыс?
Мый ме кӧсъя сыысь дзебны?
Бара заводитчӧ тӧрытъяыс...»
И, ёнджыка гӧрдӧдіг, сійӧ ыръянитӧмпырысь шуис:
— Уліас менӧ виччысьӧ курс кузя ёрт, Усков.
Митя, мыйла тэ юасян?
Мый тэныд колӧ тӧдны?
Маша кӧсйис, медым Митя гӧгӧрвоис: сійӧ ставнас со тані сы водзын, сылы нинӧм дзебнысӧ да соссьынысӧ — сійӧ оз куж.
Но бара, сылӧн кӧсйытӧг, сы вӧсна оскорбитчӧмыс, мый тайӧс колӧ доказывайтны, быттьӧкӧ дорис сійӧс.
Митя аддзис сылысь напряжённӧй чужӧмсӧ.
Бокӧвӧй чужӧм.
Бокӧвӧй Маша.
И бара ставыс путкыльтчис.
Кыдзи лёк рӧмпӧштан искажайтӧ предметъяссӧ, сетӧ налы мисьтӧм очертаниеяс, сідзи Митя сознаниеын ставыс югдӧдсис невернӧй да уродливӧй светӧн.
Ася прав!
Маша ылын сылы.
А жалитӧмсӧ сійӧ оз кӧсйы.
Сійӧ эз на удит сетны аслыс отчёт сыын, мый вӧчас ӧні, но киыс ачыс нюжӧдчис тумбочкалань.
— Ме тэнӧ виччыси, медым бӧр сетны карточкатӧ.
Фотография вылын нывкалӧн гӧгрӧс банбокъяс, пельпом саяс кыз кӧса и видзӧдласас оз тӧдчы некутшӧм шогсьӧм.
Ӧні Митя Агапов — воддза олӧмтӧм салдат.
Сійӧ ачыс мездіс асьсӧ казьтылӧмъяссьыс.
Но Маша гӧгӧрвоис тадзи: Митя карточкасӧ лӧсьӧдӧма водзвыв; сы йылысь, мый карточкасӧ сійӧ бӧр сетас Машалы, сійӧ решитӧма ещӧ тӧрыт на.
Найӧ видзӧдісны ёрта-ёрт вылас отчаяниеӧн да шогпырысь и чӧв олігтыр мыжалісны ӧта-мӧдсӧ.
— Пасибӧ, — шуис Маша. — Тешкодь, мый сійӧ сохранитчӧма.
— Случайнӧ.
— Сэтшӧм лёкиник фотография, эз сулав видзны, - нурбыльтіс Маша.
Вӧліны кӧ найӧ палатаас ӧтнаныс.
Абу на сёр!
Вӧліны кӧ найӧ палатаас сӧмын ӧтнаныс.
Йӧрас нин Машалы дум вылас уси, мый эз висьтав Мӧскуаӧ мунӧм йывсьыс.
Бӧр бергӧдчывны?
И эз бергӧдчыв.
Сійӧ муніс вольсалӧм пӧвъяс кузя двор вомӧныс сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сылы ӧні медся важнӧйторйӧн вӧлі не джӧмдыны.
«Ме вошті тэнӧ мӧд пӧв.
Ӧні нин век кежлӧ».
Сійӧ недыр кад чӧжнас, кор Маша вӧлі госпитальын, Юрий удитіс обдумайтны пунктъясӧн самӧй сійӧ речсӧ, коді должен вӧлі сетны Машалы моральнӧй отсӧг.
Сійӧ тэрыба чеччис, кор Маша муртса на петіс проходнӧй будкаысь, но мытшасис первой жӧ кыв вылас.
Чужӧмыс Машалӧн — быттьӧкӧ томана ӧдзӧс.
Юрий вунӧдіс став дасьтылӧм пунктъяссӧ да шуис:
— Коркӧ кӧ тэныд ковмас настоящӧй отсӧг, помнит, мый эм морт, коді...
Ӧти кывйӧн кӧ, помнит: тэнад эм ёрт.
Маша чӧв довкнитіс юрнас.
21 ГЛАВА
Куйбышевӧдз мунісны Аркадий Фроловичкӧд ӧтлаын.
Карас вотӧдз некымын час водзджык Ирина Федотовналӧн лои сердечнӧй припадок.
Маша войдӧр некор эз аддзыв, медым Аркадий Фролович шӧйӧвошліс.
Сійӧ восьтыліс походнӧй аптечкасӧ, аптечкаыс сы киясын чеччаліс.
Ирина Федотовналӧн пульсыс чиніс, а Аркадий Фролович дыр эз вермы лэдзны сылы камфора.
Куйбышевын Ирина Федотовнаӧс вагонысь петкӧдісны нӧсилка вылын.
Аркадий Фролович кодкӧдкӧ сёрнитіс, убеждайтіс, требуйтіс, и Ирина Федотовнаӧс водтӧдісны кӧрт туй больничаӧ.
Аркадий Фролович корис главнӧй врачсӧ да бара убеждайтіс да требуйтіс.
Главнӧй врач эз вермы кутчысьнысӧ да предложитіс Машалы олыштны сы ордын.
Медводдза войсӧ Маша оліс палатаын мам дінас.
Аркадий Фролович тожӧ пукаліс юр водзас да сӧмын кадысь кадӧ петавліс куритчыны.
Асывводз кежас Ирина Федотовналы лои лӧсьыдджык.
— Мый нӧ вӧчны, — шуис Аркадий Фролович, — колӧ мунны.
Сійӧ эз нин вермы сэсся кольччыны.
Маша коли ӧтнас, сійӧ шогсис мамыс висьӧм вӧсна, бокӧвӧй, уна йӧза карлӧн шум вӧсна да сдержаннӧй вежливость вӧсна главнӧй врач ордын, кӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыысь, мый таркӧдчӧ ӧдзӧсӧ, пырӧ, прихожӧйын колялӧ коктуйяс, узьлӧ кодлӧнкӧ вольпась вылын, и сыысь, мый вообще существуйтӧ.
Вагонӧ Строговаяс веськалісны сӧмын недель мысти.
Ирина Федотовна чӧв оліс.
Сылӧн сьӧд синъясас, кодъяс висиг чӧжнас лоӧмаӧсь зэв ыджыдӧсь, тыдаліс лӧнь, сосредоточеннӧй виччысьӧмлӧн сійӧ выражениеыс, коді вӧлі повзьӧдлӧ Машаӧс.
Кутісны вуджрасьны дачнӧй посёлокъяс.
Мӧскуа.
Рытъя вокзал, платформаяс, платформаяс дорас электричкаяс, лӧз бияс.
Военнӧй Мӧскуа олӧмлӧн стрӧглуныс.
Метроын Ирина Федотовна шӧйӧвоши, кутчысис Машалы соскас.
— Звӧнитлы всё-таки, — тшӧктіс сійӧ. — Ох, Маша, ме ог во гортӧдз!
Маша чӧвтіс автоматӧ сьӧм да висьталіс номерсӧ.
Гудокъяс эз кывны.
Сійӧ мӧд пӧв висьталіс — гудокъяс бара эз кывны.
Сылы дум вылас уси, мый номерсӧ вежӧмаӧсь, папа гижліс та йылысь, но Маша воштіс выль номерсӧ.
Метроысь найӧ петісны Охотный дорын.
Маша тӧдмаліс Манежнӧй площадьлысь просторсӧ, университет, кремлёвса стенаяс, кӧдзыд ру пиын Александровса садлӧн пуяс.
Найӧ подӧн мунісны Пушкинскӧй площадьӧдз и, кор ыпнитіс турунвиж битор, вуджисны трамвайнӧй линия.
Керкаыс сулаліс пемыд, тупкалӧм ӧшиньяса; векни костъясӧд кытсюрӧ писькӧдчис югыдыс.
Найӧ кайисны коймӧд судтаӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтіс тётя Поля.
Тётя Поля чойсӧ кутлӧм пыдди бӧрыньтчис, и Маша аддзыліс, кыдзи мамыс тэрыба лэптіс кияссӧ тётя Полялы пельпом вылас, чӧла да сюся видзӧдыштіс синмас, топӧдіс юрсӧ сы морӧс бердӧ да шытӧг сьӧкыда уси джоджӧ.
22 ГЛАВА
Пелагея Федотовналӧн Мӧскуаын вӧлӧма вывті уна мог.
Каракулевӧй шапочкаасьӧм мысти да вылас чышъянасьӧм мысти сійӧ мунлывліс асывсяньыс.
Колӧ пыравны Наркомпросӧ, Дом пионеровӧ, судзӧдны колана небӧгъяс.
Пелагея Федотовна некымынысь пыраліс военкоматӧ, но тӧлкыс эз ло.
Некод эз тӧд, мый лои ветеринар Пастуховкӧд.
Виӧмъяс списокъясын абу.
Рытланьыс Пелагея Федотовна бӧр волывліс гортас.
Сійӧ ньӧжйӧ кайӧ вӧлі пос кузя, шойччас быд площадка вылын.
Ирина Федотовна петавліс чой дінас кухняӧ.
Кухня ӧні лои медбур оланінӧн, тані ӧшиньяс вылас эз сэтшӧм кыза кынмыв йиыс.
Сійӧ пуксьывліс плита дорӧ матӧджык, но газыс муртса ӧзйис.
Татшӧм би дорад он шонав.
Пелагея Федотовна пуктывліс кампорка вылӧ кофейник да терпеливӧя виччысис, кор кутас булькакывны ваыс да кофейник сюрӧдыс кутас петны пӧсь рутор.
Тайӧ вӧсньыдик русьыс кухняын быттьӧкӧ лолывлі неуна шоныдджык.
Пелагея Федотовна ставсӧ висьтавліс, кӧнъясын вӧлі лунтырнас, кодӧс аддзыліс, мый йылысь сёрнитіс.
Ирина Федотовна чӧв олігтыр кывзіс.
Кофе юӧм бӧрын сійӧ мунліс аслас жырйӧ да водліс диван вылӧ, бергӧдчывліс стенлань.
Лунтыр Ирина Федотовна син водзын диван бӧр вылын ӧти и сійӧ жӧ узорыс.
«Кирилл кӧ эськӧ эз мун студентъяскӧд лесозаготовка вылӧ, нинӧм эськӧ эз ло, — тайӧ сер вылас видзӧдігӧн думайтіс Ирина Федотовна. — Но студентъяс вӧліны радӧсь, найӧ радейтісны сійӧс.
Бур, медым сійӧ и муніс, но нинӧм эськӧ эз ло, сійӧ кӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ёна прӧстудитчӧма, да пыр жӧ муніс больничаӧ, а эз куйлы тані ӧтнас, быттьӧ пӧгребын, куим лун чӧж, кытчӧдз садьсӧ эз вошты».
Ирина Федотовна курччис пӧдушка дорсӧ, синваыс доршасис синмас.
Воссьыштіс ӧдзӧс.
Маша ньӧжйӧник юаліс:
— Мама, тэ узян?..
Мамочка! — чукӧстіс сійӧ, эз вермы виччысьны вочакывсӧ да муніс кок чунь йылас.
«А ме кӧ эськӧ эг висьмы туяс, — думайтіс Ирина Федотовна, — Найӧ метӧг эз бура дӧзьӧритны сійӧс.
Сійӧ кулі сы вӧсна, мый ме сёрми».
Маша пырис кухняӧ.
Тётя Поля восьтіс виж ма тыра банка, маыс вӧлі дзоридзалысь нин пу дука.
— Юышт кӧдзыд вылысь кофесӧ манас.
Маша сувтіс порог дорӧ, эз вочавидз тьӧткаыслы.
Сылӧн став позаыс, лигышмунӧм киясыс, а медсясӧ, чужӧм вылас шӧйӧвошӧм да шай-паймунӧм выражениеыс петкӧдлісны кутшӧмкӧ зэв жальтор, шоглун.
«Батюшки! — думыштіс Пелагея Федотовна. — Аски меным мунны!
Кыдзи ме найӧс эновта?»
— Машенька! — шуис сійӧ. — Да мый нӧ тэ ни ӧти кыв он шу?
Колӧ овны, Маша...
Маша видзӧдліс тьӧтка вылас гӧгӧрвотӧм видзӧдласӧн.
Лэччис кӧ эськӧ сылӧн шогыс синва шорӧн, тӧдӧмысь, сьӧлӧмыслы лои эськӧ кокньыдджык.
Но став тайӧ лунъяс чӧжыс сійӧ ни ӧтчыд эз бӧрддзыв.
Маша эз аддзыв ассьыс батьсӧ кулӧманас, сылӧн сознаниеын батьыс кольлі ловъяӧн.
Маша помнитіс сылысь кывъяссӧ, нюмсӧ, неуна окайтысь сёрнисӧ.
Письменнӧй пызан вылын куйлісны сылӧн гижӧдъясыс, медбӧръя лекцияясыслӧн конспектыс.
«Киев, 1920 во» гижӧда важ беддьыс сылӧн сулаліс пельӧсын.
Батьыс вӧлі ловъя, сійӧ вӧлі Маша олӧмлӧн юкӧнӧн.
Но сійӧ эз нин вӧв.
Маша зілис гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс — абу нин, и эз вермы.
Пелагея Федотовна тӧждысьӧмпырысь дзигӧдіс сійӧс.
Маша бергӧдчис бокӧ да лӧгпырысь думыштіс: «Ӧні тётя Поля висьталас мыйкӧ зэв правильнӧйӧс.
Олӧмлӧн быд случай вылӧ сылӧн эм вочакыв.
Но вермас ӧмӧй менӧ мыйкӧ бурӧдны?»
Тётя Поля эз удит нинӧм висьтавнысӧ — кутіс сёрнитны радио.
Сійӧ водзсӧ эз аддзыв татысь радиосӧ и ӧні гӧгӧрвоис, мый батьыс олӧма кухняын да вайӧма репродукторсӧ татчӧ.
«...Сталинград дінын помалӧма немецкӧй войскаясӧс окружайтӧм...»
Чёткӧй, торжественнӧй да вывті яснӧй гӧлӧс дыр юргис керкаын.
Чуньяснас лотшнитӧм бӧрын тётя Поля шуис:
— Маша, а ӧд Иван Никодимычыд Сталинград дорын.
Ӧні, гашкӧ, ме тӧдмала сы йылысь.
И Серёжа сэні.
Ёна тӧждысьӧмӧн сійӧ прӧйдитіс кухняті, сылӧн сьӧд, дзормыны нин заводитчӧм кӧсаыс уси пельпом вылас.
Пелагея Федотовна тэрыба гартыштіс кӧсасӧ юр гӧгӧрыс да крепитіс шпилькаӧн.
— Серёжа!
Ме сійӧс быдті.
Ме ассьым став лолӧс пукті сыӧ.
Быдлаын, став фронтъяс вылас, менам велӧдчысьяс!
И Иван Никодимыч...
Ах, Маша!.. — Сійӧ кинас кутчысис морӧсас, вынтӧма лэдзчысис стул вылӧ да шӧпкӧдӧмӧн моз помаліс: — Висьӧ менам сьӧлӧмӧй, шог кылӧ!
Ӧти шог пырис керкаӧ, а мӧд сулалӧ порог дорын.
И ме пыр виччыся, виччыся, и вынӧй менам сэсся абу...
Маша шай-паймунӧмӧн видзӧдіс тьӧтка вылас.
И друг ставыс, мый сійӧ думайтіс кулӧм йылысь, и шог, ёна полӧм, отчаяние — ставыс бӧрыньтчис радейтӧм да жалитӧм водзын.
Сійӧ сувтіс пидзӧсчань йылас тьӧтка водзас да, сійӧс кутлігтыр да кияссӧ окалігтыр, долис:
— Тётя Поля!
Сійӧ ловъя, сійӧ бӧр воас!
Эскӧй меным, сійӧ воас!
Сійӧ торксялігтыр долис ӧти и сійӧ жӧ кывъяссӧ.
Наын смыслыс эз вӧв, но вӧлі жалитӧмлӧн сійӧ выныс, коді спасайтӧ мортӧс.
Пелагея Федотовна ланьтіс, синванас кӧтасьӧм чужӧмсӧ чышкис кипыдӧснас.
Сійӧ яндысис тайӧ чувствояс эрдӧдӧмсьыс, сылы эз вӧв лӧсьыд.
— Гашкӧ, и збыльысь бӧр воас.
То думайта — оз, а то сьӧлӧмӧй висьталас: ловъя, аддзыла.
— Эскӧй меным, тётя Поля! — убеждайтіс Маша. — Да и думыштӧй асьныд: сійӧ ӧд ветеринар, сійӧ абу бойын.
Пелагея Федотовна довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Тайӧтӧ сідз.
Сӧмын пуляыд бӧрйысьтӧг лэбӧ.
Мукӧддырйиыс и ветеринарлы инмас.
Сійӧ заводитіс чукӧртны вещияссӧ да дзик нин мӧд успокоитчӧм тонӧн шуаліс:
— Ёна нин виччысьӧны менӧ челядьӧй менам.
Да и Дуняӧс ӧтнассӧ быдса колхоз вылӧ коли.
Сійӧ, кӧнкӧ, сикт помас менӧ частӧ виччысьлывлӧ.
А гашкӧ, и встречайтны станцияӧ волывлӧ вӧлӧн.
Сылӧн артмас.
Зато челядьлы ме небӧгъяс судзӧді!
«Пионер»-ӧс война заводитчӧмсяньыс эз аддзывны, а ме вая.
Асывнас Пелагея Федотовна чеччис югдытӧдзыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд эновтны вой чӧжнас шонтӧм вольпасьсӧ, Маша ӧти здукӧн шыбитіс эшкынсӧ, да, быттьӧ йиа пӧгребӧ, лэдзис кокъяссӧ джоджас.
Пелагея Федотовна кӧрталіс пельпом саяс небӧг тыра нопсӧ, прӧщайтчис чойыскӧд:
— Ириша, гашкӧ думыштан ме дінӧ Владимировкаӧ локны?
Но Ирина Федотовна Владимировкаӧ мунӧмысь дзикӧдз ӧткажитчис.
— Прӧщай, Поля.
Гиж Иван йывсьыд.
Маша Пелагея Федотовнакӧд петіс керкаысь.
Пемыдлӧз енэжас садьмытӧм кар весьтын ӧшаліс сёрмӧм тӧлысьлӧн вӧсньыдик чарла, шочиника прӧйдитліс грузӧвик, и бара тыртӧмӧсь да лӧньӧсь вӧліны уличаяс.
— Кутшӧма менӧ кутіс кыскыны гортӧ! — ньӧжйӧник шуаліс Пелагея Федотовна. — Став мирас меным Владимировкаысь бурджык местаыс абу — рӧднӧйджык Владимировкаысь!
Найӧ пырисны метроӧ.
Лӧз лампаяслӧн тревожнӧй югӧрыс чусыда югдӧдіс вестибюльсӧ.
Вокзалын, Машакӧд прӧщайтчигӧн, тётя Поля пӧрччис кепысь пӧвсӧ да шог мелілунӧн малалыштіс Машалысь банбоксӧ шоныд кинас:
— Мун гортад.
Мамтӧ видз.
Вӧлі югдӧ, кор Маша матыстчис керка дорас.
Асылыс вӧлі ыркыд да сӧстӧм, уличаяс вылас кыліс трамвайяслӧн зилякылӧм.
Площадь вылын громкоговоритель выль пӧв висьталіс победа йылысь тӧрытъя юӧрсӧ.
Йӧзыс сувтыштлісны, сэсся котӧртісны ӧдйӧджык, медым верстайтны кадсӧ, и мыйкӧ казявны позьтӧм, но ӧткодьтор вӧлі чужӧмъяс выланыс разнӧй, ӧта-мӧдныскӧд абу ӧткодь йӧзлӧн, — тайӧ вӧлі гордостьлӧн выражение.
23 ГЛАВА
Коли вель уна кад, пока Маша мӧдӧдчис Валентин Антонович дінӧ.
Эвакуацияысь воӧм бӧрын сійӧ лои факультетса деканӧн.
Сійӧ томмис Мӧскуаас
— Видза оланныд, землячка! — горӧдіс Валентин Антонович. - Но, вот и чукӧртчалам ньӧжйӧникӧн.
Помнита тіянлысь докладнытӧ.
Эг вунӧд.
Машалы вӧлі приятнӧ, мый профессор абу вунӧдӧма сійӧс да оз ков висьтавны, мыйла локтіс.
Маша локтіс декан кабинетӧ некутшӧм могтӧг.
Сы мында йитчӧма Валентин Антоновичкӧд.
Креслӧ бӧр вылас лэччысьӧмӧн профессор кутіс куритчыны, но пыр жӧ шыбитіс папироссӧ да таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.
Кажитчис, мыйкӧ сійӧс беспокоитіс.
- Томйӧз локтӧны, мунӧны, а профессор пӧрысьмӧ да лоӧ скӧр броткысьӧн, кодлы мирыс кажитчӧ вывті сьӧкыда лӧсьӧдӧмаӧн.
— Тіянкӧд мыйкӧ лои, Валентин Антонович? — юаліс Маша.
— Да.
Мӧдарӧ шуны, эз.
Прӧстӧ ме неуна куті гажтӧмчыны.
Тайӧ административнӧй креслӧыс меным оз лӧсяв.
Оз, оз лӧсяв.
Со аддзанныд. — Сійӧ босьтіс трубкасӧ звӧнитысь телефонлысь, лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧ корис Машаӧс свидетельӧ сы кузя, кыдзи сылы оз сетны спокой. — Аддзанныд, — трубкасӧ пуктӧм мысти водзӧ висьталіс сійӧ, — ме пукала тані креслӧын, а гортын куйлӧ заводитӧм статья «Слово о полку Игореве» йылысь.
Ме мечтайта тайӧ статья йывсьыс, кыдзи тшыг морт нянь йылысь, но сылы, тыдалӧ, абу на сиӧма регыдъя кадӧ вӧрзьыны места вывсьыс...
А ті, Строгова?
Да, тіян доклад йылысь.
Ті верманныд сійӧс неуна углубитны, и сійӧ лоӧ дзик тырмана выпускнӧй курсӧвӧй удж пыдди.
— Мыйла ті предлагайтанныд меным кокни условиеяс? — пыр жӧ юаліс Маша.
— Да ог жӧ, ог! — серӧктіс профессор. — Ме уверен, мый ті справитчанныд выль уджӧн.
Унаӧс важ другъяссӧ сійӧ эз аддзы институтысь.
Эз вӧв Володя Петровых: Володя пӧгибнитӧма фронт вылын.
Аслас ӧти курссаяс пиысь то ӧти йылысь, то мӧд йылысь Маша тӧдмавліс: воюйтӧ, усьӧма, вошӧма тӧдтӧг.
Эз вӧв...
Но Маша заставляйтіс асьсӧ не думайтны Митя йылысь.
И век жӧ сійӧ думайтіс...
«Митя, ме кӧсъя тӧдмавны сӧмын ӧтитор: дзоньвидза-ӧ тэ?
Ме сэсся нинӧм ог кӧсйы тӧдны тэ йылысь.
Ме некор ог вунӧд, мый тэ меным эн эскы.
Мед менӧ судитасны медся страшнӧй суднас — тайӧс ме ог вермы вунӧдны да прӧститны!»
Сійӧ полігтыр виччысис, мый кодкӧ юалас Митя Агапов йылысь.
Эз ӧтнас Митя - унаӧн курсас эз вӧвны.
И сӧмын Борис Румянцев, кодлӧн синъясыс, нырыс, щӧкаыс да бандзибъясыс лоӧмаӧсь ёсьджыкӧсь да чорыдджыкӧсь, и ставнас сійӧ ӧні лоӧма видзчысьысь хищнӧй лэбач кодь, мыйӧн аддзис Машаӧс, казьтыштіс Агаповӧс.
— Интереснӧ, кыдзи сійӧ фронт вылас, — шуис Румянцев. — Тані, институтын, Агапов быдногыс зілис йӧз син водзӧ петкӧдчыны, но збыльвылассӧ сійӧ вӧлі мукӧдсьыс нинӧмӧн торъявтӧм студент и весиг абу ёна лыддьысьлӧма.
Тайӧ вӧлі лӧж.
Маша тӧкӧтьӧ эз пӧд скӧрмӧмысла, но кутіс асьсӧ да пӧшти веськодьпырысь вочавидзис:
— Вермас лоны, тайӧ кык вонас, пока сійӧ воюйтӧ, тэ панйин сійӧс небӧгъястӧ лыддьӧм кузя.
Оз, сійӧ оз кут вензьыны Митялысь честьсӧ дорйигӧн!
Румянцев кватитчис.
Абу зэв благороднӧ увтыртны соперниктӧ, коді абу тані да коді ещӧ и фронт вылын.
— Збыль, уджавнытӧ Агапов вӧлі упорнӧй, вол кодь, веськыда кӧ шуны, — небыдика висьтасис сійӧ.
Вол кодь?
Но Румянцев ӧмӧй оз помнит, мый Митя кужліс зэв ӧдйӧ кыйны быд мӧвп, а юрыс сылӧн пыр вӧлі тыр шуда догадкаясӧн?
Сійӧ талантливӧй, со мыйын делӧыс.
— Агапов абу сӧмын упорнӧй, — коса шуис Маша. — Сійӧ век муніс водзын, сы вӧсна мый эз вермы не мунны водзын.
Тайӧн колӧ сӧгласитчыны, тэ кӧ честнӧй.
Вот сійӧ и эз выдержит да бара вензьыштіс, сы пыдди медым спокойнӧя чӧв овны.
Кутшӧм, збыльысьсӧ, Машалы делӧ Митя Агаповӧдз?
Талантливӧй-ӧ, тӧлка-ӧ сылӧн вӧвлӧм ӧти курссаыс, мый сыкӧд, кӧні сійӧ ӧні — ставыс тайӧ абу сылӧн судьбаыс.
Кутшӧм гажтӧм лоӧма институтын!
Стенъясыс кынмӧмаӧсь.
Изйыс видзис кык вося кӧдзыдсӧ, лолаліс йиджтысьӧм уль руӧн.
Лекция шӧрын мукӧддырйиыс кыптывліс ӧтсяма шум: тайӧ студентъяс зымӧдісны гегдӧм кокъяснаныс.
Профессор лэччывліс кафедра вывсяньыс улӧ, бӧр кайліс, жестикулируйтіс.
Тадзи сылы удайтчыліс видзны ас пытшкас сійӧ этшаник шоныдсӧ, коді колӧ вӧлі, медым лекциясӧ вайӧдны помӧдзыс.
Маша шоча волывліс институтӧ.
Эвакуацияын досрочнӧ сдайтӧм став зачётъяссӧ сылы зачтитісны.
Коли кывзыны кык курс.
Румянцев лёкысь сералӧммоз шуыштіс:
— Шуӧны, эвакуацияын пӧ требованиеясыс вӧлӧмаӧсь ёна ичӧтджыкӧсь.
Весьшӧрӧ тэ абу мынтӧдчӧмыд сэні став экзаменъяссьыд.
— Унаысь сӧрлывлӧны, — веськодя вочавидзис Маша. — Буракӧ, тэныд сьӧлӧм вылад воӧ сӧрӧмыс.
Татшӧм зыксьӧмыс лолі эз ӧтчыд.
Митя Агаповӧс татчӧ нинӧмла сюйны.
Прӧста Маша эз радейт Румянцевӧс.
И регыд дугдіс сійӧс казявны.
Выль уджыс шымыртіс сійӧс, и бара сы представлениеын чужи поэтическӧй мир.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс ӧтдортчис сыысь, мый вӧлі чуждӧй тайӧ мирыслы.
«Горькӧйлӧн бӧръя кадся романтизм» — тадзи шусис сылӧн уджыс.
Сійӧ лыддьысис, и воображениеас чужысь, муртса казялана ассоциация либӧ виччысьтӧг чуймӧдысь мӧвп заставляйтісны сійӧс котӧртны библиотекаӧ да корсявны небӧгъяс, кодъяслӧн, кажитчӧ, весиг некутшӧм йитӧд эз вӧв темаыскӧд.
Знаниеяслӧн венны позьтӧм коланлуныс чуйдӧдіс мунны водзӧ.
Сійӧ эз тӧд, кор шуас аслыс: тырмас.
Чукрасьӧм пельӧсъяса тетрадкаӧ, кодӧс видзӧма школаса кӧкъямысӧд классянь, Маша гижис Горькӧйлысь кывъяссӧ:
«И сэтшӧм окота буриника чужйыны ставнас муыслы да аслым, медым ставыс — и ачым ме тшӧтш — кутіс бергавны долыд тӧв нырӧн, праздничнӧя йӧктысь йӧз моз, кодъяс радейтӧны мӧда-мӧднысӧ, тайӧ олӧмсӧ, кодӧс олӧны мӧдпӧлӧс олӧм ним кузя — мича, кыпыд, честнӧй олӧм ним кузя».
Олӧм йылысь сійӧ ыджыд правда дінас, кодӧс сійӧ тӧдмаліс Толстойлысь, соді выль, висьтавны вермытӧм мича правда.
Сійӧ ышӧдіс действуйтӧм вылӧ.
Сыын вӧлі аскиа лун.
Мечта да действительность, реальность да вымысел торйӧдны позьтӧма ӧтлаасисны.
Но воис ӧти шог асыв, кор олӧмыс, коді вӧлі тыр вежӧрлӧн сосредоточеннӧй, упоительнӧй уджӧн, ори ӧдвывсьыс.
Тайӧ лунас, асывнас садьмӧм бӧрын, эшкын да пӧдушкаяс пӧвстсянь, быттьӧкӧ ош гусянь, видзӧдлӧм мысти, ӧшинь стеклӧ вылысь Маша аддзис гыӧрлысь мича узоръяссӧ.
Ывла вылас зэв кӧдзыд.
Мыйӧн Маша садьмис, жырас пырис мамыс.
Ирина Федотовна вӧлі сэтшӧма гартчӧма халатӧн, телогрейкаӧн, чышъянъясӧн, мый ветлӧдліс лӧсьыдтӧма да ньӧжйӧ.
Маша шогпырысь да полӧмӧн казявліс мамыс чужӧм вылысь висьӧмлысь, шоглысь да пӧрысьмӧмлысь пыр выль туйяс.
Ирина Федотовна мыжапырысь шуис:
— Сёйны миян нинӧм абу.
— Оз вермы лоны!
Тэ мыйкӧ дзуган, мама.
Мунігас тётя Поля колис уна прӧдукта.
Найӧ ӧтлаын мунісны видлавны буфетысь да кухняса джаджъяс вылысь, корсисны чуланысь.
Некӧн некутшӧм сёянтор абу.
— Менам кынӧмӧй оз сюмав, — збоя шуис Ирина Федотовна.
— И менам тожӧ аппетит абу.
— Но мун, занимайтчы, верман кӧ.
«Верма.
Дерт, верма», — тетрадьсӧ восьтігмоз уверяйтіс асьсӧ Маша.
Сійӧ ёсьтіс карандашсӧ да думыштчис.
Тӧрыт сы юрын тэчсисны фразаяс.
Романтизм?
Но мамыд кӧ тэнад тшыг да висьӧ и дзик тэ дінӧдз воисны грознӧй лунъяс, то пукты китӧ сьӧлӧм бердад, кывзышт, кыдзи сійӧ топалӧма, да висьтав: мый сэтшӧм романтизмыс?
Маша гижис:
«...Горькӧй аддзис олӧмыслысь высокӧй да суровӧй правдасӧ.
Суровӧй правда дінас сійӧ кужис содтыны думнас желайтанасӧ да лоны верманасӧ.
Олӧмсӧ практическӧя вежлавны зэв ёна кӧсйӧм — вот мый сэтшӧмыс горьковскӧй романтизм».
Рӧмдӧ вӧлі, кор сійӧ пуктіс ныжмӧм карандашсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокньыдӧн, вестӧмӧн.
Кажитчис: сувтан кӧ кок чунь йылад, позьӧ кыпӧдчыны да лэбзьыны.
Друг сійӧс бытшкыштіс тревога.
Кыдзи мама?
Сійӧ видзӧдліс мам жырас да пыр жӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Зэв сьӧкыдӧн кажитчис сылы сійӧторйыс, мый сійӧ аддзис: Ирина Федотовна сулаліс буфет дінын да пемыдінас мыйкӧ корсис.
Маша кватитіс сёян ваялан доз да котӧртіс студенческӧй столовӧйӧ.
Ӧти мискаӧ сійӧ кисьтіс ассьыс шома щи порциясӧ, мӧдӧ пуктіс рок да сэтшӧма кураліс паньнас тарелкасьыс, мый муртса эз поткӧд сійӧс.
Некутшӧм лача эз вӧв, но сійӧ шуис сёян ваялысьлы:
— Оз-ӧ позь босьтны аскиа да аскомысья ӧбедъяссӧ?
Ме зэв занят, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ, — ме ог вермы волыны татчӧ быд лун.
— Оз, оз позь.
Оз позь.
Маша вайис ӧбедсӧ гортас.
Найӧ чӧв олігтыр сёйисны сійӧс.
Налы сэсся эз нин вӧв окота петкӧдлыны асьнысӧ гажаясӧн.
Ирина Федотовна пыр жӧ унмовсис да сэтшӧм ньӧжйӧ, шытӧг лолаліс, мый Маша некымынысь копыртчыліс кывзыштны.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс потны жальысла.
Но сійӧ муніс кухняӧ, пуктіс газ вылӧ чайник да выль пӧв лыддис лунтырӧн гижалӧм листторъяссӧ...
Маскировочнӧй штора торйӧдіс кухнясӧ мирсьыс.
Лёк бушков шутьлялӧ ӧшинь сайын.
Мый эськӧ лои мирыскӧд, тэнад канмуыд кӧ, Маша Строгова, эз кут ассьыс боевӧй позицияяссӧ?
Бушковлысь шутьлялӧмсӧ да гӧлӧсъяссӧ кывзігмоз, пукалыштіс сідзи, сэсся тэрыба кватитіс карандашсӧ.
Мӧд лунас Ирина Федотовна эз нин чеччы.
Воис доктор:
— Сьӧлӧмыс омӧльджыка уджалӧ.
Ӧнія кадӧ сы арлыда йӧз пӧвстын быдлунъя явление.
Ӧтчыд подъезд дорӧ сувтіс автомобиль.
Еджыд халатъяса санитаръяс нӧсилка вылын петкӧдісны Машалысь омӧлик, ёсьмӧм ныра, пӧрысь мамсӧ.
Пӧдлассис автомобильлӧн ӧдзӧсыс.
Ёся тутӧстӧм бӧрын висьысьясӧс новлӧдлысь автомобиль муніс.
Маша локтіс гортас.
Сійӧ дыр сулаліс жыр шӧрас.
Диван вылын пӧдушка, пӧдушка вылас юр туй.
Керкаыс тыртӧммис.
Чӧв-лӧнь.
И Маша ӧтнас аслас мужествокӧд, тшыглункӧд да романтизм йылысь думъяскӧд.
24 ГЛАВА
Поезд муніс куим сутки.
Первой суткисӧ Сергей Бочаров узис.
Суседъясыс босьтчылісны садьмӧдны сійӧс, тракйисны пельпомӧдыс, но Сергей сӧмын ымзіс либӧ, друг чеччыштӧм бӧрын, чуймӧмӧн видзӧдіс купесӧ да, мыжапырысь нюмъёвтӧм мысти, бара усьлі валикӧ гартыштӧм шинель вылас.
Бриттӧм банбокъяслӧн чуткасьысь, шоч щӧть пырыс лун помасигас кутіс муртса тӧдчыны вир пас, ловшыыс лои рӧвнӧйджык, вомдорсьыс мудз чукырыс шыляліс.
Мӧдӧд суткинас Сергей садьмис и сэсся дзик Мӧскуа дінӧдз пӧшти эз унмовсьлы.
Медводз сійӧ займитчис кӧзяйствонас: лӧсьӧдіс вещевӧй мешӧксӧ, весасьыштіс, бритчис, зэлӧдіс тасмасӧ да, сакарӧн куим кружка пӧсь чай юӧм бӧрын, мӧдӧдчис тӧдмасьны проводниккӧд, коді пуксигас на воис сылы сьӧлӧм вылас.
Махорка Сергейлӧн вӧлі тырмымӧн заптӧма.
Куритчыштісны да варовмисны.
Сергейлы зэв окота вӧлі тӧдны Мӧскуа йылысь: кыдзи сэн олӧмыс, кутшӧм вежсьӧмъяс и оз-ӧ сёрмы, рӧкыд вылӧ, поездыс.
Проводник интересуйтчис тӧдмавны, кутшӧм могӧн сержант ёрт тэрмасьӧ Мӧскуаӧ.
Гӧрдӧдӧм мысти да волнуйтчӧмысла неуна тшӧкмунӧм бӧрын Сергей висьтасис, мый мунӧ Мӧскуаӧ получайтны Геройӧс.
— Видзӧдтӧ! — шуис проводник.
Сійӧ кызӧктіс да внушительнӧя шуыштіс: — Видзӧднысӧ тэ прӧстӧй, зонмӧ, дзик прӧстӧй, но Геройтӧ сетӧны оз чужӧм серти, а делӧ серти.
Поезд воис рытнас.
Сергей Мӧскуаӧ воліс кыкысь.
Ӧтчыд, кор Пелагея Федотовна вайӧдліс школьникъясӧс экскурсия вылӧ, и мӧдысь — пырмунігмоз, кор резервнӧй, сӧмын на велӧдӧм часть, октябрся войын Войвыв вокзалӧ чеччӧм бӧрын, тэрыб маршӧн вомӧналіс карсӧ Киевскӧй вокзаллань да сувтлытӧг вӧлі шыбитӧма Подмосковьеӧс дорйӧм вылӧ.
И со Сергей бара сулалӧ мӧскуаса мостовӧй вылын.
Синъясыс сылӧн велалісны нин пемыдас да ӧні аддзисны вокзал, кӧрт туй арка.
Сійӧ вермис эськӧ мӧдӧдчыны туйӧ, но тӧдіс, мый пыр жӧ ылалас уличаясас, чукля переулокъясас да площадьяслӧн виччысьтӧм просторъясас, да сы вӧсна бӧр пырис метроӧ.
Час джын мысти Сергей вӧлі нин кайӧ «Мӧскуа» гостиницалӧн квайтӧд судтаӧ.
Сэні Сӧвет Союзса Герой сержант Бочаровлы вӧлі сетӧма торъя номер.
Еджыд передника ныв юаліс, мый колӧ военнӧй ёртлы.
Военнӧй ёрт яндысьыштіс.
Нинӧм вылӧ эськӧ сійӧ эз лысьт удж сетны татшӧм мича, вӧччӧм нывлы.
Сійӧ интересуйтчис сӧмын тӧдмавны, кӧні Палашовский переулок.
— Палашовский?
Пӧшти орччӧн.
Кайны Горькӧй улича кузя.
Сергей коли ӧтнас, любопытствоӧн видзӧдіс сылы торйӧдӧм помещениесӧ, кӧні ставыс югъяліс, дзирдаліс.
Сійӧ недыр пукалыштіс улӧс дор вылын, но мый вӧсна кӧ сылы лои нелӧсьыд да гажтӧм, быттьӧ кодкӧ бокӧвӧй да шпыннялысь кыйӧдчис портьера сайсянь.
Сійӧ пӧрччысис, кусӧдіс бисӧ да бара — кымынӧдысь нин! — юаліс ассьыс: ставыс ӧмӧй збыль, мый лои сыкӧд?
Неужели сійӧ, Сергей Бочаров, Владимировкаса зон, аски асывнас мунас Кремльӧ и Михаил Иванович вручитас сылы Зарни Кодзув?
Юр вывтіыс эшкынӧн шебрасьӧм бӧрын Сергей лӧсьыдджыка водіс да думыштчис аслас чуймӧдана судьба йылысь.
И тешкодь, кӧть кор Сергей эз заводитлы ас йывсьыс думайтны, сылы век дум вылас усьліны челядьдырся воясыс, кор сійӧ детинкаӧн на котравліс школаӧ.
Сук вишневӧй садйын сулаліс гӧрд кирпичнӧй здание.
Асывнас Сергей кыйӧдліс ӧшиньсяньыс, кор туй вылын тыдовтчас сьӧд каракулевӧй шапочкаа, киняулас небӧг чукӧра Пелагея Федотовна, да пуля моз лэбліс керкасьыс.
Сійӧ встречайтліс велӧдысьсӧ да нуліс сылысь небӧгъяссӧ.
— Мый йылысь талун кутанныд висьтавлыны история кузя, Пелагея Федотовна? — юавліс Сергей.
Некод эз куж сідзи висьтавлыны, кыдзи сійӧ!
Сергей помнитіс класс пельӧсысь ассьыс партасӧ, стенъяс вылысь да виж джоджысь шонділысь югыд чутъяссӧ, картина, кодӧс ӧшӧдӧма кӧрттув йылӧ, да велӧдысь Пелагея Федотовналысь кыз, груднӧй гӧлӧссӧ.
Быттьӧкӧ ловъяӧсь, Сергей синъяс водзӧ сувталісны важӧн нин кольӧм нэмъяслӧн лоӧмторъясыс — тышын, вынъяслӧн ёна зэвтчӧмын быдмис, ёнмис, мужайтіс Рӧдина.
Невский, Дмитрий Донской, Пожарский, Суворов, Кутузов — воображениеас ӧти бӧрся мӧд кыпталісны геройяс, но Пелагея Федотовналӧн да сы велӧдчысьяслӧн медся муса геройыс вӧлі Чапаев.
Урокъяс вылын, кодъясӧс вӧлі сиӧма гражданскӧй войналы, Пелагея Федотовналӧн талантыс петкӧдчывліс ставнас.
Пелагея Федотовналӧн волнениеыс вуджис школьникъяслы, велӧдысь велӧдіс найӧс, садьмӧдіс наын думъяс да чувствояс.
Чапаев вӧлі Сергейлӧн идеалӧн.
Урал, Урал — визув ю!
Оз тыдав би югӧр ни му.
Чапаев винтовкаӧ кутчысис пыр:
«Ребята, оз позь ӧні нюжмасьны дыр!»
Казацкӧй вӧв кокшыысь тіралӧ му.
Станицаын югдыштӧ, матыстчӧ лун.
Урал, Урал — визув ю!
Ва кӧдзыд, дай кӧдзыд и ру.
Тэ медбӧръя пуля враг морӧсӧ лэдз!
Став ловъяяс, вуджӧй, мед эз шыркнит лэч!
И лыйлӧны бӧрсянь, но ставсӧ он ви...
И вартчӧ Чапаев, кӧть ранитчӧм ки.
Урал, Урал — визув ю!
Зэв джуджыд Чапаевлӧн гу.
Тэ гӧрд отрядъяссӧ суӧд, збой ю,
Мый куліс Чапаев, тэ шог юӧр ну.
Мед конница тӧвзяс, мед гымыштас гым,
Мед бырас став белӧй и налӧн лёк ним!
Урал, Урал — визув ю!
Тэ паськыда гыяснад пу...
Часть, кодкӧд муніс Сергей, петіс ю вуджанінӧ сэки, кор разведка донеситіс, мый веськыдвылысь обнаружитӧма противниклысь неыджыд группа, шуйгавылын жӧ, сійӧ местаас, кӧні юыс пӧшти веськыд пельӧс моз вӧчис крут чукыль, сосредоточитчӧмаӧсь неприятельлӧн гырысь вынъяс.
Шуйгавыв флангӧ, ю мӧдар вадорас немечьяслӧн тайӧ виччысьтӧм воӧмыс грӧзитіс смертельнӧй опасностьӧн.
Частьса командир вермис примитны дзик ӧти решение: любӧй условиеяс дырйи овладейтны переправаӧн, и сійӧ примитіс татшӧм решениесӧ.
Матыса опасность виччысьӧм, коді кыйӧдіс найӧс кӧнкӧ дзик орччӧн, кӧть и эз на вӧв тӧдса кӧні, шымыртіс ставнысӧ.
Оз кыв вӧлі ни лыйсьӧм, ни самолётъяслӧн жургӧм, луныс вӧлі сэзь, лӧнь, югыд, но тревогаыс содіс да вуджис боечсянь боечлы.
Оз вӧлі ков вӧтлыны мудзӧм йӧзӧс.
Ставныс устремитчисны ӧти цельлань.
Тайӧ цельнас вӧлі пос.
Кӧть ставныс тӧдісны, мый мӧдарладорас, пос саяс, шонді лэччытӧдз на, а вермас лоны, вуджигас на, дӧзмӧдысь чӧвлуныс да арся лунлӧн чӧв-лӧньыс взорвитчас биа шквалӧн, ӧні быдӧн терпитны вермытӧг да яра кӧсйис вуджны ю мӧдарладорас.
Кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд соблюдайтны боевӧй порядок, Сергей веніс мудзсӧ да пыр содысь беспокойствосӧ, син водзсьыс эз лэдзлы боечьяссӧ да кадысь кадӧ горӧдлывліс:
— Эй!
Подтянитчӧй!
Сійӧ горӧдлывліс грубӧйкодь, сибдӧм гӧлӧсӧн, и ачыс збодермӧдіс асьсӧ горӧдлӧмъяснас, но сійӧ предчувствиеыс, коді личкис и сійӧс, ӧні лои уверенностьӧн: мыйкӧ должен лоны.
Сы вӧсна, кор котӧрӧн воис связнӧй, коді чышкаліс банбокъясӧдыс да сьыліӧдыс шорӧн лэччысь пӧсьсӧ, да корис Сергейӧс капитан Веснухин дорӧ, Сергей эз чуймы и эз повзьы, а весиг кыдзкӧ успокоитчис.
Сійӧ чеччыштіс канава вомӧн да кутіс котӧртны му кузя.
Котӧртігас тайӧ некымын минут чӧжнас сійӧ удитіс вывті яснӧя аддзыны, босьтны ас пытшкас да кутны сьӧлӧмас ӧзимӧйяслысь пемыдвеж рӧмсӧ, енэжлысь лӧз рӧмсӧ да турун юр модаа, тшын рӧма кымӧр пласт, коді ӧшйӧма енэжтас весьтас.
Капитан Веснухин вӧлі куритчӧ, но Сергей матыстчигӧн сійӧ шыбитіс папироссӧ.
Сергей веськӧдчис:
— Тіян приказание серти вои!
Капитан чӧв олыштіс, внимательнӧя видзӧдліс Сергей вылӧ да шуис отчётливӧя:
— Вуджӧдчӧм заводитчис.
Колӧ ӧтлаасьны мӧдарладорса асланым йӧзкӧд
Сэки, ковмас кӧ, примитам немечьяслысь удар тылсянь.
— Кывза, капитан ёрт! — вочавидзис Сергей, ачыс сулаліс веськыда да зілис тӧдмавны, мый сысянь требуйтчӧ.
— А сэні, — капитан ньӧжйӧник ӧвтыштіс кинас раслань, — вермас лоны прӧтивниклӧн группа.
Эмӧсь основаниеяс чайтны, мый немечьяс босьтчыласны и тані петны миян флангӧ да торкны вуджӧдчӧмсӧ.
— Кывза, капитан ёрт! — мӧдысь шуис Сергей, ачыс ёна повзьӧмӧн чувствуйтіс, мый кельдӧдӧ.
Настойчивӧй видзӧдлассӧ Сергей вылысь вештывтӧг капитан шуис, мый раскӧ колӧ сувтӧдны заслон.
Колӧ кутчысьны кык час, мед удитас вуджны частьыс.
— Эм кутчысьны кык час! — гораа да кыпыда горӧдіс Сергей, медым эскӧдны капитанӧс, кутшӧм абу страшнӧй да кутшӧм гӧгӧрвоана сылы приказыс.
— Кор вуджӧдчӧмыс помасяс, лэдзам вит турунвиж ракета, и тайӧ значитӧ, мый ті верманныд бӧрыньтчыны.
Ставсӧ висьталӧма, но капитан оз на тэрмась лэдзны Бочаровӧс.
Сергей виччысьӧ.
— Ме надейтча тіян вылӧ, Бочаров.
Мунӧй!
Эз на коль и дас минут, Сергей Бочаровлӧн отделение пырис пипу раскӧ.
Раскыс ыпъяліс шонді водзын.
Гӧрдоват югӧрыс уси боечьяслӧн чужӧмъяс вылӧ, кор найӧ мунісны вӧсньыдик пипуяс костті.
Коса кышакылісны кок уланыс коръяс.
Сергей муніс водзын.
Тӧдтӧм опасность виччысьӧм сэсся эз нин мучит сійӧс.
Опасностьыс вӧлі тӧдса, и колӧ вӧлі тэрыба да решительнӧя сообразитны, кыдзи чинтыны да слабмӧдны сійӧс.
Тӧдӧмысь, немечьяс унджыкӧнӧсь сыысь, мыйта йӧзыс Сергейлӧн.
Гашкӧ, рота либӧ кык, кодъясӧс ыстӧмаӧсь татчӧ разведка вылӧ, медым тӧдмавны шоссе дінӧ петан туйсӧ.
Тайӧ кӧ разведка, сійӧс позьӧ дай колӧ ылӧдны.
Раскыс друг помасис, быттьӧ кодкӧ вылісяньыс вундіс сійӧс, да заводитчис километрджын пасьта ичӧтик видз, а водзынджык сэтшӧм жӧ лӧнь пипу вӧр, коді ыпъяліс арся бинас.
Бурджык позициясӧ и думыштны вӧлі оз позь.
Сергей тшӧктіс боечьяслы окопайтчыны татчӧ, рас помас.
Боечьяс сосредоточеннӧя, шытӧг кодйисны окопъяс да маскируйталісны найӧс пу лапъясӧн.
Сергей прӧверяйтіс окопъяссӧ да пинясис, мый кодйӧма лёка, сы вӧсна мый тӧдіс: нинӧм сэтшӧма оз успокаивайт йӧзӧс делӧ водзын, кыдзи посниторъяс дінӧ командирлӧн придирчивӧй вниманиеыс.
— Кодлы куйлынысӧ — тэныд али бокӧвӧй дядьӧлы? — юаліс сійӧ Степанлысь, еджыд синлысъяса рыжӧйкодь зонлысь, кодӧс нимтісны «Мигайтчысьӧн» аслас еджыд синлысъяснас лапйӧдлан модасьыс.
— Видзӧдлы!
Сергей видзӧдліс.
Орчча вӧрса пуяс костас тыдовтчисны немечьяс.
Сергей лыддис комынӧс, сэсся нелямын мортӧс да дугдіс лыддьынысӧ.
Немечьяс сувтісны видз помас, тыдалӧ, сӧвещайтчисны.
Сы серти, мый немечьяс эз решайтчыны сразу петны восьса местаас, Сергей гӧгӧрвоис — найӧ полӧны засадаысь.
Цепочкаӧ нюжӧдчӧмӧн да кынӧмъяс берданыс автоматнысӧ топӧдӧмӧн найӧ, медбӧрын, петісны видз вылӧ.
Медся сьӧкыдторйӧн вӧлі лэдзны найӧс матӧдз.
Кӧсичаясас вирыс стучитіс сьӧкыд, пӧсь толчокъясӧн, чуньясыс дубалісны автомат рукоятка бердын.
Вывті дыр кыссисны минутъяс.
Сергей сетіс команда.
Кыліс залп.
Дасысь унджык немеч усины, а ловйӧн кольӧмъясыс, весиг ӧтчыд лыйтӧг, уськӧдчисны бӧрвыв, но, вӧр діас вотӧдз, сувтісны.
Сергей юрсянь неуна вылітіджык живкнитіс пуля, кӧнкӧ бӧрвылас взорвитчис граната, дзик матын — мӧд.
Ойзӧм кылӧм бӧрын Сергей гӧгӧрвоис, мый мӧд гранатаыс разорвитчӧма орчча окопын.
Дугдывтӧг сяргис пулемёт.
— Ура!
Ура! — мыйлакӧ горӧдіс Сергей.
— Ура! — горӧдісны и боечьяс.
Сійӧ кыпӧдчис да, ӧти пу дінсянь мӧд дінӧ котӧрталігмоз, лыйліс, ачыс век на горзіс.
Фашистъяс бара кутісны пышйыны.
Сергей уси чегъялӧм увъяс чукӧр сайӧ.
Сійӧ тіраліс возбуждениесьыс да сыысь, мый ӧні, кор немечьяс мунісны, сылысь тушасӧ ставнас, быттьӧ клещиӧн, топӧдіс полӧм.
Сергей тӧдіс, мый колӧ пӧдтыны тіралӧмсӧ да полӧмсӧ, и эз вермы.
Кыссьӧмӧн матыстчис боеч да доложитіс: нёль мортӧс виӧма, пулемётчик ранитчис.
— Пулемёт дінӧ Трофимовӧс! — прикажитіс Сергей.
Некымын пуля сатшкысисны пипу стволӧ.
Пипу кутіс сырмыны да киськаліс Сергейӧс гӧрд коръяснас.
Немечьяслӧн неуна чуклякодь цепочка, морт дас вит, матыстчис ӧні гӧгӧрвотӧм ыджыд ӧдӧн.
Сергей эз удит гӧгӧрвоны, мый вӧсна тайӧ лои, кыдзи друг пӧшти дзик юр весьтсьыс аддзис подкова зэв ыджыд сапӧгъяс.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн гуранысь петӧм мысти сійӧ сатшкис штыксӧ мыйӧкӧ сетчысьӧ да небыдӧ — тешкодя ӧвтыштчис немецлӧн киыс.
Отчаяниелӧн да бешенстволӧн даспӧв содӧм вынӧн Сергей кучкис прикладнас мӧд немецлы, коді коддзӧм ярлунӧн лэдзаліс ӧти заряд бӧрся мӧдӧс балябӧжас Трофимовлы, коді усьӧма пулемёт вылас да, тыдалӧ, важӧн нин кулӧма.
Лои чудовищнӧйтор.
Немечьяс пырисны раскӧ, а паныда вӧрсяньыс локтіс выль цепочка.
Окопысь чеччыштіс боеч да, виӧм Трофимовӧс пулемёт вылысь кыскӧм мысти, уськӧдчис кынӧм вылас пулемёт водзӧ да кутіс лыйлыны.
Пулемёт дугдывтӧг сяргис.
Немечьяс бергӧдчисны бӧр.
Сергей лыддис ассьыс воштӧмъяссӧ: квайт мортӧс вӧлі виӧма.
Йӧз этша, а колӧ ещӧ нелямын минут кутчысьны.
Сійӧ эз помнит, кымынысь тайӧ нелямын минут чӧжнас орчча раскысь петавлісны фашистъяс.
И друг чӧв-лӧнь.
Гӧгӧрвотӧм, страшнӧй.
Фашистъяс мунісны.
Мыйла ребята чӧв олӧны?
— Вокъяс! — чукӧстіс Сергей. — Эй, ребята!
Шыасьӧй кодкӧ!
Сійӧ куйліс дыр, виччысис шыасьӧм.
Кышмуні туруныс.
Сергей аддзис Степанӧс.
— Ӧтнад? — тревогаӧн юаліс Сергей.
Степан шытӧг топӧдчис банбокнас му бердӧ.
Сэні, кытчӧ сійӧ водіс, пыр жӧ лои вир гӧп.
Сергей кӧртавліс сылысь боксӧ, кыскис коксьыс сапӧгсӧ.
Тэрмасьӧмӧн да пинясигтыр Сергей кӧртавліс Степанӧс, а сійӧ кыв шутӧг видзӧдіс Сергей вылӧ да лапйӧдліс еджыд шоч синлысъяссӧ.
Сергей кыссис фашистъясӧн эновтӧм пулемёт дінӧ, кыскис сійӧс комын кымын воськов сайӧ бокӧ.
И пулемётсӧ замаскируйтӧм бӧрын да местасӧ запомнитӧм бӧрын яснӧя представитіс, мый лоӧ водзӧ.
Фашистъяс оз ӧвсьыны да дьявольскӧй настойчивостьӧн кутасны охотитчыны Сергей бӧрся, кытчӧдз оз вины.
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мый Сергей коли ӧтнас, найӧ эськӧ эз вӧчлыны татшӧм кузь передышкаяссӧ.
Ага!
Найӧ оз на тӧдны, мый сійӧ ӧтнас.
И друг аслас удачливостьлы эскӧмыс тыртіс сылысь тушасӧ скӧр упрямствоӧн.
Сійӧ грӧзитыштіс кулакнас вӧрлань:
— Дона ме сувта тіянлы, гадъяс!
Сійӧ наметитіс некымын огневӧй точка.
Кӧть мый, а сылӧн кык пулемёт.
А гашкӧ, немечьясыс оз петны сэсся?
Либӧ ӧні, тайӧ здукас, ю сайын кыпӧдчасны ракетаяс — вит турунвиж ракета, — сэки сійӧ пуктас Степанӧс пельпом вылас да удитас мунны.
Тайӧ кадас вӧрсянь бара мыччысисны фашистъяс.
Сергей куйліс немецкӧй пулемёт дінын.
Пулемётнӧй ӧчередьыс ытшкыштіс визь шӧрсьыс некымын мортӧс.
«Дона, дона сувта!» — пиньсӧ курччӧмӧн думайтіс Сергей.
Немечьяс водісны, но Сергей аддзис — кыссьӧны.
И друг сибдіс лентаыс.
— О, чӧрт!
Шуйга пельпомас сатшкысис пуля, пель дінтіыс шутёвтіс пӧсь тӧвру.
Ӧні найӧ чеччасны да лямӧдасны.
Но тайӧ здукас шуйгавывсянь койыштіс пулемётнӧй би.
— Степанушка!
Минут мысти либӧ час мысти найӧ кутчысьӧмӧн пукалісны пипу улын.
Степан сьӧкыда ӧшӧдчис Сергейлы пельпом вылас, дугдывлӧмӧн да тэрыба лолаліс.
Сергейлӧн киясыс тіралісны, сійӧ слабитіс, гимнастёркаыс кӧтасьӧма вирнас.
Сійӧ эз лысьт тревожитны другсӧ, коді пыр сьӧкыдджыка да вынтӧг топӧдчис сы пельпом бердӧ.
Сергей чуймӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Раскыс сьӧдӧдӧма, быттьӧ кусӧм бипур.
Пуксьӧ вӧлі вой.
Висис пельпомыс, но эз ранитчӧмаыс, а сійӧ, код вылӧ аслас став сьӧкыд тушанас лэдзчысьӧма Степан.
— Ракетаяс аддзылі, — шуис Степан.
— Мый? — эз лысьт эскынысӧ да выль пӧв юаліс Сергей. — Збыль висьталан?
Кымын?
Вит?
Мунам, Степан.
Ме тэнӧ нуӧда.
Степан, чеччы!
— Ог, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Степан. — Мун, а ме ог во.
Пемыднас Сергей эз аддзы сылысь чужӧмсӧ, вӧйӧм банбокъяссӧ да гудыр синъясвесьтса еджыд синлысъяссӧ.
— Степанушка!
Ме кысся да нуа тэнӧ мыш вылын.
Вокӧ!
— Мун, Серёга, а ме абу нин олысь...
Степанлӧн морӧсас мыйкӧ пуис, гуракыліс да шлячкакыліс.
«Абу олысь...»
Пуктыны эськӧ сійӧс мыш вылас, но оз вӧр шуйга киыс да слабитӧм радиыс тіралӧны пидзӧсъясыс, — тыдалӧ, петӧма уна вир, а сыкӧд и выныс.
Степан киргӧ.
Олас, гашкӧ, час либӧ кыкӧс.
Тайӧ кык час чӧжнас, кор ватнӧй эшкынӧн моз кымӧрыс вевттис енэжсӧ, Сергей удитас восьлавны пос дінӧдз дас кык километрсӧ.
Либӧ бурджык мунны веськыдвыв да вартчӧмӧн вуджны юсӧ, немечьяс кӧ займитӧмаӧсь поссӧ.
Сійӧ суӧдас ассьыным йӧзӧс, войнас на.
Сергей нюжмовтчис.
Степан быгыльтчис сы дінысь да водіс му вылас.
Сійӧс кынтіс, сійӧ пинь пырыс ымзіс, — сылы вӧлі сьӧкыд, сійӧ корис смертьсӧ.
— Серёга, мун — пӧгубитан асьтӧ!
Эн жалит менӧ, мун...
— Ланьт тэ! — грубӧя шыасис Сергей.
Сергей шебраліс другсӧ шинельнас, фляжкасьыс кисьтыштіс вомас ва.
— Узь.
Унмыд кынтӧмсӧ вӧтлас.
Ме ог мун.
Узь.
Пемыдінас сійӧ кыссис пулемётъяс дорӧ.
Кык пулемёт, ассьыныс да немецкӧйсӧ, сійӧ сувтӧдіс мӧда-мӧдсьыс некымын воськов сайӧ.
Сійӧ чукӧрталіс автоматъяс, тэчис найӧс чукӧрӧ.
Асланыс укреплениеяссянь воськов квайтымын сайын кымын Сергей кодйис ичӧтик окоп, кодйис гусӧ ӧти веськыд кинас; шуйга кисӧ быд вӧрзьӧдыштлігӧн ранитчӧм пельпомыс висис.
Сергей шыблаліс окоп дінас увъяс, увъяс вылас пукталіс виӧмаяслысь пилоткаяссӧ.
Ылӧдлас оз кодӧскӧ тайӧ омӧлик маскировкаыс?
Степан унмовсис.
Сергей сулалыштіс сы дінын да муніс пулемёт дінӧ.
Сійӧ водіс пулемёт дорӧ да кутіс виччысьны югдӧмсӧ.
Но немечьяс тыдовтчисны водзджык.
Эз тӧв вӧсна, а сідз, кутшӧмкӧ тӧдтӧм помка вӧсна, енэжсьыс кымӧрыс вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кодзулӧсь эрдтор вылас ньӧжйӧник петіс гӧгрӧс виж тӧлысь да кутіс койны му вылӧ кӧдзыд дзирдалысь югӧрсӧ.
А кымӧрыс пыр вешйис и вешйис бокӧ, и кутшӧмкӧ зэв дженьыдик кад чӧжӧн раскыс да виддзыс дзикӧдз вежсисны.
Раскас быд увъяссянь кутіс усьны сьӧд вуджӧр, вӧрыс серӧссис еджыд да сьӧд визьясӧн, виддзыс югъяліс да дзирдаліс эзысь моз.
Тайӧ вежсьӧмыс вӧлі лёк волшебство кодь.
«Найӧ кӧ бара петасны таті, — думайтіс Сергей, — сідзкӧ, веськыдвыв налы сетчыны оз позь.
А мый эськӧ сэтшӧмыс вермис мешайтны налы?..
Э, — дӧгадайтчис Сергей, — тӧдӧмысь, сэні тожӧ заслон».
Лачаыс, мый немечьяс дугдасны писькӧдчыны рас пыр шосселань, збодермӧдыштіс сійӧс.
Сергей эз тӧд, мый веськыдвылас тӧлысь югӧр улын дзирдалысь видз саяс вӧлі джуджыд зыбуч.
Сэтчӧ зурасьӧм мысти немечьяс бергӧдчисны бӧр.
Бур, мый Сергей тайӧс эз тӧд и, пулемёт дінын куйлігӧн да орчча вӧр вылысь синсӧ вештывтӧг, думайтіс, мый сійӧ абу ӧтнас, а абу кӧ ӧтнас, то бедаыд — беда джын.
Но кор пуяс костын бара тыдовтчисны фигураяс, сійӧ дзикӧдз йӧжгыльтчис смертельнӧй шогсьыс.
Немечьяслӧн неыджыд чукӧр чукӧртчис пипуяс костӧ.
Воляыслӧн зэв ыджыд выныштчӧмӧн шоглысь физическӧй ощущениесӧ венӧмӧн Сергей виччысис.
Со некымын морт петісны кушинас, сулыштісны, кывзысьыштісны да чепӧсйисны водзлань, но пыр жӧ бӧрыньтчисны, кор найӧс паныдаліс пулемёт.
Кор немечьяс шӧйӧвошӧмӧн бӧр котӧртісны вӧрас, Сергей вуджис мӧд пулемёт дінас.
Сійӧ эз кут асьсӧ, эз виччысь и эз артав.
Сійӧ дугдывтӧг лыйсис, но эз нин эскы аслас шуда судьбалы да тӧдіс: воис сылӧн медбӧръя часыс.
Вӧрсяньыс воча лыйлісны.
Сергей кыссис первой пулемёт дінас.
Сылӧн синъясас пемдіс, киясыс эз кывзысьны.
Но немечьяс ланьтісны.
«Тыдалӧ, мунӧмаӧсь, — думыштіс Сергей да весиг эз радлы: сэтшӧма сійӧ мудзис. — Ме унмовсьла вит минут кежлӧ, а сэсся ветла Стёпка дінӧ».
Сійӧ эз унмовсь, а воштіс садьсӧ.
И тайӧ кадас чукӧра сьӧкыд кымӧръяс, быттьӧкӧ суднояслӧн караван, матыстчисны тӧлысь бердӧ, гӧгӧртісны да сайӧдісны сійӧс мусьыс.
Спасительнӧй пемыдӧн тупкысис вӧр.
Немечьяс сэсся эз нин волыны.
Югдігас Бочаровӧс да Степанӧс аддзис миян разведка.
Куим тӧлысь куйліс Сергей госпитальын, а кор выпишитчис, эз радейт висьтавлыны пипу вӧр дорын тайӧ лоӧмтор йывсьыс.
Сыысь кындзи, сійӧ эз кут радейтны тӧлыся войяс.
Сергей бӧр воис частяс, кор Сталинград дорын немечьясӧс топӧдісны кытшӧ.
Прӧйдитіс бойяслӧн ещӧ куим тӧлысь.
Сергейлы эз нин усьлыв дум вылас немечьяс ротакӧд ӧткӧн тышкасьӧмыс, кор ӧтчыд, бой бӧрын пырысь-пыр жӧ, сійӧс, мудзӧмаӧс, няйтчӧмаӧс, корисны штабӧ.
Штабнӧй землянкаын некод эз вӧв.
Ломтысис кӧрт пач, трачкакыліс пес.
Шоныдінад Сергейӧс босьтіс ониш, сылӧн куньсисны синъясыс.
Сійӧ мыйвынсьыс паськӧдіс найӧс, поліс унмовсьны начальство вотӧдз, и век жӧ унмовсис.
Сійӧ чеччыштіс, быттьӧкӧ пружинаяс йылын, кор сійӧс чукӧстісны.
Сы водзын сулаліс капитан Веснухин, ӧні подполковник.
— Кутшӧм боевӧй наградаяс тіян, Бочаров?
— Медаль Мӧскуаӧс дорйӧмысь, подполковник ёрт, Гӧрд Кодзув орден Калинин кар дорйӧмысь, Отечественнӧй войналӧн первой степеня орден Сталинград дорйӧмысь и ещӧ представитӧма «За отвагу» медальӧ.
— Дивӧ-ӧ, — шуис подполковник, — мый ми врагъясӧс нӧйтам!
А мый, Бочаров, помнитанныд, ме тіянӧс заслонӧн коли районын...
Немечьяс писькӧдчисны сэки веськыдвыв флангсянь да корсисны шоссе вылӧ петанін.
Ті кутінныд налысь разведкасӧ, а тайӧ каднас ми переброситім выль позицияяс вылӧ гырысь вынъяс.
Примитны бой сэки, шоссе вылын, вӧлі эськӧ гибельӧн да тӧлктӧмӧн, а ӧні миян часть ставнас дзоньвидзаӧн пырис Сталинград вӧсна тышӧ...
— Найӧ ёна сэки йӧйталісны, Бочаров!
— Артмӧ, мый йӧйталісны, — подтвердитіс Бочаров.
— А сьӧкыдкодь тіянлы вӧлі, Бочаров?
— Сьӧкыдкодь, да терпиті, подполковник ёрт.
Подполковник Веснухин шуис:
— Верховнӧй Сӧветса Президиум Указӧн сержант Бочаровлы воинскӧй подвигысь присвоитӧма Сӧвет Союзса Геройлысь звание!
25 ГЛАВА
Гӧгрӧс югыд залын, кӧть татчӧ и чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз, вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый сулалӧ вӧлі кодлыкӧ кызӧктыны либӧ дзуртыштны улӧснас, ставныс чуймӧмӧн бергӧдчывлісны.
Сергейкӧд орччӧн пукаліс академик.
Дзор тошкыс вевттис сылысь морӧс джынсӧ; сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да веськыда.
Мӧдарладорас пукаліс абу на пӧрысь, джуджыд плешка, зэв бура бритӧм генерал.
Сергейӧс смущайтіс сійӧ, мый местаыс сылӧн вӧлӧма академик да генерал костын.
Но муртса на воссис ӧдзӧсыс да Михаил Иванович Калинин пырис залӧ, стесняйтчӧм чувствоыс дзикӧдз быри.
Сергей ыджыд нимкодьлунӧн да меліа видзӧдіс Калинин вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый Калинин сувтыштліс, видзӧдліс зал вылӧ; бур, тӧлка нюмыс югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Тэрыб, посни воськовъясӧн, юрсӧ неуна лэдзыштӧмӧн да гӧрбыльтчыштӧмӧн Михаил Иванович муніс пызан дорӧ.
Аплодисментъяс шумсьыс Сергей дрӧгнитіс да ыджыд радлунӧн кутіс клопайтны.
Калининлӧн чужӧмыс да походкаыс сылы кажитчисны мудзӧмаӧн.
Зэв ыджыд беспокойствоӧн сійӧ думыштіс: «Бура-ӧ дӧзьӧритӧны докторъяс Михаил Ивановичӧс?»
Сійӧ сэтшӧма кутіс тӧждысьны Михаил Иванович дзоньвидзалун вӧсна, мый, смутитчӧмсӧ вунӧдӧмӧн, кӧсйис юавны генераллысь, но генерал тайӧ кадас чеччис да муніс пызан дорӧ.
Калинин встречайтіс сійӧс внимательнӧй видзӧдласӧн.
И вот сійӧ жӧ видзӧдласыс виччысьӧ и сійӧс, Сергейӧс.
Сергей муніс, ачыс эз аддзы ни стенъяссӧ, ни дзирдалысь люстраяссӧ, ни улӧсъяслысь кузь радъяссӧ, ни чужӧмъяссӧ, — сійӧ нинӧм эз аддзы да, вочавидзӧм сямӧн синъяснас нюмъялігтыр, муніс паныд мелі видзӧдласыслы.
А Михаил Иванович тайӧ лунас збыльысь чувствуйтіс асьсӧ омӧля.
Тувсовъя уль русьыс висис мышкыс.
Сійӧ зілис дзебны мудзӧмсӧ да та вӧсна ещӧ ёнджыка мудзис.
Но друг сійӧ аддзис зонмӧс, коді тэрыба локтіс, пӧшти котӧртіс улӧсъяслӧн радъяс костті; синъясыс сылӧн вӧліны пемыдлӧзӧсь, быттьӧкӧ июлься рудзӧг му вылын василёкъяс, русӧй юрси пратьыс лэччыштӧма кымӧс вылас.
И сэтшӧм мичаӧн кажитчис сылы тайӧ чужӧмыс аслас веськыдлун да открытость вӧснаыс, сэтшӧм матыссаӧн, тӧдсаӧн, мый сійӧ эз вермы вештывны зон вылысь томмӧм видзӧдлассӧ.
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас мыйкӧ важӧс, и сылы уси дум вылас.
Тайӧ жӧ сылӧн аслас томлуныс локтӧ веськыд да тэрыб воськолӧн!
— Поздравляйта тіянӧс, Бочаров ёрт, высшӧй наградаӧн! — Михаил Иванович видліс еджыд ёсь тошсӧ, кызӧктыштіс да матысяньджык видзӧдыштіс Сергейӧс да пыр ёнджыка, пыр чуймӧданаджыка тӧдіс Сергейын асьсӧ сійӧ ылыс воясас, кор тадзи жӧ вӧлі лэдзчыштӧма кымӧс вылас русӧй юрсиыс, да волнуйтчӧм вӧснаыс вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис: — Аттьӧ тіянлы Рӧдина-мам нимсянь!
Ті сылӧн достойнӧй пи, Бочаров!
Вернӧй пи.
Татшӧм пияныдлӧн мамныс ӧбидаӧ оз веськав.
Збыль ме висьтала али ог?
Сергей тӧдіс, кутшӧм кывъясӧн колӧ вочавидзны, но, сы пыдди медым шуны, кыдзи сійӧс велӧдлісны, сійӧ ыштӧмӧн горӧдіс:
— Калинин ёрт!
Да коді нӧ ассьыс мамсӧ оз дорйы ӧбидаысь!
А аттьӧыс тіянлы, Михаил Иванович!
Тіянтӧг, гашкӧ, и ме эськӧ вӧлі, да эг татшӧм...
Ме, Михаил Иванович... мечтайтлі геройскӧй подвигъяс йылысь.
Ме, кор школаын велӧдчи, мыйта небӧг лыдди геройяс йылысь.
Михаил Иванович довкнитіс юрнас да серӧктіс шытӧм, лӧнь серамӧн, посни бур чукыръяс кутісны тӧдчыны сы чужӧм вылын — ӧчкисяньыс ныр дінӧдзыс да кӧсичаясӧдзыс.
— Кор ме вӧлі том, ме тожӧ мечтайтлі: гашкӧ, ме лоа рабочӧй парламентса депутатӧн, кӧть и тӧді, мый первой ковмас тюрьмаясын пукавны.
Тайӧ абу омӧль, мый ми тіянкӧд мечтайтлім, Сергей Бочаров ёрт!
Сы вӧсна, дерт, и воюйтам ог омӧля.
Ме шуа унджык: отличнӧя доръянныд Рӧдинатӧ, Бочаров ёрт!
Сергейлӧн банбокъясыс, нывлӧн моз, ыпнитісны, сійӧ веськӧдчис да горӧдіс:
— Служита Сӧвет Союзлы!
Некор на тайӧ тӧдса кывъясыс сы вежӧрын эз вӧвны югдӧдӧмаӧсь татшӧм джуджыд да нимкодь смыслӧн, кыдзи тайӧ здукас.
Генерал да академик, кодъяс эз нин первойысь получайтлыны орденъяс лӧнь кремлёвскӧй залын да кодъяс чуймӧмӧн кывзісны тайӧ необычнӧй сёрнисӧ, смущённӧя видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Но и найӧ казьтыштісны томдырся кадсӧ.
26 ГЛАВА
Палашовский переулок, ... номера керка.
Дерт, сійӧ Машаӧс вермис гортсьыс не суны — читальня, институт, столӧвӧй либӧ Пушкинскӧй бульвар, кӧні быд скамейка вылын небӧгъяса нывъяс, да и код тӧдас кытчӧ апрельса рытнад вермис мунны Маша!
Мӧскуаыд ыджыд.
Мун да корсь!
Сергей шойччывтӧг кайис котӧрӧн, пӧшти лэбис коймӧд судтаӧ.
— Серёжа!
Кытысь тэ босьтчин, Сергей?
Ог, ме ог эскы, тайӧ абу тэ.
Да, тэ!
Кутшӧм нимкодь, мый тэ воин, Серёжа!
Кӧть кор эз аддзыв Сергей Машаӧс — Пелагея Федотовналӧн вишнёвӧй садйын-ӧ, либӧ полустанокын медводдза бой водзвылын, либӧ ӧні, — быдлунъя олӧмсьыс пыр ӧти и сійӧ жӧ торъялан чувство шымыртліс сійӧс ставнас.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи висьтавны та йылысь Машалы.
А Маша тормошитіс Сергейӧс, быттьӧ ичӧтджык воксӧ, коді виччысьтӧг лоӧма верстьӧӧн: и радейтан сійӧс и гордитчан, но век на он эскы — сійӧ-ӧ?
— Сергей, тэ быдмӧмыд.
Кывзӧй, кутшӧм сылӧн кыз гӧлӧс!
Муса Серёжа, тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм ме рад тэнӧ аддзыны!
— Вай пукыштам диван вылас.
Шинельтӧ эн пӧрччы.
Тані ывла дорысь кӧдзыдджык.
Луннас ме восьтлывла ӧшиньяссӧ, медым шонтысьыштны...
Сергей, кык во сайын ме вӧлі Владимировкаын...
Бур кад!
— Менам олӧмын тайӧ вӧлі медся бур кад! - петіс Сергейлӧн.
— Мый татшӧмыс, Сергей? — горӧдіс друг Маша.
Зепсьыс папирос перйигӧн Сергей пешкыльтіс шинельсӧ.
— Серёжа!
Зарни Кодзув!
Сергей кӧсйис вочавидзны веськодя: «Мый нӧ тэ шензян?
Ме ӧмӧй ӧтнам?», но сӧмын довкнитіс юрнас, зілис, медым вывті шудаа оз нюмъявсьы.
Маша сюся да пыр на чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ:
— Нёль орден да Зарни Кодзув!
— Но, нёль!
Кытысь нӧ нёльыс!
Со тайӧ кыкыс — медальяс.
Маша чӧла видзӧдіс Сергей вылӧ гӧгӧрвотӧм, югъялысь видзӧдласӧн да друг тэрыба да ёна топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь кӧсичаяссӧ да окыштіс плешсӧ.
Но тайӧ жӧ здукас сійӧ сэтшӧма яндысис, мый чужӧмыс сылӧн гӧрдодіс.
— Ак, ме йӧй!
Ак, ме дубина!
Куим наряд меным этша! - равӧстіс Сергей, аслас шудыслы эскытӧг.
— Видчӧ.
Страннӧй морт? — ёнджыка шӧйӧвошис Маша.
— Ме вунӧді театр йылысь.
Билетъяс «Пиковӧй дама» вылӧ Большой театрлӧн филиалӧ.
Ах, ме простофиля.
— Да-а, — сӧгласитчис Маша. — Збыльысь, буриник простофиля!
Заводитчытӧдз час джынсьыс этшаджык.
Сылӧн век на ыпъялісны бандзибъяс.
Кажитчӧ, сійӧ рад вӧлі пышйыны Сергейысь минут кежлӧ.
Сійӧ котӧрӧн пырис аслас жырйӧ да восьтіс шкапсӧ.
Но гардеробыс сылӧн вӧлі гӧль.
Колӧ веськыда висьтасьны — шкапас ӧшаліс дзик ӧти, самӧй сійӧ вушйӧм коричневӧй платтьӧыс, кодӧн кык во помся Маша ветліс лекцияяс вылӧ.
Зато югыд рӧма вӧччан туфлиыс, дзик на выль, куйліс шкап ящикас, сӧстӧм тряпкаӧ гартыштӧма.
«Со ӧд кутшӧм удача: «Пиковӧй дама»! — пасьтасьны тэрмасигтыр думайтіс Маша. — Сӧмын эськӧ неуна вӧччӧмаджыкӧн кӧ лоны!»
Сійӧ тэрмасьӧмӧн вурыштіс воротникас прошвитор да петіс Сергей дінӧ.
Сергей аддзис Маша чужӧм вылысь нимкодьлун, яндысьыштӧм да неуверенность да сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый колӧ шуны:
— Маша, кутшӧма мунӧ тэныд тайӧ платтьӧыс!
Прӧстӧ чудеса, кыдзи тэ вежсин!
— Да? — гӧрдӧдігтыр юалӧм сямӧн вочавидзис Маша.
Найӧ пырисны залас, кор бияссӧ кусӧдалісны.
Театрыс вӧлі тырӧма нин разнӧйсикас гӧлӧсъяслӧн юргӧмӧн.
— Олӧм чӧжӧн первойысь пукала партерса коймӧд радын! - удитіс шӧпнитны Маша.
Заводитчис увертюра.
Сергей, чуймӧм, топӧдіс креслӧ ручкаяссӧ.
Антрактъяс дырйиыс найӧ кыкнанныс вӧліны чӧлӧсь, думыштчӧмаӧсь и нинӧм йылысь эз сёрнитны.
Спектакль бӧрын Сергей полігтыр предложитіс:
— Маша, пыралам ме ордӧ.
Видзӧдлан, кыдзи ме ола.
Дерт, найӧ эз вермыны тадзи, друг янсӧдчыны.
Сыысь кындзи, Машалы эз вӧв окота мунны гортас.
Гортас омӧль.
И кутшӧм, шуны кӧ, неудачнӧй лои олӧмыс!
Да, ӧні позьӧ нин шуны: олӧмыс эз артмы.
«Ме эськӧ кӧсйи ещӧ ӧтчыд аддзӧдлыны тэнӧ, Митя, медым висьтавны, мый ме важӧн нин дугді тэнӧ радейтны».
Найӧ мунісны югдӧдтӧм сап пемыд уличаясті.
Сергей кутіс Машаӧс киӧдыс, медым пемыдінас сійӧ эз джӧмды.
«Маша, висьтав: лоны меным шудаӧн али век кежлӧ шудтӧмӧн?»
Сюрс пӧв шуаліс Сергей тайӧ кывъяссӧ, но ӧні, кор Маша муніс орччӧн, Сергей кыліс сійӧ килысь кокни сьӧктасӧ да сылысь кокшысӧ аслас кокшыыскӧд ӧттшӧтш, — ӧні кывйыс эз кывзысь сылысь.
Маша чӧв оліс.
Тайӧ чӧв олӧмыс вӧлі тревожнӧй да гӧгӧрвотӧм: сійӧ эз матыст, а ылыстіс найӧс ӧта-мӧдсьыс.
И медым кыдзкӧ торкны тайӧ ладмытӧмсӧ да бӧр бергӧдны немтӧждысьтӧм радлунсӧ, коді вӧлі театрӧ мунтӧдз, Сергей некытчӧ лӧсявтӧг друг кутіс ошкыны гостиницасӧ, кытчӧ найӧ мунӧны, заводитіс яндысьтӧг ошйысьны, кутшӧм бура сылы овсьӧ.
Маша муртса кывмӧн ышловзис да видзчысьӧмӧн мынтӧдіс кисӧ.
А Сергей гӧгӧрвоис, мый тайӧ сӧрӧм бӧрас сійӧ оз нин вермы висьтавны эсійӧ кывъяссӧ, да повзис.
Служащӧй висьталіс, мый Бочаровӧс некымынысь корлісны телефон дінӧ.
— Мунам, Маша, мунам, - тэрмӧдліс Сергей, весиг эз кыв, мый сылы шуисны.
Найӧ пырисны номерӧ.
Сергей кутіс ноксьыны.
Сійӧ пуксьӧдіс Машаӧс креслӧӧ.
Кутшӧма сійӧ зілис, медым Машалы вӧлі лӧсьыдджык!
Первой сійӧ пуктіс диваннӧй пӧдушкасӧ сылы гырддза улас, сэсся думыштіс да мӧд пӧдушкасӧ сюйис кок улас.
Маша серӧктіс.
— Да, тэнад лӧсьыд!
Наперво, шоныд.
— Маша!
Вунӧд, мый ме шуалі.
Ме дзик мӧдтор кӧсйи висьтавны.
— Мый нӧ тэ кӧсйин висьтавны, Серёжа?
— Ме кӧсйи...
Кывзы, Маша: помасяс война, ме тэнӧ суӧда.
Кута велӧдчыны...
— Кутшӧм пустякъяс! — вочавидзис Маша. — Неужели тэ думайтан, мый тэныд менӧ мыйӧнкӧ колӧ суӧдны?
Серёжа, висьтав, кыдзи тэ лоин Геройӧн.
— Серёжа, кыдзи тэ лоин Геройӧн?» - Сійӧ выль пӧв юаліс тешкодя, настойчивӧя да требовательнӧя. - Меным важнӧ, колӧ тӧдмавны.
Сійӧ бура, самӧй посниторъясӧдзыс помнитіс сійӧ войсӧ.
Тӧлыся, лӧнь эрдтор, асьсӧ пулемёт дінысь, виччысьӧмыслысь шогсӧ...
Сійӧ ставсо висьталіс Машалы.
- А Степан?
- Степан куліс.
Куим тӧлысь куйліс госпитальын... да куліс.
Кутіс звӧнитны телефон.
Сергей дӧзмӧмпырысь босьтіс трубкасӧ да друг сувтіс веськыда.
Сійӧ сулаліс приказ кывзысь боечлӧн привычнӧй позаын.
Маша чеччис креслӧсьыс.
Сергей пуктіс трубкасӧ.
— Ме ог вермы висьтавны тэныд, кутшӧм заданиеӧн менӧ ыстӧны.
Тэ тайӧс должен гӧгӧрвоны, Маша...
— Серёжа, кутшӧм ӧдйӧ помасис талунъя праздникыс! - гажтӧма вочавидзис сійӧ.
Сергей курччис вомдорсӧ, друг кельдӧдіс да чужӧм вылас отчаяннӧй решимостьлӧн выражениеӧн друг шуис:
— Маша, эн скӧрав ме вылӧ...
Ме радейта тэнӧ...
Маша чӧв оліс.
И Сергейлы жаль лои ачыс, яндзим.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ да веськодьпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Трусӧн эг вӧв, да и ог ло.
А эсійӧ фашистскӧй гадъяссӧ ме ненавидита!
Найӧс ме и йӧзӧн ог артав!
Кутісны таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс костӧдыс тыдовтчис еджыд партука нывлӧн мичаник чужӧмыс:
— Бочаров ёрт!
Тіянӧс виччысьӧ машина.
Сійӧ кватитіс шинельсӧ да рад вӧлі бӧрвылас видзӧдлытӧг пышйыны жырсьыс.
— Серёжа!
Маша матыстчис зумыд, тэрыб воськовъясӧн.
Сы синъясысь Сергей аддзис пыр жӧ сійӧ аслыснога, тревожнӧй югъялӧмсӧ.
— Тэ... тэ... — яндысьӧмӧн нурбыльтіс Сергей. — Мыйла тэ тадзи, Маша?
Оз ков.
Ме висьталі, а тэ вунӧд, мый йылысь ме висьталі.
— Муса, бур Сергей! — синвасӧ кутігтыр шуис Маша.
Эскыны да пӧръяссьыны полӧмла Сергей чӧв оліс.
— Сергей!
Челядьдыр, шуд, гожӧм, деревня — став медбурторйыс, став донаторйыс йитчӧма тэкӧд, — доверчивӧя да полігтырйи Сергейлысь чуткасьысь шинель морӧссӧ видлалігмоз шуаліс Маша. — Помнитан, ми тэкӧд пукалім школа кильчӧ вылын, а тётя Поля висьтавліс миянлы аслас томдыр йылысь, дас сизимӧд во йылысь?
Помнитан, ми тэкӧд лыддим «Чапаевӧс», «Кыдзи калитчис сталь» да Тургеневӧс?
Сергей, кор тэныд бой дырйиыд лоӧ сьӧкыд... — Машалӧн вомдорыс кутіс тіравны, — тӧд, ме думайта тэ йылысь век... быд час, быд секунда.
— Ме кӧ бӧр воа...
Маша?
Маша кутіс шенасьны кинас, быттьӧ вӧтліс ас дінсьыс сійӧ мӧвпсӧ, мый Сергей вермас не воны бӧр:
— Эн сёрнит!
Тэ бӧр воан.
Ме тӧда.
— Бӧр воа...
Сэки мый? — пельпом вылас вещевӧй мешӧксӧ лэптігмоз да Маша вылӧ видзӧдтӧг шуис Сергей.
Маша эз вочавидз.
— Но? — шога нюммуніс Сергей. — Ладнӧ.
Эн висьтав.
Оз ков.
Прӧщай!
Бой дырйи ог дрӧгнит.
Эн сомневайтчы.
Прӧщай!
— Ме ог сомневайтчы.
Тэ смел, — ньӧжйӧник вочавидзис Маша. — Сергей!
Ме нинӧм ог кӧсйы соссьыны тэысь.
Ме радейтлі Митя Агаповӧс.
Ӧні ме сійӧс ог радейт.
Ставыс нин пом.
Сергей воськовтіс сы дінӧ да терпитны вермытӧма топӧдіс Машалысь кисӧ:
— Кутан виччысьны?
Кӧсйысь.
Менӧ, Маша, некутшӧм пуля оз вӧрзьӧд, нинӧм менӧ оз повзьӧд, сӧмын кӧ эськӧ...
Тэтӧг меным, Маша, шудыс абу.
А шудтӧмыд ачыд тӧдан... кутшӧмджык сылы бой дырйиыд, шудтӧмыдлы...
— Ло  удачливӧйӧн, Сергей!
Ме кута виччысьны.
Сергей, бӧр во!
Сергей видзчысьӧмӧн окыштіс сылысь еджыд юрсисӧ.
27 ГЛАВА
Сергейкӧд аддзысьлӧм бӧрын регыд Маша помаліс ассьыс став делаяссӧ институтын, получитіс диплом, босьтіс больницасянь Ирина Федотовнаӧс да муніс колльӧдны сійӧс Владимировкаӧ.
Кутшӧма вежсьӧма да важмӧма кык во чӧжнас полустанокыс, быттьӧкӧ вужъяссьӧма муас!
Пожӧмъясыс нюжалӧмаӧсь, паськыдджыка лапъяссӧ паськӧдӧмаӧсь да сулалӧны гажа тшӧкыд вӧр діӧн, куимладорсянь кытшалӧмаӧсь платформасӧ.
Кӧнкӧ гораа кӧкис кӧк.
Маша муніс корсьны, абуӧсь-ӧ попутчикъяс Владимировкаӧдз.
Мужичӧй сапӧга, ситеч ковтаа да вушйӧм чышъяна нывбаба зэлӧдаліс кӧбыла вылысь сийӧссӧ да пинясис стрелочниккӧд.
Сӧмын на сійӧ зэлӧдіс сийӧссӧ, сюмысыс бара ори.
Нывбаба ещӧ гораджыка кутіс пинявны и стрелочникӧс, коді йӧз удж вылӧ синсӧ паськӧдӧма, а оз вӧч ассьыс уджсӧ, и кӧбыласӧ, кодлы сӧмын эськӧ турун жӧритны, и колхозса председательсӧ казьтыштіс лёк кывйӧн — некутшӧм помкатӧг, прӧстӧ сідз шусис.
Сылысь кывзігӧн Маша гӧгӧрвоис, мый нывбабаыс вайӧма станцияӧ колхознӧй йӧв, а ӧні тэрмасьӧ гортас.
— Абу-ӧ пӧпуттьӧ тіянлы Владимировкалань? — юаліс Маша.
Колхозница бергӧдчис да серамбана любопытствоӧн видзӧдліс Маша вылӧ:
— Грузаӧсь али тыртӧмӧсь?
— Миян сӧмын ӧти неыджыд чемодан.
Нывбаба чӧв олігтыр лӧсьӧдыштіс сийӧс-заводсӧ, паськыд кипыдӧснас швачнитіс вӧлыслы яя каджъяс, чеччыштіс кӧлеса вылас да кайис телегаас.
— Сідзкӧ тіянлы абу пӧпуттьӧ? — мӧдпӧв юаліс Маша, ачыс повзис, мый нывбаба мунас, а мукӧд вӧлаяс станция дінын абуӧсь.
— Тыртӧгыд и подӧн воанныд, — веськодьпырысь вочавидзис нывбаба, зэлӧдіс вӧжжисӧ да чопнитіс вомдорнас.
Кӧбыла нетшыштчис, ӧвтыштіс бӧжнас, но эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Ак тэ, распроклятӧй! — горӧдіс баба. — Тіянлы код дінӧ Владимировкаас? — веськодьпырысь юаліс сійӧ, петкӧдліс, быттьӧ вӧтлӧ вӧвсӧ, а ачыс кутіс сійӧс вӧжжинас.
— Велӧдысь Пелагея Федотовна дінӧ.
Баба тэрыба бергӧдчис:
— Мый нӧ тэ чӧв олан?
Аттӧ!
Сідзи мед веськыда и висьталін: велӧдысь дінӧ пӧ мунам, Пелагея Федотовна дінӧ.
Кутшӧмкӧ мӧд велӧдысь дінӧ кӧ — абу быть, а Пелагея Федотовналысь рӧднясӧ мыйла не нуны!
Пуксьы!
Маша котӧрӧн ветліс мамысла.
Найӧ пуксисны тыртӧм бидонъяс костӧ.
Ирина Федотовна вылӧ видзӧдлӧм мысти колхозница шыбитіс сылы ватнӧй паськӧм:
— Вольсав, а то зэркӧдӧ.
Видзӧдтӧ, вижӧдӧмыд!
Лихорадка али мый треситӧ тэнӧ?
— Ті Владимировкаысь? — юаліс Маша.
— Абу.
Миян бокынджык ещӧ вит километр.
Ми берендеевскӧйяс...
А мый, збыль сёрнитӧны йӧзыс али сӧрӧны — Пелагея Федотовналӧн мужикыс пӧ тодтӧг вошӧма?
— Письмӧяс, збыль важӧн нин эз вӧвны.
Но эз, ми ог эскӧ, мый воши.
Ми думайтам, сюрас на.
— Быдтор вермас лоны.
Мыйла оз сюр?
Менам суседкалӧн, Татьяналӧн, быдса во мужик йывсьыс нинӧм эз кывсьыв, а тӧндзи воис.
Ранитчӧма, а ловъя.
Нывбабаыс вӧлӧма варов.
Владимировкаӧ воисны луншӧр бӧрын.
Пелагея Федотовна эз вӧв гортас.
Маша колис мамсӧ пукавны кильчӧ вылын, а ачыс муніс садйӧ.
Пӧрысь садлӧн вӧлі дзордзавсьӧ нин.
Вишняяс шытӧг гылӧдісны еджыд лепестокъяссӧ му вылӧ.
Шондіыс пӧжис — тыдалӧ, зэр водзын.
Пӧлыньтчӧм плетень дорын гож водзын куйлісны ониш курӧгъяс.
Маша кытшовтіс садсӧ, сылысь став пельӧсъяссӧ.
Дзик сы кокъяс дінӧ котӧртіс ёж, лэптыштіс ёсь нырвомсӧ да ёкмыльтчис чуткасьысь ёкмыльӧ.
Тӧждысьӧмӧн чивзігтыр юр весьтас кутіс лэбавны руд гӧна, быттьӧ вирӧн резӧм, гӧрд морӧса лэбач.
Маша гӧгӧрвоис, мый матын позйыс, да муніс.
Воис Пелагея Федотовна.
Сійӧ век на сэтшӧм жӧ, лӧсьыдик, дружелюбнӧй да гӧсьтъясӧс зэв ёна радейтысь тётя Поля, сӧмын кык выль чукыр лоӧма вом дорас да кӧнкӧ пыдын синъясас дзебсьӧма шог.
Пызан вылын шумитӧ самӧвар.
Пелагея Федотовна перйис сы пытшкысь кичышкӧдын пуӧм колькъяс, пыртіс сук йӧв тыра кринча, тарелка вылӧ пукталіс рудзӧг рӧшкыд лепёшкияс.
— Кутшӧм тэ ордын лӧнь, вӧля! — шуис Ирина Федотовна.
— Вот и ов мекӧд, — меліа вочавидзис тётя Поля.
Эз на помавны чай юӧм, воис Авдотья Бочарова.
- Серёнька гижис, аддзысьлінныд ті...
— Ме висьтала.
Ставсӧ! - тэрыба вочавидзис Маша.
Кымынысь Маша син водзӧ воліс кык пипу раскостса сійӧ эрдыс!
Со гӧрд коръяс пӧвстас кышакыліс ур.
Сергей ёнджыка топӧдчис му бердӧ.
Ӧти отбитӧм атака.
Мӧд, коймӧд...
Авдотья кывзіс чӧв олігтыр, эз вештыв Маша вылысь югъялысь, кос синъяссӧ.
Нинӧм эз шу.
Кыа кусі — кад узьны.
Маша водіс сарайӧ, воддза вося, ещӧ Иван Никодимовичӧн на заптӧм, турун вылӧ.
Шыяс да кышакылӧмъяс кылісны войся пемыдас.
Квакайтісны лягушаяс, кӧнкӧ матын кутіс сьывны колипкай.
Тӧлысь югӧр пырис щельӧд, воис стенӧдз да чеги.
Шонді петігас Маша садьмис петук чуксасьӧмысь.
Сійӧ пасьтасис да, асъя ыркыд вӧснаыс йӧжгылясигтыр, петіс ывла вылӧ.
Ылын сикт помас тыдаліс бус кымӧр — сэті ӧні на вӧтлӧмаӧсь стада; турун вылын да коръяс вылын югъяліс гырысь войтъяса лысва.
Колхоз правление дорӧ, пелысь пуяс улӧ, кодъяс радӧн сулалісны ӧшинюлас, чукӧртчӧмаӧсь нывъяс.
Маша тӧдіс мичаник Настя Бочароваӧс.
Настя нюжалӧма-быдмӧма, кыдзи и станциядінса томиник пожӧмъяс, и став тӧдса нывъяс быдмӧмаӧсь — тайӧ вӧліны Пелагея Федотовналӧн велӧдчысьяс.
— Видза олан, Маша! — сы вылӧ тэрыба, меліа да муртса яндысьыштӧмӧн видзӧдлӧм мысти шуис Настя. — Со комсомолкаясӧс чукӧрті.
Асшӧрлун добивайтчам! — гӧрдӧдӧмӧн да сы вӧсна ещӧ мичаджык лоӧмӧн гораа висьталіс Настя, а ачыс пыр видлаліс русӧй кӧса помсӧ да видзӧдлывліс правлениелӧн восьса ӧшиньяс вылӧ. — Миян колхозса председателькӧд сёрнитчыны он вермы.
Беда миянлы колхозса председателькӧд!
— Мый ті добивайтчанныд? — виччысьтӧг нюмъёвтӧмӧн юаліс Маша — сэтшӧм муса вӧлі тайӧ руд синъяса збой нывкаыс.
— Добивайтчам, медым миянӧс став молодёжнӧй звенонас асшӧр удж вылӧ ыстісны.
А колхозса председатель шуӧ мӧдарӧ.
«Торйӧда пӧ тіянӧс разнӧй звеноясӧ.
Отсӧг вылӧ пӧ ыста тіянӧс ӧтилаӧ да мӧдлаӧ».
— Тӧдам ми сійӧ мудеритӧмтӧ!
Онӧ дӧверяйт, сідзи и гижам...
А ми школаын на дружитчим.
— И комсомолӧ школаын ӧттшӧтш пырим, — шыасис Настякӧд орччӧн сулалысь паськыд бандзибъяса, збой синъяса нывка, коді кывзіс Настялысь, банбоксӧ кинас пыкӧмӧн да пыр, сы висьтавлігӧн, сӧгласитчӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ:
— Оз пӧльза вылӧ найӧ миянӧс торйӧдӧны!
Правление кильчӧ вылӧ петіс Авдотья Васильевна Бочарова, колхозса председатель.
Сьӧд кӧсаыс кытшӧн куйліс сылӧн юр вылас, мугов банбокъясыс кельдӧдӧмаӧсь.
Авдотья Васильевналы омӧля узьсьӧма тавой — синъяс гӧгӧрыс вижӧдӧма, пемдӧма.
Настенька чӧвтіс мамыс вылӧ терпитны вермытӧм, виччысяна видзӧдлас:
— Мый думыштін, мама?
— Кывзӧй менсьым, томйӧз! — шыасис Бочарова нывъяс дінӧ.
Сӧгласитча ме могмӧдны тіянлысь кӧсйӧмтӧ.
Молодёжнӧй звено петас ӧні асшӧра картупель окучивайтны.
Картупельсьыс тырвыйӧ ті кутанныд кывкутны.
Видзӧдӧй — стрӧга кута требуйтны!
Настя чилӧстіс да, вомсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн, первой лажыньтчыліс, но сэсся тэрыба чеччыштіс да кутіс тэрмӧдлыны пӧдругаяссӧ:
— Нывъяс!
Тэрыба лӧсьӧдчӧй!
Шӧйтім тані уджтӧгыс, воштім кадсӧ!
— Тэнӧ, Настасья, звеньевӧйӧ пукта, — шуис Авдотья Васильевна и сӧмын ӧні, нывкаясӧс му вылӧ ыстӧм мысти, здоровайтчис Машакӧд.
Тӧрыт, Машалысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, сійӧ нинӧм эз юав, кыв эз шу, чӧв олігтыр муніс и ӧні копыртчыліс кыв шутӧг.
— Авдотья Васильевна, и менӧ тшӧтш молодёжнӧй звеноад гижӧй, — шуис Маша.
Бочарова лӧсьӧдыштіс юрсисӧ паськыд, гожъялӧм вӧснаыс сьӧд плеш весьтсьыс, код вылын тӧдчис куим джуджыд чукыр, да, чӧв олыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Мый нӧ...
Мун.
Энлы, Маша, сулавлы! — друг дугӧдіс сійӧ да, тэрыба, ныв моз кокньыда кильчӧ вывсьыс лэччӧм бӧрын, кутіс Машаӧс пельпомӧдыс.
— Тӧрытъясьыд тэныд пасибӧ!
Тӧрытъя бӧрад менам вынӧй куим пӧв содіс.
Маша, ме Пелагея Федотовна ордӧ недыр кежлӧ пырала, висьтав меным ставсӧ выль пӧв.
Но, котӧрт, суӧд нывъяссӧ.
Найӧ миян тэрыбӧсь, пелькӧсь!
Тайӧ асывсяньыс Маша быдса лунъясӧн уджаліс молодёжнӧй звенокӧд картупель окучивайтанінын.
Нывкаяс збыльысь вӧлӧмаӧсь пелькӧсь.
Кӧть кутшӧма эз зіль Маша, но на пиысь некод бӧрся эз вермы вӧтчыны.
Сы вылын шутитісны, сералыштісны, а Настенька мукӧддырйиыс котӧрӧн воліс сы бӧрӧзда вылӧ да отсаліс, ачыс сэккості дугдывтӧг дзользис, быттьӧкӧ лэбач.
Сійӧ вӧлі зэв сьылысь.
Кор, сёян тыра нопторъяссӧ разялӧм мысти, нывъяс пуксьылісны бӧрӧзда дор вылӧ ӧбедайтны, Настенькалӧн сёйсьыліс ставсьыс медводз, заводитліс сьывны.
Пӧдругаясыс тшӧтш босьтчылісны сьывны — вӧсньыдик, мича гӧлӧсъяс дыр юргисны му весьтын.
— Ой, нывъяс, мый нӧ ми вӧчам? — друг кватитчас Настя, тэрыба чеччас да медводдзаӧн котӧртас бӧрӧзда дорас.
Вай верстайтамӧй!
Но вӧтлыны оз вӧлі ков — ставныс уджалісны окотапырысь.
... Сійӧ лунас асывсяньыс вӧлі зэв ёна пӧжӧ, ылын, енэжтас весьтас, енэжыс вӧлі пемыдлӧз, кылыштіс гымалӧм — зэр водзын пӧжис.
Пелагея Федотовна, еджыд кӧсынкаа да кӧвторйӧн вӧнялӧм ситеч платтьӧа, уджаліс томдырсяыс моз кокньыда да тэрыба да шуткаясӧн ышӧдіс жарсьыс онишмӧм челядьӧс.
— Гыма зэрӧдзыс колӧ помавны.
Зэрыс тэрмасьӧ, а ми ещӧ ёнджыка!
Энӧ сетчӧй, пионеръяс!
Но кор Пелагея Федотовна аддзис, мый челядь брӧдва пӧсялӧмаӧсь, сійӧ сатшкис кокансӧ муас да веськӧдчис:
— Шойччыны!
Ставныс уськӧдчисны эжа вылӧ.
— Со кутшӧм лӧсьыд! — ыджыда ышловзьӧмӧн шуис Пелагея Федотовна.
Лӧсьыд миян Владимировкаыд!
Вӧрыс миян уна, и муыс миян уна.
Кӧть мый дыра эн ов, век лоӧ нимкодь!
— Пелагея Федотовна! — чукӧстіс Настя. — Видзӧдлӧй, оз-ӧ миянлань котӧртны?
Синъяссӧ кипыдӧснас сайӧдӧмӧн да сиктлань видзӧдігмоз Настя тӧждысьӧмӧн выль пӧв шуис: — Пелагея Федотовна, а ӧд тайӧ миянлы ӧвтӧны!
О, да мый тайӧ?
Оз-ӧ мама котӧрт?
Абу-ӧ нин кутшӧмкӧ лёктор лоӧма?
Сійӧ тэрыба чеччис, повзьӧмпырысь бӧрддзис да уськӧдчис мамыслы паныд.
Но Авдотья Бочарова эз сувт и пыр горзіс и кыдзкӧ тешкодя, корӧм моз ӧвтчис кинас.
Ставныс чӧла виччысисны.
Друг Пелагея Федотовна, быттьӧкӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис, чеччис, кельдӧдӧм чужӧма, воськовтіс, но кокъясыс лигышмунісны, сійӧ эз вермы муннысӧ да бӧр пуксис туй дорас.
Авдотья котӧрӧн матыстчис, ӧдвывсьыс уськӧдчис пидзӧс вылас велӧдысь водзӧ; но эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв и сӧмын сьӧкыда лолаліс.
Гӧгӧрвотӧм вӧлі, нимкодь али страшнӧй юӧр вайис сійӧ.
— Дуня, эн мучит! — кевмысьӧмӧн шуис тётя Поля.
Авдотья нёровтіс юрсӧ сы пельпом бердӧ:
— Пелагея Федотовна, матушка, ловйӧн воис Иван Никодимычыд!
Воис!
Пелагея Федотовна окнитіс.
— Дуня, — юаліс сійӧ жеб, повзьӧм гӧлӧсӧн, — сьӧкыда ранитчӧма?
Веськыда висьтав.
— Ок, сьӧкыда, Пелагея Федотовна!
Авдотья бӧрддзис.
Пелагея Федотовна чеччис, лӧсьӧдіс юр вывсьыс кӧсынкасӧ.
— Тэ ордӧ пырис? — ньӧжйӧник, сьӧкыдпырысь юаліс сійӧ.
— Пелагея Федотовна, сійӧ миян дінті мунӧ вӧлі...
Ме сійӧс чукӧсті...
Пелагея Федотовна... ок, кывйӧй оз артмы!
Иван Никодимычыд киястӧм воис...
Пелагея Федотовна ньӧжйӧник матыстіс кипыдӧсъяссӧ чужӧм дінас да довъёвтіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кор сійӧ лэдзис кияссӧ вомдоръясыс сылӧн вӧліны еджыдӧсь; найӧс муртса вӧрӧдігтыр, быд кыв, тыдалӧ, думайтігтыр да аслас сёрниӧ аслыспӧлӧс, тӧдчана смысл пуктӧмӧн сійӧ шуис:
— Мун, Дунюшка, Иван Никодимыч дінӧ, висьтав сылы: гӧтырыд пӧ оз тӧд, кыдзи судьбасӧ милӧстьсьыс аттьӧавны, мый тэ ловйӧн воин.
Эн вунӧд!
Дзик тадзи и висьтав. — Сійӧ лэптыштіс юрсӧ вывлань, кыскыштіс сынӧдсӧ, медым не бӧрддзыны. — А ме муна вежся.
Оз шогмы меным верӧсӧс татшӧм быдлунъя паськӧмӧн встречайтны.
И сійӧ муніс, бергӧдчывтӧг, кок гӧгӧрыс гартчысь платтьӧсӧ кутыштігмоз, тэрмасигтыр да воськовъяссӧ пыр содтігмоз.
Бочаровъяс керкаӧ тырыс воӧмаӧсь йӧз.
Старикъяс, нывбабаяс, челядь сулалісны посводзас и ӧшинь улас, а Иван Никодимович кыдзи лэдзчысьӧма скамья вылӧ, сідзи и пукаліс, вӧрзьӧдчывтӧг, чӧв олігтыр копрасис осторожнӧй, полӧмпырысь чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Юрыс сылӧн дзормӧма, но паськыд сьӧд тошкас муртса на тӧдчыштісны еджыд сияс, и синкымъясыс воддза мозыс вӧліны сьӧдӧсь да сукӧсь.
Ставнас сійӧ вӧлі воддза кодь — паськыд пельпома, ён, мича, — но видзӧдласъяснас сыкӧд паныдасьлігӧн йӧзыс вештылісны синъяссӧ.
Некод эз тӧд Иван Никодимовичӧс, быттьӧкӧ кусӧдӧмаӧсь сы пытшкысь светсӧ.
Йӧз чукӧрыс вӧрзьыштіс.
Йӧзыс вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сетісны туй.
Керкаӧ пырис Пелагея Федотовна.
Порог дорас сійӧ сувтыштліс.
— Мусаӧй тэ менам! — шуис сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Воин...
И сэтшӧм спокойнӧй, нинӧмысь повтӧм нежность кыліс сы гӧлӧсын, кузяӧн сэтшӧма ёнмӧм любовь, мый ставӧн аддзисны, кыдзи Иван Никодимовичлӧн морӧсыс вылӧ кыптыліс да бӧр лэччис.
— Кутлынытӧ ме тэнӧ ог вермы, — вочавидзис сійӧ ньӧжйӧник да пыр жӧ пытливӧя да видзчысьӧмпырысь видзӧдліс Пелагея Федотовна вылӧ, зілис казявны кӧть кутшӧмкӧ смутитчӧм, шог, а медсясӧ, сійӧ повзьӧм жалитӧмсӧ, кодӧс сійӧ, мича, ён, здоровӧй мужичӧй, велалӧма ӧні аддзыны бокӧвӧй йӧзлысь да лыддис аслыс медся унизительнӧй да страшнӧй несчастьеӧн.
— А ме ачым тэнӧ кутла, — прӧстӧя вочавидзис Пелагея Федотовна.
Сійӧ збыльысь матыстчис да став йӧз син водзас кутліс Иван Никодимовичӧс да окыштіс, важся обычай серти, куимысь.
Томиник санитарка-провожатӧй, коді сэтшӧма бусӧссьӧма, мый синлысъясыс да синкымъясыс кажитчисны пудритӧмаӧн, кутчысис мешӧкас.
Сійӧ мудзӧма туяс да думайтіс ӧдйӧджык воны местаӧдзыс.
Пелагея Федотовна босьтіс сы киысь нопсӧ да пуктас мыш саяс.
Сылӧн тувсовъя чесучовӧй костюм вылас кутіс тӧдчыны буса туй.
Велӧдысьӧс да сылысь киястӧм верӧссӧ йӧз чукӧрыс колльӧдіс гортӧдзныс.
Иван Никодимович видзӧдліс стенъяс вылас, кӧні вӧлі тӧдса быд кӧрттув, видзӧдліс небӧгъяс тыра джадж вылӧ, здоровайтчис Ирина Федотовнакӧд, Машаӧс аддзӧм бӧрын веськодя довкнитіс сылы юрнас.
Мыйкӧ ори Машалӧн сьӧлӧмас.
Некодлысь — ни батьыслысь, кодӧс Маша помнитіс век письменнӧй пызан сайысь, ни Аркадий Фроловичлысь, ни мамыслысь, ни весиг тётя Полялысь — Маша эз аддзыв душевнӧй да физическӧй вынъяслысь сэтшӧм цельностьсӧ, сэтшӧм уна пӧлӧс интересъяссӧ, а медсясӧ, унатор вӧчны кужӧмсӧ, кыдзи дядя Иванлысь.
Бать, жугалӧм джек аддзӧм мысти, яндысьӧмӧн кызӧдлывліс, а мам пырджык шулывліс:
«Кутшӧм нӧ тэ мужичӧй?
Тэ стенӧ кӧрт тув тувъявны он куж!»
Иван Никодимович быдтор радейтліс да быдтор кужліс вӧчны.
Тайӧ сійӧ оборудуйтіс колхознӧй пасекасӧ; кор мазіясыс поздысисны, пасека вывсянь котӧртісны сійӧс корны.
И хата-лабораторияын джын приборсӧ вӧчис ветеринар Иван Никодимович.
Мӧдӧдчӧны-ӧ мужикъяс войнас чери кыйны — таркӧдчӧны Иван Никодимович ӧшиньӧ, а сійӧ нин дӧмлӧ тыв; но асывнас сылы нинӧм оз сулав верзьӧмӧн седлӧтӧг гӧнитны кытчӧкӧ кызь-комын километр сайӧ — лечитны висьмӧм мӧскӧс либӧ вӧлӧс.
Кутшӧм раммӧдны позьтӧм, гажа да дерзкӧй вын сетӧма вӧлі сылы природаыс!..
Маша вочавидзис дядя Иванлӧн довкнитлӧм вылӧ мыжа видзӧдласӧн.
Иван Никодимович бергӧдчис.
Сылы зэв окота вӧлі куритчыны, и сійӧ мучитчис сы вӧсна, мый гӧтыр дырйиыс эз вермы висьтавны та йылысь санитаркалы.
Косьмӧм вомдорсӧ курччӧмӧн сійӧ чӧв оліс.
Пелагея Федотовна кокниа ветлӧдліс жырті.
Регыд мысти пызан вылын лои самӧвар, вина да сёян.
Пелагея Федотовна кыськӧ вайис папирос пачка да, сиктса да районса выльторъяс йылысь дугдывтӧг висьтавлігтыр, важнӧйторсӧ посниторйыскӧд сорлалігтыр, ӧзтіс папирос, пуксис верӧсыскӧд орччӧн, ӧти кинас кутіс сійӧс пельпомӧдыс, а мӧднас матыстіс вом дінас папироссӧ.
Иван Никодимович горша ньылыштіс тшынсӧ.
Кӧсичаас сылӧн зэвтчис лӧз сӧн.
Сійӧ тшӧкъялігтыр ньылаліс тшынсӧ, а Пелагея Федотовна пыр висьтавліс, но гӧлӧсыс сылӧн кыліс пыр омӧльджыка да лӧньджыка, и ставӧн гӧгӧрвоисны, мый сійӧ ёна мудзӧма.
— Ланьт, Поля! — друг торкис Иван Никодимович.
Сійӧ кывзысьӧмпырысь чӧв ланьтіс.
— Тэ он тӧд, кутшӧм посниторъясӧн портитчӧма ӧні менам олӧмӧй! — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Иван Никодимович. — Ог кутӧй притворяйтчыны, мый нинӧм эз ло.
Пелагея Федотовна босьтіс кисӧ сы пельпом вылысь да, юрсӧ лэдзӧмӧн, покорнӧя да ньӧжйӧник вочавидзис:
— Бур.
Ог кутӧй притворяйтчыны...
Но дум вылад уськӧдлы, Иван, — чӧв олыштӧм мысти шуис сійӧ: — кор жандармскӧй отделениеын дас нёльӧд воын тэ вылӧ панісны делӧ и видзчысьысь йӧз унаӧн дугдісны кланяйтчыны тэкӧд, а меным карса управаын ӧткажитчисны сетны школа, сы вӧсна мый ме висьтаси тэнад невестаӧн, тэ локтін да шуин: «Ме ог кӧсйы торкны тіянлысь олӧмтӧ и ог кӧсйы принимайтны тіянлысь жертваястӧ.
Сідзкӧ прӧщайтлӧй».
Кыдзи эськӧ ме куті овны, тэ кӧ збыльысь мунін сэки, Иван?
И друг, веськыда сы вылӧ видзӧдігтыр, Ирина Федотовна шуис:
— А Кирилл кулі.
Ваня, тэ ӧд он тӧд, мый Кирилл кулі?
— Мый сэтшӧмыс? — кельдӧдӧмӧн выль пӧв юаліс Иван Никодимович.
Сійӧ лэдзчысис морӧснас пызан вылас да катовтіс сійӧс.
И сӧмын ӧні, сыкӧд аддзысьӧм бӧрын первойысь, Пелагея Федотовна бӧрддзис, гораа, рикмунӧмӧн.
...Тӧлысь мысти Маша получитіс Мӧскуасянь извещение сы йылысь, мый роно корӧ сійӧс удж вылӧ.
Кутісны лӧсьӧдчыны.
Ирина Федотовна гусьӧникӧн ышлолаліс, поліс лэдзны Машаӧс ӧтнассӧ.
Некод эз шулы та йылысь ни ӧти кыв, но кыв шутӧг вӧлі решитӧма, мый Ирина Федотовна кольччас Владимировкаӧ.
Быдӧнлы вӧлі виччысьтӧмторйӧн, мый именнӧ сыкӧд Иван Никодимович чувствуйтіс асьсӧ прӧстӧя да кокниа.
Ирина Федотовна мыччывліс сылы папирос бӧрся папирос да висьтавліс Кирилл Петрович йылысь.
Иван Никодимович гӧгӧрволіс, мый сійӧ сёрнитӧ сы вӧсна, мый оз вермы не сёрнитны.
Тадзи найӧ пукавлісны часъясӧн кыкӧн да тӧлкуйтлісны унатор йылысь.
Иван Никодимович пытшкын мыйкӧ кутіс сывны, кокнявны.
Но мукӧддырйиыс зывӧк гримаса вешкыртас сылысь мужественнӧй, мича чужӧмсӧ.
Сэки сійӧ ӧтказывайтчӧ сёйны, мунӧ гортсьыс да зумыша ӧтнас восьлалӧ садса туйяс кузяыс ӧтарӧ-мӧдарӧ либӧ карта сайясті, медым не паныдасьны йӧзкӧд, мунас вӧрӧ.
Татшӧм часъясас сійӧс некод оз чуксав и оз корсь, мыйлакӧ лӧня сёрнитӧны посторонньӧй, тӧдчытӧмторъяс йылысь, а Пелагея Федотовна сӧмын чӧв олігтыр лотшнитас чуньяссӧ, пукыштас ӧшинь дорын да, быттьӧкӧ мый йылысь кӧ дӧгадайтчӧм мысти, пасьтасяс да мунас сиктӧ.
Кор уна час кольӧм мысти Иван Никодимович, мудзӧмысла да тшыгысла омӧльтчӧм чужӧма, локтас гортас, кильчӧ вылас сійӧс обязательнӧ виччысьӧны: либӧ колхоз правлениеысь, либӧ молочнӧй фермаысь воӧмаӧсь — кодлыкӧ зэв ёна колӧ сӧвет.
Видзчысьӧмӧн, вочасӧн, радейтӧмлӧн тӧлка упорствоӧн да терпениеӧн пыртӧдіс Пелагея Федотовна ассьыс шогӧ усьӧм верӧссӧ сиктса олӧмлӧн интересъяс кытшӧ.
Воис Машалӧн мунан луныс.
— Тэ эн скӧрав, — шуис Иван Никодимович, — мый ме мырдди сійӧс тэнсьыд... — Сійӧ довкнитіс юрнас Ирина Федотовналань. — Поля оз справитчы ӧтнас.
— Дядя Иван, — юаліс Маша, первойысь кыліс асас вын лоны откровеннӧйӧн: — мый кутанныд вӧчны?
Иван Никодимович мыш сайын Ирина Федотовна топӧдіс вомсӧ кинас, вӧчис страшнӧй синъяс да грӧзитыштіс Машалы чуньнас.
— Ми нинӧм на эг думыштӧй сыкӧд, — вочавидзис Иван Никодимович да индіс юрнас Пелагея Федотовна вылӧ.
Тётя Поля ныв моз гӧрдӧдіс, топӧдіс кипыдӧсъяснас сылысь дзор кӧсичасӧ да окыштіс юр пыдӧссӧ.
— Часлы.
Думыштлам.
Машаӧс туйӧ мӧдӧдігӧн сійӧ кутіс ноксьыны, висьтавліс сылы, мый пуктіс нопъяс, мыйяс ыстіс станцияӧ попутнӧй вӧлакӧд, тшӧктіс гижны и медбӧрти юаліс Иван Никодимовичлысь:
— А мый, Ваня, ог-ӧ козьналӧй Машалы сійӧ тетрадкасӧ?
Помнитан, ме лӧсьӧді сійӧс, кор миянлы тэкӧд лои паныдасьны.
Сэтчӧ миянлысь том каднымӧс гижӧма.
Ирина Федотовна, коді волнуйтчытӧг эз вермы казьтыштны шуштӧм тӧлысьяссӧ, кодъясӧс найӧ колльӧдісны эвакуация бӧрын Мӧскуаын, бӧрддзис.
— Маша, кыдзи тэ сэні кутан?
Гиж миянлы.
Пола, мый тэ он вермы ӧтнад...
— Верма, мама! — гажаа вочавидзис Маша.
Тётя Поля петіс колльӧдны сійӧс сикт помӧдзыс:
— Но вот, тэ суӧдін менӧ, Маша.
Ӧні ми тэкӧд удж кузя ёртъяс.
Пелагея Федотовна дыр сулаліс плетень дорын да, кинас синсӧ сайӧдӧмӧн, видзӧдіс туй вылӧ.
Маша пӧрччис туфлисӧ да мӧдӧдчис кӧмтӧг.
Сылӧн сумочкаас куйліс тетрадь, кытчӧ гижӧма тётя Поля том кад йылысь.
Водзын виччысис выль олӧм.
28 ГЛАВА
Полустанокӧ Маша воис сёрмытӧг: поезд вотӧдз коли на кык час.
Сійӧ сулыштіс гажтӧм, буса платформа вылын, видзӧдыштіс, кыдзи шонді водзас югъялігтыр ылӧ пышйӧны рельсъяс, юыштіс юкмӧсысь пинь доймымӧн кӧдзыд ва да муніс сійӧ пожӧм пуяс дінас, кодъяс чукӧръясӧн сулалісны станция саяс.
Ыбвывса доналӧм туй бӧрын, кӧні муыслӧн еджыд коркаыс потласьӧма жарысла, раскыс пӧльыштіс Машалы чужӧмас чӧскыд сир дукӧн да ловзьӧдана ыркыдӧн.
Мыйӧн Маша пырис пожӧмъяс пӧвстас, сідзи и уськӧдчис турун вылӧ, топӧдчис сы бердӧ пӧсь банбокнас.
Дзик син дортіыс тэрыба котӧртіс кодзувкот, кусыньтчылӧм турун си веськаліс да сувтіс, чеччыштіс чирк.
Медбӧрын шойччыштӧм мысти босьтіс сумкасьыс тётя Полялысь тетрадьсӧ да лыддис.
ДНЕВНИК
1912 во, апрель 16 лун
Талун лои сэтшӧмтор, мый ме решиті лӧсьӧдны дневник.
Миян нывкаяс унаӧн лӧсьӧдӧмаӧсь дневникъяс да гижалӧны быдсяма глупостьяссӧ, шуам: «Ой, кутшӧм муса история кузя миян велӧдысь Константин Петрович!
Та вӧсна кута велӧдны сылы урокъяссӧ пятёркаяс вылӧ».
Ме верма весиг стӧча висьтавны, коді гижӧма татшӧм глупостьсӧ: Муся Георгиевская.
Либӧ со ещӧ: «Кутшӧма ме мечтайта столичнӧй олӧм йылысь, шум, блеск да вальслӧн нежнӧй шыяс йылысь!»
Муся Георгиевская лыддис нывкаяслы ассьыс дневниксӧ, меным мыйлакӧ вӧлі яндзим кывзынысӧ.
А Константин Петрович ньӧти абу муса, сійӧ тӧлка да всесторонне образованнӧй.
Муся Георгиевскаялы сійӧ пуктіс единица.
Со мый лои талун.
Ми Иришакӧд урокъяс бӧрын локтам вӧлі гортӧ да сӧмын на прӧйдитім мужскӧй гимназия дорті, кыдзи аддзим — котӧртӧ гимназист.
Сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ лэбис, быттьӧкӧ пышйис вӧтчысьясысь.
Збыльысь, сы бӧрся вӧтчис швейцар Семён, уличатырнас горзіс: «Господин гимназист, сувтыштлӧй!»
Ириша кутіс сетавны гимназистлы сигналъяс, медым дзебсис проходнӧй дворӧ, а сійӧ нинӧм эз казяв да лэбис веськыда миян вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма пошиктіс да вӧлі сэтшӧма кельдӧдӧма, мый жаль видзӧднытӧ.
Сійӧ шуис: «Ті Тихомирова Поля, ме тӧда тіян йылысь библиотекарша висьтавлӧм серти.
Дзебӧй, пӧжалуйста, эн висьтавлӧй некодлы, а мыйкӧ кӧ лоӧ — сэки видзӧй».
И сійӧ сетіс кутшӧмкӧ небӧгъяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма газетӧн.
Ме ӧдйӧджык дзеби найӧс сумкаӧ.
Сэки котӧрӧн воис Семён да зэв лёкысь горӧдіс: «Тіянӧс чуксалӧны, а ті он и кывзӧй!
Инспектор прикажитіс бергӧдчыны, мунӧй бӧр гимназияӧ!»
Гимназист муніс бӧр гордӧй видӧн, а ӧд збыльвылас сылы вӧлі страшнӧ — ме гӧгӧрвои тайӧс сылӧн кельыд чужӧм серти.
Ириша корис видзӧдлыны, кутшӧм небӧгъяс сійӧ сетіс, но ме эг сӧгласитчы видзӧдны йӧзлысь секрет.
Ме зэв ёна маитча тайӧ гимназист вӧснаыс: мыйла сійӧс корис инспектор, и ог вермы унмовсьны.
Сы вӧсна ме лӧсьӧді дневник, но некодлы ог петкӧдлы.
Апрель 18 лун
Нинӧм ог гӧгӧрво — гимназист воши.
Ми Иришакӧд нарошнӧ ньӧжйӧ локтам гортӧ, но сійӧ оз вӧтӧд миянӧс и некӧн оз тыдав.
Кутшӧм жаль, мый миян абуӧсь тӧдсаяс мужскӧй гимназияын и некодлысь юасьны!
Ме пыралі библиотекаӧ, но библиотекаршаыс, коді висьтавлӧма сылы ме йылысь, видзӧдліс ме вылӧ да нинӧм эз юав, а ме эг тӧд, кыдзи заводитны сёрнисӧ.
Да, со мый ещӧ лои.
История урок вылын Константин Петрович висьтавліс, мый Николай I саралігӧн вӧлі мӧдӧдӧма ссылкаӧ либӧ пӧгубитӧма уна писательӧс, шуам, Пушкинӧс, Лермонтовӧс, Рылеевӧс, Шевченкоӧс, но пырис класснӧй дама, Зоя Викторовна, и Константин Петрович пыр жӧ вежис темасӧ.
Урок бӧрын Муся Георгиевская шӧпкӧдчис Зоя Викторовнакӧд — тыдалӧ, висьтавліс Константин Петровичлысь рассказсӧ; Зоя Викторовналӧн синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
Кута изучайтны миянлысь став великӧй роч писательяссӧ, а Муся Георгиевскаякӧд менам нинӧм общӧйыс оз вермы лоны.
Регыдджык эськӧ мед эрдӧдчис тайнаыс!
Апрель 24 лун
Ме быттьӧкӧ выль пӧв чужи, менам эм олӧмлӧн мог!
Гусьӧник, медым некод оз казяв, висьталі талун та йылысь Константин Петровичлы.
Сійӧ гӧрдӧдіс, видзӧдліс гӧгӧр да, нинӧм вочавидзтӧг, муніс.
Ӧбиднӧ!
Кӧнӧсь сійӧ великӧй йӧзыс, кодъяс нинӧмысь оз повны да смела мунӧны жестокӧй саризмкӧд тыш вылӧ?
Апрель 26 лун
Страшнӧй выльтор!
Зоя Викторовна локтіс асывнас, лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс часіыслысь зарни цепочкасӧ да юӧртіс: «Начальстволысь кывзысьтӧмысь да вольнодумиеысь мужскӧй гимназияса квайтӧд классысь исключитӧма гимназист Иван Пастуховӧс».
Сійӧ дыр висьтавліс, мый колӧ видзчысьны лёк йӧзкӧд тӧдмасьӧмъясысь да оз ков лыддьыны запрещённӧй небӧгъяс, и сідз водзӧ.
Ме эг кывзы.
Тайна эрдӧдчис: Иван Пастухов — тайӧ сійӧ гимназистыс.
Май 28 лун
Ме эг на важӧн лӧсьӧд ассьым дневникӧс, а кутшӧма вежсис сэкся кадсяньыс менам олӧмӧй!
Видзӧднысӧ ставыс важкодь: экзаменъяс, тулыс, миян садйын кутіс дзордзавны сирень, карыс ставнас дзоридзалӧ — ставыс на важыс, и ставыс абу сэтшӧм.
Меным тыри дас квайт арӧс, ме лои верстьӧӧн.
Неважӧн миянӧ воисны кык гимназист.
Найӧ корисны менӧ прихожӧйӧ, здоровайтчисны.
Насянь ме тӧдмалі, мый Ваня Пастуховӧс арестуйтӧмаӧсь.
Август 3 лун
Талун садйын ме аддзи кыдз пу вылысь кык виж кор: сулалӧ на жар гожӧм, а грӧзитчӧ нин ар.
Аркадий Горячев да Кирилл Строгов (Ванялӧн ёртъясыс) волывлӧны пӧшти быд лун.
Найӧ карын жӧ коллялӧны каникулъяссӧ.
Кутшӧм уна ми лыддим тайӧ гожӧмнас, кутшӧм уна ме тӧдмалі!
Ми лыддим дорвыв Некрасовӧс, Щедринӧс да Успенскийӧс да Чернышевскийлысь «Мый вӧчны?»
Кирилл да Аркадий лыддьӧны Рахметовӧс асланыс идеалӧн.
Збыльысь, кутшӧм идейность да кӧрт воля!
Ириша кывзӧ жӧ мукӧддырйиыс, но омӧля гӧгӧрвоӧ: сылы ёнджыка кажитчӧ ворсны пӧдругаясыскӧд лаптаӧн.
Кор сійӧ мунас и ми колям ӧтнаным, ми велӧдам Энгельсӧс да Плехановӧс .
Тайӧ небӧгъяссӧ сетӧма сэки Пастухов.
Аркадий кӧсйысис, сыысь кындзи, судзӧдны Ульяновлысь зэв важнӧй брошюра.
Кирилл да Аркадий йитчӧмаӧсь рабочӧйяскӧд, найӧ вӧвлывлӧны «сэні», но менӧ, ме дӧгадывайтча, кытчӧдзкӧ оз на лысьтны нуӧднысӧ.
На костын шензяна дружба, а первойсӧ вӧлӧма страшнӧй лӧгалӧм, коді кыссьӧма вель дыр.
Со кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Кирилл гижӧма эпиграммаяс да ӧтчыд ёна сералӧма Аркадийӧс.
Та бӧрын найӧ кутӧмаӧсь косясьны быдлаын, кӧні веськалӧ, дзик терпитны позьтӧм лоӧма олӧмыс.
Кӧть кутшӧм тайӧ абу тешкодь, лӧгалӧмыслы помсӧ вӧчис инспектор Златопольский, стӧчджыка — сыкӧд йитчӧм история.
Инспектор Златопольскийӧс миян карын быдӧн тӧдӧны, весиг миян маменька.
Сійӧ том; Муся лыддьӧ, мый зэв мича.
Кутшӧм сылӧн ускыс!
Ме ненавидита сылысь рыжӧй, пушкыр, читкыля уссӧ!
Инспектор Златопольский преследуйтӧ гимназистъясӧс да шобсьывлӧ партаясын.
Сійӧ запрещайтӧ гимназистъяслы чукӧртчавны, лыддьысьны.
Ӧтчыд сы воигкежлӧ гимназистъяс пуктӧмаӧсь кафедра вылас Чеховлысь «Человек в футляре».
Инспектор тшӧктӧма Семёнлы сотны Чеховсӧ пачын.
Прӧстӧ йӧй!
Но бурджыка кӧ шуны, сійӧ жандарм.
Ме сійӧс ненавидита!
Ӧтчыд Кирилл Строгов гижӧма эпиграмма.
Кутшӧма лёкалӧма инспекторыд!
Сійӧ дӧгадывайтчӧма, мый авторыс — Строгов, но корӧма Аркадий Горячевӧс.
Велӧдысьяс жырлӧн ӧдзӧсыс вӧлӧма игана; инспектор гартліс уссӧ да меліа юасис Аркадийлысь, коді гижӧма:
«Тэ ӧд тӧдан, мый Строгов гижис.
Сійӧ тэнад враг.
Висьтав, мый сійӧ гижис, и Строгов гимназияын оз ло!»
Сэсся сійӧ кутӧма зымӧдны кулакнас пызанӧ да горзыны:
«Бӧлбан!
Он кӧ тэ висьтав, коді гижис, ме тэнӧ исключита гимназияысь!»
Аркадий велӧдчӧма сэки витӧд классын.
Сійӧ тӧкӧтьӧ абу бӧрддзӧма повзьӧмысла (ме чайта — бӧрддзыліс) и забеднӧысла, мый лоӧ пропадайтны Кирилл вӧсна, кодкӧд найӧ быдса во косясисны.
Сійӧ нинӧм абу висьталӧма.
Тайӧ случайсяньыс налӧн заводитчис дружба нэм чӧж кежланыс.
Аркадий придумайтӧма девиз: «Верность шудлунын, верность шоглунын, верность бойын».
Ваня Пастухов йылысь некутшӧм юӧр абу.
Ми тшӧкыда сы йылысь казьтывлам и ог вунӧдӧй некор тайӧ мортсӧ, коді ассьыс олӧмсӧ сетіс угнетённӧй рабочӧй классӧс мездӧм вӧсна.
1913 во, январ 27 лун
Нинӧм эз артмы менам дневникысь, абу окота меным сійӧс нуӧднысӧ: нинӧм гижны.
Ӧти луныс дзик ӧткодь мӧдыскӧд — гимназияын гажтӧм.
Гимназияын абу лӧсьыд!
Талун Зоя Викторовна, мелі синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын, шуис Муся Георгиевскаялы:
«Ме аддзылі тіянлысь маматӧ театрысь.
Ті заграницаысь выписывайтанныд туалетъястӧ?»
Муся кӧрыштліс чужӧмсӧ (рӧмпӧштан водзын сійӧ велӧдчӧ чужӧмсӧ кӧрлыны, воображайтӧ, мый тайӧ мича) да веськодя вочавидзис:
«Парижысь».
Регыдджык эськӧ помавны гимназиясӧ!
Аркадий да Кирилл кӧсйысьӧны нуӧдлыны менӧ рабочӧй кружоклӧн собрание вылӧ.
Ме зэв ёна лӧсьӧдча.
Февраль 15 лун
Вой.
Ме виччыси, кор ставныс унмовсясны, медым гижны, мый лои.
Ме получиті Ваня Пастуховсянь письмӧ.
Со сійӧ:
«Видза олан, Поля!
Ме бара мезд, сійӧ лоӧ, мый ме имеита право овны, кӧні кӧсъя, некымын кар кындзи.
Висьталӧй другъяслы.
Найӧ гӧгӧрвоасны.
Ме гижа налы, ті кӧ вочавидзанныд, мый позьӧ гижны.
Сыысь кындзи, висьталӧй, мый сійӧ замечательнӧй небӧгсӧ, коді шусьӧ «Бушков!
Регыд лоас бушков!», ме велӧда и ӧні.
Ме тіянӧс помнита.
Кутшӧм сочувственнӧя видзӧдлінныд ті ме вылӧ, кор швейцар Семён вӧтчис ме бӧрся!
Ме надейтча, мый ті колинныд сэтшӧм жӧ серьёзнӧй нылӧн, кутшӧмӧн, аттестуйтліс тіянӧс библиотекарша, а энӧ лоӧй «барышняӧн».
Кутла китӧ да виччыся письмӧ.
Мый тіян?
Иван Пастухов»
Письмӧсӧ шифруйтӧма.
Ми зэв бура гӧгӧрвоим, кутшӧм «братство» йылысь гижӧ Пастухов и кутшӧм «небӧг» сійӧ лыддьӧ.
Лӧсьыд овны, долыд, и медым регыджык заводитчас бушков!
Февраль 25 лун
Войбыд пукалім миян прихожӧйын, кытысь ывлаас оз тыдав биыс.
Муса мамаша, сійӧ эскӧ, мый ми дасьтысим алгебра кузя письменнӧй кежлӧ, сӧмын дивуйтчӧ, мыйла бӧрйим сэтшӧм места и кыдзи лои, мый ме бӧрӧ коли и меным колӧ отсӧг.
Ириша мездіс: сійӧ шуис мамашалы, мый мекӧд кӧ лои татшӧм бедаыс и ковмис шыасьны репетиторъяс дінӧ, сідзкӧ, колӧ лоны чуткӧйясӧн.
И быттьӧ пӧ прихожӧйӧ дзебсим яндысьӧм вӧсна — мед эськӧ кодкӧ эз жӧ аддзы ӧшиньӧдыс.
А ми лыддим «Мый вӧчны?» Ленинлысь.
Аски бара мунам сходка вылӧ, виччысьӧны ёртӧс Петыркарысь.
Апрель 6 лун
Некод эз думайт, мый тадзи бергӧдчас делӧыс.
Миян гимназияын вӧлі рыт.
Ме лыдди реферат «Тургеневскӧй нывъяс» тема вылӧ.
Словесность кузя преподаватель мича кывъясӧн доказывайтіс, мый роч нывлӧн идеал — Лиза Калитина.
Сійӧ вайӧдаліс зэв убедительнӧй доводъяс, но ме эг вермы сыкӧд сӧгласитчыны да ассьым рефератӧс построиті сідз, медым докажитны «Накануне»-са Еленалысь значениесӧ.
Героическӧй ныв сетӧ ассьыс став вынъяссӧ революционнӧй тышлы — мый вермас лоны бурджыкыс!
Менам доклад дырйи залын вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый меным лолі и шуштӧм и гажа.
Первойя радас пукалісны почётнӧй гӧсьтъяс.
Немвиччысьтӧг инспектор Златопольский чеччыштіс.
Честнӧй кыв, сылӧн читкыльӧн гартыштӧм усъясыс чургӧдчисны, сійӧ сюйис кисӧ мундир борт саяс да, ӧти кокнас водзлань тувччӧмӧн, равӧстіс:
— Дугӧдны терпитны позьтӧм пропагандасӧ!
Зал пытшкӧссянь, кӧні пукалісны татчӧ корӧм гимназистъяс, кыліс горӧдӧм:
— Тургенев тожӧ лои запрещённӧйӧн?
Инспектор Златопольский эновтіс залсӧ.
Ёна повзьӧм начальница петіс сы бӧрся.
Класснӧй дамаяс ӧвтчисны прошвиа чышъянъяснаныс — «ах! ох!» — и Зоя Викторовна кыскис менӧ сцена вылысь.
Друг, пӧшти сійӧс тойыштӧмӧн, сцена вылӧ котӧрӧн кайис Кирилл:
— Гимназистъяс да гимназистка ёртъяс!
Ми долженӧсь смела шуны: огӧ кӧсйӧ велӧдчыны школаын, кӧні пӧдтӧны миянлысь мӧвпнымӧс, унмовськӧдӧны сӧвестьнымӧс.
Став Рочмуса рабочӧйяс лӧсьӧдчӧны тыш кежлӧ.
Мунамӧй накӧд, сӧмын сэні миян школаыс!
Ставныс кывзісны чуймӧмысла немӧймӧмӧн.
Велӧдысьяс пиысь некод эз вӧв залын.
Зоя Викторовна котӧрӧн петіс первойя кывъяссӧ шуигӧн на.
Кирилл висьталігкості пырис Константин Петрович.
Сійӧ корис менӧ чуньнас да шӧпкӧдӧмӧн висьталіс:
— Нуӧдӧй сійӧс, мунӧй ӧдйӧджык!
Делӧыс лёклань бергӧдчӧ, — и тэрмасигтыр муніс ӧдзӧслань, быттьӧкӧ нинӧм эз аддзыв и эз кывлы.
Ми сёрнитчим Кириллкӧд да Аркадийкӧд не аддзысьлыны тайӧ лунъясӧ.
Колӧ дзебны став небӧгъяссӧ.
Ми прӧститчим, но ме вӧтӧді найӧс да век жӧ шуи: «Верность шоглунын, верность бойын».
Апрель 10 лун
Кириллӧс исключитӧмаӧсь гимназияысь.
1914 во, май 25 лун
Выпускнӧй экзаменъяс...
Мыйта шог вайис тайӧ воыс!
Кулі бать.
Миян гортын вӧлі кыкысь шобсьӧм.
Та бӧрын ме вошті ассьым став репетиторскӧй урокъясӧс.
Коли ӧти, код вӧсна ме ветла кар помӧдзыс.
Мамаша пӧрысьмис бӧрдӧм да нужда вӧснаыс.
Ми Иришакӧд кӧсъям кокньӧдны сылысь олӧмсӧ, но мыйкӧ омӧля удайтчӧ.
Аркадий да Кирилл мунісны Петыркарӧ.
И меным эськӧ...
Удайтчас кӧ помавны гимназия зарни медальӧн, сэки Петыркар, Высшӧй женскӧй курсъяс, рабочӧй движение...
Константин Петрович эскӧдӧ, мый зарни медальтӧ сетасны.
Сійӧ шуӧ менӧ «аслас гордостьӧн».
Но Петыркарын менам водзӧ олӧм йылысь сійӧ некор эз сёрнитлы.
Май 29 лун
Кыдзи ставыс путкыльтчис мӧдарӧ!
Водзвыв юӧрттӧг воис Ваня Пастухов.
Ме пукалі садйын да выль пӧв лыдди экзаменъяс кежлӧ билетъяс.
Кор сійӧ локтіс, небӧгӧй уси киысь.
Ог помнит, кымын час ми пукалім скамейка вылас.
Рытнас ме муні колльӧдны сійӧс.
Дзоридзаліс сирень.
Миян ичӧтик кар вӧлі дзоньнас чӧскыд дука, гӧрдов-лӧз.
Друг переулокысь тыдовтчис инспектор Злотопольский.
Сійӧ ӧні миян карын зэв важнӧй морт, бурджык эськӧ сы син улӧ не веськавны.
Енмӧй!
Кыдзи видзӧдліс миян вылӧ инспекторыд да зэв ёна гӧрдӧдіс, быттьӧ ӧзйис!
Ваня вочавидзис дерзкӧй, спокойнӧй видзӧдласӧн.
Бӧрын сійӧ меным шуис:
«Бур, мый тайӧ лёк вӧчысь пемӧсыс тіянӧс оз тӧд».
Ме нинӧм эг висьтав тургеневскӧй вечер йылысь.
Май 30 лун
Корисны начальница дінӧ.
Мекӧд сёрнитігӧн сійӧ сулаліс.
Яндзим висьтасьнысӧ: сылӧн кышакылысь шӧвк платтьӧыс перламутровӧй ручкаа лорнетыс да видзӧдласас зывӧктана надменностьыс — ставыс ёна повзьӧдліс менӧ.
— Тихомирова, ті тӧрыт гуляйтінныд карса главнӧй улича кузя гимназисткӧд, кодӧс исключитӧма омӧль поведение да мӧвпъясыслӧн вреднӧй направление вӧсна. — Сійӧ виччысьыштіс, ог-ӧ ме воча мыйкӧ шу. — Ті позоританныд миянлысь гимназиянымӧс да ассьыныд бур нимтӧ.
Тайӧ кывъяссӧ кывзігӧн меын кыптіс кутшӧмкӧ вӧвлытӧм, грознӧй смеллун.
И сылы веськыда чужӧмас видзӧдігтыр ме шуи:
— Иван Никодимович Пастуховлысь мӧвпъяссӧ позьӧ уважайтны.
Ме гордитча аслам сыкӧд дружбаӧн.
Ог помнит, мый горзіс бӧрыннас сійӧ да котӧрӧн воӧм став класснӧй дамаясыс.
Зоя Викторовна сёрнитіс пинь пырыс, чушкис ёсь синъяснас:
— Колян во тіянӧс пӧщадитісны...
Вӧтлыны эськӧ тасьті-пань мыськалысьӧ!
Пӧщадитісны?!
Оз ков меным тіян пӧщадаыд!
Июнь 3 лун
История кузя экзамен вылын вӧліны попечитель да инспектор Златопольский.
Константин Петрович пукаліс турунвиж пызан сайын зумыш, блед да скӧр.
Менӧ юалісны медбӧръя мортӧн.
Кор ме петі экзаменационнӧй пызан дінӧ, гимназисткаяс пиысь залӧ некод эз коль.
Ме ӧтнам сулалі на водзын — попечитель, начальница да инспектор Златспольский водзын.
Константин Петрович лэдзис юрсӧ да менам вочавидзигчӧж эз лэптыв синъяссӧ.
Мыйла меным эз сетны ни ӧти содтӧд юалӧм?
Ставныс чӧв олісны.
Ме аддзылі — Константин Петрович гырысь, решительнӧй почеркӧн пуктіс журналӧ «пять».
Июнь 6 лун
История кузя найӧ выведитісны меным тройка.
Прӧщай, зарни медаль.
Июнь 18 лун
Константин Петрович петіс отставкаӧ.
Матыса лунъясӧ сійӧ мунӧ карысь.
Ми Ванякӧд пыралім сы ордӧ.
Сійӧ омӧльтчӧма тайӧ лунъясас, но лоӧма кыдзкӧ гажаджык да томджык.
— Чӧрту тайӧ няйт нюрсӧ! — шуис Константин Петрович. — Найӧ кӧсйӧны мырддьыны миянлысь весиг честность вылӧ право...
Июль 14 лун
Война!
Мый лоӧ?
Война!..
1916 во, декабр
Бара перйи тетрадкаӧс югыд вылӧ.
Но кутшӧм тайӧ дневник!
Кутшӧмкӧ торпыригъяс, а абу дневник.
Гижа листбок, кор лоӧ важнӧйтор, и кытчӧкӧ дзеба тетрадьӧс во либӧ кык во кежлӧ.
Талун эз ло некутшӧм событие, прӧстӧ меным шог и гажтӧм.
Еджыд-еджыд лым, ӧшинь улын толаяс, лӧнь сиктса енэж.
Ме куті радейтны Владимировкасӧ.
Инспектор Златопольский ыстіс менӧ татчӧ ссылкаӧ моз.
Немтор!
Меным ӧд оз век овлы гажтӧм — зэв шоча.
Талун видзӧдалі письмӧяс, найӧ дзонь кыз пачка.
Мыйкӧ гӧтӧвитсьӧ сэні, фронт вылас.
Бӧръя письмӧас Ваня гижис: «Помасяс немечьяскӧд война — заводитчас, колӧ чайтны, мӧд.
А гашкӧ, и водзджык».
Талун рӧмдігас пыраласны Бочаров да Ефимов.
Колӧ, медым некод эз аддзыв.
Ме сета налы лыддьыны сійӧ брошюраяссӧ, кодъясӧс меным ыстісны карысь.
Ме важӧн нин видзӧда тайӧ зонъяс бӧрсяыс.
Думайта, мый кад.
Мунӧны вояс и олӧмыс — ме уджала, виччыся.
Пыр виччыся и лӧсьӧдча.
И сӧмын мукӧд дырйиыс, быттьӧкӧ кулакӧн, шогыс шымыртас сьӧлӧмӧс.
Но тырмас!
1917 во
Ог тӧд, коді донеситӧма миян лыддьысьӧмъяс йылысь.
Подозревайта, мучитча, а стӧча нинӧм ог тӧд.
Дерт буракӧ, миян батюшка, отец Леонид.
Бӧръя лунъяснас сійӧ кыйӧдіс менсьым быд воськов.
Эг чайтлы, мый расправляйтчыны мекӧд воас ачыс инспектор Златопольский.
Ме занимайтчи классын, кор кильчӧ дінӧ лэбис-воис вӧла-доддя; жандарм шыбитіс кок эшкынсӧ.
Ок, кутшӧма тшӧгӧма, ставнас польдӧма, госӧн тырӧма сановитӧй чиновникыд!
Ус сертиыс сӧмын и позьӧ тӧдны; збыль, уссӧ ӧні лэдзӧма увлань, пышнӧй, кузь, рыжӧй.
Вӧлі гнуснӧй, пеж допрос.
Ог кут гижны сы йылысь.
Регыдджык эськӧ вунӧдны!
Менам тырмис вын чӧв овны кык час.
Но ӧти юалӧм вылӧ ме вочавидзи.
— Проходимец Пастуховкӧд, надейтча, абу нин тӧдсаӧсь?
— Иван Никодимович Пастухов — менам жӧник.
Выражайтчӧй сы йылысь почтительнӧя.
Менам муса другъяс!
Ваня, Аркадий, Кирилл, чой Ириша, ӧдйӧджык казьтыштӧй менӧ, ӧні, тайӧ минутас думыштӧй ме йылысь!
Жандармъяс шуисны, мый менӧ нуӧдасны карӧ.
Тюрмаӧ.
Ме ог пов.
Дневникыс помасис.
Лист бокъясыс вошӧмаӧсь али водзӧ абу гижлӧма?
Маша ещӧ и ещӧ ӧтчыд листаліс тетрадьсӧ.
Батьяслӧн том кадыс!
Нежностьлысь, гордостьлысь кутшӧмкӧ аслыссикас чувство кыпӧдіс сы пытшкын тайӧ висьтыс.
Ссэтшӧм матысаӧсь, гӧгӧрвоанаӧсь бать, тётя Поля, дядя Иван, Аркадий Фролович!
Сійӧ дзебис сумкаас вижӧдӧм листъяссӧ да чеччис му вылысь.
Регыд поезд.
Друг сылы зэв окота лои воны Мӧскуаӧ.
Тайӧ сьӧкыд, асшӧр верстьӧ олӧмас, коді виччысьӧ сійӧс сэні, Машалы кажитчис ӧні: сійӧ пырас оз ӧтнас — быттьӧкӧ лышкыд, стрӧг, взыскательнӧй друг муніс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ прӧститчис видзӧдласнас аслас недыркежся гожсайса приютыскӧд, на память босьтіс кык турунвиж пожӧм коль да тэрмасис платформа вылӧ.
Гӧрд околыша фуражкаа железнодорожнӧй служащӧй кучкис кӧлӧкӧлӧ.
Поезд петӧма матыса станциясянь.
29 ГЛАВА
Письмӧ, кодӧс Маша получитіс гортас воан первой жӧ лунас, вӧлі медся чуймӧдана выльторйӧн.
Усков гижис, мый воӧма Мӧскуаӧ, пыралӧма куимысь и мый лоӧмаӧсь важнӧй лоӧмторъяс, кодъяс йылысь Маша и думайтнысӧ оз куж.
Водзӧ вӧлі Блоклӧн цитата.
И сэсся нинӧм.
Горӧдан паса привет да кырымпас: «Юрий Усков».
Маша чуймӧмӧн выль пӧв лыддис письмӧсӧ, зілис тӧдмавны смыслсӧ сійӧ намекайтӧмъясыслысь, кодъяс вӧліны сэні, но нинӧм эз гӧгӧрво.
Сійӧ помаліс сійӧн, мый чабраліс письмӧсӧ да шыбитіс пызан вылас, но минут мысти, бумагаторсӧ веськӧдлӧм бӧрын, лыддис выль пӧв.
Кутшӧм важнӧй лоӧмторъяс лоӧмаӧсь Митя Агапов олӧмын?
Маша эз сомневайтчы, мый Усков воліс висьтавны сы йылысь и, письмӧыслӧн тон сертиыс, висьтавны мыйкӧ виччысьтӧм шудатор.
Сылӧн ыджыд воображениеыс висьталіс сылы эскыны позьтӧм догадкаяс.
Тӧкӧтьӧ эз чайт сійӧ, мый Юрийӧс Мӧскуаӧ ыстӧма Митя.
«Ах, мый меным сыысь?
Ӧні тайӧ некутшӧм значение оз вермы имеитны».
Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый ылӧдлӧ асьсӧ.
Усков эз волывлы.
Маша поліс сыкӧд падвеж лоны да лунысь-лун эновтіс роноӧ ветлӧмсӧ да, сы пыдди медым лӧсьӧдчыны урокъяс кежлӧ, диван вылын куйлігмоз, лыддьысис.
Сійӧ жугӧдліс юрсӧ сы вылын, кыдзи корсьны Усковӧс, эз дӧгадывайтчы звӧнитны Валентин Антоновичлы, а вӧлі эськӧ лӧсялана чайтны, мый Юрий пыралас профессор ордӧ.
Воис сійӧ Маша ордӧ сэки, кор сійӧ дугдіс нин виччысьнысӧ да, ассьыс став вынъяссӧ зэвтӧмӧн, решитіс, мый важыскӧд помалӧма век кежлӧ.
Сійӧ жӧ лунас, кӧмасьӧм-пасьтасьӧм бӧрын, сійӧ мӧдӧдчис роноӧ да рӧмпӧштан водзын вӧлі шляпаасьӧ, кор кыліс звонок.
Усков бушков моз уськӧдчис-пырис прихожӧйӧ.
Сійӧ сэтшӧм ёна пыркнитіс Машалысь кисӧ, мый сылӧн килутшыс лотшмуні.
Сійӧ нинӧм на эз шу, кутшӧмсюрӧ некымын юалӧм кындзи, кодъясӧс горӧдіс ӧтпырйӧ:
— Кыдзи олан?
Кыдзи тэ воин сэки?
Кӧні уджалан?
А Маша гӧгӧрвоис нин, мый Юрийлӧн Мӧскуаӧ воӧмыс некутшӧм отношение оз имеит Митя Агапов дінӧ.
Разочаруйтчӧмсӧ пӧдтӧмӧн Маша корис Юрийӧс жырас да сэтшӧм шог нюмӧн пуксис диван вылӧ, мый сӧмын Усков вермис не казявны.
Но Усков вӧлі вывті возбуждённӧй да ылалӧма аснас, медым казявны мыйкӧ.
— Лыддин письмӧсӧ?
Гӧгӧрвоин?
— Эг, дерт, нинӧм эг гӧгӧрво.
— Неужели?
Но мый тэ думыштін?
Мый думыштіс?
Вермис ӧмӧй Маша висьтасьны?
— Гӧгӧрвоана ӧтитор: тэнад лоӧма мыйкӧ зэв приятнӧйтор.
Усков чужӧм серти эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сылӧн олӧмас лоӧмаӧсь удачаяс.
— Представит...
Дерт, тэныд юрад тайӧ эз вермы волыны.
Представит, ме аспирант.
Маша акнитіс:
— Юрий!
Но кутшӧм жӧ тэ молодец!
Кутшӧм ме рад тэ вӧсна!
Энлы, збыль жӧ тэ молодчина!
Юрий бергӧдлыштіс киас кепкасӧ, качӧдліс, кутіс сійӧс да, татшӧм ногӧн волнениесӧ венӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Экзаменъяс помасисны.
Мучениеяс колины бӧрӧ.
Ме Госпединститутса аспирант, и Валентин Антонович — менам научнӧй руководитель.
Сійӧ необыкновеннӧй, сійӧ чуймӧдана морт!
Регыд тэ лыддян сылысь уджсӧ «Слово» йылысь.
Со, Маша, тӧлка мортыс!
Татшӧмсӧ эг на аддзыв.
Но и уджалі жӧ ме тэнад мунӧм бӧрын!
Сы вӧсна эг и гижлы.
Вот, думайта, лоӧ сюрприз!
Но мыйта ме терпиті Мӧскуаӧ вуджӧдӧм вӧсна!
Ме дась вӧлі любӧй жертваяс вылӧ, медым сӧмын велӧдчыны тані.
Сулалӧ сӧмын пыравны Ленинскӧй читальняӧ...
Да, кӧть мый эн шу, тані дзик мӧд уровень, тані ачыс сынӧдыс йиджтысьӧма академичностьнас.
Тайӧ кыпыд кывъяссӧ шуӧм бӧрын Усков верзьӧмӧн моз пуксис улӧс вылӧ, пыксис тшӧканас улӧс бӧрас да кутіс дзоргыны Маша вылӧ, сӧмын ӧні аддзис, мый сійӧ вежсьӧма.
— Тэ омӧльтчӧмыд.
Тэ абу зэв гажа, Маша.
Да, кӧні Кирилл Петрович?
— Папа кулі.
— Маша!
Маша!
Маша ӧдйӧ чеччис.
— Тэнад кӧ эм кад, ветлам ӧтлаын роноӧ.
Талун ме должен получитны направление школаӧ...
— Но, висьтав, кутшӧм выльторъяс тіян сэні, — юаліс Маша, кор найӧ петісны ывлаӧ.
Юрий бура-мичаа висьталіс институтскӧй лоӧмторъяс йылысь: коді кыдзи помаліс, кытчӧ получитіс назначение, эвакуированнӧйяс пиысь коді бӧр муніс гортас, висьталіс привет Дильдасянь да Дорофеевасянь, и сӧмын Митя Агапов йылысь эз шу ни ӧти кыв тайӧ исправитны позьтӧм чудакыс.
Маша бурджык курччис эськӧ ассьыс кывсӧ, а эз юав нинӧм.
Юрий аддзис сылысь спокойнӧй чужӧмсӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый сулалӧ вӧлі Машалы тайӧ спокойствиеыс!
Но сійӧ нинӧм эз тӧд да думыштіс: «Буракӧ, Ася прав, мый налӧн ставыс торксьӧма.
Бур жӧ осёл эськӧ ме вӧлі, пані кӧ сы йылысь сёрнисӧ!»
Тадзи найӧ воисны роноӧдз.
Маша друг повзис:
— Юрий, честнӧй кыв, ме сэтшӧма волнуйтча, кӧть пышйы.
Вот тайӧ кадас Юрий и примитіс решение, коді имеитіс ыджыд тӧдчанлун сылӧн личнӧй олӧмас.
— Мунам, Маша!
Ме тожӧ поступита школаӧ.
Ещӧ тайӧ лунся асывнас на сійӧ эз тӧд, кыдзи колӧ йитны теориясӧ практикакӧд; ӧні жӧ чорыда вӧлі убедитчӧма, мый школатӧг овны оз позь.
Кӧть кор, а аспирантура вайӧдас сійӧс педагогическӧй удж дінӧ жӧ.
Кутшӧм артмас сыысь вузса преподаватель, сійӧ кӧ школа йывсьыс некутшӧм понятие оз имеит!
Став тайӧ соображениеяссӧ Усков висьталіс Машалы, и Маша эз на и вевъяв ас садяс воны чуймӧмсьыс, кыдз Юрий восьтіс инспектор кабинетӧ пыран ӧдзӧссӧ, и найӧ кыкнанныс лоины начальство синъяс водзын.
Инспектор, паськыд бандзибъяса, зэв паськыд плешка да бӧрвыв сыналӧм дзор юрсиа олӧма морт, дугдіс сёрнитны секретаршаыскӧд да видзӧдласнас шыасис воысьяс дінӧ.
Найӧ представитчисны.
— Выль йӧз?
Сідз.
Энлӧй, — Машалысь извещениесӧ босьтӧм бӧрын шуис сійӧ, — энлӧй, ті долженӧсь вӧлі явитчыны ёна водзджык.
Мыйла ті сёрминныд?
Маша яндысьыштіс.
Сійӧ эз дасьтысь юалӧм кежлас.
— Помкаясыс, кодъяс менӧ задержитісны, — мытшасьлігтыр шуис сійӧ, — тіянлы кажитчасны зэв ичӧтӧн, кӧть меным найӧ вывті тӧдчанаӧсь.
Ме ог вермы гӧгӧрвоӧдны тіянлы ассьым сёрмӧмӧс.
Усков чеччис, мӧд пӧв копыртчыліс да, Маша вылӧ дивитӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын кӧсйӧ вӧлі заводитны сёрнитны инспекторкӧд, медым небзьӧдыштны впечатлениесӧ, коді лои Маша йылысь.
Но инспектор бара шыасис Маша дінӧ:
— Кыдзи шуӧны тіянӧс?
— Мария, — вочавидзис Маша да, кватитчӧм мысти, содтіс: — Кирилловна.
— Ті гӧгӧрвоанныд, дерт: медым воспитайтны дисциплинированность аслас велӧдчысьясын, педагог ачыс должен лоны дисциплинированнӧйӧн.
Нинӧм виччысьтӧмыс эз вӧв ставлы тӧдса тайӧ важ истинаас.
— Ме пола, — вочавидзис сійӧ, — менам оз тырмы зэв уна качество, кодъяс колӧны педагоглы.
Истиннӧй педагог должен лоны сэтшӧм шензьӧдана вына мортӧн...
Ме зэв обыкновеннӧй, медым лоны педагогӧн.
— И ті тадз жӧ думайтанныд? — шыасис Усков дінӧ инспектор Беловодов.
Усков сӧмын сигнал и виччысис, медым сюйсьыны сёрниас.
Куим минутысь регыдджыкӧн сійӧ висьталіс ассьыс да инспекторскӧй (сійӧ тӧдмаліс) видзӧдлассӧ, коді вӧлі заключайтчӧ сыын, мый романтизм романтизмӧн, а педагогическӧй могъясыс конкретнӧйӧсь.
— А именнӧ? — юаліс Маша.
— А именнӧ: ме, Усков, литература преподавайтысь, должен зэв бура выполнитны учебнӧй программа.
Медводз.
Инспектор кучкис ки пыдӧснас пызанӧ, быттьӧ пуктіс печать:
- Медводдза очередьӧ!
Подувъяслӧн подув.
- Коді вензьӧ? - шензяна лэптыштліс пельпомсӧ Маша. - Но ме кӧ шуа челядьлы: зэв бур вӧчны подвиг, а ачым ог куж вӧчны подвиг, сідзкӧ, ме пӧръяся.
— Ме кӧ шуа челядьлы, — настойчивӧя водзӧ висьталіс Маша, — ме кӧ шуа налы: кужӧй лоны вернӧйясӧн, а ачым ог куж, сідзкӧ ме пӧръяся.
— Сідз, — виччысьтӧм веськодьпырысь шуис Усков, но тӧдлытӧг видзӧдліс инспектор вылӧ.
Философствуйтны ті мастерӧсь, а кыдз со урок верманныд нуӧдны?
Успеваемость?
Дисциплина?
Тетрадьяс видлалӧм?
Планъяс?
Отчетъяс?
Кытчӧ сэн джуджыд материяясӧдз!
— Сідзкӧ поздравляйта тэнӧ и ачымӧс.
Ме аддза, мый миян профессияыс достойнӧй вежалы.
— Тэ ачыд он гӧгӧрво, мый висьталан, Юрий.
Юрий чайтіс асьсӧ уджлӧн мортӧн.
Сійӧ вылӧ донъяліс велӧдысьяссӧ, кодъяс кужисны шедӧдны успеваемосьтын джуджыд процентъяс да бур дисциплина классын.
Ставсӧ мукӧдсӧ инспектор лыддис беллетристикаӧн, мый йылысь пырджык сёрнитлӧны велӧдысьяс.
Таысь ӧтдор, инспектор решитіс: тайӧ асьсӧ вылӧ донъялысь юнечьяс  оз пыдди пуктыны сійӧс.
Воисны роноӧ да восьтісны дискуссия.
Абу лӧсьыд.
- Школаяслӧн список! - недовольнӧя шыӧдчис сійӧ секретарша дорӧ.
Дженьыдик платтьӧа еджыд юрсиа секретарша вом паськӧдӧмӧн кывзіс аслысруа сёрнисӧ.
- Косам бӧр делӧлань, - кӧдзыда шуис инспектор, мыйӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый отвлечённӧй темаяс вылӧ сёрниыс помасис.
Сійӧ видзӧдіс школаяслысь список, мӧвпалӧмӧн, кытчӧ эськӧ мӧдӧдны новичокъяссӧ.
— Таысь кад мысти вермас петны тӧлкӧвӧй велӧдысь, - думайтіс сійӧ Усков йылысь. - Таысь?
Ӧдвакӧ.
Лэбалӧ енэжас, а ковмас лэччыны му вылӧ.
Та вӧсна, Строгова ёрт, колӧ тіянӧс сетны чорыд киясӧ.
- Мӧдӧда ме тіянӧс Федор Иванович дорӧ... стӧчджыка кӧ, Борисов дорӧ, мӧвпаліс кывмӧн инспектор. - Зэв опыта  завуч!
— Тіянӧс кӧкъямысӧд класс оз повзьӧд? - юаліс сійӧ Усковлысь.
— Ме буретш и кӧсйи гырысь классъяс! - нимкодьмис Усков. - Делӧыс сыын... - заводитіс гӧгӧрвоӧдны сійӧ, - гырысь классъясын литературалӧн настоящӧй курс.
Ме занят наука уджӧн.
Ме пединститутса аспирант...
- Мария Кирилловнаӧс устроитасны квайтӧд классъяс?
Мария Кирилловнаӧс квайтӧд классъяс устраивайтісны.
- Ог гӧгӧрво, ог гӧгӧрво, ог гӧгӧрво тэнӧ! - шуаліс Маша, роноысь Юрийкӧд бӧр локтігӧн.
- Колӧ жӧ лоны и реалистӧн неуна, - мыжапырысь шуис Усков.
Машакӧд ас костын колӧм бӧрын, сійӧ кутіс думайтны, мый сійӧ збыльысь кежис институтса кӧсйӧмъясысь.
Сійӧ вӧлі сӧглас Машакӧд ставын, медсясӧ ӧни, син на син.
Миян кык пиысь реалистыс - тайӧ ме, - шуаліс Маша. - Ме реалист сы вӧчна, мый помнита тётя Полялысь велӧдӧм: быдтыны тырвыйӧ йӧзӧс!
Сы вӧчна кӧсъя лоны ачым тырвыйӧ мортӧн.
Сы вӧсна мый, Юрий, олӧмыс торъялана.
А абу кӧ - мыйла овны?
30 ГЛАВА
Школаыс вӧлі вывті ыджыд, сюрсӧн-джынйӧн морт вылӧ.
Сылӧн нёльнан этажыс занятиеяс заводитчытӧдз югъялісны пельклуннас.
Директорыс, Фёдор Иванович, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, ветлӧдліс этажъясӧд тэрыб, шытӧм воськовъясӧн, и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ сяммӧ пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кадӧ волыны даслаӧ — сёянінӧ, велӧдысьяс жырйӧ, классъясӧ, канцелярияӧ, лыддьысянінӧ.
Сӧмын кабинетыс директорлӧн векджык вӧлі тыртӧм.
Юрий да Маша весьшӧрӧ виччысисны директорӧс нелямын вит минут, асьныс почтительнӧя чӧв олігтыр видзӧдалісны кабинетлысь обстановкасӧ.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый кӧзяиныс оз терпит беспорядоксӧ.
Кор дӧзмисны виччысьны, найӧ петісны коридорӧ да сэні паныдасисны директоркӧд.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ видзӧдаліс выль велӧдысьясӧс.
Сылӧн синкымъясыс, кодъяс ӧтлаасьӧмаӧсь ныр гӧч весьтас да, быттьӧ перӧӧн нуӧдӧм визь, шевкнитчӧмаӧсь кӧсичаясланьыс, да синкым увтіыс видзӧдысь векньыд коричневӧй синъясыс придавайтісны директор чужӧмлы кутшӧмкӧ аслыссяма сюсь, пытливӧй да ӧттшӧтш недоверчивӧй выражение.
— Тӧда.
Звӧнитліс инспектор.
Сійӧ сёрнитіс этша кывъясӧн, отрывистӧя, ньӧти эз тӧждысь, воӧ оз сійӧ сёрнитысьяслы сьӧлӧм выланыс.
— Мыйта кӧть тіянӧс эз велӧдны, мыйта кӧть тіянӧс эз велӧдны, велавны збыльвылас позьӧ сӧмын сэки, кор заводитан уджавны ачыд.
Таын ті и убедитчанныд.
Зэв регыдӧн.
Велӧдысь школаын — ставыс. — Сійӧ чӧв ланьтіс, быттьӧкӧ думайтіс, мый йылысь ещӧ колӧ висьтавны выль воысьяслы. — Велӧдысь — школалӧн сьӧлӧмыс.
Директоркӧд сёрнитӧм бӧрын Маша да Усков мӧдӧдчисны велӧдысьяс жырйӧ тӧдмасьны завучкӧд, Евгений Борисович Борисовкӧд.
Ичӧтик пызан сайын велӧдысьяс жыр пельӧсын пукаліс косіник, мичаа бритчӧм да шыльыда сынасьӧм шӧр арлыда морт да видлаліс кутшӧмкӧ кабалаяс.
— Кывза тіянӧс, — пырысьяс вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм мысти шуис сійӧ зэв кыз да мича гӧлӧсӧн.
Усков заводитіс гӧгӧрвоӧдны.
Евгений Борисович перъяліс пызан йӧрсьыс бумагаяс, пукталіс бӧр; сылӧн кузь, вӧсни чуньясыс вӧрисны ньӧжйӧ да видзчысьӧмпырысь.
Медбӧрын Усков воис аслас биографиялӧн медся важнӧй пунктӧдз.
— Ме аспирант, — юӧртіс сійӧ, — но чайта, мый менам научнӧй уджӧй оз кут мешайтны школаса занятиеяслы.
Евгений Борисович лэптіс синлысъяссӧ, первойысь сюся видзӧдліс Усков вылӧ:
— Мӧдарӧ.
Миянлы колӧны ыджыд образованиеа велӧдысьяс...
А ті? — Сійӧ бергӧдчыштіс Машалань.
— Абу.
Сэсся сійӧ эз нин юась Машалысь.
Усковлысь кывзігмоз сійӧ шуыштіс, мый Наркомпроссаяскӧд сійӧ тӧдса сыкӧдтӧ и сыкӧдтӧ.
— Гашкӧ, ті тӧдсаӧсь и Валентин Антоновичкӧд? — кыпыда юаліс Усков.
— Да, кыдзи нӧ, — вочавидзис Евгений Борисович.
Найӧ казьтыштісны ещӧ известнӧй профессоръяслысь вит-квайт ним.
На пиысь ӧткымынъяс йылысь Борисов висьталіс:
— Накӧд ми ас йӧз.
Медбӧрын, кор мича сёрниыслӧн запасыс быри, Усков решитіс, мый кад мунны.
Евгений Борисович чеччис, и сэки тыдовтчис, мый сійӧ зэв ыджыд тушаа и сылӧн кузь тушаыс помасьӧ ичӧтик юрӧн.
— Кора тіянӧс бурджыка тӧдмасьны велӧдчысьяслӧн делаяснас. — Сы вӧсна мый сійӧ вӧлі вывті ыджыд, то сёрнитігас видзӧдіс эз Машалы чужӧм вылас, а юр вывтіыс. — Ми кӧсъям бура сувтӧдны школаын методическӧй удж, ме надейтча тіян отсӧг вылӧ.
Бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма Усковлы.
Усков зэв рад лои да копыртчыліс.
Коридорас лои ӧти асывнас коймӧд паныдасьӧм.
Каблукъяснас гораа тотшӧдігтыр тӧвзис гӧрд шӧвк ковтаа ичӧтик ныв.
Ныв тӧвзис на дінті, но пырысь-пыр бергӧдчис бӧр.
— Сійӧ сэні? — сэтшӧм ёна довкнитіс сійӧ юрнас велӧдысьяс жырлань, мый юрсисьыс уси шпилькаыс.
Нывлӧн вӧліны лӧсталысь сьӧд юрси, сэтшӧм жӧ югъялысь сьӧд синъяс, банбокъясас мугов банйыштӧм, неуна чангыля неыджыд ныр.
Аслас яркӧй шӧвк ковтанас сійӧ вӧлі гӧрд мак дзоридз кодь.
— Сэні Борисовыс? — терпитны вермытӧг юаліс сійӧ.
Борисов буретш сэки мыччысис велӧдысьяс жыр ӧдзӧсӧд.
— Евгений Борисович! — горӧдіс ныв.
— Кывза тіянлысь, Нина Сергеевна, — вочавидзис сійӧ вежливӧя да весиг юрсӧ пӧлӧстіс неуна боквыв, быттьӧ кывзыны, но эз сувтлы, а прӧйдитіс дінтіыс, та вӧсна Нина Сергеевналы, медым висьтавны ассьыс могсӧ, колӧ вӧлі котӧртны сы бӧрся некымын воськов да висьтавлыны мунігмозыс.
Нина Сергеевна сулаліс шай-паймунӧмӧн.
Евгений Борисович бергӧдчывтӧг саялі директор кабинетӧ.
Банбокъясыс нывлӧн ёна гӧрдӧдісны.
— Делӧыс сыын, — шуис сійӧ, — мый Евгений Борисович классъяссӧ юклігӧн первой классъяслы торйӧдӧма медся лёксӧ — столовӧй дінысь.
Мый тшӧктанныд вӧчны, сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
Мунамӧй.
Школаысь найӧ петісны куимӧн и некымын минут мысти вӧліны тӧдсаӧсь.
Усковлы сюри помка вуджӧдны сёрнисӧ аслас аспирантура вылӧ.
Нина Сергеевна висьтасис, мый кӧсйис поступитны заочнӧй вузӧ, но мешайтіс война.
Сійӧ босьтіс Машаӧс киӧдыс да висьтавліс, кутшӧма гажтӧмчӧма Мӧскуаысь, кыдзи кык во олӧма сиктын, уджалӧма интернатын, но ӧні интернатса челядьсӧ вайӧдӧмаӧсь бӧр, и сійӧ, дерт, бӧр воис школаӧ Фёдор Иванович дінӧ.
Нывъяс, сёрнитігкості, мунісны водзын, Усков кыссис бӧрын, видзӧдіс, кыдзи сы синъяс водзын пансьӧ нывъяслӧн дружба.
Усков зэв ёна каитчис сыысь, мый весьшӧрӧ воштӧ зэв дона кадсӧ.
Ленинскӧй библиотекаын куйлісны зэв кыз кык том древньӧй литература курс кузя, кодъясӧс вӧлі выпишитӧма сы ним вылӧ.
«Пырысь-пыр котӧрта», — убеждайтіс сійӧ асьсӧ, но эз котӧрт, а колльӧдіс Машаӧс дзик горт дорӧдзыс да, кор колины кыкӧн Нина Сергеевнакӧд, лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, кызӧктыштіс да шуис:
— Аддзанныд-ӧ...
Ті кӧ збыльысь кӧсъянныд гӧтӧвитчыны вузӧ...
Ті кутшӧм факультетӧ кӧсъянныд?
— Ме думайта географическӧйӧ.
Усков неуна разочаруйтчис.
Сійӧ босьтчыліс убедитны Нина Сергеевнаӧс, мый литературнӧйын интереснӧджык.
Тадзи найӧ воисны Никитскӧй воротаясӧдз, но Нина Сергеевна нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы сыкӧд — сійӧ кӧсйис велӧдчыны сӧмын географическӧй факультетын.
Усков кӧсйысис корсьыштны колана небӧгъяс.
— Пӧжалуйста, — сӧгласитчис Нина Сергеевна, нюмъёвтіс, довкнитіс юрнас да муніс: найӧ буретш воисны сы керка весьтӧдз.
Подъездын вуджӧртіс гӧрд шӧвк ковта.
Усков пӧрччис кепкасӧ, веерӧн моз ӧвтыштіс сійӧн пӧсялӧм чужӧмас да друг аддзис, мый бульвар вылын пуясыс сулалӧны виж коръясаӧсь, арся лӧнь коръяс вӧліны виччысьтӧмӧсь да зэв мичаӧсь, Усков серӧктіс шуда серамӧн, сулалыштіс ӧтнас, сэсся, деловӧй вид примитӧм бӧрын, мӧдӧдчис Ленинскӧй библиотекаӧ.
31 ГЛАВА
Некымын лунсӧ, коді коли занятиеясӧдз, Маша колляліс лихорадочнӧй уджын.
Сійӧ гӧтӧвитіс ассьыс медводдза уроксӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ бура тӧдмаліс список кузя квайтӧд классаяслысь овъяссӧ: Петраков, Щербина, Володя Горчаков, Дима Звягинцев...
Кутшӧмӧсь найӧ?
Мый йылысь мӧвпалӧны?
Мыйӧн занятӧсь?
Мый найӧс интересуйтӧ?
Сьӧлӧмыс Машалӧн то тіпкис тревожнӧя, то кынмыліс водзвыв радлун чувствуйтӧмӧн.
Школаыс, кӧні сійӧ кутас уджавны, кажитчис сылы идеальнӧйӧн.
Борисов петіс сы юрысь.
Тайӧ школаас сійӧ — идеальнӧй велӧдысь, и квайтӧд классын идеальнӧй велӧдчысьяс висьталігмозыс кыйӧны сылысь быд кыв.
Сійӧ пырӧ тӧдтӧм олӧмӧ.
Друг сійӧ чуймис аслас патера эндӧм вылӧ да гӧрдӧдіс яндзимысла, быттьӧкӧ тӧдтӧм квайтӧд классаяс вермисны суны сійӧс беспорядок да бус пиас.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн сійӧ заводитіс весавны, вуштыны, мыськыны, кытчӧдз мебельыс да джоджыс эз кутны дзирдавны.
Ставлы колӧ лоны сӧстомӧн, выльӧн.
А мыйон мунны школаас?
Маша восьтіс кӧрзинасӧ, кодӧс вайис Владимировкасьыс.
Шань тётя Поля!
Сійӧ пуктӧма сэтчӧ ассьыс медбур платтьӧ.
Зэв бур шерстянка, оз чукрась киад и пемыдлӧз рӧмыс чужӧм сертиыс, но платтьӧыс вывті паськыд да кузь.
Ковмис босьтны киас ем.
И со воис асыв.
Маша садьмис югдігас да выль пӧв лыддис лекциясӧ.
Пасьтасис да матыстчис рӧмпӧштан дінӧ.
Платтьӧыс пукаліс бура, юрсиыс куйліс лӧсьыда, сӧмын неуна кельыдджыкӧсь банбокъясыс.
Кад мунны.
Но Маша эз тэрмась.
Ыджыд шог шымыртіс сійӧс.
Быд во ӧмӧй али быд лун мортыс вуджӧ выль олӧмлысь тагӧссӧ?
Тайӧ луныс воис Машалы, и некодлы шуны сылы: «Бур туй!»
«Папа, тэ кӧ эськӧ вӧлін ловъя!»
Мунігчӧжыс колльӧдісны сійӧс бать йывсьыс думъясыс.
Сійӧ вӧлі пӧшти спокойнӧй, кор матыстчис школа дінӧ, быттьӧкӧ кыліс аслас батьсяньыс: «Смелджыка!»
Нелямын детинка пукалісны квайтӧд «Б» класс партаяс сайын.
Ставныс чеччисны.
Найӧ сюся изучайтісны выль велӧдысьсӧ, коді ещӧ вӧлі и класснӧй руководительницаӧн.
Ставсӧ аддзисны налӧн сюсь синъясныс.
Найӧ казялісны томлунсӧ, жестъясыслысь естественностьсӧ, видзӧдласыслысь вӧвлытӧм тэрыблунсӧ да праздничностьсӧ.
Кодкӧ шӧпнитіс:
— Капитанлӧн ныв!
— Мыйла?
— Мария Кирилловна.
— Эк тэ!
Мария Кирилловнаыс — «Дубровскийын».
— Но и мый нӧ!
Всё равно — Капитанлӧн ныв.
Маша нинӧм эз гӧгӧрво тайӧ шӧпкӧдӧмсьыс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кӧртӧдаӧн, медым кокньыда заводитны детинкаяскӧд сёрни.
Найӧ кажитчисны сылы зэв гырысьӧн, ёна ыджыдджыкъясӧн сыысь, кутшӧмӧн сійӧ виччысис.
Сійӧ эз сяммы эськӧ чукӧртны думъяссӧ, эз кӧ вӧв сылӧн запасын дась лекцияыс.
Но Маша тӧдіс стӧча, мый колӧ висьтавны.
Велӧдчысьяслӧн чӧв олӧмыс сылы отсаліс.
Сійӧ эз на куж торйӧдны класс поведениеысь оттенокъяссӧ.
Первой урокыслысь чӧв-лӧньсӧ сійӧ примитіс увлекитчӧм внимание пыдди, и увлекитчис ачыс.
Урок шӧрас Маша казяліс кельыдлӧз синъяса детинкаӧс.
Детинка эз вештыв напряжённӧй видзӧдлассӧ велӧдысь вылысь, гӧгӧрвотӧм, страннӧй гримаса вежыньтліс сылысь вомдоръяссӧ.
Сійӧ частӧ вежлаліс юрыслысь положениесӧ: то пыкліс кулакнас, то нёровтліс боквыв, то довкнитліс бӧрвыв, и пыр тайӧ неестественнӧй гримасаыс вуджрасис сы чужӧм вылын.
«Буракӧ, Дима Звягинцев», — думыштіс Маша.
Сылӧн кельыдлӧз синъясыслы да сылӧн став ӧбликыслы лӧсяліс Звягинцев овыс.
Перемена дырйи челядь кытшалісны воображайтан Звягинцевӧс.
Мыйӧнкӧ найӧ вӧліны гажаа возбуждённӧйӧсь.
Детинкаыс вӧлӧма Володя Горчаков.
Действительнӧй Звягинцевыс, паськыд пельпомъяса, кузь кока подросток, пукаліс медбӧръя парта сайын, и сӧмын сійӧ ӧтнас матыстчис перемена дырйи Маша дінӧ да юаліс:
— А кутшӧм небӧгъяс лыддьыны война йылысь, медым геройяснас вӧліны челядь?
Маша висьталіс Гайдарӧс.
Сійӧ лыддьылӧма.
Маша висьталіс ещӧ некымын небӧг.
Сійӧ найӧс лыддьылӧма жӧ.
Кор шуда Маша пырис велӧдысьяс жырйӧ, Борисов меліа юаліс:
— Мый висьталанныд?
Маша нинӧм эз лӧсьӧдчы висьтавны, но сійӧ кӧ нин юаліс, вочавидзис:
— Урок прӧйдитіс чудеснӧя!
Кутшӧм муса челядь!
Тӧкаӧсь!
Борисовлӧн вӧлі привычка видзӧдны не веськыда синмӧ, а кытчӧкӧ вылӧджык.
Машалысь плешсӧ видзӧдалігмоз сійӧ видзчысьӧмӧн шуис:
— Сӧветуйта первойя лунъяссяньыс жӧ кутны найӧс киын, кытчӧдз найӧ тіянлы юр выланыд эз пуксьыны.
Маша лэптыштліс пельпомъяссӧ да эз вочавидз.
Борисов кӧ эськӧ кывліс сылысь уроксӧ!
Звягинцевлӧн небӧгъяс йылысь юалӧмыс кыпӧдіс сыын тӧждысьӧм.
Сійӧ рытывбыд кежлӧ муніс районнӧй библиотекаӧ да видлаліс сэні зэв уна небӧг.
Мукӧдъяс письыс сюри ӧти, ичӧтик, кельыд турунвиж обложкаа:
«ПАМЯТИ МЛАДШЕГО ЛЕЙТЕНАНТА...»
Быттьӧ кодкӧ кутіс голяӧдыс, лои сьӧкыд лолавны.
Мыйла тэнад синъясад век кежлӧ
Сӧмын лӧз, лӧз, лӧз рӧм?
Маша лыддис аскӧдыс тшӧтшъя йывсьыс, Сергейлӧн да Митялӧн ёрт йылысь повесть.
Сылӧн кӧсйӧмыс тырмис эськӧ куим олӧм кежлӧ
И куим нэм кежлӧ — сідз сійӧ виччысис удж.
Но Победа лунӧ пиыс бӧр оз во...
Маша лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, кӧні куйліс турунвиж книжка — отомститны чуксалысь дойлӧн ичӧтик торйыс.
Глыба моз ӧшӧдчис Маша вылӧ тайӧ бокӧвӧй дойыс.
Бокӧвӧй ӧмӧй?
Машалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс тайӧ небӧгыс, сійӧ вочавидзис искусство йылысь сылӧн думъяслы; ачыс искусство, сійӧ лыйліс враг кузя; «канонадаӧ уськӧдчӧмӧн» сійӧ чуксаліс: Став олӧм менам, став дой менам — ӧружье дорӧ!
Поэт эз чайтлы, дерт, мый том велӧдысь, коді уджаліс школаын ӧти лун, примитас тайӧ кывъяссӧ аслыс кыдзи приказ.
Дерт нин, поэт эз вермы кывны сійӧ сёрнисӧ, кодӧс том велӧдысь нуӧдіс сыкӧд поэмасӧ уна пӧв лыддигӧн.
«Ті отсалінныд меным, — поэт дінӧ шыасьӧмӧн думайтіс Маша. — Мед менам став детинкаясӧй вежасны тіянлы пӧгибнитӧм питӧ.
Найӧ некор оз сетны сійӧс, мый сійӧ дорйис фашизмысь.
Таын ме тіянлы клянитча».
Маша тэрмӧдліс аскиа лунсӧ да лӧсьӧдчис повтӧг встретитны любӧй мытшӧд, но сӧмын не сійӧс, дӧзмӧдана да веськыда серам петкӧдланасӧ, коді виччысис сійӧс школаын.
Классӧ локтӧм бӧрын Маша корсис синъяснас ассьыс кык тӧдсасӧ.
Звягинцев дзебис партаас кутшӧмкӧ небӧг.
Горчаков дугдіс кӧрлыны чужӧмсӧ, велӧдысь видзӧдлас вылӧ вочавидзис наивнӧй, но неуна полыштан видзӧдласӧн.
И сӧмын сы вӧсна, мый Маша запомнитіс овсӧ да чужӧмсӧ тайӧ детинкаыслысь, сійӧ решитіс юавны сійӧс:
— Горчаков, висьтав, мый тэ усвоитін тӧрытъя сёрниысь.
Горчаков тэрыба чеччыштіс.
— Пет пызан дінӧ, — шуис Маша.
Сійӧ эз тӧд, мый пызан дінын вочавидзӧмыс челядь представлениеын вӧлі йитчӧма отметкакӧд.
— Мария Кирилловна, ме сэсся ог кут! - мыжаа висьтасис Горчаков.
Класс чӧв ланьтіс.
Маша шай-паймуні.
— Ме некыдз тайӧс эг виччысь, — стрӧга шуис сійӧ, ачыс сэккості зілис гӧгӧрвоны, мый ставыс тайӧ значитӧ.
Чеччис Горчаковкӧд орччӧн пукалысьыс, Шура Матвеев, омӧлик, кельыд чужӧма, руд синъяса детинка.
— Мария Кирилловна, сійӧ абу ӧтнас мыжа.
Ми сылысь эг эскӧй, мый сійӧ быдса час сералас индейскӧй ногӧн, а сійӧ докажитіс миянлы.
Машалы дум вылас уси Горчаковлӧн тӧрытъя гримасаыс.
Тӧдмалӧмторйыс чуймӧдіс сійӧс.
— Но мый сэтшӧмыс серавны индейскӧй ногӧн?
Ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр челядь кутісны гӧгӧрвоӧдны.
Вӧлӧмкӧ, мый индеечьяс кужӧны серавны шытӧг, вомдорсӧ пӧшти вӧрӧдтӧг.
Тӧрытъя чӧв олӧмыслӧн весиг туйыс эз коль.
— Тырмас, — торкис Маша. — Ті кутанныд висьтавлыны меным он индеечьяс йылысь, а сы йылысь, мый ті кывзінныд тӧрыт.
— Ме эг гӧгӧрво, — вочавидзис Матвеев.
— А тэ?
Дима Звягинцев дыр чеччис парта сайсьыс.
Сійӧ, тыдалӧ, яндысьыштіс да зумыша шуис:
— Ме эг жӧ гӧгӧрво.
— Ме кывлі, тіянӧс дзугыльмӧдӧмаӧсь талун? — жалитана, пӧшти леститчана тонӧн юаліс Борисов.
Кытысь сійӧ вермис тӧдмавны, Маша кӧ сӧмын ӧні на эновтіс классӧ?
Но кывлӧма кӧ, сідзкӧ кывлӧма.
Таысь кындзи, Маша эз кӧсйы нинӧм соссьыны.
Сійӧ висьталіс помысь-помся ставсӧ.
— Со тіянлы тіян тӧлка зонкаяс!
Овъясыс? — юаліс Борисов.
— Кутшӧм овъяс?
Мыйла?
— Сійӧн, медым накажитны мыжаяссӧ да пыр жӧ бырӧдны хулиганствосӧ.
Сійӧ видлаліс кузь вӧсни чуньяснас пызан вылысь бумагаяс.
Маша аддзис, мый сійӧ нинӧм оз корсь, прӧста чуньясыс сылӧн велалӧмаӧсь век вӧрны.
— Ог, — вочавидзис Маша, ӧбида вӧснаыс муртса эз бӧрд, — ме ог висьтав тіянлы некутшӧм овъяс.
Чуньясыс недыр кежлӧ сувтлісны да бара кутісны вӧрны.
— Ме вӧча ставсӧ, мый колӧ, ачым. — Маша пӧшти котӧрӧн петіс велӧдысьяс жырйысь, но пыр жӧ бергӧдчис бӧр. — Евгений Борисович!
(Мӧдыс эз вӧрзьӧдлы юрсӧ.) — Евгений Борисович, делӧыс абу сыын, мый найӧ сералісны индейскӧй ногӧн, а сыын, мый ме омӧля лыдди лекцияӧс.
Кодкӧ кӧ нин мыжа, сійӧ ӧтнам ме.
Борисовлӧн вӧлі тешкодь сёрнитан мода.
Сійӧ сэтшӧма нюжмасис вочакывнас, мый сёрнитысьыс аслас кӧсйытӧг чувствуйтіс асьсӧ тешкодьӧн да глупӧйӧн.
Сідзи ӧні чувствуйтіс Маша.
— Весьшӧрӧ ті лыддянныд лекцияяс, — веськодя вочавидзис Борисов. — Лекцияяс лыддьӧны вузъясын, а оз школаса квайтӧд классъясын.
Ме чайтлі, мый ті кутшӧмакӧ тӧданныд методика.
Помасисны урокъяс.
Гортас локтігӧн Маша аддзис некымын воськов водзысьджык Нина Сергеевнаӧс да Усковӧс.
Усков кутіс киняулас кыз портфель да кадысь кадӧ шенасис прӧст шуйга кинас.
Ичӧтдырйи, гашкӧ,
Медся пыдӧсас,
Дасӧс аддза
Шогмана лун, -
кыліс Маша да эз кут вӧтӧдны.
Почтовӧй ящикын куйліс письмӧ.
«Муса Маша!
Буракӧ, шудӧй вылӧ ме аддзылі тэнӧ Мӧскуаын.
Кымынӧд сутки нин ми дугдывтӧм бойын, а ме быттьӧкӧ заколдованнӧй: ни ӧтчыд эз гыжйышт.
А бойясыд ӧні абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны водзсӧ: мунам водзӧ.
Нӧйтам пеж фашистъясӧс и кутам нӧйтны, кытчӧдз налӧн дукыс оз коль миян му вылын.
Маша, помнита тэнӧ быд часын!
Помасяс война, мунны эськӧ тэа-меалы Владимировкаӧ!
Школа миян бур, ачыд тӧдан, уджавны Пелагея Федотовнакӧд тэныд лоӧ гажа, а ме виччыся и ог вермы виччысьны, кор пета му вылӧ.
Ме, Маша, колхоз йылысь думышта — сьӧлӧмӧй тіпкыны кутас!
Гажтӧмчи зэв ёна!
Муса Маша, а ещӧ висьӧ сьӧлӧмӧй менам тэ вӧсна.
Меным тэ жаль, тэ меным свет вылас быдӧнысь дона!
А мучитча ме сомнениеясӧн сы вӧсна, мый чувствуйта ыджыд шог тэнад сьӧлӧм вылад.
Шог вӧснаыс тэ и виччысьны менӧ сӧгласитчин.
Гашкӧ, каитчан ӧні?
Эн каитчы, Маша!
Он кӧ вермы йитны ассьыд судьбатӧ менам судьбакӧд, орӧд бурджык ӧтчыдӧн.
Ме ог усь шогӧ — закалитчи.
Любита тэнӧ нэм кежлӧ, а заставитны да невӧлитны ог кӧсйы.
Тэнад шудыд меным донаджык аслам олӧм дорысь.
Решайт, Маша, кыдзи тэныд бурджык, и гиж меным ставсӧ веськыда, честнӧя.
Комсомольскӧй приветӧн Сергей Бочаров»
Маша дыр пукаліс восьтӧм письмӧ водзын.
Сійӧ тӧдіс и водзджык, мый Сергей гӧгӧрвоис ставсӧ.
«Но мыйла нӧ лои, — шога шӧйӧвошӧмӧн юаліс ассьыс, — мый сійӧс, честнӧйӧс, храбрӧйӧс ме ог вермы радейтны, кыдзи радейтлі...»
Сійӧ чеччис да тэрыба прӧйдитіс жыр кузяыс.
«Шуам, ме гижа сылы, мый ог радейт сійӧс сідзи.
Ӧд та вӧсна ме ог ло шудаджык, а сійӧ лоас зэв шудтӧм.
Сӧмын ӧти мортлы став светас ме дона и колана, и мортыс тайӧ — Сергей Бочаров!»
Сійӧ гижис:
«Муса, бур Серёжа!
Талун меным зэв шог.
Ме уджала неудачнӧя.
Тэ весиг представитны он вермы, кыдзи менӧ мучитӧ тайӧ.
Гашкӧ, ме некор ог куж лоны шудаӧн.
Кор тэ бӧр воан, ми решитам, кыдзи миянлы овны и мый вӧчны.
Тэ менам единственнӧй друг.
Коль ловъяӧн да здоровӧн, Серёжа.
Побеждайт!»
32 ГЛАВА
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да шытӧг восьлалігтыр Фёдор Иванович муніс коридор кузя.
Коридорыс вӧлі тыртӧм.
Фёдор Иванович гӧлӧс сертиыс тӧдіс сійӧ либӧ мӧд велӧдысьӧс классысь.
Директор эз сувтлывлы.
Сылы эз кажитчы модаыс сувтлывлыны пӧдса ӧдзӧсъяс дінӧ.
Сійӧ кытшовтіс нёльнан этажсӧ да мӧдӧдчис аслас кабинетлань, и друг аддзис выль велӧдысьӧс.
Сійӧ кайӧ вӧлі пос кузя, кайигмозыс шыльӧдӧ юрсисӧ.
Фёдор Иванович сулаліс площадка вылын да виччысис.
Сійӧ казяліс, мый директорӧс аддзӧм мысти велӧдысь надзмӧдіс воськовъяссӧ, сы чужӧм вылын лои директорлы тӧдса нин замкнутостьлӧн выражение.
Татшӧмӧсь векджык вӧвліны школьникъяс, кодъясӧс сійӧ корлывліс кабинетас, а найӧ эз чувствуйтны асьнысӧ мыжаясӧн.
Директор выясняйтліс делӧыслысь обстоятельствояссӧ.
Мукӧддырйи школьникъяс збыль вӧвліны мыжтӧмӧсь.
— Мый лои квайтӧд «Б»-ас? — юаліс директор.
«Сылы висьталӧмаӧсь нин», — дӧгадайтчис Маша.
— Фёдор Иванович, нинӧм сэтшӧмыс эз, мый йылысь эськӧ ме лыдди коланаӧн висьтавны тіянлы.
Маша гӧрдӧдіс, сы вӧсна мый эз кӧсйы лоны дерзкӧйӧн тайӧ морткӧд, коді нем лёксӧ сылы эз вӧч.
— Сідзкӧ, — шуис директор, — кутам лыддьыны, мый квайтӧд «Б»-ын нинӧм эз ло.
Сійӧ бергӧдчис да муніс тэрыб, кокни воськовъясӧн, кос вылас кияссӧ кресталӧмӧн.
Тӧдлытӧгыс Маша успокоитчис.
И туйыс эз коль асьсӧ презирайтӧм чувствоыслӧн, коді мучитіс сійӧс тайӧ лунъясас.
Ӧні Маша вермис висьтасьны — эз Фёдор Ивановичлы, дерт, и эз Усковлы, и весиг эз тётя Полялы, но дзик ӧтнаслы аслыс, — сійӧ вермис висьтасьны, кутшӧм пӧръяссяна вӧлі тешитчыны самолюбивӧй планъяснас.
Сійӧ муніс классас, медым первой жӧ уроксяньыс победитны квайтӧд классаясӧс.
Но квайтӧд классаяс эз нин эськӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм необыкновеннӧй велӧдысь воӧма школааныс, но вообще нинӧм эз гӧгӧрвоны сыысь, мый сійӧ мудритіс.
Тешкодь: Машаӧс ӧні тайӧ ньӧти эз уськӧд шогӧ.
Грамматика босьтчис вермасьны индеечьяскӧд.
Тайӧ эз вӧв кокни мог.
Эмакывъяс, кывбердъяс да нимвежтасъяс вӧлӧмаӧсь абу тырмымӧн мощнӧй калибра орудиеясӧн, медым сӧмын на отсӧгӧн овладейтны квайтӧд классаяслӧн воображениеӧн.
Урокъяс дырйи не ӧтчыд Маша кыйліс велӧдчысьяслысь рассеяннӧй видзӧдласъяссӧ.
Но сы вӧсна, мый быдсямапӧлӧс нравоучительнӧй рассуждениеяс чеччыштлісны челядьысь бӧр, быттьӧ резинӧвӧй мач стенысь, то Маша эз и заводитлы доказывайтны грамотность пӧльза йылысь.
Сійӧ эбӧссьыс петмӧн зілис и грамматика урокъяс вылын сетны туй квайтӧд классаяслӧн фантазиялы, кодъяс дасьӧсь вӧлі терпитны мирас медся гажтӧм правилӧсӧ, сэні кӧ вӧлі кӧть зэв ичӧтик места выдумкалы.
Тадзи квайтӧд «Б»-ын лои чемпион, коді быдсяма грамматическӧй правилӧяс дінӧ выдумывайтліс иллюстрацияяс.
Тайӧ вӧлі Петя Сапронов, кыз вомдоръяса да гӧгрӧс юра, код вылын еджыд юрсиыс, муртса петыштӧм бӧрас, заводитӧ дзик вуж бердсяньыс читкыльтчавны вӧсни кытшъясӧ, быттьӧкӧ посни стружки.
Кудриа юрси вӧснаыс, кыз вомдоръяс вӧснаыс, а медсясӧ — быд кыв дінӧ рифма бӧрйыны привычкасьыс Петя Сапроновӧс шуисны Пушкинӧн.
Сійӧ вӧлі увлекитчӧма хорейясӧн да ямбъясӧн, кыдзи фокусъясӧн, да грамматическӧй примеръяссӧ придумывайтліс сӧмын кывбуръяс формаын.
Урок вылын велӧдісны первой спряжение.
Класс вӧлі дӧвӧлен.
Ещӧ ёнджыка вӧлі дӧвӧлен поэтыс.
Велӧдысь черкнитліс Петя тетрадьысь «грохотает» кывсӧ, но бӧрын, аслыс виччысьтӧг, мукӧддырйиыс дзик лӧсявтӧм местаын, шуам столӧвӧйын, сійӧ друг заводитліс серавны.
Сапроновлӧн сочиняйтны тайӧ шудтӧм радейтӧмыс и вайис Машалы выль неприятностьяс.
Муртса на зильгис урок вылӧ звонок, Борисов дзебис бумагаяссӧ да небӧгъяссӧ пызан ящикас, томналіс да, Машалы дженьыда шуыштӧм мысти: «Ме муна тіянӧ», мӧдӧдчис водзвылас, ёсь гырддзаяссӧ бокъясас топыда топӧдӧмӧн да ичӧтик мича юрсӧ вылын кутігтыр.
Сійӧ сувтыштліс ӧдзӧс дінас, «6 Б» гижӧдсӧ видзӧдігмоз, лэдзис Машаӧс водзвылас классӧ да пырис.
Сійӧ пуксис медбӧръя парта сайӧ да, кыдзи и век, эз видзӧд Машалы веськыда чужӧмас, а кытчӧкӧ бокӧ.
Синъяслӧн выражениеыс вӧлі гажтӧм, быттьӧкӧ сійӧ водзвыв тӧдіс, мый нинӧм интереснӧйсӧ оз кывлы.
Маша первойысь кутіс неуютнӧя чувствуйтны асьсӧ классын.
Детинкаяс кыдзкӧ аслысногӧн ланьтісны.
Сылӧн вуджӧртчис мӧвп, абу-ӧ бурджык вӧчны грамматика пыдди литература урок, но сійӧ пыр жӧ скӧрысь эновтіс тайӧ думсӧ, ачыс зілис не казявны Борисовӧс, но чувствуйтіс сылысь пукалӧмсӧ, да заводитіс грамматическӧй упражнениеяс, кыдзи пӧлагайтчис план серти.
Мӧдпӧвъёвтчисны полногласнӧй да неполногласнӧй тэчасъяс.
Детинкаяс лыддисны асланыс тетрадьясысь примеръяс, и ставыс эськӧ помасис лючки-ладнӧ, эз кӧ во ӧчередь Петя Сапроновӧдз, коді сӧмын и виччысис случай отличитчыны.
Сійӧ чеччис да торжествуйтігтыр лыддис:
Кодікӧ кӧ оз кӧсйы мекӧд нэм ёртасьны,
Ог кут ме сійӧс та йылысь корны.
Сапроновлӧн быд выступление вӧлі помкаӧн классын шызьылӧмлы.
И ӧні, мыйӧн сійӧ чеччис, ставныс вунӧдісны Евгений Борисович йылысь, а мый сійӧ лыддис, Маша гӧгӧрвоис сӧмын детинкаяслысь ӧттшӧтш серӧктӧмсӧ кылӧм мысти.
Вернӧджык шуны, сійӧ эз гӧгӧрво да тшӧктіс выль пӧв лыддьыны, и Сапронов окотапырысь лыддис.
Сэсся висьталіс, мый «просить» кывйын — полногласие.
Маша кӧ эськӧ вӧлі ӧтнас аслас квайтӧд классаяскӧд, сійӧ прӧстӧ висьталіс эськӧ налы, кыдзи эз ӧтчыд лолывлы сылы вӧчны, мый Сапронов бара дзугӧма.
Но классын вӧлі Борисов.
И, кыв история кузя тӧдӧмлунъяслысь ассьыс неыджыд запассӧ чукӧртӧм мысти, Маша сэтшӧм ылысянь заводитіс объясняйтны, мый зэв регыд воштіс йитӧдъяссӧ и ачыс нин эз тӧд, кыдзи бӧр матыстчыны тайӧ шудтӧм кыв дінас, кодӧс Петя Сапронов лӧсьӧдӧма размер да правилӧ серти.
Детинкаяс кывзісны чӧла вежливость ради, но медсясӧ сы вӧсна, мый классын пукаліс завуч.
Кыліс спаситысь звонок.
Маша сідзи эз и удит воны полногласнӧйясӧдз.
Зато Евгений Борисовичлӧн лои позянлун убедитчыны сыын, мый урокыс весиг сы дорысь лёкджык, кутшӧмӧс сійӧ виччысис.
Маша нёльнан этажсьыс корсис Усковӧс.
Бӧръя лунъясас сійӧ шоча аддзысьліс сыкӧд.
Усковлӧн Мӧскуаын олӧмыс ӧдйӧ ладмис.
Институтын важӧн нин ставныс тӧдісны руд синма, паськыд ныра да калечитчӧм киа аспирантӧс, коді вывті уна лыддьысис, кывзіс лекцияяс быдлаысь, кӧні вӧлі позьӧ, да коді, медсясӧ, сэтшӧм естественнӧя, окотапырысь да гажаа кутчысьліс быдсикас общественнӧй уджӧ, мый регыд лои тӧдса да колана быдӧнлы.
Сідз жӧ кыдзи гортас, Усков организуйтавліс воскресникъяс да бригадаяс раненӧй боечьясӧс обслуживайтӧм могысь, ветлывліс госпитальясӧ лыддьыны докладъяс, газетъяс либӧ прӧста пыравліс институтлӧн подшефнӧй палатаясӧ — сылӧн быдтор вылӧ тырмыліс кадыс.
И кӧть урокъяссӧ Усков сетіс вежоннас кыкысь, сійӧ и школаӧ пыравны сяммыліс пӧшти быд лун.
Кор Нина Сергеевна, велӧдчысьяссӧ линейкаӧ сувтӧдӧм бӧрын, лэччыліс накӧд раздевалкаӧ, сэні, мӧдӧд «Б»-лӧн шкап ӧдзӧсӧ пельпомнас пыксьӧмӧн, сулаліс Усков да, медым кадсӧ прӧста не воштыны, лыддис древньӧй литература курс кузя гижалӧм лекцияяссӧ, а мукӧддырйиыс сяммыліс вӧчны карандашӧн уджыслысь черновӧй набросокъяс.
— Ті танӧсь? — шензьыліс Нина Сергеевна Усковӧс мӧдӧд «Б» шкап дорысь аддзӧм мысти.
Юрий Петрович Усковлы эз тырмыв изобретательностьыс корсьны быдпӧрйӧ выль гӧгӧрвоӧдӧм.
Мыйлакӧ стӧч тайӧ часас сылы быд лун ковмывліс прӧйдитны школа дінті.
Крута бергӧдчӧм мысти, медым дзебны виччысьтӧм гӧрдӧдӧмсӧ, Нина Сергеевна командуйтліс аслас мӧдӧд классаяслы пасьтасьны.
Чышъяныслӧн кузь сыръясыс вӧрисны, быттьӧкӧ танцуйтісны.
Мӧдӧд классаяс мунавлісны гортаныс, а Усков колльӧдліс Нина Сергеевнаӧс Никитскӧй воротаясӧдз.
Тайӧ разас Маша вӧтӧдіс найӧс школа дорсянь неылӧ, кытчӧ найӧ сувтісны пӧвйысь вӧчӧм щит вылысь лыддьыны газет.
Тӧлыс нетшкис Нина Сергеевна юр вылысь шляпасӧ.
Сійӧ кыкнан кинас кутіс сійӧс.
— Юрий, — шуис Маша, — менам лои зэв ыджыд неприятность.
— Мый сэтшӧмыс? — бергӧдчис Усков, зілис сёрнитны полана да сочувствуйтан тонӧн, но чужӧмыслӧн быд чукыртор висьталіс мӧдӧс.
Сылӧн вӧліны вывті шуда синъяс, сійӧ сьӧкыдпырысь зілис гӧгӧрвоны Машалысь шоглунсӧ.
Югъялысь сьӧд юрсисӧ лӧсьӧдыштӧм мысти Нина Сергеевна резоннӧя шуис:
— Мирас медся бур велӧдысьыс кӧть ӧтчыд да провалитлас уроктӧ.
Вочакыв пыдди Маша нурбыльтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, вӧчис вид, мый дзикӧдз успокоитчис, да колис найӧс помӧдз лыддьыны пу щиток вылысь газетсӧ.
Кӧть тӧлыс и кусняліс да качайтіс бульвар вылысь пуяссӧ да кортӧм йывъяс весьттіыс нуис сьӧкыд кымӧр, коді дась вӧлі киссьыны кӧдзыд зэрӧн, но найӧ решитӧмаӧсь кӧть мый, а лыддьыны газетсӧ помӧдзыс.
Некор Маша оз вермы велавны аслас гортыслӧн шы ни тӧв дінӧ, сы дінӧ, мый некод сійӧс оз виччысь и батьыс абу!
Бать!
Гашкӧ, сійӧ шуис эськӧ: «Абу сыын бедаыс, мый Борисов тӧдліс тэнад поражение йылысь, а сыын, мый институтса кутшӧмсюрӧ наукаяс абу крепыда пуксьӧмаӧсь тэнад юрӧ».
Маша эз кывлы, медым велӧдысьяс пиысь кодкӧ шулывліс сы йылысь, мый сійӧ оз тӧд сійӧтӧ либӧ сійӧтӧ.
Тешкодь вӧлі представитны, медым математичка Анастасия Дмитриевна, тетрадь чукӧрӧн классьыс воӧм мысти, думыштчис ученическӧй задача решитӧм вылын.
Машалы ковмывліс думыштчывлыны вывті тшӧкыда.
Тайӧс сійӧ эз лысьт эськӧ некодлы восьтыны.
Первой курсас сылы кажитчис, мый сійӧ тӧдӧ зэв унатор.
Сійӧ помаліс институтсӧ отличницалӧн дипломӧн да убедитчис сыын, кутшӧм этша тӧдӧ.
Карандашӧн вооружитчӧм мысти сійӧ бара пуксис небӧгъяс сайӧ.
Сэккості олӧмыс муніс аслас туйӧд.
Школьнӧй занятиеяслӧн мӧд тӧлысь заводитчигас квайтӧд «Б» классӧ воис выль велӧдчысь.
Сійӧ сӧмын на воӧма эвакуацияысь.
Маша гижис журналас: «Витя Шмелев».
Сійӧ локтіс классӧ дженьыдик гача, кодъяс кутсисны кӧлыс вылын.
Тыдалӧ, гачас сылӧн зепъясыс эз вӧвны, сы вӧсна мый, кор перемена дырйи дежурнӧй ыстіс челядьӧс классысь, Шмелев сулаліс коридорын ӧшинь дінас да эз тӧд, мый вӧчны кияснас.
Ӧшиньӧдыс пӧльтіс, сійӧ йӧжгылясис кӧдзыдысла, но збояліс, эз кӧсйы сетны некутшӧм тӧдчанлун сылы, мый квайтӧд классаяс сыысь кындзи ставныс кузь гачьясаӧсь.
Сійӧ видзӧдіс, эм абу кодкӧ ещӧ сы дорысь ичӧтджык тушааыс, да убедитчис, мый ставныс ёна ыджыдджыкӧсь.
Сійӧ бергӧдчис да кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Сы дінӧ матыстчис Володя Горчаков, кельыдлӧз синъяса самӧй сійӧ детинкаыс, коді зэв бура тӧдіс индеечьяслысь бытсӧ да нравъяссӧ.
Мыйӧн выль велӧдчысьыд воськовтіс квайтӧд класс порог вомӧн, Володя Горчаков кутіс чувствуйтны сы дінӧ зывӧктӧм дженьыд гач вӧснаыс, ичӧтик туша вӧснаыс да сылӧн вывті нин рам чужӧм вӧснаыс.
Володя Горчаков йӧткыштіс выль велӧдчысьӧс пельпомнас сӧмын сы могысь, медым мӧдыс убедитчис, мый Володя ёна вынаджык сы дорысь.
— Эй тэ, Шмель, — шуис сійӧ, — тэныд директор тшӧктіс мӧдӧд классӧ исковтны.
Витя Шмелев тэрыба бергӧдчис.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорас да виччысис, кор сы дінӧ «пондасны».
Сыын, мый сы дінӧ «пондасны», сійӧ эз сомневайтчы.
Витя неуна поліс, но тайӧс некодлы оз ков тӧдны.
Сійӧ пыр жӧ ёж моз сувтӧдіс щӧтьсӧ.
Володя Горчаков чуймӧмӧн бӧрыньтчыліс ӧти воськов, но сэсся матыстчис дзик сы дінӧдз.
Найӧ сулалісны да чӧв олігтыр тувкӧдісны ӧта-мӧдныслы гырддзаяснаныс.
Горчаков эськӧ эз и думыштлы пондыны выль велӧдчысь дінӧ, сійӧ кӧ эськӧ вешйис либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн петкӧдліс ассьыс пыдди пуктомсӧ.
Но тайӧ ичӧтик Шмелевыс эз лӧсьӧдчы бӧрыньтчыны, а, мӧдарӧ, пыр ёнджыка зырис Горчаковӧс.
Тайӧс аддзисны ставныс.
На гӧгӧр чукӧртчис любопытнӧйяслӧн вель ыджыд чукӧр.
Друг, быттьӧкӧ жбыркнитӧм воробейяслӧн стая, чукӧрыс зэв ӧдйӧ сыліс, а сы местаын лои директор Фёдор Иванович.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ видзӧдіс аслас чуймӧдана синкымъяс увтіыс подозрительнӧя да стрӧга.
Горчаков эз удит усйысьнысӧ и ӧні думайтіс, кутшӧм наказание сылы сетасны косясьӧмысь.
Витя Шмелев ещӧ эз на кӧдзав, и, кӧть зілис ньӧжйӧ лолавны, сылӧн морӧсыс сьӧкыда лыбліс.
— Мыйла юрсиыд шыртӧм? — юаліс директор.
Витя малыштіс кипыдӧснас юрсисӧ, сылы ки улас сюри чуткасьысь, вывлань чургӧдчӧм клӧк.
— Фёдор Иванович, — шуис Горчаков, — тайӧ миян выль.
Сійӧ оз на тӧд шырӧм йывсьыд.
— Машинкаӧн талун жӧ! — прикажитіс директор. — Некутшӧм чубикъяс.
И тэрыба урокъяс вылӧ.
Горчаков садьтӧгыс уськӧдчис классӧ, ачыс эз эскы сылы, мый ставыс прӧйдитіс лючки.
Ӧдзӧсӧд пыригӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд сяммис тувкыны Шмелевлы да шӧпкӧдӧмӧн кӧсйысис:
— А ывла вылас и не тайӧ на лоӧ!
Вӧлі алгебра урок.
Математичка Анастасия Дмитриевна серпасаліс дӧска вылӧ числӧвӧй ось да мӧдіс объясняйтны сэтшӧм увлечениеӧн, быттьӧ нинӧм светас эз вермы лоны важнӧйджык относительнӧй числӧясӧс содтӧмысь.
Уроксӧ гӧгӧрвоӧдӧм бӧрын велӧдысь кутіс коравны детинкаясӧс дӧска дінӧ.
Тайӧ нин эз вӧв интереснӧ.
Витя Шмелев думыштчис.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм эськӧ вӧлі бур, сійӧ кӧ вӧлі медся ён да арлыдаджык классын став челядьсьыс да быдса юрӧн джуджыдджык Володька Горчаковысь.
Сійӧ муніс эськӧ сэки Горчаков дінті да шутьляліс, быттьӧ оз аддзы.
Либӧ бурджык мед сійӧ кольӧ татшӧмӧн, кутшӧм эм, но век жӧ вермас Горчаковӧс да водтӧдас сійӧс мыш вылас.
Сэсся позяс эськӧ миритчыны, и сійӧ петкӧдлас Горчаковлы выль электрическӧй паяльник.
Сійӧ кӧ эськӧ вермас Горчаковӧс, козьналіс эськӧ сылы важ паяльниксӧ.
Мыйла сылы кыкыс?
Но ставыс лои дзик мӧд ног.
Ывлаас усьӧма лым.
Школасайса переулокын квайтӧд классаяс бомбитісны неприятельскӧй объектъяс.
Тайӧ вӧліны нелямын ӧтикӧд вося арсянь на идравтӧм сімӧм «ёжъяс».
Буретш тайӧ переулокӧдыс Витя Шмелев муніс гортас.
Сійӧ пыр жӧ аддзис Володя Горчаковӧс да гӧгӧрвоис, мый некор оз вермы водтӧдны сійӧс мыш вылас, но сы пыдди, медым тӧдлытӧг вуджны мӧдарладорса тротуар вылас, мӧдӧдчис веськыда Горчаковлань.
Небӧг тыра сумкаыс швачӧдіс сылы мышкас.
Володя Горчаков эновтіс лым мачьяссӧ да мӧдӧдчис прӧтивникыслы паныд.
Шмелевыс кӧ эськӧ кежис!
Босьтіс эськӧ да кежис бокӧ — мый сылы сулалӧ?
Но сійӧ бара нинӧмысь эз кӧсйы бӧрыньтчыны, сійӧ важничайтіс став дырйиыс.
Тайӧс Горчаков эз вермы терпитнысӧ.
И Витя Шмелев увлань юрӧн лэбис веськыда лымъяс.
Кор сійӧ чеччис, гӧгӧрыс некод эз вӧв.
Переулокӧдыс муніс класснӧй руководительница Мария Кирилловна.
— Мый тэкӧд? — выль велӧдчысьӧс тӧдӧм мысти юаліс сійӧ.
— Немтор.
Прӧстӧ джӧмді.
Шапкасьыс лымсӧ пыркнитӧм бӧрын Витя котӧртіс мӧд тротуар вылӧ.
Маша ӧні тӧдіс квайтӧд классаясӧс и нимнаныс и чужӧм сертиныс.
Сійӧ вӧлі уверен, мый тӧдӧ найӧс ставнысӧ ӧткодя.
Збыльвылас жӧ классысь нелямын морт пиысь сӧмын некымынӧс сійӧ вермис тӧдмавны бура.
Сійӧ тӧдіс Дима Звягинцевӧс.
Небӧгъяс радейтысь, шахматист, классас медводдза силач, зонпосни пыдди пуктылісны сійӧс справедливостьысь.
- Кыдз Димка шуас, - пыр кылӧ зонпосни пӧвстын. - Димка, висьтав, код дор правдаыс?
Сійӧ велӧдчис бура эз сы вӧсна, мый наукаясыс сетчисны сылы вывті кокньыда либӧ ставыс вӧліны сылы ӧткодь интереснӧйӧсь.
Сійӧ вӧлі сӧвестя.
Колӧ велӧдчыны?
Ружты, а велӧдчы.
Шура Матвеев, сӧстӧминик, профессор котырысь вежавидзана зонка, велӧдчис, мӧдарӧ, пӧшти зільтӧг.
Главенствуйтіс Володя Горчаков.
Пондысь да ылӧдчысь, пыр гажа тӧждысьысь кутшӧмкӧ лӧсьӧдлӧмторйӧн, Володя Горчаков школаса наукаяс дорӧ вӧлі веськодь.
Велӧдчис, сы вӧсна татшӧм вӧлі быть колана талан кӧкъямыс арӧссянь став зонлӧн.
Зілис этшаджык босьтны кыкъяс, мед эз видны гортас.
Школаас сэк жӧ Горчаков ветліс окотапырысь: школаас вӧли гажа да тӧварышъяс сійӧс радейтісны.
Вӧлі классын сочинитель, Петя Сапронов, коді ёна дӧзмӧдліс велӧдысьясӧс аслас чуймӧдана способностьӧн сорлавны свет вывсьыс ставсӧ.
Вӧлі задумчивӧй, ньӧжмыд вӧраса Лёня Шибанов, вель полысь, медым торъявны кӧть мыйӧнкӧ.
Но, таысь кындзи, классын вӧліны унаӧн мукӧдъяс.
Збыльвылас, найӧ вӧліны ӧні кежлӧ омӧля тӧдсаӧсь Машалы.
На пӧвстын вӧлі и Витя Шмелев.
Ӧтчыд Маша задержитчис школьнӧй библиотекаын.
Вӧлі рӧмдӧ.
Пос вылын вӧлі пемыд.
Тыртӧм раздевалкаын кодкӧ ноксис.
Колош либӧ усьӧм шапка корсигмоз кыскасис кодкӧ пемыдас да ньӧжйӧник сыркъяліс.
— Коді тані? — юаліс Маша.
Детинка ланьтіс.
Маша бергӧдіс выключатель.
Витя Шмелев, джоджысь лэптӧм шапкасӧ ӧти киас кутігтыр, тэрмасьӧмӧн чышкаліс бӧрдӧм синъяссӧ.
— Видза оланныд, — шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ. — Ме нинӧм.
— Мыйысь тэ бӧрдін?
— Ме эг бӧрд.
Велӧдысьсьыс чужӧмсӧ дзебӧмӧн сійӧ бокног писькӧдчис ӧдзӧслань.
— Сулавлы.
Тэ шапка вӧснаыд бӧрдін?
— Эг.
Ме сійӧс пыр жӧ аддзи.
— Энлы.
Тэнӧ ӧбидитісны?
Но, висьтась, Витя, висьтав меным, пӧжалуйста.
Маша пуктіс сы пельпом вылӧ кисӧ да кутіс, медым сійӧ эз пышйы.
— Некод эз ӧбижайт менӧ.
Да ме эг и бӧрд. — Сійӧ мынтӧдчис Маша ки улысь. — Аддзысьлытӧдз, Мария Кирилловна!
Позьӧ меным гортӧ, Мария Кирилловна?
— Мун, — вочавидзис Маша.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Витя Шмелев выныштчӧмӧн восьтіс сьӧкыд ӧдзӧссӧ да суніс ывлавывса пемыдас.
33 ГЛАВА
Кор стен сайын суседъяслӧн часіыс кучкаліс сизим час, Витя садьмис.
Первой сійӧ скӧрмис ас вылас сыысь, мый садьмис час джынйӧн водзджык, сэсся рад лои.
Сійӧ кӧсйис видлавны, соді-ӧ выныс магнитлӧн, код дінӧ вой кежлас ӧшӧдліс груз, но сійӧ тӧдіс, мый муртса кӧ вӧрзьыштас — садьмӧдас мамсӧ, и сы вӧсна куйліс вӧрзьӧдчывтӧг да думайтіс.
Сылы дум вылас уси аслас став лӧгалӧмыс Горчаковкӧд.
Ӧтчыд Дима Звягинцев сувтіс Витя дор.
Со мый таысь артмис.
Урокъяс бӧрын Володя Горчаков топӧдіс Витяӧс раздевалка пельӧсӧ да горӧдіс:
— Сдайтчы, сэки век кежлӧ заключитам мир!
— Со тэныд мирыс!
Первойӧн сдайтчы! — вочавидзис Витя и сумканас уськӧдіс Володькалысь шапкасӧ.
Дима Звягинцев лэптіс шапкасӧ, пуктіс Володялы плеш вылас да шуис:
— Дугды пондыны Шмель дінӧ!
Дима Звягинцев вӧлі классын медыджыд, но некодӧс эз вӧрзьӧдлы чуньнас.
— Тырмас тэныд Шмель вылӧ воны, — выль пӧв шуис Звягинцев да сувтіс на костӧ.
Володя эз тӧд, мый вӧчны: уськӧдчыны-ӧ тышӧ али дугдыны сюйсьыны Шмелев дінӧ.
Сійӧ и ачыс нин вунӧдіс, мыйысь сійӧ воӧ Шмелев вылӧ, и вӧлі эськӧ рад, медым ставыс тайӧ помасис.
Но Витя бара торкис став делӧсӧ.
— А видлы, видлы, пондыв! — горӧдіс сійӧ, ачыс мыччасис Звягинцев мыш сайсянь.
Тайӧ мыджӧд саяс сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв надежнӧя.
Володя Горчаков друг лӧсьӧдіс кывбур:
Шмелишка-полысь
Мыш сайӧ лэбис,
Сьыланкыв мӧдіс сьывны.
Сійӧ чуймис аслас рифмаяс вылӧ да пыр жӧ муніс корсьны Петя Сапроновӧс: ӧнӧдз рифмаяс бӧръявны кужис сӧмын Петя Сапронов.
Володя Горчаков лыддис кывбуръяссӧ ерундаӧн, но аслас кывбурыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ луннас Витя Шмелев школаысь муніс Дима Звягинцевкӧд.
Дима, ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, лӧз галифе гача, ватнӧй курткаа да гӧгрӧс кубанкаа, восьлаліс ыджыда, пӧшти мужичӧй ногӧн.
Витя сыкӧд орччӧн муніс ичӧтик воськовъясӧн да, аслас выль друг вылысь шуда видзӧдлассӧ вештытӧг, висьтавліс сылы ставсӧ, мый сылӧн чӧжсьӧма.
Сійӧ висьталіс, мый обязательнӧ сконструируйтас детекторнӧй радиоприёмник, да юаліс, оз-ӧ ков Дималы паяльник: всё равно ӧтиыс сылӧн куйлӧ прӧста.
Кӧсйысис талун жӧ вайны Дималы «Томйӧзлӧн техника» журналлысь 1940 вося быдса комплект.
Витя кӧсйис ёртасьны!
А кор рытнас Витя локтіс Звягинцев ордӧ, сійӧ ворсӧ вӧлі шахматӧн кутшӧмкӧ ыджыд зонкӧд; мӧд, сэтшӧм жӧ ыджыд зон, сувтсӧн видзӧдіс.
Шинельяс сертиыс, кодъяс ӧшалісны пельӧсас, Витя дӧгадайтчис, мый Дималӧн ёртъясыс — ремесленникъяс.
Дима друг гӧрдӧдіс да шуис Витялы: «Пукты пызан вылас», весиг эз видзӧдлы газетӧн гартыштӧм журнал чукӧр вылӧ.
Витя гӧгӧрвоис, мый сійӧ яндысьӧ ремесленникъяс водзын татшӧм ичӧтик ёрт вӧснаыс и кӧсйӧ петкӧдлыны, мый тайӧ абу и ёрт, а сідз прӧста пырис суседса детинка.
Яндысьӧмысь да разочаруйтчӧмысь мучитчигтыр Витя видзӧдіс шахматнӧй кодъяс бӧрся, ёна топӧдіс морӧс бердас пальто улас дзебӧм ассьыс выль паяльниксӧ, кодӧс вайис козьнавны Дималы.
Сійӧ решитіс козьнавны сылы выльсӧ, а важсӧ колис аслыс.
Тадзи сійӧ сулаліс дыр, а куим ыджыд детинка эз обращайтны сы вылӧ некутшӧм внимание.
Медбӧрын Витя шуис:
— Но, ме муні.
Дима вӧтӧдіс сійӧс пос площадка вылын пуӧм рак кодь гӧрд.
— Эй, Витька! — чукӧстіс сійӧ, бергӧдчылӧм мысти, пӧдса-ӧ ӧдзӧсыс. — Тэ волы коркӧ бӧрынджык.
Тайӧ ребятаыс миян дворысь.
Волан аски?
— Ладнӧ, — нурбыльтіс Витя, ас вӧснаыс да Дима вӧснаыс яндысигтыр, да, пальто улас ассьыс паяльниксӧ кутігтыр, котӧртіс пос кузя.
А школаын, кор Володя Горчаков, коді вӧлі велалӧма нин быдӧн дінӧ пондыны, кутіс сьывны: «Шмелишка-полысь, мыш сайӧ лэбис», Витя сэтшӧм яра уськӧдчис сы вылӧ, мый тайӧ разӧ Горчаковлы лои пышйыны.
Мир на костын эз нин вермы лоны.
Витя Шмелевлы оз ковны некутшӧм ёртъяс.
Ӧні сылы ставыс тайӧ уси дум вылас, и сійӧ сэтшӧм гораа ышловзис, мый мамыс кыліс.
— Витя, — юаліс сійӧ, — тэ бара водз садьмӧмыд?
Тэ он вись?
Витя кызӧктіс.
Сійӧ кызӧктіс некутшӧм цельтӧг, но юрас сылӧн вуджӧртіс мӧвп: температураыс кӧ эськӧ вӧлі неуна вылынджык, мамаыс колис эськӧ сійӧс гортас.
Сійӧс кутіс кызӧдны ёнджыка, кӧть та могысь и ковмис зэвтчывны.
Мамыс чӧвтіс-плавгис ас вылас халат да матыстчис крӧвать дінӧ:
— Вай ноко видла плештӧ.
Висьӧ кыткӧ?
— Оз.
Со таті сӧмын неуна юкалӧ.
Мамыслысь чуньяссӧ сійӧ наугад пуктіс бокас, сэтчӧ, кӧні помассьӧ медбӧръя ордлыыс.
— Таті?
Но, таті немтор.
Сэки сійӧ ляскысис чужӧмнас пӧдушкаӧ да кызіс, кызіс.
Сійӧ сэтшӧма зілис, мый дзоньнас пӧсяліс, и ставыс тайӧ сы могысь, медым талун оз ков мунны школаӧ.
Мамыс сылӧн, Анна Игнатьевна, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Мыйла тэ татшӧм дыш? — юаліс сійӧ да кутіс пасьтасьны, сы вӧсна мый тэрмасис удж вылӧ.
Жырйын уль.
Ӧшиньясыс йизьӧмаӧсь, батарея вылӧ пуктӧм гын сапӧгыс пӧшти абу шоналӧма. — Тэ дзик здоров, — шуис Анна Игнатьевна, — но талун, пӧжалуй, кӧдзыд дженьыд гачнад. - Да, меным сетісны ордер брюки вылӧ.
Радысла Витя кутіс вӧчавны сэтшӧм номеръяс крӧвать вылас, мый мамыс кыскис сы вылысь эшкынсӧ да тшӧктіс чеччыны.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла Витя рад быдсяма помка вылӧ, медым мынтӧдчыны школаӧ мунӧмысь.
Витя кӧсйысис велӧдны историяысь куим лишнӧй лист бок.
— И ещӧ миянлы тшӧктісны повторитны, — шуис сійӧ зільӧмӧн. — Ме повторита Двуречьесӧ, кӧть сэні нинӧм интереснӧйыс абу.
Сӧмын Семирамидалӧн садъясыс.
Садъяс вӧснаыс лоӧ Двуречьесӧ ставнас велӧдны.
Трамвай дінӧ мунігӧн Анна Игнатьевна думайтіс: сійӧ пӧтакайтӧ Витялӧн дышӧдчӧмлы.
Сійӧ невернӧ воспитывайтӧ сійӧс.
Но кор асывъяснас найӧ ӧтлаын петӧны гортсьыс да Витя кежӧ переулокӧ школалань, а сійӧ видзӧдӧ сы бӧрся, сылысь сьӧлӧмсӧ чепӧльтӧ шог.
Витя сэтшӧм ньӧжйӧ мунӧ школаас!
Пельпомъяссӧ лэптыштӧма, сумкаыс бӧрсяньыс швачӧдӧ мышкас.
Мукӧддырйиыс Анна Игнатьевна оз вермы терпитнысӧ да вӧтӧдас Витяӧс, медым ещӧ ӧтчыд окыштны.
Сэки Витя заводитӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлыны юрсӧ да скӧрысь броткӧ:
— Мун, мама, мун!
Сійӧ нинӧмысь эз сетчы окыштны асьсӧ ывлаын.
Анна Игнатьевна сулаліс вагонлӧн бӧрса площадка вылын, тӧлыс сотіс чужӧмсӧ, кӧдзыдысла гыӧртіс юрсиыс, но сійӧ эз казяв кӧдзыдсӧ да шогпырысь казьтыліс сы йылысь,кутшӧм шуда вӧлі сӧмын кык во сайын на, кор вӧлі ловъя Витялӧн батьыс.
Кутшӧм шума семьяыс вӧлі сылӧн!
А ӧні мужикыс уси, нылыс куліс, коли ӧтнас Витя.
Колӧ ветлыны школаас.
Мый сійӧс сэні тойлалӧ?
А Витя, мам бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм мысти, лӧсьӧдчис велӧдны урокъяс.
Но мыйӧн восьтіс сійӧ древньӧй история кузя учебник, зільлуныс сылӧн быри.
Став тайӧ Навуходоносоръясыс ёна нин сійӧс дӧзмӧдісны.
Таысь кындзи, пока мамыс абу гортын, колӧ вӧлі помавны важнӧй делӧ.
Витя чуньнас видліс ассьыс магнитсӧ да пӧвтор вылас пуктіс ещӧ ӧти кӧрт тув, медым содтыны грузсӧ.
Магнит оз тэрмӧдлы, мед ӧшалыштас.
Витя перйис сумкасьыс «Геометрия».
Колян урок вылас Анастасия Дмитриевна объясняйтіс ломанӧй линияяс, но ӧні ломанӧй линияясыд Витялы эз ковны, сылы колӧ вӧлі кытшыслӧн шӧрыс.
Сійӧ листалыштіс учебниксӧ.
Сідзи и тӧдіс, мый кӧнкӧ висьтавсьӧ, кыдзи корсьны окружностьлысь центрсӧ.
Тайӧ збыль вӧлӧма ылын, учебниклӧн ветымын ӧкмысӧд лист бокын.
Витя дыркодь ноксис геометрияӧн, зато тӧдмаліс, кыдзи нуӧдны хордаяс да перпендикуляръяслӧн пересечениесьыс, кодъясӧс лэдзӧма хордаяс вылас, аддзыны шӧрсӧ.
Витя кӧсйис научнӧя вӧчны радиолы диффузор.
Став ненаучнӧй способъяссӧ сійӧ эз признавайт.
Джоджас сійӧ вольсаліс кыз бумага лист да пызан йӧрсьыс босьтіс батьыслысь циркульсӧ.
Витя тэрмасис вӧчны диффузор.
Сылы зэв окота вӧлі, медым талун рытнас мамыс кывзіс радиосӧ.
Найӧ эськӧ пукалісны да кывзісны.
Ӧні налӧн лоӧ асланыс кыз бумагаысь вӧчӧм диффузор, яркӧй турунвиж краскаӧн краситӧм выль репродуктор.
Дерт, рӧмыс эз вермы имеитны влияние шы вылас, век жӧ Витя решитіс видлавны.
Диффузорсӧ сійӧ пуктіс батарея вылӧ косьтыштны да корсис сумкасьыс физика кузя учебник.
Но учебник эз вӧв.
Витялы дум вылас уси, мый сетіс сійӧс Лёня Шибановлы.
Но колӧ вӧлі видлавны.
И сійӧ кутіс видлавны небӧгъяс батьыс джадж вылысь.
Небӧгъяс вывсьыс лэбис бус — найӧс некод эз вӧрзьӧдлы со нин кык во.
Сійӧ аддзис батьыслысь практическӧй физика кузя учебник и сэтысь, «Звук» разделысь, аддзис сэтшӧм открытие, мый волнуйтчӧмысла мышкӧдыс визувтіс йирмӧг.
Витя тӧдмаліс, кыдзи гижавсьӧ звук.
Сылӧн тіралісны киясыс, кор сійӧ заведитіс патефонсӧ.
Витя эз вермы виччысьны, кор помасяс пластинкаыс.
Пластинка помасис, но сійӧ эз удит нинӧм горӧдны мембранаас.
Вунӧдіс думыштнысӧ.
Ковмис заведитны выль пӧв.
— Ура!
Ура! - горӧдіс Витя.
Сэсся сійӧ выль пӧв ворсіс пластинкасӧ да, быттьӧ пӧдлалӧм ӧдзӧс сайсянь, кыліс ассьыс ыліса гӧлӧссӧ:
— Ура!
Ура!
Радысла сійӧ чирӧстіс.
Тыр шудӧдз эз тырмы ёрт, кодкӧд позьӧ юкны радлунсӧ.
Володька Горчаков кӧ эськӧ эз понды, Витя котӧрӧн муніс эськӧ аски школаӧ да висьталіс сылы ставсӧ.
Сійӧ заведитіс выль пластинка да помасигас горзіс мембранаас:
— Володька Горчаков йӧй!
Тадзи сійӧ нёльысь гижис Володька Горчаков йылысь.
Коли ӧти пластинка.
Мембрана весьтас копыртчӧмӧн Витя мый вынсьыс горӧдіс:
— Володька, тэ кӧ эськӧ эн понды, ми эськӧ кутім ёртасьны!
Но тайӧ витӧд пластинкаыс жугалі.
Витя тӧдлытӧгыс бергӧдчыліс ӧдзӧслань, и пластинкаыс уси кисьыс да жугалі торпыригӧдз.
Ӧдзӧс дорын сулаліс класснӧй руководительница Мария Кирилловна.
— Видза оланныд... — пластинка торъяссӧ джоджсьыс ӧктігмоз мыжапырысь нурбыльтіс Витя. — Мария Кирилловна, ме эг мун школаӧ сы вӧсна, мый мама шуис кӧдзыд брюкитӧгыс.
Мама талун ньӧбас брюкисӧ.
И ребята эльтчӧны, мый менам брюкиыс дженьыд.
Сійӧ эз и казяв, кыдзи ассьыс мыжсӧ ставнас вештіс йӧз вылӧ.
— Мый тэ вӧчан? — Мария Кирилловна юрнас довкнитӧмӧн индіс патефон вылӧ. — А ноко, заведит, — тшӧктіс сійӧ.
Витялы вӧлі неуна гӧгӧрвотӧм, мый Мария Кирилловна оз вид сійӧс, мый сійӧ эз волы школаӧ.
Тыдалӧ, сійӧ тожӧ интересуйтчӧ звукозаписьнас да видны кутас бӧрын.
Витя заведитіс пластинкасӧ.
Мария Кирилловна копыртчис мембрана весьтас да кыліс кысянькӧ ылысянь вӧсньыдик гӧлӧс:
— Володька Горчаков йӧй!
Мария Кирилловна кӧсйис кывзыны сылӧн гижӧда нёльнан пластинкасӧ, кӧні сійӧ быд ногыс видіс Володька Горчаковӧс.
Сійӧ шензис да мыйыськӧ жугыльмис.
Ӧні Витя дзик нин тӧдіс, мый Мария Кирилловна пуктас сылы поведениеысь единица.
— А тайӧ мый? — батарея вылысь турунвиж бумажнӧй колпак аддзӧм мысти юаліс Мария Кирилловна.
Витя гӧгӧрвоӧдіс.
— Тэ Горчаков вӧсна эн мун талун школаӧ? — друг юаліс Мария Кирилловна.
Витя скӧрмис.
Кутас сійӧ дзебсясьны Володька Горчаковысь!
Сійӧ эз лок сы вӧсна, мый асывнас кызіс.
Мария Кирилловна видзӧдіс сы вылӧ юасяна видзӧдласӧн:
— Кутшӧм жаль, Витя, мый тэ он радейт школатӧ!
Ӧні воис Витялӧн очередь шензьыны.
Кытысь Мария Кирилловнаыс тӧдмалӧма?
Сійӧ некодлы эз висьтавлы, весиг мамыслы.
Сійӧ нурбыльтіс:
— А ме мый...
Ме эг и думайтлы.
Мама рытнас ваяс брюки, ме аски локта.
— Видзӧд жӧ, лок, — шуис Мария Кирилловна.
Витя сідзи эз и гӧгӧрво, пуктасны сылы единицасӧ али оз.
34 ГЛАВА
«...йӧз, кодъяс влюбитчӧмаӧсь ёрта-ёртас, тайӧ олӧмас, кодӧс заводитӧма мӧд — мича, кыпыд, честнӧй... — олӧм ним кузя...»
Тадзи Маша гижис тетрадяс, кор гӧтӧвитіс ассьыс медбӧръя курсӧвӧй уджсӧ.
Тайӧ вӧлі дзик неважӧн и сэки жӧ зэв важӧн.
Рытнас, Витя Шмелевкӧд аддзысьлӧм бӧрын, Маша восьтіс важиник тетрадьсӧ (мыйта дум йитчӧма сыкӧд!) да выль пӧв переживайтіс вӧвлӧм воодушевлениесӧ.
Горькӧй!
Сійӧ унаторйӧ велӧдіс Машаӧс эсійӧ сьӧкыд войӧ, кор ӧшинь сайын, тыртӧм, йизьӧм уличаяс пӧлӧн шутьлялігтыр лэбис турӧб, вольпасьын муртса кывмӧн лолаліс мам да тшыгысла бергӧдчис юрыс.
Йӧз, кодъяс влюбитчӧмаӧсь ёрта-ёртас да олӧмас!
Медым ӧдйӧджык воас аскиа лун, школа!
Маша тӧдіс, мый висьталас челядьлы.
Институтскӧй важиник портфельыс тайӧ асылас вӧлі век ӧткодь, сійӧ ньӧти эз ло кызджык, кӧть Маша и пуктіс сэтчӧ ещӧ ӧти тетрадь.
Квайтӧд классаяслӧн медбӧръя урокыс вӧлі история.
Машалы лои виччысьны ӧти час.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны тайӧ кад кежлас, да пырис велӧдысьяс жырйӧ, кӧні, кыдзи и век, пызан весьтас копыртчӧмӧн, став ящикъясыс кодлӧн томнасьлісны ключӧн, Евгений Борисович ассьыс ичӧтик юрсӧ жугӧдліс расписание, планъяс да быдсяма отчётъяс вылын.
— Кывза тіянлысь, — шуыштіс сійӧ, ачыс эз бергӧдчыв и эз аддзы, коді пырис.
Маша вочавидзис: «Видза оланныд», а Борисов, коді помнитіс ставсӧ, мый сыӧн составитӧм расписание серти колӧ вӧлі вӧчны быд велӧдысьлы, юӧртіс:
— Тіян классын талун пионерскӧй сбор.
— Да.
— Мый йылысь ті кӧсъянныд нуӧдны сёрнисӧ?
Вочакывсӧ виччысьтӧг Борисов ачыс висьталіс сійӧ юалӧмъяссӧ, кодъясӧс Мария Кирилловналы ковмас сувтӧдны класс водзӧ: дисциплина, опрятность да уличаяс вылын асьнысӧ бура ведитӧм.
Сійӧ сідзи и шуис: «уличаяс вылын асьнысӧ бура ведитӧм».
Ставыс, мый висьталіс либӧ вӧчис Евгений Борисович, вӧлі сэтшӧм правильнӧ, мый сӧмын зэв ыджыд глупость лысьтіс эськӧ споруйтны сыкӧд.
Маша ӧдйӧджык эновтіс велӧдысьяс жырсӧ да, пальтосӧ вылысас чӧвтӧм бӧрын, недыр сулалыштіс кильчӧ вылас, зілис бӧр бергӧдны сійӧ высокӧй да ӧттшӧтш строгӧй чувствосӧ, кутшӧмӧн локтіс талун школаӧ.
Гырысь, шоч лым лэбис енэжсянь, уси Маша банбокъяс вылӧ да юрси вылас, уси пу увъяс вылӧ, керка вевтъяс вылӧ.
Муыс лои еджыд.
Маша нюжӧдіс кисӧ да кутіс ӧти лэбысь лым чир.
Лым чирйыс сылі, а Маша, звонок кылӧм мысти, тэрмасис пырны классӧ.
Сылӧн юрсиас да синлысъяс вылас дзирдалісны ва войтъяс — лымйыслӧн колясыс.
Витя Шмелев, велӧдысь вылӧ видзӧдлігӧн, друг гӧгӧрвоис, мый поведениесьыс сылы оз пуктыны единицатӧ.
— Ребята, — шуис Мария Кирилловна, — ме кӧсъя висьтавны тіянлы ӧти история.
Кӧть мыйта эз лыддьыв Маша методикаяс, пособиеяс, некысь ни ӧти небӧгысь эськӧ эз лыддьы сійӧ, кыдзи отсавны абу кутшӧмкӧ детинкалы вообще, а именнӧ Витя Шмелевлы заводитны дружитны Володя Горчаковкӧд да радейтны школасӧ.
Маша тӧдіс.
Маша перйис портфельсьыс вижӧдӧм важ тетрадь.
«Бушков!
Регыд воас бушков!»
Маша лыддис челядьлы тётя Поляыслысь дневниксӧ.
Челядь тӧдмалісны историясӧ дружбалысь, коді заводитчис инспектор Златопольскийлы паныд тышсянь, а быдмис да ёнмис Сӧветскӧй Рӧдина вӧсна тышын.
Маша висьталіс челядьлы, кыдзи другъяс, гимназистъясӧн на, инспектор Златопольскийысь дзебсясьӧмӧн, лыддисны революционнӧй небӧгъяс, кыдзи дас сизимӧд воын тышкасисны сӧветскӧй власьт вӧсна, кыдзи Аркадий Фролович петкӧдіс бойысь ранитчӧм другсӧ, кыдзи найӧ мӧдысь мунісны воюйтны фашистъяслы паныд.
Иван Никодимович воис киястӧм, и не венны эськӧ сылы ассьыс бедасӧ, но тётя Поля шуис: «Верность шудлунын, верность шоглунын».
Тайӧ вӧлі том кадлӧн, найӧ крепыд дружбалӧн девизыс.
Найӧ помнитісны тайӧс нэм чӧжныс.
Помнитіс и велӧдысь Пелагея Федотовна.
Маша висьталіс, мый лои Сергей Бочаровкӧд тӧлыся войӧ пипу рас дорын.
«Верность шудлунын, верность бойын!»
Ывла вылас пемдӧма, кор сійӧ помаліс.
Классын тожӧ вӧлі пемыд.
Кодкӧ бергӧдіс выключатель.
Комнатаыс югдіс чусыд светӧн.
Друг Шура Матвеев шуис:
— А ме тӧда Сергей Бочаровтӧ.
Ставныс мыйлакӧ лоины радӧсь, горӧдісны да кутісны швачйӧдлыны парта вевтъяснас.
Челядь шызисны сы вӧсна, мый Сергей Бочаров збыльысь эм, и, сідзкӧ, ставыс, мый висьталіс Мария Кирилловна, збыль вӧвлӧма, и тайӧ вӧлі зэв нимкодь.
— Кытысь тэ сійӧс тӧдан? — горзісны челядь. — А кутшӧм сійӧ?
— Ме чукӧрта газетъясысь став портретъяссӧ да статьяяссӧ Сӧвет Союзса Геройяс йылысь.
Сергей Бочаров йылысь ме тшӧтш вунді газетысь.
Аски вайла петкӧдлыны.
Шура Матвеев гордитчис; сылы ӧні кажитчис, мый став Геройяс письыс сійӧ медся ёна радейтӧ Бочаровӧс.
— Кӧні ӧні инспектор Златопольскийыс? — юаліс Володя Горчаков.
Расправитчыны эськӧ сыкӧд!
Орӧдны уссӧ!
Челядь зэв ёна скӧралісны, мый инспектор Златопольский пышйӧма да некод абу отомститӧма сылы.
Сэки рам Лёня Шибанов, коді урок вылын первой висьталӧмсяньыс некор эз гӧгӧрволы объяснениеяссӧ, лэптіс кисӧ.
— Ме аддзылі инспектор Златопольскийтӧ.
Тайӧ нин вӧлі вывті.
Ставныс, дерт, дӧгадайтчисны, мый Шибанов сочиняйтӧ Шура Матвеевлы вежалӧм вӧсна.
Шура аддзылӧма Сергей Бочаровлысь портретсӧ, Шибановлы тожӧ окота лоӧма аддзывны кӧть кодӧскӧ — вот сійӧ и вообразитӧма, мый аддзыліс инспектор Златопольскийӧс.
— Вӧтнад, буракӧ, — серӧктыштіс Володя Горчаков.
— Эг, ловъяӧс, — ньӧжйӧ да настойчивӧя вочавидзис Шибанов. — Ӧтчыд война заводитчигас, кор вӧліны на бомбёжкаяс, ме муна улича вывті да друг аддза кузь уска мортӧс.
Сійӧ юаліс, кӧні тані газӧвӧй завод.
Ме шуа: «Мӧскуаын миян абу».
Ме дзик пыр гӧгӧрвои, мый тайӧ инспектор Златопольскийыд лоӧма шпионӧн.
— Ха-ха-ха! — вак-вакӧн серӧктіс Володя Горчаков. — Да тэ ӧд сӧмын талун кывлін инспектор Златопольский йывсьыд!
Лёня Шибанов яндысьыштіс.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи оправдайтчынысӧ.
— Всё-таки тадзи вермис лоны.
Воис рыт.
— Кад гортӧ, — медбӧрын шуис Маша.
Но челядь пыр на сулалісны велӧдысь пызан гӧгӧр.
Сӧмын Володя Горчаков шыбитіс сумкасӧ пельпом саяс да петіс классысь.
Сылы уси дум вылас тӧрытъя историяыс, и сійӧ неокотапырысь довгис гортас.
Тӧрыт школа бӧрын, аслас переулокас ӧти коньки вылын ислалігӧн, Володя тӧдлытӧг петіс Горькӧй улича вылӧ да сэтысь аддзис зениткаяс.
«Сідзкӧ, салют», — гӧгӧрвоис Володя да чуймис, мыйла ӧнӧдз эз видлы писькӧдчыны сійӧ местаас, кытысянь лэдзалӧны ракетаяс.
Сійӧ разис конькисӧ да уськӧдчис вӧтӧдны зениткаяссӧ.
Налӧн и туйныс эз вӧв, кор Володя котӧрӧн воис Маяковский площадь вылӧ.
Володя Горчаков некор эз вежлы ассьыс решениесӧ.
Сійӧ ӧти здукӧн лэччис метроӧ да воис «Динамо» станцияӧ.
Тані сійӧ дыр шӧйтіс, корсис батареясӧ.
Друг дзик мӧдарын кутісны грымакывны зениткаяс, керка вевтъяс весьтӧ качисны ракетаяс.
Володялӧн пырсьӧма сэтшӧм ылӧ, мый быдса час корсис метроас бӧр мунан туйсӧ.
Гортас сылы буриника сюрыштіс.
Мамыс шуис:
— Тэ менӧ гортйӧ вӧтлан, ме тайӧс чувствуйта.
А ыджыдджык вокыс, Василий, коді уджаліс обороннӧй заводын техникӧн, грӧзитыштіс:
— Аски кӧ урокъяс бӧрад пыр жӧ гортӧ он лок, сэки виччысь тэ менам!
Сійӧ век жӧ тэрмасьыштіс, медым Василий эз скӧрмы бара, и переулокас сувтліс «ёжъяс» дорӧ сӧмын ӧти минут кежлӧ, и то велалӧмла, а эз кутшӧмкӧ могӧн.
Медсясӧ тані вӧвліны Шмелькӧд тышъясыс.
Витя Шмелев вермис мунны школасьыс мӧд переулокӧд, но сійӧ тӧдіс, мый Горчаков босьтӧма киас лым мачьяс да виччысьӧ сійӧс «ёжъяс» дінын, и кокъясыс асьныс нуисны сійӧс веськыда тайӧ «ёжъяс» дорас.
Володя бергӧдчис да пыр жӧ аддзис Шмелевӧс.
Первойысь Володя кӧсйис петкӧдлыны, мый эз казяв Витькаӧс.
Ӧд прӧстӧ позьӧ мунны водзӧ, бергӧдчывтӧг!
Но мыйлакӧ сійӧ эз мун, а сулаліс, виччысис, кор Шмелев воас сы весьтӧдз, да ас тӧдлытӧгыс шуис:
— Витька!
Вай перемирие недель кежлӧ.
— Вай, — вочавидзис Витя.
Володялы лои сэтшӧм рад, мый сійӧ пыр жӧ вунӧдіс пуж петкӧдлӧмсӧ, кодӧс кӧсйысьны Василий, сёрмас кӧ делӧтӧг урокъяс бӧрас.
Сійӧ кӧсйис юавны, мый думайтӧ Витя Сергей Бочаров йылысь, но эз удит восьтыны вомсӧ, сы вӧсна мый дзик тайӧ кадас на весьтӧ воис ӧшӧдчӧм кузь уска морт.
Мортыс весиг эз видзӧдлы детинкаяс вылӧ — кутшӧм интерес сылы видзӧдны на вылӧ! — а найӧ чӧв олігтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Сійӧ! — шуис Володя.
— Сійӧ ӧд рыжӧй, — волнуйтчигтыр шӧпнитіс Витя, но сыын кыптіс нин немдумайттӧм да отчаяннӧй смеллун.
Сійӧ вӧлі дась став вылӧ.
— Вежӧртӧм тэ! — сідз жӧ волнуйтчигтыр шуис Горчаков. — Сійӧ вӧлі рыжӧй, а комын во мысти лои дзор.
И найӧ сёрнитчытӧг мӧдӧдчисны тайӧ морт бӧрсяыс, кодлӧн шинельыс сэтшӧм мисьтӧма пукаліс пельпомъяс вылас, мый вӧлі бура гӧгӧрвоана — тайӧ мортыс некор абу вӧвлӧма военнӧйӧн.
— Замаскируйтчӧма, пӧрысь чӧртыд! — нурбыльтіс Володя Горчаков.
Найӧ мунісны сы бӧрся дас воськов ылнаын.
Мортыс бергӧдчыліс.
Найӧ сувтісны места выланыс, и тайӧ вӧлі ӧшыбка.
Сійӧ дӧгадайтчис, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс, кор казялісны, мый мортыд ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс да друг сувтіс и кутіс видзӧдны стен вылысь афиша, кӧть быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый пемыдас афиша вывсьыс нинӧм оз тыдав.
Володя Горчаков ӧти здукӧн топӧдіс Витяӧс водосточнӧй труба бердӧ: найӧ дзебсисны.
Володя шӧпнитіс:
— Встретитны эськӧ милиционерӧс!
Но тайӧ йӧз ветлытӧм переулокас эз вӧв ни ӧти милиционер.
Муніс старушка, котӧртісны кык нывка.
Инспектор Златопольский сулаліс афиша дорын да мӧдӧдчис водзӧ.
Детинкаяс гусьӧн кыссисны сы бӧрся.
Виччысьтӧг сійӧ пырис проходнӧй дворӧ.
Тані сійӧ вермис вины найӧс.
Сійӧ бергӧдчис сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и первойысьсӧ.
Витя ясыда аддзыліс, кыдзи сійӧ пуктіс кисӧ револьвер кобура вылас.
Видзчысьӧмсӧ вунӧдӧмӧн найӧ тані сувтісны, быттьӧкӧ кынмисны места выланыс.
И друг, немдумайттӧг, Витя Шмелев вӧчис ӧти воськов да сувтіс Горчаков водзвылӧ.
Витя эз вермы дзикӧдз сайӧдны ассьыс другсӧ, сы вӧсна мый вӧлі быдса юрӧн сыысь ичӧтджык.
Сійӧ сувтіс кок чунь йылас да нюжӧдчис.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна поліс, Витя кунис синъяссӧ.
— Котӧртам! — кутшӧмкӧ чирӧм гӧлӧсӧн шуис Володя.
Синсӧ восьтӧм бӧрын Витя аддзис, мый мортыс дворас абу.
Найӧ котӧртісны двор вомӧныс, но и улича вылас инспектор Златопольский эз вӧв: быттьӧкӧ му пырыс мунӧма сійӧ.
— Сійӧ некытчӧ эз вермы дзебсьыны, сӧмын тайӧ подъездас, — ӧдзӧссӧ восьтігмоз шуис Володя.
И збыльысь, морт кайис пос кузя.
Сійӧ прӧйдитіс первой пролетсӧ, мӧдсӧ да звӧнитіс кутшӧмкӧ патераӧ.
Некод эз шыась.
Морт пуксис пос тшупӧд вылӧ.
Ставыс тайӧ кажитчис гӧгӧрвотӧмӧн да тешкодьӧн.
Детинкаяс тожӧ пуксисны пос тшупӧд вылӧ ӧти этажӧн улӧджык, топыда топӧдчисны ӧта-мӧд бердас.
И ӧні, лӧз лампочкаӧн югдӧдӧм пос вылын, налы лои страшнӧджык улича вылас дорысь.
Позьӧ эськӧ ӧтиыслы котӧртны милицияӧ, но кодлӧн тырмас смеллун ӧткӧн стӧрӧжитны инспектор Златопольскийӧс!
Найӧ пукалісны, топыда мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, да виччысисны, мый накӧд лоӧ.
— Тӧдӧмысь, кодкӧ пос кузяыс кутас кайны, - шуис Володя Горчаков.
И со улын сьӧкыда швачкысис пыран ӧдзӧс, кылісны кодлӧнкӧ тэрыб, гажа кокшыяс.
Локтіс том морт — тайӧс позьӧ вӧлі тӧдмавны кокшы сертиыс.
Найӧ аддзисны Мария Кирилловнаӧс.
Витя Шмелев пуктіс чуньсӧ вомдорас:
— Тс!.. — Сэні инспектор Златопольский.
- Мый? - юаліс Мария Кирилловна, вештыштіс детинкаясӧс да котӧрӧн кайис пос кузяыс.
Детинкаяс кылісны вылісьыс гораа горӧдӧм да, полӧмсӧ вунӧдӧмӧн, уськӧдчисны мездыны ассьыныс велӧдысьсӧ.
И мый жӧ?
Тайӧ мортсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн велӧдысь окаліс сійӧс, сэсся заводитчыліс серавны, эз вермы шуны сералӧмысла ни ӧти кыв.
— Ну-с, — детинкаяс дінӧ шыасигмоз шуис уска морт, — а ӧні висьталӧй: мый могӧн ті вӧтчинныд ме бӧрся да мый тіянлы колӧ?
— Аркадий Фролович!
Аркадий Фролович! — серам пырыс шуаліс Мария Кирилловна.
Володя да Витя гӧгӧрвоисны, кутшӧма йӧйталісны.
На водзвылын сулаліс настоящӧй Аркадий Фролович, коді дас кӧкъямысӧд воын воюйтӧма Украинаын немечьяскӧд да ӧтчыд бой бӧрын быдса вой корсьӧма ассьыс ранитчӧм другсӧ да спаситӧма сылысь олӧмсӧ.
Детинкаяс тыр синмӧн видзӧдалісны Аркадий Фроловичӧс.
Тайӧ сійӧ думыштӧма девизсӧ: «Верность шудлунын, верность шоглунын».
Но ӧні Аркадий Фролович кажитчис дзик обыкновеннӧйӧн да весиг мисьтӧмӧн да ньӧти эз мун герой вылӧ.
Сійӧ вӧрис быттьӧкӧ клеитӧм сук синкымъяссӧ, да, кор Мария Кирилловна корсис сумкасьыс ӧдзӧс ключсӧ, сійӧ скӧрысь юасис:
«Морт кӧ лун и вой треситчӧ санитарнӧй поездын да мунігмозыс веськаліс Мӧскуаӧ, то имеитӧ сійӧ право кӧть ӧтчыд юны чай улӧс вылын пукалігӧн, коді оз катлась ӧтарӧ-мӧдарӧ?»
35 ГЛАВА
Аркадий Фролович юис дзик сьӧд сук чай владимировкаса маӧн, коді ещӧ вӧлӧма на Машалӧн, да рытывбыд, аслас мода серти, броткис.
Сылы век сюрлі помка мый дінӧ кӧ придеритчыны: видіс быдсяма нелючкиторъяссӧ да кутшӧмкӧ йӧзӧс да медся нин ассьыс приятельсӧ, поликлиникаса директорӧс.
Приятельыс лысьтӧма казьтыштны Аркадий Фроловичлы, мый позьӧ пӧ клопочитыштны сы йылысь, медым кольччыны уджавны Мӧскуаӧ.
Каллянсьыс пӧимсӧ быдлаӧ киськалігтыр — скатерть вылӧ, джоджас, пидзӧсъяс вылас, — дзор кузь синкымъяссӧ вӧрӧдігтыр Аркадий Фролович сэтшӧма скӧраліс да чушъяліс, быттьӧ Маша ӧтнас вӧлі мыжа ставсьыс, мый сылы эз кажитчы.
А вед, овлывліс, войяс чӧж философствуйтім.
Мый тэ шуан - кыдзи йӧзыс вежсьӧны!
Фронт вылысь откомандируйтісны санитарнӧй поездӧ, тшӧктісны ветлыны — ветла.
Но корӧны кӧ тэнӧ займитны лӧсьыд места тылын да довкйӧдлыны та дырйи ёртасьӧм вылӧ, аттьӧала тіянӧс: ме ӧтказывайтча.
Меным кажитчӧ санитарнӧй поездса менам купеӧй.
Броткӧм, видчӧм да нёль стӧкан сьӧд чай юӧм мысти Аркадий Фролович юаліс:
— Кыдзи мамаыд?
— Пӧрысьмис.
Некыдз оз вермы справитчыны папа кулӧм бӧрын.
Но ӧні мама ухаживайтӧ дядя Иван бӧрся, и сылы кокньыдджык.
Аркадий Фролович кыскыштіс тшынсӧ да, тшыныслысь быдса кымӧр лэдзӧм мысти, коді вӧлі сэтшӧм сук, мый Маша и ӧні шензис, кыдзи шензьывліс тайӧ фокус вылас челядьдырйиыс, таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ:
— Тешкодь, мортлы колӧ век тӧдны, мый сійӧ колана...
Но, а тэ?
Маша думыштчис.
— Ме, Аркадий Фролович, шудтӧм и шуда ӧттшӧтш.
Аркадий Фролович лэдзис тшын кымӧр.
— Гӧгӧрвоа.
Этайӧ детинкаясыд тэнад — збыль забавнӧй йӧз.
Но Митя Агаповыд ӧмӧй, коді сюри меным сэки Сталинград бердсьыд, бара воши?
Первойысь Маша водзӧ веськыда сувтӧдісны тайӧ юалӧмсӧ.
Госпитальын эсійӧ бӧръя аддзысьлӧм бӧрас некод некор эз юав сылысь: кӧні нӧ Митя?
А Маша и кӧсйис эськӧ юавны кодлыськӧ, кӧні сійӧ, но коді сылы висьталас?
— Аркадий Фролович, — крӧшкияссӧ пуртӧн ӧтлаӧ чукӧртігмоз да найӧс видзӧдалігтыр шуис Маша, — ме ог тӧд, кӧні Митя, и некор ог кут тӧдны.
Аркадий Фролович, менам эм жӧник — Сергей Бочаров.
Аркадий Фролович зумыштчис, каллянсьыс пӧимыс чукӧрӧн уси блюд вылас.
— Гм...
Но мыйла нӧ Сергей Бочаров тэнад жӧник?
— Ті асьныд шуинныд, — вочавидзис Маша, ачыс видзӧдаліс скатерть вывсьыс крӧшкияссӧ: — мортлы колӧ тӧдны, мый сійӧ кодлыкӧ колана.
Аркадий Фролович бара пестіс каллянсӧ да чӧв олігтыр дыр куритіс.
Сійӧ кисьтіс аслыс витӧд стӧкан, чукыртчыліс, сы вӧсна мый чайыс кӧдзалӧма.
— Ог споруйт.
Ог сюйсьы, — ютӧм стӧкансӧ вештігмоз шуис сійӧ.
Но вермас лоны, мый сьӧлӧмыд бунтуйтчас, и сэки став тайӧ теорияясыд лэбзясны чӧртъяс дорӧ.
Маша довкйӧдлыштіс юрсӧ да вочавидзис шога да чорыда:
— Оз, сэтшӧмтор мекӧд оз вермы лоны.
Сійӧ жӧ рытас Аркадий Фролович муніс.
Водзджыксӧ сійӧ некор эз прӧщайтчывлы Машакӧд татшӧм нежнӧя.
Вештыштіс Машалысь юрсисӧ плеш вывсьыс, неловкӧя малыштіс кӧсичасӧ да некымынысь чуткыштіс банбокъяссӧ уснас.
— Зэв жаль, тэ кӧ мыйкӧ дзугин.
Аркадий Фролович муніс, а Маша, пызан вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, дыр бӧрдіс, ачыс эз тӧд мыйысь.
И век жӧ сійӧ вӧлі шуда.
Тайӧ вӧлі шуд.
Некутшӧм мӧд кывйӧн оз позь определитны олӧмлысь тайӧ тырбурсӧ да тӧдчанлунсӧ ощущайтӧм, кодӧс Маша дугдывтӧг новлӧдліс сьӧлӧмас.
Сійӧ эз вермы шуны ассьыс уджсӧ сьӧкыдӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі ыджыд долыдлунӧн.
Сійӧ мучитчис аслас ӧшыбкаяс вӧсна, но сы вӧсна, мый став ӧшыбкаясыслысь помкаяссӧ аддзыліс ас пытшсьыс, кыпыдлуныс эз эновтлы сійӧс.
Тшӧкыда мунліс кималасӧн да тшӧкыда вӧчавліс ӧшыбкаяс, тырвыйӧ эз вӧв уверен нинӧмын да быдторйын сомневайтчис, век жӧ Маша чувствуйтіс кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын да смеллун.
Борисовлы, коді вӧлі мудзӧма нэмӧвӧйся тӧждысьӧмӧн сы йылысь, кыдзи эськӧ кутны ассьыс достоинствосӧ, Машалӧн тайӧ пытшкӧсса независимостьыс кажитчис оскорбительнӧй дерзостьӧн.
Дерзостьнас вӧлі сійӧ, мый Маша эз кор сылысь сӧветъяс, кӧть сійӧ и убедитчӧма, кутшӧм Маша неопытнӧй да кужтӧм, и сійӧ, мый синъясыс Машалӧн пыр югъялісны кыпыда, кор Борисов и эз аддзы помкасӧ тайӧ нимкодь кыпыдлуныслысь.
Борисов эз гӧгӧрво: сійӧ думайтіс Маша йылысь унджык кӧсйӧм дорсьыс, но эз радейт сійӧс, кыдзи эз радейтлы ставсӧ, мый вӧлі сылы гӧгӧрвотӧм.
Маша зілис ньӧти не думайтны Борисов йылысь.
Пионерскӧй сбор бӧрын мӧд луннас, кор Маша локтіс урок вылӧ, классын вӧлі сійӧ аслыссикас чӧв-лӧньыс, кодын вӧлі кутшӧмкӧ тайна.
Маша дыр видлаліс журналсӧ, ачыс зілис тӧдмавны тайнасӧ.
Маша лэптіс синъяссӧ да веськыда ас весьтсьыс стенсьыс аддзис Сергей Бочаровлысь портретсӧ.
Фотографияыс вӧлі омӧль да эз петкӧдлы чужӧмыслысь прӧстлунсӧ да естественностьсӧ, кодъясӧс Маша бура тӧдліс Сергейлысь.
Но век жӧ тайӧ вӧлі Сергей Бочаров.
Сійӧ пырис классӧ да овмӧдчис сэтчӧ век кежлӧ.
Быдпӧрйӧ, синъяссӧ лэптывлігӧн, Маша кутас паныдасьлыны сыкӧд видзӧдласнас.
«Вернӧй друг, здравствуй!» — думыштіс Маша, а классын чӧв-лӧньыс взорвитчис шумӧн да гамӧн.
Самӧй шум да гам ӧддзигас классӧ пырис директор.
Класс пырысь-пыр лӧнис.
Детинкаяс дасьӧсь вӧліны босьтны ас выланыс любӧй наказание асланыс буйствоысь, но велӧдысьсӧ подведитны некод на пиысь эз кӧсйы.
Директор пуксис тыртӧм парта сайӧ.
Быттьӧкӧ команда серти, медбур велӧдчысьясыс нюжӧдісны кияснысӧ, зілисны вочавидзны.
Найӧ тӧдісны, мый быд велӧдысьлы кажитчӧ юавны директор дырйи бур велӧдчысьӧс, и асьныс тэрмасисны отсавны Мария Кирилловналы.
Но Мария Кирилловна эз кут юасьны.
Сійӧ восьтіс небӧг да лыддис челядьлы Илья Муромец йылысь былина.
Машалӧн вӧлі бура продумайтӧм план, колӧ вӧлі вӧчны уроксӧ, быттьӧ нотаяс серти.
Но вермис-ӧ сійӧ водзвыв тӧдны, кутшӧм вежсьӧмъяс пыртасны тайӧ планас сылӧн беспокойнӧй квайтӧд классаяс?
Сійӧ здуксяньыс, кор Володя Горчаков дзик порог дорсяньыс мӧдӧдчис Витя парта дінӧ да, сумканас Лёня Шибановлы пельпомас швачнитӧм бӧрын, тшӧктіс сылы вуджны ас местаӧ, классын Витя кутіс чувствуйтны асьсӧ гажаа да спокойнӧя.
Нинӧм эз падмӧд сэсся сылысь изобретательнӧй вежӧрсӧ.
Сы бӧрын, кор Маша лыддис богатырскӧй застава дінын Илья Муромецлӧн подвиг йылысь, именнӧ сійӧ висьталіс мӧвп, кодӧс став классыс примитіс кыпыда ошкӧмӧн.
— Гижны кӧ эськӧ былина сы йылысь, кыдзи Сергей Бочаров ӧтнас тышкасис немечьяслӧн кык ротакӧд, сэки эськӧ ставныс тӧдлісны, мый Сергей Бочаров и эм медся настоящӧй богатырыс, сӧмын абу важся роч, а сӧветскӧй.
Унаторйӧн сійӧ дзик Илья Муромец кодь.
Кыдзи Илья Муромец, крестьянскӧй пи Владимировка сиктысь, но сӧветскӧй богатыр.
Петя Сапронов дзикӧдз шай-паймуніс.
Петя эз вермы прӧститны аслыс, мый эз сійӧ первой вӧч тайӧ открытиесӧ.
Сылӧн кыз вомдоръясыс кутісны вӧрны, но сійӧ удитіс думыштны сӧмын кык строчка:
Класс бара кутіс шумитны.
Петя Сапронов вермас сочиняйтны любӧй кывбуръяс, но сійӧ кӧ босьтчис Сергей Бочаров йылысь былина бердӧ — тайӧ касайтчӧ вӧлі ставлы.
Быдӧн кӧсйис пуктыны ассьыс пай творчествоӧ.
Весиг рам Лёня Шибанов мыкталігтырйи шуис:
— А, медсясӧ, гиж, мый Сергей Бочаров эз эновт бедаӧ ассьыс другсӧ.
Найӧ помысь помӧдз обсудитісны богатырлысь характерсӧ да подвигсӧ, а ӧттшӧтш и былиннӧй стильлысь аслыспӧлӧслунъяссӧ.
Ӧні Петя Сапроновлы нинӧм эз сулав гижны былинатӧ.
Но век жӧ Маша эз тӧд, мый думайтӧ сы урок йылысь директор.
И медым эз пансьы сёрниыс, Маша кӧсйис тӧдлытӧг прӧйдитны сы кабинет дорті, но директор аддзис сійӧс восьса ӧдзӧсӧдыс:
— Пыралӧй ноко, кытчӧ ті пышъянныд?
«Неужели сійӧ кутас видны менӧ сыысь, мый челядь шумитісны урок дырйи?» — думыштіс Маша.
Директорлӧн вӧлі сюсь, наблюдательнӧй син.
— Мыйсюрӧӧ ті велалӧмныд нин, муса Мария Кирилловна.
Со и ставыс, мый сійӧ шуис Машалы.
Маша котӧрӧн петіс школа дворӧ да югыдысла кунис синъяссӧ.
Уси лым.
Маша петіс ворота сайӧ, и тані кутшӧмкӧ здук кежлӧ муыс, енэжыс, лымйыс, проводъяслӧн пушыд сыръясыс, трамвай да картуз кӧзырёк моз ӧшйӧм лымъя орчча керкалӧн вевтыс — ставыс кутіс бергавны сы синъяс водзын.
Сійӧ нёровтчис решетка бердӧ, медым не усьны, кокъясыс друг лигышмуніны.
«Оз вермы лоны!
Ме вӧтася!» — думыштіс Маша.
Решетка дорын сулаліс Митя Агапов.
Помасис медбӧръя урок.
Быттьӧкӧ прибойлӧн шумыс, школаысь кылісны гӧлӧс шыяс.
Регыд мысти тэрыб еджыд лэбачьяс моз двор весьтын кутісны вомӧнасявны лым мачьяс.
Пырысь-пыр шор моз ызӧбтас ворота сайӧ челядь чукӧр.
Слабмӧмысла Машалӧн пыр на тіралісны кокъясыс.
Мый тайӧ?
Выль шог али шудлун нем виччысьтӧг суис сійӧс?
— Маша, мунам, — шуис Митя, тэрмасиг нуӧдны Машаӧс, пока школьникъяс эз помавны лым мачӧн шыбласьӧмсӧ.
Трамвай прӧйдитігкості найӧ сувтісны туйвежӧ.
Митя тэрыба матыстіс Машалысь кисӧ вом дінас.
Найӧ воисны Пушкин памятник дорӧ да пуксисны татчӧ.
Кыптіс тӧв, некымын здукӧн ёсьтіс тола йывъяссӧ.
Чуткасьысь лым бусыс кымӧрӧн кыпӧдчис му весьтӧ, тӧлыс вӧтліс сійӧс туй кузя, проводъяс вылысь да пуяс вылысь кутісны киссьыны пушыд сыръясыс, улӧдз лэччис пемыд енэжыс.
Заводитчис турӧб.
Аслас ки пыдӧснас Митя шонтіс Машалысь кынмӧм кисӧ.
Машалӧн разьсьӧма пальто воротникыс, лым чиръясыс усяліны сылы восьса сьылі вылас да сыліны.
— Маша!
Ме мыжа тэ водзын.
Прӧстит менӧ, — шуис Митя.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи кипыдӧсас дрӧгнитіс да слабмис Машалӧн киыс, кутіс висьтавны пӧся.
Сылӧн пӧсьлуныс чуймӧдіс Машаӧс.
Сійӧ век вӧлі сдержаннӧй, весиг коскодь, чӧв олысь.
— Маша!
Ме ог лысьт, ог кӧсйы нинӧмӧн упрекнитны тэнӧ.
Вунӧдін тэ менӧ али эн, думайтан-ӧ тэ ме йылысь — ставыс веськодь.
Ме вои тэ дінӧ, медым висьтавны ӧтитор: прӧстит менӧ сыысь, мый вӧлі сэки, госпитальын.
Прӧстит!
Прӧститін?
Маша чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
— Тэныд сьӧкыд мекӧд сёрнитнытӧ, Маша?
Тэ отвыкнитін меысь? — жальпырысь юаліс Митя.
Эз, сійӧ эз та вӧсна чӧв ов.
Ӧні тӧдіс сійӧ, мый сэтшӧмыс каитчӧмлӧн шоглуныс.
Прав Аркадий Фролович.
Маша, Маша, кутшӧм ӧбиднӧя тэ дзугин ассьыд олӧмтӧ!
Мыйла, мый вӧсна вермис тайӧ лоны?
Мый ӧні вӧчны?
— А ме пыралі институтӧ, — сэккості висьтавліс Митя, ачыс зілис рӧмыдас видзӧдны сылысь чужӧмсӧ. — Миян йӧз некод нин абу.
Ставныс выльяс.
Пукалі лекция вылын.
Война бӧрын... да, сэки нин...
А ӧні ӧд ме, Маша, бара фронт вылӧ...
Маша бара нинӧм эз вочавидз, сӧмын улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Тэнад мунӧм бӧрын ме дыр куйлі госпитальын.
Сэсся назначитісны менӧ резервнӧй частьӧ, век тайӧ лыйӧм ты вӧснаыс.
Ӧні мӧдӧдӧны фронт вылӧ...
Маша, но висьтав меным кӧть ӧти кыв! — гажаӧн кажитчыны зілигтыр корис Митя.
Буракӧ, сійӧ нинӧм йылысь на эз дӧгадывайтчы.
Маша казяліс: сійӧ эз дӧгадывайтчы.
Муса Митя!
Муса, радейтана!
Сійӧ чайтӧ: найӧс торйӧдӧ сӧмын сійӧ, мый вӧлі госпитальын.
Сійӧ, буракӧ, некыдз оз гӧгӧрво, мыйла Маша татшӧм сьӧкыда да шога чӧв олӧ.
— Тэ тӧдан, Маша, — бара заводитіс висьтавны сійӧ, — во чӧж ме гижалі тэныд письмӧяс.
Ме гижалі да косявлі.
Сэтшӧма вида ӧні ачымӧс!
Мыйла ме тайӧс вӧчи?
Маша, олӧмыд — сьӧкыдтор.
Оз ков сійӧс сьӧктӧдны.
Вай решитам ставсӧ серьёзнӧя да прӧстӧя.
Ме радейта тэнӧ.
Водзсӧ тэ менӧ тожӧ радейтлін...
Да, со мый ме ещӧ эг висьтав тэныд, Маша...
Вежон нин ме ола тані, Мӧскуаын, и быд рыт волывлі тэнад керка дінӧ, ӧтчыд кайлі весиг пос вылӧдзыс.
Ӧтчыд ме аддзылі — тэ вӧлі мунан школаӧ.
А тӧрыт ме аддзылі тэнӧ ещӧ ӧтчыд.
Тэ сулалін школа кильчӧ вылын чышъянтӧм, лымйыс уси тэнад юрси вылӧ.
Сэсся тэ мунін, ме виччыси тэнӧ сёр рытӧдз.
Тыдалӧ, тэ петӧмыд мӧд ӧдзӧсӧд.
Талун медбӧръя лун — меным колӧ мунны, и ме решитчи.
Кутшӧм ме рад, мый решитчи!
Машенька, условитчам тэкӧд нэм кежлӧ: ог кутӧй сэсся ворсны самолюбиеӧн.
Ставыс серьёзнӧй и прӧстӧй...
Мыйла тэ чӧв олан?
— Мый ми вӧчим, Митя! — вочавидзис Маша. — Мый ми вӧчим тэкӧд?
Митя эз гӧгӧрво да чуймӧмӧн видзӧдіс Маша вылӧ.
Кутшӧмкӧ шоглун виччысьӧм повзьӧдіс Митяӧс.
Сійӧ лэдзис Машалысь кисӧ, перйис зепсьыс папирос пачка да заводитліс ӧзтыны истӧг.
Маша чеччис, медым сайӧдны Митяӧс тӧвсьыс.
Митя ӧзтіс папироссӧ да тшӧтш чеччис.
— Висьтав меным ставсӧ веськыда, — шуис сійӧ полігтыр, но сэк жӧ надейтчис, мый нинӧм абу лоӧма.
— Митя, ставыс вывті сёр... — Машалӧн вомдорыс муртса вӧрис кӧдзыдысла. — Ме кӧ мыжа...
— Мый? — торкис Митя.
Сійӧ бара босьтіс киас Машалысь кынмӧм кисӧ, кодысь сійӧ воштӧма кепысьсӧ.
И сэтшӧм шогӧн да нежностьӧн тыри Митялӧн сьӧлӧмыс, мый сійӧ эз вермы шуны нинӧм тӧлкаджыкӧс да сӧмын долис: — Ме мыжа...
Ме ӧтнам...
— Ме кыв сеті, — муртса кывмӧн шуис Маша. — Миянлы колӧ янсӧдчыны.
— Мый сэтшӧмсӧ тэ шуалан, Маша? — юаліс Митя шӧйӧвошӧмӧн. — Тэ, буракӧ, шутитін.
Но тадзи ӧмӧй шутитлӧны?
Ми кыкнанным тӧдам ӧшыбкаяслысь донсӧ.
Кыкысь ӧшибитчыны оз позь.
Маша сулаліс синъяссӧ лэптывтӧг да пыр яснӧйджыка, ёна повзьӧмӧн гӧгӧрвоис, мый оз нин позь вежны лоӧмторсӧ.
— Висьтав меным, Маша!
— Митя, ме сійӧс тӧда важӧн.
Сійӧ важӧн радейтӧ менӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ сэки муніс эз фронт вылӧ...
Страшнӧ вӧлі лэдзны сійӧс фронт вылӧ шудтӧмӧн.
Ме чувствуйті, вочавидза кӧ — да, тайӧ отсалас сылы сэні.
Гӧгӧрво, тэкӧд ӧд вӧлі помалӧма...
Тӧдлытӧг сійӧ ачыс кутіс ковны меным.
Ме велалі сылӧн письмӧяс дінӧ, медся сьӧкыд минутъясас ме тӧді: эм друг.
«Ло сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм сійӧ», — шулывлі ме аслым.
А неважӧн ме получиті письмӧ.
Сергей гижӧ: «Тэ отсалан меным воюйтны.
Митя!
Висьтав ачыд, мый вӧчны?
Кыдзи гижны?
«Сергей, ме ог нин виччысь тэнӧ, сы вӧсна мый Митя воис бӧр.
А кывйыс, кодӧс ме сетлі тэныд, — нинӧм сулавтӧм мелочь.
Тайӧс гижны?
Менӧ дзикӧдз мучитас яндзим, ме ог ло шуда, Митя.
Мун!
Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин...
Митя нинӧм эз шу.
— Решит.
Кыдз тэ шуан, сідз лоӧ.
— Тадзи гижны оз позь, — зумыша вочавидзис Митя. — Ме муна.
Вот ме и мынтыси.
Но мый нӧ, прӧщай.
Сійӧ бур морт, тэнад Сергейыд?
— Бур...
Митя!
— Мый?
— Прӧщай!
Митя бергӧдчис да тэрыба муніс трамвайлань, пыр ӧдйӧджык восьлаліс.
Маша аддзис матыстчысь фиолетовӧй битор.
Сійӧ сулаліс да виччысис.
Со медбӧрын сійӧ аддзӧ «А» шыпас.
Трамвай матыстчис остановка дінӧ.
Ӧні коли терпитны ӧти здук, кор трамвай мунас.
Но дзик тайӧ медбӧръя здукас мыйкӧ, мый вӧлі вынаджык Машаысь, сылӧн вежӧрысь да воляысь, быттьӧкӧ тойыштіс сійӧс, и сійӧ котӧртіс.
Трамвай вӧлі ылын нин, кор сійӧ воис остановка дінас.
Матігӧгӧрын ни ӧти морт абу.
Косьмӧм коръяс моз кышакыліс рельсъяс бердын лым.
36 ГЛАВА
Воисны школьнӧй каникулъяс.
Мӧскуаын олӧм тӧлысьяссӧ казьтылігӧн Усков убедитчис сыын, мый вӧчис этшаджык, мыйта вермис да кӧсйыліс.
Збыль, институтас сійӧ важӧн нин лои медся колана мортӧн, сылӧн общественнӧй активностьыс эз кӧдзав, а, мӧдарӧ, содіс.
Но аслас академическӧй делӧясӧн Усков эз вӧв дӧвӧлен.
Древньӧй литература юкӧнын сійӧ пока эз вӧч ни ӧти принципиальнӧ важнӧй восьтӧм.
Усков эз вӧч открытиесӧ сы вӧсна, мый сылӧн олӧмас эз ло равновесие.
Кыдзи восьса саридзӧ тӧлӧн нуӧм пыж то качлӧ гы вылӧ, то усьлӧ увлань — тадзи оліс Усков.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Усков вӧлі влюбитчӧма.
Сійӧ вӧлі влюбитчӧма сэтшӧм откровеннӧя, мудериттӧг да наивнӧя, ньӧти эз куж дзебны ассьыс шогсӧ да радлунсӧ, мый регыд ставыс кутісны тӧдны тайӧ любовь йывсьыс.
Кутіс тӧдны пӧрысь няня, коді, ӧчкисӧ ныр йылас лэдзӧмӧн, лунтыр кыис раздевалкаын чулки.
Кутісны тӧдны велӧдысьяс жырйын, кутіс тӧдны и директор.
— Босьталім ми таво томйӧзтӧ, — шуис директор, — ноксьыны накӧд лоӧ ёнакодь.
— Да, пола, мый ми вӧчим ӧшыбка, — видзчысьӧмӧн вочавидзис Борисов, ачыс тӧдвылас кутіс Мария Кирилловнаӧс.
«Видзӧдлам, эг-ӧ збыльысь ми ӧшыбка вӧчӧй», — думыштіс сійӧ да мӧдӧдчис Усков дорӧ.
Ещӧ ылысянь на сійӧ кыліс велӧдысь гӧлӧслысь юргӧмсӧ.
Восьтыштіс ӧдзӧссӧ - гӧлӧсыс эз чин.
Юрий Петрович сулаліс эз пызан дінын и эз жыр шӧрас.
Сійӧ сӧвсем эз сулав, а шавкъяліс класс пасьтала.
Сійӧ кватитіс кодлыськӧ учебниксӧ да скӧралігтыр кучкис сійӧн партаас.
Кӧкъямысӧд классаяс эз шензьыны.
Найӧ ошкӧмпырысь шызисны, сы вӧсна мый эз вермыны не признайтны, мый Эраст, коді ылӧдлӧма беднӧй Лизаӧс, — развратитчӧм аристократиялӧн типичнӧй представитель.
Директор кывзыштіс да петіс.
— Уф! — шуис сійӧ. — Мыйта пӧсьлуныс да мича сёрниыс, а вот Нина Сергеевнакӧд некыдзи оз вермыны сёрнитчыны.
Бедаыс вӧлі сыын, мый кутшӧмкӧ кадсянь именнӧ Нина Сергеевнакӧд сёрнитігӧн Усковлӧн бырлі мича сёрниыс.
Сійӧ долис, мыйкӧ некытчӧ лӧсявтӧмӧс либӧ босьтчыліс помысь помӧдз висьтавлыны древньӧй литератураысь кутшӧмкӧ раздел.
Сійӧ колльӧдліс Нина Сергеевнаӧс переулокъясті Никитскӧй воротаясӧдз, гусьӧник видзӧдлывліс кӧдзыдсьыс гӧрдӧдӧм сылӧн дженьыдик ныр вылӧ да ичӧтик пель весьтас сьӧд юрси прать вылас, висьтавліс сы йылысь, мый эмӧсь Иван Грозный йылысь историческӧй песняяслӧн сэтшӧмтӧ вариантъяс.
Ӧтчыд Нина Сергеевна сувтіс да пӧшти синвасорӧн горӧдіс:
— Лӧг петӧ тіян древньӧй литература вылӧ! — Сійӧ зымнитіс кокнас да шуис: — Энӧ лысьтӧй сэсся менӧ колльӧдны!
Мӧд лунас сійӧ бӧр вайис сылы став небӧгъяссӧ.
Тайӧ вӧлі збыльысь ыджыд шог, олӧмыс воштіс смыслсӧ.
Юрий весьшӧрӧ виччысис каникулъяс.
Каникулъяс сӧмын содтісны шоглунсӧ.
Сійӧ некыдз эз сяммы суны Нина Сергеевнаӧс школаас.
Быттьӧкӧ сійӧ пышъяліс Юрийысь.
Усковлӧн уджыс XVI нэмса роч повесть йылысь дзикӧдз сибдіс места вылас.
Шог, бритчытӧм, зумыш, мучитчӧм, Юрий медбӧрын локтіс Маша ордӧ.
Сійӧ пуксис кожанӧй важ креслӧӧ, коді вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый пидзӧсъясыс сылӧн лоины пӧшти ныр весьтас, портфельсӧ пуктіс кокъяс дінас, заводитліс куритчыны да думсьыс цитируйтіс Блоклысь сійӧ цитатасӧ, коді став тайӧ лунъяс чӧжыс бергаліс сы юрын, быттьӧкӧ лёк туналысь аккомпанемент:
Усков долис тайӧ фразасӧ ас кежсьыс быдногӧн и медбӧрын кутіс аддзыны сыысь кутшӧмкӧ мрачнӧй утешение.
Но ӧні сійӧ эз лысьт декламируйтны Блоктӧ.
Кӧть кутшӧма Усков эз вӧв ылалӧма ассьыс переживаниеяссӧ видзӧдалӧмӧн, сійӧ эз вермы не казявны, кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧмаӧсь Машакӧд.
Юрий яндысьӧмпырысь думыштіс, мый важӧн нин эз аддзыв Машаӧс, оз тӧд, кыдзи сійӧ олӧ, оз тӧд, лӧсьыд али абу сылы свет вылас; регыдджык вермас лоны, мый абу лӧсьыд, а ӧд именнӧ сійӧ, Юрий, коркӧ шуис Машалы: «Помнит, мый тэнад эм ёрт».
«Но мый нӧ сэтшӧмыс сыкӧд? — тревогаӧн думайтіс Юрий, зілис гӧгӧрвоны сійӧторсӧ, мый вӧлі Машаын да чуймӧдіс сійӧс. — Пӧжалуй, омӧльтчӧма, но абу нин сэтшӧм ёна.
Неуна кельыд, но и тайӧ абу сійӧ».
Выльторйыс, мый Усков аддзис Машаысь — видзӧдласас, нюмас, кор сералісны сӧмын вомдоръясыс, а синъясыс вӧліны серьёзнӧйӧсь, и весиг позаас, весиг вӧрасас — вӧлі ыджыд, зумыш, сосредоточеннӧй спокойствие.
Тайӧ и повзьӧдіс Юрийӧс.
Юрийлы дум вылас усины неважӧнся институтскӧй воясыс, лекцияяс, семинаръяс, философия кузя кружок и быд делӧ бердӧ Машалӧн сійӧ напористӧй, пӧсь личнӧй босьтчӧмыс, кор сэтшӧм естественнӧя, прӧстӧя да лышкыда тыдовтчис сылӧн лолыс.
Ӧні тайӧ тешкодь спокойствие саяс, быттьӧкӧ маскировочнӧй штора сайын, душаыс сылӧн вӧлі тыдавтӧм да гӧгӧрвоны позьтӧм.
Сы вӧсна мый олӧмысь быд случай век кыпӧдліс Юрий воображениеын литературнӧй ассоциацияяс, то и ӧні сійӧ чуймӧмӧн шуис:
— Мый лои тэкӧд, Маша?
Тэ Лиза Калитина кодь, кор сійӧ решитіс мунны манастырӧ.
— Манастырӧ?
Да, и сійӧ кадыслы тайӧ вӧлі вывті прӧстӧй туй, — думыштӧм мысти шуис сійӧ.
Юрий шай-паймуніс.
— Тэ век на помнитан Ми...
Ми...
Сійӧ кӧсйис юавны Машалысь, оз-ӧ Митя Агаповсӧ радейтӧмыс ӧнӧдз мучит сійӧс, но, первой слог вылас джӧмдӧм мысти, шуис мыйкӧ дзик лӧсявтӧмӧс:
— Тэ век на помнитан Ми...
Ми... сійӧ воскресниксӧ, кор ми станцияын ректім саксаул?
— Мый сэтшӧмыс? — горӧдіс Маша.
Зэв ыджыд кожанӧй креслӧ ручка вылӧ пуксьӧм бӧрын, кытчӧ вӧлі вӧйӧма Усков, нюмъялігтыр Маша шуис:
— Юрочка, эн мудерит.
Висьтась лучше: объяснитчин тэ Нинаыдкӧд али век на эн?
Муртса на вӧлі шуӧма тайӧ магическӧй нимсӧ, Усковлӧн сьӧлӧмас бара кутіс бушуйтны вулкан, и, асьсӧ Пушкинлӧн, Блоклӧн да Маяковскийлӧн кывбуръясӧн торкалігтыр, сійӧ серпасаліс картина сэтшӧм ыджыд любовлысь, мый ачыс чуймис да шогӧ уси.
Нина Сергеевнаӧн небӧгъяссӧ бӧр вайӧмыс вӧлі помӧн.
— Сійӧ бӧр вайис тэныд небӧгъястӧ? — юаліс Маша.
— Да, вайис! — зумыша висьталіс Усков.
— И шуис, мый лӧгыс петӧ древньӧй литература вылад?
— Да, шуис.
Но тэ, дерт, гӧгӧрвоан, мый делӧыс абу...
— И эз тшӧкты сэсся тэныд сійӧс колльӧдны?
— Да, эз.
— Юрочка, поздравляйта!
Сійӧ тэӧ влюбитчӧма.
— Выльысь висьтав?! — креслӧсьыс чеччыштігмоз горӧдіс Усков.
— Сійӧ влюбитчӧма тэӧ.
Колӧ збыльысь лоны настоящӧй чудовищеӧн, медым аслыд не гӧгӧрвоны.
Юрий лэптіс портфельсӧ, сюйис киняулас да воськовтіс прихожӧйӧ.
— Меным дум вылӧ уси ӧти делӧ... — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс сійӧ.
Ӧти кинас пальтосӧ лёкногӧн пасьталігмоз сійӧ юаліс: — Тэ уверен?
— Да.
— Тэ висьталан аслад опыт серти?
Кажитчӧ, сійӧ весьшӧрӧ юаліс та йылысь.
— Мун, Юрий, мун.
Висьтав сылы ставсӧ веськыда.
Юрий котӧрӧн петіс.
Маша коли ӧтнас.
«Неужели тэ збыльысь ӧтнад став свет вылас?»
Но абу.
Сылӧн вӧлі школа.
Маша радейтіс школасьыс ставсӧ.
Шумӧн да югыдӧн тырӧм, стенъясас ӧшлӧм картинаяса да великӧй йӧзлӧн портретъяса коридоръяс, ассьыс классӧ, кӧні вӧліны гажа, смел да сылы муса детинкаяс, велӧдысьяслысь жырсӧ, кӧні Маша аддзысьліс эз сӧмын Борисовкӧд.
Пӧжалуй, Маша сыкӧд аддзысьліс медся шоча.
Кадысь кадӧ Маша кывзыліс Борисовлысь распоряжениеяссӧ, и ни ӧтик, весиг медся тӧлкаыс на пиысь, нинӧм эз вӧрзьӧдлы Маша сьӧлӧмысь — сэтшӧма нин вӧлі велалӧма Евгений Борисович кышны быд ловъя делӧ казённостьӧн да гажтӧмлунӧн.
Сійӧторйыс, мыйӧн олісны велӧдысьяс, существуйтіс Борисовысь бокын.
Урокъяс бӧрын велӧдысьяс жырйӧ тӧв нырӧн пыравлывліс Нина Сергеевна.
Тетрадьяссӧ да небӧгъяссӧ пызан вылӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ, скӧралігтыр либӧ сералігтыр да радлігтыр, заводитліс гораа висьтавлыны луннас лоӧмторъяс йылысь.
И Маша гӧгӧрволіс — Нина Сергеевналӧн овлывлӧны сэтшӧмсяма жӧ лоӧмторъяс, кутшӧмӧсь и Маша классын.
Сэні сідзи жӧ споруйтӧны, дружитӧны, быдмӧны.
Машалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдліс да привлекайтіс Нина Сергеевналӧн веськыд сёрниыс, кыдзи сійӧ висьтавлӧ сьӧкыдлунъяс йывсьыс, сомнениеяс да корсьысьӧмъяс йывсьыс.
Маша радейтліс велӧдысьяслысь жырсӧ сы вӧсна, мый тані некод эз ошйысьлыв победаясӧн, тані велалӧмаӧсь частӧджык сёрнитны сы йылысь, мый абу на шедӧдӧма.
Маша вочасӧн заводитіс гӧгӧрвоны, мый мӧда-мӧдлы доверяйтӧм да ас дінӧ зэв ыджыд требовательностьлысь тон велӧдысьяс коллективын сетӧ директор.
Фёдор Иванович частӧ вӧлі бокын, сійӧ ёнджыкасӧ кывзіс сёрнитӧм дорысь.
Но кор заводитчыліс спор да споруйтысьясыс эз вермыны ас костаныс сёрнитчыны, кор, шуам, Юрий Усков, Нина Сергеевна вылӧ наступайтігӧн, гӧлӧс чиртӧдзыс убеждайтіс сійӧс сыын, мый второй «Б»-ын «образцовӧй» дисциплинаыс пӧдтӧ челядьлысь индивидуальностьсӧ, бӧръя кывйыс век кольлі директор сайын.
Фёдор Иванович вӧлі тӧлка — сійӧ вермис аддзыны мортыслысь основнӧйсӧ.
«Кымын ёнджыка одарённӧйӧсь велӧдысьяс, сымын бурджык школалы», — тадзи донъявліс велӧдысьясӧс директор.
Маша помнитіс, мый сійӧ коркӧ шуис сылӧн урӧк бӧрын: литература воспитывайтӧ сьӧлӧмкылӧмъяс.
Тӧдмаліс-ӧ сійӧ Машалысь способностьсӧ кужны сетны детинкаяслы ассьыс волнениесӧ, кодӧс сыын кыпӧдліс искусствоыс?
— Но ӧти уроквывса удачаыд, — шуис директор, — вермас лоны и случайнӧйӧн, должен лоны удачаясыслӧн система.
Тыдалӧ, былинаяс йылысь Машалысь уроксӧ сійӧ век жӧ лыддис удачаӧн.
Тайӧ нин бур.
Маша видзӧдіс йӧзыслысь, кывзіс и велӧдчис, велӧдчис.
Олӧма нин математичка Анастасия Дмитриевна первойсӧ кажитчис Машалы быдлунъяӧн.
Но квайтӧд классаяс медся бура занимайтчисны именнӧ математикаӧн.
Маша локтіс Анастасия Дмитриевна урок вылӧ.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кутшӧм секрет тӧдӧ Анастасия Дмитриевна.
Кор велӧдысь заводитіс объясняйтны выльтор, детинкаяс синъясысь Маша аддзис сійӧ вниманиесӧ, кутшӧмӧс аслас урокъяс вылын аддзывліс сӧмын медбур лунъясас.
Анастасия Дмитриевналысь уроксӧ кывзігӧн Маша казяліс велӧдысьлысь сэтшӧмтор, кутшӧмӧс эз куж аддзыны водзджык: мӧвплысь дисциплина, вежӧрлысь логичность, ыджыд да быдсямапӧлӧс тӧдӧмлунъяс.
Тайӧ косіник, прӧстӧй велӧдысьыс вӧлі зэв образованнӧй мортӧн.
Со мыйӧн кутсис сылӧн авторитетыс классын!
Маша казяліс: классын омӧль дисциплина вылӧ частӧджык норасисны ньӧжмыд да нелюбопытнӧй вежӧра велӧдысьяс, найӧ, кодъяс олісны тӧдӧмлунъяслӧн запасӧн, кодъясӧс тӧдмалӧмаӧсь коркӧ важӧн да кодъясысь асьныс нин дӧзмӧмаӧсь.
Квайтӧд классын ботаникаысь велӧдіс пӧрысь, дзор велӧдысь Людмила Васильевна.
Ӧтчыд Маша локтіс сы ордӧ урок вылӧ, думайтіс эз сы мында велӧдчыны, мыйта видзӧдыштны аслас класс бӧрся.
Но Людмила Васильевналысь сійӧ велаліс ёна коланаджыкторъяс вылӧ математичка Анастасия Дмитриевналысь дорысь.
Именнӧ ботаника урок вылын сійӧ лои свидетельӧн чувствояс да идеяяс воспитайтӧмлӧн.
Людмила Васильевна висьталіс квайтӧд классаяслы мусин плодородие йылысь.
Роч учёнӧйяслӧн — Костычевлӧн, Докучаевлӧн, Мичуринлӧн — тышыс вӧлӧма фантастичнӧйджык, смелджык да интереснӧйджык вымысел дорысь.
Кор перемена дырйи рам Лёня Шибанов доверчивӧя юаліс класснӧй руководительницалысь: «Мария Кирилловна, абу-ӧ бурджык лоны меным докучаевецӧн?
Кута садитавны вӧръяс»
Ёртъяс-велӧдысьяс костас Машалы овсис бура.
Эз, эз, сійӧ эз вермы норасьны ӧткалун вылӧ!
...Юрий муніс.
Маша пуксис лыддьысьны.
Сыкӧд вӧлі Горькӧй.
Зарниӧн тиснитӧм мичаник, кельыдлӧз томъяс, кодъясӧс коркӧ козьнавліс батьыс на, сулалісны книжнӧй полка вылын, и найӧс аддзӧмыс ыштӧдіс да радуйтіс Машаӧс.
Сійӧ восьтіс «Челядьдыр».
Унасяма олӧм кутіс кывтны сы водзті сук да пемыд шорӧн.
И бара Маша испытайтіс ас вылас ыджыд искусстволысь беспокоитысь да зэв прекраснӧй вынсӧ, Маша ставнас вӧлі сійӧ власьт улын.
Тайӧ небӧгыс паськӧдіс сьӧлӧмсӧ, тыртіс сійӧс чуймӧмӧн, морт вӧсна благороднӧй гордостьӧн да скӧрлунӧн важ олӧмлӧн «свинцовӧй мерзостьяслы» паныд.
Цыганок, кодлӧн вӧлі лышкыд, талантливӧй сьӧлӧм да кодӧс личкӧмаӧсь муас сьӧд крестӧн да «вежӧртӧм племялӧн» лёклунӧн...
Мый содтыны тайӧ лист бокъяс дінас, кодъясӧс Маша лыддяс аски челядьлы?
Машалы син водзас воисны Витя Шмелевлӧн шог чуймӧмӧн чукыртӧм векни синкымъясыс, Горчаковлӧн топыда чабыртӧм кулакыс, сійӧ кыліс класслысь чӧв-лӧньсӧ, код вӧсна морӧсас сылӧн век быдмыліс вына, смел чувство.
Сійӧ выль ног лыддис Горькӧйӧс.
Маша вежӧрын ӧні Алёша Пешковкӧд орччӧн вӧліны сылӧн квайтӧд классаясыс.
Маша чорыда да стрӧга тӧдіс, мыйӧ сійӧ должен велӧдны ассьыс детинкаяссӧ: Алёша Пешковкӧд, молодогвардеечьяскӧд, Зоякӧд, уна миллион том йӧзкӧд, войтыркӧд ӧтлаын — фашизмлы паныд тыш вылӧ!
Водзын локтысь лунъяслӧн, трудовӧй лунъяслӧн, ӧта-мӧд бӧрся кузя нюжӧдчӧм урокъяслӧн цепь, ӧти на пиысь — Алёша Пешков йылысь аския урок.
37 ГЛАВА
Коли уна лун сэтысянь, кор лои Усковлӧн Нина Сергеевнакӧд объяснитчӧм.
Ӧтчыд — тайӧ вӧлі школьнӧй лун помасигӧн — Маша аддзис найӧс кыкнаннысӧ коридорса ӧшинь дорысь.
Нина Сергеевна чуньнас гижтіс стеклӧ вылӧ кутшӧмкӧ причудливӧй чукыль-мукыль, сылӧн ичӧтик пельыс сотчис.
Усков чукӧстіс Машаӧс да висьталіс сылы сразу ставсӧ.
Ӧти-кӧ, мый Маша вӧлі и кольӧ сылӧн да Ниналӧн медбур ёртӧн.
Мӧд-кӧ, мый Нина медся прелестнӧй ныв мирас.
Коймӧд-кӧ, талун рытнас свадьба.
И, нёльӧд-кӧ, сійӧ спорас, кодысь вермас лыбны ыджыд видчӧм, Нина ньӧти абу прав.
Нина Сергеевна бергӧдіс ӧшинь дорысь скӧр, мичаник чужӧмсӧ.
— Талун оз ло некутшӧм кӧлысь.
Мама пӧжаліс пирӧг да ньӧбис портвейн, но тайӧ оз имеит значение.
— Думышт, Маша, — ёна ӧбидитчӧмӧн шуис Юрий: — ме сӧмын казьтышті, мый бур эськӧ пригласитны Евгений Борисовичӧс.
Ме артала, мый менам кӧ сыкӧд уна общӧй интересъяс...
— Некутшӧм Борисовъяс, либӧ свадьба оз ло!
Буретш тайӧ кадас коридорын тыдовтчис Борисов.
Сійӧ нуис бумагаяс тыра папка, сійӧс гырддзанас бокас топӧдӧмӧн, и, кыдзи век, сылӧн вӧлі тӧждысяна, стрӧг чужӧм.
Борисов кутіс юрсӧ вывті веськыда, медым казявны тайӧ йӧзсӧ, кодъяс сувтӧмаӧсь коридорса ӧшинь дорӧ.
Сійӧ и прӧйдитіс эськӧ на дінті, некодӧс казявтӧг, но кутшӧмкӧ соображениеяс друг сувтӧдісны сійӧс.
— Приветствуйта тіянӧс! — шыасис сійӧ Усков дінӧ.
Усковкӧд сёрнитысьяссӧ сійӧ эз приветствуйт.
Налы сетсис позянлун почтительнӧя копыртчывны аслыныс.
Но найӧ асланыс тӧдтӧмлун вӧснаыс эз пӧльзуйтчыны тайӧ позянлуннас.
— Юрий Петрович, ті меным и коланныд, — шуис Борисов радпырысь.
Нывъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Найӧ эз и чайтлыны, мый Борисовлӧн эм запасын татшӧм муса нюмъёвтӧм.
— Юрий Петрович, казьтыла: аски тіян доклад.
Дженьыдик обзорнӧй лекция война воясся литература йылысь.
Миян велӧдысьяс этша лыддьысьӧны.
(Выразительнӧя видзӧдліс нывъяс вылӧ.)
— Радпырысь, Евгений Борисович! — дасьпырысь горӧдыштіс Усков и (кутшӧм сьӧкыд кутсьыны нюмъёвтӧм водзад!) дась нин вӧлі висьтавны талунъя кӧлысь йывсьыс, но Нина Сергеевна пуктіс чуньсӧ вом дінас.
Тайӧ прӧстӧй жестыс пырысь-пыр жӧ подействуйтіс.
Усков, быттьӧкӧ сы вылысӧ кисьтісны ушат ва, пыр жӧ кӧдзаліс.
— Радпырысь, — яндысьыштӧмӧн мӧдысь шуис сійӧ.
Борисов неуна падъялыштіс, вылісянь чӧвтліс видзӧдлассӧ Машалӧн ньӧв моз веськыда поткӧдӧм юрси вылӧ да видзчысьӧмӧн шуис:
— Мария Кирилловна, аски вола тіян урок вылӧ.
Мый тіян наметитӧма план сертиыд?
— Ногакыв.
— Аски лоа тіян урок вылын.
Кутӧй тӧд вылад.
Мыйлакӧ друг сылы юрас воӧма предупреждайтны.
— — Окота эськӧ тӧдны, — юаліс Нина Сергеевна, кор Борисов муніс, — мый вӧсна сійӧ татшӧма тӧждысьӧ?.. - А!
Буракӧ, начальствоӧс роноысь аски виччысьӧ.
Но миянлытӧ таысь ни пӧсь, ни кӧдзыд.
Юрий, тэ тыдалӧ, вунӧдін, мыйта ещӧ миян делӧыс?
Сійӧ командуйтіс Юрий вылын сэтшӧм жӧ спокойнӧя, кыдзи аслас мӧдӧд классаяс вылын.
Видліс эськӧ Юрий не кывзысьны!
Но сійӧ эз и думайт видлыны.
— Маша, рытӧдз!
Маша, тэнӧ виччысьӧ сюрприз.
Кутшӧм сюрприз найӧ вермисны лӧсьӧдны?
Тайӧ Машалы колӧ тӧждысьны — вайны том гозъялы подарок.
Маша дыр жугӧдліс юрсӧ, мый эськӧ налы козьнавны.
Сійӧ восьталіс став шкапъяслысь ӧдзӧсъяссӧ да буфетлӧн вылыс джадж вывсьыс, кӧні воясӧн босьтлытӧг сулалысь дозмук вевттьысьӧма буслӧн руд слӧйӧн, аддзис стариннӧй блюд.
Вот тайӧс и нуас Ниналы козин вылӧ.
Сійӧ окотапырысь нуаліс эськӧ Ниналӧн Никитскӧй воротаяс дорса жырйӧ ассьыс буфетсӧ ставнас.
Мед сылӧн жырйыс лоӧ тыртӧм да вӧля.
Маша ветлӧдлӧ жырйӧдыс да кывзӧ, кыдзи сы сьӧлӧмын вӧсни гӧлӧса кӧлӧкӧльчик моз тиньгӧ шог.
Но талун сійӧ должен гажӧдчыны, и, честнӧй кыв, сійӧ кутас гажӧдчыны, мый вермас!
Сійӧ ещӧ и йӧктыштас Нина кӧлысь вылас!
Сизим час рытын сійӧ петіс гортсьыс.
Нина, еджыд платтьӧа, куш кияса да сьыліа, каблукъяснас гораа котшкӧдігтыр, петіс встретитны Машаӧс.
Сійӧ уськӧдчис Машалы паныд, быттьӧ шума ичӧтик бушков.
— Маша, тэ миян дзик ӧтка гӧстя!
И ещӧ ӧти морт...
Тайӧ и вӧлӧма сюрпризыс.
Диван бӧр вылӧ нёровтчӧмӧн, сэтшӧм морт моз, коді решитӧма бура шойччыны, диван вылын пукаліс Валентин Антонович.
Кӧть мед кӧні эз вӧв Валентин Антонович — лекцияяс вылын-ӧ, либӧ декан кабинетын, либӧ тані, Никитскӧй воротаясдорса дзескыд жырйын, кӧні сунисысь кыӧм скатертьӧн вевттьӧма пельӧсын сулалысь гӧгрӧс пызан да порог дорас куйліс джодж дӧра, — быдлаын профессор вӧлі ӧткодь.
Сійӧ вӧлі прӧстӧй, сёрнитны кужысь, изящнӧй и эз зіль видзӧдавны обстановкасӧ ни, сыысь нин ёнджыка, подделывайтчыны обстановка дінас.
Сійӧ медся лӧсьыд выражениеясӧн сёрнитіс Нина мамкӧд, коді, картупель весалӧм вӧснаыс сьӧдӧдӧм кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн, почтительнӧя кывзіс профессорлысь.
— Ме ӧні спокойнӧй аслам велӧдчысь вӧсна, — шуис Валентин Антонович. — Тіян чудо-ныв.
Юрий вочавидзис шуда видзӧдласӧн, а Нина кутіс эскӧдны профессорӧс, мый сылӧн верӧсыс сӧмын вунӧдчӧмӧн эновтіс ассьыс уджсӧ и мый ӧні сійӧ помалас сійӧс медся матыса кадӧ.
Та вӧсна Нина вермас поручитчыны.
Муртса на вӧлі кисьталӧма румкаясӧ, кыліс салют.
Кӧть салютъяс вӧвліны быд рыт, мукӧддырйиыс кыкысь, куимысь ӧні ставныс чайтісны, мый тайӧ шуд водзын, мый первой румкасӧ юӧма торжественнӧя лыйсьӧм дырйи, кор енэжыс ӧшинь сайын югдыліс биясӧн.
— Ме предлагайта тост на вӧсна, кодъяс воюйтӧны! — шуис Юрий. — Ме эг воюйт сӧмын сы вӧсна, мый...
— Ми ставным воюйтім, — серьёзнӧя шуис Валентин Антонович.
Сійӧ пукаліс Машакӧд орччӧн.
— Менам муса землячка, ті пыр шаньманныд.
Кор ме кута празднуйтны тіян кӧлысь вылын?
Сійӧ шутитіс да сераліс, а Юрий ышмис да предлагайтіс пыр выль и выль тостъяс, и Ниналӧн мамыс полігтырйи думыштіс: эз-ӧ нин пьянникӧс бӧрйы аслыс верӧс вылас сылӧн нылыс?
— Мед олас...
Ура! — горӧдіс Юрий, коді кӧсйис висьтавны мыйкӧ зэв возвышеннӧйӧс, но кывъясыс да случай дінас лӧсялана цитатаясыс исковтісны сылӧн паметьысь, сійӧ сідзи эз и помав ассьыс здравицасӧ.
— Мед талун быдӧн висьталас медшӧр йылысь.
Висьталӧй тіян челядь йылысь, — Машалы стӧкан сетігмоз шуис Валентин Антонович.
— Кыдзи на йылысь висьтавны?.. - Маша думыштчис. - Найӧ серьёзнӧйӧсь.
Зэв серьёзнӧйӧсь.
Ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Накӧд колӧ лоны веськыдӧн, мӧд ног найӧ ӧтдортасны тэнӧ, и сэк нинӧм он вӧч.
Ог.
Ог куж висьтавнысӧ.
— Ті ставсӧ нин и висьталінныд.
Ӧні юӧй чай да кывзӧй.
Валентин Антонович воӧма фронт вывсянь.
Сійӧ ветлӧдлӧма частьысь частьӧ да лыддьӧма литература кузя лекцияяс.
Валентин Антонович вӧлӧма Псков дінын да Новгород дінын, Ленинградскӧй фронт вылын и быдлаысь аддзылӧма ӧтитор: героизм лоӧма бытовӧй явлениеӧн.
— Кутшӧм долыд вӧлі меным лыддьыны налы, геройяслы, «Слово» йылысь статьяӧс, кодӧс ме радейта аслам став небӧгъяс дорысь ёнджыка!
Тайӧ менам медся дона детище.
— Ті помалінныд «Слово» йылысь удж? — гӧгӧрвоис Маша.
Валентин Антонович ӧдйӧ чеччис пызан сайсьыс да кык воськолӧн лои порог дорын, кӧні ӧдзӧсӧ тувъялӧм кӧрт тувъяс вылас, кодъяс вежисны кӧлуй ӧшлан, ӧшалісны пальто.
Корсис ассьыс пасьсӧ, перйис зепсьыс кык небӧг.
— «Слово о полку Игореве» да менам статья.
Абу зэв ыджыд статья, овлӧны ыджыдджык небӧгъяс.
Валентин Антонович бурсяма иронияӧн видзӧдліс Усков вылӧ.
Усков яндысьӧмпырысь кызӧктыштіс: именнӧ татшӧм солиднӧй XVI нэмся роч повестьяс йылысь книжкасӧ сылы колӧ вӧлі гижны.
— Менам велӧдчысьяслы, — шуис Валентин Антонович да мыччис ӧти книжкасӧ Юрийлы, мӧдсӧ — Машалы.
Нина видзӧдліс Юрий пельпом вывті.
...Ярославналӧн гӧлӧс кылӧ...
— Нывбабаяслӧн нэмӧвӧйся верность, — шуис профессор.
— Пасибӧ тіянлы, Валентин Антонович, — шуис Маша.
Ӧшиньяс сайын гулыда юрӧбтіс орудиеяслӧн гым.
Бара салют.
Кор Маша да Валентин Антонович петісны ывлаӧ, енэжыс югдыліс медбӧръя ыпнитлӧмсьыс да кусі.
Лои пемыд.
— Мый сины тіянлы прӧщайтчигӧн, Мария Кирилловна? — юаліс Валентин Антонович, пемыдас зілис аддзыны Машалысь синъяссӧ.
— Вын, — вочавидзис Маша.
Сійӧ эз тӧд, мый сылӧн лов вылас, эз решитчы юавны.
— Лоӧй вынаӧн! — шуис сійӧ.
Маша воис гортас, лэдзис шторысӧ да биасис.
Сійӧ пуксис сійӧ важ кучик креслӧас, кӧні коркӧ, тупыльӧ йӧжгыльтчӧмӧн, кывзыліс батьыслысь Аркадий Фроловичкӧд сёрнияссӧ.
Сюркняліс ас улас коксӧ, пыкис кулакнас щӧкасӧ да лыддис Валентин Антоновичлысь статьясӧ.
Тайӧ вӧлі тӧлка да волнуйтысь статья.
Кыдзи ключ, коді восьтӧ ӧдзӧссӧ керкаӧ, сідзи сійӧ восьтіс выльсӧ небӧгысь, коді сылы тӧдса челядьдырсянь.
Но эз, Маша водзсӧ эз тодлы тайӧ небӧгсӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ лыддис сэтысь кывъяс: «Ло дӧлглы вернӧйӧн».
Ло дӧлглы, Маша, вернӧйӧн!
Гӧгӧрво, мыйын тэнад дӧлгыд.
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
— Коді? — юаліс Маша.
Таркӧдчӧма суседка.
— Письмӧ!
Прихожӧйса рӧмыдас Маша видлаліс ас вӧчӧм куимсэрӧг.
«Полевӧй почта» штампа тӧдса куимсэрӧг.
Кымын татшӧмыс Машалӧн письменнӧй пызан йӧрас!
— Серёжа, тэ бара казьтыштӧмыд менӧ.
Тэ век воан отсӧг вылӧ...
Маша бӧр пырис жырас, разис куимсэрӧгӧн кусыньтӧм листоксӧ.
— Мый татшӧмыс? — зэв ёна повзьӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ. — Ме йӧйма...
Кывзӧй, отсалӧй меным кодкӧ!
Сійӧ лэптіс синъяссӧ да шкап рӧмпӧштансьыс аддзис ассьыс бумага кодь еджыд чужӧмсӧ.
— Сідзи и эм! — тіралан кинас юрсисӧ лӧсьӧдігмоз шуис Маша. — Ме висьми...
Ме сӧра, а ме ӧтнам.
Сійӧ поліс видзӧдлыны письмӧ вылас.
Сэні нинӧм абу, сылы кажитчис.
— Пырысь-пыр лыддя ещӧ ӧтчыд.
Эз, нинӧм эз ло.
Найӧ сорлалӧмаӧсь.
Со кор ковмис Машалы чукӧртны ассьыс став вынъяссӧ, медым выль пӧв лыддьыны письмӧсӧ:
«Строгова ёрт!
Сӧмын тіянлысь адрестӧ удайтчис аддзыны лейтенант Агаповлӧн записнӧй книжкаысь.
Ог тӧд, коді ті.
Тӧда, мый абу гӧтыр и абу гӧтырпу.
Неважӧн та йылысь вӧлі сёрни.
Агапов шуис, мый сылӧн некод абу.
Пӧжалуй, тайӧ бурджык.
Гижа ме тіянлы сы вӧсна, мый кодлыкӧ сэні, гортас, колӧ казьтывны боечлысь паметьсӧ.
Казьтыштӧй ті.
Февраль 4-ӧд лунлы паныда войнас менӧ назначитісны разведкаӧ.
Агапов добровольнӧ вӧзйысис отсӧг вылӧ.
Ми сутки вӧлім вражескӧй тылын.
Делӧыс вӧлі ӧпаснӧй.
Миянӧс казялісны, кор ми локтам вӧлі бӧр.
Лыбис тревога.
Агапов ранитчис меысь водзджык.
Менам вӧліны важнӧй сведениеяс, колӧ вӧлі вайны командованиелы.
Ме уси канаваӧ да чӧла куйлі.
Ме аддзылі: немецкӧй патрульяс кватитісны Агаповӧс.
Ранитчи и ме: кустъясас лыйлісны.
Ме нинӧмӧн эг вермы отсавны сылы.
Муса М. Строгова, ог тӧд весиг тіянлысь нимтӧ.
Агапов вӧлі честнӧй ёртӧн.
Некор ог вунӧд сійӧс.
Гижа туй вывсянь: эвакуируйтӧны госпитальӧ.
Бурдӧдасны - бӧр воа стройӧ, отомстита!»
38 ГЛАВА
Маша югдытӧдзыс пукаліс креслӧын.
Вӧлі кӧдзыд, но сійӧ эз чеччыв босьтны чышъянсӧ.
Сійӧ пуктіс юрсӧ валик вылас да чӧла пукаліс.
Воас-ӧ коркӧ асылыс?
Мый асывсьыс!
Но кор штора пыр писькӧдчис югыд, Маша ас тӧдлытӧгыс вештыштіс шторасӧ да аддзис лымъя шондіа лун.
Тротуар вылын сулаліс детинка.
Кузь гача да рыжӧй воротника, абу туша сертиыс, векни пальтоа, сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс Маша ӧшинь улын да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧтиладорӧ.
Регыд переулокысь, кытчӧ сійӧ видзӧдіс, котӧрӧн петіс мӧд детинка.
Найӧ ӧвтчыштісны сумкананыс здоровайтчӧм пыдди да кыкнанныс котӧртісны.
Тайӧ вӧліны Витя Шмелев да Володя Горчаков.
Зэв ёна тэрмасьӧмӧн Маша кутіс лӧсьӧдчыны школаӧ.
Ставыс гылаліс сы киысь, портфельсьыс небӧгъясыс киссисны.
Сійӧ лажыньтчӧмӧн чукӧртіс найӧс да друг юаліс ассьыс: «Мый ме висьтала налы талун?»
Сылӧн став детинкаясыс, ставныс ӧтитӧг, быттьӧ сувтісны сы водзӧ, налӧн гажа да серьёзнӧй олӧмыс.
Кыдзи висьтавны налы, мый сійӧ думайтіс тайӧ войнас?
Валентин Антоновичлӧн книжкаыс куйліс пызан вылын.
Маша босьтіс сійӧс да листалыштіс.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый и ӧні Маша корсис вочакыв аслас думъяс вылӧ, сійӧ лыддис: «Братья и дружина!
Бурджык виӧмаӧн лоны пленӧ босьтӧм дорысь».
Бӧрдӧмсӧ пӧдтигтырйи, небӧгсӧ портфеляс дзебӧм мысти Маша тэрыба муніс школаӧ.
Коридоръясын зильгис звонок.
Детинкаяс скачӧн котӧртісны классъясӧ.
Велӧдысьяс жырйӧ пыравтӧг Маша пырис урок вылӧ.
Звонокыс зильгис на, квайтӧд классаяс лыддисны асьнысӧ правӧн равзыны да таркӧдчыны.
Но друг Дима Звягинцев, коді лӧсьӧдаліс ас водзас пызан вылас тетрадьяс да небӧгъяс, лэптіс синъяссӧ да аддзис велӧдысьлысь чужӧмсӧ.
— Эй, ті, ланьтӧй! — горӧдіс сійӧ, ачыс мыйыськӧ чуймӧма пӧшти повзьытӧдз.
Сійӧ дзебис грамматикасӧ пызанас да виччысис, мый шуас Мария Кирилловна.
Класс ланьтіс.
— Тайӧ небӧгсӧ гижӧма кӧкъямыссё во сайын, — шуис Маша.
— Кӧкъямыссё во сайын!
Оз вермы лоны!
Но, сідзкӧ, сійӧс он вермы гӧгӧрвоны.
— Ме тіянлы лыддьышта неуна.
Со, например, кыдзи висьталӧ Святослав ӧти повтӧм князь йылысь.
Абу гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
Петя Сапроновлӧн кыз вомдорыс кутіс вӧрны, нюм югдӧдіс сылысь мисьтӧм чужӧмсӧ.
— Мария Кирилловна, Игорь йылысь тадзсӧ шуис Святославыс?
— Эз.
Кывзӧй, мый лои Игоркӧд.
Воссис ӧдзӧс.
Пырис Борисов да роноса инспектор.
Весьшӧрӧ инспектор локтіс талун Маша урок вылӧ.
Но, абу-ӧ веськодь?
Борисов веськӧдчис класс помлань, партаяс костӧд тури моз тувччалиг, инспектор муніс сы бӧрся.
Челядь топӧдчыштісны, гӧсьтъяссӧ кыдзкӧ иналіг.
Да вунӧдісны на йылысь.
— Лыддьӧй, Мария Кирилловна, лыддьӧй!
Лёня Шибанов полігтыр нюжӧдіс кисӧ:
— Мария Кирилловна!
Сійӧ победитас?
— Чӧвлы тэ!
Юасьӧ!
— Аддзан, кутшӧм сійӧ! — Володя Горчаков торжествуйтӧмӧн бергӧдчыліс Лёня Шибановлань, но пыр жӧ шӧйӧвошӧмӧн да мыжапырысь лапнитіс синсӧ.
— Э-эх! — ньӧжйӧник шуис кодкӧ.
Маша муртса кывмӧн лыддис Ярославналысь бӧрдӧдчӧмсӧ.
И со:
Классыс ставнас ышловзис кокньыда ышлолыштӧмӧн.
Володя Горчаков эз вермы кутсьынысӧ — кучкис кулакнас Витя Шмелевлы кык лӧпатка костас:
— Мый ме тэныд шулі?
— Ладнӧ!
Ме ачым тӧді.
— Мария Кирилловна, Вот жаль, мый налӧн эз вӧвны салютъясыд!
— А меным кажитчис буй-тур Всеволодыс! — горӧдіс Володя Горчаков.
Буй-тур Всеволодыс кажитчӧма ставныслы.
— Игорыс тшӧтш вӧлӧма смел да повтӧм, — вочавидзис Витя Шмелев. — Ӧбиднӧ, мыйла сійӧ веськалӧма пленас?
Челядьлы окота вӧлі нимкодясьны князь Игорь вылӧ, коді нинӧмысь абу повлӧма, весиг пемыдӧн тупкӧм шонді абу повзьӧдӧма сійӧс.
Эх, оз ков, оз ков вӧлі сылы сюрӧдчыны пленас!
— Ме эськӧ нинӧмысь эг сюрӧдчы!
Нинӧмысь! — ньӧжйӧник да чорыда шуис Лёня Шибанов.
Ставныс бергӧдчылісны сылань.
Сійӧ вӧлі жебиник да рам.
— Кор ті лыддинныд, Мария Кирилловна, мый князь Игорь пуксис зарни седлӧысь раб седлӧӧ, сэки ме думышті: мед нин сійӧ лучше кулі!
Мария Кирилловна ньӧжйӧник, быттьӧкӧ вӧтӧн, матыстчис Лёня Шибанов парта дінӧ.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Лёня вылӧ.
Лёня яндысис.
— Бур век жӧ, мый князь Игорь пышйис.
— Сідзкӧ, збыль: бурджык виӧмаӧн лоны пленӧ сюрӧм дорысь? — юаліс Мария Кирилловна.
— Да! — вочавидзис сылы дружнӧй хор.
Некод эз сомневайтчы.
Маша кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна мудзӧма.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз жуялӧма, кокъясыс эз кутны сійӧс.
— Вот и ставыс, ребята, — шуис сійӧ.
Урок помасис.
Коли ещӧ ӧти сьӧкыд делӧ.
Быдпӧрйӧ, кор лэптывліс синъяссӧ Бочаров портрет вылӧ, Машалы дум вылас усьлі тайӧ делӧыс.
Сылӧн урокыс сэсся эз вӧв.
Веськыда классяньыс сійӧ муніс гортас.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис, быттьӧ сійӧс, мый должен вӧлі вӧчны, колӧ вӧчны ӧдйӧджык.
— Мария Кирилловна!
Ыджыда да тэрыба восьлалігтыр сійӧс вӧтӧдіс Борисов.
Сійӧ сувтӧдіс Машаӧс ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧ вунӧдіс ассьыс став бур воспитаниесӧ да сэтшӧм ёна кватитіс Машаӧс пельпомӧдыс, мый мӧдыс тӧдлытӧг горӧдіс: «Ой!»
Тыдалӧ, Борисов зэв ёна кутсис, медым не видны Машаӧс да не зымӧдны кокъяснас.
— Мый тайӧ значитӧ? — пинь пырыс сӧдзӧдіс Борисов. — Висьталӧй, мый тайӧ значитӧ? — чирзіс сійӧ.
Сылӧн ичӧтик юрыс вӧлі змей юр кодь, кодлы окота чушкыны. — Ме ӧмӧй эг предупреждайтлы тіянӧс, мый талун локта урок вылӧ?
Ме ӧмӧй эг юав, мый тіян наметитӧма план серти?
Ме висьталі сылы, мый тіян грамматическӧй урок.
Мый жӧ ми суим?
Кутшӧм положениеын ме?
Ме, школаса учебнӧй уджлӧн веськӧдлысь, ог тӧд, мый вӧчӧны велӧдысьяс!
Сійӧ сэтшӧма шогӧ усьӧма вӧлі, мый Маша, чудачка, решитіс отсавны сылы.
— Энӧ босьтӧй ас выланыд менсьым мыжӧс, Евгений Борисович!
— Лоӧй чӧлӧсь, ог кут дзебны тіянлысь йӧйталӧмъяссӧ.
Борисов дорӧ матыстчис Беловодов.
— Ме должен сёрнитыштны Мария Кирилловнакӧд ӧтнаскӧд.
Борисов, сдержаннӧй, вешйис бокӧ да виччысис Беловодовӧс.
— Висьталӧй, Мария Кирилловна, мыйла ті лыддинныд налы талун «Игорь полк йылысь кыв»?
Маша чӧв оліс.
— Висьталӧй, — небыда настаивайтіс Беловолов.
— Меным зэв жаль, Павел Андреевич, — выныштчӧмӧн шуис Маша, — но ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Мария Кирилловна, ме аддза тіянӧс мӧдысь, и кыкнанысьсӧ ті ӧтказывайтчанныд вочавидзны менам юасьӧмъяс вылӧ.
— Павел Андреевич, ме ог вермы, — мӧдысь шуис Маша.
— Ладнӧ.
Ог кут настаивайтны.
Кора тіянӧс локны талун кык часын педсовет вылӧ.
Локтанныд?
— Да.
Маша улӧдз копыртчис, медым Беловодов эз аддзыв сылысь синваӧн тырӧм синъяссӧ, да муніс.
39 ГЛАВА
Идравтӧм небӧгъяс туплясисны джоджын.
Маша и ӧні эз чукӧрт найӧс.
Пызан вылын куйліс куим пельӧса конвертыс.
Страшнӧ вӧлі аддзыны сійӧс лунъюгыд дырйиыс!
Маша дзебис письмӧсӧ шкапас, томналіс шкапсӧ ключӧн да некымын здук сулалыштіс, дум вылас уськӧдӧмӧн, мыйла тэрмасис гортас.
Зэв ёна тэрмасигтыр, быттьӧ кодкӧ вӧтліс сійӧс, Маша нетшыштіс тетрадьсьыс лист да гижис письмӧ:
«Сергей!
Муса Серёжа!
Оз ков прӧститны менӧ.
Ме тӧда, мый ме мыжа тэ водзын.
Митя водзын ме ещӧ ёнджыка мыжа.
Сійӧ некор оз кут тӧдны ӧні, кыдзи ме кӧсъя искупитны ассьым мыжӧс сы водзын.
Серёжа, тэ волін Мӧскуаӧ, шуда, прославленнӧй, но меным тэ вӧлін важ моз Владимировкаса другӧн.
Кутшӧм лӧсьыд меным вӧлі тэкӧд сійӧ рытас!
Гӧгӧрво менӧ, Сергей.
Ме янсӧдчи Митя Агаповкӧд.
Ме думайті тадзи и вӧлі шудтӧм.
Ме яндыси аслам шудтӧмлунысь и зіли дзебны сійӧс.
Серёжа, менам муса вокӧй, мыйла ме должен вӧйтны тэнӧ шогӧ?
Ме бӧрда.
Ме кӧ эськӧ верми сетны тэ вӧсна олӧмӧс!
Серёжа, тэ должен тӧдны ставсӧ.
Ме эг ылӧдлы сэки тэнӧ.
Лысьті ӧмӧй эськӧ ме висьтавны тэныд неправдалысь ӧти кыв!
Ме шулывлі аслым: «Ог радейт Митяӧс» — и радейті сійӧс век.
Шулывлі: «Тэ не должен думайтны сы йылысь» — и быд здук думайті.
Ӧні, кор Митя абу нин, гӧгӧр сьӧд вой.
Ог тӧд, кыдзи овны.
Прӧстит менӧ.
Колӧ вӧлі чӧв овны да виччысьны тэнӧ да старайтчыны, медым тэ вӧлін шуда.
Но ме ог вермы.
Митялӧн страшнӧй судьбаыс век менам син водзын.
Сійӧ лоас мекӧд нэм чӧж.
Сергей, гӧгӧрво менӧ!
Прӧщай».
Письмӧсӧ выль пӧв лыддьытӧг Маша клеитіс конвертсӧ да петіс ывлаӧ.
Чизыр, кӧдзыд тӧв йиджис вемӧдзыс.
Тӧлыс нӧбӧдіс да гартіс лымсӧ мостовӧй вылын, йизьӧмаӧсь керка ӧшиньяс, Машалӧн юрсиыс гыӧртіс.
Кӧдзыдысла сійӧ тіраліс.
Сійӧ чӧвтіс письмӧсӧ ящикӧ.
Бара мыйкӧ вӧтліс Машаӧс, и кытчӧкӧ колӧ вӧлі тэрмасьны.
Сійӧ воис Пушкин памятник дорӧ.
Ичӧтик лым толаяс куйлісны Пушкинлӧн пельпомъяс да восьса юр вылас.
Сійӧ вӧлі зумыш да спокойнӧй.
Терпитны вермытӧм шог топӧдіс Машалысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ аддзис сійӧ скамьясӧ, кӧні янсӧдчис Митякӧд, да пуксис сэтчӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчис, бергӧдчис тӧвланьыс мышкӧн да пукаліс ӧтнас Пушкинлӧн памятник дорын, быттьӧкӧ воробей, коді кынмӧ нин, а сылӧн выныс абу лэптыны бордъяссӧ да лэбны.
Синлысъясыс Машалӧн здук кежлӧ ӧтлаасьлісны.
Сійӧ унмовсис.
Эз, сійӧ эз узь, сійӧ пыр помнитіс, мый орччӧн Пушкин, тӧлыс чышкис лымсӧ сы пельпом вылысь.
Еджыд паськыд лымчиръяс, быттьӧкӧ лэбачьяс, лэбалӧны свет пасьталаыс.
И вот тётя Поля садйын сьӧктӧм увъяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь вишняяс...
Садйыс дзоридзаліс.
Маша муніс кисӧ нюжӧдӧмӧн; вишняяс лымйӧн моз киськалісны сійӧс лепестокъяснас, Машаӧс колльӧдіс ньӧжйӧник зёльӧдчӧм.
Маша тӧдіс: тані, садъяс, Митя, и корсис сійӧс...
Друг Маша восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ дзикӧдз гегдӧма.
Площадьвывса часі петкӧдліс часӧн-джынйӧн.
Колӧ вӧлі мунны педсовет вылӧ.
«Мыйла ме муна? — думайтіс Маша. — Ме тӧда, мый ті висьталанныд.
Ті висьталанныд, мый ме должен выполняйтны наметитӧм план, и урок вылын кӧ наметитӧма изучитны ногакыв, то ме и должен велӧдны ногакыв.
Колӧ вӧлі топыда игнавны сьӧлӧмтӧ.
Усков да Нина виччысисны Машаӧс школа кильчӧ вылын.
— Машенька, рӧднӧй Маша менам! — горӧдіс Нина. — Висьтав миянлы, мый лои тэкӧд?
— Митя Агапов пӧгибнитӧма, — вочавидзис Маша.
— Тэ ӧмӧй... — Усков эз помав юалӧмсӧ.
Верӧс вылас скӧрысь видзӧдлӧм мысти Нина Сергеевна кутіс Машаӧс да пыртӧдіс сійӧс школаӧ.
Сійӧ босьтіс пельпом вывсьыс кузь сыръя пушыд чышъянсӧ да вевттис сійӧн Машаӧс.
— Коньӧр!
Тэ дзикӧдз вежсьӧмыд чужӧм вывсьыд.
Велӧдысьяс чукӧртчисны директор кабинетӧ.
Маша пуксис пельӧсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чышъянсьыс еджыдджык, кӧть и сотіс сійӧс пытшкӧсса жарыс.
«Челядьыскӧд ӧмӧй менӧ йитӧ сӧмын сійӧ, мый ме должен выполнитны учебнӧй программа?
Ме ӧмӧй эг вай талун налы некутшӧм пӧльза?
Но, оз ков дорйыны асьтӧ.
Ме эг думайт пӧльза йылысь.
Ме сёрниті накӧд сы йылысь, мый йылысь эг вермы чӧв овны».
Борисов чеччис.
Ставныс ланьтісны.
Весиг Борисовлы враждебнӧй морт эз вермы не признайтны, мый сёрнитіс сійӧ внушительнӧя.
Зэв ыджыд уверенность кыліс сылӧн гӧлӧсас.
Сійӧ висьталіс, мый школа должен уджавны перебойястӧг да чёткӧя, и сӧмын сэки сійӧ лоӧ идеальнӧя лӧсьӧдӧм механизм кодь, кӧні быд гайка ас местаас.
И тайӧ вӧлі, дерт, правильнӧ.
Коді эськӧ кутіс возражайтны?
Сійӧ висьталіс, мый учебнӧй программа — закон.
— Да, — велӧдысьяс вылӧ спокойнӧй да властнӧй видзӧдлас чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ, — программаысь кежӧм эм закон нарушитӧм.
Ми ог вермӧй допуститны, медым велӧдысь занимайтчис классын импровизацияясӧн.
Борисов видзӧдліс инспектор вылӧ.
Директор зумыша видзӧдіс ӧти точкаӧ.
Борисов заводитіс разбирайтны велӧдысьяслысь уджсӧ.
Эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый велӧдысьяслӧн уджыс бур именнӧ сы вӧсна, мый сэтшӧм кужӧмӧн веськӧдлӧ уджнас сійӧ, Борисов.
Сэки сылӧн банбокъясыс муртса тӧдчымӧн банйыштісны.
Мыйвынсьыс спокойнӧй тон кутны зілигтыр Борисов юӧртіс собраниелы, кутшӧм тешкодь картина лои сылы аддзывны Мария Кирилловна урок вылысь.
Велӧдысьяс пиысь кодсюрӧ бергӧдчылісны Мария Кирилловналань.
Сӧмын кывкуттӧм кокньыд мывкыдӧн вермис сійӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧс, мый урок вылын ногакыв пыдди разъясняйтісны «Игорь полк йылысь кыв».
— Сюрас-ӧ ещӧ кӧть ӧти велӧдысь, коді сэтшӧма эз артась эськӧ педагогическӧй требованиеясӧн,
Обсуждайтны квайтӧд классын сійӧс, мый программанас индӧма кӧкъямысӧдлы?
Мария Кирилловналӧн вӧліны пытшкӧсса да личнӧй помкаяс, но ни ме, ни сылӧн велӧдчысьясыс абу обязанӧсь найӧс пыдди пуктыны.
Долг эм долг.
Талун ме наблюдайті долг нарушитӧм.
Борисов помаліс ассьыс висьталӧмсӧ да чышкис вомдор весьтын петысь пӧсьсӧ чышъянӧн.
Кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Некод эз бергӧдчыв Мария Кирилловналань.
Кыліс улӧс вештӧм шы.
Тайӧ чеччис Юрий Петрович Усков.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, паськыд ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн.
Привычнӧя ораторскӧй жестӧн шеныштіс вывлань кисӧ.
— Вермӧ-ӧ велӧдысь право вдохновение вылӧ, кодӧс абу индӧма программаын?
Сійӧ вӧчис кост, убедитчис: ставныс видзӧдӧны сы вылӧ.
Ичӧт, букышӧн видзӧдысь директор синъясысь сійӧ казяліс тӧдмавны кӧсйӧм.
— Водзті ме думайті: оз.
Ӧні шуа: да.
Оз нин сэтшӧм тшӧкыда, Борисов ёрт, миян дорӧ волывлы вдохновение.
Энӧ юасьӧй, мыйын сылӧн помкаыс.
Сійӧ оз имеит значениесӧ.
Энӧ велӧдӧй миянӧс долгсӧ выполняйтны веськодьпырысь.
Тадзи долгтӧ выполняйтӧмыд дзик нуль.
Но висьталӧй велӧдысьлы аттьӧ, сійӧ кӧ, джуджыд идеяӧн зэв ёна волнуйтчӧмла, внушитас сійӧс челядьлы...
Ті мыйысь мыжаланныд Строговаӧс, Федор Иванович? — юасис Усков, кӧть Беловодов шы эз сетлы, кор Евгений Борисович висьталіс ассьыс сообщениесӧ. — Талун сійӧ эз гӧгӧрвоӧд ногакыв?
Сійӧ гӧгӧрвоӧдас сійӧс аски.
Но, вермас лоны, сійӧ оз висьтав аски челядьлы сійӧс, мый висьталіс талун.
Омӧля, тыдалӧ, ті гӧгӧрвоӧмныд Строговаӧс.
Онӧ сяммӧй гӧгӧрвоны.
Ті вунӧдінныдкабалаяс сайсьыс аддзыны да кывны йӧзсӧ.
Грымакылігтыр улӧссӧ вештыштӧм мысти да майшасьӧмысь еджыд Усков пуксис.
- Тэ прав, Юрий! - пӧшти горӧн вашнитіс Нина Сергеевна.
- Ме сыын ӧшибайтчи.
Прав тэ! - шуис сылы Усков.
Сьӧкыд чӧв-лӧньыс, коді лолі Борисов доклад бӧрын, торксис.
Лыбис шум.
Велӧдысьяс сёрнитісны ас костаныс.
Евгений Борисовичлӧн вӧсньыд вомдор вывсьыс эз бырлы нюм.
Сійӧ чукӧртіс ассьыс бумагаяссӧ, сылӧн чуньясыс нервнӧя котралісны.
Ставыс, мый сійӧ висьталіс ӧні, вӧлі дзик правильнӧ.
Коді лысьтас сылы мыйкӧ паныд шуны, тайӧ терпитны позьтӧм дзугысьяссьыс кындзи, тӧрытъя студентъяссьыс кындзи!
Но сэк жӧ сійӧ чувствуйтіс — кыз стена сувтіс сы костын да велӧдысьяс костын.
— Ог тӧд, кор ме первойысь лыдди «Слово о полку Игореве», — думыштчӧмӧн, быттьӧкӧ ас кежас, заводитіс висьтавны Анастасия Дмитриевна. — Важӧн, челядь дырйи...
Помнита, кутшӧм тревога менӧ босьтіс.
Сьӧд кымӧрӧн тупкӧм шонді, войся паськыд степь, половцылӧн табор, Игорӧс пленӧ босьтӧм да ӧбида сыысь, мый Игорь пленын.
Мыйла сійӧ эз кув Рӧдина вӧсна тышкасигас?
Честь олӧмысь донаджык...
Тайӧс ті кӧсйинныд висьтавны челядьлы, Мария Кирилловна?
Маша довкнитіс юрсӧ.
— Эз ӧмӧй челядь гӧгӧрвоны?
— Мыйла нӧ? — чуймис Маша. — Найӧ гӧгӧрвоисны.
— А ті, Евгений Борисович, — юаліс Анастасия Дмитриевна, — уверенӧсь сыын, мый челядьлы кӧкъямысӧд классӧдз оз пӧлагайтчы гӧгӧрвоны тайӧс?
Кӧкъямысӧд классын найӧ лыддясны «Кывтӧ» выль ног — сложнӧйджык да пыдісяньджык.
Нинӧм абу воштӧма.
Мый йылысь ми тані вензям?
— Лирика!
Лирика! — кельыд кузь чуньяснас кӧсичасӧ тапӧдігмоз шуис Борисов. — Ме кывкута школаса учебнӧй удж вӧсна.
Ме требуйта план быть выполнитӧм.
Требуйта!
— Да.
Плантӧг ужавны оз позь...
Тайӧс шуис Людмила Васильевна.
Сійӧ веськыда видзӧдіс завуч вылӧ, и, кажитчис, сылӧн спокойнӧй, сюсь видзӧдласыс кытчӧкӧ вештіс, ӧтдортіс Борисовӧс.
— Миян ыджыд план, Евгений Борисович, быдтыны мортӧс, патриотӧс, борецӧс.
Тайӧ плансӧ выполнитӧм вылӧ ми сетам вынъяснымӧс и сьӧлӧмнымӧс.
Тайӧ могсӧ ӧти тӧдӧмлунъясӧн он вермы венны — колӧ имеитны ловъя душа.
Душатӧг миян делӧын — всё равно мый компастӧг саридзын.
Докажитӧй меным, мый Мария Кирилловналӧн талунъя урокыс вред вайис миян главнӧй планлы, и ме сӧгласитча тіянкӧд: велӧдысь мыжа.
Мыжа, внушитіс кӧ челядьлы некытчӧ туйтӧм, пустӧй, ковтӧм мӧвпъяс.
Но оз-ӧ татшӧм урокъяссӧ, кутшӧм вӧлӧма талун Мария Кирилловналӧн, казьтывны ӧні миян тӧрытъя велӧдчысьяс, кор найӧ мунӧны фашистъяслы паныд бойӧ?
Обсуждайтӧй и менӧ Машенькакӧд ӧтлаын.
Мукӧддырйиыс мунан урок вылӧ висьтавлыны тычинкаяс да пестикъяс йылысь, а урок чӧжыс сёрнитан Мичурин йылысь, да он сӧмын сы йылысь, кутшӧм сортъяс грушаяслысь да яблокъяслысь сійӧ быдтывліс, а кыдзи Иван Владимирович аслас ланьтӧдны позьтӧм характернас нэм чӧжыс воюйтіс чиновникъяслы паныд.
Бӧрыннас аддзан, челядь ыджыд вниманиеӧн кывзӧны и тычинкаяс йылысь.
Сложнӧй миян планным.
Оз век тӧр расписаниеад.
Сійӧ довкнитіс дзор юрнас да ланьтіс.
Некод эз споруйт сійӧ правильнӧйторйыскӧд, мый висьталіс Евгений Борисович, но такӧд тшӧтш некод эз осудит и Мария Кирилловнаӧс.
Мӧдарӧ, сійӧс пӧся дорйисны.
«Дзик некутшӧм логика абу!» — ас кежас возмущайтчис Борисов, ачыс чукраліс да бӧр веськӧдліс ичӧтик бумага лист, кытчӧ гижаліс велӧдысьяслысь выступлениеяссӧ.
— Ми ӧмӧй сӧмын велӧдам челядьӧс? — скӧрпырысь юасис Нина Сергеевна. — Миян олӧмлӧн куим нёльӧд юкӧныс йитчӧма накӧд.
И ставныс — и дзор велӧдысь и выль велӧдысь, коді весиг во на абу уджалӧма школаын — гӧгӧрвоисны тайӧс, мый эз гӧгӧрво Борисов, коді аслас став вӧчӧмторъясас вӧлі вывті логичнӧй, расчётливӧй да ас садя.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый Машаӧс велӧдчысьясыскӧд йитӧ пытшкӧсса йитӧд, и сы вӧсна сійӧ и воӧма челядь дінӧ восьтыны ассьыс шогӧн тырӧм сьӧлӧмсӧ да, челядьсӧ мужество вылӧ велӧдігӧн, накӧд ӧтлаын велӧдчӧма сы вылӧ и ачыс.
— Ог тӧд, мый лои переживайтны Мария Кирилловналы, — висьталіс Беловодов. — Ог допытывайтчы.
Бура тӧда ӧтитор.
Том велӧдысь аслас став потрясённӧй существонас гӧгӧрвоис талун: отечествоӧс радейтӧм смертьысь вынаджык.
Воис велӧдчысьяс дінас да висьталіс та йылысь...
Тіян школаысь ме аддзи сэтшӧмтор, кутшӧмӧс он лыддьы отчётъясысь.
А вот мый, — сэки Беловодов сюся, быттьӧкӧ первойысь, видзӧдліс Евгений Борисович чужӧм вылӧ, — меным дум вылӧ усины Ушинскийлӧн кывъясыс: «Чиновник оз вермы лоны воспитательӧн, сідз жӧ кыдзи воспитатель оз вермы лоны чиновникӧн».
40 ГЛАВА
Пель весьтын тиньгис ном.
Гӧгӧрвотӧм — кытысь номйыс?
Сійӧ тиньгис и тиньгис.
Друг Маша гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу ном, а телефон, и колӧ сӧмын нюжӧдны китӧ, медым диван юрладорын сулалысь телефоннӧй пызан вылысь босьтны трубкасӧ.
Вӧлі вывті сьӧкыд нюжӧдны кисӧ, миллион пуд лэптӧмкӧд ӧткодь.
Маша эз вермы лэптыны весиг синлапъяссӧ.
Сійӧ куйліс куньса синъясӧн.
Телефон ланьтіс, и кутісны усявны бомбаяс.
Бомбаясыс вӧліны сэтшӧм уна да вӧліны чорыд сьӧд мачьяс кодьӧсь.
Найӧ чеччалісны дурмӧмъяс моз, тайӧ скӧр сьӧд мачьяс, и Машалӧн юрыс вӧлі дзикӧдз жугалӧма, сійӧ сэсся эз нин вермы терпитны татшӧм ыджыд дойсӧ.
Друг лои чӧв.
Маша восьтіс синъяссӧ.
Лун.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла лун.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
Маша мучительнӧй выныштчӧмӧн заставитіс асьсӧ чеччыны.
Здук кежлӧ пемдыліс сылӧн синмыс.
Сійӧ кутчысис пызанӧ, но пызаныс друг кутіс мунны.
«Кутшӧм пустякъяс!
Пызанъяс оз ветлӧдлывны», — думыштіс Маша.
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ лои ӧдзӧс дорын.
Кӧдзыд сынӧдыс ыркӧдіс сійӧс.
Маша горша лолаліс.
— Мария Кирилловна, видза оланныд! — чужъялӧмӧн валеги вывсьыс лымсӧ порог дорын пыркӧдігмоз шуис Витя Шмелев.
Володя Горчаков пыркӧдіс лымсӧ кепысьнас.
— Мария Кирилловна, мыйла ті талун эн вӧлӧй школаын? — юаліс Володя.
Синъясыс сылӧн дзирдалісны, и пельясыс чурвидзисны, быттьӧ кык гӧрд лапкор: Володя закаляйтіс асьсӧ да тыдӧдӧ вӧлі пельяссӧ кӧдзыд вылас.
— Кутшӧм школаын? — юаліс Мария Кирилловна и, шатлалігтыр да стенас кутчысьӧмӧн, муніс жырас.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: найӧ эз и тӧдны, мый Мария Кирилловна сэтшӧм шутитысь.
Найӧ виччысьыштісны, кор найӧс корасны жырас, но найӧс эз корны.
Сэки, валегинысӧ порог дорын ещӧ ӧтчыд чышкалӧм бӧрын, медым не кольны туйяс, детинкаяс асьныс пырисны да сувтісны ӧдзӧс дорас.
Мария Кирилловна пукаліс креслӧын, валик вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
— Мария Кирилловна, ми висьталім велӧдысьяс жырйын, мый миян пустӧй урок, а Нина Сергеевна, коді велӧдӧ второклашкаясӧс, тшӧктіс ветлыны тіянӧ да тӧдмавны, мыйла ті эн локтӧй.
Сійӧ юаліс: «Коді тӧдӧ, кӧні ӧлӧ Мария Кирилловна?»
Ми Витькакӧд тӧдам.
Сійӧ тшӧктіс, медым ми котӧртлам.
Мария Кирилловна эз вочавидз.
Яндысьыштӧмӧн челядь чӧв олыштісны да медбӧрын, мыйлакӧ шытӧг восьлавны зілигтыр, матыстчисны креслӧ дінас да видзӧдлісны велӧдысьлы чужӧмас.
Сійӧ узис.
Тайӧ вӧлі тешкодь, весиг неуна страшнӧ.
— Ме тӧді, мый сійӧ висьмӧма, — шуис Володя Горчаков, кӧть и ньӧти эз мӧвпав та йылысь.
Сійӧ видзчысьӧмпырысь чунь помнас инмӧдчыліс Мария Кирилловна киӧ да пыр жӧ дернитіс чуньсӧ — сэтшӧм пӧсьӧн кажитчис сылы киыс.
Челядь ӧні гӧгӧрвоисны, мыйла налы сэтшӧм дыр эз восьтыны.
— Бур, мый ми эг мунӧй, а таркӧдчим помӧдз, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Витя Шмелев. — Мунам ӧдйӧджык школаӧ — висьталам.
Горчаков думайтіс, мый вӧчны.
Витя тӧдіс, мый решайтысь кывйыс век Горчаков сайын, и кывзысьӧмпырысь виччысис.
— Кыдзи нӧ ми мунам? — паныд шуис Горчаков. — Коді миянлы бӧрынсӧ восьтас?
Друг Мария Кирилловна оз садьмы?
Либӧ друг сійӧ садьсӧ воштӧма?
И сэки ковмас бӧрйыны томанас ключ.
А томаныс кӧ фокуса, сэтчӧ нинӧмысь он бӧрйы ключтӧ.
Ковмас жугӧдны ӧдзӧссӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
Горчаков чувствуйтіс, мый кывкутӧмыс сы вылын.
Ставыс зависитӧ сыысь, кутшӧм решение сійӧ примитас.
— Ӧтинымлы ковмас кольччыны, а мӧднымлы котӧртны.
— Ме котӧрта, — окотапырысь сӧгласитчис Витя, — Ме куим минутӧн тӧвзя школаӧдз да пыр жӧ бӧр.
Витя кӧсйис ӧдйӧджык корны кодӧскӧ Мария Кирилловна дінӧ отсӧг вылӧ, но, сыысь кындзи, сійӧ поліс кольччыны татчӧ ӧтнас.
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мыйысь поліс.
— Тӧдан мый, Шмель? — рассудитіс Горчаков. — Тэ должен кольччыны, а ме котӧрта.
Тэнад мамыд удж вылын, сылы ӧткодь, кор тэ воан.
А менам Васька талун гортын войся смена бӧрын.
Тӧдан, кутшӧм сійӧ миян!
Ме мунігмоз пырала гортӧ да висьтала, медым оз виччысьны.
Тэ эн пов, ме регыд!
Витя пуксис прихожӧйын кутшӧмкӧ ларь вылӧ.
Вӧлі чӧв-лӧнь тайӧ тӧдтӧм керкаас.
Витя эз тӧд, кытчӧ петӧны ӧдзӧсъясыс.
Друг сэні кодкӧ дзебсясьӧ?
Сійӧ решитіс бӧр пырны жырас.
Сӧмын ӧні сійӧ аддзис телефон.
«Ак ми йӧйяс!
Позьӧ вӧлі звӧнитны да виччысьны тані кыкнаннымлы».
Мария Кирилловна вӧрзьӧдчывтӧг куйліс паськыд кожанӧй креслӧын.
Витя кыліс, кыдзи ловшыыс шутьлялӧмӧн петӧ Маша морӧсысь.
«Друг сійӧ кулӧ?» — думыштіс Витя.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны тэрыба да тревожнӧя.
Витя беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ эз вермы сэсся нинӧм вӧчтӧг виччысьны да сулавны ӧшӧдӧм киясӧн.
Сійӧ мыйвынсьыс думайтіс, мый эськӧ полезнӧйӧс вӧчны Мария Кирилловналы.
Витя кӧ эськӧ вӧлі нывка, вермас лоны, сійӧ заводитіс эськӧ идравны жырсӧ.
Но Витя весиг эз казяв, мый джоджас туплясьӧны небӧгъяс, либӧ казяліс, да пыдди эз пукты.
Бӧрвылас кыліс кышакылӧм.
Мария Кирилловна кыпӧдчӧма креслӧас да висьтавлӧ мыйкӧ — некытчӧ лӧсявтӧма, гӧгӧрвотӧма да тэрыба.
Чужӧмыс сылӧн сотчис; тешкодя паськӧдӧм синъясыс югъялісны.
Кӧсйытӧгыс Витя вӧчис воськов да сувтіс пызан саяс.
Йирмӧг котӧртіс не сӧмын мыш кузяыс, но весиг юр кузяыс.
Гӧгӧрвоанаыс эз повзьӧдлы Витяӧс.
Сійӧс повзьӧдліс гӧгӧрвотӧмыс.
Сійӧ эз тӧд Мария Кирилловнаӧс.
Сыкӧд мыйкӧ вӧчсис сэтшӧмтор, мыйысь Витялӧн кӧдзавлі сьӧлӧмыс.
Мария Кирилловна пыр сёрнитіс и сёрнитіс, а Витя ньӧжйӧ, воськов бӧрся воськов, бӧрыньтчис ӧдзӧслань.
Ещӧ здук — тӧв ныр моз сійӧ тӧвзяс керкасьыс.
Но тайӧ здук воӧм дорсьыс водзджык сійӧ кыліс Мария Кирилловналӧн некытчӧ йитчытӧм, оръясяна сёрниысь кутшӧмкӧ тӧдса кывъяс.
Ӧдзӧс вугйӧ крепыда кутчысьӧмӧн, быттьӧкӧ асьсӧ кутігтыр, медым оз пышйыссьы, сійӧ кывзіс.
— Глупӧй детинкаяс!
Энӧ сералӧй индейскӧй ногӧн.
Ме тіянлы гӧгӧрвоӧда ногакыв.
И тайӧ ӧти ичӧтик кывсьыс друг югдіс Витялӧн вежӧрыс.
Сійӧ лэдзис кисьыс ӧдзӧс вугсӧ.
Яндзим да каитчӧм, ас вылас скӧралӧм шымыртісны сійӧс сэтшӧм жӧ вынӧн, кыдзи ӧти минут сайын таӧдз шымыртліс тӧдтӧм полӧм.
Сылӧн висьысь велӧдысьыс куйліс креслӧын, и весиг татысянь, став жыр вомӧныс, Витя кыліс, кыдзи сы морӧсын мыйкӧ зэв ёна киргӧ, да аддзис потласьӧм, сотчысь вомдоръяссӧ.
Мария Кирилловна ланьтіс, бара лэдзис юрсӧ валик вылас, а Витя друг лимӧстіс-бӧрддзис, вунӧдіс, мый сійӧ квайтӧд классын велӧдчысь, мый сылы регыд тырӧ дас куим арӧс и мый аслас другыскӧд, Володька Горчаковкӧд, найӧ клянитчисны презирайтны став опасностьяссӧ.
Сійӧ радейтіс Мария Кирилловнаӧс.
Витя ачыс эз тӧд, кыдзи да мыйла йитчӧма Мария Кирилловнакӧд сійӧ, мый сылы бур да долыд лои школаын.
Витя чышкис кулакнас синъяссӧ да, быттьӧ сылы мыйӧнкӧ кучкисны, матыстчис Мария Кирилловна дінӧ.
Аттӧ, кутшӧм сійӧ пӧсь!
Пызан вылас куйліс чышъян.
Витя кватитіс чышъянсӧ да котӧртіс корсьны кухня.
Сійӧ пырысь-пыр аддзис сійӧс.
Эз нин сэтшӧм уна ӧдзӧс вӧв прихожӧяс, нинӧм таинственнӧйыс эз вӧв на сайын.
Витя кӧтӧдіс чышъянсӧ да пуктіс сійӧс Мария Кирилловналы юр вылас.
Мый эськӧ ещӧ вӧчны.
Сійӧ вевттис Мария Кирилловнаӧс пасьӧн.
Тырмис кӧ эськӧ выныс, Витя нуис эськӧ Мария Кирилловнаӧс диван вылӧ, но та вылӧ сылӧн, пӧжалуй, оз тырмы выныс.
Сы вӧсна мый Витялы окота лои дугдывтӧг мыйкӧ вӧчны, сійӧ быд минут вежлаліс Мария Кирилловна юр вылысь чышъянсӧ.
Да, чышъяныс и збыльысь быд минутын косьмыліс.
Медбӧрын звӧнитісны.
Витя котӧртіс восьтыны ӧдзӧс да шӧйӧвошӧмӧн бӧрыньтчис: локтӧмаӧсь абу школаысь, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм нывбаба, сьӧд каракулевӧй шапочкаа да пушистӧй чышъяна, пырис передньӧйӧ, пӧрччис пельпом вывсьыс нопсӧ, гораа лэдзис сійӧс джоджас, разис чышъянсӧ и сӧмын сэки, сералігтыр да велавтӧм пельлы тешкодя окайтігтыр, шуис:
— Тэ кытысь босьтчин, детинка?
— Ме Шмелев.
Квайтӧд «Б»-ысь, — вочавидзис Витя. — А ті кытысь?
— Ме, другӧ, ылысь.
Владимировкаысь.
А кӧні нӧ?.. — Сійӧ видзӧдліс жырйӧ да тэрыб повзьӧм видзӧдлассӧ чӧвтліс Витя вылӧ. — Э-э! — повзьӧмпырысь шуис сійӧ. — Со мый тіян тані вӧчсьӧ!
41 ГЛАВА
Недель мысти Маша садьсяліс.
Сійӧ куйліс куньса синмӧн, кыліс аслас чужӧм вылысь шонді югӧрсӧ.
Зэв ыджыд слаблун дорис юрсӧ пӧдушка бердӧ, но век жӧ Маша воис садяс, и тайӧ вӧлі олӧмлӧн бӧр ловзьӧм.
Маша оліс и весиг кыліс кынӧм сюмалӧм — сылы зэв ёна коліс сёйны.
Чӧскыд дук эльтіс аппетитсӧ.
Тайӧ дукыс вӧлі йитчӧма мыйкӧ рӧднӧй йылысь казьтылӧмъяскӧд.
Оз позь ӧшибитчыны: сӧмын тётя Поля кужис пуны татшӧм чӧскыд дука кофесӧ.
Маша восьтіс синъяссӧ.
Пызан сайын пукаліс тётя Поля да лыддьысис.
Водзсӧ тётя Поля ӧчкисӧ эз новлыв и, кажитчӧ, абу ёна велалӧма сы дінӧ — сійӧ ӧтарӧ лӧсьӧдышталіс сійӧс и медбӧрын дзикӧдз пӧрччис.
Маша видзӧдіс тётя Поля чужӧм вылӧ.
Некымын выль чукыр синъяс дорас да вом дорас, абу этша чукыръясыс...
— Тётя Поля!
— Ок! — Пелагея Федотовна пуктіс небӧгсӧ да бара мыйлакӧ ӧчкиасис.
Эз-ӧ садьыд пет, Маша?
Сійӧ матыстчис вольпась дорӧ, копыртчис, малыштіс Машалысь банбоксӧ.
— Повзьӧдін тэ миянӧс!
Пелагея Федотовна заводитіс ноксьыны да вайис пӧсь кофе.
Маша эз лэдз сійӧс ас дінсьыс.
— Олыштӧй тані.
Пукалӧй тані, орччӧн.
Шондіыс петіс жырсьыс, но тётя Поля кольччис.
Сійӧ пуксьыліс, чеччыліс, идраліс мыйкӧ либӧ, бара Маша весьтӧ копыртчӧмӧн, инмӧдчыліс вомдорнас плешкас.
Да, температураыс збыльысь чинӧма.
— А ме нин полі — ог вермы бурдӧдны.
Кыдзи нин тэ сяммӧмыд крупознӧй воспаление лёгкихсӧ кватитны?
— Тётя Поля, мыйла ті локтінныд?
— Важнӧй делӧ вӧлі.
Иришаӧс коли Иванкӧд, а ачым татчӧ локті.
Ме дыр ог кӧсйы.
Тэ кывзы да чӧв ов.
Мамыдлы нинӧм эг гижлы, надейтчи — ставыс прӧйдитас.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьӧ тэ вӧсна и миянӧс эновтнысӧ жалитӧ.
Регыд мойдыс мойдсьӧ, да оз регыд делӧыс вӧчсьы, — гажтӧма нюмъёвтӧмӧн шуис сійӧ. — Сьӧкыдкодь миянлы овлӧ Иванкӧд.
Лун, мӧд, коймӧд чӧв олӧ.
Водзджыксӧ думайтлі — кык нэм кежлӧ сылы радлунсӧ сетӧмаӧсь, а со и ӧти кежлас эз тырмы.
Но уджалӧ!
Неважӧн районӧ ветліс.
Гашкӧ, кыдзкӧ велалас...
А тэнад детинкаясыд быд лун волывлӧны!
Мыйсюрӧ ме тӧдмалі на пыр. — Сійӧ нюмъёвтіс да эз кут висьтавлыны, мый тӧдмалӧма.
— Эн мунӧй, — корис Маша.
— Найӧ, — серӧктіс Пелагея Федотовна, кор кыліс прихожӧйысь звонок, — посетительясыд воисны.
Ме найӧс стрӧга видза.
Порог дінын сулыштасны, шӧпкӧдчыштасны, выльторъяссӧ ассьыныс меным висьталасны — и аддзысьлытӧдз.
Талун гашкӧ лэдзлыны нин найӧс тэ дорӧ?
Восьса ӧдзӧс пыр Маша прихожӧйысь аддзис Лёня Шибановӧс.
Мыйлакӧ Маша эз виччысь, мый буретш сійӧ локтас сійӧс видлыны.
Кипыдӧснас Лёня шыльӧдыштіс дженьыдик юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс тасмасӧ, дернитыштіс воротничоксӧ.
Сійӧ сэтшӧм дыр лӧсьӧдчис велӧдысь дінӧ пыртӧдзыс, мый Маша серӧктіс.
Друг сылы эз ло лӧсьыд.
Лёня Шибанов йылысь сійӧ этша думайтліс, этшаджык мукӧдъяс дорысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм рам, кывзысьысь.
Унджыксӧ Маша сы йылысь нинӧм эз и тӧд.
— Видза оланныд, — шуис Лёня Шибанов да ылӧкодь пуксис улӧс вылӧ.
Сійӧ чӧв оліс, эз тӧд, кыдзи заводитны сёрнитнысӧ.
— Ті бурдінныд, Мария Кирилловна?
— Эг, ещӧ эг на дзикӧдз.
— А талун миянкӧд занимайтчис Юрий Петрович.
Челядь нинӧм эз гӧгӧрвоны, - шуис Леня.
— Но тэ тайӧ нин некытчӧ лӧсявтӧмтор висьтавлан, - паныд шуис Маша.
Ми сы дінӧ эг велалӧй, а тіян дінӧ велалім.
— Ребята первой радлісны пустӧй урокъяс вылӧ, а ӧні шуӧны — регыдджык пӧ эськӧ мед ті воинныд.
Маша гӧрдӧдыштіс радысла.
Сійӧ колӧ налы!
"Мусаяс менам, а менымтӧ кыдз ті коланныд!"
— Мария Кирилловна, Витя Шмелев тшӧктіс юавны, оз-ӧ пӧ ков дзоньтавны тіянлы радио.
Сійӧ дзоньталас.
А ме верма пестӧ поткӧдлыны.
Гортын ме век поткӧдла.
А миян классын ставыс лючки-ладнӧ.
Сӧмын ребята шумитӧны.
Тӧрыт директор кольӧдіс ставнымӧс час кежлӧ да шуис, мый ми кӧ пӧ недостойнӧйӧсь, босьтас стенсьыс герой Бочаровлысь портретсӧ да ӧшӧдас мӧд классӧ.
А ми вӧчим пионерскӧй сбор.
Горчаков да став ребята шуисны: кутам добивайтчыны, медым миянлысь класснымӧс кутісны шуны: «Сӧвет Союзса Герой Сергей Бочаров нима квайтӧд «Б».
А ті регыдджык бурдӧй, Мария Кирилловна!
Ті эн полӧй, ми Бочаровтӧ ог уступитӧй.
Горчаков некодлы оз сет шумитны.
Сӧмын сійӧ ачыс шумитӧ, но кор ӧтнас — оз ёна тӧдчы.
Талун физикаысь куим пятёрка пуктісны, а Звягинцевӧс комсомолӧ примитісны.
Сылы дас нёль арӧс тыри.
Лёня Шибанов висьталіс став выльторъяссӧ, но мыйкӧ сылы эз сет покой.
Сійӧ бергаліс улӧс вылын, видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, яндысьӧмпырысь чукрасис.
— Мария Кирилловна, тшӧктӧй Пелагея Федотовналы, медым сійӧ и меным петкӧдлас орденсӧ.
Сійӧ мукӧд ребятаыслы петкӧдлӧма, - корис сійӧ бӧръяпомыс.
— Тётя Поля, волӧй, волӧй татчӧ! — чукӧстіс сійӧ. — Тётя Поля, мый нӧ ті чӧв оланныд?
Кутшӧм орден тіян, тётя Поля?
— Ленинлӧн, Маша.
Пелагея Федотовна ӧчкиасис, перйис чемодансьыс коробочка да сетіс Лёнялы кутыштны орденсӧ.
— Пелагея Федотовна, — юаліс сійӧ простодушнӧй наивностьӧн, — а мыйысь тіянлы сійӧс сетісны?
— Сыысь, Лёня, сетісны меным орденсӧ, мый ме аслам нэм чӧж велӧді сэтшӧм детинкаясӧс, кутшӧмӧсь ті, лоны настоящӧй йӧзӧн.
Сэтшӧм уна детинкаӧс, мый найӧс кӧ став фронтъяс вывсьыс чукӧртны ӧтилаӧ, чукӧрмис эськӧ дзонь полк.
— О-о!
Дзонь полк! — чуймӧмӧн горӧдіс Лёня. — Пелагея Федотовна!
Миян лоӧ сбор.
Волӧй миян пионерскӧй сбор вылӧ.
Некымын лун мысти Пелагея Федотовна лӧсьӧдчис мунны.
Маша чеччывліс нин да, халатӧн гартчӧмӧн, шӧйтіс жыръясӧдыс.
Сійӧ быдлаті ветлӧдліс тётя Поля бӧрся, быттьӧкӧ поліс кольччыны ӧтнас важсӧ казьтылӧмкӧд.
— Эг кӧ эськӧ велав детинкаяс дінӧ, — висьтасис Маша, — эновті эськӧ ставсӧ да муні тіянкӧд Владимировкаӧ.
— Вот сійӧ и эм! — серӧктіс Пелагея Федотовна. — А велалін — и он мун!
Некутшӧм зарни гӧраясӧн тэнӧ школасьыд петны он ылӧд.
Тэнад, Маша, заводитчӧмыс бур.
— Но, тётя Поля, ме помсӧ ог аддзы.
— Он и аддзы.
Миян уджын помыс абу.
Кайин ӧти гӧра вылӧ — видзӧдан, а водзын ещӧ джуджыдджык гӧра.
Ӧшыбкаястӧ ассьыд тӧдан?
— Коръясӧкӧ.
Но, дерт, эз став ӧшыбкаяссӧ ассьыс тӧд Маша и на пиысь уна йылысь эз дӧгадывайтчыв, и водзын виччысис уна лун, кор неудачаяс вӧсна сійӧ кутас мучитчыны, мый оз эскы аслыс, да терзайтчыны сомнениеясӧн и медбӧрти решитас заводитны ставсӧ выльысь.
И регыдӧн Маша оз тӧдмав, мый татшӧм быд сьӧкыд лун — ӧти ичӧтик воськов водзлань.
Тётя Поля муніс.
Маша эз вермы виччысьны, кор врач выпишитас сійӧс удж вылӧ.
Эз сӧмын шогыс вӧтлы сійӧс гортсьыс: сылӧн гажыс быри квайтӧд классаяссьыс.
Тулыс.
Мостовӧй вылын бара жургӧны шоръяс, рӧшкыд лымйыс топалӧма, дурмӧмаӧсь воробейяс, тёпкӧ войтва.
А томдырся кад помасис.
Тайӧ дзирдалысь мартся лунас-ӧ али водзджык?
Шога шӧйӧвошӧмӧн Маша кывзіс ваыслысь жургӧмсӧ.
Туй вылысь шорас йӧткыштіс сійӧ лым ёкмыль.
Визулыс кватитіс сійӧс, бергӧдліс, и лымйыс сылі.
— Бурдӧма! — горзісны квайтӧд классаяс. — Мария Кирилловна бурдӧма!
Найӧ котӧрӧн петісны коридорӧ встречайтны Мария Кирилловнаӧс и сэтшӧма горзісны да зымӧдісны кокъяснаныс, мый директор кӧ эськӧ вӧлі кӧнкӧ матынджык, тӧдӧмысь, лои эськӧ час кымын сулавны налы урокъяс бӧрын сылӧн кабинет ӧдзӧс дорас.
Бочаровлӧн портретыс ӧшаліс стенын.
«Видза олан, ёрт!» — думсьыс шуис Маша.
Челядь сэтшӧм дыр пуксялісны, сёрнитісны ас костаныс, ӧткымынъяс тувкӧдісны ӧта-мӧднысӧ гырддзаяснаныс, мый Маша повзьыштіс.
Найӧ радейтісны велӧдысьнысӧ, но, сыысь кындзи, найӧ радейтісны шутитны да серавны, и кулакъяссӧ налысь вӧлі сідз лӧсьӧдӧма, мый найӧ оз-оз да и заводитасны уджавны.
«Оз, тадзи оз шогмы», — дӧзмӧмпырысь думыштіс Маша.
Сійӧ корис Петя Сапроновӧс вочавидзны урок.
Кыз вомдора да стружки кодь посни читкыля юрсиа детинка петіс пызан дорӧ.
Зепсьыс сылӧн чурвидзис трубкаӧ гартыштӧм тетрадь.
Тӧдӧмысь, Сапронов тайӧ кад чӧжнас гижис сё кывбур, но грамматика сійӧ тӧдіс омӧля.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — невиннӧя шуис Сапронов, — ме сӧмын формулировкасӧ некыдзи ог вермы запомнитны.
Сійӧ зэв ёна чуймис, кор сылы пуктісны кык.
Сійӧ вӧлі разочаруйтчӧма.
«Оз-ӧ сыысь найӧ менӧ радейтны, — думыштіс Маша, — мый ме найӧс вывті ёна пӧтакайта?»
Недыр кежлӧ сійӧ падмыштліс.
Сійӧ видзӧдліс класс вылас да пыр жӧ аддзис и Володя Горчаковӧс, коді мыйкӧ шӧпкӧдіс пеляс аслас 	ртлы, Витя Шмелевлы, и Звягинцевӧс, коді парта улас кутіс небӧг да лыддьысис, и ещӧ ӧти детинкаӧс, коді думыштчӧмӧн бергӧдчӧма ӧшиньлань.
Маша ӧні тӧдіс, мый сэтшӧмыс класслӧн вниманиеыс.
Квайтӧд классаяс сьӧлӧмсяньыс радлігтыр встретитісны велӧдысьсӧ, а сэсся кутісны занимайтчыны асланыс делӧясӧн, сы вӧсна мый велалӧмаӧсь сылӧн урокъяс вылын кывзыны сӧмын сэки, кор налы вӧлі интереснӧ.
«Регыд помасяс во, — думайтіс Маша, — и ӧнӧдз ме пӧшти быд лун мыйӧкӧ джӧмда».
Маша пукаліс велӧдысьяс жырйын диван вылын.
Сійӧ вӧлі зэв на слаб, сылы окота вӧлі вӧрзьывтӧг пукавны.
Ставныс вӧліны меліӧсь сыкӧд.
Людмила Васильевна пуксис Маша дінӧ да юаліс:
— Мый йылысь шогсян, Машенька?
— Сьӧкыд вӧлі челядькӧд, — висьтасис Маша да висьталіс талунъя урок йылысь, коді вӧлі зэв шума да збыльвылас дзикӧдз весь воши. — Абу-ӧ лёк налы сійӧ, мый ме найӧс радейта и найӧ менӧ радейтӧны? — Но сэки жӧ ачыс вочавидзис аслас юалӧм вылӧ: — Ме ог допустит, медым сійӧ лоӧ лёк вылӧ.
Жаль, мый урокъясыс помасисны.
Окота вӧлі бӧр мунны классӧ.
Выль думъяс, мечтаяс шызьӧдісны сійӧс.
— Ог ме кут шогсьыны.
Сы мында нин ме тӧдлі сьӧкыдлунсӧ — буракӧ, и тайӧ абу медбӧръя.
Оз сулав жугыльтчыны.
— Да, пӧжалуй, оз сулав, — меліа сӧгласитчис дзор велӧдысь. — И сьӧкыдлуныс абу медбӧръя, и победаясыс водзын абу этшаӧсь.
А детинкаястӧ стрӧгджыка видзӧй.
Сэки найӧ ещӧ ёнджыка кутасны радейтны тіянӧс...
Март кутіс бушуйтчыны ваӧн.
Гудыр юӧн визувтіс ваыс школьнӧй двор решетка дінті.
Тувсов шор дінас сулалісны кык друг: Витя Шмелев да Володя Горчаков.
— Видза оланныд, Мария Кирилловна! — шуис Витя Шмелев, кӧть ӧні на аддзыліс сійӧс урок вылысь.
Маша сулалыштіс накӧд, кывзыштіс, мый йылысь тӧлкуйтӧны детинкаяс.
Горчаков кӧсйӧ лоны саридз судноса капитанӧн.
Дзик на неважӧн кӧсйис лоны зенитчикӧн.
— Ӧні тэ велалін школа дінад, Витя? — юаліс Мария Кирилловна.
Витялы уси дум вылас пластинкаяс вылас звуксӧ гижалӧмыс, и сійӧ гӧрдӧдіс.
Помасьӧ во.
Мый сійӧ вӧчис во чӧжнас?
Этша?
Да, этша.
И уна, сэтшӧм уна, мый водзынсӧ кӧть мыйта лоӧ тӧлыс да тулысыс, тайӧ первой, сьӧкыд, радостнӧй воыс оз вун нэм чӧжыд.
Маша кутас помнитны, кыдзи ӧтчыд, ичӧтик Витя Шмелевлысь дружба йылысь шогсьӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, индіс сылы: видзӧд, ас гӧгӧрыд унаӧн ёртъясыд.
Маша кутас помнитны пионерскӧй сбор, кор сыкӧд тшӧтш пырис классӧ прӧстӧй роч зон Сергей Бочаров да челядь сьӧлӧмъясын ӧзйис подвиг вӧчны благороднӧй, ловъя кӧсйӧм.
Маша кутас помнитны сійӧ бур ладмӧмсӧ классын, коді лолывлі сэні, кор Маша воліс челядь дінӧ, ачыс тырӧма паськыд, югыд думъясӧн йӧз йылысь, олӧм йылысь, вермасьӧм йылысь, выль лыддьӧм небӧг йылысь, быд сьӧкыд и шуда лунъясӧ радейтана Рӧдина йылысь.
Тайӧ воыс вӧлі уджавны заводитан воӧн.
Висьӧм бӧрын пыр жӧ быдса лун гуляйтны ывлаын эз вӧв бур.
Маша и ачыс эз казяв, кыдзи лои Пушкин площадь вылын.
Вӧлі уна йӧза.
Памятник дінас нывкаяс ӧчередьӧн чеччалісны бергӧдлан бечёвка вомӧн; ичӧтик кӧсаясныс налӧн инмалісны пельпомъясаныс.
Эсійӧ скамьяыс вӧли занят.
Маша видзӧдліс ылысянь да муніс гортас.
Пу пӧтшваяснас гора котшкӧдігтыр поскӧд котӧрӧн кайис лӧз берета да стежитӧм ватник вывтіыс тасмаасьӧм нывка.
Идзас рӧма юрсиыс петыштӧма берет увсьыс плеш вылас.
Мунігмозыс нывка пыркнитлывліс юрсӧ, медым юрсиыс эз пыр синмас, да сэтшӧма тэрмасис, быттьӧкӧ ӧти здукӧн кӧсйис кытшовтны став этажъяссӧ да ӧдйӧджык петны ывла вылӧ.
— Сулавлӧй, эй!
Виччысьлӧй! — чукӧстіс сійӧ Машаӧс; пидзӧссӧ лэптыштӧм бӧрын пуктіс сы вылӧ кыз сумкасӧ, перйис письмӧ, шыбитіс Машалы да котӧртіс вывлань — звӧнитны да кулакнас таркӧдны ӧдзӧсъясӧ.
Сійӧ бӧр нин вӧлі мунӧ, а Маша киас кутіс конвертсӧ да пыр на сулаліс сійӧ жӧ местаас.
— Мый нӧ ті он лыддьӧй?
Поланныд? — юаліс нывка. — И-и, мыйта ме аддзылі тайӧ письмӧяснад!
Но, лыддьӧй.
Ме виччысьла.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ тӧдіс: сійӧ страшнӧйторйыс, мый вермис лыддьыны Маша, оз ло сэтшӧм страшнӧйӧн, лӧз берета нывка-почтальон кӧ сулалыштас сыкӧд орччӧн.
Тыдалӧ, тайӧ збыль вӧлі сідз, сы вӧсна мый Маша друг кутіс тэрмасьны, лӧсьыдтӧма косяліс конвертсӧ да, мыйӧн лыддис первой кывъяссӧ, довъёвтіс стен бердас; бумага листыс сы киын кутіс тіравны.
Нывка нюжӧдіс сьылісӧ да видзӧдліс письмӧ вылас: «Маша!
Рӧднӧйӧй менам!»
— Но, ловъя кӧ, сідзкӧ, ме котӧрта, — шуис сійӧ да кутіс тотшсьӧдны аслас пу пӧтшваяснас пос кузя.
«Маша!
Рӧднӧйӧй менам!
Ӧнӧдз ог гӧгӧрво, кыдзи тэ вермин тӧдмавны сы йылысь, мый мекӧд лои.
Ме ёртъяс пиысь некодлы эг сетлы тэнсьыд адрестӧ и нинӧм эг висьтавлы тэ йылысь.
Коді нӧ вермис юӧртны?
Но ог кут весьшӧрӧ гадайтны, ме кӧсъя сӧмын, медым тэ ӧдйӧджык тӧдмалін: ставыс помасис, ме бара асланым йӧз дорын.
Талун рытнас миян полковник лэбӧ Мӧскуаӧ.
Сійӧ кӧсйысис, мый пыр жӧ лэдзас письмӧсӧ.
Тэ сійӧс получитан аскомысь.
Тайӧ лунас ме кута думайтны тэ йылысь дзик быд здукын.
Любита тэнӧ, Маша!
Окала тэнсьыд синъястӧ, тэнсьыд чудеснӧй кӧсаястӧ.
Маша, муса другӧй менам, кутшӧм ёна ме пӧръяссьылі!
Прӧстит менӧ таысь.
Ме тӧда, тэ прӧститін.
Меным ӧні кажитчӧ — ме ладми нэм кежлӧ.
Медбӧрын ми ӧтлаасим жӧ тэкӧд, кӧть быд лун да быд час торйӧдӧ миянӧс пыр унджык и унджык километрӧн, сы вӧсна мый ми мунам водзӧ пӧшти эскыны позьтӧм ӧдӧн, и, кор пырам Берлинӧ, тайӧ лоӧ сэтшӧм ылын тэсянь и сэтшӧм матын!
Сьӧкыд эскыны, мый дзик неважӧн ме вӧлі куланвыйын.
Разведкаын ми зурасим немецкӧй патрульяс вылӧ.
Менам ёртӧй вевъяліс пышйыны, а менӧ прикладӧн кучкисны бӧрсянь да оглушитісны.
Садьӧй менам петіс рытланьыс сарайын.
Ме эг вӧв ӧтнам.
Морт нелямынӧс, тыдалӧ колхозникъясӧс, вӧлі игналӧмаӧсь сараяс, на пиын некымын старик да кык детинка.
Ӧти детинкаыс узис.
Сійӧ пуктӧма юр улас кулаксӧ да надзӧник шкоргис.
Ме тӧді сійӧс, мый эз тӧдны найӧ: мый оз кӧ талун, то аски миян йӧз пырасны сиктас, мый немечьяс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчӧны отступайтны и, зэв вермас лоны, войнас жӧ миянӧс лыйласны.
Допростӧг немечьяс шыбитісны менӧ сарайӧ да вунӧдісны.
Тайӧ вӧлі ещӧ ӧти доказательствоӧн сылы, кутшӧм паникаӧн лӧсьӧдчӧны отступайтны.
Ме шуи, мый колӧ кодйысьны му увтіыс.
Ми нинӧмӧн эгӧ рискуйтӧй: всё равно миянӧс виччысис смерть.
Мусӧ ми кодйим тасма пряжкаясӧн; сюри кык пурт, и наӧн ми кодйим, да бедьясӧн.
Вывті ыджыд кӧсйӧм овны шымыртіс миянӧс ставнымӧс.
Ми кодйим кык гу.
Ме аддзи енэж дорсӧ, дзоньнас кодзула.
Вежӧрӧй менам гудыртчис.
Маша, меным окота лои овны!
Но ме опомнитчи.
Ме гӧгӧрвои, кутшӧм кокни именнӧ ӧні пӧгубитны ставнысӧ, да шуи: «Сувтны ӧчередьӧ.
Челядь да старикъяс — водзӧ.
Первой торкысьсӧ лыя.
Пӧгибнитам ставным».
Ме сюйи киӧс зептӧ, кӧть револьверыс, дерт, сьӧрын эз вӧв.
Ме кӧсйи овны, и, кажитчӧ, куті йӧймыны.
Кор кыссис-петіс первойыс, ми виччысим, оз-ӧ лэптыны часӧвӧйяс тревога.
Вӧлі шы ни тӧв.
Ми лыддим быд мортӧс, коді петіс.
Шуд — челядь мунісны!
Кутшӧма йӧйталім, мый кодйим сӧмын кык гу, гашкӧ, удитім эськӧ кодйыны коймӧдӧс!
Ме лыдди, пышйисны нин кызь куим морт, кор ворота сайын лыбис шум.
Пырисны немечьяс.
Ми колим дас сизимӧн.
Миянӧдз очередьыс эз во.
Фашистъяс аддзисны гуяссӧ, но на пиысь некод эз и думайт вӧтчыны пышйысьяс бӧрся.
Найӧ тэрмасисны вины миянӧс, прикладъяснас вӧтлісны миянӧс сарайысь да нуӧдісны сикт саяс.
Маша, нинӧм абу ужаснӧйджыкыс тӧлктӧм кулӧмысь!
Первой ме кӧсйи пышйыны — мед лучше виасны пышйигӧн, — но случайнӧ видзӧдлі орччӧн мунысь вылӧ.
Сійӧ муніс, коксӧ муртса кыскигтыр, кулӧм мортлӧн кодь нюжалӧм чужӧма.
Ӧшӧдчӧм вомдорыс, йирмӧгысла тіралысь пельпомъясыс, сувтӧм синъясыс — ставыс висьталіс меным вынтӧмлун вӧсна шогсьӧм йывсьыс.
Друг — ог тӧд, кыдзи сійӧ воис меным юрӧ — ме шӧпниті: «Колӧ вины конвоиръяссӧ».
Маша, тэ кӧ эськӧ аддзылін кулӧм мортлысь тайӧ ловзьӧмсӧ — тайӧ чудесасӧ!
Мыйта значитӧ мортлы тышкасьны позянлуныс!
Миянӧс нуӧдісны вит конвоир.
Ми мунім первой радас, миян водзвылын — ӧти конвоир.
Ме бергӧдчи да прикажиті: «Виавны конвоиръяссӧ!»
Менам сусед шыбитчис немецлань да уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Пӧшти пыр жӧ кутісны лыйсьыны, заводитчис общӧй свалка.
Уськӧдӧм немечыслысь ме нетшышті винтовкасӧ да вии сійӧс.
Помнита, мый лыйи мӧдлы.
Помнита, менам сусед — ме сідзи эг и тӧдмав сылысь нимсӧ — кияссӧ паськӧдӧмӧн уси лымъяс да сэсся эз нин чеччыв.
Миянлысь вӧлі виӧма сизим мортӧс, дасыс спаситчисны.
Ми воим вӧрӧдз да пукалім сэні лунтыр.
Вой кежлас ми бӧр локтім сиктас — сійӧ вӧлі миян нин.
Коймӧд лунас ме вӧтӧді ассьым частьӧс.
А тӧрыт, коньӧрӧй менам Машаӧй, Сергей вайис меным тэнсьыд письмӧтӧ.
Тӧндзи кӧ эськӧ тэ висьталін сылысь овсӧ, ми эськӧ аддзысим водзджык.
Миян полкын ставыс тӧдӧны Сӧвет Союзса Геройӧс, Сергей Бочаровӧс.
Сійӧ миян полклӧн слава.
Ме эг паныдасьлывлы сыкӧд тӧрытъя лунӧдз, кӧть кывлі сы йылысь уна висьтавлӧмъяс.
Сёрнитісны, мый сійӧ смел.
Мый удачлив.
Шудыс оз изменяйтлы сылы.
Ме тӧда, мый сэтшӧмыс военнӧй шудыд: сійӧ оз овлы синтӧм.
Тӧрыт подразделениеясын лыддисны приказ уна йӧзӧс наградитӧм йылысь, на лыдын и менӧ.
Тадзи Сергей кылӧма ме йылысь.
Сійӧ пырис керкаӧ, кытчӧ ми сувтім узьны, да шуис:
— Лейтенант Агапов ёрт, разрешитӧй сёрнитыштны личнӧй делӧ йылысь.
Ми сёрнитім сыкӧд асылӧдзыс.
Окота уджавны, менам муса Маша!
Кӧсъя гортӧ.
Радейта тэнӧ.
А ӧні ми мунам наступлениеӧ.
Победа абу нин гӧраяс сайын.
Войнаыс орӧдіс миянлысь том каднымӧс.
Том кадным бӧр воас.
Сійӧ оз помась некор!
Эскы меным, Маша!»
{Пушкин А. С. (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Капитанлӧн ныв @ беллетристика @ Пушкин А. С. Капитанлӧн ныв @ 1953 @}
Пушкин А. С. Капитанлӧн ныв
Видз честьтӧ томдырсянь.
Шусьӧг
I глава
ГВАРДИЯСА СЕРЖАНТ
Бать менам, Андрей Петрович Гринев, томдырйиыс служитлӧма граф Миних ордын да петӧма отставкаӧ премьер-майорӧн 17..-ӧд воын.
Сэксянь сійӧ оліс аслас симбирскӧй сиктын, кӧні гӧтрасис Авдотья Васильевна Ю. вылӧ, сэтчӧсса гӧлиник дворянинлӧн ныв вылӧ.
Ми вӧлім ӧкмыс челядь.
Менам став вокъяс да чойяс кувсьылӧмаӧсь ичӧтдырйиыс.
Мам новлӧдлӧ на вӧлӧм менӧ кынӧмас, а менӧ гижӧмаӧсь нин сержантӧн Семёновскӧй полкӧ, миян матыса рӧдня да гвардияса майор князь Б. милӧсть кузя.
Став виччысьӧмъяслы кӧ матушка чужтіс нылӧс, то батюшка эськӧ юӧртіс кытчӧ колӧ чужлытӧм сержант кувсьӧм йылысь и делӧыс сійӧн эськӧ и помасис.
Ме лыддьысси отпускын наукаяс помавтӧдз.
Сійӧ кадӧ миянӧс велӧдлісны эз ӧнія моз.
Вит арӧссянь менӧ сетісны воспитывайтны стремяннӧй Савельичлы, кодӧс ютӧгыс вӧсна индісны меным дядькаӧн.
Сійӧ видзӧдӧм улын, дас кык арӧн ме велалі роч грамотаӧ да верми зэв бура висьтавны борзӧй понъяс йылысь.
Тайӧ каднас батюшка медаліс меным французӧс, мосье Бопреӧс, кодӧс вайисны Мӧскуаысь вина да прованскӧй вый вогӧгӧрся запаскӧд ӧттшӧтш.
Сылӧн воӧмыс зэв эз кажитчы Савельичлы.
«Слава богу, — броткис сійӧ ас кежас, — кажитчӧ, дитяыс мыськӧма, сыналӧма, вердӧма.
Мыйла нӧ колӧ видзны лишнӧй сьӧм да медавны мусьеӧс, быттьӧкӧ и ас йӧзыс эз лоны!»
Бопре аслас отечествоын вӧлӧма парикмахерӧн, сэсся Пруссияын салдатӧн, сэсся воӧма Рочмуӧ, роur êtrе оutchіtel, тайӧ кывлысь значениесӧ гӧгӧрвотӧг.
Сійӧ вӧлі зэв бур сьӧлӧма морт, но вывті сямтӧм да кокни оласа.
Медся ыджыд слаблунӧн сылӧн вӧлі нывбабаясӧс радейтӧм; эз этшаысь аслас мелілунысь сылы зургывны бокъясас, мый вӧсна лӧвтіс дзонь суткиясӧн.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ эз вӧв (аслас висьталӧм серти) и сулеялӧн врагӧн, мӧд ногӧн кӧ (шуны кӧ рочӧн) — радейтіс лишнӧйджыка юыштны.
Но винасӧ сетлісны миян сӧмын ӧбед дырйи, дай сійӧ ӧти рюмкаӧн, а велӧдысьӧс векджык ордйӧдлісны, сы вӧсна менам Бопре зэв регыд велаліс роч настойка дінӧ да сійӧс весиг кутіс лыддьыны бурджыкӧн аслас отечествоса винаяс дорысь, кыдзи кынӧмлы ёнджыка пӧлезнӧйӧс.
Ми пыр жӧ ладмӧдчим, и кӧть контракт сертиыс сылы колӧ вӧлі велӧдны менӧ французскӧйӧ, немецкӧйӧ да став наукаясӧ, но сійӧ лыддис бурджыкӧн велӧдчыны менсьым кыдзсюрӧ больгыны рочӧн, а сэсся нин кыкнанным ми вӧчим ассьыным делӧяс.
Ми олім бурсьыс-бура.
Мӧд менторӧс ме эг и кӧсйы.
Но судьба регыд торйӧдіс миянӧс, и со кутшӧм случай кузя.
Прачка Палашка, сера чужӧма кыз ныв, да син пӧла коровница Акулька кыдзкӧ сёрнитчӧмаӧсь ӧтвылысь шыбитчыны матушкалы кок улас, асьнысӧ куттӧмысь мыжалӧмӧн да найӧс ылӧдысь мусье вылӧ бӧрдігсор норасьӧмӧн.
Матушка та кузя шутитны эз радейтлыв да норасис батюшкалы.
Сылӧн расправаыс вӧлі дженьыд.
Сійӧ пыр жӧ корис каналья французӧс.
Висьталісны, мый мусье сетӧ меным урок.
Батюшка локтіс менам жырйӧ.
Сійӧ кадас Бопре узис крӧвать вылын ньӧти тӧждысьтӧг.
Ме вӧлі мыйкӧ вӧча.
Колӧ висьтавны, мый меным Мӧскуаысь судзӧдлісны географическӧй карта.
Сійӧ ӧшаліс стенын дзик весьшӧрӧ да важӧн нин веж петкӧдліс менсьым аслас пасьтанас да бур бумаганас.
Ме решитчи вӧчны сыысь змей да, Бопре узигкості, кутчыси сы дінӧ.
Батюшка пырис буретш сэки, кор ме кӧртала вӧлі бӧж Добрӧй Надежда мыс дінӧ.
География кузя менсьым упражнениеясӧс аддзӧм мысти батюшка нетшыштіс менӧ пельӧд, сэсся котӧртіс Бопре дінӧ, садьмӧдіс сійӧс лёкысь да кутіс видны.
Бопре повзьӧмйывсьыс кӧсйис сувтны, но эз вермы: коньӧр француз вӧлі садьтӧм код.
Сизим шог, ӧти вочакыв.
Батюшка воротникӧдыс лэптіс сійӧс крӧвать вылысь, тойлаліс ӧдзӧс сайӧ да сійӧ жӧ луннас вӧтліс керкаысь Савельичлӧн радлун вылӧ.
Сійӧн и помасис менӧ велӧдӧмыс.
Ме олі недоросльӧн, вӧтлыси гулюяс бӧрся да ворсі чехардаӧн дворӧвӧй зонпосникӧд.
Сэккості меным нин тырис дас квайт арӧс.
Сэки судьбаӧй менам вежсис.
Ӧтчыд арын гостинӧйын матушка пуис ма варенье, а ме, паръясӧс нюліг, видзӧді пуан кеньяс вылас.
Батюшка ӧшинь дорын лыддис Придворнӧй Календарь, кодӧс сійӧ получайтліс быд во.
Тайӧ небӧгыс век сы вылӧ вӧчліс ыджыд влияние: некор сійӧс эз лыддьыв лӧня, и сійӧс лыддьӧмыс сылысь век кыпӧдліс скӧрлун.
Матушка бура тӧдліс сылысь став привычкаяссӧ да обычайяссӧ, да пыр зілис дзебны несчастнӧй небӧгсӧ кыдз позьӧ ылӧджык, да тадзикӧн Придворнӧй Календарыс эз сюрлы батюшкалы син улас мукӧддырйи дзонь тӧлысьясӧн.
Зато, кор сійӧ кыдзкӧ сюрліс, то дзонь часъясӧн эз лэдзлыв аслас кисьыс.
И сідз, батюшка лыддис Придворнӧй Календарь, корсюрӧ кыпӧдлывліс пельпомъяссӧ да шуыштавліс джын гӧлӧсӧн: «Генерал-поручик!..
Сійӧ менам ротаын вӧлі сержантӧн!..
Рочмуса кыкнан орденлӧн кавалер!..
А важӧн-ӧ ми...»
Коркӧ и батюшка шыбитіс календарсӧ диван вылӧ да кутіс мӧвпавны, и сійӧ мӧвпалӧмысь нинӧм бурсӧ оз позь вӧлі виччысьны.
Друг сійӧ шыӧдчис матушка дінӧ: «Авдотья Васильевна, а кымын арӧс Петрушалы?»
— Да вот петіс дас сизимӧд вылӧ, — вочавидзис матушка. — Петруша чужис буретш сійӧ воӧ, кор син пӧла лои тьӧтка Настасья Герасимовна, и кор нӧшта...
— Бур, — торкис батюшка, — кад сійӧс служба вылӧ.
Тырмас сылы котравны слугаяс оланінъясӧд да вӧтлысьны гулюяс бӧрся.
Мекӧд регыд торйӧдчӧм йылысь мӧвпыс сэтшӧма шӧйӧвоштіс матушкаӧс, мый сійӧ уськӧдіс паньсӧ кастрюляас, и синва войтъяс мӧдісны лэччыны чужӧм кузяыс.
И мӧдарӧ, сьӧкыд висьтавны менсьым радлӧмӧс.
Служба йылысь мӧвп йитчис менам мездлун йылысь, Петыркарса олӧмын гажъяс йылысь мӧвпкӧд.
Ме воображайті ачымӧс гвардияса офицерӧн, коді, ме ногӧн, вӧлі мортлӧн медся ыджыд шудӧн.
Батюшка эз радейтлы ни вежлавны ассьыс кывсӧ, ни нюжӧдны сійӧс олӧмӧ пӧртӧмсӧ.
Меным индісны мунан лун.
Вечерняас батюшка висьталіс, мый кӧсйӧ гижны менам лоан начальниклы, да корис перӧ и бумага.
— Эн вунӧд, Андрей Петрович, — шуис матушка, — копыртчыны и месянь князь Б.-лы; ме пӧ надейтча, мый сійӧ оз эновт Петрушаӧс аслас милӧстьясӧн.
— Мый сӧран! — зумыштчӧмӧн вочавидзис батюшка. — Мыйла ме кута гижны князь Б.-лы?
— Да ӧд тэ шуин, мый кутан гижны Петруша начальниклы.
— Но, а сэсся мый?
— Да ӧд Петрушалӧн начальникыс — князь Б.
Ӧд Петрушаӧс гижӧма Семёновскӧй полкӧ.
— Гижӧма!
А меным кутшӧм делӧ, мый сійӧс гижӧма?
Петруша оз мун Петыркарӧ.
Мыйӧ велӧдчас сійӧ Петыркарын служитігӧн?
Мотайтны да бездельничайтны?
Ог, мед служитыштас сійӧ армияын, да кыскалыштас лямкасӧ, да тӧдны кутас порох дуксӧ, да лоас салдат, а оз шалопай.
Гижӧма гвардияӧ!
Кӧні сылӧн пашпортыс?
Вай сійӧс татчӧ.
Матушка корсис менсьым паспортӧс, коді видзсис сійӧ шкатулкаын ӧтлаын менӧ пыртан дӧрӧмкӧд, да сетіс сійӧс батюшкалы дрӧжжитан киӧн.
Батюшка лыддис сійӧс внимательнӧя, пуктіс ас водзас пызан вылӧ да заводитіс гижны ассьыс письмӧ.
Тӧдны кӧсйӧмыс мучитіс менӧ: кытчӧ нӧ мӧдӧдӧны менӧ, оз кӧ Петыркарӧ?
Ме синмӧс эг вештыв батюшка перӧ вылысь, коді вӧрис зэв надзӧник.
Дырӧн сійӧ эштӧдіс, печатайтіс письмӧсӧ ӧтик пакетӧ паспорткӧд, пӧрччис ӧчкисӧ, корис менӧ да шуис: «Со тэныд письмӧ Андрей Карлович Р.-лы, менам важся ёртлы да друглы.
Тэ мунан Оренбургӧ служитны сійӧ начальство улын».
И сідз, менам став гырысь лачаясӧй киссисны!
Петыркарса гажа олӧм пыдди менӧ виччысис бокиса да ыліса местаын гажтӧмчӧм.
Служба, код йылысь здук сайын ме думайті сэтшӧм нимкодя, кажитчис меным сьӧкыд несчастьеӧн.
Но вензьыны вӧлі нинӧм.
Мӧд лун асывнас кильчӧ дорӧ воис туйӧ мунан кибитка; пуктісны сэтчӧ чемодан, чайнӧй прибор тыра ичӧтик ящик да тубрасӧ гартыштӧм булкияс да пирӧгъяс, гортса медбӧръя балуйтчанторъяс.
Менам ай-мам благӧслӧвитісны менӧ.
Батюшка шуис меным: «Прӧщай, Пётр.
Служит вернӧя, кодлы присяга сетан; кывзысь начальникъяслысь; найӧ мелілун бӧрся эн вӧтлысь; служба вылӧ эн сюйсьы; службаысь эн пышъяв; и эн вунӧд шусьӧг: видз паськӧмтӧ выльвывсяньыс, а честьтӧ томдырсяньыд».
Матушка синвасор тшӧктіс видзны меным ассьым дзоньвидзалунӧс, а Савельичлы видзӧдны дитя бӧрся.
Пасьтӧдісны менӧ кӧч ку тулупӧн, а вылас руч ку пасьӧн.
Ме Савельичкӧд пукси кибиткаӧ да, синва кисьтігсор, мӧдӧдчи туйӧ.
Сійӧ жӧ войнас ме вои Симбирскӧ, кӧні колӧ вӧлі овны сутки, медым ньӧбны коланаторъяс, мый и вӧлі тшӧктӧма Савельичлы.
Ме сувті трактирӧ.
Савельич асывсяньыс муніс лавкаясӧ.
Дышӧдіс видзӧдны ӧшиньӧд няйт переулок вылӧ да ме куті шӧйтны став жыръясӧдыс.
Пыри биллиарднӧйӧ да аддзи ме сэсь халата, ар комын вита, кузь сьӧд уска, ыджыд тушаа баринӧс, коді киас кутіс кий, и вомас сылӧн вӧлі каллян.
Сійӧ ворсіс маркёркӧд, коді выиграйтігас юліс рюмка вина, а ворссигас сылы колӧ вӧлі пырны биллиард улӧ бауӧн.
Ме куті видзӧдны ворсӧм бӧрсяыс.
Кымын дырджык кыссис ворсӧмыс, сымын бауӧн гуляйтӧмыс лои частӧджык, и, медбӧрын, маркёр коли биллиард улас.
Барин шуис сылы некымын чорыд надгробнӧй кыв да предложитіс меным ворсны партия.
Ме кужтӧмлун вӧсна ӧткажитчи.
Тайӧ, тыдалӧ, кажитчис сылы тешкодьӧн.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ быттьӧ жалитӧмӧн: но ми мӧдім сёрнитны.
Ме тӧдмалі, мый сійӧс шуӧны Иван Иванович Зуринӧн, мый сійӧ гусарскӧй полкын ротмистр да воӧма Симбирскӧ примитны рекрутъясӧс, а олӧ трактирын.
Зурин корис менӧ ӧбедайтны аскӧдыс, мый ен сетіс, салдатъяс моз.
Ме окотапырысь сӧгласитчи.
Ми пуксим пызан сайӧ.
Зурин юис уна да гӧститӧдіс и менӧ, висьтавліс, мый колӧ велавны службаад; сійӧ висьтавліс меным армейскӧй анекдотъяс, кодъясысь сералӧмла ме неуна эг туплясь; ми чеччим пызан сайысь дзик приятельясӧн.
Сэки сійӧ босьтчис велӧдны менӧ ворсны биллиардӧн.
«Тайӧ, — висьтавліс сійӧ, — зэв колӧ ми вок кодь служивӧйясыдлы.
Походын, шуам, воан местечкоӧ - мый кутан вӧчны?
Ӧд не пыр жӧ жидъясӧс нӧйтны.
Быть лоӧ мунны трактирӧ да ворсны биллиардӧн; а сы вылӧ колӧ кужны ворснытӧ!»
Меным йиджисны сылӧн кывъясыс да зіля босьтчи велӧдчыны.
Зурин гораа ошкис менӧ, шензис менам ӧдйӧ велалӧм вылӧ да, кымынкӧ урок бӧрын, предложитіс меным ворсны сьӧм вылӧ, ӧти грӧшӧн — не воӧм ради, а сідз, мед сӧмын не ворсны прӧстӧ, мый, сійӧ кывъяс серти, медся лёк привычка.
Ме сӧгласитчи и сы вылӧ, а Зурин корис вайны пунш да ышӧдіс менӧ видлыны,  шуалӧмӧн, мый службаӧ меным колӧ велавны; а пунштӧгыд нӧ кутшӧм служба!
Ме кывзыси сылысь.
Сы кості ворсӧмыс миян водзӧ муніс.
Кымын тшӧкыдджыка ме видлыштлі аслам стӧканысь, сымын лои збойджык.
Шаръяс быд здукын менам лэбисны борт сайӧ; ме тэрмаси, виді маркёрӧс, коді лыддис енмыс тӧдас кыдзи, часысь часӧ гырсьӧді ворсӧмсӧ, ӧти кывйӧн кӧ — куті ачымӧс вӧля вылӧ медводдзаысь петысь детинка моз.
А кадыс муніс тӧдлытӧг.
Зурин видзӧдліс часі вылӧ, пуктіс кийсӧ да висьталіс меным, мый ме ворсси сё шайт.
Тайӧ менӧ неуна шӧйӧвоштіс.
Сьӧм менам вӧлі Савельич ордын.
Ме куті извиняйтчыны.
Зурин менӧ торкис: «Мылышт!
Эн и тӧждысь.
Ме верма и виччысьыштлыны, а ӧні мунам Аринушка ордӧ».
Мый прикажитанныд?
Лунсӧ ме помалі сідзи жӧ тӧлктӧг, кыдзи и заводиті.
Ми ужнайтім Аринушка ордын.
Зурин быд здукын кисьтышталіс меным да шуаліс, мый колӧ велавны служба дінӧ.
Пызан сайысь чеччӧм мысти ме муртса сулалі кок йылын; войшӧрнас Зурин нуӧдіс менӧ трактирӧ.
Савельич паныдаліс миянӧс кильчӧ вылын.
Сійӧ акнитіс, кор аддзис менсьым служба дінӧ зільӧмлысь явӧ тыдалана признакъяс.
«Мый тайӧ, сударь, тэкӧд лоӧма? — шуис сійӧ повзьӧм гӧлӧсӧн. — Кӧн тэ тадзисӧ юин?
О, господи!
Нэмӧн татшӧм грекыс эз вӧвлы!» — «Ланьт, пӧрысь выжыв! — мыкталӧмӧн вочавидзи ме сылы; — тэ, буракӧ, код, мун узьны... да водтӧд менӧ».
Мӧд луннас ме садьми юр висьӧмӧн; тӧдвылӧ зіли уськӧдны, мый вӧлі тӧрыт.
Менсьым думъясӧс орӧдіс Савельич, коді пырис ме ордӧ чай чашкаӧн.
«Водз, Пётр Андреич, — юрнас довкйӧдліг шуис сійӧ меным, — водз заводитін гуляйтны.
И кутшӧм рӧдӧ тэ мунӧмыд?
Буракӧ, ни батюшкаыд, ни дедушкаыд эз юлыны; матушка йылысь и сёрнитны нинӧм: нэмнас, ырӧшысь кындзи, нинӧм вомас эз босьтлыв.
А коді ставсьыс мыжа?
Проклятӧй мусье.
Котӧртас вӧлі Антипьевна дінӧ: «Мадам, же ву при, вина».
Вот тэныд и же ву при!
Нинӧм шуны: бурӧ велӧдӧма, понйыд!
И колӧ вӧлі медавны дядька пыдди басурманӧс, быттьӧкӧ баринлӧн и ас йӧзыс эз вӧвны!»
Меным вӧлі яндзим.
Ме бергӧдчи да шуи сылы: «Мун татысь, Савельич; чай меным оз ков».
Но Савельичӧс сьӧкыд вӧлі ӧлӧдны, кор босьтчас проповедь висьтавны.
«Со аддзан, Пётр Андреич, кутшӧм гуляйтнытӧ.
И юрыдлы сьӧкыд, и сёйнытӧ оз ков.
Юысь мортыд нинӧм вылӧ оз туй...
Юышт вай ма сорӧн ӧгурцы рӧсов, а медся бур эськӧ пӧкмелитчыштны настойка стӧкан джынйӧн.
Он-ӧ тшӧкты?»
Тайӧ каднас пырис зонка да сетіс меным гижӧдтор И. И. Зуринсянь.
Ме паськӧді сійӧс да лыдди татшӧм строкаяс:
«Любезнӧй Пётр Андреевич, пӧжалуйста, ысты менам детинкакӧд сё шайттӧ, кодӧс тэ тӧрыт меным ворссин.
Меным сьӧмыс ёна колӧ.
Бур вӧчны век дась Иван Зурин».
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Ме видзӧдлі сідзи, мый меным быттьӧ веськодь, да шыаси Савельич дінӧ, код ки улын вӧлі и менам сьӧмӧй, и бельёӧй, и делӧясӧй, и тшӧкті сетны детинкалы сё шайт.
«Кыдзи! мыйла?» — юаліс шӧйӧвошӧм Савельич.
«Ме сылы уджйӧза», — вочавидзи ме, кыдз-мый позьӧ кӧдзыдджыка.
«Уджйӧза! — шуис Савельич, часысь часӧ ёнджыка шӧйӧвошӧмӧн; — да кор нӧ, сударь, удитін тэ сылы лоны уджйӧзанас?
Делӧыс мыйкӧ абу ладнӧ.
Вӧля тэнад, сударь, а сьӧм ме тэныд ог сет».
Ме думышті, мый тайӧ решительнӧй минутас кӧ ог вен асныра старикӧс, то бӧрвылас меным сьӧкыд нин лоӧ мездысьны сійӧ опека улысь да, сы вылӧ гордӧя видзӧдлӧмӧн, шуи: «Ме тэнад господин, а тэ меным слуга.
Сьӧмыс менам.
Ме сійӧс ворсси, сы вӧсна мый сідзи меным окота лои вӧчны.
А тэныд сӧветуйта не умничайтны да вӧчны сійӧс, мый тэныд тшӧктӧны».
Савельич сэтшӧма шӧйӧвоши менам кывъясысь, мый шлапнитіс кияснас бокас да кынмис места вылас.
«Мый нӧ тэ сулалан!» — горӧді ме лёкысь.
Савельич бӧрддзис...
«Батюшка Пётр Андреич, — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн, — эн ви менӧ шогӧйла.
Донаӧй тэ менам! кывзысь менсьым, пӧрысьлысь: гиж сійӧ разбойникыслы, мый тэ шутитін, мый миян и сы мында сьӧмыс абу.
Сё шайт!
Енмӧй тэ менам милӧстивӧйӧй!
Висьтав, мый тэныд ай-мамыд чорыдсьыс-чорыда шуисны не ворсны, ӧрешки вылӧ кындзи...»
— Тырмас сӧрнытӧ, — орӧді ме стрӧга, — вай татчӧ сьӧмсӧ либӧ ме тэнӧ тодмышкала.
Савельич видзӧдліс ме вылӧ зэв жугыля да муніс менам уджйӧзла.
Меным вӧлі жаль коньӧр старикыс; но ме кӧсйи мынтӧдчыны вӧля вылӧ да петкӧдлыны, мый ме абу нин кага.
Сьӧм вӧлі сетӧма Зуринлы.
Савельич тэрмасис менӧ нуӧдны проклятӧй трактирсьыс.
Сійӧ юӧртіс, мый вӧвъяс дасьӧсь.
Инасьтӧм сӧвестьӧн да кыв шутӧг каитчӧмӧн ме петі Симбирскысь, весиг эг прӧщайтчы аслам велӧдыськӧд да эг думыштлы сыкӧд коркӧ паныдасьлыны.
II глава
ТУЙ ИНДЫСЬ
Туйвывса думъясӧй менам вӧліны эз зэв радуйтанаӧсь.
Менам ворссьӧмӧй сэкся донъяс серти эз вӧв этша.
Ме эг вермы не шуны аслым, мый симбирскса трактирын ме ачымӧс куті омӧля, и лыдди ачымӧс мыжаӧн Савельич водзын.
Ставыс тайӧ менӧ мучитіс.
Старик шога пукаліс пуклӧс вылын, меысь бергӧдчӧмӧн, да чӧв оліс, сӧмын корсюрӧ ружӧктывліс.
Ме быть кӧсйи сыкӧд миритчыны да эг тӧд, мыйсянь заводитны.
Дыр мысти ме шуи сылы: «Но, но, Савельич! тырмас, миритчам, мыжа; ачым аддза, мый мыжа.
Ме тӧрыт лёка вӧчи, а тэнӧ весьшӧрӧ ӧбидиті.
Кӧсйыся водзӧ ачымӧс кутны бурджыка да кывзысьны тэнсьыд.
Но, эн скӧрав; миритчам».
— Эк, батюшка Пётр Андреич! — вочавидзис сійӧ пыдісянь ышловзьӧмӧн. — Скӧраласӧ ме ас вылӧ; ачым ме гӧгӧр мыжа.
Кыдз меным позьӧ вӧлі кольны тэнӧ ӧтнадтӧ трактирӧ!
Мый вӧчны?
Грекыс тойліс: окота лои пыравны дьяк гӧтыр ордӧ, аддзӧдчывны кумакӧд.
Сідзи лои: пыри кума ордӧ да пукси тюрьмаӧ.
Лёк дай сӧмын!
Кыдзи ме петкӧдча господалы син водзас?
Мый шуасны найӧ, кор тӧдласны, мый дитяыс юӧ да ворсӧ.
Медым бурӧдны коньӧр Савельичӧс, ме сеті сылы кыв водзӧ сы сӧгласиетӧг не видзны весиг ӧти кӧпейка.
Сійӧ надзӧникӧн лӧняліс, кӧть и пыр на шочиника ропкис аслыс, катлӧдліс юрнас: «Сё шайт! думыштлыны сӧмын!»
Ме матысми служба месталань.
Ме гӧгӧр куйлісны сёнъяса да мылькъяса гажтӧм пустыняяс.
Ставыс вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн.
Шондіыс вӧлі пуксьӧ.
Кибитка муніс векньыдик туй кузя либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, крестьянскӧй додьясӧн кольӧм след кузя.
Друг ямщик кутіс видзӧдлывлыны бокӧ да, медбӧрын, шапкасӧ пӧрччӧм мысти, бергӧдчис мелань да шуис: «Барин, он-ӧ тшӧкты бергӧдчыны?»
— Тайӧ мыйла?
— Кадыс абу надежнӧй: тӧв надзӧникӧн кыпӧдчӧ; — аддзан, кыдзи сійӧ лымсӧ нӧбӧдӧ.
— Мый нӧ лёкыс!
— Аддзан, сэні мый?
(Ямщик плетьнас индіс асыввылӧ.)
— Ме нинӧм ог аддзы, еджыд степь да сэзь енэж кындзи.
— А со — со: эсійӧ кымӧрыс.
Ме збыльысь аддзи енэж дорсьыс еджыд кымӧртор, кодӧс первойсӧ чайті ыліса мылькйӧн.
Ямщик висьталіс меным, мый тайӧ кымӧрторйыс висьталӧ пурга кыптӧм йылысь.
Ме кывлывлі татчӧсса турӧбъяс йылысь да тӧді, мый дзонь обозъясӧс тыртлывлісны найӧ.
Савельич, ямщиккӧд сӧгласитчӧмӧн, сӧветуйтіс бергӧдчыны.
Но тӧлыс меным кажитчис слабиникӧн; ме надейтчи ас кадӧ воны мӧд станцияӧдз да тшӧкті мунны ӧдйӧджык.
Ямщик тривксьӧдіс; но пыр видзӧдлывліс асыввылӧ.
Вӧвъяс рӧдтісны дружнӧя.
А тӧлыс сэккості часысь часӧ лои ыджыдджык.
Кымӧрторйыс пӧрис еджыд кымӧрӧ, коді сьӧкыда кыпӧдчис, паськаліс да вочасӧн вевттис став енэжсӧ.
Мӧдіс усьны посньыдик лым — сэсся друг кутіс сапкыны кӧч пель пасьта.
Тӧв заводитіс омлявны; кыпӧдчис пурга.
Ӧти здукӧн пемыд енэжыс гудыртчис лым саридзкӧд.
Ставыс саялі.
«Но, барин, — горӧдіс ямщик, — беда: пурга!..»
Ме видзӧдлі кибиткасянь: гӧгӧр вӧлі пемыд да гартчӧ.
Тӧлыс омляліс сэтшӧм лёкысь, мый кажитчис ловъяӧн; лымйыс тыртіс менӧ да Савельичӧс; вӧвъяс мунісны восьлӧн — и регыд сувтісны.
«Мый нӧ тэ он мун?» — юалі ме дӧзмӧмӧн ямщиклысь.
«Да мый муннысӧ? — вочавидзис сійӧ пуклӧс вывсьыс лэччигӧн; — сідз нин код тӧдас кытчӧ воим: туй абу и гӧгӧр пемыд».
Ме заводитлі видны сійӧс.
Савельич сувтіс сы дор: «И окота вӧлі не кывзыны, — шуис сійӧ скӧралӧмӧн, — бергӧдчин эськӧ постоялӧй дворас, юин чай, узин эськӧ асылӧдзыс, тӧлыс эськӧ лӧнис да мӧдӧдчим водзӧ.
И кытчӧ тэрмасям?
Огӧ ӧд свадьба вылӧ!»
Савельич вӧлі прав.
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Лымйыс сідзи и сапкис.
Кибитка дорын кутіс кыпавны лым тола.
Вӧвъяс сулалісны, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, да корсюрӧ дрӧгмунлісны.
Ямщик ветлӧдліс додь гӧгӧрыс да нинӧм керигмозыс лӧсьӧдаліс сийӧс-заводсӧ.
Савельич ропкис; ме дзоръялі гӧгӧр, кӧсйи аддзыны кӧть кутшӧмкӧ керка либӧ туй, нинӧм эг вермы аддзыны, лымйыслысь гудыра гартчӧм кындзи...
Друг ме аддзи мыйкӧ сьӧдӧс.
«Эй, ямщик! — горӧді ме, — видзӧд: мый сэн сэтшӧм сьӧдыс?»
Ямщик кутіс видзӧдны.
«А енмыс тӧдас, барин, — аслас местаӧ пуксигмоз шуис сійӧ: — додь не додь, пу не пу, а кажитчӧ, мыйкӧ вӧрӧ.
Буракӧ, либӧ кӧин, либӧ морт».
Ме тшӧкті мунны сійӧ сьӧдтор вылас, коді пыр жӧ и мӧдіс локны миянлы паныд.
Кык минут мысти ми лоим ӧтвесьтын морткӧд.
«Эй, бур мортӧй! — горӧдіс сылы ямщик. — Висьтав, он-ӧ тӧд, кӧні туйыс?»
— Туйыссӧ тані; ме юж туй вылын сулала, — вочавидзис морт, — да мый тӧлкыс?
— Кывзы, мужичок, — шуи ме сылы, — тӧдан-ӧ тэ татчӧс местаяссӧ?
Босьтчан-ӧ тэ нуӧдны менӧ узянінӧдз?
— Местаяссӧ ме тӧда, — вочавидзис сійӧ, — слава богу, не ӧтчыд ветлӧма ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Да ӧд со поводдяыс кутшӧм: буретш воштан туйтӧ.
Бурджык татчӧ сувтны да виччысьыштны, гашкӧ, тӧлыс чинӧ да ывлаыс воссьыштас: сэки аддзам туйсӧ кодзувъяс серти.
Сылӧн спокойнӧя сёрнитӧмысь меным лои кыпыдджык.
Ме нин шуи, ен вылӧ лача кутӧмӧн, узьны степь шӧрас, кыдзи туйвывса мортыд друг пелька пуксис пуклӧс вылӧ да шуис ямщиклы: «Но, слава богу, оланін матын; кеж веськыдвылӧ да мун».
— «А мыйла меным веськыдвылас муннысӧ? — юаліс ямщик дӧзмӧмӧн. — Кысь тэ аддзан туйсӧ?
Небось: вӧвъяс йӧзлӧн, сийӧс абу аслад, вӧтлы, эн сулав». — Ямщик кажитчис меным правӧн.
«Збыльысь, — шуи ме, — мыйла тэ чайтан, мый оланін матын?» — «А сы вӧсна, мый тӧлыс сэсянь пӧльыштіс, — вочавидзис туйвывса, — кыла, тшын дукӧн ӧвтыштіс; сідзкӧ, сикт матын».
Сылӧн сюсьлуныс да нырисыс менӧ шензьӧдісны.
Ме тшӧкті ямщиклы мунны.
Вӧвъяс сьӧкыда тувччалісны джуджыд лым питі.
Кибитка надзӧник муніс, то толаяс вылӧ кайлӧмӧн, то гуранъясӧ лэччылӧмӧн, то ӧтарӧ, то мӧдарӧ катласьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі гыа саридз вывті судноӧн мунӧм кодь.
Савельич окайтіс, быд здукӧ зурасьлывліс менам бокъясӧ.
Ме лэдзи кибитка тупйӧдсӧ, тубыртчи пасьӧн да вугырті — менӧ баййӧдліс бушковлӧн сьылӧмыс да качайтіс ньӧжйӧник мунӧмысь.
Ме аддзылі вӧт, кодӧс некор эг вермы ме вунӧдны да мыйысь ӧнӧдз на аддза мыйкӧ пророческӧйӧс, кор йита сыкӧд аслам олӧмын вӧвлӧм тешкодь обстоятельствояссӧ.
Лыддьысьысь извинитас менӧ: ӧд, кӧнкӧ, тӧдӧ ас сертиыс, кыдзи лӧсялӧ мортлы сетчывны суевериелы, кӧть сійӧ быдногыс зывӧктӧмӧн видзӧдӧ предрассудокъяс вылӧ.
Ме вӧлі чувстволӧн да душалӧн сэтшӧм состояниеын, кор олӧмыд, мӧвпъясыдлы сетчӧмӧн, ӧтлаасьӧ накӧд унйывса гудыр серпасъясын.
Меным кажитчис, пургаыс бушуйтіс на да ми пыр на шӧйтім лымъя пустыняын...
Друг ме аддзи ворота — да пыри асланым усадьбаса барскӧй дворӧ.
Менам медводдза мӧвпӧн вӧлі полӧм, мед батюшка эз скӧрмы ме вылӧ гортӧ невӧляысь бӧр воӧмысь да эз лыддьы эськӧ сійӧс нарошнӧ кывзысьтӧмӧн.
Полігтырйи ме чеччышті кибиткаысь да аддзи: матушка встречайтӧ менӧ кильчӧ вылын ёна шогсьӧмӧн.
«Надзӧнджык, — шуӧ сійӧ меным, — батьыд висьӧ, куланвыйын, да кӧсйӧ тэкӧд прӧститчыны».
Ёна повзьӧмӧн ме муні сы бӧрся спальняӧ.
Аддза, жыр омӧлика югдӧдӧма; вольпась дорын сулалӧны шог чужӧма йӧз.
Ме надзӧник матыстчи вольпась дінас; матушка лэптыштіс вевттьӧдсӧ да шуис: «Андрей Петрович, Петруша воис, сійӧ бергӧдчӧма, тэнсьыд висьӧмтӧ кывлӧма да; благословит сійӧс».
Ме пидзӧсчаняси да веськӧді ассьым синъясӧс висьысь вылӧ.
Мый нӧ?..
Аслам бать пыдди аддза: вольпась вылын куйлӧ сьӧд тошка мужик, гажаа ме вылӧ видзӧдӧ.
Ме шай-паймуні, бергӧдчи матушкалань, шуи сылы: «Мый тайӧ лоӧ?
Тайӧ абу батюшка.
И мыйла меным корны благословениесӧ мужиклысь?» — «Дзик ӧткодь, Петруша, — вочавидзис меным матушка, — тайӧ тэнад вежай; окышт сылысь кисӧ, и мед тэнӧ благословитас...»
Ме эг сӧгласитчы.
Сэки мужикыд чеччыштіс вольпась вывсьыс, кватитіс мыш сайсьыс чер да кутіс шенасьны гӧгӧрбок.
Ме кӧсйи пышйыны... и эг вермы; керка тырис морт шойясӧн; ме конъясьлі шойясас да вильдалі вир гӧпъясас...
Страшнӧй мужикыд меліа чуксаліс менӧ, шуаліс: «Эн пов, лок благословита...»
Ме весьӧпӧри да нинӧм ог гӧгӧрво...
И сійӧ здукас ме садьми; вӧвъяс сулалісны;
Савельич тракӧдіс менӧ киӧд, шуаліс: «Пет, сударь: воим».
«Кытчӧ воим? — юалі ме синмӧс тілиг.
«Постоялӧй дворӧ.
Енмыс отсаліс, зурасим веськыда заборас.
Пет, сударь, ӧдйӧджык да шонтысь».
Ме петі кибиткаысь.
Турӧб век на бушуйтчис, кӧть ичӧтджык вынӧн нин.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, мый кӧть синмад чуткы.
Кӧзяиныс встретитіс миянӧс ворота дорас, пӧнарсӧ пӧла улас кутӧмӧн, да пыртіс менӧ горничаӧ, коді вӧлі дзескыд, но вель сӧстӧм; сартаса би югдӧдіс сійӧс.
Стенас ӧшаліс винтовка да джуджыд казацкӧй шапка.
Кӧзяин, рӧднас яицкӧй казак, вӧлі ар квайтымына мужик, зэв свеж на збодер.
Савельич пыртіс ме бӧрся ичӧтик ящик, корис би, медым лӧсьӧдны чай, коді некор меным эз кажитчыв татшӧм коланаӧн.
Кӧзяин петіс клопочитны.
— Кӧн нӧ туй индысьным? — юалі ме Савельичлысь.
«Тані, ваше благородие», — вочавидзис меным вылысянь гӧлӧс.
Ме видзӧдлі пӧлатьӧ да аддзи сьӧд тош да югъялысь кык син.
«Мый, вокӧ, кынмин?» — «Кыдз он кынмы куш ӧтик омӧлик дукӧснад!
Вӧлі тулуп, да мый грексӧ дзебны - коли тӧрыт целовальниклы: эз кажитчы сэтшӧм кӧдзыд да».
Сійӧ здукас кӧзяин пырис пуан самӧварӧн; ме вӧзйи туй индысьлы чай чашка; мужикыс лэччис пӧлатьсьыс.
Ортсысяньыс сійӧ меным кажитчис замечательнӧйӧн: сійӧ вӧлі ар нелямына, шӧркодь тушаа, косіник да паськыд пельпомъяса.
Сылӧн сьӧд тошкын тыдалісны дзор сияс; тэрыб гырысь синъясыс сідзи и котралісны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі вель мича, но плутлӧн кодь.
Юрсисӧ вӧлі тшӧтшкӧртӧма гӧгӧрыс; сійӧ вӧлі киссьӧм дукӧса да татарскӧй паськыд гача.
Ме мыччи сылы чай чашка; сійӧ видліс да кезнитіс.
«Ваше благородие, вӧчӧй меным сэтшӧм милӧсть, — тшӧктӧй сетны вина стӧкан; чайыд абу миян казацкӧй юантор».
Ме окотапырысь вӧчи сылысь кӧсйӧмсӧ.
Кӧзяиныс кыскис шкапысь штоп да стӧкан, матыстчис сы дінӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас: «Эхе, — шуис сійӧ, — бара тэ миянладорын!
Кысянь енмыс вайис?»
Менам туй индысьыд тӧдчымӧн мигнитіс да вочавидзис поговоркаӧн: «Град йӧръяс весьтті лэбалі, кӧнтусь кокалі; шыбитіс пӧчӧ изйӧн — да эз инмы.
Но, а кыдзи тіян?»
— Да мый миян! — сідзжӧ, крукӧн сёрнитӧмӧн, вочавидзис кӧзяиныс. — Заводитлісны вечерня звӧнитны да попадья оз тшӧкты: попыс гӧститӧ, чӧртъяс шойна вылынӧсь.
«Ланьт, дядя, — шуис менам брӧдягаыд, — лоӧ зэр, лоӧны и тшакъяс, а лоӧны кӧ тшакъяс, лоӧ и пестерь.
А ӧні (сэки сійӧ бара мигнитіс) сюй чертӧ мыш саяд: лесничӧй ветлӧдлӧ.
Ваше благородие! тіян дзоньвидзалун вӧсна!»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ босьтіс стӧкан, пернапасасис да юис ӧтпырйӧ.
Сэсся копыртчыліс меным да бӧр кайис пӧлатяс.
Ме нинӧм эг вермы гӧгӧрвоны тайӧ воровскӧй сёрнисьыс; но бӧрвылас нин гӧгӧрвои, мый сёрниыс муніс Яицкӧй войскаса делӧяс йылысь, кодӧс сійӧ каднас муртса на лӧньӧдісны 1772 вося бунт бӧрын.
Савельич кывзіс ёна дӧзмӧмпырысь.
Сійӧ видзӧдавліс эскытӧма то кӧзяин вылас, то миянлы туй индысь вылӧ.
Постоялӧй двор, либӧ, сэтчӧсса ногӧн, умёт, вӧлі бокын, степын, ылын кутшӧмкӧ сиктысь да зэв муніс разбойникъяслӧн оланін вылӧ.
Но вӧчны вӧлі нинӧм.
Оз позь вӧлі и думайтны водзӧ мунӧм йылысь.
Савельичлӧн тӧждысьӧмыс менӧ ёна гажӧдіс.
А ме лӧсьӧдчи узьны да воді лабичас.
Савельич решитчис кайны паччӧрӧ; кӧзяин водіс джоджӧ.
Регыд став керкаыс кутіс шкоргыны, и ме унмовси, быттьӧ кулӧма.
Асывнас вель сёрӧн садьмӧм бӧрын ме аддзи, мый пурга лӧньӧма.
Шондіыс дзирдаліс.
Лымйыс куйліс син ёран эшкынӧн степь пасьтаын.
Вӧвъясӧс вӧлі доддялӧма.
Ме мынтыси кӧзяинлы, коді босьтіс миянлысь сэтшӧм лӧсялана дон, мый весиг Савельич эз кут вензьыны да эз кут донъясьны мукӧддырйи моз, и тӧрытъя полӧмыс сылӧн дзикӧдз вошӧма.
Ме кори туй индысьнымӧс, аттьӧалі сетӧм отсӧгысь да тшӧкті Савельичӧс сетны сылы пӧлтинник вина вылӧ.
Савельич зумыштчис.
«Пӧлтинник вина вылӧ! — шуис сійӧ, — мыйысь сійӧс?
Сыысь, мый тэ жӧ изволитін вайны сійӧс постоялӧй дворӧдз?
Тэнад вӧля, сударь: абуӧсь миян лишнӧй пӧлтинникъясыс.
Быдӧнлы кӧ сетавны вина вылӧ, регыд аслыд ковмас тшыгъявны».
Ме эг вермы вензьыны Савельичкӧд.
Сьӧмыс, аслам кӧсйысьӧм серти, ставыс вӧлі сы ордын.
Сӧмын меным вӧлі дӧсаднӧ, мый ме эг вермы благословитны мортӧс, коді мездіс менӧ эз кӧ пикӧ воӧмысь, то век нин зэв неприятнӧй положениеысь.
«Бур, — шуи ме веськодя; — он кӧ кӧсйы сетны пӧлтинниксӧ, то сет сылы мыйкӧ менам паськӧм пиысь.
Сійӧ пасьтасьӧма зэв кокниа.
Сет сылы менсьым кӧч ку тулупӧс».
— Помилуйт, батюшка Пётр Андреич! — шуис Савельич. — Мыйла сылы тэнад кӧч ку тулупыс?
Сійӧ, понйыд, юас тулупсӧ первойя кабакын.
— Тайӧ нин, старинушка, абу тэнад шог, — шуис менам брӧдяга, — юа ме, али ог.
Его благородие сетӧ меным тулупсӧ ассьыс; сылӧн сы вылӧ барскӧй вӧля, а тэнад холопскӧй делӧ не вензьыны да кывзысьны.
— Енсьыс тэ он пов, разбойник! — вочавидзис сылы Савельич скӧр гӧлӧсӧн. — Тэ аддзан, мый дитяыс нинӧм на оз вежӧрт, а тэ и рад сійӧс куштыны сійӧ прӧстлун ради.
Мыйла тэныд барскӧй тулупыс?
Тэныд и оз лӧсяв сійӧ аслад ӧкаяннӧй пельпомъяс вылад».
— Кора не умничайтны, — шуи ме аслам дядькалы: — пыр жӧ вай татчӧ тулупсӧ.
— Господи владыко! — ымӧстіс менам Савельич. — Кӧч ку тулупыс пӧшти выль! и бур эськӧ мӧдлы кӧ, а то помӧдз юсьӧм мортлы!
Но кӧч ку тулупсӧ вайис.
Мужичокыд сэк жӧ кутіс сійӧс мерайтны.
Збыльвылӧ тулупыс, коді весиг меным нин вӧлі ичӧт, сылы вӧлі неуна дзескыд.
Но сійӧ кыдзкӧ сюсьмӧдчис пасьтавны тулупсӧ, коді резьдіс вурысъясӧдыс.
Савельич муртса эз горӧд, кор кыліс кыдзи сунисъясыс мӧдісны оръясьны.
Брӧдяга вӧлі зэв дӧвӧлен менам козинӧн.
Сійӧ колльӧдіс менӧ кибиткаӧдз да шуис улӧдз копыртчылӧмӧн: «Аттьӧ, ваше благородие!
Мед наградитас тіянӧс господь асланыд бурлунысь.
Нэм ог вунӧд тіянлысь милӧстьяснытӧ».
Сійӧ муніс аслас туйӧд, а ме мӧді водзӧ, Савельич дӧзмӧм вылӧ видзӧдтӧг, и регыд вунӧді тӧрытъя пурга йылысь, меным туй индысь йылысь да кӧч ку тулуп йылысь.
Оренбургӧ воӧм мысти ме веськыда муні генерал дорӧ.
Ме аддзи ыджыд тушаа, но пӧрысьлун вӧснаыс гӧрбыльтчӧм нин мужичӧйӧс.
Сылӧн кузь юрсиыс вӧлі дзик еджыд.
Быгалӧм важ мундирыс казьтывліс Анна Иоанновна кадся воинӧс, а сы сёрниын ёна тӧдчис немецкӧй выговор.
Ме сеті сылы батюшкасянь письмӧ.
Сылысь нимсӧ казьтылігӧн сійӧ ӧдйӧ видзӧдліс ме вылӧ: «Боже мой! — шуис сійӧ. — Важӧн-ӧ, кажитчӧ, Андрей Петрович вӧлі тіян арлыда, а ӧні со нин кутшӧм молодец сылӧн!
Ак, кад, кад!»
Сійӧ восьтіс письмӧсӧ да мӧдіс лыддьыны сійӧс джын гӧлӧсӧн, ассьыс замечаниеяс вӧчалӧмӧн.
«Милӧстивӧй государь, Андрей Карлович, надейтча, мый тіян превосходительство»...
Тайӧ нин кутшӧм церемонияяс?
Фу, кыдзи сылы абу яндзим!
Дерт: дисциплина первой делӧ, но тадз-ӧ гижлӧны аслад камрадлы?.. «ваше превосходительство эз вунӧд»... гм... «и:.. кор... покойнӧй фельдмаршал Мин... походын... сідзжӧ и...
Каролинкаӧс»...
Э-э, брудер! сійӧ нӧшта помнитӧ на миянлысь важ дурӧмъяссӧ?
«Ӧні делӧ йылысь...
Тіян дорӧ ассьым шалунӧс»... м-м...
«кутны ежовӧй кепысьясӧн»...
Мый сэтшӧм ежовӧй кепысьыс?
Тайӧ, тыдалӧ, роч кывйӧз...
Мый сэтшӧмыс «кутны ежовӧй кепысьясӧн»? — мӧдысь юаліс сійӧ мелань бергӧдчӧмӧн.
— Тайӧ лоӧ, — шуи ме некутшӧм ылӧдлӧм петкӧдлытӧг, — сёрнитны меліа, не вывті стрӧга,сетны унджык вӧля, кутны ежовӧй кепысьясӧн.
— Гм, гӧгӧрвоа... «да не сетны сылы вӧля»... тыдалӧ, ежовӧй кепысьыд оз ло сійӧ...
«Такӧд... сылӧн паспорт»...
Кӧн нӧ сійӧ?
А, со... «гижны Семёнӧвскӧйӧ»...
Бур, бур, ставсӧ лоӧ вӧчӧма...
«Лэдзан, чинъясӧн артасьтӧг, кутыштлыны тэнӧ да... важ ёртӧн да другӧн»... — а! медбӧрын гӧгӧрвоӧма... и сідз водзӧ...
Но, батюшка, — шуис сійӧ, кор лыддис письмӧсӧ да бокӧ вештіс менсьым паспортӧс, — ставсӧ лоӧ вӧчӧма: тэнӧ лоӧ вуджӧдӧма офицерӧн *** полкӧ, и медым тэныд кад не воштыны, то аски жӧ мун Белогорскӧй крепостьӧ, кӧні тэ лоан капитан Миронов, зэв бур да веськыд морт, командаын.
Тэ сэні лоан збыль служба вылын, велалан дисциплинаӧ.
Оренбургын тэныд вӧчны нинӧм; весь олӧмыд том мортыдлы лёк.
А талун милости просим: ӧбедайтны ме ордӧ.
Часысь часӧ абу кокниджык! - мӧвпышті ме ас думысь; мый сетіс меным сійӧ, мый нӧшта мам кынӧмын на ме вӧлі гвардияса сержантӧн!
Кытчӧ сійӧ менӧ вайӧдіс?
*** полкӧ да кутшӧмкӧ ылыса крепостьӧ киргиз-кайсацкӧй степьяс граница дорӧ!..
Ме ӧбедайті Андрей Карлович ордын, куимӧн сылӧн пӧрысь адъютантыскӧд.
Стрӧг немецкӧй экономия ыджыдаліс сійӧ пызан вылын, и ме чайта, мый корсюрӧ аслас пызан сайысь лишнӧй гӧсьтӧс аддзыны полӧмыс вӧлі кутшӧмакӧ помкаӧн менӧ ӧдйӧджык гарнизонӧ ыстӧм вылӧ.
Мӧд луннас ме прӧщайтчи генералкӧд да мӧдӧдчи меным индӧм местаӧ.
III глава
КРЕПОСТЬ
Белогорскӧй крепость вӧлі нелямын верст сайын Оренбургсянь.
Туйыс муніс Яик ю крут вадор кузя.
Юыс абу на кынмӧма, и сылӧн свинеч кодь гыясыс гажтӧма сьӧдӧдісны еджыд лымйӧн тупкысьӧм ӧтсяма вадоръяс костын.
На сайын вӧліны киргизскӧй степьяс.
Ме думайті ёнджыкасӧ гажтӧм думъяс.
Гарнизоннӧй олӧмӧ менӧ омӧля кыскис.
Ме зіли представитны капитан Мироновӧс, ассьым водзӧ лоан начальникӧс, и чайті сійӧс стрӧгӧн, скӧр пӧрысь мортӧн, коді нинӧм оз тӧд, аслас службаыс кындзи, да дась быд ичӧтикторйысь пуксьӧдны менӧ арестӧ нянь да ва вылӧ.
Сэккості заводитіс рӧмдыны.
Ми мунім бура ӧдйӧ.
«Ылын-ӧ крепостьӧдзыс?» — юалі ме аслам ямщиклысь.
«Неылын, — вочавидзис сійӧ. — Со тыдалӧ нин». — Ме видзӧді гӧгӧрбок, думайті аддзыны грознӧй бастионъяс, башняяс да вал; но нинӧм эг аддзы, ичӧтик сикт кындзи, кодӧс кытшалӧма пу заборӧн.
Ӧтар боксяньыс сулалісны лымйӧн джынвыйӧ тырӧм куим либӧ нёль зорӧд; мӧдарсянь картина вылын моз дышиника лэдзыштӧм бордъяса, вежыньтчӧм мельнича.
«Кӧн нӧ крепостьыс?» — юалі ме шензьӧмӧн.
«Да со сійӧ», — вочавидзис ямщик, сикт вылӧ индӧмӧн, и тайӧс шуигӧн ми пырим.
Ворота дорысь ме аддзи важ чугун пушка; уличаясыс вӧліны векниӧсь да чукляӧсь; керкаяс ляпкыдикӧсь да унджыксӧ вевттьӧма идзасӧн.
Ме тшӧкті мунны комендант ордӧ, и здук мысти кибитка сувтіс пу керка водзӧ, кодӧс вӧлі стрӧитӧма вывтас местаӧ, пу вичко дінӧ жӧ.
Некод эз пет меным паныд.
Ме пыри посводзас да восьті ӧдзӧссӧ передньӧйӧ.
Пӧрысь инвалид пукаліс пызан вылын да вурис лӧз дӧмас турунвиж рӧма мундир гырддзаас.
Ме тшӧкті сылы висьтавны ас йылысь.
«Пыр, батюшка, — вочавидзис инвалид: — миян гортынӧсь».
Ме пыри сӧстӧминик жырйӧ, кӧні вӧлі важ кадся кодь порядок.
Пельӧсын сулаліс дозмукъяса шкап; стенын ӧшаліс стеклӧа рамкаын офицерскӧй диплом; сы дінын ӧшалісны лубочнӧй картинаяс, кытчӧ серпасалӧма Кистрин да Очаков босьтӧм, сідзжӧ невестаӧс бӧрйӧм да каньӧс гуалӧм.
Ӧшинь дорас пукаліс шоныд паськӧма да чышъяна старушка.
Сійӧ каттис сунис, кодӧс, кияс вылас зэлӧдӧмӧн, кутіс офицерскӧй мундира старик.
«Мый тіянлы колӧ, батюшка?» — юаліс нывбаба ассьыс уджсӧ эновттӧг.
Ме вочавидзи, мый вои служба вылӧ да аслам долг кузя локті господин капитан дінӧ, и тайӧ кывъяснас шыӧдчи чукля старик дорӧ, кодӧс чайті комендантӧн; но кӧзяйкаыс торкис ассьым дыр думайтӧм кывъясӧс висьталӧмысь.
«Иван Кузмич абу гортын, — шуис старушка; — сійӧ муніс гӧститны Герасим поп ордӧ; да дзик ӧткодь, батюшка, ме сылӧн кӧзяйка.
Кора радейтны да пыдди пуктыны.
Пуксьы, батюшка».
Сійӧ чукӧстіс слугасӧ да тшӧктіс сылы корны урядникӧс.
Старичокыс аслас ӧтка синнас сюся видзӧдлывліс ме вылӧ.
«Лысьта юавны, — шуис сійӧ, — ті кутшӧм полкын изволитінныд служитны?»
Ме висьталі сылы тӧдны кӧсъянторсӧ.
«А лысьта юавны, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — мыйла ті изволитінныд вуджны гвардияысь гарнизонӧ?»
Ме вочавидзи, мый сэтшӧм вӧлі начальстволӧн воля.
«Тӧдӧмысь, гвардияса офицерлы лӧсявтӧм поступокъясысь!» — водзӧ нуӧдіс мудзлытӧм юасьысь.
«Тырмас сӧрны нинӧм абусӧ, — шуис сылы капитанша: — тэ аддзан, том мортыс туй вывсяньыд мудз; сылы абу тэӧдз... (кут китӧ веськыдджыка...).
А тэ, менам батюшка, — водзӧ нуӧдіс сійӧ ме дінӧ шыӧдчӧмӧн, — эн шогсьы, мый тэнӧ тувйыштісны миян гуӧ.
Абу тэ первойя, абу и медбӧръя.
Олыштан да муса лоӧ.
Швабрин Алексей Иваныч со витӧд во нин, кыдзи вуджӧдісны миянӧ мортӧс виӧмысь.
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм грек сійӧс гантайтӧма; тӧданныд-ӧ, найӧ мунӧмаӧсь кар сайӧ ӧтик поручиккӧд, да босьтӧмаӧсь аскӧдныс шпагаяс, но и мӧда-мӧднысӧ бытшлӧдлыны; а Алексей Иваныч и бытшкӧма поручиктӧ, да нӧшта кык свидетель дырйи!
Мый сэсся вӧчан?
Грек вылад мастерыд абу».
Сійӧ здукас пырис урядник, том да статя казак.
«Максимыч! — шуис сылы капитанша. — Инды г. офицерлы патера, да сӧстӧмджыкӧс». — «Кывза, Василиса Егоровна, — вочавидзис урядник. — Не овмӧдны-ӧ его благородиесӧ Иван Полежаев дінӧ?» — «Сӧран, Максимыч, — шуис капитанша: — Полежаевлӧн и сідзи дзескыд; сійӧ жӧ меным кум и помнитӧ, мый ми сылӧн начальникъяс.
Нуӧд г. офицерсӧ... кыдзи тіян нимныд да вичныд, менам батюшка?
Пётр Андреич?..
Нуӧд Пётр Андреичсӧ Семён Кузов ордӧ.
Сійӧ, мошенникыд, вӧвсӧ ассьыс лэдзӧма менам град йӧрӧ.
Но, мый, Максимыч, ставыс-ӧ бур?»
— Ставыс, слава богу, лӧнь, — вочавидзис казак; — сӧмын капрал Прохоров тышкасьӧма пывсянын Устиния Негулинакӧд шайка пӧсь ва вӧсна.
— Иван Игнатьич! — шуис капитанша синпӧла стариклы. — Тӧдмав, коді прав, коді мыжа, Прохоровыс али Устиньяыс.
Да кыкнаннысӧ и накажит.
Но, Максимыч, мун сэсся, ен тэкӧд.
Пётр Андреич, Максимыч нуӧдас тіянӧс асланыд патераӧ.
Ме копыртчылі.
Урядник вайӧдіс менӧ дзик крепостьпомса джуджыд вадорын сулалысь керкаӧ.
Керка джынъяс оліс Семён Кузовлӧн семьяыс, мӧд джынсӧ сетісны меным.
Сэні вӧлі ӧти жыр, вель сӧстӧминик да юкӧма кык пельӧ перегородкаӧн.
Савельич кутіс сэні распоряжайтчыны; ме мӧді видзӧдны векньыдик ӧшиньӧд.
Ме водзын куйліс гажтӧм степь.
Бокынджык сулалісны некымын керка; улича кузя шӧйтісны кымынкӧ курӧг.
Старука кильчӧ вылас сулаліс ворйӧн да чуксаліс порсьясӧс, кодъяс вочавидзлісны сылы бурысь руксӧмӧн.
И со кӧні лоӧ меным коллявны ассьым том кадӧс!
Шог шымыртіс менӧ; ме муні ӧшинь дорысь да воді ужнайттӧг, кӧть Савельич ёна тшӧктіс да шогпырысь шуаліс: «Господи владыко! нинӧм сёйны оз кӧсйы.
Мый шуас барыня, дитяыс кӧ висьмас?»
Мӧд лун асывнас ме муртса на куті пасьтасьны, кыдзи воссис ӧдзӧс да ме ордӧ пырис ичӧтик тушаа, синмӧ шыбитчана мисьтӧм, мугов чужӧма том офицер.
«Извинитӧй менӧ, — шуис сійӧ меным французскӧй кыв вылын, — мый ме церемониятӧг вои тіянкӧд тӧдмасьны.
Тӧрыт ме кывлі тіян воӧм йылысь; меным сэтшӧм окота лои аддзывны мортлысь чужӧм, мый ме эг вермы терпитны.
Ті тайӧс гӧгӧрвоанныд, кор олыштанныд тані нӧшта мыйкӧ дыра кад».
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі поединок вӧсна гвардияысь ыстӧм офицер.
Ми пыр жӧ тӧдмасим.
Швабрин вӧлі зэв абу йӧй.
Сёрниыс сылӧн вӧлі ёсь да интереснӧй.
Сійӧ ёна гажаа висьталіс меным комендант семья йылысь, сылӧн общество да край йылысь, кытчӧ вайӧдіс менӧ судьба.
Ме сералі став сьӧлӧмсянь, кор пырис ме ордӧ буретш сійӧ инвалидыс, коді дӧмлӧ вӧлі мундир комендант передньӧйын, да Василиса Егоровна нимсянь корис менӧ на ордӧ ӧбедайтны.
Швабрин окотитіс мунны мекӧд ӧтлаын.
Комендантскӧй керка дінӧ матыстчигӧн ми аддзим площадь вылысь кузь кӧсаяса да куим пельӧса шляпаяса кызь кымын пӧрысь инвалидӧс.
Найӧс вӧлі сувтӧдӧма во фронт.
Водзвылас сулаліс комендант, колпака да китайчатӧй калата, ыджыд тушаа збодер старик.
Миянӧс казялӧм мысти сійӧ локтіс миян дінӧ, шуис меным некымын мелі кыв да бара мӧдіс командуйтны.
Ми эськӧ сувтлім велӧдчӧмнысӧ видзӧдны; но сійӧ тшӧктіс миянӧс мунны Василиса Егоровна дінӧ, а ачыс кӧсйысис воны миян бӧрысь.
«А тані, — содтіс сійӧ, — тіянлы нинӧм видзӧднысӧ».
Василиса Егоровна примитіс миянӧс прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс да сёрнитіс мекӧд, быттьӧ нэм вӧлім тӧдсаӧсь.
Инвалид да Палашка лӧсьӧдісны пызан.
«Мый тайӧ менам Иван Кузмичыс талун сідзи кутіс мырсьыны-велӧдны? — шуис комендантша. — Палашка, кор баринӧс ӧбедайтны.
Да кӧн нӧ Машаыс?»
Сэки пырис ар дас кӧкъямыса ныв, банйӧм гӧгрӧс чужӧма, пель саяс шыльыда сыналӧм еджгов юрсиа; пельясыс сылӧн сідзи и ломзисны.
Первой видзӧдлӧм бӧрын сійӧ меным эз зэв кажитчы.
Ме видзӧді сы вылӧ водзвыв нин омӧльтӧм боксянь: Швабрин висьталіс меным, мый Маша, капитанлӧн нылыс, дзик йӧй кодь.
Марья Ивановна пуксис пельӧсӧ да заводитіс вурсьыны.
Сэккості вайисны шыд.
Василиса Егоровна эз вермы виччысьны верӧссӧ да мӧдысь сыла ыстіс Палашкаӧс.
«Висьтав баринлы: гӧсьтъяс пӧ виччысьӧны, шыд кӧдзалас; слава богу, велӧдӧмыд оз пышйы; удитас на горзынысӧ». — Капитан регыд мысти воис син пӧла стариккӧд.
«Мый тайӧ, менам батюшка? — шуис сылы гӧтырыс. — Сёян важӧн вайӧма, а тэнӧ корны ог вермӧ». — «А кылан тэ, Василиса Егоровна, — вочавидзис Иван Кузмич, — ме вӧлі служба вылын: салдатъясӧс велӧді». — «И, тырмас! — паныд шуис капитанша. — Сӧмын славаыс, мый салдатъясӧс велӧдан: налы ни службаыс оз сетчы, ни тэ сэсь тӧлксӧ он тӧд.
Пукалін эськӧ гортын да енлы кевмин, бурджык эськӧ вӧлі.
Дона гӧсьтъяс, корам пуксьыны пызан сайӧ».
Ми пуксим ӧбедайтны.
Василиса Егоровна эз ланьтлы здук кежлӧ да дугдывтӧг юасис менсьым: кодъяс менам ай-мамӧй, ловъяӧсь-ӧ найӧ, кӧні олӧны да кутшӧм налӧн состояниеыс?
Кор кыліс, мый батюшкалӧн куимсё душ крестьяна, «кокни-ӧ! — шуис сійӧ; — ӧд эмӧсь жӧ свет вылас озыр йӧз!
А миян, менам батюшка, став душаыс сӧмын ӧти слуга Палашка; да слава богу, олам чурки-буди.
Ӧти омӧльтор: Машалы верӧс сайӧ мунан кад, а кутшӧм сылӧн приданӧйыс? тшӧкыд сынан, да корӧсь, да алтын сьӧм (прӧстит енмӧй!), мыйӧн пывсянӧ ветлыны.
Бур, сюрӧ кӧ шань морт; а то пукав нылӧн нэмӧвӧйся невестаӧн». — Ме видзӧдлі Марья Ивановна вылӧ; сійӧ ставнас гӧрдӧдіс, и весиг синваыс сылӧн войтыштіс тарелка вылас.
Меным лои жаль сійӧ; и ме тэрмаси вежны сёрнисӧ.
«Ме кывлі, — шуи ме вель не ас кадӧ, — мый тіян крепость вылӧ лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны башкиръяс». — «Кодсянь, батюшка, тэ тайӧс кывлін?» — юаліс Иван Кузмич.
«Меным сідзи висьталісны Оренбургын», — вочавидзи ме.
«Сӧрӧм! — шуис комендант. — Миян важӧн нинӧм оз кывсьы.
Башкиръясыд — повзьӧдлӧм йӧз, да и киргизъяслы петкӧдлӧма гаж.
Небось, миян вылӧ оз воны; а воасны кӧ, сэтшӧм страсть ме налы петкӧдла, мый во дас кежлӧ ланьтӧда». — «И тіянлы абу страшнӧ, — водзӧ шуи ме капитанша дінӧ шыӧдчӧмӧн, — овны крепостьын, кор грӧзитӧны татшӧм опасностьяс?» — «Велалі нин, менам батюшка, — вочавидзис сійӧ. — Во кызь колис, кыдзи миянӧс вуджӧдісны татчӧ полкысь, и не дай господи, кыдзи ме повлі сійӧ проклятӧй нехристьяссьыс!
Мыйӧн аддза вӧлі рысь ку шапкаяс, да мыйӧн кыла налысь горзӧмсӧ, эскан-ӧ, менам батюшка, сьӧлӧмӧй сідзи и кынмывліс!
А ӧні сэтшӧма велалі, мый и местаысь ог вӧрзьыв, кор локтасны миянлы висьтавны, мый крепость дорын злӧдейяс шаркъялӧны».
— Василиса Егоровна зэв збой дама, — шуис Швабрин. — Иван Кузмич вермас сійӧс висьтавны.
— Да, видзӧдтӧ, — шуис Иван Кузмич: — бабаыс абу полысь рӧдысь.
— А Марья Ивановна? — юалі ме: — ті кодь жӧ збой?
— Збой-ӧ Маша? — вочавидзис сылӧн мамыс. — Абу, Маша полысь.
Ӧнӧдз оз вермы кывны ружьеысь лыйӧм: сідзи и тіравны кутас.
А кыдзи во кык сайын Иван Кузмич менам нимлунӧ кутіс лыйлыны миян пушкаысь, сідз сійӧ, менам гулюӧй, повзьӧмысла чуть мӧдаръюгыдӧ эз мун.
Сійӧ кадсяньыс и огӧ нин лыйсьӧй проклятӧй пушкаысь.
Ми чеччим пызан сайысь.
Капитан да капитанша мунісны узьны; а ме муні Швабрин ордӧ, кодкӧд и колли дзонь рыт.
IV глава
ПОЕДИНОК
Коли некымын недель, и Белогорскӧй крепостьын менам олӧм лои меным не сӧмын терпитанаӧн, но весиг лӧсьыдӧн.
Комендант керкаын менӧ примитісны ас мортӧс моз.
Мужикыс да гӧтырыс вӧліны медся почтеннӧй йӧз.
Иван Кузмич, коді воӧдчис салдатсянь офицерӧдз, вӧлі велӧдчытӧм да прӧстӧй, но медся честнӧй да бур.
Гӧтырыс сылӧн веськӧдліс сыӧн, мый лӧсяліс верӧс тӧждысьтӧмлуныслы.
Василиса Егоровна и служба делӧяс вылас видзӧдіс, кыдзи аслас кӧзяйскӧй делӧяс вылӧ, да веськӧдліс крепостьнас дзик жӧ сідзи, кыдзи аслас овмӧсӧн.
Марья Ивановна регыд мысти дугдіс повны меысь.
Ми тӧдмасим.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ вежӧра да небыд сьӧлӧма ныв.
Казявлытӧг ме велалі бур семья дорӧ, весиг Иван Игнатьич дорӧ, гарнизонса синпӧла поручик дорӧ, код йылысь Швабрин лӧсьӧдӧма, быттьӧ пӧ сійӧ лоны позьтӧм йитӧдын Василиса Егоровнакӧд, мый ньӧти збыльвылас эз вӧв эскана; но Швабрин сы йылысь эз тӧждысь.
Менӧ кыпӧдісны офицерӧдз.
Службаӧй менӧ эз сьӧктӧд.
Енмӧн видзан крепостьын эз вӧвны ни смотръяс, ни ученьеяс, ни караулъяс.
Комендант ас окотасьыс корсюрӧ велӧдліс ассьыс салдатъяссӧ; но нӧшта эз на вермы велӧдны, мед ставныс найӧ тӧдісны, кодар бокыс веськыдвыв, кодарыс шуйга.
Швабринлӧн вӧлі некымын французскӧй небӧг.
Ме куті лыддьысьны, и менам кыптіс литература дінӧ интерес.
Асывъясын ме лыддьысьлі, упражняйтчи переведитчӧм кузя, а корсюрӧ и гижавлі кывбуръяс.
Ӧбедайтлім пӧшти пыр комендант ордын, кӧні пырджык и коллявлі лун помсӧ да кытчӧ рытъясын коръясӧкӧ волывліс Герасим поп аслас Акулина Памфиловна гӧтырыскӧд, став матігӧгӧрын выльторъяс первойя новлӧдлыськӧд.
А. И. Швабринкӧд, тӧдӧмысь, ме аддзысьлі быд лун; но часысь часӧ сылӧн сёрниясыс меным кутісны омӧльджыка кажитчыны.
Комендант семья йылысь сылӧн векся шмонитӧмыс меным зэв эз волы сьӧлӧм вылӧ, торйӧн нин Марья Ивановна йылысь ёсь кывъясыс.
Мӧд общество крепостьын эз вӧв, но меным мӧдыс эз и ков.
Кӧть и водзвыв ёна висьтавлісны, башкиръяс эз возмущайтчыны.
Лӧньлун ыджыдаліс миян крепость гӧгӧр.
Но мир орис друг лоан междоусобиеӧн.
Ме висьтавлі нин, мый ме занимайтчи литератураӧн.
Опытъяс менам, сійӧ кад серти, вӧліны вель гырысьӧсь, и Александр Петрович Сумароков, кымынкӧ во мысти бӧрынджык, найӧс зэв ошкис.
Ӧтчыд удайтчис меным гижны сьыланкыв, кодӧн ме вӧлі дӧвӧлен.
Тӧдса, мый сочинительяс корсюрӧ, сӧветъяс корӧм улын, корсьӧны бур кывзысьӧс.
И сідз, ассьым сьыланкывйӧс выль пӧв гижӧм бӧрын, ме нуи сійӧс Швабринлы, коді ӧтнасӧн став крепостьын вермис донъявны кывбур тэчысьлысь произведениеяссӧ.
Ичӧтик водзкыв бӧрын ме перйи зептысь ассьым тетрадьӧс да лыдди сылы татшӧм стишокъяс:
— Кыдз тэ тайӧс донъялан? — юалі ме Швабринлысь, ошкӧм виччысьӧмӧн, кыдзи меным быть колана дань.
Но, менам ыджыд дӧсада вылӧ, мекӧд пыр бура сёрнитысь Швабрин чорыда шуис, мый сьыланкывйӧй менам омӧль.
— Мыйла сідз? — юалі ме сылысь ассьым дӧсадаӧс петкӧдлытӧг.
— Сы вӧсна, — вочавидзис сійӧ, — мый татшӧм кывбуръясыс лӧсялӧны менам велӧдысь Василий Кирилыч Тредьяковскийлы да зэв мунӧны сылӧн любовнӧй куплетъяс вылӧ.
Сэки сійӧ босьтіс менсьым тетрадьӧс да немжалиттӧг мӧдіс видлавны быд кывбур да быд кыв, ме вылын ёна издевайтчӧмӧн.
Ме эг вермы терпитны, нетшышті сы киысь тетрадьсӧ да шуи, мый некор нин сэсся ог петкӧдлы сылы ассьым гижӧдъясӧс.
Швабрин сералыштіс и тайӧ грӧз вылын.
«Видзӧдлам, — шуис сійӧ, — кутан-ӧ тэ ассьыд кывтӧ: кывбуръяс гижысьяслы колӧ кывзысь, кыдзи Иван Кузмичлы ӧбед водзын графин вина.
А коді сійӧ Машаыс, кодлы тэ висьталан ассьыд нежнӧй страстьтӧ да радейтӧмтӧ?
Абу-ӧ Марья Ивановна?»
— Абу тэнад делӧ, — вочавидзи ме зумыштчӧмӧн, — коді кӧть эз вӧв Машаыс.
Ог кор ни тэнсьыд донъялӧм, ни тэнсьыд чайтӧмтӧ.
— О-о!
Асьсӧ радейтысь стихотворец да полысь любовник! — водзӧ висьталіс Швабрин часысь часӧ век ёнджыка менӧ дӧзмӧдӧмӧн; — но кывзы бур сӧвет: кӧсъян кӧ тэ шедӧдны успех, то сӧветуйта действуйтны не сьыланкывъясӧн.
— Мый тайӧ, сударь, лоӧ?
Вай висьтав.
— Окотапырысь.
Тайӧ лоӧ, мый кӧсъян кӧ, мед Маша Миронова волывліс тэ дінӧ рытгорувъясын, то мелі кывбуръясыд пыдди козьнав сылы исерга гоз.
Вирӧй менам пузис.
«А мыйла тэ сы йылысь сідз чайтан?» — юалі ме ассьым скӧралӧмӧс муртса кутӧмӧн.
— А сы вӧсна, — вочавидзис сійӧ мисьтӧма серӧктӧмӧн, — мый ас серти тӧда сылысь сямсӧ да модасӧ.
— Тэ ылӧдлан, мерзавец! — лёкысь горӧді ме, — тэ ылӧдлан некутшӧма яндысьтӧг.
Швабринлӧн вежсис чужӧмыс.
«Тайӧ тэныд сідз оз коль, — менсьым киӧс топӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Тіянӧс ме кора дуэль вылӧ».
— Ладнӧ; кор кӧсъян! — вочавидзи ме радпырысь.
Сійӧ здукас ме вӧлі дась косявны сійӧс.
Ме пыр жӧ муні Иван Игнатьич дінӧ да суи сійӧс киас емӧн: комендантша тшӧктӧм серти сійӧ пысавліс тшак, медым косьтыны тӧв кежлӧ.
«А, Пётр Андреич! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ; — видза корам!
Кыдзи тайӧ тіянӧс енмыс вайис? кутшӧм делӧ кузя, лысьта юавны?»
Ме кымынкӧ кывйӧн висьталі сылы, мый ме пиняси Алексей Иванычкӧд, а сійӧс, Иван Игнатьичӧс, кора лоны аслам секундантӧн.
Иван Игнатьич кывзіс менсьым зэв сюся, ме вылӧ ассьыс син пӧвсӧ быльӧдӧмӧн.
«Ті изволитад висьтавны, — шуис сійӧ меным, — мый кӧсъянныд бытшкыны Алексей Иванычӧс да коранныд менӧ, мед ме сэні вӧлі свидетельӧн?
Сідз-ӧ? лысьта юавны».
— Дзик сідз.
— Помилуйтӧй, Пётр Андреич!
Мый ті тайӧ думыштінныд!
Ті Алексей Иванычкӧд зыкӧ воид?
Ыджыд тай шог!
Видчӧмыд ворот вылӧ оз ӧшйы.
Сійӧ тіянӧс видыштіс, и ті сійӧс видӧй; сійӧ тіянӧс нырвомад, а ті сійӧс пельбокас, мӧдысь, коймӧдысь — и торйӧдчӧй; а ми нин тіянӧс миритам.
А то: бур-ӧ бытшкыны ассьыд матысатӧ, лысьта юавны?
И бур эськӧ, ті кӧ бытшкад сійӧс: ен сыкӧд, Алексей Иванычкӧд; ме и ачым сы вылӧ абу окоч.
Но, а сійӧ кӧ тіянӧс розьӧдас?
Мый вылӧ тайӧ кутас мунны?
Коді лоас йӧйнас, лысьта юавны?
Вежӧра поручиклӧн велӧдӧмыс эз вӧрзьӧд менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме эг веж ассьым думӧс.
«Кыдзи ті кӧсъянныд, — шуис Иван Игнатьич: — вӧчӧй, кыдзи бурӧн лыддяд.
Да мыйла нӧ меным сэні лоны свидетельнас?
Мый вӧсна?
Йӧз тышкасьӧны, кутшӧм аддзывтӧмтор, лысьта юавны?
Слава богу, косясьлі ме шведкӧд и туроккӧд: быдторсӧ аддзылі».
Ме, кыдз верми, заводиті висьтавны сылы секундантлысь должностьсӧ, но Иван Игнатьич некыдз эз вермы менӧ гӧгӧрвоны.
«Тіян вӧля, — шуис сійӧ. — Меным кӧ нин колӧ тшӧтш сюйсьыны тайӧ делӧас, то буди мунны Иван Кузмич дінӧ да висьтавны сылы служба долг серти, мый фортецияын лӧсьӧдсьӧ казеннӧй интереслы паныда злодействие: оз-ӧ кӧсйы господин комендант примитны колана мераяс...»
Ме повзи да куті кевмысьны Иван Игнатьичлы, медым нинӧм эз висьтав комендантлы; муртса сійӧ сӧгласитчис; сійӧ сетіс меным кыв, и ме шуи эновтны сійӧс.
Рытсӧ ме коллялі, кыдзи и пыр, комендант ордын.
Ме зіли петкӧдлыны ачымӧс гажаӧн да веськодьӧн, медым эз лоны некутшӧм подозрениеяс да ковтӧм юасьӧмъяс; но шуа, менам эз вӧв сійӧ лӧньлуныс, кодӧн ошйысьӧны пӧшти пыр найӧ, кодъяс овлӧны менам положениеын.
Тайӧ рытнас менӧ кыскис мелілунӧ да нимкодясьӧмӧ.
Марья Ивановна кажитчис меным мукӧд дырся серти ёнджыка.
Сійӧ мӧвпыс, мый, гашкӧ, сійӧс аддза медбӧръяысь, сетіс сылы менам син водзын аслыспӧлӧс мичлун.
Швабрин воис сэтчӧ жӧ.
Ме нуӧді сійӧс бокӧ да висьталі сылы Иван Игнатьичкӧд аслам сёрни йылысь.
«Мыйла миянлы секундантъясыс, — шуис сійӧ меным коса: — натӧг артмас».
Ми сёрнитчим тышкасьны сёрӧмъяс сайын, кодъяс вӧліны крепость дорын, и воны сэтчӧ аски сизим час асылын.
Ми сёрнитім, тыдалӧ, сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый Иван Игнатьич радысла кывсӧ эз вермы кутны.
«Важӧн эськӧ тадз, — шуис сійӧ меным нимкодь чужӧмӧн; — лёка миритчӧмыд бурджык бур зыкысь, да и кӧть честьтӧм, но здоров».
— Мый, мый, Иван Игнатьич? — юаліс комендантша, коді пельӧсын гадайтчис картіӧн: — ме эг кывлы.
Иван Игнатьич казяліс менсьым дӧзмӧмӧс да уськӧдіс дум вылас ассьыс кӧсйысьӧмсӧ, падмыліс и эз тӧд, мый вочавидзны.
Швабрин воис сылы отсӧг вылӧ.
— Иван Игнатьич, — шуис сійӧ, — ошкӧ миянлысь миритчӧмнымӧс.
— А кодкӧд тайӧ, менам батюшка, тэ зыкас водін?
— Ми ыджыд зыкӧ волім Пётр Андреичкӧд.
— Мыйысь сідзсӧ?
— Зэв ичӧтикторйысь: сьыланкывйысь, Василиса Егоровна.
— Аддзӧмаӧсь, мыйысь вензьыны! сьыланкывйысь!.. да кыдз нӧ сійӧ лон?
— Да со кыдзи: Пётр Андреич неважӧн сочинитӧма сьыланкыв да горӧдіс сьывны сійӧс ме дырйи, а ме горӧді ассьым радейтанаӧс:
Артмис лӧсьыдтӧмтор.
Пётр Андреич и скӧрмыліс; но сэсся думыштіс, мый быдӧн вермӧ сьывны, мый кодлы колӧ.
Сійӧн делӧыс и помасис.
Швабринлӧн яндысьтӧмлуныс менӧ муртса эз дурмӧд; но некод, меысь кындзи, эз гӧгӧрво сылысь лёк кывъяссӧ; некод сы вылӧ эз веськӧд внимание.
Сьыланкывъяссянь сёрниыс пансис кывбур йылысь, и комендант висьталіс, мый найӧ ставыс беспутнӧй йӧз да вина юысьяс, и бурысь сӧветуйтіс меным эновтны кывбуръяс гижӧм, кыдзи службалы прӧтивнӧй удж да коді бурӧ оз вайӧд.
Швабринлӧн тані пукалӧмыс меным вӧлі терпитны позьтӧм.
Ме регыд прӧститчи коменданткӧд да сійӧ семьяыскӧд; гортӧ воӧм мысти ме видлі ассьым шпагаӧс, видлі сылысь йывсӧ, воді узьны да тшӧкті Савельичлы садьмӧдны менӧ асывнас сизим часын.
Мӧд луннас индӧм кадын ме сулалі нин сёрӧмъяс сайын, виччыси ассьым противникӧс.
Регыд и сійӧ воис.
«Миянӧс вермасны суны, — шуис сійӧ меным; — колӧ тэрмасьны».
Ми пӧрччим мундиръяс, кольччим куш камзолъяс кежысь да кыским шпагаяс.
Сійӧ здукӧ сёрӧм сайысь друг петіс Иван Игнатьич да морт вит инвалидъяс.
Сійӧ тшӧктіс миянӧс мунны комендант дорӧ.
Дӧзмӧмпырысь ми кывзысим; салдатъяс кытшалісны миянӧс, и ми мӧдӧдчим крепостьӧ Иван Игнатьич бӧрся, коді нуӧдіс миянӧс торжествуйтігтыр, зэв важнӧя тувччалӧмӧн.
Ми пырим комендантскӧй керкаӧ.
Иван Игнатьич восьтіс ӧдзӧссӧ, торжественнӧя шуис: «Вайӧді!»
Миянӧс паныдаліс Василиса Егоровна.
«Ак, менам батюшкаяс!
Мый вылӧ тайӧ мунӧ? кыдзи? мый? миян крепостьын вины мортӧс!
Иван Кузмич, ӧні жӧ найӧс арестуйтӧй!
Пётр Андреич!
Алексей Иваныч!
Вайӧй татчӧ ассьыныд шпагаястӧ, вайӧй, вайӧй!
Палашка, ну тайӧ шпагаяссӧ чуланӧ.
Пётр Андреич!
Тайӧс ме тэсянь эг виччысь.
Кыдзи тэныд абу яндзим?
Алексей Иванычлы лӧсялана: сійӧс морт виӧмысь и гвардияысь ыстӧмаӧсь, сійӧ и енлы оз эскы; а тэ нӧ мый? сэтчӧ жӧ сюйсян?»
Иван Кузмич вӧлі тырвыйӧ аслас гӧтырыс дор да кайтіс: «А кылан тэ, Василиса Егоровна збыль шуӧ.
Поединокъястӧ воинскӧй артикулӧн формальнӧ запретитӧма».
А сэккості Палашка босьтіс миянлысь шпагаяснымӧс да нуис чуланӧ.
Ме эг вермы не серӧктыны.
Швабрин кутіс асьсӧ важнӧя.
«Тіян дінӧ став уважение дырйи, — кӧдзыда шуис сійӧ комендантшалы, — ог вермы не индыны, мый весьшӧрӧ ті тӧждысянныд да вӧйпанныд миянӧс.
Мед тайӧс вӧчӧ Иван Кузмич: тайӧ сылӧн делӧ». — «Ак, менам батюшка! — паныд шуис комендантша; — мужикыс да гӧтырыс ӧмӧй абу ӧти дух да ӧти плоть?
Иван Кузмич!
Мый тэ очсалан?
Пыр жӧ пуксьӧд найӧс торъя пельӧсъясӧ нянь да ва вылӧ, мед налӧн йӧйталӧмныс прӧйдитас; да мед Герасим поп пуктас на вылӧ эпитимия, мед найӧ корисны енлысь прӧща да каитчисны йӧз водзын».
Иван Кузмич эз тӧд, мый вӧчны.
Марья Ивановна вӧлі зэв блед.
Надзӧникӧн бушковыс лӧнис; комендантша бурасис да тшӧктіс миянлы окасьны.
Палашка вайис миянлы ассьыным шпагаяснымӧс.
Ми петім комендант ордысь, буракӧ, миритчӧмӧн.
Иван Игнатьич колльӧдіс миянӧс.
«Кыдзи тіянлы эз вӧв яндзим, — шуи ме сылы скӧрысь, — висьтавны миян йылысь комендантлы сы бӧрын, кор сетінныд меным кыв сійӧс не вӧчны?» — «Сё збыль, Иван Кузмичлы ме сы йылысь эг висьтавлы, — вочавидзис сійӧ; — Василиса Егоровна ставсӧ тӧдмаліс месянь.
Сійӧ и тшӧктіс вӧчны тадзсӧ комендант тӧдлытӧг.
И, слава богу, мый ставыс тадз помасис».
Тайӧ кывсӧ шуигӧн сійӧ кежис гортас, а Швабрин да ме колим ас кежын.
«Миян делӧ тайӧн помасьны оз вермы», — шуи ме сылы.
«Дерт жӧ, — вочавидзис Швабрин; — ті асланыд вирӧн кутанныд вочавидзны меным асланыд дерзостьысь; но миянӧс, тыдалӧ, кутасны кыйӧдны.
Кымынкӧ лун миянлы ковмас притворяйтчыны.
Аддзысьлытӧдз!»
И ми торйӧдчим, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Комендант ордӧ воӧм мысти ме быд лунъя моз пукси Марья Ивановна дінӧ.
Иван Кузмич эз вӧв гортас;
Василиса Егоровна ноксис овмӧсас.
Ми сёрнитім джын гӧлӧсӧн.
Марья Ивановна небыдика шуышталіс меным сійӧ повзьӧм вӧснаыс, кодӧс быдӧнлы вайис Швабринкӧд зыкӧ волӧм.
«Ме сідзи и кынмылі, — шуис сійӧ, — кор висьталісны миянлы, мый ті кӧсъяд тышкасьны шпагаясӧн.
Кутшӧм тешкодьӧсь мужичӧйясыд!
Ӧти кыв вӧсна, код йылысь недель мысти найӧ эськӧ вунӧдісны нин, найӧ дасьӧсь вины ӧта-мӧдсӧ да жертвуйтны не сӧмын олӧмнаныс, но и сӧвестьнаныс да налӧн благополучиеӧн, кодъяс...
Но ме эска, мый эн ті панӧй зыксӧ.
Кӧнкӧ, мыжа Алексей Иваныч».
— А мыйла ті сідз чайтанныд, Марья Ивановна?
— Да сідз... сійӧ сэтшӧм сералысь!
Ме ог радейт Алексей Иванычсӧ.
Сійӧ меным зэв мустӧм; а тешкодь: нинӧм вылӧ эськӧ ме ог кӧсйы, мед и ме сылы сідз жӧ эг кажитчы.
Тайӧ эськӧ менӧ ёна повзьӧдіс.
— А кыдз ті чайтанныд, Марья Ивановна?
Кажитчад ті сылы али онӧ?
Марья Ивановна джӧмдыштліс да гӧрдӧдіс.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — ме думайта, мый сьӧлӧм вылас воа.
— Мыйла нӧ ті сідз чайтанныд?
— Сы вӧсна мый сійӧ менӧ коравліс.
— Коравліс!
Сійӧ тіянӧс коравліс?
Кор нӧ?
— Кольӧм во.
Тӧлысь кык войдӧр тіян вотӧдз.
— И ті энӧ мунӧй?
— Кыдзи аддзанныд.
Алексей Иваныч, дерт, мортыс вежӧра, и бур рӧдысь, и сылӧн состояние эм; но кыдз мӧвпышта, мый сыкӧд лоӧ венечӧн став дырйиыс окыштчыны...
Нинӧм вылӧ! некутшӧм бурторъяс вылӧ!
Марья Ивановналӧн кывъясыс восьтісны менсьым синмӧс да висьталісны меным унатор.
Ме гӧгӧрвои лёк кывъяссӧ, кодъясӧн Швабрин сійӧс преследуйтіс.
Тыдалӧ, сійӧ казялӧма миянлысь мӧда-мӧднымӧс радейтӧмсӧ да зілис торйӧдны миянӧс.
Кывъясыс, кодъяс лоины помкаӧн миян зык вылӧ, меным лоины нӧшта мисьтӧмӧсь, кор, лёкысь да мисьтӧма сералӧм пыдди, аддзи ме наысь водзвыв лӧсьӧдӧм клевета.
Лёк кывъя мортӧс накажитны кӧсйӧмыс ме пытшкын нӧшта ёнджыка кыптіс, и ме терпиттӧг куті виччысьны лӧсялана случай.
Ме эг дыр виччысь.
Мӧд луннас, кор ме пукалі да гижи элегия да йири перӧӧс рифма корсигӧн, Швабрин таркӧдыштіс менам ӧшинь улын.
Ме коли перӧ, босьті шпага да петі сы дінӧ.
«Мыйла нюжӧдны? — шуис меным Швабрин: — миянӧс оз кыйӧдны.
Мунам ю дорӧ.
Сэні миянлы некод оз мешайт».
Ми кыв шутӧг мӧдӧдчим.
Лэччим крут пода туйӧд, сувтім дзик ю дорас да кыским шпагаяс.
Швабрин вӧлі кужысьджык меысь, но ме ёнджык да збойджык, и monsіeur Бопре, коді коркӧ вӧвлӧма салдатӧн, сетліс меным фехтование кузя некымын урок, кодӧн ме и воспользуйтчи.
Швабрин эз чайт, мый ме сэтшӧм опаснӧй противник.
Дыр ми эг вермӧ вӧчны мӧда-мӧдлы некутшӧм вред; коркӧ и ме казялі, мый Швабринлӧн эбӧсыс кутіс бырны, да ме куті чорыда сы вылӧ наступайтны да зыри сійӧс пӧшти дзик юӧдзыс.
Друг ме кылі ассьым нимӧс гораа шуӧм.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ да аддзи Савельичӧс, коді котӧртіс ме дінӧ кырйывса туйӧд...
Сійӧ кадас менӧ чорыда бытшкис морӧсӧ веськыд пельпомысь улӧджык; ме уси да садьӧй быри.
V глава
РАДЕЙТЧӦМ
Садьӧ воӧм бӧрын ме мыйкӧ дыра эг вермы сайкавны да эг гӧгӧрво, мый мекӧд вӧчсьӧ.
Ме куйлі крӧвать вылын тӧдтӧм горничаын, да кылі ыджыд слаблун.
Ме водзын сулаліс Савельич киас сися.
Кодкӧ видзчысьӧмӧн разис кӧртӧдъяссӧ, кодъясӧн вӧлі зэлӧдӧмаӧсь менсьым морӧсӧс да пельпомӧс.
Вочасӧн ме мӧді вежӧртны бурджыка.
Ме дум вылӧ уськӧді ассьым поединокӧс да гӧгӧрвои, мый менам ранитчысьӧма.
Сійӧ здукнас дзуртыштіс ӧдзӧс.
«Мый?
Кутшӧмджык?» — шӧпнитӧмӧн шуис гӧлӧс, мыйысь ме чурмуні.
«Век ӧткодь, — ышловзьӧмӧн вочавидзис Савельич; — век паметьтӧм, со нин витӧд сутки».
Ме кӧсйи бергӧдчыны, но эг вермы.
«Кӧні ме? коді тані?» — шуи ме сьӧкыдпырысь.
Марья Ивановна матыстчис менам крӧвать дорӧ да копыртчис ме дінӧ.
«Мый? кыдзи ті асьтӧ чувствуйтанныд?» — шуис сійӧ.
«Слава богу, — вочавидзи ме слаб гӧлӧсӧн. — Тайӧ ті, Марья Ивановна? висьталӧй меным...» — ме эг вермы водзӧ сёрнитны да ланьті.
Савельич акнитіс.
Долыдлун тӧдчис сы чужӧм вылын.
«Садьӧ воис! садьӧ воис! — кайтіс сійӧ. — Слава тэныд, владыко.
Но, батюшка Пётр Андреич! повзьӧдін тэ менӧ! кокни-ӧ? витӧд сутки!..»
Марья Ивановна торкис сылысь сёрнисӧ.
«Эн сёрнит сыкӧд уна, Савельич, — шуис Марья Ивановна. — Сійӧ слаб на».
Сійӧ петіс да надзӧник пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Мӧвпъясӧй менам волнуйтчисны.
И сідз, ме вӧлі комендант керкаын, Марья Ивановна пыравліс ме дінӧ.
Ме кӧсйи сетны Савельичлы кутшӧмсюрӧ юалӧмъяс, но старик кутіс катлӧдлыны юрнас да тупкис ассьыс пельяссӧ.
Ме дӧзмӧмӧн куни синъясӧс да регыд унмовси.
Садьмӧм мысти ме кори Савельичӧс, да сы пыдди ас водзысь аддзи Марья Ивановнаӧс; ангельскӧй гӧлӧсыс сылӧн чолӧмаліс менӧ.
Ог вермы висьтавны лӧсьыд чувствосӧ, коді шымыртіс менӧ тайӧ здукас.
Ме кватиті сылысь кисӧ да топӧдчи сы бердӧ, кӧтӧді сійӧс долыд синваӧн.
Маша эз нетшышт кисӧ... и друг сылӧн вомдоръясыс инмӧдчылісны банбокӧ, и ме кылі налысь пӧся да меліа окыштӧм.
Би котӧртіс ме вывті.
«Муса, дона Марья Ивановна, — шуи ме сылы, — ло менам гӧтырӧн, сӧгласитчы менам шуд вылӧ». — Сійӧ сайкаліс.
«Ради бога лӧнялӧй, — шуис сійӧ ме киысь кисӧ мездӧмӧн. — Ті висянныд на: ранаыс вермас воссьыны.
Видзӧй асьнытӧ кӧть меным вылӧ».
Тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын сійӧ муніс, колис менӧ гажӧйла вунӧдчӧмӧн.
Шуд ловзьӧдіс менӧ.
Сійӧ лоӧ менам! сійӧ менӧ радейтӧ!
Тайӧ мӧвпыс тыртіс менсьым став пытшкӧсӧс.
Сійӧ кадсяньыс меным часысь часӧ лои кокньыдджык.
Менӧ бурдӧдіс полкӧвӧй цырюльник, сы вӧсна мый крепостьын мӧд лекарыс эз вӧв, да, слава богу, эз умничайт.
Томлунӧй да природаыс ӧддзӧдісны менсьым бурдӧмӧс.
Комендантлӧн став семьяыс ме бӧрся ухаживайтіс.
Марья Ивановна ме дорысь эз вешйыв.
Тӧдӧмысь, первойя удобнӧй случайын ме выльысь пані коркӧ орӧдлӧм сёрнисӧ, а Марья Ивановна кывзіс менсьым терпитӧмӧнджык.
Сійӧ, некутшӧма чукрасьтӧг, висьталіс меным сьӧлӧм кыскӧмсӧ да шуис, мый сылӧн бать-мамыс, дерт, лоӧны радӧсь сы шуд вылӧ.
«Но мӧвпыштлы бурджыка, — содтіс сійӧ: — тэнад бать-мамыд оз-ӧ сувтны паныд?»
Ме думыштчи.
Мам мелілун вылӧ ме эски; но тӧді батьлысь сямсӧ да мӧвпаланногсӧ и ме гӧгӧрвои, мый менам радейтӧмӧй оз зэв ёна сійӧс вӧрзьӧд да мый сійӧ кутас видзӧдны сы вылӧ, кыдзи том мортлӧн йӧйталӧм вылӧ.
Ме сы йылысь веськыда висьталі Марья Ивановналы да решитчи век жӧ гижны батюшкалы кыдзи позьӧ бурджыка да корны родительскӧй благословение.
Ме петкӧдлі письмӧсӧ Марья Ивановналы, коді кажитчис сылы сэтшӧм убедительнӧйӧн да сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧн, и эскис, мый ставыс помасяс бура, и томлунлӧн да радейтӧмлӧн став доверчивостьӧн сетчис аслас нежнӧй сьӧлӧм чувствоясыслы.
Швабринкӧд ме миритчи аслам бурдігӧн медводдза лунъясас.
Иван Кузмич, поединоксьыс менӧ видігӧн, шуис меным: «Эк, Пётр Андреич! колі эськӧ меным тэнӧ пуксьӧдны арест улӧ, да тэнӧ и сытӧг нин накажитӧма.
А Алексей Иванычыд менам пукалӧ нянь магазинын караул улын, и шпагаыс сылӧн Василиса Егоровна ордын иган сайын.
Мед сійӧ аслыс думыштас да каитчас».
Ме вӧлі вывті шуда и эг кӧсйы кутны сьӧлӧмын лёк чувство.
Ме куті тӧждысьны Швабрин вӧсна, и бур комендантыд, аслас гӧтырыскӧд сёрнитчӧм мысти, шуис сійӧс мездыны.
Швабрин локтіс ме дорӧ; сійӧ ёна шогсис миян костын лоӧмтор кузяыс; шуис, мый вӧлі гӧгӧр мыжа, да корис менӧ вунӧдны лоӧмтор йывсьыс.
Ме некор эг вӧвлы лӧг кутысьӧн да сьӧлӧмсянь прӧститі и миянлысь зыксӧ, и сыӧн ранитӧмсӧ.
Сійӧ клеветаысь ме аддзылі оскорбитӧм самолюбиелысь да ӧткажитӧм радейтӧмлысь дӧсада да великодушнӧя прӧститі ассьым шудтӧм соперникӧс.
Регыд ме бурді да верми вуджны аслам патераӧ.
Терпитны вермытӧг ме виччыси ыстӧм письмӧ вылӧ вочакыв, эг лысьт надейтчыны да зіли пӧдтыны шог мӧвпъясӧс.
Василиса Егоровнакӧд да сійӧ верӧсыскӧд ме нӧшта эг на сёрнитлы; но менам корасьӧмӧй найӧс не должен вӧлі шензьӧдны.
Ни ме, ни Марья Ивановна эгӧ зільӧй сайӧдны наысь ассьыным чувствояснымӧс, и ми водзвыв нин эским найӧ согласие вылӧ.
Коркӧ, ӧти асылӧ, Савельич пырис ме дінӧ, киас кутіс письмӧ.
Ме кватиті сійӧс дрӧжжитігтыр.
Адрессӧ вӧлі гижӧма батюшка киӧн.
Тайӧ дасьтіс менӧ кутшӧмкӧ ыджыдтор вылӧ, сы вӧсна мый письмӧяссӧ меным пыр гижліс матушка, а батюшка сӧмын помас содтывліс некымын кыв.
Дыр эг восьты ме пакетсӧ да уна пӧв лыдди вылыссьыс торжественнӧй гижӧдсӧ: «Менам пилы, Пётр Андреевич Гриневлы, Оренбургскӧй губернияӧ, Белогорскӧй крепостьӧ».
Ме зіли почерк сертиыс тӧдны, кутшӧм настроение дырйи вӧлі гижӧма письмӧсӧ; сэсся сійӧс решиті восьтыны да первойя строчкаяссяньыс аддзи, мый став делӧыс торксьӧ.
Письмӧыс вӧлі татшӧм:
«Менам пи Пётр!
Тэнад письмӧыд, кӧні тэ коран миянлысь родительскӧй благословение да согласие Марья Ивановнакӧд, Миронов нывкӧд, гӧтрасьӧм вылӧ, миянлы воис тайӧ тӧлысся 15-ӧд лунӧ, и не сӧмын ни ассьым благословение, ни ассьым согласие ме сетны ог кӧсйы, но нӧшта кӧсъя волыны тэ дінӧдз да аслад йӧйталӧмъяссьыд велӧдны тэнӧ, кыдзи ичӧтик детинкаӧс, тэнад офицерскӧй чин вылӧ видзӧдтӧг: тэ жӧ тайӧн петкӧдлін, мый абу на достойнӧй новлыны шпагасӧ, кодӧс сетӧма тэныд отечествоӧс дорйӧм вылӧ, а абу ас кодьыд жӧ юр вундысьяскӧд дуэльяс вылӧ.
Пыр жӧ кута гижны Андрей Карловичлы да кора тэнӧ вуджӧдны Белогорскӧй крепостьсьыс кытчӧкӧ ылӧджык, кӧн эськӧн тэнад йӧйталан руыд пыркаліс.
Матушкаыд тэнад, тэнад поединок йылысь да ранитчӧм йывсьыд кывлӧм бӧрын, шогысла висьмис да ӧні куйлӧ.
Мый тэысь лоӧ?
Кевмыся енлы, мед тэ исправитчин, кӧть и ог лысьт надейтчыны сійӧ ыджыд милӧсть вылӧ.
Тэнад бать А. Г.»
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧмыс ме пытшкын кыпӧдіс унапӧлӧс чувство.
Чорыд кывъясыс, кодъяс вылӧ батюшка абу скупитчӧма, пыдісянь оскорбитісны менӧ.
Зывӧктӧмыс, кыдзи сійӧ казьтыліс Марья Ивановна йылысь, кажитчис меным сэтшӧм жӧ некытчӧ шогмытӧмӧн, кыдзи и невеськыдӧн.
Белогорскӧй крепостьысь вуджӧдӧм йылысь мӧвпыс менӧ повзьӧдліс, но медся ёна менӧ шогӧдіс мам висьӧм йылысь юӧр.
Ме скӧралі Савельич вылӧ: чайті, мый менам поединок йылысь бать-мам тӧдмалӧмаӧсь сысянь.
Аслам дзескыд жыр кузя бӧрӧ-водзӧ восьлаліг ме сувті сы водзӧ да шуи сы вылӧ скӧрысь видзӧдлӧмӧн: «Тыдалӧ, тэныд этша на, мый тэ вӧсна ме ранитчи да дзонь тӧлысь вӧлі куланвыйын: тэ и мамӧс менсьым кӧсъян вины».
Савельич вӧлі шӧйӧвошӧма кыдз гымӧн.
«Помилуйт, сударь, — шуис сійӧ да муртса эз бӧрддзы, — мый тайӧ шуин?
Ме вӧсна тэ ранитчин?
Енмыс аддзӧ, котӧрті ме тупкыны тэнӧ аслам морӧсӧн Алексей Иваныч шпагаысь!
Проклятӧй пӧрысьлунӧй мешайтіс.
Да мый нӧ ме вӧчи тэнад матушкаыдлы?» — «Мый тэ вӧчин? — вочавидзи ме. — Коді тшӧктіс тэнӧ гижны ме вылӧ доносъяссӧ? — Тэнӧ ӧмӧй ме дінӧ сувтӧдӧма шпион пыдди?» — «Ме? гижи тэ вылӧ доносъяс? — вочавидзис Савельич синвасорӧн. — Господи царю небеснӧй!
Вай инӧсь ачыд лыддьы, мый меным гижӧ барин: аддзан, кыдзи ме доноситі тэ вылӧ».
Сэки сійӧ кыскис зепсьыс письмӧ, и ме лыдди татшӧмтор:
«Яндзим тэныд, пӧрысь пон, мый тэ эн кывзысь менам стрӧг тшӧктӧмъяслы да эн юӧрт меным аслам пи Пётр Андреевич йылысь да мый бокысаяслы лоӧ юӧртны меным сы йӧйталӧмъяс йылысь.
Сідз-ӧ тэ исполняйтан ассьыд должностьтӧ да господскӧй волятӧ?
Ме тэнӧ, пӧрысь понйӧс, ыста порсьясӧс видзны правдасӧ дзебӧмысь да том мортлы ышмыны отсалӧмысь!
Тайӧ письмӧыс воӧм бӧрын тшӧкта тэнӧ пыр жӧ гижны меным, кутшӧм ӧні сылӧн дзоньвидзалуныс, код йылысь гижӧны меным, бурдіс эз на; да кутшӧм местаӧ ранитчӧма да лючки-ӧ сійӧс бурдӧдісны?»
Тыдалӧ вӧлі, мый Савельич ме водзын вӧлі прав да мый ме весьшӧрӧ сійӧс оскорбиті шуӧмнас да чайтӧмнас.
Ме кори сылысь прӧща; но старик эз бурась.
«Со мыйӧдз ме олі, — кайтіс сійӧ, — со кутшӧм милӧстьяс аслам господа водзын заслужиті!
Ме и пӧрысь пон, и порсь видзысь, и ме жӧ мыжа тэнад ранаысь!
Батюшка Пётр Андреич!
Абу ме, а проклятӧй мусьеыд ставсьыс мыжа: сійӧ велӧдіс тэнӧ зурӧдчыны ёсь кӧртъяснас да чеччавны, быттьӧ зурӧдчӧмнад да чеччалӧмнад видзан асьтӧ лёк мортсьыд!
Колӧ тай вӧлі медавны мусьесӧ да видзны лишнӧй сьӧм!»
Но код нӧ босьтіс ас вылас трудсӧ юӧртны батьлы менам поведение йылысь?
Генерал?
Но сійӧ, кажитчӧ, ме йылысь эз зэв тӧждысьлы; а Иван Кузмич эз лыддьы коланаӧн рапортуйтны менам поединок йылысь.
Ме воштыси чайтӧмъясын.
Менам подозрениеясӧй сувтісны Швабрин вылӧ.
Сылы ӧтнаслы вӧлі выгӧднӧ доносыд, код бӧрын менӧ вермисны вештыны крепостьысь да торйӧдны комендант семьякӧд.
Ме муні висьтавны став йывсьыс Марья Ивановналы.
Сійӧ паныдаліс менӧ кильчӧ вылас.
«Мый тайӧ тіянкӧд лои? — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Кутшӧм ті бледӧсь!» — «Ставыс эштіс!» — вочавидзи ме да сеті сылы батюшкалысь письмӧсӧ.
Сійӧ тшӧтш жӧ кельдӧдіс.
Лыддьӧм мысти сійӧ бӧр сетіс меным письмӧсӧ дрӧжжитысь кинас да шуис дрӧжжитан гӧлӧсӧн: «Тыдалӧ, меным абу судьба...
Тіян гортсаыд оз кӧсйыны менӧ асланыс семьяӧ.
Мед лоӧ став кузяыс господьлӧн воля!
Енмыс миян дорысь бурджыка тӧдӧ, мый миянлы колӧ.
Нинӧм он вӧч, Пётр Андреич; лоӧй кӧть ті шудаӧсь...» — «Тайӧ оз вермы лоны! — сійӧс киӧдыс кватитӧмӧн горӧді ме; — тэ менӧ радейтан; ме дась став вылас.
Мунам, уськӧдчам кок улас тэнад бать-мамлы; найӧ прӧстӧй йӧз, абу чорыд сьӧлӧма тшапитчысьяс...
Найӧ миянӧс благословитасны; ми венчайтчам... а сэки, дырӧн, ме эска, ми кевмысям менам бать водзын; а матушка лоас миян дор; сійӧ менӧ прӧститас...» — «Ог, Пётр Андреич, — вочавидзис Маша, — ме ог мун тэ сайӧ тэнад бать-мам благословиттӧг.
Найӧ благословиттӧг оз ло тэныд шуд.
Пӧкӧритчам ен волялы.
Аддзан кӧ аслыд мусаӧс, кутан кӧ мӧдӧс радейтны — ен тэкӧд, Пётр Андреич; а ме тіян кыкнанныд вӧсна...»
Сэки сійӧ бӧрддзис да муніс ме дінысь; ме кӧсйи пырны сы бӧрся жырас, но чувствуйті, мый ог вермы кутны ачымӧс, да бергӧдчи гортӧ.
Ме пукалі, мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн, кор Савельич друг орӧдіс менсьым мӧвпъясӧс.
«Со, сударь, — шуис сійӧ меным гижӧм лист сетіг: — видзӧдлы, доносчик-ӧ ме аслам барин вылӧ, да зіля-ӧ ме лӧгӧдны писӧ батьыскӧд».
Ме босьті сы киысь бумага: сійӧ вӧлі сылы воӧм письмӧ вылӧ Савельичлӧн вочакыв.
Со сійӧ кывйысь кывйӧ:
«Государь Андрей Петрович, бать миян милӧстивӧй!
Тіян милӧстивӧй гижӧдыд меным воис, кӧні изволитанныд скӧравны ме вылӧ, тіян раб вылӧ, мый пӧ яндзим меным не пӧртны олӧмӧ господскӧй тшӧктӧмъяс; — а ме абу пӧрысь пон, а тіян вернӧй слуга, господскӧй тшӧктӧмъяс серти ола да сьӧлӧмсянь тіянлы пыр служитлі да олі дзормытӧдз.
Ме жӧ Пётр Андреич рана йывсьыд нинӧм эг гиж, мед не повзьӧдны весьшӧрӧ; и со барыня, миян Авдотья Васильевна, и сідз нин повзьӧмсьыс висьмӧма, и сійӧ дзоньвидзалун вӧсна кута енлы кевмысьны.
А Пётр Андреич вӧлі ранитчӧма веськыд пельпомув дорас, морӧсас, дзик лы улас, вершӧкӧн-джынйӧн пыднаӧдз, и куйліс сійӧ комендант керкаын, кытчӧ ми вайим сійӧс вадорысь, да лечитіс сійӧс татчӧсса цырюльник Степан Парамонов; и ӧні Пётр Андреич, слава богу, дзоньвидза, и сы йылысь, бурсӧ кындзи, нинӧм и гижны.
Командиръяс, кывсьӧ, сыӧн дӧвӧленӧсь; а Василиса Егоровна ордын сійӧ рӧднӧй пи кодь.
А мый сыкӧд лоис сэтшӧм омӧльтор, то нинӧм кӧритны сыысь том мортӧс: вӧв нёль кока, да и то джӧмдывлӧ.
А изволитад ті гижны, мый ыстанныд менӧ порсьясӧс видзны, и сы вылӧ тіян барскӧй воля.
Улӧдз копрася рабскӧя.
Тіян вернӧй холоп Архип Савельев».
Ме эг вермы не нюммунны кымыныськӧ бур сьӧлӧма стариклысь грамотасӧ лыддигӧн.
Вочавидзны батюшкалы ме эг вермы; а медым бурӧдны матушкаӧс, Савельичлӧн письмӧыс меным кажитчис тырмымӧн.
Сійӧ кадсянь менам положение вежсис.
Марья Ивановна мекӧд пӧшти эз сёрнитлыв да быдногыс зілис не аддзывны менӧ.
Комендантлӧн керкаыс меным лои мустӧм.
Вочасӧн ме велалі ӧтнамӧн пукавны гортын.
Василиса Егоровна первойсӧ ме вылӧ сыысь шуасьлывліс; но аддзис менсьым асныралӧмӧс да эновтіс менӧ.
Иван Кузмичкӧд ме аддзысьлывлі сӧмын служба кузя.
Швабринкӧд аддзысьлывлі шоча да неокотапырысь, сійӧн нин торйӧн, мый казявлі сылысь ме вылӧ гуся лӧгалӧм, мый и вынсьӧдіс менсьым подозрениеясӧс.
Олӧм менам лои аслым мустӧм.
Меным лои шуштӧм ӧткӧн олӧмысь да нинӧм кертӧмысь.
Радейтӧм менам, ӧткӧн олігӧн, пыр водзӧ ӧзйис да часысь часӧ лои меным сьӧкыдджык.
Меным эз ло окота лыддьысьны да гижны.
Менам настроениеӧй лои лёк.
Ме полі йӧймӧмысь либӧ распутствоӧ усьӧмысь.
Немвиччысьтӧм лоӧмторъяс, кодъяслӧн вӧлі зэв ыджыд влияние менам олӧм вылӧ, друг пыркнитісны менсьым душаӧс да лои бурджык.
VI глава
ПУГАЧЁВЩИНА
Сійӧ тешкодь лоӧмторъяс йылысь гижны заводиттӧдз, кодъясӧс ме ачым аддзылі, меным колӧ шуны некымын кыв положение йывсьыс, кутшӧм вӧлі Оренбургскӧй губернияын 1773 во помын.
Тайӧ паськыд да озыр губернияас олісны уна джынвыйӧ дикӧй войтыръяс, кодъяс неважӧн на признайтісны рочмуса государьяслысь владычествосӧ.
Налӧн быд здукса возмущениеяс, законъяс дорӧ да гражданскӧй олӧмӧ велавтӧмыс, олӧм вылас кокниа видзӧдӧмыс да чорыдлуныс требуйтісны веськӧдлан котырсянь быд лунъя надзор, медым найӧс не лэдзны ки улысь.
Крепостьяссӧ вӧлі стрӧиталӧма медся удобнӧй местаясӧ, и сэні олісны ёнджыкасӧ казакъяс, Яик вадоръясӧн важысянь владейтысьяс.
Но яицкӧй казакъяс, кодъяс вӧлі долженӧсь видзны тайӧ крайын лӧньлун да безопасность, кутшӧмкӧ кадсянь асьныс вӧліны веськӧдлан котырлы неспокойнӧй да ӧпаснӧй подданнӧйясӧн.
1772 воын вӧлі бунт налӧн медся ыджыд карас.
Помканас сылы вӧліны генерал-майор Траубенбергӧн нуӧдан стрӧг мераясыс, мед вайӧдны войскасӧ колана кывзысьӧмӧ.
Тайӧ вайӧдіс Траубенбергӧс варварскӧя виӧмӧ, управлениесӧ ас ногыс вежӧмӧ да, медбӧрын, бунтсӧ картечӧн да чорыд наказаниеясӧн пӧдтӧмӧ.
Сійӧ лои Белогорскӧй крепостьӧ менам вотӧдз неуна водзджык.
Ставыс нин вӧлі лӧнь, либӧ кажитчис сэтшӧмӧн; начальство вывті кокниа эскис мудер мятежникъяс ылӧга каитчӧм вылӧ, кор мятежникъяс гусьӧн лӧгалісны на да виччысисны бур кад беспорядокъяссӧ выльысь кыпӧдӧм вылӧ.
Бергӧдча аслам висьталӧмӧ.
Ӧтчыд рытын (тайӧ вӧлі 1773 вося октябр заводитчигӧн) пукалі ме гортын ӧтнам, кывзі арся тӧвлысь лӧвтӧмсӧ да ӧшиньӧд видзӧді тӧлысь дінті кывтысь кымӧръяс вылӧ.
Воисны менӧ корны комендант нимсянь.
Ме пыр жӧ мӧдӧдчи.
Комендант ордысь ме аддзи Швабринӧс, Иван Игнатьичӧс да казацкӧй урядникӧс.
Комнатаын эз вӧвны ни Василиса Егоровна, ни Марья Ивановна.
Комендант мекӧд чолӧмасис тӧждысян чужӧмӧн.
Сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧсъяс, ставнымӧс пуксьӧдіс, урядникӧс кындзи, коді сулаліс ӧдзӧс дорын, перйис зепсьыс бумага да шуис миянлы: «Господа офицеръяс, важнӧй выльтор!
Кывзӧй, мый гижӧ генерал».
Сэки сійӧ ӧчкиасис да лыддис татшӧмтор:
«Белогорскӧй крепостьса господин комендант капитан Мироновлы.
Гусьӧн.
Тайӧн юӧрта тіянлы, мый караул улысь пышйысь донскӧй казак да раскольник Емельян Пугачёв вӧчис прӧститны позьтӧм дерзость — шуис асьсӧ кувсьӧм император Пётр III нимӧн, чукӧртіс злӧдейскӧй шайка, кыпӧдіс возмущение яицкӧй сиктъясын да босьтіс нин да рӧзӧритіс некымын крепость, быдлаын грабитӧ да виалӧ йӧзӧс.
Сы ради, тайӧ гижӧдыс воӧм мысти, колӧ тіянлы, господин комендант, пырысь-пыр жӧ примитны колана мераяс индӧм злӧдейсьыс да самозванецсьыс дорйысьӧм могысь, а лоӧ кӧ позяна, и сійӧс дзикӧдз бырӧдӧм вылӧ, уськӧдчас кӧ тіян попечение улӧ сетӧм крепость вылӧ».
«Примитны колана мераяс! — шуис комендант ӧчкисӧ пӧрччиг да бумагасӧ кусньӧдліг. — Кылан тэ, шунытӧ кокни.
Злӧдейыс, тыдалӧ, ён; а миян ставыс сё комын морт, казакъясӧс лыддьытӧг, кодъяс вылӧ лачаыс омӧль, мед оз ло тэныд лёк вылӧ шуӧма, Максимыч.
(Урядник нюммуніс.)
Сӧмын вӧчнысӧ нинӧм, господа офицеръяс!
Лоӧй исправнӧйӧсь, сувтӧдӧй караулъяс да войся дозоръяс; уськӧдчасны кӧ, пӧдлалӧй воротаяс да петкӧдӧй салдатъясӧс.
Тэ, Максимыч, бура видзӧд аслад казакъяс бӧрся.
Пушкасӧ видзӧдлыны да бура весавны.
А медсясӧ кутӧй ставсӧ тайӧс гусьӧн, мед крепостьын некод эз вермы тӧдны та йылысь кадысь водз».
Тайӧ тшӧктӧмъяс бӧрын Иван Кузмич миянӧс ысталіс.
Ме петі ӧтлаын Швабринкӧд да мӧдім сёрнитны кывлӧмтор йылысь.
«Кыдзи тэ чайтан, мыйӧн тайӧ помасяс?» — юалі ме сылысь.
«Енмыс тӧдас, — вочавидзис сійӧ; — видзӧдлам.
Ыджыдторсӧ ӧні нинӧм на ог аддзы.
Мыйкӧ жӧ кӧ...»
Сэки сійӧ думыштчис да кутіс шутьлявны французскӧй ария.
Миян став предосторожностьяс вылӧ видзӧдтӧг Пугачёв локтӧм йылысь юӧр паськаліс крепость пасьта.
Иван Кузмич кӧть и зэв пыдди пуктіс гӧтырсӧ, но нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав сылы служба кузя воӧм гусяторсӧ.
Генералсянь письмӧ воӧм мысти сійӧ зэв кужӧмӧн ыстіс Василиса Егоровнаӧс, висьталіс сылы, быттьӧкӧ Герасим поп получитӧма Оренбургсянь кутшӧмкӧ интереснӧй юӧръяс, кодъясӧс кутӧ ёна гусьӧн.
Василиса Егоровна пыр жӧ окотитіс мӧдӧдчыны попадья ордӧ гӧститны да, Иван Кузмич сӧвет серти, босьтіс аскӧдыс Машаӧс, мед сылы ӧтнаслы эз вӧв гажтӧм.
Иван Кузмич, тыр кӧзяинӧн кольӧм бӧрын, пыр жӧ мӧдӧдіс миянла, а Палашкаӧс игналіс чуланас, медым сійӧ эз вермы миянлысь кывзыны.
Василиса Егоровна воис гортас, попадьялысь нинӧм тӧдмавтӧг, и кывліс, мый сы ветлігкості Иван Кузмичлӧн вӧлӧма сӧвещанньӧ да мый Палашка вӧлӧма иган сайын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый мужикыс ылӧдӧма сійӧс, и матыстчис сы дінӧ допросӧн.
Но Иван Кузмич лӧсьӧдчис уськӧдчӧм кежлӧ.
Сійӧ ньӧти эз шӧйӧвош да збоя вочавидзис аслас уна тӧдны зільысь гӧтырыслы: «А кылан тэ, матушка, миян бабаяс думайтӧмаӧсь пачьяссӧ ломтыны идзасӧн; а сы вӧсна мый сыысь вермас лоны несчастье, то ме и сеті чорыд приказ бабаяслы водзӧ вылӧ идзасӧн пачьяс не ломтыны, а ломтыны ньӧрйӧн да валежникӧн». — «А мыйла нӧ тэныд вӧлі игнавны Палашкасӧ? — юаліс комендантша. — Мыйла коньӧр слугаыс пукаліс чуланас, кытчӧдз ми эг воӧй?»
Иван Кузмич эз вӧв дасьтысьӧма татшӧм юалӧм вылӧ; сійӧ дзугсис да броткӧбтіс мыйкӧ зэв лӧсявтӧмӧс.
Василиса Егоровна аддзис аслас мужикыслысь пӧръясьӧмсӧ; но тӧдіс, мый нинӧм оз тӧдмав сысянь, дугдіс юасьӧмсьыс да паніс сёрни сола ӧгурцы йылысь, кодӧс Акулина Памфиловна гӧтӧвитӧма дзик аслысногӧн.
Войбыд Василиса Егоровна эз вермы унмовсьны да некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс вӧлі верӧс юрас, мый йылысь сылы оз позь тӧдны.
Мӧд луннас, вичкоысь локтігӧн, сійӧ аддзис Иван Игнатьичӧс, коді пушкаысь кыскаліс тряпьеяс, изъяс, чаг, шегъяс да быдсикас ёг, кодъясӧс сэтчӧ сюялӧмаӧсь челядь.
«Мый эськӧ лоӧ тайӧ военнӧй лӧсьӧдчӧмыс? — мӧвпаліс комендантша: — оз-ӧ нин виччысьны киргизъяслысь уськӧдчӧм?
Но кутіс ӧмӧй Иван Кузмич гусьӧн видзны меысь сэтшӧм пустякъяссӧ?»
Сійӧ чукӧстіс Иван Игнатьичӧс, сылысь гусяторсӧ тӧдмавны чорыда кӧсйӧмӧн, коді мучитіс сылысь дамскӧй любопытствосӧ.
Василиса Егоровна вӧчис сылы некымын индӧд овмӧс кузяыс, кыдзи бокӧвӧй юалӧмъясӧн следствие заводитысь судья, мед первой бырӧдны висьталысьлысь видзчысьӧмсӧ.
Сэсся, кымынкӧ минут чӧв олӧм бӧрын, сійӧ пыдісянь ышловзис да, юрсӧ катлӧдлӧмӧн, шуис: «Господьӧй енмӧй!
Аддзан, кутшӧм выльторъяс!
Мый таысь лоӧ?»
— И, матушка! — вочавидзис Иван Игнатьич. — Енмыд милӧстя: салдатъяс миян тырмӧны, порох уна, пушкасӧ ме весалі.
Гашкӧ, сетам Пугачёвлы отпор.
Господь оз выдайт, порсь оз сёй!
— А кутшӧм морт сійӧ Пугачёвыс? — юаліс комендантша.
Сэки Иван Игнатьич казяліс, мый ылаліс, да курччис пиньсӧ.
Но вӧлі сёр нин.
Василиса Егоровна тшӧктіс сылы ставсӧ висьтавны, Иван Игнатьичлы кыв сетӧмӧн, мый сійӧ некодлы нинӧм оз висьтав.
Василиса Егоровна кутіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ да некодлы эз висьтав весиг ӧти кыв, попадьялы кындзи, и то сӧмын сы вӧсна, мый мӧскыс сылӧн ветліс на степын да сійӧс вермисны босьтны злӧдейяс.
Регыд быдӧн мӧдісны сёрнитны Пугачёв йылысь.
Сёрнияс вӧліны унасикасӧсь.
Комендант мӧдӧдіс урядникӧс бура тӧдмавны став йывсьыс орчча селениеясысь да крепостьясысь.
Урядник бӧр воис кык лун мысти да висьталіс, мый степысь, крепостьсянь верст квайтымын сайысь, сійӧ аддзылӧма уна бияс да кывлӧма башкиръяссянь, мый локтӧ вывті ыджыд вын.
Но унасӧ висьтавны сійӧ нинӧм эз вермы, сы вӧсна мый водзӧсӧ мунны повзьӧма.
Крепостьын казакъяс пӧвстын кутіс тӧдчыны вӧвлытӧм волнуйтчӧм; быд уличаясын найӧ чукӧртчавлісны чукӧръясӧ, надзӧник сёрнитісны ас костаныс да разӧдчавлісны, кор аддзылісны драгунӧс либӧ гарнизоннӧй салдатӧс.
На ордӧ вӧлі мӧдӧдӧма лазутчикъясӧс.
Юлай, пыртӧм калмык, вӧчис комендантлы важнӧй донесение.
Урядниклӧн висьталӧмыс, Юлай кывъяс серти, эз вӧв збыль: аслас воӧм мысти мудер казакыд висьталіс аслас ёртъяслы, мый сійӧ вӧлӧма бунтовщикъяс ордын, представитчӧма весиг налӧн веськӧдлысьыслы, коді сибӧдлӧма сійӧс аслас ки дінӧ да дыр сыкӧд сёрнитӧма.
Комендант пыр жӧ пуксьӧдіс урядниксӧ караул улӧ, а Юлайӧс индіс сы местаӧ.
Тайӧ выльторйыс вӧлі примитӧма казакъясӧн тыдалана дӧзмӧмӧн.
Найӧ гораа ропкисны, и Иван Игнатьич, комендантлысь тшӧктӧмсӧ олӧмӧ пӧртысь, кывліс аслас пельяснас, кыдзи найӧ шуасисны: «Вот нин тэныд сюрыштас, гарнизоннӧй крыса!»
Комендант кӧсйис сійӧ жӧ луннас допроситны ассьыс арестантсӧ; но урядникыс пышйӧма караул увсьыс, тыдалӧ, аслас ёртъясыс отсӧгӧн.
Выль лоӧмтор содтіс комендантлысь тӧждысьӧмсӧ.
Кутӧма вӧлі возмутительнӧй листъяса башкирец.
Та кузя комендант кӧсйис бара чукӧртлыны ассьыс офицеръяссӧ да сы могысь бара ыстывны Василиса Егоровнаӧс кутшӧмкӧ бур помкаӧн.
Но сы вӧсна мый Иван Кузмич вӧлі морт зэв веськыд да эз ылӧдчысь, то и эз аддзы мӧд способ, коді эськӧ торъяліс воддзасьыс.
«Кылан тэ, Василиса Егоровна, — шуис сійӧ сылы кызӧкталіг. — Герасим поплы пӧ воӧма карысь...» — «Тырмас ылӧдлыны, Иван Кузмич, — торкис комендантша; — тэ, кӧнкӧ, кӧсъян чукӧртны сӧвещанньӧ да метӧг сёрнитыштны Емельян Пугачёв йылысь; да сюсь, он ылӧд».
Иван Кузмич сувтӧдіс синъяссӧ.
«Но, матушка, — шуис сійӧ, — тэ кӧ нин ставсӧ тӧдан, сідзкӧ, пӧжалуй, кольччы; ми тӧлкуйтыштам и тэ дырйи». — «Сійӧ жӧ, менам батюшка, — вочавидзис сійӧ; — не тэныд эськӧ мудеравны; мӧдӧдлы вай офицеръясыдла».
Ми чукӧртчим бара.
Гӧтырыс дырйи Иван Кузмич лыддис миянлы Пугачёвлысь воззвание, кодӧс гижӧма кутшӧмкӧ омӧлик грамотаа казак.
Разбойник юӧртіс миян крепостьӧ пыр жӧ локны кӧсйӧм йылысь; чуксаліс казакъясӧс да салдатъясӧс аслас шайкаӧ, а командиръясӧс тшӧктіс не пыксьыны, кывзытӧмысь повзьӧдліс казньӧн.
Воззваниесӧ гижӧма вӧлі грубӧя, но чорыд кывъясӧн и должен вӧлі вӧчны ӧпаснӧй впечатление прӧстӧй йӧз вежӧр вылӧ.
— Кутшӧм мошенник! — горӧдіс комендантша. — Мый лысьтӧ нӧшта миянлы вӧзйыны!
Петны сылы паныд да пуктыны сылы кок улас знамяяс!
Ак сійӧ понпи!
Да оз ӧмӧй тӧд сійӧ, мый ми нин нелямын во служба вылынӧсь да быдторсӧ, слава богу, аддзывлім!
Збыль ӧмӧй сюрисны сэтшӧм командиръяс, кодъяс кывзысисны разбойниклысь?
— Кажитчӧ, не должен эськӧ лоны, — вочавидзис Иван Кузмич. — А кывсьӧ, злӧдейыд босьтӧма нин уна крепость.
— Тыдалӧ, сійӧ збыльысь вына, — шуис Швабрин.
— А вот ӧні тӧдмалам сылысь збыль вынсӧ, — шуис комендант. — Василиса Егоровна, вай меным амбар ключ.
Иван Игнатьич, вайӧдлы башкирецсӧ да тшӧкты Юлайлы вайны татчӧ плетьяс.
— Энлы, Иван Кузмич, — места вывсьыс чеччигмоз шуис комендантша. — Вай нуӧда Машаӧс кытчӧкӧ керкаысь; а то кылас горзӧмсӧ, повзяс.
Да и ме, збыль кӧ шуны, абу окоч кывзыны.
Шудаӧн кольны.
Важӧннад пыткаыд сэтшӧма вӧлі пырӧма судопроизводство обычайӧ, мый сійӧс бырӧдысь благодетельнӧй указыс дыр кольліс действуйттӧг.
Чайтлісны, мый мыж вӧчысьлӧн аслас висьталӧмыс колӧ асьсӧ помӧдз эрдӧдӧм вылӧ, — не сӧмын подувтӧм мӧвп, то весиг и дзик паныда здравӧй юридическӧй смысллы: ӧд, мыжаланаыслӧн отрицайтӧмыс кӧ оз босьтсьы сылысь мыжтӧмлун докажитӧм вылӧ, то сылӧн висьталӧмыс и сыысь этша колӧ сылысь мыжсӧ докажитӧй вылӧ.
Весиг и ӧні удайтчывлӧ меным кывлыны важ судьяяслысь сёрнияс, кодъяс жалитӧны варварскӧй обычай бырӧдӧмсӧ.
Миян кадӧ жӧ некод эз сомневайтчыв пытка колӧмлун йылысь, ни судьяяс, ни мыжаланаяс.
И сідз, комендантлӧн тшӧктӧмыс миянӧс некодӧс эз шензьӧд да эз повзьӧд.
Иван Игнатьич муніс башкирецла, коді пукаліс комендантша амбарын иган сайын, и некымын здук мысти невольникӧс вайӧдісны передньӧйӧ.
Комендант тшӧктіс сійӧс пыртны ас дорас.
Башкирец сьӧкыда воськовтіс порог вомӧн (сійӧ вӧлі колодкаа) да, джуджыд шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да дрӧгмуні.
Некор ме ог вунӧд тайӧ мортсӧ.
Сылы кажитчис ар сизимдас саяс.
Сылӧн эз вӧвны ни нырыс, ни пельясыс.
Юрсӧ сылысь вӧлі бритӧма; тош пыддиыс чурвидзисны некымын дзор юрси; сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, омӧлик да гӧрбыльтчӧма, но векньыдик синъясыс дзирдышталісны на биӧн.
«Э-э! — шуис комендант сылӧн страшнӧй приметаяс серти 1741 воын накажитӧм ӧти бунтовщикӧс тӧдӧм бӧрын. — Да тэ, тыдалӧ, пӧрысь кӧин, вӧвлӧмыд миян капканъясын.
Тэ, тыдалӧ, он нин первойысь бунтуйт, тэнсьыд кӧ сідзи стружитӧма юртӧ.
Матыстчыв вай талань; висьтав, коді тэнӧ мӧдӧдіс?»
Пӧрысь башкирец чӧв оліс да видзӧдіс комендант вылӧ, быттьӧ дзик нинӧм вежӧрттӧг.
«Мый нӧ тэ чӧв олан? — водзӧ юасис Иван Кузмич: — али нинӧм рочнас он гӧгӧрво?
Юлай, юав вай сылысь тіян ногӧн, коді сійӧс мӧдӧдіс миян крепостьӧ?»
Юлай мӧдпӧвъёвтіс Иван Кузмичлысь юалӧмсӧ татарскӧй кыв вылын.
Но башкирец сы вылӧ видзӧдіс важ мозыс жӧ да эз шу кыв ни джын.
«Якши, — шуис комендант: — тэ меным ставсӧ висьталан.
Ребята! пӧрччӧй сылысь визьӧсь дурацкӧй халатсӧ да стрӧчитыштӧй сылысь мышсӧ.
Смотри, Юлай, бурджыка сійӧс!»
Кык инвалид кутісны пӧрччӧдны башкирецӧс.
Коньӧрлӧн чужӧмыс вежсис.
Сійӧ видзӧдіс гӧгӧр, кыдзи челядьӧн кутӧм зверпи.
Кор жӧ ӧти инвалид босьтіс сылысь кияссӧ да, найӧс аслыс сьылі дорас пуктӧмӧн, кыпӧдіс старикӧс аслас пельпомъяс вылас, а Юлай босьтіс плеть да шеныштчис, сэки башкирец ружтыштіс слаб, кевмысян гӧлӧсӧн да, юрнас довкйӧдліг, восьтіс вомсӧ, кӧні кыв пыддиыс вӧрис дженьыдик кыввужйыс.
Кор казьтышта, мый тайӧ лои менам нэмын да мый ӧні ме олі император Александр рама сарсалӧмӧдз, ог вермы не шензьыны просвещениелӧн гырысь успехъяс вылӧ да человеколюбие правилӧяс паськалӧм вылӧ.
Том морт! менам гижӧдъяс кӧ веськаласны тэнад киӧ, казьтышт, мый медся бур да чорыд вежсьӧмъясыс буретш найӧ, кодъяс лоӧны нравъяс бурмӧмысь, некутшӧм мырдӧн вӧчӧм потрясениеястӧг.
Ставӧн шӧйӧвошисны.
«Но, — шуис комендант, — тыдалӧ, сысянь миянлы тӧлк не шедӧдны.
Юлай, ну башкирецсӧ амбарӧ.
А ми, господа, ӧтитор-мӧдтор йылысь нӧшта тӧлкуйтыштам».
Ми кутім сёрнитны миян положение йылысь, кыдзи друг Василиса Егоровна, пошкигтыр да вывті ёна повзьӧмӧн, пырис жырйӧ.
— Мый тайӧ тэкӧд лоис? — юаліс чуймӧм комендант.
— Батюшкаяс, беда! — вочавидзис Василиса Егоровна. — Нижнеозернӧйӧс босьтӧмаӧсь талун асывнас.
Герасим поплӧн уджалысьыс ӧні сэсь воис.
Сійӧ аддзылӧма, кыдзи сійӧс босьтӧмаӧсь.
Комендантсӧ да став офицеръяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
Став салдатсӧ босьтӧмаӧсь пленӧ.
Сійӧ и видзӧд, злӧдейясыд воасны татчӧ.
Виччысьтӧм юӧрыс менӧ ёна чуймӧдіс.
Нижнеозернӧй крепостьысь комендант, раминик да скромнӧй том морт, вӧлі меным тӧдса: тӧлысь кык сайын сійӧ муніс Оренбургсянь аслас том гӧтырыскӧд да сувтліс Иван Кузмич ордӧ.
Нижнеозернӧйыс миян крепостьсянь вӧлі верст кызь вит сайын.
Часысь часӧ колӧ вӧлі миянлы виччысьны Пугачёвлысь воӧмсӧ.
Марья Ивановналӧн судьбаыс пыр жӧ лои меным гӧгӧрвоана, и сьӧлӧмӧй менам сідзи и кынмис.
— Кывзӧй, Иван Кузмич! — шуи ме комендантлы. — Миян долг дорйыны крепостьсӧ медбӧръя ловшыӧдз; та йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм.
Но колӧ мӧвпыштлыны нывбабаяс безопасность йылысь.
Мӧдӧдӧй найӧс Оренбургӧ, туйсӧ кӧ абу на босьтӧма, либӧ ылысджык, ёнджыка надежнӧй крепостьӧ, кытчӧ злӧдейяс эськӧ эз вермыны воны.
Иван Кузмич бергӧдчис гӧтырыслань да шуис сылы:
— А кылан тэ, матушка, и збыльысь, не мӧдӧдны-ӧ тіянӧс ылӧджык, кытчӧдз бунтовщикъяссӧ ми огӧ вермӧй?
— И, весьшӧрӧ! — шуис комендантша. — Кӧні сэтшӧм крепостьыс, кытчӧ эськӧ пуляяс эз воны?
Мыйӧн Белогорскӧйным абу надежнӧй?
Слава богу, кызь кыкӧд во тані олам.
Аддзылім и башкыръясӧс, и кыргызъясӧс: гашкӧ, и Пугачёвсьыд мынтӧдчам!
— Но, матушка, — паныд шыасис Иван Кузмич, — кольччы, пӧжалуй, надейтчан кӧ тэ миян крепость вылӧ.
Да Машаыскӧд нӧ миянлы мый вӧчны?
Бур, мынтӧдчам кӧ либӧ воас отсӧг; но, а злӧдейясыд кӧ босьтасны крепостьсӧ?
— Но, сэки... — Василиса Егоровна джӧмдіс да ланьтіс зэв ёна повзьӧмӧн.
— Оз позь, Василиса Егоровна, — водзӧ нуӧдіс комендант, кор казяліс, мый кывъясыс сылӧн действуйтісны, гашкӧ, медводдзаысь на аслас олӧмас. — Машалы татчӧ кольччыны оз шогмы.
Мӧдӧдам сійӧс Оренбургӧ, аслас вежаньыс ордӧ: сэні и войска, и пушкаяс тырмымӧн, и стеныс каменнӧй.
Да и тэныд эськӧ сӧветуйті сыкӧд сэтчӧ жӧ мунны; мед кӧть тэ пӧрысь, а думыштлы, мый тэкӧд лоӧ, босьтасны кӧ фортециясӧ приступӧн.
— Ладнӧ, — шуис комендантша, — сідз мед и лоӧ, мӧдӧдам Машаӧс.
А менӧ и вӧтын эн кор: ог мун.
Нинӧм меным пӧрысьӧ-нэмӧ торйӧдчыны тэкӧд да корсьны ӧткӧн гу кӧнкӧ бокын.
Ӧтлаын овны, ӧтлаын и кувны.
— И сійӧ бур, — шуис комендант. — Но, нюжмасьны нинӧм.
Мун лӧсьӧдчы мӧдӧдны Машаӧс туйӧ.
Аски, мыйӧн югдыштас, и мӧдӧдам сійӧс да сетам сылы и конвой, кӧть лишнӧй йӧзыс миян и абу.
Да кӧн нӧ Машаыс?
— Акулина Памфиловна ордын, — вочавидзис комендантша. — Сылы мыйкӧ эз ло лӧсьыд, кор кывліс Нижнеозернӧй босьтӧм йылысь; пола, мед эськӧ эз висьмы.
Господи владыко, мыйвыйӧдз ми олім!
Василиса Егоровна муніс клопочитны нывсӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Комендант ордын сёрни муніс водзӧ; но ме сэтчӧ эг нин сюйсьыв да нинӧм эг кывзы.
Марья Ивановна локтіс ужин кежлӧ кельыд да бӧрдӧм чужӧма.
Ми ужнайтім чӧла да чеччим пызан сайысь мукӧд дырся серти водзджык; став семействоыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ми разӧдчим гортъясӧ.
Но ме нарошнӧ вунӧді ассьым шпагаӧс да бергӧдчи сыла: ме сьӧлӧмӧн кылі, мый суа Марья Ивановнаӧс ӧтнассӧ.
Збыльысь, сійӧ меным паныдасис ӧдзӧс дорас да сетіс меным шпагаӧс.
«Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич! — шуис сійӧ меным синва сорӧн. — Менӧ мӧдӧдӧны Оренбургӧ.
Лоӧй ловъяӧсь да шудаӧсь; гашкӧ, господь миянӧс аддзӧдлас на ӧта-мӧдкӧд; оз кӧ нин...»
Сэки сійӧ сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Ме сывйышті сійӧс.
«Прӧщай, менам ангел, — шуи ме, — прӧщай, менам донаӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй!
Мый кӧть мекӧд эз ло, эскы, мый менам медбӧръя мӧвпӧй да медбӧръя молитваӧй лоӧ тэ йылысь!»
Маша сыркъяліс менам морӧс бердӧ топӧдчӧмӧн.
Ме пӧся сійӧс окышті да тэрмасьӧмӧн петі жырсьыс.
VII глава
ПРИСТУП
Тайӧ войнас ме эг узь да эг пӧрччысьлы.
Ме кӧсъя вӧлі кыа петігас мунны крепость ворота дінӧ, кыті Марья Ивановналы колӧ вӧлі петны, да сэні прӧститчыны сыкӧд медбӧръяысь.
Ме кылі ас пытшкысь ыджыд вежсьӧм: аслам сьӧлӧмлӧн волнуйтчӧмыс меным вӧлі кокньыдджык сійӧ гажтӧмалӧм дорсьыс, коді неважӧн на шымыртліс менӧ.
Янсӧдчӧм кузя шогсьӧм дінӧ ме пытшкын ӧтлаасисны и гӧгӧрвотӧм, но сьӧлӧм вылӧ воана лачаяс, и опасностьяс терпитны позьтӧг виччысьӧм, и благороднӧй честолюбиелӧн чувствояс.
Войыс коли казявлытӧг.
Ме кӧсйи нин петны гортысь, кыдзи менам ӧдзӧс воссис да ме ордӧ воис капрал донесениеӧн, мый миян казакъяс войнас петӧмаӧсь крепостьысь да мырдӧн нуӧдӧмаӧсь Юлайӧс, и мый крепость гӧгӧр шӧйтӧны тӧдтӧм йӧз.
Мӧвп, мый Марья Ивановна оз удит петны, вывті ёна повзьӧдіс менӧ; ме тэрмасьӧмӧн сеті капраллы некымын индӧд да пыр жӧ мӧдӧдчи комендант ордӧ.
Вӧлі югдӧ нин.
Ме тӧвзи улич кузя, кыдзи кылі, мый менӧ чуксалӧны.
Ме сувті.
«Кытчӧ ті?» — шуис Иван Игнатьич менӧ суӧдіг. — Иван Кузмич вал вылын да менӧ мӧдӧдіс тіянла.
Пугачыд воӧма». — «Муніс-ӧ Марья Ивановна?» — юалі ме терпитны вермытӧг.
«Эз удит, — вочавидзис Иван Игнатьич: — Оренбургӧ туйсӧ орӧдӧма; крепостьнымӧс кытшалӧмаӧсь...
Лёк, Пётр Андреич!»
Ми мӧдӧдчим частоколӧн кытшалӧм вал вылӧ, вӧр-ваӧн вӧчӧм возвышение вылӧ.
Сэтчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин крепостьса став йӧз.
Гарнизон сулаліс ружьеясӧн.
Пушкасӧ сэтчӧ кыскӧмаӧсь тӧрыт.
Комендант ветлӧдліс аслас ичӧтик строй водзын.
Опасность матыстчӧм вӧснаыс пӧрысь воин лоӧма вӧвлытӧм збодер.
Степь кузя, крепостьсянь неылын, ветлӧдлісны кызь кымын верзьӧма.
Найӧ кажитчисны казакъясӧн, но на пӧвстын вӧліны и башкиречьяс, кодъясӧс кокниа позис тӧдны налӧн рысь ку шапкаяс да колчанъяс сертиыс.
Комендант гӧгӧртіс ассьыс войскасӧ да шуаліс салдатъяслы: «Но, донаяс, сулыштам талун матушка государыня вӧсна да петкӧдлам став светыслы, мый ми йӧз повтӧмӧсь да присягалы вернӧйӧсь!»
Салдатъяс гораа висьталісны ассьыныс кӧсйӧмнысӧ.
Швабрин сулаліс ме дінын да сюся видзӧдіс неприятель вылӧ.
Степь кузя ветлысь йӧз казялісны крепостьысь ветлӧдлӧмсӧ, чукӧртчисны ӧтилаӧ да кутісны ас костаныс тӧлкуйтны.
Комендант тшӧктіс Иван Игнатьичлы веськӧдны пушкасӧ йӧз чукӧр вылас да ачыс пуктіс фитильсӧ.
Ядроыс шутёвтіс да муніс на юръяс вомӧн некутшӧм вред вӧчтӧг.
Верзьӧмаяс разӧдчӧмӧн пыр жӧ пышйисны син водзысь, и степь тыртӧммис.
Сэки вал вылӧ воис Василиса Егоровна да сыкӧд Маша, коді эз кӧсйы кольччыны сыысь.
«Но, мый? — шуис комендантша. — Кыдзи мунӧ батальяыс?
Кӧні нӧ неприятельыс?» — «Неприятель абу ылын, — вочавидзис Иван Кузмич. — Ен кӧ отсалас, ставыс лоӧ бур.
Мый, Маша, страшнӧ тэныд?» — «Абу, папенька, — вочавидзис Марья Ивановна: — гортын ӧтнамлы страшнӧджык».
Сэки сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да сьӧкыдпырысь нюммуніс.
Ме аслам тӧдлытӧг чабырті шпагалысь воропсӧ: меным тӧд вылӧ уси, мый тӧрыт босьті сійӧс сы киысь, быттьӧкӧ ассьым радейтанаӧс дорйӧм вылӧ.
Сьӧлӧмӧй менам ӧзйис.
Ме воображайті ачымӧс рыцарӧн.
Ме кӧсйи петкӧдлыны, мый оправдайта Марья Ивановналысь лачасӧ, да терпиттӧг куті виччысьны решительнӧй здук.
Сійӧ кадас джуджда сайсянь, коді вӧлі крепостьсянь верст джын ылнаын, тыдовтчисны выль верзьӧмаяс, и регыд степыс тырис уна йӧзӧн, кодъяс вооружитчӧмаӧсь шыясӧн да сайдакъясӧн.
На пӧвстын еджыд вӧв вылын муніс гӧрд кафтана да киас босьтӧм сабляа морт: тайӧ вӧлі ачыс Пугачев.
Сійӧ сувтіс; сійӧс кытшалісны да, кыдзи тыдалӧ, сы тшӧктӧм серти, нёль морт торйӧдчисны да кыккокйыв скачитісны дзик крепость дорӧдз.
Ми тӧдім найӧын ассьыным изменникъясӧс.
На пиысь ӧти морт шапка весьтас кутіс бумага лист; мӧдлӧн шы йылас вӧлі Юлайлӧн юрыс, кодӧс тракнитӧмӧн шыбитіс сійӧ миянлы частокол вомӧн.
Коньӧр калмыклӧн юрыс уси комендант кок дінӧ.
Изменникъяс горзісны: «Энӧ лыйлӧй; петӧй со государь дінӧ.
Государь тані!»
— Вот ме тіянӧс! — горӧдіс Иван Кузмич. — Ребята! лыйлӧй!
Миян салдатъяс лыйисны залпӧн.
Казакыс, коді кутіс письмӧсӧ, шатовмуні да уси вӧв вывсьыс; мукӧдъясыс скачитісны бӧрлань.
Ме видзӧдлі Марья Ивановна вылӧ.
Юлайлысь вирӧсь юрсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ шӧйӧвошӧма, чуналӧма залпнас да кажитчис садьтӧмӧн.
Комендант корис капралӧс да тшӧктіс сылы босьтны виӧм казак киысь листсӧ.
Капрал петіс крепость сайӧ да бӧр воис виӧм казаклысь вӧвсӧ дом поводӧдыс вайӧдӧмӧн.
Сійӧ сетіс комендантлы письмӧ.
Иван Кузмич лыддис сійӧс ас кежас да сэсся косявліс торпыригӧдз.
А сэккості мятежникъяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчисны действуйтны.
Регыд мысти пуляяс кутісны шутьлявны миян пельяс дінті, и некымын ньӧв сатшкысисны миян дінӧ муас да частоколӧ.
«Василиса Егоровна! — шуис комендант. — Тані абу бабье делӧ; нуӧд Машаӧс; аддзан: нылыс кулӧма нисьӧ ловъя».
Пуляяс улад лӧньыштӧм Василиса Егоровна видзӧдліс степь вылӧ, кӧні жуисны-ветлӧдлісны мятежникъяс; сэсся бергӧдчис верӧс дінас да шуис сылы: «Иван Кузмич, олӧмыд да кулӧмыд ен воля улын; благословит Машаӧс.
Маша, матыстчы батьыд дінӧ».
Кельдӧдӧм да тіралысь Маша матыстчис Иван Кузмич дінӧ, лэдзчысис пидзӧс вылас да копыртчыліс сылы муӧдз.
Пӧрысь комендант пернапасаліс сійӧс куимысь; сэсся лэптіс, окыштіс да шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн: «Но, Маша, ло шудаӧн.
Кевмы енлы: сійӧ тэнӧ оз эновт.
Сюрӧ кӧ бур морт, ен мед сетас любовь да сӧвет.
Олӧй, кыдзи ми олім Василиса Егоровнакӧд.
Но, прӧщай, Маша.
Василиса Егоровна, нуӧд жӧ сійӧс ӧдйӧджык».
(Маша уськӧдчис батьыс сьылі вылӧ да бӧрддзис.)
«Окасям и ми, — бӧрддзӧмӧн шуис комендантша. — Прӧщайт, менам Иван Кузмич.
Эн мыжав менӧ, ме кӧ тэнӧ мыйӧнкӧ дӧзмӧдлі!» — «Прӧщай, прӧщай, матушка! — шуис комендант ассьыс старукасӧ сывйыштӧмӧн. — Но, тырмас!
Мунӧй, мунӧй гортӧ; да удитан кӧ, мед Маша сарапанасяс».
Комендантша да нылыс мунісны.
Ме видзӧді Марья Ивановна бӧрся; сійӧ бергӧдчыліс да довкнитіс меным юрнас.
Сэки Иван Кузмич бергӧдчис миянланьӧ и став вниманиесӧ веськӧдіс неприятель вылӧ.
Мятежникъяс чукӧртчисны асланыс юрнуӧдысь дінӧ да друг кутісны лэччавны вӧвъяс вывсьыныс.
«Ӧні сулалӧй чорыда, — шуис комендант, — лоӧ приступ...»
Тайӧ здукас кыліс лёкысь чирзӧм да горзӧм; мятежникъяс котӧрӧн уськӧдчисны крепостьлань.
Миян пушка вӧлі зарядитӧма картечӧн.
Комендант лэдзис найӧс медся матӧ да друг бара лыйис.
Картечыд веськаліс дзик йӧз чукӧр шӧрас.
Мятежникъяс шыбитчисны ӧт-мӧдарӧ да мӧдісны бӧрыньтчыны.
Юрнуӧдысьныс налӧн ӧтнас коли водзын...
Сійӧ шенасис саблянас да, кажитчӧ, пӧся найӧс ышӧдіс...
Здук кежлӧ ланьтлӧм чирзӧмыс да горзӧмыс пыр жӧ выльысь заводитчис.
«Но, ребята, — шуис комендант; — ӧні восьтӧй ворота, кучкалӧй барабанӧ.
Ребята! водзӧ, вылазка вылӧ, ме бӧрся!»
Комендант, Иван Игнатьич да ме пыр жӧ лоим крепость вал сайын; но повзьӧм гарнизон эз вӧрзьы.
«Мый нӧ ті, донаяс, сулалад? — горӧдіс Иван Кузмич. — Кувны кӧ — кувны: делӧыс служивӧй!»
Тайӧ здукас мятежникъяс воисны миянлы паныд да пырисны крепостьӧ.
Барабан ланьтіс; гарнизон шыбитіс ружьеяссӧ; менӧ уськӧдлісны кок йылысь, но ме чеччи да мятежникъяскӧд тшӧтш пыри крепостьӧ.
Юрас ранитчӧм комендант сулаліс злӧдейяс чукӧрын, кодъяс корисны сылысь ключьяс.
Ме уськӧдчылі сылы отсӧг вылӧ: некымын ён казак кватитісны менӧ, кӧрталісны кушакъясӧн да кайтісны: «Вот тіянлы петкӧдлам пуж государлы кывзытӧмысь!»
Миянӧс кыскисны уличаяс кузя; олысьяс петалісны керкаяссьыныс няньӧн да солӧн.
Кыліс кӧлӧкӧлъясӧн звӧнитӧм.
Друг йӧз чукӧрын горӧдісны, мый площадь вылын государь виччысьӧ пленнӧйясӧс да принимайтӧ присяга.
Йӧз ыльнитісны площадь вылӧ; миянӧс нуӧдісны сэтчӧ жӧ.
Пугачёв пукаліс креслӧын комендант керка кильчӧ вылын.
Сійӧ вӧлі галунъясӧн баситӧм казацкӧй гӧрд кафтана.
Зарни тугъяса джуджыд шапкасӧ, кодӧс вурӧма соболь куысь, вӧлі лэдзӧма дзирдалысь синъяс вевдорас.
Чужӧмыс сылӧн меным кажитчис тӧдсаӧн.
Казацкӧй старшинаяс кытшалӧмаӧсь сійӧс.
Кельдӧдӧм да дрӧжжитысь Герасим поп сулаліс кильчӧ дорын, киас кутіс крест да, кажитчӧ, чӧв оліг, кевмысис сылы лоан жертваяс вӧсна.
Площадь вылӧ ӧдйӧ сувтӧдісны виселица.
Кор ми матысмим, башкиречьяс вӧтлалісны йӧзсӧ, да миянӧс вайӧдісны Пугачёв дорӧ.
Кӧлӧкӧл звӧн дугдіс; лои дзик чӧв.
«Коді комендантыс?» — юаліс самозванец.
Миян урядник петіс йӧз чукӧрысь да индіс Иван Кузмич вылӧ.
Пугачёв лёкысь видзӧдліс старик вылӧ да шуис сылы: «Кыдзи тэ лысьтін водзсасьны меным, аслад государлы?»
Ранасьыс вынтӧммӧм комендант чукӧртіс медбӧръя эбӧссӧ да вочавидзис чорыд гӧлӧсӧн: «Тэ меным абу государь, тэ вӧр да самозванец, кылан тэ!»
Пугачёв лёкысь зумыштчис да ӧвтыштіс еджыд чышъянӧн.
Некымын казак кватитісны пӧрысь капитанӧс да кыскисны виселица дінӧ.
Сылӧн вомӧна тас вылын лои дойдалӧм башкирецыд, кодлысь ми юасим тӧрыт.
Сійӧ кутіс киас гез, и недыр мысти ме аддзи коньӧр Иван Кузмичӧс ӧшӧдӧмаӧн.
Сэки вайӧдісны Пугачёв дінӧ Иван Игнатьичӧс.
«Сет присяга, — шуис сылы Пугачёв, — государь Пётр Фёодоровичлы!» — «Тэ миянлы абу государь, — вочавидзис Иван Игнатьич аслас капитан кывъясӧн. — Тэ, дядюшка, вӧр да самозванец!»
Пугачёв бара ӧвтыштіс чышъянӧн, и бур сьӧлӧма поручик кутіс ӧшавны аслас важ начальник дінын.
Ӧчередь вӧлі ме сайын.
Ме збоя видзӧді Пугачёв вылӧ, лӧсьӧдчи висьтавны вочакыв аслам бур сьӧлӧма ёртъяс кывъясӧн жӧ.
Сэки ме мятежнӧй старшинаяс пӧвстысь чуймӧмӧн аддзи тшӧтшӧдӧм юрсиа да казацкӧй кафтана Швабринӧс.
Швабрин матыстчис Пугачёв дінӧ да шуис сылы пель водзас некымын кыв.
«Ӧшӧдны сійӧс!» — шуис Пугачёв ме вылӧ видзӧдлытӧг.
Меным голяӧ шыркнитісны петля.
Ме куті ас кежысь лыддьыны молитва, кевмыси енлы став сьӧлӧмсянь, медым прӧститас став грекъясӧс да медым сійӧ спаситас аслам сьӧлӧмлы став матыса йӧзсӧ.
Менӧ кыскисны виселица улӧ.
«Эн пов, эн пов», — кайтісны меным губительяс, гашкӧ и збыльысь меным сьӧлӧм сетны кӧсйӧмӧн.
Друг ме кылі горӧдӧм: «Энлӧй, ӧкаяннӧйяс! энлӧй!..»
Палачьяс сувтісны.
Видзӧда: Савельич куйлӧ Пугачёв кок улын.
«Рӧднӧй бать! — кайтіс коньӧр дядька. — Мый тэныд барскӧй дитя виӧмсьыс?
Лэдз сійӧс; сыысь тэныд выкуп сетасны; а пример вылӧ да повзьӧдлӧм ради тшӧкты кӧть ӧшӧдны менӧ, старикӧс!»
Пугачёв сетіс знак, и менӧ пыр жӧ разисны да эновтісны.
«Батюшка миян тэнӧ прӧститӧ», — шуалісны меным.
Тайӧ здукас эг вермы висьтавны, рад-ӧ ме лои мездӧм вылас, но ог жӧ шу, мый шогси сы кузя.
Чувствоясӧй менам вӧліны зэв гудырӧсь.
Менӧ бара вайӧдісны самозванец дінӧ да сувтӧдісны сы водзӧ пидзӧс вылӧ.
Пугачёв нюжӧдіс меным ассьыс сӧнӧд кисӧ.
«Окав кисӧ, окав кисӧ!» — шуалісны ме дінын.
Но ме эськӧ лыдди бурджыкӧн медся лёк казньсӧ тайӧ подлӧй унижение дорсьыс.
«Батюшка Пётр Андреич! — шӧпкӧдіс Савельич ме сайын сулаліг да менӧ тувкышталіг. — Эн аснырав! мый тэныд сулалӧ? сьӧлышт да окышт злӧд... (тьпу!) окышт сылысь кисӧ».
Ме эг вӧрзьӧдчы.
Пугачёв лэдзис кисӧ, шуис серамсор: «Его благородие, тыдалӧ, дурмис радысла.
Лэптӧй сійӧс!»
Менӧ сувтӧдісны кок йылӧ да колисны вӧля вылӧ.
Ме куті видзӧдны ужаснӧй комедия водзӧ мунӧм вылӧ.
Йӧз кутісны сетавны присяга.
Найӧ матыстчылісны ӧти бӧрся мӧд, окалісны крест да сэсся копрасисны самозванецлы.
Гарнизоннӧй салдатъяс сулалісны сэн жӧ.
Ротнӧй портнӧй аслас ныж ножичӧн вундаліс налысь кӧсаяссӧ.
Найӧ пыркӧдчигтыр матыстчылісны Пугачёв ки дінӧ, и самозванец висьтавліс налы прӧща да босьталіс аслас шайкаӧ.
Ставыс тайӧ муніс куим час гӧгӧр.
Коркӧ и Пугачёв чеччис креслӧсьыс да лэччис кильчӧ вывсьыс аслас старшинаяскӧд.
Сылы вайӧдісны озыр сбруяа еджыд вӧв.
Кык казак босьтісны Пугачёвӧс сойбордйӧдыс да пуксьӧдісны седлӧ вылӧ.
Пугачёв висьталіс Герасим поплы, мый кутас ӧбедайтны сы ордын.
Тайӧ здукӧ кыліс нывбабалӧн горӧдӧм.
Некымын разбойник кыскисны кильчӧ вылӧ Василиса Егоровнаӧс, коді вӧлі дзугсьӧм юрсиа да дзик пасьтӧм.
Казакъяс пиысь ӧти удитӧма нин пасьтавны сылысь душегрейкасӧ.
Мукӧдъяс кыскалісны перинаяс, сундукъяс, чайнӧй дозмук, бельё да став шылльӧ-мылльӧсӧ.
«Батюшкаяс менам! — горзіс коньӧр старука. — Эновтӧй менӧ ен могысь.
Донаясӧй, нуӧй менӧ Иван Кузмич дінӧ».
Друг сійӧ видзӧдліс виселица вылӧ да тӧдіс ассьыс верӧссӧ.
«Злӧдейяс! — горӧдіс сійӧ лёкысь. — Мый тайӧ ті сыкӧд вӧчинныд?
Югыд шондіӧй тэ менам, удалӧй салдатскӧй юр! эз вины тэнӧ ни прусс штыкъяс, ни турок пуляяс; эн честнӧй тышын пукты тэ ассьыд ловтӧ, а пӧгибнитін пышъялысь каторжниксянь!» — «Ланьтӧдны пӧрысь ведьмасӧ!» — шуис Пугачёв.
Сэки том казак саблянас кучкис сылы юрас, и сійӧ уси кильчӧ пос тшупӧд вылас, вӧлі кулӧма.
Пугачёв муніс; йӧзыс ыльнитісны сы бӧрся.
VIII глава
КОРТӦМ ГӦСТЬ
Площадь тыртӧммис.
Ме пыр на сулалі ӧти местаын да эг вермы вайны порядокӧ ассьым мӧвпъясӧс, кодъяс дзугсисны татшӧм ужаснӧйторъяс аддзылӧмсьыс.
Марья Ивановна судьба йылысь нинӧм тӧдтӧмыс мучитіс менӧ медся ёна.
Кӧні сійӧ? мый сыкӧд? удитіс-ӧ дзебсьыны? надежнӧй-ӧ сылӧн дзебсяніныс?..
Тревожнӧй мӧвпъясӧн ме пыри комендант керкаӧ...
Ставыс вӧлі тыртӧм; улӧсъяссӧ, пызанъяссӧ, сундукъяссӧ, дозмуксӧ вӧлі жуглӧма; ставсӧ разӧдӧма.
Ме котӧрті ичӧтик пос кузя, коді вайӧдіс светлицаӧ, медводдзаысь на пыри Марья Ивановна жырйӧ.
Ме аддзи сылысь вольпасьсӧ, кодӧс пузувтӧмаӧсь разбойникъяс; шкапсӧ вӧлі жугӧдӧма да сэтысь ставсӧ нуӧмаӧсь; лампадка ломтысис на эновтӧм енджадж дорын.
Кольӧма и простенокын ӧшалысь ичӧтик рӧмпӧштан...
Кӧн нӧ вӧлі тайӧ лӧнь, девическӧй кельясьыс кӧзяйкаыс?
Страшнӧй мӧвп югнитіс менам юрын: ме думышті сійӧс разбойникъяс киысь...
Сьӧлӧмӧй менам топаліс...
Ме курыда, курыда бӧрддзи да гораа шуи нимсӧ аслам сьӧлӧмшӧрлысь.
Сійӧ кадӧ омӧлика кыліс шы и шкап сайысь петіс Палаша, кельдӧдӧма да тіралӧ.
— Ак, Пётр Андреич! — шуис сійӧ кияссӧ шевгӧдӧмӧн. — Луныс кутшӧм! кутшӧм страстьяс!..
— А Марья Ивановна? — юалі ме терпиттӧг, — мый Марья Ивановнакӧд?
— Барышня ловъя, — вочавидзис Палаша. — Сійӧс дзебӧма Акулина Памфиловна ордӧ.
— Попадья ордӧ! — горӧді ме ёна повзьӧмӧн. — Енмӧй менам! — Да сэні жӧ Пугачёв!..
Ме ӧдйӧ петі жырсьыс, пыр жӧ лои ывла вылын да сы ни садь котӧрті поп керкаӧ нинӧм аддзытӧг да чувствуйттӧг.
Сэсь кылісны горзӧмъяс, серам да сьылӧм.
Пугачёв пируйтіс аслас ёртъясыскӧд.
Палаша ме бӧрся котӧртіс сэтчӧ жӧ.
Ме мӧдӧді сійӧс гусьӧник корлыны Акулина Памфиловнаӧс.
Здук мысти попадья петіс ме дінӧ посводзас киас тыртӧм штофӧн.
— Ен могысь! кӧні Марья Ивановна? — юалі ме ёна волнуйтчӧмӧн.
— Куйлӧ, менам голубушкаыд, менам вольпась вылын, эстӧн перегородка саяс, — вочавидзис попадья. — Но, Пётр Андреич, чуть эз ло ыджыд лёктор, да, слава богу, ставыс прӧйдитіс бура: злӧдейыд муртса на пуксис ӧбедайтны, кыдзи сійӧ, менам коньӧрыд, садьмас да ойӧстас...
Ме сідзи и кынми.
Пугачёв кыліс: «А коді тэнад ойзӧ, пӧрысь?»
Ме вӧрыдлы коскӧдзыс копыртчылі: «Племянница менам, государь; висьмис, куйлӧ со нин мӧд недель». — «А том тэнад племянницаыд?» — «Том, государь». — «А петкӧдлы вай меным ассьыд племянницатӧ».
Менам сьӧлӧмӧй сідзи и ёкмуні, да вӧчнысӧ вӧлі нинӧм. — «Видзӧдлӧй, государь; сӧмын нылыс оз вермы сувтны да волыны тэнад милӧсть дінӧ». — «Нинӧм, пӧрысь, ме и ачым ветла видзӧдла».
И муніс ӧд, ӧкаяннӧйыд, перегородка сайӧ; кыдз тэ чайтан! вештіс ӧд занавессӧ, видзӧдліс варышлӧн кодь синъяснас — и нинӧм... енмыс мездіс!
А эскан-ӧ, ме да батька менам сідзи и лӧсьӧдчылім нин мучитчӧмӧн кувны.
Шуд вылад, сійӧ, менам гулюыд, эз тӧд сійӧс.
Господи владыко, воис миянлы праздник!
Нинӧм шуны! коньӧр Иван Кузмич! код эськӧ думыштліс!..
А Василиса Егоровна?
А Иван Игнатьич?
Сійӧс нӧ мыйысь?..
Мыйла тайӧ тіянӧс сідз колисны?
А кутшӧм Швабриныд, Алексей Иванычыд?
Тшӧтшӧдӧма ӧд юрсисӧ да ӧні миянын тан жӧ накӧд пируйтӧ!
Сюсь, нинӧм шуны!
А кыдзи ме шуи висьысь племянница йывсьыд, сійӧ, эскан-ӧ, сідзи видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ пуртӧн кырыштіс; но эз висьтав, аттьӧ сылы и сыысь».
Тайӧ здукас кылісны гӧсьтъяслӧн код горзӧмъяс да Герасим поплӧн гӧлӧс.
Гӧсьтъяс корисны вина, кӧзяин чуксаліс гӧтырсӧ.
Попадья кутіс тэрмасьны.
«Мун аслад гортӧ, Пётр Андреич, — шуис сійӧ; — ӧні не тіянӧдз; злӧдейяс юӧны.
Лёк лоӧ, код йӧз ки улад кӧ сюрад.
Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич.
Мый лоны, сійӧ лоас; гашкӧ, енмыс оз эновт!»
Попадья муніс.
Неуна лӧньыштӧмӧн ме мӧдӧдчи аслам патераӧ.
Площадь дінті мунігӧн ме аддзылі некымын башкирецӧс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь виселица дінӧ да кыскалісны ӧшӧдӧмаяслысь сапӧгъяс; муртса куті ме ассьым скӧрмӧмӧс, ӧд весьшӧрӧ вӧлі сюйсьыны на дорӧ.
Крепостьын котралісны разбойникъяс, грабитісны офицерскӧй керкаяс.
Быдлаын кылісны код мятежникъяслӧн горзӧмъяс.
Ме вои гортӧ.
Савельич встретитіс менӧ порог дорын.
«Слава богу! — горӧдіс сійӧ менӧ аддзӧм бӧрын. — Ме нин чайті, мый злӧдейясыд бара кутісны тэнӧ.
Но, батюшка Пётр Андреич! эскан-ӧ? миянлысь ставсӧ грабитісны, мошенникъясыд: паськӧм, бельё, кӧлуй, дозмук — нинӧм эз кольны.
Да мый нин!
Слава богу, мый тэнӧ ловйӧн лэдзисны!
А тӧдін-ӧ тэ, сударь, атамансӧ?»
— Эг, эг тӧд; а код нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
— Кыдзи, батюшка?
Тэ и вунӧдін сійӧ пьянниксӧ, коді ылӧдіс тэнсьыд тулуптӧ постоялӧй дворад?
Кӧч ку тулупыс вӧлі дзик выль, а сійӧ, мутиыд, сійӧс сідзи и косяліс ас вылас пасьталігӧн!
Ме чуйми.
Збыльысь, Пугачёв зэв ёна муніс меным туй индысь вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый Пугачёв да сійӧ вӧліны ӧти морт, и гӧгӧрвои сэки, мый вӧсна менӧ нинӧм эз вӧчны.
Ме эг вермы не шензьыны обстоятельствояс сэтшӧм тешкодя лӧсялӧм вылас: брӧдягалы сетӧм челядь тулуп мездіс менӧ петляысь, и постоялӧй дворъясӧд шӧйтысь пьянник босьталіс крепостьяс да шызьӧдіс государство!
— Он-ӧ кӧсйы сёйыштны? — юаліс Савельич пыр ӧтмоз аслас вежсьытӧм привычкаӧн. — Гортын нинӧм абу; муна корсьышта да мыйсюрӧ тэныд лӧсьӧда.
Ӧтнам кольӧм бӧрын ме заводиті думайтны.
Мый меным вӧчны?
Кольччыны злӧдей ки улын лоӧм крепостьын либӧ мунны сійӧ шайка бӧрся — эз вӧв лӧсьыд офицерлы.
Долг корис, мед ме муні сэтчӧ, кӧні менам служба вермис на вайны тайӧ сьӧкыд обстоятельствояс дырйиыс отечестволы пӧльза...
Но радейтӧмӧй ёна сӧветуйтіс меным кольччыны Марья Ивановна дінӧ да лоны сійӧс дорйысьӧн да видзысьӧн.
Кӧть ме и виччыси обстоятельствояс кузя регыдӧн да быть лоана вежсьӧм, но век жӧ эг вермы не повны: сылӧн положениеыс вӧлі ӧпаснӧй.
Менсьым мӧвпъясӧс орӧдіс ме ордӧ пырысь ӧти казак, коді котӧртіс юӧрӧн, «мый пӧ великӧй государь корӧ тэнӧ ас дінас». — «Кӧн нӧ сійӧ?» — юалі ме, медым ветлыны сы корӧм кузя.
«Комендантскӧйын, — вочавидзис казак. — Ӧбед бӧрын батюшка миян ветліс пывсянӧ, а ӧні шойччӧ.
Но, ваше благородие, став сертиыс тыдалӧ, мый морт знатнӧй: ӧбед дырйи изволитіс сёйны кык жаритӧм порсьпиӧс, а пывсьӧ сэтшӧм жарын, мый и Тарас Курочкин эз вермы терпитны, сетіс корӧсьсӧ Фомка Бикбаевлы да, кӧдзыд ваӧн киськалӧм бӧрын, муртса палялі.
Нинӧм шуны: ставыс сылӧн сэтшӧм важнӧй...
А пывсянын, кывсьӧ, петкӧдлӧма морӧссьыс ассьыс сар пасъяссӧ: ӧтарас витура ыджда кык юра кутш, а мӧдарас аслас персонаыс».
Ме эг лыддьы коланаӧн вензьыны казаккӧд да сыкӧд ӧтлаын мӧдӧдчи комендант керкаӧ, Пугачёвкӧд ассьым аддзысьӧмӧс водзвыв воображайтӧмӧн, да зіли гӧгӧрвоны, мыйӧн сійӧ помасяс.
Лыддьысьысь кокниа вермас думыштны аслыс, мый меным эз вӧв дзик веськодь.
Заводитіс пемдыны, кор ме вои комендант керка дінӧ.
Виселица аслас жертваясӧн сулаліс повзьӧдлана сьӧд.
Коньӧр комендантшалӧн шойыс пыр на туплясис кильчӧ улын, кӧні кык казак сулалісны караулын.
Менӧ вайӧдысь казак муніс висьтавны ме йылысь да пыр жӧ бӧр воис, пыртіс менӧ сійӧ жырйӧ, кӧні тӧрыт сэтшӧм сьӧлӧмсянь ме прӧщайтчи Марья Ивановнакӧд.
Зэв аслыссяма серпас воссис меным: скатертьӧн вевттьӧм да сулеяясӧн да стӧканъясӧн тыр пызан сайын пукалісны Пугачёв да морт дас казацкӧй старшина, шапкааӧсь да уна рӧма дӧрӧмаӧсь, винаысь гӧрдӧдӧм рожаясаӧсь да дзирдалысь синъясаӧсь.
На костын эз вӧв ни Швабрин, ни миян урядник, новобраннӧй изменникъяс.
«А, ваше благородие! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис Пугачёв. — Добро пожаловать; честь и места, милости просим».
Пукалысьяс дзескӧдчыштісны.
Ме кыв шутӧг пукси пызан помӧ.
Менам сусед, стройнӧй да мича том казак, кисьтіс меным стӧкантыр прӧстӧй вина, кодӧс ме эг и видлы.
Ме сюся куті видзӧдны йӧзсӧ.
Пугачёв пукаліс первойя местаын, пызан вылас гыравывтчӧмӧн да аслас паськыд кулакнас сьӧд тошкас мыджсьӧмӧн.
Сы чужӧмлӧн правильнӧй да вель мича чертаясыс эз висьтавны лёклун йылысь.
Сійӧ унаысь шыӧдчывліс ар ветымына морт дінӧ, кодӧс шуис то графӧн, то Тимофеичӧн, а корсюрӧ ыдждӧдліс сійӧс дядюшкаӧн.
Ставныс ӧта-мӧдныскӧд сёрнитісны да кутісны асьнысӧ ёртъяс моз да эз ньӧти вылӧджык пуктыны ассьыныс предводительсӧ.
Сёрниыс муніс асъя приступ йылысь, возмущение ӧдйӧ паськалӧм йылысь да водзӧ лоан действиеяс йылысь.
Быдӧн ошйысис, вӧзйис ассьыс мӧвп да кокниа вензис Пугачёвкӧд.
И тайӧ тешкодь военнӧй сӧвет вылас вӧлі шуӧма мунны Оренбургӧ: движениеыс дерзкӧй, да коді муртса эз помась лёк успехӧн!
Поход вӧчны вӧлі шуӧма аски кежлӧ.
«Но, вокъяс, — шуис Пугачёв, — горӧдламӧй вай, мед бурджыка узьсяс, менсьым радейтана сьыланкыв.
Чумаков! заводит!»
Менам сусед горӧдіс вӧсни гӧлӧсӧн нориник бурлацкӧй сьыланкыв, и ставӧн горӧдісны ӧтвылысь.
Ог вермы висьтавны, кутшӧм действие вӧчис ме вылӧ виселица йывсьыс тайӧ йӧзкостса прӧстӧй сьыланкывйыс, кодӧс сьылісны виселица вылын кувны сиӧм йӧз.
Налӧн грознӧй чужӧмъясыс, мича гӧлӧсъясыс, шог выражениеыс, кодӧс найӧ сетлісны и сідзи нин выразительнӧй кывъясыслы, — ставыс шымыртіс менӧ кутшӧмкӧ пиитическӧй ужасӧн.
Гӧсьтъяс нӧшта юисны морт стӧканӧн, чеччисны пызан сайысь да прӧститчисны Пугачёвкӧд.
Ме кӧсйи петны на бӧрся, но Пугачёв шуис меным: «Пукав; ме тэкӧд кӧсъя сёрнитыштны».
Ми кольччим син-на-син.
Некымын здук кыссис миян кыкнаннымлӧн чӧв олӧмным.
Пугачёв видзӧдіс ме вылӧ сюся, корсюрӧ читкыртлывліс шуйга синсӧ плутлӧн кодь да насмешливӧй выражениеӧн.
Коркӧ сійӧ и серӧктіс, да сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс гажаа, мый и ме, сы вылӧ видзӧдӧмӧн, куті серавны, ачым ог тӧд мый вылӧ.
— Мый, ваше благородие? — шуис сійӧ меным. — Повзин тэ, висьтав, кор менам молодечьяс шыркнитісны тэныд петлясӧ сьыліад?
Ме чайта, тэныд и енэжыс ыж ку пасьтаӧн кажитчис...
А ӧшалін эськӧ виселица вылын, не тэнад слугаыд кӧ.
Ме пыр жӧ тӧді пӧрысь выжывтӧ.
Но, чайтлін-ӧ тэ, ваше благородие, мый морт, коді тэныд индіс туй, вӧлі ачыс великӧй государь?
(Сэки сылӧн видыс лои важнӧй да таинственнӧй.)
Тэ ёна ме водзын мыжа, — водзӧ нуӧдіс сійӧ; — но ме прӧститі тэнӧ аслад бурлуныд вӧсна, сы вӧсна, мый тэ вӧчин меным услуга, кор меным лои дзебсясьны аслам недругъясысь.
Тайӧс-ӧ на ещӧ аддзылан!
Татшӧмтор-ӧ ме ещӧ вӧча, кор лоӧ менам государство!
Кӧсйысян-ӧ меным служитны сьӧлӧмсяньыд?
Мошенниклӧн юалӧмыс да сылӧн наянлуныс кажитчисны меным сэтшӧм тешкодьӧн, мый ме эг вермы не шпыньмунны.
— Мыйла тэ шпыннялан? — юаліс сійӧ менсьым зумыштчӧмӧн. — Али тэ он эскы, мый ме великӧй государь?
Висьтав веськыда.
Ме шӧйӧвоши: шуны брӧдягаӧс государӧн ме эг вермы: тайӧ меным кажитчис прӧститны позьтӧм повзьӧмӧн.
Син водзас шуны сійӧс ылӧдчысьӧн — аслыд лоӧ пӧгибнитны; и сійӧ, мый вылӧ ме вӧлі дась виселица улын став йӧз син водзын да скӧрлун ыпнитлігӧн, ӧні кажитчис меным тӧлктӧм ошйысьӧмӧн.
Ме падми.
Пугачёв зумыша виччысис менсьым вочакыв.
Медбӧрти (и ӧні на самодовольнӧя казьтыла сійӧ здуксӧ) менам обязанность чувствоӧй веніс ме пытшкын мортлысь слабость.
Ме вочавидзи Пугачёвлы: «Кывзы; ме висьтала тэныд став правдасӧ.
Гӧгӧрво, верма-ӧ ме шуны тэнӧ государӧн?
Тэ морт вежӧра: тэ эськӧ ачыд казялін, мый ме мудерала».
— Код нӧ ме сэтшӧмыс, тэнад чайтӧм серти?
— Енмыс тэнӧ тӧдас; но кӧть коді тэ эн вӧв, тэ ворсан ӧпаснӧй шутка.
Пугачёв ӧдйӧ видзӧдліс ме вылӧ.
«Сідзкӧ, тэ он эскы, — шуис сійӧ, — мый ме государь Пётр Фёодорович?
Но, бур.
А абу ӧмӧй удачаыс збойыслы?
Коркӧ ӧмӧй Гришка Отрепьев эз саравлы?
Думайт ме йылысь, мый кӧсъян, а меысь эн кольччы.
Кутшӧм тэныд делӧ мукӧдторйӧдзыс?
Коді кӧть эз вӧв поп, сійӧ и батька.
Служит меным вераӧн да правдаӧн, и ме тэнӧ пукта и фельдмаршалӧ, и князьӧ?
Кыдз тэ чайтан?»
— Ог, — вочавидзи ме чорыда. — Ме нэмӧвӧйя дворянин; ме сетлі присяга государыня императрицалы: тэныд служитны ог вермы.
Тэ кӧ збыльысь меным кӧсъян бурсӧ, лэдз менӧ Оренбургӧ.
Пугачёв думыштчис.
«А лэдза кӧ, — шуис сійӧ, — то кӧсйысян-ӧ кӧть нин меным паныд не служитны?»
— Кыдзи ме верма та кузя тэныд кӧсйысьны? — вочавидзи ме. — Ачыд тӧдан, абу менам вӧля: тшӧктасны мунны тэныд паныд — муна, нинӧм он вӧч.
Ӧні тэ ачыд начальник; ачыд требуйтан кывзысьны ассьыд йӧзтӧ.
Мый вылӧ сійӧ кутас мунны, ме кӧ ӧткажитча службаысь, кор менам службаӧй ковмас?
Юрӧй менам тэнад власьт улын: лэдзан менӧ — аттьӧ; казнитан — енмыс тэныд судья; а ме тэныд висьталі правда.
Менам сьӧлӧмсянь висьталӧмыс шӧйӧвоштіс Пугачёвӧс.
«Сідзи и лоны, — шуис сійӧ меным пельпомӧ кинас шлапкӧдӧмӧн. — Казнитны кӧ — казнитны, прӧститны кӧ — прӧститны.
Мун кытчӧ тэныд гажыд да вӧч мый кӧсъян.
Аски волы мекӧд прӧщайтчыны, а ӧні мун узьны, менӧ нин унмӧй личкӧ».
Ме коли Пугачёвӧс да петі ывла вылӧ.
Войыс вӧлі лӧнь да кӧдзыд.
Тӧлысьыс да кодзувъяс яра югъялісны, югдӧдісны площадьсӧ да виселицасӧ.
Крепостьын ставыс вӧлі чӧв да пемыд.
Сӧмын кабакын вӧлі би да кылісны сёрӧдз гуляйтысьяслӧн горзӧмъяс.
Ме видзӧдлі поп керка вылӧ.
Ставеньяс да воротаяс вӧліны тупкӧсаӧсь.
Кажитчӧ, сэні ставыс вӧлі лӧнь.
Ме вои аслам патераӧ да аддзи Савельичӧс, коді шогсис менам дыр вотӧм вӧсна.
Менӧ лэдзӧм йылысь юӧрысь сылы ёна лои нимкодь.
«Слава тэныд, владыко! — шуис сійӧ пернапасасьӧмӧн. — Мыйӧн югдыны мӧдас, эновтам крепостьсӧ да мунам кытчӧ син видзӧдас.
Ме тэныд мыйсюрӧ лӧсьӧді; сёйышт, батюшка, да и шойччышт асылӧдзыс, кыдзи Христос питшӧгын».
Ме вӧчи сы ног да, ыджыд аппетитӧн ужнайтӧм бӧрын, унмовси куш джоджын, сы вӧсна мый вӧлі вывті мудз.
IX глава
ЯНСӦДЧӦМ
Водз асывнас менӧ садьмӧдіс барабан.
Ме муні сборнӧй местаӧ.
Сэні сувталісны нин стройӧ пугачёвскӧй йӧз чукӧръяс виселица дорын, кӧні пыр на ӧшалісны тӧрытъя жертваяс.
Казакъяс вӧліны верзьӧмаӧсь, салдатъяс сулалісны ружьеясӧн.
Знамяяс тӧлалісны.
Кымынкӧ пушка, кодъяс пиысь ме тӧді и ассьынымӧс, вӧлі сувтӧдӧма походнӧй лафетъяс вылӧ.
Став татчӧс олысьясыс вӧліны тан жӧ, виччысисны самозванецӧс.
Комендант керка кильчӧ дінын казак кутіс дом поводӧдыс киргизскӧй пӧрӧдаа мича еджыд вӧв.
Ме синмӧн корси комендантшалысь шойсӧ.
Сійӧс вӧлі нуӧмаӧсь неуна бокӧ да тупкӧмаӧсь рӧгӧзаӧн.
Коркӧ и Пугачёв петіс посводзсьыс.
Йӧз пӧрччалісны шапкаяс.
Пугачёв сувтіс кильчӧ вылӧ да быдӧнкӧд чолӧмасис.
Ӧти старшина сетіс сылы ыргӧн сьӧм тыра мешӧк, и Пугачёв кутіс шыблавны найӧс китырнас.
Йӧзыс горзӧмӧн уськӧдчылісны чукӧртны найӧс, и делӧыс эз прӧйдит дойдалӧмъястӧг.
Пугачёвӧс кытшалісны сылӧн главнӧй отсасьысьясыс.
На пӧвстын сулаліс и Швабрин.
Миян синъяс паныдасисны; менамысь сійӧ вермис лыддьыны зывӧктӧм, и сійӧ бергӧдчис ыджыд лёклун да нарошнӧ шпыньмунӧм петкӧдлӧмӧн.
Пугачёв аддзис менӧ йӧз чукӧрысь, довкнитіс юрнас да корис ас дінас.
«Кывзы, — шуис сійӧ меным. — Ӧні жӧ мун Оренбургӧ да висьтав месянь губернаторлы и став генералъяслы, мед виччысьӧны менӧ карас недель мысти.
Сӧветуйт налы встретитны менӧ челядьӧс моз радейтӧмӧн да кывзысьӧмӧн; нето не мынны налы лёк казньысь.
Шуда туй, ваше благородие!»
Сэсся сійӧ шыӧдчис йӧз дінӧ да шуис Швабрин вылӧ индӧмӧн: «Со тіянлы, войтырӧй, выль командир: кывзысьӧй сылысь быдтор кузя, а сійӧ кывкутӧ ме водзын тіян вӧсна да крепость вӧсна».
Весьӧпӧрӧмӧн ме кывзі тайӧ кывъяссӧ: Швабрин лои крепостьын начальникӧн;
Марья Ивановна кольӧ сійӧ власьт улын!
Енмӧй, мый сыкӧд лоӧ!
Пугачёв лэччис кильчӧ вывсьыс.
Сылы сетісны вӧв.
Сійӧ пелька чеччыштіс седлӧ вылӧ, казакъясӧс виччысьтӧг, кодъяс кӧсйисны пуксьӧдны сійӧс.
Сійӧ кадӧ йӧз чукӧрысь, аддза, петіс менам Савельич, матыстчис Пугачёв дінӧ да сетіс сылы бумага лист.
Ме эг куж думыштны, мый сэсь артмас.
«Тайӧ мый?» — важнӧя шуис Пугачёв.
— Лыддьы, сэк аддзан, — вочавидзис Савельич.
Пугачёв босьтіс бумагасӧ да дыр серьёзнӧя видзӧдіс.
«Мый тэ сэтшӧм мудрёнӧя гижан? — шуис сійӧ. — Миян югыд синъяс тась нинӧм оз вермыны лыддьыны.
Кӧні менам обер-секретарыс?»
Капральскӧй мундира тэрыб том морт ӧдйӧ локтіс Пугачёв дінӧ.
«Лыддьы гораа», — сылы бумагасӧ сетігмоз шуис самозванец.
Меным зэв окота вӧлі тӧдны, мый йылысь менам дядька мӧвпыштӧма гижны Пугачёвлы.
Обер-секретарь гораа по складам кутіс лыддьыны татшӧмтор:
«Кык халат, миткалевӧй да визя шӧвк, квайт шайт дон».
— Мый тайӧ татшӧмыс? — зумыштчӧмӧн шуис Пугачёв.
— Тшӧкты лыддьыны водзӧ, — спокойнӧя вочавидзис Савельич.
Обер-секретарь лыддис водзӧ:
«Вӧсни турунвиж нойысь мундир, сизим шайт дон.
Еджыд ной гач, вит шайт дон.
Голландскӧй полотноысь вурӧм дас кык дӧрӧм, манжетъясӧн, дас шайт дон.
Чайнӧй дозмук видзан ящик, кык шайт да джын дон...»
— Кутшӧм сӧрӧм? — горӧдіс Пугачёв. — Кутшӧм меным делӧ ящикъясӧдз да манжета гачьясӧдз?
Савельич кызӧктіс да кутіс висьтавлыны.
«Тайӧ, батюшка, изволитан аддзыны, реестр барскӧй эмбур кузя, кодӧс гусялісны злӧдейяс...»
— Кутшӧм злӧдейяс? — лёкысь юаліс Пугачёв.
— Мыжа: ылалі, — вочавидзис Савельич. — Злӧдейяс не злӧдейяс, а тэнад йӧзыд шынйысисны да нуалісны.
Эн скӧрав: вӧв нёль кока, да и то джӧмдывлӧ.
Тшӧкты нин помӧдз лыддьыны.
— Лыддьы, — шуис Пугачёв.
Секретарь водзӧ лыддис:
«Ситеч эшкын, мӧдыс тафтянӧй, хлопчатӧй бумага увтыса, нёль шайт.
Гӧрд ратин эжӧда руч ку пась, нелямын шайт.
Ещӧ кӧч ку тулуп, кодӧс сетӧма тэнад милӧстьлы постоялӧй дворын, дас вит шайт».
— Тайӧ нӧшта мый? — ломалысь синъяснас югнитӧмӧн горӧдіс Пугачёв.
Веськыда шуа, ме повзи аслам коньӧр дядька вӧсна.
Сійӧ бара на заводитліс висьтавны, но Пугачёв сійӧс торкис: «Кыдзи тэ лысьтін локны ме дінӧ татшӧм пустякъясӧн? — горӧдіс сійӧ, кватитіс секретарь киысь бумагасӧ да шыбитіс сійӧс Савельичлы чужӧмас. — Выжыв старик!
Налысь нуӧмаӧсь: эстшӧм беда!
Да тэныд колӧ, пӧрысь выжыв, нэм чӧжыд енлы кевмыны ме вӧсна да менам йӧз вӧсна, мый тэ аслад бариныдкӧд он ӧшав тані ӧтлаын меным кывзысьтӧмъяскӧд...
Кӧч ку тулуп!
Ме тэныд сета кӧч ку тулуп!
Да тӧдан-ӧ тэ, мый ме тэнсьыд ловъявывсьыд кутӧ тшӧкта кульны тулупъяс вылӧ?»
Пугачёвлӧн, тыдалӧ, вӧлі бур настроениеыс.
Сійӧ бергӧдчис да муніс ни ӧти кыв шутӧг.
Швабрин да старшинаяс мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Шайкаыс петіс крепостьысь лючки-ладнӧ.
Йӧз мунісны колльӧдны Пугачёвӧс.
Ми колим площадь вылӧ Савельичкӧд кыкӧн.
Дядька менам кутіс киас ассьыс реестрсӧ да видлаліс сійӧс ёна шогсьӧмӧн.
Менсьым Пугачёвкӧд бур сӧглас казялӧм бӧрын сійӧ кӧсйӧма сыысь шедӧдны пӧльза; но сы бур кӧсйӧмысь нинӧм эз артмы.
Ме заводитлі сійӧс видны ковтӧм зільӧмсьыс да эг вермы кутчысьны серамысь.
«Серав, сударь, — вочавидзис Савельич, — серав; а кор ковмас миянлы выльысь лӧсьӧдны став овмӧстӧ, сэки видзӧдлам, серавны-ӧ кутан».
Ме тэрмаси поп керкаӧ аддзысьлыны Марья Ивановнакӧд.
Попадья паныдаліс менӧ шог юӧрӧн.
Войнас Марья Ивановналӧн заводитчӧма биависьӧм.
Сійӧ куйліс садьтӧг да сӧрӧ.
Попадья пыртіс менӧ сійӧ жырйӧ.
Ме надзӧник матыстчи сійӧ крӧвать дінӧ.
Сы чужӧмлӧн вежсьӧмыс ёна повзьӧдіс менӧ.
Висьысь эз тӧд менӧ.
Дыр сулалі ме сы водзын, эг кывзы ни Герасим поплысь, ни сылӧн гӧтырлысь, кодъяс, кажитчӧ, менӧ бурӧдісны.
Шуштӧм мӧвпъяс волнуйтісны менӧ.
Некодӧн дорйытӧм коньӧр сироталӧн состояниеыс, кодӧс эновтӧма лёк мятежникъяс пӧвстӧ, аслам вынтӧмлунӧй повзьӧдлісны менӧ.
Швабрин, Швабрин медъёна гудрӧдліс менсьым воображениеӧс.
Самозванецӧн сетӧм власьт киас кутӧмӧн, крепостьын юрнуӧдӧмӧн, кытчӧ кольӧ шудтӧм ныв — сійӧ лӧглунлӧн невиннӧй предмет, сійӧ вермис решитчыны быдтор вылӧ.
Мый меным вӧлі вӧчны?
Кыдзи сетны сылы отсӧг?
Кыдзи мездыны злӧдей киысь?
Коли ӧтитор; ме шуи пыр жӧ мӧдӧдчыны Оренбургӧ, мед тэрмӧдлыны Белогорскӧй крепость мездӧм да кыдз-мый позьӧ отсавны мездынысӧ.
Ме прӧщайтчи попкӧд да Акулина Памфиловнакӧд, сьӧлӧмсянь шуи налы, мед видзасны сійӧс, кодӧс ме лыдди нин аслам гӧтырӧн.
Ме босьті коньӧр нывлысь кисӧ да окышті сійӧс аслам синваӧн кӧтӧдӧмӧн.
«Прӧщайтлӧй, — менӧ колльӧдіг шуаліс меным попадья, — прӧщайтлӧй, Пётр Андреич.
Гашкӧ, аддзысьлам на бурджык кадӧ.
Эн вунӧдӧй миянӧс да гижӧй миянлы частӧджык.
Коньӧр Марья Ивановналӧн ӧні, ті кындзи, абу ни гаж, ни дорйысь».
Площадь вылӧ петӧм бӧрын ме сувтлі здук кежлӧ, видзӧдлі виселица вылӧ, копыртчылі сылы, петі крепостьысь да мӧдӧдчи Оренбургскӧй туй кузя, менӧ колльӧдіс Савельич и эз кольччы меысь.
Ме муні аслам мӧвпъясӧн тыр, кыдзи друг ас бӧрысь кылі вӧв кокшы.
Бергӧдчылі; аддза: крепостьсянь гӧнитӧ казак, кутӧ дом поводӧдыс башкирскӧй вӧв да ылысянь меным ӧвтӧ кинас.
Ме сувті да регыд мысти тӧді ассьыным урядникӧс.
Сійӧ матыстчис, лэччис вӧв вывсьыс да шуис, мӧд вӧлыслысь дом поводсӧ меным сетіг: «Ваше благородие!
Батьным миян сетӧ тіянлы вӧв да пась аслас пельпом вывсьыс (седлӧ бердас вӧлі кӧрталӧма ыж ку тулуп).
Да нӧшта, — мыкталӧмӧн шуис урядник, — сетӧ сійӧ тіянлы... пӧлтинник сьӧм... да вошті ме сійӧс туй вылын; прӧститӧй ыджыд лолӧн».
Савельич видзӧдліс сы вылӧ кӧсӧя да шуис: «Воштін туй вылын!
А мый нӧ тэнад зёлякылӧ питшӧгад?
Яндысьтӧм син!» — «Мый менам питшӧгын зёлякылӧ? — ньӧти падмытӧг паныд шуис урядник. — Ен тэкӧд, пӧрысь морт.
Тайӧ зёлякылӧ вӧв домӧй, а оз пӧлтинник». — «Бур, — шуи ме вензьӧмсӧ торкӧмӧн. — Аттьӧав месянь сійӧс, коді тэнӧ ыстіс; а воштӧм пӧлтинниктӧ корсь бӧр мунігад да босьт аслыд вина вылӧ». — «Ыджыд аттьӧ, ваше благородие, — вӧвсӧ бергӧдіс вочавидзис сійӧ; — нэм кута тіян вӧсна енлы кевмыны».
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ гӧнитіс бӧр, ӧти кинас питшӧгсӧ топӧдӧмӧн, да здук мысти саяліс.
Ме пасьталі тулупсӧ да пукси вӧв вылӧ, мыш сайӧ пуксьӧді Савельичӧс.
«Со аддзан-ӧ, сударь! — шуис сійӧ, — мый ме эг весьшӧрӧ сет мошенниклы челобитьетӧ: вӧрыдлы лоӧма яндзим; кӧть башкирскӧй омӧлик вӧлыс да ыж ку пасьыс оз сулавны и сы джын донсӧ, мый найӧ, мошенникъясыд, гусялісны миянлысь, да мый тэ ачыд сетлін сылы; да век жӧ сгӧдитчас, а лёк понйыдлысь кӧть чепӧль гӧн».
X глава
КАР ОСАДАӦ БОСЬТӦМ
Оренбургӧ матыстчигӧн ми аддзим колодникъясӧс, кодъяслысь юръяснысӧ вӧлі бритӧмаӧсь, а чужӧмъяснысӧ ёна дойдалӧмаӧсь палач щипцыӧн.
Найӧ уджалісны укреплениеяс дорын, гарнизоннӧй инвалидъяс видзӧдӧм улын.
Ӧткымынъяс тележкаяс вылын петкӧдлісны рӧвысь ёг; мукӧдъяс зыръясӧн кодйисны му; вал вылын каменщикъяс новлісны кирпич да дзоньталісны карса стена.
Ворота дорын часӧвӧйяс сувтӧдісны миянӧс да корисны миянлысь паспортъяс.
Но мыйӧн сержант кыліс, мый ме локта Белогорскӧй крепостьысь, то и нуӧдіс менӧ веськыда генерал керкаӧ.
Ме суи сійӧс садйысь.
Сійӧ видлаліс яблок пуяс, кодъяс вӧліны нин кушӧсь ар ловшыысь, да пӧрысь садовник отсӧгӧн видзчысьӧмӧн гартліс найӧс шоныд идзасӧн.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй, здоров да бур сьӧлӧма.
Сійӧ лои рад меным да пондіс юасьны ужаснӧй лоӧмторъяс йылысь, кодъясӧс ме ачым аддзылі.
Ме висьталі сылы ставсӧ.
Старик кывзіс менсьым сюся да сэк жӧ вундаліс кос увъяссӧ.
«Коньӧр Миронов! — шуис сійӧ, кор ме помалі ассьым шог сёрниӧс. — Жаль сійӧс: бур офицер вӧлі.
И мадам Миронова бур дама вӧлі, и кутшӧм мастер тшакъяс солавны!
А мый Машаыс, капитанскӧй нылыс?»
Ме вочавидзи, мый сійӧ коли крепостьӧ попадья киясын.
«Ай, ай, ай! — шуис генерал. — Тайӧ омӧль, зэв омӧль.
Разбойникъяс дисциплина вылӧ некыдз оз позь надейтчыны.
Мый лоӧ коньӧр нылыскӧд?»
Ме вочавидзи, мый Белогорскӧй крепостьӧдз абу ылын да мый, кӧнкӧ, его превосходительство оз сёрмӧдчы ыстыны войска сэтчӧсса коньӧр йӧзӧс мездӧм вылӧ.
Генерал катлӧдлыштіс юрнас эскытӧм видӧн.
«Видзӧдлам, видзӧдлам, — шуис сійӧ. — Та йылысь ми удитам на тӧлкуйтны.
Кора ме ордӧ, пӧжалуйста, чай чашка юыштны: талун менам лоӧ военнӧй сӧвет.
Тэ верман миянлы висьтавны бездельник Пугачёв йылысь да сылӧн войска йылысь вернӧй юӧръяс.
Ӧні сэккості мун шойччышт».
Ме муні меным индӧм патераӧ, кӧні Савельич кӧзяйничайтіс нин, да терпиттӧг куті виччысьны индӧм кад.
Лыддьысьысь кокниа вермас гӧгӧрвоны, мый ме эг сёрмы мунны сӧвет вылӧ, коді должен вӧлі вӧчны сэтшӧм влияние менам судьба вылӧ.
Индӧм часӧ ме вӧлі нин генерал ордын.
Ме суи сы ордысь карса ӧти чиновникӧс, помнитсьӧ, таможняса директорӧс, глазетӧвӧй кафтана, кыз да банйӧм чужӧма старичокӧс.
Сійӧ кутіс юасьны менсьым Иван Кузмич судьба йылысь, кодӧс шуис кумӧн, и унаысь торклывліс менсьым висьталӧмӧс содтӧд юасьӧмъясӧн да велӧдана замечаниеясӧн, кодъяс кӧть и эз петкӧдлыны военнӧй искусство тӧдысь мортӧс, но век нин петкӧдлісны сюсьлун да природнӧй вежӧр.
Сэккості чукӧртчисны и мукӧд корӧмаяс.
На костын, ачыс генералыс кындзи, эз вӧв ни ӧти военнӧй морт.
Кор ставӧн пуксялісны да быдӧнлы вайисны чай чашкаӧн, генерал висьталіс зэв гӧгӧрвоана да зэв кузя, мыйын вӧлі делӧыс: «Ӧні, господа, — водзӧ висьталіс сійӧ, — колӧ решитны, кыдзи миянлы действуйтны мятежникъяслы паныд: наступайтӧмӧн али дорйысьӧмӧн?
Тайӧ кыкнан способыслӧн эм аслас бурлун да омӧльлун.
Наступайтан действие сетӧ ыджыдджык лача неприятельӧс ӧдйӧджык бырӧдӧм вылӧ; дорйысян действие вернӧйджык да абуджык ӧпаснӧй...
И сідз, заводитам чукӧртны гӧлӧсъяс законнӧй порядокӧн, мӧд ногӧн кӧ — посниджык чинсянь заводитӧмӧн.
Г. прапорщик! — водзӧ нуӧдіс сійӧ ме дінӧ шыасьӧмӧн. — Изволитӧй висьтавны миянлы ассьыныд мнениетӧ».
Ме сувті да, дженьыдика первой Пугачёв йылысь да сійӧ шайка йылысь висьталӧм бӧрын, чорыда шуи, мый самозванецлӧн абу некутшӧм вын сулавны прамӧй оружиелы паныд.
Менсьым мнениеӧс чиновникъяс примитісны явӧ эз бурысь.
Найӧ аддзисны сэсь думышттӧг тэрмасьӧм да том мортлысь збойлун.
Кыптіс ропкӧм, и ме бура кылі: балябӧжыс на абу косьмӧма, кодӧс шуис кодкӧ джын гӧлӧсӧн.
Генерал бергӧдчис мелань да шуис нюммунӧмӧн: «Г. прапорщик!
Первойя гӧлӧсъясыд военнӧй сӧветъяс вылын векджык сетсьӧны наступательнӧй движение дор; тайӧ законнӧй порядок.
Ӧні кутам водзӧ чукӧртны гӧлӧсъяс.
Г. коллежскӧй сӧветник! висьталӧй миянлы ассьыныд мнение!»
Глазетӧвӧй кафтана старичок тэрмасьӧмӧн помаліс ассьыс коймӧд чашка чай, кытчӧ вӧлі кисьтӧма унакодь ром, да вочавидзис генераллы: «Ме чайта, ваше превосходительство, мый оз ков действуйтны ни наступайтӧмӧн, ни дорйысьӧмӧн».
— Кыдз нӧ сідз, господин коллежскӧй сӧветник? — шуис чуймӧм генерал. — Мукӧд способъяссӧ тактика оз тӧд: движение дорйысян либӧ наступайтан...
— Ваше превосходительство, сьӧмӧн мынтӧдчӧй.
— Э-хе-хе! тіян мӧвпыд зэв бур.
Сьӧмӧн мынтӧдчӧмыд овлӧ тактикаын, и ми пӧльзуйтчам тіян сӧветӧн.
Позяс кӧсйысьны бездельник юрысь... шайт сизимдас либӧ весиг сёӧс... секретнӧй суммаысь...
— И сэки, — торкис таможняса директор, — мед ме лоа киргизскӧй меж, а ог коллежскӧй сӧветник, оз кӧ вузавны тайӧ вӧръясыс миянлы ассьыныс атамансӧ, сылысь кисӧ и коксӧ дорӧмӧн.
— Ми нӧшта та йылысь мӧвпыштам да тӧлкуйтыштам на, — вочавидзис генерал. — Сӧмын век жӧ колӧ нуӧдны и военнӧй мераяс.
Господа, сетӧй ассьыныд гӧлӧсъяснытӧ законнӧй порядок серти.
Ставныслӧн мнениеясныс лоины меным паныд.
Став чиновникъяс сёрнитісны войска вылӧ лача кутны позьтӧм йылысь, неудача виччысьӧм йылысь да мукӧд татшӧмторъяс йылысь.
Быдӧн чайтісны, мый медся бур кольччыны пушкаяс дорын крепыд каменнӧй стена сайын, восьса поле вылын оружиелысь шуд видлӧм дорысь.
Коркӧ и генерал, ставныслысь мнениесӧ кывзӧм бӧрын, пыркнитіс пӧимсӧ каллянсьыс да висьталіс татшӧм речь:
«Государьяс менам! должен ме висьтавны тіянлы, мый ме ассянь тырвыйӧ сӧглас господин прапорщик мнениекӧд: ӧд тайӧ мнениеыс подулалӧма здравӧй тактикалӧн став правилӧяс вылын, коді наступайтан движениесӧ век лыддьӧ бурджыкӧн дорйысьӧм дорысь».
Тані сійӧ чӧв ланьтіс да кутіс пестыны ассьыс каллянсӧ.
Менам самолюбиеӧй кутіс торжествуйтны.
Ме гордӧя видзӧдлі чиновникъяс вылӧ, кодъяс ас костаныс шӧпкӧдчисны дӧзмӧм да тӧждысьӧмпырысь.
«Но, государьяс менам, — водзӧ висьталіс сійӧ, пыдісянь лолыштӧмӧн сук табак тшын лэдзӧм бӧрын, — ме ог вермы босьтны ас вылӧ сэтшӧм ыджыд кывкутӧм, кор делӧыс мунӧ императорскӧй величествоӧн, менам всемилостивейшӧй государыняӧн меным сетӧм провинцияяс безопасность йылысь.
И сідз, ме сӧглашайтча унджык гӧлӧсъяскӧд, кодъяс шуисны, мый медся бур да безопаснӧй виччысьны кар пытшкын осада, а неприятельлысь уськӧдчӧмсӧ артиллерия вынӧн да (лоас кӧ позяна) вылазкаясӧн — отражайтны».
Чиновникъяс сералӧмӧн нин видзӧдісны ме вылӧ.
Сӧвет разӧдчис.
Ме эг вермы не жалитны почтеннӧй воин слабость йылысь, коді аслас убеждениелы паныд кутчысис тӧдтӧм да неопытнӧй йӧз мнениеясӧ.
Тайӧ нималана сӧвет бӧрас некымын лун мысти ми тӧдмалім, мый Пугачёв, аслас кӧсйӧмлы вернӧй, матыстчис Оренбурглань.
Ме аддзи мятежникъяслысь войскасӧ карса стена вывсянь.
Меным кажитчис, мый налӧн лыдыс дас пӧв содӧма бӧръя приступсяньыс, кодӧс ме аддзылі.
Накӧд вӧлі и артиллерия, кодӧс Пугачёв босьтӧма пӧкӧритӧм посни крепостьясысь.
Сӧветлысь шуӧмсӧ тӧд вылӧ уськӧдӧмӧн ме гӧгӧрвои, мый дыр ковмас овны оренбургса стенаяс сайын, да муртса эг бӧрд дӧсадала.
Ог кут гижны оренбургскӧй осадасӧ, кодлы колӧ лоны историяын, а оз семейнӧй гижӧдъясын.
Висьтала дженьыдика, мый тайӧ осадаыс меставывса начальство виччысьтӧмла зэв лёк вӧлі йӧзыслы, кодъяс терпитісны тшыгъялӧм да быдсикас лёкторъяссӧ.
Кокниа позьӧ аслыд гӧгӧрвоны, мый Оренбургын олӧмыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Быдӧн шогсьӧмӧн виччысисны ассьыныс судьба решитчӧм; быдӧн окайтісны донъяс кыптӧмла, кодъяс збыльысь вӧліны зэв вылынӧсь.
Олысьяс велалісны найӧ дворӧ воысь ядрояс дорӧ; весиг Пугачёвлӧн приступъясыс некодлы нин эз вӧвны выльторъясӧн.
Ме муртса эг кув гажтӧмла.
Кад муніс.
Письмӧяс Белогорскӧй крепостьысь меным эз волыны.
Став туйяссӧ вӧлі орӧдӧма.
Марья Ивановнакӧд янсӧдчӧм меным кутіс лоны терпитны позьтӧмӧн.
Сійӧ судьба йылысь нинӧм тӧдтӧмыс менӧ мучитіс.
Дзик ӧти гажӧдчантор менам вӧлі верзьӧмӧн ветлӧм.
Пугачёв милӧсть кузя менам вӧлі бур вӧв, кодкӧд юкси этшаник сёянӧн да код вылын ме быд лун петавлывлі кар сайӧ лыйсьыштны Пугачёвлӧн наездникъяскӧд.
Тайӧ лыйсьӧмъясас вермӧмыс векджык вӧлі злӧдейясладорын: найӧ вӧліны пӧтӧсь, кодӧсь, бур вӧлаӧсь.
Карса омӧльтчӧм конница найӧс эз вермы венны.
Корсюрӧ петавлывліс поле вылӧ и миян тшыгъялысь пехота; но джуджыд лымйыс эз лэдз налы удачнӧя действуйтны разіпели ветлысь верзьӧмаяслы паныд.
Артиллерия весьшӧрӧ грымгис вал вывсянь, а поле вылын вӧйласис да эз вермыны кыскыны сійӧс омӧльтчӧм вӧвъяс.
Татшӧм вӧліны миян военнӧй действиеяс!
И со мый оренбургса чиновникъяс шуисны видзчысьӧмӧн да благоразумиеӧн!
Ӧтчыд, кор миянлы кыдзкӧ удайтчис разӧдны да вӧтлыны вель ыджыд йӧз чукӧр, ме уськӧдчи аслас ёртъясысь кольӧм казак вылӧ; ме вӧлі дась нин керыштны сійӧс аслам турецкӧй сабляӧн, кыдзи сійӧ друг пӧрччис шапкасӧ да горӧдіс: «Оланныд-выланныд, Пётр Андреич!
Кыдзи тіянӧс енмыс видзӧ?»
Ме видзӧдлі да тӧді ассьыным урядникӧс.
Ме зэв рад лои сы кузя.
«Олан-вылан, Максимыч, — шуи ме сылы. — Важӧн-ӧ Белогорскӧйысь?»
— Неважӧн, батюшка Пётр Андреич: сӧмын тӧрыт вои.
Ме ордын эм тіянлы письмӧ.
— Кӧн нӧ сійӧ? — горӧді ме, а ачым сідзи и гӧрдӧді.
— Сьӧрысь, — вочавидзис Максимыч кисӧ питшӧгас сюйиг. — Ме кӧсйыси Палашалы кӧть кыдзкӧ да сетны тіянлы. — Сэки сійӧ сетіс меным кусыньтӧм бумага да пыр жӧ скачитіс.
Ме паськӧді сійӧс да, ёна волнуйтчигтырйи, лыдди татшӧм кывъяс:
«Енлы угоднӧ вӧлі босьтны менсьым ӧтпырйӧ батьӧс да мамӧс: ӧні му вылын менам абу ни рӧдня, ни дорйысь.
Шыӧдча тіян дінӧ: ме тӧда, мый ті пыр сиинныд меным бурӧс да мый ті быд мортлы дасьӧсь отсавны.
Кевма енлы, мед тайӧ письмӧыс кыдзкӧ воис тіянӧдз!
Максимыч кӧсйысис тіянлы тайӧс нуны.
Палаша сідзжӧ кывлӧма Максимычсянь, мый тіянӧс сійӧ унаысь аддзывлӧ вылазкаяс дырйи да мый ті ньӧти асьнытӧ онӧ видзӧ да он думыштлӧй на йылысь, кодъяс ті вӧсна енлы синваӧн кевмысьӧны.
Ме дыр виси; а кор бурді, Алексей Иванович, коді миянын ӧні командуйтӧ покойнӧй батюшка пыдди, мырдӧн тшӧктіс отец Герасимӧс сетны менӧ сылы, а то пӧ висьтала Пугачёвлы.
Ме ола асланым керкаын караул сайын.
Алексей Иванович мырдӧн тшӧктӧ менӧ петны сы сайӧ верӧс сайӧ.
Сійӧ шуӧ, мый спаситіс менсьым олӧмӧс, сы вӧсна мый эз висьтав Акулина Памфиловналысь ылӧдчӧмсӧ, коді злӧдейяслы менӧ висьталӧма аслас племянницаӧн.
А меным эськӧ кокниджык вӧлі кувны, Алексей Иванович кодь мортлӧн гӧтырӧн лоӧм дорысь.
Сійӧ мекӧд обходитчӧ зэв лёка да грӧзитчӧ, ог кӧ пӧ веж думӧс да ог сӧгласитчы, то нуас менӧ лагерӧ злӧдей дінӧ да тіянкӧд пӧ лоӧ сійӧ жӧ, мый Лизавета Харловакӧд.
Ме кори Алексей Ивановичӧс сетны меным думайтышны.
Сійӧ кӧсйысис виччысьны нӧшта куим лун; а куим лун мысти кӧ сы сайӧ ог мун, сэки нин некутшӧм пӧщада оз ло.
Батюшка Пётр Андреич! ті менам ӧти дорйысь; сувтӧй ме вӧсна, коньӧр вӧсна.
Корӧй генераллысь да став командиръяслысь ыстыны миянӧ ӧдйӧджык сикурс да воӧй асьныд, верманныд кӧ.
Коля тіянлы покорнӧй коньӧр сирӧта Марья Миронова».
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ме муртса эг йӧймы.
Ме мӧдӧдчи карӧ ассьым коньӧр вӧлӧс мыйвермӧмысь шпораясӧн зурӧдіг.
Туйын ме мӧвпалі гӧгӧрбок сы йылысь, кыдзи мездыны коньӧр нылӧс, но нинӧм эг вермы думыштны.
Карӧ воӧм бӧрын ме мӧдӧдчи веськыда генерал дорӧ да котӧрӧн пыри сы ордӧ.
Генерал ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ жыр кузяыс, куритчис аслас пенкӧвӧй каллянӧн.
Аддзис менӧ да сувтіс.
Тыдалӧ, менам чужӧмӧй чуймӧдіс сійӧс; сійӧ тӧждысьӧмпырысь юаліс, мыйла ме сэтшӧм ӧдйӧ локті.
«Ваше превосходительство, — шуи ме сылы, — шыӧдча тіян дінӧ, кыдзи рӧднӧй бать дінӧ; ен могысь, энӧ ӧткажитӧй меным; делӧыс мунӧ менам став олӧм шуд йылысь.
— Мый сэтшӧмыс, батюшка? — юаліс чуймӧм старик. — Мый ме тэныд верма вӧчны?
Висьтав.
— Ваше превосходительство, тшӧктӧй меным босьтны рота салдат да ветымын казакӧс, и лэдзӧй менӧ мездыны Белогорскӧй крепость.
Генерал видзӧдліс ме вылӧ сюся, чайтіс, тыдалӧ, мый ме йӧйми (мыйын пӧшти эз и ылав).
— Кыдзи сійӧ?
Мездыны Белогорскӧй крепость? — шуис сійӧ медбӧрын.
— Юрӧс сета, мый вӧча, — вочавидзи ме пӧся. — Сӧмын лэдзӧй менӧ.
— Ог вермы, том морт, — шуис сійӧ юрнас довкйӧдлігтыр. — Сы ылнаад неприятельыдлы кокни лоӧ орӧдны тіянӧс коммуникацияысь, кӧні главнӧй стратегическӧй пунктыс, да дзикӧдз жугӧдны тіянӧс.
Омӧлик коммуникация...»
Ме повзи, кор казялі сылысь военнӧй сёрнинас ылалӧмсӧ, и тэрмаси сійӧс торкны.
«Капитан Мироновлӧн нылыс, — шуи ме сылы, — гижӧ меным письмӧ: сійӧ корӧ отсӧг; Швабрин сійӧс мырдӧн тшӧктӧ ас саяс петны верӧссайӧ».
— Збыльысь?
О, сійӧ Швабриныд ыджыд Schelm, и, сюрас кӧ меным киӧ, ме тшӧкта судитны сійӧс 24 часӧн, и ми лыйлам сійӧс крепость парапет дорын!
Но ӧні колӧ терпитны!..
— Терпитны! — горӧді ме садь тӧдтӧг. — А сэккості сійӧ гӧтрасяс Марья Ивановна вылӧ!..
— О! — паныд шуис генерал. — Тайӧ абу на лёк: ӧні сылы бурджык лоны Швабринлӧн гӧтырӧн; ӧні сійӧ вермас босьтны Марья Ивановнаӧс протекция улӧ; а кор сійӧс лыйлам, сэки, ен мед сетас, сюрасны сылы и жӧникъяс.
Мичаник дӧваясыд ӧткӧн оз лоны; мӧд ногӧн кӧ, ме кӧсйи шуны, мый дӧваыд ныв дорсьыд ӧдйӧджык аддзас аслыс жӧникӧс.
— Регыдджык сӧгласитча кувны, — шуи ме зэв скӧрысь, — Швабринлы сійӧс сетӧм дорысь.
— Ба, ба, ба, ба! — шуис старик. — Ӧні гӧгӧрвоа: тэ, тыдалӧ, Марья Ивановнасӧ радейтан.
О, делӧыс мӧд!
Коньӧр морт!
Но век жӧ ме некыдз ог вермы сетны тэныд рота салдат да ветымын казак.
Тайӧ экспедицияыс эськӧ эз вӧв бур; ме ог вермы босьтны сійӧс аслам кывкутӧм вылӧ.
Ме ӧшӧді юрӧс; дзикӧдз шогӧ уси.
Друг ӧти мӧвп югнитіс менам юрын: кутшӧм мӧвп сійӧ вӧлі, лыддьысьысь аддзас мӧд главасьыс, кыдзи шулӧны важ романистъяс.
XI глава
МЯТЕЖНӦЙ СЛОБОДА
Ме петі генерал ордысь да тэрмасьӧмӧн муні аслам патераӧ.
Савельич встретитіс менӧ, кыдзи век, наставлениеяс висьтавлӧмӧн.
«Окота тэныд, сударь, аддзӧдчывны садьтӧм код разбойникъясыскӧд!
Боярскӧй-ӧ сійӧ делӧ?
Сійӧ и виччысь: вошан весьшӧрӧ.
И ладнӧ эськӧ, ветлін кӧ тэ туроклы либӧ шведлы паныд, а то грек и шунысӧ кодлы паныд».
Ме торки сылысь сёрнисӧ юалӧмӧн: уна-ӧ менам став сьӧмыс?
«Тырмас тэныд, — вочавидзис сійӧ дӧвӧль чужӧмӧн. — Мошенникъясыд кӧть кыдз сэн эз шынйысьны, а ме век жӧ кужи дзебны».
И, тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, сійӧ кыскис зепсьыс кыӧм кузь кӧшель, кӧні тырыс вӧлі эзысь сьӧм.
«Но, Савельич, — шуи ме сылы, — ӧні жӧ вай меным джынсӧ; а мукӧдсӧ коль аслыд.
Ме муна Белогорскӧй крепостьӧ».
«Батюшка Пётр Андреич! — шуис бур дядькаӧй дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Пов енсьыс; кыдзи тэныд петны туйӧ ӧнія кадӧ, кор разбойникъяс вӧсна некытчӧ туйыс абу!
Жалитышт кӧть тэ ассьыд бать-мамтӧ, ачыд кӧ асьтӧ он жалит.
Кытчӧ тэныд мунны?
Мыйла?
Виччысьышт неуна: войскаяс воасны, куталасны мошенникъяссӧ; сэки мун кӧть кытчӧ гажыд».
Но менам вӧлі решитӧма чорыда.
«Сёрнитнытӧ сёр, — вочавидзи ме стариклы. — Меным колӧ мунны, ме ог вермы не мунны.
Эн тӧждысь, Савельич; енмыд милӧстя; гашкӧ, аддзысьлам на!
Виччысь жӧ, эн сӧвеститчы да эн скупитчы.
Ньӧбав, мый тэныд колӧ, кӧть куим донӧн.
Тайӧ сьӧмсӧ ме тэныд сета.
Куим лун мысти кӧ ме бӧр ог во...»
«Мый тайӧ тэ, сударь? — торкис менӧ Савельич. — Мед ме тэнӧ ӧтнадтӧ!
Да тайӧс и вӧтнад эн кор.
Тэ кӧ нин шуин мунны, то ме кӧть подӧн да муна жӧ тэкӧд, а тэнӧ ог эновт.
Мед ме тэтӧг куті пукавны из стена сайын?
Да ме ӧмӧй йӧйми?
Тэнад воля, сударь, а ме тэысь ог кольччы».
Ме тӧді, мый Савельичкӧд вензьыны вӧлі весьшӧрӧ, и тшӧкті сылы лӧсьӧдчыны туйӧ.
Час джын мысти ме пукси аслам бур вӧв вылӧ, а Савельич омӧльтчӧм да чотысь кляча вылӧ, кодӧс дон босьттӧг сетіс сылы карса ӧти олысь, коді эз вермы водзӧ вердны сійӧс.
Ми локтім карса ворота дінӧ; караульнӧйяс миянӧс лэдзисны; ми петім Оренбургысь.
Заводитіс пемдыны.
Туй менам муніс Бердскӧй слобода дінті, Пугачёв сулаланінті.
Веськыд туйсӧ вӧлі тыртӧма лымйӧн; но став степь пасьта тӧдчӧны вӧлі вӧв кок туйяс, найӧ выльмӧдсьылісны быд лун.
Ме муні ӧдйӧ рӧдтӧмӧн.
Савельич муртса вермис вӧтчыны ме бӧрся ылын да горзіс меным быд здукын: «Надзӧнджык, сударь, ен могысь, надзӧнджык!
Менам проклятӧй клячаӧй оз вермы вӧтчыны тэнад кузь кока бес бӧрся.
Кытчӧ тэрмасян?
Бур эськӧн, пир вылӧ кӧ, а то чер тыш улӧ, сійӧ и видзӧд...
Пётр Андреич... батюшка Пётр Андреич!..
Эн губит...
Господи владыко, пропадитас барскӧй дитяыс!»
Регыд югнитісны бердскӧй бияс.
Ми матыстчим сёнъяс дорӧ, слободалӧн естественнӧй укреплениеяс дорӧ.
Савельич меысь эз кольччы да пыр нора кевмысис.
Ме кӧсйи лючки-ладнӧ кытшовтны слободасӧ, кыдзи друг пемыдсьыс дзик ас водзысь аддзи морт вит мужикӧс, кодъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь зоръясӧн; тайӧ вӧлі Пугачёв сулаланінса передӧвӧй караул.
Миянӧс чукӧстісны.
Ме эг тӧд парольсӧ да кӧсйи шы ни тӧв мунны на дінті; но найӧ менӧ пыр жӧ кытшалісны, и ӧти на пиысь кутіс менсьым вӧлӧс дом поводӧдыс.
Ме кыски сабля да кучки мужиклы юрас; шапкаыс видзис сійӧс, но сійӧ шатовмуні да лэдзис кисьыс дом поводсӧ.
Мукӧдъяс шӧйӧвошисны да бӧрыньтчисны; сэккості ме зурги вӧвлы шпораясӧн да скачиті.
Матыстчысь войлӧн пемыдыс вермис мездыны менӧ став опасностьсьыс, кыдзи друг, бӧрӧ видзӧдлӧм бӧрын, ме казялі, мый Савельич мекӧд абу.
Коньӧр старикыд чотысь вӧв вылад абу вермӧма пышйыны разбойникъяссьыд.
Мый вӧлі вӧчны?
Виччысьышті сійӧс некымын здук да, кор гӧгӧрвои, мый сійӧс кутӧмаӧсь, ме бергӧді вӧлӧс да мӧдӧдчи сійӧс мездыны.
Сён дорӧ матыстчигӧн ылысянь ме кылі зык, горзӧмъяс да аслам Савельичлысь гӧлӧс.
Ме мӧдӧдчи ӧдйӧджык да регыд бара лои караульнӧй мужикъяс костын, кодъяс сувтӧдлісны менӧ некымын минут сайын.
Савельич вӧлі на пӧвстын.
Найӧ кыскӧмаӧсь сійӧс аслас кляча вывсьыс да лӧсьӧдчисны кӧртавны.
Менам воӧмысь найӧ лоины радӧсь.
Найӧ горӧдӧмӧн уськӧдчисны ме вылӧ да здукӧн кыскисны вӧв вылысь.
На пиысь ӧти, тыдалӧ, медыджыдыс, висьталіс миянлы, мый сійӧ пыр жӧ миянӧс нуӧдас государь дінӧ.
«А миян батюшкаыд, — содтіс сійӧ, — вермас тшӧктыны: ӧні жӧ ӧшӧдны тіянӧс, али виччысьны лунъюгыдсӧ».
Ме эг пыксьы;
Савельич ме моз жӧ эз пыксьы, и караульнӧйяс нуӧдісны миянӧс радлігтыр.
Ми вуджим сён вомӧн да пырим слободаӧ.
Быд керкаын ӧзйисны бияс.
Быдлаын кылісны шум да горзӧмъяс.
Улича вылын ме паныдалі уна йӧзӧс, но некод пемыдад миянӧс эз казяв да эз тӧд меын оренбургса офицерӧс.
Миянӧс вайӧдісны веськыда улича пельӧсын сулалысь керка дінӧ.
Ворота дінас сулалісны некымын вина бӧчка да кык пушка.
«Со и двореч, — шуис ӧти мужик: — дзик пыр тіян йылысь висьталам».
Сійӧ пырис керкаас.
Ме видзӧдлі Савельич вылӧ: старикыд чӧвталіс пернапас да шӧпкӧдіс молитва.
Ме виччыси дыр; коркӧ и мужикыд бӧр воис да шуис меным: «Пыр: миян батюшка тшӧктіс лэдзны офицерсӧ».
Ме пыри керкаас, либӧ дворечас, кыдз шуисны сійӧс мужикъяс.
Сэні ломалісны кык сись, а стенъяссӧ эжӧма зарни бумагаӧн; колӧ шуны, лабичыс, джоджыс, кӧв йылын ӧшалысь мыссян дозйыс, кӧрттув йылӧ ӧшӧдӧм кичышкӧдыс, пельӧсын сулалысь укватыс да кринчаясӧн тыр паськыд пачводзыс, — ставыс вӧлі прӧстӧй керкаын моз.
Пугачёв важнӧя пукаліс ӧбразъяс улын, гӧрд кафтана да джуджыд шапкаа.
Сы дінын сулалісны сылӧн некымын главнӧй ёртъяс, Пугачёв моз жӧ важнӧйӧн асьнысӧ петкӧдлӧмӧн.
Тӧдчӧ вӧлі, мый Оренбургысь офицер воӧм йылысь юӧрыс кыпӧдӧма бунтовщикъяслысь ыджыд любопытство да найӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь встретитны менӧ торжествоӧн.
Пугачёв тӧдіс менӧ первойя видзӧдлӧмсяньыс.
Нарошнӧ петкӧдлан важностьыс сылӧн друг быри.
«А, ваше благородие! — шуис сійӧ меным тэрыба. — Кыдзи овлывлан?
Мыйла енмыс тэнӧ вайӧдіс?»
Ме вочавидзи, мый муна вӧлі аслам делӧӧн да мый сылӧн йӧзыс менӧ сувтӧдісны.
«А кутшӧм делӧ кузя?» — юаліс сійӧ менсьым.
Ме эг тӧд, мый вочавидзны.
Пугачёв чайтіс, мый ме ог кӧсйы висьтавны йӧз дырйи, да шыӧдчис аслас ёртъяс дінӧ — тшӧктіс налы петны.
Ставӧн кывзысисны, кык мортысь кындзи, кодъяс эз вӧрзьыны места вывсьыныс.
«Висьтав збоя на дырйи, — шуис меным Пугачёв: — наысь ме нинӧм ог вӧч гусьӧн».
Ме кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлі самозванецлӧн радейтана ёртъясыс вылӧ.
На пиысь ӧтиыс, дзор тошка да гӧрбыльтчӧм жебиник старик, нинӧмӧн торъя эз шыбитчы синмад, не лыддьыны кӧ руд дукӧс вылас пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм кельыдлӧз лентасӧ.
Но нэм ог вунӧд сылысь ёртсӧ.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, топыд да паськыд пельпомъяса, и кажитчис меным ар нелямын витаӧн.
Сук гӧрд тошкыс, кодзлалысь руд синъясыс, нырбордъястӧм нырыс да плешас да банбокъясас гӧрд чутъясыс сетлісны сылӧн сера паськыд чужӧмлы висьтавны позьтӧм выражение.
Сійӧ вӧлі гӧрд дӧрӧма, киргизскӧй халата да казацкӧй шароварыа.
Воддзаыс (кыдзи тӧдмалі ме бӧрынджык) вӧлӧма капрал Белобородов; мӧдыс — Афанасий Соколов (нимтӧны Хлопушаӧн), ссыльнӧй преступник, коді куимысь пышйылӧма сибырса рудникъясысь.
Менӧ вывті ёна волнуйтысь чувствояс вылӧ видзӧдтӧг обществоыс, кытчӧ ме сэтшӧм немвиччысьтӧг веськалі, кыпӧдіс менсьым ыджыд интерес.
Но Пугачёв торкис менсьым мӧвпъясӧс юалӧмӧн: «Висьтав: кутшӧм делӧ кузя нӧ тэ петін Оренбургысь?»
Тешкодь мӧвп воис менам юрӧ: меным кажитчис, мый провидение, коді менӧ мӧдысь вайӧдіс Пугачёв дінӧ, сетӧ меным случай пӧртны олӧмӧ ассьым кӧсйӧмӧс.
Ме шуи сідз вӧчны да, сы йылысь бура мӧвпавны удиттӧг, вочавидзи Пугачёв юалӧм вылӧ:
— Ме муна вӧлі Белогорскӧй крепостьӧ мездыны сирӧтаӧс, кодӧс сэні ӧбидитӧны.
Пугачёвлӧн синъясыс югнитісны.
«Коді менам йӧз пиысь лысьтӧ ӧбидитны сирӧтаӧс! — горӧдіс сійӧ. — Мед кӧть сійӧ зэв сюсь вежӧра, а менам судысь оз мын.
Висьтав: коді мыжаыс?»
— Мыжаыс Швабрин, — вочавидзи ме. — Сійӧ кутӧ невӧляын сиротасӧ, кодӧс тэ аддзылін висьысьӧн попадья ордысь, да кӧсйӧ мырдӧн гӧтрасьны сы вылӧ.
— Ме велӧда Швабринсӧ, — скӧрысь шуис Пугачёв. — Сійӧ тӧдлас, мый сійӧ лоӧ самӧвӧльничайтӧм да войтырӧс ӧбидитӧм.
Ме сійӧс ӧшӧда.
— Лэдз кыв шуны, — шуис Хлопуша сибдӧм гӧлӧсӧн. — Тэ тэрмасин индыны Швабринӧс крепостьса комендантӧн, а ӧні тэрмасян сійӧс ӧшӧдны.
Тэ нин оскорбитін казакъясӧс, кор пуктін дворянинӧс налы начальникӧн; эн жӧ повзьӧдлы дворянаӧс, кор лӧжнӧй сёрни кывзӧм бӧрын тэ пыр жӧ найӧс кӧсъян казнитны.
— Нинӧм найӧс ни жалитны, ни жалуйтны! — шуис кельыдлӧз лентаа старик. — Швабринтӧ казнитны абу сьӧкыд; а эз эськӧн омӧль вӧв и господин офицерсӧ допроситны бурджыка: мыйла сійӧ воис татчӧ.
Тэнӧ кӧ сійӧ государӧн оз лыддьы, то нинӧм сылы и тэсянь отсӧг корсьны, а признайтӧ кӧ, мыйла сійӧ талунӧдз пукаліс Оренбургын тэнад супостатъяскӧд?
Он-ӧ тшӧкты сійӧс нуӧдны приказнӧйӧ да пывсьӧдыштны сэн; меным кажитчӧ, мый сійӧс ыстӧмаӧсь татчӧ оренбургса командиръяссянь.
Пӧрысь злӧдейлӧн логикаыс кажитчис меным вель убедительнӧйӧн.
Йирмӧг визнитіс менам туша кузя, кор мӧвпышті, код киясын ме вӧлі.
Пугачёв казяліс менсьым падмӧмӧс.
«Мый, ваше благородие? — шуис сійӧ меным мигнитӧмӧн. — Фельдмаршал менам, кажитчӧ, сёрнитӧ правильнӧ.
Кыдз тэ чайтан?»
Пугачёвлӧн тайӧ насмешкаысь ме бӧр збодерми.
Ме спокойнӧя вочавидзи, мый ме сы власьт улын да мый сійӧ вермас вӧчны мекӧд, кыдзи сылы лоас колана.
— Бур, — шуис Пугачёв. — Ӧні висьтав, — кутшӧм состояниеын тіян карныд.
— Слава богу, — вочавидзи ме; — ставыс лючки-ладнӧ.
— Лючки-ладнӧ? — выльысь юаліс Пугачёв. — А йӧзыс тшыгла кулӧны!
Самозванец висьталіс правда; но ме, аслам присяга ради, куті эскӧдны, мый ставыс тайӧ весь сёрни да мый Оренбургын тырмымӧн быдсяма запасъяс.
— Тэ аддзан, — шыасис старик, — мый сійӧ тэнӧ син водзад ылӧдлӧ.
Став пышйысьясыс ӧткодя висьталӧны, мый Оренбургын тшыгъялӧны да дорвыв кулӧны, мый сэні сёйӧны кулӧмъясӧс, а его милость висьталӧ, мый быдтор тырмымӧн.
Кӧсъян кӧ тэ Швабринӧс ӧшӧдны, тэ сійӧ жӧ кер вылас ӧшӧд тшӧтш и тайӧ молодецсӧ, мед некодлӧн вежыс эз пет.
Проклятӧй стариклӧн кывъясыс, кажитчӧ, падмӧдісны Пугачёвӧс.
Бур вылад, Хлопуша сувтіс паныд аслас ёртыслы.
«Тырмас, Наумыч, — шуис сійӧ сылы. — Тэныд эськӧ пыр джагӧдлыны да виавны.
Кутшӧм нӧ тэ багатыр?
Видзӧдлы ас вылад — ӧдва лолыд.
Гуӧ видзӧдан, а мукӧдӧс губитан.
Этша ӧмӧй вирыс тэнад сӧвесть вылын?»
— Да тэ нӧ кутшӧм угодник? — паныд шуис Белобородов. — Тэнад нӧ кытысь жалитӧмыс лои?
— Дерт, — вочавидзис Хлопуша, — и ме мыжа, и тайӧ киыс (сэки сійӧ топӧдіс ассьыс кулаксӧ да, сосъяссӧ пуджӧмӧн, мыччис гӧна сойсӧ), и тайӧ киыс мыжа христианскӧй вир кисьтӧмысь.
Но ме губитлі паныд мунысьӧс, а эг гӧсьтӧс; вӧльнӧй туй вылын да пемыд вӧрын, а эг гортын, пач сайын пукалігӧн; кистеньӧн да чер тышкӧн, а эг бабьей сёрниӧн.
Старик бергӧдчис да броткӧбтіс: «косявлӧм нырборд!..»
— Мый тэ шӧпкӧдан, пӧрысь выжыв? — горӧдіс Хлопуша. — Ме тэныд сета косявлӧм нырборд; энлы, воас и тэныд кад; ен сетас, и тэ щипцысӧ видлан...
А ӧні видзӧд, мед ме тэнсьыд тоштӧ эг нетшышт!
— Господа генералъяс! — важнӧя шуис Пугачёв. — Тырмас тіянлы пинясьны.
Абу беда, кӧть оренбургса став понъясыс тірӧдісны кокъяссӧ ӧти перекладина улын; беда лоӧ, миян кобельяс кӧ ас костаныс пурсьыны мӧдасны.
Но, миритчӧй!
Хлопуша да Белобородов эз шуны ни ӧти кыв да зумыша видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Ме лыдди коланаӧн вежны сёрнисӧ, коді вермис помасьны меным зэв лёка, да, Пугачёвлань бергӧдчӧмӧн, шуи сылы гажаа: «Ак! ме и вунӧді аттьӧавны тэнӧ вӧвсьыд да тулупсьыд.
Тэтӧг эськӧ ме эг во карӧдзыс да кынми туй вылас».
Менам мудералӧмӧй удайтчис.
Пугачёв гажмис.
«Уджйӧзыс мынтысьӧмӧн мича, — шуис сійӧ синъяснас мигайтіг да найӧс читкыраліг. — Висьтав вай меным ӧні, кутшӧм тэнад делӧ сійӧ нылӧдзыс, кодӧс Швабрин ӧбидитӧ!
Абу-ӧ нин том молодецлӧн сьӧлӧм косьтысь? а?»
— Сійӧ менам невеста, — вочавидзи ме Пугачёвлы, кор казялі поводдялысь бур вылӧ вежсьӧмсӧ, и нинӧмла вӧлі соссьыны.
— Тэнад невеста! — горӧдіс Пугачёв. — Мый нӧ тэ войдӧр эн висьтав?
Да ми тэнӧ гӧтралам и тэнад свадьба вылын пируйтыштам! — Сэсся шыӧдчис Белобородов дінӧ: — Кывзы, фельдмаршал!
Ми его благородиекӧд важся другъяс; пуксям вай да ужнайтыштам; асылыс рытсьыс бурджык.
Аски видзӧдлам, мый сыкӧд вӧчны.
Ме рад вӧлі ӧткажитчыны вӧзъян честьысь, но вӧчны вӧлі нинӧм.
Кык том казачка, керкаса кӧзяинлӧн нывъяс, вевттисны еджыд скатертьӧн пызансӧ, вайисны нянь, юква да некымын доз вина да сур, и ме мӧдысь лои ӧти пызан сайын Пугачёвкӧд да сылӧн страшнӧй ёртъясыскӧд.
Юӧмыс, кодлы ме вӧлі невольнӧй свидетельӧн, кыссис вой шӧр бӧрӧдз.
Дырӧн вина кутіс венны сёрнитысьясӧс.
Пугачёв вугыртіс аслас местаын пукалігас; ёртъясыс сылӧн сувтісны да сетісны меным знак кольны сійӧс.
Ме петі накӧд ӧтлаын.
Хлопуша тшӧктӧм серти караульнӧй нуӧдіс менӧ приказнӧй керкаӧ, кытысь ме и аддзи Савельичӧс да кытчӧ менӧ колисны сыкӧд иган сайӧ.
Дядька сэтшӧма шензис тайӧс ставсӧ аддзигӧн, мый менсьым нинӧм эз юав.
Сійӧ водіс пемыдас да дыр ышлолаліс да окайтіс; коркӧ и унмовсис да кутіс узьны ныргорӧн, а менам юрын жуисны мӧвпъяс, кодъяс войбыд эз лэдзны меным вугыртлыны ни ӧти здук.
Асывнас воисны менӧ корны Пугачёв нимсянь.
Ме муні сы дінӧ.
Ворота дорас сулаліс сылӧн кибитка, сыӧ вӧлі доддялӧма татарскӧй куим вӧв.
Йӧз чукӧр сулаліс улича вылын.
Посводзас ме паныдаси Пугачёвкӧд; сійӧ вӧлі пасьтасьӧма мунӧм вылӧ, пася да киргизскӧй шапкаа.
Сійӧс кытшалӧмаӧсь тӧрытъя сёрнитысьяс, кодъяс асьнысӧ петкӧдлісны зэв кывзысьысьӧн, мый ньӧти эз лӧсяв тӧрытъя аддзылӧмторлы.
Пугачёв мекӧд гажаа здоровайтчис да тшӧктіс меным пуксьыны сыкӧд кибиткаас.
Ми пуксим...
«Белогорскӧй крепостьӧ!» — шуис Пугачёв паськыд пельпомъяса татаринлы, коді сувтсӧн веськӧдліс тройканас.
Сьӧлӧмӧй менам пондіс ёна чеччыны.
Вӧвъяс вӧрзисны, кӧлӧкӧл мӧдіс зильгыны, кибитка лэбыштіс...
— Сулав! сулав! — кыліс меным зэв тӧдса гӧлӧс, и ме аддзи Савельичӧс, коді котӧртіс миянлы паныд.
Пугачёв тшӧктіс сувтны.
«Батюшка, Пётр Андреич! — горзіс дядька. — Эн эновт менӧ пӧрысьӧ-нэмӧ тайӧ мошен...» — «А, пӧрысь выжыв! — шуис сылы Пугачёв. — Бара ен сетіс аддзысьлыны.
Но, пуксьы пуклӧс вылас».
— Аттьӧ, государь, аттьӧ, дона бать! — пуксигмозыс кайтіс Савельич. — Мед ен сетас тэныд сё во овны сы вӧсна, мый менӧ, старикӧс, босьтін да лӧньӧдін.
Нэм кута тэ вӧсна енлы кевмыны, а кӧч ку тулуп йывсьыд и казьтывны нин ог кут.
Сійӧ кӧч ку тулупыд, медбӧрти, вермис збыльвылӧ скӧрмӧдны Пугачёвӧс.
Но шудыд вылӧ, самозванецыд либӧ эз кывлы, либӧ пель пырыс лэдзис ковтӧм казьтылӧмсӧ.
Вӧвъяс рӧдтісны, улича вылын йӧзыс сувтлывлісны да копрасисны коскӧдзныс.
Пугачёв катлӧдліс юрнас ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Здук мысти ми петім слободаысь да тӧвзим шыльыд туй кузя.
Кокниа верманныд гӧгӧрвоны, мый кылі ме тайӧ здукас.
Некымын час мысти ме должен вӧлі аддзысьны сыкӧд, кодӧс лыдди нин воштӧмаӧн...
Ме думайті, кыдзи аддзысям...
Ме думайті сідзжӧ и сійӧ морт йывсьыс, код киын вӧлі менам судьбаӧй да коді, обстоятельствояс тешкодя гартчӧм вӧсна, вӧлі таинственнӧя мекӧд йитчӧма.
Ме казьтывлі сылӧн немдумайттӧм чорыдлун йывсьыс, сійӧ мортлӧн кровожаднӧй привычкаяс йывсьыс, коді кӧсйис лоны менсьым радейтана нылӧс мездысьӧн!
Пугачёв эз тӧд, мый сійӧ вӧлі капитан Мироновлӧн ныв: скӧрмӧм Швабрин вермас ставсӧ висьтавны сылы;
Пугачёв вермис тӧдмавны истинасӧ и мӧд ногӧн...
Мый сэки лоӧ Марья Ивановнакӧд?
Йирмӧг визлаліс менам туша кузя, и юрсиӧй сувтліс...
Друг Пугачёв орӧдіс менсьым думъясӧс, шыасис ме дінӧ.
— Мый йылысь, ваше благородие, изволитід думыштчыны?
— Кыдз не думайтны, — вочавидзи ме сылы. — Ме офицер и дворянин; тӧрыт на тышкаси тэныд паныд, а талун муна тэкӧд ӧти кибиткаын, и менам став олӧмлӧн шудӧй тэ сайын.
— Мый нӧ? — юаліс Пугачёв. — Страшнӧ тэныд?
Ме вочавидзи, мый ӧтчыд сійӧ менӧ мездыліс нин да надейтча не сӧмын сылӧн пӧщада вылӧ, но весиг и отсӧг вылӧ.
— И тэ прав, ей-богу прав! — шуис самозванец. — Тэ аддзылін, мый менам йӧз видзӧдлісны тэ вылӧ букыша; а старик и талун на сулаліс сы вылын, мый тэ шпион да мый тэнӧ колӧ пытайтны да ӧшӧдны; но ме эг сӧгласитчы, — содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, медым Савельич да татарин эз вермыны кывны сылысь сёрнисӧ, — тэнсьыд вина стӧкантӧ да кӧч ку тулуптӧ дум вылӧ уськӧді да.
Тэ аддзан, мый ме абу на сэтшӧм вир юысь, кыдзи сёрнитӧны ме йылысь ті вокыс.
Ме казьтышті Белогорскӧй крепость босьтӧм; но эг лыддьы коланаӧн сыкӧд вензьыны да эг вочавидз кыв ни джын.
— Мый сёрнитӧны ме йылысь Оренбургын? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Пугачёв.
— Да сёрнитӧны, мый тэнӧ венны сьӧкыдкодь; нинӧм шуны: петкӧдлін тэ ассьыд вынтӧ.
Самозванецлӧн чужӧм вылын тыдовтчис дӧвӧльнӧй самолюбие.
«Да! — шуис сійӧ нимкодь чужӧмӧн. — Ме воюйта бура!
Тӧдӧны-ӧ тіян Оренбургын Юзеева дорын тыш йылысь?
Нелямын генералӧс виӧма, нёль армияӧс босьтӧма пленӧ.
Кыдз тэ чайтан: пруссияса король вермис эськӧ мекӧд водзсасьны?»
Разбойниклӧн ошйысьӧмыс кажитчис меным тешкодьӧн.
«Ачыд тэ кыдзи чайтан? — шуи ме сылы, — вермин эськӧ тэ Фридериксӧ?»
— Фёдор Фёдоровичсӧ?
А кыдзи нӧ эськӧ эг?
Тіянлысь жӧ генералъястӧ ме верма; а найӧ сійӧс нӧйтлісны.
Ӧнӧдз оружиеӧй менам вӧлі шуда.
Сет срок, тайӧ-ӧ нӧшта лоӧ, кор мӧдӧдча Мӧскуа вылӧ.
— А тэ кӧсъян мунны Мӧскуаӧ?
Самозванец недыр думыштчыліс да шуис джын гӧлӧсӧн: «Енмыс тӧдӧ.
Уличаӧй менам дзескыд; воляыд менам этша.
Йӧз менам умничайтӧны.
Найӧ гусясьысьяс.
Меным пельӧс колӧ кутны сюся; первойя неудача дырйи найӧ ассьыныс сьылінысӧ оз сетны сюйны петляӧ менам юр донӧн».
— Сійӧ жӧ! — шуи ме Пугачёвлы. — Абу-ӧ бурджык тэныд аслыд ӧтдортчыны на дорысь водзвыв да шыӧдчыны государыня милосердие дінӧ?
Пугачёв курыда нюммуніс.
«Ог, — вочавидзис сійӧ; — сёр нин меным каитчыны.
Менӧ оз прӧститны.
Кута тышкасьны водзӧ, кыдзи заводиті.
Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ и удайтчас!
Гришка Отрепьев ӧд саравліс жӧ Мӧскуа вылад».
— А тӧдан тэ, мыйӧн сійӧ помаліс?
Сійӧс шыбитісны ӧшиньӧд, виисны, сотісны, сы пӧимӧн зарядитісны пушка да лыйисны!
— Кывзы, — шуис Пугачёв кутшӧмкӧ дикӧй кыпыдлунӧн. — Висьтала тэныд мойд, кодӧс ичӧтдырйи меным висьтавліс пӧрысь калмычка.
Ӧтчыд кутш юаліс кырнышлысь: висьтав, кырныш-лэбач, мыйла тэ ен югыдас олан куимсё во, а ме ставсӧ сӧмын комын куимӧс? — Сы вӧсна, батюшка, вочавидзис сылы кырныш, мый тэ юан ловъя вир, а ме пӧткӧдча шойясӧн.
Кутш мӧвпыштіс: вай видлам и ми пӧткӧдчыны сійӧн жӧ.
Ладнӧ.
Лэбисны кутш да кырныш.
Вот аддзисны вӧв шой; лэччисны да пуксисны.
Кырныш кутіс кокавны да ошкыны.
Кутш кокыштіс ӧтчыд, кокыштіс мӧдысь, шеныштіс борднас да шуис кырнышлы: — Нет, кырныш вок, куимсё во шойясӧн пӧткӧдчӧм дорысь бурджык ӧтчыд видлыны пӧсь вир, а сэні, мый ен сетас! — Кутшӧм калмыцкӧй мойдыс?
— Лӧсьыд! — вочавидзи ме сылы. — Но овны морт виалӧмӧн да разбойничайтӧмӧн, ме ногӧн, лоӧ кокавны шой.
Пугачёв видзӧдліс ме вылӧ шензьӧмӧн да нинӧм эз вочавидз.
Кыкнанным ми ланьтім быдӧн ас мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн.
Татарин нюжӧдіс нор сьыланкыв;
Савельич вуграліг качайтчис пуклӧс вылын.
Кибитка лэбис тӧвся шыльыд туй кузя...
Друг Яик крут вадорысь аддзи ме сикт, тыдалісны частокол да кӧлӧкӧльня, и дас вит минут мысти ми пырим Белогорскӧй крепостьӧ.
ХII глава
СИРӦТА
Кибитка сувтіс комендантлӧн керка кильчӧ дорӧ.
Йӧз тӧдісны Пугачёвлысь кӧлӧкӧльчиксӧ да чукӧрӧн вӧтчисны миян бӧрся.
Швабрин встретитіс самозванецӧс кильчӧ вылын.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма казак моз да быдтӧма аслыс тош.
Изменник отсаліс Пугачёвлы чеччыны кибиткасьыс, пеж кывъясӧн петкӧдліс ассьыс радлӧм да зільӧм.
Менӧ аддзӧм мысти сійӧ падмис, но регыд мысти кутіс асьсӧ важ мозыс, нюжӧдіс меным кисӧ да шуис: «И тэ миян?
Важӧн эськӧ тадз!» — Ме бергӧдчи сыысь да нинӧм эг вочавидз.
Сьӧлӧмӧй менам ёкмуні, кор ми лоим важысянь тӧдса жырйын, кӧні стенас ӧшаліс на покойнӧй комендантлӧн дипломыс, кыдзи кольӧм кадлы шог эпитафия.
Пугачёв пуксис сійӧ диван вылӧ, кӧні вӧлі вугравлывлӧ Иван Кузмич да унмовсьлӧ аслас гӧтыр броткӧм шы улын.
Швабрин ачыс сетіс сылы вина.
Пугачёв юис рюмка вина да шуис сылы ме вылӧ индӧмӧн: «Гӧститӧд и его благородиесӧ».
Швабрин матыстчис ме дінӧ аслас подносӧн, но ме мӧдысь бергӧдчи сыысь.
Сійӧ эз тӧр ку пытшкас.
Аслас пырся сюсьлун вӧсна сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мый Пугачёв эз вӧв дӧвӧлен сыӧн.
Швабрин поліс сы водзын, а ме вылӧ видзӧдлывліс эскытӧг.
Пугачёв тӧдмасис крепость состояниеӧн, неприятельскӧй войска йылысь юӧръясӧн да мукӧд татшӧмторъясӧн да друг юаліс сылысь немвиччысьтӧг: «Висьтав, вокӧ, кутшӧм нылӧс кутан ас ордад караул улын?
Петкӧдлы вай сійӧс меным».
Швабрин кельдӧдіс кулӧм морт моз.
«Государь, — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Государь, сійӧ абу караул улын... сійӧ висьӧ... сійӧ светлицаын куйлӧ».
— Нуӧд жӧ менӧ сы дінӧ, — шуис самозванец места вывсьыс чеччиг.
Ӧткажитны оз позь вӧлі.
Швабрин нуӧдіс Пугачёвӧс Марья Ивановна светлицаӧ.
Ме на бӧрся муні.
Швабрин сувтіс пос вылас.
«Государь! — шуис сійӧ. — Ті верманныд корны менсьым, мый тіянлы колӧ; но энӧ тшӧктӧй пырны бокӧвӧйлы менам гӧтыр узьланінӧ».
Менӧ дрӧж босьтіс.
«Сідзкӧ, тэ гӧтыра!» — шуи ме Швабринлы, ачым дась вӧлі сійӧс косявлыны.
— Надзӧнджык! — торкис менӧ Пугачёв. — Тайӧ менам делӧ.
А тэ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ Швабрин дінӧ шыасьӧмӧн, — эн умничайт да эн аснырав: гӧтыр-ӧ сійӧ тэнад, либӧ абу гӧтыр, а ме нуӧда сы дінӧ кодӧс кӧсъя.
Ваше благородие, лок ме бӧрся.
Светлица ӧдзӧс дорӧ Швабрин бара сувтіс да шуис оръясяна гӧлӧсӧн: «Государь, висьтала тіянлы, мый сійӧ висьӧ биависьӧмӧн да коймӧд лун нин дугдывтӧг сӧрӧ».
— Восьты! — шуис Пугачёв.
Швабрин кутіс лукйысьны аслас зептын да шуис, мый вунӧдӧма босьтны ключсӧ.
Пугачёв йӧткыштіс ӧдзӧссӧ кокнас; иган чеччыштіс; ӧдзӧс воссис, и ми пырим.
Ме видзӧдлі да кынми.
Джоджын, крестьянскӧй киссьӧм платтьӧа, пукаліс Марья Ивановна, блед, омӧльтчӧма, лёзь юрсиа.
Сы водзын сулаліс кувшин ва, кодӧс вевттьӧма нянь шӧрӧмӧн.
Менӧ аддзӧм мысти Марья Ивановна дрӧгмуніс да горӧдіс.
Мый сэки мекӧд вӧлі — ог помнит.
Пугачёв видзӧдліс Швабрин вылӧ да шуис курыда нюммунӧмӧн: «Бур тэнад лазаретыд!
Сэсся матыстчис Марья Ивановна дінӧ: — Висьтав меным, гулюӧй, мыйысь тэнад верӧсыд тэнӧ наказывайтӧ? мыйысь тэ сы водзын мыжа?»
— Менам верӧс! — горӧдіс сійӧ. — Сійӧ абу меным верӧс.
Ме некор ог ло сылӧн гӧтырӧн!
Ме лучше шуи кувны дай кула, менӧ кӧ оз мездыны.
Пугачёв скӧрысь видзӧдліс Швабрин вылӧ: «И тэ лысьтін менӧ ылӧдлыны! — шуис сійӧ сылы. — Тӧдан-ӧ тэ, бездельник, мый колӧ тэнӧ вӧчны таысь?»
Швабрин уськӧдчис пидзикок вылас...
Тайӧ здукас зывӧктӧмыс пӧдтіс ме пытшкын лӧглунлысь да кедзовтӧмлысь став чувствояссӧ.
Зэв ёна зывӧктӧмӧн ме видзӧді дворянин вылӧ, коді туплясис пышъялысь казак кок улын.
Пугачёв небзис.
«Тайӧ пӧрйӧ тэнӧ прӧстита, — шуис сійӧ Швабринлы; — но тӧд, мый медводдза мыж дырйи тэнсьыд оз ло вунӧдӧма и тайӧс».
Сэсся сійӧ шыӧдчис Марья Ивановна дінӧ да шуис сылы меліа: «Пет, мича ныв; сета тэныд ме вӧля.
Ме государь».
Марья Ивановна ӧдйӧ видзӧдліс сы вылӧ да гӧгӧрвоис, мый сы водзын сылысь бать-мамсӧ виысьыс.
Сійӧ тупкис чужӧмсӧ кыкнан кинас да уси садьтӧгыс.
Ме уськӧдчи сы дінӧ, но сійӧ кадас жырйӧ зэв збоя пырис менам важ тӧдса, Палаша, да кутіс ухаживайтны аслас барышня бӧрся.
Пугачёв петіс светлицаысь, и ми куимнанным пырим гостинӧйӧ.
— Мый, ваше благородие? — сералӧмӧн шуис Пугачёв. — Мездім мича нывтӧ!
Кыдз чайтан, не мӧдӧдны-ӧ попла да не тшӧктыны-ӧ сылы венчайтны племянницасӧ?
Пӧжалуй, ме лоа вежайнас, Швабрин дружканас; юыштам, гуляйтыштам — дай ворота пӧдлалам!
Мыйысь ме полі, сійӧ и лои.
Швабрин кыліс Пугачёвлысь предложениесӧ да эз кут тӧрны ку пиас.
«Государь! — горӧдіс сійӧ лёкысь. — Ме мыжа, ме ылӧді тіянӧс, но и Гринев ылӧдлӧ тіянӧс.
Тайӧ нылыс абу татчӧс поплӧн племянница: сійӧ нылыс Иван Мироновлӧн, кодӧс казнитӧма тайӧ крепостьсӧ босьтігӧн».
Пугачёв веськӧдіс ме вылӧ ассьыс кодзлалысь синъяссӧ.
«Тайӧ ещӧ мый?» — юаліс менсьым падъялігтыр.
— Швабрин висьталіс тэныд правда, — вочавидзи ме чорыда.
— Тэ тайӧс эн висьтавлы, — шуис Пугачёв, кодлӧн чужӧмыс лои зумыш.
— Ачыд тэ гӧгӧрво, — вочавидзи ме сылы, — позьӧ-ӧ вӧлі тэнад йӧз дырйи висьтавны, мый Мироновлӧн нылыс ловъя.
Да найӧ эськӧ йирисны сійӧс.
Нинӧм эськӧ сійӧс эз спасит!
— И тайӧ збыль, — сералӧмӧн шуис Пугачёв. — Менам пьянникъяс эськӧ эз сетны пӧщада коньӧр нывлы.
Бура вӧчис кумушка-попадьяыд, мый ылӧдіс найӧс.
— Кывзы, — водзӧ нуӧді ме сылысь бурмӧмсӧ казялӧм бӧрын. — Кыдзи тэнӧ шуны — ог тӧд, дай тӧднысӧ ог кӧсйы...
Но енмыс аддзӧ, мый олӧмӧн эськӧ ме вӧлі рад мынтысьны тэныд сыысь, мый тэ вӧчин меным.
Сӧмын эн кор сійӧс, мый прӧтивнӧ менам честьлы да христианскӧй сӧвестьлы.
Тэ менам благодетель.
Помав, кыдзи заводитін: лэдз менӧ коньӧр сирӧтаыскӧд, кытчӧ миянлы енмыс туйсӧ индас.
А ми, кӧть кӧн тэ эн ло да кӧть мый тэкӧд эз ло, быд лун кутам енлы кевмысьны тэнсьыд грешнӧй ловтӧ спаситӧм йылысь...
Кажитчӧ, Пугачёвлысь суров душасӧ лои вӧрзьӧдӧма.
«Мед лоас тэ ног! — шуис сійӧ. — Казнитны кӧ казнитны, жалуйтны кӧ жалуйтны: татшӧм менам мода.
Босьт аслыд ассьыд мича нывтӧ; нуӧд сійӧс, кытчӧ кӧсъян, и мед ен сетас любовь да сӧвет!»
Сэки сійӧ бергӧдчис Швабринлань да тшӧктіс сетны меным пропуск став заставаясӧ да крепостьясӧ, кодъяс вӧліны сы власьт улын.
Швабрин, дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн, сулаліс мыр моз.
Пугачёв муніс видлавны крепость.
Швабрин сійӧс колльӧдіс; а ме кольччи мунігкежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Ме котӧрӧн муні светлицаӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Ме таркӧдчи.
«Коді сэні?» — юаліс Палаша.
Ме висьтаси.
Марья Ивановналӧн муса гӧлӧсыс кыліс ӧдзӧс сайысь.
«Виччысьыштлӧй, Пётр Андреич.
Ме пасьтася.
Мунӧй Акулина Памфиловна ордӧ; ме пыр жӧ сэтчӧ локта».
Ме кывзыси да муні Герасим поп керкаӧ.
И сійӧ, и попадьяыс котӧрӧн петісны меным паныд.
Савельич налы висьталӧма нин.
«Видза оланныд, Пётр Андреич, — шуаліс попадья. — Бара енмыс ӧтлаӧдіс миянӧс.
Кыдзи оланныд?
А мисӧ ті йылысь быд лун казьтывлім.
А Марья Ивановнаыд быдторсӧ терпитіс тіянтӧг, менам гулюӧй!..
Да висьталӧй, донаӧй, кыдзи тайӧ ті Пугачёвыскӧд лӧсялід?
Кыдзи сійӧ тіянӧс эз ви?
Бур, аттьӧ злӧдейлы и сы вылӧ». — «Тырмас, пӧрысь, — торкис Герасим поп. — Эн ставсӧ сӧр, мый тӧдан.
Абу спасениеыд уна сёрниын.
Батюшка Пётр Андреич! пырӧй, милости просим.
Важӧн, важӧн эгӧ аддзысьлӧй».
Попадья кутіс гӧститӧдны менӧ, мый ен сетіс.
А сэк жӧ сёрнитіс ланьтлытӧг.
Сійӧ висьталіс меным, кыдзи Швабрин мырдӧн тшӧктіс найӧс сетны сылы Марья Ивановнаӧс; кыдзи Марья Ивановна бӧрдіс да эз кӧсйы накӧд торйӧдчыны; кыдзи Марья Ивановна пыр кутіс йитӧд накӧд Палаша пыр (збой слуга, коді и урядниксӧ ныр йылӧдыс новлӧдліс); кыдзи сійӧ сӧветуйтіс Марья Ивановналы гижны меным письмӧ да мукӧдтор.
Ме висьталі сылы дженьыдика ассьым историяӧс.
Поп да попадья пернапасасисны, кор кылісны, мый Пугачевлы тӧдса налӧн ылӧдлӧм.
«Миянкӧд крестнӧй вын! — кайтіс Акулина Памфиловна. — Ну, енмӧй, тайӧ кымӧрсӧ бокиті.
Ай да Алексей Иваныч; нинӧм шуны: бур пӧтка!»
Тайӧ здукас ӧдзӧс воссис, и Марья Ивановна пырис нюмъялан блед чужӧмӧн.
Сійӧ пӧрччӧма ассьыс крестьянскӧй платтьӧсӧ да пасьтасьӧма важ моз, прӧстӧя да мичаа.
Ме кватиті сылысь кисӧ да дыр эг вермы шуны ни ӧти кыв.
Ми кыкнанным чӧв олім ыджыд раднымла.
Миян кӧзяева гӧгӧрвоисны, мый миянлы абу наӧдз да петісны миян дінысь.
Ми колим ас кежын.
Ставсӧ вӧлі вунӧдӧма.
Ми висьтавлім да эг вермӧ висьтавны ставсӧ.
Марья Ивановна висьталіс меным ставтор йывсьыс, мый сыкӧд вӧлі крепость босьтӧмсянь; висьталіс меным аслас положениелысь став ужасъяссӧ, став испытаниеяссӧ, кодъясӧс лои терпитны зывӧк Швабринсянь.
Ми казьтыштім и важся шуда каднымӧс...
Кыкнанным ми бӧрдім...
Коркӧ и ме куті висьтавлыны сылы ассьым планъясӧс.
Кольччыны сылы Пугачёв властювса да Швабринӧн веськӧдлан крепостьын оз вӧлі позь.
Оз позь вӧлі думайтны и Оренбург йылысь, коді терпитіс осада вӧсна лоӧм став бедствиеяссӧ.
Сылӧн свет вылас эз вӧв ни ӧти рӧднӧй морт.
Ме предложиті сылы мунны сиктӧ менам бать-мам дінӧ.
Сійӧ первойсӧ эзкодь сӧгласитчы: сылы тӧдса миян вылӧ батьлӧн омӧля видзӧдӧмыс повзьӧдліс сійӧс.
Ме сійӧс лӧньӧді.
Ме тӧді, мый бать лыддяс шуд пыдди да босьтас аслыс обязанностьӧ примитны нывсӧ заслужитӧм воинлысь, коді пӧгибнитіс отечество вӧсна.
«Дона Марья Ивановна! — шуи ме медбӧрти. — Ме лыддя тэнӧ аслам гӧтырӧн.
Тайӧ лоӧмторъясыс ӧтлаӧдісны миянӧс пыр кежлӧ: нинӧм свет вылас миянӧс оз вермы торйӧдны».
Марья Ивановна кывзіс менсьым прӧстӧя, яндысьтӧг, эз торкав мича кывъясӧн.
Сійӧ кыліс, мый судьбаыс сылӧн ӧтлаассьӧма менамкӧд.
Но сійӧ казьтыштіс, мый сійӧ оз ло менам гӧтырӧн, оз кӧ менам бать-мам сетны согласие.
Ме сылы эг и мун паныд.
Ми окыштчим пӧся, сьӧлӧмсянь — и татшӧм ногӧн миян костын ставсӧ вӧлі решитӧма.
Час мысти урядник вайис меным пропуск, кодӧс вӧлі кырымалӧма чукыль-мукыльӧн Пугачёв, да корис менӧ сы нимсянь сы ордӧ.
Ме аддзи сійӧс туйӧ петны дасьӧн.
Ог вермы висьтавны сійӧтор, мый ме чувствуйті, кор куті торйӧдчыны тайӧ быдӧнлы, меысь ӧтдор, ужаснӧй мортыскӧд, извергыскӧд, злӧдейыскӧд.
Мыйла не висьтавны збыльсӧ?
Сійӧ здукӧ сійӧс ёна коньӧртӧм кыскис сы дінӧ.
Ме зэв ёна кӧсйи нетшыштны сійӧс злӧдейяс пӧвстысь, кодъясӧн сійӧ веськӧдліс, да спаситны сылысь юрсӧ, пока вӧлі на кадыс.
Швабрин да миян дінын сулалысь йӧз чукӧр торкисны меным висьтавны ставсӧ, мыйӧн вӧлі тыр менам сьӧлӧмӧй.
Ми торйӧдчим бурӧн.
Пугачёв аддзис йӧз чукӧрысь Акулина Памфиловнаӧс, грӧзитыштіс чуньнас да тӧдчымӧнъя мигнитіс; сэсся пуксис кибиткаӧ, тшӧктіс мунны Бердаӧ, и кор вӧвъяс вӧрзисны, сійӧ ещӧ ӧтчыд мыччысьліс кибиткасьыс да горӧдіс меным: «Прӧщай, ваше благородие!
Гашкӧ, аддзысьлам на коркӧ».
Ми збыльысь сыкӧд аддзысьлім, но кутшӧм обстоятельствояс дырйи!..
Пугачёв муніс.
Ме дыр видзӧді еджыд степь вылӧ, кыті тӧвзис сылӧн тройкаыс.
Йӧз разӧдчисны.
Швабрин кытчӧкӧ весасьӧма.
Ме пыри поп керкаӧ.
Ставыс вӧлі дась миян мунігкежлӧ; ме эг кӧсйы водзӧ нюжӧдчыны.
Миянлысь став кӧлуй вӧлі тэчӧма важ комендантскӧй доддьӧ.
Ямщикъяс здукӧн доддялісны вӧвъяс.
Марья Ивановна муніс прӧщайтчыны аслас бать-мам гуяскӧд, кодъяс вӧліны вичко сайын.
Ме кӧсйи сійӧс колльӧдны, но сійӧ корис менӧ кольны асьсӧ ӧтнасӧн.
Кымынкӧ минут мысти сійӧ бӧр воис, сылӧн визувтіс синва.
Вӧла воис.
Герасим поп да сылӧн гӧтырыс петісны кильчӧ вылас.
Ми пуксим кибиткаӧ куимӧн: Марья Ивановна, Палаша да ме.
Савельич пуксис пуклӧс вылӧ.
«Прӧщай, Марья Ивановна, менам гулюӧй! прӧщайтлӧй, Пётр Андреич, миян шань сӧкӧл! — шуаліс бур попадья. — Бур туй, и мед ен сетас тіянлы кыкнанныдлы шуд!»
Ми мӧдім.
Комендантскӧй ӧшинь дорысь ме аддзи сулалысь Швабринӧс.
Чужӧм вылас сылӧн тӧдчис ыджыд лӧглун.
Ме эг кӧсйы радлыны вермӧм враг вылын да бергӧдчи мӧдарлань.
Вот ми петім крепость воротаясӧд да пыр кежлӧ эновтім Белогорскӧй крепость.
ХIII глава
АРЕСТ
Татшӧм немвиччысьтӧг сійӧ муса нывкӧд ӧтлаасьӧмыс, код вӧсна ме асывнас на сэтшӧм мучитчӧмӧн тӧждыси, ме эг эскы ачым аслым да чайті, мый став тайӧ лоӧмторйыс вӧлі прӧстӧ вӧтӧн.
Марья Ивановна думайтӧмӧн видзӧдіс то ме вылӧ, то туй вылас да, кажитчӧ, эз на удит сайкавны да воны ас садяс.
Ми чӧв олім.
Миян сьӧлӧмъяс вӧлі вывті мудзӧмаӧсь.
Кык час мысти тӧдлытӧг ми воим матыса крепостьӧ, коді сідзжӧ вӧлі Пугачёв власьт улын.
Тані ми вежим вӧвъяснымӧс.
Сы серти, кутшӧм зіля найӧс доддялісны, тошка казаклӧн тэрмасьӧм серти, кодӧс Пугачёв пуктӧма комендантӧ, ме казялі, мый миянӧс вайӧдысь ямщиклӧн больгӧм вӧсна, менӧ лыддисны придворнӧй временщикӧн.
Ми мӧдӧдчим водзӧ.
Кутіс пемдыны.
Ми матыстчим ичӧтик кар дінӧ, кӧні, тошка комендант висьталӧм серти, вӧлі самозванецкӧд ӧтувтчӧм вылӧ мунысь ён отряд.
Миянӧс сувтӧдісны караульнӧйяс.
Юалӧм вылӧ: коді локтӧ? ямщик вочавидзис гораа: «Государлӧн кум аслас кӧзяйкакӧд».
Друг гусаръяс кытшалісны миянӧс лёкысь ёрччигтыр.
«Пет, беслӧн кум! — шуис меным уска вахмистр. — Вот пывсьӧдыштам тэнӧ да тэнсьыд кӧзяйкатӧ».
Ме петі кибиткаысь да кори, медым менӧ нуӧдісны налӧн начальник дінӧ.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын салдатъяс дугдісны видчӧмысь.
Вахмистр нуӧдіс менӧ майор дінӧ.
Савельич меысь эз кольччы, шуаліс вомгорулас: «Со тэныд и государлӧн кум!
Би пытшкысь да ещӧ ыджыдджык биӧ...
Господи владыко! мыйӧн тайӧ ставыс помасяс?»
Кибитка воис миян бӧрся.
Вит минут мысти ми воим югыд бияса керка дінӧ.
Вахмистр колис менӧ караул дінӧ да муніс висьтавны ме йылысь.
Сійӧ пыр жӧ бӧр воис, висьталіс меным, мый его высокоблагородиелы некор менӧ примитны, а мый сійӧ тшӧктіс нуны менӧ острогӧ, а кӧзяюшкасӧ ас дінас вайӧдны.
— Мый тайӧ лоӧ? — горӧді ме лёкысь. — Сійӧ ӧмӧй йӧймӧма?
— Ог вермы тӧдны, ваше благородие, — вочавидзис вахмистр. — Сӧмын его высокоблагородие тшӧктіс ваше благородиеӧс нуӧдны острогӧ, а её благородиеӧс тшӧктіс вайӧдны его высокоблагородие дінӧ, ваше благородие!
Ме уськӧдчи кильчӧ вылӧ.
Караульнӧйяс эз думыштлыны менӧ кутны, и ме веськыда котӧрті жырйӧ, кӧні морт квайт гусарскӧй офицеръяс ворсісны банк.
Майор юкліс картісӧ.
Кутшӧма ме чуйми, кор видзӧдлі сы вылӧ да аддзи Иван Иванович Зуринӧс, коді коркӧ воліс менсьым сьӧм симбирскӧй трактирын!
— Вермас-ӧ лоны? — горӧді ме. — Иван Иваныч! тэ-ӧ?
— Ба, ба, ба, Пётр Андреич!
Кутшӧм судьбаӧн?
Кысянь тэ?
Здорово, вокӧ.
Он-ӧ кӧсйы картіасьыштны?
— Аттьӧ.
Тшӧкты лучше сетны меным патера.
— Кутшӧм тэныд патера?
Кольччы ме ордӧ.
— Ог вермы: ме абу ӧтнам.
— Но, вайӧд татчӧ и ёрттӧ.
— Ме абу ёрткӧд; ме... дамакӧд.
— Дамакӧд!
Кысь нӧ тэ сійӧс крукыштін?
Э-э, вокӧ!
(Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Зурин сэтшӧма шутёвтіс, мый ставӧн серӧктісны, а ме дзикӧдз падми.)
— Но, — водзӧ нуӧдіс Зурин: — сідзи и лоны.
Сетам тэныд патера.
А жаль...
Ми эськӧн пируйтыштім важсяногӧн...
Эй, сэн!
Да мый нӧ татчӧ оз вайӧдны Пугачёвыслысь кумушкасӧ али сійӧ асныралӧ?
Висьтавны сылы, мед сійӧ эз пов: бариныс пӧ зэв мича; нинӧмӧн оз ӧбидит, да сьылітшуптас сылы прамӧйджыка сетышт.
— Мый тайӧ тэ? — шуи ме Зуринлы. — Кутшӧм кумушка Пугачёвлӧн?
Сійӧ покойнӧй капитан Мироновлӧн ныв.
Ме петкӧді сійӧс пленысь да ӧні колльӧда бать сиктӧдз, кытчӧ и коля сійӧс.
— Кыдзи?
Тайӧ нӧ тэ йылысь ӧні меным докладывайтісны?
Помилуй! мый нӧ тайӧ лоӧ?
— Бӧрыннас ставсӧ висьтала.
А ӧні, ен могысь, лӧньӧд коньӧр нывсӧ, кодӧс тэнад гусаръяс повзьӧдісны.
Зурин пыр жӧ распорядитчис.
Сійӧ ачыс петіс улича вылӧ извиняйтчыны Марья Ивановна водзын лоӧм недоразумениесьыс да тшӧктіс вахмистрлы сетны сылы карысь медся бур патера.
Ме кольччи узьны сы ордӧ.
Ми ужнайтім, и, кор колим кыкӧн, ме висьталі сылы ассьым ветлӧм-мунӧмӧс.
Зурин кывзіс менсьым ёна сюся.
Кор ме помалі, сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас да шуис: «Ставыс тайӧ, вокӧ, бур; ӧтитор абу бур: мыйла тэнӧ чӧртыс кыскӧ гӧтрасьнысӧ?
Ме, честнӧй офицер, ог кӧсйы тэнӧ ылӧдлыны: эскы тэ меным, мый гӧтрасьӧмыд йӧйталӧм.
Но, кыдз нӧ тэ кутан овны гӧтыркӧд да челядькӧд?
Эй, сьӧлышт.
Кывзысь менсьым: эновт тэ капитанлысь нывсӧ.
Симбирскӧ туйсӧ ме весалі да абу ӧпаснӧ.
Мӧдӧд аски тэ ӧтнассӧ сійӧс аслад бать-мам ордӧ, а ачыд кольччы менам отрядӧ.
Оренбургӧ тэныд мунны нинӧмла.
Бара веськалан бунтовщикъяслы кианыс, сэки ӧдвакӧ нин наысь мынтӧдчан.
Тадзикӧн любовнӧй йӧйталӧмыд прӧйдитас ачыс, и ставыс лоӧ бур».
Кӧть ме сыкӧд эг вӧв дзик сӧглас, но век жӧ чувствуйті, мый честьӧй менам корис лоны императрица войскаын.
Ме решитчи вӧчны Зурин сӧвет серти: мӧдӧдны Марья Ивановнаӧс сиктӧ да кольччыны Зурин отрядӧ.
Савельич воис менӧ пӧрччӧдны: ме висьталі сылы, мед аски жӧ сійӧ вӧлі дась мунны туйӧ Марья Ивановнакӧд.
Сійӧ заводитліс асныравны.
«Мый тэ, сударь?
Кыдз нӧ ме тэнӧ эновта?
Коді тэ бӧрся кутас ветлыны?
Мый шуасны тэнад бать-мамыд?»
Аслам дядькалысь асныралӧмсӧ тӧдӧмӧн ме кӧсйи убедитны сійӧс мелілунӧн да сьӧлӧмсянь сёрнитӧмӧн.
«Друг тэ менам, Архип Савельич! — шуи ме сылы. — Эн ӧткажит, ло меным благодетельӧн; прислуга тані меным оз ковмы, а меным оз ло спокойнӧ, Марья Ивановна кӧ петас туйӧ тэтӧг.
Сылы служитӧмӧн тэ служитан и меным, сы вӧсна мый ме чорыда шуи, мыйӧн сӧмын обстоятельствояс вежсясны, гӧтрася сы вылӧ».
Сэки Савельич шлапнитіс бокас кияснас вӧвлытӧм чуймӧмӧн.
«Гӧтрасьны! — шуис сійӧ. — Дитя кӧсйӧ гӧтрасьны!
А мый шуас батюшкаыд, а матушкаыд мый думыштас?»
— Сӧгласитчасны, збыльысь сӧгласитчасны, — вочавидзи ме, — кор тӧдмаласны Марья Ивановнаӧс.
Ме надейтча и тэ вылӧ.
Батюшка да матушка тэныд эскӧны: тэ лоан миян дор сулалысьӧн, сідз ӧд?
Стариклы мӧрччисны кывъясӧй.
«Ок, батюшка тэ менам Пётр Андреич! — вочавидзис сійӧ. — Кӧть водз тэ лӧсьӧдчӧмыд гӧтрасьны, да зато Марья Ивановна сэтшӧм шань барышня, мый грек и ӧткажитчыны.
Мед лоӧ тэ ног!
Колльӧда сійӧс, ангелӧс, да рабскӧя кута висьтавлыны тэнад бать-мамлы, мый татшӧм невесталы оз ков и приданӧй».
Ме аттьӧалі Савельичӧс да воді узьны Зуринкӧд ӧти жырйӧ.
Горячитчӧм да волнуйтчӧм бӧрад ме вӧлі варов.
Зурин первойсӧ мекӧд сёрнитіс окотапырысь; но вочасӧн сылӧн кывъясыс кывлісны шочджыка да не местаӧ; коркӧ и кутшӧмкӧ юалӧм вылӧ вочакыв пыдди сійӧ кутіс шкоргыны да шутёвтіс нырнас.
Ме ланьті да регыд воді.
Мӧд лун асывнас ме муні Марья Ивановна дорӧ.
Ме висьталі сылы ассьым кӧсйӧмъясӧс.
Сійӧ признайтіс налысь бурлунсӧ да пыр жӧ мекӧд сӧгласитчис.
Зуринлӧн отрядыс карысь лӧсьӧдчис петны сійӧ жӧ лунӧ.
Нюжмасьны вӧлі нинӧмла.
Ме сэк жӧ прӧщайтчи Марья Ивановнакӧд, коли сійӧс Савельичлы да сеті сылы письмӧ менам бать-мамлы.
Марья Ивановна бӧрддзис.
«Прӧщайтлӧй, Пётр Андреич! — шуис сійӧ ньӧжйӧник. — Удайтчас-ӧ аддзысьлыны миянлы али оз, ӧтнас ен тайӧс тӧдӧ; но нэм ог вунӧд тіянӧс; кувтӧдз тэ ӧтнад колян менам сьӧлӧмын».
Ме нинӧм эг вермы вочавидзны.
Йӧз миянӧс кытшалісны.
Ме эг кӧсйы сетчыны на дырйи менӧ волнуйтысь чувствояслы.
Вот и сійӧ муніс.
Ме бӧр вои Зурин ордӧ, жугыль да абу варов.
Сійӧ кӧсйис менӧ гажӧдны; ме кӧсйи ачымӧс лӧньӧдны; лунсӧ ми колльӧдім шумнӧя да буйнӧя и рытнас петім походӧ.
Тайӧ вӧлі февраль тӧлысь помын.
Тӧв, коді сьӧктӧдіс военнӧй распоряжениеяс, кутіс помасьны, и миян генералъяс лӧсьӧдчисны действуйтны дружнӧя.
Пугачёв пыр на сулаліс Оренбург дорын.
Сэккості сэні сылӧн отрядъясыс ӧтувтчалісны да быд боксянь матыстчалісны злӧдейскӧй поз дорӧ.
Бунтуйтысь сиктъяс, миянлысь войскаясӧс аддзӧм мысти, лӧньлісны, разбойникъяслӧн шайкаяс быдлаын пышъялісны миянысь, и ставыс вӧлі висьталӧ регыд да бура помасьӧм йылысь.
Регыд мысти князь Голицын Татищев крепость дорын жугӧдіс Пугачёвлысь отрядъяссӧ, разӧдіс сылысь йӧзсӧ, мездіс Оренбург да, кажитчӧ, вӧчис бунтлы медбӧръя решительнӧй удар.
Зуринӧс сійӧ каднас мӧдӧдісны мятежнӧй башкиречьяс шайкалы паныд, коді разӧдчӧма миян воӧм дорысь водзджык.
Тулысыс йӧртіс миянӧс татарскӧй сиктӧ.
Юяс ойдісны, и туйяс лоины мунны позьтӧмӧсь.
Ми весь олігӧн бурӧдім асьнымӧс мӧвпӧн, мый разбойникъяскӧд да дикарьяскӧд гажтӧм да ичӧтик война регыд помасяс.
Но Пугачёвӧс эз вӧв кутӧма.
Сійӧ бӧр ветлӧма сибырса заводъясӧ, чукӧртӧма сэн выль шайкаяс да бара заводитіс злӧдействуйтны.
Сійӧ успехъяс йылысь юӧр бара паськаліс.
Ми тӧдмалім сибырса крепостьяс рӧзӧритӧм йылысь.
Казань босьтӧм йылысь да самозванецлӧн Мӧскуаӧ поход йылысь юӧр регыд мысти шызьӧдіс войскаясса начальникъясӧс, кодъяс веськодьпырысь вугралісны лёк бунтовщик вынтӧмлун вылӧ надейтчӧмӧн.
Зуринлы воис приказ вуджны Волга вомӧн.
Ог кут гижны миян поход йылысь да война помасьӧм йылысь.
Шуа дженьыдика, мый бедствиеыс вӧлі зэв ыджыд.
Ми прӧйдитавлім бунтовщикъясӧн рӧзӧритӧм сиктъяс пыр да невӧляысь мырддялім гӧль олысьяслысь сійӧс, мый найӧ удитӧмаӧсь спаситны.
Власьт некӧн эз вӧв; помещикъяс дзебсясисны вӧръясын.
Разбойникъяслӧн шайкаяс злӧдействуйтісны быдлаын; торъя отрядъясса начальникъяс ас науканас накажиталісны да прӧщайтлісны; став крайлӧн состояниеыс, кӧні ыпъяліс пӧжар, вӧлі ужаснӧй...
Мед оз сет ен аддзывны тӧлктӧм да немжалиттӧм роч бунт!
Пугачёв пышйис: сы бӧрся вӧтчис Иван Иванович Михельсон.
Регыд миянлы кывсис сійӧс дзикӧдз жугӧдӧм йылысь.
Но вот и Зуринлы воис самозванецӧс кутӧм йылысь юӧр, а сыкӧд тшӧтш и миянлы сувтны тшӧктӧм йылысь повеление.
Война помасис.
Бӧръяпом меным позис мунны аслам бать-мам дінӧ!
Найӧс кутлӧм йылысь мӧвп, Марья Ивановнакӧд аддзысьӧм йылысь мӧвп, а сэсянь эз вӧв некутшӧм юӧр, ёна ыштӧдісны менӧ.
Ме чеччалі кага моз.
Зурин сераліс да шуаліс пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн: «Оз, тэныд бур оз ло.
Гӧтрасян — весьшӧрӧ вошан!»
Но сэк жӧ тешкодь чувство отравляйтіс менсьым радлунӧс: ме мӧвпалі злӧдей йылысь, коді ляксьӧма сы мында мыжтӧм жертваяс вирӧн да сійӧс виччысян казнь йылысь, и тайӧ шызьӧдіс менӧ: «Емеля, Емеля! — мӧвпалі ме дӧсадаӧн; — мыйла эн зурась тэ штык вылӧ либӧ эн сюр картечь улӧ?
Бурджыксӧ эськӧ тэ нинӧм эн вермы думыштны».
Мый нӧ сэсся вӧчны?
Сы йылысь мӧвпыс вӧлі йитчӧма и пӧщада йылысь мӧвпкӧд, кодӧс сетліс Пугачёв меным сы олӧмын ӧтик ужаснӧй здукӧ, и менсьым невестаӧс зывӧк Швабрин ки улысь мездӧм йылысь мӧвпкӧд.
Зурин сетіс меным отпуск.
Некымын лун мысти должен вӧлі бӧр лоны гортын, аддзыны бара ассьым Марья Ивановнаӧс...
Друг немвиччысьтӧм чард лыйис менӧ.
Сійӧ лунӧ, кор меным колӧ вӧлі мӧдӧдчыны, сійӧ здукас, буретш кор ме лӧсьӧдчи петны туйӧ, Зурин пырис ме ордӧ керкаӧ, киас бумагаӧн да ёна шӧйӧвошӧм чужӧма.
Мыйкӧ бытшнитіс менӧ сьӧлӧмӧ.
Ме повзи, ачым ог тӧд мыйысь.
Сійӧ ыстіс менсьым денщикӧс да висьталіс, мый эм меӧдз делӧ.
«Мый сэтшӧмыс?» — юалі ме повзьӧмӧн.
«Ичӧтик неприятность, — меным бумагасӧ сетігӧн вочавидзис сійӧ. — Лыддьы, мый меным ӧні воис».
Ме куті сійӧс лыддьыны: тайӧ вӧлі гуся приказ став начальникъяслы арестуйтны менӧ, кӧть мед кӧн эг сюр, да пыр жӧ караулӧн мӧдӧдны Казаньӧ Следственнӧй комиссияӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма Пугачёв делӧ кузя.
Бумагаыс чуть эз усь менам киысь.
«Нинӧм он вӧч! — шуис Зурин. — Менам долг кывзысьны приказлы.
Тыдалӧ, Пугачёвыдкӧд дружескӧй путешествиеяс йывсьыд юӧрыс кыдзкӧ воӧма веськӧдлан котырӧдз.
Надейтча, мый делӧыс оз вай некутшӧм лёктор да мый тэ оправдайтчан комиссия водзын.
Эн шогсьы да мӧдӧдчы».
Сӧвестьӧй менам вӧлі сӧстӧм; судысь ме эг пов; но мӧвп нюжӧдны бур аддзысьӧмлысь срок, гашкӧ, нӧшта некымын тӧлысь вылӧ, повзьӧдліс менӧ.
Телега вӧлі дась.
Зурин дружескӧя мекӧд прӧщайтчис.
Менӧ пуксьӧдісны телегаӧ.
Мекӧд пуксисны кык гусар кыскӧм сабляясӧн, и ме мӧдӧдчи паськыд туй кузя.
ХIV глава
Суд
Ме эски, мый менӧ кутасны мыжавны Оренбургысь ас вӧляӧн мунӧмысь.
Ме кокниа верми оправдайтчыны: наездничествосӧ не сӧмын некор эз вӧв дугӧдӧма, но нӧшта быдногыс вӧлі ошкӧны.
Менӧ вермисны мыжавны вывті ышмӧмысь, а эз кывзысьтӧмысь.
Но Пугачёвкӧд менсьым приятельскӧй волысьӧмъяс йылысь вермисны висьтавны уна свидетельяс да вермисны кажитчыны этша вылӧ нин зэв подозрительнӧйӧн.
Став туй чӧж ме мӧвпалі менӧ виччысян допросъяс йылысь, лӧсьӧдалі ассьым вочакывъяс да шуи суд водзын висьтавны сӧмын правда: мыж вештан тайӧ способсӧ лыдди медся прӧстӧйӧн, а сэк жӧ и медся надежнӧйӧн.
Ме вои жуглӧм да сотчӧм Казаньӧ.
Уличаяс пӧлӧн керкаяс пыдди куйлісны шом чукӧръяс да сулалісны тшынасьӧм стенъяс, вевттӧмӧсь да ӧшиньястӧмӧсь.
Татшӧм вӧлі Пугачёвӧн кольӧм следыс!
Менӧ вайӧдісны крепостьӧ, коді кольӧма сотчӧм кар шӧрӧ дзоньӧн.
Гусаръяс сетісны менӧ караульнӧй офицерлы.
Сійӧ тшӧктіс чукӧстны кузнечӧс.
Менсьым кокъясӧс дорисны чептӧн.
Сэсся менӧ нуӧдісны тюрьмаӧ да колисны ӧтнамӧс куш стенъяса, кӧрт решёткаа ӧшиня ичӧтик да дзескыд конураӧ.
Татшӧм заводитчӧмыс нинӧм эз висьтав меным некутшӧм бур йылысь.
Но ме эг вошты ни збойлунӧс, ни лачаӧс.
Ме бурӧді сьӧлӧмӧс, первойысь гӧгӧрвои молитвалысь коланлун, коді петіс сӧстӧм, но мучитчысь сьӧлӧмысь, да спокойнӧя унмовси, сы йылысь тӧждысьтӧг, мый мекӧд лоӧ.
Мӧд луннас тюрьмаса стӧрӧж менӧ садьмӧдіс да висьталіс, мый менӧ корӧны комиссияӧ.
Кык салдат нуӧдісны менӧ двор пыр комендантскӧй керкаӧ, сувтісны передньӧйӧ да лэдзисны ӧтнамӧс пытшкӧсса жыръясӧ.
Ме пыри вель ыджыд залӧ.
Бумагаясӧн тыр пызан сайын пукалісны кыкӧн: олӧма генерал, стрӧг да кӧдзыд чужӧма, да гвардияса том капитан, ар кызь кӧкъямыса, мича чужӧма, кыв вылас сюсь да винёв.
Ӧшинь дорын торъя пызан сайын, бумага весьтӧ копыртчӧмӧн, пукаліс секретарь, дась гижавны менсьым висьтавлӧмъясӧс; пель саяс сылӧн вӧлі перӧ.
Заводитчис допрос.
Менсьым юалісны нимӧс да званиеӧс.
Генерал юаліс, абу-ӧ ме пи Андрей Петрович Гриневлӧн?
И менам вочакыв вылӧ шуис чорыда: «Жаль, мый сэтшӧм почтеннӧй мортлӧн татшӧм омӧлик пи!»
Ме лӧня вочавидзи, мися, кутшӧмӧсь кӧть мед эз вӧвны меным кӧвъялӧм мыжалӧмъясыс, ме надейтча найӧс разӧдны ставсӧ веськыда висьталӧмӧн.
Менам уверенность сылы эз во сьӧлӧм вылас.
«Тэ, вокӧ, востер, — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ меным, — но аддзывлім ми и не татшӧмъясӧс!»
Сэки том мортыд юаліс менсьым: мый вӧсна да кутшӧм кадсянь ме куті служитны Пугачёв дорын да кутшӧм поручениеяс ме сылысь вӧчавлі?
Ме вочавидзи скӧрысь, мый ме, кыдзи офицер да дворянин, некутшӧм служба вылӧ Пугачёв дорӧ пырны да некутшӧм поручениеяс сысянь босьтны эг вермы.
«Кутшӧм ногӧн нӧ, — паныд шуис менам допросчик, — дворянинӧс да офицерӧс ӧтнассӧ пӧщадитіс самозванец, кор сылысь став ёртъяссӧ лёкногӧн виис?
Кутшӧм ногӧн сійӧ офицерыс да дворяниныс дружескӧя пируйтӧ бунтовщикъяскӧд, босьталӧ медыджыд злӧдейыслысь козинъяс, пась, вӧв да пӧлтинник сьӧм?
Мый вӧсна лои татшӧм тешкодь дружбаыс да мыйӧн сійӧ подулавсьӧ, оз кӧ изменаӧн либӧ этшавылӧ нин зывӧк да преступнӧй малодушиеӧн?»
Ме ёна оскорбитчи гвардейскӧй офицер кывъясӧн да пӧся заводитчи ачымӧс дорйыны.
Ме висьталі, кыдзи ми первойысь тӧдмасим Пугачёвкӧд степын, пурга дырйи; кыдзи, Белогорскӧй крепость босьтігӧн, сійӧ менӧ тӧдіс да колис ловйӧн.
Ме шуи, мый тулупсӧ да вӧвсӧ, збыльысь, ме эг сӧвеститчы босьтны самозванецлысь; но мый Белогорскӧй крепость злӧдейысь ме дорйи кыдз верми.
Сэсся ме ыстыси и менам генерал вылӧ, коді вермис висьтавны менсьым зільӧмӧс бедственнӧй оренбургскӧй осада дырйи.
Стрӧг старикыд босьтіс пызан вывсьыс восьтӧм письмӧ да кутіс лыддьыны сійӧс гораа:
«Ваше превосходительстволӧн прапорщик Гринев йылысь юалӧм вылӧ, коді пӧ быттьӧ йитчӧма ӧнія смятениекӧд да пыралӧма служба кузя позьтӧм да присяга долглы паныда сношениеӧ злӧдейкӧд, имеита честь висьтавны: сійӧ прапорщик Гриневыс вӧлі служба вылын Оренбургын кольӧм 1773 вося октябр заводитчӧмсянь тавося февраль 24 лунӧдз, кор сійӧ муніс карысь, да сійӧ кадсянь менам командаӧ эз нин волыв.
А кывсьӧ перебежчикъяссянь, мый сійӧ вӧлӧма Пугачёв ордын слободаын да сыкӧд тшӧтш ветлӧма Белогорскӧй крепостьӧ, кӧні сійӧ войдӧр вӧлі служба вылын; сійӧ поведение йылысь жӧ ме верма...»
Тані сійӧ орӧдіс ассьыс лыддьӧмсӧ да шуис меным стрӧга: «Мый тэ шуан ӧні асьтӧ дорйӧм кузя?»
Ме кӧсйи водзӧ нуӧдны сёрниӧс, кыдзи заводиті, да висьтавны Марья Ивановнакӧд ассьым йитӧдӧс сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсянь, кыдзи и став мукӧдторсӧ.
Но друг ставыс тайӧ кутіс кажитчыны зывӧкӧн.
Меным воис юрӧ, мый казьтышта кӧ сылысь нимсӧ, то комиссия сійӧс тшӧтш кыскас кывкутӧмӧ; и мӧвп, мый сылысь нимсӧ гудыртасны злӧдейяслӧн няйт доносъяс пӧвстӧ да сійӧс асьсӧ вайӧдасны на дінӧ очнӧй ставка вылӧ — тайӧ ужаснӧй мӧвпыс сэтшӧма менӧ повзьӧдіс, мый ме падми да дзугси.
Судьяяс менам, кодъяс заводитлісны нин, кажитчӧ, менсьым висьтавлӧмъясӧс кывзыны бурджыка, менсьым падмӧмӧс казялӧм бӧрын, бара сувтісны меным паныд.
Гвардейскӧй офицерыс корис, мед меным вӧчисны очнӧй ставка главнӧй доносительыскӧд.
Генерал корис чукӧстны тӧрытъя злӧдейсӧ.
Ме ӧдйӧ бергӧдчи ӧдзӧслань, виччыси аддзыны менӧ мыжалысьӧс.
Кымынкӧ минут мысти гольснитісны чепъяс, ӧдзӧс воссис, и пырис — Швабрин.
Ме чуйми сійӧ вежсьӧм вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв омӧль да блед.
Юрсиыс сылӧн, коді неважӧн вӧлі смоль сьӧд, дзикӧдз дзормӧма; кузь тошкыс плакмӧма.
Сійӧ висьталіс ассьыс мыждӧмсӧ слаб, но збой гӧлӧсӧн.
Сійӧ кывъяс серти, Пугачёв менӧ мӧдӧдліс Оренбургӧ шпион пыдди; быд лун петавлі лыйсьыны, мед сетны гижӧда юӧр став йывсьыс, мый вӧчсьӧ карын; мый сэсся дзикӧдз вуджи самозванец дорӧ, ветлӧдлі сыкӧд крепостьысь крепостьӧ, быдног зіли губитны изменник-ёртъясӧс, мед босьтны налысь местаяссӧ да пӧльзуйтчыны наградаясӧн, кодъясӧс сетавліс самозванец.
Ме кывзі сылысь ланьтӧмӧн да вӧлі рад ӧтитор вылӧ: Марья Ивановналысь нимсӧ пеж злӧдейыд ни ӧтчыд эз казьтышт — сы вӧсна-ӧ, мый сылӧн самолюбиеыс страдайтіс сійӧ морт йывсьыс мӧвп дырйи, коді сійӧс вештіс зывӧктӧмӧн; сы вӧсна-ӧ, мый сы сьӧлӧмын ломтысис сійӧ жӧ чувстволӧн би, коді и менӧ тшӧктіс чӧв овны, — кӧть мед кыдзи эз вӧв, белогорскӧй комендант нывлысь нимсӧ эз вӧв казьтыштӧма комиссия дырйи.
Ме чорыдджыка сувті аслам мӧвп вылын, и кор судьяяс юалісны: мыйӧн ме верма путкыльтны Швабринлысь висьталӧмъяссӧ, ме вочавидзи, мый вынаӧн кольӧ менам первойя висьталӧмӧй да нинӧм мӧдтор ачымӧс дорйӧм кузя шуны ог вермы.
Генерал тшӧктіс миянӧс петкӧдны.
Ми петім ӧтлаын.
Ме спокойнӧя видзӧдлі Швабрин вылӧ, но эг шу сылы ни ӧти кыв.
Сійӧ нюммуніс лёк нюмӧн да, ассьыс чепъяссӧ лэптыштӧмӧн, панйис менӧ да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Менӧ бара нуисны тюрьмаӧ да сы бӧрын допрос вылӧ эз нин корлыны.
Ме эг вӧв свидетельӧн ставыслы, мый йылысь меным колӧ висьтавны лыддьысьысьлы; но ме сы мындаысь кывлі сы йылысь висьталӧмъяссӧ, мый быд посньыдиктор колис менам паметьӧ и меным кажитчӧ, быттьӧ ме сэн жӧ тыдавтӧг тшӧтш вӧлі.
Марья Ивановнаӧс менам бать-мам примитӧмаӧсь сьӧлӧмысь петан радлунӧн, мыйӧн торъявлісны важ нэмся йӧз.
Найӧ аддзасны енлысь милӧсть сыын, мый вермасны примитны да лелькуйтны коньӧр сирӧтаӧс.
Регыд найӧ сійӧс сьӧлӧмсяньыс кутісны радейтны сы вӧсна, мый оз позь вӧлі, сійӧс тӧдмалӧм бӧрын, не радейтны.
Менам радейтӧмӧй батюшкалы абу нин кажитчӧма прӧстӧ йӧйталӧмӧн; а матушка сӧмын сійӧс и кӧсйис, мед сылӧн Петруша гӧтрасис капитанлӧн шань ныв вылӧ.
Менӧ арестуйтӧм йылысь юӧр шӧйӧвоштӧма менсьым став семьяӧс.
Марья Ивановна сэтшӧм прӧстӧя висьталӧма менам бать-мамлы, кыдзи ме тешкодя тӧдмаси Пугачёвкӧд, мый тайӧ тӧдмасьӧмыс не сӧмын абу повзьӧдӧма найӧс, но нӧшта унаысь на заставляйтлӧма серавны став сьӧлӧмсяньыс.
Батюшка абу кӧсйӧма эскыны, медым ме верми йитчыны лёк бунткӧд, кодлӧн могыс вӧлі престол путкыльтӧм да дворянскӧй рӧд бырӧдӧм.
Сійӧ стрӧга юасьӧма Савельичлысь.
Дядька абу соссьӧма, мый барин вӧвлывліс гӧсьтӧн Емелька Пугачёв ордын да мый злӧдейыд сійӧс жалуйтліс; но клянитчис, мый некутшӧм измена йылысь сійӧ эз и кывлы.
Старикъяс лӧньӧмаӧсь да терпиттӧг кутӧмаӧсь виччысьны бур юӧръяс.
Марья Ивановна ёна повзьӧма, но чӧв олӧма, сы вӧсна мый вӧлі зэв скромнӧй да осторожнӧй.
Коли некымын недель...
Друг батюшкалы Петыркарсянь воас письмӧ миян рӧдня князь Б**-сянь.
Князь гижӧма сылы ме йылысь.
Пыр ӧтмоза заводитчӧм бӧрын сійӧ гижӧма батьлы, мый бунтовщикъяс кӧсйӧмъясын менам участвуйтӧм йылысь подозрениеясыс лоины зэв подулаӧсь, мый примернӧй казнь колӧ эськӧ лоны меным, но мый государыня, батьлӧн заслугаяс да арлыд дінӧ уважение вӧсна, шуӧма помилуйтны мыжа писӧ, мездыны сійӧс позорнӧй казньысь да тшӧктӧма сӧмын мӧдӧдны сибырса ылі крайӧ нэмыс кежлӧ олӧм вылӧ.
Тайӧ виччысьтӧм ударыс муртса эз ви менсьым батьӧс.
Сійӧ воштіс ассьыс векся чорыдлунсӧ, и шогыс сылӧн (коді векджык кыссис чӧв олӧмӧн) петкӧдчис курыда норасьӧмын.
«Кыдзи! — шуаліс сійӧ ку пиас тӧртӧг. — Пи менам участвуйтіс Пугачёвлысь кӧсйӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧмын!
Праведнӧй ен, кытчӧдз ме олі!
Государыня мездӧ сійӧс казньысь!
Таысь ӧмӧй меным кокньыдджык?
Абу казньыс страшнӧй: пращур менам кувлӧма лобнӧй местаын сійӧс дорйӧмысь, мый лыддьыліс аслас сӧвестьлы медся донаторнас; бать менам страдайтліс ӧтлаын Волынскийкӧд да Хрущёвкӧд.
Но дворянинлы изменитны аслас присягалы, ӧтвывтчыны разбойникъяскӧд, морт виысьяскӧд, пышъялысь холопъяскӧд!..
Стыд и срам миян рӧдлы!..»
Сійӧ скӧралӧмысь повзьӧм матушка эз лысьт сы дырйи бӧрдны да зілис сетны сылы сьӧлӧм, мый йӧз вермасны ылӧдлыны и эскыны быдӧнлы оз ков.
Менам батьлысь некыдз эз вермыны бурӧдны сьӧлӧмсӧ.
Марья Ивановна мучитчис медся ёна.
Сійӧ тӧдіс, мый ме верми мездӧдчыны, кор эськӧн сӧмын кӧсйи, сійӧ гӧгӧрволіс истина йывсьыс да лыддис асьсӧ мыжаӧн менам несчастье лоӧмын.
Сійӧ эз петкӧдлы некодлы ассьыс синвасӧ да страдайтӧмсӧ и сэк жӧ думсьыс дугдывтӧг корсис туй, кыдз эськӧ спаситны менӧ.
Ӧтчыд рытын батюшка пукаліс диван вылын, листаліс Придворнӧй Календарь; но мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь, и лыддьӧмыс эз вӧч сы вылӧ ассьыс векся кодь действиесӧ.
Сійӧ шутьляліс важся марш.
Матушка чӧв оліг кыис вурун фуфайка, и корсюрӧ синваыс войтыштліс аслас удж вылӧ.
Друг Марья Ивановна, коді пукаліс сэн жӧ удж сайын, шуис, мый сылы быть колӧ мунны Петыркарӧ да мый сійӧ корӧ отсӧг муннысӧ.
Матушка ёна уси шогӧ.
«Мыйла тэныд Петыркарас? — шуис сійӧ. — Збыль ӧмӧй, Марья Ивановна, и тэ кӧсъян миянӧс эновтны?»
Марья Ивановна вочавидзис, мый сылӧн став судьбаыс зависитӧ тайӧ путешествиесьыс, мый сійӧ мунӧ корсьны гырысь йӧзлысь покровительство да отсӧг, кыдзи аслас верность вӧсна пострадайтысь мортлӧн ныв.
Бать менам ӧшӧдіс юрсӧ: быд кыв, коді казьтывліс пиыслысь мнимӧй преступлениесӧ, вӧлі сылы сьӧкыд да кажитчис ёсь упрёкӧн.
«Ветлы, матушка! — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ сылы. — Ми тэнад шудлы огӧ кӧсйӧ мунны паныд.
Мед сетас тэныд ен бур жӧникӧс, оз шельмуйтӧм изменникӧс».
Сійӧ чеччис да петіс жырйысь.
Марья Ивановна колис матушкакӧд кыкӧн да дженьыдика висьталіс сылы ассьыс чайтӧмъяссӧ.
Матушка синвасорӧн сывйыштіс сійӧс да кевмысис енлы, медым думыштӧмторйыс бура помасяс.
Марья Ивановна лӧсьӧдчис да некымын лун мысти петіс туйӧ вернӧй Палашакӧд да вернӧй Савельичкӧд, коді, мекӧд мырдӧн торйӧдӧм бӧрын, радліс кӧть нин сы вылӧ, мый служитӧ менам шуӧм невесталы.
Марья Ивановна лючки-ладнӧ воис Софияӧ, тӧдмаліс, мый дворыс сэки вӧлі Царскӧй Селоын, да шуис сувтны сэтчӧ.
Сылы торйӧдісны перегородка сайысь пельӧс.
Смотрительлӧн гӧтырыс пыр жӧ сыкӧд паніс сёрни да висьталіс, мый дворечын пач ломтысьлы сійӧ лоӧ племянницаӧн, да юӧртіс сылы придворнӧй олӧмлысь став гусяторъяссӧ.
Сійӧ висьталіс, кымын часын пырджык садьмӧ государыня, юӧ кофе, гуляйтӧ; кутшӧм вельможаяс сы дорын вӧвлӧны сэки; мый сійӧ тӧрыт висьталіс аслас пызан сайын; кодӧс примитіс рытнас, — ӧти кывйӧн кӧ, Анна Власьевналӧн сёрниыс сулалӧ некымын историческӧй гижӧд лист бок дон да вӧлі эськӧ потомстволы зэв коланаӧн.
Марья Ивановна кывзіс сылысь сюся.
Найӧ мунісны садйӧ.
Анна Власьевна висьталіс быд аллеялысь да быд ичӧтик послысь историясӧ, да гуляйтӧм бӧрын найӧ бӧр локтісны станцияӧ, мӧда-мӧднас зэв дӧвӧленӧсь.
Мӧд лун асывнас Марья Ивановна садьмис водз, пасьтасис да ньӧжйӧник петіс садйӧ.
Асылыс вӧлі зэв мича, шонді югдӧдіс нин пу йывъяс, кодъяс вижӧдӧмаӧсь нин матыстчысь арся ловшыысь.
Паськыд ты югъяліс вӧрзьывтӧг.
Садьмӧм дзодзӧгъяс тшапа петалісны вадорпӧлӧнса кустъяс сайысь.
Марья Ивановна мӧдіс мунны мича луг дінті, кытчӧ муртса на вӧлі сувтӧдӧма памятник граф Пётр Александрович Румянцевлы сылӧн неважӧнся победаяс честь кузя.
Друг английскӧй пӧрӧдаа неыджыд еджыд пон увтыштіс да уськӧдчис сылы паныд.
Марья Ивановна повзис да сувтіс.
Тайӧ здукас кыліс нывбабалӧн мелі гӧлӧс: «Энӧ полӧй, сійӧ оз курччы».
И Марья Ивановна аддзис дамаӧс, коді пукаліс памятниклы паныда скамейка вылын.
Марья Ивановна пуксис скамейка мӧд помас.
Дама сюся видзӧдіс сы вылӧ; а Марья Ивановна, дама вылӧ некымынысь гусьӧник видзӧдлӧм бӧрын, удитіс тӧдмавны сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Сійӧ вӧлі асылын новлан еджыд платтьӧа, войся чепеца да состӧм шоныд ковтаа.
Сылы позьӧ вӧлі сетны ар нелямын.
Чужӧмыс сылӧн, шань да банйӧм, петкӧдліс важность да спокойствие, а лӧз синъясыс да кокньыдик нюмыс вӧліны зэв лӧсьыдіникӧсь.
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ дамаыс.
— Ті, кӧнкӧ, абу татчӧс? — шуис сійӧ.
— Да, абу: ме сӧмын на тӧрыт вои провинцияысь.
— Ті воинныд аслад батьмамкӧд?
— Эг.
Ме вои ӧтнам.
— Ӧтнад!
Но ті сэтшӧм на томӧсь.
— Менам абуӧсь мам ни бать.
— Ті, дерт, кӧнкӧ воинныд кутшӧмкӧ делӧяс кузя?
— Да.
Ме вои сетны государынялы шыӧдчӧм.
— Ті сирӧта: кӧнкӧ, ті норасяд несправедливость да ӧбида вылӧ?
— Ог.
Ме вои корны милӧсть, а эг правосудие.
— Позьӧ юавны, коді ті сэтшӧмыс?
— Ме капитан Мироновлӧн ныв.
— Капитан Мироновлӧн! сылӧн, коді вӧлі оренбургса ӧти крепостьын комендантӧн?
— Да, сылӧн.
Дамалы, кажитчӧ, жаль лои нылыс.
«Извинитӧй менӧ, — шуис сійӧ нӧшта мелі гӧлӧсӧн, — ме кӧ сюйся тіян делӧӧ; но ме овлывла дворечын; висьталӧй меным, кутшӧм тіян просьбаныд, и, гашкӧ, меным удайтчас тіянлы отсавны».
Марья Ивановна сувтіс да почтительнӧя сійӧс аттьӧаліс.
Тӧдтӧм дамалӧн ставыс кыдзкӧ кыскис сьӧлӧмтӧ, кыпӧдіс эскӧм.
Марья Ивановна кыскис зепсьыс кусыньтӧм бумага да сетіс сійӧс аслас тӧдтӧм покровительницалы, коді кутіс сійӧс лыддьыны ас кежас.
Первойсӧ сійӧ лыддис внимательнӧя да бур кӧсйӧмӧн тыр; но друг чужӧмыс сылӧн вежсис, и Марья Ивановна, коді синъяснас кыйӧдіс сылысь быд вӧрзьӧм, повзис: дамалӧн чужӧмыс, коді здук сайын вӧлі сэтшӧм мелі да лӧнь, лои стрӧгӧн.
— Ті коранныд мездыны Гриневӧс? — кӧдзыда шуис дама. — Императрица оз вермы сійӧс прӧститны.
Сійӧ вуджис самозванец дорӧ эз тӧдтӧмлун да кокни сям вӧсна, но кыдзи тӧлктӧм да вреднӧй негодяй.
— Ок, абу збыль! — горӧдіс Марья Ивановна.
— Кыдзи абу збыль! — ставнас ыпнитӧмӧн паныд шуис дама.
— Абу збыль, ей-богу, абу збыль!
Ме тӧда ставсӧ, ме ставсӧ тіянлы висьтала.
Ставыс лои дзик ме вӧсна, мый суис сійӧс.
И сійӧ кӧ эз мездӧдчы суд водзас, то гашкӧ сӧмын сы вӧсна, мый эз кӧсйы дзугны менӧ. — Сэки сійӧ пӧся висьталіс ставсӧ, мый нин тӧдӧ менам лыддьысьысь.
Дама кывзіс сылысь сюся.
«Кытчӧ ті сувтінныд? — юаліс сэсся сійӧ да, кор кыліс, мый Анна Власьевна ордӧ, содтіс нюммунӧмӧн: — А! тӧда.
Прӧщайтлӧй, энӧ висьталӧй некодлы миян аддзысьлӧм йылысь.
Ме надейтча, мый тіянлы оз дыр ковмы виччысьны асланыд письмӧ вылӧ вочакывсӧ».
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ сувтіс да петіс тупкӧса аллеяӧ, а Марья Ивановна бӧр воис Анна Власьевна ордӧ радуйтана ыджыд лачаӧн.
Кӧзяйка видыштіс сійӧс арын водз гуляйтӧмысь, коді, сійӧ кывъяс серти, том ныв дзоньвидзалунлы вреднӧй.
Сійӧ вайис самӧвар да чашка чай сайын сӧмын на заводитіс висьтавлыны двореч йылысь помтӧм висьтъяс, кыдзи придворнӧй карета друг сувтіс кильчӧ дінӧ, и камер-лакей пырис да висьталіс, мый государыня корис ас дорас Мироновлысь нывсӧ.
Анна Власьевна чуймис да инас эз мӧд ӧшйыны.
«Аттӧ, господи! — горӧдіс сійӧ. — Государыня корӧ тіянӧс аслас дворечӧ.
Кыдз нӧ сійӧ тайӧ тіян йылысь тӧдмалӧма?
Да кыдз нӧ ті, матушка, пыранныд императрица дорӧ?
Ті, кӧнкӧ, и тувччынысӧ придворнӧй ногыс онӧ кужӧй...
Не колльӧдны-ӧ меным тіянӧс?
Кӧть кыдз да, ме верма ӧттор-мӧдтор кузя велӧдыштны.
И кыдз нӧ тіянлы туйвывса платтьӧнас мунны?
Не мӧдӧдлыны-ӧ бабитчысь ордӧ виж робронла?»
Камер-лакей висьталіс, мый государыня кӧсйӧ, мед Марья Ивановна воис ӧтнас, да сійӧ паськӧмӧн, мыйӧн сійӧс суасны.
Вӧчны вӧлі нинӧм: Марья Ивановна пуксис каретаӧ да муніс дворечӧ, Анна Власьевна сӧветъясӧн да благословениеясӧн колльӧдӧмаӧн.
Марья Ивановна чувствуйтіс миян судьба решитӧм йылысь; сьӧлӧмыс сылӧн ёна чеччис да кынмывліс.
Некымын минут мысти карета сувтіс двореч дорӧ.
Марья Ивановна полігтырйи мӧдіс кайны пос кузя.
Ӧдзӧсъяс сы водзын воссисны гурйыв.
Сійӧ муніс уна татшӧм гажа тыртӧм жыръясӧд; камер-лакей индаліс туйсӧ.
Медбӧрти, тупкӧса ӧдзӧс дорӧ воӧм мысти, сійӧ шуис, мый ӧні сы йылысь доложитас, и колис сійӧс ӧтнассӧ.
Императрицакӧд чужӧм-на-чужӧм аддзысьӧм йылысь мӧвп сэтшӧма повзьӧдіс Марья Ивановнаӧс, мый сійӧ муртса вермис сулавны кок йылас.
Здук мысти ӧдзӧс воссис, и сійӧ пырис государыня жырйӧ.
Императрица пукаліс аслас туалет сайын.
Некымын придворнӧй кытшалӧмаӧсь сійӧс да почтительнӧя лэдзисны Марья Ивановнаӧс.
Государыня меліа шыӧдчис сы дінӧ, и Марья Ивановна тӧдіс сійӧ даматӧ, кодкӧд сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс некымын минут сайын.
Государыня корис сійӧс ас дінас да шуис нюммунӧмӧн: «Ме рад, мый верми кутны тіянлы сетӧм кыв да исполнитны тіянлысь просьбатӧ.
Тіян делӧныд помасис.
Ме эска, мый тіян жӧникныд мыжтӧм.
Со письмӧ, кодӧс ті асьныд нуанныд асланыд будущӧй айкаыдлы».
Марья Ивановна босьтіс письмӧсӧ дрӧжжитан киӧн да бӧрддзӧмӧн уськӧдчис императрица кок улӧ, коді лэптіс сійӧс да окыштіс.
Государыня кутіс сёрнитны сыкӧд.
«Тӧда, мый ті абу озырӧсь, — шуис сійӧ; — но ме уджйӧза капитан Миронов ныв водзын.
Энӧ тӧждысьӧй водзӧ олӧм йылысь.
Ме босьта ас вылӧ устроитны тіянлысь состояниенытӧ».
Коньӧр сирӧтаӧс меліалӧм бӧрын государыня сійӧс лэдзис.
Марья Ивановна муніс сійӧ жӧ придворнӧй каретаын.
Анна Власьевна, коді терпиттӧг виччысис сылысь воӧмсӧ, тыртіс сійӧс юалӧмъясӧн, кодъяс вылӧ Марья Ивановна вочавидзліс сідз-тадз.
Кӧть Анна Власьевна и эз вӧв дӧвӧль сылӧн омӧль паметьӧн, но талы помканас сійӧ лыддис провинциальнӧй полӧмлун да бурпырысь прӧститіс.
Сійӧ жӧ луннас Марья Ивановна бӧр муніс сиктӧ, эз окотит весиг бурджыка видзӧдлыны Петыркарсӧ...
Тайӧн помасьӧны Пётр Андреевич Гриневлӧн гижӧдъясыс.
Семейственнӧй преданиеясысь тӧдса, мый сійӧс вӧлі мездӧма заключениесьыс 1774 во помын, именнӧй поведение серти; мый сійӧ вӧлі Пугачёвӧс казнитігӧн, коді тӧдіс сійӧс йӧз чукӧрысь да довкнитіс сылы юрнас, кодӧс, кулӧмӧс да вирӧссьӧмаӧс, здук мысти петкӧдлісны йӧзлы.
Регыд мысти сэсся Пётр Андреевич гӧтрасис Марья Ивановна вылӧ.
Налӧн потомствоыс олӧ Симбирскӧй губернияын.
***-сянь комын верст сайын эм сикт, коді принадлежитӧ дас помещиклы.
Ӧти барскӧй флигельын стеклӧа рама пытшкысь петкӧдлӧны Екатерина II-лысь аслас киӧн гижӧм письмӧ.
Сійӧс гижӧма Пётр Андреевич батьлы, кӧни вӧлі висьтавсьӧ писӧ оправдайтӧм йылысь да ошкӧма капитан нывлысь вежӧрсӧ да сьӧлӧмсӧ.
Пётр Андреевич Гриневлысь рукописьсӧ вайис миянлы сылӧн ӧти внук, коді тӧдлӧма, мый ми уджалам сы дедӧн казьтылан кад йылысь гижӧд вылын.
Рӧдвужыслысь юалӧм бӧрын ми шуим сійӧс лэдзны торйӧн, сӧмын быд главалы корсим шогмана эпиграф да вежлалім йӧзлысь ӧткымын нимъяс.
{Михаил Садовяну (комиӧдіс Н. А. Колегова) @ Митря Кокор @ беллетристика @ Михаил Садовяну. Митря Кокор @ 1952 @}
Михаил Садовяну. Митря Кокор
I
Сё во сайын кымын степь помӧ, дзик Лиса ю вадорӧ, крестьяна стрӧитісны сикт.
Тайӧ сиктсӧ нимтісны найӧ Малу Сурпатӧн, коді значитӧ «кыркӧтш», сы вӧсна юыс таті визувтіс пыдіті и ытва дырйи сійӧ жугӧдліс вадорсӧ, кытӧн сулаліс сиктыс.
А степсӧ мужикъяс нимтісны «Дрофыӧн».
Найӧ шулісны:
— Сэні баринлӧн воӧ медся бур шобді, — шулывлісны крестьяна.
Кымын сикт позьӧ сэтчӧ стрӧитны, да пӧрысь Мавромати колис пияныслы тшӧктӧм - некодӧс не лэдзны сэтчӧ стрӧитчыны.
Дрофы — тайӧ зарни пыдӧс, вот и нажӧвитӧны помещикъяс озырлун, а ми дзескӧдчам тані, кыркӧтш вылас, сісьмам гӧльлунас...
Гожӧмнас йӧзыс ветлывлісны муяс вылас катласьысь пос кузя, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма Лиса джуджыд русло вомӧн.
Воловий ӧшмӧс дорӧ матыстчигӧн позьӧ вӧлі кывны воӧм шобділысь чӧскыд дуксӧ, коді воис Дрофыысь.
— Вот эськӧ сёйыштны еджыд няньтор, — шуис кодкӧ ӧтчыд.
Мукӧдыс сералӧны.
Ӧтчыд кодкӧ кӧсйысис:
«Виччысьыштлы неуна, гӧрам эжасӧ, кор воас мӧд пришествие».
Тайӧ гӧгӧрвотӧмкодь кывъяссӧ кыліс Митря Кокор, кор сылы вӧлі сӧмын на дас ӧти арӧс.
Серӧктіс и сійӧ.
— А тэ мый пиньтӧ жерйӧдлан? — юаліс мамыс, коді пукаліс телегаын идзас вылын сыкӧд орччӧн.
— Да сідзи прӧста...
— Он кӧ гӧгӧрво, нинӧм и серавны.
— А ме гӧгӧрвоа...
Кык гнедӧй вӧлӧн веськӧдлысь батьыс бергӧдчис да нюмъялігтыр шуис:
— Митря миян тӧлка детинка, сійӧс эськӧ школаӧ сетны.
— Ме вот сылы швачкӧпта нырвомас, мед гырысьяс сёрниӧ оз сюйсьы, — и мам кинас кучкис детинкалы вомдорас.
Митря ньылыштіс синвасӧ да ланьтіс.
— Гашкӧ, ещӧ на мыйкӧ висьталан?
Митря упрямӧя лэдзис юрсӧ да бокӧ вештіс сьӧд скӧр синсӧ.
Нывбаба ещӧ ӧтчыд кучкис сылы.
— Да мыйысь тэ нӧйтан сійӧс, Агапия? — бергӧдчис батьыс.
— А тэ видзӧдлы, кыдзи сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ, - дзик рӧзбойник.
— Эновт зонкасӧ, Агапия.
— Ог эновт.
Тэ, Иордан, лучшӧ эн суитчы, ме сы вылын кӧзяйка.
Ещӧ кӧ ӧтчыд тадзи ме вылӧ видзӧдлас, куля сылысь кучиксӧ!
Тэ коркӧ тадзи жӧ дзоргывлін ме вылӧ, да ме тэнӧ ӧдйӧ дугӧді.
И Митрясӧ дугӧда.
Малу Сурпатса мужикъяс, лышкыдӧсь быдпӧлӧс нимтӧм вылӧ, Агапия Лунгуӧс нимтісны Скуртаӧн, сы вӧсна тайӧ кыз, дугдывтӧг броткысь нывбаба тушанас Иорданлы муртса пельпомӧдзыс вӧлі.
Асьсӧ Иордансӧ, Лунгу рӧдысь, гӧрба кузь ныр вӧснаыс да неуна мышкыртчӧмӧн ветлӧм вӧснаыс сиктын нимтывлісны «Кокорӧн».
Тайӧ вӧлі шань да рам морт.
Гӧтырыс век зыньгис сы вылӧ да видіс лунтыръясӧн, весиг праздник лунъясӧ эз сетлы сылы некутшӧм спокой.
Весиг улӧс вылас кайліс, медым матӧджык видзӧдны сылы синмас.
Чужӧмыс Митрялӧн вӧлі дзик батьыслӧн кодь, но асныралӧмыс сылӧн вӧлі мамсяньыс.
Примарийын сійӧс гижисны батьыс прӧзвищеӧн да сы вӧсна шулісны эз Митря Лунгу, а Митря Кокорӧн.
Ним кындзиыс батьсяньыс сылы вӧлі вуджӧма зумыша чӧв олӧмыс да сыкӧд сёрнитысь вылӧ синкымъяс увтіыс видзӧдӧмыс.
Иордан радейтіс Митряӧс, Агапия быд ног дзескӧдіс сійӧс.
Сійӧ шулывліс:
— Лучшӧ эськӧ вӧлі, чужті кӧ ме чаньӧс, гашкӧ, сійӧс кӧинъяс чашйисны.
«Агапия» греческӧй кыв вылын лоӧ — радейтӧм.
Но мамлӧн радейтӧмысь Митря мукӧддырйи гӧтов вӧлі пышйыны кытчӧ синмыд видзӧдӧ,  мед эськӧ гортӧ некор бӧр не воны.
Агапия радейтліс ыджыдджык писӧ.
Сійӧ вӧлі дзик мамыс кодь.
Зэв ичӧт туша да кызлун вӧснаыс весиг военнӧй служба вылӧ эз босьтны.
Но тайӧ тырмытӧмторъясыс сылы эз мешайтлыны вӧчны унапӧлӧс няйт, мисьтӧм делӧяс да выгӧднӧй сделкаяс.
Пырис сійӧ товариществоӧ ӧти вузасьыськӧд, сэсся, сыысь мынтӧдчӧм бӧрын, сикт мӧдар помас, Лисасяньыс бокӧджык, ачыс пуктіс бензина двигателя мельнича.
Ичӧт тушаа, кыз да тестӧ моз едъялан яя мельникӧс сідз и шулісны шулісны Гица Лунгуӧн.
Мӧд прӧзвищӧ сылы эз и ков.
Лунгу овыс вӧлі сы вылын медся лёк сералӧмӧн.
Дас вит арӧссянь, сэксянь, кор Агапия Скурта муніс верӧс сайӧ, сылӧн чужліс да чужліс челядь.
Быд кык во ӧти кагаӧн.
Но ловъяыс на пиысь колины сӧмын тайӧ кыкыс.
Гицаӧс, ассьыс медводдза кагасӧ, Агапия нёньӧдіс сӧмын куим тӧлысь.
Кӧть Агапия ёна радейтіс сійӧс, но куим тӧлысь бӧрын дугӧдіс нёнясьӧмсьыс, и эз кӧ эськӧ Констанция энькаыс инды детинкаӧс аслас кӧза дінӧ, Гицэ эськӧ муніс сэтчӧ жӧ, кытысь сэсся бӧр локтан туйыс абу.
Агапия тадзсӧ вӧчлывліс эз лёк кузя, а сы вӧсна, мый ачыс на кага кодь вӧлі.
Сиктса бабаяс жалитлісны Агапияӧс сы вӧсна, мый батьыс, Маноле дядь, сетіс Агапияӧс зэв томӧн верӧс сайӧ.
Трактирщик Маноле нем виччысьтӧг воштіс гӧтырсӧ: сійӧс лямӧдӧма бӧчкӧн, и сэк воис кад, кыдз сійӧ шуліс, мӧд пӧв гӧтрасьны.
Со сійӧ и босьтіс гӧтыр вылӧ ӧти дӧваӧс Адынкатысь да кутіс тэрмасьны мынтӧдчыны Агапияысь.
Иордан Лунгу и ачыс на вӧлі зонкаӧн, но мам-батьыслӧн вежныс петіс ичмоньпулӧн му вылӧ.
Делӧ вӧлі вӧчӧма ӧдйӧ, Иордан лои кӧзяинӧн ас гӧтыр керкаын военнӧй служба вылас ветлытӧдзыс на.
Трактирщик кӧ эз сет сы пыдди калым призывнӧй комиссиялы, Иорданлы, дерт, ковмис мунны салдатӧ.
Сылы и гортас салдатын дорысь бурыс эз ло: Агапиялӧн переч кодь ёсь кывйысь Иорданлӧн регыд курдіс горшыс.
Квайтнан кагаыс, кодъясӧс Гица бӧрын козьналіс трактирщик ныв мирыслы, кулалісны, - кодыс корь висьӧмысь, кодыс — чирӧйясысь, кодыс макӧн пуӧм ваӧн юктӧдӧмысь, — «кодлы мый вӧлі чужигас сиӧма».
Агапия ньӧти найӧс эз нёньӧд.
Старукаяс велӧдлісны сійӧс тайӧ воштӧмъяссӧ сьӧлӧм бердас не босьтны.
Кӧкъямысӧднас вӧлі Митря.
Тайӧ ловъяӧн коли.
Сійӧс эз вермы вины ни нямлялӧм нянь, ни макӧн пуӧм ва, ни лихорадка, ни писти.
Эз сотчы сійӧ, кор пӧрис пӧсь ваӧн чепня.
Сійӧс эз сёйны весиг порсьяс, кодъяс зурасьлісны керкасайса ворйын куйлысь, кияснас да кокъяснас ворсысь кага вылӧ.
Эз кув сійӧ ни кисьмытӧм фруктъясысь, ни вӧв куйӧдысь, мыйӧн сійӧс лечитлісны коклюшӧн висигӧн сиктса бабкаяс.
Митря чорыда решитіс кольччыны тайӧ грека му вылас.
Быдмис сійӧ сэтшӧм жӧ кузь тушаа, кутшӧм вӧлі и батьыс.
Сійӧ вӧлі гӧрба кузь ныра да визув, сьӧд, быттьӧ кык джыдж, синма.
Батьыс радейтіс Митряӧс, сылы тайӧ детинкаыс вӧлі кажитчӧ дзик ас кодьнас.
Агапия жӧ синнас эз вермы видзӧдны сы вылӧ.
Мыйӧн аддзас вӧлі Митряӧс ас дінсьыс, пыр корсьліс помка лӧсыштны сылы беддьӧн.
Митря регыд велаліс мынтӧдчыны мамсьыс.
Кузь кокъясыс ӧдйӧ пышйӧдлывлісны сійӧс мам дінсьыс; сійӧ усйысьліс дьявӧл серамӧн, ассьыс пашкыр юрсӧ сылань бергӧдӧмӧн.
Медся частӧ мамыс кыйлывліс Митряӧс, медсыясӧ кор сійӧ кыйксьӧдіс керка сай садйӧ воӧм вишняяс да сливаяс дорӧ.
— Чеччав, чеччав забор вомӧныс, кузь гурдьӧй, — горзыліс сылы мамыс.
Митря дзебсьывліс турун пиӧ да писькӧдчывліс заборын розьясӧд, а мамыс уськӧдчывліс сы бӧрся, сьӧкыда вуджлывліс плетень вомӧн да котӧртіс сы бӧрся улич помӧдзыс.
Детинка сувтлывліс дзик вадор дорӧ да шензьывліс, мыйла мамыс ачыс оз пов ӧпаснӧй частоколысь, кодӧн сійӧ повзьӧдлывліс Митряӧс.
«Зурасяс коркӧ... — думайтліс сійӧ. — Вот сэки ме и мына сыысь...»
Рытланьыс, кор кынӧм сюмалӧмыс Митряӧс бӧр вайӧдліс гортас, Агапия пыр жӧ кватитліс бедь да тэрмасьліс «пыркӧдны буссӧ сы паськӧмысь», а сэсся зургыліс сылы ныр улас сёян тыра тасьті.
Весьшӧрӧ детинка норасьліс батьыслы.
Мудзӧм мортлы, коді сӧмын на волывліс му вылысь, колӧ вӧлі сӧмын шойччӧг.
Сійӧ эз шыасьлы.
А детинка мӧдліс мечтайтны, гусявны эськӧ кымынкӧ сьӧм истӧг кӧрӧб вылӧ да, кор мамыс мамыс мӧдас ӧтнас пукавны гортас, ӧзтыны керкасӧ.
Медсьӧкыд вӧвлі тӧлын.
Трубаын шутьляліс тӧв.
Митря, вольпась вылын куткыртчӧмӧн, тіраліс кӧдзыдысла.
Корсюрӧ войяснас сёрӧникӧн кодлӧнкӧ киыс шебрӧдлывліс сійӧс шоныдджыка.
«Буракӧ, бать, — унйывсьыс думайтліс Митра. — Абу, тайӧ абу бать — батьӧлӧн кокшыыс сьӧкыд...
— Войнас ме дінӧ ангел воліс, — ӧтчыд висьталіс сійӧ мам-батьыслы.
Мамыс лэптіс сійӧс серамвыв.
— Кутшӧм нӧ ангел локтас тэ кодь чӧрт дінад!?
Коркӧ ӧтчыд детинка шыасис батьыс дінӧ:
— Батьӧ, тӧвнас меным дзик нинӧм вӧчны.
Гожӧмнас то дзодзӧгъяс, то порсьяс, то корчмаӧ котӧртлы, то батюшка ордӧ, то мӧстӧ вайӧд пӧскӧтинаысь...
А тӧвнас уджыс этшаджык.
Ме эськӧ, батьӧ, школаӧ муні.
Господин велӧдысь шуӧ, ме пӧ быдма быттьӧкӧ ёг пӧвстын шобді шеп.
А понда кӧ велӧдчыны, менӧ кутасны быттьӧкӧ куйӧдавны да весавны.
Ӧд меным Петыр лунӧ дас куим арӧс нин тырӧ.
— Кылан, мый шуӧ ичӧтыд? — шензьӧмӧн шыасис гӧтыр дінас Иордан.
Агапия, ӧдзӧс сайын кывзысьӧмӧн, ӧдйӧ пырис жырйӧ да, Митря вылӧ да Иордан вылӧ лёкысь видзӧдлігмоз, горӧдіс:
— Кывлі!
А тэ ачыд грамотасӧ ёна тӧдан?
А ме?..
Мый меным сыысь?
Ме и Гицаӧс эг сетлы школаӧ, мед кадсӧ весьшӧрӧ не воштыны.
Тырмас на миянлы и мукӧд ноксьӧмыс, слава богу, гортын быдтор тырмӧ.
Мед лучше тэнад кычипиыд тӧлксялас,а то ме сідз сійӧс клопӧда — юрыс кынӧмас пырас.
Думайтӧ кӧ, тӧлын сылы вӧчны нинӧм, ме сылы аддза удж!
Ме петкӧдла сылы, кыдзи прӧста овны!
«Абу мам, а чума!» — тӧкӧтьӧ эз горӧд Митря, кӧть унаыс сылӧн пузис, но вомсӧ кинас тупкис.
Агапия зэв збыльысь видзӧдліс сылы синмас да лёкысь шпыньмуніс, быттьӧкӧ сійӧ и сідзи, нинӧм шутӧгыс, гӧгӧрвоис Митряӧс.
Коли и тайӧ.
Помасис тӧв, заводитчис тувсовъя ытвадыр.
Крестьяна мӧдісны гӧрны да кӧдзны.
Плуг вылас ӧшӧдчӧмӧн, бӧрӧзда весьтас неуна мышкыртчыштӧмӧн ветлӧдліс Митря.
Сійӧ меліа тапнитлывліс кымӧсвывса бурысяс мудзӧм вӧвъяссӧ да сёрнитіс накӧд.
Сёрӧнджык батьыскӧд да мамыскӧд ӧтлаын ветліс окучивайтіс кукуруза, а горт овны кольччывліс суседка-старука.
Пӧльтіс шоныд тӧв, Шондіыс мӧдіс дзирдавны.
Мамыс эз нин усьлась Митря вылӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ дзикӧдз дугдіс казявны детинкаӧс.
Коли и тайӧ.
Петыр лунӧ Митрялӧн мамбатьыс доддялісны телегаӧ вӧвъясӧс да мӧдӧдчисны карӧ ньӧбасьыштны.
Мунігас мамыс Митряӧс стрӧга велӧдіс:
— Эн лысьт мунны гортысь.
Видзӧд сюся гӧгӧр.
Кывзы, мый тэныд висьтала — а то ёра тэнӧ.
Мамыд кӧ ёрас — куш бусыс тэысь кольӧ!
Тӧрыт зэрис, и Лиса ю тупкысис гудыр гыясӧн.
Зэрис и войбыд.
Асывнас, кор крестьяна кутісны матыстчыны кар дорӧ, кымынкӧ час кежлӧ мыччысьліс шонді.
Сэсся енэжын бара кутісны ветлӧдлыны кымӧръяс да гудыр енэжыс дугдывтӧм зэрӧн уськӧдчис му вылас.
Митря пукаліс ӧтнас да ӧшинь пырыс видзӧдіс руд ыліас.
Мешӧкъясӧн юръяснысӧ тупкӧмӧн ывла вылын мышкыртчӧмӧн ветлӧдлісны йӧз да висьтавлісны, кыдзи ваыс юын соді часысь часӧ.
Мед эськӧ поссӧ оз жӧ ну, — шуис кодкӧ, — а то орӧдас миянӧс кӧдзаясысь.
Несчастье лои регыд луншӧр бӧрын.
Пос кузьта вӧлі гӧнечӧн вуджӧны вӧлі кымынкӧ телегаа вӧла: крестьяна тэрмасисны карсянь гортаныс.
Пос сваяяс рутшка-ратшкакылісны кер чукӧръяс зурасьлӧмысь.
Важ омӧлик пос дзуртіс да дрӧгнитлывліс.
Вуджысьяс кучкалісны да тракйӧдлісны вӧвъяссӧ, мед ӧдйӧджык воны ас вадорӧ.
Куим телега вуджис, а Иорданлӧн да Агапиялӧн телегаыс колис.
— Вӧтлы! — горзіс Агапия.
Иордан кучкис вӧвъяслы.
Найӧ веськыда кутісны лэбны, но тан жӧ поскыс ратшмуніс, быттьӧ чача.
Ставыс сорласис: керъяс, йӧз, телегаяс, вӧвъяс...
Крестьяна, коді удитіс петны вадорӧ, лёк горшӧн мӧдісны горзыны, чеччыштісны телегаясысь да уськӧдчисны бужӧд дорас.
Локтісны и мукӧд, кодкӧ локтіс багыра, быттьӧ кӧсйис поткӧдны улын ӧшалысь енэжсӧ.
Вӧйӧм йӧзӧс лэптісны ваысь.
Иорданлӧн доймӧм юрсьыс визувтіс вир.
Сійӧс водтӧдісны вадорӧ Агапиякӧд орччӧн.
Агапиялысь вӧлі жугӧдлӧма, сійӧ ӧдва лолаліс.
Синъясыс Агапиялӧн ньӧжйӧникӧн воссисны и ас весьтсьыс сійӧ аддзис Митряӧс.
Зонка садь быртӧдзыс повзьӧмла паськӧдіс синъяссӧ, дрӧжжитіс, пиньяснас зяткалігтырйи.
Агапия, кажитчис, мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы.
Митря копыртчис мамыс дорӧ да бӧрддзис.
Мамыс гурйысьыштіс питшӧгас да перйис сьӧлӧм модаа юмов преник.
Выліас гӧрд сакарӧн киськалӧм маа сьӧлӧмыс вӧлі быттьӧ вирӧсь.
Тайӧ ставыс кыссис сӧмын ӧти здук.
Агапия кулі, нюм вылӧ мунысь гримаса кынмис сы чужӧм вылын.
Стеклӧ кодь кынмӧм сьӧд синъяснас некутшӧм милӧсьттӧм енэжӧ видзӧдігтырйи куйліс Иордан сыкӧд орччӧн.
II
Мельник Гица вӧлі неуна ыджыдджык комын арӧсысь, но кажитчыліс сійӧ та дорысь ёна пӧрысьӧн.
«Ёна ноксьӧмысь да пессьӧмысь», — норасьлывліс сійӧ.
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, тшӧг, тоштӧм, гӧрд синлапъяса морт.
Нырыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧма цуйкаысь.
Цуйка сылы ёна воліс сьӧлӧм вылас, но юигас тӧдліс мера: быд асыв литраысь не этшаджык.
— Мельничаын буса, — кружка босьтігмоз шулывліс сійӧ, — горючӧйтӧг кызӧдны кутан мотор моз.
Сылӧн гӧтырыс, еджыд да беринӧсь Станка, вӧлі неуна джуджыдджык мужиксьыс.
Тэ сылы ӧти кыв, тэныд сійӧ дасӧс.
Иорданӧс да Агапияӧс дзебигӧн нин сійӧ кӧсӧя видзӧдлывліс ичӧтик деверь Митря вылӧ; сэсся быд минутын мыйкӧ боргис Гицалы пеляс.
Синъясыс сылӧн вӧліны пӧдӧм черилӧн кодь гудырӧсь.
Митря сэки жӧ гӧгӧрвоис сылысь лёка видзӧдӧмсӧ да ёрччыштіс ас кежас.
Ай-мам керкаын лӧсьӧдісны казьтылӧм.
Суседъяс сёйисны да юисны.
Митрялы пуксяніныс сідзи эз и сюр.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь, мый ки улас сюри, вешйис бокӧ да чӧв олігтыр мӧдіс сёйны.
Станка пырысь-пыр жӧ аддзис сійӧс аслас еджгов синъяснас да скӧрмӧмӧнмоз чукыртліс нырсӧ.
«Эк, такӧд ещӧ на лёкджык меным лоӧ», — думыштіс детинка.
Поп лыддис буркыв, сэсся мӧдіс висьтавлыны йӧзлы рай йылысь да ад йылысь.
— Сійӧ, коді вӧлі бур да баля кодь рам му вылын, мунас веськыда Авраам оланінӧ.
Сійӧс, коді лёк да скӧр, шыбитасны адӧ, да ковмас сылы уджавны чӧртъяс ордын.
Сӧмын козинъясӧн да молитваясӧн позьӧ шедӧдны ен бурлун.
«Э-э... сідзкӧ и райын местаяссӧ вузавлӧны сьӧм вылӧ», — нюмъёвтӧмӧн думыштіс Митря.
— Аддзылін тэ, Гица, кыдзи шпыннялӧ эсійӧ пернатӧмыс! - шуис Станка. - Поп висьталӧ вежаяс йылысь, а эсійӧ чӧртыс йирӧ лы, жӧритӧ пирӧг да ещӧ и сералӧ!
Ок, Митря, сюран тэ аслыс сӧтанаыслы киас!
— Ог, ме тожӧ аслым билет ньӧба райӧ пырны.
— Кутшӧм нӧ сьӧм вылӧ?
— Тэ збыль шуан!
Тыдалӧ, сӧмын озыр йӧз муналӧны сэтчӧ самолётӧн...
Но мый нӧ, оз кӧ позь меным райӧ, ковмас мунны сэтчӧ, кытчӧ тэ менӧ ыстан.
Ме кывлі, мый и адын пӧ эмӧсь музыкантъяс, и юантор быд недель...
Станка сӧмын кияснас швачкис.
— Тэ, Гица, кылан, мый сійӧ шуӧ?
— Кыла.
— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, сійӧ нинӧм оз вежӧрт, — шуис Гица да зымнитіс кокнас. — Тэ гӧгӧрвоан он ачыд, мый йылысь сёрнитан?
— Кысь мем тӧдны, ме ӧд сэтчӧ эг на ветлы.
А вот тіянлы кӧ Станкакӧд удайтчыліс сэтчӧ волыны, ті, дерт нин, ставсӧ тӧданныд...
— Ми сэні эгӧ жӧ вӧлӧй...
— Сідзкӧ, кысь нӧ ті тӧданныд, кыдзи олӧны раяс?
— Да мый сыкӧд сёрнитнысӧ, Гица! — горӧдіс Станка.
— Тэ сылы кыв, а сійӧ тэныд — бара.
Тэ сылы еджыдӧс, а сійӧ шуӧ — сьӧд пӧ!
— Ме шуа — шырӧма, а тэ — бритӧма... — нерыштіс сійӧс Митря.
— Кыдзи тэ сёрнитан мекӧд, зырымбедь!
— Шогла ме, ӧд сирӧтаӧн кольсьӧма.
— Со кыдз тэ сёрнитан, щенок, и та бӧрын тэ кӧсъян, мед ме тэнӧ юкталі, верді, пасьтӧді да дӧмлі?
Менам и аслам тырмымӧн, он ков тэ меным.
Менам нывъяс тэкӧд тшӧтшъяяс, ог вермы ме тэнӧ на дорӧ босьтны...
Ичӧтджык чойӧй на менам.
Миянлы и тэтӧг дзескыд...
Митря ышловзис.
— Кывзыштлы жӧ, — нырсӧ малалігмоз шуис Гица. — Меным тэ жаль, тэ ӧд менам рӧднӧй вок...
Энлы, ланьтыштлы, Станка, кывзы менсьым решениеӧс.
— Правильнӧй кӧ сійӧ лоӧ, мед лоас тэ ног, а оз кӧ, нинӧм оз артмы!
— Кывзан! — кокнас зымнитӧм бӧрын горӧдіс мельник.
— Ладнӧ, Гица.
Ме пыр вӧча сідзи, кыдзи тэ шулывлан, сӧмын вӧч, кыдзи меным колӧ.
— Вӧча , кыдзи бурджык.
— Эска...
— Ланьтыштлы, вӧча, кыдзи колӧ.
— Но, мый нӧ.
Ланьтла — гӧтырлы колӧ повны аслас мужикысь...
Сулавлы, Гица: ме эг на ставсӧ висьтав.
Миянлы вывті дзескыд мельничадорса керкаын, а миянлы эськӧ мыйкӧ паськыдджыкӧс.
Овныс сэні водзӧ абу вермана.
Миянлы колӧ вуджны Иордан керкаӧ.
Сэні и ыджыд скӧтнӧй двор и фруктӧвӧй сад...
Коньӧр Агапия, сарство небеснӧй сылы, эз ӧтчыд меным норасьлыв, мый тайӧ некытчӧ туйтӧм детинкаыс век гусявліс сылысь сливаяссӧ да черешняяс.
— Да ланьтан али он тэ? — пузис цуйкаысь пӧсялӧм мельник. — Ме ачым та йылысь думайтлі, тэнад велӧдтӧг.
Ми вуджам татчӧ — со менам решение.
Мельничаӧ сійӧс огӧ жӧ вермӧй босьтны - сэні ёна дзескыд лоӧ.
Татчӧ кольны огӧ вермӧй, сы вӧсна мый ми асьным татчӧ вуджам.
Лоӧ думыштлыны, мый такӧд вӧчны.
Митря зумыша видзӧдліс Гица вылӧ да решительнӧя шуис:
— Менам ӧд тожӧ му пайыс эм...
— Ке-ке-ке, — серӧктіс мельник. — Збыль эм... но мый нӧ тэ сійӧн кутан вӧчны?
Нинӧмыс тэнад абу, медым му вӧдитны, да ӧд тэ и ичӧт на.
Босьтан ассьыд пайтӧ, кор тэ салдатын служитӧм мысти бӧр воан.
А сэтчӧдз тэнсьыд мутӧ кута уджавны ме...
— Сідзкӧ, ме верма босьтны урожай пайсӧ, кодӧс лоӧ чукӧртӧма менам му вылысь.
— Ме аддза, тэ кужан артавны...
— Артавны ог куж.
Но сійӧ пай вылас, мый меным кутас воны аслам му вылысь, ме эськӧ верми велӧдчыны.
Станка звирк чеччыштіс, быттьӧ сійӧс кодкӧ чушкис:
— Тайӧ детинкаыс корысьӧн кӧсйӧ миянӧс вӧчны!
— Сулавлы, сулавлы...
Ланьтлы, гӧтыр...
Кывзы, мый ме висьтала.
Сійӧ бергӧдчис Митрялань:
— Кывзы, тэ, зырымбедь!
Тэнад батьыд вӧлі неграмотнӧй, да и менӧ сідзжӧ эз сетлыны школаӧ, батьыд вӧлі дельнӧй морт, да и ме дельнӧй жӧ...
Коді тэнӧ вердны-юктавны кутас велӧдчигкостіыд?
— Сідзкӧ, мый нӧ меным вӧчны?
Корны петны?
— Э, вокӧ, эн видзӧд тэ кӧин моз, эз ӧд прӧста коньӧр мамаша норасьлывлы тэнад тайӧ лёк привычка вылад.
Ме тэнад ыджыд вок да опекун.
Вот ме думыштла да видзӧдла...
Митря ланьтіс.
Синъясас сылӧн доршасьны кутіс синваыс, войталісны дӧрӧм вылас.
Друг Митря тэрыба бергӧдчис стенлань, кыскыштіс нырсӧ, чышкис синвасӧ.
Сэсся бергӧдчис да кутіс дзоргыны вокыс вылӧ.
— Ёна жӧ тэ, коньӧрӧй, меным жаль, — ышловзис Станка.
— Вайӧданныд ті менӧ сэтчӧдз, мый меным рӧзбойникӧн ковмас лоны!..
— Ак, тэ тадзи! - уськӧдчис сы вылӧ мельник. - Энлы, ме тэныд петкӧдла...
Ме тэнсьыд кучиктӧ лэдза! — горӧдіс мельник.
Но Митря ӧдйӧ чеччыштіс порог сайӧ, клопкис ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Гица, ӧдйӧ котӧртысь меж моз, плешнас швачкысис ӧдзӧсас.
— Ак, тэ некытчӧ туйтӧм!
Ме тэнӧ посньыдторъясӧдз орйӧдла.
мый весиг куранӧн он вермы куравны!
Гица сідзи йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, мый сійӧ грымнитіс стенас.
Юрсӧ копыртыштӧмӧн, Гицэ уськӧдчис водзӧ.
Котӧртіс сійӧ зэв сьӧкыда, доймӧм плешсӧ кинас зыралігтыр.
Веськыд киас кутіс посводз пельӧсысь кватитӧм бедь.
Улич вылын ни ӧти морт эз тыдав, и детинкаӧс дорйыны вӧлі некодлы.
Митря сулаліс двор вылын конюшнялӧн лэбулын.
Кузь кӧрт вилаясӧн сійӧ куртіс сӧмын на ытшкӧм турун.
Кор кашкысь Гица матыстчис конюшня дорӧдз, Митря бергӧдчис сылы паныдӧн, лэптіс виласӧ да зэв збыльысь видзӧдліс вокыс вылӧ.
Мельник шкоркнитіс, быттьӧ кыккокйыв гӧнитігӧн друг сувтӧдӧм кӧртвомалӧм уж.
Видзӧдласнас сійӧ мерайтіс Митряӧс юрсяньыс кок улӧдзыс да кӧсӧя видзӧдіс югъялысь вила пиньяс вылӧ.
Детинка вӧлі тӧдчымӧн ёнджык Гицаысь: паськыд морӧса да паськыд пельпомъяса.
— Дугдам, Митря, дурны да йӧйтавны... - нурбыльтіс Гицэ мӧд гӧлӧсӧн нин.
Сэсся шпынькерис, сьӧд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Сы бӧрся котӧрӧн воис лёзь юра Станка.
Сійӧ кутчысис беддяс, кодӧс вӧлі кутӧ мужикыс.
— Гица, Гица, — кутіс лыддьӧдлыны сійӧ. — Эновт детинкасӧ, успокоитчы...
— Ме эновта.
Сӧмын мед сэсся менӧ тайӧ оз нин скӧрмӧд, - ропкис мельник. — менам висьӧны сьӧлӧм да мус, и кор менӧ скӧрмӧдӧны, менам став сӧп ойдӧ.
— Кытчӧдз ставыс оз ладмы, — друг мӧдіс быргыны сійӧ, — мед Митря кольччас татчӧ, пондас скӧт да курӧг-чипан вӧдитны.
Сёян сылы ме кута мельничаысь ыстывлыны.
Збыль, Митря?
Сы вылӧ видзӧдігтыр Митря чӧв оліс.
Ӧні и Станка мӧдіс повны.
Сійӧ шӧпкӧдіс:
— Мый вӧчны, Гица?
— Видзӧдлам, — падъялігтыр шуис мельник. — Ӧні кежлӧ ме сета талы сапӧг да паськӧм...
Ветла сёрнитла господин Кристякӧд, мед босьтас Митряӧс удж вылӧ аслас имениеас.
Детинка довкнитіс юрнас.
Гица серӧктіс чирӧм гӧлӧснас да юаліс:
— Ладнӧ?
— Ладнӧ.
Кор гозъя колины ӧтнаныс, мельник шуис гӧтырыслы:
— Ӧні ми мынам таысь.
Пӧрысь дявӧлыд регыд лыяс тайӧс.
— Ме весиг повзи, — шуис Станка.
— Кутшӧм сэні полӧм.
Ӧні тэ аддзан, мый ме такӧд вӧча.
Сійӧ бать кодь жӧ йӧй да мам моз ӧдйӧ ӧзйысь.
Ӧні ме тӧда, кыдзи сыкӧд водзсасьны.
Ме сійӧс сам вылӧ кыйи: кӧмӧда, пасьтӧда да вӧча помещиккӧд во вит кежлӧ контракт.
А сэки, видзӧдан да, воас кад салдатӧ мунны.
Сэки - пом.
— Енмӧй, мынтӧд миянӧс таысь, — пернапасасис Станка. — Пречистая богородица, видз миянӧс тайӧ пернатӧм морӧссьыс!
III
Хаджиулӧн усадьбаыс вӧлі Малу Сурпатсянь нёль километр сайын Дрофы степь мӧдар помас, нӧрыс вылын, пӧрысь еджыд акацияяс пӧвстын.
Поместье гӧгӧрас, степын, уна во нин некод, ни ӧтик ловъя лов эз овмӧдчыв, сӧмын зверьяс шӧйтлісны тайӧ паськыд кушинӧдыс, да тӧв шутлялӧмыскӧд тшӧтш омлялісны да вылын лэбалісны-гӧгралісны шой корсьысь кутшъяс.
Степь пасьталаыс вӧлі сӧмын ӧта-мӧдсьыс зэв ылынӧсь куим юкмӧс да ӧти ключ, код гӧгӧр вӧлі артмӧма нюр.
Дас витӧд декабр тӧлысь бӧрын сувтлывліс тӧв да степын кыптывлісны гырысь тӧвныръяс, кодъяс шаркъявлісны дикӧй вӧв табунъяс моз.
Тулыс воліс кадысь водз.
Дзоридзалісны дзоридзьяс, а сэсся ӧдйӧ косьмывлісны.
Гожӧм шӧрнас еджгов енэж улын вӧлі милӧстьтӧм жар.
Степын эз вӧв ни ӧти морт.
Сӧмын шептасьысь шобді пӧвстын, быттьӧкӧ му пытшсьыс, шочиника тыдовтчывліс верзьӧма приказчик.
Шынитӧвджык местаясын шӧйтлісны дрофа чукӧръяс.
Лунвылын лайкъяліс еджыд тшын кодь кокньыдик ру.
Пӧрысь Мавромати радейтліс видзӧдны вышка вывсянь подзорнӧй труба пыр помтӧм-дортӧм муясыслысь озырлунсӧ.
Медчастӧ сійӧ тайӧс вӧчлывліс гӧриг-кӧдзигӧн да вундігӧн.
Но корсюрӧ помещиклы эз кажитчыв аддзанторйыс, и сэки сійӧ тракнитчывліс, шыбитліс трубасӧ да горӧдлывліс:
— Вот ме пырысьтӧм-пыр муна на дінӧ!
Ме петкӧдла налы, эсійӧ оборванечьясыслы, кыдзи колӧ уджавны помещик му вылын.
Ме налы мынта ог сыысь, мед найӧ кыйисны угорьясӧс Андыкаты юын...
Кытӧні менам ружьеыс?
Вот муна да лыя налы ружьеысь.
Но некытчӧ сійӧ эз мун.
Сы вӧсна мый сійӧ муртса вермыліс кокъяссӧ кыскавны.
Мавромати скӧравліс и аслас пиян вылас, сы вӧсна мый найӧ суйӧрсайын кутитісны сы зарни вылӧ.
Сійӧ и налы грӧзитіс ружьенас пиянсяньыс письмӧ вылӧ вочакыв пыдди, кӧні найӧ корӧны сьӧм, да бара сьӧм.
Весиг некымынысь лыяс тӧлысьӧ, но ставыс весь: найӧ кыдз мунісны, сідз сэсся бӧрсӧ эз и волыны.
Поместьеса ӧнія владелец, Кристя, ньӧбис старик Мавромати наследникъяслысь тайӧ поместьесӧ.
Сійӧ найӧс весиг эз аддзыв.
Поместьесӧ лои ньӧбӧма дӧвереннӧйяс пыр, а сьӧмсӧ поместьеса кӧзяинъяслы мӧдӧдіс кытчӧкӧ Парижӧ — кыдз быттьӧкӧ тӧлысь вылӧ.
Тайӧ кадсяньыс сэсся господа-наследникъяс йылысь водзӧ нинӧм нин эз кывсьыв.
Найӧ кутитісны заграницаын сэтчӧдз, кытчӧдз эз лотайтны став мусӧ, кодӧс вӧлі киськалӧма уджалысь йӧз синваӧн да вирӧн.
Ставыс, мый вӧлі Хаджиуын, ӧні лои Кристя ордын: и вышка, и подзорнӧй труба.
Тайӧ нин эз шутитлыв, кор грӧзитчыліс ружьенас.
Сійӧ и збыльысь зарадитліс сійӧс посни дрӧбӧн либӧ солӧн.
Кристя вӧлі зэв скӧр да чорыд.
Сійӧ пыр вӧлі ружьеа да ветлӧдлывліс аслас поместье кузя воронӧй вӧлӧн доддялӧм бегӧвӧй дрожкиӧн.
Уджалысь йӧзӧс аддзӧм бӧрын Кристя ылысянь на заводитліс горзыны да грӧзитны, кияснас лёкысь ӧвтчигтыр.
Тайӧ вӧлі мисьтӧм да пӧрысь, кыз да тоштӧм старик.
Сы вӧсна, мый нырыс сылӧн вӧлі ӧтлаӧ быдмӧм куим вевся картупель кодь, Малу Сурпатса крестьяна шулісны сійӧс Куим Ныраӧн.
Тадзи сійӧс и шулывлісны быдӧн, прамӧй овсӧ вунӧдӧмӧн.
Шуд вылӧ, сийӧ ветлӧдліс зэв сьӧкыда да ӧдйӧ пӧдіс, та вӧсна йӧзлы сӧмын пышйӧмӧн и позьӧ вӧлі мынтӧдчыны сылӧн лёклунысь.
Кристя видзӧдіс пышйысь йӧз вылӧ, ёрлывліс найӧс бӧрсяньныс да кольліс спокой, зэв бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый водзӧн ли сёрӧн сійӧ век найӧс аддзас либӧ найӧ асьныс воасны сы дінӧ.
Кыйліс сійӧ йӧзсӧ старӧста либӧ жандарм отсӧгӧн.
Вайӧдіс найӧс сы дорӧ гӧльлун да дзескыдлун.
Вот тайӧ Куим Ныра дінас и вайӧдіс мельник ассьыс ичӧтджык воксӧ.
Найӧ аддзисны помещикӧс вышка вылысь, кытысянь сійӧ вӧлі подзорнӧй труба пыр видзӧдӧ ассьыс владениесӧ.
— Виччысьлӧй неуна, — шуис помещик, — ме аддза, мый выль кучер нӧйтӧ менсьым вӧлӧс.
Оз, тайӧ некытчӧ нин оз туй.
Ме сылысь, весь олысьлысь, пиньяссӧ чегъяла!
Найӧ сулалісны да кывзісны, кыдзи сійӧ броткӧ.
Митря зэв збыльысь сы вылӧ видзӧдлывліс да дивуйтчӧмӧн казяліс, мый Куим Ныра да мельник мунісны ӧта-мӧд вылас, кыдз рӧднӧй вокъяс.
Сӧмын помещик вӧлі кызджык да ыджыд тушаа, а мельник вӧлі сылы сӧмын пельпомӧдзыс.
Кристя кажитчис ыджыд вокӧн, а Гица — ичӧтджыкӧн.
— Но, мый тэныд колӧ, Лунгу? — юаліс медбӧрын помещик.
— Ме вайӧді ассьым ичӧтджык вокӧс, барин...
— А, да, кывлі управляющӧйсянь...
Бать-мамыс пӧгибнитӧмаӧсь...
А тэныд сійӧ аслыд оз ков?
— Оз, барин, менам гӧрб вылын мукӧдъяс нин пукалӧны.
Вот эськӧ тэ кӧ сійӧс босьтін велӧдны, то сыысь эськӧ артмис му дорын настоящӧй уджалысь да кӧзяин, ме дорысь на бурджык.
Эн ӧткажит, вӧч милӧсьт, примит сійӧс ас дінад вит во кежлӧ, кытчӧдз оз во кад мунны салдатӧ.
А бӧрвылас видзӧдлам.
Гашкӧ, сійӧ и аслас овмӧсӧн кутас овны.
Кристя эскытӧг довкнитыштіс юрнас да дыр видзӧдліс детинка вылӧ.
— Видзӧднысӧ детинкаыс абу омӧль, — шуис помещик. — Да ещӧ кӧ сэтшӧм жӧ вежӧра, сыысь тӧлк лоӧ.
Но менам и сытӧг уджалысьяс тырмымӧн.
— Ми уна огӧ корӧй, барин.
— Тӧда.
Ме ог сы йылысь сёрнит.
Удждоныд ӧд удж серти.
Видзӧдлам, уна-ӧ сійӧ заслужитас.
Первой воас сійӧ кутас уджавны сёйӧм вылас.
Менам быд подростоклы ӧткодь порядок.
Но тіянлы лёк вылӧ, ӧні менам уджалысьыс весиг лишнӧй.
Мельник шогпырысь гыжйыштіс юрсӧ, а Митря кокньыда ышловзис.
Помещик бӧр босьтіс подзорнӧй трубасӧ да веськӧдіс сійӧс конюшня вылӧ, но пыр жӧ вештыштіс бокӧ да шуис Гицалы:
— Кор бӧр кутан мунны, висьтав сэні уліас, мед ыстасны ме дінӧ Чорняӧс...
Кучер Чорняӧс.
— Кывза, барин... — угодливӧя кутіс копрасьны мельник.
Но эз мун, а, балябӧжсӧ гыжъялігтыр да ышлолалігтыр, бара кутіс дольны:
— Барин, зэв ёна кора тэнӧ, эн эновт миянӧс...
— Мый тэныд вочавидзны, Лунгу? — шуис Трехносый. — Ме жӧ висьталі нин тэныд, мый меным некод оз ков...
Но ладнӧ, вӧча тэныд бур, кыдзи прамӧй мортлы.
Мельниклӧн чужӧмыс югдіс.
Митря веськодьпырысь видзӧдіс йиркас.
— Зэв ыджыд пасибӧ тэныд, — копыртчыліс Гица. — Окалам тэнсьыд китӧ ме и вокӧй.
— Ладнӧ, ладнӧ... — нюмъёвтіс помещик.
«Сёрнитчисны, — думыштіс детинка. — Но и мед, гашкӧ, ог пропадит тані!»
Сідзи тайӧ лунсяньыс и коли Митря Хаджиуӧ, а Гица бӧр муніс Малу Сурпатӧ.
«Да... лӧсьыд помещик ордын батракӧн лоны, — кымынкӧ лун мысти нин та бӧрын думайтіс Митря. — Мырсян-уджалан скӧтина моз.
Чеччы югдытӧдзыс.
Он кӧ тэрмасьышт, дявӧл кодь приказчик шонтыштас тэныд плетьӧн.
Асывнас — чорыд нянь тор горшад тасассьӧ.
Зато ӧбед дырйи — рушмӧм ӧгурцыысь, фасоля кизьӧр шыдысь да сісь мамалыгаысь пырысьтӧм-пыр рушкуыд дундас».
Скажешь:
- Курыд.
— Тэныд оз кажитчы? - серамсорӧн юаласны
— Кажитчӧ.
Тайӧ, дерт, чӧскыдджык помещик еджыд булки дорысь.
— Смотри, — ӧлӧдісны зонмӧс, — кылас тэнсьыд тайӧ сёрнитӧ Куим Ныра да мышсьыд тасма куляс, мед тэ ачыд вермин тасмаасьны!
Мӧд уджалысь содтіс:
— Тэныд, гашкӧ, ещӧ вина ковмас да?
— Оз, — тасьтісӧ вештыштігмоз вочавидзис Митря, — меным лун кежлӧ тырмас ӧти лук да вадор ва.
— Со тэ кутшӧм, чӧрт тэнӧ мед куляс!
— Сідз и эм, сійӧ и кульӧ!
Уджалысьяс серӧктасны менам кывъяс вылӧ.
— Тэ, Митря, эн больгы, мед эськӧ приказчик Ницу эз жӧ кыв тэнсьыд кӧзяин йылысь сёрнитӧмтӧ.
— Вот ещӧ, ыджыд шог тай, кӧть и висьтала, эстшӧм должность вошта!
Бара ставныс серӧктасны.
«Сӧмын ӧти нӧйтӧм тані верман нажӧвитны», — думыштіс Митря да кутіс казьтывны ставсӧ, мый ӧнӧдз сійӧ удитліс нин аддзывны татысь.
Асывнас плетьӧн кучкӧм кажитчис сылы сӧмын малыштӧмӧн, Кристялысь кӧ мукӧд кадся нӧйтӧмсӧ ӧтлаавны.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи нӧйтісны Чорняӧс, чахоткаӧн висьысь кельыд чужӧма чиганӧс.
Помещик первой кучкис Чорнялы веськыдладор банбокас, сэсся, мед сійӧ эз усь, лӧсыштіс шуйгаас, сы бӧрын кулакнас пиняс швачкӧптӧмӧн уськӧдіс да таляліс сэтчӧдз, кытчӧдз сапӧгъясыс эз пондыны вильсъявны вирысла.
Митря медъёна поліс нӧйтӧмъясысь.
Сы вӧсна сійӧ бергаліс дурпоп моз.
Зілис кыдз позьӧ бурджыка вӧчны быд тшӧктӧм: гӧригӧн, кӧдзигӧн, вартан машина дорын — быдлаын Митря вӧлі медводзын.
Куим Ныра кыйӧдіс сійӧс ылісяньыс.
Первойсӧ сы вылӧ видзӧдліс подзорнӧй труба пыр, сэсся кутіс сувтлывлыны сыкӧд орччӧн — сэки Митря уджавліс ещӧ нин тэрыба!
Енэжті шлывгисны тӧлӧн вӧтлӧм арся пемыдруд кымӧръяс.
Сылӧн конюшняын делаяс: колӧ сюявны конюшняысь щельяссӧ, кыті пырӧ вӧлі кӧдзыдыс, а то тӧлын лоӧ ещӧ кӧдзыд.
Митрялы вӧлі жаль скӧтыс.
Но медъёна жалитліс асьсӧ: сійӧ узьліс волъяскӧд ӧтлаын идзас вылын, а шебрасьны сылы вӧлі дзик нинӧмӧн.
Ок, эськӧ вӧлі кӧ сылӧн шоныд паськӧм.
А ӧні сылӧн сӧмын эм паськӧмшой.
Ӧтчыд Митря паныдасис госпожа-помещицакӧд, Кристя коймӧд гӧтыркӧд.
Тайӧ том дама.
Дама видзӧдіс кузь тушаа, статя, сьӧд синма зон вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Митря.
Сылӧн киыс ас кӧсйытӧгыс пондіс лӧсьӧдыштавны кизьтӧм киссьӧм паськӧмсӧ.
— Мый нӧ тэ сэтшӧмсӧ пыр дзебан?
Сылӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Мый эм, сійӧс дзеба!
Сійӧ шензьӧмӧн дрӧгнитіс.
Сэсся гажаа серӧктіс да эз скӧрмы.
Мӧд лунас приказчик сетіс Митрялы выль паськӧм, а госпожа локтіс видзӧдлыны сы вылӧ ещӧ ӧтчыд.
— Но, мый висьталан, Митря, тадз бурджык?
— Бурджык.
— Сӧмын тайӧс и верман висьтавны?
— А мый нӧ ещӧ висьтавнысӧ?
— Но, кӧть мед шуин: «китӧ окала».
Митря яндысьӧмӧн синъяссӧ вештіс бокӧ.
— Китӧ окала.
— Сідз...
Тэ велӧдчан лоны вежливӧйӧн.
И кор сёрнитан, видзӧд ме вылӧ.
Сійӧ муніс, веж юрсияса, ыджыд идзас шляпаас кельыдлӧз лентаа.
Госпожа Дидина йылысь усадьбаса йӧз частӧ висьтавлывлісны ӧта-мӧдыслы быдсяматорсӧ.
«Овлӧ!» — думайтіс ас кежысь Митря, и кӧсичаас сылӧн вирыс тэрыбджыка кучкаліс.
А сэсся ставыс прӧйдитіс.
Тайӧ вӧвлӧмторсӧ сійӧ эз нин казьтывлыв.
IV
Кыдзкӧ ӧти зэра лунӧ Митря Кокор вӧзйысис сторожлысь котӧртлыны мельничаӧ аслас вокыс ордӧ.
Му вылын уджъяс эз вӧвны, пӧскӧтина вылӧ скӧт лэдзны зэр вӧсна вӧлі оз позь, батракъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь сарайӧ да мазіяс моз дугдывтӧг дзизгисны.
Пӧрысь Тригля лэдзис сійӧс:
— Ветлы, Митря, ветлы... час кык-куим позьӧ, сӧмын, видзӧд, эн ылав, он и тӧдлы Куим Ныраыдлы дум воас ставнымӧс миянӧс чукӧртны да перекличка вӧчны...
Да сылы, коді оз ло прӧверка дырйиыс, тшӧктас дугӧдны нянь сетӧм сэтчӧдз, кытчӧдз шонді оз косьты муяссӧ.
Ӧд миян барин думайтӧ, мый кодкӧ кӧ мунӧма усадьбаысь, сы вӧсна и зэрӧ.
Митря довкнитіс юрнас да шпыньмуніс:
— Зэръяс вылӧ лӧгасьӧ али мый?
— А кыдзи нӧ не нлӧгасьны, наысь кӧ, кыдз ӧни, веськыд рӧзӧренньӧ.
— Пӧжалуй, лыйлӧ ружьеысь вежаяссӧ енэжсьыс.
— Быдтор вермас лоны.
Сӧмын тэ, зонмӧ, ёна эн больгы, мед эськӧ оз жӧ тэнӧ кыв.
— Да кӧть и кылас, мыйысь нӧ сылы скӧрмынысӧ?
Кыдзи нӧ эськӧ он кут лыйлыны сійӧс, коді миянлы ыстӧ тайӧ сісь зэрсӧ, шерсӧ.
И тшыглун, быдпӧлӧс висьӧмсӧ...
Сетӧ кыз рушкуяслы позянлун пукавны гӧль йӧз мыш вылын...
— Ак тэ, беспи! — дзор тошсӧ пыркнитігмоз горӧдіс старик. — Эн сӧр, мый оз лӧсяв, а то плетьӧн шонтышта...
Видзӧдтӧ, кутшӧм грамотей воӧма!..
— Менам шуд вылӧ, вок эз сет менӧ велӧдчыны.
Эн видчы, Тригля дед.
Ме ӧти здукӧн лэбыштла - весиг биасьнытӧ он удит.
— Босьт мешӧк да тупкысь зэрсьыс, — велӧдіс старик. — Мун верзьӧмӧн.
Да эн вунӧд, мельничаас вӧлыслы сетышт ӧтруб.
— Гусявны кӧ верма, сета, ӧд менам вокӧй ни мортӧс, ни скӧтинаӧс прӧста оз верд.
Сэтшӧма нин паськаліс горшлун вӧснаыс, мый аслас ку пытшкас оз тӧр.
Но мыйла сы мында сьӧмыс?
— Мун, мун нин! — горӧдіс старик. — Аддзан, сӧрӧ, быттьӧ паникида вылын поп!
Мешӧкӧн юрас, кӧмтӧм коклябӧръяснас седлӧтӧм рыжӧй вӧлӧс вӧтлігтыр Митря здукӧн воис мельнича дорӧ.
Лэбулын сулаліс кымынкӧ 7-8 телега.
Дас кымын крестьяна сувталӧмаӧсь зэр улас, юраныс гугӧдӧм баля ку шапкаяс шапкаалӧмаӧсь.
Митря домаліс вӧвсӧ лэбулӧ.
Меліа тапнитыштіс сьыліас да муніс мельнича дорӧ.
Тшын кымӧръяс сьӧлалігтыр чушкакыліс мотор.
Дзик порог шӧрас Митря зурасис вокыс рушкуӧ.
Гица аддзис Митряӧс да быльӧдіс сы вылӧ пыктӧм гӧрд синъяссӧ.
— И тэ воин!
Менам и сідзи нин юрӧй бергӧдчӧ!
Аддзылін, кымынӧн найӧ виччысьӧны, ставныс кукуруза изны вайӧмаӧсь.
Митря вылісянь увлань видзӧдліс Гица вылӧ.
— Сідзкӧ, ме мӧдысь пырала.
— Сувтлы, мый сідз?
— Тэ кӧ менӧ и вок пыдди он нин лыддьы, то ме муна.
Миян неыджыд кост тайӧ зэръяс вӧсна, со ме и пыралі.
Кык мешӧк кукуруза изігкості гашкӧ, мися, и ми кык кыв вермам изыштны.
— Ладнӧ, пыр...
— А Станка гортад?
Мельник подозрительнӧя видзӧдліс Митря вылӧ.
— Мый тэныд сыысь?
Тэ тшыг али мый?
— Абу...
Аддзӧдлыны кӧсъя, ӧд меным сійӧ чой пыдди.
Гица пыркнитіс юрсӧ, быттьӧ сійӧс чушканзі чушкис.
— Тэ вот пыр сералан сы вылын...
А сылӧн, тэ тӧдан, мыйда тӧждысьӧмыс.
Пырам вай тайӧ жырас.
Меным тані ӧшиньсяньыс кутас тыдавны быдтор, мый ӧшинь улас вӧчсьӧ.
Йӧзыс — ставныс жуликъяс кутісны лоны.
Он кӧ удит видзӧдыштны, сідзи и гусявласны ставсӧ...
Чуймыштіс Митря:
— А найӧ шуӧны, мый тэ — кузь киа!
Вайӧны изан — муртса вӧвъяс кыскӧны, а тэ ордӧ волӧм бӧрын — вӧвъяс гӧнечӧн мунӧны.
— Коді тайӧс висьтавліс тэныд? — серӧктіс мельник. — Мый тэ эскан быд сӧрӧмлы?
— А меным мый!..
Кывзы, Гица, вердышт менсьым вӧлӧс.
— Кыдзи, тэ вӧлӧн локтін?
Абу.
Нинӧм ог сет.
Мед сійӧс тэнад кӧзяиныд вердас, сылӧн эм мыйӧн.
— Эн горшась, - шань гӧлӧсӧн корис ычӧт вокыс. - Ӧд вӧлыс — ловъя лов жӧ, ме дорысь оз этшаджык уджав.
Сійӧ кӧть и абу менам, но ме сійӧс жалита.
— Сідзтӧ сідз, да ӧд ӧтрубыс сьӧм сулалӧ.
Мельник матыстчис ӧшинь дорӧ да видзӧдліс мельничадінса быд пельӧсӧ.
— Мый кывсьӧ Хаджиуын?
Эх, зэрыс оз коблы.
— А мый вӧчны!
Вомӧн сылы он сувт.
Мельник шпыньмуніс:
— Мый эськӧ шуис барин, тӧдмаліс кӧ, мый батрак пыдди мудрецӧс медаліс?
— Сійӧ, буракӧ, та йылысь оз и тӧд. - Мудрецыдкӧд сійӧ эськӧ сёрнитіс морткӧд моз...
— А ме кывлі, мый сійӧ тэӧн дӧвӧльнӧй...
— Сійӧ дӧвӧльнӧй, да месӧ абу, ни жалӧванньӧӧн, ни сёян-юанӧн...
— Но, Митря, эн скӧрмӧд енмӧс.
Тэнад бур кӧзяиныд, кутчысь сы бердӧ...
Митря зэв збыльысь видзӧдліс вокыслы синмас.
Гица кежӧдіс синсӧ да нурбыльтіс:
— А тэ, кыдзи ме гӧгӧрвоа, абу омӧля пасьтасьӧмыд...
— Да.
Сетісны со козин пыдди тайӧ новлӧм паськӧмсӧ...
— Коді?
Митря нинӧм воча эз шу.
— Мыйсюрӧ ме кывлі, — шпыннялігтыр мигнитіс мельник. — Сӧмын тэ эн бӧбъяв!
— Татшӧмторйыс оз лӧсяв меным.
— Но, сідзкӧ, аслад йӧйталӧм вӧсна он ло пӧт ни паськӧма.
— Гашкӧ.
— Кужӧмӧн и нывбабалысь позьӧ нажӧвитчыштны.
— Ог, вокӧ, кӧть менӧ сэні и сісь мамалыгаӧн сӧмын вердӧны, а сэтшӧм пакость вӧчны мед мӧдӧс корсясны...
Узьны мем некӧн, тӧвнас кӧдзыд.
Муні эськӧ кытчӧ синмӧй видзӧдӧ.
Мельник повзис, звиркнитіс-чеччис.
— Оз позь.
А контрактыд нӧ?
Тэныд сэні колӧ ещӧ куим во уджавны.
Кристя судӧ сетас менӧ.
Ме тэ понда кыв сеті.
Ещӧ убыткасӧ менсьым кутас перйыны.
Митря быттьӧкӧ эз и кывлы тайӧ зыньгӧмсӧ Гицалысь да висьталіс водзӧ:
— Меным окота юавны, быд именьеын-ӧ татшӧм пӧрадокъяс.
Арсяньыс нин сылы бара уджйӧзаӧсь, кӧть и гожӧмбыд крестьяна кисьтӧны пӧсьсӧ сы ордын.
Чорыда йӧзсӧ изӧ Куим Ныра, весиг ӧтрубыс оз коль наысь!
Коді издольщина вылын, сійӧ сетӧ кык-куим пайсӧ витысь, а юкӧмсӧ виччысигкостіыс юрсиыс налӧн удитас быдмыны баля ку шапка пырыс.
Вот тані и уджав.
Кукурузаыс кӧ чукӧрас пӧдӧ, Кристя сэки кымынкӧ ыргӧн грӧш вылӧ ставнас босьтас аслас вина вӧчан заводас.
Нырнас чушкигтыр мельник пыр ыджыдджык беспокойствоӧн кывзіс вокыслысь висьталӧмсӧ:
— Кытысь тэ тайӧ ставсӧ тӧдан?
— Ачым аддзылі.
— Аддзылін кӧ — вунӧд.
— Ог вермы да и ог кӧсйы.
— Шыбит, зонмӧ, тайӧ ставсӧ юрсьыд...
Не миянлы, гӧль йӧзлы, вӧйпны озыръясӧс.
Миянлы колӧ пессьыны нянь тор вӧсна.
Мед сійӧ этша да курыд, а век жӧ нин нянь.
А то пропадитан, зон, тойӧс моз лямӧдасны тэнӧ гыжнаныс.
Тэ кодьясыслысь ӧкмыссё сизимӧд воын вомъяссӧ пуляясӧн тупкалісны.
А керкаяссӧ налысь рӧвняйтісны муыскӧд.
Ме сӧмын на кок йылӧ сувті.
Смотри, эн тунав менам юр вылӧ шогсӧ.
Видз кывтӧ пинь саяд, а то ӧд омӧль лоӧ тэныд.
Ӧшинь пыр ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын Гица бергӧдчис Митрялань:
— Эн на мун, пукалышт неуна.
Станка тэныд сёйны мыйкӧ сетас.
Митрялысь вочакыв виччысьтӧг Гица тэрмасьӧмӧн петіс.
Митря коли ӧтнас.
Мельничаын лои дзик шынитӧв.
Кыліс мельниклӧн гӧлӧс да сійӧс торкалысь скӧр броткӧм.
«Кажитчӧ, мотористсӧ удитӧма нин видны», — думыштіс Митря.
Ставыс лӧнис.
А ещӧ недыр мысти сійӧ кыліс Станкалысь скӧрмӧм гӧлӧссӧ да мельниклысь бассӧ.
Кутшӧм горзӧм кыпӧдісны нянь шӧрӧм вӧсна... — думайтіс Митря. — Да сійӧ меным оз и ков.
Всё равно вӧвлы сета!..»
Воссис ляпкыдик ӧдзӧс, да пырис мельник.
Сы бӧрся — пӧлян кодь стройнӧй, карӧй синъяса, гӧрд дорӧса кельыдлӧз ситеч юбкаа ныв.
Киас сійӧ вайис нянь да ӧрешки тыра тарелка.
— Пукты татчӧ, Настасия, — тшӧктіс Гица.
Настасия вӧлі Станкалӧн чой.
Пызан вылӧ тарелкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ любопытнӧя да шензьӧмӧн кутіс видзӧдны Митря вылӧ.
Сійӧ эськӧ эз тӧд сійӧс — сэтшӧма сійӧ быдмӧма, ёнмӧма.
Пельясыс лежнӧг дзоридз моз гӧрдӧдісны.
Сылы дум вылас усины аслас пӧдругаясыслӧн сёрниясыс Митря йылысь да том барыня йылысь.
Бурӧдісны сійӧс сӧмын Станкалы шуӧм мельниклӧн кывъяс: «Везитіс эськӧ Митрялы, да сійӧ ротозей, шудсӧ кисьыс лэдзас».
Митря нюмъёвтіс нывлы.
Ӧрешкисӧ сійӧ кисьтіс питшӧгас, а нянь торсӧ, кыкысь курччӧм бӧрын, колис вӧвлы.
— Шудаӧн тіянлы кольччыны, — шуис сійӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тэ нӧ мунан нин? — юаліс мельник быттьӧ чуймомӧн.
Митря сӧмын довкнитіс юрнас да петіс.
Настасия бӧр пырис жырйӧ Станка дінӧ мыйлыкӧ нюмъялӧмӧн.
Сы бӧрын, броткиг, регыд воис мельник.
Гица видіс воксӧ.
Станка весиг эз и бергӧдчыв.
Сійӧ сӧмын нимкодясьліс, кор видлісны Митряӧс, уджсӧ эновтлытӧг Станка сӧмын велӧдан сямӧн шуис мужикыслы: «А мый ме шулі?
Пон бӧжысь дӧра он кы!»
V
Некымын лун мысти, сентябр заводитчигӧн, дугдіс зэрны.
Ывлаыс кӧдздӧдіс.
Кымынкӧ батрак, накӧд тшӧтш и Митря, уджалісны медся ылі муяс вылын, Воловий ӧшмӧс дорын.
Кузь зэръяс вӧсна лолі дугӧдны мувывса арся уджъяс, и ӧні колӧ вӧлі тэрмасьны вартны шобді да сійӧс тӧлӧдны.
Войяс ӧні вӧліны сэзьӧсь, и пемыд енэж пыдӧсын дзирдалісны лыдтӧм ичӧтик кодзувъяс, а ыджыдъяс ӧзйисны, кыдз би дзоридзьяс.
Йӧз вугралісны бипур дорын, кӧні дышпырысь чусаліс кос куйӧд да трачкӧдчисны пу увъяс.
Старикъяс висьтавлывлісны важ олӧм йылысь, кор Джурджу вӧлӧма турецкӧй владычество улын на, кор Дунай сайсянь уськӧдчывлӧмаӧсь коньӧр хрестьяна вылӧ.
Важ кузь пальтоӧн гартыштчӧмӧн да гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн кывзіс Митря.
Кадысь кадӧ сійӧ лэдзліс юрсӧ вутш вылӧ, коді вӧлі сылы юрлӧс пыдди.
«Став лёкторъясыс усьлывлӧны гӧль йӧз юр вылӧ, — думайтіс сійӧ ас кежас. — Турокъяс вӧліны чума дорысь лёкджыкӧсь, а мироедъяс турокъяс дорысь лёкӧсь...
А ӧні ещӧ мельникъяс — абуӧсь налы мам-бать, ни вокъяс, сӧмын сьӧм да сьӧм.»
Югъялісны кодзувъяс.
Унмыс надзӧникӧн личкис сійӧс.
Садьмис сійӧ ёна на водз кыа петтӧдз.
Некымын кад кывзіс, кыдзи телега дорын волъяс рӧмидзтӧны.
Сэсся сылы пондісны кывны и мукӧд степлӧн шыясыс.
Вылын лэбисны сьӧд лэбачьяс, Дунай дорсянь кутіс пӧльтыштавны кокньыдик тӧв.
Ылыс енэжтас дорын ыпнитіс алӧй кыа визь.
Кутісны чеччавны сылӧн ьӧварышъясыс, батракъяс; ки-кокъяссӧ веськӧдігӧн, найӧ чукӧртчисны ӧшмӧс дорын.
Медым пӧдтыны тшыглунсӧ, найӧ ньылшалісны нюйт кӧра васӧ.
Сійӧ кадас, кор Митря уджаліс степын, усадьбаӧ воис мельник.
Пос тшупӧдъясӧдыс сапӧгъяснас шарӧдчигтырйи кайис сійӧ вышка вылӧ.
Барин виччысьыштіс мӧдыслысь шапка пӧрччӧмсӧ да копыртчӧмсӧ.
Кристя сюся видзӧдіс сы вылӧ, ассьыс юасис да чужӧм сертиыс кӧсйис тӧдмавны, мыйла сы дінӧ воис мельник.
— Мый тэныд?
— Барин, — мӧдіс висьтавны Гица, — ме некымын лун нин думайті, но талун решитчи.
Меным и гӧтыр тшӧктӧ.
«Мун, шуӧ сійӧ, да висьтав...»
— Но, висьтав, тырмас мӧмъявны.
— Сёрниыс мунӧ менам вок йылысь, Митря йылысь...
Жалита ме сійӧс ёна...
— Тайӧтӧ и тыдалӧ...
— Колӧ сійӧс тӧлквыв пуксьӧдны.
Кытчӧдз абу сёр.
Куим Ныра зумыштчис, кыз вомдоръяссӧ нюжӧдіс трубка моз.
— А мыйын нӧ делӧыс?
— Барин, — варовмис мельник, — менам вок ошйысьӧ, быттьӧкӧ пӧ сы вылӧ меліа видзӧдлывлӧны кодъяслӧнкӧ гӧтыръясыс.
— Меным тайӧ дзик веськодь, — зывӧкпырысь чукыртчыліс Кристя.
— Абу таын главнӧйыс, барин, — тэрмасьӧмӧн сӧгласитчис Гица. — Кутшӧм делӧ миянлы сэтчӧдз?
Но мыйла сійӧ быд нинӧм абусӧ сёрнитӧ усадьбаса господа йылысь?
— Кутшӧм нинӧм абусӧ?
Тэ кӧсъян кӧ мыйкӧ висьтавны — висьтав веськыда, а эн кытшлав гӧгӧр.
Тэ абу кӧин, а ме абу ыж.
Висьтав тӧлкӧн.
— Да ме висьтала, ті кӧ тшӧктанныд...
Ог тӧд, коді сылы сӧрӧма, мый тіян приказчикъясыд пӧ му мерайтігӧн жульничайтӧны, мый кӧртыма удж дырйи кукуруза юкӧны вывті сёрӧн, мый батракъясӧс пӧдтӧны штрафъясӧн да мукӧдтор...
Сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд кӧзяинлы веськӧдлыны сы мында пасьтӧм ракаяснас!
Помещик думыштчис.
Кажитчис, мый сылы ставыс веськодь.
— Кор нӧ тэныд сійӧ висьтавліс тайӧс?
— Тӧндзи зэръяс дырйи.
Сійӧ воліс ме ордӧ мельничаӧ.
Воис верзьӧмӧн, ме ещӧ вердышті вӧвсӧ...
— Но, тайӧс нин тэ ылӧдлан, Гица! — серӧктіс помещик.
— Ей-богу, барин, дзик веськыда висьтала.
— Ладнӧ.
Висьтав лучшӧ, кыдзи тэ тайӧс ставсӧ сылысь тӧдмалін?
— Пырысьтӧм-пыр.
«Митря, шуа ме, тэ бура пасьтасьӧмыд.
Коді тэныд тайӧс козьналіс?»
— Да дугды больгынытӧ, — торкис сійӧс Кристя. — Дидиналы жаль лои детинкаыс, сійӧ и козьналіс сылы новлӧм кӧлуйсӧ.
Ме сійӧн зэв дӧвӧльнӧй.
Сійӧ уджалӧ бура, тӧлка.
— Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын уджаліс, а эз вӧч нинӧм абусӧ...
— Ӧнӧдз ме тайӧс эг казявлы, — шуис Кристя.
— Сійӧ вывті кузь кывъя, барин.
Помещик зэв збыльысь видзӧдліс мельник вылӧ.
— Сідзкӧ, ми дженьдӧдыштам сылысь кывсӧ.
— Вывті нин сійӧ дерзкӧй, барин.
— Дерзкӧй кӧ сійӧ, ми чегъялыштам сійӧс...
— Ме эськӧ эг кӧсйы воштыны бур уджалысьӧс.
Но тайӧ ставсӧ ме сідзи ог эновт.
Ме тӧдмала.
Тайӧ кодкӧ велӧдӧ сійӧс, код йылысь ми огӧ и тӧдӧй.
Тэ шуан, мый сійӧ ошйысис паськӧмӧн.
— Ошйысьӧ да сералӧ...
Гица муніс, сылы вӧлі вывті долыд сыысь, мый тайӧ лёкторйыс сылӧн удайтчис.
— Не меным сійӧс нӧйтны, ме ог вермы, — броткис Гицэ, — мед мукӧдъяс нӧйтӧны!
Усадьбаӧ мельник воліс средаӧ.
А четвергас, луншӧркадын, кык воронӧй вӧлӧн доддялӧм виж шарабанӧн Пуцул Бойлор дорӧ воис жандармскӧй фельдфебель Гырняца да корис ас дорас Митряӧс.
Тшӧктіс пуксьыны аскӧдыс орччӧн.
— Мыйла? — жандарм вылӧ юасяна синмӧн видзӧдігмоз юаліс Митря.
— Аддзан.
— Мый, письмӧ меным воис?
— Джынвыйӧ тӧдін.
Мӧд джынсӧ тӧдмалан сэки, кор воам участокӧ.
Митря зумыштчис.
Сійӧ тӧдіс, мый сы кодь гӧль морт оз вермы некутшӧм бур виччысьны.
— Господин фельдфебель, — заводитліс Митря. — Лэдзлы менӧ мыйсюрӧ сёйыштны, а то ме тшыг, кыдз пон.
Кыдзи шуӧ первой сеялка вылын уджалысь молдаванин, рушкуын шыръяс узьмӧдчисны.
— Сёян Малу Сурпатын.
— Миян талун жаритӧм индюк яй да студень, — заводитліс шутитны Митря.
Жандарм шпыньмуніс да тапнитіс сылы пельпомас.
— Но, пуксьы двуколкаӧ.
Менам и мукӧд уджъяс на эмӧсь.
Мунігчӧжыс Митря некымынысь заводитліс сёрнитны жандармкӧд, но ӧшӧдчӧм уска фельдфебель чӧв оліс.
Сэки Митря кутіс висьтавны сылы дрофаяс йылысь.
Гырняца эз вӧв кыйсьысь, но мыйлакӧ пыр жӧ кутіс интересуйтчыны, кутшӧм нога ружьеӧн кыйӧны тайӧ пӧткасӧ.
Митря заводитіс ошкыны Хаджиу усадьбаысь владелецсӧ.
Фельдфебель нюмъяліс, но кывсӧ эз лэдз.
Кор найӧ воисны сиктӧ да пырисны жандармскӧй участокӧ, фельдфебель тшӧктіс салдатлы восьтыны «гӧсьтъяслы жырсӧ».
Спокойнӧя, видчытӧг, фельдфебель тшӧктіс Митрялы, кыдзи дона гӧсьтлы, пырны тайӧ жырас.
Детинка сэтшӧм вынӧн топӧдіс черлыяссӧ, мый пиньясыс герчнитісны.
Сійӧ пырис приёмнӧйӧ.
Кымынкӧ куш скамья сулаліс стен пӧлӧныс, стенас ӧшаліс календарь да векньыдик сьӧд рамка пытшкын воевода Цепешлӧн портрет.
— Ӧні абу важся кадыд, — нюмъёвтіс фельдфебель. — Миян мӧд порядокъяс...
Сулав ӧдзӧс дорас, — тшӧктіс сійӧ салдатлы, — да видзӧд, медым некод эз пыр, а медсясӧ — некод эз пет.
— Мый тіянлы месянь колӧ? — зумыша видзӧдігмоз юаліс Митря. — Кӧні письмӧыс?
— Абу некутшӧм письмӧ, детинка.
А делӧыс сэтшӧм, мый тэныд ковмас висьтасьны.
— Мыйын нӧ каитчыны?
Меным нинӧм висьтавнысӧ.
— Кывзы, Кокор, эн йӧйтав.
Тадз оз вочавидзны, абу лӧсьыд...
А то верман воштыны некымын пинь...
А лоан кӧ тӧлкаӧн — кокньыда мынан.
Другӧс моз велӧда.
Синъяснас югнитӧм бӧрын Митря ышловзис:
— Мый висьтавнысӧ?
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, зонмӧ, сёрнит мекӧд бура.
— Мый йылысь ме должен висьтавны тіянлы?
— Висьтав меным, кытӧн ружьеыс?
Митря дрӧгнитіс.
Жандарм казяліс, кыдз сійӧ паськӧдіс синъяссӧ, да нюмъёвтіс, сэсся чужӧмыс сылӧн бара лои неуна жугыль.
«Мый талы висьтавны? — волнуйтчӧмӧн думайтіс Митря. — Висьталан, мый ме босьті ружьесӧ, ковмас петкӧдлыны, кытчӧ сійӧс дзебӧма...
Висьталан, мый нинӧм ог тӧд да эг босьтлы, - всё равно бан бокӧ кучкаласны, кутасны нӧйтны кулакъясӧн, бедьясӧн, шомполӧн либӧ кӧтӧдӧм гезйӧн».
— Ме нинӧм ог тӧд некутшӧм ружье йылысь, — скӧрысь горӧдіс Митря. — Сійӧ меным оз ков, некодӧс меным вины.
Лэдзӧй менӧ.
— Висьтасян кӧ — кокньыда мынан.
— Кодлӧн ружьеыс?
— Кристя помещиклӧн...
Сыӧн дрофаясӧс позьӧ лыйлыны.
— Тайӧ абу эсійӧ ружьеыс, кодысь Кристя дрӧбйӧн лыйліс челядьӧс, кор найӧ сливаяс гусявлӧны?
— Гашкӧ, да тэ менсьым кӧсъян юасьны?
Висьтав, кӧні ружьеыс.
А то ме тэкӧд мӧд ногӧн сёрнитла.
— Ог тӧд.
Эновтӧй менӧ, — век ӧтикӧс долис Митря.
Фельдфебель ньӧжйӧ тшӧктіс:
— А нолтӧ, кӧртав сійӧс, Арон!
Тайӧ кагаыс терпеньеысь петкӧдӧ менӧ...
— Но, мый висьталан?
— Меным нинӧм висьтавнысӧ.
Жандармъяс нӧйтісны сійӧс кулакъясӧн, кытчӧдз асьныс эз мудзны.
Тшӧкасӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, сыркъялӧмӧн бӧрдӧмсӧ кутігтырйи Митря дрӧгнитлывліс.
— Видзӧдлӧй жӧ, оз и кӧсйы висьтасьны, — шензис фельдфебель Гырняца. — Нолтӧ пӧрччӧд тайӧс да вай кӧтӧдӧм гез.
Жандарм разис Митряӧс да пӧрччис сы вылысь дӧрӧмсӧ.
Митря куйліс джоджас, быттьӧ вунӧдчылӧмын.
Жандарм кыскис шкапысь гез да восьтіс ӧдзӧссӧ, медым ветлыны юкмӧс дорӧ гезсӧ кӧтӧдны.
Сэки Митря чеччыштіс кок йылас, зургис юрнас жандармлы рушкуас да, сы вомӧн чеччыштӧм бӧрын, котӧртіс ывлаӧ.
Фельдфебель эськӧ уськӧдчыліс жӧ сы бӧрся, но джӧмдіс порогӧ.
Кор Туй Митря Кокор чеччаліс канава вомӧн, медым петны шоссе вылӧ, веськыда сы водзӧ сувтіс именьеысь джуджыд шарабан старик Триглякӧд пуклӧс вылас.
Сы мыш сайсянь видзӧдліс Кристя, сійӧ зілис тӧдмавны, коді тайӧ лёзь юрсиаыс, коскӧдзыс пасьтӧм, вирсермунӧм яяыс чеччыштіс канава вомӧн.
Помещик горӧдіс:
— Сулав!
Эновтӧй сійӧс, Гырняца!
Тырмас!
— Ме сійӧс допроситі нин, барин, — пошкигтыр шуис Гырняца. — Но сійӧ нинӧм оз кӧсйы висьтавны.
— Мыйын висьтасьнысӧ?
— Ружьесӧ эз гусявлыны, сійӧс, вӧлӧмкӧ, механик босьтлӧма весавны.
Сетӧй сылысь дӧрӧмсӧ да паськӧмшойсӧ.
Мед пуксяс Триглякӧд орччӧн.
Митрялы лои яндзим куш яйысь.
Экипажын вӧлі пукалӧ тшӧтш госпожа Дидина...
Тайӧ приключениеыс неуна гажӧдыштіс сійӧс, и ӧні зілис сійӧ аддзыны тайӧ стройнӧй зонка синмысь радлун нӧйтӧмсьыс мынӧм вӧсна.
Но сійӧс весиг йирмӧг босьтіс, кор аддзис Митрялысь лӧгпырысь югъялысь синъяссӧ.
И век жӧ Митря гусьӧникӧн видзӧдліс сы вылӧ да нурбыльтыштіс мыйкӧ аттьӧалансямаӧс.
Туйвывса бусас вомсьыс вир сьӧвзьӧм мысти сійӧ пасьталіс дӧрӧмсӧ да кайис пуклӧс вылӧ.
VI
Помещик корис Митряӧс вышка вылӧ.
— Ветлы, — велӧдіс сійӧс Тригля, — кывзышт, мый сійӧ тэныд висьталас.
Ло сюсьӧн.
Митря пыдісянь ышловзис да муніс.
Кристя пукаліс аслас креслӧын, Пызан вылас куйліс подзорнӧй трубаыс, ружьеыс вӧлі бокын, сувтӧдӧма ӧшинь кӧсяк бердӧ.
Помещик дыр видзӧдіс Митря вылӧ, но мӧдыс кежӧдіс синсӧ.
— Видзӧдлы ме вылӧ, Митря.
Кылан?
— Кыдз ог кыв, кыла.
— Видзӧд ме вылӧ.
— Видзӧда.
— Висьтав, кыдзи тайӧ тэкӧд лоис?
— А ме мыйӧн тӧда?
— Доймис?
— Мый сэн доймис.
Меным вӧлі зэв нимкодь да лӧсьыд...
Куим Ныра зумыштчис.
— Кыдзи тэ лысьтан тадзи сёрнитны мекӧд?
Эн видзӧд пельӧсас.
Кыпӧд синтӧ.
— Меным вӧлі гажа сыысь, мый эз ло ещӧ лёкджык.
— Вот кыдзи! — варовмис Кристя. — Тэныд кывъясыд сюрӧны, чӧрт мед тэнӧ босьтас!
— Ме гӧль морт, барин...
Помещик вежис гӧлӧссӧ:
— Кывзы, Митря...
Ме рад, мый ставыс лючки помасис.
Меным эськӧ жаль вӧлі воштыны татшӧм бур уджалысьӧс, менам гӧтыр ручайтчӧ.
Чӧв олігтыр Митря кутіс видзӧдны увлань.
— Верман мунны, — шуис кӧзяин. — Энлы, сулавлы!
Меным висьталісны, мый вывті уна больган...
— Мый йылысь ме верма сёрнитны, барин?
Ме некодкӧд ог сёрнит...
Менам сӧмын и удж аслам уджӧдз да тӧждӧдз.
— Ладнӧ...
Тӧдан, мый вежа евангелиеын гижӧма?..
— Кытысь меным тӧдны, — нурбыльтіс Митря.
— Чӧв ов, кор сёрнитӧ кӧзяин.
Вежа евангелиеын шуӧма: «Пеля морт да кылӧ».
Гӧгӧрвоин?
Митря Кокор довкнитіс юрнас.
— Сюртняв пель саяд тайӧ кывъяссӧ.
— Кыла.
— Но и бур.
Ме тэныд жалӧванньӧтӧ содта.
Митря чӧв оліс.
— Со тэныд кызь лей.
Босьт аслыд табак да цуйка.
Колӧ и тэныд гуляйтны!
Пиньяссӧ гирчкигтырйи Митря лэччис вышка вылысь, киас сьӧмсӧ чабыртӧмӧн.
Конюшняӧ пӧрысь Тригля дінӧ воӧм бӧрын сійӧ шыбитіс сьӧмсӧ кок улас, сьӧвзис сы вылӧ да кутіс талявны да лёк ногӧн ёрччис.
— Мый тэ лоин? — чуймис старик.
Митря ойӧстіс ӧбидаысла.
— Босьт асьтӧ киад, зонмӧ, — кутіс бурӧдны сійӧс Тригля. — Мый йылысь сійӧ юасис тэнсьыд?
Мыйяс тэныд висьталіс?
— Мед му пыр мунас, - нурбыльтіс Митря.
Тригля видзӧдліс гӧгӧр.
Матігӧгӧрын некод эз вӧв.
— А мыштӧ тэнсьыд видзӧдліс?
Митря довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ме ог и шензьы, - кутшӧм делӧ налы сэтчӧдз, мый миянлы лолывлӧ терпитны налысь...
Ме аслам нэмӧн сы мында насянь терпитлі.
Но, а сьӧм талявны — тайӧ дзик нинӧмла...
Найӧ миянлы сгӧдитчасны на.
Вот муна ньӧба мыйсюрӧ.
Ме регыд локта, сэки тэкӧд сёрнитлам.
Кутасны тэ дорӧ матыстчывны, юасьны, кыдз да мый, - тэ ланьтӧмӧн ов.
Митря коли ӧтнас, думыштчис.
Став тушаыс сылӧн висис, сылы кажитчис, мый мышкусӧ сылысь сутшйӧдлӧны донӧдӧм емъясӧн.
Сьӧлӧмыс тырӧма лӧглунӧн - муртса оз пет доръясысь.
Тадзи сійӧ пукаліс ӧтнас да думайтіс чорыд, но сылы аслыс ещӧ тӧдтӧм на, водзӧс мынтӧм йылысь.
Конюшня вӧлі тыртӧм.
Став скӧтыс да йӧзыс вӧліны Дрофыын, степын.
Сэтысянь пӧльтіс пӧсь тӧв.
Ставыс вӧлі вӧйӧма ывла рӧмыдас.
Тайӧ войнас Митрялы колӧ вӧлі мунны удж вылӧ мукӧд шудтӧм коньӧръяскӧд ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі рабъяс пӧвстын рабӧн.
Бать-мам сылӧн эз вӧв, вокыс эз вӧв вокӧн.
Некод эз жалит сійӧс таладор светас.
Митря ньылаліс ассьыс курыд синвасӧ.
— Кабакӧдз абу матын, — пыригмозыс висьталіс пӧрысь Тригля. — Видзӧдлы жӧ!
Видзӧд, ме вайи нянь да цуйка, бурдӧда тэнсьыд ранаястӧ.
Тайӧ медбур лекарство быд висьӧмысь.
Аскиӧдз дойыс личалас!
Висьтала ме тэныд, Митря, мый йылысь тэ он на тӧд, — Митрялысь дойяссӧ кӧртавлігмоз водзӧ висьталіс старик. — Курыд миян олӧм томдырйи, курыд и пӧрысь кадӧ.
Ме суи на сэтшӧм кад, кор восставайтлісны сиктъяс да сотчавлісны усадьбаяс, власьтъяс, дерт, мӧдӧдавлісны миянлы паныд молдаванъясӧс, но, а найӧ лыйлавлісны миянлысь крестьянаӧс.
Менӧ сійӧ кадас мобилизуйтісны да мӧдӧдісны полккӧд Молдоваӧ лыйлыны сэтшӧм жӧ гӧль крестьянаӧс, кутшӧмӧсь вӧліны и миян.
Сійӧ кадас менам вӧлі ичӧтджык вок, дзик на кага кодь.
Коли сійӧ гортӧ кӧзяйствуйтны.
Ӧтчыд сиктын кутісны таргыны барабанъяс, крестьяналы тшӧктісны пукавны гортаныс...
А петан кӧ — лыйласны!
Коркӧ асывнас петіс вокӧй ывлаӧ...
А тайӧ кадас улича кузя патруль восьлалӧ том офицеркӧд...
Аддзис офицер менсьым вокӧс: «Тэ мый тані вӧчан?» - «Петі, шуӧ, скӧтӧс сёӧдны...» - шуӧ вок.
«Нолтӧ волы татчӧ»
Детинка матыстчас калитка дорӧ.
Офицерыд перйис кобураысь пистолет и — шков!
Уси зонка, вундӧм шеп моз, чипӧстны эз удит.
Сійӧ лунас жӧ ещӧ кералісны сабляӧн Маринаӧс, Ница Чиорнилысь гӧтырсӧ...
Рушкуа сійӧ вӧлі, кагаыс веськыда туй вылас, бус пытшкас и петіс.
Да, сэтшӧма повзьӧдісны йӧзсӧ, мый и ӧні на некод ыджыдджыка лолыштны оз лысьт.
Очмунім ми да терпитам.
А асьным гӧльӧсь.
Ог и тӧд, мый лоӧ...
Висьӧ тэнад?
— Оз, Тригля, сьӧлӧмӧй висьӧ...
Юала ассьым: дыр-ӧ тайӧ ставыс пондас кыссьыны?..
— Сэтчӧдз, кытчӧдз ен оз видзӧдлы миян вылӧ...
Митря сьӧкыда ышловзис да довкнитіс юрнас.
Чӧв-лӧньын дыр кывзіс Тригля дедлысь важ олӧм йылысь рассказъяс.
Митря неуна коддзыштіс цуйкаысь да кутіс вугравны.
Тригля чӧв ланьтіс.
— Узян? — друг юаліс старик.
— Ог на, — висьталіс Митря.
— Ме кӧсйи висьтавны тэныд, мый войдӧрлун, тэнӧ босьтӧм водзвылын, усадьбаӧ воліс тэнад Гица вокыд.
Шуис, мый кӧзяин дінӧдз мог эм.
Эз-ӧ нин сійӧ ызйӧд Куим Ныратӧ, медым тэныд содтас жалӧванньӧтӧ?..
Митря чеччыштіс.
— Гица? — горӧдіс сійӧ.
— Сійӧ.
— Мельник?
— Да, да...
Тэнад вокыд, мельник.
Ӧні Митрялы дум вылас уси ставыс, мый сійӧ сёрнитіс мельничаын, сылы гӧгӧрвоанаӧсь лоины Куим Ныралӧн кутшӧмсюрӧ кывъясыс.
— Тӧд , Тригля дед, тайӧ вокӧй вузаліс менӧ помещиклы.
Этша сылы, мый сетіс менӧ рабӧ, ещӧ кӧсйис менӧ свет вывсьыс бырӧдны.
— Да, — ышловзис старик. — Кыдз шусьӧ...
Оз-ӧ священнӧй писаниеын? — нюмъёвтіс Митря.
— Оз, зонманӧй, священнӧй страданиеын.
«Коді тэнсьыд синтӧ перйис?» — «Аслам вокӧй». — «Сы вӧсна сійӧ и нетшыштӧма сэтшӧм пыдісянь?»
— Пыдісянь, вывті пыдісянь, Тригля.
— Быдтор вермас лоны, — шуис старик. — Быдтор вермас лоны Гица йылысь тӧдмалӧм бӧрын.
А ӧд всё-таки ті ӧти мамысьӧсь, Гица ӧд ветлывлӧ вичкоӧ, висьтасьлӧ и даръясьлӧ.
Кыдз нӧ сідз - вед вермӧ накажитны сійӧс пречистая дева, мӧдӧдны адӧ, самӧй жарас.
— Дядюшка Тригля, да кутшӧм сылы делӧ мӧдаръюгыдӧдзыс.
Сылы эськӧ таладор светас бурджыка олыштны.
Изансӧ гусявлӧ, менсьым муӧс мырддис...
Жаль, мый ме сэки вилаӧн эг зургы сылы.
— Кор?
— Да кор мамӧс да батьӧс гуалім, сійӧ вины кӧсйыліс менӧ.
Тригля пернапасасис.
— Мед видзас тэнӧ пресвятая богородица пеж омӧльясысь...
Шыбит сэтшӧм думъястӧ, Митря, а то каторга вылын лыясыд сісьмасны.
— Ладнӧ, дядюшка Тригля.
Но кор воас кад — ме сійӧс судӧ сета.
— А ме эськӧ тэнад местаын эг кут тайӧс вӧчны.
Ті ладманныд на ӧта-мӧдыдкӧд.
Митря чувствуйтіс, мый сійӧс пӧдтӧны зывӧктӧм да лёклун.
Тригля чуймис, кыдз сійӧ то сералӧ, то друг  зэлӧдӧ став вынсӧ, медым пӧдтыны ассьыс лӧгсӧ.
Дед вайис сылы ещӧ цуйкасӧ; та бӧрын синмыс Митрялӧн гудыртчисны, и юрыс сылӧн дзикӧдз копыртчис идзас вольӧс вылӧ.
Мӧд лунас, югдандорыс, телега вӧлӧн Тригля нуис Митряӧс степӧ мукӧд батракъяс дінӧ.
Первойсӧ сійӧс некод эз казяв.
И сӧмын луншӧркад бӧрын, кор ставныс чукӧртчисны юкмӧс дорӧ ӧбедайтны да кор Тригля вайиг петшӧрысь пуӧм борщ да ид нянь, йӧз кутісны юасьны Митрялысь.
Митря вӧлі зэв омӧль, синъясыс сылӧн гырдмӧмаӧсь да гӧрдӧдӧмаӧсь.
Войдӧр батракъяс эз лысьтлывлыны сюйсьыны сы дінӧ — найӧ тӧдісны, мый сійӧ ӧдйӧ пузьысь.
Ӧні кодсюрӧ томджыкъяс пӧвстысь кутісны шутитны:
— Тыдалӧ, Гырняца нуӧдлӧма сійӧс кутшӧмкӧ свадьба вылӧ, — сёрнитісны найӧ.
— Сійӧ, буракӧ, висьтавлӧма поп Наелы ассьыс грекъяссӧ.
— А гашкӧ, сійӧс помещик корліс, мед сылы козьнавны ещӧ сапӧг гоз.
— Либӧ дорны важ сапӧгсӧ, а то сійӧ киссьӧма нин йӧз гӧтыръяс бӧрся вӧтлысигад.
Митря ланьтӧмӧн куйліс кукуруза коръясысь вӧчӧм вольӧс вылын.
Сы син водзын ставыс кывтіс ру пытшкын моз, сійӧ нинӧм эз кыв.
Триглялӧн гӧтырыс пуис лӧсьыдӧс, перечаліс.
Няньыс эз вӧв зэв чорыд.
Митрялы нинӧм эз ков.
Сылы дзикӧдз мустӧммис олӧмыс, сійӧ окотапырысь эськӧ водіс кын муас, кулӧмаяс дорӧ, сэтчӧ, кӧні чӧв-лӧнь.
Батракъяс кытшалісны Тригляӧс.
Старик чайтіс асьсӧ мыйкӧ начальник сямаӧн.
Кукурузнӧй коръясысь гартыштӧм кыз чигарка куритігмоз, висьтавліс сы йылысь, кутшӧм лёктор лоӧма коньӧр Митрякӧд.
— Сійӧ сы мында жӧ тӧдліс тайӧ ружье йывсьыс, мыйта и ті.
Ӧд ружьесӧ некод эз и гусявлы.
Быттьӧ первойысь мироедыд тадзисӧ вӧчӧ!
Ставныс ланьтісны.
Митряӧс кутіс войтӧв кыскавны.
Сэсся сійӧ нюжӧдчис бок вылас да быттьӧ унмовсис.
Тригля вайӧдіс гӧтырсӧ, Кица старукасӧ, коді кызь во сайын бабитіс Митряӧс.
Сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ, тяпӧдчыштіс пиньтӧм вомнас, сэсся копыртчис нёльнанладорас ӧвтыштӧмӧн.
Сылы вӧлі сьӧкыд, и, веськӧдчигӧн, сійӧ ружӧктіс.
Митря вочавидзис ружӧктӧмӧн жӧ.
Кица лэптіс чуньсӧ, и сылӧн чукырӧсь, му рӧма чужӧмыс лои ещӧ нин югыдджык.
— Нӧйтӧмаӧсь сійӧс, — нора шуис Кица.
— Тайӧ и сідзи нин тыдалӧ, Кица, — висьталіс Тригля.
— Тайӧ абу на ставыс, сійӧс кодкӧ вомдзалӧма!
— Сылысь, тыдалӧ, вӧрксӧ дойдалӧмаӧсь.
— И тайӧ вермас лоны, сӧмын ме тӧда, мый сійӧс вомдзалӧмаӧсь.
Босьта ме сійӧс ас дорӧ лэбулӧ, шебрала, загӧвӧр лыддьышта.
Мед найӧ оз аддзыны аскиа лунсӧ, гырысь ныраяс, тшӧгӧм мельникъяс, быттьӧ тшӧгӧдӧм порсьяс, да ыштӧдысь нывбабаяс.
Мед найӧс косьтас тӧв, мед сотас биа висьӧм - тшыкӧдісны ӧд зонсӧ.
— Ланьт, пӧрысь, — нурбыльтіс Тригля, — кылас ещӧ тэнӧ кодкӧ.
— Мед ланьтасны найӧ, код йылысь висьтала!
Мед налы вомъяснысӧ не восьтавны ни ӧтчыдысь нин!
Пӧрысьяс Митряӧс нуисны да водтӧдісны гож сайӧ, лэбулӧ, шебрӧдісны сійӧс киссьӧм пасьӧн.
Тригля тӧлктӧг педзис места вылас, бергаліс гырничьяс да мукӧд дозмукъяс пӧвстын, бипур местаысь корсис ӧгыртор, нюжӧдлывліс ассьыс сӧнӧсь кузь сьылісӧ, медым видзӧдлывны Митря вылӧ.
И сӧмын рытнас старик шыӧдчис гӧтыр дорас:
— Приказчик Раду тшӧктіс вӧчны ставсӧ, медым сувтӧдны зонмӧс кок йылӧ.
Кык-куим лун сійӧ вермас куйлыны, но Куим Ныра кӧ та йылысь тӧдлас, то кусьыс петтӧдз скӧрмас.
Помещик оз радейт висьысьясӧс.
Татшӧмъяс сылы оз ковны, пырысь-пыр вӧтлас.
Старука скӧра бергӧдчис сы дорӧ, куткыртчӧм сюзь моз.
— Медым дявӧлыс сылысь горшсӧ тупкас: этша сылӧн сьӧмыс, тшӧгӧ, тшӧгӧ, а век этша!
Митряӧс ӧд сы вӧсна жӧ нӧйтісны, а ӧні Митря жӧ и мыжа.
Тӧда ме миянлысь оласногтӧ, — ышловзис сійӧ. — Ме тӧ тӧда, ас пыр нуӧді.
Помнитан, ме виси лун дас, а сійӧ менсьым бергӧдіс комын лунъяысь.
Мед сійӧ виньдас аслас сісь сӧпнас!
Ветлы тэ вай, Ион, тавой гортӧ, сиктӧ, босьт енъяс сайысь лечитан зелля тыра бутылка, колӧ ранаяссӧ зонмыслысь мавтыштны.
Татшӧм ранатӧ лечитлі ме уна.
Лечита и тайӧс, сувтӧда сійӧс кок йылас.
Дыр уджавны тані сылы оз ковмы!
Тайӧ тулысын сійӧс гижӧмаӧсь новобранечьяс списокӧ, сентябр тӧлысьӧ мунас полкӧ.
Гашкӧ, тӧдтӧм йӧз сійӧс жалитасны.
— Код нин сэні жалитас!
— Век жӧ нин унджык аслас Гица вок ордас дорысь, - со кыдзи польдчӧма, быттьӧ пӧльтісны сійӧс идзастор пыр.
и ӧдйӧджык миян барин да барыня ордын дорысь.
— Баринлы сійӧ кажитчӧ сы вӧсна, мый уджалӧ куим пыдди, а барынялы — мӧд помка вӧсна.
Локтісны эськӧ мед да любуйтчыштісны, мый вӧчӧмаӧсь зонсӧ.
Вот ветла вежалунӧ вичкоӧ, пукта сись да норася божья матерьлы.
Мед тайӧ господаыс польдасны дай потасны, мед найӧс кыдз ружьеысь косяліс.
Мый нӧ ружтан, дона пиӧй?
Коскыд висьӧ?
Синъяссӧ восьтлытӧг Митря довкнитіс юрнас, - нинӧм пӧ оз вись, ни мый, ни кос.
— Тӧда, тӧда, сьӧлӧмыд висьӧ, ӧбидаыс сійӧс йирӧ.
Митря чӧв оліс.
Тригля муніс.
А Кица коли ӧтнас да пыр на мыйкӧ броткис ныр улас.
Усадьбаысь воӧм бӧрын лечитан зеллякӧд тшӧтш Тригля вайис выль юӧр, Кристя юасьӧма, заводитіс эз на уджавны Митря.
А эз на кӧ — мед сылӧн вокыс, мельникыс, мынтас уджйӧзсӧ — паськӧмысь, кӧмкотысь — ставсьыс, мый пасйӧма небӧгӧ Митря вылӧ.
Конюшняысь гусявлӧмъясысь мед тожӧ кывкутас сійӧ, коді гусявлӧ помещиклысь ружьеяс.
— Медым гым би виас тайӧ скрягасӧ! — пернапасасис Кица лэбув пельӧсӧ, кыті вӧлі тырӧма чераньвезйӧн.
И ен быттьӧ кыліс Кицалысь корӧмсӧ.
Некодӧс гымби эз ви, некод эз пот, но кыпӧдчис степын ыджыд асывтӧв да вайис киссян зэр.
Шутьлявны, омлявны пондіс бушков, люзьгис зэр.
Горйын муртса чусалыштіс сісь идзас.
Кокъяссӧ сюркнялӧмӧн Кица пукаліс вольӧс вылын да видзӧдіс Митря вылӧ.
Кор гор вылын гежӧдика ыпнитлывліс биа кык кыв, сійӧ скӧрысь сьӧлыштлывліс сӧтанаыслӧн тайӧ каститчӧм вылас.
Митря сюся видзӧдіс пӧимас биа кык кыв вылас.
Кица пуктыліс кипыдӧссӧ сылы плешкас да гӧгӧрвоис, мый сылӧн жар.
Зон дугдывтӧг ышлолаліс да мыйкӧ шӧпкис, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ шуны.
Кица внимательнӧя кывзіс: сійӧ пернапасасьліс, коръясӧкӧ серӧктывліс, ассьыс чукырӧсь паръяссӧ нюжӧдышталӧмӧн.
— Ранаясыс сылӧн бурдісны, — шӧпкӧдіс сійӧ стариклы, идзас вылӧ сы дінӧ водігмоз.
Ранаясыс бурдісны, но сьӧлӧмыс сылӧн висьӧ.
Кор войшӧркадын петукъяс чукӧстчисны, жарыс муніс, и сійӧ унмовсис.
Пола сӧмын, мый рытланьыс зонмыс бара садьтӧгыс мӧдас сӧрны.
А, гашкӧ, и оз.
Думайтсьӧ меным, мый лолыс сылӧн петӧ пытшкӧссьыс да довъялӧ усадьба гӧгӧрыс либӧ мельнича гӧгӧр.
Сідзи и аддза, кыдзи ветлӧдлӧ сійӧ, тушасӧ эновтӧмӧн, быттьӧ кыйӧдӧ найӧс, кодъяс мучитісны сійӧс.
Вот-вот кватитас да отомститас.
— Зонмыс висьӧ на, Кица.
Ме пола, мед эськӧ эз жӧ збыльвылӧ ло, кыдзи тэ шуан.
Да оз садьтӧгыс, а садяс воӧм бӧрын.
Ӧд воас жӧ сійӧ кадыс, кор рабъяс оз кутны вермыны терпитны став мукасӧ дай кыпӧдчасны асланыс мучительяс вылӧ...
Кор арся кымӧръяс пӧвстті мӧдісны лэбны лунвывлань дзодзӧг чукӧръяс, Митря Кокор бурдіс да сідзи и кольччис Дрофыын.
VII
Первой кадас полкын олӧмыс Митря Кокорлӧн мунліс ру пытшкын моз.
Тайӧ олӧмыс вӧлі вӧт кодь, кодӧс вӧтавліс сійӧ гожся жар войӧ степын.
Сійӧ вӧтасьліс сэки, мый быттьӧ сулалӧ сьӧд пемыдын ыджыд кӧрт ворота дорын, а ворота саяс дзебсьӧма сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ мир.
Сійӧ ӧтнас сулалӧ пемыдас да кутчысян няйтас зэр бӧрын моз.
И виччысьӧ, пельӧсъясӧ дзебсясьӧмӧн, и мукӧд йӧз.
Кылӧ сійӧ тайӧс, но оз аддзы и оз тӧд найӧс.
Сылы быть колӧ писькӧдчыны тайӧ ворота саяс.
Митря тӧдіс да виччысис, мый воротаыс быть воссяс, и друг казяліс асьсӧ кӧмтӧмӧн, киссьӧм паськӧмаӧн, лёзь юрсиаӧн, висьӧм бӧрас бурдтӧмӧн на.
Кица, юрсӧ довкйӧдлігтыр да пиньтӧм вомсӧ жерйӧдлігтыр, нюмъяліс: «Оз позь, донаӧй, татшӧмӧн мунны пречистая дінӧ...»
Кор сійӧ садьмис тайӧ сьӧкыд ун бӧрас, сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Олӧмыс сылӧн мыйкӧ мында овсьӧма нин.
Сійӧ коли йӧз пиӧ сэтшӧм жӧ ӧткаӧн, кутшӧмӧн вӧвлі челядьдырйиыс.
Сӧмын Тригля старикъяс вӧліны бурӧсь сыкӧд.
А полкын ӧні и найӧ эз вӧвны.
Кор Митря муніс полкӧ, сійӧ полӧмӧн думайтліс, мый сэні сійӧс виччысьӧны ещӧ на гырысьджык страданиеяс.
Ӧні сійӧ успокоитчис: сылӧн полӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ.
Сійӧ веськаліс Катарама старшина распоряжение улӧ да чорыда аслыс шуис, мый сійӧ кутас выполняйтны став тшӧктӧмторсӧ.
Нӧйтӧмъясысь полӧмыс кыйӧдіс сійӧс лёк зверь моз.
Митря поліс и аслас скӧрмӧмысь зэлӧдӧм капкан пружинаысь моз.
Кокорӧс старшина Катарама лыддьыліс кывзысь да гӧгӧрвоысь зонмӧн.
Митря воис сылы сьӧлӧм вылас и сійӧ босьтіс Митряӧс аслас борд улӧ.
Дерт, Митрялы тайӧ ыджыд кокньыдлун эз вай.
Полкӧ веськалӧмсянь кык тӧлысь бӧрын Митрялы старшина висьталіс ассьыс, кыдзи сійӧ шулывліс, приговорсӧ:
— Меным тэ жаль, Кокор, — шуис сійӧ.
Тэ зон кывзысь да гӧгӧрвоысь, а грамота он тӧд.
Тэ кӧ эськӧ помалін кӧть кымынкӧ класс, ме эськӧ вӧчи тэысь мортӧс.
Тыдалӧ, Малу Сурпатысь му тэныд оз сюр!
Нелямын кыкӧд воын менам срокӧй помасьӧ, и тэ эськӧ вермин заводитны уджавны менам местаын.
А татшӧм грамотанад тэ ефрейторысь водзӧ он мун, тайӧн и помасяс тэнад военнӧй карьераыд.
Коркӧ ӧтчыд Катарама шуис Митрялы:
— Полкын грамотаӧ велӧдчыны тэ он вермы!
Артиллерия — мудер делӧ.
Сибдан тэ тайӧ траекторияясас нюйтӧ моз да и бӧрсӧ петны он вермы.
Оз ло тэнад кад велӧдчӧм вылӧ.
Ӧтчыд сёр рытын канцелярияын, рекрутъяслы смотр вӧчан рытъяӧ, Катарама сӧгласитчис босьтны Флоря кузнечсянь козин — кык литр вина.
А сы вӧсна, мый прӧст кадъясӧ Митря отсасьлывліс кузнеч Флорялы вӧдитчыны вӧвъясӧн, старшина шуис:
— Пуксьы татчӧ, Кокор, да ю миянкӧд стӧкан вина.
Флоря корӧ кольӧдны тэнӧ ас ордас.
Шуӧ, мый тэ бур зон и кузнечлысь ремеслосӧ вӧчны регыд мӧдан кужны.
Тайӧ делӧас кӧ велӧдчан, во мысти капралӧн лоан.
Флоря лоӧ сержантӧн, а тэ лоан сы местаын.
Ті вылӧ менам став лача.
Флоря — менам веськыд ки, Кокор — шуйга.
Сы вӧсна аския смотр должен мунны бура.
Став ноксьӧмыс да кывкутӧмыс водӧ миян вылӧ.
Мый найӧ тӧдӧны, эсійӧ...
Господа офицеръяс йылысь Катарама сёрнитліс уважениетӧг.
— Мый найӧ тӧдӧны?
Ухаживайтны дамаяс бӧрся, тӧвнас котравны балъяс вылӧ да ворсны картіӧн.
Катарамалӧн абу сэтшӧм образованиеыс, кутшӧм налӧн.
Катарамалӧн — ставыс нёль класс, но уставъяс сійӧ тӧдӧ!
Эк!
Сійӧ шыльӧдыштіс дзормысь кузь уссӧ да серӧктіс:
— Эз кӧ вӧв старшина Катарама, сьӧкыд эськӧ лои тайӧ господаыслы.
Збыль, друг?
— Дзик сідзи, господин старшина, — пызан увті Митрялы тувкнитігмоз шуыштіс Флоря.
— Менам кӧ эськӧ на кодь образованиеыд... вылӧдз эськӧ кыпті.
Збыль, друг?
Кисьт ещӧ стӧкан да шу: ме эськӧ ыджыдӧдз вои, а, колӧкӧ, лои эськӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧсь найӧ.
И олі эськӧ ме сьылігтырйи да ставыс вылӧ эськӧ сьӧлыштны эг кӧсйы.
Вӧлі эськӧ менам татшӧм жӧ старшина...
«Старшина, вӧч тайӧс, старшина, вӧч сійӧс...
А мый меным государство мынтӧ?
Курыд синваӧй!
Муртса-муртса гӧгӧр бергӧдча.
Эз-ӧ бурджык эськӧ вӧв меным полковник местаӧ пуксьыны, а полковниклы олыштны менам местаын.
Да ӧд оз вермы сійӧ менам местаад уджавнысӧ!
— Вот эськӧ ті кӧ лоинныд полковникӧн, ті эськӧ дзик верминныд уджавнытӧ.
— И ме сідз чайта, — ошйысис Катарама. — Ме эськӧ лӧсьӧді порядок, зэлӧді эськӧ кӧртвом, шпорыалі...
Но ме сӧмын старшина и нелямын кыкӧд воын пета пенсия вылӧ.
Гашкӧ, удайтчас судзӧдны мутор.
Сэки стрӧита мельнича.
— Кыдзи менам ыджыд вок Гица... — нюмъёвтіс Митря.
— Тэнад вокыд ӧмӧй мельник?
Сійӧ, коді мырддис тэнсьыд мутӧ?
— Сійӧ самӧй и эм...
Но ме сылысь мутӧ босьтла на, кор бӧр муна армияысь.
— Он-ӧ думайт тэ сетны сійӧс судӧ? — варовмис старшина. — Правдасӧ корсигкості тэнсьыд ловтӧ пычкасны!..
Весьшӧрӧ вошан.
Лучшӧ думыштлы сы йылысь, мый регыд лоӧ война, и му миянлы ковмас сӧмын куим аршинӧн морт вылӧ.
Медбӧръя кывъяслысь курыдлунсӧ Катарама пӧдтіс вина стӧканӧн.
Флорялӧн чужӧмыс зумыштчис:
— Миянӧс ставнымӧс нуӧ, кыдзи коръясӧс ва. - Гибнитасны томйӧз, кольӧны сӧмын калекаяс.
— Мый тайӧ тэ сёрнитан? — пузис Катарама. — Салдатъяс ми али абу?
Колӧ миянлы тышкасьны рӧдина вӧсна али оз?
Флоря чӧв ланьтіс да, юрсӧ довкйӧдлӧм бӧрын, видзӧдліс Кокор вылӧ.
Кокор бара нюмъёвтіс.
— Ми тышкасям Куим Ныра господаяс вӧсна, а найӧ жаритӧны да жӧритӧны миянӧс, гӧль йӧзӧс.
— Коді сійӧ Куим Ныраыс?
— Эм миян сэтшӧмыс... — ышловзис Митря.
— Да, быдторсӧ терпитӧма миян Митря, — шыасис Флоря.
— Сэтшӧм Куим Ныраыдкӧд ме эськӧ ӧти здукӧн справитчи, — збояліс Катарама.
Сійӧ коддзис, да синъясыс сылӧн вазисны. — Но менам делӧ — лӧсьӧдны порядок тані.
А сэні нин мед порядоксӧ лӧсьӧдасны найӧ, кодъяс веськӧдлӧны.
А оз кӧ кужны, ыстам найӧс чӧрту да выполнитам ассьыныс могъяс.
Мед эськӧ миян бура муніс аския смотрыс.
Сійӧ главнӧйыс.
А найӧс, кодъяс локтасны прӧверяйтны, ме сямма ылӧдны.
Катарама кывсьӧ вӧлі, кыдзи чорыд кывъясӧн сёрнитны кужысь.
Но сійӧ вӧлі енмысь полысь морт да видчигъясас поліс казьтывны енмӧс, вежаясӧс да пречистаяӧс.
Сійӧ шулывліс сӧмын налысь кутшӧмсюрӧ туша юкӧнъяссӧ, паськӧмсӧ: Саваофлысь тошсӧ, богородицалысь венчиксӧ, вежа Юлианлысь туфлисӧ, вежа Пётрлысь сумкасӧ, архангел Гаврииллысь гӧгсӧ.
— Ак, мать вашу богородицалы венчикас! — паськыда кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн горзывліс сійӧ нёльӧд батареяса сьылысьяс вылӧ. — Тадзи ӧмӧй сьылӧны?
Колӧ сьывны сідзи, мед дзик енэжӧдзыс вӧлі кылӧ.
Сы вылӧ ті и салдатъяс, архангел Гаврииллӧн гӧг!
Катарамалӧн поэтическӧй вдохновениеыс вӧлі дзик сы мында, мыйда сійӧ юліс цуйкасӧ.
Полкӧвӧй часіяс кучкисны дас ӧтик час да джын, кор капрал Флоря да Митря Кокор мӧдӧдчисны нёльӧд батареяса кузнечаӧ узьны.
Ставыс вӧлі тупкысьӧма выль усьӧм небыд лымйӧн, коді муртса дзирдалыштіс тӧлысьтӧм вояс.
Налӧн воськовъясыс оз вӧлі кывны.
Кытӧнкӧ ылын унзіль гӧлӧсъяснаныс воча горзісны часӧвӧйяс.
Юӧртлісны ӧта-мӧдыслы, мый найӧ постъясас ставыс бур.
— Караул вежсьӧм — сійӧ медлӧсьыд часъяс менам олӧмын, — шуис Флоря.
Митря ышловзис:
— Некод меным бӧр оз сет сійӧ часъяссӧ, кодъяс колины узьтӧг.
Найӧ мунісны пемыд кузнеча вомӧн, гор дорӧд, пӧдлалӧм ставеня ӧтик ичӧтик ӧшиня жырйӧ.
Дзескыд жырйын вӧлі шоныд.
Флоря ӧзтіс сальнӧй сись, коді сулаліс куим кока табуретка вылын.
Идзас вольӧсыс джоджас вӧлі вевттьӧма шерстянӧй эшкынъясӧн.
Куритігмоз, найӧ мыйкӧ дыра куйлісны.
— Кыдзи тэныд Катарама кажитчис талун? — юаліс Флоря.
Митря серӧктіс:
— Абу лёк, лӧсьыда видчӧ.
— Батарея — сійӧ сылӧн поместье, — серьёзнӧя шуис Флоря. — Сійӧ гусявлӧ сэтысь нянь порцияяс, яй, салдатскӧй сахар, гусявлӧ зӧр.
— И некод оз вермы сійӧс кутны?
— А коді нӧ пондас кыйны?
Гырысьджык командиръяс тожӧ вӧруйтӧны.
Капиталистическӧй система!
— Кыдзи тэ шуин?
— Правильнӧя шуи, сӧмын тэ, буракӧ, он тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс?.. — нюмъёвтіс кузнеч.
Митря ӧшӧдіс юрсӧ.
— Коді тіянын, Малу Сурпат сиктад, тӧждысьӧ гӧль да угнетайтӧм йӧз право вӧсна?
— Сэні, — шога шуис Митря, — гӧль йӧзлӧн правоясыс важӧн куліны да гуалӧма найӧс.
— Вот и тіян, Митря, сійӧ жӧ капиталистическӧй системаыс, мый йылысь ме сёрнита.
— Тайӧ системаыс кӧинъяслӧн, кодъяс сёйӧны ыжъясӧс, господин капрал...
— Ме видзӧда да тэ гӧгӧрвоан, тыдалӧ, уна шог тэ вывті мунлӧма.
— Да, аддзылі ме шогсӧ, а мукӧдыс ещӧ уна терпитӧны, чӧв олӧны да терпитӧны.
Меным мукӧддырйи юрӧ волӧ, мый бурджык кувны ме сяма коньӧр кайпилы.
— Да, да, тэныд колӧ грамотаӧ велӧдчыны.
Тэ эськӧ бурджыка мӧдін быдтор гӧгӧрвоны.
— Гашкӧ, ме водзын сэки воссисны эськӧ воротаясыс...
Гӧгӧрвотӧг кузнеч видзӧдліс сы вылӧ.
Митря эз висьтавлы сылы аслас вӧт йылысь.
— Сідзкӧ вот, Митря, ме кӧсъя тэныд ньӧбны небӧг да дӧска.
Витӧд батареяын эм миян ӧти грамотнӧй морт.
Сійӧ тэнӧ кутас велӧдны.
— Збыль али мый? - пыркнитчис Кокор.
— Збыль, сӧмын тэ некодлы нинӧм эн висьтав.
Сійӧ кутас тэкӧд занимайтчыны луннас час-мӧд, сёрнитас быдтор йылысь.
Кокор ышловзис.
— Эмӧсь, другӧ, свет вылын йӧз, кодъяс тышкасьӧны гӧль йӧз право вӧсна, — ньӧжйӧник водзӧ висьталіс кузнеч.
Митря кывзіс сылысь зэв нимкодьпырысь да волнуйтчигтыр, но век на ещӧ эз эскы.
— Сьӧкыд эскынысӧ татшӧмтор йывсьыс.
Кузнеч меліа нюмъёвтіс:
— Кывлывлін тэ, Митря, роч революция йылысь?
Падъялігтыр Митря довкнитыштіс юрнас.
Да, сійӧ кывліс.
— Кывлін, но он тӧд, мый сэні вӧлі.
Сэні кыпӧдчисны угнетайтӧм йӧз, путкыльтісны самодержавиесӧ, вӧтлісны капиталистъясӧс да лӧсьӧдісны уджалысьяслысь власьт.
Тайӧ став йывсьыс тэ тӧдмалан аслад велӧдысьсянь.
Ӧні - узьны!
Коймӧд смена нин муніс.
Митря водіс идзас вылӧ да шебрасис эшкынӧн.
Капрал кусӧдіс сись.
Неуна олыштӧм бӧрын Флоря юаліс:
— Мыйла тэ, Кокор, он узь да пыр ышлолалан?
— Коркӧ мӧдысь ме висьтала тіянлы, господин капрал.
Зэв нин ме рад, господин капрал.
— Шу менӧ прӧстӧ нимӧн, Митря.
Ӧні ми другъяс.
— Збыль?
— Шу менӧ нимӧн.
— Ладнӧ, Флоря...
— Вот тадз.
Митря чувствуйтіс, кыдзи сылӧн шоналіс сьӧлӧмыс.
Кузнеч унмовсис.
Кокорлӧн пуис сьӧлӧмыс да эз сет сылы унмовсьнысӧ.
Сылы бара дум вылас усины гырысь кӧрт воротаяс, сэсся — паныдасьлӧмъяс да сёрнияс сиктсьыс мунтӧдз.
Сійӧ локтіс кӧзяиныс ордӧ, медым пасибӧ висьтавны сылы «няньысь да солысь».
— Бур туй, — зумыша буркнитіс сылы Куим Ныра.
— Ме эськӧ кӧсйи тӧдмавны аслам жалӧванньӧ йылысь, кӧзяин.
— Кутшӧм миян тэкӧд вермасны лоны артасьӧмъяс?
Татчӧ локтас да сёрнитам сыкӧд.
Менам ставсӧ гижӧма, мыйта вӧлі тэныд сетӧма.
Тэ ӧд долгӧн на меным колин.
— Му вежтӧдз? — скӧрмис Митря.
- Абу, - помещик быльӧдіс синъяссӧ. — Дженьдӧд ассьыд кывтӧ, а он кӧ, нетшыштасны сійӧс сэні, кытчӧ тэ мӧдӧдчан.
Везитіс на тэныд тані, мый бур кӧзяин дорӧ веськалін.
Митря вештіс синъяссӧ бокӧ.
Кристя довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Аддза, мыйсюрӧ тэныд ковмылас на ас олӧмад терпитыштны, зонмӧ!
Эн аттьӧав менӧ!
Мун!
Кокор бергӧдчис да петіс.
Ӧдзӧсӧдыс петігӧн сійӧ пыркнитчис, быттьӧ кӧсйис ас вывсьыс шыбитны некымын вося рабствоалӧмлысь няйтсӧ.
Хаджиусянь Митря мӧдӧдчис мельничаӧ.
Вокыс вӧлі ӧтнас.
Гӧтырыс да челядьыс мунӧмаӧсь хору вылӧ.
— Тэныд мыйкӧ помещикыд мынтіс-ӧ? — юаліс мельник.
— Сійӧ шуис, мый ме пӧ на уджйӧза сылы.
— Эн тӧждысь, Митря, ме видлала да тӧдмала, мыйын сэні делӧыс.
— Мый сэні тӧдмавнысӧ, и сідзи ставыс тыдалана: ме уджала, ме жӧ и должен мынтыны!
— Эн сёрнит тадзи, эн сёрнит, — балябӧжсӧ гыжъялігмоз кутіс лыддьӧдлыны мельник. — Тэ он эскы аслад ыджыдджык вокыдлы?
Тэ думайтан, ме ог тӧждысь тэнад олӧм вӧсна?
Митря горӧдіс лӧгпырысь:
— Кор воас срок бӧр локны Малу Сурпатӧ, меысь кольӧ сӧмын нимӧй да дубитӧм кучикӧй.
Со менам доляӧй!..
— Вермас и тадзи лоны: он кӧ ло авъяджык.
— Менам кучикысь вур невесткалы туфли.
— Эн скӧрав, зонмӧ.
Невесткаыд лӧсьӧдіс тэныд сёян, козьналіс тэныд кык дӧрӧм да кык кичышкӧд.
Митря чӧв оліс.
Рытнас сійӧ тожӧ муніс хору видзӧдны.
Сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь став новобранечьясыс.
Митря юис накӧд некымын стӧкан вина, коддзис.
Накӧд ӧттшӧтш сьыліс сьыланкывъяс, горзіс.
Сійӧ рытнас жӧ налы вӧлі колӧ мунны поездӧн.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд пыраліс мельничаӧ, медым босьтны сэтысь кӧлуй тыра ноп.
Невесткаыс эз на вӧв гортас.
Нопйыс Митрялӧн вӧлӧма кулӧм бать-мам керкаас.
— Ме кӧть эськӧ тэнӧ и колльӧда станцияӧдз, — шуис Гица, — но ог вермы мельничасӧ кольны ас морттӧг.
Но, вай китӧ, прӧститчам, кыдзи рӧднӧй вокъяс.
Митря кӧть и топӧдліс сылысь кисӧ, но сьӧлӧмнас эз лыддьы Гицаӧс вокӧн.
Сиктӧ мунігӧн сійӧ мыйкӧ броткис аслыс ныр улас, дугдывтӧг нетшыштлывліс юрсьыс баля ку шапкасӧ да, нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз, сьӧкыда лолаліс.
Невесткаыс и тані эз вӧв.
Сійӧ кытчӧкӧ мунӧма челядьыскӧд.
Гортсьыс Митря суис сӧмын Настасияӧс.
Сійӧ сэтшӧма вӧлі быдмӧма, мый весиг сьӧкыд и тӧдны.
Топыда кыӧм сьӧкыд кӧсаясыс куйлісны морӧс вылас.
Гырысь мугӧм синъясыс вӧліны сэтшӧм жӧ мичаӧсь.
— Ме виччыси тэнӧ, Митря, тэныд колӧ кӧлуйтӧ сетны.
— Пасибӧ.
— Эм кӧ тэнад кад, пукалыштам неуна, ме кӧсъя мыйсюрӧ юавны тэнсьыд.
— Ладнӧ, пукалышта.
— Вот кутшӧм делӧ, Митря.
Чой да зять кӧсйӧны менӧ Цыганешть манастырӧ сетны, кӧні олӧ миян ӧти тьӧтка, манашка.
— Мыйла? — чуймис Митря. — Абу ӧмӧй тэ ачыд ас вылад кӧзяйка?
— Кӧзяйканадтӧ кӧзяйка, Митря, но найӧ кӧсйӧны мырддьыны менсьым му пайӧс.
Мӧдӧдасны кӧ найӧ менӧ Цыганештьӧ, муыс менам налы коляс.
— Эк, мыйла тэ меным тайӧ ставсӧ висьтавлан?
Ӧд ме абу поп.
Ныв друг гӧрдӧдіс.
— Тӧда, Митря, мый ме абу муса тэныд, ме тӧда, мый тэ думайтан Алунишса Вета йылысь, кодлы тэ ёна воан сьӧлӧм вылас.
Тыдалӧ, и збыль меным ковмас манастырӧ мунны.
Ныв бӧрддзис, шуйга кинас чужӧмсӧ пыкиг.
Митря босьтіс сійӧс мӧд киӧдыс да пуксис орччӧн.
— Коді тэныд Вета йывсьыс висьталіс?
— Кывлі...
— Тӧд, Настасия, — надзӧникӧн шуис Митря, — ставыс тайӧ сӧрӧм.
Ныв видзӧдліс Митря вылӧ синлысъяс вылас тіралысь синва пыр.
— Сідзкӧ, оз ков мунны меным манастырас?
— Эн, эн мун...
— Виччысьны, кытчӧдз тэ он во?
— Ме тайӧс эг шулы, Настасия.
Вӧч сідзи, кыдзи тэныд сьӧлӧмыд аслад тшӧктас.
— Ме кута виччысьны тэнӧ, — ышловзьӧм бӧрын шуис ныв.
Сійӧ чеччис, петіс садйӧ да вайис кымынкӧ груша сійӧ пусьыс, кытчӧ Митря унаысь кайлывліс челядь дырйиыс, код вылысь сійӧс кыскыліс важӧн нин кулӧм мамыс.
Вунӧдӧм образыс мамыслӧн сувтіс синъяс водзас, и сьӧлӧмыс сылӧн небзьыштіс.
Митря эз тӧд, мый ещӧ висьтавны.
Сійӧ пыркнитіс юрсӧ да нюмъёвтіс:
— Позьӧ нӧдны тэныд, Настасия?
— Нӧд... — сыкӧд орччӧн пуксигмоз вочавидзис ныв.
— Мый тайӧ сэтшӧмыс:
Пыр уджын,
Да тӧждын,
Но весь бергалӧ:
Жӧритӧ - сійӧ, а кызӧ Гица.
Вомсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн ныв прыснитіс-серӧктіс.
— Тэ смотри эн висьтавлы тайӧс войпукигъясад...
— Мукӧд висьталасны!
— Но, ме муні, — чорыда шуис Митря.
Нывлӧн чужӧмыс лои зэв жугыль.
Пӧрысь нинпу вылын китшкӧдчис катша.
Арся рытыс вӧлі лӧнь.
Настасия муніс сикт кузя Митрякӧд орччӧн дзик новобранечьяс чукӧртчанінӧдз.
VIII
Митрялӧн «велӧдысьыс» тэрыба пырис жырйӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, мугов чужӧма, чангыля ныра мужичӧй.
Митря кыліс, кыдзи сылӧн сьӧлӧмыс ёнджыка кутіс тіпкыны, кор паныдасисны видзӧдласъяснас, синъясыс велӧдысьлӧн вӧліны турунвиж рӧмаӧсь да джуджыдӧсь.
Флоря водзвыв нин висьталіс Митрялы: «Нюмъёвтас кӧ сійӧ, сідзкӧ, сӧгласитчас босьтны тэнӧ велӧдчыны».
«Велӧдысь» мыччис сылы букварь да грифельнӧй дӧска.
Кор аддзис Кокор чужӧм вылысь нимкодьлунсӧ, сэки сійӧ нюмъёвтіс, топӧдліс сылысь кисӧ да тапкӧдыштіс пельпомас.
— Тэнад, тыдалӧ, эм ныв, кодлы тэ кӧсйин эськӧ гижны?
— Эм, — серьёзнӧя висьталіс Митря.
Сылы сьӧлӧм вылас воис «велӧдысьлӧн» небыд гӧлӧсыс.
— Но, мый нӧ, тӧлысь-мӧд мысти ме ньӧба тэныд открытка да карандаш и тэ ачыд гижан сылы!
Нимкодьысла Митрялӧн гудыртчисны синъясыс.
— Ме гижа сылы.
Менам сы дінӧ эм делӧ.
— Гӧгӧрвоана...
Митря яндысьӧмӧн шуис:
— Абу сы йылысь, мый ті думайтанныд.
Тайӧ абу радейтӧм йылысь.
— Сідзкӧ — лоӧ делӧвӧй письмӧ.
— Делӧыс мунӧ ӧтик мельник йылысь, коді асьсӧ шуӧ менам вокӧн.
— Ладнӧ, Кокор, тэныд кӧ ковмас, висьталан меным и та йылысь.
Но он ӧні: ӧні менам кадыс абу.
— Кор нӧ ми заводитам? — збоймӧдчис да юаліс Митря.
— Терпитышт...
Дас ӧтик час кежлӧ меным колӧ явитчыны полковник ордӧ...
Внимательнӧя кывзысь Флоря юалана синмӧн видзӧдліс «велӧдысь» вылӧ.
Тайӧ тревожнӧй видзӧдлӧмсӧ гӧгӧрвоис Митря.
«Велӧдысь» муніс.
— Гашкӧ, и нинӧм на оз ло лёкыс, — шуис Митря.
Флоря думыштчӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ӧмӧй вермас мыйкӧ лоны?
— Вермас.
— Мый нӧ сэки ме кута вӧчны дӧсканас да букварнас? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Митря.
Капрал Флоря шогпырысь нюмъёвтіс.
— И татшӧм мортӧс дзескӧдӧны да преследуйтӧны! — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын гӧлӧссӧ чинтӧмӧн мӧдіс висьтавны Флоря. — Эн видзӧд ме вылӧ сідзи.
Лок матӧджык да пуксьы.
Вермас лоны, мый миянӧс тшӧтш корасны допрос вылӧ либӧ кутшӧмкӧ мукӧд показаниеяс вылӧ.
— Но ӧд сійӧ абу преступник?
— Сыын и делӧыс, мый ӧнія власьтыс сійӧс лыддьӧ преступниксьыс на лёкджыкӧн, сы вӧсна мый сійӧ партияса член.
Митря гӧгӧрвотӧма видзӧдіс сы вылӧ.
— Уджалысь йӧз партиялӧн, — водзӧ висьталіс Флоря, — партиялӧн, коді тышкасьӧ угнетённӧй йӧз правояс вӧсна...
Мый тэ сідзи ме вылӧ видзӧдан?
— Ме видзӧда тадзи сы вӧсна, мый нинӧм ог гӧгӧрво.
— Но, ладнӧ, ме висьтала тэныд, сӧмын, тэнӧ кӧ юаласны, тэ быттьӧ нинӧм он тӧд.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои...
— Да сӧмын талун меным абу окота висьтасьны.
Вывті сьӧкыд сьӧлӧм вылын менам.
Мыйдаӧн нин усины найӧ, кодъяс тышкасисны, медым эськӧ миянлысь олӧмнымӧс вежны.
Синъясыс Флорялӧн лоины жугыльӧсь.
Митря сэсся водзӧ эз смелмӧдчы юасьны.
Сійӧ надейтчис, мый капраллӧн полӧмыс дзик весьшӧрӧ и «велӧдысь» бӧр воас, да решитіс виччысьны.
— Эновтлы менӧ ӧтнамӧс, Митря.
Кокор босьтіс букварсӧ, дӧскасӧ да муніс.
Найӧ сылы кажитчисны кулӧм кодьӧн, и сійӧ ачыс быттьӧ муніс найӧс гуавны.
Вӧлі уль поводдя, тыртӧм дворъясті, няйтӧдыс вильсъялігтырйи, довъялісны немуджтӧм изӧймитӧм салдатъяс.
Чирӧм гӧлӧсъяснаныс кравзігтырйи казармаяс весьтын шлывъялісны ракаяс.
Кадысь кадӧ дежурнӧй горнист тутсіс сигналъяс.
Ёрччигтырйи тэрыба ноксисны ротаса дежурнӧйяс.
— Господин полковниклӧн экипаж, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Кокор сувтіс да кутіс виччысьны сійӧ жӧ местаын, кытчӧ сійӧс суис тайӧ горӧдӧмыс.
Сылы дыр ковмис сулавны, виччысьны лэптӧм вевта экипажын полковниклысь мунӧмсӧ.
Митря сӧмын аддзыліс шпорыа сапӧгъяса кокъяссӧ, кодъясӧс вӧлі кресталӧмӧн пуктӧма ӧта-мӧд вылас.
Сэсся тэрмасьӧмӧн мунісны некымын офицер, мунігмозыс зэлӧдалісны тасмаяссӧ плащ вывсьыс.
Кыліс сигнал ӧбед кежлӧ.
А Митря век на педзис ӧти местаын.
— Тэ, другӧ, мый тані виччысян?
Тайӧ вӧлі кузнеч, зумыш, му рӧма жугыль чужӧма.
— Кӧсъя видзӧдлыны, оз-ӧ пет.
— Весьшӧрӧ виччысян.
Сійӧс босьтісны да нуисны Сигуранцалӧн кык агент.
Ме некыдзи ас садьӧ ог вермы воны.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, мый ачыс вӧчӧ, Кокор нюжӧдіс капраллы букварсӧ да грифельнӧй дӧскасӧ, а сэсся быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси да бӧр найӧс сюйис киняулас.
Тайӧ лунсяньыс Кокор сьӧлӧм вылын чужи выль, прамӧя гӧгӧрвотӧм да тӧждысьӧм, коді волывліс сы дінӧ и войясын, тревожнӧй вӧтъяс вӧталігӧн.
Аслас судьбаыс кажитчыліс сылы сэтшӧм жӧ курыдӧн, кыдзи и арестуйтӧм «велӧдысьлӧн» судьбаыс.
Найӧ паныдасьлісны дзик ӧтик здук кежлӧ.
Кокор тайӧ мортыслысь весиг нимсӧ вӧлі оз тӧд.
Митрялы сэки кажитчис, мый тайӧ турунвиж синъясас дзебсьӧма сылӧн локтан кадся судьбаыслӧн тайнаыс.
«Велӧдысь» явитчис сы водзӧ немвиччысьтӧг и сідзи жӧ воши, кыдзи вошлывлісны вӧтъясыс, кодъяс явитчылісны Митрялы тревожнӧй войясын.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый «велӧдысь» тюрьмаын.
Сійӧс кутас судитны мироедъяслӧн власьтыс.
Но мыйысь кутасны судитны, Митря кокниа гӧгӧрвоис.
Сылы юрас пырис нин мыйсюрӧ кузнеч висьталӧмыс, а мукӧдсӧ содтіс лӧглуныс, коді вӧлі чукӧрмӧма сылӧн сьӧлӧмас.
«Велӧдысь» вӧлі коммунист — йӧз шуд вӧсна тышкасьысь.
Сійӧ вӧлі революционер, на кодь жӧ, кодъяс тышкасисны Рочмуын самодержавиесӧ путкыльтӧм вӧсна.
Митрялы лолывліс гӧгӧрвоана, мыйла власьтъяс преследуйтісны «велӧдысьӧс» да мукӧдӧс сы кодьяссӧ жӧ, пытайтӧны найӧс тюрьмаясын.
Зонлӧн ёнтыліс сьӧлӧмыс.
Мыйла сы мында жертваыс?
Но сійӧ аслыс жӧ ачыс и вочавидзліс, кор шогпырысь казьтыштліс ассьыс том олӧмсӧ.
Ӧд и сійӧ вӧлі йӧз пиысь, и сійӧ вӧлі рабъяс пиысь, кодъясӧн тырӧма мирыс.
«Ӧні «велӧдысь», код вылӧ сёясӧн видзӧдісны надеяпырысь сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧм и ме, — думайтӧ Митря, — пукалӧ тюрьмаын, морт сёйысьяс ордын, пытайтанінын».
Но кузнеч Флоря эскӧдіс Митряӧс, мый революционеръяслӧн ратьыс лыдтӧм-тшӧттӧм да сійӧ чышкыштас тиранъясӧс, а йӧз, кодъясӧс судитӧма угнетательяслы паныд тышысь, петасны мупытшса пемыд тюрьмаясысь вӧля вылӧ.
— Кутшӧма меным оз везит, — коркӧ рытын, ломтысян пач дорын пукалігӧн, шуис кузнечлы Митря. — Ме коли велӧдысьтӧг куш букварӧн да грифельнӧй дӧскаӧн, быттьӧ немӧй вокъяскӧд, кодъяслысь нинӧм оз позь тӧдмавны.
Пола, мый коля ме неграмотнӧйӧн нэм чӧж кежлӧ.
Вӧлі миян сиктын зэв гӧль, но бура уджалысь крестьянин, шулісны сійӧс Григоре Мындряӧн.
Ӧтчыд тулысын сійӧ гӧтрасьӧма да вӧчӧма аслыс землянка.
Сэсся удждӧма сьӧм да думыштӧма стрӧитны керка.
Морт сійӧ вӧлі повтӧм.
Но быдӧн, коді сюрлі Куим Ныралӧн долговӧй небӧгӧ, веськавліс нэмӧвӧйя рабствоӧ.
Мындрялы сідзи эз и удайтчы помӧдз стрӧитны ассьыс керкасӧ.
Сійӧ вӧлі рабӧн первойсӧ важ помещик ордын, а сы бӧрын выль ордын.
Ме тӧдмаси Мындрякӧд да сылӧн гӧтырыскӧд сэки, кор нин найӧ вӧлі пӧрысьмӧмаӧсь да нинӧм вылӧ нин эз лысьтлыны надейтчыны.
Вӧлі ещӧ Хаджиуын ӧтик сэтшӧм Лае, прӧзвищенас Сараку, коді пыр ветлӧдліс киссьӧм кӧмкотӧн да дӧмаса сукманӧн.
Сійӧ пасьтасьліс тадзисӧ тӧлын и гожӧмын, дас вит арӧсын и мӧйму - век тадзи ветліс.
Войдӧр сылӧн вӧлӧма сьӧд юрси да югыд синъяс.
Ӧні сійӧ дзормӧма и синъясыс чусмӧмаӧсь.
Но кӧть мед сы водзын вӧлі ещӧ помтӧм олӧм, нуждаысь эськӧ сійӧ некыдзи эз вермы петны.
Сідзи жӧ вот и менам артмӧ.
Думайта вӧлі — велӧдча грамотаӧ, но, тыдалӧ, абу сиӧма...
Сідзи и коля пемыд, неграмотнӧй батракӧн.
Кузнеч думыштчис, сьӧкыда ышловзис.
— Тӧдан, вокӧ, — шуис сійӧ, — вай тадзи сёрнитчам: оз ков тэныд шогӧ усьны.
Ме ачым абу зэв грамотнӧй, но заводитла велӧдыштны тэнӧ.
Ноко вайлы небӧгсӧ да дӧскасӧ.
Тадзи Кокор заводитіс велӧдчыны.
Первойсӧ сылы вӧлі сьӧкыд, киыс эз кывзыв, синводзас вӧлі вералӧ.
А сэсся вочасӧн сійӧ тӧдмаліс шыпасъяссӧ да велаліс гижны найӧс дӧска вылӧ, но сійӧ некыдзи эз вермыв гӧгӧрвоны шыпас да шы костысь йитӧдсӧ.
Сійӧ пӧсявлывліс сідзи, быттьӧ крут гӧра йылӧ кайигӧн, да сувтлывліс, водзвывсьыс пыр на нинӧм аддзытӧг.
Унатор кузнеч и ачыс эз кужлы сылы висьтавны.
Но коркӧ ӧтчыд, рытын, сиська би дорын пукалігӧн, Митря гӧгӧрвоис, кыдзи сылӧн друг югдіс вежӧрыс.
— Курӧг моз ме пӧжи шыпасъяссӧ, — нимкодя горӧдіс сійӧ. — Наысь петісны кывъяс, быттьӧкӧ колькйысь ловъя курӧгпиян, ме весиг ачым чуйми.
1942 вося Ыджыдлун кежлӧ гырысь кӧсӧй шыпасъясӧн Митря гижис карандашӧн открытка вылӧ:
«Дона невеста Настасия, меным колӧ, мед эськӧ менам ичӧтик письмӧӧй суис тэнӧ шудаӧн, юӧрта тэныд, мый ме здоров, ми, рекрутъяс, помалам нин велӧдчӧм да лӧсьӧдчам, ме ог тӧд, аддзысьлам-ӧ нин ми таладор светын, но гашкӧ, ен кӧ отсалас, ме коля ловъяӧн, и тэ виччысь менӧ.
Кутла тэнӧ сюрс пӧв и коля тэнад ефрейтор Митря Кокор».
IX
Велӧдчыны заводитысь грамотей час дорысь дырджык пессис тайӧ чукыль-мукыльяссӧ гижигӧн, сійӧ нарошнӧ эз гиж «поход» кыв, тайӧ кывсӧ, кыдзи сійӧ ачыс вӧлі тӧдӧ, цензура эз лэдзлывлы.
«Шпионъяслы» оз вӧлі позь тӧдны, кор мӧдӧдасны асыввылӧ содтӧд выль салдатъясӧс.
Сы вӧсна Митря и гижис: «Ми, рекрутъяс, помалам нин велӧдчӧм да лӧсьӧдчам».
Гажтӧмчысь цензор куритӧм чигарка помысь выль чигарка ӧзтігкості прӧпуститіс тайӧ строкаяссӧ.
Малу Сурпат сиктса невеста Настасия вӧлі ёна внимательнӧйджык цензорысь.
Газетъяс, радио да примарийясын и префектураясын клеиталӧм официальнӧй юӧртӧмъяс сідзжӧ нинӧм эз висьтавлыны канмуын войскаяс передвигайтӧм йылысь.
Веськӧдлан котыр чайтіс, мый йӧзлы дзик нинӧмла тӧдны сэтшӧм секретъяс, кодъясӧс тӧдӧ сійӧ ачыс — веськӧдлан котырыс.
Но век жӧ йӧз тӧдлісны та йылысь.
И медводз тӧдісны рекрутъяс, мый воӧ кад мунны йӧзӧс начкаланінӧ.
Тактическӧй занятиеяс вылын и му вылын лыйсигӧн, кыдзи и казармаясын, офицеръяс сӧмын сы йылысь и сёрнитлісны, кыдзи помтӧм степьясын, вӧръясын да нюръясын мунӧны боевӧй действиеяс.
Кутшӧмкӧ кадсянь кутісны велӧдны гӧраяс вылын воюйтан тактика, кодсюрӧ сёрнитлывлісны Кавказ йылысь.
Одесса — кыв, кодӧс крестьяна войдӧр некор эз и кывлывлыны, кутіс зэв частӧ паныдасьлыны быдлунъя сёрниын.
Румынияса веськӧдлан котырлысь полӧм вӧсна ланьтӧмӧн олӧмсӧ кыкысь лун торклісны ошйысьысь немецкӧй военнӧй сводкаяс.
Война пыр ёнджыка и ёнджыка ӧддзис да требуйтіс выль йӧзӧс, выль жертваясӧс.
Канму пыр мунісны эшелонъяс эмбур тырӧн, кодӧс грабитӧмаӧсь немеч да румын офицеръяс.
Тайӧ эшелонъясыс вӧлі висьталӧны сы йылысь, мый асыввылын мунӧны сэтшӧм лоӧмторъяс, кутшӧмъяс эз на вӧвны воддза войнаяс дырйи.
Раненӧйяс да унапӧлӧс посыльнӧйяс вайлывлісны война йылысь неофициальнӧй, но правдивӧй юӧръяс.
Узаконитӧм грабёж, мирнӧй олысьясӧс массӧвӧя виалӧм, сиктъяс жугӧдлӧм, сё лыда каръяс кисьтӧм да соталӧм — ставыс тайӧ висьтавліс сы йылысь, мый свет вылӧ петіс Атилла либӧ Чингис-хан ордаясысь страшнӧйджык на чудовище.
Немецкӧй командование ошйысьліс, мый сійӧ нуӧдӧ «научнӧй» война, мый «фюрер мудростьӧн» сійӧ пуктіс виалӧмъяслы да жуглӧмлы служба вылӧ наукалысь став выль достижениеяссӧ.
Сё во сайын вӧлі установитӧма войналысь закон, кодӧс позьӧ вӧлі шуны гуманнӧйӧн да код серти вӧлі запретитӧма грабитны да виавны ӧружьетӧм олысьясӧс.
Немечьяс бырӧдісны тайӧ законсӧ, и немецкӧй армияса офицеръяс асланыс салдатъяслы приказывайтлісны вунӧдны ассьыныс мортсямсӧ.
Сюрсӧн-джынйӧн во сайын Атиллаӧс лыддьывлісны «ен наказаньеӧн»; дас коймӧд нэмын Чингис-хан вӧлі «морт рӧдӧс бырӧдысьӧн».
Кыкнанныс найӧ асланыс ордаяскӧд ӧтлаын пропадитісны, и найӧс нэм чӧжъясӧн ёрисны йӧзыс.
Гитлер асьсӧ кутіс лыддьыны быттьӧкӧ енмӧн, кодлы позьӧ бырӧдны став йӧзсӧ, кодъяс абу «арийскӧй расаысь».
Йӧзӧс виалӧмӧн тайӧ йӧйталӧмыс водзвыв нин туналіс аслыс помсӧ.
Атилла да Чингис-хан вӧліны варваръяс, но тайӧ вӧлі пемыдлун да невежество кадӧ; найӧ кужлісны гижны сӧмын мечӧн да юлісны вина морт юр чашкаясысь, кодъясӧс найӧ вермылісны, победитлісны.
А Гитлер явитчис цивилизованнӧй кызьӧд нэмын, кыдзи кольӧм кадлӧн вуджӧрыс.
Ефрейтор Митря Кокор оз вӧлі бура гӧгӧрво мунан лоӧмторъяс йывсьыс.
Медводз сійӧ гӧгӧрволіс, мый став признакъяс сертиыс воӧ сылӧн очередь мунны гибель вылӧ, сэтчӧ, кытӧні ӧні буаліс войналӧн тӧвнырыс.
Сылы оз вӧлі ков, медым кодкӧ кулі, сылы нинӧм вӧлі юкны асыввывса вокъясыскӧд.
Сы пытшкын кыптіс скӧрмӧм, мый сы мында во рабӧн олӧм бӧрын сылы ковмас некутшӧм помкатӧг и ковтӧг олӧмсӧ ассьыс сетны.
Сійӧ мӧдіс гӧгӧрвоны, мый война мунӧ озыр йӧз интересъяс вӧсна, мый тайӧ некор пӧтлытӧмъяс вӧснаыс ковмас кувны нэм чӧж тшыгъялысь йӧзлы, мый помещикъяс да капиталистъяс, кодъяс став сьӧкыдлунсӧ войнаыслысь валитісны войтыр пельпомъяс вылӧ, кӧсйӧны бырӧдны роч революциялысь плодъяссӧ, медым спаситны асьнысӧ налы паныд сулалысь великӧй правдаысь.
Митрялы унатор гӧгӧрвоны отсалісны кузнеч Флорякӧд сёрнияс, сальнӧй сись би водзын рӧмыдас синъяс доймытӧдз Митря частӧ лыддьывлывліс брошюраяс, кодъясӧс сетлывліс сылы Флоря.
Письмӧсӧ зілис гижны сідзи, медым эськӧ сылӧн открыткаыс, став цензурнӧй мыджӧдъяссӧ венӧмӧн, воис Малу Сурпатӧдз.
Настасиялы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны письмӧсьыс, мый сылы колӧ волыны Митря дорӧ, «мед ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны тайӧ олӧмас».
Письмӧ вӧлі тыр радейтӧмӧн да ыджыд шогӧн.
Кор сійӧ воис Малу Сурпатӧ, почтальон нуис мельничаӧ да сетіс Настасиялы.
Ныв лыддис ёна волнуйтчигтырйи, чужӧмыс сылӧн ӧзйис.
Настасия видзӧдліс гӧгӧр — оз-ӧ грӧзит тайӧ пӧлучитӧм донаторйыслы кутшӧмкӧ опасность — да дзебис сійӧс питшӧгас, кӧні вӧлі базилика ветка — казьтылантор сысянь, кодӧс сійӧ эз нин надейтчыв аддзывны ловйӧн.
Но со сійӧ мӧдӧдіс ас йывсьыс юӧр...
Код тӧдӧ кыдзи — пӧдругаяссяньыс али рӧдвужсяньыс — сиктын кутісны тӧдны, мый 1942 вося призывникъяс регыд мысти мунасны фронт вылӧ.
Гӧтыръяс, ай-мам кутісны тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны туйӧ, мед эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны ас йӧзкӧд.
— Миянлы тожӧ непременнӧ колӧ ветлыны, — решительнӧя шуис Настасия зятьыслы да чойыслы, ачыс веськыда видзӧдіс на вылӧ да аслас тіралан кияснас лӧсьӧдыштіс юр гӧгӧрыс гартыштӧм кӧсаяссӧ.
— Тайӧ со пель саяс пуктӧма нин герань, — скӧрысь серӧктіс мельник гӧтыр. — Тыдалӧ, письмӧ воӧма.
— Воӧма, — броткыштіс мельник. — Меным та йылысь трактирын почтальон висьталіс.
Митрясянь письмӧ.
— Аттӧ, кутшӧм яндысьтӧм син!
Пӧлучайтӧ салдатсянь любовнӧй письмӧяс, кодъясӧс полковӧй писарь гижалӧ, мед серамвыв лэптасны тэнӧ!
Збыль висьталӧ Гица — тэнад местаыд манастырын.
— Абу, менам местаыс тані, — вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн вочавидзис Настасия. — А письмӧсӧ гижӧма Митря ачыс.
— Абу-ӧ нин военнӧй служба вылас грамотаӧ сійӧ велалӧма? — пернапасасис Гица.
— Велалӧма! — долыдпырысь вочавидзис Настасия.
— Сӧмын тайӧ и эз тырмыв! — равӧстіс мельник.
Мыйла нӧ военнӧйыслы грамотаыс?
Военнӧйяслӧн эм мукӧд обязанностьяс.
Военнӧйлӧн мог — мунны фронт вылӧ да тышкасьны врагкӧд.
Сылы колӧ кужны лыйлыны пушкаясысь врагъясӧс, а врагъяс — сійӧс.
Пӧгибайтӧны ӧтиясыс и мӧдъясыс...
— Тэ, Гица, рӧднӧй вокыдлы кулӧм кевман?
— Ог кевмы, но война — война и эм.
— Кӧсъян, медым сылӧн овмӧсыс тэныд кольӧ?
— Кутшӧм овмӧс!
Абу сылӧн некутшӧм овмӧс.
Меным кольӧ сылӧн сӧмын вынтӧм муыс, кодӧс ковмас ещӧ вынсьӧдны.
— А Митря кӧ бӧр воас?
— Мед воӧ...
Настасиялы окота лои парсавны зятьыслысь став чужӧмсӧ.
Синъясыс сылӧн ыдждісны, югнитісны еджыд пиньясыс, и сійӧ ярскӧба шуис:
— Сійӧ бӧр воас!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Тӧда...
— Сійӧ гижис тэныд письмӧас?
— Да...
— Нолтӧ вайлы, лыддя.
— Да тэ ӧд неграмотнӧй!
— Вай — поп лыддяс.
— Медым попыд проповедьяс лыддяс тэныд.
Письмӧ ме ог сет.
— Вай письмӧсӧ, а то дізьӧда.
— Ассьыд гӧтыртӧ нӧйт, а эн менӧ, урӧд!
Гица уськӧдчис Настасия вылӧ, мельник гӧтыр горӧдіс.
Настасия тэрыба петіс ӧдзӧс сайӧ да котӧртіс аслас вежань ордас, Уца Аниняска ордӧ.
Луншӧр кежлӧ локтіс сэтчӧ мельник гӧтыр корны сійӧс ӧбедайтны.
— Мунам, чойӧ, Гица успокоитчис.
— Ме ог мун...
Уца вежаньыс эз на вӧв пӧрысь, но вӧлі дӧва.
Сійӧ кӧритана видзӧдліс на вылӧ.
Синъясыс сылӧн вӧліны сьӧдӧсь, синкымъясыс сукӧсь, ӧтлаасьӧмаӧсь.
— Бабонькаяс, — шуис сійӧ, — тіян йылысь став сиктыс кутас сёрнитны эмсӧ и абусӧ.
Абу ӧмӧй яндзим тіянлы?
— Тӧда, Уца тьӧтка, — лыддьӧдлыны кутіс мельник гӧтыр. — Тшӧкты Настасиялы бӧр локны.
Сылы нинӧмысь повнысӧ.
Гица оз жӧ кӧсйы скандал лэптыны.
Сы сяма мортлы оз позь асьсӧ уськӧдны.
Кутшӧм нӧ колантор сылы споруйтны пинясьысь нывкакӧд?
— Ме абу пинясьысь, а кодкӧ мӧд, — вочавидзис ныв. — Ме кӧсъя овны ас вӧляӧн.
— Но, ладнӧ, мед лоӧ тэ ног, — раммис Гинцалӧн гӧтырыс, — сӧмын лок бӧр.
Йӧзыс мельничаын сёрнитӧны нин.
Юасьӧны: дыр-ӧ ог мӧдӧд ме тэнӧ манастырӧ, збыль-ӧ, мый тэ салдатлӧн невеста...
— Ещӧ кӧ ӧти кыв тайӧ шуас, — горӧдіс Настасия, — котӧрта улича вылӧ да кута горзыны, кытчӧдз став сиктыс оз чукӧрмы.
— Ен мед видзас миянӧс татшӧм лёкторсьыс.
Ок, шог меным?
Мый миянлы вӧчны?
— Но мун, мун, Настасия, — суитчис Уца да чуньсӧ петкӧдліс мельник гӧтырлы. — Вӧчӧй сідзи, кыдзи нывкаыслы колӧ.
Мунӧй карӧ, бурногӧн прӧщайтчӧй Митрякӧд.
Сетӧй коньӧрлы туй вылас сьӧм, жалитыштӧй сійӧс, кыдзи вокӧс...
— Ладнӧ нин, Уца тьӧтка, — ышловзис Станка.
Тайӧ кадас Настасия сувтіс ичӧтик рӧмпӧштан водзӧ да кутіс лӧсьӧдыштавны юрсисьыс герань дзоридз.
Уца тьӧтка сьӧлалыштіс пельпом вомӧныс, мед нывсӧ эз жӧ вомдзавны.
— Татшӧм жӧ и ме вӧвлі томдырйи, — ышловзис сійӧ, и сылӧн синваыс петіс.
Локтан вежалунӧ, уездса кар плӧщадь вылӧ чукӧрмисны зэв уна крестьяна.
Найӧ воисны татчӧ коді телегаӧн, коді поездӧн эз сы могысь, медым вузыштны сёянтор либӧ скӧт, а медым вайны сёянтор да белье новобранечьяслы...
Ас сиктса ӧти салдат висьталіс Митрялы, мый сы дінӧ воӧмаӧсь рӧдвужыс.
— Збыль ӧмӧй мельник-вок воис? — шензис Митря.
— Эз, кодкӧ мичаджык, — синнас мигнитігмоз вочавидзис Тудор Гырля.
Митрялӧн батареяыс получитіс отпуск.
Старшӧй фельдфебель Катарамалы тайӧ вӧлі праздник лун кодь, ӧктысян лун, кыдзи поплы престольнӧй праздник лун.
— Мунӧй, мед чӧрт нуас тіянлысь тьӧщатӧ, тіянлы асланыд имениеясысь вайӧмаӧсь козинъяс.
Митря Кокораӧн лолыс тыри плӧщадь дорӧ котӧртігӧн.
Сійӧ думайтіс, мый ныв локтӧма мельник гӧтыркӧд.
Но кӧні нӧ найӧ вермасны лоны?
Найӧ некӧн эз тыдавны!
Друг кодкӧ небыдика кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Митря бергӧдчис.
Сылӧн ӧзйысь синъяс аддзисны Настасияӧс.
Кӧсаас сылӧн вӧлі кыӧма кабала дзоридзьяс.
Вӧсньыдик, стройнӧй, сійӧ нюмъяліс сылы пиньяснас югъялігтыр.
— Козинъястӧ тэныд ме коли вежань телегаӧ.
— Сідзкӧ тэ воин Уцакӧд?
А кӧні сійӧ?
— Сылӧн кутшӧмкӧ вузасьыськӧд аслас делӧяс.
Тшӧктіс тэныд висьтавны поклон да сиӧ тэныд бур дзоньвидзалун, оз кӧ удит аддзысьлыны аскӧдыд.
Сійӧ менӧ тэ дорӧ ыстіс.
Митря топӧдіс нывлысь кисӧ.
— Висьтав Уцалы месянь ыджыд аттьӧ.
Абу козинъяссьыс, а сыысь, мый сійӧ вайӧдіс тэнӧ.
— Ме ачым вои, Митря, — нюмъёвтіс ныв. — Ок, и ковмис жӧ меным пинясьны гортын.
Гица тӧкӧтьӧ эз ви менӧ, но сылысь йӧйталӧмсӧ ме чинтышті.
Ме висьтала тэныд ставсӧ.
Первойсӧ найӧ асьныс кӧсйылісны воны татчӧ, да рытъявылыс Станкалӧн коскыс висьмис, а вокыд тэнад выдумайтіс, мый мельничаӧ виччысьӧ инспекторӧс, тайӧ сійӧ сӧветуйтіс меным мунны вежань телегаӧн.
Ӧд кодлыкӧ колӧ жӧ вӧлі волыны.
— Мусаӧй менам воис.
Сійӧ друг чӧв ланьтіс да зэв збыльысь видзӧдліс Митря вылӧ.
Вомдоръясыс сылӧн кутісны сырмыны, а карӧй синъясас кутіс дзирдавны синва.
Гӧгӧр вӧлі тыр йӧзӧн.
Ветлысь-мунысьяс сувтыштлывлісны да нюммунӧмӧн видзӧдісны том пара вылӧ.
Митря казяліс, мый тані абу места кывъяслы, кодъясӧс налы зэв ёна колӧ висьтавны ӧта-мӧдыслы.
Сійӧ босьтіс Настасияӧс киӧдыс, кодарас вӧлі чабыртӧма Митрялы вылӧ вайӧм чышъян.
Сійӧ тӧдіс, мый ылі муясын тайӧ чышъяныс, кӧні вӧлі тӧдчӧны Настялӧн синва туйясыс, век лоӧ Митрякӧд.
Ныв муніс Митря бӧрся.
Сылӧн гожъялӧм чужӧмыс лои серьёзнӧйӧн.
Чӧв олігтыр муніс уличаяс кузя тувсовъя дзордзалысь садъяс пӧвстӧд кытчӧкӧ кар саяс, кӧни туй бокъясас быдмисны тшӧтшӧдӧм акация кустъяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь еджыд, виж да розӧвӧй дзоридзьясӧн.
Арка вылын, код увті найӧ мунісны, вӧлі гижӧма гырысь зӧлӧтитӧм шыпасъясӧн: «Аллея вечности».
Найӧ ӧтпырйӧ гораа лыддисны тайӧ тӧлктӧм кывъяссӧ.
Аллеяті найӧ воисны шойна вылӧ.
Настасия висьталіс, мый лоӧма гортас.
Митрялы ёна воис сьӧлӧм вылас кывзыны сылысь небыд, гора гӧлӧссӧ.
Найӧ то мунісны, то сувтыштавлісны ӧградаяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі кыӧма ловъя дзоридзьясӧн.
А ловъя дзоридзьяс пӧвстас шоча ӧшалісны косьмӧм важ венокъяс.
Вӧлі лӧнь да гожъя.
— Сідзкӧ, тэ мунан? — Митря вылӧ дзоргигтыр немвиччысьтӧг тіралыштан гӧлӧсӧн юаліс Настасия.
Сійӧ эз сет сылы вочавидзны да висьталіс водзӧ: — Кор ми татчӧ воим, вежань телега дорӧ чукӧртчисны крестьяна — миян и мукӧд сиктсаяс.
Найӧ ставныс шуӧны: «Сиктъяс тыртӧммисны...
Мыйла миянлысь йӧзсӧ мӧдӧдалӧны йӧз муас, мый миянлы, гӧль йӧзлы, тайӧ войнасьыс, мый миянлы юкнысӧ?..»
— Тайӧ ставыс вернӧ, но мый нӧ ми вермам вӧчны?
— Кодлы шуд усьӧ - бӧр воас? — жугыля шуис Настасия.
Митря сувтыштіс:
— Ӧні ме эска аслам шудлы и воа бӧр...
Ныв нюмъёвтіс, но банбокъясӧдыс сылӧн визувтіс синва.
Настя дзигӧдіс сійӧс шуйга кинас да топӧдыштіс юрсӧ сылы морӧс бердас.
Ёна тіпкис тайӧ сьӧлӧмыс.
Настасия виччысис сюрс окыштӧм пиысь медводдзасӧ, кодӧс вӧлі кӧсйысьлӧма открыткаын, кодӧс Настасия дзебӧмӧн видзліс питшӧгас базилика веткакӧд ӧтлаын.
И тайӧ збыль лои сэки, кор кӧнкӧ памятникъяс пӧвстын кӧкис кӧк, лэбзис на юр вывті да саяліс тешкодь нима аллеяӧ.
X
Вагонас, кӧні муніс Митря, старшӧйӧн вӧлі индӧма Костя Флоряӧс.
Накӧд ӧттшӧтш вӧлі уна мукӧд тӧварыш.
— Быдӧн тӧждысьӧ ас диван понда, — шуис Митря.
Асланыс воинъяслы веськӧдлан котырӧн сетӧм скӧтлы вагонын Митрялӧн кывъясыс петкӧдісны гажа серам, тайӧ кывъясыс кывсисны вагонысь вагонӧ.
«Энӧ нюжӧдӧй диванъястӧ», сідзкӧ энӧ босьтӧй сымда ин.
«Шыбитӧй диванъястӧ», сідзкӧ шыбитӧй идзастӧ, код вылын узьланныд.
«А то найӧ асьныс пышъясны» - лёкысь содтыліс Митря.
Тайӧ шуткаыс вагонысь котралысь да лэбалысь диванъяс кузя кывсис офицеръяс пельӧдз.
Старшинаяс тшӧктісны став ветымын вагонъясас мелӧн гижны местасӧ, кытчӧдз вӧлі индӧма мунны.
Дерт, стӧча тайӧс некод эз тӧд.
Но старшинаяс кывлісны офицеръяссянь, мый вагонъяс мунӧны Мӧскуа да Сталинград дорӧдз.
И руд пӧвъяс вылӧ салдатъяс гижисны гырысь шыпасъясӧн: «Бухарест — Мӧскуа», «Бухарест — Сталинград».
А кодкӧ, вывті нин збоймӧм бӧрын, гижӧма «Вагон мунӧ Сибырӧ».
Митря Кокор «Бухарест — Мӧскуа» гижӧд дінӧ ассяньыс содтіс: «да бӧр».
Тайӧ содтӧдыс бара жӧ сьӧлӧм выланыс воис салдатъяслы.
Но рытнас капрал Флоря чӧв олігтыр чышкис «да бӧр» кывъяссӧ.
— Кӧсъян сэтчӧ кольччыны? — шпыньмуніс Митря.
Капрал видзӧдліс гӧгӧр, абу-ӧ кодкӧ матын сулалысь, да нюммуніс, нинӧм эз шу.
Полковник Палади, дзор да зумыш морт, тӧдмаліс тайӧ гижасьӧмъяснас ворсӧмсӧ да скӧрмис:
— Колӧ дугӧдны тайӧ йӧйталӧмъяссӧ, — шуис сійӧ офицеръяслы. — Ті чайтад, найӧ  тэрмасьӧны Мӧскуаӧ либӧ Сталинградӧ?
Мед эськӧ менам сідзи юр висис, кыдзи найӧ кӧсйӧны тайӧс.
Эм приказх — вот и и нуам найӧс.
Татшӧм действительностьыс: нинӧм сійӧс мичаммӧднысӧ.
Тӧда ме этайӧ мужикъястӧ, сволочьясӧс.
Да ӧд, збыль кӧ сёрнитны, найӧ правӧсь.
Кутшӧм делӧ тайӧ корысьясыслы политикаӧдз...
Тшӧктӧй чышкыны гижӧдъяссӧ!
Приказ вӧлі сетӧма.
— Весавны вагонъяссӧ йӧйталӧмысь да тойясысь! — шӧпнитіс Митря, и тайӧ шуткаыс бара жӧ мӧдіс гуляйтны салдатъяс пӧвстті.
Кор эшелон мунліс гырысь станцияяс дінті, салдатъяс заводитлывлісны сьывны военнӧй сьыланкывъяс.
Сэсся вагонъяс ньӧжйӧникӧн ланьтлывлісны.
Новобранечьяс, кыдз асьнысӧ нимтылісны йӧз, шога, кыдзкӧ веськӧдя видзӧдісны турунвиж видзьяс вылӧ.
— Му — вот миян фронт! — кыдзкӧ ӧтчыд муяс вылӧ индігмоз шуис Митря.
Вагонын серӧктісны.
— Мый гӧрдланныд, йӧйяс? - скӧрмис Митря:
Салдатъяс гӧгӧрвотӧг видзӧдлісны сы вылӧ.
Найӧ велалісны, мый Кокор пыр шмонитӧ.
Тадзи мунісны дзонь недель.
Эшелон дыр сулавлывліс тыртӧм станцияясын.
Коръясӧкӧ зэрлывліс, вагон гӧгӧрын лолывліс руд ру: сійӧ ӧшаліс салдатъяс весьтын, кыдз сьӧд шог смертникъяс весьтын.
Татшӧм часъясас Митря водлывліс Флорякӧд орччӧн да зілис унмовсьны.
Думъясыс сылӧн ветлӧдлісны ылын-ылын... сэтчӧдз, кор сы выдзӧ эз сувтлыны  карӧй синъяс.
Сэк сійӧ ышловзьыліс да ружтіс.
Сылы вӧлі неуна яндзим капрал водзын.
— Мый тэкӧд лои, Митря? — юаліс коркӧ Костя.
Митря шуис сылы сӧмын джын правдасӧ:
— Ме думайта, мый ӧні вӧчӧ миян «велӧдысьным», коді сетіс меным киӧ букварь да дӧска.
Мый сійӧ ӧні вӧчӧ?
Ме сійӧс дзик ӧтчыд аддзылі, а вунӧдны ог вермы.
— «Велӧдысь» виччысьӧ, — воча шуис кузнеч.
— Сійӧ ловъя?
— Ме кывлі, мый ловъя...
А ещӧ мый йылысь тэ думайтін?
— Эк, вок, йӧй мӧвпъяс венӧны менӧ.
— Миян дедъяс гортысь ветлывлісны сӧмын сэтчӧдз, мый ылнаӧ позьӧ палич шыбитны.
Ми жӧ мӧдӧдчим свет помӧдзыс - медым тӧдмавны, кытӧн муыслӧн гӧгйыс. - Салдатъяс кодсюрӧ кывзісны Митрялысь висьталӧмсӧ.
Найӧ виччысисны сылысь шутка.
— Мунам некутшӧм пӧльзатӧг.
Дедъяс ветлывлісны заработка вылӧ, а ми мунам кулӧмла.
Капрал зумыштчис.
— Государство тэныд мынтӧ быд лун быдса лейӧн, сетӧ дарӧвӧй туй, сёян, паськӧм...
— Эн казьтыв паськӧм йылысь, салдатъясӧс скӧрмӧдан.
Салдатъяс шога видзӧдлісны асланыс обмундирование вылӧ, кодӧ найӧс пасьтӧдіс канму.
— Эй, салдатъяс, мый ныръястӧ ӧшӧдінныд? — юаліс Флоря.
— Ми гажӧдчам.
А Илис Дафинеску, Митрялӧн другыс, содтіс:
— Сӧмын ӧтнас Митря ышлолалӧ да гажтӧмчӧ.
Салдатъяс бергӧдчисны Митря Кокорлань.
— Ме казьтывлывла мойд ӧти гӧль морт йылысь, — шуис Митря. — Сійӧ мыш нопйӧн воис ен дінӧдз, медым кыдзкӧ мынтӧдчыны шогысь-шудтӧмлунысь.
А ме мӧдарӧ: кык мешӧкӧн тувччала веськыда адӧ.
Салдатъяс лоины зэв серьёзнӧйӧсь.
«Тайӧ Митряыскӧд мыйкӧ неладнӧ лоӧма, — думайтісны найӧ, — вывті нин тешкодя сійӧ сёрнитӧ, оз йӧз моз.
И збыль, Кокор эз гажӧдлы важӧн тӧдса пословицаясӧн да анектодъясӧн, кыдзи мукӧд, кодъясӧс тӧдӧны вӧлі салдатъяс налӧн ёсь кыв сертиыс.
Сылӧн кывъясыс сорласьӧмаӧсь аслас олӧмса курыд шогӧн.
Эшелон дыр муніс асыввывлань, частӧджык кутісны паныдасьлывлыны тыртӧм сиктъяс.
Ставыс вӧлі жугӧдӧма да сотӧма.
Тӧлыс новлӧдліс сотчӧм да шой дук.
Понъяс шӧйтісны жугавлӧм да сотчӧмторъяс пӧвстас, кӧинъясӧ пӧригтырйи.
Бӧжъяссӧ сюркнялӧмӧн да ныръяссӧ вывлань лэптӧмӧн, найӧ омлялісны, кыдз кулӧм понда.
Ӧтчыд салдатъяс видзӧдлісны вагон ӧдзӧсӧд да аддзисны развалина чукӧр: керкаяслӧн стенъясыс, карлӧн скелетыс.
Вӧлі рӧмдӧ, но бисӧ эз ӧзтыны.
Вокзал пыдди тайӧ жугавлӧм кирпичтор чукӧръяс пӧвстсьыс тыдалісны пӧвъясысь вӧчӧм вежыньтчӧм барак да кӧрттуйвывса воинскӧй частьлӧн кымынкӧ палатка.
Виччысьтӧг палаткаясын ӧзйис электричество.
Сійӧ, мый вӧлі кажитчӧ карӧн, ӧні муртса вуджрасьыштіс пемыд енэжас, кажитчыліс, мый олӧмыс тані бырлӧма ещӧ кольӧм нэмъясас на.
Посньыдик станцияясын, кытчӧ кольӧмаӧсь на кутшӧмсюрӧ оланінъяс, поезд сувтлывліс сутки кежлӧ, медым йӧзыс вермисны шойччыштны мунігӧн треситӧмысь.
Йӧз котралісны, корсьлісны свежӧй ва.
Мукӧдъяс, коскӧдз пӧрччысьӧмӧн, мыссьывлісны шоръяс да юкмӧсъяс дорын.
Вагонъясысь шыблавлісны «перинаяссӧ» да вӧчлывлісны наысь бипуръяс.
Пӧрччӧм дӧрӧмъяс бура видлавлісны би дорын.
Ӧти татшӧм стоянка дырйи Митря да кузнеч лэччисны матысса оврагӧ, кытчӧ вӧлі дзебсьыштӧмаӧсь кымынкӧ ичӧтик керка.
Кык мӧс йирсис эндӧм му вылын, а накӧд некымын омӧлик порсьпи, курӧгъяс.
Кутшӧмкӧ нывбаба тэрыба пырис джуджыд пыш пӧвстӧ.
Флоря горӧдіс сылы кымынкӧ кыв рочӧн.
Нывбаба бергӧдчис на дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу немечьяс.
Сійӧ заводитліс нюмъёвтны.
Чужӧмыс сылӧн вежыньтчис: вылыс пиньяссӧ сылысь вӧлі жугӧдлӧма.
— Немечьяс вӧліны тані, кӧзяйка?
— Вӧліны, — воча шуис сійӧ да чуньнас индіс страшнӧй вом пытшкӧсас. — А ті кодъяс лоанныд?
— Ми абу немечьяс, кӧзяйка.
— Сідз, сідз... Сідзкӧ, йӧз...
Кытчӧ ті?
— ФЫронт вылӧ мунам.
Ми румынса салдатъяс.
— Ок, сир курыд шогӧй, — кипыдӧснас тшӧкасӧ пыкигмоз лыддьӧдлыны кутіс нывбаба.
Тайӧ бӧрдӧмыс Митрялы йиджис сьӧлӧмӧдзыс.
Флорялӧн доршасис синваыс.
На гӧгӧр чукӧрмисны ещӧ кымынкӧ нывбаба, дженьыдик пася кык старик да некымын челядь.
Синъясыс налӧн вӧліны скӧрӧсь.
Кодкӧ топыда кутісны кианыс вилаяс.
Сійӧ перйис мешӧксьыс сьӧд нянь тор да ӧтпырйӧ разис кабурасӧ.
Няньсӧ чегис да нюжӧдіс челядьлы.
Найӧ повзьӧмӧн бӧрыньтчисны, а сэсся матыстчисны да жебиник кияснаныс кватитісны няньсӧ.
Ӧти старик воськовтіс водзлань да ёсь гӧлӧсӧн юаліс румынъяс ног:
— Ті румынъяс?
— Да...
Старик сатшкис виласӧ муас да заводитіс сёрнитны, роч кывъяссӧ сорлаліс румын кывъяскӧд.
— А-а!
Ми вӧвлім жӧ война вылад.
Сэки - мӧд ногӧн воюйтім.
Ӧні немеч абу нин морт кодь, а кӧин кодь, проклятӧй саранча кодь.
— Мый сійӧ висьталӧ? — юаліс Митря.
Флоря переведитіс сылы.
— Но миян пиян вӧтласны найӧс чӧрту! — висьталіс старик ас кывйӧн нин, а капрал вуджӧдіс Митрялы. - Мышкӧ!
Кыдзи нӧйтӧны найӧс!
Кыдзи пӧвсалӧны найӧс!
— Капут немецлы! — немвиччысьтӧг горӧдіс мӧд старикыс, сылӧн омӧлик тушаыс кутіс сырмыны радлунысла. — Энӧ мунӧй водзӧ!
Мунӧй бӧр гортаныд.
— Енмӧй, коньӧръяс ті менам, шаньӧсь ті менам... - лыддьӧдліс пӧчӧ, на бӧрын  мунігчӧж.
— Сералӧны найӧ миян вылын, — надзӧникӧн шуис Митря.
Капрал нинӧм эз вочавидз.
Ёртъяс воисны ӧткӧн сулалысь станцияӧ.
Коръясӧкӧ налӧн синъясныс паныдасьлывлісны, и найӧ кыв шутӧг гӧгӧрволісны ӧта-мӧдсӧ.
— Нинӧм эн висьтав ребяталы, — шуис Костя Флоря.
XI
— Локталӧй матӧджык, господа, — ужын бӧрын шуис аслас офицеръяслы полковник Палади, тэрыба карта паськӧдӧмӧн, пока денщикъяс идралісны пызан вылысь. — Матӧджык, кора тіянӧс, медым ставныд верминныд тӧдмасьны операциялӧн общӧй картинанас.
Татшӧм сӧвещаньеяс ӧні мунлывлісны пӧшти быд лун.
Но тайӧ рытас мукӧддырся дорысь полковник кажитчис ёнджыка волнуйтчысьӧн.
Сисьяслӧн биыс вӧрис.
Асыввывсянь матыстчисны грозӧвӧй кымӧръяс.
— Талун менам вӧлі доза ыджыд сёрни немецкӧй офицеркӧд, — синъяссӧ карта вылысь лэптӧм бӧрын немвиччысьтӧг висьталіс полковник, — тайӧ лёк станцияса комендантыскӧд.
Тайӧ лои, кыдз сӧмын ми воим татчӧ.
Сійӧ, видзӧдтӧ, кӧсйис менӧ убедитны, мый быттьӧ сылӧн продовольственнӧй складсьыс запасъясыс бырӧмаӧсь, мый сійӧ водзӧ сэсся оз вермы сетны миянлы шуӧм нормасӧ.
Ми пӧ сулалам нин некымын лун, а сылы колӧ вердны фронт вылысь воысь эшелонъяс.
«Ме ачым ог окотит тані тӧрчитны.
«Вайӧй ӧдйӧджык приказ мунӧм йылысь». — «Ог вермы, фронт вывсянь локталӧны ӧти бӧрся мӧд составъяс, ті асьныд верминныд казявны, мый, тыдалӧ, мунӧ перегруппировка».
Вочавидзис, шусьӧ!
Важӧн нин ме эг вӧвлы татшӧм скӧр.
Мед прӧститчасны меын тайӧ кывъясыс, но миян союзникъяс — немечьяс видзӧдӧны миян вылӧ пӧшти кыдзи асланыс вспомогательнӧй войскаяс вылӧ.
— Пӧшти? — шензигтыр шуис ньӧжйӧник паськыд пельпомъяса лейтенант.
Полковник збыльысь видзӧдліс сы вылӧ, пызан улысь веськыд ки улас сюри коньяк бутылка.
— Гашкӧ, ті и правӧсь, Микшуня, — довкнитіс юрнас полковник. — Вайӧй меным, пӧжалуйста, бур сигарета, кутшӧмъясӧс, тӧдан, гортсьыд на вайинныд.
— Сьӧлӧмсянь, господин полковник.
Офицер нюжӧдіс эзысь портсигар да вӧзйис начальникыслы зажигалка.
— Пасибӧ, Микшуня.
Менам эм истӧг.
Прӧститӧй, господа офицеръяс, менам шуӧмысь, кодӧс ёнджыка тӧдчӧдіс миян ёртным.
Мукӧддырйиыс и менам овлывлӧны сьӧкыд минутъяс.
Кор веськалан татшӧм эновтӧм станцияас, окота аддзывны нюммунӧм, кывны бур кывъяс...
Но ӧд абу сійӧ.
Налӧн, миян другъяснымлӧн, некутшӧм чувство абу, быттьӧ автоматъяс.
— Регыд наысь йӧзӧс вӧчасны, господин полковник, — ӧти синнас мигнитӧм бӧрын бара шыасис Микшуня.
— Ме гӧгӧрвоа, мый ті кӧсъянныд шуны, но меным тайӧ оз во сьӧлӧм вылӧ.
Микшуня ӧшӧдіс юрсӧ.
— Но тіян кывъясад, Микшуня, эм мыйкӧ мында збыльтор.
Кутшӧмкӧ кадсянь, карта вылӧ видзӧдігӧн, ми шӧйӧвошӧмӧн паськӧдлам кияснымӧс.
Гашкӧ, ми ог бура гӧгӧрвоӧй, кодарас унджык выныс.
Молниеноснӧй скачок бӧрын — стратегическӧй бӧрыньтчӧм.
Пельнысӧ чошнитӧмӧн офицеръяс чӧв олісны.
— Абу некутшӧм падъялӧм, — водзӧ висьталіс полковник, — мый некор на свет вылын эз вӧвлы бурджыка организуйтӧм да ёнджыка велӧдӧм армия, тайӧ армия дорысь.
И век жӧ... — ышловзис сійӧ. — Ме нервничайта, кор мӧда думайтны сы йылысь, мый...
Сійӧ шыбитіс кусӧм сигаретсӧ да пыр жӧ босьтіс лейтенант портсигарысь мӧдӧс.
— Тайӧ схваткаыс... — сійӧ ӧзтіс папироссӧ, — виан схватка некымын сюрс километр кузьта, Балтикасянь Сьӧд саридзӧдз...
Уна миллион салдат... некор аддзывлытӧм техника...
Авиация, командование...
Да мый сэні сёрнитнысӧ.
Ми огӧ вермӧй не аддзыны, мый артмӧны гӧгӧрвотӧмторъяс.
Ӧд профессионалъяс жӧ ми, чӧртлы босьтны!
Войскалысь отступайтӧмсӧ миянысь он дзеб некутшӧм юӧръясӧн, кӧть мед кыдзи сійӧс абу тупкӧма.
— Сӧмын ӧмӧй тані?.. — бара варовмис лейтенант. — А Ленинград бердын, Мӧскуа бердын, кӧнкӧ Волга дорын?
— Да.
Буретш сэні, кытчӧ ми мунам да некыдзи ог вермӧй воны.
Куим решающӧй значениеа пунктын.
Он-ӧ юыштӧй, зонъяс? — сигаретанас бутылка вылӧ индігмоз содтіс полковник. — Та бӧрын, кыдз шулывлӧ старшина Катарама, делӧыс лёк. — Сьӧд пиньяссӧ жерйӧдлігмоз Палади нюмъёвтіс. — Но тайӧ ӧд ещӧ абу на ставыс.
Рочьяс заводитісны решительнӧй контратакаяс, кодъяслӧн выныс лунысь лун содӧ.
А сы пыдди немечьяслӧн фронт вылӧ воысь содтӧд выль йӧзыс кажитчӧны меным дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны кык во сайын: военнӧй делӧ тӧдтӧм, велӧдтӧм томйӧз.
А мый лоӧ, ми кӧ вот пырысьтӧм-пыр шыбитам миян крестьяна тыра тайӧ поездсӧ ураганнӧй би улӧ?
Мича видзӧдантор, абу ӧмӧй сідз?
Найӧс чышкыштас кокньыдик гӧнӧс моз.
Сідзи жӧ, кыдзи и этайӧ том немечьяссӧ.
Мунӧны воюйтны ыджыд кыпыдлунӧн, равзӧны сьыланкывъяс, а бӧрынджык бӧрдӧны да мамсӧ корӧны.
А асыввывсянь пыр локтӧны и локтӧны выль войска, кодъясӧс зэв бура велӧдӧма и сідзжӧ кӧмӧдӧма-пасьтӧдӧма, быттьӧ абу сійӧ салдатъясыс, кодъяс бӧрыньтчисны.
На пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс вӧвлӧмаӧсь нин бойясын, но ещӧ на унджык выльясыс — сюрсъяс, миллионъяс...
Авиация, танкъяс, моторизованнӧй артиллерия, «катюшаяс» да енмыс ещӧ тӧдӧ мыйяс.
Мыйыс сӧмын налӧн абу, господа!
Ставпӧлӧс мыджӧдъяссӧ жуглӧмӧн найӧ пыр мунӧны и мунӧны водзӧ.
Коркӧ рочьяс разгромитісны Наполеонӧс.
Тыдалӧ, и Германия ворссяс ассьыс партиясӧ.
Полковник ӧзтіс сигаретасӧ да юис ещӧ коньяк рюмка.
Сійӧ мӧдіс ёнджыка шенасьны кияснас, чирӧм гӧлӧсыс кыліс гораджыка.
Сійӧ рытас офицерскӧй вагон дорын первой сменаса часӧвӧйӧн вӧлі Митря Кокор Илие Дафинескукӧд ӧттшӧтш: Митря ӧтар боксянь, Дафинеску — мӧдарсянь.
Вагон ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма шторыӧн, медым «салдатъяс эз аддзывны, мый вӧчӧ начальство», кыдз гӧгӧвоӧдлісны аслыныс салдатъяс.
Полковник пукаліс лампа да ӧшинь костын сідз, мый Митря аддзыліс ӧшинь штора вылын тӧдчыштысь неуна мышкыртчӧм сылысь сьӧд вуджӧрсӧ.
Митря гӧгӧр ставыс вӧли лӧнь да йӧзтӧм, сійӧ сувтіс ӧшинь дорын да мӧдіс кывзысьны.
Мукӧддырйиыс сылы удайтчывліс кыйны гоз-мӧд кыв.
Сійӧ видзӧдіс полковник вуджӧрлысь вӧрӧмсӧ.
Шуйга кинас полковник кыскывліс вомсьыс сигаретасӧ, а веськыднас кадысь кадӧ вомдорас вайӧдліс рюмка.
«Сійӧ, буракӧ, зэв ёна радейтӧ коньякӧн шусян цуйкатӧ, — думыштіс Митря. — Стӧканыс ыджыд,  а кисьтавлӧ коньяксӧ этшаӧн.
Зато тшӧкыда кисьтавлӧ!
Ӧкмысысь лэптыліс веськыд кисӧ».
Митря серӧктывліс пемыдас ачыс аскӧдыс.
Сійӧ казьтывліс, мый висьтавлывліс сылы Катарама рочьяс йылысь: «Кыдз нӧ ми тіянкӧд, москальяс, сёрнитчывлім?
То висьталӧны, рочьяслӧн пӧ контрреволюция заводитчас, то налӧн ӧружиеыс абу... а ӧни налӧн быдторйыс эм - весиг вежа Пётрлӧн рай ӧдзӧс ключьясыс.
Петкӧдлісны найӧ гаж Наполеонлы, петкӧдласны на и Гитлерлы».
Войыс вӧлі тӧлысьтӧм.
Ылын асыввылын, быттьӧ гӧраяс, бутвидзисны сьӧд кымӧръяс.
Полковниклысь речсӧ помӧдз кывзӧм бӧрын Кокор регыд вежсис.
Караульнӧй начальник вайӧдіс смена.
Кокор сдайтіс ассьыс постсӧ.
Ефрейтор сетіс сылы пароль да муніс.
Ӧні сійӧ асылӧдз вермис узьны.
Поезд бӧжладорсянь сылӧн теплушкаыс вӧлі квайтӧд.
Теплушкаӧ пыранінын сійӧс виччысис капрал Флоря.
Митря нуӧдіс сійӧс бокӧ да вашкӧдӧмӧн висьталіс сы йылысь, мый аддзыліс да кывліс.
Очсалігтырйи сійӧ содтіс:
— Господа офицеръяс тӧждысьӧны война вӧснаыд оз этшаджык миян старшина дорысь.
Кузнеч нинӧм эз вочавидз, сӧмын юаліс:
— Унмыд локтӧ, Митря?
— Локтӧ, но оз ёна...
А мый сэтшӧмыс?
— Унмыд кӧ локтӧ, эн пыр вагонас.
Сэні сэтшӧм лёк дука, мый ме пырнысӧ эг вермы.
Петалан здук кежлӧ, в сэсся бӧр пырнысӧ он вермы.
Со сулала да виччыся тэнӧ тані.
Ме тан воськов ветымын сайын аддзи турун зорӧдтор.
Водыштлам сы бокӧ.
Войыд помасянвыйын нин.
Югдытӧдзыс ӧд куим час нин сӧмын коли.
Найӧ воисны зорӧд дорӧдз да водісны.
Мыйкӧ дыра мысти кузнеч юаліс:
— А миян политика йылысь найӧ эз сёрнитны?
— Код йылысь?
Антонеску йылысь?
— Да...
— Эз, сы йылысь эз сёрнитны.
— Но, дерт, — думыштіс кузнеч, — полӧны асланыс кучик вӧсна.
Друг асыввывса сьӧд кымӧр пиас ыпнитіс ыджыд гӧрд син.
Ӧзйыліс да кусі, быттьӧ мигнитіс.
Митрялы кажитчис, мый сьтеплӧн скӧр лолыс грӧзитӧ коньӧр йӧзлы, кодъяс ылалӧмаӧсь тӧдтӧм канмуса паськыд пространствоӧ.
— Аддзылін?
— Да, — надзӧник вочавидзис кузнеч. — Сэні гымалӧм-чардалӧм.
Зэв ылын.
На гӧгӧр куйліс, быттьӧ узис, помтӧм-дортӧм степь.
Но и тайӧ чӧв-лӧняс мыйкӧ вӧсньыдика триньгис-звӧнитіс.
Миллиардъясӧн ловъя ловъяс чипсісны турун пӧвстын.
«Сідз жӧ и уна найӧ, коді мунӧ миян вылӧ», — мӧвпаліс Митря.
Скӧр ловлӧн синмыс югнитліс ещӧ ӧтчыд.
Сьӧд кымӧр надзӧникӧн кыпӧдчис вывлань, унапӧлӧс ногӧн вежласис, кытчӧдз эз ло кык кок йылӧ сувтӧм бордъя вӧв кодь.
А сэсся кымӧрыс нюжаліс да регыд мысти быри.
Асыввылын енэжыс сэзьдіс, турун пӧвстын дзивгӧм ланьтіс.
Помтӧм ылісьыс кыліс мыйкӧ шутёвтӧм сяма.
Регыд та бӧрын пуркнитіс кӧдзыд ру - ӧвтыштіс ылысса бушков.
Тайӧ кыссис минут дас да лӧнис.
И бара гӧгӧр лои шы ни тӧв.
Кокор чошкӧдіс пельяссӧ, кыдзи коркӧ Дрофа степын, кор сылы ковмывліс войяснас йирсьӧдлывлыны вӧвъясӧс.
— А кутшӧм чӧв! — вашнитіс Флоря кузнеч.
— Мый бара ӧні гортын вӧчлывлӧны? — думыштчӧмӧн шуис Митря.
— Видзӧд! — ӧлӧдіс сійӧс кузнеч.
Митря кӧсйис мыйкӧ йылысь юавны, но чуймис да тшӧкмуні: ылын асыввылас ӧзйывлісны да вӧтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс би кольтаяс.
Нинӧм вӧлі оз кыв, сӧмын би чукӧрыс вӧтчис ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Кыкнан ёртыс ланьтӧмӧн олісны тіпкысь сьӧлӧмъяснаныс.
Сэні вӧлі фронт, кытчӧ мунӧ вӧлі налӧн частьыс.
ХII
404-ӧд номера эшелон, кажитчӧ, тэрмасис босьтны аслыспӧлӧс рекорд — некор не воӧдчыны индӧминӧ.
Сійӧ тутсіс, тшыналіс, грымӧдіс кӧлесаяснас да пошкис, сувтлывліс, вӧрзьӧдчывліс да бара сувтліс.
Тыдалӧ, татшӧм ногнас сійӧ петкӧдліс салдат-пассажиръяслысь да машинистъяслысь гуся стремлениеяссӧ.
Тадзи кольлісны лунъяс.
Та дорӧ содтысис нӧшта ӧти явление: кажитчис, мый ачыс горизонтыс век сідзи жӧ пышйыліс да вошлі асыввывса помтӧм-дортӧм ыліас.
И нӧшта ӧтитор: кадысь-кадӧ 404-ӧд номера эшелон вылӧ виччысьтӧг уськӧдчывлісны гырысь тӧв ныръяс да зэръяс.
Эз миян кодьӧсь.
Миянладорын, гӧгӧвоӧдліс Кокор, тӧвныръясыд — тайӧ вильшасьысь челядь, а тані - пӧрысь ёма чукӧр.
Уськӧдчасны чӧртлӧн ведьмаясыс, гӧгрӧдласны морттӧ, шыбитасны сійӧс му бердӧ, сійӧс и виччысь, поездтӧ конъяласны рельсъяс вывсьыс.
— Мунӧй ті, эй, мунӧй ті, йӧз, бӧр, кытысь воинныд!
Мый тіянлы тані колӧ?
— Сёр бӧртӧ бергӧдны миянӧс, пӧрысь ведьма.
Мунам веськыда чӧртлы сир биас, нуам сылы кык мешӧк гӧснеч...
— Да найӧ тыртӧмӧсь, Митря? — сералісны салдатъяс.
— Но да, ті жӧритінныд ставсӧ, кор ме шкорги.
Но найӧ бара тырисны сійӧн, мый ми, йӧйяс, корсям тайӧ инъясын.
Со и нуа гӧснеч пыдди мортлысь кык мешӧктыр йӧйлун...
Ӧтик зэра лунӧ сувтӧм поезд дінӧ матыстчис офицер румын дивизияысь, коді вӧлі расположитчӧма тайӧ секторас.
Салдатъяс, кодъяс вӧліны матынӧсь командир вагон дорын, бура кылісны, мый тайӧ офицерыс - делегат, но кутшӧм полкысь — найӧ эз гӧгӧрвоны.
Тайӧ вӧлі ичӧтик морт, мугӧм чужӧма, тошка, кузь пӧлаа шинеля, каскаа, тасмаяса, но различиелӧн знакъяс эз вӧвны.
Полковниккӧд да мукӧд офицеръяскӧд кутіс асьсӧ тшапа, кыдзи сэтшӧм морт, коді «вӧвлӧма нин бойын».
— А видзӧднысӧ ёна нин пыркӧдӧмаӧсь тайӧс, — шуис Митря. — Аски и ми татшӧмӧсь лоам.
Гажтӧм делӧ!..
Вӧлӧмкӧ, мый кузь шинеля офицерлӧн полкыс вит недель чӧжӧн куимысь вежлӧма ассьыс местасӧ.
Сійӧ абу мунлӧма водзӧ, а пыр ӧтарӧ бӧрыньтчӧма, быттьӧкӧ кыйӧма ассьыс бӧжсӧ.
— Стратегическӧй бӧрыньтчӧм! — висьталіс связьса офицер сэтшӧм збой гӧлӧсӧн, быттьӧ тайӧ кывъясыс сӧмын на ӧні сюрины аслыс.
— Эн шутит, лейтенант Попеску, — веськыда сы вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис полковник Палади.
Микшуня пуктіс кисӧ лейтенант пельпом вылӧ да шуис:
— Кывзы жӧ, Нуцу, ӧд ми тэкӧд ӧти выпускысь, ёртъяс, сэки тэ эн вӧв дзик йӧй зонмӧн.
Лейтенант Нуцу Попеску, аслас кузь шынельын, ещӧ на минут мында шванитчыштіс, а сэсся нюмъёвтіс.
— Коньяк вайинныд?
— Вайим, — успокоитіс сійӧс Микшуня. — И карті тшӧтш.
— Но, найӧ миянлы оз туйны, — ӧвтыштіс кинас Нуцу. — Кадыс абу.
Тіянлы колӧ ӧні жӧ тіян фургонъясӧн да миян грузӧвикъясӧн вуджӧдны став  овмӧснытӧ лагерӧ.
Ми сулалам тані матын.
Со эсійӧ сикт саяс, кӧні кык туйвежыс.
Машинаяс - дзонь водоворот...
Рочьяс тӧрыт тасянь нелямын километр сайын атакуйтісны миянлысь позицияяснымӧс.
Со, видзӧдлӧй карта вылас.
Наступлениесӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Полковник торкис сійӧс:
— Сідзкӧ, поездсьыс петны миянлы став кӧлуйӧн?
— Да, господин полковник.
— Микшуня, сет приказ.
Микшуня синъяснас тшӧктіс старшинаяслы заводитны.
Салдатъяс тэрмасьтӧг заводитісны ректыны.
— А мый вӧчлывлӧны другъяс? — лейтенантлань бергӧдчӧмӧн юаліс Микшуня.
— Миян ставыс коли сӧмын кӧкъямыс морт, дона Микшуня.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Нуцулӧн чужӧмыс кыдзкӧ ставнас омӧльтчис.
И сійӧ копыртіс юрсӧ, неважӧнся тшаплунсьыс нинӧм нин эз коль.
— Кыдзи олӧны Чиобану да Параскивеску? — юаліс ичӧт тушаа, косіник офицер, прӧзвище сертиыс Дамуца.
— Чиобану да Параскивеску важӧн нин абуӧсь, — ышловзис Нуцу.
Дамуца кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Весиг эскыны сьӧкыд.
Тайӧ менам воча вокъяс, но олім кыдз рӧднӧйяс.
— Ковмас эскыны, Дамуца?
Усины и мукӧд: Порумбеску, Лаксатив, Кроитору...
Бӧръяыс вӧлі менам миритчытӧм врагӧн, сы вӧсна мый сылысь ме дугдывтӧг волывлі картіӧн ворсігӧн.
Меным сійӧ зэв жаль, ӧд сійӧ меным вӧвлі ичӧтик именье кодь, коді вайлывліс доход.
И Корбица...
И Иован, коді вӧлі век миянлы декламируйтӧ балладаяссӧ Иовано Иоргаванолысь, кодӧс шулывліс аслас предокӧн.
Весиг и кулігас сійӧ шуис Иоргаванолысь кывъяссӧ: «Но, челядь, ме мӧдӧдчи аслам прадедъяс дінӧ».
— А Панакоада?
— Панакоада ловъя.
Младшӧй лейтенант Дамуца быттьӧ кыпыдджык лолі, но сӧмын здук кежлӧ.
Шонді лэччис улӧ нин, вӧсньыдик гӧрд кымӧр пытшкӧ, кор полк аслас став кӧлуйнас мӧдӧдчис «Сомотрец сиктӧ».
Тайӧ «сиктыс» эз нин вӧв сиктӧн, сиктса йӧз пӧвстысь, кодъяс коркӧ уджавлісны му дінын, быдталісны скӧт, дӧзьӧритлісны фруктовӧй садъяс, абу кольӧма ни ӧтик морт.
Найӧ ставныс быттьӧ лэбисны тӧлысь вылӧ либӧ му пырыс мунісны.
Сомотрец вӧлі ӧні карта вылын прӧстӧй чутӧн, кытчӧ вӧлі сувтӧма полклӧн колясыс, кытӧні служитіс Нуцу.
Тайӧ полкыслӧн джын вооружениеыс вӧлі вошӧма бойын, вӧвъяс пышъялісны, офицеръяс пӧвстысь коли сӧмын кымынкӧ морт, а рядовӧй составлӧн вошӧмъясыс вӧліны сы гырсяӧсь, мый некутшӧм содтӧд вайӧм йӧз эз вермыны тыртны тайӧ воштӧмсӧ.
— Торйӧн нин унаӧн пӧгибнитісны да вошины эсійӧ мужикъясыс, — нюмъялігтырйи висьтавліс Нуцу.
Ловйӧн кольӧм йӧз терпеньетӧг виччысисны юӧръяс асланыс местаяссянь.
— Кутшӧм сэні юӧръяс! — шуыштіс Катарама. — Абу некутшӧм юӧр.
Сэні ставыс бур, Илья-Пророк колесницалӧн тормозыс да Саваофлӧн камилавкаыс тіянлы пиняныд.
Рад аддзыны тіянӧс дзоньвидзаясӧн.
Кывлі, мый тіян ӧні кольӧма ставыс кыксё комын морт.
— Меӧн кыксё комын ӧти, — стӧчмӧдіс Катарамалысь шуӧмсӧ батарейнӧй вурсьысь Данилэ.
— И тэ тані, Рошу?
— Тані, господин старшина, муртса ловъя.
Вывті ӧдйӧ чинам, господин старшина.
— Да и ми воим татчӧ чинӧм вылӧ.
Но мый, ставыс тырмӧ?
— Тырмӧ.
— Ме вот ваи неуна кукуруза пызь.
Важ тӧдсаяс паныдасиганыс нимкодя тапкӧдлывлісны ӧта-мӧдыслы пельпомъясас да киасялісны.
Кокор казяліс, кыдзи паныдасисны командиръяс.
Полковник Чаушу косьмӧма да сотчӧма шонді водзас, но, кыдзи и пыр, сійӧ вӧлі долыд чужӧма, бритчӧма, лӧзов-еджыд стеклӧ кодь синъяса, сійӧ вӧлі кыпыд.
Сійӧ лыддьыссис ыджыдӧн, сы вӧсна мый полковниклысь званиесӧ пӧлучитіс Паладиысь водзджык.
Кутчысьлӧм бӧрын Чаушу небыдика тапнитіс Паладилы рушкуас:
— Лишнӧйсӧ лэдзан!..
Кокор думыштіс: «Паныдасигъясын ми векджык кучкалам ӧта-мӧдлы мышканым — сылы медуна сьӧкыдыс сюрлӧ.
А начальство тапкӧдӧ ӧта-мӧдныслы рушкуас».
— Но вот, дона Палади, аски ме сета тэныд полк.
Воӧн-джынйӧн фронт вылын олӧм бӧрын и меным позьӧ ӧти тӧлысь шойччыны.
Муна аслам воча воккӧд — генералкӧд.
Да и тэныд лёкыс оз жӧ ло — тэ резервын и век бӧрыньтчан бӧрлань.
— Начальстволы тожӧ окота усйысьны татысь, — орччӧн сулалысь салдатъяслы вашнитіс Кокор.
Лагерь вылӧ лэччис рыт.
Бияс ни бипуръяс эз ӧзтывлыны.
— Миянкӧд орччӧн фронт, — висьтавлісны Кокорлы важ салдатъяс. — Мыйӧн сӧмын тыдовтчыштас кутшӧмкӧ би, пырысьтӧм-пыр лэбзясны жар-птицаяс да гылӧдасны колькъяс.
Ок, и гораа потласьӧны тайӧ колькъясыс!
Кажитчыліс, мый «старикъяс» ошйысьлывлісны фронтвывса делӧяс йылысь, сӧветскӧй артиллерия, танкъяс йылысь висьталігъясын.
Выльӧн воысьяс уважениеӧн да полӧмӧн кывзісны налысь.
— Шуӧны, мый найӧ пӧ голяяссӧ вундалӧны, коді налы пленӧ сюрӧ.
— Коді?
Эк тэ, чипанпи?..
Москальяс?
Сӧрӧм.
Найӧ сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧм и ми.
Видзчысьӧй ёнджыка союзникъясысь — немечьясысь.
Найӧ мыйӧн аддзасны, мый миян пиысь кодкӧ омӧльтчис либӧ бокӧ кежис ас могӧн, пыр жӧ и сутшкасны штыкӧн либӧ ытшкыштасны автоматысь.
Збой воякаяс!
— А найӧ оз бӧрыньтчыны?
— Кыдзи оз бӧрыньтчыны?..
Овлывлӧ сідзи, мый некод оз вермы выдержитны.
Ӧтчыд миян весьтын тыдовтчис змей...
Кокор дыр кывзіс, сылӧн и унмыс эз лок.
А сэсся кузнечкӧд ӧтлаын найӧ корсисны йӧзтӧмджыкин, кытӧні эськӧ позис ас кежын сёрнитыштны асланыс делӧяс йылысь.
Найӧ дыр шӧйтісны да нинӧм эз аддзыны, пока эз веськавны снарядӧн кодйӧм воронкаӧ.
Найӧ водісны мышъяс выланыс да шебрасисны шинельясӧн.
Шыбитчисны пара кывйӧн.
Вугыртісны.
Садьмисны найӧ вель сёр нин, бергӧдчисны ӧта-мӧд дораныс да кынмисны, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн.
Кыліс пушкаысь лыйсьӧм, быттьӧ кучкалісны гортӧм барабанӧ, и абу нин сэтшӧм ылын.
Сэсся лои шынитӧв.
Пӧдӧм турун дукӧн лолалігтыр ёртъяс виччысисны, кор найӧ бӧр унмовсясны, кыдз друг нем виччысьтӧг асыввылын качисны енэжӧ турунвиж ракетаяс, и бара заводитчис канонада, - найӧ кылісны, кыдзи сыркакывны мӧдіс муыс.
Прӧдитіс часлӧн нёльӧд пайыс, час.
Кажитчӧ, кытӧнкӧ му пытшкас кодзувъяс югӧр улын пессьӧ да доймӧмысла мыйвынсьыс ойзӧ вселеннаялӧн ыджыд сьӧлӧмыс.
Ёртъяс ӧдйӧ чеччисны да мӧдӧдчисны асланыс часьт расположениелань.
Салдатъяс повзьыштӧмӧн сёрнитісны.
Полковник Чаушу висьталіс:
— Эн волнуйтчӧй, немечьяс найӧс оз лэдзны.
Но ачыс сійӧ тӧждысьӧмӧн ветлӧдліс пемыдас, кадысь кадӧ сувтыштлывліс, видзӧдлывліс ыліӧ, кывзысьліс.
— Сійӧс, мый кылӧ полковник, кылам и ми, — броткыштіс ӧти салдат.
Но регыдик кежлӧ дугдылӧм бӧрын би ӧддзис ещӧ ыджыдджык вынӧн.
Куим час чӧж йӧз вӧлі зэв ёна зэвтчӧмаӧсь.
Грымакылӧм да му сыркакылӧмыс эз дугдыв.
Митря Кокор друг гӧгӧрвоис, мый пидзӧсъясыс сылӧн дрӧжжитӧны.
Видзӧдліс кокъяс вылас, быттьӧкӧ бокӧвӧй тӧдтӧмторъяс вылӧ, сійӧ тешкодя нюмъёвтіс, ёртчис да вынтӧг водіс муӧ.
Сійӧ аддзис ас дінсьыс олӧма салдатъясӧс да гӧрдӧдіс аслас повзьӧмсьыс.
Кӧн нӧ вермас лоны Флоря капрал?
— Тэ тані?
— Тані.
Кыкнанныс шуисны тайӧ кывъяссӧ пиньяснас зяткӧдігтыр.
Пӧрысь салдатъяс чӧв олігтыр да серьёзнӧя видзӧдлісны на вылӧ, а кадыс, кажитчӧ, сувтіс.
Йӧз кывзісны, мый вӧлі вӧчсьӧ грознӧй ыліас.
Вӧлі югдӧ нин, кор туйвежын тыдовтчисны грузӧвикъясӧн мунысь салдатъяс.
Тайӧ вӧліны паникаын пышйысь немечьяс.
— Бара на ковмас места вежны, — кодкӧ аслыс моз шуис Митрякӧд орччӧн.
Митря кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Немечьяс бӧрыньтчӧны?
— А сэсся мунасны водзӧ.
Ачыд он ӧмӧй аддзы?
— Эк, а ми, новобранечьяс, выльӧн воысьяс.
Сӧмын Митря ӧтнас серӧктіс тайӧ тӧлктӧм кывъяс вылас.
Выль воысь салдатъяс, тшӧктӧм виччысьтӧг, пондісны ноксьыны.
Кыліс офицеръяслӧн команда, но найӧс некод эз кывзы.
Артиллериялӧн дугдывтӧм грымӧдігӧн да грузӧвикъяс тутсігӧн, кодъяс куим колоннаӧн мунісны туй кузя, полк чукӧртіс ассьыс овмӧссӧ.
Кыдз тайӧ пырджык овлӧ паника кадӧ, ӧти салдат воис роска, мӧд — нянь торъя, коймӧд — седлӧтӧм да домповодтӧм вӧв вылын верзьӧмӧн.
— Выдзӧдлы Александр Македонский вылӧ!
Митря друг шыбитчисна дорӧ, быттьӧ гӧтӧвитчис лэптыны найӧс сюръяс вылӧ.
Сійӧ эз на йӧймы, кӧть сылӧн чужӧмыс ставнас векыштчис.
— Эй, новобранечьяс! — равзіс он. — Сувтӧй, мед быдӧн ачыс куляс ас вывсьыс  кучиксӧ и сетас сійӧс!
Сылӧн шог серамыс вуджис салдатъяслы.
Сійӧ лӧглунӧн ропкис быттьӧ ас кежысь:
— Медым ставсьыс нин мынтысьны...
Полковник Палади, коді вӧлі мунӧ кык воськов бӧрын Чаушусянь, сувтіс сералысь салдатъяс пӧвстӧ да юаліс:
— Кӧні менам шопер? — дӧзмӧмӧн юаліс сылысь спутник — Мый вылӧ ті сераланныд, скӧтъяс?
Йӧз сетісны сылы туй.
— Тэ кужан машинаӧн веськӧдлыны? — горӧдіс Чаушу Митрялы.
— Сӧмын ӧшъясӧн, господин полковник.
Сідзкӧ, мый нӧ тэ сулалан да видзӧдан ме вылӧ, идиот?
Тэрыба, марш!
Корсь пырысь-пыр Визереску шоперӧс.
Кокор муніс корсьны код тӧдас кодӧс: сійӧ жӧ здукӧ сійӧ вунӧдіс висьталӧм овсӧ.
Регыд сійӧ воис жӧ ас садяс да гӧгӧрвоис, мый йӧз гудрасьӧмас котӧртӧны туй ӧтлаасянінӧ.
Вӧвъясӧн доддялӧм фургон, кык полковӧй грузӧвик да полковниклӧн автомобиль сулалісны туйдорын, виччысисны кад пырны колонна пытшкас.
Ӧткымынъяс шыбытлісны ставсӧ, мый кыскисны аскӧдыс, да розъяс моз ӧшалісны грузӧвикъясын.
Но туйыс эз нин вермы тӧрӧдны став автомашинасӧ.
Ӧні сійӧ вӧлі ыджыд лёльӧ кодь, коді веглясигтыр кыссис водзӧ.
Сынӧдыс тыри самолётъяслӧн скӧр таркӧдчӧмӧн.
Пӧшти дорын Кокор аддзис немечьясӧс.
Эз позь шуны, мый тайӧ абу йӧз.
Самолётъяс пикируйтісны ӧтиклаӧ чукӧртчӧм грузӧвикъясӧс.
Сяргыны кутісны пулемётъяс.
«Киськалӧны садовникъяс градъяс...»
Самолётъяс жургисны дзик юръяс весьтаныс, кыпӧдчыласны вывлань, бӧр лэччыласны.
Грузӧвикъясысь пачкаясӧн чеччалісны салдатъяс да пышъялісны кытчӧ синмыс видзӧдіс.
Самолётъяс бӧр лэбисны.
Эновтлӧм автомашинаясас уськӧдчисны «старичокъяс» да новобранечьяс, Митрялӧн тӧварышъяс.
Ӧти здукӧ Кокор син водзын вӧлі настоящӧй бой.
Косясисны весиг пистолетъясӧн.
Дас воськов сайысь Митря аддзис аслас частьса рядовӧйясӧс, а на пӧвстысь Катарама старшинаӧс, коді, лёкногӧн мурзігтыр, писькӧдчис машина дінӧ.
Старшина кутчысьліс нин грузӧвик борт бердӧ, но пырысь-пыр жӧ бӧрыньтчис.
Кузовын пукалысьяс пиысь ӧти тесакӧн керыштіс сылысь кисӧ.
«Чӧртлӧн машинаыс», — керыштӧм вирӧсь кинас ӧвтчигтырйи видчис старшина.
Здоровӧй кинас сійӧ кватитіс автоматсӧ.
Но прӧтивник ӧні жӧ сійӧс пожнавлісны.
— Виисны! — горӧдіс Кокор.
Старшина ружӧктіс да уси туй дорас.
Кулысь морт вомӧн чеччалігтыр салдатъяс уськӧдчисны грузӧвик дінӧ, штурмӧн.
Йӧз, кодъяс вӧліны грузӧвикъясын, косясисны налы паныд тесакъясӧн, пистолетъясӧн да автоматъясӧн.
Немвиччысьтӧг колоннасӧ бара атакуйтісны куим бомбардировщик.
Салдатъяс кӧчьяс моз бара уськӧдчисны муяс вылӧ.
Кыксё метр вылнасянь сӧветскӧй лётчикъяс шыблалісны бомбаяс.
Первойя взрыв дырйиыс жӧ Митря уси.
Мӧд дырйиыс пернапасасис да ещӧ топыдджыка топӧдчис му бердӧ да кыліс, мый чужӧмыс сылӧн вӧлі вирӧссьӧма.
— Вокӧ...
Тайӧ вӧлі кузнеч.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да аддзис, кыдзи му вылын пессьӧ Флоря.
Вирыс сылӧн прысьйис сапӧг гӧльӧн вывтіыс, Митря пуктіс кисӧ тӧварышлӧн доймӧм кок вылас: пидзӧс увланьтіыс жугалӧм кокыс Флорялӧн лётмуніс.
Омлялӧм да грымакылӧм тыртісны сынӧдсӧ.
Митря эз нин мӧд видзчысьны.
Сійӧ решитіс, мый воис пом.
Сійӧ йӧйлуннас тыртӧм аслас кык мешӧкӧн веськаліс нин адӧ.
Илие Дафинеску чеччыштліс, кияснас кутчысис кынӧмас, кусыньтчис номыр моз, водіс муӧ да ланьтіс.
«Кула ме, — думыштіс Митря, — тайӧ и бурджык».
Кельдӧдӧм чужӧма полковник Палади сулаліс, жугалӧм грузӧвик бердӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ гырддзанас вылӧ лэдзчысьӧмӧн, кинас пыкис юрсӧ.
Митря заводитліс лыддьыны виӧмаяссӧ, но торксис арталӧмсьыс.
Грузӧвикъясысь, кодъясӧс дзик на ӧні осаждайтісны салдатъяс, вӧлі лоӧмаӧсь песлӧдлӧм кӧрттор, пу да морт яй чукӧръяс.
Тайӧ мясорубкаас вошисны и найӧ, кодъяс медводз керыштісны кисӧ Катарамэ фельдфебельлысь, а сэсся и лыйисны сійӧс.
Митря копыртчис сы весьтӧ, но кузнеч воштіс садьсӧ.
Митря лэптіс синъяссӧ да аддзис, мый му кузя локтӧ танкъяслӧн ыджыд руд чукӧр.
Танкъяс!
Ловйӧн кольӧм салдатъяс чукӧртчӧмаӧсь гӧрд флажока роч танк дорӧ.
— Видзӧдтӧ, немечьяс тӧдӧны, кыдзи колӧ пленӧ сетчыны, — шензьыштіс Митря.
Сійӧ тшӧтш шыбитіс пистолета тасмасӧ, мый вӧчисны, кыдз сійӧ казяліс, танк дорӧ став матыстчысьыс.
Йӧз сувтлісны фронтӧ да лэптісны кияссӧ.
Сійӧ тшӧтш лэптіс кисӧ, но сы вылӧ некод эз веськӧд вниманньӧсӧ.
Юр весьтас пыр на жургисны самолётъяс.
Танкъяс грымакылісны кытӧнкӧ ылын нин.
«Уна йӧз пӧгибнитіс.
Но кодсюрӧыс коли на ловйӧн...
Гашкӧ, и миянлы сетасны плешкӧ пуляӧн.
Кулас сійӧ шондіа лунас.
Сэтшӧмӧн жӧ вӧлі и сьтеп Дрофаын, сӧмын мирнӧй да чӧв-лӧнь, кутшӧмӧн некор нин сэсся оз ло, сы вӧсна мый ставыс помасис.
Кор воисны раненӧй Флоряла санитаръяс, найӧ аддзисны Флорякӧд орччӧн бӧрдысь Митряӧс.
— Мый тэкӧд лои?
Тэ ранитчӧмыд? — рочӧн юаліс санитар.
Митря гӧгӧрвоис.
Сійӧ индіс кузнеч вылӧ.
— Тайӧ менам ёрт.
— Но ладнӧ, ладнӧ, — Митрялы пельпомас тапкӧдігтыр висьталіс санитар. — Мун пленнӧйяс колонна дінас.
Кузнеч восьтіс синъяссӧ.
И мунігас Митря кыліс, мый сы сьӧлӧм вылас лои лӧсьыдджык.
ХIII
«Ме шыбиті аслам мешӧкъясысь йӧйлунӧс да пукті сэтчӧ неуна здоровӧй вежӧртор».
Тадзи Митря кӧсйис заводитны письмӧсӧ сылы, коді вӧлі ӧні зэв ылын сысянь, Малу Сурпат сиктын, Дрофа степь помын.
«Ставыс, мый мt кывлім канму йылысь, кытӧні ӧні ме ола, и тані олысь йӧз йылысь, вӧлӧма ылӧдчӧм.
Ӧні ме аддзи правдасӧ, йӧзыс тані сэтшӧм жӧ уджалысьяс, кутшӧмӧсь и ми.
Налӧн абуӧсь миян кодь Куим Ныраясыд, войтырлӧн революция бырӧдӧма найӧс гагъясӧс моз.
Тэ эн повзьы менам кывъясысь, регыд и миян лоӧ татшӧм жӧ.
И миян сиктса гӧль йӧз получитасны му.
А ещӧ ме кӧсъя аддзывны, кыдзи югдас чужӧмыс пӧрысь Триглялӧн да кыдзи кутас шойччыны Кица — кӧть ӧтик час луннас, удж бӧрын».
Но Митря эз вермы тайӧс гижны — сійӧ вӧлі пленын лагеръясысь ӧтиын и эз на позь гижны письмӧяс, кыдз шуис сылы кодкӧ тӧварышъяс пиысь, кодъяс воӧмаӧсь татчӧ ёна водзджык Митря дорысь да весиг сёрнитісны рочӧн.
Митря решитіс, мый сылы кыдзи позьӧ регыдджык колӧ велӧдны роч кыв.
Сы кындзи, мый эз позь вӧлі гижасьны, чужан муын да Малу Сурпатын делаяс вӧліны важ кодьӧсь, ӧд войнаыс эз помась.
Сӧветскӧй войска ӧдйӧ мунісны водзӧ да жуглісны немечьясӧс, но эз на перйыны чужан мусӧ немеч киясысь.
Да кӧть и позьӧ вӧлі мӧдӧдны письмӧяс рӧдинаӧ, тӧрӧдан ӧмӧй став думъястӧ ки пыдӧс пасьта почтӧвӧй открытка вылӧ?
«Медводз, Настук, тӧд, мый, сійӧ кадсянь, мый ме тані, ме гӧгӧрвои, мый радейта тэнӧ.
Но Настасия тӧдіс та йылысь ещӧ сійӧ кадсяньыс на, кор дзоридзалысь акация кустъяс пӧвстын кӧк кӧкис налы шудлун.
Унатор сэк кадсянь лоліс!
Матыстчис ме дінӧ кутшӧмкӧ роч, Настук, да тшӧктіс эновтны ранитчӧм кока Флоряӧс, а аслым сувтны пленнӧйяс радӧ.
Дзор сэтшӧм, синкымыс еджыд, синмыс югыдлӧз, моль кодь.
Сійӧ тапнитіс меным мышкӧ да нюммуніс.
Мунігӧн ме висьталі сылы, мый ме румын.
— Но и бур, — шуис сійӧ рочӧн.
Сійӧ менӧ гӧгӧрвоис.
И ме муні пленнӧйяс дінӧ.
Румынъяс мунісны ӧтарладорӧдыс, немечьяс — мӧдарӧдыс.
Сӧмын бӧрыннас нин ме думышті, мый эг юав тайӧ санитарыслысь нимсӧ.
Но бергӧдчыны бӧр ме эг нин вермы, а миян йӧз сійӧс некод абу аддзылӧмаӧсь.
Коді сійӧ вӧлі, мый сылӧн нимыс?
Сӧветскӧй конвоиръяс эз гӧгӧрвоны, мыйла ме волнуйтча.
А кор переводчик висьталіс налы, мыйын делӧыс, найӧ серӧктісны.
— Эн тӧждысь, тэнсьыд другтӧ мӧдӧдісны госпитальӧ.
Бурдас.
— Но меным окота эськӧ вӧлі тӧдны нимсӧ сійӧ дзор санитарыслысь, коді сійӧс лэптіс.
— Мыйла тэныд тӧднысӧ, гашкӧ, тэ сэсся некор нин сійӧс он аддзыв».
Сійӧ миян «тӧварыш».
Медводдза квайт тӧлысь чӧжнас лагерын Митря Кокор дружитчис кык сӧветскӧй салдаткӧд — Могилёвса Василий Пистругакӧд да Костромаса Дмитрий Карагановкӧд.
Пистругасянь — ичӧтик тушаа, мугов чужӧма да ёсь сёрниа зонсянь, Митря вель ӧдйӧ велаліс рочӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ агрономияӧ сійӧс велӧдіс Митя Караганов.
Тайӧ вӧлі крепыд, кутӧда да серьёзнӧй морт, кӧть арлыд сертиыс сылы вӧлі сымда жӧ, кымын и Кокорлы.
Караганов частӧ висьтавлывліс Митрялы, кыдзи сылӧн колхозас олӧны крестьяна.
Висьтавліс сійӧ спокойнӧя да внимательнӧя видзӧдіс сыкӧд сёрнитысьыс вылӧ.
Сёр арӧдз, пока сулаліс мича поводдя, пленнӧйяс ремонтируйтісны ю вылысь му плотина, кодӧс вӧлі крепитӧма дубӧвӧй сваяясӧн.
Юыс пӧрис ӧні тыӧ, да ваыс лӧнь жургӧмӧн сысъясис водосброс пыр.
Долина кайис чукыльӧсь террасаясӧн фруктӧвӧй садъяс костӧд.
Долина водзвылас сулаліс сикт.
Керйысь вӧчӧм керкаяс вӧлі тупкалӧма юсьпӧлянӧн, ыджыд ӧшиньяс мичмӧдӧма турунвиж ставеньясӧн.
Митря ылісянь видзӧдіс на вылӧ, и найӧ сылы воисны сьӧлӧм вылас.
Караганов висьталіс Кокорлы, мый тайӧ сиктса олысьясыс дас ӧти во сайын организуйтӧмаӧсь колхоз.
Садсӧ да огородсӧ киськавны васӧ босьтӧны прудсьыс.
Плотина дорас сулалӧ мельнича, коді уджалӧ во гӧгӧр да вайӧ колхозлы ыджыд доход, эм и турбина.
Турбина сетӧ би да энергия ичӧтик фабрикалы, кытӧні вӧчӧны видз-му уджалан инвентарь.
Сы кындзи, фабрика вӧчалӧ ӧшинь рамаяс, пызанъяс да улӧсъяс.
— Куранъяс да вилаяс, — висьтавліс Караганов, — найӧ мӧдӧдӧны гӧраяс вылӧ, скӧт видзан колхозъясӧ.
Овмӧсыс сэні озыр: и сыроварня эм, и вый вӧчан завод.
Ӧшинь рамаяс, пызанъяс да улӧсъяс мӧдӧдалӧны веськыда Казахстанса овтӧминъясӧ, Аральскӧй саридз дорӧ, кӧні заводитісны стрӧитны керкаяс да сиктъяс.
Сійӧ инъясас кочевникъяс сюрс воясӧн кочуйтлісны.
Нуждаыс заставляйтліс найӧс вӧчавны набегъяс да грабитны.
Налӧн и асланыс ханъяс вӧліны, йӧзыслысь вот чукӧрталісны.
Но вот большевикъяс вӧтлісны ханъяссӧ, велӧдісны кочевникъясӧс киськавны ватӧм, кос пустыняяс, уджавны видз-му овмӧс.
А аддзылан кӧ тэ казахъяслысь юркарсӧ, сад да и сӧмын!
Уличаяс кыкнан бокӧдыс арыкъясӧд визувтӧ ва.
Сэні стрӧитӧны школаяс да больничаяс, локталӧны сэтчӧ велӧдысьяс да врачьяс.
Вежсис олӧмыс Казахстанын.
Кузь тӧвся рытъясӧ Митря кывзіс татшӧм висьтъяссӧ.
Ӧтчыд Пиструга, мигнитӧм бӧрын, юаліс Митрялысь:
— А тэ эскан, мый тэныд висьталӧ Караганов?
— Эска, — вочавидзис Кокор. — Кӧть миян и уна лӧж сёрнияс вӧвліны Рочму йылысь.
Кыдзи нӧ ме ог эскы аслам синъяслы.
— А мый тэ аддзылін аслад синъяснад? — варовмис Пиструга. — Тэ ӧд Казахстанын либӧ скӧтвидзысьяс дінын гӧра вылын эн вӧвлы?
— Эг, эг вӧвлы, но ме аддза, мый вӧчсьӧ тані!
— Кывзы, Василий.
Ме вои сэтшӧминысь, кӧні зэв уна шогыс.
Гӧльлун, кутшӧмын овлісны коркӧ кочевникъяс, тайӧ менам гӧльлун, миян Хаджиуын тожӧ эм асланым «хан» — помещик Кристя, прӧзвище сертиыс Куим Ныра...
Ме вот мый кӧсъя юавны тэнсьыд, Василий: кор стрӧитӧма тайӧ плотинасӧ да кутшӧм кадсянь тані прудйыс?
— Неважӧн, во дас куим, дас нёль.
— Збыль.
Тайӧ тӧдчӧ яблоняяс сертиыс, найӧ тожӧ абу пӧрысьджыкӧсь.
Сиктыс, буракӧ, вӧвлӧма тані и водзджык, но керкаясыс выльӧсь, визьӧн сулалӧны.
Мельнича, электрическӧй станция, фабрика — ставыс тайӧ эз вермы лоны войдӧр, ӧд збыль, кор эз вӧв плотинаыс, тані эз вӧв и тайӧ райыс?
Пиструга гораа серӧктіс.
— Збыль кӧ шуны, тані ньӧти эз вӧв рай.
— Тӧдӧмысь, йӧзыс тайӧ сиктас олісны сэтшӧм жӧ гӧля, кыдзи олӧны миян Дрофа степын?
Караганов нюмъёвтіс да шуис украинечлы:
— Василий Иванович, Кокор вӧлі тэнад велӧдчысьӧн, а тэ сійӧс бурасӧ эн тӧдмав.
А ме гӧгӧрвои, та понда ставсӧ висьтала сылы.
— Извини, Дмитрий Матвеевич, — вочавидзис Пиструга, — кыдз ме гӧгӧрвоа, тэ кӧсъян сыысь настоящӧй политическӧй деятельӧс вӧчны.
— Дерт, кӧсъя.
— А тэ сылысь юалін, кӧсйӧ-ӧ сійӧ?
— Василий Иванович, ме мӧдтор на куті гӧгӧрвоны.
Господа миян сайӧдлісны миянӧс политика йылысь мӧвпъясысь.
Миянлы тшӧктылісны думайтны водзӧ олӧм йылысь мӧдаръюгыдын.
А асьныс вӧчлісны ассьыныс политика, лӧсьӧдлісны аслыныс бур олӧмсӧ таладор светас.
Караганов шуис:
— Тигр став ӧбедсӧ ӧтнас сёйлывліс, сы вӧсна сійӧ и кызӧн лои.
— Збыль, — сӧгласитчис Кокор. — Но ӧні ми мӧдам занимайтчыны асланым политикаӧн, таладоръюгыдас да тайӧ олӧмас.
Господалы тайӧ оз во сьӧлӧм вылас, налы тайӧ опаснӧ.
Нинӧм он вӧч.
Воас кад, и ме вая тайӧ опасностьсӧ асланым сиктӧ, Малу Сурпатӧ.
— Сэки тэнӧ тюрьмаӧ пуксьӧдасны, Настасияыд бӧрдны кутас.
— Ми кӧ победитам, оз пуксьӧдны!
— Коді сійӧ миыс?
— Ог гӧгӧрво.
— Тэ ӧд бура гӧгӧрвоан, Василий Иванович, мый ме кӧсъя висьтавны.
Сійӧ, мый лои Рочмуын, лоӧ и миянын.
Кыптасны рабъяс, усясны кӧзяева.
Менам ӧти друг мыйсюрӧӧ велӧдіс менӧ.
Да ӧд и менам аслам эмӧ син да пель.
Первой лунсянь жӧ, мыйӧн ме веськалі пленӧ, ме быдтор аддза, кыла и видзӧда.
— Видзӧдтӧ, Василий Иванович, — радпырысь шуис Караганов. — Тайӧ зонмыс заводитӧ разбирайтчыны политикаын!
«Мунӧны лун бӧрся лунъяс, недель бӧрся недельяс, — ышлолалігтырйи думайтліс Кокор.
Кӧть эськӧ кодсянькӧ мед юӧртор воис».
Пиструга и Караганов мунісны лагерысь.
Прӧст кадъясӧ сійӧ дыр пукавлывліс чӧв олігтыр.
Комнатаын, кӧні сійӧ узьліс, шумыс надзӧникӧн ланьтлывліс, и сы водзӧ волывліс образыс сылӧн, кодӧс сійӧ радейтіс.
«Кор ме аддза сійӧс, сьӧлӧмӧй менам небзяс, оз, оз небзьы сійӧ.
Ог вермы лоны сыкӧд шудаӧн, кытчӧдз ме ог мынты ставныслы, кодъяс чорзьӧдісны сійӧс».
Тӧв вӧлі зэв лымъя, быдлаын вӧліны гырысь толаяс.
Войяснас, кор вӧлі тӧлысь югыд, Митря кодкӧдкӧ ёртъясыскӧд петавліс пруд дорӧ видзӧдны выбраяссӧ.
Кодзула сэзь сынӧдыс вӧлі пырыс тыдалана, кыдз хрусталь, сыын ясыда кылісны вашкӧдӧмъяс, кокшыяс, войся лэбачлӧн равзӧмыс.
Кӧдзыдыс чепляліс чужӧмтӧ да быттьӧ донӧдӧм сутугаӧн сотіс ныр розьястӧ.
Татчӧс тӧлыс - тайӧ гырысь паськыд местаяс да буранъяс, кодъяс грӧзитӧны оз сӧмын зверьяслы, но и йӧзлы.
Зверьяс виччысьӧны шоныд лунъяс толаясӧ дзебсьӧмӧн.
А морт косясьӧ да побеждайтӧ гырысь пургаясӧс - тайӧ медъёна шензьӧдіс Кокорӧс.
Ӧтчыд вежалунӧ, час куимын, кор нин помалісны ӧбедайтны, да военнопленнӧйяс вӧлі разӧдчалӧны асланыс баракъясӧ.
Ас дорӧ мунӧмӧдз, Митря сувтіс здук кежлӧ видзӧдлыны матыстчысь доддя вӧлаӧс.
Вӧвъяс сэтшӧм маті лэбыштісны дінті, мый Митря тупкис чужӧмсӧ пасьлӧн кузь воротас.
Аслас оланінӧ, сизимӧд баракӧ, воӧм бӧрын Митря вӧлі сӧмын на пыркӧдӧ ас вывсьыс лымсӧ, кыдзи пырис сэтчӧ буковинец Георге Шерпе да юӧртіс сылы, мый сійӧс корӧмаӧсь канцелярияӧ, капитан ордӧ.
Митрялы сьӧлӧм вылас лои зэв долыд.
— Буракӧ, выль местаӧ вуджӧдӧм йылысь приказ, — содтіс Шерпе.
— А мукӧдъяссӧ корлісны?
— Эг кывлы.
— Вермас лоны, эсійӧ вӧвнас воысьыс.
— Ме сійӧс эг аддзыв.
— Код тӧдас... — нурбыльтыштіс Митря да друг кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс тӧждысьӧм.
Сійӧ шапкаасис, кизяліс пасьсӧ да петіс.
Лэччысь шонді югӧр водзас лымйыс дзирдаліс.
Канцелярия дорӧ матыстчӧм бӧрын Митря сьӧкыда лолаліс.
Сійӧ сулалыштіс недыр кад «коридорас», тадзи шулісны пленнӧйяс терраса, кодарӧ вӧлі видзӧдӧны ӧшиньяс.
Канцелярияысь кылісны гӧлӧсъяс.
Митря пыр тӧдіс капитан Баранталысь, сибырак-инвалидлысь, баритонсӧ.
Сылӧн вӧлі пу кок, кодӧн сійӧ ёна тшапитчис.
Сійӧ пыр таркӧдчис сійӧн барак ӧдзӧсъясас, кор вӧчліс обход.
Капитанлӧн вӧлі кузь ус, кодӧс сійӧ вӧлі гартлӧма вывлань, — та вӧсна пленнӧйяс сійӧс шулісны «Будённыйӧн».
Ординарец вӧлі лӧдсалӧ ыджыд пач, коді петіс мӧд жырйӧ.
Сійӧ пӧдлаліс пачсӧ, сувтіс, и, кажитчӧ, шензис, мый пырысьыс сулалӧ да чӧв олӧ.
— Менӧ капитан корӧма, — висьталіс Митря.
— Пыр, — ӧдзӧслань довкнитіс юрнас ординарец.
Митря пырис.
Сійӧ эз виччысь нинӧм лёкторсӧ, ӧд сійӧ нинӧмысь эз вӧв мыжа.
Освободитан кад эз на жӧ во...
«Будённый» сулаліс да мый йылысь кӧ пӧся сёрнитіс аслас шань гӧлӧсӧн, - гашкӧ, юасьліс ёртъяс йылысь сылысь, коді пукаліс ӧдзӧслань мышкӧн.
«Буденный» сулаліс, мӧдыс пукаліс пу табуретка вылын, пась да шапка куйлісны сы дінын.
Баранта гымнитіс пу кокнас джоджӧ да мигнитіс Митрялы, пукалысь ӧдйӧ бергӧдчис.
Митря пырысь-пыр тӧдіс сійӧс.
Тайӧ дзик вӧлі еджыд синкыма сійӧ санитарыс, коді лэптіс Флоряӧс.
Гимнастёрка вылас сылӧн эз вӧвны различие знакъяс.
Митря эз тӧд, кыдзи сійӧс чолӧмавны.
Сійӧ топыда топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
— Митря Кокор? — юаліс санитар, и Митря тӧдіс сылысь нюмъёвтӧмсӧ.
— Да...
— Вайи тэныд юӧр тэнад другсянь, Костя Флорясянь.
Сійӧ шуис: «Костафлорясянь».
Сылӧн гӧлӧсыс Митрялы кажитчис музыкаӧн.
Еджыд синкымалӧн нюмъёвтӧмыс дзикӧдз успокоитіс сійӧс.
— Сійӧ бурдіс?
— Дзоньвидза.
Митрялӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, и сійӧ мӧдіс лапйӧдлыны синъяссӧ:
— Сійӧ кадсяньыс ме пыр на кӧсъя тӧдны тіянлысь нимнытӧ, ми торъялім сэтшӧм тэрыба...
— Гашкӧ, — нюмъёвтіс еджыд синкымаыс, — ме весиг ог помнит.
— Тайӧ миян доктор, — рекомендуйтіс капитан Баранта, — Остап Березов.
— Ме фельдшер, а абу доктор, — яндысьыштӧмӧн веськӧдіс капитанӧс Березов.
— Эн вензьы, тэ нималана врач, тэ уналы вӧчин операция, и менсьым кокӧс тэ жӧ вундін.
Со этайӧ коксӧ...
Сійӧ куимысь кучкис кокнас джоджас да видзӧдліс гӧгӧр, ус помъяссӧ гартыштӧмӧн.
Березов индіс Митрялы Баранлӧн кок вылӧ.
— Кокор, тэ аддзан тайӧ коксӧ?
Тайӧс зэв бура вӧчӧма.
Сідзкӧ вот, Митря, дзик татшӧм жӧ стальнӧй пружинаяса кок эм Костя Флорялӧн.
Сійӧ важӧн нин тшӧктыліс меным тӧдмавны тэ йылысь, корсьны тэнӧ да юӧртны сылы.
Кор ме сійӧс лэпті, сійӧ шуліс, мый тэ кутін сійӧс ки вылад.
Аддза и тэнад синмысь сы кодь жӧ радлун, кор сійӧ висьталӧ тэ йылысь.
Ме пыр и гӧгӧрвои, мый Костя Флоря — коммунист.
Ме зіли тӧдмавны, кӧні тэ.
Но колӧ вӧлі бӧрйыны кад, медым кежавны тайӧ местаясас лун кежлӧ.
Сӧмын ӧні сюри кадыс.
Ме ола тані ӧти лун, сёрнитыштам тэкӧд Флоря йылысь, тӧдмала, кыдзи тэ олан.
А кор бӧр муна, висьтала сылы, мый сёрниті тэкӧд переводчиктӧг, сылы тайӧ зэв нимкодь лоӧ.
Капитан Баранта куимысь кучкис кокнас джоджас:
— Вайӧй и меным кыв.
Ме ветла тӧждысьышта самовар да мукӧдтор йылысь.
Варовитыштӧй выльторъяс йылысь менам вотӧдз.
Сэсся кывзыштам радио кузя сводка.
Кокор радейтӧ кывзыны бур выльторъяс.
— Видзӧднысӧ тэ дзик здоров, тайӧс ме казялі, но сьӧлӧм вылад тэнад абу спокойнӧ, синъяс сертиыд аддза.
Митря ышловзис да копыртіс юрсӧ.
Важыс бара уси сылы дум вылас.
— Ло тӧлкаӧн, Кокор, да виччысь — тадзи тшӧктӧ тэныд Костя Флоря.
Сылы эськӧ колӧ вӧлі, медым тэнӧ вуджӧдісны сэтчӧ жӧ, кытӧні и сійӧ олӧ, медым эськӧ тэ вермин водзӧ велӧдчыны.
Баранта дӧвӧлен тэӧн.
Та йылысь сійӧ висьталіс меным тэнад вотӧдз.
Виччысьлы тані тулысӧдз, а тулыснас воас распоряжение.
Ми отсалам тэныд тӧдмасьны быдторйӧн, мый эм бурыс миян социалистическӧй рӧдинаын.
Кокор довкнитіс юрнас, сьӧлӧмыс сылӧн мӧдіс чеччыны.
Пырис капитан.
Ординарец, кодӧс Митря аддзыліс коридорысь, сувтӧдіс пызан вылӧ самӧвар.
Регыд мысти вайисны поднос вылын стӧканъяс.
Нюмъёвтӧмӧн Митря шуис:
— Куим стӧкан верма юны, а нёльсӧ - ог, пота.
Меным колӧ ещӧ тулысӧдзыс на овны.
ХIV
Май тӧлысь помын Митря Кокор паныдасис аслас ёртыскӧд, Костя Флорякӧд, военнопленнӧйяслы ӧти лагерын, кытчӧ колӧ вӧлі мунны Мӧскуасянь сӧмын некымын час.
Лагерын румынъяс вӧліны этшаӧн, унджыкыс вӧліны итальянечьяс да словакъяс.
Военнопленнӧйяслы оланінсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма важ паркӧ, ичӧтик кар помын.
Вӧлі тулыс, гӧгӧр ставыс дзоридзаліс.
Вежӧдіс сирень, и кыдз пу раскын заводитісны, первойсӧ полыштӧмӧн на, ассьыныс сьыланкывсӧ колипкайяс.
Ставыс вӧлі Митря рӧдинаын кодь жӧ, сӧмын тулысыс воӧ сёрӧнджык.
Шондіыс быдлаӧ койис зарни югӧръяссӧ, и олысьяс, удж выланыс муніганыс нимкодя чолӧмалісны ӧта-мӧдсӧ.
— Регыд война помасяс, — шуис Флоря.
— Тайӧ колипкайыс сьылӧ сідз жӧ, кыдзи и миян... — шуис Митря, и синъясыс сылӧн лоины жугыльӧсь.
Флоря нюмъёвтіс.
— Тэ весиг он кывзы, мый ме тэныд висьтала.
Мый тэкӧд?
Тэ дзик висьысь кодь, омӧльтчӧмыд.
Пуксям тайӧ скамейка вылас, шонді водзас, да сёрнитыштам.
Миян эм на ещӧ кык час кад.
Митря пуксис скамейка вылӧ.
Сэк сійӧ видзӧдліс Флоря протез вылӧ да дрӧгнитіс.
— Пасибӧ Березовлы, — шуис Флоря.
Дыр торйӧн олӧм бӧрын сёрниыс эз клеитчы, кывъяс эз сюравны.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олісны.
Митря видзӧдліс гӧгӧр — гӧрд черепицаӧн вевттьӧм керкаяс вылӧ, клумбаяс вылӧ, кӧні быдмисны лиловӧй ирисъяс да еджыд нарциссъяс.
— Тэ важӧн тані?
— Абу, тулыссянь сӧмын.
Ме тані шойчча.
Тэнад гажыд быри миян тулысысь?
Митря довкнитіс юрнас:
— Гажтӧмтча, но ог тулысысь.
Но ме гӧгӧрвоа, мый кадыс оз вермы мунны ӧдйӧджык.
— Но сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс?
Казьтылан важъя шогъяссӧ?
Митря копыртіс юрсӧ.
— Ме тэныд висьтала ӧти случай йылысь, и тэныд лоӧ ставыс гӧгӧрвоана.
Со кыдз, ми сёрнитчим Березовкӧд, паныдаси ме сыкӧд ӧти инын (ме гижи нимсӧ книжкаас); сэн пуксим паракод вылӧ и лэччим Мӧскуа — Волга каналӧд.
— Зэв бур!
Збыльысь, вӧлі мый видзӧдлыны?
— Да, ме унатор аддзылі, и ставыс меным кажитчис.
Ме и шуа: водзсӧ тан нинӧмыс эз вӧв, и ставсӧ, мый аддзан, - тайӧ морт мывкыдлӧн дела.
Ме аддзылі шобді, коді удитӧ воны зэв дженьыд гожӧма кӧдзыд местаясын.
Сэсся ме аддзылі сиктъяс да сиктъяс, неважӧн на нюръяс пӧлӧн стрӧитӧм, кӧні васӧ домалісны каналъясӧн.
Кӧні вӧлі нюр, ӧні паськалӧны видзьяс.
А тыясас уна чери.
Выльысь мӧдпӧвъёвта: уна мичаыс вӧр-ваас, но гӧраяс, тыяс, саридзьяс да вӧръяс пыр вӧліны мичаӧсь, а сійӧ, мый морт киӧн вӧчӧма овтӧминысь, нюрысь, немторысь - тайӧ, ме серти, медбур.
Мирыс лоӧ паськыдджык, коньӧръяс мучитчӧны этшаджык.
— Тэныд та йылысь Березов висьтавліс?
— Да, сійӧ, но ещӧ унджык гӧгӧрвои ме аслам шог вылын.
— А мый тэныд шогсьынысӧ, ог гӧгӧрво.
Бурджык радлыны колӧ.
— Ӧд и миян Дрофа степын йӧзыс вермисны овны не лёкджыка, но сэні пустӧш пустӧшӧн и кольӧ.
Сідз со, кыдз ме тэныд и висьтавлі, нуӧ менӧ Берёзов да гӧгӧрвоӧдӧ ставсӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ агроном...
— Дельнӧй морт Березов...
— Бур, дельнӧй морт.
Меным медъёна сьӧлӧм вылӧ воӧ, кор сійӧ висьталас, висьталас да друг тапнитас тэныд пельпомад.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ босьтіс менӧ аскӧдыс огородническӧй колхозӧ, Мӧскуасянь кык-куим перегон.
Нимыс колхозыслӧн «Ильич Паметь».
Ме аддзывлі нин и мукӧд колхозъясӧс, видзӧдлі и тайӧс.
Помидор, переч, ӧгуреч рӧсада парникъяс улынӧсь.
Аддза клуб, кӧні чукӧртчӧны огородник да огородницаяс, лыддьӧны газет, кывзӧны радио, сёрнитны политика йылысь...
Кутшӧма эськӧ меным колӧ, мед татшӧм жӧ клуб вӧлі и миян сиктын!
Сэсся миянлы петкӧдлісны детскӧй сад.
Куим керка, ставыс тыр гажа, банйӧм челядьӧн.
Унджыкыс ар кыка-куимаяс, кодсюрӧыс и гырысьджыкӧсь.
Комнатаясас еджыд наволочкаяса да прӧстыняяса крӧватьяс, чача чукӧръяс.
Видзӧда, челядь ӧбедайтісны, и нянькаяс нуӧдісны найӧс узьны.
А бать-мамыслы, медся нин мамъяслы, некутшӧм делӧ абу челядь дінӧдз!
Вот ме и думышті Малу Сурпатса челядь йылысь.
Ни дӧзьӧритӧм найӧс, ни крӧватьяс, ни чачаяс...
Ас тӧдлытӧг меным уси дум вылӧ аслам ичӧтик вокӧй, коді куйліс ӧшинь улын ворйын, а мам кытчӧкӧ мунӧма вӧлі, и вокӧс менсьым кувтӧдзыс курччалӧмаӧсь порсьяс.
Сійӧс сідзжӧ шулісны Митряӧн, сійӧс казьтылӧм могысь и меным сетӧмаӧсь нимсӧ.
Верми, дерт, и ме мунны порсьяслы вӧлӧга пыдди.
Эк, ёртӧй менам, кыдз аддзи ме сиктса челядьлы тайӧ керкасӧ, сідз менам сьӧлӧмӧй и топаліс, кежи ме бокӧ да эг вермы синваысь кутчысьны.
Кузнеч чӧв олігтыр кывзіс Митрялысь висьталӧмсӧ.
— Артмӧ сідзи, мый важыс тэнӧ шогӧ уськӧдӧ?
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый абу нин ылын сійӧ кадыс, кор миян партия лӧсьӧдас рӧдинаын порядок.
Регыд войналы пом.
Государство босьтас ас киас заводъяс, да ми кутам стрӧитны тіянлы, му уджалысьяслы, машинаяс.
Ми ловзьӧдам ассьыным канмунымӧс, наукалысь став достижениеяссӧ используйтӧмӧн, кыдзи и тані вӧчӧны.
— Кор ещӧ сійӧ ставыс лоӧ! — ышловзис Митря.
— Тэнад висьӧмыд шусьӧ: терпитны вермытӧм.
— Да, Флоря, пукала, дзик быттьӧкӧ биа ӧгыр вылын...
А друг кулан водзджык да он и аддзыв, кыдзи сійӧ ставыс лоӧ?
Кузнеч тапнитіс сылы мышкас.
— Ми кутам овны и ставсӧ тайӧс аддзылам.
А тэ вӧлін Гӧрд площадь вылын Мӧскуаад?
— Вӧлі.
— Но, сэки тӧд - сэні победа бӧрын лоӧ медыджыд парад...
А Владимир Ильичлысь мавзолейсӧ тэ аддзылін?
— Да.
Владимир Ильич быттьӧ ловъя куйлӧ.
Аддзылі ме и Кремль, и башняяс вывсьыс гӧрд кодзувъяс...
— Велӧдчы, Митря, терпитны! - торкис сійӧс узнеч.
— Тэ збыль висьталан, — ышловзис Митря. — Ме кута велӧдчыны.
— Вот мый, Митря, — думыштӧм бӧрын шуис кузнеч. — Ме видзӧда да воис кад вӧчны тэныд ӧти предложение.
— Кутшӧм предложение?
— Аддзан-ӧ, Митря, матысмӧ час мездыны миянлысь мучитӧм рӧдинанымӧс.
Войтыр ачыс ас киас должен босьтны государствоӧн управляйтӧм.
Быд выльтор миян канмуысь ковмас дорйыны, ковмас и выль армия, войтыр армия.
— Ме кывлі нин Тудор Владимиреску нима дивизия йылысь, — пыркмуніс Митря. — Кывзы, устроит менӧ сэтчӧ.
— Сӧмын эн пу, Митря, терпитышт, — сылы сӧвет сетіс кузнеч.
ХV
Малу Сурпат сиктын, Гица Лунгу мельничаын, изкияс изісны пызь, а крестьяна изісны кывъяснаныс.
Ӧтикъяс вайисны татчӧ куим телега тыр мешӧкъяс, а мӧдъяс локтісны подӧн, вайисны изансӧ мыш вылас нопторйӧн.
Гӧля олысьяс да дӧваяс, кодъяс воӧмаӧсь асланыс китыр изанторйӧн, эз лысьтлыны изны кывъяснаныс.
А найӧ жӧ, кодъяс вайисны телега тыр изан, частӧ кисьтлывлісны мельник юр вылӧ и мешӧктыр видӧм.
Видчӧм отсавліс колльӧдны кадсӧ и ӧти сайын пычкыны мельниклысь кутшӧмсюрӧ выльторъяс.
Быдӧн тӧдісны, мый Гица ветлывлӧ Хаджиуӧ.
А Кристя помещиклӧн вӧлі радиоприёмник, код пыр мукӧддырйиыс сэтшӧмтор сорыштасны политика йылысь!
Коркӧ ӧтчыд Хаджиусянь воис юӧр, мый немечьяслӧн ставыс бур и политикаыс тшӧтш.
Кыккокйыв пышйӧны рочьясысь — вот и став победаыс налӧн!
Тайӧс медым ачыс господин Кристя да Бухарестса господа эскасны, мый найӧ бӧрыньтчӧны, мед сэсся ещӧ ёнджыка наступайтны, быттьӧ налӧн эмӧсь кутшӧмкӧ отравляющӧй веществояса машинаяс.
Ещӧ шуӧ Куимныра, быттьӧ немечьяс думыштӧмаӧсь смерть лучьяс лэдзалан машина!
Пекничаӧ Стойка Чернец, кодӧс нимтісны Гӧрд тошкӧн (сылӧн сӧмын на заводитіс дзормыны тошкыс), юаліс мельниклысь:
— Висьтав, Гица Лунгу, мый кывсьӧ тэнад Митря вок йывсьыд?
— Ме сы йылысь нинӧм эг кывлы.
— Ме кывлі, Гица, мый сійӧ воши сьтепъясын.
— Гашкӧ, и сідз...
Эг ме сійӧс сэтчӧ ысты.
Чернец серӧктіс.
— Тэ кӧсъян висьтавны, мый сійӧ ачыс муніс сэтчӧ, ассьыс окотасӧ тешитны?
— Ме тайӧс ог жӧ висьтав!
Но сійӧ кӧ кулі, сы кузьта сьылӧдам паникида.
Тані висьтавлісны, мый рочьяс йӧртӧмаӧсь немечьясӧс и миянлысь йӧзӧс степӧ, а ӧні найӧ кулӧны тшыгъялӧмла да кӧдзыдла.
А кор найӧ кутасны петны сэтысь, большевикъяс лыйлӧны найӧс пушкаясысь да эз лэдзны.
Вот сэні, кыдзи ме гӧгӧрвоа тайӧс, и кулӧма менам коньӧр вокӧй.
Тушасӧ сылысь жӧритісны кӧинъяс и колины, тӧдӧмысь, сылӧн сӧмын сапӧга кокъясыс.
Найӧ сёрнитісны лэбулын луншӧркадся жар дырйи.
На гӧгӧрын сулалісны да кывзісны крестьяна.
Ӧшъяс рӧмидзтісны, мельнича бузгис.
— Мый нӧ тэ ӧні кутан вӧчны, Гица? — нарошнӧ жугыля юаліс Чернец. — Коньӧр Митрялӧн ӧд тэныд кольӧ муыс.
— Кутшӧм сэн му!
Векньыдик полоса.
Сійӧ и сулалӧсӧ пустяки.
— Абу сідз, сійӧ дона сулалӧ, — шуис Чернец. — Тэ мынтӧдчин фронтысь, а тэнад вокыд муніс фронт вылӧ да ещӧ и му тэныд колис.
— Да мый сэні сёрнитнысӧ, — вочакыв видзӧмысь мынтӧдчӧм могысь шуис Гица, — мусӧ ӧд всё равно помещиклы закладуйтӧма.
— Тайӧ тэ мусӧ закладуйтін?
Кыдзи нӧ тайӧ артмис?
— А зэв прӧстӧ, помещик босьтіс мусӧ Митря долгъясысь.
Чернец серӧктіс:
— Вот тайӧ да, везитӧ Митрялы.
Уджаліс некымын во, ни жалӧванньӧ, ни паськӧм эз босьтлы, да ещӧ на аслас уджалӧмысь долга кольӧма.
— Жалӧванньӧтӧ сійӧ босьтліс.
— Тӧдам ми, кутшӧм жалӧванньӧ...
Сійӧс и вердлісны пӧттӧдзыс?
— Мусӧ ме вешті нин, — тэрмасис содтыны Гица.
— Но, сідзкӧ бур.
Кӧть муыс лоӧ коньӧрлӧн, кор сійӧ бӧр воас.
— Кыдзи тайӧ бӧр воас, пӧгибнитіс кӧ, — пузис Гица.
— Енмыс тӧдас.
Мукӧдъяс йылысь сідзжӧ шулісны, а бӧрыннас вӧлӧмкӧ, мый найӧ ловъяӧсь.
Стойка серамсорӧн, мудера видзӧдліс мельник вылӧ, но чужӧмыс сылӧн пыр жӧ небзис, кор аддзис на дінӧ матыстчысь Настасияӧс.
Ныв гожъялӧма да омӧльтчӧма, но важ мозыс на юрсиас новліс дзоридз.
Сылӧн карӧй синмас эз вӧв синва войт.
Сійӧ чорыда видзӧдіс чукӧртчӧм йӧзвылас, ассьыс юрсӧ важ дорысь вылӧ лэптӧмӧн:
— Дядя Чернец, меным воис юӧр, мый Митря ловъя.
И тэа-меа кодь жӧ здоров.
— Медся нин тэ кодь...
Меным зэв нимкодь.
Мельник шуйга кинас кутчысис пеляс, а мӧд кинас корсис улӧс бӧрсӧ.
- Бур, тайӧ кӧ збыль тадзи, — чирӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс сійӧ. — Сӧмын кысь тэ кывлін та йылысь?
Сійӧ тэныд гижис али мый?
Вед ӧні сійӧ велӧдчӧм мортӧн лои, — шпыньмуніс мельник. — Ме зэв рад...
— Тайӧ и тыдалӧ, — мудера шуис Чернец.
— Кодлы тыдалӧ, а кодлы и оз! — скӧрмис Гица. — Сідзкӧ, сійӧ тэныд гижис?
— Эз, эз гиж, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Настасия.
Сэки йӧз водзӧ петіс Уца Аниняска.
— Мун, мун, нылӧ, гортад, — шуис сійӧ. — Ме ачым налы висьтала.
Настасия муніс.
Мельник колльӧдіс сійӧс синъяснас, лёкысла мурч-курччис пиньяссӧ.
— Но? — шыасис сійӧ Уца дорӧ. — Мый ланьтін.
Висьтась.
— Пырысь-пыр, — еджыд пиньяссӧ петкӧдлігмоз серӧктіс Уца. — Сӧмын эн видзӧд сэтшӧм меліа ме вылӧ.
Талун войнас нем виччысьтӧг воис Динкэ Ипатеску.
Энлӧй, эн волнуйтчӧй.
Миян йӧз ещӧ оз на локтавны.
Но, тыдалӧ, оз нин дыр ковмы виччысьны.
Динкэ Ипатескулы шуд усьӧма: Умань дорын вӧлӧма ыджыд кось.
Рочьяс орӧдӧмаӧсь фронт да немечьяс садьтӧгныс пышйӧмаӧсь.
Молдоваын дезертиръяс вӧсна лоӧма дзескыд нин.
Немечьяс грузиталӧмаӧсь вагонъясӧ ставсӧ, мый сюрӧма ки уланыс, да пышъялӧмаӧсь.
На пӧвстын вӧлӧмаӧсь и миян йӧз - Динкэ первойӧн воис гортас.
Воис да бӧр муніс, власьтъяс нинӧм абу и удитӧмаӧсь тӧдмавны.
Динкэлӧн гӧтырыс, Порумбица, зэв рад.
Ӧд сэки Динкэ муніс свадьба бӧрас, коймӧд лунас, Порумбица думайтліс: «Коляс сійӧ ассьыс лыяссӧ йӧз муӧ».
И друг бӧр воис.
Мӧд лунас луншӧр бӧрын Порумбица котӧрӧн воис ме ордӧ — ӧд сійӧс ме на пыртлі — да ставсӧ меным и висьталіс.
Коді кулӧма, коді ловъя.
Ловъя хуторса Иримия Робу, Поарта Сатулуиса Санду Кэлугеру да стӧрӧж Николае Григорица да мукӧд, ставнысӧ меным лыддьӧдліс, кыдз шуліс сылы Динкэ.
Ещӧ сійӧ висьталіс, мый Митря Кокор пӧ ловъя жӧ, пленын рочьяс ордын.
Но, ме, дерт, пыр жӧ кори ассьым мӧд вежанылӧс да и висьталі сылы тайӧ нимкодь юӧрсӧ, мед сійӧ висьталас тіянлы.
Митря абу пӧгибнитӧма.
Сійӧ, кывсьӧ, ӧні унтер-офицер нин.
— Кыдз?
Сідзкӧ, абу сійӧ, - броткис мельник. — Пасьтӧм рака и унтер-офицер!
— Тэ эскы, мичаӧй!
Динкэ тӧдӧ, мый висьталӧ.
Став мирас ни Рочмуын сэсся мӧд Митря Кокор абу, код вылӧ эськӧ ставныс радлісны, весиг Дидина.
Мый нӧ тэ, другӧ, он нюмъёвт?
— Ме нюмъяла, — асьсӧ киӧ босьтӧмӧн пинь пырыс сӧдзӧдіс мельник. — Серала и нимкодяся, сы вӧсна мый Митря менам рӧднӧй вок.
Мельничаын помасис изан.
Мужичӧйяс да нывбабаяс разӧдчисны.
Тэчисны мешӧкъяснысӧ телегаяс выланыс, кодсюрӧ лэпталісны нопъяссӧ пельпомъяс вылас, чукӧртчисны туйӧ.
Мельник мыйкӧ дыра думыштчӧмӧн сулаліс лэбулын, довкйӧдліс юрсӧ, броткис мыйкӧ аслыс ныр улас, арталіс чуньяснас да видзӧдіс водзӧ висьысь синъяснас.
— Хм-хм! — кызӧктӧм бӧрын друг юаліс Гица. — Коді сэні?
Кытчӧ тэ мунан?
Тайӧ вӧлі моторист Франц, немеч, тошка, дзор, гӧрд ныра.
Сьӧкыд сапӧга кокъяссӧ кыскигтырйи да паськыд дора идзас шляпанас ӧвтчигтырйи сійӧ муніс дворті.
Вый пятноясӧн ляксьӧм паськӧмыс ӧшаліс пельпом вылас.
Войдӧр сійӧ овліс Кристя ордын усадьбаын.
Но кутшӧмкӧ кадсянь овмӧдчис мельничаӧ, кӧть и сідз жӧ вӧлі оз лӧсяв Гица Лунгукӧд, кыдзи эз лӧсявлы помещиккӧд.
— Ак тэ мерзавец, крыса, — видчыны кутіс Лунгу. — Франц, ме тэнсьыд юала, кытчӧ тэ мунан?
— Трактирӧ регыдик кежлӧ, — шляпанас век на ӧвтчигтыр вочавидзис Франц. — Ме абу Франц, а герр Франц...
— Да, дугды тэ ныртӧ лэптавны.
Кывлін, мый рочьяс крепыда лупитӧны немечьяссӧ.
— Меным сійӧ дзик веськодь.
Ме кора тэнсьыд шуны менӧ герр Францӧн.
— Ладнӧ, ладнӧ.
Тэ восьтін пызь тыра ящиксӧ?
— Эг, кор локта, сэки и восьта.
Ме томналі аслам гуся томанӧн.
Кор ме муна трактирӧ, ме ог эскы, мый тэ он босьт унджык аслад пай дорысь.
— A-а, чӧртыс мед тэнӧ нуас, — скӧрмис Гица. — «Такӧд он вермы сёрнитчыны.
Кытчӧ кӧть он бергӧдчы, быдлаын сӧмын жуликъяс.
Ме видза сьӧм, ньӧбала машина, запаснӧй частьяс, а сылӧн сӧмын ротас.
Жалӧванньӧ кындзи, ме сета сылы и нянь пайсӧ.
Ещӧ сералӧ, кор ме сылы шуа, мый мися ог кут юксьыны сыкӧд шӧри.
«Гусясигӧн, шуӧ сійӧ, эм пӧ сӧмын ӧти закон — ставсӧ шӧри».
Мед эськӧ сійӧ чӧжис сьӧм, а то сылӧн ставыс чунь пырыс мунӧ...
Не лӧсьӧдны-ӧ нин сылы трактирсӧ татчӧ?
Мед лучше сьӧмыс гортӧ кольӧ...»
Тэ кывлін, сійӧ ӧшӧдіс ассьыс томансӧ пызь тыра ящик вылӧ.
— Мый тэ шуин? — юаліс Станка.
— Чӧрт йылысь шуа, чӧрт мед сійӧс босьтас.
Томналіс ящик!
— Сідз тэныд и колӧ, эн гартчы быд шляйтчысьыскӧд.
Мун лучше видзӧдлы эсійӧ дурмӧм Настасия вылас, сыла и локті корны тэнӧ.
Кывзышт менсьым чойӧс, кыдзи сійӧ вензьӧ мекӧд.
Ме сылы шуа, мый Митря пӧгибнитӧма, а сійӧ сералӧ.
Гица вежыньтіс вомдоръяссӧ, чукыртчис да весиг вижӧдіс скӧрмӧмысла.
— Мый меным вӧчны сыкӧд, — скӧрысь вашкӧдіс сійӧ. — Ме сёрниті батюшко Наекӧд.
А сійӧ виччысьӧ, кор ме сійӧс гӧснечала ӧти витсёаӧн.
Шуӧ, мый сӧмын сэки, кор сійӧ лыддяс став колана молитвасӧ, сылы окота лоӧ мунны манастырӧ.
Кӧсйӧ йӧйтӧдлыны менӧ пӧрысь бабаӧс моз.
— Гица, Гица, — пернапасасис Станка, — кор миян челядь сылы казьтыштісны манастыр йылысь, сійӧ кулакъяснас уськӧдчис на вылӧ.
— Чӧрт мед нуас сійӧс, муна сёрнитышта сыкӧд! — шуис скӧрмӧм мельник.
Гӧтырыс потшис сылы туйсӧ.
— Эн, эн, Гица, эн мун, эн нӧйт сійӧс, Гица.
Тайӧ джынвыйӧ йӧйыс чеччыштас ӧшиньӧд да равзыны кутас став сикт пасьтаыс, мый ми сійӧс вины кӧсъям да гусявны приданӧйсӧ.
Сійӧ кутіс Гицаӧс сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз успокоитчы.
— Мый нӧ тэныд месянь колӧ? — юаліс мельник.
— Вай лучше бурӧн, Гица, меліӧн...
— Ке-ке-ке! — шпыньмуніс Гица. — Мый нӧ меным ковмас нюмъявны сылы барынялы моз?
— Энлы, Гица, думыштлы, успокоитчы...
Мыссьы кӧдзыд ваӧн да лок ӧбедайтны.
Сӧмын ӧдйӧджык, а то шыдыс кӧдзалас.
Гица петіс мельничабердса жырйӧ.
— Эн пов, ме успокоитча...
Вот сӧмын цуйка юышта.
Но тэ тӧдан, гӧтыр, менам ичӧт вокӧй абу пӧгибнитӧма.
Та йылысь меным висьталіс Аниняска.
— Аттӧ дивӧ, шогыс мый ыджда, — кыкнан кинас юрас кутчысьӧмӧн нывбаба кутіс лыддьӧдлыны.
— Ланьт, ланьт, гашкӧ, тайӧ и абу на збыль...
Сідз, ӧти сӧрӧм.
— Милӧсьта енмӧй, петкӧдлы миян дінӧ милӧсьттӧ...
Кутіс зыньгыны Станка.
— Вай меным тшӧтш ӧти стӧкан, Гица.
Менсьым морӧспань улӧс нёнявны кутіс.
— Мун! — горӧдіс мельник. — Менам гӧтырлы цуйка юны оз позь.
Лучше ме ачым юа кык стӧкан.
Но ладнӧ, на тэныд ӧтисӧ, — небзис сійӧ, кор аддзис сы синъясысь синва доршасьӧм. — Тӧдан мый, Станка, — водзӧ висьталіс мельник, мӧд стӧкан юӧм бӧрын гажмис да. — Вай меным борщтӧ татчӧ.
Ме синмӧн ог вермы видзӧдны эсійӧ ныв вылас.
Вины сійӧс окота, голясӧ йирны; ачым ог тӧд, мый юрӧ пырӧ!
И ачыд тшӧтш лок.
Тасянь ми вермам видзӧдны немеч бӧрся, эз-ӧ вӧч сійӧ ключ менам томанӧ.
Татшӧм мортыд нинпуӧс моз вермас кульны миянӧс.
Тайӧ сійӧс пыр турунвиж змейыс та вылӧ тойлалӧ!
Тэ тӧдан, Станка, некор на ещӧ эз вӧвлы та мында лёк йӧз, мыйта ӧні.
Рӧднӧй чой и сійӧ видзӧдӧ вузавны, сы вӧсна мый воис кад верӧс сайӧ мунны.
Рӧднӧй вок, кодӧс ми быдтім, регыд воас, кутас му корны.
Висьтав меным, кутшӧм тайӧ сэтшӧм война, кытысь йӧз бӧр воалӧны ярмарка вылысь моз?
Колӧ ветлыны да Кристялысь юавны: озырыд век тӧдӧ унджык гӧль морт дорсьыд, сы вӧсна сійӧ и озыр, мый тӧлкӧвӧй.
Став тайӧ сёрнисьыс, кодӧс сійӧ висьталіс код юрӧн Станкалы, мельник помнитіс сӧмын ассьыс кӧсйӧм — ветлыны Куим Ныра ордӧ сюсьмӧдчыштны.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ воис Хаджиуӧ да юаліс приказчиклысь, кытысь позьӧ аддзыны баринӧс.
Кристя, кыдзи и век, вӧлӧма вышка вылын ружьеа да подзорнӧй трубаа.
Видзчысьӧмӧн шляпасӧ улӧс вылӧ пуктӧм бӧрын Гица рампырысь копыртчыліс.
— Мый тайӧ тэкӧд лоӧма?
Тэ абу-ӧ выль шляпа ньӧбӧмыд, Гица?
— Куш плешкалы колӧ колпак, — серамсорӧн шуис Гица.
Ок, и дона тайӧ шляпаыс!
— Тэныд сэтшӧм и колӧ — эм мый вылӧ ньӧбнытӧ!
Тэ ӧд, тӧдӧмысь, локтін тӧдмавны мыйкӧ война йылысь.
— Да, барин.
Мукӧдпӧлӧс делӧ миян абу на.
Куим Ныра веськыда видзӧдліс сы вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Омӧль делӧяс, Гица.
Оз кӧ немеч лӧсьӧд кутшӧмкӧ бомба, медым став рочьяссӧ енэжӧ мӧдӧдны, лёк лоӧ.
— Мый нӧ сэтшӧмыс? — повзис мельник.
— Да тэ ӧмӧй, Гица, ӧнӧдз на эн гӧгӧрво, мый медся лёкыс миянлы — большевикъяс!
— Мыйла?
Найӧ — сэнӧсь, а ми — танӧсь.
— Йӧй тэ, Гице, сідз кӧ думайтан.
Талун немечьясӧс рочьяс жугӧдасны, а аски миянӧ воасны.
А миянын и натӧг нин голодранечьяс вӧрны мӧдісны.
Большевистскӧй смутаысь пола!
— Не обязательнӧ жӧ тадзи должен лоны, — тіралан гӧлӧсӧн броткыштіс Гица. — Ме думайта, мый ставныслы лоӧ нимкодь, кор лоӧ мир, да водзӧвылӧ оз кутны тышкасьны, и сідзи нин муртса ловъяӧсь.
— Тэ гӧгӧрво, Гица, сійӧс, мый миян йӧз вермасны босьтны пример большевикъяслысь, огӧ кӧ ми кӧртвомалӧй мужикъястӧ кыдз колӧ.
— А тэ, барин, ёнджыка зэлӧд поводъяссӧ, — чирӧстіс Гица.
— Сы вылӧ эм веськӧдлан котыр.
Сылы колӧ став лёктор бӧрсяыс видзӧдны.
— А друг збыль, барин, миянӧ найӧ воасны...
— Сэки ковмас мир корны — каитчысь мортлысь и юрсӧ оз керавны.
— Тайӧ сідз, — бара сӧгласитчис мельник.
— Ковмасны тӧлка йӧз, кодъяс кутасны кужны делӧ вӧчны и сёрнитчавны.
— Ме думайта, татшӧмъясыд сюрасны, — увереннӧя шуис Гица. — Кӧть мед коді лоӧ, сӧмын эськӧ мед эз мешайтны миянлы занимайтчыны асланым делӧӧн.
— Сыын и загвоздкаыс! — шуис Куим Ныра.
— Мед сӧмын менӧ эз вӧрзьӧдны, а меным тырмас сійӧ, мый эм.
Сы вӧсна ме и локті, мед эськӧ корны сӧвет велӧдчӧм мортлысь...
Гӧтырлӧн чойыс суклясьӧ, йӧзсӧ миянлы паныд сувтӧдӧ.
Кристя гораа серӧктіс:
— Оз-ӧ нин сійӧ, кодӧс тэ манастырӧ кӧсйин сетны да босьтны аслыд сылысь мусӧ?
— Эг ӧд сы вӧсна манастырас кӧсйыв сетны, барин, — яндысьыштӧмӧн шуис мельник.
— Кыдз эн, дзик сы вӧсна...
И правильнӧ вӧчан, тэ ӧд сы дорысь бурджыка тӧдан, мый тайӧ муторнас вӧчны.
Мельник ланьтіс, ньылыштіс дульсӧ да, помещик вылӧ гӧрдӧдӧм синъяснас видзӧдігтыр, шуис:
— Кывсьӧ, быттьӧкӧ пӧ и менам вок Митря бӧр воас.
— А больгылісны, мый сійӧ пӧгибнитӧма.
— Абу пӧгибнитӧма.
Юӧр воис.
Мельник зэв ёна виччысис, мый висьталас «велӧдчӧм морт».
— А сэсся ӧд тэныд веськодь, воас али оз сійӧ.
Сійӧ лоӧ рад, мый ассьыс кучиксӧ вайис да ещӧ миянлы на пасибӧ шуас, удж кӧ ми сылы сетам.
Мый вылӧ нӧ ме тані?
Мый вылӧ власьтъяс да жандармъяс?!
Сійӧ миян киын.
— Да зэв нин найӧ ёсьӧсь да збойӧсь локталӧны фронт вывсьыс...
— Тӧда, Митря и войдӧр вӧлі ёсь да збой.
Юр вемыс Гицалӧн, сьӧкыд изки моз, надзӧник изіс велӧдчӧм мортлысь кывъяссӧ.
— Ме, барин, пола, мед эськӧ калекаӧн сійӧ эз жӧ во.
Пуксяс сэки менам сьылі вылӧ.
Лучше эськӧ мед пӧгибнитас.
— Тэ сійӧс дыр виччысин, — скӧрысь шуис помещик, — виччысьышт ещӧ неуна. - Видзӧдлы, кыдзи бергӧдчас делӧыс, да сэки вӧчан мый колӧ.
Гица Лунгу гыжйыштіс пель сайсӧ да мӧдіс дзоргыны сійӧ пельӧсас, кытчӧ синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс помещик.
«Мый эськӧ вермас лоны дзебӧма сэтчӧ сылӧн?
Сьӧм?
Сьӧмтӧ, пӧжалуй, сійӧ видзӧ Бухарестса банкын.
Йӧй али мый сійӧ — кутас сьӧм Хаджиуын видзны.
Сӧмын мельникъяс, кодъяслы умыс оз тырмы, видзӧны сьӧмсӧ Малу Сурпатыын.
Чӧрт сійӧс оз аддзы!»
— Тэ гӧгӧрвоин, Гица? — сылысь думъяссӧ торкис помещик.
— Да, — ышловзис мельник. — Позьӧ кӧ, ме вола на ещӧ ӧтчыд тэ ордӧ.
— Волы.
Тайӧ «волысӧ» абу нин вӧлі шуӧма сэтшӧм веськодя, кыдзи войдӧр, и Гица гӧгӧрвоис вежсьӧмсӧ.
«Сідзкӧ и талы на ме ковмыла», — вышка вылысь лэччигмоз да видзчысьӧмӧн выль шляпасӧ шапкаалігмоз думайтіс мельник.
Тайӧ жӧ рытас Кристя мӧдӧдіс Гица дінӧ верзьӧма вӧлаӧс да велӧдіс, мед эськӧ пырысь-пыр сійӧ локтас усадьбаӧ.
Тадзи жӧ корисны и мукӧдӧс: примарӧс, судьяӧс, попӧс, велӧдысьӧс да жандармскӧй участокысь начальниксӧ, медым налы висьтавны бур выльторъяс, кодъясӧс сійӧ кывліс радио пыр.
Мельник неуна манитчыштіс.
Гица вӧлі зэв ёна пӧсялӧма цуйкаысь да жар вӧсна упкигтырйи пасьтасис да думайтіс, кутшӧм эськӧ тайӧ сэтшӧм юӧр вермис лоны.
«Гашкӧ сійӧ мыйкӧ кывліс Митря йылысь?
Но сэки эськӧ мыйла Куим Ныралы чукӧртны сы мында йӧзсӧ?
Гашкӧ, немечьяслӧн делӧясыс бурмисны — лӧсьӧдісны яда тшын либӧ кутшӧмкӧ выль лучьяс?
Усадьба дінӧ воигӧн мельник кыліс гора сёрни да аддзис мукӧд корӧм йӧзсӧ.
— Ті вӧлінныд Кристя ордын?
Мый нӧ сэтшӧмыс лоӧма? — кылісны гӧлӧсъяс.
— Подпишитӧма перемирие рочьяскӧд.
Ӧні ми мынам немечьясысь и вермам спокойнӧя занимайтчыны асланым делӧясӧн.
Пемыдас видзӧдігтыр мельник зілис тӧдмавны, коді вӧлі тайӧ сёрнитысьыс.
— Тайӧ судья, — мельниклы пеляс вашнитіс поп Нае.
— Ме, пӧжалуй, ветла нин усадьбаӧдзыс, — шуис Гица.
— Эн мун, — шуис сылы жандармскӧй участокса начальник Данциш. — Господин Кристя мудзис; сійӧ миянкӧд юис да водіс узьны.
Аски асывнас чеччас да вӧчас, мый колӧ.
— А мый колӧ?
— Ӧтитор-мӧдтор...
Висьталас йӧзлы, гӧгӧрвоӧдас, сӧвет сетас...
— Но, ладнӧ.
Сідзкӧ, ме аски сійӧс аддзӧдла.
Поп Нае зургис сійӧс гырддзанас да вашнитіс:
— Мыйла тэныд сійӧ колӧ?
Тӧждысьышт ас вӧснаыд.
Рочьяс локтӧны.
— Но, а мый нӧ, локтӧны кӧ?
— Нинӧм, ме прӧста кӧсйи тэныд висьтавны...
Ещӧ эз на и вӧв квайт час асыв, а зумыштчӧм Кристя пукаліс нин аслас коляскаын да киас чорыда кутіс вӧжжисӧ.
Первой сійӧ надзӧникӧн кытшовтіс ассьыс владениеяссӧ Хаджиуысь.
Став йӧзыс уджалісны ас местаясаныс.
Тадзи вӧлі сылӧн шуӧма: быдӧнлы уджавны.
Та бӧрын Кристя мӧдӧдчис Дрофыӧ.
Сэні сійӧ скӧрмис, кор аддзис, мый уджъяснас сёрмисны.
Тригля аддзис сійӧс ылісянь, пӧрччис шапкасӧ да петіс туй шӧрас.
Кокньыдик асъя тӧлыс вӧрӧдіс сылысь дзор юрсисӧ.
Старик вӧлі кутӧ веськыд киас чеп пом.
— Кытысь тэныд чептыс? — друг вӧвсӧ сувтӧдігмоз юаліс Кристя.
— Тайӧ миян чептыс...
— Ті кывлінныд мир йылысь юӧръяс? — гораа юаліс Кристя.
— Кывлім.
— Кор?
Кыдз? — шензис помещик.
— Кытысь мем тӧдны?
Кодкӧ воис татчӧ войшӧр гӧгӧрын.
Сиктын вӧлі.
И миянлы висьталіс.
— Но, и мый шуанныд?
Радӧсь?
— Да, асьным ещӧ ог на и тӧдӧй, бур ли лёк.
Ми гӧль йӧз, — чепсӧ шыбитігмоз водзӧ висьталіс Тригля, — ми виччысьлам, видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ.
Мыйӧн сӧмын помещик муніс на дінысь, старука Кица мыччис юрсӧ лэбулысь да видзӧдліс коляска бӧрся:
— Тригля, мый такӧд лоӧма? — горӧдіс она. — Поводдяыс тай нӧ талун бур, а сійӧ быттьӧ абу дӧвӧлен.
ХVI
Ӧтчыд асывнас Чудосулӧн кӧкъямыс арӧса ныв Мица, кӧза кодь визыв да пельк, котӧрӧн пырис мельничаӧ да юаліс, кор лэдзасны мотор, медым сылӧн батьыс пӧ нянь изыштас, да минутка-мӧд вильшасьыштны Настасьякӧд, коді печкис шонді водзын керка сайын, кӧні эз вӧв тӧла.
— Мун ме дінысь, Мица, — эз кывзы сылысь висьталӧмсӧ Настасия, — меным и тэтӧг нин гажтӧм.
— А вот эськӧ пыралан кӧ тэ Уца Аниняска ордӧ — гажман, — шуис Мица.
Со сійӧ нин тыдовтчыліс сикт помын, чеччыштіс кутшӧмкӧ потшӧс вомӧн да саяліс.
Настасия эновтіс печкансӧ, видзӧдліс, мый керӧ Станка тшынӧдысь пач дінын, да котӧртіс Мица бӧрся, котӧртігмозыс нин чышъяналіс сера чышъянсӧ.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый Уца мӧд лун нин куйлӧмӧн висьӧ.
Сійӧ ӧдва ветлывліс, джын час муніс жырсянь кухняӧ, медым лӧсьӧдны аслыс мыйкӧ сёйыштны.
А пырджык куйліс вольпасяс шебрас улас.
Сы дінӧ пыравлывлісны суседкаясыс да вежанывъяс отсасьыштны сылы.
Настасия пырис эз нин котӧрӧн, а лэбыштіс Уца ордӧ, банбокъясыс сылӧн вӧлі банйӧмаӧсь, волнуйтчӧмысла морӧсыс сылӧн лыбаліс.
— Ой, вежань, ме сэтшӧм ӧдйӧ котӧрті...
Весиг Чиудосулысь нывсӧ панйи.
Мый нӧ сэтшӧмыс?
Уца виччысис сійӧс вольпась вывсьыс кыпӧдчыштӧмӧн.
Сійӧ кывліс, кыдзи ныв клопнитіс дзиръяӧн, котӧртіс ӧшинь увті да чорыда нетшыштіс пыран ӧдзӧссӧ.
— Бур юӧръяс, — нюмъёвтіс висьысь.
— Митрясянь?
— Сысянь.
Сӧмын тайӧ нимкодьлунсьыс, Настасия, менӧ шог босьтӧ.
— Ог гӧгӧрво, вежаньӧ, тэ менӧ повзьӧдлан.
— Эн пов, нывка.
Пырысь-пыр ме тэныд письмӧ сета.
Сійӧс вайис Динкэ, Порумбицалӧн мужикыс.
Начальство мӧдӧдӧма Динкэӧс Бухарестӧ письмӧяснас.
А сійӧ пӧпуттьӧ кежӧма гӧтыр дінас ӧти вой кежлӧ, кыдзи и тӧндзи.
Сылӧн частьыс сулалӧ кытӧнкӧ Митря частькӧд орччӧн.
Час сайын кымын Порумбица вайис меным тайӧ письмӧсӧ.
Ме лыдди сійӧс, кори Мицаӧс дай мӧдӧді сійӧс тэла.
Аддзан, со сійӧ!
Настасия паськыда паськӧдіс синъяссӧ, чайтіс, мый письмӧыс библия ыджда.
Вежаньыс жӧ нюжӧдіс сылы зэв ичӧтик, нёль пельӧ кусыньтӧм гижӧдтор.
Дрӧжжитігтыр ныв разис письмӧсӧ — бумагаыс сотіс сылысь чуньяссӧ.
Письмӧын вӧлі сӧмын кымынкӧ кыв: «Аниняска вежаньӧ, кора ме тэнӧ, вайӧдлы Настасияӧс кыдз позьӧ ӧдйӧджык Сибиуӧ».
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — Уца вылӧ видзӧдігтыр жугыля вашнитіс Настасия.
— Лыддьы ещӧ ӧтчыд...
— Мыйла сійӧ тэнӧ вежаньӧн шуӧ?
Тэ ӧд сійӧс эн пыртлы?
— Збыль, эг пыртлы, нӧ зато аслам Маноле Рошиору воккӧд венчайтам тіянӧс.
Нывлӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
Сійӧ окыштіс Уцалысь кисӧ да бара лыддис запискасӧ, кодӧс кутіс шуйга киын.
— Мыйла нӧ сійӧ ачыс оз лок татчӧ, а меным колӧ мунны Сибиуӧ?
— Сідзкӧ, тадзи колӧ, ме эг висьтав тэныд, мый Динкэ воис Сибиуысь начальник тшӧктӧм серти.
Митря оз вермы волыны: ӧд сійӧ военнӧй служба вылын.
Мунны колӧ ӧні жӧ, сы вӧсна мый сійӧ сэні оз дыр ов.
Мӧдасны сӧветскӧй войска вӧтӧдны немечьясӧс, накӧд тшӧтш мунас и Тудор Владимиреску нима дивизия.
Но кыдз, гӧгӧрвоин?
Тэныд татшӧмторъяс йывсьыс и думайтнысӧ некор.
Би, а абу ныв.
— Да, вежаньӧ, сійӧ збыль, — сӧгласитчис Настасия, а аслас синдоръясас доршасис синваыс. — Но мыйла тэ шуин, мый тайӧ нимкодьторсьыс тэныд шог лои?
— Сы вӧсна, мый ме вися да места вылысь ог вермы вӧрзьӧдчыны.
Мед му пыр мунас этайӧ ревматизмыс!..
Быттьӧ эз вермы висьмӧдны менӧ тӧвнас либӧ кольӧм ар, кор меным некытчӧ вӧлі оз ков мунны.
— Ой, вежаньӧ!
Мый нӧ ме кута вӧчны?
Ог жӧ ӧд Гицакӧд ме мун?
Сійӧ ме вылӧ и сідзи нин зверь моз видзӧдӧ, сідзи и кажитчӧ, мый вермис кӧ эськӧ, голяӧс орӧдіс менсьым.
Да и Гица регыдджык сӧгласитчас сетны кисӧ орӧдны, вокыс дорӧ ветлӧм дорысь.
— Мед эськӧ сылӧн киыс и косьмис, — ышловзис Уца.
— А чой, вермис кӧ эськӧ, гуткулан тшакӧн вердіс менӧ.
— Мед сійӧ ачыс джагалас, — шуис Аниняска.
— Сьӧм менам, вежаньӧ, эм, ме видзтыштавлі.
Но кыдзи ме тэтӧг муна?
— Зэв бура воан.
Аниняска кыскыштіс нылӧс ас бердас да кипыдӧснас чышкис сылысь синвасӧ.
— Сідзкӧ, меным ӧтнамлы лоӧ мунны?
— Мун ӧтнад.
Сэнісӧ ӧд ті кыкӧн лоанныд.
Карӧдзыс тэнӧ нуӧдас менам Рошиору вок, Митрякӧд тіян лоан вежайныд.
Вокӧй менам дӧвеч, сы вӧсна некод нинӧм оз и тӧдлы.
Пуксян поездӧ — сы мында тэнӧ и аддзылісны.
Кытчӧ Настасия воши?
Сылӧн и коктуйыс нин оз тыдав.
Весиг Аниняска оз тӧд, кытӧні сійӧ.
Некод сійӧс эз аддзыв.
Ловъя кӧ — бӧр воас...
А тэ ылын нин лоан.
Лӧсьӧдчы, рытнас Рошиору тэ дінӧ пыралас да нуӧдас тэнӧ вокзалӧ.
Эн пов, поездын век сюрасны йӧз, кодъяс тэныд отсаласны.
Сӧмын смотри, дзеб пыдӧджык сьӧмтӧ.
Ме туй вылӧ лӧсьӧда тэныд кӧрзина сёянторъясӧн.
Окышт ме пыдди Митряӧс.
— Ладнӧ, окышта, — тэрмасьыштӧмӧн шуис Настасия.
Сійӧ бӧрддзис, сувтіс пидзӧс вылас да окыштіс вежаньыслысь кисӧ.
Лунтыр ныв эз ӧшйыв места вылас.
Рытнас, некод тӧдлытӧг, муніс мельничаысь.
Муніс.
Сӧмын лун мысти сиктын тӧдісны, мый сійӧ вошӧма.
Гица да Станка дыр некодлы эз висьтавны Настасьялысь вошӧмсӧ.
Средаӧ мельник муніс жандармскӧй участокӧ.
Сэкитӧ сикт кузьта кывсисны сёрнияс, кодъяс регыд паськалісны, кыдзи ытва дырйи Лиса ю.
Кор Гица воис да пуксис ӧбедайтны, Станка висьталіс ассьыс предположениесӧ, эз-ӧ уськӧдчы Настасия юкмӧсӧ.
Мельник довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Лёк делаясыс, Станка.
— А мыйла?
Тэ ӧмӧй сыысь мыжа?
— Месӧ нинӧмысь абу мыжа, — броткыштіс сійӧ, гӧтыр вылас видзӧдтӧг. — А кодкӧ сёрнитӧ юкмӧс йывсьыс?
— Йӧзсянь кывлі.
Волісны татчӧ, колисны мешӧкъяс.
— Мыйӧн найӧ тӧдӧны?
Да найӧ ӧмӧй аддзылісны?
Эз-ӧ миян юкмӧсысь найӧ сійӧс кыскыны?
— Мый тэ, Гица?..
Найӧ висьтавлісны сійӧс, мый кывлісны.
А мыйла тэ миян юкмӧс йылысь сёрнитан?
— Нинӧм.
Ме сідзи сӧмын юалі...
А тэ мыйкӧ тӧдан? - Гица видзӧдліс нёльзьӧм синъяснас гӧтыр вылас.
— Ой, господи! - Станка горӧдіс, кияссӧ воча швачнитӧмӧн. - Ӧні ме гӧгӧрвоа...
Ӧдйӧджык котӧрт да видзӧдлы...
Сьӧрсьыд багыр босьт...
Мед эськӧ этайӧ нывсӧ чӧртъясыс адӧ кыскисны!
— Тайӧ тэ тойыштін сійӧс сэтчӧ, Станка? — гӧтыр вылас ырыштчӧмӧн чирӧм гӧлӧснас горӧдіс Гица.
— Мый тэ сёрнитан?! - Мӧдыс синсӧ быльӧдӧмӧн кынмис места вылас.
Гицэ шпыньмуніс.
— Ме ӧд абу сэтшӧм йӧй!
Да ещӧ асланым юкмӧсӧ?
— Мый тэ, Гица?
Ме ӧд абу жӧ йӧй.
Но сійӧ кӧ ачыс уськӧдчис миян юкмӧсӧ, то ӧні ваыс сэні тшыкӧ.
Пошкигтырйи Гица кутіс корсьны багыр.
Станка рампырысь сулаліс бокын.
Матыстчисны нӧшта кык крестьянин.
Лёзь юрсиа юръяссӧ юкмӧс дорӧ ӧшӧдӧмӧн найӧ видзӧдісны юкмӧс пытшкас.
Юкмӧсысь нинӧм эз аддзыны.
Гица Лунгу пӧсяліс.
Сійӧ видзӧдліс вывлань да пернапасасис.
Сӧмын ӧні сійӧ аддзис ас юр весьтсьыс сёр арся енэжсӧ.
Сылы лолі кокньыдджык.
Но минут мысти сійӧс бара нин босьтіс полӧм.
«Тайӧ тварыс кӧ абу юкмӧсын, сідзкӧ сылы колӧ лоны кытӧнкӧ мӧдлаын.
Сійӧ ачыс асьсӧ мыйкӧ вӧчис, мед сӧмын миянӧс срамитны».
Мельник поліс видзӧдны йӧзыслы синмас.
Сылы вӧлі кажитчӧ, мый ставныс мыждӧны сійӧс.
Сійӧ бӧр муніс гортас да помаліс ӧбедсӧ.
Гӧтырыс кажитчис спокойнӧйджыкӧн.
— Аддзан, нинӧм абу?
— Мый ме аддзи?
Нинӧм эг аддзы.
Сійӧ, колӧкӧ, мӧд юкмӧсын.
Но ме ог гӧгӧрво, мыйла сылы непременнӧ колӧ юкмӧсын лоны?
— Да и ме со сідз жӧ шуа.
Кытысь тэ босьтін, мый сійӧ юкмӧсын?
— А тайӧс нӧ ме босьті? — скӧрмис Гица.
— Но, а коді нӧ?
Мыйла юкмӧсын?
Сійӧ вермас лоны Лиса ю пыдӧсын.
Либӧ Бобу оврагын, кытчӧ няйтас вӧйи поп Наелӧн вӧлыс.
Мельник чеччис.
— Ме эськӧ тэныд петкӧдлі, коді тайӧс ставсӧ лӧсьӧдліс, сӧмын меным абу окота тэнӧ нӧйтнысӧ.
Муна бара жандармъяс ордӧ.
Мед корсьӧны, расследуйтӧны, выясняйтӧны, сӧмын мед миянӧс мездасны тайӧ шогсьыс.
Ёран кывъяс броткигтырйи да бӧрдігтырйи Станка коли порог дорас.
Мельник мӧдӧдчис сиктӧ телепон линия пӧлӧн, проводъяс вылын радӧн-радӧн, быттьӧ сунис йылӧ пысавлӧм сикӧтш мольяс, пукалісны чикышъяс.
«Тайӧяслы со татшӧмторъяс дінӧдз некутшӧм делӧ абу... — думыштіс Гица да гораа видчыштіс, — коді тӧдӧ, гашкӧ, сійӧ эз и пӧгибнит, а муніс Митряӧс корсьны.
Кытысь нин сылы аддзыны сійӧс.
А, гашкӧ, сійӧ кодсянькӧ тӧдмаліс, мый Митря пӧгибнитіс да садьсӧ воштіс, а сэсся и виис асьсӧ.
А вермас лоны, мый нинӧм тайӧ сыкӧд эз ло.
Прӧстӧ пышйис кутшӧмкӧ татчӧс сиктса зонкӧд.
Гашкӧ, немечьяс нуӧдісны сійӧс грузӧвикӧн.
Найӧ сідзи и вӧчӧны быдӧнкӧд, коді бурӧн оз сетчы.
А сэсся лыйисны автоматсьыныс — и ставыс...
Сьӧкыд ӧні лои тайӧ немечьясыслы: рочьяс вӧтлӧны найӧс кӧинъясӧс моз.
Да и миян йӧз пышйӧны гӧраяс да степьяс вомӧн, сӧмын тай татчӧ со эз на жӧ явитчыны-а.
Мый ӧні вӧчны?
Кытчӧ сійӧ вермис дзебсьыны?..
Со, вӧлӧмкӧ, мыйла эсійӧ кык мужикыс мельничадорса куйӧдын вӧлі гудйысьӧны...
Найӧ думайтӧны, мый ми сійӧс виим да гуалім.
Сэки ме эг гӧгӧрво налы шуны: «Тӧданныд-ӧ ті, пасьтӧм ракаяс, мый Гица Лунгу некор оз вермы сэтшӧмтор вӧчны!»
Со кодсюрӧ нырсӧ мӧдарӧ нин бергӧдӧны, кор ме накӧд здоровайтча!
Ӧдзӧс дорын бабаяс вашкӧдчӧны, кӧсӧя видзӧдӧны...
А сулалӧ меным мӧдарӧ бергӧдчыны, найӧ индӧны юрнаныс меладорӧ.
Кывъясыс налӧн кӧин пиньяс дорысь на ещӧ ёсьджыкӧсь!»
Жандармскӧй фельдфебель Данциш эз вӧв ни аслас участокын, ни примарийын.
Йӧзкӧд сійӧ мӧдӧдчис корсьны.
Гица аддзис Данцишсӧ.
Сійӧ то сэн, то тан шыбытліс тывсӧ Лисаӧ.
Ӧнӧдз нинӧм эз сюр.
Данциш лэптыліс пельпомсӧ.
— Абу, Лунгу: абу и абу.
Быдлаысь корсим.
Аниняска воліс.
Сійӧ аддзылӧма нылӧс воторник асылӧ.
А тэ шуан, мый сійӧ воторникас эз нин гортад узь.
Кутшӧм вывод ми вермам вӧчны таысь?
Ті заявитінныд, ме вӧчи заключение.
Ӧні виччысьыштлам...
Вот аддзан, сійӧ бӧр воас.
— И тайӧ вермас лоны... — ышловзис Гица. — Веськыда кӧ шуны, Данциш, став тайӧтор бӧрас, мый сійӧ вӧчис, меным ньӧти оз ков сылӧн бӧр воӧмыс.
Ыстыв, пӧжалуйста, Цыганешть манастырӧ письмӧ.
Гашкӧ, сійӧ сэні да.
Сэки кӧть ме спокойнӧй лоа.
Тайӧ историяыс дзикӧдз воштіс менӧ тӧлк вылысь.
— Менӧ тожӧ, Лунгу...
То ӧтияс, то мӧдъяс шуасьӧны, тані пӧ преступленньӧ.
— Тӧдан,  Данциш, татшӧм делаясыд пыр бабаяс мыжаӧсь!
Аддзан, мыйда ноксьӧмыс этайӧ нывкаыс вӧсна.
А мыйсӧ сӧмын оз сёрнитны прамӧй морт йылысь.
Мый сулалӧ та серти кутшӧмкӧ Далила, коді узигас шырӧма Самсонлысь юрсисӧ да выдайтӧма сійӧс филистимляналы?
Кытчӧ он бергӧдчы, быдлаын сёрни, суклясьӧм, и ставыс сы вӧсна.
Гица кажитчис ӧні спокойнӧйджыкӧн да сылы окота лои сёрнитыштны.
Но Данциш асьсӧ кутіс сыкӧд настороженнӧя.
Синбӧжнас Данциш вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Гица бара кутіс чувствуйтны, мый сылӧн пытшкӧсыс ставнас кӧдзаліс.
Кӧть эськӧ фельдфебель весиг нюмъёвтіс, Гица гӧгӧрвоис, мый тайӧ сӧмын притворяйтчӧм да мый неприятностьяс эз на помасьны.
Пекничаӧ, субӧтаӧ да и вежалунӧ пыр на корсьысисны.
Выльлунӧ мӧдӧдчис сентябр тӧлысся посньыдик зэр.
Лыясӧдз кынмӧм мужикъяс воалісны муяс вылысь кукуруза вундӧм бӧрын.
Дворъясын кыліс нывбабаяслӧн пинясьӧм, челядь кутчысялӧмаӧсь мамъясыслы юбкааныс, мамъяс скӧралісны, кучкышталісны найӧс да мӧдӧдісны керкаӧ.
Гӧтыръяс отсалісны мужикъясныслы ректыны кукуруза, а налӧн кокъясныс вильдалісны няйтас.
Кӧтасьӧм чышъянъясныс лэччӧмаӧсь юр вывсьыныс.
Кукурузаыс чужис этша, и сійӧ вӧлі сісьмӧ зэр улын, виччысьӧ, кор Кристя убӧлитас юкны сійӧс.
Крестьяна пондісны нин сёрнитавны сы йылысь, мый быттьӧ регыд пӧ ставыс лоӧ мӧд ног.
Ӧнӧдз вӧлі куим пай урожайыс мунӧ помещиклы, а гӧрысьлы сӧмын кык пай; сы пыдди пӧ крестьяналы кутасны сетны нёль пай, а мироедлы сӧмын ӧтиӧс: тырмас сылы и тайӧ.
Ӧні, рочьяскӧд перемирие подпишитӧм бӧрын, век ёнджыка и ёнджыка кутісны кывны гӧлӧсъяс, мый мусӧ колӧ сетны сылы, коді сійӧс уджалӧ.
Сы вӧсна кодсюрӧ крестьяна пиысь сёрнитчисны да кӧсйисны ас костаныс юкны кукуруза, помещиклысь юкӧмсӧ виччысьтӧг, а кольны сылы сы мында, мыйта шуасны асьныс крестьяна.
Гашкӧ, найӧ тадзи вӧчисны эськӧ, эз кӧ важ привычка сертиыс повны жандарм Данцишысь, коді крестьянакӧд расправляйтчигӧн эз тӧдлы некутшӧм милӧсьт.
Выльлун войӧ зэрмис, зэрис ещӧ и воторникӧ.
Лунвывсянь руд кымӧръяс кывтісны енэжӧд да сукмисны Дрофы степь весьтын.
Му весьтын ӧшйис уль ру да гажтӧмлун.
Воторникӧ рытнас Аниняска кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм да дрӧгмуніс.
Вӧръясысь полӧм вӧсна сылӧн ӧдзӧсъяссӧ вӧлі игналӧма зэв ён иганъясӧн.
Сэсся сійӧ кодлыськӧ кыліс пӧдӧм гӧлӧс.
Дӧва баба сьӧкыда чеччис вольпась вывсьыс да муніс ӧдзӧс дорӧ.
Абу-ӧ нин Настасия?
И, збыль, тайӧ вӧлі Настасия, вевттьӧма ыджыд мешӧкӧн юрсӧ да пельпомъяссӧ, лэптӧма да вӧнь костас сюйыштӧма юбкасӧ, ботинкиыс няйтӧссьӧма.
— Тайӧ тэ?
— Ме, вежаньӧ.
Слабог, вои..
Муяс вылын — нюр да потоп, эг нин и думайт воны.
— Бура ветлін?
— Бура, вежаньӧ, но зэв ёна мудзи.
— Нимкодь тэныд?
— Рад.
Аддзылі Митряӧс.
Олышті неуна сыкӧд.
Сійӧ дасьтысьӧ мунны.
— Кытӧні ті паныдасинныд?
— Сы ордын патераын.
Сійӧ ӧтнас олӧ.
Сылӧн лӧсьыд жыр.
Сійӧ унтер-офицер, вежаньӧ.
Вот сӧмын омӧль неуна.
Сійӧ желтухаӧн висьӧма.
Найӧ пырисны, пӧдласисны.
Тупкисны ӧшиньяссӧ.
Биыс локтіс сӧмын пачсянь.
Настасия шыбитіс ас вывсьыс кӧтасьӧм паськӧмсӧ.
Уца перйис сундуксьыс бельё, чӧвтіс ныв вылӧ пась да пуксьӧдіс пач дорӧ ляпкыдик табуретка вылӧ.
— Вот тадзи, нылукӧй, шонтысь да висьтась.
А ме мыйкӧ лӧсьӧдышта сёйыштны.
— Ме абу тшыг...
— Сёйышт, чукӧртышт вынтӧ, тэныд дыр ковмас висьтавлыны.
— Да, мый сэні висьтавлынысӧ, мый йылысь сёрнитнысӧ?
Аддзылі — со и ставыс.
— Тэ окыштін сійӧс ме пыдди.
— Ой, вунӧді.
Юрсисӧ лӧсьӧдігмоз серӧктіс Настасия.
Чышъян улас шуйга пель саяс вӧлі тыдалӧ герань дзоридз.
— Тэ шуан, сійӧ висьӧ?
— Да.
Но шуӧ, мый ставыс пӧ нин прӧйдитіс.
— Прӧйдитіс сы вӧсна, мый тэнӧ аддзис.
Мед дзикӧдз справитчыны, сылы колӧ куимысь лун сёйны сьӧд кукань мус да юны зверобой турун ӧтвар...
Муссӧ позьӧ и еджыд куканьлысь.
— Тӧда, вежаньӧ.
Да аддзан ӧмӧй война дырйи ставсӧ, мый колӧ.
Докторъяс тшӧктӧны сылы водны госпитальӧ, а Митря оз кӧсйы!
«Первой, — шуӧ, — ассьым долгӧс выполнита.
А сэсся воа Малу Сурпатӧ да аслам врагъяскӧд артасьышта».
Би вылӧ видзӧдігмоз Аниняска довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Шӧпнитіс сійӧ:
— Медводз колӧ аддзыны сійӧс здоровӧн да кӧлысь сэки ворсны.
Тэ меным ставсӧ висьталін?
— Ставсӧ.
Вежань синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ.
Настасия синъяссӧ лэдзис увлань.
Сійӧ поліс вежань сьӧд синъясысь.
— Ок, мыйта вӧлі йӧзыс поездын...
Муртса лолӧс Енлы эг сет.
Но меным всё-таки сетісны места.
— Тырмас сы йылысь, нылукӧй.
Ветлін, воин — и бур.
Лучше висьтав меным, шоналін-ӧ тэ?
А кутшӧмджыка асьтӧ чувствуйтан?
— Бура, вежаньӧ.
— Тавой узь ме ордын.
Тэ думыштлін эн сы йылысь, мый тэныд аски ковмас мунны мельничаӧ?
— Эг, эг думыштлы, но муна, вӧчны нинӧм.
— Ок, и шум жӧ кыптыліс тэнад мунӧм бӧрын.
Тэнӧ корсисны юкмӧсъясысь, йиръясысь — быдлаысь.
Гица Лунгу ветлӧдліс быттьӧ йӧй.
Сиктын думайтісны, мый сійӧ да чойыд виисны тэнӧ.
Ныв лёкӧн нюмъёвтіс.
— Кор Митрялы висьталі, кыдзи ме татысь муні, сійӧ тожӧ шуис, мый шум кыптас.
Сійӧ ещӧ шуис, мый оз ло лӧсьыд, тӧдны кӧ кутасны миянлысь аддзысьлӧмнымӧс.
Мед эськӧ эз жӧ кутны лёктор сёрнитны.
— Гӧгӧрвоа.
— Митря тшӧктіс меным висьтавны, быттьӧ пӧ ме вӧлі Бухарестын да тӧдмалі, ловъя-ӧ сійӧ.
Быттьӧ пӧ вӧлі дивизияса штабын.
Ог тӧд, кутшӧм улича вылын — ог помнит, кыдз сійӧ шуліс.
Шуисны, мый сійӧ ловъя, ме и бӧр локті гортӧ.
Аниняска тайӧ плансӧ шуис туянаӧн да видзӧдліс веськыда ныв вылӧ.
— Ладнӧ, вӧчлам тадзи.
Рытнас сёрӧн Аниняска водтӧдіс вежанывсӧ, бура шебрӧдіс сійӧс да виччысьыштіс сылысь унмовсьӧмсӧ.
Кор чуксасисны петукъяс войшӧркадӧ, Уца чеччис, гусьӧник матыстчис ныв дінӧ да копыртчӧмӧн кывзыштіс сылысь ловшысӧ.
Асывнас дӧва вӧччыштіс.
Век на вӧлі зэрӧ.
Настасияӧс колис ӧтнассӧ гортас да томналіс ӧдзӧсъяссӧ.
Час джын мысти сійӧ бӧр воис Данциш жандармкӧд.
Ныв вӧлі мыссьӧма и сынасьӧма нин, ас вылас лӧсьӧдышталіс би водзын косьмӧм паськӧмсӧ.
Кор Настасия аддзис жандармӧс, сійӧ зэв ёна повзис.
Аниняска гусьӧник тшӧктіс сылы успокоитчыны.
Данциш сиис Настасиялы бур асыв, но век жӧ скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ:
— Кӧні тэ тайӧ шляйтчин?
Кыдзи сійӧ мекӧд сёрнитӧ!
А ӧд сійӧ чин сертиыс Митряысь улынджык.
И весиг аслыс виччысьтӧг тшапа шуис:
— Ме тэнсьыд ог гӧгӧрво.
Чуймӧмысла Аниняска тӧкӧтьӧ эз пыльснит-серӧкты да кинас тупкис вомсӧ.
Аниняска видзӧдліс фельдфебель вылӧ да мигнитіс сылы.
Данциш гӧгӧрвоис сылысь.
— Кытӧні тэ вӧлін, мадемаузель Настасия?
— Ме ветлі Бухарестӧ мыйсюрӧ тӧдмавны.
Аниняска торкис найӧс:
— Ме та йылысь висьталі нин господин Данцишлы.
Ныв ас пытшсьыс кыліс вын содӧм.
Сылы аслыс вӧлі окота висьтавны сідзи, кыдзи велӧдіс Митря.
Но жандарм торкис сійӧс:
— Да, да - оз нин ков висьтавны.
Ме нин ставсӧ тӧда.
Тэныд оз вӧлі позь тадзи вӧчны.
Друг вошны да некодлы нинӧм не висьтавны.
Ме повзьылі, мый тэ ачыд асьтӧ виин, либӧ ещӧ лёкджыктор лои.
Ми корсим тэнӧ юкмӧсъясысь и Лиса юысь.
Ме весиг гижи Цыганештьӧ.
Ныв паськӧдіс синъяссӧ.
Но сэки бара торкис найӧс Аниняска.
— Мыйӧн Митря бӧр воас, ӧні сійӧ ассьыс долгсӧ выполняйтӧ, ми Маноле Рошиору воккӧд венчайтам найӧс.
Данциш вӧчис сэтшӧм чужӧм, мый быттьӧ та вылӧ сійӧ рад.
— Ладнӧ, ладнӧ.
Помалам тайӧ делӧсӧ.
Ми ставным кок йылысь кутлім усьны.
Вот, слава богу, зэрны заводитіс да неуна ыркӧдыштіс миянӧс.
Ведраысь моз кисьтӧ.
Буракӧ, Гица Лунгу ещӧ нинӧм на оз тӧд.
— Гашкӧ... — вочавидзис ныв, вомдорсӧ топӧдомӧн.
— Оз тӧд, — власьтлысь представительсӧ успокоитіс Аниняска.
— Но, сідзкӧ ме муна висьтала сылы.
Менам сы дінӧ делӧ эм жӧ-а.
— Ладнӧ.
Ті тӧданныд, кыдзи да мый колӧ висьтавны!
— Но, дерт жӧ...
«Эн вӧрӧд нывсӧ; бур, мый воис; вунӧдам став йывсьыс».
— Данциш — сюсь морт, Настасия, — бергӧдчис Настасиялань Уца.
Ныв веськодпырысь серӧктіс.
ХVII
Настасия бӧр воис мельничаӧ, водзӧ олӧм вылӧ ыджыд лачаӧн.
Кажитчис, мый сы сьӧлӧмын дзоридзалӧ дзоридз.
Но тайӧ нимкодясян дзоридзыс регыд нярмис, кыдзи шондіысь дзебӧм дзоридз.
Гица следитіс сы бӧрся аслас гӧгрӧс, гӧрд синлапъяса синъяснас, а чойыс Настасиялӧн муртса вермис кутны асьсӧ сійӧс ёсь гыжъяснас парсалӧмысь.
Асывнас Настасия пырджык идрасьліс гортас, луннас отсасьліс кӧзяйствоын, медым не лоны дӧлгаӧн олӧмысь да сёйӧмысь.
Сійӧ эз нин думайтлы аслас ичӧтик мутор йылысь.
Мусӧ мырддис Гица Лунгу да шашаритчис сы бердӧ, быттьӧкӧ кукань бердӧ ош.
А сы лапа улысь мыйкӧ мырддьыны некодлӧн выныс эз судзсьыв.
Тайӧс вӧчны, Настасия думъяс серти, вермис сӧмын Митря — сэтшӧм сійӧ лои повтӧм сьӧлӧма да ён.
Рытъяснас Настасия пырджык котӧртліс вежань дінас да пукаліс сэні либӧ кысянӧн либӧ печканӧн.
Тані сійӧ гажмывліс да Уцакӧд сёрнитігӧн кадыс мунліс тӧдлытӧг.
Сулалӧны вӧлі сентябр тӧлысь помся лӧнь да югыд рытъяс.
Югыдлӧз енэжыс вӧлі стеклӧ кодь сӧдз.
Енэжӧд лэбисны лунвывлань нораа курлыкайтысь турияс.
Настасиялы кажитчыліс, мый найӧ лэбӧны сійӧ местаяссянь, кӧні взрывайтчӧны снарядъяс, кӧні йӧз виалӧны ӧта-мӧдсӧ.
Сійӧ чӧв олігтыр кевмысис енлы аслас Митря вӧсна.
Но ни ӧти минут кежлӧ эз сомневайтчыв сыын, мый сэтшӧм морт, кыдзи Митря, бӧр воас гортас, Малу Сурпатӧ.
Ӧд сійӧ ошкана морт, а медтӧдчанаыс, мый сійӧ радейтіс Митрясӧ.
Кор заводитчисны октябр тӧлысся зэръяс, рытъясыс Настасиялы лоины ещӧ нин гажтӧмджыкӧсь.
Сійӧ омӧльтчис, вежаньыс мукӧддырйи дыр вӧлі видзӧдас сы вылӧ.
— Менымсӧ ӧд вермин жӧ нин эськӧ висьтавны, мый тэкӧд лои...
Но Настасия сӧмын копыртлывліс юрсӧ да муртса кутліс синвасӧ.
Сійӧ чайтіс, кӧть и эз помӧдзыс, мый вӧлі нӧбасьӧ.
И кӧть эськӧ шогыс частӧ вежсьывліс нимкодь казьтылӧмъясӧн, но сійӧс ӧдӧлитлывліс йӧз водзын полӧмыс, а торйӧн нин полӧмыс Станка да Гица водзын, кодъяс ки улын сійӧ вӧлі век на.
А мельниклы Настасия ӧні кажитчыліс ичӧтджык лёкторйӧн нин — сы ыдждаӧсь вӧліны сы юр вылӧ усьысь неприятностьясыс.
Неважӧн сы дінысь муніс моторист Франц.
Некутшӧм помкатӧг друг сылы воис юрас мунны.
Мунӧм водзвылас сійӧ кураліс пызь ящикысь няньсӧ — тыдалӧ, трактирщиклы уджйӧз мынтӧм могысь.
Кор Гица казяліс, мый ящикыс тыртӧм, вижӧдіс скӧрысла да зургис немецлы морӧсас, но сэк жӧ ачыс балябӧжнас швачкысис перекладинаӧ, кор немечыс тойыштіс сійӧс аслас кравзан кывйӧн видчигтырйи.
Мый тан вӧчан: немеч кутіс грӧзитны, мый сійӧ примарийӧ висьталас мельник йылысь, кыдзи сійӧ жульничайтӧ.
Франц бура тӧдіс, мый крестьянскӧй мешӧкъясысь няньыс поводнӧй ыджыд юкӧн веськалӧ изки вылӧ пыдди вӧсньыдик трубкаӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма кӧшас, и татшӧм ногӧн, кольлывліс мельниклы.
Францкӧд пинясьӧм бӧрын Гица зілис не думайтны та йылысь.
Немец муніс гусьӧн, и водзӧ сэсся тайӧ местаясын сійӧс эз нин аддзывны.
Кымынкӧ лун мысти тайӧ лоӧмтор бӧрас внутренньӧй делӧяс кузя министерствоысь воис секретнӧй распоряжение, кытысь тӧдмалісны, мый «тайӧ Франц Кранцсӧ колӧ пырысь-пыр арестуйтны кыдзи шпионӧс».
Мун ӧні примарийӧ да жандармскӧй участокын сет показаниеяс.
Докажит, мый сійӧ нинӧм эн тӧдлы шпионаж йылысь, сідзи жӧ, кыдзи и сюӧн мельничаын жульничайтӧм йылысь.
Кор кӧшӧ сюйӧмӧн лӧсьӧдӧм трубка йылысь тӧдмалісны, сиктын кыптіс шум.
Гица кӧсйысис изӧдчысьяслы, мый небӧгвывса гижӧд серти сійӧ бӧр сеталас налы мыйкӧ мында нянь.
А кыдз?
Приходнӧй небӧг серти...
Чӧртыс эськӧ мед нуис этайӧ Францсӧ.
Коді эськӧ вермис думайтны, мый сійӧ гусявлӧ йӧзлысь, кодьяс волывлӧны изны нянь честнӧй христианин мельничаӧ.
Коді вермыліс думыштлыны татшӧм грабитӧм йылысь?
Дерт, Гица кӧ суис тайӧ Францсӧ гусясигас, сійӧ эськӧ сэтшӧма китшнитіс сылы юрас мӧлӧтӧн, мый румынъяс эськӧ нэм кежлӧ мынісны тайӧ бандитсьыс да ещӧ и шпионысь.
Францӧс следуйтӧ вӧлі корсьны, мед гӧгӧрвоӧдас, кыдзи сійӧ тайӧс ставсӧ вӧчліс.
Колӧ тӧдмавны, оз-ӧ татшӧм жӧ жульничествоӧн занимайтчыны и татчӧс мукӧд мельникъяс-конкурентъясыс.
Кодсюрӧ крестьяна пиысь подозревайтісны, мый и ачыс Гица кисӧ татчӧ тшӧтш нюжӧдліс, ӧд мельничаыс вӧлі сылӧн и сійӧ эз вермы не тӧдны мотористлысь татшӧмторъяс вӧчалӧмсӧ.
Быдӧн виччысисны, мый кор аддзасны Францӧс, сійӧ, дерт нин, Лунгулысь став мыжсӧ эрдӧдас.
Немвиччысьтӧг кутіс кывсьыны — Францӧс аддзӧмаӧсь.
Мельничаӧ воис Лайелӧн дӧваыс — Лайесӧ тӧвнас кӧинъяс косявлӧмаӧсь.
Пельпом вывсьыс кукуруза тыра мешӧк лэдзтӧдз на дӧва висьталіс тайӧ выль юӧрсӧ.
Гицэ гортас кыдз кывліс тайӧс, сідз и пуксис повзьӧмысла.
Сы бӧрвылын воис еджыд кӧбылаӧс доддялӧм телегаа Захариа Адам.
Шӧйӧвошӧм мельник гӧтыр Станка тыдовтчис порог дорын.
— Эй, куманёк, Францӧс аддзӧмаӧсь! — равӧстіс Захариа мельниклы...
Сійӧ усьӧма оврагӧ, кор кутӧма вуджны Спрэвал туйвывса пос кузя шор вомӧн.
Вӧлӧма садьтӧм код.
Ваыс кок шегйӧдз, абу унджык.
Усьӧма увлань юрӧн, вом тыр нюйт.
Пӧрччӧдӧма пасьтӧг; понъяс сійӧс курччалӧмаӧсь.
Сы ордысь абу аддзӧмаӧсь ни сьӧм, ни документъяс.
Гица кокньыдпырысь ышловзис, петіс гортсьыс, медым заведитны мельницасӧ.
Кымынкӧ крестьяна мельничаӧ вайисны изны кукуруза да чукӧртчисны кытшӧ лэбулӧ.
Вӧвъяс дыша нямлялісны турун, коръясӧкӧ найӧ веськодьпырысь видзӧдлывлісны йӧз вылӧ.
— Но, мый жӧ тэ шуан, Гица?
— А мый ме верма шуны, вокъяс?
Ен накажитіс сійӧс аслас грекъяс вӧсна.
Этайӧ Франц вӧснаыс ме дзормыны заводиті.
Кымын вой эг узь!
Тыдалӧ, сылы сідзи нин и сиӧма — усьны да вӧйны гуранӧ.
Захариа кум висьтавлывліс...
Стойка Чернец, коді сӧмын на воис мельничаӧ, чеччыштіс телега вывсьыс да торкис мельникӧс:
— Мый йылысь тэныд сійӧ Захариаыс висьталіс?
— Мый аддзӧмаӧсь вӧйӧм мортӧс - менсьым Францӧс, ставнас вильӧдӧма.
Эн ӧмӧй кывлы?
— Кывлі жандармъяссянь.
Карысь воисны нин прокурор да врач.
Мунісны видзӧдны шойсӧ, ӧні бӧр нин воисны.
Тэнсьыд немечтӧ виӧмаӧсь аслас жӧ землякъясыс.
Лыйӧмаӧсь сійӧс, босьтӧмаӧсь сьӧмсӧ, документъяссӧ дай дзебсьӧмаӧсь.
Войдӧрлун тайӧ немецкӧй салдатъяссӧ кутӧмаӧсь да найӧ висьтасьӧмаӧсь.
Йӧз веськодя кывзісны Стойка Чернецлысь висьталӧмсӧ.
Гица Лунгу мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Акациялӧн кортӧм вожъясын шувгис тӧв.
Чернец сувтӧдіс телегасӧ лэбулӧ да кывзыштіс крестьяналысь сёрнисӧ.
— Но, мый ті та йылысь висьталанныд? — юаліс сійӧ йӧз дорӧ матыстчигӧн. — Гица гожӧмнас петіс няйт делӧысь сӧстӧмӧн.
Ӧні мӧд беда.
И ӧнія делӧын бара жӧ сӧстӧм.
Францӧс виисны немечьяс, дезертир пыдди сійӧс примитісны да.
— Сідз сылы и колӧ, — шуис мельник.
Чернец чуймис:
— А мыйла сідзи, Гица?
Сійӧ ӧмӧй эз вӧв войнаысь пышйысь коньӧр мортӧн?
А миян йӧз, кодъяс тупкисны асланыс шойяснас роч видзьяссӧ, ӧмӧй кӧсйисны война?
Коді сійӧс кӧсйӧ?
— Менам немеч — бандит.
Сійӧ рӧзӧритіс менӧ.
— А нолтӧ видзӧдлы меным синмӧ, Гица Лунгу, да мӧд пӧв висьтав, мый тэ ӧні шуин.
Мельник дінын матын сулалысь йӧз нюмъёвтісны.
Анна Зевзяка вак-вак серӧктіс.
— Да, да, сійӧ менӧ рӧзӧритіс, рӧзӧритіс, — пельяссӧ чуньяснас тупкӧмӧн упрямӧя долис мельник.
— А Франц ачыс озырмис сыысь?
— Ачыс эз озырмы, но менӧ рӧзӧритіс.
Лёк йӧз!
Кор найӧ мунісны миян сикт пыр, кажитчылісны сэтшӧм жӧ йӧзӧн, кутшӧмӧсь и ми.
А мый вӧчисны, проклятӧйяс, быдлаын, кытӧні сӧмын эз вӧвны.
И Сербияын, и Польшаын, и Францияын.
Татшӧм зверствосӧ да татшӧм шогсӧ мир эз тӧдлы татарскӧй нашествиесянь!
— Немечьяс — вына нация, — ышловзис мельник.
— Тайӧ нӧ нин мыйла?
— А ме висьтала тэныд, мыйла: ён морт босьтӧ вынӧн, а вежӧра морт — вежӧрӧн.
— Со кутшӧм тэнад законыс, Гица Лунгу!
Сы бӧрын, кор пустуйтчисны миян сиктъяс да сэтчӧ колины уна дӧва да сирӧта, тэ ещӧ лысьтан ошкыны сійӧ зверьяссӧ?
— Да ӧд ме сӧмын Францкӧд эг вермы ладмӧдчыны, а Гитлер — прамӧй морт!
— А тэ тӧдан, Гицэ, кутшӧм лоины вежсьӧмъяс?
Кор Рочмуын вӧтлісны помещикъясӧс да дась нянь сёйысьясӧс, сэні медвылын лои йӧзкостса справедливость.
«Коді оз уджав, сійӧ оз сёй», — татшӧм большевикъясӧн лӧсьӧдӧм выль закон.
Гитлеровечьяс медвылӧ пуктӧны сила, а большевикъяс — справедливость.
Найӧ нӧйтӧны да жуглӧны немечьясӧс сы вӧсна, мый вермасьӧны правда вӧсна.
Найӧ миянлысь канмунымӧс мездісны фашистъясысь.
Ӧні и тані миян регыд помасяс мучитчан кадыс.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм справедливостьыс, — горӧдіс Гица, — уджавны радейтысь морт нажӧвитӧ, а дыш морт сы кокысь пӧрччӧ сапӧгсӧ!
Чернец плетьнас швачнитіс муӧ.
— Тэ лыддян удж радейтысьӧн Хаджиуысь кӧзяинсӧ? — юаліс сійӧ. — Ме ог тӧд ни ӧтик озыр мортӧс, коді эськӧ честнӧя нажӧвитіс аслыс озырлунсӧ.
Куим Ныра нэмнас на ни ӧтчыд киас кӧрт зыр эз кутлы.
Сы пыдди уджалісны рабъяс.
Но сійӧ пӧт, а батракъяс тшыгӧсь.
Со видзӧдлӧй кӧть Ница Муту вылӧ.
Йӧз чукӧрын полігтырйи йӧжгыльтчӧма му рӧма чужӧма да паськыда восьтӧм полысь синъяса крестьянин.
Сійӧс вӧлі шуӧны «немӧй» сы вӧсна, мый лунтыръясӧн вӧлі чӧв олӧ.
— Видзӧдлӧй Муту вылӧ, — мӧдпӧв шуис Чернец. — Медым быдтыны ассьыс челядьсӧ, сійӧ лои рабӧн.
Висьтав, Ница, вӧлі эз тэнад нэмын кӧть ӧти долыд лун?
— Эз, — му пытшкӧссянь моз пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Ница.
— Тайӧ сӧмын ӧти! — водзӧ висьталіс Чернец. — А миян уна сэтшӧмыс!
Ница быдтіс вит пи.
И ставныс найӧ пӧгибнитісны фронт вылын.
Таысь гӧтырыс Ницалӧн йӧймис.
Сылы век каститчисны кулӧм челядь, быттьӧ пушыд чипанпиян.
Тӧдӧмысь, ассьыс пиянсӧ чуксавны кӧсйӧ, кыдз пӧжсьысь курӧг ассьыс чипанъяссӧ.
— А тэнад вокыд!
Ӧмӧй эз батрачитлы Хаджиуын сымда во, эз-ӧ узьлы сэн муас, эз-ӧ тӧвйы пӧшти пасьтӧм, сёйліс ӧмӧй коркӧ пӧттӧдз?
— Аслас йӧйлун вӧснаыс... — броткыштіс Гица. — Усадьбаын сійӧ вермис вый пиын моз овны!
Тэ, Чернец, небось, виччысьнытӧ он вермы сійӧс.
Сійӧ тшӧтш ёсь кывъя.
Буракӧ, думайтан, мый тіян кыкысь партия артмас.
— Рабочӧйлӧн да крестьяналӧн партия важӧн нин эм!
— Тайӧс тэныд котельщик вокыд юрад сюйӧма.
Тэ эн вунӧд, мый канмуыд — сійӧ абу пӧрт и ӧтик мӧлӧтӧн сыкӧд вермасьны оз позь.
— О! — шпыньмуніс Чернец. — Рабочӧй аслас мӧлӧтӧн енэжӧдз йиркӧдчас, а крестьянин плугнас рай ворота дорӧдз бӧрӧзда нуӧдас.
— Ті надейтчанныд, мый тіянлы вылӧ министръяс петасны тюрьмаясысь.
— А тэ ӧмӧй и та йылысь эн на кывлы, Гица?
Найӧ тюрьмаяссьыд петісны нин да ас кианыс босьтісны нин власьтсӧ...
И ми тшӧтш мынам мучитчӧмъясысь.
Гица дузгӧдчис да букыштчис.
Сэсся сьӧкыда ышловзис.
— Ме ог сюйсьы, — шуис сійӧ шпыньмунӧмӧн, — ме мельник, менам делӧ — лэдзавны изки, медым изны тіянлы пызь — и шобді и кукурузнӧйӧс.
Мотор кутіс лыйлыны сьӧд енэжас
Мельнича бара пондіс изны тусь, а йӧз изісны кывъяснаныс.
Крестьяна вӧліны шӧйӧвошӧмаӧсь да радӧсь сійӧн, мый висьталіс Чернец.
Найӧ тӧдӧны нин вӧлі, мый Сӧветскӧй войска, кодъяскӧд ӧтлаын мунӧ и румын дивизия, пырисны нин гитлеровечьяс позйӧ.
Важӧн нин быдӧн гӧгӧрволісны, мый немечьяслӧн лӧсьӧдӧм сідз шусяна «выль порядок», вӧлі выгоднӧй сӧмын мироедъяслы да озыръяслы.
«Бур лоӧ, — думайтлісны крестьяна, — кор тюрьмаясысь петасны найӧ, кодъяс страдайтлісны йӧз вӧсна, путкыльтасны озыръяслысь власьтсӧ да босьтасны, кыдз шуӧ Чернец, канмуӧн веськӧдлӧмсӧ асланыс киясӧ».
Нывбабаяс пестісны бипур.
Шонтысигмоз крестьяна сувталісны бипур гӧгӧр, медым биыс шонтис кӧть чужӧмсӧ, сы вӧсна мый мышкас век на швичйӧдліс тӧв.
Би югӧр улас весиг гажмисны сьӧдӧдӧм, быттьӧкӧ измӧм, чужӧмъясныс Анна Зевзякалӧн да Мутулӧн.
А Гица йӧртӧдъясӧ кывтіс унджык шогыс пызь дорысь.
Изны помалӧм бӧрын, Гица зурасис Станкакӧд.
Станка чилзіс, синъяссӧ чашкӧдӧмӧн да сэтшӧм паськыда вомсӧ восьталӧмӧн, мый вӧсни чилзӧмыс ӧдва вӧлі кылӧ.
Станка пыртіс Гицэӧс мельница дор стрӧйбаӧ.
— Тэ тӧдан, Гица, этайӧ джынвыйӧ йӧйыс тӧкӧтьӧ эз перйы менсьым синъясӧс!
— Коді?
Чойыд тэнад?
— Сійӧ!
Код нӧ ещӧ!
Мед эськӧ сылӧн киясыс косьмасны, мед сійӧс ӧкмыс юра змей жӧритас!
Мельник гӧтыр друг ланьтіс, кор аддзис, мый Гица оз гӧрдӧд, кыдзи век сылӧн овлывлӧ, оз пӧльтчы да чеччав, индюк моз.
Кияснас пельяссӧ тупкӧмӧн сійӧ дзик став лача воштӧм морт моз довкйӧдліс юрсӧ.
— Гица, мый тэ лоин?
— Коль менӧ, он али мый тӧд?
Эсы мында неприятность!
Но, висьтав, мый лои?
Станка бара ӧзйыліс, но Гица сэтшӧм лёкысь видзӧдліс сы вылӧ, мый сылӧн восьтӧм вомсьыс эз пет ни ӧти ӧкмыс юра змей.
— Войдӧрлун, кор сійӧ муніс аслас вежаньыс ордӧ, ме мӧді видлавны сылысь паськӧмсӧ да аддзи зепсьыс письмӧ.
— Но и лыддин сійӧс? — мудера юаліс Гица.
— Тэтӧг нин артмис, тӧдмалі, мый сійӧ меысь дзебӧ.
Меным сійӧ нинӧм оз висьтав.
Сӧмын вашкӧдчӧ Аниняскакӧд.
— А мыйла нӧ сійӧ тэныд пондас висьтавны.
Ӧд ті каня-пона моз оланныд.
— Олӧ сійӧ менам керкаын, Гицэ, быттьӧ враг кутшӧмкӧ.
Аслам морӧс вылын ми шонтім змейӧс...
Сідзи и кажитчис, мый тайӧ письмӧыс миянлы позор вайӧ да котӧрӧн нуи поп Нае гӧтыр ордӧ.
«Госпожа попаддя, шуа, зэв эськӧ окота вӧлі меным тӧдмавны, мый тайӧ письмӧас гижӧма.
Сӧмын, мед эськӧ ме кындзи некод эз тӧд, мый сэтчӧ гижӧма».
Тайӧ гусятор.
Сійӧ, тӧдӧмысь, босьтӧ письмӧсӧ, лыддьӧ да сералӧ!
«Мый нӧ сэтшӧмыс? — юала ме сылысь.
«Нинӧм, Станка.
Тэнад Митря деверыд гижӧ.
Мый некыдз оз вермы вунӧдны сійӧ минутсӧ, кор тэ уськӧдчӧмыд сылы морӧс вылас Сибиуын паныдасигӧн!»
«Ен мед видзас, матушка, оз меным сійӧ гиж, а Настасья чойлы.
«Сійӧ жӧ ме первойсӧ и чуймылі, — шуӧ попаддя. — Тайӧ письмӧыс, дерт, сылы лӧсяланаджык тэ дорысь.
Сідзкӧ, сійӧ вӧлӧма Митря дінын, кор ті багыръясӧн юкмӧсъясын гурйысинныд».
Да, да... думайта ме, сідзкӧ, сійӧ ставсӧ пӧръяліс, кор висьталіс, мый сӧмын Бухарестӧдз воліс.
«Сӧмын, зэв ёна кора тіянсьыныд, мед эськӧ некод жӧ эз тӧдлы тайӧ письмӧ йывсьыс, а то менӧ да Гицаӧс сиктын серам выв лэптасны».
«Эн шогсьы, — шуӧ попаддя. — Ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ гусяторйыс семьялӧн.
Рытнас став сиктса бабаяс вӧлі тӧдӧны нин тайӧ письмӧ йывсьыс!
Асывнас Настасия мунӧма Аниняска дінӧ.
Но йӧзыд, дерт, улича вылад паныдасигъясӧ сералышталісны сы вылын.
Видзӧда, Настасия лэбӧ бӧр мельничалань, тӧв нырӧн пырис керкаӧ и уськӧдчис паськӧм дінас.
«Кӧні менам письмӧыс!
Вай мем письмӧсӧ.
Гусялін да быдӧнлы петкӧдлін сійӧс?»
Уськӧдчис ме вылӧ да кӧсйис синмӧс перйыны.
Кватитіс коколюка, кучкис меным.
Ме котӧртны, сійӧ ме бӧрся.
Ме сылы шыбиті письмӧсӧ.
Пока сійӧ копыртчис лэптыны сійӧс, ачым ӧдйӧджык мӧд жырйӧ да ӧдзӧссӧ игналі.
«Восьты, — горзӧ сійӧ, — ме ӧдзӧссӧ жугӧда черӧн!»
Сэсся котӧртіс аслас Аниняска ордӧ.
Ме веськыда тэ дінӧ котӧрті — висьтавны, куьшӧм менам чойӧй.
Станка шога ышловзис.
Гица виччысис, кор сійӧ чӧлалас.
— Мый нӧ тэ нинӧм он шу?
— А мый ме тэныд шуа? — веськодьпырысь вочавидзис мельник. — Ӧд тэ босьтӧмыд сылысь письмӧсӧ.
— А тӧдан, Гица, тайӧ письмӧсьыс жӧ ме ещӧ мыйсюрӧ тӧдмалі.
Миян тайӧ курӧгыс регыд мысти ваяс миянлы ныра да синкымъяса ичӧтик кольк.
ХVIII
Оліс Бухарестын подпольщик, рабочӧй-котельщик Войку Чернец, Стойкалӧн вокыс.
Малу Сурпатысь сылы лоӧма мунны му абутӧм вӧсна да гӧльлун вӧсна, уна сьӧкыд испытаниеяс бӧрын сійӧ лои квалифицированнӧй рабочӧйӧн да пырис партияӧ.
Тайӧ вӧлі скӧр чужӧма, ӧтлаасьӧм сук синкымъяса морт.
Шмрнитыштны сійӧ радейтліс, но ачыс некор эз нюмъяв.
Кор сійӧс первойысь арестуйтісны, судья смекайтчӧмӧн юаліс:
— Тэ, кажитчӧ, философия тӧдан?
— Да, — вочавидзис котельщик, — ме тӧдса философъяскӧд — и весиг лыддьывлі налысь гижӧдъяссӧ.
— Кыдзи тэ лысьтан меным вочавидзны? — скӧрмис судья. — Смотри, лёк ӧд лоӧ, ме кӧ скӧрма.
— Но, сідзкӧ и ме скӧрма, — вочавидзис Чернец.
Ті меным шуанныд «тэ», а ӧд ми ыжъясӧс эгӧ видзлӧй ӧтилаын.
— Тэ эн грубит, а то ми пластинкасӧ вежам.
Висьтав, Чернец, кутшӧм философӧс тэ лыддьылін?
— Кантӧс...
— Кантӧс?
Эг кывлы.
Мый нӧ гижӧ аслас прокламацияясын тэнад Кантыд?
— Гижӧ, мый му вылас став рабъясыс — вокъяс, кӧть эськӧ кутшӧм нацияысь найӧ эз вӧвны.
— Тайӧ сійӧ тэнӧ велӧдіс войяснас прокламацияяссӧ клеитавны.
Тайӧ сійӧ тэныд найӧс сетіс?
Тэ тӧдлін, мый сэні гижӧма?
— Ӧтик-кӧ, Кант меным нинӧм эз сетлы.
Мӧд-кӧ, ме эг клеитлыв ни ӧти прокламация.
Коймӧд-кӧ, войнас лыддьысьны оз позь пемыд понда.
Судья гижис протоколӧ философлысь овсӧ.
Прокурор клеймитіс крамольник Кантӧс аслас чорыд речас.
Адвокатъяс Кант доктринаяс йылысь эз мӧдны сёрнитны.
Тюрьмаын Войку Чернец пиньӧн кутчысис олӧм бердӧ.
Быд асыв вӧчліс гимнастика да мыссьывліс кӧдзыд ваӧн.
Сэсся ассьыс образованиесӧ кыпӧдӧм могысь лыддьысьлывліс.
Дофтаны тюрьмаӧ мятежысь шыбитӧм бӧрын сійӧ дас кык тӧлысь чӧж эз водлы цементнӧй джоджӧ, поліс тыяссӧ кынтӧмысь.
Узьліс сійӧ пуксӧн, кияссӧ пидзӧсъяс вылас кресталӧмӧн.
Нинӧм эз вермы жугӧдны Чернецӧс — сійӧ эскис коммунист партия великӧй делӧлы.
Кодсюрӧ ёртъясыс дивуйтчылісны, мыйся философӧс Войку думыштіс казьтыштны.
Ӧд, дерт жӧ, сёрниыс муніс эз Кенигсбергса отшельник йылысь.
— А ме эг и думыштлы тревожитны Кенигсбергса Кантӧс, — зэв збыльысь вочавидзис сійӧ. — Ме висьталі аслам друг йылысь, Галацса Филипп Кант йылысь.
Сійӧ вӧлі олӧмаджык меысь, и ме унатор сылысь велӧдчи.
Ме пыр казьтыла сійӧс и частӧ ветлывла гу вылас.
Август тӧлысся ӧти жар лунӧ 1944 воын сійӧ петіс тюрьмаысь, бритіс тошсӧ да пыр жӧ и томмис.
Надзӧникӧн сылӧн кутісны лоавны йитӧдъяс важ ёртъясыскӧд, и коркӧ ӧтчыд восьтіс конверт да тӧдмаліс аслас ӧтик велӧдчысьлысь гижӧдсӧ, тайӧ мортсӧ сійӧ лыддьыліс нин Рочмуын пӧгибнитӧмаӧн.
Сідзкӧ, менам Костя Флоря ловъя».
Письмӧыс тайӧ воис кысянькӧ фронт вывсянь, Чехословакияысь.
Первойсӧ письмӧсӧ вӧлі сетӧма Форкаш Эндрелы киас, тайӧ вайис сійӧс Орадиаӧдз.
Орадиасянь Брашовӧдз письмӧсӧ вайис мӧд — Маркус Фогель.
А Брашовсянь места вылӧдзыс письмӧсӧ вайӧма монтёр Илие Хангану.
Костя Флоря гижис:
«Дона Войку, юӧрта тэныд, мый этайӧ адас, кодӧс лӧсьӧдісны миянлы фашистъяс, ме нажӧвиті пу кок, коді меным зэв кажитчӧ, и ме лӧсьӧдча сійӧн йиркӧдчыны Берлин воротаӧ».
Письмӧыс помассьӧ вӧлі тадзи:
«Эм тані менам Малу Сурпатысь ӧти крестьянин.
Кыдзи ме тӧда, тэ тожӧ сэтысь и, кажитчӧ, сэні эм тэнад рӧднӧй вок али воча вок, кодӧс тӧварыш менам, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ.
Менам друглы, Митря Кокорлы, войдӧр унатор ковмыліс испытайтны.
Тэ ачыд тӧдан, кутшӧмджык олӧмыс гӧль мортлӧн миян рӧдинаын: мучитчӧм, нӧйтӧм, смекайтчӧм.
Кокор шуӧ, ловйӧн кӧ пӧ коля да воа гортӧ, кучиксӧ пӧ лэдза сэтчӧс помещиклысь, медым кӧть неуна сьӧлӧм вылын кокнялыштіс.
Но сылӧн сэні эм и мукӧд тӧждысянторъяс.
Медъёна сійӧ тӧждысьӧ невеста вӧснаыс, коді кольӧма сылӧн вокыс ордӧ — мельник ордӧ.
Тайӧ мельникыс Митрялысь джын овмӧссӧ мырддьӧма, а ӧні синъяссӧ чашкӧдӧма ныв приданӧй вылӧ.
Мельник да сылӧн гӧтырыс быд ног увтыртӧны Митрялысь невестасӧ.
Гашкӧ, тэныд удайтчылас волыны аслад чужан сиктӧ?
Тӧждысьышт сэки тайӧ ныв вӧснаыс.
Сылы, кыдз салдатлы, лоӧ фронт вылын уна терпины, а ӧни судьбаыс оз сет покой зонлы лун ни вой - гӧтырпу вӧсна майшасьӧ.
И эз эськӧ вӧв омӧль, тэ кӧ тшӧктін аслад вокыдлы тӧдмавны, кыдзиджык сійӧ олӧ.
Ме тайӧ гижа тэныд сы вӧсна, мый Митря Кокор — миян морт.
Сійӧ аслас синъясӧн аддзыліс, мый сэтшӧм великӧй Сӧвет Союзыс, кор ми вӧлім пленын ӧтлаын сыкӧд.
Меным нинӧм эз и ковмыв сылы висьтавлыны, сійӧ ачыс ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сылы колӧ отсавны, кыдзи настоящӧй ёртлы, коді асьсӧ петкӧдлас на.
Письмӧас вӧлі уна буртор гижӧма Митря йылысь.
Мастер Войку сӧмын юрсӧ довкйӧдлыштіс.
Сійӧ голяӧдзыс вӧлі тырӧма уна пӧлӧс общественнӧй делӧясӧн.
Вермис-ӧ сійӧ ӧні мунны Малу Сурпатӧ мӧда-мӧдсӧ радейтысьяс кык мортлысь делӧяссӧ ладитны?
Сійӧ вештіс письмӧсӧ бокӧ.
Но регыд мысти воис мӧд письмӧ, кӧні Флоря вӧлі юасьӧ сы дзоньвидзалун йылысь, да вӧлі содтӧма, мый сійӧ да Митря ловъяӧсь.
«Но и мудер жӧ Флоря, — думыштіс Войку. — Сійӧ тӧдӧ менӧ.
Аслас пу кокнас сійӧ таркӧдчӧ оз сӧмын немецкӧй крепость ӧдзӧсъясӧ, но и менам сьӧлӧм ӧдзӧсӧ.
Ладнӧ, видзӧдлам.
Но Войку и тайӧ письмӧсӧ пуктіс бокӧ.
Уна недель коли сэтчӧдз, кор Войкулы сюри кад да случай ветлӧм вылас.
1945 вося февраль тӧлысся ӧти лунӧ Стойка Чернец паськыда восьтіс Аниняска дворысь дзиръясӧ да лэдзис ас водзвылас пася да баля ку шапкаа тӧдтӧм мортӧс.
Ӧшинь пыр видзӧдысь нывбабаяс повзьӧмӧн бӧрыньтчисны ӧшинь дорысь, кор аддзисны скӧр синъяссӧ да стрӧгӧй, изйысь вӧчӧм кодь, чужӧмсӧ пырысь мортлысь.
Настасия повзис.
— Кодӧс тайӧ аскӧдыс вайӧдӧ Стойкаыс?
Мый сэтшӧмыс лои?
— Кут асьтӧ, — шуис Уца.
Но сылӧн и аслас сьӧлӧмыс мӧдіс тӧждысьӧмӧн тіпкыны.
— Мый омӧльыс вермас лоны?
Стойка — миян друг.
— Мед эськӧ сӧмын лёк юӧръяс эз вӧвны-а, дона вежаньӧ.
Кор ме талун югдандорыс садьми, менам шуйга синмӧй сырмис.
А войнас талун Митряӧс вӧтӧн аддзылі.
— Лёк юӧр тэныд ваясны почтальон, жандарм либӧ мельник - джыджъяс.
— Сійӧ вӧтын век сераліс, вежаньӧ.
Шогсьӧм шымыртіс и уцаӧс.
Серам вӧтын - шог олӧмын!
Стойка Чернец да сылӧн ёртыс пыркнитісны порог дорас лымсӧ.
Чеп йыв пон дышиника кыкысь лявкнитіс да ланьтіс.
Уца чуймис.
— Мыйла тайӧ понйыс оз вӧрзьӧд найӧс?
Настасия вашнитіс:
— Тӧдтӧм мортыс кутшӧмкӧ кыв тӧдӧ, сійӧ мыйкӧ понйыслы шуис — мӧдыс и ланьтіс.
Аниняска лӧсьӧдыштіс юрсьыс чышъянсӧ, видзӧдліс жугалӧм рӧмпӧштан тор вылӧ, тэрмасьӧмӧн кӧмаліс шерстянӧй чулки вылас ботинкисӧ да петіс посводзас гӧсьтъяслы паныд.
Гӧсьтлӧн кывъясыс успокоитісны сійӧс:
— Тіянлы мир да бур юӧръяс.
Настасия кипыдӧсъяснас тупкис синъяссӧ да плешнас топӧдчис пач бердӧ.
Бӧръя недельяснас сійӧ мисьтӧммис да тӧдчымӧн гӧгрӧсмис.
Гӧсьт тэрыба да ёся сы вылӧ видзӧдліс, сэсся бергӧдчис вежаньланьӧ да юаліс:
— Тӧдін менӧ, Уца!
— Энлӧй, энлӧй, — мыйкӧ казьтыштны кӧсйигмоз нюмъёвтіс Уца. — Тэ Стойкалӧн вок!
Войдӧр тош новлывлін...
А ӧні дзик мӧд морт лоӧмыд.
— А век жӧ ме Войку, — серӧктіс сійӧ. — Но мыйкӧ мындасӧ тэ збыль висьталін: эсійӧ, мӧд Войкуыс, ӧні абу нин!
Уца копыртіс юрсӧ да ышловзис.
— А нолтӧ, сьӧд синкыма, — гажаа водзӧ висьталіс Войку, — инды, кытчӧ позяс миянлы пӧрччысьны?
А сэсся и сёрнитлам.
Аниняска пырысьтӧм-пыр жӧ сьӧкыд паськӧмъяссӧ валитіс крӧвать юр вылӧ.
Настасия дінті мунігӧн сійӧ небыдика тувкнитіс сылы гырддзанас.
Пельпомъясыс нывлӧн кутісны дрӧжжитны ещӧ ёнджыка сійӧс пӧдтысь синваысь.
Войку вӧлі сапӧга да выль плисӧвӧй дӧрӧма.
Дженьыда шырӧм дзор юрсисӧ кинас шылькнитігмоз сійӧ перйис зепсьыс каллян.
Пестіс сійӧс табакӧн да ӧзтіс зажигалка биӧн.
Ныв чуймӧмӧн видзӧдіс мудера вӧчӧм машинка вылӧ, кодӧс кутіс гӧсьт.
— Митря йылысь юӧръяс сылӧн эмӧсь... — шуис Стойка.
Настасия лэптіс юрсӧ да пондіс видзӧдны ӧшинь пыр.
— Сьӧд синкыма, висьтав том нылыслы, медым сійӧ оз яндысь, — небыда шуис Войку.
— Настасия, тэ кывлін? — варовмис Уца. — Тадзи коркӧ сійӧ шулывліс менӧ. - И ӧні, пӧрысьӧ нэмӧ, век на шутитӧ.
Ныв немвиччысьтӧг бӧрддзис.
Войку ныр пырыс лэдзис табак тшынсӧ да неуна кӧрыштіс сьӧд на синкымъяссӧ.
— Юӧръясыс зонсяньыс вӧвліны? — юаліс сійӧ Аниняскалысь.
— Да, кыкысь ыстыліс миянлы сьӧм.
Ныв бӧрддзис:
— Письмӧясыс важӧн нин эз волыны.
— Важӧн-ӧ?
— Недель мында, — вочавидзис Аниняска. — Ӧні фронт вылын абу опаснӧ...
Лои шы ни тӧв.
— Муна вая мыйкӧ закуситыштны, — ноксьыны кутіс Аниняска.
— Ладнӧ, ладнӧ, бӧрынджык, Аниняска, — ӧлӧдіс сійӧс Войку. — Энлы.
Ме вои татчӧ общественнӧй делӧяс кузьта.
Меным тіян дінӧ тшӧктіс пыравны менам ёртӧй, унтер-офицер Кокорлӧн другыс.
И вои кӧ нин ме татчӧ, то ачым решиті видзӧдлыны, мый да кыдз.
Медводз ме аддзысьлі аслам Стойка воккӧд.
Сійӧ меным мыйсюро висьталіс.
Вӧлім ми сыкӧд и мельничаын.
Настасия лэччис джоджас да гораа бӧрддзис.
— Найӧ вӧтлісны менӧ керкаысь ва вежӧдӧм дырся веж мороз дырйи.
Аниняска кутыштліс нылӧс да мӧдіс сійӧс бурӧдны.
— Меным висьталісны, мый Настасия тані.
Вот ме и пыри тіянӧ.
Ме сёрниті Лунгукӧд Митря му йылысь.
Мельник, тӧдӧмысь, кытшлӧдлӧ, шуӧ, мый юксяс вокыскӧд сэки, кор Митря бӧр воас.
— А кор сёрни воис нылӧдз...
— Тӧда, тӧда! — скӧрысь шуис Аниняска. — Найӧ сӧрӧны, мый Настасия налысь керкасӧ позоритӧ, мый сійӧ чужтас батьтӧм, незаконнӧй кагаӧс...
Да ӧд тайӧ кагасьыс законнӧйджыкыс сэсся оз и вермы лоны!
— Вернӧ, — успокоитіс сійӧс Войку. — Миян законъяс дорйӧны челядьӧс.
— Кыдзи сӧмын налӧн кывйыс бергӧдчӧ тадзсӧ шуны, — скӧрмис Уца. — Мед эськӧ Лунгусӧ чӧртъяс люкаласны!
Настасия друг лэччис пидзӧс вылас джоджӧ да матыстчис тӧдтӧм дорӧ.
Сійӧ нюжӧдіс сылань кияссӧ.
— Менӧ дзикӧдз янӧдісны, сы мында лёк кисьтісны менам кага вылӧ...
Войку босьтіс сійӧс киӧдыс да чеччӧдіс джоджысь:
— Эн бӧрд, нылӧ, выль закон тэ дор.
Ме шуи мельниклы, мед сійӧ оз надейтчы, мый Митря оз во.
Сылӧн эм гӧтыр да кага, кодъяслысь правояс дорйӧ закон.
— Талӧн лоас визув детинка! — кияссӧ коскас пуктӧмӧн збоя шуис Аниняска.
— Мед лучше ныв лоас, — нюмъёвтіс Войку, — сылы оз ков мунны фронт вылӧ.
Кутас чужтавны челядьӧс...
Ме чорыда повзьӧді мельникӧс.
Сійӧ кӧсйысис сетны Настасиялы кык погон сылысь мусӧ.
— И та вылын аттьӧ, — ышловзис Аниняска.
— Кӧть пидзӧс вылын, ми кутам сійӧс бура вӧдитны, — гажмис Настасия.
Стойка шуис:
— Воас гожӧм, кадыд ӧд ӧдйӧ мунӧ,
Ме тода, кымын курыдыс чӧжсис Митрялӧн.
Мед сӧмын ӧдйӧджык воас.
— Ӧткымынъяслӧн, — нюмдіс мастер, — лӧгыс вина моз жӧ: кымын дыр олас, сымын лоӧ ёнджык.
Мый тэ сералан?
Стойка эз кут вензьыны.
— Ме ог серав: гашкӧ, тэ и прав.
Ставсӧ, мый тэ шуин да вӧчин, тайӧ бур.
Сӧмын сӧветуйта не эскыны Гица Лунгулы.
Котельщик букыштчис:
— Чайтан, сійӧ пӧръясьӧ?
— Чайтан, пӧръялас.
— Сійӧ сёрнитас помещиккӧд да вӧчас сідзи, кыдзи шуас Кристя.
— Сідзкӧ ми сетам сылы помӧдз юны асланым лӧг петӧмлысь винасӧ!
Жырйын друг быттьӧ пемдіс.
Ставнысӧ повзьӧдісны тайӧ кывъясыс.
— Несправедливость вӧлі мироедъяслӧн мамӧн, справедливость лоас налы чумаӧн, — каллянсьыс пӧимсӧ пыркӧдігмоз да бӧр сійӧс табакӧн тыртігмоз шуис Войку. — Тэ мый видзӧдан, мый виччысян? — нюммуніс сійӧ Настасиялы, кыскис зажигалкасӧ.
Каллянсӧ ӧзтытӧг сійӧс бӧр сюйис зептас.
Ныв топӧдыштліс вомдоръяссӧ.
— Ме висьталі примарийын и участокын, мед найӧ бура видзӧдісны.
Ме тӧда, мый татчӧ чукӧртчас став нечистьыс, мед эськӧ мешайтны выль порядокъяс лӧсьӧдӧмлы.
— Найӧ оз кутны кывзыны, — юрсӧ довкйӧдлыштігмоз шуис Стойка.
Вомдоръясыс мастерлӧн топыда топалісны, синъясыс гудыртчисны.
— Сыысь мынтасны асланыс кучикъясӧн.
Но, тырмас та йылысь.
Ме вои, видзӧдлі да коля Стойкаӧс став бӧрсяыс видзӧдны.
Тіянлы кӧ лоӧ сьӧкыд, тӧдан, кытысь менӧ корсьны.
— Но, а ӧні позьӧ кӧть мыйкӧ вайыштны пызан вылӧ? — бара кутіс тӧждысьны Аниняска. — Порсьпи начки.
Вина эм...
— Лучше эн вай, сьӧд синкыма, а то ми ставсӧ юам да сёям.
ХIX
1945 вося тулыслань Малу Сурпатса крестьяна да матігӧгӧрса сиктъясса крестьяна пӧвстын кутіс кыптыны тревога.
Кольӧм тулыс немечьяс бырӧдісны ставсӧ, мый сӧмын сюрлі налы кипод улас.
А ӧні лёка рӧдмис ӧзим шабді, да и кослуныс матӧ воштіс.
Шобділӧн петасъясыс куш муяс вылын мыччысявлісны, кыдз шочиник юрсияс куш юр вылын: тані шеп, эстӧні шеп...
Уна сюрс мувывса шыръяс бӧръялісны бӧрӧздаясысь кӧйдысъяс да кыскалісны найӧс асланыс мупытшса складъясӧ.
Тыдалӧ, мый шыръяс водзвыв тӧдісны тшыгъялӧмлысь матысмӧмсӧ.
Сиктъясын да хуторъясын явитчалісны ещӧ ёнджыка на опаснӧй кык кока шыръяс.
Тӧдтӧм йӧз шывкъялісны сиктъясӧд.
Ӧтикъяс ньӧбавлісны кукурузнӧй пызь, мӧдъяс вузавлісны ӧбразъяс, унапӧлӧс небӧгъяс да разӧдалісны быдсямапӧлӧс повзьӧдлана юӧръяссӧ.
Вои пӧ крестьяналы олӧм пом, воис кулан кад, сійӧ кадсяньыс, кор роч большевикъяс виисны сарӧс да тувъялісны кӧрт тувъясӧн вичко ӧдзӧсъяс.
Большевикъяс пӧ бырӧдалӧны господаясӧс, мырддялӧны челядьясӧс да мӧдӧдалӧны найӧс пустыняясӧ.
Преследуйтӧны енлы юрбитысь йӧзӧс, мӧритӧны найӧс тшыгйӧн и скӧтъяскӧд тшӧтш мырдӧн тшӧктӧны турун йирны.
Тайӧ йӧзыс важсӧ ставсӧ жуглӧны и быдтор вылӧ пуктӧны антикристлысь печать.
Найӧ кӧсйӧны мӧдарӧ путкыльтны ставсӧ и миянын, сы вӧсна енмыс и бергӧдчис мышкӧн став йӧзыслы.
Лыддьӧй «Божья матерьлысь аддзылӧмторъяссӧ» да «Вежа Сысойлысь чудесаяссӧ» да пӧкаитчӧй!» — велӧдісны найӧ.
Кодсюрӧ крестьяна пӧвстысь, вежӧраджыкъясыс, эз юрбитлыны кок вылас поп Наелы, эз вердны сійӧс, эз тшӧктывны сьывны молебенъяс, а сӧмын серавлісны.
«Ставыс тайӧ помещикъяслӧн сӧрӧм.
Ловъя на ещӧ тайӧ паразитъясыслӧн проклятӧй племяыс, кодъяс тшӧглісны мужик йӧйлун вӧсна, а ӧні найӧ полӧны справедливостьсьыс, тӧдӧны, мый мездӧм йӧз мӧдар путкыль найӧс путкыльтасны да мӧдӧдасны мӧдаръюгыдӧ».
Стойка Чернец эрдын висьтавлывліс коммунистическӧй партиялысь программасӧ.
Коммунистъяс кӧсйисны бырӧдны мортӧн мортӧс эксплуатируйтӧм.
Тайӧ партияыс заводитӧ ворсны век ыджыдджык роль канмуӧн управляйтӧмын, вӧтлалӧ тӧрытъя правительяссӧ.
Коммунистъяс юкласны муяс, лӧсьӧдасны справедливӧй законъяс.
Ӧні ми тӧдам Сӧвет Союзын олӧм йылысь правдасӧ.
Сэсянь воӧны миян йӧз, кодъяс асланыс синъясӧн аддзылісны асыввылысь справедливӧй порядоксӧ.
Сэні абуӧсь нин ӧні озыр мироедъяс; сэні кольӧмаӧсь сӧмын уджалысь йӧз, кодъяс уджалӧны ас выланыс.
Войдӧрся рабъясыс лоины кӧзяеваясӧн.
Ӧбраз вузавлысьяс да мукӧд проходимечьясыс — тайӧ миян угнетательяслӧн медалӧм слугаяс.
Сӧвет Союзын кӧ ставыс вӧлі сідзи, кыдзи висьталӧны найӧ, то Сӧвет Союзса йӧз эськӧ эз сувтны ӧти дружнӧй семьяӧн дорйыны ассьыныс рӧдинасӧ, эз эськӧ вермыны разгромитны фашистъясӧс.
Сӧветскӧй Армия тӧдӧ, мый вӧсна сійӧ косясьӧ.
Тайӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн армия, некодӧн вермытӧм армия, коді дорйӧ аслас войтырлысь завоеваниеяссӧ.
Ӧтчыд вежалунӧ сикт помын паныдасисны помещик Кристя да Гица Лунгу.
Кристя вӧлі мунӧ дрожкиӧн, но мельникӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтӧдіс пашкыр бурыся гнедӧй вӧлӧс.
Дзик енэжтас дорӧдзыс степь вераліс, сявкъяліс да кывтіс шондіа ру пиас.
Видзмувывса туйяс крестасянінын бадьяс вылын кургисны дикӧй гулюяс.
— Лунгу, ме ӧд тэнӧ эг нин аддзывлы ыджыдлунсянь, — шуис помещик. — Миянлы колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
— Ме пыр кӧсйылі пыравны, — вочавидзис мельник, — но ӧні ме ӧтнам да уджыс дзик юр выв тыр.
Ӧні со вичкоӧ муна.
— Менам сы вылӧ кадыс оз тырмы, — шогпырысь нюмъёвтіс Кристя. — Ме юрбита Пуцул Бойлорын.
Кольӧм неделься зэр бӧрад шобдіыд быттьӧкӧ заводитіс бурмыны.
— Гашкӧ, енмыс бӧр сетас миянлы ассьыс милӧсьтсӧ, — пернапасасис мельник.
Воскресенньӧ асывъяссӧ Гица Лунгу ӧні ставнас сетлывліс енлы.
Тайӧ привычкаыс сылӧн неважӧнся на, лои сійӧ поп Наекӧд делӧяс йылысь да «тайӧ грека мирса суета сует» йылысь сёрнияс бӧрын.
— Ен мынтӧдіс миянӧс лёкторйысь, — водзӧ висьталіс Гица, — мувыв шыръяслы висьӧм сетіс.
Сюрсъясӧн кулаліны.
А кольысьясыс унаӧн пышйисны миян местаясысь Лиса вомӧн.
Висьтавлӧны, мый коркӧ татшӧм случайыс вӧвлӧма нин.
Нуас найӧс Дунай да пӧдтас.
Ме кӧсъя вӧлі тіянӧ пыравлыны и уна мыйсюрӧ висьтавны, мый меным оз кажитчы.
Шыръяс кулӧм бӧрын миян сиктӧ воис выль беда.
— Политика... тӧда, — торкис сійӧс Кристя. — Меным примарийын висьтавлісны.
Чиганъяс, кор тшыгъялӧны, сьыланкывъяс сьылӧны.
А тайӧяс собраниеяс вӧчалӧны...
— Миян гӧльяс лӧсьӧдчӧны му босьтны.
Кыдз сӧмын выль веськӧдлан котыр воис власьт бердӧ — и паськавны мӧдісны тайӧ сёрниясыс.
Босьтасны пӧ сійӧс озыръяслысь да разӧдасны гӧльяслы.
Артмӧ сідзи — ме уджалі да мучитчи нэм чӧж, нажӧвитчи, песси, мед сэсся этайӧ лодырьясыс жӧритісны став эмбурӧс менсьым, быттьӧкӧ кулӧм мортӧс казьтыланінын.
Но делӧыс весиг абу крестьянаын, а кодъяс найӧс кыпӧдӧны, ме тай тадз гӧгӧрвоа-а.
Со кольӧм восянь нин гудыртӧ йӧзсӧ Стойка Чернец, сылӧн Войку вокыс, котельщик.
Сылӧн вокыс коммунист, босяк Войку аслас вок пырыс действуйтӧ.
А ӧні Стойка керкаӧ чукӧртчывлӧны крестьяна да лыддьӧны асьнысӧ кутшӧмкӧ «партияӧн».
Тэ, барин, чуйман, кор тӧдмалан, кутшӧм йӧз сэтчӧ чукӧртчывлӧны.
Шуа кӧть эськӧ колана кывсӧ да, талун вежалун, абу лӧсьыд вичкоӧ мунігӧн татшӧм кывъяссӧ шуавны.
— Окота тӧдмавны, кодъяс сэтчӧ волывлӧны? — юаліс Кристя.
— Но, волывлӧ Григоре Мындря, Анна, нимтӧны сійӧс Зевзякаӧн, — сійӧ йӧйысь друг вежӧра лои, — Лае Сараку.
— Тайӧ Лаеыс уджавліс ме ордын, вӧвъясӧс видзліс.
Эновтіс, скӧтинаыд, уджсӧ да муніс.
Ме сійӧс судӧ сета.
Жандармерия меным отсалас!
А ещӧ коді?
— Ещӧ Аурика Турбату: сійӧ воис война вылысь пу кокӧн.
Тудор Гырля — китӧм инвалид...
— Сӧмын синтӧм оз и тырмы, — серӧктіс помещик.
— Эм и сэтшӧм.
Веськыд синмыс абу — Иримия Васкан, сійӧ служитлӧма пехотаын сержантӧн.
Лун-мӧд сайын воліс мельничаӧ.
А пызьыс мешӧк джын, абу унджык.
Пыр кӧсӧйӧн видзӧдіс ӧти синнас ме вылӧ.
Ме кӧсйи сылы бур вӧчны: «Иримия, — шуа ме сылы, — босьт менсьым лӧпатнӧй пайсӧ». — «Ог, — шуӧ, — сійӧ мельниклӧн пай».
«Бур, Иримия», — шуа.
Збыль кӧ шуны, видзӧдіс сійӧ ме вылӧ сідзи, быттьӧ начкыны лӧсьӧдчӧ менӧ.
Мед эськӧ ог жӧ ме сыкӧд паныдась рытын, кор ӧтнам локта гортӧ...
Эм сэні ещӧ ӧти — Ница Муту.
И мукӧдъяс нӧшта.
Чукӧртчӧны, думайтӧны мыйкӧ.
— Ница Мутулы воча ме пана жӧ делӧ, кута сійӧс преследуйтны.
Гица Лунгу гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Ог тӧд, мый сӧветуйтны тэныд, барин.
Меным кажитчӧ, мый накӧд ӧні бурджыка колӧ обращайтчыны.
Йӧйяс йӧйясӧн и кольӧны.
Прӧйдитас налӧн тайӧ лёк пӧрӧсыс.
Сэки и топӧданныд найӧс, кыдзи следуйтӧ!
Меным кодсюрӧкӧд колӧ жӧ артыштчыны, но ме шуи эновтчывны кытчӧдзкӧ.
Весиг миян фельдфебель Данциш и то полӧ.
Вежалунъясӧ карысь, а то весиг и Бухарестысь, волывлӧны наблюдательяс.
— Кодъяс сэтшӧмъясыс?
— Ставныс кутшӧмкӧ партийнӧйяс, лӧсьӧдалӧны плугъяс да крестьяналы сюйӧны юраныс, мый найӧ регыд получитасны му.
Веськыда шуа тэныд, барин, повны лоӧ.
Вот ме и думайта, мый ӧні абу пӧра личкыны на вылӧ!
Эк-эк-эк!
Войдӧр лӧсьыдджык вӧлі.
Тайӧ думъяссьыс да тӧждысьӧмсьыс, барин, ме весиг омӧльтчи.
Веситчи мельничаын — и, видзӧда, ӧкмыс килограмм исковтӧма.
— Ме ставнысӧ найӧс ружьеысь лыйла, — зэв ёна скӧрмыліс Куим Ныра.
И надзӧнджык нин содтіс: — Мыйсюрӧ ме кывлі нин примарь Попескусянь.
Сійӧтӧ абу повзьӧма, кыдзи тэ, Лунгу!
Ог кутӧй особеннӧ эскыны земельнӧй реформа йылысь сёрнияслы, мед найӧ больгӧны, а ӧнӧдз со гырысь вежсьӧмъяс оз на тыдавны: важ партияяс крепыда на кутчысьӧны.
Эскы меным и эн вунӧд тайӧс.
— Барин, примарыд ӧд нырсӧ тӧв ньылыд жӧ кутӧ.
Сылы ӧд нинӧм воштынысӧ.
И ещӧ ӧтик лёктор: бабаяс кутісны лэптавны юръяснысӧ!
Найӧ ӧні мыйӧн сӧмын петасны Лиса ю дорӧ, оз сы мында дӧра белитны, мыйта политика йылысь сёрнитӧны — кывъяснас йӧзлысь му юклӧны.
Накӧд ёна сьӧкыдджык — некутшӧм вежӧр налӧн абу!
Ӧти Настасия, гӧтырлӧн чойыс, менсьым куш юрӧс мӧд пӧв куштіс.
Такӧд тшӧтш, ме тіянлы шуа, ноксьӧм.
Ме кӧсйыси сылы кык погон му, позьӧ сідз шуны, сылӧн приданӧйысь.
Сійӧ ӧд век на ныв и век метитӧ эсійӧ бӧлбан Митря вылас.
— Сійӧ нӧ эз на во?
— Эз.
Век на фронт вылын.
Настасия должен чужтыны свадьбаӧдзыс, янӧдіс миянӧс став сикт водзас...
Ме думайта вӧлі, мися сета сылы му да мына сыысь.
А ӧні жалита.
Пуксис му вылӧ, кодӧс ме сылы козьналі.
Чернец отсаліс сылы гӧрны и кӧдзны.
Сійӧ жӧ пӧчинитіс сылы керкасӧ.
Пукалӧ сыкӧд и Аниняска, смекайтӧ, ӧд Настасиялӧн рушкуыс нырӧдзыс нин лыбис.
Уджалӧ тӧлктӧг ёна да сэтшӧм мисьтӧм лои, мый он нин и тӧд.
Век виччысьӧ ассьыс Митрясӧ.
Серам сӧмын.
Кор ме муна му вылӧ, век нин ыліті насянь кытшовта.
Настасия надейтчӧ жӧ налӧн партия вылӧ.
Веськыда кӧть кув!
— Эн кув, Лунгу, — зумыша вочавидзис помещик Кристя. — Олыштам — аддзылам.
— Тайӧ ещӧ абу на ставыс, барин...
— Ме нинӧм йылысь ог кӧсйы кывзыны, Гица.
Дӧзми ме.
Пырав коркӧ мӧдысь, сёрнитыштам, и ме тэныд сэки висьтала, мый колӧ вӧчны.
Ме лӧсьӧда сы вылӧ ыджыд судебнӧй делӧ закон нарушитӧмысь, медым ланьтӧдны эсійӧ Чернецсӧ.
— Оз эновтчы сійӧ, барин, вывті нин чорыда кутчысьӧ.
— Ог думайт.
Ӧд ме тэныд шулі, эмӧсь жӧ и мукӧд партияяс, кодъяскӧд ми ӧнӧдз на ладмам.
Ми найӧс бара сувтӧдам власьт бердас.
Бӧръя кадас ме сотрудничайтлі либералъяскӧд — найӧ тожӧ веськӧдлан котырынӧсь.
Мый найӧ сэні вӧчӧны?
Оз ӧд больгыны.
Эмӧсь налӧн асланыс интересъяс.
А тэныд, Гица, ӧні колӧ национал-царанистъяс дінӧ сетчыны.
Тайӧ партияыслӧн власьт бердын эм аслас йӧз.
— Правильнӧ, барин, оз позь пукавны кыккирудз пуктӧмӧн, а то мый миянӧс пасьтӧм ракаясыд жӧритасны.
Ме пырала тіянӧ, кыдзи ті тшӧктанныд.
А вот мый вӧчны аслам воккӧд — юрӧ нинӧм оз во.
И сы йылысь кывсьӧны кутшӧмсюрӧ сёрнияс.
Мед нин енмыс менӧ прӧститас, мый ме грешита, но бурджык эськӧ вӧлі, виисны кӧ сійӧс война вылас, меным эськӧ кокньыдджык вӧлі.
— Тэ сыысь полан?
Ме сылы петкӧдла гаж.
— Да ог нин и тӧд, кыдзи тіянлы висьтавны, барин...
Сідзкӧ, решитӧма, ме пырала тіянӧ.
Найӧ торйӧдчисны.
Помещик аслас вӧлӧн мӧдӧдчис Дрофы степӧ, а мельник муніс сиктӧ, но кыкнанныс мыйкӧ дыр на броткисны ныр уланыс.
Сэтчӧ, кытӧн туйыс неуна кайӧ чой паныд да матыстчӧ Лиса ю дорӧдз, Гица Лунгу сувтіс да видзӧдліс сиктса посньыдик керкаяс вылӧ, кодъяс вӧлі топӧдчӧмаӧсь вичко дорӧ.
Ю сайын, рытыввывладорас пластнитчӧмаӧсь вӧлі Малу Сурпатса крестьяналӧн пашняяс.
Важӧн нин мунлісны сёрнияс ю вомӧн надежнӧй пос быть стрӧитны колӧм йылысь.
«А этайӧ омӧлика топӧдӧм керъяснад, — думайтліс Гица, — сійӧ и видзӧд, нинӧм тӧдтӧг торъялан ытва дырйи карысь.
Енмӧй видз, вермасны лоны и вӧйӧм йӧз, кыдзи тайӧ и войдӧр нин вӧвлывлі».
Сиктын важӧн нин сёрнитлісны из да бетоннӧй пос йылысь.
Но примарий вӧлі гӧль — мый вылӧ стрӧитнысӧ?
Префектъяслӧн бӧрйысьӧм водзвывса кӧсйысьӧмъясыс бӧрвылас лоліны гӧн кодь жӧ кокньыдикӧсь.
Йӧз эз кӧсйыны пуктыны пос стрӧитӧм вылӧ сьӧм.
Мед пӧ озырджыкъясыс мынтысясны.
Озыръяс виччысисны, кор мукӧдыс сетасны ассьыныс пайсӧ.
«Мый нӧ босьтан пасьтӧмъясыдлысь? — думайтліс Гица Лунгу. — Да медбӧрын овсяс на и тайӧ сісь керъяснас, кытчӧдз ещӧ кодкӧ оз пӧгибнит».
Сэки Гицалы друг дум вылас уси сійӧ, мый поп висьтавліс сылы бать-мам вӧснаыс паникида сьылӧдӧм йылысь.
Сизим во мысти мам-бать кулӧм бӧрын мельник вӧчліс казьтылӧм, кор коли ӧкмыс во — бара, а ӧні поп бара нин корӧ да висьталӧ, мый тыри нин дас кык во.
«Поп Нае оз вунӧд ассьыс интересъяссӧ, ставсӧ, каналльӧыд, небӧгӧ гижалӧ.
Чӧртыс менӧ тшӧктіс казьтылӧм вылӧ татшӧм ыджыд рӧскод вӧчан воӧ ещӧ торйӧдны кык погон му эсійӧ распутнӧй нылыслы.
Но мый сэсся вӧчан — тожӧ политика: кыдзи мӧд ног верман дженьдӧдны налысь кывъяссӧ!
Кӧн сэн тупкан, кор эсійӧ проклятӧй Аниняскаыс век киськалӧ Настасия бӧж вылӧ переч!»
«Со аддзан, мый тэ, Гица, вӧчин!» — кыліс сылӧн паметяс гӧтырыслӧн кывъясыс.
Мельник скӧрысь кучкис бедьнас муӧ.
«Бара Станка вӧсна видча да буретш сэки, кор вичкоӧ муна.
Мед кувны сылы, катшалы!»
Скӧрмӧм Гица мӧдӧдчис вичколань.
Сійӧ вӧлі выль паськӧма еджыд топыд нойысь.
Вичкоӧ мунысь нывбабаяс ылісянь на аддзисны мельникӧс да кутісны сійӧс проклинайтны, Гица юр вылӧ кутісны корны быдсяма висьӧмсӧ.
Налӧн «вичкоыс» вӧлі сійӧ инын, кӧні вӧлі Настасиялӧн муыс, ключ дорын, коді визувтіс нӧрысъяс бокӧд, пӧрысь ясеньяс вуджӧр сайті.
Тайӧ зэр ваӧн мыськӧм нӧрысторъясыс вӧліны коркӧ тырӧмаӧсь вӧрӧн.
Но тайӧ вӧрсьыс ӧні кольӧма сӧмын ясень пуясысь роща.
Пӧрысь ясеньяс пӧвстын быдмис лежнӧг.
Настасиялӧн мамбатьыс стрӧитісны вӧр дорас дзик шор бокас камышӧн вевттьӧм керкатор.
Быд тулыс тайӧ керкасӧ ковмыліс ремонтируйтны, сы вӧсна мый ар и тӧв некод сэні эз ов и сӧмын гежӧд ветлысь пыраліс сэтчӧ.
Стойка Чернец, коді тувсовъя гӧра-кӧдза дырйи отсаліс Настасиялы, нывбабаяскӧд тшӧтш отсаліс сылы вевттьыны омӧлик оланінсӧ выль коръясӧн да выль камышӧн.
Аниняскакӧд да Настасиякӧд ӧтлаын олісны Анна Зевзяка да Кица Триглялӧн чойыс — Вета.
Найӧ вӧліны верӧс сайынӧсь Лайу вокъяс сайын.
Аннаыс — Тудос Лайу сайын, кодӧс косявлісны кӧинъяс, кодӧс нимтӧмаӧсь Зевзякаӧн, а Ветаыс — Рада Лайу сайын, коді воши фронт вылын 1917 воын, и некутшӧм юӧр эз волы.
Кыкнан дӧваыслӧн вӧлі Настасия мукӧд орччӧн ичӧтик му.
Ӧні челядь лоины нин верстьӧ мужичӧйясӧн и тшӧтш мунісны фронт вылӧ, гашкӧ, медым сӧмын матысса йӧз корсюрӧ казьтывлісны найӧс, мый коркӧ найӧ овлісны да страдайтлісны Малу Сурпатыын.
Уца вежаньлысь вӧзйысьӧм бӧрын Анна да Вета овмӧдчисны Настасия керкаӧ, медым кор ковмас отсыштны Настасиялы.
Сэтшӧм нин порядокыс: ӧтиясӧс колльӧдӧны олӧмсьыс, мӧдъясӧс встречайтӧны, и вот тайӧ нылыс виччысис ассьыс кадсӧ.
Кытчӧдз уджыс вӧлі му вылын, вежань да вежаныв унджыкысьсӧ узьлісны вӧрдорса керкаын.
Лёк поводдя дырйи да праздникъяс дырйи ветлісны сиктӧ.
Малу Сурпат эз вӧв ылын, ставыс кык километр сайын.
Позьӧ вӧлі котӧртлыны гортӧдз и лун шӧр кадӧ.
Но налы ёнджыка кажитчыліс овны вӧрдорса керкаас, веж туруна да шынитӧв местаын.
Шор ва пыр вӧлі тыдалӧны ясень пулӧн джуджыд да паськыд йывъясыс.
Лежнӧг пӧвстын тёльгисны быдсикас посньыдик лэбачьяс.
Олісны сэні иволгаяс да пелыськайяс.
Тулыснас лӧсьӧдчылісны овны кӧк гоз, но ассьыныс колькъяссӧ йӧз позъясӧ разӧдісны да регыд бӧр лэбисны.
Вета да Анна казьтывлісны, кыдзи кольӧм тулыс лежнӧг пӧвстын гольгисны-сьылісны кык колипкай.
А таво тулыс татчӧ воис сӧмын ӧтик колипкай.
Корсюрӧ нывбабаяс, кӧть и ёна мудзлывлісны, кузя кывзылісны сылысь сьылӧмсӧ тӧлыся войясӧ.
Настасия век пуксьывліс бокӧ, мед эськӧ некод эз аддзы сы синъясысь синвасӧ.
Но нывбабаяс ышлолалӧм сертиыс гӧгӧрволісны Настасия шог йылысь.
Зэв ёна омӧльтчис, сӧмын синъясыс вӧліны воддзадырся кодь мичаӧсь.
Омӧльтчис удж вӧснаыс тӧждысьӧмысла да гажтӧмысла.
Кор лун шӧр кадын пуксявлісны ставныс ясень пу улӧ да ӧзтывлісны бипур, заводитчывліс дугдывтӧм сёрни.
Настасия пукаліс ланьтӧмӧн.
Сійӧ ас кежысь молитва моз вашкӧдлывліс Митря письмӧясысь кывъяссӧ.
Письмӧыс вӧлі дас ӧти.
Ӧні сійӧ вӧлі виччысьӧ дас кыкӧдӧс.
«Дона Настасия, ов бура да виччысь менӧ.
Ме запті тэныд сапожки, зипун да трансильванскӧй чышъян, мед тэ пасьталан свадьба дырйи».
Кага вайны Настасия кутіс немвиччысьтӧг, июнь тӧлысся медводдза неделяс, средаӧ.
Выль гражданин петкӧдліс сы мында нетерпенье, мый мамыс сылӧн уси му джодж вылӧ, быттьӧкӧ сылы зургисны донӧдӧм кӧртӧн.
Эз вӧв ни кадыс, ни коланлуныс кага вайысьӧс нуӧдны сиктӧ.
Уца вежаньыс ыстіс Аннаӧс Чернец дінӧ, вайӧдны сылысь гӧтырсӧ, Софияӧс, коді мыйкӧ мында вӧлі тӧдӧ, кыдзи-мый отсавны кага вайысьлы.
— Эн вунӧдӧй кирпич йылысь, — шуис Аниняска. — Меным кажитчыліс, мый ставсӧ нин лӧсьӧді, а кирпич йывсьыс со и вунӧді.
Ыджыдӧс вай.
Настасиялы кокньыдджык лои, сійӧ нюмъёвтіс да юаліс, мый стрӧитны тіянлы кирпичыс колӧ?
Но тайӧ кадас сійӧс заводитіс ещӧ ёнджыка орйӧдлыны.
Коркӧ ӧшинь улӧ воис телега, кӧні пукалісны София да Чернец, коді локтігчӧжыс ӧдйӧ вӧтлӧма вӧвсӧ.
Кирпич эз сюр.
Да кысь нӧ сійӧс аддзан татшӧм ноксьӧм дырйи!
Аниняска кутчысис юрас.
Малу Сурпатын код тӧдӧ корсянь нин вӧлі обычай — пуктыны кага вайысь кос улӧ кирпич.
Мыйла вӧчлывлісны тадзсӧ, дерт, кӧнкӧ, некод нин эз вермы ӧні висьтавны та йылысь.
Гашкӧ, сы вӧсна, мед кага вайысь вермис мышнас мыджсьыны сэтчӧ.
— Со тані туплясьӧ кутшӧмкӧ кос пес чурка, — шуис Вета. — Сы пытшкын, тыдалӧ, овлӧмаӧсь кодзувкотъяс, но ӧд сы вӧсна нинӧм, гашкӧ, кутшӧмакӧ и кирпичтӧ вежас.
Настасия зэв кузя горӧдіс, быттьӧкӧ сійӧс вундалісны.
Сы гӧгӧр пукалісны нёль нывбаба.
Ӧтик кутіс кослунъя вый тыра бутылка, мӧд — ножич да вӧсньыд шӧвк сунис, коймӧд — ва тыра жбан, нёльӧд малаліс Настасиялысь юрсӧ да шуаліс мелі кывъяс.
Тані жӧ колӧ вӧлі и Митрялы лоны - Малу Сурпатын кага вайигӧн мужикъяс век вӧвліны гӧтыръяс дінаныс, медым гӧтыр сэк вермис нӧйтны кага лоӧмысь мыжа мортсӧ кулакъяснас да сідзжӧ парсавны сылысь чужӧмсӧ либӧ жӧ кыскавны юрсиӧдыс.
— Да, жаль, мый мужикыс талӧн ылын, — тӧждысьӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ Зевзяка. — Коньӧрлы кокньыдджык эськӧ вӧлі вайсьынысӧ.
Стойка домаліс вӧвсӧ ясень пу улӧ да зумыш чужӧмӧн виччысис би дорын.
Сылы татшӧмторъяс дырйиыс эз пӧлагайтчы сэні лоны.
Поводдяыс вӧлі лӧнь.
Вылӧ вӧчӧм позъясын тёльгисны горлицаяс, шутьлялісны иволгаяс.
— Колӧ водзвыв думыштлыны, кутшӧм ним пуктыны кагаыслы, — шуис Вета, коді вӧлі тані медпӧрысь.
— Позьӧ думыштны, мый кодӧскӧ тані виӧны, — броткис Стойка Чернец, ачыс чукыртчывліс Настасиялӧн быд выль горӧдӧмысь. — Ӧд шуліс меным вокӧй, Войку, колӧ вӧлі корны докторӧс, — думайтіс Стойка. — Сійӧ эськӧ, тӧдӧмысь, вермис кокньӧдны тайӧ мучитчӧмсӧ...
Сералӧны старукаяс - найӧ пӧ бурджыка тӧдӧны.
«Сӧмын Адам да Ева мам мучитчытӧг чужины».
Мойдъяс!
Шонді лэччигкежлӧ ноксьӧмыс чиныштіс.
Ланьтіс ставыс и рощаын.
Сӧмын сизь котшкӧдіс нырнас.
Малу Сурпатын чужи Митря кодь жӧ сьӧд синма детинка.
Сійӧ скӧрысь йӧткыштіс мамсӧ да горӧдіс гӧгинь вылӧ, кор сійӧ вундіс сылысь гӧгсӧ.
XX
Малу Сурпатын овліс Веселин Скрипкар нима пӧрысь музыкант, кодӧс нимтӧмаӧсь «Удачаӧн».
— Да вӧліны-ӧ коркӧ тэнад кутшӧмкӧ удачаяс? — ӧтчыд юаліс сылысь Стойка.
— Эз, — курыда нюмъёвтіс да вочавидзис музыкант.
Сылысь удачасӧ чӧртыс бӧж вылас нуис.
— Сідз нин меным вӧлі шуӧма, — содтіс сійӧ, — но эз чужигӧн, а Кристя небӧгъясын, кытчӧ сійӧ пасъялӧ уджйӧзъяс.
Сійӧ сетіс коркӧ меным уджӧн сё кызь лей.
Воясӧн тайӧ уджйӧзыс пыр содіс.
Мадам Дидина пыр корлывліс ас дінас менӧ ворсны, а Кристя некыдз эз вермыв мынтӧдны менӧ весиг процентысь.
Гожӧмнас сылы ме уджала, арнас да тӧвнас ворса скрипка вылын, а век некыдз ог вермы мынтыны ассьым уджйӧзӧс.
— Смотри, уджйӧзсьыд мырддяс сійӧ и скрипкатӧ.
— Тайӧ некыдз оз позь: сэки ме пропадита.
Менам скрипкаӧй кык вол дорысь донаджык.
— Эк, Веселин друг, делӧыс ӧд абу тайӧ ичӧтик пу торъяс, а тэнад сьӧлӧмын.
Зэръяс бӧрын сійӧ гожӧмнас шобді быдмис бура.
Примарь пыр Кристя юӧртіс аслас уджйӧза йӧзлы, мед найӧ локтасны сы ордӧ кольтаяс йиавлыны да вартны.
Йӧз локталісны неокотапырысь, асьныс зумыша видзӧдлывлісны шапкаяс увтіыс.
Тайӧ лунъясас примарь воштіс аслас збойлунлысь став колясъяссӧ.
Жандарм Данцишӧс тшӧкыда корлісны управлениеӧ.
Кристялы лои срочнӧ корны Бафтаӧс, медым сійӧ аслас ворсӧмӧн да сьыланкывъясӧн ылӧдас крестьянаӧс скӧр думъясысь, мыйясӧн найӧ вӧлі тырӧмаӧсь.
Скрипач сьыліс мичаа.
Медводз сійӧ сьыліс важ сьыланкыв, коді зэв кажитчылісны Кристялы:
Кор петӧны нывъяс
Ю вылас дӧра едждӧдны,
Турунас налӧн еджыд кокъяс
Кывтӧны, быттьӧ юсьяс.
Но эз гажмыны ни мужикъяс, ни бабаяс.
Э-хе-хе!
Вӧліны коркӧ юсь кодь еджыдӧсь кокъясыс Малу Сурпатса мича нывъяслӧн, кор бояра кӧдзлісны этшаджык шобді да эз вӧтлыны нывбабаяссӧ удж вылас.
Гӧтыръяс гортаныс овмӧс вӧдитісны, став сьӧкыд уджыс водліс мужичӧйяс пельпом выланыс...
А ӧні кӧ видзӧдлан нывбабаяс вылӧ!
Июньскӧй шондіӧн сотӧм, сьӧдӧдӧм да пӧрысьмӧм чужӧмъясаӧсь, кокъясныс да киясныс налӧн — потласьӧм руд му, сьӧдӧсь лоины юсьяс, сьӧдӧдіс морӧс, сьӧдӧдісны вомдоръяс.
Веселин сьыланкывъясысь лои шог да яндзим.
Мужичӧйяс видісны мироедъяссӧ сыысь, мый мырддисны да пежалісны олӧмыслысь став долыдлунсӧ.
— Ланьт, Веселин! — горзісны крестьяна. — Джагавны позьӧ гажтӧмысла.
Куим Ныра аддзис Бафталысь кольта вылӧ скрипка пуктӧмсӧ.
— Эй, чиган, эн пукав, китӧ кресталӧмӧн, а то сетышта ме тэныд рожаад.
Тэ абу аслад землянкаын, а петін помещиклы уджавны.
Ме мынта тэныд — вӧрӧд смычоктӧ да кывтӧ!
Скрипач дышиника ворсіс ещӧ кымынкӧ моднӧй танго, кодъяс вӧліны карса выльторъясӧн.
Но кор Кристя муніс, Веселин уськӧдчис му вылӧ да мӧдіс йирны пиньсӧ.
Тайӧ вӧвлӧмторйыс уси дум вылас Стойкалӧн ӧти вежалун рытӧ, кор сійӧ гӧтырыскӧд пырис видлыны Уца Аниняскаӧс.
Кыкнанныс найӧ вӧліны Настасиялӧн кумъясӧн да нимкодясисны збой детинкаӧн, коді вӧлі воюйтӧ нин аслас мамыскӧд.
— Сылы менам йӧлӧй оз тырмы да сійӧ менӧ кокъяснас нӧйтӧ, — норасис Настасия. — Эн дур, Тасе, узь!
Но Таселӧн эз узьсьы, сійӧ куйліс да синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс сы гӧгӧрса йӧз вылӧ сэтшӧм вниманиеӧн, быттьӧ кӧсйис кыдз позьӧ бурджыка запомнитны налысь чужӧмъяссӧ.
Но кыдз сӧмын Чернец ньӧжйӧник мӧдіс водзӧ висьтавны, кагаӧс ӧні жӧ унмовсис.
— Кор помалісны кольтаяс кӧртавлыны, Веселин муніс Куим Ныра дінӧ донла.
«Кутшӧм сэні мынтысьӧм? — равӧстіс Кристя. — Абу ӧмӧй тэ меным уджйӧза?»
«Сідзкӧ, чинты менам уджйӧзысь нёльсё лей, барин».
«Но ӧд тэ эн меным ворс, а крестьяналы.
Мед найӧ и мынтӧны тэныд.
Ме быдӧнлысь налысь кута да сета тэныд.
Волы мӧд вежалунӧ».
Скрипач локтіс мӧд вежалунӧ.
«Весьшӧрӧ тэ локтін, Веселин, ме эг на артась йӧзкӧд, чӧртыс эськӧ мед найӧс нуис».
«Ме накӧд кыдзкӧ-мыйкӧ ачым сёрнитча, барин, а тэ чинты менсьым долгсӧ, ӧд сэки ме ворсі тэнад тшӧктӧм серти, а эг найӧ корӧм серти».
«Ладнӧ, ме видзӧдла.
Олышт тані неуна, кытчӧдз ме кутшӧмсюрӧ делӧяс кузя ог лӧсьӧдчы Гица Лунгукӧд».
Веселин пуксьӧма да кутӧма виччысьны.
И кылӧма сійӧ, мый Куим Ныра сёрнитчӧма Бухарестын либералъяскӧд, да Гица Лунгуӧс пуктасны примарлы отсасьысьӧн.
Сійӧс эськӧ и примарӧн вӧчисны, да сӧмын сійӧ неграмотнӧй.
Тӧдӧмысь, Лунгу ӧні Куим Ныра индалӧм серти кутас кӧзяйничайтны примарийын.
Тайӧ Куим Ныра мудеритіс: аддзӧ, мый йӧзыс абу довольнӧйӧсь, вот сійӧ Гицаӧс водзӧ и петкӧдӧ, мед сылы став кучкалӧмыс инмас.
Лунгукӧд сёрнитӧм бӧрын Куим Ныра воис бӧр скрипач дорӧ.
«Тэ век на эн мун, чиган?
Мый тэ виччысян?
Ме шуи Гицалы, кыдз примарлӧн выль отсасьысьлы, мед сійӧ чукӧртас сьӧм налысь, кодъяс кӧртавлісны кольтаяс да кодъяслы тэ ворсін».
«Но, а уджйӧзнас нӧ кыдзи?»
«Тайӧ мӧд сёрни».
И со ми ставӧн тӧдмалім, мый конторскӧй небӧгъясын крестьяна вылӧ пасйӧмаӧсь музыкаӧн ворсӧмысь дон, а Веселинлӧн долгъяс содӧмаӧсь: ӧд тайӧ лунъясас сійӧ ворсіс, а эз уджав.
— Мед эськӧ Илья Пророк сійӧс чардбиӧн пасьвартас! — видчыны кутіс Вета. — Ӧд дзик тадзи ставыс и вӧлі.
Ми тшӧтш жӧ уджалім.
Сійӧ миянлы Аннакӧд пуктіс жӧ налог музыкаысь, быттьӧ колӧ вӧлі миянлы музыкаыс.
Ми и сідз нин ӧдва вӧлі вермам пӧсь вӧснаыс да бус вӧснаыс лолавны.
Сійӧ гижӧма ставнымлы нёль лейӧн морт вылӧ.
Тадз кӧ мунӧ - Веселин ворсіс, Веселинлы и сьӧм сетам.
Куим Ныра аслыс босьтіс, мед сійӧ виньдас тайӧ сьӧмнас...
Пӧжалуй, ӧні и Гица Лунгу кутас корны быд мортлысь нёль лейӧн либӧ кукуруза кӧрзинаӧн.
Аниняска дивуйтчыны кутіс:
— Да вермас ӧмӧй татшӧмторйыс лоны?
— Гица Лунгу кодь мортысь быдтор позьӧ виччысьны.
Сійӧ озырджык йӧзлысь оз лысьт нинӧм босьтны, но сы пыдди кульӧ гӧльяслысь да дӧваяслысь.
Лунгу да Куим Ныра паськыд туйвывса бандитъясысь лёкджыкӧсь.
— Ме муна тайӧ чӧрт дінас, — пузис Стойка, — да бура ставсӧ висьтала, мый ми кутам гӧль йӧзлы паныд мунысьяскӧд вӧчны.
Тайӧ паразитъясыс беззаконнӧя сувтӧны паныд земельнӧй реформалы, а асьныс, мед мукӧд тайӧс оз гӧгӧрвоны, лӧсьӧдалӧны да бӧр лэдзалӧны быдсямапӧлӧс комиссияясӧ.
Гица сэтшӧма польтчис скӧрысла да асьсӧ вылӧ пуктӧмла, мый он и тӧдлы, кыдзи потӧ.
Бета паськӧдіс синъяссӧ.
— Кица чой висьтавлывліс меным, — гусьӧникӧн вашкӧдіс сійӧ, — мый пекничалань паныд войнас сійӧ вӧтасис, быттьӧ пӧ зэра лунӧ гуалам Гица Лунгуӧс да сералам.
София вежань тэрмасьӧмӧн куимысь пернапасаліс кагасӧ.
— А ме сэні эг вӧв? — юаліс Анна.
— Вӧлӧмыд, тэ вӧлӧм бӧрдан.
Анна серӧктіс.
Ывлавылын лёкысь кутіс увтны пон.
Кылісны кокшыяс да гӧлӧсъяс.
Настасия чеччис, зэв видзчысьӧмӧн кагасӧ ки йылас кутігмоз, пырис пытшкӧс жырас.
Вӧлӧмкӧ, Уца дінӧ воӧма сылӧн вокыс Маноле Рошиору да кык демобилизованнӧй салдат.
Найӧ Кокорсянь вайӧмаӧсь юӧр: вит печата письмӧ.
Вайисны сійӧс кыкӧн, сы вӧсна мый туй вылас ӧтикыскӧд мыйкӧ вермис лоны.
Татшӧм письмӧясыс эз нин ӧтчыд волывлыны, и вайлісны век демобилизованнӧйяс.
Настасия норасьліс да тӧждысьліс, мыйла Кокор оз лок.
Ӧні неуна воссьыштӧм ӧдзӧс дорын сійӧ виччысис тіпкысь сьӧлӧмӧн.
Киясыс сылӧн вӧлі тырӧсь да том мам эз вермы чышкыны чужӧмсьыс синвасӧ.
Ыджыд жырйын мӧдісны гораа сёрнитны да серавны.
Но регыд гӧлӧсъяс ланьтісны.
Уца воккӧд пырисны Григоре Алиор да Симеон Пескару.
— Письмӧ вайинныд? — синъяснас пытшкӧс жырйӧ индігмоз юаліс Уца.
— Вайи, — вочавидзис Алиор.
— Юӧръясыс бурӧсь?
— Бурӧсь...
Водзӧ Настасия нинӧм эз кыв, сійӧ виччысис письмӧ да волнуйтчис.
— Митря госпитальын, — тайӧ кадас вашкӧдіс Уналы Алиор. — Сійӧ сэні вӧлі нин таво тулыс, но тіянлы эз юӧртлы, мед он повзьӧй.
Шуйга лядьвеяс сылы веськавліс кымынкӧ осколок.
Куйліс сэн дас вит лун.
Сылы колӧ вӧлі ещӧ на куйлыны, но сійӧ пыр жӧ пондіс вӧзйысьны фронт вылӧ.
Неважӧн сылӧн ранаясыс воссисны.
Врачьяс бара кутісны ноксьыны сыӧн да ӧні шуисны дзикӧдз бурдтӧдз не лэдзны сійӧс.
Сэтысь петтӧдз ми аддзылім сійӧс.
Ӧні ставыс бур.
Мыйӧн петас госпитальысь, пыр жӧ и волас гортас.
Письмӧас сійӧ тайӧ став йывсьыс и гижӧ.
— Кутшӧм ме рад, — шуис Уца гора гӧлӧсӧн, медым кылӧ вӧлі орчча жырйын. — Виччысьыштлӧй неуна, ме вая цуйка да салӧ.
Аниняска уськӧдчис вежанылыс дінӧ да сетіс сылы письмӧсӧ.
— Бур юӧръяс, нывка.
ійӧ бӧр воис жыръяс.
Настасия зэв полӧмӧн нетшыштіс печатьяссӧ.
Лыддигас сійӧ кельдӧдіс да синваыс бара кутіс визувтны чужӧм пасьтаыс, сэсся сійӧ успокоитчыштіс.
Полӧмыс сылӧн быри да сьӧлӧмыс дугдіс лёкысь пессьыны.
Митря сылы письмӧас гижис, мый регыд воас.
Кутшӧмкӧ рытӧ либӧ асылӧ сійӧ нем виччысьтӧг воас сы дінӧ.
Юасис кага дзоньвидзалун йылысь.
Синъяссӧ тупкӧм бӧрын Настасия аддзис Митряӧс, сійӧ пуктӧ кагасӧ сылы нюжӧдӧм ки вылас.
Тайӧ лоӧ сысянь медся дона козинӧн муса мортлы.
Настасия думыштчис, сэсся тэрмасьӧмӧн чышкис синвасӧ да пуксис пызан сайӧ гижны ассяньыс Митрялы письмӧ.
Малу Сурпатса некымын велӧдчӧм томйӧз пӧвстын войнаӧдзся кадъяссянь на вӧліны письмовникъяс, кӧні вӧліны кывбуръяс да моднӧй кывъяса гижӧдъяс олӧмлӧн быд случай вылӧ.
Ставныс найӧс тодлісны наизусть:
Гижа тэныд тіралысь киӧн радейтӧмӧн да гажтӧмӧн.
либӧ:
Гижа радейтӧмӧн, терпиттӧмӧн, тэныд, менам ёрт, бурӧдӧм вылӧ...
Шог пӧдлаліс синмӧс, строчкаяс вылӧ усьӧ синва...
Но сэксянь коли уна кад, и ставыс тайӧ светас вежсис.
Но Настасиялӧн, коді корсюрӧ письмӧяссӧ гижигӧн босьтлывліс кывбуръяс небӧгысь либӧ йӧзкостса сьыланкывъясысь, вӧлі водзвыв нин лӧсьӧдӧма любовнӧй упрёк.
Сылы эз ковмыв дыр думайтны Митрялы письмӧ гижигӧн.
Сылы веськодьӧсь вӧліны орчча жырса сёрнияс гӧль йӧз недовольство йылысь, Кристялӧн зверь моз лёкалӧмыс да Гица Лунгулӧн жульничайтӧмыс.
Сійӧ кутіс гижны да пыр жӧ и веськаліс сійӧ мирас, кӧні вӧліны сӧмын кыкӧн — Митря да сійӧ ачыс.
«Тэ, Митря, аслад радейтӧм йылысь сэсся эн нин сёрнит йӧз пыр.
Письмӧястӧ меным этшаджык мӧдӧд, а регыдджык во ачыд.
Меным вӧлі зэв делӧ, кор тӧдмалі госпиталяд куйлӧм йылысь да тэнад страданиеяс йылысь, а ӧні тэ юӧртін, мый регыд воан, да меным зэв нимкодь.
Тасе — крепыд детинка да син водзын моз быдмӧ».
Настасия дыр гижис аслас мужикыслы, сылы вӧлі кажитчӧ, мый сійӧ пукалӧ орччӧн да мыйкӧ вашкӧдӧ сылы.
ХXI
Регыд сикт пасьта паськаліс сёрни, мый Кокор кӧнкӧ воис, но сылӧнлӧн делӧясыс омӧльӧсь.
Ӧткымынъяс кӧсйылісны дзебны тайӧ лёк сёрнисӧ, — а коді, тайӧ нин тӧдса.
Но кысь нӧ дзебан сійӧс, мый быдӧнлы тӧдса?
Йӧз висьтавлісны, мый быттьӧ пӧ Гицалы воӧма письмӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый Митрялы госпитальын вӧчисны операция, и, енмыс тӧдӧ, воас-ӧ Митря гортас.
Врачьяс пӧ аддзӧмаӧсь сылысь гангрена, сідзкӧ яйыс сылӧн тшыкӧ.
Кок гангрена.
Унаӧн кывлісны, кыдз Гица Лунгу ачыс висьтавліс та йылысь примарийын.
— Мыйӧн ме сылы верма отсавны? — Вермас лоны, мый ковмас сылы сьывны вечнӧй память.
Ме эськӧ эг шу, мый менам сьӧлӧм сы вӧсна оз вись.
Ачыс мыжа — эз кывзы менсьым!
Аврам Сырбу юаліс, гижӧ-ӧ Митря воклы письмӧ.
— Нинӧм эз волы, — вочавидзис Гица Лунгу. — Ме сійӧс умӧ-разумӧ велӧді, а сійӧ весиг оз шыасьлы.
Кывлі, мый вайӧмаӧсь письмӧ Настасиялы.
Мед нин эськӧ бурджык сійӧ кулі, а эз Митря.
Кӧть нин корысялігас эз чужты эськӧ кага, эз янӧд менӧ да чойсӧ.
Со енмыс ӧні и наказывайтӧ сійӧс.
Мый ме верма шуны?
Кыкнанным ми ӧти мамысьӧсь.
Кӧть сійӧ ме дінӧ и порсь дінӧ моз относитчӧ, ме век жӧ ветлі эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзысьлыны сыкӧд, вот ог вермы.
Сійӧ вывті ылын, конкӧ госпитальын, Турдаын, а менам сы мында удж примарийын, мый ме ни ӧти час кежлӧ ог вермы эновтлыны сійӧс.
Начальство ме вылӧ пуктіс став кывкутӧмсӧ да метӧг ни ӧти воськов оз вермыны воськовтны.
Да ещӧ, гашкӧ, сы дорӧ менам вотӧдз зонмыд босьтас да кулӧ.
Гангренаыд сійӧ чума кодь, некодӧс ловйӧн оз коль.
Мед кӧть ачыс Крайовыса епископ лыддьӧ сы вылын молитваяс, ставыс сійӧ лоӧ весьшӧрӧ!
Сійӧ кадсяньыс, кор помещик Кристя вӧлі Бухарестын да сёрнитчис либеральнӧй партияса болтунъяскӧд Малу Сурпатӧ ас мортӧс назначитӧм йылысь, Гица быттьӧ быдса весьт быдмис.
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі грамотнӧй, то лои эськӧ примарӧн.
Но Куим Ныра шуис сылы, мый тайӧ деласӧ оз ввеж.
Попескулы тшӧктісны вӧчны ассьыс уджсӧ да кывзысьны Гицалысь, кыдзи Кристялӧн индӧм дӧвереннӧй мортлысь.
Оз ков тэрмасьны мутӧм крестьянаяслысь список лӧсьӧдӧмӧн.
Воис кад ёнмӧдны власьт.
Вочасӧн гӧль крестьяна кутісны лэптавны ныръяссӧ да лоны наглӧйджыкӧн, сідзи и окота мыйӧнкӧ сьӧкыдторйӧн колскӧптыны юраныс.
Жандарм Данцишлы тшӧтш жӧ воис распоряжение — кутны топыд йитӧд помещиккӧд да примарлӧн выль отсасьыськӧд.
Дзик весьшӧрӧ йӧз надейтчӧны кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс вылӧ.
Король ӧшибитчис, кор веськӧдлан котырӧ босьтіс сӧмын на тюрьмаысь петӧм йӧзӧс, кодъяс асьнысӧ шуӧны прогрессистъясӧн.
Найӧ ӧні кутасны петкӧдлыны быдсямапӧлӧс фокусъяссӧ, да сетны кӧ эсійӧ большевикъясыслы вӧля, найӧ дзикӧдз веляммасны.
Но, слава богу, канму абу на на киын.
Найӧ, кодъяс пукалӧны власьт бердын, регыд успокоитчасны, а лёк вылас велӧдысьяссӧ вӧтласны: ӧтиясӧс мӧдӧдасны заграницаӧ, мӧдъясӧс сэтчӧ, кытысь найӧс лэдзлісны.
Мед ас кадын босьтчасны тӧлквыв татчӧс бунтарьяс.
Быдӧнлы колӧ, кыдзи и пыр, петны удж вылӧ, закон тшӧктӧм серти.
А оз кӧ да лёк кӧ налы лоӧ, мед ас выланыс норасясны.
Кор Гица Лунгу сӧмын на лӧсьӧдчис лоны примарлӧн отсасьысьӧн, сійӧ весиг висьталіс речь.
Но кывзісны Гицалысь зэв этшаӧн.
Да и найӧ, кодъяс кывзісны, гортъясас разӧдчалігӧн кулитӧм сямӧн довкйӧдлісны юръяснысӧ.
Но вот ӧтчыд водз арын кымынкӧ демобилизованнӧй салдаткӧд примарийӧ воис Стойка.
— Кывзы, Гица Лунгу, — заводитіс Стойка, — «кыдзи тайӧс ми гӧгӧрвоам», примарлы да сылӧн отсасьысьлы колӧ тӧдны миянлысь нуждаяс.
А делӧ вылын артмӧ: ті миян врагъяс.
Йӧзлысь нуждаяс ті онӧ тӧдӧй да оланныд мироед дор.
Мусӧ торйӧдӧмӧ энӧ на и босьтчылӧй, весиг дивӧ кутӧ.
Виччысь, кор лоӧны бӧрйысьӧмъяс да тэ воан миян дінӧ, мед ми тэныд сетам ассьыным гӧлӧсъяс — сэки ми татшӧмторсӧ казьтылам тэныд...
Гица Лунгу гӧрдӧдіс скӧрысла.
Сійӧ зумыштчис, чеччис места вывсьыс, сэсся бӧр пуксис улӧс вылӧ, нюжӧдіс кокъяссӧ да мыджсис улӧс бердӧ.
— Первой делӧ, эн сёрнитӧй мекӧд «тэ» вылӧ, — пинь пырыс шуис сійӧ. — Ме примарь.
Кора тіянӧс сёрнитны мекӧд колана уважениеӧн.
Стойка Чернец серӧктіс.
Серӧктісны и сыкӧд ӧтлаын локтысьяс — Аврам Сырбу, Григоре Алиор и Симеон Пескару.
— Пӧрччыны шапкаястӧ! — равӧстіс Гица. — Кыланныд ті, мужикъяс!
Стойка да мукӧд крестьяна синъяссӧ эз лапнитлыны, быттьӧ найӧ эз и кывлыны.
Сӧмын синбӧжнас видзӧдлісны сы вылӧ.
— Ме тіянӧс судӧ сета менӧ оскорбитӧмысь, — горзіс Гица.
Алиор веськӧдчис:
— Эн миян вылӧ равзы.
Ми тэнӧ огӧ признайтӧй.
Миян эм партия...
— Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс?
— Аддзан.
Гица быльӧдіс синъяссӧ.
Примарийса служащӧйяс сулалісны ӧдзӧс дорын да кывзісны.
Гица лёкысь горӧдіс:
— Ме тіянлы петкӧдла йӧзсӧ лёк вылӧ велӧдӧмысь.
Ме тіянӧс пызьӧдз иза!
Весасьӧй татысь!
Сійӧ зэв скӧрысь швачкӧптіс пызанӧ, но йӧз эз и думыштлыны мунны.
— Но медбӧрын, висьталӧй, мый тіянлы месянь колӧ?
Гӧлӧсыс сылӧн чирӧма.
Стойка матыстчис пызан дорӧ.
— Первой делӧ, висьтав миянлы, Гица, кытысь тэ босьтін эсійӧ лӧжсӧ Митря йылысь?
Мый сійӧ висьӧ, мый сійӧ водзӧ татчӧ оз нин во?
Тэ водзад сулалӧ Пескару, коді ачыс аддзылӧма Митряӧс да сёрнитӧма аскӧдыс.
Вокыд тэнад тэ дорысь ёнджык, регыд сійӧ воас да кутас требуйтны тэнсьыд отчёт.
Гицалы быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны.
Сійӧ тупкис синъяссӧ, сэсся восьтыштіс найӧс да серӧктіс, быттьӧ сыкӧд шутитісны.
— Чӧрт мед тіянӧс нуас...
Кытысь ті сэтшӧмторсӧ босьтінныд?
Ме та йылысь тӧдны ог кӧсйы.
Мед воас сійӧ ловъя да дзоньвидза, кыдзи ті шуанныд.
Но мыйла нӧ эськӧ, дзоньвидза кӧ сійӧ, ӧнӧдз эз во?
Артасьны ми асьным вермам, кыдзи вокъяс!
А ті мыйла ныръястӧ сюянныд сэтчӧ, кытчӧ тіянӧс оз юавны?
— Тэныд ковмас кывкутны и уна мукӧдтор кузя, — водзӧ висьталіс Чернец. — Тэныд ковмас артасьны оз сӧмын Митрякӧд, но и миянкӧд тшӧтш.
— Но, но, мунӧй, — найӧс кинас вештігмоз кутіс сьӧкыда лолавны Гица. — Менам абу прӧст кадыс, медым больгыны тіянкӧд тані.
А менӧ оскорбитӧмысь закон водзын кывкутанныд.
Меным некор пинясьны тіянкӧд.
Тіян йӧй сӧрӧмысь менам юрӧй сур бӧчка кодь лои!
Гӧгӧрвоана?
Но, мый ещӧ тіянлы колӧ?
— Миянлы колӧ, — збыльысь да чорыда шуис Чернец, — тӧдмавны, мыйла тэ примарий телегаӧн ветлін ясень пуа раскӧ да мырддин нывбабаяслысь чукӧртӧм урожайлысь мыйкӧ мында юкӧн.
— Кыдз?
Мый?
Ме тіянлы шуи, эновтӧй вай менӧ!
Та йылысь ме нинӧм ог тӧд!
— Тӧдан.
Сэні, ясень пуа раскас, аслас му вылӧ тэчис чукӧртӧм кукурузасӧ Настасия.
Аниняска отсаліс сылы.
Сэні жӧ уджалісны кык дӧва — Анна да Вета.
Тэ воин да мырддин мыйкӧ мында кукуруза.
Кутшӧм правоӧн тэ тайӧс вӧчин?
Примарлӧн отсасьысьыс мӧдіс беспокойнӧя бергавны улӧс вылас.
— Аддзанныд-ӧ...
— Босьтін тэ кукурузасӧ али эн? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Чернец.
— Ме первойсӧ эг гӧгӧрво, мый йылысь сёрниыс.
Да, ме босьті Станкалысь пайсӧ.
Настасиялы ме сеті мусӧ Станка приданӧйысь, а ӧні босьті неуна кукурузасӧ водзӧс пыдди.
— Буретш тай неуна — джынсӧ!
Ме ог лыддьысь быд ичӧтикторйӧн аслам рӧдвужкӧд.
— Тэ босьтін, весиг некодлы нинӧм водзвыв висьтавтӧг.
А мыйла нӧ тэ Веталысь да Анналысь босьтін?
— Налысь ме босьті Скрипкар Веселинлы.
— Музыкаысь должен мынтыны мироед, а сійӧ миянлысь сьӧм кутіс музыкаысь!
Кылісны нывбаба ёрӧмъяс:
Мед тэныд да Куим Ныралы тіянӧс гуалігӧн таысь кык лун скрипка вылын быд ёранторсӧ ворсасны!
Гица лэптіс юрсӧ да чуймӧмӧн паськӧдіс синсӧ, кор видзӧдліс решеткаа ӧшиньяс сайӧ.
Жырйын пемдіс сы вылӧ видзӧдысь кымынкӧ дас син понда.
Ывласянь кыліс шум, гӧлӧсъяс да скӧр горӧдлӧмъяс.
Гицалӧн пырысь-пыр жӧ быри став важностьыс.
Став тайӧ йӧзыс ӧмӧй чукӧртчисны сы вӧсна, медым требуйтны сылысь отчёт этайӧ кукуруза делӧ кузяыс?
Вермас лоны, мый найӧ воисны тӧдмавны му реформа йылысь, кодӧс пыр нюжӧдісны.
«Этайӧ Кристяыс век менӧ сюйӧ самӧй биас.
Гашкӧ, тӧдмалісны мукӧд делӧяс, код йылысь вермасны казьтыштны сылы тайӧ большевикъясыс.
Примарлӧн господин отсасьысь лыддьыліс, мый сы киын став власьтыс; быдӧн долженӧсь сылы подчиняйтчыны.
Сійӧ - ачыс власьт: ставыс сылы сетчӧ!
Сідзкӧ, Гица ачыс тӧдӧ, кодлы сетны сьӧмсӧ и уна-ӧ юкны суддякӧд да кассиркӧд.
Мӧд ногӧн кӧ, кутшӧм нӧ сійӧ власьт, коді некутшӧм доход оз вай!
Пӧжалуй, тайӧяс юаласны сылысь школа вевт вӧчӧдӧм вылӧ да Лиса ю вомӧн пос ремонтируйтӧм вылӧ рӧскодъяс йылысь.
Тайӧ идиотъясыс ӧмӧй мыйкӧ гӧгӧрвоӧны, найӧ думайтӧны, мый примарлӧн отсасьысьыс — сійӧ нянька дӧваяслы, сирӧтаяслы да старикъяслы.
Медым оз сюйсьыны сы дінӧ, сылӧн аслас тырмымӧн тӧждысьӧмыс — мельнича йылысь, кӧні гусявлӧ сылысь механик, колӧ думыштлыны и тшӧгӧдӧм порсьяс йылысь, кодъясӧс сійӧ лӧсьӧдчӧ вузавны Бухарестын.
— Ме муна гортӧ, менам аслам делӧяс эмӧсь.
Но татчӧ воысь нёль крестьянин быттьӧ эз и кывлыны тайӧ кывъяссӧ.
— Но, сідзкӧ мый нӧ миянлы вӧчны? — юаліс Стойка, сылы пельпом вылас пуктіс ассьыс кисӧ да бӧр пуксьӧдіс улӧс вылӧ.
Ме юала кукуруза йылысь, кодӧс чукӧртісны Настасия да нывбабаяс.
А сэсся вуджам сэтшӧм юалӧмъяс вылӧ, кодъяс тэныд ещӧ нин оз кажитчыны.
— Видзӧдлам, ме думыштла: веськыда кӧ ті висьталанныд, ме сета ставсӧ, мый налӧн вӧлі.
— Кор?
— Пырысь-пыр жӧ...
Лэдзӧй менӧ.
Ме видзӧда да, йӧз чукӧрмис.
Мый налы колӧ?
Кутшӧм делӧ налӧн ме дорӧ?
Медым Аниняска локтас старукаяскӧд.
Ми накӧд сёрнитчам.
— Ӧні тайӧс оз позь вӧчны, — шуис Стойка. — Найӧ абу сиктынӧсь.
Найӧ мунісны ясень пу раскӧ — ӧд колӧ видзны и мукӧдпӧлӧс вӧръясысь сійӧ коляссӧ, кодӧс тэ ещӧ абу на удитӧмыд гусявны.
Гица друг кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна мудзӧма.
Сы пыктӧм чужӧм вывтіыс пӧсьыс визувтіс шорӧн.
Оз-ӧ кӧсйыны бунтуйтны гольясыс?
Али, гашкӧ, кутшӧмкӧ начальство воис? — повзьӧмӧн юаліс сійӧ.
— Эз на, — вочавидзис Стойка, — но воас му юклӧм кузя.
Гица Лунгу кутіс кашкыны ӧш моз да юрсӧ лэдзис увлань.
Мыйла сиктын абу фельдфебель Данциш?
Кыдзи эськӧ висьтавны та йылысь Хаджиуса кӧзяинлы?
Енэжыс пемдіс, мӧдіс пӧльтны чизыр тӧв.
Пырис курьер Раду Гурзу, медым ӧзтыны лампа.
Петельсӧ лӧсьӧдігӧн сійӧ кӧсӧйӧн видзӧдліс Гица вылӧ, коді пукаліс пызан дорӧ ӧшӧдчӧмӧн.
— Но, ме муна, — мӧдысь шуис Гица.
Нёль крестьянин, пельпомъяснас мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, сувтісны сы водзӧ стенаӧн.
Кор зэр дугдіс да тӧлыс ланьтыштіс, терраса вылын да ӧшинь увъясын чукӧрмис ещӧ на унджык йӧз.
Ӧшиньсайса пемыдас друг бара кыптіс шум да зык.
Пырис Аниняскалӧн вокыс — Маноле Рошиору, киас сійӧ кутіс плеть.
— Со и дугдіс зэрыс, — шуис сійӧ да тешкодя видзӧдліс мельник вылӧ. — Сӧмын на ӧні вайи Митряӧс.
Татчӧ пыравны сійӧ эз окотит.
Тшӧктіс чукӧртны став сиктсӧ, талун войнас петам степӧ.
Гица шӧйӧвошӧмӧн кывзіс, улыс льӧбйыс сылӧн ӧшӧдчис.
Друг ӧтпырйӧ сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
Воис сылӧн вокыс, кодӧс сійӧ эз нин виччысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн мӧдіс чеччыны.
Сійӧ ружтыштіс:
— Мый меным вӧчны?
— Чеччы да миянкӧд мунам степӧ, — спокойнӧя вочавидзис Чернец.
— Ог вермы...
— Верман...
Кодкӧ сёрнитіс крестьянакӧд ывлаас.
Йӧз чӧв сулалісны пемыдас.
Гӧлӧс сертиыс мельник эз тӧд ораторсӧ.
Малу Сурпатӧ Митря воис нем виччысьтӧг.
Тӧрыт сійӧ мӧдӧдіс Аврам Сырбу капралӧс.
Некодлы, весиг Настасиялы, оз вӧлі позь тӧдны сы воӧм йылысь.
Медводз сійӧ правосудиелысь акт помалас, лӧсьӧдас Дрофыын колана порядок да сӧмын сы бӧрын кутлас гӧтырсӧ пиыскӧд.
Ӧд татчӧ воис сійӧ эз аслас месть вӧсна, эз радейтана гӧтырысь гажтӧмчӧм вӧсна.
Сійӧ воис став уджалысь йӧз делӧ вӧсна.
Тадзи решитіс сійӧ.
Тадзи сійӧ сёрнитчыліс аслас ёртъясыскӧд, кодъяс сыкӧд тшӧтш косясисны ассьыныс чужан мусӧ мездӧм вӧсна.
Ӧткӧн, кыкӧн воалісны найӧ бӧр Малу Сурпатӧ да чукӧртчывлісны гожӧмнас Чернец ордӧ сӧвещанньӧ вылӧ, видзисны тайнасӧ, гӧгӧр видзӧдалісны да виччысисны распоряжение.
Митря ӧти лун кежлӧ кольччыліс Бухарестӧ сёрнитыштны Войкукӧд.
— Ӧні ми мунам пӧрадок лӧсьӧдны, — помаліс сійӧ ассьыс сёрнисӧ. — Ӧнӧдз тані вӧлі ӧтик пӧръясьлӧм!
Йӧз чукӧр мӧдіс шумитны, вочасӧн йӧз кутісны разӧдчавны, ӧшинь увъясын крестьяна пондісны доддявны вӧвъяс.
Войся куим часын йӧзыс вӧліны нин Дрофы степь туй вылын.
Туй кузя муніс Малу Сурпатысь и хуторъясысь крестьянаӧн тырӧм нелямын телегаысь не этшаджык.
Быд телега вылын вӧлі качайтчӧ пӧнар...
Митрялӧн фронтвывса ёртъясыс нуисны факелъяс.
Гӧрдов югӧръяс вуджрасисны Кокор чужӧм вылын.
Коръясӧкӧ Гица паныдасьлывліс сыкӧд синъяснас.
Митря сы вылӧ весиг эз видзӧдлы, эз шу вокыслы ни ӧтик кыв.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн Гица пыр видзӧдлывліс туй вылӧ, сійӧ надейтчис, мый тыдовтчас помещик Кристя жандармъяскӧд.
«Тыдалӧ, этайӧ пасьтӧм ракаясыс Данцишӧс нарошнӧ мӧдӧдӧмаӧсь сиктысь татшӧм лун кежлас, оз вермы лоны, мед налӧн мудерлуныс эрдас эз пет!
Пӧжалуй, власьтъяс думайтӧны кутны найӧс сэк, кор найӧ мӧдасны безобразничайтны Дрофыын, — думайтіс мельник.
Збыль кӧ шуны, му йылысь закон Малу Сурпатын ньӧти абу вӧлі пӧртӧма олӧмӧ, Дрофыын му кольліс юктӧг, но та вӧсна мед кывкутӧ Кристя, а ог ме.
Дак мед петкӧдлас, кутшӧм сылӧн выныс!
Корас жандармъясӧс да сетас налы жар.
И Гицалы дум вылас уси 1907 вося расправа крестьянакӧд.
«Ен сетас, ставыс лоӧ бур».
Сылы вӧлі кӧдзыд да сюмаліс кынӧмыс, степладорсянь ӧвтыштіс кокньыдик уль тӧвру.
Телегаяслӧн колоннаыс воис Дрофыӧдз; кольӧм вося идзасысь йӧзыс ӧзталісны бипуръяс да гораа сёрнитігмоз водалісны на гӧгӧр.
Гица пельӧдз воисны видчӧмъяс, видісны сійӧс.
Но ещӧ на чорыда сюри Кристялы.
Асланыс шалашысь петісны старикъяс — Тригля да Кица: налӧн терпеньеыс эз тырмы виччысьнысӧ, кор нин вермасны кутлыны да окавны ассьыныс быдтассӧ, коді дыр ветлӧм бӧрын со вӧлисти воис.
Кристя усадьбаысь воисны батракъяс, кодъяс вӧлі заводитӧмаӧсь нин арся гӧрӧм да лӧсьӧдчӧны вӧлі арся кӧдза кежлӧ.
Шонді петандор кутісны кусавны бипуръяс да ставныс чӧв ланьтісны, быдӧн мӧдісны вугравны.
Сӧмын Гица эз вермы куньлыны ассьыс нёльзьӧм синъяссӧ.
Сійӧ пыр думайтіс, мый жӧ сэсся водзӧ лоӧ и эз сюр сылы некутшӧм вочакыв.
Вывті жаль лои сійӧ ачыс аслыс.
Митря эз узь, сійӧ куйліс ёртъясыскӧд орччӧн кукурузнӧй гумъяс вылын, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн сійӧ дикӧй дзодзӧгъяслысь ӧта-мӧдыскӧд шыасьӧм улӧ тӧд вылас уськӧдліс сійӧ арсӧ, кор нӧйтӧмысь Кица лечитіс сійӧс заговоръясӧн.
Югдіс, асыввылын ӧзйис алӧй кыа.
Гӧль йӧзлы, дӧваяслы да сирӧтаяслы, кодъяс воштісны война вылын ассьыныс матысса йӧзсӧ, воис кад лоны кӧзяинъясӧн тайӧ паськыд степас.
Йӧзӧс гижалісны списокъясӧ да заводитісны юклыны налы му.
Сэсся ставлы вӧлі колӧ нуӧдны межаяс.
Пӧрысь степь вуджис сійӧ йӧз киясӧ, кодъяс дас воясӧн тайӧ степсӧ небзьӧдлісны, уджалісны-тільсисны сэні.
— Миян список лӧсьӧдас справедливость, — сёрнитісны гӧль йӧз.
Би дорын сёрнияс да курыд казьтылӧмъяс ӧзтісны ещӧ ыджыдджык лӧглун Гица Лунгу вылӧ.
сэсся, кор заводитчис сиротъяслӧн список лыддьӧдлӧм, ставныс вунӧдісны Гицэ йылысь да кутісны петкӧдны гӧръяс муяс вылӧ.
Друг кыліс вӧв кок шы да телега кӧлесалӧн таркӧдӧм.
Йӧз мӧдісны волнуйтчыны да, сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн, кывзысьны.
Митря петіс водзӧ.
Сійӧ пыр и гӧгӧрвоис, коді локтӧ.
— Тайӧ Куим Ныра! — кыліс кодсюрӧлӧн горӧдӧм.
Кымынкӧ морт, кодъяс помещиклы вӧліны уджйӧзаӧсь, шыбитчылісны бокӧ, но Митрялӧн ёртъясыс успокоитісны найӧс.
Кристя муніс кык вӧлӧн доддял джуджыд шарабанын, Кристясянь шуйгаладорас пукаліс жандарм Данциш, веськыдладорас куйліс сылӧн важ ружьеыс.
Ылісянь на Кристя кутіс лёкногӧн грӧзитны кулакъяснас.
Пуклӧс вылын пукалысь Чорня мыйвынсьыс вӧтліс быгзьӧм вӧвъяссӧ.
Виж шарабан бӧрын сэтшӧм жӧ ӧдйӧ вӧлі локтӧ прӧстӧй деревенскӧй телега, кӧні пукалісны винтовкаяса вит жандарм.
Эз на удитны сувтны шарабан да телега, кыдзи кыліс Куим Ныралӧн ярмӧм гӧлӧс:
— Ме петкӧдла тіянлы, бандитъяслы, мерзавечьяслы!..
Мунӧй татысь!
Минут мысти мед тіян дукныд тані эз вӧв!
Кокор спокойнӧя петіс паныд.
— Вешйы бӧрлань, осёл! — ярмӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Кристя. — Кыдзи ті, идиотъяс, кывзанныд татшӧм сволочыслысь, кутшӧм тайӧ босякыс.
Митря кутіс асьсӧ.
Чорыда шуис:
— Йӧз локтісны татчӧ, медым закон серти заводитны владейтны асланыс муӧн.
— Тайӧ менам муыс лои тіян? — шыасис йӧз чукӧр дінӧ Кристя. — Ті кывлінныд?
Кокор мӧдіс сёрнитны ещӧ чорыдджык гӧлӧсӧн:
— Партия лӧсьӧдіс справедливость.
Муӧн колӧ вӧдитчыны налы, коді сы вылын уджалӧ.
— А ме эг уджавлы?
— Эн.
Кристя ружтыштіс, босьтіс ружьесӧ да лэптіс куроксӧ.
— Ме тэныд петкӧдла закон...
Ме тэнӧ нэмыд кежлӧ му улӧ сюя!
Тайӧ кадас Чорня быттьӧ повзис да дернитіс вӧжжисӧ.
Вӧвъяс сувтісны бӧр кокъяс йылас, сынӧдас тыдовтчылісны водзкок гыжъясыс.
Кристя лэдзис куроксӧ кымӧрас.
Кристя муртса эз усь шарабан вылысь, но сувтіс да бара босьтіс ружье.
— Мый видзӧдӧны тэнад жандармъясыд, идиот — Данциш вылӧ равӧстіс Кристя.
Но тайӧ кадас быттьӧ команда кузя Митрялӧн ёртъясыс лэптісны автоматъяс, кодъясӧс вӧлі дзебӧма шинельяс уланыс.
Йӧз босьтісны топыд кытшӧ шарабансӧ да жандармъясӧс.
Данциш, бордъясӧн паськӧдіс кияссӧ, вожасис Куим Ныра вылӧ да мырддис ружьесӧ.
Лои здукся шы ни тӧв, ловшыяссӧ кутӧмӧн йӧз чукӧр виччысис.
Кельдӧдӧм Митря бара мӧдіс висьтавны:
— Ме эг во сы вӧсна, медым тэкӧд артасьны менӧ тшыгйӧдӧмысь, издевательствоясысь, нӧйтӧмысь.
Тэ ошйысян, мый уджавлін.
Сувт миянкӧд орччӧн да и уджав!
Друг бокын кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Кыдзи тэ лысьтан командуйтны, паршивӧй понпи?
Митря бергӧдчис да аддзис Гицаӧс, сійӧ вӧлі дзик скӧрмӧм ёж кодь.
— Мун водзӧ, волъяс дінӧ, а Куим Ныра — кутчысь плугас! — тшӧктіс Митря.
Скӧрысла Кристялӧн вомдоръясас тыдовтчис быг.
Гица друг эбӧстӧммис да шнёпкысис муас пидзӧс вылас.
Йӧз чукӧр мӧдісны вӧрны, пыр ылӧджык йӧткисны жандармъясӧс.
Григоре Алиоре видзӧдӧм улын плуг кутіс гӧрыштны медводдза бӧрӧзда.
Плуг надзӧникӧн мӧдӧдчис асыввылӧ, кытшовтіс лежнӧг куст, минут кежлӧ сувтыштліс да бара мӧдӧдчис водзӧ.
Медбӧрын, сійӧ лэччис нӧрыс улӧ, да йӧзыс сійӧс воштісны син увсьыныс, сэсся найӧ бара аддзисны, мый сійӧ матыстчӧ шалаш дорӧ.
Бӧр воигас сувтліс унджыкысь.
Помещик Кристя ружтіс, усьласис, но Алиорлӧн скӧр горӧдӧмыс сійӧс бӧр кыпӧдліс.
Куим Ныра первой сувтліс бауӧн, сэсся пидзӧсъяс вылас и медбӧрын сьӧкыда кыпӧдчывліс кок йылас.
Дас воськов бӧрын сійӧ бара усьлі.
Гицалӧн юрыс гира моз сьӧкыда катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ сідзжӧ усьлі, сувтліс пидзӧсъяс вылас нидзув моз ниглясиг.
Муӧн да бусӧн сорласьӧм пӧсь няйт визьясӧн киссис мироед чужӧмъяс кузя, кипыдӧсъясыс Кристялӧн тырины вир гадьясӧн.
— Вешйӧй ме дінысь, преступникъяс.
Ме тіянӧс ставнытӧ тюрьмаӧ пуксьӧда! — горзіс Кристя.
Сэки скӧрысла зэвтчӧм да ярмӧмысла ружтысь помещик дорӧ матыстчис Анна Зевзяка да, сы вылӧ ыршасигмоз, шуис:
— Этша на роксӧ сёйӧмыд, барин...
Кучер Чорня зумыштчӧмӧн видзӧдіс аслас кӧзяиныслысь позорнӧй помсӧ, сэсся бергӧдчӧмӧн сьӧвзис.
Алиорлӧн плугыс бара мӧдӧдчис туйӧ.
Сы бӧрся вӧрзьӧдчисны и мукӧд.
Бӧрӧздаӧн торйӧдіс аслыс мусӧ и Митря.
Бӧрсӧ воигӧн сійӧ разяліс кизьяссӧ да пӧрччис шапкасӧ.
Ыркыдкодь арся тӧв малаліс сійӧс.
Кор сійӧ Пуцул Бойлор дорӧ сувтыштіс лолыштны, сы водзӧ быттьӧ му пытшсьыс быдмис мудзӧмысла кашкысь Настасия.
Веськыд киӧн писӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн шуйга киӧн сійӧ сьылі гӧгӧрыс кутіс Митряӧс, йӧзсьыс яндысьтӧг сійӧ бӧрдіс да малаліс сійӧс, мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧма шӧпкӧдігтыр.
Митрялӧн плешкыс тырӧма чукыръясӧн, а кӧсичаясыс едждӧмаӧсь.
Крестьяна любопытнӧй синъяс водзын Митря кутіс асьсӧ, сэк Настасия видзӧдліс гӧгӧр да гӧгӧрвоис сылысь яндысьыштӧмсӧ.
Кыв шутӧг нюжӧдіс сылы писӧ да лӧнис.
Гӧль йӧз киӧ Дрофы степь вуджӧм вӧлі сӧмын на медводдза воськолӧн.
Митря бура помнитіс Тарасовка сиктысь колхоз «Память Ильича», кытчӧ сійӧ воліс Сӧвет Союзын пленын олігӧн.
Тані, Малу Сурпатын, кыдз и став канмуын, важыс вӧлі ловъя на.
Тані сиктъяс да муяс колины сэтшӧмӧн на, кутшӧмӧсь вӧліны сё во сайын.
Допотопнӧй гӧръясӧн йӧз пессьӧны асланыс посньыдик муторъяс вылын.
Корысялӧм торйӧдӧ йӧзӧс, найӧс топыда на видзӧны аслас гыжъясын нэмӧвӧйся рабстволӧн колясъясыс...
Наукалӧн завоеваниеясыс эз на йиджтысьны татчӧ.
Крестьянинлы отсӧг вылӧ воисны тракторъяс, самолётъяс, электричество.
Сэні, кытӧні войдӧр вӧлі пустыня, быдмисны вӧръяс, муяс лоины плодороднӧйӧн.
Татчӧ воас революция.
Сійӧ должен чышкыштны важ олӧмыслысь став колясъяссӧ.
Социалистическӧй государство оз нюжмась сетны наукалысь став достижениеяссӧ  вӧвлӧм рабъяс киӧ, медым, кытӧні войдӧр сулавлісны няйт лачугаяс, кыптасны электрическӧй биӧн югдӧдӧм керкаяс, нюжаласны мичасьыс-мича туйяс, кос районъясӧ каналъяс кузя визувтны мӧдас ва, мортлы отсӧг вылӧ воасны машинаяс да кокньыд лоӧ сылӧн вӧльнӧй уджыс.
Став тайӧ мӧвпъясыс, быттьӧ би югӧръяс, дзӧвкъялісны Кокор юрын, кор сійӧ ки вылас кутіс ассьыс писӧ.
Степладорсянь пӧльтыштіс кокньыдик тӧв, детинка несйис, паськыда восьтіс синъяссӧ.
Ӧні сійӧ нюмъяліс октябр тӧлысся шонділы.
— Водзӧ олӧмыс, пиук, тэнад, — ышловзис Кокор да тшӧтш нюмъёвтіс: сійӧ нюмъяліс социализм канму йылысь аслас казьтылӧмъяслы.
Настасия думыштіс, мый сійӧ нюмъялӧ сылы, да ставнас югдіс шудысла.
— А сыысь, мый ме вӧчи талун, — аслыс моз шуис Митря Кокор, — ме мӧда кывкутны став йӧз водзын!
— А мый сэсся водзӧ? — матыстчис да юаліс сылысь Лае Сараку.
Кокор нинӧм эз вочавидз, тапнитіс сылы пельпомас.
Малу Сурпатса крестьяналы тыдаліс водзын сьӧкыд туй: уна на колӧ вӧлі тӧдмавны да гӧгӧрвоны.
{Тихонов Н. С. (комиӧдіс Шадрин Ф.) @ Повтӧм партизан @ беллетристика @ Тихонов Н. С. Повтӧм партизан @ 1952 @}
Тихонов Н. С. ПОВТӦМ ПАРТИЗАН
Гражданскӧй война дырйи Войвыв Кавказса гӧраясын лои татшӧм случай.
Белӧйяслӧн ыджыд вын водзын партизанъяслы ковмис бӧрыньтчыны.
Партизанъяс решитісны мунны ылӧджык гӧраясӧ.
Но белӧйяс локтісны ӧдйӧ — сійӧ и видзӧд, суӧдасны.
А партизанъяслы колӧ босьтны гӧраясӧ котыръяснысӧ да скӧтнысӧ.
Сӧвет вылын выступитіс ӧти том партизан да шуис:
— Ёртъяс, лӧсьӧдчӧй да мунӧй спокойнӧя.
Ме кута белӧйясӧс лунтыр, а гашкӧ, и дырджык.
— Он жӧ ӧтнад тэ найӧс кут?
Коді тэкӧд лоас?
Ми ог вермӧй кольны ыджыд отряд.
— Ӧтнам ме найӧс кута, — шуис партизан, — меным некод и некутшӧм отряд оз ков.
— Кыдзи нӧ тэ найӧс кутан? — юалісны мукӧд партизанъяс.
— Тайӧ менам делӧ, — вочавидзис сійӧ. — Сета тіянлы кыв, мый ме кута найӧс, а менсьым кыв ті ставныд тӧданныд.
— Тэнсьыд кыв ми тӧдам, — шуисны партизанъяс да пондісны лӧсьӧдчыны туйӧ.
Найӧ ставныс мунісны, а том партизан (нимыс сылӧн вӧлі Данел) кольччис.
Векньыдик трӧпа весьтын кырта вылын сулаліс важ башня, кӧні Данел оліс мамыскӧд.
Кор ставныс мунісны, сійӧ локтіс мамыс дорӧ, пӧрысь, но ён нывбаба дорӧ, да шуис:
— Ми, мама, кутам тэкӧд видзны гӧраясӧ туй да ог лэдзӧй белӧйясӧс.
— Ладнӧ, пиӧ, — вочавидзис мам. — Висьтав, мый меным колӧ вӧчны.
Сэки Данел чукӧртіс став оружиесӧ, мый вӧлі сылӧн башняас.
Вӧлӧмкӧ, сылӧн эм куим винтовка да кык важ ружье.
Эмӧсь и патронъяс, но абу зэв уна.
Сійӧ пукталіс винтовкаяссӧ да ружьеяссӧ башня ӧшиньясӧ, веськӧдіс найӧс трӧпа вылӧ определённӧй местаӧ да зарадиталіс.
— Видзӧд, — шуис сійӧ мамыслы, — ме понда лыйлыны, а тэ ружьеяссӧ зарадитав.
Тэ кужан ружьеяссӧ зарадитавны?
Пӧрысь мам нюммуніс да шуис:
— Важ ружьетӧ бура кужа, а выльсӧ — тэ меным петкӧдлан.
И вочакыв пыдди пи окыштіс мамсӧ да петкӧдліс, кыдзи зарадитны винтовкаяс.
Сэсся мамыс муніс шор дорӧ да вайис кувшинӧн ва.
— А тайӧ мыйла? — юаліс пиыс.
— А тайӧ - ковмас кӧ тэныд юны либӧ тэ кӧ ранитчан — ваыс гӧдитчас.
Эз на удитны лӧсьӧдчыны, кыдзи трӧпа вылын тыдовтчисны белӧйяс.
Отряд водзвылас верзьӧмӧн локтісны кык статнӧй морт мыш вылас гӧрд башлыкъяса.
Эзысь газырьяс дзирдалісны найӧ черкескаяс вылын, косканыс кинжалъяс, бокъясас шашкаяс, мыш саяс винтовкаяс.
Буркаяссӧ вӧлі гартӧма да кӧрталӧма седлӧ саяс.
Локтісны найӧ и эз думайтны, мый важ башня мыйӧнкӧ грӧзитӧ.
Локтісны да сералісны партизанъяс вылын.
Данел метитчис да лыйис кыкысь.
Кор тшыныс разаліс, сійӧ аддзис, мый кык верзьӧма мортыс трӧпа вылас абуӧсь.
И вӧвъясыс и мортъясыс усьӧмаӧсь обрывсянь юас.
Сэки найӧ, кодъяс локтісны верзьӧмаяс бӧрся, сувтісны да пондісны сӧветуйтчыны.
Найӧ заводитісны лыйлыны башняӧ, но сылӧн стенъясыс вӧліны сэтшӧм кызӧсь, мый некутшӧм пуляӧн эз позь сійӧс розьӧдны.
Сэки некымын верзьӧма лэдзисны вӧвъяссӧ скач, но Данел водзвыв тэчӧма трӧпа вылӧ гырысь изъяс, да вӧвъяс на водзӧ сувтісны.
Ещӧ кык верзьӧма усины седлӧ вывсьыныс увлань юрӧн.
А мамыс выльысь зарадиталіс Данеллы винтовкаяссӧ.
Данел лыйліс разнӧй ӧшиньяссянь да щельяссянь, медым кажитчис, мый башняас йӧзыс уна.
Сэки белӧйяс заводитісны дугдывтӧг лыйлыны башня кузя.
Пуляяс сідзи и шутьлялісны карнизъясӧдыс.
Мукӧдъясыс веськавлісны башня пытшкас да мисьтӧма дзивгигтыр швачӧдісны стенас.
Данел лыйліс меткӧя.
Метитчис сійӧ спокойнӧя да некодӧс эз лэдз матыстчыны башня дорӧ.
Ставнысӧ, коді заводитліс локны трӧпа кузя, вӧлі виӧма либӧ ранитӧма.
Сэки белӧйяс зэв ёна скӧрмисны, и кык морт, повтӧмджыкъясыс, лэччисны обрыв йывсяньыс ю вылас да, кинжалъяссӧ пиньяснас курччӧмӧн, вуджисны юсӧ да кутісны матыстчыны башня дорӧ мӧдар боксянь.
Найӧс эз аддзы Данел, но аддзис сылӧн мамыс.
И сійӧ, пиыслы кыв шутӧг, кутіс видзӧдны, кыдзи тылладорсяньыс кавшасьӧны еджыдъяс.
Сійӧ босьтіс важ ружье да лыйис белӧйяслы.
И кор ӧтиыс на пиысь уси юӧ, мӧдыс шӧйӧвошис, эз вермы бура кутчысьны изйӧ да первойя бӧрсяыс жӧ уси увлань.
Кор белӧйяс аддзисны тайӧс, дугӧдісны бойсӧ да кутісны сёрнитны.
— Тӧдӧмысь, — шуисны найӧ, — башняас опытнӧй отряд, коді лыйлӧ местасӧ гӧгӧрбок.
Лыйлӧны и улісянь, и вылісянь, и тылсянь.
Мый кутам вӧчны?
— Колӧ виччысьны пушка, пушкаыд пырысьтӧм-пыр жугӧдас башнясӧ, — шуисны ӧтияс.
Но мукӧдъяс эз сӧгласитчыны:
— Пушкатӧ некытчӧ сувтӧдны.
Пушкаыд усьӧ пропастьӧ.
Тані пушка оз отсав.
И найӧ бара мӧдісны тышкасьны да ранитісны Данелсӧ киӧ.
Мамыс кӧрталіс сылысь кисӧ да, сійӧ шойччигкості, лыйліс ачыс, и зэв меткӧя.
Сэки белӧйяс бара пондісны сӧветуйтчыны.
— Вайӧ вӧчамӧй тадзи, — шуисны найӧ: — пушкасӧ ог корӧй, но повзьӧдам найӧс пушканас.
Ыстам на дорӧ сёрнитчыны оружиетӧм мортӧс да шуам, мый найӧ кӧ оз сетны туй, то ми найӧс ставнысӧ виам пушкаысь.
Белӧйяслы кажитчис тайӧ предложениеыс.
И вот Данел аддзӧ, мый трӧпа кузя башнялань локтӧ морт, пӧрччӧ винтовкасӧ, шашкасӧ, кинжалсӧ да ставсӧ пуктӧ из вылӧ.
— Эй, — горзӧ сійӧ, — пет кодкӧ ӧти, нинӧм ог вӧчӧй, колӧ сёрнитыштны!
Данел шуӧ мамыслы:
— Ме муна сёрнитны, а тэ видзӧд, а мыйкӧ кӧ казялан, лый.
Тэ, кӧнкӧ, мудзин нин, матушкаӧй, лунтыр нин ӧд тышкасям...
— Данел, Данел, — шуис мамыс, — белӧй кӧинъясыскӧд ме дась тышкасьны став олӧм чӧж, медым найӧс ставнысӧ бырӧдны.
Ме ог ю ни ог сёй, ме пӧт миян победаӧн.
— Со тэ менам кутшӧм! — шуис Данел да мӧдӧдчис лэччыны эсійӧ белӧй дінас, коді виччысис сійӧс изъяс дорас.
Данел сувтіс изъяс сайӧ да шуӧ:
— Мый колӧ, мый висьталан?
— Мый висьтала?
Ӧтитор висьтала: вайӧ миянлы туй, а не то ставнытӧ тіянӧс виялам.
Став отрядтӧ тэкӧд оттшӧтш.
— Тэ кӧ локтін сӧмын татшӧм могӧн, верман бӧр мунны, — шуӧ Данел.
— Ог, менам эм предложение!
— Кутшӧм сэтшӧм предложение, висьтав.
— Он кӧ ті восьтӧй туй миян отрядлы, ми ӧні жӧ сувтӧдам пушка да ставнытӧ чышкыштам: и тіянӧс ставнытӧ, и лёкиник башнятӧ тіянлысь...
— Вай думыштны, — енэжӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Данел.
Луныс матыстчӧ нин рытлань.
Сійӧ артыштіс, уна-ӧ коли патроныс, — патроныс коли зэв этша.
Сійӧ шуис:
— Но ладнӧ, ми сетам тіянлы туй ӧти условие дырйи.
— Висьтав ассьыд условиетӧ.
— Менам отряд кутӧ тайӧ туйсӧ пемыдӧдз.
Пемдас — ми мунам.
И туйыс мед лоас тіян.
Белӧйлы любӧ лоис, думайтіс, мый партизан повзис найӧ пушкаысь.
И сы вылӧ радлӧмӧн, мый сылы тадзи удайтчис пӧрйӧдлыны партизанӧс, сійӧ быттьӧ неокотапырысь шуис:
— Ладнӧ, мед тадзи и лоас.
Ми шойччыштам войӧдзыс, но сэки ті весасьӧй пырысьтӧм-пыр жӧ, либӧ ставныдлы лёк лоӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын белӧй муніс асланыс дорӧ, а Данел пырис башняӧ.
Кор нин дзикӧдз пемдіс, сійӧ вайӧдіс башня дорӧ вӧвсӧ, кӧртавліс сы вылӧ винтовкаяссӧ, пуксьӧдіс мамсӧ да мӧдӧдчис гӧраясӧ.
А белӧйяс засадасянь уськӧдчӧмысь полӧмысла войбыд сулалісны ӧти местаын.
И асывнас, кор мӧдӧдчисны гӧраяслань, долинаын некод нин эз вӧв.
А тайӧ каднас партизанъяс бура укрепитісны ассьыныс выль позицияяссӧ.
Тихонов Н. С. БУДЁННЫЙ ЙЫЛЫСЬ РАССКАЗ
Ӧтчыд гражданскӧй война дырйи туй кузя верзьӧмӧн муніс Будённый ординарецыскӧд.
Делӧыс вӧлі рытъявыв.
Аддзисны найӧ ӧтка хутор.
Тайӧ вӧлі Жутовский хутор.
— Тайӧ хуторсӧ долженӧсь миян займитны нин, — шуис Будённый, — белӧйяс тані не долженӧсь лоны.
Пыралам, видзӧдлам.
Пырисны найӧ хуторӧ, а сэні еджыдъяс.
Локтісны верзьӧмаяс дорӧ еджыдъяс, ставныс погонаӧсь, но офицеръяс абуӧсь, сӧмын салдатъяс.
Сулалӧны найӧ да верзьӧмаяс вылӧ видзӧдӧны.
А Будённый да сылӧн ординарецыс новлісны буркаяс, кодъяс тупкисны найӧс юр вывсяньыс да кокӧдзыс.
Еджыдъяс оз вермыны гӧгӧрвоны, кодъяс найӧ татшӧмъясыс: казакъяс, либӧ еджыдъяс, кодъяс буркаяссӧ новлӧны жӧ, либӧ кодъяскӧ белӧй штабса охранаысь.
Юалӧны Будённыйлысь:
— Мыйла вӧлыд тэнад будённовскӧй: бӧжыс тшӧтшӧдӧма?
А Будённый малалӧ вӧвсӧ да спокойнӧя вочавидзӧ:
— Будённовечьяслысь мырддим.
Но белӧйяс сэки решитісны, мый найӧ ас йӧз.
Ӧтияс пондісны разӧдчавны, мӧдъяс шуӧны:
— Но лэччӧй вӧв вывсьыныд, буретш ужин кежлӧ веськалінныд.
Кутам ужнайтны.
Нинӧм он вӧч.
Будённый видзӧдліс ординарецыс вылӧ.
Сійӧ гусьӧник мигнитіс: тӧдам пӧ, кыдзи асьнымӧс кутны.
Лэччисны найӧ вӧвъяс вывсьыныс, домалісны вӧвъяссӧ керка дінӧ да пырисны сэтчӧ.
Пуксисны, буркаяссӧ эз пӧрччыны (сійӧ эз вӧв обычайын) да кутісны ужнайтны.
Ужнайтігӧн белӧй салдатъяс ошйысьӧны: «Ок, тайӧ Будённыйыд, кутшӧм сійӧ повтӧм!
Мый дыра нин миянкӧд воюйтіс!
Ми Будённыйтӧ чужӧм сертиыс тӧдам, унаысь нин сыкӧд паныдасьлім...
Весиг вӧвсӧ сылысь тӧдам».
Ординарец пукалӧ, шыасьтӧг сёйӧ, сӧмын бурка улас ружьесӧ дась кутӧ, а Будённый сёйӧ да висьтавлӧ:
— Будённыйтӧ ме унаысь жӧ нин аддзылі.
Весиг пленӧ кӧсйи босьтны, да эг куж.
Белӧйяс серӧктісны сылӧн кывъяс вылӧ.
— Эк, тэ, — шуӧны, — сэтшӧм шуд кисьыд лэдзӧмыд!
Миян киӧ мед сюрис, лэдзим-ӧ.
Ещӧ сёйыштіс неуна Будённый да шуис ординарецыслы:
— Вӧвъястӧ колӧ видзӧдлыны, вердыштны найӧс тшӧтш.
Петісны найӧ хатаысь, разялісны вӧвъяссӧ, видзӧдлісны гӧгӧр, а белӧйяс ставныс хатаясас пукалӧны, ужнайтӧны.
Сӧмын лӧзов тшын трубаяссьыс пуритӧ-петӧ.
А гӧгӧр куйлӧ паськыд степь, лӧзов рӧма жӧ.
Чеччыштіс Будённый вӧв вылӧ, сы бӧрся ординарецыс, и лэбзьыштісны найӧ степӧ.
Туй налы сюрис вернӧй и локтісны ас войска дорӧ.
Пырысьтӧм-пыр жӧ Будённый чукӧртіс командиръяссӧ, тшӧктіс кыкладорсянь кытшавны хуторсӧ да уськӧдчыны белӧйяс вылӧ.
Уськӧдчисны керкаясысь белӧйяс, коді киас пань кутӧ, коді пасьтӧм: ужнайтӧм бӧрад мукӧдъяс водӧмаӧсь нин.
Кутісны лыйсьыны, да сёр нин — найӧс ставнысӧ Будённый босьтіс пленӧ да тшӧктіс сувтӧдны стройӧ.
Сувтісны стройӧ пленнӧйяс, а Будённый прӧйдитіс фронт пӧлӧныс да сувтіс на водзӧ, кодъяс сералісны сы вылын да ошйысисны.
Видзӧдліс сійӧ на вылӧ да шуӧ серамсорӧн:
— Мыйла пӧръясинныд, мый Будённыйӧс тӧданныд чужӧм сертиыс!
Со тіян водзын Будённый!
Аддзӧны найӧ, мый тайӧ мортыс неважӧн накӧд ӧтлаын ужнайтіс, сулалӧны кулӧма нисьӧ ловъяӧсь: пырысьтӧм-пыр ставнысӧ лыйлас.
А Будённый аддзӧ, мый сы водзын сулалӧны прӧстӧй крестьяна, кодъясӧс белӧйяс мырдӧн тшӧктісны служитны, да и шуӧ налы:
— Тіянӧс, йӧйясӧс, пӧрйӧдлісны белӧй генералъяс.
Мунӧй гортаныд да белӧйяскӧд эн нин сэсся ноксьӧй.
И лэдзис найӧс гортаныс.
Тихонов Н. С. ЩОРС ЙЫЛЫСЬ РАССКАЗ
Гражданскӧй войнадырся нималана герой Щорс вӧлі повтӧм мортӧн.
Унаӧн сійӧ муніс Чапаевлань, и весиг ӧні сійӧс частӧ шуӧны — украинаса Чапаев.
Ӧтчыд муніс сійӧ туй кузя легкӧвӧй автомобильӧн.
Муніс сійӧ аслас штабыскӧд.
Ставныс, дерт, вооружитчӧмаӧсь.
Кос гӧгӧрыс весиг гранатаяс ӧшалісны.
Машинаыс вӧлі важиник, люги-леги, но ӧдйӧ на вермис мунны, да и шоперыс радейтіс ӧдйӧ ветлӧмсӧ, а кутшӧм шопер — сэтшӧм и машина.
Мунісны найӧ муяс вомӧн, кодъяслӧн эз тыдав пом ни дор.
Видзӧдӧ Щорс тайӧ муяс вылас да шуӧ: «Видзӧдӧй, со сійӧ, миян чужан сӧветскӧй просторным!»
Сӧмын сійӧ шуис тайӧс, адъютант кватитіс сійӧс соскӧдыс да горӧдіс: «Водзвылын петлюровечьяс!»
Аддзӧ Щорс: налы паныд бус кымӧр пытшкын локтӧ грузӧвик.
Грузӧвик тырыс вооружённӧй йӧз.
И винтовкаяс дзирдалыштӧны бус пырыс, и пулемётъяс чурвидзӧны доръясас.
И аддзӧ Щорс: грузӧвик вылас дӧлалӧ лӧза-вижа петлюровскӧй флажок.
Тӧвзьӧны машинаяс ӧта-мӧдлы паныд, и кежны машинаяслы некытчӧ.
Туй ӧтар-мӧдарас канаваяс, и зэв джуджыдӧсь.
Сӧмын муртса-муртса позьӧ вежӧн прӧйдитны.
Щорс машинаын ставӧн кутчысисны оружиеӧ, а Щорс шуӧ шоперлы: «Кор ӧтвесьтасям, машинатӧ неуна надзмӧдлы, сэсся сразу полнӧй ходӧн...
Гӧнит, кыдзи верман!»
Петлюровечьяс мунісны кодӧсь, сьыланкывъяс горзісны, но кыдзи аддзисны ас водзсьыс машина, пондісны видзӧдны, кодъяс налы паныд локтӧны.
Бусыс гартчӧ, нинӧм сразу он гӧгӧрво.
Мӧдісны найӧ ӧвтчыны кияснас да шапкаяснас да горзыны: «Сулав, сулав!»
Кысь нин!
Тӧвзьӧны машинаяс паныд, и некыдз нин найӧс он сувтӧд.
И шоперъяс кӧ ӧшибитчасны, зурасясны машинаяс ӧта-мӧдныскӧд.
И татшӧм отчаяннӧй минутас Щорс босьтӧ кос сайсьыс граната, зэв хладнокровнӧя зарадитӧ сійӧс да сувтӧ машинаас.
И сідзи тӧвзьӧ петлюровечьяслы паныд.
А найӧ бусысла оз гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧчӧ.
Век ӧтитор сӧмын горзӧны: «Сулав, сулав!»
Машинаяс дзик нин орччаӧсь.
Аддзӧны петлюровечьяс фуражкаясысь гӧрд кодзувъяс да кучик тужуркаяс ас водзас.
И Щорс аддзӧ, кыдзи лыбӧны винтовкаяс, аддзӧ код петлюровечьяслысь страшнӧй рожаяссӧ.
Кыдз тай горӧдасны петлюровечьяс: «Кодъяс ті?»
И нач веськыда: «Да тайӧ жӧ коммунистъяс!»
Щорс кыдзи ӧвтыштчас — шыбитӧ гранатасӧ веськыда наӧ, йӧз чукӧрӧ да горӧдӧ шоперлы: «Полнӧй!»
Щорслӧн машина кыдзи ӧддзӧдчас, сӧмын пельясын шутьлялӧ да, куим секунда мысти найӧ мыш сайын — гым.
Взорвитчис граната.
А машина тӧвзьӧ и тӧвзьӧ, и муясыс оз нин котӧртны бокъясті, а лэбзьӧны, быттьӧ бордъяс вылын.
Сӧмын сэк, кор ӧдйӧ мунӧмысла на сайын бусыс сувтіс стенӧн, шопер чинтіс ӧдсӧ да буса соснас чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ.
А Щорс нетшыштіс юр вывсьыс фуражкасӧ, кучкис сійӧн пидзӧсас да шуис: «Кувтӧдз ловъяӧсь лоам!», да серӧктіс.
Тихонов Н. С. ГАССАН ДА ОШ
Ӧтчыд ӧти горец, Гассан, должен вӧлі мунны могӧн орчча сиктӧ.
Делӧыс вӧлі водз тулысын, и мунны эз вӧв кокньыд.
Джуджыд лым тыртӧма став трӧпаяссӧ, да кольӧма сӧмын ӧти векньыдик вильыд трӧпа.
Трӧпаыс ӧшаліс пропасть весьтын, кытчӧ вӧлі страшнӧ видзӧдлыны.
Сэн, уліас муртса-муртса бузгыштіс ю.
Трӧпасяньыс сійӧ весиг эз и тыдав.
Тайӧ векньыдик трӧпа кындзиыс, коді муртса ӧшйӧма гӧра бокас, мӧд туй эз вӧв.
И колӧ вӧлі трӧпа кузя мунны ӧдйӧ, медым эз су сэтчӧ турӧб.
Верзьӧмалы тайӧ трӧпаӧдыс и то колӧ мунны подӧн да вӧвсӧ нуӧдны дом поводӧдыс.
Прӧйдитны кык мортлы вежӧн позьӧ сӧмын зэв ёна видзчысигтырйи.
Дыр нин муніс тайӧ трӧпа кузяыс Гассан.
Трӧпаыс то лэччыліс увлань, то бара кайис гӧраӧ.
Но Гассан вӧлі пӧрысь горец, да сійӧс эз повзьӧдны вильыд тшупӧдъяс, сэтшӧм ичӧтикъяс, мый сійӧ эз этшаысь думыштчывлы, кытчӧ бурджыка пуктыны коксӧ, медым не вильдыны.
И друг ӧти туй чукыльын сійӧ аддзис, мый кодкӧ локтӧ трӧпа кузяыс сылы паныд.
«Коді нӧ эськӧ тайӧ вермас лоны?» — думыштіс сійӧ да пондіс лыддьӧдлыны орчча сиктсьыс став тӧдсаяссӧ, кодъяслӧн вермис лоны мог сы рӧднӧй аулын.
Паныд локтысьыс вӧлі кутшӧмкӧ рыжӧй буркаа, и татшӧм буркасӧ сійӧ сідзжӧ эз вермы уськӧдны тӧд вылас.
Татшӧм буркаыс сы тӧдсаяслӧн эз вӧв.
И мортыс тайӧ вӧлі либӧ пӧрысь, либӧ висьысь, сы вӧсна мый броткис да зэв гораа кашкис.
Кор сійӧ дзик нин матыстчис Гассан дорӧ, горец аддзис, мый сы водзын абу морт, а ош, коді сувтіс бӧр кок йылас, Гассан вылӧ дӧзмӧмӧн броткигтырйи.
Сійӧ сулаліс зэв матын да видзӧдіс Гассан вылӧ ичӧтик виж синъяснас.
Тӧлыс вӧлі помассьӧ нин да, тыдалӧ, кутшӧмкӧ зэв важнӧй делӧ петкӧдіс сійӧс гусьыс.
Гашкӧ, гуас усины изъяс да вӧтлісны сійӧс сэтысь, гашкӧ, висис узьтӧмла да сы вӧсна водз палялӧма тӧвся узьӧмсьыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, кӧть кыдз эн думайт, а ош век матыстчис Гассан дорӧ.
То сійӧ ӧвтчис лапанас, кыдз быттьӧ тшӧктіс сетны сылы туй, то сувтліс да ышлолаліс.
Гассан шуис сылы первойсӧ зэв мирнӧя, приятельлы моз:
— Кӧсъян кӧть он, а менам делӧыс важнӧйджык тэнад дорысь, дженьыд пель.
Дзескӧдчышт неуна, и ми прӧйдитам мирнӧя.
Но тайӧ предложение вылас ош мӧдіс сэтшӧма ӧвтчыны лапаяснас да сэтшӧма мурзыны, мый сы вомысь весиг руд ру кутіс петны.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис шуны, мый сылӧн делӧыс важнӧй жӧ да сійӧ тэрмасьӧ Гассан дорысь не омӧльджыка.
Тадз сулалісны найӧ ӧта-мӧдныслы дзик воча, и кежны трӧпа вылысь вӧлі дзик некытчӧ: выліас крут гӧра, уліас — пропасть.
Но тадзи эз позь дыр сулавны, Гассан пондіс скӧравны:
— Мый тэ, йӧй, он гӧгӧрво, мый миянлы кыкӧнлы не прӧйдитны.
Топӧдчышт кырта бердас, и ме мирнӧя прӧйдита.
Меным жӧ некытчӧ топӧдчынысӧ — аддзан, ме куш йи вылын сулала.
Ош паськӧдіс лапаяссӧ, сувтіс зумыдджыка, сӧмын юрсӧ бергӧдліс да видзӧдіс лӧг синъясӧн Гассан вылӧ.
Сэки Гассан кияссӧ бурканас гартыштіс, смела воськовтіс водзӧ да вӧрзьӧдіс ошкӧс пельпомӧдыс.
Ош тшапнитіс сылысь кисӧ, Гассан повзис, мый ош шыбитас сійӧс пропастьӧ.
Гассан кватитіс ошкӧс кыкнан кинас, медым кыдзкӧ-мыйкӧ прӧйдитны сы дінті, но трӧпа вылын вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый тӧдлытӧг найӧ кутісны вермасьны, кыдзи прамӧй вермасьысьяс.
Гассан сулаліс зумыдджыка да вештіс нин ошкӧс пӧшти пропасть дорыш йылас, но сэки ош конйыштіс сійӧс, да тӧкӧтьӧ кыкнанныс эз путкыльтчыны.
Гассан дзикӧдз скӧрмис.
Сійӧ горӧдіс:
— Ак тэ, подлӧй зверь, тэ меным смерть сиан!
Тэ бурӧн он кӧсйы.
На тэныд...
И сійӧ кучкис ошлы гӧна да кӧдзыд нырвомас.
Ош мурӧстіс, курччис сылысь кисӧ.
И кыкнанныс сэки вунӧдісны ставсӧ да косясисны, кыдзи кык ош; друг трӧпа дорышыс чегис — сэні вӧлӧма сӧмын йи, — и кыкнанныс найӧ усисны увлань.
Первой садяс воис Гассан.
Сылӧн став вир-яйыс юкаліс.
Черкеска пырыс йиджис ранитчӧм кисьыс вир.
Юрыс бергӧдчис.
Гассан видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ пукаліс лым тола вылын неыджыд тшупӧдын, коді вӧлі трӧпасьыс дас метра мында улынджык.
Тшупӧдыс вӧлі зэв ичӧт да ӧти боксянь юланьыс пӧката.
Тайӧ пӧкат вылас пукаліс ош, мурзігтырйи босьталіс лапаас лым комӧкъяс да пукталіс юр вылас.
Кор лымйыс сыліс, ваыс визувтіс нырвомӧдыс, и Гассанлы кажитчис, быттьӧ ошкыс бӧрдӧ да синваыс шорӧн визувтӧ.
Сылы жаль лои ошкыс, пондіс сылы шуавны:
— Со аддзан, гӧна йӧй, мыйӧ вайӧдіс тэнад бӧблуныд.
Со пукалам ми ӧні тэкӧд кыкнанным ранитчӧмаӧсь, а кор локтам гортӧ — ог на тӧдӧй.
Ош заводитліс сувтны, но сійӧ сэтшӧма дойдӧма мышсӧ лымйысь чурвидзысь изйӧ, мый сійӧ сьӧкыда ружтігтыр бӧр пуксис толаас, мӧдіс зыравны мышсӧ.
Некымын час кавшасис Гассан трӧпа вылӧ, и кор воис сэтчӧ, видзӧдліс ош вылӧ.
Видзчысигтырйи ош лэччис увлань, юланьыс; сійӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь, мый Гассанлӧн бурмис сьӧлӧмыс да дыр сераліс ош вылын.
Сэсся сійӧ локтіс сиктӧ да муніс фельдшер дорӧ.
Киыс сылӧн дыр висис, дай пӧрысьӧдзыс эз и лолы прамӧйӧн.
Ошкыд сы киысь нетшыштӧма яй тор.
Та бӧрын Гассан эз нин лысьтлы петны тайӧ трӧпа вылӧ водз тулысын оружиетӧг.
Сылы вывті окота вӧлі тӧдны, кутшӧм делӧӧн тэрмасис тайӧ укшаль ошкыс, но тайӧс сылы некод эз вермы висьтавны, и некод, кодлысь кӧть сійӧ эз юав, эз куж сылы та вылӧ вочавидзны.
Тихонов Н. С. ВЕЖӦРА ТАНК
Танкыс, кодӧн командуйтіс Загорулько ёрт, радейтіс, медым сы бӧрся ухаживайтісны: весалісны, мыськалісны, чышкалісны быд ичӧтик винт да петкӧдлісны поле вылӧ прогулка вылӧ.
Но колӧ шуны, мый тайӧс радейтӧ быд танк, кӧть эськӧ характерныс налӧн разнӧй: ӧти тэрыб, мӧд ва пытшті ёнджыка кужӧ ветлыны, коймӧд мукӧдысь бурджыка чеччалӧ.
Танклы, кодӧн командуйтіс Загорулько ёрт, война вылын ёна кажитчис колючӧй сутуга орйӧдлыны.
Матыстчас Загорулько ёрт дзик сутуга дорас, крукалас сійӧс якӧрӧн да сетас задньӧй ход.
Радысла танк фыркнитас да ӧтпырйӧ уна дас майӧг пондас кыскыны.
А майӧгъяс бӧрсяыс сутугаыс, быттьӧ чераньвез, оръяссьӧ торъяс вылӧ.
Пехоталы туй восьса.
Паныдасясны кӧ гранитнӧй столбъяс, кодъяс шусьӧны «надолбъясӧн», столб вылӧ Загорулько ёрт чӧвтас цепь да заводитас столбсӧ бӧрӧ-водзӧ вӧрӧдны.
Мургӧ танк, тракнитӧ цепсӧ, цепь зэлалӧ и столб рутшка-ратшкакылігтырйи петӧ мусьыс.
А сы бӧрся чургӧдчӧ бетоннӧй лапаыс сылӧн, код вылӧ крепитӧма столбсӧ.
Тракнитчас танк медбӧръяысь, перъяс столбсӧ ставнас, быттьӧ зэв ыджыд пинь пломбаыскӧд ӧтлаын.
Но кор белофиннъяс восьтасны ён би танк кузя да Загорульколы некор лоӧ вӧдитчыны цепӧн, сэки танк шуӧ пушкалы: «Но, другӧ, ӧні тэ уджалышт!»
И пушка лыйлӧ снарядъяснас столбъясӧ — торпыригӧдз найӧс жугӧдӧ.
Паныдасяс бетонысь жӧ вӧчӧм стена, Загорулько сувтӧдас танксӧ вӧлӧс моз бӧр кок йылас, и, ловсӧ кутӧмӧн, танк кайӧ вылӧ да, стенасӧ вуджӧм мысти, сэтшӧма мӧдас шумитны радысла, мый Загорулько тӧдлытӧг нюммунас.
Ӧтчыд танк воис ичӧтик ю вадорӧ.
Местаыс вӧлі зэв гажтӧм, и танклы сэні эз кажитчы.
Врагъяс укрепитӧмаӧсь быд мыльктор, быд куст.
И пансис тані бой.
Врагъяс лыйлісны дурмӧмъяс моз.
Быттьӧ кӧсйисны шуны: «А, тайӧ тэ миянлысь сутугасӧ орйӧдлін, миянлысь надолбаяс перъялін, миян стенаясӧ кавшасьлін — вот тэныд сыысь!»
А танкӧ веськавны век жӧ некыдз эз вермыны.
Танк ветлӧдліс ю пӧлӧн да грӧмитіс белофиннъяслысь позъяссӧ.
Друг сійӧ веськаліс ыджыд мина вылӧ, коді шусьӧ «фугасӧн».
Фугас взорвитчис, быттьӧкӧ ыджыд кулакӧн кодкӧ кучкис танк кузя улыссяньыс.
Танк сувтіс.
Видзӧдӧ Загорулько: ставныс ловъяӧсь, ставыс лючки-ладнӧ.
Танкыс дзонь, но танк пытшкын кутіс кывны кутшӧмкӧ дук, лои сэтшӧм жар, быттьӧ пачын.
Тайӧ бензиныс ӧзйӧма.
А танк пытшкын курыд тшын, сёйӧ синъястӧ, сьӧкыд лои лолавны.
Кольччан танкӧ — ловйӧн сотчан.
А снарядъяс взрывайтчӧны танк ӧтар-мӧдар бокъясас, осколокъяс швачӧдӧны танкас.
Сулалӧ танк герой моз да быттьӧ юалӧ Загорульколысь: «Мый водзӧ мӧдам вӧчны?»
Мый тан вӧчны?
Колӧ петны танкысь.
Тшӧктіс Загорулько босьтны гранатаяс, пулемётъяс да мунны.
Петісны - гӧгӧр тшын, а танк пытшсянь ыпъялӧ би.
Видзӧдліс другыс вылӧ командир: «Эк, бур и танк вӧлі!
Дерт, войнас ми сійӧс петкӧдам бой поле вывсьыс, но ӧні кольны зэв жаль».
Видзӧдліс сійӧ ещӧ ӧтчыдысь — танкыс дзонь, сӧмын пытшкыс ставнас сотчӧ.
И друг гӧгӧрвоис Загорулько, мый вӧчны.
Сувтӧдіс сійӧ танксӧ задньӧй скорость вылӧ, сетіс постояннӧй газ — и петіс танкысь.
Миян пехотаным вӧлі неуна бӧрынджык, да колӧ вӧлі мунны сы дорӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
Гӧгӧр ставыс пуӧ.
Лыйсьӧмыс сэтшӧм, мый пельыд нинӧм оз кыв.
Танк ружӧктіс да ӧтнасӧн, йӧзтӧг, мӧдӧдчис задньӧй ходӧн ас пехоталань.
Загорулько муніс сы водзвылын.
Танк ыпъяліс биӧн да, ассьыс командасӧ тупкӧмӧн, муніс и муніс, эз видзӧд сы гӧгӧр взрывайтчысь снарядъяс вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ броткис, кор шальнӧй осколок инмыліс сы пельпомӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ личкыліс колючӧй сутуга торъяс, быттьӧ шуаліс: «Тэ ещӧ тані кок улын бергалан!»
Но сійӧ муніс, грознӧй да гордӧй, а би бушуйтіс сы пытшкын.
Сідзи и воис сійӧ миян пехота дорӧ, а сыкӧд воис и командаыс Загорулько юрнуӧдӧм улын.
Пӧжар кусӧдісны, и танксӧ мӧдӧдісны ремонтируйтны, а Загорульколы сетісны мӧд танк.
Но кор танксӧ нуӧдісны буксир вылын да сылӧн сьӧд бокъяс вылӧ усис лым, Загорулько благодарнӧя видзӧдіс сы вылӧ, кытчӧдз танк эз саяв туй чукыльӧ.
А танк, кодӧс кыскисны кыз канатъясӧн, ньӧжйӧ муніс вӧрті, и отсысяньыс сійӧ вӧлі сэтшӧм боевӧй да стрӧг, мый ставӧн видзӧдісны сы вылӧ пыдди пуктӧмӧн.
Тихонов Н. С. МОРОЗ — КРАСНӦЙ НОС
Вӧрса военнӧй туй кузя мунісны кык политрук.
Ӧти политруксӧ шуисны Бычковӧн, а мӧдсӧ Капустинӧн.
Луныс вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый муыс тіньгис.
Налы воча вӧвъяс кыскисны пушка; вӧвъясыслӧн бурысьясыс вӧліны еджыд мрамор кодьӧсь, а синлысъясыс кузьӧсь-кузьӧсь, кымӧсъяс вылас чолка пыдди ӧшалӧны йияс.
Гынсапӧгъяс дзуртісны лым вылын.
Каскаясын чери сьӧмӧн дзирдалӧ йи.
Ме юалі, кытчӧ найӧ мунӧны.
Найӧ вочавидзисны, мый корсьӧны ӧти передӧвӧй медицинскӧй пункт, кӧні находитчӧ налӧн ёртыс, политрук Рыбкин.
— Сійӧ кисӧ ассьыс кынтӧма, — висьтавліс Бычков, — бойын вӧлӧма.
И кыдзи сійӧ лоис, мый кисӧ кынтӧма?
Ог гӧгӧрво.
Ӧні ми корсям сійӧс, медым тӧдмавны сылӧн дзоньвидзалун йылысь.
Ме мӧдӧдчи политрукъяскӧд.
Ми юасим, кӧні сійӧ медицинскӧй пунктыс, но век эг сэтчӧ веськавлӧ.
То шуйгавыв мунам да батарея вылӧ петам, то веськыдвылӧ — танкистъяс дорӧ, то кухня шӧрӧ веськалам.
Век абу сійӧ, мый колӧ.
Мунігмоз Бычков рассуждайтӧ:
— Кыдзи сійӧ вермис кынтыны ки!
Бой дырйи кепысьсӧ уськӧдӧма.
Колӧ эськӧ мыйкӧ лӧсьӧдны, медым кепысьяс не воштыны.
Сійӧ мортыс сюсь, а вот абу гӧгӧрвоӧма, мый кепысьяссӧ позьӧ соскӧ вурыштны.
Ми воим кутшӧмкӧ штаб дорӧ да сэні юалім туй.
Ыстісны миянӧс гӧра вылӧ.
Мӧдӧдчим ми гӧра вылӧ.
Лымйыс джуджыд, чорыд, мунны сьӧкыд.
Бычков ӧдва лолалӧ, а век висьталӧ:
— Кепысьястӧ позьӧ кӧв йылӧ ӧшӧдны, сэки оз вошны, а то кутшӧм сійӧ удж — кияс кынтыны.
Военнӧй мортлы колӧ быдтор артыштны, торъя нин татшӧм кӧдзыдъяс дырйи.
Капустин индіс кынмӧм чавкан вылӧ.
Чавкан куйліс гатш, шом кодь сьӧд.
— Со ӧд кутшӧм кӧдзыд, мойдын моз, весиг чавканъяс лэбзигас турдӧны, — шуис Капустин.
А Бычков бара кутыштіс:
— Ме тай сійӧ и шуа: татшӧм кӧдзыд дырйиыд колӧ видзчысьны.
Кыдзи аддза ме ӧні Рыбкин другӧс, шуа сылы: «Тэ, Рыбкин, герой, а абу гӧгӧрвоӧмыд видзчысьны, китӧ кынтӧмыд.
Колӧ кӧть запаснӧй кепысьяс имеитны, зептад кӧнкӧ, а тайӧ абу правилӧ — кияс кынтыны».
— Да ті ӧд он на тӧдӧй, кутшӧм обстоятельствояс дырйи, кыдзи кынмис киыс, — шуи ме, кор сьӧкыда лолалысь Бычковкӧд кайи орччӧн крут местаті.
— Кутшӧм обстоятельствояс? — шуис сійӧ сьӧкыда лолалӧмӧн. — Обыкновеннӧй обстоятельствояс.
Увлекитчис бой вылын, лыйліс, командуйтіс, а кор кватитчис — кепысьяс абуӧсь, и кияс кӧдзыдӧсь.
А позис эськӧ кепысьястӧ кӧть нин тасмаад кӧртавны.
Кайим ми гӧра йылӧ.
Гӧра йылын военнӧй йӧзыд вывті уна, а передӧвӧй медицинскӧй пунктыс век на абу.
Медбӧрын индісны миянлы рас вылӧ.
Пырим раскӧ.
А миянлы шуӧны: «Ми йӧзӧс ог лечитӧй.
Миян со кутшӧмӧсь пациентъясыс, видзӧдлӧй, автомобиль вылас сулалӧны».
И збыль: грузӧвик вылын сулалісны висьысь вӧвъяс да шогпырысь мурчкисны турун.
Мунім ми водзӧ.
Друг виччысьтӧг ми петім палаткаяс дорӧ.
Палаткаяс дорас — автомобильяс, ящик чукӧръяс, тшынасьӧ кухня, палаткаясӧ бӧрӧ-водзӧ котралӧны йӧз.
Юалам ӧтиклысь, кутшӧм тайӧ медицинскӧй пункт.
Вӧлӧмкӧ, буретш сійӧ, коді миянлы колӧ.
Петӧ том врач, кӧдзыдысла нырыс гӧрд, а синъясыс гажаӧсь, карӧйӧсь.
Юаліс сійӧ, кодъяс ми.
Висьтасим, и сійӧ миян вылӧ сюся видзӧдліс.
Капустин шуӧ:
— Ми кӧсъям ӧти висьысьӧс видлыны...
— Рыбкинӧс, политрукӧс, — шуис Бычков. — Сійӧ тіянын?
— Миянын, — вочавидзӧ врач, — сылы лӧсьыд нин, киясыс бурдісны, и сійӧ аски бӧр аслас частьӧ мунӧ.
— Вот ми сыкӧд и кӧсъям аддзысьлыны, — шуис Бычков.
Но врач видзӧдӧ сы вылӧ зэв сюся дай шуӧ:
— Сыкӧд аддзысьлытӧдз разрешитӧй тіянкӧд займитчывны.
— Кыдзи мекӧд? — шуӧ шӧйӧвошӧмӧн Бычков.
— Да сідз, — шуӧ врач, — пельястӧ кынтӧмыд.
— Кыдзи пельясӧс кынті? — горӧдіс Бычков.
Видзӧдам, а сылӧн кыкнан пель гӧгӧрыс еджыд каёмка.
Быттьӧ бумагаӧн гӧгӧрыс клеитӧма.
— Вот так раз! — шуис Капустин. — Локтігчӧж миянӧс велӧдіс, а пельяссӧ кынтіс!
Сэки Бычков ӧдйӧ копыртчис, шамыртіс лымсӧ, мыйта вермис да кӧсйис зыравны ассьыс пельяссӧ, но врач ӧлӧдіс сійӧс да шуис:
— Тайӧ эновтӧм средство нин.
Сійӧ оз сэтшӧм ӧдйӧ отсав.
Мунамӧй мекӧд.
Ме тіянӧс ӧдйӧ лечита.
Сӧмын замечание должен сетны: татшӧм кӧдзыд дырйи колӧ следитны ас бӧрсяыд, а то ныртӧг колянныд.
И сійӧ нуӧдіс ланьтӧм Бычковӧс палаткаӧ, медым лечитны сылысь еджыд пельяссӧ.
{Толстой А. Н. (комиӧдіс Осипов И. А.) @ Нянь (Царицын дорйӧм) @ беллетристика @ Алексей Толстой. Нянь @ 1939 @}
Алексей Толстой. Нянь (Царицын дорйӧм)
МЕДВОДДЗА ГЛАВА
1
Кык вежон чӧж бушуйтчис турӧб, омляліс пач трубаясын, гымӧдчис керка вевтъясӧн, тыртіс карсӧ, сы гӧгӧр сё верстъяс вылӧ лым пустыня вольсаліг.
Телеграф проводъяс вӧліны оръяссьӧмаӧсь.
Поездъяс эз ветлыны.
Трамвайяс сулалісны паркъясын.
Турӧб лӧнис.
Петроград весьтын югдӧдіс январскӧй пемыдсянь вылӧ кыпӧдчӧм тӧлысь.
Кадыс эз на вӧв вывті сёр, но кар, кажитчӧ, узис.
Кӧнсюрӧ, веськыд да паськыд уличьяс крестасянінъясын, еджыд тшынӧн пуркйисны кӧстеръяс.
Би дорын вӧрзьывтӧг пукалісны ӧружиеа йӧз, вӧнясьӧмаӧсь пулемётнӧй лентаясӧн, пеля шапкааӧсь.
Гӧрдоват югӧр водліс толаяс вылӧ, пуляясысь потласьӧм зеркальнӧй витринаяс вылӧ, пӧлыньтчӧм вывескаяслӧн зарни шыпасъяс вылӧ.
Но кар эз узь.
Петроград оліс тайӧ январскӧй войяснас зэвтчӧмӧн, волнуйтчӧмӧн, скӧрысь, бешеннӧя.
Невскӧй проспект кузя, гӧн кодь небыд лымйын талялӧм трӧпаяс кузя, кодъяс чукыльтлісны вомӧналан уличьясӧ, прӧйдитліс кутшӧмкӧ тошка господин, гыӧртӧм воротниксӧ лэптӧмӧн.
Веськыдвылӧ, шуйгавылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — таркӧдчыліс чуньнас параднӧй ӧдзӧсӧ, и повзьӧм гӧлӧсъяс пырысь-пыр юасьлісны: «Коді?
Коді?»
Ӧдзӧс воссьыліс, лэдзліс мортӧс и бӧр пӧдласьліс, крукъяснас грымакылӧмӧн...
Морт пырліс кӧрт пачӧн жара ломтӧм, кӧлуйясӧн тырӧм жырйӧ.
Истерическӧй паръяса нярзьӧм дама, кӧзяйка, паныд кыпӧдчигтыр горӧдліс: «Вӧлисти!
Висьтасьӧй...»
Некымын мужичӧй, сьӧд визиткааӧсь и ӧткымынъяс гын сапӧгаӧсь, кытшавлісны пырысьӧс.
Ньылӧдӧм пенснесӧ чышкыштӧм бӧрын сійӧ висьтавліс:
— Генерал Гофман Брест-Литовскын ньӧръяліс миянлысь «дона ёртъястӧ», кыдз детинкаясӧс...
Сы пыдди, медым пырны повзьӧмысла пызан улӧ, генерал Гофман, лӧсьыдсьыс-лӧсьыд спокойствиеӧн пыр водзӧ на пукаліс, пукалігас, тшупыштӧй аслыныд, — шуис: «Ме окота пырысь кывзі утопическӧй фантастикасӧ господин уполномоченнӧйлысь, но должен пуктыны сылы тӧдвылӧ, мый тайӧ здукӧ ми сулалам роч территория вылын, а онӧ ті миян вылын...
И ми диктуйтам тіянлы мирлысь условиеяссӧ, а онӧ ті диктуйтӧй миянлы условиеяс...»
Хе-хе...
Дзор уска розӧвӧй старик, визиткаа и гын сапӧга, торкис висьталысьӧс:
— Кывзӧй, но тайӧ жӧ ультиматумлӧн тон...
— Дзик вернӧ, господа...
Немечьяс мӧдісны сёрнитны миян ёртъяскӧд тыр гӧлӧсӧн...
Ме патриот, господа, ме роч морт, чӧртыс мед босьтас.
Но, веськыда шуны, ме дась аплодируйтны генерал Гофманлы...
— Вот тай, олім, — шуис фикус сайсянь ироническӧй гӧлӧс.
И мӧд — небӧг шкап сайсянь:
— Но мый нӧ, — Петроградын немечьяс лоасны вежон мысти.
Милости просим...
Истерическӧй кӧзяйка — бӧрдӧм сора серамӧн:
— Бӧръя пом, нинӧм жӧ миянлы бӧрйысьныс: бӧръя пом — ни карасин, ни сахар, ни пес плака...
— Мӧд выльтор...
Ме сӧмын на «Эхо» редакциясянь.
Генерал Каледин локтӧ Мӧскуалань!
(Горӧдавлӧмъяс.)
Сы дорӧ чукӧръясӧн локтӧны доброволец-рабочӧйяс, ог нин сёрнитӧй крестьяна йылысь, — тайӧяс воалӧны сё верст сайсянь.
Калединлӧн армияыс содіс нин сё сюрсӧдз.
Дас морӧсъясысь лолыштсьӧ ортсӧ топавлӧм сынӧд: кӧсйыссьӧ эскыны чудоӧ — енмӧн югдӧдӧм крестьянскӧй армияясӧ, кодъяс локтӧны выручитны вӧтлӧм — разӧдӧм Учредительнӧй собраниеӧс, выручитны татшӧм шань, татшӧм паськыд, кыввора роч либералъясӧс...
И ещӧ кӧсйыссьӧ эскыны, мый немечьяс локтасны, вӧчасны ассьыныс делӧсӧ и бӧр мунасны, кыдз бур дед-мороз.
Мӧд пода морт, кувсьӧм особнякъяс дорті джуджыд трӧпаяс кузя кытшлалыштӧм бӧрын, таркӧдчис мышвыв пос вылын ӧти ӧдзӧсӧ.
Пырис лепнӧй йирка жырйӧ.
Тубыртӧм люстра пытшсянь бусӧсь марля пыр югдӧдіс лампочка.
Паркета джоджын трачкакыліс кӧрт пач, труба кусыньыс форточкаын.
Пач ӧтар-мӧдар боксянь койкаяс вылын куйлісны вурун шӧртысь кыӧм киссьӧм носкияса да нямрассьӧм гимнастеркаяса кызь арӧса штабс-капитан и кызь кык арӧса подполковник.
Кыкнаныс лыддисны «Рокамбольӧс».
Дас сизим том тайӧ замечательнӧй приключениеыслӧн туплясисны джоджын.
Пырӧм морт шуис тӧдчанаа: «Георгий и Мӧскуа».
Штабс-капитан и подполковник видзӧдлісны сы вылӧ паськӧдӧм небӧгъяс сайсяньыс, но эз кутны шензьыны и нинӧм эз кыввидзны.
— Господа офицеръяс, — шуис пырӧм, — кутамӧй сёрнитны веськыда.
Сьӧлӧмыд доймӧ аддзыны роч офицерствоӧс татшӧм моральнӧй разложениеын.
Он ӧмӧй ті гӧгӧрвоӧй, мый вӧчӧны большевикъяс шудтӧм Рочмуыдкӧд?
Явӧ кисьтӧны армияяс, явӧ вузалӧны Рочмуӧс, явӧ шуӧны, мый роч нимсӧ асьсӧ вуштыштасны му бан вывсьыс.
Господа офицеръяс, тайӧ грознӧй часӧ, испытание часӧ быд роч должен сувтны киас ӧружиеӧн.
Штабс-капитан шуис зумыша да дыша.
— Ми куим во косясим, кыдз чӧртъяс.
Ми воккӧд бырӧдім шпалеръяс и ог вӧрзьӧдчӧй.
Точка.
Пырӧм господинлӧн паськалісны ныр розьясыс; чуньсӧ кыпӧдӧмӧн, сійӧ шуис лёк туналӧм пырысь:
— Вӧля вылӧ лэдзӧма зверӧс.
Роч мужичок гуляйтыштас тіян шойяс вылын, господа...
И господин заводитіс висьтавлыны сэтшӧм апокалиптическӧй страстьяс, мый штабс-капитанлӧн и подполковниклӧн мисьтӧма мӧдісны кодзлавны синъясыс.
Кыкнаныс шыбытісны кокъяссӧ койкаяс вывсьыс, вына вӧрасӧн кыскыштісны гимнастеркаяссӧ.
— Ладнӧ, — шуис подполковник. — Кытчӧ ті миянӧс чуксаланныд?
— Дон вылӧ, роч патриот дорӧ — генерал Каледин дорӧ.
— Бур.
Ми сійӧс тӧдам.
Сійӧ угробитіс дивизия Карпатын.
Но, шуны кӧ, коді миянӧс ыстӧсӧ?
— «Рӧдинаӧс да мездлун доръян союз».
Господа, ми гӧгӧрвоам, мый идея идеяӧн, а сьӧм сьӧмъясӧн... — Господин кыскис мича бумажник да шыбытіс няйт койка вылӧ думаӧн лэдзӧм некымын сюрса шайта бумажкаяс.
— Мишка, — шуис подполковник, офицерскӧй гачсӧ лэптыштіг, — мунам, ёлки точёные.
Пропишитам миян мужикъяслы — понъяслы пӧсь шомполъяс.
Тайӧ турӧб войясӧ Петроградын эз вӧв узьӧмӧдз.
Рытъя контрреволюционнӧй газетъяс паськӧдлісны гызьӧдан слухъяс немеч ультиматум йылысь, тшыгъялӧм йылысь, Украинаын гӧрдъяс костын да Шӧр радалӧн гайдамацкӧй полкъяс костын вира косьяс йылысь, Мӧскуа вылӧ генерал Калединлӧн победоноснӧй шествие йылысь и торъя вкусӧн да подробностьясӧн списывайтлісны «грабиталӧмъяс» да «кошмарнӧй виалӧмъяс».
Кутны шедтӧм бандит Котов, либӧ «голятӧм морт», виавліс йӧзӧс быд вой садовӧй вылын игорнӧй притон дорын — яй кералан пуртӧн мортлы вӧркъяс сутшкӧмӧн.
Жаритӧм порсь пельясӧн нималан ӧти закусочнӧйын джодж увсьыс аддзисны пасьтӧгыс пӧрччӧдӧм сизим морт туша.
Став карыс сёрнитіс трамвайын случай йылысь, кор солдатскӧй шынеля тӧдтӧм мортлысь вӧлі кыскӧма питшӧгсьыс нывбабалысь бриллиантовӧй чунькытшъяса вундӧм ки.
Шуштӧм шог шымыртліс Петроградса озыр обывательясӧс.
Посъяс вылын вӧчалісны тревожнӧй сигнализация, подъездъясын — войбыдся дежурство.
Енмӧй менам, енмӧй менам!
Да оз-ӧ нин вӧт вӧтавсьы тӧвся кузь войясад?
Юркар, бунтуйтчӧм канмулӧн вемыс, стрӧг, коллонадаясӧ да триумфальнӧй аркаясӧ пасьтасьӧм, шуштӧм рытъя кыаясӧн югдӧдсян великодержавнӧй кар — чернь киын, — со найӧ киын, кодъяс кутшкыртчӧмӧн сулалӧны кӧстеръяс дорын винтовкаясӧн.
Быттьӧ код тӧдас кысь воӧм завоевательяс паськӧдчисны юркарын таборӧн.
Не найӧлы жӧ, форточка пыр войнад чургӧдчӧмӧн, горзыны: караул, — грабитӧны!
Пулемётнӧй лентаясӧн гартчӧм тайӧ фабричнӧйясыслӧн, тайӧ солдатъясыслӧн, кодъяс петӧмаӧсь сиктса гӧльсьыс-гӧля олысьяс пиысь, став вылас — став беда вылас — ӧти вочакыв: «Джудждӧд революцияӧс»...
Эз этша вӧвны сэтшӧмъяс, кодъяс лёкысь радлӧмӧн виччысисны: эськӧ воисны мед немечьяс.
Суровӧсь, руд-виж шынеляӧсь, стальнӧй шлёмаӧсь.
Но — розгаалісны кодӧскӧ плӧщадь вылын публичнӧя, — роч обывательлы весиг пӧлезнӧ, сійӧс кӧ неуна шлячӧдыштны куш яй кузяыс свинствосьыс.
И сувтісны эськӧ улич крестасянінъясӧ доброжелательнӧй шуцманъяс: «Кутчысь веськыдвыв!»
Военнӧй губернатор, пельпомъяс вылас зарни жгутъясӧн, автомобильнас эськӧ лэбыштіс весалӧм Невскӧй кузя, и югдісны эськӧ ӧшиньяс булочнӧйясын, колбаснӧйясын да пивнӧйясын.
И мӧдӧдчис эськӧ панель кузя веськыдладорӧдыс Питерса обыватель, шуда, кыдз пывсянсянь.
Немецлы и юрас оз во татшӧм невежествоыд — шуны: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Найӧлы, коді служитліс вӧвлӧм министерствоясын да департаментъясын, банкъясын да предприятиеяс вылын, — а выль ногӧн комиссариатъясын, — немечьясӧн регыд воӧм ради, дзикӧдз эз вӧв некутшӧм выгода гартчыны большевикъяскӧд.
Мед найӧ асьныс бергӧдлыштасны государственнӧй машинанад.
Тайӧ абу митингъяс вылад матросскӧй морӧсӧ кулакӧн кучкалӧмыд: «Выль мир, аддзанныд кӧ, асланым киӧн стрӧитам...», «Стрӧитӧй, стрӧитӧй, дона ёртъяс!»
И, кыдз крысаяс мунӧны корабль вывсянь, сідз жӧ лунысь лунӧ пыр унджык гырысь и посни чиновникъяс, висьӧм кузя и сідз прӧстӧ, дзик некутшӧм помка висьтавтӧг, эз во служба вылӧ.
Саботаж бара лунысь лунӧ паськаліс, кыдз зараза, — пыр ёнджыка йиджтысис политическӧй тышӧн.
Ӧшиньяссӧ топыда ӧшлӧмӧн, браунингӧн вооружитӧм виж вома гимназистӧс параднӧй вылӧ сувтӧдӧмӧн, чиновникъяс чукӧртчылісны ӧгыръясӧн трачкӧдчысь кӧрт пач гӧгӧр, да важся питерскӧй уют бӧр чужтӧмӧн, вежсьывлісны ироническӧй мӧвпъясӧн:
— «Да-с, господа.
Абу на сэтшӧм йӧй вӧлӧма Николайыд...
Э-хе-хе...
Этша розгаалісны, этша ӧшӧдалісны...
Мый и шуны: ставыс бурӧсь...
Вӧля ковмис, капуста вылӧ окота лоис...
Вот тіянлы и капуста артмис...
А Смольнӧяс налӧн, ваше превосходительство, быд вой — армияяс, да сэтшӧм армияяс, мый веськыда юрсиыд сувтас...»
Ӧдъя кык кӧстерсянь пуркъян тшыныс тыртліс Таврида дворечлысь колоннаяссӧ.
Гын сапӧгъяснас тапӧдчигтыр, кепысьяснас клопӧдігтыр, ӧдзӧс дорын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс вооруженнӧй стража.
Чусыда югдӧдіс би.
Вестибюльясын — йизьӧдан пемыд.
Ыджыд залын заседайтіс сӧветъяслӧн Коймӧд ставрочмувывса съезд.
Амфитеатрӧн сувтӧдалӧм скамьяяс вылын вӧлі дзескыд, шума — фронтовикъяслӧн салдатскӧй шынельяс, полушубокъяс, рабочӧйяслӧн пеля шапкаяс да ватнӧй курткаяс.
Ыджыдсьыс-ыджыд заллӧн стеклӧ йирк улын — ру, джынвыйӧ пемыд...
Гӧлӧсъяслӧн ызгӧмыс ланьтліс настороженнӧя.
Кулакъясӧн мыджсьылісны тошъяссӧ бриттӧм банбокъясӧ.
Лӧсталісны вӧйӧм синъяс.
Ораторлӧн кывъяс кыпӧдлісны омӧльтчӧм да сьӧдӧдӧм чужӧмъяс вылын страстьяслысь гы.
Мукӧд фразаыслы паныд вувзьысьліс сьӧкыд кипыдӧсъяслӧн швачкӧм либӧ кыптыліс зумыш мургӧм, коді вундысьліс ёся шутёвтӧмӧн, и дыр ковмыліс триньгыны председательлы кӧлӧкӧльчикӧн...
Прениеяс матыстчылісны помӧ.
Президиумлӧн джуджыд пызан водзын сулалан трибуна вылӧ бокыса скамьяяссянь тэрыба петіс кыз банбокъяса, по-господски пасьтасьӧм морт.
Босьтіс шапкасӧ, разис каракулевӧй воротниксӧ и — кыз гӧлӧсӧн, киргыштӧм сорӧн:
— ...Некор некутшӧм насилие, войтыр комиссаръяс Сӧветлӧн некутшӧм декретъяс оз мырддьыны миянлысь право сёрнитны став роч канму нимсянь.
Учредительнӧй собраниеӧс вӧтлӧма, разӧдӧма, но Учредительнӧй собрание ловъя, и сылысь гӧлӧссӧ ті ещӧ кывланныд на...
Сёрнитіс эсеръяс партиялӧн шлен.
Сійӧ мышку сайын председательствуйтысь Володарский шытӧма тракӧдіс кӧлӧкӧльчикнас.
Равзӧм-горзӧмъяс помтӧг юралісны амфитеатр скамьяяссянь: «Весась тась!
Долой!
Весась!»
Оратор, кулакъяс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс сэтчӧ векыштчӧм шпыньӧн.
Кор неуна лӧнис, сійӧ бара мӧдіс тутсыны, кыз паръяссӧ чургӧдӧмӧн:
— ...Октябрся переворот бӧрын, кор ті, ёртъяс, лоад власьт дорын, естественнӧ вӧлі эськӧ виччысьны, мый ті он восьтӧй фронтсӧ немеч нашествие водзын...
Но став политикаыс войтыр комиссаръяслӧн преступнӧя вайӧдӧ фронт кушмӧдӧмӧ...
Горӧдчӧмъяслӧн взрыв.
Кодікӧ салдатскӧй шынеля гӧгыльтчис каблукъяс вылас вылысянь лучевӧй проход кузя трибуналань.
Сійӧс кватитісны, лӧньӧдісны...
— ...Тіянлы кӧ колӧ мир, — тутсіс кыз банбокъяса оратор, — то медвойдӧр не долженӧсь лэдзны, медым войтыр комиссаръяслӧн Сӧвет тіян нимсянь предательскӧя заключитіс сепаратнӧй мир...
Амфитеатр равӧстіс, кутісны катласьны юръясӧн, шенасьны киясӧн.
Морт дас кымын шынеляяс уськӧдчисны увлань.
Оратор тэрыба шапкаасис, копыртчӧмӧн муніс аслас местаас.
Председательствуйтысь, чӧв-лӧньӧдз звӧнитӧм бӧрын, сетіс кыв Мартовлы.
Меньшевикъяс Шӧр комитетлӧн шлен Мартов, оръясьӧм кизьяса пальтоа, шарф сайсьыс голя гӧчсӧ чургӧдӧмӧн да жебыник тошка чахоточнӧй чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, медым видзӧдны кывзысьяс вылӧ ныр йылас лэччӧм няйт пенсне стеклӧяс пыр, — ньӧжйӧник, но бура кывмӧн, сералӧм пырысь заводитіс висьтавлыны сы йылысь, мый джуджыда удовлетворитчис Брест-Литовскын мирнӧй делегация представительӧн сӧмын на талун вӧчӧм заявлениеӧн, кодын шуӧма, мый мирнӧй делегация оз кӧсйы водзӧ вӧчны уступкаяс германскӧй империализмлы...
Амфитеатр зэвтчӧмӧн ланьтіс.
Президиумын зэвтчӧм внимание.
Кык чуньнас Мартов лӧсьӧдыштіс пенснесӧ.
Чахоточнӧй банбокъясыс сылӧн кыскыссисны пытшлань.
— Ме заявляйта, ёртъяс, мый сӧветскӧй власьтлӧн политикаыс сувтӧдіс роч революцияӧс петны позьтӧм и лача сеттӧм положениеӧ...
Выводсӧ вӧчӧй асьныд...
Президиумын гора ёрччыштісны.
Меньшевикъяслӧн да эсеръяслӧн скамьяяс вылын мӧдісны клопайтны.
Шӧрас да шуйгавыв юкӧнас большевикъяс кутісны зымӧдны кокъяснаныс, горӧдісны: «Предатель!»
Кыптіс шум, видчӧм.
Кутшӧмкӧ ляпкыдик тушаа, усъяса, финскӧй шапкаа морт долис бӧрдан гӧлӧсӧн: «Тэ висьтав — мый вӧчнысӧ?
Мый вӧчны миянлы, висьтав?»
Нарвскӧй ворота сайын шоссе шуйгаладор бокас, нюра эрдъяс вылӧ паськӧдчӧм рабочӧй посёлокын, важмӧмысла пӧлыньтчӧм ӧти керкаын Путиловскӧй заводса кузнеч Иван Гора — ыджыд тушаа, ыджыд ныра, кызь кык арӧса зон — весаліс винтовка, затвор частьяссӧ пызан вылас пукталӧмӧн, кӧні блюдечкаын маслӧын плавъяліс би.
Кык детинка — дас ӧти арӧса и квайта — Алешка и Мишка — сюся видзӧдісны, мый сійӧ вӧчӧ ружьеыскӧд.
Иван Гора босьіс тані дӧва Карасевалысь пельӧс.
Мамыс челядьлӧн муніс асывсянь, сёйны нинӧм эз коль.
Иван Гора шонтіс чайник сартас би вылын, юкталіс детинкаясӧс пӧсь ваӧн, медым дугдісны бӧрдӧмсьыс.
— Но, ӧні сӧстӧм, — шуис сійӧ чорыд гӧлӧсӧн. — Видзӧдӧй — затворсӧ кута сюйны.
Сюйи!
Гӧтов!
Лыйлы рабочӧй класслӧн врагъяс кузя...
Серӧктӧмӧн сійӧ видзӧдліс Алешка да Мишка вылӧ.
Ыджыдджыкыслӧн косьмӧм банбокъясыс чукыртчылісны нюмдӧмӧн.
Иван Гора шыбытіс винтовкасӧ пельпом саяс волыс йылӧ.
Кизяліс бекешасӧ, лэдзис синкымъяс вылас искусственнӧй каракульысь салдатскӧй папахасӧ.
— Но, ме мӧдӧдчи, челядь...
Видзӧдӧй, — метӧг эн балуйтчӧй...
Кардорса шыльыдін лӧзаліс лымйӧн.
Тӧлысь гӧгӧр — кельыд кытшъяс.
Иван Гора, тюнинас лым пиӧ вӧялігтыр, воӧдчис шоссеӧдз, додь туйясӧдз и кежис веськыдвылӧ, заводӧ, пропускла...
Завод ворота дорын гыӧртӧм дед видзӧдчыштіс да шуис сылы:
— Митинг вылӧ?
Мун кузнечнӧйӧ...
Юждӧм лымъя дворын некод эз вӧв.
Лым толаяс улас тырӧмаӧсь ыджыдсьыс-ыджыд котёлъяс военнӧй суднояс вылысь.
Ылын ӧшаліс мостовӧй кранлӧн решеткаяса грӧмадинаыс.
Чусмӧм-виж серъясӧн лӧсталісны кузнечнӧйлӧн тшынасьӧм ӧшиньясыс.
Иван Гора зэлӧдчылӧмӧн восьтіс цехӧ дзиръясӧ.
Волнуйтчан чужӧмъяс дасъясӧн бергӧдчылісны сылань: «Ньӧжйӧджык, тэ!»
Векньыдик кузь кузнечаын ӧвтіс шомӧн, сійӧ чусаліс горнаясын.
Сёӧн-джынйӧн кымын рабочӧйяс кывзісны югыд юрсиа, розовӧй весел чужӧма дзоляник мортӧс, коді пӧся шенасис кияснас.
Сійӧ вӧлі тасмаӧн вӧнялӧм сьӧд ной дӧрӧма.
Дӧрӧм юръюлыс вӧсньыдик интеллигентскӧй сьылі вылас разялӧма, югыд гӧгрӧс синъяслӧн синаканьясыс гусясьысьлӧн моз гӧгралісны кывзысьяслӧн чужӧмъяс кузя.
— ... Став миян могным — видзтыны мирыслы революциялысь сӧстӧмлунсӧ.
Октябрся революциятӧ оз позь видлавны кыдз «вещь в себе», кыдз сэтшӧм тор, коді самостоятельнӧ вермас быдмыны да сӧвмыны...
Сувтас кӧ миян революцияным татшӧм развитие туй вылӧ, — ми мынны позьтӧг заводитам перерождайтчыны, ми ог видзтӧй миянлысь сӧстӧмлуннымӧс, ми гӧгыльтчам увлань юрӧн, мелкобуржуазнӧй нюрӧ, роч сиктлӧн мещанскӧй интересъяс бердӧ, мужичоклы сывтырас...
Чужӧмсӧ тэрыба чукыртӧмӧн сійӧ кӧсйис петкӧдлыны нэмӧвӧйся роч мужичокӧс и весиг кватитчыліс тыдавтӧм тошкас.
Рабочӧйяс эз серӧктыны, некод на пиысь эз ошкы смешитӧмсӧ.
Тайӧ сёрнитіс «левӧй коммунистъяслӧн» вождьяс пиысь ӧтик, «левӧй коммунистъяс» сійӧ лунъясӧ штурмуйтісны мир доръян ленинскӧй позиция...
— Миян революциялӧн медводдза воськолӧн — увлань, нюрӧ, — лоас Брестскӧй покабнӧй мир...
Ми кырымасям асланым капитуляцияын, чечевичнӧй похлебкаысь вузалам мирӧвӧй революциятӧ...
Ми ог вермӧй мунны Брестскӧй мир вылӧ — кӧть мед мый миянлы оз грӧзит.
Синмыс сылӧн паськаліс «чашкалан выйӧдз», быттьӧ сійӧ кӧсйӧ ньылыштны синнас став кузнечасӧ кывзысьяснас...
Ми утверждайтам: мед миянӧс весиг пӧдтас германскӧй империализм...
Мед сійӧ талялас миянлысь «Расеянымӧс»...
Тайӧ лоас весиг зэв бур.
Мыйла?
А сы вӧсна, мый татшӧм гибельыс — миян гибельным — ӧзтас мирӧвӧй пӧжар...
Та вӧсна не Брестскӧй мирӧн ми долженӧсь кыввидзны германскӧй зырсьӧмъяс вылӧ, но войнаӧн!
Немедленнӧй революционнӧй войнаӧн.
Вилаяс германскӧй пушкаяслы паныд?..
Да — вилаяс...
Иван Горалӧн сувтіс балябӧжас юрсиыс.
Но кӧсйис на эськӧ ещӧ кывзыштны ораторӧс, — кадыс дежурство вежсьытӧдз колис часысь этшаджык.
Сійӧ писькӧдчис ӧдзӧс дорӧ, тшӧкмуніс кӧдзыд сынӧдсьыс.
Пырис контораӧ, босьтіс нарад Смольнӧйӧ, босьтіс паёк — рудзӧг нянь шӧрӧм, коді чӧскыда ӧвтіс олӧмӧн, видзчысьӧмӧн сюйис сійӧс бекеша зептас и мӧдіс восьлавны шоссе кузя Нарвскӧй воротаса сьӧд колоннадалань...
Тыртӧм эрдвывсянь тыдовтчисны кӧзяинтӧм понъяслӧн вуджӧръяс — шытӧг матыстчисны шоссе дорӧ.
Пуксялісны дзик туй дорас, — кызь кымын, ставыс аслыспӧлӧс гӧнаӧсь, — видзӧдісны ружьеа восьлалысь морт вылӧ.
Кор Иван Гора прӧйдитіс, понъяс, юръяснысӧ лэдзӧмӧн, вӧрзисны сы бӧрся...
«Видзӧдтӧ: ми вилаясӧн, а немечьяс миянӧс — пушкаясӧн, и тайӧ весиг зэв бур», — бормочитіс аслыс ныр улас Иван Гора, кӧдзыд ывлавыв рӧмыдас видзӧдӧмӧн... — Сідзкӧ — сы ног артмӧ: пырысь-пыр война вилаясӧн...
Мед миянӧс нырыштісны и помалісны...
И тайӧ зэв бур...
Гӧгӧрвоан, Иван?
Лыйлы менӧ, — артмӧ провокация...»
Иванлы весиг лоис жар...
Сійӧ эз нин восьлав, а лэбис, тюнияснас туй юж кузя дзуртігтыр...
Дас витӧд воын сылӧн вокыс, кодӧс сы бӧрти регыд мысти виисны, висьтавліс, кыдз налӧн дивизионнӧй генералыс атакуйтӧма неприятельӧс: колӧ вӧлӧм вуджны джуджыд овраг вомӧн, — сійӧ и мӧдӧдӧма нёль эскадрон — тыртны оврагсӧ асланыс тушаясӧн, медым мукӧдъясыс вуджисны ловъя пос кузя.
«Сы ног, сідзкӧ, сӧветскӧй Рочмуыд сӧмын сы вылӧ и сяммӧ: вӧчны аснас мукӧдъяслы ловъя пос?»
Сійӧ пыр жӧ сувтіс.
Юрсӧ лэдзӧмӧн, — думайтіс.
Понъяс дзик матӧдз локтісны сы дорӧ...
Лӧсьӧдыштіс пельпомнас винтовка волыссӧ, бара мӧдіс восьлавны...
«Неправильнӧ!..»
Шуис тайӧс кӧдзыдысла сэтшӧм ыджыд гӧлӧсӧн, — понъясыс сы мышкын лэптісны щӧтьнысӧ...
«Неправильнӧ!
Ми асьным окотитам асланым киясӧн видлыны социализмтӧ, вот мый...
Колӧ та могысь кульны ас вывсьыным сизим ку и кулям сизим ку...
Но социализм кӧсъям аддзыны ловйӧн...
А тэ, — вила босьт!
И сэсся — мыйла тайӧ: мужик — нюр, мужик — враг!..»
Сійӧ бара сувтіс Екатерингофскӧй проспект шӧрӧ, кӧні джуджыд керкаясын, гыӧртӧм ӧшиньяс пиысь код-сюрӧын занавес щельяс костӧд писькӧдчис виж югӧр.
Иван Гора вӧлі мужик жӧ — батьыслӧн кӧкъямысӧд пи.
Медыджыдсьыс ӧтдор, — тайӧ и ӧні на кӧзяйничайтӧ куим десятина вылын Нижнечирскӧй станцияын, — став пияныс батрачитлісны.
Куимӧс виисны война вылын.
Куимӧн вошины некутшӧм юӧртӧг.
«Но, тайӧ тэ дугды: став мужикъяссӧ — ӧти пӧртйӧ, став сословиесӧ?..
Тайӧ, вокӧ, чепуха...
Деревнятӧ он тӧд: сэн буржуйыд ещӧ, дашкӧ, сӧстӧмджык на карса дорсьыд, да сы весьтӧ — дас пролетарий...
А мый пемыдлун — тайӧ збыль...»
Вӧлі коймӧд час вой.
Иван Гора сулаліс караулын Смольнӧй ӧдзӧсъяс дорын.
Кузь коридорӧ лунтырнад пыртӧмаӧсь лым.
Муртса югдӧдіс йирк увса лампочка.
Тыртӧм.
Чуньяс йизьылісны винтовка бердӧ.
Ленин ёртлӧн ӧдзӧсъяс дорын караулын сулалігӧн — тырмымӧн позьӧ вӧлі думайтны шойччигмозыд.
Ӧвтыштчӧма лои ыджыд делӧ вылӧ: татшӧм грӧмадина канмуӧс кыпӧдны невежествоысь, став власьтсӧ, став мусӧ, став заводъяссӧ, став озырлунъяссӧ сетны уджалысь йӧзлы!..
Луннад, пӧсь пиад, йӧз дырйиыд кокни вӧлі эскыны таӧ.
Войся часӧ кӧдзыд коридорын, кыдз быттьӧ, заводитліс босьтны сомнение...
Кузь туйыс, тырмас-ӧ выныд, тырмас-ӧ олӧмыд?
Юрнас Иван Гора эскыліс, а вир-яйыс, коді тірзис-дрӧжжитіс омӧлик бекеша улын, катовтчыліс противоречиеӧ.
Зепсьыс кылыштіс пӧжалӧм рудзӧг нянь кӧр, кынӧмас нюкыртышталӧ, но сёйны пост вылын Иван Гора яндысис.
Ылын из пос кузя кодкӧ, кылӧ, лэччис коймӧд судтаысь.
Коридорын рудӧбӧн тыдовтчис пася морт, пасьсӧ плавгӧма пельпомъяс вылас, — локтіс тэрмасьӧмӧн, каракулевӧй шапкаа юрсӧ лэдзӧмӧн, гегдӧм кияссӧ гач зепъясас сюйӧмӧн.
Иван Гора, кор мортыс матыстчис, кокнялӧм сьӧлӧмӧн паськыда нюммуніс аслас ыджыд вомнас.
Тайӧ морт вылас видзӧдігӧн вошлісны сомнениеяс.
Ӧдзӧсын ключсӧ бергӧдӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Кынминныд, Владимир Ильич, шонтысьыштны воид?
Кымӧс увсяньыс синъяснас неуна кӧсӧйтчӧмӧн Ленин видзӧдліс кӧдзыда, сэсся меліджыка, — кӧсичаяс вылас котӧртісны чукыръяс.
— Вот кутшӧм штука, — сійӧ кутчысис ӧдзӧс вугйӧ. — Оз-ӧ позь ӧні аддзыны монтёрӧс, дзоньтыштны телефон?
— Монтёртӧ ӧні не аддзыны, Владимир Ильич, лэдзӧй, ме видзӧдла.
— Да, да, видзӧдлӧй, пӧжалуйста.
Иван Гора зятнитіс винтовка прикладнас, Ленин бӧрся пырис шоныд, зэв джуджыд еджыд жырйӧ, коді югдӧдсьыліс йирк улын блок йылын ӧшалан куш лампочкаӧн.
Войдӧр, кор Смольнӧй вӧлі благороднӧй девицаяслы институтӧн, тані овліс класснӧй дама, и, кыдз вӧлі сы дырйи, ставыс сідзи и колис: ӧти пельӧсын — лопуысь вӧчӧм омӧлик буфет, мӧдын — сідз жӧ лёкиника вӧчӧм зеркальнӧй шкаптор, вушйӧм диван дорын вушйӧм креслӧяс, пыдынджык — ляпкыдик еджыд перегородка, сы сайын кык кӧрт койка, кӧні узьлісны Владимир Ильич да Надежда Константиновна.
Кульсьӧм вылыса дамскӧй пызан вылын — телефон.
Владимир Ильич уджавліс коймӧд судтаын, татчӧ волывліс сӧмын узьны да шойччыны.
Но бӧръя каднас частӧ кольччывліс и вой кежлӧ — сэні, выліын, пызан дорса креслӧас.
Иван Гора сувтӧдіс винтовкасӧ стен бердӧ да кутіс пӧлявны чуньяс вылас.
Владимир Ильич — диван вылын гӧгрӧс пызан сайын — листалігтырйи видлаліс гижалӧм бумага листъяс.
Юрсӧ лэптывтӧг, юаліс ньӧжйӧ:
— Но, кыдз телефоныд?
— Пырысь-пыр дзоньтам.
Нинӧм абу вӧчны позьтӧмыс.
Владимир Ильич, чӧв олыштӧм бӧрын, шуис аслыс: «нинӧм абу вӧчны позьтӧмыс», шпыньмуніс, сувтіс да восьтіс буфет ӧдзӧссӧ.
Джаджъяс вылын кык няйт тӧрелка, кык кружка и — ни ӧти кос нянь корка.
Налӧн Надежда Константиновнакӧд сӧмын февральын лоис ӧти старука — видзӧдны овмӧс бӧрся.
Сыӧдз овлывлӧ вӧлі — лунтыр сёйтӧг: кор некор, кор нинӧм.
Ленин пӧдлаліс буфет ӧдзӧссӧ, пельпомнас топӧдлӧмӧн — бӧр локтіс диван вылӧ бумага листъяс дорӧ.
Иван Гора гогнитіс юрнас: «Ай, ай, — кыдз нӧ сідз, вождь — тшыг, оз шогмы».
Видзчысьӧмӧн кыскис рудзӧг нянь шӧрӧмсӧ, чегис джынсӧ, мӧд джынсӧ бӧр сюйис зептас, видзчысьӧмӧн матыстчис пызан дорӧ да пуктіс няньсӧ дорыш йылас да бара мӧдіс гудйысьны телефоннӧй аппаратын.
— Аттьӧ, — рассеяннӧй гӧлӧсӧн шуис Владимир Ильич.
Лыддьысьӧмсьыс орӧдчывтӧг, — чегышталіс кусӧксьыс.
Ӧдзӧс, — приёмнӧйсянь, кӧні войдӧр вӧлі мыссянін благороднӧй девицаяслы и ӧнӧдз на сулалісны умывальникъяс, — воссис, пырис сьӧд сувтса юрсияса морт да кывшутӧг пуксис Ленин дорӧ.
Кияссӧ сійӧ топӧдіс пидзӧсъяс вылас, — тыдалӧ, сідз жӧ кынмӧма паськыд сьӧд блуза улас.
Сійӧ сьӧд синъяслӧн улыс синлапӧдъясыс вӧлі кыпӧдчыштӧмаӧсь, кыдзи сылӧн, коді видзӧдчӧ ыліӧ.
Усъяссянь вуджӧрыс усьліс вом вылас.
— Троцкийлӧн видзӧдлас: водзӧ война не нуӧдны и мир не заключайтны — ни мир, ни война, — ньӧжйӧ, пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Владимир Ильич, — ни мир, ни война!
Эстшӧм интернациональнӧй политическӧй демонстрация!
А немечьяс сійӧ кадӧ тшапкысясны пиньяснас миян голяӧ.
Ӧд ми дорйысьӧм вылас ещӧ эг на вооружитчӧй...
Демонстрацияыд — абу лёктор, но колӧ тӧдны — мыйӧн тэ жертвуйтан демонстрация радиыс... — Сійӧ таркӧдыштіс карандашнас гижалӧм листъяс кузя.  — Жертвуйтан революцияӧн.
А свет вылас ӧні нинӧм абу миян революцияысь важнӧйджыкыс...
Кымӧсыс сылӧн чукыртчис, бандзибъясыс гӧрдӧдісны кутан возбуждениесьыс.
Сійӧ мӧдысь шуис:
— Ыджыдджык да важнӧйджык событиеыс эз вӧвлы человечество историяын...
Сталин видзӧдіс сылы синмас, — кажитчӧ, кыкнаныс найӧ лыддисны мӧвпъяссӧ мӧда-мӧдыслысь.
Чукыръяссӧ бӧр лэдзӧмӧн, Ленин листыштіс гижалӧм бумага листъяссӧ:
— Мӧд видзӧдлас: не мир, но революционнӧй война!..
Гм... гм!..
Тайӧ миян «левӧйяс»... — Сійӧ лукава видзӧдліс Сталин вылӧ. — «Левӧйяс» ӧтчаяннӧя шенасьӧны картоннӧй мечӧн, кыдз дурмӧм буржуаяс...
Революционнӧй война!..
И не тӧлысь мысти, а вежон мысти крестьянскӧй армия, коді терпитны вермытӧма мудзис войнаӧн, первойя поражениеяс бӧрын жӧ путкыльтас социалистическӧй рабочӧй веськӧдлан котыртӧ, и немечьяскӧд мир кутам заключайтны огӧ нин ми, а мӧд веськӧдлан котыр, мый-нибудь рада нога эсеръяс — черновечьяскӧд.
Сталин дженьыдика чорыда гогнитіс юрнас, Владимир Ильич вылысь лӧсталан синъяссӧ вештывтӧг.
— Война немечьяскӧд!
Тайӧ буретш и пырӧ империалистъяслӧн арталӧмъясӧ.
Американечьяс вӧзйӧны сё шайтӧн быд миян салдатысь...
Збыль жӧ, збыльысь висьтала — абу анекдот...
Крыленколӧн телеграмма ставкасянь (Владимир Ильич, синкымъяссӧ кыпӧдӧмӧн, кыскис зепсьыс телеграфнӧй лента торпыригъяс): лынас, яйнас — сё шайт.
Чичиков унджык сетліс морт ловсьыд...
(Сталинлӧн шпыньмуніс усъяс улас вуджӧрыс).
Ми мыджсям не сӧмын пролетариат вылӧ, но и гӧль крестьянство вылӧ...
Ӧнія положение дырйиыд сійӧ быть пырысь шатовтчас на дорысь, коді кутас водзӧ нуӧдны войнатӧ...
Ми, чӧртыс мед найӧс босьтас, некор эг ӧтказывайтчылӧй дорйысьӧмысь.
(Рыжеват — гажа да мывкыд, лукав да сӧдз синъяснас видзӧдіс сыкӧд сёрнитысь вылӧ.)
Юалӧмыс сӧмын сыын: кыдзи ми долженӧсь дорйыны миянлысь социалистическӧй отечествонымӧс...
Бумага листъяс пиысь ӧтиӧс босьтӧмӧн, сійӧ заводитіс лыддьыны:
— ...Мирнӧй переговоръяс Брест-Литовскын тырвыйӧ выяснитісны тайӧ кадӧ — дас кӧкъямысӧд вося январ кызьӧд лун кежлӧ, — мый германскӧй веськӧдлан котырын кывшутӧг веніс ӧстальнӧйсӧ военнӧй партия, коді, збыль вылас, сувтӧдіс нин Рочмулы ультиматум...
Ультиматумыс тайӧ сэтшӧм: либӧ водзӧ война, либӧ аннексионистскӧй мир, мӧдног кӧ шуны, мир сэтшӧм условиеяс вылын, мый ми сетам миянӧн босьтлӧм став муяссӧ, германечьяс кольӧны аслыныс наӧн босьтӧм став муяссӧ и пуктӧны миян вылӧ контрибуция (ортсысяньыс вевттьӧмӧн, — быттьӧ пленнӧйясӧс видзӧмысь дон), контрибуция, ылӧсас куим миллиард шайт мында, мынтысян сроксӧ некымын во вылӧ нюжӧдӧмӧн.
Рочмуса социалистическӧй веськӧдлан котыр водзын сувтӧ нюжӧдны позьтӧм решение требуйтан юалӧм: примитны ли ӧні тайӧ аннексионистскӧй мирсӧ али пыр жӧ нуӧдны революционнӧй война?
Некутшӧм шӧр решениеяс, збыльвылӧсӧ, тані оз вермы лоны...
Сталин бара чорыда гогнитіс юрнас.
Владимир Ильич босьтіс мӧд лист:
— Ми кӧ заключитам сепаратнӧй мир, тайӧ моментын лоны вермана медыджыд степеньын ми мездмӧдчам кыкнан враждуйтысь империалистическӧй группасьыс, налысь враждасӧ да войнасӧ, — коді сьӧктӧдӧ миянлы паныд налысь лӧсьӧдчӧмсӧ, — используйтӧмӧн, используйтам, социалистическӧй революцияӧс водзӧ нуӧдӧм да закрепитӧм вылӧ прӧстмӧдӧм кияс известнӧй кадколаст кежлӧ пӧлучитӧмӧн... — Сійӧ шыбытіс бумагасӧ, синмыс сылӧн читкыртчис лукав мудерлунӧн. — Революция спаситӧм вылӧ куим миллиард контрибуцияыд — абу вывті ыджыд дон...
Сталин шуис джын гӧлӧснас:
— Сійӧ, мый германскӧй пролетариат вочавидзас Брест-Литовскын демонстрация вылӧ пырысь-пырся восстаниеӧн, — тайӧ предположениеяс пиысь ӧтик — сы мында жӧ лоны вермана, кыдз любӧй фантазия...
А сійӧ, мый германскӧй штаб вочавидзас Брест-Литовскын демонстрация вылӧ став фронт пасьта пырысь-пырся наступлениеӧн, — тайӧ сомневайтчыны позьтӧм факт...
— Дзик вернӧ...
И ещӧ, — ми кӧ заключитам мир, ми вермам пыр жӧ вежсьыны военнопленнӧйясӧн, и тайӧн тшук ми шыбытам Германияӧ унасьыс-уна йӧзӧс, кодъяс аддзылісны миянлысь революциянымӧс практика вылын...
Иван Гора видзчысьӧмӧн кызӧктіс:
— Владимир Ильич, аппаратыд уджалӧ...
— Зэв бур! — Ленин тэрыба локтіс телефон дорӧ, корис Свердловӧс.
Иван Гора, ӧдзӧс сайӧ мунігас, кыліс сылысь гажа гӧлӧссӧ:
— Сідз, сідз, — «левӧйяс» жугӧдлісны съезд вылын стулъяс...
А менам сведениеяс, мый найӧ петукъяс пиысь ӧтикӧс Путиловскӧй завод вылын муртса абу нӧйтӧмаӧсь «революционнӧй» войнасьыд...
Сыын ӧд и делӧыс: рабочӧйясыд зэв бура сетӧны аслыныс отчёт...
Яков Михайлович, сідзкӧ — аски стӧч часын чукӧртчӧ ЦК...
Да, да...
Юалӧм мир йылысь...
Коридор кузя плитаяс вывті чӧв-лӧняс гораа каблукъяснас тотшӧдігтыр, Иван Горалань локтіс смушковӧй шапкаа да бекешаа морт.
— Ме вӧлі выліын, тӧварыш, сэні висьталісны Владимир Ильич лэччис уліӧ, — тэрыба шуаліс сійӧ, дженьыдик ныра да весел карӧй синъяса, кӧдзыдсьыс ӧзъян зумыд чужӧмсӧ Иван Гора вылӧ кыпӧдӧмӧн. — Меным сійӧс срочнӧ, кык кыв шуны...
Иван Гора босьтіс сылысь партийнӧй билетсӧ да пропуск.
— Ог нин тӧд, Владимир Ильич ӧнісӧ оз эшты, секретарыс узьӧ.
Надежда Константиновна ещӧ эз на лок, — сійӧ мый вермӧмсьыс зілис лыддьыны партбилет вылысь овсӧ. — Шомыс налӧн, дявӧлъяслӧн, станция вылас абу ли, мый ли, — нинӧм оз тыдав...
— Овӧй менам Ворошилов...
— А-а, — Иван Гора паськыда нюммуніс. — Кывлім тіян йылысь...
Землякъяс...
Пырысь-пыр висьтала...
МӦДӦД ГЛАВА
1
Сёрӧн асывнас Карасев дӧва ломтіс пачсӧ да пуис чугунын картупель, — картупельыс сэн вӧлі зэв этша.
Тшыг пукаліс куш пызан дорын да бӧрдіс ӧти синваӧн, гӧлӧстӧг.
Вӧлі вежалун — тыртӧм кузь лун.
Иван Гора кутіс мыйкӧ мошкоритчыны койка вылас вежӧс сайын.
Пельпом вылас плавгӧм бекешаӧн петіс посводзӧ.
Регыд бӧр пырис, ружӧкталіг да ёжгылясигтыр; кор аддзис, мый Марья пуктӧма пызан вылӧ кияссӧ да бӧрдӧ, — сувтіс, босьтіс шатлалан кока стул, пуксис пызан помӧ да заводитіс выль пӧв гартны кок вылас обмоткаяссӧ.
— Морозыс, пӧжалуй, ещӧ на чорыд, — шуис кыз гӧлӧсӧн. — Пельсаын ва кынмӧма — не розьӧдны.
Складъясын картупель мыйдта кынмис — страсть...
Сідз вот, дона Марьяӧй...
Дӧва видзӧдіс кытчӧкӧ Иван бокті синваысла гудыр, блед синъясӧн.
Став норасьӧмъяссӧ важӧн нин вӧлі висьталӧма.
— Сідз вот, Марья, менам донаӧй...
Революцияыд — мужественнӧй делӧ.
Сьӧлӧмнад тэ вернӧй, но жеб.
Кывзы менсьым: мун татысь.
Эз ӧтчыд Иван сӧветуйтлы дӧвалы эновтны ассьыс омӧлик керкасӧ да мунны Иван чужанінӧ — Дон кытшӧ, Чирскӧй станицаӧ.
Сэні кокни аддзыны удж.
Сэні няньыд тырмымӧн и абу татшӧм немжалиттӧм тӧлыс.
Дӧва поліс — ӧтнас кӧ эськӧ — эз думыштчыв.
Челядькӧд мунны сэтшӧм бокӧвӧй ылі муӧ — страшнӧ.
Талун сійӧ бара заводитіс висьтавлыны дӧвалы мунны колӧм йылысь.
— Иван, — шуис сылы дӧва лӧнь ӧтчаяниеӧн. — Тэ том, этатшӧм ён, тэныд быд ыліыс матын.
Меным ыліыд ылын.
Эбӧсӧй бырӧма.
Дӧва видӧм сорӧн мӧдіс гогйӧдлыны юрнас быттьӧ налы, кодъяс дас вит во чӧж кыскисны-нёнялісны сылысь вынъяссӧ.
Верӧсыс сылӧн, путиловскӧй рабочӧй, войнаӧдз кык пӧрйӧ кузяӧн пукавліс тюрьмаын.
Дас витӧд воын, кыдз неблагонадежнӧй мортӧс, вӧлі босьтӧма заводысь фронт вылӧ — муніс беддьӧн винтовкаӧн пыдди.
Сідз бедьнас сійӧс и вӧтлісны атакаӧ, смерть вылӧ.
— Весьшӧрӧ, — шуис Иван, — весьшӧрӧ сідз тӧлкуйтан, донаӧй, мый эбӧс абу.
Тані тэ лишнӧй сёйысь, а сэні сознательнӧй йӧз колӧны.
— Мый тэ, Иван...
Меным медтыкӧ челядьӧс вермыны вердны.
Кажитчӧ — куласны кӧ найӧ ӧні, — эз эськӧ сэтшӧм жальӧсь вӧвны...
А кыдз налы овны — дзоляясыдлы...
Да нӧшта мунасны батьтӧм-мамтӧмъясыд кусӧкъяс ӧктыны...
Бергӧдчис мӧдарӧ, чышкис нырсӧ, сэсся синсӧ.
Иван шуис:
— Вот...
А сэні челядьыдлы рай: Дон кытш, думыштлы.
Нянь, гос, йӧв.
Сэн, тӧдан кӧ, кутшӧмӧсь делӧясыс... — Иван пуктіс пызан вылӧ гырддзасӧ да чургӧдіс водзӧ гӧрба гыжъя чуньсӧ. — Ме, менам вокъясӧй, — чужлім Чирскӧйын, и бать сэн чужлӧма.
Но лыддьысьлім ми иногородньӧйясӧн, «хохолъяс», ӧти кывйӧн кӧ — бокӧвӧйяс.
Казакъяс владейтісны муӧн, казакъяс бӧрйылісны атаманъясӧс...
Ӧні миян «хохолъяс» и кутісны требуйтны и му и права — казакъяскӧд ӧтмында...
Станичникъяслӧн миян дорӧ не нӧштӧ вражда — вирӧдзныс йиджӧм лӧглун.
Казакыд вооружитӧма, вӧв вылын, смел морт.
А миян — сӧмын винтовкаяс фронт вылысь вайисны.
Тайӧ Доныд — сійӧ порок.
Марья шпыньмуніс пыктӧм синъяснас:
— А тэ шуан — рай, чуксалан...
— Дон ыджыд.
Мунан сэтшӧм местаясӧ, кӧні большевистскӧй власьтыс зумыд.
Тэныд сетасны удж, Донын лоан миян мортӧн йитӧд вылӧ.
Няньыссӧ Петроградад кысянь локтӧ?
Донсянь...
Гӧгӧрвоан?
А челядьтӧ нин сэн тэ порсь пиянӧс моз тшӧгӧдан...
Марья видзӧдіс сы бокті, омӧлик, ещӧ лӧсьыдик на чужӧмсӧ гыӧртӧм ӧшиньлань бергӧдӧмӧн; ӧшинь пыр муртса пырыштіс тӧвся югыдыс.
— Дас вит во олӧма тан...
— Тайӧ керкашойтӧ, Марья, непӧштӧ жалитны — сотны важӧн колӧ.
Дворечьяс мӧдам стрӧитавны, — терпитышт неуна.
— Эска, Иван...
Вынӧй этша...
Мый нӧ, тшӧктан кӧ — муна...
— Но, тшӧкта, — Иван серӧктіс... — Нывбаба сословиеыд тіян век жӧ — чуднӧй...
— Томлун кузяыд сідз сёрнитан...
Ме вот, аддзан тэ, пукала и — нинӧм, сувта — кывтны мӧдас син водзын, юрӧй кутас бергӧдчыны.
— Но, ме рад, ми тэнӧ мӧдӧдам...
Дӧвакӧд сёрнитӧм бӧрын Иван пасьтасис, тасмаасис.
— Талун мунам буржуйяс ордӧ лишкаясла...
И кутшӧм сюся найӧ, дявӧлъяс, дзеблалӧны!
Колян пӧрйӧ: вот тадз вот — коридор, — ми нин мунам, нинӧм эг аддзӧй, — ёртӧй менӧ ненаросьнӧ и тувкнитіс, ме гырддзаӧн стенас: видзӧдам — коридор помас вежӧс и шпалеръяс, сӧмын на клеитӧма.
Вежӧстӧ пырысь-пыр косялім, — сэн пуд ветымын сакар.
Сійӧ восьтіс посводзӧ ӧдзӧссӧ.
Марья — сылы бӧрсяньыс, ньӧжйӧ:
— Няньтӧ, чайтӧ кӧнкӧ, ставсӧ сёйин?
— Да, аддзан, кутшӧм делӧыс, — сетны лоис, — гӧгӧрвоан, ӧти вӧлі тшыг...
Иван шеныштіс кинас, петіс...
2
Пыр скупджыка, зэлыдджыка визувтісны жизненнӧй сокъяс канмуса сьӧд муа юкӧнысь войвылӧ — Петроградӧ да Мӧскуаӧ.
Продовольственнӧй управалӧн выборнӧйяс, кодъяс ведайтлісны нянь чукӧртӧмӧн да юклӧмӧн, омӧля уджавлісны, а мукӧдъяс на пиысь наросьнӧ падмӧдлісны тайӧ делӧсӧ: управаясӧ пырисны враждебнӧй политическӧй партияясса шленъяс — меньшевикъяс да эсеръяс, медым тшыгйӧдӧмӧн тышкасьны большевикъяскӧд власьт вӧсна.
Тшыгйӧдӧм ӧтарӧ ясыдджыка сувтліс вежӧрын, кыдз медся вернӧй, кувтӧдз виан ӧружие.
Большевикъяс эз вӧвны унаӧн — куимсё сюрса китыр.
Налӧн могъяс куйлісны ылын водзын.
Талунъя лун кежлӧ найӧ кӧсйысисны мир да му и суровӧй тыш водзӧ лоана вӧсна.
Водзӧ лоанаын паськӧдлісны пӧшти фантастическӧй изобилиелысь перспектива, воображениеӧн пӧшти шымырттӧм свободалысь перспектива, и тайӧ кыскыліс да вдохновляйтліс сё ветымын миллион пиысь найӧс ставсӧ, кодъяслы быдног мӧд ногӧн олӧм тэчӧм лоліс эськӧ векся рабствоӧн да лачатӧм мырсьӧмӧн.
Но тайӧ водзӧ лоанаыслы ӧнісӧ грӧзитісны на тшыгъялӧм, кынмӧм да кызь ӧкмыс германскӧй дивизия, кодъяс мир либӧ война виччысьӧмӧн сулалісны граница вылын Сьӧд саридзсянь Балтика саридзӧдз.
Немечьяслы выгоднӧ вӧлі регыдджык заключитны мир сӧветскӧй Рочмукӧд.
Германскӧй командование лёк туналана став даннӧйяслы паныд надейтчис тувсовъя наступлениеын чашнитны англо-французскӧй фронт.
Людендорф дасьтыліс медбӧръя резервъяс, но найӧс позьӧ вӧлі судзӧдны сӧмын сӧветскӧй Рочмукӧд сепаратнӧй мир заключитӧм бӧрын.
Немецкӧй представительяс Брест-Литовскын, кӧні мунлісны мир йылысь переговоръяс, дасьӧсь вӧліны ограничитчыны весиг вель неыджыд грабежӧн.
Налы колӧ вӧлі нянь да мир Рочмукӧд, медым нуӧдны война Рытыввылын.
Австро-Венгрияын тшыгъялӧм матыстчыліс нин юркар бердӧ, и продовольствие кузя министр прикажитіс грабитны кукуруза тыра немеч баржаяс, кодъяс кывтӧны вӧлі Дунай кузя Германияӧ.
Австрияса министр граф Чернин истерическӧя тэрмӧдліс переговоръяссӧ, медым пӧлучитны Украинаысь нянь да салӧ.
Тайӧс гӧгӧрволіс и та вылӧ артавліс Ленин, мир вӧсна, кыдз сынӧд, кыдз нянь, быть колана шойччӧг вӧсна кӧть нин некымын тӧлысь кежлӧ войнаысь шойччӧм вӧсна тышкасиг; тайӧ каднас вермис эськӧ ёнмыны пузчужӧм кага — том сӧветскӧй власьт.
Шӧр комитетлӧн да Ставрочмувывса сӧветъяс съездын большевик фракция шленъяслӧн ӧтувъя заседание вылын Ленинлӧн позицияыс пӧлучитіс дас вит гӧлӧс: победительясӧн колисны «шуйга коммунистъяс», кодъяс ызгӧмӧн требуйтлісны пырысь-пырся война немечьяскӧд.
Куим лун мысти чукӧртчис Шӧр комитет.
Сэні Ленин лыддис мир йылысь ассьыс тезисъяссӧ.
«Левӧйяс» тайӧ заседание вылын вӧліны этшаджыкӧн.
Ленинлы паныд выступитісны троцкистъяс асланыс предательскӧй позицияӧн — ни мир, ни война.
Ленин эз вермы чукӧртны унджык гӧлӧссӧ.
Сэки сійӧ вӧчис стратегическӧй ход: сійӧ бӧрыньтчис ӧти воськов, медым ёнмӧдны позицияяссӧ да насянь водзӧ нуӧдны мир вӧсна тыш: сійӧ вӧзйис нюжӧдны мирнӧй переговоръяссӧ Брест-Литовскын сійӧ часӧдзыс, кытчӧдз немечьяслӧн оз быр сэсся терпенньӧыс да кытчӧдз найӧ, медбӧрын, оз предъявитны ультиматум.
Вӧчны ставсӧ, медым немечьяс кыдз позьӧ дырджык эз предъявитны ультиматумсӧ, и кор, медбӧрын, предъявитасны, — сэки нин кывшутӧг кырымавны накӧд мир.
Ленинлӧн вӧзйӧмыс прӧйдитіс унджык гӧлӧснас.
Сылы обязательнӧй тайӧ постановлениенас Троцкий сійӧ жӧ войӧ муніс делегацияыскӧд Брест-Литовскӧ.
Шӧр комитетлӧн решение вылӧ видзӧдтӧг, «левӧй коммунистъяс» рабочӧй митингъяс вылын горзісны Ленинлӧн «национальнӧй ограниченность йылысь», ӧти канмуын, да ещӧ татшӧм бӧрӧ кольӧм, мужицко-мещанскӧй канмуын социализм стрӧитны безусловнӧй позьтӧмлун йылысь...
Найӧ бешеннӧя требуйтлісны немедленнӧй революционнӧй война, гусьӧн надейтчиг, мый ӧні сійӧ позьтӧм, мый сійӧ пӧрас разгромӧ.
Но налы колӧ вӧлі взорвитны сӧветскӧй Рочмуӧс, медым тайӧ чудовищнӧй детонациясьыс взорвитчис мирыс.
А шуны кӧ, и мирыс налы вӧлі сійӧ жӧ местаӧн личнӧй авантюраяс вылӧ да честолюбиеяс ворсӧм вылӧ.
Провокация да предательство вӧліны налӧн тыш методӧн.
Февраль заводитчигӧн Брест-Литовскын, мирнӧй переговоръяс заседание залӧ, локтісны лӧз свиткаяса да смушковӧй шапкаяса кык том морт — Любинский да Севрук.
Найӧ предъявитісны немечьяслы ассьыныс — Шӧр радалӧн полномочнӧй представительяслысь мандатъяс да вӧзйисны пыр жӧ заключитны мир.
Кӧть эськӧ став территорияыс самостийнӧй Украинаса веськӧдлан котырлӧн ӧні вӧлі сӧмын ӧти кар Житомир, немечьясӧс тайӧ эз падмӧд: территорияті век вӧлі позьӧ паськӧдны.
И сӧветскӧй делегацияысь гусьӧн немечьяс кырымалісны Шӧр радакӧд мирнӧй договор нэмыс кежлӧ, Украинаын «пӧрядок» пырысь-пыр лӧсьӧдны кӧсйысьӧмӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ император Вильгельм тшӧктіс крутджыка жмитны сӧветскӧй делегация вылӧ да предъявитны ультиматум.
Февраль дасӧд лунся рудіник асылӧ, кор ӧти судта казеннӧй керкаяс вывсянь тёпкис-вияліс войтва и Брест-Литовскӧй крепостьса куш уввожъя пуяс вылын пышкайяс заводитлісны донжуанскӧй чользьӧм, сӧветскӧй делегация, лымъя двор вомӧн офицерскӧй собраниеӧ заседайтны мунігӧн, тӧдліс немечьяслӧн сюся вӧчӧм ход йылысь.
Троцкий муніс телеграф дорӧ.
Веськыд провод кузя сійӧ Ленинлы юӧртіс грӧзитана обстановка йылысь, сійӧ юаліс: «Мый вӧчны»?
Вочакывйӧн аппаратысь котӧртан ленточка вылын печатайтсис:
«Миян видзӧдлас тіянлы тӧдса...
Ленин.
Сталин».
Делегатъяс, лымъя дворын топыд чукӧрӧн сулалӧмӧн, нервнӧя куритісны.
Шоныд уль руа тӧв разӧдіс тшынсӧ.
Видзӧдісны, кыдз Троцкий тыдовтчис почта кильчӧ вылын, сувтовкерис, голя дорас пальтосӧ кизяліг, мӧдіс восьлавны лыаысла виж туй кузя.
Делегатъяс мӧда-мӧд вежмӧн кутісны юасьны, мый вочавидзис Владимир Ильич...
Паськыд кымӧса пемыд чужӧмыс Троцкийлӧн, вӧрзьывтӧг кынмӧмӧн, здук дыра колис сідз, сэсся — сылӧн потас кодь веськыд вомыс калькаліс:
— Шӧр комитет сулалӧ менам точка зрения вылын.
Мунамӧй...
Нелямын делегат — Германиялӧн, Австро-Венгриялӧн, Болгариялӧн, Турциялӧн — чукӧртчисны турунвиж рӧма пызан сайын.
Статс-секретарь фон Кюльмансянь веськыд вылын пукалысь высшӧй германскӧй командованиелӧн представитель генерал Гофман (кодлӧн вӧлі дасьӧн сулалӧны кызь ӧкмыс дивизия) — ыджыд туша-рожаа, розовӧй, бритчӧм — брезглива лэдзлывліс паръяссӧ.
Статс-секретарсянь шуйгавылын пукалысь австрийскӧй министр граф Чернинлӧн нетшкыссис омӧлик, узьтӧмла лябмӧм чужӧмыс.
Тшӧг, сьӧд болгарин Попов, юстиция кузя министр, нускис, кыдз быттьӧ ӧдва вермис переваривайтны речьяссӧ.
Вӧлі тыдалана, мый тайӧ минутъясӧ решайтсьӧ Рочмулӧн судьба.
Сӧветскӧй делегациялӧн председатель, кӧин кымӧса, посньыдик татарскӧй усъяса, векньыдик клин кодь дзоляник сьӧд тошка, сулаліс щегольскӧй визиткаын, пызанлань бокшӧн, супрематическӧй жестӧн пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, — скодитіс актер вылӧ, кодӧс гримируйтӧмаӧсь дявӧлӧн.
Пенсне стеклӧяс пыр надменнӧй видзӧдласӧн германскӧй статс-секретарь фон Кюльман вылӧ дзоргӧдчӧмӧн (кодлӧн пинджак зептас куйліс ультиматум йылысь Вильгельмлӧн телеграмма), Троцкий шуис:
— Ми петам войнаысь, но ми ӧтказывайтчам мирнӧй договор кырымалӧмысь...
Ни мир, ни война!
Буретш сійӧ, мый вӧлі колӧ немечьяслы, — тайӧ виччысьтӧм шулерскӧй формулаыс разьліс налы кияссӧ.
Генерал Гофман сука гӧрдӧдіс, стул вылас мышвыв шыбытчӧмӧн.
Граф Чернин лэптыліс вывлань кос кияссӧ.
Фон Кюльман высокомернӧя шпыньмуніс.
Ни мир, ни война!
Сідзкӧ — война!
Тадз Троцкий нарушитіс Ленинлысь да Сталинлысь директива, вӧчис ыджыдсьыс-ыджыд предательство: сӧветскӧй Рочму, коді эз вӧв дась водзсасьны, мир да шойччӧг пыдди пӧлучитіс пырысь-пырся война.
Рочмуӧс вӧлі сетӧма косявлӧм вылӧ.
Февраль дас ӧтикӧд лунӧ сӧветскӧй делегация муніс Петроградӧ.
Февраль дас квайтӧд лунӧ генерал Гофман явитіс войтыр комиссаръяс Сӧветлы, мый февраль дас кӧкъямысӧд лунся дас кык чассянь Германия бӧр заводитӧ воюйтны сӧветскӧй Рочмукӧд...
3
Ва лым войбыд шлячкис гырысь ӧшиньясӧ.
Неуна восьтыштӧм ӧдзӧс сайын точӧдчис телеграфнӧй аппарат.
Ленин, бумагаяс бердысь юрсӧ лэптыштлӧмӧн, юасьліс: «Но»?
Ӧдзӧс сайын вочавидзлісны ньӧжйӧ: «Эм».
Сійӧ тӧждысяна мунліс аппарат дорӧ.
Телеграфист, курыд макорка тшынысь синсӧ куньтыралігтыр, мыччыліс лента.
Помасьлытӧм векньыдик бумага лента вылын котӧртісны аппаратысь ставкалӧн сведениеяс, — тревога, тревога, тревога...
Германскӧй окопъясын заводитчис гызьӧм.
Быдлаын тшынавны мӧдісны кухняяс.
Сообщение ходъяс кузя муналӧны походнӧй ногӧн пасьтасьӧм гырысь воинскӧй частьяс.
Тыдовтчисны аэропланъяс.
Германскӧй артиллерия матыстчӧ веськыд наводка ылнаӧдз.
Прожекторъяс шобӧны миянлысь позицияяс.
Владимир Ильич лыддис, лыддис, и нырыс сылӧн чукыртчис ироническӧй чукыръясӧн.
Эз кольлы некутшӧм лача: аски, февраль дас кӧкъямысӧд лунӧ немечьяс заводитасны наступайтны став фронт пасьта — Балтикасянь Сьӧд саридзӧдз...
Тӧрыт рытнас Ленин кабинетын выльысь чукӧртчис Шӧр комитет.
Кӧдзыд логикаӧн Ленин доказывайтліс, мый оз позь виччысьны, кытчӧдз немеч армия оз вӧрзьы, а колӧ тайӧ движениесӧ предупредитны — пырысь-пыр телеграфируйтны Берлинӧ мирнӧй переговоръяс бӧр заводитӧм йылысь.
Брест-Литовскысь воӧм Троцкий пузьӧмӧн вочавидзис, мый немечьяс, дерт, наступайтны оз кутны и, кӧть мед кыдз эз вӧв, колӧ не петкӧдлыны истерика, а виччысьны вӧзйӧмъяснад, кытчӧдз тырвыйӧ эскӧданаӧн оз петкӧдчыны агрессивностьлӧн став признакъясыс...
Сійӧс гораа поддержитісны «левӧй коммунистъяс», — Ленинлӧн вӧзйӧмыс эз прӧйдит.
Владимир Ильич бӧр локтіс аслас гижан пызаныс дорӧ.
Узьтӧм войясӧ, войся тӧвлӧн шуштӧм музыка улын, телефон звӧнитӧмъяс костын, веськыд провод кузя сёрнитӧмъяс костын, бумагаяс, письмӧяс, стенограммаяс лыддьӧм костын — сійӧ думайтіс статья, кӧні кӧсйис сосредоточитны ёртъясыслысь революционнӧй возбуждениесӧ социалистическӧй отечество стрӧитӧмлӧн замысел сертиыс збыльвылӧ грандиознӧй, но реальнӧй, вывті сьӧкыд, но шедӧдана могъяс вылын.
Революция победаын и успехын сійӧ пуктысьліс войтыр массаяслӧн творческӧй вынъяс вылӧ да нуӧдліс оптимизм визь став бедаяс, страданиеяс да испытаниеяс пыр.
Сійӧ индывліс сы вылӧ, мый революция кыпӧдіс нин олӧмӧ Рочмуса мортлысь вына, ён вӧляа творческӧй тип.
Сійӧ став сьӧлӧмсяньыс, водзысь аддзӧмӧн утверждайтліс, мый Рочмулӧн история — ыджыд войтырлӧн история и водзын лоанаыс сылӧн ыджыд да сывтырттӧм, тайӧс кӧ гӧгӧрвоны да кӧсйыны, медым сідз вӧлі.
«Гӧгӧрвоны, кӧсйыны и — лоас», — социализмыд сылы вӧлі сэтшӧм жӧ реальнӧй да матыса, кыдз пызан вывса лампалӧн югӧрыс, коді усьӧ бумага лист вылӧ, код кузя тэрыба — чернила резӧбъясӧн — котӧртӧ сылӧн перӧыс...
Сёрӧн войнас сійӧ унмовсис пызан саяс, кымӧссӧ кипыдӧс вылас пуктӧмӧн да гижӧм бумага листъясӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн.
Кӧкъямысӧд час заводитчигӧн сылы вайисны уліысь тшынассьӧмысла сьӧд, няйт чайник морковнӧй чайӧн.
Владимир Ильич ырснитіс пӧсь васӧ, кытысь ӧвтіс ветьӧк дукӧн.
— Но мый? — юаліс пӧдыштӧм гажа гӧлӧсӧн. — Кутшӧм ещӧ выльторъяс фронт вывсянь?
— Омӧльӧсь, — вочавидзисны орчча жырсянь, кӧні точкис телеграфнӧй аппарат.
Ӧкмысӧд часын Ленин кабинетын выльысь чукӧртчис Шӧр комитет.
Дас морт, шапкаяснысӧ и вылыс паськӧмнысӧ пӧрччытӧг, пуксисны пызан водзӧ.
Ленин, омӧля куснясян кынмӧм чуньяс костас дзугсьысь бумага лента бӧрйӧдлігтыр, заводитіс веськыда ставка юӧртӧмсянь, коді воис тайӧ войнас.
Немечьяс петкӧдлӧны наступлениелысь став признакъяс...
(Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі пӧдӧм да скӧр.
Вӧлі тыдалӧ сӧмын сылӧн кушмӧм кымӧсыс да чуньясас гартчысь бумага лентаыс).
Коли куим час...
Куим час, кор ми вермам на спаситны ставсӧ...
Оз позь воштыны ни ӧти минут...
Ми вермам вештыны катастрофасӧ...
Ми ещӧ вермам на вӧзйыны мир.
Сійӧ сёрнитіс дженьыда, топыда, быттьӧ тувъяліс мӧвпъяссӧ.
Помалӧм бӧрас шыбытіс бумага лентасӧ, и сійӧ гантайтчис чернила доз гӧгӧр.
Пызан дорын сулалысь Сталин, мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, кутіс сёрнитны пырысь-пыр:
— Юалӧмыс, ёртъяс, сулалӧ сідз: либӧ поражение миян революциялӧн и Европаын революция кӧрталӧм-падмӧдӧм либӧ жӧ ми пӧлучитам передышка и укрепитчам...
Тайӧн оз задерживайтсьы Рытыввылын революцияыд...
Либӧ передышка, либӧ революциялӧн гибель...
Мӧд петан туй абу...
«Левӧй коммунистъяслӧн» вождь, сійӧ, кодӧс муртса эз нӧйтны Путиловскӧй заводын, — кизьяссӧ разялӧм пася, ӧшйӧм пельяса финскӧй шапкаа, — ӧшинь вылын пукалӧмӧн, горӧдіс смекайтчанаа-ыръяна:
— Да немечьясыд жӧ оз кутны наступайтны, — тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана!..
Немецкӧй лӧсьӧдчӧмъясыд — демонстрация и сӧмын...
Кутшӧм чӧртла нӧ налы наступайтныс, кор ми демобилизуйтам фронтсӧ...
Сталин, вомсьыс каллянсӧ кыскӧм бӧрын, ньӧжйӧник бергӧдіс сыланьӧ юрсӧ и — кӧдзыда:
— Военнӧй механизм вӧчӧма воюйтны, а абу демонстрация вӧчӧм вылӧ.
Немечьяс дасьтісны наступление и кутасны наступайтны, сы вӧсна мый ми налы эг вӧзйӧй мир.
Оз кӧ вӧзйыны мир, то быд морт, коді мӧвпалӧ садя, гӧгӧрвоӧ, мый вӧзйӧны война...
Куим час мысти немечьяс заводитасны война...
А тайӧ кутас означайтны сійӧ, мый ураганнӧй биӧн вит минут кольӧм мысти миян оз коль фронт вылын ни ӧти салдат...
Немецкӧй наступлениеӧдз кык час войдӧр Шӧр комитет гӧлӧсуйтіс Ленинлысь вӧзйӧмсӧ, и бара ӧти гӧлӧсӧн вӧзйӧмыс вӧлі вештӧма...
4
Стӧч дас кык часын германо-австрийскӧй фронт Ревельсянь Дунай вомдорӧдз вевттьысис сьӧкыд гаубицаяслӧн сім рӧма тшынӧн, тіравны мӧдіс йиркӧмсьыс муыс, резыштісны вывлань разрывъяслӧн сыри-летки сюръяяс, мӧдісны сяргыны позъясын пулеметъяс, лэбисны фронт весьтті бордъяс вылас сьӧд креста монопланъяс, вылӧдзджык кыпӧдчисны кӧрталӧм аэростатъяс, калбас кодьӧсь, шонді водзын дзирдаланаӧсь.
Германскӧй сталь юръяса цепъяс петісны окопъясысь босьтны рочьяслысь вынйӧра железобетоннӧй укреплениеяс.
Вӧвлӧм сар армиялӧн сэні вӧлӧм колясъясыс, кодъяс некутшӧма эз вермывны водзсасьны, сійӧ жӧ часнас кутісны «гӧлӧсуйтны мир вӧсна кокъяснаныс» — ӧрудиеяс, пулеметъяс, кухняяс, военнӧй запас шыблалӧмӧн, ылькнитісны бӧрӧ, кӧрттуйяслань да вокзалъяслань.
Сійӧ, мый водзвыв аддзыліс Ленин, лоис: сӧветскӧй Рочму сулаліс чеччыштны дасьтысьӧм прӧтивник водзын ӧружиетӧм и пасьтӧм.
Салдатъяс кавшасьлісны поездъясӧ, вагон вевтъяс вылӧ, буферъяс да пос тшупӧдъяс вылӧ ӧшйӧмӧн, грӧзитлісны машинистъяслы смертьӧн...
Жугӧдавлісны груз тыра вагонъяс, — няйт сӧнік лым вылын быдмылісны пилённӧй сакарлӧн, консервъяслӧн, мерлушковӧй шапкаяслӧн, защитнӧй паськӧмъяслӧн чукӧръяс.
Миллион лыда армия, коді эз кӧсйы лыйлыны, виавны, косясьны, ылькнитіс бӧрвыв, кыдз скалистӧй утесъяссянь гы, став ярлунсӧ воштӧмӧн, — быг пиын да вабергачалӧмӧн котӧртіс бӧрӧ, рӧднӧй океанас.
Немечьяс виччысисны тайӧс.
Налӧн ставыс вӧлі думайтӧма водзвыв да дасьтӧма джуджыд наступление вылӧ.
Найӧ ӧдйӧ весалісны тырӧм кӧрт туй узелъястӧ да мӧдӧдчисны магистраль кузя: Брест-Литовск — Брянск — Ровно — Киев — Подолияӧ, Одесщинаӧ да Екатеринославщинаӧ...
Брест-Литовскын Троцкийлӧн предательствоыс сувтіс донаджык сы дорысь, мый вермис эськӧ думыштны аслыс медся куттӧм воображение.
Немечьяс босьтісны сӧветскӧй Рочмулысь квайтсё кӧкъямысдас ӧкмыс сюрс квадратнӧй километр территория, комын кӧкъямыс миллион олысьӧс и куш сӧмын военнӧй запасъяссӧ пушкаяс, ружйӧяс, огнеприпасъяс, паськӧм да сёян-юан — кык миллиард шайт дон зарниӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ рытнас (тайӧ суткиын коймӧдысь) чукӧртчис Шӧр комитет.
Владимир Ильич заводитіс сёрнитны, пызан сайын пукалӧмӧн, кинас кымӧссӧ ньӧжйӧник ниртышталігтыр: «Ӧні абу кад ыставны немечьяслы бумажкаяс...
Ворсӧмыд пырис сэтшӧм тупикӧ, мый революциялӧн крах неизбежнӧй...»
Чеччыштіс — кияссӧ пыдӧ сюйӧма зепъясас.
Писькӧдчис ёртъяс костӧдыс кабинет шӧрас да мӧдіс котравны кык квадратнӧй аршын вылын...
Чужӧм кучикыс зэлаліс, паръясыс косьмисны.
— Революциялӧн крах неизбежнӧй, кутас кӧ и водзӧ нуӧдсьыны шӧрвизь кутан политика — ни ӧтарӧ ни мӧдарӧ, ни мир ни война...
Политика медся полана, медся безнадежнӧй, медся неправильнӧй став лоны верманасьыс...
Немечьяс наступайтӧны, водзсасьны ми налы ог вермӧй.
Виччысьны, нюжӧдчыны мир кырымалӧмӧн — сійӧ лоӧ сдайтны роч революцияӧс пазӧдӧм вылӧ.
Мужик ӧні оз мун война вылад, сійӧ шыбытас быдӧнӧс, коді тойыштас сійӧс татшӧм война вылад...
Ми долженӧсь кырымавны мир, кӧть мед талун немечьяс предъявитісны миянлы ещӧ на сьӧкыдджык условиеяс, найӧ кӧ кутісны требуйтны миянсянь не сюйсьыны Украина, Финляндия да Эстландия делӧясӧ... то и та вылӧ колӧ мунны, медым спаситны революцияӧс...
Тайӧ кывъяс бӧрын куритчӧм тшына жырйын заводитчис вабергач — кывъяслӧн, горӧдӧмъяслӧн, бешеннӧя шензьӧмъяслӧн.
Сталин да Свердлов вешйыштісны Ленин дорӧ.
И — пырысь-пыр чӧв-лӧнь.
Збыльвылӧ, оз позь вӧлі воштыны ни ӧти минут.
Заводитчис гӧлӧсуйтӧм, и тайӧ пӧрйӧ Ленин жугӧдіс потшысь стенсӧ: ӧти гӧлӧсӧн унджыкӧн Шӧр комитет шуис ыстыны германскӧй веськӧдлан котырлы радиотелеграмма мир кырымавны сӧгласие йылысь.
Телеграмма вӧлі ыстӧма сійӧ жӧ войнас.
Немечьяс водзӧ на решительнӧя наступайтісны кӧрттуй магистральяс кузя.
На водзын ещӧ ыджыдджык ӧдӧн гӧгыльтчыліс бӧрӧ важ сар армия, разӧдчаліс сиктъясӧ.
Немецкӧй салдатъяс, вагон ӧшиньяссӧ восьталӧмӧн, гажаа видзӧдалісны чойгорувъясын — куштӧм садъяс пӧвсын — разіпель сярвидзысь, идзас шапкаяса еджыд керкаяс вылӧ, ляпкыдик амбаръяс вылӧ, колян вося позъясныс весьтын повзьӧмӧн кыпӧдчалысь сьӧд ракаяс вылӧ.
Тані вӧлі тырмымӧн нянь, и сала, и картупель, и сакар, тані, висьтавлӧмъяс серти, визувтлісны йӧв юяс, кодъяслӧн вадоръясыс пумперникельысь...
Немечьяс лолісны тӧждысьтӧмӧсь...
Кымынкӧ лун мысти оккупантъяслӧн эшелонъяссӧ вӧлі атакуйтӧма гӧрдъясӧн.
Но сӧветскӧй отрядъясын, кодъяс шусьылісны Украинаса армияясӧн, лыддьысьліс ставыс дас вит сюрс боеч гӧгӧр.
Найӧ вӧліны бӧр шыбытӧмаӧсь на серти дас пӧв ёнджыка прӧтивник зырӧдӧмӧн.
Киев вӧлі босьтӧма.
Медводдза германскӧй корпус косьтӧг вуджис Днепр да веськӧдчис Донбасса шахтаяс да заводъяс районъясӧ.
Такӧд ӧттшӧтш кык дивизия вынъясӧн немечьяс заводитісны наступайтны Нарва да Псков вылӧ.
Фронт вӧлі дорйытӧм.
Крестьяна эз босьтавны вилаяс и эз пуксявны вӧвъяс вылӧ.
Асывнас февраль кызь ӧтикӧд лунӧ Ленин явитіс социалистическӧй отечествоӧс опасностьын, рабочӧйяс и крестьяна чуксавсьылісны дорйыны сійӧс асланыс олӧмӧн.
Сійӧ жӧ лунӧ воис вочакыв германскӧй веськӧдлан котырсянь.
«Ни мир ни война» неопределеннӧй формула вылӧ определеннӧя вочавидзӧмӧн, немечьяс требуйтісны ӧні: пырысь-пыр весавны став Украина, Латвия, Эстония и Финляндия, тайӧ территорияяссьыс век кежлӧ ӧткажитчӧмӧн, и, таысь кындзи, сетны турокъяслы Баку и Батум, — ультиматумлӧн срокыс помасьліс нелямын кӧкъямыс час мысти.
Нелямын кӧкъямыс часӧн колӧ вӧлі решитны: лоны Рочмулы немеч колонияӧн, али Рочмулы мунны независимӧй, некодӧн на ещӧ некор ветлывтӧм туйӧд.
Лунтыр и войбыд Смольнӧй ызгис, кыдз мазі поз, кытчӧ пырӧма ош лапа.
«Левӧй коммунистъяс», левӧй эсеръяс, правӧй эсеръяс, меньшевикъяс шыбласисны заводъясӧд да фабрикъясӧд, митингъяс кыпӧдалӧмӧн.
Штормовӧй рытыввыв тӧв тыртліс лымйӧн занавесалӧм ӧшиньяссӧ обывательскӧй патераяслысь, кӧні чошкӧдчӧмӧн виччысьлісны лоӧмторъяс.
Вежон мысти — пом большевикъяслы.
Но немечьяс — Петроградын!..
Мый кӧть сэн эн шу — шуцман Невскӧй вылын: унизительнӧ, — кыдз быттьӧ!
Обывательскӧй патриотизм ратшкакыліс став вурысъясӧдыс.
И сэн ставыслы сюрліс ӧрӧжки вылас — и большевикъяслы, и Керенскийлы, и ыръян идиотлы Николай Второйлы.
Некод на ещӧ некор эз аддзыв татшӧмнас Владимир Ильичӧс: пытшлань вӧйӧм чужӧмыс сылӧн кыдз быттьӧ ӧзйӧма пытшкӧсса биысь, кымӧссӧ визьйӧдлӧмаӧсь чукыръяс, бандзибъяс вылас — пятнаяс.
Сійӧ сёрнитіс скӧралана зывӧктӧмӧн, мурч курччӧм пиньяс костӧдыс скӧралан шытӧлӧн.
— Водзӧ ог кут терпитны ни ӧти секунда!
Тырмасны фразаясыд!
Тырмас ворсны!
Ни ӧти секунд!
Ме пета веськӧдлан котырысь, ме пета Шӧр комитетысь, кӧть ӧти секунда кӧ кутас ещӧ водзӧ нуӧдсьыны революционнӧй фразаяслӧн тайӧ политикаыс!..
Либӧ пырысь-пырся мир, либӧ смертнӧй приговор сӧветскӧй власьтлы!.
Страстностьнас, чорыдлуннас, кушӧдӧм логиканас и сійӧн, мый тайӧ часъясӧ став питерскӧй заводъяс вылын рабочӧйяс, трибунаяс вылысь троцкистъясӧс да «левӧйясӧс» чӧрту вӧтлӧмӧн, заводитісны горзыны: «Ми — Ленин дор, мир вӧсна!» сылы удайтчас жугӧдны оппозициясӧ.
Февраль кызь нёльӧд лунлы паныда войӧ заводитчис тыш Ставрочмувывса исполнительнӧй комитетын.
«Левӧй коммунистъяс» да левӧй эсеръяс дурмӧмъяс моз шыбласисны трибунаяс вылӧ Таврида дворечса джынвыйӧ югдӧдӧм залын.
Ленин логикалы паныд найӧ сувтӧдлісны «нервъяс кузя ударъяс», — паськӧдавлісны юр бергӧдана серпасъяс крестьянскӧй кыпӧдчӧмъяслысь.
«Левӧйяс» пиысь ӧткымынъяс чеччыштлывлісны скамьяяс вылӧ да омлялӧмӧн заявитлісны став партийнӧй да сӧветскӧй постъясысь ӧткажитчӧм йылысь.
Ленин, шапкатӧм, пӧлӧн кизялан пася, му кодь рӧма чужӧма, торъяліс ыджыд колоннаысь да нюжӧдіс кисӧ, коді ӧшйис беситчысь амфитеатр весьтын.
— Позьӧ горзыны, протестуйтны, кусьыд петӧмӧн чабравны кулакъяс...
Мӧд петан туй, тайӧ условиеяссӧ кырымалӧмысь ӧприч, миян абу.
Суровӧй действительность, ачыс доподлиннӧй олӧмыс, кодӧс абу лӧсьӧдӧма воображениеӧн, абу лыддьӧма небӧгъясысь, а сэтшӧми, кутшӧмӧн сійӧ существуйтӧ аслас став ужасайтан правдивостьнас, сувтіс миян водзӧ...
Сӧмын асъя дорыс мирлӧн чорыд условиеяс вылӧ сӧгласие вӧлі гӧлӧсуйтӧма, и Ставрочмувывса центральнӧй исполнительнӧй комитет ыстіс телеграмма Берлинӧ.
Сы вылӧ вочакывйӧн февраль нёльӧд лунӧ немечьяс босьтісны Псков.
Аскинас позьӧ вӧлі виччысьны немечлысь коннӧй разведчикъясӧс Нарва да Мӧскуа заставаяс дорын.
5
Ӧшиньӧ пырис тӧлыся войлӧн омӧлик югӧрыс.
Пызан вылын еджыд гӧгыльӧн куйліс тыртӧм тӧрелка, и сэсся нинӧм оз вӧлі тыдав жырас.
Точкис, кылӧ, стенын ӧшалан часі: тіч — гораа, точ — небыдджыка.
Алёшка да Мишка куйлісны шоныд кодь на пач дорын лӧскутъясысь вурӧм эшкын улын.
Алёшка шӧпкӧдӧмӧн висьтавліс ичӧтджык вокыслы збой Иван Гора йылысь.
Мишка кывзігтыр шуаліс аслыс: «тіч, точ...»
Алёшка скӧраліс, мый вокыс омӧля кывзӧ, тувкӧдіс сылы шырӧм балябӧжас кулакнас, мукӧддырйи сэтшӧм ёна, — Мишкалӧн зятнитлісны пиньясыс.
— Тэ, ей-богу, кывзы, а то сувта — сідз дӧвга, турбыльтчан! — И Алёшка висьтавліс: — Локтӧ Иван Гора ӧти дворӧ.
И сійӧ тӧдӧ: тайӧ керкаас пӧдвал, и пӧдвалас пукалӧ буржуй лишкаяс вылын...
Сылӧн сэн мыйыс сӧмын абу...
— А мый сылӧн абу?
Тіч, точ...
— Ланьт, шуа...
Но — мыйыс сылӧн абу?
И пызь, и картупель, и сакар...
Иван — ӧтилаӧ-мӧдлаӧ двор кузя.
Аддзӧ — кӧрт ӧдзӧс.
Кыдз сійӧ дзӧвкнитас пельпомнас — и пӧдвалӧ...
А сэні буржуй зарни стул вылын.
И сэні — мыйыс сӧмын абу!
Нелямын окорок ветчинаыс...
— Сійӧ мый сійӧ — ветчинаыс?
— Но, шуӧны тэд, сэтшӧм сёян, юмов.
Буржуй аддзис Иванӧс — кыдз чилӧстас.
А Иван эз повзьы: и давай кыскавны мешӧкъяс...
Буржуйыд кватитас граната...
А Иван — кыдз сетас сылы кык син костас...
Алёшка друг ланьтіс, Мишка сылы паръяснас дзик пеляс:
— Тайӧ мый?
Быттьӧ заводитчыліс кыптыны тӧв.
Оз, тӧлыд тадзи оз омляв.
Войся лӧняс ылысянь ӧтчаяннӧй, нор, тані — нач дорын — ӧдва кыланаӧсь, волісны ланьтлытӧм омлялӧмъяс.
Весиг кынмӧм ӧшиньын муртса-муртса тіралыштіс стеклӧыс...
Сэсся, матын нин, кузя лювӧстіс пон.
Керка дорын кыліс лым дзуртӧм.
Воссис ӧдзӧс — пемыд войлӧн ылысянь скӧрысь омлялӧмыс тыртіс жырсӧ.
Мам нинӧм эз шу, разис пась кизьяссӧ, чышъянсӧ, пуксис ӧшинь дорӧ, кутчысис юрас и сідз пукаліс кыдз кулӧм.
Детинкаяс видзӧдісны сы вылӧ эшкын увсянь.
Кодікӧ нетшыштіс ӧдзӧс.
Ӧттшӧтш омлялан шумыскӧд нырис Иван Гора — веськыда вежӧс сайӧ.
Босьтіс стенысь винтовкасӧ.
Гольснитіс затворнас.
— Коді балуйтіс винтовканас?
Алёшка и Мишка, кыдз жужальяс, лэдзчысисны узьӧм улӧ, полісны лолавны.
— Марья...
Мый юртӧ лэдзӧмыд?
Псков немечьяс босьтӧмаӧсь...
Пет...
Чукӧртчӧны Смольнӧйын.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі чорыд.
Марья унзіль пырысь кыпӧдчис, кӧрталіс чышъян помъяссӧ, кизяліс пасьсӧ.
Бергӧдіс юрсӧ крӧватьлань.
Алёшка син пӧвнас эшкын увсянь аддзис, мый чужӧмыс мамыслӧн еджыд.
Иван чужйис кокнас ӧдзӧссӧ, муніс.
Марья лэптіс челядьӧн ӧнтай на жыр шӧрӧ шыбытӧм корӧсь, пуктіс сійӧс порог дорӧ да петіс Иван бӧрся.
— Пола, Алёшка, пола, — муртса кывмӧн заводитіс няргыны Мишка.
— Чӧв ов, мустӧмтор, аддзӧмыд кад...
Алёшкалӧн аслас тасасис горшас ёкмыль Иван Горалӧн тайӧ кывъясысь: «Псков босьтісны немечьяс...»
Кажитчыліс: Псковыс кӧнкӧ тані, неылын, Пулковса сьӧд мыльк сайын, — из стена кодь, код вомӧн кавшасьӧны гырысьяс, ускаяс...
Тайӧ мынны позьтӧм бедасьыс войбыд тутсӧны да омлялӧны заводса гудокъясӧн.
6
Тревожнӧй гудокъяс, Ленин приказ серти, тутӧстісны кык час мысти Псков босьтӧм бӧрын.
Буксісны став петроградскӧй фабрикаяс и заводъяс.
Котӧрӧн воалысь рабочӧйяслы сетавсьылісны ӧружие да патронъяс.
Чукӧртчыны шуӧма Смольнӧйын.
Войбыд юркарса став районъяссянь, став окраинаяссянь мунісны чукӧръясӧн ӧружиеа йӧз — Смольнӧйса паськыд дворӧ, кӧні сотчисны кӧстеръяс, найӧ югдӧдлісны суров, зумыш чужӧмъяссӧ рабочӧйяслысь, налысь новлӧм паськӧмсӧ, кодӧс тэрмасьӧмӧн пӧртӧма военнӧйӧ — вӧньӧн, патронташӧн, пулеметнӧй лентаӧн; шынельяс да косясьлӧм папахаяс фронтовикъяслысь; зарни шыпасъяс кӧзыроктӧм картузъяс вылысь балтийскӧй морякъяслысь, кодъяс кутчысисны торйӧн, кыдз быттьӧ тайӧ аддзывлытӧм смотрыс — сӧмын ӧти аврал унаяс пиысь революциялӧн свежӧй тӧв дырйи.
Вӧліны уна нывбабаяс — шаляӧсь, чышъянаӧсь, полушубокаӧсь, мукӧдъяс винтовкааӧсь.
Кӧнсюрӧ пемыд чукӧрас лӧставлісны студенческӧй кизьяс.
Кӧстеръясӧн югдӧдсян колоннадасянь чеччыштавлісны верзьӧмаяс лысермунӧм вӧвъяс вылын.
Кодъяскӧ кыскисны пулеметъяс, сабля чукӧръяс, винтовкаяс.
Сибдӧм гӧлӧсъяс горӧдавлісны заводъяслысь нимъяс.
Йӧз чукӧръяс котӧртавлісны ӧтиласянь мӧдлаӧ, стрӧитчылісны, ӧружиенаныс зурасяліг.
Смирна! — горзісны мый вынсьыс. — Стрӧитчӧй!
Коді кужӧ вӧдитчыны ӧружиеӧн — воськов водзӧ!...
Бара лэбыштісны кузь гӧна, пошкысь вӧвъяс.
Камгисны колоннада улын ӧдзӧсъяс.
Котӧрӧн петлісны военнӧйяс, сунлісны гыалысь йӧз чукӧрӧ...
Кӧстерӧ лэбис кодӧнкӧ вайӧм зӧлӧтитӧм стул, вылӧ качисны бикиньяс.
Руд кымӧръяс чашйисны-косявлісны ассьыныс сыри-летки торъяссӧ пасьтӧм пу йывъясӧ, тыртлісны Смольнӧйлысь куим пельӧса фронтонсӧ.
Паськыд Суворовскӧй проспект пемыдсьыс воалісны пыр выль и выль отрядъяс питерскӧй рабочӧйяслӧн, кодъясӧс кыпӧдіс гудокъяслӧн ланьтлытӧм тревогаыс омӧлик койкаяс да наръяс вылысь, пӧдвалъясысь да керкашойясысь...
Смольнӧй коридоръясын рабочӧйяс ветлісны дорвыв стенаӧн: ӧтияс — посъяс кузя вывлань, мӧдъяс, ӧружиеӧн да бумага лестукъяс вылын тэрмасьӧмӧн гижышталӧм приказъясӧн, — увлань, кӧдзыд войӧ, вокзалъяс вылӧ.
Коймӧд судтаын, кӧні вӧлі Ленинлӧн кабинетыс, — тайӧ топыда шӧтӧм йӧз пӧвсӧдыс писькӧдчылісны вестӧвӧйяс, курьеръяс, войтыр комиссаръяс, партийнӧй комитетса секретарьяс, военнӧйяс, Ставрочмувывса центральнӧй исполнительнӧй комитетса да Петроградскӧй сӧветса шленъяс.
Тані аддзылісны коридор стен бердӧ жмитӧм шӧйӧвошӧм «левӧй коммунистъясӧс».
Тані Иван Гора аслас пельнас кывліс, кыдзи кӧрт ӧчкиа пӧрысь путиловскӧй мастер, кодӧс топӧдӧмаӧсь вӧлі «шуйга коммунистъяслӧн» вождь дорӧ, шуаліс сылы:
— Вот, сад юр, войтыр войнаыдтӧ кор заводитчӧ...
Тайӧ, аддзан, тэныд — абу тшыныдтӧ фунт...
Владимир Ильич аслас кабинетын — возбужденнӧй, визыв, смекайтчана-ёсь, решительнӧй — веськӧдліс бушковнас: ысталіс сюрс запискаяс; сёясӧн йӧзӧс.
Телефон дорсянь котӧртліс ӧдзӧс дорӧ, чуксавліс мортӧс, юасьліс, приказывайтліс, гӧгӧрвоӧдліс дженьыдик юалӧмъясӧн, лэчыд ёсь веськыда висьтавлан формулировкаясӧн, шпоръясӧн моз кыпӧдліс бӧркокйыв вӧлясӧ йӧзъяслысь, кодъяс шӧйӧвошисны тайӧ чудовищнӧй жуӧмас.
Тані жӧ, небӧгъясысь да бумагаясысь пызан сайын места прӧстмӧдӧмӧн, уджаліс Сталин.
Сведениеяс фронт вылысь воалісны страшнӧйӧсь, позорнӧйӧсь.
Важ армия дзикӧдз ӧтказывайтчыліс кывзысьны.
Матросскӧй отряд, код вылӧ пуктылісны ыджыд лачаяс, друг, весиг неприятелькӧд зурасьлытӧг, эновтіс Нарва да гӧгыльтчис Гатчинаӧдз...
Лолыштӧм кост здукъясӧ Владимир Ильич, пызан вылын бумага чукӧръяс вылӧ гырддзаяснас ӧшӧдчӧмӧн, видзӧдіс веськыда Сталинлы синмас:
— Удитам?
Немецкӧй драгунъяс вермасны нин аски асыв лоны Нарвскӧй ворота дорын.
Сталин вочавидзліс сійӧ жӧ рӧвнӧй, гортӧм, спокойнӧй гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн нуӧдліс став сёрнияссӧ:
— Ме думайта — удитам...
Разӧдӧма винтовкаяс да пулеметъяс... — сійӧ лыддис справка. — Немецкӧй командование тӧдӧ нин рабочӧйяслӧн настроениеяс йылысь...
Шпионъясыд тырмымӧн...
Неыджыд вынъясӧн немечьяс ӧдвакӧ решитчасны сюйсьыны ӧні Петроградӧ...
Орчча тыртӧм жырйын, кӧні дзик ӧтикъя пызан вылын вӧлі паськӧдӧма карта-десятиверстка, уджаліс штаб.
Ленин корис военнӧй специалистъясӧс Могилевысь, кӧні найӧ ликвидируйтісны вӧвлӧм ставкалысь штабсӧ.
Ленин шуис налы: «Войскаяс миян абуӧсь — Петроградса рабочӧйяс долженӧсь вежны вооруженнӧй вын».
Генералъяс представитісны план: ыстыны пырысь-пыр Нарваланьӧ да Псковланьӧ разведывайтан группаяс комын-нелямын боечӧн и сэк коста формируйтны да шыблавны налы отсӧг вылӧ боевӧй отрядъяс ветымын-сё боечӧн.
Ленин и Сталин ошкисны тайӧ плансӧ.
Пырысь-пыр, тайӧ жӧ ӧти пызана да табуреткаа жырас, штаб заводитіс группаяс да отрядъяс формируйтӧм да фронт вылӧ найӧс ыстӧм.
Войбыд мунлісны поездъяс Псковлань да Нарвалань.
Рабочӧйяс пиысь унаӧн первойысь на кутлісны кианыс винтовкасӧ.
Гӧрд армиялӧн тайӧ медводдза отрядъясыс вӧліны пӧшти нинӧм мындаӧсь на лыд сертиыс и боевӧй тӧдчанлун серти.
Но йӧзыслӧн — мурч курччӧм пиньяс, зэвтчӧма быд нерв, быд мускул.
Поездъяс тӧвзьылісны войся, лымъя шыльыдінъяс кузя.
Питерса рабочӧйяс гӧгӧрволісны, мый пырӧны тышӧ вына врагкӧд и врагыс тайӧ новлӧ ним — мирӧвӧй империализм.
Вывті гырысь могъяссӧ тайӧ вежӧртӧмыс окажитчыліс германскӧй пушкаяс да пулеметъяс дорысь ёна грознӧйджык ӧружиеӧн.
Немечьяс надейтчылісны торъя ноксьӧм-керӧмъястӧг пырны Петроградӧ.
Налӧн уна лыда агентъяс гӧтӧвитлісны Петроградын кось — пытшсяньыс взрыв.
Сюрсъясӧн немеч военнопленнӧйяс — гуся приказъяс серти — кыскысьлісны сэтчӧ войвывсянь, асыввывсянь — Сибырысь.
Питерскӧй обывательяс шӧпкӧдчывлісны, кар кузя весь бовъялысь немеч чукӧръяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Но ӧти сьӧд войӧ, Ленин да Сталин распоряжение серти, Петроград вӧлі ӧтпырысьӧн ректӧма германскӧй подрывникъясысь.
Взрыв эз удайтчы.
Кор шпионъяс заводитісны доноситавны немечьяслы питерскӧй рабочӧйяс возбуждение йылысь, всеобщӧй рабочӧй мобилизация йылысь, кор налӧн водзын мунысь частьясыс кутісны зурасявны выльӧн сформируйтӧм пролетарскӧй частьяс би вылӧ, — войвыв юркар босьтӧмыд кажитчис рискованнӧй и ненадежнӧй делӧӧн.
7
Сӧстӧма мыськӧм чукыръяса, чорыд, йывланьыс крукыльтчӧм ныра пӧрысь, розовӧй чужӧмыс генерал Людендорфлӧн вӧлі вӧрзьывтӧм да стрӧг, синъясас — ясность да кӧдзыд, сӧмын лётмунӧм кучика тшӧкаыс небыда куйліс руд военнӧй сюртуклӧн сувтса воротник вылас.
Кадысь-кадӧ сійӧ босьтліс зарни карандаш, и сылӧн кос кучика да паськыд гыжъяса чуньясыс, блокнот вылын некымын лыдпас либӧ кывъяс пасъялігтыр, неуна дрӧжжитісны — мудзӧмлӧн дзик ӧти петкӧдлас.
Сійӧ кисянь веськыдвылын тшыналіс сигара, сійӧ куйліс снарядысь стальнӧй вороп вылын.
Дзик сӧстӧм пызан вылын кулӧм ӧкуратностьӧн вӧлі сувтӧдалӧмаӧсь сьӧд мраморысь письменнӧй приборъяс, куйлісны папкаяс югъялан картонысь.
Зеркальнӧй ӧшинь сайын карниз вылас — гулюяс март тӧлысся шонді гож водзын.
Крут пемыд-гӧрд вевтъяс Берлинлӧн.
Генерал Людендорфлы паныдӧн кучик креслӧын, веськыда да топыда, пукаліс генерал Гофман, сэтшӧм жӧ вывті сӧстӧм, неуна грузаджык, почтительнӧй, пӧсьысла лӧсталан чужӧма, код бердӧ бурджыка эськӧ мунісны тош да усъяс, сы вӧсна мый бритӧмнас чужӧмыс кажитчис пасьтӧмӧн.
Шонді югӧр усьліс сылӧн зарни погон жгут вылас.
Сійӧ висьтавліс:
— Ме пола, мый не помӧдз нуӧдӧм операция асыввылын вермас не сетны сійӧс, мый ми сыысь виччысям.
Менам видзӧдӧмӧй сэтшӧм: Украина да Донечса из шом бассейн босьтӧм оз ков видлавны кыдз операцияӧс, коді веськӧдӧма сӧмын Германиялысь сырьевӧй ресурсъяссӧ содтӧм вылӧ.
Ми пыртам миянлысь дивизияяс канмуӧ, кӧні ыджыдалӧ думыштны позьтӧм политическӧй хаос.
Менам агентъяс Рочмуын ысталӧны вывті шогӧдана сведениеяс, кодъяс подтверждайтӧны медся пессимистическӧй чайтлӧмъяссӧ.
Образованнӧй да имущӧй йӧзъясӧс виалӧмъяс, гусясьӧмъяс, рӧзбоялӧмъяс, ас костын кось, дзик некутшӧм пӧрядок и весиг олӧмлӧн паралич...
Ставыс тайӧ исключайтӧ быд пӧлӧс позянлун Рочмукӧд правильнӧй торговӧй сношениеяслысь, ми кӧ кутам, мӧдысь висьтала, сӧмын наблюдайтны кияс лэдзӧмӧн тайӧ вывті ӧпаснӧй да помӧдз скӧрмӧдана безобразиеяссӧ большевикъяслысь...
— Да, — сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис генерал Людендорф. — Ставыс тайӧ зэв шогӧдана.
— Да, — сідз жӧ сибдыштӧм гӧлӧсӧн вочавидзис генерал Гофман. — Зэв шогӧдана.
Ме эськӧ верми вӧзйыны ваше превосходительстволы роч делаясӧ активнӧйджыка сюйсьӧмлысь ӧти позяна вариант...
— Пожалуйста, — вежливӧя, сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис генерал Людендорф.
— Медым избавитны Рочмуӧс терпитны вермытӧм страданиеяссьыс, тырмымӧн менам арталӧм серти, не вывті уна выныштчылӧм.
Ми кӧ эськӧ йӧткыштім миянлысь шуйгавыв флангнымӧс Петыркар — Смоленск линия вылӧ да сформируйтім приличнӧй роч веськӧдлан котыр, коді эськӧ вермис лэдзны слух, шуам, мый саревич Алексей ловъя, и назначитіс эськӧ регентӧс...
Ме кута тӧдвылын великӧй князь Павел Александровичӧс — сійӧ ещӧ абу на лыйлӧма и олӧ Царскӧй Селоын.
Кык вежон мысти эськӧ Европейскӧй Рочму вӧлі вайӧдӧма пӧрядокӧ, ми получитім эськӧ спокойнӧй сырьевӧй база и вермим асьнымӧс некутшӧма дойдтӧг босьтны Украинаысь миян джын дивизияяссӧ...
Генерал Людендорф видзчысьӧмӧн босьтіс сигара, кыскалыштіс и бара видзчысьӧмӧн пуктіс стальнӧй вороп вылӧ.
Тайӧ босьтіс, этша вылӧ, минут, — сійӧ думайтіс вочакыв.
— Ме тырвыйӧ сочувствуйта идеяяслы, кодъяс воодушевляйтӧны тіянӧс, — шуис сійӧ стрӧга. — Ми не долженӧсь и огӧ кутӧй имеитны суседӧн государствоӧс, коді веськӧдлыссьӧ коммунистъясӧн.
Но медым сюйсьыны Великороссиялӧн пытшкӧсса делӧясӧ, колӧны разьӧм кияс...
Кытчӧдз Рытыввылын ми ог решитӧй ворсӧмсӧ... (неуна тіравны заводитӧм чуньясыс сылӧн бара нюжӧдчисны сигара дорӧ) быд боксянь абу благоразумнӧ вӧчны мыйкӧ сэтшӧм ыджыд территория вылын, кыдз Великороссия.
Сыысь ӧтдор, миян водзын сулалӧны вылынджык цельяс...
Мыйӧн кӧть мед эз помась война — Англия и водзӧ кутас сувтӧдавны ограничениеяс Рытыввылын миян экспансиялы.
Историческӧй миссияыс Германиялӧн — Асыввылӧ движение, — Месопотамия, Персия и Индия, та могысь ми долженӧсь зумыда и век кежлӧ кольӧдны ас саяным медся дженьыд и безопаснӧй туй: Киев — Екатеринослав — Севастополь и саридзӧн — Батум да Трапезунд вылӧ.
Крымскӧй полуостров должен кольны век кежлӧ германскӧйӧн, мый дон кӧть сійӧ эз сулав.
Асыввыв вылӧ мандат ми пӧлучитам Шампаньын, Сомм да Уаз вылын...
Сыысь кындзи, сэтшӧм ыджыд, асыввывса магистраль снабжайтӧм кутас требуйтны из шомлысь солиднӧй запасъяс, — та вӧсна ми долженӧсь зумыд кокӧн сувтны Донечса из шом бассейнын.
Ме думайта: миян войскаясӧн Украина босьтӧм кутӧ медматыса цель — миянӧс няньӧн да сырьёӧн снабжайтӧм, но Украина босьтӧм оз позь видлавны кыдз эпизод.
Босьтны Украина, Донбасс и Крым ми долженӧсь зумыда и век кежлӧ...
Мӧскуа примитіс миянлысь мир условиеяс, делегация петӧма Брест-Литовскӧ, колӧ кырымавны мир...
8
Нарвскӧй ворота дорсянь, кӧні кыпӧдчылісны сьӧд вӧвъяс кок гыжъяс вылас да нырвомъяс вылас йи нёньясӧн, йизьӧм тротуар кузя ылӧдз сулаліс ӧчередь — нывбабаяс, старикъяс, челядьпиян: чӧв олӧмӧн, зумыша, мукӧдъяс стен бердӧ нёровтчӧмӧн, мукӧдъяс став чужӧмнас новлӧм воротникъясӧ пырӧмӧн, медым видзтыны мартся тӧлысь кӧть войт мында шоныд, кузь часъяс чӧж виччысигтыр.
Мышкуяс, сосъяс ставыслӧн пасъялӧма мелӧн — лыдпасъясӧн.
Марья Карасевалӧн сулаліс 231-ӧд номер.
Кыксё комын мортлы, воськолысь воськолӧ, йи вутшъяс да на бердӧ кынмӧм быд пӧлӧс усьӧмторъяс кузя, колӧ вӧлі мунны сы водзвылын продовольственнӧй управа ӧдзӧс дорӧдз.
Сэкитӧ, тревога войнад, Марья гижсьыліс санитарнӧй отрядӧ.
Сэні сетлісны фунт нянь и косьтӧм чери дай челядьлы четвертушкаӧн нянь.
Но лёк вӧлі дзоньвидзалуннас — эз прӧйдитлы юр бергӧдчӧм, лоис демобилизуйтчыны.
Иван Гора муніс разведывательнӧй отрядса начальникӧн Нарва дорӧ.
Иван Горатӧг дзикӧдз лоис лёк, — Марья сӧмын и вермис ӧні сулавны час вит ӧчередьын и ӧдва ловйӧн кыссьыны гортӧдз.
Сідз сійӧ сулаліс, стен бердӧ слӧнитчӧмӧн, синсӧ куньӧмӧн.
Орччӧн сулалысьыс — табакӧсь тошка скӧр старик — тойлаліс сійӧс кусыньтӧм чунь рӧчнас, кыдз шылаӧн: «Но, мый нӧ тэ вугыртін»...
Ӧчередь вӧрис, вӧрзьыліс воськов вылӧ и бара кынмыліс...
Мӧдӧд часын Марья аддзис, медбӧрти, винтовкаа мортӧс продовольственнӧй управа ӧдзӧс дорысь, кытчӧ сійӧ ӧтиӧн-ӧтиӧн лэдзаліс ӧчередьсӧ.
Тайӧ мортыслӧн югыд-руд — щӧтьӧн щӧтяссьӧм банбокъясыс сэтшӧмӧдз вӧйӧмаӧсь, быттьӧ сійӧ курччӧма найӧс, тӧлысла лӧз нырыс — крукыля, — навернӧ вӧлі еврей...
— Тӧварышъяс, — долис сійӧ, — эн зырӧдӧй, унджык организация...
Старик бара личкыштіс Марьялы бокас, Марья матыстчис и фанера вылысь, кодӧс пуктӧма вӧлі ӧдзӧсас стеклӧ пыдди, — фанера бердӧ клестерӧн клеитӧм бумагатор вылысь, — лыддис:
«Талун карточкаяс кузя (сэтшӧмъястӧ кузя) сетавсьӧ фунт джын зӧр.
Аски сеталӧм оз ло».
Бумагатор, лёздӧм ӧдзӧс, крукыля ныра чужӧм курччӧм банбокъяснас — шатовтчисны, мӧдісны кывтны...
Марья лизгыртчис тротуар вылӧ, зымгысис юрнас йи вутшкӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
1
Сӧветъяслӧн съезд вӧчис решение — юркар вуджӧдны Мӧскуаӧ, медым немечьяс да финнъяс эз ыштыны дженьыдик налётӧн помавны большевистскӧй веськӧдлан котыркӧд.
Петроградын, Николаевскӧй вокзалын, вӧлі лӧсьӧдӧма куим поезд: ӧтиын должен вӧлі мунны Ленин да Шӧр комитетса шленъяс, мӧд кыкас — Ставрочмувывса центральнӧй исполнительнӧй комитет да медся важнӧй учреждениеяс.
Уна быд пӧтӧс йӧзыс шӧйтіс вокзал вылын площадь кузя, берталӧм булыжник вылын тувсовъя няйтсӧ кокъяснаныс лойӧмӧн.
Вӧлі зэв омӧль, тӧла поводдя.
Латышскӧй стрелокъяс сурова прӧверайталісны пропускъяс вокзал ӧдзӧсъяс дорын.
Но йӧз писькӧдчылісны и пропускъястӧг, — чеччалісны заборъяс вомӧн железнодорожнӧй туйяс вылӧ, кӧні некутшӧм пӧрядоктӧг сулалісны джынвыйӧ жугавлӧм составъяс, тшыналісны, дзужгисны, ӧтчаяннӧя свиститісны маневреннӧй паровозъяс.
Охрана вӧлі этша.
Господскӧй ногӧн пасьтасьӧм, смекайтчана вида некымын том морт мыччысьлывлісны и вошлісны вокзальнӧй жуӧмас.
Ӧтикӧс — кыз стеклӧяса ӧчкиаӧс — латышъяс кутісны.
Сійӧ шпыньялӧмӧн предъявитіс Петроградскӧй сӧветса членлысь билет и, муртса сійӧс лэдзисны, суніс торйӧн да независимӧя кутчысьысь кутшӧмкӧ «клешникъяс» чукӧрӧ.
Сӧмын войшӧр гӧгӧрын «сарскӧй павильон» перрон вылын тыдовтчисны: тамыш синма, тӧждысян чужӧма, варов морт — войтыр комиссаръяс Сӧветса делӧясӧн управляющӧй, коді ведайтліс Ленинлӧн личнӧй охранаӧн;
Владимир Ильич кыз тубрасӧ гартыштӧм рукописьясӧн; Сталин салдатскӧй шынеля да пеля шапкаа; сьӧд тошка, висян-кельыд чужӧма Свердлов...
Лӧз вагонъяс пӧлӧн сулалісны банйӧм чужӧмъяса, ыджыд мыгӧръяса латышскӧй стрелокъяс.
Революция, асьсӧ спасайтӧмӧн, жертвуйтіс найӧ рӧдинаӧн.
Тайӧс вӧлі сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Латышъяс воштісны рӧдинасӧ.
Медым бӧр шедӧдны сійӧс — колӧ кузь кытшола туй Украинаса, Рочмуса, Сибырса шыльыдінъяс вомӧн, революциялӧн да войтыръяслӧн, — кодъяслысь нимъяссӧ латышъяс кылісны первойысь, — победаяс вомӧн.
Сьӧкыд вӧлі вообразитны татшӧм туйсӧ, сьӧкыд решитчыны.
Найӧ решитчисны.
Нинӧмысь вӧрзьытӧм, суров чужӧмаӧсь, винтовкаяснысӧ чорыда кутӧмӧн, — видзӧдісны на водзті прӧйдитысь Ленин вылӧ.
Тайӧ мортыслӧн олӧмыс вӧлі найӧ олӧмӧн, найӧ лачаӧн.
— Мыйла рабочӧйяс оз гӧгӧрвоны?
Найӧ бурджыка и кокниджыка миян дорысь гӧгӧрвоасны — мыйла ми мунам, — висьтавліс Владимир Ильич кыкнан киас клетчатӧй портплед кутысь ӧти ёртлы. — Мыйла Смольнӧй — сӧветскӧй власьтлӧн символ?
Вуджам Кремльӧ — символӧн лоас Кремль.
Мыйся сентиментальнӧй чепуха — символ!
Ковмас — и Екатеринбургӧ вуджам.
Медым шыльӧдны, мый сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм скӧра, Владимир Ильич рассеяннӧя нюммуніс портпледа мортыдлы да тэрыба пырис вагонӧ.
Поездса комендант ӧвтыштіс кинас сёрмысьяслы:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ёртъяс!
Вагонъяс йиркнитісны.
Латышъяс чеччыштісны пос помъяс вылӧ.
Поезд мӧдіс мунны.
Такӧд ӧттшӧтш мукӧд платформаяссянь вӧрзисны мӧд кык поезд Ставрочмувывса центральнӧй исполнительнӧй комитетса шленъясӧн да учреждениеясӧн.
Войыс вӧлі сьӧд, йиа зэр сяркӧдіс вагон вевтъясӧ.
Веськыдвылын, кӧні омӧлика тӧдчис Ижорскӧй заводлӧн вуджӧрыс, гудыра тыдаліс билӧн сявкйӧм, — тыдалӧ, кисьтісны мартенысь сталь.
Владимир Ильич таркӧдыштіс гыжнас ӧшинь стеклӧӧ:
— Вот тайӧ — символ, кӧсъяд кӧ нин ті...
Тшыгъялӧм вылӧ видзӧдтӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немечьяс Псковынӧсь, — кисьтӧны сталь...
Поезд, кӧні вӧліс Ленин, петіс мӧдӧн куим поезд пиысь.
Но час мысти нин машинистыс вӧлі казялӧма, мый на водзын мунӧ оз ӧти поезд, а кык.
Тӧварнӧй вагонъяслӧн кык паровоза кутшӧмкӧ тӧдтӧм состав сюйсьӧма кӧнікӧ стрелкаяс вылын первойя поезд костас, кӧні мунісны Ставрочмувывса центральнӧй исполнительнӧй комитетса шленъяс, и мӧд костас, кӧні муніс Ленин.
Та йылысь висьталіс делӧясӧн управляющӧйлы машинистлӧн отсасьысьыс, коді локтіс сы дорӧ тендер вывсянь вагон вевтъяс кузя поезд мунігас.
Некодлы, весиг Ленинлы, эз вӧв висьталӧма ӧпасность йылысь.
Латышъяс восьтісны ӧдзӧсъяссӧ плӧщадкаяс вылын, дасьтісны пулеметъяс.
Вӧлі коймӧд час вой.
Зэр кобис; понӧльника вӧр весьтті кыссьысь руа кымӧръяс сайысь мӧдіс мыччасьны джынъя тӧлысь.
Водзын верст джын сайын яснӧя тӧдчис гӧрд би загадочнӧй поездлӧн, сійӧ ньӧжмӧдіс мунӧмсӧ.
Паровозсянь юӧртісны, мый ӧні — Любань и водзын мунысь поезд, тыдалӧ, кӧсйӧ сувтны первойя туй вылын.
Сідзи и лоис.
Загадочнӧй поезд, восьса семафор вылӧ видзӧдтӧг, станцияса начальникӧн жезлнас вӧчавсян ӧтчаяннӧй знакъяс вылӧ видзӧдтӧг, сувтіс первой класса буфетлы паныдӧн.
Мӧдісны дзуртны, дзажгыны теплушкаяслӧн ӧдзӧсъяс.
Ленинлӧн поездлы сідз жӧ лоис сувтны, воддзаыслы буферъяс кузяыс пошиктан паровоз морӧснас зургӧмӧн.
Первойя мортӧн перрон вылӧ чеччыштіс делӧясӧн управляющӧй тӧлӧн везйӧдлан кашненас.
Сылӧн павк-воссьӧм пась зепъясас тырыс сюялӧма рукописьяс да документъяс.
Тошкассьӧм банбокъясыс, улӧдз лэччӧм ӧчкиа ыджыд нырыс лӧзӧдлісны-гӧрдӧдлісны возбуждениесьыс.
Сійӧ вӧлі вооружитчӧма карандашӧн.
— Приказывайта весасьны перрон вылысь! — горӧдіс сійӧ, саридз бушлатъяса, салдатскӧй шынельяса скӧра ызгысь йӧз чукӧрлань карандашсӧ чургӧдӧмӧн.
Найӧ чеччалісны вагонъясысь.
Уналӧн кианыс бергаліс нин ӧружие.
Тан жӧ вӧлі кыз стеклӧяса ӧчкиа гражданиныд, кодӧс лэдзлісны ӧнтай, и ещӧ некымынӧн господскӧй ногӧн пасьтасьӧмъяс.
Делӧясӧн управляющӧйӧс казялісны: «Чекист, сукин сын, кӧльӧса улӧ сійӧс!»
Бушлата да шынеля йӧзъяслы явӧ сетавсьылісны индӧдъяс: морт сё решительнӧя мӧдӧдчисны Ленинлӧн поезд дорӧ.
Но налы паныд плӧщадкаяс вывсянь чеччыштісны латышъяс, — найӧ котӧрӧн кыскисны асфальт кузя пулеметъяс.
Делӧясӧн управляющӧй вывлань лэптӧм карандашӧн вевтыртіс горзӧмнас пулемет кӧльӧсаяслысь йиркӧмсӧ:
- Бӧрӧ, вагонъясӧ!
Пулеметъяс аддзӧм бӧрын бушлатъяса да шынельяса йӧз чукӧр сувтіс.
Теплушка ӧдзӧсъясысь мыччасисны уна сера шальяса нывбабаяс, чилзігтыр ӧвтчисны кияснаныс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис — котӧртісны, кавшасисны вагонъясӧ, нывбабаяслӧн чургӧдӧм киясӧ кватласьӧмӧн...
Мӧдісны вешъясявны ӧдзӧсъяс.
Некымын минут мысти перрон вӧлі весалӧма, загадочнӧй поездӧс грузитӧма.
Водзӧсӧ лоис прӧстӧя и ӧдйӧ.
Пулемет дулояс улын теплушкаясын ӧдзӧс скӧбаяс вӧліны гартӧмаӧсь сутугаӧн, восьтытӧм вылӧ запечатайтӧм поезд нуӧдӧма запаснӧй туй вылӧ, и став стрелкаяссӧ валитӧма тыртӧм составъясӧн.
Мӧскуаӧ туй вӧлі свободнӧй.
2
Ӧні, кор Брестын мир вӧлі кырымалӧма, Ленин став энергиянас заводитіс котыртавны республикалысь обороноспособностьсӧ.
Разалӧм сар армия местаын, немечьяскӧд вочаасян линия вылын оперируйтлісны быд пӧлӧс йӧза уна сикаса революционнӧй отрядъяс, кодъяс сьӧкыда пырысь подчиняйтчылісны куим главнокомандующӧйлы.
(Ӧти вӧлі назначитӧма военнӧй комиссариатӧн, мӧд — «Калужскӧй федеративнӧй республикаса» сӧветӧн, коймӧд бӧрйӧма фронт вылын, кыдз Цезарь — легионъясӧн).
Отрядъясын йӧзыс вӧліны рабочӧйяс Питерысь да Мӧскуаысь, бӧръя призывъясысь фронтовикъяс, местнӧй крестьяна-партизанъяс, беженечьяс, сэн жӧ вӧліны и сэтшӧм кывлытӧм формированиеяс, кыдз «Ремневлӧн особӧй армия», комын прӧчентыс вылӧ бандитъясысь, либӧ «смертьлӧн ангелъяс» нима полк, кодӧс вӧлі чукӧртӧма командир Юрка Цибулькоӧн приключениеяс бӧрся быд пӧлӧс охотникъясысь.
Татшӧм эшелон тыдовтчигӧн, кодлӧн паровоз вылас дӧлаліс сьӧд знамя, станционнӧй уджалысьяс пышйылісны кытчӧ сюрӧ, и станцияса начальник пырліс платформа улӧ либӧ мӧдлаӧ.
Куимнан главнокомандующӧйсӧ вӧлі вештӧма.
Уна лыда отрядъяс подчинитӧма военнӧй руководительлы — военруклы — и сувтӧдалӧма кык завеса визьӧн — войвывсаӧн да рытыввывсаӧн, кодъяс дорйылісны Петроград дорӧ да Мӧскуа дорӧ подступъяссӧ.
Форматӧм отрядъясысь заводитісны лоавны ротаяс да батальонъяс, местнӧй сӧветъяслӧн военнӧй отделъяс пыр найӧ заводитісны комплектуйтсявны доброволечьясӧн, — подписка кузя и ӧта-мӧд вӧсна кывкутӧм кузя, жалӧванньӧ урчитӧмӧн — ветымын шайт ӧткалы, сё ветымын — семьяалы.
Сійӧ жӧ порядокӧн мунліс вӧвлӧм офицеръясысь команднӧй состав набирайтӧм.
Комплектуйтӧмыс мунліс ыджыд сьӧкыдлунъясӧн.
Офицеръяс полісны мунны фронт вылӧ, кӧні овлывлӧ вӧлі, мый мукӧд командиръяссӧ лоліс выручайтны расправаысь вооруженнӧй вынӧн.
Продовольствиеӧн вӧлі сӧвсем лёк.
Меставывса сӧветъяс да управаяс эз вермыны справитчыны чорыд донъясӧн — нянь мунліс спекулянтъяс киӧ, ньӧбавсис кулакъясӧн.
Отрядъяс тшыгъялісны.
Дивизияяслӧн штабъяс, пикӧ воӧмӧн, ыставлісны сиктъясӧ фуражиръясӧс солӧн да сакарӧн — вежлавны нянь вылӧ да картупель вылӧ.
Весиг «завесалӧн военрук» ачыс ветлывліс поездӧн вежлавны крестьяна ордын быд пӧлӧс шылльӧ-мылльӧсӧ нянь да сала вылӧ.
Шервидзан ордлыяса армейскӧй вӧвъяс йирсьылісны крестьянскӧй боръясын.
Эз тырмывны сапӧгъяс, пушкаяс, седлӧяс, сийӧс-заводъяс.
Ставыс тайӧ куйліс кӧнікӧ военнӧй складъясын, но чӧртыс найӧс аддзас — тайӧ складъяссӧ, а и аддзан — сэтшӧм заводитчас гижасьӧм, мый и ачыс чӧртыс чегас коксӧ...
Век жӧ, снабженческӧй организацияяслӧн вермытӧмлун да саботаж вылӧ видзӧдтӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уналы вӧлі гӧгӧрвотӧм и кажитчис йӧйталӧмӧн кадровӧй офицеръясӧс бӧр босьталӧм, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый окопъясын нёль воӧн пукалӧм йӧз зывӧктісны войнатӧ, и сідз жӧ сы вылӧ, мый сикт вӧлі юрнас вӧйтчӧма аслас уджӧ, бедноталӧн кулакъяскӧд тышӧ, — заводитісны тӧдчыны медводдза очертаниеясыс Гӧрд армия костяклӧн.
3
— Ті охрана улын, генерал.
— Кык кутшӧмкӧ бӧлбан...
Найӧ ли менӧ видзӧны, ме ли найӧс видза...
Анекдот!
Харьковсянь Мӧскуаӧ мунысь поездын, медбӧръя вагонын бӧжса плӧщадка вылын сёрнитісны кык военнӧй — ӧтикыс «окопнӧй», оръяссьӧм кручкияса шынеля, гӧрд ленточкаа салдатскӧй картуза, — омӧлик, кос, чужӧмыс векньыдик, коркӧ нежитлӧм, ӧні важӧн нин бриттӧм, тшыксьӧма брезгуйтӧм да венӧм унижение выражениеӧн.
Тайӧ вӧлі генерал-майор Носович.
Мӧдыс — дженьыдик, топыд, банйӧм чужӧма — лӧсьыдіник бекешаа да гӧгрӧс шапкаа, кодӧс — некутшӧм революцияяс вылӧ видзӧдтӧг — збоя вештӧма пель вылас, — гвардейскӧй артиллерияса полковник Чебышев.
Носович, папироссӧ судорожнӧя кыскышталіг, скӧрысь шпыньмунӧмӧн висьтавліс:
— Четвёртое ме пӧлучиті генерал Драгомировсянь инструкцияяс — корсьны Мӧскуаын Савинковӧс, коді юрнуӧдӧ «Рӧдинаӧс да мездлун доръян союзӧн», и сы пыр йитчыны Добровольческӧй армиякӧд.
Пятое ме петі Харьковысь вӧвъяс вылын, восьмое менӧ кутісны гӧрдъяс Белгород дорын.
Отрядса начальникыс, Мухоперец, — абу ӧд шыбытана овыс, — трогательнӧя тышкасис менӧ сэні жӧ наганысь лыйлыны кӧсйӧмлы паныд...
Ме требуйті гӧрдъяслысь, медым найӧ телеграфируйтісны Мӧскуаӧ Высшӧй военнӧй сӧветӧ, Троцкийлы.
Тӧдӧмысь, тайӧ дзодзӧгыд пырысь-пыр вочавидзис: «Став пӧлӧс удобствоясӧн препроводитны вӧвлӧм генерал-майор Носовичӧс Мӧскуаӧ...»
Анекдот, доложита тіянлы...
— Ті он лыддьӧй, генерал, мый став тайӧ мерзкӧй историяыс вывті дыр кыссьӧ?
Носович шыбытіс пазалӧм ӧшинь пыр папирос помсӧ котӧртысь рельсъяс вылӧ.
Март тӧлысся няйт лымъяс весьтті кыссисны няйт кымӧръяс.
Кӧнсюрӧ мисьтӧм, гу дыр енэж улын шыльыдінын сьӧдалісны сиктъяслӧн омӧлик вевтъяс.
— Чужан му!
Пӧжалуйста, любуйтчӧй!
Вежатор! — шуис Носович. — Тайӧ роч войтыркодьтӧ вӧля вывсьыд колӧ завоюйтны сідз, кыдз сійӧс завоюйтліс Чингиз хан.
Саботажыд, посньыдик подрывнӧй уджыд быд сикас социал-демократъяслӧн — сійӧ сӧмын полігтырйи курччыштӧмъяс.
Тайӧ налы оз мӧрччы...
Колӧ армия — неыджыд, отличнӧя снабдитӧм, бура бӧрйӧм-чукӧртӧм, коді вермӧ кокниа маневрируйтны да вӧчавны чардби ӧда ударъяс...
Материалыд — тырмымӧн кыксё сюрса офицерскӧй корпусысь...
— Господа офицеръяс лыддьӧны бурджыкӧн весавны улич вылын сапӧгъяс, — шуис Чебышев.
— Оз позь найӧс мыжавны, полковник.
Абу знамяыс, абу кӧрт киыс...
Мыйла куим тӧлысьӧн генерал Драгомировлы удайтчис мӧдӧдны Харьковысь генерал Краснов дорӧ ставсӧ сюрс офицерӧс?
Калединыд абу знамя...
И ме лыддя буртор вӧчӧмӧн сылысь самоубийствосӧ...
Донтӧ колӧ кужны кыпӧдны.
Каледин вӧлі век жӧ важ школаын велӧдчӧм генералӧн, — казакъяс сылы эз дӧверяйтлыны...
Вот — петтӧдз войдӧр ме сёрниті генерал Красновкӧд...
— Но тайӧ фрукт, тӧданныд...
Да, авантюрнӧй душока...
Но — том, тыр медся паськыд планъясӧн.
— Генерал Краснов вӧчӧ ставка немечьяс вылӧ, — шуис Чебышев, посньыдик, лада пиньяс весьтас парсӧ скӧрысь корлӧмӧн. — Краснов гусьӧн ветліс генерал Эйхгорн дорӧ, Киевӧ...
Тіянлы тайӧ тӧдса?
Носович нинӧм эз шу.
Букыштчис.
Мыйкӧ-дыра видзӧдіс котӧртысь рельсъяс вылӧ.
Сійӧ кутіс кывны мудзӧм, — пельпомъясыс лигышмуніны кормӧм шынель улас, быттьӧ на вылӧ водіс бӧръя тӧлысьяслӧн став безумиеыс: сьӧд йӧзӧн власьт босьтӧм, армиялӧн помӧдз киссьӧм, личнӧй карьералӧн гибель.
Тайӧ фрукт Красновыд — шикарнӧй краснобай, нывбабаясӧс радейтысь, сочинитель-романист, кокниа маневрируйтысь политик — регыдджык мукӧд дорысь гӧгӧрвоис кадсӧ...
Союзникъяслы тураса верность пыдди (а Брест бӧрын тайӧ верностьтӧ выльысь колӧ вӧлі доказывайтны вирӧн) — Краснов, ӧнія обстановкасӧ арталӧмӧн, тӧдӧмысь, сукин сын, немеч штыкъяс вылын прӧйдитас донскӧй атаманад.
— Мыйнӧсь, — зумыша шуыштіс Носович, — удайтчас кӧ сылы котыртны казачей армия — абу нин сэтшӧм лёк...
Армияыд — век армия...
Чебышев вочавидзис резкӧя:
— Дзик ӧтик дзоньвидза образование — Добровольческӧй армия.
Генерал Алексеев, генерал Корнилов — тайӧ знамя.
А казакъясыд — бурджык случайын — подсобнӧй материал...
Кутшӧм тіян сведениеяс доброволечьяс йывсьыс?
— Бӧръя сведениеяс вӧліны ыджыд успех йылысь Лежанка дорын...
Со нин тӧлысь, кыдз кӧкъямыс сюрс штыка-сабляа вошины кӧнікӧ кубанскӧй степьясын.
Миян матыса мог: корсьны Добровольческӧй армияӧс да лӧсьӧдны сыкӧд йитӧд.
— Тіянлы, генерал, лоас пырны Высшӧй военнӧй сӧветӧ...
— Тайӧ абу сьӧкыд вӧчны Троцкий пыр...
Прӧститӧй, полковник, но меным абу тырмымӧн яснӧй тіян позицияныд.
Чебышевлӧн бара воссисны посньыдик скӧр пиньясыс.
— Менам позиция?
Генерал-майор Носович, любӧй мӧд обстановкаын ме лыдди эськӧ тіянлысь юалӧмтӧ неуместнӧйӧн.
Официальнӧ — ме муна Мӧскуаӧ сідз жӧ, кыдзи и ті, Троцкийлӧн телеграфнӧй вызов серти.
Тыдалӧ, меным вӧзъясны инспектируйтны артиллерия.
4
Воӧм мысти, веськыда вокзалсянь, Носович муніс корсьны Троцкийлысь штаб.
Аддзыны кутшӧмкӧ да учреждение Мӧскуаысь вӧлі пикӧ вомӧн сьӧкыд.
Кажитчӧ вӧлі — йӧз пуктӧмаӧсь аслыныс могӧн висьтавлыны неправда, дзугны да ыставны невеськыд адресъяс кузя.
Мӧскуа кажитчис сылы рокӧн, плантӧм и пӧрядоктӧм.
Кӧть коли нин вит тӧлысь октябрся переворотсянь — мӧскуаса обывательяс омӧля разбирайтчылісны сӧвет власьт конструкцияӧн: став большевикъяссӧ шулісны комиссаръясӧн и чорыда эскылісны, мый став тайӧ питерса нашествиеыс автомобильяснас, декретъяснас, Тверскӧй кузя мунысь — аслыспӧлӧс, ньӧжмыд воськолӧн, топыда, пельпом бердӧ пельпом — красногвардейскӧй отрядъяснас — лӧсьыдтӧм торйыс тайӧ — временнӧй, и, кыдзи овліс Мӧскуа чукля переулокъясын, азиатчинаӧн, купечьясӧн, лӧсьыдіник гимназисткаясӧн, ыджыдсьыс-ыджыд текстильнӧй фабрикаясӧн, свободомыслящӧй чиновникъясӧн, лихачьясӧн, суклясьӧмъясӧн, став мирлы тӧдана актёръясӧн да ресторанъясӧн, — сідзи и кутас овны скӧр комиссаръясӧс изӧм бӧрын, тӧргуйтны, жульничайтны, баквалитчыны, изны пемыд сиктӧс ткацкӧй станокъяс дорын фабричнӧйясӧ, троньӧдчыны-бовгыны чавкан чукӧръясӧн овмӧдӧм важ вичкоясса кӧлӧкӧлъясӧн.
Сёрӧн рытнас, вӧлисти, пропуск босьтӧмӧн, Носович воис Александровскӧй вокзалӧдз, кӧні туйяс вылын сулаліс Троцкийлӧн поезд.
Войшӧрын сійӧс вӧлі лэдзӧма Троцкий дорӧ и сёрнитіс сыкӧд.
5
Носович бырӧдіс быдса изтӧг кӧрӧбка, кытчӧдз эз аддзы няйт да пемыд переулокысь Тверскӧйсянь неылысь конспиративнӧй патера — неыджыд керкаын двор пыдіын.
Аслыс ногӧн игӧдчӧм бӧрын сійӧ юаліс ӧдзӧс пырыс: «Георгий гортын»?
Ӧдзӧс воссьыштіс, сисьсӧ аснас сайӧдӧмӧн, тыдовтчис кыз стеклӧяса ӧчкиа том морт.
«Ог тӧд, кажитчӧ, петіс», — вочавидзис сійӧ условнӧй парольӧн.
Сэки Носович кыскис гач увтыс сайсьыс пельӧсысь пельӧсӧ вундӧм визитнӧй карточка джын.
Ӧчкиа том морт кыскис зепсьыс сылысь мӧд джынсӧ и — снисходительнӧя шпыньмунӧмӧн:
— Пӧжалуйста, генерал, — тіянӧс виччысьӧны.
Сійӧ пыртіс Носовичӧс сьӧкыд сынӧда, пызан вывса лампаӧн омӧлика югдӧдсян жырйӧ.
Диван вылысь чеччис паныд кушмыштӧм юра, кымӧс вылас лэдзӧм шочиник юрси пратя мисьтӧм, тӧдчытӧм, шӧркодь тушаа мужичӧй, виж крагиа, кос, вежливӧй — Борис Викторович Савинков, вӧвлӧм эсер, коді ас вывтіыс нуис террористлысь да писательлысь слава и, коді ӧні тыртӧммӧм юрвемӧн, тыртӧммӧм сьӧлӧмӧн, вузаліс ачыс асьсӧ власьт призрак вылӧ.
Сійӧ вӧліс тані, Мӧскуаын, конспиративнӧ-Добровольческӧй армиялӧн представительӧн, кӧть эськӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый серьёзнӧй успех дырйи доброволечьяс сійӧс жӧ первойӧс и ӧшӧдасны.
Вояснад да неудачаяснад сыын чӧжсис йӧз дорӧ вель уна зывӧктӧм.
Ленинӧс сійӧ лыддьыліс мудерӧн и эз эскыв сылӧн ни ӧти кывлы.
Рабочӧй демонстрацияяс аддзигӧн сійӧс вукӧдліс.
Лекалысь, быд пӧлӧс лишениеяс вылӧ дась кӧкъямыс сюрс доброволец, Корнилов, — «осёл юра лев», — командуйтӧмӧн, чайтсьыліс сылы абу зэв лёк заводитчӧмӧн.
Бара сійӧ распоряжениеын лоис власьт, сьӧм, и главнӧйыс, асӧн любуйтчан сійӧ лӧсьыдсьыс-лӧсьыд состояниеыс, коді вӧлі сылы став дорсьыс коланаджык.
— Тіянлы удайтчис аддзывны Троцкийӧс? — юаліс сійӧ, тӧдмасьӧмлысь став водзвывса условностьяссӧ бокӧ кольӧмӧн.
(Татшӧм револьвернӧй заводитчӧмсӧ сійӧ применяйтліс ещӧ боевӧй организация кадъясӧ на, том террористъясӧс тӧдмаліг.)
Носович тӧдны кӧсйӧмӧн видзӧдліс сылӧн рыжӧй синъясӧ, кымӧс вылас юрсилӧн наполеоновскӧй прать вылӧ.
— Разрешитӧй пуксьыны?
Ме мудзи...
Разрешитӧй куритны? — сійӧ любӧ пырысь нюжӧдчис диван вылын, ӧзтіс бур папирос. — Делӧыс тӧдчымӧн кокняммӧ, Борис Викторович.
Тыдалӧ, ен локтӧ миянлы отсӧг вылӧ.
Троцкийкӧд ме сӧмын на сёрниті...
Сійӧ вӧчис ме вылӧ зэв выгоднӧй впечатление: сёрнитігас сійӧ некымынысь ылавліс да вайӧдліс мем — «господин генерал»...
Ме сідз жӧ эг кольччы уджйӧзаӧн да шуӧбті сылы ӧтчыд — «ваше превосходительство»...
Сыкӧд миянлы кокни лоас уджавны...
Ну-с, и — медбӧрын...
Носович дугдыліс.
Савинков, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, эз лэдзлы сы вылысь тӧдмавны кӧсъян синъяссӧ...
— ...Сійӧ вӧзйис меным Войвыв Кавказса тышвыв кытшса штабын начальниклысь пост, ставкаыс Царицынын...
Ме аттьӧалі и примиті...
— Троцкий водзвыв пӧртіс менсьым идеяӧс, — шуис Савинков, кельыд вомдор пельӧссӧ шпыньмунӧмӧн нюжӧдіг. — Сымын бурджык.
Сідзӧн вот, верма тіянӧс нимкодьӧдны, генерал...
Тайӧ лунъясӧ ті кывланныд доброволечьясӧн Екатеринодар босьтӧм йылысь.
Корниловлӧн лоас солиднӧй база да ӧружиелӧн гырысь запасъяс.
(Носовичлы окота лоис пернапасасьны, но эз вӧв лӧсьыд лысермунӧм кос террористлӧн лапнитлывтӧм видзӧдлас улын, — пернапасасис сӧмын мӧвпнас).
— Аски ме сувтӧда тіян йылысь юалӧм Добрармиялӧн мӧскуаса отделын.
Ми кӧсйылім вуджӧдны тіянӧс Деникин дорӧ, но ӧні используйтам интереснӧйджык планын — кыдз штабса гӧрд начальникӧс.
(Кыкнаныс серӧктісны.)
Тіян мог: котыртны Царицынын восстаниелысь центр.
Эн вунӧдӧй, — немечьяс кӧ босьтасны став Украина и Донбасс — Царицын коляс большевикъяслӧн приволжскӧй няня районъяскӧд дзик ӧтик йитӧдӧн.
Сійӧс кӧ ми орӧдам — тайӧ лоас Мӧскуалы смертельнӧй ударӧн.
Носович ошкӧм пырысь гогйӧдліс юрнас.
Сылы заводитіс воны сьӧлӧм вылас тайӧ щелкоперыс, — сыын вӧлі организаторлӧн упругость и, тыдалӧ, ыджыд опыт быд пӧлӧс взрывнӧй делӧяс кузя...
— Прӧститӧй, Борис Викторович, кӧсйи тіянлысь юавны...
Мыйла ті лэптід сэки китӧ великӧй князь Сергей Александрович вылӧ, Плеве вылӧ?..
А вот — быд пӧлӧс Ленинъяс вылас?..
Решимосьтныд ли мый оз тырмы?
Или кыдз?
Прӧститӧй...
Савинков букыштчис, надзӧник кыпӧдчис диван вывсьыс, босьтіс пызан вылысь папирос, таркӧдыштіс гыжъяс, ӧзтіс, ньӧжйӧник кусӧдіс изтӧгтув бисӧ.
— Татшӧм торъяс йылысь пырджыксӧ оз юасьлыны...
Но ме тіянлы вочавидза...
Вежон сайын войтыр комиссаръяслӧн сӧвет должен вӧлі помавны ассьыс олӧмсӧ Любань станцияын.
Сӧмын случайнӧ найӧ мынісны водзӧс босьтӧмысь...
Читкыртчӧмӧн, сійӧ видзчысигтыр вайӧдіс папироссӧ вом дорас, лэдзис вӧсньыдик визьӧбӧн тшын.
— Тӧданныд, генерал, некод и нинӧм оз сувтӧд карайтысь киӧс.
Кывъясыс и жестъясыс сылӧн вӧліны литературнӧй фатовствоӧ вуджан выйын.
Носович кыйис асьсӧ сы вылын, мый любуйтчӧ...
— Кӧсъянныд вина? — юаліс Савинков. — Меным вайисны зэв бур Амонтильядо.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Вокзалысь петӧм бӧрын Марья Карасева видзӧдліс васӧд тувсовъя пӧсь руӧн руалысь стен вылӧ, шлывъялысь варышъяс вылӧ.
Шонді, лӧзалан сынӧд.
Марья пуксис турун вылӧ, пуктіс пидзӧс вылас Мишкалысь юрсӧ, — сылӧн юрыс ӧшаліс, сэтшӧмӧдз вӧлі омӧльтчӧма.
Поезд муніс.
Ӧні сӧмын кылӧ вӧлі, кыдз турун пиын неуна шутляліс тӧв, тюргисны жаворонокъяс.
Марья муніс Петроградысь продовольственнӧй отрядкӧд.
Заводын вӧлі уна вензьӧм тайӧ отрядыс вӧсна.
Коммунистъяс горзісны, мый тайӧ план орӧдӧм, самотёк, мешочничество...
Пӧрысь рабочӧйяс горзісны коммунистъяслы: «Речьяснад рушкутӧ он тырт, социализмтӧ стрӧиттӧдз ставӧн джагалам».
Чукӧртісны ас костаныс сьӧм, судзӧдісны салдатскӧй бязь, сов да быд пӧлӧс кӧрт шылльӧ-мылльӧяс — кӧрттув, шурупъяс, ӧдзӧс дзиръяс — и тайӧн надежнӧй квайт рабочӧйӧс мӧдӧдісны Донӧ — вежлавны пызь вылӧ...
Корлісны мунны Иван Гораӧс.
Сійӧ ӧткажитчис: «Кутшӧм синмӧн ме Владимир Ильич вылӧ видзӧдла?
Тявзыны митингъяс вылын, шуас, зільӧсь, — кынӧмтӧ нюкыртіс — кӧльӧса вылын лавка мӧдӧдід.
Тайӧ мирӧвӧй позор».
Марьялы сійӧ век жӧ решительнӧ тшӧктіс босьтны челядьсӧ да мунны лунвылӧ.
Ачыс пуксьӧдіс сійӧс вагонӧ, сетіс челядьыслы туй вылас пуӧм вит картупельӧн.
«Мирскӧй станицаын, Марья, веськыда мун менам Степан вок дорӧ.
Сійӧ тэнӧ лэдзас гортас.
Вежон мӧд шойччыштан, сэсся делӧясыд тэд аддзысясны...»
Алёшка вайис консерв банкаын ва.
Туй чӧжӧн сійӧ велаліс сёрнитны грубӧй гӧлӧсӧн.
— Мам, мунам станицаас подӧн.
— Пырысь-пыр, пиук, пукышта неуна.
— Мишка, — шуис сійӧ, шоныд турун кузя кӧмтӧм кокъяснас любӧ пырысь тяпъяліг, — мунам чиркъясӧс кутавны.
Мишкалӧн синъяс задорнӧя югнитлісны, — мам пидзӧс вывсьыс юрсӧ лэптывтӧг, нюммуніс чукыръяснас.
— Но, мунам...
— Удитан, куталан на, — шуис Марья, — чиркъясыд тан уна.
Бурджык, со телега дінӧдзыс котӧртлы, гашкӧ, бур йӧз нуыштасны миянӧс.
Лыа туй кузя, вердаса гнедӧй вӧлӧн веськӧдлігтыр, телегаас сувтӧмӧн, мунӧ вӧлі паськыд пельпомъяса вушйӧм чышъяна, кӧрталӧм очипокӧнныла, сылысь дӧмаса юбкасӧ павкйӧдліс тӧв.
Алёшка вӧтӧдіс сійӧс: «Тётенька, нӧрӧвитлы».
Нылыд зэлӧдіс вӧжжисӧ, бергӧдчис Алёшкалань сьӧд синкымъяса, кӧдзыда видзӧдан ёсь синъяса, мугӧм рӧма чужӧмнас.
— Квайт сутки сувтсӧн мунім, тётенька, эг узьлӧй, эг сёйлӧй, мамлӧн кокъясыс пыктісны...
— Код ордӧ станицаас? — юаліс сійӧ сурова.
— Степан Гора дорӧ — Иванлӧн вок ордас.
Иван Горалысь нимсӧ кылӧм бӧрын, нылыд шензьӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ, паськыд чужӧмыс сылӧн югдіс мелілунӧн.
Гогнитіс юрнас Алёшкалы, мед пуксис телегаас, бергӧдіс вӧвсӧ вокзаллань.
Чеччыштіс Марья дорын, лэдзис кӧмтӧм кок вылас сюйыштлӧм юбкасӧ.
— Кӧлуйыд кӧн?
Марья выныштчыліс сувтны, бормочитіс, аттьӧаліс, — нылыд босьтіс сылысь багажнӧй квитанциясӧ.
Кӧлуй — сьӧкыд неыджыд сундук и кык ноп — котӧрӧн петкӧдіс вокзалысь.
Кагаӧс моз босьтіс Марьяӧс, пуксьӧдіс телегаӧ нопъяс вылас, сетіс сылы ки вылас Мишкаӧс и, сёрниттӧг, вӧтліс вӧвсӧ станицалань.
Сӧмын, кор Марья юаліс: «Кыдз тэнӧ шуӧны, зарниӧй?» — кыввидзис дӧсадуйтӧмӧн:
— Да — Агриппина...
Чирскӧй станицаӧдз мунісны дыр степь кузя, мылькъяинъясті.
Вуджисны пос кузя чукльӧсь неыджыд ю Чир, сійӧ визувтіс пашкыра кустъяс вуджӧр улын.
Тыдовтчисны джуджыд топольяс крепыд воротаяса, сёйӧн мавтӧм виж керкаяс.
Паськыд улича вылын — курӧгъяс, найӧ ноксисны асланыс делӧӧн куйӧд чукӧръяс дорын.
Станичнӧй управление весьтын вушйӧм кумач флаг, кильчӧ вылас, чужӧмсӧ картузнас вевттьӧмӧн, вугралӧ морт кок костас винтовкаӧн.
Мунӧ гӧрба порсь, няйт пельяссӧ ныр вылас ӧшӧдӧмӧн, сы бӧрся ротіктӧны сэтшӧм жӧ няйт гӧрба порсьпиян.
Сотіс шонді, югъяліс пузырчатӧй стеклӧяс вылын.
Чилӧдлісны джыджъяс еджыд кӧлӧкӧльнясянь...
Марья шуис:
— Вот чӧв-лӧньыс, спокой.
Та вылӧ Агриппина, бергӧдчывтӧг, крута лэптыштліс пельпомсӧ.
Сувтіс куим ӧшиня, ён ставеньяса еджыд каменнӧй керка дорын.
Агриппина чеччыштіс телега вывсьыс, кутіс восьтавны охраӧн краситӧм воротасӧ.
— Мунӧй, — шуис сійӧ, — со эсійӧ керкаӧдзыс, накӧсӧсӧ, — сійӧ Степан Горалӧн керкаыс.
Ме нопъястӧ вая.
Сійӧ пыртіс телегасӧ дворас.
Сэсянь грубӧй гӧлӧс чукӧстіс:
— Гапка...
Кодӧс вайин?
— Степан дорӧ рӧдняяс.
— А ме тшӧктылі вӧвсӧ мучитны?
Воротаын, найӧс пӧдлаліг, тыдовтчис сьӧд тошка, ыджыд вома казак, шӧр арлыда, — дӧрӧмсӧ сюялӧма гӧрд лампасъяса важ гачӧ.
Плеш вывса сьӧд чуб увсянь сійӧ эз бура пырысь видзӧд туй вомӧн вуджысь Марья бӧрся, коді вӧлі пасьтасьӧма нетшкыссьӧм рыжӧй гӧна питерскӧй пасьӧ, висьӧдчан крут балябӧжа омӧлик Алёшка бӧрся да вурун чышъянӧн пельпом вомӧныс крестӧн кӧрталӧм дзоляник Мишка бӧрся...
— Питирсаяс!
Ха! — горӧдіс казак, еджыд пиньяса ыджыд вомсӧ паськӧдӧмӧн...
2
Сійӧ жӧ лунӧ Нижнечирскӧй станицасянь верст кыксё сайын рытыввылын, степшӧрса Лугань карын, кӧні окраинаясас да рабочӧй посёлокъясын сулалісны сёйӧн мавтӧм сэтшӧм жӧ куим ӧшиня керкаяс, но паськыд йӧръястӧг нин да сэні нянь сёрӧмъястӧг, и улича кузя ротіктіс сэтшӧм жӧ пияна порсь, сідз жӧ мирнӧя дзоридзалісны вишняяс да позъяс весьтаныс горзісны сьӧд ракаяс, — Гартманлӧн машиностроительнӧй заводын муніс митинг.
Йӧзыс вӧлі сы мында, мый пукалісны джуджыд ӧшинь куричьяс вылын, станокъяс вылын, ӧшӧдлісны юръяссӧ мостовӧй кран вывсянь.
Председателяліс луганскӧй Гӧрд гвардиялӧн организатор и начальник — Пархоменко, ыджыд тушаа мужичӧй, ӧшалан усъяса, балябӧж вылас вештӧм ыжку шапкаа.
Стружиттӧм пӧвъясысь тэрмасьӧмӧн вӧчыштӧм трибуна вылын, кытчӧ веськыда пӧвъяс вылас гижӧма дьӧгӧдьӧн «Огӧ сетӧй Донбасс империалистъяслы», — сулаліс неыджыд тушаа, возбуждениеысла банйӧм чужӧма морт.
Бекешасӧ сійӧ шыбытӧма, военнӧй дӧрӧм топыда зэлӧдӧма сылысь, ён морӧссӧ, юръюв дорышыс сьӧдасьыштӧма пӧсявлӧмъясысь.
Сійӧ сёрнитіс юралан гӧлӧсӧн, напористӧя.
Гажа синъясыс паськавлісны, кор сійӧ нуӧдліс найӧс кывзысьяслӧн то зумыш, то скӧр-решительнӧй чужӧмъяс кузя.
Со найӧ паськӧдісны вомъяснысӧ: «Ха-ха» — гораа голькнитӧ-гӧгыльтчӧ тшынассьӧм вевт улын, и сылӧн синъясыс читкыртчӧны шуткасьыс.
И бара гырддза йӧзвиын кусыньтӧм киыс кипыдӧс дорышнас керыштӧ гран кык мир костын, коді наступайтӧ ӧні миллион штыкъясӧн...
— ...Ми долженӧсь гӧгӧрвоны, мый сӧмын миянын асьнымын миян судьбалӧн решениеыс.
Грознӧй час кучкаліс.
Российскӧй буржуазия корис отсӧг вылӧ немеч буржуазияӧс.
Налы колӧ пӧдтыны вир пиын пролетарскӧй революцияӧс...
Налы колӧ босьтны асланыс киӧ миянлысь заводъяс, миянлысь рудникъяс...
И тіянӧс, ёртъяс, дорны чепъясӧн тайӧ станокъяс бердӧ...
Сылысь сэтшӧм сьӧлӧмысь кывзісны — кажитчӧ вӧлі, мукӧд кывъяс шуигас кылан, кыдз сюрс мортлӧн гутшкӧны пиньясыс.
Сылы эскылісны, сійӧс бура тӧдлісны — важ подпольщик Климент Ворошиловӧс, татчӧс мортӧс.
Мирӧвӧй война дырйи сійӧ Царицынын, подпольеын, кӧні уджавліс большевикъяс группакӧд.
Полиция мӧдіс вӧтлысьны сы бӧрся да сійӧ пышйис Петроградӧ и сэні уджаліс Сургайло мастерскӧйясын.
Февралься революция бӧрын бӧр локтіс Лугань карӧ, издавайтліс газет, гижаліс статьяяс, вӧлі бӧрйӧма совдепӧ юралысьӧн.
Учредительнӧй собраниеӧ мандатӧн муніс Петроградӧ.
Октябр бӧрын вӧліс сэні пӧрядок кузя комиссарӧн.
Немеч наступление лунъясӧ бара воис Донбассӧ, пырис Войтыр комиссаръяс сӧветса шленӧн Донецко-Криворожскӧй республикаӧ и ӧні митингуйтіс землякъясыскӧд — гартмановскӧй металлистъяскӧд.
— ...Донбассын ми долженӧсь сетны немеч понъяслы решительнӧй отпор, найӧ гӧтӧвитӧны медвойдӧр тіянлы, ёртъяс, вир пычкан неволя...
Немечьяс кытшалӧны нин Харьков.
Революционнӧй гӧрд отрядъяс этша лыдаӧсь и разі-пельынӧсь.
Шӧр рада вузаліс Украинатӧ, вузалас и Донбасс.
Коді сӧглас нюжӧдны юрсӧ сійӧ розьӧ?
(Ворошилов кытшовтіс синъяснас измӧм чужӧмъяс вывті)
Сэтшӧмъясыс тані абуӧсь!
Кодлӧнкӧ чугуннӧй гӧлӧс шуис сы бӧрся.
— Сэтшӧмыд тані абу...
Правильнӧ!
Унаӧн бергӧдчисны сылань, кӧні чугуннӧй станина сайын сулаліс чугуннӧй гӧлӧсӧн сёрнитысь морт.
Тайӧ вӧлі литейщик Бокун (коді лэптавліс кинас нелямын пудъя отливкаяс, кор найӧс делӧ вӧлі крукыштны кранӧн)...
— Здорово, Бокун! — горӧдіс Ворошилов. — Сідзӧн, ёртъяс, Бокун пример серти вуджам кывъяссянь делӧ бердӧ...
Мед немечьясӧс паныдалас Донбассын кыксё сюрс пролетарскӧй штык.
Зачин Лугань кар сайын...
Ми долженӧсь пырысь-пыр сформируйтны отряд квайтсё-сизимсё боечысь.
Петам интервентъяслы паныд.
Миян бӧрся быд завод, быд шахта ыстасны отрядъяс.
Кольӧм йӧзыс долженӧсь вӧчавны броневикъяс да бронепоездъяс.
Ӧружие миян эм, а оз тырмы — судзӧдам косьын.
Революционнӧй цельӧн воодушевитчӧм, классӧвӧй лӧглунӧн вооружитчӧм сё пролетарий сулалӧны империалистическӧй наемникъяс бригадакӧд воча...
— Гиж — Тарас Бокун! — бара вевттис сійӧс станок сайсянь чугуннӧй гӧлӧс.
Председательствуйтысь Пархоменко, Бокун дорысь не омӧльджыка кыз гӧлӧсӧн кызӧктӧмӧн, пасйис сійӧс бумага лист вылӧ, вӧрӧдыштіс усъяснас.
Сійӧ видзӧдласлы паныд мӧдісны кыптавны сьӧкыд кияс.
— Пасйы — Солох Матвей...
— Прохватилов Иван, пасйы...
— Чебрец...
Пархоменко бара вӧрзьӧдліс усъяссӧ.
— Кыдз?
Выльысь шу...
— Но, Миколай Чебрец...
Он тӧд, ли мый.
— Гиж — Василий Кривонос и мӧд Василий Кривонос...
Гижсялісны — думыштӧмӧн да тэрмасьтӧг.
Писькӧдчылісны трибуна дорӧ да, синнас лапйӧдліг, видзӧдісны, кыдзи председатель гижӧ сылысь овсӧ бумага вылӧ.
Ышловзьӧмӧн бергӧдчылісны мӧдарӧ:
— Сідз, инӧ...
Мукӧдыс, гижсьӧм бӧрын ёртъяс дорас локтӧмӧн, пыркнитліс юрнас:
— Воюйтам, ребята...
Мукӧдыс и баквалитчис и шутитіс неладу.
Мукӧдыс, быттьӧ юрас садь быртӧдзыс кучкӧмаӧсь, видзӧдісны ас водзас нинӧм аддзытӧм синъясӧн.
Ставӧн гӧгӧрволісны, мый делӧ абу шутитана и боссин кӧ нин — колӧ кыскыны помӧдз.
Йӧзыд тані вӧлі серьёзнӧй.
3
I-ой германскӧй корпуслӧн частьяс мунӧны вӧлі Киевсянь рытыв-лунвывлань Ромодан — Полтава вылӧ да рытыввыв-войвывлань — Бахмач — Конотоп вылӧ, Харьков да войвыв Донбасс джуджыд сывтырӧн шымыртігтыр.
Украинаса гӧрд армияясӧн главнокомандующӧйлӧн, оперативнӧй штаб эз вермы лӧсьӧдны топыд йитӧд Харьков дорӧ подступъяс вылын разалӧм уна лыда отрядъяскӧд.
Отрядъяс действуйтлісны асланыс революционнӧй гӧгӧрвоӧм серти, бӧрыньтчылісны да чукӧртчылісны сэтшӧм местаясын, кодъясӧс найӧ лыддьылісны коланаӧн дорйыны.
Эз нин вӧвлы сэсся ни телеграфнӧй, ни телефоннӧй йитӧд.
Ориентируйтчылісны — звӧнитлісны матыса кутшӧмкӧ да станцияӧдз и, трубкаӧ кӧ увтлісны гӧгӧрвотӧм кывъяс, — определяйтлісны, мый станция босьтӧма немечьясӧн.
Немечьяс жмитісны Ромодан вылӧ, и кор кытшовтісны сійӧс, гӧрдъяс, бӧрыньтчигтыр, заводитісны чукӧртчыны Бахмач да Конотоп дорын, сакар да порок вӧчан заводъяслысь район потшӧмӧн.
Бахмач дорӧ бӧрыньтчылісны киевскӧй рабочӧй-«арсеналечьяслӧн» отрядъяс, Шаровлӧн, Ремневлӧн отрядъяс.
Сыланьӧ жӧ муніс Харьковсянь «Медводдза луганскӧй социалистическӧй отряд» — командуйтліс сыӧн прапорщик Гришин, комиссарӧн сэні вӧлі Климент Ворошилов.
Сьӧмӧсыс вӧлі гартмановскӧй рабочӧйясысь, — ӧстальнӧйыс — мукӧд заводъясса рабочӧйяс да железнодорожникъяс.
Ещӧ туйын на лоис весавны отрядысь ветымын кымын бандитӧс.
Став тайӧ группаясыс, колоннаясыс да отрядъясыс — Луганьсаысь ӧтдор — артмӧдісны фронт Бахмач дорын — рытыв-лунвывлань подковӧн.
Немечьяс, кодъяс омӧля тӧдісны сулалан местасӧ да вынъяссӧ рочьяслысь, зурасисны на вылӧ немвиччысьтӧг: воддза эшелонлӧн локомотив путкыльтчис откос улӧ.
Поезд кузя клеснитіс свинечӧн.
Немечьяс гузьгысисны вагонъясысь и, кор кыскыссисны вынъяс, кутісны наступайтны ӧнія кадся бойлӧн став правилӧяс серти.
Гӧрдъяс косясисны эз ӧткодя.
Ремневлӧн отряд, коді пазӧдіс туй вывсьыс вина склад, би улын гӧгыльтчис степӧ, оврагъясӧ, да кутіс митингуйтны.
Боечьяс, телега вылӧ кавшасьӧмӧн, куш голяяссӧ польтчӧдӧмӧн, горзылісны.
— ...Сы кузя, мый фронт вылын миянӧс вӧлі вайӧдӧма медся пӧрядоктӧм состояниеӧ йӧй командование вӧсна, ми, Ремнев ёрт нима партизанскӧй отрядса боечьяс, протестуйтам немечьяс вылӧ мунӧмлы паныд, сы вӧсна мый этатшӧм техникаӧн наступлениелӧн результатъясыс лоасны миян кулӧм водзвывса агонияӧн...
— Гӧлӧсуйтӧй протокол вӧсна, — телега дорӧ чукӧртчӧмӧн, горзісны скӧрысла горячитчысь личностьяс. — Ог вермӧй косясьны этатшӧм техникаӧн...
Разӧдчӧй гортаныд!
— Медся стойкӧйясӧн петкӧдчисны киевскӧй «арсеналечьяс» да партизан Капусталӧн гӧрд отряд, коді кераліс атаман Петлюралысь быдса корпус гайдамакъясӧс, кодъясӧс немечьяс лэдзисны водзаныс, кыдз буйволъясӧс муӧ сатшкалӧм ёсьяс вылӧ.
Шыльыд эрд вылын дыр туплясисны да сісьмисны некодӧн идравтӧм гайдамакъяс, лӧз жупанаӧсь да би кодь гӧрд шароваръясаӧсь.
Ёнасьыс-ёна лёкмисны немечьяс, кор аддзисны гӧрдъяслӧн веськыдвыв флангысь зэв бура дисциплинируйтӧм часть: тайӧ вӧлі чехословацкӧй корпуслӧн арьергарднӧй полк (вӧвлӧм военнопленнӧйясысь), корпусыс сійӧ Брестскӧй мир бӧрын заводитіс бӧрыньтчыны асыввылӧ, Великороссияӧ.
Немечьяслӧн ярлуныс пасьмуніс чехословацкӧй арьергарднӧй полклӧн спокойнӧй чорыдлунӧ.
Но войнас немвиччысьтӧг сійӧ ас вӧлянас эновтіс фронтсӧ, грузитчис эшелонъясӧ да веськӧдчис аслас корпускӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Артмӧм кост пыр немечьяслӧн конница пырис гӧрд частьяслы тылас, и налы лоис бӧрыньтчыны, Бахмач и Конотоп немечьяслы кольӧмӧн.
Луганьса отряд, тайӧ лоӧмторъяс йывсьыс тӧдтӧг на, матыстчыліс асыввывсянь.
Март дас кӧкъямысӧд лунӧ Луганьса отрядлӧн эшелон писькӧдчис тупкӧса семафор вомӧн Ворожба станцияӧ — Конотопсянь ӧти перегонын.
Ворожбаын став туйясыс вӧліны тырӧмаӧсь пушкаяса платформаясӧн, тӧварнӧй вагонъясӧн, кӧні, восьса ӧдзӧсъясас, кокъяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, пукалісны разнӧй отрядъясысь боечьяс.
Быдлаын — кӧстеръяс, ызгысь йӧз чукӧръяс, пӧртъяслӧн бронӧдчӧм, вагонъяс улын асмогасьны лажыньтчӧмъяслӧн еджыдалысь бӧръяс, горзӧмъяс, вӧвъяслӧн гӧрдлӧм, тӧв йылын бовъялысь нямӧдъяс да дӧрӧмъяс.
Ворошилов да Гришин пырисны вокзалӧ комендатураӧ — доложитны отряд воӧм йылысь да веськыд провод кузя йитчыны главнокомандующӧйкӧд.
Тані тойласисны быд пӧлӧс йӧзыс, коклябӧрӧдзыс ватнӧй пальтоясаӧсь, сиктса кожухъясаӧсь, окопнӧй шынельясаӧсь.
Боеспособность определяйтчыліс ӧшлӧм ӧружие лыдӧн, медся нин — ручнӧй гранатаяс лыдӧн.
Вокзалын ӧдзӧсъяс жуглӧмаӧсь, джоджас — быд ногыс водалӧм узьысьяс.
Комендант жырйын махорка тшын пиын сулалісны — быдӧн торйӧн — шуштӧм чужӧма йӧз.
Найӧ воисны татчӧ лёк-скӧрнысла летйысян банбокъясӧн, медым пӧлучитны, мый налы колӧ, либӧ сэн жӧ лыйны, сукин сынӧс, комендантӧс.
Сійӧ, дерт, дзебсьӧма.
И найӧ виччысисны сійӧс, мӧда-мӧд выланыс весиг видзӧдлыны полӧмӧн, сы вӧсна мый синъясаныс налӧн некодлӧн эз вӧв пӧщада.
— Мунам, корсям комендантӧс, — спокойнӧя шуис Ворошилов.
Сійӧ тӧдліс вокзалса пӧрядокъястӧ да веськыда муніс тыртӧм багажнӧй камераӧ.
Сэні багажлы вӧчӧм джаджйын узис комендант, юрнас гартыштчӧма кожух пиӧ.
Ворошилов заводитіс тракӧдны сійӧс, кытчӧдз мӧдыс эз мыччы кожух улысь, свинеч кодь, пыктӧм чужӧмсӧ.
— Но? — шуис комендант, синбӧжнас видзӧдӧмӧн — абу-ӧ кианыс налӧн ӧружие.
— Тэ нӧ мый? — юаліс Ворошилов.
— А тіянлы мый колӧ?
— А сійӧ, мый ме должен тэныд доложитны отряд воӧм йылысь.
— Но, докладывайт.
— Мунам комендантскӧяд.
— Ог мун.
Сійӧ весьшӧрӧ.
Ме сизим сутки эг узьлы.
И сійӧ бара пырис кожух улас, но Ворошилов шыбытіс сылысь кокъяссӧ джадж вылысь да гораа, бура кыымӧн, висьталіс витсё штык лыда Луганьса отряд воӧм йылысь.
Комендант лапйӧдліс синъяснас.
Кывъяс, кутшӧм кӧть страшнӧйӧсь эз вӧвны найӧ, бӧр чеччыштлісны сійӧ юрвемысь.
— Но, воинныд, — шуыштіс сійӧ. — Воинныд — ректысьӧй.
— Требуйтам лэдзны миянлысь эшелон Конотопӧ, фронт вылӧ.
— Оз позь.
Тыртӧма став туйяссӧ.
— Ми требуйтам йитны миянӧс веськыд провод кузя главнокомандующӧйкӧд.
— Оз позь, енмӧй жӧ тэ менам...
— Мыйла?
Кӧні командующӧйыс?
Конотопын?
— А чӧрт сійӧс тӧдӧ — кӧні командующӧй...
Проводъяс оз уджавны...
Вообще — ыджыд дзугсьӧм...
— Ладнӧ...
Сідзкӧ ми тӧдам, мый миянлы вӧчны.
— Вӧчны он имеитӧй право, — грӧзитӧмӧн моз шуис комендант, Ворошилов кобураысь чурвидзан наган вороп вылӧ бара кӧсӧйӧн видзӧдіг.
Водзӧ тані нинӧм вӧлі вӧчны.
Ворошилов и Гришин бӧр мунісны эшелон дорас.
Гришин скӧрысла чушйӧдліс, кыдз дзодзӧг.
Вӧвлӧм прапорщик, фельдшерлӧн пи, Гришин эз вӧв омӧлик зон, но, тыдалӧ, командирӧ некутшӧма эз шогмыв.
Кокпӧкъястӧм кузь кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сійӧ шуаліс:
— Мый нӧ миянлы вӧчны сэсся, Ворошилов ёрт?
Ми веськыда кутшӧмкӧ налькйын...
Тані веськыда кутшӧмкӧ рок небоеспособнӧй элементъясысь.
Сулавны тан — миян войтыр веськыда разложитчасны.
Дзоляник щӧкаыс сылӧн сёрнитігас саявліс ной дӧрӧм юръюлас.
Командирлы колӧ воны боечьяслы сьӧлӧм вылас и чорыд, некытчӧ йӧрмытӧм сёрнинас, и стрӧг, а кор колӧ — гажаа югъялан синъяснас, и повтӧмлуннас, и став модаяснас.
Гришин эз юлы вина, эз куритлы, вӧлі честнӧй, весиг вывті.
Но Ворошилов гӧгӧрволіс нин, мый татшӧм командирнад уна он воюйт.
— Сувтӧд караульнӧйясӧс, медым смертьӧн грӧзитӧмӧн, некодӧс эз лэдзны вагонъясысь, — шуис сійӧ Гришинлы. — Лок менам купеӧ, кутам сӧветуйтчыны.
Сӧвещанньӧ вылӧ Ворошилов корис разведкаса начальникӧс — Сьӧд саридзса матрос Чугайӧс.
Вӧлі решитӧма-медводз тӧдмавны обстановка: кӧнӧсь немечьяс?
И сы серти паськӧдчыны фронтӧн, самостоятельнӧя действуйтӧмӧн, сы вӧсна мый командующӧйкӧд йитӧд эз ло лӧсьӧдӧма.
Чугай корис чарка спирт да моряк ногӧн варгыльтіс-петіс вагонысь — чуксавны окотитысьясӧс.
Гришинлы, разведкасянь юӧръяс вотӧдз, колӧ вӧлі вердны боечьясӧс да видзны найӧс разлагайтан сёрниясысь.
Ворошиловӧс виччысис медся сьӧкыдыс: судзӧдны паровоз, платформаяс да петкӧдны найӧс разведчикъяскӧд свободнӧй туй вылӧ.
Первойсӧ сыкӧд эз кӧсйывны сёрнитны.
— Тэ коді сэтшӧмыс? — грӧзӧн юасьлісны отрядъяслӧн атаманъяс. — Вешйы вагон дорсьыс!
Вешйы ылӧ!..
Железнодорожникъяс бергӧдчылісны мӧдарӧ: «Нинӧм ог тӧдӧй, некутшӧм паровозъяс, площадкаяс абуӧсь».
Настойчивӧй, весел — ыж ку меха турунвиж бекешаа — сійӧ котраліс туйяс кузя, пыравліс вагонъясӧ, паровозъяс вылӧ, тӧдіс нин, кодӧс кыдзи шуӧны, кодлӧн кутшӧм характер, — ӧтиӧс — убедитіс, мӧдӧс — повзьӧдіс, сылы — грӧзитіс, коймӧдлы — висьталіс немеч оккупация йылысь сэтшӧм пӧсь кывъясӧн, — морт заводитліс пуджсьыны.
И вот поездъяслӧн да йӧзъяслӧн став бесформеннӧй чукӧрыс мӧдіс вешъясьны, вӧрзявны: кӧні йӧткыштісны водзӧ состав, кӧні сетчисны бӧрвыв.
Няйт, чушйӧдлысь паровоз да кык платформа вӧліны петкӧдӧмаӧсь первойя туй вылӧ.
Сувтӧдісны ӧрудие, пулеметъяс, сӧвтісны снарядъяс.
Гранатаясӧн ӧшлӧм сизимдас вит морт — разведкаӧ мунны окотитысьяс кавшасисны платформаяс вылӧ.
Ворошилов, Чугай да отрядса пропагандист сувтісны паровоз вылӧ.
Поезд петіс Конотоплань.
Рытыввылын, кытчӧ мунліс рельсъяслӧн визьыс, вижӧдіс мирнӧй степь.
Степь сайсянь кыпӧдчыліс, — эз вермы кыпӧдчыны, — лым гӧра вылӧ скодитан кымӧр.
Ӧдйӧ матыстчылісны — чеччыштлісны телеграф столбъяс муӧдз везмунӧм проводъясӧн да на вылын посни лэбачьясӧн.
Паровоз содтыліс ӧдсӧ.
Вуджӧртіс железнодорожнӧй будка, телега вылын бӧчка, еджыд кӧза, коді повзьӧмӧн зэлӧдіс прикол кӧвсӧ.
Стӧрӧж мыйкӧ горзіс, паськӧдтӧм флагнас повзьӧм пырысь ӧвтӧмӧн.
Мавтчӧм сьӧд чужӧма машинист горӧдіс:
— Перегон вылын абу лючки!..
Чугай шуис сылы дыша, пинь пырыс:
— Сет вай, сет парсӧ, мый тэ — узян?
Чугай, площадкаса кӧрт перилӧ вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, чургӧдліс тӧвлы паныд паськыд сьылісӧ, эбӧса морӧссӧ.
Сылы век вӧлі жар.
Ставыс свет вылын кажитчыліс сылы вывті ньӧжйӧ мунысьӧн.
Тӧлыс швичкис сылӧн паськыд, вӧрзьывтӧм чужӧмӧ, читкыльтчӧм усторъяснас да югыд, лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяснас.
Ворошилов, кӧльӧсаяслысь зяткӧм шысӧ вевтыртӧмӧн, юаліс: оз-ӧ ло видзчысьӧмӧнджык вӧчӧма — ыстыны разведчикъясӧс Конотопӧ вотӧдз?
Чугай, бергӧдчывтӧг, топӧдіс паръяссӧ.
— Оз ков видзчысьӧмӧнджык...
Воам полнӧй ход вылын.
Сэн разберитчам...
Площадкасянь косвыйӧныс чургӧдчӧмӧн, сійӧ кутіс ӧвтны войтырыслы, медым лӧсьӧдчисны.
Прӧйдитісны железнодорожнӧй будка Конотопсянь дас кыкӧд верстын.
Водзиын, лым гӧра кодь еджыд кымӧр фон вылын тыдовтчис паровоз тшын.
Ворошилов вӧрзьӧдіс машинистӧс пельпомӧдыс.
— Вай надзмӧд...
Чилӧстісны тормозъяс, паровоз ломаліс пошкигтыр.
Кор парыс разаліс, — водзиын — верст кык сайын — бура вӧлі тыдалӧ германскӧй бронепоезд — башняяслӧн куполъяс да блиндированнӧй паровоз.
Сетісны бӧрӧ ход, но вӧлі сёр нин.
Башняясысь лэбыштісны сімӧм тшынторъяс.
Снарядъяс жуньӧбтісны лӧз сынӧдысь.
Мулӧн, тшынлӧн, билӧн йиркакылан сыри-летки сюръяяс качисны дзик паровоз нырулын и — веськыдвылынджык дзик платформа дорын.
Гымыштӧм кодь кык удар сыркнитісны степсӧ.
Дзизнитісны лэбысь осколокъяс.
Ворошиловӧс шыбытіс паровоз вывсьыс насып вылӧ.
Сійӧ гӧгыльтчис откос улӧ, чеччыштіс, тырӧма муӧн, нинӧм оз кыв.
Бара чушнитіс снаряд, — сыркмунӧм, син ёран би...
Паровозлӧн мышкуыс воссис гутшкан взрывӧн, быттьӧ отчаяниеын ыстіс ассьыс ловсӧ вылӧ енэжӧ пар кымӧръяс пиын.
Такӧд ӧттшӧтш мӧд снаряд мӧд ӧчередлӧн кучкис бӧръя платформаӧ.
Йӧз, кодъяс эз удитны чеччыштны, качисны вывлань чагторъяскӧд да му комӧкъяскӧд ӧтлаын, и найӧ тушаяслӧн косясьлӧм колясъясыс тшыналысь паськӧм лестукъяс пиын разалісны степь кузя.
Разведывательнӧй отрядысь колис джын йӧзсьыс этшаджык, бок вылас пӧрӧм, ройкмунӧм паровоз да ыръялан платформаяс, кӧні би пытшкас взрывайтчисны патрон тыра жӧч дозъяс.
Чугай вӧлі контужитчӧма — бергаліс насып улын, кок йылас сувтны выныштчӧмӧн.
Отрядса пропагандист шӧйӧвошӧмӧн пыркниталіс буссӧ пальто лапӧдъяс вывсьыс.
Боечьяс — коді куйлӧмӧн лыйліс немечьяс кузя, коді бӧбмӧмӧн моз видзӧдіс поездлӧн сотчысь колясъяс вылӧ.
Колис кымынкӧ минут ӧрудиеысь первойя лыйӧмсянь.
Колӧ вӧлі пырысь-пыр вӧчны решение.
(Бара сімӧм тшынтор бронепоезд башняысь.)
Ворошилов котӧртіс боечьяс дорӧ.
— Петӧй би улысь!
Ӧкты винтовкаяссӧ!..
Разрыв тшын да бус сайӧд улын сійӧ вуджис полотно вомӧн и сэні, горзігтыр, видчигтыр, бӧбмӧм боечьяслы наганнас зурӧдӧмӧн, тшӧктіс кыпӧдавны раненӧйясӧс, бӧрыньтчыны:
— Спокойнӧя, ёртъяс!
Нинӧм страшнӧйыс!
Отряд коляскӧд сійӧ бӧрыньтчис, шынельяс вылын сизим раненӧйӧс кыскигтыр.
Немечьяс ыстісны бӧрсяньыс ӧчеред, но, тыдалӧ, жаль лои видзны снарядъяс йӧз чукӧртор вӧсна.
Бронепоезд сулаліс енэжтас вылын, лымъя кымӧр фон вылын, сука тшыналіс.
Кӧрттуй кузя ворга кодь сайӧдӧ пырӧмӧн, Ворошилов тшӧктіс разявны рельсъяссӧ.
Боечьяс пуктісны раненӧйясӧс турун вылӧ.
Видзӧдісны рельсъяс вылӧ, качайтісны юрнаныс.
Чугай выныштчыліс мыйкӧ шуны, но сӧмын вежньӧдліс лӧзӧдӧм паръяссӧ.
Ключыс — рельсъяссьыс винтъяссӧ разявны — некодлӧн абу лоӧма.
— Оз шогмы, — шуис Ворошилов. — Ковмас ветлыны поезд дорӧ.
Ключыс уна вӧлі.
Лажыньтчӧмӧн пукаліг, сійӧ тэрыба видзӧдаліс чужӧмъяс вылӧ.
Ӧтик букыша бергӧдчис мӧдарӧ, мӧд нускыны мӧдіс, Ворошиловлы синмас видзӧдтӧг...
— Добровольнӧ.
Коді мунас?
— Ладнӧ.
Ме котӧртла, — шуис Бокун.
Сійӧ вӧлі шапкатӧм, чишкасьӧм юрсиа, турунвиж каленкорысь стежитӧм жилета.
— Час пӧрчча кӧмкотӧс, Климент Ефремович.
Сійӧ пуксис рельс вылӧ да заводитіс разявны кӧвъяс, — наӧн вӧлі кӧрталӧма куш кокас резина галошъяс.
— Зонъяс, видзӧдӧй — эн воштӧй галошсӧ...
Сійӧ мигнитіс Ворошиловлы да мӧдӧдчис, быттьӧ пӧсь кузя, — кӧмтӧм кокъяснас насып вывса изторъяс кузя, лэччис эжа вылӧ, и — ух, тан небыд! — ӧддзӧдіс, мӧдіс тшынйыны, сьӧд коклябӧръяснас вирдалігтыр.
Ворожба станция вылын заводитчис паника: некод эз виччысьлы германскӧй бронепоездӧс тайӧ перегонын.
Кайлісны водокачка вылӧ — видзӧдны лӧзалан ыліас, кӧні вераліс тувсовъя сынӧд, и сы вӧсна, мый горизонтын нинӧм вӧлі оз тыдав, — ещӧ грӧзнӧджык кажитчыліс ӧпасностьыс.
Кыдз другысь кыптӧм степнӧй тӧв заводитас друг гартны туй вылысь буссӧ, сідз жӧ став станция пасьта заводитчисны тӧлктӧм, пӧрядоктӧм митингъяс.
Мыйвермӧмсьыс горзісны командиръяс, грӧзитісны вагон плӧщадкаяссянь наганъясӧн.
Тшыналісны паровозъяс.
Нетшкысисны, йиркӧдісны составъяс вагон вевтъяс вылас боечьясӧн.
Мыйкӧ мында отрядыс бӧрыньтчис эшелонъясын.
Мыйкӧ мындаыс муніс тракт кузя.
Рыт кежлас тыртӧммӧм станция вылын колис ӧти Луганьса отряд.
Командир Гришин мужественнӧя нуӧдіс олӧмӧ комиссарлысь приказ: некод боечьяс пиысь эз эновт эшелонсӧ, некод бокӧвӧйяс пиысь дас воськов вылӧ эз матыстчыв вагонъяс дорӧ.
Гришин эз тӧд — ловъя-ӧ Ворошилов.
Горизонтын быд здукӧ вермис тыдовтчыны бронепоездлӧн тшыныс, — колӧ вӧлі ӧтнаслы, ӧтарӧ-мӧдарӧасьтӧг, примитны решение: петны вагонъясысь, паськӧдчыны фронтӧн либӧ бӧрыньтчыны.
Но решениеыс Гришинлӧн, кыдз век, вожавліс паныд сулалан идеяяс костӧ.
Шуйга киас наганӧн, веськыдас гранатаӧн сійӧ чепйыв пон моз восьлаліс вагонъяс пӧлӧн.
Сійӧ решитіс виччысьны асыв.
Шонді гӧгыльтчыліс енэжтас сайӧ, овлытӧм ыдждаясӧдз содӧмӧн.
Гришин пуксис вагон пос тшупӧд вылӧ.
Паськыда киссьыліс кыалӧн югыдыс — оранжевӧй, турунвиж, — висьтавліс лӧнь поводдя воӧм йылысь...
«Рискуйтны аслам куӧн, — пӧжалуйста...
Но ме жӧ кывкута — шутка! — витсё боеч вӧсна...
Мыйся нӧ нерешительность тан вермас лоны!..»
Ӧдйӧ пемдан лиловӧй енэжын ӧзъялісны кодзувъяс.
Кыліс джӧмдалан вӧвлӧн зяткан кок шы.
Гришин лёкысь горӧдіс:
— Коді локтӧ?
Морт чеччыштіс вӧв вылысь, — сійӧс поводӧдыс кыскӧмӧн матыстчис.
— Ас йӧз, ас йӧз...
Радысла Гришин тешкодя ӧвтыштіс кияснас: тайӧ вӧлі Ворошилов.
Седлӧавтӧм крестьянскӧй вӧвлы улӧ лэдзӧм шоша вылас кисӧ пуктӧмӧн, сійӧ шуис:
— Ысты морт кызьӧс — босьтны раненӧйясӧс телегаяс вылысь.
Боечьяссӧ верд.
Рельсъяссӧ ми кысьсюрӧ разялім.
Посторъяссӧ взорвитавны эг вермӧй.
Ысты паровоз вылын команда, — витӧд верстын да дас нёльӧдын колӧ взорвитны посторъяссӧ.
— Немечьяс Конотопын?
— Немечьясӧс виччысь асыв кежлӧ.
— Сідзкӧ, кыдз нӧ ми, тӧварыш комиссар?
Ӧтарсянь...
— А тэ решайт ӧтарыстӧг и мӧдарыстӧг...
Гӧлӧсас сылӧн вӧлі смекайтчӧм.
Но Гришин сэтшӧма нимкодьмис, мый комиссар ловъя, — сӧмын шытӧма гигзис-сераліс, дзоляник щӧкасӧ гимнастёрка воротник пытшкас дзебӧмӧн.
— Но? — грӧзбаӧн нин юаліс Ворошилов. — Кутан косясьны али бӧрыньтчыны?
— Аддзан-ӧ ме тадз тӧлкуйта: миян вын Конотоп дорын жугӧдӧма, йитӧд абу...
Но кӧнӧсь немечьяс — абу тӧдса.
Тайӧ сетӧ нин обстановка.
Ми кӧ бӧрыньтчам, — ми ог пӧртӧй олӧмӧ заданиенымӧс...
Сідзкӧ, миянлы тӧдтӧм даннӧйяс вылӧ пыксьӧмӧн, ми долженӧсь пырны соприкосновениеӧ противниккӧд.
— Фу ты! — Ворошилов пыркнитіс юрнас (и жугыль вӧв гогнитіс юрнас). — Кӧні тэ велӧдчин татшӧм диалектикаас?
Петкӧд йӧзсӧ тайӧ жӧ здукӧ.
Вай — митинг...
— Тайӧ и менам решение, Ворошилов.
— Правильнӧ.
— Сулав, тэ, навернӧ, тшыг?
— Шутка шуны — тшыг!
Но, вай, вай — чукӧртчыны.
Гришин, вагон площадка вывсянь копыртчӧмӧн, кутіс киас тшыналысь кондукторскӧй пӧнар.
Ворошилов медулыс тшупӧд вылас висьтавліс боечьяслы, кодъяс топӧдчӧмаӧсь вагон дорӧ.
— ...Сӧмын бандит и предатель вермас бызгыны татшӧм серьёзнӧй часӧ, — мый быттьӧ миянлы не венны немечьясӧс.
Коді тайӧс горӧдіс?..
Ог венӧй немечьясӧс?
Лэпты, командир, пӧнартӧ, — кӧсъя тӧдны предательлысь чужӧмсӧ...
Морт чужӧмъяс оз вӧлі тыдавны, пӧнарлӧн омӧлик югӧр улӧ сюрліс вӧйӧм, тошкасьӧм банбок либӧ лэдзӧм синкымъяс улын ӧзъялан синъяс...
Ворошиловлӧн лэчыд гӧлӧсыс юргис боечьяслӧн топыд да матӧдз локтӧм чукӧрын.
— ... Уджалысь йӧзлӧн асланыс революционнӧй вӧляӧн ми долженӧсь лӧсьӧдны кӧрт дисциплина...
Командир прикажитіс займитны фронт, — кувны, а врагӧс не лэдзны Донбассӧ...
Тайӧтор йылысь тӧлкуйтӧм оз вермы лоны...
Колӧ тӧлкуйтны мӧдтор йылысь — кыдзи миянлы чорзьӧдны дисциплина?
Миян радъясын абу места паникеръяслы да провокаторъяслы...
Приказывайта — сылы, коді горӧдіс, мый миянлы не венны немечьясӧс, — пет пӧнар дорас!..
Сійӧ вызывающӧя нюжӧдіс кисӧ.
Пӧнар довъяліс сійӧ юр весьтын, — крепыд чужӧмыс кузя прӧйдитлісны вуджӧръяс, ставнас сійӧ вӧлі зэвтчӧма.
Секунда кежлӧ боечьяс ланьтісны.
Сывтырттӧма паськӧдчӧмаӧсь кодзувъяс юръяс весьтын, вагонъяс весьтын, кодзувъяслань нюжӧдчӧм сьӧд вуджӧръясӧн тыдалан пирамидальнӧй топольяс весьтын...
Тӧвру моз лэбыштіс йӧз чукӧрті пыр содан ропкӧм.
Кӧні кӧ бӧрын — друг йӧя горӧдӧм: «Тайӧ эг ме!» и гӧлӧсъяс: «Ылӧдӧ!
Босьт сійӧс!..»
Йӧз чукӧр шызис.
Кылісны кучкӧмъяс.
Лёкысь горӧдӧм: «Вай сійӧс, вай!..»
Боечьяс паськӧдчыштісны, и сійӧ чукӧр костӧдыс вӧлі шыбытӧма вагон пос дорӧ карса пальтоа мортӧс.
Сійӧ сьӧкыда шмоткысис муас, выныштчыліс кыпӧдчыны, пӧрис боквыв.
Ворошилов нетшыштіс Гришинлысь пӧнар.
Копыртчис, мортлысь вирӧдз жугӧдӧм чужӧмсӧ югдӧдӧмӧн.
— Гӧгӧрвоана, — шуис сійӧ. — Тайӧ молодчиксӧ ме ещӧ асывнас на казялі вокзалысь.
И сійӧ ӧдйӧ потшис сійӧс пӧнарнас боечьясысь, кодъяс вӧрзьылісны нин сылань расправитчыны.
Мортӧс сувтӧдісны.
Сійӧ бергӧдліс юрсӧ, пӧрласис, эз кӧсйы сулавны.
Кымынкӧ ки пырисны сылы зептас, кыскисны документъяс: пӧнар дорӧ копыртчӧмӧн, лыддисны, яндзим лои: мортыс тайӧ вӧлӧма киевскӧй Депоса рабочӧйӧн Ремнев отрядысь.
Нырнас кыскышталігтыр, синва сорӧн сійӧ долис:
— Весьшӧрӧ менӧ виинныд, ребята...
Ах, весьшӧрӧ...
Боечьяслӧн чужӧмъяс сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый весьшӧрӧ ӧзйылісны, кодкӧ мисьтӧма нин кӧсӧйтчыліс комиссар вылӧ.
Боечьясӧс гырддзаяснас вешталігтыр, морт дорӧ матыстчис Бакун.
Чужӧмас видзӧдчигтыр пуктіс ыджыд лапасӧ сылы пельпом вылас.
— Ребята, а ме жӧ сійӧс тӧда.
Сылӧн овыс мӧд. — Бакун друг скӧрмис, горӧдіс чугуннӧй гӧлӧсӧн! — Тайӧ эн-ӧ тэ горзыв тӧвнас Учредительнӧй дор?
Жаба!..
Югдытӧдзыс на станциясянь верст вит сайын — полотно ӧтар-мӧдар бокын — Луганьса отряд сувтіс позицияӧ.
Ворошилов кольччис Ворожбаӧ, медым бӧр бергӧдны да котыртны ӧнтай бӧрыньтчӧм отрядъяс пиысь кӧть нин мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Асылыс вӧлі кымӧртӧм, лӧнь.
Пӧся сьылісны жаворонокъяс веж муяс весьтын.
Боечьяс, му мылькторъяс вылӧ винтовкаяссӧ пуктӧмӧн, бергӧдлісны шонділань мышъяснысӧ, — мукӧдыс, дӧрӧмсӧ пӧрччӧмӧн, любӧ пырысь вӧрӧдіс лопатка лыяснас, гыжйыштчавліс.
Гыалан степь вӧлі йӧзтӧм.
Гришин майӧг моз сулаліс кӧрттуйвывса будка вылын, бинокль пыр горизонтсӧ видзӧдалӧмӧн.
Кӧрттуй полотносянь веськыдвылын, мыльк кузя, муртса тӧдчанаӧсь, кыссисны верзьӧмаяс — Чугай разведчикъяскӧд.
— Разлагайтан обстановка, — ропкӧбтіс Гришин, бинокльсӧ лэдзигтыр. — Сволочьяс — тайӧ жаворонокъясыд...
Збыльвылӧ, сьӧкыд вӧлі думыштны лӧсявтӧмджык обстановка сы вылӧ, медым виавны и кулавны татшӧм гажа асылӧ.
Тані эськӧ мунны плуг бӧрся, эзысь кодь дзор, дулльӧсь ӧшъясӧс вӧтлігтыр.
Тані эськӧ сёйӧн мавтӧм керка порог дорын корны кӧдзыд йӧв кринча сералан синъяса тыр морӧса нывлысь, жаворонокъяс сьылӧм улын юны тайӧ йӧвсӧ, тувсовъя лӧсьыд лунъясӧн мугӧммыштӧм ныв банбокъяс вылӧ син бӧжнад видзӧдӧмӧн...
— Кывзы, завхоз, — скӧрысь шуис Гришин будка вывсянь, — лӧсьӧд боечьяслы ӧбед!
Мый талун тэнад?
— Кулеш, — кыввидзис завхоз, лысермунӧм кычипилысь рушкусӧ чепельнас чапалігтыр.
Мылькъяс сайын, эз сыладорсянь, кытчӧ пыр на видзӧдіс командир, — а рытыв-войвывсянь, солиднӧя мӧдіс сяркӧдны пулемет.
Гришин весиг лажыньтчис, киас бинокльыс мӧдіс чеччавны.
Шуйгавывсянь, сідз жӧ мылькъяс сайын, сяркнитіс мӧд пулемет.
Степь кузя юркнитіс ӧрудиеысь лыйӧм шы.
Гришин лэччис будка вевт вылысь да, полевӧй сумкасӧ кутышталігтыр, котӧртіс водзыса окопъяс дорӧ.
Германскӧй пулеметъяс сяркниттӧдз минут войдӧр боеч Иван Прохватилов зычитыштіс боеч Миколай Чебрецкӧд.
Тэрмасьӧмӧн кодйӧм окопъясын вӧлі дзескыд, — боечьяс Матвей Солох, кыкнан Кривоносыс да Миколай куйлісны окоп дорын му вылас, — коді йирис курыд турун за, коді балябӧжсӧ кипыдӧснас вевттьӧмӧн, вуграліс — нырнас полынь пиын.
Иван Прохватилов, косяссьӧм морӧса дӧрӧма, пукаліс, куш кокъяссӧ по-татарски сюркнялӧмӧн.
Ичӧтик вома казачӧй гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі лёк, смекайтчана.
— Тэ менӧ аскӧдыд эн рӧвняйт, Хохлов, — ярскӧба шуаліс Прохватилов, и вына пӧката пельпомъясыс сылӧн ворсісны дӧрӧм улас. — Ми рӧвня цехын.
А Донын ми абу рӧвня.
— Йӧй тэ, — вочавидзис Миколай Чебрец, турунтор йиригтыр. — Мый тэ казак — тэнад вирыд, ли мый пӧсьджык?
— Менсьым виртӧ тэныд не видлыны...
Сійӧс немеч сабля видліс...
А тэнсьыд виртӧ коді юліс бесславнӧя?
Иона Негодин тэнсьыд виртӧ юліс, хохол...
Миколай вочавидзліс наросьнӧ — мыйысь дышджыкаыс оз нин позь:
— Тэ — ныртӧ вылӧ лэптан...
Ставныд ті казакъяс вӧлінныд нахалъясӧн да вӧръясӧн, нахалъясӧн да вӧръясӧн и колинныд вечнӧй аминь вылӧ...
Иван Прохватилов эз пырысь-пыр вочавидз, — дзоляник вомыс сылӧн воссьыштіс, еджыд, крепыд пиньяс топӧдӧмаӧсь, шпыньмунӧмӧн, орӧдчывтӧг, ёся видзӧдіс Миколай вылӧ, гожъялӧм кок чуньясыс пырисны пӧсь муӧ.
— Жалит, жалит, весьшӧрӧ тэ ӧбӧдитан менӧ, Миколай...
Сэки пырысь рабочӧй, Матвей Солох, аддзӧмӧн, мый косьтӧг, пӧжалуй, оз помась веныс, солиднӧя кызӧктіс, шуис тӧлкӧн:
— Тырмас тіянлы горачитчыныд, зонъяс.
Мый эн юкӧй?
Кыкнаныд ті — рабочӧйяс, кыкнаныд мыссянныд вирӧн сӧветскӧй власьт вӧсна.
Вай куритамӧ.
Веныс налӧн пансис Аграппина Миколай Чебрецлӧн чой вӧсна.
Кыкнаныс вӧліны Нижнечирскӧй станицаысь, — Иван-казак, Миколай — иногородньӧй.
Кыкнаныс тшыгъявлісны.
Кыкнаныс мунісны заводӧ.
Иван кутіс видны Миколайӧс сыысь, мый чойыс сылӧн уджалӧ батрачкаӧн озыр казак, Иона Негодин ордын, став Дон пасьта нималысь снохач да озорник ордын.
«Да ме эськӧн ассьым чойӧс, Анкаӧс, бурджык аслам киӧн джагӧді сэтшӧм позор вылӧ сетӧм дорсьыд...
Эх, ті, хохолъяс — ӧти кыв...»
Миколайлы чушис — вочавидзис, мый иногородньӧй нывкалӧн да казачкалӧн устройствоыс ӧти и Прохватиловлӧн Анналы нинӧм лоас сёйныс — сійӧ жӧ воротаӧ котӧртас нянь кусӧкла.
Тадз, кывйысь кывйӧ, нывкаяс йылысь вунӧдӧмӧн нин, заводитісны лыддьысьны.
Иванлӧн пузис казацкӧй вирыс, Миколайлӧн — мужицкӧй ыръянлун.
— Кулакъяснытӧ бонзьӧданныд став споръястӧ решиттӧдз, — ещӧ тӧлкаджыка шуис Матвей Солох, махорка тыра кӧшӧльсӧ зепсьыс кыскиг. — А колӧ, хлопечьяс, решитны главнӧй спорсӧ — сӧветскӧй власьт вӧсна.
Тайӧ кадӧ и сяркнитісны пулеметъяс.
Иван Прохватилов, быттьӧ сійӧс сотыштіс, кватитіс винтовкасӧ, пиньсӧ жергӧдӧмӧн корсис котралысь синаканьяснас ещӧ тыдавтӧм на врагӧс.
Боечьяс гӧгыльтчалісны окопъясӧ.
Кыдзсюрӧ лыйӧмъясысь сім тшынторъяс пуркнитісны медводдза линияысь.
Командир Гришин мыйкӧ горзіс котӧртігтыр.
Ворожбаладорсянь увкнитіс отрядлӧн дзик ӧтик кольӧм ӧрудие, снаряд жунькнитіс юръяс весьтті.
Гришин сувтіс, гырддзаяссӧ шевкнитӧмӧн — новлӧдліс бинокльнас енэжтас кузя.
Пулеметъяс сяркӧдісны пыр ӧвсьытӧмджыка, грӧзнӧйджыка, быттьӧ кыссисны матӧджык, — веськыдвывсянь, шуйгавывсянь.
Пуляяс тшыналісны бусӧн окопъяс водзын...
Артмыліс ньӧти эз сідз, кыдзи чайтліс Гришин: немечьяс, асьнысӧ тыдӧдтӧг, шырисны биӧн гӧрдъяслысь шоч-цепьяссӧ.
Жуньӧбтіс да усис неылӧ сьӧкыд снаряд — нетшыштіс, кажитчӧ, сё тонна му, путкыльтіс сійӧс окопъяс вылӧ.
Гришин пыр на водзӧ сулаліс эрд вылын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, мужестволысь пример сетӧмӧн: унджыксӧ сійӧ нинӧмӧн эз вермы отсавны.
Став степыс увкйӧдліс, зымгис, сыркакыліс.
Водзиын курганъяс сайын кыпӧдчисны кӧрт шлёмъяс, тыдовтчисны немеч цепъяс.
Окопысь котӧртісны кыкӧн, копыртчӧмӧн.
Гришин горӧдіс: «Бӧрӧ!»
Боечьяс водісны.
Нӧшта и нӧшта — тӧвнырӧн моз качӧм му, шутлялысь осколокъяс...
Гришин бокті котӧртісны куимӧн.
Тайӧ вӧлі бӧрыньтчӧм.
Сійӧ уськӧдчис на дорӧ: «Бӧрӧ!
Позор!»
Кыссис морт, орӧдӧм сос пиысь чурвидзис розӧвӧй лы...
Гришин котӧртіс окопъяс дорӧ: «Ёртъяс, кутчысьӧй...»
Киняулӧдыс кватитӧмӧн, Прохватилов кыскис Миколай Чебрецӧс...
«Он аддзы, чӧрт! — тырӧм ловшыӧн горӧдіс сійӧ, — кытшовтӧны...
Кавалерия!..»
Войвыв мылькъяссянь лэччӧны вӧлі верзьӧмаяс, — германскӧй драгунъяс, лыднас эскадронысь не этшаджык, найӧ рӧдйӧн пырлісны веськыдвыв флангсянь тылӧ.
Кузь бурыся-гӧна вӧв вылын Ворошилов юковтіс пырис пышйысьяс чукӧрӧ.
Зэвтчӧмысла гӧгрӧс синъяса, шапкатӧм, страшнӧй, — вӧв вывсяньыс кватлаліс боечьясӧс пельпомъясӧд, тойлаліс найӧс вӧвнас, горзігтыр, — ӧвтчис наганнас:
— Сулав!
Эстшӧм-татшӧмъяс!
Бӧрӧ!
Бокун!
Солох!
Прохватилов!
Кривонос!
Чӧрт моз бергаліс боечьяс пӧвсын, — гӧгрӧс синъяс... горзысь вом... вӧв вурысьлӧн павкнитчӧм... чорыд кабыр, коді чашнитіс дӧрӧм... жервидзан нырвом вӧвлӧн... револьвер веськыда синъясӧ...
Видчис, кватлаліс, тойлаліс...
— Сулав!
Виа!
Водзӧ...
Ме бӧрся!
Сылӧн чукӧртӧм вӧляыс пырис суровӧй, мужественнӧй, шӧйӧвошӧм йӧз чукӧрӧ.
Сійӧ чукӧртіс ас вылас вниманиесӧ, другысь лоис ёнджык фокусӧн сы дорысь, мыйысь боечьяс пышйылісны...
Йӧз сувталісны сы гӧгӧр — ачыс энергичнӧй, крепыд, киргысь, курччасьысь вӧв вылын.
Ыджыд Бокун сайкаліс медводдзаӧн — бергӧдчис немечьяслань, сюйис винтовкаас обойма...
Ворошилов гӧгӧр, сылӧн кузь бурыся вӧв гӧгӧр, чукӧртчисны кымынкӧ дас боеч, и сійӧ прикажитіс налы вӧчны дзик ӧтитор, мый вӧлі колӧ: водны цептӧн да лыйлыны драгунъяс кузя...
Вӧв бурысьяс бердӧ копыртчӧмӧн, немечьяс — ставыссӧ верстджын сайын — скачӧн пырлісны тылӧ, вӧлі бура тыдалӧ, кыдз дзирдалісны налӧн веськыд палашъясыс.
Ворошилов скачитіс водзӧ, пышйысьясӧс чукӧртіг, — ӧні найӧс кокниджык нин вӧлі бергӧдны водӧм, лыйлысь цеп дорӧ...
Боечьяс лыйлісны куйлысьяс дорӧ котӧртігтыр.
Вӧлі тыдалӧ, кыдз ӧти драгун заводитіс пӧрны и вӧлыс, повзьӧмӧн риснитӧмӧн, мӧдіс кыскыны сійӧс крукасьӧм кокӧдыс.
Ӧні пӧшти став отрядыс разӧдчис, водаліс да лыйліс драгунъяс кузя.
Верзьӧмаяс гылалісны.
Воддзаяс заводитісны бергӧдчавны, вӧвъяслы палашъяснас клестайтіг, мунлісны мылькъяс сайӧ...
Драгунъясӧс вӧлі шыбытӧма бӧрӧ.
Ворошилов ыстіс отрядлысь юкӧнсӧ кык пулеметӧн войвывса мылькъяс вылӧ — дорйыны флангсӧ выльысь кытшовтны заводитчылӧмысь и став мукӧдыскӧд — куимсё боеч гӧгӧр — мӧдӧдчис немеч цепъяслы паныд.
Сійӧ тшӧктіс Бокунлы паськӧдны гӧрд знамясӧ и нуны водзас, аскӧдыс орччӧн.
Сійӧ лэптӧма кыськӧ винтовка и муніс, пӧшти котӧртіс, шутлялысь пуляяс улын копыртчытӧг.
Боечьяс кутісны панъявны сійӧс.
Отряд, ӧзйӧмӧн, котӧрӧн муніс немечьяс вылӧ, степь тырнас бешеннӧя ёрччӧм-видчӧмъясӧн.
Унаӧн гылалісны, ас водзаныс винтовкасӧ уськӧдіг.
Немечьяс эз виччысьлыны татшӧм зырӧдӧмтӧ, — биыс налӧн лоис пыр тэрмасянаджык, нервнӧйджык...
«Ура!» — горӧдіс Ворошилов, йӧз водзӧ петігтыр.
«Ура!» — горӧдіс Бокун, знамянас шенасиг.
«Ура...
Ура!» — Прохватилов, кыкнан Кривоносыс, Солох, — былялӧм синъясӧн, горшъяснысӧ горзӧмнас косяліг, — чеччыштісны водзӧ, шыблалісны гранатаяс...
Немечьяс пышйисны штыковӧй косьысь — кыпӧдчисны, лыйсигтыр бӧрыньтчисны...
Мӧдісны котӧртны...
— Татшӧм командирнад пропадитны миянлы, кыдз ыжъяслы...
Весьшӧрӧ, ёртъяс, киссьӧ дона вир...
Весьшӧрӧ бӧрддзасны миян семьяяс.
— Вернӧ...
Чӧвтны Гришинӧс...
Оз ков миянлы Гришиныд, — ызӧбтісны гӧлӧсъяс...
Пемыд степын, немечьясӧс дыр вӧтлӧм бӧрын окопайтчӧмӧн, боечьяс чукӧртчисны кытшӧ кодзувъяс улын.
Боечьяс тӧлкуйтісны, мый татшӧм ӧпаснӧй делӧын колӧ сюсь, некытчӧ йӧрмытӧм, ӧтважнӧй командир.
Гришин вылӧ лёкалӧм эз вӧв, — мед сійӧс босьтӧ отрядлӧн овмӧсыс талун усьӧм завхоз местаӧ.
Но командирӧн сійӧс эз окотитны.
Командирӧн ӧтсӧгласӧн шуисны бӧрйыны Ворошиловӧс.
Сійӧс корны муніс Бакун и вайӧдіс сійӧс кытшӧ.
Ворошилов аттьӧаліс боечьясӧс дӧвериеысь и — ӧткажитчис...
— Оз ков ӧтказыд.
Кӧсъям тэнӧ командирӧн, — ызӧбтісны боечьяс.
Ворошилов виччысис, кор помаласны горзӧмнысӧ, сэсся шуис.
— Бур миян лоас дисциплина, кор боевӧй обстановкаын митинг вылын кутам чӧвтавны командиръясӧс...
Гришин — миян начальник, сійӧ киын миян судьбаным.
Вӧлі кӧ ме сы местаын, дона ёртъяс, — ставнытӧ, коді ӧні горзӧ, — пӧщадатӧг сеті эськӧ военнӧй судӧ.
Сійӧ шуис тайӧс резкӧя и орӧдіс висьталӧмсӧ.
Лоис сэтшӧм лӧнь, кылӧ вӧлі, кыдзи неылын, васӧд логын киргӧ дергач.
Кытш пиӧ сюйсис Гришин.
Волнуйтчӧмысла мыкталӧмӧн, заводитіс сёрнитны оръяссян гӧлӧсӧн:
— Ме тіян командир...
Требуйта кывзысьны...
Исключительнӧй обстановка вӧсна лэдза тайӧ митингсӧ...
Сы вӧсна, мый ог вермы командуйтны тіянӧн, кыдз тайӧ петкӧдліс талунъя лёкногӧн бӧрыньтчӧмным...
Общӧй делӧ важностьыс вӧсна...
Аслам власьтӧн чӧвтча командир обязанностьясысь.
Сувта радӧвӧй боечӧн...
Гӧлӧсуйта Ворошилов ёрт вӧсна...
И требуйта, сідз шуны, медым сійӧ подчинитчис ӧтувъя решениелы.
4
Агриппина нуис ва кӧвтым да ёкыш тыра ведра.
Бӧрсяньыс камӧдіс подковалӧм сапӧгнас Иона Негодин.
Сьӧд тошсӧ чургӧдӧмӧн, казачӧй картуз кӧзырок увсяньыс дӧсада пырысь видзӧдлывліс Агриппиналӧн куш кокъяс вылӧ, кодъяс кузя шлячӧдіс ва бӧждорыс, да сылӧн веськыд, ён мышку вылӧ.
Мунісны вадор пӧлӧн — мича ю Чир пӧлӧн, коді усьліс неылын сук кустъясӧн сайӧдӧм югыд Донӧ.
Ваясыс-ӧ Ионалӧн вӧліны нин не сійӧ, али кадыс вӧлі мӧд, — татшӧм сетчытӧм, скӧр нывкаыс сылы чужӧмсяньыс на эз сюрлы.
Вӧвлі степнӧй кӧбылаястӧ кутшӧмӧс кӧть велӧдас!
Вӧвлі, шутитігтыр ытва дырйи вуджлывліс Донтӧ, кор том казачка, узьысь мужиксӧ ылӧдӧмӧн, виччысьліс сійӧс войнас, идзас зорӧдӧ дзебсьӧмӧн.
Ӧтчыд рытын Агриппина кыскӧ вӧлі моздор турун, Иона кватитіс сійӧс зумыд бокъясӧдыс: ныв бергӧдчис крута, — Ионалӧн киясыс шевкнитчисны, — шуис:
— Шыбыт, ог радейт татшӧмтортӧ.
— Но, но, лӧньджыка — нывбаба...
— Медбӧръяысь — лэдзчысь...
И кузя, ёся видзӧдліс пемыд синкымъяс увсяньыс...
(Зарниӧн эськӧ козьналіс татшӧмтӧ.)
— Норасьны ог котӧрт, а пуртысь тэд не мынны.
Слӧймӧдча, помнит, Иона Ларионович.
Иона горӧдіс, зымӧдны мӧдіс кокъяснас сы вылӧ.
Мӧдыс ӧвтыштіс бӧждорнас, муніс конюшняӧ.
Важӧн эськӧ вӧтлыны татшӧм стервотӧ, и век жӧ видзліс сійӧс.
Чир мӧдлапӧлын еджыдалісны дзодзӧгъяс, куйлісны еджыд маскаяса, кузь сюръяса гӧрд волъяс.
Таладорас, дзик трӧпа бокас, код кузя муніс Агриппина и сы бӧрся Иона, пукаліс висьысь Марья.
Сылӧн дзоляыс ворсіс челядькӧд улын лыа вылын, ыджыдыс пидзӧс выйӧныс, ещӧ кӧдзыд на тувсов ваын пасьтӧм детинкаяскӧд ӧтув куталіс пожйӧн арпиянӧс.
Лӧнь да югыд вӧлі луныс Чир весьтын, ойдлана видзьяс весьтын.
Иона, Марья дорті мунігӧн, крута сувтіс.
— Питирса...
Мыйла тэнад челядьыд казачӧй челядькӧд ворсӧны?
Марья кыпӧдіс кельыд чужӧмсӧ, повзьӧмӧн юаліс:
— А мый нӧ налы не ворсны?
— Мый, мый!... — нерис сійӧс Иона да индіс лыа вылын пукалысь пон вылӧ:
— Кутасны тэнад челядьыд нёнявны понлысь йӧв...
И сійӧ муніс водзӧ, подковъяснас зымӧдӧмӧн.
Марья нинӧм эз гӧгӧрво, пондіс куньтыравны синсӧ сы бӧрся.
Аграппина, тыдалӧ, бура гӧгӧрвоис, но кутчысис, сӧмын ньӧжйӧник шуис Марьялы: «Вола рытнас...»
Чир вомӧн пу пос кузя восьлӧн ляпкыдик вӧв вылын муніс ыджыд, ён казак.
Иона Негодин, гыжъяссӧ тошкас сюйӧмӧн, кутіс виччысьны, кор казак вуджас поссӧ.
Вӧлыс эз кокниа кыскы сылысь сизим пудъя тушасӧ и джуджданас и пельпомъяснас сійӧ вӧлі ёнджык Ионаысь, пӧжалуй, мый кык пӧв, — гӧгрӧс чужӧма, гӧгрӧс юра, юрыс веськыда вуджліс кыз, ён сьыліӧ.
Сы вылын вӧлі разялӧм кизьяса кучик пальто, кокас омӧлик сапӧг, юр вылас — сьӧдасьӧм гӧрд дорӧса важ картуз.
— Видза олан, Иона Ларионович, — кыза шуис сійӧ, вӧв вывсьыс лэччытӧг, — сӧмын тракнитіс картузнас да мигнитіс Агриппина киын ведра вылӧ: — Но — кутшӧма кыйид?
— Видза, Аникей Борисович, — вочавидзис Иона и бара дзирдыштліс пиньяснас. — Да мый кыйимыс?
Посньыдик ёкыш пиян.
Мый ӧні бурыссӧ...
— Омӧля, ме аддза, оланныд Нижней Чирад, казакъяс, — шуис Аникей Борисович, син доръясас гажа чукыръяс артмӧдӧмӧн. — Висьтавлы бабушыдлы, ай-кӧзаӧй, кутшӧми энь-кӧзалӧн сюркнялӧм бӧжыс...
Иона вештіс синъяссӧ.
Виччысис, медым Аникей Борисович муніс водзӧ.
Но сійӧ сулаліс и сідз жӧ шпыньмунӧмӧн видзӧдіс вылысянь Иона вылӧ.
Ещӧ сар дырйи на вӧлі медся скандалитысь, ӧпаснӧй казак, — а ӧні гуаліс казачӧй честьсӧ: лоис сӧветын шленӧн Донлӧн джуджыд вадор йывса Пятиизбянскӧй станицаын.
— А ӧд вӧлыдлӧн тэнад, пӧжалуй, кык вершӧк оз судзчы, абу казак серти вӧлыд, — шуис Иона.
— Мыйнӧсь, Иона Ларионович, гӧльнымла ляпкыдик вылын ветлам.
Воддза воӧ кытшса атаман гыжъяснас менсьым чужӧмӧс косявліс тайӧ вӧвсьыс...
Сӧветскӧй власьт дырйи нинӧм — ветла тай.
— Татшӧм вылад сӧмын ӧні и ветлыны...
— Абу вершӧкъясын выныс, и татшӧм вылас воюйтам.
— Кодкӧд нӧ воюйтныс лӧсьӧдчад, пятиизбянскӧй казакъяс?
— Сӧветскӧй власьтлӧн врагъяскӧд...
Иона пондіс гӧгӧрвоны, мый Аникей панӧ ӧпаснӧй сёрни.
Сы могысь, дерт, и воис татчӧ — Нижнечирскӧйӧ (кӧні важысянь вӧлі окружнӧй центр и войдӧр пукавліс атаман, а ӧні атаман местаын — ревком).
— Врагъяс тані миян абуӧсь, кыдз быттьӧ.
— Бур часӧ! — сурова нин кыввидзис Аникей Борисович. — А ми мый сюрӧ кывлім.
— Но! — Иона дзикӧдз чошкӧдчис. — Мый йылысь жӧ ті кывлід?
— Войдӧрлун быттьӧ тэнад ордын, йӧрад, Гаврил Попов кодъюрӧн горзӧма кывъяс...
— Гаврилыд — известнӧй йӧй.
— Вот сійӧ и эм, мый йӧй...
Горзӧма: «Нӧрӧвитлӧй, эстшӧм-быдсэтшӧмъяс, кызьӧд лунлы паныда войӧ — седлӧалам вӧвъясӧс, — либӧ тайӧ торйыс лоас, либӧ миянлы немечьяс ордӧ мунны...»
— Ог тӧд, кутшӧм тор йылысь горзіс Гаврил.
— Он тӧд?
Иона бара вештіс синъяссӧ Аникей Борисовичлӧн паськыда восьтӧм, дзирдыштӧм синъясысь.
— Но, он тӧд — асьным тӧдмалам...
Аникей Борисович зургыштіс каблукнас вӧлыслы да рӧдйӧн кайис чойӧд, саяліс станичнӧй улича вылын, кӧні сулалісны кык судта еджыд, кирпич лавкаяс, плӧщадь вылын еджыд вичко.
Сӧмын ӧні Иона казяліс, мый Аграппина, кӧвтымӧн да пельпом вылас сакӧн, кывзіс налысь став сёрнисӧ.
Сійӧ горӧдіс лёкысь:
— Синтӧ паськӧдін, сука!
Керкаысь керкаӧ таргыны, суклясьны!
Чӧвлы ме тэныд бертышта на коклябӧръястӧ балябӧжад.
Мун гортӧ!
Степан Гора (сэтшӧм жӧ кузь, кос, ыджыд ныра, кыдзи и Иван вокыс, но ёна рамджык сыысь), Марья да сылӧн челядьыс ужнайтісны рытгорув.
Бисӧ эз ӧзтывны, эз вӧв карасиныс.
Озыр казакъяс вайлывлісны карасинсӧ Царицынысь, — сэн быдтор вӧлі позьӧ судзӧдны Мӧскуаысь воалӧм спекулянтъяслысь.
Станицаясын карасин йывсьыд вунӧдісны.
Прӧстӧй ем вылӧ сетлісны быдса курӧг, а то и порсьпи.
— Миян войвылын, — паніс сёрни Марья, — сиктъясад, сартасӧн кутісны овны.
Степан Гора дивуйтчӧмӧн гогнитліс юрнас.
Сійӧ думайтліс надзӧн и сёрнитліс надзӧн.
Тэрмасьны некытчӧ.
Степан коймӧд во дӧвечаліс.
А ӧні эз вӧв гажтӧм воны рытъядорыд гортӧ: керка чышкӧма, пызан ужын кежлӧ лӧсьӧдӧма, виччысигтыр — пызан сайын пукалӧны лӧнь нывбаба да пӧслукман хлопчикъяс...
Няньыд нёльлы вылӧ тырмас.
Степан панясис эмалированнӧй тӧрелкаысь паньсӧ быдысьӧн пуктылӧмӧн да дыр аклялігтыр.
Алёшка ставсӧ вӧчліс Степан моз и пидзӧснас тойлалӧмӧн велӧдліс воксӧ тшӧтш жӧ пуктывлыны паньсӧ да дыр аклявны.
— Пыралі сӧветӧ, кӧсйысисны сетны удж школьнӧй сектор кузя, — шуис Марья. — Но кӧсйысисны эз стӧча...
Сэні ӧти сэтшӧм скӧр...
— Мыйла тэрмасьныс.
Кад воас — ассьыд уджалан на, — Степан босьтіс косьтӧм судак да чуктӧдіс яйсӧ лы бердсьыс.
Кусӧк сетіс Алёшкалы, кусӧк сетіс Мишкалы. — А коді, шуан, сэн скӧрыссӧ?
— Секретарь ли мый, Попов.
— А-а...
Гаврил-озорниклӧн батьыс.
Сэн ещӧ на бурджыкъяс пукалӧны сӧветад: дякӧн Гремячев, Гурьев да Пашка Палухин.
Йӧз известнӧйӧсь...
Ещӧ мый на лоас.
Марьялӧн дрӧгнитісны паръясыс, но кутчысис.
Алёшка — киргӧм сора вашкӧмӧн вокыслы:
— Виньды, виньды, мустӧмтор...
Эн нёняв, тэ сійӧс йир...
Клопнитіс дзиръя.
Степан надзӧник бергӧдіс юрсӧ ӧдзӧслань.
Пырис Агриппина.
Копыртчыліс, — юрсӧ сӧмын улӧдз лэдзӧмӧн, — пуксис лабич вылӧ ылӧкодь.
— Пуксьы миянкӧд, — шуис Степан.
— Ужнайті.
Степан чашкӧдчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Помалісны ужнайтны, Марья идраліс пызан вылысь.
Степан сувтыштлӧмӧн нюжӧдчыліс ен джаджйӧ, кӧні куим пельӧса пӧвтор вылын сулалісны: тыртӧм карасин бутылка, стеклӧтӧм лампа, — судзӧдіс сьӧд ӧбраз сайысь газет тор, лабутнӧя косяліс векньыдик лестук, кисьтыштіс кӧшельсьыс неуна табак, гартыштіс, ӧзтіс и кызігтыр шуис Агриппиналы:
— Мыйӧн локтін?
Сійӧ джын гӧлӧснас ӧдйӧ заводитіс висьтавлыны.
— Аникей Борисович тан вӧліс, и сійӧ бӧр муніс ещӧ югыднас на мӧд туйӧд, — тайӧс аддзылӧмаӧсь Пашка Полухин да Гурьев, и найӧ горзісны Иона ордын йӧрас: «Кӧть кыдз — Аникейлы миянысь не пышйыны!..
Накӧд тшӧтш вӧлі Гаврил Попов, и сійӧ седлӧаліс вӧвсӧ да скачитіс Суворовскӧй станицаӧ...
— Сідзкӧ — Мамонтов дорӧ...
— Да...
Мамонтов ӧні Суворовскӧйын, локтӧма кывтыдсянь...
Ме вӧлі сарайын, ставсӧ кывлі, — налӧн и луныс урчитӧма...
Степан бара кызӧктіс, медым не петкӧдлыны тревогасӧ:
— Кутшӧм лун?
— Кызьӧдлы паныда войӧ кутасны седлӧавны вӧвъяс...
Агриппина пукаліс вӧрзьывтӧг, кутчысьӧма лабич дорышӧ.
Рытъя рӧмыдас пемыда лӧсталісны сылӧн паськыд синъясыс, сьӧд визьясӧн тыдалісны мича чужӧм вылас джуджыд синкымъяс.
— Марьятӧ челядьнас, тэ дашкӧ, хуторӧ ыстан, Степан?
— Да, — шуис Степан. — Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны...
Ыстынытӧ — ог, Марья мед татчӧ кольччас.
Оз челядькӧд, оз бабаяскӧд найӧ лӧсьӧдчыны тайӧ делӧястӧ вӧчны.
ВИТӦД ГЛАВА
1
Иван Гора Петроградса заводъяссянь делегатъяскӧд пукаліс кузь пызан сайын Войтыр Комиссаръяс Сӧветлӧн чиннӧй да чӧв-лӧнь кабинетын.
Ӧшинь сайын — мӧскуаса чавканъяс, найӧс тӧждысьӧдіс пыр этшаджык лоан сёяныс; чавканъяс гӧгралісны кремлевскӧй стен пиньяс весьтын.
Кабинетлӧн чиннӧй чӧв-лӧньыс, вишня рӧма пызан дӧра вылын бумага листъяс, чехолъяса креслӧяс, стенын ӧшалан часілӧн надзӧник точкӧмыс — ставыс тайӧ воис сьӧлӧм выланыс делегатъяслы, — тані сӧветскӧй власьт пукаліс зумыда.
Пырис Владимир Ильич, пыр сійӧ жӧ новлӧм нин пинджака, асланым, прӧстӧй.
Пырис бокыса ӧдзӧсӧд и пыр жӧ пӧдлаліс сійӧс ас бӧрсяыс, бергӧдіс ключсӧ.
Дженьыдика видзаасис.
Ставӧн сувтісны.
— Пуксьӧй, пуксьӧй, ёртъяс! — Ачыс пуксис пызан помӧ дубӧвӧй стул вылӧ — стуллӧн мышкыс вылынджык сійӧ юр дорысь.
Тэрыба нуӧдіс синъяссӧ рабочӧйяслӧн омӧлик, чукырӧсь, суров чужӧмъяс кузя, и сылӧн кӧнтусь гырся посньыдик синаканьяса, вижов да сьӧд синъясыс серти вӧлі тыдалӧ, мый вӧчис колана вывод.
Иван Гораӧс казялӧм бӧрын, кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Иван Гора пельӧдзыс нюммуніс ыджыд вомнас пельсянь пельӧдз.
Владимир Ильич кыскис пидзӧс вылас куйлан портфельысь гижӧм бумагатор, пуктіс сійӧс ас водзас и бара лэптіс юрсӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі висьӧм бӧрын моз вӧйӧма, омӧльтчӧма.
Делегатъяс лӧня видзӧдісны сы вылӧ, кодсюрӧяс нюжӧдлісны голянысӧ ёртыс пельпом сайсянь.
Унаӧн татшӧм матысяньыс Ленинӧс аддзылісны первойысь на.
Найӧ воисны сы дорӧ Кремльӧ пикӧ воӧмла: Петроград кувны мӧдіс тшыгла.
Сиктъяс ӧні и сьӧм вылӧ эз сетны нянь.
Тшыгъялӧм пыр зэлыдджыка зэлӧдіс вӧньсӧ пролетарскӧй кынӧм вылын.
— Висьтавлӧй.
Кутам думайтны — кутшӧм аддзыны петан туй, — шуис Владимир Ильич да бара синкымсӧ кыпӧдыштӧмӧн Иван Гора вылӧ видзӧдліс. — «Нинӧм вӧчны позьтӧмыс» свет вылын оз овлы.
Иван акнитіс: «Помнитӧ!»
Яндзим лои, и сы вӧсна, мый эз вермы не видзӧдны Владимир Ильич вылӧ, эз вермы не нюмъявны пельсянь пельӧдз сійӧс аддзигӧн, — сука горӧдіс.
Ленинкӧд орччӧн пукалысь делегат, пӧрысь, кӧрт ӧчкиа, пуктіс бумага лист вылӧ пыктӧм кияссӧ, заводитіс:
— Омӧля олам, Владимир Ильич.
Тшыгъялам.
Кутчысям, крепитчам, пролетарскӧй свободатӧ ог вузалӧй.
Но тревожитчам: выль няньӧдз виччысьны куим тӧлысь, а сёйны нинӧм, челядьяс тулыссяньыс мӧдісны кулавны.
Жальӧсь, Владимир Ильич.
Нывбабаяслӧн шатласьӧ мӧвпъясныс.
Сёянтӧ сӧмын вӧтӧн аддзылам.
Мӧд депутат, паськыд пельпомъяса новгородец, зумыш да мича, плеш вылас усьӧм сьӧд кудрияса, шуис некод вылӧ видзӧдтӧг:
— Кык вежон петроградскӧй районъяс вермасны кутчысьны, восьмушкаӧн кӧ сетавны.
Кык вежон бӧрын заводитам кулавны.
Заводъясын кӧн джынйыс, кӧн и унджыкыс война кадся рабочӧйяс — мунісны.
Ми на йылысь, пӧжалуй, ог жалитӧй.
Колис пролетарскӧй ядроыс.
Но сійӧс колӧ вердны...
Мукӧд делегатъяс тэрмасьтӧг висьтавлісны тшыгъялӧм йылысь подробностьяс, сы йылысь, мый лоис заставитны частникъясӧс пӧжавны няньсӧ сё прӧчент припёкӧн: «Артмӧ сэтшӧм кизьӧр нянь, Владимир Ильич, содзтырнад сійӧс гумлалан, да и тайӧ гудырсӧ сеталам сӧмын восьмушкаӧн.»
Висьтавлісны продовольственнӧй управаясын непӧрядокъяс йылысь, кӧні быдлаын зурасян тшыгъялӧмсӧ гусьӧн котыртысьяс вылӧ.
Заводъясын — то сэн, то тан ӧзйывлӧны недовольствуйтчӧмъяс и аддзысялӧны шӧпкысьяс: ӧтиӧс эрдӧдасны, сы местаӧ — кыкӧн.
Продотрядъяс ыставсьӧны неорганизованнӧя, частӧ сэтчӧ веськалӧны сійӧ жӧ шӧпкысьясыс, ваялӧны аслыныс мешӧкъяс, а собраниеяс вылын бӧрдӧны, нинӧм пӧ эг вермӧй судзӧдны...
— Пример вылӧ, Владимир Ильич, — кызӧктыштӧмӧн букӧстіс кыз гӧлӧснас Иван Гора. — Миян заводын партийнӧй коллективса секретарӧс, Ефимов ёртӧс, чуть эз вины, муртса дорйим...
Друг литейнӧй цехын — митинг.
Мыйын делӧыс?
Шум, зык: «Ефимовлӧн патераас пызь и сакар».
И сэтшӧма горзӧны, сэтшӧма горячитчӧны, — оз позь не эскыны...
Ме аддза — делӧ лёк, — телефон дорӧ.
Ефимов — буретш гортас.
Ме сылы — ньӧжйӧник, мед войтыр эз кывны: «Мун».
Сійӧ эз гӧгӧрво — выльысь юалӧ.
Ме мӧдпӧв: «Мун».
Сійӧ сералӧ: Да кытчӧ муннысӧ?
Ме сылы внушайта: «Мун». — Да коді сёрнитӧсӧ? — Иван Гора, — шуа. — Завод тэ ордӧ локтӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Кыввидзӧ: Мыйнӧ налы трудитчыныс.
Ме ачым на дорӧ локта.
Локтӧ литейнӧйӧ.
Пырӧ смела, видзӧдӧ — биӧн сотчӧ.
Бӧрынассӧ меным висьтавліс: «Юртӧ ме куті вылын, а аслам вирӧй сӧнъясын топавліс».
Войтыр аддзисны сійӧс — равзӧны: «Спекулянт!
Сливочнӧй вый жӧритан!»
Нетшкысьӧны сы дорӧ — вот-вот виасны.
Сійӧ сулалӧ, лэптӧма кисӧ, виччысьӧ, кор горзыссяс налӧн.
— Но? — шуӧ спокойнӧя. — Мыйла горзыныс.
Со ключ.
И дӧсадаӧн шыбытӧ аслас патераысь ключсӧ.
— Мунӧй, шобӧй.
Аддзанныд кӧть ӧти кусӧк нянь — сэки мем смерть.
Ветлӧй, ме виччысьла.
Морт кызь кымын котӧртісны.
Сійӧ сулалӧ, ӧзтіс чигарка.
Коркӧ воӧны миян войтыр юръяснысӧ ӧшӧдӧмаӧсь — аслыныс яндзим сылы синмас видзӧдны.
— Со, аддзим, — шуӧны, — и петкӧдлӧны бакшасьӧм нянь корка...
Сійӧ сэн пыр жӧ и веселмис: «Сідзкӧ, аддзинныд — пызь, сакар менам абу...
Ӧні вайӧ горлопанъяс ордысь видламӧ...»
И индӧ Васька Васильев вылӧ, коді кык лун сайын воис продотрядкӧд да синваӧн бӧрдіс.
Ми — Васька дорӧ: «Нуӧд, петкӧдлы».
— И аддзисны сылысь? — ӧдйӧ юаліс Ленин.
— А кыдз жӧ...
Пызь и сала, дай кухняас дом йылын кӧза.
Прӧдуктасӧ и кӧзасӧ вайисны митинг вылӧ.
Войтыр звермисны.
Кӧзаыс налы, медсясӧ, дӧсаднӧ.
«Тайӧ, — горзӧны, — мирӧвӧй позор!»
— Сідз, сідз, сідз, — шуаліс Ленин, водзӧ висьталӧмсӧ эз нин кывзы. — Сідзӧн вот, ёртъяс.
Ӧні лэдзлӧй меным босьтны кыв...
— Корам, — шуисны депутатъяс.
— ...Норасьӧмъяснад делӧлы он отсав...
Канмулӧн положениеыс воис крайностьӧдз.
Канмуын тшыгъялӧм...
Тшыгъялӧм игӧдчӧ рабочӧйяс ӧдзӧсӧ, беднота ӧдзӧсӧ...
Ленин заводитіс сёрнитны эз гораа, пӧдыштӧм гӧлӧсӧн, весиг кыдз быттьӧ рассеяннӧя.
Морӧсыс сылӧн вӧлі топӧдӧма пызан бердӧ, кияснас сійӧ кутіс пидзӧс вывсьыс портфельсӧ.
Депутатъяс вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдісны сылӧн омӧльтчӧм, вижоват чужӧмӧ.
Тэрмасьтӧг точкис стенын часі...
— ...Став тайӧ заводитчылӧмъясыс судзӧдны нянь сӧмын аслыд, аслад заводлы — содтӧны дезорганизациясӧ.
Тайӧ некытчӧ оз шогмы...
А ӧд няньыд канмуын эм... — Сійӧ котӧртіс синъяснас бумагатор вывса лыдпасъяс кузя. — Нянь тырмас ставлы.
Тшыгъялӧмыд миян абу сы вӧсна, мый абу няньыс, а сы вӧсна, мый буржуазия сетӧ миянлы медбӧръя решительнӧй кось...
Буржуазия, сиктса озыръяс, кулакъяс орӧдӧны нянь вылӧ монополия, нянь вылӧ чорыд донъяс.
Найӧ отсалӧны ставторйыслы, мый губитӧ рабочӧйяслысь власьт... — Сійӧ лэптіс юрсӧ да шуис чорыда: — Губитӧ власьт рабочӧйяслысь, кодъяс зільӧны пӧртны олӧмӧ социализмлысь медводдза, подувъя, кӧреннӧй началосӧ: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй»...
Сійӧ чӧв олыштіс и — бара:
— ... Ӧкмыс дасӧд юкӧн населениеыс Рочмулӧн сӧгласенӧсь тайӧ истинанас.
Тайӧ истинаын социализмлӧн подулыс, сійӧ вынъяслӧн бырӧдны позьтӧм источник, сылӧн помасьӧдан окончательнӧй вермӧмлӧн бырӧдны позьтӧм залог.
Сійӧ вештыштіс стулсӧ, пуктіс портфельсӧ да водзӧ сёрнитіс сувтсӧн нин, кор-сюрӧ пызан дорті некымын воськов вӧчӧмӧн.
— Тайӧ лунъяссӧ ме шыӧдча письмӧӧн тіян дорӧ, Питерса ёртъяс...
Питер — абу Рочму, — Питерса рабочӧйяс Рочмуса рабочӧйяслӧн ичӧтик юкӧн.
Но найӧ — рабочӧй класслӧн медся бур, медся передовӧй, медся сознательнӧй, медся революционнӧй, медся чорыд отрядъяс пиысь ӧти.
Тшук ӧні, кор миян революция плӧть, практически матыстчис социализмӧс олӧмӧ пӧртан могъяс бердӧ, тшук ӧні главнӧйтор йывсьыс — нянь йылысь — юалӧмын ясыдасьыс ясыда аддзам кӧрт кодь чорыд революционнӧй власьтлысь — пролетарскӧй диктатуралысь быть колӧмсӧ...
Сійӧ вынсьӧдіс тайӧс жестӧн — нюжӧдіс пызан дорын пукалысьяслань кисӧ, чабыртіс кулаксӧ, быттьӧ революциялысь вӧжжисӧ зэлӧдіг...
— ...»Коді оз уджав, сійӧ оз сёй» — кыдз нуӧдны тайӧс олӧмӧ?
Тыдалана, кыдз лун югыд, — колана, ӧти-кӧ, государственнӧй монополия...
Мӧд-кӧ — няньлысь став лишкаяссӧ стрӧгсьыс стрӧга учитывайтӧм да найӧс правильнӧя ваялӧм...
Коймӧд-кӧ — граждана костын няньсӧ правильнӧя, справедливӧя юклӧм, коді оз сет некутшӧм преимуществояс озырлы, — пролетарскӧй государство контроль улын.
Сійӧ выныштчылӧмӧн заводитліс восьтыны портфельлысь пӧдласьтӧм томансӧ.
Сэсся читкыртчӧмӧн видзӧдліс часі вылӧ...
— ...Зэв бур...
Ті шуад: Путиловскӧй заводын вӧлі нелямын сюрс.
Но на пиысь кызвыныс — «временнӧй» рабочӧйяс, абу пролетарийяс, абу надежнӧй, ляб йӧз...
Ӧні колис дас вит сюрс.
Но тайӧ — пролетарийяс, косьын испытаннӧй да калитчӧм йӧз...
Вот татшӧм авангардыс революциялӧн — и Питерын и став канмуын — должен горӧдны клич, должен кыпӧдчыны массаӧн...
Должен гӧгӧрвоны, мый сійӧ киын канмулӧн спасениеыс...
Колӧ организуйтны ыджыд «крестовӧй поход» няньӧн спекулируйтысьяслы паныд, кулакъяслы, мироедъяслы, дезорганизаторъяслы, взяточникъяслы паныд...
Депутатъяс эз нин пукавны пызан дорын.
Кинас шеныштӧмӧн сійӧ кыпӧдіс найӧс, и найӧ кытшалісны Владимир Ильичӧс, — юрнаныс гогйӧдлӧмӧн, дакайтіг, кылӧмъясӧн чукйӧн тырӧмла ышлолалігтыр...
Иван Гора сулаліс веськыда сы водзын, паськӧдӧм синъяснас видзӧдіс вылысянь улӧ сылӧн чорыд, кывъяссӧ чорыда шыблалысь вом вылӧ...
— ...Сӧмын массовӧй подъём передовӧй рабочӧйяслӧн вермас спаситны канмуӧс и революцияӧс...
Колӧны уна дас сюрс передовӧй, закалённӧй пролетарийяс... сэтшӧм сознательнӧйяс, медым разъяснитны делӧсӧ беднота миллионъяслы канму быд помын да сувтны тайӧ миллионъяс юрын...
Сэтшӧм выдержаннӧйяс, медым пӧщадатӧг керыштавны ас бердсьыс да лыйлыны быдӧнӧс, коді «ыштіс» эськӧ — овлӧ — спекуляция ыштӧдъясӧн...
Сэтшӧм чорыдъяс да революциялы преданнӧйяс, медым кыскыны «Крестовӧй походлысь» став сьӧкыдлунъяссӧ».
Тайӧс вӧчны сьӧкыдджык некымын лун кежлад героизмтӧ проявитӧм дорысь...
Революция мунӧ водзӧ, сӧвмӧ и быдмӧ...
Содӧ тышлӧн пасьтаыс и джудждаыс.
Нянь да ломтас правильнӧя юклӧм, найӧс перйӧмсӧ чорзьӧдӧм, рабочӧйяссянь дай ставнас канму масштабын та вылын стрӧгсьыс-стрӧг учёт да контроль — тайӧ настоящӧй и главнӧй преддвериеыс социализмлӧн...
Тайӧ нин абу «общереволюционнӧй», а именнӧ коммунистическӧй мог...
Чуньсӧ лэптӧмӧн, Владимир Ильич мӧдпӧв шуис тайӧс, и синаканьясыс сылӧн кыдз быттьӧ корсьысисны кывзысьяс синъясын: «Гӧгӧрвоана?
Гӧгӧрвоана?»
Иван Гора, тшӧтш жӧ ыджыд чуньсӧ нюжӧдӧмӧн шуис:
— Правильнӧ.
Тайӧ задачаыд тыдалана.
Вермам, Владимир Ильич.
— Вермам, вермам, — мӧдісны шуавны депутатъяс.
— Ёртъяс, октябрся — сӧветскӧй — переворотлӧн ыджыдысь-ыджыд, бырӧдны позьтӧм делӧяс пиысь ӧти лоӧ сыын, мый передовӧй рабочӧй муніс «войтыр» пӧвстӧ, — муніс кыдз бедноталӧн веськӧдлысь, кыдз вождь сиктса уджалысь массаяслӧн, кыдз государство стрӧитысь...
Но, ёртъяс, коммунистическӧй революциятӧ заводитӧмӧн, рабочӧй класс оз вермы ӧти кучкӧмӧн шыбытны ас вывсьыс став сійӧ порокъяссӧ да слабостьяссӧ, кодъясӧс уна следуйтіс помещикъяс да капиталистъяс обществосянь.
Но рабочӧй класс вермас победитны и дерт победитас, быть пырысь победитас бӧръя пом, важ мирсӧ, сылысь порокъяссӧ и слабостьяссӧ, враглы паныд кӧ лоасны двигайтӧмаӧсь рабочӧйяслӧн выль и выль, пыр унджык лыда, опытӧн пыр ёнджыка просветитчӧм, тыш сьӧкыдлунъяс вылын пыр ёнджыка закалитчӧм отрядъяс...
Владимир Ильич гогнитіс юрнас, — сідз пӧ, вот...
Бӧрыньтчис ӧти воськов.
Певъясыс сійӧ кияслӧн веськалісны жилет зепъясас.
Кӧсичасяньыс син пельӧсъяслань котӧртісны чукыръяс, синъясыс мӧдісны югъявны юморӧн да бурысь видзӧдӧмӧн...
— Вот, сідз инӧсь, — шуис сійӧ...
Иван Гора мӧдіс нускыны, зэлӧдчӧмӧн кутчысис, медым не шымыртны лапаяснас тайӧ мортсӧ, не ошкыны сійӧс — другӧс...
— Ӧні, ёртъяс, пасйыштам действиеяслысь конкретнӧй план...
Пуксялӧй.
КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Туйӧ петтӧдз Иван Гора продотрядса кык ёрткӧд муніс купайтчыны Нева вылӧ.
Петроград вӧлі лӧнь да мича.
Тыр ваа Нева вылын сӧмын кӧн-сюрӧ визув ыльӧбъясыс довйӧдлісны дворечьяслысь рӧмпӧштан кодьса вуджӧръяссӧ.
Еджыд колоннадаяс, гранитнӧй левъяс, корабль ныръясӧн кульсьӧм ростраяс, крепостьлӧн зарни емыс, сы поддінын лыа вывса пушкыр бадьяс — вӧйтлісны ассьыныс отражениеяссӧ пыдӧстӧм джудждаӧ.
Шоч прӧйдитысь, мыш саяс продовольственнӧй мешӧкӧн либӧ карасин дозйӧн барьёва тувччавліс изъя мостӧвӧй кузя, кӧні изъяс костас заводитліс нин вежӧдны турун.
Шочиника кывліс трамвайлӧн йиркакылӧм.
Джынвыйӧ рекмӧм кар весьтын енэжыс вӧлі сӧстӧм, тшынтӧм.
Иван Гора пукаліс набережнӧйсянь лэччан гранитнӧй пос вылын медулыс тшупӧдас.
Кокъясыс сылӧн кокшегъясӧдзыс вӧліны ваын.
Куш пидзӧсъяссӧ гыжъялігтыр, сійӧ читкырасис кок увсянь васяньыс чеччан шонді югӧръясысь.
— Сідз со, Замоткин другӧй, — висьтавліс Иван Гора сыкӧд орччӧн пукалысь ёртыслы, кодлӧн паръясыс вӧліны лӧзӧдӧмаӧсь, омӧльтчӧмысла чужӧм ку вылас чеччалӧмла. — Сійӧ нинӧм, мый дрӧжжитан: пӧльза лоас.
Кытчӧ шогмӧ — пролетарийлы ветлыны няйтӧн...
Завоюйтім Неваӧс — вай первой делӧӧн купайтчыны.
Свежӧй ваыс!
Сыын вын...
— Эк-к, майтӧгӧн эськӧ ниртыштны! — шуис Комаров, мӧд ёртыс, пасьтӧм жӧ: сійӧ караулитіс выліын ва дӧрӧмъяссӧ, медым тӧлыс эз ну найӧс гранитнӧй парапет вылысь.
Иван Гора водзӧ варовитіс бурысь:
— Царскӧй кадӧ тэнӧ эськӧ городовӧй тодмышкаліс, — тан купайтчыны...
Аддзан, кутшӧм сарство завоюйтім: мича!
И тэ должен веськӧдчыны, чатӧртчыны, Замоткин друг.
Шонділӧн энергияыс свежӧй ва отсӧгӧн вештӧ сёян тырмытӧмтӧ.
Но, пыр...
— Нӧрӧвит неуна, — нора шуис Замоткин, — лэдз пукыштны...
Ӧд ме вӧя...
— Нинӧм, тэ бультікась, ме кыска...
Иван Гора быттьӧ ненаросьнӧ инмӧдчыліс кинас Замоткинӧ чурвидзысь сюрса лыяс кузяыс и зонмыд бызгысис ваӧ.
Комаров выліын серӧктіс:
— Тренируйтан зонсӧ...
— А кыдз жӧ...
Мунам, — сэн, вокӧ, кулакъясыдкӧд колӧны нервъяс.
Иван Гора нюжӧдчис, джуджданас пӧшти сыв кузя, лайкмунӧм морӧса, неуна гӧрбыльтчыштӧм вынйӧра мышкуа, и пластаног усис ваӧ...
Кажитчӧ, Неваыс ызӧбтӧмӧн паськаліс, потіс сы улын...
Вартчис бультікасьысь сьӧласьысь Замоткин дорӧдз, босьтіс сійӧс пельпомӧдыс, вайӧдіс тшупӧдъяс дорӧдз, отсаліс петны ваысь да пуксис сыкӧд орччӧн, — кипыдӧсъяснас ниртыштіс лядьвейяссьыс васӧ.
— И мӧд-кӧ — кӧдзыд ваыд гӧтыртӧм дырйиыд — веськӧдӧ...
Воам, — сэні, вокӧ, эн ышты...
Этша ӧмӧй ми вокыс пропадитліс тайӧ слабость пырыс: «Ах, Питерса гӧсьтъяс, ах-ах, а ми тіянлы и пывсянтор ломтім.
— Тайӧ коді нӧ — «ах-ах»-сӧ? — юаліс Замоткин.
— Кулацкӧй гӧтыр.
Сэн тэд сюйыштасны бабаӧс, лӧсьыдіникӧс...
И мыйӧн тэ небзин, бдительностьыд тэнад личаліс, винтовкаыд колис пӧварняас, — шурк пырӧ пывсянад кӧзяин!..
— Лаврентий Козловӧс тадзи и виӧмаӧсь кулакъяс Лугаын, — шуис Комаров.
— Пельтӧ чошкӧдӧмӧн видзны, другъяс...
Мед миян йылысь ветліс слава: воӧмны кӧрт кодьӧсь...
Меным, Замоткин друг, ёна сьӧкыдджык тэ дорысь...
Тэнад куш сюрсалыыд, менам массаыс унджык, — Иван Гора нюжӧдіс ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ. — Ар кежлас — революцияыд ладмас да, — ей богу, вӧзйыся гортӧ, Нижней Чирӧ...
— Гӧтрасьны?
Краля виччысьӧ? — юаліс Замоткин, лӧз паръяснас шпыньмунӧмӧн.
— А-а!
Сэтшӧм краля виччысьӧ...
Став Невасӧ эськӧ дворечьяснас сылы козьналі...
— Тайӧ Агриппинаыд, ли мый?
— Но, но, ладнӧ — пыр ваас...
Мый сэн, — Агриппина...
2
Питерса рабочӧйяслӧн продовольственнӧй отрядъяс муналісны быд вожӧ няня сиктъясӧд, ылыс деревняясӧд.
Стрӧг план эз вӧв.
Отрядъяс асланыс гӧгӧрвоӧм серти шыбытчалісны юрнаныс пуны заводитчысь сиктса революцияӧ.
Мукӧд сиктас кулак-мироед пуас самӧкур, чукӧртас скодка да, синвасьыс кӧтасьӧм тошнас пыркӧдӧмӧн, корӧ православнӧйясӧс, дӧваясӧс да сирӧтаясӧс вунӧдны сылысь грекъяссӧ.
«Мый менам — сійӧ тіян, — висьтавліс, — господь скӧрмис миян грекъясысь — ыстіс зараза.
Да неужтӧ ме дявӧлъяслы — большевикъяслы — сета нянь?
Босьтӧй лучше ті менам амбарысь кык пудйӧн, ми нин артмӧдчам, ен миянӧс чуйдӧдас.»
Мӧд сиктын орудуйтіс прӧтӧпоп, амвон вылын кузь гӧна синкымъяссӧ вӧрӧдігтыр: «Аддзылід коммунистъяслысь картуз вывсьыныс кӧза сюръяс?
А коді эз аддзыв, мед паськыдджыка синсӧ паськӧдлас...
Гӧгӧрвоны вермад?
И коді налы кӧть ӧти нянь тусь сетас, — тайӧ тусьыс страшнӧй суд вылын юавсяс...
Хлеб наш насущный даждь нам днесь, — шуӧма писаниеын.
А монополия йывсьыд писаниеын нинӧм абу шуӧма».
Мукӧд сиктын кулакъяс войяснас кокнитлісны ӧвсьытӧм мужикъясӧс йӧръясын да гумлаяс вылын, страхын видзлісны сиктса гӧль йӧзӧс.
Вӧліны и сэтшӧм пельӧсъяс, кӧні пыр на ещӧ пукаліс «либеральнӧй» помещик, рытгорувъясӧ кильчӧ вылас варовитліс французскӧй революция йылысь, выкупнӧй платежъяс йылысь, славянскӧй богоискательнӧй душа йылысь.
Продовольственнӧй отряд сиктӧ воӧм бӧрын чеччыліс телегаясысь сельсовет дорын.
Корлісны председательӧс — морт воліс, Питерсаяслӧн суров чужӧмъяс вылӧ полігтыр синсӧ лапйӧдліг.
Пуксьылісны чернилаӧссьӧм, дзурликасьысь пызан сайӧ.
Корсьлісны помкаяс, мыйла абу тырмымӧдз сдайтӧма нянь, «синйылісны и асьсӧ председательсӧ.
Эз эскылыны некутшӧм правдайтчӧмъяслы, видзӧдісны делӧяслӧн классӧвӧй вужйӧ — сы вылӧ, мый сикт абу расслоитчӧма.
Керка тыр махорка тшын лэдзӧм бӧрын урчитлісны аски кежлӧ общӧй собрание.
Иван Гора аслас сизим морта отрядӧн пырис ылӧ сьӧдмуа степьясӧ, Миллеровоӧ — матӧджык тӧдса местаяслань.
Константиновка сиктын, кытчӧ воисны кык телегаын, заводитісны сысянь, мый арестуйтісны сельсӧветсӧ: председательыс вӧлӧмкӧ вӧвлӧм урядник, писарыс — дякӧн.
Став сиктыс асывсянь мӧдіс ызгыны сельсовет дорын.
Иван Гора распорядитчис: «Татчӧс кулачьё миянлы вӧчас провокация.
Некутшӧм ногӧн не восьтыны би, — сӧмын быть нин кӧ ковмас.
Кыкӧн — мекӧд, винтовкатӧг, — кильчӧ вылӧ.
Мукӧдыс пукалӧй керкаын».
Иван Гора петіс кильчӧ вылӧ.
Морт нёльсё кымын йӧз чукӧрын кыптіс ропкӧм.
Кодсюрӧлӧн кианыс вӧліны плетеньысь нетшыштӧм ён бедьяс.
Иван Гора неуна шенасьыштіс йӧз чукӧр вылӧ, быттьӧ тайӧ вӧлі малязі поз.
— Стращайтны менӧ кутанныд бӧрынджык, ёртъяс.
Вайӧ сёрнитыштамӧ.
Сёрнитыштны окотитысьяс, дерт, аддзысисны.
Ропкӧм лӧнис.
Сійӧ заводитіс главнӧйсяньыс:
Мый сэтшӧмыс Сӧветскӧй власьт?
Сӧветскӧй власьт сійӧ ті да ми...
Мем ачыс Ленин прикажитіс та йылысь висьтавны...
А ті мый вӧчанныд?
Бӧрйӧмныд вир кисьтысь палачӧс, сарлысь урядникӧс, Гнилорыбовӧс, бӧрйӧмныд секретарӧн кутейникӧс.
Кодлӧн найӧ агентъяс?
Гнилорыбов олӧ Митрохин ордын, став светлы известнӧй мироед ордын.
Дякӧн — сылӧн, Гнилорыбовлӧн зять...
Вот найӧ кодлӧн агентъяс, вот коді найӧс пуксьӧдіс сельсӧветӧ.
Мый вылӧ?
А сыла, медым кулак Митрохин пукаліс тайӧ ылыс сиктас сарӧн да тіянлы эськӧ — кодлы пуд, кодлы кык, — а ті сылы гожӧмнас сійӧ пудсьыс кык пуд, и ті эськӧ сылы батрачитінныд ёнджыка на сы дорысь, кыдз вӧлі Николай Кровавӧй дырйи...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоам, гӧгӧрвоам, — вочавидзисны йӧз чукӧрысь гӧлӧсъяс.
Иван Гора шеныштліс сыланьӧ синъяснас.
— Ог думайт, медым ті вӧлінныд сэтшӧм йӧйясӧн, ёртъяс...
Эгӧ сы вылӧ ми, питерскӧй рабочӧйяс, вӧчӧй октябрын переворот, медым Митрохин Гнилорыбовкӧд и став налӧн шатиеыс жӧритісны-сёйисны пӧсь блинъяс, а тэ мед... — Сэн сійӧ мӧдіс индавны чуньнас найӧяс вылӧ, кодъяс йылысь тӧдмаліс ӧнтай локтігас ямщикъяссянь. — А тэ мед, Иван Васильевич, тэ, Миколай Миколаевич, тэ, Степан Митрофанович, шапкатӧг найӧ ӧшинь улын кевмысинныд синва сорӧн — нӧрӧвитыштӧй уджйӧзнад, — «челядьяслы пӧ сёйныс нинӧм»...
Лӧсьӧдӧмныд ті ас драыд Сӧветскӧй власьт, ёртъяс, — аттьӧ...
Сійӧ виччысис, — сідзи и лоис: бӧръя радъясын бара лыбис ропкӧм, скӧр гӧлӧсъяс: «Мукӧдӧс мун велӧд.
Не омӧльджыка тэ дорысь тӧдам Сӧветскӧй власьт йывсьыд!»
Ызгӧмыслы паськавны лэдзтӧг, Иван Гора зэвтчӧдіс сьылісӧ — букӧстіс басӧн:
— Сӧветскӧй власьтыд — «коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Миян медводдза и медбӧръя заповедь...
Батрак, бедняк, ӧти вӧла олысь — сійӧ Сӧветскӧй власьт...
А сійӧ, код вылӧ ті уджаланныд, а сёйӧ сійӧ, — тайӧ Сӧветскӧй власьтлӧн враг...
— Тайӧ кыдз сідз ми ог уджалӧй? — лёкысь горӧдіс кызь-комын гӧлӧс. — Дармоедъяс ті, Питерсаяс!
Грабитны воид!
Христианалысь медбӧръя кусӧксӧ мырддявны!
Иван Гора решительнӧя воськовтіс кильчӧ вывсянь.
— Правильнӧ!
Революция мӧдӧдіс миянӧс тіян дорӧ няньла.
Вооружитчӧм пролетарийяс, фронтъяс вылын ас вирнаныс ойдіг, требуйтӧны тіянлысь нянь.
Найӧ, коньӧръяс, кулалӧны, медым тіян челядьыд вӧліны пӧтӧсь...
Требуйтӧны нянь оз налысь, кодлӧн абу...
А требуйтӧны тэнсьыд, богатей Евдокимов, тэнсьыд, Третьяков...
Тэнсьыд, Митрохин...
Сулавлӧй! — Сійӧ лэптіс кисӧ.
Найӧ, кодъяс горзылісны медъёна, кор аддзисны, мый налы оз дружнӧя отсавны и кильчӧ дорӧ писькӧдчыны оз лэдзны, ланьтісны здук кежлӧ. — Сулавлӧй!..
Ми действуйтам революционнӧй Сӧветскӧй закон серти...
Тайӧ мандат вылас пыксьӧмӧн... (нетшыштіс пинджак зепсьыс, ӧвтыштіс бумагаторйӧн) председатель Гнилорыбовӧс, кыдз сар пӧлицияын ассьыс уджалӧмсӧ дзебысьӧс, и сылысь зятьсӧ, дякӧнӧс, арестуйтам, и найӧс лоас сетӧма революционнӧй судӧ...
Тайӧ мандат вылас пыксьӧмӧн явита аски кежлӧ нуӧдны выль бӧрйысьӧмъяс сельсӧветӧ...
И выль сельсӧвет лючкиа вӧчас нянь лишкаяслысь развёрстка...
Кодлӧн этша нянь-сылысь оз новлыссьы, кодлӧн уна нянь — сылы лоас неуна юксьыштны революциякӧд...
Иван Гора кӧрыштліс ыджыд нырсӧ, мигнитіс, и собрание вывса кызвын йӧзыс ошкӧм пырысь серӧктісны.
Лунтыр ызгис сикт, кытчӧдз улич вылын, коді сьӧд туйӧн петаліс степӧ, эз тыдовтчы мӧсъяслӧн стада.
На сайын лэччис паськыд шонді, сылӧн ляпкыд югӧръясыс бус пырыс кучкисны мӧсъяслӧн зэлалӧм пакъясӧ.
Ӧвтыштіс мӧс вӧра йӧлӧн.
Мӧдісны дзуртны дзиръяс.
Горӧдчывлісны ас костаныс нывбаба гӧлӧсъяс.
Вензьысь чукӧръяс кутісны разӧдчавны.
Улича тыртӧммис.
Сӧмын сельсӧвет дорын тыдалісны на йӧз — пырлісны и петалісны, ӧдзӧсӧн клопкиг.
Ставень костъяс пыр тыдаліс вижов би югӧр.
Аски кежлӧ вӧлі наметитӧма сельсӧветса председательӧ да секретарӧ шогмана кандидатъяс — збой, сюсь войтыр — сиктын медся гӧльяс пиысь.
Тӧдмалӧма ылӧсас кулацкӧй овмӧсъяслысь нянь запасъяссӧ.
Кажитчӧ — ставыс муніс шыльыда.
Тыртӧммис и сельсӧвет водзса плӧщадь.
Джуджыд тополь йылын ӧзйисны Большая Медведицалӧн сизим кодзув.
Дерт, кывзысьны кӧ войся лӧняс не карса, а сиктса пельӧн, позьӧ вӧлі эськӧ кывны пельлы велавтӧм шыяс, пример вылӧ, — степын ылын скачитысь вӧвлысь кокшы.
Но этша ӧмӧй кодлы ковмис скачитны воя-войын...
Замоткин, отрядлӧн завхоз, судзӧдӧма нянь, колькъяс, шома йӧв.
Комаров, Жилин, чӧв олысь Уйбо вокъяс да цынгаӧн висьысь Федичкин (ставныс путиловечьяс, ӧти цехысь) ужнайтісны.
Иван Гора восьтіс ӧшинь ставень.
— Тайӧ махоркасьыд рушкутӧ гугӧдӧ...
Войыс вӧлі сьӧд, васӧд руа, лӧнь.
Весиг понъяс дугдісны шыавны.
Дыша пырысь мӧдліс кышакывны тополь, сайӧдӧма аснас некымын кодзув...
Замоткин юӧртіс, мый йӧрын эм бур сарай, кӧть и вевттӧм, но пытшкӧсыс сӧстӧм, тыртӧм...
— Тан ӧтик баба бергаліс рӧмдан дорыс: «Оз-ӧ ков тіянлы мыйкӧ, ёртъяс?
Тшӧкті сылы идзас вайны.
— Баба бергаліс? — шензьӧмӧн юаліс Иван Гора.
— Асланым тырвыйӧ, начальник ёрт.
Ме ӧд сы дорӧ эг пырысь-пыр, а подозрениеӧн: «Тэ мый, шуа, тан исасян кызіник?
Дашкӧ, пывсян ломтін?»
— Вот бӧбыд! — Иван Гора вак-вакӧн серӧктіс, сапӧгнас зымӧдӧмӧн — но кыдз, другъяс, сараяс мунам?
Ставӧн сӧгласитчисны, мый обстановкаыс абу повзьӧдлана.
Век жӧ видзчысьӧм могысь решитісны дежуритны ӧчередьӧн.
Босьтісны сьӧрсьыныс нянь, мый коли, портфель, винтовкаяс, мунісны сарайӧ.
Тан, збыль вылӧ, вӧлі лӧсьыд, ыркыд, ӧвтіс веж турунӧн, коді быдмӧ вӧлі паськыд, щельяса пӧлӧстчӧм ӧдзӧс порог дорын.
— Замоткин, тэ кыдз жӧ сідз — веськыда плешкас и юалін пывсян йывсьыд?
— Да, ачым думайта, — мыйӧн шуас пывсян йывсьыд — пыр и арестуйта.
— Теш!..
Иван Гора гӧгрӧдлыштіс юрнас.
Мӧдліс пӧрччыны сапӧгсӧ, но думыштіс: оз сулав, пӧжалуй.
Уйбо вокъяс пиысь ӧти босьтіс винтовка, муніс ворота дорӧ.
Сизим морт водісны вӧсньыдик идзас вольӧс вылӧ, и сэн жӧ — коді рӧвнӧя мӧдіс лолавны, коді мӧдіс кыскыштавны нырнас.
Иван Гора ещӧ кывліс на, кыдзи Уйбо, тыдалӧ, ворота дорын сулавныс гажтӧм лоӧма да, пуксис кер вылӧ — сьӧкыда нёровтчис ортсысянь сарай пӧвъяс бердӧ.
Юр весьтын гудыра сьӧдаліс стрӧпилӧяслӧн везйыс, ломалісны гырысь донскӧй кодзувъяс.
Друг Иван Гора, синъяссӧ восьтытӧг, сувтыштіс: сылы кажитчис, мый сарай стенӧ кучкисны мыйӧнкӧ, быттьӧ ойӧстіс морт.
Но садьмис Иван Гора пӧран ӧдзӧсъяслӧн пель поткӧдан рутшка-ратшка кылӧмысь, зверсямӧн горӧдӧмъясысь.
Чеччыштіс, нюжӧдіс кияссӧ.
Кодікӧ уськӧдчис сы вылӧ, ньылӧдӧм ёсь дука, — лёкысь кватитіс, чегъялігтыр, и пыр жӧ кучкисны юрас ёсь кӧрт дорышӧн — вильсмуніс — вазис...
3
Медводдза луганскӧй отряд, кор тыдовтчис, мый конотоп дорын гӧрдъясӧс жугӧдӧма, бӧрыньтчис Ворожбаысь асыв-лунвывлань, Харьков дорӧ, Основа станцияӧ.
Харьковысь тэрмасьӧмӧн эвакуируйталісны рабочӧй отрядъяс, военнӧй эмбур, машинаяс, заводскӧй материалъяс.
Мунліс и Донецко-Криворожскӧй республикаса войтыр комиссаръяслӧн Сӧвет — Донец бассейнса большевистъясӧн веськӧдлан котыр.
Кор заводитчис немечьяслӧн наступление, веськӧдлан котырса председатель — Артем — ыстіс император Вильгельмлы ультиматум, кӧні ӧлӧдліс, мый немечьяс-кӧ нарушитасны границасӧ Донецко-Криворожскӧй республикалысь, коді оз имеит некутшӧм отношение Украина дорӧ, то республикасӧ кутас лыддьыны асьсӧ Германиякӧд война состояниеын.
Тайӧ бумага четвертушка ыджда лӧзов нисьӧ гӧрдов мавтчӧм штампа документъяссӧ вӧлі вайӧма наступайтысь германскӧй войскаяс вылын главнокомандующӧйлы, генерал Эйхгорнлы.
Куим пӧв вуджӧдчысь лыддис генераллы шензьӧдана документсӧ.
«Тайӧ шутка? — юаліс генерал. — Господин тӧварыш Артем — чорт возьми! — лыддьӧ асьсӧ Германиякӧд война состояниеын».
Секунда дыра генерал эз тӧд мый вӧчны: потны ли скӧрысла али креслӧ воропӧ кутчысьӧмӧн, серӧктыны, серавны синва петтӧдз...
Но, сідз либӧ мӧдног, Донецко-Криворожскӧй республика лыддис асьсӧ германскӧй оккупантъяскӧд война состояниеын.
Веськӧдлан котыр вуджис Лугань карӧ да украинаса гӧрд вынъяскӧд ӧтув пуктыліс став вынъяссӧ, медым не лэдзны немечьясӧс Донбасса заводъяс да шахтаяс районъясӧ.
Вынъяс эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Вит гӧрд украинаса армиялӧн колясъяс, на бердӧ ӧтувтчӧм партизанскӧй да тэрмасьӧмӧн формируйтан рабочӧй отрядъяс эз лыддьывны асаныс и кызь сюрс боеч.
1-ӧд германскӧй корпусса батальонъяс личкӧм улын гӧрдъяс бӧрыньтчисны Харьковсянь асыввылӧ, войвывсянь лунвылӧ мунан визь вылӧ.
(Войвылын, Валуйкиын, сулаліс 5-ӧд армия Сиверс команда улын, Изюмын — Донецкӧй, Лозоваяын — 3-ӧд, Синельниково дорын — 2-ӧд, лунвылын, приазовскӧй степьясын, Александровсксянь асыввывджык — 1-ӧд армия).
Харьков — Лугань магистраль кузя (5-ӧд армия да Донецкӧй армия расположение костын) муніс Харьковлӧн эвакуация.
Тан, ни ӧти лун воштытӧг, колӧ вӧлі лӧсьӧдны ён да чорыда водзсасьысь группа.
Татшӧм группалы ядроӧн вермис лоны Ворошиловлӧн Луганьса отряд, коді сулаліс тайӧ магистраль вылын Основа станцияын.
Сыӧ вӧлі пыртӧма Лукаш команда увса Харьковскӧй коммунистическӧй отрядӧс.
Сы дорӧ жӧ вӧлі решитӧма ӧтувтны Сиверслысь вӧвлӧм 5-ӧд армия.
Сыӧ долженӧсь вӧлі пырны шахтёрскӧй да рабочӧй отрядъяс Харьковсянь Лугань карӧдз мунан туй вылын.
Войскаяслӧн тайӧ выль группаыс кутіс шусьыны 5-ӧд армияӧн.
Командирӧн сы вылын Донецк-Криворожьеса веськӧдлан котыр шуӧм серти назначайтсьыліс Ворошилов.
Основа станцияын Ворошилов заводитіс формируйтны ассьыс армиясӧ.
Но лоӧмторъяс паськавлісны вывті ӧдйӧ: немечьяс гырысь вынъясӧн матыстчылісны нин Харьков дорӧ.
Луганьса да коммунистическӧй отрядъяслы лоис бӧрыньтчыны основа станцияысь водзӧ мӧд станцияӧ — Змиевӧ.
Тайӧ кадӧ воис юӧр, мый вӧвлӧм 5-ӧд армия Сиверслӧн Валуйкиын ӧтлаасьны Ворошилов бердӧ оз вермы, сы вӧсна мый сэні муніс полнӧй разложение...
«...Боевой расположение пыдди салдатъяс чукӧръясӧн эновталӧны ассьыныс участокъяссӧ да кыйӧны чери Оскол юын...
Линия вывса караулъяс ворсӧны картіӧн да узьӧны...
Фронт вомӧн мунӧны быд пӧлӧс шпионъяс...
Мунӧ тӧлктӧм оръявлытӧм лыйсьӧм, коді оз сет позянлун тӧдмавны лючкиа — кӧні мунӧ хулиганскӧя патрон тратитӧм, кӧні, збыльвылӧ, мунӧ кось...»
4
Харьковысь удайтчис петкӧдны став военнӧй эмбурсӧ.
Кор немечьяс босьтісны Холоднӧй Гӧра да сэсянь заводитісны лыйлыны пушкаясысь вокзал, кор некымын тыра телегаяс йиркакылӧмӧн тӧвзисны вокзал вороталань, кор тыртӧммӧм уличаяс вылын резьӧбтылісны нин ӧтка лыйӧм шыяс код тӧдас кутшӧм чердакъяссянь, — перрон дорын пуркйис тшынӧн медбӧръя паровоз медбӧръя эшелонлӧн.
Манитчӧмыс лоис сӧмын сы вӧсна, мый эз вермыны аддзыны 5-ӧд армияса штаблысь начальниксӧ, томиник морт Коля Рудневӧс, кодӧс Ворошилов ыстыліс Харьков Эвакуация кузя уджалысь инженер Бахваловлы отсӧг вылӧ.
Руднев эз узьлы куим сутки и, тыдалӧ, кытчӧкӧ пӧрӧма.
Вагонъяслӧн жуглысьӧм ӧшиньясӧд тревогаӧн видзӧдавлісны боечьяс.
Машинист горӧдіс паровоз вывсянь:
— Мый ті он видзӧдӧй, мать вашу так, немечьяс жӧ поссӧ кытшалісны!
Тӧвйыны миянлы Харьковын!
Бахвалов, вагон дорын сулалӧмӧн, скӧрысь киргис бырӧм гӧлӧснас.
Холоднӧй Гӧра вывсянь снарядъяс потласисны туйяс вылын.
Тшыналіс, пыр ӧтарӧ ёнджыка ӧзйис кузь пу пакгауз.
Узьтӧмысла пыктӧм телефонист, коді медбӧръя мортӧн эновтіс станциясӧ, друг лёкысь мӧдіс шенасьны ӧдзӧс дорсянь.
— Царскӧй павильонын узьӧ кутшӧмкӧ хлопчик.
Царскӧй павильонӧ колӧ вӧлі котӧртны плӧщадь вомӧн, кӧні качлісны нюгыльясӧн снарядъяс потласьӧмысь сыри-летки сюръяяс.
Ӧмидз рӧма тыртӧм залын, канцелярскӧй пызан вылын, гырддза вылас русӧй юрсӧ тӧждысьтӧма пуктӧмӧн, узис Руднев.
Сійӧс тракӧдісны, пуксьӧдлісны, — сійӧ сӧмын лётйӧдліс юрнас.
Сійӧс кыскисны кияс вылын.
Вагон дорын сійӧ шевгӧдіс гырддзаяссӧ, восьтіс лӧз синъяссӧ, юаліс сӧдз гӧлӧсӧн.
— Мыйын, собственнӧ, делӧыс?
— Чӧрт, — киргис Бахвалов, — узян, немечьяс пос босьтісны.
— Зэв бур, локта.
Руднев очсыштіс.
Вомсӧ тупкытӧг, йӧя гонькнитліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Уськӧдчис паровоз дорӧ.
Кайис водзсяньыс плӧщадка вылӧ, кӧні сулаліс пулемет.
Быд вагонсянь горӧдісны:
— Давай полнӧй!
Поезд пыр ӧддзигтыр муніс послань.
Сэні тыдалісны каскаяса, турунвиж-руд мундиръяса йӧз.
Руднев паровоз плӧщадка вывсянь кутіс лыйлыны на кузя пулеметысь.
Мундиръяса йӧз копыртчӧмӧн котӧртісны насып вылысь.
Поезд ещӧ ёна ӧддзӧдіс.
Вагонъяс кузя сярӧбтіс ӧчередь.
Стрелокъяс вылын йиркигтыр, ӧшиньяссянь, вевтъяс вывсянь, кӧні куйлісны боечьяс, — лыйсьӧм биясӧн ӧзъявліг, тшынӧн тубыртчӧм поезд сьӧкыд ураганӧн тӧвзис сайӧдчалӧм немечьяс пӧлӧн, йиркӧмӧн вуджис поссӧ да бердіс чукыль сайӧ.
5
Немечьяслӧн кавалерийскӧй разведка взорвитіс Змиев станция дорысь пос и тайӧн орӧдіс Харьковысь эвакуируйтысь эшелонъяслы туйсӧ.
Кор орчча станцияысь петіс отсӧг вылӧ бронепоезд, немечьяс сы бӧрвывті сідз жӧ орӧдісны туйсӧ.
Харьковскӧй эшелонъяс и бронепоезд лоисны налькйын.
Медводдза эшелонысь рузгысисны коммунистическӧй отрядса боечьяс — куимсё морт харьковскӧй рабочӧйяс.
Найӧ аддзисны Змиев кар сайса мылькъяс йылысь льӧм рӧма бус кымӧр, — тайӧ матыстчылісны немечьяс.
— Смир-р-рно! — став том горш тырнас горӧдіс зэлыда вӧнялӧм кучик курткаа, банйӧм чужӧма том морт, кияссӧ бокас мыджӧмӧн да боечьяс фронт водзын чатӧрӧн мышвыв пӧрӧдчим — Смир-рно!
Мед тіянлы гӧг дортіныд быликтас, ёртъяс!
Мый тіян сотчӧ кок уланыд...
Стрӧитчыны!..
Некутшӧм паника!
Немечьяс жӧ вӧтнас эз виччысьлыны, мый веськалісны коммунистическӧй отряд вылӧ!
Горзіс командир Лукош да гартышталіс сэтшӧм чорыд кывъяс, мый боечьяс пыркнитчисны, ловзисны, казьтыштісны и строй и дисциплина.
— Пулеметъяс водзӧ!
Знамя ме дорӧ!
Сійӧ мӧдӧдчис отряд водзын, индаліс шашканас топольяс, сёйӧн мавтӧм керкаяс, плетеньяс вылӧ, кысянь канаваяссянь да гуранъяссянь пыр тшӧкыдджыка лыйлісны немеч цепъяс.
— Пуляяс улын не водны!..
Воӧдчӧй, хлопцы, штыковӧй косьӧдз!
Отряд гузьгысис-разаліс карса пӧскӧтина кузя.
Котӧртісны водлытӧг, кыдз дурмӧмъяс, чеччалісны плетеньяс вомӧн.
Видчӧм да горзӧмъяс вевтыртлісны быть нин сывны шуӧм пулеметъяслысь сяргӧмсӧ.
Немецкӧй цепьяс, рукопашнӧй кось примиттӧг, мӧдісны кыпӧдчавны, котӧртавны бӧрвыв.
Мылькъяс кузя, кӧні тыдовтчылісны вӧла драгунъяс, йиркнитісны бронепоездсянь.
Мылькъяс йылысь верзьӧмаяс вошины.
Рыт кежлас туй вӧлі бӧр лӧсьӧдӧма.
Эшелонъяс вӧрзисны водзӧ асыввывлань.
Станцияын да полустанокъясын вагонъяс дорӧ шыбласисны зумыш шахтёръяс да крестьяна, кодъяс пышйылісны немецкӧй нашествиеысь.
Чивзысь нывбабаяс чурйӧдлісны ӧшиньясӧ курӧг-пӧтка тыра кӧрзинаяс, лӧскутъясысь вурӧм эшкынъяс да юрлӧсъяс, пуксьӧдалісны челядьнысӧ.
Мукӧдыс, веськодя рӧмидзтысь мӧскыслысь шоныд нырвомсӧ сывъялӧмӧн, ливкйӧдліс синва сор: «Да босьтӧй жӧ менсьым, бур йӧз!
Босьтӧй вердысьӧс менсьым!»
Эшелонъясӧ воалісны пыр выль йӧз — рабочӧйяс да партизанскӧй отрядъяс.
Купянскын поездъяслӧн лыдыс содіс пӧшти кык пӧв.
Но верстъяс вылӧ нюжалӧм люзьӧбыс паровозъяслӧн да вагонъяслӧн кор кутіс прӧйдитны Сватово пыр, — степын лунвывсянь выльысь тыдовтчисны немечьяс.
Тайӧ пӧрйӧ найӧ матыстчылісны гырысь вынъясӧн.
6
Немечьяс нуӧдісны наступление войвывсянь лунвывлань нюжалӧм став завеса фронт пасьтала.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кӧть гӧрд отрядъяс збоя кӧсйисны косясьны да не лэдзны врагӧс Донбасс сьӧлӧмӧ, тыдовтчис джуджыдсьыс-джуджыд беспорядок командованиеын.
Главнокомандующӧйлӧн штаб приказывайтліс, — витӧд армиялӧн командармъяс действуйтлісны асланыс видзӧдӧм серти, местнӧй обстановкакӧд да асланыс отрядъяс настроениеӧн лыддьысьӧмӧн.
Сійӧ магистральыс лунвылынджык, код кузя мунліс эвакуация да кӧні формируйтчыліс 5-ӧд армия Ворошиловлӧн, Изюм карын сулаліс Донец армия, сюрс штык гӧгӧр.
Кор вӧлі казялӧма Изюм дорысь немеч разведкаӧс, Донецлӧн командарм корис подкрепление.
Главштаб ыстіс сылы ыджыд Знаменскӧй отряд.
Сійӧ воис нёль поездын сьылӧмӧн, гудӧкъясӧн, свистӧн.
Опытӧн велалӧм командарм эз лэдз сійӧс карӧ.
Отряд петіс вагонъясысь да Оскол вомӧнса пос водзын эрд вылын кутіс митингуйтны.
Заводитчылӧмъяс сы кузя, медым пыртны кутшӧмкӧ да пӧрядок да заставитны знаменечьясӧс паськӧдчыны фронтӧн, нинӧмӧ эз вайӧдны.
Найӧ горзылісны, мый асьныс тӧдӧны, кӧн да кыдзи нӧйтны немечьясӧс, требуйтлісны, медым найӧс лэдзисны карӧ, требуйтлісны вайӧдны на дорӧ командармӧс расправа вылӧ и, медбӧрти, заводитісны лыйлыны Оскол вомӧн Изюм кузя.
Лоис корны бронепоезд, — сійӧ пушкаяс дорйӧм улын командарм петкӧдліс ассьыс, тшӧтш жӧ нин колебайтчыны заводитӧм армиясӧ карысь да бӧрыньтчис асыввылӧ.
Знаменскӧй отряд уськӧдчис эшелонъясӧ — мӧдіс гӧгыльтчыны станцияысь станцияӧ да карысь карӧ.
Изюм вӧлі эновтӧма.
Лунвылынджык Лозовӧй дорын сулалысь 3-ӧд армиялӧн фронтыс кушмис.
Тайӧ жӧ кадӧ 3-ӧд армия вуджис наступлениеӧ.
3-ӧд армиялӧн командарм юӧртліс Главштабӧ:
«...Армиялӧн став частьяс петісны эшелонъясысь, и наступление нуӧдсьӧ тыр порядокӧн.
3-ӧд армия сылӧн став отрядъяс нимсянь заявляйтӧ, мый бӧрыньтчӧм сійӧ оз признавайт.
Но армияын ставыс вит сюрс боеч, резервъяс абуӧсь, веськыд и шуйга флангъяс абу обеспечитӧмаӧсь».
Немечьяс, кодъяс ӧні бӧрыньтчисны 3-ӧд армиялӧн стремительнӧй зырӧдӧм улын, кыскылісны подкреплениеяс — бронепоездъяс, броневикъяс, германскӧй пехота да гайдамацкӧй конница.
Но пролетарскӧй да партизанскӧй отрядъяс коймӧдлӧн путкыльтлісны став гӧгӧрвоӧмъяссӧ немечьясӧс вермытӧмлун йылысь, пыр водзӧ нӧйтісны и вӧтлісны найӧс, босьталісны пленнӧйясӧс, пулеметъяс, знамяяс, пушкаяс, броневикъяс.
Наступление кыссис нёль лун сёйтӧг ни узьтӧг.
Армия ылӧ петіс водзӧ завеса линияысь.
Резервъяс эз волыны, и мудзӧм боечьясӧс некодӧн вӧлі вежны.
Апрель дас ӧкмысӧд лунся асылӧ немечьяс пырисны восьса флангӧ медбур частьяслы — Ленинскӧй, Таврическӧй да 1-ӧд Сӧветскӧй батальонъяслы, и сійӧ жӧ кадӧ германскӧй драгунъяс орӧдісны центрсӧ.
Флангъясӧс лыйлісны веськыда дзик вадорсяньыс.
Тайӧ косьын коймӧд армия воштіс аслас составлысь джынсӧ.
Армиялӧн колясыс кутіс бӧрыньтчыны Ленинскӧй батальон прикрытие улын.
Вой кежлас удайтчис ӧтдальтчыны да торъявны прӧтивникысь.
Но славнӧй Ленинскӧй батальонысь ловйӧн колис сӧмын китыра чукӧр — ранитчалӧм, рузумъясӧн кӧртасялӧм, упорнӧя косясьысь дас кымын герой.
Лунвылынджык сулалысь мӧдӧд армия сідз жӧ бӧрыньтчис.
Сылӧн командарм пикӧ воӧмӧн юӧртліс Главштабӧ:
«...Оз позь лоны армияӧн командующӧйӧн, то войскаястӧг, то сэтшӧм войскаясӧн, кодъясӧс лоӧ ӧктыны торйӧн-торйӧн быдлаысь, кысь сӧмын позьӧ.
Татшӧм армиякӧд нинӧмӧн йитчӧм отрядъясыд абу постояннӧйӧсь и медводдза косьын жӧ разалӧны эшелонъясын станцияясӧд...»
7
Кор немечьяс тыдовтчисны Сватово станция дорын (код пыр мунлісны 5-ӧд армиялӧн поездъяс), сэн сулаліс сӧмын Гостемиловлӧн сборнӧй, уна сикас йӧза отряд.
Ворошилов тайӧ кадӧ укрепляйтіс Лугань кар, велӧдіс да вооружайтліс отрядъяс, чукӧртліс доброволечьясӧс матігӧгӧрса сиктъясысь.
Гартмановскӧй заводын лун и вой стрӧитлісны броневикъяс да броневӧй плӧщадкаяс.
Формируйтлісны полк китаец-рабочӧйясысь.
Куим час асылын немечьяс вӧрзисны Сватово станция вылӧ.
Ещӧ пемыд на степын ур-ргыны мӧдісны броневикъяслӧн моторъяс, тыдовтчисны кыалӧн кӧдзыд югӧр улын гайдамацкӧй сотняяс.
Локтісны германскӧй пехоталӧн цепьяс.
Степь югдіс пушка вомъясысь петан кузь ыпнитӧмъясӧн.
Ӧтчаяннӧя тутӧстісны Сватово станция пыр асыввывлань мунысь эшелонъяс.
Лэбзисны телеграммаяс Ворошиловлы.
Гостемилов отрядлӧн крепыд юкӧнын вӧлі сё сизимдас боечысь нёль орудиеӧн.
Веськыдвыв флангас сулаліс партизанскӧй отряд «Чардбі» пульмановскӧй вагонын кык ӧрудиеӧн.
Шуйга флангас — станциясянь верстджын сайын — окопъясын куйлісны левӧй эсеръяслӧн кык отряд.
Налӧн тшӧтш жӧ вӧлі кык пушка — мышканыс туй вылын.
Кор кыа югыдын, ӧрудие вомъясысь би ыпнитлӧмъясын, серпасассисны ӧдйӧ тӧвзьысь броневикъяс, — эсеръяслӧн воддза цепыс кыпӧдчис да мӧдіс пышйыны, пуляяс улын гылалӧмӧн, винтовкаяс шыблалӧмӧн.
Гостемилов верзьӧмӧн скачӧн воис кӧрттуй пос дорӧ, пулеметъяс дінӧ.
— Би гадъяс кузя! — лёкысь горӧдіс сійӧ пулеметчикъяслы, пышйысьяс вылӧ индігтыр, сэсся бӧр бергӧдіс дурмӧм вӧвсӧ.
Левӧй эсеръяс кыкпӧвста би улын — фронтсянь и тылсянь — водалісны асланыс пушкаяс сайӧ.
Паника вӧлі дугӧдӧма.
Юрса отрядлӧн нёль полевӧй ӧрудие, кӧрттуй насып вывса пулеметъяс, «Молния» отрядлӧн пушкаяс да пулеметъяс вӧліны веськӧдӧмаӧсь немеч броневикъяс вылӧ да на сайын паськӧдчалысь гайдамацкӧй сотняяс вылӧ.
Броневикъяс пиысь ӧти джӧмдіс, пӧрис, мӧд тубыртчис тшынӧн, мӧдіс ыръявны, коймӧд, быттьӧ синтӧм, гӧгралыштіс, сэсся путкыльтчис...
Гайдамакъяс бергӧдчалісны степлань...
Рытыввывсянь, тутсіг, тшыналіг матыстчыліс отсӧг вылӧ партизанскӧй эшелон.
Квайт германскӧй ӧрудиеяс, матыса мылькъяс йылын чардбиясӧн ыпнитлӧмӧн, заводитісны лыйлыны батареяяс кузя, станция кузя, воысь эшелон кузя.
Партизанскӧй отряд, коді вӧлі сэні, заводитліс нин петавны вагонъясысь, но боечьяс падмисны, бӧр уськӧдчалісны вагонъясӧ, и эшелон пышйис би улын.
Кыпӧдчис шонді буса степь весьтын, пӧжаръяс тшынӧн вевттьысьӧм станция весьтын.
Немечьяс кувгисны ураганнӧй биӧн.
Гостемиловлӧн колис сӧмын кык пушка да пулеметъяслӧн муртса гашкӧ джынйыс.
Эсеровскӧй отрядъяс вӧліны бырӧдӧмаӧсь.
Юрса отрядын вӧвлӧм сё сизимдас боечысь колис ловйӧн сёысь этшаджык.
Виалӧма вӧлі став артиллерийскӧй вӧвъяссӧ...
Немецкӧй броневикъяс, гайдамацкӧй сотняяс бара вӧрзисны атакаӧ.
Гостемилов прикажитіс кыскыны кияс йылын кык кольӧм ӧрудиесӧ, грузитны вагон плӧщадкаяс вылӧ и, кытчӧдз медбӧръя вагон военнӧй эмбурӧн оз эновт станциясӧ, — кутчысьны...
— Кутчысьӧй, хлопцы!
Вирнаным мыссям, хлопцы...
Ог сетӧй жабаяслы революционнӧй эмбур!
Асыввывсянь важиник паровозысь пычиктӧм став ӧднас воис неыджыд состав.
Йиркакылӧмӧн сувтіс.
Вагонъясысь гузьгысисны сё ветымын боеч — Ворошилов армияысь.
Сэки вагон плӧщадкаяс вывса кык пушка да «Чардби» отрядлӧн пульмановскӧй вагонса кык пушка би отсӧгӧн тайӧ сё ветымын боечыс да Гостемиловлӧн да «Чардби» отрядлӧн колясъясыс — пӧшти ставныс ранитчӧмаӧсь да контужитчӧмаӧсь, — уськӧдчисны штыковӧй контратакаӧ и мӧд пӧрйӧ путкыльтісны немечьясӧс да гайдамакъясӧс.
Лунъя кык час кежлӧ Гостемилов став эмбурнас да артиллерия коляснас бӧрыньтчис асыввылӧ, Кубанье станцияӧ, кытчӧ воалісны нин Лугань карысь Ворошиловлӧн эшелонъяс — кык сюрс боеч, артиллериятӧг.
8
Гостемилов торгӧдчӧм усъяса, кӧртӧда юра, клоп кылӧ, пырис командарм вагонӧ.
Ворошилов да Коля Руднев пукалісны салонын карта вылын.
— Чӧрт! — горӧдіс Гостемилов. — Зунясьӧны ныръяснас.
Приказывайт наступайтны!
Банбокыс сылӧн нетшкысис, дурмӧм лёклунӧн ӧзъян синмыс быд здукӧ вевттьысьліс синлапӧднас, быттьӧ кымӧрӧн тӧлысь.
— Чӧрт!
Рыт кежлас найӧс ми пузувтам!
Мясорубка ми петкӧдлам налы, чӧрт!
Сійӧ шыблаліс кияссӧ, швыркъяліс дзоляник салон кузя.
Сы бердысь ёся ӧвтіс ньылӧдӧм дукӧн, порокӧн...
— Пуксьы, — шуис Ворошилов. — Курит.
Лӧняв.
Ме ысті разведка Сватовоӧ.
Обстановка зэв серьёзнӧй.
— Чӧрту серьёзнӧй обстановкатӧ!
Кутшӧм тэ, чӧрту, командующӧй!
Наступайтны!
Со тэд став обстановкаыс! — Сійӧ йӧя видзӧдліс Руднев вылӧ. — Коді тайӧ тэнад?
Нач-штаб?
Вайлы жӧ меным, начштаб, стӧканджын спирт...
Джагала, чӧрт!
Гостемилов друг лэдзис бинтуйтӧм юрсӧ сьӧд киясас, кодъяс куйлісны пызан вылын.
Мӧдіс гурчкыны пиньяснас.
Ворошилов индіс синнас Рудневлы вайны спирт.
Сувтіс.
Копыртчӧмӧн пуктіс кисӧ Гостемиловлы сыркъялан мыш вылас.
— Мун менам купеӧ.
Вод.
Тырмас тэсянь талун кежлӧ.
— Ах, сукин сынъяс, сукин сынъяс! — Пиньпырыс шуаліс Гостемилов. — Мый найӧ миянкӧд вӧчисны...
Энлы!
(Шыбытчис мышвыв, зымгис кулакнас).
Гайдамакъяс!
Кыскасьысь гадъяс!
Ох, ме жӧ найӧс ачым, тайӧ княснас пулеметысь...
Пиняс таркакылан стӧканысь спирт кыскыштӧм бӧрын пырысь-пыр ланьтіс, банбокыс эз кут нетшкысьны, синъясыс быттьӧ кынмисны.
Ворошилов бара пуксис карта водзӧ, шуис ньӧжйӧ, стрӧга:
— Делӧяс сэтшӧмӧсь.
Донецкӧй, коймӧд да мӧдӧд армияяс бӧрыньтчӧны.
Первой армия разалӧма.
Кутшӧм состояниеын Валуйкин Сиверс — тӧдмала рытнас.
Но ставсьыс лӧсялана, — Сиверс кутас бӧрыньтчыны войвывлань.
Главштаб настойчивӧя требуйтӧ, медым ме бӧр босьті Сватово.
Ме олӧмӧ пӧрта боевӧй приказ.
Но ме ог сомневайтчы, мый ми нин мешӧкынӧсь: аски-аскомысьясӧ лоас бӧрыньтчыны Лугань карӧ.
И, медся лоны вермана, сетам немечьяслы и Лугань кар.
Видзӧд карта вылас...
Со найӧ кӧнӧсь...
Гостемилов дзоргӧдчис вӧртӧм синъяснас сійӧ местаӧ, кӧні карта вылын — Лугань карсянь, рытыв-лунланьын — командармлӧн чорыд гыжйыс нуӧдіс визь...
— Немечьяс петӧны Дебальцово дорӧ...
Тасянь Лихая станция кузя удар, и бӧрыньтчан туйыд миянлы пӧдса...
(Гостемиловлӧн лысермунӧм пельпомъясыс кыпӧдчисны пельясӧдзыс).
Главнӧй могыс — видзтыны ловъя вын да военнӧй эмбур...
Ми бӧрыньтчам, но ми бӧр локтам огӧ нин партизанскӧй отрядъясӧн, — армияӧн...
Сетны лыйлыны асьтӧ торйӧн-торйӧн, эшелонъясын — тайӧ абу ворсӧм...
Гӧгӧрвоана тэд?
9
Карасихин Алешка, юрсисӧ мышвыв вешталіг, тӧвзис улича кузя кӧмтӧг Иона керкаланьӧ.
Перемена дырйи сійӧ котӧртліс школасянь сӧветӧ, — кӧні ӧні Марья уджаліс агитпроп юкӧнын, — и мамыс тшӧктіс ӧти здукӧн нуны Агриппиналы сӧмын на воӧм письмӧ, коді вӧлі дорвыв ляскалӧма маркаясӧн.
Улича вылын вӧлі тыртӧм, — йӧзыс уджалісны муяс вылын.
Сӧмын ӧти каменнӧй керка дорын чилӧставлісны топольяс бердӧ домалӧм седлӧа вӧвъяс.
Алёша вуджис забор вомӧн, аддзис Агриппинаӧс вишня садйысь, — сійӧ уджаліс пуяс дорын.
Агриппина сюялыштіс ва юрсияссӧ чышъян улас, кывшутӧг босьтіс маркаяс бӧжа конвертсӧ.
— Ме гижӧдатӧ ог гӧгӧрво, — шуис лӧня. — Лыддьышт меным.
Сійӧ пуксис пилитӧм пӧрысь тополь пу вылӧ, сывйыштіс пидзӧсъяссӧ.
Сьӧд синкымъясыс сылӧн ӧтлаасисны, и чужӧмыс кельдӧдліс, кор Алёша, сы водзын лажыньтчӧмӧн лыддис крукасялӧм сорӧн:
«Видза олан, Агриппина Кондратьевна, кыдз ті ловъяӧсь-здоровӧсь, частӧ тіян йылысь казьтывла.
Думайтлі аддзысьны тіянкӧд водзджык, но лоис задержка.
Ӧні ставыс прӧйдитіс, — юрын ранаыс бурдӧ, и ордлыясӧй йитчисны.
Константиновка сиктын миянӧс, став отряднымӧс, виисны кулакъяс, — войнас сарайын кералісны черъясӧн.
Ӧтнам ме коли ловъя и дивуйтча та вылӧ ӧнӧдз, — кутшӧм пӧчӧ мем ворожитлӧма?
А лӧсялӧджык, мый зэв не окота вӧлі кувнысӧ.
Менӧ нуисны Миллеровоӧ, лазаретӧ — Константиновкаӧ кольччыны эг сӧгласитчы: кулакъясыд эськӧ менӧ — мудеритчисны да — век жӧ кыдзкӧ эштӧдісны сэн...
Жальӧсь ёртъясӧй: вӧліны смел, преданнӧй йӧз, — ещӧ сэтшӧмъястӧ он аддзы...
Зэв бур йӧз вӧліны и пӧгибнитісны зверскӧя.
Мыжала медводз ачымӧс бдительность личӧдӧмысь...
Ӧні — бурда да — ми константиновскӧй кулакъясыскӧд сёрнитыштам збыльысь.
Аддзысьлытӧдз, Агриппина Кондратьевна.
Лазаретын вӧчны нинӧм, — пыр думайта тіян йылысь, извинитӧй менӧ...
Копрася тіянлы.
Иван Гора».
Алёшка лэптіс синъяссӧ.
Агриппина пукаліс, синлапӧдъяссӧ лэдзӧмӧн, — паръясыс сылӧн вӧлі лӧзӧсь и чужӧмыс лӧзӧдӧма.
Алёшка повзис, видзчысьӧмӧн пуктіс сылы пидзӧс вылас письмӧсӧ да маркаяса конвертсӧ, гусьӧник петіс вишня садйысь и улича вылын бара ӧддзӧдчис, юрсӧ мышвыв вешталіг, — сылы кажитчис, мый сійӧ — вӧв, сійӧ весиг шуаліс аслыс: «И-го-го».
Топольяс дорын, кытчӧ вӧлі домалӧма вӧвъясӧс, зумыша сулалісны Андрей Косолапов да Вахрамей Ляпичев — фронтовикъяс.
Дзиръяӧн сьӧкыда клопкӧмӧн, на дорӧ петіс коймӧд...
(Алёша шуис аслыс: «Тпру», коклябӧрнас зымнитӧмӧн, сувтіс видзӧдлыны).
Коймӧдыс вӧлі Аникей Борисович, — восьлаліс, вынйӧра пӧката пельпомъяснас катласигтыр, — гӧгрӧс чужӧма, ыргӧн кодь, тырӧма читкырвидзан гӧнъясӧн.
— Но и власьт тіян, казакъяс, — сука, кыдз ыргӧн кӧлӧкӧл, шуис Аникей Борисович, — сӧмын и виччысьӧны тіянӧс вузавны. — Сійӧ разис домповодсӧ, вӧлыс лайкнитчыліс, кор сійӧ пуксис сы вылӧ.
Фронтовикъяс тшӧтш жӧ мынтӧдісны вӧвъяссӧ, пуксисны.
— Ӧні, казакъяс, айда — хуторъясӧд.
Куимнаныс вӧрзисны гӧнечӧн.
Алёшка видзӧдіс, кыдз вӧв кокъяс улын гартчис бус.
Андрей Косолаповлӧн вильыш вӧлыс, скач вылӧ торксьылӧмӧн, пыр зілис зырны бӧрнас Аникей Борисовичлысь жебындзи вӧвсӧ.
Казакъяс кежисны пельӧс сайӧ.
Улича кузя тэрыба локтіс Агриппина, вушйӧм юбка бӧждорсӧ пидзӧсъяснас песовтліг.
— Алёша! — чукӧстіс сійӧ тырӧм ловшыӧн. — Кытчӧ нӧ тэ? — Кватитіс сійӧс пельпомӧдыс. — Лыддьы ещӧ...
Сэн, дашкӧ, ешӧ мыйкӧ шуӧма... — И копыртчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ матовӧй синаканьяснас.
— Абу, ме ставсӧ лыдди, Гапка...
— Трудитчышт, лыддьы выльысь...
Чир ю сайсянь ылысянь кылісны лыйӧм шыяс.
Бара кыліс вӧв кок шы.
Пельӧс сайсянь тыдовтчисны Косолапов да Вахрамей Ляпичев.
Дурмӧмъяс моз найӧ тӧвзисны улича кузя сӧвет дорӧ.
Здук мысти скачитіс Аникей Борисович, — кежавтӧг — веськыда сійӧ туй кузяыс, коді нуӧдӧ Дон пӧлӧн Пятиизбянскӧй станицалань.
Агриппина колльӧдіс Степан керка дорӧдз Алёшкаӧс да Марьяӧс, коді садьтӧгыс пышйис сӧветысь, да уськӧдчис корсьны Марьялысь дзолясӧ, — омӧлик кузь кока пон тӧждысьӧм пырысь нуӧдіс сійӧс йӧрӧ, кӧні лыйсьӧмысь повзьӧмла Мишка бӧрдіс вишня улын.
Котӧрӧн воис му вывсянь и Степан Гора.
Игналіс посводз ӧдзӧссӧ, пуксис ӧшинь бокӧ — сідз, медым аддзыны уличасӧ.
— Суворовскӧйяс, — шуис сійӧ, — абу шмонитысь казакъяс.
Кык, а то куим сё уськӧдчис...
И ӧд луншӧра лунӧ!..
Сідзкӧ, вӧлі налӧн тані ки...
Станица кузя шковгисны винтовкаясысь.
Улича вӧлі кулӧма.
Друг улича кузя тюрӧдіс петук, бордъяснас аслыс отсалӧмӧн.
Степан чукыртіс кымӧссӧ.
Марья — тӧждысьӧм пырысь — сылы:
— Вешйин кӧть мед тэ, Степан, ӧшинь дорсьыс.
Йӧймӧм петук бӧрся ӧшинь дорті вуджӧртіс верзьӧма — мортыс ляскысьӧма нюжӧдчӧм вӧв бурысь бердӧ.
Кылісны лыйлӧм шыяс — матын, быттьӧ керка пельӧс сайын.
Мишка уськӧдчис мамыс пидзӧсъясӧ.
Агриппина, коді сулаліс пач дорын, шуис:
— Мунас.
Тайӧ Петька Востродымов, ревкомса секретарь...
Вӧлыс сылӧн бур...
Дас кымын казак, тошъясаӧсь, лампаса гачьясаӧсь, векньыдик сьӧд мундиръяс выланыс погонъясаӧсь, скачитісны сы бӧрсянь; найӧ сулалісны седлӧясаныс, шашкаяснаныс укшаля да сьӧкыда ӧвтчӧмӧн...
— Суворовскӧй снохачьяс, — бара шыасис Агриппина. — Пӧрысь межъяс.
Степан шпыньмуніс, гогнитіс юрнас.
— Кутчысь ӧні, — заводитасны ньӧръявны хохолъясӧс...
Алёшка эз повзьы ни лыйсьӧм шыясысь, ни шашкаа верзьӧмаясысь, но кор Степан шуис: «заводитасны ньӧръявны хохолъясӧс» — Алёшкалӧн гудыртчис морӧс пань улас, сійӧ матыстчис Агриппина дорӧ, топӧдчис сылӧн из кодь чорыд лядьвей бердӧ.
Улича мӧдіс ловзьыны.
Клопкакылісны дзиръяяс, петалісны ворота сайӧ олӧма казакъяс, сёрниталісны ӧта-мӧдныскӧд, но ворота дорысь ёнасӧ век жӧ эз ылыстчывны.
Степан керкасянь неылын петіс Иона Негодин — полнӧй формаа, шашкаа.
Юръюлыс зэлӧдӧма сылысь голясӧ, читкыльвидзан гӧнъяса кос тошкыс лӧсталіс сьӧд рака гӧнӧн.
Тошсӧ чатӧртӧмӧн, вирнас польтчӧмӧн, горӧдіс суседыслы:
— Бур часӧ!
Сусед вочавидзис:
— Час тӧлку...
Важӧн пӧра помавны тайӧ заразаыдкӧд...
— Сулавліс Дон и сулалӧ Дон! — равӧстіс Иона. — Коммунистъяслы миянсьыным кусӧктӧ не ньылыштны...
Казакъяс воротаяс дораныс веськӧдчисны.
Иона, восьса пиньяснас, лӧзоват синъеджыдъяснас дзиркйӧдліг, удала вайӧдіс чуньяссӧ пель бокас вештӧм картуз бердӧ.
Улича кузя рӧдтіс сотня.
Водзын чеччыштавліс ыджыд еджыд усъяса, эзыся черкескаа, еджыд мерлушковӧй шапкаа кузь офицер.
Стрӧга, сюся ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігтыр, йӧктысь воронӧй ужсӧ кутышталӧмӧн, сеталіс честь казакъяслы.
— Мамонтов! — акнитіс Степанлӧн. — Кутш!
Кутчысь ӧні...
Крестовоздвиженскӧй плӧщадь вылын, еджыд собор костын да известкаӧн мавтӧм кирпич лавкаяс костын, некымын сё нижнечирскӧй казакъяс — ставныс формаа паськӧмаӧсь, шашкааӧсь, паськыда сыналӧм тошкаӧсь — кывзісны генерал Мамонтовӧс.
Казакъяс сулалісны муын, сійӧ висьтавліс вӧв вывсянь, Гаврила Попов, льӧбъяссӧ важнӧя чургӧдӧмӧн, кутіс сылысь вӧвсӧ домповодӧдыс.
Первойя радын важнӧя сулалісны станичнӧй сӧветса шленъяс: председатель — жебыник, дзориник Попов, секретарь — дякӧн Гремячев — рыжӧй, воинственнӧй мужичӧй, пидзӧсӧдзыс шнуруйтӧм австрийскӧй штиблета, и нюжӧдчӧмӧн — став форма серти, гӧгыль уска — Гурьев...
Мамонтов, ӧти кисӧ бокас мыджӧмӧн, мӧдсӧ, — дзирдалысь чунькытша кисӧ, — то лӧз енэжлань кыпӧдлӧмӧн, то «шань» казакъяслань нюжӧдӧмӧн, висьтавліс синва сорӧн:
...Тыдалӧ, омӧля овсьыліс тіянлы, казакъяс, безвиннӧ мучитӧм миян государь дырйи?
Сьӧкыд вӧлі казацкӧй службаыд?
Косьмис лӧнь Дон?
Али омӧльтчисны казацкӧй керкаяс, рекмисны йӧртӧдъяс, йывмисны станичнӧй табунъяс?
Вузалінныд ассьыныд государтӧ...
Вузалінныд енлысь вичкояс...
Вузалід казачӧй вӧлятӧ.
Щелкоперъяс, социалистъяс, мӧскуаса коммунистъяс пуксисны казацкӧй сьылі вылӧ...
Мыйнӧсь, гуляйтыштід, казакъяс, видлінныд революциятӧ?
Оз-ӧ тырмы? — Сійӧ нуӧдіс быльӧдӧм синъяснас станичникъяс вывті, — найӧ чӧв олісны, синъяснысӧ муӧ лэдзӧмӧн. — Ӧні ме висьтала тіянлы, мый мӧвпыштлісны вӧчны тіянкӧд мӧскуаса коммунистъяс...
Мӧвпыштлісны мырддьыны став няньсӧ Донысь, мырддьыны станичнӧй табунъяс.
Нэмӧвӧйся казачӧй муяс сетавны хохолъяслы...
И тіянӧс асьнытӧ сетны хохолъяслы да жидъяслы век кежлӧ невӧляӧ...
Палялӧй, казакъяс!..
Ещӧ абу на сёр...
Ещӧ лэчыд на казацкӧй шашка...
Нускисны казакъяс, ымралісны чужӧманыс кайӧм лӧз-гӧрд вирӧн, сылысь висьтавлӧмсӧ кывзіг.
Сійӧ грӧзӧн бергӧдчис седлӧас — индіс:
— Ветымын верст сайын — Царицын, большевикъяслӧн крепость.
Не лоны Дон сьӧлӧмлы казачӧйӧн, кытчӧдз Царицын коляс найӧ киын.
Суворовскӧй станица, Нижнечирскӧй да Пятиизбянскӧй станицаяс, и Калач, а сы бӧрся мукӧд станицаяс да хуторъяс, рӧднӧй Дон пӧля вӧсна кыпӧдчӧмӧн, долженӧсь сформируйтны полкъяс да босьтны медвойдӧр Царицын...
Всевеликӧй Донскӧй войскалӧн славнӧй атаман — генерал Краснов — ме пыр копрасьӧ тіянлы та вылын...
(Мамонтов нетшыштіс ыджыд мерлушковӧй шапкасӧ да вӧв вывсяньыс улӧдз копыртчыліс куимладор бокӧ.
Казакъяс ошканӧн ызӧбтісны).
Вӧзйӧ тіянлы атаман пырысь-пыр мобилизуйтны рӧднӧй Дон дорйӧм вылӧ быдӧнӧс, коді вермӧ новлӧдлыны ӧружие, тшӧтш и иногордньӧйясӧс кызьсянь ветымын арӧдз.
Вӧзйӧ пырысь-пыр и тайӧ жӧ часӧ развернитны 23-ӧд да 6-ӧд донскӧй казачӧй полкъясӧс и на дорӧ ӧтлаавны мобилизуйтӧмъясӧс.
Мобилизацияысь уклоняйтчысьяс подлежитӧны арестӧ да розгаясӧн накажитӧмӧ...
Казакъяс, думыштӧй, кад воштытӧг.
Вӧчӧй мудрӧй решение.
Ассянь содта: эска, господи, эска, — да кутас сулавны важ моз зумыда лӧнь Дон.
Тіянлысь решениетӧ водзвыв аддзӧмӧн, улӧдз копрася тіянлы, казакъяс: аттьӧ.
И торйӧн аттьӧ менам зарни кутшъяслы.
Генерал мӧдысь копыртчыліс казакъяслы и торйӧн станичнӧй сӧветса вӧвлӧм членъяслы.
Казачӧй собрание вывсянь подӧн локтігӧн Иона Негодин друг сувтіс Степан керка дорӧ, матыстчис да, тошнас и нырнас ӧшинь стеклӧ бердӧ плӧть ляскысьӧмӧн, видзӧдіс читкырасигтыр.
Степан восьтіс ӧшиньсӧ.
— Пыр, Иона Ларионович, мый нӧ сідзтӧ...
Иона эз вочавидз, сюйис ӧшиньӧ став юрсӧ.
— Гапка тані?..
Тані Гапка...
И луннас сійӧ тан и войнас сійӧ тан...
— Дзоляыскӧд пыр ноксьӧ, — рамыника вочавидзис Степан.
— Тайӧ уджсьыс ме сылы жалӧвание мынта, ме сійӧс верда, ме сійӧс юктала?
Кутшӧм тайӧ обычайыссӧ — казацкӧй али хохлацкӧй?
— Хохлацкӧй! — гораа шуис Агриппина.
Ӧдзӧснас камгӧмӧн — петіс.
Иона видзӧдіс сылы мышкас, кор Гапка пӧлӧн моз вуджис уличасӧ.
Бара сюйис юрсӧ ӧшиньӧ.
— Тэ велӧдан нывкасӧ тадзи вочавидзныс?
Ещӧ кӧ аддза сійӧс тэ ордысь — горштӧ курчча.
Мать твою!..
Иона гутшнитіс пиньяснас, чургӧдіс льӧбъяссӧ.
Сысянь ӧвтіс вина дукӧн.
— Он вунӧд?
— Мун енкӧд, Иона Ларионович...
— А тайӧ... — Иона бызгыльтіс-вештіс лёкалан озорствоӧн тырӧм синъяссӧ Марья вылӧ, коді пукаліс пач дорын, — Питерса...
Кыдз тэныд — гӧтыр али пӧдруга?
Кыдз миянлы гӧгӧрвоны?
Марья восьтіс вомсӧ, акнитіс.
Степан букыштчис.
— Весьшӧрӧ пыран зыкас, Иона Ларионович, ог кӧсйы ме тэкӧд косясьны...
Иона нимкодьмис, чатӧртчис, вак-вакӧн серӧктіс.
Бара сюйсис ӧшиньӧ пельпомӧдзыс.
— Коммунистка, он дзеб, Степан, нинӧм оз артмы тэнад делӧысь...
Ух, тэ, стерво!
(Бара чургӧдіс тошсӧ).
Агитпроп!
И сійӧ ӧдйӧ пескыльтчис, кыскис ӧшиньысь юрсӧ, кор Степан шеныштчис кулакнас.
Тасмасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын шуис:
— Дасьты аски кежлӧ вӧвтӧ, — мобилизация.
Агриппина лэччӧдліс вӧвъяссӧ Чирӧ, юкталіс мӧсъясӧс, йӧртіс курӧгъясӧс кыӧм, сёйӧн мавтӧм позйӧ, вайис йӧрӧ комын кымын ведра ва и эз тӧд — мый эськӧ ещӧ вӧчны, мед сӧмын не пырны керкаӧ, кӧні Иона биасьтӧг пукаліс пызан сайын да куритіс папиросъяс (казакъяслы Мамонтовлӧн козин)...
Кӧть эськӧ омӧля нин вӧлі тыдалӧ, рӧмдіс, Агриппина восьтіс сарай ӧдзӧс, босьтіс пу тув йылысь киссьӧм сийӧс да пуксис порог вылӧ дзоньтыны сійӧс.
Улӧдз копыртчылӧмӧн сійӧ розьӧдліс кучиксӧ кузь шылаӧн, вына пидзӧсъяснас сийӧссӧ топӧдӧмӧн, кыскис дратва.
Нярдбордъя кык шыр тыдовтчисны чусмысь кыа югыдын, мӧдісны гӧгравны Агриппина юр весьтын — пыр улӧджык и улӧджык лэччисны.
«Кодлы ӧні норасьны?
Кытысь корсьны отсӧг?
Миколай вок — ылын фронт вылын.
Вӧлі кӧ эськӧ казачкаӧн — век жӧ яндысисны эськӧ.
Хохлушка, сирӧта нывка — кокни добыча...»
Станичникъяссӧ, да ещӧ Иона кодьястӧ сійӧ тӧдліс: Ӧні наысь гыжнад ни пиньнад он мынтӧдчы...
«Пышйыны?
Кытчӧ пышъян рӧднӧй станицасьыд?»
Юрсӧ лэптӧмӧн, Агриппина шога видзӧдіс вишня увъяс сайын кусысь рытъя кыа вылӧ.
Шыръяс небыдика качӧдчисны, бергалісны вылынджык сійӧ юр весьтын.
Сійӧ кывйысь кывйӧ казьтыштіс Иван Горалысь письмӧсӧ, шытӧг вӧрӧдіс паръяснас.
Гусьӧн мунны сы дорӧ Миллеровоӧ.
Сурова юалас: мыйла воин?
Седлӧ сайын, шуас, кыскавны тэнӧ кужтӧмӧс, йӧйӧс, слабиникӧс?
Ог, шуас, Гапка, ковман кор — ачым кора.
Ӧд он кут норасьны, мый пышйи полӧмла, йӧй нывка полӧмла, кор аддзи талун казакъяслысь лӧз-гӧрд, польтчӧм балябӧжъяс, мый кусыньтчисны кокъяс, — кылі ачымӧс баляӧн кӧинъяс пӧвсын.
Агриппина синсӧ лапнитлытӧг видзӧдіс пемыдӧ, крепыдджыка топӧдліс пидзӧсъяссӧ, кор ворота сайсянь кыліс подкова сапӧгъяслӧн озорнӧя тувччалӧм шы, кодъюра, ён казачӧй гӧлӧсъяс.
И дзикӧдз кынмис сьӧлӧмыс, кор друг шарсмунісны пу коръяс: тайӧ кань чеччыштӧма забор вывсянь вишня пӧвстӧ...
Керкаын нетшыштісны ӧдзӧс, дворӧ петіс Иона — дӧрӧм кежысь, дӧрӧмсӧ сюялӧма лампасъяса гач пиас.
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн — могмӧдчис.
Муніс водзӧ, ньӧжйӧник восьтіс дзиръясӧ.
Кывзіс, кыдз ылысянь кыліс не то понлӧн увтчӧм, не то горзіс морт...
— Розгаалӧны, — шуис. — Розгаалӧны...
Бӧр мӧдіс ворота дорысь сьӧкыда тувччалігтыр, горӧдіс кирган гӧлӧсӧн: «Чубик, чубик, вейся, чубик, веселись, казак молодой»...
Друг сувтіс, аддзис восьса сарай ӧдзӧсысь Агриппиналысь гудыра еджыдалысь платтьӧсӧ.
— Гапка!
(Агриппина эз лэпты юрсӧ, — ӧдва аддзӧмӧн, сутшйӧдліс кытчӧкӧ кузь шылаӧн).
Гапка! — терпиттӧма киргӧмӧн мӧдысь горӧдіс Иона. — Шыбыт сійӧс...
Вай бурӧн...
Тӧдан, кадыс кутшӧм?
Война...
Понлӧн ревкомъяс, сӧветъяс — вуж выйӧныс... — Сійӧ надзӧн, бешенӧя чабыртіс кулаксӧ. — Шашкаяс лэчтам, коммуниятӧ — вуж выйӧныс...
Эх тэ, баля!
Сійӧ сьӧкыда дзенгысис порог вылӧ.
Сапӧгъяснас мусӧ парсаліг, кватитіс Агриппинаӧс пельпомӧдыс — зілис бергӧдны асланьыс чужӧмӧн.
Сьӧкыда лолаліс, чеснӧк да вина дука пӧсь ловшыӧн Агриппинаӧс пӧдтіг.
Агриппина нетшыштчис пельпомъяснас, но киясыс сылӧн быттьӧ измисны, — паськӧдӧм ныррозьяснас кыскис сынӧд.
— Бурӧн, бурӧн, сука...
Вермасисны чӧла...
Сійӧ сӧмын ӧтчыд лэдзліс кисӧ, медым брызьгыны сийӧс, кодӧс вӧлі Гапка топӧдӧма пидзӧс костас...
— Мӧдӧдны кӧ тэнӧ хуторӧ, Марья, — нинӧм оз артмы...
Быд хуторӧ нин, кӧнкӧ, верзьӧмаяс лэбисны тайӧ бумаганад...
(Степан выльысь и выльысь лыддис станичнӧй выль атаманлысь машинка вылын печатайтӧм приказ сӧветскӧй власьт чӧвтӧм йылысь да мобилизация йылысь).
Тэныд ӧти туй — Питерӧ...
— Ог, — чорыда вочавидзис Марья, — сэтчӧ — ог.
— Сійӧ жӧ, мый он...
А тан эськӧ век жӧ видзӧдышталін...
Мӧстӧ колӧ лысьтыштны асылын, рытын...
Курӧг-пӧткаыд, порсь пияныд — пропадитасны.
Ак, тэ господьӧй-енмӧй, дзикӧдз торксян олӧмсьыд...
Ветлы атаман дорӧ, петкӧдлы пашпорттӧ, беспартийнӧй жӧ...
— Ог, — бара вочавидзис Марья ыръяна, — и сарлы эг копрасьлыв...
Некод тэнӧ тані оз вӧрзьӧд, — пукав смирнӧя...
Степан ӧдйӧ вешйыштіс, калькӧдіс ӧшиньсӧ.
Кывзіс вӧрзьӧдчывтӧг.
Рудӧдысь ӧшинь стеклӧ вылын гажтӧма сьӧдаліс сылӧн ыджыд нырыс, ӧшйӧм парйыс...
— Мӧд нин горзӧ...
Нӧйтӧны, сволочьяс...
Но вот — тэ шуан, — кыдз ме ог мобилизуйтчы.
Кувтӧдз ӧд нӧйтасны шомполӧн...
Иван вокыд — мӧд делӧ...
Ванька — образованнӧй, сійӧ оз вермы мунны сӧвестьыдлы паныд...
А ме мыйысь налы лӧсьӧда бӧрӧс?
— Мунан Ивантӧ вины? — ньӧжйӧник юаліс Марья (пукаліс сійӧ пыр сэн жӧ — пач дорын скамья вылын).
— Кыдз сідз — Иванӧс вины?..
Йӧймин тэ...
— Кодлы паныд тэнӧ мобилизуйтӧны?
Асланым жӧ рабочӧйяслы паныд.
— Ах тэ, господьӧй-енмӧй! — Степан дӧзмӧм пырысь клопнитіс ӧшиньсӧ. — Вот ті век тадз — образованнӧйяс...
Ми вокыд — кытчӧдз думыштас, — а ставсӧ нин и вӧчӧма...
Но, омӧля вӧчӧма, но — ах, ах.
А тіянлы ставсӧ колӧ водзвыв мерайтны, тіян, карсаяслӧн, кадыс, ли мый, уна?
— Кытчӧ нӧ ме воштыся мобилизациясьыс?
Степӧ пышйыны?
Мый ме сэн — сусликъясӧс мӧда кутавны?
Марья — пыр сідз жӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг кыввидзис:
— Тэ — абу ӧтнад, тэ да мӧд...
Тӧдны колӧ — коді тэд враг, коді тэд друг...
Тэ сӧветъяс дырйисӧ — овлін?..
— Но, овлі...
— А атаман дырйи — гачтӧ лэдз...
— Фу ты, бабаяскӧд сёрнитны — ва тойны...
Да кытчӧ нӧ ме воштыся?
— Мобилизуйтчы...
Тэ кодьыд налӧн — сюрсъяс...
Быд пуля сетӧма рабочӧйлы вылӧ...
Кутанныд тайӧс чорыда помнитны, — атаманъяс тіянкӧд уна оз воюйтны...
— Но и — йӧй!
Лыйлынысӧ заставитасны?
— Инмавнысӧ оз заставитны...
— Да, тайӧтӧ дерт, — лыйлыны ӧти делӧ, инмавны мӧд...
Ак, Марья...
Ай, Марья...
То вӧлі лӧнь, веськыда — ыж.
И — шу — кыдз мӧдіс.
Сійӧ окйӧдліс да лэптавліс пельпомъяссӧ, лабичын бӧрвылас бергалӧмӧн.
Ӧдзӧс воссис ортсысянь.
Степан и Марья бергӧдчисны.
Пырис Агриппина и сэн жӧ, ӧдзӧс дорас, пуксис пу койка вылӧ, кӧні узьлісны Алёшка да Мишка.
Тэрыба, брезглива пуктіс мыйкӧ аскӧдыс орччӧн койка дорыш вылӧ.
Ӧдзӧс мӧдар бокын сёй таз весьтын ӧшаліс мыссян доз — сюра.
Агриппина видзӧдіс сы вылӧ...
Зэв ӧдйӧ сувтіс, мыськис кисӧ, чышкис бӧждорас и бара пуксис, улӧдз лэдзис юрсӧ.
Марья чӧв оліс, нюжӧдчӧмӧн видзӧдіс ныв вылӧ.
Рӧмыдас муртса тӧдчан еджыд чужӧмыс Марьялӧн ставнас быттьӧ сырмыны мӧдіс.
Агриппина лэптіс юрсӧ, кватитіс сійӧс, мый вайис сьӧрсьыс, шыбытіс джоджӧ и бара мыссян доз дорӧ, — заводитіс мӧдпӧв мыськыны кияссӧ.
Сылӧн кыпӧдӧм пельпомъясыс здрӧгнитавлісны.
Степан копыртчыліс стул вывсяньыс да кыпӧдіс сійӧс, мый Агриппина вайис да шыбытіс джоджӧ: вӧлӧмакӧ — шыла, пу воропас сибдалісны чуньясыс.
Марья видзӧдіс ӧні Степан кияс вылӧ, коді бергӧдліс тайӧ вайӧм торсӧ.
Быттьӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сійӧ кутчысис банбокас, ымӧстӧмӧн — акнитіс гораа...
Агриппина койка вылын мӧдіс гогйӧдлыны юрнас.
Степан паськӧдіс вомсӧ.
— Тэ мый вӧчӧмыд, Гапка?
Агриппина вочавидзис киргӧм сорӧн:
— Ионаӧс... вии...
— Ионаӧс?
Да — сӧран?
Кувтӧдзыс?
— Ог помнит...
Нинӧм ог помнит...
Марья ӧдйӧ пуксис Агриппинакӧд орччӧн, сывъяліс, топӧдіс морӧс бердас сылысь юрсӧ.
Нылӧс ставнас дрӧжжитӧдіс, кыдз пасьтӧмӧс йиа тӧв йылын.
Сійӧ жӧ войӧ Агриппина муніс.
Марья чукӧртіс сылы аслас улыс кӧлуйясысь ноптор, козьналіс — кӧть и жаль вӧлі — дзик на новлытӧм полушерстянӧй пемыд бордӧвӧй юбка.
Агриппиналӧн юбкаыс ставнас вӧлі косясьлӧма, кор Иона сарай ӧдзӧсын чегъяліс нывкатӧ и сійӧ эбӧсысь усьӧмӧн, пӧшти садьтӧг, кыліс кисьыс топӧдӧм шылатӧ да кутіс сутшйӧдлыны сійӧн Ионалы тшӧкыда лолалан морӧсас.
Пемыдас вашкӧдӧмӧн, сійӧ шуис Марьялы:
— Зывӧк мем, вукӧдӧ менӧ, лучше ме пасьтӧг муна, а тайӧ юбкасӧ, ковтасӧ гырднас — шыбыта.
Сэки Марья и козьналіс сылы бордӧвӧй юбкасӧ.
Степан тшӧтш жӧ сьӧлӧм сетіс: «Дерт, татшӧм страшнӧй делӧсьыд тэд колӧ мунны ылӧджык, — пуксьы Чирын поездӧ, мун Лугань карӧ, Каменскӧйӧ либӧ Миллеровоӧ...
Уджтӧ аддзан, пашпорт тэнсьыд оз юавны».
Агриппина муніс йӧръяс пыр.
Югдан дорыс кежис туй вылысь войся пемыдсьыс мездысьтӧм на, чукльӧдлысь Чир ю дорӧ, кустъясын шыбытіс косясьлӧм платтьӧсӧ.
Дыр да ёна ниртіс став тушасӧ ва лыаӧн.
Пуксьӧмӧн сунліс кӧдзыд ваӧ и — свежӧй, — ва юрсияснас пыркнитавліг, бара мӧдіс восьлавны туй кузя Чир станцияӧ.
10
Колис куим лун Ионаӧс виӧмсянь.
Пышйӧм Агриппинаӧс эз аддзыны: кадыс вӧлі сэтшӧм пӧсь, — юасялісны хуторъясын дай эновтісны.
Станицаясын да хуторъясын чӧвталісны сӧветскӧй власьт.
Куталісны коммунистъясӧс йӧръясысь, сарайясысь, кыйсисны на бӧрся степьясын.
Мамонтовӧн формируйтан белӧй армиялӧн медводдза отрядъяс лыйсьывлісны нин Дон вомӧн Царицынса рабочӧй отрядъяскӧд.
Вӧйтавлісны пыжъяс да жугӧдлісны перевозъяс ӧтарсьыс и мӧдарсьыс.
Пятиизбянскӧй станицасянь, туй кузя, коді мунӧ Дон пӧлӧн выліті, сэсся лэччӧ мылькъяссянь, шуйга вылас кольӧ ыджыд кӧрттуй пос, а веськыдвылас, — Рычков хутор и водзӧ — Чир станция, — восьлӧн муніс вӧла телега.
Кӧлесаяс дорын жугыля восьлалісны том казак-пиян — коді карса пинджака, коді дӧрӧм кежысь, но ставнас выль, гӧрд дорӧса лӧз картузаӧсь.
Найӧ вӧліны нёльӧн, винтовкааӧсь.
Витӧдыс пукаліс телега вылын бокног, кӧльӧса паличьясӧ кокбӧрнас инмӧдчаліг, — вӧтліс вӧжжиӧн пӧсялӧм вӧлӧс, коді муртса кыскис телегасӧ лыа питі.
Телегаын идзас вылын куйліс Аникей Борисович.
Гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі польтчӧма, лӧз, косьмӧн вир шматӧкъяса, синъясыс тырӧмаӧсь пыкӧсӧн, паръясыс потласьӧмаӧсь, юрыс гартӧма няйт, гырдӧсь рузумӧн.
Кияссӧ кӧрталӧма кучик вӧжжиӧн.
Кор туйыс кежис шыльыдінӧ, код вылын (дас квайт верст сайын) сулаліс станица Нижнечерскӧй, рытыввылын, Лисинскӧй гӧраяс поддінын, тыдовтчисны верзьӧмаяс — куимӧн, и на дорӧ логйысь ещӧ петісны кыкӧн.
Верзьӧмаяс сулалісны вӧрзьывтӧг.
Телега сувтіс.
Детинка-казак повзьӧмӧн чеччыштіс сы вылысь, матыстчис ёртъясыс дорӧ, и найӧ кутісны видзӧдны ылын тыдалысь верзьӧмаяс вылӧ, винтовкаяснысӧ киысь киӧ тӧлктӧг шыблалігтыр...
Сэки Аникей Борисович сьӧкыда лэптыштіс пельпомъяссӧ, водіс телега дорыш вылӧ.
Лӧз-гӧрд пыкӧсъясӧн тырӧм синъяс местаас сылӧн калькалісны щелькодьяс.
Ыджыд морӧсас сынӧдсӧ кыскыштӧм бӧрын шуис киргӧм сорӧн.
— Юны сетӧй...
Детинкаяс пиысь ӧти чӧла матыстчис телега водз дорӧ, кыскис вольӧс улысь дэбыд ва тыра бутылка, вайӧдіс сійӧс Аникей Борисовичлӧн пыктӧм паръяс бердӧ.
Юӧм бӧрас сійӧ сьӧкыда пырысь шуыштіс:
— Ёгор, тэ ли мый?
— Ме, Аникей Борисович.
— Абу яндзим тэд?
— Батьӧ тшӧктіс нуны тэнӧ.
Ачыд сійӧс тӧдан, — кыдз мем не кывзысьны?..
Мӧд детинка, ыджыд картуза, косіник нежнӧй-банйӧм чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, медым бурджыка аддзыны лэччӧм картуз кӧзырок увсяньыс, шуис лёкысь:
— Но — мый?
Войӧдз тані сулавны?
Ёгор вӧтлы...
Ёгорка босьтіс вӧжжисӧ, тракйиг да вӧтлігтыр, мӧдіс мунны кӧльӧса бокті.
Верзьӧмаяс бергӧдчисны, восьлӧн вӧрзисны веретявыв кузя сыланьӧ жӧ.
— Челядьпиян, — шуис Аникей Борисович, — артмӧны сэтшӧм делаяс: лучше, ті лэдзӧй менӧ.
— Ланьт! — горӧдіс ыджыд картуза детинка.
Аникей Борисович ӧшӧдіс юрсӧ, сьӧкыда лолаліс, ымзіс, кор телегасӧ тракӧдіс.
Но син щельяс пырыс сюся видзӧдіс и верзьӧмаяс вылӧ, и степӧ, и казакпиян чужӧмъяс вылӧ.
— Бурыс этша, — бара шыасис сійӧ. — Тайӧ разведчикъяс Лисинскӧй гӧраяс вылад.
Белӧй разъезд кӧ — ме кула.
Гӧрд разъезд кӧ — ті куланныд.
Мый нӧ бурыс?
Телега бара сувтіс.
Казакпиян вашкӧдчӧмӧн мӧдісны сӧветуйтчыны.
— Ок, челядь, ставыс менам оръясьӧ пытшкын... — Аникей Борисович сьӧкыдапырысь пуксис телегаӧ. — Войтыр ті томӧсь, Донсаяс.
Абу кутшӧмкӧ вылыс оврагъясысь гут-гагъяс, кодъяс и Донсӧ на эз аддзывны, — пятиизбянскӧй казакъяс!
Ок, ок...
Мый бурыс, — мӧдас ветлыны тіян йылысь слава, мый кыскинныд Суворовскӧйӧ казнитны известнӧй казакӧс...
Сьывны мӧдасны казачкаяс Дон пасьталаын пятиизбянскӧйяс йылысь слава...
Ӧд тӧрыттӧ кӧ нӧйтісны менӧ — сійӧ нӧйтісны пӧрысь казакъяс...
Ӧтик пӧльӧ: менӧ нӧйтӧны, а сійӧ сулалӧ — вайӧма пакет Мамонтовсянь — и шуалӧ: «Он кут, Аникеюшка, сарӧс вӧтлыны, он кут...»
Со кутшӧм монархистъяс менӧ нӧйтісны...
А том уловсьыд некод эз лысьт матыстчывны...
Сідзкӧ, сійӧ миян делӧяс — гырысьяслӧн...
А тіянлы ставсьыс бурджык: разьӧй менсьым киясӧс, и ме муна с богом...
А ті висьталӧй: вӧвным, шу, друг чепӧсйис лог кузя, телега путкыльтчис, а сійӧ и пышйис».
Кыкӧн детинкаяс пиысь заводитісны кыдз быттьӧ сы дор катовтчыны, кыкӧн чӧв олісны, бергӧдчӧмаӧсь мӧдарӧ.
Аникей Борисович нускис водзӧ:
— Менам Ванькакӧд, кӧнкӧ, ӧтлаын ворслід?..
Ванька кӧ менам да тіянлысь батьтӧ эськӧ нуис казнитны...
Кытчӧ эськӧ синъяссӧ сійӧ бӧрын дзебис?
— Лэдзамӧ сійӧс, вайӧ, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Ёгорка.
Мӧд, ыджыд картузаыс, кватитіс вӧжжи, кучкис вӧвлы.
Некод телега бӧрся эз мун и сійӧ шыбытіс вӧжжисӧ.
Телега бара сувтіс.
Казакпиян вӧліны ар дас вит-дас квайтаӧсь.
Атаман Пивоваров, кодӧс бӧрйисны нёль лун сайын, сы бӧрын кыдз станичникъяс жугӧдісны Пятиизбянскӧй ревком да сӧвет, тшӧктіс налы нуны Аникей Борисовичӧс Суворовскӧйӧ да сдайтны расписка улӧ Мамонтовлы.
Кывзысьтӧмысь грӧзитіс военнӧй кадӧн.
Казак-пиян, збыльвылӧ, сӧмын ылысянь видзӧдісны, кыдз налӧн батьясныс да мукӧд казакъяс зоръясӧн да вилаясӧн котӧртісны плӧщадь вылӧ, кӧні Аникей Борисович матьӧн видіс Атаман Пивоваровӧс.
Видіс сійӧс приказысь — жугӧдны, разьны кӧрттуйсӧ пос дорсянь да станцияӧдз, — мыйдта позяс, — кыскавны дворъясӧ сутуга, семафоръяс, быд пӧлӧс кӧртсӧ.
«И рельсъяссӧ тшӧтш босьталӧй, — приказывайтліс атаман, да мый вылӧ миянлы кӧрттуйыд, миян эмӧсь волъяс да вӧвъяс, сытӧг сулавліс Дон и кутас сулавны, а туйыс колана мӧскуаса коммунистъяслы — миянлысь нянь грабитны...»
Аникей Борисович таысь видіс атаманӧс, и унаӧн гӧгӧрволісны, мый правильнӧ.
И сійӧ ещӧ горзіс: «Мобилизация явитісны.
Но, и мед мунӧны воюйтны, коді эз дӧзмы, а ми и германскӧй войнанас пӧтӧсь мытсавмӧн...»
Сэки тшук и уськӧдчисны пӧрысь казакъяс сы дорӧ, горзісны: «Мобилизация кисьтан, пон, коммунист!» Заводитісны косявлыны сы вылысь сосъяссӧ да дӧрӧмсӧ.
Казак челядь аддзылісны, кыдз сійӧ пӧрлӧдліс казакъясӧс морт кыкӧн, куимӧн, аслас керкаланьӧ писькӧдчигтыр.
Сэсся кыдзкӧ слӧймӧдчисны, ӧжгисны сылы юрас зорйӧн, сійӧ усис пидзӧс вылас, и сэн сійӧс чужъялісны каблукъясӧн, нӧйтісны изъясӧн, кытчӧдз сійӧ эз дугды вӧрны...
— Киӧс менсьым разьӧй, — шуис Аникей Борисович, — ме кӧть эськӧ нырысь вирӧс сули...
Ёгор пуктіс винтовкасӧ да заводитліс нин разьны сылысь кияссӧ, — тайӧ кадӧ ылысянь, посладорсянь тэрыба дзужнитіс снаряд, гораа увкнитіс ӧрудие, и Лысинскӧй мылькъяс вылын верзьӧмаяс весьтын потіс вата кодь еджыд кымӧртор.
Верзьӧмаяс бергӧдісны вӧвъяснысӧ да саялісны логйын.
Аникей Борисович и казак-пиян тӧдӧны вӧлі, мый посдорын тӧрытсянь сулаліс белӧйяслӧн батарея.
Ыджыд картуза детинка решительнӧя кватитіс вӧжжисӧ да, пӧлӧс клестайтігтыр, котӧртіс телегакӧд орччӧн.
Аникей Борисович исковтіс идзас вылӧ.
Телегасӧ дзирньӧдліс.
Пыктӧм чужӧмыс Аникейлӧн легзис, кыдз кулӧм.
Воисны тшӧтшкӧс шыльыдінӧ.
И сэки кажитчӧ дзик матын бӧрсяньыс, Чир станцияла дорсянь, увкнитіс пушка и — сӧмын лапнитны синнад — мӧд, — сэтшӧм скӧрысь да йӧла шыӧн, мый вӧлыс джӧмдіс, челядь пиян чепӧсйисны телега дорысь.
Аникей Борисович лэптіс юрсӧ.
— Сулав! — равӧстіс, синлапӧдъяссӧ чашкӧдӧмӧн. — Сулав, сволочьяс!
Тайӧ — гӧрдъяс!
Тайӧ Яхим воӧма Чирӧ!
Лэдзӧй менӧ.
Бара лыйӧм шы посладорсянь и лыйӧм шы Чирладорсянь.
Телегасянь воськов сё сайын резыштіс мусӧ.
Аникей Борисович сатшкысис пиньяснас ки кӧртӧдас.
Казак-пиян, белӧйяслӧн да гӧрдъяслӧн крестасян би улын повзьӧмысла дурмӧмӧн, котӧртісны телега бӧрся.
Вӧв кыккокйыв муніс Нижнечирскӧй станцияӧ туй кузя.
Кор пырисны станцияӧ, Ёгорка пӧшти бӧрдігтыр шуис:
— Аникей Борисович, Суворовскӧяд ог нуӧй, тан тэнӧ сдайтам расписка улӧ, ен тэкӧд...
Станичнӧй управление дорын, кор примитісны расписка улӧ, Аникей Борисович куйліс вӧрзьывтӧг, синсӧ чикыртӧмӧн.
Телега дорӧ чукӧртчӧм казакъяс гӧлӧсъяс серти тӧдмавліс кодсюрӧӧс, гартыштліс тӧдвылас ставсӧ:
«Абу помӧдз эштӧдӧмаӧсь понмӧс, жаль, жаль», — тайӧ дзуртыштіс Попов.
Кодікӧ зургис юрас, гырдӧсь рузумас, и Гремячевлӧн гӧлӧс букӧстіс...
Хо хо!»
Аникей Борисович куйліс кыдзи шой.
Лоис кыскыны телега вылысь.
Сизим пудъя тушасӧ сылысь кыпӧдісны, кыскисны двор вомӧн киссьӧм керка шойлань.
(Став пӧдвалъяс да сарайяс атаман дворын вӧлі тырӧмаӧсь пленнӧйясӧн).
Шыбытісны джоджӧ, пыкисны ортсысянь ӧдзӧссӧ.
Аникей Борисович мыйкӧ дыра кывзысьыштіс.
Сэсся заводитіс пиньяснас йирны кучик вӧжжисӧ.
Мездіс кияссӧ, сувтіс шатлалігтыр.
Видліс чужӧмсӧ, юрсӧ, ордлыяссӧ.
Копыртчӧмӧн — сулис нырсьыс вирсӧ.
Кокньыдджык лоис лолавны.
Раматӧм кык ӧшинь ортсысяньыс вӧлі тувъялӧма гӧрбушӧн.
Щельяс костӧдыс вӧлі тыдалӧ эндӧдӧм йӧр сісь заяса подсолнухӧн да помидорӧн.
Сэн тыдовтчис югыд кӧсичаяса неыджыд детинка.
Сійӧ вӧтліс асьсӧ ньӧрйӧн да беситчис вӧв моз: «И-го-го...»
Чеччалігтыр пыр локтіс матӧджык.
Аникей Борисович таркнитіс пӧвйӧ гыжнас.
Детинка пыр жӧ котӧртіс сыланьӧ, кайис ӧшинь вылӧ, топӧдчис гӧрбыльяс костса щель бердӧ.
Сьӧд пыктӧм чужӧм пемыдсьыс аддзӧмӧн, — повзис.
Аникей Борисович, мед чукӧстны сійӧс, вӧрзьӧдіс пыктӧм паръяснас — детинка рикӧстіс.
Сэсся сійӧ бара на кайис.
— Пиук, тэ кодлӧн?
— Питерса, Алёшка.
— Марьялӧн пи?
Тайӧ — шуд!
Но, дзоляӧй, выручайт менӧ.
— Ху, дядя, — шуис Алёшка, синъяснас дзиркнитліг, — коді тэнӧ тадзсӧ вӧчӧдіс?
— Белӧй казакъяс, вокӧ.
— А тэ налы, кӧнкӧ, лӧдін жӧ?
— Тӧдӧмысь...
Нолтӧ тӧвзьы ӧдйӧ Степан дорӧ.
Шу: Аникей Борисовичӧс нӧйтӧмаӧн вайисны.
— Дядя, а ӧд Степантӧ босьтісны талун...
— Ай, ай — шуыштіс Аникей Борисович, — омӧль миян делӧыд.
Сідзкӧ тэныд лоас...
Тэ збой?
— Нинӧм, збой.
Сӧмын чераньясысь пола.
— Но? — Аникей Борисович пуксис да шӧпкӧдӧмӧн, бура кывмӧн мӧдіс висьтавлыны:
— Лэб, Алексей, Чир станцияӧ.
Сэн аддзан эшелон, боечьясӧс — Морозовскӧй отряд...
Тэнӧ дерт сувтӧдасны.
Дашкӧ и лыйлыны кутасны, — нинӧмысь эн пов...
Босьт мамыдлысь еджыд чышъян и ӧвтыштав...
Тэнӧ кватитасны: «Коді?
Кытчӧ?
Мыйла?»
Тэ висьтав: Аникей Борисович ыстіс.
Тшӧкты асьтӧ нуӧдны начальник дорас, Яхим Щаденко дорӧ...
Сылы, аддзан, сетӧмаӧсь тӧдны, мый тані казакъяс чӧвталісны сӧветъяс, сійӧ и воис...
Яхимлы шу: медся сёр — аски асыв Аникей Борисовичӧс кутасны лыйлыны.
Яким, дерт, ыстас боечьясӧс менӧ выручайтны, тэ найӧс веськыда вайӧд татчӧ...
Ставсӧ гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — синсӧ тшӧкыда лапйӧдлігтыр шуис Алёшка. — Ладнӧ, тайӧ ме вӧча...
— Молодец!
Ті ставныд сэтшӧмӧсь, питерсаяс...
— Дядя, а кыдз ме станцияӧдзыс котӧрта?
Ылын.
— Да ӧд верзьӧмӧн колӧ, йӧюк.
— Ой, верзьӧмӧн!
Ме уся...
— Кутшӧм нӧ тэ збой, — уся!
Ме Степаныдлысь вӧвсӧ тӧда, сійӧ тӧлка вӧв: усян, сійӧ сувтас.
Усян кӧ — бара каян...
— Но, ладнӧ, мый сэсся, — шуис Алёшка
(Здук дыра ещӧ видзӧдіс на щельӧ Аникей Борисович вылӧ).
Ышловзис:
— Вӧча.
Сійӧ видзчысьӧмӧн, гоньялігтыр, муніс йӧр кузя — котӧртіс, вуджис плетень вомӧн.
Регыд кутіс и рӧмдыны.
Аникей Борисович водіс джоджӧ сійӧ местаас, кытчӧ усьліс, кор сійӧс тойыштісны керкаӧ.
Ставсьыс бурджык ойбыртны, — но оз вермы: то кывзысис — оз-ӧ локны сыла — кыскыны допрос вылӧ атаман дорӧ, то тӧждысьӧдлісны мӧвпъяс, мый детинка повзяс, оз сет тӧдны Яхимлы.
Мучитіс горш косьмӧм.
Окота вӧлі курччыны кӧдзыд арбуз.
Атаман дворын кутіс горзыны морт: «Ой, братцы!..
Ой, мый ті вӧчад...»
Горзӧм сертиыс вӧлі гӧгӧрвоана, мый мортсӧ нӧйтлісны эз ньӧръясӧн, — шомполӧн.
Скӧрысла Аникей Борисовичлӧн муртса эз пот морӧсыс, сьӧлӧмыс типкис-кучкаліс джоджас.
Куйліс вӧртӧг.
Рытыс регыд кусіс дзикӧдз.
Ланьтісны шыяс ывлаын.
Войыс вӧлі пемыд, ӧшалісны кымӧръяс.
Ӧвтіс зэрӧн.
Кор кӧрт вевт вылӧ усисны медводдза войтъяс да мӧдіс шаргыны тувсовъя шочиник шоныд зэр, Аникей Борисович друг унмовсис, унмовсис сэтшӧм чорыда, мый сӧмын ручнӧй гранатаяс потласьӧмысь, йиркӧмысь — кӧнкӧ дзик орччӧн — черӧбтӧмӧн чеччыштіс, ӧшӧдчис пу стен бердӧ ӧдзӧс дорӧ.
Потласисны гранатаяс...
Кылісны лыйсьӧм шыяс...
Лёкысь горзӧмъяс...
Сьӧкыда, бешенӧя котӧртӧ шы...
Тэрыб гӧлӧсъяс: «Кӧн сійӧ?
Кӧн сійӧ?»
Алёшкалӧн вӧсни гӧлӧс: «Тані, тані, ёртъяс...»
Ӧдзӧссӧ заводитісны тракйыны да нетшкыны, — сыркакыліс керкашой.
Пырисны пӧся лолалысь йӧз...
Аникей Борисович, кисӧ нюжӧдӧмӧн, мӧдіс нускыны...
Сійӧс кватитісны, петкӧдісны зэр улӧ, зэрыс ӧвтіс туйвывса бусӧн, тополь коръясӧн...
— Котӧртнысӧ верман, Аникей Борисович?
Котӧртам...
Тані неылын.
Яхим тэла коляска мӧдӧдіс...
СИЗИМӦД ГЛАВА
1
Тувсовъя тӧв вӧтліс степь весьтті паровоз тшын лестукъяс.
Шочиник кымӧръяс шлывгисны, кыдз еджыд тшынъяс, насянь вуджӧръясыс лэбисны металл кодь сьӧд гӧрӧм муяс вывті, ёг турунӧн тырӧм эновтӧм муяс вывті.
Лэбисны паровозъяслӧн тревожнӧй тутсӧмъяс.
Поездъяс нюжӧдчӧмаӧсь степын ӧтар дорсянь мӧдарӧдз.
Ворошиловӧн котыртӧм 5-ӧд армиялӧн квайтымын эшелон надзӧник кыссисны Лугань карсянь Миллеровоӧ, медым сэсянь кежны войвылӧ да петны немеч кытшысь.
Нёптовтчалӧм, сімӧм класснӧй вагонъясын, жуглассьӧм ӧдзӧсъяса да бокъяса тӧварнӧй вагонъясын, платформаяс вылын нусьыліс эмбур: дзонь гӧраясӧн артиллерийскӧй снарядъяс, чатӧрвидзан стволъяса пушкаяс, винтовка моздоръяс, патрон тыра цинковӧй ящикъяс, листа кӧрт, стальнӧй болванкаяс, брезентъясӧн да рӧгӧзаясӧн кыдз сюрӧ вевттьыштӧм машинаяс да станокъяс, консерв да сахар ящикъяс, шпалъяс, рельсъяс.
Мукӧд платформаяс вылас вӧлі сӧвтӧма гортса кӧлуй — крӧватьяс, нопъяс, курӧг-пӧтка позъяс...
Баксісны ыжъяс, кӧзаяс, чилзісны порсьпиян кутшӧмкӧ самӧвар поднос либӧ рӧмпӧштан, кодӧс сюйыштӧма бокног, лэдзаліс шонді кӧчьяс ылӧдз степӧ.
Вагон вевтъяс вылын паськӧдчӧмӧн, куриталісны пулемётчикъяс пулемётъяс дорын.
Вагон пос тшупӧдъяс вылын пукалісны челядь.
Поездъяс бокті ротіктіс скӧт — мӧсъяс да вӧвъяс.
Эшелонъяслӧн люзьӧбыс, паровоз свистокъясӧн да крукъяс йиркӧмӧн степсӧ шызьӧдіг, тшӧкыда сувтлывліс.
Детинка-табунъяс — тувсов турун вывті кӧмтӧг — тӧвзьылісны водзӧ...
Но вот, челядьлысь гажа горзӧмъяссӧ, кӧртлысь клёнакылӧмсӧ, паровозъяслысь тутсӧмъяссӧ вевтыртӧмӧн, кывліс тӧдса, грӧза жургӧм.
Енэжсянь лӧсталігтыр ляпкавліс эзысь рӧма германскӧй самолёт.
Вагон вевтъяс вывсянь, плӧщадкаяссянь, платформаяс вывсянь заводитчыліс лыйсьӧм...
Скачитісны верзьӧмаяс, вӧтлалісны скӧтсӧ полотно дорысь ылӧджык.
Нывбабаяс ӧтчаяннӧя ӧвтісны кияснаныс вагон ӧшиньяссянь, чуксалісны челядьсӧ.
Самолет скӧрысь ур-ргӧмӧн, лэбис невыліті, бордсьыс сылӧн торъявліс сьӧд шар .. «Вод!
Вод!» — горзылісны быдладорсянь налы, коді вӧлі эрд вылын.
Бомба, муас инмӧдчывлӧмӧн, потліс, качӧдліс вывлань сім тшын пиын бус, чагторъяс и тшӧкыда разрыв гымыштӧмыс лӧньліс кагалӧн нора горӧдӧмын либӧ мӧс укшаля котӧртліс стадасьыс бокӧ, ас бӧрсяыс лӧз сювъяс кыскигтыр.
2
Лоис сійӧ, мый висьтавліс Ворошилов салон-вагонын Кабанье станцияын.
Главштаб прикажитіс, кӧть мед мый, бӧр босьтны Сватово.
Тайӧ приказсӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн, Ворошилов зырис немечьясӧс тӧв мельничаяс вылысь, Сватовосянь матын сулалысь сикт бердса мылькъяс вылысь, вӧтліс налысь батареясӧ, и, сы вӧсна мый конницаыс сылӧн эз вӧв, боечьяс дыр вӧтчисны подӧн скачӧн лэбӧдсян пушкаяс бӧрся.
Штабса начальник Коля Руднев ыстіс донесение Главштаблы: «Ставыс пока миянлы пӧльза вылӧ.
Экстреннӧ мӧдӧдӧй кыксё морт кавалерия да кык батарея.
Босьтам Сватово».
Но сылӧн шуйга флангын положениеыс вӧлі нин катастрофическӧйӧн.
Донецкӧй 2-ӧд да 3-ӧд армияяс пыр на бӧрыньтчисны асывлань.
Ӧткымын отрядъяс мужество вылӧ видзӧдтӧг, ни косясьны мыйкӧ-мында успешнӧя, ни кутны фронт найӧ эз нин вермыны.
Командармъяс пӧлучайтлісны приказъяс Главштабсянь — мунны сэтчӧтӧ и сэтчӧтӧ — да вочавидзлісны сы вылӧ: «Ладнӧ, лоас вӧчӧма», — и мунлісны сылань, кытчӧ гӧгыльтчылісны жугласьӧм вагонъясын налӧн тшӧтясьӧм, зыка отрядъясыс, кодъяс призывайтлісны ӧти — ассьыныс собственнӧй — стратегия.
Командармъяс, командиръяс, штабса начальникъяс, комиссаръяс воштылісны юрсӧ тайӧ кӧлесаяс вывса валъялан фронт гудыр-гадырын.
Став йитӧдъяс вӧліны орӧмаӧсь.
Главштаб вуджис Донбасс дзик войвылӧ, Лискиӧ — Миллерово — Воронеж магистраль вывса станцияӧ.
Сэтчӧ 3-ӧд армиялӧн командарм мӧдӧдіс донесение, мый сылӧн отрядъяс водзӧ оз кӧсйыны эновтны ассьыныс эшелонъяс да 3-ӧд армия кыдз боевӧй единица водзӧ оз существуйт.
Донецкӧй да 2-ӧд армия гӧгыльтчисны кӧнкӧ тӧдтӧм местаясын, а найӧс некыдз эз позь кутны телеграф провод пом йылӧ.
Первойӧд армиялӧн колясъясыс, став ориентировкасӧ воштӧмӧн, шыбытчисны лунвылӧ, Таганроглань, кӧні дзонь сутки нӧйтісны да пыркӧдісны 20-ӧд Баварскӧй дивизияӧс, и бӧрыньтчисны сы вӧсна, мый эз нин тӧдны, мый налы вӧчнысӧ.
5-ӧд армиялӧн шуйга флангыс пыдӧдз воссис, колис кушӧн.
Ворошилов, главнӧй штабсянь ни кавалерия, ни артиллерия эз получайт да заводитіс бӧрыньтчыны Лугань карӧ.
Донец вомӧн вуджигӧн немечьяс суӧдісны сійӧс, но зурасисны чорыд водзсасьӧм вылӧ: тайӧ эз нин вӧвны эшелоннӧй отрядъяс скифскӧй тактикаӧн — уськӧдчыны, кучкыны и бӧр разӧдчыны...
Немечьяс эз вермыны чегны воддза цепъяслысь водзсасьӧмсӧ, Ворошилов лючки-ладнӧ вуджӧдіс Донец шуйга вадорӧ став частьяссӧ и ас бӧрсяыс взорвитісны поссӧ.
Мӧдысь немечьяс суӧдісны сійӧс дзик Лугань кар дорын.
Карӧс эвакуируйтӧмыс ещӧ эз на помась, да колӧ вӧлі кутны врагӧс этша вылӧ кык сутки.
Немечьяс, фронтсӧ кытшовтӧмӧн, восьтісны мылькъяс йывсянь ураганнӧй би веськыд фланг кузя.
Сійӧ падмис.
Боечьяс паникаын кутісны эновтавны окопъяс.
Сэки Луганьса да коммунистическӧй отрядъяс, кодъяс вӧліны центрас, кыпӧдчисны да лыйсьытӧг уськӧдчисны немечьяс вылӧ.
Рукопашнӧй косьын штыкъясысь да гранатаясысь гылалӧмӧн, немечьяс шыбытісны батареянысӧ, став обознысӧ, самолётнысӧ, тэрмасьӧмӧн кутісны бӧрыньтчыны и, медбӧрын, пышйисны.
Колис кӧкъямыс лун Харьковсянь асыввылын став тайӧ косьяс заводитчӧмсянь.
Медся ёна зэлавлӧм здукӧ гӧрд украинаса армияясӧн главнокомандующӧйӧс вӧлі корӧма Мӧскуаӧ объяснениеяс сетӧм могысь.
Главштаб дзикӧдз воштіс став ориентировкасӧ.
Кӧльӧсаяс вылын гӧглясьысь фронтӧс ӧти быдсаӧ чукӧртны лача воштӧмӧн, сійӧ вӧчис выль, вель неопределеннӧй план: заставитны немечьясӧс пыдӧдз нырны взорвиталӧм станцияяса, виадукъяса да посъяса Донбассӧ, — тайӧ кадӧн петкӧдны основнӧй вынъяссӧ удар улысь, чукӧртны найӧс ӧти кулакӧ да заводитны контрнаступление.
Татшӧм кулаксӧ чукӧртан местаӧн назначайтсьыліс Лихая станция — Лугань карсянь асыв-лунвылын.
Донецкӧй да 3-ӧд армиялӧн колясъяс веськӧдсьылісны сэтчӧ лунвывсянь, а 3-ӧд армия Ворошиловлӧн — Лугань кар пыр, войвывсянь.
Ворошилов гӧгӧрволіс, мый Лихая станцияын чукӧртны войскаяс ӧпаснӧ и позьтӧм: Лихая вӧлі быдладорсянь восьса немечьяслы ударъяс вылӧ.
Та вӧсна сійӧ эз выполнит олӧмӧ пӧртны позьтӧм тайӧ распоряжениесӧ.
Кор Лугань карлӧн эвакуация эштіс да фронтсӧ кутысь отрядъясӧс вӧлі бӧрыньтӧдӧма, 5-ӧд армия эз кеж асыв-лунвылӧ Лихаялань, а квайтымын эшелонкӧд ӧттшӧтш, рабочӧй, шахтерскӧй да крестьянскӧй том йӧзысь формируйтчыссян отрядъяскӧд ӧттшӧтш вӧрзис войвывлань, Миллеровоӧ.
3
Поездъяс пиысь ӧтиын паровоз вылын дӧлаліс сьӧд флаг серпасалӧм юрлыӧн да мукӧд лыясӧн.
Ӧшиньяс джын выйӧдз лыа мешӧкъясӧн пытшсяньыс блиндируйтӧм пульмановскӧй вагонъяс вылын медводдза куимас вӧлі гижӧма сурикӧн: «Смерть мировӧй буржуазиялы».
Вагонъясын вӧлі «Бушков» нима анархистскӧй отряд.
Татчӧ сійӧс вайис гражданскӧй тыш вабергачӧн.
Сыын ставыс вӧлі кытшалӧма тайнаӧн.
Анархистъяс весиг матӧ эз сибӧдлыны вагонъяс дорӧ.
Полотно вылӧ ас могӧн петавліг, — коді гусарскӧй курткаа, коді плюшевӧй френча, коді вундӧм пӧлаа енотовӧй пася да юр вылас матросскӧй бескозыркаа, — анархистъяс клёнакылісны тасма берданыс ӧшлӧм гранатаясӧн, киргылісны на вылӧ, коді чашкӧдліс синъяссӧ татшӧм аддзывтӧм йӧз вылас:
— Прӧйдит, прӧйдит, мый видзӧднысӧ, прӧйдит ӧдйӧнджык...
Начальник налӧн принципиальнӧ эз вӧв: командуйтны быд заводитчылӧм найӧ лыддисны личность мездлун вылӧ покушениеӧн, быд дисциплина — насилиеӧн.
Став юалӧмъяссӧ решайтлісны гӧлӧсуйтӧмӧн, общӧй собраниеыс налӧн шусьыліс — «конфедерация».
Кор-сюрӧ вагонысь — видзчысьӧмӧн, бӧрӧн плӧщадка вывсянь лэччыліс сынавтӧм юрсия, кузь заграничнӧй пальтоа, небыдик сьӧд, зэв буса шляпаа дзоляник, косіник старик.
Голя гӧчсӧ чукрӧдлӧмӧн, руд тошторсӧ чатӧртӧмӧн, старик видзӧдіс енэжӧ плавкӧс ныр вылас пӧлӧн пукалысь пенсне пыр.
Тыдалӧ, сійӧс интересуйтлісны немеч аэропланъяс.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, неуна сьӧд чуньяснас печласигтыр, сійӧ пӧкаживайтліс, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалӧмӧн, меліа нюмъяліс гӧрд, свежӧй паръяснас.
Тайӧ вӧлі отрядлӧн идеолог, анархист Яков Злой, коді дас сизимӧд воын воис Америкаысь.
Отряд мырддис сійӧс лунвыв степьясын партизанскӧй атаман Лыхолысь, коді быдлаӧ кыскаліс ас бӧрсяыс тачанкаын повтӧм старичокӧс, дивуйтчыліс сы вылӧ, мый «дед» вермӧ збоя таргыны уна пӧлӧс заграничнӧй кывъясӧн.
Кор пемдіс да сывтырттӧм, кельыд-лӧз вылнаын сявгысьӧм кодзувъясӧс сайӧдісны кымӧрторъяс, — рытыввылын Лугань карладорын, ланьтісны немеч пушкаяс, кодъяс лунтыр на йиркисны, гымалісны.
Ылын ӧзйыліс ыджыд би.
Степь сайсянь ӧвтыштліс прожекторлӧн югӧр.
Эшелонъясын кӧнсюрӧ кылісны сьыланкывъяс.
Пульмановскӧй вагонъяс пиысь ӧтиын, кӧні став пытшкӧссӧ — вежӧсъяс и купеяс — вӧлі нетшкӧма да вагон кузялаыс сулаліс векньыдик, стружиттӧм пӧвъясысь пызан, пукалісны анархистъяс, букыштчӧмаӧсь сись помъяслӧн пӧлнасянь бияс вылӧ.
Мунӧ вӧлі «конфедерация».
Пӧсь прениеяс бӧрын, кор нетшыштлісны кольтъяс да наганъяс, вӧлі решитӧма: сы вӧсна, мый юалӧмыс важнӧй, заседание помасьтӧдз воздержитчыны коддзӧдан юанторъясысь.
Докладчикӧн выступайтіс Яков Злой.
Кӧльӧсаяс йиркӧм улын, махорка тшын кымӧръяс пиын, сійӧ висьтавліс:
— ...Анархия!
Абу юмовджык кывйыс.
Абу сӧстӧмджык идеяыс.
Анархия, либӧ высшӧй мездлун, — человечестволӧн предельнӧй мечта...
Яков Злой шуаліс кывъяссӧ сочнӧя да чӧскыда, свежӧй паръяснас нюмъялігтыр, кывзысьяс вылӧ пӧлыня пенснэ пырыс лукава видзӧдавлігтыр.
— ...Анархия — быд пӧлӧс власьткӧд тыш безвластие лӧсьӧдӧм вӧсна.
Меным ветымын кык ар.
Ме пукавлі мирас став канмуясса тюрьмаясын...
Кузь пызан вылын бияс муртса эз кусны кывзысьяслӧн ошкӧм пырысь серӧктӧмысь.
— ...Медбӧрти — ме вӧля вылын...
Ме лолала дикӧй мездлун сынӧдӧн...
Миян мог — закрепитны тайӧ высшӧй завоеваниесӧ...
Миян мог — лӧсьӧдны власьттӧм общество...
Мый тайӧ лоӧ.
Ті менӧ гӧгӧрвоад?
— Валяй, валяй!.. — горӧдлісны сылы анархистъяс.
— ... Ми паныд сулалам быд формаа власьтлы — монархическӧйлы, буржуазно-республиканскӧйлы и весиг коммунистическӧйлы...
Быд власьт, кӧть мед кутшӧм мог сійӧ эз сувтӧдлы ас водзас, — насилие, тюрьма вӧльнӧй духлы...
Сідз ӧд?
— Сідз, сідз...
Правильнӧ...
Дуй водзӧ! — вочавидзлісны ён гӧлӧсъяс...
Сись помъясӧн югдӧдсян пызан сайын пукалісны уна сикас йӧз: тані вӧліны Сьӧд саридзса морякъяс, кодъяслы дзескыд лои олӧмас, Украинаса сиктъясысь войтыр найӧяс пиысь, кодъяслы эз сулав воны гортаныс кутшӧм сюрӧ делаясысь, и кузь юрсияса том йӧз, кодъяс висьтасьлісны велӧдысьясӧн, студентъясӧн, а то и акцизнӧй чиновникъясӧн, — эз этша вӧвны и сэтшӧмъяс — сёрни сертиныс Одессаысь да Херсонысь, — кодъяс кытшлӧдлӧмӧн, сьӧдас висьтавлісны асланыс профессия йылысь да асланыс важ олӧм йылысь...
— ...Ми долженӧсь ӧзтыны коймӧд революциялысь би, — висьтавліс Яков Злой, сись водзын няйт, вӧсни чуньяссӧ шергӧдӧмӧн, — безвластиелысь великӧй коймӧд революция...
Анархиялысь сьӧд знамясӧ ми сувтӧдам государствояслӧн торпыригъяс вылӧ, сы вӧсна мый быд государство эм насилие...
И мед тіянӧс оз повзьӧд: медводдза удар ми долженӧсь вӧчны пролетарскӧй диктатура кузя...
— Правильнӧ!
Крой, Яков! — ошканаӧн ызӧбтісны гӧлӧсъяс.
Ӧтик, сиктса, Микола Могила шуис торйӧн:
— Эг сы вылӧ кисьтӧй вирнымӧс, медым комиссаръяс видзӧдісны миянлы душаӧ, кутшӧмкӧ инспекторъяс ветлісны йӧртӧдъясӧд...
— ... Ми лыддьысям 5-ӧд армия составын...
Но витӧд армияыд миянлы абу туй кузя...
Миян туй — власьттӧм олӧмлӧн великӧй опытӧ.
Миян медматыса мог — босьтны косьӧн сук да озыр крестьяна олысьяса территория и сувтӧдны сэні миян власьттӧм обществолысь опыт, бырӧдны крестьянинлысь промышленнӧй карсянь быд пӧлӧс зависимость...
Мед керкаясын олӧны сартасӧн.
Сартас биыд миянлы донаджык электрическӧй лампочка дорысь...
Ми прӧтив электрическӧй лампочкаыдлы!
Электрическӧй проводъяс кузя кар вайӧ диктатура.
Мед сартас!
Но сійӧ югдӧдӧ крестьянскӧй вӧля.
Сьӧд знамяӧн шыбытчам сиктъясӧ, садьмӧдам сьӧлӧмъясын анархия колӧм, миян клинокъясӧн кералам электрическӧй проводъяс...
— А мед налӧн каръясыс згинитасны, — шуис Микола Могила...
И мӧд — лабутнӧя да дыша:
— Пыркнитны каръясӧс, да сідз, мед пурк-парк мунісны, — тайӧ делӧ!
Та вылӧ — морякъяс пиысь ӧти:
— Деревенщина!
Борщ да гос — му вежӧмӧдз!
А кинематограф тэ аддзан аслад воображениеын?
Кондитерскӧй?
Либӧ кофейнӧй заведение?
Тайӧ ставыс сиктаныд тіян, ли мый?
Барсукъяс!!
— Предлагайта, — равӧстіс мӧд, — каръяс существуйтӧм йылысь юалӧмсӧ торйӧдны торъя докладӧн...
Яков Злой кӧльӧсаяс зымгӧм улын вермис эськӧ дыр висьтавлыны, чиктывны мича кывъясӧн.
Но кывзысьяс неуна дӧзмисны отвлечённӧй тӧлкуйтӧмъяссьыд.
Йӧзыс вӧліны тыр вираӧсь, реальнӧйӧсь.
Сыысь ӧтдор, ставнысӧ тӧждысьӧдліс сійӧтор, мый вӧліны кӧрталӧмаӧсь киясӧд и кокъясӧд: лоліс мунны не сэтчӧ, кытчӧ окота вӧлі, а кытчӧ веськӧдчылісны эшелонъяс.
Эновтны вагонъяс, мунны подӧн — оз жӧ вӧлі позь, — блиндированнӧй вагонъясын «Бушков» отряд нуліс вира трудӧн шедӧдӧм эмбур: пуд кызь кымын быд пӧлӧс зарни цепочкаяс, часіяс, портсигаръяс да зарни сьӧмъяс, дона ку пасьяс да дамскӧй мантояс, сакар, кофе да некымын бӧчка коньяк.
Заводитчисны доклад кузя прениеяс.
Горяч томйӧзӧс, кодъяс мырдысь пырлісны венӧ анархизмлӧн текущӧй проблемаяс йылысь, регыд зырисны солидарнӧйджыкъяс.
Ӧтилы, ыджыд синъяса чахоточнӧй гимназистлы, коді зілис аддзыны вочакыв: «Лэдзӧй, ёртъяс, — кыдз нӧ сідз?
Анархизм отвергайтӧ насилие, а докладчик вӧзйӧ заводитны территория завоюйтӧмсянь, мӧдногкӧ — насилиесянь.
Кыдз нӧ сідз? — тійӧ зырымсюрыслы грӧзитісны шыбытны сійӧс ӧшинь пыр мунігас.
Вензьӧмъяс воисны сыӧ: кытчӧ мунны Миллеровосянь?
Писькӧдчыны ли Великороссияӧ, разоружитчины сетчытӧг, али бергӧдчыны лунвыв — писькӧдчыны ӧружиеӧн Ростовӧ, Кавказӧ?
Шумитісны чорыда.
Гымӧбтлісны кулакъясӧн сідз, мый сись помъяс пызан пӧв вылын чеччыштлісны вывлань.
Тыдовтчис друг, мый запрещение вылӧ видзӧдтӧг «конфедерация» джынйыс садьтӧм код.
Сідз нинӧм тӧлка торйӧдз тайӧ войӧ эз и воны.
4
Миллеровоын вокзал, перронъяс, туйяс, эрдъяс, изйӧн вольсалӧм плӧщадь — ставыс вӧлі прудитӧма изйӧн, телегаясӧн, скӧтӧн, ӧрудиеясӧн, военнӧй двуколкаясӧн.
Тшыналісны бипуръяс, би гӧгӧр сулалісны шуммӧм шынельяса тошка фронтовикъяс, митингуйтлісны партизан чукӧръяс, бӧрдісны челядь.
Телегаяс вылын — гортса быд пӧлӧс кӧлуй пӧвсын, челядьяс, повзьӧм нывбабаяс костын — пукалісны крестьяна; став тайӧ уна сюрс табор вылас жуглясьӧмӧн видзӧдалігтыр.
Лугань карладорсянь, тутсіг да тшыналігтыр воалісны эшелонъяс.
Но водзӧ туйыс войвылӧ налы эз вӧв.
Поездъяс, кодъяс удитӧмаӧсь чеччыштны войвывлань — Лискилань, сулалісны: енэжтас сайын ылын кыліс артиллериялӧн лыйсьӧм.
Вокзалын, буфетын — пельӧсас, бекешаясӧн, ӧрудиеӧн, бумагаясӧн тыртӧм пызан сайын — заседайтіс Донецко-Криворожскӧй республикалӧн веськӧдлан котыр.
Войтыр Комиссаръяслӧн Сӧвет чукӧртчис медбӧръяысь.
Юӧръяс, кодъяс сӧмын на воисны, вӧліны страшнӧйӧсь: немечьяс, водзӧ наступайтӧмӧн, пырӧмаӧсь трактъяс кузя Миллеровоысь войвывджык, верст нелямын сайӧ, босьтӧмаӧсь Чертково станция, Лискилань туйсӧ орӧдӧмӧн.
Веськӧдлан котыр киын колис уна пӧлӧс йӧза армия, унасьыс-уна эмбур военнӧй да гражданскӧй, и кызь кымын сюрс беженеч...
Республикаса Совнаркомлӧн председатель — Артем — бритӧм, гӧгрӧс юрлыа, гӧгрӧс чужӧма, паськыд, — надзӧник нянь аклялігтыр видзӧдавліс Межинлӧн тэрыба вӧрысь паръяс вылӧ.
Коля Руднев — синлапӧдъяссӧ лэдзӧмӧн, вомсӧ калькӧдӧмӧн, мырдысь зілис кывзыны, — том чужӧмыс сылӧн быттьӧ кенясьӧма мудзысла.
Топыд, бритчӧм, спокойнӧй Бахвалов, улыс парсӧ брезглива чургӧдӧмӧн, листаліс документъяс.
Мукӧдыс, кувмӧн мудзӧмъяс, шондіӧн сотӧмъяс, пукалісны — коді синъяссӧ кинас тупкӧмӧн, коді юрсӧ кулакъяснас мыджӧмӧн.
Пархоменко гижис записка, — усъяссӧ содзтырнас шымыртӧмӧн, — печиктіс запискасӧ Коля Рудневлы.
Мӧдыс лыддис: «Кут курс Клим вылӧ...» — и нюммуніс, сярвидзан еджыд пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн.
— Войвылӧ туй орӧдӧма, рискуйтны — писькӧдчыны Лискиӧ — тӧлктӧм мӧвп, — волнуйтчӧмӧн висьтавліс Межин, Ворошиловлань тошсӧ чургӧдавліг. — Лунвылӧ туй Лихая пыр сідзжӧ, тыдалӧ, орӧдӧма нин.
Кольӧ дзик ӧти туй — асыввывлань Лихая пыр Царицынӧ.
Но вермам-ӧ ми ручайтчыны, мый немечьяс лэдзасны миянӧс Лихая пыр, оз вӧчны миянлы вира пывсян?
Оз, ручайтчыны оз позь.
И весиг кӧть ми удитам нуӧдны став эшелонъяссӧ Лихая станция пыр, миянлы лоас писькӧдчыны Царицынӧдз кыксё верст кыпӧдчӧм казачество пыр.
Вермам-ӧ ми сувтӧдны дас вит сюрс нывбабаӧс, челядьӧс, рабочӧйясӧс война случайностьяс улӧ?
Огӧ, огӧ вермӧй...
Вывод...
— Ага!
Вывод? — пыркнитчӧмӧн шуис Коля Руднев.
— Вывод: ми мешӧкынӧсь...
Ми кӧвъясьӧмаӧсь небоеспособнӧй элементъясӧн...
Боевӧй частьяс ещӧ вывті абу дисциплинированнӧйӧсь...
Татшӧм состояниеын ми ог вермӧй писькӧдчыны ни лунвылӧ ни войвылӧ, ни Царицынӧ...
Колӧ помнитны: Брестскӧй договор серти — немечьяс не долженӧсь босьтны Донец кытш.
Ми кӧ кольччам татчӧ да ог кутӧй найӧс вӧрӧдны, то и немечьяслы абу подулыс вӧрзьӧдны миянӧс...
Куим-нёль вежонӧн ми вайӧдам армияӧс порядокӧ, кыскам содтӧд вынъяс дисциплинируйтам и сэки вермам вуджны наступлениеӧ — кокньӧдчӧмӧн, квайтымын эшелон мында тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд грузтӧгыс...
Ме вӧзъя кольччыны Миллеровоӧ.
Сійӧ шыӧдчис Артем дорӧ, — и Артем сьӧкыда гогнитіс юрнас.
Зумыш Бахвалов, некод вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис: «Да, мӧд петан туй абу».
Пархоменко букыштчис, йирис усъяссӧ!
Коля Руднев нуӧдіс пельпомъяснас, быттьӧ сылӧн луддзис дӧрӧм улас.
Ворошилов — зэлыда тасмаасьӧм, свежӧй, банйӧм, карӧй синъяснас сералыштӧмӧн, кыдз век, кажитчӧ горша йиджтывліс кывъяссӧ да впечатлениеяссӧ.
— Позьӧ мем? — сійӧ нюжӧдіс кисӧ Артемлань, и мӧдыс бара сьӧкыда гогнитліс. — Ме сӧгласен Межин ёрткӧд: армия распускайтны оз позь...
Отрядъясӧс колӧ ӧтувтавны да дисциплинируйтны. — Сійӧ сувтіс, дженьыдик вӧрасӧн лӧсьӧдыштіс пельпом вомӧнса тасмаяссӧ. — Но ме абу сӧгласен, мый тайӧс колӧ вӧчны Миллеровоын.
Немечьяс рӧзбойничайтӧны Украинаын, и кутасны рӧзбойничайтны Донын.
Миянӧс найӧ тані оз кольны спокойын...
Киыс сылӧн ӧшйис сынӧдын.
Гырысь вокзальнӧй ӧшиньяс сайын косьӧбтіс разрыв, сявмунісны ӧшинь стеклӧяс.
Кылісны котӧртысьяслӧн кок шыяс...
Горӧдісны: «кыкӧс...
Санитаръяс...
Видзӧд, видзӧд, — ещӧ лэбзьӧ...
Пырӧй вагонъяс улӧ...»
И бара сыркнитіс самолетсянь бомба.
Известкалӧн, тшынлӧн, торпыригъяслӧн сюръя пӧлӧнног резыштіс ӧшиньӧд пызан сайын пукалысьяс вылӧ койыштӧмӧн.
Артем шпыньмуніс, ки пыдӧснас ӧвтыштіс куш юрлы вывсьыс.
Бахвалов скӧрысь чургӧдіс парсӧ; видзӧдлывліс ӧшинь вылӧ.
Пархоменко букӧстіс кыз гӧлӧснас:
— А вевтас кӧ веськаліс, — сідз эськӧн — нырыштіс...
Ворошилов нюжӧдчыліс картузысла, коді куйліс бумагаяс вылын, пыдӧдз сюйис юрас.
— Аддзылід, кыдз найӧ миянӧс колясны вӧрӧдтӧг?
Ёртъяс, миян священнӧй мог — видзтыны армияӧс, видзтыны став эмбур, видзтыны миянлы дӧверитчӧм беженечьясӧс...
Туй ӧти — Царицынӧ...
Кутам писькӧдчыны тӧлысь, куим тӧлысь.
Туйын сформируйтчам, косьясын ёнмам...
Царицынӧ ми долженӧсь воны боевӧй армияӧн...
И мед Троцкий настаивайтӧ разоружитны миянӧс...
— Разоружитны? — юаліс Артем, вирӧн польтчӧмӧн.
— Да...
Троцкий прикажитӧма Главштаблы разоружитавны став украинаса армияяс да отрядъяс, кодъяс вуджасны Великороссиялысь граница.
Быттьӧ пӧ немечьяскӧд договор олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Ог эскы!
Троцкий лыддьӧ миянӧс партизанскӧй бандаясӧн...
Троцкийлысь требованиесӧ лыддя ёна ылаланаӧн...
— Предательствоӧн — шуис Пархоменко.
— Революция — ӧти!
(Ворошиловлӧн чужӧмыс ыпнитіс.)
Миян ӧти враг, ӧти фронт и ӧти стратегия — Донын, Украинаын, Великороссияын!
Косясьны ӧні тан, Миллеровоын, немечьяскӧд — мог меставывса и частнӧй.
Общереволюционнӧй сяма мог выдвигайтчӧ Царицынын...
Белӧй казачество кӧ босьтас Царицынтӧ — Волга лоас контрреволюция киын, став войвыв коляс няньтӧг...
Вывод гӧгӧрвоана...
Сувтӧда гӧлӧсуйтӧм вылӧ предложение: пырысь-пыр став эшелонъяслы сетны направление Царицын вылӧ и некутшӧм обстоятельствояс дырйи ассьыным армия не распускайтны и не разоружайтны...
5
Тайӧ пӧрйӧ лои сувтӧма, тыдалӧ, дыр кежлӧ.
Иван Гора чургӧдчис ӧшиньӧд.
Асыввыв ещӧ эз на вижӧд, войыс вӧлі пемыд.
— А нолтӧ, мыччы пӧртсӧ, — шуис Иван Гора вагон пытшса пемыдас.
Узьысьяс вомӧн видзчысьӧмӧн восьлалігтыр петіс площадка вылӧ, чеччыштіс полотно вылӧ.
Сы бӧрся петісны некымын морт, сэтшӧм жӧ тшыгӧсь: вунӧдісны, кор и сёйлісны, — довольствие вӧлі — куш кын картупель.
Тӧрыт рытсянь эшелон кыссис пӧшти сувтлытӧг — Миллеровосянь Лихаяӧ.
Некымынысь заводитлісны петавны — пуны тайӧ картупельсӧ, но сӧмын ӧзтасны бисӧ — заводитчасны паровозъяслӧн дженьыдик свистокъяс, гӧлӧсъяс: «Пуксялӧй, хлопцы!»
Ӧні сувтісны кӧнікӧ степын, Донецсянь матын, тыдалӧ, Каменская станицасянь неылӧ.
Водзын мыйкӧ застопоритчис.
Иван Гора лэччис насып вывсянь, и найӧ, кодъяс петісны сы бӧрся, — шахтёръяс — мӧдісны жуглыны драночнӧй щитъяс, кодъяс куйлісны штабельясын полотно бокын.
Би ӧзйис, вагонъяслысь сьӧд кӧльӧсаяс улысянь югдӧдӧмӧн.
Шахтеръяс чӧла видзӧдісны, кыдз Иван Гора кучик тасматор йылын ӧшӧдӧ картупель тыра германскӧй стальнӧй шлём.
— Биыс ыджыд, сотчас кучикыс, — шуис ӧти томиник, Иван Гора дорысь на тушанас ыджыдджык.
Сы вылын эз вӧв ни шапка, ни сапӧг — став снаряжениеыс: косясьлӧм гач да патронташӧн вӧнялӧм дӧрӧм. — А шапкаыс тайӧ ладу, — шуис сійӧ, германскӧй шлём вылӧ юрнас гогнитлӧмӧн. — Колӧ эськӧ судзӧдны татшӧм шапкасӧ...
Мӧд, жан морӧса, вына сьыліа, бурысь видзӧдан ён чужӧма, коді муртса заводитӧма тырны быдмана читкыль-видзан тошторйӧн, лажыньтчис да шуис:
— Розьторъяс вӧчыштны ӧтар-мӧдар дорышас — и кӧрт мегыртор, — сэки лоас ладу...
— Розьторъяс, розьторъяс...
Тайӧ жӧ — боевӧй шлём, йӧй, — кирган гӧлӧсӧн шуис коймӧд, латшкӧсіник тушаа, жугыль синъяс вылас лэччан сьӧд юрсиа.
Тайӧ вӧлі пасьтасьӧма бура — руд-виж ной гача и сэтшӧм жӧ ной курткаа, коді потӧма киняулӧдыс.
Паськӧмсӧ сійӧ пӧрччӧма немеч вылысь Лугань кар дорын косьын.
Эз вӧв сылӧн сӧмын сапӧгыс, — немечыдлӧн дзескыд лоӧма, абу тӧрӧма...
Иван Гора, картупель тыра шлёмсӧ бипур бокӧ ӧгыръяс вылӧ ладмӧдіг, видзӧдчаліс тайӧ йӧз бердас.
Тӧрыт, кор Миллеровоӧ нем виччысьтӧг кутісны воавны эшелонъяс, Иван эвакуируйтчис вокзалӧ лазаретыскӧд ӧттшӧтш.
(Ранаясыс сылӧн пӧшти дзикӧдз бурдісны, а тайӧ пӧсь луннас сійӧ и вунӧдіс на йылысь).
Вокзалын сійӧ зурасис партиец Евдоким Балабинкӧд, путиловецкӧд.
Дыр сёрнитны вӧлі некор: «Мунам Особӧй отделӧ, ӧні жӧ тэнӧ оформитам...»
Писькӧдчисны вагон дорӧ, сэн сідзжӧ дыр эз юасьны, — тӧдӧны вӧлі, кутшӧм морт Иван Гора.
— Кок йылад сулавны верман?
— Дерт, верма, мыйся юалӧм...
— Ӧні ударнӧй мог — кыпӧдны боеспособность армиялысь.
Тэнӧ шыбытам шахтёрскӧй отрядӧ...
Иван Гора гогнитіс юрнас, босьтіс чукӧрысь — вагон джоджысь — винтовка, муніс коймӧд шахтёрскӧй отряд, найяс пиысь, кодъяс ӧтлаасисны армия дорӧ Варварополье станцияын.
Аддзис зумыш, ён, дявӧлъяс кодь сьӧд хлопечьясӧс.
Шахтаяс да посёлокъяс эновтӧмӧн, шахтеръяс пышйылісны немечьясысь гӧтыръяснас и челядьяснас.
Кутшӧм-сюрӧ гортса кӧлуй налӧн вӧлі вагон вевтъяс вылын.
Иван Гора сёрнитыштіс накӧд, кодъяс сулалісны туйяс вылын, сетіс гартыштны махорка и, асьсӧ тӧдны сеттӧг, прӧстӧ вӧзйысис найӧ отрядӧ боечӧн.
— Ладнӧ, — вочавидзисны сылы, — лок, лоан миянкӧд...
Ва заводитіс пузьыны.
Ставӧн пуксялісны лажыньтчӧмӧн, кывзісны, кыдзи пӧртйын мӧдіс сьывны вӧсни гӧлӧсъясӧн.
Насып пӧлӧн ӧзйисны ещӧ некымын бипур.
— Тайӧ абу удж, хлопечьяс, — шуис Иван Гора, — пуны картупель бипур вылын...
Тадз ми немечьястӧ ог нӧйтӧй...
Куимӧн би водзын пукалысьяс видзӧдлісны сы вылӧ, кутісны виччысьны, — мый сійӧ шуас водзӧ.
— Отрядын колӧ котыртны правильнӧй овмӧс.
Меным шуасны: «Мун разведкаӧ».
Кытчӧ ме муна, кор тшыг?
Правильнӧ?
Правильнӧ.
Вайӧ, хлопцы, сёрнитыштамӧ: мый кодлӧн эм.
Картупель, сала, нянь босьтам учет вылӧ.
Вӧчам ведомость, — уна-ӧ продовольствие миянлы колӧ, сетам сійӧс армия штабӧ.
Бӧръям завхозӧс.
И делӧ миян пондас мунны.
Немецкӧй мундира морт, Иван Гора вылӧ дзугсьӧм юрси увсяньыс зумыша видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Тэ код жӧ сэтшӧмыс лоан?
— Ме — ылысь, — вочавидзис Иван Гора, — питерса металлист.
— Сідзкӧ, коммунист...
Иван Гора чошкӧдчӧмӧн кӧсӧйтчыліс.
Куимнаныс видзӧдісны сы вылӧ восьсӧн, прӧстӧя, бурысь.
— Тіян отрядад, — юаліс сійӧ, — уна коммунистыс?
— А ми ставным Сӧветскӧй власьт дор, — прӧстӧя вочавидзис косясьлӧм дӧрӧма джуджыд хлопеч.
Мӧд, мичаыс, ичӧтик тошкаыс: «А-а».
Зумыш шахтер шевкнитіс юрсинас.
— Партийнӧйыд миян этша.
Грамотнӧйыс этша.
Ми ставным большевикъяс.
Кывлім, кывлім тіян йылысь, питерса металлистъяс йывсьыд.
А ті кывлід миян йылысь, — ог тӧд...
— Ми — муувсаяс, — юрсӧ чатӧртӧмӧн серӧктіс косясьлӧм дӧрӧма зон, — вурдысьяс...
— Шондісӧ вежон чӧжӧн ӧтчыд аддзывлам, — шуис мӧд, тошкаыс.
Зумыш шахтёр, дӧзмӧмӧн, мый сійӧс торкалӧны, сьӧкыда видзӧдліс хлопечьяс вылӧ.
— Тайӧяс, со, — Федька да Володька — дас куим арсянь шахтаясын.
Ми тан ставным — потомственнӧйяс. — Сійӧ копыртліс юрнас, шпыньмуніс, и шпыньыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ жугыль, кыдзи сьӧд синъяслӧн лӧсталӧмыс. — Ми пырысь-пыр аддзим, мый тэ коммунист...
Ас йӧз, вокӧ, ас йӧз, эн пов.
— Видзчысьӧмӧн олӧмыд миян делӧын оз мешайт, — гажаа вочавидзис Иван Гора. — Ми отрядкӧд мунім ӧти сиктӧ, сэн ставыс Сӧветскӧй власьт дор, но коммунистъястӧг.
Асыв кежлас ме ӧтнам и коли ловъяыс.
Сэки кык том зонмыс дзик нин гораа серӧктісны, еджыд пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн.
Жугыль шахтёр шуис:
— Сиктад тайӧ вермас лоны, а шахтаясын оз вермы лоны, медым сӧветъяс — коммунистъястӧг...
Ме вот — Емельян Жук...
Мый ме вӧлі Сӧветскӧй власьт пуксьытӧдз?
Ме тэныд час висьтала...
Узьлі нар вылын, няйт пиын, тойӧсь лопотьяс пиын.
Юлі ас вылысь ставсӧ, гӧтырӧс нӧйтлі...
Енмӧй менам, воан вӧлі код, да ӧд нӧйтнысӧ меным некодӧс сэсся оз позь.
Ӧбидаяс менам уна, кыдз ачымӧс помнита, — став ӧбидаяссӧ помнита, менам вирӧй юрын пусьӧма, ӧбидаясысла, юрӧй висьӧ...
Вот — ме и зверь...
Главнӧй инженерыд эськӧ эз коль сиктӧ ловйӧн, немеч, сукин сын... — Сійӧ лёкысь видзӧдліс косясьлӧм дӧрӧма зон вылӧ. — Володька, помнитан, сӧветскӧй власьт дор медбӧръя митингтӧ?
Ме сэки кӧсйи немечыдлысь горшсӧ сёйны...
Сэки первой делӧ босьталім заводскӧй дворысь плакаяс — дюймӧн джынйӧнаяс, — баракъясысь став няйтсӧ — наръяссӧ — шыбыталім, вежӧсъяс вӧчалім — быдӧнлы торъя жыр, ӧдзӧс томан...
Ме садьми асывнас, помнита, мый ме — кӧзяин, муна бункеръяс пӧлӧн, коксовӧй пач дорті, — ме кӧзяин, лэчча стволӧ, муна аслам забойӧ, — ме кӧзяин...
Ӧні меным нинӧмла гӧтыркӧд косясьны.
Ӧні сылӧн самӧвар, сылы яндзим ветлыны лопотьяс пиад, сійӧ ветлӧ сӧстӧм паськӧма, ӧд, ме — заводскӧй комитетса член, менам челядь ветлӧны школаӧ...
Тэ, вокӧ, думыштчыв та вылын да гиж Петроградад: мед эз сомневайтчыны, — донецкӧй шахтёръяс петісны воюйтны Сӧвет власьт вӧсна.
Воюйтны кутам чорыда...
Кыліс вӧв кок шы.
Нёльнаныс бергӧдчисны пемыдлань.
Би югӧр вылӧ скачитісны вит верзьӧма.
Другысь сувтӧдісны вӧвъяссӧ, — прысьйӧдлысь вӧв нырвомъяс вылысь лэбисны биӧ быг шматӧкъяс.
Медводдзаӧн чеччыштіс муӧ бур гимнастёркаа зумыд морт, и пырысь-пыр жӧ пуксис пидзӧс вылас би дорӧ, судзӧдіс полевӧй сумкасьыс карта, копыртчис видзӧдчигтыр.
Сы бӧрся пӧсялӧм вӧв вылысь лэччис, кузь усъяса ыджыд морт и — коймӧд — руд курткаа косіник зон.
Кыкнаныс найӧ ӧдйӧ лажыньтчисны воддза морт бокӧ.
Сійӧ шуис:
— Тӧлкныд тіян уна кыкнаныдлӧн: кольны аслад флангӧ дас верст сайӧ вооружитчӧм станица.
А аски жӧ кӧ найӧ взорвитасны Каменская дорысь поссӧ?
Кызь эшелон миян орӧдӧма?
Косіник зон — сылы пыксьӧмӧн:
— Нӧрӧвит, Клим...
Ещӧ лёкджык — пырам косьӧ гундоровечьяскӧд, воштам чӧртыс тӧдӧ мыйта кад.
Миян став могыс — кыдз позьӧ ӧдйӧджык чеччыштны Лихая пыр...
— Сідзкӧ тэ нуӧдан арьегарднӧй косьяс, кор пельпом вылад ӧшалӧ жугӧдтӧм противник?
Тадз колӧ гӧгӧрвоны тэнсьыд тактикатӧ?
Сэки ыджыд тушаа ён морт, полевӧй картасӧ усъяснас сайӧдӧмӧн, букӧстіс кыз гӧлӧсӧн:
— Коля, сійӧ прав...
— Дерт, прав, — пӧся шуис Ворошилов. — Дзик ӧткодь, кык-куим лун миянлы лоас жӧ кутны врагӧс Каменская дорын.
Югдан дорыс ми шыбытам Лукашлысь да Луганьса отряд Кулик батареяӧн Гундоровская вылӧ...
Сійӧ вештыштіс гырддзанас карга дорысь Пархоменколысь юрсӧ. — Александр Яковлевич, кежӧд жӧ устӧ, нинӧм оз тыдав...
Гундоровская босьтны и кутны...
Шуйга фланг тіян лоас надежнӧй.
Фронтсӧ ми паськӧдам Каменская водзын полотно ӧтар и мӧдар бокын.
Иван Гора, медым тыдалӧджык вӧлі налы видзӧдны карта вылас, шыбытіс биӧ ещӧ гоз мӧд щит.
Кыптӧм жарысь Ворошилов катовтчис бӧрвыв.
— Но тэ, тырмас нин, — шуис сійӧ, Иван Гора, вылӧ видзӧдӧмӧн, и друг: — А!
Тайӧ вот коді...
Здорово.
— Здорово, Климент Ефремович, — вочавидзис Иван Гора.
— Тэ ӧд сэки Смольнӧяс сулалін охранаын?
— Ме, Климент Ефремович.
— Тэ тайяс отрядын?
— Тӧрытсянь.
— Правильнӧ.
Уджышт накӧд.
Шахтёръяс — кӧрт йӧз, но дисциплинаыс налӧн жебындзи. — Синлапӧдъяс вӧрасӧн сійӧ корис Иван Гораӧс матӧджык.
— Петровкӧд — отрядса командирыскӧд — сёрнитлін?
— Климент Ефремович, командирыс менам подозрение улын.
— Тіян Петровныд дзик весьшӧрӧ кык пӧрйӧ отрядсӧ угробитліс Донец дорын дай Лугань кар дорын...
Аски ме тіян ордын митингуйта.
Сетам надёжнӧй мортӧс...
Тэ дасьты войтырсӧ...
— Эм.
— Разведкаӧ мунан?
— Эм, командарм ёрт.
— Бӧрйы дас мортӧс.
Задание татшӧм: видзӧд...
(Иван Гора лажыньтчис, Ворошилов карандаш помӧн пуктіс карта вылӧ чут).
Тіян эшелоныд сулалӧ тані...
Каменская — куим верст сайын лунвылынджык, — тан.
Тэ мунан Донец шуйга вадорті веськыда Гундоровская станицаӧ.
Обстановка сэтшӧм, гундоровскӧй казакъяс кералӧмаӧсь ревком и сӧвет.
Войдӧрлун на вылӧ уськӧдчыліс Яхим Щаденко отряднас, пыркӧдыштіс и муніс.
Талун пӧлучитім юӧръяс, мый гундоровечьяс кӧсйӧны кучкыны Каменская вылӧ, взорвитны поссӧ да орӧдны миянлысь эшелонъяс.
Тайӧ висьталӧ: найӧ йитчӧмаӧсь немечьяскӧд, пӧлучитӧмаӧсь ӧружие.
Немечьяс матынӧсь.
Кӧнӧсь немечьяс?
Вот тэнад могыд: аддзыны германскӧй вынъяс.
Желательнӧ луншӧрӧдз пӧлучитны тэсянь юӧръяс...
— Эм, командарм ёрт...
— Уджыс кывкутана и ӧпаснӧй...
— Эм.
Иван Гора нуӧдіс би дорысь зумыш шахтёрӧс да кыкнан хлопецсӧ, вашкӧдіс налы, командарм вылӧ юрнас гогйӧдлігтыр, и найӧ нёльнаныс кайисны полотно вылӧ пагон дорӧ.
Кор сійӧ бергӧдчыліс, би дорын кыкӧн пуксялӧны нин вӧлі вӧвъяс вылӧ.
Ворошилов, би весьтӧ лажыньтчӧмӧн, сералігтыр зілис судзӧдны шлёмысь картупель.
Картупельыс сотіс да сійӧ шыблалыштіс сійӧс кипыдӧсъяс вылас, сэсся чегис, джынсӧ сёйис, мӧд джынсӧ бӧр шыбытіс.
Вестӧвӧй киысь поводсӧ босьтӧм бӧрын кокниа да небыда чеччыштіс седлӧ вылӧ, мак йывсьыс тойыштіс гнедӧй ужсӧ кыккокйыв.
Пархоменко вожасис вӧв вылас сьӧкыда.
Руднев ӧти кок вылас мӧдіс чеччавны верзьӧм вӧв бӧрся и пуксьӧм бӧрас дыр на куталіс кокнас стремясӧ.
Верзьӧмаяс мунісны войӧ.
Иван Гора шуис Володькалы:
— Картупельсӧ босьт, разӧдав зепъясӧ.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
1
Пархоменко плавгис бекешасӧ рыжӧй вӧв шоша вылӧ, папахасӧ вештіс балябӧжас, седлӧын бокног пукалӧмӧн — кыскис коксӧ стремясьыс.
Шонді кыпӧдчис бурӧй веж степь весьтын — сотіс Пархоменколысь бурысь видзӧдан бронзовӧй чужӧмсӧ.
Полотно кыкнанладорбокын мошкоритчисны йӧз — горзӧмӧн, варовитӧмӧн, сералӧмӧн кодйисны да шыблалісны му.
Окопъяслӧн визьыс рытыввылын пыксьыліс Донец шуйга вадорса сук, джуджыд заросльясӧ.
Мышкын, верст куим сайын паськӧдчӧма ыджыд станица Каменская.
Сэтчӧ пос вомӧн — кыссисны эшелонъяс.
Уна быд пӧлӧс йӧз вуджӧдавсисны пыжъясӧн ю сайсянь асвӧляысь кодйыны укреплениеяс.
Станицаын заводитчыліс паника.
Каменская важӧнсянь нималіс гӧрд станицаын.
Ещӧ станичнӧй сӧвет тӧвнас на арестуйталіс ветымын саяс места вывса да бокысь воӧм генералъясӧс да казачӧй офицеръясӧс да мӧдӧдіс найӧс центрӧ, Лугань карӧ.
Кадыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый гӧрд гвардияса начальниклы, Пархоменколы, лоис найӧс лыйлыны.
Матігӧгӧрса хуторъясысь да станицаясысь казакъяс, и торъя нин медся контрреволюционнӧй станицасьыс — Гундоровскаяысь, грӧзитчылісны тайӧ арестъясысь расправитчыны каменскӧйсакӧд.
Важыся лӧгнысӧ дзебӧмӧн, виччысьны сӧмын бурджык здук.
Немечьяс локтӧм бӧрын тайӧ здукыс воис.
Каменскаяын быд вой виччысьлісны налёт.
Пархоменко дінӧ матыстчис доброволечьяслӧн чукӧр, — вӧліны сэні и ремесленникъяс, и хуторса мужикъяс, и мещана, кодъяс овлісны станица окраинаясын и реальнӧй училищеысь детинкаяс.
Ӧткымынъяс сійӧс тӧдісны, чургӧдлісны кинысӧ.
Сійӧ видзаасьліс вылісянь...
— Александр Яковлевич, выныд тіян дыр кежлӧ миянас?
— Кольччинныд эськӧ миянӧ, ми эськӧ тан фронт лӧсьӧдім, ставӧн эськӧ босьтсим винтовкаясӧ, збыльысь...
— Вӧлі тані Яхим, отсаліс миянлы.
Но мыйнӧсь, — Гундоровскаяӧс ӧзтіс, а казакъяс ставныс степӧ пышйисны.
Ӧні найӧ кык пӧв лёкджыкӧсь.
Пархоменко, уссӧ гартіг, висьталіс вӧв вывсянь:
— Коді зыръя — милости прошу...
Мукӧдыслы лоас бӧр, ёртъяс...
Прӧст шанцевӧй инструмент абу...
Гӧгыльтчӧй, ёртъяс, военнӧй зонаысь.
Найӧ, кодъяс вӧліны зыръяӧсь, мунісны кодйысьны.
Мукӧдыс неокота пырысь довгисны ю дорӧ.
Колис ӧтнас сулалан джуджыд, мича, зумыштчӧм нывка.
— А тэ мый воштін? — шуис сылы Пархоменко да матыстчис сідз, мый вӧлыс инмӧдчис льӧбнас нывкаӧ.
Но нывка эз и вӧрзьы. — Ме жӧ тэныд ог аддзы — мый воштін...
— Но, не окопъяс кодйыны — вайӧ винтовка, — киргыштан том гӧлӧсӧн зумыша шуис нывка да лэптіс сы вылӧ сьӧд синкымъяс увса мича, скӧр синъяс...
— Воюйтны кӧсъян? — юаліс Пархоменко нырсӧ гажаа чукыртӧмӧн.
— Лоӧ тай...
— Мыйла?
— Петантуй абу, — скӧрысь шуис сійӧ да бара кутіс видзӧдны водзӧ чургӧдӧм кӧмтӧм кок вылас...
— Тэ код жӧ сэтшӧмыс?
— Агриппина Чебрец.
Ме казакӧс вии Нижньӧй Чирын.
Яхим менӧ босьтіс эшелонас...
Эг сы вылӧ ме ви, медым менӧ быд чӧртыс кватлаліс...
Но, Каменскаяын ме петі.
Сетан винтовкасӧ али он?
Ог шутит ӧд! — Сійӧ бара лэптіс синъяссӧ — и Пархоменко аддзис: вот-вот найӧ гудыртчасны синваӧн.
Александр Яковлевич чукыртіс синкымъяссӧ, кыскис полевӧй сумкаысь бумагатор, гижис некымын кыв.
— Мун, — аддзан — кӧні ректӧны вагонсӧ.
Юав командир Лукашӧс, сет запискасӧ.
Сулавлы — юбканад, ли мый, воюйтны кутан?
— А мун тэ! — Агриппина кватитіс бумагаторсӧ, гырысь воськовъясӧн мӧдіс эрд кузя.
И, кор сійӧ вӧлі нин ылын, Пархоменко кутчысис бокъясас да басӧн вак-вакӧн серӧктіс сідз, мый вӧлыс тір-тір керис пельнас, ачыс мӧдіс гӧнитны.
Вагонысь вӧлі петалӧны нин боечьяс, да эрд вылын, бӧрӧн тапикасьӧмӧн да гоньялӧмӧн стрӧитчалӧны кык линияӧн.
Платформа вывсянь, гажаа горзігтыр да видчигтыр, шыблалісны кияс вылӧ артиллерийскӧй снарядъяс, сӧвталісны найӧс двуколкаясӧ.
Нёль ӧрудие, кодъясӧс вӧлі доддялӧма разнӧй гӧна вӧвъясӧ, сулалісны водзынджык, неылын, — сэсянь тшӧтш мыйкӧ горзісны.
Сьӧд усторъяса, гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм, косясьӧм юръюла неджуджыд военнӧй шыбласис вагонъяссянь, боечьяс дорӧ, — горзіс кирган, бырӧм гӧлӧсӧн.
Агриппина веськыда муніс сы дорӧ, нетшыштіс соскӧдыс:
— Начальник...
Лукаш горзіс:
— Телегаяс оз тырмыны снарядъяслы.
Мӧд линия босьтас снарядъяссӧ морт ӧтикӧн, нуас батарея сулаланінӧдз.
Агриппина кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Лукаш бергӧдчис, жергӧдіс пиньсӧ.
— Начальник, лыддьы гижӧдсӧ.
— А вешйыв тэ!..
— Лыддьы гижӧдсӧ, — сурова, ыръянаӧн мӧдысь шуис Агриппина.
Лукаш кватитіс, лыддис.
— Федосеенко ёрт! — пыр сідз жӧ голя сӧнъяс ормӧн горӧдіс Лукаш, — сет нывкаыслы винтовка, патронъяс!..
(И — Агриппиналы.)
Нимыд, овыд?
Ладнӧ, бӧрас гижа, ловйӧн кӧ бӧр воан.
Мун цепӧ...
Сулавлы...
Кыдзнӧ тэ?
Эй, Федосеев, сет нывкаыслы гач...
Тӧварнӧй вагонсянь вочавидзисны дӧсадаӧн.
— Абу гачыс...
— Косьын судзӧдан, мун...
Асылын час сизим кежлӧ бронепоездӧ крукалӧм вагонӧ Ворошиловлы кутісны воавны юӧръяс.
Верзьӧмӧн — седлӧтӧг — воис Володька шахтёр, дзугсялӧмсорӧн висьталіс, мый найӧ — вит морт — войнас прӧйдитӧмаӧсь казачӧй пикетъяс, кор заводитӧма югдыны — дзик станица дорысь аддзӧмаӧсь германскӧй разъезд — немечьяс вӧлӧм локтӧны гӧнечӧн Старобельскӧй шосселадорсянь (рытыв-войвывсянь) Гундоровскаяӧ, — шахтеръяс абу кутчысьӧмаӧсь, лыйлӧмаӧсь немечьястӧ да шызьӧдӧмаӧсь став станицасӧ.
Лоӧма дзебсясьны гумлаяс вылын.
Сійӧ, Володька, кыдз сылы тшӧктӧма Иван Гора, кутӧма казачӧй вӧв да седлӧтӧг скачитӧма татчӧ и Иван Гора ёртъясыскӧд пукалӧны гумла вылын и найӧс колӧ выручайтны.
Ворошилов сетіс приказ — жугӧдны противникӧс да босьтны Гундоровская.
Лукашлӧн коммунистическӧй отряд да 1-ӧд Луганьса мӧдӧдчисны Донец шуйга вадорті, степь кузя, коді тулыссяног вӧлі свежӧй на да веж.
Шонді заводитіс нин сотны мышкуяс да балябӧжъяс.
Ылын, степвывса жар гыяс сайын, тыдовтчисны пирамидальнӧй топольяс, садъяс, еджыд вичко Гундоровская станицалӧн, коді, кажитчӧ, мирнӧя ойбырасис Донец вадорын.
Кулик батареялӧн нёль пушка, кодъясӧс кыскисны рыжӧй, пеганӧй тшыгйӧдӧм вӧвъяс, ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧрласьӧмӧн, скачӧн панйисны боечьяслысь цепъяс да кавшасисны мелӧвӧй мыльк йылӧ.
Цепьяс мунісны тэрмасьӧмӧн, боечьяс мунігмозыс пӧрччалісны пинджакъяс да шынель шойяс.
Вадор пӧлӧнса кустъяссянь мӧдісны шковӧдчыны казацкӧй пикетъяс.
Агриппина муніс вӧтӧнмоз.
Патрон тыра сьӧкыд дӧра мешӧк блёмъяліс да кучкаліс лядьвей кузя, винтовкалӧн тасмаыс вундіс пельпомсӧ.
Кодлӧнкӧ гӧлӧс кадысь-кадӧ горӧдліс мышсянь: «Нывка, эн ордъясь».
Агриппина сувтовкерліс, морӧс тырыс кыскис шоныд степнӧй тӧв.
Кор мелӧвӧй йывсянь увкнитісны Куликлӧн пушкаяс, тайӧ вынйӧра шыясыс збодермӧдісны боечьясӧс.
Ылыс топольяс сайысь мӧдіс путкыртны тшын.
Шывъялысь кырнышъяс повзьӧмӧн тювкнитісны енэжын...
Агриппина, кыдзи и мукӧд, кодъяс котӧртісны сысянь веськыдвылын да шуйгавылын, гӧгыльтчис казакъясӧн сӧмын на эновтӧм ляпкыдик окопӧ.
Джуджыд топольяс, кольӧм вося шобді сёрӧмъяс, амбаръяслӧн да керкаяслӧн идзас вевтъяс вӧліны куимсё воськов выяын.
Уна керка ыръялісны лун шӧрся лӧнь сынӧдын, тшынавтӧг, кыдз сисьяс, вылӧ качлісны сотчысь идзас чукӧр да пӧжар весьтын гӧгралысь гулюяс.
Юбка улас кӧмтӧм кокъяссӧ кыскӧмӧн, голясӧ нюжйӧдлӧмӧн, Агриппина лэбач моз гӧгрӧдліс юрнас: сійӧ эз решайтчыв лыйлыны тыртӧмас, кыдз мукӧд, — весьшӧрӧ видзны патронъяс...
Лыйсьыны сійӧ кужліс — ещӧ ичӧт нывкаӧн на сійӧс велӧдліс Миколай вокыс.
Казакъяслӧн пуляяс кыпӧдлісны буссӧ дзик сійӧ ныр улын.
Но мед кӧть ӧтик казак тыдовтчыліс...
Сійӧ пельпом сайын, газъяснас сотӧмӧн, мӧдіс таргыны пулемёт.
Водзынджыкса кустъяссянь пондісны гылавны веткаяс.
Агриппина юр вомӧн чеччыштіс Лукаш, наганнас шенасьӧмӧн паськӧдӧма вомсӧ чужӧм пасьталаыс — нинӧм вӧлі оз кыв, но гӧгӧрвоана: «Водзӧ ёртъяс!»
Агриппина выныштчывтӧг сувтіс, быттьӧ сійӧс тӧлӧн кыпӧдіс, и лэбзис кӧмтӧм кокъяснас пӧсь му кузьта.
Водзын — плетень.
Тэрмасьӧмӧн думыштіс: «Кыдз нӧ вуджа — бӧжӧй коляс».
Пырысь-пыр жӧ сійӧс панйис олӧма морт, усьны пондӧм полотно гача, ӧчкиа.
Сійӧ укшаля вуджис плетень вомӧн.
Агриппина чашнитіс кокъяснас Марьялысь векньыдик юбкасӧ да, пыр сійӧ жӧ вӧвлытӧм долыдлун кылӧмӧн, коді лэбӧдіс сійӧс водзӧ, — чеччыштіс казачӧй дворъяс мыш вылӧ — гумла вылӧ.
И сэн, медбӧрти, аддзис врагӧс.
Сёйӧн мавтӧм стен пӧлӧн, копыртчӧмӧн, котӧртіс дженьыдик сьӧд мундира, гӧрд погонъяса, сьӧд тошка морт.
Агриппина лэптіс винтовкасӧ...
«Лый, йӧй!» - Горӧдіс кӧрт ӧчкиа морт, — сійӧ ставнас нетшкысис зепъяссьыс обойма корсиг.
Казак чеччыштіс сарай пельӧс сайӧ, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, кутіс метитчыны.
И водзджык сы дорысь, кыдз Агриппина аддзис ружьелӧн чеччалан мушка йылысь сылысь лёкысла вешкыртчӧм чужӧмсӧ, казак ачыс лыйис, — ӧчкиа морт лётнитіс кияснас.
Агриппина горӧдіс, сійӧ пезьдӧдіс курӧксӧ — лӧжаыс сьӧкыда тувкнитіс сылы пельпом лыас.
Казаклӧн ылӧдз лэбис винтовкаыс.
Сійӧ чилӧстіс да юрнас водзӧ уськӧдчис нывка вылӧ, и кыкнаныс и казак, и нывка — кутчысисны куш кияснас, ӧти мӧдсӧ сывъялӧмӧн.
Агриппина чувствуйтіс кыдз рутшкакылӧны лыясныс.
Вермасиг, пошкиг, нускиг — найӧ бергалісны.
На дінӧ котӧрталісны боечьяс.
Казак чегъяліс сылы мышсӧ, кос тошнас зутшӧдіс сьылі, зілис судзӧдны пиньнас голясӧ.
Кыкнаныс усины.
Гӧгыльтчисны.
Киясыс казаклӧн друг вынтӧг личалісны.
Агриппина чеччыштіс.
Казак киргис.
Кодікӧ вынӧн, меліа кутыштіс Агриппинаӧс пельпомӧдыс.
«Пон... снохач... пӧрысь пон» — шӧпкӧдіс сійӧ...
Тракнитіс пельпом вывсьыс сьӧкыд кисӧ, бергӧдчис...
Сы водзын сулаліс Иван Гора.
— Гапка! — шуис сійӧ, ён пиньяса вомсӧ пельсянь пельӧдз паськӧдӧмӧн...
Гӧгрӧс карӧй синъясас сылӧн вӧлі сэтшӧм чуймӧм, сэтшӧм радлӧм, — Агриппина муртса эз сывйышт сійӧс сьыліӧдыс кияснас.
Тайӧ став дырйиыссӧ!..
Шуыштіс сӧмын, пиньяссӧ калькӧдны ӧдва вермӧмӧн.
— Иван...
Здравствуй...
Наступайтысьяслӧн гыыс нӧбӧдіс Агриппинаӧс да Иванӧс вичко водзса паськыд плӧщадь вылӧ.
Бой помасьліс, казакъясӧс вӧлі зырӧма станицаысь, и найӧ верзьӧмӧн мунлісны степӧ мылькъяс сайӧ...
Пыр шочджыка шковгылісны ӧтка лыйӧм шыяс.
Кыліс серам, гажаа горзӧмъяс.
Дзуртісны юкмӧсъяс.
Тшын, пӧсь бус сайӧдӧма станицасӧ, ыргӧн шарӧн ӧшаліс сы весьтын луншӧр кадса шонді.
— Но, аддзыны сійӧс косьын!..
Гапа!..
Сайкавны ог вермы, — долис Иван Гора.
— Бӧрын ставсӧ висьтала, Иван...
Горшӧй косьмӧ...
Вӧлисти ӧні сылӧн пондісны тіравны киясыс да кокъясыс.
Сьӧкыда пырысь пӧрччис пельпом вывсьыс винтовкасӧ, кӧмтӧм коклапаясыс паськалӧмаӧсь юкмӧс дорса ыджыд няйт пиын...
— Гапа!..
Гапа! — горӧдісны грубӧй гажа гӧлӧсъяс.
Сы дорӧ писькӧдчис Миколай вокыс, — тошкасьӧма, верстьӧ мужичӧй лоӧма.
Сійӧс Агриппина сывъяліс и юрсӧ здук кежлӧ пуктыліс сылы морӧс вылас...
Матыстчис том казак Иван Прохватилов, кӧдзыд, югыд синъяснас веськыда видзӧдіс синмас, — кучкис кинас Гапкалы киас.
— Мый нӧ тэ абу став боевӧй формаа?..
Видзӧд, серамвыв лэптам!
Локтісны Матвей Солох и Василий Кривоносъяс кыкнанныс...
Ош моз йӧзсӧ тойлалӧмӧн катовтіс Тарас Бокун: «Тайӧ тэнад чой, Миколай?» — И вомсӧ паськӧдіс...
«Нывка, мый колӧ», шуисны боечьяс.
Видзаасисны, тӧдмасисны, ошканаӧн видзӧдлывлісны Агриппина вылӧ.
Сійӧ сулаліс яндзимысла муртса ловъя, украинаса ног кӧрталӧм вушйӧм чышъяна юрсӧ лэдзӧмӧн.
Юбкаыс сылӧн вӧлі вожалӧма пӧшти коскӧдзыс, ковтаыс ӧшаліс лестукъясӧн, и бокас гӧрда-лӧза туйяс казак гыжъясысь...
Чӧла сійӧ мӧдіс писькӧдчыны боечьяс кытшысь.
Иван Гора вӧтӧдіс сійӧс.
Агриппина восьлаліс путкыльтӧм телега дорӧ, кӧні кымынь туплясис виӧм казак.
— Сы вылысь нӧ кӧсъян босьтны? — юаліс Иван.
— Командир прикажитіс — судзӧдны.
Ме пырысь-пыр юкмӧс дорын песлышта.
— Лэдз, лэдз, — шуис Иван Агриппинаӧс сурова кежӧдӧмӧн, — ме ачым тайӧс вӧча. — И лажыньтчӧмӧн заводитіс пӧрччӧдны казак вылысь лампасъяса гач да ён сапӧг.
2
Сэн жӧ площадь вылын кежисны тыртӧммӧм казачӧй дворӧ, и юкмӧс дорын ворйын, кӧні юктавлӧны скӧтӧс, Агриппина заводитіс мыськавны лампасъяса гачсӧ.
Иван Гора пукаліс сы дорын, винтовкасӧ пидзӧс костас кутӧмӧн, видзӧдіс, кыдз Агриппина лэптыліс гез йылын пу чепня да, сійӧс вугйӧдыс кутӧмӧн, веськӧдчыліс — вына, статя, — кисьтліс васӧ и бара лэдзліс чепнясӧ юкмӧсӧ и шпыньмунліс сыла, мый сылы вӧлі лӧсьыд сьӧлӧм вылас вот Иван пукалӧ сы дорын да видзӧдӧ сы вылӧ.
— Письмӧ пӧлучитлін менсьым? — кызӧктыштӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Агриппина, гогнитіс юрнас. — Видзӧда ме тэ вылӧ — ог эскы...
Ёна жӧ тэ и нюжалӧмыд воӧн джынйӧнӧн.
Агриппина бергӧдчис мӧдарӧ.
Кӧмтӧм кокъяснас пырис ворйӧ да таляліс гачсӧ.
— Тэ сійӧс таляв лыа сорӧн...
Тэ, Гапа, вудж миян отрядӧ.
Ме тэнӧ гижа...
И тэныд кокньыдджык, и меным спокойджык...
— Ладнӧ, — вочавидзис Агриппина и бергӧдчис сылань мышкӧн.
— Тэ мый сэн Нижньӧй Чирас вӧчӧмыд?
— Но — мый...
(Сійӧ пӧдны кутіс, Иван чӧв оліс.)
Кодлыкӧ да, сідзкӧ, ме ачымӧс видзи...
Зэв весиг бура артмис....
Тэд кӧнкӧ ставсӧ нин висьтавлісны, — мый юасян...
— Вернӧ, — сэтчӧ и туй Ионалы, подлецлы...
Правильнӧ Гапа...
Заводитӧмыд овны смела, сідзи и водзӧ ов.
Агриппина песлаліс, ёна пыдзраліс гачсӧ, муніс ӧшӧдны сійӧс гож водзӧ.
Иван, кыдз подсолнух, бергӧдчыліс сылань, но век жӧ зілис не видзӧдны сылы лядвейыс вылӧ, коді тыдыштавліс вожалӧм юбка потасӧд.
Кыдз тэ казакыскӧд гумла вылас шашаритчӧмыд вӧлі, аттӧ, ёна жӧ...
Но, нывъяс революцияӧ мӧдӧмаӧсь...
Асьнысӧ ӧбӧдитны оз сетны.
Агриппина — бергӧдчытӧг.
— А мый нӧ нывкаясыслы вӧчны?
— Ог, ме нинӧм ог шу, правильнӧ, правильнӧ...
Сэки Гапка друг, медводдзаысь серӧктіс, — синкымъясыс сылӧн челядьлӧн моз ылыстчисны ӧта-мӧдсьыс, чужӧмыс лои гӧгрӧс, муса, воссисны ровнӧй пиньяс, — дзоридзасис, кыдз роза.
— Тэ мый? — юаліс Иван, сы бӧрся вомсӧ паськӧдігтыр.
— Аслам думӧй вылын серала.
— Но и йӧй тэ.
Сійӧ ещӧ гораа серӧктіс, пидзӧсъясыс кусыньтчисны вот-вот, кажитчӧ, пуксяс муас.
Иван зымкнитіс муас винтовка лӧжанас, дӧзмӧм пырысь вежыньтіс юрсӧ, кутіс видзӧдны бокӧ и век жӧ эз вермы кутчысьны — вак-вакӧн серӧктіс, вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Сэки Гапка пуксис.
— Ой, мамӧй!
А ме виччыси — тэ серьёзнӧй, он матыстчы сы дорӧ...
А ещӧ — пола вӧлі — шуас: мый ме тэнӧ, йӧйӧс, шуас, седлӧ сайын кыскавны кута?
Ой, мамӧй!
— Ладнӧ, пасьтав гачтӧ, тэ боеч!
Мун отрядад...
Кватитчасны — оз серамӧдз ло...
— Сійӧ жӧ ва на...
Иван польтчӧдіс банбокъяссӧ.
Но сылы и аслыс окота вӧлі еще ӧти здук нюжӧдны юкмӧс дорын тыртӧммӧм йӧрын — видзӧдны, кыдз Агриппина босьтіс гачсӧ, пыркнитіс, видліс кинас да, юрнас ӧтарӧ-мӧдарӧ довкнитӧмӧн шыбытіс пельпом вомӧныс.
Кокниа копыртчыліс, босьтіс муысь патрон тыра сумкасӧ, друг повзьӧмӧн видзӧдліс — кӧн нӧ винтовкаыс?
Вылӧ кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Аддзис сійӧс Иван пидзӧсъяс костысь, и мӧдыс эз пырысь-пыр сет, кутыштіс...
— Но, вай...
— Босьт, босьт...
Выныштчӧмӧн сійӧ кутіс тракйыны ружьесӧ.
Сылӧн пӧсь лядьвейыс инмыліс Иван пельпомӧ и сідз сотыштіс, — Иван тешкодя, аслыс ног видзӧдліс сы вылӧ.
Мӧдыс ӧдйӧ зумыштчис.
— Тайӧтӧ шыбыт, Иван...
Но сёрнисӧ помавны тайӧ пӧрйӧ налы эз удайтчы.
Ворота сайын, пель чунавмӧн гымӧбтӧмӧн качліс вывлань тшын да бус сюръя.
Горӧдісны йӧз, заводитчис лыйсьӧм.
Иван чеччыштіс, тшӧктіс Агриппиналы пасьтавны косьмыштӧм гачсӧ, и сэк коста, кор сійӧ чеччаліс кок пӧв йылас, мӧднас гачӧ веськавны кужтӧма зілиг, потіс ещӧ некымын снаряд.
Заводитчис контрнаступление немечьяслӧн казакъяскӧд ӧтув, — налӧн коннӧй сотняяс бӧр воисны степсянь да ӧдйӧ кытшалісны Гундоровская станицаӧс.
3
Войся ыркыдик тӧв йиджліс мышкуӧдз, кынӧм улын шоныд му турун дук, уна кодзувъяса кельыд лӧз-алӧй бархатнӧй енэж, коді тыдавліс, кор Иван бергӧдчыліс бок вылас, медым пыравны патрон сумкаас, и косьлӧн шумыс и лыйӧмъясысь ыпнитлӧмъяс, и снарядъяслӧн лёкысь жунькйӧдлӧмыс, и весиг зэвтчӧм тревогаыс бӧрыньтчысьяслӧн, кодъяслы пыр ӧтарӧ пырис тылас конница, — ставыс, ставыс туйдчыліс вежӧрӧ ёнджыка, ёся, гулыда, вынъясӧ, победаӧ, шудӧ чорыда эскӧмӧн...
И ставыс сы ради, мый орччӧн гуранын куйліс Агриппина, мыйкӧ скӧрысь ропкӧмӧн; сійӧ лыйліс сідзжӧ, кыдз найӧ некымын дас боечыс, кодъяс колисны жугӧдӧм да степь пасьта разалӧм отрядысь.
Вӧлі нин вой шӧр.
Луганьса да Коммунистическӧй отрядъяс бӧрыньтчылісны, казачӧй сотняяслысь зырӧмсӧ кутӧмӧн.
Гундоровская вӧсна кось помасис поражениеӧн.
Донец шуйга вадор кузя бӧрыньтчан туй тыдовтчис орӧдӧмаӧн, станица кытшалӧма, площадь кузя, войска чукӧръяс кузя лыйлісны немеч ӧрудиеяс.
Лоис бӧрыньтчыны веськыдвыв вадорӧ снарядъясӧн пазйӧм, сотчысь пос кузя.
Татшӧм нога бергӧдчӧмсӧ некод эз виччысьлы, том боечьяс шӧйӧвошисны, воштісны стройнысӧ, и гузьгысисны быдӧн торйӧн спаситны ассьыс кусӧ, петны кытшысь.
Группалӧн начальник Лукаш лэбаліс верзьӧмӧн степь кузя, чукӧрталіс пышйысьясӧс.
Куликлӧн батарея, чуркъяс вылӧ сувтовкерлӧмӧн, бергӧдліс стволъяссӧ да ыстыліс медбӧръя снарядъяс скачӧн лэбысь коннӧй лаваяс кузя.
Боечьяс и асьныс эз гӧгӧрволыны — кытысь босьтчис тайӧ паникаыс.
Ставлы гӧгӧрвоана, мый ӧткӧн-ӧткӧн пышйысьясӧс казакъяс кераласны клинокъясӧн, кыдз ыжъясӧс.
И йӧзыс, кажитчӧ, абу полысьӧсь — да вот мый сэсся: кодкӧ горӧдіс дурмӧм гӧлӧсӧн, кодкӧ шыбытіс винтовкасӧ, и бекешасӧ, и шапкасӧ, уськӧдчис котӧртны.
И мӧдіс юръяслӧн гудыртчӧм.
А яндзимыдла ӧні нин воштысьны некытчӧ.
«Бурӧсь, — шуас аски асыв Ворошилов, эшелон пӧлӧн гнедӧй вӧв вылас мунігӧн. — Бурындзи котӧртід войнас, мичаӧсь ті видзӧднысӧ, аттьӧ, ёртъяс».
Сукмӧм пемыдын казакъяс дугдісны жмитны, полісны дойдавны вӧвъяснысӧ.
Ланьтісны немеч ӧрудиеяс.
И топӧдчӧм отрядъяс бӧрыньтчылісны цепьяслӧн шочиник би сайӧд улын — асыв-лунвывлань, кӧрттуй полотно дорӧ, паровозъяслӧн ылыс тутсӧмъяс вылӧ ориентируйтчӧмӧн.
Кадысь-кадӧ, бӧрыньтчӧмсӧ вевттьысь цеп мышкын кодзувъяс югӧрын тыдовтчыліс сьӧкыда лолалысь верзьӧма морт.
— Вайӧ, вайӧ, хлопцы, — кыксё воськов вылӧ...
Боечьяс чӧла кыпӧдчылісны, мудзӧмпырысь вуджлісны и бара водавлісны лажмыдінъясӧ да чуркторъяс сайӧ сайӧдчӧмӧн.
Иван Гора шуавліс Агриппиналы:
— Эн вош пемыдас, кутчысь орччӧн.
Кось обстановкаын думайтны вӧлі некор.
Но шудыс кажитчыліс сэтшӧм паськыдӧн, мый Иван сӧмын дивуйтчис.
Некор эськӧ эз эскы — висьтавны кӧ сылы войдӧрджык кутшӧмкӧ серьезнӧй морт йылысь, коді дзик пустяк вӧсна, мый йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав, куш сыысь сӧмын, мый олыштіс неуна нывкакӧд аскежын юкмӧс дорын, кутіс кывны морӧсас вӧвлытӧм мужество...
Быттьӧ Иванлы сӧмын и эз тырмыв тайӧ чепель солыс...
Кок улын муыс лоис кокни, и кодзувъяс кажитчисны матысаӧн — рабоче-крестьянскӧйӧн, кодъяс мигайтісны, кыдз маякъяс, великӧй революция весьтын, и мӧвпъяслы лоис кокни...
Тешкодь тор — мортыд...
4
Немечьяс, медбӧрти, гӧгӧрвоисны Ворошиловлысь ӧтчаяннӧй плансӧ — став куимнан сюрс вагоннас писькӧдчыны Царицынскӧй направление вылӧ.
Татшӧм решениеыс принципиальнӧ нин торъявліс гӧрд отрядъяслӧн партизанскӧй действиеясысь, кодъяскӧд лоліс паныдасьлыны немечьяслы.
Немечьяс кӧсйылісны игнавны Ворошиловлысь эшелонъяссӧ Миллерово да Лихая станцияяс костӧ и заставитны 5-ӧд армияӧс эновтны вагонъяссӧ да разӧдчыны.
Найӧ заводитісны кытшавны Лихаяӧс и такӧд ӧттшӧтш Миллероволадорсянь уськӧдчисны прорвитны 5-ӧд армиялысь арьергардсӧ, коді окопайтчис Каменская станица дорын.
Ворошилов кольччис татчӧ, арьергардас, медся боеспособнӧй частьяскӧд.
Эшелонъясӧн Лихаяӧ мунӧмӧн веськӧдлыны вӧлі ыстӧма Коля Рудневӧс да Артемӧс.
Найӧ скачитісны, надзӧн мунысь поездъясӧс панъялӧмӧн.
Водз асылын, — тайӧ вӧлі Май первойӧд лун, — руалӧм степын, Каменская дорса передовӧй окопъяс линия вылын, чукӧртчис митинг.
Ворошилов висьтавліс вӧв вывсянь.
— Талун став мирын гӧрд знамяяс улын жуӧны рабочӧй демонстрацияяс.
Талун ӧтувтчан лун, вынъяслӧн смотр лун.
Гӧрд лун пролетариатлӧн, сьӧд лун буржуазиялӧн, коді быд здукӧ дась кучкыны пӧщадатӧм свинечӧн рабочӧйяслы восьса морӧсъясӧ.
Паса кымӧса гнедӧй вӧлыс сылӧн талунъя ыджыд лун кузяыс вӧлі мичаа весалӧма да зэлыда гартӧма кокчерйӧдыс, бабкаяс дортіыс марлевӧй бинтӧн дӧра абутӧм вӧсна, сійӧ топӧдлывліс пельяссӧ, нырвомнас здрӧгнитліг, резіс быгнас боечьясӧс, кодъяс топӧдчӧмаӧсь командарм гӧгӧр, — найӧ гожъялӧмаӧсь, ёнӧсь, гырысь мыгӧраӧсь, — праздник лун кузя найӧ сідзжӧ мичаа кизялӧмаӧсь юръювнысӧ да тасмаалӧмаӧсь ньылӧдӧмла кормӧм дӧрӧмъяснысӧ.
Юръяснысӧ лэптӧмӧн, боечьяс зэвтчӧмӧн видзӧдісны командармлӧн гажа чужӧм вылӧ...
— Боечьяс!
Ми медводдзаӧн решитчим вуджны кывъяссянь делӧ бердӧ, великӧй вождь веськӧдлӧм улын, мирӧвӧй буржуазиялӧн став армияясысь да флотъясысь повтӧг, — решитчим стрӧитны выль мир...
Тайӧ чорыд решениеын миян медводдза мог — весавны РСФСР-лысь территориясӧ империалистъясысь да контрреволюционеръясысь.
Тайӧ могсӧ поручитӧма тіянлы, боечьяс, и сійӧс колӧ выполнитны...
Немечьяс наступайтӧны, медым босьтны миян поездъясысь военнӧй эмбур да кисьтыны миян тышлысь водзыса планъяс.
Тайӧс лэдзны ми ог вермӧй.
Талун ми долженӧсь петкӧдлыны империалистъяслы, мый гӧрд знамя оз позь нетшыштны пролетарскӧй киясысь...
Талун став мирын юргӧ «Интернационал», миян участок вылын йиркӧбтас победнӧй кось.
Став светса пролетарийяс кыласны сылысь грознӧй шыяссӧ.
Абу важнӧ, мый ми сюрс верстъяс сайын.
Аддзӧны найӧ миянӧс?
Аддзӧны.
Кылӧны найӧ миянӧс?
Кылӧны.
Ёртъяс, мед олас...
Сылӧн гӧлӧсыс и боечьяслӧн горӧдӧмыс вӧлі вевтыртӧма: мылькъяс сайсянь Миллеровола дорсянь увкнитісны немеч пушкаяс.
Лихая — ыджыд сикт, сійӧ паськӧдчӧма полыньӧн быдмӧм мылькъяс пӧкатъясын еджыд керкаясӧн, идзас гумлаясӧн, плетеньясӧн, джуджыд топольясӧн, вишня садъясӧн.
Кӧрттуй станция куйлӧ мылькъяс поддінын.
Сиктсянь да станциясянь асыввывланьын куйлӧ нюра васӧд увтас.
Сійӧс чукыльтӧ Царицынса веткалӧн туй, тайӧ веткаыс первойя перегонын Белӧй Калитва станция дорын вомӧналӧ Донец ю.
Лихаясянь лунвывлань мунӧ ростовскӧй магистраль.
Сы кузя ӧні наступайтісны немечьяс, Лихаясянь ӧти перегон сайын лыйлісны Зверево станция.
Сэтчӧ, Зверевоас, муніс бронеплощадка вылын Артем, медым пышйӧдны, мый позьӧ, кӧрттуйвывса составсӧ да петкӧдны беженечьясӧс.
Немецкӧй аэропланъяс гӧгралісны Лихая весьтын, шыблалісны, бомбаяс, и уна керка нин да идзас чукӧръяс ыръялісны биӧн, тыртлісны тшынӧн мылькъяссӧ да тӧв мельничаяссӧ.
Май первойӧд лунӧ лунтыр воалісны эшелонъяс, ӧта-мӧд вылас зырӧдӧмӧн.
Запаснӧй туйяс эз тырмывны та мында маневрируйтысь поездъясыдлы.
Паровозъяс лӧвтісны, машинистъяс видчисны, кос выйӧныс чургӧдчӧмӧн, теплушкаясса восьса ӧдзӧсъясӧд беженечьяс повзьӧмӧн видзӧдісны енэжӧ.
Поездъяс муныштлісны и бара кузяӧн сулавлісны, кажитчӧ, тӧдтӧм помка вӧсна.
Помкаыс став тайӧ ыдждан беспорядокыслӧн вӧлі сыын, мый туйыс асыввылӧ, Царицынлань, вӧлі орӧдӧма нин: казакъяс Белая Калитва дорын взорвитӧмаӧсь кӧрттуй пос Донец вомӧн.
Лихая станция лоис мешӧкӧн, кытчӧ воалісны и воалісны эшелонъяс уна сюрс йӧзӧн, ӧружиеа и ӧружиетӧм йӧзӧн.
Пӧсь вӧлі Май первойӧд лун степын Каменская станица дорын.
Шондіыс муртса тыдаліс бус да тшын пырыс.
Кӧрт йиркакылӧм сыркӧдіс мусӧ, шыблаліс Ворошиловскӧй окопъяслысь линиясӧ.
Пыр выльысь и выльысь бус да тшын пыр тыдовтчылісны джынвыйӧ копыртчӧм мыгӧръяс юр выланыс картупель пуӧм вылӧ пӧртъясӧн, ас водзаныс чургӧдӧм паськыд, ӧтар и мӧдар ёсь дорыша штыкъясӧн.
Вирӧн ойдӧм окопъясысь кыпӧдчылісны отделениеяслӧн командиръяс, комиссаръяс, петлісны пельтӧммӧм, муӧн тырӧм боечьяс, и сьӧд вомъяснысӧ паськӧдӧмӧн, горзӧмӧн, муӧн да лӧглунӧн тыр синъяснысӧ чашкӧдӧмӧн, джӧмдалігтыр котӧртлісны гадъяслы паныд, — мед казьтыштас найӧс мамыс, — кыдз кольтаясӧ вилаяс — бырснитлісны нёль грана штыкъяс векньыд пельпомъяса, воротникнас джагалӧм офицеришкаӧ, украинаса госӧн тыртӧм рушкуас быгыд-гӧрд чужӧма унтер-офицерлы, коді гӧгрӧдліс револьвернас некутшӧм немеч самоуверенностьтӧг нин, жебыник морӧсас ӧчкиа, приличнӧй чангыль ныра — мед сійӧс ен прӧститас, — немеч рядӧвӧйлы, кодӧс ыстіс вир юысь буржуазия корсьны аслыс гу донскӧй степьясын...
И ӧтчыд и мӧдысь ветлісны немечьяс атакаӧ и эз вермыны сулавны штыковӧй контратака водзын, бергӧдчылісны и пышйылісны и эз нин этшаӧн найӧ, коньӧръяс, туплясьны полынь турун вылын либӧ ойзыны снарядъясысь артмӧм воронкаясын.
Дорйыны лоліс, таысь ӧтдор, и шуйга фланг гундоровскӧй казакъясысь, Каменская дорӧ найӧс матыстчыны лэдзтӧг.
Фронт зэв ёна нюжаліс, вуджис Донец сайӧдз веськыд вадорас.
Содтӧд йӧз эз вӧвны.
Став лачаыс вӧлі сы вылӧ, мый тайӧ суткиясӧ эшелонъяс удитасны прӧйдитны Лихая пыр.
Рытъя дорыс сэсянь кутіс кывны телефон пыр Коля Рудневлӧн гӧлӧс:
«...Казакъяс взорвитісны Белая Калитва дорысь пос...
Положение сьӧктаммӧ...
Таысь ӧтдор, став перегон кузя Белая Калитваӧдз тшыкӧдӧма туйсӧ...
Лихаяын ставыс тыр...
Ог вермӧй водзӧ примитавны поездъяс...
Зіля мый вермӧмысь дзоньтыны туйсӧ Белая Калитваӧдз...
Таысь ӧтдор...»
— Тырмас и тайӧ, аттьӧ, — буркнитіс Пархоменко, коді вӧлі примитӧ телефонограммасӧ.
«...Таысь ӧтдор... немечьяс часысь часӧ босьтасны Зверево...
Миян дорын, мылькъяс вылын, кӧні мельничаяс, вӧліны нин немеч разведкаяс, ми вӧтлім...»
Пархоменко кыскис юрсӧ меховӧй бекеша улысь, — бекешанас сійӧ вевттьысьліс, медым пушкаясысь лыйлӧм шыыс эз сэтшӧма мешайт сёрнитнысӧ...
Дӧзмӧм пырысь сюйис пельӧдзыс папахасӧ и петіс штабнӧй вагонысь — корсьны Ворошиловӧс.
Эрд вывсянь, кӧні бара ӧзйыліс кось, пуркйис бус да порох дук.
Кыссисны раненӧйяс, коді чукрасигтыр кутліс мӧд кинас ранаа кисӧ, коді варликтіс, ёртыслы пельпомас кутчысьӧмӧн, код сюрӧӧс кыскисны нӧсилка вылын.
Шальнӧй снаряд рузнитіс мусӧ, мунысьясӧс пӧрлӧдлігтыр.
Туплясисны жугавлӧм телегаяс.
Ӧти кӧльӧса дорын, пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн, китырас туруннас нетшкыштӧм му чабыртӧмӧн, куйліс нывбаба, юбкаыс бусӧсь, гӧрд креста кӧсынка вылас паськалӧма сьӧд пятна...
Пархоменко аддзис командармлысь гнедӧй вӧвсӧ.
Вестӧвӧй, коді вӧлі кутӧ поводӧдыс, сулаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн.
Паськыд банлыяса, устӧм чужӧмыс зонмыслӧн вӧлі дзик кельыд, синъяссӧ джынвыйӧ куньӧма.
— Кӧні командарм? — горӧдіс Пархоменко.
Зон калькӧдліс вомсӧ, вочавидзис:
— Косьын...
Сӧмын муныштӧм бӧрын Пархоменко гӧгӧрвоис, мый зонмыд кувмӧн ранитчӧма.
Водзиын, бус кымӧръяс пиын, равзісны морт гӧлӧсъяс, потласисны гранатаяс.
Пархоменко копыртчыштӧмӧн котӧртіс наганнас тайӧ шыяс вылас.
Но зяткакылӧмыс, взрывъяс, лёкысь горзӧмъяс ӧтдальтчылісны нин.
Немечьяс бара эз выдержитны...
Котӧртӧм йывсьыс сійӧ патурликсис окопӧ, кучкысис пидзӧсъяснас сідз, мый пемдыліс син водзас.
Чеччыштіс кок йылас.
Сэтысянь буса рӧмыдсьыс шатлалігтыр сылань локтіс морт, — локтіг мозыс зілис сюйны ножнаӧ шашкасӧ, — помыс сылӧн вӧлі крукасьӧма пуртӧсас.
Кӧтасьӧм юрсиясыс сылӧн пӧсь сорыс лэччӧмаӧсь кымӧс вылас.
— Э! — горӧдіс Пархоменко. — Клим?
Кывзы...
Чӧрт!
Оз жӧ позь сідз...
Мый тэ сюйсян ачыд косяссӧ...
Ворошилов сувтовкерис, пемыд синъяснас дзоргӧдчис Александр Яковлевич вылӧ...
— А мый? — шуис. — Сэтшӧм вӧлі рок.
Муртса эз путкыльтны...
Сійӧ бара заводитіс сюйны шашкасӧ.
Пархоменко дзоргӧдчис шашка дорыш вылас.
Сійӧ вӧлі вирӧссьӧма.
— Зэв бур...
А ме ногӧн, он имеит право...
Кывзы.
Делӧяс зэв серьёзнӧйӧсь...
Ӧні звӧнитліс Руднев...
Ворошилов сідзжӧ чуймӧмӧн видзӧдліс вирӧссьӧм клинокыс вылӧ.
Вынысь йӧткыштіс сійӧс ножнаӧ.
Мӧдӧдчисны вагон дорӧ.
Пархоменко висьталіс Лихаясянь Рудневлы сетӧм телеграмма йылысь.
Ворошилов сӧмын ӧдйӧ кӧсӧйтчыліс другыс вылӧ.
— Сідзкӧ, колӧ косясьны, мӧд петан туй абу...
Кытчӧдз оз дзоньтыны туйсӧ — кутам косясьны...
Вагонъястӧ немечьяслы ог жӧ сетӧй, кӧть кыдз...
5
Колисны май первойӧд и мӧдӧд лунъяс.
Ворошилов пыр на кутіс врагӧс Каменская дорын.
Став эшелонъяс нин воисны Лихая дорӧ.
Бахвалов некымын сё беженецӧс мобилизуйтӧмӧн, пулеметъяс охрана улын дзоньталіс Царицынса ветка кузя Белая Калитваӧдз казакъясӧн пазӧдӧм жуглӧм туй.
Мылькъяс вылын, кодъяс кытшавлісны Лихаяӧс лунвывсянь да рытыв-лунвывсянь, меститчылісны окопъясын да канаваясын 5-ӧд армиялӧн отрядъяс.
Иван Гора да Агриппина ӧтувтчисны шахтёръяс дорӧ.
Кызвыныслӧн вӧлі виччысяна настроение.
Ставӧн тӧдісны командармлӧн чорыд решение йылысь — не сетны враглы ни ӧти вагон.
А найӧ — тайӧ вагонъясыс, платформаясыс, тшыналысь паровозъясыс — улын мылькъяс поддінын вӧліны сы мында, — синнад он судз.
Некутшӧм морт вынъяс оз тырмыны разберитчыны тайӧ рокын.
Боечьяс ропкылісны: «Лӧсьыд приказывайтны командармлы: пуксис гнедӧй вӧв вылӧ и муніс, кытчӧ лолыс лэптӧ!
А тэ ловъя морӧснад видз проклятӧй эмбур...»
Лёк настроение йылысь Иван Гора пыр жӧ гӧгӧрвоис, кор паныдасьліс эрдын тӧв мельнича дорын Емельян Жуккӧд, сійӧ зумыш шахтерыдкӧд, коді пӧрччӧма вӧлі паськӧмсӧ виӧм немеч вылысь.
Жук эз нимкодьмы сы кузя, мый Иван Гора Володькакӧд да Федькакӧд ловйӧн бӧр воисны отрядӧ, эз шу сылы — «Здорово» — сьӧкыда бергӧдчис мӧдарӧ, эз кут видзӧдны синмас.
Мышкыртчӧмӧн, вӧрзьывтӧг, быттьӧ изйысь вӧчӧмъяс, помӧдз кодйытӧм окопъяс дорын пукалісны и мукӧд шахтёръяс — зумышӧсь, няйтлаыс сьӧдӧсь, ротйысьӧм паськӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь.
Эз тыдавны ӧзъялысь бипуръяс, эз пуны сёян, быттьӧ некод тані эз думайтлы кольччыны.
Йӧз думайтісны.
Юръяснысӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны енэжын мышлань шевкнитӧм бордъяснас лӧстышталысь германскӧй самолет вылӧ.
Синмӧн аддзана, мый татшӧм настроениеӧн отряд косясьны эз вермы.
Колӧ вӧлі примитны срочнӧй мераяс.
Аслыс окоптор кодйӧмсӧ помалӧм бӧрын, шыблалӧм му кузя зырнас шлапӧдыштӧмӧн, Иван Гора шуис Агриппиналы, колі вӧлі кык воськов сайын гудйысьӧ шанцевӧй инструментнас.
— Личнӧй интерестӧ лоӧ вештывны мӧд план вылӧ, либӧ нин тэ эн и кутчысь лучше...
Сідз вот, Гапка.
— Тӧдӧмысь, — вочавидзис Агриппина, юкавмӧн мудзӧм мышкусӧ веськӧдӧмӧн.
Степь помӧ гӧгыльтчысь шонді югдӧдіс сылысь пӧсь чужӧмсӧ.
Сійӧ лэптыштіс соссӧ да куш сойнас чышкыштіс ва кымӧссӧ.
Ставыс тайӧ кажитчис Иванлы ззв лӧсьыдӧн, и Агриппина, коді читкырасис шондісьыс, — зэв мичаӧн.
— Ме должен решитчыны ыджыд риск вылӧ.
Абу сійӧ мем страшнӧ, а сійӧ, мый — правильнӧ ли ме вӧча?
Но думайта и воа выводӧ: колӧ...
Мый таысь артмас?
Тӧдтӧм.
Сӧветуйтчыны ыджыдджык ёрткӧд - абу тан сэтшӧмыс.
Видзӧдны кыккирудз пукалӧмӧн — оз позь.
Сідзкӧ — колӧ босьтны инициатива.
Агриппина эз лючки гӧгӧрво — мый йылысь сійӧ буксӧ, ачыс, кыдз петук ид тусь вылӧ, дзоргӧдчӧма сылӧн сьӧд кияс вылӧ, кодъяс куйлісны зыр вороп вылын.
Но гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧ честнӧя.
Вочакыв пыдди сійӧ важнӧя гогнитіс юрнас шонділань.
Иван петіс окопысь да мӧдӧдчис тӧв мельничалань, кӧні вӧлі полклӧн штабыс да наблюдайтан пункт.
Мельнича ворота дорын муас вайӧм потӧм изки вылын пукалісны кык штабнӧй: ӧтиыс студенческӧй курткаа, кельыд чужӧма, посньыдик пиньяса, би кодь гӧрд тош шматӧкъяса, мӧдыс — манак кодь, няйт, пельпомӧдзыс юрсиа, пенснэа, куш яй вылас пасьталӧм пальтоа, пальто вывтіыс вӧнясьӧма кӧвйӧн.
Штабнӧйяс гажтӧмпырысь ворсӧны вӧлі нямрассьӧм картіӧн очко.
Иван Гора юаліс — кӧні командир.
Рыжӧй штабнӧйыс, сы вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис коса, мый командир оз эшты.
— Узьӧ ли мый? — юаліс Иван Гора, изки дорӧ лажыньтчӧмӧн пуксигтыр.
— Но — узьӧ, тэд кутшӧм делӧ! — картісӧ тасуйтігтыр, вочавидзис мӧдыс, манак кодьыс.
— Не пӧраӧ командирыд узьӧ.
Мунӧ садьмӧдӧй сійӧс.
— А мый сэтшӧмыс?
— Сідзкӧ колӧ нин.
Штабнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Рыжӧйыс юаліс:
— Тэ миян отрядысь, тӧварыш?
— Да.
— Командир нинӧм йылысь эз прикажит докладывайтны.
Верманныд тайӧс гӧгӧрвоны?
— Вот ті сійӧс и садьмӧдӧй...
Найӧ бара видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Лоис тыдалана, мый тайӧ мортыс, кӧть кыдз, оз жӧ лэдзчысь.
Но мельнича воротаыс дзуртыштӧмӧн калькаліс, — командир Петров петіс ачыс.
Вӧлі сійӧ латшкӧсіник, гӧгрӧс чужӧма, унзіль, скӧр, ставнас пызьӧссьӧма.
— Но?
Мыйся делӧ? — юаліс сійӧ, Иван Гора вылӧ враждебнӧя видзӧдаліг. — А! Товарыш питерса коммунист...
Директиваясӧн, ли мый? — Сійӧ кӧсӧя вежыньтіс вомсӧ.
Пуксис изки вылӧ, кыскис махорка тыра жӧч доз.
Бергӧдліс, нускис. — Нинӧм, ёртъяс, оз артмы тіян мӧвпысь.
Ӧчереднӧй сумасбродство...
А ми делӧсӧ имеитам ловъя йӧзкӧд, ог отвлеченнӧй идеяяскӧд...
Со кыдз...
Иван Гора сулаліс сы водзын кокъяссӧ топӧдӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн, сідз, кыдз колӧ сулавны командир водзын.
Петров сука лэдзис ныррозьяссьыс тшын.
— Но, мыйын нӧ делӧыс, инӧсь?
— Отрядлӧн настроение некытчӧ оз шогмы, командир ёрт.
Отряд оз вермы выполнитны боевӧй задание...
— А коді сетіс боевӧй заданиесӧ? — друг ӧшлӧн кодь ён сьыліӧдзыс гӧрдӧдӧмӧн, горӧдіс командир Петров. — 5-ӧд армиялӧн штаб?
Ог тӧд сэтшӧм армиясӧ.
Формируйтӧмас эг участвуйтлы...
Менам отряд йитчӧма 5-ӧд армиякӧд сӧмын кӧрттуй колеяӧн...
Менам отряд подчиняйтчӧ сӧмын войтыр вӧлялы...
Менам отряд оз кӧсйы исполняйтны диктаторскӧй приказъястӧ...
Кодлы тайӧ колӧ: кыскыны пельпом вылын квайтымын эшелон важ клам!?
Отрядлӧн вӧля — со боевӧй приказыс…
Командирлӧн измена вӧлі явӧ тыдалана.
Скӧрмӧмӧн да гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ юрнас выдайтліс асьсӧ...
Ставсьыс лӧсялана — сиктса велӧдысь, во джын сайын Учредительнӧй собраниеӧ эсеровскӧй трибунӧ веськавны зільысьяс пиысь, коді ӧні уджалӧ Шӧр радаын гуся директиваяс серти...
Крепыдкодь морт и йӧй содтӧд...
Иван Гора, сы водзын сулалӧмӧн, тэрмасьӧмӧн арталіс — кыдз лӧсьыдджыка действуйтны.
«Котӧртны станцияӧ Главнӧй штабӧ, юӧртны Рудневлы командир изменитӧм йылысь?
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ суматокаад Руднев сійӧс жӧ, Иванӧс, и ыстас ликвидируйтны мятежсӧ.
Да воштан кадсӧ котралігад.
Да и он мун татысь...»
Иван кӧсӧйтчыліс.
Кыкнан штабнӧйыс, рыжӧйыс и кузь юрсиаыс эновтӧмаӧсь картісӧ да чашкӧдчӧмӧн, — веськыд киныс зептаныс, — видзӧдавлісны Иван вылӧ.
Гӧгӧрвоана: видзчысьтӧмапырысь медводдза кыв шуигӧн, вӧрзьӧдчигӧн — сійӧс лыясны...
Мельнича вылын, наысь ӧтдор, некод эз вӧв, и гӧгӧр сё воськовъяс вылӧ эрдыс вӧлі тыртӧм.
— Зверево босьтӧма немечьясӧн, командир ёрт, — шуис Иван Гора, ачыс оз тӧд — мыйла друг думыштіс тайӧс. — Артем ёртлӧн бронепоезд сулалӧ Лихая дорын нин.
— Сӧран, — скӧра, но аслыс эскытӧг буркнитіс Петров.
— Ог сӧр, командир ёрт, кайлӧй мельнича вылас, бронепоезд тасянь тыдалӧ...
Немечьясӧс колӧ виччысьны часысь часӧ...
Бойтӧ лоас примитны...
Петров скӧрысь гонькнитліс сы вылӧ.
Штабнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Рыжӧйыс муніс мельнича вылӧ, и вӧлі кылӧ, кыдз дзуртны мӧдіс поскыс сійӧ кок улын.
Ӧні Иван водзын колисны кыкӧн.
И сійӧ личкыштіс — суровджык, басӧн:
— Митингуйтны тіянлы, командир ёрт, кӧть кыдз да лоас...
Отрядыд дезорганизуйтчӧма — начкаласны миянӧс, кыдз ыжъясӧс, тайӧ факт.
Да и аслыд тіянлы нинӧмла сюрӧдчыны пуля улас...
Командирлӧн бара другысь польтчис вирӧн кыз сьыліыс.
Мӧдіс нускыны, но кутчысис шуасьӧмысь, туясигтыр — кӧн нӧ тан провокацияыс?
— Либӧ отрядлы пырысь-пыр мунны позиция вылысь, либӧ кутчысьны чорыда...
Вайӧ митинг, командир ёрт...
— Ладнӧ. — Петров сьӧкыда кыпӧдчис изки вылысь. — Ладнӧ.
Мун...
«Йӧйыд этша, вокӧ, кӧсъян меным пуля лэдзны лопаткаӧ», — думыштіс Иван Гора и сӧмын бӧрыньтчыштіс воськов вит кымын.
Мельнича вылын вышкавыв ӧшиньӧд мыччысис рыжӧйлӧн юрыс.
Иванлӧн ёвкнитіс сьӧлӧмыс.
— Федор Федорович, — горӧдіс рыжӧй вышкавыв ӧшиньсянь. — Верст вит сайын тшыналӧ кутшӧмкӧ чӧрт...
Пӧжалуй — бронепоезд.
— Эге! — шензьӧмӧн шуис командир.
«Эге!» — ещӧ ёнджыка шензьӧмӧн ас думсьыс шуис Иван Гора.
И быттьӧ збыльмӧдӧм вылӧ — ылысянь степь кузя гӧгыльтчис ӧрудиеысь увкнитӧм шы.
Сэки командир решитчис.
Кузь юрсиа штабнӧйлы довкнитӧмӧн, прикажитіс сылы джын гӧлӧсӧн, медым сьӧм да документъяс кӧртавны мешӧкӧ, дасьтыны вӧвъяс.
Иван вылӧ видзӧдтӧг, зумыштчӧмӧн, решительнӧя мӧдіс восьлавны эрд кузя окопъяслань.
Иван муніс сы бӧрся — воськов джын сайын.
Командирлӧн гӧлӧс вӧлі ён.
Кисӧ лэптӧмӧн, сійӧ горӧдіс став эрд тырнас:
— 3-ӧд Варваропольскӧй отрядса боечьяс!
Явита летучӧй полевӧй митинг...
Шахтёръяс мӧдісны петавны окопъясысь, кыпӧдчавны му вылысь.
Кытшалісны командир Петровӧс — букышӧсь да недӧвӧльнӧйӧсь.
Иван Гора, синъяссӧ муӧ лэдзӧмӧн, сулаліс сы дорын.
— ...Воис кад, кор колӧ решитны основнӧй юалӧм: мый вӧсна ми бӧръя пом косясям? — заводитіс сёрнитны командир шахтёръяслӧн суров чужӧмъяс вывті синнас кытшовтӧмӧн. — Мыйла эновталім ассьыным рӧднӧй керкаяс?
Мыйысь миянӧс ыжъясӧс моз вӧтлӧны йӧз муӧ...
— Йӧз муӧ, — басӧн шуис сы бӧрся Иван Гора, юрсӧ кыпӧдӧмӧн да серӧктігтыр, — рабоче-крестьянскӧй чужбина вылӧ асланым гайдамацкӧй плетьясысь да немеч шомполъясысь...
— Тӧварыш! — командир кусьыс петӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. — Эн торкав ораторӧс...
Шыбыт большевистскӧй модаястӧ...
Ті абу Мӧскуаын...
Ёртъяс! — горӧдіс сійӧ, кинас пыркӧдӧмӧн. — Ми мунім косясьны рӧднӧй му да вӧля вӧсна...
— Кулацкӧй му вӧсна, эсеровскӧй вӧля вӧсна, — букӧстіс Иван.
— Ёртъяс! — командир лоис кульӧм туша кодь гӧрд. — Германскӧй нашествиелы паныда миян тышын мӧскуаса коммунистъяс миянӧс предайтісны!
Мӧскуасянь прикажитӧма сдайтны немечьяслы Донбасс...
И миянӧс нуӧны рӧднӧй сиктъясысь, медым вӧчны миянӧс большевистскӧй холуйясӧн.
Миянӧс вайӧдісны тайӧ позиция вылас — смерть вылӧ...
Медым ми тані косясим, а коммунистъяс мед нуисны вагонъяс Царицынӧ...
— Тырмас!
Эн паськӧдав ассьыд мӧвпъястӧ! — став горш тырнас юрӧдіс Иван Гора. — Ёртъяс!
Ме питерса металлист.
Со менам документъяс.
Видзӧд.
Со менам киясӧй.
Видзӧд...
А тайӧ мортыс тіянлы тӧдса?
— Абу!
Абу тӧдса, — вочавидзисны шахтёръяс чукӧрсянь, Володькалӧн да Федькалӧн гӧлӧсъяс и сэсся Емельян Жуклӧн гӧлӧс.
— Мед сійӧ висьтасяс, код сійӧ сэтшӧмыс...
А ме дженьыдджыка шуа.
Командир Петровыд — эсер.
Став мирлы тӧдса, мый эсеръяс вузалісны немечьяслы Украинатӧ госа кусӧкъяс вылӧ, лӧз свиткаяс вылӧ...
Коді сійӧс бӧрйыліс командирнас?..
Мӧдӧдісны сійӧс Киевсянь, Шӧр радасянь...
Сійӧ провокатор...
Сынӧдсӧ вартӧмӧн, Иван кӧсӧйтчыліс командирлань.
И аскадӧ...
Петров нетшыштіс кабурсьыс нагансӧ да лыйис Иван Горалы юрас.
Ӧтпырйӧ такӧд Иван Гора, юрнас сідз суныштӧмӧн, мый пуляыс чирснитіс сӧмын юрси йывтіыс, — кватитіс Петровӧс киӧдыс да став мак йывсьыс кучкис сылы синъяс костас.
Командир тшӧкмуніс горӧдӧмнас, чергӧдчис.
Кодкӧ Володька ли Федька — кватитіс сылысь — нагансӧ.
Шахтёръяс чӧла видзӧдісны вӧртӧг куйлысь командир вылӧ.
Иван Гора, соснас кымӧссӧ чышкигтыр, шуис:
— Ребята...
Ме вӧчи неправильнӧ, торки военнӧй дисциплина, кучки командирлы...
Решайтӧй: кодӧс лыйлыны — менӧ али сійӧс?...
Рабочӧйӧс, коді предан рабочӧй класслы, али форменнӧй провокаторӧс...
А мый сійӧ эсер и провокатор — кывкута юрӧн.
Решайтӧй, быд здукӧ враг вермас заводитны наступление.
Враг оз вермы суны миянӧс немвиччысьтӧг...
Шахтёръяс пыр на чӧв олісны.
Сэки Емельян Жук шуыштіс:
— Сетіс нӧдкыв, коммунистыд...
Но кыдз: эскам тайӧ мортыслы?
— Эскам, эскам, — вочавидзисны некымын шахтёр.
Мукӧдыс гогнитісны юръяснас.
Эскам — сідзкӧ, Иван, босьтчы командуйтны.
6
Зверево станция (Лихаясянь лунвывланьын) збыльвылӧ вӧлі нин босьтӧма немечьясӧн.
Май коймӧд лунӧ степь помын тыдовтчисны налӧн разъездъяс.
Найӧ эз саймовтчыны медводдза лыйӧмъясысь, кыдз войдӧрлун, — верзьӧмаяс чукӧръясӧн сувталісны ылыс мылькъяс вылӧ, лэччалісны вӧвъяс вылысь, наблюдайтісны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый на бӧрся катласьӧмӧн локтӧ бусӧссьӧм, енэжтас сайын тыдавтӧм на пехота.
Мельничаяс дорсянь окопъяслань, тӧвзьыштіс ыджыд нёптоласьӧм фиат.
Таркакылӧмӧн, карасиннас тшыналӧмӧн, — сувтіс окопъяс дорӧ.
Машинаын пукалісны Коля Руднев да шондіӧн сотӧм Артем.
Кыз кимӧдзьяссӧ водзӧ шыблаліг, косьмӧм паръяссӧ чургӧдӧмӧн, Артем висьтавліс боечьяслы.
— Белая Калитваӧдз туй дзоньтӧма.
Медводдза поездъяс мунісны.
Войбыдӧн ми прӧстмӧдам став станциясӧ...
Ёртъяс, ми долженӧсь выполнитны боевӧй задание: кызь вит сюрс челядь, нывбабаяс, старикъяс лоасны вайӧдӧмаӧсь Царицынӧ...
Миян командарм китыра геройяскӧд куим лун и куим вой косясьӧ кӧдзыд ӧружиеӧн Каменская дорын...
Интервентъяс страшитчӧны пролетарскӧй штыкъясысь...
Неужели ми тан примитам ас выланым позор?
Артем вӧлі опытнӧй массовикӧн, кужліс ӧтувтны сюрса ощущениеяс сюрс йӧзлысь ӧти мортлӧн ӧти вӧляӧ.
Смертьысь полӧм ставсӧ венана сӧмын сэк, кор став мукӧд чувствоясыс приниженнӧйӧсь, дезорганизуйтӧмаӧсь.
Овлӧны здукъяс, кор позор кылӧмыс терпиттӧма дойдмӧн ёсьджык смерть водзын полӧмысь, кор садьмӧдӧма классӧвӧй лӧглунлысь медся сотан, вынйӧра, действеннӧй чувство, и став личнӧйыс, быдлунсяыс вӧйӧ сы пиын да пӧдӧ...
Фиат тӧвзис водзӧ нюжалӧм фронт кузя.
Артем висьтавліс боечьяслы, мый вот-вот воасны подкреплениеяс — Каменская дорысь Лукашлӧн отряд, дай аскинас колӧ виччысьны и Ворошиловӧс став вынъяснас...
Настроение кыптыліс.
Степӧ, ылӧ, мунлісны чукӧръясӧн верзьӧма разведчикъяс.
Пансьыліс воча лыйсьӧм.
Фиат ас бӧрсяыс тшын бӧж кольӧмӧн, тӧвзис увлань, Лихая станцияӧ.
Став зільӧмъяс вылас видзӧдтӧг — беспорядок сэні вӧлі думыштны вермытӧм.
Быд эшелонса йӧз зілисны ӧдйӧджык мунны тайӧ налькйӧ игналӧм вагонъяс чукӧрысь.
Медвойдӧр мӧдӧдалісны беженечьяс — челядь, нывбабаяс — тыра эшелонъяс...
Но медым йӧткыштны поездсӧ царицынскӧй стрелкаяс вылӧ, колӧ вӧлі мӧд поездлы сетчыны бӧрвыв, и тані заводитчылісны зыртчӧмъяс — вагон ӧшиньяссянь, теплушка ӧдзӧсъяссянь лёкысь горзӧм, ас судӧн судитны грӧзбаяс, ручнӧй гранатаясӧн...
Руднев бӧрйис торъя бригада Чугай командуйтӧм улын, — сэні вӧліны и силач Бокун, и скӧр Иван Прохватилов, в ыръян Миколай Чебрец, и кыкнан Кривоносыс.
Бригада петкӧдаліс индӧм поездъяссӧ стрелкаяс вылӧ.
Кывйӧн кӧ, рӧмъяс да висьталӧмъяс нинӧмӧ эз вайӧдлыны.
Чугай действуйтліс ӧти революционнӧй решительностьӧн.
Сійӧ эз чепсасьлы ӧтарӧ-мӧдарӧ, ветліс варгылясьӧмӧн павк восьтӧм бушлата, морӧсас — татуируйтӧм китайскӧй дракон.
— А нолтӧ — бӧрыньтчышт, вокӧ, — висьтавліс сійӧ машинистлы да муніс вагонъяс пӧлӧн, кӧні гӧлӧснысӧ жалиттӧг горзісны йӧз... — А но — пӧдлавлы ӧдзӧсъяс, а но — спокойнӧ...
Менсьым кывсӧ верманныд кывзыны, ёртъяс?
Дженьыдик революционнӧй лыдӧн — пырысь-пыр койышта свинечӧн...
А но — давай пулемет!...
Бокун, моздорас кватитӧмӧн, кыскис пулемет.
Иван Прохватилов усьліс кынӧм вылас пулемет томан дорӧ.
Кривоносъяс мыччылісны лента.
Чугай, — вомсьыс папироссӧ спокойнӧя босьтігтыр:
— А но — давай ӧчередь.
Теплушка ӧдзӧсъяс клоп пӧдласьлісны.
Вагон ӧшиньяс дорысь чепӧсйылісны йӧз...
Машинист свистоклысь воропсӧ кыскыштӧмӧн, кокньӧдліс сьӧлӧмсӧ пель чунӧдан тутӧстӧмӧн, йӧткыштліс поездсӧ сідз, мый ратшкакылісны вагонъяс.
— Медся главнӧйыс — спокойствие, — шуавліс Чугай, — революцияыд требуйтӧ ыджыд выдержка.
А но — ӧні — вай вуджӧд эшелонсӧ челядьпияннас...
Век жӧ май коймӧд лунӧ лунтырӧн удайтчис мӧдӧдны Белая Калитвалань сӧмын коймӧд юкӧнсӧ составъяслысь.
Мылькъяс вылын да степын войбыд эз ланьтлы ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм.
Нюра шыльыдінсянь ӧвтіс васӧд руӧн, кодзувъяс бердісны уль ру пиас.
Вӧлі пемыд и страшнӧ.
Станцияясын и вагонъясын эз лэдзлыны биасьлыны, — весиг ӧзтӧм изтӧгтув кузя восьтылісны би.
Сӧмын туйяс кузя составъяс костын качайтчигтыр визлалісны чусыд пӧнар бияс.
Вагонъясын некод эз узь, петавны полісны.
Буферъяс йиркӧм пӧвсын пемыдас друг кыліс лёк горшӧн горӧдӧм, кос лыйӧм шы, сьӧкыд кок шы.
И ещӧ кажитчыліс узьтӧм йӧзлы, мый гӧраяс сайын косьлӧн йиркакылӧмыс лоӧ кыланаджык, матыстчӧ.
Уна клопота вайис «Бушков» отрядлӧн блиндированнӧй куим вагона эшелон.
Анархистъяс, кодъяс медводзсяньыс веськалісны запаснӧй туй вылӧ да таысь вӧлі ёна шызьӧмаӧсь, пӧлучитісны приказ (газет бумага лестук вылӧ чернильнӧй карандашӧн гижӧм, Рудневӧн да Артемӧн кырымалӧмӧн) — пырысь-пыр петны ӧружиеӧн фронт вылӧ.
«Бушков» отряд заводитіс митингуйтны вагонъяс дорын.
Мнениеяс вожалісны.
Найӧ, кодъяс вӧліны томӧсьджык, мӧдісны шуасьны сы дор, медым выполнитны приказ кӧть джын составнас да.
Матерӧй отрядчикъяс, кодъяс вӧвлісны и таысь на сьӧкыдджык переделкаясын, категорическӧя требуйтлісны кольччыны эшелон бердын ставлы и кӧть косьӧн да писькӧдчыны царицынскӧй стрелкаяс вылӧ.
Ыджыд синъяса, чахоткаӧн висьысь, гимназист, чегсьытӧм идеалист, горӧдіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ёртъяс, воис кад, — вунӧдӧй зарни портсигаръяс йывсьыд, ми жӧ абу бандитъяс, ми анархистъяс!..
Зырымбедьлы сідз камгисны балябӧжас револьвер воропӧн — лизгыртчис-пӧрис вагон кӧлеса улӧ.
Но век жӧ отряд колебайтчис, кытчӧдз старик Яков Злой эз аддзы формула.
Плӧщадка тшупӧд вывсянь, плавкӧс ныр вылас пенснесӧ ладмӧдіг, косіник киас бумагатор кутӧмӧн, — вӧзйис резолюция.
— «Сэтшӧмтӧ номера приказ сведениеӧ примитӧмӧн», — заводитіс сійӧ лыддьыны лӧвтышталӧмӧн и друг шпыньмуніс...
— Го-го-го, — гӧрӧктісны, ызӧбтісны медся матерӧйясыс отрядчикъяс пиысь. — Гымӧд Яков!...
— «Сэтшӧмтӧ номера приказ сведениеӧ примитӧмӧн, «Бушков» отряд быть пырысь должен вештыны сы дорӧ шыӧдчӧмлысь самӧй формасӧ, сы вӧсна мый приказ, кодӧн кӧть мед сійӧ эз вӧв сетӧма, противоречитӧ быд анархическӧй ассоциациялӧн свободнӧй волеизъявление принциплы»...
Мӧдісны кекӧначны.
Качисны сынӧдӧ шапкаяс.
«Ай, да старичок!...
Вот — юрыс, тайӧ вот юр...
Эг кӧ вӧлӧй ми анархистъясӧн, босьтім эськӧ сійӧс батькоӧн».
Резолюция примитӧм бӧрын «Бушков» отряд кутіс писькӧдчыны царицынскӧй стрелка вылӧ.
Чугай пулемет вылӧ вочакывйӧн блиндируйтӧм ӧшиньяссянь чургӧдчисны дас пулемет.
Сэки Чугай шуис Бокунлы, Иван Прохватиловлы да кыкнан Кривонослы.
— Отставить... — И шыӧдчис анархистъяс дорӧ. — Кыдз донъявны тіянлысь нахальствотӧ?
Шкурничество али контрреволюция?
Сідзкӧ, ті кутад имеитны делӧ 5-ӧд армияса военнӧй трибуналкӧд...
Пулеметыд миян тырмас — расправитчыны сволочкӧд... — Сійӧ павкнитіс бушлатсӧ, гыжъяснас чашнитіс дӧрӧмсӧ морӧссьыс лӧз драконӧс тыдӧдӧмӧн. — Но? (Минут мында либӧ весиг дырджык сійӧ видчис авральнӧй морскӧй кывйӧн).
Лый менам морӧсӧ... тайӧ лоас тіян медбӧръя часӧн...
Анархистъяс падмисны.
Чугайлы важнӧ вӧлі кутны престижсӧ.
Войнас сійӧ век жӧ лэдзис тайӧ сволочьяслысь эшелонсӧ...
Алӧй слӧйясӧн тыдыштіс ру пиын нюра увтас весьтын асъя кыа.
Мылькъяс вылын дізьӧбтісны ӧрудиеяс, — пыр матынджык, грӧзӧнджык кылісны косьлӧн шыяс...
Матыстчыны мӧдіс аэропланъяслӧн скӧрысь ургӧм.
Вагонъясысь мӧдісны гӧгыльтчавны йӧз.
Нывбабаяс кыскисны челядьнысӧ платформаяс улӧ.
Ӧзъян кыалӧн ру сора югыдын аэропланъяслӧн вуджӧрсеръяс кажитчисны вывті гырысьӧн, найӧ скодитісны чушканзіяс вылӧ.
Найӧ бордъяссянь усьӧм сьӧд гӧгыльяс быттьӧ кучкисны ӧти-мӧд бӧрся чудовищнӧй ыджыд кӧрт барабанӧ.
Пуркнитісны тшынӧн станцияса стрӧйбаяс.
Поездъяс маневрируйтісны шыбласьысь беженечьяс пӧвсын.
Ӧдйӧ югдіс.
Русӧ разӧдліс тӧв.
Вӧлі тыдалӧны нин мыльк пӧкатъясын тыртӧммӧм керкаяс и — выліын мельничаяслӧн вуджӧрсеръяс.
Жунькнитісны снарядъяс.
Заводитчис станция кузя артиллерияысь лыйлӧм: качлісны вывлань сьӧд тшын сюръяяс.
Сыркакыліс му.
Ыджыдсьыс-ыджыд вынӧн взорвитчис огнеприпасъяс тыра вагон.
Сюрс беженечьяс спаситчӧм могысь котӧртісны эшелонъяссьыныс увлань нюра шыльыдінӧ.
Вокзал перрон вылын тыдовтчис верзьӧма, сувтӧдіс пӧсялӧм гнедӧй вӧвсӧ да бергӧдліс юрнас, видзӧдіс паськалӧм синъясӧн, мый тан керсьӧ...
Сійӧ вӧлі шапкатӧм: ставнас руд лоӧма бусысла.
Дзик боктіыс, сійӧс тӧдтӧг, котӧртіс Артем — уськӧдчис маневрируйтысь поезд дорӧ, кавшасис...
Некымын морт, шпалъяс вылын вильскӧбталӧмӧн, йӧткисны вагон...
Варгылясян сьӧкыд гӧнечӧн туйяс вывті муніс Чугай, сы бӧрся — джуджыд бакун — гӧрбыльтчӧма пулемёт сьӧкта улын.
Йӧзыс и вагонъяс саялісны тшын пиын...
Юрнас гӧгрӧдлігтыр, быттьӧ тайӧ клящӧй тшынсьыс пӧдны кутӧмӧн, ротіктіс станцияса начальник, — сы вылын ставыс ӧшаліс — и няйт шынельыс и банбокъясыс, кодъяс дзик син дорсяньыс быдмӧмаӧсь щӧтьӧн.
Мӧдліс кайны рельсъяс вывсянь перрон площадка вылӧ, эбӧссьыс усьӧмӧн пуксис перрон дорышӧ, кутчысис кияснас важ форменнӧй картуза, тушанас качайтчигтыр — долис:
— О, енмӧй тэ менам, енмӧй!
— Климент Ефремович! — горӧдісны вокзал ӧшиньсянь.
Коля Руднев воськовтіс перрон вылӧ, котӧртіс верзьӧма дорӧ, здук кежлӧ кыпӧдчыліс кымӧснас сылӧн пидзӧсъяс бердӧ.
— А ме тэныд звӧнита став линия кузя...
Ысті корсьны верзьӧмаясӧс...
— Каменскаятӧ ми сдайтім, — шуис Ворошилов. — Став частьяс ӧтдальтчисны противникысь.
А тэнад мый бурыс?
— Колис дас квайт эшелон...
Ми вой кежлас помалам.
(Туйяс вылын бара косьӧбтіс.)
Но кыдз немечьяслы абу яндзим, ме век думайта...
Зэв бура, мерзавечьяс, тӧдӧны, наросьнӧ кырссьӧны мирнӧй население кузя...
(Бара косьӧбтіс).
Беженечьяс!
Вот ещӧ — паническӧй публика.
Гӧгӧрвоан, Клим Ефремович, сюрс вит кымын усйыштісны нюрӧ...
— Некодӧс оз позь кольны.
Грузит ставсӧ...
— Пулемётъяс абуӧсь, тӧдан кӧ...
Ме кӧсъя нюрсяньыс найӧс пулемётъясӧн повзьӧдны.
— Ӧти гоз ме тэныд сета...
— Вот — аттьӧ...
Руднев друг чукыртіс ёсьмӧм нырсӧ, — кывзысигтыр котӧртіс, пырис ӧшинь пыр телефон дорӧ...
Ворошилов бергӧдіс вӧвсӧ, чеччыштіс станционнӧй полисадник потшӧс вомӧн да сувтіс йӧрас юкмӧс дорӧ.
Лэччис вӧв вылысь, кокъяссӧ веськӧдіг.
Вӧлыс тувкис юрнас сылы мышкас.
Ворошилов лэптіс дзуртан ворот йылысь ведра, пидзӧс вылас сійӧс пуктӧмӧн, кутіс юктавны, — мӧдыс юис гулькйӧдлігтыр.
Ворошилов чеччыштіс седлӧас да гӧнечӧн вӧтліс веселмӧм гнедӧйсӧ чой паныд мельничаяслань мылькъяс вылӧ...
7
Петровӧс нуӧдісны конвой улын станцияӧ Особӧй отделӧ.
Сылӧн штабнӧйяс — рыжӧйыс да кузь юрсиаыс — пышйисны кодарӧкӧ.
Отряд шуис: позиция не эновтны и выль командир назначиттӧдз командирӧн лоны Иван Горалы.
— Ладнӧ, ёртъяс, — вочавидзис тайӧ решение вылӧ Иван Гора.
(Лоис тайӧ сэн жӧ — летучей митинг вылын). — Ме абу военнӧй, ті тӧданныд.
Но коммунист должен кужны командуйтны, ме кута командуйтны тіянӧн тайӧ косьын...
Иван Гора лӧсьӧдыштіс сола пӧсьӧн тыасьӧм дӧрӧмсӧ, зэлӧдыштіс тыртӧм кынӧм вылас тасмасӧ, пырис витнан чуньнас буса юрсиас, шыбытіс мышвыв да неуна шыльӧдыштіс найӧс и пырмунігмоз кӧсӧйтчыліс Агриппина вылӧ.
Сійӧ сулаліс тан жӧ, шахтёръяс пӧвсын, кыкнан кинас винтовка штыкӧ кутчысьӧмӧн, да зумыша, — ачыс Иван вӧсна кутан волнуйтчӧмысла, вӧрзьывтӧм да кельыд, — орӧдчывтӧг ёся видзӧдіс сы вылӧ.
— Сета медводдза приказ...
Боевӧй обстановкаын ме юр, ті — менам кияс.
Сідзкӧ: кывзысьны кывшутӧг, смертнӧй наказание тӧдвылын кутӧмӧн...
(Кодікӧ та вылӧ ружӧктіс.
Иван, сёрнитны лэдзтӧг, ыдждӧдіс гӧлӧссӧ).
Митинг лыддя помассьӧмӧн, ёртъяс...
Став возражениеяс кывза сӧмын бой эштӧм бӧрын.
Кывзыны приказ: медводз — разӧдчыны окопъясӧ, чукӧрӧ не чукӧртчыны, куйлыны ӧта мӧдсянь вит воськов дистанцияын...
Мӧд — патронъяс панически не тратитны и вообще не сетчыны некутшӧм паникалы...
Коймӧд — чорыда помнитны, мый наступайтысь враг — миян и став мировӧй пролетариатлӧн классовӧй гнуснӧй враг...
Свинеч да штык — классовӧй врагкӧд косясян дзик ӧти метод.
Колебайтчӧм да трусость тані оз вермы лоны.
Тайӧ лунъяс чӧжӧн Иван Гора кутшӧмакӧ велалыштіс военнӧй делӧад.
Приказ сетӧм бӧрын пырысь-пыр муніс сувтӧдавны сторожевӧй охранение.
Шахтеръяслы воис сьӧлӧм вылас сылӧн сёрниыс да чорыдлуныс.
Окопъясын мӧдісны швыркйыны му, — кодйисны, коді зырйӧн, коді гудйис штыкнас да шыблаліс содзнас.
Иван Гора секретъяс сувтӧдалӧм бӧрын воис да окопъяс мыш вылын воськов комын сайын чурк йылӧ кодйис аслыс командирскӧй окоптор.
Агриппиналы сійӧ тшӧктіс лоны ас дорас йитӧд кутӧм вылӧ.
— Вот вӧчыштім делӧяссӧ, Гапа, — не гораа шуис сылы Иван. — Кыдз ме поступайта?
Дзик ӧткодь — кыдз котӧрта крут гӧрасянь...
Поступайта кыдз авантюрист...
Агриппина эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но гогнитіс юрнас вынсьӧданаӧн.
— Менӧ, дерт, кыскасны тайӧ делӧяссьыд Особӧй отделӧ.
Мый ме вочавидза?
Ме вочавидза: ёртъяс, ме вывтіджык босьті, но ме вӧчи революционнӧй сӧвесть серти...
— Жар, — шуис Агриппина. — Боечьяслӧн горшыс косьмӧ, а ваыс абу.
— Вернӧ.
Веськӧд первойя ӧшыбкасӧ командирлысь...
Иван Гора, — сійӧ пукаліс чурк йылын, шыблалӧм уль му вылын, — сёрнитіс быттьӧ аскӧдыс и быттьӧ ачыс ас вылас сераліс, но сылӧн гырысь киясыс, кодъяс куйлісны пидзӧсъяс вылас, дрӧжжитісны.
— Пукты винтовкатӧ, Гапа, пызйы сиктас...
Кысь окотаыд корсь ва катлан бӧчкаа телега, вӧв либӧ волъяс — катӧд татчӧ ва.
На, босьт наган...
Агриппина пуктіс винтовкасӧ, босьтіс сылысь наган да бордъя моз — тӧв йылын шпоркъялан паськыд казацкӧй гача — котӧртіс мельничаяслань.
Иван Гора решительнӧ эз гӧгӧрволы — мый сылы ӧні кыдз командирлы вӧчны...
А мый, враг кӧ найӧс войӧдзыс заставитас виччысьны косьсӧ?
Ӧд кыскасьысь гадыд — Петровыд — наросьнӧ абу дасьтӧма ни кукняяс, ни довольствие.
Настроение боечьяслӧн усяс.
Боечьяс тшыгъяласны.
Медым эз дрӧжжитны киясыс — Иван таркӧдіс чуньяснас пидзӧс кузяыс.
Тайӧ кадӧ буретш и тыдовтчисны мылькъяс йылын немеч разъездъяс.
Иванлӧн быттьӧ изки усис морӧс вывсьыс.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас, мӧдіс видзӧдны кипыдӧс увсяньыс ылӧ степӧ, кӧні сӧдз гыясӧн лайкъяліс жарыс...
Котӧртіс окопъяс дорӧ:
— Боечьяс!
Враг тыдовтчис.
Хладнокровнӧя лэдзӧй сійӧс витсё воськов выйӧдз...
Хладнокровнӧя куйлӧй зарадитӧм винтовкаяс дораныд...
Сэсся мельничаяс сайысь лэбыштіс фиат — сыын пукалісны Артем да Руднев.
Неуна сёрӧнджык войвывсянь Лихая дорӧ матыстчӧ вӧлі Лукашлӧн отряд.
Уна дас телегаяс сьӧкыда ранитчалӧм йӧзӧн кыссисны отряд бӧрся степнӧй туй кузя.
Отряд сӧмын на тӧрыт рыт эновтіс Каменская дорысь фронтсӧ, сійӧс вежис сэн ӧтчаяннӧй Гостемиловлӧн полк.
Локтісны шойччывтӧг — омӧльтчӧмаӧсь, тошкасьӧмаӧсь, чужӧм выланыс косьмӧма асланыс и йӧзлӧн вир.
Унаӧн — кӧмтӧмӧсь, мукӧдыс — коскӧдз пасьтӧмӧсь, сы вӧсна, мый дӧрӧмъяснысӧ вӧлі косявлӧма бинтъяс вылӧ.
Сьӧд вомдоръяснысӧ нюлігтыр боечьяс таращитлісны синъяснысӧ степвывса пӧсь гыяс вылӧ, кодъяс кажитчисны ылын горизонтын ыркыд юӧн.
Ставӧн виччысисны медбӧръя кось и медбӧрти, шойччӧг асланыс эшелонын, кодӧс кольлісны квайт лун сайын.
Командир Лукаш восьлаліс знаменосечкӧд орччӧн.
Кор нин и сылы заводитліс кажитчыны доналӧм бус пырыс гӧрдоват мираж, Лукаш шуліс знаменосечлы:
— А нолтӧ!
Збодерджыка!..
И, нестройнӧй чукӧрӧн восьлалысь боечьяслань бергӧдчӧмӧн, бӧрӧн мунігтыр, горӧдліс сьывны кирган тенорӧн украинасаӧс, гажаӧс, медым кокъяс асьныс восьлалісны...
Лихаяладорсянь пыр ясыдджыка кывлісны гым кодь йиркакылан шыяс, а недыр мысти кутіс тыдавны и тшын — сійӧ кыпӧдчыліс кымӧр моз.
Тайӧ боевӧй бушковлӧн ыдждаясыс оз вӧлі лӧсявны китыр мында йӧз чукӧркӧд, кодъяс мунлісны сэтчӧ, медым штыкъясӧн восьтыны аслыныс туй.
Но боечьяс вӧлі велалӧмаӧсь нин, найӧ топӧдчисны и зэвтчисны, кор ылын Лихая весьтса меловӧй мылькъяс йылын кутісны тыдавны биӧн ыръялысь мельничаяс.
Отрядлысь юкӧнсӧ телегаяс видзны кольӧмӧн, Лукаш нуӧдіс ӧстальнӧйсӧ полотно пӧлӧн станциялань.
Сэтчӧ вотӧм эшелонъяс сулалісны тыртӧмӧсь.
Станцияын сотчис некымынлаті.
Веськыдвывсянь, мылькъяссянь, матыстчыліс путкыртан бус кымӧр.
Лукаш мӧдіс ӧвтчыны боечьяс вылӧ: «Виччысьӧй, эн лыйлӧй!»
Ветымын кымын верзьӧма скачитісны матіті, найӧс бусӧн да вӧв пӧсьӧн тыртіг.
«Сволочьяс!» — горӧдісны налы бӧрсяньыс.
Делӧыс, тыдалӧ, бергӧдчыліс дзикӧдз лёка: фронт вӧлі пышйӧ.
Немечьяс зырӧдӧм улын гӧрд отрядъяс, ас костаныс йитӧдсӧ воштӧмӧн, бӧрыньтчисны паськыд плато кузя.
Ворошиловлӧн воӧмыс кутшӧмакӧ вайӧдіс найӧс пӧрядокӧ.
Тӧдісны сылысь гнедӧй вӧвсӧ, кор сійӧ сувтіс нӧрыс йылӧ, бедствиелысь ыдждаяссӧ видзӧдалігтыр.
Сійӧ скачитіс копыртчӧм мыгӧръяслань, кодъяс пышйисны пулемётнӧй би улысь.
— Гачтӧ воштан!
Сувт!
Водзӧ чеччыштӧмӧн, поводсӧ зэлӧдӧмӧн, вӧв мыш вылӧ ки пӧвнас пыксьӧмӧн, горзіс:
— А но!
Водзӧ!
Давай!
Скачитіс водзӧ киргысь вӧв вылын да веськыда седлӧ вывсяньыс гӧгыльтчис окопӧ шахтёръяс дорӧ.
— Ребята, рушкуныд розялас куйлӧмсьыд!
Давай водзӧ!
Ошъяс кодь сьӧкыд шахтёръяс кыпӧдчылісны да котӧртісны командир бӧрся, кытчӧдз сійӧ, пӧдны кутӧмӧн, эз пуксьыв лажыньтчӧмӧн...
— Окопайтчы!
Коді тіян командирныд?
Сы дорӧ локтіс Иван Гора.
Пуляяс ӧтырышйӧ жуньӧбтлісны пельяс дорті.
Ворошилов горӧдіс сылы:
«Эн рискуйт!»
Иван Гора пидзӧсчанясис, сылы синмас видзӧдӧмӧн...
— Тайӧ бара тэ?
А кӧні командир Петровыс?
— Ликвидируйтім.
— Правильнӧ.
Тэнад отрядыд фланговӧй.
Тэ ӧні кутан став фронтсӧ.
Гӧгӧрвоана тэд?
(Иван Горалӧн воспалитчӧм синъясас вуджӧртліс ужас.)
Кутчысьны медбӧръяӧдз...
— Лэдзӧй юавны, командарм ёрт...
— Но?
— Шойяс пӧрччӧдалӧм йылысь...
— Мый?
— Немецкӧй.
— Мый?
— Лыддьыны тайӧс мародерствоӧн?
Али кыдз?
Войтыр менам пасьтӧмӧсь, кӧмтӧмӧсь...
— Тэнӧ — мый — контузитіс юрад?
— Контузитіс, командарм ёрт...
Войтыр менам сутки сёйлытӧмӧсь...
Звермисны...
Ӧтитор налы — вай штыковӧй...
Вай налы кӧмкот, гач, курткаяс интервентъяс вылысь...
Сёрнитіс сійӧ, быттьӧ увтчис, командарм чужӧм дорӧ плӧть матыстчӧмӧн, — ыджыд нырыс да вомыс сылӧн вӧлі векыштчӧма доймӧмысла.
Ворошилов гӧгӧрвоис, мый ӧні кӧ серӧктас (а вӧлі сійӧ впечатлительнӧй и сералысь), — чудакыс ӧбидитчас нэмыс кежлӧ.
— Юрнад вежӧртны верман на?
— Верма, командарм ёрт.
Сэки Ворошилов индіс сылы нӧрысъяс вылӧ — водзиын: найӧс вӧлі колӧ босьтны кӧть мед мый эз ло да кутчысьны на вылын войӧдз.
Ворошиловлы котӧрӧн вайӧдісны вӧв, вайӧдіс сійӧс домповодӧдыс, — кыдз кажитчис, — сьӧд синкымъяса, омӧльтчӧм, шӧйӧвошӧм скӧр чужӧма детинка-зон...
— Сійӧ дзонь час садьтӧг куйліс, сійӧ тэд оз висьтав та йылысь, — шуис детинка оръясян нывбабье гӧлӧсӧн...
(Вӧвлы чишнитіс пель кузяыс пуляӧн, ӧвтыштіс юрнас)...
Сылысь и рожасӧ ставнас вежыньтіс...
— Но? — Ворошилов терпиттӧма тракнитіс поводсӧ.
— Тэ нин ысты увсяньыс кодӧскӧ отсавны...
Ворошилов гогнитіс юрнас, чеччыштіс седлӧас, скачитіс сотчысь мельничаяслань.
Тайӧ лунлӧн помыс вӧлі страшнӧй.
Верзьӧма и пода немечьяс зырӧдісны, кажитчӧ, гӧгӧрбоксянь.
Налӧн пушкаяс риксісны гӧгӧр енэжтас кузяла.
Уліті лэбзьылісны аэропланъяс.
Став степь пуис взрывъясӧн, быттьӧ ачыс муыс потласис, бус-тшын ураганъяс шыблалӧмӧн.
Бус да тшын пиын бердліс ыргӧн шонді.
Станцияын сотчисны вагонъяс, взрывайтчисны снаряд тыра платформаяс.
Туйяс вӧлі тырӧмаӧсь тшыналан осколокъясӧн, лёк ногӧн туплясисны шойяс, кыскасисны муті, горзісны раненӧйяс.
Путкыртіс пар ранитчӧм паровоз бокъясысь, мукӧдъяс путкыльтчӧмаӧсь вывлань кӧлесаӧн.
Пыр ӧтарӧ ӧддзан артиллерийскӧй би пазьйис ставсӧ, мый ещӧ кольліс на дзоньӧн.
Тайӧ думыштны вермытӧм обстановкаын эшелонъясӧс век жӧ пыр на мӧдӧдалісны, станцияысь да нюрысь вӧтлалӧм йӧзӧс пуксьӧдалӧмӧн.
Ворошилов, Артем, Коля Руднев, Чугай аслас бригаданас, — кодъяс вӧлі пельтӧммӧмаӧсь, дурмӧмаӧсь зэвтчӧмысла да мудзӧмысла и важӧн нин тайӧ лунъясӧ воськовтӧмаӧсь олӧм грань сайӧ, — ӧти мужествоӧн, решительностьӧн тышкасисны паникакӧд, вӧчлісны сійӧ, мый вӧлі позяна на тайӧ адас: чукӧртны йӧзӧс бӧръя эшелонъясӧ да петкӧдны найӧс царицынскӧй стрелкаяс вылӧ.
Жугласьӧм вагонъяс да ранитчӧм паровозъяс взрывайтлісны гранатаясӧн.
Мылькъяс вывсянь, кӧні ваймисны сотчысь мельничаяс, став туйяс кузя Лихаялань скачитісны чукӧръясӧн и ӧткӧн бӧрыньтчысь кавалеристъяс.
Скачитісны ӧрудийнӧй запряжкаяс ӧрудиеястӧг...
Тӧлктӧм ни слӧйтӧм чукӧръясӧн сынӧдӧ лыйлігтыр, бӧрыньтчисны отрядъяс.
Найӧ паныдасьлісны Артемкӧд, коді зілис сувтӧдны найӧс, — верзьӧма, ставнас саӧссьӧма, кӧтасьӧма, чашйысьӧм гимнастеркаа, страшнӧй/
Сійӧ грӧзитліс, киргыліс вӧв вывсянь, сылӧн гырдмӧм синъясыс кажитчисны страшнӧйджыкӧн пулемётъясысь.
Йӧз сувтлісны, и удайтчыліс мӧдӧдны найӧс бӧр...
Но фронт ставнас нин тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчис, кыскыліс тшӧтш аскӧдыс найӧс, кодъяс бӧр волісны бойӧ...
Лукаш отрядлы сідзжӧ этша нин удайтчис вӧчны.
Думайтісны ӧтитор йылысь — мед эськӧ враг эз пыр Лихаяӧ бӧрыньтчысьяс пельпом вылын.
Виччысисны, кор воас Гостемилов арьергарднас, кодла ыстӧма вӧлі эшелон.
Станцияын колисны сӧмын ыръялысь вагонъяс.
Ваймисны сотчӧм пакгаузъяс.
Фронт вылысь пышйӧм отрядъяс веськӧдчылісны — верзьӧмаяс и подаяс — царицынскӧй ветка кузя.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый фронт лои жугӧдӧма и йӧз пышйисны, — могсӧ век жӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ: пӧшти став квайтымын эшелоныс (некымын взорвитчӧмъяс да жугалӧмъясысь ӧприч) мынтӧдчисны, петісны мешӧкысь Белая Калитвалань.
— Гапка, патроныд эм на ?
— Да, абу меся...
— Мый нӧ вӧчнысӧ, а?
Тэ видзӧдлы.
Со найӧ, — локтӧны...
Сёрнитіс Володька, — зон прӧстӧй, но вернӧй, нинӧмысь повзьытӧм.
Сійӧ кыссис командирскӧй окоп дорӧ патронъясла.
Медбӧръя кык жӧч доз куйлісны тыртӧмӧсь.
На дорын — кымыньӧн — куйліс Иван Гора.
Агриппина кыпӧдчыштіс, кияс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдчис ас водзас.
Степь вӧлі тыртӧм, пемыд.
Кусны пондӧм рытъя кыа вылӧ надзӧник путкыртіс тшын.
Сы мышкын лолаліс тшыналысь-ӧгыралысь Лихая.
Гӧрдоват вуджӧр Гапка юрсянь нюжӧдчис полынь позтыръяс вывті.
И кыаыс и шонділӧн медбӧръя югӧръяс быттьӧ качлісны енэжӧ, кор сьӧд горизонтын син ёран кывъясӧн ыпнитлісны пушка вомъясысь бияс.
Сэки Агриппина бура аддзыліс морт мыгӧръяс.
Найӧ локтісны талань, мыльклань, кӧні ещӧ кутчысисны на шахтерскӧй отрядлӧн колясъяс.
— Командирыдтӧ эштӧма, Гапка?
— Абу! — дженьыда вочавидзис сійӧ.
— Мый абу...
Оз лолав...
Володька кутіс корсьысьны Иван гӧгӧрысь, и сійӧ зепъясысь да сумкасьыс аддзис некымын обойма.
— Гапка...
Но сизимӧн, но кӧкъямысӧн — сӧмын ӧд и колимӧ ставыссӧ...
Мый ми патронъястӧгыд сулалам...
Мунны колӧ...
— Мунӧй...
Володька куш коклябӧръяс вылас пуксьӧмӧн, нускигтыр сюйис обойма.
Бара мичаа югдыліс став степь, тӧдчисны сы вылын шом кодь сьӧд гӧрбыльтчӧм мыгӧръяс.
Володька лэдзис на кузя обоймасӧ, — быд лыйигӧн став тушанас дернитчыліс мышвыв...
— Мунам, Гапка...
Сійӧ кыскыштіс сійӧс.
Агриппина вынӧн нетшыштіс кисӧ.
Володька, улӧдз копыртчӧмӧн, котӧртіс чушйӧдлысь пуляяс улын — пемыдас.
Агриппина колис Иван дорын.
Иван куйліс кузь, вӧртӧм, быттьӧ быдмӧма муас.
Вӧлі-ӧ сійӧ кулӧма али сӧмын садьтӧм ӧнтайся контузияысь?
Агриппина эз гӧгӧрволы да эз и думайтлы та йылысь.
Дзик ӧткодь — ловъя али сійӧ кулӧма — Агриппина эновтны сійӧс эз вермы.
Ӧні найӧ мыльк йылын вӧліны ӧтнаныс.
Войтыр кыссисны, мунісны — и бура вӧчисны: мый нӧ куш кияснад керан...
Агриппина пукаліс, чургӧдӧм пидзӧс вылас сьӧкыда винтовкасӧ пуктӧмӧн, — шойччӧдіс кияссӧ.
Юрсӧ шымыртӧмӧн, кымӧс увсяньыс видзӧдіс степӧ...
Винтовкаын вӧлі вит пуля, — мый лоас водзӧ — мӧвпъясыс сылӧн эз судзлыны.
Мӧвпъяс эз и вӧвны, — сӧмын страшнӧй измӧм...
Сійӧ видзӧдіс степӧ буретш сійӧ местаас, кытчӧ сылы индыліс Володька...
Бара вывті гырысь вуджӧръяс...
Агриппина сыркмуніс став тушанас, тшӧкмуніс повзьӧмысла: сьӧд гырысь йӧз котӧртісны сылань воськов комын сайын, кызь сайын...
Сійӧ лыйис...
Кыліс лёкысь горӧдӧм...
Ыпнитӧм...
Лыйсьӧм...
Кок шыяс...
Йӧз котӧртісны сылань, и мӧд йӧз котӧртісны сы мышкын — тайӧ сьӧдъясланьыс...
Косьӧбтісны гранатаяс...
Кодікӧ лёкысь матькигтыр, лэбыштіс сы вылӧ мышсяньыс.
Агриппина кияснас, морӧснас, чужӧмнас усис Иван вылӧ.
Тайӧ вӧлі Ворошиловӧн мӧдӧдӧм Лукашкалӧн отряд, — медбӧръя выныштчӧм шыбытны врагӧс Лихая дорысь...
Немечьяс либӧ пода казакъяс, — чӧртыс тӧдас найӧс пемыднад, — бӧрыньтчисны бӧр и тайӧ войӧ сэсся асылӧдз эз заводитлыны наступайтны...
Полотно бокті грунтӧвӧй туй кузя ёна мудзӧмпырысь мунӧны вӧлі квайт морт.
Витӧн кыскисны пулемётъяс, кодъяс брунакылісны каткаяснас.
Квайтӧдыс — Александр Яковлевич Пархоменко — кыскис медбӧрын, пулемёт лентаяс сьӧкта улын гӧрбыльтчӧмӧн.
Тайӧ квайтнаныс вӧліны медбӧръяясӧн 5-ӧд армия арьергардын.
Пархоменко бронепоезд вылын вевттьыліс бӧрыньтчӧмсӧ, коді рытъя вылас пӧрис пышйӧмӧ.
Пемдытӧдзыс сійӧ лыйліс зениткаясысь аэропланъяс кузя, пулемётъясӧн вӧтлаліс-разӧдіс верзьӧма сволочьясӧс — казакъясӧс, сизьдіс сьӧкыд ӧрудиеысь полотно пӧлӧн Каменскаялань.
Пемыднас воисны Лихаяӧ.
Сэні ставыс ыръяліс, став туйяссӧ вӧлі ройкӧдӧма — гӧрӧма.
Став эшелонъяс, став отрядъяс вӧліны нин ылын водзын Белая Калитваӧ нуан туй вылын.
Пархоменко да вит морт, кодъяс вӧлі кольӧмаӧсь бронепоездын — зенитчик, куим артиллерист, пулемётчик да машинист — босьталісны пулемётъяс, тшыкӧдісны став ӧрудиеяссӧ да, паровознӧй котёлын парсӧ взорвитчытӧдз лэптӧмӧн, лэдзисны бронепоездсӧ бӧр Каменскаялань — немечлы паныд.
Асьныс жӧ мӧдісны подӧн, туй кузя донаджык ӧружие ӧктігтыр.
Лихая прӧйдитӧм бӧрын найӧ кежисны царицынскӧй ветка кузя.
Найӧ мышкын сотчис Лихая, тыртӧммӧм шыльыдінсӧ югдӧдӧмӧн.
Найӧ аддзисны мортӧс — сійӧ пукаліс кӧрттуй полотно пӧкатын.
Сувтісны шойччыны.
Пархоменко шыбытіс пельпом вывсьыс сьӧкыд лентаяссӧ, юаліс:
— Тэ мый тані?
— Кокӧс розьӧді, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис морт.
— Фронт вывсянь?
— Но да...
— Мый тіян сэн?..
— Мунісны ставыс...
— Командармӧс эн аддзыв?
Морт бара чӧв олыштіс, сэсся — увереннӧя:
— Вӧвсӧ гусялӧмаӧсь сылысь...
— Ворошиловлысь вӧв?
А ачыс сійӧ кӧн?
— Код сійӧс тӧдас?
Вошӧма нин, сідзкӧ...
Тан сійӧс корсьӧны вӧлі кутшӧмкӧ верзьӧмаяс.
Пархоменко бергӧдчис да дыр видзӧдіс Лихаялань, кӧні сьӧд тшын кымӧр увдорын йӧктіс би, да стрӧйба вевтъяс гылалӧмысь качлісны бикинь сюръяяс.
Босьтіс лентаяссӧ, бара пуктіс мыш вылас.
Надзӧн мӧдісны водзӧ.
Пархоменко, кыдз вокӧс, радейтліс Ворошиловӧс.
Вӧліны найӧ землякъяс — кыкнаныс Лугань карысь.
Кыкнаныслӧн вӧлі сьӧкыд томдыр.
Ӧтлаын уджавлісны большевистскӧй подпольеын.
Збыль ӧмӧй пӧгибнитіс другыс?
Омӧль тайӧ юӧрыд, мый сылысь гусялӧмны вӧвсӧ, оз весьшӧрӧ сійӧс корсьны.
Командармыд абу ем.
Веськалӧма нин сідзкӧ шальнӧй пуля шӧрӧ, и вӧлыс скачитӧма сытӧг...
Александр Яковлевич восьлаліс гӧрбыльтчӧмӧн, чувствуйтіс, — чӧрт мед найӧс лыяс, — мый усъясыс сылӧн вазьӧмаӧсь...
Сійӧ сэтшӧма вӧйтчис мӧвпъяснас, мый колис бӧрӧ.
И дыр эз кыв, кыдз ёртъясыс чуксалісны сійӧс.
Найӧ индылісны кияснас пӧжар югӧрлань: сэсянь туй кузя, ас водзас кузь гӧрдоват вуджӧр вӧтлігтыр, локтіс восьлӧн ӧшӧдӧм юра вӧв вылын кутшӧмкӧ морт.
— Александр Яковлевич, видзӧд, со, абу тайӧ сійӧ мортыд, коді пышйӧдӧма Климент Ефремовичлысь вӧвсӧ?
Вӧлыссӧ быттьӧ тшук сійӧ...
— Вай винтовкатӧ! — киргӧмӧн шыӧдчис Пархоменко, мый вынсьыс лентаяссӧ ӧтпырысьӧн шыбытіг. — Эй, кавалерист! — став горш тырнас горӧдіс сійӧ, верзьӧмалы паныд восьлалігтыр. — Кавалерист, лок мелань...
Кылан тэ мать твою так...
Тутӧда.
Сійӧ котӧртіс верзьӧма дорӧ, затворнас гольскӧдӧмӧн.
Збыль.
Тайӧ вӧлыс вӧлі командармлӧн, — став мода сертиыс — сылӧн вӧлыс...
Кавалерист, быттьӧ оз кыв, мый сылы горзӧны, пукаліс, шапкатӧм юрсӧ лэдзӧмӧн, повод кутан кияссӧ уськӧдӧмӧн.
Пархоменко ку письыс петӧмӧн кватитіс вӧвсӧ кӧртвомӧдыс.
Кавалерист видзӧдліс сы вылӧ...
— Климент Ефремович! — горӧдіс Пархоменко. — Клим, а мисӧ...
Александр Яковлевичӧс тӧдмалӧм бӧрын командарм неуна гажмыштіс.
Бергӧдчис седлӧас да дыр видзӧдіс пӧжар вылӧ. 
— Аддзылін? — юаліс сійӧ, бара шогӧ усьӧмӧн. — Аддзылін миянлысь позорсӧ?
Киыс сылӧн, поводсӧ лэдзӧмӧн, кыпӧдчис, быттьӧ ещӧ эз на тӧд — мый сылы вӧчны...
Сійӧ бӧр уськӧдіс кисӧ и бара лэдзис юрсӧ.
— Нӧрӧвит, Клим...
Пархоменко сідз ӧшӧдчис гнедӧй пельпом вылӧ, — вӧлыс шатовмуні, выльысь сувтіс зумыдджыка...
— Ме тэнӧ гӧгӧрвоа...
Позорыд, дерт, эм...
— Позор! — увереннӧя шуис Ворошилов.
— Чӧвлы жӧ, вай сёрнитам...
Планыс ставыс вӧлі лӧсьӧдӧма правильнӧ...
И дзоньнассӧ планыд пӧртӧма олӧмӧ...
Армия сетӧм заданиесӧ эз выполнит...
(Ворошилов гутшнитіс пиньяснас).
Публикаыс жӧ том, велавтӧм...
Ӧти делӧ наступайтны...
А мый, — эг нӧйтлӧй ми немецкӧй генералъястӧ?
А мӧд делӧ бӧрыньтчыны...
Тані колӧ выдержка...
Но, пушкаяс шыблалім, пулемётъяс...
А воштӧмъясыд ӧд миян дзик нинӧм мында, пустяк...
Царскӧй войнаӧ корпусъясӧн вошлісны...
А ми армиятӧ век жӧ петкӧдім бисьыс...
Векжӧ победаыд абу немечьяслӧн, а миян...
Ворошилов друг, быттьӧ мыйкӧ быгыльтчис сьӧлӧм вывсьыс, ньӧжйӧник серӧктіс...
— Чудак тэ, Саша, ужаснӧй...
Чеччыштіс вӧв вывсьыс да нуӧдіс сійӧс витыс дорӧ, кодъяс сулалісны туй вылын, ёртъяс дорас, медым отсавны кыскыны пулемётъяс.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
1
Контрреволюция паськыда паськӧдіс сьӧд бордъяссӧ Сӧветскӧй государствоса став сывтыртны вермытӧм крайясӧ.
Японечьяс босьтісны Владивосток и тайӧн заводитісны завоюйтны Сибыр, коді должен пырны дзик Уралӧдз «Великӧй Мупомӧ».
Немечьяс Ганг портын чеччӧдісны десант финскӧй буржуазиялы отсӧг вылӧ, коді ойдӧдіс вирӧн сӧветскӧй Финляндияӧс.
Киевын генерал Эйхгорн вӧтліс Шӧр радаӧс — став эсэръясӧс, меньшевикъясӧс, либеральнӧй адвокатъясӧс да сиктса велӧдысьясӧс, кодъяс ворсісны Запорожскӧй Сичӧн, и пуктіс став Украинаса гетманӧн услужливӧй, немечьяс мӧвп серти, бура воспитайтӧм свитскӧй генерал Скоропадскийӧс.
Донын Новочеркасск карын, немечьяс защита улын, чукӧртчис «Донӧс спаситан Кытш», код вылын казачӧй офицерство да крепыд станичникъяс бӧрйисны немечьясӧн индӧм том, кыввора генерал Красновӧс Всевеликӧй Донскӧй войскаса атаманӧ, и Краснов копыртчыліс кытшлы сы вылын, мый ар кежлӧ весалас гӧрдъясысь Донса кытшъяс, тшӧтш и Волга бердса Царицынӧс.
Немечьяс, австриечьяслысь требуйтӧмъяссӧ вештӧмӧн, тыртісны войскаясӧн став Крымскӧй полуостров да сэні спасайтчысь уступчивӧй, дзик безопаснӧй роч «либералъяслы» вӧзйисны котыртны крымса веськӧдлан котыр.
Тадзи германскӧй имперскӧй веськӧдлан котыр босьтчис «Великӧй Германиялысь» паськыда мӧвпыштӧм план реальнӧя олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Степьясын, Дон да Кубань костын, добровольческӧй армия, кодӧс март тӧлысьын вӧлі жугӧдӧма большевикъясӧн Екатеринодар дорын да коді воштіс ассьыс организаторӧс да веськӧдлысьӧс — Корниловӧс — атаман Краснов гостеприимнӧй защита улын вочасӧн пӧрис грознӧй вынӧ.
Турция, Германия да Англия вынӧн да мудерлунӧн сюйсисны Кавказӧ.
Кавказскӧй республикаяслӧн нӧшта омӧля на котыртӧм федерация киссис, — большевикъяслы став враждебнӧй вынъяс орйӧдлісны сійӧс призрачно независимӧй республикаяс вылӧ — меньшевистскӧй Грузия, Армения да Азербайджан вылӧ, кодъяслы быть ковмис пырысь-пыр корсьны аслыныс озыр покровительясӧс.
Но муртса на овны заводитчысь сӧветскӧй государстволы медся мӧрччана удар вӧлі вӧчӧма Сибырын.
Сэні Сӧветскӧй власьт кутчысис став вынъяс вӧвлытӧма зэлӧдӧмӧн: Сибыр должен вӧлі вердны няньӧн революцияӧс.
Мӧскуа тыртіс комиссаръясӧс телеграммаясӧн: «Нянь, нянь...»
Рочмуысь воысьясысь либӧ сибырса рабочӧйясысь продовольственнӧй отрядъяс гызьӧдлісны кондовӧй сиктъясӧс, кодъяс олісны аввакумовскӧй раскол обычайясӧн, крепыда олысь хуторъясӧс, кодъяс пукалісны уна сюрс десятина му да ва угодиеяс вылын.
Тышъяса сибырса купечьяс муртса кутісны ярлунсӧ.
Каръясӧ разӧдӧм кадрӧвӧй офицерство немъяндысьтӧг чукӧртчис белӧй союзъясӧ.
Эсеръяс, кодъясӧс вӧлі вӧтлӧма Мӧскуаысь да Питерысь, меньшевикъяс, учредительнӧй собраниеса шленъяс лӧсьӧдчисны Сӧветскӧй Рочмуысь нетшыштны Сибыр.
Май кызь витӧд лунӧ Пензасянь Иркутскӧдз бунтуйтчисны чехословацкӧй корпуслӧн эшелонъяс, кодъяс ньӧжйӧник мунӧны вӧлі ӧтик колеяа магистраль кузя Владивостокӧ.
Чехословацкӧй войскаясӧс вӧлі бура вооружитӧма, и гӧрдӧдз калитчӧм классовӧй тыш обстановкаын вӧліны грознӧй вынӧн.
Налӧн уна сюрс верст нюжалӧм, лыс лапъясӧн ӧшлӧм эшелонъяс, кыскисны внимание налысь, коді корсис ӧружие сӧветъясӧс путкыльтӧм вылӧ.
Сӧгласие державаясса консулъяс, вӧтлӧм Учредительнӧй собраниеса шленъяс, спасение кузя уна пӧлӧс лигаясысь офицеръяс, эсеръяс — асланыс центральнӧй комитет директиваяс серти — нуӧдісны бешеннӧй пропаганда, медым чехословакъяс суитчисны, медбӧрын, роч делӧясӧ.
Чехословак эшелонъяс прансуз штаб указ серти бунтуйтчисны пӧшти ӧттшӧтш Сибырса магистраль пӧлӧн став станцияясын да каръясын, ас бӧрсяыс буржуазнӧй, белогвардейскӧй да кулацкӧй восстаниеяс кыпӧдӧмӧн.
Сибыр пырысь-пыр лоис орӧдӧма.
Ставсьыс медводз сійӧ вайӧдіс тшыгъялӧмлӧн чудовищнӧя чеччыштӧмӧ.
Быри нӧшта ӧти вердысь артерия.
Пролетарскӧй центръяс, кодъяс снабжайтчисны восьмушка няньӧн, колисны сӧмын некымын лун кежлӧ запасӧн.
Контрреволюция торжествуйтіс: кажитчӧ, нӧшта ӧтик зэлӧдчӧм — кутшӧмкӧ кык-куим вежон — и кыкнан юркарса йӧз, керкаяссӧ эновтӧмӧн, заводъяслысь да фабрикъяслысь восьса воротаяс гуръюв кольӧмӧн кутасны люзьгыны туйяс кузя, канаваясын кулалӧмӧн, и войтыр комиссаръяс Сӧветлы пидзӧсъяс вылас ковмас корны пӧщада.
2
Вооруженнӧй вынъяслӧн соотношениеыс вӧлі сэтшӧм, мый контрреволюция, кажитчӧ, быть пырысь, неизбежнӧя, кыдз шахматнӧй партияын, побеждайтіс.
Чудесаяс абуӧсь.
Мӧскуаын чукӧртчис меньшевикъяс партиялӧн ставрочмувывса сӧвещанньӧ (меньшевикъяс вӧліны на Ставрочмувывса Центральнӧй Исполнительнӧй Комитетын).
Найӧ гижисны резолюция: «Рочмуӧс вермас спаситны сӧмын Антантакӧд союз да чорыд лозунг: «Бӧрӧ — капитализмӧ».
«Левӧй коммунистъяс» бешеннӧя нуӧдісны фракционнӧй тыш Ленин линиялы паныд.
Чорыда, ставторыслы паныд, сулалісны Ленин, Сталин, Свердлов, большевикъяс став партияӧн веськӧдлӧмӧн.
Колӧ вӧлі, лун да час воштытӧг, вежны вынъяслысь взаимоотношениесӧ.
Контрреволюциялӧн лыдтӧм тшӧттӧм войскаяслы да бандаяслы, мупомса дредноутъяслы, германскӧй пушкаяслы да антантовский зарнилы, продовольствиелӧн и паськӧмлӧн, из шомлӧн, нефтьлӧн да кӧртлӧн бырлытӧм запасъяслы — сыладор бокын — Октябрся революция воча сувтӧдліс всемирно-историческӧй сьӧкыдлуна да тӧдчанлуна могъяс.
Ленинлӧн доклад «Сӧветскӧй власьтлӧн очереднӧй могъяс», Ставрочмувывса Центральнӧй Исполнительнӧй Комитетлӧн, май кызьӧд лунся резолюция, войтыр комиссаръяс Сӧветлӧн воззвание да бедноталысь сиктса комитетъяс котыртӧм йылысь июнь дас ӧтикӧд лунся декрет юркнитісны ыргӧн трубаӧн тшыг каръяс весьтті, став тшӧтясьӧм, гызьӧм, помтӧм сиктса мир весьтті.
Декретъяс провозглашайтісны социализмлысь жизненнӧй подувъяссӧ.
Лӧсьӧдалісны сиктса комбедъяс — сӧветъяслы параллельнӧ.
Некодӧн некор видлытӧм, некодӧн некор аддзывтӧм социализмлӧн творчество, творчество олӧмлӧн медся улысяньыс войтыр овмӧсса Сӧвет планируйтан проблемаясӧдз — лоис ӧнісянь олӧмлӧн реальнӧй формаӧн.
Тшыг Мӧскуаын вӧлі чукӧртӧма войтыр овмӧсса сӧветъяслысь первой съезд, и съезд вылын Ленин сӧвмӧдіс канмуӧс социалистическӧя перестроитӧмлысь подувъяс.
Съездвывса шленъяс, кодъяс получайтлісны заседаниеяс костын сьӧд уль, зуд кодь нянь торйӧн, кывзісны, дебатируйтісны да принимайтісны шуӧмъяс сэтшӧм йӧз спокойлунӧн, кодъяс гӧгӧрвоӧны временнӧй сьӧкыдлун костын да историческӧй мог ыджда костын сравнительнӧй размеръяссӧ.
Таын нинӧм эз вӧв лоны вермытӧмыс: таын петкӧдчис творческӧй сям Октябрся социалистическӧй революциялӧн, — кор мучитан тшыглун вайӧдіс сійӧс эз кулӧмӧ, кыдзи надейтчисны интервентъяс да контрреволюционеръяс, — но хозяйственнӧй олӧмлысь выль, некор некодӧн видлытӧм формаяс лӧсьӧдӧмӧ.
Политическӧй да экономическӧй власьт канмуын вуджис класслы, коді нуӧдӧ ас бӧрсяыс человечество историяын медводзысь на унджык йӧзсӧ — уджалысьяслысь да эксплоатируйтанаяслысь став массасӧ.
Сувтӧдӧма вывті ыджыд важностя да вывті ыджыд сьӧкыдлуна могъяс: «Миянлы колӧ дзик выль ногӧн котыртны уна сё миллион йӧз олӧмлысь медся пыді подувъяссӧ».
Тадз висьтавліс Ленин тайӧ съезд вылас.
Делегатъяс кывзісны сійӧс, — омӧльтчӧм чужӧмъясныс вӧліны серьёзнӧйӧсь, плешъясныс чукыртчӧмаӧсь.
Сійӧ юыштліс некымын войт стӧканысь да, идеяяслысь стӧч формулировкаяс корсьӧмӧн, неуна «р» шы вылӧджык сёрнитӧмӧн, — висьтавліс заллы:
— Миян абу предварительнӧй опыт.
Ставсӧ, мый ми тӧдлім, мый миянлы стӧча индывлісны капиталистическӧй общество медбура тӧдысьяс, медся гырысь вежӧръяс, кодъяс водзвыв аддзылісны сійӧ обществоыслысь развитиесӧ, — тайӧ сійӧ, мый преобразование должен исторически быть мунны татшӧмтӧ ыджыд линия кузя, мый производство средствояс вылӧ частнӧй собственность осудитӧма историяӧн, мый сійӧ потӧ, мый эксплоататоръясӧс быть лоас экспроприируйтӧма...
Тайӧс ми тӧдім, кор босьтім власьт сы могысь, медым босьтчыны социалистическӧй реорганизацияӧ, но ни преобразованиелысь формаяс, ни конкретнӧй реорганизация сӧвмӧдан тэрыблунлысь ӧдъяс ми тӧдны эгӧ вермӧй.
Сӧмын коллективнӧй опыт, сӧмын миллионъяслӧн опыт вермас сетны та кузя решающӧй индӧдъяс...
Миянлы колӧ самӧй уджъяс мунігӧн, сійӧ либӧ мукӧд учреждениеяс испытайтӧмӧн, найӧс опыт вылын наблюдайтӧмӧн, уджалысь йӧзлӧн коллективнӧй общӧй опытӧн найӧс прӧверайтӧмӧн да, медсясӧ, удж результат опытӧн прӧверайтӧмӧн, — миянлы колӧ сэн жӧ, самӧй удж мунігас, и сэки жӧ ӧтчаяннӧй тыш да эксплоататоръясӧн бешеннӧя нуӧдсян водзсасьӧм состояниеын — стрӧитны миянлысь экономическӧй здание.
Гӧгӧрвоана, мый татшӧм условиеяс дырйи весиг и войт мында абу подулыс пессимизм вылӧ.
Войтыр комиссаръяслӧн Сӧвет эз уськӧдчыв пидзӧсъяс вылас, эз кор пӧщада.
Большевикъяслӧн партия крута бергӧдіс Октябрся революцияӧс сьӧкыдлунъяслы воча, кӧні сійӧ должен вӧлі гумлавны вынъяс да творчество.
Сьӧкыдлунъяс вӧліны и сыын, медым венны тшыгъялӧм да косявны контрреволюциялысь топалан кытшсӧ, и сійӧ, нӧшта ёнджыка грандиознӧй могын — рабочӧй класс водзын — веськӧдны культуралысь, тӧдӧмлунъяслысь да техникалысь капитализмӧн чӧжӧм став запассӧ выль олӧм стрӧитан потребность вылӧ.
Нянь пыдди, пачӧ пес пыдди да шоныд паськӧм пыдди, кодъяс колӧны ӧні, пырысь-пыр, — революция вӧзйис мировӧй сокровищеяс, революция требуйтіс пролетариатсянь, коді босьтіс власьтлысь став сьӧктасӧ, диктатуралысь став кывкутӧмсӧ, — кажитчӧ, сверхчеловеческӧй зэлӧдчӧмъяс.
И тайӧ и сӧмын тайӧ спаситіс революцияӧс: сійӧ могъяслӧн величиеыс да сійӧ моральнӧй поведениелӧн суровлуныс.
Куим лозунг вӧлі шыбытӧма тайӧ страшнӧй кадӧ: первойяыс — продовольственнӧй делӧяс централизуйтӧм, нянь вылӧ чорыд донъяс лӧсьӧдӧмӧн, коді (няньыс) колӧ лоны босьтӧма кулачестволысь продотрядъяслӧн крестовӧй походӧн, мӧд — пролетариатӧс, уджалысь йӧзлысь медся паськыд, ещӧ пемыд на да забитӧй слӧйясӧс ӧтувтӧм, и коймӧд — сиктса беднотаӧс, батракъясӧс, беднякъясӧс, маломощнӧйясӧс сывтыртӧм сиктса овмӧсъясӧд разалӧм налысь став миллионъяссӧ котыртӧм.
3
Владимир Ильич тічнитіс выключательӧн, уджалан пызан вылысь лампочкасӧ кусӧдігӧн (электричествотӧ колӧ вӧлі экономитны).
Ниртыштіс мудзӧм синъяссӧ.
Занавесавтӧм восьса ӧшинь сайын ещӧ лӧзаліс на лӧнь рыт.
Унмовсигтыр ноксисны кремлевскӧй башня йылын чавканъяс...
— Ме сӧмын на пӧлучиті сведениеяс, кӧть эськӧ видлавтӧм на, — шуис Сталин. — Царицынын, Саратовын да Астраханьын сӧветъяс отменитӧмаӧсь нянь вылӧ монополия да чорыд донъяс...
— Головотяпъяс! — Владимир Ильич нюжӧдчис карандашла, но эз босьт сійӧс. — Кывзӧй, — ӧд тайӧ жӧ — чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!
— Ог думайт, медым — прӧстӧ головотяпство...
Улыс Поволжьеын нянь заготовкаяснад настоящӧй вакханалия...
Ещӧ лёкджык Войвыв Кавказын да Ставропольскӧй губерняын.
Не талун-аски Краснов орӧдас Тихорецкӧйӧ туй, ми воштам и Кавказ и Ставрополь...
Тадзи водзӧ некытчӧ оз шогмы...
Чавканъясӧс башня йылын мыйкӧ повзьӧдіс, найӧ кыпӧдчылісны и бӧр пуксисны.
— Конкретнӧ — мый ті вӧзъяд, Сталин ёрт?
Сталин чирснитіс изтӧгтувсӧ кӧрӧбкаӧ, изтӧгтув юрыс чеччыштіс чишнитӧмӧн, сійӧ чирснитіс мӧдӧс, — биыс югдӧдіс сылысь быттьӧ шпыньмунӧмӧн читкыртӧм, кыпӧдыштӧм улыс синлапӧдъяса югъялысь синъяссӧ.
— Ми огӧ тырӧдз донъялӧй Царицынлысь тӧдчанлунсӧ.
Талунъя лун кежлӧ Царицын — революциялӧн основнӧй форпост, — шуис сійӧ, кыдз век, быттьӧ быд кывйӧ видзӧдчӧмӧн, — Тихорецкӧй — Царицын — Поварино — Мӧскуа магистральыд — миян дзик ӧти кольӧм вердысь артерия.
Воштыны Царицын — сійӧ лэдзны ӧтлаасьны донскӧй контрреволюциялы Астраханскӧй да Уральскӧй войскаясса казацкӧй верхъяскӧд.
Царицынӧс воштӧм пыр жӧ лӧсьӧдас контрреволюциялысь единӧй фронт Донсянь чехословакъясӧдз.
Ми воштам Каспий, ми колям Войвыв Кавказса сӧветскӧй войскаясӧс вынтӧм состояниеын.
Владимир Ильич ӧзтіс лампочкасӧ.
Еджыд югӧр водіс бумагаяс да небӧгъяс вылӧ, сылӧн гӧрдов ловгӧнъяса ыджыд кияс вылӧ, кодъяс тэрыба корсисны кутшӧмкӧ лист.
Сталин сёрнитіс джын гӧлӧсӧн.
Став миян вниманиеным колӧ лоны ӧні веськӧдӧма Царицын вылӧ.
Дорйыны сійӧс позьӧ, — сэні комын вит, нелямын сюрс рабочӧй и кытшас озырсьыс-озыр нянь запасъяс.
Царицын вӧсна колӧ косясьны.
Владимир Ильич аддзис, мый вӧлі сылы колӧ, ӧдйӧ лэччысис гырддзаяснас пызан вылӧ, плеш вылас кипыдӧссӧ пуктӧмӧн, котӧртіс синъяснас гижӧм бумага лист кузя.
— Нянь вӧсна «крестовӧй походтӧ» колӧ возглавитны, — шуис сійӧ. — Ӧшыбка, мый тайӧ эз вӧв вӧчӧма водзджык.
Бур!
Зэв бур! — Сійӧ шыбытчис креслӧас мышвыв, и чужӧмыс сылӧн лои ловзьӧма, лукавӧй. — Определяйтсьӧ тышлӧн центрыс — Царицын.
Зэв бур!
И вот тані ми и вермам.
Сталин шпыньмуні усъяс саяс.
Кутан восхищениеӧн сійӧ видзӧдіс тайӧ морт вылас — историяын ыджыдсьыс-ыджыд оптимистыс вылӧ, коді сьӧкыдторъясын медся сьӧкыд здукъясӧ водзвыв аддзыліс сійӧ выльсӧ, тайӧ сьӧкыдторъясӧн чужтанасӧ, мый позьӧ вӧлі босьтны кыдз ӧружие — тыш вылӧ да победа вылӧ...
Май комын ӧтикӧд лунӧ мӧскуаса «Правдаын» вӧлі публикуйтӧма мандат:
<rus>«Член Совета народных комиссаров, народный комиссар Иосиф Виссарионович Сталин, назначается Советом народных комиссаров общим руководителем продовольственного дела на юге России, облеченным чрезвычайными правами.</rus>
<rus>Местные и областные совнаркомы, совдепы, ревкомы, штабы и начальники отрядов, железнодорожные организации и начальники станции, организации товарного флота, речного и морского, почтово телеграфные и продовольственные организации, все комиссары обязываются исполнять распоряжения товарища Сталина.</rus>
<rus>Председатель Совета народных комиссаров:</rus>
<rus>В. Ульянов (Ленин)».</rus>
ДАСӦД ГЛАВА
1
Царицын сулалӧ куш, шондіӧн сотӧм мылькъяс вылын Волга веськыдвыв вадор пӧлӧн.
Кар сайын заводитчӧны гӧрдоват сьӧд степьяс, кодъяс вундасьӧмаӧсь косьмысь юясӧн да сёйӧд оврагъясӧн.
Войвывлань — Волга пӧлӧн — кыссьӧны вӧр пилитан заводъяс да поселокъяс, кӧні олӧны сюрс кызь кымын рабочӧйяс — вӧр бердын да кылӧдчӧмын уджалысьяс — и быд пӧлӧс йӧз, кодъяс гожӧмын шӧйтӧны Волга кузя нажетка корсигтыр.
Лунвылын кар сайын гырысь заводъяс: орудийнӧй да французскӧй металлургическӧй.
Царицын вӧлі промышленнӧй да торговӧй центр став асыв-лунвывлӧн.
Сы пыр муніс нянь, и скӧт, и нефть, и чери Каспийысь.
Воображениеыд эз тырмыв думыштны аслыд юркар вылӧ омӧльджыка скодитысь места.
Карыс — омӧлик, пуысь, буса, куш.
Слӧбӧдаясса пу керкаяс мышнас — асмогасян местаяснас бергӧдчӧмаӧсь Волгалӧн мича паськыд просторлань, а посньыдик ӧшиньяснас — изъявтӧм, няйт уличаяслань, кодъяс лэччылісны мылькъяссянь оврагъясӧ.
Сӧмын некымын улича, кодъясӧс кыдз-сюрӧ вольсыштӧма изъясӧн да кодъясӧс пожъявлісны-кодйылісны зэрваяс да сотліс-донӧдліс шонді, нуӧдлісны кар шӧрсянь Волгалӧн ёгӧсь, тырӧм вадорӧ, паракоднӧй пристаньяс дорӧ, складъяс, пу балаганъяс да лавкаяс дорӧ, кодъяс вузасьлісны ырӧшӧн, крендельясӧн, косьтӧм тараньӧн, махоркаӧн да семечкиӧн.
Кар шӧрын, кыдз полагайтчӧ ыджыд площадь вылын, кӧні ветлӧны буса смерчьяс, дӧввидзис джуджыд кафедральнӧй собор, медым тыдавны ветымын верст сайӧ.
Вичко ӧграда дорын, чирйысьӧм акация кустъяс улын, дзирдалісны жулльӧм вина суляяслӧн торпыригъяс да узины ротйыссьӧм паськӧма йӧз.
Площадьсӧ кытшавлісны ещӧ неважӧн на именитӧй купечестволӧн мисьтӧм каменнӧй керкаяс.
Быдладорӧ кыссисны уличаяс веж пуяс пыдди телеграфнӧй столбъясӧн.
Налӧн перспективаясыс, — кӧні мортлӧн шудыс сідз жӧ должен вӧлі косьмыны, кыдз пожӧм столбъяслӧн тайӧ аллеяясыс, — ляпкавлісны да гӧльмылісны центрсянь окраинаяслань.
Сӧмын ӧти места вӧлі торйӧдӧма ыркавлытӧм рытъясӧ этша пӧлӧса гажӧдчӧмъяс вылӧ, — бульвар чегъяссьӧм, бусӧн тырӧм акацияясысь да сэтшӧм жӧ косьмӧм, омӧлик карса сад.
Обывательяс, роч дӧрӧм юръювъяссӧ разьӧмӧн, гуляйтісны сэні, семечкиӧн сьӧлалігтыр да сьӧд гачьяса кокъяснас бус кыпӧдӧмӧн, шмонитісны обывательницаяскӧд.
Сад шӧрын, раковинаын, ворсліс струннӧй оркестр — дас кымын еврейяс, кодъяс пышйӧмаӧсь татчӧ украинаса погромъясысь.
Вылӧ ӧшӧдӧм некымын карасин пӧнаръяс, кодъяс гӧгӧр кымӧрӧн гӧгралісны войся бобувъяс, югдӧдлісны вевттьытӧм пызанъяс, кӧні позьӧ корны сур, шашлык да чебуреки...
Тані кутчысис сӧстӧмджык публика — лӧсьыдіник платтьӧяса войвывсянь воалӧм «дамочкаяс», тошъяса жуйялысь интеллигентъяс, ассьыныс профессиянысӧ дзебысь офицеръяс, «апаш» фасона дӧрӧмъяса ляпкыдик топыд спекулянтъяс, кляшшӧй ньылӧм дукӧн ӧвтысь журналистъяс большевикъясӧн тупкӧм газетъясысь и уна быд пӧлӧс йӧз, кодъясӧс вӧтліс карысь-карӧ, кыдз тӧлӧн нетшыштӧм коръясӧс, лӧсьыдджык пӧрадок, минимальнӧй спокой да еджыд булкияс аддзыны кӧсйӧм.
Еджыд булкиясыд да мукӧд сёян-юанъясыд тані вӧлі мыйдта колӧ войшӧрӧдз вузасьысь частникъяслӧн лавкаясын.
Шуны кӧ, сулаліс сійӧ вывті дона.
Но и сы вылӧ аттьӧ.
Большевистскӧй власьтъяс, не Мӧскуаад да Питерад моз, властвуйтісны тані терпитӧмӧн, весиг кутшӧмакӧ бур сьӧлӧмӧн.
И уна воысьяс лыддьылісны бурджыкӧн тӧмитчыштны ещӧ кымынкӧ вежон переворотӧдз, большевистскӧй ужасысь дзикӧдз мездысьтӧдз, а не петны ыштӧдана, но ӧні вывті ӧпаснӧй, быд пӧлӧс случайностьяса туйӧ лун вылӧ — победоноснӧй кӧлӧкӧлъясӧн бувгысь, мезмӧм атаманскӧй Новочеркасскӧ, либӧ — «граница сайӧ»: гажасьыс-гажа Крымӧ, мича, лӧньӧдӧм, немечьясӧн сӧстӧма чышкӧм Киевӧ.
Дзик мӧдтор мунліс карлӧн кыкнан окраинаын.
Пушкаяс вӧчалан да металлургическӧй заводъясын, пӧжаръяс моз ӧзъявлан митингъяс вылын, кӧні этша лыда коммунистъяс кыскылісны асланьыс беспартийнӧй массаӧс меньшевикъяс да эсеръяс влияние улысь, — тэрыба ремонтируйтсьыліс быд пӧлӧс ӧружие, дасьтысьліс оборудование бронепоездъяслы да бронируйтӧм паракодъяслы.
Вӧр пристаньяс вылын, нелямын квайт вӧрпилитан заводын, беньдежкаяс вылын (кӧні сетавсьӧны нарядъяс) формируйтсьылісны «вадорса тышвыв отрядъяс».
Казакъяслӧн восстаниеяс матыстчылісны ӧні дзик рубежӧдзыс — Дон дорӧдз и шыбитчылісны сылӧн шуйгавыв вадорӧ.
Усис Пятизбянскӧй, сысянь веськыдвывджык усис Калач — шуйга вадорса ыджыдсьыс-ыджыд станица.
Царицынскӧй шочиник отрядъяс, кодъяс кутлісны фронтсӧ станция Чир дорын, бӧрыньтчисны кӧрттуй пос вомӧн Донлӧн шуйгавыв, виддза вадорӧ.
Май кызь кыкӧд лунӧ белӧйяс взорвитісны Дон вомӧн поссӧ, рытыввывса фермаыс сылӧн гыпкысис комын сажень вылнасянь лыа косьт вылӧ.
Туйыс Белая Калитва вылӧ, кысянь надзӧник кыссисны Царицынлы отсӧг вылӧ Ворошиловлӧн эшелонъяс, вӧлі орӧдӧма.
Восстаниеяс ӧзъявлісны Дон войвылын ылын, и кывсьӧ вӧлі, мый казакъяс мунӧны Поворино вылӧ, медым Мӧскуаӧс Царицынысь орӧдӧмӧн шымыртны сійӧс, Царицынсӧ, подковӧн, код пытшкысь ловъялы не петны.
Муртса кутчысис, кыдз сісь сунис, лунвылӧ туй — нянь йӧртӧдӧ — Войвыв Кавказӧ, Кубаньӧ да Терекӧ: сэні мартся неудача бӧрын шойччыштӧм да выль йӧзӧн содӧм Добровольческӧй армия выльысь заводитліс военнӧй операцияяс.
2
— Прӧститӧй мистифакцияысь, ёртъяс, заседание миян аслыс пӧлӧс сэтшӧм приказ высшӧй начальство визь кузя, — шпыньмунӧмӧн шуавліс Носович жырйӧ быд пырысьлы; сэні пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма пызандӧра пыдди газетъясӧн да тыртӧма пирӧгъясӧн да жаритӧм яйӧн, пукалісны морт дас разялӧм юръювъясӧн, пӧсьнысӧ чышкигтыр.
Пызан помын Москалев, дӧра толстовкаа, быдысьӧн торкліс Носовичӧс:
Правильнӧ, правильнӧ, дугды извиняйтчыныд, именик.
Ми, вокӧ, абу меньшевикъяс, абу вегетарианечьяс...
Тӧдан, кыдз станицаясын шулывлӧны, миян кынӧмын и ёж пусяс...
Сійӧ гораа сераліс, ыджыд кулакъяссӧ пызан вылӧ пуктӧмӧн.
Тайӧ и вӧлі высшӧй начальствоыд: царицынскӧй карса гӧлӧва и сӧветса председатель Сергей Константинович Москалев.
Тӧрыт сійӧ звӧнитліс Носовичлы: «Тэ нӧ мый, генерал, именик лунтӧ маринуйтан?
Тайӧ, вокӧ, саботаж.
Аски жӧ тэ ордӧ гузьгысям, виччысь».
Именик празднуйтӧм вӧлі думыштӧма сыӧн, тӧдӧмысь, не прӧстӧ, медым юыштны вина.
Сійӧ ачыс телефон кузя корис, быттьӧ секретнӧй сӧвещанньӧ вылӧ Носович ордӧ, Войвыв Кавказса тышвыв кытшса военрукӧс вӧвлӧм генерал Снесаревӧс, мобилизационнӧй отделса военспец полковник Ковалевскийӧс, артиллерия кузя инспектор вӧвлӧм полковник Чебышевӧс, штабнӧй комиссар Селивановӧс, — ӧти кывйӧн кӧ, дзугсьӧм военнӧй руководстволысь да окружнӧй руководстволысь став юрсӧ.
Сергей Константиновичлы, коді лыддьыліс асьсӧ зэв мудер мортӧн, окота вӧлі дружескӧй пирушка вылын тӧдмалыштны тайӧ спецъяссӧ.
Сӧветын, исполкомын ветлісны неопределённӧй сёрнияс военнӧй неудачаяс йылысь, отрядъясса командиръяслӧн приказъяс гӧгӧрвотӧм йылысь, сы йылысь, мый дугдывтӧг мунӧ склока царицынскӧй нёль штаб костын: местнӧй формированиеясӧн ведайтысь военрук штаб костын, царицынский фронтлӧн губвоенкомат штаб костын Рочмулысь лунвыв дорйӧм кузя штаб костын да Войвыв Кавказса тышвыв кытшса штаб костын.
Слухъясыс тайӧ, — ставсьыс лӧсяланджык, мый сӧрӧмъяс, — петлісны заводъяссянь, улысса партиечьяссянь.
Сымын ёнджыка тайӧ вӧлі сӧрӧмӧн сы вӧсна, мый Снесарев, Носович, Чебышев да Ковалевский воисны татчӧ Троцкийсянь мандатӧн.
Век жӧ эз мешайтлы и аслыд воны кутшӧмкӧ впечатлениеӧ...
Пызан сайын, наысь ӧтдор, пукалісны: нефтянӧй транспорт кузя тайӧ лунъясӧ Мӧскуаысь командируйтӧм специнженер Алексеев — решительнӧй, томӧн на петкӧдчан чужӧма дзормыштӧм морт и сылӧн кык пи — кызь арӧса штабс-капитан да кызь кык арӧса подполковник.
Найӧ воисны батьыскӧд, и Носович найӧс босьтіс нин штабӧ.
Пукалісны орччӧн, смирнӧя, еджыд бритӧм гӧгрӧс юръяс выланыс ёна петан пӧсь войтъяссӧ чышкытӧг.
Носович, — да и эз сійӧ ӧтнас, — бура гӧгӧрволіс Москалевлысь затеясӧ.
Сёрни пызан сайын эз клеитчыв.
Татшӧм жарӧ некодлы эз вӧв окота аклявны яй.
Винаыс вӧлі шоныд.
Сӧмын комиссар Селиванов — донскӧй казак — быд румка юӧм бӧрын висьтавліс прибауткаяс, казачӧй обычайяс петкӧдлӧмӧн, гурчкӧмӧн йирис гӧчьяс, мудера новлӧдліс сӧдз синъяссӧ штабнӧйяслӧн зумыш чужӧмъяс кузя.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс асьсӧ ӧбӧдитӧмаӧн и дась вӧлі эскыны, воны код вылӧ кӧ, но сылы эз сюрлы помкаыс.
Носович, корректнӧй, любезнӧй став пытшкӧснас чошкӧдчӧм, — унаысь заводитліс ӧти фраза: «Вот думыштінныд жӧ ті, Сергей Константинович, тайӧ именикалӧмнад»...
— Ме, вокӧ, попович, — торкалӧмӧн горзыліс сылы Москалев пызан мӧдар помсянь. — Меным и небӧгъяс киӧ...
(Вит чуньнас шыбытліс юрсисӧ бӧрвыв, паръяссӧ чургӧдӧмӧн — горӧдліс сьывны) «О долголетии дома сего господу помолимся...» — И вак-вакӧн сераліс.
Кисьтавлісны, точкысьлісны, но пукалысьяс эз кывны асьныссӧ вӧляысь, бура.
Чебышев, тӧрелкаас видзӧдігтыр, пукаліс сэтшӧм чужӧмӧн — быттьӧ рӧзбойникъяс ордын пир вылын.
Военспец Ковалевский, — ыджыд да кузь, ичӧтик юра, гӧгрӧс тошка, мустӧм зэвтчӧм чужӧмӧн да котралысь карӧй синъясӧн, — сэтшӧм лӧсявтӧг фальшивитіс — бурджык нин мед эськӧ чӧв оліс.
(Но Москалев, аснас увлекайтчӧмӧн, эз казявлы тайӧ пель вундан фальшсӧ военспецлысь).
Медся пӧрысьыс пызан сайын — Войвыв Кавказса вынъяслӧн военнӧй руководитель Снесарев — латшкӧсіник, топыд, ӧчкиа, ыджыд ныра, дженьыдик дзормыштӧм юрсиыс — шӧть кодь сувтса — аслас вӧвлӧм чин да ӧнія положение сертиыс стрӧга видзӧдавліс ӧчки стеклӧяс сайсянь.
Сійӧ вӧлі роч йӧзлӧн бырны нин заводитӧм сійӧ пӧрӧдаысь, коді сформируйтчыліс Александр Третий саралӧм дырся чусалан лӧнь кадъясӧ.
Сійӧ ас ногыс радейтліс рӧдинаӧс, некор эз думыштчыв, мый именнӧ сыын донаыс сылы, и юалісны кӧ эськӧ сылысь та йылысь, сійӧ — неуна думайтыштӧм бӧрын навернӧ вочавидзис эськӧ, мый радейтӧ рӧдинаӧс, кыдз должен радейтны салдат.
Японскӧй войналӧн (кодӧс сійӧ заводитіс подполковник чинын) позорыс шатовтіс сылысь душевнӧй равновесиесӧ да государственнӧй строй зумыдлунӧ думайттӧг эскӧмсӧ.
Сійӧ лыддис некымын гӧрд брошюраяс и воис выводӧ, мый — сідз либӧ мӧдног — асьсӧ опорочитӧм сар власьт костын да войтыр костын зурасьӧмыс быть лоана.
Тайӧ выводыс спокойнӧя пырис сійӧ вежӧрӧ.
Мирӧвӧй война дырйи сійӧ эз петкӧдлы — генерал чинын нин — ни вежӧрлысь визувлун, ни талант.
Тайӧ войнаыс вӧлі вылынджык сылӧн гӧгӧрвоӧм дорысь.
Польша воштӧм, Галицияын разгром, Сухомлиновлӧн да Ренненкампфлӧн измена, высшӧй командованиелӧн бездарность, няйт скандал Распутинкӧд — бӧр бергӧдісны сійӧс воинствующӧй патриотизмысь быть лоана революция йылысь важ мӧвпсӧ.
Сійӧ виччысис сійӧс, и весиг октябрся переворот дырйи, кор сылӧн обывательскӧй воображениеыс ӧткажитчыліс мый либӧ гӧгӧрвоны, сійӧ колис гӧрдла дорын.
Сійӧ думайтліс, мый революционнӧй страстьяс, митингъяс, гӧрд знамяяс, став вабергачьяс местасьыс вӧрзьӧдӧм человеческӧй массаяслӧн бӧр лӧняс и ставыс воас порядокӧ.
Китыр мында офицеръяслӧн да детинка-кадетъясӧн Войвыв Кавказ завоюйтны Корниловлысь поход сійӧ лыддьыліс безумнӧй авантюраӧн.
Но кор Добровольческӧй армия, Егорлыцкӧй да Мечетинскӧй нима степнӧй станицаясын ёнмӧм бӧрын, заводитіс нӧйтны главком Сорокинӧс, коді чайтліс асьсӧ Наполеонӧн, кор атаман Краснов пышнӧй универсалъясӧн кыпӧдіс сёрни «православнӧй матушка Рочму» йылысь, — Снесарев вылӧ ӧвтыштіс важӧн нин воштылӧм, рӧднӧй, вековечнӧй руӧн.
И мӧвпъясыс и чувствоясыс сылӧн вӧрзисны.
Носович, коді сюся наблюдайтліс сы бӧрся, корис разрешение сёрнитыштны «по душам».
Носович висьталіс сылы, быттьӧ ассьыс сомнениеяс да колебаниеяс пыдди, сылысь сомнениеяссӧ да колебаниеяссӧ.
Снесарев, Носовичӧс сурова кывзӧм бӧрын, нинӧм эз кыввидз и ыстіс сійӧс.
Но тайӧ войся сёрниыс лоис сылы решайтанаӧн.
Большевикъяс, комиссаръяс, социализм, ротйысьӧм рабочӧйяс — ставыс тайӧ вӧлі, збыльвылӧ, бокӧвӧй торйӧн генерал Снесаревлы.
— Тешкодьӧсь ті йӧз, ёртъяс.
Ветлінныд кӧть мед ӧтчыд заводскӧй митинг вылӧ, — висьталіс Сергей Константинович, кор воштіс нин лача сывдыны шуткаясӧн пукалысьяслысь йиа кутчысьӧмсӧ. — Вот сэн йӧз!
Пуӧны!
Петас кутшӧмкӧ грузчик — розь вылын розь, кынӧмсӧ нюкыртӧма, юрыс йӧн шмакъясӧсь, и мый жӧ ті думайтад, — мирӧвӧй революция дорысь этшаджык вылӧ оз ырыштчы.
Позьӧ ӧмӧй тан ӧшӧдны ныртӧ, ёртъяс?
Мем личнӧ куим олӧм этша, збыльысь!
Ассьым покойнича мамӧс, коді слӧймис чужтыны менӧ тшук миян эпохаӧ, быдлун казьтыла.
Сійӧ бара вак-вакӧн серӧктіс.
Снесарев, косьтӧм тарань кусӧктор торйӧдіг, шуис:
— Эпоха, мый и шуны, нималана...
Да миянлысӧ, военнӧйясыдлы, этша ковмылӧ думайтчыны сэтшӧм штукаясад... миян делӧ прозаическӧй: нӧйт врагӧс бӧжас и бурысяс...
А эпохатӧ ми тіянлы нин сетам, Сергей Константинович.
Носович пырысь-пыр донъяліс лӧсьыдтӧм впечатлениесӧ тайӧ кывъясысь — тэрмыштчис найӧс неуна веськӧдыштны.
— Военнӧйясыд — сійӧ йӧз, кодъяс кутчысьӧны зумыд установкаӧ, Сергей Константинович...
Прицел лӧсьӧдӧма, — лыйлы...
Но, ен мед видзас, тайӧ дырйи — анализ...
Тайӧ делӧыд штатскӧй.
Миян прицел — революцияӧс сьӧлӧмсянь, искреннӧя примитӧм...
Вот мый кӧсйӧ шуны военрук ёрт...
Москалев стрӧга, кулитанаа качайтыштіс юрнас:
— Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ, ёртъяс...
Лыддьыштны небӧгъяс некодлы оз мешайт...
Ӧд, видзӧдлан да, прицелтӧ водзӧджык ковмас вештыны...
(И бара бур пырысь.)
Нинӧм, вайӧ срок, — ме тіянысь ставныдысь вӧча большевикъясӧс...
Ӧд мыйын миян могыс?
Канму миян дикӧй, варварскӧй.
Мужикыд зверь.
Ӧд сійӧыссӧ сё миллион — посни собственникыссӧ.
Лапти новлысьсӧ...
Яснӧ — социализм сэтшӧм позянлунъяснад, сэтшӧм йӧзнад миянлы некыдз не стрӧитны.
Таын ме торъяла — и тайӧс синмас шуа Ленинлы, — огӧ, ог вермӧй стрӧитны!..
Сювным вӧсни!
Ме вот — роч морт, самӧй расейскӧй чащасьыс.
Меысь бурджыка некод сійӧс оз тӧд.
Мужичокыд миян — зверь.
Но эм Чеховлӧн ӧти лӧсьыдсьыс-лӧсьыд фраза: «Кӧчлы кӧ кучкавны юрас — сійӧ вермас изтӧг ӧзтавны.»
Вот миян могным!
Гӧгӧрвоана?
Используйтны революционнӧй яростьсӧ войтырлысь.
И тайӧ — позьӧ дай колӧ.
Чебышев поснидик мичаник пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн, быттьӧ курччыны лӧсьӧдчӧмӧн, юаліс:
— Сергей Константинович — мирӧвӧй пӧжарыдтӧ — сійӧ гӧгӧрвоана.
А вот кутшӧм медпомса цельыс, ылыс прицелыс?
Висьталӧй миянлы.
— Революцияыд, ёртъяс, — сійӧ вывлань качӧдчӧм, гы. — (Москалев вӧчис паськыд жест.) — Ми кыпӧдчам гы бурысь йылас.
Но быд гы бӧръя помнас чинӧ.
Миянлы важнӧ аскадӧ овладейтны власьтӧн, босьтны команднӧй высотаяссӧ...
Носович сувтіс, векньыдик чужӧмыс сылӧн вӧлі унатор висьталанаа.
Дэбыд вина тыра румкасӧ кыпӧдӧмӧн, военнӧй ногӧн чеканитіс-висьталіс:
— Господа...
(Ньӧти шӧйӧвоштӧг веськӧдіс асьсӧ сэтшӧм жӧ четкӧя).
Ёртъяс...
Ме юа миян вождь вӧсна — Москалев ёрт вӧсна, коді нуӧдӧ миянӧс команднӧй высотаясӧ.
Ура!
Ставӧн вочавидзисны — «ура»!
Москалев вӧлі зэв дӧвӧлен.
Удайтчис бура сёрнитыштны.
Военнӧй специалистъяс кузя сылӧн полӧмъяс разалісны: шуны кӧ нин, тайӧ вӧліны чукльӧдлытӧм сьӧлӧма салдатъяс.
Мывкыд паськыдлунӧн эз дзирдавны, но сы пыдди честь, верность, боевӧй схватка боксянь вӧліны — биаиз.
Комнатаӧ пырис сёрмӧм гӧсьт, неыджыд, косіник, кельыдгӧрдӧдз гожъялӧм гырысь сьӧд синъяса морт — Царицынскӧй исполкомса председатель Яков Зиновьевич Ерман.
Пукалысьяслы юрнас ӧдйӧ гогйӧдлӧмӧн локтіс Москалев дорӧ да мӧдіс вашкӧдны сылы пеляс.
— Коді? — гораа юаліс Москалев.
— Сталин.
— Кор?
— Тыдалӧ — аски.
— Но мый нӧ, встретитам...
Пуксьы...
Вина юан?
— Прӧститӧй, ёртъяс, — нюмъявны кужтӧм сьӧд синъяснас пызансӧ кытшовтігтыр шуис Ерман. — «Грузолес» вылын ӧні митинг, настроение лёк...
Прӧщайтчытӧг сэтшӧм жӧ ӧдйӧ сійӧ бӧр петіс...
3
Ыджыд митинг чукӧртчис кер бунтъяс пӧвсын «Грузолес» (Максимов вокъяслӧн вӧвлӧм вӧрпилитан заводъяс) территория вылын чаг-лӧпта местаын.
Шонді сотіс лӧнь сынӧдын ӧшалан бус пыр.
Сюрс лыда йӧз чукӧр вӧлі шызьӧма.
Асывсяньыс ларокъясын да частникъяслӧн лавкаясын эз вӧв нянь.
«Донаясӧй менам, — висьтавлісны лавочникъяс, — асьным нинӧм ог гӧгӧрвоӧй, коймӧд лун пызь оз вайны тыдалӧ — регыд пом, ли мый...»
Продовольственнӧй управаса ларокъясын няньыс вӧлі сэтшӧм, мый и порсьяс оз кутны сёйны, дай сійӧ на пырысь-пыр быри.
Тшыг йӧз чукӧр кывзіс быд пӧлӧс ораторъясӧс, кодъяс трибуна вылӧ пыдди кайлісны вежнясян кокъяса пызан вылӧ.
Коммунистъяс тані вӧліны этша: кызвыныс муніс фронт вылӧ.
Кольысьяс медбӧръя вынсьыныс тышкасисны сы вӧсна, медым кольны ас саяныс перевес тайӧ митинг вылас.
Но виччысьтӧг талун мӧдісны сёрнитны сэтшӧмъяс, коді водзджыксӧ чӧв овліс, и сэтшӧмъяс, — кодӧс медводдзаысь на аддзылісны чужӧмнас.
Йӧз чукӧр вӧлі настроитчӧма сідз, мый — вот-вот — зырӧдас, нырыштас.
Йӧз чукӧр кӧсйис кывзыны ставсӧ, гӧгӧрвоны, разберитчыны...
Известнӧй «сукин кот» — меньшевик Марусин, паськыд вома, кыз кокъяса, ляпкыдик, — чужӧмсӧ не то серамӧн, не то бӧрдӧмӧн чукыртӧмӧн, — висьталіс пызан вывсянь:
— Копыртчылам, аттьӧ шуам коммунист ёртъяслы талунъя угощениеысь.
Воӧдчисны, кӧзяйничайтісны...
Сиктъясысь нянь оз нин вайны миянлы и водзӧ оз вайны...
Социализм пӧртӧма олӧмӧ делӧ вылын, мый и требуйтсьыліс докажитны...
Быдлаын, кӧні коммунистъяс босьтӧны власьт, нянь абу...
Сэсся мем нинӧм содтыны.
Йӧз чукӧр зумыша чӧв оліс.
Марусин местаӧ кавшасис паськӧдӧм лапъявтӧм синъяса, чахоточнӧй чужӧма низовӧй коммунист, вӧрпилитан заводысь рабочӧй.
Вӧньтӧм дӧрӧм улас чувствуйтчыліс тшыг, чегъяссьӧм виръяй, юрсиыс сулаліс зуд юрӧн.
Сійӧ чорыда эскӧм пырысь шамыртіс кулакъяссӧ да мыджсис (тувъясис) паськалӧм синаканьяснас эз ёртъясыслы чужӧмъясас, кодъяс вӧліны сы гӧгӧр, а кытчӧкӧ вылӧджык — кореннӧй правдаас:
— Эн гӧгӧрвоӧй, ли мый, ті?
Да мый ті сійӧс пызан вывсьыс эн кыскӧй?...
Марусин — сійӧ жӧ враг уджалысь йӧзлӧн...
Кытчӧ сійӧ тіянӧс чуксалӧ?
Сійӧ вӧлі Максимов вокъяслӧн конторщикӧн...
Вот мыйла сійӧ прӧтив коммунизмлы...
А ті сійӧс кывзад...
Сійӧ бара кӧсйӧ, мед тіянлысь лыястӧ кӧзяева чегъялісны...
Мый сійӧ шуис?
Нянь абу...
Аддзӧма жӧ штука — нянь...
Лоас сійӧ, лоас миян няньыд?...
Ме кыдз ачымӧс помнита — пристань вылын часъясӧн дзоргывлі еджыд кӧлачьяс выладтӧ...
Ме няньыдлысь донтӧ тӧда...
Ме бурджык, ог сёй няньтӧ, а революцияӧс ог вузав сылӧн няньыд вылӧ...
— Вернӧ, вернӧ, — мӧдісны кывны гӧлӧсъяс, гогъявны юръяс.
Пызан дорӧ писькӧдчыліс коймӧд оратор — он гӧгӧрво — пӧрысь али шӧр арлыда, лысӧй, дӧзьӧра тошка.
Кайис пызан вылӧ, улӧдз копыртчыліс, крукаліс кӧрт ӧчки, бусӧссьӧм, сьӧд кышан зепсьыс кыскис куснялӧм бумага тор, виччысьӧмӧн, лабутнӧя паськӧдіс сійӧс и сьылӧмӧн моз ыӧдіс висьтавлыны, гижӧд вылас видзӧдлывлӧмӧн:
— Морт эм сар природалӧн...
О, енмӧй менам, мыйӧ пӧрис мортыд!...
Фабрикаса тшын пиын да из шом бус пиын му улын сійӧ мырсьӧ, кыдз верблюд, пӧсьсӧ кисьтӧ да ассьыс тыяссӧ тшыкӧдӧ...
А китыра озыръяс пируйтӧны да мытсавмӧныс веселитчӧны, гажӧдчӧны...
Оз ков миянлы озыръяслӧн чукӧрыд...
Оз ковны миянлы фабрикъяс, заводъяс и шахтаяс...
Найӧ сӧмын тшыкӧдӧны тыястӧ да жебмӧдӧны миянлысь нервъяс...
Неужели миянлы еще и вир кисьтны тайӧ тшынасьӧм трубаяс вӧсна?
Вайӧ юкамӧ заводъястӧ, — быдӧн босьтас, мый сылы колӧ, и разӧдчамӧй сиктъясӧ, природа вылӧ.
Босьтчам нянь вӧдитӧмӧ, скӧт видзӧмӧ да садъяс быдтӧмӧ.
Лоам природа вылын саръясӧн.
И лоас спокой, и вир кисьтана война ачыс аснас дугдас.
Тешкодь оратор пӧрччис ӧчкисӧ, бумагаторйыскӧд ӧтлаын сюйис кышан зептас, сьӧкыда пырысь лэччис пызан вылысь и важнӧя мӧдӧдчис йӧз чукӧр пыр.
Сылы сетлісны туй.
Кывъясыс сылӧн и сёрнитанногыс шензьӧдісны кывзысьясӧс.
Чукӧртчисны найӧ талун стихийнӧя, кыдз вече вылӧ, найӧс кыскисны татчӧ, ӧтчукӧрас, пемыд слухъяс.
Вӧлі тӧдса, мый фронт вылын — неудачаяс, враг пыр ӧтарӧ матыстчӧ Царицын дорӧ.
Няньӧн снабжайтӧмын — оръявлӧмъяс.
И медся тревожнӧйыс вӧлі сыын, мый некод эз чувствуйтлы чорыд ки ӧшъян грӧзысь карӧс дорйӧмын.
А сэн ещӧ быд пӧлӧс ораторъяс ӧзтылісны воображениетӧ.
Чӧртыс найӧс тӧдӧ — кодлы эскыны ӧні.
Мукӧдъяс кавшасьлісны пызан вылӧ ӧтпырйӧ куим-нёльӧн и, видчигтыр, тойлавлісны ӧта-мӧдсӧ.
Кер бунтъясӧн тырӧм вадорын сулаліс терпитны позьтӧм жар, вадорыс лэччыліс кельыд, паськыд Волга дорӧ, коді лӧсталіс кыдз пӧсь вый.
Ӧти оратор горзыліс, мый оз позь босьтны мужиклысь нянь вынӧн, мужик ачыс тӧдӧ няньыдлысь донтӧ, а монополияыд — тшыгла кулӧм...
Мӧд, кулакнас пыркӧдӧмӧн, мый вермӧмсьыс горзыліс лёк горшӧн: «Мый миянлы виччысьнысӧ?
Ребята, выль пӧв бӧръямӧй сӧветъястӧ, ог лэдзӧй сэтчӧ ни ӧти коммунистӧс...
И войналы пом, и нянь лоас!»
Пызан дорын тыдовтчис Ерман, чужӧмыс сылӧн тракйыссис.
Сыкӧд тшӧтш локтіс паськыд, лысермунӧм старука, турунвиж гача, салдатскӧй дӧрӧма, — красноармейскӧй картуз увсьыс ӧшалісны сылӧн кыдз сюрӧ кутыштӧм руд юрсияс.
Тайӧ вӧлі став «Грузолеслы» тӧдса Саша Трубка, сьӧд удж уджалысь — откатница, Царицынскӧй сӧветса да исполкомса шлен.
Сылы горӧдісны:
— Саша, мый гачасьӧмыд?
Сійӧ вочавидзис кыз гӧлӧсӧн:
— Висьтала, терпитышт...
Но шмонитны пырӧдчысьыд вӧлі этша: речьясӧн калитчӧм йӧз чукӧр гызис да топыдджыка мӧдіс матыстчыны пызан дорӧ, код вылын тыдовтчис Ерман.
Кылісны гӧлӧсъяс:
— Воӧдчинныд, кӧзяинъяс...
— Бара сёрнитӧдны воин?...
Ми пӧтӧсь!
— Тэ шыбыт углубляйтныд...
Нянь вай!..
Ерман сӧмын кытшлӧдліс лӧставтӧм скӧралан синъяссӧ грузчикъяс, откатчикъяс, пильщикъяс вывті — найӧ гӧрдӧдӧмаӧсь жарысла, юрсиясныс лёкногӧн дзугсьӧмаӧсь, — и аддзыліс косясьлӧм дӧрӧмъяс улысь вына мускулъяса жан восьса морӧсъяс.
Сійӧ радейтліс тайӧ приволжскӧй вольницасӧ, кодлӧн чувствоясыс пельпомтырӧн шенасьӧмӧн, коді дружнӧй и асныра, асвӧля, благополучие вылын сераліс, и грӧза, кор сійӧс шымыртліс непосредственностьлы паныд скӧрлун.
Олӧмыслысь найӧ требуйтлісны и этша и зэв уна.
Кӧмтӧмӧсь и ротйыссьӧмаӧсь, сы вӧсна мый на вылын кольліс сӧмын сійӧ, мый нин эз позь вӧлі дась пӧсь вылысь юны, — найӧ став сьӧлӧмсяньыс переживайтлісны быд грандиознӧйтор.
Налы быдлаын вӧлі дзескыд.
Митингъяс вылын найӧ обсуждайтлісны общественнӧй уджъяслысь планъяс: Волгалысь набережнӧй кызь вит верст кузя вӧчӧдӧм, став уджалысь йӧзлы шойччан керкаяс стрӧиталӧм, Волга — Дон кост канал кодйӧм.
Найӧс кокниа босьтліс энтузиазм, и сэтшӧм жӧ кокниа — недоверие и лёкалӧм.
Ерман пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый талун тайӧ вольница вылас уджалыштӧмаӧсь врагъяс.
Дзоляник кулакъяссӧ чабыртӧмӧн сійӧ заводитіс сёрнитны вӧсни, лэчыд гӧлӧсӧн:
— Горзыссис?
Али ещӧ кутад горзыны?
Нянь абу, и кытчӧдз ті асьныд сійӧс он босьтӧй — нянь оз ло.
Рабочӧй отрядъяс позорнӧя бӧрыньтчӧны, восьтӧны враглы туй Царицынӧ.
Сиктса кулакъяс явӧ кыпӧдчӧны продотрядъяслы паныд.
Быд пӧлӧс контрреволюционнӧй сволочыс — меньшевикъяс и эсеръяс — лӧсьӧдчӧны кӧлӧкӧла звӧнӧн встречайтны красновскӧй генералъясӧс.
Кывзанныд сӧветскӧй власьтлӧн врагъяслысь?...
Мыйла кызь сюрс портовӧй рабочӧй пиысь сформируйтӧма сӧмын ӧти отряд кӧкъямыс сё штык лыдаӧс?
Коді кутас тіянӧс дорйыны?
Коді сетас тіянлы няньтӧ?
Некод!
Ті кӧ асьныд сійӧс он окотитӧй!
Ерман вӧчис ӧшыбка: сійӧ скӧрмис, ставыс мый чӧжсис — пуис тайӧ тревожнӧй лунъясӧ да узьтӧм войясӧ, петіс йӧз чукӧрлы гӧгӧрвотӧм лӧглунын.
Сійӧ фальцетӧн шыблаліс кывъяс, найӧс лёк ногӧн шуалігтыр и быттьӧ другысь лоӧм потас котӧртіс сы костын ӧтарсянь, да йӧз чукӧр костын — мӧдарсянь, — сійӧ лоис таладорас, кывзысьясыс — мӧдарладорын..
Ӧзйӧм-скӧрмӧм йӧз уськӧдчисны сы дорӧ...
Вӧчис кӧ сійӧ ичӧтсьыс-ичӧт дорйысьӧм, — сійӧс эськӧ кыскисны и косявлісны.
Пызан вылӧ, сыкӧд орччӧн, кайис Саша Трубка.
Кияснас кутіс шенасьны йӧз чукӧр вылӧ.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, мужикъяс, эн жмитчӧй.
(И — Ерманлы).
Лэччы, — ме ачым накӧд сёрнитышта...
Топӧдчыштӧй мужикъяс, сетӧй мортлы туйсӧ.
Ерман кольччис сулавны трибуна дорын, юрсӧ лэдзӧмӧн, сьӧкыда лолалігтыр.
Саша Трубка чышкыштіс чукырӧсь вомдоръяссӧ, паськӧдіс гӧгрӧс, кельыд дзоляник синъяссӧ.
Сылӧн дубитӧм чукырӧсь чужӧмыс вӧлі мудеравтӧм и неуна бӧб кодь, но ставӧн тӧдлісны, мый сійӧ мудер, сюсь и пиньяса.
— Мужикъяс, бабаяс, ме тіянкӧд вадорса моз кута сёрнитны.
Интеллигентнӧятӧ ті он гӧгӧрвоӧй...
Мый уськӧдчинныдсӧ тӧварыш Ерман вылас?
Сійӧ кабинетнӧй работник.
А ме — массӧвӧй работник, — ті мекӧд сёрнитӧй.
Йӧз чукӧрсянь — гӧлӧс:
— Ӧти шатия...
И — мӧд:
— Эн вӧрӧд сійӧс, а то матьӧн повзьӧдас...
— И повзьӧда, нинӧм менсьым он босьт, пиук, — кыввидзис Саша Трубка, синъяссӧ чикыртӧмӧн да кокъяссӧ паськӧдіг, медым лӧсьыдджык вӧлі сулавныс дзирликасян пызан вылын. — Мужикыд — ем, а баба — сунис, войдӧртӧ шулывлісны...
А ӧні — баба ем, а тэ ме бӧрся кыссьы, эн скӧрав...
Йӧз чукӧрын серӧктісны.
Ӧти скӧр гӧлӧс:
— Командир, — гачасьӧма...
Пройдоха...
Саша Трубка тшапкысис татчӧ: «А-а!» — и мӧдіс балагуритны.
— Мыйла ме гачаси?
А ӧд — лӧсьыд!
(Гӧлӧсъяс: «Бергӧдчыв!», «Лажыньтчыв!», «Дзескыд тай!», «Потас!» И гора серам сорыс сюйыштісны дзикӧдз нин печатайтны позьтӧмӧс.)
Ме и таӧдз кӧсӧя юбка вылад видзӧда вӧлі...
Каян трибуна вылӧ — пыр жӧ тэныд шуӧны: нинӧм тэд, бабалы, сюйсьыны...
Локта штабӧ: оз лэдзны юбканад...
Ме висьтала: ме абу баба...
(Гӧлӧсъяс бара лэдзисны печатайтны позьтӧмӧс).
Ме ёртыд боевӧй, ме хуторъясын ачым бырӧді кык белӧй банда...
И дӧзми ме юбкасьыд, кӧть бӧрд...
Талун локта гортӧ, пиӧйлӧн, Мишкалӧн, стенын ӧшалӧ фронтвывса паськӧм, пасьталі, босьті наган и ме — тан...
Мелі чукыръяс пӧвсысь кывзысьяс вылӧ друг видзӧдлісны вежӧра, рӧмтӧммӧм, ньӧти абу пӧрысь синъяс Саша Трубкалӧн.
— Балагуритыштім, — вайӧ делӧ бердӧ...
Ме нин аслам бабаяскӧд талун сёрниті.
Вӧр пристаньяс вылын миян квайт сюрс баба...
Уджалӧны найӧ бурджыка тіян дорысь и босьтӧны унджыкӧн тіянысь, мужикъяс...
— Но, но Саша!
— Сӧр, да эн вывтіав...
— Бурджыка, бурджыка...
Бабаяс менам ставныс организованнӧйӧсь.
И прогулъяс этша и вина оз юны...
— Пӧръялан, дявӧл, ачыд гулькъян...
— Ачым — мӧд делӧ, ме — веськӧдлан котыр, меным паёк особеннӧй...
(Бара серӧктісны, пӧлньӧдлісны юрнаныс: «Но и ёсь жӧ, быдтор вылӧ — вочакыв».)
Квайт сюрс баба да тіян джынйыс гырысь арлыдаяс тошкаяс колясны делӧ бердын...
Ӧстальнӧй мужикъяслы колӧ спасайтны революция...
Шуис сійӧ тайӧс сэтшӧм прӧстӧя да увереннӧя — пырысь-пыр лои чӧв-лӧнь.
Ӧні сійӧс пондісны кывзыны сочувственнӧя — зэвтчӧмӧн видзӧдісны сылӧн неуна мужичӧйлӧн кодь, чукырӧсь чужӧмӧ, эз кӧсйыны прӧзевайтны ни ӧти кыв.
И кодкӧ кӧ думыштіс ӧні шмонитны, чорыда эськӧ «малыштісны» сэтшӧмсӧ балябӧжӧдыс.
Саша Трубка, коді самоучкаӧн велӧдчыліс грамотаӧ, аслас ветымын кӧкъямыс воӧн ветлӧдліс Рочму пасьта и батрачкаӧн, и скӧтницаӧн, и пӧжасьысьӧн, и вӧр пристаньяс вылын уджалысьӧн, коді витӧд воын воштіс рӧднӧй куим вокӧс и ыджыд война дырйи — кык пи дай верӧссӧ — эз вошты ни сьӧлӧмлысь томлунсӧ, ни вынъяссӧ, и ӧні сюрс йӧза чукӧр водзын сёрнитіс, кыдз сьӧлӧмшӧр часӧ аслас пиянкӧд.
Кывъясыс сылӧн вӧліны прӧстӧйӧсь и дженьыдӧсь, волнуйтчӧмысла сылӧн пӧрысьлӧн моз чукрасис вомыс.
— Кутшӧма кӧть эн ружты, — некод оз мын тайӧ пӧрысьлунысь.
Вайӧ нин, бурджык, делӧ вӧсна кувны, мужикъяс...
Огӧ сетчӧй, медым казачишкаяс миянлысь сьылідзиръяс дзодзӧгъяслысь моз берталісны.
Миянлы отсӧг вылӧ локтӧ ыджыд армия Лихая дорсянь.
Аски локтас Мӧскуаысь верховнӧй комиссар Сталин.
А ми век на ещӧ юръясын гыжъясӧн гудйысям.
Котыртӧй « Грузолеслысь» полк.
Со и грузовикъяс винтовка тырӧн сулалӧны.
Босьталӧй — и аски фронт вылӧ...
Надзӧник, бус-тшын пиын, гӧгыльтчисны трибуна дорӧ кык грузӧвик ӧружие тырӧн.
«Даешь!» — горӧдісны чорыда гӧлӧсъяс.
Йӧз чукӧрын заводитчис зытласьӧм, воддза грузовикын ружье чукӧр вылын пукалысь матрос дорӧ мӧдісны сюйсявны доброволечьяс — пыр унджыкӧн, пыр пӧсьджыка...
4
Водзысь-водз садьмӧдіс уличвыв изъяс кузя телегалӧн грымакылӧм.
Асъя, но жалиттӧм нин, шонді вундыліс синсӧ.
Сергей Константинович Москалев шеныштчис гутъясысь, кодъяс подӧн ветлӧдлісны сылӧн ва чужӧм кузяыс.
«Юны сивуха сӧтанаыслӧн кодь тайӧ жарӧ — тайӧ жӧ веськыда ас киӧн ачымӧс мучитӧм!..»
Крӧвать вылас пукаліг, здук дыра видзӧдіс кок улас папирос пом вылӧ.
Решительнӧя сувтіс, сюйис кокас лӧз галифе, дзескыд сапӧгъяс, пасьталіс парусинӧвӧй толстовка.
Юис графинысь кымынкӧ стӧкан вижоват лёк ва.
Папирос ӧзтӧм бӧрын заводитіс лукйысьны газетъясын, кодъяс куйлісны чукӧрын войся пызан вылын.
И газетъяс, и киыс, кажитчӧ, ставыс свет вылас вӧлі вевттьысьӧма вӧсньыдик слӧя кос бусӧн.
Сійӧ аддзис май комын ӧтикӧд лунся мӧскуаса «Правдалысь» номер.
Зумыштчӧмӧн некымын пӧв лыддис мандат — войтыр комиссар Сталинлы, кодлы сетӧма чрезвычайнӧй правояс...
Гыжйыштіс тыр яя бриттӧм тшӧкасӧ.
Терпиттӧм пырысь бергӧдыштіс телефон вороп, корис личнӧй секретарсӧ.
— Петр Петрович, кор мӧскуаса поездыс?
Минут нелямын мысти?...
А-а!
Звӧнитӧй сэн ставыслы, — колӧ встретитны...
Звӧниталід нин?
Ладнӧ, ме ӧні воа...
Вокзалыс вӧлі омӧлик, ляпкыдик, пуысь, жулльӧм ӧшиньяса.
Гуранӧсь перрон вылын — ёг, сімӧм туйяс вылын — ёг...
Кыпӧдчыштас тӧв — ставыс тайӧ лэбзьӧ рожаад...
— Кӧть мед чышкинныд, век жӧ, ай-ай-ай, ёртъяс, — шуис Сергей Константинович сы дорӧ матыстчӧм кӧрттуйвывса коллегия шленлы.
Мӧдыс быттьӧ сідз жӧ первойяысь на аддзис став тайӧ тырӧмсӧ.
— Да, прамӧя кодь ёгӧссьӧма...
Тайӧ юалӧмсӧ колӧ кыпӧдны...
Перрон вылын тыдовтчисны: ичӧтик юра, кузь тушаа Ковалевский, Носович, Чебышев; сулалысьясӧс зытлалігтыр локтіс топыд, гӧрд, быдлаті гӧгрӧс — Тулак — царицынскӧй резервӧн командуйтысь.
Воис Ерман исполкомса шленъяскӧд...
Профсоюзса председательяс...
Чукӧртчисны морт кызь вит.
Носович, Москалев дорӧ мышсяньыс матыстчӧмӧн, юаліс видзчысьӧмӧн:
— А не корны-ӧ миянлы оркестр, век жӧ?
— Сулалӧ ли?
Кыдзкӧ вывті нин провинциальнӧй ног лоас...
— Кывза...
Воис мӧскуаса поезд.
Паровоз вылын — водзсяньыс — пулемётъяс.
Площадкаяс вылын — кык броневик.
Бӧрас — шпалъяс да рельсъяс тыра платформаяс.
Медводдзаӧн чеччыштіс перрон вылӧ комендант — сӧнӧд, сьӧдіник морт, ставнас сьӧд кучик пиын, бокас — маузерлӧн пу чехол.
Некод вылӧ видзӧдтӧг, ярскӧб гӧлӧсӧн чукӧстіс станцияса начальникӧс...
Сэсся заводитісны чеччавны винтовкаясӧн вооружитчӧм мӧскуаса рабочӧйяс, пасьтасьӧмаӧсь коді кыдзи — дӧрӧм кежысь, пинджакаӧсь, кучик курткаясаӧсь, кепкаясаӧсь — ставныс вӧнясьӧмаӧсь выль патронташъясӧн.
Ставныслӧн — зумыш, омӧльтчӧм, суровӧй чужӧмъяс.
Сёрниттӧг, шуткаястӧг — сувталісны вагонъяс пӧлӧн, винтовкаясныссӧ асфальт вылӧ лӧжаяснас лэдзӧмӧн.
Класснӧй вагон площадка вылӧ петіс морт, юръюлӧдзыс кизялӧм сьӧд гимнастёркаа, сьӧд гача, гач кокъяссӧ сюялӧма небыд сапӧгъяс пиӧ.
Косіник мугӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй да спокойнӧй, усъясыс сайӧдлісны вомсӧ.
Сійӧ кутчысис площадкаса поручень бердӧ да тэрмасьтӧг лэччис.
Первойя мортӧн, вагон ӧшиньясӧд синъяснас тшынйысиг, аддзис сійӧс Москалев.
Паськыда нюмъялӧмӧн, нюжӧдӧм кинас ӧвтышталіг — мӧдӧдчис паныд.
Взволнованнӧя матыстчис Ерман.
Видзчысьӧмӧн, — куим воськов вотӧдз да нюжӧдчӧмӧн, — Носович.
— Видза олад, ёртъяс, — отчётливӧя шуис налы Сталин, и не то гажа, не то смекайтчана чукыръяс мунісны сылӧн син пельӧсъяссянь.
Сійӧ видзаасис быдӧнкӧд, некодӧс торйӧдтӧг, — эз вывті пӧся и эз вывті коса.
Синаканьяснас ӧдйӧ дзоркнитлӧмӧн, кытшовтіс ставсӧ, коді вӧлі перрон вылын.
— Ёртъяс, кора ме ордӧ вагонӧ.
Мышнас бергӧдчӧмӧн, кыпӧдчис плӧщадка вылӧ и саяліс вагонын, бӧрӧ видзӧдлытӧг и мӧдысь кортӧг.
Кор ставӧн пуксялісны салонын, Сталин, трубкасӧ ӧзтӧм бӧрын да пызан дорті пӧкаживайтіг, кутіс сетавны юалӧмъяс: крайын нянь запасъяс йылысь, продотрядъяс йылысь, водзӧ воан урожай йылысь, фронт вылын штыкъяс лыд йылысь, резервъяс йылысь, противник продвигайтчӧм йылысь, сылӧн вынъяс йылысь — дасъясӧн дженьыдик да точнӧй юалӧмъяс — Москалевлы, Ерманлы, Тулаклы, Носовичлы...
Кор сійӧ мортыс, кодлысь сійӧ юасис, заводитліс паськыда тӧлкуйтны, — Сталин орӧдліс:
— Меным колӧны лыдпасъяс, объясняйтӧмъяс оз ковны...
Сылӧн собеседникъяс вочасӧн убеждайтчылісны, мый сылы, тыдалӧ, ставыс нин тӧдса — и фронтъяс вылын состояние, и нянь лишкаяслӧн лыдпасъяс, и став непӧрядокъясыс да нелючкиясыс, и весиг сійӧ, мый оз тӧдны найӧ, Царицынса вождьяс...
Беседа кыссис дыр.
Москалевлы зэв эськӧ окота вӧлі вуджны общереволюционнӧй темаяс вылӧ: пӧся, гырысь кывъясӧн, кыдз сійӧ кужліс, сёрнитыштны сідз, медым петкӧдлыны москвичлы, мый тані оз жӧ нинкӧмӧн шыдтӧ панявны.
Но сійӧ некыдз эз вермы косявны сійӧс гӧгӧрбок гартыштысь точнӧй, анализируйтан юалӧмъяслысь кытшсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвотӧм, кытчӧ синӧ Сталин.
Носович пукаліс чошкӧдчӧмӧн, эз курит вӧзйӧм мӧскуаса папироссӧ, кыввидзис коса да точнӧя, и некымынысь, — кажитчис сылы, кыйис ас вывсьыс Сталинлысь тэрыб, кыпӧдыштӧм улыс синлапӧдъяс увсянь ёсь видзӧдлассӧ.
Юалӧм вылӧ — мыйӧн сійӧ объясняйтӧ противниклысь успех бӧръя лунъясӧ — Носович вочавидзис виччысьӧмӧн:
— Ещӧ тӧлысь сайын на казакъяс лыйсьылісны ас вӧчӧм снарядъясӧн.
Ме окота пырысь петкӧдла тіянлы снаряд, кодӧс вӧчӧма консерв банкаысь — музейнӧй теш...
Ӧні найӧ пӧлучитісны бур снаряжение да зэв бур пушкаяс.
Юалӧмыс решайтчыссьӧ фронт вылын огневӧй точкаяс перевесӧн...
— А он объясняйтӧй ті миянлысь неуспехсӧ тырмытӧм политическӧй подготовкаӧн? — юаліс Сталин. — Огневӧй точка саяд пукалӧ морт.
Мыйдта кӧть оз лоны полководецыдлӧн огневӧй точкаясыд, сылӧн кӧ салдатъясыс абу подготовитӧмаӧсь правильнӧй агитацияӧн, сійӧ нинӧм оз вермы вӧчны революционно-воодушевитчӧм боечьяслы паныд, — кодъяслӧн кӧть весиг ёна этшаджык огневӧй точка лыдыс.
Медым думайтны вочакывсӧ, Носович босьтіс папирос да чувствуйтіс ӧні, мый Сталин оз нин пырмунігмоз, доровтчывтӧг сюся видзӧдӧ сы вылӧ.
— Ме сӧгласен, мый тайӧ выль тактика революциялӧн. — Сійӧ зілис чорыда вочавидзны Сталин видзӧдӧм вылӧ. — Но неприятель би улад сьӧкыд перестраивайтны боечыдлысь психикатӧ.
Неприятель би улад сійӧ ёнджыка эскӧ пушкаяслы небӧгъясыдлы дорысь.
Тылын, формируйтігӧн, тӧдӧмысь, воспитаниеыд — сійӧ ставыс...
Сталинлӧн бара котӧртісны чукыръяс синлапӧдъяссянь кӧсичалань, сійӧ бергӧдчис Носович дорысь, медым пыркӧдны трубкасӧ и — кыдз быттьӧ — пӧпуттьӧ, пыр муніг моз:
— Кӧні и перестраивайтны психикатӧ, кыдз не прӧтивник би улын, сэнтӧ и перестраивайтны...
Ӧні, ёртъяс, ме кора кольччывны Москалев да Ерман ёртъяслы.
И сійӧ кутіс прӧщайтчыны ставыскӧд киасьӧмӧн.
Кор салонын колисны сӧмын Москалев да Ерман, сійӧ пуксис пызан дорӧ, кипыдӧснас пыркнитіс клеёнка вылысь пӧимсӧ.
— Тані, туйяс вылас, — маршрутнӧй состав нянь тырӧн.
Важӧн сійӧ сулалӧ?
Ерман ыпнитіс гӧрдӧн, быттьӧ сылы кучкисны чужӧм кузяыс.
Москалев вочавидзис, ӧшинь вылӧ читкырасьӧмӧн:
— Лун кык, куим...
— Унджык, — шуис Сталин. — Дас ӧти лун.
Мыйла сійӧс эз вӧв мӧдӧдӧма?
Москалев зумыштчис, чуньясыс сылӧн пондісны таркӧдны клеёнка кузя.
— Ӧти-кӧ миян вӧліны юӧръяс, мый туйыс Поворино дорті орӧдӧма казакъясӧн...
Мӧд-кӧ, лоӧм военнӧй обстановка дырйи, кор ми вермим лоны тырвыйӧ осаждённӧй карын, ме ог вермы рискуйтны — кольччыны нянь запасъястӧг.
Тӧрыт рабочӧйяс сэтшӧм буза вӧчлісны...
Сійӧ пондіс нускыны нырнас, виччысиг, мый Сталин заводитас вензьыны.
Но Сталин эз кут вензьыны.
Сійӧ юаліс ещӧ:
— Карын вӧльнӧя нянь вузавлӧны?
— Но да...
— Мыйӧн тайӧ висьтавсьӧ?
Москалев пондіс ёнджыка нускыны, но гӧгӧрвоис, мый зыкӧ воны оз ков.
— Сійӧ висьтавсьӧ, Сталин ёрт, мый ті омӧля тӧдад миянлысь аслыспӧлӧс условиеяссӧ.
Карын сё кымын сюрс быд пӧлӧс обывательяс, мещана, ӧти кывйӧн кӧ...
Коді сэн град йӧрын луасьӧ, курӧгъясӧс видлалӧ, тӧргуйтӧ шылльӧ-мылльӧӧн...
Да сюрс дас беженечьяс...
Пуксьӧда ме найӧс ставсӧ паёк вылӧ — но и аскинас жӧ пусь-пась вӧчасны сӧветтӧ...
Сыысь на лёкджык — фронт вылысь отрядъяс бергӧдчасны: быдӧнлӧн тані папаша, мамаша...
Сталин бергӧдіс юрсӧ чӧв олысь, синсӧ лэдзӧм Ерман дорӧ.
— Ті тадз жӧ думайтад?
— Ог, ме ог тадз думайт, — ярскӧба вочавидзис Ерман. — Лыддя карын положениесӧ ненормальнӧйӧн...
— Вот аддзад — кык торъялан мнение нин... — Сталин судзӧдіс папкаысь бумага лист. — Тайӧс пӧлучитӧма талун туйын. — Сійӧ пуктіс пызан вылӧ Москалев водзӧ телеграмма, кодӧс кырымалӧма Ленинӧн:
«Продовольствие йылысь должен шуны, мый талун ньӧти оз сетавны ни Питерын, ни Мӧскуаын.
Положениеыс дзикӧдз лёк.
Юӧртӧй, вермад-ӧ примитны экстреннӧй мераяс, ӧд тіянсянь кындзи судзӧднысӧ некысь».
— Менам предложение, — шуис Сталин (сэк коста, кор Москалев лыддис телеграммасӧ да сэсся чӧла йӧткыштіс сійӧс пызан кузя — Ерманлы), — сувтӧдны исполкомын юалӧм безобразнӧя нянь разбазаривайтӧмсӧ дугӧдӧм йылысь.
Мӧскуаын, Ивановоын, Питерын, пролетариат получайтӧ восьмушка.
Владимир Ильич телеграфируйтӧ, мый и тайӧ восьмушкасӧ нин оз сетавны.
Тайӧ означайтӧ, мый опасностьын не сӧмын тайӧ каръясыс, но опасностьын революция.
Царицынын дас сюрс беженечьяс удобство ради ми ог вермӧй лишайтны революцияӧс няньысь...
— Пуксьӧдны Царицынӧс паёк вылӧ! — Москалев заводитліс йӧткыштны ас бердсьыс пызансӧ, пызан эз вӧрзьыв.
Сійӧ сьӧкыда петіс, прӧйдитчис, лэптыштіс галифе гачсӧ: — Ми сійӧн и гордӧйӧсь, мый кошмарнӧй условиеясын; кор став контрреволюционнӧй сволочыс горзӧ: — «большевистскӧй овмӧсыд — сійӧ тшыгъялӧм да разруха», пӧртім Царицынӧс дзоридзалысь карӧ...
Заводъяс вӧчӧны пӧшти ветымын прӧчент войнаӧдзсалысь, — тайӧ, кор ныр уланым фронт.
Содтӧма школаяслысь сеть...
Профсоюзнӧй организацияясӧн шымыртӧма уджалысьяслысь пӧшти став массаяссӧ...
Колоссальнӧя кыпӧдӧма нывбабаяслысь движение...
Нуӧдсьӧны мероприятиеяс общественнӧй уджъяс лӧсьӧдалӧм кузя.
— Тэ вунӧдін ещӧ музыкасӧ бульваръяс вылысь, орӧдіс Ерман тіралан гӧлӧсӧн, — офицеръяслысь кабакъяссӧ йӧктӧмъясӧн...
И мый сов вылӧ донсӧ спекулянтъяс кыпӧдісны нин сё шайтӧдз пуд.
— Шактар!
Тайӧ шактар! — горӧдіс Москалев. — Лямӧдам! — (Сійӧ кӧсӧйтчыліс Сталин вылӧ. — Сталин важ моз, вежсьывтӧг пуркйис трубканас). — Юалӧмыс ёна джуджыдджык...
Царицынса пролетарий ачыс, аслас кинас, стрӧитӧ ассьыс аскиалунсӧ...
Царицынса пролетарий эскӧ меным, Москалевлы, мый ме вайӧда сійӧс помӧдз вермӧмӧдз.
А ме пуксьӧда сійӧс тшыг паёк вылӧ, ме шыбыта сійӧс ӧтувъя роч пӧртйӧ...
Сы вӧсна, мый Иваново-Вознесенскса рабочӧйяс пӧлучайтӧны восьмушка...
Сійӧ тайӧс оз гӧгӧрво...
Ставсӧ тайӧ висьталігӧн Москалев «учитывайтліс» впечатлениесӧ, но сійӧ тэчсьыліс эз сы дор.
Ерманлӧн вомыс кӧрсьыліс зывӧктан гримасаӧн.
Сталин спокойнӧя лэдзліс высказывайтчыны, но мыйкӧ лӧсявтӧм вӧлі, мый тайӧ мортсӧ позьӧ шатовтны.
Гажа синъяса, став торнас тӧдса, а ассьыс нинӧм оз позь тӧдны — кӧть и оз жмит чрезвычайнӧй полномочиеяс вылас, но найӧ сылӧн зептас.
И, пӧжалуй, он кӧ веськав тувччигад сыкӧд ӧти кокӧ — коляс бӧрӧ.
Бокыса мӧвпъясыс, тӧдӧмысь, эз влияйтны Сергей Константинович кывъяслӧн горачлун вылӧ, но казялӧмӧн, мый впечатлениеыс дзикӧдз нин шогмытӧм кутіс лоны, сійӧ видзчысьӧмӧн кутіс «лэччыны».
— Висьтала ставсӧ тайӧс, Сталин ёрт, сы вылӧ, медым ті артыштід миян водзын сулалысь ситуациялысь став сложностьсӧ...
Ми тані тіянкӧд особеннӧй условиеясын.
Татчӧс пролетариат вужъяснас йитчӧма сикткӧд, юрвывтыр нянь тырмымӧнкӧд, — тайӧ Волга, ставрочмувывса нянь йӧртӧд...
Гӧгӧрвоасны-ӧ?
Пола, пола...
— Кӧинъясысь повны — вӧрӧ не ветлыны...
Oг юк тіянлысь полӧмъястӧ, Сергей Константинович, — весела шуис Сталин, кыдз быттьӧ доволен, мый известнӧй этап прӧйдитӧма нин. — Рабочӧйяс гӧгӧрвоасны, гӧгӧрвоӧдны кӧ налы.
Рабочӧйяс зэв бура гӧгӧрвоасны, мый нянь монополияыд да карточнӧй системаыд, пӧжалуй, окопъясын косяcьӧм дорысь сьӧкыдджык, но найӧ гӧгӧрвоасны, мый тайӧ и эм ӧні революциялӧн главнӧй фронтыс...
И найӧ ваясны тайӧ жертвасӧ, налы кӧ бура да тӧлкӧн разъяснитны...
Москалев шпыньялігтыр пыркӧдыштіс юрнас.
Пуксис пызан дорӧ...
— Задачатор ті сетід миянлы, Сталин ёрт...
Мыйсянь нӧ реальнӧ, кутшӧм мероприятиеяссянь, думайтад, заводитны миянлы?
— Менам предложение — заводитны общегородскӧй партийнӧй конференция чукӧртӧмсянь.
— Кор?
— Аски.
Мыйла нюжӧдныс...
— Повесткасӧ сёрнияслысь удитам лӧсьӧдны?
— Асывнас — час сизимын — локтӧй кыкнанныд...
— Аски сизимын?
(Москалев витнан чуньсӧ сюйис юрсиас).
Сідзкӧ ме ӧні жӧ муна...
Колӧ думайтыштны, лӧсьӧдны материалъяс... — Сійӧ джӧмдіс да юалӧмӧн моз видзӧдліс.
Трубка мундштук помнас Сталин заводитіс нуӧдавны клеёнка кузя визьторъяс, кыдз быттьӧ строчкаяс.
— Монополия да карточнӧй система олӧмӧ нуӧдӧм йылысь юалӧм; транспорт вӧсна тыш; военнӧй командование ёнмӧдӧм, контрреволюциякӧд тыш; партийнӧй организация ёнмӧдӧм да массово-политическӧй удж паськӧдӧм и, распущенностьлы, смятениелы да хаослы паныд тыш...
Повестка лоас ыджыд...
Сталин чеччис и бара — ёрт ногӧн, прӧстӧя — топӧдліс кисӧ Москалевлысь да Ерманлысь.
Мунігас Москалев секунда кежлӧ сувтовкерліс ӧдзӧсын, но эз бергӧдчыв — кӧть эськӧ аслас бӧж вылӧ тальччывны некодлы эз лэдзлы, кызӧктіс сука, сьӧкыда лэччис вагон плӧщадка вывсянь и сӧмын нин — машинаын, топыда пуксьӧм бӧрын паськӧдчиг — шуыштіс: «да-а-а».
Тайӧ кад кежлас запаснӧй туйяс вылӧ кежӧдӧм вагоныс Сталинлӧн вӧлі включитӧма карса телефоннӧй сетьӧ.
Сталин заводитіс удж.
Сылӧн кык, чӧв олысь да шытӧм секретарьясыс коравлісны телефон кузя партийнӧй да сӧветскӧй организацияясса, учреждениеясса председательясӧс да секретарьясӧс, дасьтылісны материалъяс, стенографируйтлісны, лэдзавлісны да колльӧдлісны корлӧм йӧзӧс...
Чекаса председатель пырис вагонӧ весел, кыдз асъя шонді, муніс мӧд плӧщадкасянь — кельдӧдӧм да тӧждысян чужӧма...
Кӧрттуйвывса санитарнӧй коллегияса председатель, вагонӧ корлӧмсӧ виччысьтӧг, тшӧктіс чышкыны вокзалсӧ да перронсӧ, мый могысь вӧлі ыстӧма грузӧвик слӧбӧдаӧ мещавкаясла.
Общественнӧй нагрузка пӧрядокӧн найӧс вайисны ӧттшӧтш росъяскӧд, — полӧмнысла да дӧсаданысла найӧ кыпӧдісны сэтшӧм бус, мый лои ӧткажитчыны антисанитарнӧй состояниекӧд татшӧм ногӧн тышкасьӧмысь.
Лунтыр сімӧм туйяс кузя ветлісны разнӧй йӧз, юасисны Сталинлысь вагон.
Карын, крайын да фронтъяс вылын став мунан торъяс йылысь составляйтчыссис тыр серпас.
Вой кежлас кутісны воавны рабочӧйяс: фабричнӧй комитетъясса представительяс да ӧткымын низовӧй работникъяс.
И сӧмын, кор жуглассьӧм станционнӧй заборъяс сайын, решетчатӧй виадук сайын, омӧлик вевтъяс сайын, пемыд Волга сайын паськаліс лӧз югыд да ӧзйис кымӧртӧм кыа, — сталинскӧй вагонын кусі би — ӧтпырйӧ став ӧшиньясын.
Асывнас вӧлі ыстӧма телеграмма — ӧчередтӧг — Мӧскуа, Кремль, Ленинлы:.
«Шестое вои Царицынӧ.
Хозяйственнӧй олӧм став сфераясын неразбериха вылӧ видзӧдтӧг, век жӧ позьӧ лӧсьӧдны пӧрядок.
Царицынын, Астраханьын, Саратовын монополия да чорыд донъяс отменитӧма сӧветъясӧн, мунӧ вакханалия да спекуляция.
Шедӧді Царицынын карточнӧй система да чорыд донъяс лӧсьӧдӧм.
Тайӧс жӧ колӧ шедӧдны Астраханьын да Саратовын, мӧдног кӧ спекуляция тайӧ клапанъяс пырыс визувтас став няньыд.
Мед Центральнӧй исполнительнӧй комитет да Совнарком аслас ӧчередӧн требуйтӧны тайӧ сӧветъяссянь ӧткажитчыны спекуляцияысь.
Уна лыда коллегияяс да ревкомъяс старайтчӧмӧн кӧрттуй транспорт дзикӧдз кисьтӧма.
Мем быть лои сувтӧдавны специальнӧй комиссаръясӧс, кодъяс пыртӧны нин пӧрядок, коллегияяслӧн протестъяс вылӧ видзӧдтӧг.
Комиссаръяс аддзалӧны уна паровозъяс сэтшӧм местаясысь, кодъяс существуйтӧм йылысь коллегияяс оз подозревайтны.
Исследование петкӧдліс, мый Царицын — Поворино — Балашов — Козлов — Рязань — Мӧскуа линия кузя позьӧ лэдзны лунӧн кӧкъямыс и унджык маршрутнӧй поезд.
Ӧні нуӧда удж Царицынын поездъяс чӧжӧм кузя.
Вежон мысти явитам «хлебнӧй неделя» да мӧдӧдам ӧтпырйӧ миллион пуд гӧгӧр...
Ысті нарочнӧйӧс Бакуӧ, локтан лунъясӧ пета лунвылӧ.
Товарообмен кузя уполномоченнӧй... талун лоас арестуйтӧма мешочничайтӧмысь да казённӧй тӧварӧн спекулируйтӧмысь»...
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
1
— Стой!..
Коді локтӧ?
— Боеч.
— Нимыд?
— Агриппина Чебрец...
— Серӧктісны грубӧя.
Пемыдсьыс петісны вооруженнӧй кык морт.
— Мунан кытчӧ?
— Но, ты дорӧ.
— Тайӧ мый тэнад?
— Но, бельйӧ...
Найӧ видзӧдлісны Агриппина вылӧ.
— Мыйла абу пост вылын?
— Отрядӧй резервын.
— Петкӧдлы, нолтӧ...
Ӧтиыс нюжӧдіс кисӧ, видліс Агриппина киняулысь топыда гартыштӧм ёкмыль.
Мӧдыс, сійӧ винтовка вылӧ гогнитыштӧмӧн, юаліс:
— Номерыс ӧружиеыдлӧн?
Агриппина ӧдйӧ бӧрыньтчыштіс, пинь пырыс кыввидзис.
Сылы эз кутны кажитчыны тайӧ кыкыс.
Кутчысис кинас винтовка лӧжаӧ.
Сійӧ, коді юаліс номер йылысь, шуис грӧзӧн:
— Мунам миян бӧрся.
Сӧмын ӧні Агриппина гӧгӧрвоис: тайӧ кыкыс, тыдалӧ, «Бушков» отрядысь.
Налӧн эшелоныс мунліс шахтерскӧй водзын.
На йылысь висьтавлісны лёкторъяс, быттьӧ войяснас найӧ кыскалӧны ас вагонаныс нывкаясӧс и быттьӧ некымын нывка сідзи воши нин.
— Кутшӧм помка кузя ме должен мунны тіян бӧрся?
Бара сідз жӧ, — пиньяссӧ калькӧдлытӧг, унатор висьталанаӧн:
— Помка тӧдмалан...
Найӧ вӧліны кыкӧн, сійӧ ӧтнас, — кӧрттуй полотносянь ылӧ пырис тыртӧм степӧ, тытор корсигӧн...
Ӧнтай, шонді лэччигӧн, сійӧ тыыс пӧртмасис гӧрдӧн камышъяс пыр кӧнкӧ тыланьын.
Вӧлі сёр...
Бипуръяс, кӧні эшелоннӧй олысьяс пулісны ужын, важӧн кусіны.
Степын сӧмын чиркъяс тричӧдчисны.
Агриппина вӧлі мунӧ пеславны Иванлысь дӧрӧмъяссӧ.
Луннас сылы, кыдз боечлы, вӧлі яндзим ноксьыны мужичӧй белльӧӧн.
Пеславліс войнас, кор некод оз аддзы.
Мунӧ вӧлі лӧнь, кодзувъяс югыдсянь руд шыльыдін кузя, думайтӧ ас йывсьыс, Иван йылысь.
Век жӧ нывка жӧ сійӧ вӧлі, и дас ӧкмыс ар, и тайӧ шоныд, кодзула войыс коді зильгӧ чиркъясӧн да ӧвтӧ полыньӧн, кажитчыліс сылы — казакъяскӧд лунся лыйсьӧмъяс бӧрын, лёкысь горзӧмъясӧн да ёрччӧм-матькӧмъясӧн тырӧм лун бӧрын — кажитчыліс сылы лӧсьыдӧн: Агриппина муніс и сьыліс вомгорулас...
И друг — тайӧ кыкыс — бандитъяс!..
Агриппина гӧгӧрвоис, медбӧрти, мый налы колӧ сысянь, — сэтшӧмӧдз скӧрмис, заводитіс найӧс видны.
Найӧ сулалісны дас шаг выяын.
Ӧтиыс мыйкӧ шуис мӧдыслы.
Агриппина эз удит нетшыштны пельпом вывсьыс винтовкасӧ, — найӧ уськӧдчисны сы вылӧ, юръяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн...
Бур, мый сы вылын войся кад серти вӧлі сӧмын ӧти вӧнялӧм дӧрӧммыг — ни гач, ни сьӧкыд сапӧг эз вӧв.
Кань моз пескыльтчис, чеччыштіс бокӧ, уськӧдчис котӧртны, лэбис, степнӧй сынӧдсӧ ныррозьяснас кыскигтыр.
Сы мышкын кокшыыс быттьӧ ылыстчис.
Виччысис — лыясны...
Друг гӧгӧрвоис — а ӧд тапиктӧ сы бӧрся сӧмын ӧти...
А мӧдыс?
И сэки кыліс дзик матысь мышсьыс тэрыба пошкӧм, кӧмтӧм кокъясӧн ӧдйӧ, кокниа тапиктӧм...
Сійӧ уськӧдчис боквыв, гонькнитліс пельпом вомӧныс: сы бӧрся кольччытӧг, котӧртіс морт, юрсӧ дзикӧдз чатӧртӧмӧн, пельпомъяснас уджалӧмӧн...
Котӧртіс, сы вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ свежӧй дук серти, — сӧнӧд, а думсьыс лэдзчысьны кӧсйытӧм, котӧртіс, кыдз овлӧ вӧтӧн...
Страк, кутшӧм овлӧ сӧмын вӧтӧн, шыбытіс сійӧс веськыдвыв, шуйгавыв...
Морт кокниа вӧчис сійӧ жӧ — кежис веськыдвылӧ, шуйгавылӧ...
Чувствуйтіс — ӧні жӧ воштас юрсӧ...
Топӧдліс ас бердас сьӧкыд, котӧртны мешайтысь винтовкасӧ...
Лолаліс паськӧдӧм став вомтырнас...
Друг кос, полынь дука тӧлыс ульсаммис, ӧвтыштіс нюрӧн.
Кодзувъяслӧн отражениеыс кывтіс сылы паныд камышъясӧн сьӧд степь сайысь.
Агриппина чеччыштіс небыд кадйӧ, куш пидзӧсъяснас эжӧрсӧ орйӧдліг, ваӧн резіг, пырис да вӧйис коскӧдзыс, морӧсӧдзыс, голяӧдзыс, — винтовкасӧ юр весьтас лэптӧмӧн, веськыд кинас сынӧмӧн — мӧдіс вартчыны...
Морт — пыр сідз жӧ — сы бӧрся...
Но ваад Агриппина ылӧ колис сійӧс.
Ас бӧрсяыс нилег турун плетьяс кыскигтыр петіс кыркӧтша кодь вадорӧ.
Мортыд — ты шӧрын — дугдіс бызӧдчӧмысь, видзӧдіс сы вылӧ, ваыс морт гӧгӧр лӧнис, кодзувъясӧс бара отражайтіг.
Ва вылын чурвидзис сылӧн неыджыд юрыс.
Кирган гӧлӧсӧн шуис:
— Оз ков, эн лый, ме жӧ бурӧн...
Сволочь, эн лый!
Синсӧ куньӧмӧн Агриппина лыйис, гӧгӧрвоӧмӧн, мый бокӧ...
Бергӧдчывтӧг — бара мӧдіс котӧртны...
Ӧні вӧлі дзик лӧнь, и сылы лоис дӧсаднӧ: пышъявны степь кузя мужикъясысь!
Сэтшӧмӧдз дӧсаднӧ, мый конъясис.
Видзчысьӧмӧн пуктіс винтовкасӧ, пӧрччис юр пырыс дӧрӧмсӧ, пыдзыртіс, бара пасьталіс.
И сэсся мӧдіс нин лабутнӧя, кыдз полагайтчӧ боечлы.
«А нопйыдтӧ?
Уськӧді!
Вот тэд и песлалі!
Мамӧй менам, да кыдз нӧ ӧні: Иван водіс узьны вагонын, тшӧкті сылы пӧрччыны дӧрӧмсӧ, — асыв кежлас, меся, косьмас.
Батюшки, — сылы ӧні пасьтӧг ветлыны!»
Агриппина сэтшӧма расстроитчис — бара пуктіс винтовкасӧ, пуксис муӧ, пондіс йирны турун за.
«Колі эськӧ другысь, мыйӧн сувтӧдісны, кыкнаныслы и гымӧбтыны...
Верст вит кульышті повзьӧм йывсьыд...
Мамӧй менам, — отрядын аски ставсӧ тӧдмаласны, петкӧдчыны он лысьт!»
Агриппина пукаліс дзикӧдз шогӧ усьӧмӧн.
Став виръяйыс сылӧн кувгис котӧртӧмсьыс.
Пӧим рӧма степь весьтын тыдавтӧм енэжтас сайысь кыпӧдчис ыджыд виж кодзув.
Талунъя войӧдз Агриппина нинӧм сэтшӧмсӧ эз вӧчлы, медым сы вылын сералісны.
Нуис служба мукӧдъяскӧд ӧтмоз, а дисциплина боксянь сійӧс весиг гарыштлісны фронт водзын, кыдз пример.
Кык вежон колис сійӧ кадсянь, кор Ворошиловскӧй эшелонъяс косьӧн писькӧдчисны Лихая станция пыр.
Эшелонъяс надзӧн — куим, вит, мукӧддырйи и дас верст суткиӧн — кыссисны асыввывлань.
Эшелонъяс гӧгӧр фронтӧн паськӧдчӧм отрядъяс нуӧдлісны оръявлытӧм бойяс, вӧтлылісны усьласьысь казакъясӧс.
Пырджыксӧ казакъяс заводитлісны тревожитны гӧрдъясӧс югдан дорыс, кор боечьяслӧн куньсьылісны унзільла синъяс и кор вӧлі ещӧ сэтшӧм пемыд на, мый казаклы позис пышйыны вӧв вылын пулемётнӧй биысь.
Эшелонъяс прӧйдитісны нин Белая Калитва, — кӧні манитчисны вежон мында Донец вомӧн пос дзоньтӧмӧн, — и матыстчылісны Морозовскӧй станица дорӧ.
Тані не сӧмын югдан дор, но и луннас пансьылісны косьяс.
Казакъяслӧн лоис артиллерия, и пыр унджык лыдӧн найӧ чукӧртчывлісны степнӧй оврагъясын.
Агриппина нуис кык пӧвста служба — и кыдз боеч и кыда сиделка.
Сэкитӧ войнад Лихая дорын сійӧ ёртъясыскӧд петкӧдіс окопысь Иван Горалысь ыджыд, сьӧкыд тушасӧ.
Некод эз эскылы, мый сійӧ ловъя.
Паляліс сійӧ сӧмын вагонын.
Иван вӧлі контузитчӧма и некымынлаӧ ранитчӧма снаряд торпыригъясӧн.
Агриппина ловзьӧдіс сійӧс аслас дӧзьӧрнас, а ещӧ стӧчджык, мый сылы, Иванлы, вывті нин окота вӧлі овны и вынъясыс сылӧн тырмисны эськӧ кык мортлы вылӧ.
Ранаяс сылӧн ӧні бурдісны, контузитчӧмысь колис сӧмын судорога: кӧрсьыліс нырыс и нетшкысис банбокыс.
Тайӧ судорогаыс гугӧдліс Агриппиналысь сьӧлӧмсӧ: петіс Иван тайӧ смертьысь сійӧ войӧ, кор сотчисны мельничаяс.
Сэки Агриппиналы быттьӧ эз и вӧв страшнӧ: гӧрдоват степь, вӧрзьывтӧм тушаыс Иванлӧн, водзын — немечьяс, котӧртӧны дорыша штыкъяснас.
Но тайӧс казьтылӧмын колис жугыльмӧдан ужас.
Юрсӧ лэптӧмӧн Агриппина видзӧдіс виж кодзув вылӧ, — кодзувсянь степын лоис тыдаланаджык.
Агриппина тайӧ кодзув сертиыс думайтіс — арталіс — кодарынджык кӧрттуй полотно...
Регыд, буракӧ, кутас югдыны.
Бергӧдчис став тушанас асывланьӧ, — му помыс сыладорын мичаа нин торъяліс войся енэжысь...
Неуна югдыштӧ — колӧ корсьны нопйӧс...
Он аддзы — бурджык увлань юрӧн тыӧ...»
Ва дӧрӧмнад вӧлі лӧсьыд — ыркыд.
Агриппина водіс банбокнас кусыньтӧм гырддза вылас и орӧдчывтӧг видзӧдіс асыв вылӧ.
Полынь позтыр улын, кыдз свадьба вылӧ медалӧм, тричӧдчис чирк: нывъяс став сьыланкывъяссӧ нин сьылісны, ставӧн нин узьны водісны, а сійӧ пыр тричӧдчӧ.
Агриппина дурмӧмӧн моз чеччыштіс.
Ыджыд шонді видзӧдіс сылӧн паськӧдӧм синъясӧ, кыпӧдчис вуджӧръясӧн кодйыссьӧм степь пом весьтын.
Ылын сяркӧдіс пулемёт.
Агриппина лэптіс винтовкасӧ, дӧрӧм бӧждорнас чышкыштіс лысвасьыс стволсӧ да затворсӧ...
«Батюшки, да кыдзи нӧ дӧрӧм кежысьсӧ локта?»
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс пемыдвиж камышъяслань.
Кытшовтіс тысӧ.
Корсис ассьыс кок туйяссӧ, кӧні тӧрыт шыбытчис вадорсянь.
Мӧдіс видзӧдчигтырйи: кӧнікӧ тані колӧ лоны нопйыслы...
Поездъяс сулалісны тасянь верст кык сайын, нюжӧдчӧмаӧсь горизонтӧдз.
Вӧлі тыдалӧны бипуръяслӧн тшынторъяс: сэн заводитчыліс лунся олӧм, — пулісны кулеш да картупель, мынтӧдалісны вагонъяс бердысь скӧт, вӧтлісны юктавны, ӧшлісны вагон плӧщадкаяс вылын рузумъяс...
Боечьяс петалісны вагонъясысь, ружӧкталісны, зэлӧдлісны гачьяснысӧ.
Весалісны ӧружие.
Горзісны командиръяс, отделениеяс чукӧртіг — смена вылӧ налы, кодъяс коллялісны войсӧ фронт вылын...
«Мамӧй менам, Иван сёйлытӧм, пасьтӧм, — бормочитіс Агриппина, — но, пӧръяла кыдзкӧ, сӧмын нопйӧс аддзыны...»
Отрядъяс — отделениеясӧн — чукӧръясӧн мунлісны тыланьӧ (кӧні войнас бультыкасис Агриппина).
Эсыланьын — пемыд-гӧрд мыльк сайын — кылісны пулемётъяс.
Казакъяс бара усьласисны.
Читкыртчылӧмӧн Агриппина тӧдмаліс ассьыс эшелонсӧ — бӧжас куим платформа, шӧрса вылас дзирдалӧ рӧмпӧштан.
Эшелон дорын чукӧрмисны уна йӧз...
Быттьӧ асыкӧн топӧдіс сылысь шырӧм юрсӧ: «И перекличка вылӧ сёрми, Ӧні — дизентир, он правдайтчы...
Юрнас решительнӧя гогнитӧмӧн Агриппина веськыда мӧдӧдчис эшелон дорӧ.
Йӧзыс сэтысянь кыссисны степӧ, нюжӧдчисны цепӧн.
«Ой, мамӧй!»
Агриппиналӧн кокняліс сьӧлӧм вылас: йӧзыс, мӧдног кӧ налӧн шахтёрскӧй отрядыс дзоньнас, и нывбабаяс, и челядь сувталісны цепӧн эшелонсянь тыӧдз, медым кисьтавны паровозӧ ва.
Сідзкӧ, позьӧ удитны котӧртны вагонӧдз, гачасьны, сетны Иванлы мыйкӧ сёйыштны, юыштны, явитчыны командир дорӧ да отрапортуйтны, мый сылӧн узьсьӧма...
«И пӧлучита наряд — куим сутки — и зэв бур...»
Котӧртігас Агриппина крукасис, — муын туплясис бур пиджак...
Тайӧ сійӧ шыбытӧма, дявӧлыд, кор вӧтчиссӧ...
Казьтыштіс, кыдз юрсӧ чатӧртӧмӧн, вӧтчис сы бӧрся морт, и кӧдзыдӧн койыштіс мыш кузяыс...
«Згӧдитчас Иванлы», мӧвпыштіс пиджаксӧ лэптігтыр, и неылысь аддзис и ассьыс нопсӧ...
Вагонӧ Агриппина пырис ещӧ тӧдтӧг на, кыдз сійӧс Иван кутас видны.
Решитіс пыр жӧ сетны сылы аддзӧмторсӧ — бандитскӧй пинджаксӧ, — сэні зептас мыйкӧ бранакыліс.
Иван куйліс чорыд койка вылын, пидзӧсъяссӧ лэптӧмӧн, коскӧдзыс пасьтӧм.
Сэк коста, кор Агриппина локтіс сы дорӧ тыртӧммӧм виж вагон кузя, сійӧ кыпӧдчис гырддзаяс йылас, вӧйӧм чужӧмыс сылӧн быттьӧ ойдіс шондіӧн...
— Но, мый нӧ тэ, гулюӧй, — сӧмын и шуис, босьтіс сылысь сардмӧм неыджыд кисӧ.
Бергӧдчис мӧдарӧ — сы вӧсна, медсясӧ, медым эз аддзыв, кыдз сылысь кӧрис, вежыньтіс нырсӧ, нетшкысис банбокыс...
Агриппиналӧн тшӧтш жӧ чезӧдыштіс нырас, но — ен мед видзас — бӧрддзыны...
Шуис грубӧй гӧлӧсӧн:
— Но, мый, мый, — усьӧма степын тубрасӧй тэнад дӧрӧмъяснад, войбыд — йӧйыд — и корси, да вот мый аддзи...
Пуктіс бандитскӧй пинджаксӧ койка вылӧ...
Вылыс джаджйысь судзӧдіс кык кӧдзыд картупель.
— Тэ сёйышт, вугыртышт, а меным — ва кисьтавны паровозӧ...
Иван юр улысь кыскис ассьыс гачсӧ, ӧдйӧ пасьтасис, котӧртіс корсьны командирӧс...
Йӧзлӧн цепыс нюжӧдчӧма верст кык вылӧ.
Сы кузя — киысь киӧ — ветлісны ведраяс, гырысь жӧч дозъяс сола яй улысь, сёй гырничьяс, быдпӧлӧс дозъяс — граммофон рупорӧдз плӧть, кодлысь увдорсӧ сюялӧмаӧсь рузумӧн.
Воддзаяс гумовтлісны васӧ гӧптысь да сеталісны кияс кузя, бӧръяяс мыччывлісны сійӧс кочегарлы, и кочегар кисьтавліс чушйӧдлысь паровозӧ.
Татшӧм жӧ цепъяс нюжавлісны и мукӧд эшелонъяссянь.
Пемыд гӧрд мыльк сайсянь, сизьяс моз, коставлӧмъясӧн сяргисны пулемётъяс.
Кор шочиника увкнитліс ӧрудиеысь лыйӧм — йӧзыс сӧмын кыпӧдлісны юръяснысӧ.
Эшелонъяслӧн пырся олӧмыс мунліс аслас черӧдӧн.
Нӧсилкаяс вылын кутісны ваявны раненӧйясӧс.
Ӧти нывбаба, нӧсилка вылысь верӧссӧ аддзӧмӧн, горӧдіс, коньӧр, сэтшӧм страшнӧя, бӧрддзисны челядь.
Эшелонъяс пӧлӧн буса туй кузя мунісны асывлань телегаяс шпал да рельс тырӧн.
Белӧй казачишкаяс тайӧ войнас бара разьӧмаӧсь водзын туйсӧ.
Найӧ винтитлісны — разьлісны рельсъяссӧ ӧтар помсяньыс, кӧртавлісны на бердӧ стальнӧй трос и валъясӧн кыскисны, кусыньтлісны найӧс, бертыштлісны шпалъяскӧд ӧтлаын.
«Черепаха» бронепоезд, коді мунліс эшелонъяс юрын, кутліс туйсӧ лыйлӧм улын, но ылӧ мунны эз лысьт, поліс орӧдӧмысь.
Паровозъяс ваӧн вӧлі тыртӧма, цепъяс разӧдчисны.
Тыыс вӧлі жуӧ купайтчысь тырӧм, гожъялӧм челядь-пиянӧн, чилзӧм, бызӧдчӧм, сералӧм...
Нывбабаяс песлалісны улыс кӧлуй.
Полотно пӧлӧн мӧдісны тшынавны кельыд-лӧз тшынӧн кос куйӧдысь бипуръяс.
Пулісны ӧбед.
Мужикъяс дыша пырысь пукалісны насып вылын вагонъяс улын ыркыдінас.
Вӧлі луншӧр, жар, кор лӧняс тювъялӧны дурмӧм гырысь гутъяс...
И друг, пӧдтан жар сынӧдсӧ косяліг, заводитісны паровозъяслӧн тревожнӧй свистокъяс.
Найӧ чуксавлісны йӧзсӧ вагонъясӧ.
Пуан пӧртъяс дорын нывбабаяс мӧдісны шенасьны паньяснас:
— Нӧрӧвитӧй ті, дявӧлъяс!
Кытчӧ нӧ — ӧбедсӧ миянлы шыблавны...
Машинист, виччысьлы неуна.
Пасьтӧм челядь-пиян котӧртісны ты дорсянь, ӧвтчисны дӧрӧмъяснас.
Гӧнечӧн вӧтлісны степысь скӧт.
Поездъяс тракйысисны, вӧрзьылісны, кыссьылісны верст кык либӧ унджык.
И бара, дзуртігтыр, сувтлісны дыр кежлӧ.
Быд верст туй лоліс босьтны косьӧн: то разьӧмаӧсь туйсӧ, то матыса оврагъясын сайӧдчӧмаӧсь казакъяс пушкаӧн.
5-ӧд армияӧн нуан озырлунъяс йылысь лэблісны станицаясті содталӧм слухъяс: сахарыс быттьӧ пӧ, сё сюрс пуд вӧлі эшелонъясын, дзонь вагонъяс сов и лыдтӧм-тшӧттӧм — быдпӧлӧс паськӧмыс, скобяннӧй тӧвар, бӧчкаясын зарни.
Татшӧм добычаыд ӧзтыліс казакъяслысь завидьлунсӧ (вежалӧмсӧ).
Генералъяс Мамонтов да Фицхелауров висьтавлісны станицаясын, мый оз позь партизанитны, торйӧдлыны вынъяс, понъяс моз пурны 5-ӧд армиялысь бӧжсӧ, — колӧ бырӧдны сійӧс ставнас решительнӧй косьын, а кыйдӧс тырмас дзонь кытш вылӧ.
Мамонтов чукӧртліс вынъяссӧ Дон дорӧ, — сэтчӧ, кӧні вӧлі взорвитӧма кӧрттуй пос.
Сэні 5-ӧд армия — бӧрыньтчан туй орӧдӧма — должен лоны игналӧма сы гӧгӧрса высотаяс пӧвсын и бырӧдӧма...
Рытъядорыс, кор эшелонъяс бара сувтісны, Агриппина котӧртіс вагонӧ Иван дорӧ, вайис сёйыштны.
Сійӧ бара босьтіс сылысь кисӧ аслас ыджыд киясӧ, кодъяс куйлісны кынӧм вылас.
— Но, висьтавлы, — мый вӧчсьӧ белӧй свет вылас?
— Пӧръялі командирӧс — меся, узсьӧма, сетіс сутки наряд.
— Ай, ай, — пӧръясьны!
Боеч должен мужественнӧя сознавайтчыны.
— Да ӧд ме сы ради, мед войтыр эз серавны...
Ог нин, помалам война — армияын ог кольччы...
Вывті ме том та вылӧ.
— Не сійӧ, мый тэ том, а мый вывті мича, — шуис Иван серьезнӧя.
(Агриппина дӧзмӧмпырысь пыркнитіс шырӧм юрнас.)
Ми ӧд йӧз жӧ...
Ӧтитор менӧ сьӧлӧмӧс бурмӧдӧ.
Гапа, — куті ме тэнӧ уважайтны.
Дерт, ме и сэки тэнӧ радейтлі...
Ӧні — торъя ёна...
(Неуна топӧдіс сылысь кисӧ.)
Кось, смерть, вир — тайӧ спояйтӧ морттӧ мортыдкӧд...
Вернӧ шуа?
— Дерт, сідз, — мӧдтор йылысь думайтӧмӧн шуис сы бӧрся Агриппина, и бара сылы казьтыштсис Лихая дорын вой...
Ышловзис:
— Иван, мем колӧ нарядӧ...
Иван ньӧжйӧник серӧктіс, лэдзис сылысь кисӧ.
— Мун...
Да, Гапа...
Тэ меным кодлысь пинджаксӧ вайин?
(Сійӧ мӧдіс лапйӧдлыны синъяснас, эз кыввидз нинӧм).
Зепъясас — видзӧд, мый вӧлі...
(Юрувсьыс кыскис зарни портсигар, часі, зарни чеп тупыль.)
Тэ збыльысь аддзин тайӧс?
— Мый ме — грабиті?
— И ещӧ ӧти тор аддзи зепсьыс — важнӧйджыкӧс...
Тэ мун командир дорад, висьтав, медым сійӧ ме дорӧ пыралас — пырысь-пыр...
2
Морозовскӧй станицаын сулаліс матӧ вит сюрс телега.
Вӧв табунъяс жувъялісны луд кузя.
Быд керкаын — сёрни шы.
Быд ворота дорын — мужикъяс да казакъяс чукӧръясӧн — куритчӧм, сёрнитӧм,  дзиръя ӧдзӧсъяс клопкӧм.
Шемӧсмӧм нывка мунӧ карнанӧн, синбӧжнас тӧдтӧм йӧзӧс видзӧдіг, — сійӧс пырысь-пыр жӧ кытшалӧны тошкаяс, ускаяс, джуджыд мыгӧраяс, и сійӧ котӧртӧ нин бӧр, сералігтыр да тыртӧм ведраяснас клёнӧдчигтыр.
Дзуртӧны юкмӧс заравечьяс.
Ӧшйӧм бӧра рыжӧй мерин вылын гӧнечӧн — куш попона вылас, стременаястӧг — мунӧ командир кутшӧмкӧ отрядысь — ӧвтӧ дзоньвидзалунӧн да вынӧн, ён морӧса, ӧти пельпом вылас плавгӧн кучик кышана, дӧмӧм гынсапӧга, пӧщада сеттӧм югыд синъяс видзӧдӧмнас да решительнӧй сёрнинас — природнӧй командир...
Кокъяснаныс бус лэптігтыр, ӧружиенаныс клёнӧдчӧмӧн, восьлалӧ мудзӧм боечьяслӧн неыджыд чукӧр.
Морозовскӧй станицаӧ пырис донскӧй крестьяналӧн — иногородньӧйяслӧн куим сюрса отряд.
Чукӧртіс найӧс Яхим Щаденко, кор бӧрыньтчис Каменскаясянь, кыпӧдчӧм станицаяс пыр тракт кузя асыввылӧ писькӧдчигӧн.
Туй кузяыс вербуйталіс гӧля олысьясӧс — иногородньӧйясӧс да казакъясӧс, и найӧ мунлісны сыкӧд вӧвъяснаныс и телегаяснас, мамонтовскӧй мобилизацияысь спасайтчӧмӧн.
Морозовскӧйын найӧ долженӧсь вӧліны ӧтувтчыны Ворошиловскӧй армиякӧд да пӧлучитны ӧружие.
Талун кыа петігӧн воис бронепоезд «Черепаха» штабнӧй вагонъясӧн, и ӧти бӧрся мӧд кутісны воавны — дзик плӧть — шума, ызгысь эшелонъяс да грузитӧм составъяс...
Ворошиловскӧй вагонын чукӧртчис военнӧй сӧвет.
Юӧръяс воалісны медся шогӧданаӧсь.
Май кызьӧд лунъясӧ Ворошилов мӧдӧдіс Артемӧс да ещӧ кымынкӧ ёртӧс Царицынӧ, медым йитны ӧти могӧ царицынскӧй фронт и ассьыс бӧрыньтчӧмсӧ.
Туйын уна пӧрйӧ лыйлӧм куим вагона состав Артемлӧн воӧдчис Дон дорӧдз и лючки-ладнӧ вуджис пос вомӧн.
Аскинас белӧйяс уськӧдчисны Чир станция вылӧ, шыбытісны шуйга вадорӧ Царицынса рабочӧйяслысь отрядъяс и взорвитісны Дон вомӧн поссӧ.
Мый вӧчсис Царицынын — ӧні вӧлі тӧдтӧм, ставсьыс лӧсяланаджык, мый вӧчсис лёк.
Морозовскӧйын олысьяс висьталісны, мый гырысь мамонтовскӧй вынъяс чукӧрмӧны Нижнечирскӧй станцияын и взорвитӧм поскысь катыдджыкса станцияясын — Калачын да Пятиизбянскӧйын.
Станцияса начальник эскӧдӧм пырысь висьтавліс, мый Царицынсаяс бӧрыньтчисны Дон дорысь и эновтісны Логовскӧй хутор (дзик пос дорас) дай шуйга вадорса хуторъяс — Ермохин, Немков да Ильмень — и весиг, быттьӧ, бӧрыньтчисны нин Кривая Музка станция сайӧ, да сідзӧн белӧйясыд дзик Царицын дорынӧсь нин.
Ворошиловскӧй вагонын чукӧртчисны 5-ӧд армияса отрядъяслӧн командиръяс да ӧні бырӧм нин Донецко-Криворожскӧй республикаса наркомъяс.
Настроениеяс вӧліны жугыльӧсь.
Шуасьлісны, мый отрядъяс усины эбӧссьыныс быдлунся косьясын, а медся сьӧкыдыс тыдовтчыліс водзын на: жугӧдны ёнсьыс ён, немечьясӧн бура снабдитӧм прӧтивникӧс и зурасьны взорвитӧм поскӧ.
Медтыкӧ вӧлі отсӧг царицынскӧй заводъяслӧн...
Но Царицыныд, ставсьыс лӧсялана, Миткаӧн нин нимтісны.
Дзоньтыны кӧрт пос куш киясӧн позьӧ сӧмын йӧйяслы...
А кӧть и заводитісны дзоньтыны — колӧ воджын сы вылӧ, воджын вердны куш стенын ватага беженецӧс, воджын дорйысьны казакъясысь.
Тайӧ — вӧчны позьтӧмтор...
Ставлӧн пӧшти вӧлі ӧти вӧзйӧм: эшелонъясӧс эмбурнас да беженечьясӧс кольны Морозовскаяын.
Отрядъяслы, быдӧнлы аслас риск вылӧ, писькӧдчыны кытшола туйясӧд шуйгавыв вадорӧ.
Царицын кӧ дзоньвидза на — чукӧртчыны Царицынын, а лёкджык случайын — мунны Войвыв Кавказӧ, кӧні гӧрд выныс уна и позьӧ воюйтны.
Сёрнитісны резкӧя и категоричнӧя.
Ворошилов чӧв оліс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧрд пъятнаяса.
Сыкӧд орччӧн паськыд кияссӧ шашка эфес вылас пуктӧмӧн, пукаліс Яхим Щаденко — неыджыд, зумыд, кушӧдз бритчӧм, аслас тӧлалӧм, крепыд чужӧмнас скодитіс петук вылӧ.
Сёрнитісны нин ставыс, ӧтарӧ очсалысь Пархоменко кындзи, кутшӧмкӧ сьӧкыда сетчан письмӧ дорын зунясьысь Коля Рудневысь кындзи да Лукашысь кындзи, — сійӧ дас лун коллис арьергарднӧй косьясын, ставыс вӧлі косясьлӧма, няйтчӧма, — банбокас мыджсьӧмӧн, пельӧсӧ нёровтчӧмӧн, — узис.
— Ёртъяс, шуис Ворошилов, юрсӧ лэптіг моз, — ӧні ми ставным мунам морозовечьяскӧд собрание вылӧ...
Сэні медсясӧ тайӧ юалӧмъяс жӧ лоасны кыпӧдӧмаӧсь.
Сэні ме тіянлы и вочавидза...
Но вот мый ӧні оз терпит нюжӧдӧм...
(Руднев челядь этшӧн нюммуніс, нюжӧдіс сылы письмӧ.)
Кытчӧдз миян абу снабжайтан единӧй база — абу и дисциплина...
Ми долженӧсь ӧні жӧ босьтны учет вылӧ эшелонъяслысь став эмбурсӧ.
Тані, Морозовскӧйын, ми долженӧсь лӧсьӧдны армия снабжениелысь единӧй база.
Лӧсьӧдӧма учет нуӧдан торъя комиссия, сэтчӧ пырӧны Руднев да Межин ёртъяс.
Тайӧ ёртъясыслы ті дӧверяйтад?
(«Доверяйтам, доверяйтям».)
Армия штабӧ вайисны со тайӧ письмӧсӧ... — Сійӧ веськӧдыштіс пызан вылын лякӧссьӧм ичӧтик бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма чернильнӧй карандашӧн. — Тайӧ письмӧсӧ аддзӧмаӧсь «Бушков» отрядса ӧти анархист пинджак зептысь.
Сійӧ и кырымасьӧма помас...
Руднев — тамыша копыртчӧмӧн:
— Овыс абу, Клим, кырымасьӧма прӧстӧ — «рыжӧй».
— Тайӧ оз веж делӧсӧ...
Письмӧыс адресуйтӧма кутшӧмкӧ Женялы, Одессаӧ...
Руднев бара:
— Вайлы мем, ме лыдди нин.
Ворошилов вештыштіс сылы письмӧсӧ, и Руднев, нырсӧ чукрӧдлӧмӧн, заводитіс лыддьыны:
«Женя, донаӧй...
Ми кымынӧд тӧлысь нин кыссям асланым блиндированнӧй вагонъясын.
Ме абу нин рад, мый кӧвъяси анархистъяскӧд, — джынйыс — заядлӧй бандитъяс да ставыс сэтшӧм, ӧти кывйӧн кӧ — сифилитикъяс.
Квайтӧс ми туйын эштӧдім нин.
Тэныд видза скунсӧвӧй пась; ньӧблі сійӧс Харьковысь, буржуазнӧй патераын.
И ещӧ тэнӧ виччысьӧ мыйкӧ...
Сэтшӧма тэысь гажтӧмча — ставсӧ эськӧ шыбыті чӧрту.
Жаль, мый сьӧрсьыд уна он босьт.
Миян зарниыд сьӧмъясӧн и сывдӧмыс — дас кык бӧчка, мехӧвӧй шылльӧ-мылльӧ да ён ной диагональ — кӧкъямыссё аршын, — ньӧблім Елисаветградысь.
Воа Одессаӧ — ми тэкӧд гуляйтыштам, сӧмын, сука, эн гуляйт мукӧдъяскӧд, — ме та йылысь думышта да — став вирӧй ёдлӧ...
Миян отряд дӧзмис тайӧ петрушкасьыд: тӧрыт конференция вылын ӧтсӧгласӧн воим: ликвидируйтны Ворошиловӧс и став штабсӧ.
Сэки армияыс пырысь-пыр разалас, миян блиндированнӧй эшелон кутас писькӧдчыны, кытчӧ окота».
— Вот став тӧдчанаджыкыс письмӧсьыс, — шуис Руднев да кӧсӧйтчыліс Климент Ефремович вылӧ.
Ворошилов кывзіс, кинас синсӧ сайӧдыштӧмӧн, — топӧдӧм вомдор сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый муртса кутчысьӧ: мыйкӧ тайӧ письмӧас сійӧс серӧктӧдіс.
Синъяс кузяыс нуӧдӧм бӧрын шуис:
— Ёртъяс, документыс красноречивӧй...
Ме вӧзъя комиссиялы пырысь-пыр жӧ заводитны удж...
Некымын сюрс морт крестьяна-иногороднӧйяс, важ фронтовикъяс да казакъяс — кытшӧн сулалісны станичнӧй сӧвет гӧгӧр, кӧні делегатъяс да Яхим Щаденко чукӧстчӧм вылӧ шыӧдчӧм дас кӧкъямыс вӧлӧсьтысь дас кӧкъямыс отрядлӧн дас кӧкъямыс командир заседайтісны 5-ӧд армияса командиръяскӧд ӧтув.
Ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь, и йӧз чукӧр, сотан шонді улын бус кыпӧдӧмӧн, винтовкаясӧн, а то и косаясӧн, черъясӧн, зоръясӧн шенасьӧмӧн, поддерживайтліс асланыс йӧзлысь сёрнияссӧ.
Пыржӧ тыдовтчис торъялӧм: морозовечьяс и кывзыны эз кӧсйывны — мунны эшелонъясӧн Царицынӧ...
— Мый ми сэн эг аддзылӧй? — шуавлісны ӧткымын командиръяс. — Тані миян асланым му, асланым овмӧс...
Эг сы вылӧ кыпӧдчӧй, медым эновтны станичникъяслы ассьыным керкаяс...
Кутам воюйтны асланым вӧсна.
— Вайӧ ӧружие! — равзіс йӧз чукӧр ӧшинь сайын.
Щаденко, коді пукаліс пызан бокын букыштчӧм да зумыш, зымгис шашка помнас джоджӧ:
— Пӧвсыштны енмӧн, крестӧн, матьӧн — сійӧтӧ и ме верма, хлопечьяс.
Абу горзӧмын делӧыс.
Вайӧ сёрнитны лӧня...
Ӧружие лоас сетӧма, пырас кӧ миян отрядным 5-ӧд армия составӧ...
Командир — ӧти пельпом вылас кучик кышанӧн — бешеннӧя горӧдіс сылы:
— Коді сэтшӧм 5-ӧд армияыс, мед миянлы приказывайтны?!
Ӧшиньӧд сюйсьывлісны тошка дядьӧяс:
— Хлопечьяс, эн мунӧй гӧрд генералъяс улӧ?
Щаденко, — шашканас зымӧдӧмӧн, вирӧн пӧльтчиг:
— А сэтшӧм сійӧ 5-ӧд армия, мый налӧн кӧкъямыс сюрс штык, а миян — куим, налӧн — пулеметъяс, а миян — вилаяс да косаяс.
Тӧлкаджыкъяс вочавидзлісны сылы:
— Ми тэныд эскам, Яхим...
Да тэ — мудер, а ми абу бӧбджыкӧсь тэысь.
Мыйнӧсь, формируйт миянысь дивизия.
Но сідз, медым быд частьын вӧлі кык командир — ӧти Ворошиловсянь, мӧд миянсянь...
Ӧшиньӧд — дядьӧяс:
— Станичникъяс миянлы и ӧні нин вӧзйӧны миритчыны — кӧсйӧны миянкӧд муӧн юксьыны...
Миянлы сӧмын ӧружие сетӧй!
Кымын унджык сёрнитісны, сымын лёкысь пыксисны морозовечьяс.
Но вот пызан дорӧ локтіс кӧрталӧм киа морт, — тошкассьӧм неыджыд, чужӧм вылас сылӧн тӧдчисны сӧмын синъясыс: ёсьӧсь и вӧрзьывтӧмӧсь.
Ньӧжйӧник горӧн и рочнассӧ омӧля сійӧ мӧдіс сёрнитны, пызан дорышӧ кутчысьӧмӧн.
— Ме сербскӧй коммунист...
Ме уджавлі Украинаын и пышйи.
Ме пышйи кык тӧлысь, и ме кӧсъя сёрнитны лёк делаяс йылысь, кодъясӧс ме аддзылі Украинаын...
Немечьяс шуисны помещикъяслы: локталӧй бӧр.
И помещикъяс локталісны.
И бӧр босьтісны став муяссӧ и став урожайсӧ...
Но тайӧ этша.
Крестьянаӧс колӧ накажитны.
Ме аддзылі тайӧ лёк делаяссӧ.
Сакар вӧчан заводӧ воис помещик и воис немецкӧй лейтенант.
И сэні сулаліс уна бӧчка.
Лейтенант шуис, мед вайӧдісны крестьянаӧс, кодъясӧс колӧ накажитны...
Найӧс кӧртавлісны бӧчкаяс бердӧ, и гайдамакъяс пӧрччалісны на вылысь гачьяснысӧ да кучкалісны найӧс шомполъясӧн.
Найӧ гартыштлісны штык гӧгӧр юрси да нетшыштлісны.
Вӧліны лёкысь горзӧмъяс да бӧрдӧмъяс.
Ӧти крестьянин босьтӧма помещица Петровскаялысь рӧмпӧштан.
Сійӧ абу тӧрӧма керкаас, крестьянин сувтӧдӧма сійӧс картаас, мӧс аддзӧма асьсӧ рӧмпӧштансьыд да жугӧдӧма сюръяснас.
Кор помещица Петровская воис бӧр, сійӧ тшӧктіс тайӧ мужиксӧ ӧшӧдны керка дорас, и сылы голя гӧгӧрыс кӧрталісны пазалӧм рӧмпӧштанлысь рамасӧ.
Мӧд крестьянин босьтӧма уж.
Бӧрын сійӧ вайис ужсӧ да корис прӧща, помещик тшӧктіс кӧртавны крестьянинӧс ужлы бӧжас, пуксис автомобильӧ да вӧтліс ужӧс степӧ.
Тайӧ ме аддзылі, кыдзи мужик котӧртіс уж бӧрся и сэсся уси...
Ме аддзылі, кыдзи дзебисны сиктын виӧм гайдамакӧс.
Помещик тшӧктіс став крестьяналы да крестьянкаяслы мунны горт бӧрся да гораа бӧрдны, и медым найӧ бӧрдісны гораа, гайдамакъяс найӧс кучкалісны нагайкаясӧн...
Ме верма уна висьтавны, мый ме аддзылі, но ме думайта, мый и тайӧ лоас тырмымӧн...
Вот мый вайисны Украинаӧ немечьяс.
И найӧ ваясны тайӧ тіянлы, ті кӧ он кӧсйӧй котыртчыны...
Ленин шуӧ: «Миян тышкасян способ — организация и организация...»
Керкаын и ӧшинь сайын чӧв-лӧньын кывзісны жебыник гӧлӧссӧ серблысь.
Сійӧ нюммуніс, щӧтяссьӧм сьӧд чужӧм вылас сакар кодь еджыд пиньяссӧ виччысьтӧг восьтылӧмӧн, босьтіс кисӧ пызан дорышысь и муніс места вылас.
Сэки сувтіс Ворошилов.
Зэлыд кушаксӧ песовтӧмӧн, бергӧдчис ӧшиньяслань, медым сійӧс вермисны бура кывны:
... Немечьяс босьтісны Украинаысь сар армиялысь военнӧй складъяс.
Ӧні найӧ мӧдӧдалӧны дзонь эшелонъяс винтовкаяс, пушкаяс да огнеприпасъяс тырӧн Новочеркасскӧ атаман Красновлы.
А сійӧ снабжайтӧ тайӧ ӧружиенас кыпӧдчӧм казачествоӧс.
Красновскӧй генералъяс еще во сайын на лыйлісны тайӧ пушкаяссьыс немечьяслы, ӧні лыйлӧны тіянлы, мужикъяс, сійӧ жӧ пушкаясысь...
Найӧ вӧчӧны тайӧс немечьяс — оккупантъяс вӧля серти...
Ми петкӧдім Харьковысь да Лугань карысь став ӧружиесӧ, медым сійӧс эз веськӧдны тіянлы паныд...
Кага гӧгӧрвоас, мый ми кӧ эновтам ассьыным эшелонъяс — найӧс босьтасны казакъяс и миян ӧружиеясысь да пушкаясысь мӧдасны лыйлыны став трудовӧй йӧзсӧ и Украинаын, и Дон вылын, и Великороссияын...
Сідзкӧ — миян медводдза мог: петкӧдны ӧружие да сетны сійӧс революционнӧй рабоче-крестьянскӧй веськӧдлан котыр киӧ.
Гӧгӧрвоана?
А тайӧ позяна, ми кӧ писькӧдчам Царицынӧ да ӧтувтам ассьыным вынъяснымӧс Царицынса гарнизонкӧд...
Тані шуӧны — Царицын сдайтӧма нин...
Шуам — ми веритчим тайӧ паникаыслы...
Но мый нӧ... вуджам Дон мӧдарӧ да кутам писькӧдчыны Повориноӧ и водзӧ — Мӧскуаӧ...
(Тайӧ кывъяс бӧрын пырысь-пырся гызьӧмсӧ казялӧмӧн, кыпӧдіс гӧлӧссӧ.)
Ми мунам революциялӧн центральнӧй командование улӧ и тайӧн докажитам, мый ми абу кутшӧмкӧ торйӧн олысь йӧй федерация, коді полӧ торйӧдчыны аслас керкаясысь...
Ми — котыртчыссян единӧй Гӧрд армиялӧн юкӧн, сійӧ армияыс косясьӧ став уджалысь йӧзлы му да мир сетӧм вӧсна!
Ӧні абу сійӧ, мый вӧлі февральын либӧ мартын...
Красногвардейскӧй да партизанскӧй отрядъясысь лӧсьӧдалӧны полкъяс, батальонъяс, ротаяс, артмӧдалӧны дивизияяс да корпусъяс.
Тані миян могыс, и ті долженӧсь та вылӧ мунны сознательнӧя...
А миян тіянкӧд мунӧ вен.
Мыйысь?
Ті сулаланныд самостоятельнӧй командование дор либӧ нин, медуна вылӧ, сӧгласенӧсь кыкпӧвста командование вылӧ.
Ті доръянныд командованиеын эсеровскӧй принципъяс...
Кӧсъянныд гӧгравны Морозовскӧй станица дорын, асланыд керкаяс дорын...
Ӧтнаныд — кыдз ті эмӧсь — дас кӧкъямыс вӧлӧсть — мӧвпаланныд венны Вильгельмлысь став армиясӧ и Красновскӧй генералъясӧс...
Ме революционер, ме большевик...
И ме веськыда сувтӧда тіян водзӧ: тіянӧс провоцируйтӧны, эсеръяс да кулакъяс шӧпкӧдӧны тіянлы татшӧм поведениесӧ, коді ӧдйӧ вайӧдас тіянӧс гибельӧ...
Тайӧс ме кыдз коммунист и армиялӧн командир лэдзны ог вермы...
И ті кӧ он воӧй миянкӧд некутшӧм соглашениеӧ, ме тіянлы не сӧмын ог сет ӧружие — ме тіянӧс разоружита...
Сійӧ сувтовкерис.
Чӧв-лӧняс ӧшинь сайын — гӧлӧс:
— Вот тайӧ кырссьыштіс...
— Ещӧ должен сетны вочакыв паникеръяслы да капитулянтъяслы.
Да отрядъяс миян ёна пыркйыссисны.
Да, водзын медся сьӧкыд могыс: писькӧдчыны Дон дорӧ да дзоньтыны пос...
Дзебны нинӧм — положение сьӧкыд.
Ме аддза сӧмын ӧти петантуй: отрядъяслӧн кыдзсюрӧ чукӧртчӧмысь вуджны армияӧс чорыд котыртӧмӧ...
Дорйысьӧмсянь вуджны наступлениеӧ.
Кыдз чорыд зэр, коді заводитчигас ысталӧ ӧтка гырысь войтъяс и шлявкнитӧ сэсся ыджыд ызӧбӧн, — сідз жӧ мӧдіс кекеначны да ызгыны ошкӧм пырысь йӧз чукӧр...
Эз на удит мӧд оратор помавны кызӧмнас да, щӧкасӧ воротникас пыкӧмӧн, заводитны сетавны вочакывъяс, — кылісны вокзалладорсянь тшӧкыд лыйсьӧм шыяс.
Щаденко чургӧдчис ӧшиньӧд.
— А нолтӧ видзӧдлӧй — мый сэн сэтшӧмыс?
Йӧз чукӧр кузя котӧртіс сёрни шы, и бӧръяяс юӧртісны:
— Да сэн вокзалын кутшӧмкӧ комиссияӧс хлопечьяс нӧйтӧны.
Заседание вӧлі орӧдӧма.
Ворошилов, Пархоменко, Щаденко, Лукаш, Бахвалов пуксисны вӧвъяс вылӧ, скачитісны вокзалӧ.
Ещӧ ылысянь на вӧлі кылӧ йӧз чукӧрлӧн ызгӧм, ӧтка лыйӧм шыяс.
Котӧртісны кутшӧмкӧ йӧз.
Мукӧдъяс кавшасьлісны вагон вевтъяс вылӧ...
Туйяс вылын перрон водзын кодзувкотъяс моз жуисны йӧз, горзісны уна сё горшӧн.
Киясӧн шенасьысь, топыд пӧсь кытшыс налӧн кытшалӧма неыджыд чукӧр, кӧні мунліс медся главнӧйыс: бронепоезд «Черепаха» вылысь куим матрос да «Бушков» отрядысь дас кымын анархист тракйисны да кыскалісны, тыдалӧ, лыйлыны кельыд, гӧрд синъяса, пыркйыссьӧм ассирийскӧй тошка нарком Межинӧс да Коля Рудневӧс, — сылӧн кымӧсас пӧлӧнног чепӧсйӧма вир куим гыжтуйысь, гимнастёркаыс юръювсяньыс паськыда косялӧма, чужӧмыс векыштчӧма, — сійӧ водзсасис и тшӧтш жӧ бешеннӧя горзіс.
Тайӧ чукӧрас юковтісны-пырисны пельпомъяснаныс Ворошилов, Пархоменко, Лукаш, Щаденко и командиръяс пӧвсысь найӧ, кодъяс удитісны на бӧрся.
— Мыйын делӧыс? — гораа горӧдіс Ворошилов...
И матросъяс да анархистъяс морӧсъясӧ зургысисны наганъяслӧн стволъяс.
— Мыйын делӧыс? — равӧстіс Лукаш, кодӧскӧ аслас отрядсаӧс йӧз чукӧрысь синнас корсиг...
Ставыс тайӧ лоис нем виччысьтӧг, другысь, решительнӧя.
Матросъяс лэдзисны Рудневӧс да Межинӧс.
Анархистъяс пиысь ӧти — дзоляник, сӧнӧд, би кодь гӧрд — уськӧдчис йӧз пиӧ, но сэн сійӧс ӧттшӧтш кузь юрсияснас босьтіс юръюлӧдыс ыджыд Бокун, пыркнитіс да чужйис бӧр кытшӧ...
Межин, курыд дульвасӧ ньылалігтыр висьталіс Ворошиловлы:
— Ми заводитім «Черепахасянь», решитім видлавны армиялысь сейф ценностьясӧн...
Пырысь-пыр тыдовтчис командаса мыйкӧ-мында юкӧнлӧн враждебнӧй настроение.
Тайӧ куимыс весиг грӧзитісны миянлы револьверъясӧн, эз лэдзны восьтыны сейф...
Делӧыс сыын: «Черепаха» дорын и вагон пытшкас вӧліны вот тайӧяс, тайӧяс... — Сійӧ тувкӧдіс анархистъяс вылӧ. — Найӧ явӧ агитируйтісны...
Настроение содіс...
Ми водзӧ тшӧктам восьтыны...
Миянӧс кыскисны вагонысь, грӧзитісны лыйлыны...
— Сӧран, сука! — Матросъяс пиысь ӧти — кельыд-гӧрдов, сера чужӧма, лямалыштӧм ныра — вештыштіс гырддзаяснас найӧс, коді кутліс сійӧс, виж, скӧрнас сотан синъясӧн сатшкысис Межинӧ. — Кӧн тэ вӧлін, жаба, кор ми, матросъяс, революция вӧсна вирӧн ойдлім?
Мӧд кыкыс, наган дулӧяссӧ вешталӧмӧн, поддержитісны сійӧс:
— Эн грӧзитӧй миянлы тайӧ чачаяснад, миянлы тӧдса революционнӧй законностьыд...
Бара — здук дыра бертласьӧм.
Тэрмасьӧмӧн матькӧмъяс.
Бахвалов, сьӧкыд банбокъяснас сырмиг, горзӧ, медым кежисны, лэдзисны нуны арестуйтӧмъясӧс.
Ворошилов, зэвтчӧм, ортсысяньыс спокойнӧй, чургӧдӧ кисӧ Бокун дорӧ, шуалӧ ӧдйӧ: «Котӧрт батальонӧ тренога, ружьеяс бердӧ, татчӧ...
Ӧтарӧ содан ызгӧм шыын ещӧ на топыдджыка кытшалӧм йӧз чукӧр пиын заводитчисны лёк горшӧн горӧдӧмъяс:
— Романовскӧй пӧрядокъяс лӧсьӧдісны!..
— Вузалісны миянӧс!..
— Коді сійӧ сэтшӧмыс — приказывайтны?..
Вайӧ татчӧ Ворошиловсӧ!
— Мед вочавидзас...
Ворошилов, пет...
И — некымын горшӧн:
— Мед олас анархия!..
Шызьӧм содіс.
Оз нин позь вӧлі велавлыны торъя гӧлӧсъясӧс.
Ставсьыс ёна горзіс сера чужӧма матрос...
Кажитчӧ — вот-вот — клопкас лыйӧм шы — и мӧдасны патурликасьны тушаяс, равзысь вомъяс...
Йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Чугай, — лентаяса картуз увсянь плеш вылас — юрси прать, ота чужӧм, читкыльвидзан усторъяс, гӧгрӧс синъясыс — кыдз фаянсӧвӧйяс — выражениетӧмӧсь.
Морскӧй ногӧн варгыльтӧмӧн матыстчис сера чужӧма матрос дорӧ да чӧла, став пельпом йывсьыс, непӧштӧ, мый кучкис — кулакнас сьӧкыда ойкнитіс сылы кӧсичаас.
Рябӧй уси.
Йӧз чукӧрсянь горӧдісны: — «Делӧысь!»
Кык ёртыс сылӧн ланьтісны, бӧрыньтчисны Чугайысь.
Лукаш нюжӧдіс сӧнӧд сьылісӧ.
— Ёртъяс, быдӧн тӧдӧны: менам батальонын сюрс кыксё штык и став миян артиллерияным...
Чеченитчыны быд сволочкӧд ме ог кут...
Туйяс кузя, винтовка затворъясӧн гольӧдчиг, котӧртісны нин Коммунистическӧй да Луганьса батальонъясысь боечьяс.
Войтыр ставыс вӧліны калитчӧмаӧсь, некутшӧм чӧртысь повтӧмӧсь...
Сэки йӧз чукӧрысь уськӧдчисны морт ветымын, — улӧдз копыртчӧмӧн, — вагонъяс, улӧ...
Лукашлӧн боечьяс оцепиталісны туйяс да перрон.
Йӧз чукӧр миритчӧмпырысь лӧнис.
Ворошилов шуис:
— Ёртъяс, ёртъяс, вайӧ муналӧй эшелонъясаныд спокойнӧя...
(И Лукашлы).
Отряд — торйӧн пулемётъясӧн — анархистъяс дорӧ...
Оцепит да зіль найӧс поткӧдны...
Чугай, — фаянсӧвӧй чужӧмсӧ Ворошилов дорӧ, Лукаш дорӧ бергӧдіг.
— Правильнӧ, Климент Ефремович, ме найӧс поткӧда...
Сэн медвойдӧрсӧ колӧ пӧрысьсӧ налысь босьтны.
Бандитъясыдкӧд справитчам ӧти сёрниӧн...
И Чугай муніс, боечьяслы ӧвтігтыр, найӧс нимнаныс чуксалігтыр: «Иван, Миколай, Солох, Иван Прохватилов!..»
Кад воштытӧг колӧ вӧлі водзӧ нуӧдны ревизия да вагонъясса эмбурлысь опись, медым гудыр-гадырас эз кыскавны донаторъяссӧ.
Куим матросӧс да кык анархистӧс (мукӧдъясыс удитісны саймовтчыны) — арестуйтісны.
Перрон да туйяс тыртӧммисны.
Межин, дзугсьӧм тошсӧ шыльӧдіг, видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: кӧн нӧ мӧд шленыс комиссиялӧн — Коля Руднев?..
Коля Руднев пукаліс станционнӧй кӧлӧкӧл улын, ки пыдӧсъясас чужӧмсӧ лэдзӧмӧн, — пельпомъясыс сылӧн сыркъялісны.
Не то сутшикталӧмӧн, не то ырзӧмӧн, сійӧ шуаліс копыртчӧм Ворошиловлы:
— Некор эг вермы, гӧгӧрвоан, некор эг вермы думыштлыны...
Миян армияын вермасны аддзысьны сэтшӧм яндысьтӧмъяс...
Сэтшӧм хулиганъяс...
Некутшӧм революционнӧй сӧвестьтӧм субъектъяс...
Миян армияын — тэ гӧгӧрво...
Чугай ӧтнас, катласьӧмӧн, локтіс блиндированнӧй вагон дорӧ, код вылын вӧлі гижӧма сурикӧн: «Смерть мирӧвӧй буржуазиялы.»
Шеввидзан чуньяса паськыд кипыдӧссӧ морӧс весьтӧдзыс лэптӧмӧн, кайис куим штупӧд кузя площадка вылӧ.
— Идрав пушкатӧ, — спокойнӧя шуис сійӧ, сы вылӧ шуштӧм стракӧн видзӧдысь гимназистлысь нагансӧ гырддзанас вештігтыр, и пырис вагонӧ, кӧні сулаліс кузь пызан.
Вагон мӧдар помын чукӧртчӧмаӧсь лоӧмторъясӧн гызьӧм анархистъяс.
Кызь кымын револьвер веськӧдчис Чугай вылӧ.
Ас водзас шевгӧдӧм чуньяснас вӧрӧдіг, сійӧ матыстчис пызан дорӧ, кокнас матыстіс улӧс, пуксис.
— Давай, давай, — пуксьы, — шуис сійӧ анархистъяслы. — Вайӧ татчӧ ассьыныд Кропоткинтӧ.
Фаянсӧвӧй, выражениетӧм синъясыс сылӧн кӧлдуйтлісны.
Анархистъяс тырмымӧн нин аддзылісны Чугайӧс ещӧ Лихая дорын на.
Явӧ, мыйкӧ налы дасьтӧма.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧ вӧліны враждебнӧй и виччысян настроениеаӧсь, налы лоис весиг интереснӧ: кутшӧм пуля сійӧ лӧсьӧдӧма?
Войтыр ропкигтыр заводитісны пуксявны пызан дорӧ.
Быдӧн пуктыліс ас водзас револьвер либӧ граната и, Чугай кӧ вӧчліс кӧть медся ичӧт вӧрзьӧдчӧм, тшапкысьліс ӧружиеӧ.
Яков Злӧй, кодӧс йӧткыштісны водзӧ, пуксис Чугайлы паныдӧн, шыльыд ныр вылас гудыр пенснэсӧ чатӧртӧмӧн.
Свежӧй гӧрд вомдорыс сылӧн калькаліс шпыньӧн: мый нӧ тайӧ матросыс вермас шуны сылы, Яков Злӧйлы?
— Кропоткин, Кропоткин, — шуис сылы Чугай, — кыдз тэ эм самӧй настӧящӧй буржуазнӧй стихия...
Мыйла тэ сюйсин миян рокас?
Мыйла тэд колӧ миянлысь войтырсӧ ылӧдлыны?
(Яков Злӧй ещӧ крутджыка чатӧртіс пенснесӧ.
Чугай эз сет сылы кыв).
Видзӧдлы — кутшӧм тан войтырыс.
Татшӧм войтырӧн мирӧвӧй революция позьӧ вӧчны.
А тэ найӧс синан бандитизмӧ...
Чугай пырысь-пыр жӧ кучкис кипыдӧснас пызанӧ, сы вӧсна мый тайӧ кывъяс бӧрын кыптіс грӧзбаа мургӧм.
— Лӧня, ме сёрнита!
Ме шоча сёрнитла, ребята, ті тайӧс тӧданныд...
Сідзкӧ, тайӧ быть колана...
Сайӧдны нинӧм, — тіян пӧвсын эм бандитскӧй элемент.
Кыкӧс тіянлысь ми талун эштӧдам.
И вот тайӧс...
(Сійӧ индіс кипыдӧснас ичӧтик, сӧнӧд Рыжӧй вылӧ.)
Тайӧс ті меным ӧні сетанныд, ми сійӧс тшӧтш жӧ клопнитам...
Рыжӧй чеччыштіс грӧзитігтыр — мӧдліс петны пызан сайысь, сійӧс бӧр пуксьӧдісны вынӧн.
Пызан пӧвъяс ратшкакылісны.
Некымын револьвер йӧктіс Чугай водзын.
Но сійӧ пыр на пукаліс, весиг синсӧ эз лэптыв, кыдз китайскӧй вежа.
Сійӧ тӧдліс, кыдзи вӧдитчыны тайӧ публикаыскӧд.
Любопытствоыс кывзысьяслӧн бара веніс.
Мыйкӧ-мында лӧнисны.
Сэки Чугай кыскис зепсьыс Рыжӧйлысь письмӧсӧ.
(Татчӧ локтігӧн сійӧ босьтіс письмӧсӧ Пархоменко ордысь, делӧяс папкасьыс.)
Синъяссяньыс ылын кутӧмӧн — кывйысь-кывйӧ лыддис...
Впечатление лоис тшук сійӧ, кыдз сійӧ виччысьліс — публика пыр жӧ торъяліс кык пельӧ: анархистъяс горӧдісны, мый тайӧ оскорбление, предательство, донос...
Бандитъяс сувтісны Рыжӧй дор, но найӧ вӧліны этшаджыкӧн.
Рыжӧй бара зілис петны пызан сайысь...
Чугай сетіс налы неуна горзыштны...
— Ме эг помав, другъяс, — сувтӧда юалӧм: мый должен вӧчны армиялӧн командующӧй татшӧм документӧн тӧдмасьӧм бӧрын?
Военнӧй кад серти должен йӧртны тіянӧс ставнытӧ вагонӧ да кушӧдз нырыштны артиллерийскӧй биӧн.
Гӧгӧрвоад менсьым висьталӧмсӧ?
Но пыдди пуктӧмӧн, мый тіян пиын эм революционнӧй прослойка, командующӧй жалитіс губитны татшӧм материал.
Тіянлы сетӧма право аслыныд разберитчыны став революционнӧй сӧвесть серти.
Разберитчӧй и бандитъясӧс сетад миянлы.
Тайӧ тіян дзик ӧти спаситчан туй.
А медым тіянлы кокниджык разберитчыны, ме босьта сьӧрысь тіянлысь Кропоткинтӧ.
Пӧрысь жунтӧ ми ог вӧрзьӧдӧй, сійӧс лэдзам степӧ.
Заседание, ребята, тупка и некутшӧм прениеяс ог сет.
А сета тіянлы став вылас дас вит минут — военнӧй кадся закон серти.
Чугай сувтіс, бергӧдчис собраниелы мышкӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор сы дорӧ уськӧдчисны равӧстӧмӧн, — надзӧник бергӧдчис:
— Лэдзӧй кияснытӧ, — шуис, — эн босьтӧй менӧ...
Вагонтӧ кытшалӧма, вагоныд прицел улын Коммунистическӧй бригадалӧн...
Сэн сӧмын «Бушков» отряд прӧзевайтӧмӧн аддзис, мый сёрнитіг коста, збыльвылӧ, эшелоныс налӧн ставнас кытшалӧма пулемётъясӧн.
Кольліс примитны условие либӧ кувны...
— Мунам, мунам, пӧрысьӧ, — шуис Чугай, Яков Злӧйӧс ӧдзӧслань йӧткышталігтыр. — Тэнӧ ог вӧрзьӧдӧй, миянлы тэнӧ сӧмын изолируйтны...
А сэн лыддьы аслыд Кропоткинтӧ мыйта колӧ...
3
Армия задержитчис Морозовскӧйын, формируйтчис, арталіс да вайӧдіс пӧрядокӧ запасъяс.
Морозовскӧй отрядысь вӧлі артмӧдӧма дивизия.
Частьясӧ командиръясӧн назначитӧма морозовечьясӧс жӧ.
Содӧм да чоткӧйджык формаяс примитӧм армиялӧн военнӧй сӧвет примитіс наступайтан план: пехотнӧй частьяс да Куликлӧн артиллерия мунасны грунтӧн полотно веськыдвывті, Нижнечирскӧй станицаӧс кытшовтӧмӧн.
Морозовскӧй дивизиялӧн коннӧй частьяс мунасны полотно шуйгавывті, войвывладорсянь кӧрттуйсӧ дорйӧмӧн.
Эшелонъяс «Черепаха» юрнуӧдӧмӧн мунасны Чир станцияӧдз.
Тылсӧ вевттьӧм могысь морозовскӧй дивизиялӧн пехотнӧй полкъяс кольччӧны станицаын, — та вылын сулалісны морозовечьяс, мыйдта кӧть эз доказывайтлыны налы, мый дрӧбитны вынъяс оз позь.
Лоис сӧгласитчыны.
Армия петіс туйӧ.
Вӧлі заводитчӧ июнь.
Первойя лунъясӧ армия муніс полотно пӧлӧн неылыті.
Ӧбед пулісны поездъясын: паровоз тутӧстліс, вагонсянь ӧвтчылісны зіб йылӧ лэптӧм шапкаӧн, — отрядъяс сувтлісны да локтавлісны ӧбедайтны.
Шахтёрскӧй отрядлӧн эшелон вӧлі медбӧрын — корсюрӧ панйыліс подаясӧс, кор-сюрӧ кольччыліс.
Ӧтчыд ӧбед часӧ, кор боечьяс меститчалісны вагонъясын и кашеваръяс да нывбабаяс разӧдалісны пӧртъяс да манёркаяс, поезд сувтіс полустанок дорӧ.
Бӧръя вагонӧ пырисны Лукаш да Коля Руднев.
Кыкнаныс — мудзӧмаӧсь, рудӧдз бусӧссьӧмаӧсь, тшыгӧсь и гажаӧсь.
Найӧ кытшовтӧмаӧсь фронтсӧ бричкаын, вӧлыс сувтӧма, найӧ эновтӧмаӧсь сійӧс хуторӧ, и вӧтӧдӧмаӧсь эшелонсӧ подӧн.
Найӧ пуксисны Агриппина койка вылӧ — Иван Горалы паныдӧн.
Юалісны дзоньвидзалун йылысь.
Сійӧ кыввидзис, мый вежон мысти сувтас стройӧ.
— Вежон мысти мӧдам грӧмитны Мамонтовӧс, гӧныс сы вылысь лэбзяс, — шуис Лукаш, кок улас сьӧлыштӧмӧн.
Коля Руднев, кыдз век думыштӧмӧн, шуис честнӧя, содтавтӧг.
— Дон дорӧдз, кӧть кыдз да, писькӧдчам-а.
Агриппина, любӧысла, мый став светлы тӧдса татшӧм ёртъяс сэтшӧм меліа сёрнитӧны Иван Горакӧд, банйӧм чужӧма, вайис руалан картупель тыра жӧч манерка, зепсьыс кыскис ассьыс юрсьыс ситеч чышъянсӧ, пиньнас разис чышъян помысь гӧрӧд, пӧттшуйтіс гӧсьтъясӧс чепель солӧн...
Кутісны кульны картупель, чуткавны сов пиӧ, сёйны.
— А ме тэнӧ помнита, — шуис Лукаш, — кыдз тэ винтовка менсьым корин...
Ме сэки веськыда чуйми: кось, гӧгӧрвоад кӧ, горячитчам...
Локтӧ тайӧ красавицаыс: винтовка вай!..
Дзик ӧткодь, быттьӧ сылы видз вылын куран ковмӧма...
Сійӧ паськыда восьтіс вомсӧ, петкӧдліс понлӧн кодь зумыд пиньяссӧ да пӧсь горшсьыс гӧрд ичӧт кывсӧ, сэсся нин ӧтчаяннӧя кутіс вак-вакӧн серавны.
— Нинӧм, сійӧ вӧчӧ ассьыс делӧсӧ, — ӧтмоза мукӧдкӧд, — шуис Иван Гора, тӧждысьӧм пырысь казяліг, мый Лукаш некымынысь нин, — кӧть и пыр муніг моз, но зэв ёся, — видзӧдлывліс Агриппина вылӧ. — Дерт, сылы сьӧкыдкодь овлӧ сы вӧсна, мый сійӧ кага на. — И мӧдпӧв шуис зумыштчӧмӧн: — Сійӧ ещӧ кага на.
(Мӧвпалӧмӧн моз заводитіс гартны чигарка.)
Видзӧдан вот сы вылӧ, миян войтыр вылӧ: ыджыд школа — революцияыд.
Тӧдан — сиктын ӧшӧдасны кӧв йылын амбарӧ ыджыд пож и шыблалӧны сэтчӧ пожъяс шобді либӧ сю.
И вот тадзӧн со мужик пожсӧ бергӧдлӧ да тракӧдӧ: гырысь тусьясыс мунӧны пырыс, ёгыс ставыс вылын, — сійӧс здолой ортсӧ...
Тадз жӧ и миян отрядын бӧрйӧдлысьӧны йӧзыс, и быдын — ядроыс кольӧ, а мусор — здолой...
Коля Руднев, — тшӧтш жӧ гартыштіг.
— Владимир Ильич тайӧс бурджыка тэ дорысь висьталӧ.
— А мый висьталӧ Владимир Ильич?
— А сійӧ висьталӧ зэв замечательнӧя...
Пролетариат, буржуазнӧй класскӧд бок на бок олігӧн, заражайтчӧ сійӧ порокъясӧн, тӧдӧмысь...
— Но, тайӧ пустяки, — шуис Лукаш, — пролетариаттӧ нинӧмӧн, вокӧ, он заразит...
— Сулавлы тэ, — Иван Гора ӧвтыштіс сы вылӧ чуньнас. — Тайӧ вернӧ...
Эг ӧмӧй аддзыв: миян Путиловскӧйын ӧткымын войтыр вежалунӧ мыйӧн югдас, кыдз юсьяс, шлывгӧны кабакӧ винала...
Тайӧ нӧ абу буржуазнӧй зараза?
Коля Руднев водзӧ нуӧдіс:
— Меньшевикъяс извращайтӧны Марксӧс, мый быттьӧ позьӧ пӧ надзӧник, кокнидика, революциятӧг быдмыны социализмӧдз.
Владимир Ильич висьталӧ: сӧмын революция процессын — сӧмын! — пролетариат вермас мынтӧдчыны важ порокъясысь, быдмыны моральнӧя и лоны способнӧйӧн лӧсьӧдны выль общество...
— Тайӧ — да, тайӧ сідз, — шуис Лукаш.
Иван Гора думыштӧм бӧрын кыввидзис:
— Правильнӧ...
Сійӧ тырджыка тайӧс висьталӧ, — правильнӧ...
Тадз найӧ пукалісны да тӧлкуйтісны.
Векни ӧдзӧсын винтовканас крестасиг котӧрӧн пырис вагонӧ Володька-шахтер, — гачыс и дӧрӧмыс сы вылын вӧлі куш розьясысь, некытчӧ пуктыны дӧмас...
— Казакъяс! — горӧдіс сійӧ повзьӧм сора радлунӧн. — Сё куим, лаваӧн локтӧны...
Лукаш рискӧбтіс, быттьӧ пружина йылын.
— Сулав!
Мый нимкодьмин!
Медым ставӧн колисны места выланыс...
Коля, бӧжас площадка вылын — пулемётъяс, ме — пырысь-пыр...
И сійӧ Володька водзвылын котӧртіс вагонъяс пӧлӧн, приказывайтіс боечьяслы: «Ружьеясӧ!
Вагонысь не петны!
Ӧшиньӧд не мыччысьны!
Командатӧг не лыйлыны!
Мед казакъяс, поезд дорысь йӧзӧс аддзытӧг, думыштасны, мый тайӧ штабнӧй поезд, либӧ санитарнӧй, и матӧджык локтасны, повтӧг...»
Здук мысти Лукаш котӧртіс бӧр, чеччыштіс бӧрса площадка вылӧ.
Сэні Коля Руднев, Иван Гора (кыдз вӧлі улыс гач кежсьыс) да Агриппина лӧсьӧдлісны пулемёт.
Мӧд пулемёт куйліс сэн жӧ.
Лукаш Агриппиналы:
— Босьт лентаяссӧ, пыр кӧльӧсаяс улӧ.
Мӧд пулемётнас сійӧ чеччыштіс плӧщадка вылысь да сувтӧдіс сійӧс бӧрса кӧлесаяс костӧ.
Пуксис, вагон улын кусыньтчӧмӧн.
Агриппина куйліс кынӧм вылас сыкӧд орччӧн.
Лукаш — шӧпкӧдӧмӧн.
— Но, сволочьяс оз кӧ кывзысьны менам приказлы: не лыйлыны, лэдзны кыксе воськолӧдз...
Миян важӧн тайӧ случайсӧ виччысьӧны, — шуис Агриппина пӧшти вашкӧдӧмӧн жӧ. — Лэдзасны матӧдз.
— Аддзан, Агриппина?
Со найӧ!
Кутшъяс!
Полотносянь веськыдвыв местаыс вӧлі мылькйӧсь.
Кор мыйкӧ-мында кад сайын Володька (сторожевӧй охранениеын) казяліс казакъясӧс, — найӧ сэки вӧлі лэччӧны полыньӧн быдмӧм чой пӧкатӧд.
Ӧні став лаванас, вӧвъяснысӧ тэрмӧдлӧмӧн да дзирдалан шашкаясӧн ӧвтчигтыр, куим ли нёль сё кыккокйыв кайисны логйысь поездлань.
Кылӧ нин вӧлі вӧвъяслӧн сьӧкыд кок шыыс...
— Коля, Коля, терпитышт неуна, мусаӧй, терпитышт, — шуаліс Лукаш вагон увсянь.
Бура вӧлі тӧдчӧны зэвтчӧм, гӧрд-лӧз, тошка чужӧмъяс...
Сьӧд бур мундиръяс, лампасъяс, балябӧж вылӧ вештӧм кӧзыроктӧм картузъяс...
Паськӧдӧм вомъяс.
Вӧвъяслӧн польтчӧм, гӧгрӧсмӧм ныр розьяс...
— Ур-ра! — воліс наласянь, — ур-ра!
— Давай! — лёкысь горӧдіс Лукаш.
И кыкнан пулемётыс — площадка вывсянь и вагон увсянь — тэрмасьӧмӧн мӧдісны сяркӧдны.
Пырысь-пыр жӧ вӧвъяс тыр скач йывсьыс мӧдісны пӧрласьны, конъясьны, чеччыштлісны бӧркок йыв, турбыльтчалісны...
Ӧддзӧдчӧмыс став лавалӧн вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый бӧръяяс эз удитны ни кежӧдны, ни сувтӧдны — юковтісны-пырисны вӧв тушаяс да морт тушаяс чукӧрӧ, гылалісны пуляяс улын, и век жӧ торъя (ӧткымын) верзьӧмаяс пыр водзӧ лэбисны вагонъяслань.
Шахтеръяс чеччышталісны площадкаяс вылысь, котӧртісны паныд, штыкъяснысӧ чургӧдӧмӧн.
Кымынкӧ казак, вӧв бурысьяс бердӧ копыртчӧмӧн, спаситчӧм могысь скачитісны насыпь вылӧ, но и найӧс судзӧдіс пулемёт...
Шахтёръяс усьласисны вӧв вылысь чеччӧм казакъяс вылӧ, горячитчӧмӧн тшапкысьлісны куш кияснаныс.
Ён пельпомъяса Володька да Федька, винтовканысӧ дулӧӧдыс кутӧмӧн, мунісны водзын бурелом моз, йӧзъясӧс кок йывсьыс пӧрлӧдлігтыр.
Ставыс заводитчис и эштіс некымын минутӧн.
Горзісны ранитчӧмъяс.
Киргисны кувсьысьяс.
Нӧйтчисны му бердын вӧвъяс.
Лукаш петіс вагон улысь.
Чишкассьӧм, вирӧн польтчӧм синъяссӧ ки мышнас чышкигтыр, — чукӧстіс:
— Коля...
Ловъя?
— Нинӧм, кыкнаным дзоньӧсь, — Рудневлӧн тіралісны паръясыс и тшынассьӧм сьӧд киыс, кодӧн сійӧ лӧсьӧдаліс син вылас лэччысь ва юрсияссӧ.
Иван Гора, пошкӧмӧн, сьӧкыда пырысь пуксис вагон пос тшупӧд вылӧ.
— Мыйнӧсь, ӧні войтыр пасьтасясны, кӧмасясны, кӧть...
А то мунӧны — нямӧднаныс пыркйӧны...
Гапа, — чукӧстіс сійӧ, — Агриппина...
Не другысь и не гораа вагон увсянь вочавидзисны:
— Да часлы...
Лентаяссӧ жӧ колӧ чукӧртны...
4
Рычков хуторсянь пос дорӧдз — куим верст.
Кӧрттуйыс дзик Дон бердын чукыльтӧ да мунӧ джуджыд дамба кузя, кӧні веськыдвылас и шуйгавылас — зэв улын — куйлӧны тыяс, доргӧгӧрыс быдмӧмаӧсь лозаӧн, ерешникӧн, чукля осокоръясӧн.
Шонді лэччандор дамба кузя надзӧник муніс вагонъястӧм паровоз.
Некымын морт паровоз площадка вывсянь видзӧдісны войвылӧ — сэтчӧ, кӧні Дон пӧлӧн кыссис крут мыльк — «Рачков гӧра».
Сэн бара кузя тювкнитліс ыпнитлӧм, нюлыштіс рытъя кымӧръяссӧ, — уна секунда мысти чусмӧм-гӧрдоват ӧти тыӧ уси снаряд, потіс, васӧ вылӧдз качӧдлӧмӧн.
Машинист, пиньсӧ жергӧдліг, шуис:
— Ракъясӧс, кӧнкӧ начкаліс — миллион.
Паровоз надзӧник пыр кежис дамба кузя.
Веськыдвылын — лунвывлань — Дон весьтын моз мыльк йылын сулаліс кучик вӧчан ыджыд завод.
Сэні талунсянь муніс пӧсь удж — разьлісны стрӧйбаяс, плакаяс да керъяс кыскалісны вадорӧ, пуръявлісны.
Тайӧ удж вылас вӧлі шыбытӧма став прӧст кияссӧ.
Квайтымын эшелон сулалісны нин Чир станция да Рычков Хутор костын.
Морозовскӧйсянь Донӧдз вуджӧмлӧн планыс збыльмис регыдджык сы дорысь, кыдз виччысьлісны.
Казакъяс полісны полотно шуйгавывті мунысь Щаденко конницаысь да веськыдвывті мунысь пехотнӧй отрядъясысь и эз решитчывны локны матӧдз эшелонъяс дорӧ.
Вӧлі сӧмын ӧти виркисьтан налёт Суровикино станция вылӧ, кӧні сійӧ луннас сулаліс санитарнӧй поезд висьысьясӧн да раненӧйясӧн.
Сійӧс пазйӧмысь, некымын сё мортӧс виӧмысь казакъясӧс сэні жӧ вӧлі пасьвартӧма жугӧдӧма воны удитӧм бронепоездӧн.
Тайӧ бырӧдіс налысь окотасӧ матыстчывны полотно дорӧ.
Дон водзын 5-ӧд армия эшелонъяссӧ дорйӧмӧн нюжӧдчис крут мегырӧн — радиуснас дас вит верстӧдз: рытыввылын мегырлысь центрсӧ босьтлісны Лисинскӧй высотаяс вылын окопъяс *, шуйгавыв флангыс кыссис Чир ю пӧлӧн да Нижнечирскӧй станица водзын пӧкатӧсь шыльыдін кузя, веськыдвыв фланг пыксьыліс дзик Дон бердын Рачков гӧра поддінӧ.
Нижнечирскӧйӧс кытшалӧм эз удайтчы.
Пӧсь косьясын казакъяс зырисны 5-ӧдлысь флангсӧ, кытчӧдз сійӧ эз сувт тайӧ позицияяс вылӧ.
Заводитчисны быдлунъя, кузя кыссян бойяс.
Прӧтивник чӧжліс вынъяс, лыйліс «гажтӧм» снарядъясӧн, гӧгӧрвоӧмӧн, мый эшелонъяс татчӧ, взорвитӧм пос водзӧ, пуксисны зумыда.
Паровоз ӧні муртса руньгис.
Мыччысис Дон — ещӧ ытваӧн на, паськыд, лэччан шондіӧн югдӧдӧм.
Водзын тыдалісны кӧрттуй послӧн пролётъяс.
Паровоз сувтіс.
Сы вылысь чеччыштісны Ворошилов, Бахвалов да Пархоменко, кӧрталӧм киа (ранитчыліс Суровикинса вокзал атакуйтігӧн).
Найӧ мунісны полотно кузя ещӧ воськов ветымын.
Ӧвтіс ульруӧн.
Лёкысь зыньгисны номъяс.
Тані полотноыс крута орліс, и чурвидзисны рельсъяслӧн кусыньтӧм помъяс.
Ворошилов пуксис коклябӧр вылас.
Улын, страшнӧй пыднаын, коді рӧмыдлаыс кажитчис ещӧ джуджыдӧн, муртса ва улысь мыччысьӧм лыа бӧж вылын куйлісны взорвитӧм фермалӧн колясъяс.
— Джудждаыс тані васянь — ветымын нёль метр, — шуис Бахвалов. — Миян шуд, мый взорвитӧма первойя пролётыс, взорвитісны кӧ найӧ постӧ шӧрвыятіыс, ю весьттіыс, сэки нин эськӧ нинӧм эн вӧч...
— Сволочьяс, а!.. — ропкыштіс Ворошилов. — Лоас миянлы тан пӧсявлыны.
— Таысь ӧприч материалыд миян абу.
Лоас пролёт кузяыс сувтӧдавны радӧн пу быкъяс...
Ветымын нёль метр пу сооружениеяслы — джуджда пӧшти мый позьтӧм.
— Но, вот тэд, — позьтӧм...! Инженер!
— Да ӧд материалыд, шуам — пу брус, имеитӧ ассьыс сопротивление предел...
— Материал дзик сідз жӧ подчиняйтчӧ революциялы...
Тан тэ менӧ он эскӧд мӧдарӧ...
Бахвалов, аслас пырся зумышлун вылӧ видзӧдтӧг, гажаа серӧктіс.
Ворошилов видзӧдіс ылыс вадорӧ, кӧні ӧдйӧ сукман рӧмыдас ещӧ тыдалісны на топольяслӧн да идзас вевтъяслӧн рудӧб серъясыс.
Матӧджык юлань гӧрд чутъясӧн тыдалісны бипуръяс.
Пархоменко шуис:
— Тайӧ Логовскӧй хутор.
Сэні — миян йӧз.
Ю кывтыдса хуторъяс — Ермохин, Немковскӧй, Ильменскӧй — босьтӧма мамонтовечьясӧн.
А Логовскӧй кутчысьӧ упорнӧя.
— Сэн царицынскӧй уджалысьяс? — юаліс Ворошилов.
— Абу, кутшӧмкӧ партизанскӧй отряд.
Ӧнтай налӧн командирныс петаліс пос вылӧ, горзіс, да тӧла вӧлі, ме сӧмын велалі, мый тшӧктіс тэд копрасьны да корис патронъяс да махорка.
— Сідзкӧ — боевӧйӧсь войтырыс.
Позьӧ тасянь пос вылас воӧдчыны?
Бахвалов нуӧдіс найӧс откосланьӧ.
Кос вужъясӧ кутчысялігтыр лэччисны ю берд лыа вылӧ.
Тані на вылӧ кымӧрӧн ӧшйисны номъяс.
Ызӧбталӧмӧн чеччыштавліс чери кӧнкӧ талникъяс сайын.
Номъясысь ӧвтчигтыр мунісны джынвыйӧ пазалӧм, джынйӧдзыс лыаӧ вӧйӧм ферма дорті.
Мыйкӧ мында юкӧныс сылӧн вӧлі ва пиын на.
Коскӧдз келӧмӧн воӧдчисны каменнӧй быкӧдз, кодсянь заводитчылісны послӧн дзоньвидзаӧн кольӧм пролётъяс.
Кӧрт скӧбаяс кузя мӧдісны кайны бык вылӧ, ветымын нёль метр вылнаӧ.
Ставсьыс сьӧкыдджык лоис Пархоменколы ранитчӧм кинас.
Кайисны.
Пос вывса настил щельясӧд страшнӧ вӧлі видзӧдны — кутшӧм джудждаын визувтӧ на улын Дон.
— Дыр-ӧ тэ думайтан ноксьыны? — юаліс Ворошилов.
— Тэ кӧ эськӧ менсьым юалін революцияӧдз, то — честнӧя шуны — во джын, — вочавидзис Бахвалов. — Тайӧ меркаясыд, дерт, оз лӧсявны миянлы...
Вежон нёльӧн стрӧитам, пӧжалуй...
— Он ошйысь?
— Ог.
— А большевистскӧй ногӧн — кык вежонӧн?
— Чӧв, тайӧ нин оз ло збыльысь.
— Мый тэд колӧ?
— Медвойдӧр мем колӧ куим сюрс телега — кыскавны из, кирпич.
Думайта, став кирпичнӧй стрӧйбаяссӧ матігӧгӧрысь макнитам.
Нинӧм?
— Ӧні куим сюрс телегаыд менам абу.
— Колӧ судзӧдны!
— Эн горячитчы, судзӧдам, — шуис Ворошилов.
И найӧ мӧдӧдчисны пос кузя мӧдар вадорӧ, сы йылысь сёрнитігтыр, кыдз кокниджык лоас котыртны уджсӧ.
Вермӧм вылӧ главнӧй лачаыс налӧн вӧлі сыын, мый поссӧ стрӧитны кутас оз важ кадся — ведомостьяс серти, — «удж вын», но боевӧй пролетариат, коді гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ уджыс — сійӧ эшелонъясса эмбур спаситӧм, сюрс мортъясӧс спаситӧм, Царицынӧс спаситӧм, тайӧ страшнӧй тӧлысьясӧ пролетарскӧй революцияӧс спаситӧм.
Муртса на вуджисны поссӧ, канавасянь — кӧнкӧ воськов куим сайсянь — грӧзысь горӧдісны: «Стой!
Коді локтӧ?»
Рӧмыдас сувтіс сыв кузя мыгӧр, юрсӧ гартыштӧма чышъянӧн номъясысь.
Локтысьяслысь шыӧдчӧмсӧ кылӧмӧн, джуджыд морт матыстчис, винтовкасӧ ки йылас кутігтыр.
Аддзис картузъяс вылысь кодзувъяс.
— Здорово, — шуис сійӧ, первой Ворошиловлы, сэсся мукӧдъяслы кисӧ дорышног шыбытліг. — Бур — ме тіянӧс водзджык казялі, а то эськӧ лыйи ӧд.
— А нолтӧ — нуӧд штабад, — шуис Ворошилов.
— А со штабыс, — морт индіс бипур вылӧ неылысь. — Эн веськалӧй канаваас, сэн миян ёсь майӧгъяс сутшйӧдлӧма, вуджӧй пӧв кузя, и лоас тэныд Филипп Григорьевич Рябухинлӧн гумла.
Штабыс гӧрд казачӧй отрядлӧн, коді мӧдӧд тӧлысь дорйысис хуторын мамонтовечьясысь (налӧн став мудералӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг), меститчыліс веськыда гумла вылын.
Ӧні сэн пулісны рок калмыцкӧй пӧртйын.
Морт комын кымын пукалісны тшын улас, номъясысь шойччигтыр.
Биыс югдӧдліс чужӧмъяс — кызвыныс тоштӧмӧсь, устӧмӧсь, — некымын парусинӧвӧй палатка, колян вося нянь сёрӧмъяс, идзас вевта амбар шойлӧн пельӧс.
Кор Ворошилов, Пархоменко да Бахвалов вуджисны канавасӧ, пукалысьяс бергӧдчисны налань.
Ворошилов весела горӧдіс:
— Видза оланныд, ёртъяс!
— Видза, бур часӧ, — спокойнӧя вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс.
— Коді тіян тан ыджыдыд?
Морт, коді видліс пӧртйысь рок, пуктіс кузь воропа паньсӧ, матыстчис, усъяс кузяыс чуньнас нуӧдіг, — вӧлі сійӧ неыджыд тушаа, латшкӧс, — тошкыс петліс пӧшти дзик син дорсяньыс паськыд корӧсьӧн.
(Пельпом вылас плавгӧм ватнӧй пинджак, юрас — ичӧтик омӧлик картуз-шой).
— Ме начальникыс.
— Видза олан, командир.
— Видза, командуйтысь ёрт.
— А тэ менӧ тӧдан?
— А код нӧ тэнӧ оз тӧд, Климент Ефремович.
— А ме тэнӧ ог тӧд.
— А ме Парамон Самсонович Кудров, нижнечирскӧй казак, белӧйяс ногӧн ыдждӧдлӧны Парамошка-сапожникӧн.
— И мукӧдыс тэнад казакъяс?
— И мукӧдыс — казакъяс.
Эмӧсь иногородньӧйяс.
Эз став казакыс мун Мамонтов бӧрсяыд, Климент Ефремович.
Ми — сэтшӧм чудакъясыд — унаӧнӧсь.
— Мый нӧ ті вӧчад тан?
— Нуам революционнӧй служба асланым собственнӧй щӧт вылӧ.
Мунам би дорас, сёйышт миянкӧд казацкӧй роксӧ.
Матыстчисны би дорӧ.
Кудров шуис кер вылын пукалысь кык зонлы, медым вешйыштісны — сетісны места командующӧйлы — тшын улас.
Гӧсьтъяс пуксялісны, нюжӧдалісны ва кокъяснысӧ матӧджык билань.
Ворошилов, казакъяслысь том, здоров, мича чужӧмъяссӧ видзӧдіг, юаліс: «Но, кыдз оланныд?»
Кудров збодера вочавидзис:
— Нинӧм, Климент Ефремович, олам ен ногӧн — коді кодӧс ылӧдас...
Ставӧн серӧктісны — эз вывті гораа, медым не ӧбӧдитны воысьясӧс.
Кудров пуксис би дорӧ, ӧти пидзӧссӧ лэптӧмӧн.
Сьӧдӧдз гожъялӧм чужӧмыс сылӧн — паськыд тошнас, кузь нырнас да вежӧра, посньыдик, мудер синъяснас — сідзи и ӧзъяліс сёрнитыштны окоталунӧн...
— Бур, мый тэ миян дорӧ воин, Климент Ефремович.
Ми асывсянь ставӧн виччысям: воас али оз?
Тайӧ вежонӧ котӧртлі ме Царицынӧ — корны огнеприпасъяс.
Петӧ ме дорӧ штабса начальник Носович.
Кыдз сійӧ горӧдас ме вылӧ: «Ог эскы, — шуӧ, — тіянлы, — кутшӧм ті чӧрту гӧрд казакъяс!
Ставныд ті ӧти утильӧн мавтӧмаӧсь!».
Ме сылы висьтала: Логовскӧй хутор кутӧ став фронтсӧ.
Пятиизбянскӧй да калачевскӧй казакъяс важӧн эськӧ ӧтувтчисны нижнечирскӧйяскӧд, эгӧ кӧ ми кутӧй тайӧ хуторсӧ...
И — оз кывзы.
Огнеприпасъястӧ ме сідз эг и шедӧд.
Казакъясыд, Климент Ефремович, лёк вӧчӧмтӧ оз вунӧдны — сэтшӧм найӧ йӧз.
Аддзан — менам нырӧй неуна бокӧ видзӧдӧ — дас квайтӧд воын ме дорӧ окружнӧй атаман кинас судзӧдчыліс...
Тайӧс ме помнита...
Абу, казакъясыд абу ӧти утильӧн мавтӧмны...
Миянлы, казацкӧй бедноталы, Донад сідз жӧ дзескыд...
Тӧрыт менам войтыр паныдасьлӧмны степын ӧти казаккӧд, матыстчӧмаӧсь, сійӧ и шуӧ налы: «Локтӧй, бурджык, миян дорӧ, миян командирыд — есаул, а тіян — Парамошка-сапожник».
А налӧн есаулыс — Пашка Полухин, сійӧ кыкысь войнас воліс сирӧн да сотіс пос, кӧні настилыс пу, да коймӧд пӧрйӧ сійӧ жӧ и взорвитіс поссӧ...
Тайӧ ті Пашкаӧс ошканныд...
Кор, значит, полковник Макаров босьтіс Калач, Пашка уськӧдчис Ермохин хутор вылӧ да босьтіс сэсь комын квайт казакӧс, — мыйла найӧ мобилизацияӧ эз мунны.
Шыбытіс найӧс телегаӧ, вайӧдіс Ильменскӧйӧ да сэн найӧс лыйліс хутор сайса логын.
Сідз найӧ и куйлісны, коньӧръяс, кутчысьӧмӧн...
Ми лёк вӧчӧмтӧ ог вунӧдӧй...
Аникей Борисовичӧс тӧдлін?
— Кывлі, эм пӧ сэтшӧмыс, — вочавидзис Ворошилов, пукалысь боечьяс вылӧ сюся видзӧдӧмӧн.
— Аникей Борисовичӧс нӧйтӧмаӧсь Пятиизбянскӧйын базар вылын станишникъяс-монархистъяс.
Выручитӧма сійӧс Яхим да мӧдӧдӧма Царицынӧ больницаӧ.
Больницаад сійӧ бурдӧма, кыдз колӧ.
Казакыс — ён...
— Тэ висьтав, кыдз сійӧ турунсӧ хуторысь вӧлі ньӧбӧма, — сералӧмсӧ кутігтыр шуис боечьяс пиысь ӧти.
— Ланьтлы.
Локтӧ Аникей Борисович Калачӧ, сэн сылӧн гӧтыр и пи Ванька — детина ар дас вита — ён, батьыс кодь.
А кад гӧрны.
Мунӧмаӧсь найӧ пиыскӧд вой кежлӧ му вылӧ.
Сійӧ войнас буретш уськӧдчӧма Калач вылӧ Макаров, и — давай, и давай...
Гӧрд казачӧй гвардияӧс ун йывсьыс кералісны ӧшинь увъясын, йӧръясын — сюрс мортӧдз.
И первой делӧӧн найӧ дерт Аникей Борисович ордӧ — керкаас.
А сійӧ пиыскӧд абу.
Найӧ петкӧдӧмаӧсь старукасӧ — кӧні тэнад кӧзяиныд?
Кӧні тэнад кычи пиыд?..
Сійӧ шуӧ налы...
Бара сійӧ жӧ гӧлӧсыс:
— Эз, старука нинӧм налы эз шу.
— Ланьтлы...
Найӧ сійӧс мучитӧмаӧсь, рушкусӧ сылы кырӧдӧмаӧсь...
Вӧвсӧ нуӧмны, куканьсӧ начкӧмны...
Аникей Борисович сійӧ войсянь муніс партизанитны.
А Ванькаыслы сійӧ тшӧктіс дзебсьыны хуторын — ӧд гӧрны колӧ...
Ванькалӧн вӧлі мӧд вӧв, кодӧн найӧ сэки войковнад мунлісны.
Вот Ванька ньӧжйӧник гӧрӧ, и мунӧны Калачсянь куим казак.
Донад миян ставыс тӧдса, миян асланым пошта.
Ванька аддзӧ: буретш сійӧ казакъясыс, кодъяс сылысь мамсӧ вилісны.
Шыбытіс плугсӧ, локтӧ на дорӧ, корӧ прикуритны...
— Сійӧ эз прикуритны кор...
— Ланьтлы...
Сідзӧн — мыйӧн кисӧ вӧв вылас пуктіс, пырысь-пыр и дернитіс казактӧ муас, нетшыштіс сылысь шашкасӧ...
А мӧд кыкыс — эз на удитны кватитчыныс — сійӧ и найӧс кыкнансӧ тшӧтш кераліс.
Да — тӧдан — сэтшӧм ён, — ӧтиӧс шӧрипӧв керыштӧма, вӧвсӧ лэдзалӧма, верзьӧмасьӧма и мунӧма бать дорас.
Батьыслӧн нин отряд вӧлі, морт ветымына.
— Этшаджык...
— Ланьтлы.
Сідз найӧ и тшынйысьӧны-ветлӧны белӧй тылъясті.
Кымынысь ме корлі Аникей Борисовичӧс Логовскӧй хуторӧ.
Шуӧ: «Гажтӧм меным осадаад.»
А мыйта эбӧсыс — ме тэд висьтала...
Воӧны найӧ ӧтчыд отряднас хуторӧ, а тӧдӧны, мый хутор белӧй.
Турунтӧ налы оз сетны.
Нырӧны найӧ ӧти казак ордӧ: вузав турун...
Мӧдыс синсӧ бокӧ вештӧ...
Аникей Борисович: сюй, шуӧ, китӧ менам зептӧ, мыйдта верман кыскыны керенкаяс — тэнад шуд, а ме — мыйдта верма босьта моздорӧ турун.
Казак — горш: сӧгласитчис.
Мунісны сарайӧ.
Аникей Борисович кокъяссӧ паськӧдіс...
Кывзысьяс муртса кутісны серамнысӧ — тшӧкъялісны.
Кудров бергӧдчыліс налань чургӧдӧм тошнас...
— ...Копыртчис сійӧ и давай босьтны моздорӧ турун, пыр сылы колӧ унджык.
Босьтіс додь джын кымын и видзӧдӧ — мыйкӧ зэв сьӧкыд.
Но мӧдіс нуны...
А сылӧн боечьясыс шуӧны: «Аникей Борисович, тэнад турунсьыд кодлӧн кӧ кокъяс бовъялӧны...»
(Сэн став кывзысьясыс ӧтпырйӧ ызӧбтісны серамӧн, кӧть эськӧ сё пӧв нин кывлісны тайӧ висьтсӧ.
Ставсьыс гораа сераліс Климент Ефремович).
— Но, да...
Сійӧ, значит, шыбытіс турун моздортӧ, сэтысь — ойзӧ — петӧ дизентир...
Коді сэтшӧмыс?
А сійӧ вӧлӧма хохол Нижнечирскӧйысь — Степан Гора...
Сэтшӧм рамыник мужик.
Со сійӧ бокын пукалӧ.
Сійӧ ӧні миян кашеварӧн...
Парамон Самсонович корис Ворошиловлысь папирос да висьталіс ещӧ уна на, подробнӧя, интереснӧя, Луговскӧй хуторӧс дорйӧмын упорнӧй косьяс йылысь.
Степан Гора сэк коста локтіс би дорӧ, босьтіс би вылысь пӧрт, кисьтіс кизерсӧ тасьтіясӧ, тэрмасьтӧг, — кыдз вӧчліс быдтор, — идраліс нянь да кутіс нырны пӧртъяс сала рок сорыс.
Гӧсьтъясӧс корисны ужнайтны.
Ставӧн заводиталісны пуксявны кытшъясӧ.
Ворошилов чукӧстіс Кудровӧс.
— Колӧ Пархоменко ёртӧс вуджӧдны войнас Царицынӧ, но медым воис дзоньвидзаӧн, делӧыс важнӧй.
— Позьӧ.
Ыста сыкӧд войтырӧс, найӧ став логторъяссӧ тӧдӧны, сідз усйыштасны белӧйяс бок пӧлӧн — асыв кежлас тэнад ёртыд лоас Царицынын.
— Аттьӧ тіян отрядлы революционнӧй верностьысь, — шуис Ворошилов. — Ыста тіянлы огнеприпасъяс да табак...
Регыд ми тіянӧс вежам.
Тэнӧ и тэнсьыд войтыртӧ ме назначита армияса штаб бердын связь отрядӧн...
— Сідз, — шуис Кудров, здук дыра думайтігтыр, кыдз тайӧ назначитӧмсӧ гӧгӧрвоны да примитны. — Тайӧ — правильнӧ: ті татчӧс местаястӧ он тӧдӧй.
А миян войтыр степад, кыдз каньяс, и войнас аддзӧны...
5
Сотан пӧсь асыв тӧв коса кышакылӧмӧн кусньӧдліс вадор бердса кустъясӧс.
Бокун кык ведраӧн лэччис Чир ю дорӧ и аддзис пасьтӧм челядьӧс: ӧтиыс, дзик на ичӧт, пукаліс лажыньтчӧмӧн кок шегйӧдзыс ваын, гигзьӧмӧн сераліс.
Мӧдыс, ыджыдджык, югыд юрсиа, серамсӧ петкӧдліс сылысь, ва пиӧ сунлӧмӧн да резсигтыр бӧрпетӧмӧн.
Вадорын туплясис налӧн паськӧмыс да жӧч доз.
Чир вомӧн вель тшӧкыда жуньӧбтылісны пуляяс.
— Ті мыйла танӧсь, пацанъяс! — горӧдіс на вылӧ Бокун страшнӧй чугуннӧй гӧлӧсӧн.
Ичӧтыс колис лажыньӧн, сӧмын повзьӧм сюзьпи моз бергӧдіс юрсӧ.
Ыджыдыс петіс ваысь, босьтчис дӧрӧмас:
— Дядя, ми кольмим, жар да, ми пырысь-пыр...
— Мый ті эн аддзылӧй тась, кось мунӧ — найӧ балуйтчӧны...
— Дядя, ми патронъяс новлам цепӧ.
Ми кымынӧд лун нин новлам...
Ичӧтыс, медбӧрти бӧрддзис, кынӧм вылас сьӧд кияссӧ пуктӧмӧн.
Бокун кӧсӧйтчыліс сы вылӧ кутіс гумовтны ведраясӧ.
Ыджыдыс — ичӧтыслы вашкӧдӧмӧн:
— Бӧрд, бӧрдышт, мустӧмтор...
— Вот ме тіянӧс босьта кыкнаннытӧ моздорӧ, — шуис Бокун ведраясас ва гумовтӧм бӧрын, — и нуа, кытчӧ колӧ...
Мунӧй гортаныд...
— Кытчӧ нӧ? — кыввидзис ыджыдыс. — Ми степын олам, отряд бердын вердчам.
— Ті кодлӧн лоад?
— Ми Карасевалӧн...
— Вот — мам дораныд и котӧртӧй...
Ичӧтыс пырысь-пыр жӧ дугдіс бӧрдны, гӧгрӧс синъясӧн укӧраӧн видзӧдліс Бокун вылӧ.
Ыджыдыслӧн тірмунісны паръясыс...
— Дядя, — сійӧ шуис, — эн вид миянӧс...
— Ме тіянӧс ог вид, пацанъяс, а степын ӧпаснӧ — кутшӧма со лыйсьӧны!
— Ми кыссьӧмӧн новлам.
— Дзик ӧткодь — кыссьӧмӧн...
Лыйсигӧн колӧ дзебсьыны...
— Ладнӧ, дядя, ми кутам дзебсясьны.
— Пукалӧй тан вадорас, кытчӧдз косьыс оз помась, а то ме тіянӧс.
— Ладнӧ, дядя...
Бокун муніс ведраяснас.
Рытнас лыйсьӧм ланьтіс.
Боечьяс ужнайтісны кос сёянӧн.
Чукӧртчалісны курган сайӧ — куриталісны.
Бокун висьталіс ёртъясыслы, кыдз талун аддзыліс кык ичӧтик детинкаӧс ва дорысь.
Вӧлі тані Агриппина, — сійӧ ставнас чукыртчыліс кывзігас.
— Бокун, ме жӧ найӧс тӧда, тайӧ Марьялӧн челядьыс.
Мыйла найӧ степын олӧны?
А кӧн нӧ Марьяыс?
— Марья йылысь найӧ нинӧм эз висьтавны.
Агриппина муніс да войбыд корсис челядьӧс, гурйис став кустъяссӧ вадор пӧлӧнысь.
Аскинас бара заводитіс быдлунъя лыйсьӧм: ылын тыдовтчисны верзьӧмаяслӧн неыджыд чукӧръяс, найӧс зілисны вӧтлыны.
Агриппина, кыдзи и мукӧд боечьяс, пуксӧн — ляпкыдик окопын — копыртчӧмӧн лэдзаліс тайӧ верзьӧмаяс кузяыс пуля бӧрся пуля.
Кор степын лоліс сӧстӧм, ышловзьӧмӧн видлаліс винтовка затворсӧ, патрон запассӧ, пуксьыліс лӧсьыдджыка, синсӧ джынвыйӧ куньӧмӧн заводитліс вугравны.
Унзіль пырыс казьтыліс — кытысь жӧ корсьны сылы Алёшкаӧс да Мишкаӧс.
— Дядя, — кыліс сійӧ унзіль пырыс (тайӧ вӧлі нин рытланьыс), — дядя, патронъяс вайим...
— Бергӧдчис — найӧ!
Алёшкалӧн став чужӧмыс косьмӧма, весиг чургӧдчӧмаӧсь пиньанъясыс да пиньясыс.
Мишкалӧн чужӧмыс бурджык — гӧгрӧс, но ставнас чапассьӧма.
Агриппина кыв шутӧг кыскис кыкнансӧ окопӧ.
Мишка зургысис сылы пидзӧсъясас, кыдзи мамлы.
Алёшка нюмъяліс чукыръяса чужӧмнас.
Агриппина видзӧдліс синбӧжнас — оз-ӧ серавны ёртъясыс.
Но веськыдвылын и шуйгавылын боечьяс вугралісны веськодя.
— Кӧні Марьяыс?
— Мамӧс виисны, — вочавидзис Алёшка.
Агриппина пырысь-пыр жӧ пуктіс винтовкасӧ бруствер вылӧ, лӧсьыдджыка пуксьӧдіс Мишкаӧс пидзӧс вылас.
— Коді виис?
— Сэки — помнитан — тэ мунін.
Степанӧс босьтісны, ок, кыдз сійӧс нӧйтісны!
Найӧ тӧдӧмаӧсь, кыдз ме сэктӧ верзьӧмӧн станция вылӧ ветлі.
Мела локтіс Гремячев кык казаккӧд, кодӧсь.
А мам менӧ дзебис идзас пиӧ.
Найӧ кутісны видны мамӧс. — Мишка ставсӧ кывлӧма, сійӧ крӧвать улын пукаліс.
Тэ тӧдан мамӧс, — сійӧ скӧрмас — сэтшӧм повтӧм...
Сійӧ налы сідз жӧ — вочавидзны...
Найӧ сійӧс кыскисны ывлаӧ.
Ме сэн ставсӧ кывлі...
«Вай, — найӧ шуӧны, — ассьыд кычи питӧ».
Найӧ горзӧны, мам горзӧ...
Мам тай сэсся кыдз сьӧлыштас Гремячевлы рожаас.
«Пӧлучайт, — шуӧ, — сар сволоч...»
Мӧдыс кватитіс зор...
Алёшкалӧн мӧдісны тіравны паръясыс, бергӧдчис.
Ылын мылькъяс костын бара тыдовтчисны верзьӧмаяс.
Агриппина босьтіс винтовка.
— Водӧй, куйлӧй лӧня, нинӧмысь эн полӧй...
И мӧдіс лэдзавны пуля бӧрся пуля, зільӧмӧн метитчис...
6
Пур-пос Дон вомӧн (кучик вӧчан завод материалъясысь) вӧлі нюжӧдӧма.
Асъядорыс коммунистическӧй отрядлӧн стрелковӧй частьяс зырисны шуйга вадорса тальник кустъясысь казакъяслысь заставаяс, Щаденколӧн конница вуджис юсӧ да уськӧдчис хуторъяс вылӧ.
Разведкаӧн веськӧдліс Парамон Самсонович, индаліс, кодар боксянь бурджык пырны да кысянь лӧсьыдджык кучкыны.
Гӧрд конница пӧщада сеттӧг лэбыштліс уличаяс кузя, кераліс ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьысь казакъясӧс.
Ӧдйӧ вӧлі босьтӧма Немковскӧй хутор, Ермохин и Ильменскӧй.
Сэсянь Щаденко веськӧдчис асыввылӧ — ыджыд станица Громославская вылӧ.
Ӧти мортӧс воштытӧг сійӧ пырис сэтчӧ, арестуйтіс мамонтовечьясӧн, бӧр пуксьӧдӧм сельскӧй писарӧс да старӧстаӧс, тшӧтш и сиктсӧветса председательсӧ да секретарьсӧ, кодъяс сдайтісны власьтсӧ мамонтовечьяслы, и сикт сайын лыйліс найӧс.
Сійӧ явитіс сиктын общӧй собрание, и квайт лун митингуйтіс громославскӧй «хохолъяскӧд», убеждайтіс найӧс косясьны революция дор, а не пукавны виччысигтыр, — коді кодӧс вермас, — кыдз кутшӧмкӧ сьӧлӧмтӧм выродокъяс.
Квайт лун морозовскӧй эскадроннӧй командиръяс — Мухоперец, Затулывитер, Непийпиво, — ыжку шапкаяснысӧ балябӧжас вештӧмӧн, висьтавлісны площадь вылын ва кыскалан бӧчка вывсянь уна йӧз водзын, — найӧ шумитісны, кыдз синмӧн судзтӧм вӧр, — личкылісны сы вылӧ, медым общӧй собрание сӧгласитчис дас сизим арӧссянь общӧй мобилизация вылӧ.
Квайтӧд лунӧ вӧлі примитӧма решение: лӧсьӧдны Громославскӧй полк да пыртны сійӧс Морозовскӧй дивизияӧ.
Шуйга вадорса хуторъяс весалӧм бӧрын да Громославскӧйӧс босьтӧм бӧрын Царицын вылӧ белӧйяслӧн жмитӧмыс пырысь-пыр личаліс, — налы лоис эновтны Кривая Музга.
Но сы пыдди лунысь лун содіс налӧн активностьыс Нижнечирскӧйладорсянь.
Ворошиловлӧн став вынъясыс ӧні вӧлі шыбытӧма кӧрттуй пос дзоньтӧм вылӧ.
Луганьса да харьковса металлистъяс разьлісны взорвитӧм фермасӧ.
Шахтёръяс кодйылісны котлован первойя да мӧдӧд каменнӧй быкъяс костын косьт вылын.
Рачков гӧра поддінын взрывайтлісны из.
Чир станция вылын да матысса хуторъясын разявлісны кирпич да кер стрӧйбаяс.
Платформаяс вылӧ грузитлісны из, кирпич, керъяс, шпалъяс, рельсъяс, быд пӧлӧс кӧртсӧ, мый сюрліс ки улӧ.
Ставсӧ тайӧс поездъясӧн вайлісны Дон дорӧ.
Уджъяс мунлісны лун и вой.
Ставӧн — Ворошиловсянь да боечьясӧдз, кодъяс кутлісны мамонтовечьяслысь пыр ӧтарӧ терпиттӧмджык зырӧд-лӧмъяссӧ, тревогаӧн видзӧдісны пос вӧчан уджъяс бӧрся.
Колис вежон, помасьліс мӧд вежон, а косьт вылӧ кык гырысь быкъяс костын сӧмын на кыскалісны из.
Эз тырмывны уджалысьяс, эз тырмывны вӧвъяс, эз тырмывны телегаяс...
Ӧти сотан-пӧсь лӧнь лунӧ, ӧбед кадӧ, заводитчис тревога.
Рытыввылын, Лисинскӧй мылькъясланьын, кыпӧдчыліс ыджыдысь-ыджыд бус кымӧр.
Ещӧ оз на вӧлі кывны лыйсьӧм шыяс, но сыланьсянь скачитісны кутшӧмкӧ верзьӧмаяс.
Лэбыштіс страшнӧй юӧр, мый фронт орӧдӧма.
Кыптӧм бусладорӧ варгыльтіс-муніс Бахваловлӧн автомобиль, лэбыштісны фиат вылын Ворошилов Коля Рудневкӧд.
Нывбабаяс шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, чукӧртісны челядьнысӧ.
Ӧтияс пышйылісны вагонъясӧ, мӧдъяс — степӧ.
Сэсся аддзисны — Лисинскӧй мылькъяссянь лэччӧны помтӧм уна обозъяс да скӧт.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ локтӧны морозовечьяс, — став станицанас, — найӧс зырӧмаӧсь сэтысь казакъяс.
Белӧйяс ӧшалісны налӧн бӧжаныс.
Горизонт кузя кыліс 5-ӧд армияса пушкаяслӧн сыркӧбтӧмыс, тайӧ встретитісны вӧтчысь белӧйясӧс.
Обозъяс, мортъяс, мӧсъяс, ыжъяс тшынйисны кыккокйыв Лисинскӧй мылькъяссянь Чир станциялань.
Ӧні вӧлі, мыйдта колӧ, и уджалысьыд, и телегаыд и вӧвъясыд.
Бахвалов гажмис.
Уджалысь партияяс люзьӧбӧн кыссисны Дон дорӧ.
Пос кутіс быдмыны синмӧн аддзымӧн.
Забучитӧм котлован вылӧ тэчалісны керйысь да шпалъясысь клеткаяс, крепиталісны найӧӧс кӧртӧн да тыртісны изйӧн.
Став ӧпасностьыс вӧлі тайӧ пу устойяс джудждаын — весиг кӧть неуна найӧ пӧлыньтчылісны вертикальысь, найӧ эськӧ грыпкысисны поездъяс сьӧкта улын.
Но эз дарӧм шулы Ворошилов, мый материал подчиняйтчӧ революциялы, — тайӧ поскыс вӧлі сылӧн творческӧй строительствоӧн, тайӧ вӧлі пос водзӧ лоан олӧмӧ.
Коймӧд вежон помӧ устойяс кыптісны став ветымын нёль метр вылнаыс.
Ёна пыркӧдӧм стрелковӧй частьяс Морозовскӧй дивизиялӧн, кодъяс эз кывзыны тӧлкӧн висьтавлӧмъяссӧ, — мый оз позь вермыны врагӧс, ӧти аслад керка дорын гӧгралӧмӧн, — искупайтлісны ӧшыбканысӧ, быдлунъя косьясын 5-ӧд мудзӧм частьяс вежлалӧмӧн.
Белӧйяс ӧні дугдывтӧг гыпкисны ӧрудиеясысь пос вӧчан уджъяс кузя.
Налӧн батареяыс сулаліс Рубежнӧй логйын Самодуровка хутор дорын — Пятиизбянская станицасянь неылын.
Снарядъяс гылалісны пос дорӧ матӧ, косьт вылӧ, тыясӧ, тальник кустъясӧ.
Не этша рабочӧйӧс вӧлі виӧма и ранитӧма, век жӧ самӧй поскас веськавны налы эз удайтчыв.
Вӧтлыны тайӧ батареяяссӧ Рубежнӧй логысь позьӧ вӧлі самӧй джуджыд наступлениеӧн.
Царицынсянь воисны Пархоменко да Артем юӧрӧн, мый Царицынын — Сталин, мый сэні мунӧ решительнӧй дасьтысьӧм дорйысиг кежлӧ и Сталин тшӧктӧ 5-ӧд армиялы, ӧти лун воштытӧг, помавны поход: вуджӧдны став эшелонъяссӧ да воинскӧй частьяссӧ шуйга вадорӧ.
Веськыдвыв вадорын наступайтӧмысь лоліс ӧткажитчыны, кӧть тайӧ и грӧзитліс сійӧн, мый инициатива вуджас белӧйяс киӧ.
Сідз тайӧ и лоис.
Казакъяс, кодъяс воисны морозовечьяс бӧжын, шызьӧдісны мамонтовечьясӧс: «Мый ті, чирскӧйяс, суворовскӧйяс, шонді водзын шонтысяд!
Сійӧ жӧ, мися, тіян йылысь слава ветлӧ...
Повзинныд хохлацкӧй сбродысь...
Ми тайӧ гӧрдъястӧ Морозовскӧй дорсянь нӧйтім, кыдз сусликъясӧс, жугӧдам и тані, кытчӧдз поссӧ эз лӧсьӧдны, — сэки кут воробейӧс...
Июнь дас сизимӧд лунӧ Коммунистическӧй батальон позиция вылӧ видзчысьтӧг воисны скачӧн Ворошилов, Пархоменко да Коля Руднев.
Ворошилов сувтіс мыльк йылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧны Нижнечирскӧй станицалӧн садъясыс.
Сійӧ шуис сы дорӧ локтысь Лукашлы:
— Противниклӧн мыйкӧ гызьӧм?
— Да, кыдз быттьӧ...
— Виччысь генеральнӧй кось.
Регыд мысти тыдовтчисны казакъяслӧн коннӧй цепъяс: локтісны гыалан шыльыдін кузя, рӧдйӧн, шыльыдіныс кӧн-сюрӧ тырышталӧма хуторскӧй садъясӧн.
Мыльк йывсянь позьӧ вӧлі лыддьыны этша вылӧ сизим рад верзьӧмаяслысь.
Лукаш ысталіс ординаречьясӧс приказӧн: лэдзны цепъясӧс кыдз позьӧ матӧджык.
Сійӧ волнуйтчис да ӧтарӧ долис: « Матӧдз сибӧдасны, Клим, нёльсё воськов выйӧдз лэдзасны, войтыр ӧні выдержаннӧйӧсь»...
Йиркнитіс Куликлӧн артиллерия, мӧдісны сяргыны пулемётъяс, швачӧдчисны винтовкаысь лыйӧм шыяс.
Казакъяслӧн вӧвъяс кутісны пӧрласьны...
Но ни ӧтик эз бергӧдчы, — пыр выль и выль валъясӧн верзьӧмаяс скачитісны мылькъяс йывсянь, вишня кустъяс сайсянь.
— Кодӧсь, збыль ӧд кодӧсь! — горӧдіс Ворошилов, бинокльсьыс орӧдчывтӧг».
Со нин воддзаясыс звиркниталӧны окопъяс вомӧн, кералӧны и ӧттшӧтш вӧвъясныскӧд патурликсьӧны муӧ...
Некымын верзьӧма скачитӧны мыльклань.
Медводдзаыс, мичасьыс-мича рыжӧй уж вылын, ыджыд, кыз морт, пель вылас лэччӧм картуза полковничӧй зарни погонъяса горзігтыр да дзор усъяссӧ курччаліг, веськӧдчис Ворошилов вылӧ, клинокнас шенасьӧмӧн.
Лукаш лыйис — бокӧ!
Ворошилов йӧткыштіс кок бӧрнас ассьыс гнедӧйсӧ сылы паныд и став скач йывсьыс, пӧрӧдчӧмӧн, кучкис полковниклы шашканас.
Ворошилов чеччыштӧм бӧрын крута сувтӧдіс вӧвсӧ, — полковник куйліс муын, кияссӧ шевкнитӧмӧн.
Фронт вомӧн прӧйдитӧмъяс вӧліны этшаӧн.
Ӧтиясӧс уськӧдісны, мӧдъяс пышйисны быгзьӧм вӧвъяс вылын.
Казачӧй цепъяслӧн колясъясыс ылькнитісны бӧрвыв.
Тайӧ дженьыдик, но вира косьыс вылӧ сувтіс казакъяслы.
Белӧй станицаясын лоис жугыль.
Матыса кадӧ выльысь кучкӧм йылысь эз вермы лоны и сёрни.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
1
Салон-вагонын быдлаын — стулъяс вылын, пызан вылын, джоджын — куйлісны материе кусӧкъяс, кӧртлӧн, кӧрта кӧлуйяслӧн образечьяс, бумага тыра папкаяс, туся нянь чукӧрторъяс, газетъяс, рукописьяс.
Лэдзӧм ӧшинь дорын ляпкыдик пызан сайын пукаліс машинистка, вӧсньыдик чуньясыс сылӧн куйлісны шрифт вылын.
Ӧшинь сайын вӧлі мичаа чышкӧм вокзальнӧй кушин, кӧні ыліын ӧтлаасисны рельс визьяс.
Сылӧн мышку сайын негора рӧвнӧй гӧлӧсыс, кажитчӧ, тыртліс тайӧ сьӧд мазутӧн киськалӧм, стальӧн визьйӧдлӧм пространствосӧ аслыспӧлӧс да важнӧй тӧдчанлунӧн.
Сталин диктуйтіс:
«Дас миллион пуд нянь да сюрс кымын юр скӧт пырысь-пыр заготовитӧм вылӧ да Мӧскуаӧ мӧдӧдӧм вылӧ колӧ ыстыны... 75 миллион сьӧмӧн, мыйта позьӧ посни купюраӧн, да разнӧй тӧваръяс комын квайт кымын миллион дон: вилаяс, черъяс, кӧрттувъяс, болтъяс, гайкаяс, ӧшинь стеклӧяс, сёян-юан дозмук, ытшкан машинаяс да на бердӧ частьяс, заклёпкаяс, шиннӧй гӧгрӧс кӧрт, вундан машинаяс, каткаяс, изтӧг, сийӧс-завод кӧлуй, кӧмкот, ситеч, трико, каленкор, бязь, модэполам, нансук, грисбон, ластик, сатин, шевъёт, марин ной, дамскӧй и гвардейскӧй, разнӧй кучикъяс, заготовкаяс, чай, косаяс, кӧдзан машинаяс, пӧдӧньчаяс, плугъяс, мешӧкъяс, брезентъяс, галошъяс, краскаяс, лакъяс, кузнечнӧй, столярнӧй инструментъяс, напилӧкъяс, карболовӧй кислота, скипидар, сода...»
Диктуйтігмозыс сійӧ листаліс стенограммаяс.
Тайӧ некымын лунӧн Царицынын ставыс вӧлі сувтӧдӧма кок йылӧ.
Партийнӧй конференция, профессиональнӧй союзъяслӧн съезд, заводскӧй комитетъяслӧн конференция, чрезвычайнӧй собраниеяс, массӧвӧй организацияяс участвуйтӧмӧн, митингъяс — мунісны ӧти-мӧд бӧрся оръявлытӧг.
Царицынӧс дорйӧм, коді ӧнӧдз кажитчыліс ӧти Царицынлӧн делӧӧн, кыпӧдсьыліс став Сӧветскӧй республикалӧн оборона вылнаӧдз.
Сталинскӧй вагон пыр — асыв-лунвывса вокзал туйяс вылын — мунлісны сюрс йӧз, тайӧ подувъя темасӧ воспринимайтӧмӧн.
Сёясӧн партийнӧй да сӧветскӧй учреждениеяс, кодъяс вӧйлісны ведомствояскостса дзугсьӧмын да неразберихаын, кутісны аддзыны логическӧй йитӧд ӧта-мӧдкӧд.
Сёясӧн партиечьяс, кодъяс пукавлісны канцелярскӧй пызанъяс сайын, — сійӧ пызанъяс лыдыс витсянь дас пӧлӧдз вӧлі унджык тайӧ, махоркаӧн сквӧзь йиджтысьӧм учреждениеясын колан мында пызанъяс лыдысь, — вӧлі нетшыштӧмаӧсь бумажнӧй волокитаысь да шыбытӧмаӧсь агитационнӧй удж вылӧ заводъясӧ да сиктъясӧ.
Суровӧй ясностьӧн гораліс выль тема: Царицынӧс дорйӧм должен лоны став фронт кузя — Воронежскӧй губерня войвывсянь Сальскӧй степьясӧдз — наступайтӧмӧн.
Должен лоны нянь вылӧ монополия чорыда нуӧдӧм.
Должен июнь тӧлысь чӧжӧн сетны кык миллион пуд нянь Мӧскуалы да Питерлы.
Гыалан митингъяс мунісны заводъясын да окраинаясын.
Рабочӧйяс гӧгӧрвоисны став канму судьба вӧсна на вылӧ пуктӧм кывкутӧмсӧ — быдлаын вӧлі примитӧма резолюцияяс, кодъяс поддерживайтлісны общереспубликанскӧй могсӧ.
И кор тайӧ кывкутӧмыс вӧлі вещественнӧя выразитӧма няньӧн вӧльнӧя вузасьӧмсӧ пырысь-пыр дугӧдӧмын да нянь карточка вылӧ вуджӧмын пай вылӧ фунт джынйӧн, рабочӧйяс вочавидзисны: сӧгласенӧсь...
Некымын лунӧн кар вежсис, — быттьӧ чорыда гуляйтӧм бӧрын садь асылӧ.
Уличаяс кузя мӧдісны ветлыны патрульяс.
Тыртӧммис оркестровӧй раковина карса садйын, и сылы паныда шашлычнӧй да чебуречнӧй заведениелӧн ӧдзӧсъясыс тыдовтчисны пӧвъясӧн крестӧн тувъялӧмаӧн.
Став частнӧй лавкаясса витринаяс вылын колисны сӧмын гуталин, повидло, сарептскӧй горчица нёптовтчӧм банкаясын да буса стеклӧяс кузя сука визъялысь гутъяс.
Нянь кыдз вузассян тор воши.
Войвыв юркаръясысь пышйӧм «дамочкаяс» шӧйӧвошӧмӧн видлалісны выль хлебнӧй карточкаяс, карточкаяс сетлісны право босьтны фунт четверть нянь налы, кодъяс служитӧны сӧветскӧй учреждениеясын...
«Уджавтӧм элементлы карточка эз полагайтчыв...
«Боже мой, боже мой?
Код нӧ тайӧ революцияӧдз збыльысь думайтліс нянь йылысь».
Кухарка мунліс булочнӧйӧ и ньӧбліс, дай врачьяс весиг рекомендуйтлісны этша сёйны нянь...
Быттьӧ няньын тыдовтчис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, суровӧй смысл...
Но кыдз нӧ, век жӧ, лоны няньтӧгыс?
Ӧтияс решайтлісны пышйыны тайӧ кошмарсьыс, мӧдъяс — мстительнӧя виччысьӧны Краснов войскаяслысь воӧм.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодлысь вальс шыясыс садса раковинасянь (кӧть и омӧлик буса аллеяыс, коді югдӧдсьӧ карасинӧн ломтысян кык пӧнарӧн) кыпӧдлісны ёсь казьтылӧмъяс томлун йылысь, сійӧ макайтчис налы век кежлӧ бӧрӧ кольӧм кадсянь медводдза бальнӧй платтьӧлӧн еджыд шлейфӧн.
Тайӧяс эз аддзывны асланыс дзоляник сьӧлӧмъясысь ни лӧглун — мститны, ни решимость — пышйыны да сӧмын курыда бӧрдлісны сы йылысь, мый большевикъяс мырддьӧны налысь медбӧръясӧ, некутшӧм лёк вайтӧм мусаторсӧ.
Вежсьӧм паськӧма офицеръяс, кодъяс виччысьлісны революция помасьӧмсӧ кабакъясын либӧ няйт койка вылын мандолинаӧн триньгӧм шыяс улын, ӧні кутісны ветлыны заборъяс вомӧн условитчӧм патераӧ — сӧветуйтчыны: мый бурджык — шыбытчыны-ӧ вывті уна йӧза Новочеркасскӧй, Всевеликӧй донскӧй войскалӧн не вывті любезнӧй обстановка-ӧ, пасьтавны-ӧ тойӧсь гимнастёрка — мунны Кубань вылӧ Деникин дорӧ — али котыртны тані, места вылын, восстание.
Спекулянтъяс дзеблісны бурджык кадъясӧдз «апаш» дӧрӧмъяснысӧ да розьӧдлісны каблукъяссӧ асланыс башмакъяслысь, бриллиантъяс да платина сэтчӧ дзебалӧмӧн.
«Либеральнӧй» деятельяс, сарлӧн чиновникъяс, мелкопоместнӧй помещикъяс, кодъяс асланыс семьяяснас спасайтчылісны тані мужицкӧй стихияысь, сідз жӧ, кыдз дас сизимӧд нэмын бояраяс да служилӧй йӧз йӧршитчылісны крымскӧй ханъяс усьласьӧмысь Серпухово либӧ Коломна стенаяс сайӧ осадаӧ, — кар шӧрын став тайӧ олысьясыс кутісны думайтавны, не мунны-ӧ нин налы временнӧ служитны кутшӧмкӧ лӧнь сӧветскӧй учреждениеясӧ?
Но выль лун вайліс выль виччысьтӧмторъяс.
Пожӧм телеграфнӧй столбъяс вылын, став заборъясын, кодъяс лӧсьӧдӧмаӧсь, кажитчӧ вӧлі, векӧвӧйся Рочму историяӧн, медым на улын нинӧм тӧждысьтӧг узьлісны кодъюра оборванечьяс, пондісны сярвидзны исполкомӧн лэдзӧм выль декрет листъяс: «Став уджавтӧм населениелы пыр жӧ явитчыны распределительнӧй пунктъясӧ, босьтны шанцевӧй инструмент, мунны организованнӧй группаясӧн степӧ да кодйыны кар дорын окопъяс, тайӧ уджысь кутасны сетавсьыны нянь карточкаяс».
Кӧрт туй вылын вагонын пыр водзӧ точӧдчис машинка.
— Телеграмма, — джын гӧлӧсӧн шуаліс Сталин, — «Мӧскуа, Высшӧй военнӧй сӧвет...
Срочнӧ ыстыны шестидюймовӧй орудиеяслысь некымын батарея да на бердӧ снарядъяс.
Трехдюймовӧй орудиеяслысь некымын батарея да на бердӧ снарядъяс.
Дас миллион трехлинейнӧй роч патронъяс.
Кӧкъямыс бронированнӧй автомобиль.
Торъя важнӧ ыстыны опытнӧй да преданнӧй лётчикъяслысь кык группа аппаратъясӧн да снарядъясӧн»...
Тайӧ войнас вагонӧ вӧлі вызовитӧма Носовичӧс да Ковалевскийӧс вӧчны доклад.
Ведомостьяс да сводкаяс серти Войвыв Кавказса тышвыв кытшлӧн став фронт вылын (Воронеж губерня лунвыв вежтассянь Каспий саридзӧдз) вӧлі лыддьыссьӧ войскаыс сё сюрс штык де сабля.
Ковалевский, карандашсӧ дзик помӧдыс кутӧмӧн да карта вылӧ индӧмӧн, коді ӧшаліс салонын пызан весьтын, бумага вылӧ видзӧдтӧг лыддьӧдліс отрядъяслысь нимъяссӧ, боечьяслысь лыдсӧ, фронт вылын налысь расположениесӧ.
Носович зумыштчӧмӧн бӧрйӧдліс ведомостьяс.
Сталин кыдз быттьӧ коксӧ веськӧдліг, ветлӧдліс лэдзӧм шторыяса ӧшиньяс пӧлӧн.
Кор докладчик сувтовкерліс, — Сталин висьтавліс юрнас гогнитӧмӧн, мый внимательнӧя кывзӧ.
Збыльвылассӧ сылы важӧн лоис ставыс тыдалана тайӧ докладсьыс (материалнас сійӧ тӧдмасис колян лунӧ): Ковалевский вель кужтӧг «втирайтліс ӧчкияс», сё сюрса армия вӧлі сӧмын бумага вылын.
Фронт медся лунвылын Кубано-Черноморьеын Калнинлӧн тӧдчана группаысь ӧтдор мукӧд дивизияяс, бригадаяс, полкъяс, кодъясӧс чёткӧя да решительнӧя лыддьӧдліс Ковалевский, вӧліны асланыс станицаяс дорын косясьысь, мӧда-мӧдкӧд омӧля йитчӧм партизанскӧй отрядъясӧн да отрядторъясӧн.
Нёль царицынскӧй штаб зілисны веськӧдлыны найӧясӧн, тыртлісны фронтӧс противоречивӧй да склочнӧй бумажкаясӧн.
Ковалевский, кор аддзис, мый чӧв олысь Сталинлӧн тэчсьӧ ковтӧм впечатление, тэрмыштчис тӧдчӧдны:
— Став тайӧ даннӧйяссӧ ме ысталі Высшӧй военнӧй сӧветӧ, и Троцкий вынсьӧдіс войскаяслысь дислокациясӧ, сідз жӧ — общӧй плансӧ обороналысь.
Носович пыр жӧ чургӧдіс приказ Троцкий кырымпасӧн — кутны фронт да позяна случайын — водзӧ йӧткыны сійӧс...
Сталин лыддьӧм бӧрас шпыньмуніс, шыбытіс бумага торсӧ пызан вылӧ.
— Кутны, вештыны, не лэдзны...
Красноречивӧя.
Ковалевский докладын медся подозрительнӧйыс вӧлі сыын, мын самӧй царицынскӧй фронтлӧн збыльвылӧ катастрофическӧй состояние бердӧ штаб относитчис спокойнӧя: Царицын дорын вӧлі ставыссӧ квайт сюрс штык да куим сюрс гарнизонын.
— Кутшӧм вынъясӧн располагайтӧ Мамонтов, — юаліс Сталин.
Ковалевский тэрыба видзӧдліс Носович вылӧ, мӧдыс, синъяссӧ лэптывтӧг, спокойнӧя:
— Нелямын-ветымын сюрс сабля да штык...
Сталин босьтіс оружиелысь ведомость — Царицын фронт вылын ставыс лыддьысис: 8 пушка, 92 пулемёт, 9800 винтовка, 600 сабля, 962 сюрс патрон да 1200 снаряд ӧрудиеяслы...
— Тайӧ ставыс?
— Эм мыйсюрӧ арсеналын, — зумыша кыввидзис Носович.
Югдандорыс Сталин муніс арсеналӧ.
Лэччис пӧдвалъясӧ да внимательнӧя ветлӧдліс проходъясӧд пожӧм ящикъяс да ручнӧй гранатаясысь пирамидаяс костӧд.
Стрӧг старик, арсенал видзысь, эз вермы стӧча висьтавны — мыйдта тані ӧружиеыс: сійӧ ваявсьыліс татчӧ быд местаясысь артавтӧг, и став тыдалӧм сертиыс, вӧлі жугласьӧм, сімӧм, шогмытӧм...
Арсеналсянь Сталин муніс «Баррикада» нима орудийнӧй да машиностроительнӧй заводӧ.
Кытшовтіс цехъясті да, кор рабочӧйяс, сійӧс тӧдӧм бӧрын, чукӧртчисны завод дорын, кайис грузовик вылӧ и шуис:
— Ёртъяс, республиканым опасностьын...
Ми долженӧсь вуджны решительнӧя наступайтӧмӧ.
Долг миян пиысь быдӧнлӧн — дасмындаавны ассьыным вынъяс да вермыны.
Ни ӧти морт не должен кольны веськодьӧн...
Колӧ дорвыв ставлы, ичӧтсянь ыджыдӧдз, босьтчыны ӧружие бердӧ.
Колӧ уджавны сідз, медым тэнад станок дорын сулаліс зарадитӧм винтовка.
Пролетариат должен лоны ставнас мобилизуйтӧма да вооружитӧма.
Но, медым ми вӧлім вооружитӧмаӧсь, колӧ тайӧ ӧружиесӧ лӧсьӧдны.
Миянлы колӧны бронепоездъяс, броневикъяс да пушкаяс.
Сӧмын на ме аддзылі арсеналысь уна сюрс жугавлӧм да сімӧм винтовкаяс, найӧс колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык дзоньтыны...
— Даёшь наступление, Сталин ёрт, — вочавидзисны сылы рабочӧйяс.
Шондіыс пӧщадатӧг сотіс сталь визьясӧн визьйӧдлӧм сьӧд пространствосӧ.
Машинисткалӧн вӧсньыдик чуньяс лэбалісны клавиатура кузя.
Сталин пыр водзӧ диктуйтіс:
«... Колӧ став ёсьлуннас сувтӧдны юалӧм став военнӧй руководствосӧ вежӧм йылысь...
Штабъяслӧн уна лыдыс (нёль штаб) пӧртӧ фронтсӧ рокӧ.
Фронтлӧн общӧй состояниеыс — отрядъяслӧн неразбериха.
Татчӧ назначитӧм военнӧй специалистъяс (сапожникъяс) уджалӧны гӧгӧрвотӧм нюжмасьӧмӧн да халатностьӧн.
Экстреннӧй да решительнӧй мераястӧг нинӧм и думайтны кӧрттуй линия охрана йылысь да продовольственнӧй грузъяс коставлытӧг мӧдӧдалӧм йылысь...»
Пырис комендант, быттьӧ би вылын косьтӧм морт — кыв шутӧг пуктіс пызан вылӧ телеграмма.
Сійӧ вӧлі ӧчереднӧй маршрутнӧй поездсянь, коді кыскис Мӧскуаӧ кызь вит вагон нянь да куим вагон косьтӧм чери.
... Кык час войын Филаново станция дорса разъездын миян поезд чеччыштіс рельсъяс вывсьыс, сы вӧсна мый казакъяс пуктӧмаӧсь пироксилиновӧй шашкаяс.
Сэн жӧ казакъяс пондылісны лыйлыны поезд кузя.
Но миян пулемётъяс отсӧгӧн казакъясӧс вӧлі вӧтлӧмаӧсь да мыйкӧ мында юкӧннас виӧмаӧсь.
Тані ми сулалім дзонь лун да вой улас мӧдӧдчим водзӧ.
Дас коймӧд верстын станция сайын лоис ещӧ на сувтлыны, сы вӧсна мый казакъяс бара наступайтісны.
Кось кыссис сизим час рытӧдз.
Та бӧрын мӧдӧдчим водзӧ.
Повориноӧ вотӧдз разъездын тыдовтчис, мый водзӧ туйыс разьӧма куим километр кузьта.
Казакъяс быдладор боксянь кытшалісны разъездсӧ да миянлысь поезднымӧс.
Кось муніс час войсянь дас ӧти час асылӧдз.
Тані ми сулалім нёль сутки и дзоньтім туйсӧ, мый бӧрын мӧдӧдчим водзӧ.
Миянлысь кыкӧс виӧма, сизимӧс ранитӧма кокньыда.
Надейтчам лючки-ладнӧ вайны грузсӧ Мӧскуаӧдз...»
Сталин корис телефон кузя комендантӧс.
Комендант чӧла мыччысис ӧдзӧсын.
— Кымынӧс ті мӧдӧдід талун маршрутнӧйясӧс?
— Куим поезд няньӧн.
— Кымынӧс ещӧ вермад мӧдӧдны?
— Войшӧрӧдз ещӧ куимӧс.
— Колӧ ёнмӧдны охранасӧ.
Крукавлӧй быд поезд дорӧ платформа шпалъясӧн да рельсъясӧн.
— Эм.
Комендант кывшутӧг муніс.
Сталин лэдзис машинисткасӧ да пуксис гижны письмӧяс.
Сійӧс тӧждысьӧдлісны Кавказын да Шӧр Азияын делӧяс.
Сійӧ гижис Степан Шаумянлы:
«...Миян общественнӧй политика Закавказье йылысь юалӧмын состоитӧ сыын, медым заставитны немечьясӧс официальнӧя признайтны грузинскӧй, армянскӧй да азербайджанскӧй юалӧмъясӧс Рочмулы пытшкӧсса юалӧмъясӧн, кодъясӧс разрешайтӧмын немечьяс не долженӧсь участвуйтны.
Именнӧ та вӧсна ми огӧ признайтӧй Грузиялысь независимостьсӧ, кодӧс признайтӧма Германияӧн...
... Зэв корам тіянӧс ставнытӧ отсавны быдног (ӧружиеӧн, йӧзӧн) Туркестанлы, кодкӧд англичана, кодъяс действуйтӧны Бухара да Афганистан пыр, зільӧны ворсны лёк шутка...»
2
Июнь кызьӧд лунӧ фронтлӧн став мегырыс Рачков гӧрасянь да Нижнечирскӧй станцияӧдз мӧдіс йиркакывны да тшынавны.
Казакъяслӧн конница бешеннӧя усьласьӧмӧн зілис орӧдны фронтсӧ да воӧдчыны станция Чир дорӧ (сійӧ сулаліс тайӧ мегыр центрын), сэсянь помасьлытӧм люзьӧбӧн кыссисны Дон дорӧ поездъяс.
Добыча пышйыліс ныр увсьыныс.
Генерал Мамонтов вылиник немецкӧй автомобильӧн ветлӧдліс гӧраысь гӧраӧ, мылькйысь мылькйӧ.
Шӧвк дӧрӧма, коді некыдз эз пукав кавалерийскӧй гачлӧн ӧмидз рӧма вӧнь сайын, сійӧ, аслас став ыджыд тушанас сувтӧмӧн, видзӧдаліс бус пыр бойлысь став фазаяссӧ.
Ставыс вӧлі весьшӧрӧ: гӧрдъяс кутчысисны и артиллерийскӧй и пулемётнӧй би улын, гранатаясӧн да штыкъясӧн шыбытлісны бӧр кавалериялысь страшнӧй вувзьысьлӧмъяссӧ.
Поездъяс да обозъяс пыр ӧтарӧ мунісны Донлань.
Первойя эшелон, кодӧс вӧлі грузитӧма кӧртӧн да быд пӧлӧс материалъясӧн, видзчысьӧмӧн, паровоз водзвылын восьлалысь Бахвалов бӧрся, прӧйдитіс надзӧникӧн выльысь вӧчӧм пролёт кузя.
Пу устойяс — увланьыс паськалан клеткаяс нога комын сывъя дас кык башня — дзуртӧмӧн да пружинитӧмӧн, бура крепитісны паровозлысь да поездлысь сьӧктасӧ.
Улын, паськыда эрдмӧм лыакӧс вылын, сулалісны рабочӧйяс, некымын сюрс — медводдза сӧветскӧй чудо стрӧитысьяс.
Найӧ горзісны, унаӧн ӧвтчисны ув лапъясӧн.
Тасянь найӧ кажитчисны чачаяс кодьӧн, налӧн горзӧмыс ӧдва кыліс.
Пос кузя, пос вывті мунысь эшелонъяс кузя, лыа вылын сулалысь сюрс йӧзъяс кузя упорнӧя да тшӧкыда лыйлісны пушкаяс Пятиизбянскӧйладорсянь.
Но талун налӧн снарядъяс водалісны ыджыд недолётӧн: медбуръяс пиысь бӧрйӧм партизанскӧй отряд, кодӧс ыстіс Сталин Ворошиловлы отсӧг вылӧ, зырис Рубежнӧй логысь казакъяслысь батареясӧ.
Бахвалов вуджис послысь дзоньтӧм юкӧнсӧ; паровоз, быттьӧ велӧдӧм, цилиндръяснас пошкигтыр, кыссис сы бӧрся кӧрт ферма вылӧ.
Тан сулаліс Ворошилов штабыскӧд.
Ставыслӧн вӧліны радлан, повзьӧм чужӧмъяс.
— Кутіс! — горӧдіс Ворошилов.
— Век жӧ сійӧ тэнад ратшкакылӧ, — шуис Руднев.
— Ратшкакылӧ, весиг лолыс тасасьлӧ, — шуис Пархоменко, — веськыда видзӧдны страшнӧ.
Бахвалов пӧрччис картузсӧ, соснас чышкис пӧсьсӧ.
— А мед ратшкакылӧ, — шуис спокойнӧя. — Климент Ефремович шуис, медым материал подчинитчис революциялы.
Вот сійӧ и подчиняйтчӧ.
Не сӧмын квайтымын эшелон крепитас, — тайӧ пос кузя курьерскӧй поездъяс лэдзавны кутам...
Кор найӧ, сёрнитіг и сералігтыр, вуджисны шуйга вадорӧ, Логовскӧй хуторланьсянь насыпь дорӧ гӧгыльтчис ляпкыдик купола руд-виж броневик.
Броневикысь петіс сьӧд кучик паськӧма морт.
— Армияса командующӧйлы, лично, — шуис сійӧ пакет кыскигмоз.
Кор Ворошилов лыа насыпь кузя ӧдйӧ лэччис сы дорӧ, сійӧ коса, четкӧя лэптіс кисӧ кӧзырок дорас:
— Сталин ёртсянь.
Сталин ёрт ыстӧ тіянлы броневик личнӧя распоряжайтчӧм вылӧ...
3
Колӧ вӧлі паськӧдны выль фронт шуйга вадорын.
Дон вуджӧм бӧрын эшелонъяс мунісны Кривая Музгаӧ.
Сэтчӧ вӧлі вуджӧдӧма штаб.
Сэтчӧ шыбытсьылісны прӧстмӧм частьяс веськыдвыв вадорысь, кӧні важ фронтыс векняліс, станция Чир дорӧ да пос дорӧ бӧрыньтчӧмӧн.
Пуръяс вылын да пыжъясӧн казакъяс тшӧтш жӧ заводитісны вуджӧдавны шуйга вадорӧ вӧла да пода сотняяс, найӧс Калач дорӧ чукӧртӧмӧн, кысянь найӧ думайтлісны кучкыны Кривая Музга вылӧ.
Тані, Царицынсянь ветымын верст сайын, паськыд, ойдлана видзьяс вылын да пызан пӧв кодь шыльыд, полыньӧн быдмӧм степын казачӧй конницалы вӧлі вӧльнӧджык, а гӧрд пехоталы — сьӧкыдджык.
5-ӧд-лӧн отрядъяс ӧдйӧ босьталісны степса хуторъяс, Калач водзын паськӧдчӧмӧн.
Ворошилов муніс видзӧдлыны выль фронт.
Кор сійӧ, Лукаш да Кисель — Морозовскӧй полкса командир — пуксьӧны вӧлі броневикӧ, котӧрӧн воис Коля Руднев.
— Клим, ме ыста тэкӧд охрана.
— Нинӧм абусӧ сӧран.
Оз ков.
— Кора тэнӧ.
Автомобильыд — пемыд делӧ.
Вӧлі кӧ эськӧ бур бензин, а то — сорас, — пемыд делӧ...
Конвой мунас казакъясысь, войтырыс татчӧсъяс, найӧ тэныд став гуранторъяссӧ индасны.
Личнӧ тэнӧ кора.
Ворошилов вӧрзьӧдыштліс пельпомнас и клопкис-пӧдлаліс стальнӧй ӧдзӧссӧ.
Броневик мӧдіс несъявны, пуркнитіс спирт да карасин дука сук кымӧр, гӧгыльтчис степӧ.
Сы бӧрся джуджыд седлӧяс вылын гӧрбыльтчыштӧмӧн, скачитісны дас кӧкъямысӧн гӧрд казакъяс, — томӧсь, ёнӧсь, повтӧм войтыр.
Сӧмын на зэрис.
Сынӧдыс вӧлі руа.
Кӧльӧсаяс да вӧв кок гыжъяс улысь лэбисны няйт шматӧкъяс.
Сыланьын, кодарӧ муніс броневик, сім сьӧд кымӧрсянь, ӧшйылісны кӧсӧй, кельыд лӧз визьяс зэрлӧн.
Броняса восьса розьті Лукаш индаліс отрядъяслысь расположение.
Прӧйдитісны Морозовскӧй полклысь окопъяс и кежисны фронт пӧлӧн.
Кымӧр, степь кузя зэрсӧ кыскигтыр, ылыстчыліс Дон сайӧ.
Васӧд ыліын тыдалісны зорӧдъяс.
Броневик, ӧдсӧ ньӧжмӧдігтыр, матыстчис ӧти хутор дорӧ — камышӧн быдмӧм пруд вадорын.
Таті сӧмын на мунӧма чорыд зэр.
Плетеньяс сайын сулалісны зэр ваӧн сьӧктаммӧм вишня садъяс.
Улича вылын — гӧпъяс.
Ӧграда ӧдзӧсъяс и керка ставеньяс быдлаын пӧдсаӧсь.
Хуторыс, тыдалӧ, вӧлі эновтӧма.
Прӧйдитісны пос и чукыль сайысь аддзисны став улича вомӧн пӧрӧдалӧм телегаяс, керъяс, муӧн тыртӧм мешӧкъяс.
Командир Кисель шуис:
— Дявӧлъяс, тайӧ найӧ войнас лӧдӧмаӧсь!..
Тӧрыт разведка шуис хуторсӧ эновтӧмаӧн, дай ми сідзи и лыддям...
Ворошилов сувтӧдіс машинасӧ:
— Тшӧкты конвойлы кольччыны.
Лукаш, ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, шуис верзьӧма казаклы.
— Командующӧй тшӧктіс кутчысьны верст джын выяын.
— Мун веськыда, — шуис Ворошилов.
Броневик вуджис баррикада вомӧн, но и сійӧ вӧлӧма тыртӧм, сӧмын кык дурмӧм чипан уськӧдчисны пышйыны кӧльӧса улысь.
Тасянь туйыс заводитіс чукльӧдлыны плетеньяс костӧд.
Лукаш чукрӧдліс синкымъяссӧ, курччаліс гыжсӧ.
Кисель пыр на ещӧ долис: «Менам войтыр оз мӧдны пӧръясьны...»
Машинаӧн веськӧдлысь Цыбаченко, луганскӧй металлист, кулитӧм пырысь гӧгрӧдліс юрнас, руль гӧгыльсӧ веськыдвылӧ да шуйгавылӧ бергӧдлӧмӧн, — туйыс пыр омӧльджык лоис, машина дзик кӧльӧса чӧрсӧдзыс вӧявліс сьӧд ваӧн тырӧм гуранъясӧ.
— Давай, давай, — шуавліс Ворошилов.
Водзын тыдовтчас ыджыд гӧп.
Броневик нетшыштчис и пуксис.
Мотор ланьтіс.
— Пуксим, — шуис Цыбаченко, ӧдзӧссӧ калькӧдіг.
Ворошилов вынӧн личкыштіс сылы пельпом вылас.
— Пукав смирнӧя.
— Ворошилов ёрт, да тан жӧ некод абу, — Кисель чукрасигтыр, зэлӧдчӧмӧн зілис восьтыны ӧдзӧс... — Кутасны ӧмӧй найӧ пукавны садъясын лунын.
Найӧ ставныс ӧні, логъясын, степынӧсь.
Ворошилов — стрӧга:
— Эн пет...
Но Кисель восьтіс нин и чургӧдчис кос выйӧныс.
Плетень сайсянь клеснитісны лыйӧм шыяс.
Сійӧ весиг эз ойӧст, увлань юрӧн быгыльтчис броневикысь.
Лукаш ӧдйӧ клопнитіс ӧдзӧссӧ.
Броня кузя сярӧбтіс мӧд залп.
Ворошилов:
— Вай пулемётсӧ...
Лукаш вочавидзис:
— Нинӧм оз артмы, найӧ инмытӧм выйынӧсь...
Лыйсьӧм шыяс кувгисны дугдывтӧг, вӧлі бура кылӧ, кыдз гольскакылісны ружье затворъяс, нускисны йӧз.
Пуляяс эз розьӧдлыны бронясӧ, но найӧ кучкӧмъясысь, — пӧшти судзӧдчан выясянь лыйлігӧн, — пытшкӧссяньыс броняысь, чеччаліс окалинаыс.
«Видз синтӧ!» — горӧдіс Ворошилов, — чужӧм бокыс сылӧн вӧлі вирӧсь.
Нападайтысьяс, кор аддзисны, мый броневик оз вочавидз и пуксис топыда, кутісны мыччавны плетень сайысь лёкысь матькысь, тошка чужӧмъяс; пиньяснысӧ жеркйӧдлӧмӧн метитчылісны воддза броняын векньыдик щельӧ.
Сэсся збоймисны, ызгигтыр пӧрӧдісны плетеньсӧ да кытшалісны машинасӧ, — станичникъяс вӧліны ветымынысь не этшаджык; бешеннӧя мӧдісны камӧдны броняӧ прикладъясӧн:
— Антихристъяс!
Большевикъяс!
Петӧй, хамъяс!
Став тушанас ӧшӧдчӧмӧн, качлӧдлісны машинаӧс.
Кайлісны купол вылӧ.
Выныштчылісны сюйны винтовканысӧ щельӧ.
Но повзисны пытшсянь револьверысь лыйӧмъясысь да шыбытісны тайӧ уджсӧ.
Кутісны сӧветуйтчыны:
— Ваялам чаг-ёг, жаритам найӧс ловъя вывсьыныс...
— Мый сэн — чаг-ёг!
Вай граната.
Лукаш шуис:
— Делӧ лёк.
— Пустяки, — вочавидзис Ворошилов. — Мужикъяс хозяйственнӧйӧсь, мыйла налы жулльыны бур броневик.
Мед вензьӧны.
Миян конвой найӧс пырысь-пыр атакуйтас либӧ сетас тӧдны полкӧ...
Збыльвылӧ, казакъяслы регыд жаль лои татшӧм бур боевӧй машинаыс.
Некымын морт котӧртісны волъясла.
Мукӧдъяс бара босьтчисны видчыны да лыйлыны.
Лукаш горӧдіс щель пырыс:
— Эй, станичникъяс, дугдӧй йӧйтавныд!
Ті миянлы нинӧм жӧ он вермӧй вӧчны.
Миян бӧрся локтӧ конвой — кык сотня, котӧртӧй ӧдйӧджык садъясаныд, кытчӧдз тіянӧс эз на удитны керавны!
Сэки казакъяс, кыз паръя, гырысь пиньяса вомъяснысӧ паськӧдӧмӧн, мӧдісны гӧт-гӧтӧн серавны, лажыньтчывлігтыр кучкалісны асьнысӧ лядьвейяс кузяыс...
— Го-го-го!..
Хо-хо-хо!..
Ми час тіянлы петкӧдлам, кӧні куйлӧ тіян конвойныд, став дас кӧкъямыснанысӧ орччӧн водтӧдім...
— Нуӧдам тіянӧс Калачӧ атаман дорӧ, сійӧ аддзас средство — петны тіянлы броневикысь.
Вайисны волъясӧс — квайт пара.
Вайисны ён гез.
Кӧрталісны сійӧс водз кӧльӧса чӧрсӧ, мӧд помсӧ — цабанӧ.
Бӧрсяньыс броневикӧс босьтісны зоръясӧн.
«Но босьтчылӧй, но — ещӧ!..»
Горӧдісны волъяс вылӧ: «Айда, айда, айда!..»
Броневик сьӧкыда мӧдіс петны няйтысь.
Ворошилов шуис:
— Медбӧръя минутӧдз — кутчысь.
— Ладнӧ, — шуис Лукаш. — Патроныд эм тэнад?
— Эм.
Волъясӧс вӧтлігтыр, горзіг, гӧрдліг, казакъяс кыскисны броневикӧс гӧптысь кос туй вылӧ.
Машинаӧн веськӧдлысь Цыбаченко спокойнӧя пукаліс, неуна веськӧдлыштіс.
Гӧп бӧрын туйыс крута кайыштӧ вӧлі.
Казакъяс котӧртісны машина водзӧ, отсалісны волъяслы.
Цыбаченко видзӧдіс ас водзса щельӧд да веськӧдліс.
Мылькйыс помасис, казакъяс пошкисны ловшы тырӧмлаыс, волъяс сувтісны.
Цыбаченко — бергӧдчывтӧг:
— Давай пулемёт.
Сійӧ лэдзис моторсӧ.
Клопнитісны цилиндръяс, мотор мурӧстіс.
Повзьӧм волъяс чепӧсйисны, гез ори.
Лукаш купол увсянь мӧдіс сяркӧдны пулемётысь.
Казакъяс шыбытчисны канаваясӧ.
Броневик уйкнитіс на дорті, тшынӧн да пуляясӧн койигтыр.
Хуторсӧ кытшовтӧмӧн кежисны степь кузя сійӧ жӧ туй вылӧ, кыті локтісны.
Хуторпомса садъяс дорысь аддзисны седлӧалӧм вӧв, — сійӧ сулаліс, быттьӧ шензигтыр, ранитчӧм коксӧ лэптӧмӧн.
Мӧд и коймӧд вӧв туплясисны туй дорын.
А водзын, полыньӧн быдмӧм му вылын, куйлісны — коді кымынь сутшкысьӧмӧн, коді гатшӧн, век кежлӧ унмовсьӧмӧн — дас кӧкъямыс том морт — конвоечьяс, кодъяс веськалісны засадаӧ тайӧ плетеньяс дорын.
4
Сталин вагонӧ некодӧс эз лэдзны.
Туйяс вылын сулалісны часӧвӧйяс.
Перрон кузя ветлӧдліс комендант, ӧтног вочавидзліс ставлы, коді кӧть эз зільны аддзӧдлыны чрезвычайнӧй комиссарӧс:
— Нинӧм ог тӧд...
Вагонын пукалісны Ворошилов, Коля Руднев да Пархоменко.
Пызан вылын — жӧч чайник, стӧканъяс да нянь крӧшкияс.
Куимнаныс куритісны мӧскуаса папиросъяс.
Вӧлі кузь сёрни, — Ворошилов висьтавліс Харьковсянь Лугань карӧдз поход йылысь.
Руднев да Пархоменко вежӧктӧм пырысь казьтылісны кольӧм подробностьяссӧ.
Сталин, банкеткаӧ пидзӧснас мыджсьӧмӧн — стенын ӧшалысь карта улын, — чуньяс костас дзоляник циркуль бергӧдлігтыр висьтавліс:
... Справнӧй мужик октябрын косясьліс сӧветскӧй власьт дор.
Ӧні сійӧ бергӧдчис миянлы паныд.
Справнӧй мужик бергӧдчис миянлы паныд сы вӧсна, мый сійӧ ненавидитӧ нянь вылӧ монополия, чорыд донъяс, реквизиция да мошенничествокӧд тыш.
И со результатъяс...
(Сійӧ индіс циркульнас карта вылӧ Поворино дорӧ).
Миян войвыв участок вылын Миронов частьясын — развал, — сылӧн некымын коннӧй полкъяс вуджисны Краснов дорӧ.
Станичникъяс да кулакъяс агитируйтісны справнӧй мужикӧс.
Мироновӧс куимысь кытшавлісны Поворино да Филоново дорын и медбӧрти жугӧдісны дзикӧдз.
Краснов ӧні ёнджык миян дорысь, — тайӧ колӧ признайтны, — йӧз лыднас и вооружениенас.
Сійӧ нуӧдӧ ассьыс агитация.
А миян нёль штабыс некутшӧм агитация оз нуӧдны да лэдзӧны Красновлы орӧдавны миян бердысь колеблитчысь массаяссӧ.
Красновлӧн бура снабдитӧм армия.
Миян армия абу.
Тайӧ лунъясся сведениеяс серти Деникинлӧн добровольческӧй армияыс, код йылысь упорнӧя нинӧм оз тӧдны миян военнӧй специалистъяс, эновтіс Мечетинскӧй да Егорлыцскӧй станицаяс и сӧвмӧдӧ успешнӧй операцияяс Дон да Кубань костын медвекниинас.
Некутшӧм сомнение абу, Деникин веськӧдас ударъяссӧ кӧрт туй узелъяс вылӧ — Торговӧй да Тихорецкӧй вылӧ — и кутас зільны торйӧдны миянлысь Калнинлысь группасӧ да Сорокинлысь приморскӧй группа.
Красновысь ӧтдор ми пӧлучайтам выль врагӧс: офицерскӧй добровольческӧй армия снабжайтчыссьӧ Антантаӧн, бура велӧдӧма да йиджтысьӧма классӧвӧй лӧглунӧн.
Тайӧ опаснӧй враг.
Сійӧ грӧзитӧ миян лунвывса — медся важнӧй участоклы, — няньлы да нефтьлы.
Миян век на ещӧ оз вермыны бырӧдны отрядъяс способӧн война нуӧдӧмсӧ, и оз бырӧдны тайӧс наросьнӧ.
Видзӧдны чунь пыр отряднӧй неразбериха вылӧ, терпитны тайӧ головотяпствосӧ, — тайӧ кӧ абу прӧстӧй предательство — сійӧ лоӧ капитулируйтны.
Став решимостьӧн, медся дженьыд срокӧн, ми долженӧсь сформируйтны отрядъясысь гырысь соединениеяс, подчинитны найӧс революциялы преданнӧй, единӧй командованиелы, — долженӧсь лӧсьӧдны регулярнӧй армия...
Миян позянлунъяс татшӧмӧсь: первой, — рабочӧй, шахтёрскӧй да крестьянскӧй отрядъяс, кодъясӧс вайӧдід ті, Климент Ефремович, — найӧ пӧлучитісны бур закалка.
Щаденколӧн Донецко-морозовскӧй отрядъяс.
Царицынскӧй рабочӧйяс — найӧ вермӧны, кӧсйӧны и кутасны косясьны не олӧм вылӧ, а смерть вылӧ, найӧс кӧ ми вермам изолируйтны эсеръясӧн да меньшевикъясӧн нуӧдсян контрреволюционнӧй пропагандаысь.
Мироновлӧн казачӧй частьяс, — сы дорӧ мӧдӧдӧма пропагандистъясӧс, сылӧн должен чукӧрмыны крепыд бедняцкӧй ядро.
Сэні жӧ, войвылын сулалысь — Киквидзелӧн группа.
Талунъя условиеясын сійӧ абу боеспособнӧй: тайӧ отрядъяс ногса типичнӧй образование, кодлӧн абу действиеяс координируйтӧмыс, — но Киквидзелӧн группа — зэв бур материал.
Сэсся — вит сюрс военнопленнӧй Царицынын, кызвыннас мадьяра, накӧд уджалӧ нин агитпроп.
Сербскӧй отряд, коді врагъяс кытшысь писькӧдчис миян дорӧ Украинасянь.
И, медбӧрын, — Сальскӧй степьясын — уна лыда отрядъяс иногородньӧйяслӧн да медся гӧль казачестволӧн; отрядъяс Шелкоплясовлӧн, Кругляковлӧн, Васильевлӧн — Котелниковын (сплӧш кӧрттуйвывса рабочӧйясысь), Ковалевлӧн отряд — Мартыновкаын да Думенколӧн коннӧй отряд.
Тыш условиеяс сэні торъя суровӧсь, тайӧ отрядъяссьыс позьӧ лӧсьӧдны кӧрт дивизия.
Вот мыйысь ми вермам лӧсьӧдны армиялысь костяксӧ.
Ковмас жугӧдны военнӧй чиновникъяслысь падмӧдчӧмсӧ, найӧ кутасны норасьны Мӧскуаӧ и кутасны пакӧститчыны миянлы вель ёна.
Ковмас, гашкӧ, Высшӧй военнӧй сӧветкӧд воны конфликтӧ.
Но и сэні ми чегъялам — миянлы отсалас Владимир Ильич.
Выль Гӧрд Армия формируйтӧмсӧ — тайӧ лоас дасӧд армия, — абу-ӧ сідз? — ті босьтад ас выланыд, Климент Ефремович.
Ворошиловлӧн ыпнитлісны бандзибъясыс.
Босьтіс кисӧ пызан вылысь, стрӧга лӧсьӧдчыштіс.
Пархоменко букӧстіс ускас.
— Правильнӧй решение.
Июнь кызь витӧд лунӧ фронт вылын — окопъясын, эшелонъясын, став обозъясын, Кривая Музга станция водзын эрд вылын, ыджыд армейскӧй митинг вылын — вӧлі лыддьӧма приказ: «Вӧвлӧм 3-ӧд да 5-ӧд армияяслӧн став кольӧм частьяс царицынскӧй фронтса вӧвлӧм частьяс да Морозовскӧй и Донецкӧй кытшъясса населениеысь сформируйтӧм частьяс, ӧтувтны ӧти группаӧ, кодлӧн командующӧйӧн назначайтсьӧ 5-ӧд армиялӧн вӧвлӧм командующӧй Климент Ефремович Ворошилов ёрт.
Вылынджык нимтӧм став воинскӧй частьяслы водзӧ вылӧ шусьыны «Ворошилов ёрт группаӧн».
Приказ вӧлі кырымалӧма войтыр комиссарӧн — Сталинӧн.
5
— Огӧ, огӧ, огӧ, господа, — куйлыны...
Водалӧй да паськӧдчӧй вӧляысьджык...
Ме уверен — миян бӧрся наблюдайтӧны мӧдар вадорсянь...
— Но, тэ нин, ваше превосходительство, кажитчӧ, эсійӧ...
Ми нин и купайтчыны ог вермӧй...
— Да, да, да...
Наӧн босьтӧма подозрение улӧ ставсӧ...
Тӧрытъя сёрниыс зэв мем эз кажитчы...
Лыа кӧса вылын — Царицынлы паныдӧн — куйлісны пасьтӧмъяс: Носович, кузь, модатӧм тэчаса Ковалевский, пытшлань лайкъя морӧс вылас зарни пернаа цепочкаӧн, Чебышев — гӧгрӧс пельпомъяснас да нывбабалӧн кодь тазнас.
Кык воськов сайын насянь пукалісны, мышъяснысӧ шонділань бергӧдӧмӧн, адъютант Кремнев да Садковский, мӧд ранга капитан Лохматов да полковник Сухотин.
Тані вӧлі кытшлӧн штабыс дзоньнас.
Но Носовичлӧн полӧмъясыс, мый на бӧрся наблюдайтӧны мӧдар вадорсянь, вӧліны пӧжалуй, подувтӧмӧсь.
Став лыаыс — Царицынлы паныдсӧ — жуис йӧзӧн.
Уна пыжъяс Волга шӧрын ӧшалісны вижов-кельыдлӧз веркӧс вылас, быттьӧ сынӧдын.
Вӧлі вежалун, жар, лӧнь.
Штаб бӧрйис купайтчӧм вылӧ ӧтка лыа кӧса.
Виччысисны инженер Алексеевӧс, — сійӧ должен вӧлі вайны важнӧй юӧр.
— Мый йылысь жӧ юасис тэнсьыд чрезвычайнӧй комиссарыд? — юаліс Ковалевский.
— А сійӧ интересуйтчӧ прамӧй тонкӧй торъясӧн...
Корис менӧ вагонас оперативнӧй юалӧмъяс кузя...
Гӧститӧдіс чайӧн, вӧлі зэв мелі и эз эскы меным ни ӧти кывлы...
Балябӧж улас кияссӧ пуктӧм бӧрын Носович кутіс подробнӧя висьтавлыны чрезвычайнӧй комиссаркӧд, коді интересуйтчыліс штабнӧй сьӧд бумажкаӧн, тӧрытъя сёрни йылысь.
Носовичӧн вайӧм приказъяссӧ, мукӧд штабъяслы запросъяссӧ, возражениеяссӧ да отпискаяссӧ и мукӧд царицынскӧй штатъяслӧн приказъяслысь, запросъяслысь, возражениеяслысь да отпискаяслысь став копияяссӧ видлалӧмӧн, Сталин индыліс война нуӧдан татшӧм канцелярскӧй система тураслун вылӧ.
Сійӧ босьтліс папкаысь кутшӧмкӧ приказ отрядса командирлы и туяліс сылысь канцелярскӧй пызанъяс пыр назначение местаӧдз чукльӧдлан туйсӧ, кор приказыс воштыліс нин став смыслсӧ либӧ заставитліс отрядса командирӧс гижны бешеннӧй воча гижӧд.
Сійӧ босьтліс мӧд бумажка да расшифруйтліс сылысь смыслсӧ, коді синліс штабъяс костын куш сӧмын склока пӧльтӧмӧ.
Сійӧ корліс Носовичӧс тӧлкӧн гӧгӧрвоӧдны татшӧм этша колана деятельность йывсьыс.
— Ме, дерт, возражайті, мый штабъяс аснас господь еннас пуктӧмаӧсь лоны штабъясӧн и мый тані ме уджала Троцкийӧн личнӧ дӧверитӧм кузя — мыйдта тырмӧ менам вын да гӧгӧрвоӧм.
Но Троцкий вылӧ ыстысьӧмыд сійӧс омӧля убедитіс...
Сійӧ заводитіс сувтӧдавны сэтшӧм тонкӧй юалӧмъяс, — ӧти здукӧ кажитчис: вот чӧрт, эз-ӧ тӧдмав менсьым ворсӧмсӧ?
Москалевыдкӧд уджавны вӧлі кокньыдджык...
Чебышев, китырысь китырӧ кос лыасӧ киськаліг, мустӧмтӧмӧн шуис:
— Ме лыддя, мый тіян ворсӧмныд вывті тонкӧй большевикъясыдлы вылӧ.
Ме эськӧ действуйті и смелджыка и грубӧйджыка...
Носович кыскыштіс лыа кузя ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ, лэптіс ревматизма пыктӧм пидзӧсъяссӧ.
Сідз жӧ, кыдзи сэки тулыснас вагон площадка вылын, сійӧ кыліс ас пытшсьыс ёсь мустӧмтӧм тайӧ фат-гвардеечьяс бердӧ, коді код тӧдас мыйла сӧдзӧдалӧ пинь пырыс кывъяссӧ татшӧм тыдалана высокомериеӧн.
Мӧвпыштіс: «Видзӧдлі эськӧ ме, кыдз тэ кельдӧдан, мыйӧн сувтӧдасны забор дорӧ взвод водзӧ...»
Носович эз вочавидз сылы, сы вӧсна мый татшӧм жар дырйи эз окота вӧв висьтавлыны бумажнӧй волокиталӧн да склокалӧн сложнӧй система йылысь, кодӧс сійӧ нуӧдліс штабъясын да фронт вылын.
Мукӧд дырйи лӧсьыда думыштӧм фраза исходящӧй бумажкаын травитліс ӧти штабӧс мӧд вылӧ, кыпӧдліс скӧралӧмъяслысь дзонь бушков, парализуйтліс уджсӧ либӧ, кыдз сійӧ радейтліс шулыны кадысь-кадӧ: «Удачнӧй кыв вермас вӧчны унджык вред сы дорысь, мыйдта бур обстрел шестидюймовӧй гаубицаясысь...»
Сійӧ эз вочавидз ещӧ и сы вӧсна, мый Чебышев вӧлі мыйкӧ мынданас прав.
Директиваяс, кодъясӧс пӧлучитліс Носович Мӧскуаын Савинковсянь и аскинас — ӧти великӧй державалӧн посольство советниксянь, коді (державаыс) став испытание вылас видзӧдтӧг «питайтліс сердечнӧй чувствояс роч йӧз бердӧ, — тайӧ директиваясыс эз вӧвны сыӧн тырвыйӧ пӧртӧмаӧсь олӧмӧ.
Вермас лоны, сійӧ вывті нин ёна мудзис тышсьыс, гашкӧ прӧстӧ поліс?
Лыа кӧса дорӧ сибӧдчис важ, кык пелыса пыж.
Пыжысь чеччыштісны кык том морт, бритӧм юраӧсь, да тэрмасьтӧг петіс инженер Алексеев.
Кӧть эськӧ луныс вӧлі жар, сійӧ вӧлі пинджака и жилета.
Пияныс сылӧн ӧдйӧ пӧрччысисны, уськӧдчисны ваӧ.
Сійӧ матыстчис лыа вылын куйлысь штабнӧйяс дорӧ.
Пуксис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі серьезнӧй, пӧшти торжественнӧй.
— Господа, — шуис сійӧ ньӧжйӧник вашкӧдӧмӧн, — господа, добровольческӧй армия дзикӧдз жугӧдӧма Калнинлысь став группасӧ и босьтӧма Тихорецкӧй, тайӧ лунъясӧ колӧ виччысьны Торговӧй босьтӧм.
Деникин мунӧ Рочму кузя триумфальнӧй маршӧн...
Штабнӧйяс чӧв олісны, но сы серти, кыдзи найӧ быттьӧ кынмисны лыа вылас, вӧлі гӧгӧрвоана, мый юӧртӧмыс шемӧсмӧдіс ставнысӧ.
Дырӧн Носович киргӧмсорӧн юаліс:
— Кытысь тіян тайӧ?
Штаб ещӧ нинӧм на оз тӧд...
— Ме пӧлучиті шифрованнӧй телеграмма кытшола туйӧн Баку пыр, — шуис Алексеев. — Баку дзик сідз жӧ — локтан лунъясӧ должен усьны.
Ачыс фактыс нин, мый Баку лоас англичана киын, чайтны позьтӧма материальнӧ и моральнӧ жебмӧдас большевикъясӧс...
— Да, чорт возьми, здорово, — шуис Ковалевский, кынӧм вылас бергӧдчӧмӧн.
— Господа, колӧ заводитны действуйтны...
Колӧ действуйтны, господа, — мӧдп ӧв шуис Алексеев пӧшти истеричнӧя. — Кутшӧмӧсь миян реальнӧй вынъясным?
Носович кыввидзис:
— «Фронтовикъяс союзлӧн» офицерскӧй организация — лыддьӧй кыксё ветымын штык...
Сербскӧй полк — сюрс штык...
Но сербъяс ещӧ абу на тырмымӧн дасьӧсь.
Накӧд уджалӧны местнӧй эсеръяс, но чӧртыс найӧс тӧдӧ, кыдз уджалӧны — отчет мем оз сетны...
«Торгово-промышленнӧй служащӧйяслӧн союз», — сэн сідз жӧ луасьӧны эсеръяс да меньшевикъяс.
Мыйта ми вермам вербуйтны тайӧ воякъяссӧ — приказчикъяссӧ, — шуны сьӧкыд...
Вот ӧні кежлӧ и ставыс...
Позьӧ вӧлі артавны «Грузолес»-са рабочӧйяслӧн мыйкӧ мында прӧчент вылӧ, но Сталин явитіс эсеръясӧс да меньшевикъясӧс войтыр врагъясӧн, и найӧ ёна слабмӧдісны уджсӧ «Грузолес» вылын...
Но кӧть кыдз, а позьӧ артавны сюрсӧн джынйӧн штык вылӧ...
— Сьӧмыс? — юаліс Чебышев.
Алексеев тэрыба:
— Сообщение туйяслӧн комиссариат Бакуӧ нефтьла менӧ мӧдӧдігӧн снабдитіс татшӧм торъясӧн: нёль пулемёт, нелямын винтовка, куимсё ручнӧй граната да дас миллион шайт сьӧм.
Ставыс тайӧ миян распоряжениеын...
— Но мыйнӧсь, — шуыштіс Носович, — и зэв бур, ен мед сетас.
Виччысьны ковмас недыр.
Миян фронт...
— Кодлӧн — «миян»? — лэчыда юаліс Чебышев.
— Гӧрд, эн крукасьлы, полковник.
Гӧрд фронт дезорганизуйтӧны сэтшӧма, мый и дас чрезвычайнӧй комиссарлы не вайӧдны сійӧс боеспособностьӧ.
Краснов заводитас генеральнӧй наступление июль шӧрсянь.
Добровольческӧй армия тайӧ кад кежлас сідз жӧ лоас Царицын дорын нин...
— Сідзкӧ, вооруженнӧй восстаниесӧ ті думайтад заводитны?...
Июль помын...
Адъютантъяс пиысь ӧти бергӧдчис да шуис четкӧя, Носович дорӧ шыӧдчӧмӧн:
— Начальник ёрт, татчӧ локтӧ пыжа — йӧз тырӧн.
Сэки ставныс бӧр водалісны лыа вылӧ — паськӧдчисны вӧляысь.
Матыті мунысь пыжсянь горӧдісны:
— Эй, граждана, тупкӧй яндзимнытӧ...
6
Сійӧ, мый висьталіс Сталин ас вагонас Ворошиловлы, збыльмис: июнь помын Деникинлӧн армия вӧчис вель уна ён кучкӧмъяс Царицын — Тихорецкӧй магистраль кузя да орӧдіс Калнинлысь ветымын сюрса армиясӧ.
Лунвыв фронт тайӧн кыскис ӧні став вниманиесӧ.
Сталин гижис Владимир Ильичлы:
«... Миян военнӧй «специалистъяс» (сапожникъяс!) эз кӧ эськӧ узьны да эз бездельничайтны, линияыс эз вӧв эськӧ орӧдӧма; и линияыс кӧ лоас восстановитӧма, то не военнӧйяс отсӧгӧн, а налы паныд...
... Делӧыс сьӧктаммӧ сійӧн, мый Войвыв Кавказса кытшлӧн штабыс ньӧти абу вӧлӧма приспособленнӧй контрреволюциякӧд тыш условиеяс бердӧ.
Делӧыс не сӧмын сыын, мый миян «специалистъяс» психологически абу способенӧсь контрреволюциялы паныд решительнӧй война нуны, но сідзжӧ сыын, мый найӧ кыдз «штабнӧй» работникъяс, кодъяс кужӧны сӧмын «гижтыны чертёжъяс да сетавны переформировка планъяс, абсолютнӧ веськодьӧсь оперативнӧй действиеяс дорӧ...
... Видзӧдны та вылӧ веськодя, кор Калнинлӧн фронт орӧдӧма снабжение пунктысь, а войвыв — няня районысь, лыддя ачымӧс не правӧн.
Ме кута веськӧдавны тайӧ и уна мукӧд тырмытӧмторъяссӧ местаяс вылын, ме примитала вель уна мераяс и кута примитавны водзӧ делӧсӧ губитысь чинъясӧс да командиръясӧс чӧвталӧмӧдз плӧть, формальнӧй затруднениеяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс, ковмас кӧ, кута чегъявны.
Та дырйи гӧгӧрвоана, мый босьта ас вылӧ став кывкутӧмсӧ став высшӧй учреждениеяс водзын.
Тэрмася фронт вылӧ, гижа сӧмын делӧ кузя».
Бронепоезд сувтіс джуджыд гуран кодьын, — тані бара вӧлі взорвитӧма туйсӧ и, тыдалӧ неважӧн, — ӧти шпал ещӧ ӧграліс на.
Разведчикъяслӧн команда кайис пӧкат кузя вывлань.
Шондіӧн сотӧм степь вӧлі тыртӧм.
Водзын, верст кык сайын, чурвидзис водокачка, дзирдалісны шонді улын станционнӧй стрӧйбаяслӧн вевтъяс.
Разведчикъяс воисны станцияӧдз.
Сійӧ вӧлі эновтӧма.
Вокзал вылын ӧшиньяс тойлӧмаӧсь, телеграфнӧй да телефоннӧй аппаратъяс жуглӧмаӧсь.
Станционнӧй дворын кӧбрег ӧдзӧс дорын куйліс кералӧм юра кутшӧмкӧ морт.
Станцияыс — тыртӧм, дзоляник, грабитны сэсь, збыльысь кӧ, вӧлі нинӧм, и татшӧм налётыс кажитчис страннӧйӧн, — торъя нин страннӧйӧн сы вӧсна, мый туй вылас бронепоездлы, коді секретнӧ петіс Царицынысь, паныдасьліс нин коймӧд пасьйӧм-грӧмитӧм станция, — быттьӧ тайӧ водзвыв лӧсьӧдсьыліс бронепоезд прӧйдитіг кежлӧ.
— Линия кузя сетӧма тӧдны, дзик тыдалана, — шуис Ворошилов, Сталинкӧд тшӧтш паровоз дорӧ матыстчиг.
Ремонтнӧй рабочӧйяс разялісны рельс винтъяссӧ, кыскалісны бокӧ тшыкӧдӧм шпалъяссӧ, лэдзалісны платформа вылысь запаснӧйясӧс.
Уджыс тані вӧлі час кык кежлӧ.
Бӧр воӧм разведчикъяслысь юасьӧм бӧрын Ворошилов вӧзйис мунны станцияӧдз подӧн, — гуранын вӧлі терпитны вермытӧм жар.
Сійӧ ӧшӧдіс пельпом саяс карабин.
Сталин босьтіс ореховӧй бедь.
Мӧдісны кыкӧн полотно кузя.
Гураныс чукыльтіс веськыдвылӧ и бронепоезд эз кут тыдавны.
Восьса степын пӧльыштіс пӧсь, век жӧ лӧсьыд тӧв.
Горизонтыс вӧлі гыалана.
Зэв ылын меловӧй мыльк йылын тыдаліс мельнича.
Ворошилов индіс сы вылӧ: «Сэсянь и вӧлӧма налётыд...»
Кельыд енэжын гӧгралісны хищникъяс.
Сталин видзӧдіс, кыдзи ӧти варыш — дзик матыті насянь, весиг кылӧ вӧлі чорыда паськӧдӧм бордъясыслӧн швичкӧмыс, — чилӧдіс му бердӧ да пӧшти инмӧдчыліс сусликӧдз, коді сувтсӧн чурвидзис аслас нора дорын ляпкыдик курган йылын — кӧнкӧ, кутшӧмкӧ гунна наездниклӧн древней гу вылын.
Суслик, бӧжнас тіркнитӧмӧн, удитіс тювкнитны му улӧ.
Варыш важнӧя, быттьӧ сылы ньӧти оз ков вӧлі яйыс, кыпӧдчис пӧсь сынӧд визулӧд вывлань.
Сталин серӧктіс, сапӧг гӧльӧн кузяыс асьсӧ бедьнас кучкалыштіг.
— Коркӧ да велӧдчам стрӧитны татшӧм самолетъяс, — шуис сійӧ. — Совершеннӧй лэбзьӧм, вынъясӧн совершеннӧя владейтӧм.
А йӧзыд вермасны лэбавны бурджыка, мездыны кӧ налысь вынъяссӧ...
Ми кутам лэбавны бурджыка.
Улыс синлапӧдъясыс сылӧн кыпӧдчыштісны.
Сійӧ восьлаліс полынь позтыръяс пӧвстті, ӧні ни варышъяс вылӧ, ни сусликъяс вылӧ видзӧдтӧг.
Ворошилов мӧдіс висьтавлыны наступление план йылысь, кодӧс быть колӧ вӧлі сӧвмӧдны, армия переформируйтӧмсӧ виччысьтӧг, медым не лэдзны перебойяс Мӧскуаӧ маршрутнӧй поездъяс ысталӧмын.
Добровольческӧй армия, предполагайтіс сійӧ, Тихорецкӧй магистраль кузя серьезнӧй успехъяс шедӧдӧм бӧрын, быть пырысь должен не Царицын дорӧ мунны, но бергӧдчыны лунвывлань, сы вӧсна мый сылӧн тылас кольӧны: Екатеринодарлӧн гарнизон (коді март тӧлысьын жугӧдіс Корниловлысь добровольческӧй армиясӧ), Новороссийскын Сьӧд саридзса морякъяс да флангас — Азов саридз дорын — Сорокинлӧн армия.
Деникинлӧн ковмас медводз пырны соприкосновениеӧ Сорокинкӧд да кежны магистральысь, сы вылын сӧмын заслонъяс кольӧмӧн, и сэки миянлы куш ӧти лунвыв участок вылын кольӧм вынъясӧн позяна весавны да восстановитны линиясӧ Тихорецкӧйӧдз и йӧткыштны водзӧ сэтысь нянь тыра поездъяссӧ.
Сталин шуис:
— Кор ми переформируйтам армиянымӧс и призывайтам сизим восяӧс, то и сэки противник лыднас лоас ёнджык миян дорысь.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны выль тактика.
Миян дивизияяс не долженӧсь лоны гырысьӧн, но винёлӧн да подвижнӧйӧн, пулемётъясӧн да артиллерияӧн ёна снабдитӧмаӧн.
Конница — тайӧ войналӧн будущӧйыс.
Пехотнӧй дивизияястӧ колӧ комплектуйтавны гырысь коннӧй частьясӧн, кодъяс вермисны эськӧ сӧвмӧдны самостоятельнӧй операцияяс.
Ми долженӧсь имеитны перевес техникаын — лӧсьӧдны фронтовӧй завеса бронепоездъясысь да бронемашинаясысь.
Миянлы колӧ воздушнӧй флот.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны воздушнӧй флотсӧ...
Найӧ воисны эновтӧм станцияӧдз.
Водонапорнӧй башняыс, шуд вылӧ, кольӧма дзоньӧн.
Восьтісны крансӧ — ёна любӧпырысь мыссисны коскӧдзыс и юисны.
Ворошилов вайис серапос, сувтӧдіс сійӧс ӧти судта вокзал стен бердӧ да кайис вевт вылас, медым сэсянь бурыника видзӧдлыны бинокль пыр местасӧ.
Сталин кольччис улас.
Муртса сӧмын Ворошилов, кайӧм бӧрас, лэптіс кияссӧ бинокль тырнас, — кӧрт вевт кузя быттьӧ резыштіс анькытшӧн...
— Лэччы!
Ӧдйӧджык! — горӧдіс Сталин.
Кылісны лыйӧм шыяс.
Пуляяс зутшкысьлісны вокзал пу стенӧ.
Ворошилов чеччыштіс керка вевтсянь.
Век жӧ сійӧ удитіс аддзывны, мый лыйлісны сэсянь верст сайын кымын, курган сайсянь.
Кор вешйисны сайӧд улӧ, сійӧ шуис:
— Извинитӧй, Иосиф Виссарионович, збыльысь ӧд...
(Сылӧн вӧлі дзик расстроитчӧм чужӧм.
Сталин серӧктіс: «Овлӧ...»)
Позьӧ тані виччысьны бронепоездсӧ...
Но пола, мед эськӧ казачокъяс эз думыштны атакуйтны миянӧс кавалерияӧн...
Бурджык лоас бергӧдчыны...
— Мунам...
Ворошилов пӧрччис пельпом сайысь карабинсӧ.
И найӧ, станциясӧ кытшовтӧм бӧрын, мӧдісны полотносянь бокыті.
Пуляясӧн татысь судзӧдны найӧс вӧлі сьӧкыд, век жӧ не ӧти пуля жунькнитіс найӧ юр весьтті.
Сталин муніс пыр сідз жӧ, спокойнӧя, бедьнас тотшкӧдчигтыр.
Ворошилов тревогаӧн видзӧдлывліс то сы вылӧ, то ылыса курганланьӧ.
Друг сэні курган йылас пуркнитіс вывлань виж тшынтор, чушнитіс снаряд, увкнитіс ӧрудиеысь лыйӧм шы.
— Идиотъяс! — горӧдіс Ворошилов. — Ӧрудиеысь ӧтка точкаяс кузя, — идиотъяс!..
Найӧ мунісны, воськовнысӧ ӧддзӧдтӧг.
Минут мысти снаряд кыпӧдіс найӧ мышкын му сюръя.
Гураныс, кӧні сулаліс тасянь тыдавтӧм бронепоезд, вӧлі ещӧ ылын на.
Мӧд снарядыс разорвитчис на водзын.
— Казакъяс серти — лыйсьӧмыс абу вывті лёк, — шуис Ворошилов.
Дырӧн гурансянь вочавидзис бронепоездлӧн сьӧкыд ӧрудие — сылӧн гымыштӧмыс вӧлі сэтшӧм грӧза, мый курган сайын казакъяслӧн пушкаыс ещӧ ӧтчыд тявкнитіс дай ланьтіс.
Гуран дорыш йылӧ кыпӧдчалісны улысянь разведчикъяс, — найӧ котӧртісны цептӧн курганлань.
Сталин сувтіс да, изтӧг тув бисӧ тӧлысь сайӧдӧмӧн, ӧзтіс трубка...
Туйсянь Сталин телеграфируйтіс Владимир Ильичлы:
«Военрук Снесарев ме ногӧн зэв кужӧмӧн саботируйтӧ Котелниково-Тихорецкӧй линия весалан делӧсӧ.
Та вӧсна ме решиті личнӧ ветлыны фронт вылас да тӧдмасьны положениеыскӧд.
Босьті аскӧд... командующӧй Ворошиловӧс, броневӧй поезд, техническӧй отряд и муні.
Казакъяскӧд лунджынъя лыйсьӧм сетіс миянлы позянлун весавны туйсӧ, дзоньтыны сійӧс нёль местаті дас вит верст кузя.
Ставсӧ тайӧс удайтчис миянлы вӧчны Снесаревлы паныд, коді, кӧть ми огӧ вӧлі виччысьӧй, сідз жӧ муніс фронт вылӧ, но кутчысис поездсянь кык станция ылнаын да вель деликатнӧя зілис расстроитны делӧсӧ.
Тадзӧн, Гашун станциясянь миянлы удайтчис воны Зимовники станцияӧдз, Котелниковосянь лунвылынджык.
Фронт вылын кык вежонъя олӧм результатӧн убедитчи, мый линиясӧ кывшутӧг позьӧ весавны дженьыд срокӧн, броневӧй поезд бӧрся кӧ двинитны дас кык сюрса армия, коді сулалӧ Гашун дорын да киӧдыс и кокӧдыс кӧрталӧма Снесарев распоряжениеясӧн.
Та вӧсна ми Ворошиловкӧд решитім вӧчны ӧткымын воськовъяс Снесарев распоряжениеяслы паныд.
Миян решениеным нуӧдсьӧ нин олӧмӧ, и туйыс регыдъя кадӧн лоас весалӧма, ӧд снарядъяс да патронъяс эмӧсь, а войскаяс кӧсйӧны косясьны.
Ӧні кык просьба тіян дорӧ, Ленин ёрт: первойыс — идравны Снесаревӧс, коді абу вынъясын, оз вермы, абу способен либӧ оз кӧсйы нуӧдны война контрреволюциякӧд, аслас землякъяскӧд — казакъяскӧд.
Вермас лоны немечьяслы паныд войнаӧ сійӧ и бур, но контрреволюциялы паныд войнаын сійӧ, — серьёзнӧй тормоз, и линияыс кӧ ӧнӧдз на абу весалӧма — тшӧтш и сы вӧсна, и весиг медсясӧ сы вӧсна, мый Снесарев падмӧдаліс делӧсӧ.
Мӧд просьба — сетӧй миянлы срочнӧ кӧкъямыс кымын броневӧй автомобиль.
Найӧ вермисны эськӧ возместитны, компенсируйтны, мӧдысь шуа — компенсируйтны миян пехоталысь йӧз лыд тырмытӧмсӧ да жеб организованностьсӧ.
7
Тачанка тӧвзис еджыдалысь палаткаяслань, — пельпом вылас косяссьӧм дӧрӧма, ыж куысь вурӧм лӧсьыд кубанскӧй шапкаа хлопец, вӧжжиа кияссӧ шевгӧдӧмӧн да пуклӧс вылысь быттьӧ усигтыр, — вӧтліс орччӧн доддялӧм, лысермунӧм нёль вӧлӧс.
Тані вӧліны Сальскӧй степьяс, саридз кодь шыльыдӧсь, вевттьысьыштчӧмаӧсь гыалысь дзор ковыльӧн.
Тачанка йиркнитіс выль пос кузя овраг вомӧн, кӧні камышъяс пӧвстын лӧзаліс ва.
Овраг мӧдарас сулалісны став тайӧ степьясын нималана гӧрд коннӧй отрядлӧн палаткаяс.
Тасянь туйыс лагерӧдз вӧлі садитӧма неджуджыд пуясӧн, медым сетны боечьяслы вуджӧр сай да ыркыдін, но неважӧн садитӧм пуяс косьмӧмаӧсь.
Лагерыс вӧлі кытшовтӧдӧма валӧн.
Ковыльӧн баситӧм пыранінас сулаліс кык пушка.
Часӧвӧй потшис туйсӧ штыкнас.
— Командующӧй! — шуис Пархоменко, Ворошилов вылӧ юрнас довкнитіг.
Тачанка скачӧн муніс лагерь кузя, дом йылын радӧн сулалысь вӧвъяс пӧлӧн, палаткаяс да землянкаяс дорті, кодъяс водзын тшыналісны кос куйӧдысь бипуръяс.
Воысьяс дорӧ быдладорсянь котӧртісны боечьяс.
Пархоменко, тачанкаас сувтӧмӧн, горӧдіс страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Ёртъяс!
Командующӧй воис!
Давай митинг!
Йӧз чукӧр ошкӧмпырысь ызӧбтіс — ыльнитісны плац вылӧ, кодӧс вӧлі весалӧм строевӧй занятиеяс, гимнастика да митингъяс вылӧ.
Ворошилов юалӧм вылӧ — кӧні командир — некымын гӧлӧс гажаа кыввидзисны:
— Командир палаткаас...
— Сійӧ абу дзоньвидза...
— Сылӧн чирей ли, мый...
— Отсасьысьысла войтыр скачитісны — сійӧ степын вӧвсӧ велӧдӧ...
Ворошилов да Пархоменко пырисны палаткаӧ.
Командир узис му бердас, попона вылын.
Сы вылын вӧлі уна сера татарскӧй халат.
Командирсянь ӧтар бокас куйліс быд пӧлӧс сийӧс-завод кӧлуй — седлӧяс да сермӧдъяс, кока вож йылын ӧшаліс чукля сабля эзысь пуртӧсын, мӧдар бокас сысянь, чурка песъяс вылӧ пукталӧм пӧвъяс вылын — ӧти мӧд вылас, — сулалісны некымын сё — эз кӧ унджык — пробкаалӧм дозъяс, кодъясӧс босьтӧма, тыдалӧ, кыськӧ аптекаысь.
Палаткаын вӧлі пӧдтан сынӧд.
— Думенко ёрт! — чукӧстіс сійӧс Ворошилов.
Узьысь ёна кыскыштіс нырнас, лэптіс бритӧм юрсӧ да гӧрдӧдӧм синъяснас здук дыра гӧгӧрвотӧг видзӧдіс пырысьяс вылӧ.
— Думенко ёрт, тэкӧд сёрнитӧ фронтӧн командуйтысь, чеччы...
— Ог вермы чеччыны, — крепыд кирган гӧлӧсӧн тэрмасьтӧг шуис Думенко да кыскыштіс халат улас кӧмтӧм кокъяссӧ.
Кушӧдз бритӧм, воспалитчӧм чужӧмыс сылӧн чукыртчыліс выныштчылӧмсьыс. — Извинит, командующӧй ёрт, ме абу здоров...
Эй, хлопцы, нолтӧ мыччӧй седлӧ пӧдушкаяс командующӧйлы да адъютантлы...
Сійӧ мыйкӧ ещӧ на кӧсйис содтыны, но сылӧн вильснитіс гырддзаыс, код вылӧ сійӧ мыджсьыліс, и Думенко бӧр водіс попона вылас, мыйкӧ бормочитіг.
— Ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Ворошилов. — Тайӧ спирт сылӧн дозъясас, мунам...
Плац вылын — кытшӧн чукӧртчисны боечьяс, — степнӧй тшын дукӧн йиджтысьӧм некымын сё том войтыр.
Воддзаяс пукалісны муын, бӧрсаяс сулалісны дзескыда.
Тані вӧліны казакъяс да крестьяна станицаясысь да сиктъясысь, кӧні февраль тӧлыссянь казачӧй генерал Попов, коді пышйыліс Ростовӧс гӧрдъясӧн босьтӧм бӧрын, вирӧн да плетьӧн бӧр лӧсьӧдіс степьясын станичнӧй атаманъяслысь власьт.
Боечьяс вылын омӧлик паськӧмыс эз торклы налӧн молодцеватӧй, дышӧдчан дерзкӧй осанкалы.
Найӧ тӧдісны и вӧв вылын пикаӧн чеччалӧм и шуйгавылӧ да веськыдвылӧ сабляӧн кералӧм.
А коді эз тӧдлы — тані велӧдісны.
Кор кытшас пырисны Ворошилов да Пархоменко, налы горӧдісны:
— Нӧрӧвит, эн на заводит!
Кыліс ӧдйӧ воысь вӧвлӧн кок шы.
Скачӧн воис верзьӧма, чеччыштіс, боечьяслӧн чукӧр юковтчис, сетіс туй...
Сійӧ матыстчис, кокньыдик, неуна варгылясян походкаӧн.
Ставыс сы вылын — и тасмаӧн зэлӧдӧм гимнастёркаыс, и шенкельяс вылас кучика галифеыс, и сапӧг гӧленьӧ таркнитчӧм сабляыс, кор сійӧ сувтіс, и нямрасьӧм — пыдӧдз да пель вылас сюйӧм картузыс, — ставыс вӧлі ладмӧдӧма кавалерийскӧй ногӧн — пелька.
Вӧлі сійӧ косіник, мугӧм чужӧма, пушкыра ыджыд усъяса.
Ворошилов дорӧ матыстчиг, четкӧя лэптыштіс кисӧ, кипыдӧссӧ банлыӧдзыс неуна вайӧдлытӧг и пыр жӧ бӧр лэдзис:
— Отрядса командирлӧн помощник Семен Буденный, — шуис сійӧ, кӧдзыд синъяснас веськыда видзӧдӧмӧн.
Ворошилов топӧдліс сылысь кисӧ, корис мед восьтас митинг.
Буденный, — мышвыв нёровтчӧмӧн:
— Хлопцы, тіянкӧд кутас сёрнитны фронтӧн командуйтысь Климент Ефремович Ворошилов ёрт, самӧй сійӧ, коді немецкӧй да казачӧй бандаяс пыр вайӧдіс Царицынӧ славнӧй армия, тайӧ армиясӧ сійӧ котыртіс да калитіс вира косьясын.
Сійӧ кутас тіянкӧд сёрнитны...
— Сетан! — горӧдісны боечьяс.
Ворошилов заводитіс сёрнитны сы йылысь, мый тані, Сальскӧй степьясын, и вылынджык, Дон кузя, и став Рочму пасьта мунӧ сійӧ жӧ ӧти тыш уджалысь йӧзлӧн капиталистъяслы да помещикъяслы паныд сы вӧсна, медым уджавны да овны ас вылӧ, а не вердны паразитъясӧс.
Капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн фронт — Петроградсянь Бакуӧдз.
Гажтӧм лоас налы, коді окотитас нӧйтны найӧс ӧти аслас керка дорын...
Нӧйтны найӧс колӧ ставӧн ӧтув, сэтшӧм местаясын, кӧні лоас налы медся мӧрччана да кылана.
Та вӧсна колӧ сформируйтны став уджалысьяслысь единӧй Гӧрд Армия да пӧдчинитны сійӧс единӧй революционнӧй командованиелы...
— Та могысь ме вои татчӧ — сформируйтны тіян славнӧй гӧрд отрядъясысь кӧрт дивизия...
(Сійӧ лыддьӧдліс тайӧ отрядъяссӧ, да наын боечьяслысь лыдсӧ, и налысь боевӧй средствояссӧ).
Мыйсянь миянлы заводитны?
Заводитам геройскӧй подвигсянь, хлопцы...
Мартыновка сикт комын вит лун нин осаждайтчыссьӧ генерал Красильниковлӧн звермӧм белӧй бандаясӧн.
Мартыновечьяс — куим сюрс боеч, найӧ оз кӧсйыны сетчыны и сӧгласенӧсь бурджык кувны медбӧръя мортӧдз...
Ми кӧ огӧ локтӧй на дорӧ отсӧг вылӧ — найӧ куласны.
Мездам кӧ найӧс, — миян дивизияын лоас калитчӧм Мартыновскӧй полк...
Висьтавліс сійӧ убедительнӧя и гӧгӧрвоана.
Кытшын муас пукалысь войтыр сувтісны.
Найӧ, кодъяс сулалісны, ёнджыка матыстчисны.
Зумыштчӧм чужӧмъяс серти вӧлі тыдалӧ, мый налы мӧрччис командующӧйлӧн речыс.
— Нуӧд! — шуисны войтыр, — ми сӧгласенӧсь.
Нуӧд миянӧс Мартыновка вылӧ.
Буденнӧй лэптіс кисӧ, ланьтӧдіс да подробнӧя висьталіс, кыдз колӧ видлавны вӧвъясӧс, дорны омӧля дорӧмъясӧс, и юктавны, и кыдз найӧс седлӧавны, и мый босьтны сьӧрысь походӧ.
Войтыр котӧртісны домалӧм вӧвъяс дорӧ, и степӧ и походнӧй кузнеча дорӧ, землянкаяс дорӧ.
Эз на коль часджын — Буденный тшӧктіс трубачлы:
— Вӧвъяс вылӧ!
Отряд, лагерас обозсӧ да охрана кольӧмӧн, петіс походӧ.
Боечьяс — параясӧн — ылӧдз нюжӧдчисны степнӧй туй кузя.
Знамякӧд радӧм — водзвылас — гӧрба ныра, кос да кӧзяиныс кодь жӧ сӧнӧд, рыжӧй донскӧй вӧв вылын, муніс Семен Буденный, седлӧас быдмӧм, зумыштчӧм да спокойнӧй.
Вӧв на вӧв сыкӧд — Ворошилов да Пархоменко, кодъяс вуджисны тачанка вылысь седлӧяс вылӧ.
На бӧрся — колонна юрын — трубачьяс, литаврщикъяс да запевалояс, — степнӧй теноръяс.
Кор отрядыс, вӧвъяслы шойччӧг сетӧмӧн, вуджліс воськов вылӧ, теноръяс заводитлісны ньӧжмыд, гора казачӧй сьыланкыв, и став отрядыс босьтліс ён гӧлӧсъясӧн, — теноръяс качлывлісны, и подголосокъяс нюжӧдлісны сэтшӧм дыр, кажитчӧ вӧлі, мед кывзіс став степыс...
Но кывзісны сӧмын варышъяс вылын сынӧдын да сусликъяс асланыс нораяс дорын...
Ворошилов воліс матӧджык строй дорас да сьыліс зэв окота пырысь.
Буденный инмӧдчыліс шпоръяснас вӧв бердӧ, Донец сыналӧм бӧжнас скӧрысь ӧвтыштӧмӧн, вуджліс ӧдӧба гӧнеч вылӧ.
Ланьтліс сьыланкыв, — лэбысь колонна весьтын кыпӧдчыліс бус.
Узисны, вӧвъяс вылысь седлӧяс босьтавлытӧг, кӧстеръяс ӧзтывтӧг.
Еще эз на босьтчы кыа — боевӧй пӧрядокӧ перестроитчӧм отряд вӧрзис Мартыновка вылӧ.
Войнас ыстылӧм разведчикъяс донеситісны противник расположение йылысь, сійӧ гӧгӧр кытшалӧма сиктсӧ.
Сӧветуйтчыны чукӧртчисны Ворошилов, Буденный да сотняяслӧн командиръяс.
Решитӧма вӧлі кучкыны белӧйяс штаб кузя, жугӧдчыны сиктӧ да сэсянь нин ӧтув мартыновечьяскӧд чашйыны-косявлыны да грӧмитны кытшсӧ...
Югдытӧдз коли недыр, и кодзувъяс лоисны этшаджык.
Нёль цептӧн паськӧдчӧм отряд муніс тыр гӧнечӧн.
Буденный висьталіс командующӧйлы, мед сійӧ кутчысис мӧд цептас да эз пет воддзаас.
Сикт ещӧ оз на вӧлі тыдав, но тӧлыс вайліс нин сэсянь тшын, кизяк да нянь дук.
Лӧзӧдіс асыввыв.
Паськаліс, пыр сьӧдджык лоис кымӧртӧм кыалӧн югыдыс, — тревогаӧн сы вылӧ видзӧдлывліс Буденный.
— Содты!
Водзын тыдовтчисны бипуръяслӧн гӧрдіник бияс.
Орччӧн скачитысь разведчик индіс Буденныйлы кык пулӧн асъя рӧмыдын сьӧд вуджӧръяс вылӧ, — сэні вӧлі штаб да Красильников коннӧй полклӧн лагерыс.
Казакъяс, дерт, узьӧны, кыдз кабанъяс, степсянь уськӧдчӧм виччысьтӧг...
Разведчик ылаліс.
Буденный аддзис, мый сэні вӧрӧны, — чукӧра пуяссянь бокынджык чукӧртчисны верзьӧмаяс.
Белӧйяс сідз жӧ, тыдалӧ, думайтісны, мый мартыновечьяс тайӧ часнас, дерт, кӧнкӧ, чорыда узьӧны окопъясаныс.
Донецсӧ крута сувтӧдӧмӧн, сідз, мый сійӧ вартны кутіс кокъяснас да зілис кыпӧдчыны бӧр кок йылас, Буденный кыскис пуртӧссьыс шашкасӧ: «Ме бӧрся! — и йӧткыштіс вӧвсӧ.
Сы бӧрся, — горзіг, равзіг степнӧй ног чилзӧмӧн, шашкаяснас ӧвтчӧмӧн — нетшыштчис воддза цепь.
Сьӧкыд кок шыӧн гӧрд лаваяс тювисны водзӧ — сэтчӧ, кӧні сьӧд пуяссянь неуна веськыдвылынджык отражайтчис ва гӧптын кыалӧн ӧзъян полосаыс...
Сэні югнитіс да мӧдіс тіравны пулемётлӧн би, жунькнитісны пуляяс, йиркакывны кутіс степь...
Паныд лэбисны враглӧн ещӧ тӧдчытӧм на, гудыр массаяс...
Пархоменко заводитліс кутны Климент Ефремовичлысь вӧвсӧ домӧдыс, но мӧдыс нетшыштіс сылысь поводсӧ, вӧтліс ярмӧм вӧвсӧ водзӧ.
Ворошилов тӧдіс, мый тайӧ секундаясыс решайтӧны коннӧй бойлысь судьбасӧ: коді водзджык бергӧдчас?..
Сійӧ аддзис Буденнӧйӧс, — медводзын, стременаяс вылас кыпӧдчыштӧмӧн, клиноксӧ лэптӧмӧн, — сійӧ корсис паныдасьӧм.
Врагъяс — найӧ ӧні бура вӧлі тыдалӧны — быдмисны цеп бӧрся цеп: полк ставнас лэбис матыстчӧм вылӧ.
Буденный, кыккокйыв тювысь Донец вылын, ставнас нюжӧдчӧмӧн, судзӧдіс шашканас водзӧджык чеччыштӧмӧн ыджыд тошка казакӧс, — казак кутчысис юрас...
И пыр жӧ лэбыштіс кык вылӧ, крестӧн кераліг, — ӧти казакыс водіс вӧв бурысь вылас, мӧдыслӧн керыштӧм сьылісьыс ылькнитіс сьӧд вир.
Врагъяс крута бӧрыньтісны вӧвъяснысӧ, бергӧдчисны.
Сӧмын некымын верзьӧмаяс зурасисны, но вӧлі путкыльтӧмаӧсь, нырыштӧмаӧсь, — вошины кутны позьтӧм лаваын.
Казакъяс бергӧдчисны, и вӧтлісны, вӧтлісны найӧс, ӧтарӧ и мӧдарӧ кераліг, том гӧрд казачата.
Горзысь верзьӧмаяс да быгзьӧм, ньылӧмӧн ӧвтысь вӧвъяс пӧвсын скачитысь Ворошилов выльысь аддзис Донецлысь жергӧдчӧм, лысӧй юрсӧ да дзоляник сӧнӧд фигура, и сійӧ клиноклысь ва моз лӧстыштлӧмсӧ...
Ставыс тӧвзис, кыдз ураган...
Ворошилов кутіс надзмӧдны вӧвсӧ.
Горзісны раненнӧйяс.
Веськыдвылын, пруд сайын, ӧзйыліс ружьеясысь лыйсьӧм.
Сійӧ сувтіс бадь куст улӧ, — вӧлыс нюжӧдчис оранжевӧй ва бердӧ.
Скачӧн воис Пархоменко.
— Полкыс дзоньнас кералӧма чӧрту...
Победа!
— Кыдз эськӧ эз пырны миян ёна лишнӧйсӧ...
— Оз, Буденный делӧтӧ гӧгӧрвоӧ.
— Тэ ыстін мартыновечьяс дорас?
— Ысті кыкӧс...
— Пыр жӧ общӧй наступлениеӧ...
8
Тадзи заводитчис Царицынӧс дорйӧм.
Асыв-лунвывса вокзал туйяс вылын Сталинлӧн вагоныс вӧлі сійӧ сьӧлӧмнас, коді вӧтліс организованнӧй вӧлясӧ кар пасьта став чукыльяс кузя, учреждениеяснас, заводъяснас да пристаньяснас, став фронт кузя, кӧні формируйтчылісны полкъяс, бригадаяс, дивизияяс и кӧні военнӧй комиссаръяс митингъяс вылын разъясняйтлісны революциялысь могъяс, став ыджыдсьыс-ыджыд кытш кузя, кӧні агитаторъяс да продотрядъяс митингуйтлісны сиктъясын, станицаясын да хуторъясын, гӧль да шӧркодя олысь крестьянаӧс мобилизуйтӧмӧн да кулакъяслысь водзсасьӧмсӧ жугӧдӧмӧн.
Сюрс подводаяс нянь тырӧн кыссисны Царицынлань, скӧт стадаяс ротіктісны туйяс кузя волжскӧй пристаньяс дорӧ...
Быд лун мӧдӧдсьылісны маршрутнӧй поездъяс Мӧскуаӧ.
Царицын, Черный Яр, Камышин, Балашово пристаньяс вылын грузитлісны баржаяс вылӧ скӧт, чери, нянь да вӧтлылісны вывлань — Нижний Новгородӧ.
Войвыв юркаръяс вермисны ӧні коставлытӧг пӧлучайтны паёк.
Смерть ваян тшыглӧн угрозаыс прӧйдитіс.
Но став опасностьыс вӧлі водзын.
Контрреволюция эз сетлы весиг лолыштӧм кост шойччӧг.
Июль помсянь заводитчис красновскӧй генералъяслӧн Царицын вылӧ генеральнӧй наступление.
Таубе типа германскӧй аэропланъяс шыбытісны Царицынӧ листовкаяс — Мамонтовлысь воззвание:
«Царицын карса граждана и ті, роч армиялӧн ылалӧм пиян.
Тіян дорӧ шыӧдча ме, медбӧръяысь вӧзъя мирнӧй да спокойнӧй олӧм единӧй да великӧй Рочмуын, православнӧй Рочмуын, енлы веруйтысь Рочмуын.
Матын тіян часныд и матын енлӧн наказаниеыс став тіян преступлениеясысь.
Висьталӧй, мый понда пӧгибнитад ті, мый понда пӧгибнитасны тіян гӧтыръясныд да челядьныд, и озыр кар пӧрас пустыняӧ да жуглӧм торпыригӧ?
Мый вӧсна ті куланныд?
Сійӧ фальшивӧй куимсё шайт вӧсна?
Но мый ті сёяд?
Тіян весиг няньныд оз тырмы...
Ловъя ен нимӧн заклинайта тіянӧс: казьтыштӧй, мый ті роч йӧз, и дугдӧй кисьтны братскӧй вир.
Ме вӧзъя тіянлы август дас витӧд лунысь не сёрӧнджык сдайтчыны и сдайтны тіянлысь картӧ миян донскӧй войскаяслы.
Ті кӧ сдайтчанныд вир кисьттӧг да сетад меным ассьыныд ӧружиетӧ да военнӧй припасъястӧ — ме кӧсйыся кольны тіянлы олӧм.
Мӧдарӧ кӧ — кулӧм тіянлы позорнӧй.
Виччыся август дас витӧд лунӧдз.
Бӧрас — пӧщада оз ло».
Саша Трубка чукӧртіс «Грузолес» вылын митинг да лыддис тайӧ листовкасӧ.
— Коді кӧсйӧ паныд шуны генерал Мамонтовлы? — лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын юаліс сійӧ да клопнитіс асьсӧ кобура кузяыс. — Паныд шуасьӧмъяс лыддя лишнӧйӧн.
Ставыс яснӧ.
Тайӧ кобураас менам вочакыв генералъяслы...
Предлагайта тіянлы, мужикъяс, примитны резолюция: ставлы ӧтитӧг мунны фронт вылӧ.
Став «Грузолеслы».
Керъяс катайтны да пилитавны кутам бӧрын — кор Мамонтовӧс помӧдз пилитам.
«Грузолесса» рабочӧйяс шуисны — мунны фронт вылӧ ставӧн.
Французскӧй механическӧй заводса рабочӧйяс шуисны — мунны фронт вылӧ ставӧн.
Ӧрудийнӧй заводса рабочӧйяс шуисны — мобилизуйтчыны фронт вылӧ ставлы да сэк жӧ лун и вой — куим сменаӧн — прокатывайтны стальнӧй броня да срочнӧя стрӧитавны бронепоездъяс.
Рабочӧйяслӧн отрядъяс бӧрся мунлісны фронт вылӧ мамъяс, гӧтыръяс, чойяс, челядь, нуисны ёкмыльяс да нопторъяс сёянӧн, шома йӧв тыра гырничьяс...
Колльӧдчысьясӧс эз лэдзлыны позицияясӧдз, да нывбабаяс и челядь дыр сулалісны кӧнкӧ мыльк йылын, видзӧдіг, кыдз налӧн кужтӧм верӧсъясыс да вокъясыс стрӧитчӧны эрд вылын кык рядӧн, и кутӧны ружьеяс, да шуалӧны: «Первой — второй, первой — второй», и восьлалӧны да бергӧдчывлӧны, рядъяссӧ торкаліг, и водлӧны да лыйлӧны, да сэсся, неуна велӧдчыштӧм бӧрын мунӧны ылӧ степӧ — дорйыны асланыс олӧмӧн рабочӧй мездлун.
Нянь, огурец да лук тыра нопторъяссӧ мыльк йылӧ кутшӧмкӧ служивӧй охрана улӧ кольӧмӧн, нывбабаяс да челядь, волнуйтчӧмаӧсь да шыавтӧмӧсь, бӧр мунлісны карӧ, медым вежны мужичӧйясӧс обороннӧй удж вылын.
Не этша том нывбаба муніс фронт вылӧ — санитаркаясӧн, боечьясӧн, мукӧдъяс — грамотнӧйяс — агитпропӧ — лыддьыны окопъясын ыджыд газет, — «Революциялӧн солдат», коді ӧні издавайтчыссис Царицынын Межинӧн.
Ӧти татшӧм ныв дорӧ сёрӧн рытнас ӧтчыд оврагын, кӧні меститчыліс выльӧн сформируйтӧм Варваропольскӧй шахтерскӧй полклӧн штабыс, кӧстер дорӧ локтіс Агриппина.
Вӧлі сійӧ пасьтасьӧма бура — тасмаӧн зэлыда вӧнялӧм защитнӧй дӧрӧма, Гӧрд Армияса кодзула выль картуза.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм шуштӧм, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчыліс орӧдны голясӧ тайӧ нылыслы, коді паськӧдӧма кӧстер дорӧ турун вылӧ ассьыс став «струментсӧ»: некымын газет да брошюра, чернила доз да бумага листъяс...
Синкымъясыс Агриппиналӧн вӧлі кыптыштӧмаӧсь, мича ныр бордъясыс тіркмунлісны, синлысъясыс лэдзсьӧмаӧсь увлань.
— Тӧварыш, мем тіянкӧд сёрнитыштны колӧ, — шуис сійӧ тайӧ нылыслы. — Вермад ті менӧ велӧдны грамотаӧ кык вежонӧн али он?
Ме сы йылысь, мый тайӧ менам абу шмонитӧм...
(Бергӧдіс чужӧмсӧ да лӧня).
Ме верма шудӧс ассьым воштыны...
Чорыд косьяс кык вежонысь водз оз заводитчыны, кад лоас...
Колӧ гӧгӧрвоны, — менам гӧрб вылын кык челядь.
Налы колӧ быдмыны, колӧ велӧдчыны, а ме неграмотнӧй...
Наысь ӧтдор — ӧти морт, сійӧ партейнӧй, Ленинӧс бура тӧдӧ, Ворошиловӧс тӧдӧ...
И ме аддза — сылы менам пемыдлунӧй регыд горшас тасасяс...
Сійӧ ротнӧй командир, — тайӧс колӧ гӧгӧрвоны...
Кык вежон, тӧварыш, сета тіянлы срок...
Агриппина сідз видзӧдліс карса ныв вылӧ, — мӧдыс пыр жӧ сӧгласитчис, да, кад воштытӧг кӧстер дорын заводитчис медводдза урок.
Июль тӧлысьӧн Ворошиловлӧн группа, коді снабдитчис эшелонъясын вайӧм военнӧй запасъясӧн, паськӧдіс фронтсӧ, босьтіс Калач да веськыд вадорын — Нижнечирскӧй станица, кӧні вӧліны няньлӧн зэв гырысь запасъяс.
Ставӧн гӧгӧрволісны, мый тайӧ водзӧ мунӧмыс абу надежнӧй, мый сійӧ вермас лоны зумыдӧн, сӧмын кор лоасны жугӧдӧмаӧсь Мамонтовлӧн главнӧй вынъясыс.
Став армия и тыл гӧтӧвитчылісны страднӧй лунъяс кежлӧ.
Военрук Снесаревӧс, медбӧрти, вӧлі отзовитӧма Мӧскуаӧ — Ленин настаивайтӧм серти Высшӧй военнӧй сӧветын, кӧні Троцкий лёкысь дорйыліс генералӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд победаӧн.
Та йылысь юӧр пӧлучитӧмӧн, Сталин чукӧртіс ас ордас военнӧй сӧвещанньӧ.
Колӧ вӧлі вӧчны ещӧ ӧти воськов армияӧс организуйтӧмлань: бырӧдны нёль царицынскӧй штабсӧ да на местаӧ пуктыны единӧй Военнӧй сӧвет.
Татшӧм решение йывсьыс Сталин телеграфируйтіс Мӧскуаӧ, кӧні наметитліс Военнӧй сӧветӧ вит шленӧс: асьсӧ, Москалевӧс, Ворошиловӧс, штаблысь политическӧй комиссарсӧ да Тритовскийӧс, военнӧй специалистӧс, — вӧвлӧм армеечьяс пӧвсысь вежӧра, тӧдысь да скромнӧй мортӧс.
Высшӧй военнӧй сӧвет пуксис да некымын лун чӧв олӧм бӧрын вочавидзис, мый сӧгласен Царицынын Военнӧй сӧвет лӧсьӧдӧм вылӧ, но лыддьӧ, мый сійӧ должен лоны сӧмын куим шленысь: Сталинысь, Москалевысь да военнӧй специалист Ковалевскийысь.
Татшӧм решениеыд вӧлі веськыд предательствоӧн Троцкийсянь.
Сэки Сталин, вензьытӧг и опровергайттӧг, вӧчис ещӧ ӧти организационнӧй воськов: прикажитіс Чрезвычайнӧй комиссияса начальниклы арестуйтны да допроситны Носовичӧс, Ковалевскийӧс, Чебышевӧс и налысь став штабсӧ.
Тайӧ вӧлі нин сійӧ лунъясӧ, кор мамонтовскӧй батареяяс вӧнялісны фронтсӧ ураганнӧй биӧн да берлинскӧй сьӧд нойӧ бура пасьтасьӧм казачӧй полкъяс кымӧръясӧн ӧшйисны окопъяс весьтын.
Ковалевский, Чебышев, Сухотин, Лохматов да Кремнев, — а некымын часӧн сёрӧнджык — инженер Алексеев кыкнан пиыскӧд — вӧліны арестуйтӧмаӧсь, допроситӧмаӧсь да налӧн признайтчӧмъяс бӧрын лыйлӧмаӧсь.
Генерал Носовичӧс спаситіс Троцкий, мездіс сійӧс арестысь да мӧдӧдіс Балашовӧ.
Сэні Носович вредитіс на ещӧ тӧлысь кык.
Регыд мысти, выль арестысь полӧмӧн, сійӧ вуджис добровольческӧй армиялысь фронтсӧ да представитіс Деникинлы ассьыс объяснениеяс.
Военнӧй сӧветӧ коймӧд шленӧн Ковалевский пыдди вӧлі назначитӧма Ворошиловӧс.
Мамонтов чукӧртліс ассьыс главнӧй вынъяссӧ веськыда Царицынлы паныдӧн да вӧчліс сквознӧй удар сійӧ магистраль кузяыс, код кузя тӧлысь сайын локтісны косьясӧн Ворошиловлӧн эшелонъяс.
Косьяслӧн мӧд вежон помӧ Коммунистическӧй да Морозовско-Донецкӧй дивизияяс кутісны усьны эбӧссьыс — резервъяс эз тырмывны.
Ворошилов эшелонъясӧн вайӧм снарядъяс да патронъяс кутісны помӧ воны.
Ӧружие да огневӧй снаряжение ыстыны медся срочнӧй требованиеяс вылӧ вочакывйӧн Высшӧй Военнӧй сӧвет, медбӧрти, кыввидзис, мый ӧружие да огнеприпасъяс вермас лоны ыстӧма Мӧскуаысь сӧмын сэк, кор заявкаясын лоас индӧма ӧружиеын нуждайтчан боечьяс лыдлӧн точнӧй лыдпас, Царицынын военнӧй имуществолӧн наличие да водзджык рӧскодъяслысь суммаяс шайтъясын.
Сталин ыстіс Мӧскуаӧ Пархоменкоӧс, медым нетшыштны Высшӧй военнӧй сӧветлысь ӧружие да огнеприпасъяс, пырысь-пыр вайны Царицынӧ.
Нижнечирскӧй станицатӧ лоис кольны.
Гӧрдъяс бӧрыньтчисны Донлӧн шуйга вадорӧ.
Поссӧ вӧлі сетӧма враглы.
Калач эновтӧма.
Царицынӧ лун и вой воалісны раненнӧйясӧн шӧтӧм поездъяс.
Кривая Музга дорыв комдивизиялӧн медбур полкъясыс воштісны составсьыс джын дорысь унджык, Лукаш вӧлі сьӧкыда ранитчӧма.
Вирӧн ойдӧм, мучитчӧм Гӧрд Армия мыджсьыліс ӧні сӧмын бронепоездъяс вылӧ, — ураганнӧй биӧн найӧ шыбытлісны бӧрвыв мамонтовечьяслысь зырӧдысь ыджыдсьыс-ыджыд резервъяссӧ.
Но эз тырмывны снарядъяс.
Бешеннӧй коннӧй атакаясӧн враг кутны вермытӧма нетшкысис карлань.
Орудиеяс йиркӧмысь Царицынын зилькакылісны ӧшинь стеклӧяс.
Став населениеыс тэрыба кодйис окраинаясын укреплениеяслысь медбӧръя визьсӧ.
Сталин вӧлі окопъясын.
Сэтчӧ сылы вайисны телеграмма, коді требуйтіс пырысь-пыр образуйтны Лунвыв фронтлысь Революционнӧй сӧвет оперативнӧй делӧясӧ комиссаръясӧн некутшӧма сюйсьытӧм подув вылын, штабсӧ меститны Козловӧ.
Сійӧ жӧ часӧ карса окраинаын дзоляник керкаын чукӧртчис Военнӧй сӧвет, да Ленинлы и Центральнӧй Комитетӧ вӧлі ыстӧма телеграмма:
«Тӧдса-ӧ Высшӧй военнӧй сӧветлы Троцкийлӧн вылын индӧм приказыс?
Троцкийлӧн телеграфнӧй приказ грӧзитӧ став фронтлы развалӧн да лунвылын став революционнӧй делӧлы гибельӧн и оз вермы лоны выполнитӧма Лунвыв фронтса Военнӧй сӧветӧн».
Сталин эз петавлы окопъясысь, сэсянь веськӧдліс резервъяс ысталӧмӧн, огнеприпасъяс ваялӧмӧн, сӧмын на вӧчӧм сьӧкыд пушкаясӧн вооружитӧм выль бронепоезд мӧдӧдӧмӧн.
Окопӧ чеччыштіс Ворошилов, — сійӧ воис передовӧй линиясянь броневик вылын, ставыс вӧлі няйтӧссьӧма, маслӧӧссьӧма.
Сійӧ чӧла видзӧдіс Сталин вылӧ, — паръясыс сылӧн тіралісны.
— Усис Коля Руднев, — шуис сійӧ да здук дыра сулаліс чӧв. — Патронъяс абуӧсь...
Водзсасям куш штыкъясӧн...
Воштӧмъяс гырысьӧсь...
Но, муна цептӧ...
Петіс окопысь.
Пуксис броневикӧ (коді воліс выль пулемётнӧй дискъясла), тӧвзис.
Кор мамонтовечьяслы кажитчыліс нин, мый найӧ ещӧ ӧти медбӧръя выныштчылӧмӧн жугӧдчасны пырасны карӧ, — налы паныд выступитіс рабочӧй окраинаясын сформируйтӧм свежӧй Новоникольскӧй полк.
Сталин шуис налы некымын кыв, и найӧ мунісны лыйсьытӧг.
На водзын мунысь бронепоезд биа шквалӧн весаліс туйсӧ.
Новоникольцы воисны враг окопъясӧдз и уськӧдчисны штыкъясӧн.
Мамонтовскӧй пехота, коді эз виччысь свежӧй частьяслысь кучкӧмсӧ, дрӧгнитіс да бергӧдчис пышйыны.
Сійӧс паныдалісны асланыс жӧ казачӧй сотняяс, найӧ уськӧдчисны керавны пышйысьясӧс.
Но и тайӧ сотняяссӧ вӧлі чышкыштӧма бронепоезд биӧн да кар дорын сулалысь батареяяс биӧн.
Выныштчылӧмыс, кодӧн белӧйяс нетшкысисны пырны карӧ, жугаліс, кыдз тайӧ частӧ овлӧ, налы паныд виччысьтӧг пыртӧм выль вынӧн.
Белӧйяс, быттьӧ сотыштісны найӧс, чеччыштісны Царицынсянь бӧрвыв.
Мамонтов ыстіс резервъяс.
На вылӧ флангсянь бешеннӧя кучкис Громославскӧй полк.
Белӧйяс мӧдісны бӧрыньтчыны Кривая Музга сайӧ.
Сэки на вылӧ вувзьысис морозовскӧй кавалерия да шыбытіс Донӧ ещӧ асывнас на, кажитчӧ вӧлі, — победоноснӧй, рыт кежлас — пасьвартӧм мамонтовскӧй армиялысь став ядросӧ.
«Царицынскӧй районса сӧветскӧй войскаяслӧн наступление шедӧдіс успех...
Противникӧс жугӧдӧма дзикӧдз да шыбытӧма Дон сайӧ.
Царицынлӧн положение зумыд.
«Наступление водзӧ нуӧдсьӧ.
Нарком Сталин».
{Толстой А. Н. (комиӧдіс Подоров И.) @ Зарни ключ либӧ Буратинолӧн приключениеяс @ беллетристика @ Алексей Толстой. Зарни ключ либӧ Буратинолӧн приключениеяс @ 1939 @}
Алексей Толстой. Буратино.
Тайӧ небӧгсӧ сиа Людмила Ильинична Толстаялы.
Водзкыв
Кор вӧлі ме ичӧтик, — зэв нин важӧн, — ме лыддьылі ӧти небӧг, сійӧ шусьыліс «Пиноккио, либӧ пу аканьлӧн похождениеяс» (пу акань итальянскӧй ногӧн шусьӧ буратиноӧн).
Ме унаысь висьтавлывлі аслам ёртъяслы, нывкаяслы да зонкаяслы, Буратинокӧд интереснӧй лоӧмторъяс йылысь.
Но сы вӧсна, мый небӧгыс воши, то ме быд разын висьтавлывлі выль ногӧн, лӧсьӧдлывлі сэтшӧм похождениеяс, кутшӧмъяс небӧгас дзик эз и вӧвны.
Ӧні, уна-уна во мысти, ме тӧд вылӧ уськӧді ассьым важ Буратино ёртӧс да мӧвпышті висьтавны тіянлы, нывкаяс да зонкаяс, тайӧ пу морт йывсьыс вӧвлытӧм историясӧ.
Столяр Джузеппелы кипод улас веськалі пес, коді чипсіс морт гӧлӧсӧн
Зэв нин важӧн Мушӧр саридз вадорвывса карын овліс столяр Джузеппе, прӧзвище сертиыс Сизӧй ныр.
Ӧтчыд кипод улас сылы веськалі пес, тӧвся кадын пач ломтан прӧстӧй пес.
— Абу омӧль тор, — ачыс аслыс шуис Джузеппе, — мыйкӧ тась позяс на вӧчны, пызан кок ли мый ли...
Джузеппе ӧчкиасис кӧвйӧн кӧртавлӧм ӧчкиӧн сы вӧсна, мый ӧчкиыс важ жӧ нин вӧлі, — бергӧдлыштіс пессӧ киас да заводитіс сійӧс лӧсавны ичӧтик черӧн.
Но муртса на сійӧ заводитіс лӧсавны, чирӧстіс кодлӧнкӧ зэв вӧснидик гӧлӧс:
— Ой-ой, ньӧжйӧджык, пӧжалуйста!
Джузеппе вештіс ӧчкисӧ ныр йылӧ, кутіс гӧгӧр видзӧдны мастерскӧйсӧ, — некод абу...
Сійӧ видзӧдліс верстак улӧ, — некод абу...
Сійӧ видзӧдліс стружки тыра кӧрзинаӧ, — некод абу...
Сійӧ сюйліс юрсӧ ӧдзӧс сайӧ, — и ывла вылын некод абу...
«Каститчис ӧмӧй меным? — мӧвпыштіс Джузеппе. — Коді эськӧ тайӧ вермис чирӧстны?»...
Сійӧ выльысь босьтіс черсӧ да бара — сӧмын на кучкис пескас...
— Ой, доймӧ ӧд, шуа, — горӧдіс вӧснидик гӧлӧс.
Тайӧ разын Джузеппе повзис нин ёна, сылӧн весиг ӧчкиыс пӧсяліс...
Видлаліс сійӧ жырсьыс став пельӧсъяссӧ, пыраліс весиг пачас да юрсӧ бергӧдлӧмӧн дыр видзӧдіс трубаас.
— Некод абу...
«Гашкӧ, менам мыйкӧ юсис лӧсявтӧм тор, да сы вӧсна менам пельясын тиньгӧ?» — мӧвпыштіс ас кежас Джузеппе...
Эз, талун сійӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз юлы...
Неуна сайкалыштӧм бӧрын, Джузеппе босьтіс струж, татшкис мӧлӧтӧн струж бӧрладор помас, медым буретша — не этша и не вывті ёна — петас стружлӧн лезвиеыс, пуктіс сэсся пессӧ верстак вылӧ, и — сӧмын на нуӧдыштіс стружки рад...
— Ой, ой, ой, ой, кывзӧй, мый тэ чеплясян! — зэв лёкысь чирӧстіс вӧснидик гӧлӧс...
Джузеппе уськӧдіс стружсӧ, бӧрыньтчис, бӧрыньтчис да пуксис веськыда джоджас: сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧснидик гӧлӧсыд кыліс пес пытшкӧссьыс.
Сёрнитысь пессӧ Джузеппе козьналӧ аслас ёртыслы, Карлолы
Тайӧ каднас Джузеппе ордӧ пырис важся приятельыс сылӧн, шарманщик Карло.
Коркӧ Карло ветлывліс каръясӧд паськыд дора шляпаӧн да шарманкаӧн, сьылӧмӧн да музыкаӧн нажӧвитліс аслыс нянь вылӧ.
Ӧні Карло вӧлі пӧрысь нин и висьӧ, шарманкаыс сылӧн важӧн нин жугаліс.
— Видза олан, Джузеппе, — шуис сійӧ мастерскӧйӧ пырӧмӧн. — Мый тэ джоджын пукалан?
— А ме, аддзан-ӧ, ичӧтик винт вошті...
Но, да мед — вочавидзис Джузеппе, да кӧсӧя видзӧдліс пес вылӧ. — Но, а тэ кутшӧма олан-вылан, старина?
— Омӧля, — вочавидзис Карло. — Пыр мӧвпала, — кыдзи эськӧ меным нажӧвитны нянь вылӧ...
Кӧть эськӧ мед тэ меным отсыштін, сӧветуйтін эськӧ ли мый ли...
— Таысь прӧстӧй тор нинӧм абу, — гажапырысь шуис Джузеппе да мӧвпыштіс ас кежас: «Вай ӧні жӧ мездыся тайӧ проклятӧй пессьыс». — Таысь прӧстӧй торйыс немтор абу, — верстак вылас куйлӧ зэв бур пес, босьт тэ тайӧ пессӧ, Карло, да ну гортад...
— Эх-хэ-хэ, — жугыля вочавидзис Карло. — А, мый жӧ водзӧсӧ?
Нуа ме гортӧ пес, а менам весиг и пачыс каморкаын абу.
— Ме тэныд делӧ висьтала, Карло...
Босьт пурт, вӧч тайӧ пессьыс акань, велӧд сійӧс шуавны быдсяма тешкодь кывъяс, сьывны, йӧктыны, да и новлӧдлы керкаысь керкаӧ.
Нажӧвитны пондан сэк нянь кусӧк вылӧ да стӧкан вина вылӧ.
Сэки верстак вылын, кӧні куйліс пескыс, чирӧстіс вӧснидик гажа гӧлӧс:
— Браво, зэв бура думыштін, Сизӧй ныр!
Джузеппе бара кутіс тірзьыны повзьӧмысла, а Карло сӧмын шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлывліс, кытысь кылӧ гӧлӧсыс?
— Но, аттьӧ, Джузеппе, мый меным сӧвет сетін.
Нуа, пӧжалуй, тэнсьыд пестӧ.
Сэки Джузеппе кватитіс пессӧ да ӧдйӧджык сюйыштіс сійӧс ёртыслы киня улас.
Либӧ сійӧ эз пелька сюйышт, либӧ пескыс ачыс чеччыштліс да котшнитіс Карлолы юрас.
— Ок, вот кутшӧм тэнад козиныд! — ӧбидитчӧмпырысь горӧдіс Карло.
— Прӧстит, другӧ, тайӧ эг ме тэнӧ кучкы.
— Сідзкӧ, ме ачым аслым кучки юрам?
— Эн, другӧ, эн — колӧ чайтны, мый пескыс ачыс кучкис тэныд.
— Ылӧдчан, тэ кучкин...
— Эг, эг ме...
— Ме тӧда вӧлі, мый тэ пьянник, Сизӧй ныр, — шуис Карло, — а тэ ещӧ и пӧръясян.
— Ук, тэ, — нӧшта и видчыны! — горӧдіс Джузеппе. — Нолтӧ, волы матӧджык!..
— Ачыд матыстчы, ме тэнӧ нырӧдыд кватита!..
Кыкнан старикыс дузгӧдчисны да заводитісны усьласьны мӧда-мӧд вылас.
Карло кватитіс Джузеппеӧс сизӧй нырӧдыс.
Джузеппе кватитіс Карлоӧс дзор юрсиясӧдыс, кодъяс быдмӧны вӧлі пельяс гӧгӧрыс.
Та бӧрын найӧ заводитісны тувкӧдны мӧда-мӧдсӧ.
Тайӧ каднас верстак вылын чирзіс да эльтчис ёсь гӧлӧс:
— Содты, бурджыка содты!
Бӧръявылыс старикъяс мудзисны, пондісны пошиктыны.
Джузеппе шуис:
— Вай миритчам ли мый ли...
Карло вочавидзис:
— Но, мый нӧ, вай миритчам...
Старикъяс окыштчисны.
Карло босьтіс пессӧ киняулас да муніс гортас.
Карло мастеритӧ пу акань да нимтӧ сійӧс Буратиноӧн
Карло оліс пос улын, каморкаын, кӧні сылӧн мича пач картинаысь кындзи немтор эз вӧв; пачыс сулаліс ӧдзӧслы паныда стенын.
Но мича пачыс, пач биыс и би вылын пуысь пӧртйыс эз вӧвны настоящӧйӧсь — найӧс вӧлі серпасалӧма важ дӧра кусӧк вылӧ.
Карло пырис каморкаас, пуксис коктӧм пызан дінса дзик ӧти улӧс вылӧ да, пессӧ гӧгӧр бергӧдлӧм бӧрын, заводитіс пуртӧн вӧчны сэтысь акань.
«Кыдзи эськӧ меным сійӧс нимтыны? — мӧвпаліс Карло. — Нимта ме сійӧс Буратиноӧн.
Тайӧ нимыс ваяс меным шуд.
Ме тӧдлі ӧти семьяӧс, — ставнысӧ найӧс шулісны Буратиноӧн: батьыс — Буратино, мамыс — Буратино, челядьыс — Буратинояс жӧ...
Ставныс найӧ олісны гажаа да тӧждысьтӧг...»
Первой сійӧ вӧчис пес вылӧ юрсияс, сэсся плеш, сэсся — синъяс...
Друг синъясыс асьныс воссисны да дзоргӧдчисны сы вылӧ...
Карло эз петкӧдлы, мый повзис, сӧмын меліа юаліс:
— Пу синъяс, мыйла ті сэтшӧм тешкодя видзӧданныд ме вылӧ?
Но акань чӧв оліс, колӧ чайтны сы вӧсна, мый сылӧн нӧшта эз на вӧв вомыс.
Карло вӧлаліс банбокъяс, сэсся вӧчис ныр, кутшӧм сійӧ пыр овлӧ.
Друг нырыс ачыс кутіс нюжавны, быдмыны, да артмис сэтшӧм кузь, ёсь ныр, мый Карло весиг кызӧктіс:
— Абу лӧсьыд, кузь...
И заводитіс вундыны нырыслысь помсӧ.
Он на босьт!
Ныр пондіс бергавны, пескылясьны, да сідзи и коли кузьысь-кузь, любопытнӧй, ёсь нырӧн.
Карло босьтчис вом дінӧ.
Но сӧмын на удитіс вӧчны вомдоръяс, — вомыс пыр жӧ воссис:
— Хи-хи-хи, ха-ха-ха!
И мыччысис вомсьыс векньыдик гӧрд кыв да пондіс дзерӧдчыны.
Тайӧ проделкаяс вылӧ видзӧдтӧг, Карло водзӧ кутіс вӧлавны, вундавны, гудйыны...
Аканьлы вӧчис тшӧка, сьылі, пельпомъяс, туша, кияс...
Но, муртса помаліс вӧлавны медбӧръя чунь, Буратино кутіс кучкавны дзӧля кулакъяснас Карлолы кушмӧм юр пыдӧсас, чеплясьны, гильӧдчыны.
— Кывзышт, — стрӧга шуис Карло, — ӧд ме нӧшта тэнӧ эг на помав мастеритны, а тэ нин заводитін дурны...
Мый нӧ водзӧсӧ лоӧ...
А?..
И сійӧ стрӧга видзӧдліс Буратино вылӧ.
И Буратино гӧгрӧс синъяснас, шыр моз пондіс видзӧдны Карло батьыс вылӧ.
Карло вӧчис сылы сартасъясысь ыджыд лапаяса кузь кокъяс.
Та вылын помаліс уджсӧ да сувтӧдіс пу детинкаӧс джоджӧ, медым велӧдны сійӧс ветлыны.
Буратино катласьыштіс, катласьыштіс вӧсни кокъяс йылас, тувччис ӧтчыдысь, тувччис мӧдысь, скок, скок, — веськыда ӧдзӧслань, порог вомӧн и — ывлаӧ.
Карло тӧждысьӧмпырысь мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Эй, ичӧт плут, бӧр бергӧдчы!..
Кысь нӧ нин!
Буратино кӧч моз котӧртіс улича кузя, сӧмын сылӧн пу кок пыдӧсъясыс — туки-тук, туки-тук — котшкакылісны изъяс вывті...
— Кутӧй сійӧс! — горӧдіс Карло.
Ветлысь-мунысьяс сералісны, котӧртысь Буратино вылӧ чуньясӧн индӧмӧн.
Но туй вежын сулалӧ вӧлі ыджыд тушаа, читкыра уска да куим пельӧса шляпаа полицейскӧй.
Кор сійӧ аддзис котӧртысь пу морттӧ, паськӧдіс кокъяссӧ да потшис кокъяснас уличасӧ дзоньнасӧн.
Буратино кӧсйис тювкнитны сы кокъяс костӧд, но полицейскӧй кватитіс сійӧс нырӧдыс да кутіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз удит локны Карло батьыс...
— Но, энлы жӧ тэ, ме тэнӧ велӧдышта, — кашкӧмпырысь шуис Карло да кӧсйис Буратиноӧс сюйны куртка зепас...
Буратинолы некутшӧма эз вӧв окота татшӧм гажа лунӧ став йӧз дырйи чурвидзны куртка зепын вывлань кокӧн, — сійӧ пелькиника песовтчис, шлёпкысис моски вылӧ да лэччысис кулӧма улӧ...
— Ой, ой, — шуис полицейскӧй, — делӧыс, кажитчӧ, омӧль.
Кутісны чукӧрмыны ветлысь-мунысьяс.
Видзӧдісны куйлысь Буратино вылӧ да довкйӧдлісны юрнаныс.
— Коньӧрушко, — шуалісны кодсюрӧяс, — тыдалӧ, тшыгысла...
— Карло сійӧс кувтӧдзыс нӧйтӧма, — шуалісны мукӧдъяс, — тайӧ пӧрысь шарманщикыс сӧмын лэччысьӧма бур морт улӧ, сійӧ омӧль, сійӧ лёк морт...
Кор кыліс ставсӧ тайӧс, уска полицейскӧй, кватитіс коньӧр Карлоӧс паськӧм юрйылӧдыс да кыскис полицияӧ.
Карло пуркйис буссӧ башмакъяснас да гораа норасис:
— Ок, ок, аслам шог вылӧ вӧчи ме пу детинкаӧс!
Кор уличаыс тыртӧммис, Буратино лэптіс нырсӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс да чеччалігтырйи котӧртіс гортас...
Сёрнитысь сверчок сетӧ Буратинолы тӧлка сӧвет
Посувса каморкаӧ котӧртӧм бӧрын, Буратино шлёпкысис джоджас улӧс кок дінӧ.
— Мый эськӧ нӧшта сэтшӧмсӧ думыштны?
Оз ков вунӧдны, мый Буратинолы чужӧмсяньыс тырӧ вӧлі сӧмын на первойя лун.
Мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ичӧтикӧсь-ичӧтикӧсь, дженьыдикӧсь-дженьыдикӧсь, нинӧм сулавтӧмӧсь.
Сэк сійӧ друг кыліс:
— Крри-крри, крри-крри, крри-крри.
Буратино кутіс бергӧдлыны юрсӧ, каморка пытшкӧссӧ гӧгӧр видзӧдалӧмӧн.
— Эй, коді тані?
— Тані ме, крри-крри...
Буратино аддзис существоӧс, коді неуна муныштӧ вӧлі тӧрӧкан вылӧ, но юрыс чирклӧн кодь.
Сійӧ пукаліс пач весьтын стенын да ньӧжйӧник трачкӧдчис, — крри-кри — видзӧдіс стеклӧысь вӧчӧм кодь да ӧшкамӧшка рӧма былялӧм синъяснас, и вӧрӧшитіс дзӧляник усъяснас.
— Эй, коді тэ сэтшӧмыс?
— Ме — Сёрнитысь Сверчок, — вочавидзис существоыд, — ола тайӧ жырас сё воысь нин дырджык.
— Тані ме кӧзяиныс, весась татысь.
— Ладнӧ, ме муна, кӧть меным зэв жаль эновтны тайӧ жырсӧ, кӧні олі сё во! — вочавидзис Сёрнитысь Сверчок, — но менам мунтӧдз войдӧр кывзы месянь бур сӧвет.
— Зэв меным колӧны пӧрысь сверчоклӧн сӧветъясыд.
— Ок, Буратино, Буратино, — шуис сверчок, — эновт дурӧмтӧ, кывзысь Карлоыдлысь, могтӧг гортсьыд эн пышъяв да аскисянь жӧ заводит ветлыны школаӧ.
Вот менам сӧвет.
Мӧд ногӧн тэнӧ виччысьӧны лёкторъяс да повзьӧдлана приключенньӧяс.
Тэнад олӧм вылӧ ме ог сет и косьмӧм гутлысь шойсӧ.
— Мыйла? — юаліс Буратино.
— А вот ачыд аддзылан — мыйла, — вочавидзис Сёрнитысь Сверчок.
— Ах, тэ, сё арӧса букашка-тӧрӧкашка! — горӧдіс Буратино. — Быдӧнысь медъёна свет вылас ме радейта повзьӧдлана приключенньӧяс.
Аски жӧ, мыйӧн югдыштас, пышъя гортысь, понда ветлыны заборъяс вывті, жуглыны лэбач позъяс, дзерӧдны детинкаясӧс, понъясӧс да каньясӧс бӧжӧдыс кыскавны...
Ме вӧча нӧшта не тайӧс на сӧмын!..
— Жаль меным тэ, жаль, Буратино, уна кисьтан тэ курыд синва.
— Мыйла? — бара юаліс Буратино.
— Сы вӧсна, мый тэнад юрыд пуысь вӧчӧм, йӧй...
Сэки Буратино чеччыштіс улӧс вылӧ, улӧс вывсянь, пызан вылӧ, кватитіс мӧлӧт, да шыбытіс сійӧн Сёрнитысь Сверчоклы юрас.
Тӧлка пӧрысь сверчок сьӧкыда ышловзис, вӧрӧшитыштіс усъяснас да кыссис пач сайӧ, — муніс век кежлӧ тайӧ жырсьыс.
Буратино муртса оз пӧгибнит аслас кокни мывкыд вӧснаыс
Карло батьыс уна рӧма бумагаысь клеитӧ сылы паськӧм да ньӧбӧ анбур
Сёрнитысь Сверчоккӧд лоӧм случай бӧрын посувса каморкаын лои вывті гажтӧм.
Луныс кыссис и кыссис.
Рушкуас Буратинолӧн сідз жӧ вӧлі гажтӧм.
Сійӧ кунис синъяссӧ да друг аддзис тарелка вылысь жаритӧм курӧгӧс.
Тэрыба восьтіс синъяссӧ, — тарелка вылысь курӧгыд воши.
Сійӧ бара кунис синъяссӧ, — аддзис тарелкаысь ӧмидз варенньӧӧн да маннӧй рокӧн шӧрипӧв вӧчӧм сёян.
Восьтіс синъяссӧ, — варенньӧӧн да маннӧй рокӧн шӧрипӧв вӧчӧм сёяныс абу.
Сэки Буратино гӧгӧрвоис, мый сылӧн зэв ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Сійӧ котӧртіс, пач дінӧ, сюйис нырсӧ би вылын пуан пӧртйӧ, но Буратинолӧн кузь нырыс сквӧзь розьӧдіс пӧртсӧ сы вӧсна, мый кыдзи ми нин тӧдам, и пачыс, и биыс, и пӧртйыс, и тшыныс вӧлі коньӧр Карлоӧн серпасалӧма важ дӧра тор вылӧ.
Буратино кыскис нырсӧ да видзӧдліс розяс, — дӧра сайын стенас вӧлі мыйкӧ неыджыд ӧдзӧс кодь, но сэні сэтшӧма черань везйӧссьӧма, мый немтор он гӧгӧрво.
Буратино мӧдіс гурйысьны быд пельӧсӧд, — оз-ӧ сюр нянь корка тор либӧ каньӧн вильӧдӧм курӧг лы.
Ок, Карлолӧн ужын вылӧ нинӧмыс, нинӧмыс эз вӧв заптӧма.
Друг сійӧ стружки тыра кӧрзинаысь аддзис курӧг кольк.
Кватитіс сійӧс, пуктіс ӧшинь вылӧ да нырнас вӧчис тотш-тотш — жугӧдіс кышсӧ.
Кольк пытшкын чипӧстіс ичӧтик гӧлӧс:
— Аттьӧ, пуысь вӧчӧм морт.
Жугӧдӧм кольк кыш пиысь петіс чипанпи, бӧж пыддиыс сӧмын гӧн тор и гажа синъяса...
— Аддзысьлытӧдз!
Курӧг-мамӧй важӧн нин дворын менӧ виччысьӧ.
И чипанпи чеччыштіс ӧшиньӧд, — сы мында сійӧс и аддзыліс.
— Ой, ой, — горӧдіс Буратино, — кынӧмӧй сюмалӧ!..
Луныс, бӧръявылыс дугдіс кыссьыны.
Комнатаын лои рӧмыд.
Буратино пукаліс серпасалӧм би дорын и тшыгысла ньӧжйӧник сутшыктӧдліс.
Сійӧ аддзис, кыдзи пос увсянь джодж улысь тыдовтчис кыз юр.
Мыччысис, исалыштіс сынӧдсӧ и петіс дженьыдик лапаяса руд пемӧс.
Тэрмасьтӧг сійӧ муніс стружки тыра кӧрзина дінӧ, пырис сэтчӧ исасиг, корсьысигтырйи, — скӧрысь кутіс кышӧдчыны стружкиясӧн.
Тыдалӧ, сійӧ корсис кольк, кодӧс жугӧдіс Буратиноыд.
Сэсся сійӧ петіс кӧрзинаысь да матыстчис Буратино дінӧ.
Исалыштіс сійӧс сьӧд нырнас, кӧні вӧлі кыкнанладор бокас нёль кузь сиӧн.
Буратиносянь сёян дук эз кыв, — руд пемӧс муніс дінтіыс, ас бӧрсяыс кыскис вӧсньыдик кузь бӧжсӧ.
Но, кыдз нӧ сійӧс не кватитны бӧжӧдыс!
Буратино пыр жӧ и кватитіс.
Тайӧ вӧлӧма лёк пӧрысь крыса Шушара.
Повзьӧмвывсьыд крысаыд вуджӧр моз уськӧдчис пос улӧ, Буратиноӧс кыскигтырйи, но кор аддзис, мый тайӧ сӧмын пуысь вӧчӧм детинка, — бергӧдчис да лёкысь уськӧдчис, медым орӧдны сылысь горшсӧ.
Ӧні Буратино нин повзис, лэдзис крысалысь кӧдзыд бӧжсӧ да чеччыштіс улӧс вылӧ.
Крыса — сы бӧрся.
Улӧс вывсянь сійӧ чеччыштіс ӧшинь вылӧ.
Крыса — сы бӧрся.
Ӧшинь вывсяньыс став каморка вомӧныс сійӧ лэбыштіс пызан вылӧ.
Крыса — сы бӧрся...
Пызан вылас сэні кватитіс Буратиноӧс горшӧдыс, личкис сійӧс пиньяснас кутӧмӧн, чеччыштіс джоджӧ да кутіс кыскыны пос улӧ, гӧбӧчӧ...
— Папа Карло! — удитіс сӧмын чирӧстны Буратино...
— Ме тані! — вочавидзис гора гӧлӧс.
Ӧдзӧсыс воссис дзир йывтіыс, и пырис сэк папа Карло.
Коксьыс кыскис сійӧ пуысь вӧчӧм кӧмсӧ да шыбытіс сійӧн крысалы.
Шушара лэдзис пуысь вӧчӧм детинкаӧс, тотшнитіс пиньяснас да пышйис.
— Со кытчӧдз вайӧдӧ дурӧмыд, — пондіс ропкыны папа Карло Буратиноӧс джоджысь лэптігмоз.
Видзӧдліс, ставыс-ӧ сылӧн дзоньвидза.
Пуксьӧдіс сійӧс пидзӧс вылас, перйис зепсьыс лук да весаліс сійӧс.
— На, сёй!...
— Буратино сатшис лукйӧ тшыг пиньяссӧ да сёйис сійӧс вазӧдӧмӧн да тяпкӧдчӧмӧн.
Та бӧрын кутіс ниртчыны Карло батьлы тшӧтясьӧм банбокъяс дінас.
— Ме лоа тӧлка детинкаӧн, папа Карло...
Сёрнитысь Сверчок тшӧктіс меным ветлыны школаӧ.
— Бура мӧвпыштӧмыд, дзолюк...
— Папа Карло, но ӧд ме — пасьтӧм, пуысь вӧчӧм, — школаын детинкаяс менӧ серам вылӧ лэптасны.
— Эге, — шуис Карло да гыжйыштіс тшӧтясьӧм тшӧкасӧ. — Тэ прав, дзолюк!
Сійӧ ӧзтіс лампа, босьтіс ножич, клей да уна рӧма бумага торъяс.
Вундаліс да клеитіс мугӧм рӧма бумагаысь куртка да югыдвиж гач.
Мастеритіс важ гӧленысь туфли да важ носкиысь кисточкаа колпак кодь шапка.
Ставсӧ тайӧс пасьтӧдіс Буратино вылӧ.
— Новлы мыйта гажыд!
— Папа Карло, — шуис Буратино, — а кыдзи нӧ ме муна школаӧ анбуртӧг?
— Эге, прав тэ, дзолюк...
Папа Карло гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Павтыртіс пельпомъяс вылас ассьыс дзик ӧтка курткасӧ да петіс улича вылӧ.
Сійӧ регыд бӧр локтіс, но курткатӧг.
Киас сійӧ кутіс гырысь шыпасъяса да интереснӧй серпасъяса небӧг.
Вот тэныд анбур.
Велӧдчы мыйта гажыд.
— Папа Карло, а кӧні тэнад курткаыд?
— Курткатӧ ме вузалі...
Немтор, овсяс и сытӧг...
Сӧмын тэ ов да ло дзоньвидза.
Буратино сутшкысис нырнас папа Карлолы мелі киясас.
— Велӧдча, быдма да ньӧба тэныд сюрс выль куртка...
Буратино став вынсьыс аслас олӧмын тайӧ медводдза рытас кӧсйис овны дуртӧг, кыдзи велӧдіс сійӧс Сёрнитысь Сверчокыд.
Буратино вузалӧ анбур да ньӧбӧ билет акань театрӧ
Асывнас водз Буратино пуктіс азбукасӧ сумкаӧ да чеччалігтырйи котӧртіс школаӧ.
Мунігас сійӧ весиг эз видзӧд чӧскыдторъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі мыччӧдӧмаӧсь лавкаясын, — ма вылын вӧчӧм маковӧй куимсэрӧгъяс, чӧскыд пирожкияс да петук модаа леденцыяс, кодъясӧс пысавлӧма вӧлі бедь йылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы весиг видзӧдны детинкаяс вылӧ, кодъяс лэдзисны бумага кыйӧс...
Улич вомӧн вуджӧ вӧлі визя кань, Базилио, кодӧс позьӧ вӧлі кватитны бӧжӧдыс.
Но Буратино кутіс асьсӧ и таысь.
Кымын матӧджык матысмис сійӧ школалань, сымын гораджыка кылӧ ворсіс гажа музыка неылын, Мушӧр саридз вадорын.
— Пи-пи-пи, — чипсіс флейта.
— Ла-ла-ла-ла — сьыліс скрипка.
— Дзинь-дзинь, — зинякылісны ыргӧн тарелкаяс.
— Бум! — брунгис барабан.
Школаӧ колӧ вӧлі кежны веськыдвыв, а музыка кыліс шуйгавылын.
Буратино кутіс джӧмдавны.
Кокъясыс асьныс пондісны кежны саридзлань, кӧні кыліс:
— Пи-пи, пиииии...
— Дзинь-ла-ла, дзинь-ла-ла...
— Бум!
— Школаыд ӧд некытчӧ оз пышйы, — ачыс аскӧдыс гораа кутіс сёрнитны Буратино, — ме сӧмын видзӧдла, кывзышта да и котӧрӧн сэсся — школаӧ.
Мыйвынсьыс сійӧ уськӧдчис котӧртны саридзлань.
Сійӧ аддзис дӧраысь вӧчӧм балаган, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма саридзвыв тӧлысь шлопӧдчысь уна рӧма флагъясӧн.
Балаган вевдорын йӧктышталӧмӧн ворсісны нёль музыкант.
Уліас шпыньмунӧм кызіник тьӧтка вузавлӧ вӧлі билетъяс.
Пыранінас матын сулалісны уна йӧз чукӧр, — нывпоснияс да зонпоснияс, салдатъяс, лимонад вузавлысьяс, кага нёньӧдысьяс, кусӧдчысьяс, пошта новлӧдлысьяс, — ставныс лыддисны ыджыд афиша:
АКАНЬ ТЕАТР
СӦМЫН ӦТИ ПЕТКӦДЧӦМ
ТЭРМАСЬӦЙ!
ТЭРМАСЬӦЙ!
ТЭРМАСЬӦЙ!
Буратино тракнитіс соскӧдыс ӧти детинкаӧс.
— Висьтав, пӧжалуйста, уна-ӧ сулалӧ пыран билетыс?
Детинка пинь пырыс вочавидзис тэрмасьтӧг.
— Нёль сольдо, пуысь вӧчӧм морт...
— Тӧдан-ӧ мый, детинка, ме вунӧді гортӧ ассьым портманетӧс...
Тэ он вермы уджӧн сетлыны меным нёль сольдо?..
Детинка лӧгпырысь шутьӧгтіс:
— Аддзӧмыд йӧйӧс!..
— Меным страсьт окота видзӧдлыны акань театр, — синва пыр шуис Буратино, — ньӧб менсьым нёль сольдоысь мича курточкаӧс...
— Бумага куртка нёль сольдоысь?
Корсь йӧйӧс.
— Но, сідз кӧ ньӧб менсьым лӧсьыдик колпакӧс...
— Тэнад колпакӧн сӧмын чутікъясӧс кыйны...
Корсь йӧйӧс.
Буратинолӧн весиг нырыс кӧдзаліс — сэтшӧм окота вӧлі сылы веськавны театрӧ.
Детинка, сідз кӧ босьт менсьым нёль сольдоысь выль азбукаӧс...
— Серпасъяса?
— Зэв мича серпасъяса да гырысь шыпасъяса.
— Вай, пӧжалуй, — шуис детинка, босьтіс азбукасӧ да неокотапырысь лыддис нёль сольдо.
Буратино котӧртіс шпыньялысь кызіник тьӧтка дорӧ да вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Кывзы, вай меным медводдза радысь билет аканьяс представленньӧ вылӧ.
Представленньӧ мунігӧн аканьяс тӧдӧны Буратиноӧс
Буратино пуксис медводдза радӧ да зэв нимкодьпырысь видзӧдіс лэдзӧм занавес вылӧ.
Занавес вылӧ вӧлі серпасалӧма йӧктысь мортъясӧс, сьӧд, маскаа нывкаясӧс, кодзулӧсь колпакъяса, ыджыд тошка страшнӧй йӧзӧс, шондіӧс, коді мунӧ вӧлі ныра да синъяса блин вылӧ да нӧшта мукӧд интереснӧй серпасъяс.
Куимысь кучкисны кӧлӧкӧлӧ, и занавесыс воссис.
Ичӧтик сцена вылын веськыдладорас и шуйгаладорас сулалісны картоннӧй пуяс.
На весьтын ӧшаліс тӧлысь модаа пӧнар да югӧрнас тыдовтчис рӧмпӧштан торйын, кӧні плавайтісны ватаысь вӧчӧм зарни ныръяса кык юсь.
Картоннӧй пу сайсянь петіс кузь сосъяса, кузь еджыд дӧрӧма ичӧтик морт.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі киськалӧма зубнӧй порошок кодь еджыд пудраӧн.
Сійӧ копыртчыліс пыдди пуктана публикалы да жугыля шуис:
— Видза оланныд, менӧ шуӧны Пьероӧн...
Ӧні ми тіян водзын ворсам татшӧм нима тештор: «Кельыдлӧз юрсиа нывка, либӧ комын куимысь юрбӧрӧ кучкӧм».
Менӧ кутасны нӧйтны беддьӧн, да юрбӧрӧ кучкавны.
Тайӧ зэв тешкодь комедия...
Картоннӧй мӧд пу сайсянь чеччыштіс мӧд морт, дзоньнас клетка сера, быттьӧ шахматнӧй пӧв.
Сійӧ копыртчыліс пыдди пуктана публикалы.
— Видза оланныд, ме — Арлекин!
Та бӧрын бергӧдчис Пьеролань да кыкысь кучкис сэтшӧм гораа, мый банбоксьыс сылӧн киссьыштіс пудраыс.
— Тэ, йӧй, мый зыньган?
— Ме жугыль сы вӧсна, мый ме кӧсъя гӧтрасьны, — вочавидзис Пьеро.
— А мыйла тэ эн гӧтрась?
— Сы вӧсна, мый менам гӧтырпуӧй меысь пышйис...
— Ха-ха-ха, — вак-вак серӧктіс Арлекин, — аддзанныд йӧйсӧ!
Сійӧ кватитіс бедьсӧ да кучкалыштіс Пьероӧс.
— Кыдзи шуӧны тэнсьыд гӧтырпутӧ?
— А тэ он кут сэсся косясьны?
— Но, ме сӧмын на заводиті.
— Сідзкӧ, сійӧс шуӧны Мальвинаӧн, либӧ кельыдлӧз юрсиа нывкаӧн.
— Ха-ха-ха, — бара вак-вак серӧктіс Арлекин да куимысь кучкис Пьеролы юрбӧрас. — Кывзӧй, пыдди путана публика...
Да овлӧны ӧмӧй кельыдлӧз юрсиа нывкаясыс?
Но сэк сійӧ, публикалань бергӧдчылігӧн, медводдза скамъя вылысь друг аддзис пельясӧдзыс вома, кузь ныра, тугъя колпака пу детинкаӧс...
— Видзӧдлӧй, тайӧ Буратино! — горӧдіс Арлекин сы вылӧ чуньнас индӧмӧн.
— Ловъя Буратино! — кузь сосъяснас ӧвтчӧмӧн горӧдіс Пьеро.
Картоннӧй пуяс сайсянь чеччыштісны уна аканьяс — сьӧд маскаа нывкаяс, ыджыд тошъяса да колпакаяса страшнӧй кизь синъяса кузь гӧна понъяс, ӧгурцы сяма ныръяса гӧрбунъяс...
Ставныс найӧ котӧртісны сисьяс дорӧ, кодъяс сулалісны рампа пӧлӧн, да ёна видзӧдӧмӧн кутісны больгыны:
— Тайӧ Буратино!
Тайӧ Буратино!
Миян дінӧ, миян дінӧ, гажа плут, Буратино!
Сэки Буратино лабичсяньыс чеччыштіс суфлёрскӧй будка вылӧ, а сэсянь сцена вылӧ.
Аканьяс кватитісны сійӧс, заводитісны дзигӧдлыны, окавны, чеплявны...
Видзӧдысьяслӧн сьӧлӧмъясыс вӧрзисны.
Ӧти кага нёньӧдысьлӧн весиг синваыс петіс.
Ӧти кусӧдчысь сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Сӧмын бӧр скамъяяс вылын детинкаяс скӧралісны да зымгисны кокъяснаныс:
— Тырмас нювсьыны, абу нин ичӧтӧсь, водзӧ нуӧдӧй представленньӧсӧ.
Тайӧ став зыксӧ кылӧмӧн, сцена сайсянь мыччысис морт, видзӧднысӧ сэтшӧм страшнӧй, мый сы вылӧ ӧти видзӧдлӧмсьыс позьӧ вӧлі повзьӧмысла кынмыны места вылад.
Сынавтӧм сук тошкыс сылӧн кыссис джоджӧдыс, былялӧм синъясыс бергалісны, ыджыд вомыс гальскӧдчис пиньяснас, быттьӧ тайӧ вомыс абу мортлӧн, а крокодиллӧн.
Киас сійӧ кутіс сизим вожа плеть.
Тайӧ вӧлі акань театрса кӧзяин, акань наукаяс кузя доктор, синьор Карабас Барабас.
— Га-га-га, гу-гу-гу! — равӧстіс сійӧ Буратино вылӧ. — Тайӧ сідз кӧ тэ торкин менсьым мича комедиясӧ?
Сійӧ кватитіс Буратиноӧс, нуис театрса кладӧвӧйӧ да ӧшӧдіс тув йылӧ.
Бӧр локтӧм бӧрас, грӧзитіс аканьяслы сизим вожа плетьнас, медым найӧ водзӧ нуӧдасны представленньӧ.
Аканьяс кыдзкӧ помалісны комедиясӧ, занавес тупкысис, видзӧдысьяс разӧдчисны.
Акань наукаяс кузя доктор синьор Карабас Барабас локтіс кухняӧ ужнайтны.
Медым сійӧ эз мешайтчы, тошлысь улыс юкӧнсӧ зептас сюйыштӧм бӧрын, Карабас пуксис пач водзӧ, кӧні вӧлі жаритчӧны быдса кролик да кык чипан.
Чуньяссӧ дуллялыштӧмӧн сійӧ видліс жаринкасӧ, и сылы кажитчисны найӧ ульӧн.
Пачын пескыс вӧлі этша.
Сэки сійӧ куимысь клопкис кипыдӧсъяснас.
Котӧрӧн пырисны Арлекин да Пьеро.
— Вайӧй жӧ меным тайӧ бездельник Буратиносӧ, — шуис синьор Карабас Барабас. — Сійӧс вӧчӧма кос пуысь, ме сійӧс шыбыта биӧ, и менам жаринечӧй здукӧн жаритчас.
Арлекин да Пьеро уськӧдчисны пидзӧс выланыс, да пондісны кевмысьны, шудтӧм Буратинолы корны пӧщада.
— А кӧні менам плетьӧй! — эрӧстіс Карабас Барабас.
Сэки найӧ бӧрдігтырйи мунісны кладӧвӧйӧ, тув йылысь лэдзисны Буратиноӧс да кыскисны кухняӧ.
Буратиноӧс сотӧм пыдди, синьор Карабас Барабас сетӧ сылы вит зарни сьӧм да лэдзӧ гортас
Кор аканьяс вайисны Буратиноӧс да шыбытісны джоджӧ пач решетка дінӧ, синьор Карабас Барабас, нырнас страшнӧя сільгӧмӧн, коколюкаӧн гудралӧ вӧлі ӧгыръяс.
Друг сылӧн синъясыс гӧрдӧдісны, нырыс, сэсся став чужӧмыс кӧрсис вомӧна чукыръясӧн.
Тыдалӧ, ныррозяс сылы веськалі ӧгыр торйыс.
— Аап... аап... аап... — равзыны кутіс Карабас Барабас синъяссӧ кылӧдӧмӧн, — аап-чхи!..
Сійӧ несйис сэтшӧм ёна, мый пачын пӧимыс кыптыліс сюръяӧн.
Кор акань наукаяс кузя доктор заводитас вӧлі несъявны, то оз нин вермы дугдыны да несъяс ветымынысь, а мукӧддырйи и сёысь помся.
Татшӧм вӧвлытӧм несъялӧмсьыс вӧлі бырӧ сылӧн эбӧсыс и овлӧ сэк бурджыкӧн.
Пьеро гусьӧник вашнитіс Буратинолы:
— Заводитлы сыкӧд сёрнитны несъялӧм костас.
— Аап-чхи!
Аап-чхи! — паськӧдӧм вомнас Карабас Барабас апайтіс сынӧдсӧ да чегъясян шыясӧн несъяліс, юрнас пыркӧдіс да кокъяснас зымӧдіс.
Кухняын ставыс пондіс тіравны, дзинякылісны стеклӧяс, вӧрзисны тувъяс йылысь скӧвӧрдаяс да кӧструляяс.
Тайӧ несъялӧмъяс костас Буратино заводитіс лыддьӧдлыны вӧсньыдик нор гӧлӧсӧн:
— Коньӧрӧй ме, шудтӧмӧй, некод менӧ оз жалит.
— Дугды лимзавны! — горӧдіс Карабас Барабас. — Тэ меным мешайтан...
Аап-чхи!
— Ло дзоньвидза, синьор, — бӧрдӧмпырысь шуис Буратино.
— Аттьӧ...
А мый — бать-мамыд тэнад ловъяӧсь?
Аап-чхи!
— Менам некор, некор эз вӧв мамӧй, синьор.
Ах ме коньӧрӧй! — И Буратино горӧдіс сэтшӧм ёсь гӧлӧсӧн, мый Карабас Барабаслы пельясас емӧн моз кутіс сутшкавны.
Сійӧ кутіс зымӧдны кокпыдӧсъяснас.
— Дугды чирзыныд, шуа тэныд!
Аап-чхи!
А мый — батьыд тэнад ловъя?
— Менам коньӧр батьӧй ловъя на, синьор.
— Гӧгӧрвоа, кутшӧм лоас тэнад батьыдлы, кор тӧдас, мый ме тэ вылын жариті кроликӧс да кык чипанӧс.
Аап-чхи!
— Менам коньӧр батьӧй регыд кулас тшыгысла да кынмӧмысла.
Ме сылӧн пӧрысьладор кежлас дзик став лачаыс.
Жалит жӧ, лэдз менӧ, синьор.
— Дас сюрс чӧрт! — равӧстіс Карабас Барабас. — Некутшӧм жалитӧм йылысь сёрни оз и вермы лоны.
Кроликӧс да чипанъясӧс колӧ жаритны.
Пыр пачӧ!
— Синьор, ме ог вермы тайӧс вӧчны.
— Мыйла — юаліс Карабас Барабас сӧмын сы могысь, медым Буратино водзӧ лючки сёрнитіс, а эз чунгы пельясас.
— Синьор, ме ӧтчыдысь видлывлі нин сюйны нырӧс пачӧ да сӧмын вӧчи розь.
— Мыйся сӧрӧм! — шензьыны кутіс Карабас Барабас. — Кыдз тэ вермин нырнад писькӧдны пачӧ розь?
— Сы вӧсна, синьор, мый пачсӧ да би вылын пӧртсӧ вӧлі серпасалӧма важ дӧратор вылӧ.
— Аап-чхи! — несйис Карабас Барабас сэтшӧм шумӧн, мый Пьеро лэбыштіс шуйгавылӧ, Арлекин — веськыдвылӧ, а Буратино кутіс дурпоп моз бергавны.
— Кысь тэ аддзылін дӧра вылӧ серпасалӧм пачсӧ, бисӧ да пӧртсӧ?
— Менам папа Карло каморкаысь.
— Тэнад батьыд — Карло! — Карабас Барабас чеччыштіс улӧс вывсьыс, шеныштіс кияснас, тошкыс сылӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ павтыртчис. — Сідзкӧ, пӧрысь Карло каморкаын и эм гуся...
Но сэк Карабас Барабас, тыдалӧ, медым оз висьтавсьы кутшӧмкӧ тайна йылысь, кыкнан кулакнас тупкис ассьыс вомсӧ.
И пукаліс мыйкӧдыра былялӧм синъяснас кусан би вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ бӧръяпомас, — ме ужнайта жаритчытӧм кроликӧн да пусьытӧм чипанъясӧн.
Ме тэныд коля олӧмтӧ, Буратино.
Сійӧ этша на...
Сійӧ пыраліс тош улас, жилетка зептас, кыскис вит зарни сьӧм да чургӧдіс Буратинолы.
— Тайӧ этша-на...
Босьт тайӧ сьӧмсӧ да ну тайӧс Карлолы.
Копыртчыв да висьтав месянь, мый ме кора сійӧс некутшӧм ногӧн не кувны тшыгла да кынмӧмла и мед оз мун сійӧ каморкасьыс, кӧні эм важ дӧратор вылӧ серпасалӧм пач.
Мун, пӧттӧдзыд узь да асывнас водзджык котӧрт гортад.
Буратино пуктіс вит зарни сьӧмсӧ зептас, вежавидзӧмӧн копыртчыліс да вочавидзис:
— Аттьӧ тэныд, синьор.
Тэ эн вермы дӧверитны сьӧмтӧ меысь надежнӧйджык киӧ...
Арлекин да Пьеро Буратиноӧс нуӧдісны аканьяс узянінӧ, кӧні аканьяс бара пондісны кутлыны, окавны, тойлавны, чеплявны Буратиноӧс, коді сэтшӧм гӧгӧрвотӧм ногӧн мыніс пачын страшнӧй кувсьӧмысь.
Сійӧ вашкӧдӧмӧн шуаліс аканьяслы:
— Тані эм кутшӧмкӧ тайна.
Гортас мунігӧн туй вылын Буратинолы паныдасьӧны кык корысь — Базилио кань да руч Алиса
Водз асылын Буратино выль пӧв лыддис сьӧмсӧ, — зарни сьӧмыс вӧлі сы мында, кымын чунь киас, — вит.
Зарни сьӧм кулакас чабыртӧмӧн, сійӧ чеччалігтырйи котӧртіс гортас да сьыліс:
— Папа Карлолы ньӧба выль куртка, ньӧба унаӧс макӧвӧй куимсэрӧгъяс, бедьйывса леденцы-петукъяс.
Кор син увсьыс воши акань театр да дӧлалысь флагъяс, Буратино аддзис кык корысьӧс, кодъяс жугыля кыссисны буса туй кузя: Лиса-Алиса ручӧс, коді ваткыльтіс куим лапа вылын, да синтӧм кань Базилиоӧс.
Тайӧ вӧлі эз сійӧ кань, коді Буратинолы тӧрыт паныдасис улича вылын, но мӧд, — Базилио жӧ и сэтшӧм жӧ визя.
Буратино кӧсйис на дінті шыасьтӧг мунны, но Лиса-Алиса шыасис сылы меліа:
— Видза олан, бур Буратино.
Кытчӧ сідз тэрмасян?
— Гортӧ, папа Карло дінӧ.
Руч ышловзис нӧшта ёнджыка меліалӧмӧн:
— Ог тӧд, суан-ӧ нин тэ коньӧр Карлоӧс ловйӧн: сійӧ тшыгысла да кынмӧмысла зэв нин омӧль...
— А тэ тайӧс аддзылін? — Буратино восьтліс кулаксӧ да петкӧдліс сэсь вит зарни сьӧм.
Сьӧмтӧ аддзӧм бӧрын ручыд ас тӧдлытӧгыс лапанас нюжӧдчыліс сылань, а кань паськыда восьтліс висян синъяссӧ, синъясыс сылӧн югнитісны кык виж пӧнар моз.
Но Буратино тайӧс нин эз приметит.
— Бур да шань Буратиноӧй, мый нӧ тэ кутан вӧчны тайӧ сьӧмнас?
— Папа Карлолы ньӧба куртка...
Ньӧба выль азбука...
— Азбука, ок, ок, — шуис Лиса-Алиса юрсӧ довкйӧдлӧмӧн, — оз вайӧд тэнӧ бурторйӧ тайӧ велӧдчӧмыд...
Вот ме велӧдчи, велӧдчи, а — видзӧд — ветла куим лапа вылын.
— Азбука, — ропкыштіс Базилио кань да скӧра чушнитіс усъясас. — Тайӧ проклятӧй велӧдчӧмнад ме синъясӧс вошті.
Туй бокас кос ув вылын пукалӧ вӧлі пӧрысь рака.
Кывзіс, кывзіс сійӧ да каркнитіс:
— Пӧръялӧны, пӧръялӧны!
Базилио кань пыр жӧ вылӧ-вылӧ чеччыштіс, лапанас уськӧдіс ракаӧс ув вылысь, нетшыштіс сылысь бӧжджынсӧ, — ӧдва сійӧ сэсся лэбзис.
Да бара сувтіс Буратино водзӧ, быттьӧ сійӧ синтӧм.
— Тэ мыйла сідзсӧ сійӧс вӧчин, кань Базилио? — шензьӧмпырысь юаліс Буратино.
— Синъясӧн ме ог аддзы, — вочавидзис кань, — кажитчис меным, мый пу вылас вӧлі пон...
Мӧдісны найӧ куимӧн буса туй кузя.
Руч шуис:
— Тӧлка, да ыджыд мывкыда Буратиноӧ, окота абу тэныд, медым сьӧмыд дас пӧв унджык лои?
— Дерт, окота!
А кыдзи сійӧ вӧчны?
— Зэв кокниа.
Мунам миянкӧд.
— Кытчӧ?
— Йӧй муӧ.
Буратино неуна думайтчис.
— Ог, ме, пӧжалуй, ӧні гортӧ ветла.
— Пӧжалуйста, ми тэнӧ домӧд йылын ог кыскӧй, — шуис руч, — сӧмын лёкджык лоӧ тэныд.
— Сӧмын лёкджык тэныд жӧ, — ропкӧбтіс кань.
— Тэ ачыд аслыд враг, — шуис руч.
— Тэ ачыд аслыд враг, — ропкӧбтіс кань.
— А то эськӧ тэнад вит зарни сьӧмыд пӧри ыджыд чукӧр сьӧмӧ.
Буратино сувтіс, паськӧдіс вомсӧ...
— Ылӧдчан!
Руч пуксис бӧж вылас, нюлыштіс вомдоръяссӧ:
— Ме тэныд ӧні жӧ висьтала.
Йӧй муын эм волшебнӧй ыб, шусьӧ Чудесаяс Ыбӧн.
Тайӧ поле вылас кодйы гу, шу куимысь: «Крекс, фекс, пекс», пукты гуас зарни сьӧмтӧ, тырт муӧн, вывсяньыс киськышт солӧн, киськав бурджыка ваӧн да мун узьны.
Асывводз кежлӧ гуысь быдмас неыджыд пу, сы вылын коръяс пыддиыс кутасны ӧшавны зарни сьӧмъяс.
Гӧгӧрвоан?
Буратино весиг чеччыштліс.
— Ылӧдчан!
— Мунам, Базилио, — ӧбидитчӧмпырысь нырсӧ бергӧдлӧмӧн шуис руч, — миянлы кӧ оз эскыны — оз и ков.
— Энлӧй-энлӧй, — горӧдіс Буратино, — эска, эска!.. Мунамӧй ӧдйӧджык Йӧй муӧ!..
«Куим гуриналӧн» харчевняын
Буратино, руч Лиса-Алиса да Базилио кань лэччисны гӧра горув, мунісны да мунісны эрдъяс вомӧн, виноградникъяс вомӧн, пожӧма яг пыр, петісны саридз дорӧ да саридз дорсянь бара бергӧдчисны сійӧ жӧ яг пыр, виноградникъяс пыр...
Мылькйывса ичӧтик кар да на весьтса шондіыс тыдавліс то веськыдвылын, то шуйгавылын...
Лиса-Алиса ышловзьӧмӧн шулывліс:
— Ок, абу сэтшӧм кокни веськавны Йӧй муӧ, став лапаястӧ зыртан...
Рытъявылыс найӧ аддзисны туй бокысь важ керка, тшӧтшыд юра да пыранін весьтас вывескаа:
«Куим гуриналӧн» харчевня
Кӧзяиныс бырс петіс гӧсьтъяслы паныд, нетшыштіс кушмӧм юрсьыс шапкасӧ да улӧ копрасьӧмӧн корис пыравны.
— Эз эськӧ мешайт миянлы кӧть кос коркатор сёйыштны, — шуис Лиса-Алиса.
— Кӧть эськӧ нянь корка торйӧн мед гӧститӧдісны, — сы бӧрысь шуис кань.
Пырисны харчевняӧ, пуксисны пач дорӧ, кӧні вертелъяс вылын скӧвӧрдаясын жаритчис быдторйыс.
Руч быд минутын нюлыштліс вомдоръяссӧ, Базилио кань пуктіс лапаяссӧ пызан вылӧ, уска ныр-вомсӧ — лапаяс вылас да синъяснас сатшкысис сёянъяс вылӧ.
— Эй кӧзяин, — важнӧя шуис Буратино, — вай миянлы куим корка нянь.
Кӧзяин тӧкӧтьӧ гатш эз усь шензьӧмысла, мый татшӧм бур гӧсьтъяс сэтшӧм этша корӧны.
— Востер сёрниа, гажа Буратино шутитӧ тэкӧд, кӧзяин, — серӧктіс руч.
— Сійӧ шутитӧ, — ропкыштіс кань.
— Вайӧй куим корка нянь да сы дінӧ — со эсійӧ зэв мичаа жаритӧм меж писӧ, — шуис руч, — да нӧшта эсійӧ дзодзӧг писӧ да вертел вывсьыд кык гулюӧс, да, пӧжалуй, ещӧ, мустор...
— Вайӧ медся госасӧ квайт гычӧс, — тшӧктіс кань, — да посньыдик уль чери закуска вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, найӧ босьтісны ставсӧ, мый вӧлі пач вылас, Буратинолы вылӧ коли сӧмын нянь корка.
Лиса-Алиса да Базилио кань сёйисны ставсӧ лыяс сорнас.
Кынӧмъясыс налӧн дундісны, ныр-вомъясныс кутісны лӧставны.
— Шойччыштам час мында, — шуис руч, — а стӧч войшӧр кадын петам.
Эн вунӧд миянӧс садьмӧдны, кӧзяин...
Руч да кань водісны кык небыд крӧвать вылӧ, кутісны шкоргыны да нырнаныс шутлявны.
Буратино йӧжгыльтчис пельӧсӧ пон вольӧс вылӧ...
Сійӧ вӧтасис гӧгрӧсіник зарни коръяса пу йылысь...
Сӧмын на сійӧ нюжӧдіс кисӧ...
— Эй, синьор Буратино, кад нин чеччыны, войшӧр.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
Буратино чеччыштіс, тільыштіс синъяссӧ.
Крӧвать вылын ни кань, ни руч эз вӧвны.
Кӧзяин висьталіс сылы:
— Тэнад бур другъясыд чеччисны водзджык, подкрепитчыштісны кӧдзыд пирогӧн да мунісны.
— Меным нинӧм эз тшӧктыны висьтавны?
— Весиг зэв ёна тшӧктісны, медым тэ, синьор Буратино, ни ӧти здук воштытӧг, котӧртан туй кузя вӧрлань...
Буратино уськӧдчис ӧдзӧслань, но кӧзяин сувтіс порог вылас, читкыртыштіс синъяссӧ, кияснас пыксис бокъясас.
— А ужинсьыд коді кутас мынтысьны?
— Ой, — чирӧстіс Буратино, — уна-ӧ?
— Стӧч ӧти зарниа...
Буратино пыр жӧ кӧсйис тювгысьны сы кокъяс дінті, но кӧзяин кватитіс яй жаритан вертелсӧ, — тшӧть кодь усъясыс, дінас юрсиясыс сылӧн сувтісны сувтсӧн.
— Мынтысь, негодяй, либӧ ме тэнӧ жукӧс моз сутшка!
Лои мынтыны вит пиысь ӧти зарниа сьӧм.
Дӧзмӧмысла нырнас кыскышталӧмӧн, Буратино эновтіс проклятӧй харчевня.
Войыс вӧлі пемыд, — тайӧ этша на — са кодь сьӧд.
Гӧгӧр вӧлі ставыс узьӧ.
Сӧмын Буратино юр весьтын шытӧг лэбаліс войся лэбач Сплюшка.
Небыд борднас сылы нырас инмӧдлӧмӧн, Сплюшка шуаліс:
— Эн эскы, эн эскы, эн эскы!
Буратино дӧзмӧмпырысь сувтіс.
— Мый тэныд колӧ?
— Эн эскы ручлы да каньлы...
— А тэн нӧ мый!..
Сійӧ котӧртіс водзӧ да кыліс, кыдзи Сплюшка гораа таргис сы бӧрысь:
— Тайӧ туй вылын колӧ виччысьны рӧзбойникъясысь...
Буратино вылӧ уськӧдчӧны рӧзбойникъяс
Енэж дорті нин тыдовтчис вижоват югӧр, — петӧ вӧлі тӧлысь.
Водзын кутіс тыдавны сьӧд вӧр.
Буратино мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Кодкӧ сы бӧрвылын сідз жӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Сійӧ уськӧдчис котӧртны.
Кодкӧ сы бӧрся котӧртіс шытӧг чеччалӧмӧн.
Буратино бергӧдчыліс.
Сійӧс вӧтӧдӧны вӧлі кыкӧн, — налӧн юр вылас вӧлі сюйӧма мешӧкъяс, син весьтъясӧ вӧчалӧма розьяс.
Ӧтиыс, тушанас ляпкыдджыкыс, шенасис пуртӧн, мӧдыс, кузьджык тушааыс, кутіс пистолет, кодлӧн дулоыс вӧлі воронка моз паськалӧ...
— Ай-ай! — горӧдіс Буратино да кӧч моз кутіс кырссьыны пемыд вӧрлань.
— Сувт, сувт! — горзісны рӧзбойникъяс.
Буратино, кӧть и вӧлі зэв ёна повзьӧма, век жӧ гӧгӧрвоис сюйны вомас нёль зарни сьӧмсӧ да кежис туй вывсьыс ӧмидз кустӧн тырӧм потшӧс дорӧ...
Но сэні кык рӧзбойник кватитісны сійӧс...
— Сьӧм кӧшель либӧ олӧм!
Буратино, быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сылысь корӧны, сӧмын тшӧкыда-тшӧкыда лолаліс ныр пырыс.
Рӧзбойникъяс тракйисны сійӧс шошаӧдыс, ӧтиыс грӧзитіс пистолетӧн, мӧдыс шобис зепъяссӧ.
— Кӧні тэнад сьӧмыд? — равзіс кузьджыкыс.
— Кӧні сьӧмыд паршивӧй! — чушкис дженьыдджыкыс.
— Косявла лестукӧдз!
— Юртӧ сёя!
Сэк сійӧ повзьӧмысла сідз кутіс тіравны, мый зарни сьӧмъясыд кутісны зёльӧдчыны вомас.
— Со кӧні сылӧн сьӧмыс! — горӧдісны рӧзбойникъяс. — Вомас сылӧн сьӧмыс...
Ӧтиыс кватитіс Буратиноӧс юрӧдыс, мӧдыс — кокъясӧдыс.
Кутісны сійӧс шыблавны вывлань.
Но сійӧ сӧмын чорыдджыка топӧдіс пиньяссӧ.
Вывлань кокӧн бергӧдӧмӧн рӧзбойникъяс зутшйӧдлісны сійӧс муӧ юрнас.
Но и тайӧ вӧлі Буратинолы немтор.
Ичӧтджык рӧзбойникыс заводитіс паськыд пуртнас восьтыны сылысь пиньяссӧ.
Вот-вот нӧшта, и вомыс воссяс сылӧн...
Буратино сюсьмӧдчис да мыйвынсьыс курччис сылысь кисӧ...
Но тайӧ вӧлӧм абу ки, а кань лапа.
Рӧзбойник лёкысь горӧдіс.
Буратино сійӧ каднас дзодзув моз песовтчис, уськӧдчис потшӧслань, суныштіс бытшласян ӧмидз кустъясӧ, лестукӧн колис бытшласян емъяс йылӧ гачлысь да курточкалысь торъяссӧ, петіс мӧдар бокас да пондіс тӧвзьыны вӧрлань.
Вӧра-эрда йитвежас рӧзбойникъяс бара суӧдісны сійӧс.
Сійӧ чеччыштіс, кутчысис качайтчысь уввожӧ да каттьысис пу йылӧ.
Рӧзбойникъяс — сы бӧрся.
Но налы мешайтісны юрӧ кышалӧм мешӧкъясыс.
Туган йылӧдзыс каттьысьӧм бӧрын, Буратино ӧддзӧдчис да чеччыштіс орчча пу йылӧ.
Рӧзбойникъяс — сы бӧрся...
Но кыкнаныс сэк жӧ усины да шнёпкысисны муӧ.
Сэккоста, кор найӧ ружтісны да гыжъясисны, Буратино шлювкнитчис пу йылысь да уськӧдчис котӧртны, сэтшӧм тэрыба кокъяснас уджаліс, мый найӧ весиг оз вӧлі тӧдчыны.
Тӧлысь югӧр вӧсна пуяс чӧвтісны кузь вуджӧръяс.
Став вӧрыс вӧлі визя сера...
Буратино то вошлас вуджӧрӧ, то еджыд колпакыс сылӧн югнитлас тӧлысь югӧр улын.
Сідз сійӧ воис ты дорӧдз.
Рӧмпӧштан кодь ва веркӧсын акань театрын моз ӧшаліс тӧлысь.
Буратино уськӧдчис веськыдвылӧ —  зыбун...
Уськӧдчис шуйгавылӧ — зыбун...
А бӧрладорас бара кутісны трачкӧдчыны увъяс...
— Кут, кут сійӧс!
Рӧзбойникъяс вӧлі матыстчӧны нин, найӧ чеччыштласны кӧтасьӧм турун пиысь вылӧ, медым аддзыны Буратиноӧс.
— Со сійӧ!
Сылы коли сӧмын шыбытчыны ваӧ.
Тайӧ каднас сійӧ аддзис еджыд юсьӧс, коді узьӧ вӧлі вадорас матын, юрсӧ борд улас сюйӧмӧн.
Буратино шыбытчис тыас, суніс да кватитіс юсьӧс лапаясӧдыс.
— Го-го, — горӧдіс юсь садьмигмозыс, — кутшӧм тайӧ шуткаяс!
Эновтӧй менсьым лапаясӧс.
Юсь паськӧдіс ыджыд бордъяссӧ, и сійӧ каднас, кор рӧзбойникъяс пондісны нин кватайтны Буратиноӧс кокъясӧдыс, кодъяс чурвидзисны васяньыс, — юсь тшапа лэбис ты вомӧныс.
Мӧдар вадорас Буратино лэдзис сылысь лапаяссӧ, шлёпкысис, чеччыштіс да нитшка вутшъяс вывті камышъяс пыр уськӧдчис котӧртны веськыда мылькъяс весьтса ыджыд тӧлысьлань.
Рӧзбойникъяс ӧшӧдӧны Буратино пу йылӧ
Мудзӧмысла Буратино ӧдва лэпталіс кокъяссӧ, кыдзи арын ӧшинь вылын гут.
Друг орешник уввожъяс пыр сійӧ аддзис мича эрд и сы шӧрын — тӧлысьӧн югзьӧдӧм, нёль ӧшиня дзоляник керка.
Ӧшинь ставнияс вылас серпасалӧма шонді, тӧлысь да кодзувъяс.
Гӧгӧрыс быдмисны гырысь лазоревӧй дзоридзьяс.
Туйяссӧ вӧлі киськалӧма сӧстӧм лыаӧн.
Фонтансьыс вывлань, тюрис вӧсньыдик ва струя, сэні чеччаліс визя мач.
Буратино бауӧн кайис кильчӧ вылас.
Таркӧдчыштіс ӧдзӧсас.
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь.
Сійӧ тракнитіс ёнджыка, — тӧдӧмысь, сэні чорыда узьӧны.
Сэки вӧрысь бара петісны рӧзбойникъяс.
Найӧ вартчӧмӧн вуджӧмаӧсь тысӧ, ваыс на вылысь визувтіс шоръясӧн.
Буратиноӧс аддзӧм бӧрын, дженьыдик тушаа рӧзбойникыс кань моз ныр пырыс чушнитіс, кузьджыкыс руч моз тявӧстіс...
Буратино кучкаліс ӧдзӧсас кияснас и кокъяснас.
— Отсалӧй, отсалӧй, бур йӧз!..
Сэки ӧшиньӧдыс мыччысис кудриа юрсиа лӧсьыдик чангыль ныра мичаник нывка.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь.
— Нывка, восьт ӧдзӧстӧ, ме бӧрся вӧтчӧны рӧзбойникъяс.
— Ой, кутшӧм ерунда, — шуис нывка да лӧсьыдіник вомнас отсӧдіс, — менам унмӧй локтӧ, ме ог вермы восьтыны синъясӧс.
Сійӧ лэптыштліс кияссӧ, унзільпырысь нёдзовтчис да саялі ӧшинь сайӧ.
Пикӧвоӧм бӧрын, Буратино сунгысис нырнас лыа пиӧ да лэдзчысис кулӧм улӧ.
Рӧзбойникъяс воисны котӧрӧн.
— Ага, ӧні миянысь он пышйы!..
Сьӧкыд висьтавны, мый сӧмын найӧ эз вӧчны, медым заставитны Буратиноӧс восьтны вомсӧ.
Вӧтчиганыс кӧ эськӧ найӧ эз воштыны пуртсӧ да пистолетнысӧ — та вылын и позис эськӧ помавны шудтӧм Буратино йылысь висьтсӧ.
Медбӧрын рӧзбойникъяс решитісны ӧшӧдны сійӧс увлань юрӧн, кокъясас кӧрталісны гез, и Буратино тоньгӧдчис тупу уввож вылӧ...
Найӧ пуксисны тупу улӧ, нюжӧдісны кӧтасьӧм бӧжъяссӧ да виччысисны, кор Буратинолӧн вомсьыс усьӧны зарни сьӧмъясыс...
Югдандорыс лыбис тӧв, дуб вылын кутісны шумитны коръясыс.
Буратино путор моз бовъяліс.
Рӧзбойникъяс дӧзмисны пукавны кӧтасьӧм бӧжъяс вылын...
— Ӧшалышт, другӧ, рытӧдзыс, — лёкысь шуисны найӧ да мӧдісны корсьны туй дорысь кутшӧмкӧ харчевня.
Кельыдлӧз юрсиа нывка Буратиноӧс бӧр бергӧдӧ олӧмӧ
Тупу уввожъяс сайсянь, кӧні тоньвидзис Буратино, сявгысис асъя кыа.
Эрд вылын туруныс лои нюдзвиж, югыдлӧз дзоридзьяс вевттьысисны лысва войтъясӧн.
Кудриа да кельыдлӧз юрсиа нывка бара мыччысис ӧшиньӧд, тільыштіс да паськыда восьтіс мичаник узьӧм синъяссӧ.
Тайӧ нывкаыс вӧлі синьор Карабас Барабас акань театрын медся мича аканьӧн.
Эз тырмы выныс терпитны кӧзяинлысь лёк олан сямсӧ да пышйис театрысь, овмӧдчис веж эрд вылын ӧтка керкаын.
Пемӧсъяс, лэбачьяс да гут-гагъяс пиысь ӧткымынъяс сійӧс вывті кутісны радейтны, — тӧдӧмысь сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі авъя рам нывка.
Пемӧсъяс ваялісны сылы став коланторъяссӧ.
Вурдысь ваявліс пӧтӧса вужъяс.
Шыръяс — сакар, сыр да калбас торъяс.
Благороднӧй пон — пудель Артемон — вайлывліс булкияс.
Катша сылы вылӧ гусявліс базарысь эзысь бумажкаясын шоколад кампетъяс.
Лягушаяс ӧрешки кышын вайлывлісны лимонад.
Варыш — жаритӧм пӧтка.
Майскӧй жукъяс — уна пӧлӧс вотӧсъяс.
Бобувъяс вайлісны дзоридзьяс вылысь бус — пудритчыны.
Лёльӧяс ас письыныс пычкывлісны паста пиньяс весалӧм вылӧ да дзуртан ӧдзӧсъяс мавтӧм вылӧ.
Чикышъяс керка гӧгӧрсьыс бырӧдавлісны зіясӧс да номъясӧс...
И сідз, синъяссӧ восьтӧм бӧрын, кельыдлӧз юрсиа нывка пыр жӧ аддзис Буратиноӧс, коді тоньвидзис увлань юрӧн.
Сійӧ пуктіс ки пыдӧсъяссӧ банбокъясас да горӧдіс:
— Ах, ах, ах!
Ӧшинь улас, пельяссӧ вӧрӧдітдырйи, локтіс благороднӧй пудель Артемон.
Сійӧ сӧмын на шырис ассьыс туша бӧрладор джынсӧ, мый вӧчлывліс быд лун.
Туша водзладор джынъяс кудриа гӧныс вӧлі сыналӧма, а бӧжйывса тугсӧ вӧлі кӧрталӧма сьӧд бантӧн.
Водз лапаас — эзысь часы.
— Ме гӧтов!
Артемон бергӧдіс нырсӧ бокӧ да еджыд пиньяс весьтас лэптыштіс вылыс парсӧ.
— Чукӧст кодӧскӧ, Артемон! — шуис нывка. — Колӧ мездыны коньӧр Буратиноӧс, пыртны керкаӧ да корны докторӧс...
— Ме гӧтов!
Артемон кутіс сэтшӧма бергавны, мый уль лыаыс пондіс лэбны сы бӧр лапаяс улысь.
Сійӧ уськӧдчис кодзувкоткар дорӧ, увтчӧмӧн садьмӧдіс сэсь став олысьяссӧ да мӧдӧдіс нёльсё кодзувкотӧс — пиньнаныс йирны гезсӧ, код йылын тоньвидзис Буратино.
Нёльсё зэв прамӧй кодзувкот сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кыссисны векньыдик трӧпа кузя, каттьысисны дуб вылӧ да йирӧмӧн орӧдісны гезсӧ.
Усигас Буратиноӧс Артемон кватитіс водз лапаяснас да нуис сійӧс керкаӧ.
Буратиноӧс крӧвать вылӧ пуктӧм бӧрын, пон скачӧн тӧвзис вӧр чащаӧ да вайӧдіс сэтысь нималана бурдӧдысьӧс Сюзьӧс, фельдшерица Жабаӧс да знахар Богомолӧс, коді вӧлі зэв ёна мунӧ косьмӧм ув вылӧ.
Сюзь пуктыліс пельсӧ Буратино морӧс бердӧ.
— Пациент абу ловъя, а буракӧ кулӧма, — вашнитіс сійӧ да бергӧдіс юрсӧ бӧрвыв дзонь сё кӧкъямысдас градус вылӧ.
Жаба ва лапаяснас дыр чабрӧдліс Буратиноӧс.
Сійӧ видзӧдлывліс былялӧм синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ да думайтіс.
Сэсся пондіс шняпкӧдчыны ыджыд вомнас:
— Пациент абу кулӧма, а буракӧ ловъя.
Лекар Богомол турун си кодь кос кияснас кутіс инмӧдчывны Буратино дінӧ.
— Кодыскӧ ӧтиыс, — шашӧдчӧмӧн шуис сійӧ, — либӧ пациент ловъя, либӧ сійӧ кулӧма.
Сійӧ кӧ, шуам, ӧні ловъя, коляс ловъя, либӧ сійӧ кӧ ӧні шуам кулӧма — оз коль ловъя.
Сійӧ кӧ, шуам, кулӧма, гашкӧ сійӧс позяс ловзьӧдны, гашкӧ и оз позь ловзьӧдны.
— Ылӧдчӧм, — шуис Сюзь, шеныштчис небыд бордъяснас да лэбзис пемыд чардакӧ.
Жабалӧн лёкысла польтчисны став зӧръясыс.
— Кутшӧм невежество! — квакнитіс сійӧ и, кынӧмнас шляпӧдчӧмӧн да чеччалӧмӧн, муніс васӧд пӧдвалӧ...
Богомол бурдӧдысь пӧртчис косьмӧм увйӧ да турбыльтчис ӧшинь сайӧ.
Нывка шеныштіс мичаник кияснас.
— Но, кыдз нӧ меным бурдӧдны сэсся тайӧс, граждана?
— Касторкаӧн, — гӧбӧчсянь квакнитіс Жаба.
— Касторкаӧн! — лӧг петӧмӧн серӧктіс чардаксянь Сюзь.
— Либӧ касторкаӧн, либӧ не касторкаӧн, — ӧшинь сайын кылӧ дзуртыштіс Богомол.
Сэки лӧзӧдӧм яя, косясьлӧм паськӧма коньӧр Буратино ружӧктіс:
— Оз ков касторкаыд, ме зэв бура ачымӧс кыла.
— Кельыдлӧз юрсиа нывка тӧждысьӧмпырысь копыртчис сы весьтӧ.
— Буратино, кевмыся тэд, читкырт синъястӧ, топӧд ныртӧ да юышт!
— Ог кӧсйы, ог кӧсйы, ог кӧсйы!..
— Ме тэныд сета сакар тор...
Сэк жӧ эшкын кузя крӧвать вылӧ кайис еджыд шыр, сійӧ кутіс сакар тор...
— Тэ сійӧс пӧлучитан, менсьым кӧ кутан кывзысьны, — шуис нывка.
— Ӧти сакарсӧ вайӧй...
— Да гӧгӧрво жӧ, — он кӧ ю лекарство, тэ верман кувны.
— Бурджык кувны, касторка юӧм дорысь!
Сэки нывка стрӧга шуис верстьӧ морт гӧлӧсӧн:
— Топӧд ныртӧ да видзӧд йиркӧ...
Ӧтик, кык, куим.
Сійӧ кисьтіс касторкасӧ Буратинолы вомас, пыр жӧ сюйыштіс сакар тор да окыштіс.
— Со и ставыс...
Благороднӧй Артемон, коді радейтліс лючки помасян делӧяс, ассьыс бӧжсӧ пиньяснас кватлайтӧмӧн пондіс бергавны ӧшинь улын, кыдзи быттьӧ сюрс лампаясысь, сюрс пельясысь да югъялан сюрс синъясысь артмӧм тӧвныр.
Кельыдлӧз юрсиа нывка кӧсйӧ воспитайтны Буратиноӧс
Асывнас Буратино садьмис гажа да дзоньвидза, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, да петіс садйӧ.
Кельыдлӧз юрсиа нывка виччысис нин сійӧс ичӧтик пызан сайын пукалӧмӧн, код вылын вӧліны аканьяслӧн дозмукъяс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі мичаа мыськӧма, чангыльтчыштӧм ичӧтик ныр вылас да банбокъясас — дзоридз бусысь пудра.
Буратиноӧс виччысигмоз сійӧ дӧзмӧмпырысь шенасис дӧзмӧдчысь бобувъясысь.
— Да но тіянӧс, збыльысь...
Нывка видзӧдліс пу детинка вылӧ юрсяньыс кокулӧдзыс, чукыртчыштліс.
Тшӧктіс сылы пуксьыны пызан сайӧ да дзоляник чашкаӧ кисьтіс какао.
Буратино пуксис пызан сайӧ, кок пӧвсӧ ас улас сюркнялӧмӧн.
Миндаля пирожнӧйяс сійӧ сюяліс вомас быдсанас да ньылаліс курччавтӧг.
Варенье тыра вазаӧ пырис веськыда чуньяснас да нимкодьпырысь пондіс найӧс нёнявны.
Кор нывка бергӧдчис мӧдарӧ, медым шыбытны нянь крӧшкияс пӧрысь шомгагӧс, сійӧ кватитіс кофейник да кофейник нырӧдыс юис став какаосӧ.
Тшӧкмуні, кисьтіс какаосӧ пызан дӧра вылас.
Сэки нывка сылы шуис стрӧга:
— Кыскы ас увсьыд коктӧ да лэдз сійӧс пызан улӧ.
Эн сёй кияснад, сы вылӧ эмӧсь паньяс да вилкаяс.
Дӧзмӧмысла сійӧ пондіс лапйӧдлыны син лысъяснас.
— Коді тэнӧ воспитывайтӧ, висьтав мен, пӧжалуйста?
— Кор велӧдӧ папа Карло, а кор и некод.
— Ӧні ме босьтча тэнӧ воспитайтны.
«Вот кыдзи сирасси!» мӧвпыштіс Буратино.
Турун вылын керка гӧгӧр вӧтлысис дзоляник лэбачьяс бӧрся пудель Артемон.
Кор найӧ пуксясны вӧлі пуяс вылӧ, сійӧ чатӧртас юрсӧ, чеччалӧ да омлялӧмсорӧн увтӧ.
«Лӧсьыда лэбачьясӧс гӧняйтӧдлӧ,» завидуйтӧмпырысь мӧвпыштіс Буратино.
Пызан сайын лабутнӧя пукалӧм вӧсна сылӧн кажитчӧ став туша кузяыс мӧдісны визлавны кодзувкотъяс.
Бӧръяпомыс мучитана завтрак помасис.
Нывка сылы тшӧктіс чышкыны нырсьыс какаосӧ.
Чукыръяссӧ да бантикъяссӧ платтьӧ вывсьыс лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сійӧ кутіс Буратиноӧс киӧдыс да нуӧдіс керкаӧ — заводитны сійӧс велӧдны.
А гажа пудель Артемон лэбаліс турун вывті да увтчис, лэбачьяс сыысь некутшӧма эз и повны, гажаа шутлялісны, тӧлыс гажапырысь лэбаліс пуяс весьтӧд.
— Пӧрччы ассьыныд сыри-леткитӧ, тэныд сетасны лӧсьыдіник куртка да гач, — шуис нывка.
Нёль портнӧй — ӧтка мастер, зумыш рак Шепталло, сорса да руд Сизь, ыджыд шомгаг Рогач да Лизетта шыр, — нывка важ платтьӧясысь вурисны детинкалы мича костюм.
Шепталло шӧраліс, Сизь писькӧдліс нырнас розьяс да вурис, Рогач бӧр кокъяснас путшкис сунис, Лизетта орйӧдліс суниссӧ пиньнас.
Буратинолы вӧлі яндзим пасьтавны нывкаӧн новлӧм паськӧмъясысь вурӧм паськӧмсӧ, но век жӧ лои паськӧмсӧ вежны.
Нырнас сільгигтыр, сійӧ дзебис выль куртка зептас нёль зарни сьӧмсӧ.
— Ӧні пуксьы, пукты киястӧ ас водзад.
Эн гӧрбыльтчы, — шуис нывка да босьтіс мел тор. — Ми босьтчылам арифметикаӧ...
Тэнад зептад кык яблӧг.
Буратино мудера мигнитіс.
— Ылӧдчад, ни ӧтик абу...
— Ме шуа, — терпитӧмпырысь мӧд пӧв висьталіс нывка, — но сідз, шуам, мый тэнад зептын кык яблӧг.
Кодкӧ тэнсьыд ӧти яблӧгсӧ босьтіс.
Кымын яблӧг тэнад коли?
— Кык.
— Мӧвпышт бурджыка.
Буратино чукыртчис, — сэтшӧм ёна думайтіс.
— Кык...
— Мыйла?
— Ме жӧ ог сет сійӧ некодлы яблӧгсӧ, кӧть мед сійӧ косясьны мӧдас!
— Математика кузя тэнад некутшӧм сям абу, — дӧзмӧмпырысь шуис нывка. — Босьтчылам диктант дінӧ.
Мичаник синъяссӧ сійӧ лэптыліс йирклань.
— Гиж: «А роза упала на лапу Азора».
— Гижин?
Ӧні бӧрӧн лыддьы тайӧ волшебнӧй сёрникузясӧ.
Кыдз ми тӧдам нин, Буратино весиг некор эз на аддзывлы перӧ ни чернила доз.
Нывка шуис: «Гиж», — и Буратино пыр жӧ сюйис ассьыс нырсӧ чернила дозъяс да зэв ёна повзис, кор нырсьыс бумага вылас шляпкысис чернила войтыс.
Нывка шлочкис кияснас, сылӧн весиг прыснитіс синваыс.
— Тэ, некытчӧ туйтӧм вильышпоз, тэнӧ колӧ накажитны!
Сійӧ сюйсьыліс ӧшиняс.
— Артемон, нуӧд Буратиноӧс пемыд чуланӧ.
Благороднӧй Артемон тыдовтчис ӧдзӧсын, да мыччӧдліс еджыд пиньяссӧ.
Кватитіс Буратиноӧс курточкаӧдыс да бӧрыньтчӧмӧн кыскис чуланӧ, кӧні пельӧсъясас чераньвезъясын тоньвидзисны ыджыд чераньяс.
Артемон игналіс сійӧс сэтчӧ эралӧмсорӧн, медым ёнджыка повзьӧдны, а ачыс бара тӧвзис лэбачьяс бӧрся.
Нывка уськӧдчис прошвиӧн вевттьӧм акань крӧвать вылӧ да пондіс сыркъялӧмӧн бӧрдны сы вӧсна, мый сылы лои сэтшӧм стрӧга накажитны пуысь вӧчӧм детинкаӧс.
Но босьтіс кӧ воспитайтны, — делӧсӧ колӧ нуӧдны помӧдз.
Буратино ропкакыліс пемыд чуланын:
— Вот йӧй нывкаыд...
Петӧма воспитательница...
Аслас юрыс фарфорысь, тушасӧ ватаӧн тыртӧма...
Чулан пытшкын кыліс вӧсньыдика дзуртыштӧм, быттьӧ кодкӧ гуджӧдчис поснидик пиньяснас.
— Кывзы, кывзы...
Сійӧ лэптыштіс чернилаӧн лякӧссьӧм нырсӧ да пемыдас аддзис йирк улысь увлань юрӧн ӧшалысь бордъя шырӧс...
— Тэныд мый колӧ?
— Виччысь войсӧ, Буратино.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — пельӧсъясын шарӧдчисны чераньяс, эн довкйӧдлӧй миянлысь чераньвезъяссӧ, эн повзьӧдлӧй миянлысь гутъяссӧ.
Буратино пуксис жугалӧм гырнич вылӧ.
Сійӧ вӧвлывлі таысь лёкджык положениеясын, но ӧні скӧрмӧдіс сійӧс нывкалӧн тадз неногӧн вӧчӧмыс...
— Тадз ӧмӧй воспитывайтлӧны челядьӧс?..
Тайӧ мученнье, а абу воспитание...
Тадз эн пукав, тадз эн сёй...
Челядьыд, гашкӧ, букварсӧ на нӧшта оз бура тӧд, — а сійӧ пырысь-пыр чернила доз дінӧ кутчысьӧ...
А пудель, со, лэбачьяс бӧрся, — сылы немтор...
Бордъя шыр бара чипӧстіс:
— Виччысьлы войӧдзыс, Буратино, ме нуӧда тэнӧ Йӧй муӧ, сэні виччысьӧны тэнӧ аслад ёртъясыд — кань да руч, шуд да гажлун.
Виччысьлы войӧдзыс.
Буратино веськалӧ Йӧй муӧ
Кельыдлӧз юрсиа нывка матыстчис чулан ӧдзӧс дорӧ.
— Буратино, муса друг, тэ каитчан шалитӧмысь?
Буратино вӧлі вывті скӧр, сэк бурэтш сылӧн юрас вӧлі дзик мӧдтор.
— Вывті тай меным ёна колӧ каитчыны!
Он на босьт...
— Сідз кӧ тэныд лоӧ пукавны чуланын асылӧдз...
Нывка шогпырысь ышловзис да муніс.
Лоис вой.
Сюзь пондіс серавны йиркын.
Жаба петіс гӧбӧчысь, медым шляпикасьны кынӧм вылас тӧлысь вуджӧрӧн югзьӧдӧм гӧпъясын.
Нывка водіс узьны прошвиӧн мичмӧдӧм крӧватьӧ да, ӧбидитчӧмыс вӧсна, шлюпкис унмовсьӧм водзвылас.
Артемон бӧж улас нырсӧ сюйыштӧмӧн, узис сійӧ спальня ӧдзӧс дорын.
Керкаын маятника часі кучкис вой шӧр.
Бордъя шыр лэбзис йиркысь.
— Кад нин Буратино, пышйы, — чипӧстіс сылы пель водзас, — чулан пельӧсас эм крысалӧн гӧбӧчӧ ветланін...
Виччыся тэнӧ эжа вылын.
Сійӧ лэбис юрйыв ӧшиньӧд.
Буратино уськӧдчис чулан пельӧсӧ, чераньвезйӧ дзугсялӧмӧн.
Бӧрсяньыс сійӧс лёкысь чушкисны чераньяс.
Сійӧ кыссис крыса ветланінті гӧбӧчӧ.
Ветланіныс вӧлі пыр векняммӧ и векняммӧ.
Буратино муртса нин кыссис му пытштіыс...
И друг увлань юрӧн лэбовтіс гӧбӧчӧ.
Сэн сійӧ муртса эз шед крыса налькйӧ, тальччис бӧж вылас ужлы, коді муртса на вӧлі локтӧма столӧвӧйысь, кытчӧ сійӧ ветліс юыштны йӧв, и кань ветлан ӧшинь пыр чеччыштіс эжа вылӧ.
Чаввиж дзоридзьяс весьтын шытӧг лэбаліс бордъя шыр.
— Ме бӧрся, Буратино, — Йӧй муӧ!
Бордъя шыръяслӧн бӧжыс абу, сы вӧсна няралӧм кучика бордъяснас ичӧтик чӧрт вылӧ мунысь шыр лэбалӧ оз лэбачьяс моз веськыда, а пыр лэбалӧ вывлань да увлань, вывлань да увлань; вомыс сылӧн пыр восьса, медым, кад воштытӧг, пӧпуттьӧ кутавны, курччавтӧг ловйӧн ньылавны номъясӧс да войся бобувъясӧс.
Буратино котӧртіс сы бӧрся дзик сьыліӧдзыс турун пӧвсӧд; кӧтасьӧм катшасинъяс швичйӧдлісны сылы банбокъяс кузяыс.
Друг бордъя шырыд вылӧ тювгысис гӧгрӧс тӧлысьлань да сэсянь кодлыкӧ горӧдіс:
— Вайӧді!
Буратино друг крут кыр йывсянь патурликасьӧмӧн лэбис увлань.
Быгыльтчис, быгыльтчис да шняпкысис лапкоръяс пӧвстӧ.
Дзоньнас парсалӧм, вом тырыс лыа, пуксис син чашкӧдӧмӧн.
— Ак, тайӧ тэ!..
Сы водзын сулалӧны вӧлі Базилио кань да руч Лиса-Алиса.
— Повтӧм да збойиник Буратино, тыдалӧ, тӧлысь вывсянь уси, — шуис сылы руч.
— Тешкодь, кыдзи сійӧ ловйӧн коли, — зумыша шуис кань.
Буратино пондіс нимкодясьны важ тӧдсаяскӧд паныдасьӧм вӧсна, кӧть сылы эськӧ кажитчис жӧ подозрительнӧйӧн, мый каньлӧн веськыд лапаыс кӧрталӧма рузумӧн, а ручлӧн став бӧжыс лякӧссьӧма нюрвыв няйтӧн.
— Омӧльтортӧг и бурторъяс оз овлыны, — шуис руч, — сы пыдди тэ веськалін Йӧй муӧ...
И лапанас сійӧ индіс косьмӧм шор вомӧн вуджан жугалӧм пос вылӧ.
Шор мӧдар бокас ёг чукӧръяс пӧвстын тыдалісны джынвыйӧ киссьӧм ичӧтик керкаяс, чегъясьӧм увъяса жеб пуяс да ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлӧстчӧм кӧлӧкӧльничаяс...
— Тайӧ карас вузассьӧны папа Карлоыдлы вылӧ кӧч ку меха нималана курткаяс, — паръяссӧ нюлышталӧмӧн заводитіс руч, — краситӧм серпасъяса азбукаяс.
Ок, кутшӧм чӧскыдӧсь вузассьӧны пирожнӧйяс да бедь йылӧ ӧшлӧм леденцы-петукъяс!
Тэ ӧд ассьыд сьӧмтӧ эн на дерт вошты, шань Буратино?
Лиса-Алиса отсыштіс сувтны Буратинолы кок йылас; лапасӧ дулялыштӧмӧн весалыштіс сылысь курточкасӧ да нуӧдіс сійӧс жугалӧм пос вомӧн.
Базилио кань зумыша чотіктіс бӧрсяньыс.
Вӧлі нин войшӧр, но Йӧй карын некод эз узь.
Чукля няйт улича кузяыс шӧйтісны косіник понъяс, очсалісны тшыглаыс:
— Э-хе-хе!..
Бокъясӧдыс нетшкысьӧм гӧна кӧзаяс йирисны моски боксьыс бусӧссьӧм турунсӧ, тірӧдчисны дженьыдик бӧжъяснас.
— Беда!..
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс мӧс, сылӧн лыясыс чурвидзисны кучик пырыс.
— Мучитчӧм, — шуаліс сійӧ думайтчӧмӧн.
Няйт чунгыръяс вылын пукалісны чирйысьӧм гӧна пышкайяс, — найӧ оз вӧлі лэбзьыны — кӧть найӧс кокъяснад нырышт...
Омӧльтчӧмнысла довъялісны нетшкӧм бӧжа курӧгъяс...
Туй вожъясын нюжӧдчӧмӧн сулалісны куим пельӧса шляпаяса да бытшласян ошейникъяса скӧр бульдогъяс — полицейскӧйяс.
Найӧ горзісны омӧль да тшыг олысьяс вылӧ:
— Прӧйдит!
Веськыдладортіджык!
Эн сувтав.
Руч кыскис Буратиноӧс улича кузя водзӧ.
Найӧ аддзисны зарни ӧчкияса тшӧг каньясӧс, кодъяс гуляйтісны тӧлысь улын мостки кузя чепчикъяса энь каньяскӧд под-ручки кутчысьӧмӧн.
Вылӧ пуксьӧмпырысь нырсӧ лэптӧмӧн гуляйтіс кыз ай Лис — тайӧ карса губернаторыс, а сыкӧд орччӧн — тшапиник энь руч, коді лапаас кутіс войся фиалкалысь дзоридз.
Лиса-Алиса вашнитіс:
— Тайӧ гуляйтӧны найӧ, кодъяс кӧдзисны сьӧмнысӧ Шемӧсмӧдан Ыб вылӧ...
Талун медбӧръя вой, кор позьӧ кӧдзны.
Асывводз кежлас чукӧртан сьӧмтӧ дзонь чукӧр да ньӧбан быдсяма торъяс...
Мунам ӧдйӧджык...
Руч да кань вайӧдісны Буратиноӧс тыртӧм эрд вылӧ, кӧні туплясисны жугавлӧм гырничьяс, киссьӧм башмакъяс, розьӧссьӧм колошияс да рузумъяс...
Мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн, заводитісны торгыны:
— Кодйы ичӧтик гу...
— Пуктав зарниястӧ.
— Киськав солӧн.
— Гумовт гӧпсьыс ва да киськав бурджыка.
— Да эн вунӧд шуны: «крекс, фекс, пекс»...
Буратино гыжйыштіс чернилаӧн лякӧссьӧм нырсӧ.
— А ті мунӧй ылӧджык...
— Ен мед видзас, да ми и видзӧднысӧ ог кӧсйӧй, кытчӧ тэ гуалан сьӧмтӧ, — шуис руч.
— Ен мед видзас, — шуис кань.
Найӧ неуна вешйыштісны да дзебсисны ёг чукӧр сайӧ.
Буратино кодйис ичӧтик гу.
Вашкӧдӧмӧн куимысь шуис: «крекс, фекс, пекс», пуктіс гуас нёль зарни сьӧмсӧ, тыртіс, сэсся зепсьыс перйис чепӧль сов, вывсяньыс киськыштіс.
Гӧптысь босьтіс содз тыр ва, киськаліс.
И пуксис виччысьны, кор быдмас пу...
Полицейскӧйяс босьтӧны Буратиноӧс да асьсӧ оправдайтӧм кузя оз сетны слы шуны ни ӧти кыв.
Лиса-Алиса чайтіс, мый Буратино мунас узьны, а сійӧ нырсӧ нюжӧдӧмӧн век пукаліс ёг чукӧр вылын.
Сэки Алиса тшӧктіс каньлы кольччыны караулитны сійӧс, а ачыс котӧртіс матыса полицейскӧй отделенньӧӧ.
Сэні, табак тшына жырйын, чернилаӧн войтӧдӧм пызан сайын, шкоргис дежурнӧй бульдог.
Руч медся небыд гӧлӧс шыӧн шуис сылы:
— Повтӧм сьӧлӧма господин дежурнӧй, оз-ӧ позь кутны ӧти дӧзьӧртӧм вӧрӧс.
Ыджыд лёктор грӧзитӧ тайӧ карса став озырджык да пыдди пуктана гражданалы.
Унзіль вывсьыс дежурнӧй бульдог сэтшӧма равӧстіс, мый руч улын повзьӧмысла лои ва гӧп.
— Вӧр?!
Гам!
Руч висьталіс, мый ӧпаснӧй вӧрӧс — Буратиноӧс — аддзисны тыртӧм эрд вылысь.
Дежурнӧй ещӧ век на эргис да пондіс звӧнитны.
Котӧрӧн пырисны кык доберман-пинчер, сыщикъяс, кодъяс некор эз узьлыны, некод вылӧ эз веритчывны, весиг асьнысӧ асьныс подозревайтлісны преступнӧй мӧвпъясысь.
Дежурнӧй тшӧктіс налы ӧпаснӧй преступникӧс ловйӧн либӧ кулӧмӧн вайӧдны отделенньӧӧ.
Сыщикъяс вочавидзисны дженьыдика:
— Тяф!
И тӧвзисны тыртӧм эрд вылӧ аслыс ногӧн мудериника скачитӧмӧн, бӧр кокъяссӧ боквыв шыблалӧмӧн.
Медбӧръя сё воськовсӧ найӧ кыссисны кынӧм выланыс да ӧтпырйӧ уськӧдчисны Буратино вылӧ, кватитісны сійӧс киняувтіыс да кыскисны отделенньӧӧ.
Буратино мовкйӧдліс кокъяснас, кевмысис висьтавны — мыйысь?
Мыйысь?
Сыщикъяс вочавидзисны.
— Сэні разберитчасны...
Руч да кань кад воштыны эз кутны, кодйисны гуысь нёль зарни сьӧм.
Руч сэтшӧм сюся кутіс юкны сьӧмсӧ, мый каньлӧн лои ӧти сьӧм, а сылӧн куим.
Кань шы сетлытӧг сатшкысис гыжъяснас сылы нырвомас.
Руч топыда сывтыръяліс сійӧс лапаяснас.
И найӧ мыйкӧдыра кыкнаныс тупыль моз турбылясисны тыртӧм эрд кузя.
Каньлӧн да ручлӧн гӧнъясыс лестукъясӧн лэбисны тӧлысь югӧръяслань.
Мӧда-мӧдныслысь бокъяссӧ косявлыштӧм бӧрын, найӧ юкисны сьӧмсӧ шӧриӧн да сійӧ жӧ войнас утиртісны карсьыс.
Сійӧ каднас сыщикъяс вайӧдісны Буратиноӧс отделенньӧӧ.
Дежурнӧй бульдог петіс пызан сайсьыс да ачыс шобис сылысь зепъяссӧ.
Сакар тор да миндальнӧй пирожнӧй крӧшкиясысь ӧтдор немтор эз аддзы, и дежурнӧй зэв лёкысь горӧдіс Буратино вылӧ:
— Тэ, негодяй, вӧчин куим мыж: тэ дӧзьӧртӧм, паспорттӧм морт да уджтӧмалысь.
Нуӧдӧй сійӧс кар сайӧ да вӧйтӧ прудйӧ.
Сыщикъяс вочавидзисны:
— Тяф!
Буратино заводитліс висьтавны папа Карло йылысь, аслас приключенньӧяс йылысь.
Ставыс тайӧ вӧлі весь.
Сыщикъяс кватитісны сійӧс, скачӧн кыскисны кар сайӧ да пос вывсянь шыбитісны лягушаясӧн, пиявкаясӧн да шомгаг лёльӧясӧн тырӧм джуджыд няйт прудйӧ.
Буратино шлёпкысис ваӧ, да и виж веркӧсыс тылӧн бӧр тупкысис сісь нюйтӧн.
Буратино тӧдмасьӧ прудса олысьяскӧд, тӧдмалӧ нёль зарни сьӧм вошӧм йылысьЬ да измышка Тортила сетӧ сылы зарни ключ.
Оз ков вунӧдны, мый Буратиноӧс вӧлі пуысь вӧчӧма, сы вӧсна эз вермы вӧйны.
Век жӧ сійӧ сэтшӧма повзис, мый дыр куйліс ва веркӧсын гӧгӧрыс сибдӧм нюйтӧ гартчӧмӧн.
Сы гӧгӧр чукӧртчисны прудса олысьяс: асланыс йӧйлунӧн быдӧнлы тӧдса кыз рушкуа сьӧд лягуша пиян, вапытшса шомгагъяс, кодъяслӧн бӧр лапаясыс вӧліны дзик пелыс кодьӧсь, ва нидзувъяс, лёльӧяс, кодъяс сёйӧны вӧлі ставсӧ, мый веськалӧ, весиг асьнысӧ асьныс, и, медбӧрти, уна сикаса посни инфузорияяс.
Лягуша пиян гильӧдісны сійӧс чорыд паръяснас да нимкодьпырысь аклялісны сы колпак йылысь тугсӧ.
Ва нидзувъяс пырисны куртка зептас.
Вапытшса ӧти шомгаг некымынысь кавшасьліс сы ныр вылӧ, коді чурвидзис вылын, ва веркӧсын, да сэсянь сунгысьліс ваас чикышӧн.
Посни инфузорияяс, ниглясигтыр да тэрмасигтыр, усъяснас тірӧдчӧмӧн, кодъяс налӧн вӧліны кияс да кокъяс пыдди, заводитласны вӧлі кватитны кутшӧмкӧ сёянтор, но асьныс веськавлісны шомгаг личинкаяс вомӧ.
Буратиноӧс бӧръяпомыс тайӧ дӧзмӧдіс, кокбӧрляяснас сійӧ кутіс шлёчӧдны ваӧ.
— Весасьӧй ме дінысь!
Ме тіянлы абу кулӧм кань.
Прудса олысьяс шур-шармунісны — коді кытчӧ.
Сійӧ бергӧдчис кынӧм вылас да кутіс вартчыны.
Ваын быдмысь лилия гӧгрӧс коръяс вылын тӧлысь югӧръяс улын пукалісны ыджыд вома лягушаяс, былялӧм синъяснас видзӧдісны Буратино вылӧ.
— Кутшӧмкӧ каракатица уйӧ, — квакнитіс ӧти.
— Нырыс аистлӧн кодь, — квакнитіс мӧд.
— Тайӧ — саридзса лягуша, — квакнитіс коймӧд.
Буратино, медым шойччыштны, кавшасис ваын быдмысь лилия ыджыд кор вылӧ.
Пуксис сы вылӧ, топыда кутіс пидзӧсъяссӧ да шуис пиньяснас тарӧдчӧмӧн.
— Став зонкаяс да нывкаяс пӧттӧдзныс юисны йӧв, узьӧны шоныд крӧватьясын, а ме ӧтнам пукала ва кор вылын...
Вайӧй мыйкӧ сёйыштны, лягушаяс.
Лягушаяс, кыдзи ми тӧдам, зэв кӧдзыд сьӧлӧмаӧсь.
Но оз жӧ позь шуны, мый найӧ дзик сьӧлӧмтӧмӧсь.
Кор пиньяснас тэрыба тарӧдчӧмӧн Буратино кутіс висьтавлыны аслас шудтӧм приключенньӧяс йылысь, лягушаяс ӧти-мӧд бӧрся чеччыштісны, югнитісны бӧр кокъяснаныс да сунісны пруд пыдӧсӧ.
Сэтысь найӧ вайисны кулӧм шомгагйӧс, чирк борд, нюйт тор, рак пӧк тор да кымынкӧ сісьмӧм вуж.
Тайӧ став сёянторъяссӧ Буратино водзӧ пуктӧм бӧрын, лягушаяс бара чеччыштісны ва лилия коръяс вылӧ да из моз пукалісны, ыджыд вома да былялӧм синма юръяснысӧ чатӧртӧмӧн.
Буратино исыштіс, видлыштіс лягушаяслысь гӧститӧданторсӧ.
— Менӧ восӧдас, — шуис сійӧ, — кутшӧм пежтор вайӧмныд!..
Сэки лягушаяс бара ставныс ӧттшӧтш тульскысисны ваӧ...
Виж нюйтыс кутіс гӧвкъявны и пруд веркӧсын тыдовтчис ыджыд, страшнӧй змей юр.
Сійӧ локтіс Буратинолӧн пукалан кор дінӧ.
Колпаквывса тугйыс сылӧн сувтіс сувтсӧн.
Повзьӧмысла муртса сійӧ эз усь ваас.
Но тайӧ эз вӧв змей.
Тайӧ вӧлі омӧлик синъяса, некодлы не страшнӧй, пӧрысь черепаха Тортила.
— Ок, тэ, дженьыдик мӧвпъяса, быдӧнлы веритчысь тӧлктӧм детинка, — шуис Тортила. — Пукавны эськӧ тэныд гортад да зіля велӧдчыны.
Мыйла локтін тэ Йӧй муӧ?
— Да ӧд ме кӧсйи папа Карлолы шедӧдны унджык зарни сьӧм...
Ме зэв бур да мывкыда детинка...
— Тэнсьыд сьӧмтӧ гусялісны кань да руч, — шуис черепаха. — Найӧ котӧртӧны вӧлі пруд дорті, сувтлісны юыштны, и ме кывлі, кыдзи найӧ ошйысисны, мый кодйӧмаӧсь тэнсьыд сьӧмтӧ, да кыдзи косясьӧмаӧсь сы вӧсна...
Ок тэ, дженьыдик мӧвпъяса, быдӧнлы веритчысь тӧлктӧм йӧй...
— Оз ков видчыны, — ропкыштіс Буратино, — тані отсавны колӧ мортыслы...
Мый ме ӧні кута вӧчны?
Ой, ой, ой!..
Кыдзи ме муна папа Карло дінӧ?
Ай, ай, ай!...
Кулакъяснас сійӧ тілис синъяссӧ да сэтшӧм нора бӧрдіс, мый лягушаяс друг ставныс ӧттшӧтш ышловзисны:
— Ух-ух...
Тортила, отсав мортыслы.
Черепаха Тортила дыр видзӧдіс тӧлысь вылӧ, мый йылысь кӧ зілис казьтыштны...
— Ӧтчыдысь вот ме тадз жӧ отсалі ӧти мортлы, а сійӧ сэсся менам пӧчысь да менам пӧльысь вӧчаліс черепаховӧй сынанъяс, — висьталіс сійӧ.
И бара дыр видзӧдіс тӧлысь вылӧ.
— Мый нӧ, пукалыштлы тані, ичӧтик морт, а ме пруд пыдӧсӧ лэччыла, — гашкӧ, аддза тэныд ӧти пӧлезнӧйтор.
Сійӧ кыскис змей кодь юрсӧ да ньӧжйӧник вӧйтчис ва пытшкӧ.
Лягушаяс пондісны вашкӧдчыны:
— Черепаха Тортила тӧдӧ ыджыд тайна.
Коли уна-уна кад.
Тӧлысьыс беровтчӧ вӧлі мылькъяс сайӧ...
Бара вӧрӧшитчыны кутіс веж нюйта веркӧсыс прудлӧн, тыдовтчис черепаха, вомас кутіс ичӧтик зарни ключ.
Тортила пуктіс сійӧс кор вылӧ, Буратино кок улӧ.
— Дженьыдик мӧвпъяса, быдсӧнлы веритчысь ичӧт йӧй, — шуис Тортила. — Эн шогсьы, мый руч да кань гусялісны тэнсьыд зарни сьӧмъястӧ.
Ме сета тэныд тайӧ ключсӧ.
Тайӧс уськӧдіс пруд пыдӧсӧ сэтшӧм кузь тошка морт, коді тошсӧ сюйлывлӧ зептас, медым сійӧ эз мешайт сылы ветлӧдлынысӧ.
Ок, кутшӧма сійӧ корис, медым ме корси пруд пыдӧсысь тайӧ ключсӧ...
Тортила ышловзис, чӧв олыштіс да бара ышловзис сідз, мый васьыс мӧдісны кайны ва больяс...
— Но ме сылы эг отсав, ме сэки зэв скӧр вӧлі йӧз вылӧ аслам пӧч да пӧль вӧсна, кодъясысь вӧчалісны черепаховӧй сынанъяс.
Ыджыд тошка мортыс уна и висьтавліс тайӧ ключ йывсьыс, но ме ставсӧ вунӧді.
Помнита сӧмын, мый колӧ восьтыны сійӧн кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и сійӧ ваяс шуд...
Буратинолӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны, синъясыс ӧзйисны.
Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс ассьыс став шогалӧмсӧ.
Куртка зепсьыс кыскис ва нидзувъясӧс, пуктіс сэтчӧ ключсӧ вежавидзӧмӧн аттьӧаліс черепаха Тортилаӧс да лягушаясӧс, сэсся шыбитчис ваӧ да вартчис вадорлань.
Кор сійӧ сьӧд вуджӧрӧн тыдовтчис вадорын, — лягушаяс ухнитісны сылы бӧрсяньыс:
— Буратино, ключтӧ эн вошты.
Буратино пышйӧ Йӧй муысь да паныдасьӧ аскодьыс жӧ шудтӧм ёрткӧд
Черепаха Тортила эз инды Йӧй муысь мунан туйсӧ.
Буратино котӧртіс кытчӧ синъясыс видзӧдісны.
Сьӧд пуяс сайын дзирдалісны кодзувъяс.
Туй весьтын ӧшалісны кыртаяс.
Сёртасын куйліс руд кымӧр.
Друг Буратино водзвылын кутіс чеччавны руд ёкмыль кодь.
Пыр жӧ кутіс кывны пон увтчӧм.
Буратино ляскӧдчис кырта бердӧ.
Сы бокті, скӧрысь ныръяснаныс сильгӧмӧн, Йӧй карсянь тӧвзисны кык полицейскӧй бульдог.
Руд ёкмыльыс шыбитчис туй вывсьыс бокӧ — чой горулӧ.
Бульдогъяс сы бӧрся.
Кор кок шыясыс да увтчӧмыс ылысмисны, Буратино уськӧдчис котӧртны сэтшӧм ӧдйӧ, мый кодзувъяс тэрыба-тэрыба кутісны кывтны сьӧд ув вожъяс сайті.
Друг руд ёкмыльыд бара чеччыштіс туй вомӧн.
Буратино удитіс тӧдмавны, мый тайӧ — кӧч, а сы вылын верзьӧмӧн, пельясас кутчысьӧмӧн, пукалӧ ичӧтик морт кельыд чужӧма.
Чой боксьыс гылалісны посньыдик изторъяс, — бульдогъяс кӧч бӧрся чеччыштісны туй вомӧныс, бара ставыс лӧнис.
Буратино котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый кодзувъяс ӧні нӧшта нин ӧдйӧджык тӧвзисны сьӧд уввожъяс сайті.
Руд кӧч коймӧдысь чеччыштіс туй вомӧн.
Ичӧтик мортыд зурасис юрнас увйӧ, уси кӧч мыш вылысь да шнёпкысис веськыда Буратино кок улӧ.
— Ррр-гаф!
Кут сійӧс! — Скач гӧнитісны кӧч бӧрся полицейскӧй бульдогъяс: синъясыс налӧн сэтшӧма вӧлі тырӧмаӧсь лёкӧн, мый эз казявны ни Буратиноӧс ни кельыд чужӧма ичӧтик мортӧс.
— Прӧщай, Мальвина, прӧщай век кежлӧ, — бӧрдан гӧлӧсӧн чипӧстіс ичӧтик морт.
Буратино копыртчис сы весьтӧ да шензьӧмӧн аддзис, мый тайӧ вӧлӧма кузь сосъяса еджыд дӧрӧма Пьеро.
Сійӧ куйліс увлань юрӧн кӧлесаӧн туйдчӧм бӧрӧздаын да, тыдалӧ, лыддис нин асьсӧ кулӧмӧн да, олӧмыскӧд янсӧдчигас чипӧстіс:
— Прӧщай, Мальвина, прӧщай век кежлӧ.
Буратино кутіс сійӧс тормошитны, дернитіс кокӧдыс, — Пьеро эз вӧрӧшитчы.
Сэк Буратино кыскис зептас кольӧм ва нидзулӧс да пуктіс сійӧс лолавтӧм мортлы ныр бердас.
Ва нидзув дыр эз думайт, тшапнитіс сійӧс нырӧдыс.
Пьеро тэрыба пуксис, кутіс юрсӧ бергӧдлыны, нетшыштіс ва нидзулӧс да ружтыштіс:
— Ок, ме нӧшта, вӧлӧм, ловъя на.
Буратино кватитіс сійӧс зубнӧй порошок кодь еджыд банбокъясӧдыс, окаліс да пондіс юасьны:
— Кыдзи тэ татчӧ веськалін?
Мыйла тэ гӧняйтлін верзьӧмӧн руд кӧч вылын?
— Буратино, Буратино, — вочавидзис Пьеро да полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіс, — дзеб менӧ ӧдйӧджык...
Ӧд понъясыс вӧтчисны эз руд кӧч бӧрсяыс, — найӧ вӧтчисны ме бӧрся...
Синьор Карабас Барабас туялӧ менӧ лун и вой.
Йӧй карысь сійӧ медаліс полицейскӧй понъясӧс да клянитчис кутны менӧ ловйӧн либӧ кулӧмӧн.
Ылын бара кутісны тявзыны понъяс.
Буратино кватитіс Пьероӧс соскӧдыс да кыскис сійӧс мимоза кустъясӧ, коді вевттьысьӧма вӧлі чӧскыд дука виж кодь дзоридзьясӧн.
Сэні, сісьмӧм кор вылын куйлӧмӧн, вашкӧдӧмӧн Пьеро заводитіс сылы висьтавлыны:
— Гӧгӧрвоан, Буратино, ӧтчыд войын ызгис тӧв, ведра дорысь моз киссис зэр...
Пьеро висьтавлӧ, кыдзи сійӧ кӧч вылын верзьӧмӧн веськаліс Йӧй муӧ
— Гӧгӧрвоан, Буратино, ӧтчыд войын, кор ызгӧ вӧлі тӧв, ведра дорысь моз киссьӧ зэр.
Синьор Карабас Барабас пукаліс пач дорын да куритіс каллян.
Став аканьяс вӧлі узьӧны нин.
Ме ӧтнам эг узь.
Ме думайті кельыдлӧз юрсиа нывка йылысь...
— Аддзӧмыд код йылысь думайтны, вот дуреньыд, — торкис Буратино. — Сійӧ нывкасьыс тӧрыт рытнас ме пышйи — пышйи чераньӧсь чуланысь...
— Кыдз?
Тэ аддзылін кельыдлӧз юрсиа нывкаӧс?
Тэ аддзылін менсьым Мальвинаӧс?
— Зэв тай — аддзывтӧмтор.
Бӧрдысь да дӧзмӧдчысь нывка...
Пьеро чеччыштіс, пондіс кияснас шенасьны.
— Нуӧд менӧ сы дінӧ...
Тэ кӧ меным отсалан корсьны Мальвинаӧс, ме тэныд висьтала зарни ключлысь тайнасӧ...
— Кыдзи! — радлӧмпырысь горӧдіс Буратино. — Тэ тӧдан зарни ключлысь тайнасӧ?
— Тӧда, кӧні куйлӧ ключыс, кыдзи сійӧс судзӧдны, тӧда, мый сійӧн колӧ восьтыны ӧти ӧдзӧс...
Ме гусьӧн кывзі тайнасӧ, и сы вӧсна Синьор Карабас Барабас корсьӧ менӧ полицейскӧй понъясӧн...
Буратинолы вывті окота вӧлі ӧні жӧ ошйысьыштны, мый гуся ключыс куйлӧ сы зептын.
Медым сёрниӧн не ылавны, сійӧ кыскис юрсьыс колпаксӧ да сюйис вомас.
Пьеро кевмысис нуӧдны сійӧс Мальвина дінӧ.
Буратино чуньяснас грӧзитчӧмӧн висьталіс тайӧ дуралейыслы, мый ӧні пемыд да ӧпаснӧ, а вот кор югдас — найӧ котӧртасны нывка дінӧ.
Мимоза кустъяс улӧ Пьеролы мырдӧн дзебсьыны тшӧктӧм бӧрын, Буратино шуис тыра вомӧн, шушкыльтан гӧлӧсӧн, сы вӧсна, мый сылӧн вомас вӧлі сюйӧма колпаксӧ:
— Висьтавлы...
— Но, вот, — ӧтчыд войын ызгис тӧв...
— Та йылысь тэ меным висьтавлін нин...
— Но, вот, — водзӧ пондіс висьтавлыны Пьеро, — ме, гӧгӧрвоан, вӧлі ог узь и друг кыла: ӧшиньӧ кодкӧ гораа таркнитіс...
Синьор Карабас Барабас кутіс ропкыны: «Кодӧс тайӧ новлӧдлӧ ташӧм пон поводдянас?»
— Тайӧ ме — Дуремар, — вочавидзис кодкӧ ӧшинь сайсянь, — лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь.
Лэдз менӧ би дорад косьтысьны.
Меным вывті окота лои видзӧдлыны, кутшӧмӧсь овлӧны лечитчан пиявкаясӧн вузасьысьясыс.
Ме гусьӧник кусыньтышті занавеслысь пельӧссӧ да сюйи юрӧс жырас.
И аддза: Синьор Карабас Барабас чеччис креслӧсьыс, кыдзи и пыр, тувччис аслас тош вылас, ёрччыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Керкаӧ пырис дзик сморчок-тшак кодь чукырӧсь, зэв ичӧтик чужӧма, кӧтасьӧм паськӧма кузь морт.
Сы вылын вӧлі турунвиж рӧма важ паськӧм, вӧнь помас тоньвидзисны щипцыяс, крукъяс да шпилькаяс.
Киясас сійӧ кутіс жӧсть банка да сак.
— Тэнад кӧ висьӧ кынӧмыд, — шуис сійӧ сэтшӧма копрасьӧмӧн, быттьӧ мышкыс сылӧн чегӧма вӧлі шӧрӧдыс, — тэнад кӧ ёна висьӧ юрыд либӧ жувгӧ пельясыд, — ме верма пельяс саяд пуктывны дюжина джын зэв бур пиявкаяс.
Синьор Карабас Барабас буркнитіс:
— Чӧртлы-дявӧллы, некутшӧм пиявкаяс меным оз ковны!
Верман косьтысьны би дорын, мыйтта колӧ.
Дуремар сувтіс пачлань мышкӧн.
Сылӧн турунвиж паськӧмсьыс пыр жӧ мӧдіс кайны ру да кутіс кывны нюйт дук.
— Пиявкаясӧн вузасьӧмӧй мунӧ менам омӧля, — бара заводитіс сійӧ, — кӧдзыд порсь яй кусӧкысь да стӧкан винаысь ме кӧть ӧні жӧ тэд пукта лядьвеяд дзонь дюжина медбур пиявкаясӧс, юкалӧны кӧ тэнад лыясыд...
— Чӧртлы-дявӧллы, некутшӧм пиявкаяс меным оз ковны! — равӧстіс Карабас Барабас. — Сёй порсь яйсӧ да юышт вина.
Дуремар заводитіс сёйны порсь яй, чужӧмыс сылӧн топавліс да нюжаліс резина моз.
Сёйыштӧм да юыштӧм бӧрын, сійӧ корис табак чепӧль.
— Синьор, ме пӧті и шоналі, — шуис сійӧ. — Медым мынтысьны гӧсьтитӧдӧмысь, ме восьта тэныд тайна.
Синьор Карабас Барабас кыскыштіс каллянсӧ да вочавидзис:
— Эм свет вылын сӧмын ӧти тайна, кодӧс ме кӧсъя тӧдны.
Став мукӧдъяс вылас ме сьӧлыштчыны ни несйыны ог кӧсйы.
— Синьор, — бара шуис Дуремар, — ме тӧда великӧй тайна, меным сійӧс висьталіс черепаха Тортила.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Карабас Барабаслӧн былялісны синъясыс, сійӧ чеччыштіс, дзугсис аслас тошкас, лэбыштіс веськыда повзьӧм Дуремар вылӧ, топӧдіс сійӧс кынӧм бердас да ош моз равӧстіс:
— Муса Дуремар, дона Дуремар, висьтав, висьтав ӧдйӧджык, мый тэныд висьталіс черепаха Тортила!
Сэки Дуремар висьталіс сылы татшӧм история:
«Йӧй кар дорын ме кутала вӧлі ӧти няйт прудйысь пиявкаясӧс.
Нёль сольдоӧн лун ме медавлі ӧти гӧль мортӧс, — сійӧ пӧрччысяс вӧлі пасьтӧг, голяӧдзыс келас прудйӧ да сэн сулалӧ, кытчӧдз сы куш яй бердӧ оз сибдыны пиявкаяс.
Сэки сійӧ петас берӧгӧ, ме сы вылысь ӧкта пиявкаяссӧ да бара тшӧкта кевны прудйӧ.
Кор ми татшӧм ногӧн куталім нин вель уна пиявка, ва пытшкысь друг тыдовтчис змей юр.
— Кывзы, Дуремар, — шыасис змей юр, — миян зэв бур прудйысь тэ полошитан став олысьсӧ, тэ гудыртан васӧ, тэ он сет меным спокойнӧя шойччыны завтрак бӧрын...
Кор жӧ помасяс тайӧ безобразиеыс?..
Ме аддзи, мый тайӧ прӧстӧй черепаха, да, ньӧти повтӧг, вочавидзи:
— Кытчӧдз ог кутав став пиявкасӧ тіян няйт гӧптысь...
— Ме дась мездысьны тэысь откупитчӧмӧн, медым тэ спокой сетін миян прудлы да некор сэсся водзӧ эн волывлы.
Сэки ме черепаха вылын куті тешитчыны:
— Ок тэ, плавайтысь важ чемодан, йӧй Тортила тьӧтка, мыйӧн жӧ верман тэ меысь откупитчыны?
Буди аслад лы кодь чорыд вевтнад, кытчӧ дзебан лапаястӧ да юртӧ...
Ме эськӧ вузалі тэнсьыд лы вевттӧ сынанъяс вылӧ...
Черепаха вижӧдіс скӧрмӧмысла да шуис меным:
— Пруд пыдӧсын куйлӧ волшебнӧй ключ...
Ме тӧда ӧти мортӧс, — сійӧ гӧтов вӧчны свет вылын ставсӧ, медым пӧлучитны сійӧ ключсӧ...»
Эз на удит Дуремар шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи Карабас Барабас мыйвынсьыс горӧдіс:
— Сійӧ мортыс — ме! ме! ме!
Муса Дуремар, мыйла нӧ эн босьт черепахаыслысь ключсӧ?..
— Вот ещӧ, — вочавидзис Дуремар да став чужӧмсӧ чукыртіс сідз, мый сійӧ лои пуӧм сморчок кодь. — Вот ещӧ! — медся бур пиявкаясӧс вежны кутшӧмкӧ ключ вылӧ...
Веськыда кӧ шуны, черепахакӧд ми пинясим, и сійӧ, ва пытшсьыс лапасӧ лэптылӧмӧн шуис:
— Клянитча — ни тэ, ни мӧд морт онӧ пӧлучитӧй волшебнӧй ключсӧ.
Клянитча — сійӧс пӧлучитас сӧмын сэтшӧм морт, коді прудса став олысьяс тшӧктӧм серти кутас корны менӧ та йылысь...
Лэптӧм лапаӧн черепаха вӧйтчис ваӧ.»
— Ни ӧти секунд воштытӧг, котӧртны Йӧй муӧ! — равӧстіс Карабас Барабас, тош помсӧ тэрмасигтыр сюйис зептас да кватитіс шапка да пӧнар. — Ме пукся пруд вадорӧ.
Ме понда меліа нюмъявны.
Ме кута кевмысьны лягушаяслы, лягуша пиянъяслы, вапытшса шомгагъяслы, медым найӧ пондасны корны черепахаӧс...
Ме кӧсйыся налы миллионӧн джынйӧн медся госа гутъясӧс...
Ме кута ӧтка мӧс моз ырзыны, висьысь курӧг моз ружтыны, крокодил моз бӧрдны.
Ме сувта пидзӧсчань вылӧ медся ичӧтик лягуша водзас...
Ключыс колӧ лоны ме ордын!
Ме муна карӧ, ме пыра ӧти керкаӧ, ме пыра посувса жырйӧ...
Ме корся ӧти ичӧтик ӧдзӧс, — сы дінті ставыс ветлӧдлӧны, да некод сійӧс оз аддзы.
Сюя ключсӧ томан розьӧ...
— Тайӧ каднас, тӧдан тэ, Буратино, — висьталіс Пьеро мимоза куст улын сісьмӧм коръяс вылын пукалігмоз, — меным сэтшӧм лои интереснӧ, мый ме дзоньнам мыччыси занавес сайсьыс...
Синьор Карабас Барабас аддзис менӧ.
— Тэ кывзысян, негодяй! — И сійӧ уськӧдчис, медым кватитны менӧ да шыбитны биӧ, но бара дзугсис аслас тошкас да, чорыда гримгысьӧмӧн, улӧсъяс пӧрлӧдлігтыр, нюжӧдчис джоджас.
Ог помнит, кыдзи ме лои ӧшинь сайын, ывлаын, кыдзи вуджи потшӧс вомӧн.
Пемыдас шумитіс тӧв, кучкаліс зэр.
Менам юр весьтын сьӧд кымӧрыс югзьыліс чард биӧн, и дас воськов ылнаысь ас бӧрысь аддзи котӧртысь Карабас Барабасӧс да пиявкаясӧн вузасьысьӧс...
Ме мӧвпышті: «Пӧгибниті», сэсся джӧмді, уси мыйкӧ небыд вылӧ да шоныд вылӧ, кутчыси кодлыкӧ пельясас...
Тайӧ вӧлӧма руд кӧч.
Повзьӧмысла сійӧ горӧдіс, вылӧ-вылӧ чеччыштліс, но ме топыда кутчыси сылы пельясас, и ми пемыдас гӧнитім муяс, виноградникъяс, град йӧръяс вомӧн.
Кор вӧлі кӧч мудзас да пуксяс, ӧбидитчӧмпырысь пондас йирсьыны вожа паръяснас, ме окавлі сылысь плешсӧ.
— Но, пӧжалуйста, но ещӧ неуна скачитыштам, рудіникӧй...
Кӧч ышловзяс, и ми бара тӧвзям код тӧдас кытчӧ — веськыдвывлань, то шуйгавывлань...
Кор кымӧръяс разалісны да петіс тӧлысь, гӧра улысь ме аддзи ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлӧстчӧм кӧлӧкӧльничаяса омӧлиник кар.
Туй кузяыс карлань котӧртісны Карабас да пиявкаясӧн вузасьысь.
Кӧч шуис: «Ок-ма, вот кутшӧм кӧч шудыд!
Найӧ мунӧны Йӧй карӧ, медым медавны полицейскӧй понъясӧс.
Пом ӧні миянлы, ми пӧгибнитім».
Кӧч уси сьӧлӧмнас.
Сутшкысис нырнас лапаяснас да пельяссӧ ӧшӧдіс.
Ме кевмыси, ме бӧрді, ме весиг кок вылас юрбиті сылы.
Кӧч эз вӧрзьы.
Но кор карсянь пондісны скачитны веськыдладор лапаясас сьӧд кӧртӧдъяса да чангыль ныра кык бульдог, кӧч став кучикнас кутіс посньыдика тіравны, — ме муртса удиті сы вылӧ верзьӧмӧн чеччыштны, и сійӧ кутіс тӧвзьыны вӧрті мый вынсьыс...
Сэсся тэ ачыд аддзылін, Буратино.
Пьеро помаліс висьтсӧ, и Буратино виччысьӧмпырысь юаліс сылысь:
— А кутшӧм керкаын, кутшӧм посувса жырйын сійӧ ӧдзӧсыс, кодӧс позьӧ восьтыны ключнас?
— Карабас Барабас эз удит висьтавны сы йылысь...
Ок, абу ӧмӧй миянлы ӧткодь, — ключыс ты пыдӧсын...
Ми некор ог аддзылӧй шуд...
— А тайӧс тэ аддзылін? — горӧдіс сылы пеляс Буратино.
И кыскыліс зепсьыс ключсӧ да бергӧдлыштіс сійӧн Пьеро ныр водзын.
— Со сійӧ!
Буратино да Пьеро локтӧны Мальвина ордӧ, но налы Мальвинакӧд да пудель Артемонкӧд пыр жӧ лоӧ пышйыны
Кор шондіыс кыпӧдчис скалистӧй гӧра йыв весьтӧ, Буратино да Пьеро петісны куст улысь да котӧртісны эрд вомӧн, кыті тӧрыт войнас бордъя шыр нуӧдліс Буратиноӧс кельыдлӧз юрсиа ныв керкаысь Йӧй муӧ.
Пьеро вылӧ тешкодь вӧлі видзӧдны, — сэтшӧма сійӧ тэрмасис регыдджык аддзывны Мальвинаӧс.
— Кывзы, Буратино, — юавліс сійӧ быд дас вит секунда мысти, — а мый — сійӧ ме вылӧ рад лоӧ?
— А ме мыйӧн тӧда...
Дас вит секунда мысти бара пондіс юасьны:
— Кывзы, Буратино, а друг сійӧ оз ло рад?
— А ме мыйӧн тӧда.
Медбӧрын найӧ аддзисны ичӧтик еджыд керка, кодлӧн ӧшинь ставниясас серпасалӧма вӧлі шонді, тӧлысь да кодзувъяс.
Трубасьыс вӧлі кайӧ тшын.
Сыысь вылынджык кывтіс кань юр вылӧ мунысь неыджыд кымӧр.
Пудель Артемон пукаліс кильчӧ вылас да кадысь кадӧ эрыштчывліс сійӧ кымӧр вылас.
Буратинолы эз вӧв зэв окота бӧр локны кельыдлӧз юрсиа нывка ордӧ.
Но сійӧ вӧлі тшыг да ещӧ ылысянь на кыскыштіс нырнас пузьӧдӧм йӧвлысь дуксӧ.
— Нывка кӧ бара пондас миянӧс велӧдны, пӧттӧдз юа йӧвсӧ — да нинӧм вылӧ ме татчӧ ог кольччы.
Тайӧ каднас Мальвина петіс керкасьыс.
Ӧти киас сійӧ кутіс фарфоровӧй кофейник, мӧдас — печенье тыра кӧрзина.
Мальвина век на вӧлі бӧрдӧм синъяса, — сійӧ збыль чайтіс, мый Буратиноӧс чуланысь кыскисны крысаяс да сёйисны.
Сӧмын на сійӧ пуксис лыаа туй вылын сулалан акань пызан сайӧ, — югыдлӧз дзоридзьяс кутісны вӧрны, кыдзи еджыд да виж коръяс, кыпӧдчисны сы весьтӧ бобувъяс и сэк локтісны Буратино да Пьеро.
Мальвина сэтшӧм паськыда восьтіс синъяссӧ, мый пуысь вӧчӧм кыкнан детинаыс эськӧ вӧляпырысь вермисны чеччыштны сэтчӧ.
Мальвинаӧс аддзӧм бӧрын Пьеро кутіс бормочитны сэтшӧм тӧлктӧм да глупӧй кывъяс, мый ми найӧс тані ог вайӧдӧй.
Буратино шуис, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы:
— Вот ме сійӧс вайӧді, — воспитывайт...
Мальвина медбӧрын гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу вӧт.
— Ак, кутшӧм шуд! — вашнитіс сійӧ, но пыр жӧ сэні верстьӧ морт гӧлӧсӧн содтіс:
— Зонкаяс, мунӧй пырысь-пыр жӧ мыссьыны да пиньяснытӧ весавны.
Артемӧн нуӧд найӧс юкмӧс дорӧ.
— Тэ аддзан, — ропкыштіс Буратино, — сылӧн юрас пыр ӧти йӧй мӧвп — мыссьыны, да весавны пиньяс.
Аслас сӧстӧмлуннас кӧть кодӧс свет вывсьыс выживитас...
Век жӧ найӧ мыссисны.
Артемӧн бӧж йывса кисточканас весалыштіс налысь курточкаяссӧ...
Пуксисны пызан сайӧ.
Буратино сюяліс кыкнан вомкӧтшас.
Пьеро весиг эз курччыв ни ӧти кусӧк пирожнӧйысь, сійӧ видзӧдіс Мальвина вылӧ сідз, быттьӧ сійӧс вӧлі вӧчӧма миндальнӧй тестаысь.
Мальвина бӧръявылыс дӧзмис.
— Но, — шуис сійӧ Пьеролы, — мый тэ сэтшӧмсӧ аддзин менам чужӧмысь?
Завтракайт, пӧжалуйста, лӧня.
— Мальвина, — вочавидзис Пьеро, — ме важӧн нин нинӧм ог сёй, ме гижала кывбуръяс...
Буратино тіравны кутіс серамысла.
Мальвина кутіс шензьыны да бара паськыда восьтіс синъяссӧ.
— Сідз кӧ — лыддьышт ассьыд кывбуръястӧ.
Лӧсьыдик кинас сійӧ пыкис банбоксӧ да мичаник синъяссӧ лэптіс кань юр модаа кымӧр вылӧ.
Пьеро кутіс лыддьыны кывбуръяс сэтшӧм омлялан гӧлӧсӧн, быттьӧ сійӧ пукаліс джуджыд юкмӧс пыдӧсын:
Мальвина пышйис тӧдтӧм муӧ,
Мальвина вошис, гӧтырпуӧй менам...
Бӧрда, ог тӧд — кытчӧ меным воштысьны...
Абу-ӧ бурджык аканьса олӧмкӧд янсӧдчыны?
Эз на удит Пьеро помӧдз лыддьыны кывбурсӧ и Мальвина эз на удит ошкыштны кывбурсӧ, коді сылы вывті воис сьӧлӧм вылас, кыдзи лыаа туй вылын тыдовтчис жаба.
Синъяссӧ зэв мисьтӧма быльӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Талун войнас выжывмӧм черепаха Тортила висьталіс Карабас Барабаслы зарни ключ йылысь ставсӧ...
Мальвина горӧдіс, кӧть нинӧм эз гӧгӧрво.
Пьеро вунӧдчис, кыдзи и став поэтъясыс, горӧдіс кымынкӧ тӧлктӧм кывъяс, кодъясӧс ми татчӧ ог вайӧдӧй.
Но, Буратино пыр жӧ звирк чеччис да кутіс сюявны зептас печенье, сахар да кампетъяс.
— Пышъямӧй, кыдз мый позьӧ ӧдйӧджык.
Полицейскӧй понъяс кӧ вайӧдасны татчӧ Карабас Барабасӧс — сэк пропадитам.
Мальвина кельдӧдіс, лои кыдзи еджыд бобувлӧн бордйыс.
Пьеро чайтіс, мый сійӧ кулӧ, да пӧрӧдіс сы вылӧ кофейниксӧ, и Мальвиналӧн мича платьӧыс быдсӧн кӧтасис какаоӧн.
Гораа увтчӧмӧн уськӧдчис Артемон, — сылы ӧд лоӧ вӧлі мыськыны Мальвиналысь платьӧяссӧ, — кватитіс Пьероӧс шошаӧдыс да кутіс пыркӧдны, кытчӧдз Пьеро эз шу мыкталігтырйи:
— Тырмас, пӧжалуйста...
Жаба видзӧдіс тайӧ ноксьӧм вылас былялӧм синъясӧн да бара шуис:
— Полицейскӧй понъяскӧд Карабас Барабас лоас тані час четверть мысти...
Мальвина котӧрӧн муніс вежсьыны.
Пьеро пикӧвоӧм морт моз чегъяліс кияссӧ да весиг заводитліс увлань юрӧн нӧйтчыны лыаа туй вылас.
Артемон кыскаліс гортса кӧлуй тыра ёкмыльяс.
Ӧдзӧсъяс швачкакылісны.
Пышкайяс лёкысь пондісны чиргыны кустъясын.
Чикышъяс лэбалісны дзик му бердӧдыс.
Повзьӧмнысӧ содтӧм могысь, шуштӧма серӧктіс чардакын сюзь.
Буратино ӧтнас эз шӧйӧвош.
Сійӧ кӧрталіс Артемон мыш вылӧ медся колана кӧлуй тыра кык ёкмыль.
Ёкмыльяс вылас пуксьӧдіс Мальвинаӧс, коді вӧлі пасьтасьӧма туйын ветлан лӧсьыдик платтьӧӧн.
Пьеролы сійӧ тшӧктіс кутчысьны пон бӧжӧ.
Ачыс сувтіс водзас:
— Некутшӧм паника мед эз вӧв!
Пышъямӧй!
Кор найӧ, — пон водзвылын мужественнӧя восьлалысь Буратино, ёкмыльяс вылын зӧркакылысь Мальвина да глупӧй кывбуръясӧн тырӧм юра Пьеро, — кор найӧ петісны сук турун пӧвстысь шыльыд эрд вылӧ, — вӧрсянь мыччысис Карабас Барабаслӧн дзугсьӧм тошкыс.
Кипыдӧснас сійӧ сайӧдӧма вӧлі синъяссӧ шондісьыс да гӧгӧр видзӧдалӧ местасӧ.
Вӧр дорын пансьӧ страшнӧй бой
Синьор Карабас домӧд йылын вайӧдіс кык полицейскӧй понйӧс.
Шыльыд эрд вылысь пышйысьясӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ паськӧдіс кузь пиньяса вомсӧ.
— А-а! — равӧстіс сійӧ да лэдзис понъяссӧ.
Скӧр понъяс войдӧр кутісны бӧр лапаяснас коявны мусӧ.
Найӧ весиг эз эравны, найӧ весиг видзӧдісны дзик мӧдарӧ, а эз пышйысьяс вылӧ, вот кыдзи найӧ гӧрдитчисны асланыс вынӧн.
Сэсся понъяс ньӧжйӧник мӧдӧдчисны сійӧ местаас, кӧні садь быртӧдз повзьӧмӧн сулалісны Буратино, Артемон, Пьеро да Мальвина.
Кажитчӧ ӧні ставыс пропадитіс.
Карабас Барабас варгыль походкаӧн локтіс полицейскӧй понъяс бӧрся.
Тошкыс сылӧн здукысь здукӧ петліс куртка зепсьыс да кыссис кок увтіыс.
Артемон лэдзис бӧжсӧ да лёкысь пондіс эргыны.
Мальвина шенасис кияснас:
— Пола, пола!
Пьеро лэдзис дӧрӧм сосъяссӧ да видзӧдіс Мальвина вылӧ, мый ӧні ставыс эштӧма.
Медводз кватитчис Буратино.
— Пьеро, — горӧдіс сійӧ, — босьт нывкасӧ киӧдыс да котӧртӧй ты дорӧ, кӧні юсьясыс!..
Артемон, шыбит ёкмыльястӧ, пӧрччы часітӧ, — кутан косясьны!..
Мальвина мыйӧн кыліс тайӧ мужественнӧй индӧмсӧ, чеччыштіс Артемон вылысь да, платтьӧсӧ кутӧмӧн, котӧртіс ты дорӧ.
Пьеро котӧртіс сы бӧрся.
Артемон шыбитіс ёкмыльяссӧ, пӧрччис лапасьыс часісӧ да бӧж йывсьыс бантсӧ.
Жергӧдіс еджыд пиньяссӧ да, мускулъяссӧ песлалӧм могысь, чеччыштліс веськыд вылӧ, чеччыштліс шуйга вылӧ, и сідз жӧ нюжӧдчӧмӧн кутіс бӧрвыв коявны мусӧ бӧр лапаяснас.
Буратино кавшасис сира ствол кузя эрд вылын ӧткӧн сулалысь итальянскӧй пожӧм йылӧ, да сэсянь кутіс гӧлӧс тырнас горзыны, омлявны, чирзыны:
— Пемӧсъяс, лэбачьяс, гут-гагъяс!
Миянӧс нӧйтӧны!
Дорйӧй нинӧмӧн мыжтӧм ичӧтик пу мортъясӧс!..
Полицейскӧй бульдогъяс быттьӧ сӧмын на ӧні аддзисны Артемонӧс да ӧтпырйӧ уськӧдчисны сы вылӧ.
Пельк пудель пескыльтчис да пиньяснас тшапнитіс ӧти понсӧ дженьыд бӧж йылӧдыс, а мӧдсӧ лядьвейӧдыс.
Бульдогъяс зэв не пелька бергӧдчисны да бара уськӧдчисны пудель вылӧ.
Сійӧ вылӧ-вылӧ чеччыштлӧмӧн лэдзис найӧс ас увтіыс да бара удитіс парсыштны ӧтикыслысь боксӧ, мӧдыслысь — мышкусӧ.
Бульдогъяс коймӧдысь уськӧдчисны сы вылӧ.
Сэки Артемон бӧжсӧ турун бердӧ лэдзӧмӧн кутіс котравны эрд вывті кытшъясӧн, полицейскӧй понъясӧс то дзик матӧдз лэдзлас ас дінас, то дзик найӧ нырув бокӧ чеччыштлас.
Чангыль ныра бульдогъяс ӧні прамӧя скӧрмисны, заводитісны сільгыны, котралісны Артемон бӧрся тэрмасьтӧг, вӧліны дасьӧсь бурджык кувны, но век жӧ воӧдчыны пиньясӧн пудельлы голяӧдзыс.
Тайӧ каднас Карабас Барабас локтіс итальянскӧй пожӧм дорӧ, кватитіс стволӧдыс да кутіс пыркӧдны.
— Лэччы, лэччы!
Буратино кияснас, кокъяснас, пиньяснас кутчысис увйӧ.
Карабас Барабас пусӧ пыркӧдіс сідз, мый увъяс вылас став кольясыс пондісны качайтчыны.
Итальянскӧй пожӧм вылын кольясыд бытшласьысьӧсь, сьӧкыдӧсь, неыджыд дыня ыдждаӧсь.
Лотшкыны кӧ сэтшӧм колльӧн юрад — ой-ой.
Буратино муртса вермис кутсьыны качайтчысь ув-вож вылын.
Сійӧ аддзис, мый Артемон гӧрд рузум кодь кывсӧ нюжӧдӧма нин да скачитны пондіс пыр ньӧжйӧджык.
— Вай ключсӧ, — равӧстіс Карабас Барабас паськӧдӧм вомӧн.
Буратино кутіс кыссьыны ув-вож кузяыс, воис ыджыд коль дінӧдз да кутіс пиньнас йирны кольлысь засӧ, код йылын тоньвидзис колльыс.
Карабас Барабас тракнитіс пусӧ ёнджыка, и сьӧкыд коль лэбис улӧ, — и шняпкысис веськыда сылы кузь пиньяса вомас.
Карабас Барабас весиг шняп пуксис.
Буратино нетшыштіс мӧд коль, и сійӧ шняпкысис Карабас Барабаслы юр пыдӧсас барабанӧ моз.
— Миянӧс нӧйтӧны! — бара горӧдіс Буратино. — Нинӧмӧн мыжтӧм ичӧтик пу мортъяслы локтӧй отсӧг вылӧ!
Отсӧг вылӧ медводз локтісны джыджъяс, — чилсйӧдігтыр лэбалӧмӧн, найӧ кутісны вундавны сынӧдсӧ бульдогъяс ныр увті.
Понъяс весь тшолсйӧдлісны пиньнаныс, джыджыд абу гут: рудов чард би моз ж-жикнитасны понъяс ныр бокті!
Кань юр кодь кымӧр сайсянь лэбзис варыш — буретш сійӧ, коді пыр вайлывліс Мальвиналы пӧткаяс, — сійӧ сатшкис гыжъяссӧ полицейскӧй понлы мышкас, ён бордъяс вылас кыпӧдіс понсӧ да шнёп лэдзис сійӧс...
Понйыд горзігтырйи шнёпкысис вывлань лапаясӧн.
Артемон лэбыштіс боксяньыс мӧд пон вылас, зутшкис сійӧс морӧснас, пӧрӧдіс, курччис и бӧрвыв чеччыштіс...
И бара пондісны тӧвзьыны эрд вывті ӧтка пожӧм гӧгӧр Артемон, а сы бӧрся нӧйтӧм да пурӧм полицейскӧй понъяс.
Артемонлы отсӧг вылӧ мӧдӧдчисны жабаяс.
Найӧ вӧлі вайӧны кык уж-змейӧс, кодъяс пӧрысьысла вӧлі синтӧммӧмаӧсь.
Уж-змейяслы матысмис жӧ кувсян кад — кувны либӧ сісь мыр улын либӧ цапля рушку пытшкын.
Жабаяс ышӧдісны найӧс кувны герой смертьӧн.
Благороднӧй Артемон ӧні решитчис нинӧм вылӧ видзӧдтӧг петны паныд бульдогъяслы.
Пуксис бӧж вылас и жергӧдіс клык-пиньяссӧ.
Бульдогъяс уськӧдчисны сы вылӧ и куимнанныс гӧгыльтчисны тупыльӧн.
Артемон тшолсйӧдліс пиньяснас, парсаліс гыжъяснас.
Артемонлысь курччасьӧм да парсасьӧмсӧ пыдди пуктытӧг, бульдогъяс виччысисны ӧти тор: кыдз эськӧ судзӧдчыны Артемонлы горшас да кувтӧдзыс курччыны.
Чирзӧм да омлялӧм кыптіс эрд пасьтаыс.
Артемонлы отсӧг вылӧ локтісны ёж семья: ёжыс ачыс, ёж гӧтырыс, ёжыслӧн тёщаыс, ёжлӧн верӧс сайӧ мунтӧм кык тьӧтка да ичӧтик ёж пияныс.
Лэбисны, дзизгисны зарни плащьяса сьӧдов-бархат рӧма мазіяс, бордъяснас чушкакылісны скӧр шершеньяс.
Кыссисны шомгагъяс да кузь усъяса курччасьысь жукъяс.
Став пемӧсъяс, лэбачьяс да гут-гагъяс асьнысӧ жалиттӧг уськӧдчисны лӧг петкӧдлан полицейскӧй понъяс вылӧ.
Ёж, ёж гӧтыр, ёжлӧн тёщаыс, ёжлӧн верӧс сайӧ петтӧм кык тьӧткаыс да ичӧтик ёж пияныс гӧглясисны тупыльяс моз да крокетнӧй шар ӧдӧн кучкалісны ем йыв кодь гӧннаныс бульдогъяслы нырас.
Мазіяс, шершеньяс лэбигмозныс чуткылісны найӧс ядӧвитӧй чушканъяснас.
Кодзувкотъяс тэрмасьтӧг пырисны бульдогъяслы ныр розьясас да сэні лэдзалісны ассьыныс ядовитӧй кислотасӧ.
Шомгагъяс да жукъяс курччалісны понъяслысь гӧгсӧ.
Крукыля нырнас варыш кокаліс юр пыдӧсас то ӧти понсӧ, то мӧдсӧ.
Бобувъяс да гутъяс сук кымӧрӧн лэбалісны бульдогъяс син водзын да сайӧдісны югыдсӧ.
Жабаяс дасьӧн кутісны кык уж-змейӧс, кодъяс гӧтовӧсь вӧліны кувны любӧй минутӧ герой смертьӧн.
И вот, кор ӧти бульдогыс паськыда паськӧдіс вомсӧ, медым несйыны кодзувкотъясӧн лэдзӧм ядовитӧй кислотасӧ, — синтӧм пӧрысь уж уськӧдчис сылы веськыда горшас да ниглясьӧмӧн пырис кишкаясӧдзыс.
Тадзи жӧ вӧчисны и мӧд бульдогыскӧд: мӧд синтӧм ужыс уськӧдчис сылы вомас.
Пурӧм, чушкалӧм, парсалӧм кыкнан бульдогыс пӧдігтырйи кутісны беспомощнӧя туплясьны муын.
Благороднӧй Артемон косьысь петіс вермысьӧн.
Тайӧ каднас Карабас Барабас кыдзкӧ бӧръявылыс перйис ыджыд вомсьыс сутшкасьысь кольсӧ.
Юр пыдӧсас котшкӧмысь сылӧн былявлісны синъясыс.
Шатласьӧмӧн сійӧ бара шарашитчис итальянскӧй пожӧм стволӧ.
Тӧлыс шевкйӧдліс сылысь тошсӧ.
Пу туган йылын пукаліг, Буратино казяліс, мый тӧлӧн кыпӧдӧм тош помыс Карабас Барабаслӧн сибдіс сира пу ствол бердас.
Буратино ӧшӧдчис ув-вож йылас да, эльтчӧмӧн, кутіс чирзыны:
— Дяденька, он суӧд, дяденька он суӧд...
Сэсся чеччыштіс муас да кутіс котравны пожӧм гӧгӧрыс.
Карабас Барабас, медым кватитны детинкаӧс, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, шатласигтыр, котӧртіс сы бӧрся пу гӧгӧрыс.
Кытшовтіс ӧтчыд, вот-вот нин быттьӧ и кватитіс пышйысь детинкаӧс крукыля чуньяснас, кытшовтіс мӧдысь, кытшовтіс коймӧдысь...
Тошкыс сылӧн сэк гартчис ствол гӧгӧрыс, пыр топыдджыка клеитчис пожӧм сирнас.
Кор тошкыс ставнас гартчис да Карабас Барабас нырнас зурасис пуӧ, Буратино мыччӧдліс сылы кузь кывсӧ да котӧртіс Юсь ты дорӧ — корсьны Мальвинаӧс да Пьероӧс.
Эрд вылӧ колины кык полицейскӧй пон, кодъяс вылӧ, тыдалӧ, оз позь вӧлі ӧні сетны и кулӧм кос гутйӧс, да синьор Карабас Барабас, акань наукаяс кузя шӧйӧвошӧм доктор, кодлӧн тошкыс топыда сибдӧма вӧлі итальянскӧй пожӧм бердӧ.
Пещераын
Мальвина да Пьеро пукалӧны вӧлі васӧдіник шоныд вутш вылын, камышъяс пӧвстын.
Вывсяньыс найӧс сайӧдіс чирк бордъясӧн да нёнялӧм номъясӧн тырӧм черань вез.
Ичӧтик кельыдлӧз лэбачьяс, ӧти камышысь мӧд камышӧ жбыркъялӧмӧн да гажаа шензьӧмӧн, видзӧдлывлісны ёна бӧрдысь нывка вылӧ.
Ылын кылісны ӧтчаяннӧй горзӧмъяс да чирзӧм, — тайӧ Буратино да Артемон, тыдалӧ, ыджыд донӧн вузалӧны вӧлі ассьыныс олӧмнысӧ.
— Пола, пола, — шуаліс Мальвина да ёна шогысла лапкорйӧн тупкывліс васӧд чужӧмсӧ.
Пьеро пондыліс бурӧдны сійӧс кывбуръясӧн:
Вутш вылын ми ӧні,
Дзоридзьяс со кӧні
Быдмӧны приятнӧйӧсь,
Вижӧсь, ароматнӧйӧсь,
Пондам гожӧм-тулыс
Овны тан, вутш вылас
Мальвинакӧд кыкӧн,
Гажа миян сыкӧд...
Мальвина зымӧдіс сы вылӧ кокъяснас.
— Тэ менӧ дӧзмӧдін, дӧзмӧдін, зонка...
Нетшышт менлы вылӧ свежӧй лапкор, — он ӧмӧй аддзы, со тайӧ корйыс дзоньнас кӧтасьӧма да розьӧссьӧма.
Друг зыкыс да чирзӧмыс лӧнис.
Мальвина ньӧжйӧник шеныштіс кияснас.
— Артемон да Буратино пӧгибнитісны...
И шыбитчис чужӧмнас вутш вылӧ, веж нитш пиӧ.
Пьеро тӧлктӧг кутіс жӧдзны сы дінын.
Тӧлыс надзӧник шутьлаліс камыш шепъясӧн.
Медбӧрын кутісны кывны кок шыяс.
Тӧдӧмысь, тайӧ локтӧ Карабас Барабас, медым лёкысь кватитны да сюйны Мальвинаӧс да Пьероӧс аслас пыдӧстӧм зептас.
Камышъяс костасисны, — тыдовтчис Буратино: нырыс сылӧн чурвидзис, а вомыс вӧлі пельясӧдзыс.
Сы бӧрся чотыштӧмӧн кыссис гӧгӧр парсалӧм Артемон, код мышку вылӧ вӧлі кӧрталӧма кык ёкмыль.
— Мӧвпыштӧмаӧсь мекӧд косясьны! — шуис Буратино, Мальвина да Пьеро радлӧм вылӧ видзӧдтӧг. — Мый меным каньыд, мый мен ручыд, мый мен полицейскӧй понъясыд, мый мен ачыс Карабас Барабасыд — тьфу!
Нывка, пуксьы пон вылас, зонмӧ, кутчысь пон бӧжас.
Мӧдімӧй...
И сійӧ мужественнӧя кутіс восьлавны вутшъяс вывті, гырддзаяснас камышсӧ вешталӧмӧн, — мӧдар вадорланьыс, ты пӧлӧныс кытшовтчӧмӧн.
Мальвина и Пьеро весиг эз лысьтны юавны, мыйӧн помасис полицейскӧй понъяскӧд косьыс да мыйла найӧс оз туяв Карабас Барабасыс.
Кор воисны ты мӧдар вадорӧ, благороднӧй Артемон кутіс омлявны да чотны став лапаяснас.
Колӧ вӧлі вӧчны шойччӧг, медым кӧртавны сылысь ранаяссӧ.
Пожӧм ыджыд вужъяс улысь, коді быдмӧ вӧлі изъя мыльк вылын, аддзисны найӧ пещера.
Сэтчӧ кыскисны ёкмыльяссӧ, и сэтчӧ жӧ пырис Артемон.
Благороднӧй пон первой нюліс быд лапа, сэсся нюжӧдіс Мальвиналы.
Буратино косявліс Мальвиналысь важ дӧрӧмсӧ бинт вылӧ, Пьеро найӧс кутіс, Мальвина кӧртавліс лапаяссӧ.
Ранаяссӧ кӧртавлӧм бӧрын, Артемонлы пуктісны градусник, и пон спокойнӧя унмовсис.
Буратино шуис:
— Пьеро, котӧртлы ты дорӧ да вай ва.
Пьеро кывзысьӧмпырысь довгис, вомгорулас кывбуръяс бормочитігтырйи да джӧмдалігтырйи, ветлігас чайник вевтсӧ воштіс, васӧ вайыштіс муртса чайник пыдӧсас.
Буратино шуис:
— Мальвина, котӧртлы да ӧктышт кос увъяс бипур пестыны.
Мальвина кӧритан синъясӧн видзӧдліс Буратино вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, да вайис кымынкӧ кос турун идз.
Буратино шуис:
— Вот наказанье тайӧ бура воспитайтӧм йӧзыдкӧд...
Ачыс сэсся вайис ва, ачыс чукӧртіс кос увъяс да пожӧм кольяс, пещераӧ пыранінӧ ачыс пестіс бипур сэтшӧм шумаӧс, мый кузь пожӧм йылын увъясыс быдсӧн кутісны качайтчыны...
Ачыс пузьӧдіс какао.
— Зіля!
Пуксьӧй завтракайтны...
Тайӧ каднас Мальвина пыр чӧв оліс паръяссӧ топӧдӧмӧн.
Но ӧні сійӧ шуис зэв чорыда, верстьӧ морт гӧлӧсӧн:
— Эн думайт, Буратино, мый тэ кӧ косясин понъяскӧд да вермин, спаситін миянӧс Карабас Барабасысь и водзӧ пыр кутін асьтӧ мужественнӧя, — мый ӧні тэнӧ тайӧ мездас сёйӧм водзвылын кияс мыськӧмысь да пиньястӧ весалӧмысь...
Буратино сідзи и пуксис места вылас: — вот тэн и на! — былялӧм синъясӧн видзӧдліс кӧрт кодь чорыд характера нывка вылӧ.
Мальвина петіс пещераысь да кипыдӧсъяснас шлёчнитіс:
— Бобувъяс, гусеницаяс, жукъяс, жабаяс...
Эз коль на и минут — локтісны дзоридз бусӧн тырӧм гырысь бобувъяс.
Кыссисны лёльӧяс да куйӧдувса зумыш жукъяс.
Кынӧмъяс выланыс шляпиктісны жабаяс...
Бобувъяс, бордъяснас лолалігтырйи, пуксялісны пещера стенӧ, медым пытшкӧсыс вӧлі гажа да гылалан муыс эз веськав сёян пытшкӧ.
Куйӧдувса жукъяс пещера джоджысь ёгсӧ гӧгльӧдлісны ёкмыльясӧ да шыблалісны найӧс ывлаӧ.
Тшӧгӧм еджыд лёльӧ кавшасис Буратино юр вылӧ да, сы ныр йылӧ тоньгӧдчӧмӧн, пычиктіс сылы пиньяс вылас неуна паста.
Кӧсъян, он кӧсйы — быть лоӧ пиньтӧ весавны.
Мӧд гусеница пиньяссӧ весаліс Пьеролысь.
Кыськӧ локтіс унзіль барсук, коді вӧлі кузь гӧна порсь пи модаа...
Лапаяснас сійӧ босьтліс коричневӧй лёльӧясӧс, пычиктіс наысь кӧмъяс вылӧ коричневӧй паста да бӧжнас зэв мичаа весаліс куимнан гоз башмаксӧ — Мальвиналысь, Буратинолысь да Пьеролысь.
Весалӧм бӧрас очсыштіс: а-ха-ха и катласигтыр муніс.
Лэбзис сэк места вылӧ ӧшйытӧм лэбач, — сера да гӧрд сорсъяса гажа кеня, сорсыс сылӧн пыр сувтлывліс, кор сійӧ шензис мый вылӧ кӧ.
— Кодӧс колӧ сынавны?..
— Менӧ, — шуис Мальвина. — Кудрит да сынав, менам юрсиӧй дзугсьӧма.
— А кӧн нӧ рӧмпӧштаныд?
Кывзы, сьӧлӧмшӧр!
Сэки былялӧм синъяса жабаяс шуисны:
— Ми ваям...
Дас жаба кынӧмъяс выланыс шляпиктісны ты дорӧ.
Рӧмпӧштан пыдди вайисны рӧмпӧштан рӧма гычӧс; гыч вӧлі сэтшӧм тшӧг да унзіль, мый сылы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ сійӧс кыскӧны.
Гычӧс сувтӧдісны бӧж вылас Мальвина водзӧ.
Медым сійӧ эз пӧд, вомас сылы кисьталісны чайникысь ва.
Зіля ноксьысь кеня кудритіс да сыналіс Мальвинаӧс.
Сэсся виччысьӧмӧн стенсьыс босьтіс бобувъяс пӧвстысь ӧтиӧс пудритыштіс сійӧн нывкалысь нырсӧ.
— Гӧтов, сьӧлӧмшӧр...
И — ффрр — сера ёкмыльӧн лэбзис пещераысь.
Жабаяс рӧмпӧштан рӧма гычӧс бӧр кыскисны тыӧ.
Буратинолы да Пьеролы — кӧсйыны кӧть эз кӧсйыны — быть лои мыськыны кияснысӧ и весиг сьыліяснысӧ тшӧтш.
Мальвина сэки тшӧктіс пуксьыны завтракайтны.
Завтракайтӧм бӧрын, водзсьыс нянь крӧшкияс пыркнитӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Буратино, муса другӧ, тӧндзинад ми тэкӧд сувтім диктант вылӧ.
Водзӧ нуӧдам урок...
Буратинолы окота лои пышйыны пещераысь, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Но оз жӧ позь вӧлі эновтны вермытӧм ёртъясӧс да висьысь понйӧс...
Сійӧ ропкыштіс:
— Гижсян кӧлуйсӧ ми эг босьтӧй...
— Неправда, босьтім, — ружӧктіс Артемон.
Кыссис ёкмыль дорӧдз, пиньяснас разис сійӧс да кыскис сэсь чернила тыра пузырок, пенал, тетрадь и весиг ичӧтик глобус тшӧтш кыскис.
— Эн кут ручкатӧ вывті чорыда топӧдӧмӧн да вывті матіті перӧ дінтіыс, а то чернилаӧн лякӧсьтан чуньястӧ, — шуис Мальвина.
Сэсся мича синъяссӧ веськӧдіс пещера йиркӧ бобувъяс вылӧ, да кӧсйис...
Тайӧ каднас кыліс кос увъяслӧн трачкӧдчӧм, кыз гӧлӧсъяс, — пещера дінті прӧйдитісны лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь Дуремар да кокъяссӧ кыскӧмӧн восьлалысь Карабас Барабас.
Акань театрса директорлӧн плеш вылас вӧлі ыджыд йӧг, нырыс пыктӧма, тошкыс — пратьӧсь да сирӧссьӧма.
Ойзӧмӧн да сьӧласьӧмӧн сійӧ висьтавліс:
— Найӧ ылӧ пышйыны эз вермыны.
Найӧ кӧнкӧ танӧсь, вӧрынӧсь.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, Буратино решитчӧ тӧдмавны Карабас Барабассянь зарни ключлысь тайна
Карабас Барабас да Дуремар ньӧжйӧник прӧйдитісны пещера дінті.
Шыльыд эрд вылын тышкасигад лечитчан пиявкаясӧн вузасьысь полӧмысла пукаліс кустъяс сайын.
Кор ставыс помасис, сійӧ виччысьыштіс, кор Артемон да Буратино саялісны сук турун пӧвстӧ, и сӧмын сэки Карабас Барабаслысь сьӧкыдапырысь нетшыштіс итальянскӧй пожӧм ствол бердӧ сибдӧм тошсӧ.
— Но и тешитіс жӧ тэнӧ детинкаыд, — шуис Дуремар, — лоӧ тэныд балябӧжад пуктывны кык дюжина медся бур пиявкаясӧс...
Карабас Барабас равӧстіс:
— Сё сюрс чӧрт!
Пыр жӧ вӧтӧдны негодяйясӧс!..
Карабас Барабас да Дуремар мӧдісны пышйысьяс кок туй кузя.
Кияснаныс вешталісны найӧ турунсӧ, видлалісны быд куст, малалісны быд вутш.
Найӧ аддзылісны важ пожӧм вужъяс дінысь бипурлысь тшын, но налы и юраныс эз волы, мый сы вуж улын, пещераын, дзебсясьӧны пуысь вӧчӧм ичӧтик мортъяс, да ещӧ ӧзтӧмаӧсь бипур.
— Тайӧ негодяй Буратиносӧ вундала перочиннӧй пуртӧн торпыригӧдз, — мургис Карабас Барабас.
Пышйысьяс ланьтісны пещераын.
Мый ӧні вӧчны?
Пышйыны?
Но ставнас бинтуйтӧм Артемон чорыда узис.
Понлы колӧ вӧлі узьны кызь нёль час, медым бурдасны сылӧн ранаясыс.
Эновтны ӧмӧй благороднӧй понйӧс пещераӧ ӧтнассӧ?
Оз позь, оз позь, спаситчыны кӧ — ставлы ӧтлаын, пропадитны кӧ — ставлы жӧ ӧтлаын...
Буратино, Пьеро да Мальвина пещера пытшкын ныръяснаныс сутшкысьӧмӧн дыр тӧлкуйтісны.
Решитісны: виччысьны тані асылӧдз, пещераӧ пыран туйсӧ маскируйтны увъясӧн, а медым регыдджык бурдас Артемон, вӧчны сылы пӧткӧдан клизма.
Буратино шуис:
— Кӧть мед мый лоӧ, ме век жӧ кӧсъя тӧдмавны Карабас Барабаслысь, кӧні сійӧ ӧдзӧсыс, кодӧс восьтӧ зарни ключыс.
Ӧдзӧс саяс эм мыйкӧ вӧвлытӧм шензьӧданатор...
И сійӧ ваяс миянлы шуд...
— Пола тэтӧг кольччыны, пола, — ружӧктіс Мальвина.
— А Пьероыс тэныд мый вылӧ?..
— Ах, сійӧ сӧмын кывбуръяс лыддьӧ...
— Ме лев моз кута дорйыны Мальвинаӧс, — шуис Пьеро кирган гӧлӧсӧн, кутшӧм шыӧн сёрнитӧны пемӧсъяс, — ті менӧ ещӧ он на тӧдӧй...
— Молодеч, Пьеро, важӧн эськӧ мед тадзи!
И Буратино уськӧдчис котӧртны Карабас Барабас да Дуремар кок туйяс кузя.
Сійӧ найӧс регыд аддзис.
Акань театрса директор пукалӧ вӧлі ичӧтик ю вадорын, Дуремар пуктӧ сылы йӧг вылас компресс вӧв шомкор коръясысь.
Ылысянь кылӧ вӧлі, кыдзи Карабас Барабаслӧн тыртӧм рушкуыс лёкысь гуракылӧ, а лечитчан пиявкаясӧн вузасьысьлӧн тыртӧм рушкуыс гажтӧма пискӧ.
— Синьор, миянлы быть колӧ нуръясьыштны, — шуаліс Дуремар, — негодяйясӧс корсьӧм вермас нюжавны вой шӧр войӧдз.
— Ме эськӧ сёйи ӧні дзонь порсь пиӧс да кык уткаӧс, — гажтӧма вочавидзис Карабас Барабас.
Приятельяс довгисны «Куим Гурина» харчевнялань — сылӧн вывескаыс тыдаліс чой йылын.
Но Карабас Барабас да Дуремар дорысь водзджык да ӧдйӧджык уськӧдчис сэтчӧ котӧртны Буратино, турун бердӧ копыртчӧмӧн, мед сійӧс эз казявны.
Харчевня ӧдзӧс дорын Буратино гусьӧник локтіс ыджыд петук дінӧ, коді вӧлі аддзӧма сю тусь либӧ чипан сювтор да тшапа пыркӧдчӧ гӧрд сорснас, кок гыжъяснас шарӧдчӧ да тӧждысьӧмпырысь чуксалӧ курӧгъясӧс гӧсьтитӧдны:
— Ко-ко-ко!..
Буратино чургӧдіс сылы кипыдӧс вылас миндальнӧй пирожнӧйлысь крӧшкияс.
— Чӧсмасьӧй, синьор главнокомандующӧй.
Петук стрӧга видзӧдліс пуысь вӧчӧм детинка вылӧ, но эз вермы кутсьыны да кокыштіс сы кипыдӧсӧ.
— Ко-ко-ко!..
— Синьор главнокомандующӧй, меным колӧ пырны харчевняӧ, но сідз, медым кӧзяиныд эз казяв.
Ме дзебся тэнад уна рӧма мича бӧж сайӧ, и тэ пыртӧд менӧ дзик пач дорӧдзыс.
Ладнӧ?
— Ко-ко! — ещӧ гордӧйджыка шуис петук.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво, но, медым не петкӧдлыны, мый сійӧ эз гӧгӧрво, тшапа мӧдӧдчис харчевня восьса ӧдзӧслань.
Буратино кватитіс сійӧс бордъяс увтіыс, бокъясӧдыс, вевттьысис сійӧ бӧжӧн да лажыньтчӧмӧн пырис кухняӧ, буретш пач дорас, кӧні ноксис кушмӧм юра харчевняса кӧзяиныс, би вылын скӧвӧрдаяс бергӧдліс.
— Мун тась, бульон вӧчан пӧрысь яй! — горӧдіс петук вылӧ кӧзяин да сідз чужйис кокнас, мый петук — Кудахтах-тах! — лёкысь горзӧмӧн лэбзис ывлаӧ повзьӧм курӧгъяс дінӧ.
Буратино, некодӧн аддзывтӧг, звиркнитіс кӧзяин кокъяс бокті да пуксис ыджыд сёй кувшин сайӧ.
Тайӧ каднас кывны кутісны Карабас Барабаслӧн да Дуремарлӧн гӧлӧсъяс.
Улӧ копрасьӧмӧн кӧзяин петіс налы паныд.
Буратино пырис сёй кувшин пытшкас да сэтчӧ ланьтӧдчис.
Буратино тӧдмалӧ зарни ключлысь тайна
Карабас Барабас да Дуремар нуръясисны жаритӧм порсь пиӧн.
Кӧзяин кисьталіс стӧканъясӧ вина.
Карабас Барабас порсь кок лы нёнялігмоз шуис кӧзяинлы:
— Тэнад винаыд дрянь, но-ко кисьт меным эсійӧ кувшинсьыс! — и лынас индіс кувшин вылӧ, кӧні пукаліс Буратино.
— Синьор, сійӧ кувшиныс тыртӧм, — вочавидзис кӧзяин.
— Ылӧдчан, петкӧдлы.
Сэк харчевняса кӧзяин босьтіс кувшинсӧ да бергӧдіс сійӧс увлань юрӧн.
Буратино гырддзаяснас мыйвынсьыс мыджсис кувшин бокъясас, медым не усьны.
— Сэні мыйкӧ сьӧд тыдалӧ, — кирган гӧлӧсӧн шуис Карабас Барабас.
— Сэн мыйкӧ еджыд тыдалӧ, — шуис Дуремар.
— Синьоръяс, мед мен чирей петас кыв вылӧ, медым паралич лыяс коскӧ, — кувшин кӧ абу тыртӧм.
— Сідз кӧ сувтӧд сійӧс пызан вылӧ — ми кутам сэтчӧ шыблавны лыяс.
Кувшинсӧ, кӧні пукаліс Буратино, сувтӧдісны акань театрса директор да пиявкаясӧн вузасьысь костӧ.
Буратино юр вылӧ кутісны гылавны вильӧдӧм лыяс да коркаяс.
Карабас Барабас уна вина юӧм бӧрад чургӧдіс тошсӧ билань, медым сэтысь войталыштіс сибдӧм сирыс.
— Пукта ме Буратиноӧс кипыдӧс вылӧ, — ошйысьӧмӧн шуаліс сійӧ, — мӧд кипыдӧсӧн клопка, — и сыысь кольӧ сӧмын ва места.
— Негодяй сійӧс и заслужитіс, — шуаліс сы бӧрся, Дуремар, — но войдӧр бур эськӧ сылы пуктывны пиявкаясӧс, медым найӧ нёнялісны став вирсӧ...
— Ог! — камӧдіс кулакнас Карабас Барабас. — Войдӧр ме сылысь мырддя зарни ключсӧ...
Сёрни костӧ сюйсис сэсся кӧзяин — сійӧ тӧдӧ нин вӧлі пуысь вӧчӧм ичӧтик мортъяс пышйӧм йылысь.
— Синьор, тіянлы нинӧм мудзтыны асьтӧ корсьысьӧмъяснад.
Пырысь-пыр ме чукӧста ребятаӧс, — тіян вина юигкості найӧ зіля корсясны став вӧрсӧ да вайӧдасны татчӧ Буратиноӧс.
— Ладнӧ.
Ыстыв ребятатӧ, — шуис Карабас Барабас гырысь сапӧг пыдӧсъяссӧ билань бергӧдӧмӧн.
Сы вӧсна, мый сійӧ нин вӧлі код, то став горштырнас горӧдіс сьывны:
Менам йӧз зэв тешкодь,
Пуысь вӧчӧм мортъяс.
Аканьяс начальник,
Вот коді ме лоа...
Грознӧй Карабас,
Славнӧй Барабас...
Аканьяс ме водзын
Копрасьӧны улӧдз.
Мед кӧть акань мича —
Стрӧга сійӧс видза.
Налы дась век плеть,
Сизим вожа плеть.
Грӧзитышта плетьӧн —
Менам йӧз пыр рам, —
Сьыланкывъяс сьылӧ,
Сьӧм меным ӧктӧ
Ыджыд, паськыд зептам,
Ыджыд, паськыд зептам...
Сэк Буратино омлялан гӧлӧсӧн шыасис гырнич пытшсянь:
— Висьтав, коньӧрӧй, тайнатӧ, висьтав тайнатӧ...
Карабас Барабас виччысьтӧмторсьыс гальснитіс черлыяснас да былялӧм синъясӧн видзӧдліс Дуремар вылӧ.
— Тайӧ тэ?
— Эг, тайӧ эг ме...
— Коді нӧ шуис, медым ме висьталі тайна йылысь?
Дуремар вӧлі суевернӧй морт, таысь ӧтдор сійӧ юис уна вина.
Чужӧмыс сылӧн повзьӧмысла лӧзӧдіс да чукырӧссис сморчок-тшак моз.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и Карабас Барабас кутіс пиньяснас таркӧдчыны.
— Висьтав тайнатӧ, — бара шыасис гырнич пытшсянь таинственнӧй гӧлӧс, — а то он чеччы улӧс вывсьыс, коньӧрӧй!
— Карабас Барабас пондыліс чеччыны, но весиг эз вермы и кыпӧдчыштлыны.
— Кутшӧм тайна? — мыкталӧмӧн юаліс сійӧ.
Гӧлӧс вочавидзис:
— Черепаха Тортилалысь тайнасӧ.
Повзьӧмысла Дуремар ньӧжйӧник пырис пызан улӧ.
Карабас Барабаслӧн черлыыс лётмуні.
— Кӧні ӧдзӧсыс, кӧні ӧдзӧсыс? — быттьӧ арся войын трубаын тӧв омляліс, шыасис гӧлӧс...
— Висьтала, висьтала, сӧмын ланьт, ланьт, — вашкӧдӧмӧн шуис Карабас Барабас. — Ӧдзӧсыс пӧрысь Карло каморкаын, серпасалӧм пач сайын...
Муртса на сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ, дворысь пырис кӧзяин.
— Вот — надежнӧй ребята, сьӧм вылад найӧ вайӧдасны тіянлы, синьор, кӧть асьсӧ чӧртсӧ...
И сійӧ индіс порог вылын сулалысь руч Лиса-Алиса вылӧ да Базилио кань вылӧ.
Руч пыдди пуктана пӧрччис важ шляпасӧ.
— Синьор Карабас Барабас кӧ козьналас миянлы гӧльлун вылӧ дас зарни сьӧм, ми сы киӧ сетам негодяй Буратиноӧс, тайӧ местасьыс вӧрзьывтӧг.
Карабас Барабас сюйліс кисӧ тош улас, жилетка зептас, кыскис дас зарни сьӧм.
— Со тіянлы сьӧм, а кӧні Буратиноыс?
Руч некымын пӧв лыддис сьӧмсӧ, ышловзис, джынсӧ сетіс каньлы да лапанас индіс:
— Сійӧ тайӧ гырничас, синьор, тіян ныр улын...
Карабас Барабас кватитіс пызан вылысь гырничсӧ да лёкысь швачкис сійӧс из джоджӧ.
Торпыригъяс да вильӧдӧм лыяс пиысь чеччыштіс Буратино.
Кор ставӧн сулалісны вомнысӧ паськӧдӧмӧн, Буратино ньӧв моз лыйыштіс харчевняысь ывлаӧ — веськыда петук дінӧ, коді гордӧя видзӧдіс кулӧм нидзув вылӧ то ӧтар синнас, то мӧдарнас.
— Тайӧ тэ менӧ вузалін, — котлет вӧчны дасьтӧм важ яй, — скӧрысь нырсӧ чургӧдӧмӧн шуис сылы Буратино. — Но, ӧні пышйы мый вынсьыд...
И сійӧ топыда кутчысис петуклы генеральскӧй бӧжас.
Петук, нинӧм гӧгӧрвотӧг, паськӧдіс бордъяссӧ да уськӧдчис котӧртны кузь чӧръя кокъяснас.
Буратино мӧдіс тӧвзьыны сы бӧжын гӧра горув, туй вомӧн, эрд вывті вӧрлань.
Карабас Барабас, Дуремар да харчевняса кӧзяин, чуймӧмсьыс палялӧм бӧрын, котӧрӧн петісны Буратино бӧрся.
Но, кӧть мыйтта найӧ эз дзоръявны гӧгӧрбок, Буратино некӧн оз вӧлі тыдав, сӧмын эрд кузя ылын мый вынсьыс котӧртіс петук.
Но сы вӧсна, мый быдӧнлы вӧлі тӧдса, мый петук йӧй, то петуклысь котӧртӧмсӧ некод пыдди эз пукты.
Буратино нэмнас медводдзаысь воштӧ став лачасӧ, но ставыс тайӧ помасьӧ лючки
Йӧй петук мудзис, вомсӧ паськӧдіс да ӧдва нин котӧртіс.
Буратино медбӧрын лэдзис сылысь трепайтчӧм бӧжсӧ.
— Мун, генерал, аслад курӧгъяс дорӧ...
И ӧтнас мӧдіс сэтчӧ, кӧні пу коръяс пыр яръюгыда дзирдаліс Юсь ты.
Вот и изъя мыльк вылын пожӧм, вот и пещера.
Сэні гӧгӧр шыблалӧма вӧлі чегъясьӧм увъяс.
Туруныс таляссьӧма кӧлеса туйясӧн.
Буратинолӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Сійӧ чеччыштіс мыльк вывсянь, видзӧдліс чукля пу вужъяс улӧ...
Пещера вӧлі тыртӧм!!!
Мальвина ни Пьеро ни Артемон эз вӧвны.
Сӧмын туплясисны кык рузумтор.
Сійӧ найӧс лэптіс, — тайӧ вӧліны Пьеро дӧрӧмысь нетшыштӧм сосъяс.
Ёртъяссӧ кодъяскӧ пышйӧдӧмаӧсь!
Найӧ пӧгибнитісны!
Буратино уси кымыньӧн, — нырыс сылӧн пыдӧ пырис муас.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм донаӧсь сылы ёртъясыс.
Мед ноксьӧ Мальвина велӧдӧмӧн, мед Пьеро кӧть сюрсысь лыддяс кывбуръяс, сетіс эськӧ ӧні весиг зарни ключсӧ, медым бӧр аддзыны ёртъяссӧ.
Сы юр весьтын шытӧг кыпаліс небыд му чукӧр, петіс алӧйгӧрд кипыдӧсъяса бархатнӧй вурдысь, чипӧстігмозыс куимысь несйис да шуис:
— Ме синтӧм, но ме зэв бура кыла.
Татчӧ воліс ыжъясӧ доддялӧм телега.
Сэні пукалісны Лис, Йӧй карса губернатор, да сылӧн сыщикъяс.
Губернатор тшӧктіс: «Арестуйтӧй негодяйясӧс, кодъяс виисны менсьым медбур полицейскӧйясӧс обязанностьяс исполняйтігӧн!
Арестуйтӧй!
Сыщикъяс вочавидзисны: «Тяф!»
Сэсся уськӧдчисны пещераӧ, и сэні заводитчис ӧтчаяннӧя тышкасьӧм.
Тэнсьыд ёртъястӧ кӧртавлісны, ёкмыльясныскӧд ӧтлаын, шыбитісны телегаас да и мунісны.
Кутшӧм пӧльза вӧлі ӧні Буратинолы куйлыны муӧ нырсӧ сюйӧмӧн.
Буратино чеччыштіс да котӧртіс телега туй кузя.
Кытшовтіс тысӧ, петіс сук туруна эрд вылӧ.
Муніс, муніс.
Сылӧн юрас некутшӧм план эз вӧв.
Колӧ спаситны ёртъясӧс, — вот и ставыс...
Воис кыр дорӧдз, кысянь кольӧм войысь воддза войнас усьлі йӧн лапкоръяс пӧвстӧ.
Улысь аддзис няйт пруд, кӧні оліс черепаха Тортила.
Туй кузяыс прудлань лэччӧ вӧлі телега, сійӧс кыскӧны нетшкысьӧм гӧна скелет кодь кык кос ыж.
Телега кӧзла вылас пукаліс пӧльтчӧм банбокъяса, зарни ӧчкиа тшӧг кань, — сійӧ служитіс губернатор ордын пельӧ вашкӧдысьӧн.
Сы бӧрвылын пукаліс зэв важнӧя Лис-губернатор...
Ёкмыльяс вылын куйлісны Мальвина, Пьеро да дзоньнас бинтуйтӧм Артемон, — сылӧн сыналӧм тугъя бӧжыс кыссис бус вывтіыс.
Телега бӧрсяньыс мунісны кык сыщик — доберман-пинчеръяс.
Друг сыщикъяс лэптісны пон ныръяссӧ да джуджыд кыр йылысь аддзисны Буратинолысь еджыд колпаксӧ.
Гырыся чеччалӧмӧн пинчеръяс кутісны кайны крут чой кузя.
Но кыр йылӧ вотӧдз, Буратино, — а сылы нин ӧні вӧлі некытчӧ не дзебсьыны, ни пышйыны, — юр вылас пуктіс кияссӧ да медся крут местасяньыс чикышӧн шыбитчис увлань няйт прудйӧ, код вылын гӧвквидзис веж нюйт эжыс.
Сынӧдтіыс мегыр моз кытшджын вӧчӧмӧн, дерт, сійӧ шнёпкысис прудйӧ, тьӧтка Тортила дінӧ, эз кӧ торк эськӧ ёна пӧльтысь тӧлыс.
Тӧв кватитіс пуысь вӧчӧм кокньыдик Буратиноӧс, кутіс гартлӧдлыны винтӧн, бергӧдлыны сійӧс да нуис бокӧ, и сійӧ шнёпкысис веськыда телегаӧ, Лис-губернаторлы юр вылас.
Зарни ӧчкиа тшӧг кань повзьӧмысла уси кӧзла вывсьыс, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі подлец да полысь, то мудеритчис, мый садьсӧ воштіс.
Губернатор Лис, сідз жӧ ӧтчаяннӧй полысьӧн, чирзӧмӧн уськӧдчис пышйыны чой горув да сэн жӧ пырис барсук гуӧ.
Сэні сылы эз ло зэв лӧсьыд: татшӧм гӧсьтъястӧ барсукъяс чорыда «гӧститӧдӧны».
Ыжъяс повзисны да боквыв чеччыштісны, телегаыс путкыльтчис, Мальвина, Пьеро да Артемон ёкмыльясыскӧд тшӧтш быгыльтчисны лапкоръяс пӧвстӧ.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый ті, дона лыддьысьяс, эн эськӧ удитӧй лыддьыны асланыд киысь став чуньястӧ.
Доберман-пинчеръяс, гырыся чеччалӧмӧн, кыр йывсянь уськӧдчисны бӧр увлань.
Путкыльтчӧм телега дінӧ котӧртӧм бӧрын найӧ аддзисны тшӧгӧм каньӧс садьтӧгыс.
Аддзисны лапкоръяс пӧвстысь туплясьысь пу мортъясӧс да бинтуйтӧм пудельӧс.
Но некӧн оз вӧлі тыдав губернатор Лис.
Сійӧ воши, — кыдз быттьӧ му пырыс муніс, а сыщикъяслы сійӧс колӧ вӧлі видзны синнысӧ моз.
Медводдза сыщикыс ныр лэптӧмӧн, лача воштӧмӧн, пондіс омлявны.
Мӧд сыщикыс вӧчис сідз жӧ:
— Ой, ой, ой, ой — у-у-у!..
Найӧ уськӧдчисны да чой пӧлӧнсӧ ставсӧ шобисны.
Бара шога кутісны омлявны, сы вӧсна, мый налы ӧні кажитчис нин плеть да кӧрт решетка сайын пукалӧм.
Мыжапырысь лядьвейясӧн ниглясигтырйи, найӧ котӧртісны Йӧй карӧ, медым полиция юкӧдын ылӧдны, быттьӧ губернаторӧс вӧлі ловйӧн босьтӧма енэжӧ, — муніганыс тадзи найӧ думайтісны висьтавны асьнысӧ правдайтӧм могысь.
Буратино ньӧжйӧник видліс асьсӧ, — кокъясыс да киясыс вӧліны дзоньӧсь.
Сійӧ кыссьӧмӧн муніс лапкоръяс пӧвстӧ и мездіс Мальвинаӧс да Пьероӧс.
Мальвина ни ӧти кыв шутӧг кутліс Буратиноӧс сьылі гӧгӧрыс, но окыштны эз вермы: Буратинолӧн мешайтіс кузь нырыс.
Пьеролӧн дорӧм сойясыс гырддза выйӧныс вӧлі орӧмаӧсь, еджыд пудраыс банбокъяссьыс киссьӧма и, вӧлӧмкӧ, банбокъясыс сылӧн прӧстӧ сэтшӧмӧсь жӧ гӧрдӧсь, кӧть сійӧ и ноксис радейтчӧмӧн да кывбуръясӧн.
— Ме чорыда косяси, — кыз гӧлӧсӧн шуис Пьеро. — Эз кӧ менӧ конйыштны — некутшӧма эськӧ менӧ эз вермыны босьтны.
Мальвина висьталіс:
— Сійӧ косясис дзик лев моз.
Сійӧ кутліс Пьероӧс сьылі гӧгӧрыс да окыштіс кыкнан банбокас.
— Тырмас, тырмас нювсьыныд, — ропкыштіс Буратино, — пышъямӧй.
Артемонӧс кыскам бӧжӧдыс.
Найӧ куимнаныс кутчысисны коньӧр понлы бӧжас да кутісны кыскыны сійӧс чой паныд вывлань.
— Лэдзӧй, ме ачым муна, тадзи меным яндзим, — лӧвтіс бинтуйтӧм пудель.
— Эн, эн, тэ вывті на слаб.
Но муртса на найӧ воисны чой джынйӧдзыс, чой йылас тыдовтчисны Карабас Барабас да Дуремар.
Лиса-Алиса лапанас индӧ вӧлі пышйысьяс вылӧ, Базилио кань чургӧдӧма усъяссӧ да зывӧктана чушкӧ.
— Ха-ха-ха, вот и лӧсьыд, — вак-вак серӧктіс Карабас Барабас. — Зарни ключыд ачыс локтӧ менам киӧ!
Буратино тэрмасьӧмӧн мӧвпаліс, кыдзи мынтӧдчыны выль бедасьыс.
Пьеро топӧдіс Мальвинаӧс ас бердас, донтӧг вузавны ассьыс олӧмсӧ эз кӧсйы.
Тайӧ здукас эз вӧв некутшӧм лача мездмӧм вылӧ.
Дуремар килькъяліс чой йылас.
— Висьысь пудель понсӧ, синьор Карабас Барабас, тэ меным сет, ме сійӧс шыбита прудйӧ пиявкаяслы, мед менам пиявкаясӧй вӧліны тшӧгӧсьджык...
Кыз Карабас Барабаслы дыш вӧлі лэччыны чой горулас, сійӧ чуксаліс пышъялысьясӧс сарделька кодь чуньнас:
— Локтӧй, локтӧй ме дінӧ, челядьяс...
— Эн лысьтӧй вӧрзьыны места вылысь, — шуис Буратино. — Пӧгибнитны кӧ, гажаа!
Пьеро, висьтав ассьыд кутшӧмкӧ медся пеж кывбуртӧ.
Мальвина, серав став гӧлӧс тырнад.
Мальвина, кӧть сылӧн и вӧліны некымын тырмытӧмторъяс, но вӧлі бур ёртӧн.
Сійӧ чышкыштіс синвасӧ да серӧктіс чой йылын сулалысьяслы зэв ӧбиднӧй кывъясӧн:
Пьеро пырысь-пыр жӧ лӧсьӧдіс кывбур да кутіс омлявны мисьтӧм гӧлӧсӧн:
Наян Алиса, сия ме тэд —
Тэнӧ нин важӧн зэв виччысьӧ бедь.
Корысь Базилио — дрянь,
Пежысь-пеж, гусясьысь кань.
Дуремар — прӧстӧ йӧй
Дзик сійӧ сморчок кодь тшак.
Тэд, Барабасӧй, мый колӧ?
Тэысь ӧд ог жӧ ми полӧ...
Сійӧ жӧ каднас Буратино ниглясис да эльтчис:
— Эй тэ, акань театрса директор, важ сур бӧчка, йӧйлунӧн тырӧм тшӧг мешӧк, лэччы, лэччы миян дінӧ, — ме сьӧлышта тэныд мисьтӧм тошкад.
Вочакыв пыдди Карабас Барабас зэв лёкысь равӧстіс, Дуремар лэптіс енэжлань кос кияссӧ.
Лиса-Алиса вежыньтчылӧмӧн серӧктіс:
— Лэдзлӧй менӧ тайӧ яндысьтӧмъясыслысь сьылідзиръяссӧ бергӧдны.
Нӧшта кӧ ӧти здук, и ставыс эськӧ помасис...
Друг бордъяснас шутьлялӧмӧн лэбыштісны джыджъяс.
— Тані, тані, тані!..
Карабас Барабас юр весьтті лэбзис катша гораа китшсигтыр:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
И чой йылысь тыдовтчис пӧрысь папа Карло.
Сосъясыс сылӧн вӧлі пуджӧма, а киас увйӧсь бедь, синкымъясыс кӧрсьӧмаӧсь...
Пельпомнас сійӧ йӧткыштіс Карабас Барабасӧс, гырддзанас — Дуремарӧс, бедьнас лӧсыштіс мышку кузяыс Лиса-Алисаӧс, сапӧгнас боквыв чужйис Базилио каньӧс...
Сы бӧрын, копыртчӧмӧн да чой йывсянь увланьӧ видзӧдӧмӧн, кӧні сулалісны пуысь вӧчӧм мортъяс, нимкодьпырысь шуис:
— Буратино, менам пиӧй, ичӧт плут, тэ ловъя да дзоньвидза, — лок жӧ ӧдйӧджык ме дорӧ!
Буратино папа Карлоыскӧд, Мальвинакӧд, Пьерокӧд да Артемонкӧд, медбӧрын, бӧр локтӧны гортас
Карлолӧн немвиччысьтӧг воӧмыс, сылӧн беддьыс да чукыртчӧм синкымъясыс зэв чорыда повзьӧдісны негодяйясӧс.
Лиса-Алиса кыссис сук турун пӧвстӧ да сэсянь садьтӧгыс уськӧдчис пышйыны, сӧмын корсюрӧ сувтыштавліс, медым йӧжгылясьыштны беддьӧн кучкӧмысь.
Базилио кань лэбовтіс воськов дас сайӧ кымын да розялӧм велосипеднӧй шына моз лёкысла чушнитіс.
Дуремар виж пальтоыслысь пӧлаяссӧ тобыртіс да чой йывсяньыс мӧдіс увлань лэччыны шуалӧмӧн:
— Ме абу мыжа, ме абу мыжа...
Но крут местаті джӧмдіс да быгыльтчис зэв ыджыд шумӧн и бызгысис прудйӧ.
Карабас Барабас колис сулавны, кӧні водз сулаліс.
Сійӧ кыскис пельпомас ассьыс юрсӧ юр пыдӧс выйӧныс, тошкыс сылӧн торк моз ӧшаліс.
Буратино, Пьеро да Мальвина кайисны чой йылӧ.
Папа Карло ӧтикӧн-ӧтикӧн босьталіс найӧс моздорас да грӧзитыштіс чуньнас:
— Вот ме тіянӧс, баловникъясӧс!
И сюяліс питшӧгас.
Сэсся сійӧ лэччис чой йывсяньыс кымынкӧ воськов да лажгӧдчис коньӧр пон весьтӧ.
Вернӧй Артемон лэптіс нырсӧ да нюлыштіс Карлолысь нырсӧ.
Буратино пырысь-пыр мыччысис питшӧгсянь.
— Папа Карло, ми понтӧг гортӧ ог мунӧй.
— Э-хе-хе, — вочавидзис Карло, — сьӧкыд кодь эськӧ лоӧ, но да кыдзкӧ-мыйкӧ нуа нин тіянлысь понтӧ.
Артемонӧс сійӧ лэптіс пельпом вылас да, сьӧкыд грузысла пошиктӧмӧн, кайис вывлань, кӧні, век на пельпомас юрсӧ кыскӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн, вӧлі сулалӧ Карабас Барабас.
— Аканьясыс менам, — ропкыштіс сійӧ.
Папа Карло сылы стрӧгпырысь вочавидзис:
— Ок, тэ!
Пӧрысьладорыд кодъяскӧд йитчӧмыд, — став светыслы известнӧй жуликъяскӧд, Дуремаркӧд, Канькӧд да Ручкӧд.
Ичӧтъясӧс ӧбижайтан!
Яндысь, доктор!
И Карло мӧдіс туй кузя карлань.
Карабас Барабас пельпомас кыскӧм юрӧн муніс сы бӧрся.
— Аканьясӧс менсьым вай!..
— Нинӧм вылӧ эн сет! — горӧдіс питшӧгысь мыччысьлӧмӧн Буратино.
Тадзи мунісны, мунісны.
Прӧйдитісны Куим Гуриналысь харчевнясӧ, кӧні ӧдзӧс дорас копрасис куш юра кӧзяиныс, кыкнан кинас дзижгысь скӧвӧрдаяс вылӧ индӧмӧн.
Ӧдзӧс дорас водзӧ да бӧрӧ, водзӧ да бӧрӧ ветлӧдліс нетшкӧм бӧжа петук да возмущайтчӧмӧн висьтавліс Буратино хулиганскӧй поступок йылысь.
Курӧгъяс жалитӧмпырысь дакайтісны:
— Ак-ак, кутшӧм страк!
Ук-ук, миян петук!..
Карло кайис мыльк йылӧ, кысянь тыдалӧ вӧлі саридз, коді кытсюрӧ вӧлі вевттьысьӧма гудыроват визьясӧн тӧлӧн пӧлялӧмысла, вадорас тыдаліс жар шонді улын лыа рӧма ичӧтик кар да акань театрлӧн полотно вевтыс.
Карабас Барабас, Карло мышкын куим воськов ылнаын тувччалӧмӧн, ропкакыліс:
— Ме тэныд аканьяс вылад сета сё зарни сьӧм, вузав.
Буратино, Мальвина да Пьеро дугдісны лолавны, — виччысисны, мый шуас Карло.
Сійӧ вочавидзис:
— Ог!
Тэ кӧ эськӧ вӧлін бур сьӧлӧма, шань директорӧн театрад, ме эськӧ тэныд, мед нин, сеті дзоляник мортъяссӧ.
А тэ — быд крокодилысь омӧльджык.
Ог сет, ог вузав, весась.
Карло лэччис мыльк йылысь да, сэсся Карабас Барабас вылӧ видзӧдлытӧг, пырис карӧ.
Сэні тыртӧм площадь вылын вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс полицейскӧй.
Жарысла да гажтӧмысла усъясыс сылӧн ӧшӧдчӧмаӧсь, синлапъясыс лазгӧдчӧмаӧсь, куим пельӧса шляпа весьтас гӧгралісны гутъяс.
Карабас Барабас друг сюйис тошсӧ зептас, кватитіс Карлоӧс мышсяньыс дӧрӧмӧдыс да став площадь тырнас равӧстіс:
— Кутӧй гусь-вӧрӧс, сійӧ гусяліс менсьым аканьясӧс!..
Но полицейскӧй, кодлы вӧлі жар да гажтӧм, весиг эз вӧрзьӧдчыв.
Карабас Барабас котӧрӧн матыстчис сы дорӧ, тшӧктіс Карлоӧс арестуйтны.
— А тэ коді сэтшӧмыс? — дыша юаліс полицейскӧй.
— Ме акань наукаяс кузя доктор, нималана театрса директор, медвылыс орденъяса кавалер, Тарабарскӧй корольлӧн медматысса друг, синьор Карабас Барабас...
— А тэ ме вылӧ эн горзы, — вочавидзис полицейскӧй...
Кор Карабас Барабас вензис полицейскӧйкӧд, папа Карло, мостки кузя бедьнас тэрыба тотшкӧдчигтырйи, матыстчис аслас керка дінӧ.
Восьтіс ӧдзӧс джынвыйӧ пемыд посувса каморкаысь, лэдзис пельпом вывсьыс Артемонӧс, сійӧс пуктіс крӧвать вылас, питшӧгсьыс кыскис Буратиноӧс, Пьероӧс да Мальвинаӧс да пуксьӧдіс найӧс орччӧн пызан вылӧ.
Мальвина пыр жӧ шуис:
— Папа Карло, медвойдӧр старайтчышт висьысь пон дінын.
Зонкаяс, пырысь-пыр жӧ мыссьыны...
Друг сійӧ зэв шогпырысь шеныштіс кияснас.
— А менам платтьӧясӧй!
Менам выль туфлиясӧй, менам мича лентаясӧй колины гуран пыдӧсӧ, лапкоръяс пӧвстӧ!..
— Нинӧм, эн шогсьы, — шуис Карло, — рытнас ме ветла да вая тэнсьыд ёкмыльястӧ.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь разис Артемон лапаясысь бинтъяссӧ.
Вӧлӧмкӧ, ранаясыс пӧшти нин бурдӧмаӧсь, но понйыс эз вермы вӧрзьыны сӧмын сы вӧсна, мый вӧлі тшыг.
— Тарелка тыр зӧръя кизер рок да вема лы, — ружӧктіс Артемон, — и ме дась лоа косясьны став понъясыскӧд карас.
— Ай, ай, ай, — шогпырысь шуис Карло, — а менам гортын — ни крӧшки абу, и зептын ни ӧти сольдо...
Мальвина нора бӧрддзис.
Пьеро кулакъяснас ниртіс плешсӧ, думайтіс.
— Ме пета улича вылӧ лыддьыны кывбуръяс, ветлысь-мунысьяс сеталасны меным сольдоястӧ ыджыд чукӧр.
Карло довкнитіс юрнас.
— И нуӧдасны узьны, пиукӧй, брӧдяжитӧмсьыд полицейскӧй отделенньӧӧ.
Буратиноысь кындзи ставӧн жугыльмисны.
Сійӧ мудера шпыньяліс, бергаліс сідз, быттьӧ пукаліс эз пызан вылын, а вывлань йыла кнопка вылын.
— Ёртъяс, тырмас няргыны! — Сійӧ чеччыштіс джоджӧ да кыскис мыйкӧ зепсьыс. — Папа Карло, босьт мӧлӧт да стенсьыд нетшышт розьӧсь дӧрасӧ.
И сійӧ вывлань чургӧдӧм нырнас индіс пач вылӧ да пач весьтын ӧшалысь пӧрт вылӧ да тшын вылӧ, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма важ дӧратор вылӧ.
Карло пондіс шензьыны.
— Мыйла тэ, пиукӧй, кӧсъян нетшыштны стенсьыс сэтшӧм мича серпассӧ?
Тӧвнас ме сы вылӧ видзӧда да мӧвпала, мый сійӧ настоящӧй би, а пӧртъяс чеснокӧн пуӧм настоящӧй ыж яйысь шыд и меным сэк неуна овлӧ шоныдджык.
— Папа Карло, сета аканьлысь веськыд кыв, — пачад тэнад лоас настоящӧй би, настоящӧй чугуннӧй пӧрт да пӧсь сёян.
Нетшышт дӧрасӧ.
Буратино шуис тайӧс сэтшӧм увереннӧя, мый папа Карло гыжйыштіс балябӧжсӧ, довкйӧдлыштіс юрнас, кызӧктыштіс, сэсся босьтіс клещи да мӧлӧт и заводитіс дӧрасӧ перйыны.
Сы сайын, кыдз нин ми тӧдам, ставсӧ вӧлі вевттьӧма черань везйӧн да тоньвидзисны кулӧм чераньяс.
Карло старайтчӧмпырысь чышкис черань везсӧ.
Сэки кутіс тыдавны дубйысь вӧчӧм неыджыд ӧдзӧс.
Нёльнан пельӧсас сы вылӧ вӧлі вундалӧмӧн серпасалӧма сералысь рожаяс, а шӧрас — кузь ныра йӧктысь морт.
Кор сы вылысь чышкыштісны буссӧ, Мальвина, Пьеро, папа Карло, весиг тшӧтш и тшыг Артемон, ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны:
— Тайӧ Буратинолӧн аслас портретыс!
— Ме сідзи и чайті, — шуис Буратино, кӧть нинӧм сэтшӧмсӧ эз думайтлы да ачыс шензис. — А вот и ключ ӧдзӧссьыс.
Папа Карло, восьт ӧдйӧджык...
— Тайӧ ичӧтик ӧдзӧсыс да тайӧ зарни ключыс, — шуис Карло, — вӧчӧма зэв нин важӧн кутшӧмкӧ бур мастерӧн.
Видзӧдлам, мый дзебӧма ӧдзӧс саяс.
Сійӧ сюйис ключсӧ томан розяс да бергӧдыштіс...
Друг пондіс кывны ичӧтик шыа зэв лӧсьыд музыка, быттьӧ музыкальнӧй ящикын ворсны кутіс орган.
Папа Карло йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Дзуртӧмӧн ӧдзӧс кутіс воссьыны.
Тайӧ кадас ӧшинь сайын кылісны тэрмасян кок шыяс, и Карабас Барабаслӧн гӧлӧсыс равӧстіс:
— Тарабарскӧй король нимӧн — арестуйтӧй пӧрысь плут Карлоӧс!
Карабас Барабас жугӧдчӧмӧн пырӧ посувса каморкаӧ
Карабас Барабас, кыдзи нин ми тӧдам, быдног зілис вугралысь полицейскӧй дінын, медым сійӧ арестуйтіс Карлоӧс.
Кор нинӧм эз вермы вӧчны, Карабас Барабас котӧртіс улича кузя.
Шевъялан тошкыс сылӧн крукасьліс ветлысь-мунысьяслы кизьясас да зонтикъясас.
Сійӧ тойласис да пиньяснас гутшйӧдчис.
Сы бӧрсянь пель чунавмӧн шутьлалісны детинкаяс, лыйлісны сылы мышкас сісь яблӧгъясӧн.
Карабас Барабас котӧрӧн пырис карса начальник ордӧ.
Тайӧ жар каднас начальник пукалӧ вӧлі садъяс, фонтан дінын, трусик кежсьыс да юӧ лимонад.
Начальниклӧн вӧлі квайт щӧка, нырыс сылӧн вӧйӧма гӧрд бандзибъяс пиас.
Сы мышку сайын, липа улын, сулалісны нёль зумыш полицейскӧй да дугдывтӧг восьталісны лимонад тыра бутылкаяс.
Карабас Карабас уськӧдчис начальник водзӧ пидзӧсчань йылас да, тошнас чужӧм пасьтаыс синвасӧ ниртігтырйи, кутіс равзыны:
— Ме шудтӧм сирӧта, менӧ ӧбидитісны, ставсӧ гусялісны, нӧйтісны...
— Коді тэнӧ, сирӧтаӧс, ӧбидитіс? — упкигтырйи юаліс начальник.
— Лёк враг, пӧрысь шарманщик Карло.
Сійӧ гусяліс менсьым медся бур куим акань, сійӧ кӧсйӧ сотны менсьым нималана театрӧс, сійӧ сотас да грабитас став карсӧ, ӧні жӧ кӧ сійӧс он арестуйт.
Карабас Барабас ассьыс кывъяссӧ вынсьӧдӧм могысь кыскис китыр зарни сьӧм да пуктіс начальник туфлиӧ.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, сійӧ сэтшӧмторъяс висьтавліс да сукляліс Карлоӧс, мый повзьӧм начальник тшӧктіс липа улын сулалысь нёль полицейскӧйлы:
— Мунӧй пыдди пуктана сирӧта бӧрся да закон нимӧн вӧчӧй став коланторсӧ.
Карабас Барабас котӧрӧн муніс нёль полицейскӧйкӧд Карло каморка дорӧ да горӧдіс:
— Тарабарскӧй король нимӧн — арестуйтӧй вӧрӧс да негодяйӧс!
Но ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Каморка пытшкын некод эз шыась.
Карабас Барабас тшӧктіс:
— Тарабарскӧй король нимсянь тшӧкта — жугӧдӧй ӧдзӧссӧ!
Полицейскӧйяс личкыштісны, сись ӧдзӧс джынъяс чеччыштісны петляяс вылысь, нёль полицейскӧй, сабляяснас грымӧдчӧмӧн да гымакылігтырйи, пырисны пос увса каморкаӧ.
Тайӧ лои буретш сійӧ минутас, кор стенса гуся ӧдзӧсӧд копыртчӧмӧн пырис Карло.
Сійӧ саяліс медбӧръя мортӧн.
Ӧдзӧсыс сэк дзинь пӧдлассис!..
Лӧня ворсан музыка дугдіс ворсны.
Посувса каморкаын туплясисны сӧмын няйт бинтъяс да серпасалӧм пача косяссьӧм дӧра тор...
Карабас Барабас котӧртіс гуся ӧдзӧс дорӧ, кутіс сэтчӧ кулакъяснас да каблукъяснас камӧдны: тра-та-та-та!
Но ӧдзӧсыс вӧлі ён.
Карабас Барабас ӧддзӧдчӧмӧн котӧртіс да бӧрнас зутшнитіс ӧдзӧсас.
Ӧдзӧсыс эз и вӧрзьыв.
Сійӧ кутіс кокъяснас зымӧдны полицейскӧйяс вылӧ.
— Жугӧдӧй проклятӧй ӧдзӧссӧ Тарабарскӧй король нимӧн.
Полицейскӧйяс босьтчылісны жӧ, но регыд пондісны малавны мӧда-мӧднысӧ — ӧтиыс ныр вывсьыс кучкысьӧминъяссӧ, мӧдыс юрсьыс йӧгъяссӧ.
— Ог вермӧй, тані уджыс вывті сьӧкыд, — вочавидзисны найӧ да мӧдісны карса начальниклы докладывайтны, мый найӧ ставсӧ вӧчисны закон серти, но пӧрысь шарманщиклы, тыдалӧ, ачыс дьявӧлыс отсасьӧ, сы вӧсна, мый сійӧ муніс стен пырыс.
Карабас Барабас нетшыштіс асьсӧ тошкӧдыс, шыбитчис джоджас да кутіс йӧймӧм морт моз равзыны, омлявны да туплясьны посувса тыртӧм каморкаын.
Мый найӧ аддзисны гуся ӧдзӧс сайысь
Кор Карабас Барабас дурмӧм морт моз туплясис да нетшкис ассьыс тошсӧ, Буратино медводзын, а сы бӧрысь Мальвина, Пьеро, Артемон и — медбӧрын — папа Карло лэччисны крут изъя пос кузя му пытшкӧ.
Папа Карло кутіс биа сись пом.
Сылӧн пӧлнясян биыс сетӧ вӧлі кузь вуджӧръяс Артемон кузь гӧна юрсянь либӧ Пьеро нюжӧдӧм кисянь, но эз вермы югдӧдны пемыдінсӧ, кытчӧ лэччис поскыс.
Мальвина, медым полӧмысла не бӧрддзыны, чепляліс асьсӧ пельӧдыс.
Пьеро, кыдзи и пыр, сӧрис некытчӧ туйтӧм кывбуръяс:
Вуджӧр йӧктӧ стенын со, —
А ме нинӧмысь ог пов.
Медым поскыс вывті крут,
Медым гажтӧм пемыд ру, —
Мупытш туйыс кытчӧкӧ
Век жӧ тайӧ лэччӧдас...
Буратино ылӧдз колис ёртъяссӧ, — сылӧн еджыд колпакыс муртса вӧлі тыдалӧ пыдын уліын.
Друг сэні кылӧ мыйкӧ кутіс чушкыны, уси, гӧгыльтчис, да кыліс Буратинолӧн нора гӧлӧсыс:
— Ме дінӧ, отсӧг вылӧ!
Сійӧ жӧ здукӧн Артемон, ранаяссӧ да тшыглунсӧ вунӧдӧмӧн, пӧрӧдіс Мальвинаӧс да Пьероӧс, — лёк тӧвнырӧн уськӧдчис пос тшупӧдъяс кузя увлань.
Гальскакылісны сылӧн пиньясыс.
Мисьтӧма чирӧстіс кутшӧмкӧ ловъя лов.
Ставыс лӧнис.
Сӧмын Мальвиналӧн будильникын моз гораа типиктіс сьӧлӧмыс.
Паськыд югӧр улісяньыс югзьӧдіс пос кузяыс.
Сиська биыс, кодӧс кутӧ вӧлі папа Карло, лои виж.
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй ӧдйӧджык! — гораа чукӧстіс Буратино.
Мальвина, бӧрӧн бергӧдчӧмӧн, тэрмасигтырйи кутіс лэччыны тшупӧдысь-тшупӧдӧ, сы бӧрся кутіс чеччавны Пьеро.
Медбӧрын копыртчӧмӧн лэччис Карло, быд здукӧ пу башмакъяссӧ воштӧмӧн.
Уліас, кӧні помасьӧ вӧлі крут поскыс, каменнӧй площадка вылын пукаліс Артемон.
Сійӧ нювсис.
Сы кокъяс дінын туплясис джагӧдӧм крыса Шушара.
Буратино кыкнан кинас лэптӧ вӧлі сісьмӧм гын войлок, — сійӧн вӧлі тупкӧма изъя стенса розьсӧ.
Сэсянь киссисны кельыдлӧз югӧръяс.
Медводз, мый найӧ аддзисны розьӧдыс петӧм бӧрын — сійӧ гӧгӧрбок паськалан югӧръяс шонділӧн.
Найӧ усьӧны вӧлі сводъя йирксяньыс гӧгрӧс ӧшинь пырыс.
Йӧктан бусчиръяса паськыд югӧръясыс шонділӧн югзьӧдісны вижов мраморысь вӧчӧм гӧгрӧс жырсӧ.
Сы шӧрын сулаліс чудеса кодь мича акань театр.
Акань театрса занавес вылас югъяліс зарни рӧма чукльӧсь чардби.
Занавес бокъясас кыпӧдчисны нёль пельӧса кык башня, кодъясӧс краситӧма сідз, быттьӧ найӧс тэчӧма вӧлі посньыдик кирпичьясысь.
Виж жӧстьысь вӧчӧм джуджыд вевтъясыс яръюгыда дзирдалісны.
Шуйгавывса башня вылас вӧлі бронзӧвӧй стрелкаа часі.
Циферблат вылас быд лыдпас весьтӧ серпасалӧма детинкалысь да нывкалысь серамбана чужӧмъяс.
Веськыдвывса башня вылас — уна рӧма стеклӧяса гӧгрӧс ӧшинь.
Сійӧ ӧшинь весьтас, виж жӧсть вевт вылас, пукаліс Сёрнитысь Сверчок.
Кор ставныс вомнысӧ паськӧдӧмӧн сувтісны чудеса кодь мича театр водзӧ, Сверчок шуис ньӧжйӧник, но яснӧя.
— Ме водзын нин висьтавлі, мый тэнӧ виччысьӧны ужаснӧй лёкторъяс да повзьӧдлана приключенньӧяс, Буратино.
Бур зэв, мый ставыс помасис лючки, а вермис помасьны и лёка...
Вот кыдзи...
Сверчоклӧн гӧлӧсыс вӧлі пӧрысь да неуна ӧбидитчӧм кодь, сы вӧсна, мый Сёрнитысь Сверчоклы коркӧ век жӧ инмыліс юрас мӧлӧтӧн, но аслас сё арӧса арлыд вылас да природнӧй бурлун вылас видзӧдтӧг, сійӧ эз вермы вунӧдны Буратиносянь заслужиттӧм ӧбидасӧ.
Вот мый вӧсна сійӧ сэсся немтор эз содты — пыркнитіс усъяснас, быттьӧ на вылысь бус пыркӧдіс, сэсся ньӧжйӧник кыссис кытчӧкӧ ӧтка коластӧ — тайӧ ноксьӧмсьыс ылӧджык.
Сэки папа Карло шуис:
— А ме чайті, — мися тась, этша вылӧ, аддзам дзонь чукӧр зарни да эзысь, — а аддзим сӧмын важмӧм чача.
Сійӧ матыстчис часі дорӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма башня стенас сюйӧмӧн, циферблатас таркнитіс гыжнас, часі бокас ыргӧн кӧрт тув йылын ӧшалысь ключсӧ босьтіс да часысӧ заведитіс...
Кутіс кывны гораа точкӧм.
Стрелкаяс вӧрзисны.
Ыджыд стрелкаыс матыстчис дас кык часӧ, ичӧтикыс квайт часӧ.
Башня пытшкас кутіс дзиньгыны да дзужгыны.
Часіыс гораа кучкаліс квайт час...
Сэк пырысь-пыр жӧ веськыдладор башняас воссис уна рӧма стеклӧа ӧшиньыс, чеччыштіс заводнӧй сера лэбач да, бордъяснас пыркнитӧмӧн, сьыліс квайтысь.
— Миянӧ — миянӧ, миянӧ — миянӧ, миянӧ — миянӧ...
Лэбач саяліс, ӧшиньыс пӧдласис, кутіс ворсны шарманка музыка.
И воссис занавес...
Некод, весиг и папа Карло, некор на эз аддзывлы татшӧм мича декорациясӧ.
Сцена вылын вӧлі сад.
Зарни да эзысь коръяса ичӧтик пуяс вылын сьылісны гыж ыджда тушаа заводнӧй ябыръяс.
Ӧти пуын ӧшалісны яблӧгъяс, ставныс греча тусьысь эз вӧвны гырысьджыкӧсь.
Пуяс увті ветлӧдлісны павлинъяс, найӧ кок чуньяс йылас кыпӧдчыштлӧмӧн кокалісны яблӧгъяссӧ.
Луг вылас чеччалісны да люкасисны кык кӧза пи, а сынӧдас лэбалісны синлы муртса тӧдчана бобувъяс.
Тадзи коли ӧти минут.
Ябыръяс ланьтісны, павлинъяс да кӧза пиян бӧрыньтчисны бокса кулисаяс сайӧ.
Пуясыс вӧйины сцена джодж улӧ гуся люкъясӧ.
Пыдыс декорация вылас кутісны паськавны тюлевӧй рӧма кымӧръяс.
Лыаа пустыня весьтын тыдовтчис гӧрд шонді.
Веськыдвывсянь и шуйгавывсянь, бокса кулисаяс сайсяньыс, тыдовтчисны змей вылӧ мунысь лиана вожъяс, — ӧтарас збыльысь тоньвидзис удав-змей.
Мӧдар бокас бӧжъяснаныс кутчысьӧмӧн качайтчисны обезьянаяслӧн дзонь котыр.
Тайӧ вӧлі Африка.
Пустыняяса лыа вывті, гӧрд шонді увті, прӧйдиталісны пемӧсъяс.
Куимысь чеччыштӧмӧн уйкнитіс ыджыд бурыся лев, — кӧть сійӧ вӧлі каньпиысь не ыджыдджык, но страшнӧй.
Катласигтырйи бӧр кокъяс вылас варгыльтіс зонтика плюшевӧй ош.
Кыссис мисьтӧм крокодил, — сылӧн ичӧтик лёк синъясыс петкӧдчисны меліӧн.
Но Артемон век жӧ эз эскы да мурӧстіс сы вылӧ.
Гӧнитіс носорог, — медым эз вӧв ӧпаснӧ, сы ёсь сюр йылӧ вӧлі пысалӧма резина мач.
Гӧнитіс верблюд вылӧ мунысь визя сера, сюра жираф, мый вынсьыс нюжӧдліс ассьыс сьылісӧ.
Сэсся прӧйдитіс слӧн, челядьяслӧн ёрт; слӧн вӧлі тӧлка да бур сьӧлӧма, — ӧвтчис бӧжнас, код йылын кутіс соевӧй кампет.
Медбӧръяӧн, бок ногӧн посньыдика рӧдтыштӧмӧн, прӧйдитіс зэв няйт, дикӧй пон-шакал.
Артемон увтчигтырйи уськӧдчис сы вылӧ, — папа Карлолы ӧдва удайтчис кыскыны сійӧс бӧжӧдыс сцена дорысь нин.
Пемӧсъяс прӧйдитісны.
Шондіыс друг кусі.
Пемыдас вылісянь лэччисны кутшӧмкӧ вещьяс, кутшӧмкӧ вещьяс мыччысьыштісны бокъяссяньыс.
Кыліс сэтшӧм шы, быттьӧ струнаяс кузя нуӧдісны смычокӧн.
Ӧзйисны гудыр стеклӧа уличвывса пӧнаръяс.
Сцена вылын лои карса площадь.
Керкаясын ӧдзӧсъяс воссисны, котӧрӧн петісны ичӧтик мортъяс, пондісны сӧвны чача кодь трамвайӧ.
Кондуктор звӧнитіс, вагоновожатӧй кутіс бергӧдлыны ручкасӧ, детинка тэрыба кутчысис трамвай колбасаӧ, милиционер шутьӧгтіс — трамвай тюрис джуджыд керкаяс пӧвстӧд бокса уличаӧ.
Прӧйдитіс велосипеда морт, кӧлесаясыс вӧліны варенньӧ блюд дорысь не ыджыдджыкӧсь.
Котӧртіс газет вузавлысь, — дзик нёль пельӧ куснялӧм косявлан лунпас листъяс — вот мый ыдждаӧсь вӧліны сылӧн газетъясыс.
Мороженнӧй вузалысь тюрӧдіс площадь вомӧн мороженнӧй новлӧдлан тележкасӧ.
Керка балконъяс вылӧ петісны нывкаяс да кутісны шенасьны сылы, а мороженнӧй вузавлысь кияссӧ шевгӧдіс да шуис:
— Ставсӧ сёйисны, волӧй мӧдысь.
Сэки занавес тупкысис, и сы вылын бара кутіс югъявны зарни сера чукльӧсь чардби.
Папа Карло, Мальвина, Пьеро шензьӧмысла эз вӧвны ас садяныс.
Буратино, кияссӧ зепъясас сюялӧмӧн, нырсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, ошйысьӧмпырысь шуис:
— Мый — аддзылінныд?
Сідз кӧ тай ме эг весь кӧтӧдчыв Тортила тьӧтка нюрын...
Тайӧ театрас ми сувтӧдам комедия — тӧданныд кутшӧмӧс? — «Зарни ключ, либӧ Буратинолӧн да сылӧн ёртъяслӧн вӧвлытӧм приключенньӧяс»
Карабас Барабас мед потӧ забеднӧысла.
Пьеро ниртыштіс кабыръяснас чукыртчӧм плешсӧ.
— Ме гижа тайӧ комедиясӧ зэв мича кывбуръясӧн.
— Ме кута вузасьны мороженнӧйӧн да билетъясӧн, — шуис Мальвина. — Ті кӧ аддзанныд менсьым талант, заводитла ворсны мичаник нывкаяслысь роль...
— Энлӧй, ребята, а велӧдчынытӧ понданныд кор? — юаліс папа Карло.
Ставныс ӧттшӧтш вочавидзисны:
— Велӧдчыны кутам асылын...
А рытын ворсны театрын...
— Но, но, челядь, — шуис папа Карло, — а ме нин, челядь, пыдди пуктана публикаӧс гажӧдӧм могысь кута ворсны шарманкаӧн, а пондам кӧ ветлӧдлыны Италия кузя карысь карӧ, ме сэк кута веськӧдлыны вӧлӧн да пуны тіянлы ыж яйысь шыд чеснок сорӧн...
Артемон кывзіс пельсӧ чошкӧдӧмӧн, бергӧдліс юрсӧ, югъялан синъяснас видзӧдіс ёртъясыс вылӧ, — юасис, — а сылы мый вӧчны?
Буратино шуис:
— Артемон кутас веськӧдлыны бутафорияӧн да театрса костюмъясӧн, сылы сетам кладӧвӧйысь ключ.
Ворсантор мунігӧн кулисаяс сайын сійӧ вермас ворсны левлысь эргӧм, носороглысь кок шыяс, крокодил пиньяслысь гӧтшйӧдчӧм да, бӧжнас тэрыба бергӧдлӧмӧн, тӧвлысь омлялӧм и мукӧд колан шыяс.
— Но, а тэ, но, а, тэ, Буратино? — юалісны ставӧн. — Мый кӧсъян ворсны театрас?
— Чудакъяс, комедияын ме кута ворсны ачымӧс ачым и став свет пасьтаыс кута нимавны.
Выль акань театр сетӧ медводдза представленньӧ
Карабас Барабас пукалӧ вӧлі пач водзас вывті лёк руа.
Уль песъяс ӧдва ломтысисны.
Ывлаын киссис зэр.
Акань театрлӧн розьӧссьӧм вевтыс вияліс.
Аканьяслӧн кӧтасисны киясыс да кокъясыс, и репетицияяс вылын некод эз кӧсйы уджавны, весиг сизим вожа плетьӧн грӧзитӧм улын.
Аканьяс коймӧд лун нин нинӧм эз сёйлыны да вашкӧдчисны мӧда-мӧдныскӧд кладӧвӧйын, кӧрт тувъяс йылын ӧшалігӧн.
Асывсяньыс эз вӧв вузалӧма театрын ни ӧти билет.
Да и коді эськӧ муніс видзӧдны Карабас Барабаслысь гажтӧм пьесаяс да ротйысьӧм паськӧма тшыг актёръяссӧ.
Карса башня вылын часі кучкаліс квайт час.
Карабас Барабас зумыша довгис зрительнӧй залӧ, — тыртӧм.
— Чӧртыс эськӧ мед нуис став пыдди пуктана видзӧдысьяссӧ, — броткис сійӧ да петіс ывлаӧ.
Петӧм бӧрас видзӧдліс, синсӧ лапнитіс да вомсӧ паськӧдіс сідз, мый сэтчӧ кокниа вермис эськӧ лэбзьыны рака.
Сы театрлы паныдӧн, дӧраысь вӧчӧм ыджыд выль палатка водзын, саридзсянь пӧльтысь васӧд тӧв вылӧ видзӧдтӧг сулалӧны вӧлі ыджыд йӧз чукӧр.
Палаткаӧ пыранін весьтас вылын сулаліс колпака, кузь ныра морт, трубитіс кирган трубаӧн да мыйкӧ равзіс.
Публика сераліс, клопайтіс кипыдӧсъяснас, унаӧн пыралісны палатка пытшкӧ.
Карабас Барабас дорӧ локтіс Дуремар, сы дінсянь некор вӧвлытӧма ӧвтіс нюйт дукӧн.
— Э-хе-хе, — шуис сійӧ, став чужӧмсӧ чукыръясӧ кӧрӧмӧн, — лечитчан пиявкаясӧн делаяс некытчӧ туйтӧмӧсь.
— Со кӧсъя мунны на дорӧ, — Дуремар индіс выль палаткалань, — кӧсъя вӧзйысьны налы сисьяс ӧзтавны да джодж чышкыны.
— Кодлӧн тайӧ проклятӧй театрыс?
Кытысь сійӧ лои? — равӧстіс Карабас Барабас.
— Тайӧ аканьяс асьныс босьтісны акань театр «Чардби», найӧ асьныс гижӧны кывбура пьесаяс, асьныс ворсӧны.
Карабас Барабас гӧтшнитіс пиньяснас, нетшыштіс асьсӧ тошкӧдыс да кутіс восьлавны дӧраысь вӧчӧм выль палаткалань.
Сэтчӧ пыранін весьтын Буратино горзіс:
— Петкӧдлыссьӧ медводдзаысь пуысь вӧчӧм мортъяс олӧмысь зэв интереснӧй да сьӧлӧм вылӧ воан теш.
Тайӧ комедия — збыль вӧвлӧмтор сы йылысь, кыдзи ми вермим ассьыным став вӧрӧгъясӧс, асланым ёсьлунӧн, повтӧмлунӧн да кыпыд лов руӧн.
Акань театрӧ пыранінын стекляннӧй будкаын пукаліс кельыдлӧз юрсиа, мича банта Мальвина да эз вевъяв сетавны билетъяссӧ аканьяс олӧмысь гажа комедия видзӧдны окотитысьяслы.
Бархатнӧй выль курткаа Карло бергӧдліс шарманка да пыдди пуктана публикалы гажаа мигайтіс синъяснас.
Артемон бӧжӧдыс кыскис палаткаысь Лиса-Алисаӧс, коді вӧлі пырӧма билеттӧг.
Базилио кань пыраліс жӧ билеттӧг, но удитіс нин усйысьны да пукаліс пу вылын зэр улын, скӧр синъяснас улӧ видзӧдӧмӧн.
Буратино, банбокъяссӧ пӧльтӧмӧн, трубитіс кирган трубаӧн:
— Представленньӧ заводитчӧ!
И котӧртіс пос кузя, медым ворсны комедиялысь медводдза сцена, кӧні петкӧдлыссис, кыдзи коньӧр папа Карло пескысь вӧлалӧ пу мортӧс, и ачыс оз тӧд, мый сійӧ ваяс сылы шуд.
Медбӧръяӧн театрӧ кыссис черепаха Тортила, вомас кутіс пергаментнӧй бумагаысь вӧчӧм зарни пелесъяса нимӧдан билет.
Представленньӧ заводитчис.
Карабас Барабас жугыльпырысь муніс аслас тыртӧм театрӧ.
Босьтіс сизим вожа плеть.
Восьтіс кладӧвӧй ӧдзӧссӧ.
— Ме тіянӧс, паршивӧйясӧс, велӧда дышӧдчӧмсьыныд! — зэв лёкысь равӧстіс сійӧ. — Ме тіянӧс велӧда, кыдзи публикаӧс колӧ кыскыны менам театрӧ.
Сійӧ шлёчкис плетьнас.
Но некод эз шыась.
Кладӧвӧйыс вӧлі тыртӧм.
Сӧмын кӧрт тувъяс йылын ӧшалісны кӧв помъясыс.
Став аканьыс — Арлекин, и сьӧд маскаа нывкаяс, и ёсь йыла шапкаяса кодзула кӧлдунъяс, и ӧгурцы кодь ныра гӧрбунъяс, и арапъяс, и понъяс — ставыс, ставыс, став аканьыс пышйӧмаӧсь Карабас Барабас ордысь.
Лёк гӧлӧсӧн омлялігтырйи сійӧ петіс театрысь ывлаӧ.
Сійӧ аддзис, кыдзи сылӧн медбӧръя актёръясыс гӧпъяс вомӧн пышйӧны вӧлі выль театрӧ, кӧні гажаа ворсіс музыка, кыліс сералӧм, кипыдӧсъясӧн клопӧдчӧм.
Карабас Барабас сӧмын удитіс кватитны бумазейнӧй понйӧс, кодлӧн синъяс пыддиыс вӧліны кизьяс.
Но Карабас Барабас вылӧ кысянькӧ лэбыштіс Артемон, уськӧдіс кок йывсьыс, кватитіс понсӧ да тӧвзис палаткаӧ, кӧні кулисаяс сайын тшыг актёръяслы вӧлі лӧсьӧдӧма ыж яйысь пуӧм чеснок сора пӧсь вӧлӧга.
Карабас Барабас сідзи и коли гӧптын, зэр улын, пукавны.
{И. С. Тургенев (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Охотниклӧн гижӧдъясысь @ беллетристика @ И. С. Тургенев. Охотниклӧн гижӧдъясысь @ 1948 @}
Иван Тургенев.
ХОРЬ ДА КАЛИНЫЧ
Кодлы лолывліс Болховскӧй уездсянь вуджны Жиздринскӧйӧ, сійӧс, дерт, чуймӧдліс вывті ёна торъялӧмыс Орловскӧй губернияса йӧз пӧрӧда да калужскӧй пӧрӧда костын.
Орловскӧй мужик тушанас абу ыджыд, мышкыракодь, зумыштчӧма, видзӧдӧ синкым увтіыс, олӧ некытчӧ туйтӧм пипу керкаясын, ветлывлӧ барщина вылӧ; вузасьӧмӧн оз ноксьы; сёйӧ омӧля, новлӧ лапти; — калужскӧй оброчнӧй мужик олӧ-вылӧ гырысь пожӧм керкаясын, ыджыд тушаа, видзӧдӧ збоя да гажаа, чужӧмыс сӧстӧм да еджыд; вузасьӧ выйӧн да дьӧгӧдьӧн да праздник лунъясӧ ветлӧ сапӧгӧн.
Орловскӧй сикт (ми сёрнитам Орловскӧй губернияса асывладор юкӧн йылысь) медсясӧ пуксьӧма гӧрӧм муяс пӧвстӧ, овраг дінын матын, кодӧс сідз-тадз пӧртӧма няйт прудйӧ.
Гежӧдіндзи бадь пуяс кындзи, кодъяс пыр дасьӧсь мый вылӧ колӧ, да кык-куим омӧлик кыдз кындзи, ловъя путор он аддзы верст пасьтаысь гӧгӧр; керка жмитчӧ керка бердӧ; вевттьӧма найӧс сісь идзасӧн...
Калужскӧй сикт, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ вӧр кытшов пиын; керкаяс сулалӧны вӧльнӧйджыка да веськыдджыка, вевттьӧма тьӧскӧн; воротаяс топыда пӧдлассьӧны, потшӧс керка гӧгӧрыс абу киссьӧма, оз кор гӧститны быд ветлысь-мунысь порсьӧс...
И вӧралысьлы Калужскӧй губернияын бурджык.
Орловскӧй губернияын ӧстатки вӧрыс да расъясыс бырасны во вит мысти, а нюръяс быттьӧ эз и вӧвлыны; Калужскӧйын, мӧдарӧ, вӧрзьӧдны позьтӧм вӧръяс нюжӧдчӧмаӧсь сёясӧн, нюръяс уна дас верстъясӧн, да абу на бырӧма бур пӧтка — тар, олӧ сэн бур дупель, да тӧждысьысь байдӧг аслас жбыръялан лэбалӧмӧн гажӧдӧ да повзьӧдлӧ лыйсьысьӧс да понйӧс.
Лыйсьӧм могысь Жиздринскӧй уездӧ волывлігӧн аддзыси ме да тӧдмаси ӧти калужскӧй гӧлиндзи помещиккӧд, Полутыкинкӧд, вывті зіль охотниккӧд и, сідзкӧ, зэв бур морткӧд.
Вӧліны сылӧн, веськыда кӧ шуны, кутшӧмсюрӧ слабинъяс: сійӧ, шуам, коравліс став озыр невестаяссӧ губерниясьыс да, кор сылы ӧткажитлісны кикутӧмысь и керкаысь, нормӧм сьӧлӧмӧн висьтавліс ассьыс шогсӧ став ёртъясыслы да тӧдсаясыслы, а невестаяс мам-батьлы эз дугдыв аслас садсьыс мӧдӧдавны козин пыдди шома персикъяс да мукӧдпӧлӧс фрукты; радейтліс уна пӧв висьтавлыны ӧтипӧлӧс анекдот, коді, г-н Полутыкинӧс сы арттуйяс серти пыдди пуктӧм вылӧ видзӧдтӧг, дзик некор некодлысь серам эз петкӧдлыв; ошкыліс Аким Нахимовлысь гижӧдъяссӧ да повесьт Пинна; мыктавліс, шуліс ассьыс понсӧ Астрономӧн; однако пыдди шуліс одначе да лӧсьӧдіс ас гортас прансуз кухня, гусяторйыс кодлӧн, пӧвар гӧгӧрвоӧм серти, вӧлі быд сёянторлысь естественнӧй кӧрсӧ дзикӧдз вежӧмын: яйыд тайӧ кужысь мортыдлӧн ӧвтіс чери кӧрӧн, чери тшакӧн, макарон — порокӧн; зато ни ӧти морков эз пуктыссьыв шыдӧ, ромб либӧ трапеция формаӧ вӧчтӧг.
Но, тайӧ ичӧтик да тӧдчана тырмытӧмторъяс кындзи, г-н Полутыкин вӧлі, кыдз висьталӧма нин, зэв бур морт.
Г-н Полутыкинкӧд медводдза тӧдмасян лунас жӧ сійӧ корис менӧ узьны ас ордас.
— Ме ордӧдз верст вит лоӧ, содтіс сійӧ: — подӧн мунны ылын; пыралам первой Хорь дінӧ.
(Лыддьысьысь лэдзас меным не петкӧдлыны сылысь мыкталӧмсӧ.)
— А коді сэтшӧм Хорыс?
— А менам мужик...
Сійӧ тасянь матіникын.
Ми мӧдӧдчим сы ордӧ.
Вӧр пӧвстын, весалӧм, шыльыд эрд вылын, сулаліс ӧтнасӧн Хорлӧн усадьба.
Вӧчӧма сійӧс некымын пожӧм пу срубйысь, кодъясӧс ӧтлаӧдлӧма заборъясӧн; медся ыджыд керка водзас вӧсньыдик сюръяяс йылӧ вӧчӧма лэб.
Ми пырим.
Миянӧс паныдаліс ар кызя кымын том зон, кузь да мича.
— А, Федя!
Хорь гортын? — юаліс сылысь г-н Полутыкин.
— Абу, Хорь муніс карӧ, — нюмъялігтырйи да лым кодь еджыд пиньяс петкӧдлігтырйи висьталіс зон. — Тележкаӧ доддявны тшӧктанныд?
— Да, вокӧ, тележкаӧ.
Да вай миянлы ырӧштӧ.
Ми пырим керкаӧ.
Ни ӧти суздальскӧй картина эз ӧшав сӧстӧм кер стенъясас; пельӧсас, эзысь доръяса ыджыд ӧбраз водзын, дзузгис лампадка; нин пу пызан неважӧн на вуштӧма да мыськӧма; керъяс да ӧшинь кӧсякъяс кузьта эз люзьявны чож прусакъяс, эз дзебсясьны зумыштчӧм тӧрӧканъяс.
Том зон регыд воис ырӧш тыра ыджыд еджыд кружкаӧн, зэв ыджыд шобді нянь шӧрӧмӧн да пу бекарын дюжина сола огурцыӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс пызан вылӧ, пыксис ӧдзӧс бердӧ да мӧдіс нюмъялӧмӧн видзӧдлывлыны миян вылӧ.
Эг на вевъялӧ ми сёйны закусканымӧс, кыдзи кыліс кильчӧ водзын телега сяргӧм шы.
Ми петім.
Ар дас вита, кудриа да гӧрд чужӧма детинка пукаліс ямщик пыдди да мыйвынсьыс кутіс вердаса пегана ужӧс.
Телега гӧгӧрыс сулалісны морт квайт том великанъяс, ёна ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд да Федякӧд.
«Ставныс Хорлӧн челядь!» — шуис Полутыкин.
«Ставныс Хорёкъяс, шыасис Федя, коді ми бӧрсяньным петіс кильчӧ вылӧ: «да нӧшта абу на ставыс: Пӧтап вӧрын, а Сидӧр муніс пӧрысь Хоркӧд карӧ...
Видзӧд жӧ, Вася, — кучер дінӧ шыасигмоз, водзӧ висьталіс сійӧ: — здукӧн журкнит: баринӧс колльӧдан.
Сӧмын тёпканъястіыс, видзӧд, ньӧжйӧнджык: и телегасӧ жугӧдан, да и барскӧй кынӧм дзобӧдан!»
Мукӧд Хорёкъясыс нюмъёвтісны Федя кикимеритчӧм вылӧ.
«Пуксьӧдны Астрономӧс!» — долыдпырысь горӧдіс г-н Полутыкин.
Федя ыджыд дӧвӧльлунӧн лэптіс вывлань мырдӧн нюмъялысь понйӧс да пуктіс сійӧс телега пыдӧсӧ.
Вася тракнитіс вӧжжиӧн.
Ми журкнитім.
«А со тайӧ менам контора, — шуис друг меным г-н Полутыкин, ичӧтик, ляпкыдик керка вылӧ индігтырйи. — Кӧсъянныд пыравны?» — «Пӧжалуйста». — «Сійӧс ӧні эновтӧма, — шуис сійӧ чеччигмозыс: — а век жӧ сулалӧ видзӧдлыны».
Контораын — кык тыртӧм жыр.
Стӧрӧж, синпӧла старик, котӧрӧн локтіс карта сайысь.
«Олан-вылан, Миняич, — шуис г-н Полутыкин. — А кӧн нӧ ваыд?»
Синпӧла старик воши да пырысь-пыр жӧ бӧр воис ва сулеяӧн да кык стӧканӧн.
«Видлӧй, — шуис меным Полутыкин: — тайӧ менам бур, ключ ва».
Ми юим стӧканӧн морт вылӧ, а старик копрасис миянлы коскӧдзыс.
«Но, ӧні, кажитчӧ, ми вермам мунны, — шуис менам выль тӧдса. — Тайӧ контораас ме вузалі купеч Аллилуевлы нёль десятина вӧр зэв бур донысь».
Ми пуксим телегаӧ да час джын мысти нин воим господскӧй керка дворӧ.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — юалі ме Полутыкинлысь ужнайтігӧн: — мыйла тіян Хорь олӧ торйӧн тіян мукӧд мужикъясысь?
— А со мый вӧсна: сійӧ менам мужик тӧлка.
Во кызь вит сайын керкаыс сылӧн сотчис; со, и локтіс сійӧ менам покойник бать дінӧ да шуӧ: лэдзӧй пӧ меным, Николай Кузьмич, овмӧдчыны тіян вӧрӧ, нюр вылӧ.
Ме тіянлы кута мынтыны бур оброк.
— «Да мыйла нӧ тэныд овмӧдчынысӧ нюр вылас?»
— «Да сідз нин; сӧмын ті, батюшка Николай Кузьмич, некутшӧм удж вылӧ кыскыны менӧ эн нин изволитӧй, а оброк пуктӧ, кутшӧмӧс асьныд кужанныд».
— «Ветымын шайтӧн во!»
— «Изволитӧй».
— «Да ас кадӧ мынтытӧм вотъяс мед эз лоны, смотри!»
— «Дерт, оз лоны...»
Со сійӧ и овмӧдчис нюр вылын.
Сысянь Хорӧн сійӧс и кутісны шуны.
— Но, и озырмис? — юалі ме.
— Озырмис.
Ӧні сійӧ меным сё шайт оброк мынтӧ, да ме, пӧжалуй, нӧшта содтышта на.
Ме сылы эг нин ӧтчыд шулы: откупитчы, Хорь, збыль, откупитчы!..
А сійӧ, сё морыд, меным сьӧлӧмсяньыс шуӧ, нинӧмӧн пӧ, сьӧм пӧ абу...
Да, дерт нин, абу!..
Мӧд луннас ми пырысь-пыр чай бӧрын бара мӧдӧдчим лыйсьыны.
Сикт пыр мунігӧн г-н Полутыкин тшӧктіс ямщикыслы сувтыштлыны ляпкыдіник керка дорӧда гораа горӧдіс: «Калиныч!»
— «Пырысь-пыр, батюшка, пырысь-пыр, — кыліс керка сайсянь гӧлӧс: — лапти кӧртала».
Ми мӧдім восьлӧн; сикт сайын вӧтӧдіс миянӧс ар нелямына, ыджыд тушаа, омӧлик морт, чатӧра ичӧтик юра.
Тайӧ вӧлі Калиныч.
Ӧти-мӧдлаӧд письтиӧн кокалӧм, раминик мугӧм чужӧмыс сылӧн меным сьӧлӧм вылӧ воис медводдза видзӧдлӧмсянь.
Калиныч (кыдз ме тӧдмалі бӧрыннас) быд лун ветлывліс баринкӧд лыйсьыны, новлӧдліс сылысь сумкасӧ, мукӧддырйиыс и ружьесӧ, индавліс, кытчӧ пуксьӧ пӧтка, ваявліс ва, вотлывліс оз, вӧчавліс чомъяс, котравліс дрожки бӧрын; сытӧг г-н Полутыкин воськов эз вермыв тувччыны.
Калиныч вӧлі зэв гажа, зэв рам морт, дугдывтӧг сьыліс вомгорулас, немтӧждысьтӧг видзӧдавліс быдладорсянь, сёрнитіс неуна ныр пырыс, нюмъялігтырйи, куньтыраліс ассьыс югыдлӧз синъяссӧ да частӧ кутчысьліс кинас аслас гежӧд, ёсь тошкӧ.
Ветлӧдліс сійӧ эз ӧдйӧ, но гырысь воськовъясӧн, кузь да вӧсни бедь вылӧ муртса мыджсьыштӧмӧн.
Лун чӧжӧн сійӧ унаысь заводитліс сёрнитны мекӧд, отсасис меным леститчӧмтӧг; но барин бӧрся видзӧдіс кага бӧрся моз.
Кор терпитны позьтӧм лун шӧрся гожйысь ковмис миянлы дзебсьыны, сійӧ нуӧдіс миянӧс аслас пасека вылӧ, медся сьӧд вӧр шӧрас.
Калиныч восьтіс миянлы ичӧтик керка, кытчӧ вӧлі тырыс ӧшлӧма дука кос турун китыръяс, водтӧдіс миянӧс веж турун вылӧ, а ачыс пуктіс юрас сеткаа мешӧк кодьӧс, босьтіс пурт, гырнич, гӧлӧвнятор да мӧдӧдчис пасека вылӧ вайны миянлы ма.
Ми юим югыд, шоныд ма ключ ваӧн да унмовсим малязіяс ӧти пӧлӧс ызгӧм шыӧ да коръяс кышакылӧм шы улӧ.
Неыджыд тӧврутор садьмӧдіс менӧ...
Ме восьті синмӧс да аддзи Калинычӧс: сійӧ пукаліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧс порог вылын да пуртӧн вӧчис пань.
Ме дыр любуйтчи сы чужӧмӧн, коді вӧлі рам да сӧдз, кыдз рытъя енэж.
Г-н Полутыкин садьмис жӧ.
Ми эг пырысь-пыр чеччӧ.
Кузя ветлӧм бӧрад да чорыда узьӧм мысти лӧсьыд куйлыны вӧрзьӧдчытӧг турун вылын: вир-яйыд нежитчӧ да онишмӧ, кокньыдик жарӧн ыпъялӧ чужӧм, чӧскыд унзіль куньтыртӧ синтӧ.
Коркӧ сэсся ми чеччим да бара мунім шӧйтны рытӧдз.
Ужнайтігӧн ме бара пані сёрни Хорь йылысь да Калиныч йылысь.
«Калиныч — бур мужик, — шуис меным г-н Полутыкин: — зіль да кывзысьысь мужик; овмӧссӧ сӧмын оз жӧ вермы бура пуктыны: ме сійӧс пыр кыскала.
Быд лун мекӧд вӧравны ветлывлӧ...
Кутшӧм нин сэні овмӧс, — мӧвпыштлӧй асьныд».
Ме сыкӧд ӧтикывъяси, и ми водім узьны.
Мӧд луннас г-н Полутыкинлы быть вӧлі колӧ мунны карӧ сусед Пичуковкӧд делӧ кузя.
Сусед Пичуков гӧрӧма сылысь мусӧ да гӧрӧм му вылас нӧйтӧма сылысь жӧ бабасӧ.
Вӧравны ме муні ӧтнам да рытъявывнас кежи Хорь ордӧ.
Керка порог дорас паныдаліс менӧ старик — куш юра, ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса да топыд яя — ачыс Хорь.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі тайӧ Хорь вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі Сократлӧн кодь: сэтшӧм жӧ чуркъя, джуджыд кымӧс, сэтшӧм жӧ ичӧтик синъяс, сэтшӧм жӧ чангыль ныр.
Ми ӧтлаын пырим керкаӧ.
Сійӧ жӧ Федя вайис меным йӧв да сьӧд нянь.
Хорь пуксис скамья вылӧ да, зэв шы ни тӧв ассьыс кудриа тошсӧ мольӧдігтырйи, кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ, тыдалӧ, кыліс ассьыс арттуйсӧ, сёрнитіс да вӧрис, надзӧндзи, гежӧдіника серӧктывліс аслас кузь ус увсянь.
Ми сыкӧд варовитім кӧдза йылысь, урожай йылысь, крестьяна олӧм-вылӧм йылысь...
Сійӧ мекӧд пыр кыдзкӧ быттьӧ сӧглашайтчис; сӧмын бӧрынсӧ меным лолі яндзим, и ме кылі, мый сёрнита мӧдтор йылысь...
Сідз тайӧ кыдзкӧ аслысногӧн артмывліс.
Хорь мукӧддырйиыс кывъяссӧ шуавліс зэв вежӧртӧмӧн, колӧ лоны видзчысьӧмла...
Со тіянлы сёрнитор миян сёрниысь:
— Кывзы жӧ, Хорь, шулі ме сылы: — мыйла тэ он откупитчы ас баринсьыд?
— А мыйла мем откупитчынысӧ?
Ӧні ме ассьым баринӧс тӧда и оброк ассьым тӧда... барин миян бур.
— А век жӧ лӧсьыдджык вӧля вылын, — пасйышті ме.
Хорь видзӧдліс ме вылӧ боксянь.
— Тӧдӧмысь, — шуыштіс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, мыйла нӧ тэ он откупитчы?
Хорь бергӧдлыштіс юрнас.
— Мыйӧн, батюшка, откупитчынысӧ тшӧктан?
— Но, дугды, старина...
— Воис Хорь вӧльнӧй мортӧн, — водзӧ нуӧдіс сійӧ вомгорулас, кыдз быттьӧ ас кежас: — коді тоштӧг олӧ, сійӧ Хорлы и медыджыд.
— А тэ ачыд тоштӧ брит.
— Тошкыд мый?
Тошкыд — турун: ытшкыны позьӧ.
— Но, мый нӧ эськӧ?
— А, тӧдӧмысь, Хорь веськыда купечӧ воас; купечьясыдлӧн олӧм бур, да и найӧ тошкаӧсь.
— А мый нӧ, тэ ӧд тӧргуйтан жӧ? — юалі ме сылысь.
— Тӧргуйтам ичӧтикаӧн выйторйӧн да дьӧгӧдьторйӧн...
Мый нӧ тележка, батюшка, тшӧктан доддявны?
«Кыв сьӧкыд чуктӧдны, мортыс ас вежӧрӧн олӧ», — думышті ме.
— Оз ков, — шуи ме гораа: — тележка мем оз ков; ме аски тэ усадьба гӧгӧрын ветлышта да, лэдзан кӧ, кольчча узьны тэнад турун сарайӧ.
— Пӧжалуйста, узьӧй.
Да лӧсьыд-ӧ лоас тэныд сарайын?
Ме тшӧкта бабаяслы вольсавны тэныд прӧстыня да пуктыны юрлӧс.
Эй, бабаяс! — горӧдіс сійӧ пукаланінсьыс чеччигмоз. — Татчӧ, бабаяс!..
А тэ, Федя, мун накӧд.
Бабаяс ӧд войтыр йӧйӧсь.
Дас вит минут мысти Федя пӧнарӧн колльӧдіс менӧ сарайӧ.
Ме шняпкыси-воді чӧскыд дука турун вылӧ; пон нигыльтчис ме кӧк улӧ.
Федя шуис меным бура узьны, ӧдзӧс дзуртыштіс да пӧдлассис.
Ме вель дыр эг вермы унмовсьны.
Мӧс локтіс ӧдзӧс дорӧ, гораа лолыштіс гоз-мӧдысь; пон скӧрысь эргыштіс сы вылӧ; порсь муніс бокті зумыштчӧмӧн руксігтырйи; вӧв кӧнкӧ матын пондіс нямлявны турун да корскайтны... коркӧ ме ойбырті.
Югдандор Федя чуксаліс менӧ.
Тайӧ гажа, збой зонмыс ёна меным сьӧлӧм вылӧ воис; да и, кыдз ме казялі, пӧрысь Хорлӧн сійӧ сідзжӧ вӧлі мусаторйӧн.
Найӧ кыкнанныс доза меліа мӧда-мӧд выланыс серавлісны.
Старик петіс меным паныд.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме войсӧ узи сы ордын, кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна-ӧ, сӧмын Хорь ёна меліаджык тӧрытъя дорысь сёрнитіс мекӧд.
— Самӧвар тэныд дась, — шуис сійӧ меным нюммунӧмӧн: — мунам чай юны.
Ми пуксим пызан дорӧ.
Ён баба, сылӧн моньяс пиысь ӧти, вайис йӧв кринча.
Хорлӧн став пияныс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаӧ.
— Кутшӧм тэнад гырысь войтыр! — шуи ме стариклы.
— Да, — шуис сійӧ вывті ичӧт сакар тор курччыштігмоз: — ме вылӧ да менам старука вылӧ норасьны, кажитчӧ, налы нинӧмысь.
— И ставныс тэкӧд олӧны?
— Ставныс.
Асьныс окотитӧны, со и олӧны.
— И ставныс гӧтыраӧсь?
— Со ӧтнас, сьӧкыдвисьӧм, оз гӧтрась, — висьталіс сійӧ, Федя вылӧ индігмоз, коді важ мозыс сулаліс ӧдзӧс дорӧ нёровтчӧмӧн. — А Васька, сійӧ том на, сылы виччысьыштны позьӧ.
— А мый мем гӧтрасьнысӧ? — воча шуис Федя: — меным и сідз лӧсьыд.
Мый меным гӧтырсьыс?
Сыкӧд пинясьны, али мый?
— Но, тэ нин... ме тэнӧ тӧда нин!
Эзысь чунькытшъяс новлан...
Тэныд эськӧ мед пыр дворӧвӧй нывъяскӧд исасьны...
«Дугдӧ нин, яндысьтӧмъяс!» — водзӧ нуӧдіс старик, быттьӧ горничнӧйясӧс неригмоз. — Ме нин тэнӧ тӧда, еджыд киа тэ этатшӧм!
— А бабасьыд нӧ мый бурыс?
— Баба — уджалысь, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Хорь, — Баба мужиклы слуга.
— Да мый вылӧ меным уджалысьыс?
— Со-со, йӧз киӧн жар куравны радейтан.
Тӧдам ми ті вокӧс.
— Но, гӧтрав менӧ, сідзкӧ нин колӧ.
А?
Мый?
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Но, тырмас, тырмас, балагур.
Аддзан, баринӧс ми тэкӧд дӧзмӧдам.
Гӧтрала, эн пов...
А тэ, батюшка, эн скӧрмы: челядь кодь на, аддзан, ичӧтик, век на тӧлкыс оз судзсьы.
Федя качайтыштіс юрнас...
— Хорь гортын? — кыліс тӧдса гӧлӧс ӧдзӧс сайын, и пырис керкаӧ Калиныч киас китыр видзвыв озйӧн, кодӧс сійӧ нетшкӧма аслас друглы, Хорлы.
Старик меліа сійӧс чолӧмаліс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Калиныч вылӧ: висьтася, ме эг виччысь татшӧм «мелілун» мужиксянь.
Тайӧ луннас ме муні час нёльӧн сёрӧнджык мукӧддырся дорысь и локтан куим лунсӧ олі Хорь ордын.
Менӧ гажӧдісны менам выль тӧдсаяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті налысь дӧвериесӧ, но найӧ ньӧти виччысьтӧг сёрнитісны мекӧд.
Ме сьӧлӧмсянь кывзі налысь да видзӧді на бӧрся.
Кыкнан другыс ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Хорь вӧлі морт прамӧй, овны кужысь, административнӧй юр, мывкыдлун морт.
Калиныч, мӧдарӧ, вӧлі идеалист лыдысь, романтикъяс лыдысь, кыпыд сьӧлӧма да мечтайтысь йӧз лыдысь.
Хорь гӧгӧрвоис олӧм сямсӧ, мӧд ногӧн кӧ стрӧитчис, чукӧртіс сьӧмтор, лӧсяліс баринкӧд да мукӧд власьтъяскӧд.
Калиныч ветлӧдліс лаптиӧн да муртса-муртса бергӧдчыліс олӧмас.
Хорь лӧсьӧдіс кывзысьысь да зэв лӧсялӧмӧн олысь ыджыд семья.
Калинычлӧн вӧлі коркӧ гӧтыр, кодысь сійӧ поліс, а челядь и ньӧти эз вӧвны.
Хорь пырыс аддзис г-н Полутыкинӧс.
Калиныч ен туйӧ пуктіс ассьыс господинсӧ.
Хорь радейтіс Калинычӧс да дорйис-видзис сійӧс.
Калиныч радейтіс да пыдди пуктіс Хорӧс.
Хорь сёрнитіс этша, серавлыштіс да гартлӧдліс аслас гӧгӧрыс.
Калиныч висьтавліс сьӧлӧмсяньыс, кӧть и эз сьыв соловей моз, кыдз збой фабрикаса морт...
Но Калинычлӧн вӧліны бурторъяс, кодъясӧс признавайтліс ачыс Хорь, шуам: сійӧ кыв тӧдіс вир петӧмысь, повзьӧмысь, йӧймӧмысь, вӧтлавліс ковъяс; малязіяс сылы сетчисны, киыс сылӧн вӧлі кокньыд.
Хорь ме дырйи корис сійӧс пыртӧдны конюшняӧ ньӧбӧм выль вӧв, и Калиныч став сьӧлӧмсяньыс вӧчис сідз, кыдз тшӧктіс пӧрысь скептик.
Калиныч сулаліс матынджык вӧр-ва дінын.
Хорь жӧ — йӧз дінын, общество дінын.
Калиныч эз радейтлыв сёрнитны да быдторйӧ эскыліс немдумайттӧг.
Хорь кыпӧдчыліс весиг сэтчӧдз, мый ироническӧя видзӧдіс олӧм вылӧ.
Сійӧ уна аддзылӧма, уна тӧдіс, и сысянь ме унатор велалі.
Шуам: сы висьтъясысь ме тӧді, мый быд гожӧм, ытшкыны петтӧдз, волывлӧ сиктъясӧ аслыссяма неыджыд тележка.
Тайӧ тележкаас пукалӧ кафтана морт да вузалӧ косаяс.
Наличнӧй сьӧмӧн сійӧ босьтӧ шайт да кызь вит ур — шайтӧн-джынйӧн ассигнацияясӧн; уджйӧзӧн — куим шайт да чӧлкӧвӧй.
Став мужикыс, тӧдӧмысь, босьтӧны сылысь уджйӧзӧн.
Вежон кык-куим мысти сійӧ воӧ выльысь да корӧ сьӧм.
Мужиклӧн зӧр муртса на ытшкӧма, сідзкӧ, эм мыйӧн мынтысьны, сійӧ мунӧ купечкӧд кабакӧ да сэні нин мынтысьӧ.
Ӧткымын помещикъяс кӧсйылісны эськӧ асьныс ньӧбны косаяс наличнӧй сьӧм вылӧ да сійӧ донӧн жӧ сетавны мужикъяслы уджйӧзӧн; но мужикъяс кутісны элясьны да весиг шогӧ усины: налысь мырддьылісны удовольствие печлавны косаӧ, кывзыны, бергӧдлыны сійӧс киясын да кызьысь кымын юавны пӧръясьлыськодь мещанин-вузасьысьлысь: «А мый, зонмӧ, косаыд абу зэв бур?»
Татшӧмсяматоръяс жӧ вӧчсьӧны и чарлаяс ньӧбалігӧн, сӧмын сійӧн торъялӧ, мый сэні бабаяс суитчӧны делӧас да вайӧдӧны мукӧддырйиыс асьсӧ вузасьысьсӧ сэтчӧдз, мый, налы жӧ бур вылӧ, лоӧ кучкавны найӧс.
Но медся ёнасӧ страдайтӧны бабаяс со кутшӧм случайын.
Бумага фабрикаясӧ материал ваялысьяс поручайтӧны ньӧбавны трапйӧ аслыссяма йӧзлы, кодъясӧс мукӧд уездъясын шуӧны «кутшъясӧн».
Татшӧм «кутшыс» босьтас купечлысь шайт кыксё ассигнацияясӧн да мӧдӧдчас кыйсьыны.
Но оз вӧч сійӧ бур лэбач моз, кодлысь сійӧ новлӧдлӧ нимсӧ: сійӧ оз усьлась явӧ да повтӧг, а мӧдарӧ: «кутш» вӧчӧ мудеритӧмӧн да наянитӧмӧн.
Сійӧ кольӧ ассьыс тележкасӧ кытчӧкӧ кустъяс пиӧ сикт дорӧ, а ачыс мӧдӧдчӧ бокиті керка сайясті, быттьӧ ветлысь-мунысь кутшӧмкӧ, либӧ сідз весьшӧрӧ довъялысь.
Бабаяс асланыс нырисӧн гӧгӧрвоӧны сылысь матыстчӧмсӧ да гусьӧн мунӧны сылы паныд.
Тэрмасьӧмӧн вӧчсьӧ ньӧбӧм-вузасьӧм.
Некымын ыргӧн грӧш вылӧ баба сетӧ «кутшлы» не сӧмын быдсяма ковтӧм трапйӧ, но унаысь весиг и мужикыслысь дӧрӧмсӧ да ассьыс улыс дӧрӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ бабаяс аддзисны выгода гусявлыны ассьыныс асьныс да вузавлыны татшӧм ногӧн пыш, медсясӧ лякпыш, — «кутшъяс» промышленносьтлӧн тӧдчана паськалӧм да бурмӧм!
Но та пыдди мужикъяс, асланыс пайысь, сюсьмисны, да ичӧтик вуджӧр усьӧм лоигӧн да «кутш» воӧм йылысь ылысса сёрнияс кывсигӧн, ӧдйӧ да чожа босьтчалӧны веськӧдан да видзан мераяс дінӧ.
И, збыль ӧд, абу ӧмӧй забеднӧ?
Пыш вузавлыны налӧн мог, — и найӧ сійӧс збыль вузавлӧны — оз карын, — карӧ колӧ аслыныс кыссьывны, — а волывлысь торгашъяслы, кодъяс, безмен абутӧм вӧсна, пудйын арталӧны нелямын китыр — а ті тӧданныд, мый сэтшӧм китырыс да мый сэтшӧм шамырыс роч мортлӧн, медсясӧ сэки, кор сійӧ «сьӧлӧмсянь зільӧ!» — Татшӧм висьтъяссӧ ме, морт абу опытнӧй да сиктын овлытӧм, кывзі пӧттӧдз.
Но Хорь эз ставсӧ висьтавлы; сійӧ ачыс менсьым юасис унатор йылысь.
Тӧдмаліс сійӧ, мый ме вӧлі суйӧр сайын, и любопытствоыс сылӧн ӧзйис...
Калиныч эз кольччы сыысь, но Калинычӧс ёнджыкасӧ вӧрзьӧдісны вӧр-ва, гӧраяс, бузганъяс, аслыспӧлӧс зданньӧяс, ыджыд каръяс йылысь висьталӧмъяс.
Хорь интересуйтчис административнӧй да государственнӧй юалӧмъясӧн.
Сійӧ бураа юасьліс ставсӧ: — «Мый, налӧн тайӧ сэн сэтшӧм жӧ, кыдз миян, али мӧднога?..
Но, висьтав, батюшка, — кыдз нӧ?..»
— «А!
Ах, господи, тэнад вӧля!» горӧдлывліс Калиныч ме висьтавлігӧн.
Хорь чӧв оліс, букыштліс сук синкымъяссӧ да сӧмын шочиника шыасьліс, мый «миян пӧ эськӧ тайӧ эз лӧсяв, а со тайӧ бур — тайӧ пӧрадок».
Сылысь став юасьӧмъяссӧ ме висьтавны тіянлы ог вермы, да и нинӧмла; но тайӧ сёрниысь менам лои ӧти видзӧдлас, кодӧс, дерт, некыдз оз виччысь лыддьысьысь, — видзӧдлас, мый Пётр Великӧй вӧлі ёнджыкасӧ роч морт, роч дзик аслас выльторъяс олӧмӧ пыртӧмъяснас.
Роч морт сэтшӧма эскӧ ас вын да ёнлун вылӧ, мый сійӧ гӧтов и асьсӧ жугӧдлыны; сійӧ этша ноксьӧ аслас кольӧм-вӧвлӧмторнас да повтӧг видзӧдӧ водзӧ.
Мый бур — сійӧ сылы и сьӧлӧм вылас воӧ, мый мывкыда — сійӧс сылы и сетав, а кытысь сійӧ локтӧ, — сылы дзик веськодь.
Сылӧн вежӧра мывкыдыс окотапырысь сералас немеч жеб вежӧртас вылын; но немечьяс, Хорь кывъяс серти, любопытнӧй йӧз, и велӧдчыштны налысь сійӧ дась.
Аслас торъялана положенньӧ вӧсна, аслас збыльвылӧ ас вӧлялун вӧсна, Хорь сёрнитіс мекӧд унатор йылысь, мыйсӧ мукӧдысь зорйӧн он бертышт, кыдз шулывлӧны мужикъяс, изкиӧн он из.
Сійӧ збыльысь гӧгӧрволіс ассьыс положенньӧсӧ.
Хоркӧд варовитігӧн ме медводдзаысь кылі прӧстӧй, вежӧра сёрни роч мужиклысь.
Сылӧн тӧдӧмлуныс вӧлі, ас ногыс, вель паськыд, но лыддьысьны сійӧ эз куж.
Калиныч — кужис.
«Тайӧ шалопайыслы велӧдчӧм сетчис, — шуис Хорь: — сылӧн и малязіясыс нэм чӧжнас эз кулавлыны».
— «А челядьтӧ ассьыд тэ велӧдін грамотаӧ?»
Хорь чӧв олыштіс.
«Федя тӧдӧ».
— «А мукӧдыс?»
— «Мукӧдыс оз тӧдны».
— «А мый?»
Старик эз вочавидз да вежис сёрнисӧ.
Колӧ шуны, кӧть кутшӧм вежӧра сійӧ эз вӧв, вӧвліны и сы сайын уна подувтӧм видзӧдласъяс да аслыспӧлӧс думъяс.
Бабаясӧс сійӧ, пример вылӧ, ёна мустӧмтліс, а гажа дырйи тешитчис да издевайтчис на вылын.
Гӧтырыс сылӧн, пӧрысь да зэв вома, лунтыр эз лэччыв паччӧрысь да дугдывтӧг броткис да пинясис; пияныслы дзик веськодь вӧлі сійӧ, но моньясыс полісны сыысь, кыдзи енмысь.
Оз весьшӧрӧ роч сьыланкывйын энькаыс сьыв: «Кутшӧм тэ мем пи, кутшӧм гӧтыра морт!
Гӧтыртӧ тэ он нӧйт, том гӧтыртӧ он нӧйт»...
Ӧтчыд ме кӧсйылі дорйыны моньяссӧ, босьтчылі нормӧдны сьӧлӧмсӧ Хорлысь; но сійӧ лӧня вочавидзис меным, мый «окота пӧ тіянлы татшӧм... нинӧмабунас занимайтчыны, — мед бабаяс пинясьӧны...
Найӧс кымын дугӧдан — сымын лёк, да и китӧ пежавны оз сулав».
Мукӧддырйи лёк старука лэччывліс паччӧрысь, чуксавліс посйылысь горт видзысь понйӧс, шуаліс: «Татчӧ, татчӧ, кычан!» да кучкавліс сійӧс омӧлик мыш кузяыс гормӧдчанӧн либӧ сувтлывліс лэбулӧ да «увтчывліс», кыдз шуӧ Хорь, быд ветлысь-муныськӧд.
Аслас мужикысь сійӧ, век жӧ, поліс да, сы тшӧктӧм серти, весасьліс аслас паччӧр вылӧ.
Но торъя интереснӧ вӧлі кывзыштны вензьӧм Калинычлысь Хоркӧд, кор сёрни пансьыліс г-н Полутыкин йылысь.
«Тэ нин, Хорь, сійӧс менсьым эн вӧрзьӧд», — шулывліс Калиныч.
«А мый нӧ сійӧ тэныд сапӧгтӧ оз вурӧд», вочавидзліс мӧдыс.
«Колантор, сапӧг!..
Мый меным сапӧгсьыс?
Ме мужик...»
«Да со и ме мужик, а аддзан»...
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Хорь лэптывліс ассьыс коксӧ да петкӧдліс Калинычлы, буракӧ, мамонт кучикысь вурӧм сапӧгсӧ.
«Эх, да тэ ӧмӧй ми вок!» — вочавидзліс Калиныч.
«Но, кӧть эськӧ мед лапти вылӧ сетіс: тэ ӧд сыкӧд вӧравны ветлӧдлан; дерт, кыдзи лун, сідзи и лапти».
— «Лапти вылӧ сійӧ мем сетӧ».
— «Да, колян во гривенник козьнавліс».
Калиныч дӧзмӧмӧн бергӧдчывліс мӧдарӧ, а Хорь семдыліс сералӧмла, и сералігас сылӧн ичӧтик синъясыс дзикӧдз саявлісны.
Калиныч сьывліс вель лӧсьыда да ворсыштлывліс балалайкаӧн.
Хорь кывзыліс, кывзыліс сылысь, друг чукыльтлывліс юрсӧ боквыв да заводитлывліс отсавны нора гӧлӧсӧн.
Торйӧн радейтліс сійӧ сьыланкыв: «Доля тэ менам, доля!»
Федя эз прӧзевайтлы, медым не сералыштны батьыс вылын.
«Мый, старик, нормин?»
Но Хорь пыксьыліс кинас банас, куньлывліс синъяссӧ да водзӧ норасьлывліс аслас доля вылӧ...
Та пыдди мукӧд пӧраӧ сыысь уджач мортыс эз вӧв: пыр мыйкӧ вӧчӧ — телега вӧчӧ, потшӧс дзоньталӧ, сийӧс-завод видлалӧ.
Торъя сӧстӧмлун сылӧн век жӧ эз вӧв и ме индӧдъяс вылӧ ӧтчыд меным шуис, мый «колӧ пӧ, медым керкаысь олан дукӧн кыліс».
— Видзӧдлы жӧ, — воча шуи ме сылы: — пасека вылас Калинычлӧн кутшӧм сӧстӧм.
— Малязіясыс эськӧ эз мӧдны овны, батюшка, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
— А мый, — юаліс сійӧ менсьым мӧдпӧрйӧ: — тэнад аслад вотчина эм?
— «Эм».
— «Тасянь ылын?»
— «Верст сё».
— «Мый нӧ тэ, батюшка, аслад вотчинаад олан?»
— «Ола».
— «А унджыксӧ, дерт, пищальӧн кадсӧ коллялан?»
— «Веськыда шуны, да».
— «И бура, батюшка, вӧчан; лыйлы аслыд мыйта гажыд таръясӧс да старӧстатӧ тшӧкыдджыка вежлав».
Нёльӧд луннас, рытын, г-н Полутыкин ыстӧма мела.
Жаль меным вӧлі янсӧдчыны стариккӧд.
Калинычкӧд ӧтлаӧ ме пукси телегаӧ.
«Но, прӧщай, Хорь, ов дзоньвидзаӧн, шуи ме... — Прӧщай, Федя».
— «Прӧщай, батюшка, прӧщай, эн вунӧд миянӧс».
Ми мӧдӧдчим.
Кыаыс сӧмын на ӧзйыны заводитчӧ.
— «Бур поводдя лоӧ аски», — шуи ме сэзь енэж вылӧ видзӧдігмоз.
«Оз, зэрмас, — меным паныд шуис Калиныч: уткаяс со больӧдчӧны, да и турун дукыс вывті ёна кылӧ».
Ми мӧдім кустъяс дорті.
Калиныч мӧдіс сьывны вомгорулас, телега лабич вылын чеччышталігтырйи, да пыр видзӧдіс кыа вылӧ...
Мӧд луннас ме эновті гостеприимнӧй г-н Полутыкинлысь керкасӧ.
Ермолай да мельник гӧтыр
...Рытын ми вӧралысь Ермолайкӧд мӧдӧдчим «тяга» вылӧ...
Но, гашкӧ, оз ставӧн менам лыддьысьысьяс тӧдны, мый сэтшӧмыс тяга.
Кывзӧй жӧ, господа.
Шонді лэччытӧдз, дас вит минут войдӧр, тулысын, ті пыранныд раскӧ, пищальӧн, понтӧг.
Ті корсянныд аслыныд места кытчӧкӧ вӧрдор дінӧ, гӧгӧр видзӧдланныд, видланныд пистон, синмасянныд ёртыдкӧд.
Коли дас вит минут.
Шонді пуксис; но вӧрын югыд на; сынӧдыс сӧстӧм да сӧдз; лэбачьяс дзользьӧмӧн дзользьӧны; нэр туруныс дзирдалӧ мича изумруд дзирдӧн... ті виччысянныд.
Вӧр пытшкӧсыс пыр ӧтарӧ пемдӧ; рытъя кыалӧн алӧй югӧрыс ньӧжйӧ исковтӧ пу вужъяс да стволъяс кузя, кыптӧ пыр вывлань и вывлань, вуджӧ пӧшти дзик на куш улысса лапъяссянь вӧрзьытӧм, унмовсьысь вылысса йывъяслань...
Со и туганъясыс пемдісны; банйӧм енэжыс лӧзӧдӧ.
Вӧр дукыс заводитӧ кывны ёнджыка; кокньыдика пӧльтыштіс шоныд уль руӧн; чепӧсйысь тӧв тіян дінын вошӧ.
Лэбачьяс унмовсялӧны — оз ставыс ӧттшӧтш — пӧрӧдаясӧн: со ланьтісны вӧр пышкайяс, недыр мысти ӧмидзкайяс, на бӧрын пыстаяс.
Вӧрын пыр пемыдджык да пемыдджык.
Пуяс ӧтлаасьӧны гырысь, сьӧдӧдысь чукӧръясӧ; лӧз енэжын рама мыччысялӧны медводдза кодзувъяс.
Став лэбачьяс узьӧны.
Кеняяс, ичӧтик сизьяс ӧтнаныс нӧшта чипсӧны на унзільпырысь...
Со и найӧ ланьтісны.
Ещӧ ӧтчыд ёнтыштіс ті весьтын пеночкалӧн лэчыд гӧлӧсыс; кӧнкӧ шога горӧдіс дзулимкай; колипкай чипӧстіс медводдзаысь.
Сьӧлӧмыд тіян нормӧ виччысьӧмӧн, и друг — но сӧмын ӧти вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менӧ — друг шыч ни рач лӧнинас юрӧбтас аслыссяма кравзӧм да дзижгӧм, кылӧ пельк бордъяслӧн ӧтсяма шпоракылӧм, — и мурквечик, ассьыс кузь нырсӧ мичаа доровтӧмӧн, шлывгӧ-лэбзьӧ пемыд кыдз сайсянь тіян лыйӧмлы паныд.
Со мый лоӧ «сулавны тяга вылын».
И сідз, ми Ермолайкӧд мӧдӧдчим тяга вылӧ; но извинитӧй, господа: мем ковмас медводз тӧдмӧдны тіянӧс Ермолайкӧд.
Син водзад сувтӧдӧй аслыныд ар нелямын вита, косіник, ыджыд тушаа, кузь да вӧсни ныра, векни кымӧса, руд синъяса, пашкыр юрсиа да серам петкӧдлан паськыд паръяса мортӧс.
Тайӧ мортыс ветліс и тӧв и гожӧм немеч ногӧн вурӧм вижкодь нанка дукӧсӧн, но вӧнясьӧма паськыд вӧньӧн; новліс лӧз гач, баля ку дора шапка, кодӧс сылы гажа пӧраӧ козьналӧма рӧзӧритчӧм помещик.
Паськыд вӧняс кӧрталӧма кык сепыс, ӧтиыс водзас, сюся гартовтӧма кык пельӧ, порох новлӧдлыны да дрӧб новлӧдлыны, мӧдыс бӧрас — пӧтка тэчны; заряд тупйӧд вылӧ ватасӧ Ермолай перъяліс аслас, тыдалӧ, некор чинлывтӧм шапкасьыс.
Пӧтка вузалӧм сьӧм вылас сійӧ эськӧ вермис ньӧбны аслыс патронташ да сумка, но ни ӧтчыд весиг эз мӧвпыштлы татшӧмтор ньӧбӧм йылысь да пыр важ мозыс заряжайтіс ружьесӧ, шензьӧдіс видзӧдысьясӧс аслас искусствоӧн, кутшӧмӧн сійӧ зілис не кисьтны либӧ не сорлавны дрӧб да порох.
Ружье сылӧн вӧлі ӧти ствола, биаизъя, кодлӧн сэтчӧ жӧ вӧлі лёк сям чорыда бӧрвыв сетны, мый вӧсна Ермолайлӧн веськыд баныс век вӧлі пыктӧмаджык шуйга дорсьыс.
Кыдз сійӧ инмывліс тайӧ ружьесьыс, и сюсь морт оз сяммы думыштны, но инмывліс.
Вӧлі сылӧн и легавӧй пон, Валетка нима, вывті шензяна ловтор.
Ермолай некор сійӧс эз вердлыв.
«Понда ме понйӧс вердны, — артасис сійӧ: — сэсся ӧд пон — вежӧра пемӧс, ачыс корсяс аслыс кынӧмпӧт».
И збыльысь: кӧть Валетка чуймӧдліс весиг веськодя видзӧдысь ветлысь-мунысьӧс вывті омӧльлуннас, но оліс, и дыр оліс; весиг, кӧть и вӧлі сылӧн коньӧркодь олӧм, ни ӧтчыд эз вошлыв да эз петкӧдлы кӧсйӧм эновтны ассьыс кӧзяинсӧ.
Ӧтчыд кыдзкӧ, том каднас, сійӧ вошлі кык лун кежлӧ, радейтчӧм вӧсна; но тайӧ йӧйталӧмыс регыд сылӧн бырис.
Медся тӧдчана сямӧн Валеткалӧн вӧлі сійӧ, мый пон дзик овлытӧм веськодя видзӧдіс быдтор вылӧ, мый эм свет вылас...
Оз кӧ эськӧ вӧлі сёрниыс мун пон йылысь, ме эськӧ шуи кыв: шогӧ усьӧмлун.
Сійӧ медсясӧ пукаліс ас улас ассьыс лысӧм бӧжсӧ гаровтӧмӧн, букышасис, дрӧгмунліс мукӧддырйи да некор эз нюмъявлы.
(Тӧдса, мый понъяслӧн эм кужӧмлун нюмъявны, и весиг зэв меліа нюмъявны.)
Сійӧ вӧлі вывті мисьтӧм, и ни ӧти уджтӧм дворӧвӧй морт эз лэдзлывлы случай лёкысь серавны сы мисьтӧмлун вылын; но став тайӧ сералӧмъяссӧ да весиг кучкалӧмъяссӧ Валетка терпитіс шензяна веськодьлунӧн.
Торъя нимкодьлун вайліс сійӧ пусьысьяслы, кодъяс пырысь-пыр эновтчывлісны удж дінысь и горзігтыр да пинясигтыр уськӧдчылісны сы бӧрся вӧтчыны, кор сійӧ, чӧсмасьӧм могысь, коді овлӧ оз сӧмын понъяслӧн, сюйлывліс ассьыс тшыг рожасӧ вежпеткӧдлана шоныд да чӧскыд кӧра кухня пытшкӧ джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд.
Кыйсигӧн сійӧ торъяліс мудзтӧмлунӧн да вӧлі вель ныриса; но кыдзкӧ кӧ удайтчыліс кутны ранитчӧм кӧчӧс, сійӧс нин чӧскыдпырысь сёйлывліс дзоньнас, медбӧръя лыторйӧдзыс, кӧнкӧ ыркыд гож сайын, веж куст улын, вель ылынкодь Ермолайсянь, коді ёрччис-видчис став тӧдса и тӧдтӧм сёрнисикасъяс вылын.
Ермолай вӧлі ӧти менам суседлӧн, важнога помещиклӧн, морт.
Важнога помещикъяс оз радейтны «витульганъястӧ» да кутчысьӧны гортса быдтасъяс дінӧ.
Сӧмын нин буди ӧткымынысь тӧдчана лунъясӧ, шуам: нимлунъясӧ, чужан лунъясӧ да бӧрйысьӧмъяс дырйи, важнога помещикъяслӧн пусьысьяс босьтчӧны пуны-пӧжавны кузь ныра пӧткаясӧс да, ышмӧм бӧрын, коді лӧсялӧ роч, мортлы, кор сійӧ ачыс бура оз тӧд, мый вӧчӧ, думыштӧны на дінӧ сэтшӧм аслыспӧлӧс чӧсмӧданторъяс, мый гӧсьтъяс унджыкысьсӧ шемӧсӧн да сюся видзӧдалӧны вайӧм сёянторъяс вылӧ, но видлыны найӧс некыдз оз лысьтны.
Ермолайлы вӧлі тшӧктӧма ваявны господскӧй кухняӧ ӧтчыд тӧлысьнас гоз-мӧд тар да байдӧг, а, сэсся, сылы вӧлі сетӧма вӧля овны, кӧн окота и кыдз кӧсйӧ.
Сыысь ӧткажитчисны, кыдз некутшӧм удж вылӧ туйтӧм мортысь — «лядащӧйысь», кыдз шуӧны миянын, Орёлын.
Порох да дрӧб, тӧдӧмысь, сылы эз сетавлыны, сійӧ жӧ правилӧяс сертиыс, кодъяс серти сійӧ эз вердлыв ассьыс понсӧ.
Ермолай вӧлі морт вывті аслыспӧлӧс: лэбач кодь тӧждысьтӧм, ёна варов, ылалысь да видзӧднысӧ сэтшӧм-татшӧм; ёна радейтліс юыштны, эз ӧшйы ӧти местаӧ, мунігас чушкис кокъяснас да катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, — и, кокнас чушкигтырйи да катласигтырйи, тапиктас верст ветымын суткиӧн.
Сылӧн вӧліны быдсямасикас приключенньӧяс: узьлывліс нюръясын, пуяс вылын, керка вылын, посъяс улын, пукавлывліс неӧтчыд томан сайын чардакъясын, кӧбрегъясын да сарайясын, воштывліс ружьесӧ, понсӧ, медся колан паськӧмсӧ, нӧйтлывлісны ёна да дыр, — и бара жӧ недыр кад мысти бӧр волывліс гортас, паськӧмӧн, ружьеӧн да понйӧн.
Оз вӧлі позь шуны сійӧс гажа мортӧн, кӧть сійӧ пӧшти пыр вӧлі ёна кыпыд сьӧлӧма; сійӧ ставнас вӧлі чудак кодь.
Ермолай радейтліс больгыштны бур морткӧд, медся нин румка дорын, но и сэк оз дыр: чеччас вӧлі, да и мӧдӧдчас.
«Да кытчӧ тэ, чӧрт, мунан?
Ывлаас вой».
«А Чаплиноӧ».
— «Да мыйла тэныд Чаплиноас кыссьынысӧ, дас верст саяс?»
— «А сэн мужик Софрон ордын узьны».
— «Да узь тані».
— «Ог нин, оз позь».
И мунас Ермолай аслас Валеткакӧд пемыд войын расъяс да гуранъяс вомӧн, а мужик Софрон сійӧс, пӧжалуй, оз и сибӧдлы матӧ да нӧшта, мый бурсӧ виччысьны, сьылі тшуптас сылы сеталас: эн пӧ дӧзмӧд прамӧй йӧзӧс.
Зато некод оз вермы Ермолай моз ёна мастера кыйны тулысын, ытва дырйи, чери, кутавны киӧн ракъясӧс, корсьны нырисӧн пӧткаясӧс, чуксавны ватшканъясӧс, петкӧдавны варышъясӧс, кутавны колипъясӧс «вӧрса пӧлянӧн», «кӧк пӧлянӧн».
Ӧтитор сійӧ эз кужлыв: понъясӧс дрессируйтны; терпенньӧыс эз тырмыв.
Вӧлі сылӧн и гӧтыр.
Сійӧ волывліс гӧтыр дінас вежоннас ӧтчыд.
Оліс гӧтырыс некытчӧ туйтӧм, джынвыйӧ киссьӧм керкаторйын, муртса-муртса да мыйӧнсюрӧ оліс, некор эз тӧдлы водзвыв, пӧт-ӧ лоӧ аскинас, и, колӧ шуны, терпитіс курыд олӧм.
Ермолай, тайӧ тӧждысьтӧм да бур сьӧлӧма мортыс, бергӧдчыліс сыкӧд лёкысь да скӧра, гортас сійӧ вӧлі стрӧг да суров чужӧмбана, — и сылӧн коньӧр гӧтырыс эз тӧд, мыйӧн сылы угодитны, тіраліс сы видзӧдлӧмысь, ӧстатки кӧпейка вылас ньӧблывліс сылы вина да полігтырйи шебравліс сійӧс ас тулупнас, кор сійӧ став тушатырнас нюжӧдчыліс паччӧрӧ да унмовсьліс багатыр унмӧн.
Меным аслым не ӧтчыдысь удайтчывліс казявлыны сылысь кутшӧмкӧ букыш лёклун: мем эз во сьӧлӧм вылӧ сылӧн чужӧм выраженньӧыс, кор сійӧ курччавлывліс лыйӧм пӧтка.
Но Ермолай некор ӧти лунысь дыр эз овлы гортас; а йӧзын бара бӧр лолі «Ермолкаӧн», кыдз сійӧс нимтылісны сё верст гӧгӧрын, и кыдз сійӧ ачыс асьсӧ шулывліс корсюрӧ.
Медбӧръя дворӧвӧй морт кыліс асьсӧ бурджыкӧн тайӧ брӧдяга дорсьыс, — и, гашкӧ, та вӧсна дзик и вӧдитчыліс сыкӧд меліа; а мужикъяс первойсӧ долыдпырысь йӧртлывлісны да кыйлісны сійӧс, кыдз кӧчӧс му вылын, но сэсся лэдзлывлісны ен сыкӧд да, чудакӧс ӧтчыд тӧдмалӧм мысти, эз нин сэсся вӧрзьӧдлыны сійӧс, весиг сетавлісны сылы нянь да панлісны сыкӧд сёрни...
Тайӧ мортсӧ ме босьті аслым вӧралысьӧ, да сыкӧд и мӧдӧдчи ме тяга вылӧ ыджыд кыдз раскӧ, Иста вадорӧ.
Уна роч юяслӧн, Волгалӧн моз жӧ, ӧти вадорыс кыръя, мӧдыс лажмыд; Исталӧн тадз жӧ.
Тайӧ неыджыд юторйыс вывті ёна чукльӧдлӧ, гартчӧ змей моз, ни ӧти верст джын оз визувт веськыда да мукӧдлатіыс, джуджыд рӧч вывсянь, тыдалӧ верст дас сайӧ аслас плӧтинаясӧн, прудъясӧн, мельничаясӧн, бадь пуясӧн да сук садъясӧн кытшалӧм йӧръясӧн.
Истаын чериыс помтӧм, медся нин головльяс (мужикъяс куталӧны найӧс жар дырйи кустъяс улысь кинаныс).
Ичӧтик лыавыв витульганъяс шутёвтӧмӧн лэбалӧны изъя вадоръяс пӧлӧн, кодъясӧс тшуплӧмаӧсь кӧдзыд да сӧдз ключьяс; дикӧй уткаяс дживгигтыр петӧны прудъяс шӧрӧ да видзчысьӧмӧн дзоръялӧны; цапляяс дзӧрӧны гож сайын, куръяясын, буждӧмин горувъясын...
Тяга вылын ми сулалім час кымын, лыйим кык гоз мурквечик да, шонді петтӧдз бара ассьыным шуднымӧс видлыны кӧсйигмоз (тяга вылӧ позьӧ сідзжӧ ветлывлыны асывводзын), шуим узьны матыса мельничаын.
Ми петім раскысь, лэччим мыльк вылысь.
Юыс быгыльтіс ассьыс пемыдлӧз гыяссӧ; войся уль руӧн сьӧктӧм сынӧдыс сукмис.
Ми йигӧдчыштім дзиръяӧ.
Понъяс ёна мӧдісны увтны дворын.
«Коді сэн?» кыліс чирӧм унзіль гӧлӧс.
«Вӧралысьяс: лэдз узьны».
Некод эз шыась.
«Ми мынтам».
— «Муна, висьтала кӧзяинлы...
Ланьтӧй, проклятӧйяс!..
Эк он тай ті згинитӧй!»
Ми кылім, кыдзи уджалысь пырис керкаӧ; сійӧ регыд бӧр воис дзиръя дінӧ.
«Оз позь, — шуӧ, — кӧзяин оз тшӧкты лэдзны».
— «Мыйла оз тшӧкты?»
— «Да полӧ, ті кыйсьысьяс: мый бурыс, мельничасӧ ӧзтанныд; аддзан, кутшӧм кӧлуйясныд тіян».
— «Да мыйся сӧрӧм!»
— «Миян и сідз войдӧр во мельнича сотчис: мясникъяс узисны да, тӧдӧмысь, кыдзкӧ ӧзтісны».
— «Да кыдз нӧ, вокӧ, не узьны жӧ миянлы ывлаын!»
— «Кыдз кужанныд»...
Сійӧ муніс сапӧгъяснас зымӧдчигтырйи.
Ермолай сиис сылы уна омӧльторъяс.
«Мунамӧй сиктӧ», шуис сійӧ, медбӧрти, ышловзьӧмӧн.
Но сиктӧдз вӧлі верст кык...
«Узям тан, — шуи ме: — ывлаас, войыс шоныд; дон вылӧ мельник миянлы сетас идзас».
Ермолай кыв шутӧг сӧгласитчис.
Ми бара пондім йиркӧдчыны.
«Да мый тіянлы колӧ? — бара кыліс уджалысьлӧн гӧлӧс. — Шуӧма: оз позь».
Ми висьталім сылы, мый миянлы колӧ.
Сійӧ муніс юасьны кӧзяиныслысь да локтіс бӧр сыкӧд тшӧтш.
Калитка дзуртыштіс.
Петкӧдчис мельник, кузь тушаа, тшӧг чужӧма, ӧшлӧн кодь балябӧжа, гӧгрӧс да ыджыд кынӧма морт.
Сыкӧд лӧсьӧдчим ми.
Мельничасянь сё воськов сайын вӧлі ичӧтик, быдладорсянь восьса лэбув.
Миянлы вайисны сэтчӧ идзас, турун; ю дорӧ эжа вылӧ уджалысь пуктіс самӧвар да лажыньтчӧмӧн мӧдіс сьӧлӧмсяньыс пӧлявны трубаас...
Шомъясыс ыпъялігмоз дзирдалӧмӧн югзьӧдісны сылысь том чужӧмсӧ.
Мельник котӧртіс гӧтырсӧ чуксавны, вӧзйис меным ачыс, бӧрыннас, узьны керкаын; но ме лыдди бурджыкӧн кольччыны ывла вылӧ.
Мельник гӧтыр вайис миянлы йӧв, кольк, картупель, нянь.
Регыд пузис самӧвар, и ми заводитім чай юны.
Юсяньыс кыпӧдчис ру, тӧв эз вӧв; гӧгӧр горзісны герчканъяс; мельнича кӧлеса дорын омӧлика кылісны шыяс: тайӧ ва войтъяс гылалісны кӧлеса лэб вывсьыс, ваыс йиджис плӧтина пӧвъяс костӧд.
Ми пестім ичӧтик бипур.
Кор Ермолай пӧжаліс пӧим пытшкын картупель, сэк кості ме вевъялі ойбыртлыны...
Видзчысьӧмӧн шӧпкӧдӧм шы улӧ ме садьми.
Ме лэпті юрӧс: би водзын, кымыньтӧм пельса вылын, пукаліс мельник гӧтыр да сёрнитіс менам кыйсьыськӧд.
Водзджыксӧ нин ме, сы платтьӧ серти, вӧрасногыс да сёрни сертиыс, тӧді, мый сійӧ дворӧвӧй нывбаба — абу сиктса баба и абу мещанка; но сӧмын ӧні ме бура аддзи сылысь чужӧмсӧ.
Чужӧм сертиыс сылы вӧлі ар комын; омӧль да кельыд чужӧмыс видзис на вывті тӧдчана мичлун туйяссӧ; медся сьӧлӧм вылӧ воисны меным ыджыд да шог синъясыс.
Сійӧ гырддзаяснас пыксьӧма пидзӧсъяс вылас, лэдзчысьӧма ки вылас.
Ермолай пукаліс мелань мышкӧн да лӧдіс биӧ чагъяс.
— Желтухиноын бара скӧт кулӧ, — висьтавліс мельник гӧтыр: — отец Иванлӧн кыкнан мӧскыс уси...
Мылышт, Енманӧй!
— А тіян порсьясныд кутшӧмӧсь? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Ермолай.
— Олӧны.
— Кӧть эськӧ порсьпи мед меным козьналінныд.
Мельник гӧтыр ланьтыштліс, сэсся ышловзис.
— Кодкӧд тайӧ ті? — юаліс сійӧ.
— Баринкӧд — Костомаровскийкӧд.
Ермолай шыбитіс биӧ некымын коз лыс; лыс лапъяс пырысь-пыр кутісны чажгыны, сук еджыд тшын кутіс пуритны сылы веськыда чужӧмас.
— Мый нӧ тэнад мужикыд миянӧс керкаас эз лэдз?
— Полӧ.
— Со кутшӧм, кыз рушкуыд...
Гулюӧй, Арина Тимофеевна, петкӧд меным ичӧтик стӧкан винатор!
Мельник гӧтыр чеччис да воши дзурс пемыд пиас.
Ермолай мӧдіс сьывны вомгорулас:
Муса дінӧ ветлігӧн сапӧг пӧтшва кисьті ме...
Арина бӧр воис ичӧтик графина да стӧкана.
Ермолай кыпӧдчыштіс, пернапасасис да юис ӧтпырйӧ.
«Радейта!» — содтіс сійӧ.
Мельник гӧтыр бара пуксис пельса вылӧ.
— А мый, Арина Тимофеевна, тыдалӧ, пыр на висьӧдчан?
— Висьӧдча.
— Мый сідз?
— Кызӧдӧм мучитӧ войяснас.
— Бариныд, буракӧ, унмовсис, — недыр кежлӧ ланьтлӧм бӧрын шуис Ермолай. — Тэ лекар дінӧ эн мун, Арина: лёкджык лоӧ.
— Ме ӧд ог и ветлыв.
— А ме ордӧ пырав гӧститыштны.
Арина ӧшӧдыштіс юрсӧ.
— Ме ассьым гӧтырӧс вӧтла сэк кежлӧ, — водзӧ висьталіс Ермолай. — Збыльысь.
— Ті эськӧ мед баринтӧ садьмӧдінныд, Ермолай Петрович, бурджык вӧлі: аддзанныд, картупельыд пӧжассьӧма.
— А мед стынитӧ, — веськодьпырысь пасйыштіс менам прамӧй слугаӧй: — мудзӧма ёна, со и узьӧ.
Ме вӧрзьӧдчышті турун вылын.
Ермолай чеччис да локтіс ме дінӧ.
— Картупель пӧжассис, локтӧй сёйны.
Ме петі лэбулысь; мельник гӧтыр чеччис пельса вылысь да кӧсйис мунны.
Ме куті сёрнитны сыкӧд.
— Важӧн ті тайӧ мельничасӧ босьтінныд?
— Мӧд во вылӧ петіс Трӧича лунсянь.
— А тэнад мужикыд кытысь?
Арина эз кыв менсьым юалӧмӧс.
— Кытысь тэнад мужикыд? — мӧд пӧв шуис Ермолай гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн.
— Белевысь.
Сійӧ белевса мещанин.
— А тэ Белевысь жӧ?
— Абу, ме господскӧй... вӧлі господскӧй.
— Кодлӧн?
— Господин Зверковлӧн.
Ӧні ме вӧльнӧй.
— Кутшӧм Зверковлӧн?
— Александр Силычлӧн.
— Эн-ӧ вӧвлы тэ сы гӧтырлӧн горничнӧйын?
— А ті мыйла тӧданныд?
Вӧлі.
Ме кык мында любопытствоӧн да норапырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
— Баринтӧ тэнсьыд ме тӧда, — водзӧ нуӧді ме.
— Тӧданныд? — висьталіс сійӧ вомгорулас да зумыштчис.
Колӧ висьтавны лыддьысьысьлы, мыйла ме сэтшӧм норапырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
Кор ме олі Питирын, случайнӧ тӧдмаси г-н Зверковкӧд.
Сійӧ занимайтліс вель важнӧй места, нималіс тӧдысь да дельнӧй мортӧн.
Сылӧн вӧлі гӧтыр, польдчӧма, чувствительнӧй, синваа да лёк — кыз да сьӧкыд созданньӧ; вӧлі и питор, прамӧй барчонок, дрӧчитӧм да вежӧртӧм.
Ортсыладорын аслас г-н Зверковлӧн омӧля располагайтіс сылы вылӧ: паськыд, пӧшти нёль пельӧса чужӧмсьыс лукава видзӧдісны ёсь синъяс, чурвидзис паськыд ныр розьяса ыджыд да ёсь ныр; шырӧм дзор юрсиыс тшӧть моз сувтӧма чукырӧсь кымӧс вевдорын, вӧсни вомдоръясыс дугдывтӧг вӧрисны да веждӧга нюмъялісны.
Г-н Зверков сулаліс, векджык, кок вожсӧ паськӧдӧмӧн да кыз кияссӧ зептас сюялӧмӧн.
Ӧтчыд кыдзкӧ лоис меным мунны сыкӧд каретаын кар сайӧ.
Ми сёрниӧ воим.
Кыдз опытнӧй, дельнӧй морт, г-н Зверков мӧдіс велӧдны менӧ «бур вылӧ».
— Лэдзӧй меным тіянлы индыны, — чирӧстіс сійӧ медбӧрти — ті ставныд, том йӧз, вӧйпанныд да тӧлкуйтанныд быдтор йылысь кыдзсюрӧ; ті омӧля тӧданныд ассьыныд аймунытӧ.
Рочму тіянлы, господа, абу тӧдса — со мый!..
Ті ставныд сӧмын немеч небӧгъяс лыддянныд.
Со, шуам, ӧні ті мем висьталанныд и сійӧтор, и сы йылысь, но, мӧд ногӧн кӧ, дворӧвӧй йӧз йылысь...
Бур, ме ог вензьы, ставыс тайӧ бур; но ті найӧс онӧ тӧдӧ, он тӧдӧ, мыйся войтыр тайӧ.
(Г-н Зверков гораа зырымсӧ сулис да табак чушкыштіс.)
Лэдзӧй мем висьтавны тіянлы, шуам, ӧти ичӧтик анекдот.
Тайӧ тіянӧс вермас заинтересуйтны.
(Г-н Зверков кызӧктіс.)
Ті ӧд тӧданныд, кутшӧм менам гӧтыр: буракӧ, сыысь бурджык ныв-бабйӧӧс аддзыны сьӧкыд, сӧгласитчӧй асьныд.
Сы горничнӧй нывъяслы абу олӧм, — веськыд рай син водзад вӧчсьӧ...
Но менам гӧтыр пуктіс аслыс правилӧ пыдди: верӧс сайӧ мунӧм горничнӧйясӧс не видзны.
Сійӧ и дзик сідз, оз туй: лоӧны челядь, — тайӧ, сійӧ, — но кысь нӧ сэні горничнӧй вермас дӧзьӧритны барыняӧс кыдз колӧ, видзӧдны сы привычкаяс бӧрся: сылы нин абу сэтчӧдз, сійӧ оз нин сы йылысь думайт.
Колӧ войтыр серти вӧйпны.
Со, мунам ми ӧтчыд асланым сикт кузя, сійӧ вӧлі — кыдз эськӧ тіянлы висьтавны, мед не пӧръявны — во дас вит сайын.
Видзӧдам, старӧсталӧн ныв, ныв зэв мичаник; сэтшӧм весиг, тӧданныд, леститчантор мыйкӧ манераясас.
Гӧтыр менам и шуӧ меным: «Коко», — да, ті гӧгӧрвоанныд, сійӧ менӧ тадз шуліс, — «босьтам тайӧ нывкасӧ Питирӧ; сійӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ, Коко...»
Ме шуа: «Босьтам, радпырысь».
Старӧста, тӧдӧмысь, миянлы кок уланым; сійӧ татшӧм шудсӧ, ті гӧгӧрвоанныд, и виччысьны эз куж...
Но, нывка, дерт, бӧрдыштіс йӧйысла.
Сійӧ, збыльысь, сьӧкыд первойысьтӧ: чужан горт... дерт... шензянаыс сэн немтор абу.
Но, сійӧ регыд ми дінӧ велаліс; первой сійӧс сетісны девичӧйӧ; велӧдісны сійӧс, дерт.
Мый жӧ ті чайтанныд?..
Нывка вӧлӧма шензяна сюсь; менам гӧтырлы вывті любӧ лои, сы вӧсна индӧ сійӧс, медбӧрти, мукӧдсьыс кындзи, горничнӧйӧ ас дінас... гӧгӧрвоӧй!..
И колӧ веськыда шуны сы йылысь: татшӧм горничнӧй эз на вӧвлы менам гӧтырлӧн, дзик эз вӧвлы: кесъялысь, рам, кывзысьысь, — но ставыс, мый колӧ.
Та пыдди и гӧтыр сійӧс весиг, веськыда шуны, вывті нин лелькуйтіс: пасьтӧдіс зэв бура, вердіс господскӧй пызан вылысь, чайӧн юкталіс... но, мый сӧмын аслыд позьӧ думыштны!
Вот тадзсӧ сійӧ во дас менам гӧтыр ордын служитіс.
Друг, ӧти асылӧ, думыштӧй асьныд, пырӧ Арина — шуисны сійӧс Аринаӧн — юасьтӧг менам кабинетӧ, — да веськыда уськӧдчис кок улӧ...
Ме тайӧс, висьтала тіянлы, збыльысь, терпитны ог вермы.
Мортлы некор оз ков вунӧдны ассьыс морттуйсӧ, сідз ӧд?
«Мый тэныд?»
— «Батюшка, Александр Силыч, милӧсть кора».
— «Кутшӧмӧс?»
— «Лэдзӧй верӧс сайӧ петны».
Ме, висьтася тіянлы, чуйми.
«Да тэ тӧдан, йӧюк, мый барынялӧн мӧд горничнӧй абу?»
— «Ме мӧда служитны барынялы важмоз».
— «Сӧрӧм! сӧрӧм!
Барыня верӧс сайӧ мунӧмъясӧс оз видз».
— «Маланья ме местаӧ пырны вермас».
— «Эн уна сёрнит!»
— «Тіян вӧля...»
Ме, збыльысь, сідзи и шайпаймуні.
Висьтала тіянлы, ме сэтшӧм морт: нинӧм менӧ сэтшӧма оз оскорбляйт, кыдз бур вунӧдӧм...
Тіянлы ӧд немтор висьтавны — ті тӧданныд, кутшӧм менам гӧтыр: ангел, бурлуныс висьтавны позьтӧм...
Кажитчӧ, злӧдей — и сійӧ эськӧ сійӧс жалитыштіс.
Ме вӧтлі Аринаӧс.
Думайта, гашкӧ мися, казялас; абу окота, тӧданныд-ӧ, эскыны лёклы, морт пиын сьӧд бур вунӧдӧмлы.
Мый эськӧ ті думайтанныд?
Во джын мысти бара сійӧ изволитӧ локны ме дінӧ дзик сійӧ жӧ могӧн.
Сэк ме, висьтася, сійӧс сьӧлӧмсянь вӧтлі, и грӧзиті сылы, и висьтавны гӧтырлы кӧсйыси.
Ме ёна скӧрми...
Но думыштӧй асьныд менсьым шензьӧмӧс; недыр кад кольӧм бӧрын, локтӧ ме дінӧ гӧтыр, синваӧн тырӧма, сэтшӧма майшасьӧ, мый ме весиг повзи.
«Мый сэтшӧмыс лои?»
— «Арина...
Ті гӧгӧрвоанныд... ме яндыся шунысӧ».
— «Оз вермы лоны!.. коді нӧ?»
— «Лакей Петрушка».
Менсьым гӧрыштіс пытшкӧсӧс.
Ме сэтшӧм морт... полумераястӧ ог радейт!..
Петрушка... абу мыжа.
Накажитны сійӧс позьӧ, но сійӧ, ме ногӧн, абу мыжа.
Арина... но, мый нӧ, но, но, мый нӧшта сэн сёрнитнысӧ?
Ме, тӧдӧмысь, пырысь-пыр жӧ тшӧкті шырны сійӧс, пасьтӧдны прӧстӧй лунся паськӧмӧн да ыстыны сиктӧ.
Менам гӧтырлӧн быри зэв бур горничнӧй, но нинӧм он вӧч; гортын гудыр-гадыръяс терпитны, дерт, оз позь.
Висян чунь бурджык керыштны ӧтпырысьӧн!
Но, но, ӧні мӧвпыштӧй асьныд, — но, ті ӧд тӧданныд менсьым гӧтырӧс, тайӧ, тайӧ ӧд... медбӧрти, ангел!..
Ӧд сійӧ кӧртасис Арина дінӧ, — и Арина сійӧс тӧдіс и эз яндысь...
А?
Энлӧ, висьталӧ... а?
Да мый сэн тӧлкуйтны!
Кӧть мед мый, а вӧчны вӧлі нинӧм.
Менӧ жӧ, менӧ ачымӧс, дыр кежлӧ дойдіс, ӧбидитіс тайӧ нылыслӧн бур вунӧдӧмыс.
Мый эн сёрнитӧ... сьӧлӧм, чувствояс тайӧ войтырысь эн корсьӧй!
Кутшӧма кӧинӧс эн верд, сійӧ век вӧрӧ видзӧдӧ...
Водзӧ вылӧ наука!
Но ме кӧсйи сӧмын докажитны тіянлы...
И г-н Зверков, висьтсӧ помавтӧг, бергӧдіс юрсӧ да гартовтчис топыдджыка ас плащ пиас, быть кыптана волнуйтчӧмсӧ ассьыс мужественнӧя пӧдтігтырйи.
Лыддьысьысь ӧні, дерт, гӧгӧрвоӧ, мыйла ме шогпырысь видзӧдлі Арина вылӧ.
— Важӧн тэ верӧс сайын, мельник сайын? — юалі ме сылысь бӧрыннас.
— Кык во.
— Мый нӧ, тэнӧ ӧмӧй бариныд лэдзис?
— Менӧ откупитісны.
— Коді?
— Савелий Алексеевич.
— Коді сэтшӧмыс?
— Мужикӧй менам.
(Ермолай нюмъёвтіс ас кежас.)
А тіянлы ӧмӧй барин висьтавліс ме йылысь? — содтіс Арина недыр чӧв олӧм бӧрын.
Ме эг тӧд, мый висьтавны сы юалӧм вылӧ.
«Арина!» — ылысянь горӧдіс мельник.
Арина чеччис да муніс.
— Бур морт талӧн мужикыс? — юалі ме Ермолайлысь.
— Нинӧм.
— А челядь налӧн эм?
— Вӧлі ӧти, но кулі.
— Мый нӧ, сійӧ сьӧлӧм вылас воӧма мельниклы, али мый?
Уна-ӧ сетӧма сійӧ сы вылӧ выкупсӧ?
— А ог тӧд.
Арина тӧдӧ грамота; найӧ делӧын сійӧ... сійӧсӧ... бур овлывлӧ.
Сідзкӧ, сьӧлӧм вылас воӧма.
— А тэ сыкӧд важӧн тӧдса?
— Важӧн.
Ме сы господаяс ордӧ водзсӧ волывлі.
Налӧн усадьбаыс татысянь абу ылын.
— И Петрушка лакейсӧ тӧдан?
— Пётр Васильевичӧс?
Кыдз нӧ, тӧдлі.
— Кӧні ӧні сійӧ?
— А салдатӧ муніс.
Ми ланьтыштлім.
— Мый сійӧ, Аринаыс, буракӧ, оз вермӧдчы? — юалі ме, медбӧрти, Ермолайлысь.
— Кутшӧм вермӧдчӧм!..
А аски, тыдалӧ, тяга бур лоӧ.
Тіянлы ӧні узьыштны абу лёк.
Утка табун шутёвтӧмӧн лэбисны ми весьтті, и ми кылім, кыдз сійӧ лэччис ю вылӧ миянсянь неылӧ.
Дзик нин пемдіс да кутіс ыркӧдны; раскын гораа сьыліс колип.
Ми пырим турун пытшкӧ да унмовсим.
Ӧмидз ва
Август тӧлысь заводитчигӧн тшӧкыда сулавлывлӧ терпитны позьтӧм жар.
Тайӧ кадас, дас кык чассянь куимӧдз, медся решительнӧй да зіль морт оз вермы вӧравны и медся кывзысьысь, бур пон заводитӧ «талявны вӧралысьлысь коклябӧрсӧ», мӧд ногӧн кӧ, мунӧ сы бӧрся восьлӧн, синсӧ, быттьӧ доймӧмысь, куньтыртӧмӧн да вывті кузя кывсӧ нюжӧдӧмӧн; а аслас господин видӧм вылӧ воча легӧдӧ бӧжнас да чужӧм вылас тӧдчӧ яндысьӧм, но водзӧ оз мун.
Дзик татшӧм лунӧ лолі мем вӧравны.
Дыр ме кутчыси, медым не водны кытчӧкӧ гож сайӧ, кӧть здук кежлӧ; дыр менам мудзлывтӧм понйӧй эз дугды кустъяс пӧвстті котралӧмысь, кӧть ачыс, тыдалӧ, нинӧм эз виччысь бурторсӧ аслас этшысь петмӧна уджысь.
Пӧдтан жарыс вӧсна быть лои меным, медбӧрти, мӧвпыштны ассьыным ӧстатки эбӧснымӧс видзтӧм йылысь.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ӧдва кысси ме Иста ю дорӧдз, коді тӧдса нин менам дӧзмытӧм лыддьысьысьяслы, лэччи кыр вывсянь да мӧді виж да васӧд лыа кузя ключлань, коді тӧдса став матігӧгӧрас «Ӧмидз ва» нимӧн.
Ключыс тайӧ петӧ вадор потасысь, кытысь вочасӧн артмӧма неыджыд, но джуджыд рӧв, да кызь воськов сайӧ сэтысянь гажа да бузган шумӧн усьӧ юӧ.
Посни дубъяс паськалӧмаӧсь рӧв бокъясас; ключ гӧгӧрыс вежӧдӧ бархат кодь дженьыдик турун; шонді югӧръяс пӧшти некор оз инмывны сы кӧдзыд, эзысьӧн волялысь ваӧдз.
Ме вои ключ дорӧдз; турун вылын куйліс сюмӧд чибльӧг, кодӧс ветлысь-мунысь мужик кольӧма йӧзлы пӧльзуйтчӧм вылӧ.
Ме пӧттӧдз юи, воді гож сайӧ да видзӧдлі гӧгӧр.
Куръя дорын, коді артмӧма шор вомдорас да кодлӧн усян шор васьыс веркӧсыс нэмсӧ вералӧ, мелань мышкӧн пукалісны кык старик.
Ӧтиыс, доза топыд да ыджыд тушаа, пемыдвиж дукӧса да пухӧвӧй картуза, вуграсис; мӧдыс — омӧлиндзи да ичӧтик морт, дӧмасӧсь мухояровӧй сертукторъя да шапкатӧм, кутіс пидзӧс вылас нидзув гырнич да шочиника малыштлывліс кинас ассьыс дзор юрсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис видзны сійӧс шондісьыс.
Ме видзӧдлі сы вылӧ бурджыка да тӧді Шумихиноса Стёпушкаӧс.
Кора лыддьысьысьлысь лэдзӧм тӧдмӧдны сійӧс тайӧ мортыскӧд.
Некымын верст сайын менам сиктсянь сулалӧ ыджыд сикт Шумихино, изйысь вичкоа, кодӧс стрӧитлӧмаӧсь преподобнӧй Козьма да Дамиан нимъяс кузя.
Тайӧ вичкоыскӧд паныдӧн коркӧ красуйтчылісны гырысь господскӧй короминаяс, кодъясӧс кытшавлісны уна пӧлӧс посниджык стрӧйбаяс, службаяс, мастерскӧйяс, конюшняяс, грунтӧвӧй да каретнӧй сарайяс, пывсянъяс да временнӧй кухняяс, гӧсьтъяслы да управляющӧйяслы флигельяс, дзоридзьяслы оранжереяяс, качайяс йӧзлы вылӧ да мукӧд ёнджыка либӧ омӧльджыка колана зданньӧяс.
Тайӧ короминаясас овлісны озыр помещикъяс, и ставыс налӧн муніс ас визьӧн, — но друг, ӧти асылӧ, став тайӧ тырбур овмӧсыс сотчис кушӧдз.
Господа вуджисны мӧд позйӧ; усадьба эндіс.
Паськыд сотчӧмин лои град йӧрӧн, коді кытсюрӧ тырӧма кирпич чукӧръясӧн, важ фундамент колясъясӧн.
Дзоньӧн кольӧм керъясысь тэрмасьӧмӧн лэптыштісны керкатор, вевттисны баркаын вайӧм тьӧскӧн, кодӧс вӧлі ньӧбӧма во дас сайын готическӧй сяма павильон стрӧитӧм вылӧ, да овмӧдісны сэтчӧ садовник Митрофанӧс Аксинья гӧтырыскӧд да сизим челядьӧн.
Митрофанлы тшӧктісны ваявны господскӧй пызан вылӧ, сё ветымын верст сайӧ, зелень да град выв пуктас.
Аксинья ки улӧ колисны дӧзьӧритны тирольскӧй мӧс, кодӧс вӧлі ньӧбӧма Мӧскуаысь ыджыд дон вылӧ, но, шог вылӧ, некор эз куканясьлы, и та вӧсна ньӧбӧм кадсяньыс эз на лысьтыв.
Аксинья ки улӧ жӧ сетісны сорса да тшын рӧма горда, коді вӧлі нач ӧти «господскӧй» лэбачӧн; челядьлы, ичӧт арлыдныс вӧсна, эз индыны некутшӧм чинъяс, мый, колӧ шуны, нинӧм эз торк налы дзикӧдз дышмыны.
Тайӧ садовник ордас ме веськавлі гоз-мӧдысь узьны; пыр мунігӧн босьтлывлі ме сылысь огурцы, кодъяс, енмыс тӧдас мыйла, весиг гожӧмын торъялісны ыджданас, чӧскыдтӧм васӧд кӧрӧн да кыз виж корйӧн.
Сы ордысь ме и аддзылі медводдзаысь Стёпушкаӧс.
Митрофан кындзи сы семьякӧд да пӧрысь пельтӧм вичко старӧста Герасим кындзи, коді оліс христа-ради синпӧла салдатка каморкаторйын, ни ӧти дворӧвӧй морт эз коль Шумихиноӧ, сы вӧсна мый Стёпушкаӧс, кодкӧд ме кӧсъя тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс, оз позь вӧлі лыддьыны ни морт туйӧ вообще, ни дворӧвӧй туйӧ торйӧн.
Быд мортлӧн, кӧть кутшӧм мед сійӧ эз вӧв, эм положенньӧ йӧз котырын, кӧть кутшӧмкӧ да йитӧдъяс; быд дворӧвӧйлы сетсьӧ оз кӧ жалованньӧ, кӧть нин, сідз шусяна, «отвеснӧй»; Стёпушкалы эз сетлыны дзик некутшӧм отсӧг, сылӧн эз вӧв некутшӧм рӧдвуж, некод эз тӧд сы олӧм йылысь.
Тайӧ мортыслӧн весиг воддза олӧмыс эз вӧв; сы йылысь эз сёрнитлыны; сійӧ и ревизия кузя ӧдвакӧ лыд вылын.
Ветлісны сэтшӧм-татшӧм сёрнияс, мый вӧлӧма сійӧ коркӧ код ордын кӧ камердинерын; но коді сійӧ, кытысь сійӧ, кодлӧн пи, кыдз веськалі Шумихинскӧй подданнӧйяс пӧвстӧ, кытысь сылы сюрӧма некодӧн помниттӧм кадсянь новлан мухояровӧй сертук, кӧні олӧ, мыйӧн олӧ, — та йылысь дзик некод нинӧм эз тӧд, да и, веськыда кӧ шуны, некод эз интересуйтчы тайӧ юалӧмъяснас.
Дедушка Трофимыч, коді тӧдіс рӧдвужсӧ став дворӧвӧйыслысь пи-нывсянь бӧрӧ нёльӧд кӧленаӧдз, и сійӧ ӧтчыд сӧмын шуис, мый пӧ, помнитчӧ, Степанлы рӧдпомӧн лоӧ турчанка, кодӧс покойник барин, бригадир Алексей Романыч, походысь обозын вайӧдіс.
Весиг, вӧвлі, праздник лунъясӧ, быдсӧнӧс козьналан да няньӧн-солӧн, гречихаа пирӧгӧн да виж винаӧн, важся роч обычай кузя, гӧститӧдан лунъясӧ, — весиг и тайӧ лунъясӧ Стёпушка эз волывлы лӧсьӧдӧм пызанъяс да бӧчкаяс дінӧ, эз копрасьлы, эз матыстчыв барскӧй ки дінӧ, эз юлыв здукӧн стӧкан господскӧй син водзын да господскӧй дзоньвидзалун вӧсна, стӧкан, кодӧс тыртӧма приказчик тшӧг киӧн; буди кутшӧмкӧ бур сьӧлӧма морт, сы дінті мунігмоз, сетыштас коньӧрлы пирӧг пиньтуй тор.
Ыджыдлунӧ сыкӧд христосуйтчывлісны, но сійӧ эз пешкыльтлыв няйт соссӧ, эз перйыв аслас бӧр зепсьыс гӧрд кольк, эз сетлыв сійӧс, ловшы пӧдтӧмӧн да син лапйӧдлігтырйи, том господалы либӧ весиг аслыс барынялы.
Гожӧмын сійӧ овліс лэбулын, курӧг поз сайын, а тӧлын — пывсян кӧджын; ёна кӧдзыдъяс дырйи узьліс турун пытшкын сарайын.
Сійӧс велалісны аддзывны, мукӧддырйиыс весиг чужйывлісны сылы, но некод сыкӧд сёрни эз панлыв; и сійӧ ачыс, кажитчӧ, чужӧмсяньыс вомсӧ эз восьтыв.
Пӧжар бӧрын тайӧ эновтӧм мортыс овмӧдчис садовник Митрофан ордӧ.
Садовник эз вӧрзьӧд сійӧс, эз шу сылы: ов ме ордын, но и эз вӧтлы.
Стёпушка эз ов и садовник ордын: сійӧ жыруйтіс, тыдавлытӧг оліс-выліс град йӧрын.
Ветлӧдліс сійӧ да вӧрис некутшӧм шумтӧг; несъяліс да кызіс киас, полігтырйи; нэмсӧ пессис да жуис чӧв-чӧв, быттьӧ кодзувкот; и ставсӧ кынӧмпӧт вӧсна, ӧти кынӧмпӧт вӧсна.
И збыльысь, эз кӧ тӧждысь сійӧ асывсянь рытӧдз ас кынӧмпӧт вӧснаыс, кулі эськӧ менам Стёпушка тшыгла.
Зэв лёк не тӧдны асывсянь, мыйӧн пӧт лоан рыт кежлӧ!
Либӧ забор бокын Стёпушка пукалӧ да кушман йирӧ, либӧ морковь нёнялӧ, либӧ няйт капуста мач ас улас крӧшитӧ; либӧ ва ведра кытчӧкӧ кыскӧ да ружтӧ; либӧ гырничтор улӧ би пестӧ да кутшӧмкӧ сьӧд торъяс питшӧгсьыс гырничӧ шыблалӧ; либӧ аслас чомйын путорйӧн котшкӧдчӧ, кӧрт тув тувъялӧ, джаджтор няньтор пуктыны лӧсьӧдӧ.
И тайӧ ставсӧ вӧчӧ сійӧ чӧв олігтырйи, быттьӧ пельӧс сайсянь; видзӧдан, да дзебсьӧма нин.
А либӧ друг вошлӧ лун кык кежлӧ; сылысь вошлӧмсӧ, дерт, некод оз казявлы...
Видзӧдан, бара нин сійӧ тан, бара кӧнкӧ забор дорын тагантор улӧ чагторъяс гусьӧник пукталӧ.
Чужӧмыс сылӧн ичӧтик, синъяс вижиникӧсь, юрсиыс дзик синкымъясӧдзыс, ныр ёсиник, пельяс зэв гырысьӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, кыдз борда шырлӧн; тошсӧ быттьӧ кык вежон сайын бритӧма да некор оз овлы ичӧтджык ни ыджыдджык.
Со тайӧ Стёпушкасӧ и ме аддзи Иста вадорысь, мӧд стариккӧд тшӧтш.
Ме матыстчи на дінӧ, чолӧмаси да пукси накӧд орччӧн.
Стёпушкалӧн ёртыс мем тӧдса жӧ вӧлӧма: тайӧ вӧлі граф Пётр Ильичлӧн вӧля вылӧ лэдзӧм морт, Михайло Савельев, прӧзвищенас Туман.
Сійӧ оліс чахоткаӧн висьысь болховскӧй мещанин ордын, постоялӧй двор кутысь ордын, кӧні ме вель унаысь шойччывлывлі.
Ыджыд орловскӧй туй кузя ветлысь-мунысь том чиновникъяс да мукӧд уджтӧм йӧз (купечьяслы, кодъяс тубыртчӧмаӧсь асланыс визя перинаяс пиӧ, абу сэтчӧдз) ӧнія кадӧдз на вермасны аддзыны ыджыд Троицкӧй сиктсянь неылын зэв ыджыд кык судта пу керка, коді дзикӧдз эндӧма, киссьӧм вевта да топыда тупкалӧм ӧшиньяса, дзик туй вылас чургӧдчӧма.
Лун шӧрын, кымӧртӧм, шондіа поводдя дырйи оз позь думыштны нинӧм гажтӧмджыкӧс тайӧ киссьӧм чукӧрсьыс ӧтдор.
Тані коркӧ овліс граф Пётр Ильич, бура гӧститӧдчысь морт, важ нэмса озыр вельможа.
Вӧвлывлі, став губерния пасьталасьыс чукӧртчасны сы ордӧ, йӧктасны да гажӧдчасны йӧзлы вежгымӧн гортса пель сьӧдмӧдан музыка улӧ, трачкӧдчысь туисъяс да римскӧй сисьяс югӧр улын; и, тӧдӧмысь, оз ӧти старушка, эновтӧм боярскӧй палатаяс дінті сэки мунігӧн, ышловзьы да казьтышт кольӧм кадъяссӧ да кольӧм томлунсӧ.
Дыр пируйтіс граф, дыр лажъяліс меліа нюмъялігтырйи, кывзысьысь гӧсьтъяс чукӧрын; но именньӧыс сылӧн, рӧкыд вылӧ, эз тырмы дзонь нэм чӧжыс.
Помӧдз рӧзӧритчӧм бӧрын муніс сійӧ Питирӧ аслыс места корсьны да кулі гостиница номерын, некутшӧм решенньӧ эз и вермы виччысьны.
Туман служитіс сы ордын дворецкӧйӧн да нӧшта граф ловъя дырйи на получитіс отпускнӧй.
Тайӧ вӧлі ар сизимдаса морт, лӧсьыд да мелі чужӧма.
Сійӧ пӧшти пыр нюмъяліс, кыдз нюмъялӧны ӧні сӧмын екатерининскӧй кадся йӧз, бур сьӧлӧмӧн да ыдждӧдчӧмпырысь; сёрнитігас надзӧник нюжӧдліс да топӧдліс вомдоръяссӧ, меліа читкыраліс синъяссӧ да кывъяс шуаліс неуна ныр пырыс.
Сульсьыліс да табак чушкис сійӧ сідз жӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ прамӧй удж вӧчис.
— Но, мый, Михайло Савельич, — заводиті ме: — шеді эз чери?
— А со, верманныд вуж дозйысь видзӧдлыны: кык ёкышпи кыйи, да головльпи витӧс кымын...
Петкӧдлы, Стёпа.
Стёпушка мыччис меным вуж доз.
— Кыдз тэ олан-вылан, Степан? — юалі ме сылысь.
— И... и... и... ни... нинӧм, батюшка, ичӧтикаӧн, — висьталіс Степан мыкталігтырйи, быттьӧ пуд сьӧкта грузъяс бергӧдліс кывнас.
— А Митрофан здоров?
— Здоров, кы... кыдз нӧ, батюшка.
Коньӧр бергӧдчис мӧдарӧ.
— Да омӧля мыйкӧ дэбӧдӧ, — паніс сёрни Туман: — вывті жар; чериыс ставыс кустъяс улӧ дзебсис, узьӧ...
Самав жӧ нидзувсӧ, Стёпа.
(Стёпушка перйис нидзув, пуктіс кипыдӧс вылас, швачнитыштіс сэтчӧ кыкысь кымын, самаліс вугырӧ, сьӧлалыштіс да сетіс Туманлы.)
Аттьӧ, Стёпа...
А ті, батюшка, — водзӧ висьталіс сійӧ, ме дінӧ шыасигмоз: — вӧраланныд?
— Кыдз аддзан.
— Сідз...
А мый тайӧ тіян понйыд аглицкӧй али фурлянскӧй кутшӧмкӧ?
Старик радейтліс корсюрӧ петкӧдлыны асьсӧ: мый пӧ, и ми овлывлім светын!
— Ог тӧд, кутшӧм пӧрӧдаысь сійӧ, а бур.
— Сідз...
А понъясӧн ветлывланныд кыйсьыны?
— Свора кык менам эм.
Туман нюмъёвтіс да довкнитыштіс юрнас.
— Сійӧтӧ сідз: мукӧдыс понъясӧс радейтӧны, а мукӧдлы найӧ прӧста оз ковны.
Ме сідз думайта, менам аслам прӧстӧй вежӧр серти: понъясӧс ёнджыкасӧ тӧдчанлун вылӧ, сідз шуны, видзны колӧ...
И медым ставыс вӧлі тыр-бур: и вӧвъяс медым вӧліны тырбур, и пон видзысьяс, кыдз колӧ, тырбур, и ставыс.
Покойник граф — сарство небеснӧй сылы! — охотникӧн нэмсӧ, веськыда шуа, эз вӧвлы; а понъясӧс видзис да во пиас гоз-мӧдысь ветлывліс.
Чукӧртчасны керка дорӧ пон видзысьяс, галунъяса гӧрд дукӧсаӧсь, да пӧлянъясӧн тутсасьӧны; их сиятельство петны изволитасны, да их сиятельстволы вӧв вайӧдасны; их сиятельство пуксясны, а главнӧй ловчӧй налысь кокнысӧ стремяӧ сюяс, шапкасӧ юрсьыс пӧрччас да поводъяссӧ шапка пиас мыччас.
Их сиятельство пон орсӧн этадзи изволитасны швичнитны, а пон видзысьяс горӧбтасны-серӧктасны, да и мӧдасны горт дорысь.
Стремяннӧйыссӧ граф бӧрся мунӧ, а ачыс шӧвк дом йылын кык радейтана барскӧй понйӧс кутӧ да этадз гӧгӧр видзӧдӧ, тӧданныд...
И пукалӧсӧ сійӧ, стремяннӧйыд, вылын, казацкӧй седлӧ вылын, гӧрд чужӧма сэтшӧм, синъяснас сідзи и кодзлалӧ гӧгӧр...
Но, гӧсьтъяс, дерт, сэки овлывлӧны.
И теш, и пыдди пуктӧм видзӧма...
Ак, мыніс, мутиыд! — содтіс сійӧ друг вугырсӧ дернитігмоз.
— А мый, шуӧны, граф пӧ олӧма гажапырысь аслас нэмын? — юалі ме.
Старик сьӧлалыштіс нидзувсӧ да бара чӧвтіс.
— Вельможественнӧй морт вӧлі, дерт.
Сы ордӧ вӧлі позьӧ шуны, первой ыджыд мортъяс Питирысь пыравлӧны.
Кельыдлӧз лентаясаӧсь вӧлі пукалӧны пызан сайын да сёйӧны.
Но, да и гӧститӧдны нин вӧлі мастер.
Корас вӧлі менӧ: «Туман, — шуӧ, — меным аскиа лун кежлӧ ловъя стерлядьяс колӧны: тшӧкты судзӧдны, кылан?»
— «Кывза, ваше сиятельство».
Вурӧм паськӧм, парикъяс, бедьяс, духияс, ладеколон медводдза сорт, табак дозъяс, серпасъяс сэтшӧм гырысьӧсь, Парижысь судзӧдлывліс.
Банкет вӧчас — господьӧ енмӧ менам.
Фейвиркъяс мӧдасны, исласьӧм.
Весиг пушкаясысь гымӧдчӧны-лыйлӧны.
Куш ӧти музыкантыс вӧлі нелямын морт.
Немеч-кампельмейстерӧс видзис; да вывті ышнясьны кутіс немечыд: господаяскӧд ӧти пызан сайын сёйны корны мӧдіс; сідзи и тшӧктісны их сиятельство вӧтлыны сійӧс, ен сыкӧд: менам пӧ и сідз, шуӧ, музыкантъяс ассьыныс делӧсӧ тӧдӧны.
Гӧгӧрвоана: господскӧй власьт.
Йӧктыны мӧдасны — кыа петтӧдз йӧктӧны, и пыр ёнджыкасӧ лакосез-матрадура...
Э... э... э... шедін, вокӧ!
(Старик лэптіс ваысь неыджыд ёкыш.)
На, босьт, Стёпа...
Барин вӧлі, кыдз колӧ, барин, — водзӧ висьталіс старик, вугырсӧ бара чӧвтігмоз: — и сьӧлӧмыс вӧлі сідзжӧ бур.
Нӧйтас вӧлі тэнӧ — видзӧдан, и вунӧдӧма нин.
Ӧтиктор: метрескаясӧс видзис.
Ох, тайӧ метрескаясыд нин, прӧсти господи!
Найӧ ӧд сійӧс и рӧзӧритісны.
И ӧд пыр медсясӧ улысджык сословиеысь бӧрйыліс.
Кажитчӧ, мый эськӧ налы нӧштасӧ?
Да абу, — вай сет налы мый эм медся донаыс дзонь Европаын!
И сійӧ шуны: мыйла не олыштны сьӧлӧм бурмытӧдзыд, — делӧ господскӧй... да рӧзӧритчынытӧ оз ков.
Торйӧн нин ӧти: Акулинаӧн сійӧс шуисны; ӧні сійӧ абу нин ловъя — югыдін да шоныдін сылы!
Нывка вӧлі прӧстӧй, Ситовоса десятскӧйлӧн ныв, да сэтшӧм лёк!
Банбокас вӧлі графлы швачӧдлывлӧ.
Смилитіс сійӧс дзикӧдз.
Менам племянниклысь кымӧссӧ бритіс: племянник сы выль платтьӧ вылӧ шоколад уськӧдіс да... и эз сылысь ӧтнаслысь брит кымӧссӧ.
Да...
А кӧть мый, бур кад вӧлі! — содтіс старик ыджыда ышловзьӧмӧн, букыштчис да ланьтіс.
— А бариныдтӧ, ме аддза, тіян вӧлӧма скӧр? — заводиті ме недыр чӧв олӧм бӧрын.
— Сэк тайӧ вӧлі лӧсялана, батюшка, — паныд шуис старик юрнас довкнитӧм бӧрын.
— Ӧні нин тадзсӧ оз вӧчсьы, — пасйышті ме сы вылысь син чӧвттӧг.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ боксянь.
— Ӧні, дерт, лӧсьыдджык, — нурбыльтыштіс сійӧ да ылӧ чӧвтіс вугырсӧ.
Ми пукалім гож сайын; но и гож сайын вӧлі пӧдтан жар.
Сьӧкыд, доналӧм сынӧдыс быттьӧ кынмӧма; пӧсь чужӧм жугыльпырысь корсьӧ тӧв, но тӧлыс эз вӧв.
Шондіыс сідзи и швачкис лӧз, пемдӧм енэжсянь; дзик ми весьтасын, мӧдар вадорас, вижӧдіс зӧр му, коді кытъястікӧ тырӧма ёг турунӧн, и кӧть мед ӧти шеп вӧрзьыштіс.
Неуна увланьын крестьянскӧй вӧв сулаліс пидзӧсӧдз ваын да дышпырысь ӧвтчис кӧтасьӧм бӧжнас; шочиника ӧшӧдчӧм куст улын кыпӧдчыліс ыджыд чери, лэдзаліс болькъяс, ньӧжйӧ дзумгысьліс пыдӧслань, да ас бӧрсяыс муртса серӧдліс васӧ.
Чиркъяс сяргӧны гӧрдӧдыштӧм турун пӧвстын; вашляяс горзӧны кыдзкӧ дыша; варышъяс лӧсьыда шывъялісны муяс весьтын да тшӧкыда сувтавлісны ӧти местаӧ бордъяснас ӧдйӧ ӧвтчигмоз да бӧжсӧ веерӧн паськӧдӧмӧн.
Ми пукалім вӧрзьӧдчытӧг, личкис жар.
Друг ми бӧрладорын, гуранын, кыліс шум: кодкӧ лэччӧ ключ дінӧ.
Ме видзӧдлі гӧгӧр да аддзи ар ветымына мужикӧс, бусӧссьӧма, дӧрӧм кежысь, лаптиа, кыӧм нопъя да пельпом вылас чӧвтӧм азяма.
Сійӧ матыстчис ключ дінӧ, горша пӧттӧдзыс юис да кыпӧдчис.
— Э, Влас! — горӧдіс Туман сы вылӧ ёна видзӧдӧм бӧрын. — Здорово, вокӧ.
Кытысянь ен вайис?
— Здорово, Михайла Савельич, — шуис мужик ми дорӧ матыстчигмоз: — ылысянь.
— Кытчӧ вошлін? — юаліс сылысь Туман.
— А Мӧскуаӧ ветлі, барин дінӧ.
— Мыйла?
— Корны сылысь ветлі.
— Мый корны?
— Да медым оброк чинтіс, либӧ барщина вылӧ пуксьӧдіс, мӧдлаӧ вештіс ли, мый ли...
Пи менам кулі, — да меным ӧтнамлы ӧні не бергӧдчыны.
— Кулі тэнад пиыд?
— Кулі.
Покойник, — содтіс мужик чӧв олыштӧм бӧрын, — менам Мӧскуаын извозчикӧн вӧлі; ме пыдди и оброк мынтывліс.
— Да ті ӧмӧй ӧні оброк вылынӧсь?
— Оброк вылын.
— Мый нӧ шуис тэнад бариныд?
— Мый барин?
Вӧтліс менӧ.
Шуӧ, кыдз пӧ лысьтан веськыда ме дінӧ локны: сы вылӧ эм приказчик; тэныд, шуӧ, первой приказчиклы колӧ висьтавны... да и кытчӧ ме тэнӧ мӧдлаас овмӧда?
Тэ, шуӧ, первой недоимкатӧ ас пыддиыд мынты.
Скӧрмис дзикӧдз.
— Но, мый нӧ, тэ и мунін бӧр?
— И муні.
Кӧсъя вӧлі тӧдмавны, эз-ӧ коль покойник кутшӧмкӧ кӧлуй, но тӧлкыс эз сюр.
Ме сы кӧзяиныслысӧ шуа: ме, мися, Филипплӧн бать; а сійӧ меным шуӧ: а ме мыйӧн тӧда?
Да и пиыд тэнад нинӧм, шуӧ, эз коль; нӧшта меным уджйӧза.
Но, ме и муні.
Мужик висьтавліс миянлы ставсӧ тайӧ серам сорӧн, быттьӧ мӧд йылысь сёрниыс муніс; но сылӧн ичӧтик да читкыртчӧм синъясас доршасис синва, вомдорыс дрӧгнитавліс.
— Мый нӧ тэ ӧні, гортад мунан?
— А кытчӧ нӧ?
Дерт, гортӧ.
Гӧтыр, чайта, ӧні тшыгйысла певсӧ нёнялӧ.
— Да тэ эськӧ... сійӧс... — тӧдлытӧг заводитіс сёрнитны Стёпушка, сорсис, ланьтіс да пондіс гудйысьны гырничын.
— А приказчик дінӧ ветлан? — водзӧ нуӧдіс Туман шензьӧмӧн Стёпа вылӧ видзӧдлӧм мысти.
— Мыйла ме сы дінӧ ветла!..
Ме вылын и сідз недоимка.
Пиыссӧ менам кувтӧдзыс во висис да и ас пыддиыс оброксӧ эз мынты...
Да меным веськодь: босьтнысӧ менсьым немтор.
Тэ нин, вокӧ, кыдз сэні эн сюсяв, — нинӧм: кывкуттӧм менам юр!
(Мужик серӧктіс.)
Кыдз кӧть мед сійӧ сэн оз сюсяв, Кинтильян Семёнычыд, а нин...
Влас бара серӧктіс.
— Мый нӧ?
Тадзтӧ абу бур, Влас вокӧ, — сувтышталӧмӧн шуис Туман.
— А мыйӧн лёк?
Аб...
(Власлӧн горшдіныс гӧрддзасис.)
Аттӧ, кутшӧм жар, — водзӧ висьталіс сійӧ соснас чужӧмсӧ чышкалігмоз.
— Коді тіян баринныд? — юалі ме.
— Граф ***, Валериан Петрович.
— Пётр Ильичлӧн пи?
— Пи Пётр Ильичлӧн, — висьталіс Туман. — Пётр Ильич, покойник, Влас оланін сиктсӧ пиыслы ловъя дырйиыс на торйӧдіс.
— Мый, сійӧ здоров?
— Здоров, слабог, вочавидзис Влас. — Гӧрд сэтшӧм лоӧма, чужӧмыс быттьӧ потӧ.
— Со, батюшка, — водзӧ нуӧдіс Туман ме дінӧ шыасигмоз: — бур эськӧ Мӧскуа гӧгӧрын кӧ, а со тані оброк вылӧ пуксьӧдіс.
— А мыйӧн душысь?
— Ӧкмысдас вит шайт душысь, — нурбыльтіс Влас.
— Но, вот аддзанныд: а муыс зэв этшаник, сӧмын и эм, мый господскӧй вӧрыс.
— Да и сійӧс, шуӧны, вузалӧмаӧсь, — пасйыштіс мужик.
— Но, вот аддзанныд...
Стёпа, вай жӧ нидзувтӧ...
А, Стёпа?
Мый тэ, унмовсин али мый?
Стёпушка пыркнитчис.
Мужик пуксис миян дінӧ.
Ми бара чӧв ланьтім.
Мӧдар вадорас кодкӧ нюркнитіс зэв нор сьыланкыв...
Ӧшӧдіс юрсӧ менам коньӧр Влас...
Час джын мысти ми янсӧдчим.
Однодвореч Овсяников
Представитӧй аслыныд, дона лыддьысьысьяс, кыз, ыджыд тушаа, ар сизимдаса, неуна Крыловлӧн кодь чужӧма, ӧшалан синкым улас сӧдз да вежӧра синъяса, вылын морӧса, лабутнӧй сёрниа, ньӧжмыд ветласа мортӧс: со тіянлы Овсяников.
Новліс сійӧ кузь сосъяса, выліӧдзыс кизялӧм, паськыд лӧз сертук, сьыліас еджгов-лӧз шӧвк чышъян, дзирдавтӧдз весалӧм тугъя сапӧг, да и збыль кӧ шуны, ортсысяньыс вӧлі мунӧ озыр купеч вылӧ.
Киясыс сылӧн вӧліны зэв лӧсьыдикӧсь, небыдӧсь да еджыдӧсь: сёрнитігъясын сійӧ унаысь кутчысьлывліс аслас сертук кизьясӧ.
Овсяников аслас важностьнас да дыгыд вӧраснас, сюсьлуннас да дышнас, аслас веськыдлунӧн да асныралӧмӧн казьтыліс меным допетровскӧй кадъясса роч бояраӧс...
Ферязь эськӧ сылы зэв бура лӧсяліс.
Тайӧ вӧлі важ нэмса медбӧръя йӧз пиысь ӧти.
Став суседъясыс сійӧс вывті ёна пыдди пуктісны да лыддисны чесьт туйӧ сыкӧд волысьны.
Сылӧн вокъясыс, однодворечьяс, сӧмын нин эз юрбитлыны сылы, шапкаяс ылысянь босьтлывлісны сы водзын, ошйысисны сыӧн.
Збыльысь кӧ шуны, миян ӧнія кадӧдз сьӧкыд торйӧдны однодворечьясӧс мужикысь: овмӧсыс сылӧн ӧдвакӧ абу лёкджык мужик дорысь, куканьяс оз петавлыны гречиха пиысь, вӧвъяс муртса ловъяӧсь, сийӧс-кӧлуй гезйысь вӧчӧма.
Овсяников вӧлі кежӧмӧн ӧтувъя индӧдысь, кӧть и эз нимав озыр туйӧ.
Оліс сійӧ ӧтнас аслас гӧтыркӧд гажаа пелькӧдӧм, лӧсьыд керкаторйын, прислуга видзис этша, пасьтӧдіс ассьыс йӧзсӧ роч паськӧмӧн да шуис работникъясӧн.
Найӧ жӧ сылӧн и му гӧрисны-кӧдзисны.
Сійӧ асьсӧ эз и шулы дворянинӧн, эз пуксьыв помещик туйӧ, некор, кыдз шусьӧ, «эз вунӧдчыв», первой тшӧктӧмӧн эз пуксьывлы да выль гӧсьт пыригӧн пыр кыпӧдчывліс пукаланінсьыс, но сэтшӧм достоинствоӧн, сэтшӧм ыджыд мелілунӧн, мый гӧсьт ас кӧсйытӧгыс копрасьліс сылы улӧдзджык..
Овсяников кутчысьліс важ обычайӧ эз суеверие вӧсна (мӧвпъясыс сылӧн вӧлісны вель вӧльнӧйӧсь), а сідз нин велалӧма.
Сійӧ, шуам, эз радейтлы рессораа экипажъяс, сы вӧсна мый эз лыддьы найӧс спокойнӧйӧн, да ветліс-муніс либӧ бегӧвӧй дрожкиын, либӧ кучик пӧдушкаа ичӧтик мича тележкаын да веськӧдліс ачыс аслас бур гнедӧй рысакӧн.
(Сійӧ видзис куш гнедӧй вӧвъясӧс.)
Кучерыс, гӧрд чужӧма, кытшӧн шырӧм юрсиа, лӧзоват дукӧса да ыж куысь вурӧм ляпкыд шапкаа, тасмаӧн тасмаасьӧм том зон, вежавидзӧмӧн пукавліс сыкӧд орччӧн.
Овсяников быд ӧбед бӧрын узис, пывсянӧ ветлывліс суббӧтаясӧ, лыддьывліс куш ӧти духовнӧй небӧгъяс (сэк важнӧя пуктывліс ныр вылас гӧгрӧс эзысь ӧчки), чеччывліс да водліс водз.
Но тошсӧ сійӧ бритліс да юрси новліс немеч ног.
Гӧсьтъясӧс сійӧ вочаавліс зэв меліа да бура, но эз копрасьлыв налы коскӧдзыс, весьшӧрӧ эз педз, эз вердлы найӧс быдсяма косьтӧмторъясӧн да солаторъясӧн.
«Гӧтыр! — шулывліс сійӧ тэрмасьтӧг, места вывсьыс чеччытӧг да неуна сылань юрсӧ бергӧдыштӧмӧн: — вай господалы мыйкӧ чӧсмӧдчыштны».
Сійӧ лыддис грекӧн вузавны нянь — ен сетӧмтор, да 40-ӧд воын, став йӧз тшыгъялан кадӧ, кор няньыс лои вывті дона, сеталіс матігӧгӧрса помещикъяслы да мужикъяслы ассьыс став запассӧ; найӧ сылы мӧд воас аттьӧалӧмӧн вайисны уджйӧзсӧ няньӧн.
Овсяников ордӧ тшӧкыда волывлісны суседъясыс сы могысь, медым сёрнитӧдны, миритӧдны найӧс, да пӧшти пыр вӧчлісны сы шуӧм серти, кывзылісны сылысь сӧветсӧ.
Унаӧн, сы отсӧгӧн, дзикӧдз межуйтчисны...
Но помещицаяскӧд кыкысь либӧ куимысь тшетшйысьӧм бӧрын сійӧ шуис, мый ӧтказывайтчӧ быдпӧлӧс суитчӧмысь нывбабйӧ костӧ.
Терпитны сійӧ эз вермы шызьӧмӧн тэрмасьӧм, бабйӧй больгӧм да «весьшӧрӧ пессьӧм».
Ӧтчыд кыдзкӧ сылӧн керкаыс ӧзйис.
Уджалысьыс ышкиг-пошкигтырйи котӧрӧн пырис сы дінӧ, горзіс: «Пӧжар!
Пӧжар!»
«Но, мый нӧ тэ горзан? — спокойнӧя шуис сылы Овсяников: — вай меным шапка да кӧстыль...»
Сійӧ ачыс радейтліс вӧвъясӧс велӧдны.
Ӧтчыд яр битюк лэбӧдіс сійӧс кыр горув, сёнлань.
«Но, ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, том чанюк, — виян асьтӧ», — рам сьӧлӧмӧн шуаліс сылы Овсяников и ӧти здук мысти лэбис оврагӧ вӧвнас и гуляйтан додьнас и бӧрвылас пукалысь детинканас.
Шуд вылӧ, овраг пыдӧсас вӧлӧма чукӧра-чукӧра лыа.
Некод эз доймы, сӧмын битюк вӧрзьӧдіс коксӧ.
«Но, вот, аддзан, — водзӧ шуаліс спокойнӧй гӧлӧсӧн Овсяников, муысь чеччигмоз: — ме тэд шулі».
И гӧтырсӧ сійӧ корсьӧма ас сертиыс.
Татьяна Ильинична Овсяникова вӧлі ыджыд тушаа, важнӧй да чӧв олысь нывбаба, пыр кӧртасьӧма пемыдгӧрд шӧвк чышъянӧн.
Сыысь ӧвтіс кӧдзыд руӧн, кӧть и некод эз сӧмын эз норасьлы сы скӧрлун вылӧ, но, мӧдарӧ, уна гӧль йӧз шулісны сійӧс матушкаӧн да бур вӧчысьӧн.
Лӧсьыд чужӧмыс, ыджыд сьӧд синъясыс, вӧсньыд вомдоръясыс и ӧні на висьталӧны коркӧя тӧдчана сы мичлун йылысь.
Овсяниковлӧн челядь эз вӧвны.
Ме сыкӧд тӧдмаси, кыдз висьтавлі нин лыддьысьысьлы, Радилов ордын да лун кык мысти муні сы ордӧ.
Ме суи сійӧс гортас.
Сійӧ пукаліс ыджыд кучик креслӧын да лыддис Четьи-Минеи.
Руд кань кургис сы пельпом вылын.
Сійӧ менӧ примитіс, кыдзи и век, меліа да величавӧя.
Ми заводитім сёрнитны.
— А висьталӧй жӧ, Лука Петрович, веськыда, — шуи ме сёрни костын, — ӧд важӧн, ті кадӧ, лӧсьыдджык вӧлі?
— Ӧткымынтор кузя, збыль, лӧсьыдджык вӧлі, висьтала тіянлы, — вочавидзис Овсяников: — шы ни тӧвджык ми овлім; судзсьӧмыс унджык вӧлі, збыль...
А век жӧ ӧні лӧсьыдджык; а тіян челядьлы нӧшта лӧсьыдджык лоӧ, ен сетас.
— А ме со виччыси, Лука Петрович, мый ті меным важ кадсӧ ошкыны кутанныд.
— Ог, важ кадсӧ торйӧн ошкыны меным нинӧмысь.
Со, кӧть, примерӧн шуам, ті помещик ӧні, сэтшӧм жӧ помещик, кыдз тіян покойнӧй пӧльныд, а сэтшӧм власьтыс тіянлы оз нин ло!
Да и ті асьныд абу сэтшӧм морт.
Миянӧс и ӧні мукӧд господа дзескӧдӧны; но сытӧг вӧвсьынысӧ, тыдалӧ, оз позь.
Изсяс — гашкӧ, пызь артмас.
Ог, ме ӧні ог нин аддзыв, мый том дырйи аддзылі.
— А мый эськӧ, например?
— А кӧть эськӧ, шуам, бара жӧ шуа тіян пӧль йылысь.
Ыджыдалысь вӧлі морт!
Кедзовтліс ми вокӧс.
Ӧд со ті, гашкӧ, тӧданныд, — да кыдз тіянлы ассьыныд му не тӧдны, — клиныссӧ, коді мунӧ Чеплыгинсянь Малининлань?..
Сійӧ тіян зӧр улын ӧні...
Но ӧд, сійӧ миян, — ставнас, кыдз эм, миян.
Тіян пӧльныд сійӧс миянсьыным мырддис; петіс верзьӧмӧн, петкӧдліс кинас, шуӧ: менам владенньӧ, — и босьтіс.
Батьӧй менам, покойник (югыдін да шоныдін сылы!), морт вӧлі веськыд, яр морт вӧлі сідзжӧ, эз вермы терпитнысӧ — да и кодлы окота воштыны ассьыс эмбур? — да судӧ сетіс.
Да сетіс ӧтнас, мукӧдыссӧ эз мунны, — полісны.
Со тіян пӧльлы и висьталісны, мый Пётр Овсяников пӧ ті вылӧ норасьӧ: мусӧ, аддзан-ӧ, мырддьыны изволитӧмныд...
Дедушканыд тіян ми ордӧ пырысь-пыр и ыстіс ассьыс ловчӧй Баушӧс командакӧд...
Со и босьтісны менсьым батьӧс да ті вотчинаӧ нуӧдісны.
Ме сэк вӧлі детинка на, ичӧтик, кӧмтӧг сы бӧрся котӧрті.
Мый нӧ?..
Вайӧдісны сійӧс тіян керка дінӧ да ӧшинь улас и нӧйтісны ньӧрйӧн.
А пӧльныд тіян сулалӧ балкон вылын да видзӧдӧ; а пӧчныд ӧшинь улас пукалӧ да тшӧтш видзӧдӧ.
Батьӧй менам горзӧ: «Матушка, Марья Васильевна, дорйыштӧй, мездӧй кӧть ті!»
А сійӧ сӧмын ӧтторйӧ чеччывлӧ да видзӧдлывлӧ.
Со и босьтісны батьлысь кыв ӧткажитчыны мусьыс да аттьӧ висьтавны тшӧктісны, мый ловйӧн лэдзисны.
Сідз муыд и коли тіянлы.
Мунлӧ, юалӧй асланыд мужикъясныдлысь: кыдз, шу, тайӧ муыс шусьӧ?
Дубовщинаӧн сійӧ шусьӧ, сы вӧсна мый мырддьӧма йӧзӧс дубитӧмӧн.
Тадз со, та вӧсна и оз позь миянлы, ичӧтик йӧзлы, ёнасӧ жалитны важ оласногсӧ.
Ме эг тӧд, мый шуны Овсяниковлы, и эг лысьт видзӧдлыны сылы чужӧмас.
— А со мӧд сусед миян сійӧ кадас чужи — Комов Степан Никтополионыч.
Дзикӧдз матӧвоштіс батьӧс: эз кӧ ӧти ногӧн, сідзкӧ мӧд ногӧн.
Юысь вӧлі морт да радейтліс гӧститӧдчыны, и кыдз юыштас да шуас прансуз кывйӧн: «се бон», да нюлыштчас — кӧть енъястӧ петкӧдлы ортсӧ!
Став суседъяс ордӧ ысталӧ коравны, медым локтісны.
Тройкаяс сылӧн сідз дасьӧсь и сулавлісны; а он лок, — пырысь-пыр ачыс журкнитас-воас...
И сэтшӧм тешкодь морт вӧлі!
Садь юрӧн эз пӧръясьлы; а кыдз юыштас — и мӧдас висьтавлыны, мый сылӧн Питирын куим дом Фонтанка улича вылын: ӧти гӧрд, ӧти трубаа, мӧд — виж, кык трубаа, а коймӧд — лӧз, трубатӧм; да куим пи (а сійӧ эз и вӧвлы гӧтыранас): ӧти инфантерияын, мӧд кавалерияын, коймӧд ачыс ас кежас...
И шуӧ, мый быд домын сылӧн олӧ ӧти пи, мый медыджыд ордас волывлӧны адмиралъяс, мӧд ордас — генералъяс, а ичӧт ордас — век англичана!
Со и чеччас да шуӧ: «Менам медыджыд пи дзоньвидзалун вӧсна, сійӧ менам медся пыдди пуктана!» — да бӧрддзас.
И мат, кодкӧ кӧ ӧтказывайтчыны кутас.
«Лыя! — шуӧ: — и дзебны ог тшӧкты!..»
А либӧ чеччыштас да горӧдас: «Йӧкты, енлӧн войтыр, аслыныд гаж вылӧ да менсьым шог пальӧдӧм вылӧ!»
Но, тэ и йӧкты, кӧть кув, а йӧкты.
Ассьыс крепостнӧй нывъяссӧ дзикӧдз мучитіс.
Вӧвлывлі, кузь войбыд, асылӧдз хорӧн сьылӧны, и коді гӧлӧснас вылӧджык босьтӧ, сылы и награда.
А пондасны мудзны — пуктас юрсӧ кияс вылас да шогсьыны мӧдас: «Ох, ме коньӧрысь-коньӧр! эновтӧны менӧ, муса пиӧс!»
Конюхъяс пырысьтӧм-пыр нывъясӧс и ышмӧдасны.
Батьыдтӧ менам сылы и воис сьӧлӧм вылас: мый сэн вӧчан?
Ӧд тӧкӧтьӧ гортйӧ эз водтӧд батьӧс менсьым и водтӧдіс эськӧ дзик, да ачыс, пасибӧ, кулі: гулю видзанінсянь код юрӧн усис...
Тадз со кутшӧм миян суседъясным вӧвліны!
— Кутшӧма кадъясыд вежсисны! — пасйышті ме.
— Да, да, — шуис Овсяников. — Но, и сійӧ шуны: важ воясадтӧ дворянаыд овлісны гылыдджыка.
Немтор нин сёрнитны вельможаяс йылысь: ме Мӧскуаын пӧттӧдз на вылӧ видзӧдлі.
Шуӧны, найӧ и сэсь пӧ бырӧмаӧсь ӧні.
— Ті вӧлінныд Мӧскуаын?
— Вӧвлі, важӧн, зэв нин важӧн.
Мем со ӧні сизимдас коймӧд ар мӧдіс, а Мӧскуаӧ ме ветлі дас квайт ар тыртӧдз.
Овсяников ышловзис.
— Кодӧс нӧ ті сэн аддзылінныд?
— Уна вельможаӧс аддзылі — и быдӧн найӧс аддзылісны; олісны паськыда, йӧзлы слава вылӧ да шензьӧм вылӧ.
Сӧмын покойнӧй граф Алексей Григорьевич Орлов-Чесменский дінӧдз эз сибавлы некод.
Алексей Григорьевичтӧ ме аддзывлі унаысь; дядь менам сы ордын дворецкӧйын вӧлі.
Граф изволитіс овны Калужскӧй ворота дорын, Шаболовка вылын.
Вот сійӧ вельможа вӧлі!
Сэтшӧм збодерлун, сэтшӧм авъя бурлун думыштны он вермы да висьтавны оз позь.
Туша мыгӧрыс мый сулалӧ, выныс, синмыс!
Кытчӧдз он тӧд сійӧс, он пыр сы дінӧ — полан быттьӧ, родан; а пыран — быттьӧ шонді тэнӧ шонтыштас, да дзикӧдз гажман.
Быд мортӧс ас дінӧдзыс сибӧдліс да быдсӧнӧс тӧдны рад вӧлі.
Вӧвъясӧн панъясигӧн ачыс веськӧдліс да быдӧнкӧд панъясьліс; и некор оз панйы сійӧ дзик пыр, оз ӧбӧдит, оз орӧд, а сӧмын нин медся бӧрас панъяс; и сэтшӧм мелі — прӧтивниксӧ гажмӧдас, вӧвсӧ сылысь ошкас.
Гулю-турманъясӧс видзис первой сорт.
Петас вӧлі керка дорӧ, пуксяс креслӧӧ да тшӧктас гулюясӧс кыпӧдны; а гӧгӧр, керка вывъясын, сулалӧны ружьеа йӧз, медым лыйлыны варышъясӧс.
Граф кок дінӧ пуктасны ва тыра ыджыд эзысь таз; сійӧ и видзӧдӧ ваас гулюяс вылӧ.
Коньӧръяс, корысьяс сёясӧн сы няньӧн вердчисны... и мыйта сьӧм сійӧ сетавліс!
А кор скӧрмас — быттьӧ гым гымалӧ.
Повзян ёна, а бӧрдны нинӧмысь: видзӧдан да — бара нин нюмъялӧ.
Пир вӧчас — став Мӧскуасӧ юкталас!..
И ӧд мывкыд кутшӧм вӧлі!
Ӧд турокъястӧ сійӧ нӧйтіс.
Вермасьны сідзжӧ радейтліс; силачьясӧс сы дінӧ Тулаысь вайӧдлывлісны, Харьковысь, Тамбовысь, быдлаысь.
Кодӧс вермас — козьналас; а кодкӧ кӧ сійӧс вермас — дзикӧдз тыртас козинӧн да вомдорсӧ окалас...
А со, кор ме вӧлі Мӧскуаын, паніс сэтшӧм садка, кутшӧмыс Русьын эз вӧвлывлы: став вӧралысьсӧ дзонь сарствоысь ас ордас гӧститны кораліс и лун индіс, и куим тӧлысь срок сетіс.
Со и чукӧртчисны.
Вайӧдалісны понъясӧс, егеръясӧс — но, войска чукӧрмис, дзонь войска!
Первой пируйтісны, кыдз колӧ, а сэсся мӧдӧдчисны застава сайӧ.
Йӧзыс чукӧрмис помтӧм!..
И мый ті чайтанныд?..
Ӧд тіян пӧльныдлӧн понйыс ставсӧ панйис.
— Эз-ӧ Миловидка? — юалі ме.
— Миловидка, Миловидка...
Вот граф и мӧдіс сылысь корны: «Вузав пӧ мем понтӧ, босьт мый колӧ».
— «Ог, граф, — шуӧ, — ме абу купеч: весиг ковтӧм трапйӧ ог вузавлы, а чесьт могысь кӧть гӧтырӧс дась сетны, сӧмын не Миловидкаӧс...
Регыдджык ачым ачымӧс пленӧ сета».
И Алексей Григорьевич сійӧс ошкис: «Радейта», — шуӧ.
Пӧльныд тіян понсӧ бӧр вайӧдіс каретаын; а кор кулі Миловидкаыд, музыкаӧн садйӧ сійӧс дзебис — понйӧс дзебис да гижӧда из пон гу вылӧ пуктіс.
— Ӧд со, Алексей Григорьевичыд абу ӧбӧдитлывлӧма некодӧс, — пасйышті ме.
— Да сійӧ пыр сідз овлывлӧ: коді уліті лэбалӧ, сійӧ и вылӧ пуксьӧ.
— А код нӧ сійӧ сэтшӧм Баушыс вӧлі? — юалі ме недыр чӧв олӧм мысти.
— Кыдз нӧ тайӧ ті Миловидка йылысь кывлінныд, а Бауш йылысь энӧ?..
Сійӧ вӧлі тіян пӧльлӧн медшӧр кыйсьысь да медыджыд юралысь понъяс вылын.
Пӧльныд тіян радейтліс сійӧс Миловидкасьыд эз омӧльджыка.
Ӧтчаяннӧй вӧлі морт, и мый кӧть мед тіян пӧльныд эз тшӧктыв — здукӧн вӧчас, кӧть пурт вылӧ кавъясяс...
И кор вӧтлӧдліс зверӧс — сэк юраліс вӧрыс ставнас.
А либӧ друг асныравны мӧдас, лэччас вӧв вылысь да водас...
И мыйӧн сӧмын понъяс дугдісны кывны сылысь гӧлӧс — эштіс!
Свежӧй кок туй эновтасны, оз вӧтлысьны нинӧм вылӧ.
И-их, тіян пӧльныд скӧрмас!
«Юрӧс пукта, ог кӧ джагӧд весь олысьӧс!
Гугӧн антикристӧс бергӧда!
Коклябӧрсӧ мортвиысьлысь голя пырыс кыска!»
А помасяс сійӧн, мый ыстас тӧдмавны, мый сылы колӧ, мыйла оз вӧтлав пемӧсъясӧс!
И Бауш татшӧм случайяс дырйиыс пырджык корас вина, юас, чеччас да гӧрдлыны мӧдас йӧзлы вежгымӧн.
— Ті, кажитчӧ, сідзжӧ радейтанныд кыйсьыны, Лука Петрович?
«Радейтлі эськӧ... стӧч шуан, — не ӧні: ӧні менам кад коли, — а томдырйи... да тӧданныд, абу лӧсьыд, звание серти.
Дворяна бӧрся ми воклы не вӧтчыны!
Збыль: и ми сословиеса мукӧд морт, юысь да сямтӧм, вӧлі кӧвъясяс господа дінӧ... да мый бурыс!..
Сӧмын асьсӧ янӧдас.
Сетасны сылы омӧлик, джӧмдалысь вӧв; сійӧ и видзӧд шапкасӧ сылысь муӧ шыблалӧны; арапникӧн, быттьӧ вӧлыслы эськӧ, а сылы инмӧны; а сылы пыр серав да мукӧдыслысь серам петкӧдлы.
Абу, шуа тіянлы: кымын ичӧтджык званньӧ, сымын стрӧгджыка асьтӧ кут, а он кӧ, буретш асьтӧ няйтӧсьтан.
— Да, — водзӧ висьталіс Овсяников ышловзьӧмӧн, — уна ва визувтіс сійӧ кадсянь, кыдз ме таладор югыдын ола: кадъяс лоины мӧдногаӧсь.
Торйӧн нин дворяна костысь ме аддза гырысь вежсьӧмъяс.
Ичӧт помещикъясыс — ставныс либӧ служба вылын вӧліны, либӧ ӧти местаын эз пукавны; а коді гырысьджык — найӧс он и тӧд.
Видзӧді ме пӧттӧдз на вылӧ, гырысьджыкъяс вылас, межуйтӧм дырйи.
И должен ме тіянлы шуны: сьӧлӧм радлӧ на вылӧ видзӧдігӧн: бурӧсь, меліӧсь.
Сӧмын со мый меным шензяна: быд наукаас найӧ велалӧмаӧсь, сёрнитӧны сэтшӧм лӧсьыда, мый сьӧлӧмыд радлӧ, а колан могсӧ оз гӧгӧрвоны, весиг ассьыныс пӧльзасӧ оз аддзыны: налӧн жӧ крепостнӧй морт, приказчик, куснялӧ найӧс кытчӧ кӧсйӧ, быттьӧ мегырӧс.
Ӧд со ті, гашкӧ, тӧданныд Королёв Александр Владимировичӧс, — мыйӧн абу дворянин?
Ачыс мича, озыр, «ниверситетъясын» велӧдчылӧма, кажитчӧ, и суйӧр сайын вӧвлывлӧма, сёрнитӧ лабутнӧя, рама, быдӧнкӧд миянкӧд киасьӧ.
Тӧданныд?..
Но, сідзкӧ кывзӧй.
Колян вежонӧ ми аддзысим Березовкаын, посредник Никифор Ильич корӧм серти.
И шуӧ миянлы посредник Никифор Ильич: «Колӧ, господа, межуйтчыны; тайӧ срам, миян участок мукӧдысь быдӧнысь коли; босьтчамӧй удж бердӧ».
Со и босьтчисны.
Мӧдісны сёрнияс, споръяс, кыдз овлывлӧ; дӧвереннӧй миян ыръянитны мӧдіс.
Но первой ызгыны мӧдіс Овчинников Порфирий...
И мый вӧсна ызгӧ морт?..
Аслас вершӧк му абу: вокыс тшӧктӧм серти веськӧдлӧ.
Горзӧ: «Энлӧ!
Менӧ тіянлы не велӧдны!
Энӧ, эн сэтшӧм вылӧ веськалӧй!
Планъяс татчӧ!
Землемерӧс мем вайӧй, христосӧс вузалысьӧс вайӧ татчӧ!»
— «Да мый ті, медбӧрти, коранныд?»
— «Со йӧйӧс аддзисны!
Аттӧ!
Ті чайтанныд: ме тіянлы пырысь-пыр и висьтала, мый кора?..
Ог, ті планъястӧ татчӧ вайӧ, — со мый!»
— А ачыс кияснас кучкалӧ планъясӧ.
Марфа Дмитриевнаӧс дӧзмӧдіс чорыда.
Марфа Дмитриевна горзӧ: «Кыдз ті лысьтанныд менсьым репутация янӧдны?»
— «Ме, — шуӧ, — тіянлысь репутациятӧ аслам руд кӧбылалы ог желайт».
Муртса мадераӧн вермим бурӧдны.
Сійӧс ланьтӧдім — мукӧдъяс шызисны.
Королёвыд, Александр Владимировичыдтӧ, пукалӧ, донаӧй менам, пельӧсын, бедь помсьыс шмаксӧ курччалӧ, да сӧмын юрнас довкйӧдлӧ.
Вывті яндзим меным лои, кӧть пышйы.
Мый, мися, миян йылысь думыштас мортыд?
Видзӧда, чеччис менам Александр Владимирыч, петкӧдлӧ, мый сёрнитны кӧсйӧ.
Посредник жӧдзны мӧдіс, шуӧ: «Господа, господа, Александр Владимирович сёрнитны кӧсйӧ».
И оз позь не ошкыштны дворянаӧс: ставныс пырысь-пыр ланьтісны.
Вот и заводитіс Александр Владимирыч и шуӧ, мый ми пӧ, кажитчӧ, вунӧдім, мыйла ми чукӧртчим; мый кӧть межуйтчӧм, кыв шутӧг, выгӧднӧ кутысьяслы, но збыльвылас вӧчсьӧсӧ сійӧ мый вӧсна? — Сы вӧсна, медым крестьянинлы вӧлі кокниджык, медым сылы уджавнысӧ кивывджык вӧлі, медым душсӧ вермис мынтыны; а ӧні ӧд сійӧ ачыс ассьыс мусӧ оз тӧд да оз гежӧда вит верст сайӧ мун гӧрны, — да и кыскыны кывкутӧмӧ сійӧс оз позь.
Сэсся шуис Александр Владимирыч, мый помещиклы пӧ грек не тӧждысьны крестьяналысь олӧм бурмӧдӧм йылысь, мый пӧ, медбӧрти, збыльвылӧ кӧ думыштлыны, налӧн выгӧданыс да миян выгӧданым — дзик ӧти: налы бур — миянлы бур, налы лёк — миянлы лёк... и мый пӧ, сідзкӧ, грек да абу тӧлка не сӧглашайтчыны немтор абу вӧснаыс...
И мӧдіс, и мӧдіс... да ӧд кыдз сёрнитіс!
Сьӧлӧмад сідзи и кутчысьӧ...
Дворянаыдтӧ ставныс ныръяснысӧ ӧшӧдісны, ме ачым, збыль, тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы.
Веськыда шуа, важ небӧгъясын татшӧм висьталӧмъяс эз вӧвлыны...
А мыйӧн помасис?
Ачыс нёль десятина нитшка нюр эз уступит да вузавны эз кӧсйысь.
Шуӧ, ме пӧ тайӧ нюрсӧ ас йӧзӧн косьта да ной кыан фабрика сэтчӧ сувтӧда, бурмӧдӧмъясӧн.
Ме нин, шуӧ, тайӧ местасӧ бӧрйи: менам та кузьта аслам думъяс...
И кӧть эськӧ мед тайӧ вӧлі справедливӧй: а ӧд весьшӧрӧ Александр Владимирычлӧн суседыс, Карасиков Антон, скупитчыштіс мынтыны Королёв приказчиклы сё шайт ассигнацияӧн..
Тадз ми и разӧдчалім, нинӧмӧ вотӧг.
А Александр Владимирыч ӧнӧдз асьсӧ правӧн лыддьӧ да пыр ной кыан фабрика йылысь тӧлкуйтӧ, сӧмын нюр косьтыны век на эз заводитлы.
— А кыдзи сійӧ аслас имениеын веськӧдлӧ?
— Пыр выльысь-выль пӧрадокъяс лӧсьӧдӧ.
Мужикъяс оз ошкыны, — да налысь и кывзынысӧ немтор.
Бура вӧчӧ Александр Владимирыч.
— Кыдз нӧ тайӧ, Лука Петрович?
Ме чайтлі, мый ті кутчысянныд важас?
— Ме — мӧд делӧ.
Ме ӧд абу дворянин и абу помещик.
Мый менам овмӧсыд?..
Да мӧд ногыс ме ог и куж.
Зіля овны-керны веськыдлун да оланпас серти, — и сійӧ слабог!
Том господа воддза оласногъястӧ оз радейтны: ме найӧс ошка...
Кад нин тӧлкӧн овны.
Сӧмын со мый шог: том господа ёна мудритӧны.
Мужиккӧд, быттьӧ аканьӧн, ворсӧны: бергӧдласны, жугӧдласны да и шыбитасны.
И приказчик, крепостнӧй морт, либӧ немечьяс пӧвстысь петӧм веськӧдлысь, бара крестьянинӧс кабырас топӧдас.
И кӧть мед эськӧ том господа письыд ӧти морт пример сетіс, петкӧдліс: со пӧ кыдз колӧ веськӧдлынысӧ!..
Мыйӧн нӧ тайӧ помассяс?
Ме ӧмӧй сідзи и кула и выль оласногъяссӧ ог аддзыв?..
Кутшӧм тайӧ притча? — важыс кулі, а выльыс оз чуж!
Ме эг тӧд, мый воча висьтавны Овсяниковлы.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс, матыстчис мелань матӧджык да ньӧжйӧник висьталіс водзӧ:
— А кывлінныд энӧ Василий Николаич Любозвонов йылысь?
— Эг, эг кывлы.
— Висьталӧй меным, пӧжалуйста, мыйся чудеса татшӧмыс?
Нинӧм ог гӧгӧрво.
Сылӧн жӧ мужикъясыс висьтавлісны, но ме налысь сёрнияссӧ ог вермы гӧгӧрвоны.
Морт сійӧ, ті тӧданныд, том, неважӧн мамыс бӧрын наследство пӧлучитіс.
Со воис ас вотчинаас.
Чукӧртчисны мужичокъяс видзӧдлыны асланыс барин вылӧ.
Петіс на дінӧ Василий Николаич.
Видзӧдӧны мужикъяс — мыйсяма тайӧ дивӧ! — ветлӧдлӧ барин плис гача, быттьӧ кучер, а кӧмалӧма быгӧртаса сапӧгъяс; гӧрд дӧрӧм пасьталӧма да дукӧсыс сідзжӧ кучерскӧй; тош лэдзӧма, а юрас шапкатор сэтшӧм мудрёнӧй, и чужӧмыс сэтшӧм мудрёнӧй, код, абу код, но и абу тыр садя.
«Здорово, — шуӧ, — ребята!
Ен отсӧг тіянлы».
Мужикъяс сылы копыртчылісны коскӧдзныс, — сӧмын чӧв-чӧв: повзьыштісны, тӧданныд.
И сійӧ быттьӧ ачыс полыштӧ.
Мӧдіс сійӧ налы речь висьтавны: «Ме пӧ роч, — шуӧ — и ті рочьяс; ме рочӧс ставсӧ радейта... роч пӧ, шуӧ, менам лолӧй и вирӧй сідзжӧ роч»...
Да друг тай кыдзи командуйтас: «А нолтӧ, ребята, сьылӧй жӧ роч, йӧзкост сьыланкыв!»
Мужикъяслӧн пидзӧс сӧнъясныс мӧдісны сырмыны; дзикӧдз йӧймисны.
Ӧти смельчак заводитліс сьывны, но пырысь-пыр ляпмуні му бердӧ, мукӧдъяс сайӧ дзебсис...
И со мый вылӧ шензьыны колӧ: вӧвліны миян и сэтшӧм помещикъяс, ӧтчаяннӧй господа, записнӧй гулякаяс, збыль; пасьтасьлісны, артав, кучеръяс моз да асьныс йӧктылісны, гитараӧн ворслісны, сьывлісны да юлісны дворӧвӧй йӧзкӧд, крестьянакӧд пируйтлісны; а ӧд тайӧтӧ, Василий Николаичыд, быттьӧ мича ныв: пыр небӧгъяс лыддьӧ либӧ гижӧ, а оз кӧ, гораа кывбуръяс висьтавлӧ, некодкӧд оз сёрнит, ӧтдортчӧ, пыр садті гуляйтӧ, быттьӧ гажтӧмчӧ либӧ шогсьӧ.
Первойсӧ важ приказчикыс дзикӧдз повзьыліс: Василий Николаич воӧм водзын крестьяна ордті котраліс, быдӧнлы копрасис, — тыдалӧ, казялӧма кань, кодлысь яйсӧ сёйӧма!
И мужикъяс надейтчисны, мӧвпалісны: «Он дур, вокӧ! — часлы пӧ корасны тэнӧ вочакыв кутны, муса пиӧс; вот сэки тэ чеччалыштан, жила тэ этатшӧм!»...
А сы пыдди артмис — кыдз тіянлы висьтавны? — енмыс ачыс оз тӧд, мый сэтшӧмыс артмис!
Корис сійӧс ас дінас Василий Николаич да шуӧ, а ачыс гӧрдӧдӧ да сідз, тӧданныд, тэрыба лолалӧ: «Ов бурӧн менам, эн дзескӧд некодӧс, — кылан?»
Да сійӧ кадсяньыс ас дінас эз и корлыв!
Ас вотчинаас олӧ, быттьӧ бокӧвӧй.
Но, приказчик и шойччыштіс, а мужикъяс Василий Николаич дінӧ матыстчыны оз лысьтны: полӧны.
И ӧд со бара мый шензянаыс: и копрасьӧ налы барин, и видзӧдӧ меліа, а кынӧмъяссӧ налысь полӧмысла сідзи и нюкыртӧ.
Мый кутшӧм чудеса татшӧмыс, батюшка, висьталӧй?..
Либӧ ме йӧй лои, пӧрысьми да, — ог гӧгӧрво.
Ме шуи Овсяниковлы: буракӧ, господин Любозвонов висьӧ.
— Кысь нӧ висьӧ!
Вомлаланогыс кызджык кузьтаногсьыс, и чужӧмыс сэтшӧм, ен сыкӧд, паськыд, мед кӧть и том...
Но да, енмыс тӧдӧ!
(И Овсяников ыджыда ышловзис.)
— Но, эновтлам дворянаӧс, — заводиті ме: — мый ті меным однодворечьяс йылысь висьталанныд, Лука Петрович?
— Ог, вот таысьтӧ мездӧй нин, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ: — збыль... и висьталі эськӧ тіянлы... да мый!
(Овсяников макнитіс кинас.)
Бурджык чай юыштам...
Мужикъяс, мужикъяс и эм; а бара жӧ, веськыда шуны, кыдз нӧ и вӧвсьынысӧ миянлы?
Сійӧ ланьтіс.
Вайисны чай.
Татьяна Ильинична чеччис ас местасьыс да пуксис миян дінӧ матӧджык.
Рытывбыднас сійӧ некымынысь чӧв-лӧньӧн петаліс да сідз жӧ чӧв-лӧньӧн бӧр пыраліс.
Комнатаын лои чӧв-чӧв.
Овсяников важнӧя да ньӧжйӧник юис чашка бӧрся чашка.
— Миян ордӧ талун воліс Митя, — ньӧжйӧник шуис Татьяна Ильинична.
Овсяников букыштчис.
— Мый сылы колӧ?
— Воліс прӧща корны.
Овсяников качайтыштіс юрнас.
— Но, аддзанныд ті, — водзӧ висьталіс сійӧ ме дінӧ шыасигмоз: — мый вӧчны рӧдвужкӧд?
И ӧткажитчыны наысь оз позь...
Со и менӧ ен наградитіс племянникторйӧн.
Зон сійӧ юра, збой зон, нинӧм шуны; велӧдчис бура, сӧмын выгодасӧ сысянь меным не виччысьны.
Казеннӧй служба вылын вӧлі — эновтіс службасӧ: аддзан, сылы туйыс абу вӧлӧма...
Да дворянин ӧмӧй сійӧ?
И дворянатӧ оз пырысь-пыр пуктыны генералӧ.
Со ӧні и олӧ немуджтӧг...
Да тайӧтӧ эськӧ немтор на, а ӧд ябедничайтны кутіс!
Крестьяналы норасьӧмъяс лӧсьӧдлӧ, докладъяс гижӧ, сотскӧйясӧс велӧдалӧ, му мурталысьясӧс эрдӧдалӧ, кабакъясӧд кыскасьӧ, карса мещанакӧд да дворникъяскӧд постоялӧй дворъясын тӧдмасялӧ.
Дыр-ӧ нӧ сэн омӧльторйӧдзыд?
И станӧвӧйяс и исправникъяс сылы эз ӧтчыд нин грӧзитлыны.
Да сійӧ бур, балагуритны кужӧ: налысь жӧ серамсӧ петкӧдлас да налы жӧ сэсся и мыйкӧ гудралас-вӧчас...
Да тырмас, оз-ӧ пукав сійӧ тэ жырйын? — содтіс сійӧ гӧтыр дінас шыасигмоз: — ме ӧд тэнӧ тӧда: тэ ӧд нор сьӧлӧма сэтшӧм, доръян сійӧс.
Татьяна Ильинична синъяссӧ лэдзис, нюмъёвтіс да гӧрдӧдіс.
— Но, сідзи и эм, — водзӧ висьталіс Овсяников. — Ок, тэ, дрӧчитысь!
Но, тшӧкты сылы пырны, — мед нин, дона гӧсьт ради, прӧстита йӧйӧс...
Но, тшӧкты, тшӧкты...
Татьяна Ильинична матыстчис ӧдзӧс дорӧ да горӧдіс: «Митя!»
Митя, зон ар кызь кӧкъямыса, кузь тушаа, статя да кудриа, пырис жырйӧ да, менӧ аддзӧм мысти, сувтіс порог дорӧ.
Паськӧмыс сы вылын вӧлі немеч нога, но куш ӧти ладтӧм гырысь кӧровтасъясыс пельпом вылас ясыда петкӧдлісны, мый шӧралӧма сійӧс весиг не роч, — Рочмуысь вурсьысь.
— Но, матыстчы, матыстчы, — заводитіс старик: — мыйысь яндысян?
Аттьӧав тьӧткатӧ: прӧститі...
Со, батюшка, вӧзъя, — водзӧ висьталіс сійӧ Митя вылӧ индігтырйи: — и рӧднӧй племянник, а ог ладмы некыдз.
Воисны медбӧръя кадъяс!
(Ми мӧда-мӧднымлы копыртчылім.)
Но, висьтав, мый тэ сэн сэтшӧмсӧ вӧчин?
Мыйысь тэ вылӧ норасьӧны, висьтавлы.
Митялы, тыдалӧ, эз вӧв окота висьтавлыны да оправдывайтчыны ме дырйи.
— Бӧрти, дядюшка, — нурбыльтыштіс сійӧ.
— Он, он бӧрти, а ӧні, — водзӧ висьталіс старик... — Тэныд, ме тӧда, господин помещик дырйи яндзим: сійӧ и бур — казнитчы.
Вай, вай висьтав...
Ми кывзыштам.
— Меным нинӧмысь яндысьнысӧ, — тэрыба заводитіс Митя да пыркнитіс юрнас. — Вай асьныд, дядюшка, артыштӧй.
Локтӧны ме дінӧ решетиловскӧй однодворечьяс да шуӧны: «Дорйы, вокӧ».
— «Мый сэтшӧмыс?»
— «А со мый: нянь магазинъяс миян бурӧсь, мӧд ног кӧ шуны, бурджыкыс оз вермы лоны; друг локтӧ миянӧ чиновник: тшӧктӧма пӧ магазинъяс видлавны.
Видзӧдаліс да шуӧ: магазинъяс тіян туйтӧмӧсь, важнӧй упущенньӧяс, начальстволы лоас доложитны.
— Да мыйын упущениеясыс?
— А та йылысь нин ме тӧда, шуӧ...
Ми чукӧртчылім да шуим: чиновникӧс кыдз следуйтӧ козьнавны, — да старик Прохорыч торкис, шуӧ: тадзнад найӧс сӧмын чӧсмасьны велӧдан.
И збыльысь?
Али нин абу миян некутшӧм расправа?..
Ми старикыдлысь и кывзім, а чиновникыдтӧ скӧрмис да жалӧба сетіс, донесение гижис.
Со ӧні и корӧны миянӧс кывкутны».
— «Да збыль-ӧ тіян магазинъясныд бурӧсь?» — юала ме.
— «Енмыс аддзӧ, бурӧсь, и законнӧй нянь эм...»
Но, шуа, сідзкӧ тіянлы повны немтор, и гижи налы бумага...
И абу на тӧдса, кодладорас решитчас...
А мый тіянлы ме вылӧ тайӧ случайын норасисны, — делӧыс гӧгӧрвоана: быдсӧнлы аслад дӧрӧмыд яй дінад матынджык.
— Быдсӧнлы, да, тыдалӧ, абу тэд... — шуис старик гортӧминика.
— А кутшӧм каверзаяс тэнад сэн шутоломовскӧй крестьянакӧд?
— А ті мыйла тӧданныд?
— Сідзкӧ, тӧда нин.
— И сэн ме прав, — бара жӧ вайлӧ артыштлӧй.
Шутоломовскӧй крестьяналысь Беспандин суседныс нёль десятина му гӧрӧма.
Менам, шуӧ, муыс.
Шутоломовцыыссӧ оброк вылынӧсь, помещикныс налӧн суйӧр сайӧ мунӧма — коді найӧс доръяс, асьныд думыштӧй?
А муыс кыв шутӧг налӧн, крепостнӧй, нэмыс нин.
Со и локтісны ме дінӧ, шуӧны: гиж норасьӧм.
Ме и гижи.
А Беспандин кылӧма да грӧзитчыны мӧдіс: «Ме, — шуас, — эсійӧ Митькаыдлысь дзуллясӧ мускыльта, а ог кӧ и дзикӧдз юрсӧ пельпом вывсьыс орӧда»!..
Видзӧдлам, кыдзи сійӧ орӧдас: век на дзонь.
— Но, эн ошйысь: бур оз ло сылы, тэнад юрыдлы, — шуис старик: — мортыссӧ тэ дзик йӧй!
— А мый нӧ, дядюшка, эн ӧмӧй ті асьныд меным висьтавлӧй...
— Тӧда, тӧда, мый тэ мем висьталан, — торкис сійӧс Овсяников: — збыль: веськыдлун серти колӧ овны мортлы, и мукӧдлы отсавны обязан.
Овлывлӧ, мый и асьтӧ жалитны оз позь...
Да тэ ӧмӧй пыр тадз вӧчан?
Оз ӧмӧй тэнӧ нуӧдлывлыны кабакӧ, али мый?
Оз юктавны тэнӧ, оз копрасьны, али мый: Дмитрий Алексеич, шуасны, батюшка, отсав, а козинтӧ нин ми тэныд сетам, да чӧлкӧвӧй либӧ куимаӧс гусьӧникӧн киад?
А?
Оз овлы тайӧ?
Висьтав, оз овлы?
— Таын ме, збыль, мыжа, — висьталіс синсӧ лэдзӧмӧн Митя, — но гӧльяслысь ме ог босьт и ог ылӧдлы найӧс.
— Ӧні он босьт, а кор аслыд лёк лоӧ — мӧдан босьтны.
Он ылӧдлы...
Ок, тэ!
Тӧдӧмысь, вежаяс вӧсна пыр сулалан!..
А Борька Переходовтӧ вунӧдін?..
Коді сы вӧсна хлопочитіс?
Коді сійӧс дорйис?
А?
— Переходов ас мыж вӧснаыс пострадайтіс, збыль....
— Казеннӧй сьӧм видзӧма...
Шутка!
— Да ті, дядюшка, думыштӧй: гӧльлун, семья...
— Гӧльлун, гӧльлун...
Морт сійӧ юысь, азартнӧй — со мый!
— Юны сійӧ шогысла заводитіс, — шуис Митя, ичӧтджык гӧлӧсӧн.
— Шогла!
Но, отсалін эськӧ мед сылы, сьӧлӧмыд кӧ тэын сэтшӧм пӧсь, а эн эськӧ пукав код морткӧд кабакъясын ачыд.
Мый сійӧ лӧсьыда сёрнитӧ — аддзан, аддзывлытӧмтор кутшӧм!
— Мортыссӧ сійӧ вывті бур...
— Тэнад ставыс бурӧсь...
А мый, — гӧтырыс дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс Овсяников: — ыстінныд сылы... но, сэн, тэ тӧдан...
Татьяна Ильинична гогнитіс юрнас.
— Кытчӧ тэ тайӧ лунъяснас вошлін? — бара заводитіс сёрнитны старик.
— Карын вӧлі.
— Небось, пыр биллиардӧн ворсін да чай юин, гитараӧн триньӧдчин, присутственнӧй местаясӧд лытайтін, бӧр жыръясын норасьӧмъяс лӧсьӧдлін, купеч пиянкӧд щӧгӧляйтін?
Сідз ӧд?..
Висьтавлы!
— Тайӧ, пӧжалуй, тадз, — нюмъёвтӧмӧн шуис Митя. — Ах, да!
Тӧкӧтьӧ эг вунӧд: Фунтиков, Антон Парфеныч, ас ордас вежалунӧ тіянӧс корис гӧститны.
— Ог мун кыз кынӧм ордӧ.
Чери ваяс донаӧс, а выйсӧ пуктас чирӧмаӧс.
Ен сыкӧд ставнас!
— А то ме Федосья Михайловнакӧд аддзысьлі.
— Кутшӧм нин Федосьякӧд?
— А Гарпенченко помещиклӧн, сійӧ самӧй, коді тӧрг вылын Микулинотӧ ньӧбис.
Федосьяыссӧ Микулиноысь.
Мӧскуаын оброк вылын олӧма вурсьысьын и оброк мынтӧма ас кадӧ, вонас сё кӧкъямысдас кык шайт да джын...
И уджсӧ ассьыс тӧдӧ: Мӧскуаын бур заказъяс босьтавлӧма.
А ӧні Гарпенченко сійӧс корӧма бӧр да и видзӧ сідз, должносьт сылы некутшӧмӧс оз инды.
Сійӧ эськӧ и откупитчыны дась, и бариныслы шулӧма, но бариныс некутшӧм решенньӧ оз висьтав.
Ті, дядюшка, Гарпенченкоыскӧд тӧдсаӧсь — сідзкӧ, он-ӧ ті вермӧ сылы ӧти кыв шуны?..
А Федосья ас вӧснаыс сетас бур выкуп.
— Оз-ӧ нин тэ сьӧм вылӧ?
А?
Но, но, бур, висьтала сылы, висьтала.
Сӧмын ог тӧд, — довкӧс чужӧмӧн водзӧ висьталіс старик: — тайӧ Гарпенченкоыд, енмӧй прӧстит, жила: вексельяс ньӧбалӧ, сьӧм сеталӧ уджйӧзӧн — босьтӧ содтӧдӧн, имениеяс тӧрг вылын ньӧбалӧ...
И коді сійӧс миладорӧ вайис?
Ох, тайӧ нин воӧм йӧзыд!
Сысянь некутшӧм тӧлк регыдӧн он вермы аддзыны: — а, часлы, видзӧдлам.
— Хлопочитыштӧй, дядюшка.
— Ладнӧ, хлопочита.
Сӧмын тэ менам смотри, смотри!
Но, но, эн оправдывайтчы...
Ен тэкӧд, ен тэкӧд!..
Сӧмын сэсся смотри, а он кӧ, ей-богу, Митя, бур оз ло тэныд — ей-богу, пропадитан...
Не пыр жӧ меным тэнӧ пельпом вылын кыскыны...
Ме и ачым морт абу властнӧй.
Но, мун ӧні, ен тэкӧд.
Митя петіс.
Татьяна Ильинична мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Юктав сійӧс чайӧн, баловница, — петігас сылы горӧдіс Овсяников... — Абу йӧй мортыс, — водзӧ висьталіс сійӧ: — и сьӧлӧмыс бур, сӧмын ме пола сы вӧсна...
А, кӧть мый, извинитӧй, мый та дыра тіянӧс нинӧм абунас занимайті.
Воссис передньӧйсянь ӧдзӧс.
Пырис ичӧтик тушаа, бархатнӧй сертука, дзориндзик морт.
— А, Франц Иваныч! — горӧдіс Овсяников: — оланныд выланныд!
Кыдз тіянлы ен отсалӧ?
Лэдзӧй, дона лыддьысьысь, тӧдмӧдны тіянӧс и тайӧ господиныскӧд.
Франц Иваныч Лежёнь, менам сусед и орловскӧй помещик, эз дзик мукӧд ногӧн шедӧд роч дворянинлысь почётнӧй звание.
Чужліс сійӧ Орлеанын, мам-батьыс вӧліны прансузъяс, да Наполеонкӧд тшӧтш мӧдӧдчис Рочму завоюйтны, вӧлі сэк барабанщикӧн.
Первойсӧ ставыс муніс зэв бура, и миян француз пырис Мӧскуаӧ юр лэптӧмӧн.
Но бӧрсӧ мунігӧн джынвыйӧ изӧймитӧм да барабантӧм коньӧр m-r Lejeune сюрӧма смоленскӧй мужикъяс киӧ.
Смоленскӧй мужикъяс томлаласны сійӧс вой кежлӧ тыртӧм гындысянінӧ, а мӧд асывнас вайӧдасны плотинадорса юкмӧс дінӧ да великӧй армияса барабанщикӧс мӧдасны корны уважитны найӧс, мӧд ног кӧ шуны, суныштны йи улас.
M-r Lejeune эз вермы сӧгласитчыны та вылӧ да асладорсяньыс мӧдіс убеждайтны смоленскӧй мужикъясӧс, прансуз кыв вылын, лэдзны сійӧс Орлеанӧ.
«Сэні, господа, — висьтавліс сійӧ, — мам менам олӧ, муса мам».
Но мужикъяс, тыдалӧ, Орлеан карлысь географическӧй положенньӧсӧ тӧдтӧм вӧсна, эз дугдыны тшӧктыны сылы путешествуйтыштны кывтчӧс чукльӧсь Гнилотёрка ю пыдӧсті, да мӧдісны нин ызйӧдны сійӧс сьыліас да сюрса лыас кокньыдика йӧткышталӧмӧн, кыдз друг, Лежёньлы висьтавны позьтӧм радлӧм вылӧ, кыліс кӧлӧкӧльчи шы, да плотина вылӧ кайис вывті джуджыд бӧрсӧ сера ковёрӧн вевттьӧм ыджыд додь, кытчӧ вӧлі доддялӧма вятскӧй саврасӧй тройка.
Доддьын пукаліс кӧин ку пася кыз да банйӧм помещик.
— Мый ті сэн татшӧмсӧ вӧчанныд? — юаліс сійӧ мужикъяслысь.
— А прансузӧс вӧйтам, батюшка.
— А! — веськодьпырысь вочавидзис помещик да бергӧдчис.
— Сударь!
Сударь! — горӧдіс коньӧр.
— А-а! — кӧритӧмӧн заводитіс кӧин ку пася. — Дас кык сёрниа йӧзкӧд Рочму вылӧ воин, Мӧскуа сотін, ӧкаяннӧй, Иван Великӧй вылысь крест чӧвтін, а ӧні — мусье, мусье!
А ӧні и бӧжтӧ кусыньтін!
Таковскӧй, сэтчӧ и туй...
Ӧ, Филька!
Вӧвъяс вӧрзисны.
— А, часлы, сулав! — содтіс помещик... — Эй, тэ, мусье, тӧдан музыка?
— Мездӧй менӧ, мездӧй менӧ, менам бур господин, — долис прансуз кыв вылын Лежёнь.
— Ӧд аддзан, кутшӧм йӧз!
И рочнад на пиысь ни ӧти оз куж!
Мюзик, мюзик, савэ мюзик ву?
Савэ?
Но, висьтав жӧ!
Компренэ?
Савэ мюзик ву?
Фортепиано вылын кужан?
Лежёнь дыр мысти гӧгӧрвоис, мый колӧ помещиклы, да эскӧдӧмпырысь мӧдіс гогйӧдлыны юрнас.
— О да, сударь, да, да, ме музыкант, ме кужа, ворсны быдсяма инструментӧн!
Да, сударь...
Мездӧй менӧ, сударь!
— Но, шуда тэнад енмыд, — торкис сійӧс помещик. — Ребята, лэдзӧй сійӧс; на тіянлы кызь ур вина вылӧ.
— Аттьӧ, батюшка, аттьӧ.
Изволитӧй, босьтӧй сійӧс.
Лежёньӧс пуксьӧдісны доддьӧ.
Радысла сійӧ тӧкӧтьӧ эз пӧд, бӧрдӧ, сырмӧ, копрасьӧ, аттьӧалӧ помещикӧс, кучерӧс, мужикъясӧс.
Сы вылын вӧлі дзик ӧти виж фуфайка гӧрд лентаяса, а морозыс тратшкакыліс чорыда.
Помещик чӧла видзӧдліс сы лӧзӧдӧм да изӧймитӧм вир-яй вылӧ, гартовтіс шудтӧмӧс ас пасьнас да вайӧдіс сійӧс гортас.
Дворӧвӧй йӧз ызӧбӧн чукӧртчисны.
Французӧс тэрмасьӧмӧн шонтісны, вердісны да пасьтӧдісны.
Помещик нуӧдіс сійӧс аслас нывъяс дінӧ.
— Со, челядь, — шуис сійӧ налы: — велӧдысь тіянлы сюри.
Ті пыр на коринныд менсьым: велӧд пӧ миянӧс музыкаӧ да прансуз сёрниӧ: со тіянлы и прансуз, и фортепианоӧн ворсӧ...
Но, мусье, — водзӧ висьталіс сійӧ, лёкиник фортепиано вылӧ индігмоз, фортепианосӧ сійӧ ньӧблӧма вит во сайын жидлысь, коді, вӧлӧм, тӧргуйтӧ одеколонӧн: — петкӧдлы миянлы ассьыд искусствоӧ: ворсӧй!
Лежёнь повзьӧм сьӧлӧмӧн пуксис улӧс вылӧ: сійӧ некор на эз инмӧдчыв фортепианоясӧдз.
— Ворс жӧ, ворс жӧ! — шуаліс помещик.
Некутшӧм лачатӧг коньӧр кучкис клавишъяс кузя, быттьӧ барабанӧ, заводитіс ворсны кыдзсюрӧ...
«Ме сідзи и думышті, — висьтавліс сійӧ бӧрыннас нин, — мый менам мездысьӧй кватитас менӧ шошаӧд да шыбитас ывла вылӧ.
Но невольнӧй импровизаторӧс вывті ёна шензьӧдіс, кор помещик, неуна нӧрӧвитӧм мысти, ошкӧмпырысь тапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
«Лӧсьыд, лӧсьыд, — шуис сійӧ, — аддза, мый кужан; мун ӧні шойччышт».
Вежон кык мысти тайӧ помещик ордсьыс Лежёнь муніс мӧд ордӧ, озыр да велӧдчӧма морт ордӧ, сьӧлӧм вылас воис сылы гажа да рам сямнас, гӧтрасис сы воспитанница вылӧ, пырис служба вылӧ, лои дворянинӧн, сетіс ассьыс нывсӧ орловскӧй помещик Лобызаньев сайӧ, коді вӧлі отставнӧй драгун да кывбуралысь, и ачыс овмӧдчис Орёлӧ.
Со тайӧ самӧй Лежёньыс, либӧ, кыдз ӧні шуӧны сійӧс, Франц Иваныч, и пырис ме дырйи Овсяников ордӧ, кодкӧд сійӧ оліс друг моз...
Но, гашкӧ, лыддьысьысьлы дышӧдіс нин пукавны мекӧд однодвореч Овсяников ордын, и та вӧсна ме мича сёрниӧн ланьта.
Льгов
— Мунамӧй жӧ Льговӧ, — шуис меным ӧтчыд лыддьысьысьяслы тӧдса нин Ермолай: — ми сэн утка лыйлам уна.
Бур вӧралысьлы дикӧй утка кӧть оз представляйт нинӧм торъя веж петкӧдлантор, но мукӧд пӧтка тайӧ кадас абутӧм вӧсна (делӧыс вӧлі сентябр заводитчигӧн: мурквечикъяс эз на воны, а котравны муяс вывті байдӧгъяс бӧрся меным дышӧдіс), ме кывзі менам вӧралысьлысь да мӧдӧдчи Льговӧ.
Льгов — степнӧй ыджыд сикт доза важся каменнӧй, ӧти юра вичкоа да нюрӧд визувтысь ю Росоте вылын кык мельничаа.
Юыс тайӧ, верст вит сайын Льговсянь, пӧрӧ паськыд прудйӧ, коді доргӧгӧръястіыс да кытъяскӧ шӧрӧдыс тырӧма тростникӧн, орловскӧй ногӧн — майерӧн.
Тайӧ прудъяс, кӧджъясын да тростникъяс костса лӧньтасъясын, позтысялісны да олісны лыдтӧм-тшӧттӧм быдсямапӧлӧс утка: сювчӧжъяс, кӧрӧгъяс, турунчӧжъяс, гордаяс, жыдачьяс да мукӧд.
Неыджыд табунъяс дугдывтӧг лэбалісны ӧтилаысь мӧдлаӧ да шлывъялісны ва вылын, а лыйӧм бӧрын кыпӧдчывлісны сэтшӧм кымӧръяс, мый охотник немдумайттӧг кутчысьліс ӧти кинас шапкаас да нюркйӧдлӧмӧн шулывліс: фу-у!
Ми Ермолайкӧд первойсӧ мӧдӧдчылім пруд кузяла, но, ӧти-кӧ, дзик вадорын утка, сюсь лэбач, оз ов; мӧд-кӧ, кӧть весиг кутшӧмкӧ вежӧртӧм да неопытнӧй жыдач и шедлі миянлы да кувлі, то судзӧдны сійӧс сук майерысь миян понъяс эз вермыны: кӧть мед кутшӧма сьӧлӧмсяньыс эз тільсьыны, найӧ эз вермыны ни уявны, ни тувччавны пыдӧсӧдыс, а сӧмын весьшӧрӧ вундалісны ассьыныс дона ныръяснысӧ тростник ёсь дорышӧ.
— Абу, — шуис коркӧ Ермолай, — делӧ абу шань: колӧ судзӧдны пыж...
Мунамӧй бӧр Льговӧ.
Ми мӧдӧдчим.
Эг вевъялӧ ми воськовтны некымын воськов, кыдз миянлы паныд, тшӧкыд бадь сайысь котӧрӧн петіс доза омӧлик легавӧй пон, а дзик сы бӧрын тыдовтчис морт шӧркоддьӧм тушаа, ёна новлӧм лӧз сертука, вижов жилеткаа, рудов-лӧз либӧ мелі лӧз рӧма гача, кодӧс сідз-тадз сюйӧма киссьӧм сапӧг гӧленьӧ, сьылі вылас гӧрд чышъян да пельпом вылас, ӧти ствола ружье.
Сэк кості, кор миян понъяс, кыдз найӧ пӧрӧдалӧн пыр овлывлӧ, китайскӧй церемониалӧн исасисны налы выль личносьткӧд, коді, тыдалӧ, поліс, нюкыльтіс бӧжсӧ, ляскыліс пельяссӧ да ӧдйӧ бергаліс став тушанас, пидзӧсъяссӧ кусыньттӧг да пиньсӧ жергӧдӧмӧн, — тӧдтӧм морт матыстчис миян дінӧ да зэв вежливӧя копыртчыліс.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар кызь вит; сылӧн ырӧшӧн ёна йиджтысьӧм еджгов юрсиыс дзорвидзис вӧрзьӧдчытӧг пратьясӧн, неыджыд карӧй синъясыс меліа лапйӧдлісны, быттьӧ пинь висьӧмысь сьӧд чышъянӧн кӧрталӧм став чужӧмыс долыда нюмъяліс.
— Лэдзӧй ачымӧс рекомендуйтны, — заводитіс сійӧ небыд да сюсялан гӧлӧсӧн: — ме татчӧс охотник Владимир...
Тіян воӧм йылысь кывлӧм да тӧдмалӧм бӧрын, мый ті мӧдӧдчӧмныд миян пруд вадоръясӧ, решитчи, оз кӧ тіянлы ло прӧтивнӧ, вӧзйыны тіянлы ассьым отсӧг.
Вӧралысь Владимир сёрнитіс дзик сідз, кыдз провинциальнӧй том артист, коді ворсӧ роль медводдза любовниклысь.
Ме сӧгласитчи сы вӧзйысьӧм вылӧ да, Льговӧ вотӧдз на, вевъялі нин тӧдмавны сылысь историясӧ.
Сійӧ вӧлӧм вӧля вылӧ лэдзӧм дворӧвӧй морт; веж том кадас велӧдчылӧма музыкаӧ, сэсся служитӧма камердинерын, велӧдчылӧма грамотаӧ, лыддьыштлывлӧма, кыдз ме верми казявны, кутшӧмсюрӧ небӧгторъяс да ӧні оліс, кыдз унаӧн олӧны Рочмуын, грӧш сьӧмтӧг, быдлунъя уджтӧг, тшыг нисьӧ пӧт оліс.
Сёрнитіс сійӧ вывті лӧсьыда да, тыдалӧ, кӧзыряйтіс аслас манераясӧн; нывбабйӧй бӧрся кыскасьысь сідзжӧ, колӧ чайтны, вӧлӧма зэв зіль да, став тыдалӧм сертиыс, абу весьшӧрӧ: роч нывъяс радейтӧны мичаа сёрнитӧм.
Та кості ме сёрнисьыс гӧгӧрвои, мый сійӧ ветлывлӧ коръясӧкӧ матігӧгӧрса помещикъяс ордӧ, и карӧ ветлывлӧ гӧститны, и преферанс ворсӧ, и юркарса йӧзкӧд волысьӧ.
Нюмъяліс сійӧ зэв да вывті уна ногӧн; торъя ёна ладмис сылы рам, кутсьӧм нюмъёвтӧм, коді ворсіс сы вомдоръясын, кор сійӧ кывзіс йӧзлысь сёрнисӧ.
Сійӧ тіянсьыныд кывзыліс помӧдз, сӧглашайтчыліс тікӧд дзикӧдз, но век жӧ эз воштыв ас достоинствоыслысь чувствосӧ да кыдз быттьӧ кӧсйис тіянлы сетны казявны, мый сійӧ вермас, кор ковмас, висьтавны ассьыс видзӧдлассӧ.
Ермолай, кыдзи абу ёна велӧдчӧм да ньӧти нин абу «субтильнӧй» морт, пондыліс сійӧс «тэавны».
Колӧ вӧлі казявны, кутшӧм сералӧмпырысь Владимир шуліс сылы: «ті-с»...
— Мыйла ті чышъянӧн кӧртасьӧмныд? — юалі ме сылысь. — Пиньныд висьӧ?
— Оз, — шуис сійӧ, — тайӧ лёкторйыс ёнджыкасӧ лоис виччысьтӧмлун вӧсна.
Вӧлі менам ёрт, бур морт, но ньӧти абу охотник, кыдз тайӧ овлывлӧ.
Со, ӧти лунӧ шуӧ сійӧ меным: «Муса друг менам, босьт менӧ вӧравнытӧ: мем зэв нимкодь тӧдны — мыйын сэн сылӧн гажыс».
Ме, дерт, эг кӧсйы ӧткажитны друг мортлы: судзӧді сылы, аслам пайысь, ружье да босьті сійӧс вӧраланінӧ.
Со, ми сьӧлӧм бурмытӧдз вӧралім; бӧрыннас думыштчис миянлы шойччыштны.
Ме пукси пу улӧ; сійӧ жӧ, мӧдарӧ, мӧдіс ружьенас артикулъяс вӧчавны, сэк жӧ метитчыны меӧ.
Ме тшӧкті сылы дугдыны, но, аслас велавтӧм вӧсна, сійӧ эз кывзы.
Гымнитіс лыйӧм, и ме вошті тшӧкаӧс да веськыд киса водзчуньӧс.
Ми воим Льговӧдз.
И Владимир, и Ермолай кыкнанныс решитісны, мый пыжтӧг вӧравны оз вӧлі позь.
— Сучоклӧн эм пӧв пыж, — шуис Владимир: — но ме ог тӧд, кытчӧ сійӧс дзебис.
Ковмас котӧртлыны сы дінӧдз.
— Код дінӧ? — юалі ме.
— А тан морт олӧ, шуӧны сійӧс Сучокӧн.
Владимир мӧдӧдчис Ермолайкӧд Сучок ордӧ.
Ме шуи налы, мый понда виччысьны найӧс вичко дорын.
Шойна вылысь гуяс видзӧдалігӧн ме веськалі сьӧдӧдӧм нёль пельӧса татшӧм гижӧда урна вылӧ: ӧтарладорас прансуз шыпасъясӧн гижӧма: «Тані куйлӧ Теофиль Анри, виконт де Бланжи», мӧдарладорас: «Тайӧ из улас дзебӧма прансуз подданнӧй граф Бланжилысь шойсӧ; чужлі 1737, куліс 1799 воын, став нэмыс сылӧн вӧлі 62 во»; коймӧдладорас: «Мир сы лы-сьӧмлы»; а нёльӧдладорас:
Ермолайлӧн, Владимирлӧн да страннӧй нима мортлӧн Сучоклӧн воӧмыс торкис менсьым мӧвпалӧмӧс.
Кӧмтӧм кока, косясьлӧм паськӧма да дзуг юрсиа Сучок видзӧднысӧ кажитчис ар квайтымына вӧвлӧм дворӧвӧйӧн.
— Пыж тэнад эм? — юалі ме.
— Пыж эм, — висьталіс сійӧ кыз да чирӧм гӧлӧсӧн, — но зэв омӧль.
— А мый?
— Косьмӧма да кӧтасьлӧма; да розьяссьыс тувъясыс гылалӧмаӧсь.
— Ыджыд тай шог! — ызйӧдіс Ермолай: — пакляӧн сюявны позьӧ.
— Дерт, позьӧ, — шуис Сучок.
— Да тэ коді?
— Господалы чери кыйысь.
— Кыдз нӧ тайӧ тэ чери кыйысь, а пыжыд тэнад татшӧм омӧль?
— Да миян юын и чериыс абу.
— Чери оз радейт сімтӧ, — тшапа шуис менам вӧралысь.
— Но, — шуи ме Ермолайлы: — мун, судзӧд пакля да лӧсьӧд миянлы пыж, да ӧдйӧджык.
Ермолай муніс.
— А ӧд тадзнад ми, пӧжалуй, и ва пыдӧсас сунам? — шуи ме Владимирлы.
— Ен милӧстя, — висьталіс сійӧ. — Кӧть мый, а колӧ чайтны, мый пруд абу джуджыд.
— Да, сійӧ абу джуджыд, — шуис Сучок, коді сёрнитіс кыдзкӧ тешкодя, быттьӧ унйывсьыс: — да пыдӧсас нюйт да турун, и дзоньнас сійӧ тырӧма турунӧн.
Но эмӧсь жӧ и джумъяс.
— Но, туруна кӧ сэтшӧм, — шуис Владимир, — сідзкӧ и сынны оз мӧд позьны.
— Да коді нӧ пӧв пыжын сынлывлӧ?
Колӧ йӧтласьны.
Ме тіянкӧд муна; менам сэні зібтор эм, а либӧ и зырйӧн позьӧ.
— Зырйӧн абу лӧсьыд, пыдӧсӧдзыс мукӧдлатіыс, пӧжалуй, оз судз, — шуис Владимир.
— Сійӧтӧ сідз, мый абу лӧсьыд.
Ме пукси гу вылӧ Ермолайӧс виччысигмоз.
Владимир вешйыштіс, приличие вӧсна, неуна бокӧ да тшӧтш пуксис.
Сучок, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, кольччис сулавны места вылас да, кыдзи велалӧма нин, кияссӧ мышку саяс пуктӧмӧн.
— Висьтав, пӧжалуйста, — заводиті ме: — важӧн тэ тані чери кыйысяс?
— Сизимӧд во мӧдіс, — висьталіс сійӧ быттьӧ друг садьмӧм мысти.
— А водзсӧ мыйӧн занимайтчин тэ?
— Водзсӧ кучерӧн ветлӧдлі.
— Коді нӧ тэнӧ кучерсьыс чӧвтіс?
— А выль барыня.
— Кутшӧм барыня?
— А коді миянӧс ньӧбиссӧ.
Ті он изволитӧй тӧдны: Алёна Тимофеевна, кыз сэтшӧм... абу том.
— Мый вӧсна нӧ сійӧ думыштіс тэнӧ чери кыйысьӧ пуктыны?
— А енмыс сійӧс тӧдӧ.
Воис миянӧ аслас вотчинаысь, Тамбовысь, тшӧктіс чукӧртны став дворнясӧ да и петіс ми дінӧ.
Ми первой кутім ки окавны, и сійӧ немтор: оз скӧрав...
А сэсся и мӧдіс ӧти-ӧтиӧн миянӧс юасьны: мыйӧн занимайтчылін, кутшӧм должностьын вӧлін?
Ӧчередь воис меӧдз; вот и юалӧ: «Тэ мыйӧн вӧлін?»
Висьтала: кучерӧн!
— «Кучерӧн?
Но, кутшӧм тэ кучер, видзӧдлы ас вылад: кутшӧм тэ кучер?
Оз туй тэныд кучерын овны, лоан менам чери кыйысьӧн да тоштӧ брит...
Ме волывлігкежлӧ господскӧй пызан вылӧ чери ваяв, кылан?
Сійӧ кадсяньыс ме чери кыйысьӧн и лыддьыся.
— «Да пруд менам, видзӧд, мед вӧлі пыр пӧрадокын...»
А кыдз сійӧс пыр пӧрадокас видзан?
— Кодлӧн нӧ ті водзын вӧлінныд?
— А Сергей Сергеич Пехтеревлӧн.
Наследство кузя сылы веськалім.
Да и сійӧ миянӧн эз дыр владейт, ставсӧ квайт во.
Сы ордын со ме кучерын и ветлі... да эг карын — сэн сылӧн мукӧдъяс вӧліны, а сиктын.
— И тэ том дырсяньыд пыр вӧлін кучерӧн?
— Кутшӧм пыр кучерӧн?
Кучерас ме веськалі Сергей Сергеевич дырйи, а водзсӧ пӧварӧн вӧлі, — но эг карса пӧварӧн, а сідз, сиктын.
— Код ордын нӧ тэ пӧварнас вӧлін?
— А воддза барин ордын, Афанасий Нефедыч ордын, Сергей Сергеич дядь ордын.
Льговсӧ сійӧ ньӧбис, Афанасий Нефедыч ньӧбис, а Сергей Сергеичыслы имениеыс наследство кузя сюри.
— Кодлысь ньӧбис?
— А Татьяна Васильевналысь.
— Кутшӧм Татьяна Васильевналысь?
— А сылысь, коді войдӧр воын кулі, Болхов улын... ылалі, Карачаево улын, нылӧн...
И верӧс сайӧ эз вӧвлы.
Онӧ тӧдӧй?
Ми сы ордӧ веськалім сы батюшкасянь, Василий Семёнычсянь.
Татьяна Васильевнаыдтӧ дыркодь миянӧн владейтіс... во кызь,
— Мый нӧ, тэ сы ордын пӧварӧн вӧлін?
— Первойсӧ, збыль, вӧлі пӧварӧн, а сэсся и кофишенкоӧ веськалі.
— Мыйӧ?
— Кофишенкоӧ.
— Тайӧ нӧ кутшӧм должность татшӧмыс?
— А ог тӧд, батюшка.
Буфетын уджалі, да Антонӧн шулісны, а эз Кузьмаӧн.
Тадз барыня тшӧктӧма.
— Тэнад настоящӧй нимыд Кузьма?
— Кузьма.
— И тэ пыр вӧлін кофишенкоын?
— Эг, эг пыр: вӧлі и актёрӧн.
— Чӧв.
— Кыдз нӧ, вӧлі... театраын ворслывлі.
Барыняным миян театр ас ордас лӧсьӧдіс.
— Кутшӧм рольяс нӧ ворслін?
— Мый изволитанныд?
— Мый тэ вӧчлін театрас?
— А ті онӧ тӧдӧ?
Вот менӧ босьтасны да вӧччӧдасны; ме сідзи и ветлӧдла вӧччӧмӧн, либӧ сулала, либӧ пукала, кыдз сэн ковмас.
Шуӧны: со мый шуав, — и ме шуала.
Ӧтчыд синтӧмӧс ворсі...
Быд синлап улӧ меным анькытш тусь пуктісны...
Кыдз нӧ!
— А сэсся мыйын вӧлін?
— А сэсся бара пӧварӧ пыри.
— Мыйла нӧ бара тэнӧ пӧварас пуктісны?
— А вок менам пышйис.
— Но, а тэнад медводдза барыня бать ордын мыйӧн тэ вӧлін?
— А уна пӧлӧс должносьтъясын вӧвлывлі: первойсӧ казакын вӧлі, фалеторын вӧлі, садовникын, вӧвлі и понъясӧс велӧдысьын.
— Понъясӧс велӧдысьын?..
И понъяскӧд ветлывлін?
— Ветлывлі и понъяскӧд, но кулан выйӧдз доймылі: вӧвкӧд уси да и вӧвсӧ дойді.
Пӧрысь бариныдтӧ миян вывті скӧр вӧлі: тшӧктіс менӧ ньӧрйӧн нӧйтны да велӧдчыны сетны Мӧскуаӧ, сапӧг вурысь ордӧ.
— Кыдз велӧдчыны?
Да тэ, чайта, эн челядьӧн понъяссӧ велӧдны веськав?
— Да ар, этадз, мем вӧлі кызь саяс.
— Кутшӧм нӧ сэн велӧдчӧм кызь арӧн?
— Тыдалӧ, немтор, позьӧ, барин кӧ тшӧктіс.
Да сійӧ, бур вылӧ, регыд кулі, — менӧ и бӧр вайӧдісны сиктӧ.
— Кор нӧ тэ пӧварскӧй мастерствоас велалін?
Сучок лэптыштіс ассьыс омӧлиник да вижиник чужӧмсӧ да серӧктіс.
— Да сэтчӧ ӧмӧй велӧдчӧны?..
Пуӧны-пӧжалӧны жӧ бабаяс!
— Но, — шуи ме, — аддзылӧмыд тэ, Кузьма, унатор аслад нэмӧн!
Мый нӧ тэ ӧні чери кыйысяс вӧчан, чериыс кӧ тіян абу?
— А ме, батюшка, ог норась.
И слава богу, мый чери кыйысьӧ пуктісны.
А со ӧд мӧдӧс, ми кодьӧс жӧ, старикӧс — Андрей Пупырӧс — бумажнӧй фабрикаӧ, черпальнӧйӧ, барыня тшӧктіс сувтӧдны.
Грек, шуӧ, дась нянь сёйны.
А Пупырыссӧ ещӧ милӧсть вылӧ надейтчис: сылӧн двоюроднӧй племянникыс барскӧй контораын пукалӧ конторщикын: доложитны кӧсйысьӧма сы йылысь барынялы, казьтыштны.
Со тэныд и казьтыштіс!..
А Пупырь ме син водзын племянникыслы кок вылас юрбитіс.
— Семья эм тэнад?
Вӧвлін гӧтыра?
— Абу, батюшка, эг вӧвлы.
Татьяна Васильевна покойнича — шоныдін да югыдін сылы! — некодӧс эз лэдзлы гӧтрасьны.
Ен мед видзас!
Вӧлі шуӧ: ӧд ола жӧ ме сідз, нылын, кутшӧм балуйтӧм!
Мый налы колӧ?
— Мыйӧн нӧ тэ олан ӧні?
Жалованньӧ сетӧны?
— Кутшӧм, батюшка, жалованье!..
Сёянтор сетӧны — и сійӧ слава тебе господи!
Ёна довольнӧй.
Мед ен сетас кузь нэм миян госпожалы!
Ермолай бӧр воис.
— Пыж вӧчӧма, — шуис сійӧ сурова. — Мун зібйысла... тэ!..
Сучок котӧртіс зібла.
Коньӧр стариккӧд сёрнитігчӧж вӧралысь Владимир видзӧдлывліс сы вылӧ зывӧка нюмъялӧмӧн.
— Йӧй морт, — шуис сійӧ, кор мӧдыс муніс: — дзик велӧдчытӧм морт, мужик, сэсся немтор.
Дворӧвӧй мортӧн сійӧс шуны оз позь... и пыр ошйысис...
Кысь нӧ сылы вӧвсьыны актёрӧн, асьныд думыштӧй!
Весьшӧрӧ тӧждысянныд, изволитінныд сыкӧд сёрнитны!
Дас вит минут мысти ми пукалім нин Сучок пыжын.
(Понъяснымӧс ми колим керкаӧ кучер Иегудиил ки улӧ.)
Миянлы эз вӧв зэв лӧсьыд, но вӧралысьяс войтыр абу бӧрйысьысьӧсь.
Тшӧтшыд, бӧрладор помас сулаліс Сучок да йӧтласис; ми Владимиркӧд пукалім пуклӧс вылын.
Ермолай пуксис водзас, дзик нырас.
Кӧть вӧлі и пакляалӧма, но ми кок увъясын регыд тыдовтчис ва.
Шудыд вылӧ, поводдя вӧлі лӧнь, и пруд быттьӧ унмовсьӧма.
Ми кывтім зэв ньӧжйӧ.
Старик сьӧкыда нетшыштлывліс нюдз нюйтысь ассьыс кузь зібсӧ, коді вӧлі дзоньнас гартласьӧма ва пыдӧсса нюдзвиж турун сіясӧн; запанкилӧн тшӧкыд гӧгрӧс коръясыс сідзжӧ мешайтісны пыжлы мунны.
Коркӧ ми воим тростникъяс дорӧдз, и мӧдіс гаж.
Уткаяс шумӧн кыпӧдчывлісны прудйысь, на владенньӧясӧ виччысьтӧм воӧмысь повзьӧмнысла; лыйӧмъяс ӧттшӧтш гымӧдісны на бӧрся, и гажа вӧлі видзӧднысӧ, кыдз тайӧ дженьыд бӧжа лэбачьясыс тімбылясисны сынӧдын, сьӧкыда швачкысялісны ваӧ.
Став лыйӧм уткасӧ ми, дерт, эг вермӧ судзӧдны: кокниа ранитчӧмъясыс суналісны; мукӧдыс, дзикӧдз виӧмъясыс, усявлісны сэтшӧм тшӧкыд майерӧ, мый весиг Ермолайлӧн рысьлӧн кодь синмыс эз вермы найӧс аддзыны; но век жӧ ӧбед кежлӧ миян пыжным дорӧн тшӧтш тыри пӧткаӧн.
Владимир, Ермолайлы ыджыд радлӧм вылӧ, лыйсис лёка и быд веськавтӧм лыйӧм бӧрын шензис, видзӧдаліс да пӧляліс ружьесӧ, шай-паймунлікодь да, бӧрыннас, висьтавліс миянлы помкасӧ, мыйла сійӧ эз инмы.
Ермолай лыйліс, кыдзи пыр, зэв бура, ме — доза омӧля, кыдзи и век.
Сучок видзӧдлывліс миян вылӧ сэтшӧм морт моз, коді томысянь вӧлӧма барскӧй служба вылын, гежӧдика горӧдлывліс: «То, то нӧшта утка!» да дугдывтӧг гыжъяліс мышсӧ — эз кинас, а пельпомъяссӧ вӧрӧдӧмӧн.
Поводдя сулаліс зэв мича: еджыд, гӧгрӧс кымӧръяс выліті да ньӧжйӧ шлывгисны миян весьтӧд да ясыда тыдалісны ваын; гӧгӧр кышакыліс тростник; пруд мукӧдлатіыс сталь моз дзирдаліс шонді водзын.
Ми мӧдӧдчим мунны сиктӧ, кыдз друг миянкӧд лои вель омӧльтор.
Ми важӧн нин казялім, мый ваыс пыжын век неунаӧн содіс.
Владимирлы вӧлі тшӧктӧма коявны васӧ ортсӧ кӧшӧн, кодӧс менам водзвыв дасьтысьысь охотник гусялӧма сёрниӧн ылалӧм бабалысь, колӧкӧ пӧ, ковмас.
Удж муніс кыдз колӧ, кытчӧдз Владимир эз вунӧдчыв вӧчны сылы индӧм уджсӧ.
Но вӧралӧм помасигкежлӧ, быттьӧ прӧщайтчӧм могысь, уткаяс мӧдісны кыпӧдчавны сэтшӧм табунъясӧн, мый ми муртса вевъялім зарядитавны ружьеяснымӧс.
Лыйсьӧмнад ылалӧмӧн ми эг мӧвпыштлӧй немтор миян пӧв пыж состоянньӧ йывсьыд, — кыдз друг Ермолай ёна вӧрзьӧм вӧсна (сійӧ зілис судзӧдны виӧм утка да став тушанас ӧшӧдчис дор вылас), миян лёкиник судноторным пӧлыньтчис, гумовтчис да торжественнӧя мӧдӧдчис ва пыдӧслань, шудыд вылӧ, эз джуджыдінӧ.
Ми горӧдім, но вӧлі сёр нин: ӧти здук мысти ми сулалім голяӧдз ваын; миян гӧгӧр плавъялісны кулӧм утка шойяс.
Ӧні ме ог вермы казьтыштны серавтӧг повзьӧм да кельдӧдӧм чужӧмъяснысӧ менам ёртъяслысь (дерт, и менам чужӧмӧй эз торъяв сэк банйӧмнас); но сійӧ минутнас, висьтася, меным и юрӧ эз волы серамыс.
Ставным ми кутім ассьыным ружьеяснымӧс юр выланым, и Сучок, буракӧ, господалы подражайтны велалӧм вӧснаыс, лэптіс ассьыс зібсӧ вывлань.
Медводз торкис чӧв олӧмсӧ Ермолай.
— Тьфу тэ, юр воштысь! — нурбыльтіс сійӧ ваӧ сьӧлыштӧм бӧрын. — Кутшӧм ӧказия!
А ставыс тэ вӧсна, пӧрысь чӧрт! — содтіс сійӧ сьӧлӧмсяньыс Сучок дінӧ шыасигмоз. — Кутшӧм нӧ тайӧ пыж тэнад?
— Мыжа, — нурбыльтыштіс старик.
— Да и тэ бур, — водзӧ броткис менам вӧралысь, юрсӧ Владимирлань бергӧдӧм бӧрын: — мый видзӧдін?
Мый эн кояв?
Тэ, тэ, тэ...
Но Владимирлы эз нин вӧв сэтчӧдз, медым паныд шуны: сійӧ тіраліс кор моз, пиньясыс таркакылісны да дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс.
Кытчӧ воши сылӧн мича сёрниыс, сылӧн вежавидзан чувствоыс да асьсӧ донъялӧмыс!
Проклятӧй пӧв пыж ньӧжйӧник кӧвкъяліс ми кокъяс уланым...
Караб вӧян здукас ваыс миянлы кажитчис зэв кӧдзыдӧн, но ми регыд велалім.
Кор медводдза повзьӧмыс быри, ме видзӧдлі гӧгӧр; воськов дас сайын мисянь гӧгӧр быдмисны тростникъяс; ылын, на йывъясті, тыдаліс вадор.
«Лёк!» думышті ме.
— Мый миянлы вӧчны? — юалі ме Ермолайлысь.
— А час, видзӧдлам: не узьны жӧ миянлы тані, — висьталіс сійӧ. — На, тэ, кут ружьесӧ, — шуис сійӧ Владимирлы.
Владимир кыв шутӧг кывзіс.
— Муна корся ляпкыдін, водзӧ висьталіс Ермолай падъявтӧг, кыдз быттьӧ быд прудйын непременнӧ должен лоны ляпкыдін, босьтіс Сучоклысь зіб да мӧдӧдчис вадорлань видзчысьӧмӧн пыдӧссӧ видлалігмоз.
— Да тэ кужан-ӧ вартчынысӧ? — юалі ме сылысь.
— Ог, ог куж, — кыліс сылӧн гӧлӧс тростник сайсянь.
— Но, сідзкӧ, вӧяс, — веськодьпырысь пасйыштіс Сучок, коді и водзсӧ повзис эз вӧйӧмысь, а миян скӧрмӧмысь, и ӧні, дзикӧдз успокоитчӧм бӧрын, сӧмын шочиника пӧльыштавліс да, тыдалӧ, эз кыв некутшӧм колӧм, медым вежны ассьыс положенньӧсӧ.
— И некутшӧм пӧльзатӧг згинитас, — нора содтіс Владимир.
Ермолай бӧрсӧ эз во часысь дыр.
Тайӧ часыс миянлы кажитчис дзонь нэм дыраӧн.
Первойсӧ ми горзім сыкӧд воча зэв частӧ; сэсся сійӧ шочджыка кутіс шыасьлыны миян горзӧмъяс вылӧ, бӧрыннас ланьтіс дзикӧдз.
Сиктын мӧдісны звӧнитны рытъя.
Мӧда-мӧд костын ми эгӧ сёрнитӧй, весиг зілим не видзӧдны ёрта-ёрт вылӧ.
Уткаяс шлывъялісны ми юръяс весьтын; мукӧдыс заводитлісны пуксьыны миян дінӧ, но друг кыпӧдчылісны вывлань, кыдз шусьӧ, «сюръяӧн», да горзігтыр лэблісны ылӧ.
Ми заводитім изӧймитны.
Сучок лапйӧдліс синъяснас, быттьӧ узьны лӧсьӧдчис.
Коркӧ сэсся, висьтавны позьтӧм радлун вылӧ, Ермолай воис.
— Но, мый?
— Вӧлі вадорын; ляпкыдін аддзи...
Мунамӧй.
Ми кӧсйим пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчыны, но Ермолай первой кыскис ваувса зепсьыс гез, кӧрталіс лыйӧм уткаяссӧ кокъясӧд, курччис кыкнан помсӧ пиньнас да келіс водзӧ.
Владимир сы бӧрся, ме Владимир бӧрын.
Сучок медбӧрын.
Вадорӧдз вӧлі воськов кыксё кымын; Ермолай муніс повтӧг да сувтлытӧг (сэтшӧм бура сійӧ пасъялӧма туйсӧ), сӧмын шочиника горӧдлывліс: «Шуйгавывджык, — сэн веськыдвылас джум!» либӧ: «Веськыдвывджык, — сэтчӧ шуйгавылас сибдан»...
Мукӧддырйи ваыс вӧлі миянлы голяӧдзным, и гоз-мӧдысь коньӧр Сучок, коді вӧлі миянысь ставнымысь ичӧтджык тушанас, тшӧкмунлі ванас да лэдзавліс болькъяс.
«Но, но, но!» — скӧра горӧдлывліс сы вылӧ Ермолай, — и Сучок курасьліс кияснас, булькӧдчис кокъяснас, чеччавліс да пыр петліс ляпкыдджыкинӧ, но весиг медсьӧкыд здукъяснас эз решитчыв кутчысьны менам сюртук пӧлаӧ.
Мудзӧсь, няйтӧсьӧсь, кӧтасьӧмаӧсь, ми воим коркӧ вадорӧ.
Час кык мысти ми ставным пукалім ыджыд турун сарайын да лӧсьӧдчим ужнайтны, паськӧмным мыйтакӧ вӧлі шуралӧма нин.
Кучер Иегудиил, морт вывті ньӧжмыд, сьӧкыда вӧрысь, варовитысь да унзіль, сулаліс ворота дорын да зіля гӧститӧдіс Сучокӧс табакӧн.
(Ме казялі, мый кучеръяс Рочмуын зэв регыдӧн тӧдмасьӧны.)
Сучок чушкис лёкысь, восӧдтӧдзыс: сьӧласис, кызіс да, тыдалӧ, кыліс ыджыд долыдлун.
Владимир вӧлі жугыль, чукыльтлывліс юрсӧ боквыв да сёрнитіс этша.
Ермолай чышкаліс миянсьыным ружьеяс.
Зӧръя рок виччысигӧн понъяс вывті тэрыба нюкльӧдлісны бӧжъяснысӧ; вӧвъяс гымӧдчисны да гӧрдлісны лэбулын...
Шондіыс лэччӧ нин; паськыд чимгӧрд визьясӧн чепсасисны сылӧн бӧръя югӧръясыс; зарни кымӧрторъяс вольсассисны енэжӧд пыр посньыдджыка да посньыдджыка, быттьӧ мыськӧм, сыналӧм вурун...
Сиктын юралісны сьыланкывъяс.
Бежин луд
Вӧлі июль тӧлысся зэв мича лун, сэтшӧм лун, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын сэк, кор бур поводдя пуксьӧ дыр кежлӧ.
Асывсянь енэжыс сэзь; асъя кыаыс оз ыпъяв пӧжарӧн: сійӧ паськалӧ небыдик алӧй рӧмӧн.
Шонді — абу би кодь дон, кыдзи жар кос поводдя дырйи, абу пемыдгӧрд, кыдзи овлӧ лёк поводдя водзын, а яръюгыд да мелі — петӧ векньыдик кузьмӧс кымӧр сайысь, гажаа дзирдыштлас да пырас еджговлӧз ру пытшкӧ.
Кузьмӧс кымӧрлӧн вылысладорыс ӧзъяс змейясӧн; дзирдалӧмыс эзысьлӧн дзирдалӧм кодь...
Но вот бара сявкнитісны ворсан югӧръяс, — и гажаа, и кыпыда, быттьӧ лэбӧ вывлань, кайӧ вына, югыд шонді.
Лун шӧр гӧгӧр енэжын, вылын, чукӧрмӧны зэв уна гӧгрӧс кымӧръяс, зарни-руд рӧмаӧсь, небыдик еджыд дораӧсь.
Быттьӧ паськыда ойдӧм ю вылын діяс, лӧзов сӧдз сынӧдын найӧ пӧшти оз вӧрзьыны места вывсьыныс; водзынджык, енэжтасланьыс, кымӧръяс вешъялӧны, чукӧрмӧны, лӧз енэжыс на костӧд оз нин тыдав; но асьныс найӧ сэтшӧм жӧ югыдлӧз рӧмаӧсь, кыдзи енэж: югыдӧсь, шоныдӧсь.
Енэжлӧн рӧмыс еджговлӧз, кокньыдик, лунтыр оз вежсьыв и быдлаын пыр ӧткодь; некӧн оз пемды, оз сукмы зэра кымӧр; гашкӧ кӧнкӧ ӧшйыласны вылысянь увлань лӧзов визьяс: сэні буситӧ муртса тӧдчыштан зэр.
Рытладор тайӧ кымӧръясыс вошӧны; медбӧръяясыс на пытшкысь, сьӧдоватӧсь да рудоватӧсь, быттьӧ тшын, кельыдгӧрд чукӧръясӧн водӧны лэччысь шонділы паныд; сійӧ местаас, кытчӧ шондіыс лэччӧ сэтшӧм жӧ лӧня, кыдзи петӧ асывнас, алӧй кыалӧн рӧмзьӧмыс недыр сулалас пемдӧм му весьтын, и надзӧник, кусліг-ӧзйылігтыр, быттьӧ зэв видзчысигтырйи нуан сись, ӧзъяс енэжын рытъя кодзув.
Татшӧм лунъясад став рӧмыс небыдик; югыд, но синтӧ оз ёр; быттьӧ став вылас тыдалӧ кутшӧмкӧ лӧньӧм пас.
Татшӧм лунъясӧ мукӧддырйи овлӧ зэв жар, корсюрӧ весиг «пӧжӧ» муяс скат бокъясын; но тӧлыс вӧтлӧ, разӧдӧ чукӧрмӧм жарсӧ, и гартчысь тӧвныръяс, — кодъяс петкӧдлӧны мича поводдялысь дыр кежлӧ пуксьӧмсӧ, — еджыд джуджыд сюръяясӧн гуляйтӧны туйяс вывті, муяс вомӧн.
Сӧстӧм кос сынӧдын кылӧ шыдӧсатурун дук, вундӧм сю дук, греча дук; весиг вой пуксьытӧдз час войдӧр оз овлы уль ру.
Татшӧм поводдя колӧ му вылын уджалысьлы нянь идралігӧн.
Дзик вот татшӧм лунӧ ме ӧтчыд таръяс бӧрся кыйси Чернскӧй уездын, Тульскӧй губернияын.
Кыйи ме вель уна пӧтка; тыра сумка ёна дойдӧ пельпомӧс; рытъя кыа кусӧ нин вӧлі, и сынӧдыс кӧть лэччӧм шонді югӧръясысь эз нин югзьы, вӧлі еджыдалӧ на, но заводитісны нин пемдыны да паськавны кӧдзыд вуджӧръяс, кор ме лӧсьӧдчи, медбӧрти, мунны гортӧ.
Тэрыба восьлалі кустъясӧн тырӧм кузь «пласт» вывті, кайи нӧрыс йылӧ, и — веськыдвылысь, тупу вӧра да ылын тыдалысь ляпкыдик еджыд вичкоа места пыдди, ме аддзи дзик тӧдтӧм места.
Кок улын куйлӧ вӧлі векньыдик сён; а меным паныдӧн тшем сулалӧ пипу вӧр.
Ме сувті, видзӧдлі гӧгӧр...
«Со! — думышті: — да тайӧ ме сӧвсем эг сэтчӧ веськав: ме вывті пыри веськыдвывлань», да, аслам ылалӧм вылӧ шензигтыр, ӧдйӧджык лэччи нӧрыс йывсьыс.
Ме пырысьтӧм-пыр жӧ веськалі кӧдзыд уль ру пытшкӧ, быттьӧ пыри кӧбрегӧ; кузь, сук туруныс сён пыдӧсас вӧлі дзик ва, югъялӧ, быттьӧ еджыд, шыльыд пызандӧра; мунны сэті вӧлі кыдзкӧ шуштӧм.
Ме регыдджык кайи мӧдарладорас да мӧді, шуйгавыв сетчӧмӧн, пипу вӧр пӧлӧныс.
Бордъя шыръяс лэбалӧны нин вӧлі узьысь пу йывъяс весьтті, шумтӧг гӧгралӧны, тіралӧны рӧмыд сынӧдын; ӧдйӧ да веськыда лэбис выліті сёрмӧм варыш, тэрмасис аслас позъяс.
«Вот мыйӧн ме пета эсійӧ пельӧсас, — думайта ачым, — сэні пыр жӧ и сюрас туйыс; — а верст мында лишнӧй гӧгӧрті!»
Вои коркӧ вӧр дорӧдзыс, но сэні эз вӧв некутшӧм туй; кутшӧмкӧ ляпкыдик кустъяс сулалӧны ме водзын гӧгӧр, а кустъяс саяс, ылын-ылын, тыдалӧ тыртӧм поле.
Ме бара сувті.
«Мый нӧ тайӧ?
Кӧн нӧ ме?»
Ме куті думайтны, кыдзи да кытчӧ волі ме лунтырӧн...
«Со мый!
Да тайӧ ӧд Парахинскӧй кустъяс! — горӧді ме медбӧрти: — Дерт жӧ!
Со тайӧ, тыдалӧ, Синдеевскӧй рас...
Да кыдзи нӧ ме татчӧ пыри?
Татшӧм ылӧдз?..
Дивӧ!
Ӧні бара ковмас веськыдвыв сетчыны».
Ме мӧді веськыдвылӧ кустъяс пӧвстӧд.
А вой ӧтарӧ матысмӧ, пемдӧ, быттьӧ чардалан кымӧр; кажитчӧ, быттьӧ рытъя уль руыскӧд тшӧтш кайӧ и весиг вылісяньыс тшӧтш киссьӧ пемыдыс.
Меным сюри кутшӧмкӧ тырӧм туй, ме мӧдӧдчи туй вывтіыс, видзӧда водзӧ.
Ставыс гӧгӧр ӧдйӧ пемдӧ, лӧньӧ, — толькӧ ватшканъяс шочиника горӧдласны.
Неыджыд войся лэбач шы ни тӧв уліті лэбзис небыдик бордъяснас, пӧшти зурасис меӧ да садьтӧгыс тювкнитіс бокӧ.
Ме петі кустъяс дорӧ да мӧді му борйӧд.
Ылысь нинӧм нин он вӧлі вермы рӧзьнитны: ӧдва-ӧдва тыдалыштӧ еджгов муыс; сы сайын ӧтарӧ паськалӧ, матысмӧ шуштӧм пемыд.
Кӧдзалысь сынӧдын ӧдва кылӧ менам кок шыӧй.
Кельдӧдӧм енэжыс кутіс бара лӧзӧдны, — но сійӧ вӧлі войся лӧз нин.
Петісны кодзувъяс, пондісны тіравны, вӧрӧшитчыны енэжын.
Мый ме чайті раскӧн, сійӧ вӧлӧма гӧгрӧс пемыд нӧрыс.
«Да кӧн нӧ тайӧ ме?» — шуи ме бара ыджыд гӧлӧсӧн; коймӧдысь сувті да видзӧдлі аслам пеганӧй виж английскӧй пон вылӧ, Дианка вылӧ — став нёль кокаяс пытшкысь сійӧ вӧлі медвежӧра пемӧс.
Но тайӧ вежӧра нёль кока пемӧсыс сӧмын ӧвтыштіс бӧжнас, жугыля видзӧдліс мудзӧм синъяснас и эз сет меным некутшӧм дельнӧй сӧвет.
Меным лои яндзим сы водзын, и ме ӧдйӧджык мӧдӧдчи водзӧ, быттьӧ друг казялі, кытчӧ колӧ мунны, кытшовті нӧрыссӧ да вои гӧрӧм му вылӧ, сёнӧ.
Шемӧс босьтіс менӧ.
Сёныс тайӧ вӧлі пӧшти дзик ньывкӧс бокъяса пӧрт кодь; сён пыдӧсас чурвидзӧ-сулалӧ кымынкӧ гырысь еджыд из, — быттьӧкӧ найӧ лэччӧмаӧсь сэтчӧ кутшӧмкӧ гуся сӧвет вылӧ, — и сэтшӧм шы ни тӧв да гажтӧм вӧлі сэні, сэтшӧм улын да сэтшӧм жугыля ӧшалӧ сы весьтын енэжыс, — сьӧлӧмӧй менам быдӧн топавлі.
Кутшӧмкӧ ичӧтик пемӧс нора типӧстіс изъяс костас.
Ме ӧдйӧджык кайи бӧр нӧрыс йылас.
Ӧнӧдз ме пыр на надейтча вӧлі корсьны гортӧ мунан туй; но сэки гӧгӧрвои, мый ме дзикӧдз ылалі, да, местаяс вылӧ видзӧдтӧг нин, — пемыдысла пӧшти нинӧм нин вӧлі оз и тыдав, — мӧді веськыда, кодзувъяс серти.
Часджын кымын муні ме тадзи, ӧдва кокӧс кыска.
Кажитчӧ, нэм эг волывлы ме татшӧм гажтӧминӧ: некӧн оз тыдав би, оз кыв некутшӧм шы.
Ӧти ляпкыдик нӧрыс бӧрся мунӧ мӧд сэтшӧм жӧ нӧрыс, помтӧг куйлӧны муяс и муяс, кустъяс быттьӧ мусьыс друг петӧны менам ныр улын.
Ме век муна да лӧсьӧдча нин вӧлі водыштлыны кытчӧкӧ асылӧдзыс, кыдз друг ме вои зэв джуджыд кыр дорӧ.
Ме ӧдйӧджык бӧр дерниті кокӧс да пемыд пырыс аддзи ылысь водзысь зэв паськыд шыльыдін.
Меладорсянь мегыр моз кытшовтӧ шыльыдінсӧ паськыд ю; корсюрӧ тӧкӧтьӧ югнитлӧ сталь рӧмӧн ваыс, петкӧдлӧ, кодарӧ визувтӧ юыс.
Нӧрысыс, кӧні ме сулала вӧлі, помасьӧ пӧшти зӧм кырйӧн; джуджыд кырйыс, быттьӧ торъя нин пемыдӧн, сьӧдӧн, кыпӧдчӧ лӧзов сынӧдас; дзик менам кок улын, пельӧсас, кӧн кырйыс лэччӧ шыльыдінас, ю дорас, — тані ваыс вӧлі дзик лӧнь, быттьӧ пемыд рӧмпӧштан куйлӧ, — самӧй кыркӧтш улас ыпъялӧны гӧрдӧн, тшынасьӧны ӧти-мӧд дінас кык би.
Сэні вуджрасьӧны, нокошитчӧны йӧз, корсюрӧ биыс югдӧдлӧ кудриа ичӧтик юрлысь водзладорсӧ...
Ме гӧгӧрвои, медбӧрти, кытчӧ менам пырсьӧма.
Тайӧ лугыс матігӧгӧрын вӧлі нималӧ Бежа Лудӧн...
Но мунны гортӧ некыдз нин эг вермы, торъя нин войын: кокъясӧй менам лигышмунӧмаӧсь мудзӧмла.
Ме шуи мунны бияс дорӧ да бидорса йӧзыскӧд, кодъясӧс чайті гуртовщикъясӧн, виччысьны кыа петӧм.
Ме лючки лэччи кыр йылысь, но эг на удит лэдзны киысь медбӧръя увсӧ, кытчӧ ме кутчыси, мед ог усь, кыдзи кык ыджыд, кузь гӧна еджыд пон, лёкысь увтігтырйи, уськӧдчисны ме вылӧ.
Гора челядь гӧлӧсъяс кылісны би дорын; кык-куим детина ӧдйӧ чеччисны муысь.
Ме шыаси налы.
Найӧ котӧртісны ме дінӧ, чукӧстісны понъяссӧ, — понъяслы медся дивӧ лои менам Дианкалӧн локтӧмыс, — и ме матыстчи би дорӧ.
Бияс дорын пукалысь йӧзсӧ ме чайті гуртовщикъясӧн.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ крестьянскӧй челядь орчча сиктсьыс видзӧны вӧвъяс.
Гожся жар пӧраӧ вӧвъясӧс миян вӧтлӧны вой кежлӧ йирсьыны видз вылӧ: лунын гутъясла да лӧдзьясла некутшӧм спокой эськӧ эз вӧв налы.
Вӧтлыны рытгорув да вайны асъя кыа петӧм бӧрын вӧв табун — ыджыд праздник крестьянскӧй челядьлы.
Шапкатӧмӧсь, важиник пасяӧсь, пукалӧны найӧ медзбой клячаяс вылас, лэбӧны гажаа горзіг, шутлялігтыр, шенасьӧны кияснаныс, кокъяснаныс, вылӧдз чеччыштласны, гораа сералӧны.
Кокньыдик бус виж сюръяӧн кайӧ да вӧтчӧ бӧрсяньыс туй кузя; ылӧдз кылӧ вӧв кок шы; вӧвъяс гӧнитӧны, чошкӧдӧмаӧсь пельяссӧ; медводзын, бӧжсӧ лэптӧма да, помала кокъяссӧ вежлалігтыр, мыськӧ кутшӧмкӧ рыжӧй вӧв, дзугсьӧм бурысяс сибдӧмаӧсь йӧн юръяс.
Ме висьталі челядьлы, ылалі, мися, да пукси на дінӧ.
Найӧ юалісны менсьым, кытысь ме, ланьтлісны, вешйыштісны.
Ми неуна сёрнитыштім.
Ме воді йирӧм коръя куст улӧ да куті видзӧдны.
Гӧгӧр вӧлі зэв мича: бияс дорын тіралӧ да быттьӧ кусӧ, вошӧ пемыдас, гӧгрӧс гӧрдов кытш; биыс ыпнитлас да корсюрӧ шыбитлас тайӧ кытш саяс югӧръяс; вӧсньыдик би тювкнитлас, нюлыштас коръястӧм бадь ньӧр да пыр жӧ и вошӧ; кузь, ёсь вуджӧръяс пырыштласны здук кежлӧ, асланыс пайысь котӧртласны би дорӧдз: пемыдыс вермасьӧ югыдкӧд.
Мукӧддырйи, кор биыс неуна лӧньыштлас да югыд кытшыс векнявлас, чинлас, пемыдсьыс друг тыдовтчылас сэк вӧв юр, гнедӧй, либӧ еджыд, — сюся, кузь турун аклялігмоз, веськодя видзӧдлас миян вылӧ да бӧр копыртчас, вошӧ.
Сӧмын кылӧ, кыдзи сійӧ йирсьӧ да прыськайтӧ.
Югыдінсяньыс омӧля тыдалӧ, мый вӧчсьӧ сэні, пемыдас, сы понда матігӧгӧрсӧ быттьӧ ставсӧ сайӧдӧма вӧлі сьӧд занавесӧн; но ылынджык, енэжтасланяс, тӧкӧтьӧ тыдыштӧны вӧлі нӧрысъяс да вӧръяс.
Сӧмын пемыд, сэзь енэжыс зэв вылын сулалӧ миян весьтын аслас мичлуннас.
Лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылын, — кылӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс сӧстӧм дук — гожся вой дук.
Некӧн оз кыв пӧшти некутшӧм шы...
Толькӧ шочиника юын друг гора гыбыштлас ыджыд чери, да вадорса баддьыс чуть кышакылыштас тӧкӧтьӧ волыштӧм гыысь...
Толькӧ бияс надзӧник трачкакылӧны.
Детинкаяс пукалӧны вӧлі би дорын; сэн жӧ пукалӧны и сійӧ кык понйыс, кодъяслы зэв окота вӧлі менӧ сёйны.
Найӧ дыр на лӧгалісны ме вылӧ, унзіль синъяснаныс би вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр, корсюрӧ эралісны, асьнысӧ зэв вылӧ пуктігтыр, первойсӧ эралісны, а сэсся кутісны омӧлика никсыны, быттьӧ налы зэв дӧсаднӧ вӧлі, мый эз удайтчы менӧ пурны.
Ставыс сэні вӧлі вит детина: Федя, Павлуша, Илюша, Костя да Ваня.
(Найӧ сёрни серти ме тӧдмалі налысь нимъяссӧ да кӧсъя ӧні жӧ тӧдмӧдны накӧд лыддьысьысьӧс.)
Медыджыдыслы, Федялы, ті эськӧ сетінныд ар дас нёль.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдіник тушаа, вӧсньыдик, мича ныр-вома, кудриа еджыд юрсиа, лӧз синъяса, пыр долыда нюмъялысь детинка.
Сійӧ вӧлі, тыдалӧ, озыр семьяысь и абу нуждаысь петӧма поле вылӧ, а прӧста, ворсӧм могысь.
Вылас сылӧн вӧлі виж каймаа ситеч дӧрӧм; дженьыдик выль армяк, кодӧс плавгӧма мышку вылас, тӧкӧтьӧ ӧшйӧма векньыдик пельпомъясас; югыдлӧз вӧнь помас ӧшалӧ сынан.
Дженьыдик гӧленя сапӧгыс сылӧн вӧлі аслас — абу батьыслӧн.
Мӧд детинаыслӧн, Павлушалӧн, юрсиыс вӧлі дзуг, сьӧд, синъясыс рудӧсь, черлыясыс паськыдӧсь, чужӧмыс кельыд, писти сера, вомыс паськыд, но лӧсьыд, юрыс зэв ыджыд, кыдз шуласны, сур пӧрт кодь, тушаыс латшкӧс, быттьӧ мусянь тэчӧма.
Детинка эз вӧв зэв мича, — мый и шуны! — но меным сійӧ сьӧлӧм вылӧ воис: синъясыс сылӧн вӧліны зэв вежӧраӧсь, видзӧдӧны веськыда, да и гӧлӧсас сылӧн кылӧ вӧлі вынйӧр.
Паськӧмӧн тшапитчыны сійӧ эз вермы: став паськӧмыс вӧлі увпыш дӧра дӧрӧм да дӧмасӧсь дӧра гач.
Коймӧдыслӧн, Илюшалӧн, чужӧмыс оз вӧлі синмад шыбитчы: нюжалӧм, гӧрба ныра, видзӧдӧ висян, тӧждысян синъясӧн; топӧдӧм паръясыс эз вӧрны, зумыштчӧм синкымъясыс век кынмӧмаӧсь места вылас, — сійӧ быттьӧ пыр куньтыралӧ синсӧ би югӧръясысь.
Сылӧн вижов-еджыд юрсиыс кӧса пратьясӧн чурвидзӧ ляпкыдик, ичӧтик гын шапка увсьыс, — шапкасӧ кыкнан кинас ӧтарӧ лэдзлывліс пельӧдзыс.
Кокас сылӧн вӧлі выль лапти да еджыд нямӧд; коскӧдыс кыз гезйӧн куим пӧв гартовтӧма, вӧнясьӧма сӧстӧм сьӧд дукӧс вывтіыс.
И сылы, и Павлушалы, видзӧдны, вӧлі дас кык арӧсысь не унджык.
Нёльӧдыс, Костя, ар даса детинка, кыпӧдліс менсьым любопытствоӧс зумыша да жугыля видзӧдӧмнас.
Чужӧмыс сылӧн ичӧтик, косіник, беринӧсь, увланьыс ёсь, урлӧн кодь; вомдоръясыс ӧдва тӧдчыштӧны; но торъя нин вӧлі синмад шыбитчӧны сылӧн гырысь, югъялысь сьӧд синъясыс: сідзи и кажитчӧ, быттьӧ найӧ кӧсйӧны мыйкӧ висьтавны, но сэтшӧм кывъясыс, кутшӧмъяс колӧны, сёрниас абуӧсь, — сылӧн абуӧсь сэтшӧм кывъясыс.
Сійӧ вӧлі омӧлик, ичӧтик тушаа да лёкиник паськӧма.
Медбӧръясӧ, Ваняӧс, ме первойсӧ эг и казяв: сійӧ куйлӧ вӧлі муас шы ни тӧв, водӧма рӧгӧза улӧ, сӧмын шочиника мыччывлӧ кудриа русӧй юрсӧ.
Тайӧ детинаыслы вӧлі ар сизим на сӧмын.
Тадзи ме куйла куст улын, бокынджык, да видзӧда детинкаяс вылӧ.
Ӧти би вылас ӧшалӧ неыджыд пӧрт; сэні пусьӧ картупель.
Павлуша сулалӧ пӧрт дорас пидзӧс вылас, зурӧдӧ чагторйӧн пуан ваас.
Федя куйлӧ гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, дукӧс пӧлаяссӧ шевгӧдӧма.
Илюша пукалӧ Костякӧд орччӧн да сідз жӧ пыр видзӧдӧ би вылӧ, куньтыралӧ синъяссӧ.
Костя лэдзӧма юрсӧ да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ.
Ваня куйлӧ вӧлі шы ни тӧв рӧгӧза улын.
Ме ланьті, быттьӧ унмовси.
Недыр мысти челядь бара кутісны сёрнитны.
Первой найӧ сёрнитісны ӧти-мӧдтор йылысь, аскиа уджъяс йылысь, вӧвъяс йылысь; но друг Федя бергӧдчис Илюшалань да, быттьӧ орлӧм сёрни выльысь панӧм бӧрын, юаліс сылысь:
— Но, и мый жӧ, сідзи и аддзылін тэ олысяӧс?
— Эг, ме сійӧс эг аддзыв, да сійӧс оз и позь аддзыны, — вочавидзис Илюша ичӧтик, сибдӧм гӧлӧсӧн, — гӧлӧсыс тайӧ зэв лӧсялӧ вӧлі сы чужӧмлы: — кывлі...
Да и эг ме ӧтнам.
— А сійӧ тіянын кӧні олӧ? — юаліс Павлуша.
— Важ рольняын.
— А ті ӧмӧй фабрикаас ветлывланныд?
— Кыдз жӧ, ветлывлам.
Ми воккӧд, Авдюшкакӧд, лисовщикын уджалам.
— Видзӧдтӧ — фабричнӧйяс!..
— Но, кыдз жӧ тэ сійӧс кывлін? — юаліс Федя.
— А со кыдзи.
Лои миянлы Авдюшка воккӧд, да Фёдор Михеевскийкӧд, да Кӧсӧй Ивашкакӧд, да мӧд Ивашкакӧд — Гӧрд Керӧсысь, да нӧшта Сухоруков Ивашкакӧд, да нӧшта вӧліны сэні мукӧд детинаяс; став зонпосниыс вӧлі морт дас — став сменаыс дзоньнас; но и лои миянлы рольняын узьны, не быть, — а сідзи лои узьны..
Надсмотрщик Назаров эз тшӧкты, шуӧ: мый пӧ тіянлы, челядь, гортад кыскасьны; аски уджыс уна, ті, челядь, гортаныд энӧ мунӧй.
Вот ми кольччим да куйлам ставным ӧтлаын, и кутіс Авдюшка сёрнитны, а мый нӧ, зонъяс, олыся кӧ локтас?..
И эз на удит шуны Авдейыд, кыдзи друг миян юр весьтын кодкӧ кутіс ветлӧдлыны; но а куйлам ми вӧлі уліас, а сійӧ кутіс ветлыны выліас, кӧлеса дорас.
Кылам ми: ветлӧ, плакаясыс кок улас сідзи и лайкъялӧны, сідзи и дзуртӧны; вот прӧйдитіс сійӧ миян юр весьтті; ваыс друг кӧлеса вывтіыс кыдзи ызӧбтас, ызӧбтас, кӧлесаыс мӧдіс шуркйыны-бергавны; но а пыкӧдъяссӧ дворечыслысь лэдзӧма.
Ми шензям: — коді нӧ найӧс лэптіс, мыйла ваыс мӧдіс петны; но а кӧлесаыс бергаліс, бергаліс да и сувтіс.
Муніс сійӧ бара ӧдзӧс дорас выліас, да поскӧдыс кутіс лэччыны, да сідзи лэччӧ, быттьӧ оз тэрмась; пос тшупӧдъясыс кок улас быттьӧ ружтӧны...
Но локтіс сійӧ миян ӧдзӧс дорӧ, сулыштіс, сулыштіс, — ӧдзӧсыд друг дзирйыв и воссис.
Повзим ми, видзӧдам нинӧм абу...
Друг, аддзам, ӧти тшанлӧн пожйыс вӧрзис, кайліс, сунліс, ветлӧдліс, ветлӧдліс тадзи сынӧдас, быттьӧ кодкӧ пожъялӧ сійӧс, да и бӧр места вылас пуксис.
Сэсся мӧд тшанлӧн крукыс лэччис тув йылысь да бӧр тув йылӧ ӧшйис; сэсся быттьӧ кодкӧ ӧдзӧс дорӧ муніс, да друг кыдз тай кызӧктіс, кыдзи кутіс несъявны, быттьӧ ыж кутшӧмкӧ, да сэтшӧм гораа...
Ми сідзи чукӧрӧн и гылалім, мӧда-мӧд улӧ пырим.
Ёна жӧ ми сэки повзим!
— Со ӧд! — шуис Павел. — Мыйла нӧ сійӧ кызіс?
— Ог тӧд; гашкӧ, уль руысла.
Ставныс ланьтыштлісны.
— А мый, — юаліс Федя: — картупельыд пусис?
Павлушка видліс.
— Эз на, кын на...
Кылан, гыбыштіс, — шуис сійӧ да бергӧдіс чужӧмсӧ юланьӧ: — буракӧ, сир...
А со кодзув уси.
— Чӧвлы, ме тіянлы, вокъяс, висьтала, — заводитіс Костя вӧсньыдик гӧлӧсӧн: — кывзӧй, тӧндзи мый тятя ме дырйи висьтавліс.
— Но, кывзам, — быттьӧ ыджыд морт ичӧт мортлы шуис Федя.
— Ті ӧд тӧданныд Гаврилаӧс, слӧбӧдаса плӧтникӧс?
— Но да; тӧдам.
— А тӧданныд он ті, мыйла сійӧ век сэтшӧм жугыль, пыр чӧв олӧ, тӧданныд?
Вот мыйла сійӧ сэтшӧм жугыль; мунӧма сійӧ ӧтчыд, тятя висьталіс, мунӧма сійӧ вӧрӧ ӧрешки вотны.
Вот мунӧма сійӧ вӧрӧ ӧрешки вотны, да и ылалӧма; пырӧма, код тӧдас, кытчӧ.
Ветлӧма сійӧ, ветлӧма, вокъясӧй, — оз!
Оз сюр туйыс; а ывлаын вой нин.
Вот и пуксьӧма сійӧ пу дорӧ; вай пӧ виччыся асылӧдзыс, — пуксьӧма да и вугыртӧма.
Вот вугыртӧма и друг кылӧ, кодкӧ сійӧс чуксалӧ.
Видзӧдӧ — некод абу.
Сійӧ бара вугыртӧма, — бара кодкӧ чуксалӧ.
Сійӧ бара видзӧдӧ: а сы водзын, ув вож вылын, русалка пукалӧ, качайтчӧ да сійӧс ас дінас корӧ, а ачыс кочкалӧмӧн сералӧ...
А вӧлі тӧлысь югыд, зэв югыд, сэтшӧм югыд, ставыс лючки тыдалӧ.
Вот корӧ русалкаыд сійӧс, да сэтшӧм сійӧ ачыс, русалкаыс, югыд да еджыд пукалӧ ув вож вылын, быттьӧ кутшӧмкӧ ляпапи либӧ гурина, — а либӧ ещӧ гыч овлӧ сэтшӧм жӧ еджгов, эзысь кодь...
Гаврила плӧтникыд садьтӧгыс повзьӧма, муса вокъясӧй, а русалкаыд пӧ пыр сералӧ да сійӧс дінас этадз кинас чуксалӧ.
Гаврила весиг чеччылас нин, кӧсъяс мунны русалка дінӧ, муса вокъясӧй, да, тыдалӧ, ен сетӧма бур мывкыд: сійӧ чӧвтас пернапас...
А кутшӧм ӧд сьӧкыд сылы вӧлі пернапасасьнысӧ, муса вокъясӧй; шуӧ: киӧй пӧ дзик из кодь, оз куснясь...
Ак, тэ сэтшӧм-татшӧм, а!..
Вот кор сійӧ чӧвтас пернанас, муса вокъясӧй, русалкаыд дугдас серавны, да друг кыдзи бӧрддзас...
Бӧрдӧ пӧ сійӧ, муса вокъясӧй, синвасӧ юрсинас чышкалӧ, а юрсиыс турунвиж, быттьӧ пыш.
Вот, видзӧдӧма, видзӧдӧма сы вылӧ Гаврилаыд да и кутӧма сылысь юасьны: «Мый тэ, вӧрса зелля, бӧрдан?» А русалка шуас сылы: «Эн кӧ пӧ эськӧ тэ пернапасась, да олін кӧ эськӧ тэ мекӧд — гажӧдчин нэм чӧжыд; а бӧрда ме, шогся сы понда, мыйла тэ пернапасасин; да ог ӧтнам ме шогсьыны кут: шогсьы жӧ и тэ тшӧтш нэм чӧжыд».
Сэки сійӧ, муса вокъясӧй, вошӧма, а Гаврилаыд эськӧ пыр жӧ и гӧгӧрвоӧма, кыдзи сылы вӧрсьыс петны...
А сӧмын сэсянь вот сійӧ пыр жугыльпырысь ветлӧдлӧ.
— Со ӧд! — шуис Федя недыр чӧв олӧм мысти: — да кыдз нӧ сійӧ вермӧ, татшӧм вӧрса омӧльыс, крещенӧй лолӧс тшыкӧдны, — мортыс ӧд сылысь эз кывзы?
— Да вот, мун тэ да тӧлкуйт! — шуис Костя. — И Гаврила висьталӧ, гӧлӧсыс пӧ сылӧн сэтшӧм вӧсньыдик, нориник, жабалӧн кодь.
— Тэнад батьыд ачыс тайӧ висьтавліс? — юаліс Федя.
— Ачыс.
Ме куйла вӧлі пӧлатьын, ставсӧ кывлі.
— Дивӧ!
Мыйла сылы шогсьынысӧ?..
А, тыдалӧ, сійӧ русалкаыслы сьӧлӧм вылас воӧма, чуксалӧ кӧ вӧлі сійӧс.
— Да, сьӧлӧм вылас тэд воӧма! — шыасис Илюша. — Кыдз жӧ!
Гильӧдны сійӧ кӧнкӧ вӧлі кӧсйӧ, вот сылы мый вӧлі колӧ.
Вот мый налы колӧ, русалкаясыдлы.
— А пӧди и тані кӧнкӧ эмӧсь русалкаясыд, — шуис Федя.
— Абу, — вочавидзис Костя: — тані сӧстӧм места, паськыд места.
Медсясӧ сійӧ, мый ваыс матын.
Ставныс ланьтісны.
Друг, кӧнкӧ ылын, кыліс кузя жуньган, пӧшти лӧвтан шы, сэтшӧм шы, кутшӧмъяс кывлӧны мукӧддырйи дзик шы ни тӧв кадын, кыптӧны, сулалӧны сынӧдын, да надзӧник разалӧны, быттьӧ лӧньӧны.
Кывзыны кутан, — быттьӧ нинӧм и абу, а жуньгӧ.
Быттьӧкӧ, кодкӧ кузя-кузя горӧдіс кӧнкӧ зэв ылын, а кодкӧ мӧд быттьӧ шыасис сылы вӧрас вӧсньыдик, гажа серамӧн, и тӧкӧтьӧ кылыштан шутёвтӧм шы лэбис ю кузя.
Челядь видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, дрӧгмуніны...
— Господьӧй-енмӧй! — гусьӧник шуис Илья.
— Ок, ті, ракаяс! — горӧдіс Павел: — мый повзинныд?
Видзӧдлӧй, картупельныд пусьӧма.
(Ставныс матыстчисны пӧрт дорӧ да заводитісны сёйны пӧсь картупель: ӧтнас Ваня эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.)
Мый нӧ тэ? — шуис Павел.
Но сійӧ эз пет рӧгӧза улысь.
Пӧртйыд регыд рекмис.
— А кывлінныд ті, зонъяс, — заводитіс Илюша: — мый тӧндзи миян Варнавицыын вӧлі?
— Плотина вылас? — юаліс Федя.
— Да, да, плотина вылын, кырӧм плотина вылын.
Вот кӧні шуштӧминыд, и гажтӧм зэв.
Гӧгӧр быдлаын кыръяс, гуранъяс, а гуранъясас быдлаын казюляяс олӧны.
— Но, мый нӧ вӧлі? висьтав...
— А вот мый вӧлі.
Тэ, гашкӧ, Федя, он тӧд, а толькӧ миян сэні вӧйӧм мортӧс гуалӧма; а вӧйтчылӧма сійӧ важӧн нин, кор ваыс ещӧ джуджыд на вӧлӧма; толькӧ гуыс сылӧн тӧдчӧ на, да и сійӧ тӧкӧтьӧ тӧдчыштӧ: прӧстӧй нӧрыстор...
Вот, лун-мӧд сайын, корӧ приказчик пон видзысьсӧ, Ермилӧс; шуӧ: мун пӧ, Ермил, пошта вылӧ ветлы.
Ермил миян пыр пошта вылӧ ветлӧ; понъясыс сылӧн ставыс кулаліны: оз овны найӧ сы ордын мыйлакӧ, некор эз овлыны, а пон видзысь сійӧ зэв эськӧ бур!
Вот муніс Ермил поштала вӧлӧн, да и сёрмис карын, но а бӧрсӧ локтӧ сійӧ код юрӧн нин.
А кадыс вой, югыд вой: тӧлыся...
Вот и локтӧ Ермил плотина дорті: сэт нин сылы туй лӧсяліс.
Локтӧ сійӧ тадзи, пон видзысь Ермил, да аддзӧ: вӧйӧм морт гу вылын баля, еджыд сэтшӧм, кудриа гӧна, зэв мича баля ветлӧдлӧ.
Вот Ермил и думайтӧ: час, босьта тайӧс, — сідз жӧ вошӧ-а, и чеччис да босьтіс сійӧс моздорас...
Но а баля — немтор.
Вот локтӧ Ермил вӧв дінас, а вӧлыс синсӧ сувтӧдӧма, корскӧ, юрсӧ пыркӧдӧ; но Ермил тпрукайтіс, пуксис балякӧд да мӧдӧдчис бара; балясӧ водзас кутӧ.
Видзӧдӧ Ермил баля вылӧ, а баля сылы веськыда синмас сідзи и дзоргӧ.
Шуштӧм сылы лои, пон видзысь Ермилыдлы: мыйкӧ пӧ тай нӧ ог помнит ме, мый тадзи баляяс кодлыкӧ синмас вермӧны видзӧдны; но, нинӧм; пондӧма сійӧ этадз гӧн ньылыдыс малавны, шуӧма: «балюк, балюк!»
А баляыд тай кыдз жергӧдас пиньсӧ, да сылы сідзжӧ: «балюк, балюк»...
Эз на удит висьталысьыс помавны тайӧ медбӧръя кывсӧ, кыдзи кыкнан понйыс ӧтпырйӧ чеччыштісны, лёкысь увтігтырйи уськӧдчисны би дорысь да вошины пемыдас.
Став челядьыс повзисны.
Ваня чеччыштіс рӧгӧза увсьыс.
Павлуша горӧдіс да уськӧдчис понъяс бӧрысь.
Увтӧмыс налӧн ӧдйӧ ылысмис...
Кыліс шызьӧм табунлӧн котралӧм.
Павлуша гораа горзіс: «Серко!
Жучка!»...
Кымынкӧ здук мысти увтӧм эз кут кывны.
Павеллӧн гӧлӧсыс кыліс ылын нин...
Тадзи коли ещӧ мыйкӧ дыра; челядь видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс, быттьӧ виччысисны, мый лоӧ...
Друг кыліс скачитысь вӧв кок шы; вӧв сувтіс дзик би дорас.
Павлуша кутчысис бурысяс да пелька чеччыштіс сы вылысь.
Кыкнан понйыс сідзжӧ чеччыштісны би дорӧ да пуксисны, кузя нюжӧдісны гӧрд кывъяссӧ.
— Мый нӧ сэні?
Мый лои? — юалісны детинаяс.
— Нинӧм, — вочавидзис Павел, шеныштіс кинас вӧв вылӧ: — сідз мыйкӧ понъяс кылӧмаӧсь.
Ме чайті, кӧин, — содтіс сійӧ став морӧснас лолалігтыр.
Ме любуйтчи Павлушаӧн.
Сійӧ вӧлі ӧні зэв мича.
Чужӧмыс гӧрдӧдӧма вӧв вылын ӧдйӧ локтӧмысь, ӧзйӧ чужӧмыс смеллунӧн, удальствоӧн, чорыдлунӧн.
Весиг ньӧртортӧг, войын, сійӧ немповтӧг уськӧдчис ӧтнасӧн кӧин вылӧ...
«Кутшӧм шань детина!» — думайта ме да видзӧда сы вылӧ.
— А аддзылінныд найӧс ли мый, кӧинъяссӧ? — юаліс полысь Костя.
— Кӧиныд тані век уна овлӧ, — вочавидзис Павел: — да найӧ дӧзмӧдчӧны сӧмын тӧлын.
Сійӧ бара куткыртчис би дорӧ.
Пуксигас пуктыліс кисӧ гӧна юр вылас ӧти понйыслы, и дыр эз бергӧдлы юрсӧ радысла пемӧс, нимкодя видзӧдіс синбӧжнас Павлуша вылӧ.
Ваня бӧр пырис рӧгӧза улӧ.
— А кутшӧм шуштӧмторъяс тэ миянлы, Илюша, висьтавлін, — заводитіс Федя; сылы, кыдз озыр крестьянин пилы, колӧ вӧлі лоны сёрни панысьӧн (ачыс сійӧ сёрнитӧ вӧлі этша, быттьӧ полӧ асьсӧ уськӧдны на син водзын). — Да и понъясӧс сэтчӧ жӧ кыскис рӧкыд увтны...
А збыль, ме кывлі, сійӧ местаыс тіян шуштӧм...
— Варнавицыыд?..
Тӧдӧмысь!
Дай ещӧ кутшӧм шуштӧм!
Сэні не ӧтчыдысь, шуӧны, пӧрысь баринӧс аддзывлӧмаӧсь — кулӧм баринӧс.
Ветлӧ пӧ, шуӧны, кузь кафтана да пыр лӧвтӧ, мыйкӧ мусьыс корсьӧ.
Сыкӧд ӧтчыд Трофимыч дед паныдасьлӧма.
Мый нӧ пӧ, батюшка Иван Иваныч, корсян мусьыс?
— Трофимычыс юалӧма сылысь? — шыасис шензяна чужӧма Федя.
— Да, юалӧма.
— Но и молодеч жӧ та бӧрын Трофимыч...
Но, а мый нӧ мӧдыс?
— Разрыв-трава пӧ, шуӧ, корся.
Да сэтшӧм сьӧкыда шуӧ, сьӧкыда: — разрыв-трава.
— А мый вылӧ тэныд, батюшка Иван Иваныч, разрыв-траваыс?
— Личкӧ, шуӧ, гуыс личкӧ, Трофимыч; петны колӧ, петны ортсӧ...
— Аддзан, кутшӧм! — шуис Федя: — этша на, тыдалӧ, олӧма.
— Вот дивӧыд! — шуис Костя: — ме думайтлі, покойникъясӧс позьӧ толькӧ кулӧмаясӧс кодралан субӧтаӧ аддзывны.
— Покойникъясӧс быд здук аддзывны позьӧ, — зэв збыльысь шуис Илюша; сійӧ, кыдзи ме казялі, бурджыка мукӧдсьыс тӧдӧ вӧлі став деревенскӧй суевериеяссӧ... — Но, а кулӧмаясӧс кодралан субӧтаӧ тэ верман аддзывны и ловъя мортӧс, кодлӧн черед кувны сійӧ во вылас.
Колӧ сӧмын войын пуксьыны вичко папертьӧ да пыр туй вылас видзӧдны.
Найӧ и мунасны тэ водзті туй вывтіыс, кодлы лоӧ, мися, кувны сійӧ воас.
Вот миян колян во Ульяна бабӧ вичко папертьӧ ветлӧма.
— Но, и аддзылӧма сійӧ кодӧскӧ? — юаліс Костя зэв збыльысь.
— Кыдз жӧ.
Первойсӧ сійӧ пукалӧма дыр, некодӧс абу аддзылӧма, немтор абу кывлӧма...
Сӧмын пӧ пыр быттьӧ пон тадзи увтыштас да увтыштас кӧнкӧ...
Друг сэсся аддзӧма: мунӧ туй кузя детина дӧрӧм кежсьыс.
Сійӧ видзӧдӧ — Федосеев Ивашка мунӧ...
— Сійӧ, коді куліс тулыснас? — юаліс Федя.
— Сійӧ.
Мунӧ пӧ и юрсӧ оз лэптыв...
А ӧд тӧдӧма сійӧс Ульяна!..
Но, а сэсся аддзӧ: баба мунӧ.
Сійӧ видзӧдӧ, видзӧдӧ — ой, тэ, господьӧй! — ачыс Ульянаыс мунӧ туй кузя, ачыс Ульянаыс!..
— Ачыс? — юаліс Федя.
— Ей-богу, ачыс!
— Но и мый, ӧд сійӧ эз на кув?
— Да воыс ӧд эз на коль.
А тэ видзӧдлы сы вылӧ: ӧдва лолыс!
Ставныс бара ланьтыштлісны.
Павел шыбитіс би вылӧ кос ув китыр.
Сьӧдӧсь лоины увъясыс друг ыпнитӧм би вылын, мӧдісны тричка-трачкакывны, тшынасьны да кутісны куснясьны, лэптыны вывлань сотчӧм помъяссӧ.
Би югӧр сявкнитіс тіралігтыр ӧтарӧ-мӧдарӧ, торйӧн нин вывлань.
Друг кыськӧ лэбис еджыд гулю, — лэбзис веськыда би югӧрас, шай-пай бергалыштіс ӧти местаын, пӧсь би югӧр улын да воши бордъяснас шпорӧдчигтыр.
— Тыдалӧ, гортсӧ воштӧма, — шуис Павел. — Ӧні мӧдас лэбны, кытчӧдз оз зурась кытчӧкӧ, а кытчӧ зурасяс, сэні и узяс кыа петтӧдзыс.
— А мый, Павлуша, — шуис Кӧстя: — эз-ӧ тайӧ гректӧм лов лэбзьы енэжӧ, а?
Павел шыбитіс би вылӧ мӧд китыр ув.
— Гашкӧ и сідз, — шуис сійӧ здук мысти.
— А висьтав, ноко, Павлуша, — заводитіс Федя: — тіян нӧ Шаламовад тыдавліс жӧ енэж петкӧдчылӧмыс?
— Кор шондіыс эз пондыв тыдавны?
Кыдз жӧ.
— Кӧнкӧ повзинныд и ті?
— Да эгӧ толькӧ ми.
Бариныд миян, кӧть и водзвыв висьтавліс миянлы, лоӧ пӧ тіянлы петкӧдчылӧм, а кор пемдіс, ачыс, шуӧны, сэтшӧма повзис.
А дворӧвӧйяс керкаын пусьысь баба, сійӧ, мыйӧн сӧмын шондіыс пемдыштас, босьтӧма укват да став гырничьяссӧ пачсьыс кучкалӧма, жуглӧма: «Кодлы ӧні сёйнысӧ», шуӧ пӧ, «воис му вежандыр».
Сідзи шыдыс и визувтны мӧдӧма.
А миян сиктын сэтшӧм, вокӧ, сёрнияс мӧдісны, быттьӧкӧ пӧ еджыд кӧинъяс му вывті кутасны котравны, йӧзӧс сёйны пондасны, морт сёйысь лэбач пӧ лэбзяс, а гашкӧ пӧ, и асьсӧ Тришкасӧ аддзыласны.
— Кутшӧм Тришкаӧс? — юаліс Костя.
— А тэ он тӧд? — сьӧлӧмсяньыс заводитіс Илюша: — но, зонмӧ, кыдз нӧ тэ, Тришкаӧс кӧ он тӧд?
Седунъяс жӧ тіян деревняын пукалӧны, нач вот седунъяс!
Тришка — тайӧ сэтшӧм дивӧ кодь морт, коді локтас; а локтас сійӧ сэтшӧм дивӧ кодь морт, мый сійӧс и кутны оз позь, и немтор сылы вӧчны он вермы: сэтшӧм нин сійӧ лоӧ дивӧ кодь морт.
Кӧсъясны, шуам, кутны сійӧс крестьяна: петасны зоръясӧн, босьтасны кытшӧ, но а сійӧ синнысӧ пӧртмалас налысь — сідзи пӧртмалас синъяссӧ, мый асьныс жӧ мӧда-мӧднысӧ и нӧйтасны.
Тюрьмаӧ сійӧс пуксьӧдасны, шуам, — сійӧ корас ва юыштны кӧшӧн: сылы ваясны кӧш, а сійӧ сунас сэтчӧ, да и казьтыв, кыдз шулісны.
Чептӧн сійӧс дорасны, а сійӧ мӧдас кекеначны — чепъяс сы вылысь сідзи и усьӧны.
Но, и пондас ветлӧдлыны тайӧ Тришкаыс сиктъясті да каръясті; и кутас тайӧ Тришка, наян мортыс, ылӧдлыны крещенӧй йӧзӧс...
Но, а вӧчны сыкӧд нинӧм он вермы...
Сэтшӧм нин сійӧ дивӧ кодь, наян морт...
— Но да, — водзӧ пондіс висьтавны Павел аслас лабутнӧй гӧлӧсӧн: — сэтшӧм.
Вот сійӧс и виччысисны миян.
Старикъяс шуисны, вот пӧ, мыйӧн толькӧ заводитчас енэж петкӧдчӧм, Тришка пӧ пыр жӧ и локтас.
Вот и заводитчис петкӧдчӧм.
Став йӧзыс петісны ывлаӧ, му вылӧ, виччысьӧны, мый лоӧ.
А миян, асьныд тӧданныд, местаыс вылын, паськыда ылӧдз тыдалӧ.
Видзӧдӧны — друг слӧбӧдасянь, гӧра вывсянь локтӧ кутшӧмкӧ морт, да сэтшӧм тешкодь, юрыс дивӧ кодь...
Ставныс кыдз горӧдасны: «Ой, Тришка локтӧ!
Ой, Тришка локтӧ!»
Да коді кытчӧ веськалӧ!
Старӧста канаваӧ пырис; старӧста гӧтыр потшӧс костӧ сибдӧма да лёк горшӧн горзӧ, ассьыныс понсӧ сэтшӧма повзьӧдӧма, мый сійӧ чеп йывсьыс орӧдчас, да потшӧс вомӧн, да вӧрӧ; а Кузькалӧн батьыс, Дорофеич, чеччыштӧма зӧр пытшкӧ, лажыньтчӧма да пондӧма горзыны лэбач моз: «Гашкӧ пӧ, кӧть лэбачсӧ лов босьтысь врагыд жалитас, оз вӧрзьӧд».
Татшӧма ставныс садьтӧгыс повзисны!..
А локтысь мортыс тайӧ вӧлӧм миян пельса вӧчысь, Вавила: выль жбан сійӧ ньӧбӧма аслыс, да юрас тыртӧм жбансӧ и сюйӧма.
Детинкаяс ставныс серӧктісны да бара здук мында чӧв олісны, кыдз тайӧ частӧ овлывлӧ, кор йӧз сёрнитӧны ывла вылын.
Ме видзӧдлі гӧгӧр: мича да лӧнь сулалӧ войыс; рытъя уль руыс вежсис вой шӧр кос шоныдӧн, и дыр на сійӧ пондас куйлыны небыд эшкынӧн узьысь муяс вылын; кузь кад на коли медводдза асъя горъясӧдз, медводдза кышакылӧмӧдз, медводдза шыясӧдз, медводдза лысва войтъясӧдз.
Тӧлысьыс эз тыдав енэжын: сійӧ сёрӧн петӧ вӧлі сэки.
Помтӧм зарни кодзувъяс быттьӧ лӧня визувтӧны, ӧти-мӧд бӧрсяньыс дзирдалігтыр, кодзула паськыд еджыд визьӧг вылын, и, збыль, на вылӧ видзӧдігӧн, ті быттьӧ асьныд кыланныд сувтлытӧг да тэрыба муыслысь бергӧдчӧмсӧ...
Кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс ёсь, нор шы кыкысь помся кыліс ю весьтын и недыр мысти кыліс мӧдысь кӧнкӧ ылынджык нин...
Костя дрӧгмуні.
«Мый нӧ тайӧ?»
— Тайӧ цапля горӧдіс, — лӧня висьталіс Павел.
— Цапля, — шуис сы бӧрся Костя. — А мый нӧ сійӧ, Павлуша, ме тӧрыт кывлі рытнас, — шуис сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын: — тэ, гашкӧ, тӧдан...
— Мый нӧ тэ кывлін?
— А со мый ме кывлі.
Ме муна вӧлі Каменнӧй Грядасянь Шашкиноӧ; а муні ме первойсӧ пыр миян орешник кустъяс пӧвстті, а сы бӧрын луг вывті мӧді — тӧдан, сэні, кӧні сугибельыс, — сэн эм бучило, тӧдан, гӧгӧрыс тай ещӧ камыш быдмӧ; вот муна ме тайӧ бучило дінтіыс, вокъяс, да друг тай сійӧ ва гуранас лӧвтыштас кодкӧ, да сэтшӧм нора, нора: у-у... у-у... у-у!..
Ме садьтӧг повзи, вокъяс, пӧраыс ӧд сёр, да и гӧлӧсыс сэтшӧм нориник.
Ачыд кӧть тшӧтш бӧрддзы...
Мый нӧ эськӧ тайӧ вӧлі?
А?
— Сійӧ ва гуранас воддза воас, гожӧмнас, Аким лесникӧс пӧдтісны вӧръяс, — висьталіс Павлуша: — гашкӧ, сылӧн лолыс норасьӧ да.
— А ӧд и збыль, вокъяс, — шуис Костя, паськӧдіс ассьыс и сытӧг нин паськалӧм синъяссӧ. — Ме ог тӧд вӧлі, мый Акимӧс сійӧ ва гуранас вӧйтісны: ме эськӧ не сэтшӧма ещӧ повзи.
— А эмӧсь пӧ ещӧ, шуӧны, сэтшӧм посньыдик лягушаяс, — шуис Павел, — кодъяс сэтшӧм нора горзӧны.
— Лягушаяс?
Но, тайӧ абу лягушаяс... кутшӧм нӧ тайӧ...
(Цапля бара горӧдіс ю весьтын.)
Эк, этійӧ! — шусис Костялӧн: — быттьӧ вӧрса горзӧ.
— Вӧрса оз горзы, сійӧ немӧй, — шыасис Илюша: — сійӧ сӧмын кекеначӧ да сяргӧ...
— А тэ сійӧс аддзылін, вӧрсатӧ, ли мый? — шмонитігтыр юаліс сылысь Федя.
— Эг, эг аддзыв, и ен мед видзас сійӧс аддзылӧмысь; но а мукӧдъяс аддзывлӧмаӧсь.
Со кодкӧ лун сійӧ миянлысь мужикӧс бӧбйӧдлӧма: новлӧдлӧма-новлӧдлӧма сійӧс вӧртіыс, да пыр ӧти местаын...
Ӧдва югдандорыс гортас петӧма.
— И аддзылӧма сійӧ вӧрсасӧ?
— Аддзылӧма.
Шуӧ, сэтшӧм нӧ сулалӧ ыджыд, ыджыд, пемыд, сайласьӧ пӧ быттьӧ пу сайӧ, бура он вермы рӧзьнитны, быттьӧ тӧлысьысь дзебсясьӧ, да видзӧдӧ, дзоргӧ паськыд бугыльнас...
— Ой, тэ! — горӧдіс Федя, кокньыдика дрӧгмуныштіс да пыркнитіс пельпомсӧ: — тьфу!..
— И мыйла татшӧм пежыс му вылас лоӧма? — шуис Павел: — збыльысь, мыйла?
— Эн видчы: смотри, кылас, — ӧлӧдіс сійӧс Илья.
Бара чӧв олыштісны.
— Видзӧдлӧй жӧ, видзӧдлӧй, челядь, — кыліс друг ичӧтик гӧлӧс Ванялӧн: — видзӧдлӧй кодзувъясыс вылӧ, — быттьӧ малязіяс жуӧны!
Сійӧ мыччис ассьыс челядь чужӧмсӧ рӧгӧза улысь, ӧшйис ичӧтик кулак вылас да ньӧжйӧник лэптіс вывлань мича гырысь синъяссӧ.
Став детинкаыс лэптісны синъяснысӧ енэжлань и бура дыр видзӧдісны.
— А мый, Ваня, — меліа заводитіс Федя: — чойыд тэнад, Анюткаыд, здоров?
— Здоров, — вочавидзис Ваня неуна пыскыльтан гӧлӧсӧн.
— Тэ сылы висьтав, мыйла сійӧ миянӧ оз волывлы?..
— Ог тӧд.
— Тэ сылы висьтав, мед сійӧ волывлас.
— Висьтала.
— Тэ сылы висьтав, ме сылы гӧснеч сета.
— А меным сетан он?
— Тэныд сета жӧ.
Ваня ышловзис.
— Оз ков, меным оз ков.
Сет лучше сылы, сійӧ миян зэв бур.
И Ваня бӧр пуктіс ассьыс ичӧтик юрсӧ муӧ.
Павел чеччис да босьтіс киас тыртӧм пӧрт.
— Кытчӧ нӧ тэ? — юаліс Федя.
— Ва дорӧ, ва гумовтны: ва юыштны окота лои.
Понъяс чеччисны да мунісны сы бӧрся.
— Смотри, эн усь ваас! — горӧдіс сы бӧрся Илюша.
— Мыйла нӧ усьӧ? — шуис Федя: — сійӧ ӧд видзчысьны вермас.
— Да, видзчысяс тэд.
Быдсямаыс ӧд овлӧ: копыртчас, кутас гумовтны васӧ, а васаыс сійӧс киӧдыс кватитас да кыскас ваас.
Бӧрыннас кутасны шуны: уси пӧ детинаыд ваас...
А кутшӧм уси?..
Со-со, камыш пӧвстӧ пырис, — содтіс Илюша кывзысигтыр.
Камышыс збыль «кышакывны» кутіс, кыдз шуӧны миян.
— А збыль абу, — юаліс Костя: — быттьӧ пӧ йӧй Акулина сэсянь и йӧйталӧ, кыдз сійӧ ваӧ вӧйлӧма?
— Сэсянь...
Ӧні сійӧ кутшӧм!
Но, а шуӧны, войдӧр пӧ зэв мича вӧлӧма.
Васа сійӧс тшыкӧдӧма.
Тыдалӧ, абу чайтӧма, мый сійӧс регыд лэптасны.
Вот сійӧс сэні, ва пыдӧсас, и тшыкӧдӧма.
(Ме ачым не ӧтчыдысь аддзывлі тайӧ Акулинасӧ.
Ротйысьӧм паськӧма, зэв омӧлик, шом кодь сьӧд чужӧма, гудыр синма нывбаба, и век жер пиня, сійӧ дзонь часъясӧн жӧдзӧ пыр ӧти местаын, кӧнкӧ туй вылын, топыда сюркнялӧма вӧсньыдик кияссӧ морӧс бердас да надзӧник тапикасьӧ места вылас, быттьӧ клеткаын вӧрса пемӧс.
Сійӧ немтор оз гӧгӧрво, кӧть мый сылы висьтав, сӧмын сьӧмдӧмӧн шочиника серавлӧ.)
— А шуӧны, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Костя, — Акулина пӧ сійӧн и ваӧ шыбитчӧма, мусукыс сійӧс пӧръялӧма да.
— Сы понда дзик.
— А помнитан Васяӧс? — жугыля содтіс Костя.
— Кутшӧм Васяӧс? — юаліс Федя,
— А вот сійӧс, коді вӧйи, — вочавидзис Костя, вот самӧй тайӧ юас.
А кутшӧм ӧд детинаыс вӧлі!
Ок, кутшӧм детина вӧлі!
Мамыс сылӧн, Феклистаыс, кутшӧма сійӧс радейтліс, Васясӧ!
И быттьӧкӧ тӧдӧма сійӧ, Феклистаыс, мый ва помысь сійӧ сгинитас.
Мӧдас вӧлі Вася миянкӧд, зонпосникӧд, гожӧмын ва дорӧ купайтчыны, — а сійӧ сідзи ставнас и тірзьӧ.
Мукӧд бабаяс нинӧм, мунӧны миян дінті воръясӧн, тапиктӧны, а Феклиста пуктас ворсӧ муӧ да кутас писӧ чуксавны: «Бергӧдчы, бергӧдчы, ӧзъян сиськӧй менам! бергӧдчы, дона сӧкӧлӧй менам!»
И кыдзи вӧйи, ен тӧдӧ.
Ворсӧ вӧлӧм вадорас, и мамыс сэн жӧ вӧлӧма, турун куртӧ; друг кылас, быттьӧ кодкӧ ва вылын булькайтӧ, — видзӧдлас, да сӧмын нин Васялӧн шапкаыс ю кузя кывтӧ.
Сэсянь вот и Феклистаыд абу аслас тӧлк вылас: — локтас да водас сійӧ местаас, кӧні сійӧ вӧйи; водас, да и заводитас сьывны, — помнитад, Васяыс пыр сэтшӧм сьыланкыв сьывліс, — вот сійӧ сьыланкывсӧ и заводитас сьывны, а ачыс бӧрдӧ, бӧрдӧ, енлы норасьӧ...
— А со Павлуша локтӧ, — шуис Федя.
Павел локтіс би дорӧ, ва тыра пӧртйыс вӧлі киас.
— Мый, челядь, — заводитіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын: — абу ладнӧ делӧыс.
— А мый? — тэрыба юаліс Костя.
— Ме Васялысь гӧлӧссӧ кывлі.
Ставыс сідзи и дрӧгмуніны.
— Мый нӧ тэ, мый тэ? — ӧдва вермис шуны Костя.
— Ей-богу!
Сӧмын куті ме ва дорас копыртчыны, кыла друг: чуксалӧны менӧ Вася гӧлӧсӧн и быттьӧ ва пыдӧссяньыс: «Павлуша, Павлуша, лок татчӧ».
Ме вешйи.
Но васӧ гумовті.
— О, господи!
О, господи! — шуисны челядь пернапасасигтырйи.
Ӧд тайӧ тэнӧ васаыс чуксаліс, Павел, — шуис Федя. — А ми сӧмын сы йылысь, Вася йывсьыс, сёрнитім.
— Ок, тайӧ лёк примета, — сувтовкерлӧмӧн шуис Илюша.
— Но, немтор, мед! — шуис Павел решительнӧя да пуксис: — ассьыд рӧктӧ он вудж.
Челядь ланьтісны.
Тыдалӧ вӧлі, мый Павеллӧн кывъясыс пыдӧдз мӧрччисны.
Найӧ кутісны водавны би дорӧ, быттьӧ узьны лӧсьӧдчыны.
— Мый нӧ тайӧ? — друг юаліс Костя да лэптіс юрсӧ.
Павел кывзысьыштіс.
— Тайӧ витульганъяс лэбӧны, горзӧны.
— Кытчӧ нӧ найӧ лэбӧны?
— А сэтчӧ, кӧні, шуӧны, тӧв оз овлы.
— А эм ӧмӧй сэтшӧм муыс?
— Эм.
— Ылын?
— Ылын, ылын, шоныд саридзьяс сайын.
Костя ышловзис да кунис синъяссӧ.
Куим часысь нин унджык пӧраыс коли сэсянь, кор ме вои челядь дінӧ.
Тӧлысь петіс жӧ коркӧ, ме сійӧс первойсӧ эг и казяв: сэтшӧм сійӧ вӧлі ичӧтик да векньыдик.
Тайӧ тӧлысьтӧм войыс быттьӧ вӧлі сэтшӧм жӧ мича, кыдз войдӧр...
Но лэччисны нин пемыд му дортіыс уна кодзувъяс, кодъяс неважӧн на вылын дзирдалісны енэжас; дзикӧдз лӧнис гӧгӧр, кыдзи лӧньлӧ сӧмын асъядор: ставыс вӧлі узьӧ асъя сьӧкыд, чӧскыд унмӧн.
Сынӧдын оз нин вӧлі сэтшӧма кыв шоныд войся дукыс, — сэні бара быттьӧ кыптіс уль ру...
Дженьыдӧсь гожся войяс!..
Челядьлӧн сёрниыс кусі бияскӧд тшӧтш...
Понъяс тшӧтш вугралӧны; вӧвъяс, мыйта ме верми аддзыны найӧс тӧкӧтьӧ тӧдчыштан кодзув югӧръяс пырыс, вӧлі куйлӧны жӧ юрнысӧ лэдзӧмӧн...
Ме вугырті; сэсся ойбыртлі.
Тӧв ру пӧльтыштіс меным чужӧмӧ.
Ме восьті синмӧс: — асылыс вӧлі заводитчӧ нин.
Некӧн на эз пӧртмась кыа, но югдӧ нин вӧлі асыввылыс.
Ставыс кутіс гӧгӧр тыдавны, кӧть и омӧля на эськӧ да.
Кельыдруд енэж пондіс югдыны, кӧдздӧдны, лӧзӧдны; кодзувъяс, кор югнитласны тӧкӧтьӧ, кор вошласны; муыс васӧдмис, лапыдмисны коръяс, кӧнсюрӧ кутісны кывны гора шыяс, гӧлӧсъяс, и кокньыдик асъя тӧв мӧдіс ветлыны да жбыръявны му весьтын.
Ме тушатырнам воча шыаси асывлы кокньыдик, лӧсьыд йирмӧгӧн.
Ме ӧдйӧджык чеччи да муні челядь дінӧ.
Найӧ ставныс вӧлі узьӧны, быттьӧ кулӧмаӧсь, чусалан би гӧгӧр; сӧмын Павел лэптыліс юрсӧ да веськыда видзӧдліс ме вылӧ.
Ме гогниті сылы юрӧн да мӧдӧдчи руалысь ю пӧлӧн.
Эг на ме удит прӧйдитны кык верст, кыдзи гӧгӧр сявкнитіс паськыд васӧд луг вылын, вежӧдӧм нӧрысъяс вылын водзын, вӧр дорсянь вӧр дорӧдз, и бӧрвылын, буса кузь туй вылын, багралысь, дзирдалысь кустъясын, разалан ру пырыс лӧзалысь ю вылын, — сявкнитіс первой кельыдгӧрд, сэсся чим гӧрд, зарниа, том, пӧсь лунъюгыд...
Ставыс вӧрзис, садьмис, заводитіс сьывны, ызгыны, сёрнитны.
Быдлаын югыд алмазъясӧн пондісны дзирдавны гырысь лысва войтъяс; и меным паныд мичаа да гораа, быттьӧ тшӧтш мыськӧма найӧс асъя лысваӧн, пондісны локны кӧлӧкӧльчи шыяс, и друг ме дінті тӧдса детинкаяскӧд тӧвзис шойччӧм вӧв табун...
Меным жальпырысь лоӧ татчӧ содтыны, мый сійӧ жӧ воас Павел эз ло.
Сійӧ эз вӧй: сійӧ кулі вӧв вывсянь усьӧм вӧсна.
Жаль, шань вӧлі детинаыс!
Красивӧй Мечысь Касьян
Ме локта вӧлі вӧраланінысь зуркыд телегаын, гожӧмын; кымӧра лунлӧн пӧдтан жарыс укшальмӧдіс менӧ (тӧдса, мый татшӧм лунъясӧ мукӧддырйиыс жарыс овлӧ ещӧ терпитны позьтӧмӧнджык, кымӧртӧм дырйи дорысь, торйӧн нин кор абу тӧла).
Ме вугралі да довъялі ӧтарӧ-мӧдарӧ, мучитчана терпенньӧӧн ачымӧс дзоньнас сеті сёйны посни, еджыд буслы, коді дугдывтӧг кыптіс жугӧдӧм туй вылысь косьмӧм да дзуртан кӧлесаяс улысь.
Сэки друг ме казялі аслам кучерлысь вӧвлытӧм шызьӧм да повзьӧмӧнмоз вӧрӧм, а ӧд сійӧ та войдӧр нӧшта на ёнджыка вуграліс ме дорысь.
Сійӧ мӧдіс тракйыны вӧжжинас, дзӧрис пукаланінас да заводитіс горӧдлывлыны вӧвъяс вылӧ, ӧтарӧ кытчӧкӧ бокӧ видзӧдлывлігмоз.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Ми мунам паськыд гӧрӧм шыльыдін кузя; гысяма, вывті нюз ньывкӧсъясӧн нюжӧдчавлісны сы вылын неджуджыд, сідзжӧ гӧрӧм мылькъяс; син аддзис ставсӧ кутшӧмкӧ вит верст кушин: ыліас неыджыд кыдз расъяс асланыс пиньӧсь, гӧгрӧсмӧм йывъяснаныс ӧтнаныс торкисны пӧшти веськыд визьсӧ енэж дорыслысь.
Векньыдик туйяс кыссисны муяс кузя, вошавлісны сёнъясӧ, гартчисны рӧчьяс вылын, и ӧти туй вылысь, кодлы витсё воськов мысти миянсянь водзын лоӧ вӧлі вомӧнавны миянсьыным туйнымӧс, аддзи ме кутшӧмкӧ йӧз чукӧр.
Сы вылӧ и видзӧдлывліс менам кучер.
Тайӧ вӧлӧм кодӧскӧ дзебӧны.
Водзас ӧти вӧлӧн доддялӧм телегаын пукаліс поп; сыкӧд орччӧн пукаліс дяк да веськӧдліс; телега бӧрын нёль мужик, шапкатӧмӧсь, нуисны еджыд дӧраӧн вевттьӧм горт; кык баба мунісны горт бӧрсяыс.
Вӧсньыдик, нора гӧлӧс на пиысь ӧтиныслӧн кыліс ме пельӧдз; ме кывзыны мӧді: сійӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс.
Нора юраліс тыртӧм муяс шӧрын тайӧ нюркйӧдлан ӧтипӧлӧс, лачатӧм-нор лыддьӧдлӧмыс.
Кучер ӧддзӧдіс вӧвъясӧс: сійӧ кӧсйис водзджык вевъявны тайӧ йӧзсьыс.
Туй вылын покойниккӧд водзчаасьӧм — лёк примета.
Сылы, збыль, удайтчис гӧнечӧн мунны туй кузя водзджык туй дорӧ покойник вотӧдз; но ми эг на вевъялӧй мунны и сё воськов, кыдз друг миянсьыным телеганымӧс ёна йӧткыштіс, сійӧ пӧлыньтчис, тӧкӧтьӧ эз пӧр.
Кучер сувтӧдіс ӧддзӧм вӧвъясӧс, макнитіс кинас да сьӧлыштіс.
— Мый сэн сэтшӧмыс? — юалі ме.
Кучер менам лэччис чӧв олігтырйи да тэрмасьтӧг.
— Да мый сэтшӧмыс?
— Чӧрсыс чеги... сотчӧма, — жугыля висьталіс сійӧ да сэтшӧм скӧрпырысь друг лӧсьӧдіс шлеясӧ пристяжнӧй вӧлыслысь, мый сійӧ дзик шатовтчыліс нин бок вылас, но эз усь, прысьнитіс, тракнитчис да шы ни тӧв мӧдіс гыжъявны пиньнас водз кокса пидзӧсувсӧ.
Ме лэччи да недыр сулышті туй вылын, ас казявтӧг сетчи мустӧм шай-паймунӧм чувстволы.
Веськыдладор кӧлесаыс пӧшти дзикӧдз песовтчӧма телега улас да, кажитчис, кывтӧм-вӧртӧм шӧйӧвошӧмӧн чургӧдӧма вывлань ассьыс трубичасӧ.
— Мый ӧні вӧчны? — юалі ме сэсся.
— Со коді мыжа! — висьталіс менам кучер, йӧз чукӧр вылӧ орснас индігмоз, а дзебысьясыс нин вевъялӧмаӧсь кежны миян туй вылӧ да матыстчыны миянлань: — тайӧ нин ме тӧда, — водзӧ висьталіс сійӧ: тайӧ примета веськыд — паныдасьны покойниккӧд...
Да.
И сійӧ бара тувкыштіс пристяжнӧйӧс, коді аддзӧ нин сылысь лёкалӧмсӧ да скӧралӧмсӧ, решитчис не вӧрзьӧдчыны и гежӧдика да рама сӧмын ӧвтчис бӧжнас.
Ме ветлӧдлышті неуна бӧрӧ да водзӧ да бара сувті кӧлеса дінӧ.
Та кості покойник суӧдіс миянӧс.
Шы ни тӧв туй вылысь турун вылӧ кежӧмӧн мӧдіс кыссьыны миян телега дінті шог шествие.
Ми кучеркӧд пӧрччим шапкаяснымӧс, копрасим поплы, видзӧдлім горт нуысьяс вылӧ, а найӧ ми вылӧ.
Найӧ тувччалісны сьӧкыда; вылӧ лыбалісны налӧн паськыд морӧсъясныс.
Кык баба письыс, кодъяс мунісны горт бӧрсяыс, ӧтиыс вӧлі зэв пӧрысь да блед; сылӧн вӧрзьывтӧм чужӧм пертасыс, кодӧс чорыда чукрӧдлӧма шогыс, вӧлі стрӧг, кыпыд тӧдчанлуна.
Сійӧ муніс чӧв, гежӧдика омӧль кисӧ вӧсньыд, нюрсмунӧм вом дорас вайӧдлывлігтыр.
Мӧд бабаыслӧн, ар кызь вита том нывбабйӧлӧн, синъясыс вӧліны гӧрдӧсь да ваӧсь, да став чужӧмыс пыктӧма бӧрдӧмысла; ми весьтӧ воӧм бӧрын сійӧ дугдіс лыддьӧдлыны да тупкысис соснас...
Но вот покойник муніс миян бокті, петіс бӧр туй вылӧ, и бара юковтіс бабалӧн нора, сьӧлӧм чепӧльтан сьылӧм.
Ӧтногӧн лайкъялысь гортсӧ синмӧн чӧв-чӧв колльӧдӧм бӧрын кучер менам шыасис ме дінӧ.
— Тайӧ Мартын плӧтникӧс дзебӧны, — мӧдіс висьтавны сійӧ: — коді Рябовоысь.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Ме бабаяс сертиыс тӧді: пӧрысьыс сылӧн мам, а томыс гӧтыр.
— Сійӧ висьӧ вӧлі, али мый?
— Да... биависьӧм...
Войдӧрлун управляющӧй дохтурла ыстыліс, да дохтурсӧ эз суны гортас...
А плӧтник вӧлі бур; юыштлывліс неуна, а плӧтник вӧлі бур.
Аддзан, бабаыс сылӧн кутшӧма шогсьӧ...
Но, да ӧд тӧдса: бабаяслӧн синванысӧ абу ньӧбӧма.
Бабйӧй синваыд ва кодь жӧ...
Да.
И сійӧ копыртчис, прӧйдитіс пристяжнӧй повод увті да кыкнан кинас кутчысис мегырӧ.
— Но, — шуи ме: — мый нӧ ми вӧчны кутам?
Кучер менам первой пыксис пидзӧснас кӧреннӧй вӧв пельпомӧ, тракнитіс гоз-мӧдысь мегырӧн, лӧсьӧдіс седелка, сэсся бӧр петіс пристяжнӧй повод увті да, мунігмозыс сылы нырас тувкнитӧмӧн, матыстчис кӧлеса дорӧ — матыстчис да, сы вылысь синсӧ чӧвтлытӧг, надзӧн перйис кафтан пӧла увсьыс табак доз, надзӧн восьтіс кӧвйӧдыс вевтсӧ, надзӧн сюйис табак дозйӧ ассьыс кык кыз чуньсӧ (и кыкыссӧ муртса сыӧ тӧрисны), посньӧдліс-посньӧдліс табаксӧ, вежыньтіс водзвыв нырсӧ, чушкыштіс лабутнӧя, быд приём дыр ружтӧмӧн колльӧдігтырйи; быттьӧ доймӧмысь читкыраліс да лапйӧдліс вазьӧм синъяснас да мӧдіс чорыда думайтны.
— Но, мый? — шыаси ме бара.
Кучер менам видзчысьӧмӧн пуктіс табак дозсӧ зептас, лэдзис синкым вылас шляпасӧ, эз кияснас, а сӧмын юрсӧ вӧрзьӧдлӧмӧн, да зумыштчӧмӧн кайис пуклӧс вылӧ.
— Кытчӧ нӧ тэ? — шензьӧмӧн юалі ме сылысь.
— Изволитӧй пуксьыны, — лӧня шуис сійӧ да босьтіс вӧжжисӧ.
— Да кыдз нӧ ми мунам?
— Кыдзкӧ мунам нин.
— Да чӧрсыд...
— Изволитӧй пуксьыны.
— Да чӧрсыс чегӧма.
— Чегнысӧ сійӧ чегӧма; но, а выль олысьӧдз кыссям... восьлӧн кӧть.
Тан со, рас саяс, веськыдвылас, эм выль олысь: Юдинӧн шусьӧ.
— И тэ чайтан, ми воам?
Кучер менам эз шу меным нинӧм.
— Ме лучше подӧн муна, — шуи ме.
— Кыдз окота...
И сійӧ ӧвтыштіс орснас.
Вӧвъяс вӧрзисны.
Ми, збыльысь, воим выль олысьӧдз, кӧть веськыдладор кӧлесаыс муртса вӧлі ӧшйӧма да зэв тешкодя бергаліс.
Ӧти рӧч вылын сійӧ муртса-муртса эз чукты; но кучер менам горӧдіс лёк гӧлӧсӧн, и ми бура лэччим.
Юдин выль олысьын вӧлі квайт ляпкыдик да посньыдик керка, кодъяс вевъялӧмаӧсь нин пӧлӧстчыны боквыв, кӧть найӧс, буракӧ, пуктӧмаӧсь неважӧн на: эз быд керка гӧгӧр вӧв потшӧма.
Тайӧ выль олысяс пыригӧн миянлы эз паныдась ни ӧти ловъя лов; весиг курӧгъяс эз тыдавны ывлаын, весиг понъяс; сӧмын дженьыд бӧжа ӧти сьӧд пон тэрмасьӧмӧн чеччыштіс миян дырйи дзик косьмӧм ворйысь, кытчӧ сійӧс, тыдалӧ, вӧтлӧма горш косьмӧм, да пырысь-пыр, увттӧг, чепӧсйис ворота улӧ.
Ме пыри первой керкаас, восьті кильчӧ ӧдзӧссӧ, шыаси кӧзяева дорас — некод эз шыась меным.
Ме шыаси нӧшта мӧдысь: тшыг каньлӧн нявзӧм кыліс мӧд ӧдзӧс сайын.
Ме йӧткышті ӧдзӧссӧ кокнам: омӧлик кань вирдыштіс ме дінті, виж синъяснас югнитіс пемыдінын.
Ме сюйи юрӧс жырйӧ, видзӧдлі: пемыд, тшына да тыртӧм.
Ме мӧдӧдчи карта саяс, и сэн некод эз вӧв...
Гидын кукань бакӧстіс; чотысь, руд дзодзӧг дзурликтіс неуна бокӧ.
Ме вуджи мӧд керкаӧ, — и мӧд керкаын некутшӧм ловъя лов.
Ме карта сайӧ...
Син ёрмӧн югыд картасай шӧрын, дзик, кыдз шуасны, пӧжанінас, куйліс мулань чужӧмӧн да юрсӧ дукӧсӧн вевттьӧмӧн, кыдз мем кажитчис, детинка.
Сысянь некымын воськов сайын, лёкиник тележка дінын, сулаліс идзас лэбулын омӧлик вӧв киссьӧм сийӧс-завода.
Шонді югыдыс, киссьӧм лэб векньыд розьясӧд усигмоз серӧдіс неыджыд еджыд пятноясӧн вӧвлысь лёзь, гӧрдов-гнедӧй гӧнсӧ.
Сэн жӧ, джуджыд скворешницаын, сьылісны ябыръяс, повтӧм любопытствоӧн асланыс сынӧд керкасянь увлань видзӧдігмоз.
Ме матыстчи узьысь дінӧ да мӧді сійӧс чуксавны...
Сійӧ лэптіс юрсӧ, аддзис менӧ да пырысь-пыр чеччыштіс кок йылас...
«Мый, мый колӧ?
Мый сэтшӧмыс?» — броткыштіс сійӧ унзільпырысь.
Ме эг дзик пыр сылы висьтав: сэтшӧма шемӧсмӧдіс менӧ сійӧ.
Думыштӧй аслыныд ар ветымына карликӧс, кодлӧн ичӧтик, сьӧдов да чукырӧсь чужӧм, ёсь ныр, карӧй, муртса тӧдчысь синъяс да кудриа, тшӧкыд, сьӧд юрси, коді кыдз тшак юр, паськыда пукаліс зэв ичӧтик юр вылас.
Став тушаыс сылӧн вӧлі вывті жеб да омӧль, да некутшӧма оз позь висьтавны кывйӧн, кутшӧм аслыспӧлӧс да страннӧй вӧлі сылӧн видзӧдласыс.
— Мый колӧ? — юаліс сійӧ бара менсьым.
Ме висьталі сылы, мыйын вӧлі делӧыс; сійӧ кывзіс менсьым ассьыс ньӧжйӧ лапйӧдлан синъяссӧ ме вылысь вештывтӧг.
— Сідзкӧ, оз-ӧ позь миянлы вылӧ чӧрс судзӧдны? — шуи ме бӧрыннас: — ме эськӧ радпырысь мынті.
— А ті коді татшӧмыс?
Вӧралысьяс, али мый? — юаліс сійӧ юрсянь да кок улӧдз менӧ видзӧдлӧм бӧрын.
— Вӧралысьяс.
— Енэжса лэбачьясӧс лыйланныд, дерт нин?..
Вӧрса пемӧсъясӧс?..
И абу грек тіянлы ен лэбачьясӧс виавны, мыжтӧм вир кисьтны?
Тешкодь пӧль сёрнитіс ёна нюркйӧдлӧмӧн.
Сылӧн гӧлӧс шыыс сідзжӧ шензьӧдіс менӧ.
Сыын не сӧмын эз вӧв немтор мисьтӧмыс, сійӧ вӧлі дивӧ кодь мича, гора, том да пӧшти бабйӧлӧн кодь мелі.
— Чӧрс менам абу, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — тайӧ со оз шогмы (сійӧ индіс аслас тележка вылӧ), — тіян, чайта, телегаыд ыджыд.
— А сиктсьыс позьӧ аддзыны?
— Кутшӧм нӧ тан сикт!..
Тані некодлӧн абу...
Да и некод абу гортасӧсь: ставыс удж вылынӧсь.
Мунӧй, — шуис сійӧ друг да водіс бара муӧ.
Ме некутшӧма эг виччысь татшӧм помалӧм.
— Кывзы, старик, — заводиті висьтавны ме сы пельпомӧ инмӧдчылӧмӧн: — вӧч бур, отсав.
— Мунӧй, ен тікӧд!
Ме мудзи: карӧ ветлі, — шуис сійӧ меным да кыскис аслыс юр вылас дукӧссӧ.
— Да вӧч жӧ буртор, — водзӧ висьталі ме: — ме... ме мынта.
— Оз ков мем тэнад мынтӧмыд.
— Да пӧжалуйста, старик...
Сійӧ кыпӧдчис джынвыйӧ да пуксис ассьыс вӧсньыдик кокъяссӧ кресталӧмӧн.
— Ме эськӧ тэнӧ нуӧді, пӧжалуй, пӧрӧдӧминӧдз.
Сэн миянсьыным купечьяс рас ньӧбисны — ен налы судья, бырӧдӧны рассӧ да контора стрӧитісны, ен налы судья.
Сэн эськӧ тэ налысь чӧрс закажитін либӧ дасьӧс ньӧбин.
— И зэв бур — радпырысь горӧді ме. — Зэв бур!..
Мунам.
— Тупу чӧрс, бурӧс, — водзӧ висьталіс сійӧ места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг.
— А ылын сійӧ пӧрӧдӧминӧдзыс?
— Куим верст.
— Но, мый нӧ!
Ми вермам тэнад телегаӧн ветлыны.
— Да ог...
— Но, мунам, — шуи ме: — мунам, старик!
Кучер миянӧс уличын виччысьӧ.
Старик дышпырысь чеччис да петіс ме бӧрся ывлаӧ.
Кучер менам вӧлі зэв ёна скӧрмӧма: сійӧ кӧсйӧ вӧлӧм вӧвъяс юктыштны, но ваыс юкмӧсас вӧлӧма вывті этша, и кӧрыс сылӧн вӧлі зэв чӧскыдтӧм, а тайӧ, кыдз кучеръяс шуӧны, первой делӧ.
Но старикӧс аддзӧм мысти сійӧ лӧнис, гогйӧдлыштіс юрнас да горӧдіс:
— А, Касьянушка! здорово!
— Здорово, Ерофей, веськыд морт! — висьталіс Касьян нор гӧлӧсӧн.
Ме пырысь-пыр висьталі кучерлы сылысь предложениесӧ;
Ерофей сӧгласитчис да вӧлӧн пырис карта сайӧ.
Кор сійӧ, гӧгӧр думыштӧмӧн, лэдзаліс вӧвъяс, старик сулаліс, пельпомнас ворота дорӧ нёровтчӧмӧн, да жугыля видзӧдлывліс либӧ сы вылӧ, либӧ ме вылӧ.
Сійӧ кыдз быттьӧ шай-паймуні: сійӧс, кыдз ме верми казявны, эз ёна радуйт миян немвиччысьтӧм воӧмным.
— А и тэнӧ ӧмӧй переселитісны? — мегыр босьтігмоз друг сылысь юаліс Ерофей.
— И менӧ.
— Эк! — шуис пинь пырыс менам кучер. — Тӧдан, Мартын плӧтниктӧ... тэ ӧд Рябовоса Мартынӧс тӧдан?
— Тӧда.
— Но, сійӧ кулӧма.
Ми ӧні сылысь гортсӧ аддзылім.
Касьян дрӧгнитіс.
— Кулӧма? — шуис сійӧ да зумыштчис.
— Да, кулӧма.
Мый нӧ тэ сійӧс эн бурдӧд, а?
Ӧд тэ, шуӧны, бурдӧдчан, тэ бурдӧдчысь.
Менам кучер, тыдалӧ, тешитчис, эльтчис старик вылын.
— А тайӧ тэнад телегаыс, али мый? — содтіс сійӧ телега вылӧ пельпомнас индігмоз.
— Менам.
— Но и телега... телега! — мӧдысь шуис сійӧ да, додь вожӧдыс босьтӧмӧн, тӧкӧтьӧ эз путкыльт сійӧс вывлань пыдӧсӧн... — Телега!..
А мыйӧн нӧ ті пӧрӧдӧминас мунанныд?
Тайӧ додь вожад миянсьыным вӧв он доддяв: миян вӧвъяс гырысьӧсь, а тайӧ мый татшӧмыс?
— А ог тӧд, — висьталіс Касьян: мыйӧн ті мунанныд; со тайӧ пемӧснас, буди, — содтіс сійӧ ышловзьӧмӧн.
— Тайӧнтӧ? — сы бӧрся шуис Ерофей да, Касьян урӧсмӧм вӧв дінӧ матыстчӧм мысти, зывӧкпырысь тшукӧдіс сылы сьыліас веськыд киса коймӧд чуньнас. — Аддзан, — содтіс сійӧ вомалӧммоз: — унмовсьӧмыд, рака!
Ме кори Ерофейӧс доддявны вӧвсӧ ӧдйӧджык.
Меным окота лои аслым ветлыны Касьянкӧд пӧрӧдӧминӧ: сэн частӧ овлывлӧны таръяс.
Кор нин тележка вӧлі дзик дась, и ме муртса ас понкӧд тшӧтш тӧрӧдчи сы пыдӧсӧ, коді вӧлі коз пу кырсьысь да чукрасьӧма, и Касьян ёкмыльӧ куткыртчӧм мысти да чужӧм вылас воддза нор выраженньӧӧн, сідзжӧ пукаліс водз пуклӧс вылын, — Ерофей матыстчис ме дінӧ да гусьӧнмоз шӧпнитіс:
— Бура и вӧчинныд, батюшка, мый сыкӧд мӧдінныд.
Сійӧ ӧд сэтшӧм, сійӧ ӧд йӧйиник, и шуӧнысӧ сійӧс: Пытш.
Ме ог тӧд, кыдз ті сылысь гӧгӧрвонысӧ верминныд...
Ме кӧсъя вӧлі шуны Ерофейлы, мый ӧнӧдз Касьян мем кажитчис зэв тӧлка мортӧн, но кучер менам пырысь-пыр висьтавны мӧдіс водзӧ сійӧ жӧ гӧлӧсӧн:
— Ті сӧмын видзӧдӧй бура, сэтчӧ-ӧ сійӧ тіянӧс вайӧдас.
Да чӧрстӧ асьныд бӧрйӧй: ёнджык чӧрс босьтӧй...
А мый, Пытш, — содтіс сійӧ гораа: — мый, тіян няньтор сюрыштас?
— Корсьлы, гашкӧ, сюрас, — висьталіс Касьян, тракнитіс вӧжжиӧн, и ми мӧдім.
Вӧлыс сылӧн, ме збыльысь шензьыны ог вермы, гӧнитіс зэв бура.
Став туй чӧжыс Касьян дзик чӧв оліс да менам юасьӧмъяс вылӧ висьтавліс орйӧдлӧмӧн да неокотапырысь.
Ми регыд воим пӧрӧдчӧминӧдз, а сэн воим и контора дорӧдз, джуджыд керкаӧдз, коді ӧтнасӧн сулаліс неыджыд овраг дорын, кодӧс сідз-тадз вомӧналӧма плӧтинаӧн да артмӧма пруд.
Ме аддзи тайӧ контораысь купеческӧй кык том приказчикӧс, лым кодь еджыд пиньясаӧсь, лӧсьыд синъясаӧсь, мича да збой сёрниаӧсь да ылӧдчана-юмов нюмаӧсь, донъялі налысь чӧрс да мӧдӧдчи пӧрӧдӧминӧ.
Ме чайті, мый Касьян кольччас вӧв дінӧ, мӧдас виччысьны менӧ, но сійӧ друг матыстчис ме дінӧ.
— А мый, лэбачьясӧс лыйлыны мунан? — паніс сійӧ сёрни: — а?
— Да, сюрӧны кӧ.
— Ме муна тэкӧд...
Позьӧ?
— Позьӧ, позьӧ.
И ми мунім.
Кералӧминыс вӧлі ставыс верст кымын.
Ме, веськыда шуа, ёнджыка видзӧді Касьян вылӧ, а эг ас пон вылӧ.
Абу весьшӧрӧ нимтӧмаӧсь сійӧс Пытшӧн.
Сылӧн сьӧд, нинӧмӧн вевттьытӧм юрыс (шуны кӧ, сылӧн юрсиыс вермис вежны кутшӧм колӧ шапка) сідзи и вуджрасис кустъясын.
Сійӧ ветлӧдліс вӧвлытӧм пелька да быттьӧ чеччаліс мунігас, дугдывтӧг мышкырасис, нетшкис кутшӧмкӧ турунторъяс, сюяліс найӧс питшӧгас, броткис мыйкӧ аслыс ныр улас да пыр видзӧдлывліс ме вылӧ да менам пон вылӧ, да сэтшӧм дӧжнасян, страннӧй видзӧдласӧн.
Ляпкыд кустъясын и пӧрӧдӧминын пырджык олӧны посньыдик руд ичӧтик лэбачьяс, кодъяс ӧтарӧ жбыръялӧны пуысь-пуӧ да чипсӧны, лэбалігас тӧдлытӧг сунласигмоз.
Касьян нерис найӧс, чуксасис накӧд: ватшкан лэбис ватшкигтырйи сы кок улысь — сійӧ ватшкыны мӧдіс сы бӧрся; ыбкай мӧдіс лэччыны сы весьтын, бордъяснас тірӧдӧмӧн да гора сьылігтырйи, — Касьян кутіс сьывны сылысь сьыланкывсӧ.
Мекӧд сійӧ век на эз сёрнит...
Поводдяыс вӧлі зэв мича, нӧшта мичаджык на воддза дорысь; но пӧжӧмысь эз дугды.
Сэзь енэжӧд выліті муртса-муртса шлывгисны шочиник кымӧрторъяс, вижов-еджыдӧсь, кыдзи тувсов сёрмӧм лым, тшӧтшкӧсӧсь да кузьмӧсӧсь, кыдз лэдзӧм парусъяс.
Налӧн серӧдлӧм доръясыс, гӧнаӧсь да кокньыдӧсь, кыдз хлопок бумага, ньӧжйӧ, но тӧдчымӧн вежласисны быд здукын: найӧ сылісны, тайӧ кымӧръясыс, и насянь эз усь вуджӧр.
Ми дыр ветлӧдлім Касьянкӧд пӧрӧдӧминӧд.
Том петасъяс, кодъяс абу на вевъялӧмаӧсь нюжавны аршинысь кузьджыка, гӧгӧртӧдалӧмаӧсь асланыс вӧсньыд, мольыд заяснаныс сьӧдӧдӧм, ляпкыд мыръяссӧ синмӧсь-синмӧсь гӧгрӧс быдмӧгъяс, руд дораӧсь, самӧй сійӧ быдмӧгъяс, кодъясысь вӧчӧны биватшак, ӧшӧдчалӧмаӧсь тайӧ мыръяс бердас; оз кор лэдзӧма на вывті ассьыс розӧвӧй усторъяссӧ; тшакъяс сэн жӧ пукалісны семьяӧн-семьяӧн.
Кокъяс дугдывтӧг дзугсялісны да крукасьлісны кузь турунӧ, коді вывті шоналӧма пӧсь шондіӧн; быдлаті вераліс синъясын пуясвывса том, гӧрдов коръяслӧн металлическӧй дзирдалӧмысь; быдлаын вералісны лӧз дзоридзьяс шыранькытшлӧн, зарни чашечкаяс купальничалӧн, джынвыйӧ еджгов-лӧз, джынвыйӧ виж дзоирдзьяс Иван-да-Марьялӧн; кӧнъясынкӧ, эновтӧм туйторъяс дорын, кытӧн кӧлеса туйяс тӧдчисны гӧрд посни турунтор визьясӧн, тыдалісны пес чукӧрторъяс, кодъяс сьӧдӧдӧмаӧсь тӧлысь да зэрысь да кодъясӧс тэчӧма сывйӧн-сывйӧн; жебиник гожсай уси насянь пӧлӧс нёль пельӧсӧн, — мукӧд гожсай эз вӧв некӧн.
Кокньыдик тӧврутор либӧ садьмывліс, либӧ лӧньліс: пӧльыштас друг веськыда чужӧмад да кыдз быттьӧ ышмыштас, — ставыс гажаа шыасяс, лайкъявны мӧдас да вӧрзяс гӧгӧр, тшапа заводитасны дзибрасьны папоротник йывъяс, — радлан сы вылӧ... но вот сійӧ бара нин лӧнис, и ставыс бара ланьтіс.
Ӧтнаныс чиркъяс ӧтвылысь чирксӧны, быттьӧ скӧрмӧмаӧсь, — и дӧзмӧдӧ тайӧ дугдывтӧм, лӧсьыдтӧм да кос шыыс.
Тайӧ шыыс мунӧ чинлытӧм-бырлытӧм лунся жарлань; сійӧ быттьӧ чужӧма сыысь, быттьӧ корӧма сійӧс доналӧм мусьыс.
Некутшӧм пӧтка позтыр вылӧ тшуклытӧг воим ми коркӧ выль пӧрӧдӧминӧдз.
Сэні неважӧн пӧрӧдӧм пипуяс шогпырысь нюжӧдчӧмаӧсь муӧ, ас уланыс лязӧдӧмаӧсь и турун, и посни кустъяс; мукӧдыслӧн коръясыс вежӧсь на, но кулӧмаӧсь нин, лизгыртчӧмаӧсь вӧрзьытӧм вожъяс вывсянь; мӧдъяслӧн коръясыс косьмӧмаӧсь нин да чукыртчӧмаӧсь.
Выль, зарни-еджыд чагъяссянь, кодъяс чукӧрӧн куйлісны дзирдавмӧн ва мыръяс бердын, ӧвтыштіс аслыспӧлӧс, вывті сьӧлӧм вылӧ воана, курыд кӧрӧн.
Ылынсӧ, расланьыс матынджык, гортӧг котшкӧдчисны черъяс, и кадысь кадӧ кыпыда да ньӧжйӧ, быттьӧ копрасигтырйи да кияссӧ паськӧдӧмӧн, шлывгис увлань кудриа пу...
Дыр мем эз сюр некутшӧм пӧтка; медбӧрти, дубӧвӧй паськыд кустысь, коді дзоньнас тырӧма йӧнӧн, лэбзис герчкан.
Ме ковӧбті, сійӧ тімбыльтчис сынӧдас да уси.
Лыйӧм шы кылӧм бӧрын Касьян тэрыба тупкис синъяссӧ кинас да эз вӧрзьӧдчы, кытчӧдз ме эг окты ружье да эг лэпты герчкансӧ.
Кор жӧ ме мӧдӧдчи водзӧ, сійӧ матыстчис сэтчӧ, кытчӧ уси виӧм пӧтка, мышкыртчис турун пиӧ, кытчӧ резыштчис некымын вир войт, копрӧдлыштіс юрнас, полігтырйи видзӧдліс ме вылӧ...
Ме кылі бӧрынджык, кыдз сійӧ шӧпкис: «Грек!..
Ак, тайӧ вот грек!»
Гожйыс вӧтліс миянӧс, медбӧрти, раскӧ.
Ме уськӧдчи орешник ыджыд куст улӧ, код весьтын том лӧсьыд мыгӧра клён мичаа паськӧдӧма ассьыс кокньыд лапъяссӧ.
Касьян пуксис пӧрӧдӧм кыз кыдз пом вылӧ.
Ме видзӧді сы вылӧ.
Коръясыс омӧлиндзика вӧрисны вылын, и налӧн гежӧд-вижов вуджӧръясыс надзӧник исласисны бӧрӧ да водзӧ сы ичӧтик чужӧм кузя, сы жебиник туша кузя, кодӧс кыдзсюрӧ тубыртӧма сьӧд дукӧсӧн.
Сійӧ эз лэптыв юрсӧ.
Сы чӧв олӧмӧн дӧзмӧмӧн, ме воді гатш да заводиті любуйтчыны ылыс югыд енэжын дзугсьӧм коръяс ворсӧмӧн.
Шензьымӧн лӧсьыд куйлыны вӧрын мыш вылын да видзӧдны вывлань!
Тіянлы кажитчӧ, мый ті видзӧданныд пыдӧстӧм саридзӧ, мый сійӧ паськыда вольсассьӧ ті улын, мый пуясыс оз кайны мусяньыс, но, быттьӧ гырысь быдмӧгъяслӧн вужъясыс, лэччӧны, веськыда усьӧны сійӧ стеклӧ кодь югыд гыясас; коръясыс пуяс вылас либӧ дзуввидзӧны изумрудъясӧн, либӧ сукмӧны зарнисяма, пӧшти сьӧд вежӧдӧ.
Кӧнкӧ, ылын-ылын, вӧсни ув вож помын, вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ ӧтка кор сэзь енэжса кельыдлӧз клӧк вылын, и орччӧн сыкӧд лайкъялыштӧ мӧд, аслас вӧрӧмъяснас казьтӧ чери кельӧблысь ворсӧм, кыдз быттьӧ тайӧ ассяньыс вӧрӧ, а оз тӧв вӧрӧд.
Дивӧ кодь вапытшса діясӧн надзӧник кывтӧны да надзӧник водзӧ мунӧны еджыд гӧгрӧс кымӧръяс, — и со друг став тайӧ саридзыс, тайӧ дзирдалан сынӧдыс, тайӧ ув вожъясыс да коръясыс, кодъясӧс ойдӧдӧма шондінас, — ставыс мӧдас веравны, мӧдас сырмыны дзӧрысь югъялӧмӧн, да кыптӧ выль, дзӧрысь ымралӧм, коді ӧткодь друг зурасьысь ичӧтик гылӧн вывті посни сяльгӧмкӧд.
Ті он вӧрзьӧдчӧй — ті видзӧданныд: и оз позь висьтавны кывйӧн, кутшӧм долыд, да лӧнь, да лӧсьыд лоӧ сьӧлӧм вылад.
Ті видзӧданныд: сійӧ джуджыд, сӧстӧм югыдлӧзыс петкӧдӧ тіянлысь сӧстӧм нюм, кутшӧм сійӧ ачыс; кыдзи кымӧръясыс енэжӧдыс и кыдз быттьӧ накӧд тшӧтш, надзӧндзи сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧны сьӧлӧм вывтіыд шуда казьтыланторъяс, и пыр тіянлы кажитчӧ, мый видзӧдӧмныд тіян мунӧ ылӧджык и ылӧджык и кыскӧ тіянӧс асьныдтӧ ас бӧрсяыс сійӧ спокойнӧй, югъялысь пыдӧстӧминас, и оз позь орӧдчыны тайӧ вылнасьыс, тайӧ джудждасьыс...
— Барин, а барин! — шуис друг Касьян аслас гора гӧлӧсӧн.
Ме чуймӧмӧн кыпӧдчышті; ӧнӧдз сійӧ муртса шыасьліс ме юасьӧмъяс вылӧ, а со друг ачыс заводитіс сёрнитны.
— Мый тэныд? — юалі ме.
— Но, мыйла тэ ичӧт лэбачсӧ виин? — заводитіс сійӧ веськыда меным чужӧмӧ видзӧдігтырйи.
— Кыдзи мыйла?..
Герчкан — сійӧ пӧтка: сійӧс сёйны позьӧ.
— Эн сы могысь тэ ви сійӧс, барин: пондан тай тэ сійӧс сёйны!
Тэ сійӧс аслыд тешитчӧм могысь виин.
— Да ӧд тэ ачыд, кӧнкӧ, дзодзӧгъясӧс либӧ курӧгъясӧс, шуам, сёян?
— Найӧ енмӧн сетӧм лэбачьяс мортлы, а герчкан — лэбач вӧльнӧй, вӧрын олысь.
И абу сійӧ ӧтнас: уна татшӧмыс, быдсяма вӧрса ловъя лолыс, и мувывсаыс и васа ловъя лолыс, и нюрсаыс и видзвывсаыс, и вывсаыс и увсаыс — и грек найӧс виавны и медым найӧ олӧны му вылын асланыс кувтӧдз...
А мортлы сёянтор урчитӧма мӧдӧс, сёянтор сылы мӧд и мӧд юантор: нянь — ен сетӧмтор, да енэж ваяс, да важ йӧзӧн велӧдӧм гортса пемӧсъяс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Касьян вылӧ.
Кывъясыс сылӧн петалісны кокниа; сійӧ эз корсяв найӧс, сійӧ висьтавліс лӧнь кыпыдлунӧн да рам тӧдчанлунӧн, корсюрӧ синъяссӧ куньтыралігтырйи.
— Сідзкӧ и чери, тэ ногӧн, грек виавны? — юалі ме.
— Черилӧн вирыс кӧдзыд, — воча шуис сійӧ эскӧмӧн: — чери кывтӧм пемӧс.
Сійӧ оз пов, оз гажӧдчы; чери — кывтӧм пемӧс.
Чери оз чувствуйт, сыын и вирыс абу ловъя...
Вир, — чӧв олыштӧм бӧрын висьталіс сійӧ: — вир — сійӧ вежатор!
Вирыд ен шонді оз аддзы, вир югыдысь дзебсьӧ... ыджыд грек югыдлы петкӧдлыны вир, ыджыд грек да полӧм...
Ок, ыджыд!
Сійӧ ышловзис да зумыштчис.
Ме, признайтча, дзик шемӧсмӧмӧн видзӧдлі тешкодь старик вылӧ.
Сылӧн сёрниыс эз вӧв мужичӧй сёрниӧн: тадз оз сёрнитны прӧстӧй йӧз, и зэв кыввораяс тадз оз сёрнитны.
Тайӧ кывйыс, вежӧра кыпыд да тешкодь...
Нинӧм татшӧмногасӧ ме эг кывлывлы.
— Висьтав, пӧжалуйста, Касьян, — заводиті ме, неуна гӧрдӧдыштӧм сы чужӧм вылысь син вештывтӧг: — мыйӧн тэ прӧмышляйтлан?
Сійӧ эз пырысь-пыр висьтав ме юалӧм вылӧ.
Сылӧн синъясыс тӧждысьӧмӧн котралыштісны ӧти здук.
— Ола, кыдз ен тшӧктӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас: — а медым прӧмышляйтны — ог, нинӧмӧн ог прӧмышляйт.
Вежӧртӧм ме зэв ичӧтсянь, уджала, кытчӧдз верма, — уджалысь ме лёкиник... кысь нин меным!
Дзоньвидзалун абу, и киясӧй йӧйӧсь.
Но, тулысын колипкайясӧс кыя.
— Колипкайясӧс кыян?..
А кыдз нӧ тэ шулін, мый быдсяма вӧрса да ыбса да мукӧд пемӧсъясӧс оз ков вӧрзьӧдны.
— Виавны найӧс оз ков, дзик сідз: смертьыс и сідз ачыс воас.
Со, кӧть босьтам Мартын-плӧтникӧс.
Оліс Мартын-плӧтник, и эз дыр ов, и кулі; гӧтырыс сылӧн ӧні шогсьӧ мужик вӧснаыс, ичӧт челядь вӧснаыс...
Смертьыдлы паныд ни мортлы, ни пемӧслы не асныравны.
Смертьыд оз и пышйы, да и сыысь он пышйы; да отсавнысӧ сылы оз ков...
А колипъястӧ ме ог виав, — ен мед видзас!
Ме найӧс ог мучитны кый, ог налысь ловсӧ босьтӧм могысь, а мортлы удовольствие, пальӧдчӧм да гаж вылӧ.
— Тэ Курскӧ ветлывлан найӧс кыйнысӧ?
— Ветлывла ме и Курскӧ и ылӧджык ветлывла, кыдз слӧймас.
Нюръясын узьлывла да вӧраинын, ыбын узя ӧтнам, волывтӧминын: сэн истанъяс шутьлялӧны, сэн кӧчьяс горзӧны, сэн гордаяс герчкӧны...
Рытъяснас приметитала, асывъяснас кывзысяла, кыа петігӧн везйӧдла сеткаӧн кустъяс...
Мукӧд колипкайыс сэтшӧм нора сьылӧ, лӧсьыда... жаль весиг.
— И вузавлан тэ найӧс?
— Сетала бур йӧзлы.
— А мый нӧ тэ нӧшта вӧчлан?
— Кыдз вӧчла?
— Мыйӧн тэ занимайтчан?
Старик ланьтыштліс.
— Нинӧмӧн торъя ме абу занят...
Уджалысь ме омӧлик.
Но грамота тӧдышта...
— Тэ грамотнӧй?
— Грамота тӧдышта.
Отсаліс ен да бур йӧз.
— Тэ мый, семьяа морт?
— Абу, семьятӧм.
— Мый сідз?..
Кулаліны, али мый?
— Эз, а сідз: шуд олӧмын абу вӧвлӧма.
Да тайӧ ставыс ен сайын, ставным ми ен улын ветлам; а веськыдӧн колӧ лоны мортлы, — со мый!
Ен ногаӧн, колӧ шуны.
— И рӧдвуж тэнад абу?
— Эм... да... сідз...
Старик падмис.
— Висьтав, пӧжалуйста, — заводиті ме: — ме кывлі ӧнтай, менам кучер тэнсьыд юаліс, мыйла пӧ тэ эн бурдӧд Мартынӧс?
Тэ ӧмӧй бурдӧдны кужан?
— Кучерыд тэнад веськыд морт, — мӧвпалігтыр висьталіс мем Касьян: — а абу жӧ гректӧм.
Бурдӧдысьӧн шуӧны менӧ...
Кутшӧм ме бурдӧдысь!..
И коді вермас бурдӧдны?
Тайӧ ставыс енсянь.
А эм... эм турунъяс, дзоридзьяс эмӧсь: отсалӧны, збыль.
Со кӧть череда, шуам, бур турун мортлы; со, лапкор сідзжӧ; на йылысь и сёрнитны абу яндзим: сӧстӧм турунъяс — енлӧн.
Но, а мукӧдыс абу сідз: и отсалӧнысӧ найӧ, а грек; и сёрнитны на йылысь грек.
Молитваӧн нӧшта на...
Но, дерт, эм и кывъяс сэтшӧмӧсь...
А коді эскӧ — спаситчӧ, — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
— Мартыныслы тэ эн сетлы немтор? — юалі ме.
— Сёрӧн тӧдмалі, — висьталіс старик. — Да мый! — кодлы мый чужигас сиӧма.
Эз олысь вӧв плӧтник Мартын, эз му вылын олысь: тайӧ нин тадз.
Абу, кутшӧм мортлы абу нин шуӧма овны му вылын, сійӧс и шондіыс оз шонты, кыдз мукӧдсӧ, и няньторйыд сылы оз ладмы, — быттьӧ мыйкӧ сійӧс ывдортӧ...
Да; инӧд енмӧ сылысь ловсӧ!
— Важӧн переселитісны тіянӧс миян дорӧ? — юалі ме недыр чӧв олӧм мысти.
Касьян чурмуныштіс.
— Эз, неважӧн: во нёль.
Важ барин дырйи ми ставным олім асланым важ оланінын, а вот опекаыс переселитіс.
Важ барин миян вӧлі рам сьӧлӧма, авъя, шоныдін да югыдін сылы!
Но, опека, дерт, веськыда арталіс; тыдалӧ, сідз нин лоис.
— А ті водзсӧ кӧні олінныд?
— Ми Красивӧй Мечысьӧсь.
— Ылын сійӧ тасянь?
— Верст сё.
— Мый нӧ, сэні лӧсьыдджык вӧлі?
— Лӧсьыдджык... лӧсьыдджык.
Сэн оланінъяс паськыдӧсь, ю дорынӧсь, позным миян, а тані дзескыд, кос...
Тані ми гӧльмим.
Сэні миян, Красивӧй Мечадтӧ, каян тэ мыльк йылӧ, каян — и господьӧй, енмӧй менам, мый тайӧ? а?..
И юыд, и видзьясыд, и вӧрыд; а сэн вичко, а сэн бара мӧдасны видзьяс.
Ылӧдз тыдалӧ, ылӧдз.
Со кутшӧм ылӧдз тыдалӧ...
Видзӧдан, видзӧдан, ак тэ, збыльысь!
Но, тані, збыль, муыс бурджык: сёй сора, сёй сора бур му, шуӧны крестьяна; да меным вылӧ няньторйыд быдлаын тырмымӧн артмас.
— А мый, старик, висьтав веськыда: тэныд, чайта, окота чужанінад волыны?
— Да, видзӧдлі эськӧ.
А мӧдарӧ кӧ, быдлаын лӧсьыд.
Морт ме семьятӧм, инӧ ӧшйытӧм.
Да и мый!
Дыр ӧмӧй нӧ гортад пукалан?
А вот кыдз мӧдӧдчан, кыдз мӧдӧдчан, содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн: — и кокньӧдыштас, збыль.
И шондіыс тэнӧ югдӧдӧ, и енмыслы тэ тыдаланджык, и сьывсьӧ лададжыка.
Сэн, видзӧдан, турун кутшӧм быдмӧ; но, аддзан — нетшыштан.
Ва сэні визувтӧ, шуам, ключысь: вежа ва; но, юан, — пасъян сідзжӧ.
Енэжса лэбачьяс сьылӧны...
А либӧ Курск сайын пуксясны степьяс, сэтшӧм степнӧй местаяс, со дивуйтчӧмыд, со удовольствиеыд мортыдлы, со раздольеыд, со ен сетӧмторйыд!
И мунӧны найӧ, йӧзыс висьталӧны, дзик шоныд саридзьяс дорӧдз, кӧн олӧ лӧсьыд гӧлӧса Гамаюн птица, и пуясысь коръяс тӧлын ни арын оз киссьывны, и зарни яблокъяс быдмӧны эзысь лапъяс вылын, и олӧ быд морт бура да веськыда.
И вот, сэтчӧ эськӧ ме муні...
Ӧд кытчӧ ме эг ветлывлы!
И Ромёнӧ ветлывлі, и Синбирскӧ — славнӧй карӧ, и самӧй Мӧскуаӧ — зарни юраӧ; ветлывлі Ока-вердысьӧдз, и Цна-голубкаӧдз, и Волга-матушкаӧдз, и уна йӧзӧс аддзывлі, бур крестьянаӧс, и честнӧй каръясын вӧвлывлі...
Но, вот, муні эськӧ ме сэтчӧ... и со... и...
И абу ӧтнам ме грешнӧй... уна мукӧд крестьяна лаптиаӧсь ветлӧны, мир пасьта шӧйтӧны, правда корсьӧны... да!..
А, мый гортад, а?
Веськыдлуныс мортын абу, — вот сійӧ мый...
Тайӧ медбӧръя кывъяссӧ Касьян шуаліс зэв тэрыба, пӧшти нурбыльтӧм моз; сэсся сійӧ нӧшта на мыйкӧ висьталіс, кодӧс ме эг нин кыв, а чужӧмыс сылӧн лои сэтшӧм страшнӧй выражениеа, мый меным невӧльнӧ уси тӧд вылӧ «юродивӧй» кыв.
Сійӧ зумыштчис, кызӧктыштіс да кыдз быттьӧ ас садяс воис.
— Эк, шондіыс! — шуис сійӧ вомгорулас: — кутшӧм благодать, господи!
Кутшӧм шоныд вӧрын!
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ, чӧв олыштіс, дзоргӧмӧн видзӧдліс да заводитіс сьывны надзӧникӧн.
Ме эг вермы кывны став кывъяссӧ сы нюркйӧдлан сьыланкывйысь; татшӧм кывъяс ме кылі:
А шуӧны менӧ Касьянӧн, а прӧзвищӧй менам Пыш...
«Э!» — думышті ме, «да сійӧ сочиняйтӧ»...
Друг сійӧ чурмуні да, дзоргӧмӧн сук вӧрӧ видзӧдігмоз, ланьтіс.
Ме бергӧдчи да аддзи ичӧтик крестьянскӧй нылӧс, ар кӧкъямыса, лӧз шушуна, пож сера чышъян юрас да кыӧм ичӧтик кӧрзинка гожъялӧм куш киас.
Сійӧ, буракӧ, некыдз эз виччысь миянкӧд паныдасьны; кыдз шусьӧ, тшукис ми вылӧ да сулаліс вӧрзьӧдчытӧг веж орешникъяс костын, вуджӧра эжатор вылын, полігтырйи видзӧдіс ме вылӧ сьӧд синъяснас.
Ме муртса вевъялі видзӧдлыны сійӧс: сійӧ пырысь-пыр уйкнитіс пу сайӧ.
— Аннушка!
Аннушка!
Лок татчӧ, эн пов, — меліа чукӧстіс старик.
— Пола, — кыліс вӧсньыдик гӧлӧс.
— Эн пов, эн пов, лок ме дінӧ.
Аннушка чӧла эновтіс ассьыс дзебсянінсӧ, надзӧник гӧгӧртіс гӧгӧр, — сылӧн челядь кокъясыс муртса кышакылісны тшӧкыд турунӧд, — да петіс вӧраинысь дзик старик дінӧ.
Тайӧ абу вӧлӧма кӧкъямыс арӧса ныв, кыдз мем кажитчис первойсӧ ичӧт туша сертиыс, — но дас куима либӧ дас нёля.
Сылӧн став тушаыс вӧлі ичӧт да жеб, но зэв статя да пельк, а мичаник чужӧмыс шензьымӧн ӧткодь Касьян чужӧмкӧд, кӧть Касьян и эз вӧв мича морт.
Сійӧ жӧ ёсь чертаяс, сійӧ жӧ аслыссяма, лукав да дӧверитчана, думыштчан да сюсь, видзӧдлас, и вӧрасыс сэтшӧм жӧ...
Касьян чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ, сійӧ сулаліс сылань бокӧн.
— Мый, тшак вотін? — юаліс сійӧ.
— Да, тшак, — висьталіс мӧдыс рама нюммунӧмӧн.
— Уна сюри?
— Уна.
(Аннушка тэрыба видзӧдліс сы вылӧ да бара нюммуніс.)
— И ельдӧгъяс эмӧсь?
— Эмӧсь и ельдӧгъяс.
— Петкӧдлы жӧ, петкӧдлы...
(Аннушка лэдзис сой вывсьыс кӧрзинасӧ да джынвыйӧныс лэптыштіс паськыд лапкор, мыйӧн вӧлі тшаксӧ вевттьӧма.)
— Э! — шуис Касьян, кӧрзина дінӧ копыртчӧмӧн: — да кутшӧм мичаӧсь!
Ай да Аннушка!
— Тайӧ ныв тэнад, Касьян, али мый? — юалі ме.
(Аннушкалӧн чужӧмыс муртса ыпнитыштіс.)
— Абу, сідз, рӧдня, — шуис Касьян сідз-тадз. — Но, Аннушка, мун, — содтіс сійӧ пырысь-пыр: — мун, ен тэкӧд.
Да смотри...
— Да мыйла нӧ сылы подӧнсӧ мунны? — торки ме сійӧс. — Ми эськӧ сійӧс нуӧдім вӧлӧн.
Аннушка гӧрдӧдіс мак дзоридз моз, кутчысис кыкнан кинас кӧрзинка вугйӧ да повзьӧмӧн видзӧдліс старик вылӧ.
— Оз, воас, — вочавидзис сійӧ сэтшӧм жӧ веськодь дыш гӧлӧсӧн. — Мый сылы?..
Воас и сідз...
Мун.
Аннушка пелька муніс вӧрӧ.
Касьян видзӧдліс сы бӧрся, сэсся букыштчис да серӧктіс.
Тайӧ кузя серӧктӧмас, этшаник кывъясас, кодъясӧс шуис сійӧ Аннушкалы, самӧй гӧлӧс шыас, кор сійӧ сёрнитіс сыкӧд, вӧлі висьтавны вермытӧм, сьӧлӧмсянь радейтӧм да мелілун.
Сійӧ бара видзӧдліс сылань, кытчӧ муніс Аннушка, бара нюмъёвтіс да, чужӧмсӧ зыртігмоз, некымынысь довкнитіс юрнад.
— Мыйла тэ сійӧс сэтшӧм регыд ыстін? — юалі ме сылысь: — ме эськӧ сылысь тшаксӧ ньӧби...
— Да ті сэн, ӧткодь, гортын ньӧбанныд, кор ковмас, — висьталіс сійӧ меным, медводдзаысь «ті» кыв употребляйтӧмӧн.
— А сійӧ тэнад вывті мичаник.
— Абу... кутшӧм... сідз... — висьталіс сійӧ кыдзкӧ дышпырысь да сійӧ жӧ здуксяньыс воддзамоз лои чӧв-чӧв.
Кор ме аддзи, мый став менам зільӧмъяс кыскыны сійӧс бара варовитны лоины весьшӧрӧ, ме мӧдӧдчи пӧрӧминӧ.
Сэтчӧ жӧ и жарыс неуна сайкалыштіс; но неудачаыс либӧ, кыдз шуӧны миян, незадачаыс менам эз помась, и ме герчканӧн да выль чӧрсӧн косі выль олысьӧ.
Керка дінӧ воигӧн нин Касьян друг бергӧдчис мелань.
— Барин, а барин, — заводитіс висьтавны сійӧ: — ме ӧд мыжа тэ водзын: ме ӧд тайӧ пӧткатӧ тэнсьыд ставсӧ вӧтлі.
— Кыдз сідз?
— Да тайӧ нин ме тӧда.
А со и велӧдӧм пон тэнад, и бур, а нинӧм эз вермы вӧчны.
Думайтан, войтыр мый, войтыр, а?
Со и пемӧс, а мый сыысь вӧчисны?
Ме эськӧ весьшӧрӧ мӧді убеждайтны Касьянӧс, мый оз позь «загӧвӧрӧн вӧтлыны» пӧткаӧс, и сы вӧсна немтор эг шу сылы воча.
Сэтчӧ жӧ, ми пырысь-пыр кежим воротаӧ.
Аннушка эз вӧв керкаын, сійӧ вевъялӧма нин воны да кольны тшак тыра кӧрзинасӧ.
Ерофей, скӧрысь да несправедливӧй донъялӧм бӧрын, пуктіс-лӧсьӧдіс выль чӧрс; а час мысти ме петі туйӧ, Касьянлы коли неуна сьӧм, кодӧс сійӧ первойсӧ оз вӧлі босьт, но бӧрас, думыштӧм мысти да кипыдӧсас сійӧс кутыштӧм бӧрын, сюйис питшӧгас.
Тайӧ час чӧжнас сійӧ эз шу пӧшти ни ӧти кыв; сійӧ ӧтмоз сулаліс ворота дінӧ нёровтчӧмӧн, эз шыасьлы менам кучер видчӧм вылӧ да вель кӧдзыда прӧститчис мекӧд.
Мыйӧн сӧмын бӧр воим, ме вевъялі казявны, мый Ерофей менам бара мыйыськӧ чорыда скӧрмӧма...
И збыльысь, некутшӧм сёянтор сійӧ сиктысь абу аддзӧма, вӧв юкталанін вӧлі лёк.
Ми мӧдӧдчим мунны.
Скӧрмӧмӧн, коді тӧдчис весиг сы балябӧжын, пукаліс сійӧ пуклӧс вылын да вывті ёна окотитіс мекӧд панны сёрни, но, менсьым медводдза юалӧм виччысигмоз, сӧмын кокньыдика броткис вомгорулас да велӧдана, а мукӧддырйиыс чорыд кывъясӧн горӧдлывліс вӧвъяс вылӧ.
— «Деревня!» — броткис сійӧ: — «а ещӧ шусьӧ деревня!
Юалін кӧть ырӧш — и ырӧшыс абу...
Аттӧ, господьӧ!
А ваыс — прӧстӧ, тьфу!
(Сійӧ гораа сьӧлыштіс.)
Ни огурцы, ни ырӧш — немтор абу...
Но, тэ, — содтіс сійӧ гораа, веськыдвывса вӧвлы шыасигмоз: — ме тэнӧ тӧда, сэтшӧм ылӧгӧс!
Радейтан кокньӧдны асьтӧ небось...
(И кучкис сылы орсӧн.)
— Дзик асныра вӧв, а ӧд войдӧр кутшӧм бур пемӧс вӧлі...
Но, но, восьлав!..»
— Висьтав, пӧжалуйста, Ерофей, — пані ме сёрни: — кутшӧм морт тайӧ Касьяныс?
Ерофей эз регыд мем висьтав: сійӧ вообще морт вӧлі кузя думайтысь да абу тэрмасьысь; но ме пырысь-пыр жӧ верми гӧгӧрвоны, мый менам юалӧм сійӧс гажӧдіс да успокоитіс.
— Пытшыдтӧ? — заводитіс сійӧ дыр мысти, вӧжжинас тракнитӧм бӧрын: — тешкодь морт: кыдз эм, юродивӧй; татшӧм чуднӧй морттӧ регыдӧн он и аддзы мӧдӧс.
Ӧд, пример вылӧ, ӧд сійӧ стӧч миян саврас кодь: киӧ оз сетчы... уджысь кӧдзалӧма, колӧ шуны.
Но, дерт, кутшӧм сійӧ уджалысь, — мыйӧн лолыс олӧ, — но, а век жӧ...
Сійӧ ӧд ичӧтысяньыс тадз.
Первойсӧ сійӧ аслас дядьясыскӧд колльысьны ветлывліс тройкаӧн; но, а бӧрыннас, тыдалӧ, дӧзмис — эновтіс.
Мӧдіс гортас овны, но и гортассӧ эз ӧшйыв: сэтшӧм беспокойнӧй, — збыль нин пытш.
Барин сылы веськалі, пасибӧ, бур — эз мырдӧн тшӧктыв.
Со сійӧ тадз сэксянь и шӧйтӧ, вошӧм ыж моз.
И ӧд сэтшӧм удивительнӧй, енмыс сійӧс тӧдӧ: либӧ чӧв олӧ, мыр моз, либӧ друг заводитас сёрнитны, а мый сёрнитӧ, енмыс сійӧс тӧдӧ.
Тайӧ ӧмӧй сям?
Тайӧ абу сям.
Абу тыр сюсь морт, кыдз эм.
Сьылӧ, колӧ шуны, бура.
Сэтшӧм важнӧя — лада, лада.
— А мый сійӧ бурдӧдалӧ, збыль?
— Кутшӧм лечитӧ?..
Но, кысь нӧ сылы?
Шогмытӧм сійӧ морт!
Но, менӧ сійӧ век жӧ зӧлӧтукаысь лечитіс...
Кысь сылы!
Йӧй морт, кыдз эм, — содтіс сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.
— Тэ сійӧс важӧн тӧдан?
— Важӧн.
Ми сыкӧд суседъяс Сычовка кузя, коді Красивӧй Мечын.
— А кодӧс тай ми вӧрад аддзылім нывсӧ, Аннушкасӧ, сійӧ рӧдня сылы?
Ерофей видзӧдліс ме вылӧ пельпом вылӧдыс да паськыда жеркнитіс вомсӧ.
— Хе!.. да, рӧдня.
Сійӧ сирӧта: мамыс сылӧн абу, да и оз тӧдны, коді вӧлӧма сылӧн мамыс.
Но, а колӧ лоны, мый рӧдня: зэв нин ёна мунӧ сы вылӧ...
Но, олӧ сы ордын.
Востер нывка, нинӧм шуны; бур нывка; и сійӧ, пӧрысьыд, ловсӧ пуктас сы вӧсна: ныв бур.
Да сійӧ ӧд, ті вот он мӧдӧ эскыны, а сійӧ ӧд, пӧжалуй, Аннушкасӧ ассьыс грамотаӧ велӧдны думыштас.
Збыль, збыль сысянь тайӧ артмас: сэтшӧм нин сійӧ морт аслыспӧлӧс.
Абу постояннӧй сэтшӧм, этшысь петана...
Э-э-э! — друг торкис ачыс асьсӧ менам кучер да, вӧвъясӧс сувтӧдӧм бӧрын, пӧлыньтчис боквыв да мӧдіс дукавны сынӧдсӧ. — Оз-ӧ тшын дук кыв?
Сідзи и эм!
Тайӧ нин выль чӧрсъясыд...
А, кажитчӧ, кутшӧма мавтлі...
Ветлыны, ватор судзӧдны; со буретш и пруд.
И Ерофей тэрмасьтӧг лэччис пуклӧс вылысь, разис ведра, муніс пруд дорӧ да, бӧр воӧм мыстиыс, сьӧлӧмсяньыс кывзіс, кыдзи дзижгис ваӧн киськалӧм кӧлеса втулкаыс...
Квайтысь кымын ковмис сылы кутшӧмкӧ дас верст костын киськавны пӧсялӧм чӧрс, и дзик нин рӧмдіс, кор ми воим бӧр гортӧ.
Бурмистр
Верст дас вит сайын менам имениесянь олӧ мем тӧдса ӧти морт, том помещик, гвардияса офицер отставкаын, Аркадий Павлыч Пеночкин.
Сы поместьеын эм уна курӧг-пӧтка, керкасӧ стрӧитӧма прансуз архитектор план серти, йӧзыс пасьтасьӧмаӧсь англичана моз, ӧбедъяс лӧсьӧдӧ сійӧ зэв бурӧс, гӧсьтъясӧс принимайтӧ бура, а век жӧ сы ордӧ он окотапырысь мун.
Морт сійӧ тӧлка да положительнӧй, воспитанньӧ сылӧн, кыдз колӧ, зэв бур, служитліс, высшӧй обществоын бергавліс, а ӧні ыджыд успехӧн кӧзяйствоӧн занимайтчӧ.
Аркадий Павлыч, аслас шуӧм сертиыс, скӧр, но веськыд, подданнӧйяс бурлун вӧсна тӧждысьӧ да наказывайтӧ найӧс — налы жӧ бур вылӧ.
«Накӧд колӧ обращайтчыны кыдз челядькӧд», шуӧ сійӧ татшӧм случайяс дырйи: «нинӧм тӧдтӧмлун, mon cher; іl faut prendre cela en consіderatіon».
Ачыссӧ, кор овлӧ сідз шусян шог коланлун, тэрыб да ырскӧбтан вӧрзьӧдчӧмъясысь видзчысьӧ да гӧлӧс лэптыны оз радейт, но медсясӧ веськыда зурӧдӧ кинас, лӧня шуалігтырйи: «Ӧд ме тэныд шулі, мусаӧй менам», либӧ: «мый тэкӧд, менам другӧй, воӧдчы ас садяд».
Сэк жӧ сӧмын кокньыдика топӧдлӧ пиньяссӧ да пӧлӧстлӧ вомсӧ.
Тушаыс сылӧн абу ыджыд, тэчӧма зэв шаня, ачыссӧ вель мича, кияссӧ да гыжъяссӧ видзӧ ёна сӧстӧма; сы гӧрд вомдоръясысь да чужӧмбанысь сідзи и ыпйӧдлӧ дзоньвидзалунӧн.
Сералӧ сійӧ гораа да тӧждысьтӧг, меліа чикрӧдлӧ югыд, карӧй синъяссӧ.
Пасьтасьӧ сійӧ зэв бура да сямӧн; судзӧдалӧ прансуз небӧгъяс, серпасъяс да газетъяс, но лыддьысьны абу зэв окоч: «Вечнӧй жидӧс» ӧдва помаліс.
Картіӧн ворсӧ зэв бура.
Шуны кӧ, Аркадий Павлыч лыддьыссьӧ миян губернияын ӧти медся образованнӧй дворянинӧн да веж петкӧдлана жӧникӧн; дамаяс сы вӧсна садь быртӧдзныс йӧйталӧны да торйӧн нин ошкӧны сылысь манераяссӧ.
Сійӧ шензьымӧн бура асьсӧ кутӧ, видзчысьысь, кань кодь, и некутшӧм историяӧ нэм чӧжнас абу веськавлӧма, кӧть корсюрӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ, радейтӧ рам мортӧс повзьӧдны да тшӧкнитӧдны.
Лёк обществоӧн веськыда зывӧктӧ — юрсӧ янӧдӧмысь полӧ; зато гажа пӧраӧ висьталӧ асьсӧ Эпикур поклонникӧн, кӧть вообщесӧ философия йылысь сёрнитӧ лёкысь, шуӧ сійӧс германскӧй вежӧръяслысь юр гудыртасӧн, а мукӧддырйи и прӧстӧ сӧрӧмӧн.
Музыка сійӧ радейтӧ жӧ; картіӧн ворсігӧн сьылӧ пинь пырыс, но сьӧлӧмсяньыс.
Лючияысь да Сомнамбулаысь помнитӧ жӧ ӧттор-мӧдтор, но гӧлӧснас мыйлакӧ пыр вылӧ босьтӧ.
Тӧвъясын ветлывлӧ Петыркарӧ.
Керкаыс сылӧн вывті ыджыд пӧрадокын; весиг кучеръяс сюрӧмаӧсь сы влиянньӧ улӧ да быд лун оз сӧмын сийӧсъяс чышкавны да паськӧмнысӧ весавны, но и ассьыныс асьныс чужӧмсӧ мыськӧны.
Дворӧвӧй йӧзыс Аркадий Павлычлӧн видзӧдӧны, веськыда шуны, кыдзкӧ синкым увтіыс, — но миян Рочмуын зумыштчӧм мортӧс унзіль мортысь он торйӧд.
Аркадий Павлыч сёрнитӧ небыд да приятнӧй гӧлӧсӧн, сувталӧмӧн да кыдз быттьӧ удовольствиеӧн лэдзалӧ быд кыв аслас мича, душитӧм ус пырыс; сідз жӧ употребляйтӧ уна прансуз кывъяс, кыдз шуам: «Maіs c'est іmpayable?», «Maіs сomment donc!» да мукӧд.
Кӧть мед мый, а ме эг зэв окотапырысь волывлы сы ордӧ, и эськӧ не таръяс кӧ да не байдӧгъяс, гашкӧ, дзикӧдз сы ордӧ волӧмысь дугді.
Кутшӧмкӧ страннӧй беспокойство босьтӧ тіянӧс сы ордын; весиг комфортыс тіянӧс оз гажӧд, и быдпӧрйӧ, рытын, кор воас ті водзӧ гербӧвӧй кизьяса кельыдлӧз ливреяа кудритӧм камердинер да мӧдас подобострастнӧя кыскавны ті кокысь сапӧгъяс, ті кыланныд, мый эськӧ сы кельыд да косіник фигура пыдди кӧ тӧдлытӧг воис тіян водзӧ шензяна паськыд черлыыс да вывті тшӧтшыд нырыс ён том зонлӧн, кодӧс ӧні на барин босьтӧма гӧр дорысь, но кодлӧн удитӧма нин даслаті резьдыны вурысъясӧдыс неважӧн козьналӧм нанкӧвӧй кафтан — ті эськӧ висьтавны позьтӧма лоинныд радӧсь да окотапырысь эськӧ сетчинныд опасностьлы воштыны сапӧгыдкӧд тшӧтш и ассьыныд кокнытӧ дзик каджйӧдзныд...
Кӧть ме и эг радейтлы Аркадий Павлычӧс, но лои меным ӧтчыд коллявны сы ордын вой.
Аски асывнас водз ме тшӧкті доддявны ассьым коляска, но сійӧ эз кӧсйы менӧ лэдзны английскӧй нога завтрактӧг да нуӧдіс аслас кабинетас.
Чайкӧд тшӧтш вайисны миянлы котлетъяс, омӧлика пуыштӧм колькъяс, вый, ма, сыр да мукӧдтор.
Кык камердинер, сӧстӧм еджыд перчаткиаӧсь, ӧдйӧ да чӧв-чӧлӧн водзвыв тӧдісны, мый миянлы колӧ.
Ми пукалім персидскӧй диван вылын.
Аркадий Павлыч вӧлі паськыд шӧвк гача, бархатнӧй сьӧд курткаа, лӧз тугъя мича шапкаа да задниктӧм китайскӧй виж туфлиа.
Сійӧ юис чай, сераліс, видзӧдаліс ассьыс гыжъяссӧ, куритчис, пукталіс ас бокас юрлӧсъяс да вообще чувствуйтіс асьсӧ вывті бура.
Топыда завтракайтӧм бӧрын Аркадий Павлыч кисьтіс аслыс рюмка гӧрд вина, вайӧдіс вомдорас да друг дузгӧдчис.
— Мыйла винасӧ абу шонтӧма? — юаліс сійӧ вель лэчыд гӧлӧсӧн ӧти камердинерыслысь.
Камердинер шӧйӧвошис, сувтіс сюръя моз да кельдӧдіс.
— Ӧд ме тэнсьыд юала, донаӧй менам? — спокойнӧя водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч сы вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг.
Коньӧр камердинер дзӧрыштіс места вылас, бергӧдлыштіс салфеткасӧ да эз шу ни ӧти кыв.
Аркадий Павлыч копыртіс юрсӧ да думыштчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ синкым увсяньыс.
— Pardon, mon cher, — шуис сійӧ меліа нюммунӧмӧн, тӧдсалы моз ме пидзӧсӧ кинас инмӧдчӧм мысти, да бара дзоргыны мӧдіс камердинер вылӧ. — Но, мун, — содтіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, лэптіс синкымъяссӧ да звӧнитіс.
Пырис сьӧд юрсиа, ляпкыд кымӧса да кылалӧм синъяса кыз, мугов морт.
— Фёдор йылысь... распорядитчыны, — шуис Аркадий Павлыч вашкӧдӧмӧн да ыджыд самообладанньӧӧн.
— Кывза, — вочавидзис кыз морт да петіс.
— Voіla, mon cher, les desagrements de campagne, — гажаа шуис Аркадий Павлыч. — Да кытчӧ нӧ ті?
Эн на мунӧй, пукыштӧй нӧшта неуна.
— Ог, — вочавидзи ме: — мем пӧра.
— Бара вӧравны!
Ок, вӧралысьяс нин тайӧ!
Да ті кытчӧ ӧні мунанныд?
— Нелямын верст сайӧ тасянь, Рябовоӧ.
— Рябовоӧ?
Ак, енмӧй, да сідзкӧ ме тіянкӧд тшӧтш муна.
Рябово сӧмын вит верст сайын менам Шипиловкасянь, а ме нин важӧн Шипиловкаын эг вӧвлы: пыр кадыс оз сюр.
Со кутшӧма ладмис туйыс: ті талун Рябовоын вӧралыштанныд, а рытнас ме ордӧ.
Se sera charmant.
Ми ӧтлаын ужнайтыштам, — ми сьӧраным босьтам пӧварӧс, — ті ме ордын узянныд.
Зэв бур!
Зэв бур! — содтіс сійӧ менсьым висьталӧм виччысьтӧг. — C'est arrange...
Эй, коді сэні?
Коляска миянлы тшӧктӧй доддявны, да ӧдйӧджык.
Ті Шипиловкаын эн вӧвлывлӧ?
Ме эськӧ яндыси вӧзйыны тіянлы коллявны вой менам бурмистр керкаын, да ті, ме тӧда, абу бӧрйысьысьӧсь.
И Рябовоын турун сарайын эськӧ узинныд...
Мунам, мунам!
И Аркадий Павлыч заводитіс сьывны кутшӧмкӧ французскӧй романс.
— Ӧд ті, гашкӧ, он тӧдӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, кыкнан кок йылас катласигмоз: — менам мужикъяс сэн оброк вылынӧсь.
Конституция, — мый мӧдан вӧчны?
Но оброк мем мынтӧны лючки-ладнӧ.
Ме эськӧ найӧс, веськыда шуа, важӧн нин барщина вылӧ пуксьӧді, да муыс этша!
Ме и сідз шензя, кыдзи найӧ судзсьӧнысӧ.
Но, тайӧ налӧн делӧ.
Бурмистр менам сэн — молодец, тӧлка юр, государственнӧй морт!
Ті аддзанныд...
Кыдз, збыльысь, тайӧ бура лӧсяліс!
Немтор он вӧч.
Ӧкмыс час асылын пыдди ми мӧдӧдчим кык часын.
Вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менсьым телепитӧм.
Аркадий Павлыч радейтліс, кыдз сійӧ ачыс шуӧ, корсюрӧ тешитны асьсӧ да босьтіс сьӧрсьыс сы мында бельё, сёянтор, юантор, духияс, юрлӧсъяс да уна пӧлӧс несессеръяс, мый мукӧд бережливӧй да асьсӧ кутны кужысь немечлы тырмис эськӧ тайӧ став эмбурыс во кежлӧ.
Гӧра вывсянь быд крутінті лэччигӧн Аркадий Павлыч висьтавліс кучерлы дженьыд, но чорыд речь, мыйысь верми гӧгӧрвоны, мый менам тӧдсаыд вель полысь морт.
Но, путешествие муніс ставыс зэв бура; сӧмын неважӧн дзоньталӧм ӧти пос вылын пӧварлӧн телегаыс путкыльтчис, да бӧр кӧлесаыс лязӧдіс сылысь кынӧмсӧ.
Аркадий Павлыч, аслас Каремлысь усьӧмсӧ аддзигӧн, повзис збыльысь да пырысь-пыр тшӧктіс юавны: дзоньвидзаӧсь-ӧ сылӧн киясыс?
Колана вочакыв кылӧм бӧрын пыр жӧ успокоитчис.
Такӧд тшӧтш, мунім ми вель дыр; ме пукалі ӧти коляскаын Аркадий Павлычкӧд и туй помасьӧм кежлас мем лоис вывті гажтӧм, нӧшта нин сійӧн, мый некымын час чӧжӧн тӧдсаыд менам дзикӧдз рудзмуніс да мӧдліс нин либеральничайтны.
Коркӧ и ми воим, сӧмын эг Рябовоӧ, а веськыда Шипиловкаӧ; кыдзкӧ сійӧ сідз артмис.
Сійӧ луннас ме и сытӧг нин вӧравны эг вермы и та вӧсна, сьӧлӧм чорзьӧдӧмӧн, лои миритчыны тайӧн.
Пӧвар воӧма некымын минутӧн водзджык ми дорысь и, тыдалӧ, вевъялӧма нин распорядитчыны да предупредитны, кодӧс колӧ, та вӧсна дзик ӧшинь улас пыранінын вочаалісны миянӧс старӧста (бурмистрлӧн пиыс), гӧрд юра ён мужик, сажень кузьта тушаа, верзьӧма да шапкатӧм, кизявтӧм выль азяма.
«А кӧні нӧ Софрон?» — юаліс сылысь Аркадий Павлыч.
Старӧста первой пелька чеччыштіс вӧв вылысь, копыртчыліс коскӧдзыс баринлы, шуис: «Оланныд-выланныд, батюшка Аркадий Павлыч», сэсся лэптіс юрсӧ, пыркнитчис да доложитіс, мый Софрон мунӧма Перовӧ, но мый сыла мӧдӧдӧма нин.
— «Но, лок ми бӧрсяным», — шуис Аркадий Павлыч.
Приличие ради старӧста нуӧдіс вӧвсӧ бокӧ, вожасис сы вылӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис коляска бӧрся шапкасӧ киас кутігмоз.
Ми мӧдім мунны сикт кузя.
Паныд сюрлісны тыртӧм телегаын пукалысь некымын мужик; найӧ локталӧны вӧлі гумла дорысь да сьылӧны сьыланкывъяс, став тушананыс чеччалігтырйи да кокнаныс сынӧдас лайкйӧдлӧмӧн; но миянсьыным коляска да старӧстаӧс аддзӧм бӧрын друг ланьталісны, пӧрччалісны ассьыныс тӧвся шапкаяснысӧ (делӧыс вӧлі гожӧмын) да кыпӧдчылісны, кыдз быттьӧ виччысисны приказанньӧ.
Аркадий Павлыч милӧстивӧя налы копыртчыштліс.
Повзяна шызьӧм тӧдчымӧн паськалі сиктті.
Пож сера юбкаа бабаяс чагъясӧн шыблалісны гӧгӧрвотӧм либӧ вывті зіль понъяслы; дзик син увсяньыс заводитчӧм тошка, чотысь старик нетшыштіс пӧттӧдзыс ютӧм вӧвсӧ юкмӧс дорысь, кучкис сылы код тӧдӧ мыйысь бок кузяыс, а сэсся вӧлисти копыртчис.
Кузь дӧрӧмъяса зон челядь горзігтырйи пышъялісны керкаясӧ, водалісны кынӧмнас джуджыд порог вылӧ, ӧшӧдалісны юръяснысӧ, вывлань лэпталісны кокъяснысӧ да татшӧм ногӧн зэв пелька вуджалісны ӧдзӧс сайӧ, пемыд посводзӧ, кытысянь сэсся эз нин и петкӧдчывлыны.
Весиг курӧгъяс тэрмасисны ӧдйӧ котӧртны ворота увъясӧ; атласнӧй жилетка кодь сьӧд морӧса да дзик сорс вылӧдзыс чукыльтчӧм гӧрд бӧжа ӧти збой петук кольччыліс эськӧ туй вылӧ да кӧсйис нин горӧдны, но друг яналіс да тшӧтш пышйис.
Бурмистрлӧн керка сулаліс мукӧдъясысь торйӧн, тшӧкыд веж пыш пӧвстын.
Ми сувтім ворота водзас.
Г-н Пеночкин чеччис, тшапа чӧвтіс ас вывсьыс плащ да петіс коляскаысь, меліа гӧгӧр видзӧдалігтыр.
Бурмистрлӧн гӧтырыс встретитіс миянӧс, улӧдз копрасьӧмӧн, да локтіс баринлысь ки окавны.
Аркадий Павлыч сетіс сылы ки окавны мыйта колӧ да кайис кильчӧ вылӧ.
Посводзын, пемыд пельӧсын, сулаліс старӧста гӧтыр да тшӧтш жӧ копыртчыліс, но ки окавны матыстчыны эз лысьт.
Сідз шусяна кӧдзыд керкаын — посводзсянь веськыдвылын — ноксисны нин кык мукӧд бабйӧй; найӧ петкӧдлісны сэтысь быдсяма лӧпсӧ, тыртӧм пельсаяс, кормӧм тулупъяс, вый гырничьяс, сера рузумӧн гартӧм кага тыра зыбка, пывсян корӧсьясӧн чышкалісны ёг.
Аркадий Павлыч ысталіс найӧс сэтысь да меститчис енув лабичӧ.
Кучеръяс заводитісны пыртлыны сундукъяс, ичӧтик ларьяс да мукӧд удобствояс, быдногыс зілисны кокниджыка тувччавны асланыс сьӧкыд сапӧгъяснас.
Та кості Аркадий Павлыч юасис старӧсталысь нянь воӧм йылысь, кӧдза йылысь да мукӧд кӧзяйственнӧй предметъяс йылысь.
Старӧста висьтавліс удовлетворительнӧя, но кыдзкӧ ляба да лӧсьыдтӧма, быттьӧ гегдӧм чуньясӧн паськӧм кизявліс.
Сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын да ӧтарӧ видзчысис да бергаліс пельк камердинерлы туй сетігмоз.
Сы паськыд пельпомъяс сайсянь мем удайтчис аддзыны, кыдзи бурмистр гӧтырыс посводзын гусьӧникӧн нӧшаліс кутшӧмкӧ мӧд бабаӧс.
Друг сярӧдіс телега да сувтіс кильчӧ водзӧ: пырис бурмистр.
Тайӧ, Аркадий Павлыч кывъяс серти, государственнӧй мортыс вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, дзор юра да топыд яя, гӧрд ныра, ичӧтик лӧз синъяса да паськыд тошка.
Пасъям, буретш, мый сійӧ кадсянь, корсянь Русь сулалӧ, эз на вӧвлы сэн пример вылӧ бурмӧм да озырмӧм морт мед вӧлі ыджыд тоштӧм; мукӧдыс нэмсӧ новлас гежӧдик ёсь тоштор, — друг, видзӧдан да, тошсялӧма гӧгӧр, быттьӧ сиянье пытшкын, — кытысь и юрсиыс петӧ!
Бурмистр, тыдалӧ, Перовын гуляйтыштӧма: и чужӧмыс сылӧн прамӧя польдчӧма да и вина дукӧн сысянь пӧдтӧ.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным ті миян, — заводитіс висьтавны сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да сэтшӧм нормӧм чужӧмӧн, мый вот-вот, кажитчӧ, синваыс ыльнитас: — муртса нин вермим виччысьны!..
Кинытӧ, батюшка, кинытӧ, — содтіс сійӧ, водзвыв льӧбъяссӧ нюжӧдігмоз.
Аркадий Павлыч могмӧдіс сылысь корӧмсӧ.
— Но, мый, Софрон вокӧ, кутшӧма тэнад делаясыд мунӧны? — юаліс сійӧ мелі гӧлӧсӧн.
— Ок ті, батьясным миян! — горӧдіс Софрон: — да кыдз нӧ налы лёкасӧ мунны, делӧясыдлы!
Да ӧд ті батьясным миян, ті вердысьясным, сиктнымӧс миянсьыным югдӧдінныд ас воӧмнаныд, шуд вайинныд кулан лунӧдз!
Слава тебе, господи, Аркадий Павлыч, слава тебе, господи!
Ставыс лючки-ладнӧ ті милӧстьӧн.
Сэк Софрон ланьтыштліс, видзӧдліс барин вылӧ да, быттьӧкӧ выльысь тыри ыджыд чувствоӧн (сэтчӧ жӧ и код юрыс пыр соді), мӧдысь корис ки окавны да пондіс нюркйӧдлыны воддза дорысь ёнджыка.
— Ок, ті батьясным миян, вердысьяс... да... мый нин!
Ей-богу, дзик йӧйми радысла...
Ей-богу, видзӧда да оз эскыссьы...
Ок, ті батьясным миян!..
Аркадий Павлыч видзӧдліс ме вылӧ, серӧктіс да юаліс: «Збыльысь ӧд, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тайӧ?»
— Да, батюшка, Аркадий Павлыч, — водзӧ висьталіс ланьтлытӧм бурмистр: — кыдз нӧ ті тайӧ?
Жугыльмӧданныд ті менӧ дзикӧдз, батюшка; юӧртны меным эн изволитӧй тіян локтӧм йывсьыныд.
Кӧн нӧ ті войсӧ коллянныд?
Ӧд тані няйт, ёг...
— Немтор, Софрон, немтор, — нюмъялӧмӧн шуис Аркадий Павлыч: — тані лӧсьыд.
— Да ӧд батьясным ті миян — кодлы лӧсьыд?
Ми воклы, мужиклы, лӧсьыд; а ӧд ті... ок, ті батьясӧй менам, вердысьясӧй, ок, ті батьясӧй менам!..
Прӧститӧй менӧ, йӧйӧс, йӧйми, ей-богу, бӧбми дзикӧдз.
Та кості вайисны ужин.
Аркадий Павлыч заводитіс сёйны.
Ассьыс писӧ старик вӧтліс — лёк дук пӧ лэдзалан.
— Но, мый, юксин, старина? — юаліс г-н Пеночкин, коді явӧ кӧсйис подделайтчыны мужик сёрниӧ да мигайтіс меным.
— Юксим, батюшка, ставыс тэ милостьӧн...
Войдӧрлун бумага кырымалім.
Хлыновскӧйясыд первойсӧ ерепенитчисны... ерепенитчисны, батюшка, збыль.
Требуйтісны... требуйтісны... и енмыс тӧдӧ, мый требуйтісны; да ӧд йӧй чукӧр, батюшка, йӧй йӧз.
А ми, батюшка, тэ милӧстьӧн благодарность висьталім и Миколай Миколаичӧс, посредственникӧс, удовлетворитім; ставсӧ тэ тшӧктӧм серти вӧчим, батюшка; кыдз тэ изволитін тшӧктыны, сідз ми и вӧчим, и Егор Дмитрич шуӧм серти ставсӧ вӧчим.
— Егор мем висьтавліс, — важнӧя пасйыштіс Аркадий Павлыч.
— Кыдз нӧ, батюшка, Егор Дмитрич, кыдз нӧ.
— Но, и ӧні, сідзкӧ, ті довольнӧйӧсь?
Софрон сӧмын тайӧс и виччысис.
— Ок, ті батьясным миян, вердысьясным миян! — заводитіс сійӧ бара нюжйӧдлыны... — Да помилуйтӧй ті менӧ... да ӧд ми ті понда, батьясным миян, лун и вой енлы кевмам...
Муыд, дерт, этшаджык...
Пеночкин торкис сійӧс:
— «Но, ладнӧ, ладнӧ, Софрон, тӧда, тэ менам зіль слуга...
А мый, уна-ӧ нянь усьӧ?»
Софрон ышловзис.
— Но, батьясным ті миян, нянь усьӧ оз зэв бура.
Да мый, батюшка Аркадий Павлыч, лэдзӧй висьтавны тіянлы, делаыссӧ кутшӧм артмис.
(Сэк сійӧ матыстчис, кияссӧ паськӧдігмоз, господин Пеночкин дінӧ, мышкыртчис да куньтыртіс ӧти синсӧ.)
Кулӧм морт шой миян му вылысь сюрис.
— Кыдз сідз?
— И ачым некыдз ог гӧгӧрво, батюшка, батьясным ті миян: тыдалӧ, омӧльыс дзугис.
Да, бур сійӧ, мый йӧз межа дінын слӧймис; а сӧмын, мый соссьыныс, миян му вылын.
Ме сійӧс пырысь-пыр йӧз му вылад и тшӧкті кыскыны, кор позьӧ на вӧлі, да видзысьясӧс сувтӧді и асланым йӧзлы тшӧкті чӧв овны.
А станӧвӧйлы ӧттор-мӧдтор лоӧмысь висьталі: со кутшӧм пӧрадокъясыс, шуа; да чайторйӧн сійӧс, да аттьӧалӧм...
Ӧд мый, батюшка, чайтанныд?
Ӧд коли йӧз сьылі вылӧ; а ӧд морт шойыд, мый кыксё шайт — кыдз кӧлач.
Г-н Пеночкин ёна сераліс аслас бурмистр сюсьлун вылӧ да некымынысь шуис меным, сы вылӧ юрнас индігмоз: Кутшӧм молодеч, а?
Та кості ывлаын дзикӧдз пемдіс.
Аркадий Павлыч тшӧктіс идравны пызансӧ да вайны турун.
Камердинер вольсаліс миянлы прӧстыняяс, пукталіс юрлӧсъяс; ми водім.
Софрон, аскиа лун кежлӧ приказанньӧ кывзӧм бӧрын, муніс.
Аркадий Павлыч унмовсигмозыс нӧшта варовитыштіс неуна роч мужиклӧн зэв бур качествояс йылысь да сэн жӧ висьталіс меным, мый Софрон веськӧдлыны заводитӧмсянь шипиловскӧй крестьяна сайын оз артассьы ни ӧти грӧш недоимка...
Стӧрӧж мӧдіс кучкавны пӧвйӧ; кага, тыдалӧ, нӧшта абу на вевъялӧма тырны колана самоотверженнӧй чувствоӧн, чирӧстіс кӧнкӧ керкаын...
Ми унмовсим.
Аски асывнас ми чеччим вель водз.
Ме лӧсьӧдча вӧлі мунны Рябовоӧ, но Аркадий Павлыч окотитіс петкӧдлыны меным ассьыс имениесӧ да корис кольччывны менӧ.
Ме и ачым эг вӧв прӧтив синмӧн аддзыны зэв бур качествояссӧ государственнӧй мортлысь — Софронлысь.
Воис бурмистр.
Сы вылын вӧлі гӧрд кушакӧн вӧнялӧм лӧз азям.
Сёрнитіс сійӧ ёна этшаджык тӧрытъя дорысь, дзоргис-видзӧдіс ёсь синмӧн барин вылӧ, висьтавліс тӧлкӧн да дельнӧя.
Ми сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчим гумла вылӧ.
Софронлӧн пи, куим аршин кузя старӧста, став сертиыс морт бӧбоват, сідзжӧ муніс ми бӧрся, да нӧшта ӧтувтчис ми дінӧ земскӧй Федосеич, отставнӧй салдат, зэв кузь уска да вывті аслыспӧлӧс выраженньӧа: быттьӧ сійӧ таӧдз ёна важӧн мый вылӧ кӧ вӧвлытӧма шензьӧма да сійӧ кадсяньыс и абу волӧма асас.
Ми видзӧдалім гумла, сю тэчанін, рынышъяс, сарайяс, тӧв мельнича, скӧтнӧй двор, сю петасъяс, пыш муяс; ставыс вӧлі, збыльысь, зэв бур пӧрадокын: сӧмын мужикъяслӧн жугыль чужӧмъясыс кыдзкӧ чуймӧдыштавлісны менӧ.
Пӧлезнӧй кындзи, Софрон тӧждысьӧма нӧшта и лӧсьыд йылысь: став канаваяс пӧлӧныс садиталӧма бадь пуяс, тэчасъяс костас гумла вылас вӧчалӧма туйторъяс да лыаӧн киськалӧма, тӧв мельнича вылӧ вӧчӧма паськӧдӧм вома да гӧрд кывъя ош модаа флюгер, кирпичысь вӧчӧм скӧтнӧй двор дінӧ ӧшйӧдыштӧма греческӧй фронтон, сямаӧс да фронтон улас белилаӧн гижӧма: «Стрӧитӧма Шипиловка сиктын сюрс кӧкъямыссё нелямынӧд воӧ.
Тайӧ скӧтнӧй дворыс».
Аркадий Павлыч лоис блин кодь небыд, заводитіс висьтавлыны меным французскӧй кыв вылын оброк вылӧ лэдзӧмлысь выгӧдаяссӧ, но тшӧтш казьтыштіс, мый барщинаыд помещиклы выгӧднӧйджык, — да мыйыс эськӧ абу да!..
Заводитіс бурмистрӧс велӧдны, кыдзи картупель пуктыны, кыдзи скӧтлы кӧрым заптыны да мукӧд.
Софрон бура кывзіс барскӧй висьталӧмъяс, мукӧддырйиыс паныд шыасьліс, но эз нин ыдждӧдлы Аркадий Павлычӧс ни батьӧн, ни вердысьӧн и пыр ыстысис сы вылӧ, мый пӧ муыс налӧн этшаджык, ньӧбыштны эськӧ оз мешайт.
«Мый нӧ, ньӧбӧй, — шуаліс Аркадий Павлыч: — ме ним вылӧ, ме абу прӧтив».
Тайӧ кывъяс вылас Софрон эз вочавидз немтор, сӧмын тошсӧ мольӧдіс.
«Со ӧні эськӧ оз мешайт ветлыны вӧрӧ», — шуис г-н Пеночкин.
Пырысь-пыр вайӧдісны миянлы верзьӧма вӧвъяс; ми мунім вӧрӧ, либӧ, кыдз миян шуӧны, «заказӧ».
Тайӧ «заказсьыс» ми аддзим вӧрзьӧдлытӧм сьӧд вӧр мыйысь Аркадий Павлыч ошкыштіс Софронӧс да лапкӧдыштіс пельпомӧдыс.
Г-н Пеночкин вӧр вӧдитӧм кузя кутчысьліс роч сямӧ да тан жӧ висьталіс мем вывті тешкодь, сы кывъяс серти, вӧвлӧмтор, кыдз ӧти шутник-помещик тӧлк вылӧ вайӧдӧма ассьыс лесниксӧ, нетшкӧма сылысь джын тошсӧ, мед докажитны сійӧс, мый кералӧмысь вӧрыс оз быдмы сукджыка...
Но, мукӧдторъяс кузя и Софрон, и Аркадий Павлыч — кыкнанныс оз ывдортчыны выльторъяс лӧсьӧдӧмысь.
Бӧр сиктӧ локтӧм мысти бурмистр нуӧдіс миянӧс видзӧдлыны тӧлӧдчан машина, кодӧс неважӧн выпишитӧма Мӧскуаысь.
Тӧлӧдчан машина збыльысь уджаліс зэв бура, но Софрон кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм лёктор виччысьӧ сійӧс и баринсӧ тайӧ медбӧръя прогулка вылас, сійӧ, дерт, кольччис эськӧ миянкӧд гортас.
Лои со мый.
Сарайысь петігӧн ми аддзим татшӧмтор.
Ӧдзӧссянь некымын воськов сайын, няйт гӧп дорын, кӧні немтӧждысьтӧг сяльӧдчисны куим утка, пидзӧс выланыс сулалісны кык мужик: ӧтиыс — старик, ар квайтымына, мӧдыс — зон, ар кызя, кыкнанныс дӧмаса дӧра дӧрӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь да вӧнясьӧмаӧсь кӧвйӧн.
Земскӧй Федосеич зіля ноксис на дінын да, колӧкӧ, вевъяліс эськӧ уговоритны найӧс мунны, ми кӧ эськӧ дырджык олім сарайын, но, миянӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ сувтіс веськыда да кынмис места вылас.
Сэн жӧ сулаліс старӧста паськӧдӧм вомӧн да шай-паймунӧм кабыръясӧн.
Аркадий Павлыч зумыштчис, курччис вомдорсӧ да матыстчис норасьысьяс дінӧ.
Кыкнанныс, чӧв олігтырйи, копыртчисны сылы кок вылас.
— Мый тіянлы колӧ?
Мый ті коранныд? — юаліс сійӧ скӧр гӧлӧсӧн да неуна ныр пырыс.
(Мужикъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кыв ни джын эз шуны, сӧмын чикыртісны синнысӧ, быттьӧ шондіысь, да мӧдісны тэрыбджыка лолавны.)
— Но, мый нӧ? — водзӧ юасис Аркадий Павлыч да пырысь-пыр шыасис Софрон дінӧ: — кутшӧм семьяысь?
— Тоболеев семьяысь, — надзӧник шуис бурмистр.
— Но, мый нӧ ті? — заводитіс бара г-н Пеночкин: — кывъясныд тіян абу, али мый?
Висьтав, тэ, мый тэныд колӧ? — содтіс сійӧ, старик вылӧ юрнас гогнитӧм бӧрын. — Да эн пов, йӧй.
Старик нюжӧдіс ассьыс пемыдруд, чукырӧсь сьылісӧ, пӧлӧсӧн паськӧдіс лӧзӧдӧм вомдоръяссӧ, чирӧм гӧлӧсӧн шуис: «Дорйы, государь!» да бара гымнитіс кымӧссӧ муас.
Том мужик тшӧтш жӧ копыртчис.
Аркадий Павлыч достоинствоӧн видзӧдліс на балябӧжъяс вылӧ, чатӧртіс юрсӧ да тажгӧдыштіс неуна кокъяссӧ.
— Мый татшӧмыс?
Код вылӧ тэ норасян?
— Помилуйт, государь!
Лэдз лолыштны...
Мучитісны дзикӧдз.
(Старик ӧдва вермис висьтавлынысӧ.)
— Коді тэнӧ мучитіс?
— Да, Софрон Яковлич, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтліс.
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Антипӧн, батюшка.
— А тайӧ коді?
— Пи менам, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтыштліс бара да уснас дзӧр-дзӧркерис.
— Но, кыдз нӧ сійӧ тэнӧ мучитіс? — заводитіс сійӧ, ус пырыс старик вылӧ видзӧдігмоз.
— Батюшка, рӧзӧритіс помӧдз.
Кык пиӧс, батюшка, ӧчередьтӧг салдатӧ сетіс, а ӧні со коймӧдӧс мырддьӧ.
Тӧрыт, батюшка, медбӧръя мӧскӧс картаысь нуӧдіс да кӧзяйкаӧс менсьым нӧйтіс — со сійӧ.
(Мужик индіс старӧста вылӧ.)
— Гм? — шуис Аркадий Павлыч.
— Эн сет помӧдз рӧзӧритчыны, вердысьӧй.
Г-н Пеночкин букыштчис.
— Мый нӧ тайӧ значитӧ? — юаліс сійӧ бурмистрлысь ньӧжйӧник да недовольнӧя.
— Код морт, — висьталіс бурмистр: — уджавтӧм.
Недоимкаысь оз петав со нин витӧд во.
— Софрон Яковлич ме пыдди недоимка мынтіс, батюшка, — водзӧ висьталіс старик: — со витӧд во нин мӧдіс, кыдз мынтіс, а кыдз мынтіс — аслас кабырӧ и чабыртіс менӧ, батюшка, да со и...
— А мыйла недоимкаыс тэ сайын лои? — скӧра юаліс г-н Пеночкин.
(Старик ӧшӧдіс юрсӧ.)
— Дерт, юны радейтан, кабакъясті шӧйтны?
(Старик восьтліс вомсӧ.)
— Тӧда ме тіянӧс, — ӧзйӧмӧн водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч: — тіян делӧ юны да паччӧрын куйлыны, а бур мужиклы тіян вӧсна кывкут.
— Дай грубиян тшӧтш, — сюйыштіс бурмистр господскӧй сёрниӧ.
— Но, тайӧ сідз нин гӧгӧрвосьӧ.
Тайӧ пыр сідз овлӧ; тайӧ ме эг нин ӧтчыд казявлы.
Во чӧж юас, грубитас, а ӧні кок улын туплясьӧ.
— Батюшка Аркадий Павлыч, — этшсьыс петмӧн заводитіс старик: — помилуйт, дорйы, — кутшӧм ме грубиян?
Ен водзын моз висьтала, вынысь петтӧдз лоис.
Эг сьӧлӧм вылас во ме Софрон Яковличлы, мый вӧсна эг во — ен сылы судья!
Рӧзӧритӧ помӧдз, батюшка...
Медбӧръя пиӧс со... и сійӧс...
(Вижӧдӧм да чукырӧсь старик синъясын югнитіс синва тусь.)
— Помилуйт, государь, дорйы...
— Да и оз ӧтнанымӧс миянӧс, — заводитліс том мужик...
Аркадий Павлыч друг пузис:
— А тэнӧ коді юалӧ, а?
Тэнӧ кӧ оз юавны, чӧв ов...
Тайӧ мый татшӧмыс?
Ланьт, шуӧны тэныд! ланьт!..
Ах, енмӧй! да тайӧ, прӧстӧ, бунт.
Ог, зонмӧ, ме ордын бунтуйтны ог лэдз... ме ордын...
(Аркадий Павлыч воськовтіс водзӧ, да, буракӧ, тӧдвылас уси, мый ме тані, бергӧдчис да сюйис кияссӧ зепъясас)...
— Кора извинитны менӧ, донаӧй менам, — шуис сійӧ мырдысь нюмъёвтӧмӧн, ёна гӧлӧссӧ чинтӧм бӧрын. — Со медальыдлӧн гугладорыс...
Но, ладнӧ, ладнӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, мужикъяс вылӧ видзӧдтӧг: — ме тшӧкта, ладнӧ, мунӧй.
(Мужикъяс эз кыпӧдчыны.)
— Но, да ӧд ме шуи тіянлы... ладнӧ.
Мунӧй жӧ, ме тшӧкта, шуӧны тіянлы.
Аркадий Павлыч бергӧдчис налы мышкӧн.
— «Пыр няргӧмъяс», — шуис сійӧ пинь пырыс да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис гортас.
Софрон муніс сы бӧрся.
Земскӧй чашкӧдіс синъяссӧ, быттьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ чеччыштны лӧсьӧдчис.
Старӧста повзьӧдіс уткаясӧс гӧптысь.
Норасьысьяс сулыштісны нӧшта недыр места выланыс, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс да довгисны, бӧрӧ видзӧдлытӧг, асланыс туйӧд.
Кык час мысти ме вӧлі нин Рябовын да меным тӧдса мужик Анпадисткӧд ӧтлаын мӧдӧдчи вӧравны.
Дзик ме мунтӧдз Пеночкин дузъяліс Софрон вылӧ.
Анпадисткӧд ме пані сёрни шипиловкаса крестьяна йылысь, г-н Пеночкин йылысь, юалі сылысь, тӧдӧ-ӧ сійӧ сэтчӧс бурмистрӧс.
— Софрон Яковличтӧ?.. со мый!
— А кутшӧм морт сійӧ?
— Пон, а абу морт; сэтшӧм понсӧ дзик Курскӧдз он аддзы.
— А мый?
— Да ӧд Шипиловкаыд сӧмын лыддьыссьӧ, кыдз нин сійӧс, Пенкин сайын; оз сійӧ владейт сійӧн: Софрон владейтӧ.
— Неужели?
— Кыдз аслас эмбурӧн владейтӧ.
Крестьянаыд сылы гӧгӧр уджйӧзаӧсь; уджалӧны сы вылӧ, быттьӧ батракъяс: кодсӧ обозӧн ысталӧ, кодсӧ кытчӧ... топӧдіс дзикӧдз.
— Муыс налӧн, кажитчӧ, этша?
— Этша?
Сійӧ ӧти хлыновскӧйяслысь кӧкъямысдас десятина кӧртымалӧ, да миянсалысь сё кызьӧс; со тэд и дзонь сё ветымын десятина.
Да сійӧ оз ӧти муӧн прӧмышляйт: и вӧвъясӧн прӧмышляйтӧ, и скӧтӧн, и дьӧгӧдьӧн, и выйӧн, и пыш кудельӧн, и мыйӧн сӧмын оз.
Сюсь, зэв сюсь, и озыр ӧд, дзодзулыд!
Да со мыйӧн лёк — косясьӧ.
Пемӧс — абу морт; шуӧма: сӧбака, пон, веськыд пон дзик.
— Да мый нӧ найӧ сы вылӧ оз норасьны?
— Эк дай!
Бариныдлы нӧ мыйся мог!
Недоимкаяс абуӧсь, сідзкӧ сылытӧ мый?
Да, мун тэ, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — норась.
Он, сійӧ тэнӧ... да пондыв тэ...
Он, сійӧ нин тэнӧ со кыдз, эсійӧ...
Мем дум вылӧ уси Антип да висьталі сылы, мый аддзылі.
— Но, — шуис Анпадист: — сёяс сійӧс ӧні сійӧ, сёяс морттӧ дзикӧдз.
Старӧста ӧні сійӧс немортӧ воштас.
Со кутшӧм шудтӧм, думыштан да, коньӧр!
И мыйысь терпитӧ...
Скод вылын сыкӧд вензис, бурмистрыдкӧд, терпенньӧсьыс петтӧдз лоӧма...
Ыджыд делӧ!
Со бурмистрыд сійӧс, Антиптӧ, кокавны и мӧдіс.
Ӧні вильӧдас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм пон, сӧбака, господьӧ, прӧстит менсьым грекъясӧс, тӧдӧ, код вылӧ усьласьны.
Старикъястӧ, кодъяс озырджыкӧсь да семьяаджыкӧсь, оз вӧрзьӧд, куш юра чӧрт, а сы вылын со кратайтчӧ!
Сійӧ ӧд Антипыдлысь пиянтӧ ӧчередьтӧг салдатӧ сеталіс, мошенник, яндысьтӧм пон, прӧстит, господьӧ, менсьым грекъясӧс.
Ми мӧдӧдчим вӧравны.
Контора
Делӧыс вӧлі арын.
Некымын час чӧж нин келалі ме ружьеӧн муяс кузьта да, дерт, рытысь водз эськӧ эг во бӧр Курскӧй ыджыд туйвывса постоялӧй дворӧдз, кӧні виччысис менӧ менам тройка, эз кӧ эськӧ зэв посни да кӧдзыд зэрыс, коді дзик асывсяньыс лӧньлытӧг да немжалиттӧг кӧвъясис пӧрысь ныв моз ме дінӧ, эз кӧ эськӧ заставит бӧръя помас корсьны кытыськӧ матігӧгӧрысь кӧть недыр кежлӧ дзебсянін.
Кор ме нӧшта арталі на, кодарладорӧ мунны, син улӧ меным тӧдлытӧг уси ляпкыдик чом анькытш му дорысь.
Ме матыстчи чом дінӧ, видзӧдлі идзас вевт улӧ да аддзи сэтшӧм пӧрысь да омӧлик старикӧс, мый мем сэки пырысь-пыр жӧ тӧд вылӧ уси сійӧ кулысь козёл, кодӧс Робинзон аддзис ас дівывса ӧти пещераысь.
Старик пукаліс лажыньтчӧмӧн, чикрӧдліс ассьыс пемдӧм ичӧтик синъяссӧ да тэрмасьӧмӧн, но видзчысигтыр, кӧч моз (коньӧрлӧн ни ӧти пинь эз вӧв), акляліс кос да чорыд анькытш тусь, дугдывтӧг сійӧс ӧтар боксянь мӧдар бокӧ быгльӧдлігмоз.
Сійӧ сэтшӧм зіля вӧчис ассьыс уджсӧ, мый эз казяв менсьым воӧмӧс.
— Дедушка! а дедушка! — шыаси ме.
Сійӧ дугдіс аклявны, вылӧ кыпӧдіс синкымъяссӧ да вынӧн восьтіс синъяссӧ.
— Мый? — шушкыльтыштіс сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— Кӧні тан сикт матын? — юалі ме.
Старик бара мӧдіс аклявны.
Сійӧ эз велав менсьым.
Ме мӧдысь юалі воддзасьыс гораджыка.
— Сикт?.. да тэныд мый колӧ?
— А со, зэрсьыс сайӧдчывны.
— Мый?
— Зэрсьыс сайӧдчывны.
— Да!
(Сійӧ гыжйыштіс ассьыс гожъялӧм балябӧжсӧ.)
Но, тэ, эсійӧ, мун, — друг мӧдіс висьтавны сійӧ, кыдзсюрӧ кинас шенасигтырйи, — со... со, кыдз вӧртор дінтіыс мунан — со, кыдз вӧртор дінтіыс мунан — со, кыдз мунан — сэн тэд и лоӧ туй; тэ сійӧс, туйсӧ, эновт да пыр веськыдвыв мун, пыр мун, пыр мун, пыр мун...
Но, сэн тэныд и лоӧ Ананьево.
А то и Ситовкаӧдз верман воны.
Ме муртса гӧгӧрвои стариклысь.
Ускыс сылы мешайтіс, да и кывйыс омӧля бергаліс.
— Да тэ кытысь? — юалі ме сылысь.
— Мый?
— Кытысь тэ?
— Ананьевоысь.
— Мый нӧ тан тэ вӧчан?
— Мый?
— Мый тэ тан вӧчан?
— А стӧрӧжын пукала.
— Да мый тэ видзан?
— А анькытш.
Ме эг вермы не серӧктыны.
— Да, прӧстит, — кымын ар тэныд?
— А енмыс тӧдӧ.
— Буракӧ, тэ омӧля аддзан?
— Мый?
— Аддзан омӧля, буракӧ?
— Омӧля.
Овлывлӧ сідз, мый немтор ог кыв.
— Сідзтӧ нӧ кысь тэ верман стӧрӧжын овны, помилуйт?
— А сы йылысь гырысьджыкъяс тӧдӧны.
«Гырысьджыкъяс!» — думышті ме да жальпырысь видзӧдлі коньӧр старик вылӧ.
Сійӧ маласьыштіс, перйис питшӧгсьыс чорыд нянь тор да заводитчис нёнявны кага моз, сідз нин ропмунӧм банбокъяссӧ мырдӧн кыскышталігмоз.
Ме мӧдӧдчи вӧр нырдлань, чукыльті веськыдвыв, муні, пыр муні, кыдз тшӧктіс мем старик, да вои коркӧ ыджыд сиктӧ, кӧні зымвидзисны выль ногӧн, мӧд ногӧн кӧ колоннаясӧн, вӧчӧм каменнӧй вичко да колоннаяса жӧ ыджыд джуджыд господскӧй керка.
Ылысянь на тшӧкыда киссьысь зэр пыр ме аддзи тьӧс вевта да кык трубаа керка, мукӧдъяссьыс джуджыдджык; став сертиыс тӧдчӧ, старӧсталӧн оланін, кытчӧ ме и веськӧдчи, надеяпырысь аддзыны сы ордын самӧвар, чай, сакар да абу дзик шома сливки.
Аслам изӧймитӧм понкӧд тшӧтш кайи ме кильчӧ вылӧ, пыри посводзӧ, восьті ӧдзӧс, но, керкапытшкӧсса быдлунъя кӧлуй пыдди, аддзи бумагаӧн тырӧм некымын пызан, кык гӧрд шкап, резсьӧм чернила дозъяс, пуд сьӧкта озысь лыа дозъяс, зэв кузь перӧяс да мукӧдтор.
Ӧти пызан вылын пукаліс ар кызя пыктӧм да висян чужӧма, зэв ичӧт синъяса, тшӧг кымӧса да кузь кӧсичаа том морт.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі, кыдз следуйтӧ, горш гӧгӧртіыс да кынӧм весьттіыс дзирдалана руд нанкӧвӧй кафтана.
— Мый тіянлы колӧ? — юаліс сійӧ менсьым, вӧв моз юрсӧ вывлань тракнитӧмӧн, коді эз виччысь, мый сійӧс кутасны нырӧдыс.
— Тані приказчик олӧ... али...
— Тані медшӧр господскӧй контора, — торкис сійӧ менӧ. — Ме со дежурнӧйын пукала...
Вывескасӧ ӧмӧй ті энӧ аддзылӧ?
Сы вылӧ вывеска тувъялӧма.
— А кӧні эськӧ тан косьтысьыштны?
Самӧвар кодлӧнкӧ сиктас эм?
— Кыдз абу самӧвар, — тшапа висьталіс руд кафтана том морт: — мунӧй отец Тимофей ордӧ, а то и дворӧвӧй керкаӧ, а то и Назар Тарасыч ордӧ, а то и Аграфена-птишница ордӧ.
— Кодкӧд тэ сэн сёрнитан, бӧлбан тэ сэтшӧм?
Узьны он лэдз, бӧлбан! — кыліс гӧлӧс орчча жырсянь.
— А со, господин кутшӧмкӧ пырис, юалӧ, кӧні эськӧ косьтысьыштны?
— Кутшӧм сэн господин?
— А ог тӧд.
Понъя да ружьеа.
Орчча жырйын дзуртыштіс крӧвать.
Воссис ӧдзӧс, да петіс морт ар ветымына, кыз, ляпкыд тушаа, ӧшлӧн кодь сьыліа, былялӧм синъяса, вывті гӧгрӧс банъяса да волялан чужӧма.
— Мый тіянлы колӧ? — юаліс сійӧ менсьым.
— Косьтысьыштны.
— Тані абу места.
— Ме эг тӧд, мый тан контора; а ме верма и мынтысьны...
— Сійӧ, пӧжалуй, позяс и тан, — вочавидзис кыз морт: — со, абу-ӧ угоднӧ татчӧ.
(Сійӧ нуӧдіс менӧ мӧд жырйӧ, сӧмын эз сэтчӧ, кытысь петіс.)
— Лӧсьыд-ӧ тан лоӧ тіянлы?
— Лӧсьыд...
А оз-ӧ позь чай юыштны сливкиӧн?
— Позьӧ, пырысь-пыр.
Ті сы коста пӧрччысьӧй да шойччыштӧй, а чай тайӧ минутас лоӧ гӧтов.
— А кодлӧн тайӧ именньӧыс?
— Госпожа Лоснякова Елена Николаевналӧн.
Сійӧ петіс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр: менсьым жырйӧс контораысь торйӧдысь перегородка дорын сулаліс кучикӧн эжӧм ыджыд диван; сідзжӧ кучикӧн эжӧм зэв джуджыд бӧръяса кык улӧс уличаӧ петан нач ӧти ӧшинь ӧт-мӧдар бокын.
Розӧвӧй визьяса шпалерӧн кышӧм стенъясын ӧшалісны куим зэв ыджыд картина, кодъясӧ серпасалӧма маслянӧй краскаӧн.
Ӧти вылын вӧлі серпасалӧм кельыдлӧз ошейника лягавӧй пон да гижӧма: «Со менам гажӧй»; пон кок улын визувтӧ ю, а мӧдарладорас, пожӧм улын, пукалӧ вӧвлытӧм ыджыд, сувтса пеля кӧч.
Мӧд картина вылын кык старик сёйӧны арбуз: арбуз вывті тыдалӧ ылын греческӧй портик татшӧм гижӧда: «Храм Удовлетворенья».
Коймӧд картина вылын петкӧдлӧма вӧлі джынвыйӧ пасьтӧм водса нывбабаӧс ракурсын, гӧрд пидзӧсъяса да зэв кыз коклябӧръяса.
Пон менам, ньӧти нюжмасьтӧг, сьӧкыдпырысь пырис диван улӧ да, тыдалӧ, веськалі бус пӧвстӧ, сы вӧсна мый мӧдіс ёна несъявны.
Ме матыстчи ӧшинь дорӧ.
Улича вомӧныс господскӧй керкасянь контораӧдз вольсалӧма виджадӧн пӧвъяс: водзвыв бура артыштӧма, сы вӧсна мый сьӧдмуа мусин да кузя зэрӧм вӧсна гӧгӧр вӧлі зэв няйт.
Уличалань мышкӧн сулалысь господскӧй усадьба гӧгӧрын вӧчсис сійӧ, мый медсясӧ вӧчсьывлывлӧ господскӧй усадьбаяс гӧгӧрын: вушйӧм ситеч платтьӧа нывъяс тювкъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ; дворӧвӧй йӧз келалісны няйтӧд, сувтавлісны да зумыштчӧмӧн гыжъялісны ассьыныс мышнысӧ; десятскӧйлӧн домалӧм вӧв дыша ӧвтчис бӧжнас да, юрсӧ вылӧ гогнитӧмӧн, йирис забор; курӧгъяс котсисны; чакоткаӧн висьысь индейкаяс дугдывтӧг чуксасисны.
Пемыд да сісь стрӧйба, тыдалӧ, пывсян, кильчӧ вылын пукаліс гитараа ён зон да збодера сьыліс тӧдса романс:
Ме жырйӧ пырис кыз морт.
— Со тіянлы чай вайӧны, — шуис сійӧ меным меліа нюмъёвтӧмӧн.
Руд кафтана морт, контораса дежурнӧй, ломбернӧй пызан вылӧ пукталіс самӧвар, чайник, жугалӧм блюдйын стӧкан, сливки гырнич да болховскӧй из кодь чорыд кӧлач кӧлышка.
Кыз морт петіс.
— Коді тайӧ, — юалі ме дежурнӧйлысь, — приказчик?
— Абу жӧ ӧд: вӧлі главнӧй кассирын, а ӧні главнӧй конторщикӧ пуктӧмаӧсь...
— Приказчикъясыс ӧмӧй тіян абуӧсь?
— Абуӧсь.
Эм бурмистр, Михайла Викулов, а приказчик абу.
— Сідзкӧ управляющӧй эм?
— Кыдз жӧ, эм: немеч Линдамандол, Карло Карлыч; сӧмын сійӧ оз распоряжайтчы.
— Коді нӧ тіян распоряжайтчӧ?
— Ачыс барыня.
— Со кыдз!..
Мый нӧ, конторааныд ті унаӧн пукаланныд?
Том морт думыштчис.
— Квайт морт пукалӧ.
— Коді да коді? — юалі ме.
— А со кодъяс: первой лоӧ Василий Николаич, главнӧй кассир; а сэсся конторщик Пётр, Пётрлӧн вок конторщик Иван, мӧд Иван конторщик; Коскенкин Наркизов, конторщик жӧ, ме со — да ставсӧ он и вермы артавнысӧ.
— Чайта, барыняыдлӧн тіян уна дворӧвӧй йӧзыс?
— Абу, оз позь шуны, мый уна...
— Но, уна-ӧ нӧ?
— Морт сё ветымын, пӧжалуй, ӧкмас.
Ми кыкнанным чӧв ланьтлім.
— Но, мый нӧ, тэ бура гижан? — заводиті ме бара.
Том морт нюмъёвтіс зэв паськыда, гогнитіс юрнас, ветліс контораӧ да вайис гижӧм лист.
— Со менам гижӧдыс, — шуис сійӧ, нюмъявны дугдытӧг.
Ме видзӧдлі; четвертушка рудов бумага вылӧ мичаа да гырыся вӧлі гижӧма татшӧмтор:
ПРИКАЗ
Главнӧй городскӧй домовӧй ананьевскӧй конторасянь бурмистр Михаил Викуловлы, № 209.
«Приказывайтсьӧ тэныд тайӧ получитӧм бӧрын дзик пыр жӧ корсьны: коді колян вой, код юрӧн да мисьтӧм сьыланкывъясӧн сьылігтырйи, прӧйдитіс Аглицкӧй садті, да гувернантка мадам Энжени француженкаӧс садьмӧдіс да дӧзмӧдіс?
И мый стӧрӧжъяс видзӧдісны, и коді стӧрӧжнас садйын вӧлі да татшӧм безобразиесӧ лэдзис?
Став вылын гижӧмторъяс йылысь приказывайтсьӧ тэныд бура тӧдмавны да пырысь-пыр юӧртны конторалы.
Главнӧй конторщик Николай Хвостов.
Приказ помӧ вӧлі пуктӧма зэв ыджыд гербӧвӧй печать татшӧм гижӧдӧн: «Главнӧй господскӧй ананьевскӧй конторалӧн печать»; а уліас содтӧд гижӧд: «Исполнитны стӧч.
Елена Лоснякова».
— Тайӧ ачыс барыня содтіс, али мый? — юалі ме.
— Кыдз нӧ, асьныс: найӧ пыр асьныс.
А ӧд сытӧг приказыд оз действуйт.
— Но, мый нӧ, ті ыстанныд тайӧ приказсӧ бурмистрлы?
— Ог.
Ачыс локтас да лыддяс.
Мӧд ног кӧ шуны, сылы лыддясны; сійӧ ӧд миян оз куж лыддьысьнытӧ.
(Дежурнӧй бара ланьтыштліс.)
А мый, — содтіс сійӧ шпыньялігтырйи, — лӧсьыда ӧд гижӧма?
— Лӧсьыда.
— Сочинитісӧ, висьтасьны кӧ, эг ме.
Сы вылӧ Коскенкин мастер.
— Кыдз?..
Тіян ӧмӧй приказъяссӧ первой сочиняйтӧны?
— А кыдзи нӧ?
Он жӧ веськыда набело гиж.
— А уна-ӧ тэ жалӧванньӧ получайтан? — юалі ме.
— Комын вит шайт да вит шайт сапӧг вылӧ.
— И тэ довольнӧй?
— Дерт жӧ, довольнӧй.
Контораад миян оз быдӧн веськавны.
Меным, висьтасьны, ачыс енмыс отсаліс: дядь менам дворецкӧйын служитӧ.
— И лӧсьыд тэныд?
— Лӧсьыд.
Веськыда шуны, — водзӧ висьталіс сійӧ ышловзьӧмӧн, — купечьяс ордын, шуам, ми воклы лӧсьыдджык.
Купечьяс ордын ми воклы вывті бур.
Со ми ордӧ рытын воис Венёвоысь купеч, — да сылӧн уджалысьыс мем висьталіс...
Лӧсьыд, немтор шуны, лӧсьыд.
— А мый, купечьяс ӧмӧй ыджыдджык жалӧванньӧ мынтӧны?
— Ен мед видзас!
Да сійӧ тэнӧ шошаӧдыд вӧтлас, жалӧванньӧ кӧ тэ сылысь коран.
Абу сідз, тэ купеч ордын ов вераӧн да полӧмӧн.
Сійӧ тэнӧ и вердӧ, и юкталӧ, и пасьтӧдӧ, и став.
Угодитан сылы — нӧшта унджык сетас...
Мый тэнад жалӧванньӧысь!
Оз ков сійӧ дзик...
И олӧсӧ купечыд прӧстӧя, роч моз, ми моз мунан сыкӧд туйӧ — сійӧ юӧ чай, и тэ ю чай; мый сійӧ сёйӧ, сійӧс и тэ сёй.
Купеч... кыдз позьӧ: купечыд абу барин кодь.
Купеч оз ышмы; но, скӧрмас — нӧйтыштас, да сійӧн и помасяс.
Оз ёнты, оз доймы...
А бариныдкӧд беда!
Немтор абу сы серти: и сійӧ абу бур, и сійӧн эн угодит.
Сетан сылы ва тыра стӧкан либӧ сёян: «Ой, ваыс дука! ой, сёяныс дука!»
Петкӧдан, ӧдзӧс сайын сулыштан да ваян бара: «Но вот, ӧні бур, но вот, ӧні абу дука».
А барыняясыд нин, висьтала тіянлы, а барыняясыд нин кутшӧмӧсь!.. либӧ со, ещӧ барышняясыд!..
— Федюшка! — кыліс конторасянь кыз мортлӧн гӧлӧс.
Дежурнӧй пелька петіс.
Ме помалі чай стӧкан, воді диван вылӧ да унмовси.
Ме узи час кык.
Садьмӧм бӧрын ме кӧсъя вӧлі чеччыны, да дыш личкис; ме куни синъясӧс, но бара эг унмовсь.
Перегородка сайын, контораын, гусьӧник сёрнитісны.
Не ас вӧляысь менам кутіс кывзыссьыны:
— Сідз, сідз, Николай Еремеич, — кыліс ӧти тӧдӧс, — сідз.
Тайӧс оз позь не артыштны; оз позь, збыль...
М-м!
(Сёрнитысь кызӧктіс.)
— Менымсӧ эскӧй нин, Гаврила Антоныч, — паныд шыасис кыз морт, — меным ӧмӧй нин не тӧдны татчӧс пӧрадокъястӧ, асьныд думыштлӧй.
— Кодлы нӧ и тӧднысӧ, Николай Еремеич: ті тані, позьӧ шуны, медводдза морт.
Но, сідзкӧ, кыдз нӧ? — водзӧ висьталіс мем тӧдтӧм гӧлӧс: — кыдз нӧ ми решитам, Николай Еремеич?
Висьталӧй, зэв колӧ тӧдны.
— Да кыдзи решитам, Гаврила Антоныч?
Ті сайын, сідз шуны, став делӧыс: ті, тыдалӧ, онӧ окотитӧ.
— Помилуйтӧй, Николай Еремеич, мый ті?
Миян делӧ тӧргӧвӧй, купеческӧй; миян делӧ ньӧбны.
Ми сы вылын сулалам, Николай Еремеич, позьӧ шуны.
— Кӧкъямыс шайт, — костӧдлӧмӧн шуис кыз морт.
Кыліс ышловзьӧм.
— Николай Еремеич, зэв донӧн изволитанныд корны.
— Оз позь, Гаврила Антоныч, мӧд ногӧн вӧчны; ен водзын моз висьтала, оз позь.
Лои шы ни тӧв.
Ме надзӧникӧн кыпӧдчышті да перегородка потасті видзӧдлі.
Кыз морт пукаліс мелань мышкӧн.
Сылы паныд пукаліс купеч, ар нелямына, косіник да кельыд, быттьӧ мавтӧма кослунъя выйӧн.
Сійӧ дугдывтӧг гудйысис аслас тошкын да зэв пелька лапйӧдліс синъяссӧ да дзӧрӧдіс вомдорсӧ.
— Шензяна, позьӧ шуны, петасъяс таво, — заводитіс висьтавны сійӧ бара: ме локтігчӧж пыр любуйтчи.
Дзик Воронежсянь шензянаӧсь мӧдісны, первой сорт позьӧ шуны.
— Збыль, петасъяс абу лёкӧсь, — висьталіс главнӧй конторщик: — да ӧд ті тӧданныд, Гаврила Антоныч, ар гындас, а кыдз тулыс закотитас.
— Збыль, сідз, Николай Еремеич, ставыс ен сайын; дзик збыльтор изволитінныд шуны...
А, тыдалӧ, тіян гӧсьтныд садьмӧма.
Кыз морт бергӧдчис... мӧдіс кывзысьны.
— Абу садьмӧма, узьӧ.
А ӧд позьӧ, кыдз нин...
Сійӧ локтіс ӧдзӧс дорӧ.
— Абу, узьӧ, — мӧдысь шуис сійӧ да бӧр муніс асалас местаӧ.
— Но, сідзкӧ, кыдз нӧ, Николай Еремеич? — бара заводитіс купеч. — Делӧтӧ колӧ помавны...
Но, ладнӧ инӧ, Николай Еремеич, но, ладнӧ инӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, дугдывтӧг син куньтыралігтырйи: — кык рудіникӧс да еджыдіникӧс тіянлы, а сэн (сійӧ гогнитіс юрнас барскӧй двор вылӧ) квайт да джын.
Орӧдчам, али мый?
— Нёль рудіникӧс, — вочавидзис приказчик.
— Но, куимӧс!
— Нёль рудіникӧс еджыдіниктӧг.
— Куимӧс, Николай Еремеич.
Куим да джын, ни ӧти ур не этшаджык.
— Куимӧс, Николай Еремеич.
— Эн и сёрнитӧ, Гаврила Антоныч.
— Аттӧ, кыв вылӧ кутшӧм сетчытӧм, — нурбыльтыштіс купеч. — Тадзтӧ ме ачым барынякӧд орӧдча.
— Кыдз окота, — висьталіс кыз морт: — важӧн мед тадз.
Мый, збыльысь, тіянлы тӧждысьнысӧ?..
И ёна бурджык!
— Но тырмас, тырмас, Николай Еремеич.
Пырысь-пыр нин и скӧрмин!
Ме ӧд тайӧ сідз шуи.
— Эн, мый нӧ, збыль ӧд...
— Тырмас жӧ, шуӧны...
Шуӧны, шутитышті.
Но, босьт ассьыд куим да джынтӧ, мый тэкӧд керан.
— Нёльӧс эськӧ колӧ вӧлі босьтны, да ме, йӧйыд, тэрмасьышті, — броткакыліс кыз морт.
— Сідзкӧ сэн, домассӧ, квайт да джын, Николай Еремеич, квайт да джынйысь нянь вузавсьӧ?
— Квайт да джын, висьталӧма нин.
— Но, сідзкӧ, орӧдчам, Николай Еремеич (купеч шлячкис аслас шергӧдӧм чуньясӧн конторщик кипыдӧсӧ).
И ен сыкӧд!
(Купеч сувтіс.)
Сідз ме, батюшка Николай Еремеич, ӧні муна барыня дінӧ да ас йылысь доложитны тшӧкта, да сідз висьтала нин ме: Николай Еремеич, мися, квайт да джынйысь шуисны.
— Сідзи и висьталӧй, Гаврила Антоныч.
— А ӧні изволитӧй получитны.
Купеч сетіс приказчиклы неыджыд пачка бумага, копыртчыліс, пыркнитіс юрнас, босьтіс ассьыс шляпасӧ кык чуньӧн, лэптыштліс пельпомсӧ, вӧчис став тушанас гы моз вӧрзьӧм да петіс сапӧгнас ёнакодь дзуртігтырйи.
Николай Еремеич матыстчис стенлань да, кыдз ме верми аддзыны, мӧдіс видлавны купечлысь сетӧм бумага сьӧмъяссӧ.
Ӧдзӧсӧд мыччысис сук бакенбардъяса гӧрд юр.
— Но, мый? — юаліс юр. — Ставыс ладнӧ?
— Ставыс ладнӧ.
— Уна-ӧ?
Кыз морт дӧзмӧмӧн макнитіс кинас да индіс ме жыр вылӧ.
— А, бур! — шуис юр да воши.
Кыз морт матыстчис пызан дорӧ, пуксис, восьтіс небӧг, перйис тшӧті да мӧдіс вештавны мольяс, эз водз чуньнас, а веськыд киса нимтӧм чуньнас: тадз йӧзсяньыс бурджык.
Пырис дежурнӧй.
— Тэныд мый?
— Голоплёкиысь Сидӧр воис.
— А! Но, кор сійӧс.
Энлы, энлы...
Мун первой видзӧдлы, мый сійӧ, бокӧвӧй бариныд, век на узьӧ, али садьмӧма?
Дежурнӧй ньӧжйӧник пырис ме жырйӧ.
Ме пукті юрӧс ягдташ вылӧ, коді вӧлі меным юрлӧс пыдди да куни синъясӧс.
— Узьӧ, — шӧпнитіс дежурнӧй, контораӧ бӧр петӧм бӧрын.
Кыз морт броткӧдчыштіс пинь пырыс.
— Но, кор Сидӧртӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас.
Ме бара кыпӧдчышті.
Пырис зэв ыджыд тушаа, ар комына, гӧрд чужӧма, русӧй юрсиа да кудриа неыджыд тошка ён мужик.
Сійӧ юрбитыштіс ӧбраз вылӧ, копыртчыліс главнӧй конторщиклы, босьтіс ассьыс шляпасӧ кыкнан киас да веськӧдчис.
— Олан-вылан, Сидӧр, — шуис кыз морт тшӧтіӧн котшкӧдчигтырйи.
— Оланныд-выланныд, Николай Еремеич.
— Но, мый, кутшӧмджык туйыс?
— Бур, Николай Еремеич.
Няйтджык сӧмын неуна.
(Мужик сёрнитіс тэрмасьтӧг да эз гора.)
— Гӧтырыд здоров?
— Мый сыкӧд лоас!
Мужик ышловзис да ӧти коксӧ водзлань вештіс.
Николай Еремеич пуктіс перӧсӧ пель саяс да сульсис.
— Мый нӧ, мыйла воин? — водзӧ юасис сійӧ пож сера чышъянсӧ зептас сюйигмоз.
— Да тӧдан, Николай Еремеич, миянлысь плӧтникъясӧс корӧны.
— Но, мый нӧ, найӧ абуӧсь тіян, али мый?
— Кыдз абуӧсь, Николай Еремеич: дачаным вӧрын — гӧгӧрвоана.
Да ӧд уджалан кад, Николай Еремеич.
— Уджалан кад!
Сійӧ и эм, ті зэв зільӧсь йӧзлы уджавны, а асланыд барынялы уджавны он радейтӧ...
Ставыс ӧткодьӧсь!
— Уджыссӧ ставыс ӧткодь, збыль, Николай Еремеич... да мый...
— Но?
— Доныс зэв... эсійӧ...
— Мый эськӧ абу да!
Аддзан, кутшӧма ті вельмӧмныд.
Мун тэ!
— Да и сійӧ колӧ шуны, Николай Еремеич, уджыссӧ ставыс вежон кежлӧ лоӧ, а видзасны тӧлысь.
Либӧ вӧчнысӧ немторйысь, либӧ ыстасны садъяныс туйяс весавны.
— Мый эськӧ абу да!
Ачыс барыня прикажитны тшӧктіс, сідзкӧ, миянлы тані сёрнитнысӧ немтор.
Сидӧр ланьтіс да мӧдіс дзӧрны ӧти местаын.
Николай Еремеич чукыльтіс юрсӧ да зіля мӧдіс котшкӧдчыны тшӧті мольясӧн.
— Миян... мужикъяс...
Николай Еремеич... коркӧ бара заводитіс висьтавны Сидӧр, быд кыв вылӧ мытшасьлӧмӧн: тшӧктісны тіян милӧстьлы... со тан... лоӧ...
(Сійӧ сюйис ассьыс ыджыд кисӧ азям питшӧгас да мӧдіс кыскыны сэтысь тубыртӧм гӧрд дора кузьчышъян.)
— Мый тэ, мый тэ, йӧй, йӧймин, али мый? — тэрмасьӧмӧн торкис сійӧс кыз морт. — Мун, мун менам керкаӧ, водзӧ висьталіс сійӧ, чуймӧм мужикӧс пӧшти тойлалігтырйи: сэн юав гӧтырӧс... сійӧ тэныд чай сетас; ме пырысь-пыр локта, мун.
Да эн пов, шуӧны, мун.
Сидӧр петіс.
— Аттӧ кутшӧм... ош! — нурбыльтіс сы бӧрвылын главнӧй конторщик, качайтыштіс юрнас да бара кутчысис тшӧті дінӧ.
Друг кылісны уличаын да кильчӧ вылын горзӧмъяс: «Купря, Купря, Купряӧс он сконъяв!», и недыр мысти пырис контораӧ морт, ляпкыдик тушаа, видзӧднысӧ чахоткаӧн висьысь кодь, вывті кыз ныра, ыджыд вӧрзьывтӧм синъяса да зэв тшап походкаа.
Пасьталӧма сійӧ вӧлі важиник, косясьлӧм сертук кельыдлӧз рӧма, плисӧвӧй воротника да зэв посни кизьяса.
Мышку саяс сійӧ вӧлі кыскӧ пес нӧб.
Сы гӧгӧр зытласисны дворӧвӧй йӧз морт вит да ставныс горзісны: «Купря!
Купряӧс он сконъяв!
Пач ломтысьӧ Купряӧс пуктӧмаӧсь, пач ломтысьӧ!»
Но плисӧвӧй воротника сертука морт ньӧти эз видзӧд аслас ёртъяс шызьӧм вылӧ да ньӧти эз вежлась чужӧм вылас.
Лабутнӧй воськовъясӧн воис сійӧ пач дінӧдз, шыбитіс ассьыс нӧбсӧ, кыпӧдчыштіс, перйис бӧр зепсьыс табак доз, чашкӧдіс синъяссӧ да мӧдіс сюявны аслыс нырас пӧимӧн сорлалӧм тойӧм тӧзь турун.
Шумӧн-зыкӧн ватага пыригӧн кыз морт букыштліс синкымъяссӧ да чеччис места вывсьыс; но, кор аддзис, мыйын делӧыс, нюмъёвтіс да сӧмын тшӧктіс не горзыны: орчча жырас пӧ вӧралысь узьӧ.
— Кутшӧм вӧралысь? — юалісны морт кык ӧтпырйӧ.
— Помещик.
— А!
— Мед ызгӧны, кияссӧ шергӧдӧмӧн шуис плисӧвӧй воротника морт: — мем кутшӧм делӧ!
Сӧмын мед менӧ эз вӧрзьӧдны.
Пач ломтысьӧ менӧ пуктісны...
— Пач ломтысьӧ!
Пач ломтысьӧ! — радпырысь горзіс йӧз чукӧр.
— Барыня тшӧктіс, — водзӧ висьталіс сійӧ пельпомсӧ лэптыштлӧм бӧрын. — А ті энлӧй... тіянӧс нӧшта порсь видзысьӧ пуктасны.
А мый ме вурсьысь и бур вурсьысь, первой мастеръяс ордын Мӧскуаын велӧдчылі да енералъяслы вуравлі... тайӧс менсьым некод оз мырддьы.
А ті мый збояланныд?..
Мый?
Ті дармоедъяс, дасьӧс сёйысьяс, сэсся немтор.
Лэдз менӧ вӧля вылӧ ме тшыгла ог кув, ме ог пропадит; сет мем пашпорт ме оброк бурӧс мынта да господаӧс удовлетворита.
А ті мый?
Пропадитанныд, пропадитанныд гутъяс моз, со и ставыс!
— Вот и сӧрин, — торкис сійӧс сера чужӧма да еджыд юрсиа, гӧрд галстука да косяссьӧм гырддзаа зон: тэ и пашпортӧн ветлін, да тэсянь господа ни ӧти ур оброк эз аддзывны, да и аслыд грӧш эн нажӧвит: муртса кыстӧ гортад вайин да сэсянь пыр вежсьывтӧг ӧти сертукӧн и олан.
— А мый вӧчан, Константин Наркизыч! — вочавидзис Куприян: — любитчис морт — и пропадитіс, и воши морт.
Тэ первой ме мындасӧ ов, Константин Наркизыч, а сэк сэсся и вӧйп менӧ.
— И аддзӧма кодӧс радейтны!
Веськыд урӧдӧс!
— Абу, тадз тэ эн сёрнит, Константин Наркизыч.
— Да кодӧс тэ ылӧдлан?
Ме ӧд аддзылі сійӧс: колян во Мӧскуаын ас синмӧн аддзылі.
— Колян во сійӧ збыль мисьтӧммыштіс ичӧтика, — пасйыштіс Куприян.
— Ладнӧ, господа, мед, — заводитіс зывӧка сёрнитны лёк гӧлӧсӧн ыджыд тушаа, прыщикӧсь косіник чужӧма, кудритчӧма да мольӧдчӧма морт, тыдалӧ, камердинер: бурджык мед миянлы Куприян Афанасьич ассьыс сьыланкывсӧ сьылас.
Нолтӧ, заводитӧ, Куприян Афанасьич!
— Да, да! — шыасисны мукӧдыс. — Айда, Александра!
Йӧйтӧдліс Кудряӧс, нинӧм шуны...
Сьыв, Купри!..
Молодеч, Александра!
(Дворӧвӧй йӧз меліалӧм могысь, мужичӧй йылысь сёрнитігӧн, частӧ бабйӧй нимӧн шулісны.)
Сьыв!
— Тані абу сьыланін, — чорыда вочавидзис Куприян: — тані господскӧй контора.
— Да тэныд нӧ кутшӧм делӧ сэтчӧдз?
Чайта, конторщикӧ ачыд витан! — лёкысь сералӧмӧн шуис Константин. — Колӧ чайтны!
— Ставыс господскӧй власьт улын олӧны, — пасйыштіс коньӧр.
— Аддзан, аддзан, кытчӧ витӧ, аддзан, кутшӧм?
У! У! А!
И ставныс вак-вак серӧктісны, ӧткымынъяс мӧдісны чеччавны.
Ставсьыс гораа гигзис ар дас вита ӧти детинка, тыдалӧ, дворӧвӧй йӧз пӧвстса аристократлӧн пи: сійӧ новліс ыргӧн кизя жилетка, кельыдлӧз рӧма галстук да вевъялӧма нин кынӧм быдтыштны.
— А кывзы жӧ, висьтав веськыда, Купря, — самодовольнӧя заводитіс сёрнитны Николай Еремеич, тыдалӧ, серамыс петны мӧдӧма да мелі лоӧма: — пач ломтысядтӧ ӧд лёк?
Некытчӧ туйтӧм удж, ме чайта?
— Да мый, Николай Еремеич, — заводитіс Куприян: — со ті ӧні главнӧй конторщик миян, збыль; вензьыны сэн, збыль, нинӧм; а ті ӧд вӧлінныд опала улын, да мужицкӧй керкаын овлінныд жӧ.
— Тэ смотри менам да эн вунӧдчы, — ӧзйӧмӧн торкис сійӧс кыз морт: — тэкӧд, йӧйкӧд, шутитӧны; тэныд эськӧ, йӧйлы, гӧгӧрвоны колӧ да аттьӧавны, мый тэкӧд, йӧйкӧд, сёрнитӧны.
— Кыв вылӧ веськаліс, Николай Еремеич, извинитӧй...
— Сійӧ жӧ, мися, кыв вылӧ веськаліс.
Ӧдзӧс воссис да котӧрӧн пырис казачок.
— Николай Еремеич, барыня тіянӧс ас дінас корис.
— Коді эм барыня ордас? — юаліс сійӧ казачоклысь.
— Аксинья Никитишна да Венёвоса купеч.
— Пырысьтӧм-пыр локта.
А ті, вокъяс, — водзӧ висьталіс сійӧ убедительнӧй гӧлӧсӧн: — весасьӧй жӧ татысь лучше выльысь пуктӧм пач ломтысьныдкӧд: рӧкыд вылӧ немеч пырас ещӧ, сэсся и норасяс.
Кыз морт лӧсьӧдыштіс ассьыс юрсисӧ, кызӧктіс киас, коді пӧшти эз тыдав сертук сос пытшсьыс, кизясис да мӧдӧдчис барыня дінӧ мунігас паськыда кокъяссӧ пукталігтырйи.
Недыр мысти и став ватагаыс люзьгис сы бӧрсянь Купрякӧд тшӧтш.
Коли ӧтнас менам важ тӧдсаӧй, дежурнӧй.
Сійӧ мӧдліс эськӧ ёсьтыны перӧяс, да пуксӧннас и унмовсис.
Некымын гут пырысь-пыр жӧ казялісны тайӧс да сатшкысисны-пуксялісны сы вомдор гӧгӧр.
Ном пуксис сылы кымӧсас, лӧсьыда пуктіс ассьыс кокъяссӧ да надзӧник сюйис сы небыд яйӧ ставнас ассьыс кузь нырсӧ.
Ӧнтайя бакенбардъяса гӧрд юр бара мыччысис ӧдзӧс сайсянь, видзӧдіс, видзӧдіс да пырис контораӧ аслас вель мисьтӧм тушакӧд тшӧтш.
— Федюшка?
А Федюшка!
Нэмтӧ узян! — шуис юр.
Дежурнӧй восьтіс синъяссӧ да чеччис улӧс вылысь.
— Николай Еремеич барыня ордӧ муніс?
— Барыня ордӧ муніс, Василий Николаич.
«А! А! — думышті ме. — Со сійӧ — главнӧй кассирыд».
Главнӧй кассир мӧдіс ветлӧдлыны жырйӧд.
Но сійӧ ёнджыкасӧ кыйяліс, а эз ветлӧдлы, и вӧлі дзик кань кодь.
Пельпом вылас сылӧн мӧвкъяліс зэв векни пӧлаяса важ сьӧд фрак; ӧти кисӧ сійӧ кутіс морӧс вылас, а мӧднас дугдывтӧг кутчысьлывліс вӧв гӧнысь кыӧм аслас джуджыд да дзескыд галстук дінӧ да мыйвынсьыс бергӧдліс юрнас.
Сійӧ новліс кӧза куысь вурӧм дзурттӧм сапӧг да тувччаліс зэв небыда.
— Талун помещик Ягушкин тіянӧс юаліс, — содтіс дежурнӧй.
— М-м, юаліс?
Мый нӧ сійӧ сэтшӧмсӧ висьталіс?
— Висьталіс, мый пӧ Тютюрев ордӧ рытнас пыралас да тіянӧс мӧдас виччысьны.
Колӧ пӧ мем Василий Николаичкӧд ӧти делӧ йылысь сёрнитыштны, а кутшӧм делӧ йылысь — эз висьтав: Василий Николаич нин, шуӧ, тӧдӧ.
— М-м! — вочавидзис главнӧй кассир да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Мый, Николай Еремеев контораын? — кыліс посводзын гора гӧлӧс, и ыджыд тушаа, тыдалӧ, скӧрмӧм морт, мисьтӧм, но выразительнӧй да смел чужӧма, бура лӧсьыда пасьтасьӧма, воськовтіс порог вомӧн.
— Абу сійӧ тані? — юаліс сійӧ, тэрыба гӧгӧр видзӧдлӧм мысти.
— Николай Еремеич барыня ордын, — висьталіс кассир. — Мый тіянлы колӧ, висьталӧй мем, Павел Андреич, ті мем верманныд висьтавны...
Мый тіянлы колӧ?
— Мый меным колӧ?
Ті кӧсъянныд тӧдны, мый меным колӧ?
(Кассир доймӧмпырысь гогнитіс юрнас.)
Велӧдыштны ме сійӧс кӧсъя, лёк кыз кынӧмӧс, пеж суклясьысьӧс...
Ме сылы петкӧдла суклясьӧм!
Павел уськӧдчис улӧс вылӧ.
— Мый ті, мый ті, Павел Андреич?
Лӧньӧдчӧй...
Кыдз тіянлы абу яндзим?
Ті эн вунӧдӧй, код йилысь ті сёрнитанныд, Павел Андреич! — лӧпӧчитіс кассир.
— Код йылысь?
А мем кутшӧм мог, мый сійӧс главнӧй конторщикӧ пуктісны.
Со, нинӧм шуны, аддзӧмаӧсь кодӧс пуктыны!
Дзик нин стӧч, позьӧ шуны, лэдзисны козёлӧс йӧрӧ!
— Тырмас, тырмас, Павел Андреич, тырмас!
Эновтӧй тайӧс... мый сёрнитны нинӧм абусӧ!
— Но, Лиса Патрикеевна мӧдіс бӧжнас легӧдны!...
Ме сійӧс виччыся, — скӧрысь шуис Павел да кинас кучкис пызанӧ. — А, да со и сійӧ локтӧ, — содтіс сійӧ, ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын: — толькӧ гарышт, сэні и эм.
Милости просим!
(Сійӧ сувтіс.)
Николай Еремеев пырис контораӧ.
Чужӧмыс сылӧн востымасис гажлунӧн, но Павелӧс аддзӧм бӧрын сійӧ неуна шай-паймуні.
— Оланныд-выланныд, Николай Еремеич, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Павел, надзӧник сылань матыстчигмоз: — оланныд- выланныд.
Главнӧй конторщик воча нинӧм эз шу.
Ӧдзӧсті тыдовтчис купечлӧн чужӧм.
— Мый нӧ ті он изволитӧй нинӧм воча висьтавны? — водзӧ нуӧдіс Павел. — Но, да энлы...
Энлы, — содтіс сійӧ: — тадз абу лада; горзӧмӧн да пинясьӧмӧн нинӧм он босьт.
Энлы, ті меным лучше бурӧн висьталӧ, Николай Еремеич, мый вӧсна ті менӧ преследуйтанныд?
Мый вӧсна ті кӧсъянныд погубитны менӧ?
Но, висьталӧй жӧ, висьталӧй.
— Тані абу места тіянкӧд сёрнитны, — неуна волнуйтчӧмӧн вочавидзис главнӧй конторщик: — да и абу кад.
Сӧмын, висьтася, ме ӧтитор вылӧ шензя: кытысь ті босьтінныд, мый ме пӧгубитны тіянӧс кӧсъя либӧ преследуйта?
Да и кыдз, медбӧрти, верма ме тіянӧс преследуйтны!
Ті онӧ ме контораын уджалӧй.
— Нӧшта мый, — вочавидзис Павел: — тайӧ нин сӧмын оз тырмы!
Но мыйла нӧ ті ылӧдчанныд, Николай Еремеич?..
Ті ӧд гӧгӧрвоанныд менӧ.
— Ог, ог гӧгӧрво.
— Абу сідз, гӧгӧрвоанныд.
— Ог, ей-богу, ог гӧгӧрво.
— Нӧшта божитчанныд!
Да, та вылӧ кӧ нин мӧдіс, висьталӧй: но, ті он полӧй енмысь!
Но, мый вӧсна ті коньӧр нывлы овны он сетӧ?
Мый тіянлы колӧ сысянь?»
— Ті код йылысь сёрнитанныд, Павел Андреич? — нарошнӧ шензьӧмӧн юаліс кыз морт.
— Аттӧ!
Оз тӧд кӧнкӧ?
Ме Татьяна йылысь сёрнита.
Полӧй енмысь, — мый вӧсна мститанныд?
Яндысьӧй: ті гӧтыра морт, челядьыд тіян ме ыдждаӧсь нин, а ме неуна мӧдджык...
Ме гӧтрасьны кӧсъя: ме честнӧя вӧча.
— Мыйӧн нӧ ме сэн мыжа, Павел Андреич?
Барыня гӧтрасьны тіянӧс оз лэдз: сылӧн господскӧй вӧля!
Ме нӧ сэн мый?
— Ті мый?
А ті эсійӧ пӧрысь ёмаыскӧд, ключницаыскӧд, эн вӧйпӧдсьӧ, кӧнкӧ?
Кӧнкӧ, он суклясьӧ, а?
Висьталӧй, он больгӧй некодӧн дорйытӧм ныв йылысь быдсяма вӧвлытӧмторсӧ?
Кӧнкӧ, эз ті милӧсть кузя пуктыны сійӧс песласьысьысь тасьті-пань мыськалысьӧ?
И нӧйтӧны сійӧс и сёйтӧг видзӧны оз ті милӧсть вӧсна?..
Яндысьӧй, яндысьӧй, пӧрысь морт ті!
Тіянӧс ӧд, сійӧ и видзӧд, паралич кучкас...
Енлы ковмас висьтасьны.
— Пинясьӧй, Павел Андреич, пинясьӧй...
Дыр-ӧ ӧд тіянлы пинясьныд сюрӧ-а.
Павел ӧзйис.
— Мый?
Повзьӧдны менӧ кӧсъян? — скӧрысь мӧдіс сёрнитны сійӧ. — Тэ чайтан, ме тэысь пола?
Ог, вокӧ, эн сэтшӧм вылӧ веськав!
Мыйысь меным повнысӧ?..
Ме быдлаысь аслым няньтӧ аддза.
Тэ вот мӧд делӧ!
Тэныд сӧмын тані и овны, да суклясьны, да гусясьны...
— Ӧд со кутшӧм, садьсӧ оз тӧд, — торкис сійӧс конторщик, коді тшӧтш мӧдіс воштыны терпениесӧ: — фершель, прӧстӧ фершель, лекартор лёкиник; а кывзы жӧ сылысь, — тьпу тэ, кутшӧм ыджыд морт!
— Да, фершель, а тайӧ фершельтӧгыд ті ӧні эськӧ важӧн нин шойна вылын сісьманныд...
И тойліс жӧ менӧ сюраыс бурдӧдны сійӧс, — содтіс сійӧ пинь пырыс.
— Тэ менӧ бурдӧдін?..
Эн, тэ менӧ отравитны кӧсйин; тэ менӧ сабурӧн юкталін, — бӧрсяньыс висьталіс конторщик.
— Мый нӧ, тэ вылӧ кӧ, сабурсьыс кындзи, немтор эз вермы действуйтны?
— Сабур врачебнӧй управаӧн запретитӧма, — водзӧ висьталіс Николай: — ме нӧшта тэ вылӧ норася на...
Тэ менӧ вины кӧсйин — со мый!
Да енмыс эз сет.
— Тырмас тіянлы, тырмас, господа... — шыасьліс кассир.
— Эн сюйсьы! — горӧдіс конторщик. — Сійӧ менӧ отравитны кӧсйис!
Гӧгӧрвоан тэ тайӧс?
— Зэв тай колантор мем...
Кывзы, Николай Еремеев, — заводитіс Павел этшсьыс петмӧн: — медбӧръяысь тэнӧ кора... скӧрмӧдін тэ менӧ дзикӧдз — ог вермы сэсся кутчысьны тадз водзӧ.
Эновт тэ миянӧс шы ни тӧв, гӧгӧрвоан?
А то, ей-богу, оз ло бур коднымлыкӧ миянлы, ме тэныд висьтала.
Кыз морт шызис.
— Ме тэысь ог пов, — горӧдіс сійӧ: — кылан-ӧ тэ, молокосос!
Ме и тэ батькӧд справитчи, ме и сылысь сюръяссӧ чегъялі — тэныд пример, видзӧд!
— Эн казьтыв мем бать йылысь, Николай Еремеев, эн казьтыв!
— Со ещӧ!
Тэ кутшӧм менӧ велӧдысь?
— Шуӧны тэныд, эн казьтыв!
— А тэныд шуӧны, эн вунӧдчы...
Кутшӧма тэ сэн барынялы, тэ ногӧн, он ков, а ковмас кӧ сылы тэа-меа костысь коднымӧс кӧ бӧрйыны — он кутчысь тэ, муса пи!
Бунтуйтны некодлы оз позь, смотри!
(Павел сырмис скӧрысла.)
А Татьянаыдлы сідзи и колӧ...
Виччысьлы, сыысь на лёк сылы лоӧ!
Павел уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм кулакъясӧн, и конторщик сьӧкыда быгыльтчис джоджӧ.
— Дорны сійӧс кандалаӧн, дорны... — ырзис Николай Еремеев.
Тайӧ серпасыслысь помсӧ ме ог босьтчы гижны; ме нин и сідз пола, эг-ӧ ме дӧзмӧд лыддьысьысьясӧс.
Тайӧ жӧ луннас ме муні бӧр гортӧ.
Вежон мысти ме кывлі, мый госпожа Лоснякова кольӧма и Павелӧс и Николайӧс служитны ас ордас, а Татьянаӧс ыстӧма: тыдалӧ, абу мӧдӧма ковны.
Бирюк
Ме локта вӧлі вӧраланінысь рытын ӧткӧн, кокньыдик телегаӧн.
Гортӧдз вӧлі верст кӧкъямыс кымын; менам восьласа бур вӧлӧй збодера рӧдтіс буса туй вывті, шочиника корскӧмӧн да пельяснас вӧрӧдігтырйи; мудзӧм пон, быттьӧ сійӧс вӧлі кӧрталӧма, ни ӧти воськов эз кольччы бӧр кӧлесаясысь.
Кыпӧдчӧ вӧлі гымалан кымӧр.
Водзвылын зэв ыджыд сьӧд кымӧр ньӧжйӧникӧн кайис вӧр сайсянь; ме весьтын и меным паныд локтӧны вӧлі кузь, руд кымӧръяс; бадь кустъяс тревожнӧя вӧрӧшитчисны да шӧпкисны.
Пӧдтан жар друг вежсис васӧд кӧдзыдӧн; вуджӧръяс ӧдйӧн сукмисны.
Ме кучки вӧлӧс вӧжжиӧн, лэччи оврагӧ, вуджи косьмӧм шор вомӧн, коді ставнас вӧлі тырӧма быдмысь бадь кустъясӧн, кайи гӧра вылӧ да пыри вӧрӧ.
Туйыс чукльӧдліс ме водзын орешник кустъяс костъясӧд, кодъяс вӧлі пемдӧмаӧсь нин; меным водзӧ мунны вӧлі сьӧкыд.
Телега чеччаліс сё вося дубъяс да нин пу вужъяс вывті, кодъяс вӧлі вомӧналӧны джуджыд кузьмӧс гуранъяс — телега кӧлеса туйяс; вӧлӧй менам пондіс джӧмдавны.
Вывланьын друг заводитчис увгыны тӧв, пуяс пондісны шувгыны, гырысь зэр войтъяс мӧдісны крута шлёпӧдны, сяргыны пу коръяс вылӧ, югнитіс чард, и гымалан кымӧрыд зэрмис.
Зэр пондіс киссьыны шорӧн.
Ме мӧдӧдчи восьлӧн, и регыд меным лои сувтны: вӧлӧй мӧдіс сибдавны, ме немтор эг понды аддзыны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ меститчи ме паськыд куст дорӧ.
Гӧрбыльтчӧмӧн да чужӧмӧс тубыртӧмӧн ме терпитӧмӧн виччыси лёк поводдялысь помасьӧм, кыдзи друг, чардби югнитігӧн, туй вылысь ме казялі кузь тушаа мортӧс.
Ме понді лючки видзӧдны сылань, — сійӧ жӧ фигураыс быттьӧ муысь быдмис менам телега дінын.
— Коді тайӧ? — юаліс гора гӧлӧс.
— А тэ коді ачыд?
— Ме татчӧс лесник.
Ме висьталі, коді ачым.
— А, тӧда!
Ті гортад мунанныд?
— Гортӧ.
Да аддзан, кутшӧма гымалӧ, зэрӧ!
— Да, зэрӧ, вочавидзис гӧлӧс.
Еджыд чардби югзьӧдіс лесникӧс юрсяньыс кокӧдзыс; пыр жӧ сы бӧрын кыліс тратшкакылан да дженьыдик кучкӧм гым шылӧн.
Зэр пондіс шливгыны кык пӧв ёнджыка.
— Регыдӧн оз дугды, — водзӧ нуӧдіс сёрни лесник.
— Мый керны!
— Ме тэнӧ, пӧжалуй, аслам керкаӧ нуӧда, — оръясян гӧлӧсӧн шыасис сійӧ.
— Вӧч сэтшӧм бур.
— Вай жӧ пуксьӧй.
Сійӧ локтіс вӧв юр дінӧ, босьтіс сійӧс дом поводӧдыс да тракнитіс местасьыс.
Ми вӧрзим.
Ме кутчыси телега пӧдушкаӧ; телегаыс дзибрасис, «кыдзи саридз вылын пыж», и понді чуксавны понйӧс.
Коньӧр вӧлӧй менам сьӧкыда шлёпсьӧдіс няйтӧд кокъяснас, вильдаліс, джӧмдаліс; лесник пӧлнясис додь вожъяс водзын то веськыдвыв, то шуйгавыв, быттьӧ кутшӧмкӧ каститчысь.
Ми мунім бура дыр; коркӧ и менам колльӧдысьӧй сувтіс.
— «Вот ми и гортынӧсь, барин», — шуис сійӧ спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Ӧграда ӧдзӧс дзуртыштіс, кымынкӧ понпи кутісны ӧтпырйӧн увтчыны.
Ме юрӧс лэпті да чардби югнитӧм пыр аддзи паськыд двор шӧрын сулалысь неыджыд керка; дворсӧ вӧлі кытшалӧма плетеньӧн.
Ӧти ӧшиньын омӧлика югзис би.
Лесник вайӧдіс вӧлӧс кильчӧ дорӧдзыс да таркнитіс ӧдзӧсас.
«Пырысь-пыр!» — юрӧбтіс вӧсньыдик гӧлӧс, кыліс кӧмтӧм кокӧн тувччалӧм, ӧдзӧс вешнякыс дзуртыштіс, и векньыдик матерье торйӧн вӧнясьӧм дӧрӧма да киас пӧнара, петіс туй вылӧ ар дас кыка нывка.
— Югдӧдышт баринлы, — шуис сійӧ нывкалы: — а ме тэнсьыд телегатӧ лэбулӧ сувтӧда.
Нывка видзӧдліс ме вылӧ да мӧдӧдчис керкаӧ.
Ме мӧдӧдчи сы бӧрысь.
Керкаыс лесниклӧн вӧлі ӧти жырйысь, тшынасьӧма, ляпкыдик, тыртӧм; пӧлать ни вежӧс, ни забор эз вӧвны.
Стенас ӧшаліс киссьӧм тулуп.
Лабичын куйлӧ вӧлі ӧти ствола ружье, пельӧсын туплясис трапйӧ чукӧр, кык ыджыд гырнич сулалісны пач бердын.
Гажтӧма ыпйӧмӧн да куслӧмӧн пызан весьтын сотчис сартас.
Дзик керка шӧрас, кузь потш помӧ кӧрталӧмӧн, ӧшалӧ потан.
Нывка кусӧдіс пӧнарсӧ, пуксис ичӧтик скамейка вылӧ да заводитіс веськыд кинас качайтны потансӧ, шуйганас лӧсьӧдны сартас.
Ме видзӧдлі гӧгӧр — и сьӧлӧм вылын лои шог: абу гажа пырны войын мужицкӧй керкаӧ.
Потанын кага лолаліс сьӧкыда да тэрыба.
— Тэ ӧмӧй ӧтнадӧн тані? — юалі ме нывкалысь.
— Ӧтнам, муртса гӧгӧрвоыштана шуис сійӧ.
— Тэ лесниклӧн ныв?
— Лесниклӧн, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ.
Ӧдзӧс дзуртыштіс, и, юрсӧ копыртлӧмӧн, воськовтіс порог вомӧн лесник.
Сійӧ лэптіс джоджысь пӧнар, локтіс пызан дорӧ да ӧзтіс пӧнар лампасӧ.
— Абу привышнӧ тіянлы сартаса бинад? — шуис сійӧ да пыркнитіс читкыльӧсь юрсинас.
Ме видзӧдлі сы вылӧ.
Шоча удайтчыліс меным аддзывны татшӧм молодечӧс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, ӧкуратнӧй статя.
Кӧтасьӧм дӧрӧм увсяньыс тӧдчана чурвидзисны сылӧн вына яйвечикъясыс.
Читкыля сьӧд тошкыс джынвыйӧ тупкис сылысь суровӧй да мужественнӧй чужӧмсӧ; ӧта-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧм паськыд синкым увсянь збоя видзӧдісны неыджыд карӧй синъяс.
Кокньыдика кияснас бокас пыксьӧмӧн сувтіс сійӧ ме водзӧ.
Ме аттьӧалі сійӧс да юалі, кыдзи сійӧс шуӧны.
— Менам нимӧн Фома, — шуис сійӧ, — а нимтӧны Бирюкӧн.
— А, тэ Бирюк!
Ме кык пӧв ыджыдджык любопытствоӧн видзӧдлі сы вылӧ.
Асланым Ермолайсянь дай мукӧдъяссянь ме тшӧкыда кывлывлі висьталӧмъяс лесник Бирюк йылысь, кодысь став матігӧгӧрса мужикъясыс полӧны биысь моз.
На висьталӧм серти, ас уджын свет вылас эз на вӧвлы Бирюк кодь мастерыс: «Ув моздор гусявны оз сет; кӧть кутшӧм кадӧ, кӧть самӧй вой шӧрын, веськалас тэ шӧрӧ, кыдзи юр вылӧ лым, и тэ эн думайт сыкӧд водзсасьӧм йылысь, — ён да пельк, кыдзи бес...
Нинӧмӧн оз позь сійӧс босьтны: ни винаӧн, ни сьӧмӧн, и некутшӧм калымалӧм вылӧ оз сетчы.
Не ӧтчыдысь нин бур йӧз кӧсйылісны сійӧс свет вывсьыс изведитны, да оз — оз сетчы».
Со кыдзи сёрнитісны Бирюк йылысь суседъясыс — мужикъяс.
— Сідзкӧ тэ Бирюк, — мӧдысь шуи ме. — Ме, вокӧ, кывлі тэ йылысь.
Шуӧны, мый тэ некодлы прӧмак он сет.
— Ассьым службаӧс нуӧда, — вочавидзис сійӧ зумыша: — весь сёйны господскӧй нянь оз позь.
Сійӧ перйис вӧнь костсьыс черсӧ, пуксис джоджӧ да заводитіс сартас юкавны.
— Тэнад ӧмӧй кӧзяйкаыд абу? — юалі ме сылысь.
— Абу, — ыджыда чернас шеныштӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Кулі, сідзкӧ?
— Эз... да... кулі, — содтіс сійӧ да мӧдарӧ бергӧдчис.
Ме чӧвуси; сійӧ лэптіс синъяссӧ да видзӧдліс ме вылӧ.
— Ветлысь-мунысь мещанинкӧд пышйис, — шуис сійӧ скӧрысь нюмдӧмӧн.
Нывка синъяссӧ лэдзис; кага садьмис да бӧрддзис; нывка локтіс потан дінӧ. — На, сет сылы, — шуис Бирюк да сюйыштіс сылы киас няйтчӧм сюр. — Со и тайӧс эновтіс, — индіс кага вылӧ да водзӧ нуӧдіс сёрни неыджыд гӧлӧсӧн.
Сійӧ сэсся муніс ӧдзӧс дінӧ, сувтіс да бергӧдчис.
— Ті, барин, чайта, — заводитіс сійӧ: — миянлысь няньтӧ он кутӧй сёйны, а менам нянь кындзи...
— Ме абу тшыг.
— Но, кыдз тӧданныд.
Самӧвар эськӧ ме тіянлы сувтӧді, да чайыс менам абу...
Муна, видзӧдла, мый сэні тіян вӧвныд вӧчӧ.
Сійӧ петіс да швачкис ӧдзӧсӧн.
Ме мӧд пӧв гӧгӧр видзӧдлі.
Керка пытшкӧсыс меным кажитчис ӧні воддза дорсьыс гажтӧмджык.
Кӧдзалӧм тшынлӧн курыд кӧрыс пӧдтіс менсьым лолалӧм.
Нывка эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс, весиг эз лэптыв синъяссӧ; шочиника сійӧ йӧткышталіс потансӧ и полігтырйи лэптыштлывліс пельпомъяс вылас лэччысь дӧрӧмсӧ; сылӧн куш кокъясыс ӧшалісны вӧрзьытӧг.
— Мый тэнад нимыд? — юалі ме.
— Улита, — шуис сійӧ да ещӧ ёнджыка копыртіс дзугыль чужӧмсӧ.
Лесник пырис да пуксис лабичӧ.
Гымалан кымӧр прӧйдитӧ, — шуис сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — тшӧктанныд кӧ, ме тіянӧс вӧрсьыс колльӧда.
Ме чеччи.
Бирюк босьтіс пищаль да видлаліс порох пуктан джаджсӧ.
— Тайӧс мый вылӧ? — юалі ме.
— А вӧрын дурӧны...
Кобыльей верх дорын пу пӧрӧдӧны, — вочавидзис сійӧ, кор ме видзӧдлі сы вылӧ юасян синмӧн.
— Тасянь ӧмӧй кылӧ?
— Ӧшинь увсянь кылӧ.
Ми петім ӧтлаын.
Зэрыс кобис.
Ыліын вӧліны на кыз кымӧр чукӧръяс, шочиника ӧзйылісны кузь чардбияс; но миян юр весьтын кӧнсюрӧ тыдаліс нин пемыдлӧз енэж, кодзувъяс дзирдалыштісны кизьӧр да ӧдйӧ лэбысь кымӧръяс пыр.
Зэрӧн кӧтӧдӧм да тӧлӧн шызьӧдӧм пуяслӧн серъясыс заводитісны тыдыштны пемыдысь.
Ми пондім кывзысьны.
Лесник пӧрччис шапкасӧ да юрсӧ копыртыштіс.
— «Со... со, — шуис сійӧ друг да чургӧдіс кисӧ: — видзӧдтӧ, кутшӧм вой бӧрйӧма».
Пу коръяс шумитӧм кындзи, ме нинӧм эг кыв.
Бирюк петкӧдіс вӧлӧс лэбулысь.
«Тадзтӧ, — шуис сійӧ: — ме, пӧжалуй, прӧзевайта сійӧс».
— «Ме тэкӧд ветла... ладнӧ?»
— «Ладнӧ, — воча шуис сійӧ да бӧр петитіс, менсьым вӧлӧс: — ми сійӧс ӧти здукӧн кутам, а сэк сэсся ме тіянӧс колльӧда.
Мӧдім».
Ми мӧдӧдчим: Бирюк водзвылын, а ме сы бӧрся.
Енмыс тӧдӧ, кыдзи сійӧ тӧдіс туйсӧ, но сійӧ сувтлывліс сӧмын шочиника, медым кывзыштны чер шысӧ.
«Видзӧдтӧ, — пинь пырыс шуаліс вомгорулас: — кыланныд? кыланныд?»
— «Да кӧні?»
Бирюк лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Ми лэччим оврагӧ, тӧлыс ланьтыштліс здук кежлӧ — рӧвнӧй кад коставлӧмӧн котшкӧм шыяс бура кылісны менам пельӧдз.
Бирюк видзӧдліс ме вылӧ да гогнитіс юрнас.
Ми мӧдӧдчим водзӧ кӧтасьӧм папоротникъяс да петшӧръяс пӧвстті.
Кыліс кузя нюжалан гыпкысян шы...
— Пӧрӧдіс... — вомгорулас шуис Бирюк.
Сійӧ каднас енэжыс пыр ёнджыка весасис; вӧрын муртса-муртса югдыштіс.
Ми коркӧ петім оврагысь.
— «Виччысьыштлӧй тані», — вашнитіс меным лесник, ачыс копыртчис да, ружьесӧ вывлань лэптӧмӧн, воши кустъяс пӧвстӧ.
Ме, мый верми, понді кывзысьны.
Оръявлытӧг тӧв шувгӧмсор месянь неылын кылісны слабиник шыяс: виччысьӧмӧн увъясӧ котшӧдчис чер, дзуртісны кӧлесаяс и корсйӧдліс вӧв...
«Кытчӧ? сувт!» — юковтіс друг Бирюклӧн кӧрт кодь гӧлӧсыс.
Мӧд гӧлӧс горӧдіс нориника, кӧч моз...
Заводитчис вермасьӧм.
«Пӧръясян, пӧръясян, — шуаліс лов тырӧмӧн Бирюк: — он пышйы»...
Ме уськӧдчи шумитанінланьыс и, быд воськолын мытшасьлігтырйи, котӧрӧн вои вермасян местаӧ.
Кералӧм пу дінын, муас, мошкоритчис лесник; сійӧ кутіс ас улас вӧрӧс да гартліс кушакӧн сылысь кияссӧ мышкас.
Ме матыстчи.
Бирюк чеччис да сувтӧдіс мужикӧс кок йылас.
Ме аддзи лестукӧн ӧшалан, кӧтасьӧм паськӧма, дзугсьӧм кузь тошка мужикӧс.
Пельӧса рӧгӧзаӧн джынвыйӧ вевттьӧм омӧлик вӧлыс сылӧн сулаліс ӧдьӧртӧм телегаӧн сэні жӧ.
Лесник ӧти кыв эз шу; мужик сідз жӧ чӧв оліс, сӧмын юрнас пыркӧдліс.
— Лэдз сійӧс, — вашниті ме пель дінас Бирюклы: — ме мынтыся пусьыс.
Бирюк кыв шутӧг шуйга кинас босьтіс вӧвсӧ бурысьӧдыс, а веськыд кинас кутіс гусясьысьӧс вӧньӧдыс.
«Но, рака, бергӧдчы!» — шуис сійӧ скӧрысь.
— «Черсӧ, со, босьтӧй», — вомгорулас шуыштіс мужик.
— «Мыйла сылы прӧстасӧ пропадитны?» — шуис лесник да босьтіс черсӧ.
Ми мӧдӧдчим.
Ме муні на бӧрся...
Зэр заводитіс бара войтасьны да регыд пондіс киссьыны шорӧн.
Кыдзкӧ ми кыссим керка дінӧдз.
Бирюк эновтіс кутӧм вӧвсӧ двор шӧрас, пыртӧдіс мужикӧс жырйӧ, личӧдіс кушак гӧрӧдсӧ да пуксьӧдіс пельӧсӧ.
Нывка, коді узьӧ нин вӧлі пач дорын, звирк чеччис да, шы лэдзтӧг, повзьӧм синъясӧн кутіс видзӧдны миян вылӧ.
Ме пукси лабичӧ.
— Эк, кутшӧма пондіс кисьтны, — шуис лесник: виччысьыштны лоӧ.
Онӧ-ӧ окотитӧ водыштлыны?
— Аттьӧ.
— Ме эськӧ сійӧс, тіян милӧсть кузя, чуланӧ игналі, — шуис сійӧ, мужик вылӧ индӧмӧн: — да, аддзан, иганыс...
— Коль сійӧс татчӧ, эн вӧрзьӧд, — торки ме Бирюкӧс.
Мужик ме вылӧ видзӧдліс синкым увсяньыс.
Ме сеті аслым кыв, кӧть мый, а мездыны коньӧрӧс.
Сійӧ вӧрзьӧдчытӧг пукаліс лабичын.
Пӧнар югӧр улын ме аддзи сылысь косіник, чукырӧсь чужӧмсӧ, лэччӧм виж синкымъяссӧ, неспокойнӧй синъяссӧ да косіник ки-кокъяссӧ...
Нывка водіс джоджас дзик сы кок дінӧ и бара унмовсис.
Бирюк пукаліс пызан дорын, юрнас кияс вылас мыджсьӧмӧн.
Чирк шыасис пельӧсын... зэр шарӧдіс керка вевтӧ да визувтіс ӧшинь стеклӧ вывті; ми ставным чӧв олім.
— Фома Кузьмич, — друг пондіс сёрнитны мужик пӧдӧм гӧлӧсӧн: — а, Фома Кузьмич.
— Мый ещӧ тэныд?
— Лэдз.
Бирюк немтор эз вочавидз.
— Лэдз... тшыгла ӧд... лэдз.
— Тӧда ме тіянӧс, — зумыштчӧмӧн шуис лесник: — тіян слӧбӧдаын ставыс сэтшӧмӧсь — ставныс вӧръяс.
— Лэдз, — шуаліс мужик: — прикашшик... рӧзӧритчим со кыдзи... лэдз!
— Рӧзӧритчинныд!..
Гусясьны некодлы оз позь.
— Лэдз, Фома Кузьмич... эн пӧгубит.
Тіян бариныд, ачыд тӧдан, сёяс.
Бирюк бергӧдчис мӧдарӧ.
Мужик тушанас дергайтчис, быттьӧ лихорадка сійӧс пыркӧдіс.
Сійӧ пыркӧдіс юрнас да неровнӧя лолаліс.
— Лэдз, — шуаліс сійӧ нюжйӧдлӧмӧн да нориника: — лэдз, ей-богу, лэдз!
Ме мынта, со кыдз, ей-богу.
Ей-богу, тшыгла... челядь бӧрдӧны, ачыд тӧдан.
Ок, кутшӧм делӧ овны.
— А тэ, кӧть кыдз, а гусясьны эн пет.
— Вӧвсӧ кӧть, — водзӧ нуӧдіс мужик: — вӧвсӧ, кӧть сійӧс нин... ӧти скӧт душ и эм... лэдз!
— Шуӧны, оз позь.
Ме сідзжӧ абу ас вӧляа морт менсьым взыщитӧны.
Тіянӧс вельмӧдны оз позь.
— Лэдз!
Нужда, Фома Кузьмич, нужда, тӧдан ӧд... лэдз!
— Тӧда ме тіянӧс!
— Да лэдз!
— Но, да мый тэкӧд тӧлкуйтны; пукав чӧв, а то менам, тӧдан?
Он аддзы али мый баринсӧ?
Коньӧр юрсӧ ӧшӧдіс...
Бирюк очсыштіс да пуктіс юрсӧ пызан вылӧ.
Зэрыс век на эз дугды.
Ме виччыси, мый лоӧ водзӧ.
Мужикыд друг веськӧдчис.
Синъясыс сылӧн пондісны ӧзйыны, чужӧмыс гӧрдӧдіс.
«Но, на, сёй, на, джагав, на, — синъяссӧ читкыртӧмӧн да пар пельӧсъяссӧ лэдзӧмӧн, заводитіс сійӧ: — на, ӧкаяннӧй, лов босьтысь, ю христианскӧй вирсӧ, ю»...
Лесник бергӧдчис.
— Тэныд шуа, тэныд, азиат, тэныд, вир юысь!
— Код тэ, али мый, пинясьны думыштін? — шензьӧмӧн шыасис лесник. — Йӧймин, али мый?
— Код!.. абу-ӧ тэнад сьӧм вылӧ, ӧкаяннӧй, лов босьтысь, звер, звер, звер!
— Ак, тэ... да ме тэнӧ!..
— А меным ӧні мый?
Ӧткодь нин — прӧпадитны; кытчӧ ме вӧвтӧгыс муна?
Помав — помыс ӧти; тшыгъялӧмла кӧть тадзи — дзик ӧткодь.
Мед прӧпадитасны ставыс: гӧтыр, челядь, — мед ӧкӧлейтасны ставныс...
А тэӧдз, энлы, воам на!
Бирюк чеччис.
— Кучкав, кучкав, — заводитіс мужик яр гӧлӧсӧн: — кучкав, на, на, кучкав...
(Нывка тэрыба чеччис джоджысь да пондіс видзӧдны сы вылӧ.)
Кучкав! кучкав!
— Ланьт! — рикӧстіс лесник да кыкысь воськовтіс.
— Дугды, дугды, Фома, — горӧді ме: — эновт сійӧс... ен сыкӧд.
— Ог кут ме чӧв овны, — водзӧ нуӧдіс коньӧр мужик. — Ӧткодь нин прӧпадитнысӧ.
Лов перйысь тэ, звер, он тай тэ прӧпадит...
Да энлы, недыр нин тэныд сапавны!
Шыртыштасны тэнсьыд горштӧ, энлы!
Бирюк кватитіс сійӧс пельпомӧдыс...
Ме уськӧдчи мужиклы отсӧг вылӧ...
— Эн кутчысьӧй, барин! — горӧдіс ме вылӧ лесник.
Ме эськӧ эг повзьы сы грӧзитчӧмысь, нюжӧдлі нин киӧс, но сійӧ, ӧтчыд бергӧдӧмӧн, нетшыштіс мужик гырддзаясысь кушаксӧ, кватитіс шошаӧдыс, сюйыштіс сылы шапкасӧ синъяс вылӧдзыс, восьтіс ӧдзӧс да тойыштіс сійӧс ывлаӧ.
— Убирайтчы чӧрту аслад вӧвнад! — горӧдіс сійӧ сы бӧрся: — сӧмын виччысь, мӧдысь кӧ менам...
Сійӧ бӧр пырис керкаӧ да пондіс ноксьыны пельӧсын.
— Но, Бирюк, — шуи ме бӧрынджык: — чуймӧдін тэ менӧ: ме аддза, тэ прамӧй морт.
— Чӧв, барин, — торкис сійӧ менӧ дӧзмӧм гӧлӧсӧн: — эн висьтавлӧй сӧмын некодлы.
Да, бурджык лоӧ, ме кӧ тіянӧс колльӧда, — содтіс сійӧ: — тыдалӧ, зэр кобӧмтӧ тэныд не виччысьны...
Ӧшинь улын дзуртыштісны мужиклӧн телега кӧлесаясыс.
— Видзӧдтӧ, пондіс киссьыны! — вомгорулас шуыштіс сійӧ: да ме сійӧс!..
Час джын мысти сійӧ мекӧд прӧщайтчис вӧр дорын.
Кык помещик
Ме имейтлі нин честь петкӧдлыны тіянлы, дона лыддьысьысьяс, менсьым ӧткымын господа суседъясӧс, лэдзӧй жӧ меным ӧні, буретш (ми вок гижысьлы ставыс буретш), тӧдмӧдны тіянӧс нӧшта кык помещиккӧд, кодъяс ордын ме унаысь вӧвлывлі вӧравлігъясӧ, войтыр найӧ доза почтеннӧйӧсь, бур сямаӧсь да пӧльзуйтчӧны ыджыд уваженньӧӧн некымын уездын.
Медводз тӧдмӧда тіянӧс отставнӧй генерал-майор Вячеслав Илларионович Хвалынскийкӧд.
Думыштӧй аслыныд ыджыд тушаа да коркӧ статя мортӧс, ӧні жӧ неуна лёллялысь яяӧс, но абу на ньӧти дзӧрысь, весиг абу пӧрысь на, а шӧр арлыда мортӧс, самӧй, кыдз шусьӧ, пӧрнӧй.
Правда, коркӧ шань да ӧні нӧшта лӧсьыд чужӧм пертасъясыс сылӧн неуна вежсьӧмаӧсь, банъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь, уна чукыръясыс югӧрӧн моз вожалӧны син гӧгӧрыс, мукӧд пиньыс абу нин, кыдз шуліс Саади, Пушкин уверяйтӧм серти; русӧй юрсиыс, коді кольӧма на, ставыс лоӧма югыдлӧз Ромёнскӧйын вӧв ярманга вылысь еврейлысь, коді висьтасьӧ вӧлӧм армянинӧн, ньӧблӧм состав вӧсна; но Вячеслав Илларионович тувччалӧ збоя, сералӧ гораа, зилькӧдчӧ шпораяснас, гартлӧдлӧ уссӧ, медбӧрти, шуӧ асьсӧ пӧрысь кавалеристӧн, кӧть и тӧдса миянлы, мый збыльысь пӧрысь йӧз асьныс некор оз шуны асьнысӧ старикъясӧн.
Новлӧ сійӧ медсясӧ вылыс кизьӧдз кизявлӧм сертук, джуджыд галстук крахмалитӧм воротникӧн да посни сера руд гач, кодӧс вурӧма военнӧй ногӧн; шляпасӧ жӧ шляпаалӧ веськыда кымӧс вылас, а став балябӧжыс кольӧ кушӧн.
Морт сійӧ зэв бур, но гӧгӧрвоӧмыс да привычкаясыс вывті аслысногаӧсь.
Например: гӧльджык да абу кӧ ыджыд чина дворянин, сійӧ оз нин вермы обращайтчыны, кыдз ас коддьӧмыскӧд.
Накӧд сёрнитігӧн сійӧ медсясӧ видзӧдӧ на вылӧ боксянь, баннас ёна чорыд да еджыд воротник вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, либӧ друг босьтас да югнитас на вылӧ сӧдз да сувтса синъясӧн, чӧв олыштас да вӧрзьӧдас став кучиксӧ юрси увсьыс, весиг кывъяссӧ мӧд ногӧн шуалӧ и оз шу, например: «Благодарита, Павел Васильич», либӧ: «Пожалуйте татчӧ, Михайло Иваныч», а: «Боллдарита, Палл Асилич», либӧ: «Па-ажалте татчӧ, Михалл Ваныч».
Нӧшта посньыдджык йӧзкӧд сійӧ обходитчыліс нӧшта аслысногӧнджык: дзикӧдз на вылӧ оз видзӧд и налы ассьыс кӧсйӧмсӧ висьтавтӧдз либӧ приказ сеттӧдз тӧждысяна да мечтательнӧй чужӧмӧн некымын пӧв шуас ӧтиторсӧ: «Кыдз тэнӧ шуӧны?.. Кыдз тэнӧ шуӧны?» медводдза кыв «кыдз»-сӧ вывті чорыда шуӧмӧн, а мукӧд кывъяссӧ зэв тэрыба шуалігтырйи, сы вӧсна сёрниыс сылӧн лолі ёна ӧткодьӧн ай ватшкан горзӧмкӧд.
Сійӧ зэв ёна тӧждысьысь да жыла, а кӧзяин омӧлик: босьтӧма аслыс управительӧ отставнӧй вахмистрӧс-украинечӧс, вывті бӧб мортӧс.
Колӧ шуны, кӧзяйствуйтан делӧын некод на миян эз парскы петербургса ӧти важнӧй чиновникӧс, коді, аслас приказчик донесениеысь аддзӧм бӧрын, мый сы имениеын тшӧкыда сотчӧны рынышъяс, мый вӧсна уна нянь пропадайтӧ, — сетіс зэв стрӧг приказ: водзӧ вылӧ не шӧтны кольтаяс рынышӧ сэтчӧдз, кытчӧдз би дзикӧдз оз кус.
Дзик сійӧ жӧ сановникыс думыштӧма вӧлӧм аслас став муяс вылӧ кӧдзны мак, тыдалӧ, татшӧм вель прӧстӧя артыштӧмла: мак, шуас, рудзӧгысь донаджык, сідзкӧ, кӧдзны мак выгӧднӧджык.
Сійӧ жӧ тшӧктӧма аслас крепостнӧй бабаяслы новлыны зборникъяс Питирсянь ыстӧм образец кодьӧс; и, збыль, ӧнія кадӧдз сы имениеясын бабаяс новлӧны зборникъяс... сӧмын ичмоньюр вылын...
Но бергӧдчылам Вячеслав Илларионович дорӧ.
Вячеслав Илларионович вывті окоч мичаник нывбабйӧй дінӧ и, мыйӧн сӧмын аддзас аслас уезднӧй карын, бульвар вылын, лӧсьыдіник нывбабйӧӧс, пырысь-пыр уськӧдчас сы бӧрся, но пыр жӧ мӧдас чотны, — со мый замечательнӧйыс.
Картіӧн ворсны сійӧ радейтӧ, но сӧмын ас дорсьыс ичӧтджык званньӧа йӧзкӧд; найӧсӧ сылы: «Ваше превосходительство», а сійӧ найӧс гӧнйӧ да чиршӧдлӧ, мыйта лолыс лэптӧ.
Кор жӧ сылы слӧймывлас ворсны губернаторкӧд либӧ кутшӧмкӧ чина морткӧд — шензяна вежсьӧм лоӧ сыын: и сералӧ сійӧ, и юрнас гогйӧдлӧ, и синъясас налы видзӧдӧ — маӧн сідзи сысянь и ӧвтӧ...
Весиг ворссьӧ и оз норась.
Лыддьысьӧ Вячеслав Илларионович шоча, лыддьысигас дугдывтӧг дзӧрӧдӧ уссӧ да синкымъяссӧ, быттьӧ чужӧм кузяыс увсянь вывлань гыяс лэдзалӧ.
Торъя синмӧ шыбитчана тайӧ гыалӧмыс Вячеслав Илларионович чужӧм вылын, кор сылы слӧймывлӧ (гӧгӧрвосьӧ, гӧсьтъяс дырйи) синъяссӧ чӧвтавлыны «Journal des Debats» столбечьяс вылӧ.
Бӧрйысигъясӧ ворсӧ сійӧ тӧдчана роль, но почтеннӧй предводитель званньӧысь ӧтказывайтчӧ скуплун вӧсна.
«Господа, — шуӧ сійӧ пырджык сы дінӧ шыӧдчысь дворяналы и шуӧ доръяна да самостоятельнӧй гӧлӧсӧн: — ыджыд аттьӧ чесьтсьыныд; но менам шуӧма сины-сетны ассьым прӧст кад ӧткӧн олӧмлы».
И тайӧс шуӧм бӧрын некымын пӧв бергӧдлас юрсӧ веськыдвывлань да шуйгавывлань, а сэсся тшапа ӧшӧдчас тшӧканас да банъяснас галстук вылас.
Томдырйиыс сійӧ вӧлӧма адъютантӧн кутшӧмкӧ ыджыд морт дорын, кодӧс мӧд ногӧн оз и шу, кыдз нимӧн да вичӧн; сёрнитӧны, сійӧ пӧ быттьӧ абу сӧмын адъютантскӧй обязанностьяс вӧчлӧма, быттьӧ пӧ, например, бура-мичаа параднӧй формаӧн пасьтасьӧмӧн да весиг крючкиясьлӧмӧн пывсьӧдлывлӧма ассьыс начальниксӧ пывсянын, — но быд сёрнилы оз позь эскыны.
Но и ачыс генерал Хвалынский аслас служитӧм йылысь оз радейт сёрнитны, мый вообще вель тешкодь; война вылын сійӧ, кажитчӧ, абу жӧ вӧлӧма.
Олӧ генерал Хвалынский неыджыд керкаын, ӧтнас; гӧтыра олӧмлысь шудсӧ сійӧ ас нэмнас абу тӧдлӧма, и сы вӧсна ӧнӧдз на пыр лыддьыссьӧ жӧникӧн, и весиг выгоднӧй жӧникӧн.
Зато ключница сылӧн, ар комын вита ань, сьӧд синъяса, сьӧд синкымъяса, кызіник, свежӧй да уска, прӧстӧй лунъясӧ новлӧ крахмалитӧм платтьӧяс, а вежалунъясӧ и кисейнӧй сосъяс пасьтавлывлӧ.
Шань овлывлӧ Вячеслав Илларионович ыджыд званӧй ӧбедъяс вылын, кодъясӧс помещикъяс вӧчлывлӧны губернаторъяс да мукӧд власьтъяс чесьт кузя: сэн сійӧ, позьӧ шуны, дзик ас гортын.
Пукалӧ сійӧ медсясӧ татшӧм случайяс дырйи оз кӧ губернатор веськыдладорын, сы дорын нин кӧнкӧ матын; ӧбед заводитчӧм бӧрын вылынджык кутӧ ассьыс достоинствосӧ да, бӧрвыв чатӧртчӧмӧн, но юрсӧ бергӧдлытӧг, боксянь видзӧдӧмӧн, чӧвталӧ синъяссӧ гӧгрӧс балябӧжъяс вылӧ да гӧсьтъяс сувтса воротникъяс вылӧ; зато сёйӧм помланьын гажмӧ, заводитӧ нюмъявны быдладорлань (губернаторлань нюмъяліс сійӧ ӧбед заводитчӧмсянь), а мукӧддырйиыс весиг предлагайтӧ тост нывбабаяс вӧсна, миянсьыным планета мичмӧдысьяс вӧсна, кыдз сійӧ шулывліс на йылысь.
Сідзжӧ оз лёка петкӧдлы асьсӧ генерал Хвалынский торжественнӧй да публичнӧй быд актъяс вылын, экзаменъяс, собранньӧяс да выставкаяс вылын; бурсиӧм улӧ матыстчыны сідзжӧ кужӧ.
Туй кежанінъясын, ва вуджанінъясын да мукӧд татшӧминъясын Вячеслав Илларионовичлӧн йӧз оз шумитны да оз горзыны; мӧдарӧ, йӧзӧс вешталігмоз либӧ карета чуксалігмоз висьталӧны сьӧлӧм вылӧ воана баритонӧн: «Энлӧй, энлӧй, сетӧй генерал Хвалынскийлы прӧйдитны», либӧ: «Генерал Хвалынскийлӧн экипаж».
Экипаж, правда, Хвалынскийлӧн ёна нин важ; лакейяс вылын ливрея доза вушйӧма (сы йылысь, мый ливреяыс гӧрд выпушкаяса да руд, кажитчӧ, оз сулав казьтыштнысӧ); вӧвъяс сідзжӧ пӧрысиникӧсь да дыр нин служитӧмаӧсь асланыс нэмын; но йӧз син водзын ошйысьны Вячеслав Илларионович оз кӧсйы да оз лыддьы ас званньӧыслы бурторйӧн пӧръявлыны йӧзӧс.
Торъя ёна сёрнитны кужӧм Хвалынскийлӧн абу, либӧ, гашкӧ, оз овлывлы случайыс петкӧдлыны ассьыс мичаа сёрнитӧмсӧ, сы вӧсна мый не сӧмын вензьӧм, но весиг воча шуӧм оз вермы терпитны да быдсяма кузь сёрниясысь, медся нин том йӧзкӧд, кыдз вермӧ ывдортчӧ.
Сідзтӧ, збыльысь, лададжык; а ӧд ӧнія йӧзкӧд беда: нӧшта повинуйтчыны оз кут да пыдди пуктӧмсӧ воштас.
Гырысь йӧз водзын Хвалынский унджыкысьсӧ чӧв олӧ, а посни йӧзлы, кодъясӧс, тыдалӧ, омӧльтӧ, но кодъяскӧд сӧмын и тӧдсаасьӧ, висьтавлӧ речьяс ярскӧба да ёся, дугдывтӧг татшӧм нога кывъяс шуалӧмӧн: «Но, тайӧ ті нинӧм абусӧ висьталанныд»; либӧ: «Мем, та бӧрын, быть лоӧ, милостивӧй сударӧй, тіянӧс чирыштны» либӧ: «Медбӧрти, ті долженӧсь жӧ нин тӧдны, кодкӧд сёрнитанныд» да сідз водзӧ.
Торъя полӧны сыысь почтмейстеръяс, непременнӧй заседательяс да станция кутысьяс.
Гортас сійӧ ас ордас некодӧс оз принимайт да олӧ, кыдз кывсьӧ, скряга моз.
Но и тайӧ ставторнас сійӧ зэв шань помещик.
«Важ служака, морт абу горш, оласногнас ропкысь пӧрысь морт, шуӧны сы йылысь суседъясыс.
Губернскӧй прокурор ӧтнас позволяйтӧ аслыс нюмъявны, кор сы дырйи казьтылӧны генерал Хвалынскийлӧн зэв бур да ыджыд сям йылысь, — да мыйсӧ оз овлы вежалӧм вӧсна.
А та бӧрын вуджам ӧні мӧд помещик дінӧ.
Мардарий Аполлоныч Стегунов ньӧти эз вӧв Хвалынский кодь; сійӧ ӧдвакӧ кӧнкӧ служитлӧма да некор сійӧс мичаӧн эз шулыны.
Мардарий Аполлоныч ляпкыдик тушаа старичок, небыдик-яяиник, куш юра, кык тшӧкаа, небыдик кияса да вель кыз кынӧма.
Сійӧ бура гӧститӧдчысь да варов; олӧ, кыдз шусьӧ, аслас удовольствие вылӧ; тӧлын и гожӧмын ветлӧ ватнӧй визя шлафрокӧн.
Ӧтиӧн сӧмын сійӧ ӧткодь генерал Хвалынскийкӧд: сійӧ гӧтыртӧм жӧ.
Сылӧн витсё душ.
Мардарий Аполлоныч занимайтчӧ аслас имениеӧн сідз-тадз; ньӧбліс, медым не кольччыны олӧмсьыс, во дас сайын Мӧскуаын Бутеноплысь вартан машина, томналіс сійӧс сарайӧ да и кыв ни джын.
Буди гожся гажа лунӧ тшӧктас доддявны гуляйтан дрожки да ветлас му вылӧ няньяс видзӧдлыны да пӧлӧзнича дзоридз нетшкыны.
Олӧ Мардарий Аполлоныч дзик важ ногӧн.
И керкаыс сылӧн важъя стрӧйба: передньӧяс, кыдзи колӧ лоны, кылӧ ырӧш дук, сальнӧй сись да кучик дук; сэн жӧ, веськыдвылас, тӧрӧканӧсь да кичышкӧдъяса буфет; столӧвӧйын фамильнӧй портретъяс, гутъяс, герань ыджыд гырничын да чирӧм фортепьяно; гостинӧйын куим диван, куим пызан, кык рӧмпӧштан да зывгысь часі, сьӧдасьӧм эмаля да бронзӧвӧй серӧдлӧм стрелкаяса; кабинетын бумага тыра пызан, лӧзов рӧма ширма, кытчӧ клеиталӧма колян нэмса сочинениеясысь вундалӧм картинаяс, эмӧсь бакшасьӧм небӧгъяс, чераньяса да сьӧд буса шкап, небыд креслӧ, таллянскӧй ӧшинь да садйӧ петан ӧдзӧс, кодӧс топыда тувъялӧма...
Ӧтпырйӧ шуны, ставыс, кыдз колӧ.
Войтыр Мардарий Аполлонычлӧн уна, и ставныс пасьтасьӧмаӧсь важ ногӧн: джуджыд воротника лӧз кузь кафтанъяс, рудов рӧма гачьяс да дженьыдик вижов жилетъяс.
Гӧсьтъяслы найӧ шуӧны: «батюшка».
Кӧзяйствонас сылӧн заведывайтӧ бурмистр мужикъяс пиысь, тошкыс вевттьӧ тулупсӧ; керканас заведывайтӧ гӧрд чышъянӧн кӧртасьӧм, чукырӧсь да скуп старука.
Конюшняас Мардарий Аполлонычлӧн сулалӧ разнӧй калибра комын вӧв; ветлӧ сійӧ ас вӧчӧм сё ветымын пудъя коляскаын.
Гӧсьтъясӧс принимайтӧ зэв меліпырысь да гӧститӧдӧ зэв бура, колӧ шуны, роч кухнялӧн аслыссяма свойство вӧсна найӧ оз вермыны дзик рытӧдз немтор вӧчны, преферанс ворсӧмысь ӧтдор.
Ачыс жӧ некор нинӧмӧн оз занимайтчы да весиг дугдіс «Сонник» лыддьыны.
Но татшӧм помещикыс миян Рочмуын ёна на уна; юавсьӧ: мый вӧсна да мыйла ме заводиті сёрнитны сы йылысь?..
А со, лэдзӧй, вочавидзӧм пыдди, висьтавны тіянлы Мардарий Аполлоныч ордӧ менам ӧти волӧм йылысь.
Вои ме сы ордӧ гожӧмын, час сизим рытын.
Сылӧн муртса на вӧлі помасьӧма сеношна, и поп, том морт, тыдалӧ, ёна полысь да неважӧн петӧма семинарияысь, пукаліс гостинӧйын, ӧдзӧс дорын, дзик улӧс дор йылын.
Мардарий Аполлоныч, кыдзи и век, примитіс менӧ вывті меліа; сійӧ сьӧлӧмсяньыс радліс быд гӧсьтлы, да и мортыс сійӧ вӧлі вывті бур.
Поп чеччис да босьтіс шляпасӧ.
— Энлы, энлы, батюшко, — заводитіс висьтавны Мардарий Аполлоныч, менӧ киӧд кутігтырйи, — эн мун...
Ме тшӧкті тэныд вылӧ вина вайны.
— Ме ог ю, — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс поп да гӧрдӧдіс пельӧдзыс.
— Мый сійӧ немторсӧ шуан!
Кыдзи тіян званньӧӧн не юны! — вочавидзис Мардарий Аполлоныч. — Мишка!
Юшка!
Вина батюшколы.
Юшка, кузь да косіник, ар сизимдаса старик, пырис вина рюмкаа, кодӧс пуктӧма розӧвӧй рӧма чутъяса краситӧм сьӧд поднос вылӧ.
Поп мӧдіс пыксьыны.
— Ю, батюшко, эн ышнясь, абу лӧсьыд, — вомалӧм моз шуис помещик.
Коньӧр том мортлы лои кывзысьны.
— Но, ӧні, батюшко, верман мунны.
Поп мӧдіс копрасьны.
— Но, шань, шань, мун...
Зэв шань морт, — водзӧ висьталіс Мардарий Аполлоныч, сылы бӧрвылас видзӧдігмоз: — ме таӧн ёна довольнӧй; ӧтитор лёк — том на.
Век проповедьяс лыддьӧ, да вот вина оз ю.
Но тісӧ кыдз, батюшкаӧй?..
Мый ті, кыдз ті?
Петаламӧ балкон вылӧ — аддзан, рытыс кутшӧм лӧсьыд.
Ми петім балкон вылӧ, пуксим да мӧдім сёрнитны.
Мардарий Аполлоныч видзӧдліс увлань да друг вывті ёна шызис.
— Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс? — кутіс горзыны сійӧ. — Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс садті ветлӧдлӧны?..
Юшка!
Юшка!
Мун, тӧдмав пырысь-пыр, кодлӧн тайӧ курӧгъясыс садті ветлӧдлӧны?..
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?
Кымынысь ме шулі, кымынысь висьтавлі!
Юшка котӧртіс.
— Со кутшӧм беспорядок! — долис Мардарий Аполлоныч. — Тайӧ вывті омӧльтор!
Шудтӧм курӧгъяс, — кыдз ӧні помнита, кык сера да сорса ӧти еджыд курӧг шы ни тӧв ветлӧдлісны яблоняяс улӧд, шочиника ассьыныс чувствонысӧ кузя котсьӧмӧн петкӧдлігмоз, кыдз друг Юшка, шапкатӧм, киас палича, да куим мукӧд пӧрнӧй дворӧвӧйяс, ставныс ӧттшӧтш ӧтвылысь уськӧдчисны на вылӧ.
Мӧдіс теш.
Курӧгъяс горзісны, швачкӧдчисны борднаныс, чеччалісны, пель сьӧдмымӧн котсисны; дворӧвӧй йӧз котралісны, джӧмдалісны, усявлісны; барин горзіс балкон вывсянь, быттьӧ йӧй: «Кут, кут!
Кут, кут!
Кут, кут, кут!..
Кодлӧн тайӧ курӧгъясыс, кодлӧн тайӧ курӧгъясыс?»
Коркӧ ӧти дворӧвӧйлы удайтчис кутны сорса курӧгсӧ, личкис морӧснас сійӧс му бердӧ, да дзик тайӧ жӧ кадас сад потшӧс вомӧн, ортсыладорсяньыс, чеччыштіс ар дас ӧтиа нывка, ставыс лёзь да киас ньӧр.
— А, со кодлӧн курӧгъясыс! — радпырысь горӧдіс помещик. — Кучер Ермиллӧн курӧгъясыс!
Со сійӧ ассьыс Наталкасӧ йӧртны найӧс ыстӧма...
Эз тай Парашасӧ ысты, — содтіс помещик ичӧт гӧлӧсӧн да аслысногӧн шпыньмуніс. — Эй, Юшка!
Эновт курӧгъяссӧ; кут вай мем Наталкасӧ.
Но сыӧдз, кыдз тырӧм ловшыа Юшка вевъяліс котӧртны повзьӧм нывка дінӧдз, — код тӧдас кысь петіс ключница, кабыртіс нывкаӧс киӧдыс да некымынысь шлячнитіс сылы мышкуас...
— Со тадз, э, со тадз, — шыӧдчис помещик: — те, те, те!
Те, те, те!..
А курӧгъяссӧ мырддьы, Авдотья, — содтіс сійӧ гора гӧлӧсӧн да долыд чужӧмӧн шыасис ме дінӧ: — кутшӧмджык, батюшка, усьӧдӧмыс вӧлі, а?
Пӧсялі весиг, видзӧдлӧй жӧ.
И Мардарий Аполлоныч вак-вак серӧктіс.
Ми кольччим балкон вылӧ.
Рыт вӧлі, збыльысь, вӧвлытӧм лӧсьыд, гажа.
Миянлы вайисны чай.
— Висьталӧй жӧ, — заводиті ме: — Мардарий Аполлоныч: тіян эсійӧ керкаясыс выселитӧма, то эстӧн, туй вылас, рӧв саяс?
— Менам... а мый?
— Кыдз нӧ тайӧ ті, Мардарий Аполлоныч?
Грек ӧд тайӧ.
Керкаяс мужикъяслы сетӧма лёкӧс, дзескыдӧс, гӧгӧр ни ӧти пу он аддзы; ты весиг абу; юкмӧс ӧти, да и сійӧ некытчӧ оз туй.
Ті ӧмӧй эн вермӧ аддзыны мӧд места?..
И, шуӧны, ті пӧ налысь важ пыш муяссӧ мырддьӧмныд?
— А мый мӧдан вӧчны му юклігад? — вочавидзис мем Мардарий Аполлоныч. — Тайӧ юклысьӧмыд менам со кӧні пукалӧ.
(Сійӧ индіс аслас балябӧж вылӧ).
И некутшӧм пӧльза тайӧ юклысьӧмсьыд ме водзӧвылӧ ог аддзы.
А мый ме пыш муяс налысь мырдди да ты ли, мый ли сэн налы эг кодйы, — та йылысь нин ме, батюшка, ачым тӧда.
Ме морт прӧстӧй — важ ногӧн вӧча.
Ме ногӧн: барин кӧ — барин, а мужик кӧ — мужик...
Со мый.
Татшӧм гӧгӧрвоана да эскӧдана довод вылӧ, тӧдӧмысь, вочавидзны вӧлі немтор.
— Да сэтчӧ жӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ: — и мужикъясыс омӧльӧсь, мыжаӧсь.
Торйӧн нин сэн кык семья; ещӧ покойник батюшка на, мед сетас ен сылы сарство небеснӧй, найӧс эз радейтлы, зэв эз радейтлы.
А менам, висьтала тіянлы, сэтшӧм примета: батьыс кӧ вӧр, и пиыс вӧр; сэн сэсся кӧть кыдзи шуӧ...
О, вир, вир — ыджыд делӧ!
Ме веськыда тіянлы висьтала, сійӧ кык семья письыс и ӧчередьтӧг салдатӧ сетлі, да сідз ысталі — кытчӧсюрӧ; оз бырны, мый кутан вӧчны?
Паськалысь рӧдыс проклятӧйяслӧн.
Та коста сынӧдыс лӧнис дзикӧдз.
Сӧмын шочиника пӧльтыштліс тӧвныр да, медбӧръяысь керка дорын лӧнигмоз, вайис ми пельяснымӧдз конюшняладорсянь кылысь ӧтсяма да тшӧкыда швичйӧдлӧм шыяс.
Мардарий Аполлоныч сӧмын на матыстіс вомдорас чай тыра блюд да паськӧдӧ нин вӧлі нырбордъяссӧ, мыйтӧг, кыдз тӧдса, ни ӧти кӧреннӧй роч морт оз кыскы ас пытшкас чай, — но сувтіс, кывзыштіс, гогнитіс юрнас, ӧти вомтыр ньылыштіс да, блюдсӧ пызан вылӧ пуктӧм бӧрын, шуис зэв бура нюмъёвтӧмӧн да кыдз быттьӧ ачыс артмис швичйӧдлӧм шыыс: «Чюки-чюки-чюк!
Чюки-чюк!
Чюки-чюк!»
— Тайӧ мый татшӧмыс? — чуймӧмӧн юалі ме.
— А сэн, ме тшӧктӧм серти, шалунишкаӧс нӧйтӧны...
Вася буфетчикӧс изволитанныд тӧдны?
— Кутшӧм Васяӧс?
— Да со сійӧс, коді кодкӧ лунӧ ӧбедайтіганым миянлы сёян-юантӧ ваяліс.
Нӧшта сэтшӧм ыджыд бакенбардъяса ветлӧ.
— Медся лёк скӧрлуныс эз эськӧ вермы водзсасьны Мардарий Аполлоныч сӧдз да рам синъяскӧд.
— Мый ті, том морт, мый ті? — заводитіс сёрнитны сійӧ юрнас довйӧдлӧмӧн. — Мый ме, злӧдей, али мый, мый ті ме вылӧ сідз дзоргыны мӧдінныд?
Радейтысь мед наказывайтӧ: ті асьныд тӧданныд.
Дас вит минут мысти ме прӧститчи Мардарий Аполлонычкӧд.
Сикт кузя мунігӧн ме аддзи буфетчик Васяӧс.
Сійӧ мунӧ вӧлі улича кузя да колскӧ-сёйӧ ӧрешки.
Ме тшӧкті кучерлы сувтӧдны вӧвъяс да чукӧсті сійӧс.
— Мый, вокӧ, тэнӧ талун накажитісны? — юалі ме сылысь.
— А ті мыйӧн тӧданныд? — висьталіс Вася.
— Мем тэнад бариныд висьталіс.
— Ачыс баринным?
— Мыйысь нӧ сійӧ тэнӧ тшӧктіс накажитнысӧ?
— А сідзи и колӧ, батюшка, сідзи и колӧ.
Миянӧс весьшӧрӧ оз наказывайтны; сэтшӧм заведение миян абу — эн шу.
Миян барин абу сэтшӧм; барин миян... татшӧм баринтӧ дзонь губернияысь он корсь.
— Вӧтлы! — шуи ме кучерлы.
«Со сійӧ важ Русьыд», — думайті ме бӧр гортӧ мунігӧн.
Сьылысьяс
Неыджыд сикт Колотовка коркӧ вӧлӧма помещицалӧн, кодӧс збой да ёсь олан ру вӧснаыс нимтылӧмаӧсь матігӧгӧрас Стрыганихаӧн (кутшӧм вӧлӧма сылӧн аслас нимыс, кольӧма тӧдтӧм).
Ӧні тайӧ сиктыс вӧлі питирса кутшӧмкӧ немечлӧн.
Сикт сулаліс куш мыльк пӧкатын, мыльксӧ торйӧдӧма кык пельӧ ыджыд оврагӧн, коді жервидзӧ пыдӧстӧм гуран моз да гӧгӧр кырласьӧма, оврагыс гартчӧ дзик улича шӧрӧдыс да юысь на ёнджыка торйӧдӧ гӧль сиктлысь кыкнанладорсӧ — ӧд ю вомӧн век жӧ позьӧ пос нюжӧдны.
Некымын урӧсмӧм бадь пу полігтырйи ӧшалӧны сы лыа бокъясын; дзик пыдӧсас, коді кос да ыргӧн кодь виж, куйлӧны зэв гырысь из плитаяс.
Веж оз петкӧдлы нинӧмӧн, немтор шуны, — но та вылӧ видзӧдтӧг став матігӧгӧрса олысьясыс бура тӧдӧны Колотовкаӧ туй: найӧ ветлывлӧны сэтчӧ окотапырысь да частӧ.
Дзик овраг помас, некымын воськов сайын сійӧ местасянь, кӧн сійӧ заводитчӧ векньыдик потасӧн, сулалӧ нёль пельӧса неыджыд керка, сулалӧ ӧтнас, мукӧдсьыс торйӧн.
Вевттьӧма сійӧс идзасӧн, трубаа, ӧти ӧшинь, быттьӧ югыд син, видзӧдӧ овраглань, да тӧвся рытъясын, кор керкаын ломтысьӧ би, ылӧдз тыдалӧ чусыд кӧдзыд ру пӧвстті да оз ӧти ветлысь-мунысь мужиклы дзирдав сійӧ ӧшиньыс туй индысь кодзулӧн.
Керка ӧдзӧс юрйылас тувъялӧма югыдлӧз пӧвтор: тайӧ керкаыс — кабак, кодӧс шуӧны «Притыннӧйӧн».
Тайӧ кабакас вина вузалӧны, буракӧ, оз донтӧгджык урчитӧм донысь, но волӧнысӧ сэтчӧ ёна зільджыка мукӧд татшӧм нога жӧ матігӧгӧрса заведениеясӧ дорысь.
Помкаыс талы — вузасьысь Николай Иваныч.
Николай Иваныч — коркӧ вӧвлӧм статя, кудриа да банйӧм зон, ӧні жӧ вывті кыз, польдчӧм чужӧма, дзор мужичӧй нин, мудер-рам синъяса да быттьӧ сунисӧн визьйӧдлӧм чукырӧсь тшӧг кымӧса, — во кызь дорысь дырджык нин олӧ Колотовкаын.
Николай Иваныч морт тэрыб да сюсь, кыдзи и кабакын унджык вузасьысьыс.
Эз вӧв сійӧ ни торъя мелі, ни варов, но сійӧ вӧлі кужӧ кыскыны да кутны ас ордас гӧсьтъясӧс, кодъяслы кыдзкӧ гажа пукавны флегматическӧй кӧзяин стойка водзын, сы рам да мелі, кӧть и сюсь видзӧдлас улын.
Сійӧ зэв вежӧра; сылы бура тӧдса и помещикъяслӧн олӧм-вылӧм, и крестьяналӧн, и мещаналӧн; сьӧкыд кадъясӧ сійӧ вермис эськӧ сетны бур сӧвет, но, кыдзи видзчысьысь да эгоист сяма морт, бурджыкӧн лыддьӧ кольччыны бокӧ, да буди сӧмын ылысянь, быттьӧ сідз-тадз кытшолӧн шуӧмӧн веськӧдӧ сы ордӧ волысьясӧс — и сӧмын радейтана волысьясӧс — бур туй вылӧ.
Сійӧ тӧдӧ тӧлк ставсьыс, мый колана да кажитчана роч мортлы: вӧвъясысь да скӧтысь, вӧрысь, кирпичысь, дозмукысь, ситеч-матерьеысь да кучик тӧварысь, сьыланкывъясысь да йӧктӧмъясысь.
Кор сы ордын некод абу, сійӧ векджык пукалӧ мешӧк моз муын аслас керка ӧдзӧс водзын, ассьыс вӧсни кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн, да сёрнитӧ мелі кывъясӧн быд ветлысь-муныськӧд.
Уна аддзыліс сійӧ ас нэмнас, уна сы дырйи куліны посни дворяна, кодъяс пыравлісны сы ордӧ «сюсь вала», тӧдӧ ставсӧ, мый вӧчсьӧ гӧгӧр сё верст сайын, да некор оз сорассьы кывнас, оз петкӧдлы весиг чужӧмнас, мый сылы и сійӧ тӧдса, кодӧс оз вермы думыштнысӧ весиг медся ныриса станӧвӧйыс.
Тӧдӧ и чӧв олӧ, да сералыштӧ, да стӧканъясӧн зиля-зёлякылӧ.
Суседъясыс сійӧс пыдди пуктӧны: штатскӧй генерал Шерепетенко, уездын медыджыд чина помещик, пыр сылы снисходительнӧя копрасьлывлӧ, кор мунӧ-локтӧ сы керка дінті.
Николай Иваныч — морт ыджыд вына: сійӧ известнӧй вӧв гусявлысьӧс заставитіс бӧр сетны вӧв, кодӧс тайӧ гусялӧма карта вывсьыс сы ӧти тӧдсалысь; югдӧдіс юрнысӧ орчча сиктса мужикъяслысь, кодъяс оз вӧлӧм кӧсйыны примитны выль управляющӧйӧс, да с. в.
Но, оз ков думайтны, медым сійӧ вӧчис тайӧс веськыдлун радейтӧм вӧсна, матыс йӧз понда тӧждысьӧм вӧсна — эз!
Сійӧ прӧста зільӧ водзвыв ӧлӧдны ставсӧ сійӧс, коді вермас кыдзкӧ-мыйкӧ торкны сылысь шы ни тӧв олӧмсӧ.
Николай Иваныч гӧтыра, и челядь сылӧн эм.
Гӧтырыс сылӧн ёсь ныра да тэрыб синма, збой мещанка, бӧръя каднас сійӧ сідзжӧ ёна кызіс, мужикыс моз жӧ.
Мужикыс быдторйын надейтчӧ сы вылӧ, и сьӧмыс сы ордын томан сайын.
Горзысь пьяникъяс сыысь полӧны; сійӧ оз радейт найӧс: выгодаыс наысь этша, а зыкыс уна; чӧв олысьяс, букыштчӧмаяс сылы ёнджыка сьӧлӧм вылас воӧны.
Челядьыс Николай Иванычлӧн посниӧсь на; воддзаясыс ставыс кулаліны, но кольысьясыс рӧдйисны ай-мамас: гажа видзӧднытӧ тайӧ здоров да вежӧра челядь чужӧмъяс вылӧ.
Вӧлі июль тӧлысся вывті жар лун, кор ме, ньӧжйӧник восьлалігтырйи, аслам понкӧд тшӧтш кайи Колотовскӧй овраг пӧлӧн Притыннӧй кабаклань.
Шондіыс жармис енэжас, кыдз быттьӧ скӧраліс; пӧжис дугдывтӧг; сынӧдыс дзоньнас вӧлі тырӧма бусӧн.
Волялан гӧна грачьяс да ракаяс, вомнысӧ паськӧдӧмӧн, нора видзӧдалісны ветлысь-мунысьяс вылӧ, быттьӧ корисны налысь дорйӧм; сӧмын пышкайяс эз шогсьыны да, борднысӧ шергӧдӧмӧн, нӧшта ярмӧмӧнджык чивзісны да шуксисны заборъяс дорын, чукӧрӧн лэбалісны бусӧсь туй вылысь, руд кымӧръясӧн жбыръялісны веж пыш муяс весьтӧд.
Горш косьмӧм менӧ мучитіс.
Ва матын эз вӧв: Колотовкаын, кыдзи и уна мукӧд степвывса сиктъясын, мужикъяс, ключьяс да юкмӧсъяс абутӧм вӧсна, юӧны кутшӧмкӧ кизьӧр няйт пруд ва...
Но коді нӧ шуас тайӧ зывӧк юансӧ ваӧн?
Ме кӧсйи юыштны Николай Иванычлысь стӧкан сур либӧ ырӧш.
Веськыда висьтавны, некутшӧм кадӧ во гӧгӧрын Колотовка абу долыд-мича видзӧднысӧ; но торъя шог чувство кыпӧдӧ сійӧ, кор юльса дзирдалысь шонді аслас югӧрнас немжалиттӧг ойдӧдӧ и джынвыйӧ кульсьӧм пемыдгӧрд керка вевтъяс, и тайӧ джуджыд оврагсӧ, и гожйӧн сотӧм, бусӧсь эрдсӧ, кыті лачатӧг довъялӧны кузь кока омӧлик курӧгъяс, и ӧшинь пыдди вӧчӧм розьяса руд пипу сруб, важ барскӧй домысь кольӧм коляс, коді гӧгӧр тырӧма петшӧрӧн, йӧнӧн да шыдӧсатурунӧн, и дзодзӧг гӧнӧн вевттьысьӧм, сьӧд, быттьӧ донӧдӧм пруд, кодлӧн джынвыйӧ косьмӧм няйт вадорыс да бок вылас пӧрӧм плотина, а сы дорын посни кокъясӧн талялӧм пӧим рӧма му вылын ыжъяс муртса лолалӧны да несъялӧны жарысла, шога топӧдчӧны мӧда-мӧд дінас да терпитӧмӧн жугыля копырталӧны юрнысӧ кыдз позьӧ улӧджык, кыдз быттьӧ виччысигтырйи, кор пӧ нин прӧйдитас тайӧ терпитны позьтӧм жарыс.
Мудзӧм кокъясӧн матыстчи коркӧ ме Николай Иваныч оланін дінӧ.
Локтӧм менам чуймӧдіс, кыдз овлывлӧ, челядьӧс садь быртӧдзныс, понъясӧс скӧрмӧдіс, скӧрлунсӧ найӧ петкӧдлісны сэтшӧм чирӧм гӧлӧсӧн да скӧрысь увтӧмӧн, мый, кажитчис, налӧн оръясьӧ став гыркпытшкӧсныс, да найӧ асьныс бӧрыннас кызісны да кашкисны, кыдз друг кабак порог вылын тыдовтчис ыджыд тушаа, шапкатӧм, фризӧвӧй шинеля, кельыдлӧз кушакӧн улӧ вӧнясьӧм мужичӧй.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дворӧвӧй кодь; сук дзор юрсиыс кыдзсюрӧ пашкырвидзис сы кос да чукырӧсь чужӧм вевдорын.
Сійӧ корис кодӧскӧ, тэрмасьӧмӧн шенасис кияснас, кодъяс, тыдалӧ, шеныштчалісны ёна ылӧдзджык, кытчӧдз сійӧ ачыс кӧсйис.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ вевъялӧма нин юыштны.
— Лок, лок нин! — вашкӧдіс сійӧ сук синкымсӧ мырдӧн кыпӧдалігтырйи. — Лок, Моргач, лок!
Аттӧ тэ, вокӧ, кыссян жӧ, збыль кӧ шуны.
Тадзи абу лӧсьыд, вокӧ.
Тан виччысьӧны тэнӧ, а тэ со ӧдва кыссян...
Лок...
— Но, локта, локта, — кыліс тарган гӧлӧс, да керка сайсянь веськыдвылын тыдовтчис ляпкыдик, кыз да чотысь морт.
Сы вылын вӧлі вель бур ной паськӧм, кодӧс пасьталӧма сӧмын ӧти соссӧ сюйӧмӧн; ёсь йыла джуджыд шапка, кодӧс лэдзӧма веськыда синкымӧдзыс да коді сы гӧгрӧс, польдчӧм чужӧмлы сетіс мудер да шпыньмунӧм выраженньӧ.
Сылӧн ичӧтик виж синъясыс сідзи и гӧгралісны, вӧсни вомдоръяссьыс эз бырлы зэвтчӧмӧн кутӧм нюм, а ёсь да кузь нырыс наяна чургӧдчӧма водзвыв, быттьӧ руль.
— Локта, донаӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ кабаклань дзурликтігтырйи. — Мыйла тэ менӧ коран?..
Коді менӧ виччысьӧ?..
— Мыйла ме тэнӧ кора? — шуис вомалігмоз фризӧвӧй шинеля морт.
— Кутшӧм тэ, Моргач, чуднӧй, вокӧ: тэнӧ корӧны кабакӧ, а тэ ещӧ юалан: мыйла?
А виччысьӧны тэнӧ став бур йӧзыс: Турок-Яшка, да Дикий-Барин, да Жиздраса рядчик.
Яшкаыд рядчиккӧд заклад вартісны: восьмука сур пуктісны — кодыс кодсӧ вермас, бурджыка сьылас, мӧдног кӧ... гӧгӧрвоан?
— Яшка сьывны мӧдас? — радпырысь шуис морт, кодӧс шуӧны Моргачӧн. — И тэ он пӧръяв, Обалдуй?
— Ме ог пӧръяв, — ышнясьӧмӧн висьталіс Обалдуй: — а тэ сӧран.
Колӧ лоны, сьывны мӧдас, заклад кӧ вартіс, ен гаг тэ этатшӧм, плут тэ сэтшӧм-татшӧм, Моргач!
— Но, мӧдім, простота, — воча шуис Моргач.
— Но, окав жӧ менӧ, этша вылӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, — вашкӧдіс Обалдуй, паськыда сывбордсӧ паськӧдӧм мысти.
— Аддзан, нежитӧм Езоп, — зывӧкпырысь воча шуис Моргач, сійӧс гырддзанас йӧткыштігмоз, да кусыньтчӧмӧн кыкнанныс пырисны ляпкыдик ӧдзӧсӧд.
Кывлӧм сёрниыс тайӧ ёна вӧрзьӧдіс менсьым любопытство.
Эг нин ӧтчыд ме кывлы Яшка-Турок йылысь, кыдзи медся бур сьылысь йылысь матігӧгӧрын, и друг ме веськалі стӧч кывзыны сылысь мӧд мастеркӧд ордйысигӧн.
Ме содті воськовъяс да пыри заведенньӧӧ.
Тӧдӧмысь, эз уналы менам лыддьысьысьяс пиысь удайтчывлы пыравлыны сиктса кабакъясӧ; но ми вок, охотник, кытчӧ оз пыравлы!
Вӧчӧма-лӧсьӧдӧма найӧс зэв прӧстӧя.
Налӧн эм пемыд посводз да еджыд керка, кодӧс торйӧдӧма перегородкаӧн, код сайӧ некодлы пырысь-петысьяслы оз позь пырны.
Тайӧ перегородкаас, паськыд тупу пызан весьтӧ, писькӧдӧма ыджыд, кузьмӧснога ӧшинь розь.
Тайӧ пызан либӧ стойка вылас вузассьӧ вина.
Гырыся-посниа печатя сулеяяс орччӧн сулалӧны джаджъясын, веськыда розь водзын.
Пырысь-петысьяслы индӧм керка воддза юкӧнас сулалӧны лабичьяс, кык-куим тыртӧм бӧчка, пельӧсас пызан.
Сиктса кабакъяс унджыкысьсӧ доза пемыдӧсь, да пӧшти некор ті он аддзӧ кер стенъяссьыс кутшӧмкӧ син ёрмӧн мичӧдӧм лубочнӧй серпасъяс, кодтӧг гежӧд керка овлывлӧ.
Кор ме пыри Притыннӧй кабачокӧ, сэн нин вӧлі чукӧртчӧмаӧсь вель унаӧн.
Стойка сайын, кыдз овлывлӧ пыр, пӧшти ӧшинь розь пасьтаыс сулаліс Николай Иваныч, сера ситеч дӧрӧма, да польдчӧм банъяс вылас дыш нюмъёвтасӧн кисьталіс аслас яя да еджыд кинас кык стӧкан вина пырысь приятельяслы, Моргачлы да Обалдуйлы; а сы сайын, пельӧсын, ӧшинь дорын, тыдаліс сылӧн сюсь синма гӧтырыс.
Джодж шӧрын сулаліс Яшка-Турок, косіник да статя морт, ар кызь куима, вылысас кузь нанкӧвӧй кельыдлӧз кафтан.
Видзӧдіс сійӧ удалӧй фабричнӧй мортӧн да, кажитчӧ, эз вермы ошйысьны зэв бур дзоньвидзалунӧн.
Топалӧм банъясыс сылӧн, ыджыд визлалан руд синъясыс, вӧсни, вӧрысь ныр розьяса, веськыд нырыс, еджыд ньывкӧс кымӧсыс бӧрвыв чӧвтӧм сӧдз-еджгов кудринас, гырысь, но мича, выразительнӧй вомдорыс, — став чужӧмыс сылӧн петкӧдліс впечатлительнӧй да сьӧлӧма мортӧс.
Сійӧ зэв ёна вӧлі шызьӧма: мигайтіс синъяснас, ышка-пошкакылігтырйи лолаліс, киясыс сылӧн сырмисны, кыдз лихорадкаӧн, — да сылӧн и збыль вӧлі лихорадка, сэтшӧм тревожнӧй, тӧдлытӧг босьтсьысь лихорадка, коді тӧдса быдӧнлы, собранньӧ водзын сёрнитысьлы либӧ сьылысьлы.
Сы дінын сулаліс ар нелямына мужичӧй, паськыд пельпомъяса, паськыд черлыяса, ляпкыд кымӧса, татарскӧй векни синъяса, дженьыд да лясмунӧм ныра, нёль пельӧса тшӧкаа да сьӧд, югъялан, тшӧть кодь чорыд юрсиа.
Сылысь свинечӧн багралысь мугӧм чужӧм, торйӧн нин сылысь кельыд вомдоръяс выраженньӧсӧ позьӧ вӧлі эськӧ шуны пӧшти зэв скӧрӧн, эз кӧ сійӧ вӧв сэтшӧм шы ни тӧв думыштчӧмаӧн.
Сійӧ пӧшти эз вӧр да сӧмын надзӧник видзӧдлывліс гӧгӧр, кыдзи доддялӧм ӧш.
Пасьталӧма сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ ыргӧн мольыд кизьяса важ сертук; важ сьӧд шӧвк чышъян гартӧма сылысь ыджыд сьылісӧ.
Шуисны сійӧс Дикий-Баринӧн.
Веськыда сылы паныд, ӧбразъяс улын лабичын, пукаліс Яшкалӧн прӧтивник — Жиздраса рядчик: тайӧ вӧлі неыджыд тушаа, топыд мужичӧй ар комына, сера чужӧма да кудриа, чангыль тшӧтшыд ныра, тэрыб карӧй синъяса да гежӧдик тошка.
Сійӧ збоя видзӧдлывліс гӧгӧрыс, ас улас кияссӧ пуктӧмӧн, немтӧждысьтӧг лайкйӧдліс да зымӧдчис мича дора лӧсьыд сапӧга кокнас.
Вылысас сылӧн вӧлі выль, вӧсни руд ной азям плисӧвӧй воротникӧн, кодысь зэв ёна торъяліс горш гӧгӧрыс топыда кизялӧм алӧй дӧрӧм юрйылыс.
Паныда пельӧсас, ӧдзӧссянь веськыдвылас, пукаліс кутшӧмкӧ мужичӧй, новлӧм руд шабура, пельпом вылыс ыджыда косяссьӧма.
Шонді югӧрыс писькӧдчис кизьӧр вижов визлӧгӧн бусӧссьӧм кык ичӧтик ӧшинь стеклӧ пыр да, кажитчӧ, эз тырмы выныс вермыны жырса быдлунъя пемыдсӧ: ставсӧ югзьӧдіс скупа, быттьӧ чутъясӧн.
Зато тан вӧлі пӧшти ыркыд, и пӧдтан да пӧжан жар чувствоыс, быттьӧ ыджыд сьӧктӧд, уси менам пельпом вылысь, мыйӧн сӧмын ме воськовті порог вомӧныс.
Менам воӧм, — ме тайӧ верми казявны, — первойсӧ неуна чуймӧдіскодь Николай Иванычлысь гӧсьтъяссӧ; но, кор аддзисны, мый сійӧ копыртчыліс меным, кыдз тӧдса мортлы, найӧ успокоитчисны и сэсся эз нин мӧдны обращайтны вниманиенысӧ ме вылӧ.
Ме кори аслым сур да пукси пельӧсӧ косяссьӧм шабура мужик дінӧ.
— Но, мый нӧ! — равӧстіс друг Обалдуй, лолыштлытӧг вина стӧкан юӧм бӧрын да горӧдчӧмыскӧд тшӧтш кияснас аслысногӧн ӧвтчигтырйи, мыйтӧг сійӧ, тыдалӧ, эз шулы ни ӧти кыв. — Мый нӧшта виччысьнысӧ?
Заводитны кӧ, заводитны.
А?
Яша?..
— Заводитны, заводитны, — ызйӧдӧмпырысь горӧдчис Николай Иваныч.
— Заводитам, пӧжалуй, — ыштытӧг да самоувереннӧй нюмъёвтасӧн шуис рядчик: — ме дась.
— И ме дась, — шызьӧмӧн шуис Яков.
— Но, заводитӧ, зонъяс, заводитӧ, — чирӧстыштіс Моргач.
Кӧть и ставныс ӧти кывйӧн корисны, мед заводитасны, но некод эз заводит; рядчик весиг эз кыпӧдчыштлы лабичысь, — ставныс быттьӧ виччысисны мыйкӧ.
— Заводит! — букышӧн да ёся шуис Дикий-Барин.
Яков пырк-пыркмуні.
Рядчик сувтіс, сюйыштіс кушаксӧ да кызӧктіс.
— А кодлы заводитнысӧ? — юаліс сійӧ неуна вежсьыштӧм гӧлӧсӧн Дикий-Баринлысь, коді пыр на сулаліс вӧрзьӧдчытӧг джодж шӧрын кыз кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн да пӧшти гырддзаӧдзыс вына кияссӧ гач зептас сюялӧмӧн.
— Тэныд, тэныд, рядчик, — нурбыльтыштіс Обалдуй, — тэныд, вокӧ.
Дикий-Барин видзӧдліс сы вылӧ синкым увтіыс.
Обалдуй омӧлиника чилӧстіс, йиджласьыштіс, видзӧдліс кытчӧкӧ йиркӧ, вежыньтыштліс пельпомъяссӧ да ланьтіс.
— Жеребей чӧвтны, — сувталӧмӧн шуис Дикий-Барин, — да восьмука пызан вылӧ.
Николай Иваныч мышкыртчис, судзӧдіс ружтігтырйи восьмука да пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Дикий-Барин видзӧдліс Яков вылӧ да шуис: «Но!»
Яков гудйысьыштіс ас зептас, перйис грӧш да пасйис сійӧс пиньнас.
Рядчик кыскис кафтан пӧла увсьыс выль кучик портманет, тэрмасьтӧг разис шнурок да кипыдӧс вылас уна посни сьӧм кисьтӧм бӧрын бӧрйис выль грӧш.
Обалдуй лӧсьӧдіс ассьыс новлӧм чегласьӧм да чуктӧм кӧзырёка картузсӧ.
Яков шыбитіс сэтчӧ ассьыс грӧшсӧ, рядчик ассьыс.
— Тэныд бӧрйыны, — шуис Дикий-Барин Моргач дінӧ шыасьӧмӧн.
Моргач самодовольнӧя серӧктіс, босьтіс картуз кыкнан киас да мӧдіс сійӧс пыркӧдны.
Пырысь-пыр лои шы ни тӧв: грӧшъяс омӧлика зилякылісны мӧда-мӧдыс дінӧ инмалігмоз.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі гӧгӧр: став чужӧмъясыс петкӧдлісны зэвтчӧмӧн виччысьӧм; ачыс Дикий-Барин чикыртіс синъяссӧ; менам сусед, косяссьӧм шабура мужичок, и сійӧ весиг дзоргӧмӧн нюжӧдіс сьылісӧ.
Моргач сюйис кисӧ картузӧ да кыскис рядчиклысь грӧш: ставныс ышловзисны.
Яков гӧрдӧдіс, а рядчик малыштіс юрсӧ.
— Ме жӧ шулі, мый тэныд, — горӧдчис Обалдуй, — ме ӧд шулі!
— Но, но, эн чипсы, — зывӧктӧмӧн шуис Дикий-Барин.
— Заводит, — содтіс сійӧ рядчиклань юрнас гогнитӧмӧн.
Кутшӧм сьыланкыв нӧ мем сьывнысӧ? — волнуйтчӧмӧн юаліс рядчик.
— Кутшӧмӧс окота, — висьталіс Моргач. — Кутшӧм дум вылад усьӧ, сійӧс и сьыв.
— Дерт, кутшӧмӧс окота, — содтіс Николай Иваныч, ньӧжйӧник кияссӧ морӧс вылас пуктігмоз. — Таын тэныд индӧд абу.
Сьыв, кутшӧмӧс окота, да сӧмын сьыв бура, а ми нин бӧрыннас решитам веськыда, сӧвесьтӧн.
— Тӧдӧмысь, веськыда, сӧвесьтӧн, — горӧдіс Обалдуй да нюлыштіс тыртӧм стӧканлысь дорсӧ.
— Сетлӧ, вокъяс, кызыштны неуна, — шуис рядчик кафтан воротник гӧгӧрсӧ чуньяснас малалігтырйи.
— Но, но, эн нюжмась — заводит! — решитіс Дикий-Барин да букыштчис.
Рядчик думайтыштіс неуна, пыркнитіс юрнас да воськовтіс водзлань.
Яков дзоргӧмӧн мӧдіс видзӧдны сы вылӧ...
Но ордйысьӧмсӧ гижны заводиттӧдз ме лыддя, мый оз ло лишнӧй висьтавны некымын кывйӧн быдӧн йылысь, кодъяс эмӧсь тайӧ висьтас.
Некымынлӧн олӧмыс мем вӧлі тӧдса нин, кор ме паныдаси накӧд Притыннӧй кабачокын; мукӧд йывсьыс ме тӧдмалі бӧрыннас нин.
Заводитам Обалдуйсянь.
Настоящӧй нимыс тайӧ мортыслӧн вӧлі Евграф Иванов; но некод матігӧгӧрын эз тӧд сійӧс мӧд ногӧн, кыдз Обалдуйӧн, и ачыс асьсӧ сійӧ ыдждӧдліс тайӧ жӧ нимнас; сэтшӧм бура сійӧ сылы лӧсялӧма.
И збыльысь, тайӧ нимыс медся бура ладмӧ сы тӧдчытӧм, пыр шызьӧм чужӧмлы.
Тайӧ вӧлі юсьӧм гӧтыртӧм дворӧвӧй морт, кодысь сылӧн господаыс важысянь нин кӧдзӧдчӧмаӧсь да коді, некутшӧм должность имеиттӧг, ни ӧти грӧш жалӧванньӧтӧг, кужис быд лун кутитны йӧз тшӧт вылӧ.
Сылӧн вӧлі зэв уна тӧдса, кодъяс юкталісны сійӧс винаӧн да чайӧн, асьныс эз тӧдны мыйла, сы вӧсна мый сійӧ йӧз дорын эз нин эськӧ вӧв ышмӧдысь, а весиг, мӧдарӧ, дӧзмӧдіс быдӧнӧс аслас сӧрӧмнас, зывӧк кӧвъясьӧмнас, лихорадочнӧй вӧраснас да дугдывтӧм, не морт моз сералӧмӧн.
Сійӧ эз куж ни сьывны, ни йӧктыны; нэм чӧжнас эз шулы не сӧмын тӧлка, весиг бурджык кыв; пыр ызгис да сӧрис мыйсюрӧ — дзик Обалдуй!
И кӧть мый, ни ӧти юӧм нелямын верст гӧгӧр эз кольлы сытӧг, медым сылӧн кузь тушаыс эз бергав сэн жӧ, гӧсьтъяс костын, — сэтшӧма нин сы дінӧ велалӧмаӧсь да терпитӧны сылысь вӧлӧмсӧ, кыдз мынны позьтӧм лёкӧс.
Збыль, сы вылӧ видзӧдісны зывӧктӧмпырысь, но ӧлӧдны сійӧс сӧрӧм-ызгӧмысь кужис сӧмын Дикий-Барин.
Моргач ньӧти эз вӧв ӧткодь Обалдуйкӧд.
Сылы сідзжӧ лӧсяліс Моргач нимыс, кӧть синъяснас сійӧ и эз лапйӧдлы ёнджыка мукӧд йӧзысь; тӧдсатор: роч йӧз мастерӧсь нимтысьны.
Кӧть кутшӧма ме эг зіль бурджыка тӧдмавны воддза олӧмсӧ тайӧ мортыслысь, сы олӧмын колины меным да, тыдалӧ, мукӧдлы уналы — пемыдінъяс, местаяс, кыдз висьтавсьӧ небӧгъясын, кодъясӧс вевттьӧма тӧдтӧм сап пемыдӧн.
Ме тӧдмалі сӧмын, мый сійӧ коркӧ вӧлӧма кучерӧн челядьтӧм пӧрысь барыня ордын, пышйӧма сылы дӧверитӧм тройка вӧлӧн, вошлӧма дзонь во кежлӧ да, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧма, мый шландайтӧмӧн олӧмыд абу выгоднӧ да зэв омӧль, бӧр воӧма ачыс, но чотысьӧн нин, уськӧдчӧма аслас госпожаыслы кок вылас да, некымын во чӧж аслас бура олӧмнас мыжсӧ ассьыс вештӧмӧн, надзӧникӧн бӧр перйӧма сылысь милӧсьт, заслужитӧма, бӧрыннас, сылысь ыджыд дӧверие, веськалӧма приказчикӧ, а барыня кулӧм бӧрын, код тӧдӧ кутшӧм ногӧн, петӧма вӧля вылӧ, гижӧдчӧма мещанинӧ, мӧдӧма кӧртымавны суседъясыслысь бакшаяс, озырмӧма да олӧ ӧні сьылігтырйи.
Тайӧ мортыс опытнӧй, асланьыс сюсь, абу лёк ни абу бур, а медсясӧ расчётливӧй; тайӧ тӧвйылӧм пышкай, коді тӧдӧ йӧзӧс да кужӧ наӧн пӧльзуйтчыны.
Сійӧ видзчысьысь да сыкӧд тшӧтш кужӧ овны, кыдзи руч; больгысь, кыдз пӧрысь бабйӧй, да некор ас вылас оз сёрнит, а быдӧнӧс мукӧдӧс заставитас висьтасьны; но, оз йӧй улӧ лэдзчысь, кыдз вӧчлывлӧны мукӧд мудер йӧз татшӧм ногаыс; да сылы и сьӧкыд вӧлі эськӧ мудеритнысӧ: ме некор эг аддзывлы тасся сюсь да вежӧра синъяс, кыдз сылӧн ичӧтик, лукавӧй синъясыс.
Найӧ некор оз видзӧдны сідз-тадз — пыр кыйӧдӧны да гӧгӧр сюся видзӧдӧны.
Моргач мукӧддырйиыс вежон чӧжӧдз гӧгӧрбок думайтас кутшӧмкӧ, тыдалӧ, прӧстӧйтор вӧчӧм йылысь либӧ друг решитчас ӧтчаяннӧй смел делӧ вылӧ, кажитчӧ, сэк сылы и чегасны сьылісӧ... видзӧдан — ставыс удайтчӧма, ставыс лючки-ладнӧ мунӧ.
Сійӧ шуда да эскӧ аслас шудлы, эскӧ приметаяслы.
Сійӧ вообще зэв суевернӧй.
Сійӧс оз радейтны, сы вӧсна мый сылы аслыс абу некутшӧм мог некодӧдз, но пыдди пуктӧны.
Став семьяыс сылӧн толькӧ ӧти пи, кодӧс сійӧ вывті радейтӧ да коді татшӧм батьӧн велӧдӧм вӧснаыс, тыдалӧ, ылӧ воас.
«А Моргачонок батьыс кодь», ӧні нин сёрнитӧны гусьӧник сы йылысь старикъяс, ӧшинь улын пукалігмоз да мӧда-мӧдкӧд гожся рытъясын тӧлкуйтігмоз; и ставныс гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ значитӧ, да оз нин содтыны ни ӧти кыв.
Яков-Турок да рядчик йылысь кузя сёрнитны немтор.
Яков, кодӧс нимтӧмаӧсь Турокӧн, сы вӧсна мый сылӧн мамыс збыль вӧлӧма пленнӧй турчанка, сьӧлӧмнас тырвыйӧ вӧлі художник, а званньӧ сертиыс купеч ордын бумажнӧй фабрикаса черпальщик; а босьтны кӧ рядчикӧс, судьбаыс кодлӧн, веськыда шуны, меным абу тӧдса, сійӧ меным кажитчис вертлян да карса збой мещанинӧн.
Но Дикий-Барин йылысь сулалӧ сёрнитны неуна кузьджыка.
Медводдза вежӧрӧ мӧрччантор, кодӧс вӧчӧ ті вылӧ тайӧ мортыслӧн чужӧм-рожаыс, вӧлі кутшӧмкӧ чорыд, сьӧкыд, но вермыны позьтӧм вынлӧн чувство.
Тэчӧма сійӧс вӧлі сідз-тадз, «сбитеньӧн», кыдз шуӧны миян, но сыысь сідзи и ыпйӧдліс вына дзоньвидзалунӧн, и тешкодь кажитчис — сылӧн ош кодь тушаыс эз вӧв кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс грациятӧм, коді, гашкӧ, вӧлі сылӧн ассьыс вынйӧрсӧ чувствуйтӧм вӧсна.
Сьӧкыд вӧлі тӧдмавны дзик первойсяньыс, кутшӧм сословиеысь тайӧ Геркулесыс; сійӧ эз вӧв ни дворӧвӧй кодь, ни мещанин кодь, ни отставкаӧ петӧм гӧльмӧм подьячӧй кодь, ни рӧзӧритчӧм мелкопоместнӧй дворянин кодь — пон видзысь кодь да тышкасьысь кодь: сійӧ вӧлі, стӧч нин, ачыс ас кодьыс.
Некод эз тӧд, кытысь уси сійӧ миян уездӧ; сёрнитлісны, мый сійӧ петӧма однодворечьяс пиысь да быттьӧ пӧ кӧнкӧ служитлӧма водзсӧ, но бура-мичаа та йылысь эз тӧдны; да и кодсянь верман тӧдмавны, — он жӧ сысянь ассяньыс: эз вӧв сы дорысь чӧв олысьджык да зумыш морт.
Сідз жӧ некод эз вермы стӧч висьтавны, мыйӧн сійӧ олӧ; некутшӧм ремеслӧӧн сійӧ эз занимайтчыв, некод ордӧ эз пыр-пет, эз волысь пӧшти некодкӧд, а сьӧм сылӧн пыр вӧлі; збыль, эз уна, но вӧлі.
Кутіс сійӧ асьсӧ оз позь шуны рама, — сыын нинӧм рамыс эз вӧв, — но шы ни тӧв; сійӧ оліс, быттьӧ некодӧс ас гӧгӧрсьыс эз аддзыв ни эз кыв да дзик некодысь эз нуждайтчы.
Дикий-Барин (тадз сійӧс нимтывлӧмаӧсь; настоящӧй нимыс жӧ сылӧн вӧлі Перевлесов) пӧльзуйтчис зэв ыджыд влиянньӧӧн кытш пасьталаыс; сылысь кывзысисны пырысь-пыр да окотаӧн, кӧть сылӧн эз вӧв некутшӧм право кодлыкӧ приказывайтны ли, мый ли, но весиг ачыс эз зіль ньӧти, мед сылысь кывзісны йӧз, кодъяскӧд сійӧ случайнӧ паныдасьліс.
Сійӧ висьтавліс — сылысь кывзісны; вын пыр ассьыс босьтас.
Сійӧ пӧшти эз ю вина, эз тӧдмась бабйӧйкӧд да сьӧлӧмсяньыс радейтіс сьылӧм.
Тайӧ мортын унатор вӧлі нӧд кодь; кажитчис, кутшӧмкӧ ыджыд вынъяс бутвидзӧмӧн шойччисны сы пытшкын, кыдз быттьӧ тӧдӧмӧн, мый ӧтчыд кыпӧдчӧм, мысти, мый ӧтчыд вӧля вылӧ орӧдчӧм мысти, налы лоӧ жугӧдны и асьсӧ и ставсӧ, кытчӧ кӧть мед оз инмӧдчыны; и ме чорыда ӧшибайтча, тайӧ морт олӧмас кӧ эз нин вӧв татшӧм нога взрывыс, опытӧн велалӧм да пӧгибнитӧмысь муртса мынӧм бӧрын кӧ сійӧ ӧні эз видз ачыс асьсӧ татшӧм чорыда-топыда.
Медсясӧ шензьӧдіс менӧ сыын природасянь рӧдйӧм кутшӧмкӧ скӧрлун да сэтшӧм жӧ рӧдйӧм благородство ӧтсорассьӧм, — сэтшӧм ӧтсорассьӧм, кутшӧмӧс ме эг казявлы некодлысь мӧд мортлысь.
И сідз, рядчик петіс водзӧ, джынвыйӧ кунис синъяссӧ да заводитіс сьывны ёсь гӧлӧсӧн.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі вель лӧсьыд да мича, кӧть неуна и чирыштӧма; сійӧ ворсіс да ливкйӧдліс тайӧ гӧлӧснас, кыдз идзас бӧжа лӧдз, дугдывтӧг горшсӧ кыскаліс вывсянь увлань да дугдывтӧг косавліс вывса нотаяслань, кодъясӧс дыр кутіс да нюжӧдіс торъя зільӧмӧн, ланьтлывліс да сэсся друг босьтліс воддза тонсӧ кутшӧмкӧ збой, лэптысян удаллунӧн.
Сылӧн лэдзӧм-лэптӧмъясыс вӧліны мукӧддырйиыс доза смелӧсь, мукӧддырйиыс доза гажаӧсь; знатоклы найӧ эськӧ сетісны ыджыд нимкодьлун; немеч эськӧ скӧрмис таысь этш петтӧдзыс.
Тайӧ вӧлі роч мелі тенор.
Сьыліс сійӧ гажа, йӧктан сьыланкыв, кывъясыс кодлӧн, мыйта ме верми кывны помтӧм мичмӧдӧмъяс, содтӧм согласнӧйяс да горӧдчӧмъяс пыр, вӧліны татшӧмӧсь.
Сійӧ сьыліс; ставыс кывзісны сылысь пель чошкӧдӧмӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс, мый кывзӧны сылысь тӧдысь йӧз, да та могысь, кыдз шусьӧ, веськыда ку письыс петіс.
Збыль, миянладорын сьылӧмысь тӧдӧны тӧлк, и оз весьшӧрӧ Орловскӧй ыджыд туйвывса Сергиевскӧй сикт кывсьы Рочму пасьта аслас торъя нин сьӧлӧм вылӧ воана да ӧтсӧгласа сьылӧм сямӧн.
Дыр сьыліс рядчик, кӧть кывзысьясыс и эз зэв сьӧлӧмсяньныс кывзыны сылысь; сылы эз тырмы хорлӧн отсӧг; бӧрыннас, ӧти удачнӧй лэдзӧм-лэптӧм дырйи, кодыр весиг ачыс Дикий-Барин нюмъёвтіс, Обалдуй эз вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс радысла.
Ставныс пыркмуніны, шызисны.
Обалдуй Моргачкӧд мӧдісны вомгорулас тшӧтш сьывны, отсавны, горӧдчавны: «Ёнджыка!..
Босьт, ерӧмакань!..
Босьт, нюжӧдав, вӧрса!
Нюжӧд нӧшта!
Ёнджыка нӧшта, пон тэ этатшӧм, пон!..
Мед босьтас Ирӧд тэнсьыд ловтӧ!» да сідз водзӧ.
Николай Иваныч стойка сайсянь бурпырысь кутіс качайтны юрсӧ веськыдвыв да шуйгавыв.
Обалдуй, медбӧрти, гымгыны мӧдіс, сяркӧдны кокъяснас да тракйыны пельпомнас, а Яковлӧн синъясыс сідзи и ӧзйисны, кыдз ӧгыръяс, да сійӧ ставнас сырмис кор моз и кыдзсюрӧ нюмъяліс.
Ӧтнас Дикий-Барин эз вежсьы чужӧм вылас да важ мозыс эз вӧрзьыв места вывсьыс; но рядчик вылӧ дувнитӧм видзӧдласыс сылӧн неуна небзис, кӧть вомдоръясыслӧн выраженньӧыс пыр ӧтмоз вӧлі зывӧктана.
Став гажмӧм йӧзӧн ышмӧдӧм рядчик дзик быттьӧ дурмис да мӧдіс нин вӧчавны сэтшӧм чукыль-мукыльяс, сідз мӧдіс чупйӧдлыны да сяргыны кывнас, сэтшӧм ёна мӧдіс ворсны горшнас, мый, кор, медбӧрти, мудзӧм, кельыд да пӧсьӧн тырӧм, сійӧ лэдзис, став тушанас бӧрвыв нёровтчӧмӧн, медбӧръя помассян возглас, — ӧтувъя, ӧтсора горӧдӧм шыасис сылы весьӧпӧртан взрыв моз.
Обалдуй уськӧдчис сылы сьылі вылас да мӧдіс пӧдтыны сійӧс аслас кузь, лысер мунӧм кияснас.
Николай Иванычлӧн тшӧг чужӧмыс гӧрдӧдіс, да сійӧ быттьӧ томмис.
Яков, йӧймӧм морт моз, горӧдіс: «Молодеч, молодеч!».
Весиг менам сусед, косяссьӧм шабура мужик, эз вермы кутчысьнысӧ да, пызанӧ кулакнас кучкӧм мысти, горӧдіс: «Ага!
Лӧсьыд, чӧртыд — лӧсьыд», — да сьӧлӧмсяньыс сьӧлыштіс бокӧ.
— Но, вокӧ, гажӧдін! — горзіс Обалдуй, этшсьыс петӧм рядчикӧс сывтырсьыс лэдзтӧг. — Гажӧдін, нинӧм шуны!
Воин, вокӧ, воин!
Поздравляйта — восьмука тэнад!
Яшкалы тэнӧ не парскыны...
Ме нин тэд висьтала: не парскыны...
А тэ меным эскы!
(И сійӧ бара топӧдіс рядчикӧс аслас морӧс бердас.)
— Да лэдз жӧ сійӧс, лэдз мынтӧмтор... — дӧзмӧмӧн шуис Моргач: — сет сылы лабичас пуксьыштнысӧ, аддзан, сійӧ мудзис!..
Кутшӧм тэ фофан, вокӧй, збыль, фофан!
Мый сибдін, быттьӧ пывсян кор!
— Но, мый нӧ, мед пуксяс, а ме сы дзоньвидзалун вӧсна юышта, — шуис Обалдуй да матыстчис стойка дінӧ. — Тэ тшӧт вылӧ, вокӧ, — содтіс сійӧ рядчик дінӧ шыасигмоз.
Рядчик гогнитіс юрнас, пуксис лабичӧ, перйис шапкасьыс кичышкӧд да мӧдіс чышкавны чужӧмсӧ; а Обалдуй тэрмасьӧмӧн горша юис стӧкан да, юысь йӧз моз ружтыштӧмӧн, вӧчис дзугыль-шог вид.
— Бура сьылан, вокӧ, бура, меліа пасйыштіс Николай Иваныч. — А ӧні тэнад черӧд, Яша: смотри, эн пов.
Видзӧдлам, коді кодӧс, видзӧдлам...
А бура сьылӧ рядчик, ей-богу, бура.
— Зэв бура, — пасйыштіс Николай Иванычлӧн гӧтырыс да нюммунӧмӧн видзӧдліс Яков вылӧ.
— Бура — гы! — мӧдысь шуис гусьӧник менам сусед.
— А, полехаса кын сюръя, равӧстіс друг Обалдуй да, косяссьӧм шабура мужик дінӧ матыстчӧм бӧрын, чургӧдіс сы вылӧ чуньсӧ, чеччавны мӧдіс да тыри серамӧн. — Полеха! полеха!
Га, баде паняй, кын сюръя!
Мыйла воин, кын сюръя? — горзіс сійӧ йӧз серам пыр.
Коньӧр мужик яндіс да мӧдліс нин чеччыны да мунны ӧдйӧджык, кыдз друг кыліс Дикий-Баринлӧн ыргӧн гӧлӧс:
— Да мый нӧ тайӧ кутшӧм зывӧк пемӧс татшӧмыс? — шуис сійӧ пиньяссӧ мурчнитӧмӧн.
— Ме немтор, — нурбыльтыштіс Обалдуй: ме немтор... ме сідз...
— Но, ладнӧ, ланьт! — вочавидзис Дикий-Барин. — Яков, заводит!
Яков кутчысис кинас голяас.
— Мый, вокӧ, эсійӧс... мыйкӧ...
Гм...
Ог тӧд, збыль, мыйкӧ эсійӧ...
— Но, тырмас, эн пов.
Яндысь!..
Мый бергалан?..
Сьыв, кыдз ен тэныд тшӧктӧ.
И Дикий-Барин букыштчис виччысигмоз.
Яков чӧв олыштіс, видзӧдліс гӧгӧр да тупкысис кинас.
Ставныс сідзи и сувтӧдісны синнысӧ сы вылӧ, медсясӧ рядчик, кодлӧн чужӧм вылас самоуверенность да успех торжество пыр тыдовтчис невӧляа, кокньыдика тӧждысьӧм.
Сійӧ нёровтчис стен бердӧ да бара пуктіс кияссӧ ас улас, но эз нин бовйӧдлы кокнас.
Кор жӧ, медбӧрти, Яков восьтіс ассьыс чужӧмсӧ — сійӧ вӧлі кулӧмлӧн кодь кельыд; синъясыс муртса дзирдалісны лэдзӧм синлысъяс пырыс.
Сійӧ пыдісянь ышловзис да мӧдіс сьывны...
Гӧлӧс шыыс первойсӧ вӧлі жеб да абу шыльыд да, кажитчис, эз пет сы морӧсысь, а воис кыськӧ ылысь, быттьӧ тӧдтӧг веськаліс-пырис тайӧ жырас.
Аслысногӧн действуйтіс тайӧ тіралан, зильган шыыс ставнымлы миянлы; ми видзӧдлім мӧда-мӧд выланым, а Николай Иванычлӧн гӧтырыс сідзи и веськӧдчис.
Тайӧ медводдза шы бӧрсьыс кыліс мӧд, неуна зумыдджык да кузьджык, но век на, тыдалӧ, струна моз тіралысь, кор, тӧдлытӧг ён чунь улын триньмунӧм бӧрын сійӧ вӧрӧ медбӧръя, ӧдйӧ бырысь колебаниеӧн, мӧд бӧрас — коймӧд, да, ньӧжйӧник ӧддзигмоз да паськалӧмӧн, визувтны мӧдіс нора сьыланкыв.
Сьыліс сійӧ, да миянлы быдӧнлы лои лӧсьыд да гажтӧм.
Ме, колӧ шуны, гежӧда кывлывлі татшӧм гӧлӧс: сійӧ вӧлі ичӧтика жугалӧма да зильгис потӧма моз; сійӧ весиг первойсӧ вӧлі мыйӧнкӧ висьӧма кодьӧн; но сыын вӧлі и подделкатӧм ыджыд страсьт, и томлун, и вын, и долыдлун, и кутшӧмкӧ увлекательнӧй-тӧждысьтӧм норлун.
Роч, веськыд, пӧсь лов гораліс да лолаліс сыын, да сідзи и кутчысис тіян сьӧлӧмад, кутіс веськыда сы роч струнаясӧд.
Сьыланкыв быдмис, паськаліс.
Яков, тыдалӧ, вунӧдчис; сійӧ эз нин пов, сійӧ, дзоньнас сетчис аслас шудлы; гӧлӧсыс сылӧн водзӧ эз нин тірав — сійӧ сырмис, но сійӧ муртса тӧдчана пытшкӧсса страсьт сырмӧмӧн, коді ньӧвйӧн сатшӧ кывзысь сьӧлӧмӧ, да дугдывтӧг ёнмис, чорзис да паськаліс.
Помнитчӧ, ме аддзылі ӧтчыд рытын, ва усьӧм дырйи, скӧра да сьӧкыда ылын шумитысь саридз тшӧтшкӧс лыа вадорысь ыджыд еджыд каляӧс: сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, шӧвк кодь морӧссӧ алӧй кыа водзӧ лӧсьӧдӧмӧн, да сӧмын гежӧдика ньӧжйӧ паськӧдліс ассьыс кузь бордъяссӧ тӧдса саридзлы паныд, увтас, пемыдгӧрд шонділы паныд.
Яковлысь кывзігӧн мем дум вылӧ уси сійӧ.
Сійӧ сьыліс, да дзикӧдз вунӧдіс и ассьыс соперниксӧ, и миянӧс ставнымӧс, но, тыдалӧ, кыдзи збодер сынысьӧс кыпӧдӧны гыясыс, сідзжӧ кыпӧдіс сійӧс миян чӧв олӧмным, сьӧлӧмсяньным кывзӧмным.
Сійӧ сьыліс и сы гӧлӧс быд шыысь пӧльтыштіс мыйӧнкӧ рӧднӧйӧн да аддзыны позьтӧм паськыдӧн, быттьӧ тӧдса степь воссис ті водзын, помтӧм ылӧ павкнитчӧмӧн.
Меным, ме чувствуйті, йиджис сьӧлӧмӧдз да кыпӧдчыны кутіс синва; пыдісянь видзчысьӧм сыркъялӧмъяс друг чуймӧдісны менӧ... ме видзӧдлі гӧгӧр — кабатчиклӧн гӧтырыс бӧрдіс, морӧснас ӧшинь дорӧ лэдзчысьӧмӧн.
Яков тэрыба чӧвтліс сы вылӧ синсӧ да нӧшта гораа, воддза дорсяыс нӧшта лӧсьыдджыка мӧдіс сьывны.
Николай Иваныч зумыштчис.
Моргач бергӧдчис.
Обалдуй, быттьӧ дзоньнас небзьӧма, сулаліс йӧй моз вомсӧ паськӧдӧмӧн; руд мужичок гусьӧник сыркъяліс пельӧсын, шога шӧпкӧмӧн юрнас довйӧдлігмоз; и Дикий-Барин кӧрт чужӧм кузя, дзикӧдз лэччӧм синкымъяс увсянь, ньӧжйӧник исковтіс сьӧкыд синва; рядчик матыстіс чабыртӧм кулаксӧ кымӧс бердас да эз вӧрзьӧдчыв...
Ог тӧд, мыйӧн эськӧ помассис ставлӧн шогӧ усьӧмыс, эз кӧ Яков друг помав зэв вылыс, вӧвлытӧм вӧсни шыӧн — быттьӧ гӧлӧсыс сылӧн ори.
Некод эз горӧд, весиг эз вӧрзьӧдчы; быдӧн быттьӧкӧ виччысисны, нӧшта оз-ӧ мӧд сійӧ сьывны; но сійӧ восьтіс синъяссӧ, быттьӧ ми чӧв олӧмӧн чуймӧм, юасян видзӧдласӧн кытшовтіс ставсӧ гӧгӧр да аддзис, мый сійӧ воис, вермис...
— Яша, — шуис Дикий-Барин, пуктіс сы пельпом вылӧ кисӧ да ланьтіс.
Ми ставным сулалім изӧймитӧмаяс моз.
Рядчик ньӧжйӧн чеччис да матыстчис Яков дінӧ.
«Тэ... тэнад... тэ воин», — шуис сійӧ, медбӧрти, сьӧкыда да уськӧдчис ывлаӧ.
Сылӧн тэрыб, решительнӧй вӧрзьӧмыс кыдз быттьӧ садьмӧдіс син пӧртлӧм бӧрын: ставӧн ӧтпырйӧ мӧдісны сёрнитны шумӧн, гажаа.
Обалдуй чеччыштліс вывлань, нурбыльтыштіс, мӧдіс шенасьны кияснас, кыдз бордъяснас мельнича.
Моргач дзурликтігтыр матыстчис Яков дінӧ да мӧдіс окасьны сыкӧд.
Николай Иваныч кыпӧдчыштіс да торжественнӧя висьталіс, мый ассяньыс содтӧ нӧшта восьмука сур;
Дикий-Барин сералыштіс кутшӧмкӧ мелі-бур серамӧн, кодӧс ме некыдз эг виччысь аддзыны сы чужӧм вылысь; руд мужичок ӧтторйӧ долис аслас пельӧсын, кыкнан соснас синъяссӧ, банъяссӧ, нырсӧ да тошсӧ чышкалігмоз: «А лӧсьыд, ей-богу, лӧсьыд, но, со мед лоа ме сукин сын, лӧсьыд!».
А Николай Иванычлӧн гӧтырыс ставнас гӧрдӧдӧма, ӧдйӧ чеччис да петіс.
Яков гажъяліс аслас вермӧмӧн, кыдз челядь; став чужӧмыс сылӧн вежсис; торйӧн нин сылӧн синъясыс сідзи и кутісны дзирдавны шудӧн.
Сійӧс кыскисны стойка дінӧ; сійӧ корис сэтчӧ бӧрддзӧм руд мужикӧс, кабатчиклысь писӧ ыстіс рядчикла, но сійӧ сылы абу сюрӧма, и заводитчис пир.
«Тэ ещӧ на миянлы сьылан, тэ рытӧдз мӧдан сьывны миянлы», — долис Обалдуй кияссӧ вылӧ лэпталігмоз.
Ме нӧшта ӧтчыд видзӧдлі Яков вылӧ да петі.
Ме эг кӧсйы кольччыны — ме полі ассьым впечатленньӧӧс портитӧмысь.
Но жарыс ӧнтайя моз жӧ вӧлі терпитны позьтӧм.
Сійӧ, быттьӧкӧ, ӧшаліс му вылын сук, сьӧкыд слӧйӧн; сьӧдлӧз енэжас, кажитчӧ, гартчисны кутшӧмкӧ посньыдик, югыд бияс зэв вӧсни, пӧшти сьӧд бус пыр.
Ставыс чӧв оліс; вӧлі мыйкӧ шуштӧм-гажтӧм тайӧ лигышмунӧм ывлавыв шы ни тӧв олӧмас.
Ме кысси турун сарайӧ да воді муртса на ытшкӧм, но пӧшти дзикӧдз нин косьмӧм турун вылӧ.
Дыр ме эг вермы ойбыртны; дыр гораліс менам пельын Яковлӧн мичаысь-мича гӧлӧсыс... бӧрыннас жарыс да мудзӧмыс босьтісны жӧ ассьыныс, и ме унмовси кулӧма моз.
Кор ме садьми, — ставыс нин вӧлі пемдӧма; гӧгӧр шыблалӧм туруныс вӧлі чӧскыд дука да муртса-муртса ульсалыштӧма; джынвыйӧ вевттьӧм вевт пыр, вӧсни потшъяс костті омӧлика дзирдалісны кельыд кодзувъяс.
Ме петі.
Кыаыс важӧн нин кусӧма, да муртса едждӧдіс енэж дорас сылӧн медбӧръя туйыс; но неважӧнся доналӧм сынӧдын войся ыркыд пырыс чувствуйтчис на шоныдыс, да морӧсыд пыр на корис кӧдзыд пӧльтыштӧм.
Тӧв эз вӧв, эз вӧвны и кымӧръяс; енэжыс вӧлі гӧгӧр ставыс сӧдз да пырыс тыдалан пемыд, надзӧник дзирдалігтырйи помтӧм-лыдтӧм, но муртса тыдалысь кодзувъясӧн.
Сиктын югъялыштісны биторъяс; югыда югзьӧдӧм матыса кабаксянь кыліс лёкысь ызгӧм, код пиысь, мем кажитчис, ме тӧді Яковлысь гӧлӧссӧ.
Коръясӧкӧ кыптыліс сэн гора серам.
Ме матыстчи ӧшинь дінас да ляскыси чужӧмӧн стеклӧ бердас.
Ме аддзи гажтӧм, кӧть и уна рӧма да ловъя серпас; ставыс вӧліны кодӧсь — ставныс, Яковсянь заводитӧмӧн.
Восьса морӧсӧн пукаліс сійӧ лабичын да, кутшӧмкӧ то йӧктан, то уличнӧй сьыланкыв сибдӧм гӧлӧсӧн сьылігмоз, дышпырысь бӧрйӧдліс да чепляліс гитара струнаяс.
Кӧтасьӧм юрсиыс клӧкӧн-клӧкӧн лёзьяліс вывті кельдӧдӧм чужӧм весьтын.
Джодж шӧрын дзик садьтӧм код да кафтантӧм Обалдуй чеччалӧмӧн йӧктіс рудов шабура мужик водзын; мужичок ас пайсьыс сьӧкыда зымӧдіс да шаркӧдчис слабмӧм кокъяснас да, дзугсьӧм тош пырыс тӧлктӧг нюмъялігтырйи, гежӧдика шеныштавліс ӧти кинас, кыдз быттьӧ кӧсйис шуны: «Кӧть мый ло!»
Нинӧм эз вермы лоны тешкодьджык сы чужӧмысь; кыдз кӧть мед сійӧ эз кыпӧд вывлань ассьыс синкымъяссӧ, сьӧктӧм синлапъясыс эз кӧсйыны кыпӧдчыны, а сідзи и куйлісны муртса тӧдчана, гудырмӧм, но долыд синъяс вылас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм майбыр кодь помӧдз юсьӧм морт состоянньӧын, кор быд ветлысь-мунысь, сы чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, непременнӧ шуас: «Бур, вокӧ, бур!»
Рак кодь дзоньнас гӧрд Моргач, ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн, пинь пырыс сераліс пельӧссянь; ӧти Николай Иваныч, кыдзи и следуйтӧ бур кабатчиклы, пыр ӧтмоз эз ышмы.
Комнатаӧ чукӧртчӧмаӧсь уна выль йӧз; но Дикий-Баринӧс ме сэтысь эг аддзы.
Ме бергӧдчи да тэрыба мӧді лэччыны мыльк йылысь, кӧні пукалӧ Колотовка.
Тайӧ мыльк горулас пасьвидзӧ паськыд шыльыдін; рытъя пемыд ру гыясӧн ойдӧм, сійӧ кажитчис нӧшта помтӧмджыкӧн да быттьӧкӧ ӧтлаасис пемдӧм енэжыскӧд.
Ме гырысь воськовъясӧн лэччи туй кузя овраг пӧлӧн, кыдзи друг кӧнкӧ ылын шыльыдінас кыліс детинкалӧн лэчыд, гора гӧлӧс.
«Антропка!
Антропка-а-а!...» — горзіс сійӧ мыйвынсьыс да бӧрдӧм сорӧн, кузя-кузя медбӧръя слогсӧ нюркнитӧмӧн.
Сійӧ ланьтыштавліс недыр кежлӧ да бара заводитліс горзыны.
Гӧлӧсыс сылӧн лэчыда паськаліс кокниа вугралысь шы ни тӧв сынӧдын.
Комынысь, не этшаджыкысь, горӧдіс сійӧ Антропкалысь ним, кыдзи друг дзик мӧдар помсяньыс, быттьӧ мӧдар югыдсянь, кыліс муртса кывмӧн гӧлӧс:
— Мы-ы-ый?
Детинка пырысь-пыр жӧ лёкысь радлана гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Лок татчӧ, чӧрт, вӧ-ӧ-рса!
— Мы-ы-ый-ла-а? — вочавидзис мӧдыс дыр мысти.
— А сыла, мый тэнӧ батьыд швачӧдны кӧсйӧ, — тэрмасьӧмӧн горӧдіс воддза гӧлӧсыс.
Мӧд гӧлӧсыс сэсся эз нин шыасьлы, и детинка бара мӧдіс горзыны Антропкалы.
Горзӧмыс сылӧн пыр гежӧдджыка да слабджыка кыліс нӧшта меным, кор нин дзикӧдз пемдіс, и ме кытшовті вӧр дорӧд, коді вӧлі матіникын менам сиктсянь да Колотовкасянь верст нёль сайын...
«Антропка-а-а!» — век на быттьӧ кыліс войся вуджӧръясӧн тырӧм сынӧдын.
Петр Петрович Каратаев
Во вит сайын, арын, вӧвъяс тырмытӧм вӧсна лои мем пукавны пӧшти дзонь лун Мӧскуасянь Тулаӧ мунан туй вылын почтӧвӧй керкаын.
Локта вӧлі ме вӧраланінсянь да мывкыд судзсьытӧмла ассьым тройкаӧс мӧдӧді водзвыв.
Смотритель, пӧрысь морт нин, букыш чужӧма, дзик ныр вылӧдзыс ӧшӧдчӧм юрсиа, ичӧтик: унзіль синъяса, став менам норасьӧмъяс вылӧ да корӧм вылӧ сӧмын броткис, лёкысь швачӧдіс ӧдзӧсӧн, кыдз быттьӧ ачыс проклинайтіс ассьыс должносьтсӧ да, кильчӧ вылӧ петӧмӧн, видіс ямщикъясӧс, кодъяс кианыс пудйӧвӧй мегыръясаӧсь надзӧник келісны няйтӧд либӧ пукалісны лабичын, очсалісны да гыжъясисны, и эз обращайтлыны торъя вниманньӧ асланыс начальник скӧра горзӧмъяс вылӧ.
Ме куимысь кымын нин заводитлі чай юны, некымынысь кӧсйылі унмовсьны, но весьшӧрӧ, ӧшинь вывъясысь и стенъясысь лыдди став гижӧдторъяссӧ: мем лои вывті гажтӧм.
Веськодя да лачатӧм ӧтчаянньӧӧн видзӧді ме ас тарантас лэптӧм вожъяс вылӧ, кыдз немвиччысьтӧг кутіс зильгыны кӧлӧкӧльчи, да неыджыд телега, кытчӧ доддялӧма жуялӧм тройка вӧв, сувтіс кильчӧ дорӧ.
Воысь морт чеччыштіс телегаысь да «Вӧвъяс регыдджык!» горзігтырйи пырис керкаӧ.
Сы кості, кор сійӧ страннӧя шензигтырйи кывзіс смотрительлысь висьтавлӧмъяс, мый вӧвъяс пӧ абуӧсь, ме вевъялі гажтӧмчӧм морт горш любопытствоӧн кӧвкнитны синмӧн кок увсяньыс да юрӧдзыс менсьым выль ёртӧс.
Чужӧм вылас сылы вӧлі ар комын гӧгӧр.
Кос да вижӧдӧм чужӧм вылас сылӧн тӧдчисны пистиӧн висьӧм туйяс; смоль сьӧд, кузь юрсиыс чикыльясӧн куйліс балябӧжладорас воротник вылас, водзладорас гартчис ухарскӧй ногӧн; неыджыд пыктӧм синъясыс видзӧдісны — и сӧмын; вылыс вомдор вылас чушвидзис некымын си.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі вӧв ярманга вылӧ волывлысь ышмысь-керысь помещик моз, доза няйтчӧм сера кафтана, лӧзоват рӧма вушйӧм шӧвк галстука, ыргӧн кизьяса жилеткаа да зэв паськыд кокпомъяса руд гача, код улысь муртса тыдалісны весавтӧм сапӧг ныръясыс.
Сысянь пӧдтіс табакӧн да винаӧн; сы гӧрд да кыз чуньясын, кодъяс пӧшти вӧлі тупкысьӧмаӧсь паськӧм соснас, тыдалісны эзысь да тульскӧй чунькытшъяс.
Татшӧм нога войтыр паныдасьлӧны Рочмуын оз дюжинаясӧн, а сёясӧн; тӧдмасьӧм накӧд, колӧ веськыда шуны, оз сет некутшӧм нимкодьлун; но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме водзвыв нин омӧля видзӧді воысь вылӧ, ме эг вермы не казявны сы чужӧмысь тӧждысьтӧм-бур да страстнӧй выраженньӧ.
— Со и найӧ виччысьӧны тані часысь дыр, — шуис смотритель ме вылӧ индігмоз.
Часысь дыр! — Злӧдей сераліс ме вылын.
— Да налы, гашкӧ, оз сэтшӧма ков, — вочавидзис локтысь.
— Тайӧс нин ми огӧ тӧдӧ, — букыштчӧмӧн шуис смотритель.
— Некыдз ӧмӧй нин оз позь?
Вӧвъясыд дзик абуӧсь?
— Оз позь.
Ни ӧти вӧв абу.
— Но, тшӧктӧй нӧ меным самӧвар сувтӧдны.
Виччысьыштам, нинӧм он вӧч.
Локтысь пуксис лабичӧ, картузсӧ шыбитіс пызан вылӧ да кинас малыштіс юрсисӧ.
— А ті юинныд нин чайсӧ? — юаліс сійӧ менсьым.
— Юи.
— А нӧшта ӧтчыд, компания ради, он окотитӧй?
Ме сӧгласитчи.
Кыз гӧрд самӧвар нёльӧдысь сувтіс пызан вылӧ.
Ме перйи ром бутылка.
Ме эг ылав мелкопоместнӧй дворянин пыдди менсьым воӧм ёртӧс чайтӧмын.
Шуисны сійӧс Пётр Петрович Каратаевӧн.
Миян костын пансис сёрни.
Эз на коль и часджын сы воӧмсянь, кыдз сійӧ бур сьӧлӧмӧн веськыда висьтавліс меным аслас олӧм йылысь.
— Ӧні ме муна Мӧскуаӧ, — висьталіс сійӧ меным, нёльӧд стӧкан юигмоз: — сиктын ӧні меным нинӧм нин вӧчны.
— Мыйла нӧ нинӧм?
— Да сідз со — нинӧм.
Овмӧс киссис, мужикъясӧс рӧзӧриті, висьтала веськыда; вояс лёкӧсь лоины: нянь артмытӧмъяс, быдсяма, тӧданныд, омӧльторъяс...
Да сэсся, — содтіс сійӧ, бокӧ шога видзӧдлӧм мысти: — кутшӧм ме кӧзяин!
— Мыйла нӧ?
— Да абу, — торкис сійӧ менӧ: — татшӧмӧсь ӧмӧй овлӧны кӧзяеваыс!
Со, тӧданныд-ӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, юрсӧ чукыльтӧмӧн да сьӧлӧмсяньыс каллян нёнялігмоз: — ті сідз, ме вылӧ видзӧдігӧн, верманныд думыштны, мый ме и этайӧ... а ме ӧд, колӧ тіянлы висьтасьны, воспитание получиті шӧркост тшупӧдаӧс, озырлун эз вӧв.
Ті извинитӧй менӧ, ме морт восьса сьӧлӧма, да сэсся и...
Сійӧ эз помав ассьыс висьтсӧ да ӧвтыштіс кинас.
Ме мӧді эскӧдӧмӧн шуавны сылы, мый сійӧ ӧшибайтчӧ, мый ме зэв рад миян аддзысьӧм вылӧ да сідз водзӧ, а сэсся ме казьтышті, мый имениеӧн веськӧдлыны, кажитчӧ, оз ков зэв ыджыд образованньӧ.
— Сӧгласитча, — висьталіс сійӧ: — ме тіянкӧд сӧгласитча.
Да век жӧ колӧ сэтшӧм аслыспӧлӧс кӧсйӧм-зільӧм!
Мукӧдыс мужикӧс мыйсӧ оз вӧч, и нинӧм!
А ме...
Позволитӧй тӧдмавны, ті асьныд Питирысьӧсь, али Мӧскуаысь?
— Ме Петыркарысь.
Сійӧ ныр пырыс кузь струяӧн лэдзис тшын.
— А ме муна Мӧскуаӧ служитны.
— Кытчӧ нӧ ті кӧсъянныд пырны уджавнысӧ?
— А ог тӧд, кыдз сэн удайтчас.
Висьтася тіянлы, пола ме службасьыд: буретш кытчӧкӧ кывкутӧм улӧ сюран.
Олі пыр сиктын, велалі, тӧданныд... да немтор нин вӧчны... нужда!
Ох, тайӧ нуждаыс нин меным!
— Зато юркарын мӧданныд овны.
— Юркарын... но, ме ог тӧд, мый сэн, юркарад, бурыс.
Видзӧдлам, гашкӧ, сійӧ и бур...
А сиктысь бурджык, кажитчӧ, немтор абу.
— Да тіянлы ӧмӧй сэсся оз нин позь сиктын овны?
Сійӧ ышловзис.
— Оз позь.
Сиктыс, позьӧ шуны, ӧні абу нин менам.
— А мый?
— Да сэн бур морт — сусед овмӧдчис... вексель...
Коньӧр Пётр Петрович малыштіс кинас чужӧмсӧ, думайтыштіс да пыркнитіс юрнас.
— Но, да мый нин!..
Да веськыда шуа, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм мысти: — мем некод вылӧ элясьны, ачым мыжа.
Радейтлі куражитчыны!..
Радейта, чӧрт мед босьтас, куражитчыны!
— Гажаа ті овлінныд сиктын? — юалі ме сылысь.
— Менам, сударь, — висьталіс сійӧ лабутнӧя да веськыда меным синмӧ видзӧдігтырйи: — вӧлі дас кык пара гончӧй пон, сэтшӧм гончӧй понъяс, кутшӧмъясӧс, шуа тіянлы, этша аддзылан.
(Тайӧ медбӧръя кывсӧ шуис сійӧ кузя нюжӧдӧмӧн.)
Кӧчӧс пырысь-пыр джагӧдасны, а мукӧд пемӧсъяс вылӧ — змейяс кодьӧсь, веськыда аспидъяс.
И вӧралан понъясӧн ошйысьны ме вермылі.
Ӧні кольӧмтор, пӧръясьны нинӧмла.
Вӧравлі ме и ружьеӧн.
Вӧлі менам пон Контесска, эз увтлы сідз-тадзтӧ, бур ныриснас ставсӧ босьтліс.
Вӧлі воа нюр дорӧ, шуа: корсь!
Оз кӧ мӧд корсьны, сэк кӧть дюжина понйӧн прӧйдит, — шань, нинӧм оз сюр!
А кыдз мӧдас корсьны, веськыда места вылас кувны рад!..
И керкаын сэтшӧм мелі.
Сетан сылы нянь шуйга кисьыд да шуан: «Жыд сёйис» — оз ӧд босьт, а сетан веськыднад да шуан: «Барышня курччыштіс» — пырысь-пыр босьтас да сёяс.
Вӧлі менам понпи сысянь, зэв бур понпи, и Мӧскуаӧ нуны кӧсйи, да ёрт корис ружьекӧд тшӧтш; шуӧ: Мӧскуаын тэныд, вокӧ, вӧравныд лоӧ некор, сэн нин дзик мӧд ног кутан овны, вокӧ.
Ме и сеті сылы понпитӧ да ружьеӧс тшӧтш; тайӧ нин ставыс, тӧданныд, сэтчӧ коли.
— Да ті и Мӧскуаын верминныд эськӧ вӧравны.
— Ог нин, мыйла?
Эг куж овны, ӧні и терпит.
А вот лучше позволитӧй тӧдмавны, мый олӧмыс Мӧскуаас — дона?
— Абу, абу вывті.
— Абу вывті?..
А висьталӧй, пӧжалуйста, ӧд чиганъяс Мӧскуаад олӧны?
— Кутшӧм чиганъяс?
— А вот, кодъяс ярмангаяс вывті ветлӧдлӧны.
— Да, Мӧскуаын...
— Но, тайӧ бур.
Радейта чиганъясӧс, чӧрт мед босьтас, радейта...
И синъясыс Пётр Петровичлӧн югнитісны збой радлунӧн.
Но друг сійӧ вӧрзьыштіс лабичын, сэсся думыштчис, ӧшӧдіс юрсӧ да нюжӧдіс меным тыртӧм стӧкан.
— Кисьтыштӧй меным ромтӧ, — шуис сійӧ.
— Да чайыс быри нин.
— Нинӧм, сідз, чайтӧгыс...
Эх!
Каратаев пуктіс юрсӧ кияс вылас да пыксис кияснас пызан вылӧ.
Ме чӧла видзӧді сы вылӧ да виччыся нин вӧлі сійӧ сьӧлӧмсянь горӧдчӧмъяссӧ, пӧжалуй, весиг сійӧ синвасӧ, кодъяс вылӧ лышкыд юсьӧм морт, но кор сійӧ лэптіс юрсӧ, менӧ, висьтася, шемӧсмӧдіс сы чужӧмлӧн ёна шог выраженньӧыс.
— Мый тіянкӧд?
— Нинӧм... важыс дум вылӧ усис.
Сэтшӧм анекдот...
Висьталі эськӧ тіянлы, да меным яндзим тіянӧс дӧзмӧдны...
— Помилуйтӧй!
— Да, — водзӧ висьталіс сійӧ ышловзьӧмӧн: — овлывлӧны случайяс... кӧть, шуам, и мекӧд.
Со, колӧкӧ, ме тіянлы висьтала.
Но, ог тӧд...
— Висьталӧй, дона Пётр Петрович.
— Пӧжалуй, кӧть сійӧ этайӧ...
Со, аддзанныд-ӧ, — заводитіс сійӧ: — но ме, збыль, ог тӧд...
— Но, тырмас, дона Пётр Петрович.
— Но, пӧжалуй.
Дак со мый мекӧд, сідз шуны, вӧвлі.
Олі ме сиктын...
Друг сьӧлӧм вылӧ меным воис ныв, ах, ӧд кутшӧм нылыс вӧлі... мича, вежӧра, а кутшӧм шань!
Шуисны сійӧс Матренаӧн.
А ныв сійӧ вӧлі прӧстӧй, мӧд ногӧн кӧ, ті гӧгӧрвоанныд, крепостнӧй, прӧстӧ холопка.
Да абу менам ныв, а йӧзлӧн, — со мыйын шогыс.
Но, вот ме сійӧс радейтны мӧді, — сэтшӧм, збыль, анекдот, — но, и сійӧ менӧ.
Со и мӧдіс Матрена менсьым корны: выкупит пӧ, шуӧ, менӧ госпожаыслысь, да и ачым нин ме та йылысь думайтлывлі...
А госпожаыссӧ сылӧн вӧлі озыр, лёк пӧрысь старука, оліс месянь верст дас вит сайын.
Но, вот, кыдз шусьӧ, ӧти мича лунӧ ме и тшӧкті доддявны аслым корадодь тройка вӧлӧн, — кӧреннӧяс ветліс менам восьласа вӧв, азиятец вӧвлытӧм, та вӧсна и нимыс сылӧн вӧлі Лампурдос, — пасьтаси бурджыка и мӧдӧдчи Матрена барыня ордӧ.
Вои: керка ыджыд, флигельяса, садъя...
Чукыльтанінын Матрена виччысис менӧ, кӧсйӧ вӧлӧм сёрнитыштны мекӧд, но сӧмын киӧс окаліс да вешйис бокӧ.
Со пыри ме передньӧяс, юалі: «Гортын?..»
А кузь лакей меным шуӧ: «Кыдз тіян йылысь доложитны тшӧктанныд?»
Ме шуа: «Доложит, воканӧй, помещик Каратаев пӧ воис могӧн».
Лакей муніс, ме виччыся да думайта: мый бара лоӧ? гашкӧ, корас, бесыд, вывті ыджыд дон, кӧть и озыр.
Сё вит шайт, пӧжалуй, корас.
Со, коркӧ бӧр петіс лакей, шуӧ: «Пожалуйтӧй».
Ме пыри сы бӧрся гостинӧйӧ.
Пукалӧ креслӧын ичӧтик, вижиник старушка да синъяссӧ лапйӧдлӧ.
«Мый тіянлы колӧ?»
Ме первойсӧ, тӧданныд-ӧ, артышті коланаӧн висьтавны, мый, шуа, рад тӧдмасьны.
«Ті сорсинныд, ме абу татчӧс кӧзяйка, а сылӧн рӧдня...
Мый тіянлы колӧ?»
Ме шуи сылы сэн жӧ, мый меным кӧзяйкаыскӧд и колӧ сёрнитыштны.
«Марья Ильинична оз принимайт талун: сійӧ оз вермӧдчы...
Мый тіянлы колӧ?»
Вӧчны нинӧм, думышті ме аслым, висьтала сылы ассьым могӧс.
Старука кывзіс менсьым.
«Матрена?
Кутшӧм Матрена?»
— Матрена Фёдоровна, Куликлӧн ныв.
— «Фёдор Куликлӧн ныв... да кыдз сійӧс ті тӧданныд?
— А кыдзкӧ сідз.
— «А сійӧ тӧдӧ тіянсьыныд кӧсйӧмнытӧ?»
— Тӧдӧ.
— Старука ланьтыштліс.
— «Да ме сійӧс, некытчӧ туйтӧмӧс!..»
Менӧ, веськыда висьтала, дивӧ босьтіс.
«Мыйысь нӧ, помилуйтӧй!..
Ме сы пыдди дась мынтыны дон, изволитӧй сӧмын урчитны».
Пӧрысь хрыч сідзи и мӧдіс чушъявны.
— «Со думыштӧма мыйӧн шензьӧдны: зэв колӧ миянлы тіян сьӧмныд!
Часлы нин ме сійӧс, часлы...
Йӧй русӧ ме сы пытшкысь пыркнита».
Старука лёкмӧмысла мӧдіс кызны.
— «Абу лӧсьыд сылы ми ордын, али мый?
Ак, сійӧ, вӧрса, енмӧ, прӧстит грекъяс менсьым!»
Ме, висьтася, ӧзйи.
— «Мыйысь нӧ ті грӧзитанныд коньӧр нывлы?
Мыйысь нӧ сійӧ мыжа?»
Старука пернапасасис.
«Аттӧ, господьӧ енмӧ!
Иисусе Христе!
Да аслам холопъяс вылын ӧмӧй менам абу вӧляыс?»
— Да ӧд сійӧ абу тіян!
— «Но, та йылысь Марья Ильинична нин тӧдӧ, абу тіян, батюшка, мог; а Матрёшкаыдлы нин ме петкӧдла, кодлӧн холопка сійӧ».
Ме, висьтася, тӧкӧтьӧ эг уськӧдчы проклятӧй старука вылӧ, да дум вылӧ уси Матрена, и киясӧй рудзмуніны.
Повзи сэтшӧма, мый висьтавны он вермы; мӧді кевмысьны старукалы: босьтӧй, мися, мый кӧлӧ.
— «Да мый тіянлы сыысь?»
— Сьӧлӧм вылӧ воис, матушка, гӧгӧрвоӧй менсьым положение...
Позволитӧй тіянсьыныд кинытӧ окавны.
И окалі ӧд шельмалысь кисӧ!
«Но, — шушкыльтыштіс ёма: — ме висьтала Марья Ильиничналы, кыдз сійӧ тшӧктас, а ті пыралӧ лун кык мысти».
Ме муні гортӧ ёна жугыльтчӧмӧн.
Ме куті гӧгӧрвоны, мый делатӧ эг лючки пан, весьшӧрӧ висьталі аслам радейтӧм йылысь, да кватитчисӧ ме сёрӧн.
Лун кык мысти мӧдӧдчи ме барыня ордӧ.
Пыртӧдісны менӧ кабинетас.
Тырыс дзоридзьяс, ставыс зэв бура лӧсьӧдӧма, ачыс пукалӧ сэтшӧм мудрёнӧй креслӧын да юрсӧ бӧрвыв нёровтӧма юрлӧс вылӧ; и тӧндзиа рӧдняыс сэн пукалӧ, да нӧшта кутшӧмкӧ еджыд юрсиа барышня, турунвиж паськӧма, пӧлӧс вома, компаньонка, тыдалӧ.
Старука нускыштіс: «Кора пуксьыны».
Ме пукси.
Мӧдіс менсьым юасьны сы йылысь, кымын ар меным, да кӧні ме служитлі, да мый кӧсъя водзӧ вӧчны, и ставсӧ сэтшӧм ышнясьӧмӧн, важнӧя.
Ме нин висьтавлі подробнӧя.
Старука босьтіс пызан вылысь чышъян, ӧвтыштіс, ӧвтыштіс ас вылас...
«Меным, — шуӧ, — висьтавліс Катерина Карловна ті кӧсйӧм йылысь, висьтавліс, — шуӧ, — но ме аслым, — шуӧ, — пукті правилӧ туйӧ: не лэдзны йӧзӧс ассьым услужение вылӧ.
Сійӧ и абу лӧсьыд, да и оз шогмы порядошнӧй керкаын: тайӧ абу пӧрадок.
Ме нин распорядитчи, — шуӧ, — тіянлы нин сэсся тӧждысьны, — шуӧ, — немтор.
— Кутшӧм тӧждысьӧм, помилуйтӧй...
А гашкӧ, тіянлы Матрена Фёдороваыс колӧ?
— «Оз, — шуӧ, — ков».
— Сідзкӧ, мыйла нӧ ті онӧ кӧсйӧ сетны сійӧс меным?»
— «Сы вӧсна, мый ме ог кӧсйы, ог кӧсйы, да и ставыс сэн.
Ме нин, — шуӧ, — распорядитчи: степнӧй сиктӧ сійӧ ыстыссьӧ».
Менӧ кыдз гымӧн швачнитіс.
Старука шуис кыв-мӧд французскӧй кыв вылын турунвиж барышнялы: сійӧ петіс.
«Ме, — шуӧ, — бура-мичаа олысь нывбабйӧй, дай дзоньвидзалун менам слаб: дӧзмӧдчӧм ог вермы терпитны.
Ті ещӧ том на, а ме пӧрысь бабйӧй и верма сетавны тіянлы сӧветъяс.
Абу-ӧ бурджык тіянлы овмӧдчыны, гӧтрасьны, корсьны бур партия; озыр невестаясыд гежӧд, но гӧлиник нылӧс, зато бура-рама олысьӧс, корсьны позьӧ».
Ме, тӧданныд-ӧ, видзӧда старука вылӧ да нинӧм ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмсӧ изӧ; кыла, мый варовитӧ гӧтрасьӧм йылысь, а менам пыр степнӧй сикт пельын тиньгӧ.
Гӧтрасьны!..
Кутшӧм чӧртӧс...
Тані висьталысь виччысьтӧг дугдіс да видзӧдліс ме вылӧ.
— Ті ӧд абу гӧтыраӧсь?
— Абу.
— Но, дерт, тӧданатор.
Ме эг вермы терпитны: «Да помилуйтӧй, матушка, мый ті нинӧм абусӧ сӧранныд?
Кутшӧм сэн гӧтрасьӧм?
Ме сідз кӧсъя тӧдны тіянсянь, сетанныд ті ассьыныд Матрена нывтӧ, али онӧ?»
Старука мӧдіс ойзыны.
«Ой, тайӧ менӧ дӧзмӧдіс!
Ой, тшӧктӧй сылы мунны!
Ой!..»
Рӧдняыс сылӧн уськӧдчис сы дінӧ да мӧдіс горзыны ме вылӧ.
А старука век ойзӧ: «Мыйӧн тайӧс ме заслужиті?..
Тыдалӧ, ме нин ас гортын абу госпожа?
Ой, ой!»
Ме кватиті шляпаӧс да йӧй моз чепӧсйи ывлаӧ.
— Гашкӧ, — водзӧ нуӧдіс висьталысь: — дивитанныд менӧ сыысь, мый ме татшӧм ёна сибді улыс сословиеса ныв дінӧ: ме ог и кӧсйы, кыдз шуны, оправдывайтны ачымӧс... сідз нин тайӧ лои!
Эсканныд-ӧ, лун ни вой сьӧлӧм эз вӧв местаын...
Мучитча!
Мыйла, думайта, ме пӧгубиті шудтӧм нылӧс!
Кыдз сӧмын казьтышта вӧлі, мый дукӧсӧн сійӧ дзодзӧгъяс бӧрся вӧтлысьӧ, да, барскӧй приказ серти, зэв лёка сійӧ видзсьӧ, да старӧста, дьӧгӧдя сапӧга мужик, сійӧс быдногыс пинялӧ — кӧдзыд пӧсь пыр и мӧдас ме вылысь войтавны.
Но, эг вермы терпитны, тӧдмалі, кутшӧм сиктӧ сійӧс ыстісны, сӧлі верзьӧмӧн да муні сэтчӧ.
Мӧд луннас рытъявыв вӧлисти вои сэтчӧ.
Тыдалӧ, татшӧм немвиччысьтӧмторсӧ месянь абу и думыштлӧмаӧсь да некутшӧм приказанньӧяс ме йылысь абу сетӧмаӧсь.
Ме веськыда старӧста ордӧ, быттьӧ сусед; пыри дворӧ, видзӧда: Матрена пукалӧ кильчӧ вылын да ки вылас пыксьӧма.
Сійӧ горӧдіс, но ме сылы грӧзитышті да инді двор сайӧ, муяс вылӧ.
Пыри керкаӧ; варовитышті старӧстакӧд, сӧри сылы додьтыр, кыйӧді минут да петі Матрена дінӧ.
Сійӧ, коньӧр, сідзи и ӧшӧдчис меным сьылі вылӧ.
Кельдӧдӧма, омӧльтчӧма, сьӧлӧмшӧрӧй менам.
Ме, тӧданныд-ӧ, шуа сылы: немтор, Матрена, немтор, эн бӧрд, а аслам синваӧй сідзи и лэччӧ и лэччӧ...
Но, сэсся, бӧрыннас и меным яндзим лои, шуа сылы: «Матрена, синванад шогыдлы он отсав, а со мый: колӧ действуйтны, кыдз шусьӧ, решительнӧя, колӧ тэныд пышйыны мекӧд, со кыдз колӧ действуйтны».
Матрена сідзи и чуймис...
«Кыдз позьӧ!
Да ме воша дзикӧдз, да найӧ менӧ дзикӧдз сёясны!»
— Йӧй тэ, коді тэнӧ корсяс?
— «Корсясны, непременнӧ корсясны.
Пасибӧ тіянлы, Пётр Петрович, — нэм ог вунӧд тіянсьыныд мелілуннытӧ, но ті менӧ ӧні эновтӧй нин, тыдалӧ, сідз нин мем сиӧма».
— Эх, Матрена, Матрена, а ме тэнӧ лыддьылі карахтера нылӧн.
И збыль карахтер сылӧн вӧлі зэв бур... сьӧлӧмыс вӧлі, зарни сьӧлӧм!
«Мый нӧ тэныд татчӧ кольччынысӧ?
Дзик ӧткодь, лёкджык оз ло.
Но вот висьтав: старӧсталысь кулак кӧрсӧ видлавлін, а?»
Матрена сідзи и ӧзйис, и вомдоръясыс сылӧн мӧдісны сырмыны.
— «Да ме вӧсна менам семьялы олӧм оз ло».
— Но, сійӧс, тэнсьыд семьятӧ...
Ыстасны сійӧс, али мый?
— «Ыстасны; вокӧс, тӧдӧмысь, ыстасны».
— А батьтӧ?
— «Но, батьӧс оз ыстыны, сійӧ миян ӧти бур вурсьысь и эм».
— Но, вот, аддзан; а вокыд тэнад сыысь оз вош.
— Эсканныд-ӧ, ӧдва ме сійӧс вені; нӧшта думыштліс тӧлкуйтны сы йылысь, мый пӧ ті таысь кывкутны мӧданныд...
Да тайӧ нин, шуа ме, абу тэнад мог...
А ме сійӧс век жӧ нуӧді...
Эг сэки, а мӧдысь: войын, телегаӧн локті — и нуӧді.
— Нуӧдінныд?
— Нуӧді...
Но, вот, сійӧ и овмӧдчис ме ордын.
Керкатор менам вӧлі ичӧтик, прислуга этша.
Войтыр менам, веськыда шуа, уважайтісны менӧ; эз выдайтны эськӧ нинӧм вылӧ.
Мӧді ме овны сьылігтырйи.
Матренушка шойччыштіс, правитчис; ме со сы дінӧ и сибді...
Да и кутшӧм ныв вӧлі!
Кытысь мый босьтсьыліс?
И сьывнытӧ сійӧ кужліс, и йӧктыны, и гитараӧн ворсны...
Суседъяслы ме сійӧс эг петкӧдлывлы, мый бурсӧ виччысьны, мыйкӧ сукляласны дай!
А вӧлі менам приятель, нэмӧвӧйя друг, Горностаев Пантелей — ті эн тӧдлӧй сійӧс?
Сійӧ, веськыда, садьтӧгыс радейтліс сійӧс; барынялысь моз кияссӧ сылысь окавліс, збыль.
И шуа тіянлы, — Горностаев абу меным гоз: морт сійӧ образованнӧй, Пушкинлысь ставсӧ лыддьӧма; мӧдас вӧлі Матренакӧд да мекӧд сёрнитны, а ми и пельнымӧс чошкӧдам.
Гижны сійӧс велӧдіс, сэтшӧм чудак!
А кыдз пасьтӧдісӧ ме сійӧс, прӧстӧ, губернаторшаысь бурджыка; вурӧді сылы пась ӧмидз рӧма бархатысь мехӧвӧй дорӧсӧн...
Кутшӧма пукаліс тайӧ пасьыс сы вылын!
Пасьсӧ тайӧ вурис Мӧскуаса мадам выль мода серти, кӧрӧмӧн.
И кутшӧм чуднӧй вӧлі Матрена тайӧ!
Вӧвлі, думыштчас да и пукалӧ часъясӧн, джоджӧ видзӧдӧ, синкымсӧ оз вӧрзьӧд: и ме тшӧтш пукала да сы вылӧ видзӧда, пӧтны ог вермы, быттьӧ некор на эг аддзыв...
Сійӧ нюмъёвтас, а менам сьӧлӧмӧй сідзи и дрӧгнитас, быттьӧ кодкӧ гильӧдыштас.
А либӧ друг кутас серавны, шмонитны, йӧктыны; кутлас менӧ сэтшӧм пӧся, сэтшӧм топыда, мый юр садьыд бырлӧ.
Асывсянь рытӧдз вӧлі сӧмын и думайта: мыйӧн эськӧ мем радуйтыштны сійӧс?
И эсканныд-ӧ, ӧд сӧмын сы могысь козьнавлі сійӧс, медым видзӧдлыны, кыдз сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам, рад лоӧ, гӧрдӧдас быдӧн радысла, кыдз мӧдас менсьым козин мерайтны, кыдз матыстчас ме дінӧ выль паськӧмнас да окыштас.
Ог тӧд, кутшӧм ногӧн сылӧн батьыс, Кулик, тӧдмалӧма ставсӧ; воис старик видзӧдлыны ми вылӧ, да кыдзи тай бӧрддзис!..
Да ӧд радысла бӧрддзис, а ті мый думайтінныд?
Ми Куликлы козинъяс сетім.
Матрена сылы, сьӧлӧмшӧрӧй, ачыс витаӧс сетіс бӧрыннас, а батьыс Матреналы кыдзи кок улас уськӧдчас — сэтшӧм чуднӧй!
Татшӧм ногӧн ми тӧлысь вит олім, а ме эськӧ сӧгласитчи сыкӧд и нэм чӧж тадз овны, да сідз нин сиӧма меным ӧкаяннӧй судьбаыд!
Пётр Петрович ланьтіс.
— Мый нӧ лои сэтшӧмыс? — юалі ме сылысь.
Сійӧ макнитіс кинас.
— Ставыс чӧрту муніс.
Ме жӧ сійӧс и вошті.
Матренушка менам вывті радейтліс корадоддьын гуляйтыштны, и ачыс вӧлі веськӧдлӧ; пасьталас ассьыс пасьсӧ, торжковскӧй вурӧм кепысь да сӧмын горӧдлывлӧ.
Гуляйтлім ми пыр рытын, медым, тӧданныд, кодкӧ эз паныдась.
Со, ӧтчыд кыдзкӧ пуксис лун сэтшӧм, тӧданныд, мича: кӧдзыд, сэзь, тӧв абу...
Ми и мӧдӧдчим.
Матрена босьтіс вӧжжи.
Со, ме и видзӧда, кытчӧ сійӧ веськӧдас вӧвъяссӧ?
Оз жӧ ӧд Кукуевкаӧ, аслас барыня сиктӧ?
Збыль, Кукуевкаӧ.
Ме сылы и шуа: «Йӧюк, кытчӧ тэ мунан?»
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ пельпом вывтіыс да серӧктіс.
Лэдз пӧ куражитчыштны.
А! — думышті ме: — мый лоӧ ло!..
Господскӧй керка дінті лӧсьыд ӧд гӧнитны?
Лӧсьыд ӧд — висьталӧй асьныд?
Со, ми и гӧнитам.
Иноходец менам сідзи и лэбӧ, пристяжнӧйяс дзикӧдз, шуа тіянлы, ышмисны, — со нин и кукуевскӧй вичко тыдалӧ; видзӧдам, туй кузя кыссьӧ важ турунвиж юрадодь и лакей бӧрладорас дзирвидзӧ...
Барыня, барыня локтӧ!
Ме повзикодь, а Матренаыдтӧ кыдз кучкас вӧжжинас вӧвъясыдлы да кыдз тӧвзьыштас веськыда юрадодь вылад!
Кучер, сійӧсӧ, гӧгӧрвоанныд, аддзӧ: лэбӧ паныд — Алхимерэс кутшӧмкӧ, — кӧсйис, тӧданныд, кежыштны, да крута босьтіс да толаӧ юрадодьтӧ и пӧрӧдіс.
Стеклӧ жугалі — барыня горзӧ: «Ой, ой, ой!
Ой, ой, ой!»
Компаньонкаыс чирзӧ: «Кут, кут!»
А ми навыскок на дінті.
Гӧнитам ми, а ме думайта: омӧль лоӧ, весьшӧрӧ ме лэдзи сійӧс Кукуевкаӧ мунны.
Мый эськӧ ті думайтанныд?
Тӧдӧма ӧд барыняыд Матренаӧс да и менӧ тӧдӧма, пӧрысь выжывыд, да норасьӧма: менам пӧ пышъялысь ныв дворянин Каратаев ордын олӧ, да сэк жӧ и благодарность, кыдз колӧ, предъявитӧма.
Видзӧда, локтӧ ме ордӧ исправник, а исправникыссӧ вӧлі менам тӧдса морт, Степан Сергеич Кузовкин, бур морт; но веськыда кӧ шуны, збыльысь абу бур морт.
Со, локтӧ и шуӧ: «Сідзи и сідз пӧ, Пётр Петрович, — кыдз нӧ ті тайӧ тадз?..
Мыж ыджыд, и законъяс та йылысь гӧгӧрвоанаӧсь».
Ме шуа сылы: «Но, та йылысь ми, дерт, тіянкӧд, варовитыштам, а со, он-ӧ кӧсйӧ сёйыштны мыйкӧ туй бӧрад?»
Сёйыштнытӧ сійӧ сӧгласитчис, но шуӧ: «Правосудие корӧ, Пётр Петрович, асьныд артыштӧй».
— «Сійӧ, дерт, правосудие, — шуа ме: — сійӧ, дерт... а ме со кывлі, тіян эм воронӧй вӧв, сідзкӧ, ті онӧ-ӧ окотитӧй вежсьыны менам Лампурдосӧн?..
А ныв Матрена Фёдорова менам абу».
— «Но, — шуӧ сійӧ: — Пётр Петрович, нылыдтӧ тіян ордын, ми ӧд ог Швейцарияын олӧй... а Лампурдос вылӧ вӧлӧн вежсьыны позьӧ; позьӧ, пӧжалуй, сійӧс и сідз босьтны».
Но, тайӧпӧрйӧ ме кыдзкӧ сыысь мынтӧдчи.
Но пӧрысь барыня мӧдіс возитчыны важ дорсьыс ёнджыка: «Дас сюрс, — шуӧ, — ог жалит».
Тӧданныд-ӧ, сылы, ме вылӧ видзӧдігӧн, друг воӧма юрас гӧтравны менӧ аслас турунвиж компаньонкаыс вылӧ, — тайӧс ме бӧрыннас тӧдмалі: сы вӧсна сійӧ сэтшӧмасӧ и скӧрмис.
Мыйсӧ сӧмын тайӧ барыняясыд оз думыштны!..
Гажтӧмысла, тыдалӧ.
Лёк меным лои: и сьӧмтӧ ме эг жалит, и Матренатӧ дзеблалі, — нет!
Пикӧ воштісны менӧ, быттьӧ кӧчӧс йӧршитісны.
Уджйӧзӧ вӧйи, дзоньвидзалунӧс вошті...
Со, куйла ӧтчыд войын аслам вольпась вылын да думайта: «Господьӧ енмӧ, мый вӧсна терпита?
Мый нӧ меным вӧчны, ог кӧ вермы ме вунӧдны сійӧс?
Но, ог вермы, да и сӧмын!»
Дзурс пырис ме дінӧ жырйӧ Матрена.
Тайӧ кад кежлас ме дзеблі сійӧс хуторӧ, верст кык сайӧ аслам гортсянь.
Ме повзи.
«Мый?
Али тэнӧ и сэсь аддзисны?»
— «Эз, Пётр Петрович, — шуӧ сійӧ: — некод менӧ оз дӧзмӧд Бубновын; да дыр-ӧ тадз нюжалас?
Сьӧлӧмӧй менам, — шуӧ, — потӧ, Пётр Петрович; ті меным жальӧсь, менам мусаӧй; нэм ог вунӧд тіянсьыныд меліалӧмтӧ, Пётр Петрович, а ӧні локті прӧститчыны тіянкӧд».
— «Мый тэ, мый тэ, йӧй?..
Кыдзи прӧститчыны?
Кыдзи прӧститчыны?»
— «А сідз... муна да ачымӧс и выдайта».
— «Да ме тэнӧ, йӧйӧс, чардакӧ игнала...
Али тэ воштыны менӧ кӧсъян?
Косьтыны-вины кӧсъян, али мый?»
Чӧв олӧ ныв да видзӧдӧ джоджӧ.
«Но, висьтав жӧ, висьтав!»
— «Ог кӧсйы сэсся тіянӧс беспокоитны, Пётр Петрович».
Но, мун, тӧлкуйт сыкӧд...
«Да тӧдан-ӧ тэ, йӧюк, тӧдан-ӧ тэ, йӧюк...»
И Пётр Петрович шога бӧрддзис.
— Но, мый ті чайтанныд? — водзӧ висьталіс сійӧ, пызанӧ кулакнас кучкӧм бӧрын да синкымъяссӧ букыштны зілигмоз, сэки синваыс пыр на визувтіс сы пӧсялӧм банъяс кузя. — Выдайтіс ӧд асьсӧ нылыд — муніс да и выдайтіс асьсӧ...
— Вӧвъяс дасьӧсь! — торжественнӧя горӧдіс смотритель жырйӧ пыригмоз.
Ми кыкнанным чеччим.
— Мый нӧ водзӧ лои Матренакӧд? — юалі ме.
Каратаев макнитіс кинас.
Каратаевкӧд паныдасьлӧмсянь во мысти удайтчис меным волыны Мӧскуаӧ.
Ӧтчыд кыдзкӧ, ӧбедӧдз, пыри ме кофейнӧйӧ, коді вӧлі Охотнӧй ряд сайын, — оригинальнӧй мӧскуаса кофейнӧй.
Бильярднӧйын лайкъялысь тшын пыр вуджрасисны гӧрдӧдӧм чужӧмъяс, усъяс, юрсияс, важ модаа венгеркаяс да дзик выль паськӧмъяс.
Омӧлик старикъяс лёкиник сертукаӧсь лыддисны роч газетъяс.
Прислуга пелька шуркъяліс подносъясӧн, турунвиж ковёръяс вылӧ небыдика тувччалігтырйи.
Купечьяс мыйвынсьыс зэвтчӧмӧн юисны чай.
Друг бильярднӧйысь петіс неуна лёзьнитчӧм юрсиа да кок йылас абу дзик зумыда сулалысь морт.
Сійӧ сюйис кияссӧ зептас, лэдзис юрсӧ да гӧгӧрвотӧм синмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Ба, ба, ба!
Пётр Петрович!..
Кыдз оланныд?
Пётр Петрович тӧкӧтьӧ эз уськӧдчы меным сьылі вылӧ да кыскис менӧ, неуна довъялігтырйи, ичӧтик торъя жырйӧ.
— Со тані — шуаліс сійӧ, тӧждысьӧмӧн менӧ креслӧӧ пуксьӧдігмоз: — тані тіянлы лӧсьыд лоӧ.
Эй, сур!
Эн сур, шампанскӧй!
Но, веськыда шуны, эг виччысь, эг виччысь...
Важӧн-ӧ?
Дыр-ӧ кежлӧ?
Со, енмыс вайис, кыдз шусьӧ, тайӧсӧ...
— Да, помнитанныд...
— Кыдз нӧ ог помнит, кыдз нӧ ог помнит, — тэрмасьӧмӧн торкис сійӧ менӧ: — важ вӧвлӧмтор... важ вӧвлӧмтор...
— Но, мый ті тані вӧчлывланныд, любезнӧй Пётр Петрович?
— Ола, кыдз изволитанныд аддзыны.
Олӧм тані бур, войтыр тані бурӧсь.
Тані ме успокоитчи.
И сійӧ ышловзис да лэптіс синъяссӧ вывлань.
— Служитанныд?
— Ог, ог на служит, а думайта регыд инасьны.
Да мый службаыд?..
Войтыр — со медсяыс.
Кутшӧм войтыркӧд ме тані тӧдмаси!..
Пырис зон, вайис сьӧд поднос вылын шампанскӧй.
— Со, и тайӧ бур морт...
Збыль ӧд, Вася, тэ бур морт?
Тэ дзоньвидзалун вӧсна!
Зон сулыштіс, приличнӧя юрнас пыркнитіс, нюмъёвтіс да петіс.
— Да, войтыр тані бурӧсь, — водзӧ висьталіс Пётр Петрович: — сьӧлӧмаӧсь, чувствоаӧсь...
Колӧкӧ, ме тіянӧс тӧдмӧда?
Сэтшӧм славнӧй йӧз...
Найӧ ставныс лоӧны тіянлы радӧсь.
Ме висьтала...
Бобров кулі, со шогыс.
— Кутшӧм Бобров?
— Сергей Бобров.
Авъя морт вӧлі; овны ас ордас лэдзліс менӧ, невежаӧс, степсаӧс.
И Горностаев Пантелей кулі.
Ставыс куліны, ставыс!
— Ті пыр Мӧскуаын олінныд?
Эн ветлӧ сиктаныд?
— Сиктӧ... менсьым сикт вузалісны.
— Вузалісны?
— Аукционсянь...
Со, весьшӧрӧ ті эн ньӧбӧй!
— Мыйӧн нӧ ті мӧданныд овны, Пётр Петрович?
— А тшыгла ог кув, ен сетас!
Сьӧм оз ло, ёртъяс лоӧны.
Да мый сьӧмыд? — Тшаква!
Зарниыд — тшаква!
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ, гудйыштіс зепсӧ кинас да петкӧдліс меным кипыдӧс вылас кык дас вит ура да дас ура.
— Мый тайӧ?
Ӧд тшаква?
(И сьӧмяс лэбисны джоджӧ.)
А ті лучше висьталӧй меным, лыддьылінныд-ӧ ті Полежаевлысь?
— Лыддьылі.
— Аддзылінныд-ӧ Мочаловӧс Гамлетысь?
— Эг, эг аддзыв.
— Эн аддзылӧ, эн аддзылӧ...
(И Каратаевлӧн чужӧмыс кельдӧдіс, синъясыс мӧдісны котравны.
Сійӧ бергӧдчис; сылӧн вомдоръясыс кутісны омӧлика тракйысьны.)
— Унмовсьны, унмовсьны! — нурбыльтіс сійӧ уна пӧв.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — заводитлі ме; но сійӧ сьӧлӧмсяньыс висьталіс водзӧ:
И сійӧ лэдзис юрсӧ пызан вылӧ.
Сійӧ мӧдіс мыктавны да кежласьны-сорласьны.
— «И тӧлысь мысти!» — шуис сійӧ выль вынӧн:
Сійӧ матыстіс вомдорас шампанскӧй рюмка, но винасӧ эз ю да водзӧ висьталіс:
Каратаев уськӧдіс рюмкасӧ да кутчысис аслас юрӧ.
Мем кажитчис, мый ме сійӧс гӧгӧрвои.
— Но, дак мый, — шуис сійӧ медбӧрти: — коді важсӧ казьтыштас, сылысь синсӧ перйыны...
Абу ӧмӧй сідз?
(И сійӧ серӧктіс.)
— Ті дзоньвидзалун вӧсна!
— Ті кольччаныд Мӧскуаӧ? — юалі ме сылысь.
— Кула Мӧскуаын!
— Каратаев! — кыліс орчча жырсянь. — Каратаев, кӧні тэ?
Лок татчӧ, любезнӧй морт!
— Менӧ корӧны, — шуис сійӧ места вывсьыс сьӧкыда кыпӧдчигмоз. — Прӧщайтлӧ; пыравлӧй ме ордӧ, верманныд кӧ, ме ола ***.
Но мӧд луннас жӧ, нинӧм тӧдтӧг, мем лои мунны Мӧскуаысь и сэсся эг нин аддзысьлы Пётр Петрович Каратаевкӧд.
{Уайлд Оскар (комиӧдіс И. Осипов) @ Преданнӧй друг @ беллетристика @ Оскар Уайльд. Преданнӧй друг @ 1939 @}
Уайлд Оскар. ПРЕДАННӦЙ ДРУГ
Ӧтчыд асылын пӧрысь Вавурдысь мыччис юрсӧ аслас позйысь.
Сылӧн вӧліны сикӧтш моль кодь югъялан синъяс да чорыд руд усъяс, а бӧжыс ёна мунӧ вӧлі сьӧд резина шнур вылӧ.
Посньыдик виж канарейкаяс кодь уткапиян плавъялісны пруд кузя, а налӧн дзик еджыд югыд-гӧрд лапаяса мамыс зілис велӧдны найӧс, кыдз колӧ сулавны ваын увлань юрӧн.
— Тіянӧс некор оз примитны бур обществоӧ, ті кӧ он велалӧй сулавны юр выланыд, — шуаліс сійӧ да кадысь кадӧ петкӧдліс налы, кыдз тайӧ вӧчсьӧ.
Но уткапиян весиг эз видзӧдны сы вылӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧм на ичӧтӧсь, мый ньӧти на эз гӧгӧрвоны, мый лоӧ бур обществоыс.
— Кутшӧм кывзысьтӧм челядь! — горӧдіс Вавурдысь. — Збыльысь найӧ сулалӧны сӧмын сы дон, медым вӧйтны найӧс.
— Ньӧти абу сідз, — паныд шуис Утка. — Быд уджын заводитчӧмыс сьӧкыд, и оз вермы лоны пом мам-бать терпеньелы.
— Ах, ме нинӧмсӧ ог гӧгӧрво мам чувствояссьыд, — шуис Вавурдысь, — ме абу семейнӧй морт.
Верӧс сайын ме некор эг вӧвлы, да ог и думайт петны.
Дерт, радейтчӧмыдлӧн эмӧсь аслас бурторъяс, но дружба ёна вылынджык.
Збыльысь ме нинӧм ог тӧд свет вылысь преданнӧй дружбаысь вылынджыкӧс да бурджыкӧс.
— А висьтав, пӧжалуйста, кыдз колӧ гӧгӧрвоны тэ ногӧн преданнӧй друглысь обязанностьяссӧ? — юаліс турунвиж Коноплянка, коді пукалӧ вӧлі матыс бадь йылын да кывзіс став тайӧ сёрнисӧ.
— Вот именнӧ!
Меным сідз жӧ окота эськӧ вӧлі тӧдны тайӧс, — шуис Утка да муніс пруд мӧдар помас, сувтіс сэні юр вылас, мед нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлыны аслас пияныслы бур пример.
— Кутшӧм сямтӧм юалӧм! — горӧдіс Вавурдысь. — Тӧдӧмысь, ме эськӧ требуйті аслам преданнӧй другсянь, мед сійӧ вӧлі меным предан.
— А мый эськӧ тэ ассяньыд сетін сылы та пыдди? — юаліс ичӧтик лэбач, эзысь рӧма вож вылын качайтчӧмӧн да дзоляник бордъяснас ӧвтчӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — вочавидзис Вавурдысь.
— Энлы, та йылысь ме висьтала тіянлы неыджыд история, — шуис Коноплянка.
— Тайӧ историяыс ме йылысь? — юаліс Вавурдысь. — Ме йылысь кӧ, ме кута кывзыны: ме зэв ёна радейта лоны героиняӧн.
— Тайӧ историясӧ позьӧ и тэ дінӧ ладмӧдны, — вочавидзис Коноплянка, лэбзис, пуксис вадорӧ да пондіс сійӧ висьтавлыны преданнӧй друг йылысь история.
— Оліс-выліс коркӧ тані, — заводитіс Коноплянка, — Ганс нима зэв шань детинка.
— Тайӧ мортыс вӧлі замечательнӧй? — юаліс Вавурдысь.
— Эз, — вочавидзис Коноплянка, — меным кажитчӧ, сійӧ нинӧмӧн ёнасӧ эз торъявлы, аслас бур сьӧлӧмнас да гӧгрӧс, гажа чужӧмнас кындзи.
Оліс сійӧ дзик ӧтнас аслас дзоляник керкаын да лун-лун уджаліс аслас садйын.
Матігӧгӧрас эз вӧвлы сэтшӧм мича садйыс.
Сэні быдмисны и турецкӧй гвоздика, и левкой, и бель де жур.
Вӧліны сэн гӧрд розаяс, и вижъяс, и лиловӧйяс, и зарни рӧма крокусъяс, и пемыд да еджыд фиалкаяс.
Колокольчикъяс, луговӧй сердечник, душица и дикӧй базилик, ирисъяс и первинка, златоцвет и гӧрд гвоздика дзоридзалісны быдӧн аслас чередӧн.
Вежсьылісны тӧлысьяс, и сідзӧн ӧти дзоридзьяс босьтлісны местасӧ мӧдъяслысь, и сэні век вӧлі лӧсьыд видзӧдны синмыдлы, и век ӧвтіс лӧсьыд дукъясӧн, кодъясӧн позьӧ чӧсмасьны.
Дзоляник Ганслӧн вӧліны зэв уна ёрт, но медся преданнӧйӧн став письыс вӧлі ыджыд Гью, Мельник.
Да, озыр Мельник вӧлі сэтшӧма предан дзоляник Ганслы, мый сад дорті мунігӧн сійӧ некор эз вунӧдлы нюжӧдчывны забор вомӧн да нетшкыны букет тыр дзоридзьяс, либӧ моздортыр чӧскыд дука турунъяс, либӧ тыртны зепъяссӧ сливаясӧн да вишняясӧн, кор воліс вотӧсъяслӧн воан кад.
— Настоящӧй другъясыдлӧн ставыс колӧ лоны ӧтувъя, — шулывліс Мельник, а дзоляник Ганс нюмъяліс да довкнитліс юрнас: сійӧ ёна гордитчис сійӧн, мый сылӧн эм татшӧм благороднӧй друг.
Суседъясыс мукӧддырйи шензьылісны, мый озыр Мельник некор нинӧмӧн оз мынты водзӧссӧ Ганслы, кӧть сылӧн чӧжсьӧма мельнича вылас сё мешӧк пызь и вӧлі квайт лысьтан мӧс да ыджыд табун небыд гӧна ыжъяс.
Но дзоляник Ганс эз думыштчывлы татшӧм юалӧмъяс вылын, и нинӧм эз кажитчыв сылы сэтшӧм ёна, кыдзи кывзыны сійӧ лӧсьыдсьыс-лӧсьыд речьяссӧ, кодъясӧс висьтавліс Мельник настоящӧй дружба йылысь, самоотвержение йылысь.
Сідз, дзоляник Ганс уджаліс аслас садйын.
Тулысын, гожӧмын и арын сійӧ вӧлі тырвыйӧ шуда.
Но кор воліс тӧв да сылӧн эз вӧвны дзоридзьяс да плодъяс, кодъясӧс сійӧ вермис эськӧ нуны рынок вылӧ, сылы лоліс терпитны и кӧдзыд и тшыгъялӧм, дай тшӧкыда сійӧ водліс вольпасьӧ ужинтӧг, не лыддьыны кӧ некымын косьтӧм груша да чорыд ӧрешкияс.
Сэтчӧ жӧ тӧвнас сійӧ вӧлі дзик ӧтнас, ас кежас, сы вӧсна, мый Мельник ньӧтчыд эз волыв сы ордӧ тӧлын.
— Оз позь меным ветлыны дзоля Ганс дінӧ, кытчӧдз оз быр лымйыс, — тшӧкыда шулывліс Мельник аслас гӧтырыслы, — ӧд кор мортыдлы сьӧкыд овнысӧ, сійӧс бурджык кольны спокойын да не дӧзмӧдны сійӧс аслад волывлӧмъясӧн.
Татшӧм менам видзӧдлас дружба вылӧ, и ме чорыда эска аслам правлунӧ.
Нӧрӧвита, кытчӧдз оз во тулыс, и сэки ветла сы дорӧ.
Сійӧ меным сетас ыджыд кӧрзина тыр первоцветъяс, мыйысь сійӧ ачыс лоас сэтшӧм рад.
— Тэ ӧд век тӧждысян мукӧдъяс йылысь, — вочавидзліс гӧтырыс, коді пукаліс креслӧын камин дорын, кӧні яръюгыда ыпъялісны пожӧм песъяс, — збыльысь век тӧждысян мукӧдъяс йылысь.
Веськыда сьӧлӧм вылад овлӧ лӧсьыд, кор кывзан, кыдз тэ тӧлкуйтан дружба йылысь.
Ме чайта, мый поп эськӧ оз куж висьтавлыны татшӧм мича кывъяссӧ, кӧть сійӧ и олӧ куим судта керкаын да новлӧ чалльын зарни чунькытш.
— А оз-ӧ позь корлыны дзоляник Гансӧс миян ордӧ? — юаліс Мельниклысь сылӧн ичӧтджык пиыс. — Коньӧр Гансыдлы кӧ сьӧкыд, ме сета сылы ассьым рок джынйӧс да петкӧдла сылы ассьым еджыд кроликъясӧс.
— Кутшӧм тэ йӧй детинка! — гӧрӧдіс Мельник. — Ме ог тӧд, колӧ-ӧ тэнӧ ыстыны школаӧ.
Тэ сэні, тыдалӧ, нинӧмӧ он велав.
Ӧд Гансыд кӧ локтас татчӧ, миянӧ, сійӧ эськӧ аддзис миянлысь шоныд керканымӧс, миянлысь бур ужиннымӧс, гӧрд вина тыра бӧчканымӧс, сійӧ, пӧжалуй, вежгыны кутас миян вылӧ, а вежгӧмыд — медся лёктор свет вылас и вермас тшыкӧдны любӧй мортӧс.
И ме нин дерт ог лэдз, медым Ганс тшыксяс.
Ме сылӧн друг и век кута сюся видзӧдны, медым сійӧ эз ышты лёкторъяс вылӧ.
Дай сэтчӧ жӧ, Гансыд кӧ воас татчӧ, сійӧ, пӧжалуй, корас менсьым водзӧсавны неуна пызь, а ме тайӧс некыдз ог вермы вӧчны.
Пызьыд ӧтитор, а дружба — мӧд, сорлавны найӧс оз позь.
Ӧд и кывъясыс тайӧ гижсьӧны разнӧй ног и лоӧны дзик ӧткодявны позьтӧмторъясӧн.
Тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
— Кутшӧм лӧсьыда тэ висьтавлан, — шуис Мельниклӧн гӧтырыс да кисьтіс аслас ыджыд кружкаӧ шоныд эль. — Збыльысь, ме муртса эг унмовсь.
Дзик быттьӧ вичкоын.
— Унаӧн вӧчӧны бур делаяс, — вочавидзис Мельник, — но бура сёрнитны кужӧны оз унаӧн.
Кужны сёрнитны ёна сьӧкыдджык, а та вӧсна и ёна важнӧйджык.
И сійӧ стрӧга видзӧдліс аслас ичӧтик пиыс вылӧ, кодлы сэтшӧм яндзим лои ас вӧснаыс, мый сійӧ лэдзис юрсӧ, гӧрдӧдіс да синваыс мӧдіс войтавны веськыда чаяс.
Но сійӧ ӧд зэв на ичӧт вӧлі, и тіянлы колӧ прӧститны сійӧс.
— Тайӧн и помасьӧ тэнад историяыд? — юаліс Вавурдысь.
— Оз, — вочавидзис Коноплянка, — тайӧ сӧмын заводитчӧмыс.
— Ті, сідз кӧ, дзикӧдз кольӧмныд ас кадсьыд, — пасйис Вавурдысь, — ӧнія кадся быд прамӧйджык мойдысь заводитӧ помсяньыс, сэсся вуджӧ заводитчӧмас, а помалӧ шӧрнас.
Тайӧ выль способ.
Ме ставсӧ тайӧс кывлі тайӧ лунъясӧ ӧтик критиклысь, коді гуляйтіс тані пруд гӧгӧрын кутшӧмкӧ морткӧд.
Сійӧ дыр тӧлкуйтіс тайӧ тема вылас, и ме уверен, мый сійӧ прав: ӧд сылӧн вӧліны лӧз ӧчки да и юрыс кушмӧма; и том мортыс кӧ вӧлі вӧчас сылы кутшӧмкӧ замечание, сійӧ пыр жӧ вочавидзліс: «Фу!»
Но бурджык лоӧ, вай висьталӧй водзӧ ассьыныд историятӧ.
Меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ Мельникыс.
Ме ачым чукйӧн тырӧма бур чувствоясӧн да зэв ёна симпатизируйта Мельниклы.
— Ладнӧ, — шуис Коноплянка, чеччаліс то ӧтик вож вылӧ, то мӧд вылӧ. — Но кыдз сӧмын тӧлыс колис да первоцвет заводитіс паськӧдавны ассьыс кельыдвиж звездочкаяссӧ, Мельник висьталіс гӧтырыслы, мый сійӧ ӧні ветлас видлыны Гансӧс.
— Тэнад зарни сьӧлӧмыд! — горӧдіс гӧтырыс. — Тэ век думайтан мукӧдъяс йылысь.
Смотри, эн вунӧд босьтны сьӧрсьыд кӧрзина вайны дзоридзьястӧ.
Кыз кӧрт чептӧн Мельник кӧрталіс ветранка-мельничалысь бордъяссӧ и лэччис мыльк вывсянь, киас нуис тыртӧм кӧрзина.
— Видза олан, дзоля Ганс, — шуис Мельник.
— Видза олан, — вочавидзис дзоля Ганс аслас зыр вылӧ мыджсьӧмӧн да паськыда нюмъяліс.
— Но, кыдз тэ коллин тӧвсӧ? — юаліс Мельник.
— Тайӧ зэв бур, — горӧдіс дзоля Ганс, — мый тэ юасян менсьым та йылысь! — Веськыда кӧ шуны, мукӧддырйи меным вӧлі зэв дзескыд.
Но со воис тулыс.
Ӧні ме дзик шуда, да и менам дзоридзьяслы лӧсьыд.
А ми тӧвнас тшӧкыдакодь казьтывлім тэ йылысь, Ганс, — шуис Мельник, — и думайтім сы йылысь, кыдз тэ олан.
— Тайӧ зэв бур тіянсянь, — вочавидзис Ганс. — А ме нин повны заводитлі, эн-ӧ мися вунӧдӧй ті менӧ.
— Тэ менӧ шензьӧдан Ганс, — шуис Мельник. — Ёртъястӧ оз вунӧдлыны.
Вот тайӧн сійӧ и бур.
Но пола, мый тэ он гӧгӧрво олӧмлысь став поэзиясӧ.
Ок, кутшӧм мичаӧсь тэнад первоцветъясыд!
— Найӧ збыльысь зэв мичаӧсь, сӧгласитчис Ганс, — и тайӧ веськыда менам шуд, мый найӧ быдмӧны сэтшӧм уна.
Ме нуа найӧс рынок вылӧ да вузала бургомистр нывлы, а босьтӧм сьӧм вылас ме бӧр вешта тачкаӧс.
— Вештан тачка?
Неужели тэ кӧсъян тайӧн шуны, мый тэ сійӧс заложитін?
Кутшӧм жӧ тэ глупость вӧчӧмыд!
— Да, делӧыс сыын, — вочавидзис Ганс, — мый меным быть лоис сідз вӧчны.
Тӧдан ӧд тайӧ тӧлыс зэв сьӧкыд вӧлі меным, и менам тшӧкыда эз вӧвлы весиг грӧш, мед ньӧбны аслым нянь.
Та вӧсна ме первой заложиті эзысь кизьяс аслам празнишнӧй курткаысь, сэсся заложиті эзысь цепочка, сэсся и ассьым ыджыд трубкаӧс и, медбӧрын, заложиті тачкаӧс.
Но ӧні ме найӧс ставсӧ бӧр вешта.
— Ганс, — шуис Мельник, — ме козьнала тэныд ассьым тачкаӧс, збыль кӧ шуны, сійӧ абу дзик тыр пӧрядокын.
Сылӧн оз тырмы, кажитчӧ, ӧти бокыс дай кӧлеса паличьяснас мыйкӧ абу ладнӧ, но кӧть мед мый, а ме козьнала сійӧс тэныд.
Ме тӧда, мый тайӧ месянь зэв ыджыд бур вӧчӧм, и унаӧн кутасны шуны, мый ме йӧйтала сійӧс козьналӧмнад, но ме абу мукӧдъяс кодь.
Ме думайта, мый великодушиеыд эм дружбалӧн подув, а сэтчӧ жӧ нӧшта колӧ содтыны: ме ньӧби аслым выль тачка.
Да тэ ӧні верман не тӧждысьны.
Ме козьнала тэд ассьым тачкаӧс.
— Да, тайӧ великодушнӧй поступок тіянсянь, — шуис дзоля Ганс, сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс сідзи и пондіс ӧзйыны нимкодьысла. — Меным зэв кокни лоас дзоньтыны сійӧс, менам эм дӧска.
— Дӧска! — горӧдіс Мельник. — Тайӧ буретш сійӧ, мый колӧ менам амбар вевт дзоньтыны.
Амбар вевтын менам эм ыджыд розь, ме кӧ сійӧс ог дзоньты, став няньӧй менам ульсалас.
Бур, мый тэ казьтыштін сы йылысь.
Веськыда сьӧлӧмыд радлӧ, кыдз ӧти бур делӧ чужтӧ мӧд бур делӧ вӧчӧм.
Ме козьналі тэныд ассьым тачкаӧс, а тэ ӧні козьналан меным ассьыд дӧскатӧ.
Збыль кӧ шуны, тачка сулалӧ ёна донаджык дӧска дорсьыд, но настоящӧй дружба дырйи татшӧм торъястӧ оз казявны.
Судзӧд вай сійӧс, пӧжалуйста, ӧні жӧ, и ме талунсянь жӧ босьтча аслам амбар дінӧ.
— Дерт козьнала! — горӧдіс Ганс, пырысь-пыр котӧртіс сараяс и петкӧдіс сэтысь дӧска.
— Но, дӧскаыд тай абу ыджыд, — шуис Мельник дӧскасӧ видлалігӧн.
Пола, мый, кор ме дзоньта ассьым амбар вевтӧс, таысь вывті этша коляс тачкатӧ дзоньтӧм вылӧ.
Но, тайӧ, дерт, абу нин менам мыж.
А ӧні, ме кӧ нин козьналі тэныд ассьым тачкаӧс, ме тӧда, мый тэныд сы пыдди окота лоӧ сетны меным унджык дзоридз.
Со кӧрзинаыс, тырт сійӧс чукйӧн.
— Чукйӧн? — юаліс Ганс неуна жугыльмыштӧмӧн.
Тайӧ вӧлі вель ыджыд кӧрзина; сійӧс кӧ тыртны чукйӧн, то рынок вылӧ нуны нинӧм нин оз коль; а сылы зэв вӧлі окота вештыны ассьыс эзысь кизьяссӧ.
— Но, тӧдан, — воча шыасис Мельник, — ме кӧ нин козьналі тэныд тачка, ме эг думайтлы, мый корны тэнсьыд кутшӧмкӧ дзоридзьяс лоас нин вывті унатор.
Меным кажитчис, мый настоящӧй дружбаын оз овлы некутшӧм эгоизм.
— Менам дона друг, менам медбур друг! — горӧдіс дзоля Ганс.
Ме радпырысь сета тэныд став дзоридзьясӧс аслам садйысь.
Тэсянь ме йылысь бура думайтӧмыс меным ёна донаджык кутшӧмкӧ эзысь кизьяс дорысь.
И сійӧ котӧртіс да нетшкис ассьыс дивӧ кодь мича став первоцветъяссӧ да чукйӧн тэчис Мельник кӧрзинаӧ.
— Мӧдысь аддзысьлытӧдз, дзоля Ганс, — шуис Мельник да мӧдӧдчис гортланьыс чой йылӧ, пельпом вылас нуис дӧска, киас кӧрзина.
— Мӧдысь аддзысьлытӧдз, — вочавидзис дзоля Ганс да гажапырысь пондіс водзӧ уджавны: сійӧ вӧлі сэтшӧм рад тачка сетны кӧсйысьӧмысь.
Аскинас сійӧ аслас кильчӧ весьтын лӧсьӧдалӧ вӧлі кӧвъяс гартчысь жимолостьлы; и друг сійӧ кыліс туй вывсянь Мельниклысь гӧлӧс.
Сэки сійӧ лэччис пос кузя увлань, котӧртіс садйӧ да видзӧдліс стена вомӧныс.
Сэні, улын, сулаліс Мельник, мыш вылас сылӧн вӧлі зэв ыджыд пызь мешӧк.
— Дона Ганс, — шуис Мельник, — нуышт, пӧжалуйста, тайӧ пызь мешӧксӧ рынок вылӧ меным.
— Зэв жаль, — вочавидзис Ганс, — но ме талун сэтшӧма ог эшты.
Меным колӧ крепитны став гартчысь быдмӧгъяссӧ, киськавны став дзоридзьяс дай нетшкыны ёг турунъяс.
— Вот кыдз, — шуис Мельник, — а меным кажитчӧ, мый ме кӧ нин кӧсйыси тэныд козьнавны тачка, то тэ он дружескӧя вӧч, кор ӧткажитчан.
— О, эн сёрнит тадз! — горӧдіс дзоля Ганс. — Ме нинӧм вылӧ свет вылас эг кӧсйы эськӧ вӧчны недружескӧя.
Тэрыба шляпаасьӧм бӧрын, дзоля Ганс восьлаліс нин карлань, пельпом вылас кыскис зэв ыджыд пызь мешӧк.
Луныс вӧлі зэв жар, туйыс зэв буса, и квайтӧд верстӧвӧй столб дорӧ вотӧдз на Ганс сэтшӧма мудзис, мый лоис пуксьывны да шойччыштны.
Но век жӧ сійӧ сьӧлӧмнас усьтӧг муніс водзӧ и дырӧн воис рынок вылӧдз.
Сэні недыр олыштӧм бӧрын, сійӧ вузаліс пызь мешӧксӧ зэв бур донысь да пыр жӧ бӧр петіс туйӧ; сійӧ поліс сёрмыны, мед эськӧ не паныдасьны кутшӧмкӧ рӧзбойниккӧд.
«Сьӧкыд жӧ вӧлі тайӧ луныс, — мӧвпыштіс Ганс вольпасьӧ водігӧн, но век жӧ ме рад, мый эг ӧткажит Мельниклы.
Ӧд сійӧ — менам медбур друг, да и сэтчӧ жӧ меным кӧсйысис козьнавны ассьыс тачкасӧ».
Мӧд луннас, асылын, Мельник воис пӧлучитны пызьысь сьӧм, но дзоля Ганс вӧлі сэтшӧма мудзӧма, мый куйліс на вольпасьын.
— Но, дыш жӧ тэ вӧлӧмыд, веськыда кӧ шуны, — шуис Мельник. — Збыль, пыдди кӧ пуктыны, мый ме лӧсьӧдча козьнавны тэныд ассьым тачкаӧс, тэ, меным кажитчӧ, вермин эськӧ уджавны зільджыка.
Дышӧдчӧмыд — ыджыд лёктор, и ме, дерт, ог вермы терпитны, медым кодкӧ меным другъяс пӧвсысь вӧлі бездельник либӧ дыш.
Тэ эн ӧбижайтчы, мый ме зэв нин веськыда сёрнита тэкӧд.
Тӧдӧмысь, меным эськӧ и юрӧ эз волы тадз сёрнитны, ме кӧ эг вӧв тэнад другӧн.
Но мый эськӧ вӧлі дружбаад бурыс, ми кӧ некоднаным эг вермӧ шуны мӧда-мӧдлы синмӧ сы йылысь, мый йылысь думайтам?
Быд морт вермас шуавны быдсикас лӧсьыдторъяс, леститчанторъяс, но настоящӧй другыд век висьталӧ кажитчытӧмторъяс и оз пов ӧбидитны ассьыс другсӧ.
Сійӧ кӧ збыльысь настоящӧй друг, сійӧ, дерт, бурджыкӧн лыддяс вӧчны тадз, гӧгӧрвоас, мый татшӧм ногӧн сійӧ вайӧ пӧльза.
— Энӧ скӧралӧй, — шуис дзоля Ганс, синъяссӧ тілиг да узьлан колпаксӧ пӧрччиг, — но ме сэтшӧма тӧрыт мудзи, мый меным окота вӧлі туплясьыштны неуна вольпасьын да кывзыштны лэбачьяслысь сьылӧм.
Ме, тӧдан кӧ, век бурджыка уджала сы бӧрын, кор кывзышта лэбачьяслысь сьылӧмсӧ.
— Мый нӧ, тадз кӧ, ме зэв рад, — шуис Мельник да тапкыштіс Гансӧс мышку кузяыс, — ме ӧд локті корны тэнӧ мельничаӧ, кыдз сӧмын тэ сувтан да дзоньтыштны менам амбарлысь вевтсӧ.
Коньӧр Ганслы зэв вӧлі окота уджыштны аслас садйын, сы вӧсна, мый сійӧ коймӧд сутки нин эз киськавлы ассьыс дзоридзьяссӧ, но сылы эз вӧв лӧсьыд ӧткажитны Мельниклы — ӧд сійӧ вӧлі сылӧн бур друг.
— Тэ ногӧн, зэв эськӧн оз ло лӧсьыд, ме кӧ шуи тэныд, мый меным некор? — юаліс сійӧ нерешительнӧя да полӧм гӧлӧсӧн.
— Но, дерт жӧ, — вочавидзис Мельник, — ме ог думайт, мый кора тэсянь вывті уна, торъя нин босьтны кӧ тӧд вылӧ, мый ме лӧсьӧдча козьнавны тэныд ассьым тачкаӧс.
Но тэ кӧ меным ӧткажитан, ме, дерт, муна и дзоньтала ачым.
— О, некутшӧм ногӧн! — горӧдіс Ганс да пыр жӧ чеччыштіс вольпась вывсьыс и мӧдӧдчис мельничалань.
Сійӧ уджаліс лунтыр, шонді лэччытӧдз, а шонді лэччандорыс Мельник воис видзӧдлыны, кыдз мунӧ сылӧн уджыс.
— Но мый, Ганс, кыдз менам вевт? — горӧдіс сійӧ гажапырысь.
— Тырвыйӧ лои дзоньтӧма, — вочавидзис Ганс да лэччис пос вылысь.
— Некутшӧм удж сэсся абу сэтшӧм ёна сьӧлӧм вылӧ воана, кодӧс ми вӧчам мӧдлы вылӧ, — шуис Мельник.
— Истиннӧй шуд кывзыны, кыдз тэ сёрнитан, — вочавидзис Ганс пуксигмозыс да чышкыштіс кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ, — збыль ыджыд шуд.
Сӧмын ме пола, мый менам некор оз лоны татшӧм джуджыд мӧвпъясыд, кыдз тіян.
— О, лоасны, — вочавидзис Мельник. — Колӧ сӧмын ёнджыка зільны.
Ӧнӧдз тэнад вӧлі дружбалӧн сӧмын практикаыс, а коркӧ тӧдмасян и дружба теорияӧн.
— Ті збыль сідзи думайтанныд? — юаліс Ганс.
— Ме та серти ог сомневайтчы, — вочавидзис Мельник, — но, тэ кӧ ӧні дзоньтін амбар вевт менсьым, тэныд бурджык мунны гортад.
Шойччышт бурджыка, ӧд ме кӧсъя, медым аски нуӧдлін менсьым ыжъясӧс гӧраясӧ.
Коньӧр дзоля Ганс поліс мыйкӧ паныд шуны, и аски асывнас, кор Мельник вайӧдіс ассьыс ыжъяссӧ сы керка дорӧ, Ганс мӧдӧдчис ыжъяскӧд гӧраясӧ.
Дзонь лун муніс сы вылӧ, медым нуӧдлыны найӧс сэтчӧ да бӧр вайӧдны, а гортас воӧм бӧрын сійӧ вӧлі сэтшӧма мудзӧма, мый унмовсис веськыда креслӧас, а садьмис сӧмын дзик лун югыднас.
— Вот, вӧлись, ме, медбӧрын, бура колляла лунсӧ аслам садйын, — шуис сійӧ да пыр жӧ босьтчис удж бердӧ.
Сӧмын сылы ньӧти эз удайтчыв уджавны аслас дзоридзьяс дінын.
Сылӧн Мельник другыс пыр ӧтарӧ волывліс да кесйӧдліс уна кад босьтан уджъясӧн, либӧ босьтліс сійӧс сьӧрсьыс отсасьны мельничаын.
Мукӧддырйи дзоля Ганс дзикӧдз усьліс сьӧлӧмнас да поліс, мед эськӧ дзоридзьясыс сылӧн оз думыштны, мый Ганс вунӧдіс найӧс, но сійӧ такӧдліс асьсӧ татшӧм мӧвпӧн, мый Мельник — сылӧн медбур друг.
Сэтчӧ жӧ кӧсйысис козьнавны Ганслы тачка, — сійӧ дугдывтӧг дольліс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ, — а тайӧ сысянь вӧлі настоящӧй великодушие.
Тадзи и уджавліс дзоля Ганс Мельниклы, а Мельник висьтавлывліс дружба йылысь быдсикас лӧсьыдторъяс, кодъясӧс Ганс гижлывліс тетрадьӧ, а сэсся лыддьывліс войясын, сы вӧсна, мый сійӧ радейтліс велӧдчыны.
Ӧтчыд войын, кор дзоля Ганс пукаліс аслас камелия дорын, кыліс ӧдзӧсӧ ёна зымнитӧм.
Войыс вӧлі зэв лёк, тӧлыс сэтшӧм страшнӧя омляліс да лӧвтіс керка гӧгӧрын, мый первойсӧ сійӧ чайтіс зыммунӧмсӧ бушков шум пыдди.
Но со, мӧдысь гыммуні, а сэсся коймӧдысь, воддза дорсьыс гораджыка.
— Тыдалӧ, кутшӧмкӧ шудтӧм туйморт, — шуис Ганс да котӧртіс ӧдзӧслань.
Сэн сулаліс Мельник, ӧти киас вӧлі пӧнар, мӧдас ыджыд бедь.
— Дона Ганс! — горӧдіс Мельник — менам ыджыд шог.
Менам ичӧтджык пиӧй уси пос вывсянь да доймис, и ме муна докторла.
Но докторыс олӧ сэтшӧм ылын, а войыс сэтшӧм лёк, мый меным воис юрӧ мӧвп: оз-ӧ бурджык ло ветлыны докторысла ме пыдди тэныд?
Тэ тӧдан, мый ме кӧсъя тэныд козьнавны ассьым тачкаӧс, и тайӧ лоас зэв справедливӧйтор, тэ кӧ меным сідз жӧ вӧчан кутшӧмкӧ буртор.
— Тӧдӧмысь! — горӧдіс дзоля Ганс. — Ме зэв ёна донъяла сійӧс, мый ті шыӧдчинныд именнӧ ме дінӧ.
Ме ӧні жӧ муна доктор дінӧ.
Сӧмын вайлы ассьыд пӧнартӧ.
Ӧд войыс сэтшӧм пемыд, ме пола, мед не прӧступитчыны канаваӧ.
— Меным зэв жаль, — вочавидзис Мельник, — но пӧнарыс менам выль, и меным эськӧ вӧлі зэв дӧсаднӧ, мыйкӧ кӧ лоас сыкӧд.
— Но сідз кӧ оз ков, ме кыдзкӧ пӧнартӧгыс верма! — горӧдіс дзоля Ганс.
Сійӧ пасьталіс ассьыс ыджыд пасьсӧ, шоныд гӧрд шапкасӧ, гартыштіс сьылісӧ шарпӧн дай петіс.
Кутшӧм вӧлі страшнӧй бушколыс.
Войыс сулаліс сэтшӧм пемыд, мый дзоля Ганс пӧшти нинӧм эз аддзы, а тӧлыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый Ганс ӧдва ӧшйис кок йылас.
Сӧмын мужествоыс сійӧс эз эновтлы, и куим час мысти сійӧ вӧлисти воис доктор керка дінӧ да пондіс таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
— Коді сэн? — юаліс доктор да мыччис аслас спальня ӧшиньӧд юрсӧ.
— Тайӧ ме, господин доктор, Ичӧт Ганс.
— Мый тэныд колӧ, Ганс?
— Мельниклӧн пиыс усьӧма пос вывсянь да доймӧма, и Мельник корӧ тіянӧс регыдджык воны.
— Ладнӧ, — вочавидзис доктор да тшӧктіс лӧсьӧдны вӧв, вайны ыджыд сапӧгсӧ да пӧнар; сійӧ петіс ывла вылӧ и мӧдӧдчис верзьӧмӧн Мельник керкалань, а Ганс мӧдіс сы бӧрысь подӧн.
Бушколыс сэк ӧддзис пыр ёнджыка и ёнджыка, зэрыс киссис ведра дорысь моз.
Дзоля Ганс эз аддзы, кытчӧ мунны, и эз удит вӧтчыны вӧв бӧрся.
Медбӧрын, сійӧ сорсис туй вывсьыс да веськаліс нюрӧ, коді вӧлі зэв ӧпаснӧй, сы вӧсна мый сэні вӧліны уна джуджыд гуран.
Дзоля Ганс сэтчӧ и вӧйи.
Аскинас пастукъяс аддзисны сылысь шойсӧ ваӧн тырӧм ыджыд гуысь и вайисны сійӧс гортас.
Ставӧн мунісны дзебны дзоля Гансӧс, сы вӧсна, мый ставӧн сійӧс радейтлісны.
Но медъёна жалитіс, бӧрдіс Мельник.
— Ме вӧлі сылӧн медбур друг, — висьталіс Мельник, — а та вӧсна колльӧдігӧн менам местаӧй должен лоны медводзын.
И сійӧ муніс процессия водзын, кузь сьӧд плащӧ пасьтасьӧмӧн, и кадысь кадӧ чышкыштліс синъяссӧ ыджыд носовӧй чышъянӧн.
— Дзоля Ганслӧн кувсьӧмыс, дерт, ыджыд урон быдӧнлы, — шуис кузнеч, кор дзебӧмыс помасис да ставӧн лӧсьыда пукалісны нин трактирын, юисны чӧскыд дука вина да закусывайтісны юмов преникъясӧн.
— Кӧть кыдз, а меным тайӧ вывті ыджыд урон, — шыасис Мельник, — ме ӧд нин пӧшти козьналі сылы ассьым тачкаӧс, а ӧні ме дзик ог тӧд, мый сыӧн вӧчны.
Гортын сійӧ мешайтчӧ меным, а збыльысьсӧ сійӧ сэтшӧмӧдз нин киссьӧма, мый меным, пӧжалуй, нинӧм оз сетны сы вылӧ, думышта кӧ ме быттьӧ сійӧс вузавны.
Да, водзӧ ме лоа виччысьысьджык мортӧн.
Некодлы нинӧм ог кут козьнавны.
Тадзнад век лоӧ мынтысьны бӧрас аслад лышкыдлунысь.
— Но, а водзӧ? — юаліс Вазурдысь кузя чӧвусьлӧм бӧрын.
— Тайӧ ставыс, — вочавидзис Коноплянка.
— А мый жӧ водзӧ лои Мельникыскӧд?
— Веськыда кӧ шуны, ог тӧд, — вочавидзис Коноплянка, — да меным, збыльысь кӧ, сыӧдз и делӧыс этша.
— А вот и тыдовтчис ӧні, мый натура сертиыд тэ ньӧти абу отзывчивӧй, — шуис Вавурдысь.
— Пола, мый тіянлы оз ло гӧгӧрвоана тайӧ висьтыслӧн моральыс, — шуис Коноплянка.
— Мый оз ло гӧгӧрвоана? — горӧдіс Вавурдысь.
— Моральыс.
— Тайӧ висьтас эм мораль?
— Дерт жӧ эм, — вочавидзис Коноплянка.
— Но, тадз кӧ, — шуис Вавурдысь ёна кодь скӧрмӧмӧн, — меным кажитчӧ тэныд позис эськӧ висьтавны та йылысь водзвыв.
Сідзкӧ эськӧ тэ вӧчин, ме нин, тӧдӧмысь, эг кут кывзыны тэнсьыд висьттӧ.
Тӧдӧмысь, ме эськӧ шуи: «Фу!», кыдз сійӧ критикыд.
Но шуны кӧ нин веськыда, ме и ӧні на верма тайӧс вӧчны.
И сійӧ гӧлӧс тырнас горӧдіс: «Фу!», а сэсся ӧвтыштіс бӧжнас дай дзебсис аслас оланінӧ.
— Висьталӧй, кыдз тіянлы воӧ сьӧлӧм вылад тайӧ Вавурдысьыс? — юаліс Утка, кор кымынкӧ минут мысти выльысь локтіс Коноплянка дінӧ. — Сылӧн эм зэв уна бур чертаяс, но ме йылысь кӧ нин сёрнитны, менам сэтшӧм ёна сӧвмӧма материнскӧй чувствоыд, мый муртса ме аддза тайӧ пӧрысь нывсӧ, синваӧй менам петӧ.
— А ме весиг пола, мый ӧбӧдиті сійӧс, — вочавидзис Коноплянка. — Делӧыс сыын, мый ме висьталі сылы мораль сетан история.
— А, тайӧ век овлӧ зэв ӧпаснӧй, — вочавидзис Утка.
И ме сыкӧд тырвыйӧ сӧглас.
{Герберт Уэллс (комиӧдіс Шестаков М. И.) @ Океан пыдӧсын @ беллетристика @ Г. Уэллс. Океан пыдӧсын @ 1939 @}
Герберт Уэллс
ОКЕАН ПЫДӦСЫН
Лейтенант сулаліс стальнӧй шар водзын да йирис пожӧм чаг.
— Мый ті та йылысь думайтанныд, Стивенс? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ идея, — шуис Стивенс беспристрастнӧй тонӧн.
— Ме ногӧн, сійӧс лямӧдас, ляскӧдас — шуис лейтенант.
Кажитчӧ, сійӧ дзик точно ставсӧ арталіс, — шуис Стивенс сідз жӧ беспристрастнӧя.
— Но помнитӧй личкӧд йывсьыс, — шуис лейтенант. — Ва веркӧсас личкӧдыс ӧти дюйм вылӧ дас нёль фунт, а комын фут пыднаын личкӧдыс кык пӧв унджык нин, квайтымын фут пыднаын — куим пӧв унджык, ӧкмысдас фут пыднаын — нёль пӧв унджык, ӧкмыссё фут пыднаын — нелямын пӧв, вит сюрс куимсё фут пыднаын, а тайӧ нин лоӧ дзонь миля, личкӧдыс лоӧ кыксё дас нёль фут сійӧс нелямын вылӧ ӧктӧмӧн.
Сійӧ лоӧ... энлӧй жӧ... комын центнер, сідзкӧ — куим тонна.
Стивенс, куим тонна ӧти квадратнӧй дюйм вылӧ!
А океан пыдӧсӧдз, кытчӧ сійӧ лӧсьӧдчӧ лэччыны, судтаыс вит миля.
Сідзкӧ, дас вит тонна.
— Да, унакодь, — шуис Стивенс, — но стальыс ӧд кыз жӧ.
Лейтенант немтор эз вочавидз да бара пондіс курччавны ассьыс чагсӧ.
Налӧн сёрнитанторйӧн вӧлі ыджыд стальнӧй шар, кодлӧн ортсыс диаметрыс вӧлі матӧ ӧкмыс фут.
Сійӧ кажитчис снарядӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма кутшӧмкӧ титаническӧй артиллерийскӧй ӧрудие вылӧ.
Сійӧс вӧлі лючки крепитӧма зэв гырысь керъяс-лесаяс вылӧ, кодъясӧс стрӧитӧма судно корпус бердас, сэні жӧ вӧліны гигантскӧй балкаяс, кодъяс кузя сылы регыд колӧ вӧлі исковтны ваӧ; балкаясыс судно бӧжлы сетісны страннӧй вид, коді вермис вӧрзьӧдны любопытствосӧ быд порядочнӧй моряклысь лондонскӧй портсянь тропик Козерогаӧдз.
Кыклаын, выліас да уліас, тыдалісны шар стальнӧй корпусӧ вӧчӧм кык гӧгрӧс ӧшинь вывті кыз стеклӧысь.
Ӧтиыс на пиысь, кодӧс сюйӧма вӧлі зэв крепыд да ён стальнӧй рамаӧ, вӧлі джынвыйӧ винтитӧма.
Сёрнитысьяс сӧмын на асывнас первойысь аддзылісны шарлысь пытшкӧссӧ.
Сійӧс вӧлі тэчӧма сынӧдӧн тыртӧм пӧдушкаясӧн, а пӧдушкаяс костъясас тыдалісны кнопкаяс, кодъяс отсӧгӧн регулируйтчис снарядлӧн несложнӧй механизмыс.
Став пытшкӧссӧ вӧлі лючки кышӧма, эжӧма, весиг Майерлӧн аппаратыс, кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі углекислота поглощайтӧм вылӧ да кислород выработайтӧм вылӧ, коді ковмас шар пытшкӧсса пассажирлы лолалӧм вылӧ, кор сійӧ пырас пытшкас гӧгрӧс розьӧд, да стеклӧыс лоас помӧдз винтитӧма.
Шар пытшкӧссӧ вӧлі сэтшӧма вольсалӧма пӧдушкаясӧн, мый, весиг кӧть сійӧн лыйисны ӧрудиеысь, и сэки пытшса мортыс ньӧти эськӧ эз пострадайт.
Шар розьӧдыс збыльысь регыд вӧлі колӧ пырны мортлы, код бӧрся топыда винтитасны стеклӧсӧ, шыбытӧм саридзӧ шарыс лэччас саридз пыдӧсӧ, вит миля пыдлаӧ, кыдзи нин висьталіс лейтенант.
Ставыс тайӧ сэтшӧма сійӧс занимайтіс, мый сійӧ ставсӧ дӧзмӧдіс кают-кампание пызан сайын.
Стивенс, коді муртса на воис судно борт вылӧ, сылы кажитчис веськыд находкаӧн, — сійӧ помтӧг вермис сёрнитны сыкӧд тайӧ тема вылас.
— Ме ногӧн, — шуис лейтенант, — сэтшӧм личкӧд дырйи стеклӧыс сдайтас, нюкыльтчас пытшлань да потӧ.
Дабрэ вӧчліс сэтшӧмтор, мый ыджыд личкӧд улын сылӧн и кыртаяс сывлісны, кыдзи ва, гӧгӧрвоан...
— А стеклӧыс кӧ потас? — шуис Стивенс. — Сэки мый?
— Ваыс кучкас пытшкас, кыдзи стальнӧй струя.
Испытайтлін-ӧ тэ коркӧ, кутшӧм вына овлӧ валӧн веськыд струяыс, коді кучкӧ ыджыд личкӧд улын?
Сійӧ кучкӧ кыдзи пуля.
Сійӧ прӧстӧ лямӧдас сійӧс шаньгаӧдз.
Сійӧ пырас сылы горшас, тыясас, пырас пельясас...
— Кутшӧм тіян яснӧй воображениеныд! — ас кежас та йылысь бура думыштӧмӧн шуис Стивенс.
— Меным кажитчӧ, мый тайӧ быть сідзи лоӧ, — шуис лейтенант.
— А шарыс?
— Шарыс лэдзас кымынкӧ ва боль да спокойнӧя ляскысяс небыд ила океан пыдӧсӧ, а пытшкас кутас куйлыны аслас лямалӧм пӧдушкаяс вылын Эльстэд, кыдзи мавтас, но кыдзи нянь вылын вый...
Кыдзи нянь вылын вый, — мӧдпӧв содтіс лейтенант, быттьӧ тайӧ кывъясыс сылы аслыс зэв кажитчисны.
— Мый?
Любуйтчанныд мач вылас? — шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧс.
На бӧрвылын сулаліс Эльстэд, пасьтасьӧма вӧлі, кыдз шуасны, ем йылысь, ставнас еджыдӧ, вомас папироска; синъясыс сылӧн нюмъялісны паськыд дорыша шляпа увсяньыс.
— Мый ті сэні тӧлкуйтанныд выя нянь йылысь, Уэйбридж?
Ропканныд, кыдзи и пыр, мый саридзвывса офицеръяс пӧлучайтӧны вывті этша жалование?..
Но, ӧні менам стартӧдз коли суткиысь не унджык.
Талун дасьӧсь лоасны тальяс.
Енэж сэзь, саридзын гыалӧм абу ыджыд — буретш туяна поводдя, медым лэдзны саридзӧ дас кык тонна свинеч да сталь.
Збыль али абу?
— Но, тіян вылӧ поводдя омӧля пондас действуйтны, — шуис Уэйбридж.
— Некутшӧма оз понды действуйтны.
Сизимдас либӧ кӧкъямысдас фут пыдлаын, — а ме воа сэтчӧдз дас секундаӧн, — ни ӧти ва войт оз вӧрзьӧдчы, кӧть мед выліас сэк тӧлыс гӧлӧс быртӧдзыс омлялас, а гыясыс качлӧны дзик кымӧръясӧдз.
Эльстэд матыстчис борт дорас.
Куимнаныс гырддза выланыс лэччысьӧмӧн копыртчисны да кутісны видзӧдны турунвиж рӧма ва вылӧ.
— Спокойнӧй, — шуис Эльстэд ассьыс мӧвпсӧ гора шыӧн помалӧмӧн.
— А тэ тырвыйӧ кутанныд лача, мый часӧвӧй механизм кутас исправнӧя действуйтны? — юаліс недыр мысти Уэйбридж.
— Сійӧ исправнӧя век действуйтліс комын витысь, — шуис Эльстэд. — Сійӧ должен уджавны.
— А тшыксяс кӧ?
— А мыйла сылы тшыксьынысӧ?
— Ме эг сӧгласитчы эськӧ лэччыны тайӧ проклятӧй шарас весиг кызь вит сюрс фунтысь.
— Приятнӧй ті собеседник, нинӧм и шуны, — шуис Эльстэд да сьӧлыштіс ва веркӧсӧ.
— Ме век жӧ ӧнӧдз ог гӧгӧрво, кыдз ті кутанныд веськӧдлыны тайӧ штуканас, — шуис Стивенс.
Ме лоа герметически пӧдса шарын, — шуис Эльстэд. — Сы бӧрын, кыдз ме куимысь ӧзтыла да кусӧдла электричество — сета знак, мый ме ачымӧс чувствуйта бура, менӧ лэдзасны судно бӧжсяньыс вот тайӧ кран отсӧгнас; шар бердӧ увсяньыс лоӧ крепитӧма гырысь свинеч грузилӧяс.
Вывса свинеч грузилӧас лоӧ вал, код вылӧ гартӧма квайтсё фут кузя ён канат, — вот и ставыс, мый йитӧ грузилӧяссӧ шар бердас, не кӧ лыддьыны тальяссӧ, кодъясӧс лоӧ вундӧма, кор приборсӧ лэдзасны.
Ми канатсӧ бурджыкӧн лыддям проволочнӧй кабельысь, сы вӧсна, мый сійӧс кокньыдджык вундыны и сійӧ кокньыдджыка кыптӧ.
Кыдз ті аддзанныд, тайӧ свинеч грузилӧяс письыс быдын со эм розь, код пыр пысавсьӧ кӧрт брус; брусыс кутас чурвидзны улыс боксяньыс квайт фут мында.
Сійӧ брусыс кӧ зургысяс улыссяньыс, сійӧ кыпӧдас рычагсӧ да вӧрзьӧдас часӧвӧй механизмсӧ, коді лоӧ вал бокас, код вылӧ гартӧма канатсӧ.
Став снарядсӧ вочасӧн лэдзӧны ваӧ да вундалӧны тальяссӧ.
Шарыд вылӧ кыптӧ, — кор сійӧ тыртӧма сынӧдӧн, сійӧ кокньыдджык васьыс, — но свинеч грузилӧяс пырысь-пыр жӧ вӧйӧны, а канатыс разсьӧ.
Кор сійӧ ставыс разсяс, то шар ммунас ва пыдӧслань, сы вӧсна мый сійӧс кыскас канатыс.
— Но мыйла колӧ канатыс? — юаліс Стивенс. — Мыйла эськӧ грузилӧяссӧ не крепитны веськыда шар бердас.
— Медым эз ло чорыда зургысьӧм сэні, ва пыдӧсас.
Ӧд ставнас тайӧ штукаыс тӧвзьыштас ва пыдӧсас миля бӧрся миляӧн, зэв ыджыд ӧдӧн.
Ставыс эськӧ пасьмуні торпыригӧдз, эз кӧ вӧв тайӧ канатыс.
Но грузилӧыс мыйӧн инмас ва пыдӧсас, кутас сэк действуйтны шарлӧн аслас кыптанлуныс.
Сійӧ кутас лэччыны пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык и, медбӧрти, сувтас.
Сэки и пондас уджавны механизмыс.
Мыйӧн грузилӧясыс инмасны ва пыдӧсас, брусыс йӧткыштчас да вӧрзьӧдас часӧвӧй механизм; сэки канат бара кутас гартчыны вал вылӧ.
Менӧ кыскас ва пыдӧсас.
Сэні ме ола час джын, ӧзта электричество да видзӧдала пыдӧссӧ.
Сэсся часӧвӧй механизм мездас пурта пружинасӧ, канатсӧ лоӧ вундӧма, и ме бара тӧвзьышта вывлань, кыдзи ва боль содаа ва стӧканын.
Канатыс отсалас меным кыптыны.
— А ті кӧ случайнӧ кучкысянныд кутшӧмкӧ судноӧ? — юаліс Уэйбридж.
— Ме кута кыпӧдчыны сэтшӧм ӧдйӧ, мый лэбзя тайӧ костсӧ, кыдзи пушкаысь лыйӧм ядро.
Сы вӧсна нинӧм тӧждысьны, — шуис Эльстэд.
— А шуам, кутшӧмкӧ ракообразнӧй существо кӧ пырас тіян механизмӧ?
— Сэки эськӧ меным бурджык вӧлі не лэччыны, — шуис Эльстэд да саридзлань мышкӧн бергӧдчӧмӧн пондіс видзӧдны шар вылӧ.
Дас ӧти час гӧгӧрын Эльстэдӧс вӧлі нин лэдзӧма борт сайӧ.
Луныс вӧлі лӧнь да сэзь, а горизонтыс вӧлі вевттьысьӧма кокньыдик тшын кодь руӧн.
Шар вылыс юкӧнын электрическӧй свет гажаа югнитліс куимысь.
Сэсся шар надзӧник лэччис ва веркӧсӧ, судно бӧжас сулаліс матрос, коді дась вӧлі вундыны тальяс.
Шар, коді палуба вылын кажитчис сэтшӧм ыджыдӧн, ӧні, ва вылын, судно бӧжын, лоис зэв ичӧтикӧн.
Сійӧ кокньыдика качайтчис гыяс вылын, и сылӧн пемыд ӧшиньясыс, кодъяс лоины вылысладорас, вӧліны кык гӧгрӧс син кодьӧсь, кодъяс быттьӧкӧ шензьӧмӧн видзӧдісны поручнияс дорын борт вылын жӧдзысь йӧз вылӧ.
— Гӧтов? — горӧдіс капитан.
— Эм.
— Сет тальяссӧ!
Канат вайӧдісны лезвие дінӧ и сійӧ орис.
Шар вывті, тешкодь да вермытӧмті, исковтіс гы.
Кодкӧ пондіс ӧвтчыны чышъянӧн, кодкӧ заводитіс горзыны некодӧн поддержиттӧм «ура», мичман лыддис: «кӧкъямыс, ӧкмыс, дас...».
Шар нёровтчыліс, сэсся друг нетшыштчӧмӧн веськӧдчис.
Недыр кад сійӧ кажитчис дзик вӧртӧмӧн, сӧмын ӧдйӧ чиніс ыджданас, сэсся гыяс ӧтлаасисны сы весьтын, и сійӧ кутіс тыдыштны ва улас, преломлениеыс вӧсна ёна ыджыдджыкӧн да пемыдджыкӧн.
Некод эз удит лыддьыны и куимӧдз, кыдзи сійӧ воши.
Ылын ва пытшкӧсас югнитіс еджыд югӧр, коді регыд пӧри еджыд чутӧ, и ставыс сэсся кусі.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи пемыдас уйис акула.
Сэсся крейсерлӧн винтыс пондіс бергавны, ва веркӧсыс вӧрзис, акула воши гыяс пӧвстӧ, и хрустальнӧй веркӧс вывті, коді ньылыштіс Эльстэдӧс, котӧртыштісны сӧмын быг чукӧръяс.
— Мый лои? — юаліс ёртыслысь ӧти пӧрысь матрос.
— Вешъям миля кык сайӧ, медым сійӧ эз кучкы миянӧс, кор кыптас, — вочавидзис сылы ёртыс.
Судно надзӧник вӧрзис.
Пӧшти став свободнӧй йӧзыс, кодъяс вӧліны борт вылын, кольччисны палуба вылӧ, видзӧдісны кыпавлысь гыяс вылӧ, кодъяс пӧвстӧ вӧйтчис шар.
Мӧд час джын чӧжнас некод эз шу весиг ни ӧти кыв, коді эськӧ веськыда либӧ косвеннӧя эз относитчы Эльстэд дінӧ.
Декабрса шонді кыпӧдчис вылӧ енэжтас весьтӧ, да лои жар.
— Сэні, уліас, сылы лоас ыркыд, — казяліс Уэйбридж. — Шуӧны, мый саридз пыдӧсад ваыс пӧшти пыр кынман точкаын.
— Кытчӧ сійӧ кыптас? — юаліс Стивенс. — Ме омӧля ориентируйтча.
— Со сэні, — шуис капитан, коді пыр гордитчывліс аслас тӧдӧмлунъяснас.
Сійӧ индіс чуньнас асывлун вылӧ, — Да, кыдзи меным кажитчӧ, и воис нин пӧшти кадыс.
Сійӧ оліс нин ва улын комын вит минут.
— Уна-ӧ колӧ кадыс, медым воны океан пыдӧсӧдз? — юаліс Стивенс.
— Медым лэччыны вит миля пыднаӧ, стӧч артыштӧмӧн, мый ӧдыс содӧ быд секундаӧ кык фут вылӧ, ковмас буретш минутлӧн куим четверть.
— Сідзкӧ, сійӧ сёрмӧ, — шуис Уэйбридж.
— Пӧшти нин, — шуис капитан. — Буракӧ, ковмис кымынкӧ минут канатсӧ гартӧм вылӧ.
— Ме сійӧс вунӧді нин, — шуис Уэйбридж.
Заводитчис дӧзмана виччысьӧм.
Ньӧжйӧ кыссисны минут бӧрся минутъяс, но шар эз мыччысь, нинӧм эз торк океан выя веркӧслысь лӧньлунсӧ.
Став снастьясыс вӧліны тырӧмаӧсь йӧзӧн.
— Но, кыпӧдчы нин Эльстэд! — терпение воштӧмӧн шуис гӧна морӧса пӧрысь матрос, и ставӧн кутчысисны сыӧн шуӧм кывъясӧ да пондісны горзыны театрын занавес лэптӧм водзвылын моз.
Капитан стрӧга видзӧдліс на вылӧ.
— Ӧдыс кӧ секунданас содӧ кык фут дорысь неуна этшаджыкӧн — шуис сійӧ, — Эльстэд олас дырджык.
Ме абу тырвыйӧ уверенӧсь сійӧ лыдпас стӧчлун сертиыс.
Ме ог вермы стӧч эскыны тайӧ лыдпасыслы.
Стивенс пыр жӧ сӧгласитчис капитанкӧд.
Кымынкӧ минут чӧж вылыс палуба вылын сулалысьяс ставныс чӧв усисны, сэсся Стивенс тотшкӧбтіс часі вевтнас.
Кор кызь минут бӧрын нин шондіыс воис енэж шӧрӧдз, найӧ век на нӧшта виччысисны шарлысь кыптӧм, и ни ӧти морт судно вылын эз лысьт аслыс весиг шӧпнитны, мый лача водзӧ абу нин.
Первойя мортӧн тайӧ мӧвпсӧ висьталіс Уэйбридж.
Сійӧ шыасис, кор сынӧдас эз на лӧнь кӧлӧкӧллӧн шыыс, коді кучкаліс кӧкъямыс склянка.
— Эг ӧд прӧста ме шулы, мый оз позь дӧверяйтчыны стеклӧ ёнлун вылӧ, — друг шуис сійӧ Стивенлы.
— Неужели ті думайтанныд... — торкис сійӧс Стивенс.
— Да, — вочавидзис Уэйбридж, а водзӧ эз висьтав, сетіс вӧля Стивенслы аслыс сэсся водзӧ помӧдз думыштны.
— Ачым ме ог торъя ёна эскы вычислениеясӧ, — шуис капитан сомневайтчан гӧлӧсӧн, — и сы вӧсна нӧшта эг на дзикӧдз вошты лача.
Войшӧркадын судно ньӧжйӧник кытшовтіс спиральӧн сійӧ местатіыс, кытчӧ лэдзӧма вӧлі шарсӧ, электрическӧй прожекторлӧн еджыд югӧрыс котраліс, сувтавліс да бара выльысь зэв разочаруйтчӧмӧн заводитліс иславны тыртӧм шыльыд ва веркӧс вывті.
— Стеклӧыс кӧ эз пот да сійӧс эз лямӧд, — шуис Уэйбридж, — сэки, чӧрт тӧдӧ, делӧыс сё пӧв лёкджык — сідзкӧ, тшыксис сылӧн часӧвӧй механизмыс; ӧні сійӧ ловъя на да пукалӧ сэні, миян улын вит миля пыднаын, аслас шар пытшкӧ йӧрмӧмӧн, кӧдзыд пемыдын, кытчӧ нӧшта некор на эз письтлыны югыдыслӧн югӧръясыс, и кӧні эз вӧвлы ни ӧти морт сійӧ лунсяньыс, кыдзи артмисны саридзьяс.
Сійӧ пукалӧ сэні тшыгла, горш косьмӧмла да полӧмла страдайтӧмӧн и оз тӧд, кыдзи кувсьыны сылы: сёян тырмытӧмла либӧ сынӧд тырмытӧмла.
Майерлӧн аппарат, тӧдӧмысь, регыд ӧткажитчас уджавны.
Уна-ӧ кад сійӧ вермас действуйтны?..
Эк, кутшӧм ми век жӧ нинӧм абуяс, — водзӧ шуаліс Уэйбридж. — Сэні, уліын, уна миля судта ва, сӧмын ва.
Ва пустыня да енэж.
Кык пропасть!
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и буретш сійӧ здукас ичӧтик еджыд визьӧг шытӧг котӧртіс енэжӧд, сэсся ньӧжъяммис да сувтіс, пӧри вӧртӧм чутӧ.
Кажитчис, быттьӧ енэжӧд дзирдыштіс выль кодзув.
Сэсся сійӧ кодзув югӧръяс пӧвстын бара шлювкнитіс увлань да вошис дуньвидзӧмӧн фосфоресцируйтчысь саридзса югыд тшын кодь ру пӧвстӧ.
Югӧр аддзылігӧн Уэйбридж сідзи и кынмис чургӧдӧм кинас да восьса вомӧн.
Сійӧ топӧдіс вомсӧ, выльысь восьтіс сійӧс, горӧдіс вахтеннӧйлы: «Эльстэд тыдалӧ!» да уськӧдчис первой Линдлей дінӧ, сэсся прожектор дорӧ.
— Ме аддзылі сійӧс, — шуис сійӧ, — сэні, штирборт сайын.
Биыс ӧзйӧ, сійӧ муртса на кыптіс ва веркӧсӧ.
Веськӧдӧй сэтчӧ прожектортӧ.
Ми, тӧдӧмысь, аддзам сійӧс ва веркӧсысь, кор сійӧс кыпӧдас гыыс.
Но сӧмын югдандор удайтчис налы босьтны Эльстэдӧс, кор найӧ муртса эз зурасьны шар вылас.
Кымынкӧ матрос, кодъяс лэччисны шлюпкаын, крепитісны шарсӧ кран чеп бердӧ.
Мыйӧн сӧмын снарядсӧ лэптісны судно вылӧ, пыр жӧ винтитісны люксӧ да видзӧдлісны шарӧ пемыд пытшкӧсас.
Сынӧдыс пытшкас вӧлі пӧсь, а розь дорса резинаясыс небзьӧмаӧсь.
Горӧдӧм вылӧ вочакыв эз шыась.
Эльстэд, тыдалӧ, куйліс садьтӧг, шар пыдӧсас усьӧмӧн.
Карабвывса врач пырис пытшкас да мыччис Эльстэдӧс ортсыын сулалысь йӧзлы.
Мыйкӧ дыра кад чӧж оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, ловъя сійӧ али кулӧма.
Судноса пӧнаръяс виж би югӧр водзын вӧлі тыдалӧ, мый сылӧн чужӧмыс лӧсталӧ пӧсялӧмысла.
Сійӧс лэччӧдісны улӧ, каютаӧ.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу кулӧма, но дзикӧдз петӧма эбӧссьыс да страдайтӧ доймӧмъясысь.
Сылы ковмис кымынкӧ лун куйлыны дзик вӧрзьӧдчывтӧг.
Сӧмын вежон бӧрын вермис сійӧ висьтавны ставсӧ, мый сылы ковмис испытайтны.
Сылӧн первойя кывъясыс вӧліны сы йылысь, мый сійӧ бара лӧсьӧдчӧ лэччыны ва пыдӧсӧ.
Ковмас сӧмын, — тадз шуаліс Эльстэд, — мыйтӧмкӧ вежны шарлысь конструкциясӧ, медым сійӧ, ковмис кӧ, вермис ачыс шыбытны канатсӧ, — вот и ставыс.
Эльстэдкӧд лоӧма зэв интереснӧй приключение.
— Ті думайтлінныд, мый ме немтор ог аддзы сэтысь илысь кындзи, — шуис сійӧ. — Ті сералінныд менам затея вылын, а ме восьті выль мир.
Сійӧ висьталіс торпыригӧн, мӧдар помсяньыс, сы вӧсна оз позь передайтны сылысь подлиннӧй кывъяссӧ.
Но ми сетам стӧч висьталӧм сылысь, мый сійӧ аддзыліс да испытайтіс.
Первойсӧ вӧлі вывті лёк.
Канатыс разсигӧн шарыс пыр бергаліс.
Эльстэд чувствуйтіс асьсӧ, кыдзи лягуша футбольнӧй мач пытшкын.
Сійӧ вермис аддзыны сӧмын кран да вылысь енэжсӧ да кадысь кадӧ порученьяс дорысь йӧз чукӧрсӧ.
Некыдз оз позь вӧлі водзвыв гӧгӧрвоны, кодарӧ катовтчас шарыс.
Друг Эльстэд пондіс чувствуйтны, мый сылӧн кокъясыс кыптӧны вывлань; сійӧ пондыліс воськовтны да юр вомӧныс тутіс пӧдушкаяс вылӧ.
Шарообразнӧй формаыс снарядлӧн, вӧлӧмкӧ, зэв неудобнӧй, но вывті ыджыд личкӧд улын, океан пыдӧсын, сійӧ вӧлі медся надежнӧй.
Сэсся шарыс дугдіс пӧлнясьны да пондіс лэччыны веськыда и Эльстэд кок йылӧ сувтӧм бӧрас аддзис, мый ваыс сы гӧгӧрын вижов-кельыдлӧз да югъялӧ кутшӧмкӧ небыдик югӧръясӧн, коді писькӧдчис вылысянь.
Сы дорӧ, кыдз сылы кажитчис, югыд вылӧ уськӧдчисны посньыдик плавайтысь существояс.
Кытчӧдз сійӧ видзӧдіс на вылӧ, кутіс вочасӧн пемдыны, ваыс выліас лои пемыдӧн, кыдзи войшӧркадся енэж, но неуна турунвиж рӧма кодь.
Улыс ва юкӧныс кажитчис дзик сьӧдӧн, сэт визлалісны кутшӧмкӧ посньыдик югъялан существояс, муртса тыдалан турунвиж визьяс кодьӧсь.
А усьӧмсӧ кылӧмыс!
«Дзик лифтын лэччӧм кодь, — шуаліс Эльстэд, — сӧмын тайӧ кыссис пыр дугдывтӧг.»
Эльстэд пондіс каитчыны, мый лэччис рискованнӧй предприятиеӧ.
Сійӧ висьталіс гырысь каракатицаяс йылысь, кодъяс, кыдзи сылы вӧлі и водзджык тӧдса, олӧны саридз шӧр слӧйясын; тайӧ существояссӧ мукӧддырйиыс аддзывлӧны китъяс кынӧмысь джынвыйӧ переваритчӧмӧн, а мукӧддырйи найӧ ва веркӧсӧ кыптӧны джынвыйӧ сисьмӧмӧн либӧ джынвыйӧ чериясӧн вильӧдӧмӧн.
А друг кӧ на пиысь ӧти кутчысяс канатӧ да оз лэдз сійӧс?
А часӧвӧй механизмыс!
Збыль-ӧ сійӧ видлалӧма кыдз следуйтӧ?
Но ӧні сійӧ эз нин имеит некутшӧм значение, — кӧсйӧ-ӧ сійӧ бӧр бергӧдчыны либӧ жӧ делӧсӧ вайӧдны помӧдз.
Ветымын секунда бӧрын снаряд ӧшинь сайын вӧлі пемыд вой, не кӧ лыддьыны сійӧ пространствосӧ, кодӧс югдӧдіс шарса лампаыс.
Кадысь кадӧ тыдавлісны то черияс, то кутшӧмкӧ плавайтысь предметъяс.
Ӧтчыд весиг Эльстэдлы кажитчис, мый сійӧ тӧвзьыштіс акула дінті.
Сэсся шарыс, ваас ниртчӧмысла, заводитіс шонавны.
Тайӧ сідзжӧ эз вӧв артыштӧма кыдз следуйтӧ водзвыв.
Первой Эльстэд казяліс, мый пондіс пӧсявны; сэсся кок улас сылӧн пондіс кывны дзижгӧм шы пыр ёнджыка и ёнджыка, и сійӧ ӧшинь пырыс аддзис вель уна зэв посньыдик ва боль, кодъяс ӧдйӧ кайисны вывлань да веер моз янсӧдчисны шар бердысь.
Ру.
Эльстэд инмӧдчыліс ӧшинь бердӧ — стеклӧыс лоӧма дон.
Сійӧ ӧзтіс ичӧтик лампочка, коді югдӧдіс сылысь камерасӧ, видзӧдліс резинаӧн кышӧм часі вылӧ, коді ӧшаліс кнопкаяс дорын, да аддзис, мый лэччӧмыс кыссис кык минут.
Сылы воис юрас, мый стеклӧыс вермас потны температура разницаыс вӧсна: ва пыдӧсас температураыс нуль гӧгӧр.
Друг Эльстэд кыліс, мый шарлӧн пыдӧсыс заводитіс личкыны увсяньыс сылы кокъясас, ва больяс кутісны надзӧнджык кайны ӧшинь дорті, дзижгӧмыс чиніс.
Шарыд бара пондіс кокньыдика катласьны.
Стеклӧ эз пот.
Эльстэд гӧгӧрвоис, мый опасность ӧні кежлӧ прӧйдитіс.
Минут либӧ кык мысти сійӧ лоӧ ва пыдӧсын.
Сы висьталӧм серти, сійӧ казьтыштӧма сэк Стивенсӧс, Уэйбриджӧс да став мукӧдъяс йылысь, кодъяс колины сэтчӧ, выліас; сы серти найӧ вӧліны медся вылыс кымӧръяс дорысь вылынджыкӧсь, кодъяс коркӧ ветлывлісны му весьтті.
Сійӧ думыштіс ас кежас сы йылысь, кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ ӧні судно, кыдзи сэні ставныс видзӧдӧны ва веркӧсӧ да думайтӧны сы йылысь, мый сыкӧд.
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ва больяс водзӧ эз нин вӧвны и дзижгӧмыс дугдіс.
Ортсіын вӧлі сук пемыд, бархат кодь сьӧд, сійӧ местаясыс кындзи, кӧні электрическӧй билӧн югӧрыс писькӧдіс пустыннӧй васӧ да сетіс позянлун аддзыны сылысь рӧмсӧ — пемыд турунвиж рӧмсӧ.
Сэсся кутшӧмкӧ куим существо, кодъяс кажитчисны би рӧмаӧн, кывтісны сы дорті ӧти мӧд бӧрся.
Вӧліны-ӧ найӧ гырысьӧсь либӧ посниӧсь, вӧліны-ӧ найӧ матынӧсь либӧ ылынӧсь, — сійӧс Эльстэд эз вермы лючки тӧдмавны.
На пиысь куимнаныс вӧліны кытшалӧмаӧсь кельыдлӧзов югӧрӧн; югӧръяслӧн выныс вӧлі чери кыян пыжса бияс кодь кымын.
Животнӧйяслӧн югъялан чутъясӧн серӧссьӧм бокъясныс кажитчисны караб югдӧдысь иллюминаторъяс кодьӧсь.
Фосфористӧй югъялӧмыс налӧн вошлі сэк, кор найӧ пырлісны лампасянь усян югӧръяс кытш пытшкӧ, и сэки Эльстэд аддзис, мый тайӧ страннӧй вида посньыдик чериясыс, гырысь юраӧсь, гырысь синмаӧсь да помланьыс вӧснямман тушааӧсь.
Налӧн синъясыс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ видзӧдӧны лэччысь шар бӧрся.
Тыдалӧ, найӧс вайӧдіс шарлӧн югӧрыс.
Регыд на дінӧ ӧтлаасисны сэтшӧм жӧ вида мукӧд черияс.
Эльстэд казяліс, мый кымын улӧдз лэччис, ваыс лои кельыдджык да рӧмсӧ пондіс воштыны, мый лампа югӧр водзын дзирдалісны посньыдик чутъяс, кыдзи шонді югӧр водзын бус чиръяс.
Тӧдӧмысь, свинеч грузилӧяслӧн усьӧмыс вӧрзьӧдіс ва пыдӧссьыс няйтсӧ.
Кор грузилӧяс кыскисны шарсӧ ва пыдӧсӧ, Эльстэд лои сук еджыд ру пытшкын, код пыр сылӧн электрическӧй лампалӧн югӧръясыс вермисны писькӧдчыны сӧмын кымынкӧ ярд сайӧ.
Бӧръявылыс, кор бӧр пуксис кыптылӧм ил гудырлӧн завесаыс, Эльстэдлы удайтчис аддзыны лампа югӧръяс улын да ыліса черияс кельӧб дзирдалӧм фосфорическӧй югӧръяс улын, дзурс пемыд ва слӧй улысь гы сера пыдӧссӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма рудов еджыд илӧн да кӧн-сюрӧ вӧліны дзугсьӧм вожъяса саридз лилияяс, кодъяс ӧвтчисны ваас горша матайтчан щупальцыяснас.
Неуна ылынджык тыдалісны зэв ыджыд саридз губкаяслӧн зэв мича да грациознӧй силуэтъясыс.
Океан пыдӧссӧ вӧлі сэні и тані быттьӧ кӧдзӧма югыдгӧрд да сьӧд рӧма ем чукӧръясӧн.
«Тыдалӧ, — думыштіс Эльстэд, — тайӧ саридз ёжлӧн сикас».
Кутшӧмкӧ посньыдик существояс, мукӧдыс гырысь синъясаӧсь, мукӧдыс синтӧмӧсь да зэв ёна мунӧны — ӧтияс вӧрса той вылӧ, а мукӧдъясыс — омаръяс вылӧ, дышпырысь вартчылісны югӧр визьӧг вомӧн да бара вошлісны пемыдас, ас бӧрсяныс колисны югъялысь бӧрӧзда.
Сэсся визлалысь посньыдик черияс друг бергӧдчисны да уськӧдчисны шар дорӧ, быттьӧ скворец стая.
Найӧ пондісны дзирдавны сы вевдорын, кыдзи фосфор рӧмӧн дзирдалысь лым чиръяс, а на бӧрысь Эльстэд аддзис кутшӧмкӧ ыджыдджык существоӧс, коді матыстчис сыланьӧ.
Первойсӧ Эльстэд сӧмын ру пыр моз аддзис гудыр силуэт, коді ылысянь кажитчис матыстчысь мортӧн, а сэсся страннӧй существоыд воис югӧр визьӧгӧ, коді усьӧ вӧлі лампасянь, да сувтіс синъяссӧ ёрӧмысла.
Эльстэд видзӧдіс сы вылӧ да кынмис шензьӧмысла.
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь сюрсалыа пемӧс.
Сылӧн пемыдгӧрд юрыс неуна мунӧ вӧлі хамелеон юр вылӧ, но джуджыд плешыс да юрыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧм оз овлы ниӧти муті кыскасьысь-уялысь пемӧсъяслӧн, а чужӧмыслӧн сувтса положениеыс ёна матыстіс сійӧс мортлань.
Кык гырысь былялӧм син тыдалісны син гуранъяссьыс, кыдзи хамелеонлӧн, а паськыд вом гӧгӧрас, кыдзи и пресмыкающӧй пемӧсъяслӧн, тыдалісны посньыдик ныр розьяс улас чорыд кучикӧн вевттьыссьӧм вомдоръяс.
Пельяс местаас вӧліны зэв гырысь кык нёкчим щельяс, кодъясысь петісны пемыдгӧрд рӧма вожӧссьӧм сияс, кодъяс вӧлі зэв ёна мунӧны том скатъяс да акулаяс нёкчим вылӧ.
Но эз мортлань мунан чужӧмыс вӧв медся шензьӧданаыс тайӧ существоас, а шензьӧдіс сійӧ, мый тайӧ вӧлі кык кока.
Пӧшти шар сяма тушаыс сылӧн мыджсис быттьӧ треножник вылӧ, кык кок вылӧ, кодъяс вӧліны лягуша кокъяс кодьӧсь, да кузь да кыз бӧж вылӧ, а водз конечностьясас, кодъяс мунӧны вӧлі грубӧя да карикатурнӧя вӧчӧм морт ки вылӧ, — кыдзи лягушалӧн лапаяс, — пемӧс кутіс лыысь вӧчӧм кузь копьё, сэн помас вӧлі ыргӧн наконечник.
Тайӧ существоыс вӧлі уна рӧма: юрыс, киясыс да кокъясыс пемыдгӧрд; куыс ӧшаліс сы вылын прӧст пырысь, быттьӧ паськӧм, и вӧлі сійӧ фосфорно-серӧй рӧма.
Сійӧ сулаліс чӧв, кыдз быттьӧ югӧръяснас синсӧ ёрӧм вӧсна.
Сэсся некор аддзывлытӧм пемӧс пондіс лапйӧдлыны синъяссӧ, сэсся прӧст кинас сайӧдіс синъяссӧ югӧръяссьыс, восьтіс вомсӧ да горӧдіс, дзик жӧ морт сёрни шыӧн, горӧдӧмыс кыліс весиг стальнӧй шар оболочка да резинӧвӧй кышӧд пырыс.
Кыдзи позьӧ горзыны, кор тыясыс сылӧн абуӧсь? - Эльстэд оз боссьы тайӧс гӧгӧрвоӧдны.
Сэсся пемӧсыд бокӧн вешйӧмӧн ылыстчис югӧр визьӧгысь сійӧс кытшалысь таинственнӧй пемыдас, и Эльстэд кӧть эз аддзы, но кыліс, мый сійӧ матыстчӧ сы дінӧ.
Эльстэд думыштіс, мый сійӧс татчӧ вайӧдӧ би югӧрыс, и выключитіс лампасӧ.
Но сійӧ жӧ здукын мыйкӧ пондіс шляпӧдчыны сталь вывті да шарыс катовтчис.
Сэсся горӧдӧм шыыс ортсыын кывсис мӧдысь, и Эльстэдлы кажитчис, мый сылы воча шыасис ылыс йӧлӧга шы.
Сэсся бара заводитчис ортсын оболочка вывті шляпӧдчӧм, шар пондіс катласьны, дзюртыштіс да кучкысис вал бердӧ, код вылӧ вӧлі гартӧма канатсӧ.
Эльстэд сулаліс пемыдын, сюся дзоргис помтӧм немӧвӧйся пемыдас и регыд аддзис ылысь зэв гудыра рӧзнитчан, сэтшӧм жӧ мортсяма мукӧд вуджӧръяс; найӧ вӧліны фосфорӧн югзян рӧмаӧсь жӧ и тэрмасьӧмӧн локтісны шар дінӧ.
Муртса гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ вӧчӧ, сійӧ заводитіс кималасавны аслас качайтчысь тюрьма стенъясысь ортсыса лампалысь выключательсӧ, но тӧдлытӧгыс веськалі пӧдушка гуранӧ, кӧні вӧлі сылӧн аслас ичӧтик лампалӧн кнопкаыс.
Тайӧ здукӧ шарыс катовтчис, и Эльстэд уси; сійӧ кыліс шыяс, кодъяс мунісны шензяна горзӧмъяс вылӧ, и кор сувтіс кок йылас, аддзис кык былялӧм син, быттьӧ стерженьяс вылӧ пуктӧм синъяс, видзӧдісны ӧшинь пыр шар пытшкӧсӧ; на вылӧ уси югӧрыс пытшкӧс лампасянь.
Пӧшти сэк жӧ кодлӧнкӧ киясыс энергичнӧя пондісны шарӧдчыны шар стальнӧй оболочка вывті, и Эльстэд кыліс сы положениеын ужаснӧй кучкалӧм шыяс стальнӧй вевт кузя, коді видзис часӧвӧй механизмсӧ.
Тайӧ шыяссьыс быттьӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны мышку кузяыс: некор аддзывлытӧм существояслы кӧ удайтчас жугӧдны часӧвӧй механизм, Эльстэдлы сэсся некор нин не бергӧдчывны гортас!
Эз на удит сійӧ думыштны сы йылысь, кыдзи шарыс чорыда катовтчис; Эльстэд кусӧдіс лампочкасӧ, коді югзьӧдіс шарлысь пытшкӧссӧ, да ӧзтіс торъя камераӧ крепитӧм ыджыд пӧнар, коді пыр жӧ шыбытіс югӧръяс ва вылӧ.
Океанлӧн пыдӧсыс да мортнога существояс пыр жӧ вошины, сӧмын кык чери друг вирдыштісны ӧшинь дорті, мӧда-мӧд бӧрсяыс вӧтлысиг.
Эльстэд думыштіс, мый саридз пыдӧсса олысьяс орӧдісны канатсӧ, и мый сійӧ спаситчис.
Сійӧ пондіс тӧвзьыны вывлань пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, но — друг шарыс сувтіс, да друг нетшыштчӧмсьыс Эльстэд зурасис небыд йирк бердӧ.
Минут джын мында кад чӧж Эльстэд ёна шензьӧмысла эз вермы немтор весиг думыштны.
Сэсся сійӧ кыліс, мый шарыс ньӧжйӧникӧн бергалӧ да качайтчӧ, сыысь кындзи, сылы кажитчис, мый сійӧс кодкӧ кыскӧ ватіыс.
Дзик ӧшинь бердас лэччысьӧмӧн, аслас туша сьӧктанас сылы удайтчис доровтыштны шарсӧ, но сійӧ вермис сӧмын аддзыны аслас лампалысь кельыд югӧрсӧ, коді слабиника югдӧдіс пемыдсӧ.
Сійӧ думыштіс, мый кутас бурджыка аддзыны, дзикӧдз кӧ выключитас светсӧ да сетас аслас синъяслы привыкнитны пемыдас.
И тайӧ лои правильнӧйӧн.
Кымынкӧ минут мысти бархат рӧма пемыдыс пӧри пырыс тыдалана пемыдӧ, и сэки Эльстэд аддзис ылысь, увдорсьыс, вешъялысь фигураяс, найӧ вӧлі тыдалӧны гудыра, кыдз быттьӧ зодиакальнӧй светынӧсь кыдз гожся войын Англияын.
Эльстэд гӧгӧрвоис, мый тайӧ океан пыдӧсса олысьяс разисны сылысь канатсӧ да кыскӧны сылысь шарсӧ.
Сэсся сійӧ казяліс, кыдзи гудыриника пондіс тыдавны сэні ылын, ваувса гысера шыльыдінын, паськыд енэжтас, коді югъяліс кельыд югӧръясӧн да паськыда паськаліс ӧтар-мӧдар бокӧ, кытчӧдз вермис босьтны Эльстэдлӧн синвидзӧдласыс тайӧ ичӧтик ӧшинь пырыс.
Шар вешйис зэв ньӧжйӧ; гудыриник востымасьӧмыс заводитіс вочасӧн сукмыны да бурджыка тыдавны.
Вӧлі нин пӧшти вит час, кор Эльстэд лоис тайӧ югзьӧдӧм пространствоын.
Сылы удайтчис рӧзнитны мыйкӧ уличаяс да керкаяс модааӧсь, кодъясӧс стрӧитӧма зэв ыджыд да вевттӧм стрӧйба гӧгӧр, коді вӧлі ёнакодь мунӧ джынвыйӧ киссьӧм мича вичко вылӧ.
Ставыс тайӧ тыдаліс сы улын, быттьӧ географическӧй карта вылын.
Керкаяслӧн вӧлі сӧмын стенаясыс, вевттӧмӧсь; кыдзи Эльстэд сёрӧнджык гӧгӧрвоис, найӧс вӧлі стрӧитӧма фосфоресцируйтчан лыясысь, сы вӧсна став карыс кажитчис, быттьӧ сійӧ стрӧитӧма ваын отражайтчысь тӧлысь югӧръясысь.
Пыдынджык, кар пытшкӧсас, тыдалісны водоросльяс да саридз лилияяс, кодъяс катласисны, кыдзи пуяс, ӧвтчисны асланыс щупальцыясӧн, а джуджыд стройнӧй да стеклӧ кодь пырыс тыдалана губкаяс кыпӧдчисны вывлань, кыдзи дзирдалысь минаретъяс либӧ кельыд югӧръясысь кыӧм дзоридзьяс.
Восьса площадьяс вылысь Эльстэд аддзис кутшӧмкӧ движение — быттьӧ сэні вӧлі зэв уна йӧз; но сійӧ вӧлі вывті вылын, медым рӧзнитны сійӧ чукӧрсьыс торъя чужӧмъяс.
Сэсся шарсӧ ньӧжйӧникӧн пондісны кыскыны увлань, и карлӧн детальясыс заводитісны тыдавны яснӧйджыка.
Эльстэд аддзис, мый ру кодь зданиеяслӧн контуръясыс ставнас каймаалӧма, быттьӧ сикӧтшъясӧн, кутшӧмкӧ гӧгрӧс предметъяс радӧн; сійӧ сідзжӧ аддзис, мый кымынкӧ местаын, уліас, паськыд восьса площадьяс вылын, вӧліны кутшӧмкӧ сооружениеяс, кодъяс форманас ёна мунӧны вӧлі раковинаясӧн тырӧм суднояс вылӧ.
Ньӧжйӧ, но пыр водзысь водзӧ шарыс лэччис увлань, да силуэтъясыс сы улын лоисны ёнджыка яснӧйӧсь, кокнидджыка позьӧ вӧлі найӧс торйӧдны мӧда-мӧдсьыс.
Шарсӧ кыскисны каршӧрса ыджыд стрӧйба дорӧ, Эльстэд корсюрӧ аддзыліс ноксьысь чукӧръяс, кодъяс кыскисны канатсӧ.
Площадьясвывса сооружениеяс вӧлі тырӧсь киясӧн ӧвтчысь да шар видзӧдны локтӧм чукӧръясӧн.
Немвиччысьтӧг Эльстэд син водзын кыпӧдчисны ыджыд зданиелӧн стенаяс и сайӧдісны карсӧ.
Кутшӧмӧсь вӧліны страннӧй стенаясыс, кодъясӧс вӧчӧма ваын тыассьӧм керъясысь да гартӧма сутугаясӧн, кӧрт да ыргӧн торъясысь, да морт лыясысь, морт юрлыясысь!
Юрлыяссӧ вӧлі пукталӧма став здание пасьтаыс зигзагъясӧн, спиральясӧн, фантастическӧй сяма чукыльясӧн; уна посни эзысь чери сэн ворсісны, дзебсясисны наӧ да петавлісны син гуранъясысь.
Друг Эльстэд кыліс виччысяна горзӧмъяс, зык, коді мунӧ вӧлі гораа тутсан рог шылань, регыд вежсис кутшӧмкӧ фантастическӧй сьылӧм шыясӧн.
Шар пыр лэччис увлань, вывлань ёсьмӧм гырысь ӧшиньяс пӧлӧн; медбӧрын, сійӧ сувтіс здание шӧрас, вывтас местаӧ, коді вӧлі мыйкӧ алтарь сяма кодь.
Ӧні, накӧд ӧти уровеньын лоӧм бӧрын, Эльстэд вермис яснӧя аддзыны океан пыдӧсса страннӧй олысьясӧс.
Эльстэд аддзис, мый найӧ ставныс копыртчисны шар водзын, дзик ставныс, ӧтиысь кындзи, коді вӧлі пасьтасьӧма чери сьӧм платтьӧӧ, дзирдалысь диадемаа юрас, — сійӧ пыр ӧтарӧ дугдывтӧг восьтліс да пӧдлавліс ассьыс пресмыкающӧйлӧн кодь ыджыд вомсӧ, быттьӧкӧ сійӧ веськӧдліс юрбитысьяс сьылӧмӧн.
Кутшӧмкӧ страннӧй чувствояс чуйдӧдӧмӧн, Эльстэд бара ӧзтіс ассьыс лампочкасӧ и бара лои ваувса олысьяслы тыдаланаӧн; сы пыдди шарпытшса би вӧсна, асьныс пыр жӧ вӧйисны пемыдас.
Кор немвиччысьтӧг Эльстэд мыччысис на водзӧ, сьылӧмыс вежсис ёна нимкодясян горзӧмъясӧн.
Медым лючкиджыка наблюдайтны ваувса олысьяс бӧрся, Эльстэд бара выключитіс светсӧ да воши найӧ син улысь.
Но мыйкӧдыра кад первойсӧ сійӧ немтор эз аддзы, мый найӧ вӧчӧны, но кор сылы, медбӧрти, удайтчис рӧзберитчыны пемыдас, найӧ бара сулалӧны нин вӧлі пидзӧсъяс выланыс.
Сідз найӧ водзӧ копрасисны сы водзын шойччытӧг да дугдывтӧг куим час чӧж.
Вывті интереснӧй вӧлі Эльстэдлӧн висьтыс сійӧ шензьӧдана кар йывсьыс да нэмӧвӧйя пемыдын олысьяс йылысь, кодъяс оз аддзывлыны шонді, тӧлысь, кодзувъяс, ни веж быдмӧгъяс, сынӧдӧн лолалысь ловъя существоясӧс, сійӧ созданиеяс йылысь, кодъяс оз тӧдны би, оз тӧдны фосфорическӧй югӧръяс кындзи некутшӧм мӧд свет.
Но кӧть кутшӧм шензьӧдана эз вӧв сылӧн висьтыс, нӧшта шензьӧдана сійӧ, мый сэтшӧм ученӧйяс, кодъяс пӧльзуйтчӧны ыджыд известностьӧн, кыдз, шуам, Адамс либӧ Дженкинс, эз аддзыны сыысь нинӧм эскытӧмторсӧ.
Найӧ шулісны меным, мый оз аддзыны некутшӧм помка, медым не эскыны, мый оз вермыны овны джуджыд саридз пыдӧсъясын миянлы тӧдтӧм разумнӧй существояс, кодъяс лолалӧны нёкчимӧн, эм налӧн сюрсалы, и кодъяс приспособитчӧмаӧсь улын температураӧ да зэв ыджыд личкӧд улын олӧмӧ, и сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый оз кыптыны ни ловйӧн, ни кувсьӧм бӧрын.
Миян йылысь налы быть тӧдны; ми налы кажитчам, тӧдӧмысь, страннӧй метеорическӧй существоясӧн, мукӧддырйиыс вылысянь таинственнӧй пемыдысь на дінӧ усьӧны кулӧма войтыръяс.
И не сӧмын ми асьным, но и миян суднояс, металлическӧй кӧлуйяс, быдсяма торъяс вӧйӧны мукӧддырйиыс на вылӧ пемыд пытшсяньыс, кыдз зэр.
Мукӧддырйи вӧйысь предметъяс лямӧдӧны найӧс, и налы кажитчӧ, мый тайӧс вӧчӧ вылысса тыдавтӧм власьтлӧн карайтысь киыс; мукӧддырйи на дінӧ веськалӧны шоч да страннӧйторъяс, кодъяс вермӧны служитны налы вдохновение источникӧн.
Позьӧ гӧгӧрвоны океан пыдӧсса олысьяслысь поведениесӧ, кор на дінӧ воас ловъя морт, асьныд ті думыштӧй, кыдзи вӧчисны эськӧ дикаръяс, на дінӧ кӧ эськӧ тӧдлытӧг лэбзис енэжсянь югӧръясӧн кытшалӧм олысь.
Эльстэд эз ӧтчыдысь висьтавлы «Птармиган» вывса офицеръяслы океан пыдӧсын аслас дас кык час чӧжся олӧмлысь подробностьяссӧ.
Сійӧ лӧсьӧдчыліс сідзжӧ гижны ассьыс висьтсӧ, но эз вӧч тайӧс; та вӧсна, шог вылӧ, миянлы лоӧ восстанавливайтны сылысь йитӧдтӧм да сортікостіӧн вӧчӧм отчетсӧ капитан Симианс, Уэйбридж, Стивенс, Линдлей да мукӧдъяс казьтылӧмъяс кузя.
Син водзад вайӧдӧй зэв ыджыд здание, слабиника югъялысь паськӧма да хамелеон юра копыртчӧмӧн сьылысь йӧзӧс, а Эльстэд пыр частӧджык и частӧджык ӧзтліс лампасӧ да зілис сетны налы гӧгӧрвоны, мый колӧ вундыны канатсӧ, коді кутӧ шарсӧ.
Минут бӧрся кыссисны минутъяс, Эльстэд видзӧдліс часі вылӧ и весьӧпӧрмӧн повзис, кор гӧгӧрвоис, мый кислородыс сылӧн тырмас сӧмын нёль час кежлӧ.
Сы честь кузя гимнъяс, кодъяс эз орлыны минут кежлӧ, юргисны сы пельясын, быттьӧ похороннӧй марш, коді туналіс сылы кувсьӧм йылысь.
Кутшӧм ногӧн сійӧ мездысис, сійӧ ачыс тырвыйӧ оз гӧгӧрво; но шар вылын ӧшалысь канат пом серти кӧ, канатыс, буракӧ, орӧма алтарь дорыш бердӧ ниртчӧмысла.
Шарыс друг нетшыштчӧмӧн довкнитчис, и Эльстэд лэбыштіс вывлань да тӧвзис ваувса аслыспӧлӧс олысьяс мирысь.
Найӧ син водзысь Эльстэд воши, быттьӧ водородӧн тыртӧм гадь, коді лэбӧ вывлань миян атмосфераысь.
Кутшӧма шензисны, кӧнкӧ, ваувса олысьяс.
Шарыс вывлань лэбис лэччӧм дорсьыс нӧшта ӧдйӧджык, кор кыскӧны вӧлі увлань свинеч грузилӧясыс.
Лоис зэв жар.
Шар лэбзис вывлань ӧшиньясӧн.
Ва больяс чушкисны ӧшинь стеклӧяс дорын.
Эльстэд быд минутын виччысис, мый стеклӧясыс потасны.
Друг пӧдушкаясӧн кышӧм камера пондіс бергавны сы син водзын, и сійӧ воштіс садьсӧ.
Сэсся сійӧ оз помнит нинӧм, кытчӧдз эз аддзы асьсӧ аслас каютасьыс да эз кыв докторлысь гӧлӧссӧ.
Со необыкновеннӧй дженьыдик повестьыслӧн пытшкӧсыс, кодӧс Эльстэд висьтавлывлӧма сортікостіӧн «Птармиган» вывса офицеръяслы.
Сійӧ кӧсйысьлӧма коркӧ гижны ставсӧ, но эз удит.
Кольӧ содтыны, мый 1896-ӧд вося февраль 2-ӧд лунӧ, первойя опыт серти ассьыс шарсӧ усовершенствуйтӧм бӧрын, Эльстэд мӧдысь лэччис океан пыдӧсӧ.
Мый лои сыкӧд, ми, тӧдӧмысь, некор ог тӧдмалӧй.
Сійӧ сідзи бӧрсӧ эз и волы.
«Птармиган» крейсируйтіс сійӧ местатіыс, кӧні сійӧ вӧйтчис, да зэв зіля корсис сійӧс дас куим лун чӧж.
Сэсся судноыд бӧр бергӧдчис Риоӧ, кысянь шог юӧр вӧлі ысталӧма телеграф кузя Эльстэд другъяслы.
Та вылын делӧыс пока и помасис.
Колӧ чайтны, мый тайӧ область кузя ученӧйяслӧн водзӧ попыткаяс сетасны позянлун коркӧ видлавны Эльстэдлысь висьтсӧ океан пыдӧсса тӧдтӧм олысьяс йылысь.
{П. А. Уляшева @ Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс @ беллетристика @ П. А. Уляшева. Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс @ 2015 @}
П. А. Уляшева. Войтӧлӧн чиршӧдлӧмъяс
ВОДЗКЫВ
Ветымын кык во «пӧжи» ме тайӧ небӧгсӧ.
Школаын велӧді дай дас кӧкъямыс во да джын Александр Матросов нима дружинаын вӧлі старшӧй пионервожатӧйӧн.
Быд класс — торъя отряд.
Быд классрук — отрядын наставник.
Ӧти кывйӧн кӧ, быд класслӧн удж — пионерскӧй удж.
Медбур менам отсасьысьяснас вӧліны велӧдысьяс: Вӧльдінысь Муза Алексеевна да Владимир Иванович Уляшевъяс, бокысь локтӧм да вужъясьӧмъяс — Лидия Николаевна Старцева, Агния Георгиевна Фролова, Мария Фёдоровна Хозяинова (верӧсъяс сертиыс Уляшеваяс жӧ) да Нина Алексеевна Кочанова (Игнатова).
Вӧльдінсаяс зэв пыдди пуктӧны бать-мамсӧ, олӧма йӧзӧс.
Сы вӧсна эз вӧв ни ӧти отряд ли дружина сбор, кытчӧ эськӧ эг корлӧй сиктса фронтовикъясӧс, тыл пыкысьясӧс, война кадӧ быдмӧм челядьӧс да мукӧдӧс.
Заводиті пасъявны гӧсьтъяслысь висьтъяссӧ, накӧд сёрнияс да челядькӧд вӧчавны стендъяс, альбомъяс, кутім ёртасьны да гижасьны «Ленин туйӧд» (бӧрас — «Коми гор»), «Би кинь», «Йӧлӧга», «Барвинок» газет-журналъяскӧд.
Нуӧді чужан му туялӧмлы да том гижысьясӧс велӧдӧмлы сиӧм кык кружок.
Материал вӧляникысь чукӧрмис <rus>«Пожалуйста, помните!»</rus> да <rus>«Трудовой подвиг вольдинцев»</rus> кык ыджыд тема вылӧ.
Дерт, эг сӧмын та вылын уджалӧй.
«Быдмӧ-сӧвмӧ сикт» альбомын чукӧртӧма Вӧльдін пуксьӧмсянь талунӧдз сиктнымлысь олантуйсӧ.
Ас кадӧ кипод пуктывлім районса да республикаса чужан му туялысьяслӧн быд слётӧ, босьтлім Дипломъяс да Грамотаяс.
Медся нимкодь вӧлі, кор миянлы воліс вочакыв Сӧвет Союзса герой, СССР-ын мир Комитетӧн веськӧдлысь, вӧвлӧм лётчик Алексей Петрович Маресьевсянь.
Школалы сё во тыригкежлӧ велӧдысьяс да велӧдчысьяс чукӧртісны сизим альбом.
Зэв уна материал чукӧрмӧма «Школа 1940-ӧд воясӧ» да «Школа 1950-ӧд воясӧ» альбомъясын.
Найӧс ме и босьті небӧгӧйлы подув вылас.
Сэсся кытшовті эг сӧмын Вӧльдін, но и Пузла, Ягкӧдж, Помӧсдін, Кулӧмдін, Сыктывкар (Вӧрзавод да Эжва босьтӧмӧн), кӧні олӧ Вӧльдінысь мунӧм войтыр.
Важ гижӧдъяскӧд ӧткодялі да стӧчмӧді выль висьтасьӧмъяссӧ, чукӧрті фотояс.
Ыджыд аттьӧ став Вӧльдінсаыслы, кодъяс вышшитчытӧг висьтасисны да юксисны важ и выль фотояснас.
Жаль, дерт, мый эз став войнадырся челядьыс на веськавны тайӧ небӧгас.
Тайӧ ыджыд уджас, велӧдысьясысь ӧприч, меным ёна отсасисны Уляшева Мария Ивановна, Уляшева Ирина Ивановна, Уляшев Василий Иванович, Подорова Евгения Ивановна, Андриевская Регина, Игнатова Полина. Кодкӧ текстъяс печатайтіс, кодкӧ фотографияяс сканируйтіс.
Дерт, уджыс эз на помась.
Зэв уна материал чукӧртӧма Вӧльдін школа-садйын директор Уляшева Наталия Александровна дорын да сиктса библиотекаын Уляшева Ирина Ивановна дорын.
Школа босьтчис «Вӧльдінсаяслӧн уджвыв подвиг» (тылса уджалысьяс йылысь), а библиотека — «Ёна кора, энӧ вунӧдӧй» (фронтовикъяс йылысь) материалъяс лӧсьӧдны.
Чукӧртӧмыс весь оз куйлы: на подув вылын вӧчавлам стендъяс, альбомъяс, слайдъяс.
Водзӧ чайтам на лэдзны торъя небӧгъясӧн ветеранъяс да тылса уджалысьяс йылысь висьтъяссӧ.
Эз ставсӧ ло казьтыштӧма, но кӧсъя висьтавны зэв ыджыд аттьӧ ставныслы, коді отсаліс тайӧ небӧгсӧ лэдзны.
Зэв ыджыд аттьӧ и тэныд, дона лыддьысьысь.
Эн вунӧдӧй ассьыныд вужъяснытӧ.
Пыдди пуктӧй да видзӧй война вуджӧм олӧма йӧзӧс: зэв ӧд нин этшаӧн найӧ колисны, а на вывті муніс уна.
Сьӧкыд кадъясӧ гырысьяс, ай-мам да пӧль-пӧч, ёна челядькӧд ноксьыны эз эштывлыны.
Батьяс кызвыннас война вылын бертчисны вӧрӧгкӧд, мамъяс да пӧрысьяс лун и вой пакӧритісны-уджалісны «Вӧр фронт» (Вӧльдінын), «Выль войвыв» (Бадьёльйылын), «Авангард» (Кузьмылькын), «Кыа» (Пузлаын), «Гӧрд кодзув» (Югыдтыдорын) колхозъясын: гӧрисны-кӧдзисны, скӧт видзисны, вӧр пӧрӧдісны.
Некор дзик челядьӧс бабитны да дӧзьӧритны. Сійӧн и артмис, мый челядькӧд орччӧн век вӧлісны Вӧльдінса сизим класса школаын велӧдысьяс.
Дерт, урок сетӧмысь некод найӧс эз мездывлы, но велӧдчысьяскӧд орччӧн велӧдысьяс уджалісны и помтӧм колхоз муяс вылын, и пес кераланінын, и сплавын.
Дзик та вӧсна ме пані небӧгсӧ войнадырся велӧдысьяслӧн казьтывлӧмъяссянь.
Да и асьнысӧ найӧс, медсьӧкыд кадъясӧ Вӧльдінса челядькӧд тужасӧ и нужасӧ юкысьясӧс, ним-вич-овнас лыддьӧдлыны колӧ.
Мед найӧс тӧдісны, мед эз вунӧдны.
Сэсся, гашкӧ, кодкӧ и на боксянь корсьысь лоӧ: интерес кыптас сы дорӧ, кӧні да кор, шуам, налӧн рӧдыс ли тӧдсаыс учителявлӧма?
Уна сэкся велӧдысь ӧд бокысь вӧлӧма, Вӧльдін школакӧд йитчывлӧма сӧмын олӧмсьыс неыджыд юкӧнӧн.
Горулынджык вайӧдӧм велӧдысь списоксьыс кызвыныс абу нин ловъя.
Кодкӧдкӧ и йитчынысӧ эз артмы, туйпомъясыс вошӧмаӧсь, олӧмыд тай шыблалӧ йӧзтӧ кыдз кӧсйӧ.
Но ӧткымын велӧдысьлысь казьтывлӧмсӧ вайӧдам тайӧ небӧгас.
Вайӧдам, кыдзи висьталісны асьныс: рочӧн ли комиӧн, ёна вежлавтӧг, сӧмын миян темасьыс бокӧ вешъялӧмъяссӧ неуна чинталыштӧмӧн.
{Иван Тургенев (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Охотниклӧн гижӧдъяс  @ беллетристика @ И. С. Тургенев. Охотниклӧн гижӧдъяс @ 1953 @}
Иван Тургенев.
Хорь и Калиныч
Кодлы удайтчывліс Болховскӧй уездсянь вуджны Жиздринскӧйӧ, сійӧс, дерт, чуймӧдліс Орловскӧй губернияса йӧз пӧрӧда да калужскӧй пӧрӧда костын вывті ёна торъялӧмыс.
Орловскӧй мужик тушанас абу ыджыд, мышкыракодь, зумыштчӧма, видзӧдӧ синкым увтіыс, олӧ некытчӧ туйтӧм пипу керкаясын, ветлывлӧ барщина вылӧ; вузасьӧмӧн оз занимайтчы; сёйӧ омӧля, новлӧ лапти; — калужскӧй оброчнӧй мужик олӧ-вылӧ гырысь пожӧм керкаясын, ыджыд тушаа, видзӧдӧ збоя да гажаа, чужӧмыс сӧстӧм да еджыд; тӧргуйтӧ выйӧн да дьӧгӧдьӧн да праздник лунъясӧ ветлӧ сапӧгӧн.
Орловскӧй сикт (ми сёрнитам Орловскӧй губернияса асывладор юкӧн йылысь) медсясӧ пуксьӧма гӧрӧм муяс пӧвстӧ, овраг дінын матын, кодӧс сідз-тадз пӧртӧма няйт прудйӧ.
Шочиник бадь пуяс кындзи, кодъяс пыр дасьӧсь быдтор вылӧ, да кык-куим омӧлик кыдз кындзи, ловъя путор он аддзы некысь верст пасьталаысь; керка жмитчӧ керка бердӧ; вевттьӧма найӧс сісь идзасӧн...
Калужскӧй сикт, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ вӧр кытшов пиын; керкаяс сулалӧны вӧльнӧйджыка да веськыдджыка, вевттьӧма тьӧскӧн; воротаяс топыда пӧдлассьӧны, потшӧсыс керка гӧгӧрыс абу киссьӧма, оз кор гӧститны быд ветлысь-мунысь порсьӧс...
И вӧралысьлы Калужскӧй губернияын бурджык.
Орловскӧй губернияын ӧстатки вӧрыс да расъясыс бырасны во вит мысти, а нюръяс быттьӧ эз и вӧвлыны; Калужскӧйын, мӧдарӧ, засекаяс нюжӧдчӧмаӧсь сё верстъясӧн, нюръяс уна дас верстъясӧн, да абу на бырӧдӧма благороднӧй пӧтка-тар, олӧ сэн добродушнӧй дупель, да тӧждысьысь байдӧг аслас жбыръялан лэбалӧмӧн гажӧдӧ да повзьӧдлӧ лыйсьысьясӧс да понйӧс.
Лыйсьӧм могысь Жиздринскӧй уездӧ волывлігӧн аддзыси ме да тӧдмаси ӧти калужскӧй гӧлиндзи помещиккӧд, Полутыкинкӧд, вывті зіль вӧралыськӧд и, сідзкӧ, зэв бур морткӧд.
Вӧліны сылӧн, веськыда кӧ шуны, кутшӧмсюрӧ слабостьяс: сійӧ, шуам, коравліс став озыр невестаяссӧ губерниясьыс да, кор сылы ӧткажитлісны кикутӧмысь и керкаысь, нормӧм сьӧлӧмӧн висьтавліс ассьыс шогсӧ став другъясыслы да тӧдсаясыслы, а невестаяс бать-мамлы эз дугдыв аслас садсьыс мӧдӧдавны козин пыдди шома персикъяс да мукӧд пӧлӧс фруктъяс; радейтліс уна пӧв висьтавлыны ӧти пӧлӧс анекдот, коді, г-н Полутыкинӧс сы достоинствояс серти уважайтӧм вылӧ видзӧдтӧг, дзик некор некодлысь серам эз петкӧдлыв; ошкыліс Аким Нахимовлысь гижӧдъяссӧ да повесьт Пинна; мыктавліс, шуліс ассьыс понсӧ Астрономӧн; однако пыдди шуліс одначе, да лӧсьӧдіс ас гортас прансуз кухня, кодлӧн гусяторйӧн, пӧвар гӧгӧрвоӧм серти, вӧлі быд сёянторлысь естественнӧй кӧрсӧ дзикӧдз вежӧмын: яйыд тайӧ искусникыслӧн ӧвтіс чери кӧрӧн, чери — тшакӧн, макарон — порокӧн; зато ни ӧти морков эз пуктыссьыв шыд пиӧ, ромб либӧ трапеция формаӧ вӧчтӧг.
Но, тайӧ ичӧтик да тӧдчана тырмытӧмторъяс кындзи, г-н Полутыкин вӧлі, кыдз висьталӧма нин, зэв бур морт.
Г-н Полутыкинкӧд медводдза тӧдмасян луннас жӧ сійӧ корис менӧ узьны ас ордас.
— Ме ордӧдз верст вит лоӧ, — содтіс сійӧ: — подӧн мунны ылын; пыралам первой Хорь дінӧ.
(Лыддьысьысь лэдзас меным не петкӧдлыны сылысь мыкталӧмсӧ.)
— А коді сэтшӧм Хорыс?
— А менам мужик...
Сійӧ тасянь матын.
Ми мӧдӧдчим сы ордӧ.
Вӧр пӧвстын, весалӧм шыльыд эрд вылын, сулаліс ӧтнасӧн Хорлӧн усадьба.
Вӧчӧма сійӧс некымын пожӧм пу срубйысь, кодъясӧс ӧтлаӧдлӧма заборъясӧн; медся ыджыд керка водзас вӧсньыдик сюръяяс йылӧ вӧчӧма лэб.
Ми пырим.
Миянӧс паныдаліс ар кызь кымына, том зон, кузь да мича.
— А, Федя!
Хорь гортын? — юаліс сылысь г-н Полутыкин.
— Абу, Хорь муніс карӧ, — нюмъялігтырйи да лым кодь еджыд пиньяс петкӧдліг висьталіс зон. — Тележка доддявны тшӧктанныд?
— Да, вокӧ, тележка.
Да вай миянлы ырӧштӧ.
Ми пырим керкаӧ.
Ни ӧти суздальскӧй картина эз ӧшав сӧстӧм кер стенъясас; пельӧсас, эзысь доръяса ыджыд ӧбраз водзын, дзузгис лампадка; нинпу пызан неважӧн на вуштӧма да мыськӧма; керъяс да ӧшинь кӧсякъяс кузьта эз люзьявны чож прусакъяс, эз дзебсясьны зумыштчӧм тӧрӧканъяс.
Том зон регыд воис ырӧш тыра ыджыд еджыд кружкаӧн, зэв ыджыд шобді нянь шӧрӧмӧн да пу бекарын дюжина сола ӧгурцыӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс пызан вылӧ, пыксис ӧдзӧс бердӧ да мӧдіс нюмъялӧмӧн видзӧдлывлыны миян вылӧ.
Эг на вевъялӧй ми сёйны закусканымӧс, кыдзи кыліс кильчӧ водзын телега сяргӧм шы.
Ми петім.
Ар дас вита, кудриа юрсиа да гӧрд чужӧма детинка пукаліс ямщик пыдди да мыйвынсьыс кутіс вердаса пегана ужӧс.
Телега гӧгӧрыс сулалісны морт квайт том великанъяс, ёна ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд да Федякӧд.
«Ставныс Хорлӧн челядь!» — шуис Полутыкин.
«Ставныс Хорёкъяс, — шыасис Федя, коді миян бӧрысь петіс кильчӧ вылӧ: — да ещӧ абу на ставыс: Потап вӧрын, а Сидӧр муніс пӧрысь Хоркӧд карӧ...
Видзӧд жӧ, Вася, — кучер дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс сійӧ: — здукӧн журкнит: баринӧс колльӧдан.
Сӧмын тёпканъястіыс, смотри, ньӧжйӧджык: и телегасӧ жугӧдан, да и барскӧй кынӧм дзобӧдан!»
Мукӧд Хорёкъясыс нюмъёвтісны Федя выходка вылӧ.
«Пуксьӧдны Астрономӧс!» — долыдпырысь горӧдіс г-н Полутыкин.
Федя ыджыд удовольствиеӧн лэптіс вывлань мырдӧн нюмъялысь понйӧс да пуктіс сійӧс телега пыдӧсӧ.
Вася тракнитіс вӧжжисӧ.
Ми мӧдӧдчим.
«А со тайӧ менам контора, — шуис друг меным г-н Полутыкин, ичӧтик ляпкыдик керка вылӧ индігмоз: — кӧсъянныд пыравны?»
«Изволитӧй».
«Сійӧс ӧні эновтӧма, — шуис сійӧ чеччиг мозыс: — а век жӧ сулалӧ видзӧдлыны».
Контораын — кык тыртӧм жыр.
Стӧрӧж, синпӧла старик, котӧрӧн локтіс карта сайысь.
«Олан-вылан, Миняич, — шуис г-н Полутыкин: — а кӧн нӧ ваыд?»
Синпӧла старик воши да пырысь-пыр жӧ бӧр воис ва сулеяӧн да кык стӧканӧн.
«Видлӧй, — шуис меным Полутыкин: — тайӧ менам ключ ва, бур».
Ми юим стӧканӧн морт вылӧ, а старик копрасис миянлы коскӧдзыс.
«Но, ӧні, кажитчӧ, ми вермам мунны, — шуис менам выль приятель. — Тайӧ контораас ме вузалі купеч Аллилуевлы нёль десятина вӧр выгӧднӧй донысь».
Ми пуксим телегаӧ да час джын мысти нин воим господскӧй керка дворӧ.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — юалі ме Полутыкинлысь ужнайтігӧн: — мыйла тіян Хорь олӧ торйӧн тіян мукӧд мужикъясысь?
— А со мый вӧсна: сійӧ менам мужик тӧлка.
Во кызь вит сайын керкаыс сылӧн сотчис; со и локтіс сійӧ менам покойник бать дінӧ да шуӧ: лэдзӧй пӧ меным, Николай Кузьмич, овмӧдчыны тіян вӧрӧ нюр вылӧ.
Ме тіянлы кута мынтыны бур оброк.
Да мыйла нӧ тэныд овмӧдчынысӧ нюр вылас?
Да сідз нин; сӧмын ті, батюшка Николай Кузьмич, некутшӧм удж вылӧ кыскыны менӧ эн нин изволитӧй, а оброк пуктӧй, кутшӧмӧс асьныд кужанныд.
Ветымын шайтӧн во!
Изволитӧй.
Да недоимкаяс мед эз лоны, смотри!
Дерт, оз лоны...
Со сійӧ и овмӧдчис нюр вылын.
Сэксянь Хорӧн сійӧс и кутісны шуны.
— Но, и озырмис? — юалі ме.
— Озырмис.
Ӧні сійӧ меным сё шайт оброк мынтӧ, да ме, пӧжалуй, нӧшта содтышта на.
Ме сылы эг нин ӧтчыд шулы: откупитчы, Хорь, збыль, откупитчы!..
А сійӧ, сёморыд, меным сьӧлӧмсяньыс шуӧ, нинӧмӧн пӧ; сьӧм пӧ абу...
Да, дерт нин, абу!..
Мӧд луннас ми пырысь-пыр чай бӧрын бара мӧдӧдчим кыйсьыны.
Сикт пыр мунігӧн г-н Полутыкин тшӧктіс ямщикыслы сувтыштлыны ляпкыдіник керка дорӧ да гораа чукӧстіс: «Калиныч!»
«Пырысь-пыр, батюшка, пырысь-пыр, — кыліс керка сайсянь гӧлӧс: — лапти кӧртала».
Ми мӧдӧдчим восьлӧн; сикт сайын суӧдіс миянӧс ар нелямына, ыджыд тушаа, омӧлик морт, ичӧтик чатӧр юра.
Тайӧ вӧлі Калиныч.
Ӧти-мӧдлаӧд пистиӧн кокалӧм, раминик мугов чужӧмыс сылӧн меным сьӧлӧм вылӧ воис первой видзӧдлӧмсянь.
Калиныч (кыдз ме тӧдмалі бӧрыннас) быд лун петліс баринкӧд лыйсьыны, новлӧдліс сылысь сумкасӧ, мукӧддырйиыс и ружьесӧ, индавліс, кытчӧ пуксьӧ пӧтка, ваявліс ва, вотлывліс оз, вӧчавліс чомъяс, котравліс дрожкила; сытӧг г-н Полутыкин воськов эз вермыв тувччыны.
Калиныч вӧлі зэв гажа, зэв рам морт, дугдывтӧг сьыліс вомгорулас, немтӧждысьтӧг видзӧдавліс быдладорӧ, сёрнитіс неуна ныр пырыс, нюмъялігтырйи, куньтыраліс ассьыс югыдлӧз синъяссӧ да частӧ кутчысьліс кинас аслас гежӧд ёсь тошкӧ.
Ветлӧдліс сійӧ эз ӧдйӧ, но гырысь воськовъясӧн, кузь да вӧсни бедь вылӧ муртса мыджсьыштӧмӧн.
Лун чӧжӧн сійӧ унаысь заводитліс сёрнитны мекӧд, отсасис меным леститчӧмтӧг; но барин бӧрся видзӧдіс кага бӧрся моз.
Кор терпитны позьтӧм лун шӧр кадся гожйысь ковмис миянлы дзебсьыны, сійӧ нуӧдіс миянӧс аслас пасека вылӧ, медся сьӧд вӧр шӧрас.
Калиныч восьтіс миянлы ичӧтик керка, кытчӧ вӧлі тырыс ӧшлӧма чӧскыд дука кос турун китыръяс, водтӧдіс миянӧс веж турун вылӧ, а ачыс пуктіс юрас сеткаа мешӧк кодьӧс, босьтіс пурт, гырнич, гӧлӧвнятор да мӧдӧдчис пасека вылӧ вайны миянлы ма.
Ми сёйим югыд, шоныд ма, сэсся юим ключ ва да унмовсим малязіяс ӧти пӧлӧс ызгӧм шыӧ да коръяс кышакылӧм шы улӧ.
Неыджыд тӧврутор садьмӧдіс менӧ...
Ме восьті синмӧс да аддзи Калинычӧс: сійӧ пукаліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧс порог вылын да пуртӧн вӧчис пань.
Ме дыр любуйтчи сы чужӧмӧн, коді вӧлі рам да сӧдз, кыдзи рытъя енэж.
Г-н Полутыкин садьмис жӧ.
Ми эгӧ пырысь-пыр чеччӧ.
Кузя ветлӧм бӧрад да чорыда узьӧм мысти лӧсьыд куйлыны вӧрзьӧдчытӧг турун вылын: виръяйыд нежитчӧ да тӧмитчӧ, кокньыдик жарӧн ыпъялӧ чужӧм, чӧскыд унзіль куньтыртӧ синтӧ.
Коркӧ сэсся ми чеччим да бара мунім шӧйтны рытӧдз.
Ужнайтігӧн ме бара пані сёрни Хорь да Калиныч йылысь.
«Калиныч — бур мужик, — шуис меным г-н Полутыкин: — зіль да кывзысьысь мужик; овмӧссӧ сӧмын оз жӧ вермы бура сувтӧдны: ме сійӧс пыр кыскала.
Быд лун мекӧд вӧравны ветлывлӧ...
Кутшӧм нин сэні овмӧс, — мӧвпыштлӧй асьныд».
Ме сыкӧд сӧгласитчи, и ми водім узьны.
Мӧд луннас г-н Полутыкинлы быть вӧлі колӧ мунны карӧ сусед Пичуковкӧд делӧ кузя.
Сусед Пичуков гӧрӧма сылысь мусӧ да гӧрӧм му вылас нӧйтӧма сылысь жӧ бабасӧ.
Вӧравны ме муні ӧтнам да рытъявывнас кежи Хорь ордӧ.
Керка порог дорас паныдаліс менӧ старик — куш юра, ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса да топыд яя — ачыс Хорь.
Ме тыр синмӧн видзӧдлі тайӧ Хорь вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі Сократлӧн кодь: сэтшӧм жӧ чуркъя, джуджыд плеш, сэтшӧм жӧ ичӧтик синъяс, сэтшӧм жӧ чангыль ныр.
Ми ӧтлаын пырим керкаӧ.
Сійӧ жӧ Федя вайис меным йӧв да сьӧд нянь.
Хорь пуксис скамья вылӧ да, зэв шы ни тӧв ассьыс кудриа тошсӧ мольӧдігтырйи, кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ, тыдалӧ, чувствуйтіс ассьыс достоинствосӧ, сёрнитіс да вӧрис надзӧник, шочиника шпыннявліс аслас кузь ус увсянь.
Ми сыкӧд варовитім кӧдза йылысь, урожай йылысь, крестьяна
 олӧм-вылӧм йылысь...
Сійӧ мекӧд пыр кыдзкӧ быттьӧ сӧглашайтчис; сӧмын бӧрыннас меным лолі яндзим, и ме чувствуйті, мый сёрнита мӧдтор йылысь...
Сідз тайӧ кыдзкӧ аслысногӧн артмывліс.
Хорь мукӧддырйиыс кывъяссӧ шуавліс зэв вежӧртӧмӧн, тыдалӧ, видзчысис...
Со тіянлы ӧти пример миян сёрниысь:
— Кывзы жӧ, Хорь, — шулі ме сылы: — мыйла тэ он откупитчы аслад баринсьыд?
— А мыйла меным откупитчынысӧ?
Ӧні ме ассьым баринӧс тӧда и оброк ассьым тӧда... барин миян бур.
— А век жӧ лӧсьыдджык вӧля вылын, — пасйышті ме.
Хорь видзӧдліс ме вылӧ юрсӧ мелань бергӧдӧмӧн.
— Тӧдӧмысь, — шуыштіс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, мыйла нӧ тэ он откупитчы?
Хорь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Мыйӧн нӧ, батюшка, откупитчынысӧ?
— Но, дугды, старина...
— Лои Хорь вӧльнӧй мортӧн, — водзӧ нуӧдіс сійӧ вомгорулас, кыдз быттьӧ ас кежас: — коді тоштӧг олӧ, сійӧ Хорлы и медыджыд.
— А тэ ачыд тоштӧ брит.
— Тошкыд мый?
Тошкыд — турун: ытшкыны позьӧ.
— Но, мый нӧ эськӧ?
— А, тӧдӧмысь, Хорь веськыда купечӧ воас; купечьясыдлӧн олӧм бур, да и найӧ тошкаӧсь.
— А мый нӧ, тэ ӧд тӧргуйтан жӧ? — юалі ме сылысь.
— Тӧргуйтам ичӧтикаӧн выйторйӧн да дьӧгӧдьторйӧн...
Мый нӧ, батюшка, тележка тшӧктан доддявны?
«Кывнад тайӧ оз шыблась дай ас вежӧрнас олӧ», — думышті ме.
— Оз ков, — шуи ме сылы: — тележка меным оз коз; ме аски тэ усадьба гӧгӧрын ветлӧдлышта да, лэдзан кӧ, кольчча узьны тэнад турун сарайӧ.
— Пӧжалуйста, узьӧй.
Да спокойнӧ-ӧ лоас тэныд сарайын?
Ме тшӧкта бабаясӧс вольсавны тэныд прӧстыня да пуктыны юрлӧс.
Эй, бабаяс! — горӧдіс сійӧ пукаланінсьыс чеччигмоз: — татчӧ, бабаяс!..
А тэ, Федя, мун сыкӧд.
Бабаясыд ӧд йӧйӧсь.
Дас вит минут мысти Федя колльӧдіс менӧ сарайӧ пӧнарӧн.
Ме шняпкыси-воді чӧскыд дука турун вылӧ; пон нигыльтчис ме кок улӧ.
Федя шуис меным бура узьны, ӧдзӧс дзуркнитіс да пӧдлассис.
Ме вель дыр эг вермы унмовсьны.
Мӧс локтіс ӧдзӧс дорӧ, гораа лолыштіс гоз-мӧдысь; пон скӧрысь эргыштіс сы вылӧ; порсь муніс ылітіджык дышпырысь руксігтырйи; вӧв кӧнкӧ матын пондіс нямлявны турун да корсйӧдлыны... коркӧ ме ойбырті.
Югдандор Федя чуксаліс менӧ.
Тайӧ гажа збой зонмыс ёна меным сьӧлӧм вылӧ воис; да и, кыдзи ме казялі, пӧрысь Хорлӧн сійӧ сідзжӧ вӧлі радейтана пиӧн.
Найӧ кыкнанныс вель меліа мӧда-мӧд выланыс серавлісны.
Старик петіс меным паныд.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме войсӧ узи сы ордын, кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна-ӧ, сӧмын Хорь ёна меліджыка тӧрытъя дорысь сёрнитіс мекӧд.
— Самӧвар тэныд дась, — шуис сійӧ меным нюммунӧмӧн: — мунам чай юны.
Ми пуксим пызан дорӧ.
Ён баба, сылӧн моньяс пиысь ӧти, вайис йӧв кринча.
Хорлӧн став пияныс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаӧ.
— Кутшӧм тэнад гырысь войтыр! — шуи ме стариклы.
— Да, — шуис сійӧ вывті ичӧт сакар тор курччыштігмоз: — ме вылӧ да менам старука вылӧ норасьны, кажитчӧ, налы нинӧмысь.
— И ставныс тэкӧд олӧны?
— Ставныс.
Асьныс окотитӧны, со и олӧны.
— И ставныс гӧтыраӧсь?
— Со ӧтнас, сьӧкыдвисьӧм, оз гӧтрась, — висьталіс сійӧ, Федя вылӧ индігмоз, коді важ мозыс сулаліс ӧдзӧс дорӧ нёровтчӧмӧн. — А Васька, сійӧ том на, сылы виччысьыштны позьӧ.
— А мый меным гӧтрасьнысӧ? — воча шуис Федя: — меным и сідз лӧсьыд.
Мый меным гӧтырсьыс?
Сыкӧд пинясьны али мый?
— Но, тэ нин... ме тэнӧ тӧда нин!
Эзысь чунькытшъяс новлан...
Тэныд эськӧ мед пыр дворӧвӧй нывъясӧс исавны...
«Дугдӧ нин, яндысьтӧмъяс!» — водзӧ нуӧдіс старик, быттьӧ горничнӧйясӧс неригмоз. — Ме нин тэнӧ тӧда, белоручка тэ этатшӧм!
— А бабасьыд нӧ мый бурыс?
— Баба — уджалысь, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Хорь. — Бабаыд мужикыдлы слуга.
— Да мый вылӧ меным уджалысьыс?
— Сійӧ жӧ, йӧз киӧн жар куравны радейтан.
Тӧдам ми ті вокӧс.
— Но, гӧтрав менӧ, сідзкӧ нин колӧ.
А?
Мый!
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Но, тырмас, тырмас, балагур.
Аддзан, баринӧс ми тэкӧд дӧзмӧдам.
Гӧтрала, эн пов...
А тэ, батюшка, эн скӧрмы: челядь кодь на, аддзан, ичӧтик, век на тӧлкыс оз судзсьы.
Федя качайтыштіс юрнас...
— Хорь гортын? — кыліс ӧдзӧс сайын тӧдса гӧлӧс, — и пырис керкаӧ Калиныч, китырыс кутіс видзвыв оз, кодӧс сійӧ нетшкӧма аслас друглы, Хорлы.
Старик меліа сійӧс чолӧмаліс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Калиныч вылӧ: веськыда висьтала, ме эг виччысь мужиксянь татшӧм «мелілун».
Тайӧ луннас ме муні мукӧд дырся дорысь час нёльӧн сёрӧнджык и локтан куим лунсӧ олі Хорь ордын.
Менӧ гажӧдісны менам выль тӧдсаяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті налысь дӧвериесӧ, но найӧ ньӧти видзчысьтӧг сёрнитісны мекӧд.
Ме сьӧлӧмсянь кывзі налысь да видзӧді на бӧрся.
Кыкнан приятельыс ньӧти эз вӧвны ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Хорь вӧлі морт положительнӧй, практическӧй, административнӧй юр, рационалист.
Калиныч, мӧдарӧ, вӧлі идеалист лыдысь, романтикъяс лыдысь, кыпыд сьӧлӧма да мечтайтысь йӧз лыдысь.
Хорь гӧгӧрвоис олӧм сямсӧ, мӧд ногӧн кӧ: стрӧитчис, чӧжис сьӧм, лӧсяліс баринкӧд да мукӧд власьтъяскӧд.
Калиныч ветлӧдліс лаптиӧн да муртса-муртса бергӧдчыліс олӧмас.
Хорь лӧсьӧдіс кывзысьысь да зэв лӧсялӧмӧн олысь ыджыд семья.
Калинычлӧн вӧлі коркӧ гӧтыр, кодысь сійӧ поліс, а челядь и ньӧти эз вӧвны.
Хорь пырыс аддзис г-н Полутыкинӧс.
Калиныч ен туйӧ пуктіс ассьыс господинсӧ.
Хорь радейтіс Калинычӧс да дорйис-видзис сійӧс.
Калиныч радейтіс да пыдди пуктіс Хорӧс.
Хорь сёрнитіс этша, серавлыштліс да гӧгӧр артавліс ас кежас.
Калиныч висьтавліс сьӧлӧмсяньыс, кӧть и эз сьыв колип моз, кыдзи збой фабричнӧй морт...
Но Калинычлӧн вӧліны бурторъяс, кодъясӧс признавайтліс ачыс Хорь; шуам: сійӧ кыв тӧдіс вир петӧмысь, повзьӧмысь, йӧймӧмысь, вӧтлавліс ковъясӧс; малязіяс сылы сетчисны, киыс сылӧн вӧлі кокньыд.
Хорь ме дырйи корис сійӧс пыртӧдны конюшняӧ ньӧбӧм выль вӧв, и Калиныч став сьӧлӧмсяньыс вӧчис сідзи, кыдзи тшӧктіс пӧрысь скептик.
Калиныч сулаліс матынджык вӧр-ва дінын.
Хорь жӧ — йӧз дінын, общество дінын.
Калиныч эз радейтлыв сёрнитны да быдторйӧ эскыліс немдумайттӧг.
Хорь кыпӧдчыліс весиг сэтчӧдз, мый ироническӧя видзӧдіс олӧм вылӧ.
Сійӧ уна аддзылӧма, уна тӧдіс, и сысянь ме унатор кывлі.
Шуам: сы висьтъясысь ме тӧдмалі, мый быд гожӧм, ытшкыны петтӧдз, волывлӧ сиктъясӧ аслыссяма неыджыд тележка.
Тайӧ тележкаас пукалӧ кафтана морт да вузалӧ косаяс.
Наличнӧй сьӧмӧн сійӧ босьтӧ шайт да кызь вит кӧпейка — шайтӧн-джынйӧн ассигнацияясӧн; уджйӧзӧн — куим шайт да ӧти эзысь чӧлкӧвӧй.
Став мужикыс, тӧдӧмысь, босьтӧны сылысь уджйӧзӧн.
Вежон кык-куим мысти сійӧ воӧ выльысь да корӧ сьӧм.
Мужиклӧн зӧр муртса на ытшкӧма, сідзкӧ, эм мыйӧн мынтысьны; сійӧ мунӧ купечкӧд кабакӧ да сэні нин мынтысьӧ.
Ӧткымын помещикъяс кӧсйылісны эськӧ асьныс ньӧбны косаяс наличнӧй сьӧм вылӧ да сійӧ донӧн жӧ сетавны мужикъяслы уджйӧзӧн; но мужикъяс кутісны недовольствуйтчыны да весиг шогӧ усины: налысь мырддьылісны удовольствие печлавны косаӧ, кывзыны, бергӧдлыны сійӧс киясын да кызьысь кымын юавны пӧръясьлыськодь мещанин-вузасьысьлысь: «а мый, зонмӧ, косаыд абу зэв бур?»
Татшӧмсяматоръяс жӧ вӧчсьӧны и чарлаяс ньӧбалігӧн, сӧмын сійӧн торъялӧ, мый сэні бабаяс суитчӧны делӧас да вайӧдӧны мукӧддырйиыс асьсӧ вузасьысьсӧ сэтчӧдз, мый, налы жӧ бур вылӧ, лоӧ кучкавны найӧс.
Но медся ёнасӧ страдайтӧны бабаяс со кутшӧм случайын.
Бумажнӧй фабрикаясӧ материал ваялысьяс поручайтӧны ньӧбавны трапье аслыссяма йӧзлы, кодъясӧс мукӧд уездъясын шуӧны «кутшъясӧн».
Татшӧм «кутшыс» получитас купечлысь шайт кыксё ассигнацияясӧн да мӧдӧдчас кыйсьыны.
Но оз вӧч сійӧ благороднӧй лэбач моз, кодлысь сійӧ новлӧдлӧ нимсӧ, сійӧ оз усьлась явӧ да повтӧг: а мӧдарӧ, «кутш» вӧчӧ мудеритӧмӧн да лукавитӧмӧн.
Сійӧ кольӧ ассьыс тележкасӧ кытчӧкӧ кустъяс пиӧ сикт дорӧ, а ачыс мӧдӧдчӧ бокиті керка сайясті, быттьӧ кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь либӧ сідз весьшӧрӧ довъялысь.
Бабаяс асланыс нырисӧн гӧгӧрвоӧны сылысь матыстчӧмсӧ да гусьӧн мунӧны сылы паныд.
Тэрмасьӧмӧн вӧчсьӧ ньӧбӧм-вузасьӧм.
Некымын ыргӧн грӧш вылӧ баба сетӧ «кушлы» не сӧмын быдсяма ковтӧм трапье, но унаысь весиг и мужикыслысь дӧрӧмсӧ да ассьыс улыс дӧрӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ бабаяс аддзисны выгӧда ассьыныс гусявлыны да вузавлыны татшӧм ногӧн пыш, медсясӧ лякпыш, — «кутшъяс» промышленностьлӧн тӧдчана паськалӧм да бурмӧм!
Но та пыдди мужикъяс, асланыс пайысь, сюсьмисны, да, ичӧтик подозрение лоигӧн да «кутш» воӧм йылысь ылысса сёрнияс кывсигӧн, ӧдйӧ да чожа босьтчалӧны исправительнӧй да видзан мераяс дінӧ.
И, збыль ӧд, абу ӧмӧй забеднӧ?
Пыш вузавлыны налӧн мог, — и найӧ сійӧс збыль вузавлӧны — оз карын, — карӧ колӧ аслыныс кыссьывны, а волывлысь торгашъяслы, кодъяс, безмен абутӧм вӧсна, пудйын арталӧны нелямын китыр — а ті тӧданныд, мый сэтшӧм китырыс да мый сэтшӧм шамырыс роч мортлӧн, медсясӧ сэки, кор сійӧ «сьӧлӧмсянь зільӧ»!
Татшӧм висьтъяссӧ ме, морт абу опытнӧй да сиктын овлытӧм (кыдзи миян Орелын шулывлӧны), кывзі пӧттӧдз.
Но Хорь эз ставсӧ висьтавлы, сійӧ ачыс менсьым юасис унатор йылысь.
Тӧдмаліс сійӧ, мый ме вӧлі заграницаын, и любопытствоыс сылӧн ӧзйис...
Калиныч эз кольччы сыысь, но Калинычӧс ёнджыкасӧ вӧрзьӧдісны вӧр-ва, гӧраяс, ва бузганъяс, аслыспӧлӧс зданиеяс, ыджыд каръяс йылысь висьталӧмъяс.
Хорь интересуйтчис административнӧй да государственнӧй юалӧмъясӧн.
Сійӧ бураа юасьліс ставсӧ: — «Мый, налӧн тайӧ сэн сэтшӧм жӧ, кыдзи миян, али мӧднога?..
Но, висьтав, батюшка, — кыдзи нӧ?..»
«О! ок, господи, тэнад вӧля!» — горӧдлывліс Калиныч менам висьтавлігӧн.
Хорь чӧв оліс, букыштліс сук синкымъяссӧ да сӧмын шочиника шыасьліс, мый «миянын пӧ эськӧ тайӧ эз лӧсяв, а со тайӧ бур — тайӧ пӧрадок».
Сылысь став юалӧмъяссӧ ме висьтавны тіянлы ог вермы, да и нинӧмла; но тайӧ сёрниысь менам лои ӧти убежденньӧ, кодӧс, дерт, некыдз оз виччысь лыддьысьысь, — убежденньӧ, мый Пётр Великӧй вӧлі ёнджыкасӧ роч мортӧн, роч дзик аслас выльторъяс олӧмӧ пыртӧмъяснас.
Роч морт сэтшӧма эскӧ ас вын да ёнлун вылӧ, мый сійӧ гӧтов и асьсӧ жугӧдлыны: сійӧ этша занимайтчӧ аслас кольӧм олӧмӧн да повтӧг видзӧдӧ водзӧ.
Мый бур — сійӧ сылы и сьӧлӧм вылас воӧ, мый мывкыда — сійӧс сылы и сетав, а кытысь сійӧ воӧ, — сылы дзик веськодь.
Сылӧн вежӧра мывкыдыс окотапырысь сералас немеч жеб вежӧртас вылын; но немечьяс, Хорь кывъяс серти, любопытнӧй йӧз, и велӧдчыштны налысь сійӧ дась.
Аслас торъялана положенньӧ вӧсна, аслас збыльвылӧ независимосьт вӧсна Хорь сёрнитіс мекӧд унатор йылысь, мыйсӧ мукӧдысь зорйӧн он бертышт, кыдзи шулывлӧны мужикъяс, изкиӧн он из.
Сійӧ збыльысь гӧгӧрволіс ассьыс положенньӧсӧ.
Хоркӧд варовитігӧн ме первойысь кылі роч мужиклысь прӧстӧй, вежӧра сёрни.
Сылӧн тӧдӧмлуныс вӧлі, ас ногыс, вель паськыд, но лыддьысьны сійӧ эз куж.
Калиныч — кужис.
«Тайӧ шалопайыслы велӧдчӧм сетчис, — шуис Хоры — сылӧн и малязіясыс нэм чӧжнас эз кулавлыны».
«А челядьтӧ ассьыд тэ велӧдін грамотаӧ?»
Хорь чӧв олыштіс.
«Федя тӧдӧ».
«А мукӧдыс?»
«Мукӧдыс оз тӧдны».
«А мыйла?»
Старик эз вочавидз да вежис сёрнисӧ.
Колӧ шуны, кӧть кутшӧм вежӧра сійӧ эз вӧв, вӧвліны и сы сайын уна предрассудокъяс да аслыспӧлӧс думъяс.
Бабаясӧс сійӧ, например, ёна мустӧмтліс, а гажа дырйиыс тешитчис да издевайтчис на вылын.
Гӧтырыс сылӧн, пӧрысь да зэв вома, лунтыр эз лэччыв паччӧрысь да дугдывтӧг броткис да пинясис; пияныслы дзик веськодь вӧлі сійӧ, но моньясыс полісны сыысь енмысь моз.
Оз весьшӧрӧ роч сьыланкывйын энькаыс сьыв: «Кутшӧм тэ мем пи, кутшӧм гӧтыра морт!
Тэ гӧтыртӧ он нӧйт, том ичмоньтӧ он нӧйт...»
Ӧтчыд ме кӧсйылі дорйыны моньяссӧ, босьтчылі нормӧдны сьӧлӧмсӧ Хорлысь; но сійӧ лӧня вочавидзис меным, мый «окота пӧ тіянлы татшӧм... нинӧм абунас занимайтчыны, — мед бабаяс пинясьӧны...
Найӧс кымын дугӧдан — сымын лёк, да и китӧ пежавны оз сулав».
Мукӧддырйи лёк старука лэччывліс паччӧрысь, чукӧстліс посводзсьыс горт видзысь понйӧс, шуаліс: «татчӧ, татчӧ, кычан!» да кучкавліс сылы омӧлик мышкас коколюкаӧн либӧ сувтлывліс лэбулӧ да «увтчывліс», кыдзи шуӧ Хорь, быд ветлысь-муныськӧд.
Аслас мужикысь сійӧ, век жӧ, поліс да, сы тшӧктӧм серти, весасьліс аслас паччӧр вылӧ.
Но торъя интереснӧ вӧлі кывзыштны Калинычлысь Хоркӧд вензьӧм, кор сёрни пансьыліс г-н Полутыкин йылысь.
«Тэ нин, Хорь, сійӧс менсьым эн вӧрзьӧд», — шулывліс Калиныч.
«А мый нӧ сійӧ тэныд сапӧгтӧ оз вурӧд?» — вочавидзліс мӧдыс.
«Колантор сапӧг!.. мый меным сапӧгсьыс?
Ме мужик...»
«Да со и ме мужик, а аддзан...»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Хорь лэптывліс ассьыс коксӧ да петкӧдліс Калинычлы, буракӧ, мамонт кучикысь вурӧм сапӧгсӧ.
«Эк, да тэ ӧмӧй ми вок!» — вочавидзліс Калиныч.
«Но, кӧть эськӧ мед лапти вылӧ сетіс: тэ ӧд сыкӧд вӧравны ветлӧдлан; дерт, кыдзи лун, сідзи и лапти».
«Лапти вылӧ сійӧ меным сетӧ».
«Да, колян во гривенник козьнавліс».
Калиныч дӧзмӧмӧн бергӧдчывліс мӧдарӧ, а Хорь семдыліс сералӧмысла, и сералігас сылӧн ичӧтик синъясыс дзикӧдз саявлісны.
Калиныч сьывлывліс вель лӧсьыда да ворслывліс балалайкаӧн.
Хорь кывзыліс, кывзыліс сылысь, друг чукыльтліс юрсӧ боквыв да заводитліс отсавны нора гӧлӧсӧн.
Торйӧн радейтліс сійӧ сьыланкыв: «Доля тэ менам, доля!»
Федя эз прӧзевайтлы, медым не сералыштны батьыс вылын.
«Мый, старик, нормин?»
Но Хорь мыджсьыліс банбокнас ки вылас, куньлывліс синъяссӧ да водзӧ норасис аслас доля вылӧ...
Та пыдди мукӧд пӧраӧ сыысь уджач мортыс эз вӧв: пыр мыйкӧ вӧчӧ — телега дзоньталӧ, потшӧс дзоньталӧ, сийӧс-завод видлалӧ.
Торъя сӧстӧмлун сылӧн век жӧ эз вӧв и ме индӧдъяс вылӧ ӧтчыд меным шуис, мый «колӧ пӧ, медым керкаысь олан дукӧн ӧвтіс».
— «Видзӧдлы жӧ, — воча шуи ме сылы: — пасека вылас Калинычлӧн кутшӧм сӧстӧм».
— «Малязіясыс эськӧ эз мӧдны овны, батюшка», — ышловзьӧмӧн шуис Хорь.
— «А мый, — юаліс сійӧ менсьым мӧдпӧрйӧ: — тэнад аслад вотчина эм?»
«Эм».
«Тасянь ылын?»
«Верст сё».
«Мый пӧ тэ, батюшка, аслад вотчинаад олан?»
«Ола».
«А унджыксӧ, дерт, пищальӧн кадсӧ коллялан?»
«Веськыда шуны, да».
«И бура, батюшка, вӧчан; лыйлы аслыд мыйта гажыд таръясӧс, да старӧстатӧ частӧджык вежлав».
Нёльӧд луннас, рытын, г-н Полутыкин ыстӧма мела.
Жаль меным вӧлі янсӧдчыны стариккӧд.
Калинычкӧд ӧтлаӧ ме пукси телегаӧ.
«Но, прӧщай, Хорь, ов дзоньвидзаӧн, — шуи ме... — Прӧщай, Федя».
«Прӧщай, батюшка, прӧщай, эн вунӧд миянӧс».
Ми мӧдӧдчим.
Кыаыс сӧмын на ӧзйыны заводитчӧ.
«Бур поводдя лоӧ аски», — шуи ме сэзь енэж вылӧ видзӧдігмоз.
«Оз, зэрмас, — меным паныд шуис Калиныч: — уткаяс со больӧдчӧны, да и турун дукыс вывті ёна кылӧ».
Ми мӧдім кустъяс дорті.
Калиныч мӧдіс сьывны вомгорулас, телега пуклӧс вылын чеччышталігтырйи, да пыр видзӧдіс и видзӧдіс кыа вылӧ...
Мӧд луннас ме эновті гостеприимнӧй г-н Полутыкинлысь керкасӧ.
Уезднӧй лекарь
Ӧтчыд арын, вӧраланінысь ылысянь локтігӧн, ме прӧстудитчи да висьми.
Шудыд вылӧ, кынтӧм висьӧм босьтіс менӧ уезднӧй карын, гостиницаын; ме ысті докторла.
Час джын мысти воис уезднӧй лекарь, ичӧтик тушаа, косіник, сьӧд юрсиа морт.
Сійӧ пропишитіс меным, кыдзи и век, пӧсь вӧтлан лекарство, тшӧктіс пуктавны горчишникъяс, зэв пелька сюйис аслыс обшлаг костас вит шайта бумажка, — но сэки жӧ кызӧктыштіс да видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — и дзик нин мӧдӧдчыліс мунны сэтчӧ, кытысь локтіс, но кыдзкӧ сёрниӧн ылаліс да кольччис.
Менӧ мучитіс жар; ме водзвыв тӧді, мый войыс лоӧ узьтӧм, да рад вӧлі сёрнитыштны бур морткӧд.
Вайисны чай.
Доктор менам мӧдіс варовитны.
Морт сійӧ эз вӧв йӧй, сёрнитіс збоя да вель интереснӧя.
Тешкодь делӧяс овлывлӧны свет вылын: мукӧд мортыскӧд и дыр олан ӧтлаын и дружитан сыкӧд, а некор он сёрнит дзик веськыда, сьӧлӧмсяньыд; мукӧдыскӧд жӧ муртса на вевъялан тӧдмасьны — видзӧдан: либӧ тэнад сылы, либӧ сылӧн тэныд, быттьӧ висьтасигӧн, став гусяторсӧ и болтайтсяс.
Ог тӧд, мыйӧн ме заслужиті дӧвериесӧ менам выль приятельлысь, — сӧмын сійӧ, кыдз шуасны, немвиччысьтӧг «босьтіс» да и висьталіс меным вель тӧдчана случай; а ме вот и кӧсъя ӧні сылысь висьтсӧ висьтавны бур лыддьысьысьлы.
Ме, кыдзи верма, мӧда висьтавны лекарь кывъясӧн.
— Ті, дерт, онӧ тӧдӧй, — заводитіс сійӧ слабмӧм да тіралан гӧлӧсӧн (татшӧм действиеыс соравтӧм березовскӧй табаклӧн): — ті, дерт, онӧ тӧдӧй татчӧс судьяӧс, Мыловӧс, Павел Лукичӧс?..
Онӧ тӧдӧй...
Но, ӧткодь.
(Сійӧ кызыштіс да чышкис синъяссӧ.)
Вот, кӧсъянныд кӧ тӧдны, делӧыс вӧлі примернӧ, кыдзи эськӧ тіянлы висьтавны, мед не пӧръявны, ыджыдвидз дырйи, дзик лым сылігӧн.
Пукала ме сы ордын, миян судья ордын, да ворса преферанс.
Судья миян бур морт и преферансӧн ворсны зэв лют.
Друг (лекарь менам тшӧкыда шуӧ кыв: друг), шуӧны меным: кутшӧмкӧ морт тіянӧс корӧ.
Ме шуа: мый сылы колӧ?
Шуӧны, записка пӧ вайӧма, — дерт, буракӧ, висьыссянь.
Вай, шуа, запискасӧ.
Сідзи и эм: висьыссянь...
Но, ладнӧ, — тайӧ, гӧгӧрвоанныд, миян нянь...
Да делӧыс вот мыйын: гижӧ меным помещица, дӧва; шуӧ, нылӧй пӧ куланвыйын, волӧй, сё ен могысь, и вӧвъяс пӧ тіянла ыстӧма.
Но, тайӧ ставыс ещӧ нинӧм на...
Да олӧсӧ сійӧ кызь верст сайын карсяньыс, а ывлаас вой, и туйяс сэтшӧмӧсь, мый уп!
Да и ачыс зэв гӧль, кык чӧлкӧвӧйысь унджык виччысьны сідзжӧ оз позь, и сы мындаыс на колӧкӧ оз ло, буди, дӧраӧн босьтыштны либӧ кутшӧмсюрӧ шыдӧсторйӧн.
Но, обязанность, ті гӧгӧрвоанныд, медводз: — морт кулӧ.
Друг сеті картіӧс непременнӧй членлы — Каллиопинлы — да мӧдӧдчи гортӧ.
Видзӧда: кильчӧ дорын сулалӧ лёкиник телега; крестьянскӧй вӧвъяс — ыджыд-ыджыд кынӧмаӧсь, гӧныс налӧн — настоящӧй гын, и, уважение кузя, ямщикыс пукалӧ шапкатӧг.
Но, думайта, тыдалӧ, вокӧ, господаыд тэнад оз зарни дозъясысь сёйны...
Тіян серамныд петӧ, а ме тіянлы шуа: ми вок, гӧль морт, ставсӧ пель саяд сюркняв...
Ямщикыс кӧ пукалӧ князь моз, да шапкасӧ оз босьтлы, да ещӧ шпыннялӧ тош увтіыс, да ичӧтик плетьсӧ вӧрӧдӧ — смела артав кык бумажнӧй сьӧм вылӧ!
А тані, аддза, делӧыс абу сэтшӧм.
Но, думайта, вӧчны нинӧм: обязанность медводз.
Босьті медся колана лекарствояс да мӧдӧдчи.
Эсканныд-ӧ, муртса кысси.
Туйыс адскӧй: шоръяс, лым, няйт, кырӧминъяс, а сэні друг плотинасӧ ва нуӧма — беда!
Но, вои.
Керкаыс ичӧтик, идзас вевта.
Ӧшиньястіыс би югӧр тыдалӧ: тӧдӧмысь, виччысьӧны.
Паныд меным петіс старука почтеннӧй сэтшӧм, чепеца.
«Спаситӧй, шуӧ, кулӧ».
Ме шуа, энӧ тӧждысьӧй, мися...
Кӧні висьысьыс?
«Со, татчӧ пӧжалуйста».
Видзӧда: ичӧтик сӧстӧминик жыр, пельӧсас лампадка, вольпась вылын ныв ар кызя кымын, садьтӧм.
Жарыс сысянь сідзи и ыпйӧ, лолалӧ сьӧкыда: — биависьӧм.
Сэнӧсь жӧ ещӧ кык ныв, чойясыс, — повзьӧмаӧсь, бӧрдӧны.
«Со, шуӧны, тӧрыт вӧлі дзик здоров и сёйис азыма; талун асывнас норасис юрыс вылӧ, а рытъявылыс друг со мыйвыйӧдз воис»...
Ме бара жӧ шуа: энӧ тӧждысьӧй, мися, — докторскӧй, тӧданныд, обязанность, — и заводиті.
Вир лэдзи сылысь, горчишникъяс тшӧкті пуктавны, микстура сеті.
Та кості ме видзӧда висьысь вылӧ, видзӧда, тӧданныд-ӧ: — но, ей-богу, эг на аддзыв татшӧм чужӧмсӧ... красавица, ӧти кывйӧн!
Жаль петӧ сьӧлӧм доймытӧдз.
Чертаясыс сэтшӧм лӧсьыдӧсь, синъясыс...
Вот, слава богу, успокоитчис; пӧсьыс чепӧсйис, быттьӧкӧ садьыс петіс; гӧгӧр видзӧдліс, нюмъёвтіс, чужӧмсӧ кинас малыштіс...
Чойясыс копыртчисны сы весьтӧ, юасьӧны: «мый тэкӧд?» — «Нинӧм», — шуӧ да и бергӧдчис мӧдарӧ...
Видзӧда — унмовсис.
Но, шуа, ӧні колӧ висьысьлы спокой сетлыны.
Вот ми ставным кок чунь йыланым и петім сэтысь; горничнӧй ӧтнас коли видзӧдны сы бӧрся.
А гостинӧйын самӧвар нин пызан вылын, и вина сэні жӧ сулалӧ: миян делӧын сытӧг оз позь.
Кисьтісны меным чай; корӧны узьны кольччыны... ме сӧгласитчи: кытчӧ ӧні мунан!
Старука пыр лӧвтӧ.
Мый ті? шуа, оз кув, энӧ тӧждысьӧй, а бурджык шойччыштӧй ті асьныд: мӧдӧд час.
«Да ті тшӧктӧй чуксавны менӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ».
Тшӧкта, тшӧкта.
Старука мӧдӧдчис, и нывъяс сідзжӧ мунісны асланыс жырйӧ; вольпась меным вольсалісны гостинӧйӧ.
Вот ме воді, — сӧмын ог вермы унмовсьны, — кутшӧм тайӧ чудеса!
Ӧд кутшӧма нин, кажитчӧ, мучитчи.
Пыр на менам висьысьӧй дум вылысь оз вун.
Медбӧрын, эг вермы терпитны, друг чеччи; думайта: ветла видзӧдла, мый вӧчӧ пациент?
А спальняыс сылӧн гостинӧйкӧд орччӧн.
Но, чеччи, ньӧжйӧник восьті ӧдзӧссӧ, — а сьӧлӧмӧй сідзи и ёпкӧ.
Видзӧда: горничнӧй узьӧ, восьтӧма вомсӧ и весиг шкоргӧ, бесыд!
А висьысь куйлӧ мелань чужӧмӧн, и кияссӧ шевкнитӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ, коньӧр!
Ме матыстчи...
Кыдзи сійӧ друг восьтіс синъяссӧ да кутіс дзоргыны ме вылӧ!
«Коді тайӧ? коді тайӧ?»
Меным эз ло лӧсьыд.
Энӧ повзьӧй, шуа, сударыня: ме доктор; вои видзӧдлыны, кыдзи ті асьнытӧ чувствуйтанныд.
«Ті доктор?»
Доктор, доктор...
Матушканыд тіян мела карӧдз ыстыліс; ми тіянлысь вир лэдзим, сударыня; ӧні бура шойччыштӧй, а лун кык мысти кымын ми тіянӧс, ен кӧ сетас, кок йыланыд сувтӧдам.
«Ак, да, да, доктор, эн сетӧй меным кувны... пӧжалуйста, пӧжалуйста».
Мый нӧ тайӧ ті, ен тіянкӧд!
А сылӧн бара жар, думайта ме ас кежын.
Видлі пульссӧ: сідзи и эм, жар.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, — да кыдзи друг тшапкис киӧд.
«Ме тіянлы висьтала, мыйла меным абу окота кувны, ме тіянлы висьтала, ме тіянлы висьтала... ӧні ми ас кежынӧсь: сӧмын ті, пӧжалуйста, некодлы... кывзӧй»...
Ме копыртчи; матыстіс сійӧ вомдоръяссӧ меным дзик пель дорӧдз, юрсинас гильӧдӧ менсьым банбокӧс, — висьтася, менам аслам юрӧй бергӧдчыны кутіс, — и мӧдіс шӧпкӧдны...
Нинӧм ог гӧгӧрво...
Ак, да сійӧ жӧ сӧрӧ...
Шӧпкӧдіс, шӧпкӧдіс, да сэтшӧм тэрыба и быттьӧкӧ эз рочӧн, помаліс, дрӧгнитіс, пуктіс юрсӧ пӧдушка вылӧ и меным чуньсӧ петкӧдліс.
«Смотри жӧ, доктор, некодлы»...
Муртса ме верми успокоитны сійӧс, сеті сылы юны, чуксалі горничнӧйсӧ да петі.
Сэки лекарь бара лёкысь чушкыштіс табак да здук кежлӧ кынмыліс места вылас.
— Но, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мӧд луннас, менам виччысьӧмъяслы паныд, висьысьӧс эз кокньӧд.
Ме думайті, думайті да друг решиті кольччыны, кӧть менӧ и мукӧд пациентъяс виччысьӧны...
А ті тӧданныд, тайӧс пыдди пуктытӧг оз позь: практика та вӧсна страдайтӧ.
Но, ӧти-кӧ, висьысь збыльысь вӧлі отчаяниеын; а мӧд-кӧ, колӧ веськыда висьтавны, менӧ зэв ёна кыскис сы дінӧ.
Сэтчӧ жӧ и семьяыс ставнас воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Йӧз найӧ вӧліны кӧть и гӧльӧсь, но образованнӧйӧсь, позьӧ шуны, кутшӧмыс шоча овлӧ...
Батьныс налӧн вӧлӧма учёнӧй, сочинитель; кулӧма, дерт, гӧльӧн, но воспитаниесӧ челядьыслы вевъялӧма сетны зэв бурӧс; небӧгъяс сідзжӧ уна кольӧма.
Сы вӧсна-ӧ, мый ме сьӧлӧмсянь нокси висьысь дінын, либӧ кутшӧмкӧ мукӧд помкаяс вӧсна-ӧ, сӧмын менӧ, лысьта шуны, кутісны радейтны ставныс рӧднӧйӧс моз...
Та кості рӧспутаыс лои страшнӧй: став ветлӧм-мунӧмыс, сідз шуны, дзикӧдз сувтіс, весиг лекарство судзӧдлісны карысь сьӧкыдпырысь...
Висьысь эз бурд...
Лун бӧрся лун, лун бӧрся лун...
Но вот... сэки...
(Лекарь чӧв олыштіс.)
Збыль, ог тӧд, кыдзи эськӧ тіянлы изложитны...
(Сійӧ бара чушкыштіс табак, кызӧктыштіс да ӧтчыд ньылыштіс чай.)
Висьтала тіянлы веськыда, висьысьӧй менам... кыдз эськӧ сійӧс шуны... но, радейтны ли, мый ли, кутіс менӧ... либӧ эз, оз позь шуны, медым радейтны...а, кыдзи сійӧ... збыль, кыдзи тайӧс шуны...
(Лекарь увлань лэдзис синъяссӧ да гӧрдӧдіс.)
— Эз, — водзӧ висьталіс сійӧ тэрыба: — кутшӧм али сэн радейтны!
Колӧ аслыд, медбӧрын, дон тӧдны.
Ныв сійӧ вӧлі образованнӧй, тӧлка, уна лыддьылӧма, а ме весиг ассьым латыньӧс вунӧді, позьӧ шуны, дзикӧдз.
Менсьым фигураӧс кӧ босьтны (лекарь нюммунӧмӧн видзӧдліс ас вылас), сідзжӧ, кажитчӧ, нинӧмӧн ошйысьны.
Но йӧйӧн енмыс сідзжӧ менӧ эз чужтыв: ме еджыдӧс сьӧдӧн ог шу; мыйсюрӧсӧ ме сідзжӧ гӧгӧрвоа.
Ме, например, зэв бура гӧгӧрвои, мый Александра Андреевна — нывсӧ шуӧны Александра Андреевнаӧн — эз любовь чувствуйт ме дінӧ, а дружескӧй, сідз шуны, матыслун, пыдди пуктӧм ли, мый ли.
Кӧть и ачыс сійӧ, гашкӧ, та кузя ӧшибайтчис, да ӧд положениеыс сылӧн вӧлі кутшӧм, ті асьныд думыштлӧй...
Но, — содтіс лекарь, коді став тайӧ отрывистӧй речсӧ висьталіс пӧшти лолыштлытӧг да тӧдчымӧн яндысигтыр: — ме, тыдалӧ, неуна дзугси...
Тадзитӧ ті нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй... а вот, кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы ставсӧ помысь помӧдз висьтала.
Сійӧ помаліс юны стӧкан чай да заводитіс висьтавны спокойнӧйджык гӧлӧсӧн.
— Сідз со.
Менам висьысьлы пыр лёкджык лои, лёкджык, лёкджык.
Ті абу медик, милӧстивӧй государь; ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ ми вокыслӧн сьӧлӧм вылын, медсясӧ первойя кадас, кор тэ кутан дӧгадывайтчыны, мый висьӧмыссӧ ӧдӧлитӧ сійӧс.
Кытчӧ вошӧ самоуверенностьыд!
Повзян друг сэтшӧма, мый и висьтавны оз позь.
Сідзи тэныд и кажитчӧ, мый и вунӧдӧмыд тэ ставсӧ, мый тӧдлін, и мый висьысьыд тэнад оз дӧверяйт, и мый мукӧдыс нин заводитӧны казявны, мый тэ шӧйӧвошин, и неокотапырысь висьтавлӧны тэныд симптомъяссӧ, видзӧдӧны синкым увтіыс, вашкӧдчӧны... э, зэв лёк!
Ӧд эм жӧ лекарство, думайтан, тайӧ висьӧмсьыс, сӧмын колӧ корсьны.
Со абу-ӧ тайӧ?
Видлан — абу, абу тайӧ!
Он сет кадсӧ лекарствоыслы, кыдз колӧ, действуйтнысӧ... то ӧти бердӧ кватитчылан, то мӧд бердӧ.
Босьтан, вӧвлі, рецептурнӧй небӧг... ӧд тані сійӧ, думайтан, тані!
Збыль ӧд, мукӧддырйиыс кыт веськалӧ восьтан: гашкӧ, думайтан, судьба...
А та кості мортыд кувсьӧ; а мӧд лекарь эськӧ спаситіс сійӧс.
Консилиум, шуан, колӧ; ме ог босьт ас вылӧ кывкутӧм.
А кутшӧм йӧйӧн татшӧм случаяс тэ овлан!
Но дырӧн ставыс прӧйдитас, немтор.
Морт кулі, — абу тэ мыжа: тэ вӧчин правилӧяс серти.
А то со ещӧ мый мучительнӧйыс овлӧ: тэ вылӧ тырвыйӧ надейтчӧны, а ачыд чувствуйтан, мый нинӧмӧн он вермы отсавны.
Вот буретш татшӧм дӧверие и вӧлі Александра Андреевна семьялӧн: — и думайтны вунӧдісны, мый налӧн нылыс опасностьын.
Асладорсянь ме сідзжӧ найӧс уверяйта, мый немтор, мися, а аслам сьӧлӧмӧй коклябӧрӧ лэччӧ.
Шогыд вылӧ, сэтшӧм рӧспута лои, мый лекарствоысла ямщик лунтырӧн ветлывліс.
А ме висьысь дорысь эг вешйыв, торйӧдчыны эг вермы, быдпӧлӧс, тӧданныд, тешкодь анекдотъяс висьтавлі, картіӧн сыкӧд ворсі.
Войбыд пукавлі.
Старука менӧ аттьӧалӧ бӧрдӧмсорӧн; а ме ас кежын думайта: ог сулав ме тэнад аттьӧалӧм дон.
Висьтася тіянлы веськыда — ӧні нинӧмла гусьӧн видзны — радейтны мӧді ме ассьым висьысьӧс.
И Александра Андреевна кутіс радейтны менӧ: некодӧс вӧлі, меысь кындзи, оз лэдз аслас жырйӧ.
Заводитас мекӧд сёрнитны; — юасьӧ менсьым, кӧні ме велӧдчылі, кыдзи ола, кодъяс менам бать-мамӧй, кодъяс ордӧ ме волывла?
И чувствуйта ме, мый сылы оз позь сёрнитны, а дугӧдны сійӧс, решительнӧя сідзи, тӧданныд, дугӧдны — ог вермы.
Кутчыся вӧлі аслым юрӧ: — мый тэ вӧчан, разбойник?..
А либӧ босьтас менсьым киӧс да кутӧ, видзӧдӧ ме вылӧ, дыр, дыр видзӧдӧ, мӧдарӧ бергӧдчас, ышловзяс да шуас: «кутшӧм ті бурӧсь!»
Киясыс сылӧн сэтшӧм пӧсьӧсь, синъясыс гырысьӧсь, мудзӧма-нежнӧйӧсь.
«Да, шуӧ, ті бур, ті шань морт, ті абу на кодьӧсь, кутшӧмӧсь миян суседъяс... абу, ті абу сэтшӧмӧсь, ті абу сэтшӧмӧсь...
Кыдзи тайӧ ӧнӧдз ме эг тӧдлы тіянӧс!»
Александра Андреевна, успокоитчӧй, шуа... эскӧй, ме чувствуйта, ме ог тӧд, мыйӧн заслужиті... сӧмын ті успокоитчӧй, ен могысь, успокоитчӧй... ставыс бур лоӧ; ті справитчанныд.
А сэсся, ме должен висьтавны тіянлы, — содтіс лекарь, ачыс копыртчис водзлань да лэптіс синкымъяссӧ: — мый суседъясыскӧд найӧ омӧля волысисны сы вӧсна, мый прӧстӧй йӧзыс налы эз вӧвны рӧвняяс, а озыръяскӧд волысьны гордостьныс эз лэдз.
Ме тіянлы шуа: зэв образованнӧй семья вӧлі; — вот меным, тӧданныд, и лӧсьыд вӧлі.
Сӧмын менам ки помысь лекарство принимайтіс...
Кыпӧдчыштас, коньӧр, менам отсӧгӧн, примитас и видзӧдлас ме вылӧ... сьӧлӧмӧй менам сідзи и ыркмунлас.
А та кості сылы пыр лёкджык лои, пыр лёкджык: кулӧ, думайта, дзик кулӧ.
Эсканныд-ӧ, кӧть ачым гортйӧ вода: а сэні мамыс, чойясыс видзӧдӧны, меным синмӧ видзӧдӧны... и дӧвериеыс вошӧ.
«Мый?
Кыдз?»
Немтор, немтор!
А кыдзи немтор, вежӧрыд вошласьӧ.
Вот пукала ме ӧтчыд войын, бара ӧтнам, висьысь дінын.
Ныв слугаыс сэні жӧ пукалӧ да керкатырнас шкоргӧ...
Но, шудтӧм нывлысь мый босьтан: мудзӧма и сійӧ.
Александра Андреевна рытывбыд асьсӧ зэв лёка чувствуйтіс; жар мучитіс сійӧс.
Дзик вой шӧрӧдз пыр пессис; медбӧрын, быттьӧкӧ унмовсис; оз вӧр, куйлӧ.
Пельӧсын ӧбраз водзын лампада ӧзйӧ.
Ме пукала, тӧданныд, зумыштчӧмӧн, сідзжӧ вуграла.
Друг быттьӧкӧ кодкӧ меным бокӧ тувкнитіс, бергӧдчи ме...
Господьӧ енмӧй!
Александра Андреевна синтырнас видзӧдӧ ме вылӧ... вомсӧ калькӧдӧма, банбокъясыс сідзи и сотчӧны.
Мый тіянкӧд?
«Доктор, ме ӧд кула?»
Енмыс видзас!
«Энӧй, доктор, энӧй, пӧжалуйста, пӧжалуйста, энӧ висьталӧй, мый ме коля ловйӧн... энӧ висьталӧй... тӧдінныд кӧ эськӧ ті... кывзӧй, ен могысь, энӧ дзебӧй меысь менсьым положениеӧс!» — а ачыс сэтшӧм тэрыба лолалӧ.
«Ме кӧ мӧда стӧч тӧдны, мый ме должен кувны... сэки ме тіянлы ставсӧ висьтала, ставсӧ!»
Александра Андреевна, помилуйтӧй!
«Кывзӧй, ме ӧд ньӧти эг узь, ме важӧн видзӧда тіян вылӧ... ен могысь... ме тіянлы эска, ті бур морт, ті честнӧй морт, заклинайта тіянӧс ставторнас, мый эм свет вылас вежаыс — висьталӧй меным правдасӧ!
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм колана тайӧ меным...
Доктор, ен могысь, висьталӧй, ме опасностьын?»
Мый ме тіянлы висьтала, Александра Андреевна, — помилуйтӧй!
«Ен могысь, кевмыся тіянлы!»
Ог вермы дзебны тіянысь, Александра Андреевна, — ті збыльысь опасностьынӧсь, но енмыс милӧстя...
«Ме кула, ме кула»...
И сылы быттьӧкӧ рад лои, чужӧмыс сэтшӧм гажа лои; ме повзи.
«Да энӧ полӧй, энӧ полӧй, смертьыд менӧ ньӧти оз стращайт».
Сійӧ друг кыпӧдчис да гыравывтчис.
«Ӧні... но, ӧні ме верма шуны тіянлы, мый тіянӧс аттьӧала став сьӧлӧмсянь, мый ті бур, шань морт, мый ме тіянӧс радейта»...
Ме видзӧда сы вылӧ йӧй моз; шуштӧм меным, тӧданныд.
«Кыланныд-ӧ, ме радейта тіянӧс»...
Александра Андреевна, мыйӧн нӧ ме заслужиті!
«Онӧ, онӧ, ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй... — тэ менӧ он гӧгӧрво»...
И друг сійӧ нюжӧдіс кияссӧ, кутіс менӧ юрӧд да окаліс...
Эсканныд-ӧ, ме тӧкӧтьӧ эг горӧд... друг пидзӧсчаняси да сутшкыси юрӧн пӧдушкаяс вылас.
Сійӧ чӧв олӧ; чуньясыс сылӧн менам юрси вылын тіралӧны; кыла: бӧрдӧ.
Ме мӧді бурӧдны сійӧс, шуавны... ме нин, збыль, ог и тӧд, мый сэтшӧмсӧ шуалі ме сылы.
Слугатӧ, шуа, садьмӧданныд, Александра Андреевна... аттьӧ тіянлы... эскӧй... успокоитчӧй.
«Да тырмас нин, тырмас», — долис сійӧ.
«Ен накӧд ставныскӧд, но, садьмасны, но, локтасны — всё равно: ӧд кула жӧ ме...
Да и тэ мыйысь полан, мыйысь полан?
Лэпты юртӧ.
Али ті менӧ, гашкӧ, онӧ радейтӧй, гашкӧ, ме ылалі... сідзкӧ, извинитӧй менӧ».
Александра Андреевна, мый ті висьталанныд?.. ме радейта тіянӧс, Александра Андреевна.
Сійӧ видзӧдліс веськыда меным синмӧ, нюжӧдіс кияссӧ.
«Сідзкӧ, кутлы жӧ менӧ»...
Висьтала тіянлы веськыда: ме ог гӧгӧрво, мыйла ме сійӧ вояс эг йӧймы.
Чувствуйта ме, мый висьысьӧй менам губитӧ асьсӧ; аддза, мый сійӧ абу дзик тыр садя; гӧгӧрвоа сідзжӧ и сійӧс, мый эз кӧ думайт сійӧ асьсӧ куланвыйын, — эз эськӧ и думыштлы сійӧ ме йылысь; а то ӧд, кӧть мый, а шуштӧм кувны кызь вит арӧсӧн, некодӧс радейтлытӧг: ӧд со мый мучитіс сійӧс, со мыйла сійӧ, отчаяниеӧ воӧмысла, кӧть ме бердӧ кутчысис, — гӧгӧрвоанныд ӧні?
Но оз лэдз сійӧ менӧ аслас кияссьыс.
Пӧщадитӧй менӧ, Александра Андреевна, да и асьнытӧ пӧщадитӧй, шуа.
«Мыйла, — шуӧ, — мый жалитнысӧ?
Ӧд должен жӧ ме кувны»...
Тайӧс сійӧ дугдывтӧг шуаліс.
«Вот эськӧ тӧді кӧ ме, мый ме ловъя коля да бара пӧрадочнӧй барышняӧн лоа, меным эськӧ яндзим вӧлі, збыль яндзим... а то мый?»
Да коді тіянлы висьталіс, мый ті куланныд?
«Э, энлӧй, тырмас, тэ менӧ он пӧръяв, тэ он куж пӧръясьлыны, видзӧдлы ас вылад».
Ті лоанныд ловъяӧсь, Александра Андреевна, ме тіянӧс лечита; ми корам тіян матушканыдлысь благӧслӧвитӧм... ми гӧтрасям, ми лоам шудаӧсь.
«Ог, ог, ті меным кыв сетінныд, ме должен кувны... тэ меным кӧсйысин... тэ меным шуин»...
Зэв забеднӧ вӧлі меным, уна помкаяс вӧсна забеднӧ.
И артыштӧй, со кутшӧмторъяс мукӧддырйи овлывлӧны: кажитчӧ немтор, а сьӧлӧм вылад сьӧкыд.
Думыштӧма сійӧ юавны менсьым нимӧс, буретш нимӧс, а абу овӧс.
Колӧ жӧ сэтшӧм шудтӧмӧн лоны, мый менӧ Трифонӧн шуӧны.
Да, да.
Трифонӧн, Трифон Иванычӧн.
Керкаассӧ менӧ быдӧн докторӧн шуисны.
Ме, вӧчны нинӧм, шуа: Трифон, сударыня.
Сійӧ куньтыртіс синъяссӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да шӧпкӧдыштіс мыйкӧ французскӧй ногӧн, — ок, да эз бурӧс мыйкӧ, и серӧктіс сэсся, сідзжӧ эз бурногӧн.
Вот, тадзисӧ ме пӧшти дзонь вой коллялі сыкӧд.
Асывнас петі, быттьӧ кольмӧм морт; сы жырйӧ бара пыри луннас нин, чай бӧрын.
Господьӧ енмӧ, господьӧ енмӧ!
Тӧдны сійӧс оз позь: сэтшӧм блед чужӧма, сэтшӧма омӧльтчӧма.
Клянитча тіянлы честьӧн, ог гӧгӧрво ӧні, ньӧти ог гӧгӧрво, кыдзи ме выдержиті тайӧ пыткасӧ.
Куим лун, куим вой ещӧ дзуртіс менам висьысьӧй... и кутшӧмӧсь войясыс вӧліны!
Мыйяс сійӧ меным висьтавліс!..
А медбӧръя вояс, вообразитӧй ті аслыныд, — пукала ме сы дінын и ӧтитор кузя сӧмын енлы кевма: босьт, мися, сійӧс регыдджык, да и менӧ тшӧтш жӧ...
Друг старука-мамыс — быйк пырис жырас...
Ме сылы, мамыслы, тӧрыт нин шулі, мый, мися, лачаыс этша, омӧль сылы, и попӧс вайӧдлыны эськӧ абу лёк.
Висьысь, мыйӧн аддзис мамсӧ, и шуӧ: — «но вот, бур, мый локтін... видзӧдлы жӧ миян вылӧ, ми мӧда-мӧдӧс радейтам, ми мӧда-мӧдлы кыв сетім».
«Мый тайӧ сійӧ, доктор, мый сійӧ?»
Ме кулӧм нисьӧ ловъя лои.
Сӧрӧ, шуа, жарйывсьыс...
А висьысьӧй: — «Дугды, дугды, тэ меным ӧні на дзик мӧдтор висьтавлін, и чунькытш менсьым примитін...
Мый ылӧдчан?
Мам менам бур, сійӧ прӧститас, сійӧ гӧгӧрвоас, а ме кула — меным нинӧмла пӧръясьлыны; вай меным китӧ»...
Ме ырскӧбті-петі.
Старука, дерт, гӧгӧрвоис.
— Ог кут ме тіянӧс водзӧ дӧзмӧдны, да и меным аслым, веськыда кӧ шуны, сьӧкыд казьтывны тайӧс ставсӧ.
Менам висьысьӧй мӧд луннас жӧ кулі.
Югыдін да шоныдін сылы!
(Содтіс лекарь тэрыба да ышловзьӧмӧн).
Кулӧм водзвылас сійӧ тшӧктіс аслас йӧзлы петны да кольны миянӧс ас кежаным.
«Прӧститӧй менӧ, — шуӧ, — ме, гашкӧ, мыжа ті водзын... висьӧм... но, эскӧй, ме некодӧс эг радейтлы тіянӧс дорысь ёнджыка...
Энӧ жӧ вунӧдӧй менӧ... видзӧй менсьым чунькытшӧс»...
Лекарь бергӧдчис мӧдарӧ; ме куті сійӧс киӧдыс.
— Эк! — шуис сійӧ, — вайӧй мыйкӧ мӧдтор йылысь мӧдам сёрнитны, либӧ онӧ-ӧ окотитӧй преферанс донтӧминика ворсыштны?
Ми воклы, тӧданныд-ӧ, оз ков сетчыны татшӧм возвышеннӧй чувствованиеясыслы.
Ми вок думайтӧ ӧтитор йылысь: кыдзи эськӧ мед челядьыд эз чирзыны, да гӧтырыд эз пинясь.
Ӧд сійӧ кадсяньыс ме законнӧя, кыдзи шуасны, гӧтрасьны вевъялі...
Кыдзи нӧ...
Купеч нылӧс босьті: сизим сюрс приданӧйыс.
Шуӧны сійӧс Акулинаӧн; буретш Трифон серти.
Баба, должен ме тіянлы висьтавны, скӧр, да лӧсьыд, мый лунтыр узьӧ...
А мый нӧ преферанссӧ?
Ми пуксим преферанс ворсны кӧпейкаӧн.
Трифон Иваныч воис менсьым кык шайт да джын — и муніс сёрӧн, зэв дӧвӧлен аслас вермӧмӧн.
Бурмистр
Менам имениесянь верст дас вит сайын олӧ меным тӧдса ӧти морт, том помещик, гвардияса офицер отставкаын, Аркадий Павлыч Пеночкин.
Сы поместьеын эм уна курӧг-пӧтка, керкасӧ стрӧитӧма французскӧй архитектор план серти, йӧзыс пасьтасьӧмаӧсь англичана моз, ӧбедъяс лӧсьӧдӧ сійӧ зэв бурӧс, гӧсьтъясӧс принимайтӧ меліа, а век жӧ сы ордӧ он окотапырысь мун.
Морт сійӧ тӧлка да положительнӧй, воспитание сылӧн, кыдз колӧ, зэв бур, служитліс, высшӧй обществоын бергавліс, а ӧні ыджыд успехӧн овмӧсӧн занимайтчӧ.
Аркадий Павлыч, аслас шуӧм сертиыс, стрӧг, но веськыд, тӧждысьӧ подданнӧйяс бурлун вӧсна да наказывайтӧ найӧс — налы жӧ бур вылӧ.
«Накӧд колӧ обращайтчыны челядькӧд моз, — шуӧ сійӧ татшӧм случайяс дырйи: — невежество, донаӧй менам; колӧ босьтны тайӧс тӧдвылад».
Ачыссӧ, сідз шусяна шог необходимость случайясын, тэрыб да ырскӧбтан вӧрзьӧдчӧмъясысь видзчысьӧ да гӧлӧс лэптыны оз радейт, но медсясӧ веськыда зурӧдӧ кинас, лӧня шуалігтырйи: «ӧд ме тэныд шулі, мусаӧй менам», либӧ «мый тэкӧд, менам другӧй, воӧдчы ас садяд»; сэк жӧ сӧмын кокньыдика топӧдлӧ пиньяссӧ да пӧлӧстлӧ вомсӧ.
Тушаыс сылӧн абу ыджыд, лӧсьыдик, ачыссӧ вель мича, кияссӧ да гыжъяссӧ видзӧ ёна сӧстӧма; сылӧн гӧрд вомдоръясысь да чужӧмбанысь сідзи и ыпйӧ дзоньвидзалунӧн.
Сералӧ сійӧ гораа да немтӧждысьтӧг, меліа чикрӧдлӧ югыд, карӧй синъяссӧ.
Пасьтасьӧ сійӧ зэв бура да сямӧн; выписывайтӧ прансуз небӧгъяс, рисунокъяс да газетъяс, но лыддьысьны абу зэв окоч: «Вечнӧй жидӧс» ӧдва помаліс.
Картіӧн ворсӧ зэв бура.
Шуны кӧ, Аркадий Павлыч лыддьыссьӧ миян губернияын ӧти медся образованнӧй дворянинӧн да веж петкӧдлана жӧникӧн; дамаяс сы вӧсна садь быртӧдзныс йӧйталӧны да торйӧн нин ошкӧны сылысь манераяссӧ.
Сійӧ шензьымӧн бура асьсӧ кутӧ, кань кодь видзчысьысь, и некутшӧм историяӧ нэм чӧжнас абу веськавлӧма, кӧть корсюрӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ, радейтӧ повзьӧдны да чорыда ӧлӧдны рам мортӧс.
Лёк обществоӧс веськыда зывӧктӧ — юрсӧ янӧдӧмысь полӧ; зато гажа пӧраӧ висьталӧ асьсӧ Эпикур поклонникӧн, кӧть вообще философиясӧ ёна омӧльтӧ, шуӧ сійӧс германскӧй вежӧръяслӧн юр гудыртасӧн, а мукӧддырйи и прӧстӧ сӧрӧмӧн.
Музыка сійӧ радейтӧ жӧ; картіӧн ворсігӧн сьылӧ пинь пырыс, но сьӧлӧмсяньыс.
Лючияысь да Сомнамбулаысь помнитӧ жӧ ӧттор-мӧдтор, но гӧлӧснас мыйлакӧ пыр вылӧ босьтӧ.
Тӧвъясын сійӧ ветлывлӧ Петыркарӧ.
Керкаыс сылӧн вывті ыджыд пӧрадокын; весиг кучеръяс сюрӧмаӧсь сы влиянньӧ улӧ да быд лун оз сӧмын сийӧсъяс чышкавны да паськӧмнысӧ весавны, но и ассьыныс чужӧмсӧ мыськӧны.
Дворӧвӧй йӧзыс Аркадий Павлычлӧн видзӧдӧны, веськыда шуны, кыдзкӧ синкым увтіыс, — но миян Русьын зумыштчӧм мортӧс унзіль мортысь он торйӧд.
Аркадий Павлыч сёрнитӧ небыд да лӧсьыд гӧлӧсӧн, сувталӧмӧн да кыдз быттьӧ удовольствиеӧн лэдзалӧ быд кыв аслас мича, душитӧм ус пырыс; сідзжӧ употребляйтӧ уна французскӧй кывъяс, кыдз шуам: «Вывті интереснӧ! кыдз жӧ!» да мукӧд.
Кӧть мед мый, а ме эг зэв окотапырысь волывлы сы ордӧ, и эськӧ не таръяс кӧ да не байдӧгъяс, гашкӧ, дзикӧдз сы ордӧ волӧмысь дугді.
Кутшӧмкӧ страннӧй беспокойство шымыртӧ тіянӧс сы ордын; весиг комфортыс тіянӧс оз гажӧд, и быдпӧрйӧ, рытын, кор воас ті водзӧ гербӧвӧй кизьяса кельыдлӧз ливреяа кудритӧм камердинер да мӧдас подобострастнӧя кыскавны тіян кокысь сапӧгъяс, ті чувствуйтанныд, мый эськӧ сы кельыд да косіник фигура пыдди кӧ тӧдлытӧг воис тіян водзӧ шензяна паськыд банлыыс да вывті тшӧтшыд нырыс ён том зонлӧн, кодӧс ӧні на барин босьтӧма гӧр дорысь, но кодлӧн удитӧма нин даслаті резьдыны вурысъясӧдыс неважӧн козьналӧм нанкӧвӧй кафтаныс — ті эськӧ висьтавны позьтӧма лоинныд радӧсь да окотапырысь эськӧ сетчинныд опасностьлы воштыны сапӧгыдкӧд тшӧтш и ассьыныд кокнытӧ дзик каджйӧдзныд...
Кӧть ме и эг радейтлы Аркадий Павлычӧс, но лои меным ӧтчыд коллявны сы ордын вой.
Аски асывнас водз ме тшӧкті доддявны ассьым коляска, но сійӧ эз кӧсйы менӧ лэдзны английскӧй нога завтрактӧг да нуӧдіс аслас кабинетас.
Майкӧд тшӧтш вайисны миянлы котлетъяс, омӧлика пуыштӧй колькъяс, вый, ма, сыр да мукӧдтор.
Кык камердинер, сӧстӧм еджыд перчаткиаӧсь, ӧдйӧ да нинӧм шутӧг водзвыв тӧдісны, мый миянлы колӧ.
Ми пукалім персидскӧй диван вылын.
Аркадий Павлыч вӧлі паськыд шӧвк гача, бархатнӧй сьӧд курткаа, лӧз тугъя мича шапкаа да задниктӧм китайскӧй виж туфлиа.
Сійӧ юис чай, сераліс, видзӧдаліс ассьыс гыжъяссӧ, куритчис, пукталіс ас бокас юрлӧсъяс да вообще чувствуйтіс асьсӧ вывті бура.
Прамӧя завтракайтӧм бӧрын Аркадий Павлыч кисьтіс аслыс рюмка гӧрд вина, вайӧдіс вомдорас да друг дузгӧдчис.
— Мыйла винасӧ абу шонтӧма? — юаліс сійӧ вель лэчыд гӧлӧсӧн ӧти камердинерыслысь.
Камердинер шӧйӧвошис, сувтіс сюръя моз да кельдӧдіс.
— Ӧд ме тэнсьыд юала, донаӧй менам? — спокойнӧя водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч сы вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Коньӧр камердинер дзӧрыштіс места вылас, бергӧдлыштіс салфеткасӧ да эз шу ни ӧти кыв.
Аркадий Павлыч копыртіс юрсӧ, мыйкӧ думыштіс да видзӧдліс сы вылӧ букыштчӧмӧн.
— Прӧститӧй, донаӧй менам, — тӧдсалы моз ме пидзӧсӧ кинас инмӧдчылӧм бӧрын, шуис сійӧ, меліа нюммунӧмӧн, да бара дзоргыны мӧдіс камердинер вылӧ. — Но, мун, — содтіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, лэптіс синкымъяссӧ да звӧнитіс.
Пырис сьӧд юрсиа, ляпкыд плеша да кылалӧм синъяса, мугов кыз морт.
— Фёдор йылысь... распорядитчыны, — шуис Аркадий Павлыч вашкӧдӧмӧн да ыджыд самообладаниеӧн.
— Кывза, — вочавидзис кыз морт да петіс.
— Со, донаӧй менам, сиктса лёкторъясыд, — гажаа шуис Аркадий Павлыч. — Да кытчӧ нӧ ті?
Эн на мунӧй, пукыштӧй нӧшта неуна.
— Ог, — вочавидзи ме: — меным пӧра.
— Бара вӧравны!
Ок, вӧралысьяс нин тайӧ!
Да ті кытчӧ ӧні мунанныд?
— Нелямын верст сайӧ тасянь, Рябовоӧ.
— Рябовоӧ?
О, господьӧ енмӧ, да сідзкӧ ме тіянкӧд тшӧтш муна.
Рябово сӧмын вит верст сайын менам Шипиловкасянь, а ме важӧн нин Шипиловкаын эг вӧвлы: пыр кадыс оз сюр.
Со кутшӧма ладмис туйыс: ті талун Рябовоын вӧралыштанныд, а рытнас ме ордӧ.
Тайӧ лоӧ зэв бур.
Ми ӧтлаын ужнайтыштам, — ми сьӧраным босьтам пӧварӧс, — ті ме ордын узянныд.
Зэв бур!
Зэв бур! — содтіс сійӧ менсьым висьталӧм виччысьтӧг.
Тайӧс решитӧма...
Эй, коді сэні?
Коляска миянлы тшӧктӧй доддявны, да ӧдйӧджык.
Ті Шипиловкаын энӧ вӧвлӧй?
Ме эськӧ яндыси вӧзйыны тіянлы коллявны вой менам бурмистр керкаын, да ті, ме тӧда, абу бӧрйысьысьӧсь, и Рябовоын турун сарайын эськӧ узинныд...
Мунам, мунам!
И Аркадий Павлыч заводитіс сьывны кутшӧмкӧ французскӧй романс.
— Ӧд ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ кыкнан кок йылас катласигмоз: — менам мужикъяс сэн оброк вылынӧсь.
Конституция, — мый мӧдан вӧчны?
Но оброк меным мынтӧны лючки-ладнӧ.
Ме эськӧ найӧс, веськыда шуа, важӧн нин барщина вылӧ пуксьӧді, да муыс этша!
Ме и сідз шензя, кыдзи найӧ судзсьӧнысӧ.
Но, тайӧ налӧн делӧ.
Бурмистр менам сэн — молодец, тӧлка юр, государственнӧй морт!
Ті аддзанныд...
Збыльысь, кутшӧм бура тайӧ лӧсяліс!
Немтор он вӧч.
Ӧкмыс час асылын пыдди ми мӧдӧдчим кык часын.
Вӧралысьяс гӧгӧрвоасны менсьым телепитӧм.
Аркадий Павлыч радейтліс, кыдз сійӧ ачыс шуліс, корсюрӧ тешитны асьсӧ да босьтіс сьӧрсьыс сы мында бельё, сёянтор, юантор, духияс, юрлӧсъяс да унапӧлӧс несессеръяс, мый мукӧд бережливӧй да асьсӧ кутны кужысь немечлы тырмис эськӧ тайӧ став эмбурыс во кежлӧ.
Гӧра вывсянь быд крутінті лэччигӧн Аркадий Павлыч висьтавліс кучерлы дженьыд, но чорыд речь, мыйысь верми гӧгӧрвоны, мый менам тӧдсаыд вель полысь морт.
Но путешествие муніс ставыс зэв бура; сӧмын неважӧн пӧчинитӧм ӧти пос вылын пӧварлӧн телегаыс путкыльтчис, да бӧр кӧлесаыс лязӧдіс сылысь кынӧмсӧ.
Аркадий Павлыч, аслас Каремлысь усьӧмсӧ аддзигӧн, повзис збыльысь да пырысь-пыр тшӧктіс юавны: дзоньвидзаӧсь-ӧ сылӧн киясыс?
Колана вочакыв кылӧм бӧрын пыр жӧ успокоитчис.
Такӧд тшӧтш, ми мунім вель дыр; ме пукалі ӧти коляскаын Аркадий Павлычкӧд и туй помасьӧм кежлас меным лои вывті гажтӧм, нӧшта нин сы вӧсна, мый некымын час чӧжӧн тӧдсаыд менам дзикӧдз рудзмуніс да мӧдліс нин либеральничайтны.
Коркӧ и ми воим, сӧмын эг Рябовоӧ, а веськыда Шипиловкаӧ; кыдзкӧ сійӧ сідз артмис.
Сійӧ луннас ме и сытӧг нин вӧравны эг вермы и та вӧсна, сьӧлӧм чорзьӧдӧмӧн, лои миритчыны тайӧн.
Пӧвар воӧма некымын минутӧн водзджык миян дорысь и, тыдалӧ, вевъялӧма нин распорядитчыны да предупредитны кодӧс колӧ, та вӧсна дзик ӧшинь улас пыранінын паныдаліс миянӧс старӧста (бурмистрлӧн пиыс), гӧрд юра ён мужик, сажень кузьта тушаа, верзьӧма да шапкатӧм, кизявтӧм выль азяма.
«А кӧні нӧ Софрон?» — юаліс сылысь Аркадий Павлыч.
Старӧста первой пелька чеччыштіс вӧв вывсьыс, копыртчыліс коскӧдзыс баринлы, шуис: «Оланныд-выланныд, батюшка Аркадий Павлыч», сэсся лэптіс юрсӧ, пыркнитчис да доложитіс, мый Софрон мунӧма Перовӧ, но мый сыла мӧдӧдӧма нин.
«Но, лок миян бӧрся», — шуис Аркадий Павлыч.
Приличие ради старӧста нуӧдіс вӧвсӧ бокӧ, вожасис сы вылӧ да рӧдтӧмӧн мӧдӧдчис коляска бӧрся шапкасӧ киас кутігмоз.
Ми мӧдім мунны сикт кузя.
Паныд сюрлісны тыртӧм телегаын пукалысь некымын мужик; найӧ локталӧны вӧлі гумла дорысь да сьылӧны сьыланкывъяс, став тушананыс чеччалігтырйи да кокнаныс сынӧдас лайкйӧдлӧмӧн; но миянлысь коляска да старӧстаӧс аддзӧм бӧрын друг ланьталісны, пӧрччалісны ассьыныс тӧвся шапкаяснысӧ (делӧыс вӧлі гожӧмын) да кыпӧдчылісны, кыдз быттьӧ виччысисны приказанньӧяс.
Аркадий Павлыч милӧстивӧя налы копыртчыштліс.
Тревожнӧй шызьӧм тӧдчымӧн паськалі сиктті.
Клетка сера юбкаа бабаяс чагъясӧн шыблалісны гӧгӧрвотӧм либӧ вывті зіль понъяслы; дзик син увдорсяньыс заводитчӧм тошка, чотысь старик нетшыштіс пӧттӧдзыс ютӧм вӧвсӧ юкмӧс дорысь, кучкис сылы код тӧдӧ мыйысь бокас, а сэсся вӧлисти копыртчис.
Кузь дӧрӧмъяса зонпосни горзігтырйи пышъялісны керкаясӧ, водалісны кынӧмнас джуджыд порог вылӧ, ӧшӧдалісны юръяснысӧ да татшӧм ногӧн зэв пелька вуджалісны ӧдзӧс сайӧ, пемыд посводзӧ, кытысянь сэсся эз нин и петкӧдчывлыны.
Весиг курӧгъяс тэрмасисны ӧдйӧ котӧртны ворота увъясӧ; атласнӧй жилетка кодь сьӧд морӧса да дзик сорс вылӧдзыс чукыльтчӧм гӧрд бӧжа ӧти збой петук кольччыліс эськӧ туй вылӧ да кӧсйис нин горӧдны, но друг яналіс да тшӧтш пышйис.
Бурмистрлӧн керка сулаліс мукӧдъясысь торйӧн, тшӧкыд веж пыш пӧвстын.
Ми сувтім ворота водзас.
Г-н Пеночкин чеччис, тшапа чӧвтіс ас вывсьыс плащсӧ да петіс коляскаысь, меліа гӧгӧр видзӧдалігтыр.
Бурмистрлӧн гӧтырыс встретитіс миянӧс улӧдз копрасьӧмӧн да локтіс баринлысь ки окавны.
Аркадий Павлыч сетіс сылы ки окавны мыйта колӧ да кайис кильчӧ вылӧ.
Посводзас, пемыд пельӧсын, сулаліс старӧста гӧтыр да тшӧтш жӧ копыртчыліс, но ки окавны матыстчыны эз лысьт.
Сідз шусяна кӧдзыд керкаын, посводзсянь веськыдвылын, ноксисны нин кык мукӧд баба; найӧ петкӧдлісны сэтысь быдсяма лӧпсӧ, тыртӧм пельсаяс, кормӧм тулупъяс, вый гырничьяс, сера рузумӧн гартӧм кагаа зыбка, пывсян корӧсьясӧн чышкалісны ёг.
Аркадий Павлыч ысталіс найӧс сэтысь да меститчис енув лабичӧ.
Кучеръяс заводитісны пыртлыны сундукъяс, ичӧтик ящикъяс да мукӧд удобствояс, быдногыс зілисны кокниджыка тувччавны асланыс сьӧкыд сапӧгъяснас.
Та кості Аркадий Павлыч юасис старӧсталысь нянь воӧм йылысь, кӧдза йылысь да мукӧд кӧзяйственнӧй предметъяс йылысь.
Старӧста висьтавліс удовлетворительнӧя, но кыдзкӧ ляба да лӧсьыдтӧма, быттьӧ гегдӧм чуньясӧн кизявліс паськӧм.
Сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын да ӧтарӧ видзчысис да бергаліс пельк камердинерлы туй сетігмоз.
Сылӧн паськыд пельпомъяс сайсянь меным удайтчис аддзыны, кыдзи бурмистр гӧтырыс посводзын гусьӧникӧн нӧшаліс кутшӧмкӧ мӧд бабаӧс.
Друг таркӧдны кутіс телега да сувтіс кильчӧ водзӧ: пырис бурмистр.
Тайӧ, Аркадий Павлыч кывъяс серти, государственнӧй мортыс вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, дзор юра да топыд яя, гӧрд ныра, ичӧтик лӧз синъяса да корӧсь кодь паськыд тошка.
Пасъям ӧттшӧтш, мый сійӧ кадсянь, корсянь Русь сулалӧ, эз на вӧвлы сэн пример вылӧ бурмӧм да озырмӧм морт, коді абу ыджыд тошка; мукӧдыс нэмсӧ новлас гежӧдик ёсь тоштор, — друг, видзӧдан да, тошсялӧма гӧгӧр, быттьӧ сиянье пытшкын, — кытысь и юрсиыс петӧ!
Бурмистр, тыдалӧ, Перовын гуляйтыштӧма: и чужӧмыс сылӧн прамӧя польдчӧма, да и вина дукӧн сысянь пӧдтӧ.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным ті миян, — заводитіс висьтавны сійӧ нюркйӧдлӧмӧн да сэтшӧм нормӧм чужӧмӧн, мый вот-вот, кажитчӧ, синваыс ыльнитас: — муртса нин вермим виччысьны!..
Кинытӧ, батюшка, кинытӧ, — водзвыв паръяссӧ нюжӧдігмоз содтіс сійӧ.
Аркадий Павлыч могмӧдіс сылысь корӧмсӧ.
— Но, мый, Софрон вокӧ, кутшӧма тэнад делӧясыд мунӧны? — юаліс сійӧ мелі гӧлӧсӧн.
— Ок ті, батьясным миян! — горӧдіс Софрон: — да кыдз нӧ налы лёкасӧ мунны, делӧясыдлы!
Да ӧд ті, батьясным миян, ті, вердысьясным, сиктнымӧс миянлысь югдӧдінныд ас воӧмнаныд, шуд вайинныд кулан лунӧдз!
Слава тебе, господи, Аркадий Павлыч, слава тебе, господи!
Ставыс лючки-ладнӧ ті милӧстьӧн.
Сэк Софрон ланьтыштліс, видзӧдліс барин вылӧ да быттьӧкӧ выльысь тыри ыджыд чувствоӧн (сэтчӧ жӧ и код юрыс пыр соді), мӧдысь корис ки окавны да пондіс нюркйӧдлыны воддза дорысь ёнджыка.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьяс... да... мый нин!
Ей-богу, дзик йӧйми радысла...
Ей-богу, видзӧда да оз эскыссьы...
Ок ті, батьясным миян!..
Аркадий Павлыч видзӧдліс ме вылӧ, шпыньмуніс да юаліс: «Збыльысь ӧд, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тайӧ?»
— Да, батюшка, Аркадий Павлыч, — водзӧ висьталіс ланьтлытӧм бурмистр: — кыдз нӧ ті тайӧ?
Жугыльмӧданныд ті менӧ дзикӧдз, батюшка; юӧртны меным эн изволитӧй тіян локтӧм йывсьыныд.
Кӧн нӧ ті войсӧ коллянныд?
Ӧд тані няйт, ёг...
— Немтор, Софрон, немтор, — нюмъялӧмӧн шуис Аркадий Павлыч: — тані лӧсьыд.
— Да ӧд батьясным ті миян — кодлы лӧсьыд? ми воклы, мужиклы, лӧсьыд; а ӧд ті... ок ті, батьясӧй менам, вердысьясӧй, ок ті, батьясӧй менам!..
Прӧститӧй менӧ, йӧйӧс, йӧйми, ей-богу, бӧбми дзикӧдз.
Та кості вайисны ужин.
Аркадий Павлыч заводитіс сёйны.
Ассьыс писӧ старик вӧтліс — лёк дук пӧ лэдзалан.
— Но, мый, межуйтчин, старина? — юаліс г-н Пеночкин, коді явӧ зілис сёрнитны мужик моз да мигайтіс меным.
— Межуйтчим, батюшка, ставыс тэ милостьӧн...
Войдӧрлун бумага кырымалім.
Хлыновскӧйясыд первойсӧ ерепенитчисны... ерепенитчисны, батюшка, збыль.
Требуйтісны... требуйтісны... и енмыс тӧдӧ, мый требуйтісны; да ӧд йӧй чукӧр, батюшка, йӧй йӧз.
А ми, батюшка, тэ милӧстьӧн благодарность висьталім и Миколай Миколаичӧс, посредственникӧс, удовлетворитім; ставсӧ тэ тшӧктӧм серти вӧчим, батюшка; кыдз тэ изволитін тшӧктыны, сідз ми и вӧчим, и Егор Дмитрич шуӧм серти ставсӧ вӧчим.
— Егор меным висьтавліс, — важнӧя пасйыштіс Аркадий Павлыч.
— Кыдз нӧ, батюшка, Егор Дмитрич, кыдз нӧ.
— Но, и ӧні, сідзкӧ, ті дӧвӧльнӧйӧсь?
Софрон сӧмын тайӧс и виччысис.
— Ок ті, батьясным миян, вердысьясным миян! — заводитіс сійӧ бара нюжйӧдлыны... — Да помилуйтӧй ті менӧ... да ӧд ми ті понда, батьясным миян, лун и вой енлы кевмам...
Муыд, дерт, этшаджык...
Пеночкин торкис сійӧс.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, Софрон, тӧда, тэ менам зіль отсасьысь...
А мый, уна-ӧ нянь усьӧ?
Софрон ышловзис.
— Но, батьясным ті миян, нянь усьӧ оз зэв бура.
Да мый, батюшка Аркадий Павлыч, позволитӧй висьтавны тіянлы, делӧыссӧ кутшӧм артмис.
(Сэки сійӧ шевгӧдіс кияссӧ, матыстчис господин Пеночкин дінӧ, мышкыртчис да куньтыртіс ӧти синсӧ.)
Морт шой миян му вылысь аддзим.
— Кыдз сідз?
— И ачым некыдз ог гӧгӧрво, батюшка, батьясным ті миян: тыдалӧ, омӧльыс дзугӧма.
Да, бур сійӧ, мый йӧз межа дінын вӧлі; а сӧмын, мый соссьынысӧ, миян му вылын.
Ме сійӧс пырысь-пыр йӧз му вылӧ и тшӧкті кыскыны, кор позьӧ на вӧлі, да видзысьясӧс сувтӧді и асланым йӧзлы тшӧкті чӧв овны.
А сы могысь, мыйкӧ кӧ лоас, станӧвӧйлы висьталі: со кутшӧм пӧрадокъясыс, шуа; да чайторйӧн сійӧс, да аттьӧалӧм...
Ӧд мый, батюшка, чайтанныд?
Ӧд коли мукӧд йӧз сьылі вылӧ; а ӧд морт шойыд, мый кыксё шайт — кыдзи кӧлач.
Г-н Пеночкин ёна сераліс аслас бурмистр сюсьлун вылӧ да некымынысь шуис меным, сы вылӧ юрнас индігмоз: «Кутшӧм молодец, а?»
Та кості ывлаын дзикӧдз пемдіс.
Аркадий Павлыч тшӧктіс идравны пызансӧ да вайны турун.
Камердинер вольсаліс миянлы прӧстыняяс, пукталіс юрлӧсъяс; ми водім.
Софрон, аскиа лун кежлӧ приказанньӧ кывзӧм бӧрын, муніс.
Аркадий Павлыч унмовсигмозыс нӧшта варовитыштіс неуна роч мужиклӧн зэв бур качествояс йылысь да сэк жӧ висьталіс меным, мый Софрон веськӧдлыны заводитӧмсянь шипиловскӧй крестьяна сайын оз артассьы ни ӧти грӧш недоимка...
Стӧрӧж мӧдіс кучкавны пӧвйӧ; кага, тыдалӧ, нӧшта абу на вевъялӧма тырны колана самоотверженнӧй чувствоӧн, чирӧстіс кӧнкӧ керкаын...
Ми унмовсим.
Аски асывнас ми чеччим вель водз.
Ме лӧсьӧдча вӧлі мунны Рябовоӧ, но Аркадий Павлыч окотитіс петкӧдлыны меным ассьыс имениесӧ да корис кольччывны менӧ.
Ме и ачым эг вӧв прӧтив ас синмӧн аддзывны государственнӧй мортлысь — Софронлысь — зэв бур качествояссӧ.
Воис бурмистр.
Сійӧ вӧлі гӧрд кушакӧн вӧнялӧм лӧз азяма.
Сёрнитіс сійӧ ёна этшаджык тӧрытъя дорысь, дзоргис-видзӧдіс ёсь синмӧн барин вылӧ, висьтавліс тӧлкӧн да дельнӧя.
Ми сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчим гумла вылӧ.
Софронлӧн пи, куим аршин кузя старӧста, став сертиыс морт бӧбоват, сідзжӧ муніс миян бӧрся, да нӧшта ӧтувтчис миян дінӧ земскӧй Федосеич, отставнӧй салдат, зэв кузь уска да чужӧм вылас вывті аслыспӧлӧс выраженньӧа: быттьӧ сійӧ таӧдз ёна важӧн мый вылӧ кӧ вӧвлытӧма шензьӧма да сійӧ кадсяньыс и абу лолӧма ас кодьнас.
Ми видзӧдалім гумла, сю тэчанін, рынышъяс, сарайяс, тӧв мельнича, скӧтнӧй двор, сю петасъяс, пыш муяс; ставыс вӧлі збыльысь зэв бур пӧрадокын: сӧмын мужикъяслӧн жугыль чужӧмъясыс кыдзкӧ чуймӧдыштавлісны менӧ.
Пӧлезнӧй кындзи, Софрон тӧждысьӧма нӧшта и лӧсьыд йылысь: став канаваяс пӧлӧныс садиталӧма бадь пуяс, тэчасъяс костас гумла вылас вӧчалӧма туйторъяс да лыаӧн киськалӧма, тӧв мельнича вылӧ вӧчӧма паськӧдӧм вома да гӧрд кывъя ош модаа флюгер, кирпичысь вӧчӧм скӧтнӧй двор дінӧ ӧшйӧдыштӧма греческӧй фронтон сямаӧс да фронтон улас белилаӧн гижӧма: «Стрӧитӧма Шипиловка сиктын сюрс кӧкъямыссё нелямынӧд воын.
Тайӧ скӧтнӧй доврыс».
Аркадий Павлыч лоис блин кодь небыд, заводитіс висьтавлыны меным прансуз кыв вылын оброк вылӧ лэдзӧмлысь выгӧдаяссӧ, но тшӧтш казьтыштіс, мый барщинаыд помещиклы выгӧднӧйджык, — да мыйыс эськӧ абу да!..
Заводитіс бурмистрӧс велӧдны, кыдзи картупель пуктыны, кыдзи скӧтлы кӧрым заптыны да мукӧдтор кузя.
Софрон бура кывзіс барскӧй висьталӧмъяс, мукӧддырйиыс паныд шыасьліс, но эз нин ыдждӧдлы Аркадий Павлычӧс ни батьӧн, ни вердысьӧн и пыр ыстысис сы вылӧ, мый пӧ муыс налӧн этшаджык, ньӧбыштны эськӧ оз мешайт.
«Мый нӧ, ньӧбӧй, — шуис Аркадий Павлыч: — ме ним вылӧ, ме абу прӧтив».
Тайӧ кывъяс вылас Софрон эз вочавидз немтор, сӧмын тошсӧ мольӧдіс.
«Но, ӧні эськӧ оз мешайт ветлыны вӧрӧ», — шуис г-н Пеночкин.
Пырысь-пыр вайӧдісны миянлы вӧвъяс; ми мунім вӧрӧ, либӧ, кыдзи миян шуӧны, «заказӧ».
Тайӧ «заказсьыс» ми аддзим вӧрзьӧдлытӧм сьӧд вӧр, мыйысь Аркадий Павлыч ошкыштіс Софронӧс да лапкӧдыштіс пельпомӧдыс.
Г-н Пеночкин вӧр вӧдитӧм кузя кутчысьліс роч сямӧ да тані жӧ висьталіс меным, сы кывъяс серти, вывті тешкодь вӧвлӧмтор, кыдзи ӧти шутник-помещик тӧлк вылӧ вайӧдӧма ассьыс лесниксӧ: нетшкӧма сылысь джын тошсӧ, мед докажитны сійӧс, мый кералӧмысь вӧрыс оз быдмы сукджыка...
Но, мукӧдторъяс кузя и Софрон, и Аркадий Павлыч — кыкнанныс оз ӧтдортчыны выльторъяс пыртӧмысь.
Бӧр сиктӧ локтӧм мысти бурмистр нуӧдіс миянӧс видзӧдлыны тӧлӧдчан машина, кодӧс неважӧн выпишитӧма Мӧскуаысь.
Тӧлӧдчан машина збыльысь уджаліс бура, но Софрон кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм лёктор виччысьӧ сійӧс и баринсӧ тайӧ медбӧръя прогулка вылас, сійӧ, дерт, кольччис эськӧ миянкӧд гортас.
Лои со мый.
Сарайысь петігӧн ми аддзим татшӧмтор.
Ӧдзӧссянь некымын воськов сайын, няйт гӧп дорын, кӧні немтӧждысьтӧг сяльӧдчисны куим утка, пидзӧс выланыс сулалісны кык мужик: ӧтиыс — старик, ар квайтымына, мӧдыс — зон, ар кызя, кыкнанныс дӧмаса дӧра дӧрӧмаӧсь, кӧмтӧмӧсь да вӧнясьӧмаӧсь кӧвйӧн.
Земскӧй Федосеич зіля ноксис на дінын да, колӧкӧ, вевъяліс эськӧ уговоритны найӧс мунны, ми кӧ эськӧ дырджык олім сарайын, но, миянӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ сувтіс веськыда да кынмис места вылас.
Сэн жӧ сулаліс старӧста паськӧдӧм вомӧн да кучкыны лӧсьӧдчӧм кулакъясӧн.
Аркадий Павлыч зумыштчис, курччис вомдорсӧ да матыстчис норасьысьяс дінӧ.
Кыкнанныс кыв шутӧг копыртчисны сылы кок улас.
— Мый тіянлы колӧ? мый ті коранныд? — юаліс сійӧ скӧр гӧлӧсӧн да неуна ныр пырыс.
(Мужикъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кыв ни джын эз шуны, сӧмын читкыртісны синнысӧ, быттьӧ шондіысь, да мӧдісны тэрыбджыка лолавны.)
— Но, мый нӧ? — водзӧ юасис Аркадий Павлыч да пырысь-пыр шыасис Софрон дінӧ: — кутшӧм семьяысь?
— Тоболеев семьяысь, — надзӧник шуис бурмистр.
— Но, мый нӧ ті? — заводитіс бара г-н Пеночкин: — кывъясныд тіян абу али мый?
Висьтав тэ, мый тэныд колӧ? — старик вылӧ юрнас гогнитӧм бӧрын содтіс сійӧ. — Да эн пов, йӧй.
Старик нюжӧдіс ассьыс чукырӧсь пемыдгӧрд сьылісӧ, пӧлӧсӧн паськӧдіс лӧзӧдӧм вомдоръяссӧ, чирӧм гӧлӧсӧн шуис: «Дорйы, государь!» да бара гымнитіс плешсӧ муас.
Том мужик тшӧтш жӧ копыртчис.
Аркадий Павлыч достоинствоӧн видзӧдліс налӧн балябӧжъяс вылӧ, чатӧртіс юрсӧ да тажгӧдыштіс неуна кокъяссӧ.
— Мый татшӧмыс?
Код вылӧ тэ норасян?
— Помилуйт, государь!
Лэдз лолыштны...
Мучитісны дзикӧдз.
(Старик ӧдва вермис висьтавлынысӧ.)
— Коді тэнӧ мучитіс?
— Да, Софрон Яковлич, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтліс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Антипӧн, батюшка.
— А тайӧ коді?
— Пи менам, батюшка.
Аркадий Павлыч ланьтыштліс бара да уснас дзӧр-дзӧркерис.
— Но, кыдз нӧ сійӧ тэнӧ мучитіс? — ус пырыс старик вылӧ видзӧдігмоз заводитіс сійӧ.
— Батюшка, рӧзӧритіс помӧдз.
Кык пиӧс, батюшка, ӧчередьтӧг салдатӧ сетіс, а ӧні со коймӧдӧс мырддьӧ.
Тӧрыт, батюшка, медбӧръя мӧскӧс картаысь нуӧдіс да кӧзяйкаӧс менсьым нӧйтіс — со сійӧ.
(Мужик индіс старӧста вылӧ.)
— Гм! — шуис Аркадий Павлыч.
— Эн сет помӧдз рӧзӧритчыны, вердысьӧй.
Г-н Пеночкин зумыштчис.
— Мый нӧ тайӧ значитӧ? — юаліс сійӧ бурмистрлысь ньӧжйӧник да недӧвӧльнӧя.
— Юысь морт, — висьталіс бурмистр: — оз уджав.
Недоимкаысь оз петав со нин витӧд во.
— Софрон Яковлич ме пыдди недоимка мынтіс, батюшка, — водзӧ висьталіс старик: — со витӧд во нин мӧдіс, кыдзи мынтіс, а кыдзи мынтіс — аслас кабырӧ и чабыртіс менӧ, батюшка, да со и...
— А мыйла недоимкаыс тэ сайын лои? — скӧра юаліс г-н Пеночкин.
(Старик ӧшӧдіс юрсӧ.)
— Дерт, юны радейтан, кабакъясті шӧйтны?
(Старик восьтыліс вомсӧ.)
— Тӧда ме тіянӧс, — ӧзйӧмӧн водзӧ висьталіс Аркадий Павлыч: — тіян делӧ юны да паччӧрын куйлыны, а бур мужиклы тіян вӧсна кывкут.
— Дай грубиян тшӧтш, — сюйыштіс бурмистр господскӧй сёрниӧ.
— Но, тайӧ сідз нин гӧгӧрвосьӧ.
Тайӧ пыр сідз овлӧ; тайӧс ме эг нин ӧтчыд казявлы.
Во чӧж юас, грубитас, а ӧні кок улын туплясьӧ.
— Батюшка, Аркадий Павлыч, — отчаяниеӧн заводитіс старик: — помилуйт, дорйы, — кутшӧм ме грубиян?
Ен водзын моз висьтала, вынысь петтӧдз лои.
Эг сьӧлӧм вылас во ме Софрон Яковличлы, мый вӧсна эг во — ен сылы судья!
Рӧзӧритӧ помӧдз, батюшка...
Медбӧръя пиӧс со... и сійӧс...
(Вижӧдӧм да чукырӧсь синъясас стариклӧн югнитіс синва тусь.)
— Помилуйт, государь, дорйы...
— Да и оз сӧмын миянӧс, — заводитліс том мужик...
Аркадий Павлыч друг пузис:
— А тэнӧ коді юалӧ, а?
Тэнӧ кӧ оз юавны, чӧв ов...
Тайӧ мый татшӧмыс?
Ланьт, шуӧны тэныд! ланьт!..
Ок, господьӧ енмӧ! да тайӧ, прӧстӧ, бунт.
Ог, зонмӧ, ме бунтуйтны ог лэдз... ме...
(Аркадий Павлыч воськовтіс водзӧ, да, буракӧ, тӧд вылас уси, мый ме тані, бергӧдчис да сюйис кияссӧ зепъясас.)...
— Кора извинитны менӧ, донаӧй менам, — шуис сійӧ мырдӧн нюмъёвтӧмӧн да гӧлӧссӧ ёна чинтӧмӧн. — Со медальыдлӧн гугладорыс...
Но, ладнӧ, ладнӧ, — мужикъяс вылӧ видзӧдтӧг водзӧ висьталіс сійӧ: — ме тшӧкта... ладнӧ, мунӧй.
(Мужикъяс эз кыпӧдчыны.)
— Но, да ӧд ме шуи тіянлы... ладнӧ.
Мунӧй жӧ, ме тшӧкта, шуӧны тіянлы.
Аркадий Павлыч бергӧдчис налы мышкӧн.
«Пыр няргӧмъяс», — шуис сійӧ пинь пырыс да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис гортас.
Софрон муніс сы бӧрся.
Земскӧй чашкӧдіс синъяссӧ, быттьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ чеччыштны лӧсьӧдчис.
Старӧста повзьӧдіс уткаяссӧ гӧптысь.
Норасьысьяс сулалыштісны нӧшта недыр места выланыс, видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс да довгисны бӧрӧ видзӧдлытӧг, асланыс туйӧд.
Кык час мысти ме вӧлі нин Рябовоын да меным тӧдса мужик Анпадисткӧд ӧтлаын мӧдӧдчи вӧравны.
Дзик менам мунтӧдз Пеночкин дузъяліс Софрон вылӧ.
Анпадисткӧд ме пані сёрни шипиловкаса крестьяна йылысь, г-н Пеночкин йылысь, юалі сылысь, тӧдӧ-ӧ сійӧ сэтчӧс бурмистрӧс.
— Софрон Яковличтӧ?.. со мый!
— А кутшӧм морт сійӧ?
— Пон, а абу морт: сэтшӧм понсӧ дзик Курскӧдз он аддзы.
— А мый?
— Да ӧд Шипиловкаыд сӧмын лыддьысьӧ, кыдз нин сійӧ, Пенкин сайын; оз сійӧ владейт Шипиловканас: Софрон владейтӧ.
— Неужели?
— Кыдзи аслас эмбурӧн владейтӧ.
Крестьянаыд сылы гӧгӧр уджйӧзаӧсь; уджалӧны сы вылӧ, быттьӧ батракъяс: кодӧс обозӧн ысталӧ, кодӧс кытчӧ... — топӧдіс дзикӧдз.
— Муыс налӧн, кажитчӧ, этша?
— Этша?
Сійӧ ӧти хлыновскӧйяслысь кӧкъямысдас десятина кӧртымалӧ, да миянсалысь сё кызьӧс; со тэныд и дзонь сё ветымын десятина.
Да сійӧ оз ӧти муӧн прӧмышляйт: и вӧвъясӧн прӧмышляйтӧ, и скӧтӧн, и дьӧгӧдьӧн, и выйӧн, и пыш кудельӧн, и мыйӧн сӧмын оз...
Сюсь, зэв сюсь, и озыр жӧ, бесыд!
Да со мыйӧн лёк — косясьӧ.
Звер — абу морт; шуӧма: сӧбака, пон, дзик веськыд пон.
— Да мый нӧ найӧ сы вылӧ оз норасьны?
— Эк дай!
Бариныдлы нӧ мыйся мог!
Недоимкаяс абуӧсь, сідзкӧ, сылы нӧ мый?
Да, мун тэ, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын: — норась.
Он, сійӧ тэнӧ... да пондыв тэ...
Он, сійӧ нин тэнӧ со кыдз, эсійӧ...
Меным дум вылӧ уси Антип да висьталі сылы, мый аддзылі.
— Но, — шуис Анпадист: — сёяс сійӧс ӧні бурмистр, сёяс морттӧ дзикӧдз.
Старӧста ӧні сійӧс немортӧ воштас.
Со кутшӧм шудтӧм, думыштан да, коньӧр!
И мыйысь терпитӧ.
Скод вылын сыкӧд вензис, бурмистрыскӧд, терпениесьыс петтӧдз лоӧма...
Ыджыд делӧ!
Вот бурмистрыд сійӧс, Антиптӧ, кокавны и мӧдіс.
Ӧні вильӧдас.
Ӧд сійӧ сэтшӧм пон, сӧбака, господьӧ, прӧстит менсьым грекъясӧс, тӧдӧ, код вылӧ усьласьны.
Старикъястӧ, кодъяс озырджыкӧсь да семьяаджыкӧсь, оз вӧрзьӧд, куш юра чӧрт, а сы вылын со кратайтчӧ!
Сійӧ ӧд Антиплысь пиянсӧ ӧчередьтӧг салдатӧ мӧдӧдіс, яндысьтӧм мошенник, пон, прӧстит, господьӧ, менсьым грекъясӧс.
Ми мӧдӧдчим вӧравны.
Зальцбрунн, Силезияын, 1847 вося июль.
Щигровскӧй уездса Гамлет
Ӧтчыд ветліг-мунігӧн менӧ корисны ӧбедайтны озыр помещик да охотник ордӧ, Александр Михайлыч Г*** ордӧ.
Сылӧн сиктыс вӧлі верст вит сайын ичӧтик сиктсянь, кытчӧ ме сэки овмӧдчи.
Ме пасьталі фрак, кодтӧг некодлы ог сӧветуйт мунны весиг вӧравны, да мӧдӧдчи Александр Михайлыч ордӧ.
Ӧбедсӧ вӧлі урчитӧма квайт час кежлӧ; ме вои витын да суи зэв нин уна дворянаӧс, кодъяс вӧліны мундираӧсь, штатскӧй паськӧмаӧсь да мукӧд пӧлӧс кутшӧмсюрӧ паськӧмаӧсь.
Кӧзяин паныдаліс менӧ меліа, но пырысь-пыр жӧ котӧртіс официантскӧйӧ.
Сійӧ виччысис важнӧй сановникӧс и чувствуйтіс кутшӧмакӧ волнуйтчӧм, коді ньӧти эз лӧсяв светын сылӧн независимӧй положениелы да озырлунлы.
Александр Михайлыч некор эз вӧв гӧтыра и эз радейт нывбабаясӧс; сы ордӧ чукӧртчывліс гӧтыртӧмъяслӧн общество.
Сійӧ оліс лышкыда, ыдждӧдіс да выльысь зэв мичаа отделайтіс дедовскӧй хоромъяссӧ, быд во выписывайтліс Мӧскуаысь дас вит сюрс шайт дон вылӧ кымын вина да вообще пӧльзуйтчис зэв ыджыд пыдди пуктӧмӧн.
Александр Михайлыч зэв нин важӧн петіс отставкаӧ да некутшӧм почестьяс эз добивайтчы.
Мый нӧ заставляйтіс сійӧс корны ас ордас сановнӧй гӧсьтӧс да дзик асывсяньыс волнуйтчыны торжественнӧй ӧбед лунӧ?
Тайӧс пӧ вевттьӧма тӧдмавны позьтӧм кыз пемыдӧн, кыдзи шулывліс менам ӧти тӧдса стряпчӧй, кор сылысь юавлывлісны: босьтлывлӧ-ӧ сійӧ калым бурпырысь сетысьяслысь?
Кӧзяинкӧд торйӧдчӧм бӧрын ме куті ветлӧдлыны жыръясӧдыс.
Пӧшти став гӧсьтъясыс вӧліны меным тӧдтӧмӧсь; морт кызь кымын пукалісны нин картіасян пызанъяс сайын.
Преферанс радейтысьяс пиын вӧліны: кык военнӧй — благороднӧй, но неуна пӧрысьмӧм кодь чужӧмаӧсь; некымын штатскӧй морт — зэлыд, джуджыд галстукаӧсь да ӧшалысь, краситӧм усъясаӧсь, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын решительнӧй, но благонамереннӧй йӧзлӧн (тайӧ благонамереннӧй йӧзыс важнӧя босьтавлісны картіяссӧ да, юрнысӧ бергӧдлытӧг, боксянь чӧвтлывлісны синъяснысӧ на дінӧ матыстчысьяс вылӧ); гӧгрӧс рушкуа вит либӧ квайт уезднӧй чиновник, пӧсялӧм да яя киаӧсь и скромнӧй вӧрзьӧдчывтӧм кокъясаӧсь (тайӧ господаыс сёрнитісны небыд гӧлӧсӧн, рампырысь нюмъялісны быдладорлань, ворсан картісӧ кутісны дзик манишка бердас да кӧзыряйтігас эз кучкавны пызанӧ, а, мӧдарӧ, кисӧ улӧ-вылӧ гӧгӧртӧдігмоз, чӧвтӧны картісӧ турунвиж ной вылӧ да, взяткаяссӧ чукӧртігмоз, кокньыдика, зэв учтивӧя да приличнӧя дзуртышталісны).
Мукӧд дворянаыс пукалісны диванъяс вылын, чукӧръясӧн сулалісны ӧдзӧсъяс дорын да ӧшиньяс дорын; ӧти, абу нин том, но нывбабалӧн кодь чужӧма помещик, сулаліс пельӧсын, дрӧгнитлывліс, гӧрдӧдліс да шӧйӧвошӧмӧн бергӧдліс аслас кынӧм вылын часіыслысь печаткасӧ, кӧть и некод эз видзӧд сы вылӧ; мукӧд господаыс, гӧгрӧс фракаӧсь да клетка сера гачаӧсь, кодӧс вурӧма мӧскуаса портнӧй, вечноцехӧвӧй мастер Фирс Клюхин, сёрнитісны нинӧмысь виччысьтӧг да збоя, свободнӧя бергӧдлісны ассьыныс тшӧг да куш сьыліяссӧ; том морт, ар кызя кымын, абу прамӧй синъяса да еджыд юрсиа, юрсяньыс кок улӧдзыс пасьталӧма сьӧд паськӧм, тыдалӧ, полыштіс, но язвительнӧя нюмъяліс...
Но, сэсся меным кутіс лоны неуна гажтӧм, кыдзи друг ме дінӧ воис кутшӧмкӧ Войницын, помӧдз велӧдчытӧм студент, коді оліс Александр Михайлыч ордын мыйкӧ пыдди... сьӧкыд шуны, буретш мый пыдди.
Сійӧ лыйсис зэв бура да кужис дрессируйтны понъясӧс.
Ме тӧдлывлі сійӧс ещӧ Мӧскуаын на.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм том войтыр лыдысь, кодъяс, вӧвлі, быд экзамен вылын «ворсӧны столбнякӧн», мӧд ног кӧ шуны ни ӧти кыв эз вочавидзлыны скӧралысь профессор юасьӧмъяс вылӧ.
Тайӧ господасӧ, мича слог вӧсна, нимтывлісны ещӧ бакенбардистъясӧн.
(Важӧн кольӧм лунъяслӧн делӧясыс, кыдзи аддзанныд.)
Со кыдзи тайӧс вӧчлывлісны: вызывайтлісны, шуам, Войницынӧс.
Войницын, коді тайӧ кадӧдзыс вӧрзьывтӧг да веськыда пукаліс аслас лабичын, юр вывсяньыс да кок улӧдзыс кӧтасьӧма пӧсь ньылӧмӧн да надзӧник, но бессмысленнӧя гӧгӧр кӧвкйӧдліс синъяссӧ, — чеччывліс, тэрмасигтыр выліӧдзыс кизявліс ассьыс вицмундирсӧ да бокногӧн писькӧдчыліс экзаменаторскӧй пызан дорӧ.
«Изволитӧй босьтны билет», — меліа шуліс сылы профессор.
Войницын нюжӧдлывліс кисӧ да тіралігтыр инмӧдчыліс чуньяснас билет чукӧрӧ.
«Да энӧ изволитӧй бӧрйысьны», — жерган гӧлӧсӧн шуліс кутшӧмкӧ ӧтдор морт, но дӧзмысь старик, мӧд факультетса профессор, кодлӧн немтӧдлытӧг кутіс лӧгыс петны шудтӧм бакенбардист вылӧ.
Войницын пӧкӧритчыліс аслас участьлы, босьтліс билет, петкӧдлывліс номерсӧ да мунліс пуксьыны ӧшинь дорӧ, кытчӧдз сы водзладорсаыс вочавидзліс аслас юалӧм вылӧ.
Ӧшинь дорын Войницын эз вештыв синсӧ билет вылысь, буди, сӧмын сы могысь, медым воддза мозыс ньӧжйӧник видзӧдлыны гӧгӧр, но эз вӧрзьӧдлы ки ни кок.
Но вот сылӧн водзладорсаыс помаліс, шуӧны сылы: «бур, мунӧй, — либӧ весиг: — зэв бур», — сылӧн способностьяс серти.
Вот корӧны Войницынӧс.
Войницын сувтӧ да зумыд воськовъясӧн матыстчӧ пызан дорӧ.
«Лыддьӧй билеттӧ», — шуӧны сылы.
Войницын кыкнан кинас матыстӧ билетсӧ дзик ныр дорӧдзыс, ньӧжйӧник лыддьӧ да ньӧжйӧник лэдзӧ кияссӧ.
«Изволитӧй вочавидзны», — дышпырысь шуӧ сійӧ жӧ профессорыс, сетчӧ тушанас бӧрвыв да кияссӧ кресталӧ морӧс вылас.
Лоӧ гортйын кодь шы ни тӧв.
«Мый нӧ ті?»
Войницын чӧв олӧ.
Бокӧвӧй старикӧс заводитӧ дергайтны.
«Да висьталӧй жӧ кӧть мыйкӧ!»
Чӧв олӧ менам Войницын, быттьӧ кынмӧма места вылас.
Сылӧн шырӧм балябӧжыс крута да вӧрзьывтӧг чурвидзӧ паныд став ёртъясыслӧн любопытнӧй синъяслы.
Бокӧвӧй профессорлӧн синъясыс дасьӧсь чеччыштны местасьыныс: сылӧн зэв ёна лӧгыс петӧ Войницын вылӧ.
«Но ӧд, тайӧ жӧ тешкодь, — шуӧ мӧд экзаменатор: — мый нӧ ті немӧй моз сулаланныд? но, онӧ тӧдӧй, али мый? сідзкӧ, сідзи и висьталӧй».
«Лэдзӧй мӧд билет босьтны», — нурбыльтӧ шудтӧм.
Профессоръяс видзӧдлӧны ӧта-мӧдныс вылӧ.
«Но, изволитӧй», — кинас ӧвтыштӧм бӧрын шуӧ главнӧй экзаменаторыс.
Войницын бара босьтӧ билет, бара мунӧ ӧшинь дорӧ, бара бӧр матыстчӧ пызан дорӧ и бара чӧв олӧ, быттьӧкӧ кулӧма.
Бокӧвӧй старик сёйис эськӧ сійӧс ловъявывсьыс.
Медбӧрын сійӧс вӧтлӧны да пуктӧны сылы ноль.
Ті думайтанныд: ӧні сійӧ мунас татысь? оз жӧ ӧд!
Сійӧ бӧр мунӧ ас местаас, сідзи жӧ вӧрзьывтӧг пукалӧ экзамен помассьытӧдзыс, а мунігас горӧдӧ: «но и пывсян! аттӧ, кутшӧм задача!»
И тайӧ луннас сійӧ лунтыр ветлӧдлӧ Мӧскуаӧд, шочиника кутчысьлывлӧ юрас да шогпырысь ёрӧ ассьыс таланттӧм участьсӧ.
Небӧг бердӧ сійӧ, тӧдӧмысь, оз кутчысьлы, и мӧд лун асылас бара жӧ татшӧм история.
Вот тайӧ Войницыныс и локтіс ме дінӧ.
Ми сыкӧд сёрнитыштім Мӧскуа йылысь, вӧралӧм йылысь.
— Он-ӧ окотитӧй, — друг вашнитіс сійӧ меным: — ме тӧдмӧда тіянӧс татчӧсса медбур остряккӧд?
— Пӧжалуйста.
Войницын вайӧдіс менӧ ичӧтик тушаа, джуджыд сорс кодь юрси пратя да уска морт дінӧ, коді вӧлі коричневӧй фрака да сера галстука.
Сылӧн скӧр, подвижнӧй чертаясыс збыльысь вӧліны вежӧраӧсь да лёкӧсь.
Бытшлалана, омӧлика нюммунӧмыс дугдывтӧг вежньӧдліс сылысь вомдоръяссӧ; читкыртӧм сьӧд синъясыс яндысьтӧг видзӧдісны нерӧвнӧй синлысъяс увтіыс.
Сы дінын сулаліс помещик, паськыд, небыд, юмов — настоящӧй Сахар-Мёдович — да синпӧла.
Сійӧ водзвыв сераліс ичӧтик мортлӧн остротаяс вылӧ да быттьӧкӧ сылі нимкодьысла.
Войницын тӧдмӧдіс менӧ остряккӧд, кодӧс шуисны Пётр Петрович Лупихинӧн.
Ми тӧдмасим, чолӧмалім ӧта-мӧднымӧс.
— А позволитӧй представитны тіянлы менсьым медбур другӧс, — юмов помещикӧс киӧдыс кутӧм бӧрын друг шуис Лупихин ёсь гӧлӧсӧн. — Да энӧ жӧ пыксьӧй, Кирила Селифаныч, — содтіс сійӧ: — тіянӧс оз курччыны.
Вот, — водзӧ висьталіс сійӧ, сэк кості кор яндысьысь Кирила Селифаныч сэтшӧм нелӧсьыдпырысь копрасис, быттьӧкӧ кынӧмыс сылӧн усьны кӧсйис: — вот, рекомендуйта; зэв шань дворянин.
Ветымын арӧсӧдз вӧлі зэв здоров, да друг думыштіс синсӧ лечитны, мый вӧсна и синпӧла лои.
Сэксянь лечитӧ ассьыс крестьянасӧ — сэтшӧм жӧ успехӧн.
Но, а найӧ, дерт, сэтшӧм жӧ преданнӧйӧсь.
— Ӧд этатшӧм, — нурбыльтіс Кирила Селифаныч, — да серӧктіс.
— Висьталӧй водзӧ, другӧй менам, эк, висьталӧй водзӧ, — шуаліс Лупихин. — Тіянӧс ӧд, нинӧм он тӧд, судьяӧ вермасны бӧрйыны, и бӧръясны, видзӧдлӧй.
Но тіян пыдди, дерт, кутасны думайтны заседательяс, шуам; но ӧд колӧ жӧ, быд случай вылӧ, кӧть йӧзыслысь думсӧ кужны кывйӧн висьтавны.
Рӧкыд вылӧ кӧ губернатор волас: — юалас: мыйла судья мыкталӧ?
Но, шуам, висьталасны: параличӧн жугӧдӧма; сідзкӧ, лэдзӧй, шуас, сылысь вир.
А тайӧ тіян положениеын, сӧгласитчӧй асьныд, абу лӧсьыд.
Юмов помещик семдіс серамысла.
— Ӧд аддзан, сералӧ, — Кирила Селифанычлӧн лыбавлысь кынӧм вылӧ лӧгпырысь видзӧдігтыр водзӧ висьталіс Лупихин. — И мыйла сылы не серавны? — ме дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ: — пӧт, здоров, челядь абу, мужикъяссӧ абу закладуйтӧма — сійӧ жӧ найӧс лечитӧ — гӧтырыс йӧёват.
(Кирила Селифаныч неуна бергӧдчыштіс бокӧ, быттьӧ эз кывлы, да дугдывтӧг сераліс.)
Ме жӧ серала, а менам гӧтырӧй пышйис землемеркӧд.
(Сійӧ жергӧдіс пиньяссӧ.)
А ті тайӧс энӧ тӧдлӧй?
Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ!
Сідзи со босьтіс да и пышйис и письмӧ меным кольӧма: любезнӧй Пётр Петрович пӧ, извинит; увлекитчи страстьӧн, муна тэ дінысь менам сьӧлӧмлӧн другкӧд.
А землемер сӧмын сійӧн и воис сьӧлӧм вылас, мый гыжсӧ вӧлі оз шыр да новліс зэвтӧм гач.
Ті шензянныд?
Вот пӧ веськыда висьталысь морт.
И, господи! ми вок-степняк сідзи правда-матушкатӧ синмад и шуас.
Но, вешйыштамӧй бокӧ...
Мый миянлы будущӧй судья дінас сулавнысӧ...
Сійӧ босьтіс менӧ сойбордйӧд и ми вешйим ӧшинь дорӧ.
— Ме кывся тані острякӧн, — сёрнитігӧн висьталіс сійӧ меным: — ті энӧ эскӧй талы.
Ме прӧстӧ скӧрмӧдӧм морт и видча кывмӧн; сы вӧсна ме и сэтшӧм сямтӧм.
И, збыльысь, мыйла меным церемонитчынысӧ?
Некодлысь мнениесӧ ме грӧш дон ог донъяв и нинӧм ог добивайтчы; ме скӧр, — мый нӧ сэсся?
Скӧр мортлы, этша вылӧ, мывкыд оз ков.
А кутшӧма сійӧ освежайтӧ, ті онӧ вермӧ эскыны...
Но, со, например, но, со видзӧдлӧй миян кӧзяин вылӧ!
Но, мый вӧсна сійӧ котралӧ, помилуйтӧй, дугдывтӧг часі вылӧ видзӧдӧ, нюмъялӧ, пӧсялӧ, видыс аслас зэв важнӧй, миянӧс тшыгйӧдӧ?
Ыджыд тай — сановник!
Со, со, бара котӧртіс — весиг чотыштӧ, видзӧдлӧй.
И Лупихин чирӧм гӧлӧсӧн серӧктіс.
— Ӧтитор лёк, барыняяс абуӧсь, — пыдісянь ышловзигмоз водзӧ висьталіс сійӧ: — гӧтыръястӧм ӧбед, — а то, со кӧні ми воклы нажӧткаыс.
Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, — друг горӧдіс сійӧ: — локтӧ князь Козельский — со эсійӧ кузь тушаа мужичӧйыс, коді тошка, виж перчаткиа.
Пырысь-пыр тӧдчӧ, мый заграницаын вӧвлӧма... и пыр татшӧм сёрӧн локтӧ.
Йӧй, висьтала ме тіянлы, ӧтнас, кыдзи купеческӧй вӧвъяслӧн пара; а изволитінныд эськӧ мед ті видзӧдлыны, кутшӧм меліа сійӧ сёрнитӧ ми воккӧд, кутшӧм бурпырысь нюмъялӧ миян тшыг матушкаяслӧн да нывъяслӧн любезностьяс вылӧ!..
И мукӧддырйиыс ачыс остритӧ, ачыс кӧть и сӧмын пыр мунігмоз тані олӧ: — зато кутшӧма остритӧ!
Дзик быттьӧкӧ ныж пуртӧн гез пилитӧ.
Сійӧ менӧ терпитнысӧ оз вермы...
Ветла копыртча сылы.
И Лупихин котӧртіс князьлы паныд.
— А со менам личнӧй враг локтӧ, — друг бӧр ме дінӧ воӧм бӧрын шуыштіс сійӧ: — аддзанныд эсійӧ пемыдгӧрд чужӧма, тшӧть кодь юрсиа, кыз мортсӧ, со, коді тай шапкасӧ кутӧ киас, да стен пӧлӧныс писькӧдчӧ да быдладорӧ гӧвкйӧдлӧ синъяссӧ, кыдзи кӧин?
Ме вузалі сылы 400 шайтысь вӧв, коді вӧлі сулалӧ 1 000 шайт, и тайӧ кывтӧм пемӧсыс имеитӧ ӧні тыр право зывӧктӧмӧн видзӧдны ме вылӧ; а ӧд ачыссӧ сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, медсясӧ асылын, чай ютӧдз, либӧ пырысь-пыр ӧбед бӧрын, мый сылы шуан: здравствуйте, а сійӧ вочавидзӧ: мыйся?
А со генерал локтӧ, — водзӧ висьталіс Лупихин: — отставкаӧ петӧм штатскӧй генерал, рӧзӧритчӧм генерал.
Сылӧн нылыс свекловичнӧй сакарысь, и заводыс зӧлӧтукаӧн висьӧ...
Винават, мӧдарӧ висьталі... но, да ті гӧгӧрвоанныд.
А! и архитектор татчӧ веськалӧма!
Немеч, а уска и ассьыс делӧсӧ оз тӧд — чудеса!..
А веськыда кӧ шуны, мыйла сылы и тӧдны ассьыс делӧсӧ; медтыкӧ калым босьталіс да колоннаяс, столбъяс — колӧ шуны, унджык сувтӧдаліс миян столбӧвӧй дворяналы!
Лупихин бара гораа серӧктіс...
Но друг тревожнӧй шызьӧм паськаліс дом пасьталаыс.
Сановник воӧма.
Кӧзяиныс сідзи и тювкнитіс передньӧйӧ.
Сы бӧрся уськӧдчисны тайӧ домас олысьяс пиысь некымын преданнӧй морт да зіль гӧсьтъяс...
Гора сёрниыс быри да лои небыд, приятнӧй сёрни, быттьӧкӧ тулысын мазіяс ызгыштӧны асланыс позйын.
Ӧти ланьтлывтӧм чушканзі — Лупихин да зэв шань трутень — Козельский эз чинтыны гӧлӧсъяссӧ...
И вот, пырис медбӧрын мазі матка — пырис сановник.
Сьӧлӧмъясныс ставныслӧн чепӧсйисны сылы паныд, пукалысь тушаяс кыпӧдчисны: весиг помещик, коді донтӧма ньӧбӧма Лупихинлысь вӧвсӧ, весиг тайӧ помещикыс тшукӧдіс тшӧкасӧ аслас морӧсӧ.
Сановник кутіс ассьыс достоинствосӧ вывті бура: юрсӧ бӧрлань довкйӧдлігтыр, быттьӧ кланяйтчигӧн, сійӧ шуис некымын ошкана кыв, кодъяс пиысь ставыс заводитчӧны а шыпасӧн, кодӧс шуӧма кузя да ныр пырыс; — лӧгпырысь, быттьӧкӧ тшыг морт, видзӧдліс князь Козельский тош вылӧ да мыччис рӧзӧритчӧм штатскӧй генераллы, кодлӧн эм завод да ныв, шуйга киса водз чуньсӧ.
Некымын минут мысти, кор сановник вевъяліс шуны кыкысь, мый сійӧ зэв рад, мый эз сёрмы ӧбед кежлӧ, став обществоыс мӧдӧдчис столӧвӧйӧ, тузъясыс мунісны водзвыланыс.
Колӧ-ӧ висьтавны лыддьысьысьлы, кыдзи пуксьӧдісны сановникӧс медся первой местаас штатскӧй генерал да губернскӧй предводитель костӧ, коді вӧлі морт свободнӧй да достойнӧй выраженньӧа чужӧма, тайӧ чужӧмыслы дзик лӧсяліс сылӧн крахмалитӧм манишкаыс, зэв ыджыд жилеткаыс да французскӧй табак тыра гӧгрӧс табак дозйыс, — кыдзи ноксис кӧзяиныс, котраліс, пӧтчуйтіс гӧсьтъясӧс, ветлігмозыс нюмъяліс сановник мышлы да, пельӧсын сулалігмоз, кыдзи школьник, тэрмасьӧмӧн босьтліс сёйны суп тыра тарелка либӧ яйтор, — кыдзи дворецкӧй вайис пызан вылӧ аршинӧн-джынйӧн кузьта чери, кодлӧн вомас вӧлі букет, — кыдзи ливреяяса, видзӧднысӧ суров слугаяс зумыштчӧмӧн вӧзъялісны быд дворянинлы то малага, то дрей-мадера, и кыдзи пӧшти став дворянаыс, медсясӧ олӧмаджыкъясыс, быттьӧкӧ неокотапырысь долг чувстволы пӧкӧритчигтыр, юисны рюмка бӧрся рюмка, — кыдзи, медбӧрын, мӧдісны клопайтны шампанскӧй бутылкаяс, и заводитісны висьтавлыны заздравнӧй тостъяс: ставыс тайӧ, буракӧ, зэв тӧдса лыддьысьысьлы.
Но медся замечательнӧйӧн меным кажитчис анекдот, кодӧс висьталіс ачыс сановник, а мукӧдыс ставныс радпырысь чӧв олісны.
Кодкӧ, кажитчӧ, рӧзӧритчӧм генерал, коді сэтшӧм морт, мый тӧдӧ ӧнія выль словесностьсӧ, казьтыштіс вообще нывбаба влиянньӧ йылысь, медсясӧ том войтыр вылӧ.
«Да, да, — сылысь висьталӧмсӧ водзӧ нуӧдіс сановник, — тайӧ збыль; но том войтырӧс колӧ стрӧга кутны, а то найӧ, пӧжалуй, быд юбкаысь йӧймӧны.
(Челядь сяма гажа нюм котӧртіс став гӧсьтъяс чужӧм вывті; ӧти помещиклӧн весиг благодарность кутіс тӧдчыны синъясас.)
«Сы вӧсна мый том войтыр йӧйӧсь».
(Сановник, буракӧ, важность вӧсна, мукӧддырйиыс вежлаліс кывъяслысь ударениесӧ.)
«Вот кӧть менам пи Иван, — водзӧ висьталіс сійӧ, — кызьӧд арӧс сӧмын на йӧйлы, а сійӧ друг меным и шуӧ: «позволитӧй, батюшка, гӧтрасьны».
Ме сылы шуа: йӧй, служитышт первой...
Но, отчаяние, синва... но менам зэв он»...
(«Зэв он» кывсӧ сановник шуис медсясӧ кынӧмнас, а эз вомдоръяснас; чӧв олыштіс да величавӧя видзӧдліс аслас сусед вылӧ, генерал вылӧ, сэки жӧ неуна ёнджыка лэптіс синкымъяссӧ, мыйта колӧ вӧлі виччысьны.
Штатскӧй генерал лӧсьыдіника копыртіс юрсӧ неуна боквыв да зэв тэрыба мӧдіс куньтыравны синъяссӧ, кодъяс видзӧдісны сановник вылӧ.)
«И мый жӧ, — бара кутіс висьтавны сановник, — ӧні ачыс меным гижӧ, мый аттьӧ пӧ, батюшка, мый йӧйӧс велӧдін...
Со ӧд кыдзи колӧ вӧчны».
Став гӧсьтъяс, дерт, тырвыйӧ сӧгласитчисны висьтавлыськӧд да быттьӧкӧ варовмисны получитӧм удовольствие да велӧдӧм вӧснаыс...
Ӧбед бӧрын став обществоыс сувтіс да мӧдӧдчис гостинӧйӧ, кӧть и приличнӧя, но ёна шумитісны, быттьӧкӧ тайӧпӧрйӧ вӧлі разрешитӧма шумитнысӧ...
Пуксялісны картіӧн ворсны.
Муртса ме верми виччысьны рытсӧ, сэсся тшӧкті аслам ямщиклы вит час асыв кежлӧ доддявны менсьым коляскаӧс да муні узьны.
Но тайӧ лун чӧжнас меным ковмис тӧдмасьны ещӧ ӧти замечательнӧй морткӧд.
Сы вӧсна мый гӧсьтъяс вӧліны зэв унаӧн, некод эз узь ӧтнас.
Неыджыд, турунвиж да уль руа жырйын, кытчӧ менӧ вайӧдіс Александр Михайлычлӧн дворецкӧйыс, вӧлі нин дзикӧдз пӧрччысьӧм мӧд гӧсьт.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ пелька суніс эшкын улас, вевттьысис сійӧн дзик нырӧдзыс, неуна вӧрыштіс небыд пуховик вылын да ланьтіс, ачыс сюся видзӧдіс бумажнӧй колпакыслӧн гӧгрӧс кайма увтіыс.
Ме матыстчи мӧд крӧвать дорӧ (жырас вӧлі ставыс кык крӧвать), пӧрччыси да воді васӧд прӧстыняяс костӧ.
Менам сусед кутіс вӧрны аслас вольпась вылын...
Ме сии сылы бур вой.
Коли час джын.
Кутшӧма кӧть ме эг зіль, некыдзи эг вермы унмовсьны: сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн помтӧг кыссисны ковтӧм да гӧгӧрвотӧм мӧвпъяс, кыссисны мырдӧн да ӧтнога, быттьӧкӧ ва лэпталан машиналӧн ведраяс.
— А ті, кажитчӧ, онӧ узьӧй? — шуис менам суседӧй.
— Кыдзи аддзанныд, — вочавидзи ме. — Да и тіян оз узьсьы.
— Менам некор оз узьсьы.
— Кыдзи нӧ сідз?
— Да сідз.
Ме унмовся ачым ог тӧд мыйла; куйла, куйла, да и унмовся.
— Мыйла нӧ ті воданныд вольпась вылас, кытчӧдз тіян унныд оз лок?
— А мый нӧ прикажитанныд вӧчны?
Ме эг вочавидз сусед юалӧм вылӧ.
— Шензя ме, — водзӧ висьталіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын; — мыйла тані пытшъясыс абуӧсь.
Кажитчӧ, тані эськӧ и оланіныс налы?
Ті быттьӧкӧ шогсянныд на вӧсна, — шуышті ме.
— Ог, ог шогсьы, но ме быдторйын радейта дорвывлун.
«Вот кыдзи, — думышті ме: — кутшӧм кывъяс шуалӧ».
Сусед бара чӧв олыштіс.
— Кӧсъянныд мекӧд заклад вартны? — друг шуис сійӧ вель гораа.
— Мый кузя?
Суседӧй менам мӧдіс забавляйтны менӧ.
— Гм... мый кузя?
А вот мый кузя: ме уверен, мый ті менӧ чайтанныд йӧйӧн.
— Помилуйтӧй, — нурбыльті ме чуймӧмӧн.
— Степнякӧн, невежаӧн...
Висьталӧй...
— Ме ог имеит удовольствие тӧдны тіянӧс, — вочавидзи ме. — Мый серти ті верминныд тадзи чайтны...
— Мый серти!
Да сӧмын тіян гӧлӧс шы серти: ті сэтшӧм лёкногӧн вочавидзанныд меным...
А ме ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ті чайтанныд....
— Энлӧй...
— Ог, ті энлӧй.
Ӧти-кӧ, ме сёрнита французскӧй кывйӧн тіян дорысь ог лёкджыка, а немецкӧйӧн весиг бурджыка, мӧд-кӧ, ме куим во олі заграницаын: сӧмын Берлинын олі кӧкъямыс тӧлысь.
Ме Гегельӧс изучиті, милӧстивӧй государь, Гётеӧс тӧда наизусть; таысь кындзи, ме дыр радейтлі германскӧй профессорлысь нывсӧ и гӧтраси — гортын чахоточнӧй барышня вылӧ, коді вӧлі усьӧм юрсиа, но вель замечательнӧй личность.
Сідзкӧ, ме дзик ӧткодь морт тіянкӧд; ме абу степняк, кыдзи ті чайтанныд...
Менӧ сідзжӧ йирисны рефлексияяс, и непосредственнӧйыс меын нинӧм абу.
Ме лэпті юрӧс да кык пӧв ыджыдджык вниманньӧӧн видзӧдлі чудак вылӧ.
Ичӧтик лампа би югӧр улын ме муртса верми аддзыны сылысь чертаяссӧ.
— Со, ті ӧні видзӧданныд ме вылӧ, — ассьыс колпаксӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс сійӧ, — и, тӧдӧмысь, ассьыныд асьныд юаланныд: кыдзи нӧ тайӧ ме эг аддзыв сійӧс талун рытнас?
Ме тіянлы висьтала, мыйла ті менӧ энӧ аддзылӧй: — сы вӧсна, мый ме ог ыдждӧдлыв гӧлӧсӧс; сы вӧсна, мый ме дзебсяся мукӧдъяс сайӧ, сулала ӧдзӧсъяс сайын, некодкӧд ог сёрнит; сы вӧсна, мый, ме дінті подносӧн мунігас, дворецкӧй водзвыв лэптӧ ассьыс гырддзасӧ менам морӧс весьтӧдз...
А мыйла ставыс тайӧ артмӧ?
Кык помка вӧсна: ӧти-кӧ, ме гӧль, а мӧд-кӧ, ме миритчи...
Висьталӧй веськыда, ті ӧд энӧ аддзылӧй менӧ?
— Ме збыль эг имеит удовольствие...
— Но да, но да, — торкис сійӧ менӧ: — ме тайӧс тӧді.
Сійӧ кыпӧдчыштіс да кресталіс кияссӧ; колпакыслӧн кузь вуджӧрыс кусыньтчис стенсянь йиркӧ.
— А висьталӧй жӧ веськыда, — бокладорсянь ме вылӧ друг видзӧдлӧм бӧрын содтіс сійӧ: — ме должен кажитчыны тіянлы зэв ыджыд чудакӧн, кыдзи шусьӧ, оригиналӧн, либӧ, гашкӧ, пӧжалуй, мыйӧнкӧ ещӧ лёкджыкӧн: гашкӧ, ті думайтанныд, мый ме лэччыся чудак улӧ?
— Ме бара жӧ выльысь должен шуны тіянлы, мый ме ог тӧд тіянӧс....
Здук кежлӧ сійӧ зумыштчыліс.
— Мыйла ме тіянкӧд, меным дзик тӧдтӧм морткӧд, сэтшӧм виччысьтӧг сёрнитны мӧді — енмыс, енмыс сӧмын тӧдӧ!
(Сійӧ ышловзис.)
— Эг жӧ ӧд сы вӧсна, мый миян душаясным ӧткодьӧсь!
И ті, и ме, ми кыкнанным пӧрадочнӧй йӧз, мӧд ногӧн шуны, эгоистъяс: ни тіянлы меӧдз, ни меным тіянӧдз абу дзик некутшӧм мог; сідз ӧд?
Но миян кыкнаннымлӧн оз узьсьы...
Мыйла не варовитыштны?
Ме ӧні кыпыд, а тайӧ шоча овлӧ мекӧд.
Ме, аддзанныд-ӧ, полыськодь, и пола ог сы вӧсна, мый ме провинциал, абу чиновнӧй, гӧль морт, а сы вӧсна, мый ме вывті самолюбивӧй морт.
Но мукӧддырйиыс, бур обстоятельствояс, случайностьяс дырйи, кодъясӧс ме, колӧ шуны, ог вермы ни определитны, ни водзвыв тӧдны, полӧмӧй менам бырӧ дзикӧдз, кыдзи со ӧні, например.
Ӧні менӧ сувтӧдӧй чужӧм-на-чужӧм кӧть аскӧдыс Далай-Ламакӧд, — ме и сылысь кора чушкыштны табактор.
Но, гашкӧ, тіян унмыд локтӧ?
— Мӧдарӧ, — тэрмаси ме вочавидзны: — меным зэв лӧсьыд сёрнитны тіянкӧд.
— Мӧд ног кӧ шуны, ме тешнытӧ петкӧдла тіянлысь, кӧсъянныд ті шуны...
Тайӧ ещӧ на бурджык...
И сідз, висьтала ме тіянлы, менӧ тані ыдждӧдлӧны оригиналӧн, колӧ шуны, ыдждӧдлӧны найӧ, кодъяслы, случайнӧй ногӧн, мукӧд дребеденьыскӧд тшӧтш, кыв выланыс воас и менам нимӧй.
«Менам судьба вӧсна некод ёна оз тӧждысь».
Найӧ думайтӧны оскорбитны менӧ...
О, господьӧ енмӧ! найӧ кӧ эськӧ тӧдісны... да буретш сы вӧсна ме и быра, мый меын дзик ньӧти нинӧм оригинальнӧйыс абу, нинӧм, татшӧм выходкаяссьыс кындзи, кыдзи, шуам, тіянкӧд менам ӧнія сёрниӧй; но ӧд тайӧ выходкаясыс ыргӧн грӧш оз сулавны.
Оригинальностьлӧн тайӧ медся донтӧм да медся низменнӧй рӧд.
Сійӧ бергӧдчис мелань чужӧмнас да ӧвтыштіс кияснас.
— Милӧстивӧй государь! — горӧдіс сійӧ: — менам сэтшӧм мнение, мый вообще сӧмын оригиналъяслы и овны му вылын; найӧ ӧтнаныс имеитӧны право овны.
Менам стӧканӧй абу ыджыд, но ме юа аслам стӧканысь, шулӧма кодкӧ.
Аддзанныд-ӧ, — содтіс сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн: — кутшӧм чистӧя ме шуала французскӧй кывсӧ.
Мый меным сыысь, мый тэнад юрыд ыджыд да сэтчӧ уна тӧрӧ и мый гӧгӧрвоан тэ ставсӧ, уна тӧдан, нэм бӧрся следитан, — да асладыссӧ, торъяланаыс, собственнӧйыс, тэнад нинӧм абу!
Общӧй местаясса ӧти складочнӧй местаӧн свет вылын унджык, — да кодлы кутшӧм удовольствие таысь?
Да, тэ кӧть ло бӧбӧн, но аслыссямаӧн!
Аслад дук мед вӧлі, аслад собственнӧй дук, со мый!
И энӧ думайтӧй, медым менам требованиеяс тайӧ дук йывсьыс вӧліны ыджыдӧсь...
Ен мед видзас!
Татшӧм оригиналъясыд зэв уна; кытчӧ кӧть он видзӧдлы — оригинал; быд ловъя морт — оригинал, но месӧ на лыдӧ эг веськав!
— А ӧд, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс сійӧ: — томдырйи, кутшӧм гырысь виччысьӧмъяс ме возбуждайтлі!
Кутшӧм ыджыд мнение вӧлі менам ас йылысь заграницаӧ мунтӧдз, да и первойя кадас сэтысь воӧм бӧрын!
Но, заграницаын ме сюся олі, пыр ӧтнамӧнджык писькӧдчи, кыдзи сійӧ и следуйтӧ ми воклы, коді пыр мыйкӧ тӧдмалӧ, тӧдмалӧ, а бӧрыннас, видзӧдан — нинӧмсӧ абу тӧдмалӧма!
— Оригинал, оригинал! — вӧйпӧм ногӧн юрнас довкйӧдлігмоз бара висьталіс сійӧ... — Шуӧны менӧ оригиналӧн...
Збыльвылассӧ вӧлӧма, мый став светын абу омӧльджыка оригинальнӧй мортыс, чем тіян покорнейшӧй слуганыд.
Менам, буракӧ, и чужсьылӧма мӧдлы подражайтӧм могысь...
Ей-богу!
Ола ме сідзжӧ быттьӧкӧ, медым подражайтны разнӧй сочинительяслы, кодъясӧс ме изучайтлі, зэв сьӧкыда ола; и велӧдчылі ме, и радейтлі, и гӧтраси, медбӧрын, быттьӧкӧ эг ас окотаысь, быттьӧкӧ исполняйті кутшӧмкӧ не то долг, не то урок, — коді сійӧс тӧдас.
Сійӧ нетшыштіс юрсьыс колпаксӧ да шыбитіс сійӧс вольпась вылас.
— Окотитанныд кӧ, ме тіянлы висьтала ассьым олӧмӧс, — юаліс сійӧ менсьым тэрыб гӧлӧсӧн: — либӧ, бурджык, некымын вӧвлӧмтор менам олӧмысь?
— Пӧжалуйста.
— Либӧ энлы, висьтала жӧ ме тіянлы бурджык, кыдзи ме гӧтраси.
Ӧд гӧтрасьӧм — тӧдчана делӧ, первой испытание мортыслы ставнас; сыын рӧмпӧштанын моз тыдалӧ...
Да тайӧ орччаӧдӧмыс вывті нин важ...
Позволитӧй, ме табак чушкышта.
Сійӧ перйис пӧдушка увсьыс табакерка, восьтіс сійӧс да, восьтӧм табакеркасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлігмоз, бара мӧдіс висьтавны.
— Ті, милӧстивӧй государь, гӧгӧрвоӧй менсьым положенньӧӧс...
Думыштлӧй асьныд, кутшӧм, но, кутшӧм, висьталӧй пӧжалуйста, пӧльза ме верми босьтны Гегель энциклопедияысь?
Мый ӧтсямаыс, висьталӧй, тайӧ энциклопедия костас да роч олӧм костын?
И кыдзи тшӧктанныд применитны сійӧс миян олӧм-вылӧм дінӧ, да он ӧтнассӧ сійӧс, энциклопедиясӧ, а вообще немецкӧй философиясӧ... шуа паськыдджыка — наукасӧ?
Сійӧ чеччыштіс вольпась вылас да, пиньсӧ лёкысь йирыштӧм бӧрын, кутіс броткыны ичӧтджык гӧлӧсӧн:
— А, со кыдзи? со кыдзи?..
Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ кыссьылін заграницаас?
Мыйла эн пукав гортад да эн изучайт асгӧгӧрса олӧмсӧ места вылас?
Тэ эськӧ тӧдмалін и мый колӧ сылы и мый сыкӧд водзӧ лоӧ, и аслад, сідз шуны, призвание йылысь эськӧ бурджыка мӧдін тӧдны...
Да помилуйтӧй, — бара гӧлӧссӧ вежӧм бӧрын, быттьӧкӧ правдайтчигмоз да полыштігтыр, водзӧ висьталіс сійӧ: — кысь нӧ ми воклы изучайтны сійӧс, кодӧс ни ӧти умница абу на гижӧма небӧгӧ!
Ме эськӧ и рад вӧлі босьтны урокъяс сылысь, роч олӧмыслысь, но чӧв олӧ сійӧ, менам сьӧлӧмшӧрӧй.
Гӧгӧрво пӧ менӧ сідзи; а менам вынӧй оз судзсьы та вылӧ: меным ті сетӧй кывкӧртӧд, заключенньӧ ті меным вайӧй...
Кывкӧртӧд? — со пӧ тэныд и кывкӧртӧд: кывзышт миян мӧскуасаяслысь — абу али мый колипкайяс?
Да сыын и лёкыс, мый найӧ курскӧй колипкайяс моз шутьлялӧны, а оз морт моз сёрнитны...
Вот ме думайті, думайті — наукаыс ӧд, кажитчӧ, быдлаын ӧти, и истинаыс ӧти — босьті да и мӧдӧдчи, ен сыкӧд, бокӧвӧй канмуӧ, нехристьяс дорӧ...
Мый прикажитанныд! — томлун, гордость шымыртіс менӧ.
Эз вӧв окота, тӧданныд, кадысь водз тшӧгны, кӧть сійӧ пӧ, шуӧны, и здоровӧй.
Да, веськыда шуны, кодлы природаыс абу сетӧма яйсӧ, не аддзывны сылы аслас телӧ вылысь и госсӧ!
— Но, — недыр думайтӧм бӧрын содтіс сійӧ, — ме, кажитчӧ, кӧсйыси висьтавны тіянлы, кутшӧм ногӧн ме гӧтраси.
Кывзӧй жӧ.
Ӧти-кӧ, висьтала тіянлы, мый гӧтырӧй ӧні менам абу нин свет вылас, мӧд-кӧ... а мӧд-кӧ, ме аддза, мый меным ковмас висьтавны тіянлы аслам томдырся олӧмӧс, а то ті нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй...
Тіян ӧд унныд оз на лок?
— Оз, оз на лок.
— И зэв бур.
Ті кывзыштӧй... со орчча жырас господин Кантагрюхин шкоргӧ кутшӧм неблагороднӧя!
Чужи ме неозыр мам-бать ордын — висьтала мам-бать ордын, сы вӧсна, мый, предание серти, мамысь кындзи, вӧлӧма менам и бать!
Ме сійӧс ог помнит; висьталӧны, абу пӧ зэв сюсь морт вӧлӧма, ыджыд ныра да беринӧсь чужӧма, рыжӧй да ӧти ныр розьнас табак чушкылӧма; матушка спальняын ӧшаліс сылӧн портретыс, пельӧдзыс сьӧд воротника гӧрд мундира, зэв мисьтӧм.
Сы дінті менӧ, вӧлі, нӧйтны нуӧдлывлӧны, и матушкаӧй менам, татшӧм случайяс дырйиыс, меным век индывліс сы вылӧ, ачыс шуавліс: сійӧ эськӧ тэнӧ не тадзи на.
Верманныд представитны аслыныд, кутшӧма тайӧ менӧ ышӧдліс.
Ни вок менам эз вӧв, ни чой; колӧ шуны веськыда, вӧлі кутшӧмкӧ лёкиник вок, балябӧжыс висис английскӧй висьӧмӧн, да мыйкӧ зэв регыдӧн кулі...
И мыйла, кажитчӧ, английскӧй висьӧмыслы пырны Курскӧй губернияӧ Щигровскӧй уездӧ?
Но делӧыс абу таын.
Менӧ воспитайтӧмӧн занимайтчис матушка, коді пуктіс та вылӧ став зільлунсӧ, кутшӧм овлӧ степнӧй помещицалӧн; занимайтчис сійӧ тайӧн менам дзик великолепнӧй чужан лунсянь да сэтчӧдз, кытчӧдз эз тыр меным дас квайт арӧс...
Ті следитанныд менам висьталӧм бӧрся?
— Кыдзи нӧ, висьталӧй водзӧ.
— Но, ладнӧ.
Вот, мыйӧн тыри меным дас квайт арӧс, матушкаӧй менам, ньӧти нюжмасьтӧг, босьтіс да и вӧтліс менсьым французскӧй гувернёрӧс, нежинскӧй грекъяс пӧвстысь петӧм немеч Филипповичӧс; нуӧдіс менӧ Мӧскуаӧ, гижӧдіс университетӧ да и сетіс ловсӧ всемогущӧйлы, а менӧ колис менам рӧднӧй дядь ордӧ, стряпчӧй Колтун-Бабура ордӧ, сэтшӧм лэбач ордӧ, коді кывсис эз сӧмын ӧти Щигровскӧй уездын.
Рӧднӧй дядьӧй менам, стряпчӧй Колтун-Бабура, грабитіс менӧ, кыдзи овлӧ, кушӧдз...
Но делӧыс бара на абу таын.
Университетӧ ме пыри — колӧ сетны справедливость менам матушкалы — вель бура подготовитчӧмӧн; но оригинальностьлӧн тырмытӧмлуныс сэки нин тӧдчис.
Челядьдырся олӧмӧй менам нинӧмӧн эз торъяв уна мукӧд том дворяналӧн челядьдырся олӧмысь: ме сідзи жӧ бӧба да ньӧжйӧ быдми, быттьӧкӧ перина улын, сідзи жӧ водз заводиті велӧдны наизусть кывбуръяс да шоммыны, талы помканас быттьӧкӧ вӧлі мечтательнӧй наклонность... мый дорӧ нин? — да, прекраснӧй дорӧ... да мукӧдтор дінӧ.
Университетын ме эг мун мӧд туйӧд: ме пырысь-пыр жӧ веськалі кружокӧ.
Сэки кадыс вӧлі мӧд...
Но ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, мый сэтшӧмыс кружокыс?
Помнитчӧ, Шиллер шуліс кӧнкӧ:
Сійӧ, уверяйта тіянӧс, сійӧ оз тайӧс кӧсйы шуны; сійӧ кӧсйис шуны:
— Да мый нӧ ужаснӧйсӧ ті аддзанныд кружоксьыс? — юалі ме.
Сусед менам кватитіс колпаксӧ да дзик нырӧдзыс сюйис сійӧс юрас.
— Мый ме аддза ужаснӧйсӧ? — горӧдіс сійӧ. — А со мый: кружок — да тайӧ быдпӧлӧс самобытнӧй развитиеыслы гибель; кружок — сійӧ обществосӧ, нывбабаӧс, олӧмсӧ сы вылӧ лёкногӧн вежӧм; кружок... о, да энлӧй; ме тіянлы висьтала, мый сэтшӧмыс кружок!
Кружок — тайӧ дыша да нярмӧмпырысь ӧтлаын да орччӧн олӧм, кодлы сетӧны тӧлка делӧлысь тӧдчанлун да вид; кружок вежӧ сёрнисӧ мӧвпалӧмъясӧн, велӧдӧ нинӧм абусӧ болтайтны, торкӧ тіянӧс ас кежся бур уджысь, висьмӧдӧ тіянӧс литературнӧй лудӧм висьӧмӧн, мырддьӧ, медбӧрын, тіян душалысь свежестьсӧ да девственнӧй ёнлунсӧ.
Кружок — да тайӧ пошлость да гажтӧмтор воклун да ёртасьӧм ним сайын, восьсалун да участие помка сайын недоразумениеяслӧн да притязаниеяслӧн йитсьӧм; кружокын, сы вӧсна мый быд приятельлӧн эм право — любӧй кадӧ и любӧй часӧ сюйны ассьыс мыськытӧм чуньяссӧ веськыда ёртыслы пытшкӧсас, некодлӧн душаас абу вӧрзьӧдлытӧм сӧстӧм места; кружокын поклоняйтчӧны нинӧм абусӧ больгысь краснобайлы, самолюбивӧй умниклы, том арлыдӧн лоӧм стариклы, новлӧдлӧны ки выланыс бездарнӧй, но «гуся» мӧвпъяса кывбуралысьӧс; кружокын том, дас сизим арӧса йӧз мудера да мудрёнӧя тӧлкуйтӧны нывбабаяс йылысь да любовь йылысь, а нывбабаяс водзын чӧв олӧны, либӧ сёрнитӧны накӧд быттьӧ небӧгкӧд, — да и мый йылысь сёрнитӧны!
Кружокын дзоридзалӧ мудер красноречие; кружокын кыйӧдӧны ёрта-ёрт бӧрсяыс оз омӧльджыка полицейскӧй чиновникъясысь...
О, кружок! тэ абу кружок: тэ — кӧлдуйтӧм кытш, кӧні пӧгибнитіс эз нин ӧти прамӧй морт!
— Но, тайӧс ті содталанныд, позволитӧй тіянлы индыны, — торки ме сійӧс.
Сусед менам чӧв олігтыр видзӧдліс ме вылӧ.
— Вермас лоны, енмыс менӧ тӧдӧ, вермас лоны.
Да ӧд ми вокыслы сӧмын ӧти долыдлун и коли — содтавны.
Вот, татшӧм ногӧн ме олі Мӧскуаын нёль во.
Ог вермы ме серпасавны тіянлы, милӧстивӧй государь, кутшӧм ӧдйӧ, кутшӧм страшнӧ ӧдйӧ коли тайӧ кадыс; весиг шог да дӧсаднӧ казьтыштнысӧ.
Чеччан вӧлі асылын, и быттьӧкӧ гӧра йывсянь даддьӧн исковтан...
Видзӧдан, и воӧмыд нин помӧдзыс; со и рыт нин; со нин унзіль слуга пасьтӧдӧ тіянӧс сюртукӧн — пасьтасян и довган тӧдса ордад да мӧдан каллянӧн куритны, юны кизьӧр чай стӧканъясӧн да тӧлкуйтны немеч философия йылысь, радейтчӧм йылысь, ловлӧн помтӧм шонді да мукӧд ылысса предметъяс йылысь.
Но и сэтӧні паныдасьлі ме оригинальнӧй, самобытнӧй йӧзкӧд: мукӧдыс, кыдзи кӧть эз кут асьсӧ, кыдзи кӧть эз кусняв асьсӧ, а век природаыс босьтліс ассьыс; ӧтнам ме, шудтӧм, лепиті ачым ачымӧс быттьӧ небыд воск и менам коньӧрлӧн кодь природаӧй дзик ньӧти эз водзсась!
Та кості меным тыри кызь ӧти арӧс.
Ме заводиті владейтны аслам наследствоӧн, либӧ, стӧчджыка кӧ, аслам наследстволӧн сійӧ юкӧннас, кутшӧмӧс думыштӧма меным кольны опекунӧй менам.
Ме сеті вӧля вылӧ лэдзӧм дворӧвӧй мортлы — Василий Кудряшевлы — доверенность став вотчинаясӧн веськӧдлӧм вылӧ да муні суйӧр сайӧ, Берлинӧ.
Суйӧр сайын ме олі, кыдзи ме висьтавлі нин тіянлы, куим во.
И мый жӧ?
И сэні, и суйӧр сайын ме вӧлі сэтшӧм жӧ неоригинальнӧй существоӧн.
Ӧти-кӧ, нинӧм и сёрнитны, мый буретш Европасӧ, европаса бытсӧ ме эг тӧдмав ни ӧти юрси си мында; ме кывзі немеч профессоръяслысь да лыдди немеч небӧгъяс сэні, кӧні найӧ чужлӧмаӧсь... таын вӧлі став торъялӧмыс.
Олі ме ӧтка олӧмӧн, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ манак; тӧдмасявлі отставнӧй роч поручикъяскӧд, кодъяс ме моз жӧ шогӧ усьӧмаӧсь унджык тӧдмавны горшлун вӧсна, кодъяс, колӧ шуны, абу зэв гӧгӧрвоысьӧсь да эз кужлыны мичаа сёрнитны; волысьлывлі пензаса да мукӧд няня губернияса тупоумнӧй семействояскӧд; шляйтчи кофейнӧйясӧд, лыддялі журналъяс, рытъяснас ветлывлі театрӧ.
Сэтчӧс йӧзкӧд ме омӧля вӧлі тӧдса, сёрниті накӧд кыдзкӧ зэлӧдчӧмӧн и некодӧс найӧс ас ордысь эг аддзыв, кык либӧ куим кӧвъясьысь молодчикъяс кындзи, кодъяс вӧліны еврейяс пиысь да кодъяс зэв тшӧкыда пыравлісны ме ордӧ да удждывлісны менсьым сьӧм, — бур, мый der Russe эскӧ.
Случайлӧн тешкодь ворсӧмыс вайӧдіс менӧ, медбӧрын, менам ӧти профессор ордӧ; а именнӧ, со кыдзи: ме пыри сы ордӧ гижӧдчыны курс вылӧ, а сійӧ босьтіс да и пригласитіс менӧ ас ордас рыт вылӧ.
Тайӧ профессорыслӧн вӧлі кык ныв, ар кызь сизимаӧсь, ёнӧсь сэтшӧмӧсь — ен накӧд — ныръясныс сэтшӧм лӧсьыдӧсь, юрсиясныс читкыляӧсь и синъясныс кельыдлӧзӧсь, а киясныс гӧрдӧсь, еджыд гыжъяӧсь.
Ӧтисӧ шуисны Линхенӧн, мӧдсӧ — Минхенӧн.
Куті ме волывлыны профессор ордӧ.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый тайӧ профессорсӧ оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ абу тыр вежӧра, а кутшӧмкӧ доймылӧмакодь: кафедра вывсянь висьтавліс вель лӧсьыда, а гортас сёрнитігӧн эз артмыв «р» шыпас да ӧчкисӧ пыр кутіс плеш вылас; такӧд тшӧтш вӧлі зэв учёнӧй морт...
И мый жӧ?
Друг меным кутіс кажитчыны, мый ме радейта Линхенӧс, — да дзонь квайт тӧлысь пыр тадзи кажитчис.
Сёрнитлі ме сыкӧд, збыльысь, этша, — медсясӧ прӧстӧ сідзи видзӧді сы вылӧ; но гораа лыддьывлі сылы уна пӧлӧс сьӧлӧм нормӧдана сочинениеяс, гусьӧник топӧдлывлі сылысь кисӧ, а рытъясын мечтайтлі сыкӧд орччӧн, ачым мырдӧн видзӧді тӧлысь вылӧ, а мукӧддырйиыс и прӧстӧ вывлань.
Сэтчӧ жӧ сійӧ сэтшӧм бура кужліс пуны копей!..
Кажитчӧ, — мый эськӧ нӧшта?
Ӧтитор менӧ смущайтіс: медся, кыдзи шуасны, висьтавны позьтӧм блаженство здукъясӧ менсьым мыйлакӧ морӧспань улӧс ёнтіс, и гажтӧм, кӧдзыд йирмӧг котӧртліс кынӧмті.
Ме, медбӧрын, эг выдержит татшӧм шудсӧ да пышйи.
Дзонь кык во ещӧ та бӧрын ме олі суйӧр сайын: вӧлі Италияын, сулалышті Римын Преображенньӧ водзын, и Флоренцияын Венера водзын сулалышті; немвиччысьтӧг вывті нимкодясьлывлі, быттьӧкӧ скӧрлун шымыртліс менӧ; рытъяснас гижавлі кывбуръяс, заводитлі дневник; дженьыда кӧ шуны, и сэні ме куті ачымӧс кыдзи и быдӧн.
А ӧд, видзӧдлӧй, кутшӧм кокни лоны оригинальнӧйӧн.
Ме, например, нинӧм ог гӧгӧрво живопись и ваяние кузя...
Висьтавны эськӧ меным та йылысь прӧстӧ быдӧнлы кывмӧн... эг висьтав, кыдзи нӧ позьӧ!
Босьт чичеронӧс, котӧрт фрескаяс видзӧдны...
Сійӧ бара зумыштчис да бара пӧрччис колпаксӧ.
— Вот бӧр вои ме, медбӧрын, рӧдинаӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ мудзӧм гӧлӧсӧн: — вои Мӧскуаӧ.
Мӧскуаын ме шензьымӧн вежси.
Суйӧр сайын ме ёнджыкасӧ чӧв олі, а тані друг куті сёрнитны немвиччысьтӧг збоя и сійӧ жӧ кадас куті мечтайтны ас йылысь енмыс тӧдӧ мый.
Сюрины бур йӧз, кодъяслы ме куті кажитчыны пӧшти генийӧн; дамаяс бурпырысь кывзісны менсьым варовитӧмӧс; но ме эг сяммы кутчысьны аслам слава вылнаын.
Ӧти мича асылӧ чужи ме йылысь суклясьӧм (коді сійӧс чужтіс свет вылас, ог тӧд: дерт, буракӧ, кутшӧмкӧ пӧрысь ныв, ачыс кӧть и мужичӧй рӧдысь, — татшӧм пӧрысь нывъясыс Мӧскуаын зэв уна), чужи и мӧдіс коръяссьыны да лэдзны усикъяс, быттьӧкӧ оз тусь.
Ме дзугси, кӧсйи чеччыштны, орӧдны лемасьысь сунисъяссӧ, — он на босьт...
Ме муні Мӧскуаысь.
Вот и тані ме петкӧдлі ачымӧс туйтӧм мортӧн: меным эськӧ шы ни тӧв колӧ вӧлі виччысьны помсӧ талысь, кыдзи тай виччысьӧны крапивнӧй лихорадкалысь помсӧ, и сійӧ жӧ бур йӧзыс бара эськӧ топӧдлісны менӧ морӧс берданыс, сійӧ жӧ дамаясыс бара эськӧ нюмъёвтісны менам сёрнияс вылӧ...
Да со мыйын бедаыс: абу оригинальнӧй морт.
Веськыдлун, аддзанныд-ӧ, друг садьмис ме пытшкын: меным мыйлакӧ яндзим лои больгыны, больгыны ланьтлытӧг, больгыны — тӧрыт Арбат вылын, талун Труба вылын, аски Сивцевӧй-Вражок вылын, и век ӧтитор йылысь жӧ...
Да тайӧс кӧ требуйтӧны?
Видзӧдлӧй ті тайӧ уджвывса прамӧй воинъяс вылас: налы тайӧ веськодь; мӧдарӧ, сӧмын тайӧ налы и колӧ; мукӧдыс кызьӧд во уджалӧ кывнас и пыр ӧти визьӧд...
Мый сулалӧ ас вылад падъявтӧмлун да ыкшалун!
И менам сійӧ вӧлі, ыкшалуныд, да и ӧні на дзикӧдз эз быр...
Да сыын и лёкыс, мый ме, бара жӧ висьтала, абу оригинальнӧй морт, шӧрвыяс сувті: природаыслы эськӧ колӧ вӧлі ёна унджык ыкшалунсӧ сетны меным, либӧ ньӧти не сетны сійӧс.
Но первойя кадъясас меным збыльысь сьӧкыдкодь вӧлі; сэтчӧ жӧ и суйӧр сайӧ ветлӧмӧй дзикӧдз бырӧдіс менсьым средствоясӧс, а гӧтрасьны том, но желе моз едъялысь нярмӧм телӧа нин купчиха вылӧ ме эг кӧсйы, — и муні аслам сиктӧ.
Кажитчӧ, — бара бокладорсянь ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын содтіс менам сусед: — ме верма не висьтавны сиктса олӧмлысь медводдза вежӧрӧ мӧрччанторъяссӧ, вӧр-ва мичлун вылӧ гарыштӧмъяссӧ, ӧтка олӧмлысь лӧнь прелестьсӧ да мукӧдторъяссӧ.
— Верманныд, верманныд, — вочавидзи ме.
— Сы вӧсна нин, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый ставыс тайӧ сӧрӧм, этша вылӧ, меным тадзи кажитчӧ.
Сиктын ме гажтӧмчи, кыдзи понпи иган сайын.
Висьтася, кор бӧр воигӧн ӧтчыд тулысын первойысь вӧлі муна тӧдса кыдз расті, юрӧй менам мӧдіс бергӧдчыны и сьӧлӧмӧй кутіс тіпкыны мыйкӧ лӧсьыдӧс да тӧдтӧмӧс виччысьӧмла.
Но тайӧ тӧдтӧмсӧ виччысьӧмъясыд, ті асьныд тӧданныд, некор оз збыльмывны, а, мӧдарӧ, збыльмӧны мукӧдторъяс, кодъясӧс ньӧти он виччысь, шуам: скӧт кулӧм, недоимкаяс, публичнӧй тӧрг вылын эмбуртӧ тэнсьыд вузалӧм и мукӧдтор, и мукӧдтор.
Кыдзкӧ-мыйкӧ лунысь-лун ме муртса олі бурмистр Яков отсӧгӧн, коді кутіс уджавны менам воддза управляющӧй местаын да коді, вӧлӧмкӧ, кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, сэтшӧм жӧ грабитель, абу кӧ ыджыдджык.
Сэтчӧ жӧ сійӧ отравляйтіс менсьым олӧмӧс аслас дьӧгӧдя сапӧг дукнас.
Вот меным и уси ӧтчыд дум вылӧ неылыса ӧти тӧдса семейство, кӧні олісны отставнӧй полковник гӧтыр да сылӧн кык ныв, и ме тшӧкті доддявны дрожки да муні суседъяс ордӧ.
Тайӧ луныс должен нэм кежлӧ кольны менам паметьӧ: квайт тӧлысь мысти ме гӧтраси полковник гӧтырлӧн ичӧтджык ныв вылӧ!
Висьталысь ӧшӧдіс юрсӧ да лэптіс кияссӧ енэжлань.
— И кӧть мый, — пӧся висьталіс сійӧ водзӧ: — ме эськӧ эг кӧсйы внушитны тіянлы покойнича йылысь лёк видзӧдлас.
Ен мед видзас!
Тайӧ вӧлі вывті благороднӧй, зэв бур существо, радейтысь да быдсяма жертваяс вылӧ способнӧй существо, кӧть ме и должен, миян костын, висьтасьны, мый менам кӧ эз вӧв шудтӧмлун воштыны сійӧс, ме эськӧ, буракӧ, эг вермы сёрнитны талун тіянкӧд, сы вӧсна мый ӧнӧдз на менам грунтӧвӧй сарайын эм брус, кытчӧ ме унаысь лӧсьӧдчылі ӧшӧдчыны!
— Мукӧд грушаясыслы, — бара заводитіс сійӧ недыр чӧв олыштӧм бӧрын, — мыйкӧ дыра колӧ куйлыны му улын пӧдвалын, сы могысь, медым лои сылӧн, кыдз шусьӧ, настоящӧй аслас кӧр; менам покойничаӧй, тыдалӧ, сідзжӧ вӧлӧма природалӧн татшӧм нога произведениеӧн.
Сӧмын ӧні ме должен висьтавны сы йылысь веськыда.
Сӧмын ӧні, шуам, казьтылӧмъясыс мукӧд рытъяс йывсьыс, кодъясӧс ме колльӧдлывлі сыкӧд свадьбаӧдз, оз кыпӧдны меын некутшӧм ӧбида, но, мӧдарӧ, вӧрзьӧдӧны менсьым сьӧлӧмӧс тӧкӧтьӧ оз синва петтӧдз.
Йӧз найӧ эз вӧвны озырӧсь; пу керканыс налӧн вель важся, но удобнӧй, сулаліс гӧра йылын, ёг турунӧн тырӧм сад да турунсялӧм двор костын.
Гӧра горувтіыс визувтіс ю да муртса тыдалыштіс сук коръяс пӧвсттіыс.
Ыджыд терраса нуӧдіс керка дорсянь садйӧ, терраса водзын красуйтчис кузьмӧс клумба, кӧні тырыс вӧліны розаяс; клумбалӧн быд помын быдмис кык акация, кодъясӧс ичӧтысяньыс на покойнӧй кӧзяиныс гартлӧма винт моз.
Неуна водзынджык, эновтӧм да дӧзьӧриттӧм ӧмидз шӧрын, вӧлі беседка, кодлысь зэв кужӧмӧн мичмӧдӧма пытшкӧссӧ, но коді вӧлі сэтшӧм важ да ортсысяньыс киссьӧма, мый сы вылӧ видзӧдігӧн лолі шуштӧм.
Террасасянь стекляннӧй ӧдзӧс пыртӧдӧ вӧлі гостинӧйӧ; а гостинӧйысь со мый вермис аддзыны любопытнӧй син: пельӧсъясас изразцовӧй пачьяс, веськыдладорас рукописнӧй нотаясӧн тырӧм лёкиник фортепьяно, еджыд узоръяса кельыдлӧз штофӧн вевттьӧм диван, гӧгрӧс пызан, екатерининскӧй кадся фарфорӧвӧй да бисернӧй чачаяслӧн кык чукӧр, стенас быдӧнлы тӧдса портрет еджыд юрсиа нывлӧн, кодлӧн кылалӧмаӧсь синъяс да морӧс вылас гулю, пызан вылын свежӧй роза тыра ваза...
Аддзанныд, кутшӧм подробнӧя ме серпасала.
Стӧч тайӧ гостинӧяс, тайӧ терраса вылас и пансис менам радейтӧмлӧн став трагикомедияыс.
Ачыс суседка вӧлі скӧр баба, лёкысла пыр чирӧм гӧлӧса, йӧзсӧ дзескӧдысь да пыр броткысь существо, ӧти нылыс — Вера — нинӧмӧн эз торъяв обыкновеннӧй уезднӧй барышняясысь, мӧдыс — Софья, — сійӧс и куті ме радейтны.
Кыкнан чойыслӧн вӧлі ещӧ ичӧтик мӧд жыр, ӧтувъя спальня, кӧні вӧліны невиннӧй кык пу крӧвать, вижов альбомъяс, резеда, приятельясыслӧн да приятельницаясыслӧн портретъяс, кодъясӧс лёкакодь серпасалӧма карандашӧн (на костын торъяліс ӧти господин, кодлӧн чужӧм выраженньӧыс зэв энергичнӧй да нӧшта энергичнӧйджык кырымпасыс, коді том дырйиыс ыззьӧдліс зэв ыджыд лача, а помаліс, кыдзи ми ставным — нинӧмӧн), Гётелӧн да Шиллерлӧн бюстъяс, немеч небӧгъяс, косьмӧм венокъяс да мукӧд предметъяс, кодъяс кольӧмаӧсь казьтылӧм вылӧ.
Но тайӧ жырас ме пыравлі шоча да неокотапырысь: меным мыйлакӧ сэні вӧлі сьӧкыд лолавны.
Сэсся — тешкодьтор!
Софья меным медся ёна воліс сьӧлӧм вылӧ, кор ме пукалі сылань мышкӧн, либӧ ещӧ, пӧжалуй, кор ме думайті либӧ мечтайті сы йылысь, медсясӧ рытын, терраса вылын.
Ме видзӧді сэки кыа вылӧ, пуяс вылӧ, посни веж коръяс вылӧ, кодъяс сьӧдӧдыштӧмаӧсь нин, но ёна торъялісны розӧвӧй енэжсьыс; гостинӧйын, фортепьяно сайын, пукаліс Софья да дугдывтӧг ворсіс Бетховенлысь кутшӧмкӧ радейтана, страстнӧй, задумчивӧй фраза; диван вылын пуксӧн мирнӧя шкоргис скӧр старука; алӧй шонді югӧрӧн ойдӧм столӧвӧйын Вера ноксис чайӧн; самӧвар гажаа чушкис, быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ радліс; гажаа ратшкакылігтыр чегласисны кӧлачьяс, паньяс гораа зёльӧдчисны чашкаясын; лунтыр дугдывтӧг таргысь канарейка друг ланьтлывліс да сӧмын шочиника чирикайтіс, быттьӧкӧ мый йылысь кӧ юасис; пырыс тыдалана, кокньыдик кымӧрысь пырмунігмоз шочиника усьлывлісны зэр войтъяс...
А ме пукалі, пукалі, кывзі, кывзі, видзӧді, сьӧлӧмӧй менам паськавліс, и меным бара кажитчыліс, мый ме радейта.
Вот, татшӧм рыт тӧдчӧм вӧсна, ме ӧтчыд кори старукалысь сетны нывсӧ ме сайӧ верӧс сайӧ и тӧлысь кык мысти гӧтраси.
Меным кажитчис, мый ме сійӧс радейта...
Да и ӧні эськӧ пӧра нин тӧдны, а ме, ей-богу, и ӧні ог тӧд, радейтлі-ӧ ме Софьяӧс.
Тайӧ вӧлі бур, тӧлка, чӧв олысь, небыд сьӧлӧма существо; но, енмыс тӧдӧ мыйысь, сиктын дыр олӧмысь-ӧ либӧ кутшӧмкӧ мукӧд помкаяс вӧсна, сылӧн лов пыдӧсас (эм кӧ лов пыдӧсыс) вӧлӧма рана, либӧ, бурджык шуны, сӧдзтысьӧма ичӧтик рана, кодӧс нинӧмӧн оз позь вӧлі бурдӧдны, да и кыдзи сійӧ шусьӧ, ни гӧтырӧй эз куж висьтавны, ни ме эг вермы.
Тайӧ рана йывсьыс ме, дерт, гӧгӧрвои сӧмын гӧтрасьӧм бӧрын.
Кӧть кутшӧма ме эг пессьы та вылын: — нинӧм эз отсав.
Челядьдырйи менам вӧлі чиж, кодӧс ӧтчыд лапаяс костас кутыштлӧма кань; сійӧс спаситісны, бурдӧдісны, но дзикӧдз эз бурд менам коньӧр чижӧй; дузъяліс, косьмис, дугдіс сьывны...
Помассис сійӧн, мый ӧтчыд войын восьса садӧкас пырӧма сы дінӧ крыса да курччӧма сылысь нырсӧ, мый вӧсна сійӧ, медбӧрын, решитӧма кувны.
Ог тӧд, кутшӧм кань кутлывлӧма лапаяс костас менсьым гӧтырӧс, сӧмын сійӧ сідзжӧ дузъяліс да косьмис, кыдзи и менам шудтӧм чижӧй.
Мукӧддырйиыс сылы аслыс, тыдалӧ, окота вӧлі пыркнитчыны, ышмыштны ыркыд сынӧд вылын, шонді водзын да вӧля вылын; босьтчылас — и куткыртчас.
И сійӧ ӧд радейтіс менӧ: кымынысь висьтавліс меным, мый нинӧм мӧдтор сылы оз ков — тьпу, чӧртыс мед нуас! а аслас синъясыс сідзи и чусмӧны.
Думайтлі ме, абу-ӧ мыйкӧ вӧлӧма сылӧн воддза олӧмас?
Босьталі справкаяс: нинӧм абу вӧлӧма.
Но, вот, ӧні думыштлӧй асьныд: оригинальнӧй морт эськӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ, гашкӧ, ышловзис эськӧ гоз-мӧдысь да и заводитіс овны ас ногыс; а ме, абу оригинальнӧй существо, мӧді видзӧдлывлыны брус вылӧ.
Менам гӧтырлы сэтшӧма йиджӧмаӧсь пӧрысь нывлӧн привычкаясыс — Бетховен, войся прогулкаяс, резеда, ёртъяскӧд письмӧасьӧм, альбомъяс да мукӧдтор, — мый быдсяма нога мукӧд олӧм дінӧ, медся нин гортса кӧзяйкаавны, сійӧ некыдзи эз вермы велавны; а ӧд тешкодь жӧ мужика бабалы шогсьыны тӧдтӧм шогӧн да рытъясын сьывны.
— Вот, татшӧм ногӧн ми блаженствуйтім куим во; нёльӧд во вылас Софья кулі, первой кага вайигӧн, и — тешкодьтор — ме быттьӧкӧ водзвыв тӧді, мый сійӧ оз вермы козьнавны меным ныв либӧ пи, муыслы — выль олысьӧс.
Помнита ме, кыдзи сійӧс дзебисны-гуалісны.
Делӧыс вӧлі тулысын.
Миян приходскӧй вичко абу ыджыд, важ, иконостасыс сьӧдӧдӧма, стенъясыс кушӧсь, кирпичнӧй джоджыс кытсюрӧ жугласьӧма; быд клирос вылын ыджыд важ ӧбраз.
Пыртісны гортсӧ, пуктісны вичко шӧрас сар ӧдзӧс водзӧ, вевттисны быгалӧм вевттьӧдӧн, гӧгӧрыс пуктісны куим подсвечник.
Заводитчис сьылӧм.
Кушакӧн уліті вӧнясьӧм, ичӧтик кӧсаа, пӧрысь дьячок шогпырысь лыддьысис налой водзын; поп, сідзжӧ пӧрысь, бур да омӧля аддзысь чужӧма, вижов узоръяса гӧрдов-лӧз ризіа, служитіс ас пыддиыс и дьякӧн пыдди.
Восьтӧм ӧшиньяс пасьталаыс вӧрисны да кышӧдчисны кыдзьяслӧн свежӧй, том коръясыс; дворсяньыс кыліс турун дук; воск сисьяслӧн гӧрд биыс кельдӧдіс тувсов лунся гажа югӧръяс водзас; пышкайяс сідзи и чирксісны вичкотырнас, и купол улас шочиника кывліс сэтчӧ пырӧм чикышлӧн гораа тивксӧм.
Шонді югӧрыслӧн зарни бус пиас пелька копрасисны русӧй юръясныс некымын мужикъяслӧн, кодъяс сьӧлӧмсяньыс юрбитісны покойнича вӧсна; вӧсни, кельыдлӧз струяӧн петыштіс кадилӧ розьясӧд тшын.
Ме видзӧді менам гӧтырлӧн кулӧм чужӧм вылас...
Господьӧ енмӧ! и смертьыс, ачыс смертьыс абу мездӧма сійӧс, абу бурдӧдӧма сылысь ранаяссӧ: сійӧ жӧ висьлӧс, полысь, немӧй выраженньӧ, — сылы быттьӧкӧ и гортъяс абу лӧсьыд...
Шогпырысь вӧрзис ме пытшкын вирӧй.
Бур, бур существо вӧлі, а аслыс жӧ бурӧс вӧчис, мый кулі!
Висьталысьлӧн гӧрдӧдісны банбокъясыс да гудыртчисны синъясыс.
— Мыйӧн медбӧрын, — заводитіс сійӧ бара, — ме мыні сьӧкыд шогсьыс, коді босьтіс менӧ гӧтырӧй кулӧм бӧрын, ме кӧсйылі босьтчыны, кыдзи шусьӧ, удж бердӧ.
Пыри служитны губернскӧй карӧ; но казеннӧй заведениеса гырысь жыръясын менам юрӧй висьмывліс, синъясӧй сідзжӧ омӧля действуйтісны; сэтчӧ жӧ буретш мукӧд помкаяс лӧсяліны... ме дзикӧдз петі служба вылысь.
Кӧсъя вӧлі ветлыны Мӧскуаӧ, но, ӧти-кӧ, сьӧмӧй эз тырмы, а мӧд-кӧ... ме тіянлы висьтавлі нин, мый ме смиритчи.
Смирениеыс тайӧ воис меным друг, и эз друг.
Сьӧлӧмнамсӧ ме важӧн нин смиритчи, но менам юрӧйлы пыр на эз вӧв окота копыртчыны.
Менам чувствояслысь да мӧвпъяслысь рам настроениесӧ ме вӧлі гӧгӧрвоӧда сиктса олӧм тӧдчӧмӧн, шогӧн...
Мӧдарсянь кӧ босьтны, ме важӧн нин казялі, мый пӧшти став суседъясӧй менам, томъяс и пӧрысьяс, кодъяс первойсӧ повзьылісны менам учёностьысь, суйӧр сайӧ ветлӧмысь да менам воспитаниеын мукӧд удобствоясысь, не сӧмын вевъялісны дзикӧдз велавны ме дінӧ, но весиг мӧдісны обращайтчыны мекӧд не то грубӧя кодь, не то веськодя, помӧдз эз кывзывны менсьым мӧвпалӧмъясӧс и, мекӧд сёрнитігӧн, эз нин содтывны кыв помас «с».
Ме тіянлы сідзжӧ вунӧді висьтавны, мый менам гӧтрасьӧм бӧрын первой воас гажтӧмӧйла заводитлі пырны литератураӧ, и весиг ысті журналӧ статейка, ог кӧ ӧшибайтчы, повесьт; но мыйкӧ дыра мысти получиті редакторсянь мелі письмӧ, кӧні, колӧ шуны, вӧлі висьтавсьӧ, мый менам вежӧр эм, но талант ньӧти абу, а мый литератураын пӧ сӧмын талант и колӧ.
Таысь кындзи, ме кывлі, мый миян местаясӧ волысь ӧти москвич, веськыда шуны, зэв бур том морт, губернатор ордын вечер вылын шуӧма ме йылысь, мый ме нярмунӧм да пустӧй морт.
Но менам джынвыйӧ добровольнӧй син пӧртӧмӧй пыр на эз быр: эз вӧв окота, тӧданныд, аслым пель дінӧ кучкыны; медбӧрын, ӧти мича асылӧ ме восьті синъясӧс.
Со кыдзи тайӧ лои.
Ме ордӧ воис исправник сы могысь, медым индыны меным, мый менам владениеын киссьӧма пос, кодӧс вӧчӧдӧм вылӧ менам эз вӧв ньӧти сьӧм.
Вина рюмка сола чериӧн закуситігмоз тайӧ бур сьӧлӧма пӧрадок бӧрся видзӧдысьыс бать ногӧн вӧйпыштіс менӧ аслам дӧзьӧртӧмлунысь, колӧ шуны, гӧгӧрвоис менсьым положенньӧӧс да сӧветуйтіс сӧмын тшӧктыны менам мужикъяслы шыблалыштны сэтчӧ куйӧд, ӧзтіс каллян да мӧдіс висьтавны локтан бӧрйысьӧмъяс йылысь.
Губернскӧй предводительлысь почётнӧй званиесӧ сэки кӧсйис шедӧдны кутшӧмкӧ Орбассанов, весьшӧрӧ горзысь морт, да ещӧ содтӧд и взяточник.
Сэтчӧ жӧ сійӧ эз вӧв ни озыр, ни нималана.
Ме висьталі ассьым видзӧдласӧс сы йылысь и весиг вель небрежнӧя: ме, висьтала веськыда, г. Орбассанов вылӧ видзӧді зывӧктӧмӧн.
Исправник видзӧдліс ме вылӧ, меліа тапкӧдыштіс меным пельпомӧ да бурпырысь шуис: — «Эк, Василий Васильич, не миянлы тіянкӧд эськӧ татшӧм йӧз йывсьыс сёрнитны: — кысь нин миянлы?..
Кытчӧ оз ков ныртӧ оз ков сюйны».
— Да помилуйтӧй, — вочавидзи ме дӧзмӧмпырысь, — кутшӧм нӧ торъялӧмыс ме костын да г. Орбассанов костын?
Исправник босьтіс вомсьыс каллянсӧ, сувтӧдіс синъяссӧ — да вак-вакӧн серӧктіс.
«Но и теш петкӧдлысь, — шуис сійӧ, медбӧрын, синва пыр: — ӧд аддзан, мый шуис... а! кутшӧмджык?»
И дзик мунтӧдзыс сійӧ эз дугдыв серавны ме вылын, шочиника тувкнитлывліс гырддзанас меным бокӧ да шуаліс нин меным: «тэ».
Медбӧрын, сійӧ муніс.
Тайӧ войтыс сӧмын эз и тырмыв; чашаыс тыри чукйӧныс да мӧдіс визувтны сэсь.
Ме некымынысь прӧйдитчи жырйӧд, сувті рӧмпӧштан водзӧ, зэв дыр видзӧді аслам яналӧм чужӧм вылӧ да, надзӧник кывйӧс мыччӧм бӧрын, шогпырысь нюммуныштӧмӧн, довкйӧдлышті юрӧн.
Кӧртӧдыс уси менам син вылысь: ме аддзи яснӧя, рӧмпӧштанын аслам чужӧм дорысь яснӧйджыка, кутшӧм ме вӧлі туйтӧм, ничтожнӧй да некодлы ковтӧм, неоригинальнӧй морт!
Висьталысь чӧв олыштіс.
— Вольтерлӧн ӧти трагедияын, — гажтӧмпырысь водзӧ висьталіс сійӧ: — кутшӧмкӧ барин нимкодясьӧ сы вылӧ, мый воис шудтӧмлунлӧн медбӧръя границаӧдзыс.
Менам судьбаын кӧть и нинӧм абу трагическӧйыс, но ме, веськыда висьтала, чувствуйті мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Ме ас вылын тӧдмалі кӧдзыд отчаяниелысь ядӧвитӧй восторгъяссӧ; ме испытайті, кутшӧм лӧсьыд, тэрмасьтӧг да аслам вольпась вылын куйлігӧн, асывбыд проклинайтны ассьым чужан лунӧс да часӧс; — ме эг вермы миритчыны пырысь-пыр.
Да и збыльысь, ті думыштлӧй: сьӧм абутӧмыс дорис менӧ тайӧ лӧг петкӧдлысь сикт бердас; ни овмӧс, ни служба, ни литература — нинӧм эз ладмы ме дінӧ; помещикъясысь ме ӧтдортчи, небӧгъяс меным мустӧммисны; польдчӧм да висьмытӧдз чувствительнӧй барышняяслы, кодъяс пыркӧдісны кудрияснысӧ да лихорадочнӧя долисны кыв: мездлун, — ме нин ньӧти эг ло занимательнӧйӧн сійӧ кадсяньыс, кор дугді больгыны да восторгайтчыны; дзик ӧтнамӧн овны ме эг куж и эг вермы...
Ме мӧді, мый ті чайтанныд? ме мӧді ветлӧдлыны суседъяс ордті.
Быттьӧкӧ морт, коді коддзӧма асьсӧ зывӧктӧмысь, ме нарошнӧ сюйси быдсяма ичӧтик увтыртӧмъяс улӧ.
Пызан сайын ме ныр увті нулісны сёян-юан, а меным эз мыччывны, кӧдзыда да лӧгпырысь встречайтлісны, медбӧрын, менӧ быттьӧкӧ эз и аддзыны, меным эз сетлыны весиг сюйсьыны ӧтувъя сёрниӧ, и ме ачым, вӧвлі, нарошнӧ дакайта пельӧссянь кутшӧмкӧ медся бӧб больгысьыслы, коді коркӧ важӧн, Мӧскуаын, кыпыдпырысь эськӧ окаліс менсьым кокӧс, менсьым кыскис бӧждорӧс...
Ме весиг эг позволяйтлы ачым аслым думайтны, мый сетча ирониялӧн курыд удовольствиелы...
Помилуйтӧй, кутшӧм нӧ ирония ӧткӧн олігӧн!
Со ме кыдзи вӧчлі некымын во помся и кыдзи вӧча нӧшта ӧнӧдз...
— Но, тайӧ нин некытчӧ оз шогмы, — орчча жырйын унзільпырысь броткыштіс г. Кантагрюхин: — кутшӧм йӧй сэні думыштӧма сёрнитны войын?
Висьталысь пелька суніс эшкын улас да, полігтыр эшкын увсяньыс видзӧдлывлігмоз, грӧзитіс меным чуньнас.
— Тс... тс... — шӧпнитіс сійӧ и, быттьӧкӧ извиняйтчигтыр да Кантагрюхин гӧлӧслань копрасигтыр, почтительнӧя шуис: — кывза, кывза, извинитӧй...
Сылы позьӧ узьны, сылы колӧ узьны, — водзӧ висьталіс сійӧ бара шӧпкӧмӧн, — сылы колӧ чӧжны выль вынъяс, но, кӧть нин сы могысь, медым сэтшӧм жӧ удовольствиеӧн сёйны аски.
Ми огӧ имеитӧй право беспокоитны сійӧс.
Сэтчӧ жӧ ме, кажитчӧ, тіянлы висьталі ставсӧ, мый кӧсйылі; буракӧ, и тіян унмыд локтӧ.
Сиа тіянлы бур вой.
Висьталысь зэв ӧдйӧ бергӧдчис мӧдарӧ да юрсӧ сюйис юрлӧсъяс пӧвстӧ.
— Позволитӧй этша вылӧ тӧдны, — юалі ме: — кодкӧд ме имеиті удовольствие...
Сійӧ тэрыба лэптіс юрсӧ.
— Энӧ, ен могысь, — торкис сійӧ менӧ: — энӧ юасьӧй менсьым нимӧс ни менсьым, ни мукӧдъяслысь.
Мед ме коля тіянлы тӧдтӧм существоӧн, судьбаӧн талялӧм Василий Васильичӧн.
Сэтчӧ жӧ ме, кыдзи морт неоригинальнӧй, ог и заслуживайт торъя нимсӧ...
А ті кӧ нин непременнӧ кӧсъянныд нимтыны менӧ кутшӧмкӧ нимӧн, то нимтӧй... нимтӧй менӧ Щигровскӧй уездса Гамлетӧн.
Татшӧм Гамлетъясыс быд уездын уна, но, гашкӧ, мукӧдъясыскӧд ті энӧ паныдасьлӧй.
Та бӧрын прӧщайтлӧй.
Сійӧ бара сюйис юрсӧ аслас юрлӧсъяс пӧвстӧ, а мӧд лун асывнас, кор локтісны чуксавны менӧ, сійӧ эз нин вӧв жырас.
Сійӧ мунӧма кыа петтӧдзыс на.
Ловъя косьмӧм шой
Французскӧй поговорка шуӧ: «кӧтасьӧм чери кыйысьлӧн и кӧтасьӧм вӧралысьлӧн видныс коньӧрлӧн кодь».
Менӧ некор эз кыскыв чери кыйны, и ме ог вермы тӧлкуйтны сы йылысь, мый испытывайтӧ чери кыйысь мича сэзь поводдяӧ и ёна-ӧ ыджыдджык удовольствиеыс лёк поводдяӧ, кор уна чери сюрӧ, но зэв ёна кӧтасян.
Но вӧралысьлы зэр — медыджыд лёктор.
Буретш татшӧм лёктор улас веськалім ми Ермолайкӧд ӧтчыд, кор ветлім таръясӧс лыйлыны Белевскӧй уездӧ.
Дзик асъя кыасяньыс зэр эз дугдыв.
И мыйсӧ-мыйсӧ нин ми эгӧ вӧчӧй, медым мынтӧдчыны сыысь!
И резинӧвӧй плащьяс дзик юр вылӧдзным пасьтавлім, и пуяс улӧ сувтлывлім, медым этшаджык войталіс...
Ва лэдзтӧм плащьясным, огӧ нин шуӧй сы йылысь, мый мешайтісны лыйсьыны, кӧтӧдлісны некутшӧм яндзим тӧдтӧг; а пуяс улын — збыль, первойсӧ быттьӧкӧ и эз войтав, но сэсся друг коръясас чукӧрмӧм ваыс письтыліс, быд ув киськаліс миянӧс зэр трубаысь моз, кӧдзыд ваыс пырліс галстук улӧ да визувтіс мышку кузяыд...
А тайӧ нин медлёк делӧ, кыдзи шулывліс Ермолай.
— Тырмас, Пётр Петрович, — горӧдіс сійӧ медбӧрын. — Тадзи оз позь!..
Оз позь талун кыйсьыны.
Понлӧн нырисыс вошӧ, ружьеяс осечка сетӧны...
Тьпу!
Эг удайтчӧй!
— Мый нӧ вӧчны? — юалі ме.
— А со мый.
Мунамӧй жӧ Алексеевкаӧ.
Ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй — ичӧтик хутор сэтшӧм эм, тіян матушканыдлӧн жӧ; тасянь верст кӧкъямыс.
Узям сэні, а аски...
— Бӧр татчӧ локтам?
— Ог, ог татчӧ...
Ме тӧдала местаяссӧ Алексеевка сайысь... татчӧс местаяс дорысь ёна бурджыкӧсь таръяслы овны!
Ме эг мӧд юасьны аслам вернӧй спутниклысь, мыйла сійӧ эз нуӧд менӧ веськыда эсійӧ местаясас, и тайӧ жӧ луннас ми мунім матушкалӧн ичӧтик хуторӧдз, код йылысь, висьтала веськыда, ме эг и кывлы ӧнӧдз, мый сійӧ эм.
Тайӧ хуторас вӧлӧма ичӧтик флигель, зэв нин важ, но овтӧм и сы вӧсна сӧстӧм; ме коллялі сэні зэв спокойнӧй вой.
Мӧд луннас ме садьми зэв водз.
Шондіыс муртса на петӧма; енэжас эз вӧв ни ӧти кымӧртор; гӧгӧр ставыс дзирдаліс кык пӧвста дзирдӧн: асъя том югӧръяс дзирдӧн, да тӧрытъя шливган зэр дзирдӧн.
Сэк кості, кор меным доддялісны таратайка, ме муні шӧйтны ичӧтик садйӧд, коді коркӧ вӧлӧма фруктӧвӧй, ӧні эновтӧма да быдладорсянь кытшалӧ флигельсӧ аслас дука сук коръяснас.
Ок, кутшӧм лӧсьыд вӧлі вӧльнӧй сынӧд вылас, сэзь сынӧд улас, кӧні жбырӧдчисны ыбкайяс, кысянь киссис на гӧлӧсъяслӧн эзысь бисерыс!
Асланыс бордъяс вылын найӧ, буракӧ, нуӧмаӧсь лысва войтъяссӧ, и сьыланкывъясныс налӧн кажитчисны лысванас резӧма кодьӧсь.
Ме весиг шапкаӧс пӧрччи юрысь да лолалі радпырысь — морӧстырӧн...
Неджуджыд овраг скат пӧлӧн, дзик плетень дорас, тыдаліс пасека; сы дінӧ нуӧдіс векньыдик трӧпа, коді змей моз чуклясис ӧтторъя стенаӧн быдмысь ёг турун да петшӧр пӧвстӧд, а на вылын тыдалісны, енмыс тӧдӧ кытысь вайӧм, пышлӧн ёсь йыла пемыдвеж стебельясыс.
Ме мӧдӧдчи тайӧ трӧпаӧдыс; вои пасекаӧдз.
Сыкӧд орччӧн сулаліс плетеньысь вӧчӧм ичӧтик сарай, сідз шусяна амшаник, кытчӧ пукталӧны улейяссӧ тӧв кежлӧ.
Ме видзӧдлі джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧдыс: пемыд, чӧв-лӧнь, кос; кылӧ мята дук, мелисса дук.
Пельӧсас вӧчӧма нар и сы вылын эшкынӧн шебрасьӧм кутшӧмкӧ ичӧтик фигура...
Ме мӧдлі нин мунны сэтысь...
— Барин, а барин!
Пётр Петрович! — кыліс меным жебиник, ньӧжмыд да чирӧм гӧлӧс, быттьӧкӧ нюрвывса эжӧрлӧн кышӧдчӧм.
Ме сувті.
— Пётр Петрович!
Матӧджык локтӧй, пӧжалуйста! — мӧдысь шуис гӧлӧс.
Сійӧ кыліс меӧдз пельӧссянь, эсійӧ нар вывсяньыс, кодӧс ме аддзылі.
Ме матыстчи — и места вылӧ кынми чуймӧмла.
Ме водзвылын куйліс ловъя мортлӧн существо, но мый татшӧмыс вӧлі тайӧ?!
Юрыс дзикӧдз косьмӧма, ӧти пӧлӧс рӧма, бронзӧвӧй, — но, дзик сэтшӧм — быттьӧкӧ стариннӧй ӧбраз; нырыс вӧсни, быттьӧ пурт дор; вомдоръясыс пӧшти оз тыдавны, — сӧмын пиньясыс да синъясыс югъялӧны, да чышъян увсьыс петыштӧмаӧсь плеш вылас виж юрсиыслӧн гежӧд пратьясыс.
Тшӧка дорас, эшкын вурыс вылын, чуньяснас бедьторъясӧн моз ворсігтыр, вӧрисны зэв ичӧтик кияс сідзжӧ бронза рӧмаӧсь.
Ме видзӧдны куті бурджыка: чужӧмыс абу безобразнӧй, весиг мича, — но страшнӧй, некысь аддзывлытӧм.
И сійӧн страшнӧйджык кажитчӧ меным тайӧ чужӧмыс, мый сы вылӧ, сылӧн металлическӧй банбокъяс вылӧ, ме аддзи — зільӧ... зільӧ и оз вермы петны нюм.
— Ті менӧ энӧ тӧдӧй, барин? — бара шӧпнитіс гӧлӧс, коді быттьӧкӧ руаліс муртса вӧрыштысь вомдоръяссьыс. — Да и кысь тӧднысӧ!
Ме — Лукерья...
Помнитанныд, коді тай хороводъясын ворслывліс тіян матушка ордын Спасскӧйын... помнитанныд, ме ещӧ сьывны заводитысьӧн вӧвлі?
— Лукерья! — горӧді ме. — Тэ-ӧ тайӧ?
Вермас-ӧ лоны?
— Ме, да, барин, ме.
Ме — Лукерья.
Ме эг тӧд, мый шуны, и бӧбмӧм моз видзӧді тайӧ сьӧдӧдӧм, вӧрзьывтӧм чужӧм вылас, кытысянь ме вылӧ дзоргисны сӧдз да кулӧмлӧн кодь синъяс.
Вермас-ӧ лоны?
Тайӧ мумияыс — Лукерья, миян став дворня пӧвстын медмича нылыс, — кузь тушаа, кызіник, еджыд яя, банйӧм чужӧма, — зэв сералысь, йӧктысь, сьылысь!
Лукерья, умница Лукерья, код бӧрся ухаживайтісны миян став том зонъяс да коді вӧрзьӧдлывліс сьӧлӧмӧс и менсьым, — дас квайт арӧса детинкалысь!
— Энлы, Лукерья, — шуи ме медбӧрын, — мый нӧ тайӧ тэкӧд лои?
— А беда сэтшӧм суис!
Да ті энӧ зывӧктӧй, барин, энӧ лёктуйӧ пуктӧй менсьым шудтӧмлунӧс, пуксьӧй со пельса вылас — матӧджык, а то ті онӧ кутӧй кывны менсьым сёрниӧс, аддзан, кутшӧм гора гӧлӧса ме лои!..
Но и рад жӧ ме, мый аддзи тіянӧс!
Кыдзи тайӧ ті Алексеевкаас веськалінныд?
Лукерья висьтавліс зэв ньӧжйӧник да слаба, но сувтлытӧг.
— Менӧ Ермолай-охотник татчӧ вайӧдіс.
Но висьтав жӧ тэ меным...
— Менам беда йылысь висьтавны?
Пӧжалуйста, барин.
Лои тайӧ мекӧд важӧн нин, во квайт либӧ сизим сайын.
Менӧ сэки буретш коралісны да лӧсьӧдчисны сетны верӧс сайӧ Василий Поляков сайӧ — помнитанныд, ачыс сэтшӧм статя вӧлі, кудриа юрсиа, ещӧ буфетчикӧн служитліс тіян матушка ордын?
Да ті сэки сиктас энӧ нин вӧлӧй; Мӧскуаӧ мунінныд велӧдчыны.
Зэв ёна ми Василийкӧд мӧдім радейтны ӧта-мӧднымӧс; сійӧ эз петавлы менам юрысь; — а делӧыс вӧлі тулысын.
Вот ӧтчыд войын... и кыа регыд нин петас... а менам оз узьсьы: садйын колипкай сэтшӧм шензьӧдана лӧсьыда сьылӧ!..
Эг вермы терпитны ме, чеччи да петі кильчӧ вылӧ кывзыштны сійӧс.
Ливкйӧдлӧ сійӧ, ливкйӧдлӧ... и друг меным каститчис: чуксалӧ менӧ кодкӧ Вася гӧлӧсӧн, сідзи ньӧжйӧник: — Луша!..
Ме видзӧдлі бокӧ, да, тыдалӧ, унзіль йывсьыд — прӧступитчи, сідзи веськыда рундук вывсяньыс и лэби улӧ — да швачкыси муас!
И, кажитчӧ, эг ёна ме доймы, сы вӧсна — регыд чеччи да бӧр пыри аслам жырйӧ.
Сӧмын быттьӧкӧ менам пытшкӧсын — кынӧмын — мыйкӧ ори...
Сетӧй лолыштны... регыдик... барин.
Лукерья ланьтіс, а ме чуймӧмӧн видзӧді сы вылӧ.
Чуймӧдіс менӧ медсясӧ сійӧтор, мый сійӧ висьталіс ассьыс висьтсӧ пӧшти кыпыда, окйӧдлытӧг да ышлолавтӧг, ньӧти норасьтӧг да жалитӧм виччысьтӧг.
— Дзик тайӧ случайсяньыс, — водзӧ висьталіс Лукерья, — куті ме косьмыны, омӧльтчыны; сьӧдӧді ме, сьӧкыд лои ветлӧдлыны, а сэсся нин — и кокъясӧй дзикӧдз эз кутны вӧрны; ни сулавны, ни пукавны ог вермы: пыр эськӧ куйлі.
И ни юны, ни сёйны оз ков; пыр лёкджык и лёкджык.
Матушканыд тіян аслас бурлун кузя и лекаръяслы менӧ петкӧдліс, и больничаӧ ыстыліс.
И ни ӧти лекарь весиг эз вермы висьтавны, кутшӧм висьӧм менам.
Мыйсӧ сӧмын найӧ эз вӧчны мекӧд: донӧдӧм кӧртӧн мышкӧс сотлісны, жугӧдлӧм йи пӧвстӧ пуксьӧдлывлісны — и ставыс весьшӧрӧ.
Бӧръя помас ме дзикӧдз изми...
Вот и решитісны господа, мый лечитны менӧ сэсся нинӧмла, а барскӧй домын видзны калекаясӧс абу лӧсьыд... но, и мӧдӧдісны менӧ татчӧ — сы вӧсна мый менам тані рӧдвуж эм.
Вот ме и ола, кыдзи аддзанныд.
Лукерья бара ланьтіс да бара выныштчывліс нюмъёвтны.
— Тайӧ жӧ ӧд ужаснӧй, тэнад положениеыд! — горӧді ме... и эг тӧд, мый содтыны, да юалі: — а мый нӧ Поляков Василийыд? — Зэв лӧсявтӧм вӧлі тайӧ юалӧмыс.
Лукерья вештіс синъяссӧ неуна бокӧ.
— Мый Поляков?
Шогсьыштіс, шогсьыштіс — да и гӧтрасис мӧд вылӧ, Глиннӧйса ныв вылӧ.
Тӧданныд Глиннӧйсӧ?
Миянсянь абу ылын.
Аграфенаӧн шуӧны сійӧс.
Василий зэв ёна радейтіс менӧ, — но ӧд мортыс том — оз жӧ кут гӧтыртӧг овны.
И кутшӧм нин пӧдругаӧн ме верми лоны сылы?
А гӧтырыс сылы сюри шань, бур, — и челядь налӧн эмӧсь.
Сійӧ сэні сусед ордас приказчикалӧ: матушканыд тіян паспорт серти лэдзӧма сійӧс, и зэв сылы, слава богу, лӧсьыд.
— Тадзи тэ пыр куйлан и куйлан? — бара юалі ме.
— Вот тадзи и куйла, барин, сизимӧд во.
Гожӧмнассӧ ме тані куйла, тайӧ плетукаас, а мыйӧн кӧдздӧдас — менӧ пывсян кӧджӧ нуасны.
Сэні куйла.
— Коді нӧ тэнӧ дӧзьӧритӧ?
Видзӧдлывлӧ-видлывлӧ коді?
— А бур йӧзыд тані эмӧсь жӧ.
Менӧ оз эновтны.
Да и дӧзьӧритны менӧ ёна оз ков.
Сёйнысӧ пӧшти нинӧм ог сёй, а ваыс — со сійӧ кружкаас: пыр водзвыв заптӧма, сӧдз, ключевӧй ва.
Кружкаӧдзыс ме ачым верма судзӧдчыны: ӧти киӧй менам вермӧ на действуйтны.
Но, и нывка тані эм, сирӧта; оз-оз — да и волас видлыны, пасибӧ сылы.
Ӧні на тані вӧлі...
Тіянлы сійӧ эз паныдась?
Лӧсьыдіник сэтшӧм, еджыд юрсиа.
Сійӧ дзоридзьяс вайлывлӧ меным; зэв ёна ме радейта найӧс, дзоридзьястӧ.
Садса дзоридзьясыд миян абуӧсь, — вӧліны да бырины.
Но ӧд и видзвывса дзоридзьяс бурӧсь; садса дорысь дукаджыкӧсь на.
Вот кӧть, шуам, ландыш... кутшӧм приятнӧй!
— И абу шуштӧм, абу гажтӧм тэныд, менам коньӧр Лукерьяӧй?
— А мый мӧдан вӧчны?
Пӧръясьлыны ог кӧсйы — первойсӧ зэв гажтӧм вӧлі; а сэсся велалі, терпитны куті — немтор; мукӧдыслы ещӧ лёкджык овлывлӧ.
— Тайӧ нӧ нин кутшӧм ногӧн?
— А мукӧдыслӧн и юр сюяніныс абу!
А мукӧдыс — синтӧм либӧ пельтӧм!
А ме, слава богу, аддза зэв бура и ставсӧ кыла, ставсӧ.
Вурдысь муас гудйысьӧ — ме и сійӧс кыла.
И быд дук ме чувствуйтны верма, кӧть мед кутшӧм слабиник сійӧ эз вӧв!
Му вылын гречиха мӧдас розъявны либӧ садйын нинпу — меным и висьтавны оз ков: ме первойӧн пырысь-пыр и кыла.
Мед сӧмын тӧв пӧльыштлас сыладорсянь.
Ог норась, мыйла енмӧс скӧрмӧдны? — уналы ме дорысь лёкджык овлывлӧ.
Кӧть нин сійӧс босьтны: мукӧд здоров мортыс кокниа вермас грек вӧчны; а ме дінысь грекыс ачыс вешйис.
Кодкӧлунӧ отец Алексей, поп, дарйӧдны мӧдіс менӧ да и шуӧ: тэнӧ пӧ висьтӧднысӧ нинӧмла: тэ ӧмӧй татшӧмыд верман грек вӧчны?
Но ме сылы вочавидзи: а думнад вӧчӧм грекыс, батюшка?
Но, шуӧ, а ачыс сералӧ — тайӧ абу ыджыд грек.
— Да ме, буракӧ, и думӧн вӧчӧм тайӧ грекнас абу зэв грека, — водзӧ висьталіс Лукерья, — сы вӧсна мый ме ачымӧс сідзи велӧді: не думайтны, а медся нин — не казьтывны.
Кадыс ӧдйӧджык кольӧ.
Веськыда кӧ шуны, ме чуйми.
Тэ пыр ӧтнад да ӧтнад, Лукерья; кыдзи нӧ тэ верман дугӧдны, медым думъясыд эз пырны юрад?
Али тэ пыр узян?
— Ой, ог, барин!
Узьнытӧ ме ог век вермы.
Кӧть ёнасӧ менам и некыті оз вись, а ёнтӧ менам эсті, пытшкӧсті, и лыясӧй юкалӧны; оз сет узьны, кыдзи колӧ.
Ог... а сідз куйла ме, куйлышта, и ог думайт; кыла, мый ловъя, лолала — и тайӧ ставыс.
Видзӧда, кывза.
Пасека вылын мазіяс ызгӧны да дзизгӧны; гулю пуксяс керка вевт вылӧ да заводитас кургыны; пӧжсьӧм курӧг пырас курӧг пияныскӧд крӧшкияс кокавны; а то пышкай лэбас-пырас либӧ бобув — а меным зэв нимкодь.
Воддза воас весиг чикышъяс со эсійӧ пельӧсас аслыныс поз вӧчлісны да пиянсӧ быдтісны.
Кутшӧм нин гажа тайӧ вӧлі!
Ӧти пырас, поз бердас топӧдчас, пиянсӧ вердас — и бӧр петас.
Видзӧдан — сы пыдди нин мӧд.
Мукӧддырйиыс оз пыр, сӧмын восьса ӧдзӧс дінтіыс тӧвзяс-лэбас, а пияныс пырысь-пыр жӧ — но, чипсыны, да вомнысӧ паськӧдлыны...
Ме и мӧд воас найӧс виччыси, да найӧс, шуӧны, ӧти татчӧс вӧралысь ружьеысь лыйлӧма.
И мый вылӧ вежыс петӧма?
Ставыссӧ сійӧ, чикышыс, шомгагйысь абу ыджыдджык...
Кутшӧм лёкӧсь ті, господа вӧралысьяс!
— Чикышъясӧс ме ог лыйлы, — тэрмасьӧмӧн шуи ме.
— А то ӧтчыд, — бара заводитіс Лукерья, — вот тешыс вӧлі!
Кӧч пырис, збыльысь!
Понъяс-ӧ, мый-ӧ, сы бӧрся вӧтчӧмаӧсь, сӧмын сійӧ веськыда ӧдзӧсӧд кыдзи лэбовтіс-пырис!..
Пуксис матіникӧ — и дыр сідзи пукаліс, — пыр нырсӧ бергӧдліс да уссӧ дергайтіс — настоящӧй офицер!
И ме вылӧ видзӧдіс.
Гӧгӧрвоис, сідзкӧ, мый ме сылы абу страшнӧй.
Коркӧ и чеччис, скок-скок ӧдзӧслань, порог дорсянь видзӧдліс бӧрвылас — сы мында и аддзылі!
Тешкодь сэтшӧм!
Лукерья видзӧдліс ме вылӧ... абу ӧмӧй пӧ тешкодь?
Ме, сылы угодитӧм могысь, сералышті.
Сійӧ курччалыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Но, тӧвнас, дерт, меным лёкджык, сы вӧсна мый пемыд; сись ӧзтыны жаль, да и мыйла?
Ме кӧть и грамота тӧда и лыддьысьны век зіль вӧвлі, но мый лыддян?
Небӧгъяс тані некутшӧм абуӧсь, да кӧть мед и вӧліны, кыдзи ме мӧда кутны сійӧс, небӧгтӧ?
Отец Алексей, менсьым шогӧс пальӧдӧм могысь, вайис меным календарь; да аддзӧ, мый пӧльза абу, босьтіс да нуис бӧр.
Но кӧть и пемыд, а век эм мыйкӧ кывзыны: сверчок мӧдас чирксыны, либӧ шыр кӧнкӧ кутас шарӧдчыны.
Вот сэки и лӧсьыд: не думайтны!
— А то ме молитваяс лыддяла, — недыр шойччыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Лукерья. — Сӧмын ог унаӧс ме тӧдав найӧс, эсійӧ молитваястӧ.
Да и мыйла ме кута енсӧ дӧнзьӧдны?
Мый ме верма корны сылысь?
Сійӧ тӧдӧ меысь бурджыка, мый меным колӧ.
Мӧдӧдіс сійӧ меным крест — сідзкӧ сійӧ менӧ радейтӧ.
Тадзи миянлы тшӧктӧма гӧгӧрвоны тайӧс.
Лыддя молитваяс да и куйла бара некутшӧм думъястӧг.
И немтор!
Коли минут кык.
Ме эг торк чӧв олӧмсӧ и эг вӧр векньыдик пельса вылын, кӧні ме пукалі.
Ме водзын куйлысь ловъя, шудтӧм существоыслӧн измӧм вӧрзьӧдчывтӧмыс вуджис и меным: ме быттьӧ сідзжӧ изми.
— Кывзы, Лукерья, — заводиті ме бӧрыннас. — Кывзы, кутшӧм вӧзйӧм ме тэныд сета.
Кӧсъян кӧ, ме распорядитча: тэнӧ нуӧдасны больничаӧ, карса бур больничаӧ?
Код тӧдас, колӧкӧ, тэнӧ ещӧ бурдӧдасны на?
Век жӧ нин тэ он ло ӧтнад...
Лукерья муртса-муртса вӧрзьӧдыштліс синкымъяссӧ.
Ог, ог, барин, — шуис сійӧ тӧждысяна шӧпкӧдӧмӧн, — энӧ нуӧдӧй менӧ больничаӧ, энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ.
Сэні меным ёнджыка мучитчыны лоӧ.
Кысь нин менӧ бурдӧдан!..
Вот тадз жӧ ӧтчыд татчӧ доктор воліс; видлавны-видзӧдавны менӧ кӧсйис.
Ме кевмыся сылы: энӧ тревожитӧй ті менӧ, ен могысь.
Кысь нин! бергӧдлыны кутіс менӧ, киясӧс, кокъясӧс веськӧдліс, кусньӧдліс, шуӧ: тайӧс пӧ ме учёность ради вӧча; сы вылӧ ме и служащӧй морт, учёнӧй!
И тэ пӧ, шуӧ, эн лысьт прӧтивляйтчыны меным, сы вӧсна мый менам трудъясысь меным орден сетӧма сьылі вылӧ, и ме тіян вӧсна жӧ, йӧйяс вӧсна, тӧждыся.
Бергӧдліс менӧ, видлаліс, висьталіс меным, кутшӧм висьӧм менам — мудрёнӧй сэтшӧм — да и муніс.
А менам та бӧрын вежон чӧж став лыясӧй юкалісны.
Ті шуанныд: ме ӧтнам ола, век ӧтнам.
Ог, ог век.
Ме дінӧ волывлӧны.
Ме рам — ог мешайт.
Крестьянскӧй нывъяс пыравласны, варовитыштасны; странница волас, мӧдас висьтавлыны Иерусалим йылысь, Киев йылысь, вежа каръяс йылысь.
Да меным и абу страшнӧ ӧтнамӧн овны.
Весиг бурджык, збыль-збыль!..
Барин, энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, энӧ нуӧдӧй больничаӧ...
Пасибӧ тіянлы, ті бурӧсь, сӧмын энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, дона пиӧй.
— Но, кыдзи окота, кыдзи окота, Лукерья.
Ме ӧд тэныд пӧльза вылӧ жӧ чайтлі...
— Тӧда, барин, мый меным пӧльза вылӧ.
Да, барин, мусаӧй, коді нӧ вермас отсавны мӧдлы?
Коді сылысь сьӧлӧмсӧ тӧдмалас?
Ачыд аслыд, мортӧй, отсав!
Ті вот онӧ эскӧй — а куйла ме мукӧддырйиыс сідзи ӧтнам... и быттьӧкӧ став свет вылас некод абу, меысь кындзи.
Сӧмын ӧтнам ме — ловъя!
И кажитчӧ меным, быттьӧ мыйкӧ друг меным дум вылӧ воас...
Менӧ думъяс шымыртасны — весиг шензьымӧн!
— Мый йылысь нӧ тэ сэки думайтан, Лукерья?
— Тайӧс, барин, сідзжӧ некыдзи он вермы висьтавны: он куж гӧгорвоӧдны.
Да и вунӧ сійӧ бӧрыннас.
Воас, дзик быттьӧкӧ ичӧтик кымӧртор, киськалыштас, ыркыд сэтшӧм, долыд лоӧ, а мый сэтшӧмыс вӧлі — он гӧгӧрво!
Сӧмын думайта ме: вӧліны кӧ эськӧ ме дінын йӧз — нинӧм татшӧмыс эськӧ эз вӧв и нинӧм эськӧ ме эг чувствуйт, аслам шудтӧмлун кындзи.
Лукерья сьӧкыдпырысь ышловзис.
Морӧсыс эз кывзысь сылысь — сідз жӧ, кыдзи и мукӧд членъясыс.
— Видзӧда ме, барин, тіян вылӧ, — бара заводитіс сійӧ, — зэв жаль ме тіянлы.
А ті менӧ зэв ёнасӧ энӧ жалитӧй, збыль!
Ме тіянлы, например, мый висьтала: ме мукӧддырйиыс и ӧні на...
Ті ӧд помнитанныд, кутшӧм гажа ме вӧвлі коркӧ ас кадӧ?
Збой ныв!.. и тӧданныд мый?
Ме и ӧні сьыланкывъяс сьыла.
— Сьыланкывъяс?..
Тэ?
— Да, сьыланкывъяс, важ сьыланкывъяс, кытшӧн ворсан, кӧлысь дырся, рӧштво дырся, быдсямаяссӧ!
Унаӧс ӧд ме найӧс тӧдлі и эг вунӧд.
Сӧмын йӧктӧдана гажаясӧс ог сьыв.
Менам ӧнія олӧмлы — сійӧ оз лӧсяв.
— Кыдзи нӧ тэ сьылан найӧс... ас кежад?
— И ас кежын и гӧлӧсӧн.
Гораасӧ ог вермы, а век жӧ — гӧгӧрвоны позьӧ.
Вот ме тіянлы висьтавлі — нывка ме дінӧ волывлӧ.
Сирӧта, значит, тӧлка.
И вот ме сійӧс велӧді; нёль песня нин сійӧ менсьым велаліс.
Али онӧ эскӧй?
Энлӧй, ме тіянлы ӧні жӧ...
Лукерья чукӧртіс вынъяссӧ...
Мӧвп, мый тайӧ джынвыйӧ кулӧм существоыс лӧсьӧдчӧ сьывны, кыпӧдіс ме пытшкын ужас.
Но ме эг на и вевъяв шуны кыв, — пельясын менам кутіс тіравны нюркйӧдлана, муртса кывмӧн, но сӧстӧм да вернӧй шы... сы бӧрся мӧд, коймӧд.
Лукерья сьыліс «Во лузях».
Сійӧ сьыліс, аслас измӧм чужӧм вывсьыс выраженньӧсӧ вежтӧг, синъяснас ӧтилаӧ видзӧдігтыр.
Но сэтшӧм сьӧлӧм вӧрзьӧдана дзольгис тайӧ коньӧр кодь, выныштчана, ичӧтик тшынтор моз гӧвкъялысь гӧлӧсыс, сэтшӧм окота вӧлі сылы пуктыны сьылӧмас став ловсӧ...
Ме эг нин мӧд чувствуйтны ужас: висьтавны позьтӧм жальлун топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
— Ок, ог вермы! — друг шуис сійӧ, — вынӧй оз тырмы...
Вывті нин ме рад лои тіян вылӧ.
Сійӧ кунис синъяссӧ.
Ме пукті киӧс сылӧн зэв ичӧтик, кӧдзыд чуньяс вылӧ...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ — и сылӧн древньӧй статуяяслӧн кодь зарни синлысъясӧн дорӧсалӧм сьӧдов синлапъясыс бара куньсисны.
Ӧти здук мысти синлысъясыс кутісны дзирдавны джынвыйӧ пемыдас...
Найӧс кӧтӧдіс синва.
Ме воддза моз эг вӧрзьӧдчыв.
— Аттӧ кутшӧм ме! — друг шуис Лукерья виччысьны позьтӧм вынӧн да, синъяссӧ паськыда восьтӧм бӧрын, зілис чӧвтны на вылысь синвасӧ. — Абу-ӧ яндзим?
Мый тайӧ ме?
Важӧн нин татшӧмторйыс эз вӧв менам... дзик сійӧ лунсяньыс, кор Поляков Вася воліс ме ордӧ колян тулысын.
Кытчӧдз сійӧ пукаліс мекӧд да сёрнитіс — но, немтор; а мыйӧн сійӧ муніс — бӧрдышті жӧ ме ӧтнам!
Кытысь босьтсис!..
Да ӧд миян, нывбабаяслӧн, синватӧ абу ньӧбӧма.
Барин, — содтіс Лукерья, — чайта, тіян чышъянтор эм...
Энӧ зывӧктӧй, чышкӧй менсьым синъясӧс.
Ме тэрмасьӧмӧн вӧчи, мый сійӧ тшӧктіс, — и чышъянсӧ коли сылы.
Первойсӧ сійӧ ӧтказывайтчис... мый вылӧ пӧ меным татшӧм козиныс?
Чышъянторйыс вӧлі зэв прӧстӧй, но сӧстӧм да еджыд.
Сэсся сійӧ чабыртіс чышъянсӧ аслас жебиник чуньясӧн да сэсся эз нин лэдзлы кисьыс.
Пемыдас велалӧм бӧрын ме бура куті аддзыны сылысь чертаяссӧ, верми весиг аддзыны банйыштӧмсӧ, коді писькӧдчыштіс сы чужӧмлӧн бронза пырыс, верми аддзыны тайӧ чужӧмсьыс, тадзи меным кажитчис сэки, сылӧн вӧвлӧм мичлуныслысь следъяссӧ.
— Вот ті, барин, юаланныд вӧлі менсьым, — бара заводитіс висьтавны Лукерья, — узьлывла-ӧ ме?
Узьлывла ме збыльысь шоча, но быдпӧрйӧ вӧтъяс аддзывла, — зэв бур вӧтъяс!
Некор ме ачымӧс висьысьӧн ог аддзыв: вӧтнад ме сэтшӧм пыр здоров да том...
Ӧти шог: садьма ме — кӧсъя бурджыка, — а менӧ быттьӧкӧ гӧгӧр дорӧма.
Ӧтчыд ме кутшӧм чудеснӧй вӧт аддзылі!
Колӧкӧ, висьтала тіянлы?
Но кывзӧй.
Аддза ме, быттьӧ сулала ме му вылын, а гӧгӧр сю, сэтшӧм джуджыд, воӧма, зарни кодь!..
И ме дінын быттьӧкӧ ичӧтик рыжӧй пон, скӧрсьыс-скӧр — пыр курччыны менӧ кӧсйӧ.
И быттьӧкӧ киын менам чарла, и абу прӧстӧй чарла, а буретш эсійӧ тӧлысьыс, вот кор сійӧ овлывлӧ чарла кодьыс.
И буретш тайӧ тӧлысьнас меным колӧ вундыны тайӧ сюсӧ ставсӧ.
Сӧмын ёна менӧ гожйыс сотӧ, и тӧлысьыс синмӧс ёрӧ, и дышӧдіс менӧ; а гӧгӧр пӧлӧзничаяс быдмӧны, да сэтшӧм гырысьӧсь!
И ставныс юръяснысӧ бергӧдісны мелань.
И думайта ме: нетшка ме тайӧ дзоридзьяссӧ.
Вася кӧсйысис локны — и вот первой ме аслым юркытш кыа; вундынытӧ ме ещӧ удита на.
Заводиті ме дзоридзьястӧ нетшкыны, а найӧ менам чуньяс костын сылӧны и сылӧны, кӧть тэ мый!
И ог вермы ме аслым юркытш кыны.
А та кості ме кыла — кодкӧ локтӧ нин мелань, матын сэтшӧм, да чуксалӧ: Луша!
Луша!..
Ой, думайта, беда — эг вевъяв!
Век жӧ пукта ме аслым юр вылӧ тайӧ тӧлысьсӧ пӧлӧзничаяс пыддиыс.
Пукті ме тӧлысьсӧ юр вылӧ, кыдзи тай кокошник пуктывлӧны, и сідзи ачым пыр жӧ ставнас дзирдавны куті, став кӧдзӧм мусӧ гӧгӧр югдӧді.
Видзӧда дзик шеп йывъяс вывтіыс тэрыба матыстчӧ мелань — сӧмын оз Вася — а ачыс Христосыс!
И мый серти ме тӧді, мый тайӧ Христос — висьтавны ог вермы, — татшӧмӧн сійӧс оз серпасавны, — а сӧмын сійӧ!
Тоштӧм, кузь тушаа, том, дзик еджыд паськӧма, — сӧмын вӧньыс зарни, — и кисӧ меным нюжӧдӧ.
«Эн пов, шуӧ, мичаа пасьтасьӧм невестаӧй менам, лок ме бӧрся; тэ менам енэжса сарствоын кытшӧн ворсны кутан да райскӧй песняяс сьывны».
И мыйӧн мӧді топыда окавны сылысь кисӧ!
Понйӧй менам пыр жӧ кутчысис меным кокӧ...
Христосыс водзвылын...
Бордъясыс сылӧн енэж пасьталаыс паськалісны-шеныштчисны, калялӧн кодь кузьӧсь — и ме сы бӧрся!
И пон должен кольччыны меысь.
Сэки сӧмын ме гӧгӧрвои, мый тайӧ понйыс — висьӧмӧй менам и сарство небеснӧйын сылы оз нин ло местаыс.
Лукерья ланьтыштліс минут кежлӧ.
— А то ещӧ аддзылі ме вӧт, — бара заводитіс сійӧ, — а гашкӧ тайӧ каститчис меным — ме ог нин и тӧд.
Аддза ме, быттьӧкӧ ме буретш тайӧ плетукаас куйла и воӧны ме дінӧ менам покойнӧй мам-батьӧй — батюшкаӧй да матушкаӧй — и улӧдз копрасьӧны меным, а асьныс чӧв олӧны.
И юалі ме налысь: мыйла ті, батюшка да матушка, копрасянныд меным?
А сэсся, шуӧны, сы вӧсна пӧ, мый тэ таладор югыдас ёна мучитчан, тэ эн сӧмын ассьыд ловтӧ кокньӧд, но и миян вылысь сьӧкыд мыж вештін.
И миянлы мӧдаръюгыдас ёна кокньыдджык лои.
Ассьыд грекъястӧ тэ вештін нин; ӧні миянсьыным грекъяснымӧс вешталан.
И, тайӧс висьталӧм бӧрын, мам-батьӧй бара копыртчисны меным — и найӧ эз кутны тыдавны: куш стенъясыс тыдалӧны.
Бӧрыннас ме ёна зэв падъялі, мый тайӧ сэтшӧмыс вӧлі мекӧд.
Весиг поплы висьталі даръясигӧн.
Сӧмын сійӧ чайтӧ сідзи, мый тайӧ эз вӧв каститчӧм, сы вӧсна мый каститчывлӧ сӧмын поп-дьяклы.
— А то вот ещӧ кутшӧм вӧт вӧлі менам, — водзӧ висьталіс Лукерья. — Аддза ме, мый пукала эсідзи быттьӧкӧ миртуй дорын, бадь куст улын, киын кута шыльӧдӧм бедьтор, мышкын ноп и юрӧс чышъянӧн гартлӧма — дзик странница кодь.
И мунны колӧ меным кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, енлы кевмысянінӧ.
И муналӧны ме дінті век странникъяс; мунӧны найӧ надзӧник, быттьӧкӧ дышпырысь, ставныс ӧтарладорлань; чужӧмъясныс ставныслӧн жугыльӧсь да ӧта-мӧдныскӧд пӧшти ӧткодьӧсь.
И аддза ме: пессьӧ, чепсасьӧ на костын ӧти нывбаба, дзонь юрӧн мукӧдъяссьыс кузьджык, и паськӧмыс сылӧн аслыснога, быттьӧкӧ абу миян, абу роч.
И чужӧмыс сідзжӧ аслыснога, зумыш, стрӧг.
И быттьӧкӧ мукӧдъясыс ставныс ӧтдортчӧны сыысь; а сійӧ друг бергӧдчис — да веськыда ме дінӧ.
Сувтіс да видзӧдӧ; а синъясыс сылӧн соколлӧн кодьӧсь, вижӧсь, гырысьӧсь да югыдӧсь-югыдӧсь.
И юалі ме сылысь: коді тэ?
А сійӧ меным шуӧ: «Ме смертьыд тэнад».
Меным эськӧ колӧ вӧлі повзьыны, а ме мӧдарӧ — радсьыс-рад, пасъяся!
И шуӧ меным тайӧ нывбабаыс, смертьӧй менам: «Жаль тэ меным, Лукерья, — но босьтны тэнӧ аскӧд тшӧтш ог вермы.
Прӧщай!»
Господи! кутшӧм шог меным лои!..
«Босьт менӧ, — шуа, — матушкаӧй, мусаӧй, босьт!»
И смертьӧй менам бергӧдчис мелань, мӧдіс шуавны меным...
Гӧгӧрвоа ме, мый назначайтӧ сійӧ меным менсьым часӧс, да сэтшӧм гӧгӧрвотӧма, неяснӧя...
Петыр лун бӧрын пӧ...
Сэки ме и садьми...
Татшӧм вӧтъяс менам овлӧны шензьӧданаӧсь!
Лукерья лэптіс синъяссӧ вывлань... думыштчис...
— Сӧмын вот лёкыс менам: овлывлӧ, дзонь вежон кольӧ, а ме ог унмовсьлы ни ӧтчыдысь.
Колян во ӧти барыня воліс, аддзис менӧ да и сетіс меным лекарство тыра ичӧтик сулея узьтӧмысь; дас капляӧн тшӧктіс юны.
Зэв ёна тайӧ отсаліс меным, и ме узя вӧлі; сӧмын ӧні важӧн нин тайӧ сулеяыс рекмис...
Онӧ тӧдӧй, кутшӧм лекарство тайӧ вӧлі и кыдзи сійӧс получитны?
Татчӧ волысь барыня, тыдалӧ, сетлӧма Лукерьялы опиум.
Ме кӧсйыси вайны сылы сэтшӧм жӧ сулея да бара эг вермы не дивуйтчыны кывмӧн сы терпение вылӧ.
— Эк, барин! — паныд шуис сійӧ. — Мый тайӧ ті?
Кутшӧм нӧ тайӧ менам терпение?
Вот Симеон Столпниклӧн терпениеыс вӧлӧма збыль зэв ыджыд: комын во столб йылын сулалӧма!
А мӧд угодник тшӧктӧма муӧ тыртны асьсӧ морӧсӧдзыс, и кодзувкотъяс сылысь чужӧмсӧ сёйӧмаӧсь...
А то вот ещӧ меным висьтавлывліс ӧти ёна лыддьысьлӧм морт: вӧлӧма сэтшӧм канму, и тайӧ канмусӧ агарянаяс завоюйтасны, и став олысьяссӧ мучиталӧмаӧсь да виалӧмаӧсь найӧ; и кӧть мед мый абу вӧчӧмаӧсь олысьясыс, мездыны асьнысӧ некыдзи абу вермӧмаӧсь.
И явитчӧма сэтчӧ тайӧ олысьяс пӧвстас вежа сӧстӧм ныв; босьтӧма сійӧ зэв ыджыд меч, кык пудъя латы ас вылас пасьталӧма, мӧдӧдчӧма агаряналы паныд да ставнысӧ найӧс вӧтлӧма саридз сайӧ.
А сӧмын найӧс вӧтлӧм бӧрын шуӧма налы: ӧні ті менӧ сотӧй, сы вӧсна мый шулі татшӧм кыв, медым меным би смертьӧн кувны аслам войтыр вӧсна.
И агаряна босьтасны сійӧс да сотасны, а войтырыс тайӧ кадсяньыс век кежлӧ мездмас!
Вот тайӧ подвиг!
А ме мый!
Дивуйтчышті ме сэки ас кежын, кытчӧ да кутшӧмӧн пырӧма легенда Иоанна д’Арк йылысь, да, недыр чӧв олыштӧм бӧрын, юалі Лукерьялысь: кымын арӧс сылы?
— Кызь кӧкъямыс... али ӧкмыс...
Комыныс оз на ло.
Да мый сійӧс лыддьыны, арлыдтӧ!
Ме тіянлы со ещӧ мый висьтала...
Лукерья друг кыдзкӧ пыдісянь кызӧктіс, ойӧстіс...
— Тэ уна сёрнитан, — шун ме сылы, — тайӧ вермас лёкӧс вӧчны тэныд.
— Збыль, — вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн, — миян сёрнинымлы пом; но да ладнӧ!
Ӧні, мыйӧн ті мунанныд, ме пӧттӧдз чӧв ола.
Кӧть сьӧлӧмӧс бурмӧдышті...
Ме мӧді прӧщайтчыны сыкӧд, выльысь висьталі сылы лекарство ыстӧм кузя аслам кӧсйысьӧм йылысь, кори сійӧс ещӧ ӧтчыд бурджыка думыштлыны да висьтавны меным — оз-ӧ ков сылы мыйкӧ?
— Нинӧм меным оз ков; ставнас дӧвӧлен, слава богу, — зэв сьӧкыдпырысь, но сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ. — Енмыс мед сетас быдӧнлы дзоньвидзалун!
А вот тіянлы, барин, колӧ эськӧ матушканытӧ уговоритны — татчӧс крестьянаыс гӧльӧсь — кӧть эськӧ мед оброксӧ налысь неуна чинтыштас!
Муыс налӧн абу тырмымӧн, угоддьӧяс абуӧсь...
Найӧ эськӧ тіян вӧсна енлы юрбитісны...
А меным нинӧм оз ков, — ставнас дӧвӧлен.
Ме сеті Лукерьялы кыв исполнитны сылысь корӧмсӧ да матыстча нин вӧлі ӧдзӧс дорӧ... сійӧ бара чукӧстіс менӧ.
— Помнитанныд, барин, — шуис сійӧ — и мыйкӧ чудеснӧй вуджӧртчис сы синъясын да вомдоръясын, — кутшӧм кӧсаӧй менам вӧвлі?
Помнитанныд — дзик пидзӧсӧдз!
Ме дыр падъялі...
Этатшӧм юрси!..
Но кыдз нӧ эськӧ сійӧс куті сынавны?
Татшӧм олігад!..
И ме нин шыри сійӧс...
Да...
Но, прӧститӧй, барин!
Сэсся ог вермы...
Тайӧ жӧ луннас, вӧравны петтӧдз на, ме вӧлі сёрнита Лукерья йылысь хуторса десятскӧйкӧд.
Ме тӧдмалі сысянь, мый сиктын Лукерьяӧс нимтӧмаӧсь «Ловъя Мощиӧн», но мый сысянь некутшӧм беспокойство абу; ни броткӧм сылысь он кыв, ни норасьӧмъяс.
«Ачыс нинӧм оз требуйт, а мӧдарӧ — быдторйысь аттьӧалӧ; рам, колӧ шуны.
Енмӧн эновтӧм, — тадзи помаліс десятскӧй, — буракӧ, кутшӧмкӧ грекъясысь; но миянлы сэтчӧдз абу могыс.
А медым, например, вӧйпны сійӧс — огӧ, ми сійӧс огӧ вӧйпӧй.
Мед нин!»
Некымын недель мысти ме тӧдмалі, мый Лукерья кулӧма.
Смертьыс воис жӧ сыла... и «Петырлун бӧрын».
Висьтавлісны, мый дзик кулан луннас нин сійӧ пыр кылӧма кӧлӧкӧльня звӧн, кӧть Алексеевкасянь вичкоӧдз арталӧны вит верстысь унджык да и луныс абу вӧлӧма праздник, а прӧстӧй лун.
Но, вӧлӧмкӧ, Лукерья висьтавлӧма, мый звӧныс кылӧма абу вичкосянь, а «вывсянь».
Буракӧ, сійӧ абу лысьтӧма шуны: енэжсянь.
Таркӧдчӧ!
...Мый ме тіянлы висьтала, — ме дорӧ керкаӧ пыригмоз шуис Ермолай — а ме сӧмын на ӧні ӧбедайті да воді походнӧй крӧвать вылӧ, медым шойччыштны таръяс лыйлӧм бӧрын, коді вӧлі вель удачнӧй, но мудзтӧдана делӧыс муніс июль дасӧд лунъясӧ кымын и вывті жар вӧлі — ... мый ме тіянлы висьтала: миян став дрӧбным бырис.
Ме чеччышті крӧвать вылысь.
— Дрӧб бырис?
Кыдзи нӧ сідз!
Ӧд ми тэкӧд сиктысь этша вылӧ фунт комын босьтім! — дзонь мешӧк!
— Тайӧтӧ сідз; и мешӧкыс вӧлі ыджыд: кык вежон кежлӧ эськӧ тырмис.
Да коді сійӧс тӧдас!
Косяссьӧма-ӧ кыткӧ сійӧ; — а сӧмын, веськыда шуны, дрӧб абу... сідз, дас кымын заряд вылӧ кольӧма.
— Мый нӧ ми ӧні кутам вӧчны?
Медся бур местаясыс водзынӧсь — аски кежлӧ миянлы кӧсйысисны квайт позтыр...
— А ыстылӧй менӧ Тулаӧ.
Тасянь абу ылын: ставыс нелямын вит верст.
Ӧти здукӧн лэбыштла и дрӧбтӧ вая, тшӧктанныд кӧ, дзонь пуд.
— Да кор нӧ тэ мунан?
— А кӧть ӧні жӧ.
Мый нюжмасьнысӧ?
Сӧмын вот мый: ковмас вӧвъясӧс медавны.
— Кыдзи вӧвъясӧс медавны!
А асланым мый?
— Асланымӧн мунны оз позь.
Кӧреннӧйыс чотӧ, зэв ёна!
— Тайӧ нин корсянь?
— А вот неважӧн, — кучер нуӧдліс сійӧс дорӧдны.
Но и дорӧмаӧсь лёка.
Кузнечыс — тӧдӧмысь — веськалӧма тӧлктӧм.
Ӧні вӧлыс весиг кок йылас тувччыны оз вермы.
Водз кокыс.
Сідзи лэптӧмӧн и новлӧдлӧ сійӧс... быттьӧ пон.
— Мый нӧ? бӧр чуктӧдінныд-ӧ кӧть подковсӧ?
— Эг, эгӧ чуктӧдӧй: а быть колӧ чуктӧдны.
Кӧрт тувсӧ сылы, буракӧ, дзик яйӧдзыс тувъялӧмаӧсь.
Ме тшӧкті корны кучерӧс.
Вӧлӧмкӧ, Ермолай абу пӧръялӧма: кӧреннӧйыс збыль эз тувччы кок йылас.
Ме пырысь-пыр жӧ тшӧкті, медым чуктӧдісны сылысь подковсӧ да сувтӧдісны уль сёй вылӧ.
Мый нӧ?
Тулаӧ ветлыны вӧвъясӧс медавны тшӧктанныд? — бара сирасис ме дінӧ Ермолай.
— Да сюрӧны ӧмӧй нӧ тайӧ йӧзтӧминсьыс вӧвъяс? — тӧдлытӧг дӧзмӧмпырысь горӧді ме...
Сиктыс, кӧні ми ӧні олім, вӧлі син сайын, бокын; сэтчӧс став олысьясыс кажитчисны зэв гӧльӧсь; ми муртса вермим корсьны ӧти керка — оз позь шуны еджыд — а кӧть неуна овны позяна ыджыдджык керка.
— Сюрӧны, — пыр сідзжӧ спокойнӧя вочавидзис Ермолай. — Татчӧс сикт йывсьыс ті висьталінныд вернӧ; а сӧмын дзик тайӧ местаас овлӧма ӧти крестьянин.
Зэв тӧлка! озыр!
Ӧкмыс вӧв сылӧн вӧлӧма.
Ачыссӧ сійӧ кулӧма, и ыджыдджык пиыс ӧні ставнас веськӧдлӧ.
Морт — йӧйсьыс-йӧй, но батьыслысь эмбурсӧ лотайтны абу на вевъялӧма.
Ми сылысь вӧвъяссӧ босьтам.
Тшӧктанныд кӧ, ме сійӧс вайӧда.
Вокъясыс сылӧн, кывсьӧ, визув зонъяс... а всё-таки медыджыдыс налӧн сійӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ сідзи?
— А сы вӧсна, мый медыджыд!
Сідзкӧ ичӧтджыкъяс, — пӧкӧритчӧй!
Сэки Ермолай шуис печатайтны позьтӧм кывъяс ичӧтджык вокъяс йылысь вообще.
Ме сійӧс вайӧда.
Сійӧ прӧстӧй.
Сыкӧд позяс сёрнитчыны!
Сэк кості, кор Ермолай ветліс «прӧстӧй» мортла, меным воис юрӧ: абу-ӧ бурджык меным аслым ветлыны Тулаӧ?
Ӧти-кӧ, ме, опытӧн велӧдӧм, омӧля надейтчи Ермолай вылӧ; ӧтчыд ме ыстылі сійӧс карӧ ньӧбасьны, став менсьым поручениеясӧс сійӧ кӧсйысис вӧчны ӧти лунӧн — и вошлі дзонь вежон кежлӧ, юӧма став сьӧмсӧ — и бӧр воис подӧн — а муніс вӧлӧн-доддьӧн.
Мӧд-кӧ — Тулаын менам вӧлі тӧдса барышник; ме верми ньӧбны сылысь вӧв менам чотысь кӧреннӧй местаӧ.
— Делӧ решитӧма! — думайті ме. — Ветла ачым; а узьны позьӧ и туяс — тарантасыс спокойнӧй.
— Вайӧді! — керкаӧ пыригмоз час четверть мысти горӧдіс Ермолай.
Сы бӧрся пырис ыджыд тушаа мужик, еджыд дӧрӧма, лӧз гача да лаптиа, еджыд юрсиа, тамыш синъяса, рыжӧй ёсь тошка, кузь кыз ныра да кальк вома.
Сійӧ, збыль, вӧлі «прӧстӧй».
— Вот пӧжалуйста, — шуис Ермолай, — вӧвъяс сылӧн эмӧсь — и сійӧ сӧгласен.
— Значит, ме... — чирӧм гӧлӧсӧн да тшӧкъялігтыр заводитіс висьтавны мужик, ачыс пыркнитлывліс шочиник юрсисӧ да чуньяснас малаліс шапкаыслысь околышсӧ, кодӧс кутіс киас. — Ме, значит...
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юалі ме.
Мужик дузгӧдчис да быттьӧкӧ думыштчис.
Кыдзи менӧ шуӧнысӧ?
— Да; мый нимыд тэнад?
— А нимӧй менам — Филофей.
— Но, вот мый, Филофей вокӧ; тэнад пӧ, ме кывлі, вӧвъяс эмӧсь.
Вайӧд жӧ татчӧ тройка, — ми найӧс доддялам менам тарантасӧ, — сійӧ менам кокньыдик — и нуӧд тэ менӧ Тулаӧ.
Войыс ӧні тӧлыся, югыд и муннысӧ ыркыд.
Кутшӧмджык тіян тані туйыс?
— Туйыс?
Туйыс — абу лёк.
Миртуйӧдзыс верст кызь лоӧ — ставыс.
Ӧти места эм... неладнӧй, а то абу лёк.
— Кутшӧм сэтшӧм неладнӧй места?
— А ю вомӧн колӧ вуджны келӧмӧн.
— Да ті ӧмӧй асьныд Тулаас мунанныд? — юаліс Ермолай.
— Да, ачым.
— Но! — шуыштіс менам вернӧй слугаӧй да пыркнитіс юрнас. — Н-н-о! — мӧдысь шуис сійӧ, сьӧлыштіс да петіс ортсӧ.
Тулаӧ ветлӧм, тыдалӧ, сылы эз нин кажитчы привлекательнӧйӧн; сійӧ лои сылы ковтӧм да гажтӧм делӧӧн.
— Туйсӧ тэ бура тӧдан? — шыаси ме Филофей дінӧ.
— Кыдзи нӧ ми туй огӧ тӧдӧй!
Сӧмын ме, значит, тіян вӧля, ог вермы... сы вӧсна мый кыдзи нӧ этадзи друг...
Вӧлӧмкӧ, мый Ермолай, Филофейӧс медалігӧн, висьталӧма сылы, медым сійӧ оз сомневайтчы, мый сылы, йӧйлы, мынтасны... и сӧмын!
Филофей, кӧть и йӧй — Ермолай висьталӧм серти — эз удовлетворитчы куш тайӧс висьталӧмӧн.
Сійӧ корис менсьым — ветымын шайт, — зэв ыджыд дон; ме вӧзйи сылы дас шайт, — зэв ичӧт дон.
Мӧдім ми донъясьны.
Филофей первойсӧ упорнӧя сулаліс ас кыв вылас — сэсся мӧдіс сетчыны, но ньӧжйӧ.
Минут кежлӧ пыралысь Ермолай мӧдіс менӧ уверяйтны, мый «тайӧ йӧйыс» (аддзан, сюрӧма радейтана кыв! — нурбыльтіс Филофей) — «тайӧ йӧйыс ньӧти оз тӧд сьӧм донсӧ» — и буретш казьтыштіс меным, кыдзи во кызь сайын кымын постоялӧй двор, кодӧс лӧсьӧдлӧма менам матушка йӧза местаӧ, кык ыджыд туй ӧтлаасянінӧ, дзикӧдз рӧзӧритчӧма сы вӧсна, мый пӧрысь дворӧвӧй, кодӧс пуксьӧдӧмаӧсь сэтчӧ кӧзяйничайтны, збыльысь абу тӧдлӧма сьӧм донсӧ, а донъявлӧма найӧс лыд сертиыс, — мӧд ног кӧ висьтавны, например, сійӧ сетлывлӧма эзысь четвертак квайт ыргӧн пятак вылӧ, сэки жӧ ёна видчылӧма.
— Эк тэ, Филофей, збыль Филофей! — горӧдіс, медбӧрын, Ермолай! — да петігмозыс скӧрысь крапкис ӧдзӧссӧ.
Филофей нинӧм эз вочавидз сылы, быттьӧкӧ сознавайтіс, мый шусьыны Филофейӧн, — збыль — абу зэв лӧсьыд и мый татшӧм ним вӧснаыс весиг позьӧ упрекайтны мортӧс, кӧть, веськыда кӧ шуны, мыжаыс сэні поп, кодӧс пыртігас абу козьналӧмаӧсь, кыдзи колӧ.
Но, медбӧрын, ми сыкӧд ладмӧдчим кызь шайтысь.
Сійӧ муніс вӧвъясла да час мысти вайӧдіс быдса витӧс бӧрйӧм могысь.
Вӧвъяс вӧлӧмаӧсь ёнӧсь, кӧть бурысьясныс да бӧжъясныс налӧн вӧліны дзугсьӧмаӧсь да кынӧмъясныс — ыджыдӧсь, зэвтчӧмаӧсь, быттьӧ барабанъяс.
Филофейкӧд тшӧтш воисны сылӧн кык вок, кодъяс ньӧти эз вӧвны сы кодьӧсь.
Ичӧтикӧсь, сьӧд синъясаӧсь, ёсь ныраӧсь, найӧ збыль кажитчисны «визув» зонъясӧн, — сёрнитісны тэрыба да уна, — «больгисны», кыдзи шуис Ермолай, но ыджыдджыкыслысь кывзісны.
Лэбулысь найӧ быгыльтісны тарантас, да часӧн-джынйӧн кымын ноксисны сыкӧд да вӧвъяскӧд; то нюжӧдлісны доддялан гезсӧ, то зэлыда зэлӧдлісны!
Кыкнан вокыслы непременнӧ окота вӧлі кӧреннӧйӧн доддявны «чалӧйсӧ», сы вӧсна мый сійӧ кыргорув бура вермӧ лэччӧдны; но Филофей решитіс: кузь дзугсьӧм гӧнаӧс!
Сідзи кузь гӧнаӧс и доддялісны кӧреннӧй пыдди.
Тарантасӧ пуктісны турун, пуклӧс улас сюйисны чотысь кӧреннӧйлысь сийӧссӧ, — ковмас кӧ вузавны сійӧс Тулаын ньӧбӧм выль вӧв вылӧ...
Филофей, коді вевъялӧма нин котӧртлыны гортас да бӧр воӧма сэтысь батьыслӧн кузь, еджыд шабура, джуджыд шляпаа да мавтӧм сапӧга, торжественнӧя кайис пуклӧс вылӧ.
Ме пукси да видзӧдлі часі вылӧ: дас ӧтиӧд вылӧ четверть.
Ермолай весиг эз прӧститчы мекӧд, сійӧ мӧдіс нӧйтны ассьыс Валеткасӧ.
Филофей кутіс тракйыны вӧжжияссӧ, горӧдіс вӧсньыдик-вӧсньыдик гӧлӧсӧн: «Эк ті, ичӧтикъяс!» — вокъясыс сылӧн чеччыштісны ӧтар-мӧдар боксяньыс, кучкисны присяжнӧйяслы кынӧм уланыс — и тарантас вӧрзис, воротасянь кежис улича вылӧ, — кузь гӧна вӧв кӧсйыліс уськӧдчыны аслас дворлань, — но Филофей вежӧртӧдіс сійӧс некымынысь плетьӧн кучкӧмӧн, — и вот ми петім нин сиктысь да жургим-мунім вель рӧвнӧй туй кузя, оръявлытӧм орешник кустъяс костӧд.
Войыс вӧлі лӧнь, мича, вӧлӧн ветлыны медся удобнӧй.
Тӧлыс то кышакылыштас кустъяс пӧвстас, лайкйӧдлыштас увъяссӧ, то дзикӧдз лӧньлӧ; енэжас кӧнсюрӧ тыдалісны вӧрзьывтӧм, эзысь рӧма кымӧрторъяс; тӧлысьыс сулаліс вылын да яснӧя югдӧдіс матігӧгӧрсӧ.
Ме нюжӧдчи турун вылӧ да вугыртлі нин... но дум вылӧ уси «неладнӧй места» йылысь да пыркнитчи.
— А мый, Филофей?
Келаланінӧдзыс ылын на?
— Келаланінӧдзыс?
Верст кӧкъямыс лоӧ.
— Кӧкъямыс верст, — думайті ме. — Часысь водз огӧ воӧ.
Узьыштны позьӧ.
Тэ, Филофей, бура тӧдан туйсӧ? — юалі ме бара.
— Но кыдзи нӧ сійӧс он тӧд, туйтӧ?
Огӧ ӧд первойысь мунӧй...
Сійӧ ещӧ содтіс мыйкӧ, но ме эг нин кыв сылысь...
Ме узи.
Садьмӧдіс менӧ эз аслам кӧсйӧмӧй садьмыны стӧч час мысти, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ, — а кутшӧмкӧ аслыссяма, кӧть и слабиник, шлячкакылӧм да сёлькӧдчӧм дзик менам пель водзын.
Ме лэпті юрӧс...
Кутшӧм чудеса?
Куйла ме тарантасын важ мозыс, а тарантас гӧгӧрыс — и сы дорышсянь аршинджын улынджык, — абу унджык, — ва веркӧс, кодӧс югдӧдӧма тӧлысьыс, серӧдлӧма да вералӧ посньыдик да бура тӧдчысь гыясӧн.
Ме — видзӧдлі водзлань: юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мышсӧ кусыньтӧмӧн пуклӧс вылын истукан моз пукалӧ Филофей, — а ещӧ водзынджык — сялькӧдчысь ва весьтас, — мегырлӧн чукля визь, вӧвъяслӧн юръясныс да мышкуясныс.
И ставыс сэтшӧм вӧрзьӧдчытӧм, сэтшӧм лӧнь, — быттьӧкӧ кӧлдуйтӧм сарствоын, вӧтын, мойд кодь вӧтын...
Мый нӧ тайӧ?
Видзӧда бӧрлань тарантас бӧр вывті...
Да ми дзик ю шӧрасӧсь... вадорыс миянсянь воськов комын сайын!
— Филофей! — горӧді ме.
— Мый? — вочавидзис сійӧ.
— Кыдзи, мый?
Энлы!
Кӧнӧсь нӧ тайӧ ми?
— Юынӧсь.
— Ме аддза, мый юынӧсь.
Да тадзтӧ ми пырысь-пыр вӧям.
Тадзи тэ келаланінӧдыд вуджан?
А?
Да тэ узян, Филофей!
Висьтав жӧ!
— Неуна ӧшыбитчышті, — шуис менам ямщикӧй: — боклань неуна мунсьӧма, тыдалӧ, тӧдлытӧг, а ӧні виччысьыштлыны ковмас.
— Кыдзи: виччысьыштны ковмас?
Мый нӧ ми кутам виччысьны?
— А вот медым кузь гӧна вӧв видзӧдыштас гӧгӧр.
Кытчань сійӧ вӧрзяс, сэтчӧ, сідзкӧ, и мунны ковмас.
Ме кыпӧдчышті турун вылын.
Кӧреннӧйлӧн юрыс эз вӧр ва весьтас.
Сӧмын и позьӧ вӧлі аддзыны югыд тӧлысь югӧр улысь, кыдзи ӧти пельыс сылӧн муртса-муртса вӧрыштіс — то водзлань, то бӧрлань.
— Да сійӧ сідзжӧ узьӧ, тэнад кузь гӧнаыд!
— Оз, — вочавидзис Филофей, — сійӧ ӧні васӧ исалӧ.
И бара ставыс чӧв ланьтіс, сӧмын важмозыс надзӧник сялькӧдчис ва.
Ме сідзжӧ изми.
Тӧлысь югӧр, да вой, да ю, да ми сэтӧнӧсь...
— Тайӧ мый сэтшӧмыс чушйӧдлӧ? — юалі ме Филофейлысь.
— Тайӧ?
Уткапиян камыш пӧвстын... а либӧ змейяс.
Друг кӧреннӧйлӧн юрыс кутіс мӧвкъявны, пельясыс сувтісны, сійӧ кутіс корсйӧдлыны, вӧрны.
— Но-но-но-но-о! — друг горштырнас горӧдіс Филофей, и кыпӧдчыштіс, и кутіс ӧвтчыны плетьнас.
Тарантасыс тайӧ жӧ здукас дернитчис места вывсьыс, сійӧ нетшыштчис водзлань юса гыясыслы паныд — да мӧдӧдчис зэркӧдігтыр да лайкйӧдлігтыр...
Первойсӧ меным кажитчис, мый ми вӧям, мунам ва пыдӧсланьыс, но, кыкысь-куимысь йӧткыштӧм бӧрын да суныштлӧм бӧрын, ва веркӧсыс быттьӧкӧ лэччис увлань...
Сійӧ лэччис пыр ёнджыка и ёнджыка, тарантас быдмис сы пытшкысь, — со нин тыдовтчисны кӧлесаясыс да вӧв бӧжъяс — и вот, тӧлысьлӧн чусыд югӧрас алмазнӧй — абу, абу алмазнӧй — сапфирнӧй кольтаясӧн васӧ резігтыр, — вӧвъяс гажаа да дружнӧя кыскисны миянӧс лыа вадорӧ да мӧдісны туй кузя керӧс паныд, асьныс сьӧкыдпырысь восьлалісны кӧтасьӧм дзирдалысь кокъяснаныс.
— Мый — воис меным юрӧ — шуас ӧні Филофей: а ме ӧд вӧлі прав! — либӧ мыйкӧ татшӧмсямаӧс?
Но сійӧ нинӧм эз шу.
Та вӧсна и ме эг лыддьы коланаӧн видыштны сійӧс видзчысьтӧмсьыс да, турун вылӧ узьны водӧм мысти, бара заводитлі унмовсьны.
Но унмовсьны ме эг вермы, эг сы вӧсна, мый эг мудз вӧралігӧн — и эг сы вӧсна, мый тайӧ тревогаыс вӧтліс менсьым унмӧс, — а зэв нин мича местаясӧд ми ӧні мунім.
Тайӧ вӧліны раздольнӧй, паськыд, ойдлан, туруна видзьяс, кӧні зэв уна гӧпъяс, тыяс, шоръяс, куръяяс, кодъяс помъясын быдмӧны сьӧд да виж бадь кустъяс, веськыда рочӧсь, роч йӧзӧн радейтана местаяс, сійӧ местаясыс кодьӧсь жӧ, кытчӧ миян важ былинаясса багатыръяс ветлывлӧмаӧсь лыйлыны еджыд юсьясӧс да руд уткаясӧс.
Вижов лентаӧн чукльӧдліс ёна ветлӧм туй, вӧвъяс гӧнитісны кокньыда — и ме эг вермыв куньлыны синъясӧс, — любуйтчи!
И ставыс тайӧ сэтшӧм небыда да стройнӧя исковтіс миян дінті, мелі тӧлысь улын.
Филофейӧс — и сійӧс шымыртіс мичлуныс.
— Тайӧ видзьяссӧ миянын шуӧны Святоегорьевскӧйӧн, — шыасис сійӧ ме дінӧ. — А на сайын — и Великокняжескӧйяс воасны; татшӧм видзьясыс сэсся Рочму пасьтаын абуӧсь...
Кутшӧм нин мичаӧсь!
Кӧреннӧйыс корснитіс да пыркнитчис...
— Ен тэкӧд!.. — степеннӧя да гусьӧник шуис Филофей. — Кутшӧм мичаӧсь! — мӧдысь шуис сійӧ да ышловзис, а сэсся кузя ружӧктіс. — Вот регыд турун пуктӧм заводитчас, и мыйтӧм татысь этайӧ турунсӧ куртасны — беда!
А куръяясас чериыс сідзжӧ уна.
Ёдіяс сэтшӧмӧсь! — содтіс сійӧ нюркйӧдлӧмӧн. — Ӧти кывйӧн шуны: кувны оз ков.
Сійӧ друг лэптіс кисӧ.
— Э-э! — видзӧдтӧ! тыас... али цапля сулалӧ? неужели сійӧ и войнас черисӧ кыйӧ!
Экма! ув тайӧ — абу цапля.
Вот кутшӧма ылалі! а ставсӧ тайӧс тӧлысь пӧрйӧдлӧ.
Тадзи ми мунім, мунім...
Но со нин и пом воис видзьяслы, тыдовтчисны ичӧтик вӧръяс, гӧрӧм муяс: бокынджык ичӧтик сикт мигнитіс кык-куим биторйӧн, — миртуйӧдз коли сӧмын верст вит.
Ме унмовси.
Бӧрсӧ ме эг ачым садьмы.
Тайӧ пӧрйӧ садьмӧдіс менӧ Филофейлӧн гӧлӧсыс.
— Барин... а, барин!
Ме кыпӧдчышті.
Тарантас сулаліс рӧвнӧйинын дзик миртуй шӧрас; пуклӧс вывсяньыс чужӧмсӧ мелань бергӧдӧмӧн, синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн — (ме весиг чуйми, ме эг чайтлы, мый сылӧн синъясыс татшӧм гырысьӧсь) — Филофей тӧдчӧдӧмӧн да таинственнӧя шӧпкӧдіс:
— Таркӧдчӧ!..
Таркӧдчӧ!
— Мый тэ висьталан?
— Ме висьтала: таркӧдчӧ!
Копыртчылӧй да кывзыштӧй.
Кыланныд?
Ме мыччи юрӧс тарантасысь, дугдыштлі лолавны: — и збыльысь кылі кыськӧ ылысь-ылысь — миян бӧрвылысь — муртса кывмӧн таркӧдчӧм, быттьӧкӧ кӧлесаяс бергалӧны.
— Кыланныд? — мӧдысь шуис Филофей.
— Но, да, — вочавидзи ме. — Локтӧ кутшӧмкӧ вӧла.
— А онӧ кылӧй... чу!
Со... бракольчи... и шутьлялӧм сідзжӧ...
Кыланныд?
Да шапканытӧ пӧрччӧй... кывныджык кутас.
Шапкаӧс ме эг пӧрччы, но пельӧс чошкӧді.
— Но, да... вермас лоны.
Но мый нӧ кӧть?
Филофей бергӧдчис чужӧмнас вӧвъяслань.
— Телега локтӧ... тыртӧм, дорӧм кӧлесаяса, — шуис сійӧ да босьтіс вӧжжисӧ. — Тайӧ, барин, лёк йӧз воӧны; тані ӧд, Тула гӧгӧрад, дурӧны... ёна.
— Прӧстӧй сӧрӧм!
Мыйла тэ чайтан, мый тайӧ непременнӧ лёк йӧз?
— Вернӧ шуа.
Бракольчиаӧсь... да тыртӧм телегаын...
Коді вермас лоны?
— А мый — Тулаӧдзыс ылын на?
— Да верст дас вит ещӧ лоӧ да и тані олысьыс некутшӧм абу.
— Но, сідзкӧ, мун ӧдйӧджык, нинӧм маласьны.
Филофей ӧвтыштіс плетьнас, и тарантас бара мӧдіс шургыны.
Кӧть ме и эг эскы Филофейлы, но унмовсьны эг нин вермы.
А мый, збыль кӧ?
Лӧсьыдтӧм чувство вӧрзис ме пытшкын.
Ме пукси тарантасӧ — таӧдз ме куйлі, — да куті видзӧдавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме узигкості кыптӧма вӧсньыдик ру, — абу му вылас, а енэжас; руыс гӧвкъяліс вылын, тӧлысьыс ӧшӧдчӧма сы пытшкӧ еджыд чутӧн, быттьӧкӧ тшын пиын.
Ставыс пемдыштӧма да гудыртчӧма, кӧть улітіыс вӧлі тыдалӧджык.
Гӧгӧр — тшӧтшкӧс, гажтӧм местаяс: муяс, пыр муяс, кӧнсюрӧ ичӧтик кустъяс, гуранъяс — и бара муяс и унджыкыс коськӧм, шочиник ёг туруна.
Тыртӧм... кулӧма!
Кӧть эськӧ мед квайтпалич кӧнкӧ горӧдіс.
Мунім ми часджын кымын.
Филофей дугдывтӧг ӧвтчис плетьнас да чупкис вомдоръяснас, но ни сійӧ, ни ме, ми эгӧ шуӧй ни ӧти кыв.
Вот кайим ми рӧч йылӧ...
Филофей сувтӧдіс тройкасӧ — да пырысь-пыр жӧ шуис:
— Таркӧдчӧ...
Таркӧдчӧ, барин!
Ме бара мыччыси тарантассянь, но ме эськӧ и мыччысьтӧгыс верми кывны, сэтшӧм бура, кӧть ещӧ и ылісянь на, кыліс менам пельӧдз телега кӧлесаяслӧн таркӧдчӧмыс, войтырлӧн шутьлялӧмыс, бракольчияслӧн гольгӧмыс да весиг вӧв кок шыясыс; весиг сьылӧм да серам каститчис меным.
Тӧлыс, збыльысь, пӧльтіс сэсянь, но эз вӧв некутшӧм сомнение сыын, мый тӧдтӧм локтысьяс быдса верст, — а гашкӧ и кыкӧс, — лоины матынджыкӧсь миянсянь.
Ми Филофейкӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, — сійӧ сӧмын шляпасӧ вештіс балябӧжсьыс плеш вылас да, пырысь-пыр жӧ вӧжжияслань копыртчӧм бӧрын, мӧдіс кучкавны вӧвъяссӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны кыккокйыв, но дыр гӧнитны эз вермыны да бара кутісны рӧдтыны.
Филофей пыр ӧтарӧ кучкаліс найӧс.
Колӧ жӧ вӧлі удитны мунны!
Ме эг вермы бура артыштны, мыйла ме тайӧ пӧрйӧ, кор первойсӧ эг эскылы Филофейлы, друг куті эскыны, мый миян бӧрся локтӧны збыль лёк йӧз...
Нинӧм выльсӧ ме эг кыв: сійӧ жӧ бракольчиясыс, грузтӧм телегалӧн сійӧ жӧ таркӧдчӧмыс, сійӧ жӧ шутьлялӧмыс, сійӧ жӧ омӧля кылыштысь шумыс...
Но ӧні ме эг нин сомневайтчы.
Филофей эз вермы ӧшибитчыны!
И вот бара коли минут кызь кымын...
Тайӧ кызь минутсьыс медбӧръя минутъяс чӧжыс асланым тарантаслӧн таркӧдчӧм да грымакылӧм пыр миянлы кыліс нин мӧд таркӧдчӧм да мӧд грымакылӧм...
— Сувт, Филофей, — шуи ме, — всё равно — помыс ӧтчыд!
Филофей полігтырйи шуис тпру.
Вӧвъяс пырысь-пыр сувтісны, быттьӧкӧ радӧсь лоины, мый позяс шойччыштны.
Господи! бракольчияс веськыда гольгӧны дзик миян мыш сайын, тарантас грымакылӧ зёльӧдчигтыр, йӧзыс шутьлялӧны, горзӧны да сьылӧны, вӧвъяс корсйӧдлӧны да кокъяснаныс зымӧдӧны муас...
Вӧтӧдісны!
— Сюрим, — нюжӧдӧмӧн, гусьӧник шуис Филофей — да, падъялігтыр чупнитӧм бӧрын, мӧдіс вӧтлыны вӧвъяссӧ.
Но дзик тайӧ здукас быттьӧкӧ мыйкӧ друг чашнитчис, равӧстіс, укнитіс, — и косіник да ён вӧвъясӧс тройкаӧн доддялӧм зэв ыджыд паськыд телега крута, тӧвнырӧн кытшовтіс миянӧс, мӧдіс чеччавны водзвылын да пыр жӧ кутіс мунны восьлӧн, потшис туйсӧ.
— Дзик разбойниклӧн модаыс, — шӧпнитіс Филофей.
Висьтавны веськыда, сьӧлӧмӧй менам кӧдзавліс...
Заводиті ме сюся видзӧдны руӧн сайӧдӧм, рӧмыд тӧлысь югӧрас.
Телегаын ми водзвылын нисьӧ пукалісны, нисьӧ куйлісны морт квайт, найӧ дӧрӧмаӧсь, кизявтӧм азямаӧсь; кыкӧн вӧліны шапкатӧмӧсь; телега дор вомӧныс ӧшӧдчӧмаӧсь да бовъялісны сапӧга ыджыд кокъяс, кияс лыбавлісны, усьліны... морт тушаяс дзӧрисны...
Тыдалӧ вӧлі: код йӧз.
Мукӧдыс горзісны — сідзи, мыйсюрӧ, ӧти шутьляліс зэв ёна да чистӧя, мӧд ёрччис; пуклӧс вылын пукаліс полушубока кутшӧмкӧ великан да веськӧдліс.
Мунісны найӧ восьлӧн, быттьӧкӧ эз и аддзыны миянӧс.
Мый нӧ вӧчны?
Ми мӧдім мунны на бӧрся сідзжӧ восьлӧн... невӧляысь.
Верст четверть ми мунім татшӧм ногӧн.
Мучительнӧй виччысьӧм...
Спасайтчыны, дорйысьны... кысь нин тані!
Найӧ квайтӧн; а менам кӧть мед бедь вӧлі!
Бергӧдчыны бӧр?
но ӧд найӧ пыр жӧ вӧтӧдасны.
Дум вылӧ меным уси Жуковскийлӧн кывбур (сійӧ местаыс, кӧні висьтавсьӧ фельдмаршал Каменскийӧс виӧм йылысь):
А либӧ — джагӧдасны няйт гезйӧн... да канаваӧ... киргы сэні, да пессьы, кыдзи петляын кӧч...
Эк, кутшӧм абу лӧсьыд!
А найӧ пыр ӧтмоза мунӧны восьлӧн да оз видзӧдны миян вылӧ.
— Филофей! — шӧпниті ме, — заводитлы ордйыны веськыдвывтіыс, мун быттьӧ дінтіныс.
Филофей заводитліс, — мӧдліс веськыдвывлань... но найӧ пыр жӧ кежисны веськыдвылӧ... мунны лои некыт.
Филофей заводитліс ещӧ: кежліс шуйгавылӧ...
Но и сэті эз сетны сылы панйыны телегасӧ.
Весиг серӧктісны.
Сідзкӧ, оз лэдзны.
— Разбойникъяс и эмӧсь! — пельпом вомӧныс шӧпнитіс меным Филофей.
— Да мый нӧ найӧ виччысьӧны? — шӧпкӧмӧн жӧ юалі ме.
— А со сэні водзын, — сёнас, — шор вомӧн пос...
Найӧ миянӧс сэні!
Найӧ век сідзи... посъяс дорын.
Миян делӧным, барин, яснӧй! — содтіс сійӧ ышловзьӧмӧн: — ӧдвакӧ ловйӧн лэдзасны; сы вӧсна мый налы медсяыс: медым помсӧ дзебны ваӧ.
Ӧтитор меным жаль, барин: пропадитіс менам тройкаӧй, — и вокъясӧйлы сійӧ оз сюр.
Дивуйтчышті эськӧ ме ӧні, кыдзи тайӧ Филофей татшӧм нога минутас вермӧ ещӧ тӧждысьны вӧвъяс йылысь, — да, висьтала веськыда, меным и аслым эз вӧв сыӧдз...
Неужели жӧ виасны? — доли ме думысь. — Мыйысь?
Ме ӧд налы ставсӧ сета, мый менам эм.
А пос пыр матыстчис, пыр кутіс тыдавныджык да тыдавныджык.
Друг кыліс зэв ёся чирӧстӧм, тройка ми водзвылын тӧвныр моз кыпӧдчис, лэбовтіс да, пос дорӧдз гӧнитӧм мысти, сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас, неуна туй бокланяс.
Сьӧлӧмӧй менам сідзи и ыркмуніс.
— Ок, Филофей вокӧ, — шуи ме, — мунам ми тэкӧд смерть вылӧ.
Прӧстит менӧ, ме кӧ тэнӧ загубиті.
— Кутшӧм нӧ мыж тэнад, барин!
Мый сиӧма, сійӧ и лоӧ!
Но, кузь гӧна, вернӧй вӧлӧй менам, — шыасис Филофей кӧреннӧй дінӧ, — мун, вокӧ, водзӧ!
Служит медбӧръя службатӧ!
Всё равно...
Господи бласлӧвит!
И сійӧ вӧтліс тройкасӧ рӧдтӧмӧн.
Мӧдім матыстчыны пос дорӧ, — эсійӧ сулалысь телега дорас...
Сэні, быттьӧкӧ нарошнӧ, ставыс чӧв ланьтіс.
Ни зык, ни шум!
Тадзи ланьтӧдчывлӧны сир, варыш, быд хищнӧй пемӧс, кор матыстчӧ кыйӧданторйыс.
Вот воим ми на телега весьтӧдз... друг полушубока великан чеччыштіс сэтысь — и веськыда миянлань!
Нинӧмсӧ сійӧ эз шу Филофейлы, но мӧдыс ачыс зэлӧдіс вӧжжисӧ...
Тарантас сувтіс.
Великан кыкнан кисӧ пуктіс тарантас дор вылӧ — и, ассьыс кузь юрсиа юрсӧ копыртӧм бӧрын да пиньсӧ жергӧдыштӧм бӧрын, гортӧминик, рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис татшӧм кывъяс:
— Почтеннӧй господин, мунам ми честнӧй пир вылысь, свадьба вылысь; миянлысь молодечӧс, сідз шуны, гӧтралім; бура-мичаа водтӧдім: зонъяс миян ставныс томӧсь, збойӧсь, — юим уна, — а пӧкмелитчыны нинӧмӧн; — и вот оз-ӧ ло тіян сэтшӧм милӧсть, он-ӧ сетыштӧй миянлы сьӧмтор зэв этшаникӧс, — сідзи, медым чекушкаӧн морт вылӧ?
Юим эськӧ ми тіян дзоньвидзалун вӧсна, казьтыштім эськӧ тіянӧс; — а тіян оз кӧ ло миян дінӧ милӧстьныд — сэки корам не скӧрмыны!
«Мый тайӧ татшӧмыс? — думышті ме... — Сералӧм?..
Тешитчӧм?»
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн великан пыр на сулаліс.
Дзик тайӧ здукас тӧлысь петіс ру сайысь да югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Сійӧ шпынняліс, тайӧ чужӧмыс — и синъяснас, и вомдоръяснас.
А грӧзитчӧм сэні эз тыдав... сӧмын быттьӧкӧ сійӧ ставнас зэвтчӧма... и пиньясыс сэтшӧм еджыдӧсь да гырысьӧсь...
— Ме удовольствиеӧн... босьтӧй... — тэрмасьӧмӧн шуи ме да, зептысь портманетӧс кыскӧм бӧрын, перйи сэтысь кык чӧлкӧвӧй; — тайӧ кадас эзысь сьӧм вӧлі ветлӧ на Русьын. — Вот, тырмас кӧ тайӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ! — салдат моз горӧдіс великан — и сылӧн кыз чуньясыс тэрыба кватитісны менсьым, — эз портманетӧс ставнас, — а сӧмын тайӧ кык чӧлкӧвӧйсӧ. — Зэв ыджыд аттьӧ! — Сійӧ пыркнитіс юрсисӧ, котӧрӧн муніс телега дінас.
— Зонъяс! — горӧдіс сійӧ, — кык чӧлкӧвӧй козьналіс миянлы мунысь господин! — Мукӧдыс ставныс кыдзи серӧктасны...
Великан тупыльтчис пуклӧс вылас...
— Шудаӧн кольччыны!
И сӧмын и аддзылім ми найӧс!
Вӧвъяс заводитісны мунны, телега грымакывны кутіс чой паныд, — со ещӧ ӧтчыд вуджӧртчыліс сійӧ пемыд визяс, коді торйӧдіс мусӧ енэжсьыс, тупкысис да воши.
Со нин и таркӧдчӧм, и горзӧм, и бракольчи оз кывны...
Лои гуын кодь шы ни тӧв.
Ми Филофейкӧд эгӧ друг воӧй ас садяным.
— Ак тэ шут этатшӧм! — шуис сійӧ медбӧрын — и, шляпасӧ пӧрччӧм бӧрын, кутіс пернапасасьны. — Збыль ӧд шут, — содтіс сійӧ да бергӧдчис мелань, ачыс зэв рад. — А бур морт должен лоны — збыль.
Но-но-но, ичӧтикъяс! тэрмасьӧй!
Дзоньӧн колянныд!
Ставным дзоньвидзаӧсь лоам!
Ӧд тайӧ сійӧ муннысӧ оз вӧлі лэдз; сійӧ веськӧдліс вӧвъяснас.
Аттӧ, кутшӧм шут зонмыс!
Но-но-но-ноо! — ен тікӧд!
Ме чӧв олі, но сьӧлӧм вылын меным лои долыд.
«Дзоньвидзаӧсь лоам! — шуи ме ас кежын да воді турун вылӧ. — Донтӧг мынім!»
Меным весиг неуна яндзим лои, мыйла тайӧ ме Жуковскийлысь кывбурсӧ казьтышті.
Друг юрӧ меным воис мӧвп:
— Филофей!
— Мый?
— Тэ гӧтыра?
— Гӧтыра.
— И челядь эмӧсь?
— Эмӧсь и челядь.
— Кыдзи нӧ тэныд найӧ эз усьны дум вылад?
Вӧвъястӧ жалитін, а гӧтыртӧ, челядьтӧ?
— Да мый найӧс жалитнысӧ?
Ӧд вӧръяслы кианыс найӧ эськӧ эз сюрны.
А дум вылын пыр ме куті найӧс, — и ӧні кута... со кутшӧма! — Филофей чӧв олыштіс. — Гашкӧ... на вӧсна господьыс енмыс миянӧс тэкӧд помилуйтіс.
— Да тайӧяс кӧ эз вӧвны разбойникъяс?
— А мыйӧн тӧдан?
Йӧз сьӧлӧмад ӧд он пырав.
Йӧзыдлӧн сьӧлӧмыд тай — оз тыдав.
А енмыдкӧд пыр бурджык.
Ог... ассьым семьяӧс ме некор...
Но-но-но, ичӧтикъяс, ен тікӧд!
Пӧшти вӧлі югдӧма нин, кор ми кутім матыстчыны Тула дорӧ.
Ме куйлі да узи нисьӧ олі...
— Барин, — друг шуис меным Филофей, — видзӧдлӧй жӧ, то найӧ сулалӧны кабак дорас... телегаыссӧ налӧн.
Ме лэпті юрӧс...
Збыль, найӧ: и телегаыс налӧн, и вӧвъясыс.
Кабак ӧдзӧсӧдыс немвиччысьтӧг мыччысис полушубока тӧдса великан.
— Господин! — шапканас ӧвтчигтыр горӧдіс сійӧ, — тіянлысь сьӧмтӧ юам!
А мый, ямщик, — Филофейлань юрнас довкнитӧм бӧрын содтіс сійӧ, — буракӧ, повзьыштін ӧнтай?
— Зэв кыпыд морт, — кабак дорсянь сыв кызь кымын мунӧм бӧрын шуис Филофей.
Воим ми, медбӧрын, Тулаӧ; ньӧби ме дрӧб, да ӧттшӧтш чай да вина — и весиг вӧв босьті барышниклысь.
Лун шӧр кадӧ ми мӧдӧдчим бӧр.
Сійӧ местаӧдыс мунігӧн, кытӧні первойысь ми кылім ас бӧрвылысь телега таркӧдчӧм, Филофей, коді, Тулаын юыштӧм бӧрын, вӧлӧма зэв варов морт, — сійӧ весиг мойдъяс меным мойдіс, — сійӧ местаӧдыс мунігӧн Филофей друг серӧктіс.
— А помнитан, барин, кыдзи ме тэныд дугдывтӧг шуалі: таркӧдчӧ... таркӧдчӧ — мися, таркӧдчӧ!
Сійӧ некымынысь ӧвтыштіс кинас кимльӧскивыв...
Зэв нин тешкодьӧн кажитчис сылы тайӧ кывйыс.
Сійӧ жӧ рытас ми бӧр воим сы сиктӧ.
Миянкӧд лоӧм случайсӧ ме висьталі Ермолайлы.
Сійӧ вӧлі сайд да эз петкӧдлы некутшӧм сочувствие, — и сӧмын ымӧстіс — ошкана либӧ вӧйпана, — тайӧс, ме чайта, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Но лун кык мысти сійӧ нимкодьпырысь юӧртіс меным, мый буретш сійӧ войнас, кор ми Филофейкӧд ветлім Тулаӧ, — и буретш сійӧ жӧ туй вылас грабитӧмаӧсь да виӧмаӧсь кутшӧмкӧ купечӧс.
Первойсӧ ме эг эскы тайӧ юӧрыслы; но бӧрыннас лои эскыны; мый тайӧ збыль вӧлӧма, висьталіс меным следствие вылӧ гӧнитысь станӧвӧй.
Оз-ӧ нин тайӧ «свадьба» вывсьыс вӧлі локны миян збой йӧзным и эз-ӧ этайӧ «молодечсӧ», кыдзи шуис шутник-великан, водтӧдны найӧ?
Филофей сиктын ме олі ещӧ лун вит.
Вӧлі, мыйӧн сӧмын паныдася сыкӧд, быдпӧрйӧ шуа сылы: а? таркӧдчӧ?
— Кыпыд морт, — вочавидзас сійӧ меным быдпӧрйӧ да серӧктас.
Вӧр да степ
Лыддьысьысьӧс, гашкӧ, дӧзмӧдісны нин менам гижӧдъясӧй: тэрмася успокоитны сійӧс кӧсйысьӧмӧн, мый сэсся ог нин кут гижны, печатайтӧм отрывокъяссьыс кындзи; но, сыкӧд янсӧдчигӧн, ог вермы не висьтавны некымын кыв вӧралӧм йылысь.
Ружьеӧн да понйӧн вӧралӧм ачыс нин аснас зэв лӧсьыдтор, für sіch, кыдзи шулывлісны важӧн; но, шуам, ті энӧ чужлӧй вӧралысьӧн; ті век жӧ радейтанныд вӧр-васӧ да свободасӧ; сідзкӧ, ті онӧ вермӧй не вежавны ми воклы...
Кывзӧй.
Тӧданныд-ӧ ті, шуам, кутшӧм долыдтор гортысь мунны тулысын кыа петтӧдз?
Ті петанныд кильчӧ вылӧ...
Пемыдруд енэжас кӧнсюрӧ югъялыштӧны кодзувъяс; васӧд тӧлыс шочиника пӧльыштлӧ кокньыдик гыясӧн; кылӧ войыслӧн тырвыйӧ гӧгӧрвоны позьтӧм, видзчысьӧмӧн вашкӧдчӧмыс; вуджӧрӧн киськалӧм пуяс шувгыштӧны ньӧжйӧник.
Вот пуктӧны телегаӧ ковёр, кок улас пуктӧны самӧвар тыра ящик.
Кыскалысь вӧвъяс йиджласьӧны, шкоркнитлӧны да зэв тшапа лэптыштавлӧны кокъяснысӧ; сӧмын на садьмӧм еджыд дзодзӧг гоз чӧв олігтыр да надзӧник вуджӧ туй вомӧн.
Плетень сайын, садйын, мирнӧя шкоргӧ стӧрӧж; быд шы быттьӧкӧ сулалӧ кынмӧм сынӧдас, сулалӧ и оз быр.
Вот ті пуксинныд; вӧвъяс пыр жӧ вӧрзисны, гораа кутіс таркӧдчыны телега...
Ті мунанныд вӧлӧн — мунанныд вичко дорті, кыр йывсянь веськыдвывлань, пором вомӧн...
Пруд муртса заводитӧ тшынасьны.
Тіянлы неуна кӧдзыдкодь, ті тупканныд чужӧмнытӧ шинель воротникнад; тіянӧс вугрӧдлӧ.
Вӧвъяс гораа шлячкӧдӧны кокъяснас ва гӧпъясті, кучер шутьлялӧ.
Но вот ті мунінныд верст нёль... енэж дорыс гӧрдӧдыштӧ; кыдзьяс вылын садьмӧны, пуысь пуӧ лӧсьыдтӧма лэбалӧны чавканъяс; сьӧд сёрӧмъяс дорын чивзӧны пышкайяс.
Сынӧдыс югдӧ, туйыс тыдалӧджык, сӧдзӧ енэжыс, едждӧны кымӧрторъяс, вежӧдӧны муяс.
Керкаясын гӧрд биӧн ӧзйӧны сартасъяс, ворота сайясын кылӧны унзіль гӧлӧсъяс.
А та кості кыаыс заводитӧ ыпъявны; со нин зарни визьяс нюжӧдчисны енэжӧд, гуранъясысь пуркйӧны руяс; гораа сьылӧны ыбкайяс, пӧльтыштіс асъя тӧв, — и надзӧник мыччысьӧ чим гӧрд шонді.
Югыдыс сідзи и ылькнитас шорӧн; сьӧлӧмныд тіян чепӧссяс, быттьӧ лэбач.
Ыркыд, гажа, нимкодь!
Гӧгӧр тыдалӧ ылӧдз.
Со рас сайын сикт; со ылынджык еджыд вичкоа мӧд сикт, со нӧрыс йылын кыддза вӧр, сы сайын нюр, кытчӧ ті мунанныд...
Тэрыбджыка, вӧвъяс, тэрыбджыка!
Тэрыба рӧдтӧмӧн водзӧ!..
Верст куим коли, эз унджык.
Шонді кыпӧдчӧ ӧдйӧ, енэжыс сэзь...
Поводдяыс лоӧ бур.
Миянлы паныда сиктсянь мӧдіс люзьгыны стада.
Ті кайинныд нӧрыс йылӧ...
Видыс кутшӧм!
Юыс чукльӧдлӧ верст дас кузьта, гудыра лӧзалӧ ру пырыс; сы сайын васӧд-веж видзьяс; видзьяс саяс ньывкӧс мылькъяс; ылын чибисъяс горзігтыр лэбалӧны нюр весьтын; васӧда дзирдалӧм пырыс, кодӧс койӧма сынӧдас, мичаа тыдалӧ ылӧдз... абу сэтшӧм, кутшӧм овлӧ гожӧмын.
Кутшӧм вӧльнӧя лолалӧ морӧсыд, кутшӧм кокньыда вӧрӧны ки-кокыд, кутшӧма ёнмӧ мортыд ставнас, кор сійӧс шымыртӧ тулыслӧн свежӧй лолалӧмыс!..
А гожся, июль тӧлысся асыв!
Коді, вӧралысь кындзи, испытайтліс, кутшӧм долыд шӧйтны кыа петігӧн кустъяс пӧвстӧд?
Веж визьӧн кольӧ тіян кок туйныд лысваа, едждӧдӧм турун вылас.
Ті павтыртанныд ваӧсь кустсӧ, — тіян вылӧ сідзи и ӧвтыштас войся чӧжсьӧм, шоныд дукыс; сынӧдыс ставнас тырӧма полыньлӧн свежӧй курыднас, греча да «кашка» маӧн; ыліас стенаӧн сулалӧ тупу вӧр, и дзирдалӧ, и алӧйӧн пӧртмасьӧ шонді водзас; ыркыд на, но кылӧ нин, мый регыд лоӧ жар.
Юрыд неуна бергӧдчӧ вывті уна чӧскыд дуксьыс.
Кустъясыслы помыс абу...
Сӧмын кӧнсюрӧ вижӧн лӧсталӧ воысь сю, векньыдик визьясӧн гӧрдӧдӧ греча.
Вот мӧдіс дзуртны телега; восьлӧн писькӧдчӧ мужик, вӧвсӧ водзвыв сувтӧдӧ гож сайӧ...
Ті здоровайтчанныд сыкӧд, мунанныд водзӧ — косалӧн гораа бриньгӧм кылӧ тіян бӧрвылын.
Шондіыс пыр вылӧджык и вылӧджык кайӧ.
Турун ӧдйӧ косьмӧ.
Со жар нин лои.
Кольӧ час, мӧд...
Енэжыс доръясӧдыс пемдӧ; сутшкасьысь жарӧн ыпйӧ вӧрзьывтӧм сынӧдыс.
— «Кытысь эськӧ, вокӧ, юыштны тані?» — юаланныд ті ытшкысьлысь.
— «А со гуранас юкмӧс».
Орешниклӧн тшӧкыд кустъяс пыр, кодъяс ӧтилаӧ кысьӧмаӧсь турункӧд, ті лэччанныд гуран пыдӧсӧ.
Збыль, дзик бужӧд улас дзебсьӧма ключ; дубӧвӧй куст горша паськӧдӧма ва весьтас ассьыс лапа кодь увъяссӧ; эзысь рӧма, гырысь полькъяс тіралігтыр лыбалӧны посни, бархатнӧй нитшкӧн вевттьысьӧм пыдӧссяньыс.
Ті уськӧдчанныд муас, ті пӧттӧдзныд юинныд, но тіянлы дыш вӧрзьӧдчынытӧ.
Ті гож сайынӧсь, ті лолаланныд дука уль русӧ; тіянлы лӧсьыд, а тіянлы паныда кустъясыс доналӧны да быттьӧкӧ вижӧдӧны шонді водзас.
Но мый тайӧ?
Немтӧдлытӧг пӧльыштіс тӧв да лэбовтіс; сынӧдыс гӧгӧр дрӧгнитіс; оз-ӧ нин гымав?
Ті петанныд гуранысь... кутшӧм нӧ свинеч кодь визь енэж дорас?
Али ыпъялысь жарыс сукмӧ? али кымӧр кыпӧдчӧ?..
Но вот слабиника югнитіс чардби...
Э, да тайӧ кунӧра зэр!
Гӧгӧр нӧшта югыда на югдӧдӧ шонді: вӧравны позьӧ на.
Но кымӧр ыдждӧ: вылыс дорыс сылӧн нюжалӧ сос моз, кусыньтчӧ сводӧн.
Туруныс, кустъяс — ставыс друг сьӧдӧдісны...
Ӧдйӧджык! со, кажитчӧ, тыдалӧ турун сарай... ӧдйӧджык!
Ті котӧрӧн воинныд сэтчӧдз, пыринныд...
Кутшӧмджык зэрыс? кутшӧмӧсь чардбиясыс?
Кытъястікӧ идзас вевт пырыс кутіс войтавны ва чӧскыд дука турун вылас...
Но вот бара кутіс ворсны шонді.
Зэр дугдіс; ті петанныд.
Енмӧй, кутшӧм гажаа ставыс дзирдалӧ гӧгӧр, кутшӧм ыркыд да кизьӧр сынӧдыс, кутшӧма ӧвтӧ оз тусь да тшак дукӧн!..
Но вот воӧ рыт.
Кыаыс мӧдіс ыпъявны пӧжарӧн да вевттис енэж джынсӧ.
Шонді пуксьӧ.
Матіас сынӧдыс кутшӧмкӧ аслыснога сӧдз, быттьӧ стекляннӧй; ыліас пуксьӧ небыд ру, видзӧднысӧ сійӧ шоныд; лысваыскӧд тшӧтш алӧй дзирд усьӧ эрдъяс вылӧ, кодъясӧс неважӧн на вӧлі киськалӧма кизьӧр зарниӧн; пуяссянь, кустъяссянь, джуджыд турун зорӧдъяссянь вольсассисны кузь вуджӧръяс...
Шонді пуксис; ӧзйис кодзув да тіралӧ кыаыслӧн биа саридзас...
Вот кыаыс кельдӧдӧ; енэжыс лӧзӧдӧ; ӧткымын вуджӧръяс быралӧны, сынӧдыс тырӧ пемыдӧн.
Пӧра гортӧ, сиктӧ, керкаӧ, кӧні ті узьланныд.
Ружьетӧ пельпом саяд шыбитӧм бӧрын ті мунанныд тэрыба, кӧть и мудзӧмныд...
А та кості пуксьӧ вой; кызь воськов сайысь оз нин тыдав: понъяс муртса тыдалыштӧны пемыдас еджыд чутъясӧн.
Со сьӧд кустъяс весьтас енэж дорыс гудыра югдыштӧ...
Мый тайӧ? — пӧжар?..
Абу, тайӧ петӧ тӧлысь.
А со уліас, веськыдвылас, югъялыштӧны нин сиктын бияс...
Вот медбӧрын и тіян керканыд.
Ӧшинь пырыс ті аддзанныд еджыд скатертьӧн вевттьӧм пызан, ӧзйысь сись, ужин...
А то тшӧктан доддявны кокньыдик телега да вӧлӧн мунан вӧрӧ сьӧлаясла.
Гажа писькӧдчыны векньыдик туйӧд, кузь сюлӧн кык стена костӧд.
Шепъясыс надзӧник кучкалӧны тіянлы чужӧманыд, пӧлӧзничаяс кӧласьӧны кокъясад, квайтпаличьяс горзӧны гӧгӧрыд, вӧв котӧртӧ дышпырысь рӧдтігтыр.
Со и вӧр.
Вуджӧръяс да шы ни тӧв.
Статя пипуяс вашкӧдчӧны тіян весьтын вылын; кыдзьяслӧн ӧшалысь кузь увъясыс ӧдва вӧрыштӧны; ён тупу, боеч кодь, сулалӧ мича нинпу дінын.
Ті мунанныд вуджӧрӧн серӧдлӧм, веж туй кузя; гырысь виж гутъяс вӧрзьӧдчывтӧг ӧшалӧны зарни сынӧдас да друг лэбӧны; сюръяӧн гартчӧны гебъяс, вуджӧр улас едждывлӧны, шонді водзас сьӧдӧдлӧны; мирнӧя сьылӧны лэбачьяс.
Ӧмидзкайлӧн зарни гӧлӧсыс юргыштӧ мыжтӧм, варов нимкодьлунӧн: сійӧ ландыш дук кодь.
Водзӧ, водзӧ, пыдӧджык вӧрас...
Вӧрыс лоӧ овтӧмджык.
Висьтавны позьтӧм чӧв-лӧнь йиджӧ сьӧлӧмад; да и гӧгӧр сэтшӧм унзіля да шы ни тӧв.
Но вот пӧльыштіс тӧв, и кутісны шувгыны пу йывъяс, быттьӧкӧ лӧньысь гы.
Колян вося гӧрдов-руд коръяс пырыс кӧнъясынкӧ быдмӧны кузь турунъяс; тшакъяс сулалӧны торйӧн асланыс шапкаяс улын.
Друг чепӧссяс кӧч, гораа увтігтыр сы бӧрся уськӧдчас пон...
И тайӧ жӧ вӧрыс кутшӧм мича сёр арын, кор воасны татчӧ мурквечикъяс!
Найӧ оз овны медся пыдыс вӧрас; найӧс колӧ корсьны вӧр доръяссьыс.
Тӧв абу, и абуӧсь ни шонді, ни югыд, ни вуджӧръяс, ни вӧрӧмъяс, ни шум; небыд сынӧдас киськалӧма арся дуксӧ, коді вина дук кодь; вӧсньыдик ру гӧвкъялӧ ылын виж муяс весьтын.
Пуяслӧн коръястӧм гӧрдов-руд увъяс костӧд тыдалӧ мирнӧй, еджгов, вӧрзьӧдчывтӧм енэж; кӧнъясынкӧ нинпуяс вылын ӧшалӧны зарни рӧма медбӧръя коръяс.
Уль муыс кок улад зумыд; кузь кос турун сияс оз вӧрны; кузь сунисъяс дзирдалӧны кельдӧдӧм турун вылын.
Спокойнӧя лолалӧ морӧсыд, а сьӧлӧмад йиджӧ гӧгӧрвоны позьтӧм тревога.
Мунан вӧрдор пӧлӧн, видзӧдан пон бӧрся, а та кості радейтана образъяс, радейтана чужӧмъяс, кулӧмаяс и ловъяяс, усьӧны дум вылад, важӧн-важӧн куслӧм впечатленньӧяс немвиччысьтӧг садьмӧны; воображенньӧыд лэбалӧ да чепсасьӧ, быттьӧ лэбач, и ставыс сэтшӧм яснӧя вӧрӧ да сулалӧ син водзад.
Сьӧлӧмыд то друг кутас тіравны да пессьыны, пӧся уськӧдчылас водзӧ, то дзикӧдз вӧйӧ казьтылӧмъясас.
Став олӧмыс паськалӧ син водзад кокниа да ӧдйӧ, быттьӧ гартӧм бумага; аслас став вӧвлытӧмторнас, став чувствояснас, вынъяснас, аслас душанас владейтӧ морт.
И гӧгӧр нинӧм сылы оз мешайт — ни шонді, абу, ни тӧв, ни шум...
А арся, сэзь, неуна ыркыд асыла кӧдзыд лун, кор кыдз пу, быттьӧкӧ мойдса пу, ставнас зарниа, мичаа тыдалӧ кельыдлӧз енэж вылас, кор увтасмӧм шондіыс оз нин шонты, но дзирдалӧ гожся дорысь ёнджыка, ыджыд пипу рас ставнас югъялӧ сквӧзь, быттьӧкӧ сылы гажа да кокни сулавны пасьтӧгыс, еджыд пуж абу на сылӧма сён пыдӧсъясысь, а ыркыд тӧв надзӧник вӧрӧдӧ чукрассьӧм коръяссӧ, — кор ю кузя радпырысь тӧвзьӧны лӧз гыяс да надзӧник лэпталӧны вунлӧс дзодзӧгъясӧс да уткаясӧс; ылын таркӧдчӧ мельнича, кодӧс джынвыйӧ тупкӧмаӧсь бадьяс, и, югыд сынӧдсӧ серӧдлігмоз, гулюяс тэрыба гӧгралӧны сы весьті...
Лӧсьыдӧсь сідзжӧ гожся руа лунъяс, кӧть вӧралысьяс и оз радейтны найӧс.
Татшӧм лунъясас оз позь лыйсьыны: пӧтка жбыркнитас тіян кок улысь да пырысь-пыр жӧ вошӧ еджгов вӧрзьытӧм ру пиас.
Но кутшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм висьтавны позьтӧм чӧв-лӧнь!
Ставыс садьмис, и ставыс чӧв олӧ.
Ті мунанныд пу дорті — сійӧ оз и кышмун: сійӧ нежитчӧ.
Вӧсньыдик ру пыр, кодӧс быттьӧкӧ киськалӧма сынӧдас, сьӧдӧн лӧсталӧ ті водзвылын кузь визь.
Ті чайтанныд, мый тайӧ матысса вӧр; ті матыстчанныд — вӧлӧмкӧ тайӧ кузь полынь турун межаын.
Ті весьтын, ті гӧгӧр — быдлаын ру...
Но вот кокньыдика вӧрзяс тӧв — кельыд енэжтор гудыра мыччысьыштас кизьӧрмысь, быттьӧкӧ тшыналысь ру пырыс, зарни-виж югӧр друг письтас, визувтас кузь шорӧн, кучкас муяс вылӧ, зурасяс раскӧ, — и вот бара ставыс гудыртчас.
Дыр мунас тайӧ вермасьӧмыс; но кутшӧм висьтавны позьтӧм великолепнӧй да сэзь лоӧ луныс, кор медбӧрын югыдыс вермас и шоналӧм рулӧн медбӧръя гыясыс то исковтасны увлань да вольсассясны скатертьӧн, то качасны вывлань да бырӧны нежнӧя югъялысь кельыдлӧз енэжас...
Но вот ті мӧдӧдчинныд ылысса муяс вылӧ, степӧ.
Верст дас ті писькӧдчинныд сикткостса туйясӧд — вот, медбӧрын, миртуй.
Помтӧм кузь обозъяс дінті, гурйыв восьса воротаяса да юкмӧсъяса ичӧтик постоялӧй дворъяс дінті, кӧні лэбувъясын дзижгӧ самӧвар, синмӧн судзтӧм муяс вомӧн, ӧти сиктсянь мӧдӧдз, веж пыш муяс пӧлӧн, зэв дыр мунанныд ті.
Катшаяс лэбалӧны бадь вылысь бадь вылӧ; бабаяс босьтӧмаӧсь кианыс кузь куранъяс да довгӧны му вылӧ; ветлысь-мунысь морт, новлӧм нанкӧвӧй кафтана, мышкас нопъя, кыссьӧ мудз воськовъясӧн; гырысь да бур квайт вӧлӧс доддялӧм да зэв груза помещичӧй карета шлывгӧ тіянлы паныд.
Ӧшинь пырыс чурвидзӧ юрлӧс пельӧс, а карета бӧрас, мешӧк вылын, кинас гез помӧ кутчысьӧмӧн, бокногӧн пукалӧ шинеля лакей, ачыс резсьӧма няйтнас дзик синкымӧдзыс.
Со ичӧтик уезднӧй кар пӧлӧстчӧм пу керкаяса, помтӧм кузь заборъяса, купеческӧй овтӧм каменнӧй стрӧйбаяса, джуджыд сён весьтын важ поска...
Водзӧ, водзӧ!..
Воисны степнӧй местаяс.
Видзӧдлан нӧрыс вывсянь — кутшӧм видыс!
Гӧгрӧс, ляпкыд мылькъяс, кодъясӧс гӧрӧма да кӧдзӧма медвылӧдзыс, паськыд гыясӧн шыльквидзӧны ӧтарын и мӧдарын; на костъясын гартчӧны кустъясӧн быдмӧм сёнъяс; кузьмӧс діясӧн кӧнсюрӧ сулалӧны расъяс; сиктсянь сиктӧдз чукльӧдлӧны векньыдик туйяс; тыдалӧны еджыд вичкояс; бадь кустъяс костӧд лӧзӧн лӧсталӧ ичӧтик ю, кодӧс нёльлаті вомӧналӧма помӧдъясӧн; ылын му вылас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн чурвидзӧны дудак-лэбачьяс; важиник господскӧй керка ляскысьӧма неыджыд пруд дорӧ, сы матігӧгӧрын эмӧсь быдсяма стрӧйбаяс, фруктӧвӧй сад да гумла.
Но водзӧ, водзӧ мунанныд ті.
Мылькъясыс век посньыдджыкӧсь и посньыдджыкӧсь, пуяс пӧшти некӧн оз тыдавны.
Вот сійӧ, медбӧрын — синмӧн судзтӧм, помтӧм-дортӧм степь!
А тӧвся лунӧ ветлӧдлыны джуджыд толаяс вывті кӧчьяс бӧрся, лолавны сэтысь кӧдзыд сынӧдсӧ, ас тӧдлытӧгыд куньтыравны синъястӧ посньыда дзирдалысь син ёран небыд лым вӧснаыс, любуйтчыны гӧрдов вӧрвесьтса енэжлӧн вежоват рӧм вылӧ!..
А тулысса первой лунъяс, кор гӧгӧр ставыс дзирдалӧ да киссьӧ; сылӧм лымлӧн сьӧкыд ру пырыс кылӧ нин шоналӧм му дукыс, кушмӧминъясын, пӧлӧсӧн усьысь шонді югӧръяс водзын эскана сьылӧны ыбкайяс, и гажаа жургигтыр да бызгигтыр сёнысь сёнӧ визувтӧны шоръяс...
Но — пӧра помавны.
Буретш ас кадӧ ме пані сёрни тулыс йылысь; тулысын кокни янсӧдчыны — тулыснад и шудаясӧс кыскӧ кытчӧкӧ ылӧ...
Прӧщайтлы, лыддьысьысь; сиа тіянлы век кежлӧ бур олӧм.
{Беляев Г. В. @ Анбур @ водзкыв @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.
5–8.}
АНБУР — КОМИ МОЙД
Коми мойдъяс коми да роч кыв вылын
АНБУР.
Коми йӧзлӧн, зыраналӧн, важся пӧль-пӧчныс овлісны помтӧм-дортӧм вӧръясын, кодъясӧс найӧ радейтӧмӧн шуӧны пармаӧн.
Сиктъяснысӧ найӧ кыпӧдлісны юяс пӧлӧн да ӧта-мӧд орданыс веськавлісны сӧмын ва туйті да нӧшта вӧралан ордымъясті либӧ вӧлӧкъясӧд, кор колӧ вӧлі ӧти ю ковтысысь пыжсӧ кыскыны мӧдӧ.
Ӧнія кодь ыджыд кушинъясыд сэки эз на вӧвны.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, вӧр да вӧр.
Водзӧ мунан да бара, кытчӧдз синмыд судзӧ, помся вӧр.
Тӧла-кымӧра поводдяӧ шуштӧм, шондіа арся лунӧ вичко кодь кыпыд, пемыд рӧмъяса и югыд гажа, скӧра шувгысь и кузя сьылысь, тшӧкыда да чӧла сулалысь, пыр мича да сӧстӧм вӧр.
Сійӧ вӧлі вердысь и юкталысь, шонтысь да пасьтӧдысь, дорйысь да дзебысь, дойдысь и бурдӧдысь, ыркӧдысь да такӧдысь, збоя овны велӧдысь парма.
Коми мортлӧн горт, ловсӧ сӧстӧммӧдысь да юр садьсӧ сӧдзтӧдысь — Матушка Парма.
Сійӧ вӧлі озырсьыс-озыр, гӧгӧр зверь-пӧткаӧн тыр.
Ӧнія серти ёна отаджык да пыдіджык сӧстӧм ю-тыыс вӧлі мойдын моз чериа.
Со и вӧравлісны да чери кыйлісны, кузь тӧв кежлӧ заптысьӧмӧн, ӧктылісны тшак да вотӧс, чукӧртлісны быдсяма бурдӧдчан турун, вӧчлісны пу-ньӧрйысь да кырсь-сюмӧдысь аслыныс став коланасӧ миян важ пӧч-пӧльным.
Найӧ весиг мутӧ вӧдитны эз тэрмасьны велӧдчыны, пармаыд вердіс-пасьтӧдіс да.
Ок и сюсь да пельк вӧралысьясӧн вӧліны важ йӧз!
Велалісны найӧ парматіыс ветлӧдлыны сідз жӧ, кыдзи тэ ӧні уличьясӧд.
Ветлывлісны Из-Урал сайӧ дай Сибырӧдыс на ылӧ асыввыв.
Сылань жӧ рочьяссянь вузасян туйсӧ чужан му вомӧныс писькӧдісны.
И бара жӧ зырана медасьлісны Асыввылын выль муяс корсьысь-тӧдмалысьяслы туй индалысьӧ.
Гӧгӧрвоана, унаӧн сэтчӧ и, озыр муясас, кольччылісны либӧ весиг матыссасӧ быдса котыръясӧн тшӧтш нуӧдлісны.
Сы вӧсна важ кадсяньыс нэмъяс чӧж кывсьӧны Зырян нима йӧз, а Сибыр пасьтаыс — Зырянкаӧн да Зыряновкаӧн шусьысь оланінъяс.
Овмӧдчылісны кӧ медсясӧ ва туйяс пӧлӧн, юяс да налӧн вожъяс серти жӧ и найӧс тӧдлісны.
Шусьылісны эжваса, сыктывса, емваса, мозынса да сідз водзӧ.
Вӧлӧмаӧсь зыраналӧн асланыс ӧксыяс да канъяс, асланыс канму да канкар.
Канмуыс кор ёнмыліс, кор омӧльтчывліс.
Ӧні кежлӧ миянлы медся тӧдса Эжваса Пер Му — Эжва Перым нима.
Ӧнія вичко да ен эз тӧдлыны важ комиясыд.
Налы, вӧр-ва пӧвстын олысьяслы, еннас вӧр-ваыс да ывлаыс жӧ и вӧлі: кевмылісны билы, валы, тӧвъяслы, шонділы, пулы, гырысь зверлы.
Но быдман да та йылысь ёна унджык тӧдмалан.
А ӧні мӧвпышт, мый сэки нин овмӧс кутысь мортлы, прӧмыс нуӧдысь-кыйсьысьлы, ылі муясӧ туй писькӧдысь-индысьлы колӧны вӧлі кутшӧмкӧ пасъяс.
Колӧ жӧ вӧлі аслыд мӧдысь кежлӧ либӧ локтан вояс кежлӧ, тэ бӧрын сэтчӧ локтысь-веськалысь мӧд мортлы либӧ пияныдлы да пӧльӧн шуысьясыдлы мыйкӧ юӧртны.
Мыйкӧ юӧртны — сідзкӧ, мед абу сӧмын аслыд гӧгӧрвоана.
Татшӧм юӧрсӧ кольлісны лым вылӧ ли лыа вадорӧ пасӧн, чегӧм увйӧн либӧ зургӧм беддьӧн.
Сэсся — лӧсыштӧм пу вылӧ, кульыштӧм сюмӧд вылӧ, стрӧйба штэнӧ, из вылӧ гижтӧмӧн, сёртӧмӧн, сизьдӧмӧн.
Татӧг, татшӧм юӧра пасъястӧгыс, ӧтувъя олӧмыс эз нин артмы, эз нин позь тӧдӧмлунъяс да опыт чӧжны.
Коліс и содысь эмбур да угоддьӧ юкны.
Пасыс лоис унджык сикас.
Вӧралан пас, потш пас, ыж пас...
Лоис и рӧдпас и киподтуй пас.
Лыд висьталысь пас.
Сэсся — вӧралан-кыйсян, мукӧд удж да мог вӧчан кад тӧд вылад уськӧдысь, праздник и шог казьтылысь-урчитысь пас.
Тадзи вочасӧн кутіс артмыны поводдянас кытш вӧчан кадсӧ, во гӧгӧр кадсӧ юкан уна пас, комилӧн асланыс календарь.
Тайӧ уна сикас нин пассӧ, быдса системасӧ, вундавлісны бедь вылӧ, сэсся и бронза-кӧртысь сывдны-кисьтны велалісны.
Асьныс велалісны тадз вочасӧн важ комияс дай мукӧдлысь велӧдчисны, дерт.
Ветлӧдлісны ӧд эз сӧмын Сибырлань.
Коми муын учёнӧйяслы сюралі Алтай — Кавказланьысь, Иранланьысь вайлӧм корт сьӧм, мичмӧдчантор, важ кӧлуй.
Коми сёрниӧ сыланьысь жӧ веськалӧма вель уна кыв.
Зырана вузасисны, тӧварӧн вежласисны, сюсьлунсӧ чӧжисны.
Бура велӧдчӧм йӧз тӧдӧны со мый: Ибн-Фадлан нима гижысь араб волӧма сюрсысь унджык во сайын нин Волга ковтысса Булгария государствоӧ.
Булгарияса сар сылы висьталӧма, воліс пӧ войвывсянь зэв ыджыд тушаа кутшӧмкӧ морт-великан.
Тайӧ висьталӧм сертиыс Ибн-Фадлан гижӧма войвывса йӧзыслы, и найӧ вочавидзӧмаӧсь сылы.
Артмӧ, войвывсаяс кужлӧмаӧсь нин гижасьны суседъясыскӧд.
И мед весиг тайӧ вӧліны эз важ комияс, а орччӧн олысь йӧз.
Но ӧд наысь вывті ёна бӧрӧ кольӧмаясӧн комиыс эз вермы лоны.
Учёнӧйяс жӧ висьталӧны, мый комияс VI–VII нэмсянь нин тӧдӧны «небӧг» кыв, кодӧс босьтлӧмаӧсь кутшӧмкӧ иранскӧй сёрниа войтырлысь.
А мыйла ковмис кывйыс, эз кӧ вӧв ачыс небӧгыс, эз кӧ лыддьысьны-гижны?
Быдсяма рӧдвуж пасыд, эмбур, угоддьӧ либӧ гортса скӧтӧс торйӧдан пасыд колӧ вӧлі, медым тӧдісны тэнсьыд вӧчӧмтортӧ, тэнсьыд вӧдитан ли быдтантортӧ, эз сорлавны мӧдлӧнкӧд.
Сэсся комияслӧн лоины вежӧртаса пасъяс.
А бӧрынджык лоисны и шыа пасъяс, сӧмын кутшӧмкӧ шы висьталысь пасъяс.
Важ комилӧн найӧ бура тӧдсаӧсь Емва да Эжва-Сыктыв вожъясӧ Храп Штэпанлӧн воӧмсянь, XIV нэмсянь.
Гижана ли гижтана, сёртана-вундана ли сизьдана пас вӧчлісны-лӧсьӧдлісны да тӧдлісны быд сёрниа йӧз шыпаса грамота лӧсьӧдтӧдзыс.
Эн чайт, ыштӧ и важ комияс нинӧм эз тӧдны ни гӧгӧрвоны да налы ставсӧ кыськӧ кодкӧ вайис да дасьтіс.
Храп Штэпан, коді коми язычникъясӧс велӧдіс эскыны Христослы, 1372–1375 воясӧ лӧсьӧдӧма коми гижӧд кыв да комиӧдӧма важ славянскӧй да греческӧй кывйӧн гижӧм вичко небӧгъяс.
Бӧрын сійӧ тані епископӧн лои — христианскӧй вичколӧн ыджыд мортӧн.
Вичко ног кӧ, сылӧн лои Перымса Стефан ним.
Кулӧм бӧрас тайӧ мортсӧ дзебисны Мӧскуаса Кремльӧ, да, дыр мысти на, шуисны вежаӧн.
Но сы йылысь колӧ торъя висьт.
А лӧсьӧдіс сійӧ 24 коми шыпас, греческӧй алфавитын мында жӧ.
Найӧ медсясӧ сэкся славянскӧй да греческӧй кодьӧсь.
И абу куш на кодьӧсь.
Штэпанлӧн эмӧсь сідз ни тадз, абу славяна ни грек ног гижтана шыпасъяс.
Шуӧны, ӧткымынӧн пӧ мунӧны важ армянскӧй да грузинскӧй вылӧ.
Сідзкӧ, мыйкӧ ӧтувъя вермас лоны медводдза коми да зэв важся иранскӧй, тшӧтш и еврейскӧй алфавитъяс костын.
Сідзкӧ, гӧгӧрвоанаджык и коми сёрниӧ «небӧг» да мукӧд кывлӧн веськалӧмыс.
Тыдалӧ, торъя шыпасъяс Штэпан лӧсьӧдіс тшӧтш сэкся коми пасъяс серти.
И лоис коми анбур.
Мыйла анбур?
Мый сійӧ анбурыс?
Ми тӧдам, мый шыа пас — сійӧ пас, коді висьталӧ кутшӧмкӧ шы.
Шыпас рочӧн — буква.
Роч кывйын ӧні 33 шыпас.
Ӧтвылысь став шыпассӧ грекъяс шулӧмаӧсь алфавитӧн, рочьяс — азбукаӧн.
Мыйла азбука?
Сы вӧсна, мый медводдза кык шыпасыс важ роч алфавитын аз да буки.
Важӧн найӧс шуавлісны эз а, б, в да сідз водзӧ, а мӧд ног — аз, буки, веди...
Медводдза кыксьыс и артмис «азбука» кыв.
Сідз жӧ коми стефановскӧй алфавитын воддза кык шыпасыс шусис эз а да б, но ан да бур.
Ӧтлаын артмӧ анбур.
Ӧнія коми анбурын 35 шыпас.
Сы мында жӧ мойд тайӧ небӧгас комиӧн да рочӧн.
{Коми йӧз @ Бобӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.13–15.}
БОБӦ
Олас-вылас Бобӧ нима кань.
Кӧзяин-кӧзяйкаыс удж вылӧ мунасны, а каньтӧ пияннас тшыгйӧн колясны.
Пондасны нора нявзыны пияныс, а Бобӧ — шыльыд юр мӧскыс дінӧ мунас да корӧ:
— Серук, Серук!
Вайышт йӧвтӧ!
— Турунторйӧн кӧ вердан, и сета.
Бобӧ котӧртас видз вылӧ да сылысь корӧ:
— Дзоридзалысь-вежӧдысь виддзӧй!
Вайышт турунтор!
— Киськалан кӧ ваӧн, и сета.
Бобӧ котӧрӧн шор дорӧ:
— Визув шор!
Вайышт ватӧ!
— Весалан кӧ менӧ, и сета.
Котӧртас Бобӧ зыр дінӧ да корӧ:
— Зырйӧй-зырйӧй!
Весалышт шорсӧ!
— Зудъялан кӧ менсьым нырӧс, и весала шорсӧ.
Котӧртас Бобӧ зуд дінӧ, корӧ:
— Чорыд зудйӧй!
Зудъяв зыр нырсӧ!
Зырсӧ быдса во нин абу зудъявлӧма, и сідз нин бокъясыс сылӧн лудӧны.
— Кӧні зырйыс?
— Карта сайын.
Зуд зырсӧ зудъялас, зыр шорсӧ ёсь нырнас весалас-писькӧдас, шор Бобӧлы ва сетас, ваыс киськалас видзсӧ, виддзыс турун сетас, турунсӧ мӧс сёяс, мӧскыс Бобӧлы йӧв сетас.
Каньпияныс йӧвсӧ сёясны да дугдасны нявзыны-бӧрдны.
Аддзан, кыдзи шогмӧ?
Ставныс бур вӧчисны.
{Коми йӧз @ «Водзджык тай садьмыссьӧма» @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.17–18.}
ВОДЗДЖЫК ТАЙ САДЬМЫССЬӦМА.
Оліс лунтыр Якӧ сёйтӧг нянь абутӧмла да тшыг кынӧмӧн и узьны водіс.
Узьӧ сійӧ да вӧтасьӧ: сулалӧ сы водзын еджыд керка, а ӧдзӧс вылас гырысь шыпасъясӧн гижӧма: «Тані талун гӧльясӧс вердӧны дон босьттӧг.
Быдӧн, коді гӧль, вермас пырны да сёйны».
— Тайӧ меным гижӧма.
Меысь гӧль мортыд оз нин сюр, — нюмъяліс Якӧ да котӧрӧн пырис керкаас.
— Лок, муса вок, лок, — шуис сылы паныдалысь паськыд тошка дядьӧ. — Талун гӧльяслы праздник.
Быдторйыс налы лӧсьӧдӧма: яя шыдыд и, проса рокыд и, кисельыд и, чӧскыд лязйыд и.
Пуксьы да паняв мыйта тӧрас.
«Но, сё мокасьтӧ, — думыштіс Якӧ. — Нелямын квайт арӧсӧдз ме олі, а гӧльяслыь праздниксӧ эг на аддзыв.
Пыр на озыръяс празднуйтлісны, а ми сӧмын бокисянь видзӧдім найӧ праздникъяс вылӧ».
— Пуксьы, пуксьы, — бара шуис паськыд тошка дядьӧ. — Паняв мыйта лолыдлы колӧ.
Сатшкысис пызан сайӧ Якӧ, а пызан вылас збыль быдторйыс эм.
Пызан гӧгӧр пукалӧны голь йӧз да панялӧны — коді шыд, коді рок, коді кисель, коді ляз.
Быдӧнлы, майбыр, тырмӧ сёянторйыд.
Видзӧдліс Якӧ, а паньыс сылы буретш абу.
Висьталіс та йылысь паськыд тошка дядьӧлы, а паськыд тошка дядьӧ вочавидзис:
— Татчӧ, муса вок, колӧ ас паньӧн локны.
Паньястӧ миян абу лӧсьӧдӧма.
— Мыйӧн нӧ эськӧ ме паняся?
— Ветлы гортад да вай паньтӧ.
Сійӧн и панясян.
Котӧртіс Якӧ гортас паньла.
Куим верст лои сылы рӧдтыны ас кокнас.
Бӧрйис медыджыд паньсӧ да бӧр котӧртіс-тӧвзис.
Воис гӧльясӧс верданінӧ да шнёпкысис пызан сайӧ.
— Но, заводитам и ми сёйны! — долыдпырысь горӧдіс Якӧ да гумовтіс ыджыд паньнас тасьтісьыс чӧскыд яя шыдсӧ.
— Паняв, муса вок, паняв, — ышӧдіс сійӧс паськыд тошка дядьӧ. — Тіянлы, гӧльяслы, талун праздник!
Кӧсйис Якӧ ньылыштны яя пӧсь шыдсӧ, паньыс вом дорас нин вӧлі, да сы шӧрӧ швач — садьмис...
— Со, колӧкӧ, тэныд и праздник! — ышловзис Якӧ да чорыда ёрччыштіс. — Некӧн жӧ нин абу шудыд гӧль мортыдлы.
Рушку дундытӧдз эськӧ ме верми сэні сёйны, да водзджык тай садьмыссьӧма, морыд!
{Коми йӧз @ Горт олӧм @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.20–22.}
ГОРТ ОЛӦМ
Ӧти вӧлӧстьын олісны крестьянин гозъя.
Мужикыс уджаліс видз-му, а гӧтырыс идрасис горт гӧгӧрыс да отсасис верӧсыслы.
Воис гожӧм, сэн абу ылын и страдна.
Быд асыв водзысь-водз гӧтырыс садьмӧдӧ верӧссӧ.
Кӧзяин мунас видз вылӧ, а гӧтырыс пач дінас на кольччас.
Пӧжалас нянь, пуас шыд.
Сэсся пӧртйӧн нуас верӧсыслы видз вылас.
Рытӧдз тшӧтш сэн верӧсыскӧд мудзтӧдзыс уджалас.
Рытсёрӧн локтасны гортӧ, а гӧтырыс мӧс корсьны на мунас.
Вайӧдас ӧшинь ув йӧрас да вой шӧрнас нин лысьтас.
А верӧсыс сэк кості неуна шойччыштас.
Верӧссӧ ужынӧн вердӧм бӧрын коркӧ сёрӧн нин гӧтырыс водлас узьны.
Дыш лои ӧтчыд крестьянинлы мунны видз вылӧ.
Гӧтырыс асывнас садьмӧдӧ, а сійӧ оз чеччы, ёрччӧ:
— Тырмас, — шуӧ. — Тэ талун мун видз вылас.
А ме кольчча горт овны.
Ме лун-лун уджала, а тэ сэк кості узян.
— Ладнӧ, кольччы, — шуӧ гӧтырыс. — Идрась.
Аски вежа лун, и горт гӧгӧр уджыд лоӧ тырмымӧн.
Видз вылӧ верман не волыны.
Сьӧд кӧлуй пеславны колӧ, нянь кӧтны, ид шыдӧс тойны, гырнич тыр нӧк вый вылӧ гудравны...
— Аддзӧмыд тай удж, — ӧвтчӧ кӧзяин. — Абу тайӧ сьӧкыд.
— Нинӧм эн вунӧд, — шуӧ гӧтырыс. — Ме тэныд лӧсьӧда ставсӧ.
Мыськавны кӧтӧдіс сьӧд кӧлуй ёкмыль, вайис кашник тыр нӧк — гудравны вый, нянь кӧтны — пызь, шыдӧс вылӧ — тасьті тыр ид.
Тшӧктіс на чипан видзны.
Муніс гӧтыр видз вылӧ, а мужик и шуӧ аслыс: «Водз на, позьӧ неуна узьыштны», — да и нюжӧдчис лабичас.
Лун шӧр кадӧ садьмис и кутіс тэрмасьны ӧдйӧджык помавны уджъяссӧ.
«Мый дінӧ кутчысьны водзджык?» — мӧвпалӧ.
Син улас сюри сьӧд кӧлуй ёкмыль.
Босьтіс сійӧ кӧлуй ёкмыльсӧ, лэччис вадорӧ, да сэтчӧ ваас и колис.
— Мед, — шуӧ, — нильзяс, пожъяссяс да бӧрынджык ӧшла гож водзас косьтыны.
Ӧти удж вӧчӧма лои.
Локтіс гортӧ, шомӧсӧ пуктіс пызь, кисьтіс ва.
— Мед неуна шоммас, — шуӧ.
Сэсся тасьтіысь кисьтіс гырйӧ ид да кӧсйис тойны.
Друг чипанпиян мӧдісны горзыны, тшыгъялӧмаӧсь да.
Куталіс ставнысӧ да шӧртӧн кокъяссӧ кӧртавліс, мед оз разавны, да лэдзис мамыскӧд ывлаӧ.
Бара кутіс ид тойны, да дум вылас уси нӧк кашникыд.
Кӧрталіс гезйӧн кашниксӧ сьыліас: «Шыдӧссӧ тойигмоз и гудрассяс нӧкйыд.
Ӧтпырйӧ кык удж эштас», — радпырысь мӧвпалӧ.
Чипанпиянлӧн мамыс сэк кості пырӧма град йӧрӧ и сьӧрсьыс пиянсӧ кыскӧма.
Кысянькӧ друг уськӧдчӧма на вылӧ зэв ыджыд варыш и чипанӧс пияннас нуӧма аслас челядьлы.
Кыліс мужик чипанъяслысь горзӧмсӧ да ӧдйӧджык чепӧсйис ывлаӧ — мездыны кӧсйис найӧс варышысь.
Тэрмасьӧмыдла ӧдзӧсас клёнгысис юрнас, нӧк тыра кашник пасьмуні-уси джоджӧ.
Доймӧмвывсьыд вунӧдіс пӧдлавны керка ӧдзӧссӧ.
А сэн матын порсьяс вӧлӧмаӧсь да регыд и аддзисны керкаад туйсӧ.
Ӧти порсь путкыльтіс гырсӧ, мӧд аддзис шыдӧс.
Пырис коньӧр мужик керкаӧ, видзӧдӧ да шензьӧ: керка тырыс порсь!
Ӧдва вӧтліс найӧс.
Шог босьтіс мужикӧс.
«Регыд гӧтыр воас, а ме нинӧм на эг вӧч.
Часлы, вадорӧ ӧдйӧджык лэччыла», — мӧвпалӧ.
Лэччис кӧлуйла.
А юыс налӧн визувкодь.
Корсьӧ мужик дӧрӧм-гачсӧ, кодӧс кольліс ваас, и оз аддзы.
«Тыдалӧ, нуӧма ваыс», — нурбыльтіс мужик да шогпырысь бӧр гортас муніс.
Мужиклы вӧчны нинӧм.
Пуксис лабичас да кутіс виччысьны гӧтырсӧ.
Сёр рытын нин гӧтырыс локтіс гортас да юалӧ:
— Ставыс-ӧ эштіс?
— Ставыс, — шуӧ верӧсыс.
— Кӧлуйыд косьмис?
— Нуӧма ваӧн.
— Чипанъясыд нӧ кӧнӧсь?
— Сьӧд варыш кокаліс найӧс.
— Няньшомыд кӧні?
Шыдӧсыд тойсис?
— Порсьяслы горшаныс пырис.
— Выйтӧ кӧть вай.
— Нӧк кашникыд, омӧльыд, уси да жугалі.
Бура сюрис мужиклы гӧтырсяньыс.
Та бӧрын сэсся эз кут сійӧ вежавны нывбаба удж вылӧ, сылӧн гортас весь олӧм вылӧ.
{Коми йӧз @ Дякӧн нӧбасьӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.25–29.}
ДЯКӦН НӦБАСЬӦ
Олісны-вылісны коркӧ дякӧн гозъя вӧлӧсьтын, грездын.
А вӧліны томӧсь.
Первойсӧ, дерт, водз оз сетны гӧтрасьны, велӧдчыны колӧ.
А дякӧнӧ пуктігӧн колӧ, мед быть гӧтыра.
И вот дякӧн гӧтрасис, выль гӧтыра олӧ.
Выль гӧтыр сійӧс радейтӧ ёна, чӧскыда, бура вердӧ, дякӧн сӧмын вичкоӧ петавлӧ служитыштны.
Вот и пондіс кызны, ёнмыны.
Гӧтыр видзӧдлывлӧ, любуйтчӧ: мужик пондіс ёнмыны.
Коркӧ нин гӧтырыс дуригмозыс кинас тувкнитіс рушкуас:
— Тэ нӧбасян кӧ-а?
Дякӧнлы тайӧ ещӧ ётшкис сьӧлӧмас.
— Збыльысь кӧ нин нӧбася-а?
Кынӧм быдмӧ и быдмӧ, юр яндзим.
А налӧн грездас вӧлі Лукерья нима ӧти баба, тӧдысь туйӧ олӧ.
Но, дякӧн кызӧ и кызӧ, и мӧвпалӧ:
— Час ме ветла коркӧ, мед эськӧ гӧтырӧй оз жӧ казяв, Лукӧ тьӧтка дорӧ петкӧдчывлыны, мый сійӧ шуас.
Ӧтчыд рытын сёрӧн, гӧтырысь кытчӧкӧ помка пуктіс да, муніс Лукӧ тьӧтка ордӧ.
А сэні йӧз век овлӧны, локтӧны юасьны сылысь.
Но буретш сэки некод абу.
Йиркӧдчыштіс кильчӧӧ, Лукӧ тьӧтка петіс:
— Коді сэн?
— Тьӧтка Лукерья, эн ёна шумит, ме локта, дякӧн.
— Мыйла нин, бласлӧ Кристос, воин, отеч дякӧн, батюшко?
Войын локтан, татшӧм сёрӧн?
— Чӧв, ёна эн шумит.
Тэ ордын некод абу?
— Абу некод, абу.
— Но, восьты, сэк сёрнитам.
Лукӧ тьӧтка кильчӧ восьтіс, дякӧн пырис дай шуӧ:
— Сёрнитам гусьӧнджык, мед некод эз тӧд: юр яндзим, видлы вай тэ, он-ӧ тӧд.
Ог-ӧ ме нӧбась?
Висьтав тэ меным.
Лукӧ тьӧтка чуньясӧн видлаліс, видлаліс рушкусӧ дай шуис:
— Збыльысь ӧд тэ нӧбасян!
— Аттӧ, — дякӧн кабалатор кыскис зептысь: — А кор нӧ эськӧ ковмас мен чужтынысӧ?
Лукӧ тьӧт висьталіс кад, кор колӧ лӧсьӧдчыны.
Дякӧнлы сэтшӧм шог лои.
Дерт, сійӧ дон мынтыштіс тьӧткалы и шуӧ:
— Прӧщайтлы сэсся, да эн бара некодлы висьтав.
Мед бара некод оз тӧд.
Гортас муніс сэтшӧм шогӧн.
Гӧтырлы эз висьтав, а гӧтырыс и шуӧ:
— Мый нӧ сідзикӧн, отеч дякӧн, — нимнас ыдждӧдлӧ, — татшӧм мыйкӧ тэ лоин зэв жугыль?
— А мыйкӧ ме вися, да ковмас, буракӧ, больничаӧ мунны.
— Пӧжалуй, абу здоров тэ, мыйкӧ век гажтӧмасян.
— Гажтӧмася, дерт, вися да, аддзан кутшӧма кынӧмӧй кызіс.
А гӧтыр бара тувкнитіс кинас:
— А дзик нин тэ нӧбасьысь баба кодь, быттьӧ медбӧръя вежонъяс новлӧдлан, сы кыза нин рушкуыд.
Дякӧнлы ещӧ чорыда инмис, дай думайтӧ: аттӧ, пышйыны ковмас гортысь!
Кабалатор сійӧ частӧкодь видлавлӧ: матысмӧ чужтан кад.
Вот пасьтасис дай гӧтырлы шуӧ:
— Ме муна больничаӧ, эн гажтӧмтчы, тэ ов, а ме муна лечитчыны.
Муніс гортысь, петіс кутшӧмкӧ туйлань.
Кытчӧкӧ мунӧ, кӧнъясынкӧ узьлывлӧ.
Уджавны некӧн оз уджав.
Сійӧ гӧтырыслысь гусяліс сарапан, пасьталіс да шаллясис нывбаба пыдди, рушку вомӧдзыс.
И полӧ век.
Коркӧ бара кабалатор видліс, а сылы тайӧ лунъясӧ чужтыны колӧ.
Зэв ёна шог босьтіс, и думайтӧ:
— Мед эськӧ талун бурджык кӧзяйка дорӧ жӧ узьны веськала.
Талун рӧдитны ковмас меным.
Ӧтилаын юасис узьны, гозъя вӧлі олӧны да лэдзисны сійӧс, эз и ӧткажитны.
— А мен эськӧ вот паччӧр колӧ да, кынмалі да шонтысьыштны, паччӧраныд узьтӧдӧй менӧ.
Найӧ вольсалісны:
— Вод, вод.
Ми огӧ паччӧрын узьлӧй, ми крӧватьын узьлам!
А налӧн вӧлі мӧскыслы куканясьны талун колӧ.
Мӧс вӧлі кӧдзыд картаын.
Шоныд места эз вӧв, а кӧдзыд вӧлі зэв.
Найӧ гозъя и сёрнитӧны:
— Кодным водз садьмам, колӧ мӧс дорад лэччывны, видзӧдлыны.
Мед эськӧ куканьным оз жӧ кынмы.
Сэсся коркӧ и унмовсьыштлісны, а дякӧн пыр на узьӧ.
Узьыштісны гозъя, садьмис кодыскӧ дай шуӧ:
— Мӧстӧ видзӧдлыны колӧ петавны, гашкӧ, и куканясьӧ.
Гашкӧ, и кынмӧ куканьыд.
Петісны, и збыльысь нин сійӧ, буракӧ, водӧм бӧраныс куканясьлӧма.
Куканьыс ёна нин кынмӧма, и шуӧны:
— Аттӧ, паччӧрад узьысь эм, эськӧ вот тайӧс шонтыны колӧ катӧдны паччӧрӧ-а.
— Вай пасьтӧ, тубралам, — кӧзяиныс шуӧ кӧзяйкалы, — да пыртам паччӧрӧ.
А дякӧн узьӧ зэв ёна, оз кыв нинӧм.
Куканьӧс пасьӧн тубраласны и пыртасны керкаӧ, дякӧнсьыс пыдӧджык паччӧрад и пуктасны, пасьӧн шебралӧмӧн.
Кӧдзыдінсьыд куканьыд веськаліс да оз шыась.
Асьныс бӧр водісны да унмовсисны.
Коркӧ дякӧн садьмис дай думайтӧ:
— Господи, кыдз бара енмыс отсалас меным талун чужтынысӧ?
Дерт нин, талун ковмас рӧдитны.
А куканьыд вӧрзьыштіс сэтӧні пась пиад.
— Мыйкӧ тай нӧ тані эм нин?
Вӧрзьыштігад пасьыд вешйыштӧма, дай куканьыд и куш лоӧма.
Ки нюжӧдіс дякӧныд, ныр помыс самӧй сюри куканьыдлӧн.
— Благослови Кристос, эг ӧд и тӧдлы, кыдзи менам кагаыд петӧма.
Енмыд отсаліс, ёна кевми да, меным чужтыныд, эг и тӧдлы.
Но, а яндзимыс мый ыджда!
Кытчӧ тайӧс явитны лысьтан?
Мый ме тайӧн кера?
Да ӧд и ыджыд зэв.
Но, а ветлӧдлігмозыд да шогсигмозыд дякӧныд ёна нин омӧльтчис, кынӧмъяс вӧснялӧма нин.
Йӧзті ветлӧдлігад эз и пӧрччысьлы, пыр паськӧмнас узьліс, а со пӧрччысьӧмӧн, паччӧрад шоналӧма да, асьсӧ видлалӧ: и збыльысь кынӧм дзольмӧма.
Зэв эськӧ любӧ лои, мый чужтӧмсӧ эз тӧдлыны, эз мучитчы.
— А кытчӧ тайӧс воштыны?
Час ме тайӧс, мед сӧмын оз садьмы, петкӧда да юкмӧсаныс чӧвта.
Куканьтӧ босьтас дай петкӧдас, юкмӧсас брун шыбитас.
«Кагаысь» мыні.
— Сэсся позьӧ ӧні гӧтыр дорӧ мунны бӧр.
Сӧмын эськӧ мед йӧзыс нинӧм эз тӧдмавны, некод оз висьтав!
И муніс гӧтыр дорад, бурдӧма.
Гӧтырлы зэв любӧ:
— Сэсся он вись?
— Ог.
И найӧ овмӧдчисны бура.
Эськӧ и кутісны грездас дякӧнтӧ кукань гусялысьӧн шуны, но мый сэсся вӧчан?
Гусяліс да.
{Коми йӧз @ Енмӧн сетӧмтор @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.33–34.}
ЕНМӦН СЕТӦМТОР
Крестьянинлӧн вошас курӧг.
Корсяс, корсяс сійӧс крестьяниныд дай аддзас поплӧн курӧг позйысь.
Аддзас да юасьӧ:
— Мыйла нӧ тэ, батюшкоӧй, менсьым курӧгсӧ йӧртін?
Попыд соссьӧ:
— Эг жӧ ме йӧрт!
Менам аслам курӧгыд то мыйта.
А содіс кӧ нӧшта ӧти — сійӧ Енмӧн сетӧмтор либӧ.
Сійӧ и сетіс, миян шань сьӧлӧма Кристосыд.
— А кыдз нӧ сетіс, батюшко?
— Кевми ме сылы ёна, мися, Енмӧй, сетышт меным Ыджыд видз бӧрас яйтор.
И сійӧ, видзӧдтӧ, кыліс менсьым кевмӧмтӧ.
Лои крестьянинлы гортас мунны тыртӧм киӧн.
Лун-мӧд-коймӧд колис, гашкӧ.
Рытъядор видзӧдӧ крестьяниныд ӧшиньӧдыс да шензьӧ: сылӧн мӧс бӧрся тірӧдӧ-котӧртӧ поплӧн порсьыс.
Код тӧдас, мый сылы, чошӧыдлы, юрас пырӧма, а крестьянинлӧн мӧс бӧж помас быттьӧ сирасьӧма.
Овлӧ татшӧмторйыс польӧясыдкӧд, ныр увсьыс сӧмын и аддзӧны да.
Крестьяниныд чепӧсъяс ывлаас, восьтас карта ӧдзӧссӧ.
Мӧс бӧрсяыд сэтчӧ и поплӧн порсьыд тшӧтш пырас.
А мый сэсся вӧчны крестьяниныдлы, тані и мӧвпавнысӧ дыр нинӧмла.
Начкас чошӧтӧ и куляс.
Яйсӧ эськӧ меститас, да кучиксӧ йӧз син улысь саймовтны оз на слӧймы, попыд сэтчӧ и локтас.
Видзӧдӧ — сылысь порсьтӧ кульӧмаӧсь нин.
— Тэ нӧ мый вӧчин, грека лов?!
Менсьым порсьӧс тай нӧ, рӧзбойник, начкӧмыд! — крестьянинтӧ лёкысь пинявны босьтчас.
— Да тэнӧ Енмыс ёрас гусясьӧмсьыд!
А крестьяниныдлӧн зэв лабутнӧй воча кыв дась:
— Оз ёр менӧ.
Ме порсьтӧ эг гусяв, батюшко.
Меным сійӧс Енмыс сетіс.
А кыдзи нӧ ёрас, ачыс кӧ сетіс?
— Сідз тэныд и сетіс, быдса порсьӧс!
— Быдсаӧс сетіс.
Ме ӧд лунтыр кевми.
Мый сэсся татчӧ вӧчас попыд?
Нинӧм.
Сідзи жӧ и муніс куш киӧн.
{Коми йӧз @ Ён кыв @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.36–38.}
ЁН КЫВ
Олісны-вылісны кык вок.
Кыкнанныс вузасьӧм помысь олісны — купечалісны.
Ӧтиыс вузасьӧ мудеравтӧг, бур нимсӧ ассьыс видзӧмӧн, йӧзсӧ ылӧдлытӧг.
Кыдзи ачыс шуӧ, правдаӧн вузасьӧ.
А мӧд вокыс сэтшӧм наян: вузасьӧ — кыдз сӧмын вермӧ ньӧбасьысьтӧ бӧбйӧдлӧ!
Кривдаӧн вузасьӧ да олӧ.
Правдаӧн вузасьысь вок некыдзи оз озырмы, а кривдаӧн вузасьысь нажӧвитчӧ и нажӧвитчӧ.
Но найӧ сэсся и венӧ воисны.
Но, венӧ воисны кык вок, и ӧтиыс шуӧ:
— Вӧльнӧй светын яндзим тӧдӧмӧн овны бурджык.
Мӧдыс ассьыс дольӧ: кривдаӧн купечыдлы бурджык.
Вензисны, вензисны и помӧ эз воны.
Сэсся-й сёрнитчисны, петалам пӧ кузь туйӧ, ветлӧдлыштам йӧзӧдыс да юасям, код ног шуасны.
Мӧдісны кык вок ю пӧлӧн.
А сэні вуграсьысь.
Юалӧны сылысь, вӧльнӧй светын пӧ правдаӧн али кривдаӧн овны бур.
Вуграсьысьыд сэтшӧм вӧлӧма, асланьыс жӧ сюсь, кривдаӧн пӧ бур, шуӧ.
А кык вокыд туйӧ петігас сёрнитчисны сідзи: кодным дор пӧ водзджык шуасны куимысь, сылы и кыкнан овмӧсным лоӧ.
Законӧн пӧ тайӧ лоӧ, куимысь кӧ ӧтарӧ шуасны.
Правдаӧн олысь вок и жугыльтчис, медводдза жӧ паныд сюрысь мортыс эз сы дор шу да.
Мӧд вокыслы нимкодь.
Мунісны водзӧ, и паныдасис пода морт.
Сылысь тшӧтш юалӧны.
И бара тайӧ мортыд сэтшӧм веськалӧма, кривдаыд пӧ бурджык, шуӧ.
Правдаӧн олысьыд содтӧд на жугыльтчис.
Ладнӧ, мунісны водзӧ, и бара пода паныдасис.
Бара юалісны вокъясыд.
И тайӧ дядьыд вочавидзис, кривданад пӧ бурджык.
Наяна олысь веніс, сылӧн закон тыри.
И шуӧ вокыслы, мун пӧ, вокӧ, кытчӧ синмыд видзӧдӧ да сійӧн, мый вылысад, а ме пӧ босьта ставнас овмӧстӧ, кыдзи миян ӧбветным вӧлі.
Озыр вокыд сэсся-й вокыслысь семьясӧ вӧтліс, керкасӧ и став кӧлуйсӧ босьтіс.
Правдаӧн олысьыдлы лои нопъясьны да мунны правда корсьны.
Муніс да муніс мудзтӧдзыс.
Вӧлӧкыд эз помась, узьмӧдчыны колӧ, а некытӧн.
Туй бокас, видзӧдӧ, ыджыд тупу сулалӧ.
Пырис сы улӧ, узьны лӧсьӧдчӧ, а сэні, тупу улад, гӧгӧр кок туй.
Тан пӧ кодкӧ олысьяс эмӧсь, чайтӧ, час жӧ пу йылас кая, а то локтасны, гашкӧ.
Кавшасис тупу йылӧ, лӧсьӧдчис узьны ӧти вож вылӧ.
Вой шор войнас, зонмӧ, пӧим-ном мында мути-морыд сэтчӧ локтіс.
Медся ыджыдыс налӧн пуксис, и ставныс мӧдісны ошйысьны сы водзын.
Ӧти шуӧ, ме пӧ тайӧтӧ лёк вӧчи, мӧд — ме тайӧтӧ омӧль кери.
А ме, ошйысьӧ ӧти мути, сарлысь нывсӧ висьмӧді, ку пиас пыралі да.
И некоді пӧ оз вермы бурдӧдны, ачым кӧ ог туйды.
Со эстӧн пӧ эм сюръя, сійӧ сюръя йывсьыс ва петӧ, вежа ва.
Сӧмын сыысь сар нылыс бурдас.
А рӧзӧритӧм купеч кывзӧ, и аслыс оз эскыссьы, вот али вемӧс тайӧ.
Вемӧс жӧ!
Югдігас сэсся лэччис, моръясыд мунісны да.
Час пӧ, ветла сар ордӧ.
Муніс да пондіс юасьны, и збыль, нылыд чорыда висьӧ, садьсӧ воштӧма.
Сар быд ногыс нин бурдӧдӧма да абу вермӧма.
Сэсся йӧз дінас шыасяс, коді пӧ менсьым нылӧс справитас, ас пыдди сійӧс и пуксьӧда.
Купечыд локтас сар дворечӧ, ме пӧ верма бурдӧдны, сӧмын вайӧ меным чож вӧв.
Вӧвтӧ сетасны.
Босьтас туис, пуксяс вӧв вылад и гӧнитас, кытысь морыд висьталас ловъя ватӧ.
Локтіс, и збыль сюръя йывсьыд ва чулькйӧ.
Туисад босьтіс, локтіс дворечад бӧр и юктӧдіс ли мый ли, сар ныв пондіс справитчыны и справитчыны дай дзикӧдз бурдіс.
Кывсис тайӧ, и йӧзсӧ, локтӧны да, тшӧтш кутіс мездыны быд висьӧмысь.
Царлы нимкодь, со пӧ, локтіс бокӧвӧй морт да менсьым нылӧс дай сарствоысь йӧзсӧ бурдӧдӧ.
Нывсӧ сетас сы сайӧ, и гӧльмылӧм купеч кутас саравны да зэв бура овны.
Коркӧ сэсся и кывсяс мӧд вокыслы, со пӧ, сыысь озырджыка олӧ, сарӧ воӧма.
Кыдзи нӧ йӧзӧс пӧрйӧдлытӧг сарӧдз воис, шензьӧ мудералӧмӧн олысьыд.
Вежӧгыс петны мӧдіс.
Час жӧ ме ветла пӧ да аддзӧдла.
Вокыд ордӧ воис, а мӧдыс сылы: ме пӧ тай шулі, бурджык веськыд мортӧн пыр овны.
Со ме сарӧн лои, а тэ век на купеч.
Кыдзи нӧ сарнас лоин, юасьӧ наян вокыс.
А ме пӧ сэтшӧм вына, ён зарни кыв аддзи, тайӧ кывйыс — збыль, правда.
Пыр сійӧс висьталі и ӧні висьтала ставсӧ веськыда, збыльсӧ.
Кор овмӧсӧс менсьым босьтін да ме муні, туяс воис тупу.
Сы йылӧ узьмӧдчи.
Войнас сэтчӧ воисны мутияс, и ӧти ошйысьӧ, висьмӧді пӧ саревнаӧс, а бурдӧдны позьӧ куш ловъя ваӧн, коді сэтӧнітӧ петӧ сюръя йылысь.
Ме и кутчыси бурдӧдны сар нывсӧ, валаыс ветлі да.
Сэсся менӧ и пуктісны сарад.
Со пӧ мый артмис тупу йылын менам узьӧмысь.
Озыр купечыд татчӧ и юалас: мый лоӧ, ме кӧ сэтчӧ жӧ ветла.
Верман пӧ и тэ, шуӧ мӧдыс.
И нопъясис да муніс горш вокыд висьталӧм туйӧдыс, аддзис сійӧ путӧ, кавшасис выліас да мӧдіс виччысьны.
Вой шор кад мыйӧн лои, бара пӧим-ном мында мор-мути воис сэтчӧ.
Бара ошйысьӧны асланыс ыджыдлы, коді кӧні да кутшӧм лёк вӧчӧма.
А коді войдӧр висьтасьліс сар ныв тшыкӧдысьнад, сійӧ и шуӧ, энлӧ пӧ ёна ошйысьӧй, гашкӧ, кодкӧ миянӧс кывзысь эм.
Ме тай висьмӧдлі сар нывтӧ да ошйысьлі, а сійӧс бӧр лад вылӧ вайӧдӧма кодкӧ.
Абу-ӧ пу йылас сійӧ?
И давай кок пола морыд кавшасьны тупу вылӧ.
Аддзис купечтӧ.
Со пӧ тай коді вӧлӧма!
Юрсиӧдыс лэччӧдіс, и пыр жӧ чашйисны-косявлісны морттӧ.
Тадзи наянитӧм-пӧръясьӧмыдлы да кривдаыдлы пом воис.
А мӧд вокыс, вына кывтӧ аддзӧма да, пыр на саралӧ-олӧ.
Ӧнія кадӧ правда кодьыд нинӧм абу.
{Коми йӧз @ Жуг-ёг, шылльӧ-мылльӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.42–44.}
ЖУГ-ЁГ, ШЫЛЛЬӦ-МЫЛЛЬӦ
Олісны-вылісны вит чоя-вока.
Медыджыд чойыс лэччис ю дорӧ вала дай думайтчис: «Менам кӧ кага лоас, шӧвк вӧньӧн вӧньӧда, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ».
Бӧрдны сэк мӧдіс.
Виччысисны, виччысисны сійӧс гортас, эз во дай мӧд чойыс лэччис.
Лэччис да юаліс бӧрдысьыслысь:
— Мыйкӧ тай нӧ, чойӧ, бӧрдан?
— Мый, — шуас, — ог бӧрд.
Тэныд кӧ висьтала, и тэ на бӧрдан.
— Мый нӧ сэтшӧмыс, он висьтав?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
Пуксяс орччӧн сыкӧд мӧд чойыс да бӧрдны жӧ кутас.
Виччысясны гортас, виччысясны, но мӧд чой сідз оз и лок.
Коймӧд чой лэччас.
— Мыйкӧ тай, — шуас, — чойяс, бӧрданныд?
— А мый, — шуасны, — ог бӧрдӧ, тэныд кӧ висьталам, и тэ на бӧрдан.
— Мый сэтшӧмыс, он-ӧ висьталӧ?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
И коймӧд чой сэк бӧрдны жӧ кутас.
Нёльӧд чой лэччас.
Виччысясны, да и сійӧ оз во.
Сэсся вокыс лэччас.
— Мыйкӧ тай, чойяс, бӧрданныд? — юалӧ.
— А мый ог бӧрдӧ.
Тэныд кӧ висьталам, и тэ на бӧрдан.
— Мый инӧ он висьталӧ?
— Кага кӧ лоӧ, шӧвк вӧньӧн вӧньӧдан, ю дорас лэччас да пӧдӧ кӧ, и тэ на бӧрдан.
Вокыд скӧрмас да тодмышкӧдыс ставнысӧ гортаныс мӧдӧдас.
Сэсся шуас:
— Ме тіянкӧд ог ов.
Муна да, тіян кодь кӧ йӧйяс оз сюрны, гортӧ ог и волы.
Босьтас нянь ноп да мӧдӧдчас кытчӧ синмыс видзӧдӧ и кытчӧ кокыс нуӧдӧ.
Висьтавны регыд, а муніс сійӧ бура дыр.
Локтіс сиктӧ, аддзӧ — стрӧитӧны керка.
Ӧти кер оз судз, да ӧтмӧдар помас доддялӧмаӧсь вӧвъясӧс — керсӧ нюжӧдӧны.
— Честь труду, — шуас. — Керка стрӧитанныд?
— Стрӧитам эськӧ, бур мортӧ, да керйыс оз судз да вӧлӧн нюжӧдам, а кер оз нюжав.
— Вайӧ, — шуас, — сё шайт сьӧм, ме кернытӧ нюжӧда.
— Сетам нин эськӧ, — шуӧны, — нюжалас кӧ да.
Сёрнитчисны сё шайтысь.
Сэсся сійӧ мортыд вӧвъястӧ лэдзаліс, пила босьтіс, пилитіс мӧд керйысь содтӧд, пуктіс медводдза дорӧ — и кер нюжалі.
А найӧ сэк шуӧны:
— Но, тадзи кӧ вӧчны, ми асьным кужим.
— А кужинныд кӧ, эськӧ вӧчинныд, абу жӧ сямныд тырмӧма.
Керйыд ӧд оз нюжав.
И мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс, висьтавны регыд, а муніс ёна дыр.
Видзӧдӧ — керка воис.
Керкаас вӧлӧм югыдыс абу, да лым пыртлӧны, мед югыдджык вӧлі.
Сійӧ и шуӧ:
— Честь труду.
Мый нӧ ті тані вӧчанныд?
— Вот, бур мортӧ, керка стрӧитім да сійӧ абу югыд.
— А ме, — шуӧ, — тіянлы югыдтӧ вӧча, сё шайт кӧ сетанныд.
— Сетам нин эськӧ, югыдтӧ кӧ вӧчан.
Сійӧ и тшӧктас лымсӧ керкасьыс петкӧдлыны.
А лым петкӧдігкостіыс пыралас картаас да мӧснысӧ начкас.
Сювъяссӧ да гадьяссӧ босьтас да рама вылӧ зэвтас.
Сэсся писькӧдас ӧшинь да рамасӧ пуктас.
Налӧн керка лоас югыд.
Зэв лоӧны радӧсь, лым пыртлӧмысь мынісны.
Карта вылӧ петісны — мӧс начкӧма.
Пырасны дай шуасны, ми пӧ тадзитӧ асьным кужим эськӧ.
— А кужинныд кӧ, и вӧчинныд, лым эськӧн эн пыртлӧй.
И мӧдас водзӧ.
Висьтавны регыд, а сійӧ бура дыр нин муніс туй кузя.
Ылісянь аддзӧ — ӧти пӧрысь гозъя ӧшсӧ пывсян вылас лэптӧны.
— Мый нӧ ті тан вӧчанныд? — юалӧ.
— Ми ӧшнымӧс лэптам пывсян вылӧ йирсьыны.
Сійӧ и шуас:
— Сё шайт кӧ сетанныд, ме лэптыла йирӧдныд.
Сетасны сылы сё шайт.
Сійӧ кайлас пывсян вылас, турунсӧ нетшкас и сетас ӧшкыслы.
Сылы шуасны:
— Тэ тай зэв тӧлка.
Кольччы миянкӧд овны.
— Ог, — шуас. — Ме ті кодь йӧйясӧс ветла корсьны.
Сэсся водзӧ мунас да мунас; видзӧдӧ да аддзӧ: ӧти дядьӧ керкасьыс петалӧ да пыралӧ, киас пож кутӧ.
Сійӧ и юалас:
— Мый нӧ тэ, дядьӧ, вӧчан?
— Ме тшын пожйӧн петкӧдла.
Зон серӧктас и шуас:
— Сетан кӧ сё шайт, ме тэнӧ таысь мезда.
Сёрнитчасны сё шайтысь.
Зон сылы пачас труба тэчас.
Сэсся мӧдас водзӧ.
Мунас, мунас да аддзӧ: ӧти дядьӧ керкасьыс петалас, ваӧ уськӧдчылас да мыйкӧ вомас пыртас.
Зон и юалӧ:
— Мый нӧ тэ, дядьӧ, вӧчан?
— Ме шыд пуны ва пыртла вомӧн.
Зон серӧктас да шуӧ:
— Мем кӧ сё шайт сетан, ме тэныд доз вӧча.
Сетас сылы дядьӧ сё шайт, и сійӧ вӧчас пу ведра, сюмӧд чуман да туис.
Сэсся и думайтны кутас: «Быдлаын жӧ эм миян кодь йӧзыд».
Бергӧдчас гортас, а чойясыс век на ю дорын бӧрдӧны.
Ставнысӧ катӧдас гортас.
Кутасны овны зэв лӧсьыда и ӧні на олӧны.
Со татшӧм жуг-ёг да шылльӧ-мылльӧ.
Та вылын и мойдыслы пом.
{Коми йӧз @ Зарань @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.48–51.}
ЗАРАНЬ
Мусяньыс вылын-вылын, енколаас, олісны Ен да сылӧн Зарань нылыс.
Шаня да лӧня найӧ олісны.
Гӧгӧр вӧлі сӧмын енэж — шыльыд, лӧз, ни джуджыд гӧра сэні, ни джуджыд сён, ни визув ю, ни шувгысь сук вӧр — нинӧм абу.
Гажтӧм лои Зараньлы енэжад.
Видзӧдӧ сійӧ увлань му вылас.
А муыд абу тай енэж кодь: ӧтилаын вӧрӧн вежӧдӧ, мӧдлаын кӧдзаӧн вижӧдӧ, и юяс сы вывті шлывгӧны, и вӧръяс сулалӧны, и гӧраяс зымвидзӧны.
Дзоргис, дзоргис Зарань муас дай ӧтчыд шуӧ Енлы:
— Айӧй, мем тані гажтӧм, лэдз менӧ мусӧ видзӧдлыны.
— Мый сэн видзӧднысӧ, — дӧзмӧмӧн броткыштіс Ен. — Омӧль сэні, му вылас: гӧра да увтас, да шуштӧм вӧр-парма, а пармаас тырыс шӧйтӧ скӧр зверь — ошъяс да кӧинъяс.
Эз лэдз нывсӧ му вылӧ Енмыд.
Лун коли, мӧд, коймӧд, а Зараньлӧн юрсьыс оз петав муыд.
Помся мӧвпалӧ сійӧ, кутшӧмӧсь гӧраясыс да пыдіа кырӧм сёнъясыс, мый сэтшӧмыс сук вӧр-парма.
Зэв кӧсйыссьӧ сылы ставсӧ аслас синмӧн аддзывны.
Весиг ошъясыд да кӧинъясыд оз повзьӧдны.
Гашкӧ, чайтӧ, оз вӧрзьӧдны найӧ менӧ.
Но кыдз муас лэччыны?
Сэки Зарань казяліс ӧшкамӧшка, дзоньнас енэж вомӧныс шыбитчӧма, муӧдзыс судзӧдчӧма да вӧр юысь васӧ дуньгӧ-юӧ.
— Ӧшкамӧшка, ӧшкамӧшка, вай ме лэчча тэнад мышкӧд муас, — корис Зарань.
— Лэччы, — вочавидзис ӧшкамӧшка, — сӧмын тэрмась: ме кыдзи юны пӧта, сідзи и пыр жӧ енэжас качӧдча.
Котӧрӧн уськӧдчис Зарань ӧшкамӧшкалӧн мыш кузя увлань, да эз вевъяв муӧдзыс воны: ӧшкамӧшкалӧн юсис, и сійӧ бӧр кыпаліс енэжӧ.
Забеднӧ лои Ен нывлы.
Сэксянь Зарань, мый кӧть вӧлі оз вӧч, пыр кыйкъяліс: кыдзи сэні ӧшкамӧшкаыс, оз-ӧ бара ю васӧ мувывса юсьыс?
И кор ӧтчыд ӧшкамӧшка бара копыртчис юланьыс, Зарань навыскок уськӧдчис лэччыны сылӧн визя мыш кузя.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ вевъяліс уліӧдзыс и воськовтіс вежӧдысь му вылӧ.
Друг Ен ныв кылӧ, кодкӧ сылысь юалӧ:
— Коді тэ татшӧмыс?
Видзӧдӧ Зарань, а сы водзын бур куысь мича паськӧма том зон.
— Ме Зарань, Ен ныв.
А тэ коді?
— Ме вӧралысь, тайӧ местаясас кӧзяин, а шуӧны Йигӧрӧн.
Мыйла тэ татчӧ енэжсьыд лэччин?
— Гажтӧм мем енэжас, кӧсъя мусӧ видзӧдлыны.
— Сідзкӧ, гӧстяӧн ло, петкӧдла тэныд став му мичсӧ.
Нуӧдіс вӧралысь Йигӧр нывсӧ аслас угоддьӧясӧд, петкӧдліс сылы вӧръяс и кушинъяс, гӧраяс и увтасінъяс, паськыд юяс и сӧдз шоръяс.
Ёна воис сьӧлӧм вылас Зараньлы пармаыс, дай Йигӧр сылы кажитчис.
— Кӧсъя дырджык овны тэнад муясын, — шуӧ сійӧ Йигӧрлы.
— Дзикӧдз кольччы, — вочавидзӧ сылы Йигӧр, — мед менам муӧй лоас и тэнад муӧн.
Тадзи и кольччис Ен ныв овны му вылын.
Сэк кості Ен казяліс, мый сылӧн нылыс воши.
Дзоньнас енколасӧ кытшовтіс — некысь эз аддзы.
Видзӧдліс муас да аддзис ассьыс Зарань нывсӧ вадорын олысь мувывса морт керкаысь.
Тшӧктіс Ен ӧшкамӧшкалы муланьыс копыртчыны да шуис:
— Ӧдйӧджык бӧр гортӧ лок, ныланӧй.
А мӧдыс вочавидзӧ:
— Оз кыскы менӧ енэжад, ме кӧсъя му вылас овны.
— Му вылас тэ кутан овны пемыд вӧрын, ветлӧдлыны векни зверь ордымъясӧд, сёйны мувывса лёк сёян.
— Кӧть мый, а ме кольчча му вылас.
— Тэныд лоӧ быдторйысь сьӧкыд и дзескыд, мӧдан висьны и помся мырсьыны.
Садьсяв, кытчӧдз абу на сер.
Зарань видзӧдліс Йигӧр вылӧ дай вочавидзис батьыслы:
— Ог, ме сэсся некор ог бӧр кай енэжад.
Скӧрмис Ен да лэдзис му вылас вӧвлытӧм ыджыд жар.
Тайӧ жарсьыс лёбзис видзьяс вылас турун, вижӧдісны-чорзисны пу коръяс, косьмисны юяс да ёльяс.
Но медся пыдын сёнас коли ичӧтик ва ключ.
Сійӧ юктӧдіс став ловъя ловсӧ.
Терпитісны Йигӧр да Зарань чишкалысь жар кадтӧ, а Ен ыстӧ выль ускӧттьӧ: койӧ му вылӧ некор аддзывтӧм зэръяс.
Ойдіс нач став увтасіныс, ва улӧ вошины ляпкыд гӧраясыс, вошины джуджыдъясыс.
Но Йигӧр да Зарань пур вӧчисны да сы вылын ловйӧн колины.
Усис ыджыд ваыд, важ ног пуксис олӧмыс.
А Ен бара на лӧсьӧдіс наказанньӧ: сійӧ ылыстіс му дінысь шондісӧ, и му вылас лои сэтшӧм кӧдзыд, мӧдіс усьны лым, омлявны-шутьлявны турӧб, му вылас пуксис сьӧд вой.
Но Йигӧр да Зарань дзебсисны сук пармаӧ.
Парма видзис найӧс тӧвъясысь да кӧдзыдысь, пармаын жӧ вӧралысь перйис кынӧмпӧт.
Дыр Енмыс эз лэдз шонділы югдӧдны да шонтыны мусӧ, а кор сійӧ бӧр мӧдӧдчис аслас туй ӧд и бара югдӧдіс да шонтіс мусӧ, видзӧдліс Ен увлань и аслас синлы эз эскы.
Ыджыд ю дорын, шондінас нимкодясьӧмӧн, сьылісны да йӧктісны йӧз, быдса рӧд.
И на пӧвстын вӧлі нывбаба, кодӧс ставныс найӧ шуисны мамӧн.
Вӧлі сійӧ Зарань ныв кодьыс жӧ ясыд синма, сӧмын юрсиыс тайӧ нывбабаыслӧн абу зарни рӧма, а дзор.
— Висьтав мем, нывбаба, коді тэ? — юаліс Ен.
— Ме тэнад Зарань нылыд, — вочавидзис сійӧ.
— А тайӧ йӧзыс, кодъяс тэ гӧгӧр гажӧдчӧны?
— Тайӧ миян Йигӧркӧд челядь, тэнӧ пӧльӧн шуысьяс.
Тадзи му вылын лои Йигӧрлӧн да Зараньлӧн рӧд — комилӧн важ пӧч-пӧльыс.
{Коми йӧз @ Ичмонь да инька @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.55–59.}
ИЧМОНЬ ДА ИНЬКА
Оліс-выліс коркӧ нывбаба, дӧва.
И ӧти пи быдтіс.
Быдтіс ыджыдӧдз нин.
Коркӧ и тшӧктіс сылы гӧтрасьны.
Пи гӧтрасис.
А кыйсьысь вӧлі пиыс.
Частӧ вӧрӧ ветлӧ.
Важӧн ӧд пищальясыд вӧліны дзоляникӧсь.
Татшӧм омӧлик пищальнад паныдасяс ошкӧд да ошкыдлы некытчӧ оз имит.
Мӧдыд уськӧдчас дай сійӧс нӧйтас ёна, кувтӧдзыс лоӧ.
Ичмонь да инька колины кыкӧн.
Инька кутіс ӧтдортны ичмоньсӧ, зэв ёна чиршӧдлӧ.
Полӧ, мый овмӧссӧ да эмбурсӧ ковмас юкны.
Но морттӧ кытчӧ воштан?
Кывсьыліс, кӧнкӧ пӧ уна верст сайын, кӧнкӧ вӧрын, олӧ кутшӧмкӧ Ёма.
Коді сы дорӧ веськавлӧма, некод на ловйӧн абу петлӧма.
Час жӧ пӧ ме помка пукта да моньтӧ мӧдӧдла сэтчӧ, мед ветлас, сэсь ловйӧн сійӧс оз лэдзны.
А важӧн дӧра вӧлі кыӧны.
Инькаыс и шуӧ ичмоньыслы:
— Мен колӧ кыны пуктыны, да ректаныс абу.
Менам эськӧ аслам вӧлі да чойлы сеті, да вот эз вай.
Тэ он-ӧ ветлы?
Ичмонь, дерт, кывзысьӧ:
— Ветла, мый нӧ ог.
Ичмонь мӧдӧдчис инька чой ордӧ.
Пасьтасис, вӧччис мичаакодь, рӧдня ордӧ ӧд кӧсйӧ мунны.
Важӧн вӧлі сборник новлӧны, юрас пуктіс сійӧс.
Инькаыс велӧдіс:
— Мун сикт помӧдзыс, сикт саяс петан, нӧшта мыйтакӧ мун, сэсся шуйгавылас туй кежӧ, сэті и мун.
Сійӧ ӧтнас олӧ.
Тэнӧ примитас, висьтась сӧмын менам моньӧн.
Но ичмонь мӧдӧдчис.
Муніс, муніс, ме ог тӧд уна-ӧ.
Думайтіс ли, мый ли, вунӧдіс, кытчӧ колӧ мунныд.
Сикт помас воис дай горшыс косьмыны кутіс.
Медбӧръя керкаыс дзоляник, ляпкыдик, омӧлик.
Час пӧ пыравла да тані шойччышта вӧлӧкас петтӧдз, юышта да.
Таркӧдчис, восьтіс — ӧти пӧчӧ сэтӧні.
И юны корис.
Юктӧдыштісны, шойччыштіс сэн.
А пӧчыд юалӧ:
— Тэ нӧ кытчӧ мунан?
— Ме муна могӧн, кӧнкӧ пӧ тай вӧрас олысь эм, сійӧ менам инькалӧн чой лоӧ, сы ордӧ ректанла муна, кыны кӧсъям да.
Пӧчӧ и пондіс:
— Сэн ӧд Ёма.
Мыйла нӧ тэнӧ сэтчӧ ыстісны?
— Ог тӧд, ректанла пӧ тай мун-а.
— Тэ сэтчӧ эн мун, сэсь ловйӧн некод на эз петав.
Ме кӧ ог велӧд, и тэ он пет.
— Велӧд, кыдзи колӧ.
— Ме тэныд вот сета анькытш, сэсся сета яй.
Сумкаӧ сӧвтіс яй, гашкӧ, кусӧк вит-ӧ-квайт, ме эг вӧв, ог тӧд стӧча.
Сэсся нӧкйӧн нӧкъяліс сир да пуктіс туисӧ.
Сетіс сылы ки чышкӧд, зу да зуд.
— Тайӧ ставыс тэныд ковмас.
Но мунігад нинӧм эн вошты, локтігкежлад видз.
Ичмонь быдса ноп сӧвтіс, шойччис да, гашкӧ, и кык лун муніс, ог тӧд.
Коркӧ Ёмалӧн керка воис.
Игӧдчис.
Петаліс кутшӧмкӧ ныв, синсьыс и казяліс, мый абу ставыс лючки сыкӧд.
Юаліс сылысь:
— Мамыд абу гортад?
А шушкыль кывйӧн сёрнитӧ петысьыс:
— Кыттьӧкӧ муніс.
Локтас узьныд.
— Ме гӧститны локті да, виччыся.
Кольччис виччысьны.
Недыр пукыштіс, да Ёма локтӧ.
— Охо-хо, кыськӧ талун гӧстя воӧма.
Мыйкӧ абу жӧ лючки: юрсиыс лёзь, дӧрӧмыс кок бан вылӧдзыс, сьӧд, кок лапаыс кузь, чуньясыс кузьӧсь, гыжйыс нэмнас вундавлытӧм, варыш кодь.
Нырыс крука, синмыс чай юан блюд кодь.
Кӧть пышйы, да некытчӧ.
— Но локтін кӧ и гӧститам.
Сёянтор лӧсьӧдыштіс, вердыштіс да шуӧ:
— Мый, кутшӧм могӧн тэ локтін?
— А менӧ чойыд ыстіс ректанла.
— Менам абу прӧст сійӧ.
Эштӧд, кы тайӧ дӧрасӧ, сэсся и ну, кор прӧстмас.
Но, ладнӧ, вай вод гӧбӧч вылӧ менам нывкӧд.
Ичмонь водіс сэтчӧ, а эсійӧ пӧчӧыд эз тшӧкты узьны сылы.
Сійӧ и дум вылад уси.
Мыйкӧ полыштныкодь кутіс.
Ёма нылыд пыр и унмовсис.
Сійӧс пыдӧджык водтӧдіс мамыс, а ичмоньтӧ — дорӧджык.
Ёмаыд ачыс эз и вод.
Гӧбӧчӧ пырис и пондіс пиньсӧ кеслыны.
Ичмонь страсть повзис: «Аттӧ дивӧ, бур оз ло татӧн.
Час, ме дорланьыс вешта нывсӧ».
Ёма ныв шкоргӧ-узьӧ.
Ассьыс юрсьыс сборниктӧ пӧрччис да сылы юрас пуктіс, вештіс ас местаас, ачыс пыдӧджык водіс.
Ныв эз садьмыв, сэтшӧм крепыда узьӧ.
Ёма петіс да ичмонь пыдди юрсӧ первой видлаліс.
Кодыс сборника, сійӧс и кватитіс.
Гӧбӧчӧ гири-люки кыскис, сэтӧні сёйис ли, яй вӧчис ли, ог тӧд.
Асывводз коркӧ чеччисны — ныв абу.
Скӧрмис Ёма:
— О-о, тэ, гашкӧ, тадзи кӧсъян мудеравны?
Кӧть мый, а ме дорӧ кӧ воин, он пет.
Асыв и тэныд ӧчередь воас, ме тэнӧ виа.
Зэв страсть гӧстяыдлы.
— Вай талун тэ кы тайӧ кыансӧ, а аски сэсся и, эштас кӧ, лэдза, — шуӧ кӧзяйкаыс.
Ичмонь пуксис, мыйкӧ сёйыштіс да.
Ёма бара кытчӧкӧ муніс.
Кытчӧ ветлӧ, код тӧдас.
Лунтыр ичмонь тэрмасьӧмӧн кыис.
Дӧра оз чин ни оз сод.
Вӧлӧм кӧлдуйтӧма сійӧ.
Видзӧдныс удж вӧчсьӧ, а оз чин ни оз сод.
Бара рытын Ёма воис и шуӧ:
— Ох-хо, тэ тай абу и кыӧмыд.
Эн кӧ кы, и ректан он ну.
Вот талун узь, аски кы, эштӧд, и нуан.
Ёмаыд гӧбӧчад пырис, гӧстяыд эз унмовсь.
И шуис сійӧ пышйыны.
Дӧратӧ, лэччис да, ножичӧн вундіс, ректантӧ босьтіс, нопсӧ кватитіс дай петны пондіс.
Петны пондіс — ӧдзӧсыд оз лэдз.
Сійӧ и шуӧ:
— Ӧдзӧсӧй, ӧдзӧсӧй, лэдз менӧ кыдзкӧ!
А ӧдзӧсыс сэтшӧма дзуртӧ, сьӧкыд, веськыда горзӧ ыджыд гӧлӧсӧн.
— Но тэнӧ тай некор нин абу мавтлӧмаӧсь, ме тэнӧ мавтышта, лэдз менӧ.
Сійӧ сэсся нӧкъя сирнад ӧдзӧс дзиртӧ мавтыштіс, ӧдзӧс сэтшӧм шывгун кодь лоис и ичмоньӧс лэдзис.
Ичмонь кильчӧ вылӧ петіс, мунны пондіс.
Муніс, муніс, да каньяс сы вылӧ уськӧдчисны.
Сійӧ котӧртӧ мый вермӧ, но каньясыд оз лэдзны, сылы чужӧмас чеччӧны.
Быдӧн косявлісны платтьӧсӧ, авзӧны-горзӧны.
— Каньясӧй, каньясӧй, лэдзӧй менӧ, ме тіянлы яй сета.
Яйтӧ сетіс налы нопсьыд.
Каньяс яйӧн ылалісны, ичмоньӧс эновтісны.
Ичмонь бара котӧрӧн, мый вермӧ мунӧ.
Воис кутшӧмкӧ лэбачьяс дорӧ.
Найӧ синмас веськыда и пырӧны.
Синсӧ кокавны быдӧн кӧсйӧны, вирӧдз нин кокалісны юрсӧ, чужӧмсӧ.
И шуӧ налы бурӧн жӧ:
— Лэбачьясӧй, лэбачьясӧй, эн менӧ кокалӧй, ме тіянлы анькытш сета.
Вот сійӧ и анькытштӧ налы койыштіс.
Найӧ быдӧн анькытшӧ сутшкысисны, кокасьны колины.
Сійӧс лэдзисны.
А Ёма коркӧ петіс, ичмоньӧс кӧсйӧ гӧбӧчӧ пыртны.
Петіс, пемыдас малыштіс, ичмонь абу.
— Аха, пышйӧма тай.
Кӧть кыдз суӧда.
Видліс — ректаныд абу, дӧратӧ вундалӧма.
Куим саженьӧн ли, куим метраӧн ли воськов, Ёма мӧдӧдчис вӧтӧдны ичмоньӧс зэв ӧдйӧ.
А ичмонь кыдзкӧ кок шысӧ кыліс сылысь.
— Аттӧ дивӧ, — ичмонь шуӧ, — Ёмаыд суас менӧ.
Мый ме кера?
Час, ме тайӧ зудсӧ шыбита.
Зудсӧ шыбитіс, бергӧдчыліс, туй вылад сэтшӧм гӧра сувтіс, джуджыд!
Ёмаыд воис да шензьӧ:
— Аха, ещӧ кутшӧм дошлӧй!
Видзӧд кутшӧм гӧра лэптіс.
Но быть ме вуджа!
Гӧраад кайис, кайис, вылӧдзыс нин тӧкӧтьӧ эз во, да гольснитіс уси, быгыльтчис гӧра подулӧдзыс.
Сідзи сійӧ кыкысь-куимысь кавшасис гӧра вылӧ.
Вуджис ӧд кыдзкӧ.
Пондіс бара ичмоньӧс вӧтӧдны.
Ичмонь нӧ сійӧ мый, воськолыд посниджык сылӧн.
А мӧдыс волшебнӧй вынӧн вӧтӧдӧ.
Бара Ёма вӧтӧдӧ.
— Но мый нӧ понда керны?
Ӧні нин ме сюра.
Суӧдас.
Час, ме зутӧ шыбита, щӧтьтӧ.
Бергӧдчыліс да бӧрвылас щӧтьтӧ шыбитіс, и сэтшӧм тшӧкыд рас лои.
Ачыс бара водзӧ мӧдӧдчис.
Ёмаыд воис сэтчӧ, оз вермы прӧйдитны.
Бара скӧрмис, броткӧ сэні:
— Вот тай кутшӧм, потшис менӧ!
Но нинӧм, менам пиньясӧй лёка лэчыдӧсь.
И заводитіс ас водзсьыс растӧ пӧрлавны пиньнас.
Йирыштӧ, йирыштӧ дай век водзӧ, зэв ӧдйӧ пӧрӧдіс сук растӧ.
Прӧйдитіс, бара вӧтӧдӧ зэв ыджыд воськолӧн.
Ичмонь век оз матыстчы гортланьыс.
Век на ылын.
— Енмӧй, Ёмаыд вӧтӧдӧ менӧ.
Мый нӧ лоӧ?
А час, менам сир на эм.
Бергӧдчыліс да туистӧ шыбитіс бӧрвыв — лои сир ю.
Ёмаыд воис сир ю дорӧдзыд, ичмоньыд мӧдарас нин.
— Охо, кыдзкӧ тай тэ вуджӧмыд, вай менӧ вуджӧд!
Ичмонь шуӧ:
— Ме тай келі, вай тэ кев жӧ.
— Ог, эн ылӧдлы, тэ зэв наян.
Вай вуджӧд менӧ.
— Ме ки чышкӧд шыбиті да сы вывті вуджи.
Нопйысь кыскис бара пӧчӧыдлысь сетӧм ки чышкӧдтӧ да нюжӧдіс сир ю вомӧныд.
Мойд мойд и эм, кыдзкӧ тай сир ю вомӧныс судзис.
Ёмаыд уськӧдчис ки чышкӧд вылад и сирад и вӧйи.
Сэсся ичмонь воис гортӧ, ректан вайис, инькалы сетӧ.
А инькалы нинӧм оз ков, пондіс ропкыны:
— Видзӧд, морт на эз петав, а тайӧ ловйӧн петіс кыдзкӧ-мыйкӧ.
А ичмонь гӧгӧрвоис ставсӧ да шуӧ:
— Ме тэкӧд ог ов.
Сэсся быдӧн эмбурсӧ юкны шӧри ковмис, и ӧні олӧны торйӧн.
Гашкӧ, пӧрысьыс кулі, а томыс и ӧні на ловъя.
{Коми йӧз @ «Меліа» сёрнитіс @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.65–66.}
«МЕЛІА» СЁРНИТІС
Вот ӧтчыд Ласей дядьӧс кучкаліс старшина.
Кучкаліс сыысь, мый эз чӧвт сы водзын шапкасӧ.
Ласей дядь котӧртіс урадник дінӧ.
— Мый тэныд колӧ? — юалӧ урадник.
— Менӧ старшина колскӧдіс, — шуис Ласей дядь.
— Ме сы вылӧ закон корся.
— Менам законыд абу ылын, — вочавидзис урадник да пӧвсаліс сабля пуртӧснас Ласей дядьӧс.
— Со, колӧкӧ, тэныд и закон!
Некор эн норась старшина вылӧ.
«Абу тай шань урадникыд», — думыштіс Ласей дядь да муніс станӧвӧй дінӧ.
— Мый локтін? — букышӧн видзӧдліс станӧвӧй.
— Менӧ, ваше благородие, старшина да урадник нӧйтісны, — висьталіс Ласей дядь. — Ме на вылӧ закон корся.
— Тэныд закон колӧ?
Петкӧдла, колӧкӧ, тэныд и закон, — чеччис улӧс вывсьыс станӧвӧй да дӧвкнитіс кулакӧн балябӧжас Ласей дядьлы. — Но, тӧдан он, кутшӧм законыд?
Некор сэсся эн элясь начальство вылӧ!
«Станӧвӧйыд абу жӧ тай шань», — думыштіс Ласей дядь да мӧдӧдчис карӧ исправник дінӧ.
А исправникыд карад медся ыджыд начальник.
Сы водзын весиг понъяс тіралӧны, а йӧз йывсьыд нинӧм и сёрнитны.
Пырис Ласей дядь исправник ордӧ да кутіс муӧдз копрасьны.
Быд копыртчигӧн плешнас джоджӧ клён да клён.
Видзӧдліс исправникыд сы вылӧ да юаліс:
— Мый тэныд, сьӧд мужик, колӧ?
— Менӧ, ваше благородие, куимӧн зульӧдісны.
— Коді?
— Медводдзаыс старшина, мӧдыс — урадник, коймӧдыс — станӧвӧй.
Ме локті на вылӧ закон корсьны.
— Ме тэныд, сьӧд мужик, законтӧ ог понды петкӧдлыны, — серӧктіс исправник. — Менам киӧй лым кодь еджыд, а тэ мыссьытӧм.
Верма ляксьыны.
Мун бурӧн гортад да некор сэсся эн норась гырысь йӧз вылӧ.
Ласей дядьлы зэв нимкодь лои татшӧм кывъяс бӧрад.
Муніс сійӧ гортӧ да кутіс висьтавлыны аслас тӧдсаяслы:
— Шань жӧ миян исправникыд.
Эз тай, майбыр, равӧст ме вылӧ, эз кучкы, эз зургы, а сьӧлӧмсяньыс мекӧд варовитыштіс да тшӧктіс гортӧ мунны.
Зэв мелі!
{Коми йӧз @ Йӧй Вань @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб. 68–72.}
ЙӦЙ ИВАН
Коркӧ вӧлі ӧти сиктын гозъя олӧны.
Олӧны буракодь.
Ӧтик пи и быдтӧны сӧмын.
Сэтшӧм ышмысь, ворсысь!
Тшӧктасны тадз вӧчны, а сійӧ этадз, мӧд ног вӧчӧ.
Бӧб, йӧй.
Йӧй Ваньӧн и шуисны.
Коркӧ праздник локтӧ налӧн, сура праздник.
— Колӧ сур пуны, да миян ӧд тагным абу, — гозъя сёрнитӧны.
А на сиктын эз вӧв некутшӧм тӧргӧвеч.
Мӧд сиктын вӧлі, верст вит, а гашкӧ, и дас сайын.
— Иванӧс вӧлӧн ыстылам, сійӧ ньӧбалас.
Сур пуисны да пиныслы шуӧны:
— Иван, тэн ковмас ветлыны тӧргӧвӧй ордӧ ньӧбасьны.
— Мый ме ньӧба, ог ӧд нинӧм куж.
— Ставсӧ кужан, — мамыс шуӧ. — Миян мӧсъясным куканясисны да уна йӧв лысьтӧны, а кринча абу.
Кринча кӧть меным вай, вит-ӧ-квайтӧс ньӧб.
Совным абу, совтӧ ньӧбны ковмас дай тагтӧ вай.
Гашкӧ, уна гӧсьтъясыд воасны миян да, кӧть пань кымынӧскӧ тшӧтш босьт.
Пызан ньӧб, а то миян дзоля.
Унатор тшӧкталасны ньӧбавны.
А Иван шуӧ:
— Ньӧба, ставсӧ ньӧба, — нинӧмысь оз пыксьы.
Вӧв доддялісны да Иванӧс мӧдӧдісны мӧд сиктӧ.
Муніс да сов ньӧбис, ньӧбис таг, мешӧкъясӧ пуктіс.
Ньӧбис, гашкӧ, и кызь пань, пу пань, пызан, дас кымын кринча ньӧбис.
Додь тыр тӧвар Иванлӧн.
И локтӧ.
Ог тӧд сэсся, збыльысь йӧй вӧлі али прӧста ышмӧ.
Локны кутіс гортас, а вӧрад туй бокад мыръяс сулалӧны, дерт, шапкатӧмӧсь.
Иван шуӧ:
— Аттӧ дивӧ, мыйта татӧн йӧзыс, ставыс шапкатӧм.
Менӧ тай нӧ мамӧ-батьӧ некор шапкатӧгыс оз лэдзлыны.
Коньӧръясӧс колӧ шапкаӧдны: зэрӧ тайӧяс вылӧ.
Час, менам кринчаяс эмӧсь, сюяла.
Кодлы тӧрӧ юрас, быдӧнлы кринчаяс сюялас, коді вӧсньыдджык мырйыс.
— Но, ті менӧ мӧдысь виччӧ, аттьӧ висьталӧ, мый ме тіянӧс шапкаӧді.
Ачыс бара доддьӧ сӧліс да сьылігтыр мунӧ.
Вӧв гӧнитыштӧ, а телегаын сэтӧні гуль-голь, гуль-голь паньясыд вӧрӧны.
— А час, ме тайӧ паньяссӧ мыръясыслы тшӧтш сета.
Со тай дӧзмисны да шумитӧны.
Коля.
Кринчатӧ тай пукталі, да сгӧдитчис кодлыкӧ.
А тайӧ сгӧдитчас жӧ.
Паньястӧ быдӧн мыръяс вылӧ пукталас.
Сӧлас бара, кутас мунны.
А колӧ вӧлі ю вуджны, абу джуджыд ю, кутшӧмкӧ шор.
Шор дорӧ воис да мыйкӧ сэтысь вӧв юны мышкырасьӧ.
— Но, ю! — кевмысьӧ вӧвлы, поводӧд нюкыльтӧ, юрсӧ ваӧ сюйӧ.
Вӧв повзис да лэптӧ юрсӧ.
— А гашкӧ, дуб да сійӧн он ю?
Час, ме солышта!
Совтӧ и кисьтас шорӧ.
Вӧв век на оз ю.
— Этша али мый?
Час, ме ещӧ солышта.
Прӧста йӧйӧн оз шуны.
Ставсӧ совтӧ путкыльтас сэтчӧ.
Бара телегаӧ сӧлас да мунны пондас, вӧлыд гӧнитӧ, туйыд эз вӧв мольыд сэки, гӧпта-гурана, тіркӧ-таркӧ телегаыд, а тагйыд кышакылӧ.
— А менам тай нӧшта тагйыд вӧзйысьӧ.
Час, ме лэдза сійӧс.
Гашкӧ, ачыс мунас!
А тола вӧлі зэв луныс.
Таг мешӧктӧ босьтіс да тӧв йылӧ пыркнитіс, ставсӧ тӧв нуис, мешӧк тыртӧм коли.
— Вот, — шуӧ, — ӧні лӧсьыд зэв мунныд ӧтнамӧнлы, вӧля лои, сӧмын пызан коли.
Бара телегаӧ пуксис, вӧвлы вачкӧ, вӧв гӧнитыштӧ, турки-тарки, турки-тарки пызан ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧ.
— А мый нӧ ме тэнӧ нуа?
Вӧлыс тай нёль кока да мунӧ.
Тэ нёль кока жӧ, ачыд локтан.
Туй вылӧ и пызансӧ сувтӧдас, ачыс бара водзӧ мунӧ.
Гортӧ воас.
Сур пуӧмаӧсь, чан сулалӧ, а таг эз вай.
— Кӧн нӧ тагйыд?
— Ньӧблі эськӧ, да кышакылӧ, вӧзйысьӧ, да лэдзи тӧв вылӧ.
Тӧв ваяс.
Видісны, видісны Иванӧс.
— Йӧй, йӧй и эм, да ыстан ещӧ ӧд кытчӧкӧ со.
А солыд нӧ кӧн?
— А вӧлыд юны корис, да ме шорсӧ солалі, оз ю да.
Бара зэв ёна видісны:
— Йӧйыдлӧн ӧд йӧй и уджыд.
— А кӧн нӧ паньясыд?
— Ме найӧс коли мыръяс вылӧ, налы нинӧмӧн сёйнысӧ да, пукталі налы.
— А кринчаыд нӧ кӧні?
Ньӧблін эн?
— Ньӧблі эськӧ дасӧс да, сэтӧні войтырыс сулалӧны шапкатӧмӧсь, ставсӧ шапкаӧдлі.
Сэтшӧма видісны, весиг нӧйтісны Иванӧс.
А тшанысь колӧ чужва сӧдзӧдны-вийӧдны.
Сэки и мамыс мунны лӧсьӧдчис:
— Час, ме ветла, ыж видзны петала, ыж йирӧдны.
А тэ чужвасӧ вийӧд, — Иванлы мамыс тшӧктас.
Иван кӧсйысяс:
— Тайӧс кужа, вийӧда, вийӧда.
Сійӧ тшансьыс тув нетшыштас.
Ставыс тшансьыд чужваыд петас, джоджад киссяс.
Ачыс сэтӧн мыйсюрӧ пожъялӧ чужваас.
Кӧтӧдлӧ ассьыс дӧрӧмъяссӧ да, мый да.
Ыж видзанінын мамыс шуӧ:
— Час, ветла да видзӧдла, мый мӧмӧтыд керӧ, чужватӧ лэдзис-ӧ.
Эз кӧ лэдз, велӧда кыдзи колӧ.
Локтас, а сійӧ мыськалӧ чужванад джоджсӧ.
Тшаныс тыртӧм, ставыс петӧма.
Бара видіс, видіс.
Бара ыджыд пакӧсть лои.
— Мун, ыжъясӧй пышъясны, мун видзӧд, мед оз мунны.
— Кыдзи ме видза?
— Кыдзи видзан?
Гӧнитны-мунны пондасны, да беддьӧн повзьӧдыштав найӧс.
Кытчӧкӧ тшыгӧмджыкинӧ, потшӧс дорӧ чукӧрт.
Ачыс сэтӧн чужваӧн ноксьӧ, а Иван муніс ыж видзны.
Локтіс ыжъяс дорӧ, горзӧ и шумитӧ.
Ыжъяс син шармӧдісны, град потшӧс дорӧ чукӧртчисны, Иван вылӧ видзӧдӧны.
А сійӧ равзӧ:
— Мый нӧ ме вылӧ видзӧданныд?
Эн аддзывлӧ али мый?! Час, ме тіянлысь синнытӧ быдӧнлысь тупкала.
Синсӧ беддьӧн быдӧнлысь кыскалас, ыжъясӧс нӧйтас сэтшӧм ёна, гортӧ локтас да висьталӧ:
— Мам, ыжъясыд водісны, узьӧны.
— Ой, йӧйыд сэн бара мыйкӧ вӧчис!
Мам муніс.
Ыжъяс ставныс синтӧмӧсь, оз аддзыны кытчӧ мунны: нӧйтӧма, чегъялӧма кокъяснысӧ.
Кодӧс позьӧ, гортас вайӧдісны ловйӧн, кодӧс начкисны, кулисны кучиксӧ.
Сідзи пондісны овны.
Но гӧльӧсь нин зэв лоисны.
Вот сэсся праздник луныд воис, асланыс гӧститӧдныд нинӧмӧн.
Чой ли, вок ли, кодкӧ корис найӧс гӧститны.
Иванӧс, шуӧны, ог нуӧдӧй.
— Тэнӧ колям гортӧ.
Тэ горт ов.
Ов, да ӧдзӧсъястӧ эн эновт.
Амбар ӧдзӧстӧ видз!
— Эн маитчӧй, керка ӧдзӧстӧ и амбар ӧдзӧстӧ видза.
Эн полой, мунӧй да гӧститӧй лабутнӧя.
Мам да бать мунасны вок ордӧ гӧститны.
Иван ӧтнасӧн пукалас, пукалас, мыйкӧ ветлӧдлас ывлаын и думайтӧ:
— Аттӧ, найӧ гӧститӧны, а ме гортын пукала.
Ветла тшӧтш.
Амбар ӧдзӧстӧ да керка ӧдзӧстӧ тшӧктісны видзны.
А ме ог и вошты, сьӧрысь нуа.
Керка ӧдзӧс перйис, пыртіс керка пытшкас, амбар ӧдзӧс пельпом вылас босьтіс и гӧститны муніс мам-батьыс дорӧ тшӧтш гӧститны.
— Мый нӧ, мӧмӧтӧй, керка ӧдзӧсъястӧ эновтін?
— Эг жӧ эновт.
— А мый нӧ?
— То татчӧ вайи, — петкӧдлӧ амбар ӧдзӧс.
— А керка ӧдзӧсыд нӧ кӧн?
Восьса кӧнкӧ колин?
— Керка ӧдзӧссӧ дзеби.
— А кытчӧ нӧ дзебин?
— Гӧбӧчӧ пырті.
Мунісны — амбар ван восьса, нуалӧмаӧсь нин няньяснысӧ.
Керка восьса, дзебӧма ӧдзӧссӧ.
Бара зэв ёна видісны Иванӧс.
Сэсся сійӧс нуисны армияӧ.
Важӧн тай вӧлӧм, норасян кӧ, армияӧ босьтасны.
Бать-мамыс норасьӧмаӧсь.
Иванӧс нуисны, да эз и волы сійӧ.
Сідзи и кытчӧкӧ воши Иван.
А бӧбыд ёна на уна коли!
{Коми йӧз @ Кӧч да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.77–81.}
КӦЧ ДА РУЧ
Олісны-вылісны коркӧ важӧн кӧч да руч.
Ӧти чомйын олісны гожӧмнад, а кӧдзыд арыс пондіс воны, да мыйкӧ вензьыштісны.
Ӧтиыс шуӧ:
— Ме тэкӧд ог ов!
Мӧдыс шуӧ:
— Тэкӧд ме абу жӧ сӧглас тӧвйыны!
Вай торйӧн стрӧитчам.
Руч вӧчис йи чом, а кӧчыс вӧчис пуысь.
Торйӧн тӧвйисны.
А тулыс воис, пондіс нин шоныд лоны, лым сылыштны кутіс.
Ручлӧн йи чомйыд быд лун сылыштӧ жӧ.
А кӧчлӧн дзонь колис.
Ручлы завидь лои, локтіс кӧч дорӧ дай шуӧ:
— Кӧчӧй, кӧчӧй, лэдз менӧ шонтысьны.
А кӧч шуӧ:
— Ог, менам ӧд аслым муртса пуксьыштны паччӧрыд.
— Мем оз и ков паччӧрыд.
Менӧ ӧдзӧс дорад лэдзыштлы, сэн шонтысьышта да бӧр муна.
Кӧч эскис та вылӧ:
— Но инӧ, пырав, шонтысьышт.
Он ӧд тэнӧ кынты!
Пырис руч ӧдзӧс дорӧ, сулыштіс, сулыштіс ӧдзӧс дорын дай шуӧ:
— Кӧчӧй, ме лабичад ог пуксьыштлы?
— Мудзин кӧ, пуксьыштлы, шойччышт.
Руч лабичын пукаліс, пукаліс дай шуӧ:
— Ме тэ дорӧ ог пуксьыштлы шонтысьны?
— Но инӧ, шонтысь да вӧлись пет.
Руч паччӧр дорӧдз кайис, кӧчӧс босьтіс да ывлаӧ вӧтліс.
Кӧч, коньӧр, муніс кытчӧкӧ, понӧль улӧ пуксис дай бӧрдны кутіс.
Зэв ёна бӧрдӧ, коньӧр, лыддьӧдлӧмӧн.
Локтӧ кӧч жӧ дай шуӧ:
— Мый кӧ, вокӧй, тані бӧрдан?
— Кыдзи нӧ ог бӧрд?
Ми ручкӧд стрӧитчим: сійӧ стрӧитіс чомсӧ йиысь, а ме пуысь.
Тулысыд воис, да сылӧн сыліс, а менам эз.
Локтіс сійӧ да менӧ вӧтліс.
— Мунам, кыкӧн ми сійӧс вӧтлам!
Кык кӧч мунісны, кӧсйисны ёна повзьӧдны ручӧс.
Матыстчисны дай горӧдісны:
— Ручӧй, пет!
Он кӧ пет, ми тэнӧ кӧдзыд ваӧн коялам!
А руч шуӧ:
— Ог пов ни кӧдзыд ваысь, ни пӧсь ваысь!
Ме тіянлысь чужӧмнытӧ парсала, пета да!
Мунӧй татысь.
А бӧжӧн кӧ ӧвтышта, кокныд чегласяс!
Повзисны кӧчьяс дай бӧр пышйисны.
Ӧтиыс ӧтарӧ чеччыштіс, мӧдыс — мӧдарӧ
Бара пуксис кӧч понӧль улӧ да бӧрдны кутіс.
Зэв ёна коньӧр синва кисьтӧ.
Пондіс сэті мунны кӧин, юасьӧ:
— Кӧчильӧй-вокӧй, мый нӧ тані тэ бӧрдан?
— А мый нӧ ме ог бӧрд: руч вӧчис йи чом, а ме пӧв чом.
Тулысыд воис, сылӧн чомйыс сыліс, а менам — эз.
Локтіс да менӧ вӧтліс.
Паччӧрӧ водіс да менӧ оз лэдз керкаӧ весиг шонтысьны.
— Вай кыкӧн вӧтлам сійӧс.
Вот найӧ мунісны, кӧч да кӧин, руч ӧшинь улӧ.
Локтісны, кӧин и шуӧ:
— Ручӧй, ручӧй, шуласны, йӧз вӧв вылысь няйтӧ лоӧ лэччыны, а йӧз керкасьыд ӧд сідз жӧ лоӧ турӧбас петны.
Вай пет!
Руч эз повзьы:
— Мунӧй татысь!
А дӧзмӧданныд кӧ менӧ — пета да синнытӧ кыска, бӧжӧн тіянлысь кокнытӧ чегъяла!
Найӧ чӧв усины.
Кӧиныд эськӧ абу полысь, да эз вӧтлыныд вермы.
Бара вӧрӧ мунісны, ӧтикыс ӧтарӧ, мӧдыс мӧдарӧ.
Кӧч сэтӧні бара ёна бӧрдӧ, коньӧр.
Бӧрдіс, бӧрдіс, некодсянь отсӧг абу.
Друг да петук локтӧ.
Бӧж лэптӧма, коса чургӧдӧма, сорссӧ сувтӧдӧма да сідзи и биӧн ӧзйӧ.
Локтӧ, кӧчлысь юасьӧ, горзӧ, код-код-коді лысьтіс сійӧс дзерӧдны, мыйла бӧрдӧ.
А кӧч шуӧ:
— Кыдзи нӧ, петукӧй, ме ог бӧрд?
Ми ручкӧд олім, а сэсся лӧгасим да быдӧн аслыс оланін стрӧитім, сійӧ аслыс йи чом, а ме пӧв чом.
Тулысыд воис, да сылӧн чомйыд сыліс, а менам пӧв чомйыд эз.
Руч локтіс да менӧ вӧтліс.
Ӧні менам керкаын олӧ.
Менӧ весиг шонтысьны оз сибӧд.
— Эн бӧрд!
Вай мунам да сійӧс вӧтлам!
Кӧч оз эскы.
— Да кысь нин ми вӧтлам?! Ми кӧчкӧд ветлім да эг вермӧ кыкӧн вӧтлыны, кӧинкӧд ветлім, да эгӧ вермӧ вӧтлыны.
А тэысь сійӧ оз нин пов!
— Повзяс!
Вот петук лэчыд коса лэптӧма, тшапа восьлалӧ, кӧч бӧрсяньыс локтӧ, синвасӧ век на чышкалӧ.
Чрм дорӧ матысмыны кутісны.
Руч кыліс кок шысӧ:
— Коді сэтӧні локтӧ?
Петук шуӧ:
— Котык-котык!
Тайӧ ме локта, гӧрд сапӧга, пельпом вылын лэчыд коса, ручлысь кӧсъя юрсӧ керавны!
Руч повзьыштіс:
— Пета, пета! — ачыс век на оз пет.
Бара петук грӧзитчӧ:
— Котык-котык, пет, ручӧй!
Йӧз керкаысь турӧбын тэныд ковмас петны!
Ӧні жӧ пет!
Руч бара наянитӧ:
— Нӧрӧвитлӧй, кӧмася.
— Ӧдйӧджык чукӧртчы!
Руч сэтӧні мыйкӧ ачыс век на думайтӧ.
Петук коймӧдысь горӧдіс:
— Наянӧй ручӧй, пет сэтысь.
Он кӧ пет, ме гӧрд сапӧга локта, пельпом вылын лэчыд коса вая, тэнсьыд, ручлысь, юртӧ керала!
Ручлӧн сьӧлӧмыс повзьӧмсьысь морӧсысь чеччӧ, да кыдзи тай сійӧ паччӧр вывсьыд брызнитіс-лэччис ӧшиняд!
Ӧшинь зиль-зёль пазӧдіс и лыйыштіс вӧрӧ.
Кӧч пырис керкаӧ петуккӧд.
Петук шуӧ:
— Ӧшиньтӧ сюяв нитшкӧн.
Эн сибӧд сэсся ручтӧ водзӧ кежлӧ.
Ме ылӧ муна.
{Коми йӧз @ Лӧсьыд олӧм @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.85–87.}
ЛӦСЬЫД ОЛӦМ
Олісны-вылісны пӧрысь гозъя, налӧн вӧліс куим ныв.
Медыджыд нывсӧ пондас коравны ош, но бать-мамыс оз кӧсйыны сетны сы сайӧ нывсӧ.
Кутшӧм пӧ олӧм лёк ош сайын!
Мӧдасны ылӧдчыны да ыстысьны, томджык на пӧ, мед нӧшта ныв кӧсасӧ новлас, бабаюрсӧ новлыны эштас на.
Шӧр нывсӧ коравны локтас кырныш — бать-мам бара пыксьӧны, абу сӧгласӧсь сетны нывсӧ сы сайӧ.
Кыдзи нӧ позьӧ лоны сьӧд кырныш гӧтырӧн!
Ыстысьӧны, водз на пӧ та йылысь мӧвпавны, мед на пӧ нывка юрӧн мыйкӧ дыра олӧ.
А медічӧтсӧ, чаль чуньсӧ, тӧлысь коралас.
Но и сылы лача ни кыв оз сетны.
Пӧрысь гозъялӧн мӧвп вӧлі коркӧ пӧльӧн-пӧчӧн лоны да медічӧт ордас и овны, сылысь челядьсӧ быдтыны.
А лоас кӧ сійӧ кӧнкӧ тӧлыськӧд, сэтысь он нин сэсся аддзыв.
Дай меддона вӧлі чаль чуньныс мам-батьыслы.
Дженьыда кӧ мойдны, эз кӧсйыны сетны и ичӧтсӧ тӧлысь сайӧ.
Кӧдзыд пӧ сійӧ дай вывті ылын.
Коркӧ ӧтчыд медыджыд нылыс вӧрӧ вотчыны мунас дай ошкӧд паныдасяс.
Ошкыд сійӧс бурӧн-сёрниӧн аслас гуӧ нуӧдас.
Шӧр нылыс кыдзкӧ видз вывті гуляйтас, дзоридз ӧктас да юркытш кыас.
А буретш сэні, видз весьтӧдыс, кырныш павмунас-лэбас дай нывтӧ аслас позйӧ нӧбӧдас.
Бара жӧ бурӧн-сӧгласӧн лэбӧдас.
Медічӧт нылыд, бать-мамлӧн чаль чуньыс, вадорӧ лэччас, а сэтчӧ мича тӧлысь петас.
Сійӧ том нывтӧ кымӧръяс сайӧ ас дорас кыпӧдас.
Нылыд оз и пыксьы: эз нин ӧтчыд югыд эзысь тӧлысьнас любуйтчыв.
Ас кежсьыныс колины пӧрысь гозъя да дугдывтӧг шогсьӧны, синва кисьтӧны.
Ӧтчыд локтас ӧшинь улас ош да мурӧстас:
— Эн бӧрдӧй ыджыд нылыд вӧсна.
Сійӧ ме сайын, ай-мамыс ордын моз шань олӧм олӧ.
Локылӧй да асьныд видзӧдлӧй!
Дугдасны бӧрдны пӧрысь мам-бать, мунасны вӧрӧ ыджыд нывсӧ видлыны.
Аддзасны сэні зэв лӧсьыдик, дзик чача кодь керка, уна ӧшиньнас да мича кильчӧнас сералӧ.
Керкасьыс петас серӧдӧм-мичмӧдӧм паськӧма морт.
— Абу-ӧ пӧ тайӧ миян зятьным? — шензьӧны гозъя.
— Ме и эм тіян ыджыд зятьныд, — шуас сера нинкӧма мортыд, пыртӧдас пӧрысьясӧс керкаас да куим жыр петкӧдлӧ:
— Этайӧ олан жыр, этайӧ узьлан вежӧс, а тайӧ — эмбур видзан.
Видзӧдласны гозъя оланінсӧ — югыд да шоныд.
Видзӧдласны узьланінсӧ — небыд да лӧнь.
Видзӧдласны эмбур видзанінсӧ — нажӧвитӧмторсьыс сэні дзескыд.
Быдса вежон ош ордын красуйтчасны-гӧститасны да вӧлись гортас мунасны.
Олыштасны да тӧд выланыс шӧр нывныс усьӧ.
Вай бара бӧрдны.
Ӧшинь увтіыс кырныш лэбзяс да круксас:
— Шор ныв пондаыд эн бӧрдӧй.
Сійӧ ме сайын, барыня моз олӧ.
Локылӧй да асьныд видзӧдлӧй!
Пӧрысьяс дугдасны бӧрдны, мунасны паськыд видз вылӧ.
Видз шӧрас вӧр, вӧр шӧрас ыджыд пожӧм, пожӧм йылас керка.
Сэтӧн ӧмӧй пӧ кырнышыс олӧ?
Кыдзи нӧ ми сэтчӧ кавшасям?
А сысянь шур-шар лэччас небыд пос, налӧн кок дорӧдз нюжалас.
Керкасьыс петас гӧрд пышына кӧтіа морт, лэччас поскӧдыс да нюмдас:
— Ме тіян шор зятьныд, локтӧй пырӧй.
Пӧрысь гозъятӧ пыртӧдас кӧтіа мортыд керкаас да петкӧдлӧ:
— Тайӧ олан жыр, этайӧ — узьлан, а тайӧ кык вежӧсыс — эмбур видзан.
Керкасӧ видзӧдлӧм бӧрын бать-мамлӧн лов вывсьыныс из усьӧ: ош-зятьыс бура олӧ, но тайӧ сыысь на озыра да шаня.
Кык вежон сэсся кырныш ордад гӧститасны-красуйтчасны да вӧлисти гортаныс мӧдӧдчасны кокни сьӧлӧмӧн.
Оласны, оласны да медічӧт нывсьыс гажныс бырӧ, и бара мӧдасны бӧрдны.
Ӧшиняс югыд тӧлысь мыччысяс дай такӧдӧ гозъяӧс:
— Ичӧт ныв вӧснаыд эн шогсьӧй-бӧрдӧй.
Сійӧ менам гӧтыр, и ставыс сылӧн судзсьӧ, быдтор эм.
Локтӧй да видзӧдлӧй асьныд.
— А кыдзи нӧ ми кымӧр саяс каям? — юаласны.
— То тайӧ доддьыс кыпӧдас, — вочавидзас тӧлысь да коляс налы ӧдера-кузола додь.
Дугдасны бӧрдны пӧрысь бать-мам, пасьтасясны, кӧмасясны шоныдджыка, пуксясны ӧдера доддьӧ и сійӧ кыпӧдас найӧс кымӧрысь вылӧ.
А сэні из керка сулалӧ, еджыдсьыс-еджыд.
Сы дінӧ и сувтас доддьыд.
— Оз-ӧ тані и тӧлысьыд ов? — чатрасьӧны гозъя.
Керкасьыс петас бур сапӧга морт да сёрни панас:
— Ме тіян коймӧд зятьныд.
Локтӧй, пырӧй ме ордӧ, видзӧдлӧй, кыдзи ола.
Пыртас тӧлысь найӧс гортас, петкӧдлӧ керкасӧ:
— Тайӧ вежӧсыс — оланін, этайӧ — узьланін, а сійӧ куим жыръяс эмбур видзам.
Видзӧдласны сідз пӧрысь гозъя керкасӧ, да сьӧлӧм выланыс кокняммас: ош зять лӧсьыда олӧ, кырныш зять сыысь лӧсьыда, а тайӧ — содтӧд на лӧсьыда.
И куимнанныс гӧтыръясныскӧд бура олӧны, лӧсялӧны.
Налӧн нывъяс оз шогсьыны, кыдзи шуласны, семьяаныс лад, сӧвет да пӧся радейтчӧм.
Со ӧд: полісны нывъяссӧ сетны ош, кырныш да тӧлысь сайӧ.
Сійӧ йӧз синмыдлы, гашкӧ, найӧ — лёк зверь, сьӧд лэбач да войся ыргӧн гӧгыль.
Сӧмын ортсысянь видзӧдлӧм-аддзылӧм серти йӧзсӧ эн на донъяв, тшӧтш и гортас аддзыв да семьянас олӧмсӧ видзӧдлы.
Дженьыда кӧ, пӧрысь гозъяыд куим вежон гӧститасны-красуйтчасны тӧлысь ордад.
Шань йӧз сайӧ пӧ миян нывъяс петісны.
А сэсся гортас жӧ лэччасны: йӧзад бур-бур, а гортад пӧ тай медся на лӧсьыд.
{Коми йӧз @ Мамтӧм Машук @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.91–97.}
МАМТӦМ МАШУК
Олісны-вылісны коркӧ гозъя, ныв быдтісны.
Зэв радӧсь найӧ: олӧмаӧсь нин асьныс да, нылыс зэв любӧ.
Но мамыс сэсся висьӧдчыштны кутіс, кузякодь нёрпаліс да Машуксӧ мамтӧг колис.
Бать шогалыштіс, а сэсся выльысь гӧтрасьны мӧвпыштіс.
Нылыслысь и юасьӧ, сирӧтанад пӧ гажтӧм, кӧнкӧ, да мый шуан, вайӧда кӧ выль мамӧс.
А мӧдыс, дерт, оз на гӧгӧрво да вочавидзӧ:
— Вайӧд!
Виччысьӧ, ыштӧ, мый и збыль выль мам шаньӧн лоас.
Батьыс корсис дӧваӧс.
Веськаліс сійӧ скӧр, аслас ныв жӧ эм.
Со овмӧдчисны, и сійӧ ассьыс нывсӧ сэтшӧма лэптӧ, нинӧм оз сет уджавны, а Машаӧс быд уджӧ индӧ.
Вермӧ кӧть оз вермы, но ставсӧ сылы тшӧктӧ вӧчны.
Вольпась сылы оз и вольсавлы.
Ывлаысь Маша пырас, ичиньыс пыр и печкыны пуксьӧдӧ.
Пыр сійӧ печкӧ, коньӧр.
Но коркӧ печкис сійӧ, дай ректалісны ректансьыс шӧрт чукӧрсӧ.
Тьӧткаыд шӧрттӧ кӧтӧдыштіс, кунваын видзис, пачас нӧшта пӧжис дай шуӧ Машалы:
— Мун да юас пожъяв, сӧмын эн уськӧд, пожъяв сӧстӧма.
Вӧйтан кӧ, гортӧ эн лок!
Нывка думайтӧ, мед эськӧ не уськӧдны.
А юыс зэв визув вӧлі.
Пожъяліс, пожъяліс: ичиньыс ӧд грӧзитіс, няйтӧн пӧ эн вай.
Ёна нин пожъяліс, но ньӧрйӧ крукасис да кисьыс мыніс шӧрт тӧбйыд.
Гумыль-гамыль и нуис ваыд сійӧс.
Бӧрдіс-бӧрдіс Машук, котраліс-котраліс, но кысь вӧтчан, ваыс визув да.
И думайтӧ: эськӧ муна, да ог лысьт!
Ог мун гортӧ, ваас шыбитча, мый лоны ло.
Босьтіс да шыбитчис ваӧ.
Висьтавнытӧ регыд, а ог тӧд, дыр-ӧ мысти сэтӧн ваас веж луд лоис, а ваыс воши.
Веськаліс Маша веж луд вылӧ.
Сэні сад быдмӧ, туй мунӧ, и зэв гажа.
Лэбачьяс сьылӧны.
Сійӧ пондіс водзӧ мунны.
Воис кутшӧмкӧ керкаӧдз.
Кильчӧ вылас кык гӧлик чышкысьӧ, мортыс абу, а чышкӧны.
Дивӧ лои нывкалы:
— Кыдз нӧ тайӧ гӧликъясыс асьныс чышкӧны?
Некысь эг на аддзывлы.
Час, ме ӧтисӧ босьта, гашкӧ, коркӧ гортӧ на муна да сгӧдитчас.
Голик босьтіс, кольны оз лысьт, воштӧмысь полӧ.
Бара водзӧ муніс, видзӧдӧ: ведра ӧтнас туйӧдыс, тыртӧм ведра, гольгӧ-мунӧ.
— Аттӧ дивӧ!
Тайӧ эськӧ кутшӧм лӧсьыд меным, гортӧ кӧ нуны.
Уджтӧ ог вевъяв вӧчны, а ведраыс ачыс мунӧ.
Ваыдла кӧ ыстылан, гашкӧ, ачыс ваяс.
Ме тайӧс босьта.
Ведратӧ босьтіс.
Бара водзӧ мунӧ и мунӧ, ачыс оз тӧд кытчӧ.
Зэв ыджыд керка мыччысис, важ, пӧлӧстчӧма, чусмӧма зэрсьыс.
— Код бара татӧн олӧ?
Лысьта ог пыравны?
А быть кытчӧкӧ пырны колӧ вой кежлад.
Стен дорас ляскысис дай кывзӧ.
Ведратӧ гольскылӧ пуктіс, и кодкӧ ӧшинь дорад локтіс, грымакылӧ кок шыыс.
Маша чӧв сулалӧ.
И шыасисны пытшкӧсас:
— Код сэн?
Пыр керкаас!
Нывка шыасис вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ме!
А тэ нӧ коді?
— Ме пӧчӧ, пыр лок, эн пов.
Ӧти киас гӧлик рос, мӧд киас ведра — ывлаад оз коль — Маша пырис керкаӧ.
Пӧчыс юалӧ:
— А мыйла тайӧс меным ваян?
Найӧ ӧд абу прӧстӧйӧсь.
Ведраыс ачыс ватӧ ваялӧ, гӧликыс ачыс ёгтӧ чышкӧ.
Тайӧ тэныд вайи.
— Ме ордӧ некод на эз волыв.
Тэ кӧ локтін, пывсьӧд менӧ.
Менам и челядь эм.
Тэ пывсян ломты, кужан кӧ, челядьӧс и менӧ пывсьӧд.
— А ме шӧрт тӧбйӧс ваӧ уськӧді да сійӧс корсьны петі.
Эн-ӧ аддзыв тэ?
— Аддзылі, аддзылі.
Кужан кӧ меным уджавны — босьтан шӧрт тӧбтӧ.
Но талун сёр нин, вод да узь, а аски тэнӧ инда пывсян ломтыны.
Вердіс-юкталіс.
Асывводз Маша узьӧ на, а сылысь кок шысӧ кылӧ: гым-гым ӧтарӧ ветлас джоджӧдыс, гым-гым мӧдарӧ.
А Машаӧс шебралӧма юр вывті.
Шебрас увсьыс кыйкнитліс, мый сійӧ керӧ.
Вӧлӧмкӧ, блин пӧжалӧ Ёмаыс, скӧвӧрӧдаӧн дзижгӧ, уна нин пӧжалӧма и чуксалӧ:
— Муса ныв, чеччы, ме тэнӧ верда, сэсся талун пывсян ломты.
Мӧдыс шуӧ:
— Ломта, пӧчӧй, ломта, кужа кӧ!
Вердіс зэв бура пӧсь блинӧн, чайӧн юкталіс и шуӧ:
— Сэтӧн чер менам, пес.
Босьт истӧг.
Пывсян ломтан да, мед тшыныс оз пет, мед ме ог аддзы.
А кор ваймас да жар лоас, мед эз кольмӧд.
Да вай ключ ва!
Маша думайтӧ: ведраыд эськӧ и эм, да кысь ключ ватӧ корсян?
Но ладнӧ.
Сійӧ пессӧ эз гырыся поткӧдлы, а босьтіс да сартас моз юкаліс, вочасӧн век ӧтарӧ ломтіс, тшын эз и петлы пывсянысь.
Тшын эз петлы, а сэтшӧм жар лои, абу чад и.
Шуис рослы:
— Гӧликӧй, гӧликӧй, вай, мый верман, чышкав.
Голик босьтіс да быдӧн ниртіс-зыртіс.
Сэтшӧм лои сӧстӧм-пелькӧдӧм пывсяныс.
А ведралы шуис:
— Ведраӧй, ведраӧй, кыдз воддза кӧзяйка-кӧзяиныдлы, сідз жӧ меным тэ служит!
Ваяв пывсянас ключ ва!
Ведра ачыс куш гӧняйтӧдлӧ.
Ваяліс ключ ва уна, дозъяс тырины, ваыс шоналіс и.
Дась лои ставыс.
Локтіс керкаас и шуӧ:
— Но, бабушӧй, шогмас ли оз, а ме пывсянтӧ ломті.
Позьӧ нин пывсьыны.
А Ёма вӧлӧма кузь ныра, дӧрӧм мыга, котралӧ лёзь юра и шуӧ:
— Менам челядь эм, бура кӧ пывсьӧдан найӧс, бура тэныд и мынта!
Сэсся шердынын да чуманын лягӧпиян ваяліс сылы.
А сэн найӧ чипсӧны быдӧн, горзӧны, нявзӧны, лявгӧны, тшыгӧсь.
Колӧ пывсьӧдны со найӧс.
Маша петкӧдас да пывсьӧдас найӧс, быдӧнӧс мыссьӧдас да пӧлялас сэтшӧм бура.
Сэн турун ли мый ли вӧлі пуктӧма, сійӧс шыбитас да выльысь вольсалас.
Лягӧпиянсӧ сэтчӧ пукталас, ставыс унмовсясны, шы ни тӧв.
Вайӧдас Ёмалы.
— Бур, некод оз бӧрд.
Кужин кӧ менсьым челядьӧс мыссьӧдны, сэсся и менӧ пывсьӧд.
Ёмаӧс пывсьӧдіс, майтӧгаліс быдӧн, ключ ваӧн киськаліс да мыськис юр и кок.
Мӧдыслы нимкодь.
Ёма и шуӧ:
— Аттьӧ.
Кужин уджавны, куж и дон босьтны.
Талун вай узь, а аски мунан гортад.
Асывводз сійӧ бара пӧжаліс блин.
Чуксаліс:
— Машук, чеччы!
Тэн талун гортад мунны.
Воштіс батьыд, ёна нин корсьысьӧ.
Вердіс-юкталіс.
Кыськӧ вайӧ кык ящик, гӧрд дай сьӧд.
Пызан вылас пуктіс и шуӧ:
— Кодыс тэн колӧ?
— Бабушӧй, ме ӧд ог тӧд, кодыс.
Ӧтикыс ыджыд, мӧдыс ичӧт.
Кодыс тэныд абу жаль, сійӧс и сет.
— Тэнад бур уджысь ыджыдсӧ ог сет.
Дзолясӧ сета.
А мӧдыс и думайтӧ, мыйла нӧ шуис бура уджалӧмӧн, а ыджыд ящиксӧ оз убӧлит сетны?
Дзоляниксӧ сетіс.
Томанас и ключыс.
— Гортад локтан да тайӧс ичиньыд дырйи эн восьт.
Тэ батьыдкӧд восьт пызан вылад.
Мен регыд висьтавны, а вежон лои локныс ли, лун-мӧд ли, гашкӧ, Машӧлы.
Гортӧ воис, а бать пыр на шогсьӧ: ныв вошӧма.
Ныв локтӧ, ящик киас, ключыс клёнакылӧ.
Бать кутіс да окаліс:
— Кытчӧ нӧ тэ вошин, кысь локтін?
— Ветлі сідз да сідз гӧститны да нажӧвитчыны.
— Ящикыс нӧ тайӧ мыйла?
— Тайӧ мен пӧчӧ козьналіс, ичиньтӧ ысты керкасьыд, да ми тэкӧд восьтам.
Пызан вылӧ пуктіс ящик.
Тьӧткаӧс ыстісны, а сійӧ оз пет.
Машук и шуис:
— Ичинь, пет, тась би петас, биа сабля, и миянлысь ставнымлысь юрнымӧс кералас.
Сэсся тьӧткаыд кывзас да петас.
Ключсӧ бать бергӧдас, восьтас.
Сэтӧні быдторйыс Машалы: и шӧвк сунисыд, и шӧвк чышъяныд, и шӧвк чулкиыд, бур платтьӧыд — но быдтор.
А тьӧткаыд нылыскӧд пырӧны.
Завидь лои налы: кысь тайӧ да мый тайӧ?
Маша ставсӧ висьталіс, кыдз ветліс.
Ичиньыслӧн лы и сьӧм, ставыс пондіс тіравны, шуӧ нылыслы:
— Аски ме тэнӧ мӧдӧдла шӧрт пожъявны.
Печкӧм шӧрт бара дасьтіс и шуӧ:
— Мун да пожъяв мичаа.
— А оз кӧ усь?
— Оз кӧ усь, шыбит ваас, да эн пов, ачыд уськӧдчы ваас, кыдзикӧн эсійӧ висьталӧ.
Тьӧтка ныв лэччис ва дорӧ, пожъяліс да пожъяліс, но шӧрт тӧб оз усь.
Локтіс дай шуӧ:
— Мам, менам шӧрт тӧб некыдз оз кылав, шыбитла и быдӧн да.
— Кильчӧ вылын эм карнан.
Босьт да сійӧн йӧткав.
Сідзи и вӧчис нылыс.
Кытчӧкӧ воши шӧрт тӧб, ачыс шыбитчис ваӧ.
Ваӧ шыбитчис дай воис луд вылад.
Сэті муніс да муніс, ме ог тӧд, дыр-ӧ, и аддзис гӧлик чукӧр.
Скӧрмис быдӧн сійӧ:
— Мый чышкысянныд да пӧръясянныд?
Эз и босьт, сідзи и зӧрксьӧдіс-муніс водзӧ.
Аддзӧ — ведра гольскӧ-мунӧ туй кузя.
Сылы брунӧбтіс кокнас:
— Быглясян сэні туй вылын, мешайтчан кок улын.
Воис Ёма керка дорад.
— Код бара татӧні олӧ?
Час, кодкӧ кылӧ оз.
Стен дорад ляскысис, дыркодь кывзысис.
Кодлӧнкӧ кок шы грымакылӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Пырис, а Ёмаыд блин пӧжалӧ.
Нырыс ыджыд, юрыс лёзь, синмыс паськыд, яйыс абу, куш лыыс, кӧмтӧм, дӧрӧм мыгыс няйт.
Пырысьыд эз весиг и шыась.
А мӧдыд и скӧрмис:
— Но, локтін ме ордӧ, пырныд лысьтін, а шыасьныд он?
А ме тэнӧ удж вылӧ кӧсъя индыны, локтін кӧ.
А нылыд нурбыльтас:
— Шӧрт тӧбйӧс уськӧді.
— Тӧда.
Тӧбтӧ тэ эн уськӧд, а шыбитін.
Но ладнӧ.
Аскиӧдз узь, сэки аддзам.
Кужан кӧ уджавны, шӧртыд сюрас.
Сідзи жӧ вердіс, водтӧдіс.
Асывводз бара пӧжасьӧ.
Нылӧс вердыштіс.
Чӧскыд сёяннас эз и верд.
И шуӧ:
— Ме сэсся тэнӧ удж вылӧ ыста.
А ныв чӧв олӧ, нинӧм оз шу.
— То сэн чер, пес, ведра, сэні пывсян.
Ва ваяв, ключ ва.
Кӧн ключыс, индіс.
Ныв оз и кӧсйы сёрнитны.
Петіс, чертӧ босьтіс, клоп да клоп — пестӧ поткӧдлӧ.
А ён, бура вердӧ мамыс да.
Пес поткӧдліс да пывсян ломтіс.
Сьӧд тшын пуркӧдӧ.
А Ёма видзӧдӧ.
Сэсся кыськӧ, гашкӧ, гуранысь, ведра-мӧд няйт ва вайис.
Коркӧ и ваймис пывсяныд, чад на пӧдлаліс.
Локтіс дай шуӧ:
— Пӧрысь, пывсяныд дась, пет да пывсьы!
А мӧдыс воча:
— Менсьым тэ челядьӧс первой пывсьӧд.
Кужан кӧ найӧс пывсьӧдны, ме кужа и дон тэныд мынтыны.
Бара чуманъясын вайис лёк люв-лявсӧ.
Петкӧдіс ныв найӧс пывсянӧ зывӧктӧмӧн.
Киас некодӧс оз босьт, а кодӧс босьтлӧ, уськӧдӧ.
Кодлысь коксӧ музгыльтӧ, кодлысь кисӧ дойдӧ, кодлысь синсӧ перйӧ.
Омӧлика найӧс кӧтӧдыштіс, важ няйт вольӧс вылас пукталіс, кӧдзыд ваӧн киськаліс.
Найӧ эз и дугдывны, ӧтарӧ бӧрдӧны, няргӧны.
Вайӧдіс бӧр.
Мамыслы сетіс.
Сійӧ шуӧ:
— Кутшӧма уджалін, сэтшӧм и дон босьтан.
Но талун вод да узь, а аски ме тэнӧ гортад мӧдӧда, мамыд дорӧ бӧр.
Нывка юасьӧ:
— А шӧртыс менам кӧн?
— Аски аддзан, нуан гортад этайӧс да, — и петкӧдӧ бара кык ящик.
Ӧтикыс ыджыд, гӧрд, а мӧдыс ичӧтик, сьӧд.
Пызан вылӧ пуктіс дай юалӧ:
— Но, бур ныв, кодыс тэн колӧ, ыджыдджыкыс али ичӧтыс?
Нылыд мӧвпалӧ, ыджыдас ӧд унджык добраыс.
— Дерт жӧ, гӧрдсӧ босьта!
Ыджыд ящиксӧ и сетіс Ёмаыд.
Нывка муртса-ӧдва кыскӧ сійӧс, гортӧ мунӧ.
Локтіс гортӧ, мам босьтіс ящик, сэтшӧм любӧ налы!
А Ёмаыд шуліс: ті тайӧс мамыдкӧд пывсянад восьтӧй.
Батьныдтӧ сэки пӧ эн сибӧдӧй.
Ладнӧ, найӧ мунісны, пывсянӧ пырисны, ӧдзӧс сиптісны да ящиктӧ сэк сӧмын восьтны шуисны.
Вевтсӧ муртса лэптыштісны, а сэтысь кыдз тай нюдз ньӧр петас да кыкнансӧ пӧвсавны да вӧтлыны мӧдас!
Эня-ныла сідзи и пышйисны кытчӧкӧ зэв ылӧ, абуӧсь ӧні найӧ.
А батьыскӧд Маша колисны дай ӧні на олӧны.
{Коми йӧз @ Нёрым @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.104–107.}
НЁРЫМ
Ӧтчыд тешкодь Нёрым нима пӧль кӧм гоз кыас и мӧдӧдчас вузавны сійӧс.
Нопйӧ пуктас и мӧдас туйӧ.
Мунас, мунас и аддзӧ керка.
Керкаӧ пырас и юасяс узьны.
— Том ичмоньяс, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, — шуасны, — мыйла ог лэдзӧ.
— Ачым, — шуӧ пӧль, — инаси.
А менам на ноп эм, кытчӧ сійӧс пукта?
— Пельӧсас, — шуӧны, — миян курӧг-петук олӧны.
Сэтчӧ, поз дінас, и пукты.
— А сэн, — шуас Нёрымӧ пӧль, — сылы самӧй места и эм.
Сёясны-юасны да водасны узьны.
А Нёрым пӧльыд войнас гусьӧникӧн чеччылас да ассьыс кӧмъяссӧ косявлас.
Асывнас чеччас кӧзяйка, видзӧдлас и аддзас — Нёрым пӧльлысь кӧмсӧ косявлӧмаӧсь.
Пӧль садьмас, и кӧзяйкаыд висьталӧ:
— Нёрымӧ пӧльӧ, ыджыд беда ӧд вӧчӧмаӧсь курӧг-петукыд.
— А мый сэтшӧмыс, — шуӧ сійӧ, быттьӧ нинӧм оз тӧд, — кутшӧм беда?
— Кӧмъястӧ чашйӧмаӧсь-косявлӧмаӧсь.
А дедыд и шуалӧ:
Мӧдла жӧ, мӧдла.
Баяр водзӧ мӧдла.
Сё шайт дон беда вӧча.
Бур петукнад он мынӧ.
Кӧзяйка и шуӧ сылы:
— Эн жӧ мӧд, эн мӧд, сё шайт дон беда эн вӧч, медся бур петукнымӧс сетам.
Но, пӧльыдлы сетасны петукӧс.
Нопйӧ сійӧс пуктас и мӧдас водзӧ.
Мунас, мунас, и бара рыт пуксьӧ.
Керка воас, да узьны вӧзйысяс:
— Ичмоньясӧ, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, лэдзам, кыдз ог лэдзӧ Нёрым пӧльӧс.
— Ме эськӧ инаси, да менам ещӧ петук эм.
Кытчӧ эськӧ сійӧс йӧртны?
— А миян, — шуӧ кӧзяйка, — эмӧсь бальӧяс.
— Сэн сылы медбур места, — шуӧ дедыд.
Сідз жӧ водісны.
Войнад дедыд сувтлас да петукыдлысь юрсӧ бергӧдас.
Асывнас чеччасны, а петукыд кулӧма.
Чайтасны, мый ыжъясыд петуктӧ люкалӧмаӧсь.
Нёрымӧ пӧльӧ и бара кутас шуавны:
Мӧдла жӧ, мӧдла,
Баяр водзӧ мӧдла,
Сё шайт дон беда вӧча,
Бур ыжнаныд он мынӧ.
Кӧзяйка и шуӧ:
— Сё шайт дон беда эн вӧч, медбур ыжнымӧс сетам.
Но, дед мӧдас водзӧ.
Нопъяс ыжтӧ сюяс.
Мунас, мунас, бара рыт воас.
Ӧти керкаӧ пырас да узьны вӧзйысяс:
— Ичмоньясӧ, он-ӧ лэдзӧ менӧ узьны?
— Лэдзам, лэдзам, кыдз ог лэдзӧ Нёрым пӧльӧс.
— Ачым эськӧ инаси, да менам ыж на эм.
Кытчӧ эськӧ сійӧс йӧртны.
— А миян, — шуӧ кӧзяйка, — ӧшъяс эмӧсь, на дінӧ картаас и лэччӧд.
— Сэн сылы медбур места, — шуӧ дедыд.
Сёясны, юасны и водасны узьны.
А войнад дедыд сідз жӧ чеччылас да ыжсӧ и начкас.
Асывнас петас кӧзяйка, а ыж кулӧма.
Чайтас, мый ӧшъяс ыжсӧ люкалӧмаӧсь.
Кӧзяйка висьталіс Нёрым дедлы та йылысь, а сійӧ:
Мӧдла жӧ, мӧдла.
Нёрым пӧльыс мӧдла,
Сё шайт дон беда вӧча —
Бур ӧшнаныд он мынӧ.
А кӧзяйка кутас шуавны:
— Эн жӧ мӧд, эн мӧд, сё шайт дон беда эн жӧ вӧч, медбур ӧшнымӧс сетам.
Ӧшсӧ сетасны.
Нёрым дед шердынӧ сійӧс доддялас и мӧдас.
Сьыланкыв горӧдас:
Кӧмысь дай курӧгӧ вои,
Курӧгысь дай ыжӧдз вои,
Ыжсянь дай ӧшкӧдз вои.
Кӧч сылы паныд лоӧ.
— Нёрымӧ пӧльӧ, сэтшӧм лӧсьыда тэ сьылан.
Он-ӧ лэдз менӧ доддяд?
— Но, — шуӧ, — пуксьы.
И бара сійӧ горӧдас сьывны.
Локтас сылы паныд кӧин.
— Татшӧм лӧсьыд сьыланкыв тэ сьылан, Нёрымӧ пӧльӧ, он-ӧ лэдз менӧ доддяд?
— Пуксьы, — шуас сійӧ.
Бара сьыланкыв горӧдас, сійӧс жӧ.
Локтӧ ош.
— Татшӧм лӧсьыд сьыланкыв сьылан да он-ӧ лэдз менӧ кывзыны?
— Пуксьы, — шуас.
Сӧмын на сьыланкывсӧ горӧдас Нёрым дед, а заверткиыд сылӧн и орӧ.
Кодлыкӧ ковмас ветлыны завертки пула вӧрӧ.
Нёрым дед первой ыстас кӧчӧс.
Кӧч ветлас да ваяс ньӧр.
— Тайӧ оз шогмы, — шуас Нёрым дед да ыстас кӧинӧс.
Кӧин ветлас да ваяс коз, вужнас и быдӧн.
— Тайӧ оз жӧ шогмы, — шуас Нёрым дед да ыстас ошкӧс.
А ош ваяс ыджыд пу, вужнас и ув-вожнас и быдӧн.
— Тайӧ оз жӧ шогмы.
Вай ті караулитӧй ӧшсӧ, а ме ачым ветла.
Нёрым пӧль ачыс мунас.
Сӧмын на сійӧ саялас, а ӧштӧ зверьясыд начкасны, ошкыд да кӧиныд, да кӧчыд яйсӧ сёясны, кусӧ пу вылӧ ӧшӧдасны да сідз и сувтӧдасны, кыдз и сулалӧ вӧлі, а мед куыс вӧрис — пӧтка куталасны да йӧртасны ку пытшкас.
Нёрым локтас, завертки вежас, пуксяс шердынад да кучкас, а ӧшкыд пӧрӧ: ылӧдчысьтӧ асьсӧ ылӧдісны.
{Коми йӧз @ Ош да мужик @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.111–114.}
ОШ ДА МУЖИК
Важӧн миян вӧлі нӧвина уджалӧны, тыла вӧчӧны, либӧ — вӧрсӧ кералӧны, сэтчӧ сю кӧдзӧны.
Ӧти дядьӧ мунас нӧвина керавны.
Вӧр пӧрӧдӧ.
Локтас сэтчӧ ош дай шуӧ:
— Бог помощь, дядьӧ.
Тэ тай ӧтнад, тӧварышӧ менӧ босьт.
А дядьӧ, дерт, думайтӧ: кутшӧм отсӧг ош помысь.
Сійӧ абу морт.
— Ог босьт.
Мый тэысь пӧльзаыс?
Тэ ӧд он вермы нинӧм керны.
Тэнад певйыд абу, да чертӧ кутны он вермы.
Мӧдыс шуӧ:
— Ме кыдзкӧ верма тэныд отсасьны.
Он кӧ паяд сибӧд, ме тэныд ог сет нинӧм вӧчны.
Мужик шуӧ:
— Но, мый сэсся керан.
Пӧльза кӧ меным оз ло, мыйла ме уджала.
Сибӧда пайӧ.
Сёрнитчам сӧмын: мый воас татысь, мый быдмас, ме йылас кутчыся.
А тэн унджыксӧ сета.
Ош зэв рад лои.
Коркӧ нӧвина уджалісны, тыла ректісны, кӧдзисны.
Ош мыйкӧ тшӧтш отсасьӧ, кутшӧмкӧ путоръяс шыбитӧ боквыв да мый да.
Коркӧ налӧн и сю кутіс воны, зэв бур сю воӧ.
И вундыны ковмис.
Мужик локтіс вундыны, а ош эз лок.
Мужик и шуӧ:
— Он кӧ кӧсйы тэ меным отсавны вундыны, ме тэныд нинӧм ог сет, весиг вужсӧ.
Коркӧ локтіс ош, но кысь сылы вундыныс, ӧтнас мужик вундіс.
Пуктіс плака, босьтіс чер, кольта йывъяссӧ ставсӧ черӧн тшӧтшӧдліс, мешӧкъясӧ сюяліс.
Ошлы и шуӧ:
— Вот тэныд вужйыс коли, сійӧс нетшкы.
Дӧвӧлен?
Мӧдыс шуӧ:
— Дӧвӧлен.
Мужик муніс сю доддьӧн, а ош кольччис идзас нетшкыны.
Мужик сютӧ изӧдіс пызьӧ да чӧскыд нянь тӧвбыд сёйис, а ош мульчикаліс кос идзас да вуж, сылы нӧ мый, коньӧрлы.
Нямляліс, а пӧльзаыс абу: ньылыштныс оз вермы.
Нямлялас, нямлялас, но кынӧмсӧ косявлӧ.
Дерт, прамӧй сёйӧм сылӧн эз нин ло.
Сідзик и олісны.
Во коли.
Мужик бара коркӧ лӧсьӧдчис мунны вӧрӧ.
Бара думайтіс:
— А мен эськӧн кӧть вӧрас мунны да сёркни кӧдзны.
Вӧчны места вӧрӧ.
Мужик ветлӧдліс, ветлӧдліс вӧрӧд, бур места сюри, ньыв пуа, а сёркнисӧ ньывъя местаӧ кӧдзлывлісны.
Вына, сьӧд муа местаыс.
И вот кераліс сійӧ вӧрсӧ, а кор муыс косьмис шонді водзын, сотіс тыласӧ.
Сёркни кӧйдыс лӧсьӧдіс, муніс сёркни кӧдзны.
Бара ош сэтчӧ воис дай шуӧ:
— Ок, тэ ёна жӧ ылӧдлін колян во: тэ йывсӧ сёйин, а ме вужсӧ сёйи.
Таво ме вужнад ог сӧгласитчы.
Ме таво йывсӧ босьта.
Старик шуӧ:
— Мый нӧ, ме сӧгласитча.
Таво ме вужсӧ сёя, колян во тэ вужсӧ сёйин-а.
Сета ме тэныд йывсӧ.
Ош зэв рад лоис.
А сёркни сэтшӧм гырысь артмӧма, юр кодь быдӧн.
Коркӧ нетшкисны, зэв радӧсь.
Тшӧтшӧдісны.
Дедӧ нуис сэтысь сёркни, зэв уна сюрис.
Ошлы коли корйыс.
Дерт, сійӧ корйӧн ёна эз красуйтчы.
А дедӧ тӧвбыд пӧжӧм паренча сёйис.
Дерт, сійӧ ёна эз мучитчы, уна вӧлі да.
Вот и думайтӧ:
— Кыдз эськӧ ещӧ локтан во меным овны?
Час, ме пукта таво капуста.
Бара коркӧ муніс, вӧрыс сійӧ жӧ, гашкӧ, и воддза местасӧ лэптіс зырйӧн.
Вужъяс жугӧдіс.
Пуктіс сэтчӧ капуста.
Ёна старайтіс капустасӧ.
Быдмис сійӧ зэв бура, зэв гырыся.
Ош тшӧтш видзӧдлывны волывлӧ, шуӧ:
— Таво ме йылад ог нин кутчысь.
Кык во нин менӧ ылӧдлін.
Воддза воас вужсӧ сёйи, тэ йывсӧ сёйин-а.
Колян во ме сёйи йывсӧ.
Тэ вужсӧ сёйин.
Таво ме йылад ог кутчысь.
Колян во ёна мучитчи.
Таво бара вужъяс кутчыся.
Коркӧ капуста керны ковмис, ар нин лои, Покров.
Дедӧ локтіс вӧлӧн-доддьӧн капустала.
Кералӧ мачьяссӧ.
А ош локтіс, шуӧ стариклы:
— Миян договор сэтшӧм, таво йывсӧ тэн сёйны.
Таво ме ог кутчысь йылад.
Тэ колян во менӧ ылӧдлін.
Дедӧ, гашкӧ, и кык додь тыр мач кераліс да гортас нуис.
А ош капуста подсӧ нетшкис, аслыс гуас нуис.
Гу дорас, кӧн сійӧ олӧ, меститіс.
Бара старик ылӧдліс ошкӧс.
{Коми йӧз @ Ӧксы пиян да Ӧксинь @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.117–121.}
ӦКСЫ ПИЯН ДА ӦКСИНЬ
Олісны-вылісны коркӧ важӧн гозъя.
Быдмис налӧн Ӧксинь нима ӧтка ныв.
Гӧтырыс вӧлі мичасьыс-мича, и нылыс сы кодь жӧ.
А сэки тшыкӧдчӧны вӧлі, завидьысла вомдзавны зілисны.
Со сэсся гӧтырыс висьны кутіс да надзӧникӧн косьмис — вомдзалісны, и сійӧ шуӧ верӧсыслы:
— Тыдалӧ, меным абу нин шуӧма овны, а ме век жӧ мича вӧлі, и меысь ёна мисьтӧмсӧ эн босьт, кор мӧдан выльысь гӧтрасьны.
Верӧсыс сылы воча:
— Кысь и тэ кодь мӧдыс сюрас?
— Кодлы менам венеч ув платтьӧ лӧсялас, сійӧс и босьт.
Коркӧ куліс гӧтырыс, ныв быдмӧ да быдмӧ, а бать аслыс невестапу бӧрйӧ.
Ни ӧти оз сюр, мед эськӧ гӧтыр кодьыс вӧлі.
Ёна бӧрйысис, гашкӧ, и во-мӧд-коймӧд, а нылыс сэк кості дзикӧдз кисьмис-верстяммис, но нач мамыс кодь.
Кыдзкӧ мӧдӧдчис сійӧ кытчӧкӧ, и босьт да шу:
— Айӧй, позьӧ мем мамлысь платтьӧсӧ пасьтавлыны, талун ӧтилаӧ мӧді да?
— А кад нин, чайта, буретш тэд лоӧ, гашкӧ.
Видлы.
Ӧксинь вайис кудйысь да пасьталіс мам паськӧмсӧ — но кульӧма да ляскӧма мамыс!
Батьыд и панӧ татшӧм сёрни:
— Мамыд вот шуліс, кодлы пӧ платтьӧыс лӧсялас, сыкӧд и гӧтрась, сійӧс и корав.
Лоӧ миян тэкӧд ӧтлаасьны.
— Ог, ог, ог кӧсйы, да нӧшта батькӧд!
Быд ногыс пыксьӧ, а айыс тшӧкыда мӧдіс асланьыс мырдӧн синны, гӧтрасям пӧ, скӧралӧ нин да повзьӧдлӧ:
— Ме тэнӧ ловйӧн гуала.
— Но и гуав, — оз пов нылыс. — Батькӧд венеч улӧ мунӧм дорысь бурджык лоӧ.
Ме бурджык гуӧ пыра.
— Сідзкӧ, и гуала ме тэнӧ.
Сэсся другъясыслы шуӧ:
— Нуӧдӧй сійӧс куш эрд вылӧ, гу кодйӧй да ловъянас сюйӧй сэтчӧ.
Эн виӧй, а пуксьӧдӧй гуас!
Няньтор да ньылыштмӧн ва сетіс, и нуӧдісны сійӧс эрд вылӧ.
Гутор кодйисны сэтшӧм дзескыдӧс, мый муртса и пуксьӧдісны.
Няньсӧ пуктісны, ва сетісны, а жаль нылыс.
Мӧвпалӧны, бӧрдӧ сійӧ али оз.
Пӧвъясӧн вевттисны вылісяньыс дай шуӧны:
— Пӧдас ӧд, вайӧй ми розьтор колям.
Колисны розьтортӧ, асьныс мунісны.
А сійӧ эрд вылас, вӧлӧмкӧ, волывлӧны мачӧн да чиркйӧн-дзолльӧн ворсны ӧксы пи да баяр пи.
Со бара воасны найӧ ӧтчыд асланыс ворсанторъясӧн.
Чеччалӧны, шыблалӧны эрд весьтас енэжӧдзыс мачсӧ да чирксӧ, а рытланьыс налӧн мачыс и гӧгыльтчас да веськалас буретш сійӧ гу розяс.
Нылыд и кватитас сійӧс.
А мӧдъясыс корсьӧны — мачыд некӧн абу дай ставыс, быттьӧ сыліс.
Кытчӧ воши?
Ладнӧ, шуӧны, аски выльӧс босьтам да бара локтам.
И воисны выльысь аскинас эрд вылад ворсны.
Пӧттӧдзныс мачасисны-чиркъясисны кыдз сӧмын кӧсйисны.
А тӧрыт тешкодя вошӧмторйыс некыдзи оз вун.
Но некысь мачсӧ эз аддзыны.
Рытланьыс бара кыдзкӧ ылалісны — сійӧ жӧ местаас веськалісны, и бара мачыс розяс уси.
Кык мач нин лои ловйӧн дзебӧм ордад.
А эсійӧяс, ворсысьясыс, зэв дыр корсисны, гортас и быдӧн сёрмисны.
Бать-мамыс весиг шызисны:
— Корсьны колӧ.
Аски йӧзӧс босьтӧй.
Асьныд ворсӧй, а найӧ мед кыйӧдӧны, кытчӧ мачьясыд вошалӧны.
Мунісны аскинас молодечьяскӧд, сувтӧдалісны найӧс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс, а шӧрас асьныс мачасьны да чиркъясьны босьтчисны.
Бара ворсісны, ворсісны, налӧн и чиркйыд сійӧ гу розяс тювмуні-исковтіс.
Мӧдісны котравны, корсьӧны, корсьӧны сэн, кытчӧ чиркйыс уси.
А ныв босьтіс сійӧс, сьылӧ да бӧрдӧ.
Ӧксы пи да баяр пи чошкӧдчисны: кӧнкӧ гӧлӧс кылӧ, а ӧд некор сійӧ тані эз вӧвлы.
Выльысь босьтчисны котравны да лукйысьны-корсьны.
Ныв бара кутіс сьывны.
Мӧдъясыс кияснас нин мусӧ малалӧны.
И казялісны розьтӧ.
А сэтысь морт гӧлӧс:
— Восьтӧй, ме тан ловъя пукала, ассьым кулӧмӧс виччыся.
Мездӧй менӧ.
Томӧсь кӧ, верманныд менӧ гӧтыр вылӧ босьтны, а пӧрысьджыкӧсь — слугаӧ босьтӧй, асланыд гӧтыръяслы отсасьысьӧн.
Мездісны Ӧксиньтӧ.
Видзӧдӧны: сэтшӧм мичаник да лӧсьыдик, том.
Нуӧдісны гортаныс.
Гӧгӧрвоана, кыкнанныс дасьӧсь сы вылӧ гӧтрасьны.
Ӧксы пи гӧтрасис, а баяр пилы шуисны мӧд невестаӧс корсьны.
Олісны найӧ вель дыр нин, а кытчӧкӧ удж вылӧ ветлӧдлӧны быд лун.
Ӧтчыд водз сідз жӧ лӧсьӧдчисны удж вылас ӧксы пи да баяр пи и шуӧны:
— Ёма кӧ локтас, тэ эн лэдз сійӧс, бура игнав ӧдзӧсъястӧ.
Видзчысь: лэдзан — помалас сійӧ тэнӧ.
Ӧксинь колис тіралана.
Став ӧдзӧссӧ ключӧн кам игналіс и лун шора лунӧ томан сайын пукалӧ ӧшинь дорын медвылыс судтаас.
Видзӧдӧ, локтӧ Ёмаыд, шушкыль кывнас назгӧ:
— Ичмонь, ичмонь, восьты кильчӧтӧ, гӧститны лэдз.
— Ог-ог, ог восьт.
Ӧксы пи да баяр пи эз тшӧктыны.
Ёма мӧдіс ӧдзӧсас игӧдчыны, кокнас чужъявны:
— Бурӧн он лэдз — лёкӧн пыра.
Восьты!
Шыдтӧ да роктӧ гудрышта, мед оз сотчы, кагатӧ ӧввӧда, поррог доррсьыд ёгтӧ идрала.
— Кага менам абу.
Шыд ни рок ми ог пуӧй.
И ёгыд порог дорын оз овлы.
Мун кытчӧ мӧдін, тані тэ он ков.
Пузис Ёмаыд и муніс.
Рыт воис.
Локтісны том йӧзыд да юасьӧны:
— Но, воліс-ӧ Ёмаыд?
Висьталіс кыдзи вӧлі.
Сералісны, гажӧдчисны куимӧн.
Сэсся узисны, и молодечьяс мӧд луннас бара лӧсьӧдчӧны да тшӧктӧны:
— Ёмаыд кӧ велалас — сыысь он мын, выльысь локтас.
Видзӧд, эн лэдз.
Кӧзяйка колльӧдіс найӧс, игнасис да виччысьӧ, ӧшиньӧдыс видзӧдлывлӧ.
И бара пӧрысь выжывыд тапикасьӧ-локтӧ, ылісянь ӧвтчӧ:
— Восьты да лэдз керкаад.
Ме тэд отсасьны локта, мужичӧйясыдлысь дӧрӧм-гачсӧ песлала.
— Ми ог пеславлӧй.
Найӧ ставсӧ пыр выльӧс да сӧстӧмӧс пасьталӧны, а няйтсӧ шыбитам.
Он ков, эн вӧзйысь.
— Бурӧн он лэдз — лёкӧн пыра.
Бара ӧдзӧсъясас игӧдчӧ, а ӧти кыдзкӧ виччысьтӧг и воссис.
Пырис Ёмаыд, ичмоньсӧ пӧрччӧдіс, кутшӧмкӧ пеж роскӧн куимысь мышкас кучкис крестӧн дай шуис:
— Восьса эрд вылӧ мун, луннас гулюӧн лэбав, а войяснас бӧр мортӧ пӧр.
Татчӧ ме ассьым нылӧс вайӧда.
Ичмонь лэбзис гулюӧн.
Паськӧмыс сэтчӧ и коли.
Ёма ветліс, ассьыс нывсӧ вайӧдіс.
Синмыс пӧлӧн видзӧдӧ, тамыш, кывйыс шушкыль.
А мамыслы помся нимкодь, нывсӧ иналіс ӧксы пи да баяр пи дінӧ и куим судта короминаӧ.
Коркӧ и кӧзяинъясыс воисны.
Кайӧны кильчӧ вылас, ӧдзӧс кольчаас босьтчӧны:
— Восьты, Аксинья, тайӧ ми, ӧксы пи да баяр пи.
А еретничаыдлӧн нылыс буретш сылысь, Ӧксиньыдлысь, паськӧмсӧ ас вылас видлалӧ, вӧччӧма.
Петнысӧ эз вевъяв да шуӧ:
— Пыр жӧ восьта, пыр жӧ восьта...
— Мый нӧ тэнад, Аксинья, сёрниыд торксьӧма?
— Пӧсь ваӧн кывйӧс соті.
Гӧгӧрвоана, кыкнанныс казявтӧг эз овны, мый налӧн ичмоньыд мӧд.
Кыдзи нӧ мый керны?
Нуръясьыштісны мудзвывсьыс, сёйыштісны-юыштісны, сійӧ шушкыль кывъятӧ йӧртісны вой кежлас ӧтнассӧ чуланас, а асьныс тӧлкуйтӧны.
Мый этакӧд вӧчны да кытысь Ӧксиньсӧ корсьны.
А кор найӧ войнас эз узьны да сӧветуйтчисны, сэки и Ӧксиньыд локтіс ӧшинь улас мортӧ пӧртчӧмӧн.
Гулюӧн воис, бӧр мортӧ пӧрис дай мӧдіс бӧрдны-лыддьӧдлыны, мый сыкӧд лои.
Кылісны сылысь гӧлӧссӧ, мыччысисны ӧшиньтіыс, а сійӧ стен дінас, ӧшинь улас, пукалӧ пасьтӧм.
Вой шӧр бӧрын час ли кык коли, кыдзи Ӧксинь бӧр гулюӧ пӧри и лэбис сійӧ жӧ куш эрд вылад.
Бара молодечьясыд колины Ёма нылыдкӧд.
И мӧдӧдчисны асланыс туйӧд удж вылас.
— Ми уджавны мунам, а тэ игнась, мед нач некод татчӧ оз пыр.
Кор ми локтам, сӧмын сэк восьт.
Кытчӧкӧ найӧ ветлісны, кӧнкӧ кык-куим арӧса чибӧӧс ньӧбӧмаӧсь да вайисны.
Сэтшӧм яр уж, синсьыс би киссьӧ, веськыда йӧктӧ, кыккокйыв помся сувтӧ.
Йӧртісны конюшняас.
А Ёма нылыд эз и казяв, кыдзи найӧ чибӧтӧ йӧртісны и асьныс дзебсисны.
Рыт пуксис.
Лун помасяндор и Ёма воис.
Локтіс да сідзжӧ назгӧ:
— Ныланӧй-ныланӧй, восьты.
Тайӧ мамыд, локта тэнӧ видлыны.
Восьты, ме кӧть шыдтӧ да рхоктӧ гудрышта, а кор мужичӧйясыд воасны, найӧс наставита-велӧда.
Мӧдыс восьтіс мамыслы, пызан лӧсьӧдіс.
А ӧксы пи да баяр пи петкӧдісны яр ужтӧ.
Босьтісны еретнича эня-нылаӧс да кыкнансӧ кӧрталісны бӧж дінас сідз, мед бӧрлань чужӧмӧн лоины.
Ӧшӧдісны сідз, эрд вылӧ петкӧдісны дай чибӧыдлы шлапкерисны.
Сійӧ повзис, бӧж дінад ӧшалӧны да, чужъясьӧ и чеччыштӧ, оз нин скачӧн мун, а кыккокйыв, и кыкнансӧ ён кокнас нӧшалӧ.
Найӧс сідзи и пусь-пасьвӧчис да резіс — кыкнанныслы пом лои.
И бара войнас Ӧксинь гулюӧн воис-лэбис, ӧшинь улас пуксис да мортӧ пӧри, пасьтӧм сӧмын.
Бара кутіс лыддьӧдлыны аслас шог олӧм йылысь да корны, мед ӧшинь пырыс сылы сьыліас пернасӧ да ныв паськӧмсӧ чӧвтасны.
Со восьтісны ӧшиньсӧ, паськӧмсӧ да перна кӧвсӧ кытшӧн-кольчаӧн вӧчисны, мед юр вывтіыс пырас, и чӧвтісны-лэдзисны.
Буретш сьыліас и веськаліс паськӧмыд и пернаыд.
Гулю бӧр мортӧ пӧри да ӧксы гӧтырӧн лои.
{Коми йӧз @ Пера-багатыр @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.127–132.}
ПЕРА-БАГАТЫР
Нэмӧвӧйся пармаын, Перымланьын, олісны-вылісны важӧн куим вок: Ӧнтип, Мизя да Пера.
Ӧнтип муніс служба вылӧ — роч ӧксы-князьлӧн дружинник лои, Мизя босьтчис видз-му вӧдитны, а медічӧтыс, Пера, том да гӧтыртӧм, шуис вӧравны.
Пысалас кокас куим сажень кузьта лямпа, босьтас ёсь шы, ньӧввуж да ньӧвъяс и мунӧ кыйсьыны.
Вӧтӧдас йӧраӧс либӧ кӧрӧс, виас шынас и вайӧ кыйдӧссӧ гортас.
Паськыд вӧлі Пералӧн кыйсян угоддьӧыс, сё верстъясӧн сійӧ октавліс чӧсъяссӧ да лэчьяссӧ, но сэтшӧм ӧдйӧ котраліс, мый лунӧн вевъялӧ кытшовтны став угоддьӧсӧ.
Шӧйтас, шӧйтас вӧвлі кузь лунтыр парматі — сук вӧрті, а войнас чегъялас ньыв пу лап, бипур пестас да би дінас и узьӧ.
Со кутшӧм сійӧ, Пера-багатыр!
Ӧтчыд грездас мужичӧй босьтчас керка кыпӧдны.
Вӧчас помеч — корас грездсаяссӧ кер лэдзны.
Ставныскӧд тшӧтш вӧрад мунас и Пера-багатыр.
Пӧрӧдасны мужичӧйяс керка вӧрсӧ, увъясны и кырссясны, сэсся мӧдасны керсӧ петкӧдны.
Пера бӧръяс медся гырысьсӧ.
А вӧлі сылӧн некытчӧ шогмытӧм вӧвшой.
Нетшкысьӧ-ружтӧ, а додьсӧ вӧрзьӧдны оз вермы.
Суседъясыс пондісны шӧпкӧдчыны.
— Но и Пера!
Ачыс багатыр, а вӧлыс муртса ловъя.
Забеднӧ лои Пералы.
Лэдзаліс вӧвсӧ, шамыртчис додь вожъясас дай петкӧдіс додьсӧ туй вылӧдзыс.
Грездсаяссӧ шемӧс босьтіс том Пералӧн вынысь.
А кӧзяйкаыс кыдз сӧмын кывліс, ыштӧ сійӧ ас вылас керъяссӧ петкӧдӧма, повзис: мыйӧн тайӧ Перасӧ пӧткӧдан?
Татшӧмыд ӧд ӧтпыр ставсӧ сёяс, мый дасьтӧма лои!
Гӧгӧрвоис Пера кӧзяйкаыслысь тӧждсӧ да шуӧ:
— Вай унджык веж нитшсӧ, пу да солав сійӧс, со меным и ужиныд дась!
Пуксялісны уджалысьясыд пызан гӧгӧрыс.
Кӧзяйка ставныслы рок сетӧ, сӧмын Пера ыджыд пӧртйысь пуӧм нитш сёйӧ.
Нятшкӧ-сёйӧ да ошкӧ.
Грездсаяс письыс ӧти, Больӧ Мишка нима, серӧктіс.
— Менам, — шуӧ, — гидын порсь и то нянь дінӧ велалӧма.
Пуӧм нитштӧ кӧ сылы ваян — нырсӧ мӧдарӧ бергӧдӧ.
А багатыр вӧлі скӧнь оз радейт, кор сійӧс серам выв лэптӧны.
Ачыс некодӧс чуньнас оз вӧрӧд, а сійӧс кӧ чуткан — ыпнитас би вылын кос идзас моз.
Аскинас петӧ кӧзяиныс йӧрас, кытчӧ тӧрыт помечалысьясыс кер бунтсӧ пуктісны, а сэні ни ӧти кер абу.
И гӧгӧрвоис, мый тайӧ Пера водзӧс босьтӧма тӧрытъя забедасьыс.
Тӧдіс кӧзяиныс, мый Больӧ Мишкалӧн вӧлі выль керка сруб тшупӧма неылын.
Муніс сэтчӧ.
Видзӧдӧ, а сруб тырыс кер.
Сулалӧны мужичӧйяс, кӧзяин да Больӧ Мишка, балябӧжнысӧ гыжъялӧны да оз тӧдны, мый тан вӧчны.
Мӧвпалісны, мӧвпалісны дай Пера ордӧ мӧдӧдчисны.
А багатыр гортас пызан сайын пукалӧ, пуӧм нитш сёйӧ да ошкӧ.
Коскӧдзныс копыртчылісны сылы грездсаяс, прӧща корисны.
Пера сідз серӧктіс, мый керка вевт вывсьыс лымйыс киссис.
Но эз мӧд ыждавны, муніс сруб дорад да кыскаліс сэтысь керъяссӧ, нуис найӧс важинас.
Со кутшӧм вӧлі Пера-багатырыд!
Ӧтчыд ыджыд лёктор лои.
Рочму вылӧ уськӧдчис степса ханлӧн ордаыс.
Эз восьса косьын — мудералӧмӧн вермывліс орда.
Степса ханыдлӧн вӧлі ыджыдсьыс-ыджыд кӧрт гӧгыль.
Гӧгыляс морт пукалӧ, ур моз бергалӧ да гӧгыльсӧ ӧддзӧдӧ.
Сійӧ гӧгыльтчӧ, йӧзсӧ лямӧдӧ, и некоді оз вермы сувтӧдны.
А вылісяньыс ордасаяс сотчысь би да ньӧв койӧны быдӧн вылӧ, коді лысьтас гӧгыль водзас сувтны.
Йӧзыс садьтӧг пышйисны вӧръясӧ.
Но со Ӧнтип дружинник локтіс роч ӧксы дінӧ да шуӧ:
— Менам эм Пера вок-багатыр, ог-ӧ чукӧстӧй ми сійӧс отсӧг вылӧ?
Рад лои ӧксыыд, горзӧ:
— Ветлы ӧдйӧджык вокыдла куима вӧлаӧн!
Жугӧдас кӧ этайӧ корт гӧгыльсӧ, ме сылы ассьым джын мусӧ сета.
Ӧксылӧн слугакӧд Ӧнтип лэбовтіс вокысла медся чож вӧвъяснас.
Быдса вежон гӧнитіс.
Медбӧрын воис жӧ да висьталіс Пералы, мый лои.
Багатырыд воча:
— Мый нӧ, колӧ бур йӧзыслы отсавны!.. Кыккокйыв мун бӧр, вокӧй, куима вӧланад, а ме подӧн тэнӧ суӧда, куим лунӧн котӧрта сэтчӧ лямпаӧн!
— А ме кӧ война вылӧ муна, кыдзи метӧг ӧксыыс тэнӧ тӧдас? — юалӧ Ӧнтип.
Пера шуӧ:
— Кӧні ме мӧда овны, йӧзыс лямпа серти тӧдмаласны, лямпаӧс керка дінас сувтӧда, сійӧ менам кузь, лэбулас пыксьӧ.
А ачымӧс ыджыд туша серти тӧдмалӧны.
Да нӧшта кепысь серти: кӧдзыдсьыс ме ог пов и кепысьӧс пыр вӧнь костӧ сюя.
Ӧнтип муніс, а Пера лун да вой на гортас оліс, сэсся лямпанас котӧрӧн мӧдӧдчис.
Буретш колана кадӧ воис багатырыд, нач нин кар дінӧдзыс вӧлі гӧгыльтчӧма корт гӧгыльыс.
Гӧгӧр би кинь сявкйӧ.
Чӧрс вылас багатыр кодь жӧ ордасаыс бергалӧ.
Гӧгыльыс грымӧдӧ эрд вомӧн, йӧзсӧ лямӧдӧ-виалӧ, би кисьтӧ...
Усялӧны виӧмаяс, пышйӧны ловъяяс...
Пера-багатыр ньӧв моз уськӧдчис паныд.
Чужӧмсӧ зверь куӧн кӧрталіс, мед оз сотчы.
Шамыртчис гӧгыль тасъясас да чеччыштіс чӧрс вылас ордасаыслы воча.
Медводз Пера шыбитіс муас вӧрӧгсӧ, сэсся гӧгыльсӧ сувтӧдіс, пӧрӧдіс да пыллис-жугӧдіс.
Ордасаяс аддзӧны, кыдзи багатырыд корт гӧгыльсӧ жугӧдіс.
Повзисны найӧ да скачӧн уськӧдчисны бӧр асланыс степьяслань...
И сэки кыптіс гаж.
Роч ӧксы вӧчис став мир вылас пир.
Куим лун сёйисны-юисны гӧсьтъяс, а нёльӧднас ӧксыыд шуӧ:
— Кор менсьым, удал Пера-молодеч, мый кӧсъян, зарни кӧть, тулан куяс кӧть.
Сарство джынйӧс босьт!
А Пераыд вочавидзӧ:
— Мыйла мем тэнад куясыд, тулантӧ ме ачым кыя, мича нывъяслы козьнала.
А зарниыд меным нинӧмла.
Пармаад сытӧг олӧны.
Сарство джынйыд оз ков ни.
Вӧрад ме ачым кан-сар, меысь весиг ош полӧ.
Чӧв усьліс ӧксы дай шуӧ:
— Видзӧд тэ кутшӧм!
Ме эг и тӧд, ыштӧ татшӧмъяс овлӧны.
Кытысь тэ рӧднад?
Воктӧ ме аддзылі, а вот коді тэнад мамыд, коді айыд, коді чойясыд?
— Айӧй менам — вӧрын бипур, мамӧй менам — кыдз пу юрлӧс да ньыв пу вольпась, а вӧлясьыс на вӧля — менам чой, и натӧг овны ог вермы, — вочавидзис Пера-багатыр.
Шензьӧдісны ӧксыӧс татшӧм кывъясыд, и козьналіс сійӧ коми багатырлы шӧвк тыв, мед тулан кыяс.
А нӧшта сетіс зыраналӧн шыпасъяса гижӧд, мый Пера да сылӧн челядьыс и пӧльӧн шуысьясыс, и налӧн челядьыс вермасны став коми пармасӧ пыр ас уланыс кутны да сійӧн вӧдитчыны.
Торйӧдчис-прӧщайтчис ӧксыкӧд Пера и — гортас.
Сэні пырысьтӧм-пыр муніс выль угоддьӧсӧ видзӧдны да шӧвк тывсӧ пуктавны.
Эз тӧд багатыр, мый быттьӧ нарошнӧ веськаліс сэтчӧ, кӧні вӧлі ачыс Яг Морт кыйсьӧ.
Сійӧ, вӧрсаыд, буретш сэні вӧлӧма!
Шапкаыс ыджыдсьыс-ыджыд коз коль кодь, турунвиж тошсӧ тӧлыс летӧ.
Зумыштіс синкымъяссӧ Яг Морт да юалӧ багатырлысь: кыдзи лысьтӧ сылӧн угоддьӧясын вӧравны.
— Тайӧ абу тэнад, а менам угоддьӧыс.
Со лыддьы ӧксылысь грамотасӧ, — вочавидзис Пера.
Яг Мортыд эз куж лыддьысьны.
— Сійӧ грамотаыд меным абу индӧд, — шуӧ. — Бурджык вай венласьны, беддьӧн кыскасьны.
Коді вермас, сылы и лоӧ угоддьӧыс: либӧ миян ворса гажтӧмъяслы, либӧ тэныд аслад коми йӧзкӧд, Пера.
Багатырыд бӧрйис бедь, кӧрталіс сійӧс ён тасмаӧн кыдз пу дінӧ.
Ӧтарсяньыс бедь дінас босьтчис Пера, мӧдарсяньыс — Яг Морт.
И кыдзи тай вӧрсаыд нетшыштас бедьсӧ, весиг кыддзыс ратшмуні!
— Мый тайӧ ратшкакылӧ? — юасьӧ.
— Тэнад сюрсаыд! — шуӧ багатыр.
Повзис Яг Морт да дугдіс вермасьны, босьтчис ылӧдчыны:
— Ладнӧ, мед пармаыс тэнад киын лоӧ.
И вай зыксьытӧг олам.
Пераыд эскис.
Но Яг Морт шуис сійӧс бырӧдны.
Багатыр пӧрӧдіс кузь пожӧм, войбыд кежлӧ ноддя пестіс, узьмӧдчисны найӧ бипур дінас.
Вӧрса юасьӧ Пералысь:
— Мыйысь тэ верман кувны, мечӧн али черӧн керыштӧмысь?
Очсыштіс Пера да вочавидзӧ, ог пӧ пов мечысь кӧть черысь, пола сӧмын кельдӧдӧм эзысь йыла шыысь.
А эзысь йыла шыыд буретш и вӧлі вӧрсаыслӧн.
Юр увтас сійӧс дзебис и мӧдіс шкоргыны.
Пера сэки гусьӧникӧн чеччис, вужнас нетшыштіс кыдз пу, вайис ноддя дінас, ас местаас пуктіс да сукманнас шебрыштіс.
А ачыс босьтіс ньӧв да ньӧввужсӧ да дзебсис коз улӧ.
Коркӧ войнас чеччис Яг Морт, ноддяас донӧдіс ассьыс эзысь йыла шысӧ да кыдз тай бытшкас сукманӧн вевттьӧм кыддзад!
Пырыс муніс кельыд шыыд.
— Но и ён вӧлӧма Пераыд! ― шуис вӧрса да гоз-мӧдысь на зургис шынас кыддзад.
— Нӧшта кутшӧм на ён! — воча шыасис Пера да лыйис вӧрсалы ёсь ньӧвнас.
Уськӧдчис Яг Морт пышйыны, а багатыр — бӧрсьыс вӧтчӧ да ньӧв бӧрся ньӧв лэдзӧ.
Вӧрсалӧн оланінӧдз колльӧдіс-вӧтліс.
Сэксянь Пера да став коми войтырыс пыр вӧралісны асланыс пармаын.
Со кутшӧм вӧлі Пера-багатырыд!
Гӧтрасис сійӧ ён, ыджыд тушаа мича анькӧд.
Оліс сё дас кык во.
Видзис грамотасӧ да шӧвк тывсӧ.
И Пера, Мизя да Ӧнтип рӧдысь петӧм йӧз ӧнӧдз на олӧны Коми муын.
Ставныс найӧ нималӧны шань сьӧлӧмӧн да зумыд-крепыд киӧн.
{Коми йӧз @ Руч да пӧль @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.138–140.}
РУЧ ДА ПӦЛЬ
Олісны пӧрысь гозъя.
Юыс насянь неылын, нач матын визувтӧ, а гашкӧ, вад вӧлі, но зэв чериа.
Шулӧмаӧсь: ва вежӧдігӧн пӧ чериыс легӧ-вӧрӧ, ветлӧдлӧ либӧ.
Тӧвнад сійӧс сэки и кыйны колӧ.
А сэтшӧм кӧдзыд вӧлі — пашляк лыйсьӧ.
Пӧль и шуӧ гӧтырыслы:
— Пӧрысьӧй, талун ме ю вылӧ лэччыла, чериавны.
— Ветлы, шуӧны тай, ӧні пӧ, ва вежӧдігас, ёна шедӧ.
Пӧль муніс чери кыйны.
Муніс кыйсьыны, и зэв уна чери шедіс.
Вӧлі сійӧ вӧла-доддя, рӧзваля.
Рӧзваль тырыс бур чери сылы сюри.
Руч локтӧ.
Паныдасьӧ руч дай шуӧ:
— Пӧль, тэ мем черитӧ он сетышт?
— Ог, ачыд кый.
Ме тан войбыд кынмӧдчи, а тэныд дась кыйдӧс ковмӧма.
Ачыд кый.
— Кыдзи нӧ ме кыя?
— Йӧрданас лэдз бӧжтӧ да виччысь, кытчӧдз чери оз кутчысь.
А мудер ручыд мӧвпалӧ: ак, тэ менӧ кӧсъян ылӧдлыны.
Ме ӧд руч на, ме асьтӧ на пӧръяла.
Ордйис сійӧ пӧльтӧ, водзӧ котӧртіс, туй шӧрас водіс, вомсӧ восьтіс, коксӧ вывлань чургӧдіс, синсӧ кунис.
Куйлӧ сідз туй вылас.
А пӧль мунӧ доддяс да сьылӧ — зэв любӧ, черитӧ вайӧ да.
Вӧлыс пондіс корскыны да корскыны.
И оз мун сэсся.
Пӧльӧ ньӧръялыштӧ сійӧс, ас ногыс пинялыштӧ:
— Мый нӧ ньӧмдін?
Друг джӧмдін да воськов он вӧч.
Видзӧдліс — водзын сьӧдвидзӧ мыйкӧ.
Вӧв водзас петіс да дзоргӧ: руч куйлӧ, кулӧма.
Но, шуӧ, кык пӧвста шуд талун мем уси: и чери эм, и руч сюри.
А черисӧ сылӧн вӧлі бура тӧбӧма вонйӧ, весиг рӧзвальсӧ тупкӧма.
Сюйыштіс пӧль ручсӧ чери дінас, вон улас, саймӧдыштіс йӧз синмысь.
Ачыс бара пуксис додь нырас, дзик вӧв бӧж дінас.
Бӧрас оз и видзӧдлы.
А ручыд лэптыштіс вон дорсӧ и пондіс черитӧ туй вылас шыблавны.
Уна нин шыблаліс, гашкӧ, этша нин и коли рӧзваляс.
Локтіс пӧль гортас коркӧ асъядорыс нин.
Вӧзйысис.
Пӧчыс восьтіс звӧзті сараяс каян ӧдзӧссӧ.
Грымӧдіс-кайис сэтчӧ додьнас, и зэв нимкодь пӧльыдлы.
— Тӧдан, мый ме талун вайи тэныд, пӧрысь?
— Мый нӧ?
— А рӧзваль тыр чери да тэныд воротник вылӧ руч ку.
Зэв нимкодь лои и пӧчыслы.
Тэрыба чӧвтіс додь вывсьыс вонсӧ.
Рӧзваляд чери ни руч — нинӧм абу.
Жугыльмис пӧль да ропкӧ, наян ручӧс чорыд кывйӧн казьтылӧ.
Но мый сэсся?
Гӧгӧрвоана, кӧмӧдӧма наяныд.
Сідз и лоис раммӧдчыны коньӧр пӧрысь гозъялы.
А мудер руч ӧктӧ черитӧ, чукӧртӧ да аслыс позъяс кытчӧкӧ нуалӧ.
Гӧгӧрвоана, мешӧкӧн сійӧ оз кыскав, а босьтас вомас мыйта вермӧ и тадзи унаысь нин нуис.
Войыс кӧдзыд, тӧлыся.
Мунӧ сэті кӧин.
Мунӧ кӧиныд и юалӧ:
— Кытысь тэныд, руч, чериыс?
— Ачым кыйи.
— Кыдзи кыйин?
Юксьышт нолтӧ.
Мем и тэд шӧри юкам.
— Ог, тэ ачыд кый.
— Кыдзи нӧ мем кыйнысӧ?
Ме ог куж!
— Ме велӧда.
Таті со лэччы ю дорас, сэні йӧрданыс восьса на.
Кӧні ме кыйи, сэтчӧ жӧ бӧрӧн матыстчы да йӧрданас бӧжтӧ лэдз.
Эн дӧзмы да дыр пукав и видлав.
Бӧжыд кӧ шедӧ на, нӧшта виччысьыштлы.
Кор оз мӧд кыпавны — кор уна нин чериыс кутчысяс, сэки и кыскы.
Кӧин сідзи и вӧчис.
Руч став черисӧ аслыс новліс сэк кості туй вывсьыд.
Но, а кӧин пукалӧ.
Йӧрдан дорын синмыс кодзлалӧ-югъялӧ.
Бӧжыс йӧрданын.
Видлас лэптыны — кокньыд на.
Бара пукыштас.
Коркӧ эз кут бӧжыс шедны, сибдіс.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ сідз и тадз чепсасис кӧиныд, чеччаліс-чеччаліс, некыдзи бӧжыс оз шед.
Водз асыв нин вӧлі, а нывбабаяс сэтысь, юсьыс, вӧлі васӧ катлӧны.
Ю дорад лэччӧны найӧ ведраа-карнанаӧсь.
Локтӧны, а йӧрданад кӧин пукалӧ.
Кӧсйисны сійӧс карнанъяснас вӧтлыны, а сійӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ шыбитчылас, нетшкысьӧ, да бӧжыс ваас кынмӧма.
Ӧтияс кольччисны сійӧс кыйӧдны, мӧдъяс сиктас мунісны да мужичӧйясӧс чукӧстісны.
Кӧиныд сэні сэтшӧма нетшкысис, мый ачыс ассьыс бӧжсӧ орӧдіс, но век жӧ чорыда сійӧс велӧдісны.
Муртса ловйӧн мыніс.
{Коми йӧз @ Савӧ да сизь @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.143–147.}
САВӦ ДА СИЗЬ
Оліс югыд ю дорын, ичӧтик керкаын сир вийӧдысь Савӧ.
Сылӧн вӧлі гӧтыр да арӧса пи Трӧшко, кодӧс сійӧ зэв ёна радейтіс.
Быд тулыс и быд гожӧм Савӧ мырсис сир вӧчан удж вылын.
Тайӧ удж помысь и вердіс асьсӧ да ассьыс семьясӧ.
Сирсӧ Савӧ вийӧдас вӧлі ыджыд бӧчкаӧ, а кор бӧчкаыс лоас тыр, сэки лэччӧдас сійӧс карӧ базар вылӧ.
Сэні вузалас сирсӧ да ньӧбалас аслыс колана тӧвар.
Эз вунӧдлы, дерт, и дона Трӧшкоӧс: быд ветлігӧн вайліс сылы кампет да преник.
— Баба, менам бӧчкаӧй бара нин тырис, — ӧти гожся лунӧ шуис Савӧ аслас гӧтырлы.
— Тырис кӧ, сійӧ и бур, — вочавидзис баба.
— Ме, баба, талун кӧсъя базар вылӧ лэччыны сир тыра бӧчканад, — водзӧ нуӧдіс Савӧ.
— Лэччы, лэччы, — ышӧдіс мужикӧс баба. — Вузав сиртӧ да ньӧб Трӧшколы дӧрӧм вылӧ лӧз рӧма сатин.
Сійӧ ӧд миян ӧтка пи.
Колӧ сійӧс ичӧтика вӧччӧдыштны.
— Ньӧба, ньӧба.
Эн тӧждысь, баба.
Савӧ доддяліс вӧв, пуктіс телега вылӧ сир тыра бӧчка да мӧдӧдчис карӧ.
Верст дас кымын мунӧм бӧрын Савӧлӧн кутіс кынӧм сюмавны.
А сёйӧм вылӧ сылӧн вӧлі босьтӧма мешӧк джын картупель.
Сэтысь позьӧ вӧлі пӧжавны зэв чӧскыд печенча.
— Тпру! — горӧдіс Савӧ.
Вӧв сувтіс.
Савӧ лэдзаліс сійӧс да шуис:
— Тэ, Карко, йирсьы, а ме песта би да печенча пӧжала.
Вӧв кутіс йирсьыны, а Савӧ видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ да неылысь аддзис кызкодь конда пу, а пу улас дзонь чукӧр кос лӧп.
Дыр думайттӧг Савӧ ӧзтіс лӧпсӧ да перйис мешӧкысь картупель печенча пӧжалӧм вылӧ.
Кор биыс ыджыдджык лои, конда пу гӧгӧр кутіс лэбавны сизь.
Лэбалӧ, гӧгралӧ да горзӧ нора гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ мыйкӧ висьталӧ Савӧлы.
Тайӧ горзӧмкӧд тшӧтш кыськӧ вылысянь кыліс вӧсньыдик чипсӧм.
Савӧ чатӧртіс юрсӧ да сюся видзӧдліс пу вылӧ.
Сэні, сыв кык сайын мусяньыс, тыдаліс ичӧтик розь.
Розяс вӧлі сизьлӧн поз, а позъяс пукалісны сизьлӧн челядьыс.
Савӧ вермис на эськӧ йӧткыштны конда пу дорысь ӧзтӧм лӧпсӧ да кольны дзоньӧн сизь позсӧ, но сійӧ та йылысь эз и мӧвпышт, а сӧмын паськыда серӧктіс да шуис:
— Бура и жаритчасны тэнад пияныд, сизюкӧй.
Горзы кӧть эн, а лоас тэныд челядьтӧгыд кольны.
Тадз шуис Савӧ.
Сійӧ эз чайт, мый сизьлы аслас челядьыс сэтшӧм жӧ донаӧсь, кутшӧм дона сылы аслыс Трӧшкоыс.
Сизьлӧн пияныс сотчисны.
А коньӧр сизь век гӧграліс сотчысь пу гӧгӧр да горзіс-бӧрдіс шога-шога.
Савӧ кутіс печенча пӧжавны.
А сизь кытчӧкӧ вошис.
Недыр мысти кыліс кутшӧмкӧ тотшкӧдчӧм шы.
Видзӧдліс Савӧ, да сизь пуксьӧма бӧчка вылас, бӧчкаас сизьдӧ.
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
— Мыйла розьӧдан бӧчкасӧ? — скӧрмис Савӧ да черӧн уськӧдчис кузь ныра лэбач вылӧ.
Сизь эз повзьы.
Век котшкӧдчӧ.
Сэк Савӧ мый вынсьыс кучкис чернас бӧчкаас.
Сизь жбыркнитіс бӧчка вывсьыс да син водзысь воши.
А черыс веськаліс асыкас да шӧри орӧдіс сійӧс.
— Виа, мӧдысь кӧ локтан! — лэптіс черсӧ Савӧ да муніс бипур дінас.
А бӧрсяньыс бара нин кылӧ котшкӧдчӧм шы: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ видзӧдліс, а сизь пукалӧ мӧд асык вылын да важ дорсьыс зільджыка сизьдӧ сійӧс.
— Ак тэ, кузь ныра мути! — горӧдіс Савӧ да зырӧдіс бӧчка дінас.
Кучкис чернас сизьлы, а сизь — жбырк лэбис.
Черыс орӧдіс мӧд асык.
Савӧ сэтшӧма скӧрмис, мый эз и казяв асык орӧмсӧ.
Век дзоргис сизь вылӧ да кыйӧдіс сійӧс.
А сизь коймӧдысь пуксис сир бӧчка вылӧ да бара сизьдыны кутіс: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ чеччыштӧмӧн керыштіс сизьлы.
Сизьлы эз веськав, а бӧчкаысь коймӧд асык орӧдіс.
— Ӧні он лысьт локны, яндысьтӧм син, — шуис Савӧ да воськовтіс бипурлань.
Сэн ӧд сылӧн печенчаяс пӧжасьӧны.
Но бӧрсяньыс бара на кыліс котшкӧдчӧм: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Савӧ пиньсӧ йирыштіс скӧрысла.
Сизь пукаліс бӧчка вылын да кокаліс нёльӧд асыксӧ.
— На жӧ тэныд! — равӧстіс Савӧ да сӧтыштіс чернас.
Сизь качӧдчис вылӧ, а черыс орӧдіс медбӧръя асыксӧ.
Бӧчкаыс паськаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да киссис разі-пели.
Сир шлявмуні муас.
— Ок, ок, ок! — кутчысис юрӧ Савӧ. — Рӧзӧритіс менӧ кузь ныра дявӧлыд!
Мый вылӧ ӧні ме ньӧба няньтӧ да совтӧ да Трӧшколы дӧрӧм вылӧ мича лӧз сатинтӧ?
Дыр пукаліс Савӧ киссьӧм сир водзас да арталіс лоӧм убыткасӧ.
Куш киӧн ӧд лоас гортӧ бергӧдчыны!
Видзӧдліс Савӧ вӧв вылас, а наян сизьыд пуксьӧма вӧв юр вылӧ да сизьдӧ сылысь плеш шӧрсӧ.
«Сир бӧчкаӧс жугӧдіс дай Каркоӧс кӧсйӧ вины, — мӧвпыштіс Савӧ. — Дыр-ӧ сійӧ ме вылын тешитчынысӧ кутас?
Ӧні лоас гусьӧнджык кыйӧдны сійӧс».
Савӧ чабыртіс черсӧ да пондіс кыссьыны вӧвланьыс.
Кыссис, кыссис, сэсся чеччыштіс мусьыс да став вынсьыс троньӧбтіс чер тышнас сизьӧс.
Сизь жбыркнитіс-лэбис, а чер тышкӧн чорыда кучкӧмысь вӧлыд усис дай кулі.
Бӧрддзис Савӧ.
Чужӧмыс и тошкыс кӧтасисны — жаль вӧлыд.
Сэсся кулис вӧвлысь кучиксӧ, нопъяліс дай подӧн мӧдӧдчис гортас.
А сизьлы этша на вӧлӧм тайӧ.
Абу на тыр водзӧс босьтӧма пиянсьыс.
Лэбис сійӧ сир вӧчысьлӧн оланінӧ.
Воис Савӧ керкаӧдз и пырис ӧшиньӧд сэтчӧ.
Савӧлӧн гӧтырыс буретш вӧлі ыжӧс шырӧ, а дзоля Трӧшко зыбкаын узьӧ.
Залавка дорын да джаджъясын сулалӧны йӧв тыра кринчаяс да быдсяма пӧлӧс дозмукыс.
Сизь лэбалыштіс-гӧгралыштіс йирк увті, сэсся пуксис йӧв тыра кринча вылӧ да кутіс сизьдыны сылысь дорсӧ: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Баба повзис — сизьыд жугӧдас кринчатӧ, шыбитіс шырансӧ, йӧткыштіс ыжсӧ, судзӧдіс сёр вылысь сартас пес да уськӧдчис сизь вылӧ.
— Мый тэ керан, лёк лэбач?
Мыйла кринчасӧ розьӧдан? — горӧдіс сійӧ да кучкис сизьӧс сартас песнас.
Кринча пасьмуні.
А сизь пукалӧ нин мӧд кринча вылын да зіля уджалӧ нырнас: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
Баба ещӧ ёна скӧрмис да бара лӧсыштіс сизьӧс сартас песнас.
Йӧлыс, кринча торъясыскӧд тшӧтш, резыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А сизь шашаритчис нин коймӧд кринча дорӧ да сыысь на гораджыка котшкӧдчӧ: «Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!
Котш, котш, котш!»
— Сибалін кӧ тэ ме дінӧ-а! — чирӧстіс баба да пондіс вӧтлысьны сизь бӧрся.
Кытчӧ сизь пуксяс, сэтчӧ и вартӧ сартас песнас.
Пӧсявтӧдз косясис сизькӧд да жугӧдліс став гырничсӧ, а сизь пыр на ловъя, пыр на эльтчигтыр лэбалӧ керка пытшкас.
Кор пасьмуні медбӧръя гырнич, сизь кутчысис ёсь гыжнас ыжлы юрас да заводитіс сійӧс сизьдыны.
Баба зырӧдіс сизь вылӧ да паськыда шеныштӧмӧн колскӧбтіс сійӧс сартас песнас.
Сизь тювкнитіс бокӧ, а ыж чергӧдчис джодж шӧрас да эз нин сэсся вӧрзьыв.
— Виис ӧд балюктӧ! — шевгӧдіс кияссӧ баба. — Эз весиг сет шырны помӧдз.
Ок, сюрин кӧ эськӧ тэ меным кабырӧ, мый эськӧ ме тэкӧд вӧчи!
Видзӧдліс, а сизь пырӧма зыбкаас да кокалӧ Трӧшколысь дзоля нырсӧ.
— Мыйла кагасӧ вӧрзьӧдан! — авӧстіс баба да скӧрмӧмвывсьыс эз нин куж мӧвпыштны, а зэв чорыда зургис сизьӧс сартас пес помнас.
Сизь жбырӧбтіс зыбкасьыс да тӧвзьыштіс-петіс керкасьыс восьса ӧшиньӧд, сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Баба топӧдіс Трӧшкоӧс аслас морӧс бердӧ, но Трӧшко эз нин вӧв ловъя.
Сартас пескӧн чорыда зургӧмысь потӧма сылӧн юрыс.
— Ойя жӧ да ойя! — кутіс горзыны баба. — Босьтіс дона кагалысь ловсӧ лёк лэбачыд!
Мый меным Савӧӧй шуас?
Кыдзи ме сы вылӧ видзӧдла?
Баба эз и кыв — Савӧ пырис керкаӧ.
Сэсся висьталіс, мый сыкӧд лои.
Дыр бӧрдісны кыкнанныс ӧтвылысь.
Сэсся Савӧ шуис:
— Вай дугды бӧрдны.
Бӧрдӧмнад кагатӧ он ловзьӧд.
Ме соті сизьлысь челядьсӧ, а сійӧ и босьтіс миянлысь водзӧссӧ.
Та бӧрын Савӧ гозъя ёна вежӧрмисны да некор нин эз вӧрзьӧдлыны пӧткалысь дзоля пиянсӧ.
{Коми йӧз @ Тури да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.152–153.}
ТУРИ ДА РУЧ
Тури да руч гӧститӧдны ӧта-мӧдсӧ кӧсйӧны.
Сватӧн да сваттяӧн сӧмын и шусьӧны.
Руч ветлӧдлӧ да ошйысьӧ вӧр пасьтаыс:
— Ме туриӧс кора гӧститны!
И аслыс турилы вашкӧ помся:
— Волы, сват, волы ме ордӧ гӧститныд.
Зэв ёна виччыся тэнӧ важӧн нин.
Талун нӧк пӧжи.
Волы да пукалам ӧтилаын.
Тури эз мӧд пыксьыны:
— Вола, сваття, коран да, ог и мӧд шванитчыны.
Ме локта, дай пукалам ӧтлаын.
Локтіс тури руч ордӧ.
Руч вайис паськыд рач, зэв вӧсньыдика банйӧдӧмӧн пуктӧма нӧк, пӧжалӧма.
Зэв эськӧ и чӧскыд.
Да тури клён-клён-клён кокыштӧ, а ньылыштныс оз сюр: нырыд кузь сылӧн.
А руч паськыд кывнас кыкысь-куимысь нюлыштіс, и абу нин нӧкйыд, бырӧма.
Турилы сэтшӧм лои забеднӧ да мӧвпалӧ:
— Со, корис да татшӧма менӧ гӧститӧдіс.
Гашкӧ, ме на водзӧс слӧйма асьсӧ гӧститӧдны.
Пукыштіс тшыг дай шуӧ:
— Час, муна сэсся гортӧ.
Сваття, волы водзлань ме ордӧ.
Ме понда виччысьны.
А руч колльӧдӧ да кӧсйысьӧ:
— Вола, вола, сват.
Ачыс думайтӧ:
— Тэнӧ гӧститӧді да ӧд водзӧстӧ, дерт, вола жӧ!
Тури лӧсьӧдіс кузь да векни горша джуджыд кувшин, пуктіс сэтчӧ ма, пызан вылас сувтӧдіс.
Руч локтӧ, тури сійӧс чолӧмалӧ:
— Мудзтӧдз нин виччыси, сваття, пуксьы пызан дорас матӧджык!
Мӧдыс эз жӧ и пыксьы, матыстчис:
— Пукся, дерт, локті нин да.
— Сей, со менам ма вайӧма.
Аминь чӧскыд!
Руч кувшин дорсӧ нюлыштӧ да нюлыштӧ кывнас, а тури юрсӧ сюйлас, кыскас вом тырыс, ньылыштас да бара.
Ачыс нёняліс став матӧ.
А руч нюліс-нюліс дорсӧ, сідзи и нинӧм чӧскыд кӧрсӧ эз кывлы, сӧмын кыв йылыс юммыштліс.
Сэсся колльӧдчыны кутісны бара.
Кыкнанныс ёна зэв копрасьӧны, мӧда-мӧдыслы аттьӧ висьталӧны.
Сідзи и торъялісны сэсся.
Ӧні оз и волывлыны, лӧгасисны сэсся сы бӧрын сват да сваття.
Сват рӧдняыд тадзи гӧститӧдчӧм бӧрад кӧдзыд рӧдня лои.
{Коми йӧз @ Ур велӧдіс @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.155–156.}
УР ВЕЛӦДІС
Оліс-выліс вӧралысь, йӧз пӧвстын ноксис да нэмсӧ озырмыны зілис.
А сэтшӧм гӧля гӧтырыскӧд олісны, мый вежоннас ӧтчыд пажнайтісны, а ужын йылысь и шунысӧ нинӧм.
Паськӧмыс и то кыкӧн вылӧ ӧти — верӧсыс кӧ пасьтасяс, гӧтырыслы лоӧ паччӧр вылас пукавны, а гӧтырыс кӧ йӧз дінӧ петас — ачыс паччӧрас куткырвидзӧ.
Босьтіс ӧтчыд кыйсьысьыд ассьыс пищальшойсӧ да мӧдӧдчис вӧрӧд кытшовтны, кӧч ли ур ли пӧ, гашкӧ, веськалас.
Лунтыр шӧйтіс, коксӧ песіс, да нач весьшӧрӧ: шыр весиг эз паныдасьлы.
Сӧмын лямпа нырсӧ гортланьыс бергӧдіс — дзик сы водзӧ кыськӧ ур, муртса плеш на плеш эз тангысьны...
Лэптіс кыйсьысь пищальсӧ, октіс курӧксӧ да кутіс нин витны ичӧтик зверлы, а сійӧ виччысьтӧг шыасис морт гӧлӧсӧн:
— Эн тэрмась, бур морт!
Винытӧ кор кӧть вевъялан, а бур сӧветтӧ он пыр кывлы.
Кыйсьысьлӧн синъясыс плешкӧдзыс кайисны: пӧрысьӧ-нэмӧдз оліс, а медым кутшӧмкӧ ур босьтчис мортӧс велӧдны — эз на кывлы.
Со урыд пуксис матысса пожӧмлӧн улыс ув вылас и сёрни панӧ:
— Кор менӧ лыян, вӧч сідз.
Куӧс менсьым мичаа куль, косьты да купечлы вузав.
А сійӧ сьӧм вылас кӧзапи ньӧб.
Быдмас да кык кӧзапиӧс тэд чужтас...
Татшӧмтортӧ кыйсьысь чошкӧдӧм пельӧн мӧдіс кывзыны, вомыс весиг восьса, а пищальсӧ лымъяс зургис.
«Со кӧні лоӧ шудыд, — мӧвпалӧ, — и йӧв лоӧ, и сьӧм нажӧвита».
А ур бӧжсӧ кӧлачӧн сюркнялӧма да варовитӧ:
— Порсьпи ньӧбан, порсьӧдз быдтан.
Сійӧ пиянасяс, польӧпиянсӧ бара купечлы — и ньӧб кукань.
Куканьыд быдмас — мӧс лоӧ, ӧшпи тэд ваяс.
Ӧшписӧ быдтан да вӧв вылӧ вежан.
Татшӧм озырлунсьыд мужикыдлӧн юр садьыс мӧдіс бергӧдчыны.
Уртӧ вунӧдіс нин да быттьӧ збыльысь аддзӧ, кыдзи чож да яр вӧв вылын тшапитчӧ.
А керӧс йылас сулалӧ сылӧн кык судта керка.
Пырӧ со вӧралысь горничаас, гӧтырыс пызан вылӧ яй вайӧ, шобді нянь кӧрыш шӧрыштӧ.
Сылы, аслас кӧзяйкалы, вӧралысь вайис дона козинъяс — кумач ковта да лӧз кашемирысь сарапан...
— Ладнӧ, — шуис, — лыя нин урсӧ.
Видзӧдӧ, а урлӧн и дукыс абу, уйкнитӧма-лыйыштӧма кытчӧкӧ мужикыдлӧн мичаа вӧтасигӧн.
Лыйыштӧма дай сылысь став озырлунсӧ сьӧрсьыс нуӧма.
{Коми йӧз @ Фома да Ёма @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.158–162.}
ФОМА ДА ЁМА
Оліс-выліс Фома.
Лун-лун уджаліс, мудз эз тӧдлы.
Пӧрысь ай-мамыс нимкодясьӧмсьыс эз пӧтлыны.
Ӧтчыд сійӧ вӧрын пес кераліс.
А буретш сэки орччӧн Ёма муніс, лёк вӧчысьыс.
Фома сэтшӧма вӧлі ӧддзӧма, мый эз и казяв сійӧс, ӧвтыштіс чернас, а увйыс чеччыштіс Ёмалы веськыда синмас.
Пузис Ёма, пӧльыштіс, сьӧлыштіс и нимкыв лыддьӧдліс:
Он ӧвтышт нин чернад, Лоан помся мудз, Вӧлін зіль мортӧн кӧ, Ӧнісянь — дыш рунь.
Мун да кай паччӧрӧ, Куйлы сэні брун!
И мый ті чайтанныд?
Сідзи ӧд и лои.
Нач мӧд мортӧн лои Фома.
Дышмис да быдса лунъясӧн нюжвидзӧ паччӧрас.
Кыдзкӧ ӧтчыд пӧрысь мамыс шуӧ Фомалы:
— Паччӧрад весьшӧрӧ туплясьӧм дорысь ветлін эськӧ раскӧ да руч кыян гу кодйин.
— Ветла, — вочавидзӧ Фома. — Сӧмын аски, чеччан да, пу меным рок.
Мамыс аскинас чеччас да рок пуас.
Фома рок сёяс, вӧрӧ каяс и кодъяс руч гу.
Мӧдлун асывнас каяс гу дінӧ, а гуад руч усьӧма.
Руч и шуӧ сылы:
— Фома, лэдз менӧ, ме тэныд ыджыд бур вӧча.
Фома жалитас и лэдзас ручӧс.
Локтас сійӧ гортас да бӧр паччӧр вылас каяс.
А руч мунас сьӧд вӧр шӧрӧ да турун вылас водас.
Сэтчӧ локтас кӧин да и юалӧ:
— Ручӧ-чойӧ, мый нӧ тэ муас куйлан?
А руч сылы и шуӧ:
— Ме Фома ордын гӧститі, сэтшӧма вердіс-удіс — весиг вӧрны ог вермы.
— Майбырӧй, ручӧй, — шуӧ кӧин, — век тэ кӧнкӧ гӧститан.
Менӧ кӧть ӧтчыд нуӧдлы кытчӧкӧ.
— Нуӧдла эськӧ, да мый тэнӧ ӧтнадтӧ нуан.
Сё кымын кӧинӧс чукӧрт, сэк и нуӧда стаяӧн.
Чукӧртчасны сё кымын кӧин и локтасны руч дінӧ.
А ручыд и шуӧ:
— Ті ӧд, кӧинъяс, онӧ кужӧй пир вылад пукавныд.
Ті сэн нинӧм эн сёрнитӧй, бурджык чӧв олӧй.
Руч водзвылас мунас, кӧинъяс сы бӧрся локтӧны.
Вайӧдас найӧс сар ӧшинь улӧ да горӧдас сарыслы морт гӧлӧсӧн, кодӧс кӧинъясыд оз гӧгӧрвоны.
— Сар-государ, тэныд Фома гӧснеч мӧдӧдіс.
Со ӧд сійӧ кутшӧм озыр.
Сар шензьӧ:
— Кутшӧм нӧ тайӧ Фома?
И кӧинъясӧс тшӧктас йӧртны картаӧ.
Руч бара вӧрӧ мунас.
Вайӧдас сэсся сарлы сё кӧчӧс да сё сьӧдбӧжӧс.
Ставыс пӧ Фомасянь козин тайӧ.
А Фома паччӧр вылын куйлӧ, нинӧм оз тӧд.
А руч бара локтас сар дінӧ да шуӧ:
— Фомалӧн зэв уна сьӧмыс, да некыдз ог вермы артавны ни мерайтны.
Вайлы тэ миянлы ассьыд пудовнятӧ.
Сетас сылы сар пудовня.
Руч нуас пудовнятӧ, кыськӧ корсяс кык-куим кӧрт сьӧм да сюмӧд костас найӧс сюяс.
Сэсся и бӧр нуас сарлы.
Сар юалӧ:
— Уна-ӧ нӧ лои тэнад господинлӧн зарниыс?
— Ог бурасӧ и тӧд.
Сё кымын пудовня лои кӧ-а, — вочавидзӧ руч.
А сар тшӧктӧ слугаяслы:
— Нолӧ жӧ, видлӧй, гашкӧ, эз и мерайтны некутшӧм зарни да.
Мерайтісны кӧ, коли мыйкӧ сэтчӧ.
Видласны пудовнятӧ, а сюмӧд костас збыльысь сьӧмъяс.
Сар и дивуйтчӧ: кутшӧм пӧ тайӧ Фомаыс озыр!
А руч бара локтас сар дінӧ да шуӧ:
— Сар-государ, Фома тэнсьыд нывтӧ коралӧ ас саяс.
Сетан он?
— Сетны лоӧ, — шуӧ сар.
— Сэтшӧм озыр сайӧ нӧ кыдз он сет!
— Ми, — шуӧ руч, — барка вылын локтам, виччысьӧй миянӧс вадорын.
Руч вӧчас пур, мунас Фома дінӧ да шуӧ:
— Чеччы ӧдйӧ, Фома.
Ме сар ордын коралі тэныд нывсӧ, лок мунам пируйтны.
Нимкодь лои Фомалы, пуксис пур вылад, кӧть и дыш вӧлі сылы.
А руч пӧрччӧдіс сійӧс дзикӧдз, сӧстӧма мыссьӧдіс, водтӧдіс да веж пу вожъясӧн вевттис.
И мӧдісны сарыдлӧн дворечлань кывтны.
А сар виччысьӧ нин зятьӧс.
Вадорсяньыс кильчӧ помӧдзыс лӧз ной вольсалӧмаӧсь.
Локтас жӧник вадорӧ, сар сылы паныд петас.
А корасьысь руч чеччыштас пур вывсьыс и висьталӧ:
— Сар-государ, ой, ми ӧд муртса воим: барканым миян вӧйи.
Сэні вӧлі сизимдас слуга и ставныс вӧйисны.
Ме муртса верми зятьпутӧ пур вылӧ кватитны.
Со став паськӧмыс и кӧмыс ю пыдӧсӧ колис, выльӧс лоӧ вурӧдны.
Сар чукӧстас вурсьысьясӧс да закажитас жӧниклы выль паськӧм.
Ваясны выль паськӧм — ставыс югъялӧ.
Жӧник пасьталас, кӧмалас да видлалӧ асьсӧ.
Зэв мича, кажитчӧ.
Ӧти пельпомсӧ видзӧдлас да мӧдсӧ.
Царевна аддзас жӧниклысь майшасьӧмсӧ да юалӧ ручлысь:
— Мича чужӧма эськӧ, но сӧмын тайӧ кӧ йӧй-а?
Мый нӧ век бергалӧ?
А руч шуӧ:
— Паськӧмыс сылы оз кажитчы.
Абу сы серти вурӧмаӧсь.
Сар мичаджык на кафтан корас.
Руч пасьтӧдас жӧникӧс да пельпомас ыджыд ем сутшкас, мед оз кут бергавны.
Жӧник бергӧдчас да сутшкысяс емад и дугдас сьылісӧ бергӧдлыны.
— Со ӧд, — шуӧ руч, — паськӧмыс мича да оз и бергав.
Сэсся сійӧ жӧ луннас дыш Фома венчайтчас сар нывкӧд.
А руч бара:
— Аски ті миянӧ локтӧ гӧститнытӧ.
А ме водзджык муна.
Мӧвпалӧ, гӧсьтъястӧ пӧ кори, а кӧні найӧс примитам?
Мунас да мунас и веж видз вылӧ воас.
Сэні вӧв табун йирсьӧ.
Руч и юалӧ пастукъяслысь:
— Кодлысь нӧ вӧвъяссӧ видзанныд?
— Ёмалысь, — шуӧны пастукъяс.
— Таті кутас мунны свадьба, да ті шуӧ, юаласны кӧ, мый тайӧ вӧвъясыс Фомалӧн.
А онӧ кӧ сідз шуӧ, ме кӧинъясӧс вайӧда татчӧ.
Сідз жӧ висьтавны руч тшӧктіс мӧс видзысьясӧс и ыж видзысьясӧс.
Сэсся руч водзӧ котӧртіс, котӧртіс да воис скӧр Ёмалӧн керкаӧдз.
Пырис керкаас, сэні Ёма куткырвидзӧ да вурун шӧрт путшкӧ.
Ручыд кыдз тай горӧдас:
— Пышйы, Ёма!
Сар локтӧ слугаясыскӧд, тэнсьыд юртӧ керыштны кӧсйӧ, керкатӧ сотны кӧсйӧ.
Котӧрт, идзасад ӧдйӧджык дзебсьы!
Ёма повзис, идзас пиӧ пырис, а руч идзастӧ ӧзтіс, и лёк вӧчысьыд сотчис.
Сотчис Ёма, воштіс вынсӧ и сылӧн нимкывйыс.
Фома лои важся кодьыс зільӧн.
Ручыд Ёма керкаын пир лӧсьӧдіс, сарӧс да сылысь слугаяссӧ гӧститӧдіс.
Муналісны гӧсьтъяс, а Фома гӧтырыскӧд — сар нывкӧд — пондісны Ёма керкаын овны да вывны.
{Коми йӧз @ Храп @ легенда @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.166–170.}
ХРАП
Храп Штэпан манак, кыдзи ми тӧдам нин, лӧсьӧдӧма анбур — коми алфавит.
Вӧчӧма тайӧс сійӧ Ростовса вежа Богослов Григорийлӧн манастырын ёна важӧн, квайтсёысь унджык во сайын.
Сэки пермякыд оліс паськыда.
Важ коми стрӧитлісны ӧтарын Канкар (ӧні Кунгур), дзик мӧдарын Пырас (ӧні Котлас), мукӧд изкар да ыджыд сикт.
Канкар да Пырас вӧліны нач коми каръяс.
Уна зыранин оліс и Югдінын *, кӧні чужис Штэпан.
Мамыс сылӧн коми пӧвстысь жӧ петавлӧма, айыс — роч, Югдін соборса дяк.
Пиыс быдмис сюсь вежӧраӧн.
Сэкся серти кӧ, ёна велӧдчис.
Уна ветлӧдліс.
Ыджыд айыскӧд, Дзебас нима вузасьыськӧд, томиникӧн на волывліс Эжваса Пер Муӧ, зырана ордӧ.
Сэк нин казяліс, мый налы, Роч муяссянь Из-Ураллань да Сибырлань туй вылын олысь йӧзлы, колӧ вузасьны.
А та могысь — кужны лыддьысьны да артасьны.
Содтӧд нин матысӧсь найӧ лоисны том Храплы сы вӧсна, мый тӧдіс налысь, мам сёрниа войтырлысь, кывсӧ.
Велӧдчӧм могысь и Югдінса Храп Симеон дяк пи веськаліс Ростовса манастырас.
Бура тӧдмаліс роч да греческӧй грамота, лун и вой лыддьысис озыр библиотекаас.
Сэні нин, манакалігас, чорыда мӧвпыштӧма лоны язычник-зыраналы Христос вичко лӧсьӧдысьӧн.
Таӧ босьтчылысьыс вӧвлі и войдӧр.
Но найӧ эз тӧдны пермяк сёрнисӧ, кӧсйисны велӧдны эскынысӧ йӧзыслы гӧгӧрвотӧм кывйӧн.
И налӧн нинӧм эз артмы, кодӧс бӧр вӧтлісны, кодӧс весиг виисны.
Та понда и мудер Храп Ростовас на дасьтіс анбуртӧ да босьтчис зырана кыв вылӧ вуджӧдавны вичко небӧгъяс.
Сэн жӧ сылы сетісны дякӧнлысь чин.
Кор Штэпан шуис асьсӧ дасьӧн, шыасис роч православнӧй вичкоса ыджыд йӧз дінӧ:
— Кӧсъя зыранаӧс вежа пыртӧмӧн югдӧдны-туйдны либӧ ассьым юрӧс пукта.
Епископъяс ышӧдісны сійӧс та вылӧ:
— Мун Эжваса Пер Муас, вӧч ыджыд да сьӧкыд удж.
Мӧскуаса ыджыд ӧксы Митрей, кодӧс во мысти, Куликов эрд вылын кось бӧрти, нэмсӧ кутасны шуны Донскӧйӧн, та дор жӧ сувтас.
Ӧд сёрниыс вӧлі лунысь-лун ёнмысь княжество дінас зэв ыджыд да озыр му ӧтувтӧм йылысь.
Ӧксы сетіс Храплы дружина и став коланасӧ, медым ыджыдаліс Эжваса Пер Муын, вермис кыпӧдны ен кар да зумыда кутчысьны сэні.
Локтіс Храп татчӧ, Емва юӧдз, Стефан попӧн нин, 1379 воӧ.
Бӧрынджык поздысис Емдін сиктӧ, коді сулалӧ ва туйяс падвежасянінын да кӧні вӧлі пермяналӧн медшӧр кевмысяніныс — кумирнича.
Комияслы налӧн чужан кыв вылас Стефан поп лыддис проповедьяс, нуӧдіс вичко служба, чуксаліс найӧс выль ен дор — Христос дор.
И водзӧ комиӧдіс небӧгъяс.
Ставыс тайӧ шыльыда, тӧдӧмысь, эз артмы.
Выльтортӧ пыртны да велалӧмторйысь мынтӧдчыны абу кокни.
Язычникъяслӧн — шонділы, валы, тӧвъяслы, пу-зверлы кевмысьяслӧн — вӧліны асланыс пу енъяс-идолъяс, юрбитанінъяс да вежа местаяс.
Налӧн вӧліны жречьяс — тӧдысьяс, тунъяс и на пӧвстын медыджыдыс — Пама.
Сійӧ и медсясӧ сувтіс выль енмӧн локтысьлы паныд.
Найӧ ӧд эз кӧсйыны воштыны зырана вылын власьтсӧ, эз кӧсйыны усьны йӧз син водзас да синісны ассьыныс.
Делӧыс эз ӧтчыд волы тыш-косьӧдз.
Но Стефан зэв видзчысьӧмӧн, ёна асьсӧ кутӧмӧн, мудера и сэк жӧ пыр ӧтарвыв вӧчис ассьыс.
Сійӧ пӧ быттьӧ абу скӧрмывлӧма, водзӧс абу босьтлывлӧма, а пыр велӧдӧма, туйдӧма, кевмӧмӧн корӧма да лӧньӧдӧма став йӧзсӧ.
Стефан пыр зільӧма петкӧдлыны, мыйӧн слабӧсь тунъяс да налӧн эскӧмыс, и водзӧ унджык жуглӧма да сотӧма язычникъяслысь став вежасӧ — налысь кевманінъяссӧ да пу енъяссӧ.
Та вӧсна ӧнӧдз нинӧм эз коль комилӧн сэкся олӧмсьыс, культурасьыс.
Ми ӧні ог и тӧдӧй, кутшӧм сійӧ вӧлі.
Гашкӧ, меддонаторъяссӧ кытчӧкӧ ылӧ-пыдӧ дзебисны да ӧнӧдз на некод эз аддзы.
Та пыдди Храп кыпӧдаліс енкумъяс да вичкояс и выль енлы эскӧдіс эз сӧмын Емва вожса, но и Эжва да Сыктыв юяс ковтысса йӧзӧс.
Ковмис пыр содтӧд вичко служитысь — коми грамота, вичко небӧг да Христослысь велӧдӧмсӧ тӧдысь йӧз.
Ковмис найӧс дасьтыны тані жӧ, сы могысь восьтыны школа, лӧсьӧдны сэні небӧгъяс.
Тадзи Храп лои пермяналы лёк и бур вӧчысьӧн.
А Пама зілис тунъясыскӧд быд ногыс падмӧдны сылысь уджсӧ.
Ӧтчыд сійӧ пырис воӧм попкӧд татшӧм венӧ — кыкнанныслы мунны би пыр и ва пыр.
Кодным пӧ вермам мунны, сылӧн и эскӧмным бурджык.
Кодным ог сотчӧй ни ог вӧйӧй, сійӧ и тані коляс.
Стефан вермис, Пама пышйис Из сайӧ вогулъяс ордӧ да сьӧрсьыс нуис пермяналысь меддона идолсӧ — Зарни аньӧс.
Но абу тай весьшӧрӧ медводдза коми поэт Иван Куратов, кодӧс асьсӧ дякӧнӧ ли попӧ жӧ велӧдлісны, но коді эз эскыв енлы, шулӧма, религия пӧ эскысьясыслы пемыд, а тунъяслӧн велӧдӧмыс пӧ миянлы став эскӧмсьыс на пемыд.
Ӧд мый вӧчис Памаыд?! Пышйис Из саяд да вогулъяслысь косясьны радейтысь Асыка ӧксысӧ кутіс ышӧдны Эжваса Пер Му вылӧ уськӧдчыны.
Войдӧр эз кӧсйы, медтыкӧ зыранаӧс пыртасны вежа ваӧн, а сэсся чукӧстіс «пыртны» найӧс асланыс вирын.
Стефан дор сувтысьыс лоис пыр унджык.
Ӧд сійӧ вайис Пер Муса йӧзлы ассьыныс шыпаса грамота, велӧдіс лыддьысьны и гижны, юрнысӧ югдӧдіс.
Дай Пер Мусӧ дорйис Мӧскуа нимӧн рытыввывсянь Новгородлӧн, асыввывсянь вогулъяслӧн усьласьӧмысь да рӧзӧритӧмысь, колис куш Мӧскуа ки улӧ.
Пер Му, сылӧн йӧз кутісны ёнджыка да паськыдджыка нимавны и асьныс унджык тӧдны да кужны.
Комиӧ Христос нимсӧ вайӧдысь 1383 воын муніс Мӧскуаӧ, корис тані восьтыны торъя епархия да индыны сэтчӧ юралысьсӧ — епископӧс.
Кыз уджсӧ пӧ вӧчӧма, миян енлы эскысьыс лои уна, вичкояс восьталӧма, попъясӧс велӧдӧма.
Роч православнӧй вичколӧн медвылыс власьтыс — собор шуис Стефанлы, тэ пӧ ачыд сэні став уджсӧ вӧчин, тэ и лоан епископнас.
Локтан воас воссис Пер Муса епархия.
Храп бӧр локтіс владыкаӧн — Перымса епископӧн нин, а Емдін лои владыка карӧн.
Бӧрын сійӧ ветлӧдліс на Мӧскуаӧ дай Новгородӧ, мед эськӧ дорйыны ассьыс мусӧ Новгородса ушкуйникъяслӧн да вогулъяслӧн усьласьӧмысь да Мӧскуа улӧ ёнджыка сюйны, тырвыйӧ пыртны ёнмысь Мӧскуа канмулӧн ӧтувъя олӧмӧ.
1396 воӧ Перымса Стефан бара вӧлі Мӧскуаын, но бӧр Коми муӧ локны сэсся эз нин вермыв: сійӧ роч юркарын и куліс.
Коркӧя манак Храп, сэкся дякӧн, поп и медбӧрын Перымса епископ лои дзоньнас роч православнӧй вичкоыслы вежа мортӧн.
Сійӧс дзебисны Мӧскуа Кремльса соборӧ.
Кулан лунсӧ Рочмуса христианскӧй вичко и ӧні тӧдӧ кыдзи сійӧс казьтылан лун.
Сы бӧрын Пер Муса мукӧд епископъяс паськӧдісны Христослы эскӧмсӧ Печораса да Камаса коми пӧвстын.
Епархия улас вочасӧн веськалісны тшӧтш и роч йӧз, медсясӧ устюгсаяс да вятичьяс.
Епископыс пыр ёнджыка кутіс овны Пырас — Котласын, коді ньӧжйӧник лои роч карӧн.
Но век жӧ матӧ кык нэм, 1571 воӧдз, владыкалӧн местаыс вӧлі сэні, кытчӧ поздысьліс Храп, — Емдінын, ӧнӧдз на паськыда шевкмунӧм коми сиктын.
Стефан бӧрын лоысь владыкаяс эз нин бура тӧдлыны коми кыв, эз видзны манастыръяс бердын и коми школаяс.
Вичкоясас сьывны вочасӧн кутісны церковно-славянскӧй кыв вылын.
Сӧмын ӧткымын манастырын коми кывйыс дыр на кутчысис, XVIII, а то и XIX нэмӧдз.
1919 воӧ на Емваса Гам сиктысь сюрӧма ӧбедня гижӧд важ коми кыв вылын.
Артмӧ, Перымса Стефан лӧсьӧдліс коми анбур да медводдза коми гижӧда кыв, кодӧн сэсся коми небӧг гижысьяс вӧдитчисны некымын нэм.
Ӧти кадӧ тайӧ анбурнас вӧдитчӧмаӧсь и Мӧскуаса гижысьяс, мед мукӧд оз гӧгӧрво, кор ӧта-мӧдныслы колӧма юӧртны мыйкӧ гусятор.
Стефан олігӧн уна вичко гижӧд вӧлі комиӧдӧма да разӧдӧма Емва, Эжва, Сыктыв вожъясӧд.
Сылӧн олан туй йылысь аслас ыджыд небӧгын Храплӧн важ ёртыс Епифаний Премудрӧй гижӧ, Христос улӧ пырттӧдз грамота да небӧг тӧдтӧм пермянаӧс пӧ Стефан велӧдіс гӧгӧрвоны гижӧд и небӧг.
Кӧть и сыӧдз на, шуӧ Епифаний, збыльысь вӧлӧмаӧсь коми «баснотворечьяс».
Найӧ пӧ асланыс басниӧн висьтавлӧмаӧсь олӧм йывсьыс и тайӧ мирсӧ лӧсьӧдӧм йылысь, и Адам йылысь, и сёрни сертиыс йӧзыслӧн юксьӧм-торъялӧм йылысь, и мукӧдтор.
А Стефан век жӧ ӧдӧбтіс важ коми йӧзлысь водзӧ олӧмсӧ.
{Коми йӧз @ Цапля да тури @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.175–176.}
ЦАПЛЯ ДА ТУРИ
Цапля да тури олісны ӧти нюрын, но ӧта-мӧдсьыныс торйӧн.
Аддзысьлыны кӧ, ва вуджны колӧ.
Найӧ асьнысӧ быттьӧ ӧтар-мӧдар югыдсьыс аддзӧны: цапляыс васяньыс ӧтарын, туриыс — мӧдарын.
Воис турилы гӧтрасян кад.
И со мый сійӧ мӧвпыштіс:
— Ветла цапляӧс коравны.
Оз-ӧ пет ме сайӧ?
И кыдзкӧ, асывводз ли рытсёр, мӧдӧдчис жӧ сэсся цапля ордад.
Локтіс да нырнас котш-котш керис ӧдзӧсас.
Цапля шыасис:
— Коді сэн?
— Тайӧ ме.
Шоча овлысь ыджыд гӧсьт локті.
Восьты вай...
— Кутшӧм тэ ыджыд гӧсьт?!
Некор тэнӧ гӧсьт туйӧ эг пуктыв и ӧні ог жӧ восьты.
— Пуктылін ли эн, а ме кӧсъя тэнӧ коравны.
Восьты.
Орччӧн ӧд олам.
Вай ӧтувтчам, гӧтрасям.
А цапля дзикӧдз ыззис, тури вылӧ горзӧ.
Бус пиняліс дай вӧтліс сійӧс.
Восьлалӧ тури аслас гортлань да туй чӧжыс шогсьӧ:
— Скӧрмӧді мыйӧнкӧ цаплятӧ, тыдалӧ, мыйкӧ эг сідз шу...
Эз ӧд весьшӧрӧ вӧтлы.
Мӧдыс, цапляыд, тшӧтш жугыль:
— Со ӧд дивӧыд, пӧрысьмыны нин куті, а верӧс сайӧ сідз и эг пет.
Корасьысь со воліс, да весиг сійӧс вӧтлі.
Кыдз нӧ сідз?
Колӧ вӧлі сыкӧд ладмӧдчыны.
Мӧдысь ӧд муртса кӧ локтас.
Гашкӧ, аслым нин сы ордӧ ветлыны да...
Шуӧма — вӧчӧма.
Мӧдӧдчис цапляыд тури ордӧ.
Ва и вӧртор вуджис, тури дінӧ воис.
— Котш, котш, котш, — таркӧдчӧ тури ордӧ.
— Коді сэн? — мӧдыс юалӧ.
— Бур юӧр вая, шань сёрниӧн локта, — шуӧ цапля.
А турисянь кылӧ та вылӧ воча:
— Кутшӧм нӧшта сэн шань сёрниӧн локтан?
Ме тэнӧ дзик некор эг и артавлы шаньтор вылӧ сяммысьӧн.
Нинӧм ӧтувъяыс миян тэкӧд оз ло.
Сідзи и вӧтліс тури цаплятӧ.
Коньӧрлы бӧр лои гортас мунны.
И ӧнӧдз на, буракӧ, ӧти шог шогалӧны кыкнанныс.
{Коми йӧз @ Чокыр да руч @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.178–182.}
ЧОКЫР ДА РУЧ
Олісны-вылісны чокыр да руч.
Дерт, вӧрын олісны.
Сёйнысӧ налы нинӧм лои, кыкнанныс мӧдісны тшыгъявны и сёрнитчӧны:
— Вай пудъясям, кодлы пудйыс усяс — сійӧс и лоӧ начкыны, ӧтиным кӧть ловйӧн колям.
Пудйыд усис чокырлы.
Руч и шуӧ:
— Ме эськӧ начки тэнӧ, да менам ӧд пуртыс абу!
— Чадӧ ордӧ котӧртлы да кор.
Тринь-тронь котӧртіс ручыд чадо ордӧ да корӧ:
Чадӧӧй дай чадӧӧй, Вай меным пурттӧ Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
А чадӧыд сылы воча:
— Сета эськӧ ме тэд пурттӧ, да менам зэв ныж, лэчтавны колӧ.
— Вай кеслам.
— Менам и зудйыд абу.
— А кысь эськӧ зудйыс сюрӧ?
— Сійӧ Енлӧн эм.
Ветлы вай да сылысь кор.
Тринь-тронь водзӧ мӧдіс кокни кокнас ручыд Ен ордӧ зудла.
Воис дай кевмӧ:
Енмӧй, Енмӧй, Вайлы меным зудтӧ Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ ме зудтӧ, да сійӧ менам ӧд зэв ыджыд, тэ нуныд он вермы.
— Кыдз нӧ сійӧс кыскыны?
— Ветлы Тӧлысь ордӧ ӧшла.
Сійӧ кыскас, а сыысь ӧтдор некод оз вермы.
Тринь-тронь тэрмасьӧ руч Тӧлысь ордӧ.
Воис и бара кевмӧ-корӧ:
Тӧлысьӧй, Тӧлысьӧй, Вай меным ӧштӧ Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
А Тӧлысьыд воча:
— Сета эськӧ ме ӧштӧ, да тэ он вермы вӧтлыны, сійӧ менам наян.
Ветлы Шонді ордӧ ӧш вӧтлысь зонла.
Бара ручыд триньӧдіс-троньӧдіс аслас кокни кокӧн Шонді ордӧ ошкӧс вотлысьла да корӧ:
Шондіӧй, шондіӧй, Вай тэ меным зонтӧ Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета ме тэныд зонтӧ, да ӧд тшыг сійӧ талун да оз мун.
— Мыйӧн нӧ сійӧс вердан?
— Сійӧ менам кӧч йӧв юӧ.
Колӧ кӧч ордӧ йӧвла ветлыны.
И бара — кӧч ордӧ йӧвла нин — кокни кокнас ручыд тринь-тронь мӧдіс.
Воис кӧч дінад дай шуалӧ:
Кӧчӧй, кӧчӧй, Вай тэ меным йӧвтӧ Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны,Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ йӧвтӧ, да ме ӧд тшыг и талун менам йӧлыд абу.
Мем колӧ пӧттӧдз сёйны, а сэсся вӧлись йӧлӧй лоас.
— Мыйӧн нӧ эськӧ тэнӧ вердыштны?
— Ветлы пипу дінӧ кырсьла.
Ме пипу кырсь сёя.
Водзӧ лыйӧ-мунӧ руч пипу дінӧ, воис дай кевмысьӧ:
Пипуӧй, пипуӧй, Вай меным кырсьтӧ Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ ме кырсьтӧ, да тэ ӧд он вермы сійӧс менсьым кульны.
Ковмас тэд мой ордӧ ветлыны пиньла.
Тэнад пиньыд оз кырссьы, менам кырсьӧй зэв чорыд.
Водзӧ котӧртӧ вӧрті руч, корсис мой оланінтӧ да кевмӧ-шуалӧ:
Мойӧй тэ, мойӧй, Вай меным пиньтӧ Пипу кырсь кырссьыны, Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ тэд лэчыд водз пиньясӧс, да найӧ ӧд менам зэв крепыда кутчысьӧны, нетшыштныд он вермы, ковмас кузнеч ордӧ клещила ветлыны.
— Ладнӧ, сы мында нин котралі, ветла и кузнеч ордӧ.
Бара тринь-тронь мӧдіс, локтіс дай шуӧ:
Кузнечӧй, кузнечӧй, Вай тэ меным клещитӧ Мойлысь пиньсӧ кыскыны, Пипу кырсь кырссьыны, Кӧчӧс вердны, Йӧвсӧ лысьтыны, Шонді зонмӧс юктӧдны, Тӧлысь ӧшкӧс вӧтлыны, Енлысь зудсӧ кыскыны, Чадӧ пурт кеслыны, Чокырӧс начкыны, Мен, коньӧрлы, выль яй, выль яй.
— Сета эськӧ тэд клещиӧс, да сійӧ менам жугалӧма, колӧ эськӧ дорыштны-дзоньталыштны.
А тэ бур пот нин мудзӧмыд дай кынӧмыд сюмалӧ, вай сёйышт да водыштлы паччӧр дорӧ, нырнад талань вод, а ме кузнечаӧ ветла да тэныд клещи дзоньтала.
Ладнӧ, ручтӧ вердыштіс, мӧдыс паччӧрас кайис, мудзвывсьыд да сёйӧм бӧрад шоныдінад унзільыс босьтіс дай ойбыртіс.
Вомсӧ паськӧдіс, кывсӧ ӧшӧдіс и мӧдіс шкоргыны.
А кузнеч ветліс, клещисӧ кельыдӧдз донӧдіс, бӧр локтіс да ручлысь кывсӧ клещинас кватитіс, песовтіс дай нетшыштіс.
Руч куліс, а кузнечыдлы тайӧ и колӧ вӧлі.
Кучиксӧ кулис, яйсӧ вузаліс, кусьыс воротник вӧчис да, гашкӧ, тшӧтш вузаліс, гашкӧ ачыс новліс.
Чокыр вӧлі бӧрдӧ да тірзьӧ:
— Менӧ руч начкас, кыдз сӧмын пурт ваяс.
А ручыд сідзи эз и лок.
Чокыр и ӧні, колӧкӧ, ловъя.
{Коми йӧз @ Шань шыш @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.187–191.}
ШАНЬ ШЫШ
Крестьянинлӧн вӧлі пи.
Быдмис сійӧ, и бать-мамыс шуӧны, гӧтрасьны пӧра, пиӧ.
А пиныс налы воча, ме пӧ омӧлик керкаад ог гӧтрась.
Ме пӧ голь, и некод ме сайӧ оз мун.
Вай выль керка тшупӧй да вӧлись.
Батьыс паніс керкатӧ и кыдзкӧ ӧктысьӧмӧн-удждысьӧмӧн да йӧз помечӧн кыпӧдіс.
Бара шуӧ, вай пӧ гӧтрась, пиӧ, керкаыд ӧні выль.
А пиыс пӧкаживайтӧ выль джодж кузя да вочавидзӧ:
— Ме ог гӧтрась, батьӧ, а бурджык гусясьны велӧдча.
Крестьянин скӧрмис:
— Ак тэ, сэтшӧм-татшӧм, ме пӧрысьӧдз олі да йӧзлысь нинӧм эг вӧрзьӧдлы, а менам пи кӧсйӧ шышкалӧмӧн овны.
Татшӧм кыв кӧ шуин, и мун гортысь кытчӧ гажыд.
Саридз дорын пур вӧчис, пож сукар пуктіс, писӧ пуксьӧдіс и тойыштіс вадорсьыс.
Мыйӧн йӧткыштіс, пуртӧ пыр жӧ тӧв босьтіс да нуис.
Гашкӧ, крестьяниныд куш на повзьӧдны кӧсйис, а пиыс эз повзьы.
Оз шогсьы, сукар йирӧ и кывтӧ саридзӧд.
Воис кутшӧмкӧ вадорӧ.
Видзӧдӧ, а сэні кар, зэв озыр.
Кайис карад и вӧзйысис узьны.
Гӧль ордӧ веськаліс, но воӧм мортыдлы ӧтказ абу.
Нурйӧдыштісны да сёрниӧ воисны.
Бокӧвӧй морт пӧ тай кыськӧ усьӧмыд, юасьӧ кӧзяин, тэ пӧ кысь?
Ме пӧ йӧз муысь, а нимӧй менам — Ылыс Шыш.
Висьтав, коді тані медся озыр, кодлӧн зарниыс медуна?
А сылы воча: миян медся озырыс — сар, сійӧ миян медзарниа.
Но, ладнӧ, шуӧ, талун шойччам, аски гусясьны ветлам.
Кӧзяиныс сідз жӧ шуис, а то пӧ нэм уджалі да сідзи эг и озырмыв.
Узисны-керисны, а мыйӧн воис аски войыс, мунісны сарлысь амбаръяс видлавны.
Ылыс Шыш томанъяссӧ восьтіс — зарниыс амбар тыр!
Морт ӧти мешӧкӧн босьтісны и нуисны.
Аскинас сарыд чеччис, видліс зарни амбартӧ.
Видзӧдӧ, кык мешӧк вошӧма.
Сылӧн, сарыдлӧн, пыді гуӧ — му тюрьмаӧ вӧлі тӧдысьӧс пуксьӧдӧма.
Лоӧ ветлыны, шуӧ, оз-ӧ инды, коді менам сарствоын татшӧм яндысьтӧм вӧрӧн лоис.
Лэччис гуад да юаліс тӧдысьлысь.
— Сар-государ! — шуӧ тӧдысь.
— Тэнад муӧ воис Ылыс Шыш.
Сійӧ и гусяліс зарнитӧ.
А кыдзи сійӧс кутны, юалӧ.
Кыйны пӧ сьӧкыд, сійӧ зэв мудер да ӧтпырйӧ оз шед.
Но видлам наперво сідз, велӧдӧ тӧдысьыд.
Тэ пӧ порсьӧс зарниав да сы бӧрся уличӧд лэдз дас кык салдатӧс.
Ылыс Шыш пӧ зарни вылад горш, кыдзкӧ да явитчылас.
А салдатъясыдлы тшӧкты кутавны найӧс, коді уськӧдчылас зарни порсь вылад.
Тшӧтш и Ылыс Шыш вермас сюрны.
Сар тшӧктіс ӧшлыны порсьлы ков йылӧ зарни и лэдзис сы бӧрся дас кык салдатӧс.
А Ылыс Шыш быд вой гусялӧ зарнитӧ выль и выль мешӧк.
Казяліс и зарниа порсьтӧ уличсьыс да гӧгӧрвоис, тайӧ пӧ нальк меным.
Муніс лавкаӧ, ньӧбис генерал паськӧм, пасьталіс и нач генерал кодь лои.
Сэсся кар шӧрсьыс керка ньӧбис, сэтчӧ овмӧдчис.
А сэті буретш порсьнад мунӧны.
Генерал сулалӧ ӧшинь дорас да видзӧдӧ.
Салдатъяс сы весьтӧ воисны да честь сетісны.
— Мый нӧ ті, менам пи-вокӧй, — шуӧ, — порсь бӧрся вӧтлысяд?
Юр яндзим татшӧм службасьыд!
Да со, вочавидзӧны, кутшӧмкӧ вӧр локтӧма, ылі муысь, сійӧс кӧсъям кутны.
Локтӧй пӧ, гажтӧм служба служитысьяс, пырӧ ме ордӧ гӧститны, менам талун буретш нимлун, а порсьтӧ эсійӧ амбарас йӧртлӧй.
Аттӧ дивӧ, шензьӧны салдатъяс, кутшӧм бур генерал веськаліс.
Порсьтӧ амбарӧ йӧртісны да игналісны и ставыс пырисны генерал ордӧ.
Сійӧ лӧсьӧдӧма быдсяма винасӧ и сёянсӧ.
Салдатъяс юисны, юисны да коркӧ ставныс кок йывсьыныс гылалісны ӧта-мӧд бӧрсьыс.
Мыйӧн найӧ усялісны, Ылыс Шыш муніс да ньӧбис дас кык манак паськӧм.
Узьысь салдатъястӧ манакӧ пасьтӧдіс, зарниӧдӧм порсьтӧ босьтіс дай пышйис.
Салдатъясыд палялісны, видзӧдлісны — ставныс найӧ манак.
Ак, шуӧны, миянӧс тай наян шышкыд бӧбйӧдлӧма.
Мӧдісны сар дінӧ.
А сійӧ, батюшка, видзӧдӧ, манакъястӧ ылісянь аддзӧ.
Тӧдіс ассьыс салдатъяссӧ.
Миянӧс, шуӧны, кутшӧмкӧ генерал юктӧдіс, а палялім да, паськӧмнымӧс вежӧма.
Сар тшӧктіс ньӧръявны найӧс татшӧм службасьыд, быдӧнлы дас кыкысь кучкыны.
Но ладнӧ, лэччис бара тӧдысь дінад, кыдзи пӧ кутны Ылыс вӧрӧс.
Тӧдысь велӧдӧ, тэ пӧ каретаӧ куим вӧв доддяв да зарниав ставсӧ.
Пуксьӧд каретаас гӧтыртӧ да сылы и кучерыслы ӧружье сет, мед лыясны, коді матыстчас.
Сар сідзи и вӧчис да тройкасӧ мӧдӧдіс аслас сад гӧгӧр.
Царица кучерыскӧд кытшовтӧны садсӧ, а Ылыс Шыш казяліс, бара пӧ меным тайӧ нальк октӧны.
Пасьтасис дзор тошка корысь пӧльӧн и на водзын мунны лӧсьӧдчис.
И ӧти пу йылӧ ӧшӧдчис.
Карета локтіс сы весьтӧ, а сійӧ и киргӧ-кевмӧ:
— Ен могысь кора, мездӧй!
Ылыс Шыш менӧ татчӧ со джагӧдіс.
Царица мӧвпалӧ, корысьтӧ кӧ нин весиг грабитӧма, тайӧ абу Ылыс вӧр, а тайӧ Матыс вор, татчӧс.
Кучерыслы тшӧктіс:
— Мун, огӧ нин чеччылӧй.
Эз мездыны, мунісны водзӧ.
А Ылыс Шыш, мыйӧн саялі каретаыд, разис джаг гезсӧ да веськыдаліс садтіыс и бара на водзӧ мӧд пу йылӧ ӧшӧдчис.
Бара корӧ мездыны, Ылыс вор пӧ ӧшӧдіс.
Но пӧ и воис жӧ кыськӧ тайӧ шышкыд, быдлаӧ тырмылӧ, — шуалӧ сарица да тшӧктӧ кучерлы, мун пӧ бергӧдчыв да мезды воддзасӧ, а ме тайӧс.
Чеччис да лӧсьӧдчӧ мездыны пӧрысь морттӧ, а кучер гӧнитіс мӧд ӧшӧдӧм дінас.
Мыйӧн саяліс сійӧ, Ылыс Шыш мездысис джаг гезйысь, йӧртіс сарицаӧс каретаас и давай пышйӧдны сэтысь.
— Тіянлы Ылыс вӧрӧс кыйны ковмис?! — шуалӧ сарицаыдлы. — Водзӧ вылӧ мед эз зэв кӧсйыссьы сійӧс кутны, вӧчам со кыдзи...
Царицатӧ пӧрччӧдіс да пасьтӧгыс эз карета — омӧлик телега бӧжӧ домаліс.
Вӧвъяс сарлӧн пондісны гымӧдны-мунны, дворечад туйсӧ асьныс тӧдӧны.
А сар балконсянь ылӧдз видзӧдӧ, кутшӧмкӧ грешницаӧс пӧ вайӧдӧны меным.
Матыстчис телегаыд да, казяліс: пасьтӧм бабаыд — сылӧн гӧтыр-государыня!
— Вай ӧдйӧджык разьӧ да нуӧдӧй йӧз син водзсьыс, — тшӧктӧ слугаясыслы. — А Ылыс вӧрлы та бӧрын не овны.
Бара лэччис тӧдысь дінӧ му тюрьмаас.
Пӧгибӧ пӧ куті воны, кыдзи кутны Ылыс Шышкӧс.
Мӧдыс и шуӧ: Ылыс вӧрыд кутас сёйны порсь яйтӧ, а тэнад тюрмаад пукалӧ Ыджыд Ныр.
Мед тӧдмалас, кутшӧм керкаын сёйӧ, да пас пуктас керкаас.
Муніс сар Ыджыд Ныр дінӧ и шуӧ, сямман кӧ пӧ корсьны, дзикӧдз мезда тэнӧ.
А Ыджыд Нырлы став кӧрыс куим верст сайсянь кылӧ.
Лэдзисны сійӧс кар кузя, гӧгӧр дукалӧ-исалӧ.
Локтіс Ылыс Шыш керка весьтӧ, а сылӧн буретш сарыдлысь порсьтӧ пражитӧма.
Пырас Ыджыд Нырыд, Ылыс Шыш сійӧс пызан саяс пуксьӧдӧ.
Тӧрыт на пӧ порсь начки, сарлӧн.
Гӧсьтыд сёяс-юас и петігмозыс кильчӧ ӧдзӧс юрйылас пасъяс мелӧн первой номер.
Ылыс вӧр мӧвпалӧ, тайӧ мортыс весьшӧрӧ эз волы, тайӧ бара мыйкӧ меным пакӧсть вӧчны кӧсйӧны!
Петас кильчӧ вылас и аддзас пастӧ.
Ӧдйӧ сэтшӧм жӧ мел босьтас да куим улич кузя быдлаӧ гижалас первой номер.
А Ыджыд Ныр висьталіс сарлы, кыдзи да мый.
Ыстіс сарыд салдатъясӧс, Ыджыд Ныр пӧ нуӧдас.
Мунӧны салдатъяс сы бӧрся и аддзӧны: быдлаын, быд кильчӧын первой номер.
— Ак, тэ сарӧс ылӧдлан!
Сар нӧйтіс Ыджыд Ныртӧ да му тюрьмаӧ сюйис.
Но, нинӧм эз артмы.
А Ылыс вӧрыд ӧд быд вой нуӧ и нуӧ сарыдлысь, дзикӧдз помаліс сійӧс.
Бара тӧдысь дінӧ шыасис сар.
Тӧдысь и велӧдӧ: бал вӧч, уна йӧзӧс кор, и мед пӧ юӧны.
Войнас игнав дворечтӧ, морт мед оз вермы петны.
Ылыс Шышкыд, дерт, локтас жӧ бал выл ад.
А нывтӧ ассьыд дас кык томан сайӧ игнав.
Вӧрыд сы дінӧ пыралас, и саревнаыд мед сылы пас пуктас.
Асывнас сэсся сюрӧ Ылыс Шышкыд.
Вӧчис балтӧ сар.
Коркӧ, коддзисны йӧзыд да, налы шуӧ:
— Коді менам ныв дорӧ вермас пыравны, сійӧ и зятьӧн лоӧ!
А нылыслы тшӧктіс, тэ дінӧ кӧ кодкӧ пыралас, сылы пас вӧч.
Сар муніс водны, а ставныс коднысла гылалісны.
Ӧтнас Ылыс Шыш питшӧгас юис, эз и гажмы весиг.
Ключьяс сылӧн лӧсялісны, дас кыкнан томансӧ восьтіс.
Пырис, сэні мичасьыс-мича ныв пукалӧ.
Ачыс Ылыс Вӧр мича жӧ молодеч.
Найӧ и радейтчисны югдандорӧдзыс.
Мем петны колӧ, шуӧ вӧрыд.
Пондіс петны да, син улас уси картузсьыс гӧрд карандаша пас: мӧд номер.
Петіс да гӧрд карандашнад став гӧсьтыслы сідз жӧ пукталіс номер.
Ачыс бокӧ водіс.
Кор сар садьмис, нылыс висьталіс, воліс пӧ ӧти молодеч, ме картузас пасйи.
Ӧні жӧ корсям, шуӧ батьыс.
Петіс да видзӧдӧ, порог дорас генерал узьӧ, а картузас мӧд номер гижӧма.
Пыр жӧ кутісны сійӧс.
Мӧдӧс видзӧдлісны, и бара мӧд номер.
Коймӧдӧс — и сылӧн мӧд номер.
Ставыс мӧй пӧ пыралісны ныв дінӧ, мӧвпалӧ сар.
Нинӧм эз сяммы керны сар да аскинас бара лэччис тӧдысь дінӧ.
Мый жӧ водзӧ вӧчны, юасьӧ.
Вай пӧ нӧшта тадз видлы, велӧдӧ сар-государӧс.
Бал вылӧ йӧзсӧ выльысь чукӧст, а ныв ордад пыранінас гу вӧч, мед пӧ сэтчӧ вӧрыд усьӧ и петнысӧ оз вермы.
Сар сідзи и вӧчис.
Гуыд гуся артмис, он казяв.
Мыйӧн гӧсьтъяс коддзыштісны, сарыд бара шуӧ, коді пӧ вермас пыравны менам ныв дінӧ, сійӧ зятьӧн лоӧ.
Ылыс Шыш гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ сылы бара нальк талун.
Но мӧдӧдчи пӧ да пырала нин.
Мыйӧн пырис медводдза томан саяс, сэтчӧ и уси.
Петны оз вермы гусьыд.
Юрсӧ жуглытӧдз думайтіс да гораа пондіс горзыны:
— Сотчам!
Пӧжар!!!
Код йӧзыд уськӧдчисны сылӧн горзӧм вылӧ восьса ӧдзӧсад и гуас гылалісны.
Ылыс Вӧр, садь да, йӧз вывтіыс кайис и петіс гусьыс.
Сар чеччис, видзӧдӧ — гу тыр йӧз.
Ставныс быттьӧ зятьяс, кутны некодӧс.
Мый татчӧ керан...
Йӧзӧдны ковмис сэсся ассьыс кыв: кодлӧн нимыс Ылыс Шыш — сійӧ шань шыш и менам медся вежӧра гӧсьт.
Пет, эн дзебсясь, нылӧс сета тэ сайӧ и сарӧ пуксьӧда.
Указ лэдзис, Ылыс Вӧр явитчис.
Сюсь да мича молодеч вӧлӧма!
Тӧдӧмысь, сэн сэсся пир лои, сёйны да юны пондісны.
Гӧтрасис крестьянин пиыд.
Сэні ме тшӧтш вӧлі, вердісны капустаӧн, и кынӧм коли пустаӧн.
{Коми йӧз @ Зарни щӧть @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.197–202.}
ЗАРНИ ЩӦТЬ
Олӧ-вылӧ вӧлі крестьянин.
Крестьянинлӧн вӧлі куим пи.
Ӧтиыс Гриша, мӧдыс Миша, коймӧдыс Иван.
Мӧмӧт.
Олісны-вылісны дыркодь нин.
Гриша да Миша гӧтрасисны, а Иван оз гӧтрась.
Коркӧ-некоркӧ налӧн батьныс висьмис.
Дыркодь висис да коркӧ-некоркӧ и кувны пондіс.
Кувтӧдзыс корис ас дінас пиянсӧ.
— Кула да, — шуӧ, — медводдза войсӧ гу дорын видзны Гришалы, мӧдсӧ — Мишалы, а коймӧд войсӧ — Иванлы.
Кувсис бать.
Дзебисны.
Гришалы колӧ мунны батьыс гу вылӧ.
А сійӧ оз мун, ыстӧ бӧб Иванӧс.
— Сета, — шуӧ, — вит шайт сьӧм.
Мун ветлы.
Воис Иваныд бать гу вылӧ.
Вой шӧр войнас бать шыӧдчис гусяньыс:
— Коді тані?
— Ме, — шуас бӧб Иван, — ме.
— Вот тэд таысь зарни кӧрлысь зарни си.
Иван воис гортӧ да висьталіс вокъяслы: батьным пӧ тай зэв чуднӧй вӧлӧма.
Мӧд вой воис, колӧ Мишалы мӧдны.
Миша эз жӧ мун, ыстіс Иванӧс, сетіс дас шайт.
Муніс Иван гу вылӧ, дас кык часын бара батьыс гусянь шыасис.
— Вот тэд таысь зарни порсьлысь зарни щӧть.
Воис Иван гортӧ и висьталӧ вокъяслы: ещӧ на пӧ батьыд страшнӧй петкӧдчыліс.
Коймӧд войнас аслас ӧчередь мунны.
Муніс Иван, пуксис гу дорӧ.
Вой шӧрын бара шыасис батьыс:
— Вот, — шуӧ, — тэд Сивко-Бурко.
Кор ковмас, рочӧн чукӧст: «Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой».
Иван чукӧстас вӧвсӧ, веськыд пельӧдыс пырас, шуйга пельӧдыс петас — сэтшӧм лоӧ мича, мӧд морт сэтшӧмыс абу, а сэсся шуйга пельӧдыс пырас, веськыд пельӧдыс петас, — важкодьыс жӧ лоӧ.
Коркӧ-некоркӧ — мойдыд ӧд висьтавсьӧ ӧдйӧ, а лун-вой кольӧ ньӧжйӧ — кутіс кывсьыны, Елена Прекрасная пӧ кӧсйӧ мунны верӧс сайӧ.
Коді пӧ вермас чеччыштны керка дас кыкӧд судтаӧдз, сылы Елена Прекрасная и лоас гӧтырӧн.
Кык вок кутісны лӧсьӧдчыны, картасьыс вӧвъяс босьтісны и мунісны.
Йӧй Вань дыр эз думайт, корис моньясыслысь чуман — ме пӧ тшак вотны ветла.
Муніс гортсьыс неылӧ, горӧдіс:
— Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой.
Сивко-Бурко локтіс, вӧлӧс Иван кутіс, веськыд пельӧдыс пырис, шуйга пельтіыс петіс — сэтшӧм шань молодечыс некӧн абу.
Вов вылӧ пуксис, кучкис-вартіс, коркӧ вокъяссӧ и суис.
И кыкнанныслы ӧтчыдысьӧн пель боканыс кучкис, водзӧ гӧнитіс да сувтлытӧг нёльӧд судтаӧдз чеччыштіс.
Сэн горзӧны:
— Кутӧй, кутӧй, кутӧй!
А кысь сійӧс кутан.
Бӧр воис горт дорас, вӧвлы шуйга пеляс пырис, веськыдсьыс петіс, важкодьыс лоис.
Тшак чуман босьтіс и гортас воис.
Гортас пырис — и паччӧрӧ.
Воисны и вокъяс коркӧ да висьталӧны: вот сідз и сідз, вӧла ордйис миянӧс и пель боканым кучкис.
Эг-ӧ пӧ ме вӧв, шуӧ Иван.
Зырым бедь пӧ тэ, чӧв ов, кысь тэд сэтшӧм вӧлыс да татшӧм паськӧмыс?
Узисны да асывнас вокъяс бара медбур вӧвъяссӧ картасьыс босьтісны.
Мӧмӧт Иван куйлыштіс паччӧр вылас, сэсся лэччис да бара корис моньясыслысь чуман: ме пӧ ветла тшак вотны.
Муніс, тшак вотыштіс и бара чукӧстіс:
— Сивко-Бурко, стань передо мной, как лист перед травой.
Сивко-Бурко воис, Иван сылы веськыд пеляс пырис, шуйгасьыс петіс и сэтшӧм жӧ бӧр лои шань молодеч.
Пуксис вӧв вылӧ, навыскок мӧдіс, вокъяссӧ суис, кыкысьӧн плешканыс кучкис.
Водзӧ скачитіс да кӧкъямысӧд судтаӧдз чеччыштіс.
Бара горзыны кутісны:
— Кутӧй, кутӧй!
Да кысь кутан — бӧр гӧнитіс.
Воис сэтчӧ, кытчӧ тшак чумантӧ кольліс, босьтіс сійӧс и гортӧ воис.
Коркӧ и вокъяс воисны гортӧ, висьтасьӧны: бара пӧ вӧліс вӧла, миянлы бара кучкис.
А эг-ӧ пӧ ме вӧв?
— А мун, — шуасны, — тэ, зырым бедь, кысь тэд татшӧм вӧвъясыс?
Коймӧд лунӧ вокъяс бара чеччисны, вӧвъясӧс босьтісны картаысь и бара мӧдісны.
А Иван чеччис паччӧрысь да моньясыслысь бара чуман корис — тшак вотны.
Мыйӧн ӧктыштіс, бара Сивко-Буркоӧс корис.
Сивко-Бурко локтіс.
Иваныд веськыд пельӧдыс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и бара лои добрӧй молодеч.
Бара вокъястӧ суис да коймӧдысьӧн кучкис.
Царевна керка дінӧ воис да дас кык судтаӧдз чеччыштіс.
Елена Прекрасная окаліс сійӧс и зарни чунькытш сетіс бӧб Иванлы.
Бара гӧнитіс сэсь.
«Кутӧй, кутӧй!» — горзӧны, да кысь кутан.
Воис гортӧ, кайис паччӧрӧ, чунькытша чуньсӧ гартіс рузумӧн.
Чунькытшыс югыд, дзирдалӧ — да мед оз тыдав.
Елена Прекраснаялӧн батьыс сетіс приказ: мед став мужичӧйыс локтасны сар дворӧ.
Став мужичӧй мунісны свадьба вылӧ, а Иван-мӧмӧт паччӧрӧ коли.
А жӧникпуыс оз сюр: ветліс, ветліс Елена Прекрасная, а некод зарни чунькытш оз пукты сылы стӧканас.
Кутасны юасьны: эз-ӧ пӧ кодкӧ мужичӧй коль гортас.
А вокъясыс мӧмӧт Иванлӧн шуӧны: миян пӧ коли паччӧрын Иван-дурачок.
Пыр жӧ вӧвъяс доддяласны и гӧнитасны Йӧй Ваньла.
Воисны да пырисны керкаӧ, Йӧй Ваньӧс кыскисны паччӧрсьыс, пуксьӧдісны телегаӧ и бӧр гӧнитісны.
Пир вылӧ пыртісны мӧмӧтӧс, вина стӧкан сетісны, и Йӧй Вань зарни чунькытшсӧ стӧканас пуктіс.
Елена Прекрасная повзискодь, а сэсся шуӧ — вот пӧ менам кутшӧм судьбаӧй.
Иванӧс пыр жӧ мыссьӧдісны, пуксьӧдісны пызан сайӧ и кутісны пируйтны.
А Елена Прекраснаяыдлӧн вӧлі кык чой, кыкнанныс верӧс сайынӧсь.
Чойясыс и кутісны серавны Елена вылын: татшӧм йӧй сайӧ пӧ мунӧ, медсяма чой вӧлі да.
Коркӧ-некоркӧ сар шуас зятьяслы: коді пӧ ваяс зарни сюра кӧрӧс, сылы сарство джынйӧс сета.
Кык зять и мӧдісны, медбур вӧвъяссӧ босьтісны да.
Йӧй Вань тшӧктіс гӧтырыслы корны вӧв — кӧсйӧ жӧ мунны.
Царыд эськӧ эз кӧсйы сетны, да сетіс жӧ омӧлик, ва кыскалан вӧвсӧ.
Бӧб Иван пуксис сы вылӧ и мӧдіс.
Неылӧ муніс да вӧвсӧ бӧжӧдыс сідз нетшыштіс, мый вӧлыс и куліс.
Катша-ракалы, шуӧ.
Сивко-Буркоӧс корис, Сивко-Бурко воис, веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс, бара мича молодеч лои.
Свӧякъяс сылӧн ветлісны, ветлісны, а зарни сюра кӧрӧс эз и аддзыны.
А Иван сійӧс Сивко-Бурконад регыд и кутіс.
Локтӧ нин гортас; кушинӧ воис да ыджыд вон зэвтіс, а вӧвсӧ и кӧрсӧ неылӧ домаліс.
Свӧякъясыд сэтчӧ воасны.
Аддзасны молодечтӧ, а оз тӧдны, мый сійӧ Йӧй Вань.
Кутасны корны сылысь: вай, шуасны, вузав миянлы зарни сюра кӧртӧ, ми сыысь сьӧм мыйтӧм колӧ сетам.
А Иваныд шуӧ, сьӧмыд пӧ менам аслам уна эм.
— А мый вылӧ эськӧ вузалан? — юалӧны.
— Вайӧ, — шуӧ, — чаль чуньястӧ коксьыд кыкнанныд вундӧ, сэк ме тіянлы зарни сюра кӧртӧ сета.
Свӧякъясыд дыр оз думайтны — чаль чуньястӧ и вундасны да сетасны Иванлы.
И гортас бӧр мӧдасны.
Воасны гортаныс и висьтасьӧны, кутім пӧ кӧртӧ.
А Иван воас кар помӧ, Сивко-Буркоӧс лэдзас и сэтшӧм жӧ мӧмӧт лоӧ, кутшӧм вӧлі.
Коркӧ-некоркӧ сар бара сетіс приказ: код пӧ кутас зарни щӧтя порсьӧс, сылы государствоӧс ставнас сета, а асьсӧ сарӧн пукта.
Бара зятьяс мӧдісны, медбур вӧвъяссӧ босьтісны да.
А бӧб Иван босьтіс кляча вӧв, пуксис бӧрӧн и бара мӧдіс карті.
Кар помӧ воис, кӧбылашойтӧ шыбитіс, рака-катшалы колис.
Ачыс Сивко-Буркоӧс корис.
Сивко-Бурко воис.
Иваныд веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и сэтшӧм мича молодеч лои!
И бара гӧнитіс.
Свӧякъяс ветлісны, ветлісны, бара некысь нем эз аддзыны.
А Йӧй Вань регыдӧн и кутіс зарни щӧтя порсьтӧ.
Бара сідз жӧ воисны сылӧн шойччан ыджыд вон дінӧ свӧякъяс и кутісны корны вузавны зарни щӧтя порсьтӧ.
Ми, шуӧны, сьӧмтӧ мыйта колӧ сетам.
Мем, вочавидзӧ Иван, сьӧмыд оз ков.
А мый вылӧ нӧ пӧ эськӧ сетан?
А вай пӧ вундӧй певъястӧ, сэк пӧ и сета.
Зятьяс дыр эз думайтны — певнысӧ керыштісны дай сетісны Иванлы.
А сійӧ найӧс тупляліс бумагаӧ дай зептас сюйис, а порсьӧс сетіс.
Локтісны зятьяс гортас, ошйысьӧны: ми зарни щӧтя порсьӧс вайим.
А Иваныд сійӧ кар помӧ воис, вӧвлы шуйга пеляс пырис, веськыдӧдыс петіс и важкодь мӧмӧт лои.
Царлы кык зятьыс бурӧсь, кодсӧ и пуктыны ас пыддиыс — оз тӧд.
Аскинас чукӧртіс карсьыс став йӧзсӧ, мед пӧ найӧ асьныс бӧръясны.
Воис пир вылӧ став карыс.
Мӧмӧт Иван петіс ывла вылӧ да чукӧстіс ассьыс вӧвсӧ, Сивко-Буркосӧ.
Веськыд пеляс пырис, шуйга пельӧдыс петіс и ён багатыр лои.
Пырис пир вылад да сарлысь юалӧ: мыйла тэнад зятьясыд чуня кепысяӧсь?
Мед пӧ пӧрччасны.
Зятьясыд эськӧ оз кӧсйыны, да сарыд тшӧктас.
Пӧрччасны кепысьтӧ, а налӧн киныс певтӧм!
Колӧ пӧ, сар-бать, налысь и кокъяссӧ видзӧдлыны, мед сапӧгъяссӧ пӧрччыласны.
Оз эськӧ кӧсйыны, да сарыд тшӧктас.
Кык зять пӧрччасны кӧмнысӧ, видзӧдӧны — кокъясыс налӧн чаль чуньтӧмӧсь!
Иваныд перъяс зепсьыд бумагаястӧ и петкӧдлас.
Ӧтиӧс паськӧдас — сэні чаль чуньяс: тайӧ пӧ зарни сюра кӧр; мӧдсӧ разяс: пев чуньяс: тайӧ пӧ зарни щӧтя порсь.
Ме куталі, а найӧ менсьым ньӧбисны со таысь.
Царыд сэсся юаліс Иванлысь, мый пӧ накӧд вӧчам ылӧдчӧмсьыс?
Иван шуӧ:
— Пир вылысь вӧтлыны, дворечсьыд вӧтлыны жӧ.
Сэсся Иван-багатырыд пируйтны сэн кутас.
Сар пуктас сійӧс ас местаас.
Видзӧд, кытчӧдз воис мортыс.
Гашкӧ, ӧні на сарствуйтӧ.
{Коми йӧз @ Сыръя-тугъя чышъян @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.207–209.}
СЫРЪЯ-ТУГЪЯ ЧЫШЪЯН
Салдат служитас кызь вит во, сійӧс лэдзасны гортас.
Сійӧ локтӧ, локтӧ, и воас ӧти керка.
Сэтӧн олӧ пӧрысь морт.
И салдат вӧзйысис стариклы казакавны.
Асывнас кӧзяиныс мунӧ удж вылӧ, а салдатлы сетӧ сизим ключ.
— Вот, — висьталӧ, — квайт ӧдзӧсас пыр, а сизимӧдас эн пыр.
Салдат кольччас ӧтнас.
И ӧтик ӧдзӧс восьтас — сэні нинӧм абу.
Мӧд ӧдзӧс восьтас — сэні нинӧм жӧ абу.
Коймӧд ӧдзӧс — бара нинӧм абу.
Сідзи квайтнан ӧдзӧссӧ восьтас, и квайтнан ӧдзӧс саяс нинӧм абу.
«Час, видла, мый сизимӧд ӧдзӧс саяс, мыйла старикыс эз тшӧкты восьтыны сійӧс.»
Восьтас ӧдзӧс — сэні ведра ва сулалӧ.
Ведра ваас чуньсӧ сюйлас — чунь помыс зарниӧсь лои.
Пырас керкаӧ, водас паччӧрӧ, кутас думайтны, кыдзи эськӧ старикысь дзебны, мед эз тӧд, мый сійӧ пыравліс сизимӧд ӧдзӧсас.
А час, вӧлӧс на ӧд эг сёӧд, — мӧвпалӧ.
Вӧвлы турун сетны петас.
Вӧлыд и шыасяс:
— Но ладнӧ, ме тэнӧ велӧда, мый вӧчны.
Тэ пуксьы да понды вӧчны чер пу, а чуньтӧ кӧртав.
Юалас кӧ, мый чуньыд лои, висьтав: чер пу тай вӧчи да вундысис.
Сійӧ чунь кӧрталас, чер пу кутас вӧчны.
Рытнас кӧзяиныс локтіс удж вылысь, аддзис гартлӧм чуньсӧ, юалӧ:
— Мый нӧ лои чуньыд?
— А чер пу тай вӧчи, да вундысис.
Но ладнӧ.
Сёйисны-юисны, узьны водісны.
Асывнас старик бара мунӧ удж вылӧ.
Став жытник ключтӧ бара колис:
— Квайт ӧдзӧсас пыр, а сизимӧдас эн пыр.
Салдат кольӧ ӧтнас.
Квайт ӧдзӧссӧ оз и восьты, пыр жӧ пырас сизимӧд ӧдзӧсас.
Видла пӧ, мый сэтӧн ведраас.
И сюйлас кисӧ ведраас сойӧдзыс — сойыс чунь кодьыс жӧ зарни лоӧ.
Мый жӧ вӧчны?
Вӧвлы турун сетны петас.
Вов бара висьталӧ:
— Ӧні старикыд тэнӧ сёяс нин, эз ӧд ков сэтчӧ китӧ сюйны.
Но ладнӧ, ме тэнӧ велӧда, мый вӧчны.
Тэ гартлы сойтӧ, ачыд босьт ведраяс и ва катлы.
Старик кӧ юалас, мый лои сойыдкӧд, шу: ва катлі да уси и чеги сойӧс.
Салдат ва катлас, сойсӧ гартлас-тӧбас и виччысьӧ.
Рытнас старик локтӧ удж вылысь.
— Мый нӧ сойыд лоӧма?
— А ва катлігӧн тай уси, да сойӧй чеги, кардъялі.
Но ладнӧ.
Бара сёясны-юасны, водасны узьны.
Асывводз бара кӧзяиныс мӧдӧдчӧ удж вылӧ.
Став ключсӧ жӧ колис.
Салдатӧс ӧлӧдӧ:
— Эн пыр сизимӧд ӧдзӧсас!
— Ог, ог, ог пыр! — салдат вочавидзӧ.
Старик сӧмын муніс удж вылӧ, салдат пырис сизимӧд ӧдзӧсас, мукӧдъясад эз и пырав, и юртӧ гурс сюйліс ведраас голяӧдзыс.
И зарни юрыс лои голяӧдзыс.
— Ок, — думайтӧ, — менам вӧлыдлы турунтӧ сеттӧм лои.
Лоӧ вӧв дінӧ петавны.
Муніс вӧвсӧ сёӧдны.
Вӧлыд и висьталӧ:
— Тэ, другӧ, тайӧ лёка вӧчин.
Ӧні сэсся старикыд быть сёяс тэнӧ, кӧть ме и велӧда тэнӧ да.
Но ладнӧ.
— Босьт, — висьталӧ вӧлыс, — зу, зуд и сыръя-тугъя гӧрд чышъян, пуксьы ме вылӧ и пышъям, вӧтӧдас кӧ миянӧс кӧзяиныд, тэнӧ и менӧ сёяс.
Салдат босьтіс зу, зуд, сыръя гӧрд чышъян, и найӧ пышйисны.
Бура ылӧ нин пышйисны.
Старик локтіс гортас удж вылысь — некод абу, ни вӧв, ни казак.
Видліс сизимӧд ӧдзӧстӧ, гӧгӧрвоис: салдат пыравлӧма.
И кутіс вӧтчыны.
И кутас вӧтӧдны нин.
— Сёя, сёя! — горзӧ старик.
Вӧлыд и шуӧ казаклы:
— Тэ шыбит шуйга пельпом вывтіыд зутӧ, мед зу кодь тшӧкыд рас лоӧ.
Шуйга пельпом вомӧныс зутӧ шыбитіс — зу кодь тшӧкыд рас на костын лои.
Старик и коли.
А найӧ водзӧ пышйӧны.
Стариклӧн черыд абу.
Сійӧ бергӧдчылас гортас, босьтас чер и бӧр локтӧ рас дорас.
Кералас, кералас — ордым вӧчас.
Бара кутас суӧдны.
Матыстчыны бара пондас:
— Но, ӧні вот и сёя! — старик шуӧ.
Вӧлыд бара велӧдӧ казактӧ.
— Шыбит зудтӧ, мед сы водзын гӧра лоӧ.
Шуйга пельпом вывті зудтӧ шыбитіс — на костын сувтіс зуд кодь чорыд да джуджыд гӧра.
Старик бара коли.
Сэсся сійӧ йирис да йирис гӧрасӧ.
Пиньнас и, кинас и, кокнас и йирӧ-писькӧдчӧ, и воссис гӧраыд, сы вомӧн петіс.
Бара пондіс вӧтчыны.
И бара нин кутіс суӧдны салдатӧс.
Вот нин суас, горзӧ:
— Сёя, сёя, ӧні нин сёя!
Сэсся ю воас, да вӧлыс висьталӧ:
— Вай юсӧ вуджам.
Сэсся юсӧ вуджисны, да вӧлыс тшӧктіс:
— Вай шыбит сыръя-тугъя гӧрд чышъянтӧ шуйга пельпом вывтіыд, биӧн кутас юыс кывтны.
Чышъянсӧ шыбитіс шуйга пельпом саяс казак, и юыс кутіс гӧрд биӧн кывтны, сотчыны кутіс.
А старикӧс и тайӧ эз сувтӧд, гачсӧ пӧрччӧмӧн чеччыштіс вадорсяньыс и кутіс кевны, век на найӧс сёйны кӧсйӧ.
Сэсся ачыс кутіс сотчыны и горзӧ:
— Но, салдат, тэ тай менӧ сёйин!
И пусис старикыс сэтчӧ юад, пусис и кулі.
А салдат да вӧв бӧр косісны гортаныс, кытӧн вӧлі старикыд олӧ.
Воисны сэтчӧ и кутісны овны да вывны.
И ӧні на олӧны бура.
Пом.
{Коми йӧз @ Ыджыд вок да ичӧт вок @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.213–218.}
ЫДЖЫД ВОК ДА ИЧӦТ ВОК
Важӧн олісны крестьянин гозъя.
Налӧн вӧлі кык пи.
Коркӧ-й сэсся бать-мам пӧрысьмисны и кулісны, а кык вок гӧтрасисны и юксисны.
Ыджыд воклӧн вӧлі сӧмын гӧтыр дай оліс озыра, а мӧд воклӧн вӧлі ӧкмыс ныв, дасӧд гӧтыр, дас ӧтикӧд ачыс, и оліс сійӧ зэв гӧля.
— Вай, мужик, тэ нажӧвитчыны ветлы, — шуӧ мӧд воклӧн гӧтырыс.
Ветла пӧ, шуӧ сійӧ.
И мӧдіс мунны нажӧвитчыны.
А сылӧн четвертак сьӧм сьӧрсьыс вӧлі.
И кабак дорті мӧдіс мунны дай думыштіс пыравны.
Пырис сійӧ и шуӧ:
— Человальник, вай винанад юктав.
Четвертак вылад пӧ ог юктав.
Вӧчны нинӧм, вӧлӧкӧ петіс сійӧ, вӧлӧкӧд пондіс мунны.
Воис кузь пос.
Пос улысь петіс дзор пӧль и юалӧ, кытчӧ пӧ мунан.
Нажӧвитчыны пӧ мӧді, шуӧ гӧль вок.
— Тэ, — шуӧ, — сулав, ме тэд сета зарни гӧна мегӧӧс.
Старик пыраліс пос улӧ, петкӧдіс межӧс.
Сетіс голь воклы:
— На, — шуӧ, — нуӧд гортад, сувтӧд пызан вылад и тшӧкты: мегӧ, шу, пыркнитчы.
Мыйӧн пыркнитчас, быд гӧн йылысь зарни сьӧм сявкмунас.
Гӧль вок мегӧтӧ босьтіс и бергӧдчис гортас.
Грезд помӧ воигӧн аддзис коз и сувтіс сэтчӧ.
— Час, — шуӧ, — видлам тані.
— Ноко, — шуӧ, — мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ пыркнитчис, быд гӧн йылысь зарни сьӧм киссис.
Гӧль вок зэв рад лои.
Сійӧ и думыштіс, час, шуӧ, человальник ордӧ пырала, ӧні, шуӧ, винаӧн менӧ юкталас: менам ӧд эм ӧні мыйӧн мынтысьны.
Пырис гӧль вок человальник ордӧ, ошйысьӧ сылы:
— Менам ӧд мыйкӧ эм.
Сэсся босьтіс сійӧ мегӧсӧ да стойка вылас сувтӧдіс.
— Но, — шуӧ, — мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ пыркнитчис, и быд гӧн йылысь сявкнитіс зарни сьӧм.
Человальник шензьӧмӧн ӧктіс быдсӧн зарни сьӧмтӧ и гӧль вокӧс коддзытӧдзыс юкталіс винаӧн.
Гӧль вок коддзис дай унмовсис.
Дінас жӧ эськӧ пуктыліс зарни гӧна мегӧтӧ, а человальникыд узигкостіыс вежис сійӧс, зарни гӧна мегӧтӧ босьтіс аслыс, а гӧль воклы пуктіс прӧстӧй мегӧӧс.
Аскинас паляліс гӧль вок, босьтіс мегӧтӧ, мӧдіс гортас.
Гортас воис и шуӧ:
— Но, нывъяс, гӧтыр, пуксьӧй пызан сайӧ, видзӧдлӧй, кутшӧм дивӧтор ме вайи.
Сэсся сійӧ мегӧӧс пуктіс пызан вылӧ и горӧдіс:
— Ноко, мегӧ, пыркнитчы!
Мегӧ эз пыркнитчы, некутшӧм сьӧм гӧн йылысь эз сявкмун.
Баба дӧзмис мужик вылӧ, видны кутіс.
Мун пӧ бара ветлы нажӧвитчыны, а ми пӧ тайӧ мегӧтӧ начкам да сёям.
Мужик бара мӧдӧдчис нажӧвитчыны.
Муніс, муніс сійӧ, бара воис кузь пос дорӧ.
Пос улысь бара петіс дзор пӧльыд.
— Менам, — шуӧ, — нинӧм эз артмы мегӧсьыд.
Старик и шуӧ:
— Ме сета тэныд пызандӧра.
Пыраліс сійӧ пос улӧ, вайис пызандӧра, сетіс гӧль воклы:
— Мыйӧн, — шуас, — паськӧдан тайӧс, ставыс лоӧ пызан вылын: кодлы мый колӧ, сёян-юан, и ставыслы торъя, кӧть кымынӧс пуксьӧдан.
Гӧль вок босьтіс пызандӧратӧ, бергӧдчис бӧр и воис аслас деревняӧ.
Коз улӧ пуксис и шуӧ:
— Час, паськӧдлам тайӧс, збыль абу.
Паськӧдіс гӧль вок пызандӧратӧ, а сы вылын ставыс эм: сёяныд и, юаныд и, винаыд и.
Но, ставыс, ставыс, мый колӧ.
Шензис, шензис сійӧ, босьтіс пызандӧратӧ и бара пырис человальник ордӧ.
— Ме, — шуӧ, — бара на вайи мыйкӧ.
И паськӧдіс сійӧ пызандӧратӧ человальник водзӧ.
Мыйла эськӧ и паськӧдныс вӧлі, тӧдны нин эськӧ колӧ вӧлі да.
Но, паськӧдіс сійӧ пызандӧратӧ и мӧдіс сёйны-юны.
Сэсся и бара коддзис да унмовсис.
А человальник бара вежис пызандӧратӧ, прӧстӧй пызандӧра сылы пуктіс.
Аскинас садьмис гӧль вок, мӧдӧдчис гортас.
Гортас воис и шуӧ:
— Но, пуксьылӧй, нывъяс, пызан сайӧ, гӧтыр тшӧтш лок.
Пуксисны найӧ пызан гӧгӧр, вольсаліс сійӧ пызандӧра — нинӧм оз пет.
Гӧтыр бара пондіс видны сійӧс, янӧдіс.
— Мун, — шуӧ, — да эн весь шӧйт, бура нажӧвитчы.
Вӧчны нинӧм.
Бара муніс мужикыд.
Муніс, муніс, и бара кузь пос воис.
Кузь пос улысь бара петіс сійӧ жӧ старикыд и юалӧ:
— Но, — шуас, — кытчӧ нин тэ?
Бара пӧ мӧді нажӧвитчыны, шуӧ гӧль вок.
Пызандӧрасьыд пӧ менам нинӧм эз артмы.
А пӧльыд сійӧ тӧдӧ, кытчӧ лоины мегӧыд и пызандӧраыд.
И шуис сійӧ гӧль воклы:
— Ме сета тэныд сэтшӧм сумка.
Сэсся пыраліс сійӧ пос улӧ, вайис сумкатӧ, сетіс гӧль воклы и висьталӧ:
— Вот тайӧ сумкасьыс, мыйӧн восьтан, кык молодеч петасны, мый тшӧктан, сійӧ и вӧчасны.
Ӧшӧдіс гӧль вок сумкатӧ пельпом вылас, бергӧдчис дай мӧдіс гортас.
Воис коз улӧ сійӧ, восьтіс сумкатӧ, петісны сэсь кык молодеч.
Бура и нӧйтісны найӧ гӧль воктӧ.
Мыйла, шуӧны, воштін зарни гӧна мегӧсӧ да пызандӧрасӧ?
Бӧр тшӧктіс сійӧ кык молодечлы пырны сумкаӧ, пӧдлаліс сійӧс и бара кежис человальник ордӧ.
Мый пӧ нин вайин, юалӧ человальник.
А со пӧ мый.
Гӧль вок восьтіс сумкатӧ, кык молодеч сэтысь чеччыштісны и пондісны человальникӧс дубитны.
Ноко пӧ, кӧні зарни гӧна мегӧыд, пызандӧраыд, ваян он пӧ, шуалӧны.
Человальник зэв ӧдйӧ вайис пызандӧра и зарни мегӧӧс.
Ӧшӧдіс гӧль вок пельпом вылас сумка, босьтіс зарни гӧна мегӧӧс да пызандӧра и мӧдіс гортас.
Гортас воис гӧль вок и шуӧ:
— Вайӧ пуксьӧй, челядь, пызан сайӧ, лок, — шуас, — гӧтыр, тэ тшӧтш, ӧні, — шуас, — позяс сёйны-юны збыльысь.
Паськӧдіс сійӧ сэсся пызандӧра — став сёян-юаныс лои сэні.
Ставныс найӧ зэв бура сёйисны-юисны.
Гӧтыр и шуӧ, тадз пӧ и колі тэныд нажӧвитчыны.
Сэсся велӧдіс сійӧ челядьсӧ, аттьӧ пӧ шуӧй таысь батьыдлы.
Сёйисны-юисны, пондісны чеччавны пызан сайысь.
Энӧ пӧ чеччалӧй, шуӧ бать.
Сэсся лэптіс сійӧ пызан вылӧ зарни гӧна мегӧӧс и шуӧ:
— Но, мегӧ, пыркнитчы.
Мегӧ пыркнитчис, и зарни сьӧм сявкмуні.
— Вот, — шуӧ гӧтырыс, — тадзи и колӧ нажӧвитчыны, а тэ кӧнкӧ дуран, ветлан.
И зэв лӧсьыда найӧ пондісны овны.
А озыр вок пондіс лӧгавны, завидь сылы лоис мӧд вылас.
— Час, — шуас, — ме сылысь мырддя зарни гӧна мегӧсӧ, пызандӧрасӧ да сумкасӧ.
И сетіс сійӧс судӧ.
Судӧ сетіс, и корисны кык вокӧс суд вылӧ.
Судья шуӧ:
— Вот ме тіянлы нӧдкыв сета.
Думайтӧй бура и аски асыв локтӧй да висьталӧй, коді медмуса му вылын, коді медсыла да коді медся уна ветлӧм-мунӧм.
Коді кужас висьтавны, сылы и сета ставсӧ.
Петісны вокъяс суд вылысь, мӧдісны гортас.
Озыр вок и пондіс думайтны: вот, шуас, мый дыра нин ме ола гӧтыркӧд, и некор на эг тышкасьлы.
Дерт, сійӧ медся муса.
А медся сылаыс пӧ миян ӧш, кодӧс кольӧм во начкылім да ӧнӧдз на яйыс эм, сёйны пӧ ог вермӧй шыдсӧ, сэтшӧм сыла.
А Серко пӧ менам, вӧралан понйӧй, медся ветлӧм-мунӧм.
А мӧд вок воис гортас зэв жугыль.
Нывъяс и юалӧны:
— Мый нӧ, — шуӧны, — бать, сэтшӧм жугыль?
Вот пӧ задача судья тшӧктіс решитны, коді пӧ му вылын медся муса, медся сыла и медся ветлӧм-мунӧм.
Медся ичӧт нылыс и шуӧ, ме пӧ, бать, тайӧс висьтала.
Медмусаыд пӧ сійӧ ун, медся сылаыд пӧ му, медся ветлӧм-мунӧмыд пӧ думыд.
Но менӧ пӧ тэ судьяыдлы эн висьтав.
Аскинас кык вок мунісны судья ордӧ.
Судья и юалӧ: но мый, думайтінныд?
Озыр вок шуӧ, медмуса пӧ менам гӧтырӧй, мый дыра пӧ ӧтлаын олам и некор на эгӧ тышкасьлӧй, ӧти шебрасӧн гартчӧмӧн пӧ век узьлам.
Медся сыла пӧ вӧлі миян куим арӧса ӧшным, кодӧс пӧ начкылім кольӧм во и ӧнӧдз на яйыс эм.
Сэтшӧм сыла шыдыс, мый и сёйныд он вермы.
Медся ветлысь-мунысь пӧ Серко понным миян.
Озыр воклӧн висьтавсис, и судья тшӧктіс мӧд воклы: но, сэсся тэ висьтав.
Мӧд вок висьталіс: медся муса пӧ лоӧ унмыд, медся сыла му, а медся ветлысь-мунысь пӧ думыд.
А коді пӧ тайӧ тэд висьталіс, юаліс судья.
Гӧль вок эз дзеб, шуис, меддзоля нылӧй пӧ.
Сідз кӧ пӧ — сетіс сылы судья кудель китыр — тэнад нылыд мед таысь печкас-кыас шапка, вылыс кышан, гач и став паськӧм.
Локтіс гӧль вок гортӧ и зэв жугыль.
Мый нӧ пӧ тэ сэтшӧм жугыль, бать, юалӧны нывъяс.
Со пӧ судья тшӧктіс кудель китырсьыс печкыны-кыны шапка и, кышан и, гач и — став паськӧм, шуис бать дзоля нылыслы.
Эн пӧ шогсьы, батьӧ, шуас нылыс, мун вод да узь, аски пӧ аддзам, мый вӧчны.
Бать водіс.
Аскинас чеччисны, сёйыштісны.
Бать пондіс мунны суд вылӧ.
Нылыс и шуис сылы, на пӧ этійӧ сартас китырсӧ ну судьяыдлы, тась пӧ мед вӧчӧма печкан, ректан, кысян стан и став приборсӧ, мед пӧ гӧгӧрвоас ачыс сэсся.
Нуис сійӧ судьяыдлы сартас китырсӧ и висьталіс нылыслысь тшӧктӧмсӧ.
Судья сӧмын сьӧлыштіс.
Сідзи сэсся эз и вермы судитны гӧль воклысь озыр воклы эмбурсӧ.
{Коми йӧз @ Мойдысь дядьӧ @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.223–224.}
МОЙДЫСЬ ДЯДЬӦ
Ӧти дядьӧ ветлас ылі муӧ нажӧткала да бӧр кутас локны гортас.
Воас ӧти грездӧ да узьны вӧзйысяс.
Пырас ӧти керкаӧ, а сэн пӧль да пӧч сӧмын олӧны.
Пӧль и шуӧ:
— Мойд кӧ висьталан — лэдза, он висьтав — ог лэдз.
— А мый нӧ ог висьтав!
Висьтала.
Пӧрысь гозъя узьысьӧс ужынӧн вердасны, кыдзи и колӧ, сэсся пӧчыд водас паччӧрӧ, а пӧльыд да мойдысьыд — пӧлатьӧ.
Пӧчыд регыд унмовсяс.
— Но, вай, — шуӧ, — висьтав мойдтӧ.
Ветлысь-мунысьыд и кутас висьтавны.
Вот пӧ ми тэкӧд ӧні ошкӧ пӧримӧ.
Ошъяслы пӧ тані овны оз позь.
Вай ми мунам тэкӧд вӧрӧ, шуас ӧти ошкыд.
Мунасны найӧ вӧрӧ, ветлӧдласны, ветлӧдласны сэн, гашкӧ, быдса тӧлысь.
Кыкнанныс ёна тшыгъяласны, и ӧти ошкыс шуас: менам пӧ кык мӧс эм кӧзяйкалӧн, ӧтисӧ вай сёям, мӧдыс сылы кольӧ.
Воасны найӧ йирсьысь стада дінӧ, и мӧдас старикыд корсьны ассьыс мӧсъяссӧ.
Налӧн вӧлӧмны Гӧрдань да Сьӧдань.
Гӧрданьыс омӧльджык, Сьӧданьыс бурджык, вердасаджык.
Вай пӧ Гӧрданьсӧ сёям.
Гӧрданьӧс джагӧдасны дай сёясны кык ошкыд.
Бара мунасны вӧрӧ — ӧні пӧ ми пӧтӧсь.
Бара дыркодь ветлісны вӧрӧд; мӧдіс ар пуксьыны.
Пӧрысь ошкыд и шуӧ: вай пӧ кӧзяйкалысь мӧд мӧссӧ сёямӧ, мед сійӧ олас мӧстӧг.
Кык ош воасны стадаӧ дай кутас корсьны пӧрысь ош ассьыс Сьӧданьсӧ.
Сёясны Сьӧданьӧс и мунасны бӧр вӧрӧ.
Ар воас, лым заводитас усьны.
Том ош и шуӧ: миянлы ковмас гуӧ пырны, вай жӧ пӧ ми перъям гу.
Перъясны гу и пырасны кык ош гуӧ.
Арын вӧралысьяс воасны сэтчӧ да налӧн понйыс ёна увтны гутӧ кутас.
Том ошкыд и шуӧ: ак пӧ, кӧзяин, аддзисны ӧд миянӧс, виасны татчӧ кыкнаннымӧс.
Вай пӧ эстчӧ гу вом дорас вода, мед менӧ виасны, а тэ эстчӧ саяс мун.
Менӧ пӧ виасны да гусьыс кыскасны и мӧдасны кульны.
Менӧ кулигкості тэ видзӧд, сэсся гусьыс чеччышт да пышйы, тэ пӧ мынан ловйӧн.
Кылӧ нин керасьӧм шы, кыдз пу зоръяс вӧчӧны вӧралысьяс, сёрниыс налӧн кылӧ.
Вот пӧ миянӧс винытӧ локтӧны нин, тіралӧны кык ош.
Сэсся томсӧ виисны, кульны кутісны, пӧрысь ош гуысь звирк чеччыштіс дай вартӧдны мӧдіс...
Пӧльыд пӧлатьсьыд грым чеччыштіс, пӧчыс садьмис да ёна повзис.
А верӧсыд сылӧн джодж шӧрас сулалӧ дай шуӧ:
— Ок, кӧзяйка, кӧзяйка, некоднан мӧскыд ӧд миян абу, кыкнансӧ сёйимӧ!
Мӧдыс юасьӧ, кыткӧ пӧ доймин эн?
Сэсся старукаыд биасис, а старик век дольӧ: вай петаламӧ картаад, ми ӧд пӧ кыкнан мӧснымӧс сёйим.
А гӧтырыс юасьӧ: кор пӧ сёйин да кытчӧ ветлін?
А ми пӧ ӧд ошкӧн вӧлім, вӧрӧд ветлӧдлім.
Пӧчӧыд вензьӧ: ті пӧ некытчӧ эн ветлӧ, пӧлатьын узянныд.
Петісны гозъя мӧсъяс дінӧ.
Кыкнан мӧскыс эм, лясни дорын сулалӧны.
Пырасны старукакӧд дай водасны джоджӧ узьны.
А ветлысь-мунысьыд эз и садьмыв, век пӧлатьын узьӧ кузь туй бӧрад.
Узясны асылӧдз.
Асылын чеччасны, ветлысь-мунысь чеччас жӧ.
— Вай, — шуӧ пӧльыс пӧчыслы, — вердышт мортсӧ.
Нуръясьыштасны, да гӧсьтыд туйӧ лӧсьӧдчыны кутас.
А пӧль сылы и шуӧ: ми пӧ ӧд кыкнанным ошкӧн вӧлімӧ тавой.
Эк, дедӧй, тэ пӧ ӧд вӧтасин.
Муніс узьысьыд, а пӧль дыр на эз эскы, мый тайӧ ставсӧ сылӧн вӧтассьӧма, а абу збыль вӧлӧма.
{Коми йӧз @ Эн горшась @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.227–229.}
ЭН ГОРШАСЬ
Ӧти попаддя ӧтдортіс тьӧтпом нывсӧ, кӧть шонді кодь авъя да зіль сійӧ вӧлі.
Ӧтчыд рытнас пукалӧ тайӧ нылыс крут вадорын, видзӧдӧ тӧлысь вылӧ да лыддьӧдлӧ:
— Югыд эзысь тӧлысьӧй тэ!
Эн кывлы, он тӧд, кыдзи мем овсьӧ му вылас.
Лун-лун ме лич тӧдлытӧг мырся, а век вомалӧны.
Ставнас семьяыслы вура, печка да кыа, а ачым киссьӧм сарапанӧн ветлӧдла.
И некодлы мем аслам шог йылысь висьтавны.
Кыліс тӧлысь тайӧ норасьӧмсӧ да и лэччис енэжсьыс.
— Лок, — шуӧ, — нылӧй, ме дінӧ, ме кӧть тэнӧ жалитышта.
Босьт менсьым эзысьӧс мыйта верман.
Нылыд повзьыліс эськӧ, да эз шӧйӧвош: чеччыштіс тӧлысь вылӧ да водздӧра тырыс эзысьсӧ кураліс.
— Аттьӧ тэныд, — шуӧ, — шань тӧлысь.
Гӧрд дӧрӧм тэныд козьнала, кор мӧда верӧс сайӧ петны.
А тӧлысь сылы воча:
— И тэныд аттьӧ, ныланӧй, бур кывсьыд.
Сьӧмыд кӧ оз ло — нӧшта волы.
Кывзіс гусьӧн тайӧ сёрнисӧ попаддя.
Нӧрӧвитіс лун-мӧд, виччысис сэзь рыт, локтіс крут кыр вылӧ.
— Ясыд, югыд эзысь тӧлысьӧй!
Лэччы ме дорӧ, вӧч сэтшӧм буртор!
Верӧс сайӧ ме пета, а козинъяс ньӧбны нинӧм вылӧ.
Эз казяв тӧлысь, коді сійӧс корӧ, дай лэччис вадорад.
Попаддя и давай эзысьтӧ кватлавны да кытчӧ сӧмын вермӧ сюявны.
Сюяліс-лӧдіс — но сэсся нач нин некытчӧ.
— Виччысьыштлы, — шуӧ, — шань тӧлысь, ме дозмукла котӧртла.
Лыйыштліс гортас, гоз ведра вайис.
И водзӧ лӧдӧ-куралӧ.
Сэк сӧмын казяліс тӧлысь, мый тайӧ абу сійӧ коньӧр нылыс, а горш попаддя.
И босьтіс дай кыпӧдчис енэжланьыс.
Кураліс попаддя эзысьсӧ ведраясас чукйӧн, пысаліс карнан помъясас да кӧсйис му вылас воськовтны.
Видзӧдӧ: а муыд ылын-ылын нин сысянь.
Тадзи и колис попаддя тӧлысь вылын.
Он кӧ эскы, тӧлыся войӧ видзӧдлы.
Карнан йылын гоз ведраа век сулалӧ.
Но мед эз горшась.
А тьӧтпом нылыс верӧс сайӧ петіс.
Тӧлысьлы гӧрд дӧрӧм козьналіс.
Сы вӧсна и тӧлысьыс мукӧддырйи овлӧ гӧрд.
{Коми йӧз @ Юксисны @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.231–234.}
ЮКСИСНЫ
Оліс-выліс крестьянин.
Сылӧн вӧлі кык пи.
Юксисны, да ӧтикыс овмӧдчис бура, озырмис.
Мӧдыслӧн керка тыр челядь, муртса кыссьӧны.
Ӧтчыд озыр вокыд нимлун кузяыс пир вӧчас.
Коралас сійӧ став рӧдвужсӧ, озыръясӧс, а гӧль воктӧ оз и кор.
Пуксялісны найӧ пызан сайӧ, юӧны да сёйӧны.
Озыр воклӧн ваялӧма быд сикас угощенньӧ: мармелад и шоколад, ӧгурцы и ӧгманчи, пелепетушки и лапша, колькъя рысь и нӧкъя рок, вый сука рач и еджыд блин.
Гӧль вок и шуӧ гӧтырыслы: петала ме тшӧтш пир вылас, ёна пӧ окота.
Гӧтырыс оз лэдз, шуӧ: эн пӧ мун кортӧгыд.
Кортӧм гӧсьтыд сійӧ медся нин лёк.
Петала пӧ, кӧть мый.
Петіс.
Мунӧ озыр вок ӧшинь улӧдыд.
Озыр вокыд аддзис дай шуӧ: юр уськӧдысьыд пӧ воӧ.
Гӧль вок ӧдзӧсӧд кутіс пырны, а озырыд сылы паныд уськӧдчис.
Эн пӧ лок.
Бӧрти пӧ волы, рытнас.
Горшӧй пӧ тай косьмӧ да юыштны кӧсйи, шуӧ гӧль вокыд.
Посводзас пӧ ваыс, сэсь ю.
Посводзас сэні сулалӧ ва пельса, кӧш эм и.
Юис сэсь гӧль вокыд дай коддзис.
Кильчӧ вывтіыд петны кутіс дай горӧдіс сьывны.
А озыр вокыд видчӧ бӧрсяньыс:
— Лёк мортыд юрӧс янӧдны кӧсйӧ.
Друг гӧль мортлы кывсис: бӧрсяньыс кодкӧ тшӧтш сьылӧ.
Видзӧдліс: зэв лёк паськӧма морт локтӧ.
Код пӧ тэ сэтшӧмыс?
Ме пӧ тэнад Нуждаыд.
Но, тэ кӧ менам Нужда, пырам пӧ ме ордӧ.
Пырисны найӧ керкаӧ.
Гӧль морт и шуӧ: кӧзяйка, кыкӧн ми локтім да, вай пӧ вердышт миянӧс мыйӧнкӧ.
Кӧзяйка вайис шыд да рок да, мый вӧлі, ставсӧ вайис.
Но сэсся, кӧзяйка, вай пӧ миянлы вольсышт мыйкӧ.
Ми пӧ сэсся водам.
Кӧзяйка вольсаліс, мый сылӧн вӧлі: перинатор да, кӧлуйяс юр улӧ пуктышталіс да.
Кӧзяин водіс Нуждакӧд, а кӧзяйка — пӧлать сэрӧгас челядьыскӧд.
Асывводз кӧзяйка чеччис, пач ломтіс, шыд-рок пуис.
Нужда да кӧзяин чеччисны, кӧмасисны-керисны.
Кӧзяиныд и шуӧ: вердышт пӧ вай, кӧзяйка, миянӧс.
Сёйыштам пӧ да ветлам Нуждакӧд уджавны.
Кӧзяйка вердіс-юкталіс.
Нужда да мужик черъяс босьтісны, кӧрт зыръяс босьтісны да мунісны уджавны — кӧбрӧг гу кодйыны.
Воисны шойна дорӧ, кутісны кодйысьны.
Первой ӧтикыс кодъяс, сэсся мӧдыс.
Джуджыд нин лоис гуыд, морт джуджда нин.
Сэсся пырис кодйыны Нужда.
Копыртчис да муртса тыдалӧ.
Кӧзяиныд и шуӧ: но пӧ, Нужда, мольыд абу нин?
А сійӧ гу пытшкад мышкырасьӧ да гу пыдӧссӧ шыльӧдӧ.
Мольыд нин пӧ лоис, мольыд, пыр пӧ кая.
А кӧзяин сылы:
— Бура мольӧд, бура.
Нужда копыртчис шыльӧднытӧ, а хозяин босьтіс кӧрт зыр дай кутіс валитны сы вылӧ небыд мусӧ.
Дзикӧдз тыртіс Нуждаӧс.
Гу вывсӧ шыльӧдіс-мольӧдіс, пу лӧп вылысас тэчаліс, чер-зыр босьталіс и лэччис гортас.
Но, шуӧ кӧзяйкалы, вай пӧ вердышт.
Ме пӧ гуалі Нуждатӧ.
Кӧзяйка кыскаліс пачысь шыд-рок дай вердіс.
Но, меным висьтавны регыд-а, воис рыт, и водалісны узьны.
Аскинас хозяин чеччис, шонді вылын нин, кайис паччӧр вылас дай куритчӧ.
А налӧн вӧлі курӧг.
Сійӧ колькъялӧма дай зэв ёна котсьӧ.
Кӧзяин лэччис, видзӧдӧ: колькйыс абу простой, а зарни.
Кӧзяйкасӧ кутіс чуксавны:
— Чеччы, — шуӧ, — хозяйка.
Курӧгыд вайӧма мыйкӧ зэв мичаӧс.
Кӧзяйка чеччис.
Видлалӧ кольктӧ — збыль зарни кольк и эм.
Налы зэв любӧ.
Босьтіс кӧзяйкаыд кольктӧ дай нуис лавкаӧ, пуктіс лавочник водзӧ.
А лавочниклӧн синмыс вералӧ.
Уна-ӧ коран та вылӧ?
Уна-ӧ пӧ сетан?
Сё шайт тырмас?
Тырмас пӧ, шуӧ гӧль аньыд.
Сё шайтыд сылы зэв нин уна сьӧм.
Кӧзяин босьтас сё шайттӧ, ньӧбас мый колӧ сёян-юан и лэччас гортӧ.
Воис налы Ыджыд лун праздник.
Висьтавны регыд, а аскинас курӧгыд бара зарни кольк ваяс.
И аскомысьнас сідз жӧ.
Вузаласны найӧ мӧд кольктӧ кыксё шайтысь, а коймӧдтӧ — куимсёысь.
И лунтыр гозъя босьтасисны: шыдӧстӧ мешӧкӧн, сакартӧ мешӧкӧн, пызьтӧ доддьӧн, ситеч-матерьетӧ понаясӧн.
Босьтасисны да босьтасисны, лэччӧдлісны да лэччӧдлісны вӧлӧн и, ас выланыс и.
Нянь и, сакар и, шыдӧс и, — быдторйыс налӧн лои дӧвӧль.
Озыр вокыд и кутіс думайтны:
«Мый тайӧ лои менам воккӧд, ставсӧ кулльӧн да мешӧкӧн лэччӧдлӧ.
Кысь сылы сьӧмыс?»
Ёна завидь сылы лои.
Гӧль вок и шуӧ кӧзяйкаыслы:
— Но, — шуӧ, — хозяйка, овлім ми тэкӧд гӧля, нужда ради нэмӧн пир эг вӧчлӧй, нимлун эг ыдждӧдлӧ.
Ӧні, — шуӧ, — миян эм быдтор.
Вай, — шуӧ, — лӧсьӧдчы, сёян-юан пӧжав, самӧкур гудрав, сур пу, нимлун вӧчам тэа-меа.
Кӧзяйка куим кӧрчага пуис, вежалун чӧж самӧкур вийӧдіс, сур пуис, нянь пӧжаліс.
Сур да нянь эштіс, вина — ыджыд бӧчка тыр, и лӧсьӧдісны найӧ нимлун кузя пир на весь мир.
Коралісны став рӧдвужсӧ, тшӧтш и озыр воксӧ.
Озыр воклы яндзим.
Юис румка-мӧд, сэсся оз ю, оз кӧсйы коддзыны:
«Час жӧ, тӧдмала, кыдзи-мый менам вокыд озырмис».
А вок сійӧ радлун кузяыд ӧтикӧд румка да мӧдкӧд стӧкан.
Сулик коддзис.
Озыр вок и кутіс юасьны:
— Аттӧ ливӧ, — шуӧ, — вокӧ, кыдз бара тэ озырмин-а?
Код юрнад вокыд ставсӧ и висьталіс.
Вот пӧ, вокӧ, Нуждаыд ме дорӧ кӧвъясис, кор ме тэ дорӧ пир вылад волі.
Помнитан пӧ, вӧтлін менӧ ещӧ?
А ме пӧ босьті дай гуалі Нуждатӧ.
Сідз и мыні сыысь.
Озыр вок и думайтны кутіс:
«Час, ме кая да перъя сэсь Нуждасӧ.
Скӧрйывсьыд сійӧ бӧр нуждаӧ вӧйтас менсьым воктӧ».
Ладнӧ.
Озыр вок гусьӧникӧн пышъяс пир вывсьыд, босьтас кӧрт зыр, каяс шойна вылӧ и кутас кодйыны.
Кодъяс, кодъяс, видзӧдӧ — вӧрыштӧ кодкӧ гу пыдӧсас.
— Нужда, — шуас, — ловъя?
Нужда кыпӧдчис сэки дай шуӧ: ӧдва пӧ ловъя, муртса эг пӧд, вай пӧ отсав петнысӧ.
Озыр вок сетіс кисӧ, лэптіс дай шуӧ:
— Со ӧд лёк мортыд мый тэнӧ вӧчис.
Не кӧ ме, татчӧ и лоис эськӧ сісьмыны.
Лэччы, — шуӧ, — сы дорӧ, буретш талун пир сылӧн.
— Аттьӧ, — шуӧ, — тэныд, бур морт, перйӧмыд вылӧ.
А вокыд дорӧ ме нинӧмысь ог лэччы.
Мый сыкӧд вӧчан?
«Час, ме ылӧдла тайӧс, — думайтӧ озыр вок. — Лэччӧда пир вылад да сэтчӧ и коля».
Мӧдӧдчис вокыс пир вылӧ.
А сэні пызан выв тыр на быд пӧлӧс сёяныд: пелепетушки и лапша, ӧгурчи и ӧгманчи, колькъя рысь и нӧкъя рок, вый сука рач и пӧсь блин.
Пырис сэтчӧ озыр вок, а Нужда кольччис кильчӧ пос помад.
Оз лысьт пырныд, шеда пӧ да бара гуалас.
Озыр вок оліс-оліс сэн шогпырысь дай мӧдӧдчис.
А Нужда со сійӧ — кӧвъясис, другӧ, мынтӧм вылӧ.
Кӧвъясис, дай гӧльмыны кутіс озыр вокыд: ӧти лунӧ ошъяс скӧтсӧ виисны, мӧд лунӧ вӧръяс амбарсӧ петкӧдісны, коркӧ сэсся и керкаыс сотчис.
Со ӧд кыдз Нуждаыд вермас бергӧдчыны.
Со мыйӧ вайӧдӧ, кор вокъясыд оз лӧсявны.
{Коми йӧз @ Наян Яков @ беллетристика @ Анбур — коми мойд @ 2000 @ Лб.239–242.}
НАЯН ЯКОВ
Оліс-выліс Яков нима мужичӧй.
Озыр нин, а водзӧ пыр ёнджыка горшмӧ.
Быдмис сылӧн му вылын озыр урожай, и сылы эськӧ сӧмын радлыны, а Яков — оз!
— Бара менам куш рӧскод лоӧ.
Мед татшӧм урожайсӧ идравны, сикт пасьтасьыс отсасьысьясӧс лоӧ медавны.
А уджалысьяс кӧ воасны, верд да юктӧд найӧс.
Лун джын мыйкӧ вӧчыштасны, а тэ найӧс верд нин!
Найӧ бара лун джын легыштасны — тэ мӧдысь верд да юктав.
И мӧд лун, и коймӧдӧс.
Дзикӧдз рӧзӧритчан!
Бур эськӧ вӧлі, медалӧм йӧзыс кӧ ме ордын дырджык уджалісны, а ме найӧс шочджыка верді...
Ветлӧдлӧ сідз керка гӧгӧрыс, кияссӧ мышкас кресталӧма да юрсӧ ӧшӧдӧма: мӧвпалӧ.
А сыкӧд орччӧн оліс ӧти зэв сюсь мужик.
Сійӧ важӧн тӧдӧ Яковлӧн наянавны радейтӧм йылысь и сылӧн скуплунысь дӧзмис нин.
Со и казяліс писькӧс вежӧра суседыд Яковлысь майшасьӧмсӧ, вуджис потшӧс вомӧныс сыладорӧ да мудера, вежавидзӧмӧн быттьӧ, сёрнисӧ панӧ:
— Чолӧм, Яков!
Мый юртӧ жуглан?
Кутшӧмкӧ шог эз-ӧ нин су?
Висьтась.
Век жӧ сусед тэныд, друг да мыйкӧ и сӧветуйта, друг да мыйӧнкӧ отсала.
— Эм шогыс, эм, — ышлолалӧ скуп мортыд. — Шог суис, и сӧветыд колӧ.
Да бур сӧветсьыд тэ пӧди дон менсьым пычкан, сьӧм?
— Мый нин тэ!
Ме сідз, некутшӧм донтӧг.
Рад лои Яков да висьталіс суседыслы ассьыс шогсӧ:
— Кыдз эськӧ вӧчны, медым отсавны медасьысьяс менам му вылын уджалісны дырджык, а ме эськӧ найӧс вердӧм-юкталӧм вылӧ рӧскодуйтчи этшаджык?
Сюсь мужикыд помӧдзыс эз и мӧд кывзыны, здукӧн гӧгӧрвоис ставсӧ.
— Тӧда, — шуӧ, — тӧда, мый колӧ тан вӧчны.
И тэнӧ, Яков, туйда.
— Туйды, бур морт, туйды! — сідзи и югзис Яков, а мӧдыс сійӧс велӧдӧ нин:
— Лунсӧ колӧ нюжӧдны, мед сійӧ кык пӧв кузьджык лои.
Со тэнад отсасьысьясыд и кык пӧв унджык вӧчасны, а сёясны кык пӧв этшаджык.
Сідзи ӧд артмӧ?
— Да ӧд кыдзи нюжӧдан?
Мыйӧн?
— Укватӧн, Яков, укватӧн.
Кодӧн гӧтырыд пачад чугун-гырничтӧ сюявлӧ.
Аски асыв босьт укваттӧ, эрд вылын сулалысь ыджыд пожӧм йылас кавшась да, кыдз сӧмын шондіыс мӧдас кыпӧдчыны, тэ сійӧс кут укватнад крепыдджыка.
Сійӧ кайӧ, а тэ сійӧс век жӧ кутышт, падмӧдышт, мед оз тэрмась!
Вот тэныд луныд и нюжалас.
— Да он-ӧ тэ пӧрйӧдлы?! — радлӧ нин Яков.
— Нинӧмысь ог!
Ачым сідз жӧ вӧчлывла.
Ог эськӧ гожӧмнас да.
Арнас, кор старукакӧд картупель босьтам.
Арся шондіыд зэв нин ӧдйӧ лэччӧ.
Вот ме сійӧс и час джын — час кежлӧ корсюрӧ укватӧн миян град йӧр весьтын кутышта.
Зэв на и бура артмӧ!
Но арнад кокниджык: шондіыд оз выліті ветлӧдлы, ме сійӧс дженьыд воропа укватӧн кутышта, а ӧнія, гожся каднад укваттӧ колӧ кузь потш помӧ пысавны.
Сюрас-ӧ тэныд сэтшӧм кузьыс?
— Эм! — нач нин чиктывны мӧдіс Яков да уськӧдчис сикткодьсьыс уджалысьясӧс аски кежлӧ чуксавны.
А асывнас водз, кор петукъяс на эз чуксасьны да кыаыс на эз ворсӧдчы, босьтіс бабаыслысь укватсӧ, потшӧссьыс кыскис медся кузь потшсӧ да гезйӧн кӧрталіс сы йылӧ укватсӧ.
Котӧртіс ыджыд пожӧм дінад, кавшасис муртса эз туганӧдзыс да кыйкъялӧ, оз-ӧ локны вундыны отсасьысьяс.
И со вундысьясыд воисны, му весьтын пуксьӧ выль лун.
И сэки Яков чургӧдіс укватсӧ пожӧм тугансянь кыдз позьӧ ылӧджык, витіс гӧрд шондіас да сідз кутӧ и кутӧ став вынсьыс, мед эз сэтшӧм ӧдйӧ кыпӧдчы.
Шондіыд сӧмын муртса-муртса на вӧртассьыс торъяліс, а Яковлӧн и киясыс нин юкалӧны, и мышкас зургӧ.
Но та пыдди сійӧ сідзи и казялӧ, сідзи и аддзӧ: кадыс ньӧжйӧджык кутіс мунны!
Сэтшӧм лӧня да ньӧжйӧ, мый, позьӧ шуны, нач сувтіс.
— Видзӧдлы! — броткӧдчӧ Яков. — Кыдз эськӧ мем не вывтіасьны.
Тыдалӧ, лунсӧ ме эг нин кык пӧв, а вит кымын пӧв нюжӧді!
Мед эськӧ менам уджалысьясыд эз казявны.
А гӧгӧрвоасны — пышъяласны гортаныс.
Тадз оз позь, дай колӧ аслым шойччыштны и мужикъясыс да бабаясыс мед личӧдчыштласны.
Лэччис пожӧм йывсьыд, пуксис муас да шуӧ:
— Но, зонъяс!
Уджыштінныд ті бура, вайӧй жӧ пажнайтыштам.
Вундысьясыд, дерт, шемӧсӧ усины: збыль вылас ӧд и час на эз коль.
Но кӧзяин кӧ пажнайтны чуксалӧ, вензьыны эз мӧдны: пуксисны, сёйисны.
Пажнайтісны, шойччисны да сӧмын чарлаясас босьтчисны, сӧмын лӧсьӧдчисны кольта йиавны да чумали сувтӧдавны, Яков бара нин пожӧм йывсьыс лэччӧ.
Лэччӧ, упкӧ да соснас ньылӧмсӧ чышкалӧ:
— Но жӧ и миян крестьянскӧй уджыд!
Но и мырсьыштім ми, зонъяс!
Со ӧд мыйта вӧчим!
Вайӧ жӧ курччыштам!
Сідзи и луныс муніс вундысьясыдлӧн пажнайтӧм да нуръясьӧм, курччыштӧм да ужнайтӧм вылӧ, и этша мый бурсӧ найӧ нянь му вылас вӧчисны, но Яков и сідз зэв рад.
Мунӧ гортас, уквата потшсӧ бӧрсьыс кыскӧ, муртса-муртса восьлалӧ, а ачыс тош пырыс нюмъялӧ:
— Колӧ жӧ тадз, ме талун сы мында нянь да ырӧш видзті!
Уджалысьяс чайтӧны, мый ме найӧс ӧти лунӧн татшӧмасӧ верді-уді, а ме найӧс, бӧбъясӧс, быдса вежон верді.
Аски асыв бара и пожӧм йылас кая.
Ай да ме!
{Гайдар А. П. (комиӧдіс Д. М. Братинкова) @ Барабанщиклӧн судьба @ повесьт @ Аркадий Гайдар. Барабанщиклӧн судьба @ 1958 @ Лб. 3‒110.}
Аркадий Гайдар
Барабанщиклӧн судьба
Коркӧ менам батьӧй воюйтліс еджыдъяскӧд, сэки ранитчыліс, пышйыліс пленысь, сэсся сапёрнӧй ротаса командир должностьын петіс запасӧ.
Менам мамӧй Волга юын купайтчигӧн вӧйис. Сэки меным вӧлі кӧкъямыс арӧс.
Ыджыд шог вӧсна ми вуджим овны Мӧскуаӧ.
И тані кык во мысти бать гӧтрасис мича ныв Валентина Долгунцева вылӧ.
Йӧзыс висьталӧны, мый первойсӧ ми олім скромнӧя да лӧня.
Миянлысь неозыр патеранымӧс Валентина видзис сӧстӧма.
Пасьтасис сійӧ прӧстӧя.
Бать вӧсна тӧждысис да менӧ эз ӧбижайт.
Но сэсся помасисны распределительяс, быдсикас талонъяс, нянь карточкаяс.
Йӧзыс кутісны овны бурджыка, озырджыка.
Валентина кутіс тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка ветлывны кино вылӧ то ӧтнасӧн, то кодкӧдкӧ.
Сэки сійӧ волывліс гортӧ рассеяннӧй, мый йылысь кӧ мӧвпаліс, и мый киноас аддзыліс ни батьлы, ни меным некор эз висьтавлы.
И кыдзкӧ регыд — миянлы дзик виччысьтӧг — батьӧс менсьым индісны ыджыд текстильнӧй магазинса директорӧн.
Вӧлі пир.
Локтісны гӧсьтъяс.
Локтіс батьлӧн важ ёртыс Платон Половцев, а сыкӧд и сылӧн нывка Нина, кодкӧд, кыдзи сӧмын аддзысим, ми серӧктім, кутчысьлім, и сэсся рытывбыд некод дорӧ миян некутшӧм делӧ эз вӧв.
Ӧні корсюрӧ кутісны мӧдӧдлыны батьла машина.
Сійӧ тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутіс ветлӧдлыны разнӧй заседаниеяс да сӧвещанньӧяс вылӧ.
Кыкысь кымын босьтліс аскӧдыс и Валентинаӧс кутшӧмкӧ банкетъяс вылӧ.
И Валентина друг лои скӧр да быдторйысь дӧзмысь.
Батьлысь начальникъяссӧ ошкис, налысь гӧтыръяссӧ кулитіс-видіс, а менсьым ыджыд тушаа да ён батьӧс нимтіс мижуйӧн да ветьӧкӧн.
Бать магазинын вӧлі унапӧлӧс ной, полотно, шӧвк да быд сикас уна рӧма матерье.
Водзвыв ыджыд шог чувствуйтіг бать дыр ветлӧдліс йӧжгыльтчӧмӧн, кельдӧдӧм чужӧма.
И весиг, кыдзи ме сёрӧнджык тӧдмалі, гусьӧн сетлӧма шыӧдчӧм, медым вуджӧдісны сійӧс заведуйтны быдсяма кӧрт кӧлуйӧн вузасян лавкаӧн.
Кыдзи мый сэні лои, ог тӧд, сӧмын овны ми регыд кутім бура да долыда.
Локтісны миянӧ плӧтникъяс, маляръяс; босьтісны стенысь батьлысь вижӧдӧм портретсӧ, коді вӧлі пельпом да шашка вомӧныс потӧма, нетшкисны важ василькӧвӧй обойяс да ставсӧ выльног лӧсьӧдісны, краситісны.
Важ кӧлуйсӧ ми вузалім старьевщикъяслы либӧ сетім дворниклы, и лои миян югыд, кыпыд да весиг кыдзкӧ тыртӧм-куш.
Но неяснӧй, гӧгӧрвотӧм тревога крепыда овмӧдчис сійӧ кадсяньыс миян патераын.
Сійӧ чужліс то виччысьтӧм телефоннӧй звӧноккӧд, то вӧзйысьліс ӧдзӧсӧ войын почтальон либӧ случайнӧ сёрмӧм гӧсьт ним улын, то дзебсясис удж вылысь воӧм батьлӧн синъясын.
И ме тайӧ тревогасӧ аддзи да чувствуйті, но меным шулісны, мый нинӧм сэтшӧмыс абу, мый бать прӧстӧ мудзӧма.
А вот воас тулыс, и ми куимнанным мунам Кавказӧ — курортӧ.
Медбӧрын воис тулыс, и менсьым батьӧс сетісны судӧ.
Тайӧ лои буретш сійӧ лунас, кор ме вои школаысь зэв кыпыд, сы вӧсна мый менӧ индісны миян нёльӧд отрядса старшӧй барабанщикӧн.
И дворӧ котӧрӧн пыригӧн, кӧні жар шонді водзын ызгисны-шумитісны суседъяслӧн челядьыс, ме гораа кучкалі линейкаӧн ранецӧ торжественнӧй марш-поход, но сэки найӧ став чукӧрнас уськӧдчисны меным паныд да ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны горзыны, мый миян керкаын вӧлі обыск, батьӧс менсьым милиция нуӧдіс тюрьмаӧ.
Ог соссьы, мый ме дыр бӧрді.
Валентина меліа тапкӧдіс менӧ да терпеливӧя велӧдіс, мый меным колӧ вочавидзны, кутасны кӧ юасьны менӧ судья либӧ следователь.
Но некод нинӧм йылысь менсьым эз юав.
Ставсӧ сэні ӧдйӧ асьныс разберитісны и батьӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ вит во кежлӧ растратаысь.
Ме тӧдмалі та йылысь водігӧн нин, вольпасьын куйлігӧн.
Ме юр вывті шебраси эшкынӧн.
Розявны заводитӧм местаясті, кыдзи кодзувъяс, дзирдышталісны виж бикиньяс.
Ваннӧй ӧдзӧс сайын сёлькӧдчис ва.
Бӧрдӧм вӧсна пыктӧм синъяс куньсисны, и меным кажитчис, мый ме кывта кытчӧкӧ зэв ылӧ.
«Прӧщай!
— мӧвпалі ме бать йылысь.
Ӧні меным дас кык арӧс, вит во мысти лоӧ дас сизим, челядьдыр коляс, и сійӧ кадас ми сэсся тэкӧд огӧ нин аддзысьлӧй.
Помнитан, кыдзи шуштӧм вӧрын гораа да шога кӧкис кӧк и тэ велӧдін корсьны кельыдлӧз енэжысь Юрйыв кодзув?
А сэсся ми восьлалім би дорӧ эрд вывті да дружнӧя сьылім тэнсьыд прӧстӧй салдатскӧй сьыланкывъястӧ.
Помнитан, кыдзи вагон ӧшинь пыр тэ петкӧдлін меным ӧтчыд паськыд куш эрд, кӧні вӧліны виж пӧльӧюръяс, турун зорӧд, шалаш, мыльк, кыдз пу?
А сійӧ кыдз пу вылас — шуин тэ, — пукаліс сэки горш сьӧд рака да коставлӧмӧн горзіс: каррр...
каррр!
И уна тіян йӧз усины тайӧ эрд вылас.
И тэ куйлін со эстӧн, мыльксьыс неуна веськыдвылынджык, — руд рӧма ёг турун пӧвстын, кӧні шӧйтӧ ӧні сера бычпи да ымзӧ, ас ногыс шуалӧ: муу — муу!
Буракӧ, ылалӧма, кыз йӧюкыд, и ӧні полӧ, мый вӧрысь петасны кӧинъяс да сёясны сійӧс.
Прӧщай!
— куті унмовсьны ме.
— Кучкалӧны барабанъяс марш-поход.
Быд отрядлы аслас туй, аслас позор и аслас слава.
Со ми и торйӧдчим.
Кок шыяс лӧнисны, и эрд выв тыртӧммис».
Тадзи унсорӧн прӧщайтчи ме батькӧд зэв шога да крепыда, сы вӧсна мый ме век жӧ сійӧс радейті, сы вӧсна — мыйла пӧръясьны?
— вӧлі сійӧ меным ыджыдджык другӧн, тшӧкыдакодь мездывліс сьӧкыдлунъясысь да сьывліс бур сьыланкывъяс, кодъясын муыс кажитчис зэв паськыдӧн, а тайӧ му вылас ми вӧлім медся шуда да дружнӧй йӧзӧн.
Асывнас ме садьми да муні школаӧ.
И кор ӧні менсьым юасьлывлісны, мый батькӧд, ме вочавидзлі, мый пукалӧ пӧръясьӧмысь да гусясьӧмысь.
Вочавидзлі ме коса, веськыда, синватӧг.
Сы вӧсна мый кыкысь дорвыв сьӧлӧмсянь морткӧд прӧщайтчыны оз позь!
Бать уджаліс первой кӧнкӧ лагерын Вӧлӧгда дорын, вӧр пӧрӧданінын.
Частӧ гижліс Валентиналы письмӧяс да, тыдалӧ, ёна гажтӧмчис сыысь.
Сэсся друг сійӧ дыр кежлӧ чӧв ланьтіс.
И сӧмын куим кымын тӧлысь бӧрын ыстіс — но эз нин Валентиналы, а меным — открытка; кытысянькӧ ылі Войвывсянь, Сороки карсянь.
Сэні сійӧ гижис, мый сійӧс, кыдзи сапёрӧс, вуджӧдісны канал вылӧ.
И сэні налӧн бригадаыс взрывайтӧ му, изъяс, кыртаяс.
Кык во колисны ӧдйӧ, некутшӧм тӧлк ни сертӧг.
Коймӧд во тулыснас Валентина петіс верӧссайӧ Осоавиахимса инструктор сайӧ, буракӧ овыс сылӧн Лобачов.
А сы вӧсна мый патераыс сылӧн эз вӧв, то аслас полевӧй сумканас да неыджыд чемоданнас сійӧ вуджис миянӧ.
Июнь тӧлысьын Валентина колис меным сё ветымын шайт тӧлысь кежлӧ да верӧсыскӧд мунісны Кавказӧ.
Вокзалысь воӧм бӧрын ме дыр шӧйті пельӧсысь пельӧсӧ.
И кор тӧв пӧльыштӧмысь швачнитіс ӧшинь форточка да ме кылі, кыдзи кухняын миян каньпи видзчысьӧмӧн лакӧ идравтӧм тасьті-пань пӧвстӧ кольӧм йӧв, сэки гӧгӧрвои, мый ӧні патераӧ ме коли дзик ӧтнам.
Ме сулалі да мӧвпалі, сэки буретш менӧ чукӧстіс миян дворник, Николай дядь.
Сійӧ шуис, мый час сайын на пыраліс миян отрядса вожатӧй Павел Барышев.
Сійӧ зэв дӧсадуйтіс, мый Валентина сэтшӧм тэрмасьӧмӧн мунӧма, да шуис, мый аски бара пыралас.
Войсӧ ме узи лёка.
Ме вӧтаси телеграфнӧй столбъяс, ракаясӧс, катшаясӧс.
Ставыс тайӧ шувгис, ызгис, горзіс.
Медбӧрын кучкис барабан, и став тайӧ чукӧрыс шутьлялігтыр да горзігтыр качӧдчис енэжлань да лэбис.
Лои чӧв-лӧнь.
Ме садьми.
Пуксис шондіа асыв.
Буретш сійӧ асылыс, корсянь менам олӧмӧй крута кежис бокӧ.
И нуис эськӧ, колӧкӧ, код тӧдас кытчӧ, эз кӧ...
эз кӧ бать коркӧ петкӧдлыв меным паськыд эрд, кӧні быдмисны виж пӧльӧюръяс, да эз кӧ сьыв меным бур салдатскӧй сьыланкывъяссӧ, найӧс, кодъяс и ӧнӧдз на ӧзтӧны менсьым сьӧлӧмӧс.
И наысь меным лӧсьыд и долыд.
А мукӧддырйи и рад эськӧ неуна бӧрдыштны да кыдзкӧ яндзим, кор нинӧмысь бӧрднысӧ.
Первой ме пукті примус вылӧ чайник, сэсся звӧниті орчча корпусӧ Юрка Ковякинлы, кодлы тӧлысь чӧж нин ме вӧлі уджйӧза ӧти шайт да кызь кӧпейка;
и меным детинкаяс висьтавлісны, мый сійӧ лӧсьӧдчӧ нин менӧ жбонькйыны-нӧйтны.
Юрка вӧлі меысь кык арӧсӧн ыджыдджык, сійӧ новліс ворошиловскӧй стрелоклысь значок, но вӧлі прохвост да зэв горш.
Сійӧ эновтіс школа, а ставсӧ пӧръяліс, мый быттьӧ заочнӧ гӧтӧвитчӧ лётчикъясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
Сійӧ пырис катласигтыр да сюся видзӧдлывліс стенъяс вылӧ.
Сюйліс юрсӧ кухняӧ, мыйкӧ исалыштіс, матыстчис пызанлань, шыбитіс улӧс вылысь каньпиӧс да пуксис.
— Муніс Валентинаыд?
— юаліс Юрка.
— <ns>Сі-ідз</ns>.
Сідзкӧ, гӧгӧрвоана: колис сійӧ тэныд сьӧм, и тэ кӧсъян меным мынтыны уджйӧзтӧ.
Любита честностьтӧ.
Тэ сайын ӧти шайт да кызь кӧпейка — босьтлін кино вылӧ — да сизим <rus>гривен</rus> эскимо-мороженӧйысь; ставыс ӧти шайт да ӧкмысдас кӧпейка, стӧчджыка кӧ — кык шайт.
— Юрка, — паныд шуи ме, — некутшӧм эскимо ме эг сёй.
Тайӧ ті сёйинныд, а ме пемыдас веськыда муні да пукси ас местаӧ.
— Но вот!
— чукыртчыліс Юрка.
— Ме ньӧби ставныдлы квайт мороженӧй.
Ме пукалі дорас.
Ӧтиӧс босьті аслым, мукӧд витсӧ тіянлы сеті.
Зэв бура помнита: буретш Чарли Чаплин лэбӧ ваӧ, ставныс горзӧны, сералӧны, а ме сетала тіянлы мороженӧй.
Да тэ, кӧнкӧ, ылалін — эн казяв, кыдзи и ньылыштін?
— Эг, Юрка, ме эг ылав, и нинӧм эг ньылышт.
Ме тэныд сизим <rus>гривен</rus>тӧ сета.
Но тэ либӧ пӧръясян, либӧ сійӧс пемыдас кодкӧ мӧд аслыс босьтіс.
— Дерт, сетан!
— ошкыштіс Юрка.
— Ті сёйинныд, а ме тіян вӧсна страдайт?!
Да тэ помнитан, кыдзи Чарли Чаплин лэбыштіс ваас?
— Помнита.
— А помнитан, кыдзи сӧмын сійӧ петіс, гезйыс тракнитіс — и сійӧ бара ваӧ суніс?
— И сійӧс помнита.
— Но вот аддзан!
Ачыд ставсӧ помнитан, а шуан: эг сёй.
Абу лӧсьыд, вокӧ!
Сьӧмтӧ тэныд Валентинаыд уна-ӧ колис?
Дерт, кӧнкӧ, скупитчис?
— Мыйла «скупитчис»!
Сё ветымын шайт колис, — вочавидзи ме, но пыр жӧ кватитчи да гӧгӧрвоӧді: — Тайӧ дзонь тӧлысь кежлӧ колис.
Тэ чайтін — недель кежлӧ?
А тані нӧшта карасин вылӧ, бельёысь прачкалы мынтысьны.
— Но и йӧй!
— шуис Юрка.
— Та мында сьӧм да медым сёйӧм вылӧ ставсӧ видзны!
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс.
— А уна-ӧ нӧ колӧ?
— эскытӧг, но интересуйтчӧмӧн юалі ме, сы вӧсна мый и ачым нин мӧвпалі: «Оз-ӧ позь кольӧм сьӧмсьыс лишӧдыштны?»
— А уна-ӧ?..
Вайлы меным щӧткитӧ.
Ме ӧні тэныд, кыдзи бухгалтер...
Стӧча!
Килоджын нянь лун кежлӧ — тайӧ ӧти, сідзкӧ комынысь.
Чай эм.
Кило сакар тӧлысь кежлӧ — зэв бура тырмас.
Со шыдӧс, картупель — пустяки делӧыд!
Но, сэні вый, яй.
Кык лун кежлӧ кружка йӧв.
Ставыс ветымын сизим шайт, кӧпейкаяссӧ огӧ лыддьӧй.
Но, ладнӧ, ладнӧ!
Эн чукрась.
Пукта тэныд кампет, печенье.
Сідзкӧ квайтымын куим, карасин — кык...
Прачкаыдлы уна-ӧ?
Дас?
Со сійӧ кытчӧ сьӧмыд мунӧ!
Ставыс...
Ставыс — ов банкир моз, — сизимдас вит шайт!..
А мукӧдсӧ?
Тэ, вокӧ, ньӧбин эськӧ Витька Чесноковлысь фотоаппаратсӧ.
Кадрыс 6х9 см, а светосилаыс!
Крӧвать увсяньыд и то фотографируйтны позьӧ.
Сійӧ оз донӧн кор.
Кӧсъян, мунам да ӧні видзӧдлам.
— Ог, Юрка!
— повзи ме.
— Ме бурджык ог ӧні, а мӧдысьджык.
Ме думышта на.
— Но думайт!
— сӧгласитчис Юрка.
— Сы вылӧ и юрыд, медым мӧвпавны.
Кык шайттӧ вай...
Эк, вокӧ, тэнад ставыс витаяс, а менам сдачаыд абу...
Но, терпитышта, ладнӧ!
А ӧбед бӧрын ме бара пырала.
Вежан витатӧ да сетан.
Меным ньӧти эз вӧв окота, медым Юрка бара воліс миянӧ, и ме вӧзйи сылы лэччыны уліӧ, магазинӧдз, ӧтлаын.
Но Юрка пелька пасьталіс блин кодь кепкасӧ да терпитны вермытӧма довкнитіс юрнас.
— И эн кор.
Некор!
Пукала, зубрита.
Эленоръяс, ланжеронъяс, вибрация, деривация...
Самолётыд — абу трамвай.
Муртса эн кыскышт — и мунін штопорӧ, муртса лишнӧй кыскыштін — нӧшта мыйкӧ лёкджыктор.
Тіян мӧд делӧ — пехота.
Сійӧ зывӧка вежыньтліс вомсӧ, вайӧдліс кисӧ кӧзырёк дорас да петіс.
Минут мысти ӧшинь пыр ме аддзылі, кыдзи миян кыз да дзор дворник, Николай дядь, мыйвермӧмсьыс вӧтчис Юрка бӧрся да весьшӧрӧ судзӧдчис кузь роснас, медым кучкыны Юркалы сьыліас.
Чай юӧм бӧрын ме заводиті лӧсьӧдны водзӧкежлӧ план.
Ме решиті гижсьыны библиотекаӧ да босьтавны небӧгъяс.
Сыысь кындзи, менам вӧліны «бӧжъяс» география да математика кузя.
Жыръяс идралігӧн ме друг казялі, мый письменнӧй пызанлӧн веськыдвывса вылыс ящикыс игана.
Тайӧ менӧ чуймӧдіс, ӧд ме мӧвпавлі, мый тайӧ пызансьыс ключьясыс зэв нин важӧн вӧлі вошӧмаӧсь.
Да и игнавнысӧ сэтчӧ вӧлі нинӧм.
Куйлісны сэн унапӧлӧс лӧскутъяс, кык телефоннӧй наушник, велосипеднӧй насослӧн наконечник, кысян лы ем, карті колода да вурун шӧрт тупыль.
Ме видлі ящиксӧ: эз-ӧ пытшкӧссяньыс крукась?
Абу крукасьӧма.
Ме кыски орчча ящиксӧ да нӧшта ёнджыка чуйми.
Тані вӧліны залогӧвӧй квитанция да заём облигацияяс, Осоавиахимлӧн дас кымын лотерейнӧй билет, флаконджын духи, жугалӧм брошка да лыысь вӧчӧм шкатулочка, кӧні Валентина видзис разнӧйпӧлӧс тешкодь безделушкаяс.
И ставсӧ тайӧс меысь абу игналӧмаӧсь.
abu
Ме петі дворӧ.
Но унджык тӧдса челядьыс муналӧмаӧсь нин дачаясӧ.
Каменщикъяс розьӧдісны пӧдвал стенсӧ да кыпӧдісны еджыд бус.
Гӧгӧрыс вӧлі кодйӧма гуяс, валитӧма кирпич, пӧвъяс да керъяс.
Сэтчӧ жӧ ӧшиньсянь да балконъяс вывсянь олысьясыс ӧшӧдалӧмаӧсь тӧвся паськӧмнысӧ, и быдлаын восӧдтӧдз кыліс нафталин дук.
Ӧбед гӧтӧвитны меным вӧлі дыш.
Ме ньӧби магазинысь изюма булки, ситро бутылка, калбас тор, йӧв кружка, селёдка, сё грамм мороженӧй.
Локті, сёйи да куті нӧшта ёнджыка гажтӧмчыны.
И меным лои ӧбиднӧ, мыйла эз босьт менӧ аскӧдыс Кавказӧ Валентина.
Бать кӧ эськӧ вӧлі — сійӧ эськӧ босьтіс!
Помнита, пуксьӧдас вӧлі менӧ сынны ӧпаснӧйясӧн и кывтам ми сыкӧд рытнас ю кузя.
— Папа!
— кори кыдзкӧ ме.
— Сьыв нӧшта кутшӧмкӧ салдатскӧй песня.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
— Пукты ӧпаснӧйястӧ.
Сійӧ гумовтіс содзтырыс ва, юис, пидзӧсас чышкис кияссӧ да заводитіс сьывны:
<rus>Горные вершины</rus>
<rus>Спят во тьме ночной,</rus>
<rus>Тихие долины</rus>
<rus>Полны свежей мглой.</rus>
<rus>Не пылит дорога,</rus>
<rus>Не дрожат листы,</rus>
<rus>Подожди немного,</rus>
<rus>Отдохнешь и ты</rus>.
— Папа!
— шуи ме, кор лӧнис гӧлӧс шыыс мича Истра ю весьтын.
— Тайӧ бур сьыланкыв, но ӧд тайӧ абу салдатскӧй.
Сійӧ зумыштчис:
— Кыдзи абу салдатскӧй?
Но, со: тайӧ гӧраяс.
abu
Мунӧ отряд.
Сійӧ мудзис, мунны сьӧкыд.
Пельпомъяс сайын квайтымын фунта ноп...
винтовка, патронъяс.
А перевал вылын еджыдъяс.
«Энлӧй, — шуӧ командир, — нӧшта неуна, мунам, вӧтлам...
сэки и шойччам.
Коді асылӧдз, а коді и нэм кежлӧ...» Кыдзи абу салдатскӧй?
Зэв дажӧ салдатскӧй!
«Бать вӧлі бур, — думышті ме.
— Сійӧ новліс кузь гӧленьяса сапӧг, руд дӧрӧм, сійӧ ачыс поткӧдліс пес, ӧбедайтігӧн сёйис греча рок да весиг тӧлын восьтывліс ӧшинь, кор миян керка дорті сьылігтырйи прӧйдитліс Гӧрд Армия».
Но кыдзи нӧ ставыс артмис?
Со суседъяс шуӧны «вайӧдіс пӧ татчӧдзыс любовь», а кодъюра водопроводчик Микешкин — сійӧ, коді век сеталӧ челядьлы семечки да ирис — ӧтчыд сувтіс миян ӧшинь водзӧ, кӧні пукаліс Валентина, паськӧдіс гудӧксӧ да став двор пасьта равӧстіс сьывны сы йылысь, кыдзи нывлӧн сьӧд синъяс «нинӧмӧдз вайӧдісны» ӧти бур том мортӧс.
Сэки друг чеччыштіс Валентина.
Скӧрысь сьӧлыштіс, вешйис ӧшинь дорысь, кыскыштіс менӧ бокӧ, да, вомсӧ вежыньтӧмӧн, нурбыльтіс:
— Эстшӧм сьылысь!
Пьяница.
Ме вот норася сы вылӧ управдомлы.
Но норасьны управдомлы Микешкин вылӧ вӧлі эськӧ весьшӧрӧ.
Ӧти-кӧ, норасьлісны сы вылӧ сёысь нин.
Мӧд-кӧ, кодъюрнас сійӧ некод вылӧ эз во, а сӧмын равзіс песняяс.
А коймӧд-кӧ, миян керкаын олысьяс коялісны раковинаясӧ да уборнӧйӧ быдсямапӧлӧс ёгсӧ, мый вӧсна вӧлі уна скандал.
А Микешкин ропкытӧг ветлӧдліс, дӧмліс, весаліс, мӧд водопроводчик кӧ сы местаын важӧн нин эськӧ тайӧ уджтӧ эновтіс.
«Любовь!
— думышті ме.
— Да ӧд радейтчӧмыс и миян керка гӧгӧр абу этша.
Со паныдӧн, метро шахта дорын, сулалӧны часӧвӧйяс, и налӧн, колӧкӧ, сідзжӧ эм кутшӧмкӧ мича ныв.
А со общежитиеын олӧны лётчикъяс, и налӧн, кӧнкӧ, сідзжӧ эм.
А ӧд налӧн радейтчӧм вӧснаыс винтовкаясыс оз сімны, енэжсянь самолётъяс оз усявны, а ставыс мунӧ аслас порядок серти, кыдзи колӧ».
Сыысь ли, мый ме дыр куйлі да мӧвпалі, сыысь ли, мый ме уна сёйи калбас да селёдка, менам юрӧй висьмис да вомдоръясӧй косьмисны.
И тайӧ пӧрйӧ ме ачым нин вӧлі рад, кор зёлькнитіс звӧнок да ме дорӧ пырис Юрка.
Ӧти здукӧн ми лэбзьыштім ывлаӧ.
Водзӧ ставыс ачыс кӧлеса моз бергӧдчис.
Сійӧ жӧ луннас ме ньӧби Витька Чесноковлысь сизимдас вит шайтысь фотоаппарат.
Сійӧ жӧ лунӧ рытланьыс Пушкинскӧй площадь вылын Юрка нуӧдіс менӧ зумыштчӧм куим том морт дорӧ, кодъяс видзӧдалісны кинолысь рекламнӧй витринасӧ.
— Тӧдмась, — шуис Юрка да йӧткыштіс менӧ детинкаяс дорӧ.
— Тайӧ Женя, Петя и Володя, дас кӧкъямысӧд школаысьӧсь.
Би кодь збой детинкаяс, и ставныс, кыдзи ӧти, отличникъяс.
«Би кодь збойӧсь» да «отличникъяс» — Женя, Петя и Володя, — команда серти моз бергӧдчисны мелань, сюся видзӧдлісны ме вылӧ, да, буракӧ, ме мыйӧнкӧ налы эг во сьӧлӧм вылас.
— Сійӧ бур детинка, — висьталіс ме йылысь Юрка.
— Ми сыкӧд ставсӧ ӧтвылысь, вокъяс моз.
Батьыс тюрьмаын, а тьӧткаыс Кавказын.
«Би кодь збойяс» чӧла копыртчылісны меным, а ме муртса гӧрдӧдышті:
«Вермис эськӧ, йӧйыс, бать йылысь чӧв овны, — пӧткаыс тай бур — шуасны ёртъясыс».
Но выль ёртъяс нинӧм эз шуны да сӧветуйтчыштӧм бӧрын ми ставным витнанным пырим видзӧдны кино.
Кор ме локті гортӧ, дворник, Николай дядь, висьталіс, мый бара пыралӧма вожатӧй Павел Барышев да чорыда велӧдӧма, медым ме аски жӧ пыралі сы ордӧ патераас, сы вӧсна мый сылӧн эм ме дорӧдз делӧ.
Но аскинас Барышев дорӧ ме эг мун.
Асывнас менӧ суис первой шог.
Ме зэв ӧдйӧ завтракайті да фотоаппаратӧн уськӧдчи магазинӧ ньӧбны пластинкаяс.
И сэні меным шуисны, мый аппаратыс кӧть и ставыс лючки-ладнӧ, но сійӧ важ маркаа, и татшӧм размера пластинкаяс оз вузассьыны и оз овлыны.
Ме зэв ёна скӧрмӧмйылысь уськӧдчи корсьны Юркаӧс.
Но сійӧ ни гортас, ни дворын эз вӧв, а аддзи ме сійӧс сӧмын рытланьыс, кор ме мудзӧмӧйла ӧдва нин вӧрӧшиті кывйӧс.
— Ыджыдтор тай!
— жалитыштіс Юрка.
Сідзи и шуӧны, абу пӧ и оз пӧ овлы?
— Сідзи, абу пӧ и оз овлы!
— повториті ме.
— Да тэ, Юрка, мый немтор тӧдтӧм улӧ сетчыны зілян!
Тэ ачыд ставсӧ и водзджык тӧдін.
— Но вот, тӧді!
Мый ме, фотограф, али мый?
Тэ кӧ эськӧ менӧ аэроплан йылысь юалін — тайӧ мӧд делӧ: фюзеляж, пропеллер, хвостӧвӧй управление...
Кыскыштін ручкасӧ асланьыд — сійӧ вывлань кыпӧдчӧ, йӧткыштін водзӧ — сійӧ увлань.
А фотографъясыд — сійӧ меным абу йӧз... а тьфу!
Вот лётчикъяс мӧд делӧ!..
— Юрка, — кори ме, — вай ветлам Витька Чесноков дорӧ, мед сійӧ босьтас фотоаппаратсӧ, а сьӧмсӧ бӧр сетас.
— Мый тэ!
Мый тэ!
— чуймис Юрка.
— Да сылӧн и сьӧмыс важӧн нин абу.
Комын шайтысь тӧрыт сійӧ ньӧбис балалайка, мыйтакӧ сетіс гӧтырыслы, мыйтакӧ тьӧщаыслы.
Но, гашкӧ, вит шайт ли мый ли коли.
Да, вокӧ, тэ бурджык терпит.
Ме сэтшӧма шогӧ уси, мый ӧдва кутчыси, медым не швачкыны фотоаппаратсӧ из бердӧ.
Юрка казяліс тайӧс да жалитыштіс менӧ.
— Друг ме тэныд али абу?
— горӧдіс сійӧ да кучкис кепканас пидзӧсас.
— Дерт, абу... дерт, друг...
И мый жӧ кутам вӧчны?
А друг кӧ, мунам мекӧд.
Ме тэнӧ шогсьыд мезда.
Ми прӧйдитім сыкӧд кык квартал мастерскӧйӧ, кӧні Юрка, колӧ чайтны, абу нин ӧтчыд вӧвлӧма, и тані, мыйӧн сӧмын видзӧдлісны менам (буракӧ налы тӧдса нин) фотоаппарат вылӧ, шуисны, мый позьӧ вӧчны мӧд размер вылӧ.
Доныс — нелямын шайт, да водзвыв колӧ сетны дас шайт.
— Перйы, — кыпыда шуис Юрка.
— Тіянӧс, йӧйясӧс, велӧд да велӧд, а аттьӧтӧ он шуӧй!
— Юрка, — юалі ме, — кытысь нӧ сэсся ме комын шайтсӧ нӧшта босьта?
— Чукӧртан!
Чукӧртан неунаӧн, а он кӧ, ме тэ пыдди аппараттӧ выкупита.
Аслым босьта, тэ сьӧмтӧ чукӧртан, меным сетан, — сійӧ сэки, аппаратыс, бара тэнад лоӧ!
Сьӧкыдпырысь ме мынті дас шайт да, юрӧс ӧшӧдӧмӧн, мӧдӧдчи гортӧ.
— Эн гажтӧмчы, — прӧщайтчигӧн сӧветуйтіс меным Юрка.
— Тэ рытъяснас пуксьы квайтӧд трамвайӧ либӧ метроӧ да тӧвзьы Сокольникиӧ — сэні ми гажаа гуляйтам.
Гортын почта ящикысь ме аддзи Барышевсянь записка.
Сэні сійӧ видіс менӧ сыысь, мыйла ме эг пырав сы ордӧ, да тшӧктіс, медым ме пыр жӧ юӧрті Валентиналысь адрессӧ Мӧскуа дорса пионерскӧй лагерса начальниклы, кытчӧ найӧ кӧсйӧны корны менӧ, медым ме сэні олі Валентина локтӧдз.
Ме, дерт, рад лои, но...
либӧ чернила эз вӧв, либӧ конверт, и адрессӧ ме мӧдӧді лун нёль мысти.
А сэк кості выль беда суис.
Кыдзи сэні щӧті вылын лыддис Юрка: кило да килоджын тайӧ сылӧн делӧ, но сьӧм, коді и сідзи нин вӧлі этша, чиніс вывті ӧдйӧ.
Асывсянь заводитлі ме экономитны.
Юи кизьӧр чай, сёйи сӧмын ӧти булки да видзи быд сакар кусӧк.
Но зато ӧбед кежлӧ, кор кынӧмӧй менам вӧлі зэв ёна сюмалӧ, ме ньӧбалі дзик эг сійӧс, мый вӧлі колӧ.
Тэрмаси, кисьталі, тшыкӧдалі.
Сэсся повзьӧмла, мый уна видзи, сёйи аппетиттӧг да, медбӧрын, скӧр, джынвыйӧ тшыг, став вылас ӧвтыштлі киӧн да котӧртлі ньӧбны мороженӧй.
А сэсся гажтӧмла шӧйті, виччыси рыт пуксьӧм, медым метроӧн мунны Сокольникиӧ.
Ме гӧгӧр артмис тешкодь компания.
Кыдзи ми гажӧдчим?
Ми эгӧ ворсӧй, эгӧ котралӧй, эгӧ йӧктӧй.
Ми шӧйтім йӧз чукӧрын, йӧткалім ветлысь-мунысьясӧс да неуна сералыштім.
И век меным кажитчис: али ми код бӧрся кӧ следитам, али мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс корсям.
Со «би кодь збойяс» нюммунісны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Чӧв олӧны, юрнаныс гогйӧдлӧны, разӧдчисны, а со и бара ӧтлаӧ чукӧртчӧны.
Став найӧ вӧрасъясын да поступокъясын вӧлі гӧгӧрвотӧм ритм да смысл, кодӧс ме сэки эг зіль тӧдмавны.
А тӧдмавны, кыдзи ме ӧні аддза, ньӧти абу вӧлӧм сьӧкыд.
Корсюрӧ миян дорӧ матыстчывлісны верстьӧ йӧз.
Ӧтиӧс, кузь тушааӧс, крукыля кульсьӧм ныраӧс, ме запомниті.
Бокӧ вешйӧмӧн Юрка ӧдйӧ, дженьыда сылы мыйкӧ вочавидзис да кияснас нямраліс ассьыс таса сера кепкасӧ.
Миян компания дорӧ локтігӧн сійӧ чышкис чышъяннас пӧсялӧм плешсӧ, и ме думышті, мый тайӧ ыджыд ныра мортсьыс весиг ачыс Юрка полӧ.
Ме юалі Юркалысь:
— Коді тайӧ?
Тайӧ артист, — висьталіс меным Юрка,
— сійӧ Шаляпинлӧн воча вок и милицияса начальниклӧн нылыс сылӧн гӧтыр, а бӧръяыс менам тьӧтка.
Пӧжар дырйи сылӧн вошис гӧлӧсыс, но сылы хлопочитісны пенсия, медым сійӧ локывліс татчӧ нарзан юны да успокоитны ассьыс нервъяссӧ.
Ме видзӧдлі Юрка вылӧ: оз-ӧ серав?
Но сійӧ видзӧдіс менам синъясӧ веськыда, пӧшти стрӧга да ньӧти эз серав.
Сійӧ жӧ рытнас, сёрӧнджык, менӧ гӧститӧдісны пивоӧн.
Лои гажа.
Ме сералі, и гӧгӧр сідзжӧ ставныс сералісны.
Пуксис ме дорӧ ыджыд ныра мортыс да кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ юасис менам олӧм йылысь, бать йылысь, Валентина йылысь.
Мый ме сӧри сылы — ог помнит.
И кыдзи ме гортӧ веськалі — сідзжӧ ог помнит.
Садьӧ вои ме аслам крӧватьын.
Вӧлі вой.
Зэв ыджыд пӧнарысь биыс, коді вӧлі миян дворын, метрострой шахталы паныдӧн, швачкис меным веськыда синмӧ.
Ме чеччи, шатайтчигтыр матыстчи кран дорӧ, юи пӧттӧдз ва, занавесалі ӧшиньӧс, воді, сюйи эшкын улӧ каньпиӧс да куни синъясӧс.
И бара, кыдзи коркӧ, гӧгӧрвотӧм тревога пырис жырйӧ, кокньыдика шарӧдчыштіс бордъяснас, видзчысьӧмӧн пуксис менам юр дорӧ да часі маятник моз сыкӧд ӧтлаын пондіс менӧ баййӧдлыны:
Ай-ай!
<ns>На-дзӧн!</ns>
<ns>Кы-лан?</ns>
<ns>На-дзӧн</ns>!
А каньпи мойдіс менам морӧс вылын: мур...
мур...
корсюрӧ ланьтыштліс да, гашкӧ, кывзысис, кыдзи мыйкӧ гыжъясьӧ менам сьӧлӧмын.
Сьӧмӧй менам колис сӧмын кызь шайт.
Ме виді ачымӧс дышӧдчӧмысь — сыысь, мый ме ас кадӧ эг мӧдӧд лагерӧ Валентиналысь кавказса адрессӧ и ӧні, дерт, сылӧн вочакывйыс регыдӧн оз во.
Кыдзи ме кута овны — тайӧс ме эг тӧд.
Но талунъя лунсянь жӧ ме решиті овны мӧд ногӧн.
Асывсяньыс босьтчи патера идравны.
Мыськи тасьті-пань, петкӧді ёг, весалі да думыштлі гладитны ассьым дӧрӧмӧс, но соті воротниксӧ, тшынӧді керкаӧс да кызігтыр да несъялігтыр сюйи утюгсӧ пачӧ.
Луннас уджалігад ме крепитчи.
Но рытнас менӧ бара кутіс кыскыны Сокольникиӧ.
Ме ветлӧдлі тыртӧм жыръясті да сьылі песняяс.
Водлі, чеччылі, заводитлі ворсны канькӧд и чувствуйті, мый гортын ме талун всё равно ог вермы пукавны.
Медбӧрын ме сетчи.
«Ладнӧ, — думышті ме, — но тайӧ нин медбӧръяысь».
Быттьӧ кодкӧ ме бӧрся вӧтчис, ме петі керкаысь да котӧрті метроӧдз.
Поездъяс сӧмын на прӧйдитӧмаӧсь кыкнанладорас, и платформаяс вылын некод эз вӧв.
Пемыд тоннельяссянь ӧвтіс ыркыд тӧв.
Пыдын му пытшкын ньӧжйӧник мыйкӧ жургис да таркӧдчис.
Светофорлӧн гӧрд синмыс видзӧдіс ме вылӧ тӧждысьӧмпырысь, мигайттӧг.
И ме бара куті падъявны.
Ай-ай!
<ns>На-дзӧн!</ns>
<ns>Кы-лан?</ns>
<ns>На-дзӧн</ns>!
Друг куш платформаяс ловзисны, кутісны ызгыны.
Виччысьтӧг тыдовтчисны йӧз.
Найӧ мунісны, тэрмасисны.
Йӧзыс вӧлі уна, но лои пыр унджык — сёяс, дзонь чукӧръяс...
Налӧн тэрыб вуджӧръясыс отражайтчисны дзирдалысь мраморнӧй стенъясын, а джуджыд югыд куполъяс улын кутіс юргыны унапӧлӧс йӧлӧга.
И тані ме гӧгӧрвои, мый тайӧ йӧзыс мунӧны гажӧдчыны культура паркӧ, кӧні талун воссьӧ карнавал.
Сэки ме бергӧдчи, вуджи мӧд платформа вылӧ да чеччышті поездӧ, коді муніс Сокольникисянь дзик мӧдладорӧ.
Ме матыстчи касса дорӧ.
Вӧлӧмкӧ, маскатӧг паркӧ некодӧс оз лэдзны.
Мышсянь зырис ӧчередь, и мӧвпавны вӧлі некор.
Ме мынті маскаысь кык шайт, паркӧ пырӧмысь кык шайт, — прӧйдиті контроль дорті да веськалі гажа йӧз чукӧрӧ.
Шӧйті ме дыр.
Музыка ворсіс век гораджыка и гораджыка.
Вӧлі югыд на, и вадорсянь лэдзалісны унапӧлӧс дымӧвӧй ракетаяс.
Кылӧ вӧлі ва, сир, порок да дзоридз дук.
Кутшӧмкӧ манакъяс, рыцарьяс, кутшъяс, юрсигусьяс, бобувъяс сералігтыр прӧйдитлісны ме бокті, менӧ эз вӧрӧдны и мекӧд эз сёрнитны.
Клей дука картонысь вӧчӧм аслам донтӧминик полумаскаа, ме сулалі ӧтнам пу улын, зумыш, да жалиті нин, мыйла сюйси тайӧ гажа, шума йӧз чукӧрас.
Друг — ставнас сьӧд платтьӧа да зарни кодзувъяса — сирень куст сайысь петіс нывка.
Сійӧ эз казяв менӧ, ӧдйӧ копыртчис да кутіс лӧсьӧдны кузь чулкиыслысь резинкасӧ; маскаыс исковтіс сылы вомдорас.
И сьӧлӧмӧй менам кутіс ёна тіпкыны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі Нина Половцева.
Сійӧ зэв лои рад, кватитіс менӧ киясӧд да кутіс висьтавлыны:
— Ак, кутшӧм, Серёженька, шог суис!
Тэ тӧдан, ме торъялі.
Кӧнкӧ тані Зинаида чой, пӧдругаяс, детинкаяс...
Ме матыстчи киоск дінӧ ва юны.
Друг — трах! бабах!
— труба... лыйсьӧм...
Котӧртӧны кутшӧмкӧ салдатъяс — ставныс разӧдчисны, ставыс гудыртчис; ме сэтчӧ, ме татчӧ, а миян йӧз абуӧсь и абуӧсь...
Тэ мыйла ӧтнадӧн?
Тэ вошин жӧ?
— Эг, ме эг вош, — меным некод оз ков.
Но тэ эн пов, ми гӧгӧртам парксӧ, и ми аддзам найӧс.
Энлы, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын кори ме, — эн пасьтав маскатӧ.
Вай ме тэ вылӧ видзӧдла, ӧд ме сы дыра нин тэнӧ эг аддзыв.
Вӧлі, буракӧ, менам чужӧмын мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь Нина сразу лӧнис да яндысискодь.
Мичаӧсь вӧліны сылӧн мыжа синъясыс, кодъяс видзӧдісны ме вылӧ веськыда.
Ме топыда кутлі сылысь кисӧ, серӧкті да кыски сійӧс ас бӧрся.
Ми гӧгӧртім садсӧ пӧшти дзоньнас.
Ми кайлім дзоридзалысь мылькъяс вылӧ, лэччылім веж оврагъясӧ, шӧйтім сук пуяс пӧвстті да зурасьлім важ замокъясӧ.
Унаысь паныдасьлісны миянлы долыд сьӧлӧма пастухъяс, збой охотникъяс да зумыш рӧзбойникъяс.
Унаысь аддзылім ми бур зверьясӧс, повзьӧдчысьясӧс да чудовищеясӧс.
Жервидзысь пиньяса вомсӧ паськыда паськӧдӧмӧн ичӧтик сьӧд дракон мыйвынсьыс лыйис меным мышкӧ коз колльӧн.
Ме грӧзитышті сылы кулакӧн да кӧсйыси пельбоксӧ шонтыштны, и сійӧ чушйӧдлігтырйи дзебсис кустъяс пӧвстӧ да, буракӧ, кутіс виччысьны мӧд, полысьджык жертваӧс.
Но найӧс, кодъясӧс ми корсим, эгӧ аддзӧй, буракӧ, сы вӧсна, мый сійӧ волшебнӧй духыс, коді вӧлі тарыт, нарошнӧ нуӧдіс миянӧс эз сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
abu
Медбӧрын ми мудзим, пуксим шойччыны, и сэки шогӧ усьӧм Нина висьтасис, мый сійӧ кӧсйӧ сёйны, юны, а став сьӧмыс колис ыджыдджык чой Зинаида ордас.
Ме шудаа нюммуні да кватиті зептысь бумажникӧс; сэки ме вунӧдлі свет вывсьыс дзик ставсӧ.
— Сьӧм!
А тайӧ мый — абу сьӧм?
Ми ужнайтім, ме ньӧби кофе, кампет, печенье, мороженӧй.
Акация кустдорса ичӧтик пызан дорын ми шутитім, сералім да весиг видзчысьӧмӧн казьтылім важсӧ: кор ми сэтшӧм ёна дружитлім, гижавлім ӧта-мӧднымлы письмӧяс да гусьӧн котравлім кино вылӧ.
— Серёжа, — тӧждысьӧмпырысь шуис Нина, — тэ, ме видзӧда, вывті уна рӧскодуйтчан.
— Нинӧм, Нина!
Ме рад.
Сулавлы, ме ньӧба со эсійӧс...
Миян пызан дорӧ кывтіс ыджыд, уна рӧма шаръяслӧн чукӧр, кӧні отражайтчисны да дзирдалісны уна бияс.
Ме бӧрйи Ниналы кельыдлӧзӧс, аслым — гӧрдӧс, и ми петім площадка вылӧ.
Да и ставныс сувталісны виччысьны фейерверк лэдзӧм.
Ӧта-мӧдлысь кияс топыда кутӧмӧн ми мунім аллея кузя.
Кокни, упругӧй шаръяс бовъялісны да швачкӧдчисны юръяс весьтын.
Друг биыс кусі, вошисны тӧлысь да кодзувъяс, сы вӧсна мый грымӧбтіс лыйӧм шы да сюрс тэрыб ракета лэбыштісны да кутісны йӧктыны енэжын.
— Кор ме быдма, — мӧвпалігтыр шуис Нина, — ме сідзжӧ мыйкӧ сэтшӧмтор вӧча.
— Мый?
— Ог тӧд!
Вермас лоны, кытчӧкӧ лэбзя.
Либӧ, гашкӧ, лоӧ война.
Видзӧд, Серёжа, би!
Тэ лоан батареяса командирӧн.
Ого!
Сэки виччысьӧй...
Видзӧд, Серёжа!
Би...
би...
и нӧшта би!
— Мый тэ сӧран, йӧюк!
— серӧкті ме.
— Но, ладнӧ, ме лоа батареяса командирӧн, а сэсся менӧ сьӧкыда ранитасны...
— Но тэ ӧд бурдан, — увереннӧя шуис Нина.
— Но, ладнӧ, а сэсся?
— А сэсся?
— Нина серӧктіс.
— А сэсся...
сэсся...
Видзӧд, Серёжа, миян шаръясным юр весьтын гартчӧмаӧсь.
Ме перйи пурт, вунді бечёвка помъяс да кыкнан шарсӧ босьті киӧ.
— Видзӧд, Нина: кельыдлӧз шарыс тайӧ тэ, гӧрдыс — ме.
Ӧти, кык...
лэбзим!..
Шаръяс дрӧгнитісны да кутісны качны биа енэжлань.
— Эн жалит, — шуи ме, — налы сэні лӧсьыд лоӧ.
Видзӧд, Нина, тэ лэбин, а ме тэ бӧрся вӧтча.
Со суӧді!
— Но тэ ӧні антеннаас крукасян!
Веськыдвывтіысджык лэб, йӧюк, веськыдвывтіысджык!
Серёжа!
Мыйла ме лэба веськыда, а тэ век гӧгралан да гӧгралан?
— Ньӧти ог гӧграв.
Тайӧ тэ ачыд бергалан да век кытчӧкӧ меысь бокӧ и бокӧ вешъян.
Вот видзӧд, зурасян ракетаыскӧд и сотчан.
Ага, повзин?!
Енэжыс нӧшта ӧтчыд зэв ёна дзирдыштліс, и ми зэв бура аддзылім, кыдзи миян кык шар дружнӧя лэбисны зэв вылӧ.
Ракетаяс кусісны.
Лои пемыд.
Сэсся ӧзйисны пӧнаръяслӧн бияс, и на югыдын ми аддзим миянсянь неылысь Ниналысь Зинаида чойсӧ да налысь став компаниясӧ.
Кад вӧлі янсӧдчыны.
— Нина, — юалі ме надзӧник да быд кыв мӧвпаліг, — позьӧ, ме шочиника кута тэныд звӧнитлыны?
— Звӧнит!
— шуис сійӧ.
— Вай карандаш, ме гижа тэныд миянлысь телефон номер.
Миян ӧні выль.
Ме сеті.
— Нина, — юалі ме, — а матыстчас кӧ телефон дорас тэнад батьыд да юалас, коді звӧнитӧ?
Сэки кыдзи висьтавны?
— Сідзи и висьтав, мый тэ звӧнитан.
Нина думайтыштіс да чорыдджыка нин содтіс:
— Да, да, сідзи и висьтав!
Валентинатӧ бать оз радейт, но тэ йылысь сійӧ век юасьӧ.
Со сійӧ прӧщайтчис, котӧртіс чойыс дорӧ, и, буракӧ, найӧ пыр жӧ кутісны вензьыны: коді код дінысь ылаліс.
Сэсся кутчысисны да аллея кузя мӧдӧдчисны петанінлань.
Ещӧ ӧтчыд дзирдыштісны сылӧн сьӧд платтьӧ вылын зарни кодзувъяс, и сійӧ саяліс.
Сылы сэки вӧлі дас куим арӧс — дас нёльӧд вылын, и сійӧ велӧдчис кызь нёльӧд школаса квайтӧд классын.
Сылӧн батьыс, Платон Половцев, инженер, вӧлі менам батьлӧн важся друг.
Кор батьӧс арестуйтісны, сійӧ первойсӧ талы эз кӧсйы эскыны.
Звӧнитліс миянлы да эскӧдіс, мый ставыс тайӧ, кӧнкӧ пӧ, ӧшыбка.
А кор тыдовтчис, мый некутшӧм ӧшыбка абу, сійӧ зумыштчӧма, босьтӧма, шуӧны, аслас пызан вывсьыс фотокарточка, кӧні, сабляяс вылас мыджсьӧмӧн, найӧ сулалісны батькӧд кутшӧмкӧ поляк замоклӧн развалинаяс дінын, да мыйлакӧ дугдіс миянӧ звӧнитны да волывлыны Нинакӧд гӧститны.
Да, сійӧ эз радейт Валентинаӧс.
И сійӧ мыжаліс батьӧс.
Ме ог скӧрав сы вылӧ.
Сійӧ кузь, веськыд тушаа, военнӧйлӧн кодь френч вылас вӧлі орден.
Сылӧн славаыс скромнӧй да ыджыд.
Сійӧ видзӧ ассьыс честнӧй нимсӧ, кодӧс нуис нужда пыр, война, революция пыр...
И мый вылӧ сылы вӧлі колӧ дружбаыс вӧръяскӧд!
Дворын меным висьталісны, мый кыкысь воліс прачка.
Бельёсӧ кольӧма дворник ордӧ, Николай дядь ордӧ, а сьӧмла (дас вит шайт) воас аски ӧбед бӧрын.
Ме кӧсйи пузьӧдны чайник — карасин бырӧма.
Нянь сідзжӧ, сьӧм сідзжӧ.
Но меным ставыс вӧлі дзик веськодь.
Ме воді крӧватьӧ пӧрччысьтӧг да пыр жӧ крепыда унмовси.
Асывнас быттьӧкӧ кодкӧ матыстчис да ёна тракнитіс менсьым крӧватьӧс.
Ме чеччышті
— некод эз вӧв.
Тайӧ садьмӧдіс менӧ менам шогӧй.
Колӧ вӧлі кытыськӧ судзӧдны сьӧм.
Но кытысь?
Мый ме, рабочӧй, служащӧй либӧ кӧть нин Николай дядь моз дворник, коді, видзӧдан да, ӧтилы пес поткӧдлас, мӧдлы ведра петкӧдас, коймӧдлы ковёр пыркӧдас?..
Но ме, синмӧс куньӧмӧн, ӧтарӧ доли:
«Судзӧдны, судзӧдны... всё равно судзӧдны!»
Колӧ вӧлі вештыны фотоаппарат, вузавны сійӧс орчча скупочнӧй магазинӧ, сетны прачкалы сьӧм, а коляс вылас заводитны овны выльног.
Но кытысь босьтны комын шайтсӧ, медым вештыны фотоаппарат?
И пыр жӧ: «А мый нӧ Куйлӧ игана письменнӧй пызанын, оз кӧ сьӧм?»
Дерт, Валентина эз ставсӧ босьт сьӧрсьыс Кавказӧ, а, кӧнкӧ, неуна колис гортас, медым мыйкӧ вӧлі воӧм бӧрас первой расходъяс вылӧ.
Сэки ставыс лоӧ зэв бур.
Сэки ме корся ключ, вешта аппарат, вузала сійӧс, сета сьӧм прачкалы, комын шайтсӧ бӧр пукта ящикас, а мый коляс, кута сы вылӧ овны лючки-бура да виччысьны, кор менӧ босьтасны лагерӧ.
Но, кутшӧм ставыс кокни да прӧстӧ!
Дерт, бурыс эз вӧв сыын, медым нырны сьӧмла йӧз ящикӧ, и сӧвесть, коді вӧлі на менам сьӧлӧмын, лэптіс шум.
Ме скӧра горӧді сы вылӧ да мыйвермӧмысь уськӧдчи дворник дінӧ, Николай дядь дінӧ, корны напилок.
— Мыйла тэныд напилоксӧ?
— эскытӧма юаліс дворник.
Ставыс хулиганство!
Тӧрыт дас квайтӧд патераысь детинка сідзжӧ корис отвёртка, а ачыс, чӧртыд, бокӧвӧй йӧзлысь письмӧ ящиксӧ разьӧма, каньписӧ сэтчӧ сюйӧма да бӧр вӧчӧма важмозыс.
Олысьяс петӧмаӧсь газетъяс перйыны, а каньпиыс равзӧ, нявзӧ.
Газетсӧ чашйӧма да повзьӧмысла телеграммаджынсӧ косявлӧма.
Муртса и вермисны лыддьыны.
Гижӧма не то «лок», не то «эн лок», не то «виччысьлы, ачым локта».
— Меным, Николай дядь, татшӧм йӧйталӧмъяснад некор занимайтчынысӧ, — шуи ме.
— Менам радиоприёмникӧй жугаліс.
Но вот...
сэні тӧчитыштны колӧ.
— Йӧйталӧмъясӧн ог занимайтчы!
А мыйла миян дворӧ эсійӧ Юркаыс волывлӧ?
Тэ, зонмӧ, видзӧд!
Тані бур делӧыд оз ло.
Босьт напилоксӧ ящикысь.
Да бельётӧ босьт.
Со шкап саяс кӧртӧд.
Ӧбед дырйи прачка сьӧмла кӧсйис волыны.
Батьыд нинӧм оз гиж?
— Гижӧ!
— вочавидзи ме, кватиті напилоксӧ да бельё кӧртӧд.
— Сійӧ, Николай дядь, пыр мыйкӧ сэні взрывайтӧ...
Ме, Николай дядь, бӧрынджык висьтала, а ӧні некор.
Быдлаысь, кытысь сӧмын верми, ме чукӧрті важ ключьяс, торйӧді кыкӧс, босьтчи уджӧ.
Уджалі ме дыр да сьӧлӧмсянь.
Тшыкӧді ӧти ключсӧ, босьтчи мӧдас.
Корсюрӧ сӧмын дугдывлі, медым юны кранысь.
Ме зэв ёна пӧсялі, чуньясӧй парсассисны, пилипызьӧссисны да сімӧссисны.
Ме видзӧдлывлі томан розяс, кысъяси пидзӧсъяс вылын, югдӧдлі сійӧс истӧг биӧн, мавті томансӧ вурсян машина мазьӧн, но сійӧ эз сетчы, быттьӧ кӧлдуйтӧма.
И друг — крак!
И ме чувствуйті, кыдзи ключыс сьӧкыда, дзуртӧмӧн, но век жӧ бергӧдчӧ.
Ме чорыда ышловзи.
Вештышті табуретка, чукӧрті да шыбиті ведраӧ ёг, пилипызь, мыськи няйт, маслӧӧссьӧм киясӧс да сӧмын сэки бӧр локті ящик дорӧ.
Дзинь!
Гӧтов!
Кыски ящик, лэптышті газетнӧй бумага да аддзи сьӧд, мавтӧмсьыс чусыда югъялысь боевӧй браунинг.
Ме перйи сійӧс — сійӧ вӧлі кӧдзыд, быттьӧ муртса на йи вылысь.
Воропыслысь шуйгаладорсӧ вӧлі ичӧтика вуштӧма.
Ме перйи обоймасӧ; сэні вӧлі квайт патрон, сизимӧдыс эз вӧв.
Ме пукті браунингсӧ кичышкӧд вылӧ да куті корсьысьны ящикас.
Некутшӧм сьӧм сэні эз вӧв.
Ме зэв ёна скӧрми и шогӧ уси.
Ме лунджынсӧ старайтчи, мырси, сы мында кад вошті — и аддзи дзик эг сійӧс, мый меным колӧ!
Ме пукті браунингсӧ важ местаас, тупки газетӧн да сюйи ящиксӧ.
Выльтор!
Мӧдарӧсӧ ключыс эз бергӧдчы, и томаныс эз игнассьы.
Да нӧшта томансьыс ключыс эз шед, и сійӧ чурвидзис да синмӧ шыбитчис дзик ӧдзӧс дорсянь.
Ме сюйи ключ пеляс напильник да мӧді, рычагӧн моз, бергӧдны.
Буракӧ, сетчӧ!
Крак — и пельыс чегис, ӧні нӧшта на лёкджык!
Томан щелльысь чурвидзис чегӧм ключ пом.
Вир пузьытӧдз скӧрмӧмла ме чужйи каблукӧн ящиксӧ, воді крӧвать вылӧ да бӧрддзи.
Друг кыліс форточка пыр дворсянь тӧдса нюжйӧдлана лӧвтӧм.
Тайӧ шога горзіс старьевщик.
Ме чеччышті да восьті ӧшиньӧс.
Дворын, посни челядь кындзи, некод эз вӧв.
Ме сійӧс кори киӧн ӧвтчӧмӧн.
Пока сійӧ корсис пыранінсӧ да пока кайис, ме видзӧді гӧгӧрбок, мӧвпалі, мый эськӧ сылы вузавны.
Со важ гач.
Со куртка — гырддзаыс розя.
А содтыны кӧ конькиӧс?
Тӧлӧдз дыр на.
Со дӧрӧм — соскыс меным дженьыд жӧ-а.
Футбольнӧй мач!
Мед...
ӧні ог жӧ нин ворс.
Ме чукӧрті ставсӧ ӧти чукӧрӧ, чышки синваӧс да уськӧдчи восьтыны.
Пырис старьевщик.
Клещи кодь кияснас видлаліс ставсӧ чукӧрсьыс, вештіс бокӧ каньпиӧс.
Крук кодь чуньнас мыйлакӧ нӧшта ыдждӧдіс куртка соскысь розьсӧ да шуис:
— Квайт чӧлкӧвӧй.
Кыдзи квайт чӧлкӧвӧй?
Та ыджда чукӧрысь сӧмын квайт чӧлкӧвӧй, кор меным колӧ комын?
Ме заводиті тӧргуйтчыны.
Но сійӧ сулаліс чӧла да сӧмын корсюрӧ дышпырысь шулывліс:
— Квайт чӧлкӧвӧй.
Доныс бур.
Сэки ме вайи важ валенки, кухняысь кичышкӧдъяс, картупель улысь мешӧк, батьлысь сандалисӧ, радиоприёмникысь наушникъяс да вушйӧм кӧч ку шапка.
Бара сідз жӧ зэв ӧдйӧ видлаліс кӧлуйсӧ, розьӧдіс чуньнас валенкисӧ, вештіс наушникъяссӧ да шуис:
— Вит чӧлкӧвӧй.
Кыдзи вит чӧлкӧвӧй?
Та ыджда чукӧрысь, коді тыртіс пельӧссӧ дзоньнас, — квайт да вит, сӧмын дас ӧти?
— Дас ӧти чӧлкӧвӧй!
— Сумкасӧ лэптігмоз шуис старьевщик.
— Кӧсъян — сет, он — муна водзӧ.
— Сулавлы!
— повзьӧмӧн шуи ме. Тайӧс, дерт, и сійӧ аслас ичӧтик синъясӧн казяліс.
— Тэ виччысьлы, ме нӧшта...
Ме петі орчча жырйӧ.
Важ кӧлуй сэсся эз сюр, и ме восьті платтьӧ шкап.
Меным пыр жӧ шыбитчис синмӧ Валентиналӧн сера рудоват мехӧвӧй горжетка.
Кутшӧм ку тайӧ вӧлі, ме эг тӧд.
Но ме некымынысь нин кывлі, мый сійӧ Валентиналы оз во сьӧлӧм вылас.
Ме тракниті сійӧс крючокысь.
Сійӧ вӧлі пушыд, кокни да, кажитчис, дзирдаліс шонді югӧрас.
Ме зіли лоны спокойнӧйӧн; петкӧді горжеткасӧ да шыбиті сійӧс старьевщик дорӧ пызан вылӧ.
Стоп!
Ӧні ме казялі, кыдзи дзирдыштісны сылӧн вӧрканьлӧн кодь синъясыс, да кутшӧм горша кватитіс сійӧ кусӧ!
Ӧні сійӧ донсӧ эз сразу шу.
Сійӧ видлаліс кусӧ киас, паськӧдыштіс неуна, матыстіс синъяс дорас да исыштіс.
— Сизимдас чӧлкӧвӧй, — надзӧник шуис сійӧ.
— Сэсся ни ӧти кӧпейка ог сет.
«Ого! Сизимдас!»
— повзи ме, но сы вӧсна мый бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин, ме шуи:
— Кӧть кыдзи, а ӧкмысдас чӧлкӧвӧйысь донтӧгджык ме ог сет.
— Детинкаӧй, — гораа шуис сэки старьевщик, — ме ог вензьы: гашкӧ, тайӧторйыс и сулалӧ ӧкмысдас шайт.
Колӧ весиг мӧвпавны, мый сулалӧ.
Но сійӧ абу тэнад, детинкаӧй, и мед эськӧ сы вӧсна тэа-меалы эз сюр.
Сизимдас чӧлкӧвӧй да дас ӧти — кӧкъямысдас ӧти.
Получит сьӧм — и пом.
— Кыдзи тэ лысьтан!
— горӧді ме.
— Сійӧ менам.
Сыӧдз тэныд кымынӧд делӧ.
Меным сійӧс козьналісны.
— Ме ог вензьы, — шпыньмуніс старьевщик.
— Ме ог вензьы.
Гашкӧ, и эм сэтшӧм порядокыс, медым том ныв новліс салдатскӧй сапӧг да шинель, но сэтшӧм порядок, медым детинка новліс дамскӧй туфли да мехӧвӧй горжетка, — татшӧм порядокыс абу да некор эз вӧвлы.
Босьт ӧдйӧджык, детинка, сьӧмтӧ — и пом.
Ме босьті сьӧм.
Но делӧыс тайӧн эз на помась.
Менам шог делӧясӧй сӧмын на заводитчисны.
...Аскинас ме гижси библиотекаӧ да босьті кык небӧг.
Ӧти небӧгыс вӧлі детинка-барабанщик йылысь.
Сійӧ пышйӧма аслас лёк баб дорсьыс прансуз армияса революционнӧй салдатъяс дорӧ. Тайӧ армияыс ӧтнасӧн тышкасис став мирыслы паныд.
Детинкасӧ кутісны подозревайтны изменаын.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн сійӧ пышйис лагерысь.
Сэки командир да салдатъяс вӧлись гӧгӧрвоисны, мый сійӧ — вӧрӧглӧн лазутчик.
Но тешкодьторъяс кутісны вӧчсьыны лагерь гӧгӧрыс.
Ӧтчыд, войнас, кор часӧвӧйяслы оз тыдав вӧлі асланыс винтовка штык помыс, военнӧй сигнал друг кутіс тутсыны тревога, и вӧлӧма, мый вӧрӧгыс матыстчӧма лагерь дорас зэв матӧ.
Кыз да полысь музыкант Миша, буретш сійӧ, коді удтіс детинкасӧ, бой бӧрас петіс канаваысь да шуис, мый сійӧ сигналитіс.
Сійӧс наградитісны.
Но тайӧ вӧлі сӧрӧм.
Мӧдысь, кор отрядлы вӧлі зэв сьӧкыд, эновтӧм, жугалӧм, шуштӧм башня йылын, код дорӧ эз вермы матыстчыны ни ӧти збой доброволец, друг лыбис прансуз флаг да вевт вылас ӧзйис сигнальнӧй пӧнарлӧн биыс.
Пӧнарыс качайтчис веськыдвывсянь шуйгавылӧ и, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма, сигналитіс орчча отрядыслы, корис отсӧг.
Отсӧг локтіс.
А пеж музыкант Миша, коді асывсяньыс на случайнӧ кольӧма замокас да садьтӧм код пыр на туплясис пӧдвалын вина бӧчка дорын, бара шуис, мый сигналитіс сійӧ, и сійӧс бара наградитісны да присвоитісны сержант звание.
Тайӧ строкаяссӧ лыддигӧн ме зэв ёна дӧзми да скӧрми, и менам синваӧй доршасис.
«Тайӧ ме...
мӧд ногӧн кӧ, тайӧ сійӧ, повтӧм, бур детинкаыс, коді ёна радейтіс ассьыс рӧдинасӧ, янӧдӧма, ӧтнасӧн, ставӧн эновтӧма, сеталіс тревожнӧй сигналъяс».
Меным колӧ вӧлі кодкӧдкӧ сёрнитыштны.
Но ме дорын некод эз вӧв, и сӧмын, синсӧ куньӧмӧн, куйліс да кургис пӧдушка вылын каньпи.
— Тайӧ ме — салдат-барабанщик!
abu
Эй тэ, дышпоз!
Кылан?
— шуи ме да кулакӧн зурги каньпилы небыд гӧна шоныд кынӧмас.
Дӧзмӧм каньпи чеччыштіс, гӧрбыльтчис да, кыдзи меным кажитчис, скӧра видзӧдліс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас.
— Няв!
— вочавидзис сійӧ.
— Тэ ылӧдчан, тэ абу салдат-барабанщик.
Барабанщикъяс йӧз ящикъясӧ оз пырны да оз вузавлыны старьевщикъяслы Валентиналысь горжеткаяссӧ.
Барабанщикъяс кучкалӧны гӧгрӧс барабанӧ, первой — трим-тара-рам!
Сэсся трум-тара-рам!
Барабанщикъяс — збойӧсь да бурӧсь.
Найӧ дзик блюдтырыс кисьтӧны шоныд йӧв да шыблалӧны сэтчӧ калбас кыш да небыд булкиторъяс.
А тэ вунӧдан весиг кисьтны кӧдзыд ва да шыблалан джоджӧ кос коркаяс.
Сійӧ чеччыштіс, да, медым сылы оз кучкыны, пышйис диван улӧ.
И, буракӧ, сэні дыр пукаліс да кывзысис: эг-ӧ мун ме коколюкала либӧ щӧткала?
Но ме важӧн нин крепыда узи.
Асывнас, няньла петігӧн, ме аддзи, мый пос дорсянь миян патера ӧдзӧсыс вӧлі восьсакодь.
И меным уси тӧдвылӧ, мый небӧг лыддигӧн ме ачым вунӧді сійӧс пӧдлавнысӧ.
А сы вӧсна, мый ме пыр мӧвпалі Валентина локтӧм йылысь да жугӧдӧм ящикысь кӧлуй вошӧмысь мынтысьӧм йылысь, то тайӧ пустякӧвӧй случайыс йӧткыштіс менӧ татшӧм мӧвп вылӧ:
«А мый, (не войын, сэки страшнӧ) луннас гортысь мунігӧн кольны кӧ ӧдзӧссӧ игнавтӧг?
Сэки, колӧ чайтны, локтасны настоящӧй вӧръяс, мыйсюрӧ гусяласны, и сэки на вылӧ позяс ставсӧ вештыны».
Чай юигӧн ме решиті, мый менам думыштӧмторйӧй абу лёк.
Но сы вӧсна, мый меным жаль вӧлі, мед эськӧ вӧръяс эз жӧ босьтны мыйкӧ буртор, ме косӧді ванна, тэчи сэтчӧ став бельёӧс, паськӧмӧс, кӧмкотӧс, пызандӧра, занавескаяс, и патераын лои тыртӧм, кыдзи Первой майводзвывса уборка дырйи.
Ме бура гартышті тайӧс ставсӧ, тупки ваннасӧ газетъясӧн, шыблалі выліас важ рӧгӧзаяс, тэчи на вылӧ быдсяма кламсӧ: жугалӧм дадь, лыжи бедьяс, велосипед кӧлеса.
И сы вӧсна мый ваннӧйын ӧшиньыс эз вӧв, ме пукті улӧс вылӧ улӧс да рази йиркысь электрическӧй лампочка.
«Ӧні, — скӧрпырысь радлігтыр думышті ме, — мед локтӧны!»
Куим лун чӧж ме эг игнавлы патераӧс.
Но тешкодьтор! — вӧръяс эз локны.
И тайӧ вӧлі нӧшта нин гӧгӧрвотӧм, сы вӧсна мый миян керкаын асывсяньыс рытӧдзыс сӧмын и кылӧ вӧлі: щёлк...
щёлк!
Томнасьӧны, звӧнитӧны, бара томнасьӧны.
Игнавлісны ӧдзӧсъяс весиг параднӧйӧдз, газетнӧй ящик дорӧдз петавлігӧн...
Пытшкӧсса томанъяс кындзи, ӧшлывлісны ортсысаясӧс.
Крючокъяс, чепъяс...
А менам патераӧй куим лун игнавтӧм и весиг ӧдзӧсыс неуна восьса, а ни ӧти вӧр оз пыр!
Да!
Быдладорсянь топӧдісны менӧ неудачаяс.
Ме пӧлучиті Валентинасянь письмӧ, кӧні сійӧ корис вочавидзны, ставыс-ӧ керкаын порядокын да вайис-ӧ прачка бельё.
И веськыда висьтала, Валентина кӧ эськӧ юаліс менсьым, эз-ӧ су менӧ кутшӧмкӧ шог, ог-ӧ гажтӧмчы, либӧ мӧдӧдіс кӧть прӧстӧй виж открытка, а эз татшӧмӧс, кӧні кыртаяс, кутшъяс, саридз, кодъяс дэльӧдісны менӧ да казьтылісны меным зэв мича олӧм йылысь, и весиг кӧть, медбӧрын, дженьыд письмӧын эз кӧ куимысь казьтыв прачка йылысь, быттьӧ тайӧ вӧлі медся важнӧйторйыс, — то ме честнӧя гижи эськӧ став правдасӧ.
Сы вӧсна мый, кӧть сійӧ и эз вӧв меным мамӧн да весиг ӧні и мачехаӧн, — сійӧ век жӧ эз вӧв лёк морт, корсюрӧ балуйтіс менӧ и весиг корсюрӧ дзеблывліс менсьым вильшасьӧмъясӧс, торйӧн нин сэк, кор ме олі да эг висьтавлы батьлы, коді звӧнитліс Валентиналы телефон пыр, кор бать эз вӧв гортын.
И ме Валентиналы вочавидзи, мый ловъя, дзоньвидза, прачка бельёсӧ вайис да тӧждысьны сылы нинӧм.
Ме нуи письмӧ да шутьлялігтыр, йӧктігтырйи (сизим беда — ӧти вочакыв) кайи пос кузя жырйӧ.
Каньпиӧй, быттьӧ менӧ виччысьӧма, пукаліс пос площадка вылын.
Ӧдзӧсӧй, кыдзи и век, вӧлі неуна восьса.
Но энлы!
Кокньыдик шум — кыдз быттьӧ кодкӧ тронькнитіс стӧканӧн блюдйӧ, сэсся вештыштіс улӧс — воис менам пельӧдз.
Ме тэрыба кайи нӧшта судтаджын.
Миян патераын вӧлі вӧр!..
Лов шыӧс пыкӧмӧн ме кывзыси.
Коли минут, мӧд, коймӧд, витӧд...
Вӧр мыйкӧ эз тэрмась.
Ме кылі сылысь воськовъяссӧ, кор сійӧ некымынысь прӧйдитіс коридор кузя ӧдзӧс дорті.
Кывлі весиг, кыдзи сійӧ сульсис да кызӧктіс.
— Тим-там!
Тра-ля-ля!
Трум!
Трум!
— кыліс меӧдз ӧдзӧс сайсянь.
Вӧлі зэв тешкодь: вӧр сьыліс.
Буракӧ, тайӧ вӧлі зэв збой, опаснӧй бандит.
И ме нин падъялі, оз-ӧ ло бурджык лэччыны да горӧдны Николай дядьлы, коді киськаліс ӧні шлангысь двор.
Но вот ӧдзӧс сайын, буракӧ, кухнясянь, кыліс кутшӧмкӧ шум.
Дыр мӧвпалі ме, мый тайӧ татшӧмыс.
Медбӧрын гӧгӧрвои: тайӧ шумитіс примус.
Татшӧмторйыд нин некытчӧ оз лӧсяв!
Гусясьысь, буракӧ, пузьӧдіс чайник да лӧсьӧдчис миянын чай юны.
Ме лэччи площадка вылӧ.
Друг ӧдзӧс гурйыв воссис, и ме водзӧ сувтіс неыджыд тушаа, руд костюма да виж ботинкиа морт.
— Друг мортӧй, — юаліс сійӧ, — тэ тайӧ дас витӧд патерасьыс?
— Да, — нурбыльті ме, — татысь.
— Тэ пыр, кора тэнӧ.
Ме тэнӧ ӧшинь пыр часджын сайын нин аддзылі, а тэ кайин выліӧ да мыйлакӧ дзебсясян.
— Но ме эг думайт, ме эг тӧд, мыйла тані...
сьыланныд?
— Гӧгӧрвоа!
— горӧдіс кыз морт.
— Тэ, тӧдӧмысь, мӧвпалін, мый ме жулик, да виччысин, мый водзӧ лоӧ.
Тӧд, мый ме абу вӧр и абу рӧзбойник, а Валентиналӧн рӧднӧй вок, сідзкӧ — тэнад дядь.
А сы вӧсна мый, кыдзи ме кывлі, Валентина петіс верӧссайӧ да тэнсьыд батьтӧ эновтіс, то, сідзкӧ, ме тэнад вӧвлӧм дядь.
Тайӧ лоӧ дзик сідз.
— Сійӧ верӧсыскӧд муніс Кавказӧ, — вочавидзи ме, — регыдӧн оз лок.
Енмӧй!
— жугыльмис дядь.
— Дона чойӧй муніс, сідзи и эз вермы виччысьны рӧднӧй воксӧ!
Но сійӧ, ме чайта, висьталіс тэныд, мый ме локта?
— Эз, сійӧ эз висьтав, — вочавидзи ме да мыжапырысь видзӧдлі миянлысь неуютнӧй патераӧс.
— Мунтӧдзыс сійӧ, вермас лоны, вунӧдіс висьтавны, сы вӧсна мый жугӧдіс блюд да кофе кастрюляӧ пуктіс сов.
— Тӧда, тӧда сылысь модасӧ!
— кӧритӧмпырысь довкнитіс юрнас кыз морт.
— Помнита на, кыдзи ёна важӧн нин сійӧ рок пытшкӧ вый пыдди кисьтіс карасин.
Сёйис да мучитчис, коньӧр, зэв ёна.
Но висьтав, другӧ, мыйла патераад кыдзкӧ-мыйкӧ абу сідзи!..
Сарай — абу сарай, а быттьӧкӧ уезднӧй мелитопольскӧй комиссарлӧн апартаментъясыс махновечьяслӧн уськӧдчылӧм бӧрын.
— Тайӧ абу уськӧдчылӧм бӧрын!
— шӧйӧвошӧмӧн дорйыси ме.
— Тайӧ ме ачым нетшки ставсӧ да дзеби ваннӧйӧ, медым вӧръяс эз гусявны.
— Зэв ошкана, — шуис дядь.
— Но мыйла, сідзкӧ, параднӧй ӧдзӧстӧ тэ колян восьсӧн?
Менам шуд вылӧ, кухняын пузис чай, да тайӧ неприятнӧй сёрниыс ори.
Менам дядьӧй вӧлӧма весел, энергичнӧй морт.
Чай юигӧн сійӧ тшӧктіс бӧр нуавны ваннӧйысь сэтчӧ чукӧртӧм кӧлуй, а сідзжӧ ветлыны дворник гӧтыр дорӧ, медым сійӧ идраліс тасьті-пань, мыськис джодж да пелькӧдіс патерасӧ.
— Абу лӧсьыд, — висьталіс сійӧ,
— ме дорӧ вермасны локны йӧз, тыш нуӧдӧм кузя ёртъяс, челядьдырся другъяс, — и друг татшӧм безобразие!
Та бӧрын сійӧ юаліс, эм-ӧ менам сьӧм.
Ошкыштіс ӧкуратнӧя олӧмысь, сетіс расходъяс вылӧ комын шайт да муніс ветлӧдлыны рытӧдзыс Мӧскуаті, кодӧс, кыдзи сійӧ висьталіс, абу аддзылӧма нин дас во.
Ме котӧрті дворник гӧтыр дінӧ да висьталі сылы уберитчӧм йылысь.
— Дядьӧй локтіс!
— ошйыси ме.
— Бур!
Ӧні меным лоӧ гажа.
— И сійӧ бурджык, — шуис дворник гӧтыр.
— Кольлӧны ӧмӧй патера нинӧм гӧгӧрвотӧм кагалы!
Кага — сійӧ кага и эм.
Ӧні тӧлка, а бергӧдчис — видзӧдлан, а сійӧ дзик на йӧй.
— Ичӧтъясыд йӧйӧсь, — скӧрми ме.
— А ме абу нин ичӧт.
— Э, донаӧй!
Овлывлӧ ичӧт йӧй, овлывлӧ и ыджыд.
Менам Васькалы дас квайтӧд арӧс.
Важӧн тайӧ каднас гӧтравлісны, а сійӧ корсьӧма кӧрт, сюялӧма сера, клопнитӧма — со куим недель больничаын куйліс.
Бур ещӧ, мый чужӧмас инмӧма, а синсӧ абу перйӧма.
Да мый ме тэныд висьтавла: тэ, кӧнкӧ, тайӧ делӧ йывсьыс бурджыка тӧдан!
Ме мыйкӧ нурбыльті да котӧрті, сы вӧсна мый Васька делӧын и ме мыйкӧ мында вӧлі мыжа.
Тэрыба да сьӧлӧмсянь ме отсаси дворник гӧтырлы идравны жыр.
Рыт кежлӧ миян лои сӧстӧм, ыркыд, лӧсьыд.
Ме вольсалі пызан вылӧ сыръя дора выль пызандӧра, ньӧби ӧти шайт дон дзоридзьяс да пукті найӧс лӧз вазаӧ.
Сэсся мысси, пасьталі выль дӧрӧм да, медым дядь локтӧдз ӧдйӧджык кадыс колис, пукси гижны Валентиналы письмӧ.
«Дона Валя!
— гижи ме.
— Миянӧ локтіс тэнад вокыд.
Сійӧ зэв весел, бур да сразу воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ висьталіс меным, кыдзи тэ челядьдырйиыд тӧдлытӧг кисьтӧмыд рокӧ карасин.
Ме ог шензьы, мый тэ ылалін, но гӧгӧрвотӧм, кыдзи тэ сійӧс сёйин?
Али тэнад насмука вӧлі?..»
Письмӧсӧ ме эг помав, сы вӧсна мый звӧнитісны и ме уськӧдчи прихожӧйӧ.
Пырис дядь да сыкӧд кодкӧ нӧшта.
— Ломзьӧд би!
Кӧні выключательыд?
— командуйтіс дядь.
— Татчӧ, старик, татчӧ!
Эн конъясь...
Тані ящик...
Вай шляпатӧ, ме ачым ӧшӧда...
Ачым, ачым, друглы ачым ставсӧ вӧча.
Кора!
Бергӧдчы биланьыс.
Ак, вояс!..
Ак, бергӧдны позьтӧм вояс!..
Но тэ ён на...
Да, да!
Тэ юрнад эн довкйӧдлы...
Тэ шумитыштан на, дуб...
Шумитыштан!
Тӧдмась, Сергей!
Тайӧ менам томдырся другӧй!
Учёнӧй.
Важся партизан-чапаевец.
Политкаторжанин!
Уна страдайтліс.
Но кыдзи аддзан, кутш!..
Кырныш!..
Синъясыс кутшӧмӧсь, сквӧзь аддзӧны!
Би!
Пӧнаръяс!
Прожекторъяс!..
Сӧмын ӧні, югыдінас, ме кыдз колӧ видзӧдлі дядьлӧн нималана ёрт вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ эз вӧв крепыд дуб кодь.
Эз вӧв кутш кодь.
Дядьӧй радысла лишнӧйджык шуаліс.
Сылӧн вӧлі квадратнӧй куш юр, юрчутас вӧлі кыз шрам, кодӧс, буракӧ, бойын пӧлучитӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пистиӧсь, а кыз вомдоръясыс ӧшйыштӧмаӧсь, да та вӧсна чужӧмыс вӧлі шог да кыдз быттьӧ бӧрдӧма.
Сы вылын вӧлі турунвиж диагоналевӧй гимнастёрка, код вылын дзирдаліс Уджвывса Гӧрд Знамя орден.
Дядь видзӧдліс идралӧм жыр вылӧ, ошкыштіс зільлунысь, да сэки сылы син улас уси Валентиналы помавтӧм менам письмӧӧй.
Сійӧ кыскыштіс асланьыс письмӧсӧ да кутіс лыддьыны.
Весиг ылісянь вӧлі тыдалӧ, кутшӧма вежсис сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс.
Первой сійӧ мыйкӧ ымӧстіс, сэсся зымнитіс кокнас, кабраліс письмӧсӧ да шыбитіс сійӧс пепельницаӧ.
— Позор!
— сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ да бергӧдчис аслас заслуженнӧй друг дорӧ.
— Видзӧд сы вылӧ, старик Яков!
И дядь чорыда тувкис мелань чуньнас, и ме кынми места вылын.
— Видзӧд, Яков, тайӧ морт вылас — нинӧм думайттӧм, нинӧм йылысь тӧждысьтӧм морт вылас.
Сійӧ гижӧ мачехаыслы письмӧ.
Но мед, таысь нинӧм оз вежсьы, сійӧ гижӧ письмӧ аслас вӧвлӧм мачехаыслы.
Сійӧ гижӧ да юӧртӧ сылы сылӧн рӧднӧй вок локтӧм йылысь.
И кыдзи жӧ сійӧ юӧртӧ та йылысь?
Сійӧ гижӧ «рассказ» кыв ӧти «с» пыр да «мый» кыв водзын оз сувтӧд запятая.
И тайӧ миян том йӧз!
Миян югыд будущӧй!
Та вӧсна ӧмӧй (ог шу ас йылысь, а юала тэнсьыд, старик Яков!)  тышкасин тэ да страдайтін?
Зёльӧдчин кандалъясӧн да чапаевскӧй сабляӧн шенасин!
А кор колӧ вӧлі, повтӧг мунін эшафот вылӧ...
Вочавидз!
Висьтав сылы веськыда синмас.
Дядь мудзпырысь пуксис стул вылӧ, а старик Яков суровӧя довкнитіс юрнас.
Эз!
Эз та понда сійӧ зёльӧдчы кандалъясӧн, шенась сабляӧн да мун эшафот вылӧ.
Эз, эз та понда!
— Шыбит пачӧ!
— зывӧка шуис дядь да индіс кабралӧм бумага вылӧ.
— Либӧ бурджык вай, ме ачым сота.
Сійӧ истӧгаліс, бумага ыпнитіс и пепельницаӧ коли чепӧль пӧим, кодӧс дядь пыр жӧ шыбитіс ывлаӧ форточка пыр.
Ме зэв ёна яналі, петі кухняӧ да куті ноксьыны примусӧн; ачымӧс такӧді сійӧн, мый уна жӧ, буракӧ, сюрлӧ дядь пиянлы да нывъяслы, весиг ӧти кутшӧмкӧ ӧшыбкаысь кӧ сійӧ вермӧ кыпӧдны татшӧм шум.
«Мед оз жӧ кӧть экзаменуйт менӧ география кузя, — полӧмпырысь думышті ме.
— Мый сэки мекӧд лоӧ!»
Но дядь менам, буракӧ, вӧлі ӧдйӧ дӧзмысь, но регыдӧн буралысь.
Чай юигӧн сійӧ мекӧд шутитіс, юасис бать йылысь и Валентина йылысь да медбӧрын ыстіс узьны.
Ме вӧлі кӧсъя нин унмовсьны, кыдзи кодкӧ надзӧник пырис менам жырйӧ да кутіс кималасӧн корсьны стенысь выключатель.
— Коді тайӧ?
— унйылысьмоз юалі ме.
— Тайӧ тэ, дядь?
— Ме.
Кывзы, друг, тіян эм абу неуна нашатырнӧй спирт?
— Видзӧдлӧй сійӧ жырсьыс, Валентиналӧн джаджсьыс.
Сэні йод, касторка да быдсямапӧлӧс лекарствояс.
А мый?
Кодлыкӧ ӧмӧй лёк?
— Да мыйкӧ стариклы сьӧкыд.
Страдайтыштіс старикыс, мучитчыштіс.
Но, узь крепыда.
Дядь топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Кыз стена пыр налӧн гӧлӧсъясыс эз кывны.
Но регыд ӧдзӧсувса костӧд ме дорӧ писькӧдчис нырӧ сатшысь дук.
Кыліс не то бензин, не то эфир, не то нӧшта кутшӧмкӧ чӧскыдтӧм дук, и ме чайті, мый дядь кутшӧмкӧ лекарство, мися, кисьтіс.
Коли недель.
Луннас дядь гортын эз вӧв.
Рытнас сійӧ волывліс старик Яковкӧд ӧтлаын, и унджыкысьсӧ сійӧ узьмӧдчывліс миянын.
Ӧтчыд асывнас ме пукалі ваннӧй жырйын да зіля зарядиталі кассетаяс сӧмын на выкупитӧм фотоаппаратлы.
Сэки кодкӧ звӧнитіс дядьлы телефон пыр, и сійӧ кутіс тэрмӧдлыны старик Яковӧс.
Ме горӧді ӧдзӧс пыр, мед найӧ эз на мунны минут кымын, сы вӧсна мый дядь эз на аддзыв менсьым фотоаппаратӧс и меным окота вӧлі снимайтны ӧні жӧ кыкнан другсӧ, чуймӧдны найӧс аслам искусствоӧн.
Но дядьлы, буракӧ, эз вӧв меӧдз.
Клопнитіс ӧдзӧс.
Найӧ петісны.
Минут бӧрын ме петі ваннӧйысь да, шонді ёрӧмысь читкырасигтыр, видзӧдлі ӧшинь пыр.
Дядь да старик Яков сӧмын на петісны ворота сайӧ да кежисны веськыдвылӧ.
Сэки ме кватиті фотоаппаратӧс да уськӧдчи на бӧрся.
«Ладнӧ, ӧні интереснӧджык лоӧ!
Кӧнкӧ уличаяс вомӧнасянінын ме панъя боктіыс либӧ виччыся, кор найӧ сувтасны ньӧбны папирос.
Сэки — хлоп! — и гӧтов.
Кор найӧ рытнас локтасны, то пызан вылын кутас сулавны нин гӧтӧвӧй фотография.
Стеклӧа рамка пытшкын да гижӧдӧн: «Дона дядьлы татшӧмсяньтӧ...»
Дыр зіли ме босьтны дядьӧс фокусӧ.
Но то сійӧс тупкылісны, то менӧ тойлалісны ветлысь-мунысьяс либӧ повзьӧдлісны трамвайяс да автобусъяс.
Медбӧрын, менам шуд вылӧ, дядь да старик Яков кежисны кутшӧмкӧ вичкодорса ичӧтик скверӧ.
Пуксисны скамья вылӧ да кутісны куритчыны.
Ӧдйӧ лӧсьӧдчи ме кык фанернӧй киосккостса тыртӧм ящикъяс вылӧ.
Пукті ӧти кызь витӧд юкӧн выдержка.
Щёлк!
Гӧтов!
Вӧлі буретш кад, сы вӧсна мый секунда мысти кодлӧнкӧ паськыд мышкуыс сайӧдіс меысь дядьӧс да Яковӧс.
Ме вежи кассетаӧс, бара метитчи.
Со дядь да старик Яков сувтісны.
Лӧсьӧдчыны!
Щёлк!
Но киӧй дрӧгнитіс, и мӧд снимоксӧ, тӧдӧмысь, тшыкӧді, сы вӧсна мый паськыд пельпомъяса латшкӧсіник тушаа морт бергӧдчис, и ме чуйми; ме тӧді сыын буретш сійӧ артистсӧ да Шаляпинлысь воксӧ, кодкӧд тӧдмӧдіс менӧ Юрка да коді гӧститӧдіс менӧ Сокольникиын пивоӧн.
Мӧдпӧрйӧ кӧ ме, дерт, думыштчи татшӧм тешкодь паныдасьӧм йывсьыс, но ӧні меным вӧлі некор.
И ме чеччышті вагонӧ да мӧдӧдчи гортӧ, медым вевъявны лӧсьӧдны рыт кежлӧ виччысьтӧм козин.
Ваннӧйын ме тӧдлытӧг жугӧді гӧрд лампочкаӧс.
Сэки, медым не сорлавны, ме сюйи снимокъяса кыкнан кассетасӧ Валентина ящикӧ да котӧрті магазинӧ выль лампала.
Но кор ме бӧр локті, дядь вӧлі нин гортын.
Сійӧ стрӧга корис менӧ ас дінас.
Ӧти киас сылӧн вӧлі ключысь жугалӧм кольча, мӧднас сійӧ индіс меным ящикысь чурвидзысь кӧрттор.
— Кывзы, другӧ, — юаліс сійӧ веськыда.
— Ме аддзи тайӧс ӧшинь пӧдушка вылысь, а сы вӧсна мый ме таӧ косялі нин ассьым гачӧс, то ме думыштчи.
Пукті тайӧ кольчасӧ татчӧ.
И мый жӧ артмӧ?..
Ставыс вошис!
Ме заводитлі мыйкӧ висьтавны, ачымӧс дорйыны — торкси, ылалі и медбӧрын синвасорӧн ставсӧ висьталі дядьлы.
Дядь вӧлі зумыш.
Сійӧ дыр ветлӧдліс жырті да шутьляліс <rus>«Из-за леса, из-за гор ехал дедушка Егор»</rus> песня.
Медбӧрын сійӧ сульсис, кызыштіс да пуксис ӧшинь пӧдушка вылӧ.
— Кад!
— шогпырысь шуис дядь.
— Сьӧкыд разочарованиеяс!
Чеччалӧм да рожа вӧчалӧм!
Мӧд кӧ эськӧ ме местаын пыр жӧ милицияӧ юӧртіс.
Тэнӧ эськӧ, мошенникӧс, босьтісны, арестуйтісны да колонияӧ ыстісны.
И Валентина чой, коді ӧні абу весиг тэныд мачеха, дерт, ӧткажитчис эськӧ татшӧм пройдохасьыд.
Но ме бур!
Ме аддза, мый тэ каитчан, мый тэ йӧй, и ме тэ йылысь ог висьтав.
Жаль, мый енмыс абу, и тэныд, дубина, некодӧс аттьӧавны сыысь, мый тэнад, шуд вылӧ, сэтшӧм бур дядь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый дядь видіс менӧ мошенникӧн и дубинаӧн, ме синвасорӧн зэв пӧся аттьӧалі дона дядьӧс да кӧсйыси, мый кута кывзысьны сылысь да радейтны дзик кувтӧдз.
Ме кӧсйи кутыштлыны сійӧс, но сійӧ йӧткыштіс менӧ да орчча жырйысь петкӧдіс старик Яковӧс, коді сэні бритчис.
— Да, тэ кывзы, старик Яков!
— шумитіс дядь аслас гӧгрӧс, каньлӧн кодь, синъяснас дзирдалі.
— Кутшӧмӧсь лоины миян том йӧзыд!
— Сійӧ кыскыштіс менӧ соскӧд.
— Видзӧдлы, мошенник, турунвиж диагоналевӧй куртка вылас, тайӧ, ог шу — пӧрысь, но бойясын пӧрысьмыштӧм морт вылас!
И мый тэ сэтысь аддзан?..
Ага, тэ кутін синъястӧ лапйӧдлыны,
тэ дзӧран!
Сы вӧсна мый тайӧ диагоналевӧй гимнастёрка вылас дзирдалӧ Трудӧвӧй Знамя орден.
Висьтав сылы, Яков, веськыда синмас: мӧвпалін-ӧ пемыд тюремнӧй пӧдвалъясын либӧ канонада грымакылігӧн, а сідзжӧ мирӧвӧй война дырйи керӧсъяс да шыльыдінъяс вылын, мый тэ тышкасян сы вӧсна, медым татшӧм молодечьясыс корсьысисны игана ящикъясысь да вузавлісны старьевщикъяслы йӧзлысь горжеткаяс?
Старик Яков сулаліс майтӧгалӧм, бриттӧм на щӧкаа да сурова довкйӧдліс юрсӧ.
Эз, эз!
Ни тюрьмаясын, ни керӧсъяс вылын, ни шыльыдінъяс вылын сійӧ та йылысь ньӧти эз думайт.
Кыліс звӧнок, ӧдзӧс костӧд тыдовтчис дворник Николайлӧн юрыс да нюжӧдіс дядьлы пропишитчӧм вылӧ листок.
— Мун да помнит!
— лэдзис менӧ дядь.
— Киыд тэнад, ме аддза дрӧжжитӧ, старик Яков, и тэ верман вундыны ассьыд щӧкатӧ.
Ме тӧда, мый тэныд сьӧкыд, мый тэ идеалист и романтик.
Пырам эсійӧ жырас, и ме ачым тэнӧ брита.
Дыр найӧ сэні мый йылысь кӧ сӧвещайтчисны.
Медбӧрын дядь петіс да шуис меным, мый тарыт рытнас найӧ старик Яковкӧд мунӧны, сы вӧсна мый отпуск помӧдзыс кӧсйӧны шӧйтыштны свет кузя да видзӧдлыны, кыдзи ӧні олӧ да мыйӧн лолалӧ рӧднӧй край.
Тані дядь ланьтіс, стрӧга видзӧдліс ме вылӧ да содтіс, мый став лоӧмтор бӧрас сьӧлӧмыс сылӧн абу местаын.
— Тэ бӧрся колӧ сюся видзӧдны, — шуис дядь.
— И тэнӧ кутны вермас сӧмын крепыд ки.
Тэ мунан мекӧд, кутан вӧчны ставсӧ, мый тэныд тшӧктасны.
Но смотри, тэ кӧ кӧть ӧтчыд видлан вӧчны не ме ног, ме шыбита тэнӧ первойя сувтланінын.
Мед дикӧй лэбачьяс лэбалӧны тэнад йӧй юр весьтын!
Кокъясӧй менам кутісны тіравны, кывйӧй быттьӧ кынмис, и меным лои зэв нимкодь ыджыд да виччысьтӧм шудысь.
«Кутшӧм лэбачьяс?
Коді шыбитас?
— мӧвпалі ме.
— Тайӧ бур дядьӧй шыбитас!
А кывзысьны ме сылысь кута сідзи...
мый тшӧктас кӧ сійӧ ӧні менӧ пач трубаӧд петны керка вевт вылӧ, и ме ньӧти думыштчытӧг эськӧ пета».
Дядь тшӧктіс меным рыт кежлӧ гӧтӧвитчыны и пыр жӧ Яковкӧд ӧтлаын муніс.
Ме куті лӧсьӧдчыны.
Судзӧді бельё, кичышкӧд, майтӧг да гӧгӧрбок видзӧдлі ассьым вылысса паськӧмӧс.
Гачӧй менам вӧлі ёна нин зыртчӧма, маслӧ чутъяса, и ме дыр нокси кухняын, весалі сійӧс бензинӧн.
Пасьталі ме руд дӧрӧм.
Сійӧ вӧлі меным ичӧт, но туйын эз сьӧдась.
Ӧти ботинкилӧн каблукыс вӧлі бырӧма, и, медым рӧвняйтны, ме нетшышті клещиӧн мӧд ботинкилысь каблуксӧ, сэсся кӧрт тувсӧ тувъялі мӧлӧтӧн да весалі ботинкисӧ ваксаӧн.
Мый шогӧдіс менӧ — сійӧ менам кепкаӧй.
Кепкатӧ, кыдзи тӧдса, детинкаяслысь шоча аддзан выльӧс.
Кепкаястӧ шыблавлӧны забор вомӧн, керка вевтъяс вылӧ, вензигӧн шыбитлывлӧны.
Таысь кындзи, сійӧ тшӧкыда овлӧ футбольнӧй мач пыдди.
Менам жӧ кепкаӧй вӧлі розя. Сійӧс ме соті бипур дорын ученическӧй маёвка вылын.
Вӧлі кӧ эськӧ увтысыс, сійӧс эськӧ чернилаӧн на позис мавтны.
Но увтысыс эз вӧв, а мавтны чернилаӧн ассьым балябӧжӧс, дерт, меным эз вӧв окота.
Сэки ме решиті, мый луннас кепкаӧс ме кута кутны киын, быттьӧ меным пыр жар, а рытнас и розясӧ позяс кепкаавны.
И ме сӧмын на удиті лӧсьӧдчыны, кыдзи локтісны дядь да Яков.
Найӧ вайисны выль чемодан, кутшӧмкӧ тубрасъяс да сьӧд кучик портфель, кодӧс дядь пыр жӧ шыбитіс джоджӧ да кутіс кокньыдика талявны.
Ме дорысь кыліс скипидар, вакса да бензин дук.
Ме сулалі вомӧс паськӧдӧмӧн и меным пондіс кажитчыны, мый дядь неуна абу ас садяс.
Но со сійӧ лэптіс портфельсӧ, нюммуніс, нырнас исыштіс, видзӧдліс да пыр жӧ донъяліс менсьым зільӧмӧс.
— Ошка, — шуис сійӧ.
— Радейта ӧкуратность, кӧть тэ дорысь карасин лавка дорысь моз ӧвтӧ.
Ӧні жӧ пӧрччы ас вывсьыд став балахонтӧ, тэ сійӧн дзик вичкоын сьылысь кодь, да пасьтав тайӧс, со.
И сійӧ мыччис тубрас.
Сэні вӧліны дженьыд, пидзӧсӧдз, защитнӧй рӧма гач, уна зепта сэтшӧм жӧ рӧма мича куртка, виж сандали, югъялысь пряжкаа пионерскӧй галстук, лётчиклӧн кодь кӧсӧй пилотка да неыджыд кучик рюкзак.
Тіралан киясӧн кватиті ме став тайӧ добрасӧ моздорӧ да котӧрті пасьтасьны.
И кор ме бӧр пыри, дядь швачнитіс кияснас.
— Чкалов!
— горӧдіс сійӧ.
— Молоков!
Владимир Коккинаки!..
Сӧмын орденъяс оз тырмыны — ӧти, кык, дюжина!
Тэ видзӧдлы, старик Яков, кутшӧм том йӧз ӧні миян быдмӧ!
Эк, эк, ылӧдз лэбасны миян кутшпияныд!
Тэ эн шогсьы, старик Яков!
Тыдалӧ, и тэнад вирыд абу весьшӧрӧ киссьӧма.
Регыд ми лоим дасьӧсь.
Квартираысь ключсӧ ме сеті управдомлы, каньпиӧс — дворник гӧтырлы.
Прӧщайтчи дворниккӧд, Николай дядькӧд, и водопроводчик Микешкинкӧд, коді, зылгӧдӧм синъяснас лапйӧдліг, сетіс меным китыр семечки.
Ворота дорын ме сувтовкери.
Со сійӧ, миян дворным.
Со ӧзтісны нин Метрострой шахтадорса пӧнар, сійӧс, коді войяснас югдӧдӧ миянлысь жыръяснымӧс.
А со вылын, трубакӧд орччӧн, миян патералӧн куим ӧшинь, и батьлӧн вӧвлӧм жырса бусӧсь стеклӧын отражайтчӧ пырысь шонділӧн югӧрыс. Тайӧ жырас коркӧ ми Нинакӧд дыр ворслывлім.
Прӧщайтӧй!
Всё равно ӧні сэні тыртӧм и некод абу.
Тэрмасигад ме вунӧді Валентина ящикӧ кык снимайтӧм нин кассета, но ӧні тайӧ менӧ омӧля шогӧдіс.
Ми петім площадь вылӧ.
Тані дядь муніс такси сулаланінӧ да мый йылысь кӧ дыр сэні тӧргуйтчис шоперыскӧд.
Медбӧрын сійӧ корис миянӧс.
Ми пуксим и мӧдӧдчим.
Ме вӧлі уверен, мый ми мунам сӧмын кутшӧмкӧ вокзалӧдз.
Но со ми важӧн нин петім кар сайӧ, тӧвзьыштім Окружнӧй кӧрт туй пос увті.
Ӧти бӧрся мӧд вирдыштісны дачнӧй посёлокъяс, сэсся и найӧ колины бӧрӧ.
А машина век тӧвзис и тӧвзис да нуис миянӧс кытчӧкӧ зэв ылӧ.
Ӧкмысдас километр бӧрын, Серпухов карӧ, коді пуксьӧма Курскӧй туй пӧлӧн, ми локтім войнас нин.
Пемыднас ми воим неыджыд, садйӧн кытшалӧм керка дорӧ, кӧні вевт вылас котралісны да нявзісны каньяс.
Ме эг казяв, медым миян локтӧмлы тані вӧліны радӧсь, кӧть эськӧ и дядь висьтавліс, мый тані олӧ сылӧн зэв бур ёрт.
Да нинӧм шензянаыс тані эз вӧв.
Тадзи жӧ нёль кымын во сайын миян дворысь муніс Васька Быков.
А паныдасим ми сыкӧд неважӧн...
Ӧти да мӧдтор — вот и ставыс!
Ошйысим ӧта-мӧд водзын перочиннӧй пуртӧн.
Менам — чукля, шылаа, сылӧн — веськыд, штопора.
Сёйим ӧти ирисӧн морт вылӧ да и разӧдчим.
Тыдалӧ, абу ставпӧлӧс дружбаыс нэм кежлӧ!
Серпуховын ми олім кык сутки, и ме шензи, мый дядь, коді сэтшӧма кӧсйис видзӧдлыны рӧднӧй крайсӧ, керкадорса садсьыс некытчӧ эз петав.
Некымынысь ме котӧртлі газетъясла, а ӧстальнӧй кадсӧ куйлі эжа вылын да лыдди важ «Нива».
Прӧйдитісны син водзті саръяслӧн, императоръяслӧн, роч и не роч генералъяслӧн портретъяс.
Кутшӧмкӧ зэв тэрыб палачьяс чукля дженьыд сабляясӧн кералісны пленнӧй китаечьяслысь юръяссӧ.
А найӧ, быттьӧ сідзи и колӧ, пидзикокӧн сулаліг ланьтӧмаӧсь.
И эз тыдав, медым кодкӧ на пӧвстысь нетшыштчис, мыйкӧ горӧдіс палачьяслы либӧ кӧть нин сьӧлыштіс.
Ме муні сёрнитыштны та йылысь дядькӧд.
Дядь лыддис почтальонсянь сӧмын на пӧлучитӧм письмӧ да вӧлі дӧвӧлен.
Сійӧ мырддис менсьым бонзьӧм «Ниваӧс» да шуис, мый ме том на и должен мӧвпавны олӧм йылысь, а не кулӧм йылысь.
Татшӧм картинкаясысь войнас верман мисьтӧма вӧтасьны.
Ме серӧкті да юалі, кор ми водзӧ мӧдӧдчам.
— Регыд, — вочавидзис дядь.
— Час мысти мунам вокзалӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ гитарала, наяна видзӧдліс ме вылӧ, кучкис струнаяс кузя да сьыліс татшӧм песня:
<rus>Скоро спустится ночь благодатная,</rus>
<rus>Над землёй загорится луна,</rus>
<rus>И под нею заснёт необъятная</rus>
<rus>Превосходная наша канму.</rus>
<rus>Спят все люди с улыбкой умильною,</rus>
<rus>Одеялом укрывшись своим,</rus>
<rus>Только мы лишь, дорогою пыльною</rus>
<rus>До рассвета шагая, не спим</rus>.
— Трам-там-там!
— Сійӧ тупкис кипыдӧснас струнаяссӧ да серӧктіс.
— Мый, бур песняыс?
Сійӧ жӧ!
А коді сочинитіс?
Пушкин?
Шекспир?
Анна Каренина?
Дудки!
Тайӧс ме ачым сочиниті.
А тэ, вокӧ, чайтін, мый тэнад дядьыд олӧм чӧжыс сӧмын сабляӧн шенасис да шпораясӧн зёльӧдчис.
Да, тэ видлы — сочинит!
Тайӧ тэныд абу мачехаыдлы ящикас сьӧмла пырӧмкодь.
Мый нӧ тэ мӧдарӧ бергӧдчин?
Ме тэнӧ радейта, та вӧсна тадзи веськыда шуа.
Ме кӧ эськӧ тэнӧ эг радейт, тэ эськӧ важӧн нин исправдомын пукалін.
А тэ со кӧні пукалан: гӧгӧрбок аромат, природа.
Со старик Яков ӧшинь пыр чургӧдчӧма да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ кельыдлӧзас.
Киас сылӧн, буракӧ, дзоридз.
Роза!
Ак, мечтатель!
Старик-мечтательыс нэмсӧ том!
— Сійӧ оз видзӧд кытчӧкӧ ылӧ кельыдлӧзас, — зумыша вочавидзи ме.
— Сійӧ майтӧгалӧма щӧкасӧ, киас помазок да, буракӧ, уськӧдӧма ӧшинь улӧ стӧкансӧ, кӧні сылӧн тэчӧм пиньясыс.
— Енмӧй менам, кутшӧм ыджыд шог!
— горӧдіс дядь.
— Котӧрт жӧ ӧдйӧджык, сьӧлӧмтӧм осёл, отсав сылы да ӧттшӧтш висьтав, медым сійӧ тэрмасис.
Час мысти ми вӧлім нин вокзалынӧсь.
Дядь вӧлі весел да зэв тӧждысис.
Сійӧ видзчысьӧмӧн кутыштіс ассьыс другсӧ, кор найӧ кайисны из пос тшупӧдъясті, да гораа сӧветуйтіс:
— Эн тэрмась, старик Яков!
Сьӧлӧмыд тэнад зэв бур, но сьӧлӧмыд висьӧ.
Да, да!
Мый кӧть эн шу — важ ранаясыд ёнтӧны, а олӧмыд пӧщада оз тӧд.
Со пызан.
Быдлаын пукалӧны.
Сулышт неуна, старина, сет гӧгӧрбок видзӧдлыны,
гашкӧ, кодкӧ сетас местасӧ пӧрысь ветеранлы.
Сьӧд кӧсаа нывка босьтіс тубрассӧ да чеччис.
Том лейтенант шарӧдчыштіс газетӧн да вешйыштіс.
Тэрыб официант сетіс дядьлы мӧд улӧс, а ме пукси кӧлуй вылӧ.
Регыд матыстчис носильщик да шуис, мый ни ӧти мягкӧй места абу.
Дядьӧс тайӧ ньӧти эз шензьӧд, и сійӧ тшӧктіс босьтны жёсткӧйӧс.
Кутісны дрӧжжитны стеклӧяс, матыстчис поезд.
Ми петім платформа вылӧ.
И тані дзескыдінас ме водзын друг вирдыштіс Сокольникиса тӧдса артистлӧн чужӧмыс.
Тайӧ мортыс ӧні вӧлі пенснеа, небыд шляпаа, пельпомъяс вылас вӧлі плавгӧма руд плащ; сійӧ мыйкӧ юаліс дядьлысь, буракӧ, буфет да аттьӧалӧм бӧрын воши йӧз чукӧрӧ.
Сӧмын на пуксим — сетісны звӧнок, паровоз тутӧстіс и поезд вӧрзис.
Пока ме сулалі ӧшинь дорын да мӧвпалі морт олӧмын овлысь тешкодь совпадениеяс йылысь, дядь вевъялӧма ветлыны вагон-ресторанӧ.
Сійӧ сэсь вайис ыджыд апельсин да сетіс сійӧс старик Яковлы, коді пукаліс пызан вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн.
— Сёй, Яков!
— тшӧктіс дядь.
— Но мый тэкӧд?
Тэ зэв блед.
Тэ висьӧдчан?
— Прӧйдитас!
— чужӧмсӧ чукрӧдліг лӧвтыштіс Яков.
— Дерт, треситӧ, йӧтлалӧ, но ме терпита!
— Сійӧ терпитас!
— скӧрысь горӧдіс дядь.
— Сійӧ, коді терпитіс сэтшӧмӧс, мый мукӧдлы куим нэм чӧжӧн не терпитны сы мындасӧ.
Оз, оз!
Тайӧ оз ло!
Ме кора ӧні поездса начальниксӧ, и сійӧ кӧ сьӧлӧма морт, мягкӧй местатӧ сійӧ тэныд сетас.
— Пуксинныд мед эськӧ ӧшинь дорас да плешкад мыйкӧ васӧдӧс пуктінныд.
Со салфетка, ваыс кӧдзыд, — вӧзйис воча пукалысь пӧрысь нывбаба.
— А ті эськӧ, том морт, этшаджык куритчинныд, — шыасис сійӧ вылыс нар вылын куйлысь зон дорӧ.
— Тіян табак тшынысь и здоровӧй мортӧс вермас восӧдны.
Гӧгрӧс чужӧма зон зумыштчис, видзӧдліс увлань, но, ордена олӧмакодь морттӧ аддзӧм бӧрын, гӧрдӧдыштіс да папироссӧ шыбитіс.
— Аттьӧ тіянлы, бур тьӧтка, — шуис дядь.
— Ог тӧд, пукавлісны-ӧ тіян верӧсыд да вокъясныд тюрьмаясын да катаргаясын, но сьӧлӧмыд тіян бур.
Эй, проводник ёрт!
Корӧй ме дорӧ поездса начальникӧс да восьтӧй первой тайӧ ӧшиньсӧ, кодӧс, кыдзи меным кажитчӧ, тувъялӧмаӧсь стен бердас квайт дюймӧвӧй кӧрт тувъясӧн.
— Тэ надзӧнджык чышкы!
— кӧритыштіс проводникӧс тошка мужик.
— Аддзан, мортыс буссӧ терпитны оз вермы.
Регыд став миян суседъяс кутісны сочувствуйтны старик Яковлы; найӧ петісны коридорӧ да мӧдісны надзӧник сёрнитны сы йылысь, мый вот пӧ морт ас кадӧ страдайтӧма войтыр вӧсна, а ӧні висьӧ да мучитчӧ.
А ме, веськыда кӧ шуны, повзи жӧ, мед эськӧ старик Яков эз жӧ кув, сы вӧсна мый ме эг тӧд, мый ми сэки кутам вӧчны.
Ме петі коридорӧ да висьталі та йылысь дядьлы.
— Ен видзас!
— нурбыльтіс старука.
— Али збыль нин сэтшӧм омӧль?
— Мый сэтшӧмыс?
— юаліс коридор кузя мунысь тьӧтка.
— Да со эсійӧ купеас морт пӧ кувны кӧсйӧ, — окотапырысь висьталіс сылы тошка мужик.
— Вот тадз олан-олан, а кӧні кулан — он тӧд.
— Чеччӧдны эськӧ колӧ, — видзчысьӧмӧн сӧветуйтісны орчча ӧдзӧс сайсянь.
— Сетны станцияӧ телеграмма, мед санитаръяс нӧсилкаӧн виччысьӧны.
Лӧсьыд ӧмӧй: вагонын покойник!
Миян тані нывбабаяс, челядь.
— Кӧні покойник?
Кодлӧн покойник?
Сёрниыс друг кежис мӧдарӧ.
Дядь тувкис кулакнас меным мышкуӧ да гораа серӧктӧмӧн матыстчис лабич вылын куйлысь старик Яков дорӧ.
— Ха-ха!
Сійӧ кулас!
Кылан-ӧ, старик Яков?
— кокбӧрляӧдыс сійӧс тракйӧдліг юаліс дядь.
— Найӧ шуӧны, тэ пӧ кувны кӧсъян.
Оз, оз!
Дубыс ён на.
Сійӧс эз венны ни тюрьмаяс, ни казематъяс.
Оз вен и кокньыдик сердечнӧй припадок.
abu
Эге!
Со сійӧ и чеччӧ.
Со сійӧ и нюммуніс.
Но, видзӧдӧй.
Тайӧ ӧмӧй кулысьлӧн нюмъялӧмыс?
Абу!
Тайӧ тыр виръяя бодрӧй нюмъялӧм.
Ага, со поездса начальник локтӧ!
Дерт, шуи ме, сійӧ нюмъялӧ на,
но тышъясын мучитӧм организмыс сылӧн абу здоров, и тайӧ тракӧдысь вагонас нюммунӧмыс ӧдвакӧ естественнӧй да ас местаын.
Поездса начальник, кор тӧдмаліс, мыйын делӧыс, вочавидзис:
— Ме аддза, мый старик партизан-орденоносечлы збыльысь абу лӧсьыд.
Но, тіян шуд вылӧ, ӧні Серпуховын мягкӧй вагонса витӧд купеысь не то коли, не то кадсьыс водзджык чеччис пассажир.
Сетӧй проводниклы содтӧд сьӧм, а ме висьтала, медым сійӧ поезд сувтігӧн ӧчередьтӧг ньӧбас билет.
Поездса начальник прӧщайтчис да муніс.
Ставныс колины сійӧн зэв дӧвӧленӧсь.
Ставныс ошкисны вежливӧй да внимательнӧй начальникӧс.
Сёрнитісны, кутшӧм на пӧ том, а кутшӧм бура асьсӧ кутӧ.
А важӧн-ӧ на паныдасьлісны сэтшӧмъяс, мый сійӧ тэкӧд и сёрнитнысӧ оз кӧсйы, а кутшӧм нин сэн отсалӧм.
Бур, кор ставыс бур.
Йӧзыс лоӧны бурӧсь.
Найӧ вӧзйӧны ӧта-мӧдыслы чайник, пурт, сов.
Босьтӧны йӧз журналъяс, газетъяс да юасьӧны, коді кытчӧ да кысянь мунӧ, мый да дона-ӧ сэні сулалӧ.
А сідзжӧ висьтавлӧны асланыс да йӧз олӧмысь быдсямапӧлӧс историяяс.
Старик Яков дзикӧдз бурдіс.
Сійӧ юис чай, сёйис калбас да кык булки.
Сэки суседъяс корисны сійӧс, медым и сійӧ висьталіс налы мыйкӧ, колӧ чайтны, приключениеясӧн озыр олӧмсьыс...
Ӧткажитны татшӧм корӧм вылӧ йӧзлы, кодъяс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс жалитісны сійӧс, эз вӧв лӧсьыд, и старик Яков юалӧмӧн видзӧдліс дядь вылӧ.
— Оз, оз, сійӧ оз висьтав, — гораа шыасис дядь.
— Сійӧ вывті скромнӧй.
Да, да!
Тэ скромнӧй, Яков друг.
И тэ эн скӧрав, ме кӧ тэныд нӧшта ӧтчыд казьтышта, кыдзи тайӧ проклятӧй скромность вӧснаыс тэ ӧткажитчин займитны ӧти неыджыд автономнӧй республикаын замнаркомлысь пост.
Ачыс наркомыс, Гули-Поджидаев ёрт, кыдзи тӧданныд, неважӧн кувсис.
И, дерт, тэ, а эз кодкӧ, веськӧдлін эськӧ тайӧ неыджыд, но симпатичнӧй войтыр делӧяснас!
— Кывзӧй!
Ті ӧд шмонитанныд!
— яндысьӧмӧн юаліс вылысса полкасянь гӧгрӧс чужӧма зон.
— Тадзи жӧ оз овлы.
— Быдногыс овлӧ, — гажаа вочавидзис дядь да водзӧ нуӧдіс висьтсӧ.
— Но скромностьыд абу пыр бур.
Миян делӧяс, миян поступокъяс принадлежитӧны частӧ историялы да долженӧсь, ме эськӧ шуи, ышӧдны миянлысь шуда, но, <rus>увы</rus>, нинӧмысь тӧждысьтӧм том йӧзӧс.
И сійӧ кӧ оз висьтав, то ме висьтала.
Дядь видзӧдліс став пукалысьяс вылӧ да юаліс, пукавліс-ӧ кодкӧ важӧн кӧть либӧ ӧні центральнӧй харьковскӧй тюрьмаын.
Абу, абу!
Вӧлӧмкӧ, ни важӧн, ни ӧні некод абу пукавлӧма.
— Но, сэки ті онӧ тӧдӧй, мый сійӧ сэтшӧм харьковскӧй тюрьмаыс, — заводитіс ассьыс висьтсӧ дядь.
Зумыш, ыджыд, сулаліс сійӧ джуджыд сідз шусяна Ыркыд, мыжа, абу сідзи, Кӧдзыд нӧрыс йылын. Сійӧ гӧра гӧгӧрыс пуксялӧмаӧсь полысь обывательяслӧн ляпкыдик керкаяс.
Гажтӧм вӧлі пукавны узниклы кызь сизимӧд номера пемыд общӧй камераын.
Ӧшинь пыр тыдаліс туй, кыті мунісны грузӧвикъяс, мунісны удж вылӧ служащӧйяс.
И тӧргуйтысь-спекулянтъяс гажаа сералігтыр нуисны рынокӧ фрукты тыра кӧрзинаяс, яя, риса да капустаа жаритӧм пирожокъяс.
А узник пӧлучайтіс, кыдзи асьныд тӧданныд, сӧмын квайтсё грамм, либӧ фунтӧн-джынйӧн нянь.
Таысь кындзи, сійӧ мӧвпаліс мездлун йылысь.
«Вӧля вӧсна!
— гораа горӧдіс сэки ас кежсьыс узник.
— Тырмас меным кандалъясӧн гремитны да невӧляын овны, виччысьны кутшӧмкӧ годовщина кузя амнистия, стӧчджыка кӧ, императорскӧй свадьба, чужан лун либӧ коронация лун!»
И сійӧ жӧ рытӧ пес вӧчанінсянь локтігӧн узник тойыштіс конвоирӧс да пантера моз уськӧдчис вӧрӧ, а сы бӧрся шутьлялігтыр лэбисны пуляяс.
Но судьба медбӧрын нюммуніс страдайтысьлы.
Войсӧ сійӧ коллис турун зорӧдын.
А асывнас кыліс тракторлысь жургӧмсӧ да аддзис му вылын уджалысь крестьянаӧс.
А сы вӧсна мый узник ветлӧдліс аслас паськӧмӧн на да вӧлі буракодь пасьтасьӧма, то сійӧ висьтасис кывкутысь работникӧн.
Сійӧ юаліс, кыдзи делӧяс.
Сетіс кутшӧмсюрӧ индӧдъяс.
Юис йӧв, корис станцияӧдз вӧв да вошис, кыдзи нин ті гӧгӧрвоанныд, водзӧ нуӧдны опаснӧй делӧ войтыр благо вылӧ, коді страдайтӧ проклятӧй саризм улын...
Кывзысьяс кутісны серавны да, тасьті-паньяснас зёльӧдчиг, уськӧдчисны петанінлань, сы вӧсна мый поезд тормозитіс станция дорын, кӧні вузалісны донтӧм йӧв да курӧгъяс.
— Но кывзӧй, ті пыр шмонитанныд, — дӧзмӧмӧн шуис вылісянь гӧгрӧс чужӧма зон.
— ӧд татшӧмторйыс ньӧти оз овлы.
— Да ме шмонита, том морт, — плешсӧ чышъянӧн чышкиг веськодя вочавидзис дядь.
— Шмонитӧм мичмӧдӧ олӧмсӧ.
А мӧдног кокни олӧмыд сӧмын дышъяслы да тупицаяслы.
Ге!
Сідзи ме висьтала, том морт?
— шлапкис сійӧ меным пельпомӧ.
— А со локтӧ проводник билетӧн.
Дядь кольччис караулитны кӧлуй, а ме босьті кокни чемодан да мӧдӧдчи колльӧдны мягкӧй вагонӧ старик Яковӧс, коді нуис аскӧдыс пӧдушка эжӧдӧ гартыштӧм портфель, кичышкӧд, апельсин да газет.
Купеын вӧлі сӧмын кык места.
Уліас, ӧшинь веськыдладорас, пукаліс олӧма морт; сы водзын пызан вылын куйліс небӧг, сы мышкын вӧлі полевӧй кучик сумка, а орччӧн диван вылас туплясис юрлӧс.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс миян вылӧ, кор ми дзуркнитім ӧдзӧснас.
Но кор аддзис, мый купеӧ пырӧ оз кутшӧмкӧ сэтшӧм-татшӧм морт, а ордена почтеннӧй старик, сійӧ меліа вочавидзис копыртчылӧм вылӧ да вештіс пӧдушкасӧ.
Вылысса местаыс, буретш сійӧ, кытчӧ опоздайтӧма кутшӧмкӧ пассажир, вӧлі прӧст.
Но сразу кайны узьны старик Яков эз кӧсйы, а ӧчкиасис да босьтіс газет.
Но ме зэв бура аддзи, мый сійӧ оз лыддьысь, а синбӧжнас сюся видзӧдӧ пассажир вылӧ.
Ме йӧжгылясьышті да сии старик Яковлы бура узьны.
Сэки сійӧ кокньыдика ойӧстіс да гусьӧник скӧр гӧлӧсӧн тшӧктіс меным висьтавны дядьлы, медым сійӧ шогмытӧм, сьӧд грелка пыдди мӧдӧдас обыкновеннӧй походнӧй грелка да васӧ пуктас джынйӧдзыс.
Ме чуйми да кӧсйи мӧдысь юавны, но вочавидзӧм пыдди старик Яков чӧла петкӧдліс меным кулаксӧ.
Ме неуна ӧбидитчикодь да повзи, вои да висьталі тайӧс дядьлы.
Дядь зумыштчис, негораа кодӧскӧ видіс, пырис аслас сумкаӧ, перйис неыджыд кӧртӧд да пырысь-пыр петіс, буракӧ, проводник дінӧ вала.
Регыд сійӧ корис менӧ площадка вылӧ.
Видзӧдіс сійӧ стрӧга, а гӧгрӧс синъясыс читкыртчӧмаӧсь.
— Босьт, — шуис сійӧ меным руд дӧра сумка мыччиг, кодӧс вӧлі кӧртыштӧма вылісяньыс резина шнурӧн.
— Босьт тайӧ грелкасӧ да ну!
Гӧгӧрвоин?
— Сійӧ топӧдіс менсьым киӧс.
— Гӧгӧрвоин?
— бара юаліс дядь.
— Мун да помнит, мый йылысь ми тэкӧд петӧм водзвылад сёрнитчим.
Дядьлӧн гӧлӧсыс вӧлі гуся да стрӧг, висьталіс ӧні сійӧ дженьыда, эз шмонит.
Киӧй менам тіраліс.
Дядь казяліс тайӧс, вӧрӧдыштіс менӧ щӧкаӧд да кокньыдика йӧткыштіс.
Мун, — шуис сійӧ, — вӧч кыдзи тэныд тшӧктӧны, и сэки ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Ме мӧдӧдчи.
Мунігӧн ме малышті сумкасӧ: сы пытшкын мыйкӧ дзуртыштіс да шур-шармуніс, грелкаыс вӧлі кӧдзыд, буракӧ, кучикысь, да ва пыддиыс сэні вӧлі бумага.
Ме стучитчи да пыри купеӧ.
Тӧдтӧм пассажир пукаліс пызан дорын небӧг весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн.
Старик Яков дзик стен бердӧ мыджсьӧмӧн лыддьысис.
Сійӧ кватитіс грелкасӧ, надзӧник ойӧстіс, пуктіс сійӧс аслыс кынӧм вылас да тупкис пинжак пӧланас.
Ме петі да сувті тамбурӧ.
Ӧшиньыс вӧлі восьса.
Ни тӧлысь, ни кодзувъяс эз вӧвны.
Тӧлыс пӧльтіс меным пӧсялӧм чужӧмӧ.
Вагоныс дрӧжжитіс, да ёся, быттьӧ лыйсисны, таркӧдіс ортсысяньыс кутшӧмкӧ кӧрттор.
«Кытчӧ тайӧ ми тӧвзям?
— сынӧдсӧ ньылаліг думышті ме.
— Рита-та-та!
Тра-та-та!
Мӧдӧдчим!
Эх, мӧдӧдчим!
Но, буракӧ, ылӧдз мӧдӧдчим!»
— Но?
— аддзис менӧ да юаліс дядь.
— Ставсӧ вӧчӧма, — надзӧник вочавидзи ме.
Бур.
Пуксьы шойччы.
Кӧсъян сёйны — со пызан вылын калбас, булки, яблӧк.
Калбасысь ме ӧткажитчи, яблӧксӧ босьті да пыр жӧ сёйи.
— Ті эськӧ детинкасӧ мед узьны водтӧдінныд, — шуис старука.
— Детинкаыс лунтырнас мудзис.
Синъясыс гырдӧсь.
— Но, кутшӧм гырдӧсь!
— вочавидзис сылы дядь.
— Тайӧ сідзи прӧстӧ: бус, вуджӧр.
Вот регыд лоӧ станция, и мунас старик Яков дінӧ узьны.
Видзӧдтӧг старикыд кага кодь: то сылы ва, то грелка.
А поездса начальникыскӧд ме сёрнитчи.
— Тӧлка мортыдкӧд нӧ мый не сёрнитчыны, — ышловзис старука.
— А менам пи Володя вӧлі сёрнитас, сёрнитас.
Эх, — шуӧ, — мам, некыдзи ми тэкӧд ог сёрнитчӧй!..
Сідзи Камчатка вылӧ и муніс.
Сэні ӧні, йӧюкыд, капитан ли мый ли.
Старука нюммуніс да кутіс вольпась лӧсьӧдны, а ме подозрительнӧя видзӧдлі дядь вылӧ: мый тайӧ ещӧ думыштӧмаӧсь вӧчны?
Кутшӧм вагонӧ?
Кутшӧм грелкаяс?
Миян купе дінті ӧтарӧ прӧйдитлісны ресторанӧ йӧз.
Вагонсӧ качайтыштіс, ставныс пӧрласьыштісны да кутчысялісны стенъяс бердӧ.
Ме пукси пельӧсӧ, шоналі да думыштчи.
Кутшӧм тешкодь!
Важӧн-ӧ ставыс вӧлі мӧдног!
Кучкаліс часі.
Равзіс радиоприёмник.
Пуксьывліс асыв.
Шумитіс школа, юргис улича да барабан грымгис.
Миян нёльӧд отряд котӧрӧн петавліс да стрӧитчыліс площадка вылын.
И непременнӧ нин кодкӧ сэні горзӧ да нерӧ.
<rus>Сергей-барабанщик,</rus>
<rus>Солдатский обманщик,</rus>
<rus>Что ты бьёшь в барабан.</rus>
<rus>Ещё спит капитан</rus>.
«Но!
Но!
— шуа ме.
— Эн матыстчы, а то мышкад бедьяснас вурышта».
— Ту-у!
— равӧстіс друг паровоз.
— Вагонсӧ тракнитіс сідз, мый ме муртса эг усь лабич вылысь; жӧч чайник лэбис джоджӧ; пассажиръяс уськӧдчисны ӧшиньяслань.
Купеӧ пырис повзьӧм дядь.
Проводникъяс пӧнаръясӧн уськӧдчисны площадкаяслань.
Паровоз дугдывтӧг тутсіс-равзіс.
Стоп!
Сувтім,
ӧшинь пыр би ни кодзувъяс эз тыдавны.
И вӧлі гӧгӧрвотӧм, вӧрын али эрд вылын ми сулалам.
Ставныс чукӧртчисны да юасисны ӧта-мӧдыслысь: мый лои?
Эз-ӧ кодӧскӧ талявны?
Эз-ӧ кодкӧ поездсьыс шыбитчы?
Оз-ӧ лок миянлы воча мӧд поезд?
Но вот паровоз бара тутӧстіс, мыйкӧ трачкакылыштіс, чушкыштіс, и ми надзӧникӧн вӧрзим.
— Лӧньӧй, граждана!
— шог гӧлӧсӧн горӧдіс проводник.
— Тайӧ кутшӧмкӧ кодъюра ресторанысь мунігас тракнитіс тормозсӧ.
Эк, йӧз, йӧз!
— Юасны да со мый вӧчӧны!
— ышловзис дядь.
— Ветлы, Сергей, старик Яков дінӧ.
Старикыс висьӧ, нервнӧй.
Да тӧдмав, колӧ оз грелкаас васӧ вежны.
Ме скӧра видзӧдлі сы вылӧ: эн пӧръясь, дядь!
И чӧла петі.
И друг мунігӧн меным дум вылӧ уси артистлӧн тӧдса чужӧмыс, кодӧс аддзылі ме Серпуховын платформа вылысь.
Мыйлакӧ меным эз ло лӧсьыд.
Ме стучиті витӧд купе ӧдзӧсӧ.
Стенас мышнас мыджсьӧмӧн да синсӧ джынвыйӧ куньыштӧмӧн куйліс старик Яков.
Джоджын туплясисны истӧг тувъяс, папирос помъяс, да гӧгӧрбок кыліс валерианка дук.
Буракӧ, и мягкӧй вагонсӧ чорыда тракнитӧма.
Ме юалі старик Яковлысь, кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ, абу-ӧ кад нин грелкасӧ вежны.
— Кад!
Важӧн нин кад!
— скӧра шуис сійӧ, павтыртіс пинжак пӧлаяссӧ да сетіс меным дӧра ноптор.
— Детинка!
— небӧг вывсьыс синсӧ вештывтӧг чукӧстіс менӧ пассажир,
— кутан мунны, висьтав проводниклы, медым сійӧ локтас да идралас таті.
— Да, да!
— висьысьлӧн кодь гӧлӧсӧн тшӧтш шуис Яков.
— Кор, донаӧй!
«Донаӧй»?
Бур тай «донаӧй»!
Сійӧ сэтшӧма кабыртіс менсьым киӧс да сідзи грӧзитӧмӧн довкйӧдлыштіс куш юрнас, мый позьӧ вӧлі думыштны, быттьӧ сійӧ пырысь-пыр садьтӧгыс усяс.
Ме уськӧдчи-петі коридорӧ да сувті.
Мый тайӧ ставыс лоӧ?
Кыдзи гӧгӧрвоны тайӧ арыштӧм синъяссӧ да вежыньтӧм вомсӧ?
А ме вот босьта да горӧда проводниксӧ да сета сылы нӧшта и тайӧ сумкасӧ!
Проводник буретш пырис вагонӧ да кутіс чышкавны ветьӧкӧн стеклӧяс.
Висьтавны али абу висьтавны?
— Том морт, — друг юаліс проводник, — мый ті тані пыр на ветлӧдланныд?
Тіян билетныд жёсткӧй вагонӧ, а тані мягкӧй.
— Да, — нурбыльті ме, — но меным ӧд колӧ...
и найӧ менӧ мӧдӧдӧны.
— Ме ог тӧд, мый тіянлы колӧ, — торкис менӧ проводник, — а меным колӧ, медым менам купеясӧ бокӧвӧй йӧз эз волывлыны.
Мый ті ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдланныд?
«Сёр нин!
— повзи ме.
— Ӧні сёр нин висьтавнытӧ...
Видзӧд, видзчысь!..»
— Да, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн вочавидзи ме, — но витӧд купеын менам висьысь дядь, и сылы грелкаысь колӧ вежлавны ва.
— Да вайӧй меным татчӧ сійӧ грелкасӧ, — нюжӧдіс кисӧ проводник, — висьысь старикыдлы ме и ачым вӧча.
— Но сылы сэсся оз нин ков, — дӧра сумкасӧ дзебиг повзьӧмӧн вочавидзи ме.
— Сылӧн дзикӧдз нин прӧйдитіс.
— Но оз кӧ ков, сідзкӧ, и оз ков!
— бара стеклӧсӧ чышкаліг нурбыльтіс проводник.
— А ті сэсся татчӧ энӧ волывлӧй.
Мем эськӧ и абу жаль, да таысь миянӧс контролёръяс видӧны.
Пӧсялӧма да гӧрд, ме котӧрӧн петі асланым вагон площадка вылӧ.
Дядь кватитіс менсьым сумкаӧс, сюйис сэтчӧ кисӧ да весиг видзӧдлытӧгыс гӧгӧрвоис, мый ставыс вӧлі сідзи, кыдзи сылы колӧ.
— Молодеч!
— надзӧник ошкыштіс сійӧ менӧ.
— Талант!
Капабланка!
И тешкодь!
Сыысь-ӧ, мый важӧн нин менӧ некод эз ошкыв, но друг меным нимкодь лои тайӧ ошкӧмсьыс.
Ӧти здукӧн ме решиті, мый ставыс тайӧ пустяк: менам неважӧнся подозрениеясӧй да мӧвпалӧмъясӧй, и мый ме збыльысь молодеч, повтӧм, тӧлка, сюсь.
Ме тэрыба висьталі дядьлы, кыдзи вӧлі делӧыс, мый меным шуис пассажир, кыдзи мигнитіс меным старик Яков и кыдзи мыні ме подозревайтысь проводникысь.
— Герой!
— сьӧлӧмсяньыс шуис дядь.
— Геркулес!
Гений!
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Мунам, вит минут мысти станция.
— И сэки мый?
— И сэки ставыс!
Мун босьт кӧлуйтӧ.
Поезд тутсіс нин: таркакывны кутісны стрелка крестовинаяс.
Проводник пӧнарнас муніс шуйгавылӧ, петанінӧ.
Ми босьтім сумкаяс.
Став купесьыс сӧмын старука эз узь.
Дядь сиис сылы бур туй.
Ми петім коридорӧ да писькӧдчим площадкалань.
Тані дядь перйис зепсьыс ключ, восьтіс ӧдзӧс, ми чеччыштім вокзалсянь мӧдарладорас, сорсим йӧз чукӧрас да мӧдім состав пӧлӧн.
Кодлыськӧ дядь юаліс, кӧні уборнӧй.
Миянлы индісны дзик перрон помысь изйысь вӧчӧм ичӧтик няйт будка.
Ми матыстчим сэтчӧ да сувтім.
Минут мысти сэтчӧ жӧ, шляпатӧм да чемодантӧг, котӧрӧн локтіс дзик здоров старик Яков.
Тані другъяс кутчысьлісны, быттьӧ воджын эз аддзысьлыны.
Поезд тутӧстіс да тӧвзис.
А ми ӧдйӧджык мунім вокзалсьыс, сы вӧсна мый поездлӧн первойя сувтанінсяньыс жӧ вермис воны розыскнӧй телеграмма.
А менам дядь да сылӧн нималана другыс, кыдзи ме сэки думышті, вӧліны, буракӧ, зэв ыджыд мошенникъяс.
Уна-ӧ вӧлі эмбурыс виж сумкаас, кодӧс старик Яков вежис пассажирлысь, кор поезд друг сувтліс (тормозсӧ тракнитіс, дерт, дядь), — тайӧс найӧ меным эз висьтавны,
но ме помнита, мый аскинас налӧн чужӧмъясыс эз вӧвны веселӧсь.
Помнита ме, кыдзи ӧти станциясайса эрд вылын дядь да старик Яков чорыда вензисны.
Мый йылысь?
Ог тӧд.
Сэсся найӧ чӧла да зумыша, мый йылысь кӧ мӧвпалігтыр, пукалісны чайнӧйын.
Сэсся ме гӧгӧрвои, мый тайӧ важ другъясыс бӧр бурасисны.
Дыр да сюся варовитісны да ӧтарӧ видзӧдлывлісны мелань, и ме гӧгӧрвои, мый найӧ сёрнитісны ме йылысь.
Медбӧрын найӧ корисны менӧ.
Друг дядь кутіс менӧ ошкыны да шуис, мый мем колӧ лоны спокойнӧйӧн да крепыдӧн, сы вӧсна мый шудӧй менам абу нин ылын.
Ставсӧ тайӧс кывны вӧлі зэв лӧсьыд, но сӧмын ме неуна гӧгӧрвоикодь, мый миян тешкодь делӧясным эз на помасьны.
...Но друг кӧнкӧ Липецк станцияын прӧщайтчис да кольччис миянысь старик Яков, мыйысь ме лои зэв рад.
И сэки ме кокниа ышловзи, крепыда унмовси, а садьми вагон купеын сӧмын сэки, кор шоныд мича асылӧ ми вӧлі матысмам нин кутшӧмкӧ зэв мича карлань.
Ыджыд шумӧн ми тӧвзим джуджыд кӧрт пос кузя.
Паськыд мича ю, кыті кывтісны еджыд да кельыдлӧз паракодъяс, визувтіс миян улын.
Кыліс сир, чери да водоросль дук.
Равзісны еджыд морӧса руд каляяс — лэбачьяс, кодъясӧс ме аддзи аслам олӧмын первойысь на.
Дзоридзалысь джуджыд вадорыс крута лэччис юлань.
И вадорыс шумитіс коръяснас, сэтшӧм веж да сочнӧй, мый кажитчис, чеччышт сы вылӧ вылісяньыс — парашюттӧг, прӧстӧ сідзи, киястӧ паськыда шевкнитӧмӧн, — и тэ он пропадит, он жугав, а сунан тайӧ бузгысь сук потокас да, ва войтъясӧс моз мича коръяссӧ брызьйӧдліг, петан бӧр выліас, мелі шонді югӧръяс улӧ.
А гӧра йылын, обрыв весьтын, пуксялӧмаӧсь еджыд зданиеяс, кажитчӧ — югыд, величавӧй дворечьяс, башняяс.
И пока ми матыстчим, найӧ надзӧник паськӧдчисны, сувталісны бокног, видзӧдчисны ӧта-мӧдныслӧн ён из пельпомъяс вомӧн да дзирдалісны кельыдлӧз стеклӧӧн, эзысьӧн да зарниӧн.
Дядь тракнитіс менӧ пельпомӧд.
— Другӧй!
Мый тэкӧд: столбняк, али бӧбмин?
Ме горза, тракъя...
Вай кӧлуйтӧ чукӧрт.
— Тайӧ мый?
— быттьӧ унйылысь, ӧшинь сайӧ киӧн индігмоз, юалі ме.
— А, тайӧ?
Тайӧ ставыс шусьӧ Киев кар.
Югыд да ёна мича вӧлі тайӧ гажа да веж карыс.
Паськыд уличаяс вылын быдмисны топольяс да вуджӧра каштанъяс.
Площадьяс вылӧ шылькнитчӧмаӧсь яркӧй дзоридзаинъяс.
Дзирдалісны шонді улын фонтанъяс.
Да кыдзи ещӧ найӧ брызьйисны!
Ваыс качліс мӧд, коймӧд судтаясӧдз, пӧртмасис ӧшкамӧшкаӧн, быгзис, ызгис да посньыдик бусӧн пуксис ветлысь-мунысьяслы долыд чужӧмъяс вылӧ да восьса, гожъялӧм пельпомъяс вылӧ.
И то ли синтӧммӧдіс йӧзсӧ тайӧ лунвыв шондіыс, то ли абу сідзи, кыдзи войвылын, ставныс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь яркӧйджыка, прӧстӧйджыка, кокньыдджыка, — сӧмын меным кажитчис, мый тайӧ карыс ставнас шумитӧ да нюмъялӧ.
— <rus>Киевляне</rus>!
— плешсӧ носӧвикнас чышкиг шпыньмуніс дядь.
— Найӧ сэтшӧм йӧз!
Сійӧс нӧйт, а сійӧ век йӧктыны кутас.
Чеччам, Сергей, трамвайсьыс, тасянь и подӧн абу ылын.
Ми кежим центрсьыс.
Керкаясыс вӧліны то зэв джуджыдӧсь, то ляпкыдикӧсь.
Медбӧрын ми пырим воротаті, дворті прӧйдитім переулокӧ — и бара ворота.
Эновтӧм, тшӧкыд сад.
Акация, слива, вишня, забор пӧлӧн лапкор.
Сад пытшкас сулаліс кык судта неыджыд керка.
Керкасаяс — турунвиж пӧкат, и сы вылын важмӧм часовня.
Керкаыслӧн вылысса судтаыс вӧлі тыртӧм, ӧшиньясыс восьсаӧсь, а ӧшинь пӧдушкаяс вылас пышкайяс чеччалісны.
— Сулав тані, — сумкасӧ шыбитіг тшӧктіс дядь, — а ме пырысь-пыр ставсӧ тӧдмала.
Ме коли ӧтнам.
Чеччалігтыр да патурликасигтыр петісны менам кок дорӧ кык ён каньпи, чушнитісны да уськӧдчисны заборса розьӧ.
Шуйгавылас, садйын, кыпӧдчис петшӧрӧн кыскӧм мыльк, кӧні чурвидзисны киссьӧм каменнӧй беседкалӧн колясъясыс.
Мышкас, беседка саяс, заборсьыс вӧлі нетшыштӧмаӧсь ӧти пӧв, и тасянь пӧкатӧдыс часовня дорті кыпӧдчис трӧпа.
Веськыдладорас, площадка вылын, куйлісны чукӧрӧ тэчӧм ичӧтик скамейкаяс, пызанъяс, улӧсъяс.
И ӧні ме гӧгӧрвои, мый тайӧ керкаас тӧвнас овлывлӧ детскӧй сад.
А ӧні, гожӧм кежлас, найӧ мунісны, дерт, кытчӧкӧ кар сайӧ.
Сы вӧсна выліыс и тыртӧм.
— Лок!
— горӧдіс дядь меным кустъяс сайсянь.
— Ставыс бур!
Шойччам ми тані тэкӧд дача вылын дорысь бурджыка.
Небӧгъяс чукӧртам.
Йӧв кутам юны.
Гӧгӧрбок аромат.
Красота!
Абу сад, а джунгли.
Эновтӧм дзоридзаин дорын миянӧс встретитісны.
Ыджыд тушаа, дзӧрысь юра, пыдӧ вӧйӧм синъяса старука, сьӧд лакируйтӧм бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сулаліс тошка да чукырӧсь чужӧма морткӧд, код киын вӧлі кузь рос.
Первойсӧ ме чайті, мый сійӧ старукаыслӧн верӧс, но вӧлӧма тайӧ сылӧн пи.
— Кора дона гӧсьтъясӧс!
— шуис старука.
Сійӧ коса здоровайтчис мекӧд да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, меліа нюммуніс дядьлы.
— Спаситель!
Ак, спаситель!
— кос чуньяснас дядь пельпомӧ тапкӧдіг шуис сійӧ.
— Юрыд кушмӧма, кызӧмыд, нӧ век, кыдзи ме аддза, важмозыс бур да весел.
Век сэтшӧм жӧ молодеч, герой, бур сьӧлӧма, а кадыс лэбӧ...
кадыс!..
Тайӧ сёрни дырйиыс, коді меным ньӧти эз вӧв гӧгӧрвоана, старукалӧн тошка пиыс эз шу ни ӧти кыв.
Но сійӧ копрӧдліс юрсӧ, нюжӧдліс водзлань кисӧ да укшаля шаркйӧдліс кокнас, быттьӧкӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый и сійӧ мамыс моз жӧ тӧдӧ дядьлӧн благороднӧй качествояс йылысь.
Миянӧс колльӧдісны выліӧ.
Тыртӧм жыръяс пиысь медся ичӧтас ми тэрыба паськӧдім кык кӧрт крӧвать, пуктім идзас вольпасьяс, пыртім пызан.
Старука вайис прӧстыняяс, пӧдушкаяс, пызандӧра.
Восьса ӧшинь улын шаркакылісны орешниклӧн коръяс, дзольгисны лэбачьяс.
И лои меным сьӧлӧм вылын лӧсьыд да спокойнӧ.
И нӧшта лӧсьыд лои меным сыысь, мый старука шуис дядьӧс бурӧн да благороднӧйӧн.
Сідзкӧ, думышті ме, дядь абу жӧ век вӧлӧма пройдохаӧн.
А, гашкӧ, ме и ӧні мыйкӧ ог гӧгӧрво.
А гашкӧ, ставсӧ, мый вӧлі вагонын, тайӧс думыштіс скӧр да мудер старик Яков.
А ӧні, кор Яковыс абу, гашкӧ, миян ставыс мӧдӧдчас водзӧвылӧ лючки-ладнӧ.
Дядь нетшыштіс менӧ нырӧд да юаліс, мый йылысь ме думайта.
Сійӧ вӧлі бур.
И ме смелмӧдчи да висьталі сылы, мый йӧз сумкаяс гусявлӧм дорысь бурджык овны эськӧ миянлы спокойнӧя со татшӧм бур жырйын, кӧні ӧшинь улас орешник, льӧм пу.
Дядь эськӧ уджаліс, а ме велӧдчи.
А скӧр старик Яковӧс мед эськӧ санитаръяс инвалиднӧй керкаӧ игналісны.
И мед эськӧ пукаліс сійӧ сэні, шойччис да гижис аслас боевӧй олӧм йылысь казьтылӧмъяс, а миян ӧнія делӧясӧ мед эз сюйсьы.
Дядь водіс крӧвать вылӧ да мӧдіс вак-вакӧн серавны.
— Ха-ха!
Хо-хо!
Старик Яковӧс инвалиднӧй керкаӧ игнавны!
Юморист!
Гоголь!
Смирнов-Сокольский!
Циркӧ сійӧс, борецӧ!
Арена вылӧ гладиаторӧн!
Музыка, туш!
Левъяс эргӧны!
Ӧшъяс баксӧны!
А тэ сійӧс инвалиднӧйӧ!
Дядь дугдіс серавны.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, чегис льӧм пу вож да, аслас дженьыдик кокъясас сійӧн кучкаліг, кутіс меным мыйкӧ объясняйтны.
Сійӧ висьталіс меным, мый вӧр абу век вӧр, мый ме том на, унатор олӧмсьыс ог гӧгӧрво да ыджыдджыкъясӧс не должен вӧйпны.
Сійӧ юаліс менсьым, лыдди эг ме Чарльз Дарвинӧс, Шекспирӧс, Лермонтовӧс.
И сэки сылӧн вопросъясысь менам юрӧй кутіс бергӧдчыны. Ме ог нин помнит, мыйкӧд ме сӧглашайтчи, мыйлыкӧ ме поддакивайті. Сійӧ орӧдіс сёрнисӧ да лэччис садйӧ.
А ме, кӧть и тӧлкӧн нинӧм эг гӧгӧрво, мӧвпалі, мый весиг менам дядь кӧть и жулик, но жулик сійӧ аслыспӧлӧс.
Прӧстӧй жуликъясыд гусясьӧны да оз мӧвпавны Чарльз Дарвин, Шекспир йылысь, Бетховенлӧн музыка йылысь.
Найӧ босьтӧны ставсӧ, мый ки улас сюрас, и кымын уна, сымын бурджык.
Сэсся, кыдзи ме аддзылі кино вылысь, найӧ юкӧны сьӧмсӧ, пируйтӧны, юӧны вина да нывкаяскӧд йӧктӧны <rus>«Ёлки-палки, лес густой»</rus> танец. Тайӧс петкӧдлӧма «Олӧмӧ путёвка», либӧ «Смертьлӧн танго», либӧ «Шумитӧ войся Марсель» кинокартинаясын.
А дядь менам эз пьянствуйт, эз йӧкты.
Юис йӧв да радейтіс шомйӧв.
Дядь муніс карӧ.
Мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн ме шӧйті жыръясті.
Коридорын стенас ӧшаліс бусӧн вевттьысьӧм телефон.
Буракӧ, детскӧй сад мунӧм бӧрын звӧнитӧны оз частӧ.
Видзӧдлі ме чуланӧ — сэні сулаліс рыжӧй ошпилӧн возйӧн сёйӧм чучелоыс.
Кайлі крут пос кузя чардакас, но сэні вӧлі сы мында бус да сэтшӧм жар, мый ме ӧдйӧджык бӧр лэччи.
Рӧмдіс.
Ме петі садйӧ.
Киссьӧм беседка сайын пельӧсас петшӧр пиын куйліс мраморнӧй сюръя.
Ме лыдди сылӧн рудӧдӧм веркӧсысь татшӧм гижӧд:
Тані дзебӧма Действительнӧй Статскӧй Сӧветник да Кавалер ИОГАНН ГЕНРИХОВИЧ ШТОККӦС.
Сэні жӧ петшӧр пиас туплясис жугалӧм ящик да косьмӧм бӧчка.
Вӧлі шоныд, лӧнь, ёна кыліс резеда да настурция дук.
Кӧнкӧ ылын Днепр вылын тутӧстіс паракод.
Кор тутсӧ паракод, ме шӧйӧвоша.
Порученьясӧ моз окота кутчысьны меным мыйӧ веськалас: пуӧ, скамейка мышкӧ, ӧшинь пӧдушкаӧ.
Дыр нюжӧдана, уна гӧлӧса йӧлӧгаыс сылӧн пыр кыпыд да шог.
И кӧть кӧні, кутшӧм кӧть ылі да мичаинын морт эз вӧв, сылы пыр окота кывтны кытчӧкӧ ылӧджык, аддзыны выль вадоръяс, каръяс, йӧзӧс.
Дерт, мортыс кӧ сӧмын абу сэтшӧм тип, кыдзи скӧр Яков, кодлӧн став олӧмыс, буракӧ, сыын и лоӧ, медым ойзыны, лэдзчысьны висьысь улӧ да гусявлыны дӧверчивӧй пассажиръяслысь кӧлуйсӧ.
Но вот ме чошкӧді пельясӧс.
Садйын, вишняяс сайын, кодкӧ сьыліс.
Да и эз ӧти морт, а кыкӧн.
Мужскӧй гӧлӧс — рӧвнӧй, пӧдӧмкодь, да женскӧй — резкӧйджык, но зэв лӧсьыд.
Надзӧник мӧдӧдчи ме аллея кузя.
Тайӧ вӧліны старука да сылӧн тошка пиыс.
Найӧ пукалісны скамья вылын орччӧн, веськыда, вӧрзьӧдчытӧг да видзӧдісны кыа вылӧ. Найӧ надзӧник сьылісны.
abu
Ме чуйми.
Ме некор на эг кывлы, медым татшӧм пӧрысь старукаяс сьылісны.
Правда, оліс миян дворын дворниклӧн пӧчыс, и сійӧ, кор бӧрдіс налӧн кыз гӧлӧса Гашкаыс, сідзжӧ сьывліс: <rus>«Ай, люли, ай, люли!</rus>
<rus>Волки тёлку увели»</rus>, но тайӧ ӧмӧй песня?
— Детинка!
— чукӧстіс друг кодӧскӧ старука.
Ме бергӧдчи, но некодӧс эг аддзы.
— Детинка, лок татчӧ!
— бара чукӧстіс старука.
Ме бара бергӧдчи — некод абу.
— Тані некод абу, — куст сайсянь мыччысиг, яндысьӧмӧн шуи ме.
— Сійӧ, буракӧ, кытчӧкӧ пышйӧма.
— Коді сійӧ?
Йӧй детинка!
Тайӧ ме тэнӧ кора.
Ме матыстчи.
— Мун да видзӧдлы, тшынӧдӧ оз кухняын керосинка.
— Ладнӧ, — сӧгласитчи ме, — сӧмын ме ог тӧд, кӧні тіян кухняыд.
— Кыдзи тэ он тӧд, кӧні миян кухня?
— скӧра юаліс старука.
— Да ме тэнӧ, мерзавецӧс, керкаысь вӧтла...
ывла вылӧ, степӧ...
му вылӧ!
Ме акниті да повзьӧмла бӧрыньтчи, сы вӧсна мый старука нюжӧдчис нин аслас лакируйтӧм бедьла, буракӧ, кӧсйис меным кучкыны.
— Мама, лӧньӧй, — шуис сылӧн пиыс.
— Тайӧ ӧд абу Степан, абу Акимка.
Тайӧ кувсьӧм генерал Рутенберглӧн медся ичӧт пиыс, и сійӧ локтіс поздравитны тіянӧс ангел лунӧн.
Сьӧкыд висьтавны, кор ме ёнджыка повзи: сэки, кор меным кӧсйисны кучкыны, али кор ме друг лоп генерал пиӧн!
Ме горӧді, бергӧдчи да уськӧдчи керкалань.
Ме котӧрӧн кайи омӧлик пос кузя, каличалі ӧдзӧссӧ да тіралан киясӧн куті ломзьӧдны лампа.
Муртса на ме босьті стеклӧсӧ, кыдзи кылісны кок шыяс.
Пос кузя ме бӧрся кодкӧ локтіс...
Каличыс вӧлі чукля, омӧлик, и сійӧс кокниа позьӧ вӧлі восьтыны ортсысяньыс карандаш либӧ весиг чунь сюйӧмӧн.
Ме уськӧдчи терраска вылӧ да вуджӧді нин кокӧс перилӧ вомӧн.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
— Эй, Сергей!
— кылі ме тӧдса гӧлӧс.
— Тэ узян али мый?
Тайӧ вӧлі дядь.
Тэрыба висьталі ме дядьлы аслам повзьылӧм йылысь.
Дядь чуймис.
— Абу скӧр старукаыс, — шуис сійӧ.
abu
— Сійӧ, дерт, неуна абу ас садяс...
Пӧрысь кад, сьӧкыд биография...
Но тэ сыысь весьшӧрӧ повзьӧмыд.
— Но ӧд сійӧ, дядь, кӧсйис кучкыны меным бедьнас.
— Фантазия!
— шпыньмуніс дядь.
— Тайӧ том вежӧрыд тэнад ворсӧ.
Но да...
ставыс пемыд!
Вермас лоны, мый и кучкис эськӧ.
Со калбас, сыр, булки.
Тэ кӧсъян сёйны?
Ужнайтігӧн дядь висьталіс меным, мый коркӧ тайӧ керкаыс ставнас вӧлӧма старукаыслӧн, ӧні пиыс сылӧн уджалӧ тані, детскӧй домын, стӧрӧжӧн, а корсюрӧ ворсӧ трубаӧн кутшӧмкӧ оркестрын.
Ми водім узьны водз.
Ӧшиньыс вӧлі восьса, и орешник коръяс пӧвстӧд, быттьӧ гырысь кодзувъяс, тыдалісны карса бияс.
Ми дыр куйлім чӧла.
Но вот дядь шарӧдчыштіс пемыдас истӧгӧн да кутіс куритчыны.
— Дядь, — юалі ме, — мыйла луннас тайӧ старукаыс шуис тіянӧс зэв шань да благороднӧй мортӧн?
Сэки сійӧ сідзжӧ эз вӧв ас садяс?
Али тані збыль эм мыйкӧ сэтшӧмтор?
— Коркӧ, дас кӧкъямысӧд воын, буйнӧй салдатъяс кӧсйисны сійӧс пос вывсянь увлань юрӧн лэдзны, — вочавидзис дядь.
— А ме вӧлі том, бур сьӧлӧма да мезді сійӧс.
abu
— Но сійӧ кӧ вӧлі бур, сідзкӧ мыйысь?
— Сэні, война вылад, дыр оз видзӧдны.
Сыысь кындзи, сійӧ сэки эз вӧв став боксянь бурӧн.
Узь, менам другӧй.
— Дядь, — мӧвпалігтыр юалі ме, — а мый вӧсна, кор ті сувтінныд сы дор, салдатъясыс кывзысисны, а эз лэдзны и тіянӧс пос вывсяньыс увлань юрӧн?
— Ме эськӧ налы, подлечьяслы, петкӧдлі!
Мекӧд вӧлі квайт верзьӧма, а менам киын — граната!
Узь спокойнӧя, тэ менӧ дӧзмӧдін нин.
— Дядь, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын эг вермы терпитны ме, — а кутшӧм салдатъяс тайӧ вӧліны?
Еджыдъяс?
— Куйлы, больгун!
— орӧдіс менӧ дядь.
— Военнӧй салдатъяс вӧліны: кык ки, кык кок, ӧти юр да вит патрона винтовка-трёхлинейка.
А тэ кӧ кутан нӧшта юасьны, то ме тэнӧ вӧтла орчча жырйӧ.
Менам юасьӧмъясӧй, буракӧ, повзьӧдыштісны дядьӧс.
Лун мысти, кор ми гуляйтім Днепр дорті, сійӧ юаліс менсьым, окота абу меным бӧр мунны гортӧ.
Ме думыштчи.
Эз, меным эз вӧв окота.
Став бӧрас, мый лои, Валентиналӧн верӧсыс, тӧдӧмысь, тшӧктас сійӧс, медым менӧ сетісны кутшӧмкӧ исправительнӧй колонияӧ.
Но и кольччыны дядькӧд, коді век меысь мыйкӧ дзебис да таитіс, меным эз вӧв ас серти.
И дядь, буракӧ, менӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ шуис меным, мый ме первойсяньыс жӧ вои сылы сьӧлӧм вылас. Та вӧсна ме кӧ ог кӧсйы бӧр мунны гортӧ, сійӧ нуӧдас менӧ Одессаӧ да сетас мичманскӧй школаӧ.
Ме некор эг кывлы татшӧм школа йывсьыс.
Сэки сійӧ висьталіс меным, мый эм сэтшӧм школа, кытчӧ босьтӧны ар дас нёля-дас вита детинкаясӧс.
Сэні жӧ, школа бердас, найӧ олӧны, велӧдчӧны, сэсся плавайтӧны карабъяс вылын первой прӧстӧй матросъясӧн, а сэсся, коді сюсьджык, вермас воӧдчыны и моряк-капитанӧдз.
Меным дум вылӧ уси тӧрытъя паракодлӧн тутӧстӧмыс, и сьӧлӧмӧй менам доймӧмӧн да радпырысь топавліс.
«Мыйысь?
— думышті ме.
— Мый вӧсна тайӧ гӧгӧрвотӧм да весиг кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортыс тӧждысьӧ ме вӧсна да кӧсйӧ меным вӧчны сэтшӧм буртор?»
— А ті?
— надзӧник юалі ме.
— Ті Одессаын жӧ кутанныд овны?
— Ог, — вочавидзис дядь.
— Ме ӧмӧй тэныд эг висьтавлы, мый ме ола Вятка карын, заведуйта йӧзӧс велӧдан юкӧдӧн да занимайтча научнӧй уджӧн?
«Нинӧм лёкыс абу!
— думышті ме.
— Но и мед Вяткаын.
Сідзи, гашкӧ, весиг бурджык.
А то локтас Одессаӧ Яков, — со, видзӧдан да, и бара став научнӧй уджыд вошӧ!»
Банбокъясӧй менам ӧзйисны, и ме волнуйтчи.
«Ола ӧтнам, — думышті ме.
— Заводита ставсӧ выльысь.
Кута велӧдчыны.
Кута старайтчыны.
Кута кавшасьны мачтаяс вылӧ.
Видзӧдны бинокль пыр.
Регыд быдма.
Пасьтала сьӧд форменка...
Со ме сулала капитанскӧй мостик вылын.
Дзинь, дзинь!
Надзӧник водзӧ!
Со сійӧ, сулалӧ вадорын да ӧвтӧ меным чышъянӧн...
Нина!
Прӧщай, Нина, прӧщай!
Мунам Индияӧ.
Смела нуӧда ме корабльӧс бушков пыр, ру пыр, пӧсь тропикъяс дорті.
Ставсӧ аддза, ставсӧ — локта, тэныд висьтала да йӧз вадорсянь вая пӧдарок».
И сэтшӧма ме ылавлі, мый эг казяв, кыдзи чеччис скамья вылысь, кытчӧкӧ ветліс да бӧр локтіс менам дядьӧй.
— Но пока тэныд лоӧ гажтӧм, — шуис дядь.
— Некымын лун ме лоа занят.
И мед тэ меным эн мешайт, вай тӧдмась кодкӧдкӧ челядь пӧвстысь.
Кутан сэки быдлаті котравны, чеччавны.
Видзӧд, гӧгӧрбок кутшӧм гаж!
Площадка вылын челядьыс вӧлі уна.
Найӧ кавшасисны пос кузя да зіб кузя, патурликасисны да чеччалісны пружиннӧй сетка вылын, йӧтласисны стрелкӧвӧй тир дорын, котралісны-дурисны да, дерт, вильшалісны нывкаясӧс, кодъяс тані, шуны кӧ, и асьныс водзсасисны налы.
— Кодкӧд нӧ меным, дядь, тӧдмасьны?
— гӧгӧрбок видзӧдіг юалі ме.
— Йӧзыс гӧгӧрбок сы мында.
— А ми корсям да аддзам!
— вочавидзис дядь да кыскис менӧ ас бӧрсяыс.
Сійӧ петкӧдіс менӧ площадка дорӧ.
Тані вӧлі лӧнь, липаяс улын сулалісны рабочӧй пызанъяс да чурвидзис будка, кӧні вӧліны разнӧй материалъяс да инструментъяс.
Тані дядь индіс меным вӧсньыдик еджгов детинкаӧс, коді, кутшӧмкӧ чертёж вылӧ видзӧдлывліг, вӧлаліс пуртӧн векньыдик еджыд дзавъяс.
— Но вот, кӧть эсыкӧд, — йӧткыштіс менӧ дядь.
— Детинкаыс, сразу тыдалӧ, абу йӧй, симпатичнӧй.
— Жебиник кутшӧмкӧ, — чукыртчылі ме.
— Бурджык эськӧ, дядь, кодкӧдкӧ на пӧвстысь, кодъяс сетка дорас чеччалӧны.
— Аддзӧмыд тай, чеччалӧны!
Кӧза сідзжӧ чеччалӧ, да мый тӧлкыс?
А сійӧ детинкаыс кутшӧмкӧ машина стрӧитӧ.
Сэтшӧм <ns>чеччалысьсьыд</ns> клоун артмас.
А таысь, видзӧдан да, Эдисон кутшӧмкӧ... изобретатель.
Да тэ Эдисон йывсьыс кывлін-ӧ кӧть?
— Кывлі, — нурбыльті ме.
— Тайӧ коді телефон лӧсьӧдіс.
— Но вот и мун, мун тӧдмась, а ме тані ыркыдінас газет лыддьышта.
Ыджыд руд синъяса еджгов детинка колис пызан вылас ассьыс чертёжъяссӧ, дзавъяссӧ да муніс будкалань.
Пока сійӧ мыйкӧ сэні юасис, ме пукси пызан дорӧ.
Сійӧ локтіс киас карандашӧн да циркульӧн.
Сійӧ эз скӧрмы, кор аддзис, мый ме видлала да видзӧда сылысь уджсӧ, да сӧмын надзӧник шуис:
— Тэ, пӧжалуйста, эн чег дзавсӧ, сійӧ зэв вӧсни.
— Ог, — шпыньмуні ме, — ог чег.
Тайӧ тэ мый мастеритан?
Трактор?
— О, мый тэ!
— чуймӧмӧн вочавидзис детинка.
— Он ӧмӧй тэ аддзы, мый тайӧ тӧлӧн бергӧдлан двигательлӧн модель?
Тайӧ киподтуя удж.
— «Киподтуй»!
«Киподтуй»!
— ме нин вунӧді дядьлысь тшӧктӧмсӧ да нери детинкаӧс.
— Тэ мед бурджык сетка вылын увлань юрӧн чеччалін, а то всё равно сэсся модельтӧ краситны да шыбитны ковмас.
Детинка видзӧдліс ме вылӧ думайтысь руд синъяснас.
Менам грубостьӧй сійӧс, буракӧ, шензьӧдіс, и сійӧ корсис кывъяс, кыдзи меным вочавидзны.
— Кывзы, — надзӧник шуис сійӧ.
— Ме тэнӧ ас дорӧ эг кор.
Сідз ӧд?
Тэныд кӧ воӧ сьӧлӧм вылад сетка вылын чеччалӧм, мун да чеччав.
— Сійӧ ланьтіс, пуксис, босьтіс циркуль, видзӧдліс менам гӧрдӧдӧм чужӧм вылӧ да содтіс: — Ме радейта жӧ чеччавны да кавшасьны, но сы бӧрын, кыдзи ме кольӧм во чеччышті парашютӧн сотчысь самолётсянь, чеччавны меным оз нин позь.
Сійӧ ышловзис да нюммуніс.
Менам чужӧмӧй век ёнджыка гӧрдӧдіс и гӧрдӧдіс, быттьӧ веськаліс петшӧр пытшкӧ.
— Извинит, — шуи ме.
— Тайӧ ме йӧй...
Гашкӧ, тэныд отсавны?
Меным всё равно вӧчнысӧ нинӧм.
Ӧні нин гӧрдӧдыштіс руд синма детинка.
— Мыйла нӧ йӧй?
— мыкталігтыр шуис сійӧ.
— Мыйла тайӧ?
Но, кӧсъян кӧ, босьт тайӧ квадратсӧ, кор будкаысь дрель да розьӧд пасйӧдъяс сертиыс.
Нӧрӧвитлы, тэныд найӧ сідзи оз сетны!
Тэнад ученическӧй билетыд абу сьӧрсьыд?
Но, сідзкӧ босьт менсьым.
— И сійӧ чургӧдіс меным бонзьӧм гӧрд книжка.
Ме видзӧдлі билетас.
Сійӧс шуисны Славаӧн, овыс — Грачковский.
Сійӧ вӧлі ме ыджда жӧ.
Ми дружнӧя мастеритім двигатель, кор миян дінӧ матыстчис дядь да чургӧдіс кык плитка мороженӧй.
— Ми тӧдмасим, — висьталі ме.
— Сійӧс шуӧны Славаӧн.
И сійӧ чеччыштлӧма сотчысь самолётсянь парашютӧн.
— Унджыкысьсӧ менӧ шуӧны Славкаӧн, — веськӧдіс детинка.
— А парашютнас ме эг ачым чеччышт — менӧ бать тойыштіс.
Ме сӧмын кольчаӧдыс кыскышті, веськалі водопроводнӧй башня вылӧ да сэтысянь усигӧн чеги кокӧс.
— Но сійӧ ветлӧ?
— Ветлынысӧ — ветлӧ, да сӧмын ӧдйӧ котравны оз на позь.
— Сійӧ видзӧдліс дядь вылӧ, нюммуніс да юаліс: — Тайӧ тӧрыт ті лыйсинныд тирын да меным висьталінныд, медым ме мушкасӧ эг бокыньт?
Ой, ті бура лыйсянныд!
— Важ стрелок-пехотинец, — скромнӧя вочавидзис дядь.
— Лыйси германскӧй дырйи, лыйси и гражданскӧй дырйи.
«Эге, стрелок-пехотинец!
— кӧсӧйтчылі ме дядь вылӧ.
— Да тэ важӧн нин Славкасӧ казялӧмыд,
а ме чайті, мый ми случайнӧ сійӧс ёртӧ босьтім!»
Регыд ми Славкакӧд торйӧдчим да шуим аски паныдасьны.
— Вот мортыс!
— ошкис Славкаӧс дядь.
— Тайӧ тэныд абу кутшӧмкӧ молодеч, коді сӧмын и кужӧ мачехалы...
ящикас...
Но, да ладнӧ, ладнӧ!
Тэ видлы самолётсянь чеччыштны, сэки и ныртӧ лэптав.
А то сылы кыв эн шу.
Динамит!
Порок!..
abu
Тэ вай сыкӧд ёнджыка тӧдмась...
Гортас сы дорӧ пырав...
Видзӧдлан, кыдзи сійӧ олӧ, мыйӧн занимайтчӧ, кодъяс бать-мамыс...
Эк, — ышловзис дядь, — миянлы эськӧ татшӧм том кадсӧ!
А то мый?..
Лэбыштіс, шутёвтіс!
Сьӧкыд удж, чорыд нянь, тасмаӧн швичйӧдлӧм, ышлолалӧм, мӧвпалӧм да синва...
Да, да!
Тэ сыкӧд бура тӧдмась; сійӧ скромнӧй, благороднӧй, и ме сьӧлӧмсянь кутлі эськӧ сылысь том кисӧ.
Дядь колльӧдіс менӧ сӧмын вичко ӧградаӧдз.
— Вот, — шуис сійӧ, — лэччан трӧпа кузяыс пӧкатӧдыс, а сэті забор розьті — и тэ лоан садйын, гортын.
Луннад да кӧлуйтӧгыд таті ёна матынджык.
А ме сёрӧнджык локта.
Шутьлялігтыр ме видзчысьӧмӧн лэччи крут пӧкатті.
Ме локті нин жугалӧм беседка дорӧ, кыдзи кылі шум да ичӧтик дворын тыдыштліс старукалӧн чужӧмыс.
Юрсиыс сылӧн вӧлі дзугсьӧма, и сійӧ мыйкӧ горзіс.
Пырысь-пыр жӧ сы бӧрся кухняысь, киас чера, котӧрӧн петіс сылӧн пӧрысь пиыс, а чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧсялӧма да гӧрд.
— Кывзы!
— упкигтыр да черсӧ меным мыччиг горӧдіс сійӧ.
— Он-ӧ вермы тэ сылысь юрсӧ керыштны?
— Ог, ог, ог вермы!
— бокӧ чеччыштіг горӧді ме.
— Ме...
ме горзыны кута!
— Но сійӧ ӧд, йӧюк, курӧг!
— скӧрысь горӧдіс меным тошка дядьӧыс.
— Ми ӧдва сійӧс кутім, а менам киӧй дрӧжжитӧ.
— Ог, ог!
— век на повзьӧмпырысь нурбыльті ме.
— И курӧглы ог вермы...
некодлы ог вермы!
Ті виччысьлӧй...
Вот дядь локтас, сійӧ быдтор вермӧ.
Ме кайи жырйӧ да воді крӧватьӧ.
Эз вӧв лӧсьыд, и ме чувствуйті ачымӧс йӧйӧн.
Медым ылавны, ме босьті газет да куті лыддьысьны.
Лыдди передовицасӧ.
Испанияын воюйтісны, Китайын воюйтісны.
Вӧйисны карабъяс, киссисны бомбитӧмысь каръяс.
А коді вӧйталіс да коді шыблаліс бомбаяссӧ, таысь ставныс ӧтказывайтчисны.
Сэсся куті лыддьыны происшествиеяс.
Тані ставыс вӧлі ёна гӧгӧрвоанаджык.
Со автобус зурасьӧма трамвайкӧд — ӧшиньясыс жугалӧмаӧсь, жертваяс абуӧсь.
«Эн вуграв, шопер, бура на мынін!»
Со квайт арӧса детинка пос вывсянь усьӧма ваӧ и пыр жӧ сы бӧрся уськӧдчӧмаӧсь куимӧн: сылӧн мамыс, милиционер да старик, коді тӧргуйтӧма папиросъясӧн.
Матыстчӧма пыж да ставнысӧ босьтӧма.
«Молодечьяс йӧзыс!
А детинкаыслы гортас колӧ эськӧ петкӧдлыны пуж».
А со объявление: кутшӧмкӧ дядьӧ вузалӧ велосипед, сійӧ жӧ ньӧбас заграничнӧй шляпа.
«Йӧй!
Ме эськӧ некор эг вузав.
Лӧсьыд ӧмӧй шляпанад велосипедтӧгыд?»
А со стоп!..
Ме матысті син дорӧ газетсӧ.
А со...
корсьӧны менӧ...
«Корсям дас нёль арӧса детинкаӧс, Сергей Щербачовӧс.
Сьӧд юрсиа.
Кӧсичаас шуйга син дорас пудпас.
Юӧртӧй: Мӧскуа, телефон ГО‒48‒64».
«Сідз, сідз!
Сідзкӧ, Валентина локтӧма.
Телефоныс абу миян, абу гортса, сідзкӧ, корсьӧ милиция».
Тіралан киӧн ме матысті дядьлысь туйвывса рӧмпӧштансӧ.
Дыр видзӧді.
«Да, да, со сійӧ и ме.
Юрсиӧй сьӧд.
Со пудпас».
«Корсям...» Кывйыс тайӧ юргис надзӧник да пыдісянь.
Но смыслыс сылӧн вӧлі опаснӧй да грознӧй.
Со найӧ, исковтӧны проводъяс кузя телеграммаяс: «Корсьӧй.
Корсьӧй!..
Кутӧй!»
Со найӧ сулалӧны начальник водзын, спокойнӧйӧсь, милицияса агентъяс.
«Да, — шуӧны найӧ, — начальник ёрт!
Ми аддзам гражданин Сергей Щербачовтӧ, дас нёль арӧса, пудпаса, сьӧд юрсиа детинкатӧ, — сійӧс, коді жуглӧмӧн восьталӧ ящикъяс да старьевщикъяслы вузавлӧ йӧзлысь кӧлуй.
Сійӧ, кӧнкӧ, олӧ кутшӧмкӧ карын аслас подозрительнӧй дядькӧд, шуам Киевын, да мӧвпалӧ пырны мичманскӧй школаӧ, медым плавайтны сӧветскӧй карабъяс вылын разнӧй канмуясӧ.
Тайӧ пӧръясьысь барабанщикыс, кодӧс важӧн нин киритісны нёльӧд отрядса списокысь, тӧдӧмысь, кутас бӧрдны да дорйысьны, мый ставыс артмис кыдзкӧ немвиччысьтӧг.
Но ті сылы энӧ эскӧй, сы вӧсна мый абу сӧмын сійӧ сэтшӧм, но и сылысь батьсӧ тшӧтш судитісны».
Ме шыбиті рӧмпӧштансӧ и газетсӧ.
Да, ставыс буретш сідзи, и дорйысьны вӧлі нинӧмӧн.
Ме эг кӧсйы ни гортӧ мунны, ни исправительнӧй керкаӧ веськавны.
Ме зэв ёна кӧсйи ӧні мичманскӧй школаӧ.
И ме решиті тышкасьны аслам шуд вӧсна.
Косӧді ме ассьым синмӧс да петі ывла вылӧ.
Постовӧй милиционеръяс, бляхаа дворникъяс, ордас газетӧй ветлысь-мунысьяс — ставныс меным ӧні кажитчисны подозрительнӧйӧсь да опаснӧйӧсь.
Ме пыри аптекаӧ да, сы вӧсна мый эг тӧд, мый меным колӧ, дыр сулалі прилавок дорын, сэтчӧдз, кытчӧдз ньӧбасьысьяс, кияснас зепъяссӧ кутігтыр, эз кутны кӧсӧя видзӧдлывлыны ме вылӧ да продавецыс грубӧя эз юав, мый меным колӧ.
Ме кори хлородонт да ӧдйӧ петі.
Сэсся ме веськалі парикмахерскӧй дорӧ.
Пыри.
— Дженьдӧдны?
Машинкаӧн шырны?
Бокс?
Бобрик?
— веськодя юаліс парикмахер.
— Эн, — шуи ме.
— Бритваӧн дзикӧдз бритӧй.
Сьӧд юрси пратьяс ньӧжйӧник усялісны еджыд прӧстыня вылӧ.
Со тыдовтчис юр вылын векньыдик вурыс.
Тайӧ ме коркӧ поткӧдлі юрӧс динамовскӧй каток вылын.
Ворсіс музыка.
Ислалім Нинакӧд.
Вӧлі шума, кӧдзыд, долыд...
Ӧні пельяс чурвидзисны, и юрӧй лои гӧгрӧс.
Ёнджыка тӧдчис чужӧмлӧн гожъялӧмыс.
Петі, пычки тюбикысь неуна пинь паста, мавті кӧсичаысь пудпассӧ.
Синкымӧй шонді водзас едждӧма: видлы ӧні гӧгӧрвоны, сьӧд али рыжӧй.
Югъялісны ывла вылын пӧнаръяс.
Кыліс шоныд асфальт, табак, дзоридз да ва дук.
«Некод ӧні менӧ оз тӧд да оз кут, — думышті ме.
— Сетас менӧ дядь мичманскӧй школаӧ, а ачыс мунас Вяткаӧ...
Но и мед!
Кута овны ӧтнам, кута зільны.
А став важ вылас сьӧлышта да вунӧда, быттьӧкӧ сійӧ эз и вӧв».
Ыркыд тӧв ӧвтіс менам куш юрӧ.
Меным паныд локтісны йӧз.
Но некод на пӧвстысь эз тӧд, мый тайӧ рытнас ме чорыда шуи заводитны выль олӧм да лоны веськыд, збой да честнӧй мортӧн.
Вӧлі сёр нин, и ме решиті мунны гортӧ матысса туйӧд.
Пемыд да шуштӧм вӧлі вичко ӧградасайса кушинын.
Вильдалігтыр да конъясьлігтыр ме вои забор дорӧдз, петі розьӧд да веськалі садйӧ.
Миян жырйын биыс эз вӧв — сідзкӧ, дядь эз на во.
Ме лои рад, мый менсьым дыр ветлӧмсӧ оз казяв.
Надзӧник, медым не садьмӧдны улісьыс кӧзяевасӧ, матыстчи ме кильчӧ дорӧ да кыскышті ӧдзӧссӧ.
Вот тэныд и на!
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Буракӧ, найӧ мӧвпалісны, мый дядь воас да йиркӧдчас.
Но сійӧ дядь, а тайӧ ме!
Меным, торйӧн нин сы бӧрын, кыдзи ме ӧбидиті кӧзяинсӧ, йиркӧдчыны эз вӧв лӧсьыд.
Ме корси скамейка, пукси да куті виччысьны дядьлысь воӧмсӧ.
Тадзи ме пукалі часджын либӧ унджык.
Турун вылӧ, коръяс вылӧ пуксис лысва.
Ме заводиті кынмыны да скӧралі нин ас вылӧ сыысь, мый эг керышт курӧглысь юрсӧ.
Ыджыдтор тай — курӧг!
А друг дядь кӧнкӧ узьмӧдчас, — сэки мый вӧчны?
Сэки меным дум вылӧ уси, мый пос бокын, уборнӧйкӧд орччӧн, эм ӧшинь и сійӧс, буракӧ, оз игнавлыны.
Ме пӧрччи сандалиӧс, сюйи питшӧгӧ да кӧмтӧм кокъясӧн сувті тшупӧд вылас.
Ӧшиньыс вӧлі неуна восьсакодь.
Ме бусӧсси, гыжйышті кокӧс, но лючки-ладнӧ лэччи посводзӧ.
Ме пыри эг грабитны, эг гусясьны, а прӧстӧ надзӧник, медым некодӧс не тревожитны, пыри гортӧ.
И друг менам сьӧлӧмӧй сэтшӧма кутіс чеччавны, мый ме кутчыси морӧспаньӧ.
Мый татшӧмыс?..
Спокойнӧйджыка!
Но ме век жӧ зэв ёна повзи да кутчыси пос перилӧӧ.
Код тӧдас мыйла, но меным друг кажитчис, мый старик Яков эз вош сэні, Липецкын, — а кытчӧкӧ татчӧ дзебсис, дзик орччӧн.
Мыйкӧ дыра тайӧ мӧвпыс чорыда кутчысис менам юрын, и ме зіли гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Надзӧник кайи ме выліӧ — и бара стоп!
Эз сійӧ жырсьыс, кӧні ми олім, а тыртӧмсьыс, коді ӧшиньнас видзӧдіс курӧг видзанінӧ, ӧдзӧс костӧдыс писькӧдчис омӧлик югӧр.
Сідзкӧ, дядь важӧн нин гортын.
Кывзыси.
Сёрнитісны кыкӧн: дядь да кодкӧ бокӧвӧй.
Некутшӧм старик Яков, дерт, эз вӧв.
— Со, — шуис дядь, — ӧні лоӧ гӧтов.
Тайӧ пакетсӧ сэтчӧ, а тайӧс татчӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
Кытчӧ «сэтчӧ» и кытчӧ «татчӧ» — меным тайӧ вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм.
— Ӧні ставсӧ идравны.
И кытчӧ тайӧ менам детинкаыс вошис?
(Тайӧ ме йылысь.)
— Локтас!
Либӧ неуна ылаліс!
А гашкӧ, кино вылӧ муніс.
Ӧні ӧд челядьыд сэтшӧмӧсь.
А мамыс сылӧн коді?
— Мачеха!
— вочавидзис дядь.
— Код тӧдас сійӧс, кутшӧмкӧ мӧскуаса.
Ми найӧ патераӧ случайнӧ, асланым морт пыр веськавлім.
Мачехаыс вӧлі Кавказын.
Детинкаыс ӧтнас.
Квартираыс тыртӧм.
Любӧй гостиницаысь бурджык.
Ӧні сійӧ ӧти делӧын отсасьны кутас.
«Кыдзи код тӧдӧ сійӧс?
— акниті ме.
— Ӧд тэ менам дядь!»
— Но, и медбӧръяыс гӧтов!
Ставыс наука да техника.
Видзчысьӧмӧнджык, склянкасӧ эн жугӧд.
Но кытчӧ жӧ воши детинкаыс?
Ме надзӧник бергӧдчи, лэччи пос кузя, бӧр петі ӧшинь пыр садйӧ, сандалиаси да гораа йиркӧдчи игана ӧдзӧсӧ.
Восьтісны меным эз сразу.
— Тайӧ тэ, брӧдяга?
Воин жӧ!
— кыліс вылісянь дядьлӧн гӧлӧсыс.
— Да, ме.
— Сідзкӧ виччысьлы, гачася да сандалиася, а то ме веськыда вольпасьсянь.
Коли нӧшта куим кымын минут, пока дядь лэччис пос кузя.
— Тэ кӧні войӧдзыс шӧйтан?
Кӧні вӧлін?
— Ме петі гуляйтны...
Сэсся пукси эг сійӧ трамвайӧ.
Сэсся менам гривенник эз ло сьӧрысь, и ме подӧн вои, да и неуна ылалышті.
— Ой, тэ гривенниктӧг некор трамвайӧн эн ветлыв?
— нурбыльтіс дядь.
Но ме гӧгӧрвои нин, мый видны сійӧ менӧ оз кут да, пӧжалуй, весиг дӧвӧлен, мый тарыт ме эг вӧв гортын.
Коридорын да став жыръясас вӧлі пемыд.
Биасьлытӧг ме пӧрччыси да ныри эшкын улӧ.
Уліын надзӧник дзуркнитіс ӧдзӧс.
Кодкӧ улысса ӧдзӧсӧд петіс.
И сӧмын ӧні, вольпасьын куйлігӧн, ме медбӧрын гӧгӧрвои, мый вӧсна меным неважӧн кажитчис, мый старик Яков кӧнкӧ тані.
Кыдзи и первойысь, кор сійӧ веськаліс миянӧ, меным кыліс сэтшӧм жӧ юмов-прӧтивнӧй дук — не то эфирлӧн, не то нӧшта кутшӧмкӧ дряньлӧн.
«Буракӧ, — думышті ме, — дядь бара кутшӧмкӧ лекарство кисьтӧма...
Но кутшӧм нӧ сійӧ морт?
Сійӧ менӧ вердӧ, юкталӧ, пасьтӧдӧ да кӧсйӧ сетны мичманскӧй школаӧ, и, вӧлӧмкӧ, сійӧ оз тӧд Валентинаӧс да меным ньӧти абу дядь!»
Сэки ме куті казьтывны меӧн лыддьӧм став небӧгъяс, кӧні висьтавсис нималана да неудачнӧй изобретательяслӧн да учёнӧйяслӧн олӧм йылысь.
«А гашкӧ, — мӧвпалі ме, — менам дядьӧй ньӧти и абу жулик.
Гашкӧ, сійӧ и збыль кутшӧмкӧ учёнӧй либӧ химик.
Некод оз признайт сылысь изобретениесӧ либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Сійӧ гусьӧн корсьӧ кутшӧмкӧ воштӧм либӧ гусялӧм рецепт.
Сійӧ дзик ӧтка морт и некод оз шонты сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ аддзис бур детинкаӧс (сійӧ менӧ), коді сідзжӧ ӧтка, да босьтіс менӧ аскӧдыс, медым сувтӧдны бур туй вылӧ.
Дерт, бур олӧмыд сідзи, кыдзи миян заводитчис вагонын, оз заводитчыв.
Но...
ме нинӧм ог тӧд.
Меным эськӧ сӧмын веськавны вӧля вылӧ, мичманскӧй школаӧ.
Да ӧдйӧджык, сы вӧсна мый ме ӧд шуи нин овны честнӧя...
Но ме талун нин удиті пӧръявны и трамвай йылысь и сы йылысь, мый вошлі.
Бара жӧ, сійӧ ӧд первой ачыс менӧ пӧръяліс.
«Тэ, — шуӧ, — виччысьлы...
Ме сӧмын на вольпасьысь».
Сулав, вокӧ!
Тані тэ менӧ он пӧръяв.
Тані ме и ачым химик!»
Некымын лун ми олім дзик спокойнӧя.
Быд асыв ме ӧні котралі паркӧ, сэні и аддзысьлім Славкакӧд.
Ӧтчыд паркӧ воис Славкалӧн батьыс, сэтшӧм жӧ косіник еджгов морт, петлицаас куим шпал.
Синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдліс Славкалӧн тӧлӧн бергӧдлан модель вылӧ, ён чуньяснас грубӧякодь да ӧдйӧ чегис распоркасӧ, кодӧс ми сӧмын на зэв сьӧкыдпырысь пуктім места вылас, да увереннӧя шуис, мый татчӧ оз ков распорка, а топӧдысь скрепка, а то уджалігас личалас моторыслӧн гнездоыс.
Ӧбидапырысь да ӧдйӧ уськӧдчим ми чертёж дінӧ, но, вӧлӧмкӧ, Славкалӧн батьыс дзик прав.
Сійӧ нюммуніс, петкӧдліс миянлы кывсӧ.
Окыштіс Славкаӧс плешкас, мый менӧ чуймӧдіс, сы вӧсна мый Славка эз нин вӧв ичӧт, да, надзӧник шутьлялігтыр, ӧдйӧ муніс площадка вомӧн. Сійӧ ӧкуратнӧя ордйӧдаліс лыаӧн ворсысь посньыдик челядьӧс.
— Дӧгадливӧй!
— шуи ме.
— Сӧмын матыстчис, видзӧдліс — крак!
— и чегис.
— Быть ло дӧгадливӧйӧн!
— спокойнӧя вочавидзис Славка.
— Сэтшӧм нин сылӧн уджыс.
— Сійӧ военнӧй инженер?
Мый сійӧ стрӧитӧ?
— Разнӧйтор, — эз веськыда вочавидз Славка да гордитчӧмӧн содтіс: — Сійӧ зэв бур инженер!
Сійӧ сэтшӧм сӧмын видзӧднысӧ.
— Кутшӧм?
— Да вот сэтшӧм!
— сералӧ и кывсӧ петкӧдліс...
Тэ чайтан, сійӧ том!
Абу, сылы нелямын кык арӧс нин.
А тэнад батьыдлы уна-ӧ?
Сійӧ коді?
— Менам дядь...
— джӧмді ме.
— Сійӧ, буракӧ, учёнӧй... химик...
— А батьыд?
— А бать...
бать...
Эк, Славка, Славка!
Мый нӧ тэ, корсин, корсин контргайкатӧ, а ачыд каблукнад лыа пиӧ талялӧмыд — и он аддзы.
Копыртчӧмӧн ме дыр кодйи гайкасӧ чуньӧн да пидзӧсчанясьӧмӧн весалі да пӧлялі сы вылысь лыа чиръяссӧ.
Ме ӧбидаӧйла курччалі вомдоръясӧс.
Кымынысь ме эг шулы аслым, мый ме ӧнісянь лоа честнӧйӧн, — кывйӧй эз бергӧдчы висьтавны Славкалы, мый менсьым батьӧс растратаысь пуксьӧдісны.
Но ме сійӧс и эг пӧръяв.
Ме эг висьтав нинӧм, бергӧді сёрнисӧ мӧдарӧ, серӧкті, юалі, уна-ӧ кадыс, да шуи, мый кад помавны уджсӧ.
Мӧд луннас дядь босьтчис колльӧдны менӧ Славкаясӧ гӧститны.
Славка оліс ылын.
Керкаыс налӧн вӧлі мичаник, неыджыд — ӧти патера.
Встретитісны миянӧс Славка да сылӧн бабыс — варов, бур старука.
Дядь корис сылысь ӧшинь пыр ва, но бабыс сійӧс корис жырйӧ да вӧзйис ырӧш.
Дядь тэрмасьтӧг юис стӧкан бӧрся стӧкан да, жыр кузя ветлӧдліг, ошкис то ырӧшсӧ, то Славкаӧс, то Славкалысь югыд уютнӧй жырсӧ.
Сійӧ дӧзмис сыысь, мый эз су Славкалысь батьсӧ гортас, и часджын мысти муніс да кӧсйысис мӧдысь пыравны.
Муртса на сійӧ муніс, бабыс пыр жӧ мырдӧн тшӧктіс менӧ юны йӧв стӧкан, сёйны блин да рыся ватрушка, а Славка эз дорйы менӧ, а пукаліс паныд лабич вылын, бовйӧдліс коксӧ, сераліс да мигайтіс.
Сэсся сійӧ петкӧдліс ассьыс открыткаяса альбомсӧ.
Тайӧ вӧліны эз ӧнія открыткаяс, а важся, военнӧйяс.
Найӧс вӧлі печатайтӧма грубӧй, эз шыльыд бумага вылӧ, ӧні найӧ вушъялӧмаӧсь нин.
Найӧ висьталісны гражданскӧй войнадырся лунъяс йылысь.
Со сулалӧ лӧз кожанкаа морт.
Киас дзирдалӧ югыдлӧз сабля.
Енэжыс лӧз, муыс, пуясыс да туруныс — сьӧдовлӧзӧсь.
Морт дорас сулалісны сӧмын нёльӧн, а налӧн папахаяс вылӧ, мужественнӧй чужӧмъяс вылӧ гӧрд визьясӧн усьӧ ыджыд вит пельӧса кодзувлӧн югӧрыс.
Уліас, открытка улас гижӧд: «Кременчуг дорса бойын пӧгибнитісны шахтёр-комиссар Андрей Бутов да сылӧн ёртъясыс».
и нӧшта посньыдджыка: «Печатайтӧма 12-ӧд армияса походнӧй типографияын, 1919 во».
— Тайӧ зэв шоч открытка, — видзчысьӧмӧн сійӧс шыльӧдіг висьталіс меным Славка.
— Найӧс ставсӧ, гашкӧ, и вӧлі печатайтӧма кыксё-куимсё штука.
Но и вот тайӧ шоча жӧ веськавлӧ.
Тайӧ, со, кывбуръяса: «Гей, гей!
Не робей!»
Аддзан, тайӧ гӧрдъяс вӧтлӧны Юденичӧс.
А со стихтӧм...
Вӧтлӧны жӧ.
А тайӧ верзьӧмаыс бойӧ тӧвзьӧ.
Кольӧма, буракӧ.
А енэжас кымӧръяс...
кымӧръяс...
А тайӧ прӧстӧ сідзи...
нагана нывка.
Комсомолка, буракӧ.
Аддзан, вомдоръяссӧ топӧдӧма, а синъясыс долыдӧсь.
Ӧні найӧ верстьӧ йӧз нин.
Мамалӧн пӧдруга эм, Камкова Клавдюшка, тшӧтш сэні вӧлӧма...
Сылы ӧні комын квайт арӧс, буракӧ...
Э-э, вокӧ!
Энлы, энлы!
— друг серӧктіс Славка.
Сійӧ тупкис кипыдӧснас альбомсӧ, видзӧдліс ме вылӧ, сэсся бара альбомӧ, сэсся кватитіс пызан вылысь рӧмпӧштан.
— А тайӧ коді?
Ме водзын куйліс открытка, коді петкӧдліс ме кодь жӧ пилоткаа дзик на томиник зонмӧс.
Сылӧн ӧшаліс кобура, а киас кутіс труба.
— Кыдзи коді?
Сигналист!
Тані сідзи и гижӧма.
— Тайӧ тэ!
— рӧмпӧштансӧ меным йӧткыштіг радліс Славка.
— Но, видзӧдлы, дзик тэ кодь!
Ме кор первойысь тэнӧ аддзи — код вылӧ, думайта, сійӧ мунӧ?
Но, дерт, тэ!
Со ныр...
со и пельясыд неуна чошвидзӧны.
Босьт!
— открыткасӧ перйиг шуис сійӧ.
— Татшӧмыс менам кык, тэнад шуд вылӧ.
Босьт, босьт да радлы!
Кыв ни джын шутӧг ме босьті Славкалысь козинсӧ.
Видзчысьӧмӧн гартышті да пукті аслам бумажникӧ.
Ми петім дворӧ.
Морт судта быдмисны сэні лапкоръяс, а налӧн вуджӧр улын котралісны ичӧтик курӧгпиян.
— Славка, — видзчысьӧмӧн юалі ме, — а кыдзи тэнад кокыд?
Тэнсьыд сійӧс сэсся дзикӧдз бурдӧдасны?
— Бурдӧдасны!
— синсӧ читкыраліг да шондіысь мӧдарлань бергӧдчиг вочавидзис Славка.
— Но, кытчӧ, йӧюк?
Мый горзан?
— сійӧ кватитіс ылалӧм курӧгпиӧс да видзчысьӧмӧн лэдзис лапкоръяс пӧвстӧ.
— Сэтчӧ мун.
Со тэнад компанияыд.
— Сійӧ пыркнитіс кияссӧ, щёлкнитіс кывнас да содтіс: — Кокыд — тайӧ лёк.
Но нинӧм, ог пропадит.
Абу ми сэтшӧм йӧз!
— Коді миыс?
— Но, ми...
ставным...
— Коді ставнымыс?
Тэ, папаыд, мамаыд?
— Ми йӧз, — упрямӧя шуис Славка да гӧгӧрвотӧма видзӧдліс меным синмӧ.
— Но, йӧз!..
Сӧветскӧй йӧз!
А тэ коді?
Банкир али мый?
Ме бергӧдчи.
Ме перйи зептысь складнӧй пурт.
Тайӧ вӧлі чукля бур пурт, ён стальысь, полируйтӧм дубӧвӧй воропа да югъялысь карабинчика.
Ме тӧді, мый Славкалы сійӧ ёна кажитчӧ.
— Босьт, — шуи ме.
— Сета на память.
Да босьт, босьт!
Тэ меным сигналисттӧ козьналін, и ме босьті!
— Но сійӧ — пустяк, — шуис Славка.
— Менам эм на, а тэнад мӧд пуртыд абу!
— Всё равно босьт!
— чорыда шуи ме.
— Ме кӧ козьналі, то ӧні ӧбидитча, шыбита, но бӧр ог босьт.
— Ладнӧ, ме босьта, — сӧгласитчис Славка.
— Аттьӧ.
Сӧмын сигналистыд счётӧ оз пыр.
Но менам эм куим биа — еджыд, гӧрд да турунвиж — карманнӧй фонарик.
И тэ сійӧс босьтан жӧ...
— Сійӧ думайтыштіс.
— Сӧмын вот мый: сійӧ абу тані, а мам дорын.
Куим лун мысти бать нуӧдас менӧ сэтчӧ сы дорӧ сиктӧ, а ачыс сійӧ жӧ луннас бӧр локтас.
Ме сійӧс батьлы сета, бать сетас баблы, а сійӧ тэныд.
Сет честнӧй кыв, мый тэ пыралан да босьтан!
Ме сеті.
— Сідзкӧ тэ мунан?
— жалитышті ме.
— Ылӧ?
Дыр кежлӧ?
— Дыр кежлӧ, гожӧм помӧдз, мама дінӧ.
Но тайӧ абу ылын.
Тасянь паракодӧн Десна катыд верст сизимдас кымын, а сэті пристаньсянь километр дас кымын вӧрті.
Но мунам бабӧ дінӧ кухняӧ.
— Бабушка, — шуис Славка югъялысь чукля пурт сылы мыччиг.
— Со, меным козьналісны.
Бур пуртыс!
Лэчыд.
— Шыбит, Славушка!
— сӧветуйтіс старука.
— Мыйла тэныд сэтшӧм страшнӧйторсӧ?
Ещӧ вундысян.
— Тэ пӧрысь нин, — ӧбидитчис Славка, — и нинӧм пуртъяс кузя он гӧгӧрво.
Вай ме мыйкӧ вӧлышта.
Вай кӧть эсійӧ быглясянтӧ.
Ага, он сет!
Сідзкӧ, ачыд аддзан, мый пуртыс бур!
Бабушка, ме папакӧд ыста фонарь.
Но, тӧдан, ме тэнӧ курӧг видзанінад ещӧ повзьӧдлі?
И тэ сетан сійӧс со тайӧ детинкаыслы.
Видзӧдлы сы вылӧ, он вунӧд?
— Да ог вунӧд, ог вунӧд, — пызьӧсь кинас старука кватитіс Славкаӧс да треситыштіс.
— Ті тані сулалӧй, энӧ мунӧй, а ме пырысь-пыр тіянӧс верда.
— Сӧмын эн менӧ!
— повзи ме.
— Сійӧс...
Ме сёйи нин...
— Ладнӧ, ладнӧ!
— ӧдзӧслань чеччыштіг сӧгласитчис Славка, и дзик порог дорсянь нин сійӧ гораа горӧдіс: — Сӧмын ме гречневӧй роктӧ сёйны ог <ns>кут-т-т</ns>!
— Пӧръясян, пӧръясян!
Ставсӧ кутан сёйны, — акнитіс баб да, ва чужӧмсӧ партукнас чышкиг, нориника содтіс: — Тэнӧ кӧ эськӧ, донаӧй, ероплансяньыд эз йӧткыштны, ме эськӧ босьті ньӧр да петкӧдлі, кутшӧм сійӧ лоӧ «ог кутыс»!
Славка колльӧдіс менӧ калиткаӧдз, тані ми сыкӧд прӧщайтчим, сы вӧсна мый локтан кык луннас сійӧ должен принимайтны клиникаын кутшӧмкӧ ваннаяс да площадка вылӧ эз кӧсйысь локны.
Ӧні, кор ме тӧдмалі, мый Славка мунӧ, меным нӧшта ёнджыка окота лои мунны Одессаӧ.
Дядь эз вӧв гортын.
Ме пукси пызан сайӧ восьса ӧшинь дорӧ, рази дядьлысь походнӧй чернила дозсьыс вевтсӧ, кыскышті ас дінӧ бумага лист да заводиті сочиняйтны кывбур.
Тайӧ вӧлӧма абу нин сэтшӧм сьӧкыд, кыдзи висьталіс меным дядь.
Со, часджын мысти нин артмис:
<rus>Из Одессы капитан</rus>
<rus>Уплывает в океан.</rus>
<rus>На борту стоят матросы,</rus>
<rus>Лихо курят папиросы.</rus>
<rus>На брегу стоят девицы.</rus>
<rus>Опечалены их лица,</rus>
<rus>Потому что, налетая.</rus>
<rus>Всем покоя не давая,</rus>
<rus>Ветер гнал за валом вал</rus>
<rus>И сурово завывал</rus>.
Артмис ньӧти эз лёка.
Ме кӧсйи нин водзӧ гижны отважнӧй корабльлысь судьбасӧ, кыдзи менӧ чукӧстіс старука.
Ме скӧра сюйи юрӧс ӧшиньӧ, вештышті орешниклысь увъяссӧ да вежливӧя юалі, мый сылы колӧ.
Сійӧ тшӧктіс пыравны менӧ кӧбрегӧ да кӧдзыдінӧ пуктыны шомйӧв кринча, дядь воигкежлӧ.
Ме чукыртчылі, но пыр жӧ петі да пыри кӧбрегӧ.
Локтӧм бӧрын ме заводиті водзӧ гижны ассьым кывбурӧс, но, буракӧ, сыысь, мый уль, пемыд кӧбрегын ме зураси плешкӧн подпоркаас, — вдохновениеӧй быри, и нинӧм менам водзӧ эз артмы.
Ме решиті выль пӧв гижны сійӧс, мый вӧчӧма, да пуктыны кывбурсӧ дядь пызан вылӧ, медым сійӧ шензьыштас менам выль талант вылӧ.
Но бур бумагаыс пызан вылын сэсся эз вӧв.
Сэки меным дум вылӧ уси, мый дядь матрац улын газетӧ гартыштӧма быдса пачка.
Пачкасӧ ме рази, босьті некымын лист да куті выль пӧв гижны.
Сӧмын на удиті ме гижны джынсӧ, кыдзи менӧ бара корис старука.
Ме чургӧдчи ӧшиньӧд да ӧні грубӧя нин юалі, мый сылы месянь колӧ.
Сійӧ тшӧктіс менӧ пыравны кӧбрегӧ да петкӧдны вит кольк, сы вӧсна мый сылы колӧ пуктыны теста блин пӧжалӧм вылӧ, кодӧс, дерт, дядь окотитас сёйыштны шомйӧлӧн.
Ме сьӧлышті.
Петі.
Пыри кӧбрегӧ.
Дыр нокси, пемыдас корси кӧрзинасӧ да локтӧм бӧрын чорыда шуи старука корӧм вылӧ сэсся не шыасьны.
Пукси пызан сайӧ.
Мый татшӧмыс?
Менам кывбуръясӧй пызан вылын эз вӧвны.
Ме чуйми да весиг скӧрми, видзӧдлі пызан улӧ, крӧвать улӧ...
Восьті коридор ӧдзӧс.
Абу!
И ме решиті, мый, буракӧ, менам ветлігкості жырйӧ пыралӧмаӧсь миян кык йӧй каньпи да, чеччаліг да патурликасиг, кыдзкӧ уськӧдӧмаӧсь листоксӧ ӧшинь улӧ, садйӧ.
Ме ышловзи да босьтчи выль пӧв гижны.
Гижи джынйӧдзыс, ылалі ӧшинь пӧдушка вывті чеччалысь пышкай дінӧ да думыштчи.
«Вот, — мӧвпалі ме, — кокыштас, чеччыштас, видзӧдлас, бара кокыштас, бара видзӧдлас...
Но мый, йӧй, видзӧдан?
Мый тэ миян морт олӧмысь гӧгӧрвоан?
Кӧсъян?
Кывзы!»
Ме нюжӧдчи листок дорӧ да, веськыда шуны, йӧйми.
Сӧмын на меӧн гижӧм первойя нёль строкаыс бумага вылас эз вӧв.
А витӧдыс, сійӧ, кӧні висьтавсис вадорын сулалысь нывъяс йылысь, ӧдйӧ сыліс менам син водзын, быттьӧ йи, да эз коль тайӧ кӧлдуйтӧм бумага вылас ни чут, ни визь.
Крепыд ки лэччис меным пельпом вылӧ, и аддзи гусьӧн матыстчысь дядьӧс да муртса улӧс вывсьыс эг усь.
— Тэ мый тайӧ, негодяй, вӧчан?
— надзӧникӧн да скӧра юаліс сійӧ.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
Ме чеччи, шӧйӧвошӧм да скӧр, сы вӧсна мый некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ менам кывбуръяс вермисны сэтшӧма скӧрмӧдны дядьӧс.
— Тэ кытысь босьтін бумагасӧ?
— Сэтысь, — и ме инді крӧвать вылӧ.
— Сэтысь, сэтысь!
А коді тэнӧ, дряньӧс, тшӧктіс сэтчӧ пырны?
Сійӧ кватитіс листъяссӧ, тшӧтш и найӧс, кытчӧ вӧлі заводитӧма гижны отважнӧй капитан йылысь кывбур, видзчысьӧмӧн шыльӧдіс найӧс да бӧр пуктіс матрац улас, папкаас.
Но сэки ме скӧрми сылӧн гӧгӧрвотӧм видчӧмысь да горшлунысь, сьӧлышті джоджӧ да чеччышті пороглань.
— Мый тіянлы месянь колӧ?
— горӧді ме.
— Мый ті менӧ мучитанныд?
Ме и сідзи тіянкӧд ола, а мыйла — нинӧм ог тӧд!
Тіянлы куим бумага листыд жаль, а кор вагонъясад...
йӧзыслӧн тіянлы абу жаль!
Мый ме тіянлысь гусялі, грабиті?
Но мыйысь ті ӧні ме вылӧ уськӧдчинныд?
Ме котӧрті садйӧ, муні йӧзтӧм эрд вылӧ да сунгыси-воді турун пытшкӧ.
Буракӧ, дядьлы регыд и аслыс эз ло лӧсьыд.
— Кывзы, другӧ, — кылі ме ас весьтысь сылысь гӧлӧссӧ.
— Дерт, ме лишнӧй пузьылі, и бумагаыд меным абу жаль.
Но, висьтав, пӧжалуйста...
— Гӧлӧсыс бара лои скӧр, — кыдзи гӧгӧрвоны тэнсьыд став тайӧ фокусъястӧ?
Ме гӧгӧрвотӧма бергӧдчи да аддзи, мый дядь индӧ чуньнас кытчӧкӧ кынӧмас.
— Но, дядь, — нурбыльті ме, — честнӧй кыв...
ме сэсся нинӧм...
— Бур «нинӧм»!
Ме муні асывнас вежны гачӧс, видзӧда — и подтяжкиясас, да и уліас, — ни ӧти кизь!
Кыдзи тайӧс ставсӧ гӧгӧрвоны?
— Но, дядь, — лэптышті ме пельпомъясӧс, — мыйла меным тіян гач кизьясныд?
Ӧд тайӧ абу сьӧм, абу бумага да весиг абу кампет.
А сідз...
дрянь!
Меным и кывзынысӧ тіянӧс весиг абу гӧгӧрвоана.
— Гм, абу гӧгӧрвоана?!
А ме, чайтан, гӧгӧрвоа?
Мый нӧ, тэ ногӧн, найӧ асьныс сылісны?
Да кӧть шуам ӧти, кык, а то дзик ставыс!
— Тайӧ старука орйӧдлӧма, — неуна думыштӧм бӧрын шуи ме.
— Тайӧ сылӧн киподтуйыс.
Сійӧ, дядь, век локтӧ тіян жырйӧ, менӧ вӧтлӧ, а ачыс пыр мыйкӧ корсьӧ, корсьӧ...
Неважӧн ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ тіянлысь кутшӧмкӧ кӧрӧбка аслыс зептас сюйис.
Ме весиг кӧсйи тіянлы висьтавны да вунӧді.
— Кутшӧм ещӧ кӧрӧбка?
— повзис дядь.
— Менам, буракӧ, некутшӧм кӧрӧбка...
Ак!
abu
— кватитчис дядь.
— Тайӧ сійӧ менсьым бритчан мыльнӧй порошок гусялӧма!
А месӧ корси, корси, став жыр пасьта корси!
Йӧй, йӧй!
Ме, дерт, гӧгӧрвоа: судьба вежсьӧм, пӧрысьлун...
Но тэ кор аддзан сійӧс миян жырйысь, вӧтлы.
— Ог, дядь, — ӧткажитчи ме, — ме ог вӧтлы.
Ме ачым сыысь пола.
Сійӧ менӧ то Стёпкаӧн, то Антипкаӧн чуксалӧ, а муртса кӧ мыйкӧ — бедьнас шенасьӧ.
Ті бурджык сылы асьныд висьталӧй.
Да со сійӧ клумба дорын дзоридзьяс исалӧ!
Колӧкӧ, ме ӧні сійӧс чукӧста?
— Энлы!
Энлы!
— сувтӧдіс менӧ дядь.
— Ме бурджык мӧдысь висьтала...
Дӧзми!
Тэ ӧні висьтав, мый Славкаясад вӧчин.
Ме висьталі дядьлы, кыдзи Славкаясын кадсӧ коллялі, кыдзи сійӧ меным сигналистӧс козьналіс, да жалиті, мый куим лун мысти батьыс Славкаӧс мамыс дорӧ нуӧдас.
Дядь друг кутіс волнуйтчыны.
Сійӧ чеччис, кутліс менӧ да малыштіс юрӧд.
— Тэ бур детинка, — ошкыштіс менӧ дядь.
— Первойя минутсяньыс жӧ, кыдзи сӧмын ме тэнӧ аддзи, ме пыр жӧ гӧгӧрвои:
«Вот бур, тӧлка детинка,
и ме кута зільны вӧчны сыысь настӧящӧй мортӧс».
Ге!
Ӧні ме аддза, мый ме эг ылав.
Да, эг ылав.
Регыд нин ми мунам Одессаӧ.
Мичманскӧй школасьыс начальникыс — менам друг.
Учебнӧй часть кузя отсасьысьыс — сідзжӧ друг.
Тэныд сэні лоӧ лӧсьыд.
Да, лӧсьыд.
Дерт, унатор...
гм...
мыйсюрӧ ӧні тэныд кажитчӧ гӧгӧрвотӧмӧн, но ставторйыс, мый ме вӧча, тайӧ сӧмын сы ради...
да вообщӧ, бур вылӧ...
Тӧдан, кыдзи Некрасовлӧн: «Быдман кор, Саша, тӧдмалан».
— Дядь, — мӧвпалігтыр юалі ме, — а ті абу изобретатель?
— Тсс...
— чуньсӧ вомдорас пуктӧмӧн мудера мигнитіс меным да надзӧник вочавидзис дядь.
— Та йылысь пока ог кутӧй сёрнитны!
Дядь лои мелі да бур.
Сійӧ сетіс меным дас вит чӧлкӧвӧй, медым ме сійӧс видзи, мый вылӧ меным колӧ.
Тапкӧдыштіс веськыд пельпомӧ, сэсся шуйгаӧ, надзӧник тувкис кулакнас бокӧ да, эновтны позьтӧм уджъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, пырысь-пыр жӧ муніс.
Коли куим лун.
Славкакӧд меным сідзи и эз удайтчы аддзысьны — паркӧ сэсся сійӧ эз нин волы.
Луннас кар кузя котралігӧн ме сувтовкери писчебумажнӧй магазинса витрина дорын да дыр сулалі ыджыд географическӧй карта дорын.
Со сійӧ и Одессаыс!
Орччӧн каръяс Херсон, Николаев, Тирасполь, шуйгавылас — румынъясӧн захватитӧм Бессарабия канму, веськыдвылас — дзоридзалысь да жар Крым, а уліас, ылын, Кавказӧдз, Турцияӧдз, Болгарияӧдз, — шылькнитчӧма Сьӧд саридз...
<rus>И волны бушуют вдали...</rus>
<rus>Товарищ, мы едем далеко,</rus>
<rus>Далеко от здешней земли</rus>.
Ме сэсся эг нин кут вермыны терпитны.
Ме пыралі лавкаӧ да ньӧби компас.
abu
abu
Петі да бара витрина дорӧ сувті.
А со сійӧ и войвыв!
Кола кӧдж.
Еджыд саридз.
Зумыш, кӧдзыд, йи кодь саридз.
Кӧнкӧ тані, канал вылын, уджалӧ менам батьӧй.
Медбӧръяысь сійӧ гижис кутшӧмкӧ Сорокасянь.
Сорока...
Сорока!
Со сійӧ и Сорока.
Веськыда кӧ шуны, бать гижліс этша и шоча.
Но бӧръясьыс сійӧ мӧдӧдӧма кузь письмӧ, кытысь, веськыда кӧ шуны, ме этшатор гӧгӧрвои.
И ме кӧ эськӧ эг тӧд, мый бать менам уджалӧ лагерьясын, кӧні винаӧн оз вузасьны, ме эськӧ думышті, мый письмӧ гижигас сійӧ вӧлӧма неуна кодкодь.
Ӧти-кӧ, письмӧыс эз вӧв йиджтысьӧма шогӧн, кыдзи войдӧр, а первойя строкаясас жӧ сійӧ видӧма менӧ математика кузя «бӧжъясысь».
Мӧд-кӧ, сійӧ гижис, мый кутшӧмкӧ взрывӧн сылысь чуньджынсӧ нӧбӧдіс да юрсӧ дойдіс, но гижис та йылысь сідзи, быттьӧ сэні бой да сы бӧрын эм мыйӧн ошйысьны.
Коймӧд-кӧ, дзик виччысьтӧг сійӧ менӧ быттьӧ убеждайтіс, мый олӧмыс водзын на и мед ме ог лыддьы сійӧс йӧйӧн либӧ пропадитӧм мортӧн.
И тайӧ менӧ сэки чуймӧдіс, сы вӧсна мый ме эг вӧв синтӧм да некор эг чайт, мый олӧмыс коли нин.
А мӧвпалі кӧ нин, то тадзи: мый олӧмыс сӧмын на заводитчӧ.
Таысь кындзи, ме некор эг лыддьыв батьӧс йӧйӧн да пропадитӧм мортӧн.
Мӧдарӧ, ме лыдди сійӧс тӧлка да бур мортӧн, но сӧмын эз кӧ видз эськӧ сійӧ Валентина вылӧ казеннӧй сьӧм, то вӧлі эськӧ, дерт, ёна бурджык!
И ме решиті, мый кыдзи сӧмын пыра мичманскӧй школаӧ, пырысь-пыр жӧ гижа батьлы.
А мый тайӧ збыль тадзи лоӧ — ме ӧні крепыда эски.
Ме нюмъялігтыр сулалі дзирдалысь витрина дорын и друг кылі, мый кодкӧ менӧ чуксалӧ:
— Детинка, лок татчӧ!
Ме бергӧдчи.
Пӧшти орччӧн, пельӧсас, рычаг дорын, коді веськӧдлӧ светофор биясӧн, сулаліс милиционер да еджыд перчаткиа кинас корис менӧ ас дорас.
«ГО‒48‒64!» — дрӧгниті ме.
И дрӧгниті ме зэв ёна, быттьӧ кодкӧ ветлысь-мунысьяс пӧвстысь пуктіс биа чигарка помсӧ меным сьылі вылӧ.
Первой ме кӧсйи пышйыны.
Но пӧдӧшваяс быттьӧ сибдісны пӧсь асфальтас, и ме шатовмуні да кутчыси магазин витринаводзса югъялысь порученьӧ.
«Да, — повзьӧмӧн думышті ме, — пышйыны сёр нин!
Со и шеді!»
— Детинка!
— выльысь чукӧстіс милиционер.
— Мый нӧ тэ сувтін?
Лок ӧдйӧджык.
Сэки ньӧжйӧник да веськыда, милиционерлы синмас веськыда видзӧдіг, ме матыстчи.
— Да, — шуи ме зэв нор гӧлӧсӧн.
— Да, ме тіянӧс кывза!..
— Детинка, — шуис милиционер да зэв тэрыба вежис рычагсӧ, и виж би пыдди ломзис турунвиж, — вӧч буртор, вудж уличасӧ да ворота дорын личкы дворниклы кнопкасӧ.
Меным колӧ минут кежлӧ ветлыны, а ме ог вермы.
Сійӧ тайӧс висьталіс нӧшта ӧтчыд, и сӧмын сэки ме сійӧс гӧгӧрвои.
Ме ог помнит, кыдзи вуджи уличасӧ, лички кнопкасӧ да надзӧникӧн мӧдӧдчылі аслам туйӧд, но чувствуйті, мый мунны ог вермы, да крута кежи первойя воротаӧ.
Гырысь синва войтъяс визувтісны менам пӧсь банбокъяс кузя, голяӧй дрӧжжитіс, и ме крепыда кутчыси водосточнӧй трубаӧ.
— Мед жӧ ставсӧ лоӧ ёрӧма!
— скӧрысь горӧді ме да чужйи руд каменнӧй стенаӧ.
— Мед лоӧ ёрӧма, — бротки ме, — татшӧм олӧмсӧ, кор мортлы лоӧ быдторйысь повны кроликлы моз, кӧчлы моз, руд шырпилы моз!
Ме ог кӧсйы тадзи!
Ме кӧсъя овны, кыдзи ставыс олӧны, кыдзи Славка олӧ, коді вермӧ спокойнӧя личкавны став кнопкаяс, вочавидзны став вопросъяс вылӧ да видзӧдны йӧз синмӧ веськыда, а не повзьыны да усьны налӧн быд виччысьтӧм кывйысь да вӧрасысь.
Сідзи сулалі ме да сыркъялі; синва визувтіс известкаӧссьӧм сандали вылӧ, и бӧрдӧм бӧрын меным лои кокньыдджык.
Кодкӧ вӧрзьӧдіс менӧ киӧд.
— Детинка, — юаліс менсьым том тӧдтӧм нывбаба, — тэ мый бӧрдан?
Тэнӧ ӧбидитісны?
— Эз, — синваӧс чышкиг вочавидзи ме, — ме ачым ачымӧс ӧбидиті.
Нывбаба нюммуніс да босьтіс менӧ киӧд.
— Но вермӧ ӧмӧй морт асьсӧ ӧбидитны?
Тэ, гашкӧ, доймин, усин?
Ме довкйӧдлышті юрӧн, синвасорӧн нюммуні, кутлі сылысь кисӧ да петі улича вылӧ.
Код тӧдас мыйла, меным кажитчис, мый шудӧй менам абу нин ылын...
И тайӧ луннас ме вӧлі крепыд.
Менӧ чардби эз ви, и ме эг усь, эг горӧд и эг бӧрддзы шогӧйла, кор пӧкатӧд лэччӧм бӧрын ме пыри заборса розьӧд да аддзи миян садйысь пеж старик Яковӧс.
Сійӧ пукаліс меным мышкӧн, и найӧ дядькӧд мый йылысь кӧ кыпыда сёрнитісны.
abu
Ме тювкниті кустъяс сайӧ да бокӧн, бокӧн, беседка колясъяс пӧлӧн петі кильчӧ дорӧ да кайи выліӧ.
Вот ме и аслам жырйын.
Кватиті графин, юышті помсяньыс.
Тшӧкмуні.
Тупки кичышкӧдӧн вомӧс, надзӧник кызышті.
Видзӧдлі гӧгӧрбок.
Буракӧ, старик Яков локтӧма татчӧ неважӧн на.
Кичышкӧдыс вӧлі ва, абу на косьмӧма.
Ӧшинь пӧдушка вылын туплясис сӧмын ӧти чигарка пом, а старик Яков, кор эз лэдзчысь висьысь улӧ, куритіс помасьлытӧг.
Крӧвать вылын туплясисны дядьлӧн кепкаыс да чабралӧм газет.
Вот и ставыс!
Абу, абу ставыс.
Пӧдушка увсяньыс тыдаліс портфель пом.
Ме видзӧдлі ӧшинь пыр.
Льӧм пу коръяс костӧд ме аддзи, мый кык друг пыр на сёрнитісны.
Ме восьті портфельсӧ.
Салфетка, дӧрӧм, кык галстук, помазок, бритва, носки кутан резинкаяс.
Кофе улысь картон кӧрӧбка.
Пытшкас мыйкӧ эм.
Восьті.
Трудӧвӧй Знамя орден, Гӧрд Кодзув орден, МОПР значок, емъяс, сунис тюрикъяс, валерианӧвӧй капляяса пузырёк.
Ещӧ носки, носки...
А тайӧ?
И ме видзчысьӧмӧн кыски портфель пельӧсысь сьӧд браунинг.
Ме надзӧникӧн ойӧсті.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ браунингыс, коді вӧлі Валентина верӧслӧн да куйліс ящикын, кодӧс ме жугӧді.
Но, да!..
Со сійӧ вушйыштӧм воропыс.
Кыски обоймасӧ.
Сідзи и эм: квайт патрон, и ӧти абу.
Ме пукті браунингсӧ портфельӧ, игналі да сюйи пӧдушка улӧ.
«Мый нӧ вӧчны?
А мый ӧні гортын вӧчсьӧ?
Дерт, мый налы жугалӧм ящикӧдз, вузалӧм горжеткаӧдз!
Шог да ёна лёк, кӧнкӧ, ӧні Валентиналӧн том верӧслы.
Вермасны видны да прӧститны мортӧс воштӧм документысь.
Вермасны бергӧдны воштӧм сьӧм.
Но некор оз прӧститны да оз вунӧдны мортлы боевӧй оружие воштӧмысь!
Сійӧ оз вузавсьы и оз ньӧбсьы.
Сійӧс, документӧс моз, оз позь подделайтны да вӧчны фальшивӧй сьӧмӧс моз.
Сійӧ век суровӧй, грознӧй да настӧящӧй».
Кань моз чеччышті ме террасалань да шумтӧг бергӧді ключсӧ, сы вӧсна мый пос кузя кодкӧ кайис.
Но тайӧ эз вӧв Яков и эз вӧв дядь — найӧ пыр на пукалісны садйын.
Ме пидзикокаси да куті видзӧдны ӧдзӧс костӧд.
Пырис старука.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис меным зэв нин долыдӧн да банйӧмаӧн.
Ӧти киас сылӧн вӧлі дзоридзьясысь букет, мӧдас — лакируйтӧм бедь.
Дзоридзьяссӧ сійӧ пуктіс ва тыра стӧканӧ.
Сэсся босьтіс тумбочка вывсьыс дядьлысь рӧмпӧштансӧ.
Видзӧдчыштіс, нюммуніс.
Сэсся, буракӧ, рӧмпӧштанас сылы мыйкӧ эз кажитчы.
Сійӧ мыччыліс кывсӧ, сьӧлыштіс.
Думайтыштіс.
Босьтіс стенын ӧшалысь кичышкӧд да джоджсьыс дульсӧ чышкис.
«Ак тэ, пӧрысь выжыв!
— скӧрми ме.
— А ме сійӧ кичышкӧднас чужӧмӧс чышка!»
Сэсся старука мерайтіс еджыд кепка.
Корсьысис дядь зептысь.
Судзӧдіс содзтырыс посни сьӧм.
Торйӧдіс ӧти монетка — ме эг аддзыв, гривенник али кык кӧпейкаа, — дзебис аслас зептӧ.
Кывзысьыштіс.
Босьтіс портфель.
Корсьысьыштіс, кыскис старик Яковлысь ӧти гӧрд мужскӧй носки резинка.
Кутыштіс сійӧс, думайтыштіс да тшӧтш зептас сюйис.
Сэсся сійӧ пуктіс портфельсӧ местаас да кокни, йӧктысь походкаӧн петіс жырйысь.
Ме пыр жӧ сы бӧрын пыри жырйӧ.
Перйи портфельсӧ, кыски браунингсӧ да дзеби зептӧ.
Сюйи питшӧгӧ и кольӧм гӧрд резинкасӧ.
Шыбиті крӧвать вылӧ дядьлысь орйӧдлӧм кизьяса гачсӧ.
Пызан дорышӧ пукті дзоридза стӧкансӧ, босьті пӧдушка, кисьті салфетка вылӧ одеколон да ӧшинь пыр чеччышті садйӧ.
Кор ме вои мыльк сайӧ, ме кайи жугалӧм беседка дорӧ.
Нетшышті лапкор лист, гартышті браунингсӧ да сюйи сійӧс потасӧ.
Лэччи.
Петі розьӧд.
Муні забор гӧгӧр да сувті калитка водзӧ.
Тані ме ышловзи, чышки чужӧмӧс, перйи зептысь компас да, «По военной дороге» сьылігтыр, восьті калиткасӧ.
Дядь да старик Яков пыр жӧ бергӧдчисны.
Ме быттьӧ чуйми, кор аддзи старик Яковӧс, да здук кежлӧ дугдылі сьывны, но пыр жӧ, сӧмын надзӧнджык, бӧр заводиті.
Матыстчи, здоровайтчи да петкӧдлі компас.
— Дядь, — шуи ме, — видзӧдлӧй компас вылас.
Кӧні тасянь Одессаыд?
— Моряк!
Лаперузо!
Капитан Грантлӧн пи!
— ошкыштіс менӧ дядь да, буракӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый ме эг зумыштчы да эг шензьы, кор аддзи татысь старик Яковӧс, коді ӧні вӧлі кушӧдз бритчӧма — устӧм, диагоналевӧй гимнастёркатӧм, а паськыд парусинӧвӧй костюма да идзас шляпаа.
— Со эстӧні Одесса.
Талун ми колльӧдам старик Яковӧс пристаньӧ паракод вылӧ: сійӧ мунӧ Черниговӧ аслас висьысь баб дінӧ, а сэк кості ме нуӧда тэнӧ Одессаӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ выльтор.
Но ме нинӧм эг петкӧдлы да чӧла довкниті юрӧн.
— Тэ терпитышт, — шуис дядь.
— Терпение — моряклӧн свойство.
Помнита, кыдзкӧ кывтім ми ӧтчыд руа кадӧ...
Да, висьтала мӧдысь.
Тэ кӧні котралін?
Мыйла плешкыд ва?
— Гортӧ тэрмаси, — висьталі ме.
— Мӧвпалі, мед эськӧ ӧбед кежлӧ не сёрмыны.
— Миянӧс талун старик Яков гӧститӧдӧ, — юӧртіс дядь.
— Збыль ӧд, бур морт, тэ талун бумажниктӧ пыркӧдыштан?
Тэ, Сергей, неуна виччысьышт, а ми жырйӧ пыралам.
Сэні сійӧ туй бӧрад пыркӧдчыштас, весасьыштас, и сэки мунам ресторанӧ.
Ме колльӧді найӧс на вылӧ видзӧдӧмӧн, пукси скамья вылӧ да, компас вылӧ видзӧдлывліг, куті серпасавны лыа вылӧ светса канмуяс.
Эз коль и куим минут, кыдзи пос кузя кыліс камӧдӧм, да туй вылӧ лэбыштіс-петіс дядь, а сы бӧрся, пинжактӧг, тшайпода сандалиа, старик Яков.
— Сергей!
— горӧдіс сійӧ.
— Эн-ӧ аддзыв тэ татысь старукасӧ?
— А сійӧ, дядь, дворын гулюясӧс вердӧ.
Со, кыланныд, кыдзи найӧс сійӧ чуксалӧ?
«Гули, гули!»
— «Гули, гули»!
— скӧрысь ырӧстіс старик Яков.
— Ме вот сылы петкӧдла «гули, гули!»
— Сӧмын меліа!
Сӧмын меліа!
— ӧлӧдіс мунігас дядь.
— Сэки ми пыр жӧ...
Ми сійӧс пыр жӧ...
Гулюяс шумӧн жбыркнитісны вевт вылӧ, а старука полігтырйи видзӧдліс сы дінӧ матыстчысь мужичӧйяс вылӧ.
— Сӧмын надзӧнджык!
Сӧмын меліа!
— орӧдіс дядь старик Яковӧс, коді калитка дорсянь нин заводитіс видчыны.
— Бур лун, бур поводдя!
— тэрыба заводитіс дядь.
— Лэбач-гулю — енмӧн сетӧмтор.
Кывзӧй, мамаша, ті миянлы ӧні вайинныд жырйӧ быдсямапӧлӧс...
дзоридзьяс, василёкъяс, лютикъяс?..
— Аслам другъяслы, — заводитліс старука, — бур йӧзлы...
Ай-ай!
Мый сійӧ ме вылӧ сідзи видзӧдӧ?
— Бурӧн кора, йӧй, сет!
— друг горӧдіс старик Яков.
— Тэныд жӧ лёкджык лоӧ!
— Сӧмын меліа!
Сӧмын меліа!
— горӧдіс Яков вылӧ дядь.
— Кывзӧй, донаӧй: вайӧй бӧр, мый ті миянлысь босьтінныд.
Но, мый вылӧ тіянлы сійӧ?
Ті гӧгӧрвоысь нывбаба (ланьт, Яков!) , пӧрысь морт...
Но, мый ті, салдат, али мый?
Вот аддзанныд, ме кора тіянӧс...
Но, видзӧдӧй, ме сувті тіян водзӧ ӧти пидзӧс вылӧ...
Да, пӧдлав, Яков, калиткасӧ!
Кодӧс нӧшта чӧртыс вайӧдӧ?!
Но пӧдлавны вӧлі сёр нин: сэні сулаліс старукалӧн тошка пиыс да чуймӧмӧн видзӧдіс паськӧдӧм синма старука вылӧ да пидзикокасьӧм дядь вылӧ.
Дядь чеччыштіс мач моз да кутіс висьтавны, мыйын делӧыс.
— Мама, сетӧй,
— стрӧга шуис сылӧн пиыс.
— Мыйла ті тайӧс вӧчинныд?
— Но на память!
— нориника корис старука.
— Ме сӧмын кӧсйи бур, дона память вылӧ!
— На память!
— скӧрысла горӧдіс дядь.
— Кватитӧй сійӧс!
Босьтӧй!..
Со сійӧ сылӧн зептас!
— На!
Джагалӧй!
— друг дзик спокойнӧй да скӧр гӧлӧсӧн горӧдіс старука да шыбитіс турун вылӧ гӧрд резинӧвӧй кӧртӧд.
— Тайӧ менам кӧртӧдыс!
— торжественнӧя шуис старик Яков.
— Ачым лун-мӧд сайын ньӧблі Гомельысь.
Вай водзӧ перъяв!
Старука шыбитіс сылы кок улас кык кӧпейка да гугӧдіс зепсӧ.
Сэсся зептас сылӧн нинӧм нин эз вӧв.
Кык час чӧж куим мужик ноксисны старукакӧд, грӧзитісны, уговаривайтісны, корисны, кланяйтчисны...
Но сійӧ сӧмын сьӧласис, пинясис да весиг кыдзкӧ кучкис бедьнас старик Яковлы балябӧжас.
Черниговскӧй паракод вешйытӧдз кадыс этша нин коли,
и сэки дядь да Яков, кодъяс вӧлі зэв ёна скӧрмӧмаӧсь да сибдӧм гӧлӧсаӧсь, пырисны пасьтасьны.
Старик Яков вежис пӧсялӧм вӧсна кӧтасьӧм дӧрӧмсӧ.
Ме чуймӧмӧн видзӧді сылӧн ён пельпомъяс вылӧ; сылӧн вӧлі гожъялӧм, гӧна телӧ, и мышцаясыс кучик улас ворсісны да вешъясисны быттьӧ кӧрт шаръяс.
«Да, тайӧ чукля кока дубыд шумитыштас на, — думышті ме.
— А ӧд сійӧ кор пасьтасяс, нюгыльтчас, кутас кызны да сьӧлӧм бердас кутчысяс, но кыдзи он шу, мый тайӧ и збыль висьысь, пиньтӧм старик!»
Пристань вылӧ мунтӧдз матыстчис старукалӧн пиыс да висьталіс, мый уборнӧйын плавъялӧ мӧд гӧрд носки резинка.
Сэки ставныс ышловзисны да решитісны, мый йӧй старукаыс сэтчӧ жӧ вӧйтіс браунингсӧ...
Но вӧчны вӧлі нинӧм!
Гуӧ пырны, дерт, некодлы эз вӧв окота, а тайӧ пемыд делӧас бокӧвӧйӧс некод эз кӧсйы корны.
Ме видзӧді жугалӧм беседкаа мыльк вылӧ, мӧвпалі ассьым дум да, дерт, чӧв олі.
Пристаньӧ ми локтім водз.
Сӧмын на объявитісны посадка, а паракод вешйытӧдзыс вӧлі на дзонь час.
Старик Яков ӧдйӧ пырис каютаас и сэсся ни ӧтчыд нин эз петав.
Ми дядькӧд шӧйтім палуба кузя, и ме чувствуйті, мый дядь мыйыськӧ тӧждысьӧ.
Сійӧ ӧтарӧ кольліс менӧ ӧтнамӧс, шулывліс, либӧ сылы колӧ то мыссянінӧ, то буфетӧ, то киоскӧ, то старик Яков дінӧ.
Медбӧрын сійӧ воис зэв рад да чургӧдіс меным китырыс еджыд черешня.
— Ба!
— чуймӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Видзӧдлы!
А со локтӧ тэнад Славка другыд!
— Тэныд ӧмӧй эсылань мунны?
— юалі ме Славка дорӧ уськӧдчиг.
— Ме ӧд тэныд висьтавлі, мый катыд, — вочавидзис Славка.
— Видзӧдлы, кысянь ваыс визувтӧ?..
А тэ татчӧ?
Черниговӧдз?
— Ог, Славка!
Ми сӧмын ӧти тӧдсаӧс колльӧдам.
— Жаль!
А то кыкӧнлы эськӧ гажаджык вӧлі.
А батьлӧн бинокльыс ён, восьмикратнӧй.
— Видзӧдӧй, — сувтӧдіс миянӧс дядь.
— Со и ва вылас кутшӧм комедия!
Ичӧтик скӧр паракод, коді сьӧдӧдӧма тшынсьыс, зэв ёна кучкаліс ваӧ кӧлесаяснас да кыскис ас бӧрсяыс ыджыд баржа.
Друг ме казялі, мый миян сувтсьӧма буретш сійӧ каюта ӧшинь дорӧ, кытчӧ пырис старик Яков, и ӧні сэтысянь, занавес костӧдыс, видзӧдісны сылӧн прӧтивнӧй быльсвидзысь синъясыс.
«Пукалан, сюзь, а югыдсьыс полан», — думышті ме да кыски Славкаӧс мӧдлаӧ.
Паракод мӧдысь тутӧстіс.
Дядь муніс Яков дінӧ, а ме прӧщайтчи Славкакӧд.
— Эн вунӧд пӧнарлаыд пыравны, — казьтыштіс сійӧ.
— Бать аски быть бӧр локтас.
— Ладнӧ, пырала!
Прӧщай, Славка!
Ло шуда!
— И тэ сідз жӧ!
Гей, папа!
Ме тані!
— горӧдіс сійӧ да уськӧдчис батьыслань, коді, киас бинокль кутігтыр, петіс палуба вылӧ.
Водзджык, арестуйттӧдзыс, менам батьлӧн вӧлі наган, и ме нин тӧді, мый быд оружиелӧн эм аслас номер и, кӧні кӧть сійӧ эз ло, тайӧ номер сертиыс пыр корсясны сылысь кӧзяинсӧ.
Асывнас ме кисьті панера кӧрӧбкаысь печенье, сюялі газетнӧй бумага, пукті сэтчӧ браунинг, гартышті кӧрӧбкасӧ, зэлыда кӧрталі бечёвкаӧн да дядьысь гусьӧн петі ывла вылӧ.
Ме юалі паныдасьысь мортлысь, кӧні тані Киевын <rus>«стол находок»</rus>.
Мӧскуаын татшӧм «столсьыс» Валентина пӧлучитіс трамвайӧ вунӧдӧм прӧшви тубрас.
«Киев, — мӧвпалі ме, — сідзжӧ ыджыд кар, и сідзкӧ и тані уна буртор вошталӧны йӧзыс».
Меным висьталісны туйсӧ.
Ме мӧвпалі, мый тайӧ «столас» сюя тубрассӧ ӧшинь пырыс.
«Вот, — шуа, — видзӧдлӧй, мыйкӧ аддзи, а меным некор».
И пырысь-пыр жӧ пета.
Мед найӧ кыдзи кӧсйӧны, сідзи и разбирайтчӧны.
Но первой, мый меным эз кажитчы — сійӧ, мый «столыс» вӧлӧма милиция управление бердын.
Падъялыштӧм бӧрын век жӧ пыри.
Дежурнӧй висьталіс жырйыслысь номерсӧ.
Некутшӧм ӧшинь сэні эз вӧв.
Паськыд барьер сайын пукаліс милицейскӧй формаа морт, а сы водзын пызан вылын куйлісны быдсямапӧлӧс бумагаясыс да сэн жӧ зэв ыджыд размера югъялысь колоши.
Ме водзын ӧчередьын сулалісны кыкӧн.
— Сідз, — юасис милиционер ёсь ныра да гӧрд уска мортлысь, — тіян нимныд — Павло Фёдоров Павлюченко.
Адресыд: Большой Красноармейскӧй, нелямын.
Тайӧ колошисӧ, дас нёльӧд номер, шуйга кокӧ, ті аддзӧмныд ворота дорысь, кор мунӧмныд нелямын квайтӧд номера пивнӧй лавкаӧ.
Сідзи-ӧ ме гижи?
— Сідз, — вочавидзис гӧрд уска морт.
— Ме тӧрыт вӧлі юӧма, и, сідзкӧ, талун пыри, медым бара... эсійӧс...
— Сійӧ факт дорас оз относитчы, — торкис сійӧс милиционер.
— Пӧлучитӧй квиток да кырымасьӧй.
— Ме кырымася, — мыйла нӧ!
Видзӧда ме...
<rus>Мать честная</rus>!
Куйлӧ сійӧ, колошиыс...
дзирдалӧ.
Ме корси, корси — мӧдыс абу.
Ме честнӧй морт, меным йӧзыдлӧн оз ков.
Шуам ещӧ кыкнанныс кӧ, а то ӧтиыс.
Вай, думайта, нуа!
Гашкӧ, воштіс сійӧс ми вок кодь жӧ труженик.
— Ӧти!
— сурова шуис милиционер.
— Кӧть и кык, всё равно вайны колӧ.
Кутшӧм ті йӧйӧсь.
Сідзкӧ, татчӧ колӧ вайны, мый аслыд оз ков?
Водзӧ коді?
— Ме честнӧй морт, — квитанциясӧ дзебиг броткис сійӧ.
— Ме кӧть эг сӧмын кыкӧс...
куимӧс аддзи, и то эськӧ вайи.
Да кутшӧм сэтшӧм дас нёльӧд номера кок?
Со менам кокӧй...
буретш...
ӧкуратнӧй.
А тайӧ мый?
Сюръялы кӧм?..
Шатласигтыр сійӧ мӧдӧдчис петанінлань, а сы бӧрся тювкниті и ме.
«Ог, — мӧвпалі ме, — ӧти колош вӧсна кӧ тадзи юасьӧны, то менам добраӧн дыр он мын».
Шогсигтыр ме локті гортӧ да дзеби браунингсӧ важ местаас.
Колӧ вӧлі мыйкӧ мӧдтор думыштны.
Рытланьыс ме котӧрті Славка баб дорӧ.
— Эз лок батьыс!
— шуис сійӧ.
— И то куимысь управлениесянь звӧнитісны да кыкысь заводсянь...
Но, со, кылан?
Бара звӧнитӧны!
— И сійӧ вештіс дзожгысь скӧвӧрӧдасӧ да катласьӧмӧн муніс телефон дорӧ.
— Дзик мат!
— локтігмозыс ышловзис сійӧ.
— Но, задержитчис, но, эз удит паракод вылас...
Оз ӧд сетны мортыдлы гӧтырыскӧд да мамыскӧд олыштны!
Аски волы, донаӧй!
Да кытчӧ нӧ тэ?..
Сёй котлет, пирожок!
Ме гӧтӧвиті, а сёйнысӧ некодлы.
Ме аттьӧалі бур старукаӧс, но сёйны ӧткажитчи.
Площадь вылӧ мунігӧн ме аддзи справочнӧй бюролысь киоск.
Матыстчи матӧджык да лыдди, мый, мукӧдпӧлӧс кындзи, тані сетсьӧны быд учебнӧй заведениеӧ пыран условиеяс йылысь справкаяс да доныс сыысь пӧлтинник.
Сэки ме заполниті Одесса карса мичман школа вылӧ бланк.
Вочакывйысла тшӧктісны локны часджын мысти.
Виччысигмоз ме муні шӧйтны орчча уличаясті, пыравлі лавкаясӧ, магазинъясӧ да видзӧдлывлі прӧстӧ йӧз ӧшиньясӧ.
Медбӧрын прӧйдитіс часджын!
Тӧвзьышті киоск дорӧ.
Кватиті меным чургӧдӧм бумага.
...Некутшӧм мичманскӧй школа Одессаын абу и абу вӧвлӧма.
Ме шатовмуні.
Шогӧй менам вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ме весиг бӧрддзынысӧ эг вермы,
abu
и меным сэки окота вӧлі, медым тайӧ дядьсӧ чардбиӧн виис либӧ мед сійӧ вильснитіс да увлань юрӧн кыр йывсянь Днепрӧ уси.
Сьӧлӧм вылын вӧлі тыртӧм да кӧдзыд.
Нинӧм ӧні водзын эз югвидз, эз сет и эз шонты.
Гортӧ мунны эз вӧв окота, но мунны меным сэсся вӧлі некытчӧ.
И сэки ме решиті, мый аски жӧ гусяла дядьлысь сё либӧ кыксё шайт да муна кытчӧ синъяс видзӧдӧны.
Гашкӧ, воӧдча саридз дорӧдз да медася паракод вылӧ.
А гашкӧ, дзебся трюмас, — восьса саридзад ӧд матросъясыд оз шыбитны...
abu
Гашкӧ, и шыбитасны...
йӧйталӧм!
Ставыс юрын гудыртчис.
Локті гортӧ и пыр жӧ узьны воді.
Кор воис дядь, ме эг кывлы.
Войнас дядь тракнитіс менӧ соскӧд.
— Тэ мый равзан?
Вод, кыдзи колӧ, а то паськӧдчӧма!
И колӧ жӧ тэныд лунтыр шонді водзын шӧйтны!
Ме бергӧдчи и быттьӧ бара кытчӧкӧ вӧйи.
Садьми.
Шондіа.
abu
Юрӧй пӧсь.
Дядь эз нин вӧв.
Заводитлі йӧв юны да булки сёйны — абу чӧскыд.
Сэки дум вылӧ уси тӧрытъя кӧсйӧмӧй да дышпырысь, неосторожнӧя куті корсьысьны чемоданъясысь.
Сьӧм эг аддзы.
Буракӧ, дядь новлӧдліс сьӧрсьыс.
Петі да мӧвпалігтыр мӧдӧдчи кытчӧкӧ.
Банбокъясӧй ӧзйисны, и вом пытшкӧсын вӧлі кос.
Некымынысь сувтлі киоскъяс дорӧ да горша юи йиа ва.
Медбӧрын мудзи да пукси шойччыны сук каштан улӧ.
Меным ставыс нин вӧлі дзик веськодь, и ме эг нин думайт ни дядь йылысь, ни старик Яков йылысь.
Ме водзын вирдыштавлісны разнӧй серпасъяс.
Му, видз, ю.
Тиль-тиль, тирлюли!
И менам бара дум вылын: бать да ме.
Сійӧ сьылӧ.
Енма-муа костӧд
Енкай жбыръялӧ...
«Папа, — шуа ме сылы, — тайӧ зэв бур песня.
Но ӧд тайӧ абу салдатскӧй!» — «Кыдзи абу салдатскӧй?
— и сійӧ зумыштчӧ.
— Но, со тулыс, кылӧ шоныд му дук.
Медбӧрын оз лымъяв, оз зэр, а шонтӧ шинель пыр жар шонді.
Со цепыс водіс...
Бойыс абу на.
А сійӧ вылісяньыс: тиль-тиль, тирлюли, тирлюли!..
Гӧгӧрбок спокойнӧ, чӧв-лӧнь...
И со тэныд кажитчӧ: ме куйла винтовкаӧн.
А ӧд кодкӧ уськӧдас тӧдвылас и менӧ да гусьӧникӧн ышловзяс.
Кыдзи нӧ абу салдатскӧй?
Но, мый? Ӧні гӧгӧрвоин?»
— «Да, да! Гӧгӧрвои!»
Кодкӧ вӧрзьӧдіс менӧ пельпомӧд.
Дышиника ме восьті синмӧс да повзьӧм вӧсна бӧр куни.
Ме водзын сулаліс буретш сійӧ олӧма мортыс, кодӧс ми вагонын грабитім.
Менам юрӧй вӧлі бритӧма, пилоткатӧм, чужӧмӧй гожъялӧма, плешкӧй ва; сійӧ вӧлі мыйыськӧ расстроитчӧма да эз тӧд менӧ.
— Детинка, — калитка вылӧ индіг юаліс сійӧ менсьым, — тэ эн аддзыв, важӧн-ӧ муніс кӧзяйкаыс тайӧ керкасьыс?
Ме чӧла довкниті юрӧн.
— Э!
Да тэ, вӧлӧмыд, вокӧ, дзик узян!
— дӧсадапырысь шуис сійӧ, мыйкӧ горӧдіс шоперыслы, чеччыштіс машинаас да муніс.
Ме видзӧдлі гӧгӧрбок да сӧмын ӧні гӧгӧрвои, мый важӧн нин пукала Славка керкадорса скамейка вылын и мый тайӧ мортыс сӧмын на игӧдчис пӧдса калиткаас.
Тэрыба видзӧдлі ме улича ним да керка номер вылас.
Коркӧ ме гижа Славкалы письмӧ.
Мыйкӧ ставыс тешкодь да гӧгӧрвотӧм.
Кватиті карандаш да тэрыба куті корсьны сӧстӧм бумага тор, медым гижны адрес.
Сюри!
Стоп!
Карандаш кутіс тіравны да уси изъяс вылӧ, а ме, ӧградаӧ кутчысигтыр, бӧр лэдзчыси скамья вылӧ.
Тайӧ бумага торсӧ паркын прӧщайтчигӧн меным сетіс Нина.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма телефон.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ телефон номерыс, кодысь ме биысь моз полі:
«Г 0‒48‒64»
Сідзкӧ, корсис менӧ эз милиция!
Но коді нӧ?
Мыйла?
Но, гашкӧ, ме ӧшибитчи, и газетын телефон номерыс дзик абу тайӧ?
Колӧ вӧлі видлавны.
Ӧдйӧджык!
Ӧні жӧ!
Ме сэсся эг нин чувствуйт ни мудзӧм, ни юр висьӧм.
Котӧрті пельӧсӧдз, а кежигас зураси Славка бабкӧд.
abu
Ме сувті да висьталі сылы, мый сыла сӧмын на машина воліс.
— Машина?
— надзӧникӧн юаліс сійӧ, и вомдоръясыс кутісны тіравны.
— Ак, мый меным машинаыд!
Ме и ачым нин ставсӧ тӧда.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да повзи: синъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь, чужӧмыс вижӧдӧма.
И дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс меным, мый вӧрті бӧрсӧ локтігӧн Славка батьлы кодкӧ сутшкӧма пуртӧн мышкуас и ӧні сійӧ куйлӧ больничаын куланвыйын.
Грознӧй да скӧр подозрениеяс топӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
Плешкӧй менам доналіс.
И, быттьӧ доддявлытӧм вӧв, ме уськӧдчи котӧртны гортӧ, медым тӧдмавны став правдасӧ.
Гортын пызан вылысь ме аддзи записка.
Дядь стрӧга тшӧктӧма менӧ некытчӧ не мунны, сы вӧсна мый талун ми мунам Одессаӧ.
Пызан пасьтаыс вӧлі шыблалӧма чигарка помъяс, крӧвать вылын куйліс тӧдса идзас шляпа.
Черниговысь «висьысь бабыс» дорысь старик Яков воис мыйкӧ зэв регыд.
— Морт виысьяс!
— кын вомдоръясӧн нурбыльті ме.
— Ті шыбитанныд менӧ поезд кӧлеса улӧ, и мун-ветлы сэки капитан ылі Индияӧ...
Сідзкӧ со мыйла ме тіянлы вӧлі кола!
«Мун, тӧдмась, — дум вылӧ уси меным паркын сёрни, — сійӧ детинкаыс, тыдалӧ, бур».
Бандитъяс, — гӧгӧрвои ме, — а гашкӧ, и шпионъяс!
Пидзӧсъяс менам дрӧгнитісны, и ме куті чувствуйтны, мый не ас вӧляысь пукся джоджӧ.
Ӧдва вои крӧватьӧдз.
Судзӧдчи графинӧдз.
Горша юи.
«Г 0‒48‒64»
Перйи газет.
Да, номерыс сійӧ жӧ!
Воді.
Куйлі.
Узьӧм — абу узьӧм.
Вугралӧм.
«Эк, йӧй ме, йӧй!
Сідзкӧ со и татшӧм шпионъяс овлӧны, бурӧсь!..
«Сёй калбас, булки»...
«Гӧгӧрбок аромат, дзоридзьяс, природа».
А праздник — гажа Первой май?
А Гӧрд Армиялӧн гым шы да йиркакылӧм?
А, эг жӧ ті вӧсна, мед ті чергӧдчанныд, бӧрді ме, кор аддзылі киноысь, кыдзи куліс гыяс пӧвстын Чапаев!..»
Ме чеччышті, уськӧдчи бусӧсь телефон дорӧ да звӧниті.
— Вайӧй меным: Арбат 0‒48‒64.
— Но сійӧ Мӧскуаын, а тайӧ Киев, — вочавидзис меным чуймӧм гӧлӧс.
— Сета тіянлы междугороднӧй.
Бара гӧлӧс:
— Междугороднӧй кывзӧ!
— Вайӧй меным: Арбат 0‒48‒64, — век сэтшӧм жӧ мудз да настойчивӧй гӧлӧсӧн кори ме.
— Мӧскуа занят, — сьылӧмӧнмоз вочавидзис телефон.
— Миян лимитным нӧшта комын минут.
Ӧчередь вылын куим сёрни.
Кадыс кӧ коляс, ме тіянӧс кора.
Повторитӧй номертӧ.
Нинӧм ме эг гӧгӧрво.
Повториті да сутшкыси юрӧн пӧдушкаӧ.
Унмовси сразу.
Капитан сулаліс мостик вылын да корис юны.
Но ваыс вӧлі кос да бумага моз шаракыліс.
Бара звӧнок.
Кузь-кузь.
Вои садьӧ и пыр жӧ телефон дорӧ.
Гӧлӧс.
Куим минут мысти тіянкӧд кутас сёрнитны Мӧскуа.
Сёрнитӧ энӧ нюжӧдӧй: тіянлы сетсьӧ вит минут.
Лои кокньыдджык.
И друг — пос вылын кок шыяс.
Локтісны кыкӧн.
Ставыс воши!
Но кытысь чужис пельклуныс да выныс?
Ме чеччышті ӧшинь пӧдушка вомӧн да, карниз тшупӧдӧ мыджсьӧмӧн, ляскыси стен бердӧ.
Дядьлӧн гӧлӧс.
А детинкаыс век абу.
Вот проклятӧй детинка!
Яков.
Чӧрт сыкӧд!
Колӧ эськӧ тэрмасьны.
Дядь (ёрччӧ).
Ог, неуна виччысьыштам.
Детинкатӧг оз позь.
Сійӧс пыр жӧ босьтасны, и сійӧ миянӧс вузалас.
Яков (ёрччӧ).
Вот ещӧ тӧлктӧм дьявӧлыд!
(Ёрччӧм, ещӧ и ещӧ ёрччӧм.)
Телефоннӧй звӧнок.
Ме кынми места вылӧ.
ков.
Эн матыстчы!
Дядь.
Мыйла нӧ?
(Трубкаӧ.)
Да?
(Чуймӧмӧн.)
Кутшӧм Мӧскуа?
Ті, донаӧй, ӧшибитчинныд, ми Мӧскуаӧс эг корлӧй.
(Трубка ӧшӧдісны.)
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ мый: «Ӧні тіянкӧд кутас сёрнитны Мӧскуа!»
Бара звӧнок.
Дядь.
Да эг, эг корлӧй!
Кыдзи ті онӧ ӧшибайтчӧй?
Кодкӧд ті сӧмын на сёрнитінныд?
А ме тіянлы шуа, мый лунтыр пукалам жырйын и некод эз матыстчыв телефон дорас.
Кыдзи ті лысьтанныд шуны, мый ме хулиганита?..
(Трубка шыбитісны.
Тэрыба.)
Тайӧ мыйкӧ абу сійӧ!
abu
Вай лӧсьӧдчы, старик Яков!
«Найӧ ӧні мунасны!
— гӧгӧрвои ме.
— Ӧні найӧ петасны и менӧ аддзасны».
Ме чеччышті эжа вылӧ, кайи мыльк вылӧ да воді каменнӧй беседка развалинаяс шӧрӧ. Кайигӧн ме ёна петшӧраси.
«Ӧні лӧсьыд!
Мед мунасны тайӧ страшнӧй йӧзыс.
Меным найӧ оз ковны...
Мунӧй зэв ылӧ!
Ме ӧтнам!
Ме ачым!»
«Кыдзи мунасны?
— стрӧга юаліс менсьым кодкӧ пытшкӧсын.
— А позьӧ ӧмӧй, медым бандитъяс, шпионъяс тэнад син водзын мунісны кытчӧ налы колӧ?»
Ме шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлі гӧгӧрбок да изъяс костысь аддзи вижӧдӧм лапкор, кытчӧ вӧлі гартыштӧма браунинг.
«Веськӧдчы, барабанщик!
— повторитіс меным сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Веськӧдчы, пока абу на сёр».
— Ладнӧ!
Ме ӧні, ме пырысь-пыр, — мыжапырысь нурбыльті ме.
Но веськӧдчыны меным эз вӧв окота.
Меным тані вӧлі лӧсьыд — васӧд, кӧдзыд изъяс сайын.
Со найӧ петісны.
Чемоданъяс шыбитӧмаӧсь, пельпомъяс сайын сӧмын сумкаяс.
Мыйкӧ горзӧны старукалы...
Сійӧ ӧшинь пыр петкӧдлӧ налы кывсӧ.
Сувтісны...
Мӧдӧдчисны.
Найӧ оз кӧсйыны мунны мыйлакӧ калитка пыр — улича пыр, а веськӧдчӧны мелань, медым беседка дорті, заборса розьті, петны йӧзтӧм трӧпа вылӧ.
Ме куни синмӧс.
Зэв ясыда сувтіс менам син водзӧ сотчысь самолёт, и, быттьӧ шыбитӧм из, лэбӧ сэтысь омӧлик еджгов Славка — менам ёртӧй.
Ме восьті синмӧс да нюжӧдчи браунинглань.
И муртса на ме инмӧдчи сыӧдз, кыдзи лои лӧнь.
Сынӧдыс кынмис.
И кыліс шы, яснӧй, рӧвнӧй, кыдз быттьӧ кодкӧ инмӧдчис сьылысь кыз струнаӧ и сійӧ радысла, важӧн нин некодӧн вӧрзьӧдлытӧм, кутіс дрӧжжитны, зильгыны, чуймӧдіс став мирсӧ аслас тонлӧн шензьӧдана сӧстӧмлунӧн.
Звукыс пыр содіс и крепаммис, а сыкӧд тшӧтш быдми да крепамми тшӧтш и ме.
«Сувт, барабанщик!
— меліа нин шуис меным сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Сувт и эн нюжмась!
Воис кад!»
И ме кабырті браунинг.
Сувті да веськӧдчи.
Быттьӧ лыа туй вомӧн лои ыджыд пропасть — ӧтпырйӧ сувтісны кык чуймӧм морт.
Но тайӧ кыссис сӧмын секунда.
И налӧн скӧрысь горӧдӧмыс петкӧдліс, мый ни меысь, ни менам оружиеысь найӧ ньӧти оз повны.
Сідзи и эм!
Зывӧкысла да лӧгысла векыштчӧм чужӧмӧн найӧ локтісны веськыда ме вылӧ.
Сэки ме лыйи ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
Старик Яков друг сувтіс да бӧрыньтчыштіс.
Но кытысь меным вӧлі венласьны мӧд лёк кӧинкӧд, опаснӧй да беспощаднӧй снайперкӧд!
И мӧд здукӧ нин пуля, кодӧс лэдзис сійӧ, кодӧс ме неважӧн на шуи дядьӧн, крепыда тупкис менсьым вомӧс.
Но весиг усигӧн ме век на кылі пыр сійӧ сӧстӧм да яснӧй звуксӧ, кодӧс эз вермы торкны садйын кылысь лыйсьӧм шыяс, ни неылын бомбалӧн сьӧкыда взрывитчӧмыс.
Лыйыштіс гым-чард, а кымӧръяс, быттьӧ лэбачьяс, горзігтыр лэбисны тӧв паныд.
И нелямын радӧн сувтісны салдатъяс, медым видзны штыкъясӧн барабанщиклысь телӧсӧ, коді шатовмуні да уси му вылӧ.
Гым-чард муніс енэжті, и кымӧръяс, лэбачьяс моз, горзігтыр лэбисны тӧв паныд.
А зэв ён тӧв, сійӧ, коді пыр нюгльӧдлӧ пуяс да лэптӧ гыяс, эз вермы писькӧдчыны ӧшинь пыр да освежитны садьсӧ воштӧм мортлысь юрсӧ да горшсӧ.
И сэки, быттьӧ ру пӧвстсянь, кодкӧ командуйтіс: «Вайӧй йи!
(Уна-уна, ыджыд йи пласт!)
Восьтӧй ӧшиньяс!
(Паськыда-паськыда, сідзи, медым эз коль ни стена, ни вевт!)
Ӧдйӧ лӧсьӧдӧй шприц!
Ӧні спокойнӧйджыка!..»
Гым-чард лӧнис.
Кымӧръяс сувтісны.
И тӧв сибӧдчис, медбӧрын, горш дінӧдз.
Дыр-ӧ тайӧ ставыс кыссис, ме, дерт, сэки эг тӧд.
Кор ме вои ас садьӧ, то аддзи сӧмын ас весьтысь еджыд йирк, и ме мӧвпалі: «Со йирк — еджыд».
Сэсся, юр бергӧдтӧг, кӧсӧйтчӧмӧн ӧшинь пыр аддзи кельыдлӧз енэж да мӧвпалі: «Со енэж —кельыдлӧз».
Сэсся ме весьтын сулаліс халата морт, халат увсьыс тыдалісны военнӧй петлицаяс, и ме мӧвпалі: «Со халата военнӧй морт».
И став йывсьыс ме мӧвпалі сӧмын тадзи, а сэсся некыдз эг думайт.
Но, буракӧ, кыссис тайӧ дыр, сы вӧсна мый, кор ӧти асылӧ садьми, ме аддзи шондіа ӧшинь пӧдушка вылысь, лӧз василёкъяса букет дорысь, блюдтыр кисьмӧм гӧрд ӧмидз.
И ме чуйми, кор дум вылӧ уськӧді, мый неважӧн на кутшӧмкӧ садйын (кутшӧмын?) ӧмидзыс вӧлі зэв на посни да абу на кисьмӧма.
Ме нюлышті вомдорӧс да надзӧникӧн мезді пельпомӧс кокни покрывала улысь.
И менсьым тайӧ первойя вӧрзьӧмӧс казялісны.
Ме водзӧ пыр жӧ сувтіс халата ныв да юаліс:
— Но, мый?
Колӧ ӧмидзыс?
Ме довкниті юрӧн.
Сійӧ босьтіс блюдсӧ, пуксис вольпась дорышӧ да видзчысьӧмӧн кутіс лэдзавны меным вомӧ ӧти ягӧдӧн.
— Ме кӧні?
— юалі ме.
— Тайӧ кутшӧм кар?
— Тайӧ абу кар.
Тайӧ Ирпень!
— И сы вӧсна мый ме эг гӧгӧрво, сійӧ ӧдйӧ выль пӧв шуис: — Тайӧ Ирпень — Киевсянь неылын дачнӧй места.
— А, Киевсянь?
И меным ставыс уси тӧдвылӧ.
Коли нӧшта недель.
Петкӧдісны садйӧ креслӧ-качай, и ӧні ме дзонь лунъясӧн пукалі липа улын.
Пуляӧн розьӧдӧм горшӧй бурдіс.
Но сёрнитны ме верми сӧмын джын гӧлӧсӧн на.
Кыкысь воліс ме дорӧ военнӧй формаа морт.
И тані жӧ, садйын, ми сыкӧд тэрмасьтӧг сёрнитім.
Ставсӧ висьталі ме сылы аслам олӧмысь, нинӧм эг дзеб.
Мукӧддырйиыс сійӧ прӧстӧ кывзіс, корсюрӧ мыйкӧ гижыштавліс.
Ӧтчыд ме юалі сылысь, коді сэтшӧмыс вӧлі Юркаыс.
— Юрка?..
Тайӧ вӧлі ичӧтик мошенник.
— А эсійӧ...
артистыс?..
Но, коді Серпуховын поездысь чеччис?
— Тайӧ вӧлі ыджыд вӧр.
— А старик Яков?
— Сійӧ эз вӧв старик, а прӧстӧ важся бандит.
— А сійӧ...
но, коді вӧлі дядьӧн?
— Шпион, — дженьыдика вочавидзис военнӧй.
— Кодлӧн?
Морт шпыньмуніс.
Сійӧ нинӧм эз вочавидз, кыскыштіс тшынсӧ аслас чукля трубкаысь, сьӧлыштіс турун вылӧ да надзӧник индіс кинас сылань, кытчӧ плавнӧя лэччис ӧні гӧрд рытъя шондіыс.
— Но, вот аддзан?
Сідзи, тшупӧдысь тшупӧдӧ, и со кытчӧдз тэ воӧдчин.
Ӧні тэныд ставыс гӧгӧрвоана?
Тайӧ меным чушис.
— Воӧдчин!
Сідзкӧ нӧ коді, тіян ногӧн, ме?
— Кор: ӧні али водзті?
Ӧні тэ тӧлкаджык лоин.
Кыдз не сідз!..
А водзті тэ вӧлін на водзын дзик йӧй морт.
Но эн скӧрав, эн букышась.
Тэ детинка на, а тайӧ кӧинъясыд и эз сэтшӧмъясӧс, кыдзи тэ, обрабатывайтлыны.
Сійӧ перйис папкасьыс фотоснимок.
— Он тӧд?
Кыдз нӧ!
Со сійӧ, вичко, скамья.
Со сійӧ, — видзӧдтӧ, кыдзи нюмъялӧ, — дядь.
А со сійӧ синсӧ паськӧдӧма — старик Яков.
— Сідзкӧ ті Мӧскуаын на босьтінныд Валентина ящикысь кассетаяссӧ да проявитінныд найӧс?
— Да, ми важӧн нин став йывсьыс дӧгадывайтчим.
Но ставсӧ корсьны эз вӧв кокни.
Ӧні сійӧ кыскис бумага лист, мудера видзӧдліс ме вылӧ да декламируйтіс:
<rus>На брегу стоят девицы,</rus>
<rus>Опечалены их лица</rus>.
— Тайӧс тэ сочинитін?
— Да, — висьтаси ме.
— Но висьталӧй, кутшӧм тайӧ листъяс?
И нӧшта висьталӧй: кутшӧм склянкаяс сійӧ вӧліны...
и мыйла сэтшӧм частӧ кыліс лекарство дук?
— Детинка, — вочавидзис сійӧ, — тэ менсьым нинӧм эн юась!
Ме тэныд ог вермы и ог кут вочавидзны.
— Ладнӧ, — сӧгласитчи ме.
— Но ме нин и ачым дӧгадывайтча: тайӧ, кӧнкӧ, вӧлі бумагалы кутшӧмкӧ секретнӧй состав.
— А та йылысь ачыд нин дӧгадывайтчы, мыйта тэныд колӧ.
— Ладнӧ, — шуи ме.
— Ме нинӧм ог кут юасьны.
Сӧмын ӧтитор: Славкалӧн батьыс кулі?
— Ловъя, ловъя!
— окотапырысь вочавидзис сійӧ.
— Ме и вунӧді, мый сійӧ тэныд тшӧктіс аттьӧ висьтавны.
— Мыйысь?
— чуйми ме.
— Мыйысь?
Гм...
гм...
— Сійӧ видзӧдліс часі вылас.
— Но, прӧщай, бурдӧдчы!
Сэсся ме ог лок.
Да, — сійӧ сувтіс да нюммуніс.
— Ог, — и сійӧ бара нюммуніс.
— Ог, ог!
Регыд ставсӧ ачыд тӧдмалан.
...Менам кокъяс дорын куйліс лилияясӧн тырӧм ты.
Лэбачьяслӧн вуджӧръясыс, кодъяс лэбзьывлісны сад весьтті, шумтӧг кывтісны сылӧн пемыд веркӧсті.
Ичӧтик корабль моз, кодӧс вӧтлӧ тӧв, котӧртіс код тӧдас кытчӧ лёльӧӧн йирӧм либӧ лэбачӧн кокыштӧм да пу вылысь водз усьӧм кор.
Омӧлика тыдалісны пыдӧссяньыс турунвижов пырыстыдалана водоросльяс.
Тані ме верми пукавны часъясӧн да лоны спокойнӧйӧн.
Но сулалӧ вӧлі меным лэптыны юрӧс — и кор ме водзӧ шылькнитчылісны вежӧдысь муяс, кор муяс сайын, горизонтын, тыдалісны сиктъяс, вӧръяс, расъяс, кор ме аддзылі, мый мирыс паськыд, ыджыд да меным ещӧ гӧгӧрвотӧм, сэки кажитчис, мый тайӧ ичӧтик садйын меным оз тырмы сынӧдыс.
Ме восьтылі вомӧс да зіли частӧджык да пыдісяньджык лолавны, и сэки менӧ шымыртліс помтӧм шог.
Друг локтіс ме дінӧ Славка.
Ме сійӧс тӧді, кор сійӧ вӧлі чеччӧ легкӧвӧй машинаысь.
Ме шай-паймунӧмӧн видзӧдлі гӧгӧрбок.
Но первойя кывъяссяньыс жӧ сійӧ менӧ торкис, ӧвтыштіс кияснас да серӧктіс.
— Ме ставсӧ тӧда!
Ме тэысь унджык тӧда!
Тэ куйлан, а ме вӧля вылын.
Папа ыстӧ тэныд привет!
Тайӧ сійӧ меным сетіс ассьыс машинасӧ.
Но тэ ньӧти нин абу сэтшӧм омӧль да кельыд, кыдзи висьталіс Герчаков.
— Коді?
— Герчаков!
Но, НКВД-ысь майор, коді тэкӧд сёрнитіс!
Сійӧ волывліс миянӧ частӧ.
Тэ тӧдан, сылӧн несчастье: муніс Днепрын купайтчыны — бултых ваӧ!
А часі-секундомерсӧ — кисьыс абу пӧрччӧма.
Сылӧн бур часіыс — сылы кызь нёльӧд воын удж вылас козьналӧмаӧсь.
Часіыс и сувтӧма.
Нуис — пӧчинитісны.
Бара сувтіс.
И сійӧ муртса оз бӧрд.
Тайӧ, шуӧ, ме тіянлысь делӧтӧ распутывайті, вывті лишнӧй уджавсис...
Вот тэныд и чеччыштіс!..
Кывзы!
Вот тэныд вая фонарик.
Менам кывйыд чорыд.
— Славка, — настойчивӧя юалі ме, — мыйла найӧ тэнсьыд батьтӧ вины кӧсйисны?
Славка думыштчис.
— Кор ті...
— тані Славка гӧрдӧдіс да ӧдйӧ веськӧдіс, — кор найӧ вагонын гусялісны батьлӧн отсасьысьлысь сумкасӧ, то нинӧм коланасӧ найӧ, дерт, эз аддзыны...
Но, найӧ скӧрмисны...
— Славка, — упрямӧйджыка шуи ме, — но, эз аддзыны, но мыйла найӧ кӧсйисны вины тэнсьыд батьтӧ?
— Сійӧ, буракӧ, уджалӧ кутшӧмкӧ важнӧй военнӧй машина вӧчӧм вылын...
Но, а налы тайӧ оз вӧлі ков.
Да, да!
Водзӧ тэ менсьым сэсся эн юась!
Ме тожӧ ӧтчыд юалі батьлысь: мый сяма машина?
Вот пуксьӧдіс сійӧ менӧ аскӧдыс орччӧн, босьтіс карандаш да висьталіс, висьталіс, объясняйтіс, объясняйтіс...
Со тані винт, тані вороп, тані шарниръяс, тані шарикоподшипник.
Бергалігас артмӧ ыджыд центробежнӧй вын.
А тані сэтшӧм металлическӧй сосуд...
Ме ставсӧ кывзі, кывзі — да друг кыдзи горӧда: «Папа!
Мый тэ ылӧдчан?
Тайӧ жӧ тэ меным объясняйтан, кыдзи устроитӧма йӧв сепаратор, коді эм сиктын менам баблӧн!»
Сэки сійӧ сераліс, сераліс, а сэсся ме куті серавны.
И сійӧ кадсяньыс ме сылысь нинӧм нин ог юась.
Оз позь!
— ышловзис Славка.
— Абу на пока тайӧ менам делӧ.
— Найӧс пуксьӧдісны?
— зумыша юалі ме.
— Кодӧс найӧс?
— Но, найӧс, коді вӧлі менам дядьнас, — да Яковсӧ.
— Но тэ ӧд...
тэ ӧд виин Яковсӧ, — нурбыльтіс Славка да, буракӧ, ачыс повзис, эз-ӧ висьтав сійӧ меным лишнӧйтор.
— Збыль ӧмӧй?
— Но да!
— ӧдйӧ шуис Славка, кор аддзис, мый ме весиг эг дрӧгнит.
— Тэ сувтӧмыд, и тэ лыйӧмыд.
Но керкасӧ ӧд вӧлі кытшалӧма нин и калитка дорсянь и забор дорсянь — найӧс кыйӧдісны нин.
Тэ кӧ эськӧ кык-куим минут виччысин, найӧс всё равно эськӧ босьтісны!
— Со мый!
Сідзкӧ, артмӧ, мый ме лыйи весьшӧрӧ!
— Нинӧм оз артмы!
— шуис Славка.
— Тэ ӧд сійӧс эн тӧд.
Да, да!
Ставыс артмӧ, мый нинӧм абу весьшӧрӧ.
Да!
— и Славка яндысьӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да нюжӧдіс меным салфеткаӧ гартыштӧм тубрас, кытысь вит шаг сайсянь кыліс пӧсь плюшки да ватрушки дук.
— Тайӧс тэныд баб мӧдӧдіс.
Ме ог вӧлі босьт.
Ме ӧтказывайтчи: «Мый вылӧ сылы?
Сэні и сідзи вердӧны».
Но сійӧ ӧмӧй кывзас!
«Да тэ босьт, босьт!
Тадзи салфетканас и босьт».
Аддзӧма тай, салфетка!
Знамя али мый нӧ?
Ми прӧщайтчим.
Век на неуна чотігтыр сійӧ ӧдйӧ котӧртіс машина дорӧдз да ӧвтыштіс меным кинас.
Славка муніс.
Дыр ме пукалі.
И нюмъялі миянлысь сёрнинымӧс дум вылӧ уськӧдӧм бӧрын.
Но лэптыны синмӧс паськыд горизонтлань эг лысьт.
abu
Кыдзкӧ пукалі ме терраса вылын да мӧвпалігтыр видзӧді, кыдзи гӧна ыджыд чушканзі упрямӧя зільӧ лэбзьыны югыд ӧшинь стеклӧ пыр.
И вӧлі гӧгӧрвотӧм, мыйла сы мында вын видзӧ сійӧ тайӧ нинӧмтор вылас, кор дзик орччӧн ӧшиньыслӧн мӧд джынйыс восьса гурйыв.
Ме дорті, кыдзкӧ тешкодя ме вылӧ видзӧдліг, садсянь тэрыба котӧртіс терраса вомӧн нянька.
Регыд дежуркаысь локтіс садйӧ доктор.
Бара няня петкӧдчис; сійӧ волнуйтчис.
— Но, со и ладнӧ!
Но, со и бур!
— эз вермы терпитнысӧ да шӧпнитіс сійӧ.
— Вот и тэла, донаӧй, гортсяньыд локтісны.
Кыдзи гортсянь?..
Валентина?
Вот тайӧ выльтор!
Ме павтырті халатӧс да петі кильчӧ вылӧ.
Гораа горӧдсис менам бурдтӧм на горшӧн.
Ме уськӧдчи водзӧ да сэки жӧ шатовмуні, тшӧкмуні, кватитчи перилӧӧ.
Кашельӧй джагӧдіс менӧ, горшӧй доймис.
Ме педзи места вылын, довкйӧдлі юрӧн да лэдзчыси пос тшупӧд вылӧ.
Лыа туй кузя локтіс доктор, а сыкӧд орччӧн — менам бать.
Меным сетісны ва тыра чашка йиӧн, валерианкаӧн, мятаӧн; сэки медбӧрын дугдіс кызӧдны.
— Но позьӧ ӧмӧй тадзи горзыны?
— кӧритыштіс менӧ доктор.
— Тэ мед надзӧник, шӧпнитӧмӧн горӧдін...
Горшыд тэнад слаб на.
Со ми и орччӧн.
Ме куйла.
Плешкӧй менам пӧсялӧма.
Ме ог на тӧд, шуда ме али абу.
Сюся видзӧда ме бать вылӧ, нюмъяла.
Но ме зэв видзчысьысь, ме нинӧмлы на ог эскы.
И ме сылы шуа:
— Тайӧ тэ?
— Да, ме!
Гӧлӧсыс сылӧн.
Чужӧмыс сылӧн.
Кӧсичаяс вылас, быттьӧ чераньвез, юрсиыс дзормӧма.
Сьӧд гимнастёрка, галифе, сапӧг.
Да, тайӧ сійӧ!
И ме осторожнӧя юала:
— Но ӧд тэнӧ...
Сійӧ сразу гӧгӧрвоӧ, сы вӧсна мый нюмъёвтӧ — вот сідзи, ас ногыс, кыдзи некод, а сӧмын сійӧ — вом веськыд пельӧснас, — вочавидзӧ:
— Да!
Ме вӧлі мыжа!
Ме ылавлі.
Но ме взрывайті му, ме уна мӧвпалі да ёна уджалі.
И вот менӧ лэдзисны...
— И ӧні тэ...
— И ӧні ме дзик свободнӧй.
— И тэнӧ сроксьыд сэтшӧм водз лэдзисны?
— шуала ме.
— Ме взрывайті му, — настойчивӧя выль пӧв шуӧ бать.
— Вернӧ!
Ме вӧвлӧм командир, сапёр.
Ме дас нёльӧд восянь вӧлі германскӧй война вылын и дас кӧкъямысӧдсянь гражданскӧй война вылын.
Вернӧ!
Но, тайӧ кык вонас ме буриті, тэчалі взрывчатка да взорвиті мусӧ сійӧ став кӧкъямыс во сертиыс унджык.
(Со, ме аддза,
сійӧ бара нюмъялӧ, паськыдджыка и паськыдджыка.
Ӧні, дерт, инмӧдчас кинас щӧкаас.
Эм!)
— И помалӧ:
— Но и сійӧ меным, муыс, мыйсюрӧ юрӧ крепыда сюйис!
Ме видзӧда сылӧн шуйга ки вылӧ: певйыс джынйӧдзыс абу.
Видзӧда юр вылас: шуйгалабокас кӧсичасьыс вылынджык шрам.
Водзті сійӧ эз жӧ вӧв.
Ме юала:
— Тайӧ мый?
Сійӧ вӧрӧдӧ менӧ пельпомӧд.
— Тайӧ ва локтіс миян вылӧ атакаӧн, а ми динамитӧн тшӧктім сійӧс кежны мӧдлаӧ.
— И тэ вӧлін...
— А ме вӧлі подрывнӧй бригадаын бригадирӧн.
...Вот и ставыс!
Абу, абу ставыс.
Ӧні менам ӧчередь.
Ӧні ме должен висьтавны.
Ставсӧ уськӧдны тӧдвылӧ да гӧгӧрвоӧдны, ылісянь, дзик первойсяньыс.
Но бать пыр жӧ менӧ торкӧ:
— Тэ нин чӧв ов!
Ме ставсӧ ачым тӧда.
Шуд!
Со сійӧ, мортлӧн ыджыд шудыс, кор нинӧм оз ков объясняйтны, дорйысьны и кор йӧзыс асьныс нин ставсӧ тӧдӧны да ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Ме сьӧлӧмсянь топӧді сылысь кисӧ, и меным окота сійӧс окыштны.
Но сійӧ надзӧник нетшыштӧ кисӧ да топӧдлӧ менсьым киӧс.
Тайӧ делӧяс йылысь ми сэсся ӧта-мӧдлысь ог нин юасьӧй.
Пом.
Кольӧма.
Олӧма.
Крест.
Кӧсичаясын стучитыштӧ.
И друг ме дӧгадывайтча да пӧшти горза:
— Папа,
а коді менӧ газет пырыс корсис?
— Коді?
Да, дерт, первой Платон Половцев, а сэсся ме.
abu
abu
abu
abu
abu
— Арбат 0‒48‒64?
Сідзкӧ тайӧ ті менӧ корсинныд? Ӧтвылысь?
Со сійӧ кытысь загадочнӧй мӧскуаса телефоныс!
— Да.
Ме локті тэнад мунӧм бӧрын буретш недель мысти.
Ме вешта сылысь кисӧ да кыпӧда пӧдушка вылысь юрӧс.
— Тэ лэдз, папа.
Ме чечча.
Меным зэв лӧсьыд!
Ми самолётынӧсь, лэбам Мӧскуаӧ.
Сэні миянӧс телеграмма серти должен встретитны Нина.
Дерт, сійӧ лоас батьыскӧд.
Паськыдӧсь муяс.
Мирыс паськыд.
Олӧмыс сӧмын заводитчӧ.
И мый ӧні абу на гӧгӧрвоана, ставыс сэсся лоӧ гӧгӧрвоана.
Моторыс жургӧ, а меным долыд.
Ме тувкӧда батьлы гырддзаӧн и, медым сійӧ менӧ кыліс, гораа горӧда:
— Папа, а век жӧ «Колипкайыд» — абу салдатскӧй песня!
Сійӧ, дерт, пыр жӧ думыштчӧ.
— А кутшӧм нӧ?
— Да сідз!
Прӧстӧ человеческӧй!
— Но и мый, человеческӧй!
А салдатыс абу морт али мый?
Сійӧ упрямӧй.
Ме тӧда, мый сылы Гӧрд Знамяысь вежаджыкыс нинӧм абу, и та вӧсна ставыс, мый свет вылас эм бурторйыс, тайӧ сылӧн — салдатскӧй.
А гашкӧ, сійӧ и прав!
Колясны вояс.
Оз лоны миян ни рабочӧйяс, ни крестьяна.
Ставныс дзик быдторйын лоӧны равнӧйӧсь.
Но Гӧрд Армия коляс ещӧ дыр кежлӧ.
И сӧмын кор революциялӧн гыясыс чышкыштасны став границаяссӧ, а накӧд тшӧтш пӧгибнитас и медбӧръя провокаторыс, медбӧръя шпионыс да шуда войтырлӧн вӧрӧгыс, сэки и песняясыс оз лоны кодлӧнкӧ, а лоасны прӧстӧ — человеческӧйӧн.
Ми матыстчам Мӧскуалань рӧмдігас.
Волнуйтчӧмӧн видзӧда ме тайӧ ыджыд карыслӧн муртса тӧдчысь мыгӧрыс вылӧ.
Дзонь пачкаясӧн нин ломзялӧны бияс.
И друг меным окота лои тасянь, вылісянь, аддзыны шахтаса пӧнарлысь сійӧ бисӧ, коді югдӧдліс войяснас миян несчастнӧй патералысь ӧшиньяссӧ, кӧні ӧні олӧ Валентина да кысянь чужис да мӧдӧдчис миян бӧрся миян шогным.
Ме висьтала та йылысь батьлы.
Сійӧ видзӧдӧ ӧшинь пыр.
Но быд здукӧ биыс ломзьӧ пыр унджык и унджык.
Найӧ ломзьӧны ӧти помсянь мӧдӧдзыс веськыд аллеяясӧн, чукльӧдлысь визьясӧн, паськыд кытшъясӧн.
И вот найӧ ӧзйисны уліас, быттьӧ ыпъялысь би.
Биыс уна, дзонь миллионъяс!
А пемыдыслы паныд найӧ писькӧдчисны выль сюрсъясӧн.
И корсьны на пӧвстысь кутшӧмкӧ ӧти ичӧтик пӧнар оз вӧлі позь...
Да и оз ков!
Самолёт пуксис муӧ. Кияснас кутчысьӧмӧн найӧ петісны да сувтісны, читкыралісны синъяссӧ прожектор биысь.
И сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс встречайтісны, аддзисны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ кык мортыс — бать да пи — крепыда кутасны дружитны нэм чӧжыс.
Налӧн мудз чужӧм вылӧ водіс спокойнӧй мужестволӧн пас.
И, дерт, эз кӧ вӧв эськӧ прожекторлӧн яръюгыд биыс, то ставныслы синмас видзӧдісны эськӧ найӧ веськыда, честнӧя да восьса сьӧлӧмӧн.
И сэки сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс встретитісны, дружескӧя нюммунісны налы да меліа шуисны:
— Видза оланныд!
{Горбатов Борис (комиӧдісны Митрук Як, Ивӧ Ёгор) @ Пӧкӧритчытӧмъяс @ повесть @ Борис Горбатов. Пӧкӧритчытӧмъяс (Тараслӧн семья) @ 1945 @ Лб. 3–136.}
Горбатов Борис Леонтьевич
Пӧкӧртчытӧмъяс
Повесьт
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
1
Ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ...
Кӧть эськӧ мед ӧти машина рытыввылӧ!
Мунісны обозъяс, тыртӧм патроннӧй ящикъяса да турун тыра повозкаяс, санитарнӧй двуколкаяс, радиостанцияясӧн квадратнӧй ичӧтик керкаяс; сьӧкыда восьлалісны омӧльтчӧм вӧвъяс; пушкаяслӧн лафетъясӧ кутчысьӧмӧн восьлалісны бусысла да шогысла руд йӧз, — ставыс асыввылӧ ставыс асыввылӧ, Острӧй Могила пӧлӧнті, Краснодонлань, Каменсклань, Войвыв Донец сайӧ...
Мунлісны и вошлісны, ас бӧрсьыныс некутшӧм туй кольтӧг, быттьӧкӧ найӧс ньылаліс руд лёк бусыс.
А ставыс гӧгӧр вӧлі шымыртӧма тревогаӧн, тырӧма горзӧмӧн да раненӧйяс ружтӧмӧн-ойзӧмӧн, кӧлесаяс дзуртӧмӧн, кӧрт дзажӧдчӧмӧн, челядь бӧрдӧмӧн, и, кажитчис, ачыс туйыс кӧлесаяс улын дзуртӧ да ойзӧ, повзьӧмӧн нӧйтчӧ мылькъяс костын...
Сӧмын ӧти морт Острӧй Могила дорын 1942 вося тайӧ июлься лунӧ видзӧднысӧ вӧлі спокойнӧй — пӧрысь Тарас Яценко.
Сійӧ сулаліс, бедь вылӧ сьӧкыда лэдзчысьӧмӧн, да зумыш, вӧрзьывтӧм синъясӧн видзӧдіс ставтор вылас, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧрын.
Лун чӧжӧн сійӧ эз шу ни ӧти кыв.
Дзормӧм, ӧшӧдчыштӧм синкымъяс увсянь сійӧ видзӧдіс чусмӧм синъяснас, кыдзи тревогаын йӧжгылясьӧ да нӧйтчӧ туйыс.
И бокысянь кажитчис — тайӧ из кодь мортыс вӧлі дзик бокӧвӧйӧн ставыслы, мый вӧчсис.
Но, колӧ чайтны, туй кузя став кыссьысьяс пӧвстын эз вӧв морт, кодлӧн эськӧ сэтшӧм ёна пессис, доймис да бӧрдіс душаыс, кыдзи Тараслӧн.
«Мый нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ, ёртъяс?
— мӧвпаліс сійӧ.
— А ме?
Кыдз нӧ ме?
Кытчӧ нӧ ме бабаясыскӧд да посни внучатакӧд?»
Сы дінті тшын-бус пиын муналісны машинаяс, — ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ, — и бусыс пуксис омӧлик топольяс вылӧ, да найӧ лоины рудӧсь да сьӧкыдӧсь.
«Мый нӧ меным вӧчны?
Сувтны туй вылӧ да горзыны кияс шевгӧдӧмӧн: — Сувтлӧй, кытчӧ нӧ ті?
Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— Уськӧдчыны пидзӧс вылӧ туй шӧрӧ, бусас, окавны боечьяслысь сапӧгъяссӧ, кевмысьны налы: — Энӧ мунӧй!
Он лысьтӧй ті мунны, кор ми, старикъяс да посни челядь, кольччам татчӧ...»
А обозъяс век мунісны и мунісны, — ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ — буса туй кузя, Краснодонлань, Каменсклань, Войвыв Донец сайӧ, Дон сайӧ, Волга сайӧ.
Но кытчӧдз кыссис буса туй кузя вӧсньыдик кузь гез моз обозъяслӧн визьыс, пӧрысь Тарас пытшкын век вӧлі, век кутсис надежда.
Друг тайӧ йӧз потокыслы паныд кысянькӧ асыввывсянь, бус кымӧрысь, мыччысясны колоннаяс, да бравӧй том зонъяс ён танкъясын шутёвтасны рытыввылӧ, асланыс туй вылын ставсӧ жуглігтырйи.
Сӧмын эськӧ мед оравлытӧг кыссисны обозъяс, сӧмын эськӧ мед эз помасьны...
Но гезйыс век вӧсняммис и вӧсняммис.
Вот сійӧ дзикӧдз орас, и сэки...
Но сы йылысь, мый лоӧ сэки, Тарас поліс и мӧвпавны.
Тані, ӧтар вадор вылас, кольӧ Тарас слаб бабаяскӧд да внучатакӧд, а кӧнкӧ, мӧдар вадор вылас — Рочму, да пиян, кодъяс армияынӧсь, да ставыс, мыйӧн оліс да мый вӧсна кузь квайтымын восӧ оліс сійӧ, Тарас.
Но та йылысь бурджык не мӧвпавны.
Не мӧвпавны, не кывны, не сёрнитны.
Рӧмдігӧн нин Тарас бӧр локтіс ас ордас Каменнӧй: Бродӧ.
Сійӧ прӧйдитіс дзоньнас кар пырыс и эз тӧд сійӧс.
Карыс тыртӧммӧма да чӧв-лӧньӧма.
Сійӧ ӧні вӧлі эновтӧм патера кодь, кытысь тэрмасьӧмӧн ставыс мунӧмаӧсь.
Оръялӧм сутугаяс ӧшалісны телеграфнӧй столбъяс вылын.
Уна жуглӧм стеклӧтор вӧлі уличаяс вылын.
Нырӧ кучкис сотчӧм дук, и сынӧдас кымӧрӧн плавайтіс сотӧм бумагаяслӧн пӧим да пуксис керка вевтъяс вылӧ.
Но Каменнӧй Бродын вӧлі лӧнь.
Сӧмын хатаяслӧн идзас вевтъясыс шуштӧма дзорвидзисны.
Дворъясын гезъяс вылын ӧшаліс бельё.
Еджыд дӧрӧмъяс вылын лэччысь шонділӧн югӧръясыс кажитчисны вирӧн.
Суседыслӧн кильчӧ вылын пӧлялісны самӧвар, и сынӧдын, коді вӧлі тырӧма сотчӧм да порок дукӧн, друг страннӧя да чӧскыда ӧвтыштіс самӧвар тшын дук.
Быттьӧ эз Острӧй Могиласянь, а удж вывсянь, заводсянь локтӧ вӧлі пӧрысь Тарас.
Палисадникъясын, рӧмыдлы паныд, паськӧдчисны маттиолаяс, дзоридзьяс, кодъяс ассьыныс запахсӧ лэдзӧны сӧмын рытыв, рабочӧй йӧзлӧн дзоридзьяс.
И, тайӧ ичӧт дырсянь тӧдса запахъяссӧ ас пытшкас лолыштӧмӧн, Тарас друг мӧвпыштіс, ёся да немвиччысьтӧг:
«А овны колӧ!..
Колӧ овны!» — и пырис аслас керкаӧ.
Сылы паныд нинӧм шутӧг уськӧдчис став семьяыс.
Сійӧ видзӧдліс на вылӧ став вылас ӧтпырйӧ — став вылас, пӧрысь гӧтыр Ефросинья Карповнасянь ичӧтик внучка Марийкаӧдз, да гӧгӧрвоис: некод ӧні абу, некод ӧні налӧн абу му вылын, сыысь кындзи, пӧрысь дедысь кындзи; сійӧ ӧтнас кывкутӧ мир да йӧз водзас аслас став фамилия вӧснаыс, на пиысь быдӧн вӧсна, найӧ олӧм вӧсна и найӧ душаяс вӧсна.
Сійӧ сувтӧдіс бедьсӧ пельӧсӧ сійӧ местаӧ, кытчӧ век сувтӧдлывлӧ, да шуис кыдз вермис бодрӧйджыка:
— Нинӧм!
Нинӧм!
Кутам овны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ...
— да тшӧктіс запаситны ва, пӧдлавны ӧшинь ставеньяс да игнавны ӧдзӧсъяс.
Сэсся видзӧдліс дас куим арӧса внукыс вылӧ, Лёнька вылӧ да стрӧга содтіс:
— И медым некод-некод!
— эз петав ывлаӧ юасьтӧг!
Войнас заводитчис канонада.
Сійӧ кыссис уна час чӧж, да став тайӧ кад чӧжыс Каменнӧй Бродын ичӧтик керка сырмис, быттьӧ йирмӧг дырйи.
Слабиника сяркӧдчис кӧрт крыша да нора зильгисны стенаяс.
Сэсся канонада помасис, да пуксис медся страшнӧйторйыс — чӧвлун.
Кытысянькӧ ывласянь шапкатӧг пырис Лёнька да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Ой, дедӧ!
Карын немечьяс!
Но Тарас, бабаяслысь горзӧмъяс да бӧрдӧмъяс предупреждайтӧмӧн, стрӧга горӧдіс сы вылӧ:
— Тсс!
— да грӧзитіс чуньнас.
— Миянлы тайӧ оз касайтчы!
2
— Миянлы тайӧ оз касайтчы.
Ӧдзӧсъяс вӧліны иганаӧсь, ӧшинь ставеньяс топыда пӧдлалӧмаӧсь.
Лунъюгыдыс муртса писькӧдчис костъясӧдыс да дзӧрис джоджын.
Му вылас нинӧм эз вӧв — ни война, ни немечьяс.
Шыръяслӧн дук чуланын, няньшом дук кухняын, кӧрт да пожӧм стружки дук Тарас жырйын.
Маслӧ экономитӧм могысь Ефросинья ӧбразъяс водзӧ лампада ӧзтывліс сӧмын пемдігӧн да быд ӧзтывлігӧн ышлолавліс: «Тэ нин прӧстит, господьӧ!» Зэв важся ходики-часі, кытчӧ вӧлі серпасалӧма вӧв вылын генерал Скобелевӧс, надзӧникӧн тічкӧдіс кад да, кыдзи и войдӧр, суткинас борӧ кольӧ вӧлі часджын.
Асывъясӧ Тарас чуньнас вештывліс стрелкаяссӧ.
Ставыс вӧлі важсякодь, — ни война, ни немечьяс.
Но дзоньнас керка пытшкӧсыс вӧлі тырӧма тревожнӧй дзуртӧмъясӧн, ышлолалӧмӧн, таркӧдчӧмӧн.
Быд пельӧссянь Тараслы кылісны гуся шӧпкӧм да сыркъялӧмӧн бӧрдӧм.
Тайӧ Лёнька вайлывліс ывлаысь юӧръяс да пельӧсъясын шӧпкӧдчис нывбабаяскӧд, медым дедыс эз кыв.
И Тарас вӧчис вид, мый сійӧ нинӧм оз кыв.
Сійӧ кӧсйис нинӧм не кывны, но не кывны эз вермы.
Важ керка быд щель пыр локтӧ вӧлі сійӧ пельясӧ:
лыйлісны...
мучитісны...
вӧтлісны...
И сэки сійӧ терпениесьыс петлі, тыдовтчывліс кухняын да, дульнас пызйигтыр, горзіс:
— Ланьтӧй ті, чӧртовскӧй бабаяс!
Кодӧс виисны?
Кодӧс лыйлісны?
Эз ӧд миянӧс.
Миянлы тайӧ оз касайтчы.
— И, ӧдзӧсӧн хлопнитӧмӧн, мунлывліс аслас оланінӧ.
Быдса лунъяс сійӧ ӧні коллявліс ӧтнас, аслас вежӧсын: стружитіс, пилитіс, клеитіс.
Сійӧ нэм чӧжӧн велалӧма вӧчавны вещьяс, — паровознӧй кӧлесаяс либӧ ротнӧй миномётъяс, всё равно.
Сійӧ эз вермы овны уджтӧг, кыдзи мукӧд оз вермыны овны табактӧг.
Уджыс вӧлі сійӧ душалӧн потребностьӧн, велалӧмторйӧн, страстьӧн.
Но ӧні некодлы оз ковны вӧлі Тараслӧн зарни киясыс, некодлы вӧлі мастеритны кӧлесаяссӧ да миномётъяссӧ, а ковтӧм вещьяс сійӧ вӧчавны эз куж.
И сэки сійӧ мӧдіс вӧчавны мундштукъяс, сынанъяс, зажигалкаяс, емъяс, — старукаыс вежлаліс найӧс рынок вылын сю вылӧ.
Ни пӧжалӧм нянь, ни пызь карын эз вӧв.
Базар вылын вузавсьывліс сӧмын сю, стӧканъясӧн, кыдзи войдӧр вузавлывлісны семечки.
И тайӧ сюсӧ изны пӧвйысь, шестерняысь да валйысь Тарас вӧчис ручнӧй мельнича.
«Агрегат!
— ассьыс творениесӧ видлалӧм бӧрын курыда серӧктіс сійӧ.
— Видзӧдлін кӧ эськӧ ме вылӧ, инженер Кучай ёрт, видзӧдлін кӧ эськӧ, бӧрдыштім эськӧ ӧтлаын, мый вылӧ менам пӧрысьлунӧй да талантӧй мунӧны».
Сійӧ сетіс мельничасӧ старукаыслы да та дырйи шуис:
— Видз!
Бӧр локтасны миян йӧз — петкӧдлам.
Музейӧ сдайтам.
Пещераясын олан нэм петкӧдлан отделениеӧ.
Нач ӧтитор, мый вӧчис сійӧ страстьӧн да вдохновениеӧн, тайӧ вӧліны томанъяс да засовъяс.
Быд лун сійӧ мастеритліс выльысь выль, сюсьджыка вӧчӧм да надежнӧйджык запоръяс ӧшинь ставенъяс вылӧ, цепьяс, томанъяс да ӧдзӧсӧ иганъяс.
Босьтлывліс воддза лунся вӧчӧмъяссӧ, на местаӧ пуктывліс выльясӧс, пробуйтлывліс, сомневайтчис, выльӧс изобретайтліс.
Ассьыс иган системасӧ сійӧ совершенствуйтліс, кыдзи боечьяс окопъясын совершенствуйтӧны оборона, — быд лун.
Старука чукӧртлывліс важмӧм томанъяссӧ да нуліс базар вылӧ.
Ньӧблывлісны мырддьысьӧмӧн.
Кӧинъяслӧн кодь вӧлі олӧмыс, и быдӧн кӧсйис аслас гуын надежнӧйджыка игнасьны.
И кор ӧти рытӧ Тарас ордӧ игӧдчис суседыс, Тарас дыр да стрӧга ӧдзӧс пыр юасис, мыйсяма морт локтіс да кутшӧм делӧӧн, да сэсся сы бӧрын нин коркӧ неокотапырысь заводитіс восьтыны: дзуртігтыр воссисны томанъяс, зиля-зёля усисны цепьяс, клёнӧдчигтыр вешйисны засовъяс.
— Дот!
— пырӧм мыстиыс иганъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис суседыс.
— Но нач жӧ нин дот, а абу патера тэнад, Тарас.
— Сэсся пырис жыръясӧ, видзаасис нывбабаяскӧд.
— И гарнизоныс сурьёзнӧй.
А тайӧ, — индіс Лёнька вылӧ, — гарнизонас главнӧй воиныс?
Тайӧ суседсӧ эз радейтлыв Тарас.
Нелямын во олісны орччӧн, нелямын во пинясисны, эз лӧсявны.
Тарас серти сійӧ вӧлі вывті боевӧй, тэрыб, шума да уна сёрнитысь.
Тарас радейтіс ньӧжмыд йӧзӧс, степеннӧйясӧс.
А ӧні и вӧвсьӧ некутшӧм йӧз сылы оз ков.
Мый йылысь ӧні тӧлкуйтны?
Сійӧ ышловзис да лӧсьӧдчис кывзыны.
Но суседыс чӧв-лӧнь пуксис пызан дорӧ.
Тыдалӧ, и сійӧс личкис, и сійӧ лӧнис.
— Оборона займитін, Тарас?
— медбӧрын юаліс сійӧ.
Тарас кыв шутӧг лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но-но!
Тадзи и кутан пукавны хатаын?
— Тадзи и кута.
— Но-но!
Сідзи тэ и ловъя немечӧс эн аддзыв, Тарас?
— Эг.
Эг аддзыв.
— Ме аддзылі.
Ен мед видзас и на вылӧ видзӧдӧмсьыс!
— сійӧ ӧвтыштіс кинас да бара ланьтіс.
Пукаліс, качайтіс юрнас, сульсис.
— Полицейскӧйясӧн тырӧма карыс, — друг шуис сійӧ.
— Кытысь сӧмын найӧ и босьтчисны!
Ставныс — тӧдтӧм йӧз.
Ми татшӧмъяссӧ эг и аддзывлӧй.
— Миянлы тайӧ оз касайтчы, — нурбыльтіс Тарас.
— Да...
Ме сӧмын шуа: подлӧй йӧз тыдовтчисны уна.
— Мӧвпалӧны, кыдз эськӧ ассьыныс олӧмсӧ спаситны, а колӧ эськӧ мӧвпавны, кыдзи душа спаситны.
— Да...
И бара кыкнанныс дыр чӧв олісны.
И кыкнанныс мӧвпалісны ӧтитор йылысь: кыдз жӧ овны?
Мый вӧчны?
Мый лоӧ?
— Йӧз больгӧны, — ньӧж да дышпырйӧ шуис суседыс, — немечьяс завод восстанавливайтны кутасны...
— Кутшӧм завод?
— повзьӧмӧн юаліс Тарас.
— Миянлысь?
— Дерт жӧ миянлысь...
Кутшӧм завод нӧ сэсся!
— Тайӧ оз вермы лоны!
Кысь нӧ немеч уджалысьяссӧ босьтас?
— Тэнӧ заставитас.
— Менӧ?
— Тарас ньӧжйӧникӧн качайтіс юрнас.
— Менам киясӧн завод стрӧитчис, менам киясӧн жугӧдлыссис, медым оз сюр немецлы.
Оз кутны уджавны менам киясӧй тайӧ удж.
Бурджык мед косьмасны.
— Вермасны заставитны, — ньӧжйӧникӧн паныд сувтіс суседыс.
Сійӧ чеччис места вывсьыс, мышкыртчӧм, пӧрысь, заводитіс прӧщайтчыны.
— Но, ов, Тарас.
Ов.
Пукав.
Гарнизон тэнад сурьёзнӧй, — нориника шутитыштіс сійӧ порог дорын нин.
Тарас бура игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ — став иганъяснас, став томанъяснас.
«Миянлы тайӧ оз касайтчы!» — шуис сійӧ аслыс.
Но тайӧ эз вӧв сідз.
Юӧрыс, кодӧс вайис суседыс, вывті матӧ касайтчис сыӧдз.
Ӧдзӧстӧ игнавны позьӧ, душатӧ кыдзи игналан?
Семья да завод — со мыйын вӧлі олӧмыс Тараслӧн.
Нинӧм таысь кындзи эз вӧв.
Семья да завод.
Мый нӧ коли?
Семья?
Кӧні найӧ, менам пиянӧй, менам подмастерьеясӧй?
Пиянӧй абуӧсь.
Ӧти бабаяс колины.
Сурьёзнӧй гарнизон.
Завод?
Кӧні сійӧ, заводыс, цехъясыс менам, менам тшӧтшъяяс?
Заводыс абу.
Развалинаяс.
Рака позъяс.
Мый нӧ коли?
Ӧти вера сӧмын коли.
Менам киясӧн стрӧитчыліс, менам киясӧн жугласис, менам киясӧн и выльысь ловзяс.
Немечьяс, кыдзи сьӧкыд висьӧмъяс, кыдзи лёк вояс, йӧзӧс мучитасны и бырасны.
Тайӧ, временнӧйтор.
А ӧні первойысь ужасӧн мӧвпыштіс Тарас: «А мый, тайӧ кӧ дыр кежлӧ?» И пыр жӧ эновтіс тайӧ мӧвпсӧ.
«Сійӧ оз вермы лоны!» Но сійӧ назойливӧя пырӧ вӧлі душаас: «А мый, тайӧ кӧ век кежлӧ?
И заводысь мӧдас тшын петны, кыдзи войдӧр?
И, гашкӧ, нӧшта Гартман лоас либӧ сылӧн наследникъясыс?
И дзик быттьӧ нинӧм эз вӧв, ни Клим, ни Пархоменко, ни Острӧй Могила, ни дас кӧкъямысӧд вося эшелоннӧй война, ни кызь ӧтикӧд волӧн тшыг ярлуныс, ни штурмӧвӧй войясыс комын ӧтикӧдлӧн?» Сійӧ ветлӧдліс жыр кузя, век ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь мӧвпалігтыр: «Неужели тайӧ век кежлӧ?
Неужели подлӧй кияс сюрасны?» И вочавидзліс аслыс: «Гашкӧ, аддзысясны, да оз менам кияс!
Пиян менам оборонаын эз вермыны помӧдз сулавны.
Ме сулала.
Ме помӧдз виччыся».
И сійӧ век ветлӧдліс да ветлӧдліс жыр кузя, и важмӧм джодж плакаяс надзӧникӧн дзуртісны сійӧ сьӧкыд кокъяс улын.
А древньӧй часі циферблат вывсянь, генерал Скобелевлӧн вӧв кок увсянь, сьӧкыда кучкӧмӧн вечностьӧ усялісны секундаяс, капля бӧрся капля, капля бӧрся капля...
3
Капля бӧрся капля, капля бӧрся капля...
Стӧч квайт час асылын пель косявмӧн чорыда Тарас жырйын звӧнитіс будильник да садьмӧдліс сійӧс.
Старик тэрмасьӧмӧн чеччыштліс, но дум вылас усьлі: тэрмасьны некытчӧ.
Но сійӧ чеччывліс да медся войдӧр сверяйтліс часісӧ да чуньнас водзӧ вештывліс стрелкаяссӧ ходикилысь, коді кольччывліс часджынйӧн.
Заводитчывліс лун, а сыкӧд ӧтлаын и тревогаяс.
И быд выль лун вайліс выль тревогаяс.
Немечьяс объявитісны, мый вӧвлӧм городскӧй учреждениеясса став работникъяс обязанӧсь дзик пыр жӧ петны удж вылӧ асланыс местаӧ.
Антонина, шӧркост пиыслӧн Андрейлӧн гӧтырыс, висьталіс та йылысь Тараслы.
Но сійӧ сӧмын шеныштіс кинас:
— Миянлы тайӧ оз касайтчы!
— Но меным касайтчӧ...
— полӧмӧн воча шуис сійӧ.
Немечьяс вотӧдз сійӧ вӧлі жилотделса бухгалтерӧн.
— Оз касайтчы, оз касайтчы!
— скӧрысь горӧдіс сы вылӧ Тарас да водзӧ эз кут кывзыны та йылысь.
Кымынкӧ лун мысти Антонина получитіс повестка.
Городскӧй управа стрӧга предлагайтіс сылы явитчыны удж вылӧ:
«Заводитчис!
— сьӧлӧмсӧ сотыштіс Тараслысь.
— Подлӧй кияс корсьысьӧны!» Сійӧ босьтіс Антонина ордысь повесткасӧ, чукраліс сійӧс да шыбитіс.
— Оз кут менам фамилия служитны немецлы!
Оз кут!
— горзіс сійӧ Антонина вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ ставсьыс вӧлі мыжа.
— И ачым ог кут уджавны и тэнӧ ог лэдз.
Сідзи и тӧд!
А нӧшта кымынкӧ лун мысти сырмыны мӧдіс ӧдзӧсӧ кучкалӧмысь Каменнӧй Бродын ичӧтик керка.
Локтіс полиция.
Тараслӧн иганъясыс эз отсавны — лои восьтыны.
Найӧ пырисны сійӧ керкаӧ, кыдзи асланыс хатаӧ, веськыда жыръясӧ, шапкааӧсь, сьӧд шинеляӧсь.
Тарас вылӧ эз и видзӧдлыны.
Пуксисны юасьтӧг.»
— Коді Антонина Яценко?
— Ме, — став телӧнас дрӧжжитігтыр шыасис Антонина.
— Паспорттӧ!
Сійӧ сетіс паспортсӧ.
Рыжӧй, синпӧла полицейскӧй, босьтіс паспорт да сюйис сійӧс зептас.
Сэсся нинӧм шутӧг чеччис да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— А паспортыс?
— уськӧдчис сы дінӧ Антонина.
Биржа вылын получитан.
Тарас, скӧрмӧмысла муртса асьсӧ кутны вермӧмӧн, мӧдліс дорйысьны:
— Ог тӧд, кыдзи тіянӧс ыдждӧдлыны, господин...
Но полицейскӧй сы вылӧ веськӧдіс нач ӧти синпӧвсӧ:
— Тэ татчӧ эн касайтчы, старик.
Тэнад ӧчередьыд воас.
Тэ ме ордын пасйӧма!
— сэсся сідзи дернитіс ӧдзӧссӧ, мый томанъяс да цепьяс зиль-зёльмунісны.
— Ӧд кутшӧмӧсь, ещӧ игнасьӧны власьтысь!
— и петіс.
Вит минут кыссис тайӧ сценаыс, а Тараслы кажитчис быттьӧкӧ кызь вит во.
Быттьӧкӧ шыбитіс сійӧс кызь вит во сайӧ бӧрӧ, и бара войся стучитчӧмъяс Каменнӧй Бродын, ӧдзӧс пыр чирӧм гӧлӧсъяс: «Телеграмма!» — да сапӧгъясӧ шашкаяслӧн швачкӧдӧм...
— А ме чайті, — паръяссӧ вежыньтӧмӧн да юрсӧ качайтӧмӧн шуис сійӧ, — мый сідзи и кула, «полиция» кыв водзӧ некор кывлытӧг...
Асывнас Антонина муніс биржа труда вылӧ паспортла да бӧр локтіс сӧмын рыт кежлӧ.
Тарас видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм йылысь эз юав.
Юасьнысӧ вӧлі нинӧм.
Антонина чӧла пуксис лабич вылӧ да быттьӧкӧ кынмис.
Тадзи пукаліс сійӧ пемыд кухняын, кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, да чӧв оліс.
Бабка Ефросинья пуксис сы дорӧ.
— Нӧйтісны?
— шӧпкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Сӧмын эз нӧйтны! А то сыысь кындзи ставыс вӧлі, — шыасис Антонина.
— Став олӧм чӧж кежлӧ пидзӧсчаньӧн кыскаси...
— Мездысин?
— Германияысь мездыси, а служба вылӧ — мунны.
— Мунны?
— кияснас шеныштчис бабка.
— Старик мый шуас?
Да тэ мед налы, пежъяслы, рожааныс сьӧвзин...
— Сьӧвзян!
Кыдз нӧ!
Вирӧн сьӧлалӧны тайӧ биржа вылас йӧзыс.
Ачым аддзылі.
Абу, мама, абу героиня ме.
Ме пидзӧс вылын кыскаси.
Тайӧ войӧ сійӧ омӧля узис.
Век ӧтарӧ стена сайын сылы чудитчисны Тараслӧн сьӧкыд воськовъяс.
«Ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ, — мучитчис сійӧ,
— Менӧ ёрӧ».
А сэсся вӧтассьӧ вӧлі Андрей, ставнас вирӧсь, сійӧ эз видзӧд Антонина вылӧ, а кытчӧкӧ сы пыр, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі тыртӧм да пырыс тыдалана.
Сійӧ уськӧдчыліс пидзӧс вылас Андрей водзын.
«Некор ме тэныд эг изменяйтлы, Андрей, ни делӧӧн, ни думъясӧн».
Но сійӧ век видзӧдіс сы пыр да нинӧм эз шуав, быттьӧкӧ сійӧ эз вӧв.
А ӧдзӧс сайын век кылісны Тараслӧн воськовъясыс, да кодлӧнкӧ сералысь гӧлӧс дразнитіс: «Измена тэнад гарнизонын, Тарас!
Измена!»
Асывнас, служба вылӧ мӧдӧдчигӧн, сійӧ зілис не паныдасьлыны синъяснас Тараскӧд, но став кучикнас чувствуйтіс, кыдзи сійӧ следитӧ сы бӧрся.
Следитӧ чӧла, зумыш видзӧдласӧн.
— некытчӧ сыысь не дзебсьыны.
И, мунігас нин, ӧдзӧс вугйӧ кинас кутчысьӧм бӧрын нин, Антонина кевмысяна шуис:
— Эн осудитӧ менӧ, Тарас Андреевич!
Ме... ме ог вермы, кор нӧйтӧны...
4
«Ме ог вермы, кор нӧйтӧны».
Сійӧ оліс ӧні пыр полігтыр да нӧйтӧм виччысигтыр.
Быд гораджык горӧктӧмысь сійӧ мышку кузя котраліс кӧдзыд.
Мышкуыс сылӧн ӧні вӧлі телӧлӧн медся чувствительнӧй юкӧнӧн.
Сы пытшкын ставыс ныжмис да пу кодь лои.
Сӧмын мышкуыс ловъя вӧлі.
Биржа труда вылын лун сӧмын оглушитіс да кок улас таляліс сійӧс, став мукӧдторйыс воис бӧрынджык.
Управа жилотделын служба первойсӧ успокоитліс сійӧс.
Уджавны некод эз кӧсйы.
Пукалісны да семечки сёйисны.
Кышсӧ сьӧлалісны письменнӧй пызанъяс тыртӧм ящикъясӧ.
— Сьӧлалӧй, нывъяс, сьӧлалӧй, — налы шуліс Зоя Яковлевна, отделса главбух.
— Сӧмын убедительнӧя кора тіянӧс, кор немеч пырас, петкӧдлӧй, мый ті быттьӧ уджаланныд.
Петкӧдлӧй, убедительнӧя кора тіянӧс.
Но волывліс комендант.
Колӧ волі чеччывны да копрасьны сылы да виччысьны, кытчӧдз немеч оз вочавидз юрнас довкнитӧмӧн.
Немец вочакывнас нюжӧдлывліс.
Сійӧ нарошнӧ нюжӧдлывліс.
Скӧр, мисьтӧм синъяснас видзӧдлывліс мышъяс вылӧ, виччысьліс, кытчӧдз ещӧ улӧдзджык оз копыртчыны.
— Улӧдзджык, улӧдзджык!
— Антониналы шӧпкӧдісны пӧдругаяс.
Сійӧ эз куж копрасьны, сійӧ некор тадзи эз копрасьлыв.
Да мышкыс сылӧн заводитлывліс дзӧрны кучкӧм виччысиг.
Старик-архитекторлӧн вӧлі одышка.
Кор сійӧ поклон сетігӧн копыртчывліс, вирыс волывліс сійӧ чукырӧсь банбокъясӧ, да сійӧс заводитлывліс мучитны кызӧм.
Сійӧс пӧдтыліс кызӧмыс да нӧшта на улӧджык копыртчывліс.
«Коркӧ ме тадзи и кула!» — мӧвпаліс сійӧ та дырйи.
Медбӧрын комендант юрнас небрежнӧя довкнитӧмӧн вочавидзліс да прӧйдитліс водзӧ, ас ордас.
Антонина зілис не видзӧдны пӧдругаяс вылас, пӧдругаяс эз видзӧдны сы вылӧ.
Старик-архитектор сьӧкыда лэдзчывліс стул вылӧ да заводитліс дыр да мучительнӧя кызны.
Антонина вочасӧн успокаивайтчис, сӧмын ӧдзӧсӧн быд стукнитігӧн мышкуыс кӧдзавліс.
«Сӧмын эськӧ мед эз нӧйтны!
Сӧмын мед эз нӧйтны!» Пӧдругаясыс успокаивайтісны сійӧс: «Йӧй тэ, коді нӧ мӧдас миянӧс нӧйтны?
Ми жӧ городскӧй управаса служащӧйяс».
Городскӧй управа налы кажитчис дзебсянінӧн.
Но ӧтчыд асылын жилотделӧ пырис скӧрлунысла лӧзӧдӧм немецкӧй лейтенант.
Дульнас резсигтыр сійӧ горзіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор да помтӧг ӧтарӧ чутйӧдліс чуньнас аслас часіӧ.
Инженер Марицкий мӧдліс сёрнитны сыкӧд.
Став телӧӧн дрӧжжитігтыр сійӧ шуаліс, мый часджын мысти, сӧмын часджын мысти, рабочӧйяс локтасны господин лейтенант патераӧ да тэчасны пач.
Сійӧ ачыс, инженер, локтас да, колӧ кӧ, ачыс ставсӧ вӧчас.
Сійӧ кӧ часджын и сёрмис — сӧмын часджын, господин лейтенант, — то тайӧ сӧмын сы вӧсна, мый господин полковник прикажитіс ыстыны йӧзӧс сійӧ патераӧ, а уджалан ки абу, да кӧть и ми гӧгӧрвоӧдім господин полковниклы, мый господин лейтенант...
Лейтенант кывзіс сылысь оправдывайтчӧмсӧ да ньӧжйӧникӧн пӧрччаліс ассьыс вӧнясян ременьсӧ.
«Мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
— дивуйтчис Антонина.
— Мыйла сійӧ пӧрччалӧ ременьсӧ?» — и друг кыліс сынӧдын ременьлысь швичнитӧм да горӧдӧм.
И сэки сійӧ ачыс ёна повзьӧмысла горӧдіс да кияснас вевттис чужӧмсӧ.
Сылӧн мышкуыс мучительнӧя доймис, быттьӧ сійӧс нӧйтісны.
А сынӧдын век швичйӧдліс да швичйӧдліс ремень и сьӧкыда усьліс мый вылӧ кӧ небыд вылӧ.
Ставӧн, кодъяс вӧліны жырйын, боклань бергӧдчисны либӧ синъяссӧ увлань лэдзисны, медым не аддзыны, кыдзи нӧйтӧны ременьӧн ыджыд, верстьӧ мортӧс, карын ставлы тӧдсаӧс.
Вӧлі яндзим...
он вермы видзӧдны...
И сӧмын томиник Ниночка, счетовод, дивуйтчӧмла да ёна повзьӧмысла синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, видзӧдіс тайӧ сцена вылас.
Нэм вылас первойысь сійӧ аддзис, кыдзи нӧйтӧны мортӧс.
А немеч век ӧтарӧ ременьӧн нӧйтіс Марицкийӧс, да ӧні эз нин воддзамоз лёкысь, а методическӧя, делӧвитӧя, кыдзи машина, сійӧ чужӧм, пельпомъяс да мышку кузя.
Инженер сулаліс сы водзладорын копыртчыштӧмӧн, ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса.
Сійӧ эз мездысь ременьӧн кучкӧмъясысь, эз горзы, эз бӧрд.
Сійӧ сӧмын вӧйтыштіс юрсӧ пельпомас, йӧжгыльтчыштіс да зілис кияснас вевттьыны чужӧмсӧ.
Пельпомъясыс сылӧн дзӧрыштісны.
Тешкодь чӧвлун пукаліс жырйын.
Чӧв олісны йӧз асланыс пызанъяс дорын.
Нинӧм шуавтӧг нӧйтіс немеч, нинӧм шуавтӧг ударъяссӧ принимайтіс инженер.
Вӧлі страшнӧ и быдӧнлы яндзим чӧв олӧмысь.
Сэсся немеч спокойнӧя да тэрмасьтӧг ременясис, лӧсьӧдыштіс мундирсӧ да петіс.
Ставӧн воддзамоз нинӧм шуавтӧг сулалісны асланыс пызанъяс дорын.
Антонина бӧрдіс.
Марицкий шӧйӧвошӧмӧн лэптіс синъяссӧ.
Сійӧ зільліс нюмъёвтны, медым дзебны шӧйӧвошӧмсӧ да доймӧмсӧ, но сійӧ чужӧмса мускулъяс судорожнӧя дрӧгнитісны, эз выдержитны, да нюмъёвтӧм местаӧ артмис ыджыд дой петкӧдлысь чукыртчылӧм.
Сійӧ вевттис кияснас чужӧмсӧ да став йӧз дырйиыс гораа бӧрддзис.
Тасянь и мӧдіс дрӧгнитлывлыны Антониналӧн мышкуыс быд гораджык горӧдігӧн, ӧдзӧсӧ быд йиркнитігӧн, пос вылын шпораяслӧн зяткысигӧн.
Ӧні сійӧ эз ветлӧдлы ывлаті, а гусьӧникӧн уйкнитлывліс.
Топӧдчывлывліс стенъяс бердӧ.
Повліс туй крестасянінъясысь.
Ӧні сійӧ быдӧнысь поліс, весиг Тарасысь.
Сылы ӧні страшнӧ вӧлі карас, тӧрыт на нӧшта, немечьясӧдз, рӧднӧй да гажа карас.
Сылы страшнӧ вӧлі гортас, тӧрыт на нӧшта, немечьяс вотӧдз, пельк да муса гортас.
Сылы страшнӧ вӧлі му вылас.
Ӧні сійӧ бӧрдіс тшӧкыда да быдтор вӧсна.
Бӧрдіс служба вылас, бӧрдіс гортас, Марийка вылӧ, нылыс вылӧ, видзӧдіг, бӧрдіс вольпась вылас, Тараслысь воськовъяссӧ кыліг.
Сійӧ омӧльтчис да пӧрысьмис бӧрдӧмысла.
Поліс видзӧдлыны рӧмпӧштанӧ.
«Оз позь бӧрдны!
— убеждайтіс сійӧ асьсӧ.
— Ме лоа дзик пӧрысьӧн.
Кыдзи ме петкӧдча Андрейлы, кор сійӧ локтас?» Но Андрей йылысь казьтыштіг бара пондыліс бӧрдны.
А стен сайын войбыд дугдывтӧг восьлаліс Тарас.
Сылӧн воськовъясыс гораа кылісны лӧнь керка пытшкӧсын.
«Век ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Век ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Менӧ ёрӧ».
Но Тарас шоча ӧні мӧвпавлывліс сы йылысь.
5
Сійӧ мӧвпаліс ӧні Настя йылысь, ныв йывсьыс.
Сійӧ следитіс сы бӧрся гусьӧникӧн, синкым увсяньыс, ёсь, внимательнӧй видзӧдласъясӧн.
Настя дивуйтчиг юавліс:
— Ті нӧ мый, батьӧй?
— Нинӧм, — вочавидзліс сійӧ да сьӧкыда ышловзьыліс.
Но кутшӧмкӧ гуся мӧвп мучитіс сійӧс, эз сетлыв спокой.
Ӧтчыд сійӧ юаліс гӧтырыслысь, чужӧмсӧ недовольнӧя чукрӧдлӧмӧн:
— Ог гӧгӧрво ме, мам.
Миян Настьканым быттьӧ мичаджык лои?
А?
— Мича, — гордӧя вочавидзис Ефросинья.
— И ошкыштны абу грек, — мича ныв.
— <ns>Д-да</ns>...
— курыда ышловзис Тарас.
— И ме видзӧда...
Мӧдпӧрйӧ сійӧ юаліс:
— А кымын арӧс сылы... миян Настькалы?
— Дас кӧкъямыс, бать.
Неужели вунӧдін?
И бара сійӧ сьӧкыда ышловзис:
— Да, дас кӧкъямыс, кыдзи вунӧдны, помнита.
Ох-хо-хо!
Водзджыксӧ Тарас и эз казявлы Настяӧс мукӧд челядь пӧвстысь, кодъяс вӧліны керкатыр.
Асланыс и йӧзлӧн челядь шумитлісны да ворслісны быд пельӧсын, сійӧ видзӧдіс сӧмын, медым сылысь инструментъяссӧ эз вӧрзьӧдны.
Став мукӧднас занимайтчылісны школаяс да комсомолъяс.
Челядь быдмисны, кисьтывлісны сапӧгъяс, асьныс аддзылісны ассьыныс шудлун.
А ӧні некод эз вӧв — ни комсомол, ни школаяс.
Сійӧ вӧлі ӧтнас, Тарас — фамилиялӧн глава.
И судья, и велӧдысь.
Сійӧ ӧтнас кывкутіс челядь душа вӧсна.
Шог вылӧ, ковтӧг, не кадӧ, тайӧ шог тулысас Настя друг лои мича да ён.
Телӧыс пӧльтчис тувсовъя сокӧн, лои зэлыдӧн да жаднӧйӧн.
Вояс сылӧн кад радейтны, страдайтны, виччысьны ассьыс ныв шудлунсӧ.
Кутшӧм шудлун?
Тараслысь сьӧлӧмсӧ йирис, кор сійӧ видзӧдіс Настя вылӧ.
Сійӧ гортаныс оз вӧлі тыдав ни оз кывсьы.
Сійӧ и ветлӧдліс ньӧжйӧникӧн, и уджаліс ньӧжйӧникӧн, и сёрнитіс ньӧжйӧникӧн, унджык кадсӧ чӧв оліс.
Пуксяс ӧшинь дорӧ лабичӧ да — чӧв олӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
«Мыйла чӧв олӧ?» — мучитчис сійӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
И тешкодя сідз, сьӧкыда чӧв олӧ, аслас йылысь мӧвпалӧ.
Мый йылысь?
Кутшӧм шуд йылысь мӧвпалӧ?
Век чӧв олӧ...
Тарас видзӧдіс сійӧ быд воськов бӧрся.
— Эн пет ывлаӧ, — стрӧга шулывліс сійӧ сылы, кор казявліс, мый Настя кӧрталӧ юрас чышъян.
— Бур, — кывзысяна вочавидзлывліс сійӧ, ӧкуратнӧя тубравлывліс чышъянсӧ да пуксьывліс ӧшинь дорӧ лабич вылӧ.
А Тарас ветлӧдліс сьӧкыд воськовъясӧн керка кузя да мучитчис.
Сэсся волывліс ныв вылас:
— Тэ мый век ӧтарӧ пукалан?
Мун, ветлӧдлышт.
Да важиник платтьӧ пасьтав, мыйла не кад серти вӧччыныс!
И сійӧ пасьтавліс важ паськӧм, юрас кӧртавліс киссьӧм чышъян, кӧмавліс важ туфли.
Но и тайӧ важ новлӧм паськӧм увсьыс, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, ортсыӧ петӧ вӧлі нывлӧн том мичлуныс.
И Тарас тӧждысьӧмӧн ышлолаліс: «Вот кытчӧдз олі!
Рӧднӧй ныв мичлун вылӧ абу рад!»
Но душаыс нылыслӧн сылы кольлі загадкаӧн.
«И мыйсяма племя тайӧяс, мыйсяма войтыр тайӧ томйӧзыс, ӧнія томйӧзыс?» Дзик эз тӧд найӧс сійӧ.
Тӧдтӧм племя.
Но и тӧдтӧгыс сійӧ сомневайтчис наын.
«Кысь нин налы!
Бать сьӧм вылӧ велӧдчисны, шоглун эз аддзывны, Александр Яковлевич Пархоменкокӧд походӧ эз ветлывны, ӧти кывйӧн, гыж йыв мында сьӧкыдлунсӧ оз тӧдны».
И ӧні сійӧ проклинайтӧ асьсӧ, мый водзджык челядьыскӧд эз занимайтчыв, да кыдзи накӧд сёрнитны — оз тӧд, и кыдзи найӧ душаӧ пырны — оз тӧд, а кывкутны на вӧсна йӧз да мир водзас лоӧ сылы.
— Тэ мый чӧв олан?
Мый век чӧв олан?
— горӧдіс сійӧ ӧтчыд ныв вылас.
Но Настя дивуйтчӧмӧн лэптіс синъяссӧ да, пельпомъяснас топӧдлыштӧмӧн, вочавидзис:
— А мый меным сёрнитнысӧ, папа?
Ті юасьӧй.
А сійӧ и эз тӧд, мый йылысь да кыдзи сылысь юавны.
Сійӧ видзӧдіс Настя пӧдругаяс вылӧ стрӧга да придирчивӧя.
Быдсямаыс вӧліны, буръясыс и омӧльясыс.
Но ӧтикӧс сійӧ вывті ёна эз радейт, Лизкаӧс.
Но-да, сійӧ асьсӧ шуӧ нин вӧлі Луизаӧн.
Кор первойяысь Тарас аддзис да видзӧдліс тайӧ йӧйсяма существосӧ, дивуйтчӧмысла сылӧн весиг вомыс паськаліс.
И паськӧмыс Луиза вылын вӧлі кутшӧмкӧ уна сера, тешкодь, и юбкаыс пидзӧссьыс вылӧдзджык, и причёскаыс кутшӧмкӧ не роч — еджыд юрсисӧ кыдзкӧ тешкодя да мисьтӧма кудритӧма плеш вылас — и ставыс сыын вӧлі и не роч, и не немецкӧй, а кутшӧмкӧ обезьяналӧн кодь.
— Тэ кодлӧн татшӧмыс?
— юаліс сылысь Тарас.
— Антон Лукичлӧн ныв...
Луиза, — збоя вочавидзис Лизка.
— Цыц, каналья!
— горӧдіс Тарас.
— Вот ме тэнад батьлы, пӧрысь йӧйлы, шуа, медым сійӧ тэнсьыд вылыссьыд кучиктӧ кулис.
— Но пыр жӧ асьсӧ киӧ босьтіс да гусьӧникӧн, мыжапырысь видзӧдліс Настя вылӧ.
Настя чӧв оліс.
Тарас клопнитіс ӧдзӧсӧн да петіс.
Но, Луиза воддзамоз волывліс Тарас ордӧ.
Первойсӧ сійӧ старикысь полыштіс, бергаліс кӧнкӧ кухняын, порог дорын матынджык, нывбабаяскӧд сёрнитіс шӧпкӧдчӧмӧн да век полӧмӧн видзӧдлывліс Тарас ӧдзӧс вылӧ, — яндысьыштӧкодь на вӧлі аслас паськӧмысь да кудритӧм юрсисьыс, — бӧрынджык сійӧ збоймис да весиг эз мӧд яндысьны.
А ӧтчыд весиг сэтшӧма збоймӧдчис да уськӧдчис Тарас вылӧ:
— Ті нӧ мый, Тарас Андреевич, Настятӧ ывлаӧ он лэдзлывлӧ?
Сійӧ том морт, гуляйтны сылы колӧ.
Тарасӧс скӧрмӧмысла муртса удар эз кучкы.
Но сійӧ кутчысис.
Матыстчис Настя дорӧ да сы вылӧ видзӧдліс шогысь-шог, кузь видзӧдласӧн.
— Тэныд гуляйтны окота, нылӧ?
— юаліс сійӧ меліа, сэтшӧм меліа, кутшӧма сійӧ некор эз сёрнитлыв сыкӧд, да гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
Настя дивуйтчӧмӧн видзӧдліс батьыс вылӧ да пыр жӧ синъяссӧ бӧр увлань лэдзис.
— Абу, папа.
— Кылан?
— шыасис Лиза дінӧ Тарас.
— Абу окота сылы гуляйтны.
Абу сэтшӧм, Лиза, кадыс, медым гуляйтны.
— Измена!
— нырсӧ лэптыштіс Лизка.
— Измена, — сідз жӧ лӧня да серьёзнӧя вочавидзис Тарас.
— Изменасьыс омӧльджык.
Вот, шуам, кулі тэнад батьыд, гортад ыджыд шоглун, мунін эськӧ тэ сэки гуляйтны?
А миян ӧні быд керкаын шоглун.
Не гуляйтӧмъясӧдз.
Оз прӧститны миянлы ас йӧз, гуляйтны кӧ тані ми кутам.
— Война ставсӧ киритас!
— Оз.
— убеждённӧя довъёвтіс юрнас Тарас.
— Оз, сӧран, Лиза.
Оз кирит.
Ставсӧ гижас война.
Нинӧм оз прӧстит, нинӧм оз вунӧд.
Тӧд тайӧс, нывка!
Бӧр воасны миян йӧз, сувтӧдасны миянӧс ас водзаныс да асланыс сӧдз синъяснаныс миян душаӧ видзӧдласны.
Самӧй душаӧ.
И ставсӧ аддзасны: коді виччысис, коді эскис, а коді — вунӧдіс, вузаліс.
— А кор нӧ найӧ воасны?
— Ог вермы висьтавны, нывка.
Но воасны.
И тӧд — обязательнӧ воасны.
— А томлунным кольӧ!
— ышловзис Лизка.
— Медбур пӧраным кольӧ.
Миян локтасны и миян вылӧ, старухаяс вылӧ, и видзӧднысӧ оз кутны.
Оз, — юрси пратьяснас тракнитіс Лиза, — бурджык кӧть кыдз-нибудь, а гуляйтыштны...
А Настя чӧв оліс.
Кыськӧ пемыдсьыс петіс Лёнька — Тарас гарнизонысь главнӧй воиныс — да, озорнӧя сералігтыр, шуис:
— Дедушка!
Со татшӧмъяс йывсьыс — синнас индіс Лизка вылӧ, — сьыланкыв лӧсьӧдӧма, ставӧн карас сьылӧны.
Ме дзоньнас тӧда.
— Кутшӧм сьыланкыв?
— Шусьӧ «Позор нывлы, коді гуляйтӧ немецкӧд».
Сійӧ лӧсьӧдчыштіс да челядьлӧн кодь лэчыд гӧлӧсӧн заводитіс сьывны:
<rus>Молодая девушка немцу улыбается.</rus>.
<rus>Позабыла девушка о своих друзьях.</rus>.
<rus>Только лишь родителям горя прибавляется,</rus>.
<rus>Горько плачут бедные о милых сыновьях.</rus>.
<rus>Молодая девушка, скоро позабыла ты,</rus>.
<rus>Что когда за родину длился тяжкий бой,</rus>.
<rus>Что за вас, за девушек, в первом же сражении</rus>.
<rus>Кровь пролил горячую парень молодой.</rus>.
<rus>Где-то там над речкою, над широкой Волгою,</rus>.
<rus>Был убит за родину молодой герой.</rus>.
<rus>Только ветер волосы развевает русые,</rus>.
<rus>Словно их любимая теребит рукой.</rus>.
<rus>Вымоет старательно дождик кости белые,</rus>.
<rus>И засыплет медленно мать сыра-земля.</rus>.
<rus>Так погибли юные, так погибли смелые,</rus>.
<rus>Что дрались за родину, жизни не щадя.</rus>.
<rus>Лейтенанту-лётчику молодая девушка</rus>.
<rus>Со слезами верности весною поклялась,</rus>.
<rus>Но в пору тяжёлую сокола забыла ты</rus>.
<rus>И за пайку хлеба немцу продалась.</rus>.
<rus>Под немецких куколок причёску ты сделала,</rus>.
<rus>Красками накрасилась, вертишься иглой.</rus>.
<rus>Но не нужны соколам краски твои, локоны.</rus>.
<rus>И пройдёт с презреньем парень молодой.</rus>.
<rus>Да, вернутся соколы, смелые, отважные,</rus>.
<rus>Как тогда ты выйдешь молодца встречать?</rus>.
<rus>Ведь торговлю ласками и торговлю чувствами</rus>.
<rus>Невозможно, девушка, будет оправдать</rus>.
Тайӧ сьыланкывсӧ кывзігӧн бабка Ефросинья сьӧкыда ышлолаліс.
Антонина ньӧжйӧникӧн бӧрдіс, Лиза гӧрдӧдіс да йӧжгыльтчис, а сэсся друг ачыс горӧн бӧрддзис да котӧртіс ывлаӧ.
А Настя бледӧдіс да шуис:
— Абу став нывъяс татшӧмӧсь.
И мӧдпӧлӧсъяс овлӧны.
Сэсся сійӧ нинӧм эз шу.
И бара Тарас эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ кывъяс улас дзеблассьӧ, кыдзи эз вермы гӧгӧрвоны войдӧр, мый дзеблассьӧ сійӧ чӧв олӧмын.
Мый йылысь Настя мӧвпалӧ, мый йылысь чӧв олӧ, мый виччысьӧ?
«Ох-хо-хо!
— ышлолаліс Тарас.
— Видзӧдлывлыны сы бӧрся колӧ, видзӧдлывлыны!»
Да кыдз нӧ на бӧрся кыйӧдчан!
Весиг бабка Ефросинья асывнас гусьӧн кытчӧкӧ муніс да бӧр воис сӧмын ӧбед кежлӧ, скӧр, лунтыр сьӧласис да грымӧдчис гырничьясӧн.
— Тэ мый сьӧласян, мый сьӧласян?
— водзӧ чӧв кывзыны вермытӧг юаліс Тарас.
— Тэ кӧні асывбыдсӧ вӧлін?
— Вичкоын.
— Но?
— Тьфу!
— Мый нӧ тэныд ен крамыс сьӧлӧм вылад эз во?
— серӧктіс Тарас.
— Тэныд, безбожниклы, ставыс ӧткодь.
Но быдлаӧ удитлысь Лёнька суитчис и тані:
— Сылы, дедушка, попыс сьӧлӧм вылас абу воӧма.
— Попыс?
Кутшӧм поп?
— А немечьяс ассьыныс попӧс пуктӧмаӧсь.
— Кытысь нӧ сійӧс босьтӧмаӧсь?
— Садйысь.
Костя, коді биллиарднӧйын шаръяссӧ сетавліс, ӧні немецкӧй поп.
— Костя?
Тайӧ пӧрысь пьянчугаыс — поп?
— шензис Тарас да видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Ефросинья нинӧм шуавтӧг йӧткаліс пачӧ гырничьяс.
Тарас скӧрмис:
— Тэ вылын немечьяс издевайтчӧны, дура.
Тэнад ен вылын, тэнад крам вылын да тэнад вера вылын, а тэ ветлан.
Юрбит гортын, ёна кӧ нин колӧ, а немецкӧй поп дорӧ эн мун!
Кылан?
Мӧдысь, рытын, синва кисьтігтыр, локтіс Антонина.
Вӧлӧма кино вылын.
Ветлӧма пӧдругаяскӧд, мед гортӧ не локны.
Тайӧ рытнас сійӧ торйӧн нин поліс Тарасысь: сійӧс мучитісны Тараслӧн воськовъясыс стен сайын.
Киноын петкӧдлӧмаӧсь немецкӧй военнӧй хроника.
Фанфарнӧй маршъяс пель сьӧдӧдысь шы улын экран вывті мунісны немецкӧй танкъяс, лыйлісны немецкӧй пушкаяс.
Зал быд пельӧсын пукалісны сьӧд шинеля полицейскӧйяс да сюся, варышъяс моз, следитісны публика бӧрся: полісны демонстрация кыптӧмысь.
Но некод эз горзы, эз шутьляв, эз кишйӧдлы.
Артмис мӧдтор, страннӧйтор: зал заводитіс бӧрдны.
И кымын гораджыка лыйлісны пушкаяс, сымын гораджыка ырзіс зал.
Немечьяс некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла роч нывбабаяс бӧрдӧны, кор экран вылас сэтшӧм гажа, быттьӧкӧ абу война вылын, лыйлӧны пушкаяс.
Офицеръяс скӧрмисны роч нывбабаяс вылӧ, а роч нывбабаяс бӧрдісны век гораджыка и гораджыка.
Быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ сійӧ верӧслы, пилы, воклы лыйлӧ немецкӧй пушкаыс.
И быдӧн бӧрдіс аслас матыса дона морт вӧсна.
Горзыны оз вӧлі позь — найӧ бӧрдісны.
Гестапоса офицер эз выдержит, чеччис да кутіс горзыны:
— Дугӧдны синва кисьтӧм!
Тані оз покойникӧс дзебны!
Нюмъялӧй!
Нюмъялӧй, роч порсьяс!
Залын ӧзтісны би.
Став пельӧсъясысь петісны полицейскӧйяс.
Офицер, стэкӧн ӧвтчигтыр, горзіс:
— Нюмъялӧй, но!
Нюмъялӧй, порсьяс!
А нывбабаяс водзӧ бӧрдісны...
— Мый нӧ тэ эн нюмъяв?
— Антониналысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын пӧлӧстчӧмӧн серӧктіс Тарас.
— Мунін кӧ нин немецкӧй кино вылӧ — нюмъяв!
А аслад синванад пукав гортын.
Он ӧмӧй аддзы, немечьяс издевайтчӧны тэнад синва вылын!
Найӧ став вылын издевайтчӧны — Ефросинья эскӧм вылын, и Антонина шоглун вылын, и Лиза-Луиза томлун вылын, и сылӧн юрси вылын; найӧ ставсӧ кок уланыс талялӧны; найӧ и Настяӧс таляласны, он кӧ видз, и Лёнькаӧс, и ичӧтик Марийкаӧс, — личкасны душатӧ асланыс кӧрта каблукъясӧн и мунасны...
Кыдзи видзны, кыдзи видзны найӧс?
— Быд морт мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ спаситны ассьыс олӧмсӧ, а колӧ эськӧ мӧвпавны, кыдзи спаситны ассьыд душатӧ.
6
Быд морт мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ спаситны ассьыс олӧмсӧ, а колӧ эськӧ мӧвпавны, кыдзи спаситны ассьыд душатӧ...
Тарас «спасайтчис» аслас керкаын.
Сійӧ воддзамоз ӧтарӧ пукаліс гортын, пӧдлалӧм ставеньяс сайын.
Мый вӧчсис карын, — тайӧс сійӧ эз тӧд.
Но кар зэв ёна кыскис сійӧс, чуксаліс, мучитіс: тэ аддзылін менӧ мичанас да бурнас, видзӧдышт — со менӧ дорисны крест вылӧ.
Инмӧдчыв менам ранаясӧ, Тарас.
Босьтышт ас вылад тшӧтш менсьым мучитчӧмъясӧс.
Тарас эз вермы сэсся пукавны иган сайын, босьтіс бедь да муніс.
И вот воссис сы водзладорын мылькъяс вылын кар, мирса став каръясысь аслыссяма, но сэтшӧм, кутшӧм вӧвлі век: крышаяс да трубаяс, крышаяс да трубаяс; сійӧ жӧ уличаясыс, кодъяс кар бокъяссянь лэччӧны увлань, кар шӧрӧ; сійӧ жӧ керкаяс, кӧртӧн да черепицаӧн вевттьӧм керкаяс; карса садйын сійӧ жӧ акацияяс.
И сідз жӧ, индӧм кадӧ, топольяс вылысь лэбзьӧ кыпыд да кокньыдик пух, бергалӧ уличаяс весьтын да усьӧ крышаяс вылӧ.
Кыдзи лым.
Кыдзи шоныд розӧвӧй лым.
— Ставыс, кыдзи вӧвлі!
— Тарас шогпырысь довкйӧдліс юрнас.
— Ставыс, кыдзи вӧвлі.
А кӧзяиныс карын — немеч!
Оскорбитӧм да шогпырысь кар кузя муніс Тарас.
«Мыйсяма тайӧ йӧз?
Мыйсяма тайӧ йӧз?» — скӧр сьӧлӧмӧн мӧвпаліс сійӧ и сӧмын ӧні казяліс, мый йӧзыс уличаяс вылас абу.
Тыртӧм да чӧв-лӧнь.
Сэтшӧм лӧнь, быттьӧ абу карын сійӧ, а шойна вылын.
Быттьӧкӧ карыслысь нетшыштӧмаӧсь кывсӧ, и оз вермы сійӧ ни горзыны, ни сьывны, ни серавны, а сӧмын ньӧжйӧник ымзӧ, быттьӧ глухонемӧй, кодлы аслас немӧйлун вӧсна вывті сьӧкыд.
Кутшӧмкӧ вуджӧръяс мелькайтӧны заборъяс пӧлӧн, тэрыба котӧртӧмӧн вуджалӧны туй крестасянінъяссӧ, дзебсясьӧны ворота сайясӧ.
Кӧнкӧ тупкӧм ставеньяс сайын вӧрӧ, бергӧдчӧ олӧм, но ни гора гӧлӧс, ни сьыланкыв, ни бӧрдӧм оз кывны щельяс пырыс.
Весиг пачьясысь петысь тшыныс — кос да блед; гашкӧ, сійӧн, мый ломтынысӧ нинӧмӧн, гашкӧ, сійӧн, мый пунысӧ нинӧм.
Вӧсньыдик тшын кайӧ вывлань, дзӧрыштӧ енэжын и ӧдйӧ да полӧмӧнмоз вошӧ.
Тарас дінті котӧртісны некымын тӧдса; сійӧ чукӧстіс найӧс мыйлакӧ шӧпкӧмӧн, быттьӧкӧ и сы вылӧ нин действуйтіс уличалӧн дзуртысь, шоглунӧн тырӧм чӧвлуныс, и сійӧ сёрнитіс нин шӧпкӧмӧн аслас рӧднӧй карын, — найӧ эз кывны сійӧс и эз бергӧдчыны.
Йӧз кыдзкӧ тешкодя бергӧдлывлісны юрнысӧ, татшӧмыс некор на эз вӧвлыв: тэрыба, полӧмӧн.
Тайӧ пӧрис привычкаӧ сы вӧсна, мый налы ковмыліс век видзӧдны гӧгӧрбок.
Йӧз полісны ёрта-ёрткӧд паныдасьлӧмъясысь.
Сотчӧм городскӧй театр дорын Тарас воча зурасис доктор Фишманкӧд, коді лечитліс сылысь став челядьсӧ и внукъяссӧ.
Тарас важ привычкаӧн пӧрччис картузсӧ, медым, кыдзи век, видзаасьны, но Фишман соскысь аддзис виж кӧртӧд квайт пельӧса сьӧд кодзулӧн — еврейлысь клеймӧ — да копыртчис улӧдз-улӧдз, кыдзи эз копрасьлывлы некор.
Тайӧ копыртчӧмыс повзьӧдіс врачӧс.
Сійӧ вешйыштіс бокӧ да инстинктивнӧя чужӧмсӧ вевттис кинас.
Тарас чӧв-чӧв сулаліс сы водзладорын.
— Тайӧ ті меным... меным копыртчинныд?
— медбӧрын шӧпкӧмӧн юаліс врач.
— Тіянлы, Арон Давыдович, — вочавидзис Тарас.
— Тіянлы да тіян мучитчӧмъяслы.
— А... да... да... — шӧйӧвошӧмӧн боргис Фишман.
— Видза оланныд... <rus>Моё почтение</rus>... Кутшӧма оланныд?
Ме ничево ола...
— Но мыйкӧ друг сылысь голясӧ топӧдіс, сійӧ ӧвтыштіс кинас да горӧдіс: — Аттьӧ тіянлы, морт!
— да, бӧрас видзӧдлытӧг, кытчӧкӧ пышйис.
Тарас дыр видзӧдіс сы бӧрся.
Тыртӧм улича вылын дыр тыдаліс докторлӧн гӧрбыльтчӧм мышкуыс, дзӧрис.
А гӧгӧрыс, кыдза век: крышаяс да трубаяс, крышаяс да трубаяс; сійӧ жӧ керкаяс, кӧртӧн да черепицаӧн вевттьӧм керкаяс; и уличаяс, кар доргӧгӧрсянь увлань, кар шӧрӧ лэччысь уличаяс, и карса садйын акацияяс.
И сідз жӧ, кыдзи и век, индӧм кадӧ топольяс вылысь лэбзьӧ кыпыд да кокньыдик пух, бергалӧ уличаяс весьтын да усьӧ крышаяс вылӧ, кыдзи лым.
«Кытчӧ жӧ нӧшта тэныд мунны, Тарас?
Мый вылӧ нӧшта тэныд видзӧдыштны?
Эн-ӧ тырмымӧнъя нин аддзыв?» Но сійӧ век муніс да муніс карлӧн кулӧм уличаяс кузя, кар кузя, кодлысь нетшыштӧмаӧсь гажа ловъя душасӧ.
Нетшыштӧмаӧсь и кок уланыс талялӧмаӧсь.
И абу сэсся сійӧ, нинӧм абу.
Карыс лоӧма глухонемӧйяслӧн да корысьяслӧн карӧн.
Ӧтнас сӧмын Тарас мунӧ, и сійӧ бедьлӧн тротуар изйӧ гора колскӧдӧмыс садьмӧдӧ да чуксалӧ вӧвлӧмтор йылысь казьтылӧмъяс.
Найӧ, кыдзи йӧла, локтӧны сы дорӧ быд боксянь, быд изсянь, быд керкасянь, быд перекрестоксянь.
Тані сійӧ чужліс.
Тані гӧтрасьліс.
Тані пӧрысьмис.
Вӧвлывлі, тані, площадь вылын, ызгывлісны митингъяс.
Клим сёрнитлывліс кияснас треситігтыр.
Пархоменко тасянь муніс кувлытӧмлунӧ.
Комсомолечьяс сьывлісны «Паровоз» и паровозъяс вӧчалісны.
И лунын, и войын кар весьтын ӧшаліс кӧртлӧн триньгӧм шы, сьыланкыв ю сайын, и детскӧй серам садйын.
Ӧні ставыс лӧнис: пӧдтісны сьыланкывйӧс, лыйлісны серам.
Вӧвлӧмтор йылысь казьтылӧм — нач ӧти ловъятор, мый коли тані.
Тарас эз и гӧгӧрволы, кыдзи аслас тӧдлытӧг пырис базар вылӧ.
Вӧвлывлі, дзуртісны тані додьяс да ноксисны, ёрта-ёртсӧ йӧтлалісны йӧз; сера арбузъяслӧн башняяс вылӧдз кыпӧдчывлісны шоныд, руалысь на яй гӧраяскӧд орччӧн; гырничьяс вузаланінын югъялісны гырничьяслӧн да мукӧд дозмуклӧн радъяс; детскӧй игрушкаясӧн вузасьысь быдногыс чипсасис аслас чипсанъясӧн; тайӧ прӧстӧй музыкаыс ӧтувтчывліс базарнӧй шумкӧд, да, ставпӧлӧс шумъяс, гӧлӧсъяс, шутьлялӧмъяс да дзуртӧмъяс вевттигтыр, юръявліс птичьей радсянь петукъяслӧн помтӧм радуйтчана гӧлӧс, — петуктӧг абу и базарыс.
И кӧть Тарас вӧлі заводскӧй морт, — базаръяс сійӧ радейтліс.
Сійӧ радейтліс вежалунӧ, пӧлучка бӧрын, локны татчӧ гӧтырыскӧд да важнӧя ветлӧдлыны радъяс пӧлӧныс, вузалӧм вылӧ мичаа тэчӧм став вещьяслӧн кӧзяинӧн асьсӧ чувствуйтӧмӧн.
Сійӧ ставсӧ вермис ньӧбны.
Базар вӧлі озыр, но озыр вӧлі и Тарас-мастер.
Ӧні ньӧбнысӧ вӧлі нинӧм и нинӧм вылӧ.
Шочиник додьяс дорын сулалісны зумыштчӧм очередьяс: пӧлӧссьӧм туфлияса пӧрысьмӧм, омӧльтчӧм нывбабаяс, дзор тшӧтьӧн тырӧм чужӧмбана бритчытӧм мужичӧйяс.
Лотокъяс вылын ӧткӧн-ӧткӧн куйлісны старуха чужӧмъяс кодь чукыртчӧм картупельяс да руш морковкаяс, кодъяс недоступнӧйӧсь, кыдзи саридзсайса апельсин.
Тані сю вузалісны стӧканъясӧн, картупель — штукаӧн, сахар — торъясӧн, — сир курыд корысьлун мераӧн.
Рӧзӧритӧм сиктъяслӧн корысьлуныс воис татчӧ, базар вылӧ, да паныдасис распинайтӧм карлӧн тшыг корысьлункӧд.
Корысьлун петкӧдіс базар вылӧ ставторсӧ, мый нӧшта позьӧ вӧлі куравны заветнӧй сундук пыдӧсъясысь.
Быгалӧм дзоридзьяса венечув платтьӧ, нафталин эзысь мишураӧн киськалӧм кацавейка, важмӧм коврик, кельыдлӧз ленточкаяса детскӧй одеяло, вылыссьыс медбӧръя дӧрӧм.
А найӧ, кодъяслӧн тайӧторъяс эз вӧвны, вайисны рынок вылӧ дзик ковтӧм вещи: важысла сімӧм да вижӧдӧм подсвечникъяс, куснясьӧм бокъяса самӧваръяс, челядь чачаяс — кутшӧмкӧ вушйӧм плюшевӧй кӧч либӧ шудаа нюмъялысь кукла.
Тайӧ некодлы ковтӧм вещилӧн кӧзяеваыс и асьныс гӧгӧрволісны найӧ вещияслысь ковтӧмлунсӧ да весиг эз и вӧзйывны вузаланторнысӧ ньӧбасьысьяслы.
Чӧв-чӧв найӧ лунтыр сулалісны рынок вылын, ас водзладораныс вижӧдӧм подсвечникнысӧ сувтӧдӧмӧн да кевмысяна шоглунӧн видзӧдісны прӧйдитысьяс вылӧ.
И кажитчис, быд вещь горзӧ аслас кӧзяин пыдди: «Ньӧбӧй!
Тайӧ медбӧръятор, мый сылӧн эм.
Аски сійӧ кулӧ тшыгйысь».
Гӧльлунлӧн страшнӧй кыв!
Тарас син водзын быттьӧ гугнас бергӧдісны карсӧ, кодӧс нинӧмӧдз вайӧдӧма тшыглун да отчаяние судорогаӧн.
Тарас тӧдмавліс йӧзсӧ и вещисӧ, йӧзлысь вуджӧръяссӧ, вещилысь торпыригсӧ.
Тайӧ самӧваръяссӧ Тарас коркӧ аддзыліс палисадникъясын чайнӧй пызанъяс вылысь, чӧв олысь акацияяс улысь; субӧтаясӧ, мирнӧй, шуда кадӧ, чай юӧмъяс!
Сійӧ тӧдмаліс и коврикъяс, комодвывса безделушкаяс, камчатнӧй скатертьяс, Мосторгса фарфорӧвӧй статуэткаяс, патефоннӧй пластинкаяс — прӧстӧй, пӧт шудлунлысь символъяс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ символъяс сайӧ дзебсьӧма: дзонь поколениелӧн частнӧй олӧм.
Ӧні тайӧ китыр сюысь вузавсьӧ рынок вылын.
Корысь ньӧбасьӧ корысьлысь, тшыгъялысь вежласьӧ тшыгъялыськӧд.
Тайӧс найӧ вӧчӧны сёрниттӧг.
Толкучка вылын оз кыв вӧвлӧм шумыс, абу гажа ноксьӧмыс.
Отчаяниелӧн чӧвлун.
Кутшӧмкӧ олӧма морт пенснеа да тыртӧм кӧшӧля дыр сулалӧ картошка тыра лоток дорын, сэсся надзӧникӧн ас вылыссьыс пӧрччӧ пинжаксӧ, бергӧдлӧ сійӧс кияс, мыйлакӧ пыркнитӧ да сетӧ вузасьысьлы.
Тарас тӧдмалӧ пенснеа мортсӧ да бокӧ бергӧдчӧ.
Тайӧ директор сійӧ техникумысь, кӧні велӧдчис Никифор.
Тарас тані паныдалӧ уна тӧдсаӧс, — курыд аддзысьлӧмъяс!
Йӧз оз тӧдны ёрта-ёртнысӧ, быдӧнлы яндзим да зывӧк.
Литейнӧй цехса нималана мастер вузалӧ ассьыс премиясӧ — патефонсӧ.
Заводскӧй лабораторияса химик вузасьӧ ас вӧчӧм истӧгӧн.
Кӧнкӧ тані и Ефросинья, вежлалӧ нянь вылӧ Тараслысь томанъяссӧ.
Сэні жӧ базар вылын, ловъя йӧз кокъяс улын, кӧнкӧ тротуар бокын, йӧжгыльтчӧмӧн куйлӧны кулӧмаяс.
Ловъяяс виччысьӧмӧн кытшовтӧны найӧс да бокӧ бергӧдчӧны, зільӧны не видзӧдны, — кулӧмаяслӧн стекляннӧй синъясын налы тыдалӧ асланыс аския луныс.
Карын велалісны кулӧмаяс дінӧ.
Дзугсьӧм юрсиа, няйт разнӧй рӧма чышъяна цыганкаяс дӧзмӧдчӧны: вай гадайта!
Мужчинаяс шогпырысь бокӧ бергӧдчӧны.
Бабаяс сӧгласитчӧны.
Гӧгӧр видзӧдӧмӧн, абу-ӧ матігӧгӧрын немеч либӧ полицейскӧй, гадалкаяс страстнӧй убеждённӧй шӧпкӧмӧн нурбылялӧны:
— Тэнад сӧкӧлыд ловъя, голубушка.
Виччысь, бӧр локтас.
Ёна мучитчис сійӧ.
Ваӧ вӧйлі — эз пӧд, биӧ сюрлі — эз сотчы, вӧрӧг сійӧс эз ви, и пуля эз босьт ловсӧ, и бомба сы дінті лэбзис, — эз вӧрзьӧд.
Бӧр локтас сійӧ, голубушка, первой лым усьӧм бӧрын, вӧла туйӧн, тэ надейтчы...
— Енмӧй сет!
— ышловзьӧны да пернапасасьӧны бабаяс.
Мылькъя шыпасъяса небӧг серти гадайтысь синтӧм дорын торъя унаӧн бабаяс.
Синтӧм новлӧдлӧ чуньяснас тыдавтӧм шыпасъяс вывті да пророчествуйтӧ.
Бабаяс полігтырйи кывзӧны.
— Вир юяс визувтасны, — ӧтсяма гӧлӧсӧн лыддьӧ синтӧм, — и сійӧ юясас пӧдас морт рӧдлӧн вӧрӧгыс.
И тайӧ лоӧ...
— сійӧ став вынысь малалӧ шыпасъяссӧ, а бабаяс, полӧмысла да виччысьӧмысла места вылас кынмӧмаӧсь, виччысьӧны вочакыв.
Базар весьтын, кыдзи и кар весьтын, ӧшалӧ сьӧкыд, вынтӧм чӧвлун: гӧлӧсъяслы да шыяслы оз тырмы вын, быттьӧкӧ тані оз йӧз шӧйтны, а вуджӧръяс.
И сӧмын итальянскӧй салдатъяс вузасьӧны шумаа да гажаа.
Найӧ, борд перӧяса шапкаа королевскӧй мушкетёръясыс, вывті лӧсьыдӧсь, кор, нывбабаяслысь трапйӧсӧ да барахлосӧ гӧгӧрныс ӧшлӧмӧн, найӧ пуӧны, азартнӧя вузасьӧны, вузавлӧны ассьыныс и гусявлӧмторъяс, вежлалӧны, ньӧбалӧны да сэні жӧ вузалӧны ньӧбӧмторсӧ.
Но друг дзугсьӧ, потӧ базарвывса чӧвлун.
Кодкӧ лёкгоршӧн горӧдіс: — Облава!
— и гӧгӧр ставыс мӧдіс шуксьыны.
Тарас дінті котӧртісны йӧз.
Сійӧ аддзис вывті ёна повзьӧмла мисьтӧма вежсьӧм чужӧмъяс.
Сійӧ кыліс лыйӧмъяс да горӧдӧмъяс.
Кодӧскӧ юрнас нӧйтісны мостӧвӧйӧ.
Страшнӧя горзіс поткӧдӧм плеша нывбаба, сук вирнас ӧтлаӧ лемасьӧма сылӧн сьӧд юрсиыс.
Базар весьтті уліті да тревожнӧя лэбалісны чавканъяс.
Автоматчикъясӧн кутӧм том зон нӧйтчис найӧ кӧрт кодь киясын; сійӧ эз на эскы, мый сійӧс кутісны.
Сійӧ нетшкысис чорыд киясысь горзытӧг, став вынсьыс, дзуртіс пиньяснас, эз кӧсйы прӧста горзӧм вылӧ воштыны вын, но дзоньнас сылӧн ыджыд тушаыс горзіс, омляліс мездлун понда да нетшкысис пленысь.
Сійӧс лёкысь нӧйтісны, а сійӧ век нетшкысис, век эз эскы, мый тайӧ пом.
И друг вынтӧммис, нярмис да ланьтіс.
Медбӧръяысь том зон шоглунӧн тырӧм синъяснас нуӧдіс аслас томлунлысь вӧльнӧй мирсӧ.
Сылы вӧлі ставыс помасьӧма.
Ӧні — Германия, катарга да, тӧдӧмысь, смерть.
А Тарас дінті век котӧртісны да котӧртісны вывті ёна повзьӧм йӧз.
Найӧ котӧртісны, ас сайысь мыж тӧдтӧг.
Став мыжыс налӧн вӧлі сыын, мый найӧ — йӧз, а тайӧ йӧз вылын кыйсьӧм.
И Тарас вӧлі морт, и сы бӧрся кыйсисны, и сійӧ котӧртіс, кашкиг да пӧдігтырйи, да виччысьӧмӧн, мый вот-вот потӧ, оз выдержит сьӧлӧмыс.
Сійӧ котӧртіс кутшӧмкӧ ворота сайӧ да сэні ыджыда лолыштіс.
Сы дінті тӧвзис став свораыс да кӧнкӧ ылын лӧнис.
Ворота дорын да йӧр пытшкын гызисны уна йӧз.
Ставныс найӧ «сьӧкыда лолалісны.
Вирӧн сьӧлалігтыр кодкӧ шуис:
— Автоматъяс эськӧ миянлы!
Автоматъяс!
— Нинӧм!
— шыасис Тарас.
— И черъяс туясны.
Туй вывті муніс немецкӧй патруль, и ставӧн ланьтісны.
Чӧвлунын вӧлі кылӧ, кыдзи зёльскӧны тротуар изйӧ немечьяслӧн кӧрта каблукъясыс.
Кажитчис, изъясыс ойзӧны сапӧгъяс уланыс, изъясыс горзӧны.
Ӧшиньяссянь, щельясті, воротаясті немечьяс бӧрся видзӧдӧны ӧзъян, мустӧмтысь ёсь синъяс...
Немечьяс мунӧны кулӧм уличаясӧд.
Тыртӧмӧсь площадьяс.
Чӧв олӧ глухонемӧй кар.
Страшнӧй чӧвлун ӧшалӧ сы весьтын, — ас пытшкас ненависть дзеблалысь чӧвлун.
Тайӧ чӧвлунас, — кыдз ёрӧм, кыдз кошмар, кыдз бред, — кӧрта каблукъяслӧн изйӧ зяткӧм.
И, тайӧ зяткӧмсӧ кылӧм бӧрын, — войын-ӧ тайӧ, лунын-ӧ, — повзьӧмӧн ланьтӧ олӧм, став ловъя лолыс дзебсьӧ, ланьтӧны челядь, пӧгребъясӧ дзебсьӧны нывбабаяс.
Мужчинаяс чабыртӧны кулакъяснысӧ: оз-ӧ мела?
Абу-ӧ менам ӧчередьыс?
Тайӧ ненавистнӧй сапӧгъясыслысь сьӧкыд зяткӧмсӧ водзӧ кывзыны оз нин позь.
Водзӧ аддзыны немечӧс абу нин выносимӧй...
Весиг нывбаба, коді нянь кусӧк вӧсна оліс немецкӧд, пӧдӧ ёна мустӧмтӧмысь.
Сійӧ ужасӧн видзӧдӧ немецлӧн рыжӧй, гӧна морӧс вылӧ да кывзӧ сылысь храпитӧмсӧ, да пӧдӧ сійӧ дукысь.
Став кар весьтын ӧшалӧ тайӧ страшнӧй салдатскӧй дукыс, — дука немецкӧй табаклӧн да казармалӧн дукыс.
Овны вӧлі позьтӧм.
7
Овны вӧлі позьтӧм.
Тарас семья вылӧ нӧшта эз на усь немечьяслӧн черыс.
Матысаясысь некодӧс эз вины.
Некодӧс эз мучитны.
Эз вӧтлыны Германияӧ.
Эз грабитны.
Нӧшта ни ӧти немеч на эз волы Каменнӧй Бродӧ важ керкаӧ.
А овны вӧлі позьтӧм.
Оз вӧлі позь лолавны тайӧ, немеч дукӧн тшыкӧдӧм, сынӧднас.
Эз вины, но любӧй здукӧ вермисны вины.
Вермисны уськӧдчыны войын, вермисны кватитны луншӧр лунӧ ывлаын.
Вермисны йӧткыштны вагонӧ да вӧтлыны Германияӧ.
Вермисны мыжтӧг да судтӧг сувтӧдны стен бердӧ;
вермисны лыйлыны, а вермисны и лэдзны, сы вылын сералыштӧмӧн, кыдзи морт дзормӧ син водзын.
Бур немецкӧй шутка!
Найӧ быдторсӧ вермисны вӧчны.
Вермисны, — и тайӧ вӧлі омӧльджык нин виӧм дорысь.
Тарас керка весьтын, кыдзи и карвывса став керкаяс весьтын, сьӧд вуджӧрӧн ӧшӧдчис да пластнитчис полӧм.
Законъяс эз вӧвны.
Эз вӧв суд, право, порядок, некутшӧм строй.
Вӧліны сӧмын приказъяс.
Быд приказ грӧзитіс.
Быд приказ запрещайтіс.
Приказъяс стӧча определяйтісны, кутшӧм правоясысь лишитӧма карса олысь.
Тайӧ вӧлі мортӧс правоясысь лишитан конституция.
Морт олӧм лои донтӧмджык бумажкаысь, кытчӧ и вӧлі печатайтӧма: карайтчӧ смертьӧн.
Керка сэсся эз нин вӧв мортлӧн дзебсянінӧн.
Томанъяс эз видзны ни сылысь ловсӧ, ни сылысь овмӧссӧ.
Йӧз шоча олісны либӧ узьлісны керкаясын.
Найӧ дзебсясисны пӧгребъясын да сарайясын.
Немечьяслысь сапӧгӧн колскӧдчӧм кылӧм бӧрын найӧ дзебсьывлісны гуясӧ.
Вӧліны кӧ эськӧ карын пещераяс, йӧз мунісны эськӧ пещераясӧ да пырисны гуясӧ, сӧмын мед не овны «выль порядок» улын.
Обывательлӧн став олӧмыс ӧні вӧлі сыын, медым дзебсьыны.
Дзебсьыны немечысь, ылыстчыны, кор сійӧ восьлалӧ уличӧд, дзебсьыны, кор сійӧ локтӧ тэнад керкаӧ, не сюрӧдчыны, кор сійӧ тэнӧ корсьӧ.
А немеч восьлаліс и восьлаліс кар кузя, морӧссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, цапля моз кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, векни плеш вылас каскасӧ лэдзӧмӧн, восьлаліс автоматлӧн тупӧй воодушевлениеӧн и ставторсӧ личкис, песіс, таляліс, — овны, вӧлі позьтӧм.
Овны вӧлі позьтӧм, но колӧ вӧлі овны.
Кыдз овны?
Тайӧ вопроссьыс оз вӧлі позь бокӧ бергӧдчыны.
Оз позь вӧлі шуны аслыд: «Миянлы тайӧ оз касайтчы».
Карын быд морт водзладорын сувтіс тайӧ вопросыс: кыдз овны, мый вӧчны?
И быд морт должен вӧлі ачыс сійӧс решитны аслыс и аслас сӧвестьлы.
Ӧні частӧ рытъясын Тарас ордӧ волывліс суседыс, Назар Иванович.
Нелямын во олісны орччӧн, нелямын во пинясисны.
А ӧні ӧтувъя шудтӧмлун матыстіс найӧс, — став рытъяссӧ пукалісны ӧтлаын, куритісны, сьӧкыда лолалісны...
Пырджык сёрнисӧ заводитлывліс Назар.
Беспокойнӧй морт, сійӧ быдса лунъясӧн шӧйтіс кар кузя.
— Ме муна талун уличӧд, — висьталіс сійӧ, — аддза, моски починитӧны.
Сьӧлӧмӧй менам сідзи и уси.
Господьӧй енмӧй, мӧвпала, неужели нэм кежлӧ, пыр кежлӧ миян карӧ кольӧ немеч?
— Тайӧ лоны оз вермы.
Москияс!
— фыркнитіс Тарас.
— Москияс — аддзантор.
Москияссӧ найӧ вермасны переделайтны, а менсьым душаӧс переделайтны вермасны?
Вермасны-ӧ найӧ менӧ либӧ тэнӧ немечӧ пӧртны?
Паметьӧс менсьым найӧ талявны вермасны?
Оз!
— сійӧ вынвылысь довкйӧдліс юрнас.
— Оз, абу найӧ кӧзяева миян карын, — воӧм йӧз.
Кыдз воисны, сідзи и мунасны.
Назар пельпомъяссӧ топӧдліс.
— Важӧн и лыйсьӧм оз кывлыв, и миян самолётъяс оз тыдавны.
Кӧть мед бомбитыштісны эськӧ миянӧс, ли мый ли, век жӧ сьӧлӧмыдлы долыдджык лои.
Ылӧ фронтыс вошйис, ок, ылӧ!
Волга дорӧдз.
— Фронт вешйис, фронт и бӧр воас.
Эскыны колӧ.
— Ок, эскыны, эскыны!
Махорка тшын вольсасис йирк бердті, люкасис ставеньясӧ...
— Кыдз овны, Тарас Андреич?
— шогпырысь юаліс Назар.
— Энлы, тэ меным висьтав: кыдз овны.
Мый вӧчны?
— А тайӧс быдӧн решайт, кыдз сӧвестьыд тшӧктӧ, — вочавидзис Тарас.
— Сӧвесть тышкасьны тшӧктӧ!
А мыйӧн тышкасьны?
Оружиетӧмӧсь ми тэкӧд старикъяс, Тарас.
— Чер эм, вернӧй стариковскӧй оружие,
— мӧвпалігтыр юрнас качайтіс Тарас.
— Партизанъяс дорӧ туй аддзыны эськӧ!
Кӧть и пӧрысьӧсь ми тэкӧд, Назар, а век жӧ отсалыштім эськӧ!
— Сійӧ пӧлыньтчыштіс Назарлань да шӧпкӧдіс: — Душалы колӧ петан туй сетны, ой, колӧ!
Терпитны, Назар, менам вын абу.
И быд морт карын сы йылысь жӧ мӧвпаліс: кыдз овны, господьӧй-енмӧй, кыдз нӧ овны, мый вӧчны?
8
— Ме кӧ веськыда гӧгӧрвоа политическӧй обстановкасӧ, — шуис аслас гӧтырлы Старчаков Яков Васильевич, трестса вӧвлӧм завхоз, — ӧні воис меным кад, коммерция кад.
Ми восьтам комиссионнӧй магазин!
Гӧтырсӧ тайӧ эз шензьӧд.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧ верӧс кӧч туша пытшкын олӧ тигрлӧн душаыс.
Вермас лоны, и збыльвылӧ воис Старчаковъяслӧн кадыс, — частнӧй коммерциялӧн зарни кад?
Местнӧй газетын тыдовтчис объявление: «Немецкӧй командование разрешитӧм серти господин Старчаков восьтӧ комиссионнӧй магазин».
Объявлениесӧ вӧлі наберитӧма жирнӧй шрифтӧн.
Ковёръяс да подсвечникъяс вежисны ассьыныс маршрут, найӧ мунісны ӧні не рынок вылӧ, а Старчаков магазинӧ.
Найӧ мунісны чукӧрӧн, кыдзи ыджыд ва дырйи ю вылын кер.
Старчаков эз удитлыв гижавны квитанцияяс.
Сійӧ ёна радліс.
Сійӧ принимайтіс, видлаліс, малаліс, донъяліс вещьяссӧ.
Сылы кажитчис, мый тайӧ став вещыс сылӧн.
Сылы вӧлі нин дзескыд тайӧ ичӧт карас.
Сійӧ мӧвпаліс нин Берлинын Унтер-ден-линден вылын магазин йылысь.
Вещьяс дзикӧдз тыртісны ичӧтик магазинсӧ.
Старчаков объявитіс, мый комиссия вылӧ вещьяс примитӧм дугӧдӧма.
Ӧні сійӧ виччысис ньӧбасьысьясӧс.
Ньӧбасьысьяс эз вӧвны.
Сійӧ ветлӧдліс аслас магазинті, витрина вылӧ тэчис вещьяс, виччысис.
Сійӧ виччысис ньӧбасьысьясӧс.
Ньӧбасьысьяс эз вӧвны.
Тшыг карын коммерция эз паськав.
Комиссионерлы век частӧджык кутіс волыны дум: босьтны да ӧшӧдчыны антикварнӧй люстра вылын, текинскӧй ковёръяс костын, кодъясӧс ставыс кӧсйӧны вузавны, а ньӧбны некод оз вермы.
Местнӧй газетын тыдовтчис выль объявление: «Немецкӧй командование разрешение серти господин Старчаков тупкӧ ассьыс комиссионнӧй магазинсӧ.
Корӧ ставнысӧ найӧс, кодъяс сдайтісны вещьяснысӧ, получитны бӧр».
Объявлениесӧ вӧлі наберитӧма блед петитӧн.
Тайӧ кык объявление костас коли да шумитіс первой поднемецкӧй коммерсантлӧн став дженьыдик карьераыс: сылӧн став величиеыс и усьӧмыс.
Кор вещьяслӧн кӧзяинъясыс, кодъяс сдайтлісны комиссия вылӧ, локтісны асланыс вещьясла, найӧ аддзисны: магазиныс вӧлі тыртӧм.
Немечьяс «конфискуйтісны» вещьяссӧ; ковтӧмторъяссӧ жуглісны.
Кок улын дзуртісны фарфор торъяс.
Стенын, ӧти крук вылын качайтчис пуртӧн вундӧм картина: «Острӧй Могила дорын бой».
Тайӧ картинасӧ серпасаліс местнӧй художник.
Сійӧ важысянь оліс да уджаліс тані.
Уна культура дворечьясын, клубъясын да школаясын ӧшалісны сылӧн панноясыс.
Быд вежалунӧ сійӧ ветлывліс на дінӧ свидание вылӧ.
Сійӧ пасьтавліс праздничнӧй пинжак да шляпа.
«Ме муна аслам челядь дінӧ свидание вылӧ», — шулывліс сійӧ.
Найӧ олісны ӧні асланыс олӧмӧн — сылӧн картинаясыс, сылӧн челядьыс.
Быдӧнлӧн вӧлі аслас арлыд, аслас характер, аслас биография.
Ӧтияс артмисны сылӧн ӧдйӧ, мӧдъяс чужигас мучитісны сійӧс.
Сійӧ радейтіс найӧс не ӧтсяма радейтӧмӧн — ӧтиясӧс ёнджыка, мӧдъясӧс омӧльджыка.
Вӧліны радейтанторъяс и вӧліны урӧдъяс.
Но ставыс найӧ вӧліны донаӧсь сылы.
Кор немечьяс овмӧдчисны карын, сійӧ кӧсйис тӧдмавны, мый лои сійӧ челядькӧд.
И сійӧ найӧс аддзис.
Кок улын талялӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь, пежӧссьӧмаӧсь, рамаясысь нетшыштӧмаӧсь, найӧ чукрасисны да ёг чукӧрын кулалісны; сылы коли сӧмын бӧрдны найӧ шойяс вылын.
Сійӧ кӧсйис кувны тайӧ вояс, — сійӧс спаситісны матысаясыс.
Кодкӧ чорыда шуис сылы.
— Ті долженӧсь овны, медым петкӧдлыны сійӧс, мый аддзылінныд.
Потомокъяслы ті долженӧсь серпасавны страшнӧй картина.
— Да... да...
— боргис сійӧ.
— Колӧ овны...
Колӧ овны...
Сійӧ эз кув.
Сійӧ коли овны, медым аддзывны да паметяс босьтны.
Сійӧ шӧйтіс уличаяс кузя, шойнаяс вывті, пустырьясті да аддзыліс страшнӧй картинаяс.
Но ӧні сійӧ эз вермы серпасавны: сылӧн киясыс вӧліны пленын, сылӧн телӧыс вӧлі пленын, и сӧмын художниклӧн пӧсь, честнӧй паметьыс вӧлі свободнӧй да ёрис цепьясӧн дорӧм кияссӧ.
Медым не кувны тшыгла, сійӧ уна рӧмӧн серпасаліс акварелькаяс, кодъяс петкӧдлісны украинаса пейзажсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ некор эз вӧвлыв, но сӧмын тайӧс и ньӧбалісны итальянскӧй салдатъяс.
Налы кажитчисны акварелькаясыс, художникӧн мазитӧмторъясыс.
Найӧ ысталісны тайӧясӧс Италияӧ: со муыс, кодӧс завоюйтіс тіян пиныд.
Механическӧя фабрикуйтіс художник тайӧ мельничаяссӧ, юяссӧ да хатаяссӧ, а вежалунъясӧ базар вылын вузавліс найӧс поштучнӧ и чукӧрӧн, кыдзи вузалӧны капуста.
Колӧ овны, колӧ овны, шуаліс сійӧ аслыс.
Колӧ овны, медым аддзывны да запомнитны.
Ӧтчыд сійӧс корисны гестапоӧ.
— Миянлы колӧны бур художникъяс, — шуисны сылы сэні.
— Серпасалӧй миянлы плакатъяс, и ми лӧсьӧдам тэныд пӧтӧса олӧм.
Сійӧ серӧктіс:
— Ме ог куж серпасавны плакатъяс.
Сӧмын акварелькаяс...
юяс...
хатаяс...
— Жаль.
Ті эськӧ пӧтӧн верминныд лоны.
— Ме пӧт, — сьӧкыдпырысь вочавидзис сійӧ.
— Ме голяӧдз пӧт.
— И тӧдвылас уськӧдіс ассьыс картинаяссӧ, кодъясӧс вӧлі вожӧдалӧма немецкӧй пуртӧн.
Сійӧ локтіс гортас мастерскӧйӧ да сэні, ӧтнас, тыртӧм жырйын дыр бӧрдіс.
Плакатъяс?
Да, ме кужа серпасавны плакатъяс.
Ме кута серпасавны плакатъяс.
Ме ачым кута ӧшӧдавны найӧс площадьяс вылӧ.
Ме ачым дась ӧшавны накӧд орччӧн.
Страшнӧй плакатъяс ме кута серпасавны!
Распинайтӧм, вирӧн киськалӧм кар.
Вокзал, кодӧ мыськалӧма синваӧн.
Мамъяслӧн лӧзӧдӧм кияс.
Решёткаяс виж вагонъяс.
Сьӧд топольяс, бӧрдысьӧсь, кыдзи дӧваяс.
И нывъяс, кодъяс прӧщайтчӧны отчизнаныскӧд, том лунныскӧд, вӧлякӧд.
«Полонянкаяслӧн бӧрдӧм» — вот кыдз кутас шусьыны тайӧ картинаыс.
Сійӧ кутас тайӧс серпасавны пыр жӧ.
Сійӧ оз вермы сэсся не серпасавны.
Полонянкаяслӧн бӧрдӧм.
Тайӧ кылӧ сійӧ пельясын.
Тайӧ нӧйтчӧ сійӧ сьӧлӧмын.
Став Украина весьтын юръялӧ нывъяслӧн тайӧ сир курыд лёк горшӧн горзӧмыс.
Мамъяслӧн дӧва бӧрдӧмыс.
Полонянкаяслӧн курыд горзӧмыс.
Век частӧджык и частӧджык рытыввылӧ мунӧны невольничӧй эшелонъяс.
Век тыртӧмджык и тыртӧмджык лоӧ кар.
Дасӧд класс «Б»-ысь, кӧні немечьяс вотӧдз велӧдчис Настя, квайт ныв нин прӧститчисны рӧдинаныскӧд.
Найӧс нуӧны ӧні решёткаяса вагонъясын.
Мый виччысьӧ найӧс неволяын?
Мый виччысьӧ Настяӧс?
Мый виччысьӧ найӧс ставнысӧ, дасӧд «Б»-са нывъясӧс?
Найӧ вӧліны вит пӧдруга, боевӧй пятёрка: Настя, Лариса, Лиза, Галя, Мария.
Тайӧ тулысӧ найӧ долженӧсь вӧлі помавны школа.
Найӧ ветлӧдлісны кутчысьӧмӧн парк кузя да мечтайтісны.
Олӧмыс кажитчис налы веськыдӧн, кыдзи паркса аллея, енэжыс — матысаӧн да судзӧдны позянаӧн, кыдзи тайӧ топольыслӧн йылыс, будущӧйыс — гажаӧн да кудриаӧн, кыдзи тайӧ кыддзыс.
Воисны немечьяс.
Танкъяс сьӧкыд гусеницаяс улын дзуркмунісны ныв мечтаяс да лачаяс.
Дасӧд «Б» класса нывъяс эз удитны весиг чукӧртны осколокъяссӧ.
«Прӧщайтӧй, нывъяс!
— туйсянь гижис Галя.
— Бордъяс нетшыштӧмаӧсь, кияс дорӧмаӧсь, лачаяс абуӧсь.
Прӧщай, олӧм, прӧщай, томлун, прӧщай, рӧдина!»
Кодлӧн аски ӧчередьыс?
Лариса, медым сійӧс эз вӧтлыны Германияӧ, поступитіс «Кабаре» театрӧ, кодӧс восьтісны немечьяс.
Сійӧ век лӧсьӧдчывліс лоны актрисаӧн.
Сылӧн вӧлі нежнӧй ныв гӧлӧс.
Сійӧ сьыліс нор сьыланкывъяс да век, кор сьыліс, бӧрдлывліс.
И сылӧн пӧдругаясыс сідзжӧ бӧрдлывлісны.
Но Ларисалы ньӧтчыд на эз удайтчыв ассьыс сьыланкывсӧ помӧдз сьывлывны театрын, — немецкӧй салдатъяс, кышкӧмӧн да шутьлялӧмӧн, вӧтлывлісны сійӧс сцена вылысь.
Налы эз ковны сылӧн сьыланкывъясыс.
Налы колӧны вӧлі лядьвейяс.
Найӧ аплодируйтлісны сӧмын лядьвейяслы.
Кӧдзыд сцена вылын шогпырысь йӧктісны кынмӧмла турдӧм нывъяс.
Немечьяс недовольнӧя горзісны:
«Тэрыбджыка! Тэрыбджыка, кӧбылаяс!»
Офицер щёлкайтіс стэкнас, кыдзи вӧв вӧтлысь плетьӧн.
Нывъяс тэрыбджыка вӧрӧдлісны лӧз кокъяснаныс.
Сӧмын эськӧ мед эз вӧтлыны Германияӧ!
Кулисы сайын век ӧтарӧ толпитчисны немецкӧй да итальянскӧй офицеръяс.
Кулисыяс кажитчисны налы <ns>кӧвӧй</ns> конюшняӧн.
Найӧ ньӧти яндысьтӧг клопайтісны нывъяслы мышкӧ да корисны нывъясӧс ужинайтны.
— Порсьяс, порсьяс!
О, енмӧй, кутшӧмӧсь тайӧ порсьяс!
— зывӧкпырысь да ёна полӧмӧн шуаліс Лариса Настялы.
— Ме кула, кӧть ӧти татшӧм кӧ матыстчас ме дінӧдз.
Бурджык пекляӧ!
Лиза-Луиза дугдіс волывны Настяяс ордӧ.
Немецкӧй офицер козьналіс сылы кофточка.
Кельыдлӧз ангорскӧй шерстьысь вӧчӧм зэв бур кофточка; карын некодлӧн эз вӧв татшӧмыс.
Кор Лиза-Луиза прӧгуливайтчис главнӧй улич вылӧд, сы вылӧ ставӧн видзӧдісны.
Кутшӧмкӧ нывбаба дугдывтӧг вӧтчис сы бӧрся быдса куим квартал да синсӧ эз вештыв кофточка вылысь.
Тайӧ нывбабаыслӧн вӧліны йӧйлӧн кодь, шоглунӧн тыр, сьӧд синъяс.
Лиза-Луиза возмутитчис.
Тайӧ вӧлі нахальство — вӧтчыны сы бӧрся да видзӧдны!
Вывті унаӧн йӧйяс лоисны карас.
— Ті мый ме вылӧ видзӧданныд?
— сійӧ горӧдіс нывбаба вылӧ.
— Тіян мича кофточкаыд, нывка.
— Но?
А тіянлы мый?
— Нинӧм, — шӧйӧвошыштӧмӧн нюммуніс нывбаба.
— Новлӧй.
Новлӧй.
Тайӧ вӧлі менам кофточкаыс.
Меным коркӧ сійӧс козьнавліс верӧсӧй.
Сэсся сійӧс виисны, и ме дугді новлыны.
Ми ордӧ локтіс немеч да босьтіс сійӧс.
И мукӧд кӧлуй сідзжӧ босьтіс.
Менам нылукӧй Ирочка, йӧюкыд, бӧрддзис, и немеч виис сійӧс.
Но тайӧ нинӧм, нинӧм...
Ті новлӧй кофточкасӧ.
Сійӧ мича.
Сы вылын Ирочкалӧн вир войтысь пятнояс, ме сы вӧсна и видзӧда.
Тайӧ зэв мича — кельыдлӧз вылын гӧрд...
Луиза ужасӧн шатовтчис нывбаба дінысь да пышйис.
«Тайӧ зэв мича — кельыдлӧз вылын гӧрд!» — сылы бӧрсьыс горзіс нывбаба.
Луиза котӧрӧн локтіс гортас да горӧн бӧрддзис.
Сійӧ дыр эз вермы ланьтны.
Кофточкасӧ сійӧ пӧрччис.
Но сылы кажитчис ӧні, мый и юбка вылын, и чулкияс вылын, и ботинкияс вылас — вирлӧн сьӧд пятнояс.
И паръяс вылас абу помада, а вир.
И гыжъяс вылас абу лак, а вир.
Став телӧ вылас — вир войтъяс, вир...
— Мый нӧ пӧдругаясыд тэнад эз кутны пыравлыны ми ордӧ?
— коркӧ Настялысь сералӧм могысь юаліс Тарас.
— Весиг лӧнь лои.
Тыдалӧ, устроитчисны?
— Да...
— вочавидзис Настя.
— Устроитчисны.
Сійӧ жӧ ме и ог аддзыв — вошины найӧ.
Кытчӧ нӧ найӧ устроитчисны, тэнад Катькаясыд, Машкаясыд?
— Галяӧс Германияӧ вӧтлісны.
— А-а!
— А Мария тані устроитчис быдӧнысь бурджыка.
— Настя шога серӧктіс.
— Немечьяс ордын ӧні сійӧ ставнас гӧтӧвӧй вылын.
Казеннӧй сёян-юан вылын.
— Тюрьмаын?
— шензис Тарас.
— Мыйысь нӧ татшӧм нывкасӧ тюрьмаас пуксьӧдісны?
— Ог тӧд...
Шуӧны, листовкаясысь...
— неокотапырысь вочавидзис Настя да бокӧ бергӧдчис.
Тарас зілис тӧдвылас уськӧдны Марияӧс.
Тӧдвылас воис кутшӧмкӧ чангыля ныра, беринӧсь, озорнӧй...
А гашкӧ, немеч сорсис?
Унаӧн найӧ тані, кӧмтӧм кокаяс, котравлісны.
«Тюрьмаын!
— шуис сійӧ аслыс.
— Со ӧд!» Медводдзаысь сійӧ уважениеӧн мӧвпыштіс тӧдтӧм том племя йылысь.
А Настя?
Кутшӧм туй бӧръяс сійӧ, кутшӧм туйӧд мунас?
Галя туйӧд, Луиза туйӧд, али Мария туйӧд?
Сійӧ чӧв оліс.
Воддзамоз чӧв оліс: душаыс сизим томан сайын.
Но Тарас аддзис: сійӧ бӧрйис нин ассьыс туйсӧ.
Сӧмын сійӧ эз тӧд кутшӧмӧс.
Карын быд морт корсис ассьыс туй аслыс да аслас сӧвестьлы.
— Кыдз овны, кыдз овны, Тарас Андреевич?
— шогпырысь юасис Назар суседыс.
— Вот тэ меным висьтав: кыдз овны, мый вӧчны?
Терпитны?
— Не пӧкӧритчыны!
— вочавидзліс Тарас, и сы водзладорын век югнитлывліс кодлӧнкӧ чангыль ныра, беринӧсь, озорнӧй чужӧмыс.
— Не пӧкӧритчыны!
9
Не пӧкӧритчыны!
Немецкӧй чер ӧшйис и Тарас семья весьтын, — старикӧс корисны биржа труда вылӧ.
Сійӧ эз мун.
Ме ог кӧсйы уджавны, — сійӧ шуис сыла воысь полицейскӧйлы.
Аслас нэм вылын первойяысь сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ: ме ог кӧсйы уджавны.
Сылӧн киясыс гажтӧмчӧны вӧлі напильник вӧсна.
Сійӧ тыяслы колӧ вӧлі цехса кӧрт сынӧд, сійӧ пельяслы — кузнечаын мӧлӧтъяслӧн гажа звӧн, сійӧ душалы — удж.
Но сійӧ шуис полицейскӧйлы: ме ог кӧсйы, ме ог кут уджавны.
Ӧні удж вӧлі изменаӧн.
Ӧні тшыгъявны — сідзкӧ не пӧкӧритчыны.
Сыкӧд вӧчисны сідз жӧ, кыдзи и став мукӧдъяскӧд: сійӧс заставитісны локны биржа труда вылӧ.
Немечьяс кужӧны мирнӧй кывъяс тыртны ужасӧн.
Сӧмын немечьяс кужӧны ставсӧ пӧртны застенокӧ.
Застенокӧн, кӧні пытайтісны челядь душаяс, вӧлі школа.
Застенокӧн, кӧні немецкӧй врачьяс роч раненӧйяс вылын видлалісны ассьыныс ядъяс, вӧлі больнича.
Застенокӧн вӧлі военнопленнӧйяслы лагерь.
Застенокӧн вӧліны театр, вичко, улича.
Но рабочӧй карын, кӧн оліс Тарас, медся ужаснӧй застенокӧн вӧлі биржа труда — невольничӧй туйлӧн медводдза этапыс.
Татчӧ некод эз волы аслас бур вӧляысь.
Татчӧ кыскывлісны облаваяс дырйи кутӧмъясӧс, улич вылысь кыйӧмъясӧс, пӧгребъясысь да пӧдвалъясысь перйӧмаясӧс.
Нӧшта час сайын на тайӧ йӧзыслӧн вӧліны ним, семья, керка, лачаяс.
Нӧшта час сайын на тайӧ детинкаыс ворсіс ёртъясыскӧд, тайӧ нывкаыс топӧдчывліс мамыслӧн шоныд пидзӧсъяс бердӧ.
Ӧні ставторйыс помасяс налы.
Ним пыддиыс — бирка, керка пыддиыс — решеткаяса вагон, семья пыддиыс — йӧз му.
Сӧмын лача кольӧ раблӧн.
Лача да ненависть.
Тані, биржа вылын, йӧзлӧн муніс вӧлякӧд торйӧдчӧм, — судорогаын да тышын.
Йӧзлы кажитчис, мый тані, невольничӧй туй вӧрӧтаын, позьӧ на пыксьыны, татысь позьӧ на петны.
Позьӧ кевмыны аслыд вӧля, пидзӧс вылын сулаліг, пиньясӧн мынтӧдчиг.
Найӧ ужасӧн йӧткалісны асланыс голя вылысь ярмосӧ.
Найӧ горзісны асланыс морт право йылысь, петкӧдлісны чукрасьӧм да бесполезнӧй справкаяс, корисны, доказывайтісны, грӧзитісны да бӧрдісны.
Весьшӧрӧ.
Тась оз вӧлі позь мездысьны.
Тані пӧкӧритчытӧм сьыліяс кусньӧдлісны, пӧкӧритчытӧм душасӧ ортсӧ вӧтлісны.
Тарасӧс заставитісны виччысьны ӧчередь.
Сійӧс нӧшта эз на нӧйтны, но сылӧн душаыс дзоньнас нин вӧлі тырӧма дойясӧн.
Сійӧ аддзыліс вирӧсь стенаяс, сійӧ кыліс ойзӧмъяс да гораа бӧрдӧмъяс.
Нӧбасьысь нывбаба, водзӧ чургӧдчӧм ёсь рушкуа, туплясис чиновник кок улын да кевмысис, корис не босьтны ӧтка писӧ.
Сы дорын сулаліс сылӧн пиыс, дас нёль арӧса блед детинка, да шуаліс:
— Чеччы, мам!
Чеччы!
Оз ков!
— Сы паръяс вывті визувтіс вир, сійӧ чышкыштавліс тайӧ вирсӧ соснас да бара кевмысис и требуйтіс: — Чеччы, чеччы, мам!
Оз ков!
Чиновниклысь сійӧ немтор йылысь эз кор.
Друг чиновник чилӧстіс:
— Кычанъясӧс плӧдитанныд, а великӧй Германиялы жалитанныд?
Падаль!
— да сапӧгнас чужйис нывбабалы рушкуас.
Лёка горӧдіс нывбаба да кутчысис рушкуас.
Сылӧн горӧдӧм шыыс зурасис жыр нёльнан стенӧ, ӧшинь стеклӧясӧ, йиркӧ и ланьтіс.
И бара сійӧ кыссис джодж кузя, кинас виччысьӧмӧн кынӧмсӧ кутіг, чиновник сапӧг дорӧ, сійӧ дубӧвӧй пызан кокъяс дорӧ, кевмысьны, корны, бӧрдны.
Сӧмын смерть вермис эськӧ сійӧс заставитны ӧткажитчыны пиыс вӧсна тышысь.
А чиновник водзладорын сулаліс нин том гозъя.
Верӧсыс сёрнитіс, гӧтырыс бӧрдіс.
Верӧсыс орӧдлывліс сёрнисӧ да зілис бурӧдны гӧтырсӧ: «Мый нӧ тэ бӧрдан, Катя?
Тайӧ ӧд ӧшыбка, дзик пыр ставсӧ выяснитам», — тыдалӧ, гӧтырыслӧн синваыс мучитіс сійӧс да мешайтіс сылы ладӧн сёрнитны.
— Тані ӧшыбка, господин начальник, — убеждённӧя доказывайтіс сійӧ.
— Ми законнӧй верӧс да гӧтыр.
Со документъяс.
Ми законнӧйӧсь...
Кыдз нӧ миянӧс позьӧ торйӧдны?
Ми сӧгласитчам мунны.
Но кыдз нӧ торйӧн?
Ӧд ми законнӧйӧсь...
Ӧд и тіян ен и миян ен ӧтмоз сулалӧны гӧтрасян закон вӧсна...
Ми корам ӧтитор: эн торйӧдӧ миянӧс!
Но тайӧ корӧмыс мыйлакӧ зэв серам петкӧдланаӧн вӧлі чиновниклы.
— Тешкодь, тешкодь, <deu>майн готт</deu>!
— сераліс сійӧ.
— Но мый нӧ тіянлы ӧтлаас вӧчны публичнӧй домас?
— И сійӧ гораа сераліс, аслас бокъясас шлапкӧдігтыр, да, сералӧм вӧсна вынсьыс петӧмӧн, зурасьлывліс рушкунас пызан вылӧ.
Воссис биржаса комендант кабинетлӧн ӧдзӧсыс, и сэсянь шыбитісны виръяй комӧк.
Комӧкыс шлёпмуні джоджӧ.
Ставӧн ужасын вешйыштісны.
А комӧкыс чукрасис джоджын да ружтіс:
— Сӧран!
Сӧран, ог пӧкӧритчы!
И Тарас, киын ассьыс увйӧсь бедьсӧ топыдджыка чабыртӧмӧн, ас кежысь решитіс?
«Ме ачымӧс нӧйтны ог лэдз!
Бурджык — кувны».
Но сійӧс эз и лӧсьӧдчыны нӧйтны.
Сійӧс, медбӧрын, корисны комендант кабинетӧ, да биржаса комендант ачыс вежливӧя кыпӧдчис сылы паныд.
Тарас тӧдіс, мый комендантыс местнӧй немеч Штейн.
— Пуксьӧй, господин Яценко,
— корис комендант.
Тарас думыштіс и пуксис.
Бедьсӧ сійӧ пуктіс пидзӧсъяс костас да мыджсис сы вылӧ.
Штейн меліа нюммуніс сылы:
— Тіянлы лои виччысьыштны, Тарас Андреевич?
Извинитӧй менӧ.
Вывті уна уджыс!
— Нинӧм!
— нурбыльтіс Тарас.
— Ті миянлы коланныд, господин Яценко.
Та вӧсна заводита веськыда делӧсяньыс.
Немецкӧй командование решитіс восстановитны заводсӧ.
Тарас дрӧгнитіс.
— Тайӧ вывті ыджыд стрӧительнӧй мог.
Ми тіянкӧд йӧз абу томӧсь, ми бокӧ вештам политика.
Мастерлы политика абу, эм делӧ.
Ми вӧзъям тіянлы удж, мастер.
Ті лоанныд пӧтӧсь, тіян семья лоӧ обеспечитӧма...
— Ме абу мастер, — ньӧжйӧ вочавидзис Тарас.
— Ме чёрнӧй рабочӧй...
— Мый?
— Штейн дивуйтчӧмӧн синъяссӧ сувтӧдіс сы вылӧ и гораа серӧктіс.
— А, бур шутка!
Ме гӧгӧрвоа.
Мастерлӧн шутка.
— Ме чёрнӧй рабочӧй!
— стрӧга шуис Тарас.
Штейн видзӧдліс сы вылӧ да аддзис вом гӧгӧрсьыс упрямӧй, сурӧвӧй стариковскӧй чукыръяс да ёсь тшӧка, кодӧн лэдзчысьӧма бедь вылӧ.
— Киястӧ!
— сійӧ друг горӧдіс лёкысь.
— Петкӧдлы киястӧ, порсь!
Тарас сералігтыр мыччис сылы ассьыс кияссӧ.
Вына, сӧнӧд, чорзьӧм гадьяса кипыдӧсъяс, кодъяс нэм чӧж кежлӧ сьӧдасьӧмаӧсь кӧрт бусӧн да машиннӧй маслӧӧн.
— Тайӧ чернорабочӧйлӧн киясыс?
— горӧдіс Штейн.
— Тайӧ мастерлӧн кияс, господин Яценко.
Тайӧ зарни кияс.
Налы доныс абу.
Германия кужӧ донъявны татшӧм кияссӧ.
— Ме чёрнӧй рабочӧй!
— бара шуис Тарас да, бедь вылӧ лэдзчысьӧмӧн, чеччис.
Штейн сідзжӧ чеччис.
Налӧн синъясыс вочаасисны.
Штейн вӧлі татчӧс немеч.
Сійӧ бура гӧгӧрвоис не сӧмын роч кыв, но и роч видзӧдлас.
— Бур!
— пӧдӧмӧн моз горӧдіс сійӧ.
— Чернорабочӧй?
Зэв бур.
Миянлы колӧны и чернорабочӧйяс.
Мунан чернорабочӧйӧн.
Он мун — нуасны.
Кутан пыксьыны — ловйӧн гуалам муӧ.
Штейн кывсӧ эз веж.
Ӧні быд асыв Тарас ордӧ пыравлывліс полицейскӧй вӧтлыны сійӧс удж вылӧ.
Тарас пасьтавлывліс кутшӧмкӧ лёк паськӧм, босьтліс бедь да петліс.
Ни ӧтчыд сійӧ эз пасьтавлы ассьыс спецовкасӧ.
— Ме ассьым рабочӧй мундирӧс ог янӧд!
— Полицейскӧй кытшовтліс нӧшта кымынкӧ патера, кытчӧдз эз чукӧрмыв заводскӧй пӧкӧритчытӧм старикъяслӧн партия.
Тадзи, конвой улын, найӧс вӧтлывлісны кар пыр.
Тадзи, конвой улын, вайӧдлісны заводӧ.
Найӧ пырлывлісны важ, тӧдса заводскӧй воротаӧд.
На водзладорын куйліс заводлӧн шойыс.
Куснясьӧм, саӧн сьӧдасьӧм кӧрт.
Жугласьӧм гырысь из чукӧръяс.
Старикъяс мунӧны завод кузя...
Джуджыд турун быдмӧма туй вылӧ.
Цехъясса стенъясын мыччысьӧма лягуша нитш.
Стрӧпилӧясын сьӧд рака позъяс.
Букыш, розьӧсь енэж.
Рыжӧй бурьян бушуйтӧ сэні, кӧн коркӧ бушуйтліс доналӧм кӧрт.
Друг усьӧ сімӧм балка; мыджӧдъяс сісьмӧмаӧсь и тупкысисны.
Руд бус кымӧръяс кыптӧны руинаяс весьтын.
Повзьӧмӧн лэбзьӧны ракаяс.
Чирӧм гӧлӧсӧн тӧждысьӧмпырысь горзӧны.
Нималӧны бордъяснаныс стрӧпилӧясӧ.
И дыр-дыр нӧшта лэбалӧны да гӧгралӧны цехъяслӧн развалинаяс весьтын, кыдзи шой весьтын.
Мастеръяс мунӧны конвой улын завод шойна вывті, асьныс скелет кодьӧсь.
Ставныс ӧшӧдӧмаӧсь юрнысӧ, страшнӧ видзӧдны развалинаяс вылӧ.
Гӧгӧрын туплясьысь кӧртлӧн дук, сьӧкыд чӧвлун.
Сӧмын сімӧм плитаяс вылын кокъяслӧн шаркӧдчӧм.
Пӧкӧритчытӧм старикъясӧс вӧтлӧмӧн вайӧдӧны жуглӧм-пылльӧм электростанция дорӧ.
Найӧс заставляйтӧны разбирайтны джынвыйӧ киссьӧм стенаяс да весавны площадка.
Но, мый нӧ!
Жуглыны стенаяс найӧ кутасны, стрӧитны — некор оз.
Найӧ тэчӧны изъяссӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ.
Найӧ вӧчӧны тайӧс ньӧжйӧ да серам вылӧ.
Немец-надсмотрщик скӧралӧ: роч оз куж уджавны!
Роч эм дыш осёл!
Тарас сералӧ: видзӧдлін эськӧ тэ, немеч, кыдз роч «лентяй» шуруйтліс тані, кор вӧлі ачыс ас вылас кӧзяинӧн, кыдзи уджавліс сьӧкыд мӧлӧтӧн Пётр Лиходид, кутшӧм азарт пуис тані, кутшӧм пӧсь вӧлі дӧрӧмъяс вылын...
Кор немеч мунӧ, старикъяс пыр жӧ эновтӧны «удж».
Ружтігтыр пуксялӧны изъяс вылӧ.
Куритчӧны.
Знаменитӧй мастеръяс пукалӧны тані развалинаяс вылын.
Найӧ стрӧитлісны тайӧ цехъяссӧ.
Найӧ тайӧ цехъяссӧ и жуглісны.
Кодлы на пиысь удайтчас выльысь ловзьӧдны?
— Кымын арӧс тэныд, Тарас?
— юасьӧ старик Артамонов, пенсионер.
— Квайтымын, Пал Петрович, — почтительнӧя вочавидзӧ Тарас.
— Том на!
— ышлолалӧ Артамонов.
— Ён.
Тэ олан выльысь стрӧитӧмӧдзыс.
И ставныс завидуйтӧмӧн видзӧдӧны паськыд лыяса зумыд Тарас вылӧ.
Да, овны, овны эськӧ!
Виччысьны!
Гашкӧ, лунъяс, вежонъяс колины мездытӧдз, но старикъяслӧн быд час — медбӧръя.
— Ог олӧй!
— шога юрнас качайтігтыр, шуалӧ Назар.
— Ставным скелетъяс лоим, ставным скелетъяс.
Видзӧда ме да дивуйтча: мыйӧн сӧмын йӧзыс олӧны?
— Лачаӧн олӧны, Назар, — стрӧга шуис Тарас, — лачаӧн.
— Заводтӧ позьӧ регыд удж вылӧ лэдзны!
— шуалӧ старик Артамонов.
— Ме эськӧ первой...
— И сійӧ заводитӧ висьтавны аслас проект йылысь.
Быд стариклӧн эм аслас проект.
Гӧгӧрбок мӧвпыштӧм, выстраданнӧй, дыр новлӧдлӧм, кыдзи мечта.
Завод восстановитӧмсӧ быдӧн эськӧ заводитіс аслас цехсянь.
Найӧ доказывайтӧны ёрта-ёртныслы, мый тадз бурджык.
Найӧ споритӧны, горячитчӧны, скӧралӧны.
И ставныс — мечтайтӧны.
Овны.
Овны эськӧ сэтчӧдз!
Аддзывны, кыдзи кыпӧдчас силӧвӧй весьтын первой нэр вижоват тшын...
Кывны, кыдзи кузнечаын грымкнитас первойя мӧлӧт...
Но некод на пиысь эз вермы терпитны эськӧ, мӧдіс кӧ заводыс тшынасьны немечьяслы вылӧ.
Оз, тайӧс допуститны оз позь.
Бурджык аддзыны рӧднӧй заводсӧ шойӧн, сійӧс рабӧн аддзӧм дорысь.
Медым лучшӧ кад вотӧдз куйлӧ кулӧмӧн.
Сійӧс унизитны ог сетӧй.
Видчигтыр бӧр волывліс немеч-надсмотрщик.
Старикъяс босьтчывлісны уджӧ.
Ньӧжйӧ разисны стен.
Ружтігтыр кыскывлісны изъяс.
Тэчлісны ӧтилаысь мӧдлаӧ кирпич.
Жугласьӧм кирпич.
Киссьӧм стена.
Кулӧм изъяс, могильнӧй плитаяс.
10
Кулӧм изъяс, могильнӧй плитаяс.
Кулі старик Артамонов: кыскӧ вӧлі из, уси да сэсся эз нин и чеччыв.
Сідзи и мӧдіс куйлыны, пӧрысь кияснас изсӧ кутӧмӧн.
Артамоновӧс гуалісны чӧв-лӧнь, тэрмасьӧмӧн, не сідзи, кыдзи дзебисны эськӧ заводын.
Немечьяс гусялісны пӧрысь мастерлысь не сӧмын почётнӧй олӧмсӧ, но и почётнӧй кулӧмсӧ.
Сӧмын ӧкмыс старик мунісны сійӧ горт бӧрся.
Шойна вылӧ мунігӧн тӧждысьысь Назар висьтавліс страшнӧй юӧръяс: Свердлов шахтаын немечьяс лыйлӧмаӧсь сизим сё мортӧс шахтёръясӧс, налысь гӧтыръяссӧ, старикъясӧс да челядьӧс.
— Став шурфъяссӧ шойясӧн тыртӧмаӧсь.
Сэтшӧм лёк дук, шуӧны, шахта весьтын кылӧ — беда!
— Да, юрсӧ качайтігтыр, предсказывайтіс: — Ставнымӧс бырӧдасны немечьяс, помнитӧй менсьым кывъясӧс, ставнымӧс.
И миӧдз воасны!
Первой еврейясӧс бырӧдасны, сэсся и миянӧс.
Артмӧ вӧлі, мый сылӧн кывъясыс збыльмӧны.
Ӧтчыд асылын Тарас аддзис, кыдзи улич кузя вӧтлӧны еврейяслысь зэв ыджыд чукӧр.
Найӧ мунӧны, ёсь штык йывъясӧн кытшалӧм, повзьӧм, личкӧм йӧз.
Найӧ оз тӧдны, кытчӧ да мыйла найӧс нуӧны: смерть вылӧ, пытка вылӧ, катаргаӧ?
Но, обречённӧйяс, найӧ сьӧкыда кокнысӧ кыскӧны сэтчӧ, кытчӧ найӧс вӧтлӧны.
Оз кывны ни горзӧмъяс, ни бӧрдӧмъяс.
Васӧд, кӧдзыд тӧв швачӧдӧ йӧзӧс.
Зэр, быттьӧ плеть, нӧйтӧ йӧз пельпомъяс да мышку кузя.
Нывбабаяс, ва изъясӧ джӧмдалігтыр, нуӧны ки вылын висьысь челядьнысӧ.
Старикъяс да калекаяс дзӧбыльтӧны колонна бӧжын да полӧны, мед оз кольны да ӧткӧн веськавны конвоир штык улӧ.
Уси старука да припадокын мӧдіс нӧйтчыны мостӧвӧй вылын, но горзыны да отсӧг корны оз лысьт.
Нинӧм шуавтӧг сійӧ нӧйтчӧ ва булыжник вылын, судорожнӧя кияснас куталӧ сынӧдсӧ, а сы бокті кыссьӧны и кыссьӧны обречённӧй йӧз.
Кӧтасьӧм нопъяс сьӧкта улын кусыньтчӧмаӧсь.
Кыскӧны овмӧсторнысӧ.
Ставсӧ эновтӧма — рӧднӧй керканысӧ, очагнысӧ, став овмӧснысӧ.
Ыджыд, уна воясӧн чӧжӧм олӧмсьыныс сӧмын и кольӧма — жалкӧй ноптор.
Но йӧзлы шуисны явитчыны вещьясӧн, и найӧ радӧсь лоины.
Сідзкӧ, абу смерть.
Сідзкӧ, абу на смерть.
И найӧ кутчысьӧны асланыс нопъясӧ, кыдзи асланыс олӧмӧ, кыдзи олӧмлӧн тэрыб да шоныд образӧ.
Сӧмын ӧти морт мунӧ вещитӧг, овмӧстортӧг, став земнӧй суетаысь отрешитчӧмӧн, — пӧрысь доктор Фишман.
Нинӧм сылӧн абу сьӧрсьыс, важ докторскӧй саквояжысь кындзи.
Быттьӧкӧ оз смерть вылӧ, а висьысьяс дінӧ асъя обход вылӧ сійӧ мунӧ.
Сы гӧгӧрын мунӧны, вещьяс сьӧкта улын кашкигтыр, сылӧн соплеменникъясыс.
Найӧ оз тӧдны и оз эскыны, мый тайӧ налӧн медбӧръя час, кар вылын медбӧръя ру, крышаяс вылын медбӧръя зэр.
И найӧ тӧждысьӧны асланыс ёкмыльяс йылысь, эшкынъяс йылысь, прӧстудитчӧм нывкалы пукӧвӧй шаль йылысь.
А сійӧ тӧдіс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн тайӧ медбӧръя туй.
Медбӧръяысь муніс сійӧ кар кузя, кӧні чужис да быдмис.
И сьӧлӧм доймымӧн дона сылы сьӧд топольясас тайӧ васӧд роч тӧлыс, и вижӧдӧм коръясӧн вевттьысьӧм роч мулӧн кӧрыс, и роч кӧтасьӧм крышаясыс, и роч арся зэрыс, коді киссьӧ вӧлі кар вылӧ.
Тарас дыр видзӧдіс сы бӧрся.
Чӧв-чӧв вӧрис йӧз чукӧр, весиг челядь ланьтӧмаӧсь.
Равнодушнӧя, сёрниттӧг мунісны полицейскӧйяс да автоматчикъяс...
Ывлаыс лои руа, и зэрыс, быттьӧ плеть, швичйӧдліс да швичйӧдліс уличасӧ...
— Прӧщай, доктор Арон Давидович!
— шӧпкӧдіс Тарас.
— Эн дивит: нинӧмӧн ме тэнӧ мездыны ог вермы.
Асьным виччысям казнитӧм.
Еврейясӧс лыйлісны кӧнкӧ кар сайын.
Чудесаӧн ловйӧн кольӧм ӧткымын морт дзебсясисны роч семьяяс ордын.
Роч йӧз окотапырысь, повтӧг, дзеблалісны мученикъясӧс: тайӧ вӧлі сӧвестьлӧн долг.
Уличаыс, кӧні оліс Тарас, дзеблаліс квайт арӧса нывкаӧс.
Полицейскӧйяс кыдзкӧ тӧдмалісны сы йылысь да яра корсьысисны.
Тайӧс весиг Тарас гӧгӧрвонысӧ эз вермы.
«Неужели, — сераліс Тарас, — германскӧй государство киссяс, кутас кӧ му вылын овны квайт арӧса нывкаыс?» Но полицейскӧйяс водзӧ пондісны корсьны сійӧс керкаясысь.
Налӧн чужис кыйсян азарт.
Найӧ, кыдзи понъяс, исалісны туйяссӧ.
Улича эз сетчыв.
Быд рыт нывкаӧс, пемыд рӧма шальӧ тубралӧмӧн, нулывлісны выль местаӧ, сусед ордсянь сусед ордӧ.
Быд керкаын сылы вӧлі ректӧм сундук да сы пытшкын вольпасьтор.
Нывка и оліс, и сёйис, и узьліс сундукын; тревогаяс дырйи сундук вевтсӧ клопнитлывлісны-пӧдлавлісны.
Кага велаліс аслас дзебсянінъясӧ, сійӧ эз нин сылы кут кажитчыны гортйӧн.
Нывка дінысь ӧні кыліс нафталин да бакшасьӧм дук, кыдзи ёна пӧрысь старука дінысь.
Марийка пӧдругаяссяньыс тӧдмаліс тайӧ нывка йылысь: сы йылысь челядь сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн.
Кор нывкаӧс вайисны Тарас керкаӧ, Марийка, нимкодьысла шӧйӧвошӧмӧн, юаліс дедыслысь: «Тайӧ сундукса нывкаыс?» — и Тарас эз тӧд, мый шуны сылы.
Сундукын олысь нывка вӧлі кельыдіник да нэр.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясын вӧлі полӧм.
Вояс ковмасны, медым успокоитны да гажмӧдны татшӧм синъяссӧ!
Марийка друг кутіс нывкаӧс да лэдзчысис сы дінӧ.
Сьӧдіник да еджыдіник юръяс ӧтлаасисны.
— Мӧдам аканьӧн ворсны, — шуис Марийка да видзӧдліс Тарас вылӧ.
— Позяс?
Ми сундук пытшкас кутам аканьӧн ворсны!
— тэрмасьӧмӧн содтіс сійӧ, и Тарас бокӧ бергӧдчис, медым чышкыны синдоръясас сӧдзӧдчысь синвасӧ.
Войнас Тарас ордӧ пырисны полицейскӧйяс.
Найӧ шобисны став жыръяссӧ да чуланъяссӧ, аддзисны да жугӧдісны сундуксӧ.
Нывка узис.
Сійӧ весиг сэки эз садьмы, кор нин вӧлі полицейскӧй киын, нинӧм тӧдтӧг ун йывсьыс нюмъяліс да чопкӧдчис паръяснас.
Грубӧя вӧрзьӧдыштӧм садьмӧдіс сійӧс.
Сійӧ аддзис тӧдтӧм страшнӧй чужӧмъяс да сьӧд шинельяс.
Сійӧ горӧдіс, сідз горӧдіс, мый Тарас эз вермы кутчысьны да уськӧдчис полицейскӧй вылӧ.
Кор вир пытшкын Тарас чеччис джоджысь, сійӧ медпервой тӧдвылас уськӧдіс нывка йылысь, еджыд нывка йылысь, аслас Марийка йылысь.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ да аддзис сылысь синъяссӧ.
Зэв ыджыдӧсь, лӧз синъяс, вӧлі тырӧмаӧсь ужасӧн.
«Мый нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ, дедушка?
Мыйысь?» — юасисны сылӧн синъясыс.
Но синва наын эз вӧв.
Синва эз вӧв.
Челядь велалісны не бӧрдны.
Найӧ дугдісны серавны да велалісны не бӧрдны.
11
Челядь пӧрысьмисны.
Син водзын найӧ пӧрины ичӧтик старикъясӧ да старукаясӧ.
Мукӧд дырйи Тараслы кажитчис, мый Марийкакӧд найӧ ӧттшӧтшъяӧсь.
Кыдзи ичӧтик старука, ичӧтик плешсӧ чукрӧдлӧмӧн да мӧвпалігтыр, рушку вылас кияссӧ кресталӧмӧн, Марийка кӧнкӧ пельӧсын пукаліс да мӧвпаліс.
abu
abu
— Дедушка, — юаліс сійӧ ӧтчыд, — а регыд рочьяс локтасны?
— А тэ нӧ коді, абу роч?
— дӧзмис Тарас.
— Абу.
Немецкӧйяс ми ӧні.
Да?
— Абу!
Роч тэ!
И муыс тайӧ роч.
И карным миян вӧвлі и лоас роч.
Колӧ тадзи, Марийка, сёрнитны: миян йӧз локтасны!
Миян йӧз регыд локтасны!
Миян йӧз немечьясӧс вӧтласны.
Тарас велӧдіс сійӧс тайӧ кывъясас, кыдзи молитваӧ.
И сійӧ тӧдіс нин, мый тайӧ кывъяссӧ колӧ видзны сьӧлӧм дорын, немеч найӧс не должен кывны.
Школаӧ сійӧ эз ветлы.
Сэні сійӧ вӧлі сӧмын ӧтчыд да бӧрсӧ локтіс гажтӧм, бӧрдӧм синъяса.
— Мый нӧ тэ?
— тӧждысьӧмӧн юаліс дед.
— Ме сэсся... ог мун... школаас... —
вомгорулас сійӧ сэтшӧм курыда шуаліс, мый весиг Тарас дрӧгнитіс.
Быдса во Марийка мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи первойысьсӧ мунас школаӧ, кыдзи сэні ставыс лоӧ.
Гырысьджык нывкаяс унатор висьтавлісны сылы школа йылысь, но паметяс пырис да мечтаӧн лои сӧмын ӧтитор: школаын челядь сьылӧны хорӧн.
А ӧні воис Марийка школаӧ, быдса урок пукаліс, а песняяс эз вермы виччысьны.
Перемена дырйи нывкаяс асьныс пондісны сьывны, велӧдысь котӧртіс да на вылӧ ӧвтіс кияснас.
«Тшш! тшш!
Сьывны оз позь»
— и школаыс пемдіс Марийкалы.
— А тэ сьыв ӧтнад,
— шуаліс сылы Тарас.
— Ог, — довкйӧдліс сійӧ юрнас, дзик быттьӧ ичӧтик старука.
— Оз позь.
Немец кылас.
Сӧмын унмовсьӧм водзвылын вольпасяс сійӧ ас кежас асьсӧ унмовсьӧдіс песняӧн, кодӧс ачыс жӧ и лӧсьӧдіс:
«Воасны ми-и-ян...
Челядь мунасны <ns>шко-о-лаӧ</ns>...
Кутам песня <ns>сьы-ы-вны</ns>...»
И бара выльысь и уна пӧв:
— «Воасны <ns>ми-и-ян</ns>...
Челядь мунасны <ns>шко-о-лаӧ</ns>...
Кутам песня <ns>сьы-ы-вны</ns>...»
Лёнькалы тожӧ школаыс эз кажитчы.
Бӧрсӧ сійӧ сэтысь локтіс зумыш, дыр кытшлаліс дед гӧгӧрыс, эз тӧд, мыйсянь заводитны.
Медбӧрын, шуис:
— Ӧні, дедушка, школаыс платнӧй лои.
Нӧб пес быд вежон, кык ведра шом да нӧшта сьӧмӧн...
Тарас зумыштчис, сяркӧдіс чуньяснас пызанӧ.
— А кор нӧ ме наука вылӧ тіянлы средствояс жалитлі?
— юаліс сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
Лёнька нӧшта педзыштіс ӧти места вылын да, джоджӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Сӧмын ме, дедушка, всё равно тайӧ школаӧ ветлыны ог кут.
Сэні ми вылӧ видзӧдӧны, кыдзи одноклеточнӧйяс вылӧ.
Либӧ кыдзи скӧтина вылӧ.
Велӧдны кутасны сӧмын лыддьысьны, гижны да артавны.
Со и став наукаыс, кодӧс миянлы мӧдасны сетны.
— А кутшӧм наука нӧ нӧшта тэныд колӧ ?
— скӧрысь шыасис бабушка Ефросинья.
Лёнька видзӧдліс сы вылӧ да вочавидзис:
— А меным, бабушка, уна наукаяс колӧны.
Меным окота изучитны асланым канму йылысь география, а сідзжӧ история да физика.
Сӧмын таӧ миянӧс немечьяс велӧдны оз кутны,
— сійӧ бара бергӧдчис дедыслань да кевмысьӧмӧн нин юаліс: — Сідзкӧ ме тайӧ школаас, дедушка, ветлыны ог кут?
Меным...
— сійӧ дзугсис, кӧсйис шуны: «Меным ӧбиднӧ», а шуис:
— Меным яндзим.
— Эн ветлы!
— дженьыдика вочавидзис Тарас.
Тайӧн и помасис Лёнькалӧн да Марийкалӧн велӧдчӧмыс, — челядь душаӧ нӧшта содіс ӧти курыд тшупӧд.
Немечьяс ӧні тшӧкыда волывлісны Тарас ордӧ.
Кар пыр, фронт вылӧ, Сталинград дорӧ, оравлытӧм потокӧн мунісны колоннаяс.
Сувтлывлісны регыдик кежлӧ шойччыны, вой кежлӧ, корсюрӧ лун кежлӧ.
Немечьяс вӧліны зумышӧсь, лӧгӧсь.
Найӧ полісны степысь.
Найӧ полісны «Сталинград» кывсьыс да шуавлісны сійӧс неокотапырысь, шоча.
Войяснас найӧ вздыхайтісны, бергалісны, унйывсьыныс сӧрисны.
Ӧтчыд Тарас кыліс весиг, кыдзи немеч бӧрдіс.
Роч йӧз раздражайтісны найӧс, торйӧн нин челядь.
Тарас важӧн нин велаліс не шензьыны немечьяс вылӧ, но челядьӧс наӧн радейттӧмыс шензьӧдіс весиг сійӧс.
Нӧшта позьӧ на вӧлі аддзывны нывъяс водзын шпыннялысь немечӧс; челядьлы шпыннялысь немечӧс Тараслы аддзывны сідзи эз и удайтчыв.
Пӧрысь немеч-ӧ, том немеч-ӧ, найӧ ӧткодя звермылісны роч челядь аддзигӧн.
Найӧ вӧтлывлісны сійӧс ылӧджык жырйысь, нӧйтлісны, кор челядь веськавлісны найӧ ки улӧ, вермисны вины, сійӧ кӧ бӧрдіс войын, унйылысь.
Челядь чувствуйтісны и немечьясӧс водзӧссӧ мустӧмтісны инстинктивнӧй несознательнӧй, но миритчытӧм ненавистьӧн.
Тарас кутіс повны Лёнька вӧсна, — ичӧтсяньыд быдторсӧ позьӧ вӧлі виччысьны.
Не ӧтчыд Тарас казявліс детинка видзӧдласысь ыпнитлывлысь лӧглун и стрӧга грӧзитліс сылы чуньнас; ӧні быд вой кежлӧ кухняысь Тарас босьтлывліс чер да дзеблывліс аслас жырйын, пуртъяссӧ дзеблывліс томан сайӧ.
Да, ӧтчыд немеч шпыньмуніс Марийкалы.
Тайӧ вӧлі рыжӧй, ортсысянь бур сьӧлӧма, кыз немеч, — сійӧс эз вӧтлыны Сталинград дорӧ.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да сёйис, а Марийка, пельӧсӧ йӧжгыльтчӧмӧн, наблюдайтіс.
Сійӧ тӧдіс, мый матыстчыны немеч дорӧ оз позь, но немеч сёйис сэтшӧм чӧскыдторъяс, мый сійӧ эз вермы терпитны, матыстчис матӧджык.
Немец сёйис калбас да вый!
Сэтшӧм важӧн нин эз аддзыв Марийка тайӧторъяссӧ.
Сійӧ вунӧдіс весиг, мый свет вылын эмӧсь сэтшӧм бур, чӧскыд торъяс.
Сійӧ сулаліс немечсянь кык воськов сайын да видзӧдіс, кыдзи сійӧ чӧскыда да азыма сёйӧ.
Сылы весиг и юрас эз волы корны немецлысь калбас тор, сійӧ сӧмын видзӧдіс.
Немец казяліс сылысь видзӧдлассӧ да нюммуніс.
Сэсся босьтіс пурт да ньӧжйӧникӧн вундіс кыз еджыд нянь шӧрӧм.
Сэсся сэтшӧм жӧ надзӧн мавтіс сійӧс выйӧн.
Сэсся вундіс госа калбас тор да пуктіс нянь вылӧ.
Сэсся видзӧдліс Марийка вылӧ да бара нюммуніс сылы.
И... шыбитіс бутербродсӧ кок улын няргысь каньлы.
И вак-вакӧн серӧктіс.
Сійӧ сераліс дыр да азыма, — сылӧн рыжӧй тшӧг чужӧмыс ӧтарӧ дернитчывліс сералӧмысла.
Сійӧ весиг ёртсӧ садьмӧдіс, медым ваксьыны ӧтвылысь.
Марийка ньӧжйӧникӧн вешйис аслас пельӧсӧ.
Сійӧ эз горӧд, эз бӧрддзы.
Сійӧ пуксис аслас ичӧтик улӧс вылӧ да, кулакъяснас тшӧкаӧ пыксьӧмӧн, мӧдіс мӧвпавны.
Ичӧтик Марийкалӧн душаыс дзоньнас ӧні вӧлі тырӧма вир прутъясӧн.
Войясын сылӧн вӧвлывлісны тешкодь припадокъяс, — полӧмысь припадокъяс.
Сійӧ заводитлывліс горзыны, бӧрдны, пессьыны вольпась вылас, сылы кажитчисны ужасъяс, вир, сундукса нывка...
Сійӧ лӧньлывліс сӧмын Тарас киын.
Тарас ӧтнас вермывліс лӧньӧдны сійӧс, быттьӧкӧ сысянь петлывліс кутшӧмкӧ спокойнӧй, увереннӧй вын.
Марийка топӧдчывліс старик морӧс бердӧ да, сійӧс пельпомӧдыс топыда кутӧмӧн, унмовсьлывліс.
Тарас надзӧникӧн водтӧдліс сійӧс вольпасьӧ, пуктывліс орччӧн улӧс вылӧ да тадз пукавлывліс быдса часъясӧн.
Ставторсӧ позьӧ лечитны, дзоньтавны, восстановитны, мӧвпавліс сійӧ, нывлӧн топалӧм висьлӧс чужӧм вылӧ видзӧдігӧн.
Война помасяс, и став ранаяс лечмасны, став заводъяс выльысь стрӧитсясны, дзоньнас олӧмыс выльмас.
Но мыйӧн лечитан челядьлысь вирӧн ойдӧдӧм, искалечитӧм, оскорбитӧм душасӧ?
— Кӧнӧсь ті, пиянӧй менам?
Кӧнӧсь ті?
МӦД ЧАСТЬ
1
«Кӧнӧсь ті, пиянӧй менам, кӧнӧсь ті?»
Вӧлі Тараслӧн куим пи, — абуӧсь юӧръяс ни ӧтисянь.
Ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Сійӧ старайтчис мӧвпавны, мый ловъяӧсь.
Сійӧ виччысис найӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд виччысьӧм, сэні срокъяс абуӧсь, — тайӧ вӧлі вера!
Ловъя миян армия, ловъяӧсь и менам челядь.
Воас бӧр армия, а сыкӧд воасны и пиян.
Воасны пиян, а накӧд и армия.
Армиятӧг найӧ эз вермыны воны.
Торйӧн сійӧ и эз виччысь найӧс.
Но Андрей воис ӧтнас.
Сійӧ воис арын, сёр рытын, омӧль, тошка, сьӧд, — сійӧс и эз тӧдны первой.
И паськӧмыс сы вылын вӧлі йӧзлӧн — кутшӧмкӧ серӧй крестьянскӧй дукӧс, сэтшӧмсӧ ӧні и оз новлыны; и бусыс сійӧ чужӧм, тош да лапти вылын — йӧзлӧн, абу татысь, енмыс тӧдӧ, кутшӧм туйяс вылысь; и ставнас сійӧ вӧлі бокӧвӧй, тӧдтӧм, курыд.
Син улас лӧз гуранъясын, ёсь виж нисьӧ лӧз банбокъясын, вом дорас скӧр чукыръясын овмӧдчис сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдса разочарованиеясысь да мукаясысь курыд.
— Но, видза олад!
— шуис сійӧ, шога нюмъёвтӧмӧн, да, шапкасӧ пӧрччӧмӧн, осторожнӧя кутіс пыркӧдны сы вылысь бус, кыдзи гӧсьт.
Страшнӧя горӧдіс Антонина, уськӧдчис верӧслы сьылі вылас.
Бӧрддзис бабка Ефросинья.
Гызисны челядь.
Шӧйӧвошӧмӧн Тарас сідзи и кынмис порог вылын киас дзузган лампаӧн.
— Тайӧ коді?
— повзьӧмӧн юаліс Марийка Лёнькалысь.
— Тайӧ тэнад папка.
— Кутшӧм абу папка кодь!
— шога шуис Марийка да недоверчивӧя матыстчис бать дорӧ.
Андрейӧс нуӧдісны жырйӧ, пуксьӧдісны пызан сайӧ.
Сы гӧгӧр чукӧртчис став семья.
Полӧмӧн топӧдчис не аслас кодь бать бердӧ Марийка.
То бӧрдіс, то сераліс Антонина, суетитчис верӧс дорын да, медбӧрын, сійӧ пидзӧс вылӧ лэччысьӧмӧн, успокоитчис да лӧнис.
Пач да пызан дорын ноксис бабка Ефросинья.
Андрей пукаліс пыр нӧшта бокӧвӧй, не татчӧс, нерешительнӧя шыльӧдіс Антониналысь юрсисӧ, кужтӧг топӧдліс ас бердас Марийкаӧс, мыйкӧ сёрнитіс, горӧдліс не делӧ серти да не местаӧ, кыдзи горӧдлісны ӧні ставӧн, да новлӧдліс шӧйӧвошӧм, но жаднӧй синъяссӧ жыр кузя, быттьӧ юаліс ассьыс: збыль-ӧ, гортын-ӧ ме, эз-ӧ кажитчы?
И медводз воисны сылы челядьдырсянь тӧдса дукъяс: чуланын шыръяслӧн, кухняын няньшомлӧн. Тарас жырйын кӧртлӧн да пожӧм стружкилӧн дук.
Сэсся сійӧ аддзас семейнӧй карточкаяс ракушкаясысь вӧчӧм рамкаясын, часі-ходики вӧв вылын генерал Скобелевӧн, глечикъяс да серпаса тарелкаяс шкапысь, енджадж водзысь виж ыргӧн цепь йылысь лампадка.
Ставыс места вылын, ни ӧти пятно стенын.
— А тіян ставыс, кыдзи вӧлі!
— шуис сійӧ не то дивуйтчӧмӧн, не то радлӧмӧн.
Ставыс колебайтчис сы гӧгӧр, ставыс вӧлі слаб, невернӧй, шатайтчысь, и асьсӧ Андрейӧс шыблаліс олӧм да кулӧм костын; кажитчис сылы, новлӧдлӧ сійӧ ас пытшкас быдса мир, коді дрӧжжитӧ да вирӧссьӧма, а вӧлӧмкӧ — сӧмын тайӧ жырсӧ новлӧдліс сійӧ аслас душаас.
Сӧмын ӧти сы йылысь мӧвпаліс.
Сӧмын ӧти сы дінӧ зілис.
Медым со тадзи пукавны пызан дорын, а гӧгӧр — тӧдса стенъяс, тӧдса дукъяс, тӧдса, дона чужӧмъяс, семья...
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мый сэтшӧма радейтӧ ассьыс керка, лӧнь югӧрсӧ лампадаяслысь.
Ставыс прӧйдитас, — и война, и мирлӧн колебайтчӧм.
Сӧмын тайӧ вечнӧ: стенын семейнӧй карточкаяс, кухняын няньшом дук, ӧбразъяс водзын лӧнь би.
Сійӧ шудаа, кокниа серӧктіс, воча зырыштіс кияссӧ да первойысь чувствуйтіс асьсӧ гортын.
— Папка локтіс, сідзкӧ миян карынӧсь?
— шӧпкӧмӧн юаліс Марийка Лёнькалысь.
— Абу, тайӧ сӧмын тэнад папкаыд воис.
Тарас ни ӧти кыв нӧшта эз шу сэсянь, кыдзи воис Андрей.
Сьӧкыд видзӧдласӧн следитіс сійӧ пиыслӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся, и кор сійӧ пукаліс пызан дорын, и кор кутіс мыссьыны, пӧсь валы радуйтчӧмӧн да дивуйтчӧмӧн, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ гудыртчис няйтысь, и кор муртса эз бӧрддзы, Антонина ордысь бельё — ассьыс, сійӧс виччысьысь, крахмалӧн, гортӧн, сундукӧн, тӧждысьысь нывбаба киясӧн пахнитысь бельё — примитіг...
И сӧмын кор мыссьӧм, вежсьӧм да тыр шудысь югъялысь Андрей пуксис бара пызан сайӧ, — Тарас, медбӧрын, торкис ассьыс сьӧкыд чӧв олӧмсӧ.
— Тэ нӧ кытысь усин, Андрей?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ.
Андрей дрӧгнитіс.
Тарас настойчивӧя юаліс выльысь.
— Пленысь...
— муртса кывмӧн вочавидзис Андрей.
И друг кутіс тэрыба висьтавлыны плен йылысь.
Антонина топӧдіс сылысь кисӧ, став семья ланьтіс.
А сійӧ, век ёнджыка и ёнджыка возбуждайтчӧмӧн, висьталіс сы йылысь, мый терпитіс пленын, да ачыс ӧні дивуйтчис, кыдзи сійӧ ставсӧ тайӧс терпитіс да эз пӧгибнит.
Но батьыс торкис сійӧс:
— Кыдзи нӧ тэ пленас веськалін, Андрей?
— Кыдзи?
— гажтӧма нюмъёвтіс пиыс.
— Кыдзи ставныс веськавлӧны.
Веськалім кытшӧ...
Уськӧдчисны немечьяс...
Ме винтовка вылӧ видзӧдлі: мый сыкӧд вӧчны?
Тӧлктӧм оружие!..
Ме сійӧс шыбиті и сдайтчи...
— Сдайтчин?
— горӧдіс Тарас.
— Сдайтчин, сукин сын?
Андрей кельдӧдіс.
Пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
— Эх, дядя!
— дӧзмӧмӧн шуис Лёнька, синсӧ Андрей вылысь вештӧмӧн.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ?
Ме эськӧ нинӧмысь эг сдайтчы.
И сэки Андрей скӧрмис:
— Эн сдайтчы эськӧ?
Тэ!
Понпи!
Вояка!
Ставныд ті тані, видзӧда да, воякаяс!
Смертьсӧ энӧ дукыштлӧй, немечӧс энӧ аддзылӧй, а сэн жӧ... рассуждайтанныд.
Мый нӧ ме ӧтнам немецлы паныд?
Найӧ — вын...
А ме?
— А кувныс тэнад сӧвестьыд эз вӧв?
— горӧдіс Тарас.
— Кувны?
— горӧдіс Антонина да кыкнан кинас кутчысис Андрейӧ.
Быттьӧ сійӧс нетшыштісны нин сы дінысь да нуисны смерть вылӧ.
— Кувны?..
— чукыртчӧмӧн нюмъёвтіс Андрей.
— Кокниа ті шуанныд, батьӧ...
Кувны ме, дерт, верми...
Тайӧ абу сьӧкыд...
— сійӧ мисьтӧма видзӧдліс став семья вылӧ да содтіс:
— Гашкӧ и збыль, бурджык вӧлі меным кувны!
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын Антонина нӧшта топыдджыка кутчысис Андрей киясӧ.
— Видзӧдтӧ!
— бара гажтӧма нюмъёвтіс сійӧ.
— Пленысь локті... бордъяс вылын... чайті, гортын виччысьӧны.
Чайті, радлун гортӧ вая.
А, видзӧдтӧ, вайи... неудобство.
— Ми тэнӧ эгӧ татшӧмӧн виччысьӧй, — шуис, юрнас довкйӧдлӧмӧн, Тарас.
— Абу справедливӧйӧсь ті, Тарас Андреевич!
— друг синваысь дрӧжжитысь гӧлӧсӧн шуис Антонина.
— Ті став дінӧ несправедливӧйӧсь.
Пыр.
Мый нӧ, сійӧ ӧтнас став пыдди кувны должен?
Бур, мый ловйӧн воис, — и сійӧ видзӧдліс нывбабаяс вылӧ, налысь поддержка корсьӧмӧн.
Бабка Ефросинья, кыдзи и пыр, гӧгӧрвотӧма лайкйӧдліс юрнас.
Настя чӧв оліс.
— Котсьысь!
— зывӧктӧмӧн шуис Тарас.
— Тэ эськӧ бурджык челядьтӧ кӧ водтӧдін...
Мый оз узьны?
— горӧдіс сійӧ, ва вылӧ ассьыс отчаяниесӧ лэдзӧмӧн.
— Но, воис!
Но, ловъя!
Представление помалӧма!
Узьны!
Бабка Ефросинья да Антонина заводитісны водтӧдны челядьӧс.
Марийка водіс вольпасьӧ пыр жӧ,
— сійӧ вӧлі повзьӧма да мудзӧма не ас кодьыс бать воӧмӧн, Лёнька нӧшта дыр бушуйтіс да споруйтіс — эз кӧсйы узьны.
Андрей чӧла пукаліс пызан дорын, гӧгльӧдліс нянь шарикъяс...
Со сійӧ и гортын, а гортыс абу.
Тарас сьӧкыд воськовъясӧн ветлӧдліс жыр кузя.
— Кыдзи нӧ тэ пленсьыс мунін?
— друг юаліс пыр чӧв олысь Настя.
— Сідзкӧ, мунны позьӧ?
— Мый?
— садьмис Андрей да дӧзмӧмӧн вӧрзьӧдыштіс пельпомъяссӧ.
Настя юаліс выльысь.
Матыстчис Антонина да пуксис Андрей дорӧ.
Босьтіс сылысь кисӧ асласӧ.
— Бабаяс мездісны... — неокотапырысь гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
— Бабаяс жалитісны миянӧс...
Бокӧвӧй бабаяс жалитісны миянӧс!
— повторитіс сійӧ батьыслы упрёкӧн.
— Дзик тӧдтӧм, пемыд бабаяс, а жалитісны...
— Но сэн жӧ вспомнитіс, кыдзи найӧс жалитісны бабаяс: «шудтӧмъясӧн» шулісны найӧс бабаяс, и тайӧ вӧлі ас, но тӧлктӧм мужикъясӧс курыда, зывӧктӧмӧн жалитӧм.
А найӧ мунісны сиктъяс пыр мучитчӧм, шогсьысь чукӧрӧн, и видыс налӧн эз вӧв мужикъяслӧн да салдатъяслӧн, а — пленнӧйяслӧн.
Чӧртыс тӧдӧ, кытысь лоӧ пленнӧй мортлӧн тайӧ видыс — шинель клястиктӧм, тасматӧм, видзӧдлас синкым увті, кияс мышку сайын, кыдзи каторжаналӧн.
Тадзи найӧ мунісны безоружнӧй йӧз чукӧрӧн сиктъяс пыр.
Буретш сійӧ сиктъястіыс, кодъяс пыр нӧшта тӧлысь сайын прӧйдитлісны стрӧйнӧй да грознӧй воинствоӧн.
Сэки найӧс сідзжӧ жалитлісны бабаяс, колльӧдісны сикт помӧдз, бӧрдісны гусьӧник.
Сӧмын шудтӧмъясӧн найӧс эз шулыны сэки, эз!
Друг сійӧ шува батьыслы:
— Чайтан, меным тайӧ пленыс кокниа сетчис?
Ме, гашкӧ, ачым ачымӧс сёысь прокляниті сыысь, мый эг кув бойын.
Кувны кокниджык.
Вӧтлісны миянӧс паськыд туй кузя...
Муртса кольччан, — нӧйтӧны прикладъясӧн.
И кокъясыд вирӧсь, и чужӧмыд вирӧсь, вирӧн мыссян.
Унаӧн кулісны миян кодьыс туй вылын.
Коді ачыс кувны эз вермы, сійӧс немечьяс помалісны...
Сэсся вӧтлісны миянӧс лагерӧ.
Миллерово дорӧ.
Прӧстӧ кушин кытшалӧма колючӧй сутугаӧн — со и став лагерыс.
Зэр кӧ киссьӧ — сідзкӧ зэр улын олан.
Кӧдзыд кӧ — сідзкӧ кӧдзыдын.
Узьлім уль му вылын.
Сёйим... — сійӧ шеныштіс кинас.
— Сёйны эз сетлыны.
Сійӧ, мый шыбитасны сутуга сайӧ бабаяс, сійӧ и ладнӧ.
Тышкасим ас костаным кусок вӧсна.
Кыдзи зверьяс.
И бара сэні унаӧн миян кодьыс куліны.
А ме, видзӧд, лёк вылад — ловйӧн коли...
Сійӧ висьтавліс ӧні пӧся да ӧдйӧ, и сы водзын сувтлісны лагерлӧн страшнӧй картинаяс, и бара сылӧн пельясас — ёртъяслӧн кулӧм водзын ымзӧм, и плетьлӧн шутьлялӧм, и тӧв вылын колючӧй сутугалӧн гуалігӧн моз звӧнитӧм.
— А лагерь гӧгӧр пукалісны бабаяс...
И лунын пукалісны.
И войын.
Ассьыныс мужикъяссӧ видзӧдісны.
И бӧрдісны жӧ найӧ, бабаясыс, ок, страшнӧя бӧрдісны!
Омлялісны!
И ми заводитлім омлявны.
Коді овны кӧсйис, сійӧ омляліс.
А вӧліны сэтшӧмъяс — кулісны чӧла.
И тайӧ медся страшнӧй.
А ме омлялі.
Кыдзи кӧин омлялӧ.
И пыр меным кажитчис горт... и Антонина... и Марийка...
И кымын курыдджык лоліс, кымын смерть матынджык — сымын ёнджыка ме овны кӧсйи.
И олі.
А кыдзи олі, мыйӧн, — ӧні и объявитны ог вермы.
— Но кыдзи тэ век жӧ пленсьыс мунін, Андрей?
— бара страннӧй настойчивостьӧн повторитіс ассьыс юалӧмсӧ Настя.
— Бабаяс и мездісны.
Немечьяслӧн, видзӧдтӧ, политикаыс хитрӧй.
Ми кодьыс тайӧ лагерьясас кулісны сюрсъясӧн, — тайӧ некодлы оз тыдав.
А найӧ ӧтиӧс лэдзасны, сійӧ, кор гортӧдзыс воас, — та йылысь звӧныс, звӧныс!
Вот найӧ и распорядитчисны, мый бабаяс вермасны, пленнӧйяс пӧвстысь кӧ ассьыныс верӧссӧ либӧ воксӧ аддзасны, — босьтны сійӧс ас ордас, вӧля вылӧ.
Но, справка, дерт, колӧ старостасянь.
Да тайӧ кокни делӧыс!
Эмӧсь бабаяс, кодъяс разнӧй лагерьясысь сё «верӧсӧдз» вот тадзсӧ мездісны.
— Сійӧ серӧктіс.
— Но, а менӧ коді мездас?
Гортсаяс матын абуӧсь.
А вӧля вылӧ, вӧля вылӧ окота!..
Чувствуйта, кула ме тані, кыдзи синтӧм понпи, и некод оз казьтышт.
И колючӧй сутугаыс менӧ сэтшӧма мучитіс, быттьӧ сійӧ меным душаӧ пырис, ёсьяснас душаӧс нетшкӧ вирӧдз.
Но вот...
Ме и шыбиті бабаяслы сутуга сайӧ записка.
Мездӧй, мися, бур душа кӧ аддзысяс!
И ассьым нимӧс, овӧс, фамилияӧс, кытысь рӧдӧн...
— сійӧ ланьтліс минут кежлӧ, думыштчис, да друг ньӧжйӧ, ласковӧя нюмъёвтіс.
— Аддзысис бур душа, Лукерья Павловна...
Луша...
Мездіс...
Босьтіс менӧ ас ордас, овмӧсас...
Сылӧн верӧстӧгыс ставыс пӧлӧстчис, пӧрис...
— Сійӧ джӧмдіс, гӧрдӧдіс, сэсся помаліс:
— Тэ менӧ, Антонина, кыдзи колӧ судит, сӧмын ме сійӧ нывбабаыскӧд олі...
кыдзи гӧтыркӧд...
Антонина дрӧгнитіс, повзьӧмӧн да кыдзкӧ зэв беспомощнӧя видзӧдліс верӧс вылас да невольнӧ нетшыштіс ассьыс кисӧ сійӧ киысь.
— Ме ӧд...
— шуыштіс Андрей.
— Ме ӧд эг тӧд, ловъяӧсь-ӧ?
Танӧсь-ӧ?..
Ставыс ӧні му вылас шатовтчис, мӧдӧдчис кӧсӧйтчӧмӧн...
— Нинӧм!
Нинӧм!
— лёкысь серӧктіс Тарас.
— Мый, другӧ, гӧтырыдкӧд стесняйтчыны!
Рочмулы кӧ изменитін, мый нин сэн гӧтырыд?
Сӧмын со мый ме тэныд висьтала, Андрей.
Гӧтырыд прӧститас, сійӧ кывтӧм существо, лӧнь.
Прӧститас-ӧ Рочму?
— А Рочму водзын менам мыж абу...
— ньӧжйӧ шуис Андрей.
— Пӧръялан!
Пӧръялан!
— горӧдіс сы вылӧ Тарас.
— Ставсӧ тэ ылӧдлін!
И Рочмуӧс, и гӧтыртӧ, и менӧ, пӧрысь йӧйӧс, и менсьым виччысьӧмӧс,
— сійӧ крута бергӧдчис да муніс ас ордас, ас бӧрсяыс ӧдзӧс ёна крапкӧмӧн.
Лоис лӧнь.
Шога пукаліс, юрсӧ кияс вылӧ лэдзӧмӧн, Антонина.
Чӧв оліс Настя.
Топӧдчис ёкмыльӧ кывшутӧм бабка Ефросинья, курыда довкйӧдліс юрнас.
И, медым кыдзкӧ разӧдны тайӧ терпитны вермытӧм чӧв олӧмсӧ, Андрей юаліс:
— Но, а ті кыдзи тані оланныд?
Сылы некод эз вочавидз.
Сӧмын Настя вӧрзьӧдыштіс пельпомъяссӧ.
Андрей видзӧдліс гӧтырыслӧн копыртӧм юр вылӧ и друг аддзис: сылӧн юрыс дзор.
Сійӧ эз эскы.
Нӧшта ӧтчыд видзӧдліс: дзузганлӧн би югӧр улын рӧмыда югнитісны эзысь сияс.
«Енмӧй!
— повзис Андрей.
— Мый нӧ сыкӧд вӧчисны?» Сійӧ повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Чӧв оліс Настя.
Мыйкӧ вомгорулас бормочитіс аслыс мамыс.
Молитва?
Со горт — и абу гортыс!
Сійӧ жӧ бушковъяс да бедаяс, кодъяс шутьлялісны сы весьтын, Андрей весьтын, жуглісны, куснялісны сылысь телӧсӧ да душасӧ, шумитісны и Каменнӧй Бродын лӧнь керка весьтын, Антонинаӧс пӧрысьмӧдісны, Тарасӧс скӧрӧн вӧчисны.
Ставыс вид вылас тані колис воддзаыс, и пемыд стеклӧяс улын карточкаяс, и лампадкаяслӧн лӧнь югыд, а воддза олӧмыс абу.
И гортыс абу.
И спокой абу.
И шуд абу, быттьӧ эз вӧв.
Андрейлы друг окота лои нюжӧдчыны гӧтыр дінас, кутлыны сійӧс, босьтны ласкӧвӧй киясӧ сылысь коньӧр, мудзӧм, дзор юрсӧ, топӧдны аслас морӧс бердӧ, бӧрддзыны ӧтлаын:
«Но, мый вӧлі — вӧлі!
Нинӧм!
Нинӧм, Тоня!
Ӧні ме тані, ӧні тэкӧд.
Олам кыдзкӧ!
Виччысям война пом, не нэм кежлӧ жӧ».
Но сійӧ эз вӧч тайӧс.
Мыйла?
И ачыс сійӧ аслас кывъясӧ оз эскы, и Тоня эз эскы.
Неправда сылӧн кывъясыс.
Эз, эз нетшыштчы сійӧ пленысь!
Со сійӧ — колючӧй сутугаыс.
Воддзамозыс и сійӧ пленын, и семьяыс пленын, и став карыс пленын немечьяс ордын.
Сылӧн душаыс пленын.
Ставсӧ гартлӧма колючӧй сутугаӧн.
Колючкаяс пырисны душаас.
А стариклӧн, батьыслӧн, душаыс свободнӧй.
Сійӧс цепӧн он дор.
Сійӧс колючӧй сутугаӧн он гартлы, Тараслысь кувлытӧм, скӧрмӧм душасӧ.
И пиыс друг курыда завидуйтіс батьыслы.
Тайӧ войнас Каменнӧй Бродын омӧлик керкаын некод эз узь...
2
Тайӧ войнас Каменнӧй Бродын омӧлик керкаын некод эз узь...
Кутшӧм кӧть водз эз чеччы Андрей, унаӧн чеччисны нӧшта водзджык.
Дзуртісны джодж плакаяс, став пельӧсъясысь кылісны кышӧдчӧмъяс.
Андрей чеччис да пасьтасис.
Антонина вӧчис вид, мый узьӧ.
Андрей видзӧдліс сы вылӧ да ышловзис.
Со и торъявлӧм бӧрын коли сылӧн первой вой гортас...
Не сідзи коли, кыдзи мечтайтіс...
Но, мый нӧ!
Ставыс ӧні му вылын абу сідз...
Сійӧ петіс мыссьыны посводзӧ.
Сэні мошкоритчис нин мам.
Ас вӧчӧм ручнӧй мельничаӧ сійӧ кисьталіс сю да изіс.
Шестерняяс шога дзуртісны.
— Тайӧс батьыд вӧчис, — гӧгӧрвоӧдіс мам, казялӧмӧн, мый пи дыр видзӧдӧ сійӧ удж вылӧ.
— И ним талы сетіс: агрегат.
А ме ногӧн, миян шог тайӧ, а абу агрегат.
Ӧти шог, сэсся нинӧм абу...
Ӧшиньяс вӧлі нӧшта ставеняӧсь на.
Щельясті писькӧдчис омӧлик да быттьӧ чукрӧдлӧм асъя югыд.
— Восьтны ӧшиньяссӧ, али мый?
— шыасис Андрей.
— Пемыд, кыдзи гуын.
— Тадзи и олам!
— шыасис мам.
— Видзӧдныс нинӧм вылӧ.
Ӧні, асылын, ставыс гортын кажитчис Андрейлы не сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Сы вылӧ друг видзӧдліс нуждалӧн страшнӧй чужӧм, тӧрыт сійӧ тайӧс эз казяв.
Сійӧ и ачыс эз куж эськӧ гӧгӧрвоӧдны, мыйын сійӧс аддзис, — Тарас агрегатын-ӧ, шома сӧчӧнъясын-ӧ, кодъяс вежисны нянь, либӧ сыын, мый самӧвар бусӧссьӧ пельӧсын.
(«Сідзкӧ, абу гортын ни сахар, ни чай.
Кыдзи нӧ мам чайтӧгыс олӧ, чаевница?»), — но нужда кӧзяйничайтіс тані, тайӧс сійӧ аддзис бура да примитіс мыйлакӧ кыдзи аслыс упрёк.
Быттьӧ сійӧ, Андрей, вӧлі мыжа сыысь, мый война, да немечьяс карын, да абу нянь.
Ньӧжйӧндзи пызан дорӧ кутіс чукӧртчыны семья, — ставныс пемыдӧсь, чӧлӧсь.
Весиг Лёнька видзӧдіс дядь вылӧ синкым увтіыс, явӧ лёкысь.
Медся дыр эз пет Антонина.
А кор петіс, медбӧрын, да, страннӧя волнуйтчӧмӧн, матыстчис верӧс дорас, сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла задержитчис сійӧ: пудритчис.
Но и пудра эз вермы дзебны, кутшӧма пӧрысьмис да ротмуніс Антонина.
Торйӧн пӧрысьмисны сылӧн синъясыс, лоисны пемыдӧсь, полысьӧсь.
«Бӧрдӧ уна», — гӧгӧрвоис Андрей да бергӧдчис.
Завтрак муніс ӧдйӧ да гажтӧма.
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын ичӧтик Марийка тольгис да ластитчис Андрей дінӧ.
— Тэ школаӧ ветлан?
— юаліс сійӧ.
— Ог...
— дивуйтчӧмӧн вочавидзис Марийка.
— Ӧні жӧ немечьяс!
— Да, да...
— шуыштіс сійӧ.
— Ме эг думышт.
Сійӧ и тайӧс примитіс кыдзи аслыс упрёк: быттьӧ сійӧ мыжа, мый ӧні оз позь Марийкалы ветлыны школаӧ.
— Но, ме тэкӧд ӧні ачым занимайтчыны кута!
— тэрыба кӧсйысис сійӧ нылыслы.
Завтрак бӧрын Тарас кутіс мӧдӧдчыны заводӧ.
Торжественнӧя кыскис ассьыс ротӧссӧ, кутіс пасьтасьны.
— Мый, бать заводын уджалӧ?
— дивуйтчӧмӧн юаліс Андрей чойыслысь.
— Да... быттьӧ...
— серӧктіс сійӧ.
— Конвойӧн дедушкаӧс новлӧдлӧны заводӧ!
— горӧдіс Лёнька.
— Вот!
А конвойтӧг сійӧ оз мун.
Сылысь гӧлӧссӧ кыліс и Тарас аслас жырйын.
— Да, да!
— шыасис сійӧ сэсянь.
— Почёт!
Почёт меным пӧрысьӧ-нэмӧ немечьяссянь менам непокорствоысь.
Кыдзи губернаторӧс, менӧ нуӧдӧны заводӧ.
Конвойӧн!
— И тэ служитан?
— юаліс Андрей Настялысь.
— Ме?
Ог!
— А мый нӧ вӧчан?
— Ме дзебсяся.
— Дзебсясян?
Кодысь нӧ?
— Ставсьыс.
Германияысь.
Службаысь.
Немецкӧй синмысь.
— Кыдзи нӧ тэ... дзебсясян?
— А сідз...
Сайлася, ог мыччась.
Менам ӧні став олӧмӧй сыын, медым дзебсясьны, — загадочнӧя серӧктіс сійӧ.
И Андрей дивуйтчӧмӧн да весиг завидьтӧмӧн думыштіс: «А найӧ тані ассьыныс война немечьяслы паныд нуӧдӧны, дерт, ичӧт война, но, видзӧдтӧ, кутшӧм миритчытӧмӧс».
— Мыйкӧ менам полицай сёрмӧ!
— шуис Тарас, аслас жырйысь петӧмӧн да часі вылӧ видзӧдӧмӧн.
Пасьтасьӧма вӧлі Тарас висьтавны позьтӧм ротӧсӧн, — кысь сӧмын шедӧдіс татшӧмсӧ!
И Андрей гӧгӧрвоис: тайӧс старик нарошнӧ.
— Сёрмӧ полицай!
— сералӧмӧн повторитіс Тарас.
— Непорядок!
Дерт, извинитны позьӧ — полицейскӧй кияс ӧні налы оз тырмы.
Пӧкӧритчытӧм войтырын уна, оз управляйтчыны!
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ да юаліс, быттьӧ тӧдлытӧг, небрежнӧя:
— Тэ ӧні полицияӧ служитны мунан, Андрей, а?
Андрей кельдӧдіс.
— Кыдзи ті ме йылысь думайтанныд, бать!
— броткис сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
— Весиг тешкодь!
— А кытчӧ нӧ тэныд нӧшта мунныс?
— пӧщадатӧг водзӧ нуӧдіс старик.
— Тэ аслыд туй бӧрйин.
Тэ ӧні — паса...
— сійӧ скӧра фыркнитіс усъясас.
— Тайӧ меным та вылӧ ӧбижайтчыны колӧ, тэныд ме вылӧ ӧбижайтчыны нинӧм.
Андрей пытшкын друг ыпнитіс лёк.
Мый тайӧ батьыс збыльысьсӧ?
«Эз преникъяс сетавны меным немечьяс, — плеть...
Ті и вӧтӧн сійӧс энӧ аддзылӧй, мый ме терпиті!»
Сылы друг уси тӧдвылас лагерь.
Тайӧс некор не вунӧдны!
Таысь некор не мынтысьны!
Сылы окота лои ставсӧ тайӧс лёкысь да яра шыбитны батьыслы чужӧмас:
«Но, вай, вай, старик, артасям, кодлӧн душаыс крутджыка заваритӧма лёкӧн, вай!» Но сэки друг кыліс ӧдзӧсӧ прикладӧн камгӧм да гӧлӧс: «Эй!
Пет!»
— А-а!
Воис жӧ!
— серӧктіс Тарас да пуктіс юрас картуз.
— Но, локта!
Видзӧдлы и тэ, Андрей, кутшӧм ӧні старикъяслы почёт!
Лок, лок!
— горӧдіс сійӧ пиыс вылӧ, аддзӧмӧн, мый сійӧ кольччис места вылас.
— Тэныд та вылӧ видзӧдлыны колӧ.
Андрей кывзысьӧмӧн петіс бать бӧрсяыс кильчӧ вылӧ.
Ывлаын сулалісны нин старикъяс, бедьяс вылӧ лэччысьӧмӧн.
«Быттьӧ пленнӧйяс», — мӧвпаліс Андрей.
Сійӧ тӧдмаліс ставнысӧ.
Кыдзи не тӧдны!
Мастеръяс!
Сёрнитчытӧм старикъяс, уна найӧ вир портитісны сылысь важ кадӧ, кор сійӧ ачыс лоис том мастерӧн на дорын.
Найӧ пыр вӧліны сылы старикъясӧн.
Найӧ пыр шулісны сылы «тэ», сійӧ налы «ті».
Кыдзи не тӧдны!
Найӧс тӧдісны ставӧн.
Академикъяс накӧд сӧветуйтчылісны.
Директоръяс наысь повлісны.
Выль директор представляйтчыліс первой налы, сэсся обкомлы.
Найӧс позьӧ вӧлі убедитны, гежӧдджыка — уговоритны, прикажитны налы оз позь вӧлі.
Тарас займитіс ассьыс местасӧ радын, полицейскӧй шеныштіс кинас, и старикъяс мӧдӧдчисны.
Найӧ мунісны, бедьяс вылӧ крепыда мыджсьӧмӧн.
И ӧні вӧлі тыдалӧ Андрейлы, кутшӧма пӧрысьмисны, кусыньтчисны, слабмисны мастеръяс.
И батьыс слабмис, на пӧвстын медся том.
Киссьӧм пальто шевъяліс сылӧн кос пельпомъяс вылын сэтшӧм эбӧстӧма, сэтшӧм стариковскӧя...
Но быдӧн кутіс юрсӧ вылын да веськыда.
Тыдалӧ, медбӧръя вынъясысь, непокорствоысь, коді вынсьыс крепыдджык, старайтчисны найӧ мунны гордӧя да достойнӧя.
Быттьӧ и збыльысь вӧлі тайӧ конвойыс налы почётӧн.
«Абу, тайӧ абу пленнӧйяс, — невольнӧя думыштіс Андрей.
— Тайӧ... тайӧ — пӧкӧритчытӧмъяс».
Тарас, кыдзи и пыр, муніс орччӧн Назаркӧд.
— Мый, Тарас, — пыр жӧ юаліс Назар, таысь и поліс Тарас.
— Эг-ӧ Андрейӧс ме кильчӧ вывсьыс аддзыв?
— Сійӧс!
— буркнитіс Тарас.
— А-а...
Сідзкӧ, гӧсьтӧн тэнӧ, Тарас!
Пиӧн!
Важ кад серти кӧ эськӧ магарыч...
— Нинӧмысь!
— Да, да...
Тайӧ сідз... дерт...
Но, и мый висьтавлӧ Андрей?
Кыдзи?
Кӧні миян армия?
— Ӧні кутшӧм висьтъяс!
— Но, да...
А век жӧ...
Тайӧ сідз...
— эз ланьт Назар.
— Сійӧ кысянь воис, Андрейыд?
— Кытшысь, — пӧръяліс Тарас.
«Плен» кыв сійӧ эськӧ шуны эз вермы.
— А!
Но, да... да...
Ӧні унаӧн кытшысь петӧны.
Со и ми воюйтлім гражданскӧйӧ, а татшӧм кывсӧ мыйкӧ ог помнит, эг кывлы: «кытш».
А?
Али вунӧді?
Водзӧ мунісны чӧла.
— Да... — мӧвпалігтыр шуис Назар.
— Пышйисны миян коді кытчӧ...
Кытш.
Да юӧртӧг — неизвестнӧйяс...
Гашкӧ, и армияыс миян сэсся абу, а, Тарас?
Миян ӧти мечтаяс?
Гашкӧ, ставнас сійӧ кыдзи и тэнад пиукыд, котӧртіс кытшъясӧ да гортъясӧ...
А?
А ми виччысям?
Тарас ачыс та йылысь мӧвпаліс сійӧ кадсянь, кыдзи Андрей воис, но ӧні нинӧм эз вочавидз Назарлы.
Мунісны чӧла.
— Эй!
Э!
— горӧдіс друг первой радын мунысь старик Булыга.
— Эй, полицай, тэ он сійӧ туйӧдыс нуӧд!
Кылан-ӧ!
— <rus>Молчать</rus>!
— ракӧстіс сы вылӧ полицейскӧй да грӧзитіс сылы автоматӧн.
Старикъяс кутісны волнуйтчыны.
— Тайӧ кытчӧ нӧ миянӧс нуӧдӧны?
— беспокоитчис Назар.
— Оз-ӧ нин тюрьмаӧ?
— Дзик ӧткодь!
— шыасис Тарас.
— Да абу...
Век жӧ...
— Лыйлыны кӧ, — друг шуис литейщик Омельченко, Захар Иванович, — сэк ме аттьӧ висьтала.
Век жӧ нин не овны миянлы югыд лунӧдз.
А тадзи олӧм дорысь...
— сійӧ шеныштіс кинас.
Но вайӧдісны найӧс эз тюрьмаӧ и эз лыйлыны, а ичӧтик ремонтнӧй заводӧ.
Тайӧ вӧлі ичӧтик, пӧшти кустарнӧй заводишко, сійӧс эвакуация дырйи эз и разрушайтны.
Ӧні сылӧн дзик ӧти трубаысь кайис блед виж тшын.
Полицейскӧй муніс кытчӧкӧ, шӧйӧвошӧм старикъяс колины ӧтнаныс.
Цехысь друг котӧрӧн петіс на дінӧ немецкӧй спецовкаа кутшӧмкӧ морт, кодын Тарас аддзис вид сертиыс роч мастерӧвӧйӧс.
— А-а!
— радлӧмӧн горӧдіс сійӧ, старикъясӧс аддзӧмӧн.
— Смена воис...
— Энлы!
— стрӧга дугӧдіс сійӧс старик Булыга.
— Тэ коді тані?
— Месӧ?
— серӧктіс морт
— Ме мастер тані.
— Мастер!
— буркнитіс Тарас.
— Сукин сын тэ, а не мастер...
Иуда!
— Энлы!
— бара властнӧя орӧдіс Булыга.
— А миянӧс татчӧ мыйла?
— Дӧгадывайтча: сійӧн жӧ...
Мастеръяс?
— Но, мастеръяс, шуам.
— Но, вот!
Гӧгӧрвоа сідз: уджавны кутанныд!
Срочнӧй удж эм...
— Ми уджавны огӧ кутӧй!
— шуис Назар.
— Кутанныд!
Заставитасны!
Военнӧй заказ!
Сэні сёрни дженьыд, — ышловзис друг немецкӧй спецовкаа мастер.
— Аддзанныд-ӧ, вайисны кысянькӧ пропасть жуглӧм танкъяс...
— Немецкӧйясӧс?
— Дерт!
Кодлӧн нӧ?
abu
Сы мында, ме и дзоньяссӧ немечьяслысь сы мындасӧ эг аддзыв.
Но, а асланыс киясыс налӧн, тыдалӧ, оз судзсьы.
Кутшӧм танкъяс омӧльджыка жуглӧма, найӧс, дерт, асланыс мастерскӧйясын лӧсьӧдлӧны.
А тайӧ — но, дзик искусство произведениеяс, честнӧй кыв, сэтшӧма жуглӧма!
Сідзкӧ, найӧс миянлы ремонтӧ...
— Энлы, энлы!
— дугӧдіс сійӧс дивуйтчиг Тарас.
— Жуглӧм танкъяс!
Кодӧн жӧ жугӧдлӧма?
— Но, ог вермы висьтавны, кодӧн,
— серӧктіс татчӧс мастер.
— Дӧгадывайтча, дерт: мастеръясӧн жуглӧма!
Но, наӧн, кодъяскӧд война мунӧ!
— Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, кыдзи шуны?
Противникӧн.
Цехысь старикъяс дінӧ тэрыба петіс важнӧй да кыз немеч пенснеа да военнӧй формаа.
— А!
— гажаа горӧдіс сійӧ.
— <ns>Карашо</ns>!
Ті эмӧсь роч мастеръяс?
О!
Да!
Видза оланныд, роч мастеръяс!
Старикъяс негораа броткисны:
— Видза оланныд!
— Лоам тӧдсаӧсь!
— шуис гажа немеч.
— Ме эм инженер.
Ті эм роч <ns>майстеръяс</ns>.
Зэв бур!
И эм ӧти удж...
О!
Великӧй удж!
Колӧ <ns>ремонтирт</ns> танкъяс...
Ӧдйӧ!
Кыдз сійӧ?
А, да — срочнӧ!
Кык вежон!
Он — лыйлам.
— Колӧ уджсӧ видзӧдлыны, — негораа шуис Тарас.
— Мый?
А?
Тайӧ эм справедливӧ!
<ns>Майстер</ns> должен аддзывны удж.
— Инженерлы кажитчис, мый сійӧ кужӧ бура сёрнитны рочӧн роч мастеръяскӧд.
— Ті аддзанныд удж.
<deu>Битте</deu>!
Старикъясӧс пыртӧдісны цехӧ.
Найӧ аддзисны жуглӧм, кусньӧдлӧм, пазӧдлӧм немецкӧй машинаяслысь кузь рад.
Тайӧ вӧліны нин не сійӧ танкъяс, кодъяс повзьӧдлісны найӧс карса площадьяс вылын.
Тайӧ вӧлі беспомощнӧй, вынтӧм, кулӧм кӧрт.
— <deu>Дас ист</deu> есть, — торжественнӧя шуис гажа инженер.
— Кыдзи тайӧ?
<ns>Могучественнӧй</ns> немецкӧй техника.
Сійӧ эм ӧні висьысь.
Ми тіянкӧд эм докторъяс.
А?
— серӧктіс сійӧ аслас шуткалы.
— Ӧкуратнӧй удж!
— восхищайтчӧмӧн шуис Тарас, броняын розьяс видлалӧмӧн.
— Нинӧм он шу!
Чистӧя!
Тайӧ кӧні найӧс тадзсӧ, коньӧръясӧс?
Сталинград дорын?
— Не тіян делӧ!
— горӧдіс инженер, и сылӧн чужӧмыс лои гӧрд.
<ns>— Молчайт!</ns>
<ns>Молчайт!</ns>
<ns>Молчайт!</ns>
— Ме чӧв ола, — Тарас вӧрзьӧдіс пельпомъяссӧ.
— <ns>Молчайт</ns>!
— нӧшта ӧтчыд, но ньӧжйӧджык нин горӧдіс инженер.
Сэсся сійӧ уськӧдіс тӧдвылас, мый сійӧ кужӧ сёрнитны рочӧн роч мастеръяскӧд, да шуис спокойнӧя нин:
— Тайӧ танкъяс должен регыд мунны бойӧ.
Оз — лыйлам.
— Ми тайӧ уджсӧ вӧчны огӧ вермӧй, — негораа шуис старик Булыга.
— Вас?
— горӧдіс инженер.
— Мый?
Кыдзи сійӧ... огӧ вермӧй?
— Ог вермӧй ми!
— шуисны ӧні ставӧн.
Немец удивлённӧя видзӧдліс на вылӧ.
Сійӧ эз виччысь ӧтказ.
Сійӧ весиг пенснесӧ босьтіс да мыйлакӧ бергӧдліс киас.
Друг сійӧ гӧгӧрвоана нюмъёвтіс:
— А, да-да!
Ме понимайт.
Тайӧ эм справедливӧ...
<ns>Майстер</ns> должен кушайт...
Ті, — сійӧ чуткис чуньнас омӧль Булыгаӧ, — ті эм скелет...
Но<ns>майстерӧс</ns> ме кута вердны!
Тайӧ эм справедливӧ... — Сійӧ кык кыв шуліс торйӧн чӧскыда: «справедливӧ» да «лыйлам».
— Вердны?
— серӧктіс Булыга, — он, миянӧс он нин верд...
Пӧтӧсь!..
— Ми тайӧ уджсӧ вӧчны огӧ вермӧй, — чорыда шуис Тарас, — ми абу мастеръяс.
— Кыдзи абу <ns>майстеръяс</ns>?
— удивитчӧмӧн горӧдіс инженер.
— Ми чёрнӧй рабочӧйяс.
— Кыдзи чёрнӧй рабочӧй?
— равӧстіс немеч.
— Меным шуисны: <ns>майстеръяс</ns>!
— сійӧ видзӧдліс немецкӧй спецовкаа мастер вылӧ, но сійӧ, зэв ёна кельдӧдӧмӧн да пӧсялӧмӧн, бергӧдчис.
— Абу мастеръяс ми!
— небыда шуис Назар, немецлы веськыда синмас видзӧдӧмӧн.
— Самоучкаяс...
Невежество...
Чёрнӧй рабочӧйяс...
И сэсся, босьтӧй тӧд вылӧ, господин, — кутшӧм ми работникъяс ӧні?
Старикъяс!
Шкелетъяс!
И вердныс миянӧс нинӧмла нин, сӧмын кӧрым таргайтӧм...
Сідзи и олам, смертьсянь пӧвестка виччысям.
Уволитӧй миянӧс.
Кутшӧм ми мастеръяс.
Немец шӧйӧвошӧмӧн кывзіс сійӧс, кытшовтіс синнас ставнысӧ.
— Ставныд чёрнӧй рабочӧй?
— юаліс сійӧ.
— Ставным!
— хорӧн подтвердитісны старикъяс.
Немец видзӧдліс на вылӧ эскытӧг да весиг ӧбӧдитчӧмӧн.
— Ме кута <ns>карашо</ns> вердны!
— нерешительнӧя шуис сійӧ.
Мастеръяс эз вӧрзьыны.
Найӧ воддзамозыс сулалісны чӧла да покорнӧя, юръяссӧ копыртӧмӧн да нинӧмын пӧкӧритчытӧг, — и тайӧ ёнджыка, найӧ кывъяс дорысь, убедитіс немечӧс, мый тайӧ рабочӧйясыс уджавны оз кутны.
— Марш!
— горӧдіс сійӧ сэки лёкысь да шеныштіс кинас, быттьӧ кӧсйис кучкыны.
Сэсся крута бергӧдчис да муніс ас ордас.
Старикъяс вӧрзьӧдчытӧг сулалісны места вылын.
— Мый нӧ меным вӧчны ӧні тіянкӧд?
— скӧрмис полицейскӧй.
— Но, ёна жӧ ті, старикъяс, вреднӧйӧсь, шуа ме тіянлы!
И кувны некыдз он кулӧй!
Кытчӧ меным ӧні тіянӧс нуӧдны?
— Сійӧ думайтчис да шеныштіс кинас.
— Ладнӧ, мунӧй ӧні гортад.
А ме господин комендантлы доложита ті йылысь, мед распорядитчас.
Лыйлыны тіянӧс ставнытӧ колӧ, мӧд выход абу.
— Аттьӧ бур кывйысь, господин полицейскӧй!
— небыда шыасис Булыга.
Заводскӧй ворота дорын нин Тарасӧс суӧдіс немецкӧй спецовкаа мастер.
Сійӧ вӧлі блед.
— Извинитӧй менӧ, — шӧпнитіс сійӧ Тарасӧс соскӧдыс кутӧмӧн.
— Менӧ ті извинитӧй нин менам ичӧт душаысь.
Эг куж ме ӧткажитчыны тайӧ ремонтсьыс, да и эг думышт.
А ӧні сёр нин...
Сӧмын кӧть сійӧс тӧдвылӧ босьтӧй, — тэрмасьӧмӧн содтіс сійӧ, — мый ме тіянӧс эг выдайт.
Учтитӧй тайӧс кӧть!..
Ме ӧд тӧда, кутшӧм ті мастеръяс.
— Ме абу поп и абу судья,
— Тарас миритчытӧма довкнитіс юрнас.
— Быд морт олӧ аслас сӧвесть серти.
Гортас Тарас суис сӧмын Андрейӧс, нывбабаяс эз вӧвны.
— Тэ меным и колан!
— шуис Тарас пиыслы.
— Пуксьы!
Сійӧ пуксис.
— Тэ, Андрей, — заводитіс Тарас, — кӧть кутшӧм, а век жӧ морт военнӧй...
Сідз?
— Но, сідз...
— вочавидзис пиыс да шогсьӧмӧн думыштіс: «Дыр сійӧ ме вылын издевайтчыны кутас?
Али тайӧ ӧні век кежлӧ?»
— Абу вояка, дерт, та йылысь сёрнитны ог кутӧй, — водзӧ нуӧдіс Тарас, — а век жӧ мыйсюрӧӧ тэнӧ велӧдлісны.
Сідз?
— Но, сідз.
— Вот тэ меным висьтав, ылысянь-ӧ колӧ граната шыбитны сідз, медым танк взорвитны?
— А мыйла тіянлы?
— серӧктіс Андрей.
— Гранатаяс шыблавны кӧсъянныд?
— А гашкӧ, и кӧсъя!
Вӧлі кӧ эськӧ томджык — шыблалі эськӧ.
Пленӧ эськӧ эг сдайтчы, дерт.
— Вит, дас метр ылнасянь медся вернӧй...
— лёкысь вочавидзис Андрей.
— Сэтшӧм матысянь?
— удивитчис Тарас.
— Тайӧ мый нӧ, сідзкӧ: виччысь, кор тэ вылӧ танкыс кыссяс?
Сідз, али мый?
— Да, пӧшти сідз...
— Ыджыд смелость татшӧм подвиг вылас колӧ.
Сэні кӧрт душа имейтны колӧ!
— Да-а...
Гӧгӧрвоана...
— И мый жӧ, — юаліс сійӧ бара, — аддзысьӧны сэтшӧм смел йӧзыс, а?
— Эмӧсь, дерт...
Да тіянлы мыйла?
— насторожитчис пиыс.
— <ns>Д-да</ns>...
Эмӧсь...
— ышловзис старик.
— Шудаӧсь найӧ батьяс, кодъяслӧн сэтшӧмӧсь челядьыс!
Но, ладнӧ!
Ӧні мӧд вопрос: а броня?
Танклысь бронясӧ гранатанад ӧд он босьт?
Сідзкӧ, тані пушкаӧн колӧ босьтны?
А?
— Но, пушкаӧн...
— И не быд пушкаӧн!
Тяжёлӧй танк лёгкӧй пушкаӧн он босьт?
— Дерт.
— Сідзкӧ, долженӧсь тяжёлӧй пушкаяс, мощнӧйӧсь лоны?
Сідз?
— Но, сідз...
— Сідзкӧ, и пушкаяс эмӧсь.
Сідзкӧ, эмӧсь!
Эмӧсь!
— гажмӧмӧн горӧдіс старик да кучкис кипыдӧснас пызанӧ.
— Эм, чӧрт пи тэ, миян армия!
А ме тэ вӧсна тӧкӧтьӧ вераысь эг лишитчы!
— Кывзӧй!
— Андрей беситчӧмӧн чеччыштіс.
— Энлы!
— орӧдіс сійӧс батьыс.
— Ӧні тэ менӧ кывзы.
Менсьым приказ.
— Сійӧ чеччис пызан сайысь Андрей водзӧ, сылы сьӧд чукыля чуньӧн грӧзитӧмӧн.
— Сталинград дорын либӧ кӧнкӧ мӧд местаын, тайӧс ме ог тӧд, жуглӧма уна немецкӧй танкъяс.
Немечьяс татчӧ найӧс вайисны.
Вӧчны.
Подлӧй кияс корсьӧны.
И сідз вот тэныд менам медбӧръя висьт, Андрей.
Тэ мый кӧсъян аскӧдыд верман вӧчны, кӧть полицияӧ мун служитны.
Меным тэӧдз делӧ абу!
Ме тэнӧ аслам душаысь керышті.
Но заводӧ...
Кылан?
Заводӧ...
— сійӧ ланьтіс, кызӧмысь пӧдӧмӧн.
Бледӧдӧм Андрей чӧла сулаліс батьыс водзын.
— Ме тэнӧ челядьӧн, — водзӧ висьталіс бать, — заводӧ вайӧді, аслам верстак дорӧ сувтӧді.
Ме тэныд, чӧрт пи тэ, ассьым напильникӧс сеті да петкӧдлі, кыдзи кутны сійӧс киад колӧ.
И гӧгӧрвоӧді ме тэныд, чӧрт пи тэ, кутшӧм напильник кытчӧ, — кутшӧм драчёвӧй, кутшӧм личнӧй, кутшӧм бархатнӧй.
Сідз?
И ӧні кӧ тэ бать напильникӧн лысьтан...
Лысьтан...
Ме тэнӧ ачым, аслам киясӧн!
А мукӧдторйын, — мудзӧмӧн шеныштіс сійӧ кинас, — ов, кыдзи ачыд кужан.
Мый кӧсъян вӧч!
3
— Мый кӧсъян вӧч!
— шуис сылы батьыс, а Андрей и эз тӧд, мый сылы аскӧдыс вӧчны.
Ачыс, став человеческӧй правоясысь лишитӧм, сійӧ эз вермы лоны семьялы ни дорйысьӧн, ни вердысьӧн.
Сійӧ вӧлі лишнӧй вом, сэсся нинӧм.
Сылӧн олӧмыс ӧні эз имейт ни смысл, ни оправдание, ни весиг цель.
Мыйла тэ олан му вылас, Андрей?
Та вылӧ вочавидзны сылы вӧлі нинӧм.
Весиг пленын сылӧн вӧлі олӧмлӧн цель: мынтӧдчыны, нетшыштчыны колючӧй сутуга сайысь.
Мыніс!
Лукерья ордын олігӧн сійӧ лелькуйтіс выль цель: воӧдчыны мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт семья дорӧ!
Воис!
И ӧшйис семья сьылі вылӧ сьӧкыд грузӧн.
Водзӧ мый?
Сійӧ эз тӧд, мый водзӧ...
Батьыс сылӧн, Тарас, оліс да терпитіс мука, да видзис семья сы могысь, медым виччысьны ас йӧзлысь воӧм.
Виччысьны, нинӧмын вӧрӧглы пӧкӧритчытӧм — со мый вӧсна оліс, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, пӧрысь Тарас.
Андрей эз имейт право виччысьны.
Виччысьны, медым тэнӧ — военнӧй арлыда здоровӧй мортӧс — воасны да мездасны?
Кутшӧм синъясӧн петан мездысьяс дінӧ?
Да и виччысьныс вӧлі терпитны позьтӧм: тшыгъялӧм ӧшйис семья весьтын.
Андрей жугліс юрсӧ сы вылын, кыдзи отсавны семьялы, но мӧвпавны нинӧм ээ вермы.
Мунны удж вылӧ?
Кытчӧ?
Да и немечьяс вылӧ удж оз верд, а косьтӧ.
Не полицияӧ жӧ мунны служитны, збыльысь!
Полицейскӧйяс тӧдмалісны Андрей воӧм йылысь.
Дыр бергӧдлісны сылысь бумагаяссӧ кианыс.
Придирайтчисны.
Требуйтісны, медым сувтіс учёт вылӧ, индысис местаӧ.
Андрей ыстысис висьӧм вылӧ.
Требуйтісны врачсянь справка, но намекнитісны, мый позьӧ бергӧдчыны и «бура» — взяткаӧн.
Но взятка сетны вӧлі нинӧмысь.
Андрей сетіс полицейскӧйлы зажигалка, кодӧс нинӧм вӧчтӧмла мастеритіс аслыс.
Полицейскӧй босьтіс.
«Лукерья дінӧ сиктӧ мунны, али мый, шедӧдны семьялы нянь?» — думыштіс ӧтчыд Андрей да дыр сэсся ветліс тайӧ мӧвпнас.
Но гӧтырыслы поліс висьтавны.
Ни ӧти кыв эз шу сэки Антонина сылӧн висьтасьӧм вылӧ и водзӧ эз шулы некор, но Андрей чувствуйтіс: сёрнитны та йылысь оз ков, оз позь.
Лукерья Павловна ачыс локтіс Тарас керкаӧ.
Виччысьтӧг.
Луншӧрын, кор гортын вӧліны сӧмын бабка Ефросинья да Антонина.
Лукерья полӧмӧн восьтіс ӧдзӧс.
— Мый, Андрей Тарасович Яценко тані олӧ?
— яндысьӧмпырысь юаліс сійӧ Антониналысь.
— <ns>Д-да</ns>...
— удивитчӧмӧн шыасис сійӧ да кутіс видзӧдны тӧдтӧм гӧстяӧс: сылысь сиктса паськӧмсӧ, кисьыс нопторсӧ.
— А сійӧс аддзывны... позьӧ?
— Сійӧ абу гортын.
Но сійӧ регыд воас.
Ті виччысьыштӧй.
— А ті коді лоанныд?
— полӧмӧн юаліс нывбаба.
— Гӧтыр?
Мыйкӧ сійӧ гӧлӧсын заставитіс Антонинаӧс вочавидзны:
— <ns>А-абу</ns>...
Чой.
— А!
— гажмыштіс нывбаба да кокниа ышловзис.
— Сідзкӧ, воис сійӧ?
Ловъя?
— и сійӧ серӧктіс рада.
Найӧ пыр нӧшта сулалісны ворота дорын.
— Ті Лукерья Павловна?
— ньӧжйӧ юаліс Антонина да друг чувствуйтіс, мый сылӧн став чужӧмыс гӧрдӧдӧ.
— Да!
— удивитчӧмӧн вочавидзис гӧсьтя.
— А мый, тіянлы ме йылысь висьтавліс Андрей Тарасович?
— Да...
Висьтавліс...
— сы вылӧ видзӧдтӧг да фартук помсӧ чукралӧмӧн шуис Антонина.
— Да мый нӧ ті сулаланныд тані?
— вӧрзьӧдчис сійӧ друг.
— Ті пырӧй, пырӧй жырйӧ...
— Ог, нинӧм.
Ті энӧ беспокоитчӧй!
Ме и тані виччыся.
Сідзкӧ ловъя?
— выльысь повторитіс сійӧ да бара рада ышловзис.
Антонина пыртӧдіс сійӧс жырйӧ, пуксьӧдіс пызан сайӧ.
Лукерья Павловна виччысигтыр видзӧдліс синъяснас гӧгӧр.
— А кӧні нӧ гӧтырыс?..
— юаліс сійӧ, кывъяссӧ сьӧкыда шуӧмӧн.
— Мый, аддзис гӧтырсӧ Андрей Тарасович?
— <ns>Э-эз</ns>...
— мытшасьлӧмӧн вочавидзис Антонина.
— Гӧтырыс сылӧн абу.
— Кыдзи абу?
Сійӧ висьтавліс, гӧтыр эм.
— <ns>Д-да</ns>...
Но сійӧ муніс...
Эвакуируйтчис.
Воши тӧдтӧг...
Сідзи и абу юӧръяс...
— А!
— довкнитіс юрнас Лукерья.
— А сійӧ вийсис на вӧсна кутшӧма, гӧтыр вӧсна да ныв вӧсна.
Сійӧ, ӧд тӧданныд, кутшӧм,
— яндысьӧмӧн нюмъёвтіс сійӧ.
— Сійӧ ӧд нервнӧй...
— Да, тӧда...
— Сідзкӧ, ловъя!
— коймӧдысь повторитіс сійӧ да бара лӧня, шудаа нюмъёвтіс.
Тайӧ кадас и пырис Андрей.
Лукерьяӧс гӧтырыскӧд орччӧн аддзӧмӧн, сійӧ повзьӧмӧн шатовтчис.
Сэсся матыстчис...
Лукерья радлӧмӧн кыпӧдчис сылы паныд, гӧрдӧдӧмӧн да кисӧ горш бердас топӧдӧмӧн, и друг, Антонина вылӧ случайнӧ видзӧдлӧмӧн, сувтіс.
Мыйкӧ, — сійӧ и ачыс эз тӧд, мый, — заставитіс сійӧс гӧгӧрвоны, мый Антонина абу чой Андрейлы...
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ, повзис да ставнас топӧдчис ёкмыльӧ.
— Ті извинитӧй нин...
— шуис сійӧ, болезненнӧй нюмъёвтӧмӧн.
— Дерт, быд бабалы аслас шуд колӧ... кӧть ылӧсас...
— Нинӧм!
— шога ышловзьӧмӧн, шыасис Антонина.
— Шогыс миян общӧй.
«Кутшӧм мисьтӧма артмис!»
— думыштіс Андрей пуксьӧмӧн.
— Зэв мисьтӧм!
Мисьтӧм!
А коді мыжа?
Ме ӧтнам, али кадыс нин сэтшӧм... лёк кад, война?»
Виччысьтӧг воис Тарас.
Сылы, тыдалӧ, бабка висьталіс нин гӧстя йылысь.
Сійӧ веськыда воськовтіс сы дінӧ да улӧдз-улӧдз сылы копыртчыліс.
— Аттьӧ тэныд, нывбаба!
— шуис сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
— Тэнад душаысь аттьӧ!
Тэнад морт ногысь!
Сӧмын не сійӧ мортӧс тэ спаситін.
Оз сулав тайӧ мортыс сійӧ...
— сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ да петіс.
Ставлы лои нӧшта лӧсьыдтӧмджык.
— Скӧр миян дед...
— извиняйтчӧмӧн шуис Антонина.
— Принципиальнӧй...
Ті нин эн дивитӧй.
Сэтшӧм сійӧ...
— О, ме нинӧм...
Нинӧм... — тэрмасьӧмӧн шуис Лукерья.
— Ме нӧ мый?
Ме ӧд сӧмын видзӧдлыны пыралі, убедитчыны: ловъя-ӧ.
А ӧні ме муна, — тэрмасис сійӧ.
— Кытчӧ нӧ ті?
— повзис Антонина.
— Кольччӧй миянӧ.
Узьӧй.
Гӧститыштӧй.
Кыдз нӧ сідз?
Сідз оз позь,
— и сійӧ видзӧдліс верӧс вылас.
Сійӧ сулаліс чӧла, зумыштчӧмӧн.
— Ог, ог, аттьӧ, энӧ беспокоитчӧй...
— кутіс суетитчыны Лукерья.
— Ме тані рӧдня ордын.
— Сійӧ чеччис да кӧсйис мунны, но эз тӧд, мый вӧчны сылы нопторйӧн, коді пыр куйліс сылӧн пидзӧс вылас.
— Извинитӧй, — нерешительнӧя шуис сійӧ, ноптор кыпӧдӧмӧн.
— Тайӧс ме... козин,
— сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ, сэсся Антонина вылӧ да мыччис ноптор сылы.
— Оз, оз, оз ков, мый ті!
— шатовтчис сійӧ да кутіс шенасьны сы вылӧ кияснас.
— Энӧ ӧбижайтӧй!
— ньӧжйӧ шуис Лукерья.
Андрей муніс колльӧдны сійӧс.
Антонина чӧла видзӧдіс кильчӧ вывсянь, кыдзи мунісны найӧ орччӧн.
Сійӧ ышловзис да пуксис кильчӧ лабичас...
— Кутшӧм бур нывбаба!
— небыда шуис бабка Ефросинья ноптор разигтыр.
— Со, думыштіс миян йылысь.
Гӧстинеч лӧсьӧдіс.
А семьялы — отсӧг.
Тарас кыліс тайӧс да котӧрӧн петіс аслас жырйысь яндзимла гӧрдӧдӧмӧн.
— Суӧд!
— горӧдіс сійӧ скӧра.
— Сет!
Мый нӧ ми, корысьясӧн нин лоим?
Милӧстина босьтам?
— Но сэки сійӧ аддзис Марийкаӧс: нывка шуда синъясӧн, кыдзи чудо вылӧ, видзӧдіс колькъяс вылӧ.
Тарас шеныштіс кинас да петіс ывлаӧ.
«Корысьяс?
Корысьясысь омӧльджыкӧсь!»
— думыштіс сійӧ да, юрнас довкнитӧмӧн, видзӧдліс керкасӧ да овмӧссӧ.
Ставыс пӧлӧстчис...
Сарай, кыдзи старик, гӧрбыльтчис, керка муртса лолалӧ,
колӧ эськӧ вӧчны, да кысь нин!
«Мортӧс шог сёйӧ, металлӧс — сім, а пуӧс — номыръяс.
Сідз нин лӧсьӧдӧма.
Ставыс тӧлктӧг муніс.
Кад став фамилиялы гортъяс лӧсьӧдны.
Да и гортъяс вылӧ, — курыда нюмъёвтіс сійӧ, — вӧрыс абу.
Ставыс куим пожӧм пӧв и эм овмӧсын».
4
Куим пожӧм пӧв...
Сэтысь весиг горттӧ он вӧч!
Но Тарас и эз кӧсйы вӧчны аслыс горт.
Сійӧ нӧшта эз кӧсйы кувны, сійӧ нӧшта эз лишитчы вераысь.
Пожӧм пӧвъясысь сійӧ тувъяліс ящик.
Лӧсьӧдіс сэтчӧ кӧлеса.
Тувъяліс воропъяс.
Артмис тачка.
Бабка Ефросинья тревожнӧя видзӧдіс верӧс удж вылӧ.
— Мунны лӧсьӧдчин, Тарас?
Сійӧ эз вочавидз.
— Гашкӧ, сідзи бергӧдчам?
— нерешительнӧя шуис Ефросинья.
Тарас дӧзмӧмӧн дернитіс пельпомъяснас:
— Э!
Пустӧй кывъяс!
— Ачыд мунан?
— А коді нӧ?
Сэсся мунны некодлы.
— Гашкӧ, Андрей?
— осторожнӧя юаліс сійӧ.
— Андрей миянӧдз оз касайтчы!
— зумыштчӧмӧн шеныштчис Тарас.
Бабка Ефросинья шога довкнитіс дзор юрнас.
— Не сійӧ вояс тэнад, медым мунны, Тарас...
— ышловзис сійӧ.
— Да, — чукыртчӧмӧн нюмъёвтіс Тарас.
— Не татшӧм пӧрысьлун меным воӧ менам уджысь му вылын.
Но да мый тӧлкуйтны!
Эгӧ кужӧй ассьыным право дорйыны, эгӧ кужӧй ассьыным пиянӧс воспитайтны, — ӧні ӧбижайтчыны некод вылӧ.
Рытнас бабка Ефросинья да Настя лӧсьӧдісны Тарасӧс ылі туйӧ.
Кыскалісны заветнӧй сундукъясысь платтьӧяс, костюмъяс, бельё, пыркӧдісны нафталин, видлалісны кӧлуйсӧ югыд вылын: босьтасны-ӧ сиктын, мый сетасны на вылӧ?
Сундукысь перйӧм быд кӧлуй йылысь бабка Ефросинья вермис эськӧ висьтавны быдса история: кыдзи торйӧдсьыліс получкаысь сьӧм, кутшӧм дыр сӧветуйтчисны став нывбабаяс гортын, кыдзи сэсся став семьяӧн мунлісны ньӧбны.
Но та йылысь бурджык вӧлі не казьтывны.
Бабка Ефросинья и эз казьтыв, а сӧмын ышлолаліс Тарасысь гусьӧн, тачкаӧ кӧлуй тэчиг.
Но ӧти сундук сійӧ дыр эз кӧсйы восьтыны.
Пыр кытшовтліс сійӧс да бӧр воліс сы дорӧ.
— Тані Настюшкалӧн приданӧй,
— шуис сійӧ медбӧрын.
— Вот кыдз!
— удивитчис Настя.
— А менам и приданӧй вӧлі!
А кыдз нӧ?
— ӧбӧдитчис мам.
— Не омӧльджык бур йӧзлӧн дорысь.
— А ме и эг тӧд!
— серӧктіс Настя.
— Но, восьтӧй, мама!
Жӧникъяс абу жӧ а.
Оз локны жӧникъяс, задержитчисны Дон сайын.
Восьтӧй!
Ефросинья Карповна восьтіс сундук да, кӧлуй вылӧ уськӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
Настюшкалӧн приданӧй сідзжӧ муніс тачкаӧ.
Войын пӧжалісны Тараслы сӧчӧнъяс медбӧръя пызьысь.
— Тэ югдігӧн мунан, Тарас?
— надзӧник юаліс гӧтырыс.
— А мый?
— насторожитчис Тарас.
Сійӧ и ачыс мӧвпаліс петны югдігӧн.
— Лунын, ме думайта, оз ло мича тачкаӧн мӧдӧдчыны...
Йӧзыс миянлысь гӧльлун аддзасны.
— А меным яндысьны нинӧм!
— горӧдіс Тарас.
— Войдӧр тэ гӧльлунысь стесняйтчылін...
— Войдӧр!
— шуис сійӧ.
— Войдӧр сійӧ гӧль вӧлі, коді уджавны эз кӧсйы.
А ӧні меным яндысьны нинӧмысь.
Лунын муна!
— горӧдіс сійӧ бешенӧя.
— Дзик луншӧрын.
Мед ставӧн менсьым тачкаӧс аддзасны.
— И сійӧ, семьяыскӧд прӧститчӧмӧн да Андрей вылӧ весиг видзӧдлытӧг, петіс гортсьыс стӧч луншӧрын.
Юрсӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн да дзор усъясас пӧлялӧмӧн, мӧдӧдчис сійӧ, тачка тойлаліг, став Каменнӧй Брод кузя, став кар кузя, медся уна йӧза уличаяс кузя.
Тӧдсаяс чӧла видзӧдісны сы бӧрся.
А сійӧ муніс некод вылӧ видзӧдтӧг.
Торжественнӧй да шог, ставнас сьӧд шогысла, коді сотіс сійӧс.
Тадзи прӧйдитіс сійӧ став кар кузя да петіс ыджыд туй вылӧ.
Туй крестасянінын сійӧ сувтіс, медым веськӧдны мышкусӧ.
Но сійӧ ставыс, мый аддзис сійӧ туй вылысь, заставитіс сійӧс вунӧдны ставторсӧ.
Тачкаяс, тачкаяс, тачкаяс, кытчӧдз судзис син, — ӧти тачкаяс да на весьтын копыртчӧм мышкуяс.
Мышкуяс да тачкаяс, — сэсся нинӧм эз вӧв, быттьӧ тайӧ вӧлі каторжникъяслӧн туй.
Дзуртӧмӧн да зильгӧмӧн гӧгыльтчисны тачкаяс изъяс кузя да кыскисны ас бӧрсяыс йӧзӧс, кодъяс мучитчӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, сьӧдӧсь бусысь.
Кажитчис, тайӧ оз йӧз мунны, а асьныс тачкаяс на дінӧ дорӧм морт киясӧн.
Быттьӧ му вылын некор эз вӧвны ни кӧрттуйяс, ни автомобильяс, ни пар, ни электричество, и морт эз на нӧшта киӧ велӧд вӧлӧс; быттьӧ некор эз вӧвны му вылын магазинъяс, и йӧз пыр шӧйтлісны няньла сэтчӧ, кӧні сійӧс кӧдзӧны, быттьӧ некор нинӧм эз вӧв му вылын — сӧмын тачкаяс, да гӧрба мышкуяс, да буса туй водзын...
Тачкаяс дорын мудзӧмӧн да лачатӧг мунісны йӧз.
Старикъяс, нывбабаяс.
Мунісны семьяясӧн.
Верӧс и гӧтыр ӧчередьӧн тойлалісны тачка.
Кӧкъямыс арӧса ныв нуис киас ичӧтик воксӧ да топӧдліс сійӧс ас бердас бережнӧя да радейтӧмӧн, кыдзи мам.
Тачкаын пукаліс ичӧтик кага да дугдывтӧг бӧрдіс, бусысь пыктӧм синъяссӧ чуньяснас ниртіг.
Нинӧм нин эз вӧв му вылын тайӧ семьяыслӧн, — ни рӧднӧй кар, ни керка, ни аслас вевтув.
Налы эз вӧв ни джуджыд енэж, ни сэні бордъя кымӧръяс, ни пуяслӧн веж йывъяс.
Буса туйлӧн юкӧн водзаныс — со и ставыс.
И найӧ ёрисны туйсӧ.
Найӧ кылісны шондісӧ сӧмын балябӧжнаныс, сьӧлӧмтӧм, лёк шонді, — и найӧ ёрисны шондісӧ.
Налӧн пельпомъясыс дрӧжжитісны да йӧжгыльтчисны виччысьтӧм зэръяс улын, — и найӧ ёрисны зэрсӧ.
Налӧн вирӧссьӧм, зыртчӧм киясыс эз нин вермыны тойлавны тачка, — и найӧ ёрисны кияснысӧ.
Но сійӧс, коді вӧлі найӧ шудтӧмлунлӧн дзик ӧти мыжаӧн, оз позь вӧлі ёрны гораа.
И найӧ, туйысь да тачкаысь мучитчӧмъяс, ёрисны немечьясӧс мудзӧм морӧслӧн быд лолыштӧмӧн, жарӧн да бусӧн косьтӧм вомлӧн быд сьӧлыштӧмӧн, кагалӧн быд ойгӧмӧн...
Тарас сулаліс туй крестасянінын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс туй вылӧ.
«Енмӧй!
Енмӧй!» — повторяйтіс сійӧ, юрнас качайтӧмӧн.
Сійӧ эз и представляйт войдӧр войтыр шоглысь размеръяс.
«Енмӧй тэ менам!
Енмӧй тэ менам!» И войтыр шоглӧн тайӧ океан водзас аслас шогыс кажитчис сылы ичӧтӧн и ничтожнӧйӧн.
И кыдзи шор, кысянь кӧть сійӧ эз котӧрт, медбӧрын век усьӧ саридзӧ, сідзи и пӧрысь Тарас ӧтлаасис войтыр шоглӧн океанӧ — да сыліс сэні...
Мортъяслӧн поток примитіс сійӧс, гартыштіс, кусыньтіс тачка весьтӧ да нуис.
Ӧні и сылӧн вӧлі сӧмын тачка да туй юкӧн водзын.
И сылы эз нин вӧв ни джуджыд енэж, ни вӧр.
Став войтыр муніс, тачка бердӧ дорӧмӧн, муніс и пӧрысь Тарас.
Некымын час мысти сійӧ чувствуйтіс, мый мудзис.
Коскыс терпитны вермытӧма ёнтіс, тачка воропысь гаддялӧм киясыс доймисны.
«Эг на велав», — нюмъёвтіс Тарас да кежис туй вылысь.
Канаваын шойччисны йӧз.
Кутшӧмкӧ тэрыб, гажа синъяса дзоркодь морт пыр жӧ юаліс Тараслысь:
— Кытысь?
Тарас висьталіс.
— Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— збой морт дивуйтчӧмӧн шеныштіс кияснас.
— Кыдзи кытчӧ?
— Тарас лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Днепропетровщинаӧ...
— А мыйла?
Тарасӧс скӧрмӧдіс тайӧ юалӧмыс, сійӧ эз вочавидз.
— Ті кӧ мунанныд сэтчӧ няньла, — тэрыба шуис збой морт, — сідзкӧ ме тіянӧс ог гӧгӧрво!
Ме ачым Днепропетровск карысь.
Честь имейта, Петушков, Яков Иванович, парикмахер.
Вӧвлінныд кӧ миян карын, то обязательнӧ бритчылінныд ме ордын.
Тӧданныд, Гӧрд Крестлӧн парикмахерскӧй...
— Эг, эг вӧвлы!
— Да?
Жаль!
И ті мунанныд Днепропетровскӧ?
— парикмахер клопнитіс кияснас.
— Ме локта сэсянь.
Сійӧ — корысь область!
Тарас эскытӧма лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ті меным онӧ эскӧй?
— ӧбӧдитчӧмӧн горӧдіс Петушков.
— Ті сомневайтчанныд, кыдзи татшӧм областьыс вермис лоны корысьӧн?
Сідзкӧ ме тіянлы висьтала!
— Но сэки сійӧ друг казяліс да полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Ог, ме тіянлы нинӧм ог висьтав.
Мунӧй!
Мунӧй!
— Тіян карыд важӧн... э... фюрер... э... власьт улын?
— кыліс друг канаваысь гӧлӧс, и сэтысь кыйӧдчис пенснеа олӧма морт.
— Миян?
— выльысь юаліс Тарас:
— Нёль тӧлысь.
— А-а!
— загадочнӧя серӧктіс пенснеа морт.
— А ми стӧч во нин...
Тарас гӧгӧрвоис да лэччысис аслас тачкакӧд орччӧн.
Пенснеа морт да парикмахер сочувственнӧя видзӧдісны сы вылӧ.
— А ті кытчӧ мунанныд?
— юаліс сійӧ глухӧя.
— Донлань, — вочавидзис парикмахер.
— Сэні нӧшта должен лоны рай.
— Рай!
Э... — серӧктіс пенснеа морт.
— Меным тырмымӧн и тыра амбар.
— Рай!
— горӧдіс яростнӧя Петушков.
— Меным менам продукты обязательнӧ колӧ рай!
Ичӧтджык вылӧ ог миритчы.
Тараслы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ мунны, — Днепрлань, либӧ Донлань.
Сійӧ кыскис тачкасӧ туй вылӧ да, неуна мӧвпалӧмӧн, кутіс восьлавны асыввылӧ.
Ӧні шонді вӧлі сылӧн балябӧжас.
Водзын маячитіс парикмахерлӧн тэрыба вӧрысь мышку, бӧрвылас сьӧкыда лолаліс, чушкис да кызіс пенснеа морт, кодӧс шуисны Петр Петровичӧн.
Рыт суис найӧс Донец сайын му вылын.
— Тані узьны кутанныд?
— юаліс парикмахер.
— Колӧ эськӧ сиктӧ...
— нерешительнӧя шуис Тарас.
— Сиктӧ?
Э, оз!
Сэтчӧ ми воклы... э... брӧдягалы, войын ход абу...
Запрет.
— Кодлӧн?
— Кодлӧн нӧ?
Налӧн!
— Партизанъясысь полӧны...
— гусьӧн висьталіс парикмахер да ньӧжйӧ серӧктіс.
Му вылын кӧнсюрӧ тшынасисны нин тачечникъяслӧн кӧстеръяс и, налысь мирнӧй тшын аддзӧмӧн, туй вылысь кутісны кежны йӧз.
Бӧрйылісны аслыныс места му вылын, сувтӧдлісны тачка да уськӧдчылісны сы дорӧ вынъястӧг.
Му важӧн вӧлі талялӧма.
Сійӧ лёк гожӧмнас сы кузя не ӧтчыд гӧгыльтчылісны армияяс да войтыръяс.
Быдлаын вӧлі тӧдчӧны бойяслӧн следъяс да кочуйтӧмлӧн следъяс: сотӧм турун, юкалӧм пуяс, окопъяс, воронкаяс, пӧим, кӧстеръяслӧн сьӧд колясъяс...
Мунісны тайӧ му кузяыс беженечьяс да разалісны му чужӧм пасьта.
Сӧмын туй дорын усьӧм вӧвъяслӧн шойяс да телегаяслӧн следъяс колисны, джуджыдӧсь да курыдӧсь, кыдзи чукыръяс.
Мунісны тайӧ му кузяыс армияяс, талялісны сійӧс тыш дырйи, гуалісны покойникъясӧс, чукӧртісны раненӧйясӧс да мунісны водзӧ, тайӧ мусӧ вунӧдӧмӧн.
Сӧмын раненӧйяс помнитӧны: налӧн вирыс тайӧ сьӧд турун вылас...
И вот паськаліс ӧні тані дивӧ кодь лагерь тачечникъяслӧн.
Баба ас вывсьыс пӧрччӧма ситец ковта да мыськалӧ сійӧс гӧптын.
Ваыс сіма кодь.
Шуӧны, сёйӧд почваысь.
А гашкӧ, и вирысь ?
Челядь узьӧны окопъясын.
Важ кӧстеръяслӧн колясъяс вылын пӧльтсьӧны выльяс.
И кайӧ ниа енэжлань курыд, сиротскӧй тшын...
Кусӧ рытъя кыа, аддзывтӧм, сьӧд-гӧрд, быттьӧ сійӧ кыскис став вирсӧ да мулысь став шогсӧ, сійӧ битваяслысь би да сійӧ кӧстеръяслысь тшын.
А туй вылысь локтӧны тачкаа йӧзлӧн пыр выль и выль чукӧръяс.
Дзескыд нин му вылас.
Канаваясын нин узьӧны йӧз.
Топӧдчӧны ӧти мӧд дінӧ Харьковысь, Полтаваысь, Донбассысь, Запорожьеысь.
Артемовечьяс тачкаын сов мешӧкӧн, кременчужечьяс фабрикаысь гусялӧм табакӧн, рубежана краска банкаясӧн.
Быттьӧ Украинаса став каръяс чукӧртчисны тайӧ му вылас.
Быттьӧ став войтыр мӧдӧдчис кочуйтны тачкаӧн, корсьны нянь...
Нянь!
«Украина тэ менам, Украина!
— Тарас шога качайтіс юрнас.
— Коньӧръяс ми тэкӧд!»
Сэк кості парикмахер пестіс кӧстер да ӧні любуйтчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи пашкыртчӧ да кудритчӧ би, быттьӧ тайӧ вӧлі сыӧн вӧчӧм медбур причёска.
Быд боксянь билань нюжалісны кияс.
Клетчатӧй пальтоа да небыд шляпаа морт, коді пукаліс бокын, сідзжӧ невольнӧя нюжӧдчис билань, но эз вӧрзьы, эз матыстчы.
— А ті, гражданин, кысянь мунанныд?
— любезнӧя горӧдіс сылы быдӧн дорӧ сибалысь Петушков, кыдз быттьӧ би дорӧ да беседа вылӧ приглашайтӧмӧн.
— Прӧститӧй... гм...
— глухӧя шыасис небыд шляпаа морт.
— Ме ывла вылын... гм... ог сёрнит,
— и дзебис чужӧмсӧ пальто воротникӧ.
— Интеллигент!
— ӧбӧдитчӧмӧн шуис Тараслы Петушков.
— Высшӧй образованиеа интеллигент! А тэ кӧ интеллигент, — горӧдіс сійӧ яростнӧя, — сідзкӧ пукав гортад, нинӧмла туй вылӧ петны!
— Прӧститӧй... гм... — шуис шляпаа морт, — ме аддза, ті энӧ гӧгӧрвоӧй...
Ме — сьылысь... Гм...
Ме должен горшӧс видзны...
Тані уль руа...
Петушков серӧктіс:
— Но, гӧлӧстӧ колӧ вӧлі гортад видзны!
— Меным бӧрйысьны оз ковмы, — небыда воча шуис актёр.
— Да, бӧрйысьны оз ковмы, — ышловзис Петр Петрович.
— Ме кӧ эськӧ кык во сайын вӧтаси, мый ме, олӧма морт, бухгалтер Востриков, лоа... э... брӧдягаӧн, — ме думышті эськӧ: видзӧд, кутшӧм лёк вӧт!
А со... э... збыльмис.
Да ті матыстчӧй, матыстчӧй!
— горӧдіс сійӧ актерлы.
— Би — дон босьттӧг.
— Благодарствуйтӧй,
— вочавидзис сійӧ, шляпасӧ кыпӧдлӧмӧн, да пуксис матӧджык би дорӧ.
— Мый нӧ ті тадзи?
— нюмъялӧмӧн юаліс сылысь Тарас.
— Шуӧны, немечьяс артистъясӧс радейтӧны.
— Но ме... гм... немечьясӧс ог радейт. Прӧститӧй. Грешнӧй морт. Роч.
— Кутшӧм компания!
— любуйтчӧмӧн шуис парикмахер.
— Кутшӧм общество чукӧрмис миян би дорӧ!
А, Петр Петрович?
И бур кадӧ не быдлун чукӧртан татшӧм обществосӧ!
— Да...
— мечтательнӧя крякнитіс бухгалтер, — тайӧ обществоыслы да графинчик эськӧ...
Лимоннӧй корочкаӧн!..
— Апельсиннӧйӧн...
— ньӧжйӧндзи содтіс актёр.
— Мыйла нӧ апельсиннӧйӧн?
Примитӧма ставӧн лимоннӧйӧн.
Дедъяссянь.
— Апельсиннӧй небыдджык.
Мӧд ногӧн ог вермы...
Прӧститӧй... гм... гӧлӧс.
Парикмахер шыбитіс увъяс кӧстерӧ.
Уль вӧсна найӧ чушкисны биын, кыдзи змейяслӧн чукӧр, да чукыртчисны.
— Яичница помидорӧн, — шуис парикмахер, — со менам радейтана блюдо, колӧ кӧ тӧдны.
Сылы некод эз вочавидз.
Сійӧ бара шыбитіс увторъяс биӧ.
— А тайӧ бураксӧ позьӧ пуны, — кыліс друг полысь нывбаба гӧлӧс.
— Мый?
— парикмахер бергӧдчис.
Билань бокӧн, аслас тачка вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, пукаліс нывбаба.
Сійӧ повторитіс:
— Ме шуа... со бурак му вылас... сійӧс позьӧ пуны.
— Энлӧй!
— пыркнитчис актёр.
— Но тайӧ кормӧвӧй бурак.
Тайӧ кӧрым порсьяслы...
— Э, другӧ!
— шуис воча бухгалтер.
— Мыйӧн нӧ йӧзыс омӧльджыкӧсь порсьяссьыс?
Ми ӧд порсь яйсӧ сёям?
— Сёйлім, — поправитіс Тарас.
— Но, сёйлім!
Сідзкӧ...
— Сӧмын йӧзыс, тыдалӧ, став бураксӧ нин нетшкӧмаӧсь,
— шога шуис нывбаба.
— А вот ми корсям!
— горӧдіс парикмахер да уськӧдчис му вылӧ.
Сійӧ регыд бӧр воис, пӧсялӧма да дзугсьӧм юрсиа.
— Да...
— шуис сійӧ, нывбаба водзӧ ставсӧ пуктӧмӧн, мый чукӧртіс.
— Бурак вӧсна и сійӧ тыш.
Зверь лои войтырыд.
— Тшыг...
— А мыйын жӧ пуныс?
— юаліс нывбаба.
— Да, мыйын жӧ пуны?
Ме эг и думышт, — парикмахер беспомощнӧя видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Вӧлі пемыд, но кӧстеръясысь му вылӧ ,усины би пятнаяс.
— Э!
Вот!
— сійӧ копыртчис да кыпӧдіс мыйкӧ муысь.
— Каска!
— сійӧ сетіс сійӧс нывбабалы.
— Пу таын.
Нывбаба бергӧдлыштіс каска киас да друг бӧрддзис.
— Мый ті?
— шызисны ставӧн.
— Писькӧдӧма...
— сійӧ петкӧдліс каска, и ставӧн аддзисны сьӧд розь кодзулын.
Кӧстер дорын лои лӧнь.
— Ме мӧдӧс аддза!
— нервнӧя серӧктіс парикмахер да кутіс новлӧдлыны кинас турунын.
— Гашкӧ, тайӧ менам верӧслӧн каскаыс...
— ньӧжйӧ бӧрддзис нывбаба.
— Котёлок аддзи!
— горӧдіс парикмахер.
— Кажитчӧ, дзонь...
Регыд бурак пусис.
Тарас перйис сӧчӧнджын, мукӧдъяс — кодлӧн мый вӧлі.
— Видзӧдӧй!
— удивитчӧмӧн шуис парикмахер.
— Чӧскыд бурак!
— Тшыг — медбур кулинар.
Э... тайӧ тӧдса...
— серӧктіс Петр Петрович.
— Ме ог возражайт тшыглы паныд!
— друг волнуйтчӧмӧн шуис актёр.
— Артист должен лоны неуна тшыг, мӧд ногӧн сьылӧ кынӧмыд, а должен сьывны душаыд.
Но ме ог вермы сьывны, кор йӧз жӧритӧны!
— горӧдіс сійӧ.
— Чавкайтӧны!
Ме служитлі харьковскӧй операын...
Бур, мед немечьяс.
Ме тӧда немечьясӧс.
Налӧн вӧлі Вагнер.
Но тайӧ... тайӧ — абу немечьяс.
Абу! Энӧ вензьӧй мекӧд!
Найӧ заставляйтлісны менӧ сьывны найӧ ужинъяс дырйи... и чавкайтісны... и горзісны: чӧрту Вагнерӧс!
И требуйтісны месянь песенкаяс, кодъясӧс сьылӧны налӧн бордельясын.
— Сійӧ друг ланьтіс, куччысис кинас горшас да кынмигӧн моз вӧрӧдыштіс пельпомъяснас.
— Прӧститӧй...
Гм... ме не должен волнуйтчыны.
Гӧлӧс.
Должен видзны.
Ме нӧшта надейтча сьывны Вагнерӧс...
Ӧтчыд олӧмын!.. Кор...
— сійӧ эз помав, но ставӧн гӧгӧрвоисны да ышловзисны.
— Тіянлы уль кольк колӧ сёйны...
— сочувственнӧя шуис парикмахер.
— Быд лун уль колькъяс.
Ме искусство дінӧ матыса морт, ме гӧгӧрвоа...
— Да, сійӧ бур... кольк...
— слабмӧмӧн шуис актёр.
— Ми аддзам озыр сикт!
— кыпыда шуис парикмахер.
— Ми аддзам сэтшӧм места, кӧні эм нӧшта кольк!..
И нянь тыра амбаръяс!..
И миянӧс встретитасны, кыдзи виччысян гӧсьтъясӧс... и...
— Абуӧсь сэтшӧм сиктъясыс, Яков Иваныч, — бухгалтер довкйӧдліс юрнас.
— Эм!
— горӧдіс Петушков.
— Долженӧсь лоны!
Менам продуктлы меным колӧ озыр сикт, рӧзӧриттӧм, гажа...
— А кутшӧм продукт тіян?
— юаліс Тарас.
— О!
Менам продукт психологическӧй!
— уклончивӧя вочавидзис парикмахер.
— Кӧкъямысдас нёль картупель да сё дас сизим пань пызь, — друг ньӧжйӧ шӧпнитіс нывбаба.
— Мый?
— шызисны ставӧн да видзӧдлісны сы вылӧ.
Нывбаба шӧйӧвоши.
Сійӧ эз казяв, мый шуис тайӧс гораа.
— Энлӧй,
— кӧвъясис сы дінӧ ланьтлыштӧм Петушков.
— Ті шуинныд мыйкӧ картупель йылысь?
И сійӧ тӧдмаліс став историясӧ.
Нывбабалӧн — сійӧс Матренаӧн шуисны — шахтаын кык нывка колис.
Ыджыдыслы — дас, ичӧтыслы — вит.
Сійӧ колис налы неуна пызь да картупель, лыдӧн.
Да прикажитіс босьтны лунӧн куим картупель да пуктыны супӧ куим пань пызь.
Ыджыдыс, Любаша, клянитчис, мый оз видз унджык.
Ӧні налӧн коли сё дас сизим пань пызь да кӧкъямысдас нёль картупель...
— А ме нӧшта и джын туйсӧ эг мун,
— ышловзис шахтёрка.
— Да, и миянӧс гортын виччысьӧны тшыгӧсь...
— глухӧя шуис бухгалтер.
— Дыр нин ми ветлам тэкӧд, Яков Иванович...
— Да ӧд оз тыртӧм киаясӧс виччысьны, няньӧн.
Мый ми налы няньтӧгыд?
Колӧ аддзыны озыр сикт, рӧзӧриттӧмӧс, медым вежим ми ассьыным барахло пӧльзаӧн...
Кытысь нӧ сэтшӧм сиктсӧ аддзан?
— ышловзис бухгалтер.
— И аддзам-ӧ?
— Аддзам!
— увереннӧя вочавидзис парикмахер.
— Но-но!
И онялысь кӧстер дорын узьӧм бӧрын найӧ югдігӧн, ставӧн ӧтлаын, мӧдӧдчисны корсьны рӧзӧриттӧм му...
5
Рӧзӧриттӧм му корсьӧм...
Некор Тарас и думыштны эз вермы, мый миян му сэтшӧм ыджыд да помтӧм, мый сы мында сэні сиктъяс да станицаяс, хуторъяс коричневӧй вишня пуяс пӧвстын, ӧтка вӧрса керкаяс, сы мында туйяс.
И паськыдъяс, кыдзи бульваръяс, грейдернӧйяс, кык ряда акацияясӧн; и важ, турунӧн тырӧм чумацкӧй шляхъяс; и выль стрӧгӧй профилировкаяс ва тыра бӧрӧздаясӧн; и гӧрба миртуйяс нэм кежлӧ няйтын измӧм телега туйясӧн; и гажа, зарни идзасӧн, кыдзи казацкӧй лампасъясӧн, подпушитӧм муясвывса туйяс; и бойкӧй, гуранъяса да гӧпъяса, няйт дырйи ветлыны позьтӧм туйяс, и полысь, путанӧй степнӧй трӧпаяс; и, стрела кодь, зэлыд, веськыд прӧсекъяс вӧрын...
Уна туйяс.
Став тайӧ туйяс кузя мунісны Тарас да сылӧн ёртъясыс, а пыр нӧшта эз аддзыны рӧзӧриттӧм му.
Шогсьытӧм Петушков нуӧдіс найӧс да пыр кӧсйысис шуда му водзысь.
Но эз вӧв сійӧ муыс енэжтас вылын.
Сотчисны сиктъяс, баксісны немечьясӧн вӧтлан стадояс, бӧрдісны бабаяс, качайтчисны туйяс дорын ӧшӧдӧмъяс, лӧз кӧмтӧм кокъяс эз судзны турунӧдз.
И тшӧкыда ӧні тачечникъяслӧн кӧстер дорӧ волісны корсьны узянін бабаяс челядькӧд сотӧм сиктъясысь.
— Лэдзӧй шонтысьыштны, бур йӧз!
Нинӧм ӧні миян абу.
Абу керка, абу эмбур.
Ӧти душа коли.
— Квайтымын квайт картупель да ӧкмысдас ӧкмыс пань пызь...
— шӧпкис Матрена, сотчӧм йӧзлӧн челядь вылӧ видзӧдӧмӧн.
Петушков ӧні тшӧкыда юасис паныдасьлысь тачечникъяслысь муяс йылысь, кытысь найӧ локтӧны.
— Но, кыдзи сэні, а?
Вежлалӧны?...
— Да, вежлалӧны... — дыша вочавидзисны йӧз.
— Христа ради вежлалӧны...
Асланыс нинӧм абу...
— Кыдзи сідз абу?
— дивуйтчис Петушков.
— Кытчӧ нӧ лои?
— Кытчӧ, кытчӧ!
Тӧдса, кытчӧ лоӧ...
— И вошлісны туйвывса бусын, лачатӧг кинаныс шеныштӧмӧн.
Татшӧм сёрнияс бӧрас вӧлі нӧшта сьӧкыдджык мунны да эскыны, мый эм свет вылын рӧзӧриттӧм му.
— Абу сійӧ, абу!
— шуаліс Петр Петрович, но муніс, кыдзи и ставӧн...
— Должен лоны!
— горзіс парикмахер.
— Оз жӧ вермыны немечьяс татшӧм сыла мусӧ вильӧдны, кыдзи лытор...
— Немечьяс ставсӧ вермасны!
— Тарас качайтіс юрнас.
— Квайтымын картупель да ӧкмысдас куим пань пызь, — шӧпкис ышлолалӧмӧн Матрена.
Тшынасис кӧстер...
Онялісны важ, усьӧм коръяс...
И эз вӧв рӧзӧриттӧм му.
Тарас сьӧдасис бусысь, омӧльтчис да лоис дзик чӧв.
Кымын унджык йӧзлысь шог аддзис ас гӧгӧрыс, сымын ичӧтджыкӧн кажитчис аслас.
Сылы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ мунны.
Сылы вӧлі дзик веськодь, мый сёйны, — бурак, вӧрса ягӧд, тшак, ну кырсь.
Сылӧн мышкыс гӧрбыльтчис тачка весьтын, киын вир гадьяс чорзисны.
Сійӧ муніс мечтайтысь Петушков бӧрся да ачыс эз тӧд, эскӧ-ӧ, мый эм рӧзӧриттӧм му, али оз нин эскы...
Войясын кӧстер дорын Петушков вдохновеннӧя висьтавліс госа, вӧрзьӧдлытӧм му йылысь, колі виччысьӧ найӧс водзын.
Тарас чӧв оліс, бухгалтер вензис.
Актёр ачыс ӧзйыліс мечтаӧн.
— Да, да!
— шуліс сійӧ.
— Тайӧ прекраснӧ!
— и тревогаӧн видзӧдліс парикмахер синмӧ.
— Но воам-ӧ, воам-ӧ?
— Сылӧн пальтоыс зыртчис туйын, ӧшйисны йӧн юръяс да колючкаяс; небыд шляпа, кодӧн сійӧ узьліс, важӧн воштіс формасӧ.
Сійӧ вӧлі бритчытӧм, омӧль да пӧрысь морт, ыджыд кадыка; некод эськӧ эз тӧд сыын нималана харьковскӧй баритонӧс.
— Воам!
— убеждённӧя вочавидзис парикмахер.
— Дон сайын му озыр,
— и сійӧ заводитліс висьтавлыны тайӧ му йывсьыс.
Кымын дырджык эз вӧвны сиктъяс найӧ туй вылын, сымын яркӧйджыкӧсь да фантастичнӧйджыкӧсь вӧліны сылӧн висьтъяс.
— Татшӧм сиктъясыс абу да некор эз вӧвны!
— вензис сыкӧд бухгалтер.
— Вӧліны!
— дорйис актёр.
— Ми сетім ӧтчыд концерт, и ме помнита вишняяс улысь пызанъяс...
Чӧскыд дука еджыд нянь гӧраяс.
Йӧв тыра кувшинъяс.
Зӧлӧтистӧй ма югыд чашкаясын...
Яичницаяс, кыдзи рытъя кыа...
— Да, овлісны, овлісны!
— ышлолаліс Тарас.
А Петр Петрович пыр некыдз эз вермы уськӧдны тӧдвылас, мыйла сійӧ вӧлі войдӧр недоволен олӧмӧн.
— Бура помнита, — гӧгӧрвотӧг шуліс сійӧ, — ме вӧлі недӧвӧлен.
А мыйӧн, мыйла — кӧть ви, ог помнит!
И сідзжӧ некыдз эз вермы помнитны, мый вӧсна эз лӧсяв аслас директорыскӧд.
— Ме сы вӧсна и эг эвакуируйтчы...
Ог, шуа, ог мун!
Меным бурджык немечьяскӧд овны, тіянкӧд дорысь, директор.
А мыйысь вензим?
Э... ог помнит!
Бура помнита: хам сійӧ вӧлі, скӧтина.
А ӧні, мед паныдасьны удайтчас... э... окалі эськӧ ме сійӧс, хамӧс!
Честнӧй кыв, окалі эськӧ!
— Да, овлім, овлім...
— Ветымын нёль картупель да кӧкъямысдас сизим пань пызь.
А рӧзӧриттӧм му век эз вӧв.
Найӧ пырисны нин донскӧй степьясӧ.
«Ӧні регыд, регыд!» — шуаліс Петушков.
Сійӧ гажмис.
Мукӧд дырйиыс, тачка весьтӧ гӧрбыльтчӧмӧн, сійӧ шутьляліс весиг.
Найӧ мунісны ӧні госа, сьӧд, бур му кузя.
Рытъясын сы весьтын кыптыліс сэтшӧм сук да пӧтӧса ру, мый Петушков эскӧдліс, мый сійӧс позьӧ мавтны нянь вылӧ, кыдзи вый.
Но налӧн эз вӧв няньыс.
Найӧ, кыдзи воробейяс, сёйисны киссьӧм нянь.
На гӧгӧр сё верстъяс вылӧ киссисны да сісьмисны шобді муяс, — тачечникъяс чукӧртісны да сёйисны сись нянь.
«Ӧні регыд, регыд!» — эскӧдіс Петушков.
Сійӧ веськыда коддзис госа мулӧн, клеверлӧн да гречишнӧй малӧн дукъясысь.
Сійӧ быдторйын аддзис да угадывайтіс шуда мулысь приметаяс, кыдзи моряк саридзвывса руын угадывайтӧ матыса вадорлысь приметаяс.
— Видзӧд, кутшӧм станицаяс воисны!
— шуліс сійӧ.
— Гырысьӧсь, хозяйственнӧйӧсь...
— и сійӧ индыліс колхознӧй дворъяслӧн да тракторнӧй станцияяслӧн колясъяс вылӧ, кӧрт да черепица улын гажа вевтъяс вылӧ, шоныд, вевта скӧтнӧй дворъяс вылӧ.
Сійӧс смущайтіс, правда, мый сэні оз кыв ни стадолӧн баксӧм, ни пӧткалӧн котсьӧм.
— Водзын, водзын ставыс лоӧ!
— убеждайтіс сійӧ.
И ставӧн ӧні эскисны сылы.
Гречишнӧй малӧн да сісьмысь шобділӧн дук раздражайтіс налысь жаднӧй ныр розьяссӧ...
Донскӧй туйяс вылын миян тачечникъяс паныдасисны Рочмусянь потоккӧд.
Тыдовтчисны йӧз Курскысь, Белгородысь, воронежскӧй каръясысь.
Рочму паныдасис Украинакӧд, сувтӧдісны орччӧн тачкаяс, пуксисны, куритісны чигарка кольӧм вося кос турунысь, кодӧс сэн жӧ тачкаысь вирӧсь кипыдӧсъясын посньӧдлісны.
— Гырысь станицаясӧ энӧ мунӧй, — сӧветуйтісны найӧ ӧта-мӧдыслы, — сэні немецкӧй гарнизонъяс сулалӧны...
И шедӧдны нинӧм онӧ шедӧдӧй, да нӧшта и медбӧръясӧ немечьяс мырддясны.
— Да, на бӧрти ветлӧдлыны нинӧм нин...
Ӧкуратнӧя сёйӧны...
Кыдзи саранча...
— Но, кыдзи тіян?
— юасис Тарас Курскса йӧзлысь.
Найӧ вочакыв пыдди сӧмын кияснаныс шеныштісны:
— Да кыдзи и тіян!
Ошйысьны нинӧмӧн...
— Лютуйтӧны?
— Та йылысь огӧ нин кутӧй сёрнитны...
И Тарас думыштчыліс, ассьыс тачкасӧ тойлаліг: эм-ӧ мера йӧз шоглы, эмӧсь-ӧ срокъяс?
— Нелямын кӧкъямыс картупель да кӧкъямысдас ӧти пань пызь, — тревожнӧя шӧпчитіс Матрена.
— Енмӧй тэ менам, енмӧй!..
А рӧзӧриттӧм му пыр эз вӧв.
Мӧд лунӧ Петушков петкӧдіс найӧс прӧстӧй туй вылысь автомобильнӧй туй вылӧ.
— Ӧні регыд!
— юӧртіс сійӧ, быттьӧ сетӧма сылы вӧлі, кыдзи пророклы, аддзыны ру пыр.
— Ӧні регыд!
Найӧ кыскисны ассьыныс тачкаяссӧ грейдерлӧн крепыд, кос, топалӧм грунт вылӧ да медводз, мый сэні аддзисны, — вӧлі пласьткысьӧм нывбаба.
Сійӧ куйліс туй бокын, аслас тачка дорын, увлань чужӧмӧн, рытыввылӧ...
— Кулӧма!..
— удивлённӧя шуис бухгалтер.
Найӧ чукӧртчисны сы дорӧ, шӧйӧвошӧмӧн да шогсьӧмӧн.
Нывбабалӧн турдӧм кияс сатшкысьӧмаӧсь нянь кульӧ...
Мешӧк усьӧма тачкаысь да потӧма.
Сэтысь киссьӧма муӧ нянь, и кажитчис, нывбабалӧн кулӧм кияс зільӧны чукӧртны сійӧс да чукӧртныс оз вермыны.
— Эз во!..
— ньӧжйӧ шӧпнитіс Матрена.
Осторожнӧя, медым не вӧрзьӧдны кулӧмаӧс кӧлесаясӧн, кытшовтісны тачечникъяс шой да чӧла мӧдӧдчисны водзӧ.
И бара вӧлі на водзын бусысь рыжӧй туй.
Тайӧ войнас кӧдзыд зэр заставитіс найӧс дзебсьыны турун зорӧдъясын.
Куим васӧд зорӧд дорӧ чукӧрмисны зэв уна тачечникъяс.
Найӧ кытшалісны найӧс быттьӧ гутъяс, пырисны турунӧ, топӧдчисны ӧта-мӧд бердас — ӧткодя кӧтасьӧмаяс да дрӧжжитысьяс.
Зорӧдъяс весьтын кыліс дугдывтӧг кызӧм, кирган, висьысь...
Некод эз вермы унмовсьны.
А зэр киссис и киссис...
Заводитчис арся зэръяслӧн кад, а век эз вӧв рӧзӧриттӧм му...
И Петушков друг мӧвпыштіс: «А гашкӧ, сійӧ и дзик абу?
Ӧти мечта?»
и пыр жӧ уськӧдчис тачка дорӧ.
«Кӧтасяс продукт!»
да водіс тачка вылӧ став тушанас.
А бухгалтер Петр Петрович пӧдіс кызӧмысь да мӧвпаліс: «Ог во!
Менам арлыдӧн ӧмӧй брӧдяжитны?» Сійӧ пӧдіс кызӧмысь да сьӧлаліс сук, везъялысь кракӧть.
Войбыд кажитчис Матреналы кулӧм нывбаба, кыдзи куйліс сійӧ, турдӧм чуньясӧн мусӧ парсаліг, и пыр зілис чукӧртны нянь да эз вермы чукӧртны...
«А гортас, кӧнкӧ, кыдзи и менам, тшыг вомъяс виччысьӧны.
Ӧні и оз вермыны виччысьны».
Актёр гораа кызышталіс: «Гм!
Гм!» Сійӧ кӧсйис убедитчыны, мый эм нӧшта сылӧн гӧлӧс.
Сійӧ весиг горӧдіс мыйкӧ чирӧм, прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн...
А струйкаяс пыр кыссисны сійӧ телӧ кузя.
И войбыд сулаліс Тарас водзын кулӧм нывбаба.
Сулаліс веськыда, сылань, кыдзи судья дінӧ, кисӧ нюжӧдӧмӧн.
«Определит, Тарас, менам мучитчӧмысь мера!» И сійӧ вочавидзис сылы: «Сэтшӧм мераыс, нывбаба, абу».
Асылын зэр помасис, петіс шонді, гежӧда овлан том да гажа.
Петушков гажмис.
— Ме войбыд эг узь, мӧвпалі, — тэрыба юӧртіс сійӧ.
— И, тӧданныд-ӧ, ме аддзи, мыйла миянлы оз везит!
Ставӧн чӧла видзӧдісны сы вылӧ.
— Ми пыр бергалам гырысь туяс гӧгӧр.
Но, гӧгӧрвоана, сэні немечьяс.
На бӧрын нинӧм корсьны.
А миянлы колӧ кулигаӧ!
— горӧдіс сійӧ.
— Кулигаӧ!
Кытчӧ кок эз тувччыв!
Сійӧ сёрнитіс уна да пӧся, и сылы бара эскисны да мунісны сы бӧрся.
Найӧ вешйисны ыджыд туй вылысь да кутісны писькӧдчыны веськыда Донлань.
Петушков нуӧдіс найӧс.
Биависьӧмӧн моз шымыртӧм мечтаӧн, коді сотіс сійӧс яр биӧн, сійӧ тэрмӧдліс найӧс, скӧраліс, горзіс: «Кулигаӧ!
Кулигаӧ!» И найӧ кыссисны сы бӧрся, пыктӧмъяс, висьысьяс, — джӧмдалісны, усьлісны да кыссисны.
— И вот ӧтчыд луншӧрын мучитчӧм тачечникъяс друг кылісны сійӧ, мый важӧн нин эз кывлыны: горзісны петукъяс.
— Кывзӧй!
радлӧмӧн горӧдіс Петушков да, юр весьтас кисӧ лэптӧмӧн, ланьтіс.
Но ставӧн нин кылісны.
И сувтісны.
И сідзжӧ ланьтісны, сылы эскытӧг, мый кылӧны.
Горзісны петукъяс.
Горзісны сэтшӧм гораа, сэтшӧм гажаа, сэтшӧм яростнӧя, мый став чужӧмъяс вылын тӧдлытӧг лоис пӧсь, яндысян нюмъёвтӧм, и быдӧн друг уськӧдіс тӧдвылас медся бурсӧ, медся шудасӧ, мый вӧлі сійӧ олӧмын: коді челядьдырсӧ, коді свадьба, коді первой удача.
Карса йӧз, найӧ уськӧдісны тӧдвылас быдӧн ассьыс.
Петушков сулаліс кок чунь вылас, радысла ланьтӧмӧн, сійӧ чужӧм вылын вӧлі гижӧма шуд да гордость.
Матрена кресталіс кияссӧ морӧс вылас, кыдзи молитва водзын.
Актёр босьтіс шляпасӧ.
Тадзи сулалісны найӧ чӧла да благоговейнӧя.
И вот тшем вӧрысь петіс на дінӧ шуда му...
Пӧрысь, дзор волъяс ньӧжйӧ кыскисны сьӧкыд додьяс да видзӧдісны мир вылӧ эскытӧма, синкым увтіыс.
А додьяс вылын кыптісны еджыд капуста гӧраяс; бубен кодь зэлыд арбузъяс глухӧя брунгисны ӧта-мӧдас инмалігӧн; гырысь мешӧкъяс вӧлі тырӧмаӧсь картупельӧн; помидоръяс вӧліны гӧрдӧсь; клеткаясын чеччалісны ланьтлытӧм петукъяс, солиднӧя крякайтісны уткаяс; розӧвӧй порсьпиян тупӧя дивуйтчӧмӧн видзӧдісны мир вылӧ; чӧв олысь мужикъяс кузь ньӧръясӧн скӧра кучкалісны волъясӧс; а додьяс дорын ньӧжйӧ да дыша восьлалісны немецкӧй салдатъяс да дугдывтӧг сёйисны.
Обоз кыссис ньӧжйӧ да дыр.
Тачечникъяс дорті пыр мунісны и мунісны джуджыд додьяс, мунісны шог, пӧкӧрнӧй синъяса мӧсъяс, зарниа шобдіӧн бестаркаяс; зумыштчӧм мужикъяс, бӧрдысь нывбабаяс, сёйысь немечьяс...
Мунісны да вошисны ылын.
Со и медбӧръя додь воши вӧрын.
Муніс, шумитіс да сылі шуда му.
Актёр ньӧжйӧ лэччысис тачка вылӧ да, шляпаас сайӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
— Кутшӧма ме найӧс мустӧмта!
Кутшӧма ме найӧс мустӧмта!
— пыдысянь шӧпкӧмӧн шуис Петушков да кабыртіс кулакъяссӧ.
— Ме найӧс и бритны эг вермы.
Банбоксӧ брита — нинӧм.
А кыдзи воас голяӧдзыс...
— Комын куим картупель да квайтымын квайт пань кызь, — шӧпкис Матрена да бӧрддзис.
— Енмӧй тэ менам!
Водзӧ некод нинӧм эз шу.
Матрена друг чеччис, чышкыштіс соснас синъяссӧ да улӧдз копыртчыліс Петушковлы, сэсся мукӧдъяслы.
— Аттьӧ тіянлы, ёртъяс, компанияысь, тіян бурлунысь.
Ыджыд аттьӧ!
— Тэ мый?
— повзьӧмӧн юаліс сылысь Петушков.
— Оз позь меным!
— стрӧга шуис Матрена.
— Бӧр муна.
Менам медбӧръя запасъяс сёйӧны.
— А... а няньыд кыдзи?
Мый ваян гортад?
— Мый эм.
Вежа кӧнкӧ либӧ кора христа ради.
— Но, мун!
— ньӧжйӧ шуис Петушков да нерешительнӧя видзӧдліс мукӧдъяс вылӧ.
— А ми нӧшта мунам... неуна...
Матрена босьтчис тачкаӧ да петкӧдіс сійӧс туй вылӧ.
— Гашкӧ, покойникъяслы нянь вая...
— шуис сійӧ, — а век жӧ мунны колӧ.
— Прӧщайт, Матрена!
— ньӧжйӧндзи шуис Тарас.
— Тэныд колӧ воны.
— Гашкӧ воа!
— ышловзис шахтёрка.
Тачечникъяс дыр видзӧдісны сы борся.
Со сійӧ саялі...
— Но!
— кыдз позьӧ гажаджыка шуис парикмахер да друг аддзис актёрлысь чужӧмсӧ.
Сійӧ пукаліс, синъяссӧ куньӧмӧн; сылӧн чукырӧсь тшӧкаыс ӧшаліс да дрӧжжитіс тэрыба да посниа.
«А сійӧ оз во!
— повзьӧмӧн думыштіс парикмахер.
— Сійӧ некытчӧ оз во».
— Тіянлы мый, сьӧкыд?
— сочувствуйтӧмӧн юаліс сійӧ, осторожнӧя сылысь пельпомсӧ вӧрзьӧдӧмӧн.
— А?
Да...
Извенитӧй...
Слабми...
— сознайтчис актёр.
Сійӧ зілис, кыдзи и пыр, нюмъёвтны, но нюмъёвтӧм эз артмы.
Сійӧ мыжаа шеныштіс кияснас.
— Со ӧд кутшӧм подлость!
А?
Извинитӧй...
Сійӧ извиняйтчис аслас вынтӧмлунысь, а Петушков друг первойысь чувствуйтіс ассьыс мыж сы водзын да став водзын.
«Мый нӧ ме кыска найӧс, пӧрысь йӧзӧс, ог тӧд кытчӧ?
Гашкӧ, и абу свет вылас рӧзӧриттӧм сиктъяс?»
«А кутшӧм бур мечта вӧлі!
Мича!» — жалитіс сійӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Но, мый нӧ!
Пырам матыса сиктӧ.
Видзӧдлам!
Матыса сикт окажитчис ыджыд джынвыйӧ тыртӧм станицаӧн.
Уна хатаяс вӧлі тувъявлӧма дӧскаясӧн крестӧн-крестӧн, нӧшта унджык вӧліны вевттӧмӧсь да ӧдзӧстӧмӧсь, быттьӧ куйлісны сиктын гуавтӧм шойяс.
Парикмахер бӧрйис озырджык хата да стучитіс ӧшиньӧ.
Мыччысис нывбаба, бур да висьысь чужӧма.
Тачечникъясӧс аддзӧмӧн, сійӧ шога качнитіс юрнас.
— Пырны позьӧ?
— вежливӧя юаліс парикмахер.
— Да позьӧ!
— вочавидзис нывбаба да восьтіс ворота.
Найӧ гӧгыльтісны ассьыныс тачкаяс паськыд да тыртӧм дворӧ, кодӧс вӧлі ставнас тыртӧма важ листъясӧн, кыдзи ковёрӧн.
— Но, вот!
— гажаа шуис парикмахер.
— Принимайт купечьясӧс, кӧзяйка!
— Купечьяс воисны, а ньӧбасьысьяссӧ чӧрт сёйис!
— шога вочавидзис нывбаба.
— Энлы, тэ тӧварсӧ видзӧдлы, тӧварсӧ!
— горӧдіс Петушков.
— Но, вайӧ!
— и бергӧдчис актёрлань.
Сійӧ вынтӧммӧмӧн лэччысис тачка вылӧ.
— Мый нӧ ті?
— шӧпкӧмӧн юаліс сылысь парикмахер.
— Вайӧ!
Актёр сӧмын лачатӧг шеныштіс кинас воча.
— Но, вайлӧй сідзкӧ ме... петкӧдла тіянлысь...
— Петушков видзӧдліс актёр тачкаӧ да перйис сэтысь нопъяс.
— Прӧстӧ разявны кутанныд, беспокоитчыны...
— шуис нывбаба.
— Нинӧм миян абу, извинитӧй.
— Энлӧй, ті видзӧдлӧй!
— эз ланьт Петушков да, ноп разьӧмӧн, паськыда шеныштӧмӧн восьтіс нывбаба водзын сылысь став озырлунсӧ.
Сэні вӧліны актёрлӧн костюмъяс, бурӧсь, щегольскӧйӧсь, кодъяс пыр жӧ кыпӧдісны ставлӧн паметьын сійӧ ылі войнаӧдзся кадсӧ, кор и найӧ, тачечникъяс, кыдзи йӧз, ветлісны концертъяс вылӧ, ньӧблісны обновкаяс, обсуждайтісны портнӧйкӧд костюм йылысь, кыдзи мирлысь судьбаяс.
— Озыра ветлінныд!
Чистӧя!
— почтительнӧя шуис нывбаба да уважениеӧн видліс костюмлысь сукно.
— Тайӧ менам концертнӧй фрак...
— слаб гӧлӧсӧн шуис актёр да бергӧдчис.
— Ті тӧданныд коді тайӧ ?
— шӧпнитіс Петушков, казачкалань копыртчӧмӧн.
— Тайӧ артист!
Сійӧс став мир тӧдӧ.
Сійӧ ачыс тайӧ костюмъяссӧ новліс.
Тайӧс ӧд сӧмын донъявны колӧ!
— Сочувствуйта, — шуис нывбаба.
— Став душаӧн сочувствуйта...
— сійӧ шога видзӧдліс костюмъяс вылӧ да бара видліс сукно.
— Сӧмын абу миян нинӧм, эскӧй!
Ставсӧ босьтісны...
Актёр дрӧжжитіс ӧні, быттьӧ кынмис.
Сійӧ лэптіс пальто воротниксӧ да кыпӧдіс пельпомъяссӧ.
Но сійӧс треситіс да шатайтіс слабмӧмысь, пӧрысьмӧмысь да тшыгысь.
Тшӧкаыс ӧні йӧктіс, и актёр эз вермы справитчыны сыкӧд.
Казачка повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Висьӧ сійӧ?
— юаліс сійӧ шӧпнитӧмӧн.
Петушков сӧмын курыда шеныштіс кинас.
Нывбаба друг уськӧдчис хатаӧ да пыр жӧ петіс сэтысь, нянь чӧлпан, кувшин да вӧсниа вундалӧм салӧ тыра тарелка петкӧдӧмӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс актёр водзӧ.
Сійӧ повзьӧмӧн вешйис.
— Сёйӧй, лоӧй сэтшӧм бурӧсь!
— казачка копыртчис сылы.
— Энӧ брезгуйтӧй.
Мӧс босьтісны, сӧмын кӧза...
извинитӧй нин...
— Ог, ог!
— актёр шеныштіс сы вылӧ кияснас.
— Ме ог вермы прӧстӧ...
Мый ті?
— А сьӧм ме ог босьт...
— ньӧжйӧ шуис казачка.
Петушков жаднӧя видзӧдліс сёян вылӧ.
Важӧн, важӧн эз сёйлыны найӧ пӧжалӧм нянь!
Сійӧ ньылыштіс дульсӧ да матыстчис актёр дінӧ.
— Сёйӧй!
— убеждённӧя шуис сійӧ.
— Нинӧм!
Сёйӧй!
Актёр чужӧм вылын кыптісны гӧрд пятнаяс.
— Но кыдзи нӧ?..
— шӧпнитіс сійӧ.
— Ме — артист...
Менӧ тӧдӧны...
Ме — гордӧй...
Ме ог вермы милӧстина...
Аттьӧ, но...
Сійӧ видзӧдліс нывбаба вылӧ.
Сійӧ сулаліс сы водзын, юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн, да вӧрӧдіс кияснас фартуксӧ.
Актёр ньӧжйӧндзи кыпӧдчис тачка вылысь, пӧрччис шляпасӧ, видзӧдліс кытчӧкӧ вывлань, лӧз, кӧдзыд арся енэжӧ, топӧдіс шляпасӧ морӧс бердас да друг — заводитіс сьывны.
Сійӧ горшысь петісны слаб, сибдӧм, дойман звукъяс, но сійӧ эз казяв тайӧс да сьыліс водзӧ.
И Тарас дивуйтчӧмӧн аддзис, кыдзи сійӧ синъяс водзын томмӧ морт, гӧлӧс заводитӧ крепаммыны, со юргӧ нин металлӧн.
А гашкӧ, сӧмын кажитчис сылы?
Казачка благоговейнӧя кынмис места вылас да, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, видзӧдіс веськыда актёр чужӧмӧ, мигниттӧг.
Потшӧс дорӧ заводитісны чукӧртчыны суседъяс — мужичӧйяс и бабаяс.
Пырисны дворӧ.
Бабаяс бӧрдісны нин, нывъяс чышкалісны синъяссӧ косынкаясӧн, старикъяс лэдзисны юръяссӧ бедьяс вылӧ да пӧрччисны шапкаяссӧ...
А актёр пыр сьыліс, ас водзас шляпасӧ чургӧдӧмӧн, — арияяс да песняяс, — ставсӧ подряд.
Сійӧ аттьӧаліс казачкаӧс.
И не сылӧн дӧва няньысь, — бур душаысь.
Сійӧ ставнысӧ аттьӧаліс аслас сьыланкывйӧн.
Ставнысӧ, коді кывзіс сійӧс, пӧрысь, висьысь, роч артистӧс, коді прӧщайтіс сылы прӧстудитчӧм горш да сыкӧд ӧтлаын бӧрдіс сійӧ сьыланкывъясысь, кыдзи сӧмын роч йӧз кужӧны бӧрдны...
Сійӧ помаліс да вынтӧммӧмӧн лэччысис тачка вылӧ.
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын бабаяс пыр нӧшта сыркъялісны да чышкалісны синъяссӧ косынка пельӧсъясӧн.
Йӧз чукӧрысь друг петіс пӧрысь дед да стрӧга видзӧдліс став вылӧ.
— Тайӧ мортыс коді?
— юаліс сійӧ, актёрлань чуньнас зургӧмӧн.
Сэсся качнитіс юрнас.
— Тайӧ мортыс, граждана, артист.
Со коді тайӧ мортыс.
Оз ошкы миянӧс власьт, ми кӧ татшӧм мортсӧ огӧ видзӧй.
Сідз ме сёрнита, га?
— Сійӧ бара стрӧга видзӧдліс аслас сиктсаяс вылӧ, сэсся бергӧдчис актёрлань.
— Ті миянӧ кольччӧй, кора ме тіянӧс.
Эм кӧ вын, нӧшта сьыланныд, а ми бӧрдыштам.
А абу-кӧ, — олӧй сідз...
Га?
— Олӧй!
— шуис актёрлы кӧзяйка-казачка.
— Но?
— сералӧмӧн юаліс Петр Петрович, кор, актёркӧд прӧститчӧмӧн, тачечникъяс петісны сиктысь.
— Но, а ми?
Гашкӧ, э... керкаясӧд мунам?
А?
Чургӧдӧм киӧн?..
— Сійӧ видзӧдліс Петушков вылӧ.
Парикмахер друг скӧрмис.
— Меным мый?
— горӧдіс сійӧ вӧсни, петук гӧлӧсӧн.
— Ме код вӧсна старайтча?
Менсьым продукт любӧй сиктын бабаяс кикӧд тшӧтш нетшыштасны.
И лоӧй уверенӧсь, тырвыйӧ мераӧн мынтысясны...
— Кутшӧм нӧ сійӧ продукт?
— эскытӧма юаліс Тарас.
Парикмахер ньӧжйӧндзи серӧктіс да мигнитіс ставлы.
— Пудра, — шӧпнитӧмӧн шуис сійӧ, — пудра, колӧ кӧ тӧдны.
— Пудра?
— шӧйӧвошис Тарас.
— Мый?
А?
Сюся лэдзӧма?
— радліс Петушков.
— А-а!
То-то!
Психологическӧй продукт!
Ті шуанныд: война.
А ме вочавидза: нывбаба.
Нывбаба пыр кольӧ нывбабаӧн, сылы пыр пудра колӧ,
— сійӧ нежнӧя видзӧдліс аслас тачка вылӧ.
— Кияскӧд тшӧтш нетшыштасны!
— Да-а...
— шуис бухгалтер.
— Продукт — первой сорт.
Сӧмын... э... кытчӧ жӧ водзӧ мунны?
Водзӧ... э... некытчӧ.
Збыльысь, водзӧ вӧлі некытчӧ.
Найӧ став мусӧ прӧйдитісны Днепрсянь Донӧдз, — эз вӧвны рӧзӧриттӧм сиктъяс.
Водзӧ заводитчис сотчӧм прифронтӧвӧй полоса.
Мунны вӧлі некытчӧ.
Ӧні и Петушков гӧгӧрвоис тайӧс.
Но сійӧ нӧшта эз кӧсйы торйӧдчыны мечтакӧд.
— Рыт кежлӧ, — загадочнӧя шуис сійӧ, — ми, медбӧрын, воам.
Пӧпутчикъяс эскытӧма видзӧдлісны сы вылӧ, но мунісны.
Рытланьӧ найӧ пырисны станицаӧ.
Сійӧ вӧлі, кыдзи и уна сё мукӧдъяс, кодъяс колисны бӧрвылын, сэтшӧм жӧ джынвыйӧ кулӧм, узьысь, тыртӧм, шога сулалысь керкаясӧн, вевт вылын ва идзасӧн, трубаясысь кизьӧр тшынӧн, но Петушков вӧчис вид, мый тайӧ и эм сійӧ, мый найӧ корсисны.
— Но, вот!
— радлӧмӧн горӧдіс сійӧ, гусьӧн пӧпутчикъяс вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Со сійӧ, со сійӧ, буретш сійӧ!
Найӧ притворитчисны, мый эскӧны и сійӧ кывъяслы, и сійӧ радлунлы.
Сӧмын нин мед пом, водзӧ мунны некытчӧ.
— А но, локтӧй, локтӧй!
— гажаа горӧдіс Петушков бабаяслы колхознӧй двор дорын.
— Кора внимание!
Имейта предложитны мича нывъяслы, а сідзжӧ том ичмоньяслы мичлунлысь да нэмӧвӧйся томлунлысь секрет.
Со!
— сійӧ ловкӧя нетшыштіс тачкаысь ассьыс мешӧксӧ.
— А но, локтӧй!
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны нывъяс да бабаяс, гажа морт вылӧ радуйтчӧмӧн.
— Мый тайӧ, мый?
— тольгисны найӧ.
— Тайӧ — пудра!
— аслас тыяслӧн став вынысь горӧдіс Петушков.
Лои лӧнь.
Том чышъянтӧм юра казачка, коді медся матын сулаліс Петушков дорын, эскытӧма кӧсӧя видзӧдліс мешӧк вылӧ.
— Пудра?
— Юсь пух!
— вочавидзис Петушков.
— Тайӧ нӧ мый?
— ньӧжйӧ юаліс казачка.
— Серам вылӧ?
— Ог, мыйла нӧ?
— шӧйӧвоши парикмахер,
— ме став душаӧн.
— Миян дӧва шог вылын серавны воин?
— казачка довкнитіс юрнас.
— Ай-яй-яй-яй, яндзим тэныд, олӧма морт тэ!
— Энлы, тэ висьтав, кодлы миянлы пудритчыныс?
— лёкысь горӧдіс мӧд да нетшыштіс юр вывсьыс чышъянсӧ.
— И пудратӧг едждӧдім миян шогысь!
Ӧні кутісны шумитны ставӧн:
— Тэ миянлысь мужикъясӧс вай, а сэки — пудра...
— Тэ миянлы воддза олӧмсӧ вай!
— Кодлы миян пудритчыны, немечьяслы?
Найӧ матыстчисны сы дорӧ ярджыка, пӧщадатӧмӧсь, кыдзи вӧрзьӧдӧм чушканъяс, — сійӧ шогсӧ налысь вӧрзьӧдіс.
Петушков шенасис наысь кыкнан кинас да шуаліс:
— Карын нетшкӧмӧн босьтлісны...
— Шлюхаяс босьтлісны!
— горӧдіс чышъянтӧм юра казачка.
— А ми закон тӧдам, бесстыдник тэ, срамник!
— Ачыд пудритчы!
А миян — шуд абу!
Тарас да бухгалтер кватитісны парикмахерӧс да муртса не кияс вылын петкӧдісны сійӧс йӧз чукӧрысь.
На бӧрся лэбзисны няйт да сёй комӧкъяс...
— Сідз!
— шуаліс Тарас, кор комӧк шняпкысьліс на дорӧ.
— Правильнӧ, бабаяс!
Няйтӧн миянӧс, няйтӧн!
Ми тіянлы няйт вайим, и ті миянӧс — няйтӧн.
Сідз!
Петушков копыртчӧмӧн кыссис аслас тачка бӧрся...
— Но?
— кыдзи пыр сералӧмӧн заводитіс Петр Петрович, но, Петушков вылӧ видзӧдліг, сӧмын шеныштіс кинас.
Узисны ыджыд туй вылын...
Кӧнкӧ, быттьӧ ылыс гым, грымгисны орудиеяс.
Тарас пӧрччис шапкасӧ, кывзысис.
Сійӧ чужӧм кузя прӧйдитіс кокни, шуда ру...
— Кӧть гӧлӧссӧ кылі!
— шуис сійӧ.
— Со и эг прӧстӧ мун.
Кутшӧмкӧ морт сысянь неылын уговаривайтіс йӧзӧс:
— А ті слухъяслы вера эн сетӧй.
Сталинград кыдзи сулаліс, сідзи и сулалӧ, и сулавны кутас.
— А тіянлы кытысь тӧдса?
— юаліс ехиднӧй гӧлӧс пемыдысь.
— Ме мый тӧда, сійӧс висьтала!
— спокойнӧя вочавидзис морт, и Тарас кутіс кывзысьны сійӧ гӧлӧсӧ.
— Немечьяслӧн Сталинград дорын неустойка артмис.
Крепыд ӧрекыс, не пиньяс серти!
Тарас бергӧдчис Петр Петрович дінӧ да ньӧжйӧ корис сійӧс:
— Сійӧ мортыслы, коді сёрнитӧ, висьталӧй — мед ме дінӧ матыстчас.
Петр Петрович дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Тарас вылӧ.
— Убедительнӧя кора!
— ньӧжйӧ, но волнуйтчӧмӧн содтіс Тарас.
Бухгалтер муніс да пыр жӧ бӧр локтіс сыкӧд, кодӧс корис Тарас.
Пемыдын сылӧн чужӧмыс эз тыдав.
— Коді менӧ корис?
— шуис морт пемыдас.
— Мыйла?
— Ме кори,
— ньӧжйӧндзи вочавидзис Тарас.
— Олан-вылан, Степан.
— А-а!
— секунда вӧлі чӧв.
Сэсся морт шуис сідзжӧ ньӧжйӧндзи:
— Оланныд-выланныд, бать!
Тайӧ вӧлі Тараслӧн ыджыдджык пиыс, Степан.
6
Да, тайӧ вӧлі Тараслӧн ыджыдджык пиыс, Степан.
— Но, олан-вылан, бать!
— бара дивуйтчӧмӧн повторитіс сійӧ.
— Мый нӧ тэ тан вӧчан... туй вылас?
— Корся рӧзӧриттӧм му...
— серӧктіс Тарас ас улас.
— А!
И эн аддзы?
— Эг.
Отчаяниеӧ вои.
— Да-да...
А рӧзӧриттӧм му неылын...
Волга сайын.
— Неылын, а туйыс сэтчӧ абу.
Найӧ пуксисны йӧзысь бокӧ — Тарас мыр вылӧ, Степан веськыда сідз, турун вылӧ.
— Тэ йылысь ог юав... — шуис Тарас.
— Ме рӧзӧриттӧм му корся, а тэ тан, аддза, рӧзӧриттӧм душаяс корсян?
— Да, — серӧктіс Степан.
— Пӧжалуй, сідз.
— И аддзан?
— Уна.
— Уна?
— эскытӧг нюжӧдіс батьыс.
— Ме эг паныдасьлы...
— Сідзкӧ, омӧля корсян...
— Ме и ог корсь!
— шеныштчис старик.
— Быдӧн аслас сӧвесть серти олӧ.
Ме аслам душа йылысь тӧда, а йӧзӧдз — меным делӧ абу.
— Вот сійӧ и артмӧ: став помкаыс — ставӧн ми сӧстӧмӧсь...
Тарас эз вочавидз.
Найӧ чӧв олыштісны неуна.
— А ме тэнӧ армияысь лыдди, — шуис батьыс.
— А тэ, вӧлӧмкӧ, со кӧні...
— Да...
Сідз артмис...
— А меным шулін: армияӧ муна!
— Но, бать, ставсӧ висьтавны оз позь вӧлі...
— Степан лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сійӧ мыйла нӧ?
— дӧзмӧмӧн юаліс старик.
— Да ӧд делӧыс менам...
— вочавидзис Степан, гӧгӧр видзӧдлӧмӧн, — секретнӧй... партийнӧй...
Сідз друг и он висьтав.
— А тайӧ делӧас беспартийнӧйяс абуӧсь!
— скӧра шуыштіс старик.
— Вермин и висьтавны.
Не йӧзлы.
Ӧні ставӧн партийнӧйяс!
Немечьяс велӧдісны...
— Да, — серӧктіс пиыс.
— Ӧні ме эськӧ ачым висьталі...
И менӧ мый сюрӧӧ велӧдісны.
— Но, а Валя кӧні?
Эвакуируйтін?
— Эг...
Тані...
— Кӧн тані?
— удивитчис старик.
— Но, вообще тані...
Сідз жӧ, кыдзи и ме, ветлӧдлӧ,
— сійӧ копыртчис матӧджык да шӧпнитіс:
— Ӧні сійӧ сэн... рӧзӧритчӧм му вылын...
Миян йӧз дорын...
Ме сылы воча муна...
Долженӧсь паныдасьны.
— Видзӧдтӧ!
— нюжӧдіс Тарас.
— Вот тэныд и Валя!
Да ӧд сійӧ жӧ... нывбаба!
— Вот, кыдз аддзан!
— И абу томиник!
— Ме ачым шулі сылы...
Но сідз жӧ, кыдзи и тэ, вочавидзис: ӧні беспартийнӧйяс абуӧсь.
Сідзи и ветлӧ.
— Ветлӧ!
— горӧдіс Тарас да кучкис аслыс пидзӧсъясас.
— А!
Висьтав пӧжалуйста!
А меным кӧть ӧти кыв, кӧть намёк...
пон пиян ті!..
Ог прӧстит!
Степан нюмъёвтіс, нинӧм эз шу.
— Мый нӧ тэ пи йывсьыд он юав?
— шуис старик.
— И батьтӧ вунӧдін, и питӧ?
Со кутшӧмӧсь ті...
— Да ме тӧда сы йылысь... неуна...
Ловъя ӧд Лёнька, здоров?
— Но, здоров,
— вочавидзис Тарас да друг кватитчис.
— Энлы, энлы!
Да кодсянь тэ тӧдан?
— Но, Настясянь...
— неокотапырысь шуыштіс пиыс.
— Гижӧ сійӧ меным... мукӧд дырйиыс...
Йӧз вайӧны...
— <ns>Сі-ідз</ns>...
— Тарас курыда довкнитіс юрнас.
— Заговорщикъяс!
Но, Степан, нэм ме тэныд ог прӧстит.
Ог прӧстит, ог!
А Настяӧс — локта — нӧйта!
— Да ӧд ме ассьым ӧшыбкаӧс признайті,
— серӧктіс пиыс.
— Аддзан со, ог дзебсьы.
— Ог дзебсьы!
Нӧшта эськӧ рӧднӧй батьысь дзебсясьны.
Да коді тэнӧ мортнас вӧчис?
Да ме, кӧсъян кӧ тӧдны, ме тэнӧ и большевикас петкӧді!
— Тсс!
— Вернӧ ӧд?
— гусьӧн юаліс пыр на нӧшта скӧр Тарас.
— Вернӧ, бать, вернӧ.
Ставыс вернӧ!
— Абу меным пиянысь радлун, чӧрт пиян ті!
— шуис сійӧ.
— Ӧтиыс пленӧ веськаліс, муртса нетшыштчис.
Мӧдыс батьысь дзебсясьӧ.
Коймӧдсянь юӧръяс абуӧсь.
Ӧтнам ме, кыдзи мыр, пӧрысь йӧй, свет кузя ветла.
Сійӧ бара видзӧдліс пиыс вылӧ.
Пемыдын вӧлі муртса тыдалӧ сылӧн чужӧмыс, сӧмын синъясыс югъялісны.
— Но, вай!
— дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис старик.
— Вай, кыдзи йӧз, кӧть окасям.
— Сійӧ кутіс пиыслысь юрсӧ, кыскис ас дінас да шӧпнитіс веськыда пеляс:
— Аттьӧ, пи!
Аттьӧ, мый эн пӧръяв...
Ме тэ вылӧ надейтчи став дорысь ёнджыка...
Аттьӧ!
— и сійӧ окаліс сійӧс.
Сэсся кокньыдика тойыштіс да бура шуыштіс:
— Ӧд, кутшӧм тошка!
Сӧмын гӧлӧс сертиыд тэнӧ и тӧді.
Гӧлӧс — менам.
Но, мунам!
— шуис сійӧ, кыпӧдчӧмӧн.
— Петкӧдла ме тэныд ассьым пӧпутчикъясӧс.
Найӧ матыстчисны кӧстер дорӧ, и Тарас представитіс Степанӧс.
— Со, землякӧс встретиті.
— А-а!
— равнодушнӧ-радуйтчӧмӧн шыасис Петр Петрович.
— Но, пуксьӧй, шонтысьӧй!
Петушков видзӧдліс Степан чужӧм вылӧ неопределённӧя да пыр жӧ вунӧдіс сы йылысь.
Юрсӧ кинас топӧдӧмӧн, сійӧ качайтчис би весьтын ышлолаліс, бормочитіс мыйкӧ.
— Ті мый, висянныд?
— вежливӧя юаліс Степан.
— А?
Да, да...
Вися... вися ме...
— бормочитіс парикмахер.
— Пӧрысь, ичӧтик, йӧй морт...
Тайӧ ме...
Пӧжалуйста...
И меным нинӧм оз ков му вылын.
Нинӧм...
Сӧмын граната.
Ӧти граната.
Водзӧ ме нинӧм ог висьтав.
Степан нюмъёвтіс.
Ыджыд туй вылын став сёрнияс помасьлісны граната йылысь мечтаӧн, тайӧс сійӧ бура тӧдіс.
Сійӧ сы вӧсна и радейтіс ыджыд туй, мый тані йӧз сёрнитісны вӧльнӧя, дзебсясьтӧг, не сідз кыдзи каръясын да сиктъясын, кӧні видзӧдӧны тӧдтӧм морт вылӧ эскытӧг да водзвыв полӧны и сыысь, мый сійӧ шуас, и сыысь, мый йылысь сійӧ чӧв олас.
Ыджыд туй вылын пыр сёрнитӧны гранатаяс йылысь, и Степан не ӧтчыд мӧвпавліс, мый немечьясӧс быд мустӧмтысь роч сьӧлӧм кӧ эськӧ шыбитіс вӧрӧгӧ ӧти граната — сӧмын ӧтиӧс, — немецкӧй армияысь уль места эз коль эськӧ.
Но куш ненависть оз шыблав гранатаяс, тайӧс сійӧ сідзжӧ тӧдіс.
Гранатаяс шыблалӧ мужество.
Степан куйліс ӧні кӧстер дорын, видзӧдіс биӧ, и сы водзын, шумитӧмӧн, мунісны тышлӧн да мукаяс кузя ветлӧмлӧн став сійӧ тӧлысьясыс.
7
Мукаяс кузя ветлӧм?
Оз, тадзи оз ло правильнӧ шуны.
Вӧліны, вӧліны мукаяс.
И сомнениеяс вӧліны, кӧдзыдӧсь, ёсьӧсь.
Вӧлі кабыртлас голяті и отчаяние.
Ставыс вӧлі!
Но сы пыдди вӧліны восторг, вӧвлытӧм, тыр шудлӧн минутъяс, кор друг кӧнкӧ туй вылын, пемыдын, встретитан тӧдтӧм, но рӧднӧй мортӧс, и сійӧ восьтас тэ водзын, дӧверитчӧмӧн, аслас душалысь, пӧкӧриттӧм, мича, роч душалысь став озырлунъяссӧ да юалас:
«Кыдзи нӧ лоны, ёрт?
Велӧд, мый вӧчан?»
— и тэ пуктан сылӧн тӧскуйтысь киӧ оружие.
Абу, абу мукаяс кузя ветлӧм.
Старик-бать бура шуис: «рӧзӧриттӧм душаяс корсьӧм».
Да, корсьӧм...
Кор июльын сулалісны найӧ гӧтырыскӧд туй вылын да на дорті, бусӧн тырӧмӧн, мунісны асыввылӧ медбӧръя обозъясыс, сійӧ друг чувствуйтіс минут кежлӧ, — но кузь вӧлі тайӧ минутыс, — кыдзи сійӧ кок улысь ньӧжйӧ да кутны позьтӧма мунӧ муыс...
— Валя!
— шуис сійӧ, гӧтыр вылас видзӧдтӧг.
— Тэныд нӧшта абу сёр!
А?
Сійӧ ньӧжйӧ серӧктіс.
— Мыйла ті ставныд, мужикъяс, татшӧмӧсь?
Збыльысь, омӧльджыкӧсь мамысь.
Мам благословитіс эськӧ...
А сійӧ чувствуйтіс, кыдзи мунӧ, мунӧ кок улысь му, код вылын вӧлі сэтшӧм кокни да велалӧма овны.
— Тэ эськӧ мунін, Валя, а?
И тэтӧг ставыс вӧчсяс.
— А ме ог кӧсйы, мед метӧг!
— шуис сійӧ дӧзмӧмӧн.
— Ӧні беспартийнӧйяс абуӧсь...
Сійӧ кутліс гӧтырсӧ пельпомъясӧдыс да шыльӧдіс сылысь дзормысь юрсисӧ.
Медбӧръя обозъяс мунісны асыввылӧ да вошисны бусын...
Сійӧ рытнас Степан да Валя Яценкояс мунісны подпольеӧ, тайӧ вӧлі кыдзи мӧд мирӧ переселение.
Степанлы сійӧ сетчис ёна сьӧкыдджыка, Валялы дорысь.
Сійӧ эз пыр жӧ гӧгӧрво, мый лоис.
Нӧшта тӧрыт ветлӧдліс сійӧ, Степан Яценко, му кузя топыда, увереннӧя, властнӧя, — талун должен ветлыны гусьӧн.
Ас му кузя!
Тайӧ муыс...
Сійӧ тӧдіс сійӧс ставнас, сё верстъяс гӧгӧр, сылысь чукыръяс, сылысь тшупӧдъяс да рубечьяс, сылысь ставлы тыдалана озырлунъяс да сылы сӧмын ӧтнаслы тӧдса висьӧмъяс да нуждаяс...
Сійӧ сувтӧдліс сы вылын каръяс, писькӧдліс выль шахтаяс, сійӧ планируйтіс, кӧні да мый рӧдитны муяслы, и сулаліс сы весьтын нежнӧй, кыдзи верӧс, да заботливӧя кыдзи строитель.
И таысь му сетіс сылы власьт ас вылас да йӧз вылын, кодъяс олісны сы вылын, да шуис кӧзяинӧн.
Сійӧ вӧлі беспокойнӧй да стрӧг кӧзяинӧн.
Сійӧ радейтіс быдторйӧ пырны аслыс.
Сійӧ нинӧм эз прӧщайт ни аслыс, ни йӧзлы.
Тшӧкыда сувтӧдліс сійӧ машинасӧ веськыда туй вылӧ, петліс сэтысь да горзіс: «Не сідзи гӧранныд!
Не сідзи поссӧ стрӧитанныд!
Не сідзи туй вӧчанныд!
Вӧчӧй сідз да сідз.
Ме дырйи!
Медым ме аддзи».
И йӧз эз юавны, кутшӧм право серти приказывайтӧ налы тайӧ тӧдтӧм ён мортыс.
Сылӧн ыджыд могучӧй телӧысь петіс власьтлӧн ток.
Сылӧн кыз да ыджыд гӧлӧсын вӧлі власьт.
Сылӧн ёсь, пӧсь синъясын вӧлі власьт.
И йӧз послушнӧя сылы пӧкӧряйтчисны.
А ӧні Степанлы колӧ кусыньтны ассьыс ыджыд телӧсӧ.
Колӧ лоны тӧдчытӧмӧн.
Велӧдчыны сёрнитны гусьӧн.
Чӧв овны, мед кӧть тэнад душаыд горзіс да бӧрдіс,
кусӧдны синъяс, дзебны покорнӧй телӧын ассьыд непокорнӧй душа.
Сӧмын ӧтнас Степан тӧдӧ, кутшӧм трудъяс да мукаяс сылы тайӧ сувтіс.
Да Валя тӧдӧ.
Семейнӧй олӧмлӧн кузь вояс чӧж некор эз вӧвны найӧ сэтшӧм матынӧсь, кыдзи ӧні.
Валя ставсӧ аддзис, ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Мыйсянь жӧ ми заводитам, Валя?
— юаліс сійӧ налӧн подпольнӧй олӧмлӧн первой лунӧ жӧ.
Юаліс сідз, небрежнӧя, быттьӧ и не сылысь, ачыс ассьыс, гораа, а сійӧ кыліс да гӧгӧрвоис: шӧйӧвошис Степан, оз тӧд... мучитчӧ...
Да, шӧйӧвошис...
Войдӧр сійӧ пыр тӧдіс, мыйсянь колӧ заводитны, кыдзи лэдзны ходӧ аслас аппаратлысь ыджыд, громоздкӧй машина.
И лун, и вой дрӧжжитіс кильчӧ дорын бусӧссьӧм, няйтӧн резсьӧм «кельыдлӧз экспресслӧн» мотор.
Дрӧжжитісны барышняяс телефоннӧй станцияын.
Уна сё йӧз вӧліны ки улын, виччысисны приказаниеяс.
А ӧні Степан вӧлі ӧтнас.
Сійӧ да Валя.
Ичӧтик, жебиник нывбаба.
Да кӧнкӧ сэн, пемыд войын, нӧшта дасӧн кымын сэтшӧмъяс, кыдзи сійӧ, пукалӧны, щельӧ пырӧмӧн, виччысьӧны: воас морт, коді висьталас, кыдзи заводитны делӧ.
Найӧ оз тӧдны, коді сійӧ мортыс.
Найӧ сӧмын тӧдӧны: сійӧ должен локны.
Тайӧ мортыс сійӧ — Степан.
Сылы паныд — вӧрӧг вына да пӧщадатӧм.
Сылӧн, а не Степанлӧн, власьт.
Сылӧн, а не Степанлӧн, му.
Сылӧн, а не Степанлӧн, армия.
— Вот мый, Валя,
— нерешительнӧя шуис сійӧ.
— Пӧжалуй, вӧчам сідз...
Тэ кольччы татчӧ... кыдзи центр...
А ме муна йӧз дінӧ.
— Но, мый нӧ!
— шуис сійӧ, сы вылӧ внимательнӧя видзӧдӧмӧн.
— Мун.
Тайӧ правильнӧ.
Найӧ пукалісны асылӧдз, орччӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі налӧн первой вой.
Но радейтӧм йылысь найӧ эз сёрнитны.
Найӧ вообще сёрнитісны этша, но кыкнанныс тӧдісны, мый йылысь мӧвпалӧ да мый йылысь чӧв олӧ мӧдыс, да мый йылысь старайтчӧ не мӧвпавны.
И кывъясысь, кодъясӧс вӧлі висьталӧма сійӧ войнас, неуна коли Степан паметьын, — да и эз вӧвны найӧ, тӧдчана кывъясыс!
— но нэм кежлӧ запомнитчис Валялӧн ки, пӧсь да спокойнӧй; кыдзи куйліс тайӧ киыс сійӧ пельпом вылын да успокаивайтіс, и бодритіс, и благословляйтіс: мун.
Асылын сійӧ мӧдӧдчис, а Валя кольччис татчӧ, хуторӧ, аслас старикъяс дорӧ.
Прӧщайтчӧмӧн, сійӧ шуис сылы:
— Тэ дінӧ татчӧ йӧз кутасны локны...
Тэ найӧс принимайт... сёрнит...
— Бур!
— шуис сійӧ.
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс и войын раз дас.
Сійӧ сулыштіс нӧшта порог вылын.
— Но, прӧщай, кӧзяйка!
— Мун!
Сійӧ мӧдӧдчис бергӧдчывтӧг.
Но и бергӧдчывтӧг тӧдіс сійӧ: сулалӧ гӧтырыс порог вылын, кисӧ лэптӧмӧн.
Сійӧ муніс да мӧвпаліс тайӧ ки йывсьыс.
Сылы оз ков вӧлі юасьны туй йылысь, — сійӧ муніс ас му кузя.
Некор эз эновтлы сійӧс.
Вӧлі сыкӧд и пиръяс дырйи, и страда дырйи.
Со сійӧ сыкӧд и сылӧн шог лунъясӧ.
Водзӧ эз вӧв сійӧ сылы кӧзяинӧн, — мый нӧ колис сылы вернӧй пиӧн.
И му вочавидзис сылы пӧсь да лӧнь ласкаӧн.
Быттьӧ ышловзьӧм, кыпӧдчис сы весьтын асъя ру да сылі, и сэки воссис Степан водзын став степь помтӧм да дортӧм.
И звенитіс сійӧ, и сьыліс, и ластитчис сійӧ кокъяс дінӧ.
И муніс сійӧ серебристӧй ковыльяс пыр да жаднӧя лолаліс сылысь дуксӧ — сук, везъялысь, пӧсь.
Курыд полынь сорлассис медӧвӧй клеверкӧд, шойнавывса чебрец нежнӧй мятакӧд, госа, сьӧд, уль мулӧн дукыс степнӧй тӧвлӧн пӧсь лолалӧмкӧд.
А горизонтын лӧзалісны гӧраяслӧн ылыс ёсь конусъяс, сэсянь воис ломалысь из шомлӧн дук.
Став челядьдыр таын, тайӧ дукас, став олӧм сыын — тшына Донеч му вылын чужӧм мортлы.
Сійӧ и шогын мича, рӧднӧй му!
Шогын сійӧс бережнӧйджыка радейтан.
— <deu>Хальт!</deu>
<deu>Хальт</deu>!
Степан сувтіс.
Сы дінӧ матыстчисны кык немеч.
— Кытысь мунан?
— Окопъясысь локта...
Окопъяс кодйи...
— вочавидзис сійӧ.
— <deu>Папер</deu>?
— Сійӧ мыччис бумагаяс.
Сылӧн вӧліны бур, надёжнӧй справкаяс.
Сійӧ эз пов патрульясысь.
Немечьяс кутісны бергӧдлыны бумажкаяс.
Степан чӧла виччысис.
«Со найӧ, немечьяс!»
Наысь петіс донтӧм табаклӧн да пӧсялӧм, няйт бельёлӧн дук.
«Дукаӧсь».
— Сапӧгъяс!
— шуис друг немеч.
Степан эз гӧгӧрво.
— Эй!
Пӧрччы!
— терпитны вермытӧма горӧдіс салдат.
Степан пӧрччис сапӧг.
Немец, сійӧ, коді вӧлі ыджыдджык, мерайтіс найӧс.
Найӧ вӧліны неуна ыджыдӧсь сылы, но сійӧ рада шуис: «Гут!» да шляпкис кинас гӧленяс.
«Со тадзи найӧ и миян муӧ пырисны, кыдзи менам сапӧгъясӧ, — нахальнӧя!
— шогсьӧмӧн думыштіс Степан да кабыртіс кулакъяссӧ.
— Кватитны со тайӧс, дукасӧ, горшӧдыс да пӧдтыны.
Кӧть ӧтисӧ наысь!
Кӧть ӧтисӧ!»
Но сэки сійӧ уськӧдіс тӧдвылас Валялысь ки да быттьӧ чувствуйтіс аслас пельпом вылысь сылысь шоныд, спокойнӧй чуньяссӧ.
Сійӧ гӧрбыльтчис да мӧдӧдчис.
Немечьяс подозрительнӧя видзӧдісны сы бӧрся.
Сылы нӧшта колӧ велӧдчыны ветлыны.
Коймӧд лун помасигкежлӧ сійӧ воис, медбӧрын, Свердлов нима шахтаӧ — аслас маршрутлӧн первой пунктӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис посёлок кузя — тані сійӧс тӧдісны.
Площадь вылын сы вылӧ друг уси виселицалӧн зэв ыджыд, шуштӧм вуджӧр.
Сійӧ невольнӧя горӧдіс да кыпӧдіс синъяссӧ.
Виселица вылын ӧшалісны шойяс, и на лыдын морт, код дінӧ сійӧ локтіс: Вася Пчелинцев, кудриа юрсиа комсомольскӧй вожак.
— А вайӧ сьылыштамӧй, ёртъяс!
— шулывліс сійӧ заседаниеяс вылын, кор ставӧн унзільмӧмӧн копрасисны мудзӧмысь, а делӧяслӧн чукӧр век эз помась.
— Ӧд кыдзи сійӧ шусьӧ: «Песня стрӧитны и заседайтны отсалӧ».
Но?
— и, солиднӧй ёртъяслӧн ошкытӧм видзӧдласъяс вылӧ внимание сеттӧг, первой заводитіс песня.
Со сійӧ ӧшалӧ, кудриа Вася Пчелинцев, йӧжгыльтчӧма, лӧз, абу ас кодьыс...
— Кыдзи сійӧ сюри?
— юаліс Степан старик Пчелинцевлысь, кодӧс сійӧ жӧ рытын аддзис:
— Выдайтісны...
— глухӧя вочавидзис старик.
— Коді выдайтіс?
— Предполагайта, Филиков.
— Кыдзи, Филиков?
— муртса эз горӧд Степан.
— Сэсся некодлы.
Филиков налы ӧні служитӧ.
— Немечьяслы?
Филиков?
Степанлы кажитчис, мый шатовтчис мирыс...
Филиков!
Предшахткома!
Нӧшта тошкыс сылӧн зыр кодь.
Кор, вӧлі, Вася заводитас сьывны, Филиков первой подтягивайтліс добродушнӧй, звӧнитысь басӧн.
Со Пчелинцев ӧшалӧ, а Филинов служитӧ немечьяслы...
Тайӧ вӧлі первой виселица, кодӧс аддзис Степан, да первой измена, код йылысь сійӧ кывліс.
Сэсся татшӧмыс вӧлі уна.
Став туй кузя качайтчисны виселицаяс вылын сылӧн ёртъяс, видзӧдісны сы вылӧ стекляннӧй синъясӧн...
— Эн вунӧд, Степан, эн вунӧд!
— дзуртісны виселицаяс.
— Отомстит!
— Ог вунӧд!
— вочавидзис сійӧ аслас душаын.
— И чужӧмъяс, и нимъяс... ог вунӧд!
Сылы висьтавлісны изменникъяс йылысь, на йылысь, коді отрекитчис партияысь да войтырысь, выдайтіс ёртъяссӧ, муніс служитны немечьяслы...
Сійӧ лэдзліс синкымъяссӧ да юавліс выльысь:
— Кыдзи фамилияыс?
— да повторяйтіс нимсӧ ас кежас.
— Ог вунӧд!
— Ті машинисткаӧс миян рикысь помнитанныд?
Клава Пряхинаӧс?
— Сійӧ, тӧдвылас уськӧдіг, чукыртіс плешсӧ.
Помнитсис мыйкӧ лӧнь, раминик...
Збыльысь, кор воліс сійӧ тайӧ рикас... кутшӧмкӧ ныв вӧліс...
Сійӧ кывліс, кыдзи сійӧ стучитӧ аслас «Ундервуд» вылын.
Гӧлӧссӧ сылысь сійӧ эз кывлы некор.
— Кор сійӧс ӧшӧдісны, — висьтавлісны сылы, — сійӧ горзіс:
«Не вины, сьӧд гадъяс ті, миянлысь правда.
Войтыр кувлытӧм!»
— Клава Пряхина?..
— дивуйтчӧмӧн шӧпчитіс Степан.
А сійӧ и тӧдвылас уськӧдны оз вермы сійӧс.
— А Никита Богатырёв...
— Мый, мый Никита?
— беспокойнӧя юаліс сійӧ.
Никитаӧс сійӧ тӧдіс.
Ыджыд, серӧй пыльника балахонӧн, сапӧга, кодысь пыр кыліс дьӧгӧдь дук, сійӧ, вӧлі, шумитлывлӧ Степан кабинетын: «Ог пов ме тэысь, секретарь, некодысь ог пов!
А кыдзи правда-маткатӧ орӧдлі, сідзи и кута орӧдны».
Степан предполагайтіс пуктыны Никитаӧс партизанскӧй отрядса командирӧн.
— Кор Никитаӧс кыскисны гестапоӧ, — висьтавліс, ӧчки чышкалӧмӧн, тамышоват Устин Михалыч, коді уджаліс райкомын учет кузя заведующӧйӧн, — сійӧ джоджті уяліс, офицерлысь сапӧгсӧ окаліс, бӧрдіс...
— Никита?..
Сідзкӧ, омӧля тэ йӧзӧс тӧдін, Степан Яценко.
А ӧд олін накӧд, сёйин, юин, уджалін...
И пӧвадкаяссӧ налысь тӧдін, и характеръяссӧ, и капризъяссӧ, и коді кутшӧм табак радейтӧ.
А главнӧйсӧ наын эн тӧд — налысь душаяссӧ.
А гашкӧ, найӧ и асьныс ас йывсьыныс главнӧйсӧ эз тӧдны?
Клава лыддис асьсӧ полысь, лӧнь мортӧн, а Никита Богатырёв — повтӧм боечӧн.
Сійӧ миян власьтысь эз пов — сыысь повны нинӧм!
— а вӧрӧг водзын дрӧгнитіс...
А Клава поліс председательскӧй видзӧдласысь, — а вӧрӧгысь эз повзьы, сьӧлыштіс сылы чужӧмас...
— Йӧзлы великӧй прӧверка мунӧ!
— Устин Михалыч качайтіс юрнас.
— Биӧн великӧй весалӧм!
— Мый Цыпляков?
abu
— Цыпляков йылысь ог тӧд!
— осторожнӧя шуис Устин Михалыч.
— Цыпляков торйӧн олӧ.
— Тэ дінӧ оз волывлы?
— Сійӧ некод дінӧ оз ветлы...
Игнасьӧмӧн пукалӧ...
Сійӧ жӧ рытнас Степан муніс Цыпляков ордӧ да дыр игӧдчис ӧшинь ставеньясӧ да ӧдзӧсӧ.
— Коді?
Коді?
— полӧмӧн юаліс Цыпляков ӧдзӧс пыр.
— Ме тайӧ.
Ме!
Восьт!
— Коді — ме?
Ме некодӧс ог тӧд.
— Да ме тайӧ, Степан.
— Кутшӧм Степан?
Некутшӧм Степанӧс ог тӧд!
Мунӧй!
— Да восьт!
— яра пӧдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Степан да кыліс, кыдзи повзьӧмӧн зилькнитісны да усины иганъяс.
— Тэ?
Тайӧ тэ!
— Цыпляков бӧрыньтчис Степанӧс аддзӧмӧн, и сійӧ киясын сись дрӧжжитіс...
Степан ньӧжйӧ пырис жырйӧ.
— Мый нӧ неласкӧвӧя встречайтан?
— курыда нюмъялӧмӧн, юаліс сійӧ.
— Гӧсьтлы абу рад?
— Тэ мыйла?..
Тэ мыйла локтін?
— няргис Цыпляков, юрас кутчысьӧмӧн.
— Тэнад душала локті, Матвей,
— сурӧвӧя шуис Степан.
— Тэнад душала.
Эм нӧшта тэнад душаыд?
— Нинӧм абу, нинӧм абу!..
— истерическӧя горӧдіс Цыпляков да, диван вылӧ уськӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
Степан зывӧктӧмӧн чукыртчис:
— Мый нӧ тэ бӧрдан, Матвей?
Ме муна.
— Да, да...
Мун, кора тэнӧ...
— шыбласис Цыпляков.
— Ставыс пӧгибнитіс, ачыд аддзан.
Корнаковӧс ӧшӧдісны...
Бондаренкоӧс замучитісны...
А ме Корнаковлы шулі, шулі: вын идзас чегӧ.
Мый дзебсясян?
Мун, мун гестапоӧ!
Висьтась!
Прӧститасны.
И тэныд, Степан, шуа, — бормочитіс сійӧ, — кыдзи друглы...
Сы вӧсна мый радейта тэнӧ...
Коді на дінӧ ачыс локтӧ аслас вӧляӧн да сувтӧ учёт вылӧ, сійӧс найӧ оз вӧрӧдны.
Ме сувті жӧ...
Партбилет гуалі, а ачым сувті... учёт вылӧ...
И тэ гуав, кора тэнӧ... пыр жӧ...
Спасайтчы, Степан!
— Энлы, энлы!
— Степан зывӧктӧмӧн тойыштіс сійӧс.
— А мыйла нӧ тэ партбилетсӧ гуалін?
Отрекитчин кӧ, сідзкӧ косявлы, косявлы сійӧс, сот...
Цыпляков лэдзис юрсӧ.
— А-а!
— лёкысь серӧктіс Степан.
— Видзӧдлӧй!
Да тэ и миянлы, и немечьяслы он эскы.
Он эскы, мый вермасны овны найӧ миян му вылын!
Сідзкӧ кодлы нӧ тэ эскан, Каин?
— А кодлы эскыны, кодлы эскыны?
— лявӧстіс Цыпляков.
— Миян армия отступайтӧ.
Кӧні сійӧ?
Дон сайын?
Немечьяс ӧшӧдалӧны.
А войтыр чӧв олӧ.
Но, ӧшӧдаласны ставнымӧс миянӧс, а пользаыс мый?
А ме овны кӧсъя!
— горӧдіс сійӧ да сапкысис Степан пельпомӧ, сылы чужӧмас пӧся лолалӧмӧн.
— Ме ӧд некодӧс эг выдайт, эг изменит... — шӧпкис сійӧ, Степанлысь синсӧ корсьӧмӧн.
— И служитны ме на ордын ог кут...
— Ме кӧсъя сӧмын, гӧгӧрво менӧ, ловйӧн кольны!
Ловйӧн кольны!
Виччысьны!
 Подлюка!
— Степан кучкис сылы кулакнас морӧсас.
Цыпляков уси диван вылӧ.
— Мый виччысьны?
А-а!
Виччысьны, кор миян бӧр воасны!
И сэки тэ перъян партбилет, сы вылысь градвыв няйтсӧ весалан да петан, миян пыдди, ӧшӧдӧмъяс пыдди, встречайтны Гӧрд Армияӧс?
Пӧръясян, подлюка!
Ми виселицаяс вылысь локтам, тэ йылысь войтырлы висьталам...
Сійӧ муніс, ас бӧрсяыс ӧдзӧсӧн ёна крапкӧмӧн, да сійӧ жӧ войнас вӧлі ылын нин посёлоксянь.
Кӧнкӧ водзын и сылы нин вӧлі лӧсьӧдӧма майтӧгалӧм гез, и сылы нин сувтӧдісны виселица.
Но мый нӧ!
Виселицаысь сійӧ эз пышъяв.
Но пельясас пыр кыліс Цыпляковлӧн шӧпкӧм: «Ӧшӧдаласны миянӧс пӧльзатӧг; а мыйӧ эскыныс?»
Сійӧ муніс истерзайтӧм Украинаса туйясӧд да трӧпаясӧд да аддзыліс: доддялісны немечьяс мужикъясӧс ярмоӧ да гӧрӧны на вылын.
А войтыр чӧв олӧ, сӧмын сьылісӧ зэлыда бергӧдлывлӧ.
Вӧтлӧны туй кузя сюрсъясӧн киссьӧм, мучитчӧм пленнӧйясӧс, — усялӧны кулӧмаяс, а ловъяяс кыссьӧны асланыс ёртъяс трупъяс кузя водзӧ, катарга вылӧ.
Бӧрдӧны полонянкаяс решёткаа вагонъясын, бӧрдӧны сідз, мый душа орласьӧ, — а мунӧны.
Чӧв олӧ войтыр.
Виселицаяс вылын качайтчӧны медбур йӧз...
Гашкӧ пӧльзатӧг?
Сійӧ муніс ӧні Донбердса степьясті.
Тайӧ вӧлі сійӧ кытш медся войвыв пельӧс.
Тані Украина паныдасьліс Рочмукӧд, граница оз вӧлі тыдав ни степнӧй ковыльясын, кодъяс ӧткодь серебристӧйӧсь ӧтар и мӧдар бокас, ни йӧзын...
Но сыӧдз, кыдзи бергӧдчыны рытыввылӧ, область кытшті, Степан, нюмъёвтӧмӧн, решитіс видлыны нӧшта ӧти тӧдса мортӧс.
Тані, ыджыд туйясысь бокын, сук да лӧнь логын дзебсис дед Панаслӧн пасека, и Степан, тайӧ крайясас волывлӧмӧн, обязательнӧ кежавліс татчӧ, медым сёйыштны душистӧй ма, валяйтчыштны чӧскыд дука турун вылын, кывлыны чӧв-лӧньсӧ, лолалыштны вӧрса дукъясӧн да шойччыштны, душаӧн и телӧӧн, тӧждысьӧмъясысь.
А ӧні колӧ вӧлі шойччыштны Степанлы — вӧччӧмысь вечнӧ полӧмысь, кузь пода туйысь.
Веськӧдны мыш.
Куйлыштны джуджыд енэж улын.
Думайтыштны аслас сомнениеяс да тревогаяс йылысь.
А гашкӧ, и не мӧвпавны на йылысь, прӧстӧ сёйыштны пасекаын зарни ма.
— Да эм-ӧ нин пасекаыс?
— сомневайтчис сійӧ, лог дорӧ нин матыстчиг.
Но пасека вӧлі.
И душистӧй турун вӧлі, куйліс юръясын.
И кыдзи пыр, юмола кыліс тані вӧрлӧн, нинпу дзоридзлӧн, мяталӧн да мыйлакӧ кваситӧм грушалӧн морӧс топӧдысь дук, кыдзи челядь дырйи, — али кажитчис тайӧ Степанлы?
А гӧгӧр дрӧжжитіс вӧсни, югыд чӧв-лӧнь, сӧмын мазіяс дзужгисны дружнӧя да деловитӧя.
И, кыдзи пыр, гӧсьтӧс казялӧмӧн, водзӧ котӧртіс пон, Серко, а сы бӧрся омӧль, еджыд, ичӧт дед Панас полотно дӧрӧма пельпом да лопаткаяс вылас кельыдлӧз дӧмасъясӧн.
— А!
Бур лун!
— горӧдіс сійӧ мазі дзузгӧм кодь вӧсни гӧлӧсӧн.
— Локтӧй!
Локтӧй!
Важӧн энӧ вӧлӧй миянын!
Ӧбижайтанныд!
И пуктіс гӧсьт водзӧ ма тыра тарелка да вӧрса ягӧд тыра пож.
— Татчӧ нӧшта тіян бутылка кольліс, — тэрыба содтіс сійӧ.
— Быдса бутылка чимпанскӧй.
Ті энӧ сомневайтчӧй, — быдса.
— А-а!
— шога нюмъёвтіс Степан.
— Но, бутылкасӧ вай!
Старик вайис чаркаяс да бутылка, вайигас сы вылысь соснас бус чышкаліг.
— Но, мед бӧр лоас миян бур олӧм, да став воинъяс бергӧдчасны гортӧ здоровӧйӧсь!
— шуис дед, Степан киысь быдса чарка осторожнӧя босьтіг.
Синъяссӧ куньӧмӧн юис, нюліс чарка да кызӧктіс.
— Ок, чӧскыд!
Найӧ юисны кыкӧн быдса бутылка, и дед Панас висьталіс Степанлы, мый таво гожӧм пуксис озыр, быдторйын урожайнӧй — и мазіын, и ягӧдын, а немечьяс татчӧ, пасекаӧ, нӧшта эз на волыны.
Ен видзӧ, да и туйсӧ оз тӧдны.
А Степан мӧвпаліс ассьыс.
— Вот мый, дед, — шуис сійӧ друг.
— Ме тані бумага гижа, тайӧ бутылкаас пуктам да гуалам.
— Сідз, сідз!.. — нинӧм гӧгӧрвотӧг, сӧгласитчис дед.
— А кор миян бӧр воасны, тэ налы тайӧ бутылкасӧ и сет.
— А!
Бур, бур...
«Да, гижны колӧ!
— думыштіс Степан, зепсьыс карандаш да тетрадь перйиг.
— Мед кӧть юӧр миян йӧзӧдз воас сы йылысь, кыдзи ми тані... кулім.
А то и следыс оз коль.
Цыпляковъяс миянлысь следсӧ чышкасны».
И сійӧ заводитіс гижны.
Сійӧ старайтчис гижны сдержаннӧя да коса, медым эз казявны сійӧ строкаясысь и сомнениеяслысь след, эз примитны эськӧ шог паника пыдди, эз качайтны эськӧ нюмъялӧмӧн юрпас сылӧн тревогаяс вылын.
Налы ставыс кажитчас тані мӧдногаӧн, кор найӧ бӧр воасны.
А сыын, мый найӧ бӧр воасны, ни ӧти минут эз сомневайтчы сійӧ.
«Гашкӧ, и лыяснымӧс миянлысь рӧвъясысь оз аддзыны, а воасны!» И сійӧ гижис налы стрӧга да сдержаннӧя, кыдзи воин воинъяслы, сы йылысь, кыдзи кулісны застенокъясын да виселицаяс вылын медбур йӧз, вӧрӧглы чужӧмас сьӧлалӧмӧн, кыдзи уялісны немечьяс водзын трусъяс, кыдзи выдавайтісны, проваливайтісны подполье изменникъяс да кыдзи чӧв оліс войтыр.
Ненавидитіс, но чӧв оліс.
И сійӧ письмӧлӧн быд строка вӧлі завещаниеӧн.
«И энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, — гижис сійӧ, — кора тіянӧс, энӧ вунӧдӧй сувтӧдны памятникъяс комсомолеч Василий Пчелинцевлы да шахтёр-старик Онисим Беспаловлы, и лӧнь ныв Клавдия Пряхиналы, и менам друглы, партия горкомса секретарь Алексей Тихонович Шульженколы, — найӧ кулісны, кыдзи геройяс.
И нӧшта кора ме тіянсянь, мед ті победаысь радлунын да строительнӧй делӧяслӧн суетаын энӧ вунӧдӧй карайтны изменникъясӧс — Михаил Филиковӧс, Никита Богатырёвӧс да ставнысӧ найӧс, кодъяс йылысь ме вылынджык гижи.
И локтас кӧ ті дорӧ партийнӧй билетӧн Матвей Цыпляков, — энӧ эскӧй сылӧн партбилетлы, сійӧс няйтӧн да миян вирӧн пачкайтӧма».
Колӧ вӧлі нӧшта содтыны, мӧвпыштіс Степан, и на йылысь, коді, асьсӧ жалиттӧг, сетліс приют сылы, подпольщиклы, да вердіс сійӧс, да ышлолаліс сы вылын, кор сійӧ унмовсьліс дженьыд да чуткӧй узьӧмӧн, а сідзжӧ на йылысь, коді пӧдлавліс сы водзын ӧдзӧссӧ, вӧтліс сійӧс аслас порог дорысь, грӧзитіс лэдзны понъясӧс.
Но ставсӧ он гиж.
Сійӧ думайтчис да содтіс: «Сёрнитны кӧ ме йылысь, то ме водзӧ пӧрта олӧмӧ ме вылӧ пуктӧм задание».
Сылы окота лоис друг содтыны нӧшта некымын кыв, пӧсьӧс, кыдзи клятва, мый оз пов сійӧ ни виселицаысь, ни смертьысь, мый эскӧ сійӧ миян победаӧ да рад сы вӧсна сетны олӧмсӧ...
Но сэк жӧ думыштіс, мый тайӧс гижны оз ков.
Тайӧс и сідз сы йылысь ставӧн тӧдӧны.
Сійӧ кырымасис, таргыштіс письмӧсӧ трубкаӧ да сюйис бутылкаӧ.
— Но, вот, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ. — Вечностьӧ послание.
Вай зыр, дед...
Найӧ гуалісны бутылкасӧ коймӧд улей улӧ, том нин пу дорӧ.
— Помнитан местасӧ, старик?
— А кыдза нӧ?
Меным тані став местаясыс тӧдсаӧсь...
Асылын, югдігӧн, Степан прӧститчис пасечниккӧд.
— Бур тэнад маыд, дед, — шуис сійӧ да мӧдӧдчис аслас ӧтка гибельлы воча, аслас виселицалы паныд.
Тайӧ войсӧ сійӧ решитіс коллявны сиктын, Ольховаткаын, аслас ылыс родственник дядька Савка ордын.
Савка, тэрыб, дзугсьӧм юрсиа, збой мужик, пыр гордитчис аслас знатнӧй родственникӧн.
И ӧні кор пемдігӧн воис сы ордӧ Степан, дядька Савка радліс, суетитчис да кутіс ачыс ваявны пызан вылӧ пачысь ставсӧ, быттьӧ воддзамоз почётнӧй гӧсьтӧн вӧлі сылы воӧм Степан.
Но найӧ и пуксьыны пызан сайӧ эз вевъявны, кыдзи стучитчытӧг воссис ӧдзӧс да хатаӧ пырис олӧма кузь мужик дзорман тошка да ёсь да тӧлка синъяса.
— Видза оланныд!
— шуис сійӧ, Степан вылӧ веськыда видзӧдіг.
Степан чеччис.
— Тайӧ коді?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ Савкалысь.
— Старӧста...
— шӧпнитіс сійӧ.
— Видза оланныд, Яценко ёрт!
— серӧктӧмӧн шуис старӧста да воськовтіс пызанлань.
Степан кельдӧдіс.
— Смела ті сикт кузя ветланныд!
Ме ӧшиньті аддзи, тӧді.
Но, нӧшта ӧтчыд видза оланныд, Яценко ёрт!
— и старӧста дзебис тешитчан нюмъёвтӧмсӧ вомгорулас.
«Со и ставыс!
— думышті Степан.
— Со и виселица.»
— Но сійӧ воддзамоз спокойнӧя, вӧрзьытӧг, сулаліс пызан дорын.
Старӧста грузнӧя лэччысис ӧбразъясувса лабич вылӧ, пуктіс пызан вылӧ сьӧд чуньяса ыджыд кисӧ, видзӧдліс Степан вылӧ.
— Пуксьӧй!
— шуис сійӧ, нюмъёвтӧмӧн.
— Мыйла сулавны?
Кокъясын правда абу.
Степан недыр мӧвпаліс да пуксис.
— Сідз, — шуис старӧста
— А ті менӧ энӧ тӧдӧй?
Степан видзӧдліс сы вылӧ.
«Кыськӧ аддзылі, дерт, — югнитіс паметяс.
— Тыдалӧ, раскулачитлі ме сійӧс...
Ог помнит».
— Да кысь нӧ!
— серӧктіс старӧста.
— Ми, мужикъяс, унаӧн, а ті — ӧтнаныд.
Кыдзи сюын шепъяс.
А ті весиг беседа мекӧд имейтлінныд, правда, опчествоын, — казьтыштіс сійӧ, — ӧткӧн эз удайтчыв.
Агитируйтінныд менӧ колхозӧ.
Квайт во менӧ агитируйтісны.
А ме квайт во эг пыр.
Абу сӧгласен ме — шуа — и ставыс сэн.
Сы вӧсна менӧ сэсянь Игнат Несогласнӧйӧн и шуӧны.
Савка збояпырысь серӧктыштіс.
Степан ӧні уськӧдіс тӧдвылас тайӧ мужиксӧ.
Биаиз.
— Абу сӧгласен ме!
— водзӧ висьталіс старӧста.
— Тайӧ сідз.
А сизимӧд во вылӧ ме ачым локті колхозӧ.
Мыйла вои?
Га?
— Но, агитируйтісны, сідзкӧ... — Степан кыпӧдыштліс пельпомъяссӧ.
— Э-эз!
— Игнат довкнитіс юрнас.
— Менӧ агитируйтны тӧлктӧм.
Убедитчи ме, сійӧн и вои.
Ачым убедитчи.
И сідз артышті, и тадзи вӧчи — артмӧ, колхозын выгоднӧджык.
И ме сӧгласитчи, локті.
Степан эз гӧгӧрво, кытчӧ вайӧдӧ ассьыс сёрнисӧ старӧста, да терпитны вермытӧма вӧрис лабич вылын.
«Кутасны сиктті нуӧдны — пышъя, нетшыштча.
Кияс кӧртавны ог сет».
— Ӧні немеч миянлы листокъяс шыблалӧ, — водзӧ сёрнитіс старӧста, — кӧсйӧ му сетны вечнӧй единоличнӧй пользованиеӧ.
Кыдзи чайтан, — читкыртчис, — сетас?
— Оз сет...
— вочавидзис Степан.
— Оз сет?
Гм... — Игнат нюмъёвтіс вомгорулас.
— И ме сідз думайта: оз сет!
Пӧръялас.
Аслас помещикъяслы сетас.
Но, а гашкӧ кодлысюрӧ и сетас, га?
Мода вылас?
Но, старательнӧй мужикъяслы...
Бара жӧ старӧстаяслы...
Сетас, а?
— Но, сэтшӧмлы, кыдзи тэ, сетас,
— вочавидзис Степан скӧрмӧмӧн.
— Усердиеысь.
— Сетас?
Ага!
— подхватитіс Игнат, вид вӧчӧмӧн, мый Степанлысь тонсӧ эз гӧгӧрво.
— И ме сідзи артала: сэтшӧмлы, кыдзи ме, сетас.
А ме ог босьт!
— Друг торжествующӧя горӧдіс сійӧ да клопнитіс кипыдӧснас пызанӧ.
— Ог босьт ме!
Га?
Степан шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ог босьт!
Тэ тайӧс гӧгӧрвоны верман?
Э, — сійӧ друг шеныштіс кинас, — кысь тэныд гӧгӧрвоны.
Тэ, ёрт, карса морт.
А ме — мужик.
Ме тайӧ муас вужъясӧн, душаӧн быдми.
Менам висьӧм тайӧ муыс.
— И став олӧмӧй менам сэн жӧ.
И менам батьяслӧн, и дедъяслӧн, и прадедъяслӧн.
Меным мутӧг оз позь!
А сӧмын, — виччысьтӧг успокоитчӧмӧн, помаліс сійӧ, — единоличнӧй му меным оз ков.
Абу выгоднӧ меным.
Оз лӧсяв.
Ылӧдлӧм.
И <ns>мачтабыс</ns> абу сійӧ.
Менам кӧзяйскӧй душалы колхозтӧг ӧні олӧм абу.
— Энлы!
— нинӧм гӧгӧрвотӧг, шуис Степан.
— Энлы, тэ сулавлы!
Тэ нӧ мый вӧсна сулалан?
— Ме колхоз вӧсна сулала!
— чорыда вочавидзис старӧста.
Но, сідзкӧ, и сӧветъяс вӧсна?
Миян власьт вӧсна?
Игнат друг лукавӧя читкыртчыліс, видзӧдліс Савка вылӧ, мигнитіс Степанлы да шуис, вомгорулас нюмъялӧмӧн:
— Но, абу кӧ му вылын мӧд власьт, коді сӧгласен колхозъяс вылӧ, миянысь, сӧветскӧйысь кындзи, — сідзкӧ и меным мӧд власьт абу.
Степан нюмъёвтіс да кокниа ышловзис.
— Тэ кыдз, — ньӧжйӧ юаліс, сылань копыртчӧмӧн, Игнат, — ачыд ассяньыд ветлан?
Спасайтчан?
Али уполномоченнӧй?
— Уполномоченнӧй,
— вочавидзис Степан, нюмъялӧмӧн.
— Тэнад бумагаясыд меным оз ковны!
— Игнат шеныштіс кинас.
— Тӧда тэнӧ.
Но, тэ кӧ миян власьтсянь уполномоченнӧй, верма тэныд висьтавны, а тэ передайт: колхоз миян, висьтав власьтлы, олӧ!
Кыдзи эськӧ сійӧс шуны?
Подпольнӧ олӧ.
Эм миян и председатель.
Воддзаыс.
Орденоносеч.
Замаскируйтӧма миянӧн.
И счетовод эм, небӧгъяс нуӧдӧ.
Небӧгъяссӧ верма петкӧдлыны тэныд.
И став колхознӧй эмбурсӧ дзебӧма.
Со кӧть родственникыдлысь юав.
Сідз, Савка?
— Сідз, сідз, истиннӧ!
— радостнӧя удивляйтчӧмӧн, подтвердитіс дядька Савка.
— Сюся вӧчӧма!
Государственнӧя.
— А немечьяс миян сиктысь ни ӧти тусь эз босьтны!
— горӧдіс Игнат.
— Мый асьныс грабитісны, сійӧ и эм.
А ми налы ни ӧти тусь эгӧ сетӧй.
А кыдзи?
Сы йылысь менам мышкӧй тӧдӧ.
— Сійӧ думайтчис, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Барабанитіс сьӧд чуньяснас пызанӧ.
Сылӧн дзор усъясӧн тупкӧм паръясыс нюмъёвтісны.
— Старӧста!
Немецкӧй старӧста ме пӧрысьӧ-нэмӧ...
Позор!
Старӧстаяс ставнас зверьяс да мироедъяс.
Кулакъяс.
И ме землякъяслы шулі: уважитӧй!
Менсьым пӧрысьлунӧс уважитӧй!
Менам челядь Гӧрд Армияын.
Эз сӧгласитчыны мекӧд мужикъяс, корисны.
— Став мирӧн корисны, — ышловзис Савка.
— Эз мирӧн,
— стрӧга поправитіс сійӧс Игнат.
— Колхозӧн корисны менӧ.
Тэнад, шуӧны, Игнат, душаыд пӧкӧритчытӧм, неправдакӧд абу сӧгласен.
Сулав став вӧсна.
И со — сулала.
Немечьяс меным горзӧны: кӧні нянь, старӧста?
А ме шуа: абу няньыс.
А мыйла сю киссьӧ, старӧста?
Нинӧмӧн идравныс!
А мыйла сёрӧмъяс сулалӧны, зэр улын сісьмӧны, старӧста?
Нинӧмӧн вартны!
Ми тэныд машина сетам, старӧста.
Йӧзыс, шуа, абу, кӧть виӧй!
Но и нӧйтӧны!
Нӧйтӧны старӧстаӧс лёкысь, а нянь век абу.
— Оз вермыны найӧ сылысь душасӧ пӧкӧритны, вот мый!
— сьӧлӧмсяньыс, синва сорӧн шуис Степанлы Савка.
— Мый душа!
— нюмъёвтіс Игнат.
— Мышкӧс менсьым, и сійӧс пӧкӧритны найӧ оз вермыны.
Пӧкӧритчытӧм менам мышкӧй!
— шуис сійӧ, веськӧдчӧмӧн.
— Нинӧм, терпитас.
— Аттьӧ тэныд, Игнат!
— волнуйтчӧмӧн шуис Степан, лабич вылысь кыпӧдчӧмӧн да кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— И прӧстит тэ менӧ, ради бога, прӧстит.
— Мыйысь нӧ прӧщайтныс?
— удивитчис Игнат.
— Лёктор ме тэ йылысь мӧвпалі...
И не ӧти тэ йылысь...
Но, вообще — прӧстит, а мыйысь — ме ачым тӧда.
— Но, ен прӧститас!
— нюмъёвтіс Игнат да ласкӧвӧя кутліс Степанӧс, кыдзи пиӧс.
Югдігӧн старӧста ачыс колльӧдіс подпольщикӧс сикт помӧдз.
Тані сулалыштісны неуна, куритчисны.
— Миян власьтлы кӧ, — ньӧжйӧ шуис Игнат, — либӧ партизанъяслы нянь колӧ, сет юӧртор — нянь сетам.
— Бур.
Аттьӧ.
— Не меным аттьӧ.
Няньыс абу менам.
Колхознӧй.
Расписка босьтам.
— Бур.
— Но, мун...
Степан нюжӧдіс сылы кисӧ,
Игнат босьтіс сійӧс да крепыда топӧдіс асласын.
— Нӧшта со мый юала тэнсьыд... — шӧпнитіс сійӧ.
Степанлы синмас видзӧдлӧмӧн.
— Висьтав — миян йӧз воасны?
Ог юав тэнсьыд, регыд-ӧ да кор, сійӧн мый тэ и ачыд он тӧд.
Юала сӧмын: воасны-ӧ?
Правда висьтав!
— и сійӧ сатшкысис сылӧн синъясӧ.
— Воасны!
— волнуйтчӧмӧн вочавидзис Степан.
— Воасны, Игнат, и регыд!
— Но вот!
— кокниа лолыштіс старӧста.
— А мышку менам выдержитас, эн сомневайтчы!
— и сійӧ серӧктіс, Степанлысь кисӧ медбӧръяысь топӧдлӧмӧн.
Степан муніс мувывса туйті, киссьысь ольховатскӧй сю пӧвстті, да туй чӧжыс гажаа видіс асьсӧ:
«Чиновник тэ!
Цыпляковлы эскин, а войтырын сомневайтчин, чернильнӧй тэнад душаыд?
Со сійӧ, войтырыс — непокорнӧй, могучӧй.
Бюрократ тэ, киссьӧм креслӧ!
Оз чӧв ов сійӧ, — звенитӧ!
Кыдзи кос пу, звенитӧ ненавистьӧн, бикиньысь тӧскуйтӧ.
А тэнӧ, бумажнӧй тэнад душа, истӧгӧн и сувтӧдісны.
Да эз, эз истӧгӧн!
Истӧг чиркнитіс и кусі.
Биаизйӧн.
Биаизйӧн должен тэ лоны, Степан Яценко, чӧртлӧн тэнад душа!
Мед тэысь бикиньяс лэбисны да паськаліс войтыр местьлӧн би».
Став та йылысь и висьталіс Степан Валялы, кор найӧ, медбӧрын, паныдасисны.
Найӧ сёрнитісны войбыд.
Валялӧн сідзкӧ вӧлі юӧръяс чукӧр Степанлы.
— Максимсянь воліс морт, — шуис сійӧ.
— Максимсянь?
— радліс сійӧ.
Максимӧс, кыдзи и сійӧс, вӧлі кольӧма обкомӧн подпольеын уджалӧм вылӧ.
— Но, мый Максим?
— Ловъя на!
— нюмъёвтіс Валя.
— Гырысь делӧяс сылӧн.
Некымын шахтёрскӧй отряд...
Куим комсомольскӧй...
— Вот кыдз!
— весиг завидуйтіс Степан.
— Тайӧ бур.
— Волісны Иван Петровичсянь...
— Но, но?
— Тӧлкӧн нинӧм эз висьтавны.
Тыдалӧ, меысь ӧпасайтчӧны.
Но явка сетісны.
Иван Петрович корӧ передайтны: сылӧн овмӧсын урожай <ns>сам-семь</ns>...
— А-а!
— нюмъёвтіс Степан,
— Иван Петрович пыр вӧлі агротехническӧй мужик.
Видзӧд, кыдзи решитчис!
— Но, тайӧ ставыс тэныд тӧдса йӧзсянь юӧръяс.
А эмӧсь и тӧдтӧмъяссянь.
Некодлы тӧдтӧмъяссянь.
Степан эз гӧгӧрво.
— Кыдзи сійӧ?
— Бельскын кодкӧ парашютнӧй вышка вылӧ гӧрд флаг лэптіс.
Быдса лун ӧшаліс.
Немечьяс полісны — минируйтӧма.
Тайӧ флаг йывсьыс сӧмын и сёрнитӧны гӧгӧр!
— Коді нӧ флагсӧ лэптіс?
— Некод оз тӧд!
Ме жӧ тэныд шуа: некодлы тӧдтӧм йӧз.
— Тайӧ тӧдтӧмъяссӧ колӧ аддзыны.
— Немечьяс корсьӧны жӧ...
— Но, немечьяс вермасны и не аддзыны, — серӧктіс Степан, — а миянлы ассьыным йӧзӧс не аддзыны — яндзим.
— Сэсся миян — миян карын — сідзкӧ событие, — водзӧ висьталіс Валя.
— Мый миян?
— юаліс Степан.
Сійӧ радейтіс ассьыс кар, гордитчис сыӧн да сы йылысь быд юӧр встречайтіс ревнивӧя.
— Немечьяс Главнӧй улича вылын быд лун сводка ӧшӧдӧны.
Войтыр лыддьӧ, коді эскӧ, коді оз, но ставлӧн — гажтӧмлун.
И вог кутіс быд лун немецкӧй сводка улын петны мӧд.
Гӧгӧрвоан?
Гижӧма челядь почеркӧн.
Школьнӧй тетрадь листок вылын.
Чернилаӧн.
И весиг, — нюмъёвтіс сійӧ, — кляксаясӧн...
— Мый нӧ сійӧ листокъясас?
— гӧгӧрвотӧг юаліс Степан.
— Опровержение!
Кутшӧмкӧ малыш быд лун, — гӧгӧрвоан, быд лун!
— опровергайтӧ Гитлерӧс.
«Энӧ эскӧй Гитлерлы!
Ставсӧ сӧбакаыд пӧръявлӧ.
Ме кывзі радио.
Миян эз сетны Сталинград.
Миян эз сетны Баку».
Немечьяс нетшкӧны тайӧ листокъяссӧ, корсьӧны мыжаӧс, а нинӧм вӧчны оз вермыны.
Малыш опровергайтӧ Гитлерӧс быд лун, и Гитлер сыкӧд справитчыны оз вермы!
Та йылысь став карыс сёрнитӧ.
— Коді нӧ сійӧ?
— волнуйтчӧмӧн юаліс Степан.
— Некод оз тӧд!
Гашкӧ, кодкӧ менам малышъясысь...
Степан дивуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, эз гӧгӧрво.
Сэсся гӧгӧрвоис, мый сійӧ сёрнитӧ аслас школьникъяс йылысь.
Сійӧ пыр вунӧдліс сылӧн педагогическӧй удж йылысь!
— Да, вермас лоны, кодкӧ тэнад детинкаясысь...
— шуис сійӧ, аслас вунӧдчӧмысь извиняйтчӧмӧн.
— И ме пыр думайта: коді?
— водзӧ висьталіс Валя, васӧд синъяснас дзирдалӧмӧн.
— Кодкӧ миян радиолюбительясысь.
Но сизимӧд классын став зон челядь увлекайтчӧны радиоӧн.
И ме ог тӧд — коді.
Мукӧд дырйиыс меным кажитчӧ, мый тайӧ — Миша...
А мукӧд дырйиыс, мый тайӧ — Серёжа...
Степан чӧла кывзіс сійӧс.
— Мыйтаӧн найӧ татшӧмъясыс!
— мӧвпалігтырйи сійӧ висьталіс водзӧ, — зонъяс, нывъяс, старикъяс, кодъяс кыпӧдчӧны ӧткӧн.
Асланыс сӧвесть приказ серти.
— Аддзам!
— пӧся шуис Степан.
— Ми кутам стрӧитны, Валя, миянлысь подполье, кыдзи стрӧитӧны порохӧвӧй пӧгреб — осторожнӧя да основательнӧя.
И сійӧ кутіс стрӧитны подполье, кыдзи порохӧвӧй пӧгреб.
Лоисны йитӧдъяс, отрядъяс, явкаяс, йӧз, йӧзлӧн цепочка, кодъяс тӧдісны сӧмын веськыдвывса да шуйгавывса суседсӧ.
Степан тӧдіс найӧс ставнысӧ, и му, коді кажитчис сылы миян войска мунӧм бӧрын кулӧмаӧн, пӧдтӧмаӧн, ӧні ловзис, овмӧдчис йӧзӧн, кодъяс дасьӧсь тышӧ.
Степан дорӧ тшӧкыда волісны связнӧйяс партизанъяссянь, подпольнӧй группаяссянь; волісны и Ыджыд Му вывсянь, — тшӧкыдджыка нывъяс.
— И ті онӧ полӧй, нывъяс?
— юавліс сійӧ, искренньӧя дивуйтчӧмӧн.
Ӧткымынъяс ӧбижайтчисны.
Мукӧдъяс задорнӧя вочавидзисны:
— А мыйысь повныс асланым му вылын?
Кутісны действуйтны Максимлӧн отрядъяс.
Ӧзйисны немецкӧй казармаяс, лэбзисны чой горув поездъяс.
Лӧнь войяс югдылісны тылын ичӧт, но чорыд битваяслӧн биӧн.
Немечьяс вочавидзисны виселицаясӧн.
Кӧнкӧ виччысис виселица и Степанӧс.
Сы йылысь тӧдісны нин.
Сійӧс корсисны.
Но сійӧ эз мӧвпав ӧні смерть йылысь.
Сійӧ бара чувствуйтіс асьсӧ аслас му вылын кӧзяинӧн.
Да, сійӧ тані вӧлі кӧзяинӧн, а эз бургомистръяс да гаулейтеръяс.
Сылы сетісны ассьыныс душаяссӧ йӧз, сылӧн приказъяслы кывзысисны, весиг и сійӧс тӧдтӧг.
И сійӧ чувствуйтіс ӧні асьсӧ, кыдзи и войдӧр, кӧзяинӧн, военачальникӧн, вожакӧн, а медся тшӧкыда — войтыр душалӧн приказчикӧн.
Душеприказчикӧн.
Сылы кулӧмаяс завещайтісны ненависть.
Сылы ловъяяс сетісны ассьыныс лачаяссӧ.
Виселицаяс вылын кынмӧм ёртъяс поручайтісны сылы мститны наысь.
Сылӧн вӧлі ӧні ыджыд «овмӧс», воддза дорысь ёна озырджык да сложнӧйджык, — став тайӧ овмӧссӧ колӧ вӧлі кутны паметьын, бумагалы нинӧм дӧверяйттӧг.
Сійӧ должен вӧлі помнитны нимъяс да адресъяс, датаяс да срокъяс, поступокъяс да планъяс, йӧзлысь чужӧмъяс да характеръяслысь свойствояс, опасность минутӧ быд мортлӧн синлысь выражение.
Сійӧ должен вӧлі тӧдны, кодлы позьӧ эскыны, кыдзи аслыд, кодлы — джынвыйӧ, а кодлы оз позь эскыны ньӧти.
Кодӧс колӧ ышӧдны, кодӧс видны, кодӧс обнадежитны, кодкӧд мечтайтыштны ӧтлаын, а кодӧс первой случай дырйи жӧ бырӧдны, кыдзи Иудаӧс.
Аслас ветлан туйяс вылын — а брӧдитіс сійӧ пыр, то ӧтнас, то Валякӧд — сылы паныдасьлісны сюрсъясӧн йӧз.
Случайнӧй кӧстеръяс дорын йӧз сёрнитӧны откровеннӧя.
Сійӧ кывзысис.
Старикъяс гажтӧмчисны оружиеысь.
Том зонъяс, кодъяс пышйисны невольничӧй пленысь, восьсӧн юасисны партизанъяс дорӧ туй.
Сійӧ видзӧдіс найӧс.
Ӧтияслы вочавидзис, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн:
— Да коді сійӧс тӧдӧ!
Ме кӧ эськӧ тӧді, то ачым эськӧ муні...
Мукӧдъясӧс нуӧдліс бокӧ, сетліс безобиднӧй адрестор — кузь цепочкалысь первой да прӧстӧй звено.
Сэсся сійӧ тӧдмавліс отрядъясын ассьыс крестникъясӧс.
— Но, кыдзи?
— юавліс сійӧ.
— Да нинӧм!
Воюйтам!
— бравӧя вочавидзисны хлопечьяс.
Партизанскӧй отрядын войяс вӧліны Степанлы шудӧн и шойччӧгӧн.
Тані сійӧ вӧлі ас йӧз ордын.
Тані, ичӧт сӧветскӧй му вылын, либӧ — кыдзи шахтёръяслӧн — весиг му улын, вунӧдӧм шахтаын, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокниа да вӧльнӧя.
Позьӧ вӧлі мышку веськӧдны.
Позьӧ вӧлі маска шыбитны.
Позьӧ вӧлі вӧльнӧя серӧктыны, шуны мортӧс дона нимӧн: ёрт!
Но пукавны дыр тані сылы вӧлі оз позь.
Сійӧс виччысис ойзысь, коньӧралысь му, — сытӧг сійӧ кольліс сиротаӧн.
— Гашкӧ, делӧ вылӧ менӧ босьтанныд?
— вӧзйысис сійӧ партизанскӧй отрядса командирлы.
— Мый нӧ тайӧ ме?
И пос эг взорвит, и граната эг шыбит.
Воасны миян йӧз, и ошйысьны нинӧмӧн.
— Мун, мун!
— добродушнӧя ворчитіс воча отрядса командир бурильщик Прохор.
— Мун, ассьыд делӧтӧ вӧч!
Тэтӧг тані справитчам.
Тэ ассьыд гранатаястӧ шыблав!
И сійӧ мунліс да шыблаліс ассьыс гранатаяс — листовкаяс, кодъясӧс ёсьтӧма зэв ыджыд, взрывчатӧй вынӧн — правдаӧн.
Найӧс лыддисны жаднӧя, кыдзи лолалӧны му улын — лихорадочнӧй глӧтокъясӧн.
Коді лыддис — висьтавліс суседъяслы, а коді лыддьыны эз вевъяв — висьтавліс ассьыс, мый йылысь аслыс мечтайтсис.
Кыдзи гранаталӧн осколокъяс, лэбзисны став му пасьта фактъяслӧн, лозунгъяслӧн, идеяяслӧн торъяс, но и найӧ поражайтісны закабалитӧм войтырлысь медся страшнӧй вӧрӧгӧс — эскытӧмӧс.
— Листовка йылысь кывлін?
Ага!
Сідзкӧ, ловъя миян правда, абу талялӧма!
Сідзкӧ, эмӧсь кӧнкӧ йӧз!
Сідзкӧ, эм налӧн кодкӧдкӧ йитӧд!
Сідзкӧ, и армия миян сулалӧ, жугӧдны позьтӧм, регыд локтас мездыны.
Ковмыліс, и Степанлы ветлӧдлігас лыддьывны ассьыс листовкаяс.
Сійӧ лыддис найӧс сідз, быттьӧ первойысь аддзис, — жаднӧя, кыдзи ставӧн.
Заборӧ клеитӧм листовка кыпӧдліс сыын вералысь выльысь содӧм.
И сійӧ корсис сэн строкаяс костысь, кодъясӧс гижӧма сыӧн жӧ, выль сылы тӧдтӧм фактъяс.
Смертьысь сійӧ эз пов.
Сійӧ и эз думайт сы йылысь ӧні, быттьӧ сійӧ и эз вӧв дзик, быттьӧ сійӧс йӧз, кыдзи и енмӧс, лӧсьӧдісны асьнысӧ повзьӧдлӧм вылӧ.
Сійӧ эз пов, мый сійӧс тӧдасны ыджыд туй вылын.
Дзор, тошка, омӧль паськӧма мужикын ӧні не тӧдны Степан Яценкоӧс.
Вермасны выдайтны?
Но, и мый нӧ!
Сідзкӧ омӧля подбирайтӧма вӧлі ас йӧзӧс, омӧля воспитайтӧма, мыжавны некодӧс.
Сійӧ ӧні гежӧда воліс аслас штабӧ, оліс ыджыд туй вылын, йӧз дорын, тачечникъяс да брӧдягаяс пӧвстын, виччысьтӧг воліс шахтаясӧ да посёлокъясӧ, сідзжӧ виччысьтӧг вошліс.
Мукӧд дырйиыс вернӧй йӧзлы сійӧ назначайтліс встречаяс туй вылын да свидание вылӧ пыр воліс ас кадӧ.
— А ми полицмейстерӧс виим!
— докладывайтіс сылы кудриа юрсиа том зон, коді вӧлі дзик Вася Пчелинцев кодь.
— Виинныд?
Но, молодечьяс, молодечьяс!
— Миянлы эськӧ ӧні, дядя Степан, — восторгысь пӧдӧмӧн, висьтавліс зон, — миянлы эськӧ партизанъяскӧд йитчыны.
Сэтшӧм налёт позьӧ вӧчны!..
— Тайӧс думыштны колӧ, — вочавидзліс, банбоксӧ гыжъялӧмӧн, Степан.
— Сідзкӧ полицмейстерӧс виинныд?
— Виим.
Наповал.
— Бур. Бур.
Ӧні, Василёк, тэныд ковмас мунны служитны полицияӧ.
— Меным?
— кельдӧдліс зон да шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс.
— Ті шутитанныд?
— Ог, Василёк, ог шутит.
Серьёзнӧ, — вочавидзліс сійӧ да нежнӧя видзӧдіс зон вылӧ.
— Да ӧд, менӧ... Менӧ жӧ ставӧн виасны.
Менӧ и бать проклянитас!
— А тайӧс терпитны ковмас.
— А миян йӧз воасны, мый ме налы висьтала?
— муртса не бӧрдӧмӧн шуліс юноша.
— Ставӧн партизанъяс, а ме — полицейскӧй...
— А тайӧс ме ас вылӧ босьта.
— Да ӧд, дядя Степан...
— шӧпкӧмӧн водзӧ нуӧдіс Вася, — виасны ӧд!
— А кулӧмыд, Вася, абу.
Сійӧс лӧсьӧдісны.
Эм капут полысьяслы да кувлытӧмлун геройяслы, шӧрыс абу.
— Сійӧ кутліс пельпомъясӧдыс Васяӧс да матыстліс ас дінас.
— Жаль тэ меным, Василей!
— ньӧжйӧ шуліс Степан юношалы,
— жаль!
А мунны полицияӧ колӧ, водзӧ некодлы.
Тэ десятилетка помалін, немецкӧй кыв неуна тӧдан.
Колӧ мунны.
Колӧ!
И Василёк муніс служитны полицияӧ.
Ӧні Степанлӧн быдлаын вӧліны ас йӧз; найӧ юӧртлісны сылы немецкӧй планъяс йылысь, мездылісны подпольщикъясӧс, отсалісны партизанъяслы.
Олӧма слесарь докладывайтіс Степанлы депо йылысь.
Пукалісны сэн жӧ, туй дорын, посёлокысь бокын.
— Немец лэдзис уджӧ депо!
— шогсьӧмӧн ышлолаліс слесарь.
— Со ӧд кыдз!
— Да... неудачнӧ тайӧ...
— Ӧні мастеръясӧс корсьӧ.
Паровозъяс воисны, быдса шойна.
А мастеръяс абуӧсь.
— Да...
— Но, миян мастеръяс оз мунны.
Ме налы сідзи и шуим, и томъяслы и старикъяслы: кутшӧмкӧ сука кӧ мунас уджавны депоӧ, то проклянитам жалиттӧг!
— И оз мунны?
— Оз мунны!
— радостнӧ-удивлённӧя подхватывайтіс слесарь.
— Видзӧд жӧ, а?
Ни ӧти морт!
— Бур.
Зэв бур, — Степан гыжъяліс банбоксӧ.
— А тэ, Антон Петрович, мунан!
— Ме?
— шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс слесарь.
— Ог, мыйла нӧ?
Ӧбижайтанныд...
И ме ог мун...
— Мунан!
Уджавны кутан.
И паровозъяс босьтчан ремонтируйтны.
А гӧтӧвӧйяссӧ кутан калечитны.
— Гӧгӧрвоа...
— бледӧдӧмӧн вочавидзліс слесарь.
— Гӧгӧрвоа ме.
Тэнад воля, Степан ёрт, муна.
Виасны менӧ мастеръяс тайӧ делӧсьыс, а муна.
Гӧгӧрвоа.
И некод йӧзысь, кодъясӧн веськӧдліс Степан, эз юав ни сылысь, ни ассьыс, кутшӧм право серти распоряжайтчӧ наӧн тайӧ тошка, брӧдяга кодь мортыс.
Найӧ тӧдісны, коді сулалӧ сы сайын.
Рӧдина?
Оз, рӧдина сулаліс став сайын.
Но сӧмын сы сайын сулаліс партия.
Партия сетіс сылы власьт найӧ душа вылын.
Йӧзлы Степанӧс представляйтӧмӧн, подпольнӧй сходкаса председатель висьталіс:
«Тайӧ мортыс воис миян дінӧ партиясянь»,
— и ставӧн кыпӧдлісны синъяссӧ Степан вылӧ.
Тайӧ мортыс локтіс на дінӧ партиясянь, сідзкӧ — Сталинсянь.
Сійӧ кыдзи Сталинлӧн посланец муніс тайӧ кыпӧдӧм, лӧгӧн тырӧм му кузяыс, — сылы эскисны.
— Кытчӧ тэ ӧні мунан, Степан?
— Тарас юаліс пиыслысь.
Кӧстер кусі, сӧмын ӧти гӧлӧвня пыр ломаліс, тупкысис лӧзоват пӧимӧн да, кыдзи синмӧн, видзӧдіс пӧимысь.
Ва плащӧ гартчӧмӧн да йӧжгыльтчӧмӧн, узис Петр Петрович.
Парикмахер бергаліс узигас да ружтіс.
— Муна Валялы паныд, — вочавидзис Степан, и сійӧ чужӧм вылын, кыдзи и пыр, кор сійӧ мӧвпаліс гӧтыр йывсьыс, лоис пӧсь, гажа нюмъёвтӧм.
Сійӧ торйӧдчис Валякӧд сизим лун сайын сэні, дзик фронт линия дорын.
«Но, мун!»
— шуис сійӧ прӧстӧ.
Ӧні найӧ век тадзи прӧщайтчисны.
Сӧмын тайӧ кык кывйыс сы бӧрся, коді муніс, — и тайӧ кывъясас вӧлі ставыс.
Му вылӧ лэччысьӧмӧн, Степан видзӧдіс, кыдзи кыссис Валя колючӧй кустарникті.
Со сэні, тайӧ вӧр ді саяс, — Ыджыд Му, миян йӧз.
Сійӧ следитіс гӧтырыслӧн пемыд силуэт бӧрся тревогаӧн да... завидьтӧмӧн.
Прӧйдитас ӧні сійӧ кустарниксӧ, сэсся шор, бара кустъяс, и... миян йӧз.
Сійӧ уськӧдчас на дінӧ...
Алӧй кодзувъяс шапка вылын...
Кӧть эськӧ ӧтчыд аддзывны!
Но сійӧ тӧдӧ: сылы оз позь.
Тайӧ дезертирство лоӧ.
И сійӧ нин абу лӧсьыд, мый муніс колльӧдны Валяӧс тайӧ кустъяс дорӧдзыс.
Сылӧн местаыс абу тані.
Сылӧн местаыс сэні, шогӧн да скӧрӧн тырӧм му вылын, фронтбердса сиктъясын.
— Но, пиук, — шуис Тарас, — мый водзӧ лоӧ?
— Водзӧ?
— серӧктіс Степан.
— Водзӧ миян локтасны.
Регыд.
Но Тарас друг скӧрмис сы вылӧ.
— Ме тэнӧ эг та йылысь юав!
Тайӧс ме и тэтӧг тӧда!
И тэ менӧ эн велӧд!
— горӧдіс сійӧ.
— Тэ нӧшта том менӧ вераӧ велӧдны.
Ме тэнӧ ачым велӧдыштны верма, кыдзи ассьыд душатӧ чистӧя видзны.
Ме тэнсьыд мӧдтор йылысь юала.
Мыйӧн ми ассьыным йӧзӧс встретитам?
— Кыдзи мыйӧн?
— Найӧ ми дорӧ вир пыр локтӧны.
А ми мыйӧн петам?
Степанлӧн друг радысла топаліс горшыс.
«Кутшӧм менам бать!
Кутшӧм старик!» Сійӧ любовнӧй гордостьӧн видзӧдіс батьыс вылӧ да чувствуйтіс асьсӧ сылӧн пиӧн, да кыліс, кыдзи пыдіын тайӧ му вылас шумитӧны сійӧ рӧдлӧн вужъясыс.
— Бур рӧдысь ми тэкӧд, батьӧ!
— гажаа серӧктіс сійӧ.
— Казацкӧйысь!
Старик дивуйтчӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Ми абу казацкӧйысь, кытысь тэ босьтін?
Абу казацкӧйысь — рабочӧйысь.
И прадедыд тэнад рабочӧй вӧлі, и дедыд, и дядьясыд.
Миян став фамилия рабочӧй.
Но Степан гажапырысь кутліс сійӧс пельпомӧдыс:
— Казацкӧйысь, казацкӧйысь!
Тэ эн вензьы, бать!
— сійӧ копыртчис дзик матӧдз сы дорӧ да шуис серьёзнӧя нин:
— Ме висьтала тэныд, мый вӧчны, бать.
Гортӧ мун!
Туй кузяыс менам адресъяс кузя пыралан, нуан поручениеяс.
А воан гортӧ — копыртчыв мамлы, окав Лёнькаӧс, а Настялы висьтав, мый прикажиті ме тэнӧ нуӧдны вернӧй йӧз дорӧ.
Настя нуӧдас.
— Настя?
— скӧра горӧдіс старик.
— Да, Настя!
— нюмъёвтіс Степан.
Тарас шыльӧдіс усъяссӧ.
— Бур!
— шуис сійӧ.
— Сӧмын первой ме сійӧс нӧйтышта.
Позьӧ?
А сэсся нин, ладнӧ, шуа: нуӧд, мися, менӧ, старикӧс, кытчӧ колӧ, Настя!
8
Настя дорӧ, кашкӧмӧн, котӧртіс сылӧн школьнӧй пӧдруга Зинаида.
— Ой, Настя!
— горӧдіс сійӧ порог вывсянь.
— Павлик воис!
Настя друг чувствуйтіс, кыдзи сьӧлӧмыс сылӧн ори да гӧгыльтчис... гӧгыльтчис...
Но сійӧ весиг места вывсьыс эз чеччы да юаліс спокойнӧя, пӧшти равнодушнӧя:
— Павлик?
Кӧні нӧ сійӧ?
Пӧдругаыс видзӧдіс сы вылӧ жаднӧй да откровеннӧй любопытствоӧн.
— Ой, Настька!
— тшӧкыда горӧдліс сійӧ.
Настялӧн равнодушие сійӧс шӧйӧвоштіс да весиг ӧбӧдитіс мыйлакӧ.
— Ох, бесчувственнӧй тэ, Настька!
— шуис сійӧ, паръяссӧ топӧдӧмӧн.
— Тэнӧ некод оз кут радейтны.
Ме Павликӧс ывла вылын встретиті
— содтіс сійӧ нарошнӧ небрежнӧя.
— Верми и не встретитны.
Кутшӧм ӧд!
— Но сійӧ эз выдержит тонсӧ да горӧдіс восторгӧн:
— Ой, Настька!
Сійӧ тэныд записка мӧдӧдіс.
— Вай.
Сійӧ босьтіс запискасӧ да чувствуйтіс, мый банбокъясыс сылӧн сотчӧны.
«Настя!
Кута виччысьны тэнӧ вит часын школа дорын.
Тэ ачыд тӧдан кӧні.
Павел».
— Кутшӧм сійӧ... лои?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ.
— Ой, Настя, ставнас сьӧд!
Страшнӧй...
Настя кӧсйис представитны аслыс страшнӧй Павликӧс да эз вермы.
Сійӧ усьлі тӧдвылас сылы лӧз синъяса, шыльыд зонмӧн став чужӧм пасьтаыс румянецӧн.
Тайӧ нежнӧй, девичӧй румянецсьыс да, — дасӧд «Б» класс мнение серти, — поэзия дінӧ мужичӧйяслы постыднӧй страстьысь детинкаяс нимтісны сійӧс «барышняӧн».
Сійӧс некод эз шулы Павелӧн, ставӧн Павликӧн, — и гортсаясыс, и ёртъясыс, и велӧдысьяс.
Вӧлі дас минуттӧм вит час, кор сійӧ матысмис школа дорӧ.
Павлик эз на вӧв.
Настя аддзис аслас класслысь ӧшиньяс да жугалӧм стеклӧ пыр видзӧдліс сэтчӧ.
Сы вылӧ ӧвтыштіс тыртӧм, эновтӧм зданиелӧн кӧдзыдӧн да уль дукӧн.
Стен дорын сьӧд чукӧрӧн сулалісны жугӧдлӧм партаяс.
И сылӧн партаыс сэні.
Сылӧн и Павликлӧн.
Налӧн паруснӧй пыжыс, кодӧн кывтісны найӧ ӧтлаын олӧмӧ.
Тайӧ вӧлі Павлик кывбуръясын.
Парусӧн сійӧ шуис мечта.
Настя дыр сулаліс ӧшинь дорын.
Вӧлі шог да гажтӧм, кыдзи пыр овлӧ рӧднӧй керка развалинаяс дорын, кӧні тэ олін ассьыд олӧмтӧ, — ыджыдӧс либӧ ичӧтӧс, дзик ӧткодь.
Медбӧрын сійӧ вешйис ӧшинь дорысь да мӧдӧдчис школа фасад пӧлӧн.
Параднӧй ӧдзӧс дорын сулаліс школьнӧй музейысь скелет да петкӧдліс Настялы пиньяссӧ.
«Коді нӧ сійӧс кыскис татчӧ?
— удивитчис Настя.
— Тыдалӧ, немечьяс...
Мыйла?» Сійӧ мӧдӧдчис школьнӧй сад забор пӧлӧн.
Пуяс сулалісны кушӧсь, сьӧдӧсь, бӧрддзӧмӧн, кыдзи дӧваяс.
Васӧд арся тӧв качайтіс найӧс.
Дзуртӧмӧн, найӧ ньӧжйӧ пӧлӧстчисны бокӧдз да усины.
Со ӧти уси, со мӧд...
Настя повзьӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг, видзӧдліс забор пыр да аддзис: немецкӧй салдатъяс, курткаяссӧ пӧрччӧмӧн, кералісны школьнӧй сад.
— Настя!
— друг кыліс сійӧ мышку сайсьыс ньӧжйӧ горӧдӧм.
Сійӧ бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс Павлик да нюжӧдіс кияссӧ.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ да шатовтчис.
Енмӧй тэ менам, мый найӧ сыкӧд вӧчисны!
Павлик вӧлі омӧль, сьӧд, киссьӧм паськӧма.
Кӧні нӧ тэнад лӧз, гажа синъясыд, Павлик?
— муртса эз горӧд сійӧ.
Сыысь кыліс пӧсь да курыд махорка дук.
Павлик восхищайтчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Со тэ кутшӧм лоин!
— шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ да почтительнӧя лэдзис кияссӧ.
— А тэ... со тэ кутшӧм!
Павлик сӧмын ӧні казяліс сійӧ синъясысь ужас да лэдзис юрсӧ.
— Кутшӧм?
— юаліс сійӧ, муӧ видзӧдӧмӧн.
— Страшнӧй?
— Да-а...
Страшнӧй.
Ставнад сьӧд.
Сійӧ серӧктіс друг да курыда.
— Сійӧ бур, мый страшнӧй, — нюмъялӧмӧн шуис Настя да пуктіс сылы кияссӧ пельпомъяс вылас.
— Страшнӧй, сідзкӧ честнӧй.
— Да!
— пӧся вочавидзис Павлик да жаднӧя босьтіс сылысь кияссӧ.
— Ме тэ водзын сӧстӧм да честнӧй, Настя.
— А став водзын?
— осторожнӧя юаліс сійӧ.
— И став водзын.
Сійӧ радлӧмӧн серӧктіс.
— А ме?
Страшнӧй ме?
— Тэ?
— восхищайтчӧмӧн горӧдіс Павлик.
— Тэ лоин ыджыд...
Мича...
— Но ме сідзжӧ... честнӧй,
— шӧпнитіс сійӧ синъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Став водзын?
— И тэ водзын сідзжӧ.
Павлик ньӧжйӧ, благодарнӧя топӧдіс сылысь кисӧ асласын.
Ӧні найӧ сулалісны чӧла, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
Сьӧкыда ружтыштӧмӧн уси пу садйын.
— Мый тайӧ?
— дрӧгнитіс Павлик.
— Немечьяс сад кералӧны...
— вочавидзис Настя.
Сылӧн чужӧмыс друг гӧрдӧдіс.
Сійӧ сідзжӧ гӧрдӧдіс.
— Миянлысь сад?
— шӧпнитіс сійӧ.
— Помнитан?
— Помнита,
— муртса кывмӧн вочавидзис Настя.
Сійӧ эз кыв вочакыв, а чувствуйтіс сійӧс паръяснас, кыдзи сійӧ первой да дзик ӧти окасьӧмсӧ садйын.
— Сэні нӧшта пу вӧлі...
— пӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Помнитан?
— Помнита.
— Ме пуртӧн гижи сэтчӧ шыпасъяс: П. да Н.
— И сьӧлӧм.
— Помнитан?
— Помнита.
Бара дзижгис пила, лёкысь, яра.
— Со ӧні найӧ сійӧ сьӧлӧм кузяыс... пилитӧны...
— нервнӧя шуис Павлик.
— Чӧрт!
Ог вермы ме тайӧ звуксӧ кывзыны!
Мунам, Настя!
Найӧ мунісны водзӧ забор пӧлӧн да сувтісны нин пу улын ыджыд из дорын.
Тайӧ вӧлі найӧ важ встречаяслӧн места, 8-ӧд классянь.
Настя пуксис из вылӧ.
Павлик лэччысис сы дорӧ, косьмӧм турун вылӧ.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Муртса, быттьӧ гут шы, кыліс татчӧдз пилалӧн сьылӧм.
Настя видзӧдіс веськыда ас водзас тыртӧм места вылӧ.
Сійӧ пыр кӧсйис юавны, кӧні вӧлі Павлик, мый вӧчис, но мыйкӧ мешайтіс сылы юавны, сійӧ и эз тӧд — мый.
— Но, а кӧні миян йӧз?..
Ставнас дасӧд «Б»?
— юаліс Павлик.
— Коді кӧні...
— Да...
Разалісны, торъялісны.
Кӧні Фёдор?
Помнитан, сійӧ пыр мечтайтіс конструкторӧн лоны?
Изобретитны вечнӧй двигатель.
Тешкодь Фёдор!
— Сійӧ армияын.
Юӧръяс сысянь абу.
Гашкӧ, и виӧма.
— Шуда!
— Мый виӧма — шуда?
— серӧктіс Настя.
— Абу, мый сійӧ сэні, — шуда.
А кӧть и виӧма, век шудаджык миянысь.
Ми всё ровно кулам...
Сгинитам, кыдзи лёк турун...
Настя нинӧм эз вочавидз.
— Но, а пӧдругаясыд тэнад кӧнӧсь?
Маруся?
— Тюрьмаын...
— Галя?
— Германияын..
— Лиза?
— Ӧні сійӧ Луиза.
— Немечьяслы вузасис?
— серӧктіс Павлик.
— Эз.
Ӧні сійӧ итальянечьяскӧд.
Шуӧ, немечьяс — порсьяс, а найӧ — ничево...
— Стерва!
Ӧні кӧнкӧ матын кылісны черъяс да шумӧн уси пу.
Забор кутіс дрӧжжитны.
На вылӧ киссисны васӧд коръяс да чагъяс.
— Кералӧны!
Кералӧны!
— нервнӧя шуис Павлик.
— Миянлысь став поколение кералӧны вуж выйӧныс...
— Оз вермыны керавны — ньӧжйӧ шуис Настя.
— Вермас лоны, — сійӧ скӧра лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но калечитасны — ставсӧ, — сійӧ чеччис да пыркнитіс брюки вывсьыс коръяс.
— Мунам, ветлӧдлыштам?
Найӧ мӧдӧдчисны тыртӧм местаті.
— Тэ, Павлик, курыд лоин... лёк...
— шуис сійӧ тревожнӧя да друг юаліс воськовсӧ ньӧжмӧдӧмӧн:
— Кӧні нӧ тэ вӧлін, Павлик, мый вӧчин?
Сійӧ нюмъёвтіс да сувтіс.
— Тайӧ кузь висьт, Настенька, — шуис сійӧ, юрнас качайтӧмӧн.
— И ме тэныд сійӧс висьтавлі унаысь-унаысь...
— Меным?
— удивитчис Настя.
— Да.
Думӧн, — серӧктіс Павлик.
— Локті татчӧ и туй чӧж висьтавлі, висьтавлі тэныд...
А вои — и ог тӧд, мыйсянь заводитны.
— Газетын заметкасянь, — ньӧжйӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, шуис Настя.
Павлик дрӧгнитіс.
— Тэ лыддин?
— Да.
— И проклянитін?
— Эг.
Жалиті...
Сійӧ страдайтӧмӧн читкыртіс челядь синкымъяссӧ.
— Сійӧ оз ков.
Сійӧ мыйла?
Оз ков вӧлі жалитны.
Тайӧ меным ӧбиднӧ.
Колӧ вӧлі гӧгӧрвоны.
— А кыдзи нӧ сійӧс гӧгӧрвоны?
— шуис Настя муртса кывмӧн.
— Ме зіли...
— Гӧгӧрвоан?
— пӧся шуис сійӧ да кватитіс сылысь кисӧ.
— Гӧгӧрвоан, ставыс артмис, кыдзи лёк вӧтын... толчокъясӧн...
Вот вӧліны миян йӧз...
вот найӧ абуӧсь...
и вот — немечьяс...
Ме шӧйӧвоши...
Ме нинӧм эг вевъяв думыштны.
Мый вӧчны аскӧд, кыдзи овны?
И друг — повестка...
Сэтшӧм виччысьтӧг...
Корӧны найӧ газет редакцияӧ.
Но мыйла менӧ?
Сэсся ме тӧдмалі сотрудникъяслысь, мый корисны ставнысӧ, коді уджавліс «<rus>Большевистская правда</rus>»-ын.
Но ӧд сэні ме эг уджав...
Ме сӧмын печатайтлі сэні гежӧдика кывбуръяс.
Помнитан?
Сійӧ довкнитіс юрнас да гӧрдӧдіс.
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас школа да парус йылысь кывбуръяс.
Найӧс вӧлі сиӧма сылы.
Газетын сідз и сулаліс:
«Посвящайтсьӧ Н.»
Сӧмын ӧти шыпас, но дасӧд «Б»-ын ставӧн тӧдісны пыр жӧ.
Настя скӧрмис Павлик вылӧ.
Найӧ эз сёрнитны сэки куим лун.
— Тайӧ Иверский, чотысь чӧрт, менӧ путайтіс!
— водзӧ висьталіс Павлик.
— Бездарнӧй поэт...
Гӧгӧрвоан, сэтшӧм бездарнӧй сволочь!
А немечьяс ордын сійӧ лои редакцияса главнӧй фигураӧн.
Сійӧ и путайтіс миянӧс ставнымӧс.
Сійӧ и списоксӧ составитіс.
Но, вот.
Мый вӧлі вӧчны мем?
Мый вӧлі вӧчны?
Сійӧ умоляйтӧмӧн видзӧдліс Настя вылӧ.
Настя чӧв оліс.
— Да...
— шуис Павлик задумчивӧя.
— Оз ков вӧлі мунны.
Прӧстӧ не мунны Но, гӧгӧрвоан, ме сэтшӧма шӧйӧвоши...
И мам, — сійӧ курыда нюмъёвтіс, — мам ӧшйис меӧ, бӧрдӧ: мун и мун, виасны!
Но и... ме муні.
Муні, медым ӧткажитчыны, гӧгӧрвоӧдны, мый тані ӧшыбка мый ме абу газетнӧй работник...
Но менӧ и кывзыны некод эз кӧсйы.
Редакцияын пукаліс гестапоысь офицер.
Ставӧн ветлісны кок чунь йылын.
Иверский сюйис меным заметка да шуис:
«Обработайтӧй!»
Но, ме и... обработайті.
Безобиднӧй заметка, пустӧй...
Вит страка...
И кырымавны сэтшӧмъяссӧ абу примитӧма, а Иверский босьтіс да нарошнӧ кырымаліс менсьым нимӧс да фамилиясӧ ставнас.
Кор ме аддзи тайӧс газетысь, — шуис сійӧ, паръяссӧ курччалӧмӧн, — ме пыр жӧ думышті тэ йылысь, Настя...
Павлик лэдзис юрсӧ, синва кутны зільӧмӧн.
Настя чӧв оліс.
— Тадз менӧ клеймитісны, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— И Иверский шуис меным, мый ӧні ме должен гижны кывбур — миян карӧ немечьясӧн воӧм вылӧ ода.
Ме вочавидзи, мый ог куж гижны одаяс.
Сійӧ вочавидзис: «Видлӧй!» Ме шуи, мый ӧдйӧ вообще ог куж гижны.
Сійӧ сетіс меным куим лун срок да лэдзис гортӧ.
И вот ме коли ӧтнам... гортын...
Ме шыбласи сійӧ лунъясӧ, Настя, шыбласи сідз, мый передайтны тэныд сійӧс ог вермы.
Бумагаӧ ме эг и кутчысьлы.
Ме тӧді, мый сэтшӧм кывбуръяс ме гижны ог вермы.
Со ме ставнам тэ водзын, Настя, — шуис сійӧ, аслас висьталігӧн сылы чужӧмас первойысь видзӧдлӧмӧн.
— Ме ставсӧ висьтала, мый вӧлі, кӧть и шог тайӧ меным...
Заметка, нӧшта ӧти заметка ме, гашкӧ, эськӧ и гижи... но кывбуръяс! кывбуръяс!
Найӧ ӧд сьӧлӧмӧн гижсьӧны, тэ тӧдан.
— Но?
— ньӧжйӧ юаліс Настя.
— И сэки ме решитчи пышйыны.
Пышйыны карысь.
И пышйи.
— Ме тӧда...
а то ме эськӧ эг лок...
— Да?
— нюмъёвтіс сійӧ.
— Ме сідзи и мӧвпалі...
— Тэнӧ корсисны...
— Да...
Мам висьталіс меным...
Но вот.
Ме решиті писькӧдчыны миян йӧз дінӧ.
Но Дон дорын менӧ кутісны немечьяс, нӧйтісны да шыбитісны вагонӧ.
А сэсся нуисны.
Кытчӧ — эг тӧд ме.
Гашкӧ, лагерьясӧ.
Гашкӧ, Германияӧ.
Сӧмын ылын Днепр сайын ме пышйи эшелонысь да коли ӧтнам йӧз муын...
Сійӧ нуӧдіс кинас плештіыс.
Настя чӧв оліс.
— Меным тӧдтӧм местаяс!
— водзӧ висьталіс Павлик.
— Сэні важӧн нин и войнаыс абу.
И немечьяс каръясын, кыдзи гортаныс.
Киевын уличаяс кузя кадетъяс котралӧны.
Войтырӧс замучитӧма, забитӧма.
Ме муні став тайӧ пыр, кыдзи вой пыр, да мӧвпалі:
а меным кытчӧ мунны, мый вӧчны?
Коді ме сэтшӧмыс, Павел Бажанов?
— Кыдзи коді сэтшӧмыс?
— шуис Настя.
— Тэ — комсомолеч.
— Да?
— нюмъёвтіс сійӧ да шога качнитіс юрнас.
— Тайӧ нӧшта абу тӧдса...
Настя дивуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— А тэ мӧвпавлін коркӧ, Настя, мыйла, мыйла тэ, ме, миян ребята дасӧд «Б»-ысь — комсомолечьяс?
Думайтлін?
И ме — эг.
А сэки думайтчи.
И ёна.
— Ог гӧгӧрво ме...
— мучительнӧя ышловзис Настя.
— А тэ юав асьтӧ:
«Мыйла ме комсомолка?»
Ӧд и тэ, и ме, и ставӧн сідз прӧстӧ пырим комсомолӧ, мучениеястӧг, корсьысьӧмъястӧг, бӧрйысьтӧг, а унаӧн — и думайттӧг.
— А колӧ... мучитчыны?
— Колӧ!
— убеждённӧя шуис сійӧ.
— Морт прӧйдитӧ мучитчӧм пыр, кыдзи сталь би пыр, и сэки лоӧ мортӧн.
А ми первой ӧшӧдім гӧрд галстукъяс, сэсся комсомольскӧй значокъяс.
Зэв прӧстӧ.
И кутім мечтайтны олӧм йылысь.
И сэтшӧма ми сы йылысь пӧтӧса мечтайтім, мый весиг тӧдвылӧ уськӧдны яндзим.
А сэні, — грубӧя торкис сійӧ ачыс асьсӧ, — сэні кӧин олӧм лои ме водзын.
А ме ӧтнам.
Некод абу.
Гӧгӧрвоан?
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа...
— шӧпнитіс Настя.
— Ми ставӧн колим ӧтнаным, быдӧн асланым сӧвестькӧд ӧткӧн.
И быдӧн ачыс аслыс должен вӧлі олӧмын ассьыс туй бӧрйыны.
— Быдӧн мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ ассьыс олӧмсӧ спаситны, а колӧ эськӧ мӧвпавны, кыдзи спаситны душа, — шуис Настя.
— Мый?
— Тайӧ менам бать тадзи шуӧ.
— Душа!
— серӧктіс сійӧ.
— Миян дасӧд «Б»-ын сы йылысь и эз казьтыштлыны.
Ме и эг тӧдлы, эм-ӧ менам сійӧ, душаыс, либӧ сідз — пар...
А кыдзи йиджтысис сійӧ вирӧн, — сэки ме сійӧс и кылі.
— Мый нӧ кылін?
Сійӧ эз вочавидз.
Сійӧ сулаліс, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, да кывзіс мыйкӧ.
— Бара пила?
— юаліс сійӧ неувереннӧя.
— Али меным кажитчӧ?
— Тэныд кажитчис..
— Да?
— сійӧ нервнӧя да яндысьӧмӧн серӧктіс.
— Ӧні кутас пила!
А сэні Днепр сайын меным пыр воськовъяс кажитчисны...
пыр кажитчис меным: менам мышку сайын — воськовъяс...
Да, мый йылысь нӧ ме?
— сійӧ чукыртіс плешсӧ.
— Тэ пӧрысьмин, Павлик!
— друг казяліс сійӧ.
— Тэ ӧні зэв пӧрысь...
— Да, дас кӧкъямыс арӧс.
— Унджык!
Тэныд унджык.
— Да, унджык, — сӧгласитчис сійӧ.
— Дас сизим арӧс да джын да воджын немеч улын.
Да, мый вылын нӧ ме сувті?
Да!
Коли ӧтнам.
Ӧтнам, аслам душакӧд,
— сійӧ нюмъёвтіс.
— Ӧтнам!
А ме войдӧр ӧтнам некор эг вӧвлы.
Киноӧ и то ми ветлім коллективнӧ, помнитан?
— Помнита.
— А сэні ме — ӧтнам, и уна туйяс ме водзын.
Да абу туйяс — мед трӧпаяс, сымын сьӧкыдджык бӧрйыны.
И ме должен вӧлі ачым бӧрйыны.
— Бӧрйыны?
— юаліс Настя.
— Да, бӧрйыны.
А мый?
— Нинӧм...
Тэ висьтав.
— Аддзан, сэні, Днепр сайын, журналъяс петӧны.
Рочӧн и украинаса кыв вылын.
Брошюраяс.
Газетъяс.
Сэні расписывайтсьӧ ставсикас рӧмъясӧн Германияын райскӧй олӧм.
Германия шусьӧ Европаӧн, а ті пӧ, рочьяс — азиатъяс, и ті Европа энӧ аддзылӧй и онӧ тӧдӧй.
И онӧ лысьтӧй сёрнитны сы йылысь.
И быд лун тайӧ газетъясас сьӧлавсис медся вежаыс, мый вӧлі миян тэкӧд...
И ме лыддьылі...
Гӧгӧрвоан?
Настя чӧв оліс да внимательнӧя видзӧдіс сы вылӧ.
— Ме ставсӧ лыдди.
Ӧти бӧрся мӧдӧс.
Ме ньылалі тайӧс, кыдзи яд, да шуалі: видлы, отравит менсьым душаӧс!
Но?
И, ньылыштӧмӧн, шыбитлі бокӧ.
Абу яд — восӧдантор.
Восӧдӧ, — сійӧ сьӧлыштіс.
— Но вӧліны и мукӧд брошюркаас.
Хитрӧйджыкӧсь.
Найӧӧ вӧлі гижӧма...
кыдзи эськӧ тэныд гӧгӧрвоӧдны?..
шӧпкӧмӧн.
Гӧгӧрвоан?
Сэтшӧм гуся шӧпкӧмӧн, веськыда пельӧ...
Найӧ и социализм йилысь шӧпкисны.
Зэв туманнӧй, муртса кывмӧн, но век жӧ!
И медся уна культура йылысь.
Заманчивӧй кыв!
Да?
Либӧ украинаса нация йылысь.
Либӧ том йӧзлӧн миссия йылысь.
И тайӧ брошюраясас ми воклы, роч том мортлы, весиг льститісны.
И тайӧс ме лыдди.
И та вылын ачым, ӧтнам мӧвпалі...
Ме эг дзормы?
— друг юаліс сійӧ.
— Эн...
Оз тыдав...
— И мам шуӧ: «Эн!
Тайӧ тэнад юрсиыд шонді водзын едждіс».
Но бӧрддзис век жӧ...
Да, сідз журналъяс йылысь.
Нӧшта вӧліны литературнӧй журналъяс.
Сэтчӧ вӧлі позьӧ тиснитны и не политическӧй теш вылӧ кывбуръяс.
А сідз, нинӧм йылысь.
Гӧгӧрвоан?
— Ог, — шуис Настя.
Сійӧ серӧктіс.
— И ме ог гӧгӧрво.
Но, шуӧны, позьӧ.
Но, лӧз енэж йылысь, кельыдлӧз синъяс йылысь.
Нинӧм йылысь.
Ӧткымынъяс гижлісны тадз.
И сёйисны.
А ме тшыгъялі.
Зверскӧя тшыгъялі, Настя, и висьтавныс весиг сьӧкыд, кыдзи!
Картупель кыш меным вӧлі пирӧн.
А помӧй гу...
Тӧдан, Настя, ме ӧні уважайта помӧй гу.
Парижлӧн чрево!
А стенъяссянь меным горзісны плакатъяс:
«Том морт!
Тэнӧ виччысьӧ Германия!»
А петлюровскӧй клубъяс восьтлісны ӧдзӧсъяссӧ:
«Том морт!
Лок гажӧдчы, танцуйт да вунӧд, мый тэнад душаыд вирӧсь!!
А кынӧм гургис:
«Гиж кывбуръяс журналъясӧ, но, кӧть нинӧм йылысь, да сёй!»
— А душаыд?
— ньӧжйӧ юаліс Настя.
— Мый душа?
— А душаыд мый висьталіс тэныд?
— Душа йылысь бӧрынджык.
Ме кӧсъя висьтавны сӧмын, мый колӧ вӧлі бӧрйыны.
И ме бӧрйи.
Ме, кыдзи вӧжжи, босьті киӧ став тайӧ туйяссӧ, трӧпаяссӧ — да куті разбирайтчыны.
Кытчӧ меным менсьым вӧлӧс дернитны.
И друг окажитчис, мый туйыс сӧмын кык.
Трӧпаяс, тупикъяс уна, а туйыс, Настя, сӧмын кык.
Немечьяс — либӧ Рочму.
И ме, — шуис сійӧ ньӧжйӧ, — ме бӧрйи.
— Мый нӧ тэ бӧрйин, Павлик?
— шӧпнитіс сійӧ.
— Ме висьтала...
Но первой тэ уськӧд тӧдвылад: ме вӧлі ӧтнам.
И ме гӧгӧр кӧин олӧм.
И зверскӧя тшыгъялі ме.
И душа, и рожа вирӧсь.
И воськовъяс мышку сайын.
И ставыс, мый ме лыдди вежаӧн, сьӧлавсис быд лун.
И кӧнкӧ ылын-ылын Гӧрд Армия, и весиг абу тӧдса, эм-ӧ нӧшта сійӧ, либӧ абу...
И ме бӧрйи, — шуис сійӧ, Настя вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧ да пыдысянь: — большевизм, Рочму, комсомол.
Настя друг шудаа да кокниа ышловзис.
— Павлик!
— горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм ӧд тэ подлӧй. Павлик!
Позьӧ ӧмӧй тадзи висьтавлыны?
Ме, енмыс тӧдӧ, мый мӧвпалі тэ йылысь.
— Сӧмын ме ӧні, — тэрыба шуис сійӧ, — не сэтшӧм комсомолеч, кутшӧмӧн войдӧр вӧлі.
Ме ӧні сэтшӧм комсомолеч, коді аслас убеждениеяс вӧсна кувны он повзьы.
Тэ гӧгӧрвоин, да?
— Да.
— И ӧні кӧ эськӧ менӧ повесткаӧн пригласитісны найӧ редакцияӧ, — нюмъёвтіс сійӧ, — ме эськӧ тӧді, мый вӧчны.
Сійӧ босьтіс Настялысь кияссӧ асласӧ да видзӧдліс синъясас.
— Со тэныд, Настя, и став висьтыс менам ветлӧмъяс йылысь.
А тэ?
Ӧні тэ висьтав.
Мыйӧн тэ мучитчин, кыдзи тэ бӧрйин, корсин?
— А меным и висьтавныс нинӧм, — нюмъёвтіс Настя.
— Кысь меным татшӧмтор йылысь мӧвпавны!
Тайӧ тэ миян классын медся тӧлка вӧлін, нӧшта нывкаяс тэнӧ философӧн нимтывлісны.
А ме обыкновеннӧй ныв.
Ме прӧстӧ ола, кыдзи сӧвесть тшӧктӧ.
— Сӧвесть!
Мича кыв, — шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
— Жаль, миянлы гежӧда шулісны сійӧс.
— А мыйла шуны сійӧс?
Сӧвесть колӧ имейтны, а сёрнитны сы йылысь оз ков...
Павлик видзӧдліс сы вылӧ нежнӧя, внимательнӧя.
— А тэ сідзжӧ лоин олӧмаджык, Настя, — шуис сійӧ.
— Пӧрысь!
— Абу.
Но тэ пыр вӧлін девочка.
А ӧні девочкаяс абуӧсь...
— Да, абу...
— Ме тэныд уна нежнӧй кывъяс вайи, Настенька!
— ньӧжйӧ шуис сійӧ.
— Мыйта эм кывйын — сы мында вайи, да нӧшта ачым лӧсьӧді.
— Оз ков!
— повзьӧмӧн шуис сійӧ.
— Ме найӧс сэтшӧм бережнӧя вайи, медым не кисьтны, не уськӧдны туйын.
— Оз ков!
— бара шуис сійӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
— Оз ков?
— шога нюмъёвтіс сійӧ.
— Бур, ме ог кут,
— и сійӧ покорнӧя лэдзис кияссӧ.
— Ӧні аслад шуд йылысь оз ков мӧвпавны...
— шӧпнитіс Настя.
— Яндзим.
— А радейтӧм йылысь?
— И радейтӧм йылысь...
Оз ков.
Ме и сідз тӧда.
— А ме?
— И тэ тӧдан.
— Настя!
— уськӧдчис сійӧ сылань.
— Оз ков!
— стрӧга сувтӧдіс Настя
— ӧні оз ков.
Мӧдысь.
— Мӧдысь?
— курыда серӧктіс Павлик.
— Да лоӧ-ӧ сійӧ миянлы, тайӧ «мӧдысьыс».
— Лоӧ!
Лоӧ, Павлик!
— Бур!
— шуис сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
— Ме ог кут.
Ме ӧд сӧмын сы вӧсна и кӧсйи висьтавны тэныд... радейтӧм йылысь, мый тайӧ встречаыс миян: здравствуй и прӧщай.
Муна ме.
— Мунан?
— Да.
Аски.
Сійӧ нинӧм эз юав, сӧмын сьӧлӧмсӧ друг топӧдіс...
— Ме миян йӧз дінӧ решиті писькӧдчыны, Настя, — ньӧжйӧ шуис сійӧ.
— Меным дас кӧкъямыс, ме верма нин тышкасьны.
Гордостьӧн ӧзйӧмӧн, сійӧ видзӧдліс Настя вылӧ да юаліс:
— Правильнӧ?
— <ns>Д-да</ns>... — нерешительнӧя вочавидзис сійӧ.
— Правильнӧ...
Сідз кокниджык.
— Кокниджык?
— удивитчис сійӧ.
Сійӧ эз татшӧм вочакыв виччысь.
— Да, кокниджык.
Сэні тышкасьӧны восьсӧн, а кулӧны кӧ — ас йӧз пӧвстын.
Сійӧ скӧрмис:
— А кыдзи мӧдногыс?
Мӧдногыс кыдзи?
— Кыдзи ми тышкасям, — ньӧжйӧ вочавидзис Настя.
— Коді — ті?
— Подпольщикъяс, — ньӧжйӧ шӧпнитіс сійӧ.
Сійӧ дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Настя вылӧ.
— А подполье эм?
Эм?
— юаліс сійӧ гусьӧн.
— Эм, — сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да, сы вылӧ видзӧдлӧмӧн, качнитіс юрнас.
— А тэ, Павлик, став Украинаті мунін и ни партизанъясӧс, ни подпольщикъясӧс эн аддзыв?
Сійӧ лэдзис юрсӧ.
— Ме ӧд висьтавлі тэныд... — шуис сійӧ оправдывайтчӧмӧн.
— Ме корси, мучитчи, бӧрйи...
— А найӧ тышкасисны да кулісны, — ньӧжйӧ помаліс Настя.
Да ышловзис.
— Эх, Павлик!
Сійӧ чӧв оліс, юрсӧ кыпӧдтӧг.
Сэсся сійӧ юаліс осторожнӧя да ньӧжйӧ пыр сідзжӧ Настя вылӧ видзӧдтӧг:
— А меным тіян дінӧ... позьӧ?
Сійӧ радлӧмӧн нюмъёвтіс.
— Дерт жӧ, Павлик!
— Тэ эскан меным?
— Кыдзи нӧ не эскыны?
— прӧстӧя шуис сійӧ.
Ме ӧд тэныд висьталі: радейта...
9
Тарас бӧр локтіс рӧднӧй карӧ...
Сійӧ тэрмасис.
Куим тӧлысь эз вӧв сійӧ гортас, и юӧръяс сэсянь эз вӧвны.
Ловъяӧсь-ӧ нӧшта гортсаяс, дзоньӧсь-ӧ?
Кӧнкӧ туйын и выль, нелямын коймӧд во встретитіс.
Кыа петіс алӧй, вира...
«Вира лоӧ во!
— Тарас качайтыштіс юрнас.
— Вирӧн пӧкӧритӧмаӧсь, вирӧн и мездысям».
Сьӧкыдӧсь ӧні лоисны туйяс, кодъяс кузя сійӧ муніс.
Настоящӧй лым пыр на эз вӧв, и арся няйт кынмис чорыд вутшъясӧн, мунны вӧлі сьӧкыд.
Бур, мый вежласьӧм вылӧ босьтіс сьӧрас мехӧвӧй пинджак, вежны эз слӧймы, но сы пыдди аслыс гӧдитчис.
Тарас тэрмасис.
Кыскис сійӧ семьяыслы мешӧк нянь да неуна картупель, — ставыс, мый кужис судзӧдны рӧзӧритӧм сиктъясын.
Но главнӧйыс — вайис сійӧ радостнӧй юӧръяс гортас.
Гашкӧ, тӧдӧны найӧ асьныс, а гашкӧ, и оз тӧдны.
Пӧдласьӧмӧн олӧны...
Вот сійӧ и висьталас налы, торжественнӧя да тэрмасьтӧг, мый немечьяслӧн Сталинград дорын неустойка артмис.
Сёрнитӧны: кучкисны миян йӧз Дон вылын.
Крепыда кучкисны.
Сійӧ тӧдмаліс та йылысь ыджыд туй вылын йӧзсянь, тані юӧръяс паськалӧны ӧдйӧ.
Подтвердитісны и найӧ, код дінӧ пыраліс сійӧ Степанлӧн адресъяс серти.
Да и аслас Тараслӧн синъяс эмӧсь.
Ыджыд туй, кыдзи восьса карта, сійӧс сӧмын колӧ кужны лыддьыны.
«Видзӧд, шыбласьны кутісны немечьяс, котравны кутісны!..» — лёкысь радлӧмӧн пасйис Тарас.
Ӧтчыд, сиктын узигӧн, кыліс сійӧ ывлаысь гӧлӧсъяс да суетитчӧм.
Чеччис, петіс.
Двор вӧлі тырӧма полицейскӧйясӧн.
Найӧ суетитчисны да шумитісны бричкаяс дорын, и Тарас дӧгадайтчис: пышйӧны.
Сійӧ кывзысис.
«Господа, господа!
— лёкысь горзіс ӧти.
— Колӧ начальникӧс виччысьны».
Сійӧ прикажитас».
— «Да мый сэні!
— горзіс мӧд.
— Ог, господа, мунамӧй!»
— «Да оз жӧ позь, господа!»
Сӧмын и кылӧ вӧлі став ладъяс вылӧ:
«Господа! Господа!»
— и Тарас эз вермы терпитны — серӧктіс...
— Господаыд, господа,
— шуис сійӧ, лукавӧя читкыртчӧмӧн.
— А тӧварышъяс... суӧдӧны!
А?
Тайӧ юӧрсӧ и нуис сійӧ гортас, кыдзи медся донасӧ: миян вӧтлӧны немечьясӧс.
Вот воас сійӧ гортас, чукӧртас гортсаяссӧ да шуас налы: «Поздравляйта тіянӧс, семья менам!
Миян йӧз локтӧны!» И видзӧдлас Андрей вылӧ.
Обязательнӧ видзӧдлас.
Нинӧ оз шу, а видзӧдлас.
Мед лэдзас юрсӧ пиыс.
А сэсся корас ас дінас Настяӧс.
Первой нӧйтас...
Но, тайӧ сідз, кыв вылӧ шуӧма.
Нӧйтны сійӧ, дерт, оз кут, а видны — видас.
«Батьсьыд, — шуас сылы, — нинӧм оз позь дзебны: ни жӧникӧс, ни делӧ».
А видӧмӧн, шуас стрӧга: «Прикажитіс тэныд, Настя, миян славнӧй партийнӧй секретарь, а менам пи, а тэныд — сійӧ вок, Степан Яценко, кыв шутӧг прикажитіс тэныд нуӧдны менӧ вернӧй йӧз дінӧ, кодъяс йылысь тэныд тӧдса.
Но, нуӧд!»
И сэсся нин кытшовтас старикъясӧс.
Ставнысӧ, коді ловъя нӧшта, коді лолалӧ нӧшта.
Быдӧнкӧд сёрнитас торйӧн, осторожнӧя, кыдзи велӧдіс Степан.
Но кывъяс быдӧнлы висьталас ассьыс.
Висьталас: «Ӧтнанымтӧ ставӧн ми честнӧйӧсь...
Сӧмын ассьыным честностьнымӧс сундукын видзам, кыдзи невеста приданӧйсӧ.
Эн, тэ ассьыд честностьсӧ пызан вылӧ пукты, тышӧ шыбит!»
Со и кар нин абу ылын...
Сійӧ оз на тыдав, сійӧ тупкысьӧма руӧн, но сьӧлӧм кылӧ нин сійӧс, тэрмӧдлӧ...
Со и заводскӧй трубаяс тыдовтчисны.
Тарас сувтіс да босьтіс шапкасӧ.
Уна трубаа кар, кыдзи ыджыд корабль.
Трубаяс, трубаяс, трубаяс...
Ӧні вайӧ кулӧмаӧсь, и тшын оз гыав ни ӧти весьтын, а вӧвліс, Тарас торйӧдліс быд тшын, тӧдіс быд гудок гӧлӧс сертиыс...
— Ола!
— шуис сійӧ, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн.
— Ола!
Кутасны тшынасьны, кыдзи войдӧр.
Нинӧм.
Ола!
И сійӧ тойыштіс ассьыс тачкасӧ водзлань.
Паськалісны Тарас водзын окраинаяс, котӧртісны улӧ, центрлань, уличаяс.
Быд из тані тӧдса Тараслы.
Быд вевт.
Сійӧ нормӧмӧн видзӧдӧ тӧдса уличаяс вылӧ.
— Ставыс кыдзи вӧлі!
— радлӧмӧн нюмъялӧ сійӧ.
— Ставыс кыдзи вӧлі!
Кыдзи оз вермы йӧз муса миянлысь душанымӧс вежны, сідзи оз вермы и миянлысь каръяс да миянлысь обычай вӧчны асласног!
Ставыс кыдзи вӧлі...
И сӧмын тайӧ эз вӧв — виселицаясыс...
Тарас невольнӧ сувтіс.
Уна виселица вӧлі сійӧ туй вылын, вермис эськӧ и велавны.
Но виселица дінӧ велавны оз позь.
Тайӧ виселица вылас ӧшаліс ныв.
Вӧсньыдик, омӧлик, быттьӧ подросток.
Сылӧн выв юрыс беспомощнӧя пӧлӧстчӧма пельпом вылас да турдӧма.
Тарас Воськовтіс матӧджык, видзӧдліс да друг горӧдіс сэтшӧм страшнӧя, мый мостӧвӧйысь изъяс долженӧсь эськӧ вӧлі дрӧгнитны.
— Настя!
— и пласьткысис мостӧвӧй вылӧ садьтӧг.
... Сійӧ садьӧ воис гортас вольпасьын, сы весьтӧ копыртчис гӧтырыслӧн бӧрдӧм, чукырӧсь чужӧмыс.
— Мам!
— ньӧжйӧ чукӧстіс сійӧ.
— Мый нӧ тэ нывтӧ?.. Нывтӧ?..
— Гӧтырыс копыртчис сійӧ морӧс вылӧ да бӧрддзис.
Тарас нуӧдіс кинас сійӧ дзор юрси кузяыс.
— Ланьт, мам, ланьт!
— шуис сійӧ муртса кывмӧн.
— Настялы синва оз ков!
— и бӧрддзис ачыс.
Павлик сулаліс ӧдзӧс дорын, юрсӧ копыртӧмӧн, — бӧрдны сійӧ эз нин вермы.
Тайӧ сійӧ аддзис да вайис тачкаӧн Тарасӧс.
Сійӧ тӧдмаліс сійӧс лёкысь горӧдӧм серти: «Настя!» Сійӧ и ачыс первой лунас горзіс тадзи.
А бӧрдны сійӧ эз нин вермы.
Кык лун сулаліс сійӧ виселица дорын, Настя бердын.
Сійӧс некод эз вӧтлы, немечьяслы ӧні вӧлі не сыӧдз.
Сійӧ видзӧдіс Настялӧн лӧз чужӧмӧ, вӧсньыдик куӧн тупкысьӧм синъяс вылӧ, и кажитчис сылы: Настя сыкӧд сёрнитӧ.
Сійӧ пыр вӧлі чӧв олысь.
Сійӧ пыр кужис сёрнитны чӧв олӧмӧн.
«Тэ отомститан ме вӧсна, Павлик, правда?» — юаліс сійӧ.
«Правда»
— шӧпкис Павлик.
— Велӧд, кыдзи отомститны тэысь, медым тэ дӧвӧлен вӧлін?» Сійӧ чӧв оліс.
Сӧмын неуна нюмъёвтӧмӧн пӧлӧстчис сылӧн шогсьысь вомыс.
Сійӧ встретитіс смерть гордӧя.
Сійӧ сераліс палачьяслы чужӧмас, а Павликлы кажитчис: тайӧ сійӧ сылӧн беспомощность вылын сералӧ.
«Сӧмын эн кывбуръясӧн, Павлик.
Стихъяс оз ковны!»
— Нылӧй!
Нылӧй менам!
— шуаліс бабка Ефросинья.
— Мыйысь нӧ тэнӧ найӧ, мыжтӧмӧс!..
Эн гусяв, эн ӧбӧдит...
— Ланьт, мам, ланьт,
— ньӧжйӧ шӧпкис Тарас.
— Настяӧс эн ӧбижайт.
— Мед кӧть дзебны сетісны!
— бӧрдіс Ефросинья.
— Окыштны сылысь лӧз синъяссӧ...
Мыськыны...
— Ланьт, мам, ланьт!
Не татшӧм казьтылӧмъяс Настялы колӧ.
— Ставсьыс отомститасны,
— ньӧжйӧ шуис Павлик.
— Сӧмын велӧдӧй кыдзи, медым сійӧ дӧвӧлен вӧлі.
— Тайӧ коді?
— юаліс Тарас, Павлик вылӧ индӧмӧн.
— Тайӧ Настялӧн ёрт, — шуис Антонина.
— Сійӧ и вайис тіянӧс гортӧ.
— Меным менам олӧм абу жаль,
— волнуйтчӧмӧн шуис Павлик.
— Сӧмын мый кӧть ог бӧрйы,
— ставыс Настялы этша.
Сійӧ ӧд сэтшӧм вӧлі... сэтшӧм...
— Сыысь менам пиян отомститасны!
— шуис Тарас.
— И войтыр отомститас, оз вунӧд!
— Сійӧ друг мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас да видзӧдліс вольпась дорӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ, быттьӧ кодӧскӧ корсис.
— Кӧні нӧ Андрей?
— юаліс сійӧ, синкымъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Мыйла сійӧ миян шог дырйи абу?
— Андрей?
Андрей абу...
— шӧпнитіс Антонина да друг бӧрддзис.
— А кӧні сійӧ?
— Муніс Андрей...
Регыд тіян бӧрти и муніс.
— Кытчӧ?
— Эз висьтав.
Сӧмын прикажитіс:
висьталӧй батьлы: сійӧ ме йылысь нӧшта кывлас.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
— шуис Тарас.
— Ӧтнам ме!
— Сійӧ видзӧдліс бӧрдысь нывбабаяс вылӧ.
— Мый нӧ ті менӧ вольпасьӧ водтӧдінныд?
Меным ӧні куйлыны оз позь.
Лэдзӧй.
Сійӧ чеччис да ньӧжйӧ веськӧдіс мышкусӧ.
— Менсьым беддьӧс вайӧй...
— пыдысянь шуис сійӧ.
— Меным ӧні бедьтӧг... сьӧкыд лоӧ...
Сылы сетісны бедь и, сы вылӧ мыджсьӧмӧн, сійӧ муніс жыр кузя Павлик дорӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс сійӧ сы водзӧ сувтӧмӧн.
— Павел.
Тарас дыр чӧв олӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Сэсся ньӧжйӧ шуис:
— Нуӧдан менӧ вернӧй йӧз дінӧ...
Настя абу, тэ менӧ нуӧдан.
Нинӧм.
Вирӧн пӧкӧритӧма миянӧс, вирӧн и мститам.
Нинӧм.
Нинӧм...
Мӧд лунас Тарас муніс Назар дорӧ.
Сійӧ аддзис сійӧс ӧбразъяс улысь еджыд дӧрӧмӧн куйлысьӧс.
— Тэ тайӧ мый, Назар?
— повзьӧмӧн юаліс сійӧ.
Сусед ньӧжйӧ бергӧдіс сылань чужӧмсӧ.
— А-а, Тарас!
— бледа нюмъёвтіс сійӧ.
— Ас кадӧ!
Суин.
Тарас пуксис вольпась дорӧ да осторожнӧя видзӧдліс Назар вылӧ.
Лӧнь да сӧстӧм вӧлі ӧні суседыс, быттьӧ лэбзис нин сы дорысь став мувывсаыс да эновтіс сійӧс обычнӧй суетитчӧмыс да варовлуныс.
Сійӧ прӧщайтчис нин мукӧд.
Делӧяс тані сылӧн эз кольны.
— Абу лӧсьыд, Назар!
— Тарас дивитана качайтіс юрнас.
— Омӧля тэ кадсӧ бӧрйин.
— Эг ме бӧрйы.
Смерть мела повестка ыстіс.
— А тэ эн мун!
Эн пӧкӧритчы!
— Смертьыд абу немеч, сылы не пӧкӧритчыны оз позь, — ньӧжйӧ вочавидзис Тарас да ышловзис.
— Тэнад шог йылысь кывлі, сусед.
Ставӧс казнитасны, супостатъяс.
Кодӧс дженьыд мукаӧн казнитасны, а вот миянӧс — ньӧжйӧ...
— Оз позь тэныд кувны, Назар!
— бара шуис Тарас.
— Ме тэ дорӧ делӧӧн локті.
— Ме став делӧяс помалі, — ньӧжйӧ шӧпнитіс Назар.
— Таын прӧстит менӧ, сусед.
Найӧ кыкнанныс ланьтісны да задумайтчисны.
«Со и олӧма му вылын дыр, — дивуйтчӧмӧн мӧвпаліс Тарас, — и вужъяс лэдзӧма, а видзӧд — мунӧ морт му вылысь кокниа, быттьӧ и эз овлы.
Мый нӧ сійӧ, смерть?
Мый нӧ сыысь повны?
Кувны кокни, — овныс, артмӧ, сьӧкыдджык!»
— Мыйын грешнӧй ме тэ водзын, сусед, — лӧнь торжественностьӧн шуис Назар, — мыйын ӧбӧдиті либӧ дӧзмӧді — прӧстит, христа ради, эн мыжав!
— Ен прӧститас!
— вочавидзис Тарас.
— А менам тэ вылӧ, сусед, сьӧлӧм вылын нинӧм абу.
— Сыысь аттьӧ!
Найӧ бара чӧв олыштісны.
— Ен?
— шуис Назар.
— Сы водзын, сійӧ кӧ эм, менам грекъяс уна.
Ӧшйис, му вывті ветлігӧн, кыдзи кӧлесаӧ няйт.
Но, сы йылысь ме сылы ачым вочакыв сета.
Эм кӧ сійӧ.
А абу кӧ — номыръяс оз взыщитны, прӧститасны...
— сійӧ лолыштіс.
— Лӧсявтӧм вӧлі, горш, наян.
Закон эг соблюдайт, сыын мед и баба менам менӧ прӧститас, и йӧз...
— сійӧ бара лолыштіс да помаліс: — А рӧднӧй му водзын грех ме вылын абу.
— Абу, Назар, — шуис Тарас, — тайӧс став йӧзыс тӧдӧны.
— Локтасны миян...
Тэ налы висьтав, Тарас.
— Висьтала!
Висьтала!
— Сідзи и висьтав: оліс Назар Горовой пӧкӧритчытӧм и куліс пӧкӧритчытӧг.
— Висьтала, сусед.
Тайӧс висьтала!
— А мый гранатаяс ме немечьясӧ эг шыблав, — шуис сійӧ ньӧжйӧ, мыжаа, — сыын мед прӧститасны меным...
Пӧрысь...
Да и гранатаясыс менам эз вӧвны...
Друг страшнӧй вына взрыв вӧрзьӧдіс керкасӧ.
Дзиньгисны стеклӧяс.
Киссис штукатурка йиркысь.
— И кувныд оз сетны спокойнӧя, — шогсьӧмӧн ышловзис Назар.
Взрывъяс кылісны ӧні ӧти бӧрся мӧд.
Назарлӧн керка дзуртіс да ойзіс став гӧлӧсъясӧн, сэні став дӧскаяс дрӧжжитісны...
Котӧрӧн пырис кашкысь Лёнька да горӧдіс:
— Тэ тані, дедушка?
Немечьяс кар взрывайтӧны!
— Мый сэтшӧмыс?
— эз гӧгӧрво Тарас.
— Взрывайтӧны карсӧ немечьяс!
— горӧдіс Лёнька.
— Мунӧны!
— Кыдзи мунӧны?
Тарас кватитіс бедьсӧ да уськӧдчис Лёнька бӧрся.
— А не сетны налы мунныс!
— горзіс сійӧ котӧртӧмӧн.
Сійӧ котӧртіс улича кузя, барабанитіс ӧшинь ставеньясӧ да горзіс:
— Эй, пет, войтыр!
Эй, немечьяс мунӧны!
Огӧ жӧ сетӧй налы мунны!
Эй, петӧй, мужичӧйяс!
Сы гӧгӧр чукӧрмисны нин йӧз.
— Да мед мунӧны!
— горӧдіс кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Ми найӧс эг корлӧй!
Но, и чӧрт накӧд, и слава богу!
— Мый тэ кӧсъян, Тарас?
— Ог сетӧй мунны немечьяслы!
— горзіс сійӧ.
— Виалам найӧс тані!
— Миянтӧг виаласны, Тарас!...
Ми жӧ абу военнӧй йӧз.
Миянлы тайӧ оз касайтчы.
— Кыдзи оз касайтчы?
— горӧдіс Тарас.
— Кыдзи сійӧ оз касайтчы?
А кодлы нӧ?
Немечьяс дзоньӧн мунасны — сэки бара воасны миянӧс талявны, миянлысь челядьӧс ӧшлыны!
Ог сетӧй немецлы мунны!
Муӧ найӧс!
Муӧ!
Сійӧ котӧртіс, бедьнас ӧвтчӧмӧн, карӧ, Лёнька сыкӧд орччӧн.
Быдласянь котӧртісны нин рабочӧйяс, унаӧн оружиеӧн, коді енмыс тӧдӧ кысь налы веськаліс.
Киас автоматӧн да гранатаясӧн котӧртіс и Павлик.
Виселица дорті котӧртігӧн сійӧ видзӧдліс Настя вылӧ.
Пемыдын оз тыдав вӧлі сылӧн чужӧмыс, сӧмын шог силуэт лӧзаліс пӧжаръяс би югӧрын, но Павлик тӧдіс ӧні, мый Настя благословляйтӧ сійӧс бой да смерть вылӧ.
— Эх, жаль, ружьеыс менам абу!
— горӧдіс котӧртігӧн Тарас.
— Эх, ружьеыс, жаль, абу, Лёнька!
Найӧ котӧртісны кар центрӧ, площадь вылӧ, коді тшынасис на взрывъяс бӧрын, и тшын да са пыр, кирпич бус кымӧр пыр, изъяссӧ жаднӧя нюлысь сьӧд би пыр аддзис Тарас ассьыс карсӧ...
Керкаяс пӧрӧмаӧсь ужасын, кусыньтчӧмаӧсь, смертельнӧ ранитчӧмаӧсь, найӧс шымыртӧма пӧжарӧн, киссисны сійӧ синъяс водзын сьӧд из чукӧрӧн...
Тарас сувтіс, выль шогӧ усьӧмӧн, тревожитчӧмӧн.
— О-о-о!
— ойӧстіс сійӧ, кинас сьӧлӧмӧ кутчысьӧмӧн.
Мый найӧ вӧчисны карыскӧд!
Мый найӧ вӧчисны, варваръяс, Тарас сьӧлӧмӧн!
Тӧрыт сійӧ аддзис виселица вылысь аслас нывлысь лӧз шой, ӧні кӧстер вылын чукрасис сы водзын сылӧн карыс...
А тшын пыр гусьӧн, кыдзи вӧръяс, мунісны отступайтысь немечьяс.
Налӧн машинаяс чукӧрмисны уличавывса развалинаяс пӧвстын, кайисны ӧта-мӧд вылас, паникаын котралісны механикъяс да салдатъяс, кабинаясысь мыччасисны офицеръяс да грӧзитісны кодлыкӧ пистолетъясӧн...
Тарас аддзис найӧс.
— Со найӧ!
— горӧдіс сійӧ, чуньнас немечьяс вылӧ индӧмӧн.
— Со найӧ!
Йӧз, аддзанныд найӧс?
Нӧйтӧй жӧ!
Нӧйтӧй найӧс!
И сійӧ кыпӧдіс юр весьтас увъя стариковскӧй бедьсӧ.
Вӧлі страшнӧй сійӧ ӧні, грознӧй киас тайӧ бедьнас, дзор, шапкатӧм, сотчысь кар биӧн югдӧдӧм...
— Дедушка!
— кыліс сійӧ Лёнькалысь гӧлӧс.
— Со оружие, дедушка!
Босьт!
Тарас бергӧдчис гӧлӧс вылӧ.
Лёнька копыртчӧма мый вылын кӧ.
— Лок, дедушка, босьт!
Тарас котӧртіс да аддзис немецлысь шой да сы дорысь оружие.
— Коді сійӧс?
— чирӧм гӧлӧсӧн юаліс Тарас.
— Кодкӧ миян пиысь... заводскӧйясысь...
Ӧні котӧртісны таті.
Кылан, дедушка, — лыйсьӧны!
— Ага!
— Тарас лёкысь серӧктіс.
— Сідз, сідз!
Вай и ми, Лёнька, кыдзи йӧз!
Вай, — сійӧ копыртчис, кыпӧдіс автомат да гранатнӧй сумка.
— А!
— шуис сійӧ дӧсадаӧн.
— Жаль, эг велӧдчы ме, кыдзи сійӧс, чӧртӧс, шыблалӧны — гранатасӧ...
— Ме тӧда, дедушка!
— тэрыба шыасис Лёнька.
— Вай, петкӧдла!
— На, Лёнька, шыблав!
Шыблав, внучек!
Шыблав, кора ме тэнӧ!
А ме найӧс автоматысь.
Лёнька шеныштчис, кунис синъяссӧ да шыбитіс граната немецкӧй машинаяс чукӧрӧ.
Кыліс взрыв, и сэсся пыр жӧ ойзӧмъяс, горзӧм, торъя лыйӧмъяс...
— Шыблав, внучек, шыблав!
Омлялӧны?
Шыблав, ме тэныд шуа!
— но сэки сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сійӧс мыйкӧ кучкис бокас, сотіс.
— О-о-о!
— ньӧжйӧ ойӧстіс сійӧ да уси му вылӧ...
— Дедушка!
— Лёнька уськӧдчис сы дорӧ.
— Нинӧм... нинӧм... ранитіс...
Тэ шыблав, Лёнька!
Шыблав, кора ме тэнӧ!..
А гортын, Каменнӧй Бродын, блед нывбабаяс пукалісны игналӧм ставеньяс сайын да быд взрыв дырйи дрӧгнитлісны да пернапасасьлісны.
— Господи, господи!
— шӧпчитіс Ефросинья.
— Видз пӧрысьӧс и томӧс, смертьысь дзеб...
— И Андрейӧс!
И Андрейӧс сідзжӧ!
— корис Антонина.
— Кӧні кӧть сійӧ эз вӧв, мый кӧть эз вӧч, спасит, господи, тэнсьыд раб Андрейӧс да сылысь грекъяссӧ прӧстит...
10
Андрей локтіс гортас.
Сійӧ бара локтіс гортас, но ӧні эз полӧмӧн, ичӧт трӧпаті, эз крестьянскӧй паськӧмӧн, эз гусьӧн, кыдзи пышъялысь, — а бойяслӧн да наступлениеяслӧн паськыд туйті, армейскӧй шинельӧн.
Кӧнкӧ Богучар дорын воис сійӧ, медбӧрын, миян войскаӧдз да пыр жӧ шуис командирлы, мый кӧсйӧ бара тышкасьны.
Сійӧ шуис нӧшта, мый вӧлі пленын да мый сылы колӧ исправитны ассьыс мыжсӧ бать да армия водзын да тайӧ мыжсӧ сійӧ ачыс тӧдӧ.
Сійӧ кӧсйис нӧшта содтыны, мый эз куш киӧн во на дорӧ, мый, татчӧ писькӧдчӧмӧн, сійӧ и ӧтнас и ёртъясыскӧд не ӧтчыд уськӧдчыліс отступайтысь немечьяслӧн обозъяс вылӧ да вӧйтіс найӧс, и не этша виис.
Но, командирлӧн сурӧвӧй, бойысь сьӧд саӧн вевттьысьӧм чужӧм вылӧ видзӧдлӧмӧн, нинӧм эз шу.
Мый шуны налы, кодъяс сулалісны кулӧм вылӧ Сталинград дорын, мыйӧн сылы на водзын ошйысьны?
Сійӧ эськӧ должен лоны ӧні, кыдзи найӧ, ставнас вирӧсь да сьӧд, и мед полушубокысь ру петіс, и дӧрӧм вылын сов тӧдчис салдатскӧй уджысь да пӧсьысь, и сапӧгъяс вылын вӧліны лым да няйт став туйяс вылысь, Волгасянь Донӧдз.
Мый жӧ сійӧ, сӧстӧм, сулалӧ на водзын, воинъяс водзын?
Сылы, пышйӧм салдатлы, на водзын яндзим.
Андрейӧс дыр да стрӧга допрашивайтісны особӧй отделын, но не сатшӧм стрӧга, кыдзи сійӧ ачыс унаысь допрашивайтліс асьсӧ.
Сійӧ эськӧ тадзи юаліс: — Мыйын мыжыд тэнад, Андрей, рӧдина водзын?
— Сыын мыж менам, мый ме смертьысь повзи.
— А нӧшта мыйын?
— А нӧшта сыын, мый ме вера вошті.
— А мыйла нӧ сідз артмис, Андрей?
— Сы вӧсна, мый душаӧй менам вӧлі гӧль...
— А ӧні он пов смертьысь?
— А ӧні ог пов.
— Кӧні нӧ тэ смертнӧй страхсьыс лишитчан, Андрей?
— Рабствоын.
Рабство курыдджык смертьысь.
— И тэ сэні жӧ вера аддзин?
— Эг.
Аддзи ненависть.
Сійӧ ёнджык вераысь.
— Мый тэ кӧсъян ӧні, Андрей?
— Оружие кора.
И места стройын, ёртъяс.
— Мыйла тэныд оружиеыс?
Медым батьлысь прощение заслужитны?
— Меным сылӧн прощениеыс этша.
— Мед ассьыд мыжтӧ рӧдина водзын вештыны?
— Меным и сійӧ этша.
Та могысь ӧти бой тырмас.
А ме ті дінӧ став бойяс вылас вои.
— Медым ассьыд ненавистьтӧ пӧткӧдны?
— Сійӧс пӧткӧдны оз позь.
Сійӧ — смертнӧй.
Мыйла нӧ тэныд оружиеыс, Андрей?
— Медым помӧдз тышкасьны!
Победаӧдз!
Ичӧтджык вылӧ ме ог миритчы.
Тадзи сійӧс эз допрашивайтны особӧй отделын.
А гашкӧ, и юасисны, во мукӧд кывъясӧн да, сы вылӧ бура видзӧдлӧмӧн, — сідз, быттьӧ душаас видзӧдлісны, — эскисны да мӧдӧдісны стройӧ.
Сэні сылы сетісны оружие.
Сійӧ босьтіс винтовка.
Сійӧ вӧлі дзик сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ, кодӧс шыбитіс сійӧ кукурузаӧ, кор сдайтчис немечьяслы, — обыкновеннӧй, роч, трёхлинейнӧй, зӧлӧтистӧй ложаа да грана штыка.
Мыйла нӧ войдӧр сійӧ вӧлі Андрейлы некытчӧ шогмытӧм беддьӧн, а ӧні кажитчис грознӧй вынӧн?
Андрейӧс сувтӧдісны стройӧ.
Но пополнение биӧ нуӧдтӧдз, ротаса командир петкӧдіс выльясӧс тӧрытъя бой поле вылӧ да шуис:
— Видзӧдӧй!
И найӧ видзӧдлісны!..
Сьӧд лымйӧн вӧлі вевттьӧма мусӧ, ставсӧ талялӧма да нетшкӧма, порохлӧн юмовкодь дук нӧшта кыліс сы весьтын.
А быдлаын, кыдзи кулӧм вӧвъяс, туплясисны сотчӧм да исковеркайтӧм немецкӧй танкъяс; немецкӧй пушкаяс покорнӧя кыпӧдісны вывлань стволъяссӧ, кыдзи пленнӧйяс кыпӧдӧны кияссӧ; кусыньтчӧмӧн да кынмӧмӧн куйлісны ӧкӧлейтӧм немечьяс, няйт рыжӧй юрсиясыс кынмисны нин му бердӧ, лямӧдӧм каскаясын кынмис йи.
Став мусьыс, кодӧс гӧрӧма война тракторӧн, муӧ вольсалӧм вражескӧй кӧртысь, миян танкъяс гусеницаяслӧн могучӧй следъясын петіс победалӧн сук да васӧд дук, и, сійӧс тыр морӧсӧн глӧтнитіг, Андрей думыштіс завидьтӧмӧн: «А ме тані эг вӧв!»
Сійӧ завидуйтіс ӧні сійӧ тӧдтӧм салдатъясыслы, — гашкӧ, землякъясыслы, — кодъяс мунісны тані тӧрыт славаӧн, Дон вылын немечьясӧс грӧмитӧмӧн, найӧс рытыввылӧ вӧтлӧмӧн.
— Видзӧдӧй!
— стрӧга шуис командир.
— Видзӧдӧй, кыдзи миян йӧз тышкасьӧны!
Кыдзи рочьяс немечӧс вӧйтӧны.
— Мый нӧ!
— вочавидзис Андрей, парсӧ курччалӧмӧн.
— Сетӧй и миянлы тышкасьыштны.
— Тыш корам!
Тыш!
— терпитны вермытӧма горзісны новичокъяс.
Найӧс ышӧдіс победнӧй мулӧн вид да дук, налӧн вирыс ӧзйис победа биӧн.
— Лоӧ тіянлы тыш!
— серӧктӧмӧн шуис командир.
Югдігӧн найӧ мунісны бойӧ.
Найӧ ӧтлаасисны миян войскалӧн великӧй потокӧ, кодъяс наступайтісны вӧрӧг вылӧ, и Андрейлы уси шуд участвуйтны сійӧ нималана тӧвся маршын Волгасянь Днепрӧдз, код йылысь нӧшта кутасны гижны историкъяс.
Найӧ мунісны рытыввылӧ...
Воча сюрлісны пленнӧй немечьяслӧн кузь, шог колоннаяс.
Немечьяс мунісны орйӧдлӧм хлястикъяса виж шинельясын, ременьястӧг; абу нин мужикъяс и абу нин салдатъяс — пленнӧйяс, и Андрей лёкысь нюмъяліс, на вылӧ видзӧдӧмӧн: «Ага!
Со ті, непобедимӧйяс, но-но!»
И сійӧ ярджыка усьласис бойӧ.
Бывалӧй боечьяс велӧдісны сійӧс воинлӧн ремеслоӧ.
Найӧ тӧдісны ӧні сійӧс, мый эз тӧд Андрей да эз вермы тӧдны, — сійӧ вӧлі пленын, а вайӧ бойясын.
Бой — медбур академия.
Сы пыдди сійӧ вермис велӧдны найӧс ненавистьӧ.
Сійӧ висьтавліс вӧрӧг сапӧг улын ойзысь каръяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс налы:
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм шогӧн да эскӧмӧн виччысьӧны миянӧс сэні, ті тышкасинныд эськӧ нӧшта скӧрджыка!
Кор Миллерово вӧлі босьтӧма дивизияӧн, кӧні вӧлі Андрей, да гӧгӧрыс сиктъяс весассисны немечьясысь, Андрей петкӧдліс ёртъясыслы:
— Со тані вӧлі смерть лагерь!
Сійӧ сулаліс, бойын палитчӧмӧн, победаӧн бордъяссьӧм, и видзӧдіс тайӧ тыртӧм места вылас.
Бовъяліс нӧшта сімӧм колючӧй сутуга...
Лым куйліс сы вылын.
Сійӧ видзӧдіс сы вылӧ да кыліс, кыдзи бара пузьӧ сы пытшкын мститны кӧсйӧм.
Сійӧс нинӧмӧн не пӧткӧдны.
Сӧветскӧй войска личкӧм улын ӧти бӧрся мӧд мездыссисны каръяс, но Андрейлы пыр вӧлі этша.
Сійӧ нетшкысис гортас, рӧднӧй карӧ.
Сійӧ тӧдіс: сэні миянӧс виччысьӧны.
Смертнӧй тоскаӧн виччысьӧны.
Гашкӧ, Андрей йылысь и оз мӧвпавны: бать проклянитіс, гӧтыр эз прӧстит.
Виччысьӧны роч штыкӧс.
Но вот штык Андрей киясын.
Виччысьӧны кӧть оз сійӧс, — тайӧ сійӧ вайӧ налы мездлун.
Тайӧ сійӧ тшын да вир пыр нетшкысьӧ гортас.
Гашкӧ ловйӧн и оз во.
Сійӧ оз пов смертьысь.
Сійӧ эз пышъяв сыысь.
Отделениеса командирлы, сержант Власовлы, сійӧ шуис первой лунас жӧ:
— Виасны кӧ, юӧртӧй гортсаяслы.
Адресыс — со сійӧ!
Но сійӧ тӧдіс: ӧні и кулӧм бӧрын сійӧ воас гортас.
Сылы везитіс.
Сійӧ воис гортас ловйӧн.
Водз асылын — пемыд нӧшта вӧлі, и кар вӧлі вӧйтчӧма руд пемыдын, — уськӧдчис сійӧ первойясысь ӧтиӧн карӧ.
Тӧдса, рӧднӧй уличаяс вылын сутшйӧдліс сійӧ медбӧръя немечьясӧс.
Сылы разрешитісны пыравны гортас.
Сійӧ эз стучитчы ӧшиньӧ, пырис тэрыба ӧдзӧс нетшыштӧмӧн.
— Андрей!
— горӧдіс Антонина да уськӧдчис сы дорӧ.
Сійӧ осторожнӧя кутліс сійӧс.
Сійӧ поліс лоны нежнӧйӧн.
Бойлӧн би ӧзйис сылӧн сьӧд банбокъяс вылын.
— Папка воис!
— радлӧмӧн горӧдіс Марийка.
— Миян папка дзикӧдз воис!
— Эг дзикӧдз, нылук!
— вочавидзис сійӧ.
— Меным нӧшта ылӧдз мунны.
Сійӧ видзӧдліс семья вылӧ жаднӧй, терпитны вермытӧм видзӧдласӧн, но батьсӧ эз аддзы.
— Кӧні бать?
— чирӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Сійӧ ас ордас куйлӧ.
Раненӧй, — тэрыба вочавидзис Антонина.
Андрей пырис бать дінас.
Тарас куйліс вольпасьын да Андрей вылӧ видзӧдліс, кыдзи сылы кажитчис, сераліг.
— А-а, Андрей!
— сералігтыр нюжӧдіс старик.
Андрей лёкысь нетшыштіс мыйкӧ морӧссьыс да, кулакас топӧдӧмӧн, шуис батьыслы:
— Видза олан, бать!
И прӧщайтӧй!
А тайӧс, — сійӧ шыбитіс мыйкӧ пызан вылӧ, тусклӧй тиньгыштіс сійӧ, кыдзи пӧлтинник, — ловъя лоа либӧ пӧгибнита — видзӧй!
— и котӧрӧн петіс.
Тарас слаб гӧлӧсӧн чукӧстіс гӧтырсӧ.
— Петкӧдлы, мый сійӧ сэтчӧ шыбитіс!
Бабка Ефросинья сетіс сылы медаль.
— <rus>«За отвагу»</rus>,
— лыддис Тарас да бара нюмъёвтіс.
— Пышйис?
Гордӧй чӧртыд, менам вирыс!
Котӧрӧн пырис Лёнька, кыдзи и пыр, кашкӧмӧн, кыдзи и пыр, новостьӧн.
— Дедушка!
— горӧдіс сійӧ.
— Миян локтӧны и локтӧны!..
Картыр войска!
И танкъяс!
— Эх!
— слаб гӧлӧсӧн шуис Тарас.
— Вот беда, ог вермы ме чеччыны!
Раненӧй...
А то петкӧді эськӧ ме ассьым став семействоӧс боечьяс водзӧ да медся ыджыд командирлы эськӧ шуи: «Верма тэныд, командир, веськыда синмад видзӧдны и тэнад став воинъяслы.
Менам фамилиялӧн рӧдина водзын душаыс сӧстӧм...»
— А Настя абу!..
— ышловзис бабка Ефросинья.
— И Никифорсянь кымын тӧлысь нин юӧръяс эз вӧвны.
Никифор, Тараслӧн медся ичӧт пи, нӧшта арын на вӧлі ранитчӧма Сталинград дорын.
Сійӧс нуисны госпитальӧ Волга сайӧ.
Сійӧс оперируйтысь врач шуис:
— Овны ті кутанныд, а воюйтны он нин — оз ковмы.
Никифор гажтӧммис да юаліс врачлысь:
— А мый нӧ ме ӧні кута вӧчны?
— Мый войнаӧдзыс вӧчлінныд?
— Рабочӧй ме.
Металлист.
Монтажник, — вочавидзис Никифор.
— Домнаяс ме стрӧитлі, например...
— Но и зэв бур!
— радуйтчис врач.
— Кутанныд домнаяс стрӧитны!
Никифоркӧд орччӧн палатаын куйлісны уна боечьяс.
Орчча койка вылын вӧлі примечательнӧй морт, сержант Алексей Куликов, рӧднас пензенскӧй.
— Ме, вокӧ, — шуис сійӧ Никифорлы, — шӧркост ремонтын не первойысь.
Вӧчасны — и бара муна.
Менам рана ӧдйӧ бурдӧ.
И збыльысь: дивуйтчымӧн ӧдйӧ бурдлісны сылӧн ранаясыс, весиг врачьяс дивуйтчисны.
А Куликов нюмъяліс:
— Миян, Куликовъяслӧн, куыс ён, бурдӧдны лӧсьыд.
Дедъяс дохтуръястӧг овлісны, асьныс ранаяссӧ бурдӧдлісны.
А менам кутшӧм ранаяс?
Сідз, ранениеяс!..
Никифорлы пыр вӧлі нелӧсьыд, мый сыкӧд тані сідзи няньчитчӧны.
Вуштісны сы вылысь окопнӧй няйт, киськалісны сійӧс, едждӧдісны да пуктісны сӧстӧм прӧстыняясӧ, лӧньӧс да сӧстӧмӧс.
Некор да некод эз тӧждысьлы тадз сылӧн телӧ йылысь.
Тайӧ телӧсӧ радейтліс мам, да, вӧвліс, ласкайтлісны бабаяс, и ачыс сійӧ кызь сизим во кыскаліс сійӧс грешнӧй му кузя; ӧні, розьӧсь, осколокъясӧн ставнас жуглӧм, сійӧ веськаліс бокӧвӧй йӧзлы — врачьяслы да сестраяслы.
И со, видзӧдтӧ, — найӧ ухаживайтӧны сы бӧрся сідз, быттьӧ сійӧ — драгоценнӧй сосуд.
Весиг яндзим.
Сыысь веськыдвылын куйліс китӧм боеч.
Тайӧ пыр вӧлі ворчитӧ, ставыс сылы эз кажитчы: и сёян, и врачьяс, и палата.
Алексей Куликов кывзіс-кывзіс, да и юаліс ӧтчыд:
— Мый тэ, бур мортӧй, шорник ачыд?
— Тайӧ мыйла нӧ шорник?
— шӧйӧвошис мӧдыс.
— Али сапожник?
— юасис Куликов.
— Кутшӧм мортлӧн пукалан ремеслӧ, сійӧ ворчитыштны радейтӧ.
Удж скучнӧй, ӧтка, — сійӧ и гажӧдӧ ачыс асьсӧ.
— Ложечник ме!
— скӧра горӧдіс ворчун.
— Паньяс вӧчалі!
Со коді ме, тӧдны кӧ кӧсъян!
Гашкӧ, ме первой ложечник вӧлі став Горькой областьын.
Гашкӧ, менам паньӧн став Рочму шыд сёйис!
А ӧні менӧ ачымӧс паньысь вердӧны, ки абу.
— Код киыд абу?
Веськыдыд, али мый?
— юаліс Никифор.
— А кӧть эськӧ и шуйгаыс!
Бурджык эськӧ менсьым герман кыкнан кокӧс кӧ нетшыштіс.
Мый вылӧ меным кокъясыс?
Абу йӧктысь!
А китӧг — кытчӧ нӧ ме?
— Вӧлі мед веськыдыс...
— утешительнӧя шуис Куликов.
— А шуйгатӧг и приспособитчыны позьӧ.
Но китӧм вылӧ бур кывъяс действуйтісны этша, ворчитіс сійӧ воддзамозыс.
— Мый менӧ лечитанныд?
— бурчитіс сійӧ врачьяс вылӧ.
— Менӧ лечитны тӧлктӧм.
Воюйтсис менам.
Ті Куликовӧс лечитӧй, сійӧ нӧшта шогмӧ бой вылӧ.
— Но, мый нӧ!
— вочавидзисны врачьяс
— Куликовӧс лечитам бой вылӧ, а тэнӧ — олӧм вылӧ.
Тайӧ кывъясыс шӧйӧвоштісны Никифорӧс, сійӧ кыліс найӧс.
И Куликовӧс, тыдалӧ, шӧйӧвоштісны найӧ.
Рытнас Куликов локтіс сусед дорӧ да копыртчис сы весьтӧ.
— Овны тэнӧ лечитӧны!
— шуис сійӧ.
— Кылан, сусед, кывъясыс кутшӧмӧсь?
Овны!
Бур кывъяс!
Босьт, пример вылӧ, машина, трактор.
Жуглы тэ сылысь гусеницаяссӧ, дифер, кузов, — мый артмас?
Лом.
Оз машина сійӧ ло, а корт лом.
Ставыс сӧмын.
А мортлысь кисӧ орӧд, кокъяссӧ нетшышт, — сійӧ морт вӧлі, мортӧн и коли.
Кылан?
Сы вӧсна мый сылӧн душа эм, разум, — сійӧ дзик матӧдз копыртчис сусед дінӧ да лолаліс сылы чужӧмас.
— Эн расстраивайтчы, земляк, кылан?
Ов!
Ёна ме тэнӧ кора.
Ов олӧм вылӧ.
И тайӧ кывъяссӧ кылӧмӧн, думыштчис олӧм йылысь и Никифор.
Курыд вӧлі сылы, мый оз ло сылы водзӧ куритны другъяскӧд махорка блиндажын, не котӧртны сылы ӧтлаын, орччӧн атакаӧ, кор смертельнӧ-гажаа грымгӧ артиллерийскӧй гым да смерть пӧся лолалӧ чужӧмӧ, и сійӧ лолалӧмысь и шуштӧм, и гажа, и буйнӧ душаын...
Сійӧ ӧні тӧдіс, мыйла колис сійӧ ловйӧн му вылӧ да мыйла кутас овны дыр да плодоноснӧй: ыджыд олӧм вылӧ коли сійӧ овны, уджавны.
Госпитальысь петігӧн, сійӧ дыр треситіс Куликовлысь кисӧ.
— Гортад мунан?
— юаліс сержант.
— Быттьӧ гортӧ, — нюмъялӧмӧн вочавидзис Никифор.
— Збыльысьсӧ, гортыс кӧнкӧ нӧшта немеч улын.
Но думайта сідз: мездасны!
А?
Кыдз чайтан?
— Мездасны!
— увереннӧя вочавидзис Куликов.
— Но, мун.
А ме нӧшта пуляла ветла.
Ме нӧшта тышкасьны эг помав.
— И ме эськӧ... муні...
— яндысьыштӧмӧн шуис Никифор.
— Да вот кӧстыльяс оз лэдзны...
— Нинӧм, нинӧм!
Мун гортад!
Тэтӧг справитчам, — сійӧ бара треситыштіс Никифорлысь кисӧ.
— Гортад мунан?
Святӧй делӧ, другӧ!
Ставӧн ми война помасьӧм бӧрын гортӧ мунам.
Тайӧ лунъясас миян армия, Дон вылын немечьясӧс жугӧдӧмӧн, вӧтліс найӧс донскӧй степьясті.
— Менам горт вылӧ направление миян кутӧны!
— горӧдліс Никифор.
— Дзик менам керка вылӧ, курс серти...
И сійӧ решитіс мунны гортас наступайтысь армия бӧрся.
Попутнӧй машинаяс радпырысь босьтлісны сійӧс.
— Вай нуӧдыштам!
Ылӧдз?
— юалісны сылысь шоперъяс.
— Сійӧ и ылӧдз, и матӧдз, — вочавидзліс пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн Никифор.
— Вообщесӧ сійӧ матын, а кыдзи абу миян киясын да, — ылын.
Но, думайта, кор кӧстыльяс вылын дзурликта, босьтасны, а?
— Водзджык босьтасны!
— вочавидзлісны гажа шоперъяс.
— И ме думайта, водзджык.
Тэрмасьны колӧ.
Сійӧ тэрмасис.
Сійӧ муніс подӧн и машинаӧн мездӧм му кузя, узьліс мездӧм сиктъясын.
Сійӧс быдлаын встречайтісны рада, сылы сетлісны медбур места.
— Тайӧ абу меным, — дӧгадывайтчис сійӧ, — тайӧ — менам кӧстыльяслы.
Тайӧ менам кисьтӧм вирлы почёт.
И сійӧ тӧдіс, мый таысь аттьӧавны абу лӧсьыд, оз позь; благодарность пыдди сійӧ висьтавліс кӧзяевалы Сталинград йылысь.
Сійӧ висьтавліс Сталинград йылысь и шоперъяслы, кодъяс нуӧдыштлісны сійӧс, и боечьяслы, кодъяс вердісны асланыс котелокъясысь.
— Сійӧс кывзісны охотнӧя, — и сійӧ, и сылӧн кӧстыльяс принадлежитісны нин историялы.
Но кымын ылӧджык муніс рытыввылӧ Никифор мездӧм му кузя, сымын пыр ёнджыка босьтлісны сійӧс мукӧд тӧждысьӧмъяс да думъяс.
Сійӧ аддзис: сувтіс му пӧимысь, пӧкӧриттӧм му, помавны позьтӧм олӧм.
Посёлокъясын бабаяс кельыдлӧз краскаӧн мавтісны ассьыныс хатаяс.
— Эй!
— горзіс сійӧ налы.
— Вывті водз, бабаяс.
Пасхаӧдз ылын.
— Чӧрт сыкӧд!
— сералӧмӧн вочавидзисны бабаяс.
— Гибельштрассе мавтам...
— И найӧ петкӧдлісны сылы немецкӧй гижӧдъяс стенысь: «Геббельсштрассе», «Герингштрассе»...
— Бабаяс яра мавтісны немецкӧй следъяс.
Сиктъясын тӧждысьысь мужикъяс лым улысь кодйисны колхознӧй эмбур, гуся гуясысь перйисны кӧйдыс, — лӧсьӧдчисны кӧдза кежлӧ.
Хмурӧй мужик кӧзяйскӧя лӧсьӧдіс потшӧсӧ ворота пыдди ӧдзӧс немецкӧй автомобильысь.
— Тэ нӧ мый тайӧ?
— сераліс Никифор.
— Трофей лӧсьӧдін овмӧсад?
— А мый нӧ?
— мужик спокойнӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Найӧ менсьым ставсӧ рӧзӧритісны...
Вельскын Никифор аддзис первой тӧргуйтысь магазин — книжнӧй.
Став зданиеяс гӧгӧр вӧлі сотӧма да кисьтӧма немечьясӧн, книжнӧй магазин коли чудоӧн.
Витринаын дзик эз вӧв стеклӧыс, но небӧгъяс куйлісны аккуратнӧй стопочкаясӧн.
— Да гусяласны жӧ!
Гусяласны!
— шуис вузасьысьлы Никифор.
— Оз гусявны!
— убеждённӧя вочавидзис вузасьысь.
— Войтыр немеч улын оліс, найӧ кӧсйысьӧмъяс вылӧ эз эскы.
Мый нӧ ӧні сійӧс сомнениеӧн ӧбижайтны?
Миян войтырлы эскыны позьӧ!
Кыдзи праздник вылӧ, петісны йӧз стрӧитны посъяс да туйяс; найӧ гажтӧмчисны вӧльнӧй уджысь, кыдзи няньысь.
Палитчӧм заводскӧй корпусъяс дорын чукӧртчисны рабочӧйяс.
Шахтаясын приказ виччысьтӧг качайтісны ва.
Мастеръяс суетитчисны паровозъяслӧн шойнаяс вылын.
Лукйысисны лымйын, кӧзяйскӧя ӧктісны болтъяс да гайкаяс.
Нывбабаяс новлісны школаясӧ мебель.
Вӧръясысь локтісны партизанъяс.
Ставсӧ вӧлі шымыртӧма восстановитны кӧсйӧмӧн.
Му кыпӧдчис пӧимысь.
Йӧз эз кӧсйыны виччысьны, эз вермыны виччысьны — му вылӧ, кӧні тӧрыт муніс бой, талун петісны колхозникъяс.
Никифор чувствуйтіс, кыдзи сылӧн заводитӧны терпитны вермытӧма юкавны киясыс.
«Эх, уджыс мыйта!
Уджыс!» — жаднӧя мӧвпаліс сійӧ, кулӧм цехъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Тайӧ эз мудзӧм, висьысь салдат лок фронт вывсянь, — тайӧ локтіс строитель.
Жаднӧй.
Терпитны вермытӧм.
Сы водзын куйліс му, кыдзи и сійӧ — сьӧкыда ранитчӧм.
Шахтаяс весьтын копыртчисны разрушитӧм коперъяс.
Кӧрт посъяс кавшасисны пу кӧстыльяс вылӧ.
Быдлаын вирӧн войталісны ранаяс.
— Нинӧм!
— шуаліс Никифор.
— Нинӧм, другӧ, олам!
Эх, уджыс мыйта!
Уджыс!
А кӧстыльяс — мый нӧ?
Кӧстыльяс регыд долой!
И тшынасям, лоӧй любезнӧйӧсь!
Сы вӧсна мый сэтшӧм олӧмыс: ранаяс бурдӧны.
Найӧ бурдӧны...
1943
{Валентин Катаев (комиӧдіс Зезегов Д. И.) @ Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус @ повесьт @ Валентин Катаев. Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус @ 1940 @ Лб. 3‒321.}
Валентин Катаев
Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус
I
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Вит час кымын асылын экономия вывса скӧтнӧй дворын кыліс трубалӧн тутӧстӧм шы.
Тайӧ шыыс вӧлі сквӧзь писькӧдана, пель косялана, кыдз быттьӧ сійӧс зэв уна лыда музыкальнӧй сияс вылӧ пельгӧдлӧма, паськаліс абрикосӧвӧй сад пыр, лэбзис тыртӧм степӧ, саридз дорӧ и дыр гажтӧма кыліс надзӧникӧн кусан йӧлӧга шыясӧн обрывъяс пӧвстын.
Тайӧ вӧлі дилижанс мӧдӧдчӧм йылысь первой сигнал.
Ставыс вӧлі помасьӧма.
Воис прӧщайтчан шог час.
Шуны кӧ веськыда, прӧщайтчынысӧ вӧлі некодкӧд.
Неуна лыда дачникъяс, лоӧм лоӧмторъясысь повзьӧмла, кутісны мунавны гожӧм шӧрнас на.
Ӧні дачникъяс пиысь фермаын коли сӧмын одессаса велӧдысь Бачейлӧн семья — бать да кык детина: куим арӧса да джынъя, и кӧкъямыс арӧса да джынъя.
Ыджыдджыксӧ шуисны Петяӧн, а ичӧтсӧ — Павликӧн.
Но и найӧ талун вӧлі эновтӧны дачасӧ.
Тайӧ налы тутсіс трубаыс, налы вылӧ петкӧдісны гидняысь гырысь воронӧй вӧвъясӧс.
Петя садьмис ёна водзджык труба тутӧсттӧдз.
Сійӧ узис тревожнӧя.
Сійӧс садьмӧдіс лэбачьяслӧн чиргӧмыс.
Сійӧ пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Сад, степь, двор — ставыс вӧлі ыркыд вуджӧрын.
Шондіыс вӧлі петӧ саридзысь, но джуджыд кырйыс нӧшта сайӧдіс на сійӧс.
Петя вылын вӧлі карса праздничнӧй костюм, код серти сійӧ гожӧм чӧжӧн ёна быдмис: шерстянӧй лӧз матроска воротник вомӧныс вурӧм еджыд тесемкаясӧн, дженьыдик гач, фильдикосовӧй кузь чулки, кизьяса башмакъяс да паськыд доръяса гӧгрӧс идзас шляпа.
Кӧдзыдысла ёжгылясигтырйи, Петя ньӧжйӧник кытшовтіс экономиясӧ, став местаясыскӧд прӧщайтчигмоз, кӧні сійӧ сэтшӧм бура колляліс гожӧмсӧ.
Гожӧмбыд Петя котраліс пӧшти пасьтӧг.
Сійӧ гожъяліс, кыдзи индеец, велаліс ветлыны кӧмтӧг сутшласян туруна местаясті, луннас куимысь купайтчис.
Вадор вылас сійӧ коксяньыс да юрӧдзыс мавтчыліс саридзса гӧрд сёйӧн, морӧсас серпасавліс узоръяс, мый вӧсна и збыльысь вӧлі ёна мунӧ краснокожӧй вылӧ, торйӧн нин сэк, кор сійӧ сутшкывліс юрсиясас лӧзов-кельыдлӧз тывбордъяс сійӧ мойд вылын кодь шензьӧдана мича лэбачьяслысь, кодъяс вӧчлісны позъяссӧ обрывъясын.
Ӧні, став татшӧм вӧля бӧрас, став тайӧ мездлун бӧрас, колӧ ветлыны дзескыд шерстянӧй матроскаын, гильӧдчан чулкиясӧн, зэвтан ботинкиясӧн, ыджыд идзас шляпаӧн, кодлӧн резинкаыс ниртӧ пельтӧ да личкӧ горштӧ!
Петя пӧрччис шляпасӧ да шыбытіс сійӧ пельпом сайӧ.
Ӧні сійӧ мовкъяліс мышку саяс, кыдзи кӧрзинка.
Прӧйдитісны кык кыз утка, варова сёрнитігтырйи, вӧччӧм детинка вылӧ, кыдзи бокӧвӧй вылӧ, лӧг пырысь видзӧдлісны да суныштісны ӧти-мӧд бӧрся забор улӧ.
Вӧлі-ӧ тайӧ прӧстӧ демонстрация, либӧ найӧ збыльысь эз тӧдны сійӧс, но Петялы друг лои сьӧкыд да гажтӧм, мый сійӧ вӧлі гӧтов бӧрддзыны.
Сійӧ став сьӧлӧмнас пондіс чувствуйтны асьсӧ дзик бокӧвӧйӧн тайӧ водз асывса кӧдзыд да тыртӧм мирас.
Весиг огород пельӧсса гу, чудеснӧй джуджыд гу, код пыдӧсын вӧлі сэтшӧм интереснӧ да сэтшӧм таинственнӧ пӧжавны бипур вылын картупель, — и тайӧ ӧні кажитчис кутшӧмкӧ аслыс сямаӧн, тӧдтӧмӧн.
Шондіыс пондіс кыптыны пыр вылӧджык.
Кӧть эськӧ дворыс да садйыс пыр на вӧліны шонді сайынӧсь, но водз асывса югӧръясыс яръюгыда да кӧдзыда зарниалісны розовӧй, виж да кельыдлӧз тыкваясӧс, кодъясӧс вӧлі тэчӧма сійӧ мазанкаса камышевӧй вевт вылӧ, кӧні олісны сторожъяс да кухарка.
Клетка сера ас кыӧм юбкаа да посньыдик сьӧд да гӧрд крестъясӧн вышивайтӧм дӧра сорочкаа, шыльӧдтӧм юрсиас кӧрт гребёнкаа унзіль чужӧма кухарка пыркӧдӧ вӧлі порогас самоварысь тӧрытъя шомъяссӧ.
Петя сулалыштіс кухарка дінын, видзӧдыштіс, кыдзи чеччалӧны сійӧ пӧрысь да чукырӧсь сьылі вылын сикӧтшъясыс.
— Мунанныд? — юаліс сійӧ равнодушнӧя.
— Мунам, — вочавидзис детинка здрӧгнитӧм гӧлӧсӧн.
— Бур туй.
Сійӧ матыстчис ва кыскалан бӧчка дінӧ, гаровтыштіс кисӧ клетка сера юбка подолнас да перйис бӧчкаысь тувсӧ.
Кыз струя мегырӧн моз кучкис муас.
Му кузяыс пондісны тюрны дзирдалан гӧгрӧс войтъяс, рудіник бус порошки пиӧ гартчӧмӧн.
Кухарка сувтӧдіс самӧварсӧ ва струя улӧ, свежӧй сьӧкыд ваӧн тыригӧн самӧварыс шыаліс.
Эз, веськыда некод эз сочувствуйт детинкалы.
Крокетнӧй площадка вылын, лужайка вылын, беседкаын — быдлаын сэтшӧм жӧ лӧгалысь чӧвлун, сідз жӧ йӧзтӧм.
А ӧд кутшӧм гажа, кутшӧм праздничнӧй лун вӧлі тані дзик на неважӧн!
Кымын мичаник нывкаяс да озорнӧй детинкаяс!
Мыйтӧм вӧліны дурӧмъяс, скандалъяс, ворсӧмъяс, косясьӧмъяс, миритчӧмъяс, окасьӧмъяс, дружитчӧмъяс!
Кутшӧм гажа праздник вӧчліс экономияса кӧзяин Рудольф Карлович дачникъяслы аслас Луиза Францевна гӧтырыс нимлунӧ!
Петя некор оз вунӧд тайӧ праздниксӧ.
Асывводзын абрикосъяс улын вӧлі лӧсьӧдӧма сёян-юанъясӧн зэв ыджыд пызан, гӧгӧр тэчӧма полевывса дзоридзьясысь вӧчалӧм букетъясӧн.
Пызан шӧрас куйліс крендель, ыджданас велосипед кодь.
Сахарнӧй пудраӧн сука киськалӧм бура ловзьӧм няньӧ вӧлі сутшкӧма комын вит ломтысян сись; тайӧ петкӧдліс именицалысь арлыдсӧ.
Став дачникъяссӧ вӧлі корӧма асывъя чай кежлӧ абрикосъяс улӧ.
Луныс, коді заводитчис татшӧм торжественнӧя, муніс сэтшӧм жӧ гажаа да помасис челядьлы организуйтӧм костюмированнӧй рытӧн, кӧні вӧлі и музыка и фейерверкъяс.
Став челядьыс пасьтасисны водзвыв вурӧм маскараднӧй костюмъясӧ.
Нывкаяс вӧччисны русалкаясӧ да цыганкаясӧ, а детинкаяс — индеечьясӧ, разбойникъясӧ, китайскӧй мандаринъясӧ, матросъясӧ.
Ставныслӧн вӧлі зэв мичаа дзирдалан, календарысь либӧ бумагаысь вурӧм уна рӧма костюмъяс.
Шумитісны юбкаяслӧн да плащьяслӧн папироснӧй бумагаяс, качайтчисны сутуга идзьяс вылын ас вӧчӧм розаяс, гартчисны бубныясын шӧвк лентаяс.
Но медся бур костюмыс, дерт жӧ, вӧлі Петялӧн.
Батьыс аслас кинас мастеритіс сійӧс кык лун чӧж, кодлӧн вӧчигас быд здукын вӧлі усьлӧ пенснеыс.
Сійӧ тамыш синъяснас омӧля аддзӧм вӧсна пӧрлӧдліс гуммиарабик доз, рӧпчитіс аслас тош пиын страшнӧй проклятиеяс «тайӧ безобразиесӧ» вӧчысьяс адрес кузя да быд ногыс петкӧдліс ассьыс лӧгалӧмсӧ тайӧ «глупӧй затея» дінӧ.
Но, дерт, сійӧ мудеритіс.
Сійӧ збыльысьсӧ сӧмын поліс срамитчӧмысь, мый костюмыс артмас лёк.
Кутшӧма сійӧ старайтчис!
Но сы пыдди костюмыс, кӧть мый мед сэні эз сёрнитны, артмис замечательнӧй.
Тайӧ вӧлі ёлкавывса зарни да эзысь бумагаясысь зэв искуснӧя клеитӧм, сутугаа каркас вылӧ зэвтӧм настоящӧй рыцарскӧй доспехъяс;
шлемыс, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма зэв мича султанӧн, вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи Вальтер Скоттса рыцарьяслӧн.
Весиг забралоыс вӧлі лэптыссьӧ да лэдзсьӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм мича, мый Петяӧс сувтӧдісны мӧд параас орччӧн Зоякӧд, дачавывса медся мича нывкакӧд, коді вӧлі пасьтасьӧма розовӧй костюма феяӧн.
Сойбордӧд кутчысьӧмӧн найӧ кытшовтісны сад гӧгӧр, кытчӧ вӧлі гӧгӧр ӧшлӧма китайскӧй пӧнаръяс.
Вывті яръюгыда тыдалысь кустъяс да пуяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма бенгальскӧй би виж да гӧрд кымӧръясӧн, ыпъялісны садпытшса гуся пемыдын, то сэні, то тані.
Беседкаын, стеклӧ колпакувса сисьяс югӧръяс улын, ужнайтісны гырысьяс.
Войся бобувъяс югӧр вылӧ лэбзисны быд боксянь да сотчӧм бӧрын гылалісны скатерт вылас.
Нёль ракета чушкӧм сорӧн петісны бенгальскӧй тшын пытшкысь да сьӧкыдпырысь кыпӧдчисны гӧраӧ.
Но нӧшта кӧнкӧ свет вылас вӧлі тӧлысь.
Сійӧс казялісны сӧмын сэки, кор Петя да Зоя веськалісны садса медылыс юкӧнӧ.
Пу коръяс костӧд писькӧдчис сэтшӧм югыд да сэтшӧм волшебнӧй тӧлысь югӧр, весиг нывкалӧн син еджыдъясыс дзирдыштісны калитӧм лӧз рӧмӧн, и сэтшӧм жӧ лӧз рӧмӧн югнитіс пӧрысь абрикосувса пельсаын пемыд ваыс, кӧні плавайтіс кодлӧнкӧ ворсан пыжыс.
Сэні и детинкаыд да нывкаыд асланыс тӧдлытӧг окасисны, а мыйӧн окасисны, лои сэтшӧм яндзим, мый тӧдчымӧнъя гораа горзӧмӧн котӧртісны, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны, котӧртісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз веськавны керкасайса дворӧ.
Сэні гажӧдчӧны вӧлі кӧзяйкаӧс поздравитны локтысь батракъяс.
Слуга-казакъяс олан кухняысь ывлаӧ петкӧдӧм пожӧм пызан вылын сулалісны: неыджыд сур бӧчка, кык штоф казёнка вина, жаритӧм чери тыра тасьті да шобді кӧлач.
Оборкаяса выль ситеч ковтаа коддзӧм кухарка скӧрпырысь сеталіс гажӧдчысь батракъяслы чери порцияяс да кисьталіс кружкаяс.
Кизьяссӧ разялӧм тужуркаа гудӧкасьысь пидзӧсъяссӧ паськӧдӧмӧн качайтчис улӧс вылын да ӧктіс чуньяснас басовӧй клапанъяссӧ пӧдан шыяса гудӧклысь.
Веськодь чужӧмъяса кык зон, мӧда-мӧднысӧ бокъясӧдныс кутӧмӧн, бергӧдлісны каблукъясӧн, йӧктісны полька.
Дзик на мыськавлытӧм выль чышъянъяса кымынкӧ батрачка, кодъяс, кокетничайтӧм могысь да чужӧм кучик рӧм небзьӧдӧм могысь, вӧлі мавтӧмаӧсь тшӧкаяссӧ помидор рӧсолӧн, вӧліны кузь гӧльӧня зэлыд башмакаӧсь да сулалісны мӧда-мӧд дінас кутчысьӧмӧн.
Рудольф Карлович да Луиза Францовна бӧрыньтчисны на вылӧ наступайтысь батракысь.
Батракыс вӧлі садьтӧм код.
Кымынкӧ морт кутісны сійӧс киясӧдыс.
Сійӧ нетшкысис.
Чери рӧсов визувтіс нырсьыс шӧри косялӧм праздничнӧй дӧрӧм вылас.
Сійӧ видчис страшнӧй кывъясӧн.
Лёкысь бӧрдӧмнас да ёна скӧралӧмнас виньдалӧмӧн, сійӧ горзіс, герчкис пиньяснас, быттьӧ унйывсьыс:
— Куим шайт да ветымын ур каторжнӧй кык тӧлысьысь!..
У, чужӧмыд тэнад яндысьтӧм!..
Лэдзӧй менӧ тайӧ сволоч дінас!
Лоӧй йӧзъясӧн, лэдзлӧй менӧ сы дінӧ: ме сылысь ловсӧ нетшышта!
Вайлӧ меным изтӧг, лэдзлӧй менӧ идзас дінӧдзыс, ме налы ӧні жӧ нимлун вӧча.
Ох, абу тай тэ вылӧ, змей вылӧ, Гришка Котовскийыс!
Тӧлысь югӧр дзирдаліс сы былялӧм синъясын.
— Но, но, но... — бӧрыньтчигмозыс бормочитіс кӧзяин. — Тэ, смотри, Гаврила, вывтісӧ эн горзы, а то, тӧдан, тайӧ кывъяссьыд ӧні и ӧшӧдны вермасны.
— На, на!
Ӧшӧд! — горзіс пӧдан гӧлӧсӧн батрак. — Мый нӧ тэ он ӧшӧд?
На, ю вирсӧ!
Ю!..
Тайӧ вӧлі сэтшӧм страшнӧй, сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, а медсясӧ — сэтшӧма эз йитчы став тайӧ чудеснӧй праздникыскӧд, мый челядь бӧр уськӧдчисны котӧртны да пондісны горзыны, мый Гаврила кӧсйӧ вины Рудольф Карловичӧс да сотны экономиясӧ.
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм полошитчӧм кыптіс дача вылын.
Бать-мамъясыс нуӧдалісны челядьӧс жыръясӧ.
Быдлаын игналісны ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс, кыдзи гымалӧм водзвылын.
Земскӧй начальник Чувяков, коді воис гӧститны семья дінас некымын лун кежлӧ, прӧйдитіс крокетнӧй площадка вомӧн, путкыляліс кокъяснас ичӧтик мегыръяссӧ, чужъяліс туй вывсьыс шаръяссӧ да мӧлӧтъяссӧ.
Сійӧ кутіс чургӧдӧм киясас кык ствола пищаль.
Весьшӧрӧ Рудольф Карлович чуксаліс олысьяссӧ успокоитчыны.
Весьшӧрӧ сійӧ эскӧдіс, мый некутшӧм опасность абу: Гаврилаӧс кӧрталӧма да пуксьӧдӧма пӧгребӧ, а аски сыла воас урядник.
Ӧтчыд войын ылын степь весьтын тыдаліс пӧжарлӧн би югӧр.
Асывнас паськалісны сёрнияс, мый сотчӧма орчча экономия.
Сёрнитісны, мый сійӧс сотӧмаӧсь батракъяс.
Одессасянь воысьяс висьтавлісны, мый карын беспорядокъяс.
Ветлісны сёрнияс, мый портын сотчӧ эстакадаыс.
Праздник бӧрас, югдан кадӧ, воліс урядник.
Сійӧ нуӧдіс Гаврилаӧс.
Асъя ун пыр Петя весиг кывліс урядник тройкалысь кӧлӧкӧльчик шыяссӧ.
Дачникъяс кутісны мунавны.
Регыдӧн экономияыс дзикӧдз тыртӧммис.
Петя сулаліс пӧрысь абрикосувса заветнӧй пельса водзын, кучкаліс ньӧрйӧн ваас.
Абу!
И пельсаыс вӧлі не сійӧ, и ваыс не сійӧ, и пӧрысь абрикосыс абу сійӧ.
Ставыс, гӧгӧр дзик ставыс вӧлі бокӧвӧй; ставыс воштісны мичлунсӧ, ставыс видзӧдіс Петя вылӧ быттьӧкӧ ылӧ кольӧм кадсянь.
Неужели жӧ и саридзыс встретитас Петяӧс медбӧръясьыс сідз жӧ кӧдзыда да равнодушнӧя?
Петя котӧртіс вадорлань.
II
МОРЕ
Улын ӧшалан шонді ёрмӧн кучкис синъясӧ.
Сы улын саридзыс став пасьтанас ӧзйис, кыдзи магний.
Степыс сэт вӧлі друг орӧма.
Пуан сынӧдӧн кытшалӧм дикӧй маслиналӧн эзысь кустъясыс дрӧжжитісны пропасть весьтын.
Чукыльӧсь да крутӧй трӧпа лэччӧдіс увлань.
Петя вӧлі велалӧма котравны сэт кӧмтӧг.
Ботинкиясыс мешайтісны детиналы.
Пӧдметкиясыс вильдӧдлісны.
Кокъясыс асьныс котӧртісны увлань.
Найӧс сувтӧдны эз вӧв позянлуныс.
Первойя чукыльӧдзыс детинка кыдзкӧ нӧшта вермасис на муӧн кыскан выныскӧд.
Сійӧ мыджсьыліс каблукъяс вылас да кватайтчис туй весьтын ӧшалысь косьмӧм вужъясӧ.
Но сісьмӧм вужъяс оръясисны.
Каблукъяс улысь сёйыс киссис.
Детинкаӧс кытшаліс вӧсньыдик какао порошки кодь коричневӧй бус кымӧрӧн.
Бусыс пырис нырӧ, гильӧдіс горшсӧ.
Петялы дышӧдіс тайӧ.
Э, мый лоас, мед лоӧ.
Сійӧ горӧдіс мыйвынсьыс, шеныштіс кияснас да юртӧг-садьтӧг уськӧдчис увлань.
Тӧлӧн тырӧм шляпа шлёчкӧдчис мыш саяс.
Матросскӧй воротникыс дӧлаліс.
Бытшласян турунъяс сатшкысьлісны чулкиас.
И детинка, природаӧн артмӧдӧм пос кодь гырысь тшупӧдъяс кузя гырыся чеччалӧмъяс вӧчалӧмӧн, став ӧддзӧм вынсьыс друг лэбыштіс шондіӧн шонтыны вевъявтӧм кос да кӧдзыд вадорса лыа вылӧ.
Лыаыс тайӧ вӧлі шензьӧдана еджыд да посни.
Сибдалана да джуджыд лыа, паськалӧм да форматӧм тӧрытъя коктуйясӧн ставсӧ тшупӧдӧсьтӧм веркӧса лыа, коді зэв ёна мунӧ первой сорт маннӧй шыдӧс вылӧ.
Сійӧ ньывкӧса, пӧшти тӧдчытӧма вӧлі лэччӧ валань.
Лыалӧн меддорса визьыс, кодӧс быд здукӧ вевттьыліс еджыд быг паськыд кывъясӧн, вӧлі васӧд, лиловӧй, шыльыд, чорыд и ветлыны сэт кокни.
Став мирас нималана чудеснӧй пляж, коді сё верст кузьтаӧн нюжӧдчӧма бужӧдъяс улын Каролина-Бугазсянь Дунай ю вомӧдз, Румынияса сэкся границаӧдз, кажитчис тайӧ водз асывнас дикӧйӧн да дзик йӧзтӧмӧн.
Ӧтка чувство выль вынӧн шымыртіс детинкаӧс.
Но ӧні вӧлі тайӧ дзик мӧд, некодӧн овтӧм ді вылын Робинзонлӧн гордӧй да мужественнӧй ӧткалунын олан чувство кодь.
Петя первой делӧӧн кутіс видзӧдавны коктуйяс.
Сылӧн вӧлі приключениеяс корсьысьлӧн кодь опытнӧй да сюсь синвидзӧдлас.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма коктуйясӧн.
Сійӧ лыддис найӧс, кыдзи Майн-Ридӧс.
Бужӧд стенас сьӧд пятна да руд шомъяс висьталісны сы йылысь, мый войнас вадорас сувтлӧмаӧсь пыжӧн туземечьяс да пуӧмаӧсь бипур вылын сёян.
Каляяслӧн югӧр модаа коктуйясыс висьталісны штиль йылысь да вадорӧ уна посни чери кайӧм йылысь.
Французскӧй клеймаа кузь пробка да ваас едждӧдӧм лимон шӧрӧм, кодъясӧс шыбытӧма лыа вылас гыӧн, эз кольны некутшӧм эскытӧмлун сы йылысь, мый некымын лун сайын восьса саридзӧд мунӧма заграничнӧй корабль.
Сэк шондіыс нӧшта неуна кыпӧдчыштіс енэжтас весьтын.
Ӧні саридзыс дзирдаліс не ставнас нин, а сӧмын кык местаті: кузь визьӧгӧн дзик енэжтас визяс да надзӧникӧн лыа вылӧ водысь гыяс рӧмпӧштанын переменаӧн ӧзйылісны уна дас лыда син ёрысь кодзувъясӧн.
Став ӧстальнӧй пасьтаыс саридзыслӧн югъяліс сэтшӧм небыдик да август тӧлысся штильысь сэтшӧм шогӧдан кельыдлӧз рӧмӧн, мый оз вӧлі позь не казьтыштны:
Белеет парус одинокий
В тумане моря голубом...
кӧть эськӧ парусыс некытӧн оз вӧлі тыдав, да и саридзыс некутшӧма эз кажитчы руаӧн.
Петя кутіс любуйтчыны саридзнас.
Кӧть мый дыра он видзӧд саридз вылӧ — сыысь некор он дӧзмы.
Сійӧ пыр разнӧй, выль, мыйкӧ аддзывтӧм.
Сійӧ вежласьӧ син водзад быд часын.
То сійӧ лӧнь кельыдлӧз, некымынлаті пӧшти вевттьысьӧма штиль вӧсна еджыд туйясӧн.
То сійӧ югыдлӧз, ыпъялан би рӧма, дзирдалана.
То сійӧ ворсӧ сявкъялан гыясӧн.
То, свежӧй тӧв улын лоӧ друг сьӧдоват индиговӧй рӧма, быттьӧ шерстянӧй, кыдз быттьӧ сійӧс шыльӧдӧны гӧн паныдыс.
Кор уськӧдчас бушков, сійӧ лоӧ зэв грознӧй.
Штормовӧй тӧв ветлӧ качайтчан гырысь гыясӧн.
Грифельнӧй рӧма енэж кузя лэбалӧны горзігтырйи каляяс.
Помӧдз дурмӧм гыяс кыскӧны да кучкалӧны вадор пӧлӧн югъялан шыльыд шойсӧ кулӧм дельфинлысь.
Чорыда торъялан виж рӧма горизонтыс сулалӧ штормлӧн руд кымӧръяс весьтын пиньӧсь дора стенаӧн.
Малахитовӧй дӧскаяс модаа гыяс, кодъясӧс быттьӧкӧ паськыда серпасалӧма быгъяс чукыльӧсь визьясӧн, пушкаысь лыйлӧм шыӧн кучкасьӧны вадорас.
Йӧлӧгаыс триньгӧ бронза шыӧн глушитӧм сынӧдас.
Резсян ваысь артмӧм кизьӧр руыс ӧшалӧ кисеяӧн гыясысь тіралысь, джуджыдысь-джуджыд бужӧдъяс став судтаын.
Но саридзлӧн медся ыджыд мичлуныс вӧлі кутшӧмкӧ тайнаын, кодӧс сійӧ пыр дзебӧмӧн видзӧ аслас пространствоясын.
Эз ӧмӧй вӧв тайнаӧн саридзлӧн фосфорическӧя югъялӧмыс, кор июльса тӧлысьтӧм войӧ, сьӧд шоныд ваӧ лэдзӧм киыд, друг югдылӧ, быттьӧ сійӧс ставнас киськалӧма кельыдлӧз киньясӧн?
Либӧ мунысь биясыс тыдавтӧм суднояслӧн да ньӧжйӧникӧн кельыдіника ыпнитлӧмъяс тыдавтӧм маяклӧн?
Либӧ лыа чир лыдыс, кодӧс морт вежӧрлы некор не артыштны.
Эз ӧмӧй вӧв тыр тайнаӧн бунтуйтчӧм броненосечӧс аддзылӧм, коді ӧтчыд тыдовтчыліс саридзас зэв ылын?
Сійӧ тыдовтчылӧм водзвылын вӧлі пӧжар Одесса портын.
Югӧрыс вӧлі тыдалӧ нелямын верст сайӧдз!
Пырысь-пыр жӧ паськалісны сёрнияс, мый тайӧ сотчӧ эстакада.
Сэсся пондісны шуавны «Потемкин» кыв.
Некымын пӧрйӧ таинственнӧй да ӧтка петкӧдчывліс сійӧ мятежнӧй броненосечыс енэжтас вылын Бессарабия вадоръяс весьтын.
Батракъяс шыблалісны фермаяс вылын уджъяс да петлісны кыркӧтш йылӧ, зілисны аддзывны ылын тыдалысь тшынторсӧ.
Корсюрӧ налы кажитчис, мый найӧ аддзӧны сійӧс.
Сэки найӧ нетшыштлісны ас вывсьыныс фуражкаяснысӧ, дӧрӧмъяснысӧ да, яра макайтчӧмӧн, чолӧмалісны инсургентъясӧс.
Но Петя, кӧть эськӧ кыдзи синъяссӧ эз чомрӧдлы, кӧть кыдзи эз зэвтлы синвидзӧдлассӧ, веськыда кӧ шуны, нинӧм эз аддзы саридзвывса пустыняысь.
Сӧмын ӧтчыд подзорнӧй труба пыр, кодӧс сылы удайтчис корлыны здук кежлӧ ӧти детинкалысь, сійӧ аддзыліс югыдвиж мыгӧрсӧ куим трубаа броненосечлысь; мачта вылас вӧлі гӧрд флаг.
Корабльыс ӧдйӧ муніс рытыввыв Румыниялань.
А мӧд лунас горизонтыс друг вевттьысис улын ӧшалан рудов тшынӧн.
Тайӧ Сьӧд саридзса эскадра ставнас вӧтчис «Потемкин» бӧрся.
Дунай устьеысь асланыс гырысь сьӧд пыжъяс вылын воысь черикыйысьяс вайисны сьӧрсьыныс юӧр, мый «Потемкин» муніс Констанцыӧ, кӧні сылы ковмис сдайтчыны Румынияса веськӧдлан котырлы.
Командаыс петӧма вадорӧ да разӧдчӧма код кытчӧ веськалӧ.
Коли нӧшта кымынкӧ тревожнӧй лун.
И вот югдан кадын горизонтыс бара вевттьысис тшынӧн.
Тайӧ локтӧ вӧлі бӧр Констанцасянь Севастопольӧ Сьӧд саридзса эскадра, кыскис буксир вылын, кыдзи пекля йылын, мятежник-корабльӧс.
Тыртӧм, командатӧм, ваӧн тырӧм машинаясӧн, восстаниеӧн кыптылӧм лэччӧм флагӧн, ёсь гыяс костӧ сьӧкыда сунласьӧмӧн, «Потемкин» муніс водзӧ надзӧник, тшын дзескыд конвойӧн гӧгӧр кытшалӧмӧн.
Сійӧ дыр муніс Бессарабияса джуджыд бужӧдъяс пӧлӧн, кысянь чӧв видзӧдісны сы бӧрся экономияса рабочӧйяс, пограничнӧй канмуса салдатъяс, черикыйысьяс, батракъяс...
Видзӧдісны, кытчӧдз эскадраыс ставнас эз саяв на син водзысь.
И бара лои саридзыс сэтшӧм мелі да лӧнь, быттьӧ сійӧс кисьтісны лӧз маслӧӧн.
И сэк жӧ степвывса туйяс вылын явитчисны вӧла стражникъяслӧн отрядъяс, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма Румыния граница дорӧ, пышйысь потемкинечьясӧс куталӧм могысь.
Петя решитіс прӧщайтчӧм могысь регыдджык купайтчыштны.
Но муртса на сӧмын детинка котӧртӧмӧн бузгысис саридзас да кутіс варччыны бок вылас, ыркыд васӧ коричневӧй атласнӧй рӧма ичӧтик пельпомнас поткӧдӧмӧн, кыдзи пыр жӧ вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Вадорса джуджыдінсӧ варччӧмӧн, Петя воӧдчис медводдза ляпкыдінӧдз.
Сійӧ кайис сы вылӧ да кутіс келавны пидзӧсӧдз ваын, пырыс тыдалана ва слӧй пырыс пондіс видзӧдны чери сьӧм моз югъялан лыа пыдӧссӧ.
Первойысь видзӧдлӧмӧн вермис кажитчыны, мый пыдӧсас некод оз ов.
Но сулалӧ сӧмын бурджыка видзӧдлыны, кыдзи лыа чукӧръясас тыдовччасны олысьяс.
Сэні вешъялісны, то мыччысьлісны, то лыа пиӧ дзебсьылісны рак-отшельниклӧн зэв посньыдик кувшинчикъяс.
Петя судзӧдіс пыдӧссьыс ӧти татшӧм кувшинчик да пелька нетшыштіс сы пытшкысь моллюсклысь сак сяма тушасӧ, весиг вӧліны сэн зэв посньыдик клещияс.
Нывкаяс радейтлісны пысавны тайӧ раковинаяссӧ кыз сунис йылӧ.
Артмылісны зэв мича сикӧтшъяс.
Но тайӧ эз вӧв мужскӧй делӧ.
Сэсся детинка аддзис васьыс медузаӧс да вӧтчис сы бӧрся.
Медуза ӧшаліс пырыс тыдалана абажур моз, кистя щупальцыясыс вӧліны сэтшӧм жӧ пырыс тыдаланаӧсь.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ сійӧ ӧшалӧ вӧрзьӧдчытӧг.
Но тайӧ сӧмын кажитчис.
Кыз шмакыслӧн вӧсни дорышъясыс сылӧн лолалісны, вӧрӧшитчисны лӧз желатиновӧй каймаӧн, кыдзи парашютлӧн дорыс.
Щупальцыясыс вӧрисны.
Сійӧ кӧсӧя вешйис пыдлань, кыдз быттьӧ казяліс матыстчысь опасность.
Но Петя суис сійӧс.
Виччысьӧмӧн — медым не инмӧдчыны ядовитӧй каймаас, коді сотӧ петшӧр моз жӧ, — детинка кыкнан кинас кватитіс медузасӧ шмакӧдыс да кыскис сылысь вель сьӧкыд, но рӧшкыд тушасӧ ваысь,
вынӧн шыбытіс пемӧсӧс вадорӧ.
Оръясьӧм щупальцыяссӧ лэбигас гылӧдӧмӧн, медуза шлёпкысис васӧд лыа вылӧ.
Медуза нильӧг ульӧмын шондіыс пыр жӧ ӧзйис эзысь кодзувъясӧн.
Петя рад пырысь горӧдіс да, ляпкыдінсянь джуджыдінӧ шыбытчӧмӧн, босьтчис аслас радейтан делӧ дінӧ — кутіс сунавны восьса синмӧн.
Кутшӧм тайӧ вӧлі лӧсьыд!
Ва пытшкын детинка шензян восьса син водзын чужис ваувса сарстволӧн шензьӧдана мирыс.
Ва слӧй пырыс, кыдзи лупа пыр, ыдждӧдӧмӧн вӧлі мичаа тӧдчӧны уна рӧма посньыдик галя изъяс.
Найӧ вевттьӧны пыдӧссӧ, кыдзи изйӧн вольсалӧм моски.
Вапытшса быдмӧгъяслӧн изъясыс артмӧдісны мойдвывса кодь вӧр, кодӧс вылыссяньыс шымыртӧма гудыр- виж тӧлысьлӧн кодь кельыд шонді югӧръясӧн.
Вужъяс пӧвстын, страшнӧй клещияссӧ сюръясӧс моз чургӧдӧмӧн, тэрыба кыссис бок вылас ыджыд пӧрысь краб.
Сійӧ нуис аслас черань кодь кокъяс вылас мышкуыслысь польтчӧм кӧрӧбкасӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма извеска зӧръяс кодь моллюскъясӧн.
Петя некутшӧма сыысь эз повзьы.
Сійӧ бура тӧдіс, кыдзи колӧ вӧдитчыны крабъяскӧд.
Найӧс колӧ смела кватитны кык чуньӧн вылыссяньыс мышкуӧдыс.
Сэки краб некыдз оз вермы чепӧльтны.
Но колӧ шуны, краб эз интересуйт детинкаӧс.
Мед мунас аслас туйӧд: абу ӧд тайӧ аддзывлытӧм тор.
Став пляжыс вӧлі тырӧма косьмӧм клещиясӧн да краб мышса багрӧвӧй кышъясӧн.
Ёна интереснӧйджык кажитчисны саридз вӧвъяс.
Сэки ӧкурат налӧн неыджыд стада тыдовччис вапытшса быдмӧгъяс пӧвстын.
Тӧчитӧм ныра да морӧса — дзик быттьӧ шахматнӧй вӧв, но сӧмын водзлань кусыньтчӧм бӧжа, — найӧ варччисны сувтсаӧн, веськыда Петя вылӧ, ва пытшса драконъяслӧн кодь посньыдик перепонкаа бордъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Тыдалӧ, найӧ дзик эз чайтны, мый вермасны татшӧм водз асылын паныдасьны кыйсьыськӧд.
Детиналӧн радысла кутіс чеччавны сьӧлӧмыс.
Сылӧн коллекцияын вӧлі сӧмын ӧти саридз вӧв, да и то кутшӧмкӧ чукырӧсь, сісьмӧм кодь.
А тайӧяс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь, ӧти мӧдыскӧд дзик ӧткодьӧсь.
Вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн сідз кольны татшӧм шоча овлан случайсӧ.
Петя кыпӧдчис ва веркӧсӧ, медым босьтны унджык сынӧд да ӧдйӧджык заводитны кыйсьыны саридз вӧвъяс бӧрся.
Но друг сійӧ аддзис кыркӧтш йывсьыс батьсӧ.
Батьыс шенасис идзас шляпанас да мыйкӧ горзіс.
Ӧти кӧ, бужӧдыс вӧлі сэтшӧм джуджыд да гӧлӧсыс сэтшӧм гораа йӧлӧгааліс бужӧдас, мый Петя дінӧдз воис сӧмын пыр водзӧ нюжалана:
— Дяй-дяй-дяй-дяй!...
Но Петя зэв бура гӧгӧрвоис тайӧ, «дяй-дяй-дяй-дяй»- лысь значениесӧ.
Сійӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны сідзи:
— Кытчӧ тэ вошин пеж детинка?
Ме тэнӧ корся став дача пасьтаысь?
Дилижанс виччысьӧ!
Тэ кӧсъян, медым ми тэ вӧсна сёрмим паракод вылӧ?
Пырысь-пыр жӧ кай васьыс, негодяй!
Батьыслӧн гӧлӧсыс бӧр вайӧдіс Петяӧс торйӧдчӧм йылысь шог чувствоӧ, кутшӧм чувствоӧн сійӧ талун садьмис.
И детина горӧдіс сэтшӧм лёк гора гӧлӧсӧн, мый сылӧн аслас пеляс кутіс тіньгыны:
— Сейчас локта!
Сейчас!
А бужӧд доръясысь кыліс нюжалана йӧлӧга:
— ... Айс-айс-айс..
Петя ӧдйӧ пасьталіс костюмсӧ веськыда ва яй вылас (мый, колӧ шуны, вӧлі зэв приятнӧ!) да кутіс кавшасьны вывлань.
III
СТЕПЫН
Дилижанс сулалӧ нин вӧлі туй вылас ворота весьтын.
Ямщикыс, кӧлеса вылас сувтӧмӧн, кӧртавліс мунысь дачникъяслысь ёкмыльтсян парусинӧвӧй крӧватьяс да лӧз баклажанаяс тыра гӧгрӧс кӧрзинкаяс, кодъясӧс, случайӧн пользуйтчӧмӧн, мӧдӧдлісны Аккерманӧ.
Ичӧтик Павлик, кодӧс вӧлі пасьтӧдӧма путешествуйтан случай кузя кельыдлӧз выль фартукӧн, топыда крахмалитӧм пикейнӧй шляпаӧн, коді вӧлі мунӧ желе вӧчан форма вылӧ, сулаліс вӧвъясӧн дойдны позьтӧм ылнаын, вӧв доддялан ногӧн пыдысяньджык тӧдмасис.
Сійӧс ёна чуймӧдіс, мый тайӧ упряжыс — настоящӧй ловъя вӧвъяслӧн упряжыс, некутшӧма оз мун сылӧн мича картоннӧй вӧв Кудлатка упряжка вылӧ.
(Кудлаткаӧс эз босьтны сьӧрсьыс дача вылӧ, ӧні сійӧ виччысис ассьыс кӧзяинсӧ Одессаын).
Тӧдӧмысь, Кудлаткаӧс вузалысь приказчикыс мыйкӧ дзугӧма!
Но век жӧ, ковмас не вунӧдны гортӧ воӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ тшӧктыны батьыслы вундыны мыйыськӧ да вурыштны Кудлатка синъяс весьтӧ тайӧ сьӧд да зэв мича вевттьӧдсӧ — но сӧмын эз тӧд, кыдзи сійӧ шусьӧ.
Татшӧм ногӧн Кудлатка йылысь казьтыштӧмӧн, Павлик пондіс чувствуйтны шӧйӧвошӧм.
Кыдзи сійӧ сэні сытӧг олӧ чуланын?
Сетлӧ-ӧ сылы тётяыс зӧр да турун?
Эз-ӧ сёйны сылысь бӧжсӧ шыръяс?
Збыльысь кӧть бӧжыс сылӧн коли этшаник нин — кык-куим си да обой тувъялан кӧрттув, но век жӧ...
Терпеньесӧ воштӧмӧн, Павлик чургӧдіс кывсӧ боквыв да котӧртіс керкалань, медым тэрмӧдлыны батьсӧ да Петяӧс.
Но, кӧть кыдзи эськӧ сійӧс эз мучит Кудлатка йылысь мӧвпыс, век жӧ сійӧ ни ӧти здук кежлӧ эз вунӧдлы аслас дорожнӧй выль сумка йылысь, коді ӧшаліс пельпом вомӧныс мича кӧв йылын.
Сійӧ топыда кутіс сійӧс кыкнан кинас.
Сэні, шоколад плитка да «Капитэн» гижӧда некымын сола галетысь кындзи, куйліс сылӧн главнӧй донаторйыс: «Какао Эйнем» банкаысь вӧчӧм копилка.
Сэні видзис сьӧм, кодъясӧс Павлик чукӧртіс велосипед ньӧбӧм вылӧ.
Сьӧмыс вӧлі нин вель уна: комын кӧкъямыс-комын ӧкмыс ур.
Батьыс да Петя, пӧсь мӧсвӧра йӧлӧн да серӧй шобді няньӧн закуситыштӧм бӧрын, вӧлі локтӧны нин дилижанс дінӧ.
Петя виччысьӧм пырысь нуис киняулас ассьыс донаторъяссӧ: спиртуйтӧм саридз емъяс тыра банка да бобувъяслысь, жукъяслысь, ракпаньяслысь да крабъяслысь коллекцияяс.
Ставныс, куимнанныс, сьӧлӧмсянь прӧщайтчисны ворота дінӧ найӧс колльӧдны петысь кӧзяевакӧд, сӧлісны дилижансӧ да мӧдӧдчисны.
Туйыс муніс ферма гӧгӧр кытшовтӧмӧн.
Кӧрталӧм ведраӧн триньӧдчӧмӧн дилижанс муніс фруктӧвӧй сад пӧлӧн, беседка пӧлӧн, скӧт да пӧткаяс видзан двор пӧлӧн.
Медбӧрын, дилижанс лои гумла весьтын, мӧдног кӧ шуны, сійӧ рӧвнӧй да бура топӧдӧм площадка весьтын, код вылын вартӧны да тӧлӧдӧны нянь.
Шӧр Рочмуын татшӧм площадкаыс шусьӧ токӧн, а Бессарабияын — гарманӧн.
Туй вал сайын, коді вӧлі эжсьӧма бусысь рудӧдӧм да алӧйвиж рӧма зэв уна кузьмӧс ягӧдъяса дерезаӧн, пыр жӧ заводитчис идзасӧн тырӧм мирыс гарманлӧн.
Важ да выль идзас стӧгъяс, гырысьӧсь да джуджыдӧсь, кыдзи керкаяс, артмӧдісны дзонь кар.
Тані вӧліны настоящӧй уличаяс, переулокъяс и тупикъяс.
Кӧн-сюрӧ, слӧйӧсь сера зэв важся да пӧшти сьӧдӧдӧм идзас стенаяс улын чугун кодь топыд муысь писькӧдчисны шобді петасъяс, ӧзйисны изумруднӧй фитильяс и вӧліны сӧстӧмӧсь да дзирдаланаӧсь.
Парӧвӧй двигатель трубаысь пуркйис улӧ лэччан сук тшын.
Вӧлі кылӧ омлялан шы вартан машиналӧн, но ачыс эз тыдав.
Посньыдик тушаа нывбабаяс вилаясӧн ветлісны выльӧн тэчӧм сёрӧм вывті, пидзӧсӧдзыс шобді пиӧ вӧйласьӧмӧн.
Вила йылын новлан кольтаяслӧн вуджӧръясыс лэбалісны шонді югӧр балкаясӧн розьӧдлӧм жуг кымӧръяс вывті.
Тыдовтчылісны мешӧкъяс, вески, гираяс.
Сэсся синводзті югнитіс брезентӧн вевттьӧм, муртса на вартӧм няньлӧн джуджыд нӧрыс.
И дилижанс петіс восьса степь вылӧ.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, первойсӧ вӧлі ставыс сэтшӧм жӧ, кыдзи и колян воясӧ.
Дас верстъясӧн паськӧдчӧм гӧгӧр восьса да тыртӧм вундӧм муяс.
Ӧтка курган.
Лилӧвӧй иммортельяслӧн слюда моз югъялӧм.
Аслас поз дінын пукалысь суслик.
Лямӧдӧм змей модаа гезпом...
Но друг водзын тыдовччис бус, и дилижанс пӧлӧн гырыся рӧдтӧмӧн скачитіс вӧла стражникъяслӧн неыджыд отряд.
— Стой!
Дилижанс сувтіс.
Вӧла йӧз пиысь ӧти матыстчис дилижанс дінӧ.
Карабиныслӧн дженьыд стволыс чеччаліс цифраа виж погон весьтас.
Рӧдтіс боквыв шапкаалӧм бусӧсь фуражкаыс.
Дзуртіс да пӧся ӧлыняліс кучик дукӧн седлӧыс.
Вӧвлӧн корскан нырыс сувтіс восьса ӧшинь весьтӧ.
Гырысь пиньясыс йирисны кӧртвомыслысь еджыд кӧртсӧ.
Турунвиж рӧма быг войталіс резина кодь сьӧд паръяссьыс.
Яй рӧма розовӧй да нежнӧй ныр розьяссьыс пуркйис пӧсь ловруыс, койыштіс дилижансын пукалысьясӧс пӧсь руӧн.
Сьӧд паръясыс вӧвлӧн нюжӧдчисны Петя идзас шляпа дінӧ.
— Кодӧс нуан? — кыліс кӧнкӧ вылын солдатскӧй гӧлӧс.
— Дачникъясӧс паракод вылӧ, — вочавидзис ямщиклӧн вежсьӧм гора вӧсньыдик, тэрмасян да кутшӧмкӧ угодитны кӧсъян гӧлӧсыс. — Найӧ Аккерманӧ мунӧны, а сэсянь веськыда паракод вылӧ — и Одессаӧ.
Найӧ тані экономияас гожӧм чӧж олісны,
июль тӧлысь заводитчӧмсянь.
Ӧні найӧ мунӧны бӧр гортаныс...
— А ноко, вай, петкӧдлы!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын ӧшиньӧ чургӧдчис виж усъяса да виж синкымъяса бритӧм тшӧкаа салдатскӧй гӧрд чужӧм, фуражкаса виж кант вылас вӧлі кузьмӧскодь кокарда.
— Кодъяс лоанныд?
— Дачникъяс, — шуис нюмдӧм пырысь бать.
Салдатлы, тыдалӧ, эз кажитчы тайӧ нюмдӧмыс да вывті вӧльнӧй «дачникъяс» кылыс, коді кажитчис сылы сійӧс серам вылӧ лэптан кылӧн.
— Ме аддза, мый дачникъяс, — недӧвӧльнӧй пырысь да грубӧя шуис сійӧ. — Сійӧ этша, мый дачникъяс.
А кодъяс сэтшӧм дачникъясыс?
Улысса черлыыс Павлик батьлӧн дрӧгмуні, тошкыс кутіс тіравны.
Скӧрмӧмысла кельдӧдӧмӧн, тіралан чуньяснас сійӧ кизяліс став кизьяссӧ гожся пальтосьыс, лӧсьӧдыштіс пенснесӧ да лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Кыдз тэ лысьтан мекӧд сёрнитны татшӧм тонӧн?
Ме — шӧр школаясын велӧдысь, коллежскӧй сӧветник Бачей, а тайӧяс менам челядь — Петр да Павел.
Ми мунам Одессаӧ.
Плешкас Павлик батьлӧн кыптісны розовӧй пятнаяс.
— Виноват, <rus>ваше высокоблагородие</rus>, — збоя шуис салдат, еджыд синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да нагайкаа кисӧ вайӧдліс кӧзырек дінас. — Обознайтчи!
Тыдалӧ, сійӧ зэв ёна повзис, кор кыліс, кӧть и тӧдтӧм, но сэтшӧм грознӧй штатскӧй чин — «коллежскӧй сӧветник».
Но, сійӧс!
Нӧшта веськалан лёктор вылӧ.
Нӧшта пиньяс кузяыд сэсся козьныштасны.
Сійӧ зургис вӧвсӧ шпоръяснас да скачитіс.
— Йӧй, — шуис Петя, кор салдатъяс вӧліны ылынӧсь нин.
Батьыс бара пузис:
— Ланьт!
Кымынысь ме тэныд висьтавлі, медым тэ эн лысьт водзӧ шуны тайӧ кывсӧ!
Сійӧ, коді частӧ шуӧ «йӧй», унджыкысьсӧ ачыс овлӧ... не вывті сюсь морт.
Тшуп тайӧс аслыд нырад.
Мукӧд кадӧ кӧ Петя, дерт, сюйсис эськӧ спорӧ, но ӧні сійӧ ланьтіс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис батьыслысь нервничайтӧмсӧ.
Бать, коді пыр кезйӧдлан лӧглунӧн сёрнитліс чинъяс да орденъяс йылысь, коді некор эз новлывлы форменнӧй вицмундирсӧ да некор эз ӧшӧдлы ассьыс «коймӧд степеня Анна орденсӧ», сійӧ эз признайтлывлы некутшӧм сословнӧй привилегияяс да шулывліс, мый Рочмуса став олысьяс — сӧмын «гражданаяс» и друг, скӧрмӧм йывсьыд висьталіс енмыс тӧдӧ мый
да кодлы жӧ висьталіс?
Первойя паныдасьысь салдатлы.
«Шӧр школаясын велӧдысь»...
«Коллежскӧй сӧветник»...
«Кыдзи тэ лысьтан сёрнитны татшӧм тонӧн»...
«Тьфу, кутшӧм ерунда! — вӧлі висьталӧ батьыслӧн яндзимӧн тырӧм чужӧмыс. — Фу, кутшӧм яндзим!»
Сэк ямщикыс, кыдзи сійӧ овлӧ пыр вӧлӧн мунігӧн кузь туйын, тайӧ суматокаыс дырйи удитіс нин воштыны плеть кучиксӧ, шарӧдіс плеть пунас, бусысла дзормӧм туй бокын быдмысь полынь кустъяссӧ.
Медбӧрын, сійӧ аддзис сійӧс да кӧрталіс, зэлӧдіс гӧрӧдсӧ пиньнас.
— А мед му пырыс мунасны!
— шуис дилижанс дорӧ матыстчигӧн.
— Ветлӧны тайӧ стражникъясыс быд туйяс кузя, сӧмын йӧзсӧ повзьӧдлӧны.
— Мый ветлӧны? — юаліс бать.
— Код найӧс тӧдас мыйла.
Корсьӧны, тӧдӧмысь, кодӧскӧ.
Сэні войдӧрлун, верст комын сайын, помещик Балабановлысь экономиясӧ сотӧмаӧсь.
Висьталӧны, кутшӧмкӧ «Потемкин» вывса пышъялысь матрос пӧ ӧзтӧма.
Сійӧн ӧні найӧ быдлаті ветлӧны да корсьӧны сійӧс, пышъялысь матроссӧ.
Сійӧ, висьталӧны, кӧнкӧ тані степь вылас дзебсясьӧ.
Татшӧм со делӧясыс.
Мый нӧ, мунам водзӧ?
Тайӧ кывъяссӧ висьталӧм бӧрын ямщик кайис вылӧ аслас местаӧ, лӧсьӧдіс вӧжжияссӧ, дилижанс мӧдӧдчис водзӧ.
Ӧти кӧ, кӧть кутшӧм эськӧ эз вӧв мича талунъя асылыс, настроениеныс ставныслӧн вӧлі тшыкӧма нин.
Тыдалӧ, еджыд бурысьяса кымӧръяс дикӧй табунъясӧн вевттьысьӧм тайӧ пемыд лӧз енэжа чудеснӧй мирас, лилӧвӧй вуджӧръясӧн тырӧм мирас, кодъяс гыалӧмӧн котӧртӧны ӧти кургансянь мӧдӧ степнӧй турунъяс вывті, кодъяс пӧвстысь оз-оз дай тыдыштлас вӧв юр лы либӧ воллӧн сюрыс, тыдалӧ, тайӧ мирас, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма, кажитчӧ, сӧмын мортлы нимкодясьӧм да шуд вылӧ, — тайӧ мирас эз вӧв ставыс гӧгӧр лючки.
И та йылысь мӧвпалісны дилижансын ставныс: и бать, и ямщик, и Петя.
Сӧмын Павликлӧн ӧтнаслӧн вӧліны аслас торъя сикас мӧвпъяс.
Кремӧвӧй рӧма гӧгрӧс плешсӧ крепыда чукрӧдлӧмӧн, код вылӧ вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь шляпа увсьыс ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм юрсиясыс, пукаліс сійӧ да сюся видзӧдіс карӧй синъяснас ӧшиньӧ.
— Папа, — шуис сійӧ друг, ӧшинь вылысь синъяссӧ вештывтӧг, — папа, а коді сарыс?
— Кыдз сійӧ — коді?
— Но — коді сар?
— Гм...
Морт.
— Да абу жӧ.
Ме ачым тӧда, мый морт.
Кутшӧм тэ?
Абу морт, а коді?
Гӧгӧрвоан, коді?
Ог гӧгӧрво, мый тэ кӧсъян.
— Ме тэнсьыд юала: коді?
— Вот ей-богу...
Коді да коді...
Но, кӧсъян кӧ нин сідз, помазанник.
— Мыйӧн помазанник?
— Мы-ый!
Батьыс скӧрысь видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Но — кыдзи: помазанник кӧ, то мыйӧн?
Гӧгӧрвоан — мыйӧн?
— Эн сӧр!
И батьыс скӧрысь бергӧдчис мӧдарӧ.
IV
ВӦВЪЯСӦС ЮКТАЛӦМ
Час дас асылын пырисны джынвыйӧ молдоваса, джынвыйӧ украинаса сиктӧ юктавны вӧвъясӧс.
Батьыс кутіс Павликӧс киӧдыс, да найӧ мӧдӧдчисны дыняяс ньӧбны.
Петя жӧ кольччис вӧвъяс дінӧ сы могысь, медым видзӧдны вӧвъясӧс юкталӧм.
Дилижанслысь ыджыд вагонсӧ ас бӧрсяньыс кыскысь вӧвъясӧс ямщик вайӧдіс вор дорӧ.
Тайӧ вӧлі, сідз шусяна «тури» юкмӧс.
Ямщик сюйис плетьсӧ гӧлень костас да кутчысис веськыда ӧшалан зэв кузь зібйӧ, код помӧ вӧлі дорӧма чеп йылӧ дубӧвӧй сьӧкыд ведра.
Сійӧ кутіс кияснас зіб кузя ӧктыны, лэдзны сійӧс юкмӧсӧ.
«Тури» дзуртыштіс.
Зэв ыджыд карнанлӧн ӧти помыс кутіс копыртчыны, быттьӧкӧ кӧсйис видзӧдлыны юкмӧс пытшкас, кор мӧд помыс, — кытчӧ сьӧктасӧ содтӧм могысь вӧлі кӧрталӧма ыджыд из — кокниа кыпӧдчис вывлань.
Петя лэччысис морӧснас юкмӧс дорӧ да видзӧдліс сэтчӧ, кыдзи подзорнӧй трубаӧ.
Изъясӧн струбйӧм гӧгрӧс шахта юкмӧслӧн, коді вевттьысьӧма вӧлі веркӧссяньыс пемыд, сьӧдов-коричневӧй бархат кодь бакӧн, пырис зэв пыдӧдз.
И сэні, кӧдзыд пемыдас, югъяліс валӧн ичӧтик кытш, фотографическӧй аппаратын моз жӧ стӧча сэні тыдаліс Петялӧн шляпаыс.
Детинка горӧдіс, и юкмӧсыс, кыдзи сёй гырнич, тыри юрган йӧлӧгаӧн.
Ведраыс зэв дыр лэччис увлань, лои зэв ичӧтикӧн, а век на ещӧ эз вермы воны ваӧдзыс.
Дыр мысти сэсся кыліс плеснитчӧм шы.
Ведра пырис ваӧ, тыри да мӧдӧдчис бӧр вывлань.
Сьӧкыд войтъяс гылалісны ваӧ.
Найӧ лыйлісны, кыдзи пистонъяс.
Дыр кыпӧдчис уна киясӧн стекло кодя ниртӧм зібйыс, кытчӧдз, сэсся, эз мыччысь кӧтасьӧм чептыс.
«Тури» дзуртыштіс медбӧръяысь.
Ямщик вына киясӧн кватитіс пудъя ведрасӧ да кисьтіс изйысь вӧчӧм ворйӧ.
Но кисьттӧдзыс войдӧр юис первой ачыс.
Ямщик бӧрын юис Петя.
Дзик таын и вӧлі вӧв юкталанінлӧн главнӧй мичлуныс да лӧсьыдлуныс.
Детинка сюйліс нырсӧ да тшӧкасӧ дзик югыд да йи кодь кӧдзыд ваӧ.
Черпняыс пытшкӧссяньыс вевттьысьӧма вӧлі тош мода виж нюйтӧн.
Мыйкӧ повзьӧдчана, пӧшти колдовскӧй вӧлі тайӧ черпняас да тайӧ нюйтас.
Челядь вежӧрысь вӧрзьӧдіс мыйкӧ зэв важся вӧрса олӧмысь серпас, коді вӧлі чуйдӧ челядьӧс мӧвпавны ва мельнича йылысь, мельник-кӧлдун йылысь, джуджыд омут йылысь да лягушка-саревна йылысь,
Йиа ва юӧмысь пыр жӧ пондіс юкавны плешсӧ.
Но луныс вӧлі жар
и Петя тӧдіс, мый тайӧ регыд прӧйдитас.
Петя сідзжӧ зэв бура тӧдіс, мый ковмас лэптыны ведра кӧкъямыс ли дас, медым юктавны вӧвъясӧс.
Та вылӧ мунас этша вылӧ час джын.
Сідзкӧ, позьӧ гуляйтыштны.
Детинка видзчысьӧм пырысь вуджис юктасянінса вакса кодь сьӧд няйт вомӧн, кодӧс вӧлі быдлаӧд розьӧдлӧма порсь кок гыжъясӧн.
Сэсся муніс ва лэдзан бӧрӧзда пӧлӧн, дзодзӧг гоньясӧн вевттьысьӧм эжа вывті.
Ва визувтан бӧрӧзда вайӧдіс сійӧс нюр дінӧ, коді вӧлі дорвыв вевттьысьӧма джуджыд камыш вӧрӧн, эжӧрӧн, да ёгтурунъясӧн.
Тані весиг луншӧрся медся жар кадас вӧлі пемыд и ыркыд.
Юр кольмӧдан уна сикас дук друг кучкис сылы нырас.
Эжӧрлӧн зэв лэчыд дукыс сорласис тӧзьлӧн кутшӧмкӧ юмов кӧра орехӧвӧй дуккӧд, кодысь збыльвылӧ заводитчис висьны юр.
Ёсь листъяса дурманлӧн кустъясыс, кодъяс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь кыз вуждіна да колючкаяса сьӧдоввиж кӧрӧбкаясӧн, вывті нежнӧй, вывті ыджыд да вывті дука кузь дзоридзьясӧн, быдмисны орччӧн пасленкӧд, беленакӧд да таинственнӧй сяма узян-турункӧд.
Туй вылын синъяссӧ куньӧмӧн пукаліс ыджыд лягуша, быттьӧкӧ сійӧс кӧлдуйтӧма, и Петя мыйвынсьыс зілис сы вылӧ не видзӧдны, медым друг не аддзыны сы юр вылысь ичӧтик зарни корона.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ местаас ставыс кажитчис кӧлдуйтӧмаӧн, кыдзи мойдвывса вӧрын.
Оз-ӧ тані кӧнкӧ матын ветлы ыджыд синъяса косіник нывка Аленушка аслас Иванушка вокыс вӧсна дугдывтӧг бӧрдӧмӧн?..
Друг кӧ эськӧ ӧні котӧрӧн вӧрсьыс петіс еджыд мегӧ да бакӧстіс вӧсньыдик челядь гӧлӧсӧн, то збыльысь эськӧ, повзьӧмысла Петя воштіс садьсӧ.
Детинка решитіс не мӧвпавны мегӧ йылысь.
Но кымын ёнджыка сійӧ зілис не мӧвпавны, сымын ёнджыка думайтсис.
А кымын ёнджыка мӧвпаліс, сымын ёнджыка сійӧ кутіс повны сулавны ӧткӧн тайӧ сьӧдвиж рӧма проклятӧй местаас.
Сійӧ мыйвынсьыс кунис синъяссӧ, медым не горӧдны да уськӧдчис пышйыны тайӧ ядовитӧй заросльсьыс.
Сійӧ пыр котӧртіс, кытчӧдз эз веськав неыджыд овмӧс карта сайӧ.
Ньӧрйысь кыӧм ӧграда сайсьыс, код вылын чурвидзисны зэв уна сёй гырничьяс, Петя аддзис лӧсьыдіник гумла.
Гумла шӧрвыйын, кодӧс вӧлі вольсалӧма му вылысь муртса на ваялӧм шобдіӧн, сулаліс верстьӧ нывбаба чышъянӧн синмӧдзыс кӧртасьӧм нывка, уборкияса кузь юбкаа, мича сосвомдора дженьыдик ситеч ковтаа; сылы вӧлі ар дас ӧти кымын.
Гырддзанас шондіысь сайӧдчӧмӧн да кӧмтӧм кокъяснас тувччалӧмӧн, сійӧ вӧтліс кузь гез йылын кытш кузя ветлысь кык вӧлӧс, кодъясӧс вӧлі доддялӧма эз орччӧн, а ӧти-мӧд бӧрсяыс.
Небыдика кок гыжъяснас идзассӧ шыблалӧмӧн моз, вӧвъяс тувччалісны да тюрӧдісны ас бӧрсяныс дзирдалан шобді кыз слӧй вывті тшупӧдӧсь каменнӧй вал.
Валыс зумыда да шытӧг чеччаліс.
Каменнӧй вал бӧрся кыссис водзсяньыс лямпаӧс моз кусыньтӧм вель кузь паськыд пӧв.
Петя вӧлі тӧдӧ, мый тайӧ пӧв улысла дорас крепиталӧма зэв уна лыда янтарнӧй ёсь биаизъяс, кодъяс зэв лӧсьыда гылӧдӧны шепъяссьыс тусьяссӧ.
Тайӧ ӧдйӧ исковтысь пӧв вылас, ыджыд вынӧн аслас тушалысь равновесиесӧ кутӧмӧн, зэв збоя, кыдзи даддьын, сулаліс вушйӧм дӧрӧма восьса морӧса да кӧзырокнас боквыв картузасьӧм детина, коді вӧлі Петя арлыда жӧ кымын.
Еджыд юрсияса ичӧтик нывка, кыкнан кинас мыйвынсьыс вокыслы гачас кутчысьӧмӧн, пукаліс тетюритчӧмӧн, кыдзи шыр.
Кытш гӧгӧрыс котраліс старик, сійӧ пу вилаӧн бергӧдліс шобдісӧ да вӧв кок увланьыс сійӧс шыблаліс.
Пӧрысь пӧч шыльӧдаліс бедь йылӧ тувъялӧм кузь пӧвйӧн паськалысь да ассьыс формасӧ воштысь кытшсӧ.
Неуна ылынджык, сёрӧмъяс дорас, гожъялӧмысла сьӧд да мужиклӧн кодь сӧнӧсь кияса нывбаба зэвтчӧмӧн бергӧдліс тӧлӧдчан машиналысь шарманкасӧ.
Барабанса гӧгрӧс розьті тыдалісны, кыдз вуджрасьӧны сылӧн гӧрд лопастьясыс.
Тӧлӧдчан машинаысь тӧлыс петкӧдіс жуг-ёгсӧ дзирдалан кымӧрӧн.
Сійӧ кокньыдика, сынӧд моз кокньыдика, быттьӧ кисея, пуксис му вылӧ, йӧн турунъяс вылӧ, лэбис весиг ӧградаӧдзыс, кӧні дзикӧдз нин воӧма вижовгӧрд степнӧй помидоръяс косьмӧм коръяс весьтын чурвидзис полӧкалӧ, сійӧ вӧлі сыри-лепестки паськӧма да гӧрд дорыша косясьлӧм дворянскӧй фуражкаа.
Тані, тайӧ ичӧтик гумла вылас, тыдалӧ уджаліс крестьянскӧй семья ставнас, кӧзяинсьыс ӧтдор.
Кӧзяиныс, дерт, вӧлі война вылын, Манчжурияын, гашкӧ, тайӧ кадас пукаліс гаоляын, а японечьяс лыйлісны сылы шимозаясӧн.
Тайӧ гӧлиник да ноксьӧм пырысь тайӧ вартӧмыс некутшӧма вӧлі оз мун ыджыд шума, уна йӧза озыр имениеын вартӧм вылӧ, кодӧс аддзывліс Петя экономияысь.
Но и тайӧ омӧлиник вартӧмас Петя сідзжӧ аддзис мыйкӧ лӧсьыдтор.
Сылы эськӧ, зэв окота вӧлі катайтчыштны биа изъяса пӧв вылас либӧ весиг кӧть нин бергӧдлыштны тӧлӧдчан машиналысь воропсӧ.
Мукӧд кадӧ кӧ, сійӧ эськӧ непременнӧ корис детинаӧс босьтны сійӧс аскӧдыс пӧв вылас, но ӧні сылы колӧ вӧлі тэрмасьны.
Петя мӧдӧдчис бӧр.
Сылы нэм кежлас пырисны паметяс крестьянскӧй уджлӧн сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан став прӧстӧй подробностьясыс: выльӧн вартӧм идзьяслӧн дзирдалӧмыс, сёйысь вӧчӧм керкалӧн сӧстӧма белитӧм пыдыс стенъясыс, сы улын — трапичаясысь вӧчӧм аканьяс да посньыдик косьтӧм тыкваяс, сідз шусяна «таракуцкаяс», кодъяс служитӧны крестьянскӧй челядьлы медся бур ворсанторъясӧн, а камышысь вӧчӧм керка вевт сигӧрыс вылын аслас кыдз-сюрӧ вӧчӧм ыджыд поз дінын ӧти кок йылас сулалӧ аист.
Торъя нин колис паметяс пикейнӧй жилеткаӧ да дженьыдик пинджакӧ моз пасьтӧдӧм тушаыс сылӧн, гӧрд бедь кодь кокыс (кусыньтӧм мӧд кокыс сылӧн дзик оз тыдав) да кузь гӧрд нырыс, коді шлочкӧдчис пуӧ кучкалӧм шыӧн, кыдзи кучкавлӧ войся стӧрӧж колотушкаӧн.
Лӧз вывескаа «волостнӧй правление» керка водзын сулалісны кильчӧ сюръяясӧ домалӧм кавалерийскӧй седлояса куим вӧв.
Шапкасӧ пидзӧс костас пуктӧмӧн бусӧсь сапӧгъяса салдат пукаліс шонді сайын пос тшупӧдъяс вылас да куритіс газетнӧй бумагаӧн гартовтӧм махоркаысь чигарка.
— Кывзы, мый ті тані вӧчанныд? — юаліс Петя.
Салдат дыш пырысь видзӧдліс карса детинаӧс кок увсяньыс юрӧдзыс, чилснитіс пинь пырыс ылӧ бокӧ виж дульлысь кузь вӧжжи да веськодь пырысь шуис:
— Матросӧс кыям.
«Мыйся нӧ тайӧ таинственнӧй, страшнӧй матрос, коді дзебсясьӧ степын, кӧнкӧ тані матын, коді соталӧ экономияяс да кодӧс кыйӧны салдатъяс?
— мӧвпаліс Петя жар, тыртӧм улича кузя юкмӧслань лэччигӧн.
— Колӧкӧ тайӧ страшнӧй рӧзбойникыс усьласьӧ тшӧтш и дилижансъяс вылӧ?»
Дерт, Петя нинӧм эз висьтав аслас полӧмъяс йылысь батьыслы да вокыслы.
Мыйла прӧста волнуйтны йӧзӧс?
Но сійӧ ачыс лыддис коланаӧн овны видзчысьӧмӧнджык и, лючки ставсӧ артыштӧм бӧрын, сюйис ассьыс коллекцияяссӧ скамья улас, стен бердас матӧджык.
Муртса на дилижансыс вӧрзис да кутіс кайны чой паныд, детинка сюйсис ӧшиньӧ да пондіс ӧшинь дінысь орӧдчывтӧг видзӧдны туй бокъясас, оз-ӧ тыдовтчы туй чукыль сайысь рӧзбойник.
Сійӧ чорыда решитіс карӧ вотӧдз не вешйывны ӧшинь дорысь.
Сэки сылӧн батьыс да Павлик, кодъяс тыдалӧ эз и гӧгӧрволыны опасность йывсьыд, босьтчисны ноксьыны дыняясӧн.
Коркӧ нёльнан пельӧсӧдыс дзоридз букет серӧн вышивайтлӧм суровӧй полотноысь вурӧм наволочка пиын, коді ӧні вӧлі вушйыштӧма нин, куйлісны кӧпейкаӧн ньӧбӧм дас кымын дыня.
Батьыс перйис рудвиж рӧма топыдіник канталупка, коді вӧлі вевттьысьӧма потласьӧм вӧсньыдик сеткаӧн да шуис: «А <ns>но-ко</ns>, видлам тайӧ нималана дыняяссӧ», и аккуратнӧя вундіс сійӧс кузьмӧс ногыс да паськӧдіс, кыдзи восьтлӧны небӧг.
Зэв чӧскыд дукӧн тыри дилижанс пытшкӧсыс.
Батьыс вундіс дынялысь пытшкӧссӧ перочиннӧй пуртӧн, пелька да вына шеныштчӧмӧн койыштіс найӧс ӧшинь пырыс.
Сэсся юкліс дынясӧ вӧсньыдик аппетитнӧй чӧланъяс вылӧ да, сӧстӧм носӧвӧй чышъян вылӧ пуктӧм бӧрын, шуис:
— Тыдалӧ, абу омӧль дыня:
Павлик, коді пукаліс нин места вылас ӧшйытӧг, пыр жӧ кватитіс кыкнан кинас медся ыджыд кусӧксӧ да пырӧдчис сэтчӧ пельӧдзыс.
Сійӧ весиг пондіс чушкыны нырнас вывті чӧскыдысла, и дынялӧн сӧкыс гудыр войтъясӧн ӧшӧдчис сы тшӧка вылын.
Батьыс жӧ ӧкуратнӧя сюйис вомас неыджыд кусӧк, курччаліс сійӧс, чӧскыда куньліс синъяссӧ да шуис:
— Збыльысь, замечательнӧй дыня.
— Зэв чӧскыд, — батьыс бӧрся шуис Павлик.
Сэки Петя, код мышку сайын вӧчсисны став тайӧ терпитны вермытӧм торъясыс, эз вермы кутчысьны водзӧ и, опасность йылысь вунӧдчӧмӧн, уськӧдчис дыняяс дінӧ.
V
ПЫШЪЯЛЫСЬ
Аккерманӧ вотӧдз верст дас сайсянь заводитчисны виноградникъяс.
Дыняяс важӧн нин вӧлі сёйӧма и коркаяссӧ ӧшинь пыр шыбытӧма.
Кутіс лоны гажтӧм.
Кадыс матысмис луншӧр кадлань.
Кокньыдик асъя тӧв, коді аслас ыркыдлунӧн казьтыліс, мый делӧыс век жӧ катовтӧ арлань нин, ӧні дзикӧдз лӧнис.
Шондіыс сотіс кыдзи и июль тӧлысь шӧрын, весиг быттьӧкӧ жарджыка, косджыка да ёнджыка.
Вӧвъяс сьӧкыд пырысь кыскисны ыджыд дилижанссӧ этша вылӧ куим весьт судта лыа вывті.
Воддза посньыдик кӧлесаясыс вӧйлісны лыаас трубкаӧдзыс,
а гырысьджык бӧр кӧлесаясыс надзӧник шатласисны, лыа вылысь веськалӧм мидияяслысь лӧз раковинаяссӧ варснитӧмӧн гораа лязлісны.
Посньыдик пызь рӧма бусыс пӧдтан тшынӧн кытшаліс путешественникъясӧс.
Синкымъяс да синлапъяс рудӧдісны,
бусыс кажакыліс пиньяс вылын.
Павлик паськыда восьтіс югыд шоколаднӧй рӧмпӧштан рӧма синъяссӧ да ӧтарӧ несъяліс.
Ямщикыс лои мельник кодь.
А гӧгӧр помтӧг кыссисны виноградникъяс.
Важ лозаяслӧн гӧрӧдӧсь заясыс шахматнӧй сер моз порядокӧн вевттисны кос да бусысла рудӧдӧм му веркӧссӧ.
Виноградникъяс кажитчисны, быттьӧ найӧс чукыртӧма ревматизмӧн.
Найӧ эськӧ вермисны кажитчыны безобразнӧйӧн, весиг отвратительнӧйӧн, природаыс кӧ эз тӧждысь мичмӧдны найӧс благороднӧй, античнӧй серпасъяс сера зэв мича коръясӧн.
Ёся вундӧм доръяса, ёна чукыльӧсь да вылӧ кыпалан узор сера сӧнъяса, купорос рӧма бирюзовӧй чутъяса тайӧ листъясыс луншӧрса шонді югӧръясын югъялісны ма сяма вежлунӧн.
Лозаяслӧн том петасъяс крутӧя гартчисны джуджыд бедьяс гӧгӧр.
Важджыкъясыс вӧлі кусыньтчӧмаӧсь плодъяс розъяс сьӧкта улын.
Колӧ вӧлі лоны сюсь син, медым казявны тайӧ коръяс пиӧ дзебсьӧм розъяссӧ.
Тӧдтӧм морт вермис эськӧ кытшовтны дзонь десятина и не казявны ни ӧти роз, кор быд куст вӧлі веськыда тырӧма виноградӧн и найӧ асьныс горзісны:
«Да танӧсь жӧ ми, чудак-морт!
Тэ гӧгӧрын ми ӧшалам пуд дас кымын.
Босьт миянӧс да сёй!
Эх, тэ, паськыд вом!» И друг сэк эськӧ паськыд вом казяліс дзик ныр увсьыс ӧти роз, сэсся мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс...
Кытчӧдз виноградникыс ставнас оз кут ӧзйыны виноград розъясӧн, быттьӧкӧ волшебство вынӧн найӧ друг ӧні сӧмын на мыччысисны.
Но Петя вӧлі тӧдса морт тайӧ делӧясын.
Винограднӧй розъяс воссьылісны сы син водзын сразу жӧ.
Сійӧ не сӧмын сразу казявліс найӧс, но весиг рӧзьнитіс дилижанс мунігӧн налысь сортъяссӧ.
Вӧліны тані виноградъяслӧн зэв уна сорт.
Кыз кучик пырыс тыдалана гудыр косточкаяса, югыдвиж рӧма гырысь «чаусъяс» ӧшалісны кык-куим пунта кузь пирамида розъясӧн.
Опытнӧй син некыдзи эз вермы эськӧ соравны найӧс, шуам, «дамскӧй пальчикъяскӧд», кодъяс вӧліны сідзжӧ югыдвиж рӧмаӧсь, но сӧмын ёнджыка кузьмӧсджыкӧсь да глянцевӧйӧсь.
Нежнӧй лечебнӧй «шашла» пӧшти нинӧмӧн эз торъяв «розовӧй мускатысь», но кутшӧм збыльысь ыджыд вӧлі на костын торъялӧмыс!
«шашлалӧн» гӧгрӧс плодъясыс, кодъяс вӧлі топалӧмаӧсь розъясас сэтшӧм топыда, мый воштылісны формасӧ да пӧрлісны пӧшти кубик формаӧ, и яръюгыда отражайтлісны асланыс вижов-розӧвӧй пузырокъясын шонді югӧръяссӧ, а «розӧвӧй мускатлӧн» вотӧсъясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь быттьӧкӧ аметистовӧй гудыр бусӧн да шонді югӧръяс улын эз дзирдавны.
Но ставныс найӧ — и лӧзовсьӧд «изабелла», и «чаус», и «шашла», и «мускат» — асланыс пырыс тыдалана да воӧм плодъяснас вӧліны сэтшӧм веж петкӧданаӧсь, мый весиг мичлунын лючки разбирайтчысь бобувъяс пуксьылісны на вылӧ, кыдзи дзоридзьяс вылӧ, и налӧн усъясыс сэк сорсьылісны виноград виж усъяскӧд.
Кор-сюрӧ лозаяс пӧвстын паныдасьліс шалаш.
Сыкӧд орччӧн пӧшти пыр сулавліс купорос тыра пельса, кодӧс вӧлі чутӧсьтӧма пырыс тыдалана яблоняысь либӧ абрикосысь усян лазурнӧй вуджӧрӧн.
Петя завидь пырысь видзӧдіс лӧсьыдіник идзас чом вылӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм овлӧ лӧсьыд жар лунӧ пукавны татшӧм чомйын, шоналӧм, кос идзас вылын ӧбӧд бӧрын, ыркыд вуджӧрын.
Некутшӧма вӧрзьыштӧм дука да жар сынӧдыс тырӧма чебрец да тмин чӧскыд дукъясӧн.
Муртса кывмӧн потласьӧны шыранькытшлӧн косьмысь пуртӧсъясыс.
Ак, лӧсьыд ӧд!
Пӧсь сынӧд стеклӧӧн шымыртӧм виноград кустъяс дрӧгнитчыштласны да кокньыдика вуджрасьыштӧны.
И став вылас та весьтын кельыда лӧзӧдіс жарысла рӧмсӧ воштӧм степвыв буса енэж.
Но и мича!
И друг сэк лоис виччысьтӧм событие, сэтшӧм ӧдйӧ да аслыссяма, мый сьӧкыд вӧлі весиг и думыштнысӧ, мый лои первойсӧ да мый лои бӧрынас.
Первой кыліс лыйӧм шы.
Но тайӧ эз вӧв Петялы тӧдса да омӧля повзьӧдана дробовикысь лыйӧм шы, коді кывлӧ сэтшӧм тшӧкыда виноградникъяс весьтын.
Эз, тайӧ вӧлі зэв гораа шковӧптысь, лёктуналысь лыйӧм шы — казеннӧй образеца трехлинейнӧй винтовкаысь лыйӧм.
Такӧд тшӧтш туй вылын тыдовтчис вӧла стражник, киас кутіс карабин.
Сійӧ нӧшта кыпӧдіс ружьесӧ, метитчис виноградникъяс пӧвстӧ, но, тыдалӧ, мӧвпыштіс да эз лый сэсся.
Сійӧ пуктіс карабинсӧ седлӧ вомӧныс, зургис вӧвсӧ шпоръяснас, ляпкӧдчис да чеччыштіс джуджыд вал вомӧныс веськыда виноградникас.
Фуражкасӧ кутыштӧмӧн, сійӧ скачитіс веськыда винограднӧй кустъяссӧ чегъялӧмӧн да регыд саяліс.
Дилижанс муніс пыр водзӧ.
Мыйкӧ-дыра кад маті гӧгӧрын вӧлі чӧв.
Друг дилижанс бӧрвылын, виноградник вал вылын, ӧти местаын кутіс вӧрны туруныс.
Кодкӧ чеччыштіс джуджыд бӧрӧздаӧ, сэсся кыссис бӧрӧздасьыс туй вылас.
Сук бус кымӧрӧн сайӧдӧм кутшӧмкӧ морт уськӧдчис вӧтчыны дилижанс бӧрся.
Тыдалӧ, ямщикыс вылысяньыд казяліс сійӧс медвойдӧр.
Но, медым сувтӧдны вӧвъясӧс, сійӧ мӧдарӧ, сувтіс кӧзла вылӧ да мыйвынсьыс кутіс шенасьны плетьнас, кисӧ юр весьтас кыпӧдӧмӧн.
Вӧвъяс мӧдӧдчисны скачӧн.
Но тӧдтӧм морт удитіс нин чеччыштны дилижанс пос вылӧ да, бӧрладорса ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, видзӧдліс дилижанс пытшкӧсас.
Сійӧ лолаліс зэв сьӧкыда, пӧшти вӧлі пӧдан выйын.
Тайӧ вӧлі повзьӧмысла кельдӧдӧм чужӧма, повзьӧм синъяса да топыд туша статя том морт; карӧй синъясыс сылӧн вӧліны либӧ гажаӧсь, либӧ зэв ёна повзьӧмаӧсь.
Ёжӧн шырӧм ыджыд гӧгрӧс юр вылас сылӧн неногӧн пукаліс кизя да вылькодь на люстриновӧй картуз, сэтшӧм сяма, кутшӧмӧс новлӧны праздникъясӧ мастеровӧйяс.
Но сэк жӧ сійӧ дзескыд пинжак улын тыдаліс вышивайтӧм батрацкӧй дӧрӧм, тайӧ петкӧдліс быттьӧкӧ сійӧ вӧлі тшӧтш и батракӧн.
Но, гвардейскӧй кыз сукноысь вурӧм гачыс, коді вӧлі бусысла бархат кодь, некыдз нин эз мун ни мастерӧвӧйлы, ни батраклы.
Ӧти гачкокыс вӧлі орӧма да сы улысь тыдаліс кык пӧвста вурыса грубӧй флотскӧй сапӧглӧн гӧрд гӧльӧньыс.
«Матрос!» югнитіс Петя юрын страшнӧй мӧвп и сэк жӧ тӧдтӧм морт кулак мышкысь, кодӧс вӧлі пуктӧма ӧдзӧс вуг вылӧ, повзьӧм детина зэв яснӧя аддзис татуированнӧй кельыдлӧз якорь.
Тӧдтӧм мортыд, тыдалӧ, вӧлі дилижансса пассажиръяс дорысь не этшаджык ачыс смутитчӧма аслас немвиччысьтӧг пырӧмыс вӧсна.
Пенснеа да чуймӧмысла бӧбмӧм господинӧс и повзьӧм кык детинаӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ шытӧг пондіс вӧрӧшитны паръяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис здоровайтчыны либӧ извинитчыны.
Но, яндысьыштӧм пырысь вежыня нюмдӧм кындзи, сылӧн немтор эз артмы.
Сійӧ сэсся шеныштіс кинас да лӧсьӧдчӧ нин вӧлі бӧр чеччыштны подножка вывсянь туй вылас, но сэки друг водзын тыдовччис разъезд.
Тӧдтӧм морт видзчысьӧм пырысь кыйкнитліс дилижанс кузов сайсянь, аддзис буса туй вылысь салдатъясӧс, сэсся ӧдйӧ чеччыштіс карета пытшкас да клопнитіс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ.
Сійӧ кевмысян синъясӧн видзӧдліс пассажиръяс вылӧ, сэсся, кыв шутӧг, бауасис да, Петя повзьӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыссис скамья улас, веськыда сэтчӧ, кытчӧ вӧлі дзебӧма сылӧн коллекцияяс.
Детинка повзьӧм пырысь видзӧдліс батьыс вылӧ, но сійӧ тошсӧ зэв решительнӧя водзвыв чургӧдӧмӧн пукаліс дзик вӧрзьӧдчытӧг спокойнӧй чужӧмӧн, сӧмын вӧлі неуна бледджык.
Кияссӧ рушку вылас воча пуктӧмӧн, сійӧ бергӧдліс ӧти певсӧ мӧд пев гӧгӧрыс.
Сылӧн став видыс и чужӧмыс висьталіс, мый немтор эз ло, нинӧмтор йылысь оз ков юасьны, а колӧ пукавны местаясын, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, да мунны водзӧ.
Не сӧмын Петя, но весиг и ичӧтик Павлик сразу гӧгӧрвоисны батьнысӧ.
Татшӧм положениеын тайӧ вӧлі медся прӧстӧй да медся бур — нинӧм не аддзыны.
Сёрнитны кӧ нин ямщик йылысь, то сы йылысь нинӧм вӧлі и сёрнитнысӧ.
Сійӧ тӧдіс сӧмын вӧвъяс швачӧдӧм, весиг бӧрвылас эз видзӧдлыв.
Некымын кылӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ зэв аслыссяма ланьтӧмӧн олӧм ӧтувъя заговор.
Разъезд вочаасис дилижанскӧд.
Некымын салдатлӧн чужӧмъясыс видзӧдлісны ӧшинь пыр.
Но матрос куйліс пыдын нин, скамейка улын.
Сійӧ вӧлі некутшӧма оз тыдав.
Тыдалӧ салдатъясыд немтор эз аддзыны подозрительнӧйсӧ тайӧ челядь тыра да баклажан тыра мирнӧй дилижансысь.
Найӧ сувтлытӧг мунісны водзӧ.
Этша вылӧ часджын чӧж на кыссис ӧтувъя чӧв олӧм.
Матрос вӧрзьӧдчывтӧг куйліс скамья улын.
Гӧгӧр ставыс вӧлі спокойнӧ.
Медбӧрын водзын, акацияяс кизер виж рӧм вылын, тыдовтчисны карса меддор керкаяслӧн черепичнӧй вевтъясыс.
Сэки медводз батьыс торкис чӧвлунсӧ.
Спокойнӧя ӧшиняс видзӧдӧмӧн, сійӧ шуис быттьӧкӧ аслыс, но зэв яснӧя да гораа:
— О-о!
Кажитчӧ, ми матысмам.
Аккерман тыдалӧ нин.
Но и жар!
А туй вылас ни ӧти морт абу.
Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис батьыслысь мудеритӧмсӧ:
— Матысмам!
Матысмам! — горӧдіс сійӧ:
Сійӧ кватитіс Павликӧс пельпомӧдыс да кутіс тойлавны сійӧс ӧшинь дорӧ да пондіс наросьнӧ зэв фальшивӧя да кыпыда горзыны:
— Видзӧд, Павлик, видзӧд, кутшӧм мича пӧтка лэбзьӧ!
— Кӧні лэбзьӧ пӧткаыс? — юаліс Павлик, радысла кывсӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ах, господи, кутшӧм тэ йӧй!
То жӧ сійӧ, то.
— Ме ог аддзы.
— Сідз кӧ тэ синтӧм.
Тайӧ кадас бӧрвыланыс кыліс шарӧдчӧм шы, да пырысь-пыр жӧ клопмуні дилижанс ӧдзӧсыс.
Петя ӧдйӧ бергӧдчыліс.
Но гӧгӧр вӧлі ставыс важ мозыс тыртӧм.
Сӧмын скамья увсьыс оз нин вӧлі чурвидз матрослӧн сапӧгыс.
Тревожитчӧм пырысь Петя видзӧдліс скамья улӧ: абу-ӧ вошӧма коллекцияясыс.
Коллекцияясыс вӧліны дзоньвидзаӧсь,
ставыс пӧрядокын.
А Павлик пыр ноксис ӧшинь дорын, зілис аддзыны пӧткаӧс.
— Кӧн нӧ пӧткаыс? — шлюпкис сійӧ вомсӧ вежыньтӧмӧн. — Петкӧдлӧй пӧткасӧ.
Пе-е-етька, кӧн пӧ-ӧ-т-каыс?
— Эн няргы! — ӧлӧдіс Петя. — Абу нин пӧткаыс.
Лебзис.
Мый ме дінӧ лемасин?
Павлик сьӧкыда лолыштіс да, гӧгӧрвоис, мый сійӧс чорыда ылӧдісны и кутіс шензьӧм пырысь видзӧдны скамья улас.
Сэні некод нин эз вӧв.
— Папа, — бӧръявылыс шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн, — а кӧн нӧ дядяыс?
Кытчӧ воши?
— Эн сӧр! — скӧрысь ӧлӧдіс сійӧс батьыс.
И Павлик шог пырысь ланьтіс да пондіс мӧвпавны пӧткалӧн таинственнӧя вошӧм йылысь, и сэтшӧм жӧ таинственнӧя бокӧвӧй дядя вошӧм йылысь.
Кӧлесаяс кутісны йиркӧдны изйӧн вольсалӧм улича кузя.
Дилижанс пырис акацияясӧн садитӧм вуджӧрӧ дзебсьӧм улича вылӧ.
Ӧдйӧ бӧрӧ колисны телеграфнӧй столбъяслӧн чукыльӧсь да руд стволъясыс, черепичнӧй гӧрд да кельыдлӧз рӧма кӧрт керка вевтъяс; ылын дзик здук кежлӧ тыдовтчыліс лиманлӧн гажтӧм ваыс.
Шонді вуджӧрті прӧйдитіс малиновӧй дӧрӧма мороженӧй вузалысь, ассьыс пельсасӧ нуис юр вылас.
Шонді серти кӧ, кадыс нин вӧлі час дорысь унджык.
А «Тургенев» паракод вӧлі мунӧ кык часын.
Батьыс тшӧктіс гостиница дінӧ сувтлытӧг гӧнитны веськыда пристань вылӧ, кысянь буретш сійӧ кадас кыліс паракодлӧн зэв кузя да кыза тутӧстӧм.
VI
«ТУРГЕНЕВ» ПАРОХОД.
Оз ков вунӧдны, мый тайӧ небӧгын вайӧдӧм лоӧмторъяс мунлісны во комын сайысь унджык.
А «Тургенев» паракод лыддьыссьыліс весиг сэкся кадӧ нин вель ёна важ паракодӧн.
Тайӧ вӧлі кык трубаа, вель кузь, но векньыдик, кык кӧлесаа паракод, кодлӧн гӧрд лопастьясыс тыдалісны гӧгрӧс кожух розьясӧдыс; ичӧт паракод дорысь сійӧ ёнджыка муніс ыджыд катер вылӧ.
Но Петялы сійӧ пыр кажитчыліс карабъяс стрӧитӧм делӧын чудесаӧн, а Одессасянь Аккерманӧдз сы вылын мунӧмыс сылы кажитчыліс этша вылӧ Атлантика океан вомӧн путешествуйтӧм кодьӧн жӧ.
Мӧд классын билет сулаліс вель дона: ӧти шайт да дас ур.
Ньӧблісны векджык кык билет.
Павлик ветлывліс билеттӧг.
Но век жӧ паракод вылын мунны вӧлі ёна донтӧмджык, а медсясӧ вӧлі приятнӧйджык комын верст пӧдтан бус пиын сідз шусяна «овидиполецын» кыссьӧм дорысь.
Овидиополецӧн шусьыліс ёна сярган еврейскӧй телега, кодӧн веськӧдлывліс деревенскӧй киссьӧм лапсердака да ямщикъяслӧн кодь гӧрд кушакӧн зэлыда вӧнясьӧм ямщик.
Вит чӧлкӧвӧй дон босьтӧм бӧрын да сійӧс пиньнас видлалӧм бӧрын, пыр висяна гӧрд синъяса, рыжӧй юрсиа ямщик туйын бырӧдліс пассажиръяслысь став терпениесӧ: сійӧ быд кык верст прӧйдитӧм бӧрын пыр сувтӧдліс зӧрйӧн вердны пӧрысьысла джынвыйӧ ловъя вӧвъяссӧ.
Муртса на займитісны местасӧ да меститісны кӧлуйсӧ мӧд класса общӧй каютаӧ, жарысла да туйысла мудзӧм Павлик кутіс вугравны.
Сійӧс пыр жӧ лои узьны водтӧдны нёль пельӧса ӧшиньяс пыр шондіӧн калитӧм сьӧд клеёнкаа койка вылӧ.
Кӧть эськӧ тайӧ ӧшиньяссӧ вӧлі дорӧма дзирдалан выйӧдз весалӧм ыргӧнӧн, но век жӧ найӧ ёна тшыкӧдлісны настроениетӧ.
Кыдзи быдӧнлы тӧдса, паракод вылын быть колӧ лоны гӧгрӧс иллюминаторъяс (ӧшиньяс), кодъясӧс шторм дырйи колӧ «задраивайтны».
Та боксянь ёна бурджык вӧлі паракод нырса коймӧд класс каютаын, кӧні вӧліны настоящӧй иллюминаторъяс, кӧть эськӧ эз вӧвны сэні диванъясыс, а сӧмын конка вылын моз прӧстӧй пу лабичьяс.
Но коймӧд классын ветлыны лыддьысьліс «неприличнӧйӧн», а первой классын ветлӧм сьӧм боксянь «курччасьліс».
Аслас общественнӧй положение серти Одессаса велӧдысь Бачейлӧн семьяыс ӧкурат пырліс пассажиръяс шӧр категорияӧ, мӧд класса пассажиръяс лыдӧ.
Ӧти случайын кӧ тайӧ вӧлі приятнӧй да удобнӧй, а мӧд случайын нин эз вӧв удобнӧ да вӧлі зэв увтыртана.
Ставыс вӧлі сы сайын, кутшӧм классын мунӧны тӧдсаясныс.
Та вӧсна господин Бачей быдногыс пыксьыліс мунны дача вылысь озыр суседъяскӧд ӧттшӧтш. Медым не испытывайтны ас вылын лишнӧй увтыртӧм чувство.
Вӧлі буретш сезон помидоръяслӧн да виноградлӧн.
Грузитчӧмыс муніс зэв дыр.
Петя некымынысь петаліс палуба вылӧ, медым тӧдмавны, дыр-ӧ нин, сэсся оз вӧрзьӧдчыны.
Но быд разын кажитчыліс, мый делӧыс ньӧти водзӧ оз мун.
Грузчикъяс ветлісны трап кузя ӧти-мӧд бӧрся орлытӧг, пыртлісны пельпом выланыс ящикъяс да кӧрзинаяс, а пристань вылын грузыс кажитчӧ век эз и чинлы.
Детинка матыстчис капитан помощник дінӧ, коді следитіс грузитчӧм бӧрся, и пондіс ниртчыны сы гӧгӧрын, сувтліс орччӧн, видзӧдлывліс вылысянь трюмӧ, кытчӧ зэв видзчысьӧмӧн лэдзалісны вина бӧчкаяс — ӧтпырйӧ куим, нёль бӧчкаӧдз ӧтлаӧ кӧрталӧмӧн.
Кор-сюрӧ сійӧ быттьӧ не нарошнӧ инмӧдчывліс капитан помощниклы гырддзанас.
А збыльысьсӧ, медым сійӧ видзӧдлас сы вылӧ.
— Детинка, эн мешайтчы кок улас, — шуліс капитанлӧн помощник, быттьӧкӧ веськодь пырысь и дӧзмӧм пырысь.
Но Петя сы вылӧ эз ӧбидитчы.
Петялы медтыкӧ кыдзкӧ вӧлі панны сыкӧд сёрни.
— Кывзы, висьтав, пӧжалуйста: регыд ми мӧдӧдчам?
— Регыд.
— А дыр мысти-ӧ?
— Кыдзи грузитсяс, сэк и мунам.
abu
abu
Петя серам петтӧгыс серӧктіс, медым помощник дінын ластитчыштны.
— Висьтав збыльысь: дыр-ӧ ог мӧдӧдчӧй?
— Детинка, вешйы кок увсьыс!
Петя вешйис збоя да нинӧм петкӧдлытӧм видӧн, быттьӧкӧ на костын некутшӧм неприятностьяс и эз вӧвны, а прӧста сідзи — сёрнитыштісны да янсӧдчисны,
Тшӧкасӧ перила вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ бара заводитіс видзӧдны лӧгпеттӧдз дӧзман пристань вылӧ.
«Тургенев» кындзи, тані грузитчисны нӧшта зэв уна мукӧд баржаяс.
Став пристаньыс вӧлі тырӧма шобді тыра телегаясӧн.
Кос да шӧвк шыӧн визувтіс шобді пу жӧлӧбъяс кузя трюмса квадратнӧй люкъясӧ.
Еджыд да сотысь шонді некутшӧм пӧщадатӧг гажтӧма ыджыдаліс тайӧ буса площадка вылас, кӧні эз вӧв ни ӧти войт поэзия ни мичлун.
Ставыс, дзик ставыс тані кажитчис мудзтӧданаӧн да безобразнӧйӧн.
Мичаысь-мича помидоръяс, кодъяс сэтшӧм пӧся да чӧскыда дзирдавлісны градвывъясын ӧшӧдчӧм коръяс увса шонді вуджӧрын, тані вӧлі найӧс упакуйтӧма сюрсъяс лыда ӧти сикас решеткаа ящикъясӧ.
Виноградлӧн медся бур сортъясыс, кодъяс виноградник вылын ӧшалігӧн быд раз кажитчылісны <rus>искусства</rus> произведениеӧн, тані вӧлі найӧс лёкысь сӧвтӧма баддьысь кыӧм лёкиник кӧрзинаясӧ да тэрмасьӧм пырысь вурӧмаӧсь дерюгаӧн, кодӧ клеитӧма клестерӧн мавтӧм ярлыкъяс.
Сэтшӧм ыджыд трудӧн быдтӧм да идралӧм шобді — янтарнӧй гырысь туся шобді, кодын кылӧ на вӧлі пӧсь мулӧн став дукъясыс, — ӧні куйліс няйт брезент вылын, сы вывті ветлісны сапӧгъясӧн.
Мешӧкъяс, ящикъяс да бӧчкаяс костын пӧкаживайтіс аккерманскӧй городовӧй чӧртӧвӧй кожаысь вурӧм еджыд кителя, сьӧд сьылі вылас оранжевӧй рӧма револьвернӧй шнура да ыджыд шляпаа.
Юр весьтын вӧрзьытӧг ӧшалан жар вӧсна, бус вӧсна да надзӧн грузитчан шуштӧм вӧсна, но медся нин помасьлытӧм шыяс вӧсна, Петяӧс кутіс унмыс личкыны.
Детинка нӧшта ӧтчыд матыстчыліс старшӧй помощник дінӧ тӧдмавны, дыр-ӧ нин сэсся оз вӧрзьыны и нӧшта ӧтчыд пӧлучитіс сэтшӧм жӧ вочакыв, мый кыдз сӧмын грузитсяс, сэки и вӧрзясны, а кор вӧрзясны, сэк грузитчӧмыс помасяс.
Очсаліг дырйи да унйывті моз сы йылысь мӧвпалӧмӧн, мый, тыдалӧ, свет вылас ставыс — тӧвар: и помидоръяс — тӧвар, и баржаяс — тӧвар, и вадор вывса керкаяс — тӧвар, и керка дінса лимон кодь виж рӧма сійӧ сёрӧмъясыс — тӧвар, и, вермас лоны, мый весиг и грузчикъясыс — тӧвар, сэсся Петя ньӧжйӧникӧн муніс каютаӧ да водіс Павлик дінӧ.
Сійӧ весиг эз казявлы, кыдзи унмовссьӧма, а кор садьмис — паракодыс вӧлі нин мунӧ.
Каюталӧн положениеыс кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма вежсьӧма.
Сэні лоӧма тӧдчымӧн югыдджык.
Йирк кузяыс котралісны гыяссянь инман кӧчьяс.
Машинаыс вӧлі уджалӧ.
Кыліс кӧлесаяслӧн клопайтан шум.
Петя эз тӧдлы медся интереснӧйторсӧ: вӧрзьӧдчан кадсӧ, эз тӧдлы коймӧд гудоксӧ, капитанлысь командуйтӧмсӧ, трап идралӧмсӧ, снасть пом сетӧмсӧ...
Тайӧ вӧлі сымын ёнджыка ӧбиднӧ, мый батьыс ни Павлик каютаын эз вӧвны.
Сідзкӧ, найӧ аддзылісны ставсӧ.
— Мыйла нӧ ті менӧ энӧ садьмӧдӧй? — горӧдіс Петя, и чувствуйтіс сідз, мый узиг костіыс быттьӧ сійӧс грабитісны.
Сэсся котӧрӧн петіс каютаысь палуба вылӧ и вель ёна дойдіс коксӧ лэчыд дора ыргӧн порогас.
Но весиг пыдди эз пукты татшӧм пустяктӧ.
— Ӧкаяннӧйяс, ӧкаяннӧйяс!
Колӧ шуны, мый Петя дзик прӧста сідзи волнуйтчис.
Паракодыс кӧть эськӧ и збыльысь нин вӧлі вешйӧма пристаньысь, век жӧ оз на вӧлі мун веськыд курсӧн, а сӧмын на бергӧдчӧ.
Сідз кӧ, медся интереснӧйыс эз на прӧйдит.
Колӧ на вӧлі нӧшта лоны «ичӧт ход водзӧ», «медся ичӧт ход водзӧ», «стоп», <rus>«задний ход»</rus>, «медся ичӧт <rus>задний ход</rus>», да нӧшта унаысь-уна интереснӧйторъяс, кодъяс вӧліны тырвыйӧ тӧдсаӧсь детинкалы.
Пристаньыс ылысмис, пыр лои ичӧтджыкӧн да мӧдарӧ бергӧдчис.
Пассажиръяс, кодъяс друг лоины паракод тырыс, валитчисны ӧтар борт дорас.
Найӧ шенасисны чышъянъясӧн да шляпаясӧн сэтшӧм ёна, быттьӧкӧ мӧдӧдчисны енмыс тӧдӧ кытчӧ, быттьӧкӧ свет мӧдар помас, кор збыльысьсӧ найӧ мунлісны веськыд визь кузя стӧч арталӧмӧн комын верст сайӧ.
Но сэтшӧм нин вӧлі саридз вомӧн ветлӧмъясын традицияыс да лунвывса олысьяслӧн пӧсь темпераментыс.
Медсясӧ тані вӧліны коймӧд класса да сідз шусяна «палубнӧй» пассажиръяс, кодъяс мунісны трюм весьтса улыс палуба вылын.
Налы оз позь вӧлі кайны вылысса палуба вылӧ, кодӧс индӧма первой да второй классъясса «сӧстӧм» публикалы.
Петя аддзис батьсӧ да Павликӧс вылысса палуба вылысь.
Найӧ мыйвынсьыс шенасисны шляпаяснас.
Сэн жӧ вӧліны капитан да корабльлӧн став экипажыс: старшӧй помощник да кӧмтӧм кык матрос.
Став команда пиысь сӧмын капитан да ӧти матрос занимайтчисны паракодӧн веськӧдлан настоящӧй уджӧн.
Старшӧй помощникыс да мӧд матросыс вузавлісны билетъяс.
Уна рӧма бумага рулонъяса виж сутуга кассаӧн, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм тшӧкыда овлӧ пекарняясын, найӧ ветлісны пассажиръяс пӧвстті, кодъяс эз удитны ньӧбны билетсӧ пристань вылын.
Капитан сеталіс командасӧ палуба вомӧныс — паракод бордъяс вывса кык мост костӧд пӧкажывайтӧмӧн.
Тайӧ кадас — чуймӧм пассажиръяс син водзын матрос видзӧдіс ыджыд компаса ыргӧн пӧртйӧ да бергӧдліс штурвал кӧлесасӧ, а кор-сюрӧ отсавліс аслыс кӧмтӧм кокъяснас.
Штурвалыс зэв ёна дзуртіс, рулевӧй чепъясыс йиркӧдчӧмӧн кыссисны борт пӧлӧныс бӧрӧ да водзӧ, кодъяс вӧлі быд здукӧ дасьӧсь нетшыштны виччысьтӧмджык дамаяслысь шлейфъяссӧ.
Паракод муніс бӧрӧн, надзӧникӧн бергӧдчис.
— Веськыд борт вывлань компассӧ! — почтительнӧя кытшалысь пассажиръясӧс пыдди пуктытӧг горзіс рулевӧйлы капитан обжоралӧн да грубиянлӧн кодь дзуртан, горчичнӧй гӧлӧсӧн.
— Веськыд борт вывлань!
Нӧшта веськыдвыв!
Нӧшта неуна!
Нӧшта ичӧтик!
Ладнӧ.
Тадзи кут!
Сійӧ вуджис веськыдвывса мостик вылас, восьтіс рупор вевтсӧ, кодлысь трубасӧ вӧлі нуӧдӧма увлань да кокнас тальччис педаль вылӧ.
Пекетбот пытшкӧсын кыліс кӧлӧкӧльчик шы.
Пассажиръяс ыджыд уважениеӧн кыпӧдісны синкымъяссӧ да ланьтӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый капитан звӧнитіс машиннӧй отделениеӧ.
Мый вӧчны?
Котӧртны мостик вылас видзӧдны, кыдзи кутас сёрнитны капитаныс рупор пыр, либӧ кольччыны матрос да компас дінӧ?
Петя вӧлі дась шӧри орӧдчыны.
Но рупорыд веніс.
Детина кватитіс Павликӧс киӧдыс да кыскис сійӧс мостик дінӧ гораа горзӧмӧн, медым ошйысьны саридз делӧын аслас тӧдӧмлунӧн сэні сулалысь тӧдтӧм, но зэв мичаник кык нывка водзын.
— Видзӧд, Павлик, видзӧд ӧні кутас шуавны рупорас: «<rus>Передний ход</rus>».
— <rus>Самый тихий задний ход</rus>! — шуис трубаӧ капитан.
И пыр жӧ улын кыліс кӧлӧкӧльчик шы.
Тайӧ висьталіс, мый командасӧ примитӧма.
VII
ФОТОГРАФИЧЕСКӦЙ КАРТОЧКА
Но вот и Аккерман саяліс син водзысь.
Эз кут тыдавны важ турецкӧй крепостьлӧн развалинаясыс.
А паракод пыр муніс зэв паськыд днестровскӧй лиман кузя, да кажитчӧ вӧлі, мый и помыс оз волы шонді озысь югӧръясӧн киськалӧм копей рӧма мисьтӧм валы.
Ваыс вӧлі сэтшӧм гудыр, мый сы вылын паракодыслӧн вуджӧрыс куйліс, кыдзи сёй вылын.
Путешествуйтӧмыс век на быттьӧкӧ эз и заводитчыв.
Лиманӧн мучитчӧм йӧз, ставныс виччысисны саридзӧ петӧм.
Медбӧрын, часӧн джынйӧн мысти паракод пондіс петны лиман вомысь.
Петя топӧдчис борт дорас, поліс медым тайӧ торжественнӧй минутас не кольны аддзывтӧг ни ӧти подробность.
Ваыс тӧдчымӧнъя лои югыдджык, кӧть эськӧ няйтыс пыр на вӧлі тырмымӧн.
Гыясыс лоины гырысьджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь.
Буёкъяслӧн гӧрд бедьясыс, кодъяс петкӧдлісны фарватерсӧ, чурвидзисны васьыс ёсь йыла тшак кодь шляпаяснас да ёна катласисны.
Кор-сюрӧ буёкъяс прӧйдитісны сэтшӧм маті, мый Петя мичаа аддзис решетка тшак шӧрысь кӧрт клетка, кытчӧ войнас пуктыссьӧ пӧнар.
«Тургенев» панйис кымынкӧ черикыян сьӧд пыж да ёна пӧльтчӧм сьӧд парусъяса кык дубка.
Пыжъяс пондісны качайтчыны паракодӧн кольӧм гыяс вылын, то кыптысьласны, то лэччысьласны.
Каролино-Бугаз дінса лыа кӧса дінті, кӧні вӧлі казарма да мачтаа кордон, паськыд ва туйыс, кодӧс вӧлі тані пасъялӧма кык рада буёкъясӧн, заводитчис петны саридзӧ.
Капитан быд здукӧ видзӧдлывліс компас вылӧ, и ачыс пыр индаліс туйсӧ рулевӧйлы.
Делӧыс, тыдалӧ, эз вӧв шуточнӧй.
Ваыс лои нӧшта югыдджык.
Ӧні сійӧс вӧлі тӧдчымӧнъя кизертӧма кельыдлӧз рӧма сӧстӧм саридз ваӧн.
— <rus>Средний ход</rus>! — шуис капитан рупорӧ.
Водзын, лиманса виж ваысь крута торъялӧмӧн куйліс гыа саридзлӧн пемыдлӧз визьӧгыс.
— <rus>Тихий ход</rus>!
Сэсянь пӧльтіс свежӧй тӧвру.
— <rus>Самый тихий ход</rus>!
Машинаыс пӧшти дугдіс лолалӧмысь.
Кӧлеса лопастьясыс ӧдва-ӧдва шлёпкисны ваын.
Ньывкӧс вадорыс матыстчис сэтшӧм матӧдз, и, кажитчӧ вӧлі нинӧм оз сулав сэтчӧ мунны келӧмӧн.
Кордонлӧн синъёрмӧн еджыд рӧма ичӧтик маяк, сылӧн джуджыд мачтаыс, кодӧс мичаа вӧлі вӧччӧдӧма ён бризӧн ӧтарӧ боквыв вештӧм уна рӧма саридзвывса флагъясысь вӧчӧм гирляндъясӧн; камышъяс пӧвстын пыдӧдз вӧйтчӧм канонерка, хрустальнӧй ваын дӧрӧм-гач мыськалысь пограничнӧй стражаса салдатъяслӧн ичӧтик фигураясысь, — ставыс тайӧ, кодъясӧс вӧлі дорвыв югзьӧдӧма шондіӧн, переводнӧй картинкаын моз вӧлі стӧча тыдалӧ да пӧшти шытӧг вешйис паракод пӧлӧн.
Саридз матысмӧм бӧр сетіс мирыслы ыркыдлун да сӧстӧмлун, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ пӧльыштіс паракод вылысь да пассажиръяс вылысь став буссӧ.
Весиг ящикъяс да кӧрзинаяс, кодъяс ӧнӧдз вӧліны шогмытӧм-гажтӧм тӧваръясӧн, надзӧникӧн кутісны пӧрны грузӧ да саридзлань матыстчӧм серти, кыдзи тайӧ и пӧлагайтчӧ грузлы, кутісны гортӧминика дзуртыштавны.
— <rus>Средний ход</rus>!
Кордон вӧлі бӧрвылын нин, бергӧдчис да пондіс ылысмыны.
Сьӧдов лӧз сӧстӧм да джуджыд ва кытшаліс паракодсӧ.
Муртса на сійӧ петіс саридзӧ, кыдзи пыржӧ сійӧс кутіс качайтны, пыр жӧ кучкис ён тӧлӧн кыпӧдӧм ва бусӧн.
— <rus>Полный ход</rus>!
Сьӧд са сора сук тшын пондіс валитны чушкӧмӧн трубаясысь.
Кӧсӧй вуджӧр водіс паракод бӧжса тент вылӧ.
Тыдалӧ, не сэтшӧм нин кокни вӧлі вермасьны старука-машиналы восьса саридзса ён гыяскӧд.
Сійӧ пондіс упкыны сьӧкыдджык пырысь.
Тӧдчымӧнъя кутіс дзуртны важмӧм обшивкаыс.
Бушприт увса якӧр копрасис гыяслы.
Тӧлыс удитіс нин нетшыштны кодлыськӧ идзас шляпасӧ, и сійӧ колис паракод бӧрвылӧ, пондіс качайтчыны быг паськыд полоса вылын.
Лӧз ӧчкияса нёль синтӧм еврей ӧта-мӧд бӧрся кайисны трап кузя, кияснас шапкаяссӧ кутыштӧмӧн.
Вылысса палуба вывса скамья вылӧ пуксьӧм бӧрын найӧ кутісны ворсны скрипкаяс вылын.
<rus>«На сопках Манчжурии»</rus> маршлӧн пелькосялана фальшивӧй шыясыс пыр жӧ сорасисны важмӧм машина сьӧкыда лолалӧм шыяскӧд.
Сійӧ жӧ трап кузяыс котӧртіс вывлань паракод вывса кык официант пиысь ӧтикыс; сійӧ вӧлі сунисысь кыӧм еджыд перчаткияса, фрак бӧжыс шевъяліс тӧв вылын.
Фокусник моз пелька сійӧ шенасис ичӧтик подносӧн, код вылын вӧлі <rus>«лимонад-газес»</rus> тыра руалысь бутылка.
Тадзи заводитчис саридз.
Петя удитіс нин паракодсӧ кытшовтны ставнас.
Сійӧ тӧдмаліс, мый подходящӧй арлыда челядьяс абуӧсь и тӧдмасьны пӧшти некодкӧд.
Первойсӧ вӧлі сылӧн неыджыд лача сійӧ нывкаяс вылас, кодъяс водзын Петя сэтшӧм неудачнӧя заводитліс петкӧдлыны саридз вылын путешествиеясысь ассьыс тӧдӧмлунсӧ.
Но тайӧ надейтчӧмыс весь воши.
Ӧтикӧ, нывкаяс мунісны первой классын да пыр жӧ сетісны тӧдны, кор пондісны сёрнитны гувернанткаыскӧд французскӧй кыв вылын, да шуисны, мый тайӧ детинаыс второй классысь — абу налы тӧварыш.
Сэсся на пиысь ӧтисӧ пыр жӧ саридз вылӧ петӧм бӧрын качайтӧмысла шогӧдіс да сійӧ — Петя аддзыліс сійӧс восьса ӧдзӧсӧдыс — куйліс первой класса зэв гажа каютаын бархатнӧй диван вылын да нёняліс лимон; тайӧ вӧлі видзӧднысӧ зэв прӧтивнӧ.
А палуба вылӧ кольӧм нывкаыс, аслас збыль мичлун да элегантность вылӧ видзӧдтӧг (сы вылын вӧлі якӧръяса да зарни кизьяса дженьыдик пальто да французскӧй гӧрд помпонаа матросскӧй шапкаа), вӧлӧмкӧ, зэв капризнӧй да бӧрдысь.
Сійӧ дугдывтӧг вензис батьыскӧд, ыджыд тушаа, бакенбардъяса да крылаткаа зэв флегматичнӧй господинкӧд.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ «Капитан Грантлӧн челядь» небӧгса лорд Гленарван вылӧ.
Бать да ныв костын дугдывтӧг муніс татшӧм сёрни:
— Папа, меным окота юыштны.
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт, — флегматичнӧя вочавидзис лорд Гленарван, а ачыс саридз бинокльысь оз торйӧдчыв.
Нывка капризнӧя зымӧдіс кокнас да скӧрысь шуаліс:
— Меным колӧ юны.
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт, — нӧшта спокойнӧйджыка шуис батьыс.
Аслас кывъясӧ пыксьӧмӧн, нывка водзӧ скӧрысь горзіс:
— Папа, меным колӧ юны.
Папа, меным колӧ юны.
Папа, меным колӧ юны.
Дулльыс пуис скӧрмӧм паръяс вылас.
Сійӧ ланьтлытӧг зиньгис сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый вермис эськӧ любӧй мортлысь бырӧдны терпеньесӧ.
— <ns>Па-а-апа, ме-е-ем</ns> колӧ <ns>ю-у-уны</ns>.
А лорд Гленарван пыр вочавидзліс тэрмасьтӧг, пыдди пуктытӧг и гӧлӧссӧ лэптытӧг:
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт.
Тайӧ вӧлі кык итыль мортлӧн паныдасьӧм, коді пансис нӧшта чуть ли эз Аккерманын на.
Та бӧрын, тӧдӧмысь, тӧдмасьӧм йылысь некутшӧм сёрни эз и вермы лоны.
Сэки Петя аддзис зэв интереснӧй занятие: сійӧ кутіс дугдывтӧг вӧтлысьны ӧти пассажир бӧрся.
Кытчӧ пассажир — сэтчӧ и Петя.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ, медся нин сы вӧсна, мый пассажирыс торъяліс аслыссяма поведениенас да паськӧмнас.
Гашкӧ, мукӧд пассажиръяс нинӧм эз казявны.
Но Петялы шыбытчис синмас ӧтитор, коді ёна чуймӧдіс сійӧс.
Делӧыс сыын, мый пассажирыс муніс билеттӧг.
А старшӧй помощникыс та йылысь зэв бура тӧдіс.
Но сійӧ мыйлакӧ не сӧмын нинӧм эз шулы тайӧ тешкодь пассажирыслы, но весиг разрешитіс сылы ветлыны кыт сійӧ окотитас, весиг первой класса каютаӧ.
Петя бура аддзыліс, мый лои, кор старшӧй помощникыс матыстчис сійӧ пассажир дінас аслас сутуга кассаӧн.
— Тіян билетыд эм, — шуис старшӧй помощник.
Пассажир мыйкӧ вашнитіс сылы пеляс.
Старшӧй помощник копыртліс юрсӧ да шуис:
— Пӧжалуйста.
Та бӧрын некод нин сэсся эз тревожитлы тайӧ аслыссяма пассажирсӧ.
А сійӧ кутіс ветлыны став паракод пасьтаыс, нырсӧ сюйліс быдлаӧ: каютаясӧ, машиннӧй отделениеӧ, буфетӧ, уборнӧйӧ, трюмӧ.
Код жӧ сійӧ вӧлі?
Помещик?
Эз.
Помещикъяс оз тадз пасьтасьны и оз тадз кутлыны асьнысӧ.
Бессарабскӧй помещиклӧн непременнӧ эськӧ вӧлі парусинӧвӧй плащ да чуньтуйяс тӧдчана кӧзырека картуз.
Сэсся степнӧй кукуруза рӧма усъяс да ӧшалан томана неыджыд кыӧм кӧрзина, кӧні непременнӧ эськӧ вӧліны коптитӧм скумбрия тыра ичӧтик ящик, помидоръяс, брынза да кык-куим стӧкан еджыд свежӧй вина, коді непременнӧ турунвиж штофкаын.
Помещикъяс ветлывлісны экономитӧм вӧсна второй классын, овлісны пыр ӧтлаын, каютаысь эз петавлыны, пыр сёйлісны либӧ ворслісны картіӧн.
Петя эз аддзыв найӧ компаниеысь тайӧ аслыссяма пассажирсӧ.
Сы юрын эськӧ сідз жӧ вӧлі гожся картуз, но эз вӧв плащыс, ни кӧрзинкаыс.
Эз, дерт жӧ тайӧ эз вӧв помещик.
Гашкӧ сійӧ — кутшӧмкӧ почтӧвӧй чиновник либӧ велӧдысь?
Но, ӧдвакӧ.
Кӧть эськӧ сылӧн и вӧлі пинджак улас торъя воротника чесучевӧй дӧрӧм да галстук пыддиыс ӧшаліс помпончика шнур, но сы пыдди некутшӧма эз мун помещик вылӧ вывлань читкыртчӧм да вакса кодь сьӧд усъясыс да бритӧм тшӧкаыс.
И сідз жӧ некутшӧма эз мун пассажиръяс некутшӧм категория вылӧ зэв ыджыд дымчатӧй пенснеыс, коді ӧшаліс кыз яя, страсть мисьтӧм ныр вылас, кодлӧн розьясыс вӧлі тырӧмаӧсь гӧнъясӧн.
Сэсся сылӧн посни визьяса гачыс да скороходовскӧй сандалиыс, кодӧс вӧлі кӧмалӧма еджыд, кыз да кутшӧмкӧ казеннӧй чулки вылӧ.
Кӧть мый, а тані, тӧдӧмысь, мыйкӧ вӧлі неладнӧ.
Зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, — а колӧ шуны, тайӧ вӧчны сылы вӧлі чорыда запретитӧма, — Петя свободнӧя ветліс аслыссяма пассажир бӧрся быдлаті.
Первойсӧ аслыссяма пассажирыс сулаліс машиннӧй отделение да кухня костса векни проходын.
Кухнясянь ӧвтіс пусян чадӧн, а машиннӧй отделениеса восьса отдушинаясӧд пӧльтіс пӧсь парӧн, кӧрт, пуӧм ва да маслӧ дукӧн сорласьӧм пӧсь тӧлӧн.
Люклӧн стекляннӧй рамаыс вӧлі лэптӧма.
Позьӧ вӧлі вылысяньыс видзӧдлыны машиннӧй отделениеӧ и Петя рад пырысь видзӧдлывліс сэтчӧ.
Сійӧ тӧдіс тайӧ машинасӧ, кыдзи ассьыс витнан чуньсӧ.
И быд разын сійӧ кыпӧдліс сылысь ыджыд интерес.
Детинка дась вӧлі видзӧдны машина бӧрся часъясӧн.
Кӧть эськӧ быдӧнлы вӧлі тӧдса, мый машинаыс важмӧма нин, некытчӧ шогмытӧм да сідз водзӧ, но весиг и сэтшӧмыс сійӧс чуймӧдліс эскыны позьтӧм ыджыд вынӧн.
Зэлыд виж маслӧӧн мавтӧм стальнӧй шатунъяс ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ шензьӧдмӧн кокниа, кӧть сьӧктаыс налӧн вӧлі сё пуд гӧгӧр.
Пӧся шаркйисны поршеньяс.
Ӧдйӧ ветлісны кисьтӧм кривошипъяс.
Эксцентрикъяслӧн ыргӧн дискъясыс ӧдйӧ да тіралӧмӧн ниртчисны ӧта-мӧд дінас да сетісны кутшӧмкӧ таинственнӧй влияние скромнӧй, но зэв важнӧй значение кутысь, пӧшти тӧдчытӧг, дугдывтӧг уджалысь зӧлӧтникъяс вылӧ.
И став тайӧ юрбергӧдчан хаос вылас ыджыдаліс зэв ыджыд маховик, коді бергаліс первойысь видзӧдлігӧн быттьӧкӧ надзӧникӧн, а видзӧдны кӧ бурджыка, то бергаліс чудовищнӧй ӧдъясӧн, да кыпӧдіс сэтшӧм рӧвнӧйиник пӧсь тӧвру.
Страк вӧлі и видзӧднысӧ, кыдзи ветліс став тайӧ дугдывтӧг вӧрысь суставъяс костас машинистыс да копыртчылӧмӧн инмӧдчывліс на дінӧ кузь сюра маслёнканас.
Но медся шензьӧданаыс машиннӧй отделение пасьтаын вӧлі став паракод вылас дзик ӧти электрическӧй лампа.
Сійӧ ӧшаліс жӧсьт тарелка кодь улын, кыз сутугаысь вӧчӧм намордник пытшкын.
(Кутшӧма сійӧ вӧлі оз мун ӧнія кадся син ёрмӧн югыд полуваттнӧй электрическӧй лампаяс вылӧ!)
Сьӧдӧдӧм лампа стеклӧ пытшкын слабиника ломтысис гӧрдӧдз калитчӧм сутуга пекля и ёна тіраліс паракод сыркалӧмысь.
Но сійӧ кажитчис шензьӧдан чудесаӧн.
Сійӧ вӧлі йитчӧма «Эдиссон» волшебнӧй кывкӧд, коді вӧлі детинка вежӧрын важӧн нин воштӧма значениесӧ, мый тайӧ — мортлӧн фамилия и кутіс Петя юрын природнӧй явлениеяс пиын кутшӧмкӧ таинственнӧй значение, кыдзи, шуасны, «магнетизм» либӧ «электричество».
Страннӧй морт сэсся тэрмасьтӧг кытшовтіс улыс палубаяссӧ.
Детинкалы кажитчис, мый тӧдтӧм морт вывті сюся видзӧдалӧ пассажиръясӧс, кодъяс вӧлі пуксялӧмаӧсь асланыс ёкмыльяс да кӧрзинаяс вылӧ мачта гӧгӧрыс, борт доръясас да грузъяс костӧ.
Петя дась вӧлі заклад вартны, но колӧ шуны, мый заклад вартны сылы сідз жӧ вӧлі чорыда запретитӧма, — мый тайӧ мортыс гусьӧникӧн кодӧскӧ корсьӧ.
Тӧдтӧм морт пӧшти некутшӧма яндысьтӧг восьлаліс узьысь молдаванечьяс вомӧн.
Сійӧ сюйсьӧмӧн прӧйдитліс еврей чукӧръяс пӧвстті, кодъяс вӧлі ӧбӧдайтӧны маслинаясӧн.
Сійӧ гусьӧникӧн пешкыльтлывліс помидор ящикъяс вевттьӧм брезентлысь доръяссӧ.
Кутшӧмкӧ морт вӧлі узьӧ палуба вылас, пӧвъяс вылын, чужӧм боксӧ картузнас вевттьӧмӧн да кӧвйысь вӧчӧм сійӧ юрлӧсӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн, кодӧс лэдзлӧны бортсяньыс, медым небыдджыка паракодыс зурасяс пристань дінӧ.
Сійӧ куйліс ун йывсьыс кияссӧ шевгӧдӧмӧн да дзик челядьяс моз кокъяссӧ кусыньтӧмӧн.
Друг детинка видзӧдліс тайӧ орӧм гачпома кокъяс вылас да бӧбмис: узьысьлӧн кокас вӧліны Петялы зэв бура тӧдса гӧрд гӧленьяса флотскӧй сапӧгъяс.
Эз коль некутшӧм сомнение, мый дзик тайӧ сапӧгъяссӧ Петя аддзыліс талун дилижанс скамья улысь.
Но весиг кӧть тайӧ вӧлі и прӧста пӧръяссьӧм, то некутшӧма эз вермы лоны мӧдторйын пӧръяссьӧм: узьысь киын буретш пев да водз чунь увсьыс ки мышсьыс Петя зэв лӧсьыда аддзис татуированнӧй ичӧтик кельыдлӧз якӧр.
Детинка чуть эз горӧд виччысьтӧмтор аддзӧмысла.
Но кутсис: сійӧ казяліс, мый ыджыд уска пассажирыд сідз жӧ ёна кутіс видзӧдны узьысь вылӧ.
Уска морт некымын пӧв прӧйдитіс узьысь дінті да зілис видзӧдлыны картузӧн вевттьӧм чужӧмсӧ.
Но, тайӧ сылы некыдз эз удайтчы.
Сэки сійӧ, сы дінті прӧйдитіг мозыс быттьӧ не нарошнӧ, тальччис узьысьлы ки вылас.
— Виноват.
Узьысь здрӧгмуні.
Сійӧ пуксис да пондіс дзоргыны ун йывсьыс чеччӧм нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн видзӧдӧмӧн.
— А! Мый лои?
Кытчӧ! — нинӧм гӧгӧрвотӧг сӧрис сійӧ да ниртіс кулакнас чужӧмсӧ, кӧні тӧдчис канат бердӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн узьӧмысь коралловӧй рубеч.
Тайӧ вӧлі сійӧ, буретш сійӧ матросыс.
Петя дзебсис трюм тшупӧд сайӧ да, ловшысӧ дзебӧмӧн, кутіс видзӧдны, мый лоӧ водзӧ.
Но тайӧ разын нинӧм торъя сэтшӧмыс эз ло.
Нӧшта ӧтчыдысь извинитчӧм бӧрын, уска мортыд мӧдӧдчис водзӧ, а матрос бергӧдчис мӧд бок вылас, но эз нин узь, а видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кутшӧмкӧ тревогаӧн, и кыдзи кажитчис Петялы, кутшӧмкӧ дӧсадаӧн.
Мый вӧчны?
Котӧртны, гашкӧ, бать дінӧ?
Висьтавны, гашкӧ, ставсӧ старшӧй помощниклы?
Оз позь, оз позь!
Петялы бура помнитчис дилижансын батьыслӧн поведениеыс.
Тыдалӧ, став тайӧ происшествиеас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый йылысь некодлы оз ков висьтавны, некодлысь оз позь юасьны, а овны чӧв, сідз; быттьӧ нинӧм эз аддзыв.
Сэки детинка решитіс корсьлыны уска мортӧс да видзӧдлыны, мый сійӧ вӧчӧ.
Петя аддзис сійӧс первой класса пӧшти йӧзтӧм палуба вылысь.
Сійӧ сулаліс шнура брезентӧн бура гартыштӧм спасательнӧй пыж дінӧ лэччысьӧмӧн.
Рубка улас шумитіс тыдавтӧм кӧлеса, коді кучкаліс аслас лопастьяснас быгсера гырысь прӧшвиясӧн вевттьысьӧм сьӧд ваӧ.
Шумыс вӧлі мельнича вылын кодь жӧ.
Паракодлӧн вель кузь вуджӧрыс ӧдйӧ исковтіс дзирдалан гыяс кузя, кодъяс кымын ылысмисны паракодсяньыс, сымын ёнджыка кажитчисны лӧзӧн.
Паракод бӧжас дӧлаліс шондіӧн югзьӧм еджыд-лӧз- гӧрд тӧргӧвӧй флаг.
Паракод бӧрын, пыр паськалӧмӧн да водзынсӧ сэсся сылӧмӧн, ылӧдз нюжаліс паськыд да мичаа весалӧм, быттьӧ масленица дырся вӧла туй.
Шуйгаладорсянь заводитчис нин Новороссиялӧн джуджыд вой вадорыс.
А уска морт кутіс киас да гусьӧникӧн мыйкӧ видлаліс.
Петя тӧдлытӧг матыстчис бӧрсяньыс, сувтліс кокчунь йылас да аддзис.
Тайӧ вӧлі неыджыд, сідз шусяна визитнӧй формата, тыр формаа, боквыв шапкаалӧм кӧзыртӧм фуражкаа матросскӧй фотографическӧй карточка, а шапка лента вылас гижӧма:
«КНЯЗЬ ПОТЕМКИН ТАВРИЧЕСКИЙ»
Матросыс вӧлі буретш сійӧ мортыс, кодлӧн киас вӧлі серпасалӧма якӧрыд.
И сэк жӧ, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм мӧвпъяс воӧм вӧсна, Петя друг лючки гӧгӧрвоис, мый тайӧ аслыссяма уска мортыс, сідз жӧ, кыдзи и сійӧ якӧра киа мортыс, вӧлі пасьтасьӧма йӧз паськӧмӧн.
VIII
«БОРТ САЙЫН МОРТ!»
Пӧльтіс попутнӧй ыркыдіник тӧв.
Медым отсавны машиналы да бӧр суӧдны воштӧм кадсӧ, кодӧс лои воштӧма дыр нюжалан грузитчӧм вӧсна, капитан тшӧктіс сувтӧдны парус.
Некутшӧм праздник, некутшӧм козин эськӧ эз кыпӧд Петялысь сэтшӧм нимкодясьӧм, кыдзи тайӧ безделицаыс.
Веськыда кӧ шуны, бур и безделица!
Ӧтпырйӧ, ӧти паракод вылын, ӧти кадӧ — и машина, и парус.
Ӧтпырйӧ и пакетбот и фрегат!
Ме чайта, мый эськӧ и ті, ёртъяс, пондінныд радлыны, друг кӧ тіянлы эськӧ уси шуд мунны саридз вывті настоящӧй паракод вылын да, сыысь кындзи, нӧшта парусӧн.
Весиг и сійӧ кадас нин паруссӧ лэптывлісны сӧмын медся важ паракодъяс вылын, и то нин вывті шоча.
Ӧні жӧ татшӧмторъясыд некор нин оз паныдасьлыны.
Вот мыйла кокни гӧгӧрвоны, кыдзи переживайтіс тайӧ событиесӧ Петя.
Тӧдӧмысь, детина пыр жӧ вунӧдіс и уска морт йылысь, и пышъялысь морт йылысь.
Сійӧ, кыдзи кӧлдуйтӧм морт, сулаліс нин паракод нырас, и эз вештыв синъяссӧ кӧмтӧм матрос вылысь, коді дышиник пырысь ноксис люк водзын, кыскаліс мичаа тэчӧм парус.
Петя зэв бура тӧдіс, мый тайӧ кливер.
Но век жӧ сійӧ матыстчис старшӧй помощник дінӧ, коді вӧлі отсасьӧ сувтӧдны паруссӧ мукӧд матросъяс абутӧм вӧсна.
— Кывзы, висьтав, пӧжалуйста, тайӧ кливер?
— Кливер, — зэв неокота пырысь вочавидзис старшӧй помощник.
Но Петя сы вылӧ некутшӧма эз лӧгась.
Сійӧ зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый настоящӧй саридз кӧинлы пыр колӧ лоны неуна грубӧйӧн.
Мӧд ног нӧ, кутшӧм сійӧ моряк?
Йӧз дорысь унджык тӧдысь морт моз нюмдыштӧмӧн видзӧдліс Петя пассажиръяс вылӧ да неуна кутсьытӧм пырысь, кыдз быттьӧ аскоддем дінӧ, шыасис старшӧй помощниклы:
— А, висьтав, пӧжалуйста, кутшӧмӧсь нӧшта овлӧны парусъясыс?
Кажитчӧ грот да фок?
— Детинка, эн мешайтчы кок улас, — шуис помощник сэтшӧм сямӧн, быттьӧкӧ сылӧн друг висьмисны пиньясыс, — мун татысь ради бога каютаад, аслад мам дінӧ.
— Менам мамӧй кулӧма, — шогиник пырысь, но гордӧя вочавидзис Петя грубиянлы. — Ми мунам батькӧд.
Но старшӧй помощник та вылӧ нинӧм эз шу и сёрниыс помасис.
Медбӧрын сувтӧдісны кливерсӧ.
Паракод кутіс мунны нӧшта ӧдйӧнджык.
Вӧлі тӧдчӧ, мый матысмӧ Одесса.
Водзын тыдаліс Кос лиманлӧн еджыд кӧсаыс.
Сылӧн ляпкыда пукалан ваыс вӧлі сэтшӧм сук да лӧз рӧма, мый весиг кажитчӧ югъяліс гӧрд рӧмӧн.
Сэсся тыдовтчисны немецкӧй колония Люсдорфлӧн шифернӧй вевтъясыс, киркалӧн грубӧя вӧчӧм джуджыд шпильыс да шпильйывса флюгерыс.
А водзынджык нин заводитчисны дачаяс, садъяс, градъяс, купальняяс, башняяс, маякъяс...
Первой тыдовтчис Ковалевскийлӧн нималана башняыс, код йылысь вӧлі ветлӧ весиг легенда.
Ӧти озыр морт, господин Ковалевский, решитіс аслас риск вылӧ стрӧитны карлы водопровод.
Тайӧ эськӧ вайис сылы лыдтӧм-тшӧттӧм барышъяс.
Шутка шуны!
Быд вомтыр ваысь йӧзыслы ковмис эськӧ мынтыны Ковалевскийлы сы мында, мыйдта сійӧ корас.
Делӧыс сыын, мый господин Ковалевский имение вылын вӧлі юны шогман ваа ключ, татшӧмыс сэсся Одесса гӧгӧрын некӧн эз вӧв.
Но, ваыс вӧлі зэв пыдын.
Медым сійӧс судзӧдны, колӧ вӧлі стрӧитны зэв ыджыд водокачка.
Татшӧм предприятиесӧ сьӧкыд стрӧитны ӧтилы.
Но господин Ковалевский некодкӧд эз кӧсйы юкны барышъяссӧ.
Сійӧ заводитіс стрӧитны башнясӧ ӧтнасӧн.
Стрӧитӧмыс, вӧлӧмкӧ, сувтӧ ёна донаджык сы серти, мыйтӧм сійӧ артавліс аслас смета серти.
Рӧдняясыс пондісны кевмысьны, медым сійӧ ӧткажитчас тайӧ тӧлктӧм уджсьыс, но сійӧ пуктіс нин тайӧ предприятиеас вывті уна сьӧм, бӧрыньтчыны вӧлі сёр.
Сійӧ пыр водзӧ стрӧитіс.
Сійӧ лэптіс башнясӧ куим нёльӧд юкӧн судтаӧдз и сылӧн водзӧ эз ло сьӧмыс.
Сэки сійӧ заложитіс ассьыс став керкаяссӧ да муяссӧ, и сылы удайтчис эштӧдны башнясӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыдысь-ыджыд стрӧйба, коді вӧлі мунӧ чудовищнӧй ыджда шахматнӧй тура вылӧ,
одессаса йӧз вежалунъясӧ волывлісны дзонь семьяясӧн видзӧдлыны тайӧ диковинка вылас.
Но ӧти башняыд, тӧдӧмысь, вӧлі этша.
Колӧ вӧлі судзӧдны заграницаысь машинаяс розьӧдны мусӧ, нюжӧдны трубаяс.
Господин Ковалевский пикӧ воӧм бӧрад шыӧдчис сьӧмла одессаса негоцинъяс да банкиръяс дінӧ.
Сійӧ кӧсйысьліс налы кывлытӧм прӧчентъяс.
Сійӧ кӧсйысьліс вӧвлытӧм барышъяс.
Сійӧ кевмысис, унижайтіс асьсӧ, бӧрдіс.
Богачьяс эз вермыны прӧститны сылы, мый сійӧ водзынсӧ эз кӧсйы босьтны найӧс компаниеӧ, и ӧні найӧ вӧліны беспӧщаднӧйӧсь.
Некод эз сет сылы ни ӧти кӧпейка.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз рӧзӧритчӧма, усьӧма, лямалӧма.
Водопроводыс сылӧн лои некор эновтлытӧм идеяӧн.
Дзонь лунъясӧн сійӧ йӧй морт моз кытшлаліс башня гӧгӧрыс, коді ньылыштіс сылысь став эмбурсӧ, и жугліс юрсӧ — кысь эськӧ судзӧдны сьӧм.
Ньӧжйӧникӧн сійӧ кутіс йӧймыны.
Помасис ставыс сыӧн, мый ӧтчыд сійӧ кайис тайӧ проклятӧй башня вылас да шыбытчис увланьюрӧн.
Тайӧ вӧлі во ветымын сайын, но дыр сулалӧмысла тайӧ сьӧдӧдӧм башняыс ӧнӧдз на чурвидзӧ саридз дорын, озыр тӧргӧвӧй карсянь неылын, и вӧлі мортлысь пӧтлытӧм горшлун петкӧдлысь страшнӧй памятникӧн.
Сэсся тыдовтчис выль ыджыд маяк, а сы бӧрын — эновтӧм важ маяк.
Дачаяс вывса акацияяс зарни бус пиӧ лэччысь шонді розовӧй югӧръясӧн югдӧдӧм вӧсна, найӧ кыкнаныс кажитчисны сэтшӧм яснӧя, сэтшӧм матын да тӧдса предмет моз сулалісны бужӧд йылас, мый Петя вӧлі дась мыйвынсьыс пӧльтны кливерас, медым эськӧ ӧдйӧджык нин воны.
Сэні вадорыслӧн быд места вӧлі сылы тӧдса, быд посни торъясӧдз.
«Ыджыд Фонтан», «Шӧр Фонтан», «Ичӧт Фонтан», дерезаӧн, лежнӧгӧн, сиреньӧн, боярышникӧн эжсьӧм джуджыд кыркӧтшъяс.
Вадор улас — кыртаяс, найӧ нюйтысла джынвыйӧ вижӧдӧмаӧсь, а тайӧ кыртаяс вылас — бамбуковӧй вугыр шатьяса вуграсьысьяс да купайтчысьяс.
А со и «Аркадия» — ресторан сваяяс вылын, оркестрлӧн пукалан места ылысяньыс кажитчӧ ичӧтикӧн, суфлерскӧй буткаысь неыджыдджык, уна рӧмъяса зонтикъяс, скатертьяс, кодъяс кузя котралӧ свежӧй тӧв.
Став тайӧ подробностьясыс чужисны детинка син водзын, ставныс мӧда-мӧдсьыс интереснӧйӧсь.
Найӧс Петя эз на вунӧд.
Эз!
Найӧс нинӧм вылӧ оз вӧлі позь вунӧдны, кыдзи оз позь вунӧдны ассьыд нимтӧ.
Найӧ сӧмын кыдзи быттьӧ исковтлісны кад кежлӧ паметьсьыс.
Ӧні найӧ друг котӧртісны бӧр, быттьӧ аснаукӧн ветлӧм бӧрын котӧртісны бӧр гортӧ.
Найӧ котӧртісны мӧда-мӧд бӧрся.
Найӧ локтісны пыр унджык да унджык.
Найӧ панйисны мӧда-мӧдсӧ.
Кажитчис, быттьӧ найӧ дугдывтӧг горзисны детинкалы
— Чолӧм, Петька!
Воин жӧ!
А ми тэтӧг сэтшӧма гажтӧмтчим!
Неужели тэ миянӧс он тӧд?
Видзӧдлы бурджыка: тайӧ жӧ ме, Маразли, — тэнад радейтана дачаыд.
Тэ сэтшӧма радейтлін ветлыны тшӧтшыда шырӧм менам изумруднӧй газонъяс кузя, кӧть эськӧ тэныд тайӧ вӧчны вӧлі чорыда запретитӧма!
Тэ сэтшӧма радейтлін видзӧдны менсьым мраморнӧй статуяяс, кодъяс кузя ветлісны нёль сюра гырысь лёльӧяс, сідз шусяна «Гаврик- Павликъяс», кодъяс ас бӧрсяыс кольлісны слюдянӧй кодь туйяс!
Видзӧдлы, кутшӧма ме быдми гожӧм чӧжнас!
Видзӧдлы, кутшӧм пашкыраӧсь лоины менам каштанъясӧй!
Кутшӧм мича георгинъяс да пионъяс дзордзалӧны менам клумбаясын!
Кутшӧм мича августся бобувъяс пуксьылӧны менам аллеяясса пемыд вуджӧрӧ!
— А тайӧ ме: «Отрада!»
Оз вермы лоны, мый тэ вунӧдін менсьым купальняясӧс, менсьым тирӧс да менсьым когельбанӧс!
Видзӧдлы жӧ: тэнад ветліг кості, тані сувтӧдісны пыжъяса да вӧвъяса зэв бур карусель.
Тан жӧ неылын олӧ тэнад Гаврик другыд да ёртыд.
Сійӧ виччысьнысӧ оз вермы, кор тэ воан.
Ӧдйӧнджык жӧ, ӧдйӧнджык!
— А вот и ме!
Чолӧм, Петька!
Эн тӧд ли мый «Ланджеронӧс»?
Видзӧдлы, кымын тшӧтшыд пыдӧса шаланда куйлӧ менам вадорын, мыйдта сэні чери кыян тывйыс косьмӧ кӧзлаясӧн сувтӧдлӧм пелысъяс вылын!
Ӧд буретш менам лыа пиысь тэ колян во аддзин кык ур да сэсся юин — кӧть тэ пытшкӧ вӧлі оз нин тӧр — нырад кучкан да кывтӧ чеплялан няньысь пуӧм нёль кружка шома ырӧш.
Неужели тэ эн тӧд ырӧш вузалысьыслысь тайӧ будкасӧ?
Да вот жӧ сійӧ, то, сулалӧ гожӧм чӧжӧн ёг турунӧн быдмӧм кыркӧтш вылын!
Сэні весиг и бинокльыд оз ков.
— А вот и ме!
И ме!
Чолӧм Петя!
Ок, тэнад ветліг коста Одессаын мыйыс и эз вӧв!
Чолӧм, чолӧм!
Кымын ёнджыка матысмисны карлань, сымын тӧлыс лои лӧньджык да шоныдджык.
Шондіыс вӧлі дзик нин оз тыдав, сӧмын флюгерлӧн ичӧтик гӧрд колпака мачта йылыс нӧшта югъяліс на дзик сэзь да розӧвӧй енэжын.
Кливерсӧ идралісны.
Паракодса машиналӧн шумитӧмыс гораа юргис кыртаясын да вадорса вуджӧръясын.
Мачта кузя вывлань кыссис кельыдвиж би.
Петялӧн став мӧвпъясыс вӧліны сэні, вадор вылас, Одессаын.
Сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ ӧні эз эскы, сылы кӧ висьталісны, мый дзик-дзик на неважӧн, сӧмын талун асывнас на, сійӧ муртса эз бӧрд экономиякӧд прӧщайтчигӧн.
Кутшӧм экономия?
Кутшӧм нӧ сійӧ экономия?
Сійӧ вунӧдіс нин сы йылысь.
Сійӧ эз нин кажитчӧ вӧв и свет вылас... мӧд во гожӧмӧдз!
Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык мунны каютаӧ да тэрмӧдлыны батьӧс чукӧртны кӧлуйяс!
Петя бергӧдчис, медым котӧртны, да друг бӧбмис шензьӧмысла.
Якӧр серпасалӧм киа матросыс буретш пукаліс нырса трап тшупӧдъяс вылын, а уска морт веськыда матыстчӧ вӧлі сы дінӧ, пенснетӧм, кияссӧ зепъясас сюялӧма, гораа дзуртіс сандалинас.
Сійӧ матыстчис сы дінӧ дзик бердӧдзыс, копыртчис да юаліс гортӧмыника, но кывмӧн.
— Жуков?
— Мыйся Жуков? — гортӧминика, но быттьӧкӧ ыджыд вын пуктӧмӧн, шуис матрос, сэсся тӧдчымӧнъя кельдӧдіс да сувтіс трап тшупӧд вывсьыс.
— Пуксьы.
Эн увгы.
Пуксьы, ме тэныд шуа.
Матрос пыр сулаліс.
Муртса тӧдчана нюмъялӧм тіраліс сылӧн рудӧдыштӧм паръяс дорас.
Уска морт зумыштчис.
— «Потемкин» вылысь?
Чолӧм, сідз-кӧ.
Тэ кӧть мед нин сапӧгтӧ вежин.
А ми тіянӧс виччысим, виччысим, виччысим...
Но, мый шуан, Радион Жуков?
Воин?
Тайӧс шуӧм бӧрын уска морт топыда кутіс сійӧс соскӧдыс.
Матрослӧн чужӧмыс дзоньнас вежсис.
— Эн вӧрӧд! — горӧдіс сійӧ страшнӧй гӧлӧсӧн, нетшыштчис да мый вынсьыс зургис кулакнас уска мортӧс морӧсас. — Эн вӧрӧд висьысь мортӧс, <ns>мор-рда</ns>!
Соскыс дзажмуні.
— Стой!
Но вӧлі нин сёр.
Матрос нетшыштчис да котӧртіс палуба кузя кӧрзинаяс, ящикъяс да йӧзъяс костті пескылясьӧмӧн да куснясьӧмӧн.
Сы бӧрся котӧртіс уска морт.
Бокысянь на вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі думыштны, мый тайӧ кык верстьӧ мортыс ворсӧны сыркиӧн.
Найӧ ӧти-мӧд бӧрся сунгысисны машиннӧй отделениеса ӧдзӧсӧ.
Сэсся бӧр петісны мӧдар боксяньыс.
Котӧртісны трап кузя вывлань, пӧдӧшвананыс тэрыба камӧдчӧмӧн, ыргӧн тшупӧдъяс вывті вильдалӧмӧн.
— Стой, кутӧй! — горзіс уска морт, лов тырӧмысла ёна пошиктӧмӧн.
Матрослӧн киас друг лои кыськӧ котӧртігас нетшыштӧм рейка.
— Кутӧй, <ns>ку-у-утӧй</ns>!
Пассажиръяс повзьӧм пырысь да ыджыд любопытствоӧн чукӧртчисны палуба вылӧ.
Кодкӧ гораа тюрӧстіс полицейскӧй свистокӧн.
Матрос мыйвынсьыс чеччыштіс люк джуджыд вевт вомӧн.
Сійӧ песовтчис боксяньыс вочаалысь уска мортысь, зэв пелька кусыньтчыліс, чеччыштіс бӧр люк вомӧныс да чеччыштіс скамья вылӧ.
Скамейка вывсяньыс чеччыштіс борт перилӧ вылӧ, кутчысис паракод бӧжса флаг пуӧ, мыйвынсьыс сетыштіс уска мортлы рейкаӧн чужӧмас да чеччыштіс саридзӧ.
Паракод бӧж весьтын кыпавлісны резыштчӧмысь ва войтъяс.
— Ах!
Пассажиръяс ставӧн сетчисны бӧрвыв, быттьӧ на вылӧ пӧльтыштіс тӧв ныр.
Уска морт котраліс борт дорын, кияснас чужӧмас куччысьӧмӧн да кирган гӧлӧсӧн горзіс:
— Кутӧй, пышъяс!
Кутӧй, пышъяс!
Старшӧй помощник кайис трап кузя вывлань куим тшупӧдӧн восьлалӧмӧн, киас кутіс спасательнӧй кытш.
— Борт сайын морт!
Пассажиръяс водзлань уськӧдчисны, борт дінӧ, быттьӧкӧ на вылӧ пӧльыштіс ӧні бӧрсяньыс.
Петя сюйсис борт дінас.
Паракод дінсяньыс вель ылын нин, пессьысь еджыд быг пӧвстын, гы вылас качайтчис пробка моз варччысь мортлӧн юрыс.
Но сӧмын сійӧ варччис эз паракодлань, а мӧдарӧ, мыйвынсьыс уджаліс кияснас и кокъяснас.
Быд куим-нёльысь курыштчӧм бӧрын сійӧ бергӧдліс бӧрвыв скӧр да пӧльтчӧм чужӧмсӧ.
Старшӧй помощник аддзис, мый бортсайса морт, тыдалӧ, некутшӧма оз кӧсйы лоны «спаситӧмаӧн».
Сійӧ явӧ зілис мунны кыдз мый позьӧ ылӧджык спаситысьяссьыс.
Сыысь кындзи, сійӧ зэв бура варччис, а вадорӧдзыс эз нин вӧв зэв ылын.
Сідз кӧ, ставыс бур.
Нинӧмла прӧста волнуйтчыны.
Дзик весьшӧрӧ уска морт нетшкис старшӧй помощникӧс соскӧдыс да, синъяссӧ зверь моз сувтӧдӧмӧн, корис сувтӧдны паракодсӧ да лэдзны шлюпка.
— Тайӧ политическӧй преступник.
Тэныд ковмас кывкутны.
Помощник лыбӧдліс пельпомъяссӧ:
— Абу менам делӧ.
Меным абу приказыс.
Шыӧдчы капитан дінӧ.
Капитан сідз жӧ шеныштіс кияснас.
И сідз нин сёрмам.
Кыдз нӧ, батюшка, сувтан!
Зэв ёна и колӧ.
Вот часджын мысти сувтам, сэки и кутӧй пӧжалуйста ассьыныд политическӧйнытӧ.
А миян паракодство коммерческӧй да частнӧй.
Сійӧ политикаӧн оз занимайтчы; миян сы кузя абу некутшӧм инструкцияяс.
Сэки вирӧсь нырвома уска морт, пинь пырыс шуасигтырйи, чеччыны лӧсьӧдчысь коймӧд класса пассажиръяс чукӧрті пондіс кыссьыны сійӧ местаас, кытчӧ колӧ вӧлі лэдзны трапсӧ.
Сійӧ скӧрысь тойлаліс повзьӧм йӧзсӧ, тувччаліс йӧзлы кок выланыс, лёкысь йӧтлаліс кӧрзинаяс да коркӧ воис борт дорас, медым медводдза мортӧн чеччыштны пристань вылӧ, кыдз сӧмын матысмас паракодыс.
А сэк матрослӧн юрыс ӧдва-ӧдва нин тыдыштіс гыяс костын, чери кыян тывъяс да переметъяс весьтын качайтчысь посньыдик флагъяс дінын.
IX
ОДЕССАЫН ВОЙНАС.
Вадорвыв ӧдйӧ пондіс пемдыны, кутіс лоны кельыдлӧзӧн, лӧзӧн, лилӧвӧйӧн.
Вадор вылӧ лэччис нин рыт.
Саридз вылын жӧ нӧшта вӧлі югыд на.
Дзирдалан саридзлӧн кокньыдика гыалан веркӧсыс отражайтіс ас пиас сӧстӧм енэжсӧ.
Но век жӧ рытыс вӧлі и тані нин чувствуйтчӧ.
Паракод бордъяс вылын ӧзтӧм сигнальнӧй пӧнаръяслӧн мылькъя стеклӧясыс, кодъяс вӧліны сэтшӧм сьӧдӧсь да кызӧсь, мый луннас весиг он вӧлі вермы тӧдны налысь рӧмсӧ, — ӧні кутісны югъявны вижӧн да гӧрдӧн, да кӧть эськӧ эз на югзьӧдны, но тӧдчымӧнъя нин югъялісны.
Лӧз кар, купол сяма карса театр вевтӧн да Воронцов двореч колоннадаӧн, чужис кыдзкӧ друг да вевттис енэжтас джынсӧ.
Портса пӧнаръяслӧн васӧд сяма кодзувъясыс кизера тӧдчисны югыд да дзик вӧртӧм гаваньса ты весьтын.
Сэтчӧ и кутіс кежны «Тургенев», кӧлӧкӧла да поска кыз стенъяса, но неыджыд маяк дінті кытшовтӧмӧн.
Машиннӧй отделениеын медбӧръяысь триньӧбтіс капитанскӧй звонок.
<rus>— Тихий ход!</rus>.
<rus>— Самый тихий ход!</rus>
Ӧдйӧ да пӧшти некутшӧм шумтӧг исковтіс векньыдик паракод «Тургенев» добровольнӧй флотса куим судта ныръяса океанскӧй паракодъяс дінті, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма радӧн бреквартер пытшкӧсладор бокас.
Медым любуйтчыны тайӧ чудовищнӧй якӧръясӧн, Петялы ковмис чатӧртлыны юрсӧ.
Вот тайӧ и паракодъяс!
— Стоп!
Тыр чӧвлунӧн да ӧддзӧмысла мунан ӧдсӧ чинтытӧг, «Тургенев» муніс гавань вомӧн, — вот-вот зурасяс пристаняс.
abu
Борт бокъясӧ слабиника жургис ва.
Матысмысь карсянь ӧвтіс жарӧн, кыдзи пачсянь.
Друг Петя аддзис рӧмпӧштан кодь шыльыд ва веркӧсысь чурвидзысь труба да кык мачта.
Найӧ прӧйдитісны на борт дінті зэв маті и вӧліны сьӧдӧсь, страшнӧйӧсь, кулӧмаӧсь...
Борт дорӧ чукӧрмӧм пассажиръяс сідзи и акнитісны.
— Паракод вӧйтӧмаӧсь, — шуис кодкӧ надзӧникӧн.
«Код нӧ вӧйтӧма?» кӧсйис юавны шӧйӧвошӧм детинка.
Но сэк жӧ сійӧ аддзис нӧшта на гажтӧмджык серпас: сьӧдасьӧм причал дінӧ пӧлыньтчӧмӧн сулаліс сотчӧм паракодлӧн кӧрт скелетыс.
— Сотӧмаӧсь, — нӧшта на надзӧнджык шуис сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Сэки матысмис пристань.
<rus>— Задний ход!</rus>
Ланьтлӧм кӧлесаяс вӧрзисны ызӧбтӧмӧн, кутісны бергавны мӧдарланьӧ.
Ва кузя котӧртісны воронкаяс.
Пристаньыс кутіс ылысмыны, кыдзкӧ гӧгӧрвотӧг кутіс сійӧ вуджны мӧдар бокас, сэсся бара матыстчис зэв ньӧжйӧникӧн, но мӧдар бортнас нин.
Лэбигас разсигтырйи пассажиръяс юрвомӧн лэбис канат ёкмыль.
Петя кыліс, кыдзи небыдика зурасис паракодыс пристаньӧ, гезйысь вӧчӧм пӧдушка небзьӧдіс тайӧ зурасьӧмсӧ.
Пристаньсянь сетісны трап.
Сы кузя медпервой мортӧн котӧртіс уска морт да йӧз пиас пыр жӧ воши.
Ассьыныс ӧчередсӧ виччысьӧм бӧрын, регыд и миян путешественникъяс петісны пристаньса мостовӧй вылӧ.
Детинкаӧс шензьӧдіс, мый трап дінас сулалісны городӧвӧй да некымын штатскӧй паськӧма морт.
Найӧ зэв сюся видзӧдісны паракод вылысь петысь быд морт бӧрся.
Ёна видзӧдісны найӧ сідз жӧ и Петя бать вылӧ.
Сэки господин Бачей аслас тӧдлытӧг, машинальнӧя кутіс кизясьны, дрӧжжитан тошсӧ чургӧдіс водзӧ.
Сійӧ крепыда кутіс кисӧ Павликлысь, и чужӧмас сылӧн кайис сэтшӧм жӧ неприятнӧй выражение, кутшӧм вӧлі сылӧн асывнас дилижансын, салдаткӧд сёрнитігӧн.
Найӧ медалісны извозчикӧс, — Павликӧс пуксьӧдісны водзвывса босьтсяна скамья вылӧ, а Петя дзик ыджыд морт моз пуксис главнӧй пуклӧс вылас батьыскӧд орччӧн, — и мӧдӧдчисны.
Агентство дінысь петігӧн ворота дорас сулаліс винтовкаа да подсумока часӧвӧй.
Водзсӧ тайӧ некор эз вӧвлы.
— Папа, мыйла сулалӧ часӧвӧйыс? — вашкӧдӧмӧн юаліс детинка.
— Ах, боже мой! — сьылісӧ нюжӧдӧмӧн скӧрысь шуис батьыс. — Мыйла да мыйла!
А ме нӧ тӧда мыйла?
Сулалӧ и сулалӧ.
А тэ пукав.
Петя гӧгӧрвоис, мый юасьны оз ков, но сідз жӧ оз ков и лӧгасьны батьыс скӧрмӧм вылӧ.
Но кор кӧрттуй вомӧн вуджигӧн детинка аддзис дзикӧдз сотчӧм эстакада, шомӧдз сотчӧм шпал гӧраяс, сынӧдын чурвидзысь рельсъяс, пӧрӧм вагонъяслысь кӧлесаяссӧ да став тайӧ хаоссӧ, сійӧ виньдалан гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Ой, мый нӧ тайӧ?
Видзӧдлӧй жӧ!
Кывзы, извозчик, мый тайӧ?
— Сотісны, — таинственнӧя моз шуис извозчик да кутіс копрӧдлыны чорыд касторовӧй шляпаа юрсӧ, не то ошкӧм могысь, не то дивитӧм могысь.
Прӧйдитісны одессаса нималана пос дінті.
Сійӧ куимсэрӧг вылысын, ӧткодь кытшджын кодь дворечьяс вуджӧр костын, войся енэж югыд фон вылын сулаліс саридзлань чургӧдӧм античнӧй киа дюк де Ришельелӧн ичӧтик фигураыс.
Дзирдалісны бульварвывса куим киа пӧнаръяс.
Восьса ресторан экспланадасянь вӧлі кылӧ музыка шы.
Бульварса каштанъяс да гравий вылын кельыда дрӧжжитіс первойя кодзув.
Петя тӧдіс, мый буретш сэні, вылысас, Николаевскӧй бульвар сайын, дзирдаліс да шумитіс сійӧ вывті вежпеткӧдлана да недоступнӧй мирыс, код йылысь Бачей семьяын сёрнитлісны кутшӧмкӧ лӧгалан радейтӧмӧн да шулісны сійӧс «центрӧн».
Центрын олісны «озыръяс», мӧдног кӧ шуны, сійӧ сикас йӧзъясыс, кодъяс ветлісны первой классын, быдлун вермисны ветлывны театрӧ, ӧбӧдайтлісны мыйлакӧ сизим час рытын, кухарка пыдди видзлісны пӧварӧс, кага видзысь пыдди — боннаӧс и унджыкысьсӧ налӧн весиг вӧвліны асланыс гуляйтан вӧвъяс, тайӧ нин вӧлі радовӧй морт вежӧрлы дзик кыдзкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Колӧ шуны, мый Бачейяс олісны эз «центрын».
Изйӧн вольсалӧм туй кузя зӧркӧдӧмӧн, найӧ мунісны улысӧдыс, Карантиннӧй улича кузя, сэсся, веськыдвыв кежисны да кутісны кайны карлань.
Гожӧм чӧжӧн Петя вунӧдіс нин карса олӧмсӧ.
Детинкалысь пельсӧ чунӧдіс би киньяс петавтӧдз вӧв подковъясӧн мостовӧй изйӧ клопайтӧм, кӧлесаяслӧн йиркӧдчӧм, конкаяслӧн тиньӧдчӧм, кӧмъясӧн дзуртӧм да лӧз лава плитаясӧн вольсалӧм моски кузя ветлысьяслӧн бедьнаныс чорыда котшкӧдчӧм.
Экономияын, вундӧм муяс пӧвстын, паськыда восьса степь вылын, поводдяыс важӧн нин ыркыдмис да гажтӧминика зарниасис ар.
Тані, карас, пыр на сулаліс сук да гажа гожӧм.
Войся пемыдын жарыс вӧрзьытӧг ӧшаліс акацияясӧн тырӧм, лолавтӧм уличаяс сынӧдын.
Посньыдик лавкаяс восьса ӧдзӧсъясын вижӧдісны карасиновӧй лампаяслӧн пемыд биясыс, кодъяс югзьӧдыштісны уна рӧма леденцыяс тыра банкаяс.
Веськыда моски вылас, акацияяс улын, куйлісны чукӧръясӧн арбуз чукӧръяс — восковӧй кодь куш рӧмӧн лӧсталысь пемыдвиж «туманъяс» и югыд рӧма да кузьмӧс ногыс визя сера кузьмӧс формаа «монастырскӧй» арбузъяс.
Кор-сюрӧ пельӧсын тыдовтчыліс югъялан вуджӧрыс фруктӧвӧй лавкалӧн.
Сэні персъяс, сӧмын на неважӧн лӧсьӧдӧм калильнӧй лампаяс терпитны позьтӧм югӧръяс улын, гартлісны папироснӧй бумагаысь вӧчӧм шумитысь султанъясӧ крымса чӧскыд фруктъяс — бирюзовӧй бусӧн вевттьысьӧм да лиловӧй рӧма гырысь сливаяс, и нежнӧй да коричневӧй рӧма зэв дона «бер Александр» грушаяс.
Дикӧй виноградъясӧн гартчӧм кӧрт решеткаяс пыр тыдалісны особнякса ӧшиньясысь усян югӧръясысь югзьӧдӧм палисадникъясса клумбаяс.
Мичаысь-мичаа быдмысь георгинъяс, бегонияяс, настурцияяс весьтын шпорӧдчисны ыджыд да кыз тушаа войся бобувъяс — бражникъяс.
Вокзалсянь кыліс паровикъяслӧн тутсӧм.
Прӧйдитісны тӧдса аптека дінті.
Ыджыд зарни шыпасъяса ӧтторъя ыджыд ӧшинь сайын дзирдалісны груша формаӧн хрустальысь вӧчӧм кык бутылка; найӧс вӧлі тыртӧма фиолетовӧй да виж рӧма дзирдалан жидкостьясӧн — Петя чайтӧм серти — ядӧн.
Тайӧ аптекасьыс вайлывлісны кулысь мамыслы страшнӧй кислороднӧй пӧдушкаяс.
Ок, кутшӧм ужаснӧя найӧ киргисны лекарствоясысла сьӧдӧдӧм мамыс паръяс дінын!
Павлик дзикӧдз унмовсис.
Батьыс сійӧс босьтіс киас.
Кагалӧн юрыс мовкъяліс да чеччаліс.
Сьӧкыдкодь кӧмтӧм кокъясыс исковтісны батьыс пидзӧс вылысь.
Но чуньясыс крепыда кутісны сумкасӧ, кӧні вӧлі сылӧн заветнӧй копилкаыс.
Сідзи сійӧс и сетісны киысь киӧ кухарка Дунялы, коді виччысис господаӧс улича вылын, кор, медбӧрти, извозчик сувтіс вундӧмӧн вӧчӧм шыпаса омӧлиника югзьӧдан куим пельӧса пемыд пӧнара ворота дінӧ.
<rus>— С приездом!</rus>
<rus>С приездом!</rus>
Кокувсьыс пыр на быттьӧкӧ катласьысь палубасӧ чувствуйтӧмӧн, Петя котӧртіс параднӧй ӧдзӧсӧд.
Кутшӧм ыджыд да тыртӧм вӧлі поскыс!
Дзирдавмӧн югыд да зэв гора.
Кымын лампа!
Быд пос судтаын стенас чугуннӧй кронштейнӧ крепитӧм лампа,
и быд лампа весьтын унзіля качайтчӧ югӧръяс кытшын лампа абажур.
Ӧдзӧсъяс вылын дзирдавмӧн весалӧм ыргӧн табличкаяс.
Кок чышкӧм вылӧ кокосовӧй рӧгӧжаяс.
Детскӧй коляска.
Став тайӧ вунӧдӧмторъясыс друг чужисны Петялӧн чуймӧм синъяс водзын асланыс первобытнӧй выльлунӧн.
На дінӧ бара ковмас привыкайтны.
Вот кӧнкӧ вылын, гораа став пос пасьтаас юралӧмӧн гольснитіс ключ, клопнитіс ӧдзӧс, кылісны тэрыба сёрнитан гӧлӧсъяс.
Быд горӧдӧм вӧлі, кыдзи пистолетысь лыйӧм шы.
Кылісны рояльлӧн стенӧн сайӧдӧм вӧсна кокньыдик да бравурнӧй шыяс.
Тайӧ музыкаыслӧн аккордъясыс казьтыштісны детинкалы, мый сійӧ ӧні гортас.
И сэсся кывсис: «Боже мой!
Коді тайӧ?»
Ӧдзӧсысь котӧрӧн петіс вунӧдӧм, но зэв тӧдса морт, прӧшви воротника да прӧшви манжетъяса, лӧз шӧвк платтьӧа дама.
Синва петӧмла синъясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, кыпыдӧсь, радӧсь, паръясыс сералӧмысла вежыньтчӧмаӧсь.
Сылӧн тшӧкаяс дрӧжжитісны не то сералӧмысла, не то бӧрдӧмысла.
— Павлик!
Сійӧ нетшыштіс кухарка киысь Павликӧс.
— Боже мой, кутшӧм лоӧма сьӧкыд!
Павлик восьтліс узьӧмысла дзик сьӧд синъяссӧ да веськодь пырысь, но неуна шензьӧмӧн шуис:
— О? Тетя!
И бӧр унмовсис.
Но да, дерт жӧ, дерт жӧ, тайӧ тетя!
Зэв бура тӧдса, радейтана, рӧднӧй, но сӧмын неуна вунӧдыштӧм тетя.
Кыдз позьӧ вунӧдны?
— Петя?
abu
Кутшӧм лоӧма ыджыд!
— Тетя, тэ тӧдан, мый вӧлі миянкӧд? — пыр жӧ заводитіс Петя. — Тетя, тэ нинӧм он тӧд!
Тетя!
Тэ кывзы, мый сӧмын миянкӧд эз и вӧв.
Тетя, да тэ жӧ он кывзы!
Тетя, тэ кывзы!
— Ладнӧ, ладнӧ, сӧмын не ставсӧ ӧтпырйӧ.
Мун жыръясӧ.
А кӧн нӧ Василей Петровичыс?
— Тані, тані...
Пос кузя кайӧ вӧлі батьыс.
— Но, вот и ми.
Чолӧм, Татьяна Ивановна!
<rus>— С приездом, с приездом</rus>.
Пожалуйста пыр.
Эз-ӧ качайт тіянӧс?
— Некутшӧма эз.
Зэв бура воим.
Абу-ӧ тэнад посни сьӧм,
извозчиклӧн куим шайтысь сдачаыс оз ладмы.
— Пырысь-пыр.
Тэ эн беспокоитчы.
Петя, да эн жӧ гартчы кок улас...
Бӧрын висьталан.
Дуня, гӧлубушка, котӧртлы улӧ — лэччӧд извозчиклы...
Босьт сьӧмсӧ менам туалет вылысь...
Петя пырис передньӧй вежӧсӧ, коді кажитчис ӧні сылы зэв ыджыдӧн, пемыдӧн да сэтшӧм тӧдтӧмӧн, мый весиг сійӧ идзас шляпаа ыджыд сьӧд детинкасӧ, коді друг тыдовтчис вунӧдӧм, но зэв тӧдса ореховӧй рамаӧн крепитӧм рӧмпӧштанын, кодӧс вӧлі югзьӧдӧма вунӧдӧм, но сідз жӧ зэв тӧдса лампаӧн, эз сразу и тӧд.
А сійӧс эськӧ, кажитчӧ, Петя вермис нин тӧдны зэв кокниа, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ачыс.
X
ГОРТЫН
Сэні, экономияын, вӧлі сӧстӧма белитӧм ичӧтик жыр да марсельскӧй эшкынъясӧн вевттьӧм куим гожся парусиновӧй крӧвать.
Кӧрт мыссяндоз.
Пожӧм пызан.
Улӧс,
стекляннӧй колпака сись.
Решеткаа вит ставни-жалузьяс.
Кузя мыськалӧмысь ёна кодь вушйӧм краситӧм джодж.
Кутшӧм лӧсьыд да ыркыд вӧлі узьны саридз свежӧй шум улын шобді нянь да шома йӧв сёйӧм бӧрын тайӧ тыртӧм да гажтӧминик жырас!
А тані вӧлі дзик мӧд.
Тайӧ вӧлі веж бумажнӧй шпалеръясӧн клеитӧм да чехолъясӧн вевттьӧм мебельяса тыртӧм да ыджыд патера.
Быд жырйын шпалеръясыс вӧліны мӧд рӧмаӧсь, мебельыс мӧд сикас.
Шляпервывса букетъяс да ромбъяс вӧчисны жыръяссӧ ичӧтджыкӧн.
Мебельыс, коді шусьыліс «обстановкаӧн» глушитліс тувтчалӧм шыяс, гӧлӧс шыяс.
Жырйысь-жырйӧ вуджӧдалісны лампаяс.
Гӧстиннӧйын сулалісны чорыд да воск рӧмӧн лӧсталысь коръяса фикусъяс.
Налӧн выль петасъясыс чурвидзисны ёсь пуртӧсъяс моз, быттьӧкӧ гартыштчӧмаӧсь сафьяннӧй чехолъясӧн.
Вешталан лампаяслӧн югӧрыс ветліс ӧти рӧмпӧштансянь мӧдӧ.
Пианино вевт вылын дрӧжжитіс ваза тайӧ улича вывті телегаа вӧла прӧйдитӧмысь.
Кӧлесаяслӧн йиркӧдчӧм йитіс карсӧ керкаыскӧд.
Петялы страсть вӧлі окота ӧдйӧджык тшай юыштны, котӧртлыны кӧть здук кежлӧ ывлаӧ — тӧдмавны, кыдзи сэні да мый, аддзысьлыны челядь-ёртъясыскӧд.
Но вӧлі зэв нин сёр: дасӧд час.
Став челядьыс, кӧнкӧ, важӧн нин узьӧны.
Окота лои ӧдйӧджык висьтавны тетялы либӧ нин кӧть Дунялы пышъялысь матрос йылысь.
Но ставныс вӧлі тырӧмаӧсь уджӧн: вольсалісны вольпасьяс, лӧсьӧдісны пӧдушкаяс, перъялісны камодысь сьӧкыд да шлювгысь прӧстыняяс, новлӧдлісны жырйысь жырйӧ лампаяс.
Петя ветліс тётяыс бӧрся, шлейф вылас сылы тувччалӧмӧн да няргис:
— Тётя, мыйла нӧ тэ менсьым он кывзы?
Кывзы!
— Тэ аддзан, ме ог эшты.
— Тетя, но мый нӧ тэныд сулалӧ кывзынысӧ!
— Аски висьталан.
— Ой, збыльысь кутшӧм тэ!
Висьтавнытӧ он лэдз.
Но, тетя!
— Эн гартчы кок улас.
Дунялы висьтав.
Петя шог пырысь довгис кухняӧ, кӧні ӧшинь вылын, пу ящикын, быдмис веж лук.
Дуня тэрмасьӧмӧн гладитіс солдатскӧй сукноӧн эжӧм пӧв вылын наволочка.
Утюг увсьыс кайис ру.
— Дуня, кывзы, мый миянкӧд вӧлі, — заводитіс Петя нора гӧлӧсӧн, зэвтчӧм да глянцевӧй кучика сӧн сера восьса гырддза вылӧ Дунялы видзӧдӧмӧн.
— Панич, вешйы, а то утюгнас сотчан.
— Да тэ сӧмын кывзы!
— Мун да тётяыдлы висьтав.
— Тетя оз кывзы.
Ме тэныд висьтала.
Ду-уня, кывзы- жӧ!
— Мун, баринлы висьтав.
— Ой, боже мой, кутшӧм тэ гӧгӧрвотӧм!
Папа жӧ тайӧ ачыс тӧдӧ.
— Аски, панич, аски висьталан.
— А меным окота талун...
— Вешйы гырддза увсьыс.
Этша ӧмӧй тэныд жыръясыс, а тэ нӧшта кухняӧ кыссян?
— Ме, Дунечка, висьтала да пыр жӧ и муна, честнӧй благороднӧй кыв, вежа истиннӧй крест!
— Вот наказаньеыд тайӧ детинкакӧд!
Воис менам юр вылӧ...
Дуня чорыда пуктіс утюгсӧ кампорка вылӧ.
Кватитіс гладитӧм наволочкасӧ да уськӧдчис жыръясӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый кухняас лыбліс тӧвру.
Петя шог пырысь ниртыштіс кулакъяснас синъяссӧ, да друг сійӧ пондіс сэтшӧма очсавны, мый муртса вермис кыссьыны аслас крӧвать дінӧдз. Сійӧ эз нин вермы восьтны синъяссӧ да кутіс синтӧм морт моз пӧрччыны матроскасӧ.
Муртса на детинка инмӧдчис пӧсь чужӧмнас пӧдушка дінӧ, кыдзи пыр жӧ унмовсис сэтшӧм чорыда, мый весиг эз кывлы батьыслысь тошсӧ, коді, кыдзи и пыр, воліс сійӧс окавны вой кежлӧ.
А висьтавны кӧ Павлик йылысь, то сыкӧд вель ёна на ковмис ноксьыны.
Сійӧ сэтшӧма унзільмис вӧлӧн локтігас, мый батьыс да тётяыс кыкӧн пӧрччӧдісны да дыр ноксисны сы дінын.
Но муртса на сійӧс водтӧдісны вольпась вылӧ, кыдзи детинка восьтіс дзик свежӧй синъяссӧ да чуймӧм пырысь видзӧдлӧмӧн шуис:
— Ми мунам на?
Тетяыс пӧся окыштіс сійӧс пунцовӧй пӧсь чужӧмас.
— Он, воинныд нин.
Узь, пиук.
Но, вӧлӧмкӧ, Павликлӧн унмыс веськалӧма нин да окота вӧлі сёрнитыштны.
— Тетя, тайӧ тэ?
— Ме, дитюк.
Узь.
Павлик дыр куйліс видзӧдіс паськыда восьтӧм, сюся видзӧдан сьӧд синъяснас да кывзысис карса патераса тӧдтӧм шыясӧ.
— Тетя, мый тайӧ шумитӧ? — дыр мысти юаліс сійӧ, полӧм пырысь вашкӧдӧмӧн.
— Кӧні шумитӧ?
— Сэні.
Корскӧ.
— Тайӧ, дитяӧй, кранын ва шумитӧ.
— Сійӧ зырымсӧ сульӧ?
— Сульӧ, сульӧ.
Узь.
— А мый тайӧ тутсӧ?
— Тайӧ паровоз тутсӧ.
— А кӧні?
— Тэ ӧмӧй вунӧдін?
Вокзал вылын.
Сэні, миянкӧд воча вокзал.
Узь.
— А мыйла музыкаыс?
— Тайӧ вылын ворсӧны рояль вылын.
Тэ ӧмӧй вунӧдін нин, кыдзи ворсӧны рояль вылын?
Павлик дыр кодь чӧв оліс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ узьӧ.
Но камод вылын сулалысь войся би вижов югӧр улын сылӧн синъясыс зэв яснӧя дзирдалісны.
Сійӧ полӧм пырысь видзӧдіс кузь югӧръяс бӧрся, кодъяс ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ йирк кузя.
— Тетя, тайӧ мый?
— Извозчикъяс пӧнарӧн ветлӧны.
Кунь синтӧ.
— А тайӧ мый?
Зэв ыджыд бобув «кулӧм юр» дзизгӧмӧн шпорӧдчис йирк пельӧсын.
— Бобув.
Узь.
— А сійӧ оз курччась?
— Оз, оз курччась.
Узь.
— Меным абу окота узьнысӧ.
Ме пола.
— Мыйысь нӧ тэ полан?
Эн сӧр.
Татшӧм ыджыд детинка.
Ай-яй-яй!
Павлик дрӧжжитӧм сорӧн пыдысянь да чӧскыда ышловзис.
Кватитіс пӧсь кияснас тетяыслысь кисӧ да вашкӧдіс:
— Чиганӧс аддзылін?
— Эг, эг аддзыв.
— Кӧинӧс аддзылін?
— Эг аддзыв.
Узь.
— Труба весалысьӧс аддзылін?
— Труба весалысьӧс эг аддзыв.
Верман узьны спокойнӧя.
Детинка нӧшта ӧтчыдысь пыдысянь да чӧскыда ышловзис. бергӧдчис мӧдар бок вылас. Пуктіс чужӧм улас кипыдӧсъяссӧ да синсӧ кунигмоз шуис:
— Тетя, вай ганька.
— Вот кыдз.
А ме думайта, мый тэ ганькатӧ важӧн нин вунӧдін.
«Ганькаӧн» шусьыліс нарошнӧ лӧсьӧдӧм ичӧтик сӧстӧм чышъян, кодӧс Павлик велалӧма вӧлі нёнявны вольпась вылӧ водӧм мысти да кодтӧг некыдзи эз вермыв унмовсьны.
— <ns>Га-анька</ns> вай... — горӧдіс детинка да капризничайтӧм вӧсна пондіс чушкыны.
Но тетя эз сет сылы ганька.
Ыджыд детинка.
Кад нин эновтчыны ганькаысь.
Сэки Павлик, пыр водзӧ капризничайтӧмӧн, кыскис вомас пӧдушка пельӧссӧ, дулльӧсьтіс сійӧс, муртса тӧдчымӧнъя нюмдіс варенье моз клеитчӧм синъяснас.
И друг сылы сэк уси думвылас копилкаыс: а мый, сійӧс кӧ гусялісны вӧръяс?
Но та йылысь тӧждысьӧм вылӧ эз нин тырмы сылӧн выныс.
И детинка унмовсис.
XI
ГАВРИК
Сійӧ жӧ луннас мӧд детинка, Гаврик, — буретш сійӧ, код йылысь ми казьтыштлім одесскӧй вадоръяс йылысь гижигӧн, — садьмис югдандор ёна кынмӧмысла.
Сійӧ узис вадорын, шаланга дінын, юр улас шыльыд саридз из пуктӧмӧн да чужӧмсӧ дедыс важ пинджакӧн вевттьӧмӧн.
Коксӧ шебравны пинжак эз судз.
Войыс вӧлі шоныд, но асывланьыс лои ыркыд.
Кӧмтӧм кокъяс кутісны кынмыны.
Унйывсьыс Гаврик кыскис пинджаксӧ юр вывсьыс да гартыштіс кокъяссӧ.
Сэки юрыс кутіс кынмыны.
Гаврикӧс кутіс дрӧжжитӧдны, но сійӧ эз кӧсйы сетчыны.
Кӧсйис венны кӧдзыдсӧ.
Но, век жӧ, унмовсьны водзӧ эз нин вермы.
Нинӧм он вӧч, но и чӧрту, колӧ чеччыны.
Гаврик дыш пырысь восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ аддзис глянцевӧй лимоннӧй саридз да дзик сӧстӧм рудов енэж вылысь сьӧдовгӧрд рӧмыд кыа.
Луныс эськӧ лоӧ жар.
Но кытчӧдз оз кыпӧдчы шонді, шонтысьӧм йылысь нинӧм и мӧвпавны.
Дерт, Гаврик вермис эськӧ узьны дедыскӧд керкаас.
Сэні вӧлі шоныд и небыд.
Но кутшӧм детинка нӧ ӧткажитчас восьса енэж улын саридз вадорын лишнӧй раз узьӧмысь?
Шочиника локтысь гыяс надзӧникӧн, муртса кывмӧн шлёпкӧдчӧны вадорас.
Шлёпнитасны да мунасны бӧр, кыскӧны ас бӧрсяыс дышиника посньыдик галя изъяссӧ.
Виччысяс, виччысяс да бӧр ваяс изъяссӧ да выльысь шлёпнитас.
Эзысь рӧма сьӧдоват енэж дорвыв коялӧма август тӧлысся кодзувъясӧн.
Млечнӧй туйлӧн вожалӧм соскыс ӧшалӧ юр весьтын, быттьӧкӧ енэжса ю.
Став енэжыс саридзас тӧдчӧ сэтшӧм бура да сэтшӧм мичаа, мый шоныд галька вылын чатӧрӧн куйлігӧн некыдзи он гӧгӧрво, кӧні вылысыс да кӧні улысыс.
Быттьӧкӧ ачыд ӧшалан кодзувъяс костса пыдӧстӧм тыртӧминас.
Быд бокӧ ыпнитӧмӧн исковтӧны усьысь кодзувъяс.
Буръян пӧвстын чирзгӧны сверчокъяс.
Кӧнкӧ зэв ылын, кыркӧтш вылас, увтӧны понъяс.
Первой видзӧдлігӧн позьӧ думыштны, мый кодзувъясыс оз вӧрны.
Но абу сідз.
Дырджык кӧ видзӧдан, аддзан, мый енэж сводыс ставнас надзӧникӧн бергӧдчӧ.
Ӧти сикас кодзувъяс лэччӧны дачаяс сайӧ, мӧдъяс, выльяс, петӧны саридзсьыс.
Шоныд тӧв ыркыдмӧ.
Енэжыс лоӧ югыдджык, еджыдджык.
Саридз веркӧсыс ёнджыка пемдӧ.
Асывъя кодзув тӧдчӧ пемыд ваын, кыдзи быттьӧ ичӧтик тӧлысь.
Дачаяс вылын унзіль пырысь коймӧдысь чукӧстчӧны петукъяс,
заводитӧ югдыны.
Кыдз жӧ позьӧ узьны татшӧм войӧ вевт улын?
Гаврик чеччис, чӧскыда нёдзовтчис, пуджис гачсӧ да, очсалігтырйи, пырис кок шегйӧдзыс ваӧ.
Йӧймис сійӧ ли мый?
Кокъясыс и сідз нин кынмисны лӧзӧдтӧдзыс, а сійӧ нӧшта пырӧ саридзӧ, код вылӧ сӧмын ӧти видзӧдлӧмсьыс босьтӧ йирмӧг.
Но, детинка бура тӧдіс, мый сійӧ вӧчӧ.
Ваыс кажитчис кӧдзыдӧн сӧмын видзӧднысӧ.
Збыльысьсӧ сійӧ вӧлі зэв шоныд, ёна шоныдджык сынӧд дорысь.
Детинка келіс ваӧ, кокъяссӧ сэні шонтӧм могысь.
Сэсся сійӧ мыссис да сэтшӧм гораа сульсис саридзас, мый некымын гырысь юра чери пиян, кодъяс чӧскыда узисны вадор улас, чеччыштісны быд бокӧ, визьнитісны да вошины джуджыдінӧ.
Очсалігтыр да петысь шонді вылӧ синсӧ читкыралігтыр, Гаврик косӧдз чышкис дӧрӧмнас том картупель моз кульсьӧм да лиловӧй гӧрд нырйыла ичӧтик чужӧмсӧ.
— Ох-ох-ох... — шуис сійӧ дзик ыджыд морт моз, надзӧникӧн пернапасаліс вомсӧ, кӧні ӧнӧдз на вӧлі оз судзсьы кык водз пиньыс, босьтіс пинжаксӧ да мӧдӧдчис одессаса черикыйысь моз катласян походкаӧн.
Сійӧ кыссис сука да гырыся быдмӧм бурьян турунъяс пӧвсӧд, коді тыртіс сылысь васӧд кокъяссӧ виж порошкиӧн.
Хибаркаыс налӧн сулаліс вадорсяньыс воськов комын сайын, гӧрд сёй нӧрыс йылын, коді дзирдаліс сланец кристаллъясӧн.
Збыльысьсӧ, тайӧ вӧлі неыджыд сарай, кодӧс тэчӧма да тувъявлӧма быд сикас пу шыбласъясысь: краситӧм пыж пӧвъясысь, ящикъясысь, фанераысь, мачтаясысь.
Тшӧтшыд вевтсӧ вӧлі вевттьӧма сёйӧн, и сы вылын быдмисны бурьянъяс да помидоръяс.
Кор нӧшта вӧлі ловъя на бабыс, сійӧ во пиын кыкысь пасха да спас кежлӧ — век белитліс хибаркасӧ мелӧн, медым кӧть кыдзкӧ мичмӧдыштны йӧз син водзас хибаркалысь корысьлӧн кодь видсӧ.
Но бабыс кувсис, и вот во куим нин сійӧс некод эз мавтлы.
Сылӧн стенъясыс вӧлі сьӧдӧдӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь.
Но век жӧ кӧнкӧ да кӧнкӧ кольӧма на вӧлі пуас йиджӧм мел туйясыс.
Найӧ пыр казьтылісны Гавриклы бабыс йылысь да сы олӧм йылысь, коді вӧлі весиг мел дорысь нӧшта на нерджык.
Гаврик вӧлі сирота.
Ассьыс батьсӧ сійӧ ньӧти оз помнит.
Мамсӧ помнитыштіс, но муртса-муртса: кутшӧмкӧ пӧжсьӧм да руалан вор, гӧрд кияс, пыктӧм да нилег чуньяс вылас вӧлі сылӧн киевскӧй печатнӧй чунькытш да ӧшкамӧшка кодь рӧма лыдтӧм-тшӧттӧм майтӧг быгъяс, кодъяс лэбалісны сы кӧрт гребенка гӧгӧрын.
Дедыс вӧлі чеччӧма нин.
Сійӧ ветлӧдліс ичӧтик град йӧрын, коді вӧлі тырӧма бурьянӧн да ёг шыбласъясӧн, кӧні рӧмзьыштісны тыквалӧн сёрмӧм некымын дзоридз — оранжевӧйӧсь, кызӧсь, гӧнаӧсь, а югъялан дзоридз чашка пыдӧсас юмов ва.
Дедыс чукӧртіс помидоръяс дӧрӧм водзас, коді вӧлі вывті унаысь мыськалӧмысла ассьыс рӧмсӧ дзикӧдз нин воштӧма, но петан шонді югӧръяс улын ӧні кажитчис розӧвӧйӧн.
Пешкыльтӧм дӧрӧм да мешӧк моз ӧшалысь гач косттіыс тыдаліс омӧлиник да рудӧдӧм кучика кынӧмыс и тыдаліс гӧгйыслӧн сьӧд гураныс.
Градъяс вылын помидоръяс колины нин зэв этша.
Сёйисны пӧшти ставсӧ.
Дедлы удайтчис чукӧртны кӧкъямыс кымын ичӧтик да виж помидор.
Сэсся эз коль.
Старик ветлӧдліс дзор юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Салдатлӧн моз бритӧм тшӧкасӧ топӧдӧмӧн, сійӧ вешталіс кӧмтӧм кокнас бурьян кустъяссӧ — оз-ӧ сюр сэсь <ns>мый-нибудь</ns>?
Но водзӧ нинӧм сэсся эз сюр.
Ыджыдкодь нин чипан, кокас сылы вӧлі рузумтор кӧрталӧма, котраліс дед бӧрся, шочиника кокыштлывліс мусӧ, сы вӧсна сы весьтын здрӧгнитлісны укроплӧн зонтикъясыс.
Дед да Гаврик эз здоровайтчыны, эз чолӧмавны мӧда-мӧднысӧ бур асылӧн.
Но тайӧ оз на вӧлі висьтав, мый найӧ спорынӧсь.
Мӧдарӧ,
найӧ вӧліны зэв бур приятельяс.
Веськыда кӧ шуны заводитчан асылыс эз тунав нинӧмтор, сьӧкыд удж да тӧждысьӧм кындзи.
Сы вӧсна эз вӧв некутшӧм подув ылӧдлыны асьнысӧ нинӧм висьтавтӧм чолӧмалӧмъясӧн.
— Ставсӧ сёйим да нинӧм эз коль, — мургис дед, быттьӧкӧ тӧрытся сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс. — Мый тэ шуан!
Кӧкъямыс помидор — кытчӧ тайӧ згӧдитчӧ?
Сӧмын курӧгъяслы серам вылӧ.
— Ветлам али мый? — юаліс Гаврик да видзӧдліс шонді вылӧ ки увсяньыс.
— Колӧ ветлыны, — шуис дед да петіс град вылысь.
Найӧ пырисны хибаркаӧ да лабутнӧя юисны ведраысь, кодӧс вӧлі ӧкуратнӧя вевттьӧма сӧстӧминик пӧвйӧн.
Старик кызӧктіс, и Гаврик кызӧктіс.
Дед зэлӧдіс гач вӧньсӧ, и детинка вӧчис сідз жӧ.
Сэсся дедыс судзӧдіс джаджйысь тӧрытъя кольӧм нянь кусӧк да кӧрталіс сійӧс помидоръяскӧд ӧтлаӧ сьӧд чутъяса ситеч чышъян пиӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ босьтіс киня улас ва тыра ичӧтик кузьмӧс бӧчка, петіс хибаркаысь да ӧшӧдіс ӧдзӧсас томан.
Дерт, томаныс вӧлі дзик лишнӧй.
Ӧти-кӧ, гусявнысӧ вӧлі нинӧм, а, мӧд-кӧ, кодлӧн эськӧ тырмис сӧвестьыс гусявны корысьяслысь?
Гаврик босьтіс хибарка вевт вывсьыс пелысъяс да пуктіс найӧс ичӧтик, но крепыд пельпомъяс вылас.
Талун дед да детинка водзын вӧлі уна удж.
Куим лун сайын бушуйтчис саридзын шторм.
Гыыс орйӧдліс переметъяссӧ.
Чериыс эз лок.
Чериыс эз шедлы ньӧти.
Сьӧм эз коль весиг ӧти кӧпейка.
Тӧрыт саридзыс лӧнис, да вой кежлас вӧйтісны переметъяс.
Талун сійӧс колӧ вӧлі кыйны удитны, нуны черисӧ рынок вылӧ, самавны переметсӧ да рытнас сійӧс быть вӧйтны, медым не воштыны бур кадсӧ.
Найӧ зэвтчӧмӧн кыскисны шаландасӧ галька кузя ва дорӧ да виччысьӧм пырысь тойыштісны гыяс вылӧ.
идзӧсӧдзыс ва пиын сулалӧмӧн, Гаврик пуктіс шаланда бӧжас чери садӧк — вевта да ичӧтик розьӧсь пыжтор, став вынсьыс йӧткыштіс шаландасӧ, котӧртыштіс да водіс кынӧмнас борт вылӧ, исковтан ва вылын кокъяснас шенасьӧмӧн, кодъясысь гылалісны дзирдалан войтъяс.
И сӧмын сэк, кор нин шаландаыс ылысмис вадорсянь сажень куим-нёль сайӧ, детинка кавшасис сэтчӧ да пуксис сынны дедыскӧд орччӧн.
Кыкнанныс уджалісны морт ӧти пелысӧн.
Тайӧ вӧлі кокни и гажа: коді кодӧс венас?
Но кыкнанныс найӧ сынісны спокойнӧя да сӧмын ружтыштлывлісны.
Гавриклӧн кипыдӧсъясыс приятнӧя сотчисны.
Югыд виж ва пиӧ лэдзӧм пелыс кажитчис чегӧмаӧн.
Сылӧн векньыдик лоптыс зэлыда ветліс ва увті да бӧрвыв вӧтліс воронкаяс.
Шаланда исковтіс водзлань ёна нетшкысьӧмӧн то веськыдвыв, то шуйгавыв бергӧдчыштлӧмӧн.
То дед зэлӧдыштлас, то детинка зэлӧдыштлас.
— Эх-х! — ружӧктыштас дедыс мыйвынсьыс.
Сэк шаланда ӧдӧптӧмӧн кежыштас шуйгавыв.
— Эх-х-х! — нӧшта гораджыка мурӧстас Гаврик.
Сэк пыжыс ӧдӧптӧмӧн бӧр веськавлӧ да кежыштас веськыдвыв.
Дедыс пыксьыліс кусыня певъя кӧмтӧм кокнас водзса банкаӧ да тэрыба дергайтіс пелысӧн.
Но и детинка эз кольччыв.
Сійӧ мыджсьыліс кыкнан кокнас да курччывліс паръяссӧ.
— А вот он вермы венны, дедӧ, — мурч курччӧм пиньяс костӧд сысйыштӧмӧн шулывліс Гаврик, аслас пӧсьыс вӧлі киссьӧ шор моз.
— А вот вена, — сьӧкыда лолалӧмӧн мурӧстліс дедыс.
— Ей богу, он вермы венны!
— Видзӧдлам!
— Видзӧдлам!
Но кӧть мед кыдз дедыс эз зэвтчыв, нинӧм сылӧн эз артмыв.
Кольӧмаӧсь нин сылӧн том воясыс.
Да и детинаыс быдмис подходящӧй вына.
Ичӧтик-ичӧтик, а видзӧд кутшӧм асныра!
Аслас дедыскӧд вензьыны оз пов.
Дедыс стрӧга зумыштчыліс, дзор синкым увсянь син бӧжнас видзӧдлывліс детинка вылӧ, коді пошиктӧмӧн сынліс сыкӧд орччӧн.
И сылӧн пӧрысь да васӧд синъясас югъявліс гажа шензьӧм.
Сідзи, мӧда мӧдӧс вентӧг, найӧ ылыстчисны вадорсянь этша вылӧ верст мында.
Сэні гыяс пӧвстын пробкаяс вылын качайтчисны переметъяслӧн флагъяс, кодъяслӧн рӧмыс вӧлі вушйӧма нин.
Сэк став саридзыс нин вевттьысис черикыйысьяс шаландаясӧн, кодъяс сідз жӧ петісны кыйсьыны.
Вылӧ чеччалӧмӧн да тшӧтшыд рубчатӧй пыдӧснас, кодлӧн вӧлі коймӧд пайыс чургӧдчӧма ва веркӧсас, ӧд вывсьыс гыас шлёпайтчӧмӧн, муніс тыр парус улын выль лӧз шаланда: красавица «Надя да Вера».
Шаланда бӧжас лэччысьӧмӧн, куйліс Гавриклы бура тӧдса Ичӧт фонтанвывса черикыйысь Федя, кодлӧн вӧлі паръяс ӧшйӧма сьӧд семечки.
Якӧра кизьяса лӧз фуражкаа клеенчатӧй кӧзырок увсяньыс дыша видзӧдісны зэв мича сьӧд синъяс, кодъясӧс вӧлі пӧшти вевттьӧма коялан ванас кӧтасьӧм плешводзса сьӧд юрсияснас.
Крута бергӧдӧм румпельсӧ из кодь зумыд мышкунас топӧдӧм Федя весиг эз видзӧдлы коньӧр кодь дед шаланда вылӧ.
Но Федялӧн вокыс, Вася, коді вӧлі пасьталӧма дженьыд сосъяса визя дӧрӧм, Гаврикӧс аддзӧм бӧрын дугдіс самодур кӧвъяссӧ лӧсьӧдлӧмысь, шондіысь сайсьӧм могысь вевттис кинас синъяссӧ, мый вӧсна киня увсьыс тыдовтчисны сьӧд гӧнъяс, — удитіс горӧдны.
— Эй, Гаврюха, нинӧмысь эн пов!
Кутчысь ваас — он вӧй!
«Надя да Вера» тӧвзис на дінті, дедӧс да детинкаӧс резыштӧм ванас фонтанысь моз койыштӧмӧн.
Дерт, тані некутшӧм ӧбида эз вӧв.
Тайӧ сӧмын пыр овлан дружескӧй шутка.
Но дед век жӧ вӧчис сідз, мый быттьӧкӧ нинӧм эз кывлы.
Но кӧнкӧ, сьӧлӧм пытшкас сылӧн коли ӧбида.
Ӧд и сылӧн, дедлӧн, вӧлі коркӧ мичаысь-мича ён парусъяса выль шаланда.
Кыйліс сы вылын самодуръясӧн скумбрияясӧс.
Да нӧшта кутшӧма кыйліс!
Мукӧд лунъясас кыксёӧн, куимсёӧн кыскыліс покойнича бабушка рынок вылӧ.
Но олӧмыс прӧйдитӧма...
Колины дедлӧн сӧмын корысьлӧн кодь хибаркаыс да парустӧм важ шаландаыс.
А кор висьмис бабыс, паруссӧ лечитӧм вылӧ вузалісны.
Вузалӧма лои дзик прӧста: век жӧ кувсис сійӧ.
Ӧні сэтшӧм парустӧ сэсся некор нин он вермы лӧсьӧдны.
А парустӧг нӧ кутшӧм кыйсьӧм?
Курӧгъяслы серам!
Зэв нин бычокъясӧс переметӧн кыйны.
Шог!
Гаврик зэв бура гӧгӧрвоис, мый йылысь мӧвпалӧ дедыс.
Но збыльысьсӧ быттьӧкӧ эз и казявлы,
а, мӧдарӧ, медым кыдзкӧ ылӧдны старикӧс шог мӧвпъясысь, сійӧ кутіс делӧвӧя ноксьыны перемет дінын: кутіс лэптыны медводдза флагсӧ.
Дедыс пыр жӧ вуджис банкаяс вомӧн, сувтіс детинкакӧд орччӧн да найӧ кутісны нёль киӧн лэптыны переметлысь кӧтасьӧм помсӧ.
Регыд и воны кутісны вугыръяс.
Но вугыръясын бычокъясыд вӧлі зэв этша, да и зэв посньыдикӧсь.
Гаврик крепыда босьтліс ыджыд юра тіралысь чериясӧс нильӧг нёкчимъясӧдыс, пелька перъяліс вугыръяссӧ чери вомысь да шыблаліс найӧс саридзӧ лэдзӧм садокӧ.
Но дас вугыр пиысь муртса куимӧ шедлі настоящӧй чериыс — мукӧдъясас вӧліны сӧмын вӧсньыдик глосикъяс либӧ крабъяс.
— Оз шед креветка вылад, — шог пырысь ропкыштіс дед. — Но мый шуан!
Сӧмын посни чери.
Колӧ яйӧн самавны.
Яй вылад кутчысьӧ.
А кысь сійӧс яйсӧ босьтан, кор рынок вылын дас ӧти ур сулалӧ пунтыс!
Веськыда курӧгъяслы серам.
Но сэки друг валитчис мыйкӧ зэв ыджыд, да тшыналіс руда.
Лэбзисны ва веркӧсті кык кӧсӧй вуджӧр.
Зэв лёкысь кутіс ызгыны ваыс...
Шаландасянь дзик маті прӧйдитіс паракод, кӧлесаса гӧрд лопастьяснас югъялӧмӧн.
Пыжсӧ кыпӧдліс, сэсся шыбытіс, сэсся бара кыпӧдіс.
Перемет флагъяс кутісны чеччавны пӧшти кӧлесаяс дінын...
Нӧшта кӧ неуна, и найӧс эськӧ чирсыштіс чагъясӧдз.
— Эй, ті, «Тургенев» вывсаяс! — горӧдіс дед не аслас шыӧн да чургӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис сувтӧдны вӧлӧс. — Кӧн тіян синъясныд?
Он ӧмӧй аддзӧй переметъяссӧ!
Паршивӧй сволочьяс!
Но паракод немтор жугӧдтӧг прӧйдитіс нин.
Сійӧ шумӧн ылыстчис, колис ас бӧрсьыс сӧстӧм пемыд виж ва веркӧссӧ — паракод бӧжас тыдаліс куим рӧма флаг, спасательнӧй кытшъяс, шлюпкаяс, пассажиръяс, из шом ломтаслӧн руд тшын.
Сідзкӧ, вӧлі нин сизим час асыв.
«Тургенев» черикыйысьяслы вӧлі часі пыдди.
Кӧкъямыс час рытын сійӧ бӧр прӧйдитліс Аккермансянь Одессаӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым не сёрмыны нуны бычокъясӧс рынок вылӧ.
Дед да детинка тэрмасьӧмӧн завтракайтісны помидорӧн да няньӧн, юисны ва, коді вӧлі удитӧма нин шонавны бӧчкаас да лоны дуб пу кӧраӧн.
Сэсся найӧ тэрыба босьтчисны перемет дінӧ.
ХII
«ОГ БЫТТЬӦ ТӦД, ВӦВ!»
Час ӧкмыс гӧгӧрын Гаврик восьлаліс нин карлань.
Сійӧ нуис пельпом вылас бычокъяс тыра садок.
Позьӧ вӧлі, дерт, пуктыны найӧс кӧрзинкаӧ, но садокыдлӧн видыс солиднӧйджык.
Сійӧ петкӧдліс, мый чериыс дзик свежӧй, ловъя, сӧмын на муртса найӧс лэптӧма саридзысь.
Дедыс колис гортас перемет дзоньтавны.
Кӧть эськӧ Гавриклы муртса на тыри ӧкмыс ар, дедыс кокниа сылы дӧверяйтліс сэтшӧм важнӧй тор, кыдзи чери вузалӧм.
Сійӧ тырвыйӧ надейтчис внукыс вылӧ.
Сійӧ ӧд гӧгӧрвоӧ нин.
Абу нин ичӧт.
А код вылӧ жӧ стариклы нӧшта вӧлі надейтчынысӧ, не кӧ аслас внукыс вылӧ?
Тшӧктӧм уджлысь коланлунсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, Гаврик делӧвӧя да неуна зумыш пырысь тувччаліс пӧсялӧм туй вывті, бурьянъяс пӧвстті, коляліс туй бус вылӧ став витнан чуньяснас печатайтӧм, яснӧя тӧдчана посни коктуйяс.
Сылӧн зумыштчӧм да солиднӧй видыс быттьӧкӧ висьталіс: «Ті сэні купайтчӧй саридзын, туплясьӧй лыа вылын, ветлӧй велосипед вылын, юӧй будка дінын сельтерскӧй ва, — а менам делӧ рыбачитны — кыйны переметӧн бычокъясӧс да вузавлыны найӧс рынок вылын, мукӧдтор меным оз касайтчы».
Купальня дінті мунігӧн, кӧні касса ӧшинь вылас ӧшаліс сьӧд пӧв, кытчӧ вӧлі гижӧма мелӧн: 18°, Гаврик весиг зывӧктӧм пырысь серӧктіс: сэтшӧмӧдз прӧтивнӧ лои видзӧдны сылы еджыд кыз яя морт вылӧ, кодлӧн куш юрсӧ вӧлі кӧрталӧма ичӧтик чышъянӧн.
Кыз морт, чуньяснас нырсӧ да пельяссӧ тупкалӧмӧн, уськӧдчис вадорса гудыр ваӧ, и некутшӧма эз лысьт ылыстчыны спасательнӧй канат дінысь, коді вӧлі тошсялӧма нюйт виж тошкӧн.
Кыркӧтш вылас кайны позьӧ вӧлі кыклаті: либӧ куимысь кытшовтана ньывкӧс кузь туй кузя либӧ крутӧй, пӧшти сувтса сісьмӧм тшупӧдъяса пу пос кузя.
Нинӧм дерт и сёрнитны: Гаврик пондіс кайны поскӧдыс.
Паръяссӧ топӧдӧмӧн, детинка ӧдйӧ пондіс уджавны кокъяснас.
Котӧртіс сійӧ шойччыны сувтлытӧг вылысӧдзыс.
Буса, но вуджӧра переулок петкӧдіс сійӧс «Пӧсь саридз ваннаяс заведение» дінті юнкерскӧй училище дінӧ.
Тані нин вӧлі пӧшти заводитчӧ карыс.
Французскӧй бульвар кузя, пятнаӧсь рӧма платанъяс увті, кыссис «Аркадиялань» восьса гонка.
Шонділадор боксяньыс сійӧс вӧлі занавескаалӧма парусинаӧн.
Бӧрладорса площадкасяньыс чурвидзисны бамбуковӧй вугыр шать йывъяс, джынвыйӧ гӧрд, джынвыйӧ лӧз табъясаӧсь.
Куим вӧв шлёдйӧдчисны посни изъя туй вывті подкова кокъяснаныс.
Дзужгис да дзуртыштліс туй чукыльясын тормозыс.
Ырӧш вузалысьлӧн будкаыс торъя нин ёна кыскис ас дінас детинкалысь синвидзӧдлассӧ.
Тайӧ вӧлі посньыдик кык столб йылӧ вӧчӧм кык ската вевта рундук.
Ортсысяньыс сійӧс вӧлі краситӧма маслянӧй виж краскаӧн, а пытшкӧссӧ — сэтшӧм жӧ сук да югъялан еджыд краскаӧн.
Ачыс ырӧш вузалысьыс вӧлі сэтшӧм праздничнӧй мичлуна, мый вӧсна Гаврик быд разын, кор сійӧс аддзывліс, эз вермыв, медым не сувтлыны пельӧсас да видзӧдны нимкодясьӧм да завидь пырысь.
Гаврик некор эз думыштлы сы йылысь, кыдзи кутас сійӧ овны, кор сійӧ быдмас да лоӧ верстьӧ мортӧн.
Торъя бӧрйысьны нинӧмӧн.
Но бӧрйыны кӧ нин, то, тӧдӧмысь, эськӧ сійӧ окотитіс лоны ырӧш вузалысьӧн.
Одессаса став ырӧш вузалысьясыс вӧліны вӧччӧмаӧсь да мичаӧсь, быттьӧкӧ картина вывсаяс.
А тайӧ нин торъя мича,
настоящӧй Ванька-ключник.
И збыльысь.
Вӧсни лӧз сукноысь вурӧм джуджыд купеческӧй картуз, русӧй кудрияс, бутылка-сапӧг.
А дӧрӧмыс!
Господи, да татшӧм дӧрӧмсӧ жӧ позьӧ пасьтавны сӧмын пасха лунӧ: югъялӧ, кумачевӧй, кузь, дзик пидзӧсӧдзыс, лыдтӧм тшӧттӧм стекляннӧй лӧз кизьяса, соскыс гаддялӧма.
А дӧрӧм вылас — сьӧд суконнӧй жылетка, а сэні эзысь часі чеп, кодӧс пекляас пысалӧма эзысь таскодьӧн.
Сы ӧзъян дӧрӧмлӧн ӧти видыс кыпӧдӧ морт пытшкын кӧсйӧм — кӧдзыд ырӧш юыштны колӧм.
Ок, кыдзи сійӧ уджалӧ!
Пелька, тэрыба, чистӧя...
Со матыстчӧ ньӧбасьысь.
— Кисьт меным ӧти стӧкан.
— Кутшӧмӧс прикажитанныд?
Шомаӧс, юмовӧс?
Юмов — ӧтик ур кружка, шомаыс — ӧтик ур вылӧ кык кружка.
— Вай шомасӧ.
— Пӧжалуйста!
И сэк жӧ, вуджӧр моз, ӧти киыс тэрыба кыпӧдӧ кольчаӧдыс рундуклысь гӧгрӧс вевтсӧ да пырӧ джуджыд йиа пемыдінас бутылкала, а сійӧ кадас мӧд кинас чышкӧ рузумӧн сытӧг нин еджыд да кос прилавоксӧ, пожъялӧ ведраын жульническӧя вӧчӧм кыз пыдӧса кисьтӧм ыджыд кружка, зэв щегольскӧя бергӧдӧ сійӧ кружкасӧ да камкнитӧмӧн пуктӧ ньӧбасьысь водзӧ.
Ичӧтик штопор сатшкысьӧ пробкаӧ.
Сапӧгъяс костӧ топӧдӧм бутылка лыйӧ.
Гӧрд быг петӧ бутылка вомысь гырысь ёкмыльясӧн.
Молодецкӧя пӧрӧдӧ бутылкасӧ кружка вылӧ, нёльӧд юкӧнсӧ тыртӧ вижов лимоннӧй ырӧшӧн, а куим нёльӧд юкӧнсӧ быгйӧн.
Ырӧш юысь горша пӧльтӧ быгсӧ да юӧ, юӧ, юӧ...
а Ванька-ключник бара тэрыба чышкӧ стойкасӧ да шыбытӧ орела бока кӧтасьӧм кӧпейка Крахмальников вокъяс фабрикаса монпансьеувса жӧсьт кӧрӧбӧ.
Вот тайӧ морт!
Вот тайӧ олӧм!
Дерт, Гавриклы, зэв окота вӧлі юыштны, но эз вӧв сьӧмыс.
Гашкӧ удайтчас бӧр локтігӧн, но, ӧдвакӧ, и сэки удайтчас.
Делӧыс сыын, мый кӧть эськӧ садокас бычокъясыс вӧліны сё кык, но торговкаыслы, кодлы пыр вузавлісны кыйӧм черисӧ, дедыс вӧлі уна уджйӧза.
Сійӧ босьтіс колян вежонас сылысь куим шайт пробкаяс да перемет крукъяс вылӧ, а бӧр сетліс сӧмын ӧти шайт да нелямын вит ур.
Сідзкӧ коли чӧлкӧвӧйӧн джынйӧнысь на унджык уджйӧз — ыджыд сьӧм.
Зэв бур, торговкаыс кӧ сӧгласитчас косӧдны не ставсӧ ӧтпырйӧ.
А ставсӧ кӧ?
Сэки, кӧть сам яй вылӧ да нянь вылӧ мед кыдзкӧ кольыштас, а ырӧш йывсьыд нинӧм и мӧвпавны.
Гаврик сьӧлыштіс дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧс вӧчлӧны гырысь черикыйысьяс, кор найӧ мый йылысь кӧ тӧждысьлісны.
Сійӧ вежис садоксӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧдас да мӧдӧдчис водзӧ, юрас век на вӧлі Ванька-ключниклӧн образыс да шома ырӧшлӧн чӧскыд дука ыркыдлуныс, кодӧс сідзи эз и удайтчы видлыны.
Водзын вӧлі нин настоящӧй кар, джуджыд керкаяс, лавкаяс, складъяс, воротаяс.
Ставсӧ вӧлі сайӧдалӧма пырыс тыдалана акацияяс вуджӧрӧн, кодъяслӧн коръясыс югъялісны виноградникъяс моз.
Изйӧн вольсалӧм мостовӧй кузя зӧркӧдіс фургон.
Сера вуджӧр уси вылысянь уліӧ джуджыд немецкӧй сийӧсъяса вӧвъяс вылӧ, кучер вылӧ, «искусственнӧй йи вӧчан завод» гижӧда еджыд стенъяс вылӧ.
Мунісны кӧрзинаа кухаркаяс.
На кузя сідз жӧ исковтіс вуджӧр.
Нюжӧдӧм кывъяса понъяс котӧртлісны пу стволъясӧ тувъявлӧм жӧсьт банкаяс дінӧ.
Бӧжнысӧ калачӧн чургӧдӧмӧн, найӧ лакисны шоныд васӧ, и вӧліны зэв дӧвӧльнӧйӧсь Одесса карса управаӧн, коді тӧждысис сы йылысь, медым понъясыс эз мучитчыны жарысла.
Тайӧ ставыс вӧлі зэв бура тӧдса и зэв неинтереснӧ.
Но медсясӧ шензьӧдіс Петяӧс — пониӧ доддялӧм телега.
Татшӧм ичӧтик вӧвсӧ Гаврик нӧшта некор на эз аддзывлы.
Куканьысь весиг тушанас абу ыджыдджык и век жӧ, кыдз верстьӧ вӧв.
Вӧсни кокъяса, ыджыдкодь рушкуа, шоколад рӧма бурыся, ичӧтик, но кузиник бӧжа, идзас шляпаа, а пельяс весьтас розьяс, гӧна синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, чӧла да скромнӧя сулаліс сійӧ ворота дінын, кыдзи благовоспитаннӧй нывка.
Вӧвсӧ кытшалісны челядьяс.
Гаврик матыстчис да дыр чӧв сулаліс, эз тӧд, мый мӧвпавны да шуны та серти.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлыс сылы кажитчис.
Но сыкӧд тшӧтш сійӧ сідз жӧ кыпӧдіс кутшӧмкӧ дӧзмӧдан чувство.
Сійӧ кытшовтіс да видзӧдіс вӧвсӧ быд боксянь.
Вӧв, кыдзи вӧв: гыж, бурси, пиньяс.
Но кутшӧм ичӧт!
Весиг зывӧк видзӧднысӧ.
— Татшӧм вӧлыд! — шуис сійӧ зывӧктӧм пырысь да чукыртліс нырсӧ.
— Тайӧ абу вӧв, тайӧ абу вӧв — ӧдйӧ зэв пондіс сёрнитны кык кӧсаа ичӧтик нывка, ачыс радысла быдсӧн ляпкӧдчыліс да воча кипыдӧс кучкаліс. — Тайӧ абу вӧв, а сӧмын поня.
— А вот и вӧв, — стрӧга моз шуис Гаврик да пыр жӧ ӧшӧдіс льӧбсӧ яндзимысла, мый эз кут асьсӧ да пансис сёрниӧ бантикъяса татшӧм ичӧтик нывкакӧд.
— А вот поня, а вот поня!
— Циркысь, — сибдӧм басӧн шуис Гаврик, некод дінӧ торъя урчиттӧг. — Обыкновеннӧй циркса вӧв.
— А вот и абу циркысь, а вот и абу циркысь!
Поня!
Сы вылын кыскалӧны Нобельлысь карасин, поня вылас.
Аддзан додьяссӧ.
Збыльысь, телегаас сулалісны карасин тыра сӧстӧминик бидонъяс.
Гавриклы тайӧ вӧлі виччысьтӧмтор.
Быдӧнлы тӧдса, мый карасин вузассьӧ лавкаын аслад дозӧн кӧпейкаӧн кварта.
Но медым новлӧдлыны керкаысь керкаӧ телегаын, да нӧшта кутшӧмкӧ вӧччӧдӧм пониӧс доддялӧмӧн, — тайӧ вӧлі нин мыйкӧ вывті!
— Прӧстӧй вӧв, — скӧрысь шуис Гаврик да мӧдӧдчис мунны.
— А вот поня!
А вот поня!
А вот поня! — горзіс сылы нывка, кыдзи попугай да копрасьӧмӧн кучкаліс воча кипыдӧс.
— «Ачыд тэ поня», мӧвпыштіс Гаврик, но, жаль, мый эз вӧв сылӧн кадыс ыджыд спорӧ пансьӧм вылӧ.
Вокзал дінса сквер кытшовтігӧн, код чугуннӧй решетка сайысь пӧся да коса ӧвтіс мирта да чорыд кольяса туя дукӧн, детинка сувтыштліс, чатӧртіс юрсӧ да вель дыр видзӧдіс вокзалса часі циферблат вылӧ.
Дзик на неважӧн дыр мырсьӧм бӧрын, сійӧ велӧдчис тӧдмавны часі серти кадсӧ.
Ӧні сійӧ оз вӧлі вермы прӧйдитны часі дінті, медым не сувтлыны да не лыддьыны.
Сійӧ нӧшта чунь серти на вӧлі лыддьӧ римскӧй цифраяса тайӧ аслыссяма бедькодьяссӧ, кодъяс вӧлі некутшӧма оз мунны арифметикаса прӧстӧй цифраяс вылӧ.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый медся вылысыс — дас кык час да сэсянь и колӧ заводитны лыддьынысӧ.
Гаврик пуктіс кок дінас садоксӧ, кутіс вӧрӧдны паръяссӧ да чуньяссӧ топыда куснявны.
— Ӧти, кык, куим, нёль... — вашкӧдіс сійӧ, плешсӧ чукыртӧмӧн.
Ичӧт стрелкаыс сулаліс ӧкмыс вылын, а ыджыдыс квайт вылын.
— Ӧкмыс да джын, — нимкодя ышловзьӧмӧн шуис детинка да ныр вывсьыс пӧсьсӧ дӧрӧмас чышкыштіс.
Кажитчӧ, мый тадзи.
Но век жӧ эз эськӧ мешайт кодлыськӧ юавны.
— Дядя, уна-ӧ кадыс?
Чесучевӧй пинжака да «чолӧм да прӧщайӧн» шусян люфӧвӧй шлема господин пуктіс римскӧй ныр вылас пенсне, чургӧдіс дзор тошсӧ, ӧдйӧ видзӧдліс циферблат вылӧ да тэрыба шуис:
<rus>— Половина десятого</rus>.
Гаврик бӧбмис шензьӧмысла.
— Дядя, а кыдз жӧ сэні ӧд гижӧма — ӧкмыс да джын?
— Сідзкӧ, час джын дасӧд вылӧ, — скӧрысь шуис господин, детинка вылӧ видзӧдлытӧг, пуксис извозчик вылӧ, пуктіс лы воропа бедьсӧ пидзӧс костас да муніс.
Тырмытӧм пиньяса вомсӧ джынвыйӧ восьтӧмӧн, Гаврик сулаліс мыйкӧ-дыра кад да зілис гӧгӧрвоны, шутитіс-ӧ бариныс сы вылын али збыльысь сідзи и эм.
Сэсся лэптіс пельпом вылас садоксӧ, лэптыштіс гачсӧ да муніс водзӧ, юрсӧ бергӧдлӧмӧн да эскытӧм пырысь нюмъялӧмӧн.
Вӧлӧмкӧ, ӧкмыс да джынйыс да дас час вылӧ комын минут дзик ӧти.
Вот дивӧыд!
Дивӧ и эм!
Но век жӧ оз мешайт эськӧ нӧшта юавны кодлыськӧ тӧдысьлысьджык.
ХIII
МАДАМ СТОРОЖЕНКО
 Ракъяс!
Ракъяс!
Ракъяс!
Ракъяс!
— Камбала!
Камбала!
Камбала!
— Ловъя скумбрия!
Скумбрия, скумбрия!
— Барбунька!
Барбунька!
— Мидия!
Мидия!
Мидия!
Мидия!
— Бычки!
Бычки!
Бычки!
Рынокса став торговкаяс пиысь медся лэчыд да медся гора гӧлӧсъясӧн нимавлісны чери вузалысь радса торговкаяс.
Колӧ вӧлі кутны збыльысь Одессаса кӧзяйкаяс да кухаркаяслӧн кодь повтӧмлун, медым тэрмасьтӧг прӧйдитны саридз черияс, раковинаяс да ракъяс грудаясӧн тыртӧм пызанъяс, кӧрзинаяс да рундукъяс радъяс дінті.
Парусиновӧй гырысь зонтикъяс да пӧвйысь вӧчӧм лэбувъяс улын чеччалӧмӧн да югъялӧмӧн куйлісны петкӧдлӧм вылӧ кисьтӧм ловъя озырлунъяс Чернӧй саридзлӧн.
Кутшӧм уна сикас формаясыс, рӧмъясыс, ыджданыс!
Природа пуктӧма став вынъяссӧ, медым видзны да дӧзьӧритны бырӧмысь ассьыс замечательнӧй быдтасъяссӧ.
Сійӧ зільӧма вӧчны найӧс морт синлы кыдз мый позьӧ омӧльджыка тӧдчанаӧн.
Сійӧ краситӧма найӧс саридзса став рӧмъясӧн.
Босьтам пример пыдди благороднӧй да дона чери скумбрияӧс, Чернӧй саридзса сарицаӧс.
Сылӧн зумыд тушаыс — веськыд да шыльыд, кыдзи чӧрс, краситӧма сійӧс нежнӧйысь-нежнӧй муаровӧй рӧмъясӧн, югыд лӧзсянь пемыдлӧзӧдз.
Гаврик тӧдіс, мый буретш татшӧм — саридзлӧн кодь кельыдлӧз лӧз посньыдик гы сер рӧма — овлӧ саридзыс вадор дінсяньыс ыліті, сэті, кӧні медсясӧ ветлӧны чукӧръясӧн скумбрияяс.
Аддзан кутшӧм сюсьӧсь скумбрияясыд.
Кӧть эськӧ Гаврик быд лун аддзывліс чериястӧ, сы дінӧ привыкнитіс, кужис верстджын сайсянь казявны скумбрияяслысь стадаяссӧ саридз вылысь, но век жӧ сійӧ быд разын помтӧма нимкодясьліс на мичлунӧн да сюсьлунӧн.
Либӧ бычокъясӧс босьтны пример вылӧ.
Найӧ олӧны вадорын, кыртаяс пӧвстын, а сідз жӧ лыа вылын, джуджыдджык местаясын.
Сы вӧсна и краситӧма найӧс кыртаяс кодь руд рӧмӧн либӧ лыа кодь вижов рӧмӧн.
Вот ӧд кутшӧм!
Плавкӧс да гырысь камбалаяс, кодъяс велалӧмаӧсь овны лӧнь бухтаясса няйт пыдӧсын, чуймӧдлісны асланыс кыз кучикъяснас да сьӧдоввиж рӧмнас, кодъяс вылын чурвидзисны ракушка сяма плавкӧс лы шипъяс.
Сылӧн кыкнан синмыс вылысас, мый вӧсна найӧ ёна мунӧны челядьясӧн ӧградаяс вылӧ шомӧн серпасалӧм серпас вылӧ, кӧні юрыс серпасалӧма бок ног сертиыс, но тыдалӧ кыкнан синмыс.
Кӧть кынӧмыс камбалалӧн порсьлӧн кодь восковӧй рӧма, но ӧд тайӧ чериыс рушкусӧ некор оз мыччӧдлы, а пыр куйлӧ ва пыдӧсын, лыаас топыда ляскысьӧмӧн.
Детинка нимкодясис камбала сюсьлунӧн.
Вӧліны нӧшта барбунькаяс, кыдз быттьӧ вирӧсь сьӧма, ичӧтик гӧрдовсьӧд гӧрба черияс.
Дзик жӧ татшӧм розовӧй гырысь ракпиян югъялӧны медся сӧстӧм ваа бухтаясын.
Эзысь тюлькаяслӧн стадаяс пуӧны саридз веркӧсас, вадорас, асъя эзысь шонді пуӧмкӧд сорласьӧмӧн.
Кыв шутӧг, природаыд сюсь.
Но Гаврик тӧдіс, мый мортыд нӧшта на сюсьджык.
Мортыд кыдз вӧйталас тывъяс да переметъяс, кыдзи шыбытас югыд вугыр кӧвсӧ, кыдзи дзирдыштас самодур табӧн да сійӧ сера бордъясӧн, и вот став тайӧ чериясыс, кодъяс сэтшӧм тӧдчытӧмӧсь саридзас, кутасны зэв бура дзирдавны асланыс став волшебнӧй рӧмъясӧн кӧрзинаясын да рынокса стойкаяс вылын!
Мед сӧмын вӧлі сьӧм бур снасть вылӧ.
Детинка муніс дзирдалан югыдвиж ловъя ракъяс тыра кӧрзинаяс дінті да корсис тӧдса торговкаӧс.
Ракъяс шарӧдчӧмӧн чургӧдлісны ножич моз паськӧдӧм клещияссӧ.
Тюлькаяс дзирдалісны эзысь сьӧм кодь чукӧръясӧн.
Пружинаа креветкаяс шлёчкӧдчисны кӧтасьӧм сеткаяс улын да лыйлісны гӧгӧр солӧн.
Слюда кодь чери сьӧмъяс сибдалісны кӧмтӧм кокъясӧ.
Коклябӧръясыд вильсъялісны чери сювъяс вылын.
Нетшкысьӧм гӧнъяса базарнӧй каньяс сувтса синъясӧн, пельяссӧ топӧдӧмӧн да лӧпаткаяссӧ водзвыв чургӧдӧмӧн, кыссисны му бердтіыс добычала.
Тыв моз кыӧм мешӧкъяса кӧзяйкаяс, кодъяс сумкаясын чурвидзисны морковьяс, кыпӧдлісны кипыдӧс выланыс кералӧм камбалалысь кыз кусӧкъяс.
Шондіыс сотіс.
Черияс унмовсялісны.
Тӧдса торговка пукаліс челядьлы кодь лӧсьӧдӧм ичӧтик скамья вылын, зэв ыджыд парусиннӧй зонтик улын, гӧгӧр вӧлі кытшалӧма тӧвар тыра кӧрзинкаясӧн.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд тушаа нывбаба, кызь градус жар вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі тӧвся жакетка пасьталӧма, а пельпом вомӧныс вель ыджыд кӧшелёк; сійӧ ӧкурат вӧлі сэки донъясьӧ ньӧбасьыськӧд.
Гаврик почтительнӧя сувтіс ылӧ кодь да пондіс виччысьны сылысь прӧстмӧмсӧ.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый найӧ дедыскӧд зэв ёна кӧртасьӧмаӧсь тайӧ нывбаба дінас.
Сідзкӧ, колӧ лоны сы дінын, кыдз мый позьӧ рамджыкӧн да вежливӧйӧн.
Сійӧ эськӧ непременнӧ пӧрччыліс шапкасӧ, вӧлі кӧ эськӧ сылӧн шапкаыс.
Но шапкаыс эз вӧв.
Детинка надзӧникӧн пуктіс садӧксӧ, ӧшӧдіс кияссӧ да видзӧдліс аслас кокъяс вылӧ, кокыс шегйӧдзыс вӧлі эжсьӧма бусӧн.
Кӧть эськӧ делӧыс муніс сӧмын кык десятка бычок йылысь, но ньӧбасьысь донъясис зэв дыр.
Ньӧбасьысьыс дасысь вешйыліс да дасысь жӧ бӧр косаліс.
Дасысь торговка босьтчыліс вески ыргӧн чашка дінӧ, кодъясӧ вӧлі клеитчӧма чери сьӧмъясыс, да дасысь жӧ шыбытліс сійӧс бӧр камбала тыра кӧрзинкаӧ.
Сійӧ ӧдйӧ шенасис кыз яя кияснас, кодъяс вӧліны сунисысь кыӧм вундӧм чуньяса сьӧд перчаткиаӧсь, сӧмын чальысь мичаа торъяліс, сійӧ вӧлі вундытӧм.
Сійӧ чышкаліс соснас лилӧвӧй гӧрд югъялан чужӧмсӧ, кӧні вӧлі сьӧд устор да тшӧка йылас дзор сияс.
Сійӧ скӧрысь сюяліс лӧз юрсиясас гырысь кӧрт шпилькияс и горзіс сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Мадам, мый йылысь жӧ вермас лоны сёрниыс?
Татшӧм бычкияс тэ сэсся некысь он аддзы!
Разве тайӧ бычкияс!
Тайӧ жӧ зарни!
— Посни, — шуаліс ньӧбасьысь дӧзмӧм пырысь вешйӧмӧн, — нинӧм тась жаритны.
— Мадам бергӧдчыв!
Тайӧ черисӧ кӧ тэ шуан, мый нинӧм жаритны, то ме ог тӧд, кодлысь тэ аддзан гырысьджыксӧ!
Вермас лоны, жыдъяслысь!
Сідз кӧ, мун жыдъяс дорӧ!
Тэ жӧ менӧ бура тӧдан.
Ме некор ог мырдӧн тувъяв ме ордысь пыр ньӧбасьысьлы посни чери!
— Татшӧм бычкияс — дас ур десятка?
Некор оз вермы лоны!
Медся уна кӧкъямыс ур.
— Босьт кык десятка дас ӧкмыс урыс.
— Лучше ме ньӧба сы мында сьӧм вылас кодлыськӧ чирус.
— Мадам, медбӧръя дон — дас кӧкъямыс ур.
Он кӧсйы, тэнад вӧля.
Мадам, кытчӧ жӧ тэ мунан?
Кузяӧн донъяссис да черисӧ сетӧм бӧрын, торговка сюйис кӧшелёкас сьӧмсӧ.
Гаврик терпитӧм пырысь виччысис, кор сійӧс аддзас торговка.
Но торговкаыс, кӧть эськӧ важӧн нин аддзис детинкаӧс, кутіс асьсӧ сідзи, мый сійӧс быттьӧ эз на аддзыв.
Татшӧм вӧлі базарнӧй обычай.
Кодлы колӧ сьӧм, сійӧ мед и виччысьӧ.
Нинӧм.
Оз кув сулалӧмысла.
— Кодлы свежӧй чери?
Ловъя бычкияс!
Камбала! камбала!
— горӧдіс торговка шойччыштӧм бӧрын и друг, весиг Гаврик вылӧ видзӧдлытӧг, шуис:
— Ноко, петкӧдлы!
Детинка восьтіс садӧк вевтсӧ да вештіс сійӧс торговка дінӧ.
— Бычки, — почтительнӧя шуис Гаврик.
Торговка сюйсис витнан чуньнас садокӧ да тэрыба кыскис некымын бычки; видзӧдліс на вылӧ синбӧжнас да сувтӧдіс Гаврик вылӧ «изабелла» виноград кодь сьӧдоват лӧз гӧгрӧс синъяссӧ.
— Но?
Кӧн нӧ бычкиыд?
Гаврик чӧв оліс.
— Ме тэнсьыд юала: кӧні бычкиясыд?
Детинка шог пырысь тувччаліс ӧти кок вылысь мӧдас да, ненога сёрнисӧ шуткаӧ бергӧдны зільӧмӧн, серӧктіс:
— Да со жӧ бычкияс, тётя.
Тэнад киын.
Мый тэ, он ӧмӧй аддзы?
— Кӧні бычкиясыс? — горӧдіс друг торговка да скӧрмӧмысла лои свекла кодь гӧрд — кӧні бычкиясыс?
Петкӧдлы меным, кӧні?
Ме ог аддзы.
Гашкӧ, вот тайӧ, мый ме кута киясын.
Но тайӧ абу бычкияс, а тойяс!
Тані разве эм, мый жаритны?
Тані весиг абу, мый жаритнысӧ!
Мый ті ставныд ваяланныд меным посниысь-посниӧс?
Нуӧй жыдъяслы поснисӧ!
Гаврик чӧв оліс.
Дерт, оз позь вӧлі шуны, мый бычкияс вӧліны гырысьӧсь, но век жӧ эз вӧвны сэтшӧм посниӧсь, кыдзи горзіс торговка.
Но, вензьыны эз позь.
Горзӧмысь дугдӧм бӧрын, торговка дзик спокойнӧя кутіс тэчны бычкияссӧ садӧкысь аслас кӧрзинаӧ, пелька арталіс десяткаяс.
Сылӧн киясыс уджалісны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Гаврик эз вермы следитны лыд бӧрсяыс,
сылы кажитчис, мый сійӧ кӧсйӧ сійӧс пӧръявны.
Но эз вӧв некутшӧм позянлун видлавны.
Сы кӧрзинаын куйлісны тшӧтш и мукӧд бычкияс.
Вот сэсся и рӧзберитчы!
Гаврик зэв ёна повзис!
Сійӧ весиг пӧсяліс волнуйтчӧмысла.
— Рӧвнӧй тшӧт — кыксё да джын, — шуис торговка да вевттис кӧрзинасӧ рӧгӧзаӧн. — Босьт садӧктӧ.
Мӧдысь аддзысьлытӧдз.
Висьтав дедыдлы, мый сысянь коли на нӧшта кӧкъямысдас ур.
Мед сійӧ оз вунӧд.
Да медым водзӧ оз мӧдӧд посниӧс, а то ог кут ньӧбны!
Детинка бӧбмис.
Сійӧ кӧсйис эськӧ мыйкӧ шуны, но горшас сатшкысис колана кылыс.
А торговка горзіс нин ассьыс, некутшӧма сійӧс пыдди эз пукты.
— Камбала! Камбала! Камбала!
Бычки! Бычки! Бычки!
— Мадам Стороженко, — ыджыд вын пуктӧмӧн дыр мысти шуис детинка, — Мадам Стороженко...
Сійӧ друг бергӧдчис:
— Тэ нӧшта тані на?
Но!
— Мадам Стороженко, уна-ӧ жӧ тэ сетан сё вылас?
— Комын ур сё вылӧ, ставыссӧ сизимдас вит ур; ті меным вӧлінныд долгаӧсь ӧти шайт ветымын вит ур, сідзкӧ, нӧшта тіянсянь кӧкъямысдас ур.
Сідз и висьталан дедыдлы.
Мӧдысь аддзысьлытӧдз.
— Комын ур сотня!
Гавриклы окота вӧлі горзыны ӧбида вӧснаыс да скӧрысла.
Сетыштны сылы став вынысь кулакнас нырвомас сідзи, медым гырд мӧдӧдчис.
Збыль, медым вир чепӧсъяс.
Либӧ курччыны...
Но сы пыдди сійӧ друг меліа нюмйыштіс да бӧрда гӧлӧсӧн моз шуис:
— Мадам Стороженко, тэ же пыр сетлывлін водз нелямын вит.
— Шу аттьӧ, мый сета татшӧм дрянь вылас комын урӧн.
Мун, ен тэкӧд!
— Мадам Стороженко...
Тэ жӧ ачыд вузалан кӧкъямысдас урӧн...
— Мун, мун, эн сьӧдмӧд пельӧс!
Тӧвар аслам.
Мыйӧн колӧ, сійӧн и вузала.
Тэ верман меным не указывайтны.
Камбала! Камбала! Камбала!
Гаврик видзӧдліс мадам Стороженко вылӧ.
Сійӧ пуналіс аслас ичӧтик скамья вылын — ыджыдысь-ыджыд, некодӧн пӧкӧриттӧм, каменнӧй.
Сійӧ эськӧ вермис шуны, мый налӧн дедыскӧд дзик абу сьӧмныс, мый налы быть колӧ ньӧбны нянь да сам вылӧ яй, мый колӧ налы уна пыдди нин дас вит-кызь ур, — но сулалӧ-ӧ унижайтчыны сы водзын?
Детинкаын друг вӧрзис чери кыйысьлӧн гордость.
Сійӧ чышкис соснас синвасӧ, коді вӧлі сотыштӧ кульсьӧм нырйывсӧ, сульсис кык чуньӧн бусас, лэптіс пельпом вылас садӧксӧ да муніс водзӧ, аслас зумыд, Сьӧд саридзса походкаӧн.
Сійӧ муніс и мӧвпаліс, кысь эськӧ аддзыны яй да нянь.
ХIV
«НИЖНЕЙ ЧИНЪЯС»
Кыдз ми аддзам, кӧть Гавриклӧн олӧмыс вӧлі тырӧма уджӧн да тӧждысьӧмӧн, дзик жӧ кыдзи верстьӧ мортлӧн, но век жӧ оз ков вунӧдны, мый сійӧ вӧлі сӧмын ӧкмыс арӧса детинка.
Сылӧн вӧліны другъяс да тӧдсаяс, кодъяскӧд сійӧ окота пырысь ворсліс, котравліс, косясьліс, кыйліс воробейясӧс, лыйсьыліс рогаткаысь, занимайтчыліс став сійӧ торъясӧн, мыйӧн занимайтчылісны гӧлиник семьяясса одессаса став детинаясыс.
Сійӧ лыддьыссьыліс «уличвывса детинаяс» категорияын, а сы вӧсна сылӧн тӧдсаясыс вӧліны зэв уна.
Некод эз мешайтлы сылы ветлыны любӧй дворъясын.
Сійӧ вӧлі свободнӧй пӧтка.
Карыс ставнас вӧлі аспом, позис ворсны любӧй уличаяс вылын.
Но ӧд и медся свободнӧй пӧткалӧн эм аслас торъя радейтана местаяс.
Гаврик овліс медсясӧ саридздорса Отрада да Ичӧт Фонтан уличьяс гӧгӧрын.
Тані сійӧ ыджыдаліс мукӧд челядь вылын, кодъяс полӧм пырысь да радлӧм пырысь видзӧдлісны сылӧн аскежъя олӧм вылӧ.
Тӧдсаясыс Гавриклӧн вӧліны унаӧн, а настоящӧй Другъясыс ставыссӧ ӧти — Петя.
Медся бур эськӧ вӧлі мунны Петя дінӧ да сӧветуйтчыны нянь да яй йылысь.
Дерт, Петялӧн сьӧмыс эз вӧв, торйӧн нин сы мындаыс, кыдзи дас вит ур.
Сы йылысь нинӧм вӧлі и мӧвпавны.
Но Петя эськӧ вермис гусявны кухнясьыс яй кусӧк да буфетсьыс судзӧдны нянь.
Гаврик воліс Петя ордӧ ӧтчыд колян рӧштво дырйи гӧститны да бура тӧдіс, мый налӧн эм буфет, кӧні куйлӧ няньыс зэв уна, код вылӧ некод весиг оз видзӧдлы.
И нинӧм оз сулав петкӧдны кӧть тупӧсьджын.
Сэні налӧн няньӧн оз артасьны.
Став бедаыс вӧлі сыын, мый сійӧ эз тӧд, воис-ӧ эз на Петяыс экономияысь.
Пӧра нин эськӧ, кажитчӧ, воны.
Некымынысь гожӧм чӧжӧн Гаврик пыравліс Петя дворӧ тӧдмавны, кыдзи делӧясыс.
Но Петяыс век на эз вӧв.
Медбӧръясьыс волігӧн налӧн кухаркаыс, Дуня, шуис, мый регыд воасны.
Тайӧ вӧлі лун вит сайын.
Колӧкӧ и воисны нин?
Базар вывсянь Гаврик мӧдӧдчис Петяяс дворӧ.
Ладнӧ, мый абу ылын: веськыда вокзал водзас — Куликово поле, Канатнӧй уличалӧн пельӧс, штабкӧд орчча кык параднӧя нёль судтаа ыджыд керка. Тайӧ вӧлі зэв бур керка, кодӧс бура стрӧитӧма лӧсьыда олӧм вылӧ.
Ӧти-кӧ, уличнӧй косьяс дырйи таысь бур местаыс эз вӧв, сы вӧсна, мый сэні вӧлі кык ворота.
Ӧти воротаыс петліс Куликово поле вылӧ, либӧ, мӧдног кӧ шуны, Куличка вылӧ, а мӧдыс — кустъяса, тарантул гуяса пустырь вылӧ, тайӧ пустырыс кӧть вӧлі ичӧтик, но сы пыдди зэв озыр помойнӧй гуясӧн.
Сэні, бурджыка кӧ луасьны, любӧй кадӧ позьӧ вӧлі чукӧртны помтӧм уна коланаторъяс — аптекарскӧй пузыроксянь крыса шойӧдз.
Петялы овнытӧ лӧсьыд.
Не быд детинкалӧн овлӧ керкаыскӧд орччӧн татшӧм помойнӧй гуясыс!
Мӧд-кӧ, керка дортіыс котралісны кукушка-паровоза негырысь дачнӧй поездъяс.
Сы вӧсна, медым пуктыны кӧлеса улас кӧрттор либӧ из, оз нин ков вӧлі мунны кытчӧкӧ ылӧдз.
Коймӧд-кӧ, штабкӧд орчча.
Сэні, ичӧтик кушинӧ петан джуджыд каменнӧй стена сайын, вӧлі лун и вой часӧвӧйясӧн видзан таинственнӧй мир.
Сэні шумитісны штабнӧй типографиялӧн машинаясыс.
Тӧлыс шыблавліс ӧграда вомӧныс зэв интереснӧй бумагаторпыриг: лентаяс, полоскаяс, бумажнӧй лапша.
Тыртӧм кушинас жӧ петісны писарскӧй патераяслӧн ӧшиньясыс.
Из вылӧ кайӧмӧн, позьӧ вӧлі решетка пырыс видзӧдлыны, кыдзи олӧны писарьясыс, — офицерскӧй кузь гачьяса, но салдатскӧй погонъяса зэв мича, важнӧй да молодцоватӧй тайӧ том йӧзыс.
Писарьяс йылысь тырмымӧн вӧлі тӧдса, мый найӧ самӧй прӧстӧй «<rus>нижней</rus> чинъяс», мӧд ногӧн кӧ шуны, сэтшӧм жӧ салдатъяс.
Но кутшӧм ыджыд вӧлі торъялӧмыс найӧ да салдатъяс костын!
Вермас лоны, мый ырӧш вузалысьясысь кындзи, писарьяс вӧліны кар пасьтаас медся элегантнӧйӧсь, вӧччӧмаӧсь да мичаӧсь.
Орчча керкаясса горничнӧйяс писарьяскӧд паныдасьлігъясын дрӧжжитлісны да кельдӧдлісны, вӧліны быд здукӧ дасьӧсь воштыны садьнысӧ.
Найӧ немжалиттӧг сотлісны ассьыныс юрсияснысӧ щипцыясӧн, пудритлісны нырнысӧ зубнӧй порошкиӧн да краситлісны чужӧмбансӧ кампет бумагаясӧн.
Но писарьяс на вылӧ весиг эз видзӧдлывны.
Одессаса любӧй салдатлы кӧ горничнӧйясыд вӧліны матӧ сибавтӧм высшӧй существоясӧн, то писарьяслы найӧ вӧліны, кыдзи прӧстӧй «деревенщинаӧн» и не унджык, кодъяс вылӧ весиг и видзӧдлынысӧ оз сулав.
Писарьяс ӧткӧн-ӧткӧн да жугыля пукавлісны кӧрт койкаяс вылын решетка сайса ас оланінаныс да, мундиръяссӧ пӧрччӧмӧн, надзӧникӧн ворслісны гитара вылын.
Найӧ вӧліны стеганнӧй джуджыд гӧрд корсажаӧсь, кузь гачьясаӧсь, сьӧд офицерскӧй галстукаӧсь, сӧстӧм дӧрӧмъясаӧсь.
Воскресенняӧ рытын кӧ писарь петавліс улича вомӧн, то непременнӧ джуджыд прическаяса кык модисткаӧс подручку кутӧмӧн.
Писарьяс вӧліны кывлытӧм озырӧсь.
Гаврик аслас синмӧн аддзыліс, кыдзи ӧтчыд ӧти писарь муніс извозчик вылын.
И век жӧ, кӧть эськӧ кутшӧма сійӧ оз лӧсяв, писарьяс вӧліны сӧмын «<rus>нижней</rus> чинъясӧн».
Да и Гаврик аслас синъясӧн аддзыліс, кыдзи ӧтчыд Пироговскӧй да Куликово поле пельӧсын эзысь погонъяса генерал кучкаліс писарӧс пинь кузяыс да лёк гӧлӧсӧн горзіс:
— Кыдзи сулалан, каналья?
Кыдзи <ns>с-с-сулалан</ns>?
А писарыд, нюжӧдчӧмӧн да юрсӧ пыркӧдӧмӧн, прӧстӧй салдатлӧн кодь югъялан крестьянскӧй синъяссӧ паськӧдӧмӧн, бормочитіс:
— Мыжа, ваше превосходительство!
Водзӧ сэсся оз ло!
Вот тайӧ двойственнӧй положениеыс и вӧчис писарьясӧс аслыс сикас мичаысь-мича существоясӧн, но сыкӧд тшӧтш вӧліны коньӧръяс кодьӧсь, кыдзи енэжсянь му вылӧ вӧтлӧм — усьӧм ангелъяс.
Вӧлі сідз жӧ зэв интереснӧй олӧмыс и прӧстӧй караульнӧй салдатъяслӧн, кодъяс олісны писарьяскӧд орччӧн.
Салдатъяс сідз жӧ вӧліны кык пытшкӧсса йӧзӧн.
Ӧтикыс — кор найӧ сулалӧны штабса алебастровӧй подъезд дінын параясӧн, тыр караульнӧй формаын, подсумкаӧсь, и быд здукӧ збоя дзодзгӧдчылӧны да вӧчӧны ефрейтор моз <rus>«на-краул»</rus>, мӧд ног кӧ шуны, госӧн бура мавтӧм штыксӧ боквыв неуна вештылӧны, кор пырӧны либӧ петӧны офицеръяс.
А мӧд пытшкӧсыс налӧн вӧлі прӧстӧй, гортса, крестьянскӧй, сэки, кор найӧ пукавлісны казармаын да вурлісны кизьяс, весалісны ваксаӧн сапӧгъяс либӧ ворсісны шашкиӧн, а на ног — «дамкаӧн».
Налӧн ӧшинь вывъясас пыр вӧлі пуктӧма косьтыны тасьтіяс, пу паньяс, тыр туплясьлісны салдатскӧй сьӧд нянь кусӧкъяс, кодъясӧс найӧ окота пырысь сетавлісны корысьяслы.
Детинкаяскӧд найӧ сёрнитлісны сідз жӧ окота пырысь, но сетавлісны сэтшӧм юасьӧмъяс да висьтавлісны сэтшӧм кывъяс, мый детинкаяслӧн ӧзйылісны банъясыс и ӧдйӧнджык пышйывлісны.
Асфальтӧн вевттьӧм кыкнан дворыс вӧлі зэв бур «классъясӧн» ворсӧм вылӧ.
Асфальт вылӧ позьӧ вӧлі зэв бура гижтыны шомӧн да мелӧн цифраясса клеткаяс.
Шыльыд саридз изъяс зэв лӧсьыда тюрисны асфальт веркӧсті.
Челядь горзӧмӧн пышйылісны терпеньеысь петӧм дворник кӧ вӧтлыліс ворсысьясӧс роскӧн, и зэв вӧлі удобнӧ пыр жӧ вуджны мӧд дворас.
Сыысь кындзи, керкаас вӧліны пес тыра зэв бур да таинственнӧй пӧдвалъяс.
Дзебсьыны тайӧ пӧдвалъясас пес да мукӧд шыбласъяс костӧ, буса да кос пемыдінӧ вӧлі зэв лӧсьыд, торъя нин сэк, кор ывлаас вӧлі мича, югыд лун.
Некымын кылӧн кӧ шуны, керкаыс, кӧні оліс Петя, быд боксянь вӧлі зэв бур.
Гаврик пырис дворас да сувтіс Петяяс патера ӧшиньяс весьтӧ; патераыс вӧлі коймӧд судтаас.
Дворыс, кодӧс вомӧнӧн вундіс луншӧрся зэв тӧдчана вуджӧрӧн, вӧлі дзик тыртӧм.
Ни ӧти детинка эз вӧв!
Дерт, тыдалӧ, ставныс либӧ деревняынӧсь, либӧ саридз вылынӧсь.
Унджык ӧшиньяссӧ тупкалӧма ставниясӧн.
Луншӧр кадся жар, дыш чӧвлун.
Некутшӧм шы.
Сӧмын кысянькӧ ылысянь — вермас лоны весиг Ботаническӧй улича вывсянь — кыліс доналӧм рачлӧн дзижгӧм, шлёчкӧдчӧм.
Дук сертиыс кӧ, тӧдӧмысь, кӧнкӧ вӧлі жаритӧны подсолнух выйын кефаль.
— Петя! — кияссӧ вом дорас пуктӧмӧн горӧдіс Гаврик вывлань.
Некод эз вочавидз.
— <ns>Пе-еть-ка</ns>!
Ставняяс пыр на колины пӧдсаӧн.
— <ns>Пе-е-е-етька-а</ns>!
Воссис кухнясьыс форточкаыс, да тыдовччис еджыд чышъянӧн кӧрталӧм юрыс кухарка Дунялӧн.
— Эз на воны, — шуис сійӧ зэв ӧдйӧ, кыдзи пыр сійӧ вӧчлывліс.
— А кор воасны?
— Виччысям талун рыт.
Детинка сьӧлыштіс, чышкис кокнас да чӧв уси.
— Кывзы, тётя, кыдз сӧмын сійӧ воас, висьтав, мый Гаврик воліс.
— Кывза, ваше благородие.
— Висьтав, мый ме аски асывнас пырала.
— Верман не пыравны.
Миянлысь Петятӧ ӧні гимназияӧ сетасны.
Сідзкӧ — прӧщай тіян став кикимеритчӧмъяслы.
— Ладнӧ — зумыш пырысь шуис Гаврик, — тэ сӧмын висьтав.
Висьталан?
— Висьтала, эн бӧрд.
— Аддзысьлытӧдз, тётя.
— Аддзысьлытӧдз, мича детинка.
Тыдалӧ, аслыс Дуняыслы сэтшӧмӧдз нин вӧлі дышӧдӧма гожся немуджтӧм олӧмыс, мый сійӧ весиг сёрнитіс кӧмтӧм ичӧтик детинкакӧд шутитӧм пырысь.
Гаврик лэптыштіс гачсӧ да петіс дворысь.
Омӧль делӧыс!
Мый жӧ сэсся вӧчны?
Позьӧ вӧлі, дерт, ветлыны ыджыдджык вок Терентий дінӧ Матысса Мельничаясӧ.
Но, ӧти-кӧ, сійӧ Матысса Мельничаясыс енмыс тӧдӧ вӧлі мый ылнаын — ӧтарӧ да мӧдарӧ ветлӧм вылӧ колӧ нёль часысь не этшаджык.
А мӧд-кӧ беспӧрядокъяс бӧрад, код тӧдас на, гортас абу Терентийыд.
Вермас лоны, мый <ns>кӧн-нибудь</ns> дзебсясьӧ либӧ ачыс «пукалӧ дикофт вылын, мӧд ног кӧ, — аслыс немтор сёйнысӧ.
Мыйла нӧ прӧстӧ мудзтыны кокъяс — абу ӧд найӧ казеннӧйӧсь!
Детинка петіс кушинӧ да керка пӧлӧныс мунігӧн видзӧдліс салдатъяс ӧшиньӧ.
Салдатъяс вӧлі муртса сӧмын ӧбӧдайтӧмаӧсь да мыськалӧны ӧшинь вылас паньяссӧ.
Дзонь чукӧр кольӧм няньторъяс косьмисны жар шонді водзын.
Гутъяс визлалісны гырысь синма каштановӧй рӧма, видзӧднысӧ весиг шома сьӧд коркаяс кузя.
Гаврик сувтіс ӧшинь улас да пондіс шензьыны тайӧ судзсяналун вылас.
Сійӧ сулыштіс чӧв и друг, весиг ачыс эз тӧдлы, кыдз кыз гӧлӧсӧн шусис:
— Дядя, вайышт няньтӧ!
Но сэк жӧ казяліс, лэптіс садӧксӧ да мӧдӧдчис водзӧ, ачыс салдатъяс вылӧ яндысьӧм пырысь нюмъёвтіс.
— Да ог, ме сідзи!
Оз ков.
Но салдатъяс чукӧртчисны ӧшинь дінӧ да пондісны горзыны да шутлявны детинкалы:
— Эй!
Пон!
Кытчӧ пышйин?
Бергӧдчы бӧр!
Найӧ чургӧдалісны сылы решетка пырыс нянь кусӧкъяс:
— Босьт!
Эн пов!
Сійӧ нерешительнӧя сувтіс.
— Лӧсьӧд дӧрӧм водзтӧ!
Найӧ горзӧмын да шутитӧмын вӧлі сы мында гажа мелілуныс, мый Гаврик гӧгӧрвоис: оз ло нинӧм омӧльыс да яндысянаыс, сійӧ кӧ босьтыштас налысь няньсӧ.
Сійӧ матыстчис да лӧсьӧдіс дӧрӧм водзсӧ.
Лэбзисны нянь кусӧкъяс.
— Нинӧм, сёйышт миянлысь салдатскӧй, казеннӧй няньсӧ!
Велӧдчы!
Нянь кындзи, кодӧс салдатъяс шыблалісны пунт вит кымын, салдатъяс сетісны нӧшта вель уна тӧрытъя рок.
Детинка ӧкуратнӧя тэчис тайӧ ставсӧ садокӧ да мӧдӧдчис гортас отсасьны дедыслы перемет дзоньталӧмын.
Салдатъяс коллялісны сійӧс чорыд шуткаясӧн сы йылысь, кыдзи кутас действуйтны салдатскӧй нянь сы кынӧм вылӧ.
Рытнас найӧ дедыскӧд бара петісны саридз вылӧ.
ХV
ШАЛАНДА МОРЕЫН
Кор аддзис, мый паракодыс эз сувт да оз лэдзны шлюпка, а пыр мунӧ водзӧ важ курснас, матрос неуна успокоитчис да воис ас садьӧ.
Медвойдӧр сійӧ зілис шыбытны паськӧмсӧ, код мешайтчис варччынысӧ.
Мездысьны пинжакысь вӧлі медся кокни.
Некымын пӧв турбыльтчӧмӧн да сола-курыд ваысь сьӧласьӧмӧн, матрос куим приёмӧн пӧрччис пинжаксӧ, коді кӧтасьӧмысла вӧлі чугун кодь сьӧкыд.
Сосъяссӧ паськӧдӧмӧн, пинжакыс вӧтчис дыр на матрос бӧрся, кыдзи ловъя, коді оз кӧсйы торйӧдчыны кӧзяиныскӧд да зілис гартыштчыны сы кокъяс гӧгӧр.
Матрос некымынысь чужйис сійӧс, пинжакыс кольччис да ньӧжйӧник качайтчӧмӧн да ӧти слӧйсянь мӧд ва слӧйӧ вуджӧмӧн кутіс вӧйны, кытчӧдз эз вош ва пыдӧсас, кытчӧ омӧля пырисны рытся югыдлӧн гудыр югӧръясыс.
Медся ёна лои ноксьыны сапӧгъясӧн.
Найӧ вӧлі сибдӧмаӧсь, быттьӧ найӧс клейӧн клеитӧма.
Матрос мыйвынсьыс кокъяснас мӧда-мӧд дінас ниртӧмӧн зілис пӧрччыны тайӧ гӧрд гӧльӧна флотскӧй грубӧй сапӧгъяссӧ, кодъяс вермисны сійӧс выдайтны.
Кияснас курасьӧмӧн, сійӧ йӧктіс ваас, то юрнас дзоньнас вошлӧмӧн, то гыяс пӧвстысь пельпом выйӧныс мыччысьлӧмӧн.
Сапӧгъяс некыдз эз сюрны.
Сэки сійӧ чукӧртіс ас пытшкас унджык сынӧд да сапӧгсӧ кватитіс кияснас.
Ва пиас ставнас вӧйтчӧмӧн, сійӧ нетшкис сапӧгсӧ вильыд каблукӧдыс, ас думсьыс видчис медомӧль кывъяснас да проклинайтіс ставсӧ свет вывсьыс.
Медбӧрын удайтчис сылы кыскыны проклятӧй сапӧгсӧ.
Мӧдыс шеді кокньыдджыка.
Но, кор кыкнан сапӧгсӧ да гачсӧ вӧлі пӧрччӧма да шыбытӧма, кокнялӧмкӧд ӧттшӧтш Родион пондіс чувствуйтны, мый сійӧ зэв ёна мудзис.
Горшсӧ сотіс саридз ваыс, кодӧс сійӧ, аслас став зільӧм вылӧ видзӧдтӧг, ньылаліс вель уна.
Сыысь кындзи, паракод вывсянь чеччыштігӧн сійӧ ёна доймис ваас кучкыссьӧмла.
Сійӧ пӧшти кык сутки нин эз узьлы, муніс подӧн верст нелямын либӧ ветымын да пыр ёна волнуйтчис.
Синъясыс кутісны пемдыны.
Вермас лоны и сы вӧсна, мый ӧдйӧ матысмис рытыс.
Ваыс воштіс ассьыс лунся рӧмсӧ да вылысӧдыс кӧть и лои кутшӧмкӧ глянцевӧй, югыд гелиотроповӧй рӧма, но пыдӧсӧдыс вӧлі зэв страшнӧй — пӧшти сьӧд.
Улысянь, саридз веркӧссяньыс, вадоръясыс сӧвсем вӧлі оз тыдавны.
Горизонтыс тыдаліс зэв векниа.
Сӧмын сӧстӧм енэжыс дорсяньыс югъяліс шонді лэччан вижлунӧн, кӧні муртса тӧдчымӧнъя югъяліс кодзув.
Сідзкӧ, сыланьын вадор, сэтчӧ и колӧ варччыны.
Матрос вылын колины сӧмын дӧрӧм да улыс гачыс.
Найӧ пӧшти оз вӧлі мешайтчыны.
Но юрыс бергӧдчис, киясыс да кокъясыс йӧктісны суставъясӧдыс, варччынысӧ кутіс лоны пыр сьӧкыдджык.
Корсюрӧ сылы кажитчыліс, мый воштӧ садьсӧ.
Корсюрӧ сійӧс заводитліс восӧдны.
А то друг сійӧс шымыртліс недыр кежлӧ полӧм.
Ӧтка луныс да саридзлӧн джуджтаыс повзьӧдлісны сійӧс.
Водзынджык сыкӧд татшӧмтор эз вӧвлы.
Тыдалӧ, сійӧ висьмис.
Кӧтасьӧм да дженьыд юрсиясыс кажитчисны косӧн, пӧсьӧн да сэтшӧм чорыдӧн, мый сутшйӧдлісны юр кучиксӧ.
Матігӧгӧрын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Вылыті, рытъя тыртӧм сынӧдті, лэбис кузь да кыз бордъяса мартын, а ачыс вӧлі кань кодь.
Крукыля йыла кузь нырас сійӧ кутіс ичӧтик чериӧс.
Бара полӧм шымыртіс матросӧс.
Вот-вот потӧ кӧ сьӧлӧмыс, сійӧ лэччас ва пыдӧсас.
Сійӧ кӧсйис горӧдны, но эз вермы восьтны вомсӧ.
Друг сійӧ кыліс пелысъясӧн кокньыдика шлёпӧдчӧм и недыр мысти аддзис шаландалысь сьӧд вуджӧр.
Сійӧ чукӧртіс став вынъяссӧ да уськӧдчис шаланда бӧрся, мый вынсьыс васӧ кокъяснас йӧткалӧмӧн.
Вот суӧдіс сійӧс да удитіс кутчысьны вылӧ чургӧдчӧм бӧжас.
Кияснас кватитчӧмӧн кыдзкӧ кыссис шаланда бокӧдзыс, кыті вӧлі ляпкыдджык, ӧдӧптіс да видзӧдліс шаланда пытшкас.
— А но, эн балуйт! — горӧдіс Гаврик скӧр басӧн, кор аддзис катовтчӧм пыж бокысь кӧтасьӧм юр.
Тайӧ юрыслӧн явитчӧмыс некутшӧма эз чуймӧд детинкаӧс.
Одесса славитчыліс аслас варччысьясӧн.
На пиысь код-сюрӧяс варччывлісны вадорсяньыс верст куим-нёль сайӧ да волісны бӧрсӧ сёр рытын.
Дерт тайӧ на пиысь жӧ кодкӧ.
— Тэ кӧ нин сэтшӧм герой, то эн кутчысь йӧз шаландаӧ да эн шойччы, а ачыд варччы.
А тані йӧзыс и тэтӧг мудзӧмаӧсь, муртса на удж вывсянь.
— А но, эн балуйт, лэччысь!
А то кыдз сетышта пелыснас!..
И повзьӧдӧм могысь детинка петкӧдліс, быттьӧ шедӧдӧ уключинасьыс пелыссӧ, дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧчлывліс татшӧм случайяс дырйи сылӧн дедыс.
— Ме... вися... — сьӧкыда лолалӧмӧн шуис варччысь.
Сэк борт сайсьыс чургӧдчис яй дінас ляскысьӧм вышивайтӧм дӧрӧм соска дрӧжжитан киыс сылӧн.
Гаврик пыр жӧ казяліс, мый тайӧ абу варччысь: варччысьяс вышивайтӧм дӧрӧмӧн саридзын оз купайтчыны.
— Мый нӧ тэ, вӧйлін?
Но матрос чӧв оліс.
Сылӧн киясыс да юрыс вӧрзьытӧг ӧшалісны шаланда пытшкӧсладорас, сэки кор кокъясыс кыссисны ортсыладорас, ваті..
Сійӧ вӧлі садьтӧм.
Гаврик да пӧль эновтісны пелысъяссӧ да сьӧкыд пырысь кыскисны эбӧстӧм, но зэв сьӧкыд тушасӧ шаландаӧ.
— Ок тэ, кутшӧм пӧсь! — шуис сьӧкыда лолыштӧм бӧрын дед.
Збыльысь, матросыд кӧть эськӧ и вӧлі кӧтасьӧма да дрӧжжитӧ, но ставнас сідзи и ӧзйис висян кос жарӧн.
— Дядя, юны окотитан? — юаліс Гаврик.
Матрос эз вочавидз.
Сійӧ сӧмын чӧвтыштліс нинӧм гӧгӧрвотӧм синъяснас да тяпкӧдіс пӧся ӧзъян вомнас.
Детинка сетіс сылы ва тыра ичӧтик дубӧвӧй бӧчка.
Матрос вештіс сійӧс слабитӧм кинас, зывӧктӧмпырысь ньылыштіс дульсӧ, да сэн жӧ сійӧс и восӧдіс.
Юрыс уси да камгысис пуклӧсас.
Сэсся матрос нюжӧдчис бӧчка дінӧ, кималасаліс сійӧс пемыдас да, кыдзи синтӧм морт, дубовӧй стенас пиньяснас зурасьлӧмӧн, кыдзкӧ юыштіс.
Дед пыркӧдыштіс юрнас:
История!..
— Дядя кытысь тэ? — юаліс детинка.
Матрос бара ньылыштіс дульсӧ, кӧсйис висьтавны, но сӧмын вермис индыны ылілань кияснас да пыр жӧ усины найӧ дзик вынтӧг.
— Ой, но сійӧс чӧрту! — бормочитіс сійӧ гӧгӧрвоны вермытӧм ӧдйӧ висьталӧмӧн. — Энӧ петкӧдлӧй менӧ йӧзлы...
Ме матрос... дзебӧй кытчӧ-нибудь... а то ӧшӧдасны...
Ей богу, збыль... вежа истиннӧй...
Сійӧ кӧсйис, тыдалӧ, пернапасасьны, но эз вермы кыпӧдны кисӧ.
Кӧсйис нюмдыштны — дивитыштны ассьыс слаблунсӧ, но нюмдӧм пыдди сылӧн синводзыс вевттьысис руӧн.
Сійӧ бара воштіс садьсӧ.
Дед да внук видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс, но эз шуны мӧда-мӧдыслы ни ӧти кыв.
Кадыс вӧлі сэтшӧм, мый медся бур — тӧдан кӧ, чӧв ов.
Найӧ виччысьӧм пырысь водтӧдісны матросӧс решеткаа пыж пыдӧсӧ, клеткаяс улас больӧдчис коявтӧм ваыс, сюйыштісны сы юр улӧ бӧчкасӧ да пуксисны сынны.
Сынісны найӧ надзӧник, эз тэрмасьны, сідз, медым воны вадорас, кор нин дзикӧдз пемдас.
Кымын пемыд, сымын бурджык.
Найӧ весиг, вадорӧ сувттӧдз, нарошнӧ кытшлалісны тӧдса кыртаяс дінті.
На шуд вылӧ, вадорын некод эз вӧв.
Сулаліс сверчокъясӧн да кодзувъясӧн югзьӧдыштӧм дзурс пемыд, шоныд вой.
Дед да внук кыскисны шаландасӧ вадорас.
Кыдзкӧ таинственнӧя шарӧдчисны галя изъяс.
Дедыс кольччис видзны висьысьӧс, а Гаврик котӧртліс видзӧдлыны, оз-ӧ кодкӧ ветлӧдлы матігӧгӧрын.
Сійӧ регыд бӧр локтіс кокшытӧг.
Кок шыяс сертиыс дед гӧгӧрвоис, мый ставыс лючки.
Найӧ ыджыд вынӧн, но виччысьӧм пырысь кыскисны матросӧс шаландаысь да сувтӧдісны сійӧс кок йылас, кыкнан боксяньыс сійӧс кутӧмӧн.
Матрос кутіс Гаврикӧс сьылі гӧгӧрӧдыс да топӧдіс косьмыны нин вевъялӧм, но зэв жар туша бердас.
Сійӧ сьӧкыд пырысь лэччысис детинка вылӧ, и ӧдвакӧ ачыс мыйкӧ гӧгӧрвоис.
Гаврик сувтіс зумыдджыка да вашнитіс:
— Муннысӧ верман?
Матрос нинӧм эз шу, но шатласьӧм пырысь вӧчис некымын воськов, кыдзи лунатик.
— Надзӧник, надзӧник, — вашнитіс дедыс да кутыштіс матросӧс мышсяньыс.
— Тані, дядя, неылын... кык воськов...
Найӧ, медбӧрын, кайисны кыркӧтш вылас.
Найӧс некод эз аддзыв.
А весиг кӧть эськӧ и аддзылісны, то ӧдвакӧ, пондісны интересуйтчыны старикӧн да детинкаӧн кыскан еджыд фигураӧн.
Тӧдса серпас.
Коддзӧм черикыйысьӧс рӧдняясыс нуӧдӧны гортас.
А мый черикыйысьыс оз увгы да оз горзы сьыланкывъяс, то сійӧ сы вӧсна, мый вывті нин уна юӧма винасӧ.
Муртса на пыртӧдісны матросӧс дука да пемыдӧн тырӧм хибаркаӧ, сійӧ пыр жӧ ляскысис пӧвъясысь вӧчӧм крӧвать вылӧ.
Дед вевттис ӧшиньсӧ фанераторйӧн да топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Сӧмын та бӧрын сійӧ ӧзтіс стеклӧтӧм ичӧтик лампа, бисӧ вӧчис кыдз мый позьӧ ичӧтджыка.
Лампаыс сулаліс пельӧсын, важ газетӧн вольсалӧм джадж вылын.
Сэні жӧ вӧліны и, мед оз косьмы, кӧтӧдӧм рузумӧн гартовтӧм салдатскӧй нянь, консервнӧй банкаысь вӧчӧм кружка, салдатскӧй рок тыра кӧрт тасьті, кык пу пань, мидия ыджыд лӧз раковинаӧ пуктӧм неуна гырысь сера сов, — шуны кӧ веськыда, ставыс тайӧ вӧлі корысь эмбур кодь, но зэв ӧкуратнӧй овмӧс.
Св.
Николай-чудотворецлӧн — черикыйысьясӧс видзысьлӧн — важ да сьӧдӧдз нин тшынасьӧм ӧбраз, кодӧс вӧлі тувъялӧма джаджвыв пельӧсас, видзӧдіс важмӧм чужӧма кофей рӧма кузьмӧс пятнаӧн да киевса гижысьяс мастерствоӧн вӧчӧм повзьӧдчан синъясӧн.
Ӧні тайӧ векӧвӧйя чужӧм кузяыс кайис увсянь вылӧ лампалӧн тшыныс да югыдыс.
Чужӧмыс кажитчис, мый сійӧ ловъя да лолалӧ...
Важӧн нин дед эз эскыв ни енмӧ, ни чӧртӧ.
На помысь сійӧ ас нэм чӧжнас эз аддзыв ни бур, ни лёк.
А Николай-чудотворецлы эскыліс.
Да и кыдз жӧ не эскыны мортлы ӧпаснӧй ремеслоын отсасьысь вежалы?
Ӧд дед олӧмын чери кыян ремеслӧысь важнӧйыс немтор эз и вӧв.
Но, веськыда кӧ шуны, бӧръя кадас чудотворец кутіс мыйкӧ слабитны.
Кор дед вӧлі томджык, да вӧлі сылӧн бур снасть, парус, вынйӧрыс, нинӧм шуны, отсавліс.
Чудотворецсянь сэк овмӧсын вӧлі кутшӧм-сюрӧ тӧлк.
Но кымын пӧрысьджык кутіс лоны дед, сӧмын этшаджык кутіс лоны тӧлкыс вежасянь.
Дерт, чери кыян овмӧсын кӧ абу парусыд, стариклӧн кӧ лунысь-лун чинӧ выныс, сьӧмыс кӧ оз судзсьы сам вылӧ яй ньӧбӧм вылӧ, то ло кӧть тэ чудотворецысь-чудотворецӧн — чериыд кутас шедны посни, некытчӧ туйтӧм...
И нинӧм сэсся сыысь унасӧ виччысьны.
Тыдалӧ, и чудотворецлы абу кокни мунны пӧрысьлунлы да гӧльлунлы паныд.
Век жӧ стариклы кор-сюрӧ лолывліс курыд да ӧбиднӧ видзӧдны стрӧг, но некутшӧм пӧльзатӧм вежа вылӧ.
Дерт, сёйны да юны сійӧ эз кор, ӧшаліс пельӧсын чӧв.
Но, да мед нин ӧшалас: колӧкӧ коркӧ и отсалас.
Стариклӧн кузяӧн пырис привычкаӧ: сійӧ чудотворец дінӧ кутіс относитчыны небыдджыка, быттьӧкӧ неуна сералыштӧмӧн.
Кыйсянінысь хибаркаӧ воӧм бӧрын, — а кыйсьӧмыс ӧні унджыкысьсӧ мунліс шогмытӧма, — чудотворец вылӧ букышӧн видзӧдлӧмӧн дед ропчитлывліс.
Но мый, пӧрысь хрен, бара ми тэкӧд пуксим?
Сэтшӧм посни чери вайим, мый яндзим и базар вылас нуны.
Абу бычкияс, а тойяс.
Но сэк жӧ бур сьӧлӧмӧн содтыліс, медым дзикӧдз не увтыртны угодникӧс:
— Да нинӧм и сёрнитнысӧ?
Настоящӧй бычкиясыд ӧмӧй шедасны кревета самнад?
Настоящӧй, пӧт бычкиясыд креветка вылад и сьӧлыштны оз кӧсйыны.
Настоящӧй, пӧт бычокыдлы колӧ яй.
А кысь ми сійӧс, яйсӧ, босьтам тэкӧд?
Сійӧс чудоӧн он ньӧб!
Вот, то-то!
Но, ӧні стариклы вӧлі не угодникӧдз.
Сійӧс ёна беспокоитіс матрос.
И не сэтшӧма сылӧн жарыс да садьсӧ воштӧмыс, кутшӧма сійӧ ыджыд опасностьыс, коді грӧзитіс сылы, код тӧдас кысянь.
Дерт мый-сюрӧ дед гӧгӧрвоис и, мый-сюрӧ йылысь дӧгадайтчис.
Но век жӧ, мед отсавны мортлы, колӧ эськӧ вӧлі тӧдны унджык.
А матросыд, быттьӧ грек вылӧ, куйліс садьтӧг, жарысла лоскутнӧй одеяло вылӧ шевгӧдчӧмӧн, да видзӧдіс восьса, но нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
Сылӧн ӧти киыс ӧшаліс, а мӧдыс куйліс морӧс вылас.
Ки вывсьыс дед аддзис серпасалӧм кельыдлӧз якӧр.
Кадысь-кадӧ матрос зільліс чеччыштны, ружтіс да пӧсьын купайтчис; сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг курччаліс кисӧ, быттьӧкӧ зілис йирыштны сэсь якӧрсӧ, сы могысь, мый эз кӧ вӧв сійӧ якӧрыс, сылы эськӧ пыр жӧ лои кокньыдджык.
Пӧль ыджыд вынӧн бӧр водтӧдліс сійӧс, чышкаліс сылысь плешсӧ да шуаліс:
— Но вод...
Вод, ме тэныд шуа...
Да узь, эн пов...
Узь!
Гаврик градас вылын пузьӧдіс пӧртйын ва, медым юктавны висьысьӧс тшайӧн.
Веськыда кӧ шуны, не тшайӧн, а сійӧ дука турунъяснас, кодӧс дедыс чукӧртліс май тӧлысьын хибарка гӧгӧрса нӧрысъясысь, косьтыліс да вӧдитчыліс тшай пыдди.
ХVI
«БАШЕННӦЙ, БИ!»
Войыс коли зэв тревожнӧя.
Матрос нетшкис морӧс вывсьыс дӧрӧмсӧ.
Сійӧс вӧлі пӧдтӧ.
Дед кусӧдіс лампасӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ, медым лэдзны свежӧй сынӧд.
Матрос аддзис кодзулӧсь енэжсӧ да эз гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Войся тӧвруыс пырис хибаркаӧ да пальӧдыштіс сылысь юрсӧ.
Гаврик водіс ӧдзӧс водзас бурьян пӧвстӧ, да кывзысис быд шыясӧ.
Асылӧдзыс детинка эз куньлы синъяссӧ.
Мудзисны гырддзаясыс.
Дедыс водіс хибарка му джоджас да сідзжӧ эз узь, кывзіс сверчокъяслысь тачкӧм, гыяслысь шумсӧ да висьысьлысь ружтӧмсӧ, коді кадысь-кадӧ повзьӧм пырысь друг чеччыштліс, слабиник гӧлӧсӧн горзіс:
— Башеннӧй, <rus>огонь</rus>!
 Кошуба!
Лый башеннӧйсянь!..
И мукӧд сикас чепуха.
Сэки дед крепыда босьтліс сійӧс пельпомъясӧдыс, виччысьӧм пырысь пыркӧдіс и дзик жарӧн ыпъян вом дінас вашкӧдӧмӧн шуаліс:
— Вод, эн горзы.
Ради бога эн бузуйт.
Вод да чӧв ов.
Наказанье!
И матрос надзӧникӧн ланьтліс, кокньыдика пиньяснас герчкӧдчӧмӧн.
Код жӧ вӧлі тайӧ страннӧй висьысьыс?
Сизимсё матрос лыдын, кодъяс чеччисны броненосеч «Потемкин» вылысь румын вадорӧ, вӧлі и Родион Жуков.
Нинӧмӧн сэтшӧмӧн сійӧ эз торъявлы мятежнӧй корабльвывса мукӧд матросъясысь.
Восстание кыптӧм медводдза минутсяньыс, самӧй сійӧ здуксяньыс, кор броненосеч вывса командирыс бӧбмӧмӧн да пикӧвоӧм пырысь уськӧдчис пидзӧсчань вылын команда водзын, кор кылісны медводдза винтовочнӧй залпъяс да офицеръяслӧн шойясыс лэбзисны корабль борт сайӧ, кор матрос Матюшенко шумӧн жугӧдіс ӧдзӧссӧ адмиралскӧй каютаысь, самӧй сійӧ каютаысь, код дінті ӧнӧдз на вӧлі страшнӧ прӧйдитнысӧ, — самӧй сійӧ здуксянь Родион Жуков оліс, мӧвпаліс да действуйтіс сідз жӧ, кыдзи и унджык мукӧд матросъясыс, — вӧлі быттьӧ кокнидик ру пиын, радлан выйын, жарын, — кытчӧдз эз ло сдайтчыны румынъяслы да чеччыны Констанцыӧ.
Некор на ӧнӧдз Родионлӧн кокыс эз тувччыв йӧз му вылӧ.
А йӧзлӧн му, кыдзи некутшӧм пӧльзатӧм вӧля, паськыд и курыд.
«Потемкин» сулаліс пристаньсяньыс дзик матын.
Куим трубаа да руд броненосеч сулаліс фелюгаяс да грузӧвӧй паракодъяс костын, руд яликъясӧн, яхтаясӧн да катеръясӧн кытшалӧмӧн, жебиник румынскӧй крейсеркӧд орччӧн, и сійӧ вӧлі кажитчӧ зэв ыджыдӧн.
Вылын, орудийнӧй башняяс, шлюпкаяс, реяяс вылын кӧсӧя кельыдлӧз крестӧн визьнитӧм пакет моз пыр на ӧшаліс андреевскӧй еджыд флаг.
Но вот флагыс дрӧгмуні, топалі да тшӧкыда сувталӧмӧн кутіс лэччыны увлань.
Кыкнан кинас сэки Родион пӧрччис кӧзыроктӧм шапкасӧ да копыртчыліс сэтшӧм улӧдз, мый георгиевскӧй выль лентаяслӧн помъясыс небыда водісны бусас, кыдзи чернобрицалӧн оранжевӧй сьӧд дзоридзьяс.
— Прӧстӧ срам...
Веськыд срам!
Ӧрудиеяс дас кык дюймовӧйӧсь, боевӧй патронъясыс помтӧм, наводчикъяс ӧти-мӧдысь бурджыкӧсь.
Дзик прӧстӧ Кошубалысь эг кывзӧй.
Дорофей Кошуба правильнӧ висьтавліс: кондукторъясӧс, паршивӧй кучикъясӧс, колӧ, — борт сайӧ!
«Георгий Победоносечӧс» — вӧйтны.
Мунны Одессаӧ да десант высадитны.
Став одесскӧй гарнизонсӧ эськӧ кыпӧдім, став рабочӧйяссӧ, ставнас Сьӧд саридзсӧ!
Эх, Кошуба, Кошуба, колӧма жӧ тэнсьыд кывзыны...
А то кутшӧм ерунда артмис!
Медбӧръяысь Родион копыртчыліс аслас рӧднӧй корабльлы.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ пинь пырыс, — ладнӧ.
Миян сайын оз вош.
Сёровно Рочмусӧ ставнас кыпӧдам.
Некымын лун мысти медбӧръя сьӧм вылас ньӧбис вӧльнӧй паськӧм, сійӧ жӧ войнас вуджис Дунай устье вомӧн Вилково дінті Рочму вадорӧ.
Планыс сылӧн вӧлі татшӧм: степьяс пыр писькӧдчыны Аккерманӧдз, сэсянь баржа вылын либӧ паракодӧн Одессаӧ;
Одессасянь рӧднӧй Нерубайскӧй сиктӧдз — кинад нин судзан.
А сэні — кыдзи артмас...
Ӧтитор сӧмын Родион тӧдіс бура: мый важӧ косны сылы став туйыс тупкӧса, мый сылысь важ олӧмсӧ да розовӧй мальваяс костса лӧз ӧшиньяса кельыдлӧз мазанкаын сьӧкыд рӧднӧй крестьянскӧй олӧмсӧ торйӧдӧма сыысь нэм кежлас.
Ӧні — либӧ виселица вылӧ, либӧ дзебсясьны, кыпӧдны восстание, сотны помещикъяслысь имениеяс, мунны карӧ да корсьны комитет.
Сійӧ пондіс чувствуйтны асьсӧ слабитӧмӧн туй вылас на.
Но сувтны вӧлі оз нин позь.
Сійӧ муніс висигтырйи.
И вот ӧні.
Мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Кӧні сійӧ куйлӧ?
Мыйла ӧдзӧсас качайтчӧны кодзувъяс?
А кодзувъяс-ӧ тайӧ?
Сьӧд саридз моз шымыртіс Родионӧс вой.
Кодзувъясыс сукмисны, ӧзйисны да водісны син водзас карантиннӧй увтас биясӧн.
Шызис карыс, ӧзйис портын эстакада, котӧртісны йӧзыс бунтуйтысь би вӧсна торксялӧмӧн.
Кузь рельсъясӧн усисны мостӧвӧйяс пӧлӧн винтовочнӧй залпъяс.
Катовтчыліс войыс корабль палуба моз.
Прожекторлӧн рӧмпӧштан кодь кытшыс котӧртіс гыа вадор пӧлӧн, керка пельӧсъяссӧ еджыдӧдз калитӧмӧн, стеклӧясын ӧзъялӧмӧн, дзурс пемыдсьыс нетшыштліс котӧртысь салдатъясӧс, флагъяслысь гӧрд лӧскутъяссӧ, заряднӧй ящикъяс, лафетъяс, улича вомӧн пӧрӧдӧм конкаяс.
И со аддзӧ асьсӧ орудийнӧй башняысь.
Наводчик синнас топӧдчӧма дальномер дінӧ.
Башняыс бергӧдчӧ ачыс, ас кежас, пытшкӧссяньыс рӧмпӧштан кодь дзирдалан нарезъяса тыртӧм дулосӧ кар вылӧ веськӧдӧмӧн.
Стоп!
Буретш карса театр лӧз купол вевтӧ видзӧдӧ пушка вомыс, кӧні кыз зобъя генерал нуӧдӧ мятежникъяслы паныд военнӧй сӧвет.
Башняын зильгӧ вӧсньыдика телефоннӧй звонок.
А колӧкӧ тайӧ сверчокъяс тачкакылӧны стенас?
Абу сверчокъяс, тайӧ телефон.
Электрическӧй подъёмник надзӧник гольӧдчигтырйи петкӧдӧ пӧгребсянь снаряд — сійӧ катласьӧ чепъяс вылын — и локтӧ веськыда Родион киӧ.
А гашкӧ тайӧ абу снаряд, а кӧдзыдіник дыня?
Ах, кутшӧм бур эськӧ вӧлі юыштны!
Но абу, абу, тайӧ снаряд.
— Башеннӧй, <rus>огонь</rus>!
И сійӧ жӧ минутас тиньгыны мӧдіс пельясас, быттьӧ кучкисны ортсысяньыс башня броняас, кыдзи бубенӧ.
Ыпнитіс би да койыштіс сотӧм гребенка дукӧн.
Дрӧгмунлі рейдыс став пасьтанас.
Кутісны катласьны рейд вылын шлюпкаяс.
Броненосеч да кар костын водіс кӧрт визьӧг.
Перелёт.
Ӧзйисны Родионлӧн киясыс.
Но вот сверчокъяс бара хрустальнӧй шорӧн кыссьӧны тшӧкыд кодзувъяс да бурьянъяс пӧвсӧд.
А гашкӧ, тайӧ телефон тиньгӧ?
И мӧд снаряд ачыс пырӧ подъёмник вывсянь матрос киӧ.
Помалам генералсӧ, энлы!
— Башеннӧй, би!
 Башеннӧй, би!
— Вод, эн горзы...
Гашкӧ тэныд юны колӧ?
Вод ньӧжйӧнджык...
И мӧд кӧрт визьӧг водіс бухта вомӧн.
Бара перелёт.
Нинӧм, коймӧдысяс колӧкӧ промах ог вӧчӧ!
Нинӧм повны, снарядыд тырмас.
Пӧгребъяс тырӧсь.
Кажитчӧ гӧнысь кокньыдджыка и такӧд тшӧтш керкаысь сьӧкыдджыка водіс слабитӧм кипыдӧс вылӧ коймӧд снаряд.
Сӧмын эськӧ лэдзны снарядсӧ ӧдйӧнджык.
Сӧмын мед эськӧ тшыныс ӧдйӧджык пуркнитас лӧз куполсьыс.
А сэні сэсся мӧдӧдчас и мӧдӧдчас!..
Но, мыйлакӧ эз кут триньгыны телефоныс, дугдісны дзуртны сверчокъяс...
Куліны сэні выліас ставныс, али мый?
Али тайӧ асылыс локтӧ татшӧм лӧнь да татшӧм розовӧй?
Башняыс быттьӧ ачыс пондіс бергӧдчыны мӧдарӧ.
«Отбой!» — и снарядыс лэччысьӧм киясысь исковтӧмӧн лэччӧ бӧр пӧгребӧ, подъёмник чепъясӧн грымӧдчигтыр.
Абу, абу сідз, тайӧ кружка мыні чуньяссьыс да небыдика сяльгӧ ваыс койка вывсянь джоджас.
И бара гӧгӧр чӧв-лӧнь.
«Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Эх, вузалісны, вузалісны вӧлясӧ чӧрт кучикъясыд!
Повзисны.
А лыйлыны кӧ, то лыйлыны нин помӧдз!
Медым из вылӧ из эз коль!
Лыйлы, башеннӧй, лыйлы»!
— Ох, господи, господи, вежа Николай-чудотворец!
Вод, юышт нӧшта васӧ.
Вот несчастьеыд!
Асывлӧн муртса тӧдчана розовӧй лӧньлуныс меліа да ланьтӧдана водіс Родионлы ӧзъян чужӧм вылас.
Ылын, зарни моз дзирдалан кыркӧтш вылын, чуксасисны петукъяс.
ХVII
ТИРСА КӦЗЯИН
Дед да внук тӧлкуйтісны да решитісны, мый висьысьӧс ӧні некодлы оз ков петкӧдлыны.
Сідз жӧ оз позь мӧдӧдны сійӧс карса больничаӧ, кӧні непременнӧ юаласны паспорт.
Дед мӧвпаліс, мый матрослӧн прӧстӧй, весиг не сэтшӧм чорыд горячка, коді регыдӧн прӧйдитас.
А сэки медым нин ачыс ас йывсьыс думайтас.
А сэк дзикӧдз нин югдіс, и колӧ вӧлі бара петны саридзӧ.
Висьысь эз узь.
Войся жарсьыс слабитӧмла, сійӧ вӧрзьӧдчытӧг куйліс мыш вылас, гӧгӧрвоана синъяснас видзӧдіс чудотворец образ вылӧ, кытчӧ вӧлі дыр олӧмысла пинёвтчӧм пӧв костас сюйыштӧма дзоридз чукӧр.
— Гӧгӧрвоан? — юаліс дед висьысь дінӧ матыстчӧмӧн.
Сійӧ слабиника вӧрзьӧдыштіс паръяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «гӧгӧрвоа».
— Кокниджык лои?
Висьысь сӧгласитчӧм пырысь куньліс синъяссӧ.
— Гашкӧ тэныд сёйыштны колӧ?
Дед доровтчыліс нянь да рок тыра джадж вылӧ.
Матрос слабиника пыркнитіс юрнас: «оз».
— Но, кыдз окота.
Кывзы, пиӧ...
Миянлы колӧ петны саридзӧ, бычкияс кыйны, гӧгӧрвоан?
Ми тэнӧ татчӧ колям ӧтнадтӧ да игналам томан сайӧ.
Верман миянлы тырвыйӧ дӧверитчыны.
Ми дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ, — Сьӧд саридзса йӧз.
Гӧгӧрвоан?
Тэ тані чӧв куйлы да шойччы.
А кодкӧ кӧ таркӧдчас, тэ прӧстӧ эн шыась, и ставыс.
Ми Гавриккӧд ӧти здукӧн эштӧдам да регыд бӧр воам.
Ме тэныд татчӧ кружкаын ва коля: ковмас кӧ, ю.
И немтор йылысь эн мӧвпав, верман тэ тырвыйӧ надейтчыны.
Тэ гӧгӧрвоан?
Старик сёрнитіс висьыськӧд, кыдзи нинӧм гӧгӧрвотӧм челядькӧд, быд кык кыв бӧрын содтыліс «гӧгӧрвоан?»
Матрос видзӧдіс сы вылӧ зэв сьӧкыда нюмъялан синъясӧн да шочиника куньліс найӧс, быттьӧкӧ кӧсйис шуны эн тӧждысь, гӧгӧрвоа, аттьӧ.
Матросӧс игналӧм бӧрын, черикыйысьяс мӧдӧдчисны прӧмышляйтны и бӧр воисны час нёль мысти да аддзисны гортсьыс тыр пӧрядок.
Висьысь вӧлі узьӧ.
Талун налы удайтчис.
Найӧ перйисны переметысь куимсё да джын гӧгӧр зэв мича, гырысь бычкияс.
Дед мелі пырысь видзӧдліс чудотворец вылӧ да чукырӧсь паръяссӧ тяпкӧдыштӧмӧн шуис:
— Нинӧм.
Талун нинӧм.
Кӧть и креветка вылӧ, а быдсӧн гырысь чери.
Мед ен сетас тэныд дзоньвидзалун.
Но чудотворец, ассьыс вынсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдіс дед вылӧ скӧра да весиг высокомернӧя, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «А тэ нӧшта эн эскыв меным, хренӧн нимтылін.
Ачыд тэ хрен».
Дед решитіс ачыс нуны бычкияс базар вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, колӧ вӧлі тӧдмавны мадам Стороженкокӧд отношениеяс йылысь.
А то мый жӧ тайӧ артмӧ: кӧть мыйта он нулы тӧвар — пыр кольӧ уджйӧз, а ловъя сьӧмыс оз тыдав!
Тадзтӧ и кыйсьынысӧ абу интереснӧ.
Сы могысь талун лӧсяліс медся бур случай.
И абу яндзим тӧвар петкӧдлыны.
Бычкияс — гырысьысь-гырысьӧсь.
Гавриклы, дерт, сідз жӧ вӧлі окота ветлыны талун базар вылӧ, медым бӧр локтігас аддзысьлыны Петякӧд и, сэсся, юыштны улича пельӧсысь ырӧш.
Но ӧпаснӧ вӧлі кольны матросӧс ӧтнасӧн, сы вӧсна, мый талун вӧлі вежалун: тӧдӧмысь, вадорӧ тыр воасны карса йӧз.
Дед лэптіс пельпом вылас ва садӧксӧ да мӧдӧдчис базар вылӧ, а Гаврик вежис кружкаысь васӧ, вевттис матрослысь кокъяссӧ, медым эз курччавны гутъяс да, ӧдзӧсӧ томан ӧшӧдӧм бӧрын, мӧдӧдчис гуляйтыштны.
Сэні, дзик неылын, вадор вылас, вӧліны уна сикас гажӧдчан заведениеяс: садъя да кегельбана ресторан, тир, карусель, сельтерскӧй ваясӧн да асыввывса чӧсмасянторъясӧн вузасян будкаяс, вын мерайтан автоматъяс, — позьӧ шуны, вӧлі ичӧтик ярмарка кодь.
Ветлӧдлыштны сэт да видзӧдавны найӧс детинкалы вӧлі зэв окота.
Ӧбӧдняяс нӧшта абу на вӧлі помасьӧмаӧсь.
Вылын, кыркӧтш йылас, брунгисны саридзбердса вичкояс джыннянъяслӧн шыяс.
Тӧлыс, коді вӧлі некутшӧма оз тӧдчы уліас, кор-сюрӧ плавнӧя вайліс енэжті лымкодь еджыд кымӧр, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс да тӧдчанаӧс, кыдзи тайӧ звӧныс.
Гуляйтӧмыс, збыльвылас, нӧшта эз на заводитчы, но мичаа вӧччӧм некымын горожана шӧйтісны нин карусель дінын, виччысисны, кор жӧ, медбӧрын, восьтасны сы вылысь парусиновӧй чехолсӧ.
Кегельбансянь кыліс векни пӧв кузя лэдзӧм сьӧкыд шарлӧн надзӧникӧн чугун шыӧн гримӧдчӧм.
Шарыс гӧгыльтчис зэв дыр, сылӧн шумыс пыр слабмис да слабмис, сэсся, недыр кежлӧ ланьтлӧм бӧрын, друг кывсис виж акацияӧн тырӧм ӧграда сайсянь разалан кегльяслӧн музыкальнӧй шыӧн шлёчкӧдчӧмыс.
Тирын кодкӧ шочиника лыйсис.
Кор-сюрӧ слабиник трачмунан лыйӧм шы бӧрын кывліс жугалӧм бутылкалӧн гольгысьӧм, либӧ заводитліс шумитны вӧран мишеньяслӧн механизмыс.
Тир вӧлі кыскӧ ас дінас.
Гаврик матыстчис балаган дінӧ да сувтіс ӧдзӧс дорас, пороклысь нинӧмӧн сравнитны позьтӧм кутшӧмкӧ лӧзов свинеч кодь дуксӧ горша лолалӧмӧн.
Лыйлӧмлӧн аслыс сикас да шомакодь дукыс кылӧ вӧлі весиг кыв вылад.
О, тайӧ ружьеясыс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдлӧма нарошнӧ стойка вылӧ сэтшӧм мичаа!
Посньыдик, быттьӧ кисьтӧм прикладъяс, кодъясӧс зэв чистӧя вӧчӧма кӧрт кодь сьӧкыд пуысь да вундалӧма лэчыд сеткаясӧн сійӧ местаӧдыс, кытчӧ колӧ пуктыны китӧ, медым эз вильсъяв.
Кыз, но граненнӧй кузь ствол, кодӧс вӧчӧма лӧз вороненнӧй стальысь да ичӧтик анькытш ыджда ичӧтик дуло розь,
лӧзіник стальнӧй мушка.
И сэтшӧм кокниа да прӧстӧ кыпавлан затвор рамка.
Весиг медся озыр детинкаясыс мечтайтлісны татшӧм ружье йылысь.
«Монтекристо» кыв, — ружьелысь нимсӧ, шулывлісны сьӧлӧм типкӧмӧн.
Сыын кажитчӧ вӧлі ставыс — мойдкылын моз озырлун, шуд, слава да мужество.
Имеитны монтекристо вӧлі весиг ыджыдджык на велосипед имеитӧм дорысь.
Сійӧ детинкаясыс, кодъяслӧн вӧлі монтекристо, вӧліны тӧдсаӧсь ылӧдз асланыс квартал сайӧдз.
На йылысь сідзи и шулывлісны:
«Сійӧ Ришельевскӧй улича вылын олысь Володька, кодлӧн эм монтекристо».
Дерт, Гаврик эз лысьтлы весиг мӧвпыштнысӧ монтекристо йылысь.
Сійӧ весиг эз лысьтлы думыштны монтекристоысь лыйӧм йылысь, сы вӧсна, мый лыйӧмыс вӧлі вывті дона: вит ур.
Лоны стрелокӧн вермис сӧмын зэв озыр морт.
Гаврик лысьтліс мӧвпавны сӧмын ружьеӧн тыртӧг метитчӧм йылысь.
Тирса кӧзяин кор-сюрӧ козьнавліс сійӧс тайӧ шуднас.
Но ӧні тирын вӧлі бокӧвӧй морт, мый метитчӧм йылысь немтор вӧлі и мӧвпавны.
Вермас лоны, кор мунас лыйсьысьыс, Гаврик корлас кӧзяиныслысь, да сэки...
Но бокӧвӧй морт эз тэрмась мунны.
Сійӧ сулаліс паськыда кокъяснас тувччӧмӧн, кӧні вӧліны скороходовскӧй сандалияс, и не сэтшӧма лыйсис, кутшӧма сёрнитіс тирса кӧзяиныскӧд.
Гаврик виччысис здук, кор кӧзяиныс видзӧдлас сы вылӧ да меліа здоровайтчис:
— Бог помощь, дядя.
<rus>С праздником</rus>.
Надзӧникӧн юрнас довкнитӧмӧн, кӧзяин ыджыд достоинствоӧн вочавидзис детинкалы, кыдзи и вӧлі колӧ вӧчны татшӧм бур предприятиеса кӧзяинлы.
Тайӧ вӧлі бур признак.
Сідз кӧ, кӧзяиныс бур настроениеын да, вермас лоны, сетлас видлыны ассьыс монтекристосӧ.
Детинка лыддис позянаӧн матыстчыны да весиг сувтны тир порог вылас.
Сійӧ ёна нимкодясьӧм пырысь видзӧдаліс прилавок вылысь пистолетъяссӧ, мыджсьӧмӧн лыйсьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм вожӧс подставкасӧ, заводнӧй механизма мишеньясӧ, кодъяс пиысь ӧтик медся нин ёна кажитчис детинкалы.
Тайӧ вӧлі виж рӧмӧн краситӧм жӧстьысь вӧчӧм саридз гыяс пӧвстын сулалысь мупомса броненосеч, пушкаяса да флагъяса.
Саридзсьыс чурвидзис бедьтор йылын ичӧтик кытштор.
Колӧ вӧлі веськавны сійӧ кытшас, а веськалан кӧ — броненосечыс ыджыд шумӧн шӧри потас да вӧяс, а сы местаын кыптас жӧстьысь вӧчӧм веер, коді петкӧдлӧ взрыв.
Дерт, барабанӧ троньӧдчысь кӧчьяс, балеринаяс, вугыр йылӧ ӧшӧдӧм ботинкиа черикыйысьяс да сулеяяс пӧвстын, кодъяс бергалісны мӧда-мӧд бӧрся помтӧм лента вылын, мупомса броненосечыс аслас тешкодьлуннас да мичлуннас вӧлі медся интереснӧй.
Кӧть эськӧ вӧлі быдӧнлы нин тӧдса, мый японечьяс дзик на неважӧн Цусима улын вӧйтісны роч флотсӧ ставнас, но век жӧ лыйсьысьяс пӧвстын непременнӧ сюрліны японечьяслы водзӧс мынтыны окотитысьяс.
Тирын вӧлі нӧшта и настоящӧй фонтан.
Сійӧс лэдзлісны торъя заказ серти.
Кӧзяиныс пуктыліс ва струя вылас целлулоидысь вӧчӧм ичӧтик шар.
Ваыс кыпйӧдліс сійӧс, бергӧдліс. То друг лэччылас, то кыпӧдчылас.
Тайӧ вӧлі настоящӧй чудеса, природалӧн тайна.
Веськавны тайӧ шарас вӧлі вывті сьӧкыд.
Любительяс, азартӧн шымыртӧм бӧрад, лыйлісны дасысь-дас витысь подряд, но унджыкысьсӧ помасьліс неудачнӧя.
Но кодкӧ кӧ инмыліс шарас, то сыысь сылы полагайтчӧ вӧлі дон босьттӧг лыйны лишнӧйысь.
— Сідзкӧ, нинӧм сэтшӧмыс тіян тӧрыт рыт эз вӧв? — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ лыйсьысь, и ыджыд лапаясас песіс зэв ичӧтикӧн кажитчан да зэв мича бельгийскӧй ружье.
— Быттьӧкӧ нинӧм сэтшӧмыс эз вӧв.
— Сідз...
Стрелок корсис синъяснас, мыйӧ эськӧ сылы метитчыны.
Сійӧ босьтіс лӧз пенснесӧ, мый вӧсна сійӧ кыз яя ныр вылын кутісны тӧдчыны коралловӧй кык тшупӧд и метитчис барабана кӧчӧ.
Но сэсся мӧвпыштіс да лэдзис ружьесӧ.
— И татчӧс черикыйысьяс нинӧм сэтшӧмсӧ эз висьтавлыны?
— Эз висьтавлыны?
— Гм...
Бокӧвӧй морт бара кутліс метитчыны да бара лыйтӧг лэдзис монтекристосӧ.
— А ме кывлі, мый тӧрыт рытнас татчӧ вадорас «Тургенев» вывсянь кутшӧмкӧ морт усьӧма.
Нинӧм эн кывлы?
— Нинӧм.
Гавриклӧн сразу сьӧктаммис лов шыыс, быттьӧ сійӧс друг койыштісны дзонь ведра йиа ваӧн.
Сьӧлӧмыс сэтшӧма топавліс, мый сійӧ эз кут кывны.
Кокъясыс слабитісны.
Детинка поліс вӧрзьӧдчыны.
— А ме кывлі, быттьӧкӧ пӧ чеччыштӧма паракод вывсянь ӧти морт, кодӧс корсьӧ полиция.
Вот тані тайӧ вадор весьтас.
Он тӧд?
— Тэсянь медводдза мортлысь кыла.
Кыдзи вӧлі тыдалӧ, тирса кӧзяин важӧн нин дӧзмис тайӧ кузь уска болтунсьыс.
Кутсян достоинствоӧн кӧзяиныс бергӧдліс киас бельгийскӧй патрон тыра виж кӧрӧбка да пӧшти очсаліс.
Сійӧ дзик правильнӧя мӧвпаліс ас кежас, мый тэ кӧ локтін лыйсьыны, то и лыйсьы.
Тэныд кӧ окота сёрнитны морткӧд, то — мый сайын жӧ? — позьӧ и сёрнитыштны лыйӧмъяс костад.
Но сӧмын колӧ сёрнитны кутшӧмкӧ интереснӧйджык тема вылӧ: например, циклодромвывса велосипеднӧй гонкаяс йылысь либӧ русско-мупомса война йылысь.
Кутшӧмкӧ гуся страстьясӧн мучитчӧм да неудачливӧй чужӧмас сылӧн петкӧдчис мудзӧм да шог.
Гавриклы сійӧ лои жаль.
Сійӧ, кыдзи и мукӧд став челядьыс, мыйлакӧ зэв ёна радейтліс тайӧ кӧсӧя шырӧм бакъяса мортсӧ, таксалӧн кодь чукля кокъяса, сетчатӧй дӧрӧм пырыс тӧдчан сук гӧна морӧса мортсӧ.
Гаврик тӧдіс, мый гырысь нажетка вылас видзӧдтӧг, тирса кӧзяинлӧн некор эз овлы ни ӧти ур аслас ловсаяс.
Пыр сійӧ вӧвлі кодлыкӧ да уджйӧза, пыр мыйкӧ вӧсна лоліс сылы тӧждысьны.
Ветлісны сёрнияс, мый коркӧ сійӧ вӧвлӧма нималана циркӧвӧй наездникӧн, но ӧтчыд, кутшӧмкӧ подлость вӧчӧмысь, кучкӧма циркса кӧзяиныслы чужӧмас плетьӧн.
Сійӧс вӧтлісны, мырддисны сылысь нянь кусӧк, сетісны кӧин билет.
Сійӧ пондіс ворсны бегъяс вылын и тайӧ ворсӧмыс пӧгубитіс сійӧс.
Ӧні сійӧ ворсіс быд сикас ворсӧмъясын, эз брезгуйтлы весиг кӧпейкаясысь ворсны челядьяскӧд «пӧжарысь».
Страшнӧй азартыс пыр мучитліс сійӧс.
Вӧлі быдӧнлы тӧдса, мый корсюрӧ сійӧ ворслывліс «ас вывсьыс» ставсӧ.
Например, штиблетъясыс, кодъяс вӧліны сы кокын, эз вӧв аслас.
Сійӧ ворссис найӧс нӧшта гожӧм заводитчигас на <rus>«двадцать одно»</rus>-ысь ворсігӧн да ӧні, вой кежлас заведениесӧ пӧдлалӧм бӧрын, пӧрччывліс найӧс да гортас мунліс кӧмтӧгыс, и босьтліс киня улас ружье да пистолетъяс тыра ящиксӧ, кодъясӧс, медым не ворссьыны, сетлывліс асылӧдзыс видзӧм вылӧ Малӧй Арнаутскӧй уличавывса ӧти тӧдса дворниклы.
Ӧтчыд Гаврик син водзын тирса кӧзяин заклад вартіс пӧлтинникысь вадор вывті гуляйтысь кутшӧмкӧ господинкӧд, мый сійӧ монтекристоысь лыйӧмӧн веськалас лэбзьысь воробейлы.
Тӧдӧмысь, эз веськав.
Гавриклы синва петмӧныс вӧлі жаль видзӧдны, кутшӧм дыр сійӧ яндысьӧм пырысь да шензьӧмӧн видлаліс ассьыс ружьесӧ, лэпталіс пельпомъяссӧ и сэсся пырис кытчӧкӧ аслас дӧмасӧсь пинжак увтыс костас.
Сійӧ кыскис сэсь пӧлтинник да кельдӧдӧм чужӧмӧн сетіс баринлы.
Барин пондыліс эськӧ пыксьыны, мый сійӧ заклад вартіс шуткаӧн.
Но тирса кӧзяин видзӧдліс друг сы вылӧ йӧймӧм мортлӧн кодь жаль петкӧдан, но сыкӧд тшӧтш скӧрысла гырдмӧм синъясӧн, мый барин ӧдйӧджык босьтіс пӧлтинниксӧ да яндысьӧмпырысь дзебис сійӧс чесучевӧй пинжак зептас.
Тайӧ луннас тирса кӧзяин эз пӧдлавлы весиг ассьыс заведениесӧ ӧбед кежлӧ.
— ... Ме тэныд сӧветуйта, господин, лыйны балеринаӧ.
Аддзан, кутшӧм пикантнӧя сійӧ лэптыштлас кокъяссӧ, — польскӧй акцентӧн шуис кӧзяин, медым помавны дӧзмӧдан сёрнисӧ да матыстны мортсӧ лыйсьӧм делӧ дінӧ.
— Тешкодь делӧыд, мый некод нинӧм оз тӧд, — шуис бокӧвӧй морт да друг аддзис сэк Гаврикӧс.
Сійӧ ӧдйӧ видзӧдліс детинкаӧс коксяньыс юрӧдзыс.
— Детинка, тэ татчӧс?
— Татчӧс, — немвиччысьтӧг вӧсни гӧлӧсӧн шуис детинка.
— Черикыйысьлӧн?
— Черикыйысьлӧн.
— Мый нӧ тэ полан?
Лок, эн пов.
Гаврик видзӧдіс ёна читкыльтӧм, вакса кодь сьӧд чорыд усъяс вылӧ, чужӧмбан кузяыс клеитӧм кузь пластырь вылӧ да, ас кӧсйытӧгыс кокъяснас тувччалӧмӧн, полӧм пырысь матыстчис господин дінӧ.
ХVIII
ЮАСЬӦМЪЯС ДА ВОЧАКЫВЪЯС.
abu
— Тэнад эм батьыд да мамыд?
— Абу.
— Кодкӧд нӧ тэ олан?
— Дедкӧд.
— А дедыд коді?
— Старик.
— Гӧгӧрвоана, мый старик, а абу том.
А мый сійӧ вӧчӧ?
— Чери кыйӧ.
— Сідз кӧ, черикыйысь?
— Но, черикыйысь.
— А тэ мый?
— Детинка.
— Тайӧ гӧгӧрвоана, мый детинка, а абу нывка.
Ме тэнсьыд юала, мый тэ вӧчлывлан?
— Нинӧм.
Дедлы отсася.
— Сідз кӧ, ӧтвылысь кыйсянныд?
— Но да.
— Сідз.
Гӧгӧрвоана.
Кыдз жӧ ті кыйсянныд?
— А прӧстӧ.
Вой кежлас вӧйтлам перемет, а сэсся асывнас петалам да бычкиясӧс кыям.
— Сідзкӧ, саридз вылӧ петавланныд шаланда вылын?
— Но, да.
— Быд лун?
— Кыдз сійӧ?
Мый тэ юалан дядя?
Ме ог гӧгӧрво.
— Эк тэ, дурень!
Ме тэнсьыд юала: быд лун-ӧ петавланныд саридзӧ шаланда вылын?
— А кыдз жӧ?
— Асывнас и рытнас?
— Огӧй.
— Кыдз онӧй?
— Сӧмын асывнас.
— А рытнас?
— И рытнас сідз жӧ.
— Но, кыдз жӧ тэ висьталан, мый сӧмын асывнас, кор и рытнас тшӧтш петавланныд?
— Огӧй.
Ми рытнас сӧмын переметсӧ вӧйтам.
А бычкиясысла петавлам асывнас.
— Гӧгӧрвоа.
Сідз кӧ рытнас сідз жӧ петавланныд?
— Огӧй, рытнас сӧмын перемет вӧйталам.
— Ой, господи боже!
Но ӧд сы могысь, медым вӧйтны перемет, колӧ тіянлы первой петавны саридз вылӧ?
— А кыдз жӧ!
— Сідзкӧ, рытнас сідз жӧ петавланныд?
— Огӧй.
Рытнас бычкиясысла ог петавлӧй.
Петалам сӧмын асывнас.
— А рытнас петавлад вӧйтавны?
— Да.
abu
— Но, вот аддзан, кутшӧм тэ дурень!
Тэкӧд колӧ сёрнитны водзвыв бура анькытш сёйӧмӧн.
Тэ мыйла татшӧм дурень?
— Ме ичӧт на.
Уска господин видзӧдліс Гаврик вылӧ вылысянь улӧдз явӧ сералӧм пырысь да кокньыдика, но, колӧ шуны, вель тӧдчана печиктіс сылы юрас.
— Эк, тэ, черикыйысь!
Но детинка вовсе эз вӧв сэтшӧм дурень.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис уска мортысь наян да опаснӧй вӧрӧгӧс.
Ветлӧ вадор кузя, юасьӧ матрос йылысь.
Сӧмын йӧзлы видзӧдны локтӧма лыйсьӧм могӧн.
А збыльысьсӧ, код сійӧс тӧдас, мый сылӧн дум вылас.
Тӧдӧмысь, сыскнӧй отделениеысь кутшӧмкӧ морт.
Нӧшта, лёк вылад, сійӧ <ns>кыдз-нибудь</ns> тӧдмалас, мый пышъялысь матросыд збыль дзебсясьӧ найӧ хибаркаын.
Гашкӧ и кыйӧдіс нин!
Гаврик пыр жӧ решитіс петкӧдлыны асьсӧ ичӧтик дуреньӧн.
Йӧйсяньыд унатӧ он тӧдмав.
Детинка сэк жӧ вӧчис йӧй чужӧм, кутшӧм, сы чайтӧм серти, колӧ вӧлі лоны ичӧтик дуреньлӧн, паськӧдіс синъяссӧ да кутіс нарошнӧ ёнджыка полӧм пырысь катласьны ӧти кок вывсьыс мӧдас, пар вывсьыс лӧмсӧ кинас гудйыны.
Уска морт, кор аддзис, мый сёрнитӧ сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм детинкакӧд и решитіс первой дружитчыны, а сэсся нин юасьны быдтор йылысь.
Сійӧ эз прӧстӧ думышт, мый челядьыд любопытнӧй да бура наблюдайтысь йӧз, и тӧдӧны гырысьясысь бурджыка, мый вӧчсьӧ маті гӧгӧрын.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны, детинка?
— Гаврик.
abu
— Сідзкӧ, тэ, Гаврюха?
— Да, Гаврюха.
— Но вот мый, Гаврюха, окотитан лыйны?
Весиг пельясыс детиналӧн тшӧтш вевттьысисны пӧсь краскаӧн.
Но, сійӧ пыр жӧ босьтіс асьсӧ киас да, водзӧ йӧйӧс петкӧдлыны зільӧмӧн, висьталіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— А менам, дяденька, <ns>пять копеек</ns>ыд абу.
— Ме тайӧ гӧгӧрвоа, мый тэнад абу капиталыд.
Нинӧм.
Ӧтчыдысь верман лыйны, ме мынта.
— Дяденька, а тэ ме вылын он серав?
— Он эскы?
Но ладнӧ...
Вот!
И тайӧ кывъяс бӧрас уска морт пуктіс прилавок вылӧ ыджыд да дзик на выль витура сьӧм.
— Лый!
Гаврик, шудысла ловшыыс мыджсьӧмла, полӧм пырысь видзӧдліс тирса кӧзяин вылӧ.
Но сылӧн нин ӧні чужӧмыс вӧлі официальнӧй да стрӧг, код серти ӧні оз нин позь вӧлі надейтчыны, мый сыкӧд позяс дружескӧя мигайтчыны синъясӧн.
Сійӧ видзӧдліс детинка вылӧ, кыдзи тӧдтӧм морт вылӧ да, прилавок вылас вежливӧя лэччысьӧмӧн, юаліс:
— Мыйысь тэ окотитан лыйны, том морт: пистолетысь али ружьеысь?
Сэки Гаврик и збыльысь пондіс чувствуйтны асьсӧ йӧйӧн, — сэтшӧмӧдз сійӧ шӧйӧвоши татшӧм виччысьтӧм шуд вӧсна.
Сійӧ бӧбмӧм пырысь нюммуні да пӧшти мыкталӧмӧн шуис:
— Монтекристоысь.
Кӧзяин элегантнӧя зарадитіс ружьесӧ да мыччис сійӧс детинкалы.
Нырнас сільгӧмӧн Гаврик лэччысис прилавок дінӧ да кутіс метитчыны сулеяӧ.
Дерт, сылы вӧлі окота лыйны мупомса броненосечӧ.
Но сійӧ поліс, мый оз веськав, а сулеяыс вӧлі ыджыд.
Детинка зілис кыдз мый позьӧ дырджык нюжӧдны метитчан кадсӧ — тайӧ наслаждениесӧ.
Сулеяӧ недыр метитчӧм бӧрын, сійӧ кутіс метитчыны кӧчӧ, сэсся броненосечӧ, сэсся бара сулеяӧ.
Сійӧ вешталіс мушкасӧ ӧти кытшысь мӧдӧ, ньылаліс дульсӧ да полӧм пырысь мӧвпаліс, мый вот сійӧ гымӧптас — и став тайӧ ыджыд удовольствиеыс помасяс.
Гаврик сьӧкыда ышловзис, пуктіс ружьесӧ да, кӧзяин вылас мыжа морт моз видзӧдлӧмӧн, шуис уска мортлы:
— Тӧдан мый, дядя: ме лучше ог лый, ме метитчи нин, а тэ менӧ лучше гӧститӧд будкаын сельтерскӧй сиропӧн.
Тэныд жӧ донтӧмджыка сувтас.
Уска морт сӧгласитчис.
Найӧ видзӧдлісны кӧзяин вылӧ, сыӧн лӧгӧн тырӧм да сэк жӧ сералан-кӧдзыд чужӧм вылӧ, и мӧдӧдчисны будка дорӧ.
Тані уска морт петкӧдліс сэтшӧм лышкыдлун, мый Гаврик весиг акнитіс.
Сиропа ва пыдди, коді вӧлі сулалӧ кык ур, уска господиныд ньӧбис дзонь бутылка «фиалка» ва, коді вӧлі сулалӧ дзонь кӧкъямыс ур.
Детинка весиг эз эскы аслас синъяслы, кор будочникыс судзӧдіс фиолетовӧй бумагаа еджыд сулея да разис вӧсньыдик сутугасӧ, кодӧн вӧлі гартыштӧма пробкасӧ.
Сулеяыс лыйис, но эз грубӧя, кыдзи лыйӧ ырӧш, а вӧсньыдик шыӧн трачнитӧмӧн, деликатнӧя.
И сійӧ жӧ здукас пырыс тыдалана ваыс пузис, а сулея вомсьыс кутіс кайны кокньыдик тшынтор и збыльысь кывсис самӧй настоящӧй фиалкалӧн нежнӧй ароматыс.
Гаврик виччысьӧм пырысь босьтіс кыкнан кинас, кыдз зарниӧс, кӧдзыд да пуысь стӧкансӧ да, шонді паныдысла синъяссӧ читкыртӧмӧн, кутіс юны, и чувствуйтіс, кыдзи чӧскыд дука газыс пуркйӧ горшас и нырас.
Детинка ньылаліс озыръясӧн юан тайӧ волшебнӧй юанторсӧ, да сылы кажитчис, мый сы триумф вылӧ видзӧдӧ став мирыс: шондіыс, кымӧръясыс, саридзыс, йӧзыс, понъяс, велосипедистъяс, карусельса пу вӧвъясыс, карса купальняса кассирша...
И ставныс найӧ шуалӧны: «Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, тайӧ детинкаыс юӧ «фиалка» ва».
Весиг бирюзовӧй рӧма ичӧтик дзодзув, коді сэк петіс буретш турун пиысь шонтыштны шонді водзас бисернӧй мышкусӧ, да лапанас кутчысьӧмӧн ӧшйис из бокӧ, и сійӧ, кор аддзис синсӧ читкыртӧмӧн юысь детинкаӧс, быттьӧкӧ сідз жӧ шуаліс: «Видзӧдӧй тайӧ шуда детинка вылас: сійӧ юӧ «фиалка» ва».
Гаврик юис да юигас мӧвпаліс, кыдзи сійӧ кутас мездысьны уска мортысь, сійӧ кӧ бара кутас юасьны матрос йылысь.
Детинкалӧн та серти чужис весиг дзонь план.
— Но мый, Гаврюха, кажитчис тэныд «фиалка» ваыс?
— Аттьӧ, дядя, нэмын на татшӧм чӧскыдсӧ эг юлы.
— Ме тӧда.
А висьтав меным ӧні: петалінныд ті тӧрыт рытнас саридзӧ?
— Петалім.
— «Тургенев» паракодсӧ аддзылінныд?
— А кыдз жӧ?
Сійӧ кӧльӧсаяснас муртса став переметнымӧс миянлысь эз жуглы.
— А паракод вывсяньыс некод эз чеччышт?
Уска морт синнас веськыда сёйӧмӧн видзӧдіс детинка вылӧ гӧна синъяснас.
Гаврик сьӧкыд пырысь серӧктіс да, нарошнӧ аслас гӧлӧсӧ кыпыдлун содтӧмӧн, висьталіс:
— А, ей-богу, чеччыштіс!
Мед ме кула!
Сійӧ кыдзи чеччыштас, а ваыс гӧгӧр кыдзи брызнитіс!
И кыдз сійӧ кутіс шенасьӧмӧн варччыны!
— Энлы, энлы!
Да тэ он ылӧдчы?
Кодарланьӧ жӧ сійӧ варччис?
— Ей-богу, ог ылӧдчы, вежа истиннӧй крест!
Сэки Гаврик, кӧть и тӧдіс, мый грек пӧръясиг и божитчыны, но нёльысь помся тэрыба пернапасасис.
— Кыдзи варччис, ок, кыдзи варччис!..
И детинка кияснас шенасьӧмӧн кутіс петкӧдлыны, кыдзи варччис матрос.
— Кодарланьӧ жӧ?
— Сэтчӧ! — детинка шеныштіс кинас саридзлань.
— А кытчӧ жӧ сэсся сійӧ воштысис?
— Сэсся, сійӧс кутшӧмкӧ шаланда босьтіс.
— Шаланда?
Кутшӧм?
— Сэтшӧм, тӧдан, ыджыд шаланда — паруса шаланда, зэв ыджыд очаковскӧй шаланда.
— Татчӧс?
— Абу.
— А кытысь но?
— Ыджыд Фонтанысь...
А вермас лоны, мый и Люстдорфысь.
Сэтшӧм дзоньнас зэв лӧз да джынвыйӧдзыс гӧрд, зэв ыджыд.
Сійӧ кыдзи лэптіс сійӧс ваысь, пыр жӧ веськыда муніс Люстдорфлань.
Святӧй истиннӧй крест...
— Пыжыслысь нимсӧ эн приметит?
— Кыдз жӧ, аддзылі: «Соня».
— «Соня»?
Зэв бур.
Да тэ он ылӧдчы?
— Святӧй истиннӧй крест, мед мен нэм чӧж шуд не аддзывны, либӧ «Соня» либӧ «Вера».
— «Соня» либӧ «Вера»?
— Либӧ «Соня», либӧ «Вера»... либӧ «Надя».
— А тэ ылӧдлан кӧ, смотри...
Сэки, мынтысьӧм пыдди, уска морт вашнитіс будочникыслы пеляс мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь будочниклӧн чужӧмыс пыр жӧ лои шома кодь.
Сэсся сійӧ довкнитіс юрнас детинкалы да тэрмасьӧмӧн котӧртіс карӧ каян пос дінӧ: Гаврик гӧгӧрвоис, мый сійӧ котӧртіс дачнӧй поезд вылӧ.
Гаврик сӧмын тайӧс и виччысис.
ХIX
ПУНТӦН ДЖЫНЙӦН РУДЗӦГ НЯНЬ.
Колӧ ӧдйӧнджык висьтавны матрослы.
Но Гаврик вӧлі детинка тӧлка да видзчысьысь.
Гортас мунӧм водзвылын, сійӧ вӧтчыліс уска морт бӧрся, ылысянь сы бӧрысь кыйӧдчӧмӧн, кытчӧдз аслас синъясӧн эз аддзыв, мый сійӧ збыльысь кайис вылӧ да саяліс переулокӧ.
Сӧмын сэки детинка котӧртіс хибаркаӧ.
Матрос вӧлі узьӧ.
Но муртса сӧмын трачнитіс томаныс, сійӧ чеччыштіс да пуксис койка вылӧ, бергӧдіс ӧдзӧсланьыс дзирдалан да повзьӧм синъяса чужӧмбансӧ.
— Эн пов, дядя, тайӧ ме.
Вод.
Висьысь водіс.
Детинка дыр ноксис пельӧсын, быттьӧкӧ сійӧ видлалӧ гӧгрӧс бадь кӧрзинаӧ «бухтаӧн» тэчӧм перемет крукъяс.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, кыдзи босьтчыны делӧ дінӧ, медым эськӧ вывті ёна не повзьӧдны висьысьӧс.
Медбӧрын, матыстчис койка дінӧ да мыйкӧ-дыра кад сулаліс нерешительнӧя, ӧти кокнас ниртіс мӧд коксӧ.
— Тэныд кокньыдджык, дядя?
— Кокньыдджык.
— Гӧгӧрвоан мыйкӧ?
— Гӧгӧрвоа.
— Сёйны вайны тэныд колӧ?
Весиг татшӧм дженьыдик сёрнинас эбӧссьыс усьӧмӧн висьысь пыркнитіс юрсӧ да кунис синъяссӧ.
Детинка сетіс сылы шойччыштны.
— Дядя, — шуис сійӧ недыр мысти ньӧжйӧникӧн да мелі пырысь, — тайӧ тэ тӧрыт чеччыштін «Тургенев» паракод вывсьыс?
Висьысь восьтіс синъяссӧ сюся да зэвтчӧм пырысь видзӧдліс детинка вылӧ увсянь вылӧдз, но немтор воча эз шу.
— Дядя, кывзы, мый ме тэныд висьтала, — вашкӧдіс Гаврик да пуксис сы дінӧ койка вылӧ. — Сӧмын тэ эн понды нетшкысьны, а куйлы лӧня.
И детинкаыд кыдз мый позьӧ видзчысьӧм пырысьджык висьталіс уска морткӧд аслас тӧдмасьӧм йылысь.
Висьысь бара звиркнитіс да пуксис койка вылас, и кияснас чорыда кутчысис койка пӧвъясӧ.
Сійӧ эз лэдзлы детинка вылысь паськыда восьтӧм, вӧрзьытӧм синъяссӧ.
Сылӧн плешыс лои ва.
Но сійӧ пыр чӧв оліс.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ торкліс чӧвлунсӧ, буретш сэки, кор Гаврик шуис, мый уска мортлӧн банас клеитӧма пластырь.
Тайӧс висьталігӧн висьысьлӧн синъясын югнитлісны кутшӧмкӧ дикӧй да украинаса гажа лукавствоӧн, и сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн шуис пинь пырыс:
— Сійӧс, кӧнкӧ, кань парсаліс.
Сэсся сійӧ друг пондіс ноксьыны да, стенас кутчысьӧмӧн, сувтіс дрӧжжитан кокъяс вылас.
— Вай, — быд бокӧ тӧлктӧг нетшкысьӧмӧн кутіс бормочитны сійӧ, — вай <ns>кытчӧ-нибудь</ns>...
Ради Христа...
— Дядя, вод.
Тэ жӧ висян.
— Вай!.. Вай!..
Вай менсьым паськӧмӧс...
Кӧн менам кӧлуйыс?
Сійӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, мый вылысса паськӧмсӧ шыбитліс саридзӧ, и ӧні беспомощнӧй морт моз шарӧдіс омӧльтчӧм кияснас койка вывті. Сійӧ вӧлі бритчытӧм, страшнӧй и еджыд дӧрӧмнас да улыс гачнас кажитчис йӧймӧм морт кодь.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм коньӧр кодь да сыкӧд тшӧтш сэтшӧм скӧр, мый повзьӧмысла Гаврик вӧлі дась котӧртны, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Но, полӧмсӧ венӧмӧн, век жӧ сійӧ став вынсьыс кватитіс висьысьӧс кияснас тушаӧдыс да зілис бӧр водтӧдны койка вылӧ.
Детинка чуть эз бӧрд.
— Дядя, жалитышт асьтӧ, вод!
— Лэдз.
Ме пыр жӧ муна.
— Кытчӧ нӧ тэ мунан улыс гач кежсьыд?
— Вай паськӧмсӧ...
— Мый тэ сӧран, дядя?
Кутшӧм паськӧм?
Вод бӧр.
Тэ вылын некутшӧм паськӧм эз вӧв.
— Лэдз.
Муна...
— Вот меным тэкӧд наказание, мед кӧть эськӧ тайӧ гӧгӧрвоан, дядя!
Быттьӧкӧ ичӧт!
Вод, ме тэныд шуа! — терпеньесӧ воштӧмӧн друг скӧрысь горӧдіс детинка. — Мый ме тан кута тэкӧд лелькуйтчыны, кыдзи кагакӧд!
Висьысь кывзӧм пырысь водіс, и Гаврик аддзис, мый сылӧн синъясыс жарысла бара лоины гудырӧсь.
Матрос чукыртчыліс, нюжмыштчис, ньӧжйӧникӧн ымӧстіс.
— Христа ради...
Мед менӧ <ns>код-нибудь</ns> дзебас...
Лэдзӧй менӧ комитетӧ...
Тэ он тӧд, кӧні тан одесскӧй комитетыс?..
Эн лыйсьӧй, но тіянӧс чӧрт ки вылӧ, а то став виноградсӧ лыйланныд...
И пондіс сійӧ сӧрны.
«Делӧыс омӧль», мӧвпыштіс Гаврик.
Сэк ывлаын кывсисны кок шыяс.
Бурьянъяс пӧвстті, кустъяссӧ шумӧн чегъялӧмӧн, кодкӧ локтіс веськыда хибарка дінӧ.
Детинка ставнас сідзи топӧдчис, весиг дугдыліс лолавны.
Зэв уна и медся повзьӧдчан мӧвпъясыс прӧйдитісны сы юрті.
Но друг сійӧ кыліс тӧдса кызӧктӧм.
Хибаркаӧ пырис дедыс.
Сы серти, кыдзи старик шыбытіс порог дорас тыртӧм садӧксӧ, кыдзи сульсис да скӧр пырысь дыр пернапасасис чудотворец вылӧ, Гаврик лючки гӧгӧрвоис, мый дедыс юыштӧма.
Стариккӧд татшӧмтор овлывліс вывті шоча и непременнӧ кутшӧмкӧ вывті нин тӧдчана событие бӧрын, ӧткодь — кӧть гажа, кӧть шог событие бӧрын.
Талун жӧ, Николай угодник вылӧ видзӧдлӧм сертиыс, колӧ вӧлі чайтны, мый лоӧма шог случай.
— Но, мый, дедӧ, ньӧбин яйтӧ сам вылад?
— Сам вылӧ яй?
Старик вазьӧм синъясӧн видзӧдліс Гаврик вылӧ да чургӧдіс сылы дзик ныр дінас пига.
— На яйыс!
Самав!
И висьтав аттьӧ миян хрен-чудотворецлы.
Юрбит сылы, пӧрысь дуреньлы, мед сійӧ потӧ!
Отсавны кыйны гырысь бычокъяс — сійӧ вермӧ, а скодитана дон лӧсьӧдны базар вылын оз вермы!
Мый ті шуанныд, господа!
Сэтшӧм бычкияс и комын ур сотня!
Кысь нӧ сэсся аддзан татшӧм дивӧсӧ?
— Комын урӧн! — акнитіс детинка.
— Ей-богу, комынӧн, мед меным не вӧрзьывны тайӧ местаысь!
Ме сылы шуа: «Татшӧм тӧвар вылӧ комын урӧн?
Сӧвеститчышт кӧть енсьыс, мадам Стороженко!» А сійӧ меным шуӧ: «Енмыд миян базарса донъясӧдз оз касайтчы.
Миян асланым донъяс, а енлӧн аслас жӧ.
А тэн кӧ оз кажитчы, то верман мунны жыдъяс дінӧ, гашкӧ, найӧ кымынкӧ урӧн и унджык сетасны, сӧмын войдӧр мынты меным ассьыд уджйӧзтӧ кӧкъямысдас ур».
abu
abu
И сідз, гӧгӧрвоанныд, господа, мый ме сідзи и сьӧлышті.
Став базар водзас эг яндысь да корсниті!
Истиннӧй крест!
Сьӧлалі сылы син тырыс.
Сэки дед тэрмасьӧмӧн кутіс божитчыны да пернапасасьны.
Но сійӧ, тӧдӧмысь, ылӧдчис.
Некодлы синмас, дерт, сійӧ эз сьӧлышт.
Сійӧ сӧмын пондіс тіравны, кельдӧдіс, пондіс, кӧнкӧ, ноксьыны да ропчитігтырйи заводитіс шыблавны черисӧ садоксьыс мадам Стороженко кӧрзинаӧ:
«Босьт и, виньды.
Мед тэнад тайӧ бычкиясысь сювйыд бергӧдчас!»
Мадам Стороженко жӧ немтор некутшӧма пыдди пуктытӧг, лыддис кӧнкӧ черисӧ да чургӧдіс дедлы сибдалан ыргӧнъясӧн дас кык ур, да дженьыдика шуыштіс:
«Рӧщӧтынӧсь».
Пӧль босьтіс сьӧмсӧ да, нинӧм вӧчны вермытӧм скӧрысла, муніс монополкаӧ, ньӧбис квайт ур вылӧ гӧрд юра кельыдлӧз рӧма шкалик.
Сійӧ гылӧдіс сургучсӧ юан заведениедінса акацияӧ нарошнӧ тувъялӧм тертука кодьӧ, дрӧжжитан кинас кутӧмӧн перйис вӧсньыдик бумагаӧн гартыштӧм пробкасӧ.
Сійӧ ӧти здукӧн кисьтіс винасӧ вомас да «закуска пыдди» пасьнитіс мостовӧй вылӧ сулеясӧ, кӧть эськӧ та вылӧ вермис сійӧ бӧр босьтны ӧти ур залогсӧ.
Сэсся мӧдӧдчис гортас, локтіг мозыс ньӧбис внукыслы кӧпейка дон пожӧм жель йылӧ крепитӧм леденцовӧй гӧрд петук.
Сылы пыр на кажитчис, мый Гаврик дзик ичӧтик детинка, — а сідзжӧ ньӧбис висьысь матрослы вылӧ монастырскӧй кык бублик, кодъяс вӧліны зэв еджыдӧсь да зэв шомаӧсь.
Коляс сьӧмсӧ сійӧ видзис пунтӧн джынйӧн рудзӧг нянь ньӧбӧм вылӧ.
Туй вылас сійӧс шымыртліс сэтшӧм скӧрлун, мый сійӧ раз дасысь сувтліс да скӧрысь сьӧлаліс, кытчӧ веськалӧ, аслыс кажитчис, мый сійӧ сьӧлалӧ мадам Стороженколы пеж синъясас.
— Святӧй истиннӧй крест! — шуаліс сійӧ Гавриклы веськыда чужӧмас юмовкодь вина дукӧн лолалӧмӧн да сылы леденцы петук киас сюйыштӧмӧн. — Кодлысь кӧть юав базар вылын, — базарыс ставнас аддзыліс, кыдзи ме сьӧлалі сылы пеж синъясас!
А тэ, пиук, сёй петуксӧ, нинӧм.
Сійӧ дзик жӧ преник кодь.
Сэки стариклы дум вылас уси висьысьыд да кутіс вӧзйыны сылы бубликъяс:
— Эн вӧрӧд сійӧс, дедӧ.
Сійӧ муртса сӧмын на унмовсис.
Мед шойччас.
Дед виччысьӧм пырысь пуктіс бубликъяссӧ пӧдушка вылас матрос юркӧд орччӧн да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Ссс!
Ссс!
Мед ӧні шойччӧ.
А сэсся, кор садьмас, кутас сёйны.
Рудзӧг няньтӧ сылы оз позь: сылӧн ӧні сювъясыс зэв на слабӧсь, бубликъястӧ позьӧ, сэсь немтор.
Бубликъясӧн да висьысьӧн любуйтчӧмӧн, старик довкйӧдлыштіс юрнас да меліа шуис:
— Узьӧ да нинӧм оз и гӧгӧрво.
Эх, матрос, матрос, абу бур тэнад делӧыд!
Сійӧ аслыс вольсаліс пельӧсӧ пинжаксӧ да водіс шойччыны.
Гаврик петіс хибаркаысь, видзӧдліс гӧгӧрбок да топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Сійӧ мӧвпыштіс: ни ӧти минут воштытӧг мунны Матысса Мельничаяс вылӧ ыджыдджык вокыс дінӧ, Терентий дінӧ.
Тайӧ мӧвпыс чужис сійӧ жӧ минутас, кор детинка кыліс, кыдзи висьысьыс би йывсьыс шуис «комитет» кыв.
Гаврик эз тӧд бурасӧ, мый сійӧ комитетыс.
Но ӧтчыд сійӧ кывліс нин, кыдзи тайӧ кывсӧ шуліс Терентий вокыс.
XX
АСЫВВОДЗ
Петя садьмис да чуймис, кор аддзис асьсӧ карса жырйысь, гожӧм чӧжӧн дзикӧдз нин вунӧдӧм мебельяс да обойяс пӧвстысь.
Ӧшинь ставни костӧд пырысь шонділӧн кос югӧрыс орӧдіс жырсӧ.
Буса сынӧдсӧ вӧлі быттьӧкӧ кӧсӧйногӧн пилитӧма вылысянь уліӧдз.
Сынӧдын яр югыда ӧзъян пилипызьясыс — бусторъяс, сунисторъяс, ситоръяс, вӧрисны и сыкӧд тшӧтш вӧрзьытӧг ӧшалісны ӧти местаын да вӧчисны стенсӧ джынвыйӧ пырыстыдаланаӧн.
Сы вомӧн лэбзис арся ыджыд гут, друг быттьӧкӧ ыпнитліс да пыр жӧ бӧр кусі.
Оз вӧлі кыв ни качкалӧн дзуртӧм, ни керка сайын колькъялысь курӧглӧн лёкысь чирзӧмыс, ни индюкъяслӧн йӧйсяма больгӧмыс, ни воробейяслӧн чирксӧмыс, коді качайтчӧ мегырӧ кусыньтчӧм шелковица вӧсньыдик уввожӧ ӧшйӧмӧн, чуть ли не дзик ӧшиняд.
Дзик мӧд сикас шыяс, карса шыяс, кылісны ортсысянь и патера пытшкӧссянь.
Столӧвӧйын кокньыдика камӧдчисны венскӧй улӧсъясӧн.
Музыкальнӧя шыаліс пожъясян доз, кӧні мыськавлісны стӧканъяс,
кор-сюрӧ кывліс, кыдз сійӧ ачыс шулывліс, батьыслӧн «тошка» гӧлӧсыс, мужественнӧй да карса кодь бокӧвӧй гӧлӧс.
Электрическӧй звонок тыртліс коридорсӧ.
Клопайтісны ӧдзӧсъяс то параднӧй, то кухня ӧдзӧс, и Петя пыр жӧ тӧдмавліс шы сертиыс, кутшӧм ӧдзӧс на пиысь клопнитіс.
А сэк жӧ ывласяньыс, дворлань воссян ӧшиня кутшӧмкӧ жыр пыр, — ах, да! Тётя жыр пыр, весиг ни ӧти здук кежлӧ ланьтлытӧг кывсисны разносчикъяслӧн гӧлӧсъясыс.
Тайӧяс, кыдзи дворовӧй гастролеръяс, волісны мӧда-мӧд бӧрсяыс, да быдӧн сьылісны ассьыныс дженьыдик ариясӧ:
— <ns>Шо-о-ом!</ns>
<ns>Шо-ом</ns>! — кысянькӧ ылысянь сьыліс роч тенор, быттьӧкӧ ассьыс важ удальствосӧ, ассьыс лэбзьӧм шудсӧ казьтыліс.
— <ns>Шо-о-ом</ns>!
Сы бӧрын кывсьыліс комическӧй кыз бас тӧчитчысьлӧн:
— Тӧчитны пуртъяс, ножичьяс, бритваяс!
Тӧчитны <ns>пу-уртъяс, бри-ит-ваяс!</ns>
<ns>Пу-уртъяс</ns>...
Бритваяс!
Тӧчитчысь бӧрся воліс спояйтчысь да став дворсӧ тыртліс бархатнӧй баритона мужественнӧй гӧлӧсӧн:
— Спояйтны, дзоньтыны ведраяс, кастрюляяс!
Спояйтны, дзоньтыны ведраяс, кастрюляяс!
Сы бӧрын котӧрӧн дворӧ пыравліс сибдӧм гӧлӧса торговка, тыртліс карса асывлысь жар сынӧдсӧ эркайтан, пыскыльтан гӧлӧсӧн:
<ns>— Груш, яблук, помидоррр!</ns>
<ns>Груш, яблук, помидоррр</ns>!
Шог гӧлӧса старьевщик сьывліс еврейскӧй куплетъяс:
— Важ кӧлуй, важ кӧлуй!
<ns>Важж</ns> кӧлуй...
<ns>Важж</ns> кӧлуй!..
Медбӧрын, став тайӧ концертсӧ зэв мича неаполитанскӧй концонеттаӧн помавліс «Нечада» фирмаӧн вӧчӧм дзик выль шарманка, да юргыліс гора гӧлӧсыс улича вывса певицалӧн:
...
— Шом, <ns>шо-о-ом</ns>!
— горӧдіс роч тенор пыр жӧ сы бӧрын, кор шарманкаыс муніс.
И концертыс заводитчыліс выль пӧв.
Сэк жӧ улича вывсяньыс кылісны телега шыяс, дачнӧй поездлӧн шум да военнӧй музыка.
И друг став тайӧ шум пӧвстас кыліс кутшӧмкӧ зэв тӧдса чушкӧм, мыйкӧ трачмуні, заводитчис, и ӧта-мӧд бӧрся яснӧя кучкалісны, быттьӧкӧ мыйкӧ лыддьӧдлан пружиннӧй шыяс!
Мый нӧ тайӧ?
Энлӧй, да тайӧ жӧ часі!
Самӧй сійӧ нималана часіыс, кодӧс, кыдзи сёрнитлісны семья пытшкын, батьыс волӧма аллегри-лотереяӧн, кор на нӧшта сійӧ вӧлӧма Петя мамалӧн жӧникӧн.
Кыдз нӧ Петя вермис вунӧдны сы йылысь!
Но да, дерт жӧ, тайӧ часі.
Часі кучкаліс час лыд!
Но детинка эз удит лыддьыны кымынӧс.
Но век жӧ час лыдыс вӧлі мыйкӧ унакодь: не то дас, не то дас ӧти.
Боже мой!
Дача вылын ӧд Петя чеччывліс сизим часын...
Сійӧ звирк чеччис, ӧдйӧджык пасьтасис, мыссис ваннаын и петіс столӧвӧйӧ, да читкыртліс синъяссӧ доналӧм пластъясӧн джоджас куйлысь шонді югӧръяс вӧсна.
— Ай, кыдзи абу яндзим! — юрсӧ катлӧдлігтыръя да сыкӧд ӧттшӧтш ёна быдмӧм да сэтшӧма гожъялӧм племянниклы рад пырысь нюмъялігтырйи, горӧдіс тётяыс. — Дас ӧти час.
Ми тэнӧ нарошнӧ эг садьмӧдӧй.
Кӧсйим тӧдмавны, дыр-ӧ тэ кутан туплясьны, деревняса лентяй.
Но да немтор!
Туй бӧрын позьӧ.
Регыдджык пуксьы.
Тэныд йӧлӧн али йӧвтӧг?
Стӧкан али ассьыд чашкатӧ?
Ах!
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны?
«Аслас чашка» йылысь.
Но да ӧд сылӧн вӧлі «аслас чашка», фарфорӧвӧй, дзоридз серъяса да зарни гижӧда: Чужан лун кузя», кодӧс колян во козьнавліс Дуня.
Энлӧй, батюшки, да тайӧ, — миян самӧвар!
Вӧлӧмкӧ сійӧ и сы йылысь сідз жӧ вунӧдӧма.
И булкияс шоналӧны, самӧвар воропъясӧ ӧшӧдӧмӧн!
И груша формаа еджыд металлысь вӧчӧм сахарница, и цапля сяма щипцы!
Энлӧй, а ӧшалан лампа улын шнур йылын ӧшалан жӧлудь кодь звонокыс...
Да и ачыс лампаыс: еджыд колпак вылын дрӧбтусьяса шар!
Энлӧй, а мый тайӧ батьыс киын?
А, газет!
Вот нин, веськыда кӧ шуны, дзикӧдз вунӧдліс, мый свет вылас эмӧсь газетъяс!
Поездъяс расписание вылын тшыналысь паровоза да паракодъяс расписание вылын тшыналысь паракода «Одесскӧй листок».
И корсета дама со сэні газетса объявлениеяс костын!
Э, э!..
«Нива!»,
<rus>«Задушевное слово!»</rus>
Вот мыйдта бандероль чукӧрмӧма гожӧм чӧжнад!
Некымын кылӧн кӧ шуны, Петя син улын гӧгӧр тыдовччисны унаысь-уна важысь-важ выльторъяс, мый весиг сылӧн синъясыс кутісны бергавны.
А Павлик вокыс жӧ чеччис муртса на вӧлі югдӧ да тырвыйӧ нин тӧдмасис выль обстановканас.
Сійӧ важӧн нин юис йӧв да ӧні вӧлі доддялӧ Кудлаткаӧс улӧсъясысь вӧчӧм дилижансӧ.
Кор-сюрӧ сійӧ тӧждысьӧм пырысь котӧртліс жыръясті да тутсіс трубаӧн, ас думсьыс пассажиръясӧс чуксаліс.
Сэки Петялы уси дум вылас тӧрытъя лоӧмторъясыс, мый понда весиг звирк чеччис пызан сайысь.
— Ой тётя!
Ме жӧ тэныд тӧрыт сідзи и эг удит висьтавны!
Ах, мый сӧмын эз и вӧв миянкӧд, тэ весиг думыштнытӧ сы йылысь он куж!
Пыр жӧ ме тэныд висьтала, сӧмын тэ, Павлик, пӧжалуйста, эн торкав...
— Да, тӧда нин, тӧда.
Петя весиг неуна кельдӧдіс чужӧм вылас.
— И дилижанс йылысь тӧдан?
— Тӧда, тӧда.
— И паракод йылысь тӧдан?
— И паракод йылысь тӧда.
— И кыдзи сійӧ веськыда саридзас чеччыштіс?
— Ставсӧ тӧда.
— Код нӧ тэныд висьталіс?
— Василий Петрович.
— Но и папа! — пикӧ воӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Петя и весиг кыкнан кокнас грымкнитіс. — Но код нӧ тэныд тшӧктіс висьтавлыны, кор ме тэ дорысь бурджыка кужа висьтавны!
Вот аддзан, тэ ӧні менсьым ставсӧ тшыкӧдін!
Петя муртса эз бӧрд.
Сійӧ весиг вунӧдіс, мый сійӧ ыджыд нин да аски лӧсьӧдчӧ мунны велӧдчыны гимназияӧ.
Сійӧ кутіс лӧвтны:
— Тетя, ме тэныд нӧшта ӧтчыдысь висьтала, менам висьталӧмыд лоас ёна интереснӧйджык.
Но тетяыслӧн друг гӧрдӧдіс нырыс, синъясыс тырисны синваӧн и, чуньяснас кӧсичаяс бокас пыксьӧмӧн, зэв страдайтӧм пырысь шуис сійӧ:
— Ради бога, ради бога, оз ков!
Ог вермы ме нӧшта ӧтчыд кывзыны сійӧс сьӧлӧм вӧрзьӧдана висьтсӧ.
Кыдз сӧмын йӧзыслӧн, кодъяс асьнысӧ нимтӧны христианаӧн, тырмӧ сӧвестьныс сідзи мучитны мӧда-мӧднысӧ.
— Сійӧ бергӧдчис, чышкис нырсӧ прӧшвиа дора ичӧтик чышъянӧн.
Петя повзьӧм пырысь видзӧдліс батьыс вылӧ.
Батьыс пукаліс зэв серьёзнӧя да вӧрзьывтӧг видзӧдіс ӧшинь пыр.
Детинкалы кажитчис, мый сы синъясын сідз жӧ югъялӧ синва.
Петя немтор эз гӧгӧрво, сӧмын гӧгӧрвоис сійӧс, мый висьтавны тані тӧрытъя историясӧ ӧдвакӧ удайтчас.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн юис тшай да мӧдӧдчис корсьны кывзысьясӧс дворӧ.
Дворникыс кывзіс сылысь висьталӧмсӧ зэв кӧдзыда да шуис:
— Но мый жӧ, вермас лоны.
Овлӧны и не татшӧмторъяс на.
А водзӧ висьтавлыны вӧлі дзик некодлы.
Нюся Коган, тайӧ жӧ керкаса лавочниклӧн пи, быттьӧ нарошнӧ, мунӧма гӧститны Куяльницкӧй лиман вылын олысь дядьыс ордӧ.
Володька Дыбский мунӧма кытчӧкӧ мӧд патераӧ.
А мукӧдъясыс нӧшта эз на вӧвны воӧмаӧсь дачаяс вылысь.
Гаврик висьталӧма Дуня пыр, мый талун сійӧ пыралас, но сійӧ век на эз лок.
Вот сылы эськӧ висьтавны!
А оз-ӧ ков аслыс ветлыны Гаврик дінӧ, вадорӧ?
Петялы вӧлі чорыда стрӧжитӧма, медым ӧтнасӧн эз мун саридз дорӧ, но искушениеыс вӧлі вывті ыджыд.
Петя сюйис кияссӧ зепъясас, бергалыштіс ӧшинь улын, медым эз вӧв некутшӧм подозрение, петіс улича вылӧ, ветлыштіс, медым петкӧдлыны, мый сійӧ гуляйтӧ керка дорын, сэсся кежис пельӧс сайӧ да котӧрӧн мӧдӧдчис саридз дорлань.
Но пӧсь саридз ваннаяса улича шӧрвыйын паныдасис кӧмтӧм детинкакӧд.
Детинкаын вӧлі мыйкӧ зэв тӧдса...
Код нӧ тайӧ?
А! Да тайӧ жӧ Гаврик!
ХXI
ЧЕСТНӦЙ БЛАГОРОДНӦЙ КЫВ
— О, Гаврик!
— О, Петька!
Тайӧ чуймӧм да радлан кык горӧдӧмнас, веськыда кӧ шуны, и помасис зэв бур другъяслӧн паныдасян медводдза здукыс.
Детинкаяс эз кутчысьлыны, эз топӧдлыны мӧда-мӧдыслысь кияснысӧ, эз видзӧдлыны мӧда-мӧд синъясӧ, кыдзи на местаын кӧ вӧчисны эськӧ нывкаяс.
Найӧ эз юасьны мӧда-мӧдлысь дзоньвидзалун йылысь, эз петкӧдлыны гораа радлӧм, эз ноксьыны.
Найӧ паныдасисны, кыдзи колӧ вӧлі мужичӧйяслы, сьӧдсаридзсаяслы: петкӧдлісны ассьыныс чувствояссӧ дженьыдик да кутсяна горӧдӧмъясӧн и пыр жӧ вуджисны делӧ дінӧ, быттьӧкӧ тӧрыт на сӧмын и торъявлісны.
— Кытчӧ тэ мунан?
— Саридз дорӧ.
— А тэ?
— Матысса Мельничаясӧ, вок дінӧ.
— Мыйла?
— Колӧ.
Ветлан тшӧтш?
— Матысса Мельничаяс вылӧ?
— А мый нӧ?
— Матысса Мельничаяс...
Петя некор на эз вӧвлы Матысса Мельничаясын.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый тайӧ зэв ылын, «чӧрт ки вылас».
Матысса Мельничаяс Петя чайтӧм серти вӧліны дӧваяслӧн да корысьяслӧн оланін.
Матысса Мельничаяс пыр нимавлісны кутшӧмкӧ несчастьеясӧн.
«Матысса Мельничаяс» йылысь гӧгӧрвоӧмыс унджыкысьсӧ йитсьыліс <ns>кодлӧн-нибудь</ns> друг кувсьӧмкӧд.
Сёрнитлісны сы йылысь тадзи: «Тэ кывлін, кутшӧм несчастье?
Анжелика Ивановналӧн друг кулӧма мужикыс да кольӧма сійӧс нинӧм абунас.
Сійӧ Моразлиевӧй улича вылысь вуджис Матысса Мельничаясӧ».
Сэсь бӧр локтан туйыс вӧлі тӧдса.
Сэсянь мортыс кӧть и волывліс, но сӧмын вуджӧр кодь омӧликӧн, да и то недыр кежлӧ, — часысь не дырджык кежлӧ.
Сёрнитлісны: «Тӧрыт миянӧ Матысса Мельничаясысь воліс Анжелика Ивановна, кодлӧн мужикыс кувсис друг, и пукаліс час, — не дырджык.
Сійӧс ӧні сьӧкыд тӧднысӧ.
Дзик вуджӧр кодь».
Ӧтчыд Петя вӧлі батьыскӧд ӧти друг кувсьӧм велӧдысьӧс дзебанінын да кывліс горт дінас поп вомысь шензьӧдана да повзьӧдчана кывъяс, — кутшӧмкӧ «праведнӧйяс селение да <rus>идеже упокоятса</rus>» либӧ нӧшта мыйкӧ татшӧмторъяс йылысь.
Петя некутшӧма эз сомневайтчы, мый «праведнӧйяслӧн селениеыс» — дзик сійӧ Матысса Мельничаясыс и эм, кӧні сэсся «упокоитчӧны» кулысьлӧн рӧдвужыс.
Петя синводзас моз аддзис зэв уна лыда ветрянка мельничаяса тайӧ гажтӧм сиктсӧ, кӧні «упокоитчӧны» вуджӧр кодь сьӧд чышъяна дӧваяс да дӧмасӧсь платтьӧа сиротаяс.
Гӧгӧрвоана, мунны юасьтӧг Матысса Мельничаясӧ вӧлі зэв омӧль поступок вӧчӧм.
Тайӧ вӧлі, дерт, ёна омӧльджык буфетӧ вареньела пыралӧм дорысь, либӧ кулӧм крыса шой питшӧгын вайӧм дорысь.
Тайӧ вӧлі настоящӧй мыж вӧчӧм.
Кӧть эськӧ Петялы зэв окота вӧлі ветлыны Гавриккӧд гажтӧм мельничаяса волшебнӧй канмуӧ да аслас синмӧн аддзывны дӧваяслысь вуджӧръяссӧ, но век жӧ сійӧ решитчис эз сразу.
Минут дас кымын сійӧс мучитіс аслас сӧвестьыс.
Сійӧ падъяліс на.
Но, колӧ шуны, тайӧ ньӧти эз мешайт сылы кузякодь нин восьлавны кар кузяыс Гавриккӧд орччӧн да виньдалӧмӧн моз висьтавлыны аслас туйвывса приключениеяс йылысь.
Тадзи, аслас сӧвестькӧд кузя вермасьӧм бӧрын, кор победаыс век жӧ кольлі Петя сайын, а сӧвесть мучитӧмысь вӧлі сӧвсем нин мездысьӧма, тыдовтчис, мый детинкаяс мунісны нин вель ылӧ.
Сідз шусяна бур тонлӧн правилӧяс тшӧктылісны Сьӧд саридзса детинкаяслы свет вывса быд лоӧмтор дінӧ относитчыны, кыдз мый позьӧ равнодушнӧя.
Но Петялӧн висьталӧмыс, весиг ачыс тадзи эз мӧвпавлы, Гаврик вылӧ вӧчис зэв ыджыд впечатление.
Гаврик ни ӧтчыд эз сьӧлыштлы скӧрысь пельпом вомӧныс и ни ӧтчыдысь, эз шулы: «пӧръялан».
Петялы весиг кажитчис, мый Гаврик повзис.
Но Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ ставыс лои сы вӧсна, мый сійӧ зэв бура кужӧ висьтавлыны.
Сійӧ гӧрдӧдіс чужӧм вылас да горзіс став улича тырнас и висьтавліс страшнӧй сценаяс:
— Сэки сійӧ <ns>кы-ыдзи</ns> тай сетыштас сылы нырвомас кӧрттувъя пӧвйӧн!
Честнӧй благороднӧй кыв!
А мӧдыс <ns>кы-ыдзи</ns> горӧдіс став «Тургенев» паракод тырнас: «Стой, <ns>сто-о-ой</ns>!»
Верман тэ мен синмӧ сьӧлыштны, пӧръяла кӧ тайӧ.
А сэки сійӧ ачыс кыдзи чеччыштіс перила вылас да кыдз уськӧдчис саридзас — бух!
Сӧмын ваыс прыснитіс вылӧдз, нёльӧд судта вылнаӧдз, пӧръялі кӧ, мед ме му пырыс муна, вежа истиннӧй крест!..
Петя сэтшӧма кутіс шенасьны кияснас да сэтшӧма чеччавны, мый весиг пӧрӧдіс кутшӧмкӧ лавка дінын рожокъяс тыра кӧрзина, и детинкаяслы ковмис кывсӧ нюжӧдӧмӧн кык квартал пышйыны кӧзяинсьыс.
— А сійӧ кутшӧм вӧлі? — юаліс Гаврик. — Якӧра кияса али абу?
— Но да!
Яснӧ! — кыпыда горзіс Петя сьӧкыда лолалӧм пырысь.
— Вот тані якӧрыс?
— Яснӧ.
А тэ кытысь тӧдан?
— Эг быттьӧ ме аддзыв матросъястӧ! — шуис Гаврик да сьӧлыштіс дзик ыджыд морт моз.
Петя завидь пырысь видзӧдіс аслас ёртыс вылӧ да сідз жӧ сьӧлыштіс.
Но сьӧлыштӧмыс артмис не сэтшӧм бура.
Сы пыдди, медым лэбны ылӧ, дулльыс шлёпкысис аслас пидзӧс вылӧ, и ковмис чышкавны соснас.
Сэки Петя босьтіс тӧдвылӧ, мый сылы колӧ неуна велӧдчыштны сьӧласьнысӧ, да став туй чӧжыс сэтшӧм зіля практикуйтчис сьӧласьны, мый мӧд луннас сылӧн потласисны паръясыс и ёна доймисны дыня сёйигӧн.
— А мӧдыс, — юаліс Гаврик, — мӧдыс вӧлі сандалиа да ӧчкиа?
— Пенснеа.
— Но мед шуам пенснеа.
— А тэ кысь тӧдан?
— Быттьӧ ме эг аддзывлы сыскнӧй отделениеса агентъястӧ!
Ассьыс историясӧ помалӧм бӧрын, Петя тэрыба нюлыштіс паръяссӧ да пыр жӧ ланьтлытӧг кутіс висьтавлыны сійӧс выльысь дзик первой помсяньыс.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ мукасӧ, кодӧс лои терпитны Гавриклы.
Сы дінын, мый сійӧ тӧдіс, Петялӧн приключениеясыс эз сулавны весиг и грӧш дон!
Гавриклы вӧлі сулалӧ сӧмын висьтавны кыв-мӧдӧн, мый сійӧ таинственнӧй матросыс ӧні олӧ найӧ хибаркаын, кыдзи Петялӧн быри эськӧ став фасоныс.
Но быть лои овны ланьтӧмӧн да мӧдпӧв кывзыны Петялысь больгӧмсӧ.
А тайӧ нин вӧлі терпитны зэв сьӧкыд.
А, гашкӧ, висьтавны сылы?
Сідзи сӧмын, ӧти кылӧн?
Оз позь, оз, нинӧм вылӧ оз позь!
Петька пыр жӧ болтайтас.
А босьтны кӧ сысянь честнӧй благороднӧй кыв?
Оз позь, оз, сійӧ висьталас кодлыкӧ.
А тшӧктыны кӧ пасъясьны вичко вылӧ?
Пӧжалуй, тшӧктыны кӧ пасъясьны вичко вылӧ, сэк некодлы оз висьтав.
Веськыда кӧ шуны, Гаврикӧс мучитіс тайӧ.
Кылыс сэтшӧма лудіс, мый корсюрӧ медым не заводитны больгыны, детинка вынӧн топӧдліс чуньяснас ассьыс паръяссӧ.
Но, нинӧм эз вермы отсавны.
Тайна висьтавны лои пыр окота ёнджыка да ёнджыка.
А сэк Петя кыпыд пырысь висьтавліс водзӧ, петкӧдліс, кыдзи мунӧ вӧлі дилижансыс, кыдзи виноградникысь чеччыштіс страшнӧй матрос да уськӧдчис ямщик вылӧ, кыдзи Петя горӧдіс сы вылӧ да кыдзи сійӧ дзебсис скамья улас.
Тайӧ нин вӧлі терпение вывті.
Гаврик водзӧ эз вермы кутны асьсӧ:
— Сет честнӧй благороднӧй кыв, мый некодлы он висьтав!
— Честнӧй благороднӧй кыв, — синсӧ лапнитлытӧг зэв ӧдйӧ шуис Петя.
— Божитчы!
— Ей-богу, вежа истиннӧй крест!
А мый?
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала.
— Но?
— Сӧмын тэ некодлы он висьтав?..
— Мед ме ог вермы вӧрзьыны тайӧ местасьыс!
— Божитчи аслад шудӧн!
— Мед меным аслам нэм чӧжӧн не аддзывны аслым чассьӧ: зэв дась пырысь шуис Петя да ёнджыка эскӧдӧм могысь ӧдйӧ содтіс: — мед менам потасны синъясӧй!
Но?
Гаврик мыйкӧ-мында кад муніс ланьтӧмӧн, ныр пырыс гораа лолалӧмӧн да сьӧласьӧмӧн.
Сы пытшкын век на муніс искушениекӧд вермасьӧм.
Но искушениеыс вӧлі вынаджык.
— Петька, — шуис Гаврик сибдӧм гӧлӧсӧн, — пасъясь вичко вылас.
Петя, коді вӧлі места вылас оз ӧшйы, медым ӧдйӧджык тӧдмавны секретсӧ, пондіс синъяснас корсьны вичко.
Буретш сэк детинкаяс вӧлі прӧйдитӧны важ шойна дорті.
Известнякысь вӧчӧм стена сайын, код пӧлӧн сулалісны венокъясӧн да памятникъясӧн тӧргуйтысьяс, тыдалісны важ акацияяслӧн йывъясыс да шогсьысь ангелъяслӧн мраморнӧй бордъясыс.
(Сідзкӧ, и збыльысь Матысса Мельничаясыд вӧліны смертьыскӧд топыд йитӧдын, кор сэтчӧ туйыс муніс шойна дінті).
Акацияяс да ангелъяс сайын, югыд-сиреневӧй буса енэжын ӧшаліс шойна вичколӧн кельыдлӧз куполыс.
Петя збыль пырысь пернапасасис зарни крест вылӧ да зэв збыльысь шуис:
— Святӧй истиннӧй крест, мый некодлы немтор ог висьтав.
Но?
— Кывзы, Петька...
Гаврик курччаліс паръяссӧ да йирис ассьыс кисӧ.
Сылӧн синъясас доршасис синва.
— Кывзы, Петя...
Сёй мусӧ, мый он висьтав!
Петя сюся видзӧдліс маті гӧгӧрас да стен увсьыс аддзис вель сӧстӧм, подходящӧй му.
Сійӧ парсыштіс гыжнас чайнӧй калбас рӧма му чепӧль, нюжӧдіс свежӧй да розовӧй кывсӧ и пуктіс сы вылӧ мусӧ.
Та бӧрын сійӧ паськыда восьтӧм юасян синъяссӧ бергӧдіс Гавриклань
— Сёй! — зумыша шуис Гаврик.
Петя кунис синъяссӧ да кутіс зіля аклявны мусӧ.
Но тайӧ здукас туй вылас кыліс аслыссяма небыдика зымӧдчӧм шы.
Конвойнӧй командаса сьӧд погонъяса кык салдат, шашкаяссӧ кыскӧмӧн, нуӧдісны кандалъясӧ дорӧм арестантӧс.
Коймӧд салдат, револьвера да мраморнӧй переплета кыз разноснӧй небӧга, тувччаліс бӧрвылас.
Арестантыс вӧлі салдатскӧй сукноысь вурӧм ермолкаа да сэтшӧм жӧ халата, код улысь тыдаліс рудоват улыс гачыс, муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Кокас кандалъясыс оз вӧлі тыдавны, — найӧ гольскисны улыс гач улас, но киса кандалъяслӧн кузь чептыс ӧшаліс водзвылас да триньгӧмӧн кучкаліс пидзӧс кузяыс.
Арестант, кыдзи няйт вомӧн вуджысь поп, дугдывтӧг кутышталіс сійӧс.
Сійӧ вӧлі бритӧм да серӧй чужӧма и зэв ёна муніс салдат вылӧ либӧ матрос вылӧ.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сылы зэв яндзим мунны луншӧра- лунӧ улич кузя татшӧм видӧн.
Сійӧ зілис не видзӧдны бокъясас.
Салдатъяслы, тыдалӧ, сідз жӧ вӧлі яндзим.
Но найӧ скӧр пырысь видзӧдісны вылӧ, сэтшӧм ногӧн, медым не паныдасьны ветлысьяс синвидзӧдласкӧд.
Детинкаяс сувтісны да вомнысӧ паськӧдӧмӧн видзӧдісны салдатъяслысь кӧсӧя шапкаалӧм кӧзыртӧм фуражкаяссӧ, револьвернӧй лӧз шнуръяссӧ да киясыскӧд ӧттшӧтш мовкъялысь шашкаясыслысь еджыд ножнаяссӧ, кодъяс помын син ёрмӧн ыпъяліс шонді югӧрыс.
— Прӧйдитӧй, энӧй сувталӧй, — детинкаяс вылӧ видзӧдтӧг скӧрысь шуис небӧга салдат. — Оз пӧлагайтчы видзӧдны.
Арестантӧс нуӧдісны.
Петя чышкис кывсӧ соснас да шуис:
— Но?
— Мый?
— Но, ӧні висьтав.
Гаврик друг скӧр пырысь видзӧдліс ёртыс вылӧ да лёкысь чургӧдліс дӧмасӧсь соса гырддзасӧ Петялы дзик нырулас:
— На!
Нёняв!
Петя аслас синъяслы эз эскы.
Паръясыс сылӧн здрӧгнитісны.
— Ме жӧ му сёйи! — шуис сійӧ и муртса эз бӧрддзы.
Гавриклӧн синъясыс дзирдыштісны кутшӧмкӧ дикӧй наянлунӧн, и сійӧ тетюритчис да кутіс бергавны дурпоп моз да эльтчан гӧлӧсӧн пондіс горзыны:
— Пӧръялісны, йӧйӧс, коньӧрӧс, нёль кулакысь; виччысь витӧд кулак вылӧ, коньӧрӧй, мед он нин ылав!
— Петя гӧгӧрвоис, мый сійӧ пӧръяссис: Гавриклӧн, тӧдӧмысь, некутшӧм тайна эз вӧв, а сійӧ сӧмын кӧсйис сералыштны сы вылын — тшӧктыны му сёйны!
Тайӧ, дерт, ӧбиднӧ, но не сэтшӧм нин ёна.
Мӧдысь сійӧ ачыс петкӧдлас Гавриклы сэтшӧм штука, мый и сійӧ оз ло рад.
Видзӧдлам!
— Немтор, сволоч, помнитлан! — достоинство кутӧмӧн шуис Петя, и ёртъяс кутісны мунны водзӧ, быттьӧ на костын нинӧм эз вӧвлы.
Сӧмын Гаврик кор-сюрӧ друг заводитліс тэрыба йӧктыны, кӧмтӧм кок бӧрлянас тапӧдны муас да сьывны:
Пӧръялісны йӧйӧс.
Коньӧрӧс, нёль кулакысь;
Виччысь, витӧд кулак вылӧ,
Коньӧрӧй, мед он нин ылав!
XXII
МАТЫССА МЕЛЬНИЧАЯС
Мунны вӧлі зэв гажа да интереснӧ.
Петя некор эз чайтлы, мый карыс татшӧм ыджыд.
Тӧдтӧм уличаясыс пыр кутісны лоны гӧльджыкӧсь и гӧльджыкӧсь.
Кор-сюрӧ паныдасьлісны магазинъяс, кӧні тӧварсӧ вӧлі паськӧдӧма веськыда мостки вылас.
Акацияяс улын сулалісны донтӧминик кӧрт крӧватьяс, визя сера матрацъяс, кухоннӧй табуреткаяс.
Вӧлі тэчӧма гӧрд эжӧда гырысь юрлӧсъяс, проса корӧсьяс, швабраяс, мебель пружинаяс.
Быдтор уна, ставыс гырысьӧсь, выльӧсь, тыдалӧ донтӧмӧсь.
Шойна сайын заводитчисны пес складъяс, кодъясысь ӧвтіс шензьӧдана чӧскыд, пӧсь, но неуна шома кӧра дубитчӧм дук.
Сэсся заводитчисны зӧр, турун, ӧтруб вузалан лабазъяс, кӧні кӧрт чеп йылын ӧшалісны зэв гырысь вескияс.
Сэн жӧ сулалісны циркын кодь жӧ зэв гырысь гираяс.
Сэсся косьман тьӧсъяс тыра вӧр видзан складъяс.
Тані сідз жӧ ӧвтіс пилитӧм пу дукӧн.
Но сы вӧсна, мый тані вӧлі пожӧм вӧр, эз вӧв шома дук; а, мӧдарӧ, ӧвтіс кос, ароматнӧй, скипидарнӧй дукӧн.
Пыр жӧ шыбытчыліс синъясӧ, мый Матысса Мельничаяс дінӧ матысмӧм мысти, мирыс пыр кутіс лоны грубӧйджык да мисьтӧмджык.
Кытчӧ вошины дзирдалан никелированнӧй вертушкаяса уна сикас сиропъясӧн вузасян, «искусственнӧй минеральнӧй ваясӧн нимтӧм» буфетъясыс?
Найӧс ӧні вежисны вилки йылӧ сатшкӧм селедка серпасалӧм лӧз вывескаяса сёянӧн вузасян лавкаяс да трактиръяс, кодъяс восьса ӧдзӧс пыр тыдалісны гӧгрӧс еджыд чайникъяс тыра джаджъяс, кодъяс вылӧ вӧлі серпасалӧма ёнджыка пуктасъяс вылӧ мунан мисьтӧм дзоридзьяс.
Щӧгӧль извозчикъяс пыдди лёк изъя туй кузяыс коді вӧлі киськасьӧма турунӧн да ӧтрубъясӧн, грымгисны-ветлісны ломовӧй извозчикъяс.
Сёрнитны кӧ муысь сюран торъяс йылысь, то кар тайӧ юкӧнас вӧліны найӧ унджык, налы тӧдса местаясын дорысь.
Он и тӧдлы, кыдз бус пиын югнитас подков, либӧ гайка, либӧ папирос кӧрӧбка.
Находка аддзӧм бӧрын, детинкаяс уськӧдчылісны сы дінӧ панласьӧмӧн, мӧда-мӧдсӧ тойлалӧмӧн да не ас гӧлӧсӧн горӧдлісны:
— Чур, юксьытӧг!
Либӧ:
— Чур, юксьӧмӧн!
Сы серти, кодыс водзджык удитліс горӧдны, сюрӧм торйыс лыддьыссьыліс тыр собственностьӧн либӧ жӧ ӧтувъяӧн.!
Сюранторъясыс вӧлі сы мында, мый, тыртӧм папирос кӧрӧбка кындзи, детинкаяс бӧрынас эз нин кутны немтор ӧктыны.
Кӧрӧбкаясыс вӧлі колӧны «картоннӧй» ворсӧм вылӧ.
Быд кӧрӧбка кутліс ассьыс дон сы серти, мый сэтчӧ вӧлі серпасалӧма.
Морт фигура артавсьыліс вит туйӧ, пемӧс — ӧти туйӧ, керка — ветымын туйӧ.
Одессаса быд детинкалӧн зептас вӧлі татшӧм папирос кӧрӧбка вевтъяссьыс дзонь колода.
Ворслісны сідз жӧ и кампет бумагаясӧн, но медсясӧ нывкаяс да зэв посни детинкаяс, вит арӧсысь не гырысьджыкъяс.
Шуны кӧ нин Гаврик да Петя йылысь, то найӧ тӧдӧмысь, кампет кышъяс дінӧ важӧн нин видзӧдісны брезгуйтӧм пырысь да ворсісны сӧмын «картонкаясӧн».
Саридзбердса районъясын мыйлакӧ куритлісны сӧмын «Цыганка» да «Ласточка» нима папиросъяс.
Мый бурсӧ аддзылісны саридзбердса куритчысьяс сійӧ папиросъяссьыс, оз позь вӧлі тӧдны.
Омӧлик папиросъяс!
Ӧти сикас кӧрӧбкаяс вылын югъялан лакӧвӧй портрет сьӧд синма цыганкалӧн: сылӧн коралловӧй вомас тшыналысь папироска, а сы лӧз юрсиясын роза...
«Цыганка» мунліс уна вылӧ нин вит туйӧ, и то сьӧкыд пырысь, сы вӧсна, мый цыганкалӧн тушаыс вӧлі сӧмын кос выйӧныс.
Мӧд сикас папирос вылас вӧлі коньӧр кодь куим чикыш.
Найӧ сулавлісны и воддза дорсьыс на донтӧмджыка: мунлісны сӧмын куим туйӧ.
Мукӧд чудакъяс куритліс ны «Зефир» кӧні весиг эз вӧв некутшӧм серпас, а сӧмын куш гижӧд, мый вӧсна татшӧм картонкатӧ вӧрсігъясын и пыдди эз пуктывлыны.
И буретш тайӧ папиросъясыс, кӧть эськӧ кутшӧма тайӧ эз шензьӧдлы, лавкаясын вӧліны медся донаӧсь.
Колӧ вӧлі лоны нем гӧгӧрвотӧм йӧйӧн, медым ньӧбны татшӧм дрянь:
детинкаяс весиг сьӧласьлісны, кор налы веськавліс «Зефир» кӧрӧбка.
Петя да Гаврик эз вермыны виччысьны, а зілисны быдмыны ӧдйӧджык да лоны куритчысьясӧн.
Найӧ нин эськӧ оз кутны йӧйтавны, а пондасны куритны сӧмын «Керчь» — бурысь бур папирос, кӧні вевт вылын вӧлі дзонь картина: саридзбердса кар да зэв уна лыда паракодъяса гавань.
Картонӧн ворсӧм делӧясын медся бур специалистъяс — и найӧ весиг стӧча эз тӧдлыны, кыдзи артавны «Керчсӧ», сы вӧсна, мый найӧ мунлісны паракода картина донӧн.
Но век жӧ, рӧвнӧй щӧт нуӧдӧм могысь уличвывса биржа вылын «Керчь» мунліс витсё туйӧ.
Детинкаяс вӧліны талун шудаӧсь.
Позьӧ вӧлі весиг думыштны, мый шойна гӧгӧрса став куритчысьясыс сувтӧдӧмаӧсь ас водзаныс могӧн нарошнӧ озырмӧдны Петяӧс да Гаврикӧс; найӧ куритлісны сӧмын «Керчь».
Детинкаяс, вывті унаысла, ӧдва удитісны ӧктыны тайӧ дона кӧрӧбкаяссӧ.
Первойсӧ найӧ эз эскывны асланыс синъяслы.
Тайӧ вӧлі дзик вӧтын моз, кор мунан туй кузя да быд куим воськов вӧчӧм бӧрын аддзан куим шайта сьӧм.
Регыдӧн налӧн зепъясыс дзикӧдз тырисны.
Озырлуныс вӧлі сэтшӧм уна, мый эз нин ло нимкодясьӧмыс.
А сэсся найӧ, кыдз шуасны, дзикӧдз пӧтісны.
Кутшӧмкӧ фабрика джуджыд да векни стена дінын, кӧні тшынысла сьӧдасьӧм кирпичьяс вылас вӧлі гижӧма сэтшӧм гырысь печатнӧй шыпасъяс, мый матысяньыс оз вӧлі позь лыддьынысӧ, детинкаяс ворсісны некымын скон, картонкаяссӧ шыбытласны вывлань да видзӧдісны, кутшӧм бокӧн найӧ усьӧны.
Ӧти-кӧ, ворсӧмыс муніс некутшӧм интерестӧг.
Вывті нин уна вӧлі кыкнанныслӧн картонкаясыс.
И абу жаль ворссьыны.
А сытӧг нӧ ворсӧмад кутшӧм интерес?
И сэк карыс пыр водзӧ и водзӧ нюжаліс, быд минутӧ водзысь-водзӧ вежис ассьыс видсӧ да характерсӧ.
Первойсӧ вӧлі шойнанскӧй да тюремнӧй вид.
Сэсся заводитчисны кутшӧмкӧ «оптовӧй» да сыкӧд ӧттшӧтш трактирнӧй видъяс.
Сэсся — фабричнӧй.
Ӧні став пейзажсӧ вевттис кӧрттуй.
Мӧдӧдчисны пакгаузъяс, блокпостъяс, семафоръяс...
Сэсся туйсӧ вомӧналіс — дзик на ныр улын пӧдлассис визя сера шлагбаум.
Будкасьыс петіс ичӧтик виж флага стрелочник.
Кыліс тутӧстӧм шы.
Пуяс сайсянь вылӧ шыбытчис парлӧн лым кодь еджыд кымӧр, и радысла бӧбмӧм детинкаяс дінті бӧрӧн котӧртіс настоящӧй ыджыд локомотив, ас водзас йӧткис тендер.
О, кутшӧм лӧсьыд серпас!
Сӧмын ӧти та вӧсна позьӧ вӧлі мунны гортысь юасьтӧг.
Кутшӧм зіля да ӧдйӧ шковӧдчисны шатунъясыс, кыдзи сьылісны рельсъясыс, кутшӧм кутсьыны вермытӧм, волшебнӧй вынӧн кыскисны ас дінаныс юр бергӧдчымӧн ӧдйӧ бергаліс кӧлесаясыс, кодъясӧс вӧлі шымыртӧма топыд да пырыс тыдалана парӧн!
Ёна нимкодясьысь мортыдлӧн сьӧлӧмыд овлӧ шымыртӧма дурмӧм порывӧн и кыскӧ сійӧс машиналӧн кутны вермытӧм движениеыс, сэки, кор кӧлеса улӧ шыбытчӧм сьӧлӧмлӧн ӧти здук кежлӧ эновтлӧм тушаыд став выннас прӧтивитчӧ тайӧ искушениеыслы паныд, мыджсьӧ да кынмӧ повзьӧмысла!
Детинкаяс сулалісны кулакъяссӧ чорыда гӧрддзалӧмӧн да паськыд коквожӧн тувччӧмӧн; найӧ вӧліны кельыдӧсь, ичӧтикӧсь, дзирдалана синъясаӧсь и кылісны ас юр вылысь кӧдзалӧм юрсияссӧ.
О, кутшӧм вӧлі тайӧ страшнӧ и сэк жӧ гажа!
Гавриклы, дерт, тайӧ чувствоыс вӧлі тӧдса нин, но Петялы тайӧ вӧлі первойысь на.
Первойсӧ сійӧ весиг эз пыдди пукты, мый кузьмӧс ӧшиньӧдыс машинист пыдди видзӧдӧ гӧрд дорыша кӧзыртӧм фуражкаа салдат, а тендер вылас сулаліс сідз жӧ подсумокъяса да винтовкаа салдат.
Муртса на локомотивыс саяліс туй чукыль сайӧ, кыдзи детинкаяс уськӧдчисны насыпь вылӧ, топӧдчисны пельяснаныс еджыдӧдз ниртчӧм, пӧсь да оркестр моз гримгысь рельсъяс дінӧ.
Разве эз сулав пышйывны гортысь юасьтӧг да бӧрас сэсся нуны кӧть любӧй сикас наказание тайӧ рельсъяс дінӧ топӧдчылӧм шуд вӧснаыс, код кузя сӧмын на ӧні, тайӧ здукас, муніс настоящӧй локомотив?
— Мыйла сы вылын машинист пыддиыс салдат? — юаліс Петя, кор найӧ, рельсъяслысь шумсӧ кывзӧм бӧрын да баластсьыс мича изъяс ӧктӧм бӧрын, мӧдӧдчисны водзӧ.
— Тыдалӧ, кӧрттуйвывса уджалысьясыс бара бастуйтӧны, — неокота пырысь вочавидзис Гаврик.
— Мый нӧ сійӧ лоӧ бастуйтӧмыс?
— Бастуйтӧны — сідзкӧ бастуйтӧны, — нӧшта зумышджык пырысь шуис Гаврик. — Оз петны удж вылӧ.
Сэки, овлӧ, на пыдди салдатъяс новлӧдлӧны поездъяссӧ.
— А салдатъясыс оз бастуйтны?
— Салдатъясыд оз бастуйтны.
Бастуйтны праваяс налӧн абу.
Найӧс сыысь — о-о! — арестанскӧй ротаӧ.
abu
— А то эськӧ и найӧ бастуйтісны?
— Юасян.
— А тэнад Терентий вокыд бастуйтӧ жӧ?
— Кор кыдзи...
— А мыйла нӧ сійӧ бастуйтӧ?
— Сы вӧсна, мый сы вӧсна...
Эн йӧйтӧдлы.
Видзӧд, со — «Одесса-Тӧварнӧй».
А вот сэні Матысса Мельничаясыд.
Дзик прӧста Петя нюжйӧдліс сьылісӧ, видзӧдіс ыліӧ.
Решительнӧ некӧн некутшӧм мельничаяс эз вӧвны: ни ветрянка мельничаяс, ни ваӧн бергалан мельничаяс.
Тыдалісны: водокачка, Одесскӧй Тӧварнӧй станция дворлӧн виж ӧградаыс, гӧрд вагонъяс, гӧрд креста флага санитарнӧй поезд, брезентӧн вевттьӧм груз штабельяс, часӧвӧйяс...
— Кӧн нӧ мельничаясыс?
Кӧні?
— Со жӧ, веськыда вагоннӧй мастерскӧйяс саяс, чудило!
Петя ланьтіс, медым выльысь кыдзкӧ не веськавны йӧйӧ.
Сійӧ сэтшӧм зіля бергӧдліс юрсӧ быд бокӧ, мый весиг ниртіс воротникнас сьылісӧ, но мельничаяссӧ некысь сідзи эз и аддзыв.
Тешкодь!
И Гаврик эз петкӧдлы некутшӧм шензьӧм мельничаяс тыдавтӧм серти.
Сійӧ збоя восьлаліс векньыдик трӧпа кузя тшынасьӧм кузь стена пӧлӧн, зэв уна жугласьӧм торъяса гырысьысь-гырысь клетчатӧй ӧшиньяс дінті.
Петя, коді тӧдчымӧн нин мудзис, кыссис сы бӧрся, бусысла да тшынасьӧмысла сьӧдасьӧм турун кузяыс мунігӧн башмакъяснас шаркйӧдлӧмӧн.
Кор-сюрӧ кокуланыс трачмунліны кӧрт стружкияс, кодъясӧс, тыдалӧ, шыбытӧмаӧсь ӧшинь пырыс.
Гаврик сувтіс кокчунь йылас да видзӧдліс ӧшинь пырыс.
Видзӧд, Петька, вагоннӧй мастерскӧйяс.
Тані миян Терентий уджалӧ.
Некор эн аддзыв?
Лок татчӧ.
Петя сувтіс Гавриккӧд орччӧн кокчунь йылас да видзӧдліс жугалӧм ӧшинь пырыс.
Сійӧ аддзис зэв ыджыд рӧмыд сынӧд да мӧдарбокса ӧшиньясыслысь муртса тӧдчана посньыдик квадратикъяссӧ.
Ӧшалісны паськыд тасмаяс, быдлаын сулалісны кутшӧмкӧ гырысь, ӧтлаӧ чукӧртӧм кӧлесаяса кӧрта кӧлуйяс...
Ставсӧ вӧлі ёгӧсьтӧма кӧрт стружкиясӧн.
Бусӧссьӧм стеклӧ пырыс пыран шонді югӧръяс куйлісны муртавны позьтӧм ыджыд джодж пасьтаын клетка сера кельыд визьӧгъясӧн.
Да тайӧ ыджыдысь-ыджыд пространствоас оз вӧлі тыдав ни ӧти ловъя морт.
Вылысяньыс улысӧдзыс сулаліс сэтшӧм чӧвлун, сэтшӧм чӧвлун, мый Петялы лои страшнӧ, да сійӧ муртса кывмӧн вашнитіс:
— Некод абу...
А Гаврик, сы вашкӧдӧмлы вочавидзӧмӧн шуис нӧшта на гортӧма, сӧмын ӧти паръяснас:
— Тыдалӧ, бара бастуйтӧны.
— А ноко, эн балуйтӧй сэні ӧшиньулас! — друг кыліс детинкаяс юр водзын скӧр гӧлӧс.
Найӧ здрӧгнитісны да бергӧдчисны,
накӧд орччӧн сулаліс салдат, сійӧ вӧлі пельпом вомӧныс сюйӧм гартӧм шинеля да винтовкаа салдат.
Сійӧ сулаліс сэтшӧм матын, мый Петя бура кыліс салдатскӧй шыдлысь да ваксалысь страшнӧй дуксӧ.
Югыдвиж кучик сумкаыс сьӧкыдіника дзуртышталіс, тӧдӧмысь, тыр вӧлі сэні боевӧй патронъяс, — повзьӧдчана да матын чурвидзисны детинкаяс водзын, а салдатыс ставнас кажитчис сэтшӧм ыджыдӧн, мый ыргӧн кизьяслӧн кык радыс кайис улысянь вывлань юр бергӧдчан вылнаӧдз, дзик енэжӧдзыс.
«Пропадиті!» зэв ёна повзьӧм пырысь мӧвпыштіс Петя да чувствуйтіс, мый сыкӧд лоӧ кутшӧмкӧ пакӧсьт да неприятность, кыдзи векджык овлывлӧ посни челядькӧд ёна повзьӧмла.
— Пышйы! — горӧдіс Гаврик вӧсни гӧлӧсӧн да, салдат дінті уйкнитӧмӧн, уськӧдчис пышйыны.
Ас увсьыс кокъяссӧ вунӧдӧмӧн, Петя уськӧдчис ёртыс бӧрся.
Сылы кажитчис, мый сы бӧрвылын шлёпкӧны салдатскӧй сапӧгъяс.
Сійӧ нӧшта ӧддзӧдчис, мыйта судзсис выныс.
Сапӧг шыяс оз ылысмыны.
Синъясыс сылӧн нинӧм эз аддзыны, Гавриклысь вуджрасян пемыдгӧрд коклябӧръяссӧ кындзи.
Сьӧлӧмыс типкӧдчис гораа да тэрыба.
Салдат век на эз кольччы.
Тӧлыс шумитіс пельясас.
И сӧмын, этша вылӧ верст котӧртӧм бӧрын, Петя казяліс, мый тайӧ абу салдатскӧй сапӧг шы, а шлёпӧдчӧ мыш вылас ӧшӧдчӧм идзас шляпаыс.
Детинкаяслы ӧдва лолыс сюри.
Кӧсичаяс кузяыс визувтісны ньылӧдӧмысла пӧсялӧм шоръяс, тшӧка уланыс сюлькъялісны пӧсь войтъяс.
Но муртса на детинкаяс казялісны, мый матігӧгӧрын салдатыд абу, кыдзи пыр жӧ вӧчисны дзик веськодь чужӧмъяс да, сідз-тадз зепъясас киныссӧ сюйӧмӧн, тэрмасьтӧг пондісны восьлавны водзӧ.
Найӧ петкӧдлісны мӧда-мӧд водзас сідз, быттьӧкӧ решительнӧ немтор эз и вӧв, а мыйкӧ кӧ и вӧлі, то сэтшӧм пустяк, мый сы йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав.
Ӧні найӧ важӧн нин восьлалісны изъявтӧм паськыд улича кузя.
Кӧть эськӧ ӧградаса ӧдзӧс сюръяясас да керкаясас ӧшалісны номеръяса карса пӧнаръяс да вӧліны лавкаяслӧн да мастерскӧйяслӧн вывескаяс, а ӧти пельӧсын весиг сулаліс уна рӧма графинъяса да зарни кутша аптека, век жӧ тайӧ уличаыс вӧлі не карса улича кодь, а ёнджыка муніс сиктса улича вылӧ.
— Но, кӧн нӧ тэнад Матысса Мельничаясыд? — юаліс дӧзмӧм пырысь Петя.
— А тайӧ нӧ тэнад мый?
Шуан, абу мельничаяс али мый?
— Кӧні?
— Кыдзи — кӧні?
Тані.
— Кӧн нӧ танісӧ?
— Кыті ми мунам.
— А мельничаясыс?
— Тешкодь тэ морт! — гӧлӧссӧ небзьӧдӧм пырысь шуис Гаврик. — А кысь тэ аддзылін Фонтан вылысь фонтансӧ?
Дзик жӧ тэ ичӧт кодь!
Юасян, а ачыд он тӧд, мый юалан?
Петя нинӧм эз воча шу.
Гаврик вӧлі прав.
Збыльысь ӧд, Ичӧт Фонтан, Шӧр Фонтан, Ыджыд Фонтан.
А фонтанъясыс сэні некутшӧм эз вӧвны.
Прӧста сідз шусьылісны.
Шусьӧны мельничаясӧн, а збыльвылӧ некутшӧм мельничаяс эз вӧвны.
Но мельничаясыд тайӧ, — веськыда кӧ шуны, — пустяк.
А вот кӧнӧсь ас выланыс скодиттӧм дӧваясыслӧн вуджӧръясыс, да дӧмасӧсь паськӧма посньыдик да блед чужӧма сиротаясыс?
Кӧні серӧй, призрачнӧй енэжыс да бӧрдысь бадьясыс?
Кӧні мойдкылын кодь шог канмуыс, кысянь оз овлы бӧр локтан туйыс?
Гавриклысь та йылысь нинӧм и вӧлі юасьнысӧ!
Петя эз аддзы сэсь ни дӧваясӧс, ни бӧрдысь бадьясӧс, ни руд енэж.
А вӧлі дзик мӧдарӧ.
Енэжыс зэв жар, тӧла, синька кодь дзирдалана.
Дворъясас югъялісны шелковицаяс да акацияяс.
Градъяс вылын югъялісны тыкваяслӧн сёрмӧм дзоридзьясыс.
Кудриа турунъяс кузя, ассьыныс йӧй юръяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлӧмӧн, тапикасисны дзодзӧгъяс, сідз жӧ, кыдзи и Куликово поле вылын ветлӧдлывлісны салдатъяс.
Кузнечаын триньгис мӧлӧт шы да кыліс мехъяслӧн тӧв моз жургӧм.
Дерт, тайӧ ставыс асногныс вӧліны сідз жӧ зэв интереснӧйӧсь.
Но сьӧкыд вӧлі торйӧдчыны Петялы призрачнӧй мир йылысь мӧвпъяскӧд, кӧні сэтшӧм таинственнӧя «упокоитчӧны» друг кулӧм мужикъяслӧн рӧдвужыс.
И дыр на нӧшта Петя юрын вермасисны мельничаяслӧн призрачнӧй серпасъясыс, кӧні «упокоитчӧны», Матысса Мельничаяслӧн кӧрттуйдінса слободкаса ловъя, уна рӧма серпасъяс, и кӧні оліс Гавриклӧн Терентий вокыс.
XXIII
ДЯДЯ ГАВРИК
— Тані!
Гаврик йӧткыштіс кокнас калитка ӧдзӧссӧ, и детинкаяс пырисны лиловӧй рӧма петушокъясӧн кытшалӧм кос палисадникӧ.
Детинкаяс вылӧ пыр жӧ уськӧдчис гӧна синкымъяса ыджыд пон.
— Цыц, Рудько! — горӧдіс Гаврик. — Эн тӧд али мый?
Пон исыштіс, тӧдіс да яндысьӧм пырысь нюмдіс.
Дзик прӧста лои асьсӧ беспокоитӧма.
Пон лыбӧдіс кузь гӧна бӧжсӧ, крукыльтіс калачӧн, ӧшӧдіс кывсӧ да, тшӧкыда да коса лолалӧмӧн, котӧртіс двор пыдыс юкӧнӧ, ас бӧрсяыс кыскис вывті вылӧ зэвтӧм сутуга кузя исковтан чепсӧ.
Слӧбӧдаса мазанка пу кильчӧ водзысь кыйкнитліс повзьӧм нывбаба.
Сійӧ аддзис детинкаясӧс да, ситеч водздӧранас кияссӧ чышкыштіг моз, бергӧдчӧмӧн шуис:
— Нинӧм.
Тайӧ тэ дінӧ вокыд локтӧма.
Нывбаба мышку сайысь тыдовтчис ыджыд тушаа мужичӧй, сы вылын вӧлі матроскӧй визя улыс дӧрӧм, кодлысь сосъяссӧ вундӧма дзик пельпом выйӧныс и тыдаліс борецлӧн кодь кыз сойясыс да пельпомъясыс.
Неуна шӧйӧвошӧм да пятна серӧсь чужӧмыс, коді вӧлі вевттьысьӧма ставнас пӧсьӧн, некутшӧма эз ладмы атлетическӧй фигураыскӧд.
Кутшӧм вӧлі сылӧн ён да грознӧй фигураыс, сымын ёнджыка кажитчис сылӧн чужӧмыс рамджыкӧн да нывбабалӧн кодьӧн.
Гач тасмасӧ зэлӧдыштӧм бӧрын, сійӧ матыстчис детинкаяс дінӧ.
— Тайӧ Петька, Канатнӧй вылысь, Куликово поле пельӧсысь, — шуис Гаврик ёрт вылас юрнас довкнитӧмӧн. — Велӧдысьлӧн пи.
Нинӧм.
Терентий чӧвтліс синсӧ Петя вылӧ да веськӧдіс ичӧтик да гажа синъяссӧ Гаврик вылӧ.
— Но, кӧнӧсь нӧ сійӧ башмакъясыд, кодӧс ме вӧчлі пасха кежлӧ?
Мый тэ ветлан Дюковскӧй садса босяк моз?
Гаврик шог пырысь да кузя шутёвтіс.
— Эге-э-э, кӧні сійӧ башмакъясыс...
— Босяк тэ, босяк!
Терентий довкйӧдлыштіс юрнас да мӧдӧдчис керка саяс, кытчӧ тшӧтш вӧтчисны и детинкаяс.
Ёна шензьӧм Петялы уси син улас: шелковичнӧй пу улын, важиник кухоннӧй пызан вылын, вӧлі лӧсьӧдӧма слесарно-механическӧй мастерскӧй.
Весиг шумитіс сэні спояйтчан лампа.
Дженьыдик стволсьыс, кыдзи пушкаысь, нетшкысьӧмӧн ыпйис ыджыд вына лазурнӧй би.
Сы серти, мый пу дінас вӧлі пӧрӧдӧма вывлань пыдӧсӧн челядьӧс мыськалан цинковӧй ванна да мый Терентийлӧн киас вӧлі спояйтчан мӧлӧт, позьӧ вӧлі шуны, мый кӧзяиныс уджалӧ.
— Мастеритан? — юаліс Гаврик да дзик ыджыд моз сьӧлыштіс.
— Да.
— А мастерскӧйясыд сулалӧны?
Терентий, быттьӧкӧ эз кывлы юалӧмсӧ, сюйис мӧлӧтсӧ спояйтчан биӧ да кутіс сюся видзӧдны, кыдзи сійӧ доналӧ.
Сэки сійӧ бормочитӧмӧн моз шуис:
— Нинӧм, миян вӧсна ті эн тӧждысьӧй.
Ми аслыным нянь кусӧк вылад пыр мастеритам...
Гаврик пуксис табуретка вылӧ да кусыньтіс муӧдзыс судзтӧм кӧмтӧм кокъяссӧ.
Сійӧ мыджсис кияснас пидзӧсъясас да, надзӧникӧн качайтчӧмӧн, лабутнӧя нуӧдіс сёрни ыджыд вокыскӧд.
Кульсьӧм кучика нырсӧ кӧрыштлӧмӧн да шондіӧн да сола ваӧн дзикӧдз рӧмсӧ вежӧм синкымъяссӧ зумыштӧмӧн, Гаврик висьталіс поклон дедсяньыс, висьталіс бычкияс вылӧ донсӧ, скӧрысь видіс мадам Стороженкоӧс, коді — «сэтшӧм стерво, — кутӧ пыр голяӧдыс да оз сет йӧзыслы лолавны», и уна мукӧд татшӧмтор.
Терентий дакайтіс да видзчысьӧм пырысь новлӧдліс доналӧм мӧлӧт нырнас озысь слиток кузя, коді мӧлӧтӧн инмӧдчӧмысь сыліс, кыдзи вый.
Первойысь видзӧдлӧмӧн нинӧм торъя сэтшӧм шензянаыс эз вӧв, мый вок локтіс гӧститны вокыс ордӧ да сёрнитӧ сыкӧд аслас делӧяс йылысь.
Но, пыдди кӧ пуктыны Гавриклысь тӧждысян син видзӧдлассӧ, а сідзжӧ и сійӧ ылнасӧ, кодӧс ковмис сылы вӧчны сы могысь, медым сёрнитыштны вокыскӧд, эз вӧв сьӧкыд казявны, мый Гавриклӧн вӧліны важнӧй делӧяс.
Некымынысь Терентий юасян син видзӧдласӧн видзӧдліс вокыс вылӧ, но Гаврик гусьӧник мигнитліс синъяснас Петя вылӧ да водзӧ нуӧдліс сёрнисӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Петя жӧ спояйтчан делӧ видзӧдӧмӧ ылалӧмӧн, вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Сійӧ синсӧ лапнитлытӧг видзӧдіс ыджыд ножичьяс бӧрся, кодъяс вундісны кыз цинк листъяс бумагаӧс моз.
Одессаса детинкаяслӧн ӧти медся увлекательнӧй занятиеӧн вӧлі сулавны двор шӧрын спояйтчысь дорын да видзӧдны сылысь волшебнӧй сяма искусствосӧ.
Но сэні вӧлі тӧдтӧм морт, гастролёр, сценавывса фокусник; ӧдйӧ да пелька вӧчліс ассьыс делӧсӧ — спояйтас чайник, шыбытас пельпом вылас трубкаӧ гартӧм жӧсть торъяссӧ, кватитас жаровнясӧ и мунас дворсьыс горзігтыръя: «Спояйтам, дзоньталам!»
А тані вӧлі тӧдса морт, ёртыслӧн вокыс, артист, коді петкӧдлӧ ассьыс искусствосӧ гортас, бӧрйӧм йӧзлы.
Любӧй кадӧ вӧлі позьӧ юавны сылысь: «кывзы, а мый тэнад тані кӧрт банкаас — кислота, али мый?» И оз шу татшӧм скӧр вочакыв: «Мун детинка, кысь локтін.
Эн мешайтчы мортыслы уджавнысӧ».
Тайӧ дзик мӧд делӧ.
Нимкодьысла Петя весиг нюжӧдіс кывсӧ, кӧть тайӧ дзик нин оз вӧлі ладмы сы арлыда детинкалы.
Колӧ чайтны, мый сійӧ эськӧ сідзи и эз вешйыв пызан дорсьыс, сійӧ кӧ друг эз аддзы киас кага кутысь нывкаӧс, коді сэк матыстчис шелковица улӧ.
Нывка эз зэв кокни пырысь кыпӧд арӧса кымын кызіник кагаӧс, кодлӧн вӧлі тыдалӧ коралловӧй вомас зэв еджыд кык пинь, и вайӧдіс сійӧ Гаврик дінӧ.
— Видзӧдлы, код локтіс, агу!
Гаврик локтіс, агу!
Шу дядя Гаврикыдлы «Здравствуй, дядя Гаврик!
Агу!»
Гаврик зэв серьёзнӧя пыраліс питшӧгас да, Петя шензьӧм вылӧ, кыскис сэсь жельтор йылӧ крепитӧм леденцовӧй гӧрд петук.
Куим час чӧж новлӧдлыны сьӧрсьыд татшӧм чӧсмасянтор да не сӧмын не видлыны сійӧс, но весиг некодлы не петкӧдлыны — тайӧс вермас вӧчны сӧмын зэв крепыд вӧляа морт!
Гаврик чургӧдіс петуксӧ кагалы:
— На!
— Босьт, Женечка, — пондіс нокошитчыны нывка и кагасӧ вайӧдіс дзик леденцы дінас. — Босьт кинад.
Аддзан, кутшӧм гӧснеч вайӧма дядя Гаврикыд.
Босьт петуксӧ кинад.
Вот тадз, вот тадз.
Шу ӧні: «Пасибӧ, дядечка!» Но висьтав: «Пасибӧ, дядечка!»
Кага крепыда кутіс сьӧдасьӧм кияснас жельторсӧ, код йылын вӧлі югъялан леденцы-петук да пондіс лэдзавны быгъяс и немтор гӧгӧрвотӧг кельыдлӧз синъяснас видзӧдіс дядяыс вылӧ.
— Аддзанныд, со сійӧ шуалӧ: «Пасибӧ, дядя» — ноксис нывка, а ачыс гӧснеч вылысь эз лэдзлы завидьтан синъяссӧ. — Кытчӧ жӧ тэ сразу кыскан вомад?
Виччысьышт, ворсышт первой.
Первой колӧ роктор сёйыштны, а сы бӧрын нин позьӧ и петуксӧ сёйыштны, — шуаліс сійӧ ыджыд морт моз тӧлкуйтӧмӧн, а ачыс пыр видзӧдлывліс кизьяса выль башмака да идзас шляпаа тӧдтӧм мича детинка вылӧ.
— Тайӧ Петя, Канатнӧй улича вылысь, Куликово поле вылын олӧ, — шуис Гаврик. — Мун ворсышт сыкӧд, Мотя.
Нывка шӧйӧвошӧмысла весиг кельдӧдіс.
Ас дінас кагасӧ топӧдӧмӧн, сійӧ пондіс бӧрыньтчыны синкым увсяньыс Петя вылӧ видзӧдӧмӧн, и бӧрыньтчис сэтчӧдз, кытчӧдз эз зурась мышнас батьыс кокӧ.
Терентий тапкӧдыштіс нывкасӧ пельпомӧдыс, лӧсьӧдыштіс кушӧдз шырӧм юр вывсьыс сылысь уборкаяса еджыд чепчиксӧ да шуис:
— Мун, Мотя, ворсышт детинкаыскӧд, петкӧдлы сылы ассьыд русско-мупомса картинаястӧ, кодӧс ме ньӧблі, кор тэ висян вӧлі да куйлін.
Мун, ворс, а Женечкатӧ мамыслы сет.
Мотя ниртчис батьыс кок дінӧ да кыпӧдіс чужӧмсӧ вывлань, коді яндысьӧмысла дзикӧдз гӧрдӧдіс.
Сы синъясын дзулькъяліс синва, да пельясас тіралісны зэв посньыдик бирюзовӧй исергаяс.
Петя казяліс, мый татшӧм исергаясыс унджыкысьсӧ овлӧ йӧлӧн вузасьысьяслӧн.
— Нинӧм, нылук, детинкаыс оз кут косясьны, эн пов.
Мотя пыртіс кагасӧ керкаас да локтіс бӧр, и вӧлі ӧні дзик веськыд, кыдзи бедь, зэвтчӧм чужӧмбанъяса и зэв серьёзнӧй.
Сійӧ сувтіс Петя дінсянь воськов нёль сайӧ да, кыдзи позьӧ ыджыдджыка ышловзьӧмӧн, неуна мыкталӧм пырысь да кӧсӧя видзӧдӧмӧн, зэв вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис:
— Детинка, кӧсъян, ме петкӧдла тэныд русско-мупомса картинаяс?
— Петкӧдлы, — шуис Петя сэтшӧм сибдӧм тӧждысьтӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн приличие правилӧяс серти колӧ вӧлі сёрнитны нывкаяскӧд.
И сэки сійӧ зэв ёна старайтчӧмӧн вель удачнӧя сьӧлыштіс пельпом вывтіыс.
— Мунам, детинка.
Нывка неуна тшап пырысь бергӧдчис Петялань мышнас да, тшӧкыда кодь пельпомъяссӧ лэптыштӧмӧн, муніс чеччалігтырйи двор пыдыс юкӧнлань, пӧгреб сайлань, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма сылӧн аканьӧн ворсан овмӧсыс.
Петя катласян походкаӧн вӧтчис сы бӧрся.
Сійӧ видзӧдіс нывкалы косіник да гурана сьылі вылас и чувствуйтіс сэтшӧм волнение, мый сылӧн весиг пондісны куснясьны кокъясыс.
abu
abu
XXIV
РАДЕЙТӦМ
Шуны кӧ веськыда, аслас нэм чӧжнас Петя радейтліс унаӧс нин.
Ӧти-кӧ, сійӧ радейтліс сійӧ ичӧтик сьӧд нывкасӧ — кажитчӧ, Верочкаӧс — кодкӧд тӧдмасьліс колян во ёлка вылын батьыскӧд ӧтлаын служитысь ӧти морт ордын.
Сійӧ радейтіс сійӧс рытывбыд, пукаліс сыкӧд орччӧн пызан сайын, сэсся кыссис пемыдінас кусӧдӧм ёлка увті гылалӧм лыс емъяс вӧснаыс вильыд джодж кузя.
Сійӧ кутіс радейтны сійӧс первойысь видзӧдлӧмсяньыс да дзикӧдз пикӧволіс, кор кӧкъямыс час да джынйын нывкасӧ кутісны нуӧдны гортас.
Сійӧ весиг пондыліс ыдждавны да шлюпкыны, кор аддзис, кыдз сылӧн кӧсаясыс да бантикъясыс саялӧны капор улас да пась улас.
Сійӧ сэн жӧ ас мӧвпнас клянитчис радейтны сійӧс кувтӧдзыс да козьналіс сылы прӧщайтчигас ёлка вылын сетӧм картонысь вӧчӧм мандолина да нёль ӧрӧшки; куимыс вӧлі зарни, а нёльӧдыс эзысь.
Но, кык лун мысти тайӧ радейтӧмысь и эз коль нинӧмыс, немдумайттӧг сетӧм мандолина вӧсна каитчӧмысь ӧтдор.
Сэсся, дерт, радейтліс сійӧ дача вылын феяӧн пасьтасьӧм розовӧй чулкиа Зояӧс, кодкӧд весиг окасис абрикос увса ва тыра пельса дорын.
Но тайӧ радейтӧмыс вӧлӧма прӧстӧй ӧшыбка, сы вӧсна, мый мӧд луннас жӧ Зояыс сэтшӧм наяна пондіс мошенничайтны крокетӧн ворсігӧн, мый сылы лои вель бура лӧсыштны кок кузяыс крокет мӧлӧтӧн, код бӧрын, дерт, некутшӧм радейтчӧм йылысь и сёрниыс эз вермы лоны водзӧ.
Сэсся муртса чужлӧм радейтан чувство паракод вывса сійӧ мича нывкаыс дінӧ, коді мунӧ вӧлі первой классын да туй чӧжыс вензис аслас батькӧд, лорд Гленарванкӧд.
Но тайӧ ставсӧ, тӧдӧмысь, оз позь пыдди пуктыны.
Код вывті эз мунлы татшӧм сямтӧм увлечениеясыд!
А сёрнитны кӧ нин Мотя йылысь, то тайӧ дзик мӧд делӧ.
Сыысь кындзи, мый сійӧ вӧлі нывка, сыысь кындзи, мый сылӧн пельясас мовкъялісны кельыдлӧз исергаяс, сыысь кындзи, мый сійӧ сэтшӧм ёна кельдӧдліс да гӧрдӧдліс, да сэтшӧм лӧсьыда лэптавліс косӧдіник лопаткаяссӧ, — таысь кындзи, сійӧ вӧлі нӧшта ёртлӧн чой.
Дерт, абу дзик чой, а племянница.
Но Гаврик арлыд серти — дзик чой!
Ёртлӧн чой!
А вермас ӧмӧй лоны нывкаын <ns>мый-нибудь</ns> нӧшта бурджыкыс да нежнӧйыс сы дорысь, мый сійӧ ёртлӧн чой?
Оз ӧмӧй овлы таын медсясӧ радейтӧмлӧн подулыс?
Петя пыр жӧ казяліс асьсӧ побежденнӧйӧн.
А погреб дорӧ воигӧн нин сійӧ сполнӧя влюбитчис.
Но, медым Мотя кыдзкӧ сы йылысь эз гӧгӧрво, детинка пондіс петкӧдлыны асьсӧ вылӧ пуктысьӧн да быдтор дінӧ веськодя видзӧдысьӧн.
Муртса на Мотя кутіс петкӧдлыны сылы ассьыс аканьяссӧ, кодъясӧс вӧлі ӧкуратнӧя водтӧдалӧма крӧватьясӧ да ичӧт плитка, коді вӧлі дзик настоящӧй кодь, но сӧмын кӧстрюляясыс зэв посньыдикӧсь, кодъясӧс вӧчліс батьыс цинк торъясысь, Петялы, веськыда кӧ шуны, тайӧ збыльысь зэв ёна кажитчис, но кыдзи детинка, сійӧ зывӧктӧм пырысь сьӧлыштіс пинь пырыс да шмонитан гӧлӧсӧн юаліс:
— Мотька, а мыйла тэнӧ тадзи шырӧма?
— Менам вӧлі тиф, — ӧбидитчӧмысла вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Мотя да сэтшӧм пыдысянь ышловзис, мый горшас сылӧн мыйкӧ чипӧстіс, кыдзи пӧткалӧн. — Окотитан видзӧдлыны картинкаяс?
Петя сӧгласитчис милӧсть вӧчӧм моз.
Найӧ орччӧн пуксисны му вылас да пондісны видлавны патриот руа лубочнӧй литографическӧй карточкаяс, медсясӧ саридзвыв тышъяс йылысь.
Прожекторъяслӧн векньыдик югӧръясыс вомӧналӧмаӧсь быд бокъяссянь пемыдлӧз енэжсӧ.
Гылалӧны мупомса флагъяса чегӧм мачтаяс.
Ёсь гыяс вылысь лэбзьӧны вывлань взрывъяслӧн еджыд фонтанъяс.
Сынӧдас кодзувъяс моз потласьӧны шимозаяс.
Ёсь нырсӧ вывлань чургӧдӧмӧн вӧлі вӧйӧ мупомса крейсер, сійӧс гӧгӧр шымыртӧма вижовгӧрд биӧн.
Пуан ваас гылалӧны виж чужӧмъяса ичӧтик тушаа мортъяс.
— Япончикъяс! — нимкодь пырысь вашкӧдіс нывка да кыскасис картина водзын пидзӧсъяс вылас.
— Абу япончикъяс, а япошкаяс, — стрӧг гӧлӧсӧн веськӧдіс политикаын неуна тӧлк тӧдысь Петя.
Мӧд картина вылын гӧрд лампасъяса, боквыв шапкаалӧм сьӧд папахаа збой казак сӧмын на муртса керыштӧма сопка сайсянь мыччысьӧм японецлысь нырсӧ.
Японец нырысь вирыс резіс мегыр кодь кыз струяӧн.
А кык сьӧд ныр розьяса оранжевӧй рӧма чангыль нырыс туплясис сопка вылас дзик бокын, коді кыпӧдіс челядьлысь кутсьыны вермытӧм серам.
— Эн суитчы, эн суитчы! — горзіс Петя, а ачыс сераліс да кучкаліс кипыдӧсъяснас кос муас, кодӧс вӧлі кодзув серъясӧн пятнаӧсьтӧмаӧсь чипанъяс.
— Эн сюйсьы! — пыр шуаліс Мотя, видзӧдлывліс пельпом вывтіыс мича детинка вылӧ да кӧрыштліс ёсь косіник нырсӧ, нырыс сылӧн Гавриклӧн кодь жӧ вӧлі сера.
Коймӧд картинаыс петкӧдліс сійӧ жӧ казаксӧ да сійӧ жӧ сопкасӧ.
Ӧні сопка сайын тыдалісны пышйысь японецлӧн гетрыа кокъясыс.
Улысас вӧлі гижӧма:
Генерал мупомса Ноги,
Батюшки,
Муртса нуис ассьыс коксӧ,
Матушки!
— Эн сюйсьы, эн сюйсьы! — зэв эскӧдчӧмӧн Петя дінӧ топӧдчӧмӧн шуаліс Мотя. — Сідз ӧд, мед оз сюйсьы!
Петя зумыштчис да чорыда гӧрдӧдіс и оліс ланьтӧмӧн, зілис не видзӧдны нывкалы косіник куш ки вылас, кӧні гырддзасьыс вылынджык вӧлі облатка кодь небыдик да лӧсталан кык писти туй.
Но вӧлі сёр нин.
Сійӧ вӧлі радейтчӧма нин, кыдз шуасны, пельӧдзыс.
Кор жӧ тыдовтчис, мый Мотялӧн русско-мупомса война йылысь картинаясысь ӧтдор эмӧсь нӧшта зэв мича биа изъяс «<rus>корольӧн ди принц</rus>ӧн» ворсӧм вылӧ ӧрешкияс, кампет бумагаяс да весиг картонкаяс, Петялӧн радейтӧм кыптіс медся вылыс тшупӧдӧдзыс.
Ах, кутшӧм вӧлі тайӧ шуда, замечательнӧй, шоча овлан лун!
Петя нэм чӧжыс оз вунӧд тайӧс.
Петялы окота лои тӧдмавны, кутшӧм ногӧн пельясас ӧшйӧны исергаясыс и нывка петкӧдліс сылы пельсьыс дзик на неважӧн розьӧдӧм посньыдик розьяссӧ.
Петя весиг кинас инмӧдчыліс нежнӧй да мандарин тор моз польдыштӧм Мотя пель дінӧ.
Сэсся найӧ ворсісны картонкаясӧн, кор Петя дзик ставсӧ воис нывкалысь.
Но нывкалӧн лои сэтшӧм шог чужӧмыс, мый сылы лои жаль, да сійӧ сетіс не сӧмын став воӧм картонкаяссӧ, но весиг рад пырысь козьналіс ассьыс став картонкаяссӧ.
Мед помнитас!
Сэсся чукӧртісны кос бурьян, чагъяс да ломтісны аканьяслысь плитасӧ.
Тшыныс вӧлі уна, а биыс эз артмы.
Тайӧс эновтісны да кутісны ворсны «дыр-дыраӧн», мӧд ног кӧ шуны — дзебсясьӧмӧн.
Мӧда-мӧдысь дзебсясьӧмӧн, найӧ писькӧдчылісны медся ылыс да йӧзтӧм местаясӧ, кӧні ӧткӧн пукавны вӧлі весиг страшнӧ.
Но сы пыдди, кутшӧм сьӧкыд вӧлі кывзыны корсьысьлысь муртса кылана матыстчан кокшыяссӧ, кор пукалан дзебсьӧминын да кыкнан кинад тупкан ныртӧ да вомтӧ, медым не серӧктыны.
Кутшӧм тэрыба типкӧдчӧ сьӧлӧмыд, кутшӧм звӧн шы кылӧ пельясад.
И друг пельӧс сайсянь надзӧник-надзӧник мыччысяс плӧть топӧдӧм паръяса, волнуйтчӧмысла кельдӧдыштӧм нывкалӧн кузьмӧс чужӧмбанджынйыс.
Со сылӧн кульсьӧм кучика нырыс, гӧгрӧс синъясыс, ёсь тшӧкаыс, уборкаяса чепчикыс...
Сэсся синъясыс друг паныдасясны.
Кыкнанныс сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый вот-вот усьӧны садьтӧгныс.
И друг кывсяс радлӧмлӧн да победалӧн пельтӧ косялан гора горӧдӧм:
— Петька!
Дыр-дыра!
И кыкнанныс котӧртӧны мыйвынсьыс, — кодныс воасны регыдджык сійӧ местаас, кӧні куйлӧ палочка-стукалочка.
— Дыр-дыра!
— Дыр-дыра!
Ӧтчыд нывкаыс дзебсис сэтшӧм ылӧ, мый детинка корсис сійӧс час джын дорысь не этшаджык, кытчӧдз эз гӧгӧрво петны плетень-потшӧс саяс да котӧртлыны пӧскӧтина вылӧ.
Мотя пукалӧ вӧлі лажгӧдчӧмӧн быдмысь бадьясӧн тырӧм гуын, ачыс полӧмысла муртса лолаліс.
Гыжнаясӧн тырӧм пидзӧс вылас косіник тшӧкасӧ пуктӧмӧн, сійӧ видзӧдіс синкым увтіыс вывлань, енэжлань, кыті вӧлі кывтӧ рытъя кымӧр пласт.
Гӧгӧр чиргисны сверчокъяс да ветлісны мӧсъяс.
Вӧлі нывкалы зэв повзьӧдчана.
Петя видзӧдліс гуӧ.
Челядь дыр видзӧдісны мӧда- мӧдныслы син-син воча гӧгӧрвотӧм, сотан да яндысян синвидзӧдласӧн, тайӧ вӧлі некутшӧма оз мун ворсӧмкӧд йитсьӧм яндысьӧмкӧд.
«Дыр-дыра, Мотька!» кӧсйис горӧдны детинка, но эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв.
Эз, тайӧ, тӧдӧмысь, эз нин вӧв ворсӧм, а мыйкӧ дзик мӧдтор.
Мотя видзчысьӧм пырысь петіс гуысь, и найӧ яндысьӧм пырысь мӧдӧдчисны дворӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, мӧда-мӧдныссӧ пельпомъяснаныс йӧтлалыштісны, но воча ки кутчысьны эз решитчыны.
Кымӧрлӧн вуджӧрыс ыркыда исковтіс карса пӧскӧтина вылын быдлаысь бессмертникъяс вывті.
Но, муртса на найӧ бӧр вуджисны плетень-потшӧс вомӧныс, Петя помнитіс ворсӧмсӧ.
— Дыр-дыра! — друг равӧстіс наян детинка да уськӧдчис палочка-стукалочка дорӧ, медым ӧдйӧнджык «дыркайтны» вунӧдчӧм нывкаӧс.
Некымын кылӧн кӧ шуны, ставыс вӧлі сэтшӧм гажа, сэтшӧм лӧсьыд, мый Петя весиг эз аддзы Гаврикӧс, коді матыстчис на дінӧ буретш ворсӧм ӧддзӧм кадас.
— Петька, кыдз шуӧны сійӧ матроссӧ? — тӧждысьӧм пырысь юаліс Гаврик.
— Кутшӧм матросӧс?
— Коді чеччыштіс «Тургенев» вывсянь.
— Ог тӧд...
— Тэ жӧ висьтавлін, мый сійӧс паракод вылас кыдзкӧ шуліс нимнас сійӧ сыскнӧй отделениеса уска чӧртыс.
— Но да...
Ах, да!..
Жуков. Родион Жуков.
Эн мешайт, ми ворсам.
Гаврик муніс думайтчӧм пырысь, а Петя, коді вӧлі тырӧма ӧні выль сикас радейтӧмӧн, пыр жӧ и вунӧдіс сы йылысь.
Регыд локтіс Мотялӧн мамыс ужнайтны корны.
— Мотя, кор ассьыд кавалертӧ кулеш сёйны, а то, тӧдӧмысь, сійӧ тшыг.
Мотя ёна гӧрдӧдіс, сэсся кельдӧдіс и лои бара бедь кодь веськыд, да шуис пыдыс гӧлӧс шыясӧн:
— Детинка, окотитан миянкӧд кулеш сёйны?
Сӧмын ӧні Петя пондіс чувствуйтны, мый сійӧ тшыг.
Ӧд сійӧ талун эз на ӧбӧдайтлы!
Ок, нэм чӧжыс на некор сійӧ эз сёйлы татшӧм чӧскыдторсӧ, чорыдіник, тшынасьыштӧм картупеля да порсь госысь посньыдик кубикъяса чӧскыд сук кулешсӧ!
Свежӧй сынӧд вылын, сійӧ жӧ шелковица пу улас татшӧм лӧсьыдысь-лӧсьыд ужин бӧрын, детинкаяс мӧдӧдчисны гортаныс.
Накӧд жӧ мӧдӧдчис карӧ и Терентий.
Сійӧ здук кежлӧ пыраліс керкаас да петіс сэсь дженьыдик пинжака да кизьяса люстриновӧй картуза, киас вӧлі зонтикысь вӧсньыдик бедь, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧн пыр петавлӧны гуляйтны праздникъяс дырйи одессаса мастерӧвӧйяс.
— Тереша, эн мун, сёр нин, — кевмысьӧм пырысь шуис калитка дорӧдз колльӧдысь гӧтырыс.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ сэтшӧм полӧм пырысь, мый Петялы мыйлакӧ лои не лӧсьыд.
— Пукав лучше гортын!
Он тӧд мый...
— Делӧ эм...
— Кыдз аслыд окота, — кывзысьӧм пырысь шуис гӧтырыс.
Терентий долыда мигнитіс:
— Нинӧм.
— Эн мун тӧварнӧй дорті.
— Юасян!
— Бура ветлыны.
— Тэныд сідзжӧ.
Терентий да детинкаяс мӧдӧдчисны карӧ.
Но, найӧ мунісны сӧвсем мӧд туйті, а эз сэті, кыті локтісны татчӧ.
Терентий нуӧдіс найӧс кутшӧмкӧ пустырьяс, переулокъяс, градъяс кузя.
Тайӧ туйыс вӧлӧмкӧ ёна дженьыдджык да йӧзтӧмджык.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И немвиччысьтӧг найӧ петісны тӧдса Сеннӧй площадь вылӧ.
Сэк Терентий шуис Гавриклы:
— Ме нӧшта талун пырала на тіянӧ.
Сэсся довкнитіс юрнас да воши йӧз чукӧрӧ.
Шондіыс саяліс нин.
Лавкаясын кӧн-сюрӧ ӧзталӧны вӧлі нин лампаяс.
Петя вӧлисти повзис: мый лоӧ гортас!
Шудыс помасис.
Воис ӧні мынтысян кад.
Петя зілис сы йылысь не мӧвпавны, но не мӧвпавны вӧлі оз позь.
Боже мой, кутшӧмӧсь вӧліны сылӧн выль башмакъясыс!
А чулкиясыс!
Кысь лоины пидзӧс вылас тайӧ гырысь гӧгрӧс розьясыс?
Асывнас найӧ эз вӧвны.
Кияс йылысь, дерт, немтор и сёрнитныс — киясыс вӧліны сапожниклӧн кодь.
Чужӧмбанас дӧгӧдь туйяс.
Боже мой!
Да, тӧдӧмысь, гортас лоӧ мыйкӧ зэв страшнӧйтор.
Но мед нин кӧть нӧйтасны.
Но ӧд сыын и омӧльыс, мый нӧйтнысӧ нинӧмвылӧ оз кутны.
Кутасны лӧвтны, окайтны, висьтавлыны сьӧлӧмтӧ орйӧдлан курыд кывъяс, видӧмъяс, но дзик веськыда видан кывъяс.
А батьыс нӧшта кватитас пельпомъясӧдыс да кутас мыйвынсьыс тракйыны да горзыны: «Негодяй, кӧні тэ шляйтчин?
Тэ кӧсъян сюйны менӧ гуӧ ловъя вылысь», а тайӧ даспӧв лёкджык весиг медся лёкысь нӧйтӧм дорысь.
Тайӧ да татшӧм сикас гажтӧм мӧвпъясыс вайӧдісны детинкаӧс тырвыйӧ шогӧ усьӧмӧ, и та дінӧ нӧшта содтӧдӧн сійӧ жаль пырысь казьтыштіс картонкаяс йылысь, кодъясӧс сэтшӧм йӧй сямӧн лои сетӧма паныдасьысь медводдза нывкалы,
XXV
«МЕНӦ ГУСЯЛІСНЫ»
Кажитчӧ, мирас некутшӧм вын эз вермы спаситны Петяӧс некор кывлытӧм ыджыд скандалысь.
Ӧд, эз вӧв прӧста сылӧн юрас ӧти чут, кыдзи унджык детинкаыслӧн, а кык чут, а тайӧ вӧлі шуда мортлӧн признак...
Судьба ыстіс Петялы дзик виччысьтӧм мездлун.
Позьӧ вӧлі виччысьны быдтор, но сӧмын не тайӧ.
Сійӧ аддзис: Сеннӧй площадьсянь неылысь Старопортофранковскӧй улича кузя джӧмдалӧмӧн котӧртысь Павликӧс.
Павлик вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Сылӧн няйтчӧм чужӧм кузяыс, кыдзи песовтӧм рузумысь, тюрис синва.
Восьса квадратнӧй вомас шог пырысь тіраліс ичӧтик кывйыс.
Нырсьыс лэччис небыдик зырым.
Сійӧ ланьтлытӧг лӧвтіс «а» шыпас шуалӧмӧн, но сы вӧсна, мый сэки сійӧ дугдывтӧг пыр котӧртіс, то плавнӧй «а-а-а-а» пыдди артмыліс мыкталан да чеччалан: «а! а! а! а!»
— Павлик!!!
Кор детинка аддзис Петяӧс, мый вынсьыс уськӧдчис сы дінӧ да кыкнан кинас шарашитчӧмӧн кутчысис вокыс матроскаӧ.
— Петя, Петя! — горзіс сійӧ дрӧжжитӧмӧн да виньдалӧмӧн. — Петечка!
— Мый тэ тані вӧчан, омӧлик детинка? — скӧрысь юаліс Петя.
Лючки висьталӧм пыдди, кага пондіс сутшыктӧдлыны, кывсӧ шуны эз вермы.
— Ме тэнсьыд юала: мый тэ тані вӧчан?
Но?
Негодяй, кӧні тэ шляйтчин?
Тэ, тыдалӧ, кӧсъян воштыны менӧ гуӧдз.
Вот... сетӧбта тэныд нырвомад, сэк тӧдны кутан.
Петя кватитіс Павликӧс пельпомӧдыс да кутіс тракйыны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз бӧрддзы да эз кут мыктавны.
— Менӧ... и!
Менӧ <ns>гу...</ns> гусялісны.
И бара кутіс синваӧн мыссьыны.
Мый жӧ сыкӧд лои?
Вӧлӧмкӧ, не сӧмын ӧтнаслы Петялы воӧма юрас гортӧ воӧм бӧрын мӧд луннас жӧ ас кежысь гуляйтӧм йылысь шуда мӧвпыс.
Павлик сідз жӧ важӧн нин мӧвпавліс сы йылысь.
Сійӧ, дерт, эз лӧсьӧдчы ветлыны сэтшӧм ылӧдз, кыдзи Петя.
Сы планъясӧ пырис сӧмын волыны помой кисьталанінӧ да, медылӧ пыдди нин, ветлыны пельӧс сайӧ видзӧдлыны, кыдзи штаб подъезд дінын ружьеа салдатъяс сетӧны честь.
Но лёк вылад буретш сійӧ кадас дворас локтіс «Ванька-Рутютю», мӧд ног кӧ шуны — Петрушка.
Мукӧд челядькӧд ӧтлаын, Павлик видзӧдіс став представлениесӧ, коді кажитчис вывті дженьыдик.
Сэк жӧ, кодкӧ паськӧдіс сёрни, мый мӧд дворын кутасны петкӧдлыны кузьджыка.
Челядьяс вӧтчисны Ванька-Рутютю бӧрся мӧд дворӧ.
Но сэні представлениеыс вӧлі нӧшта на дженьыдджык.
Сійӧ помасис сыӧн, мый Ванька-Рутютю — паралеча мортлӧн кодь пу сьыліа, гӧрд переч пуртӧс кодь колпака, кузь ныра акань — виис зорйӧн кучкӧмӧн городӧвӧйӧс.
А унджыкыслы вӧлі тӧдса, мый сы бӧрын колӧ вӧлі непременнӧ явитчыны страшнӧй чудовищелы — виж гӧна утка нисьӧ крокодил кодь зверлы — да Ванька-Рутютюӧс пиньяснас юрӧдыс кватитӧмӧн кыскыны сійӧс адӧ.
Но буретш тайӧс и эз петкӧдлыны.
Вермас лоны сы вӧсна, мый вывті этша чӧвталісны ӧшиньяс пыр ыргӧн сьӧмяс.
Эз вӧв некутшӧма сомневайтчӧм, мый мӧд дворын делӧыс мӧдӧдчас бурджыка.
Кыӧм кӧрзина вылӧ зэв горша видзӧдлывлӧмӧн, кытчӧ вӧлі дзебӧма таинственнӧй аканьясӧс, челядьыд эз и тӧдлыны, кыдзи вуджисны ӧти дворсянь мӧдӧ, мыш вылас шарманка нуысь сера паськӧма нывбаба да киня улас ширмаяс новлӧдлысь шапкатӧм мужик бӧрся вӧтлысьӧмӧн.
Нинӧмӧн венны позьтӧм любопытствоӧн тырӧм Павлик тапиктіс аслас крепыдіник кокъяс вылас мукӧд челядьяс чукӧрын,
кывсӧ нюжӧдӧмӧн да ыджыд сьӧд аканьяслӧн кодь еджгов шоколаднӧй рӧма синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн, детинкаыд вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ: и тетяӧс, и папаӧс, и весиг Кудлаткасӧ тшӧтш, кодӧс эз удит йӧртны гидняӧ да бура вердны зӧрйӧн да турунӧн.
Детинка воштіс кад йылысь артыштӧм да кватитчис сӧмын сэки, кор казяліс, мый ывлаын рыт нин, а сійӧ мунӧ шарманка бӧрся дзик тӧдтӧм улича кузя.
Став челядьыс важӧн нин кольччӧмаӧсь да разӧдчӧмаӧсь.
Сійӧ лои дзик ӧтнасӧн.
Сера паськӧма нывбаба да ширма кыскалысь мужичӧй мунісны ӧдйӧ, тыдалӧ тэрмасисны гортаныс.
Павлик ӧдва и вермис вӧтчыны на бӧрся.
Карыс пыр кутіс лоны тӧдтӧмджык да подозрительнӧйджык.
Павликлы кажитчис, мый мужичӧйыс да нывбабаыс мый йылысь кӧ зэв аслыс сямӧн вашкӧдчӧны.
Пельӧс сайӧ кежигӧн, найӧ кыкнанныс друг бергӧдчылісны и Павлик повзис, кор аддзис нывбаба вомысь папироска.
Детинка зэв ёна повзис.
Сылы друг воис юрас мӧвп, кодысь сійӧ кутіс дрӧжжитны.
Ӧд вӧлі решительнӧ быд челядьлы тӧдса, мый шарманщикъяс ылӧдлӧны посни челядьӧс, гусялӧны найӧс, чегъялӧны кияссӧ да кокъяссӧ, а сэсся вузалӧны акробатъяслы балаганъясӧ.
Ой, кыдзи нӧ вермис сійӧ вунӧдны та йылысь!
Тайӧ вӧлі сідз жӧ быдӧнлы тӧдса, кыдзи, шуам, вӧлі тӧдса, мый «Крахмальников вокъяс» фабрикаса кампетъясӧн верман отравитчыны либӧ сэтшӧмтор, мый мороженӧй вузалысьяс вӧчӧны мороженнӧйсӧ сэтшӧм йӧлысь, кӧні купайтӧны висьысьясӧс.
Эскытӧмтор тані немтор эз вӧв.
Сӧмын чиганкаяс да челядьӧс гусявлысь нывбабаяс куритӧны папиростӧ.
Вот, ӧні жӧ сійӧс кватитасны, тупкасны вомсӧ рузумӧн да нуасны кытчӧкӧ Романовка слободкаӧ, кӧні кутасны бертлыны кияссӧ да кокъяссӧ да пӧртасны сійӧс ичӧтик акробатӧ.
Гораа равӧстӧмӧн Петя уськӧдчис пышйыны да пыр котӧртіс, кытчӧдз эз зурась Петякӧд.
Ичӧтик воксӧ вель ёна чиршӧдлӧм бӧрын, Петя зэв торжественнӧя кыскис сійӧс киӧдыс гортӧдзыс, кӧні нин вӧлі кыптӧма тыр паника.
Каленкорӧвӧй юбканас шаркъялӧмӧн, Дуня котраліс сусед дворъясті.
Тетяыс ниртіс нин кӧсича бокъяссӧ мигреневӧй карандашӧн.
Батьыс вӧлі пасьталӧма нин гожся пальтосӧ, медым мунны участокӧ да явитны челядь вошӧм йылысь.
Кор Павликӧс аддзис дзоньвидзаӧн, тетяыс уськӧдчис сы дінӧ, и ачыс эз тӧд, мый вӧчны — бӧрдны либӧ серавны.
Сійӧ ӧттшӧтш и бӧрдіс и сераліс.
Сэсся дась пӧсь вывсьыс буракодь шлёпӧдіс пышъялысьӧс.
Сэсся окаліс сылысь бӧрдӧм чужӧмсӧ.
Сэсся бара шлёпӧдыштіс.
И сӧмын та бӧрын бергӧдіс скӧр чужӧмсӧ Петялань.
— А тэ, муса пиӧй менам?
— А тэ кӧн шляйтчин, рӧзбойник? — горӧдіс батьыс да пельпомӧдыс кватитіс детинкаӧс.
— Корси Павликӧс, — лабутнӧя шуис Петя. — Став кар пасьтаыс котралі, кытчӧдз эг аддзы.
Висьталӧй пасибӧ.
Не кӧ ме, сійӧс эськӧ важӧн нин гусялісны.
И Петя сэн жӧ висьталіс зэв шыльыда думайтӧм история, кыдзи сійӧ вӧтчис шарманщик бӧрся, кыдзи шарманщик пышъяліс проходнӧй дворъясӧд, и кыдзи сійӧ, медбӧрын, кватитіс сійӧс дӧрӧм юрйывтіыс да кутіс горзыны городӧвӧйӧс.
Сэки шарманщик повзис да сетіс Павликӧс, а ачыс сідзи и пышйис.
— Не кӧ эськӧ пышйӧмыс, ме сійӧс непременнӧ участокӧ пуксьӧді, вежа истиннӧй крест!
Кӧть эськӧ Петялӧн висьталӧмыс эз кыпӧд некодын весиг некутшӧм шензьӧм, а батьыс весиг зывӧктӧм пырысь куньтыртліс синъяссӧ да шуис: «Кыдзи абу яндзим тэныд кывнад изны...
Ӧд пель сьӧдмӧ!» — но нинӧм он вӧч: эз мӧд, а именнӧ Петя вайӧдіс гортас вошлӧм Павликӧс.
Та вӧсна и Петя, кыдз шуасны, ваысь петіс дзик косӧн, и мездысис кывлытӧм скандалысь.
Эз ӧд весьшӧрӧ сійӧ вӧв кык юр чута шуда мортӧн!
Сэк и Гаврик воис хибаркаас, кӧні суис дедсӧ да матросӧс ыджыд волнениеын.
Вӧлӧмкӧ, дзик на неважӧн, ӧні на муртса, на ордӧ пыралӧма кутшӧмкӧ комиссия, быттьӧкӧ карса управасянь прӧверяйтны чери кыйӧм вылӧ разрешение.
Бумагаясыс вӧлі ставыс лючки.
— А тайӧ тэ ордын коді куйлӧ? — юаліс друг портфеля господин матросӧс аддзӧм бӧрын.
Дедыс шӧйӧвоши.
— Висьӧ ли мый?
Висьӧ кӧ, мыйла тэ он нуӧд сійӧс больничаӧ?
— Оз, — шуис дедыс долыда да веськодь пырысь, — абу висьысь, а сӧмын код.
— А, код!
Пи ли мый?
— Абу.
— Бокӧвӧй?
— Ме жӧ висьтала тіянлы, ваше благородие: код морт!
— Ме гӧгӧрвоа, мый код морт, но мыйла сійӧ тэ ордын?
— Кыдз мыйла? — кутіс ропкыны дед, выжыв улӧ лэччӧмӧн. — Но код морт и код морт, коді код мортсӧ оз тӧд.
Туплясьӧ вӧлі бурьянын да ме и иналі!
Господин сюся видзӧдліс матрос вылӧ.
— Мый нӧ сійӧ, тадзи и туплясьӧ бурьянын улыс гач кежсьыс?
— Тадзи и туплясис.
— Эй тэ, <ns>но ко</ns> лолышт! — дзик бердӧдзыс копыртчис матрос дінӧ да шуис портфеля господин.
Жуков вӧчис сідз, мый нинӧм оз кыв да бергӧдчис стенлань чужӧмӧн, юрсӧ сюйис пӧдушка улас.
— Код, а вина дукыс оз кыв, — шуис господин да, скӧрысь дед вылӧ видзӧдлӧмӧн, содтіс: — смотри.
Та кежысь и бӧр муніс комиссияыс.
Гавриклы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Ресторан дінті прӧйдитігӧн, сійӧ аддзис пызан сайсьыс околоточнӧй надзирательӧс, кодӧс татчӧс черикыйысьясыс шулісны, эз околоточнӧйӧн, а «окололодочнӧйӧн».
Сійӧ юис сур, «Санценбахерлӧн сур» гижӧда прессуйтӧм картонысь вӧчӧм кытш вылӧ кружкасӧ пуктӧмӧн,
и не сы мында юис, кутшӧм частӧ видзӧдлывліс эзысь часі вылас.
Матрос чувствуйтіс асьсӧ ёна бурджыка.
Тыдалӧ, кризисыс вӧлі прӧйдитӧма нин.
Жарыс эз вӧв.
Сійӧ пукаліс койка вылын, ниртіс сутшкасьысь тшӧкасӧ да шуаліс:
— Ме думысь, колӧ пыр жӧ дзебсьыны.
Кытчӧ жӧ тэ мунан гачтӧгыд?
— шог пырысь шуис дед.
— Кытчӧдз оз рӧмды, — колӧ керкаын пукавны.
abu
Гаврик, сёйны окотитан?
— Ме Терентий ордын ужнайті.
Дедыс вылӧ лэптіс синкымъяссӧ.
Вот сійӧ мый.
Сідзкӧ, внукыс удитӧма нин волыны Терентий ордӧ.
Но и но!
— Кыдз сэні делӧясыс?
— Кӧсйысьӧ талун пыравны миянӧ.
Старик тяпкӧдыштіс вомдоръяссӧ да нӧшта вылӧ лэптіс синкымъяссӧ и шензис, кутшӧм сылӧн сюсь быдмӧ внукыс: быдтор гӧгӧрвоӧ верстьӧ морт дорысь бурджыка.
Да, медсясӧ, наян!..
У кутшӧм наян!..
Аслас ӧкмыс ар да джын вылӧ видзӧдтӧг, олӧм торъя случайясын Гаврик разбирайтчыліс мукӧд дырйиыс гырысьяс дорысь збыльысь унджык.
Да и нинӧм сэні абу шензянаыс:
детинка ичӧт арлыдсянь оліс черикыйысьяс пӧвстын.
А одессаса черикыйысьяс, збыльысьсӧ, омӧля торъялісны матросъясысь, кочегаръясысь, докса рабочӧйясысь, портса грузчикъясысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, карса йӧзъяс пӧвстын найӧ вӧліны медся гӧль да вӧля радейтысь юкӧнысь.
Став тайӧ йӧзыс асланыс нэм чӧжӧн тырмымӧн тӧдлісны шогсӧ да асланыс кучик вылын испытайтлісны, «дона-ӧ пунтыс лёк олӧмлӧн» — и гырысьяс, и челядьяс.
Вермас лоны гырысьясыслы дорысь челядьыслы вӧлі весиг нӧшта на лёкджык.
Вӧлі локтӧ сюрс ӧкмыссё витӧд во, первой роч революциялӧн во.
Став корысьясыс, увтыртӧмъясыс, праватӧмъясыс кыпӧдчылісны саризмлы паныд кось вылӧ.
Черикыйысьяс на пӧвстын вӧліны не бӧръя местаын.
А косьыс пансис чорыд: не олӧм вылӧ, а кулӧм вылӧ.
Косьыс велӧдіс хитростьясӧ, видзчысьӧмӧ, сюсьлунӧ, повтӧмлунӧ.
Став тайӧ качествоясыс кыдзкӧ тӧдлытӧг аскежсьыс быдмисны да сӧвмисны ичӧтик черикыйысьын.
Гавриклӧн вокыс, Терентий, сідз жӧ первойсӧ чери кыйліс, но сэсся гӧтрасис да муніс уджавны вагоннӧй мастерскӧйясӧ.
Уна признакъяс серти Гаврик эз вермы не казявны, мый сылӧн ыджыд вокыс кутӧ кутшӧмкӧ йитӧд сы дінӧ, мый сійӧ кадъясӧ шусьыліс гусьӧникӧн да ыджыд тӧдчанлунӧн — «движение».
Терентий ордын Матысса Мельничаяс вылын гӧститігъясын Гаврик унаысь кывлывліс, кыдзи вокыс шулывліс татшӧм кывъяс: «комитет», «фракция», «явка» да с. в.
Кӧть эськӧ пытшкӧссӧ тайӧ кывъясыслысь Гаврик эз гӧгӧрволы, но чувствуйтліс, мый тайӧ кывъясыс йитчӧмаӧсь быдӧнлы тӧдса мукӧд кывъяскӧд: «забастовка», «сыскнӧй», «листовка».
Торйӧн нин бура вӧлі тӧдса Гавриклы, мый лоӧны листовкаясыс — тайӧ посньыдик серӧй печатя лёкиник бумага листбокъяс.
Ӧтчыд, Терентий тшӧктӧм серти, Гаврик весиг разӧдіс найӧс войнас вадор кузя да пукталіс, гусьӧникӧн, мед некод эз аддзыв, черикыйысьяс шаландаясӧ.
Сэки Терентий шуліс:
— А кодкӧ кӧ аддзас — веськыда шыбыт тайӧясӧс ваас да пышйы.
А кутасны кӧ тэнӧ, висьтав, мый аддзин найӧс бурьян пӧвстысь.
Но ставыс сэк прӧйдитіс лючки.
Вот мый вӧсна Гаврик медвойдӧр решитіс висьтавны матрос йылысь аслас Терентий вокыслы.
Детинка тӧдіс, мый Терентий ставсӧ вӧчас.
Ӧти-кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ нӧшта кодсюрӧкӧд сӧветуйтчыны, кытчӧ сюрӧ волыны, вермас лоны буретш сійӧ «комитетас».
Сідзкӧ, ӧні колӧ виччысьлыны на.
Но виччысьны кутіс лоны ӧпаснӧ.
Некымынысь матрос восьтыштліс ӧдзӧссӧ да видзчысьӧм пырысь видзӧдліс ортсыӧ.
Кӧть эськӧ гӧгӧр нин вӧлі вель пемыдкодь, век жӧ не сэтшӧм пемыд, медым позьӧ вӧлі петны улыс гач кежысь да йӧз казявлытӧг, нӧшта нин сы вӧсна, мый вадор вылас йӧзыс вӧлі зэв на уна дай саридз вывсяньыс вӧлі кылӧ пыжӧн гуляйтысьяслӧн сьылӧм шыяс.
Матрос бӧр пуксьыліс койка вылас да, старикысь да Гаврикысь видзчысьтӧг нин, гораа шуаліс:
— Драконъяс... шкураяс...
Но, мед сӧмын найӧ коркӧ веськавлӧны менам киподулӧ!
Ме накӧд ог тӧд мый вӧча!..
Юрӧс пукта, а вӧча... — и надзӧник кучкаліс кисьтӧм кодь чорыд кулакнас койка кузя.
XXVI
ВӦТЧӦМ
Вӧлі пемдӧ нин, кор хибарка ӧдзӧсыс немвиччысьтӧг воссис да пырис ыджыд морт, здук кежлӧ аснас кодзувъяссӧ сайӧдлӧмӧн.
Матрос звирк чеччис кок йылас.
— Нинӧм, дядя, пукав, тайӧ миян Терентий, — шуис Гаврик.
Матрос пуксис да зілис пемыд пырыс видзӧдлыны пырысь вылӧ.
— Бур рыт, — шуис Терентий. — Коді тані эм, некодӧс ог аддзы.
Мыйла лампасӧ онӧ ӧзтӧй, карасинныд абу ли мый?
— Неуна эм на, — ружтан гӧлӧсӧн шуис дед да ӧзтіс лампасӧ.
— Чолӧм, дед, кыдзи делӧясыд?
А ме петі талун карӧ да вай, мися, пырала аслам рӧдвуж дорӧ.
Э, да ме аддза, тіян хатаад нӧшта на кодкӧ эм!
Чолӧм.
Терентий ӧдйӧ, но зэв сюся видзӧдліс матросӧс стеклӧтӧм лампа слабыник югӧръяс улын.
— Миян вӧйлӧм морт, — долыд пырысь серӧктӧмӧн висьталіс дед.
— Кывлі.
Матрос шога да эскытӧм пырысь видзӧдіс Терентий вылӧ и чӧв оліс.
— Родион Жуков? — юаліс Терентий пӧшти долыд пырысь.
Матрос здрӧгнитіс, но босьтіс асьсӧ киӧ.
Сійӧ нӧшта чорыда мыджсис кулакъяснас койкаас да, синъяссӧ векньӧдӧмӧн, шуис скӧрысь нюмдӧмӧн:
— Но, шуам, Жуков.
А тэ коді сэтшӧмыс, мый ме обязан тіянлы вочавидзы?
Ме, колӧкӧ, обязан вочавидзны сӧмын комитет водзын.
Серамыс воши Терентийлӧн беринӧсь чужӧм вывсьыс.
Гаврик некор эз аддзыв воксӧ татшӧм серьёзнӧйӧн.
— Верман менӧ лыддьыны комитет пыдди, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Терентий да пуксис матроскӧд орччӧн койка вылӧ.
— Мыйӧн ті докажитанныд? — скӧрысь шуис матрос и товарищескӧй «тэ» сылысь эз примит да вешйыштіс Терентий дінысь.
— Колӧ первой, медым ті докажитінныд, — вочавидзис Терентий.
— Кажитчӧ, менам фактъясыс зэв яснӧйӧсь. — И матрос скӧрысь индіс синъяснас улыс гач кежся кокъяс вылас.
— Тайӧ этша!
Терентий матыстчис ӧдзӧс дорас да щель костӧдыс гортӧминика шуис:
— Илья Борисович, пырав здук кежлӧ.
Пыр жӧ кутіс шаркӧдчыны бурьяныс, да хибаркаӧ пырис ичӧтик, но зумыд тушаа зэв том морт, пенснеа да пель саяс сьӧд тесемкаа.
Кизявтӧм важ тужурка увсьыс тыдаліс сьӧд сатинысь вурӧм косоворотка-дӧрӧм, кодӧс вӧлі вӧнялӧма тасмаӧн.
Кузь юрсиа юр вылас пукаліс ляскысьӧм фуражка техниклӧн.
Матрослы кажитчис, мый сійӧ кыськӧ аддзывліс нин тайӧ студентсӧ.
Том морт сувтіс бокӧн, лӧсьӧдіс пенснесӧ да видзӧдліс матрос вылӧ ӧти синнас.
— Но? — юаліс Терентий.
— Ме аддзылі тайӧ ёртсӧ июнь дас витӧд лун асылӧ Платоновскӧй мол вылысь, матрос Вакулинчук шой дінын караул вылын, кодӧс зверскӧя виисны офицеръяс, — ӧдйӧ да ланьтлытӧг висьталіс том морт. — Тэ, ёрт, вӧлін ӧд сэні?
— Факт!
— Аддзан.
Сідзкӧ, ме эг ӧшибитчы.
Сэки Терентий кыв шутӧг кыскис пинжак увсьыс ёкмыль да пуктіс матрослы пидзӧс вылас.
— Гач, тасма, тужурка, зэв жаль, мый ботинки эг вермӧй судзӧдны, ӧні ветлыштан сідзи, а сэсся ньӧбан; некутшӧма кад воштытӧг пасьтась, ми вермам мӧдарӧ бергӧдчывны, — сідз жӧ ӧдйӧ да некутшӧм костъяс вӧчавтӧг висьталіс том морт, и содтіс: — а то меным кажитчӧ, мый тайӧ керка бӧрсяыс мунӧ слежка.
Терентий мигнитіс:
— А ноко, Гаврик.
Детинка пыр жӧ гӧгӧрвоис да надзӧникӧн петіс хибаркаысь пемыдас.
Сійӧ сувтіс.
Кывзысис.
Сылы кажитчис мый град вылас шаркӧдчӧны кос картупельлӧн коръясыс.
Сійӧ кутіс видзӧдны, некымынысь воськовтіс да друг пемыдінас привыкнитӧм бӧрын, мичаа аддзис град шӧрсьыс вӧртӧм кык фигура.
Детинкалӧн лолыс мытшасьліс.
Пельясас сэтшӧма кутіс шумитны, мый сійӧ весиг дугдіс кывны саридзлысь шысӧ.
Став вынсьыс паръяссӧ топӧдӧмӧн, Гаврик дзик шытӧг кыссис хибарка саяс сы могысь, медым видзӧдлыны, эм абу кодкӧ трӧпа вылас.
Трӧпа вылын сулалісны нӧшта кыкӧн; на пиысь ӧтикыс вӧлі еджыд кителя.
Гаврик кыссис гӧраланьыс да аддзис сэсь некымын городӧвӧйӧс.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс найӧс еджыд кительяс сертиыс.
Хибаркасӧ вӧлі кытшалӧма.
Детинка кӧсйис уськӧдчыны, медым бӧр котӧртны, кыдзи друг кыліс ыджыд пӧсь ки, коді крепыда кватитіс сійӧс шошаӧдыс.
Сійӧ нетшыштчис, но сэк жӧ конъялісны да уси чужӧмнас бурьян пӧвстӧ.
Ён кияс кватитісны сійӧс.
Сійӧ песовтчис да чуймис: дзик-дзик ныр воча сулаліс сійӧ тӧдса уска мортыс; сылӧн восьса вомсьыс кылӧ вӧлі яя шыд дук, чорыд пожӧм пӧв кодь вӧлі сылӧн салдатскӧй щӧкаыс.
— Дяденька! — нарошнӧ ёсь гӧлӧсӧн бӧрддзис Гаврик.
— Ланьт шкура! — скӧрысь вашнитіс уска морт.
— <ns>Лэ-эдз</ns>!
— А но, горзы нӧшта менам, сволоч, — пинь пырыс шуис уска морт да кутіс кӧрт кодь чорыд чуньяснас детинкалысь пельсӧ.
Гаврик топӧдчис да чужӧмнас хибаркалань бергӧдчӧмӧн лёк горшӧн горӧдіс:
— Пышйӧй!
— Ланьт, виа!
Уска морт сэтшӧма нетшыштіс пельӧдыс, мый сійӧ быдсӧн кутіс трачкакывны.
Кажитчӧ, мый поті юрыс.
Нинӧмӧн сравнитны позьтӧм дойӧн зэв ёна сотыштіс юрвемсӧ.
Сыкӧд ӧттшӧтш Гаврик чувствуйтіс, мый содӧ сылӧн лӧглун да скӧрлун, мый вӧсна весиг сылӧн пемдісны синъясыс.
— Пышйӧй! — нӧшта ӧтчыд, сійӧ горӧдіс став гӧлӧс тырнас, а ачыс доймӧмысла йӧжгыльтчис.
Уска морт валитчис Гаврик вылӧ, ӧти киас мыйвынсьыс пельӧдыс нетшкис, а мӧднас вомсӧ тупкис.
Но детинка туплясис му вывтіыс, курччаліс сылысь пӧсялӧм да синмӧн видзӧдны вермытӧм кисӧ и бӧрдігтыр горзіс мыйвынсьыс:
— Пышйӧй!
Пышйӧй!
<ns>Пышйӧ-ӧ-ӧ</ns>!
Уска морт зверь моз шыбытіс детинкаӧс да уськӧдчис хибарка дінӧ.
Кыліс полицейскӧйлӧн кузя тюрӧстӧм шы.
Гаврик чеччис кок йылас да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылысь горӧдӧмсӧ кылісны: куим фигура — кык ыджыд да ӧти ичӧтик — чепӧсйисны хибаркаысь да джӧмдалӧмӧн котӧртісны градъяс вомӧн.
Кык еджыд кителя морт потшисны налы туйсӧ.
Пышйысьяс кӧсйисны нин бергӧдчыны, но аддзисны, мый найӧс кытшалӧмаӧсь.
— Стой! — горӧдіс пемыдас тӧдтӧм гӧлӧс.
— Илья Борисович, лый! — кыліс Гаврик Терентийлысь пикӧвоӧм гӧлӧссӧ.
Сійӧ жӧ здукас югнитісны бияс да кывсис помся револьверысь куимысь лыйӧм шы, кодъяс мунісны плетьӧн шлёчкӧм шы вылӧ.
Горзӧмъяс да ноксьӧм сертиыс Гаврик гӧгӧрвоис, мый пемыдас мунӧ косясьӧм.
Неужели найӧс кутасны?
И шӧйӧвошӧмысла нинӧм гӧгӧрвотӧг, Гаврик уськӧдчис водзӧ, быттьӧкӧ сійӧ вермис мыйӧнкӧ отсавны.
Эз удит на сійӧ котӧртны дас воськов, кыдзи аддзис, мый мездысисны ставныс, куимнанныс — кык ыджыд да ӧти ичӧт — уськӧдчисны бужӧдлань да вошины пемыдас.
— Кутӧй!
Кутӧй!
Ыпнитліс гӧрд би кольта.
Грымкнитіс полицейскӧй смит-вессонысь чорыда лыйӧм.
Буджӧд вылысас пондісны помся тюрзыны горӧдӧвӧйяслӧн свистокъяс.
Тыдалӧ, вӧлі босьтӧма кытшӧ вадорсӧ ставнас.
Детинка пикӧвоӧмӧн кывзысис вӧтчан шум бӧрся.
Сійӧ некутшӧма вӧлі оз гӧгӧрво, мыйла Терентий пышйыныссӧ бӧрйис тайӧ направлениесӧ.
Колӧ вӧлі лоны дзик вежӧртӧмӧн, медым кавшасьны бужӧд вылӧ: сэні, тӧдӧмысь, засада, и непременнӧ сэні найӧс кутасны.
Бурджык вӧлі эськӧ пышйыны вадор пӧлӧныс.
Гаврик котӧртыштіс нӧшта неуна, да сылы кажитчис мый сійӧ аддзӧ, кыдзи крутӧй, пӧшти сувтса бужӧдас кавшасьӧны куим фигура.
Дзик вернӧй гибель!
— Ой, Терентий, кытчӧ жӧ ті кавшасянныд? — пикӧвоӧм пырысь вашкӧдіс детинка, и медым не бӧрддзыны, кияссӧ курччаліс, а сола синваясыс гильӧдісны нырсӧ да пуисны горшас.
И друг, ӧти здукӧн, детинка гӧгӧрвоис, мыйла ковмис налы кыссьыны бужӧд вылас.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдліс...
А ӧд сійӧ сэтшӧм прӧстӧйтор!
Делӧыс сыын, мый...
Но тайӧ кадӧ уска морт уськӧдчис Гаврик вылӧ, кватитіс сійӧс киняулас да, сы вылысь дӧрӧмсӧ орйӧдлӧмӧн, пондіс кыскыны сійӧс гортланьыс.
Сійӧ тойыштіс детинкаӧс хибаркаӧ.
Хибарка дінын сулалісны нин кык городӧвӧй.
Гаврик чорыда зурасис куричас да уси пельӧсӧ дедыс вылӧ, коді вӧлі пукалӧ муас.
— Пышъясны кӧ — юрнытӧ орӧда!
— горӧдіс уска морт горӧдӧвӧйяслы да бӧр котӧртіс.
Гаврик пуксис дедыскӧд орччӧн, дзик жӧ сы моз кокъяссӧ сюркнялӧмӧн;
найӧ пукалісны чӧв, кывзысисны ылын кылысь горзӧмъяс да тюрзӧм шыясӧ, кодъяс надзӧникӧн кутісны лӧньны.
Медбӧрын, шумыс дзик эз кут кывны.
Сэки Гаврик пондіс кывны пельдоймӧмсӧ, код йылысь вунӧдліс нин.
Пельыс висис зэв ёна.
abu
Сы дінӧдз вӧлі страшнӧ инмӧдчыны.
— У, дракон, веськыда пельӧс ставнас нетшыштіс, — шуис Гаврик, быттьӧкӧ веськодь пырысь, а ачыс мыйвынсьыс кутіс синвасӧ.
Дедыс син бӧжнас видзӧдліс сы вылӧ.
Стариклӧн синъясыс вӧліны вӧртӧмӧсь, джуджыда вӧйӧм гуранас страшнӧйӧсь.
Паръясыс небыдика рӧмидзтісны.
Сійӧ дыр оліс ланьтӧмӧн.
Сэсся довкнитіс юрнас да кӧритан гӧлӧсӧн шуис:
— Аддзылінныд ті, господа, сэтшӧм делӧ, медым челядьлысь пельяс нетшкыны?
Разве тайӧ пӧлагайтчӧ?
Сійӧ сьӧкыда лолыштіс да бара пондіс тяпкӧдчыны паръяснас!
И друг копыртчис Гаврик дінӧ, повзьӧм синъясӧн видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ — оз-ӧ кывзысь кодкӧ — да вашнитіс:
— Нинӧм эн кывлы, пышйисны найӧ али кольччисны?
— Найӧ бужӧд вылас кайисны, — ӧдйӧ да гусьӧник шуис детинка. — Терентий найӧс нуӧдіс катакомбаясӧ.
Найӧс кӧ туй вылас оз лыйлыны, непременнӧ удитасны.
Дед бергӧдіс чужӧмсӧ чудотворецлань, кунис синъяссӧ надзӧникӧн да паськыда шенасьӧмӧн пернапасасис, топӧдліс ыджыд вынӧн чепельӧ чукӧртӧм чуньяссӧ плеш дінас, кыкнан пельпомас.
Зэв ичӧтик да муртса тӧдчана синва войт исковтіс чужӧмбан кузяыс и воши чужӧм чукыръясас.
XXVII
ДЕД
Свет вылын уна каръяс улын эмӧсь катакомбаяс.
Катакомбаяс эмӧсь Римын, Неапольын, Константинопольын, Александрияын, Парижын, Одессаын.
Коркӧ, во ветымын сайын кымын, Одессаса катакомбаяс вӧліны карса каменоломняясӧн, кысь стрӧительство вылӧ пилитавлісны известняк.
Ӧні найӧ нюжӧдчисны дзугсьӧм лабиринтъясӧн став кар увтіыс, весиг вӧліны некымын петанінъяс кар саяс.
Одессаса олысьяс, дерт, тӧдлісны катакомбаяс йылысь, но этшаӧн на пиысь <ns>лэтчывлісны</ns> сэтчӧ, и нӧшта нин омӧльджыка тӧдлісны налысь расположениесӧ.
Катакомбаясыс вӧліны быттьӧкӧ карса тайнаӧн, карса легендаӧн.
Эз жӧ прӧста Терентий вӧвлы черикыйысьӧн.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Одесса дорса вадорсӧ да лючки тӧдліс катакомбалысь саридз дорӧ петанінъяссӧ.
Татшӧм петанінъяс пиысь ӧти вӧлі буретш хибарка бӧрвылас воськов сё сайын, бужӧд шӧрвыяс.
Тайӧ вӧлі кыртаас векньыдик щель, коді тырӧма нин быдмысь жельнӧг кустъясӧн да бересклетӧн.
Ичӧтик шортор кодь визувтіс щельсьыс да котӧртіс бужӧд кузяыс увлань, бурьянсӧ да гартчан турунъяссӧ вӧрӧдышталӧмӧн.
Городӧвӧйяс да сыщикъяс первойя нападениеысь мездысьӧм бӧрын, Терентий нуӧдіс ёртъяссӧ веськыда тӧдса потас дінӧ.
Вӧтчысьяс немтор эз тӧдны катакомба йылысь.
Найӧ мӧвпалісны, мый пышйысьяс кӧсйӧны дачаяс пыр воӧдчыны карас.
Полицейскӧйяслы тайӧ и вӧлі колӧ.
Став дачаяссӧ вӧлі полицияӧн кытшалӧма.
Пышйысьяслы быть колӧ вӧлі веськавны засадаӧ.
Та вӧсна ӧтчыдысь лыйӧм бӧрын жӧ городӧвӧйяслы вӧлі тшӧктӧма водзӧ не лыйлыны.
Но, вадор улын дас вит минут виччысьӧм бӧрын, Александровскӧй частьса пристав, коді ачыс веськӧдліс облава операциянас, мӧдӧдіс околоточнӧй надзирательӧс тӧдмавны, кутісны-ӧ эз преступникъясӧс.
Околоточнӧй мӧдӧдчис удобнӧйджык туйті кытшовтӧмӧн да бӧрсӧ воис нӧшта дас вит минут мысти, и юӧртіс, мый пышйысьяс выліас абу явитчылӧмаӧсь.
Найӧ эз вӧвны ни вылын, ни улын.
Кӧнӧсь жӧ найӧ?
Тайӧ вӧлі дзик эскытӧмтор, медым найӧ пукалісны кӧнкӧ сэн бужӧд шӧрас, кустъясын, да виччысисны, кор найӧс кутасны.
Но век жӧ пристав тшӧктіс кайны аслас молодчикъяслы бужӧд вылас да шобны быд куст.
Лёкысь видчӧмӧн да быд здукын турун да сёй кузяыс лакированнӧй сапӧгнас вильдалӧмӧн, сійӧ ачыс кавшасис бужӧд вылас, водзӧ эз дӧверяйт «тайӧ болванъясыслы».
Найӧ шобисны пемыдас бужӧдсӧ ставнас вылысянь уліӧдзыс да нинӧм эз аддзыны.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ чудеса кодь.
Ӧд пышйысьясыд, збыльысь кӧ шуны, эз жӧ мунны му пырыс!
— Ваше благородие! — друг кыліс вылысяньыс повзьӧм гӧлӧс. — Волы татчӧ!
— Мый сэні сэтшӧмыс?
— Ваше благородие, тані катакомба.
Пристав шарашитчис еджыд перчаткияснас сутшкасьысь вожъясӧ.
Сэк жӧ сійӧс кватитісны зумыд киясӧн да лэптісны площадка вылӧ.
Уска морт биаліс истӧг бӧрся истӧг.
Истӧг би югӧр улын позьӧ вӧлі аддзыны кыртасьыс кустъясӧн вевттьысьӧм векньыдик сьӧд потас.
Пристав пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый делӧсӧ проиграйтӧма.
Удитіс татшӧм добыча!
Сійӧ кутіс дрӧжжитны скӧрмӧмысла, зымӧдны муас векньыдик сапӧгъяснас да еджыд перчаткиа кулакъяснас зурӧдіс шуйгавыв и веськыдвыв, кытчӧ веськалӧ, нырвомъясӧ, чужӧмбанъясӧ, зурӧдіс и горзіс ёна чирзӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Мый жӧ ті сулаланныд болванъяс!
Водзӧ!
Шобны став катакомбаяссӧ!
Юрнытӧ орӧда, нырвомнытӧ разя <rus>чортовой матери</rus>!
Мед негодяйясӧс вӧлі кутӧма и пом!
Марш!
Но сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мый ӧні нин нинӧм оз артмы.
Медым шобны став катакомбаяссӧ, колӧ этша вылӧ недель кык.
Да и сійӧ дзик весьшӧрӧ, сы вӧсна, мый кадыс прӧйдитіс нин часджын дорысь унджык и пышйысьяс, тӧдӧмысь, важӧн нин кар мӧдар помынӧсь.
Некымын городӧвӧй неокота пырысь пырисны потасӧд да, дугдывтӧг изтӧгтув биалӧмӧн, тойтісны ӧти местаын, пыранінсяньыс неылын да видзӧдісны пемыдінас вошан му увса коридорлысь известняковӧй серей стенъяссӧ.
Пристав сьӧлыштіс мыйвынсьыс да, шпораяснас дробнӧя триньӧдчӧмӧн, котӧртіс улӧ.
Скӧрлуныс пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ нетшыштіс пикейнӧй кительлысь крахмальнӧй воротниксӧ сэтшӧм вынӧн, мый чеччыштісны весиг кизьясыс.
Тратшкакылан бурьян пӧвстті гырыся восьлалӧмӧн, сійӧ матыстчис хибарка дінӧ да зэв лёкысь нетшыштіс ӧдзӧссӧ.
Городӧвӧйяс бӧбмӧмысла дзодзгӧдчисны.
Пристав пырис хибаркаӧ, сувтіс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, а лёкысь тіралан чуньяссӧ дзебис мышку саяс, и кынмис места вылас.
Пристав бӧрся пыр жӧ ӧдзӧсӧд пырис уска морт.
— Ваше благородие, разрешитӧй доложитны, — гусьӧн вашкӧдіс сійӧ гӧгрӧс синъяснас дед вылӧ индӧмӧн: — конспиративнӧй патераса кӧзяин, а тайӧ сылӧн пиыс.
Уска морт вылӧ видзӧдлытӧг, пристав нюжӧдіс сы дінӧ кисӧ, кималаснас корсьӧмӧн габыртіс сійӧс чурвидзан еджыд витнан чуньнас пӧсялӧм нырвомӧдыс да лёкысь ойыштіс:
— Тэнӧ, болван, оз юавны,
ачым тӧда.
Гаврик зэв ёна повзис.
Сійӧ чайтіс, мый ӧні лоӧ мыйкӧ страшнӧйтор.
Пыктӧм да гӧрдӧдӧм пеля, кельдӧдӧм чужӧма ичӧтик детинка синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс кельыдлӧз гача да пельпом вомӧныс сьӧд лакированнӧй портупеяа паськыдіник пельпома стройнӧй офицер вылӧ.
Татшӧм ногӧн минут дорысь не этшаджык сулалӧм бӧрын, коді детинкалы кажитчис дзонь час кузьтаӧн, пристав пуксис бокногӧн койка вылӧ.
Дед вылысь синсӧ лэдзлытӧг, сійӧ чургӧдіс лакированнӧй сапӧгсӧ, кыскис дзескыд зепсьыс эзысь папиросница да кутіс куритны виж папироска.
«Асмолов фабрикаысь папиросыс», мӧвпыштіс аскежас Гаврик.
Пристав лэдзис ныр пырыс тшынсӧ, тшын лэдзиг мозыс шуис: «<ns>Н-нусс</ns>» — да друг равӧстіс горштырнас сэтшӧма, мый быдсӧн пельясын пондіс звӧнитны.
— Сувт, мерзавец, кор офицер тэ дінын!
Дед тэрмасьӧмӧн чеччис.
Сьӧд кӧмтӧм кокъяссӧ чукыльтыштӧмӧн да омӧлиник яй вывсьыс дӧрӧмсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, старик кутіс видзӧдны пристав вылӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм салдатскӧй синъясӧн.
Гаврик видзӧдіс, кыдзи тіраліс дедыслӧн нюжӧдӧм сьыліыс и кыдзи кык вӧжжи моз зэвтчис важ рубеч туя тшӧкаувса кос кучикыс.
— Нелегальнӧйясӧс дзеблалан? — кӧдзыд гӧлӧсӧн шуис пристав.
— Некор ог, — вашкӧдіс дед,
— Висьтав, коді тэ ордын вӧлі?
— Ог тӧд.
— Ах, тэ он тӧд! — и офицер надзӧникӧн сувтіс.
Паръяссӧ топӧдӧмӧн, сійӧ дженьыдика да стӧча шеныштчӧмӧн кучкис стариклы пеляс сэтшӧма, мый сійӧ лэбовтіс да став туша вынсьыс зурасис стенас.
— Висьтав, коді вӧлі?
— Ог вермы тӧдны, — банлыяснас тіралӧмӧн чорыда шуис старик.
Бара югнитіс еджыд перчаткиа кулак.
Дед нырысь кутісны визувтны слабиник вир визьӧгъяс.
Старик йӧжгыльтчис, кыскыштіс юрсӧ пельпомъясас да бӧрддзис:
— Мыйысь нӧ тэ нӧйтан, ваше благородие? — гортӧминика, но стрӧга шуис дед, сэсся чышкыштіс ныр увсӧ да гырдӧссьӧм кисӧ приставлань чургӧдіс.
— Ланьт! — равӧстіс офицер да кельдӧдіс.
Сылӧн гипсӧвӧй сера чужӧм вылас тыдаліс бархатнӧй рӧма ыджыд пудпас.
Сійӧ лӧг пырысь видзӧдліс аслас портитчӧм перчатки вылас.
— Висьтав, коді вӧлі?
— Ог вермы тӧдны...
Старик удитіс сайӧдны чужӧмсӧ кияснас да бергӧдчис стенлань.
Кучкӧмыс инмис юрас.
Стариклӧн уси гачыс пидзӧсӧдзыс и ачыс кутіс надзӧникӧн исковтны увлань.
— Дядя, эн нӧйт сійӧс, сійӧ — старик! — бӧрдӧм сорӧн горӧдіс Гаврик да шыбытчис пристав дінӧ.
Но пристав вӧлі петӧ нин хибаркасьыс да горзіс:
— Босьтны мерзавецӧс!
Нуӧдӧй!
Городӧвӧйяс уськӧдчисны старик дінӧ да кватитісны сійӧс сойяссӧ песлӧдлӧмӧн.
Найӧ кыскисны сійӧс хибаркаысь, кыдзи идзас кулльӧс.
Гаврик пуксис джоджас да, кулакъяссӧ куртчалӧмӧн, ырӧстіс да пондіс лёкысь бӧрдны.
Мыйкӧ-дыра кад сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, ӧти пельнас шумъясас да войся шаркӧдчӧмъясас кывзысьӧмӧн.
Мӧд пельыс вӧлі дзикӧдз тупкысьӧма.
Кор-сюрӧ детинка нарошнӧ тупкыліс дзоньвидза пельсӧ.
Сэки быд боксянь сійӧс шымыртліс джуджыд, немӧй чӧвлун.
И лолі страшнӧ, быттьӧкӧ сійӧ чӧвлунас ланьтӧмӧн виччысис сійӧс кутшӧмкӧ опасность.
Сійӧ восьтліс пельсӧ, быттьӧкӧ игналӧм шыяссӧ вӧля вылӧ лэдзӧм могысь.
Но ӧти пельыс эз вермы меститны ас пытшкас став шыяссӧ.
То кывлісны саридзлӧн шочиник, но чорыда лолыштӧм шыяс и сэсся немтор.
То заводитчыліс сверчокъяслӧн хрустальнӧй сяма музыка, и сэки ланьтліс саридзлӧн шумыс.
То шоныд тӧв котӧртліс бурьянъяс пӧвстті, тыртліс войсӧ шарӧдчӧм шыясӧн да вевттьывліс сверчокъяслысь да саридзлысь шысӧ.
То кыліс сӧмын лампалӧн трачкӧдчӧмыс, кӧні вӧлі бырӧма нин карасиныс.
Друг детинка лючки гӧгӧрвоис ассьыс став ӧткалунсӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн пӧльыштіс бисӧ да уськӧдчис дедыс бӧрся.
Август тӧлысся мича вой ӧшаліс мир весьтас.
Дзирдалан сьӧд енэжыс киськаліс котӧртысь детинкаӧс кодзувъясӧн.
Сверчокъяслӧн звӧныс быттьӧ кыпаліс дзик Млечнӧй путьӧдз.
Но кутшӧм нӧ делӧ мучитӧм да оскорбитӧм кагалы тайӧ равнодушнӧй мичлунӧдзыс, кодлӧн эз вӧв некутшӧм власьт вӧчны сійӧс шуда мортӧн?
Гаврик котӧртіс мыйвынсьыс.
Сійӧ суӧдіс дедсӧ карас нин, Старопортофранковскӧй улича вылын, самӧй участок дінас.
Кык городӧвӧй — ӧтиыс пукаліс, а мӧдыс сулаліс — нуисны дедсӧ извозчик вылын.
Старик куйліс пуклӧс вывсьыс исковтӧмӧн городӧвӧй кок улын, телега вомӧн ногыс.
Сылӧн юрыс чеччаліс да кучкасис коляска дорышас.
Бусысла да вирысла няйтчӧм чужӧм кузяыс котӧртіс газӧвӧй пӧнаръяслӧн югӧрыс.
Гаврик уськӧдчис телега дорас, но телегаыс сувтіс нин участокса ворота дорӧ.
Городӧвӧйяс кыскисны джӧмдалысь старикӧс воротаас.
— Дедӧ! — горӧдіс детинка.
Городӧвӧй кокньыдика кучкис Гавриклы шашка пуртӧснас сьылі кузяыс.
Воротаыс пӧдласис.
Детинка коли ӧтнасӧн.
XXVIII
УПРЯМӦЙ ТЬӦТКА
Воис Петялы зэв ыджыд торжестволӧн да шудлӧн здук.
Эз на вӧв и луншӧр бӧрын час, а сійӧ кытшовтіс нин керкасьыс став тӧдсаяссӧ да петкӧдліс ассьыс гимназическӧй выль фуражкасӧ да кыпыда висьтавліс, кыдз сійӧ муртса на ӧні экзаменуйтчис.
Веськыда кӧ шуны, висьтавлынысӧ вӧлі пӧшти немтор.
Некутшӧм экзамен збыльысьсӧ эз вӧв — вӧлі кокньыдик приемнӧй испытание, коді кыссис дас вит минут.
Испытаниеыс заводитчис дас час да джынйын, а даскыкӧд вылӧ вит минутын гимназиякӧд орчча магазинса приказчикыс нин вежливӧя нюмъялӧмӧн сетіс детинкалы бумагаӧ ёкмыльтӧм сылысь важ идзас шляпасӧ.
Фуражкасӧ, кыдз шапкааліс Петя магазинын рӧмпӧштан водзын, сідзи нин и эз пӧрччыв сійӧс дзик рытӧдзыс.
— Аттӧ, кутшӧм бура ме сдайті экзаментӧ! — рад пырысь шуаліс Петя да восьлаліс улича кузя тэрыба.
Сійӧ видзӧдаліс быд стеклӧӧ, медым нӧшта аддзывны асьсӧ выль фуражкаӧн.
— Дона, пиукӧй менам — шуліс тётяыс, кодлӧн серамысла тіраліс тшӧкаыс, — успокоитчы.
Тайӧ эз вӧв экзамен, а сӧмын испытание.
— Но, тётя!
Кыдз тэ верман сідз сёрнитны? — скӧрмӧмысла гӧрдӧдӧмӧн да кокъяснас зымӧдӧмӧн, став улич тырнас горзіс Петя, и ӧбидаысла вӧлі дась бӧрддзыны. — Ӧд тоже эн аддзыв, а шуан!
Тайӧ вӧлі самӧй настоящӧй экзамен, а тэ сійӧ кадас пукалін приемнӧяс и он имеит права сідзи шуны!
Ме тэныд шуа, мый тайӧ вӧлі экзамен!
— Дерт.
Ме йӧй, а тэ сюсь!
Вӧлі испытание, а эз экзамен.
— А вот и экзамен!
— Ме сылы шуа, мый бритӧма, а сійӧ меным мырдысьӧн висьталӧ, мый шырӧма.
Тайӧ кывъяснас тётяыс зэв гӧгӧрвоана казьтыштіс ӧти омӧль да итыль морт йылысь важ украинаса анекдот, кӧні ӧти морт вензис аслас гӧтырыскӧд: шырӧма али бритӧма вӧлӧстнӧй писарлӧн тошкыс.
Итыль мортыд, кӧть эськӧ вӧлі дзик нин ставыс яснӧй, пыр горзіс «шырӧма» сэтчӧдз, кытчӧдз ку письыс петмӧн скӧрмӧм гӧтырыс эз йӧткы сійӧс юӧ.
Вӧйигас нин сійӧ пыр водзӧ нуӧдіс ассьыс мӧвпсӧ, ва вылас чургӧдӧм чуньяснас петкӧдліс, мый шырӧма.
Но Петя весиг пыдди эз пукты сійӧс да бӧрдӧм гӧлӧсӧн шуаліс:
— А вот и экзамен, а вот экзамен.
Тётяыслӧн вӧлі бур сьӧлӧм.
Сылы лои жаль мырддьыны племянникыслысь сійӧ радлӧмысь медся дона здуксӧ.
«Экзамен» — тайӧ ӧти кылыс мый сулалӧ!
Мед жӧ детинка радлас.
Оз позь сійӧс дӧзмӧдны татшӧм нимкодясян лунӧ.
Сэки тьӧтка решитіс весиг неуна ылӧдыштны сійӧс.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ нюмъялігтыръя, — ме, тыдалӧ, ӧшибитчы кажитчӧ,
тайӧ вӧлі збыльысь экзамен.
Петя ӧзйис:
— Дерт жӧ, да нӧшта кутшӧм экзамен!
Но Петялӧн сьӧлӧм вылас пукаліс кутшӧмкӧ эскытӧмлун.
Ставыс муніс кыдзкӧ вывті нин ӧдйӧ да кокньыда «экзамен» дорысь.
Правда, челядьясӧс сувтӧдісны параясӧн да нуӧдісны «классӧ».
Правда, вӧлі лӧз сукноӧн вевттьӧм кузь пызан.
Правда, пукалісны лӧз мундиръяса, зарни ӧчкияса, зарни кизьяса, орденъяса, кышкодь чорыд крахмальнӧй манишкаяса да зёлькакылан манжетъяса скӧр преподавательяс.
На пӧвстын торъяліс поплӧн муровӧй рясаыс да нывбабалӧн кодь кудриыс.
Петялӧн пӧсялісны кокъясыс. Кӧдзыд пӧсь пычкысис кӧсича бокъяссьыс.
Ставыс вӧлі сідз, кыдз эз вӧвлі нэмнас.
Но ачыс экзаменыс...
Ӧні Петя мичаа гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі сӧмын испытание.
Кыдз сӧмын детинкаяс пуксялісны партаяс сайӧ, преподавательяс пиысь ӧти пыр жӧ лэдзис нырсӧ пызан вылын куйлысь ыджыд бумагаӧ да быд кыв тырвыйӧ шуалӧмӧн мичаа да яснӧя заводитіс:
— Мый нӧ, заводитам.
Александров Борис, лександров Николай, Бачей Петр.
Пӧжалуйста татчӧ.
Ассьыс нимсӧ да овсӧ кылӧм бӧрын, коді шыаліс тайӧ гора да юркыд тыртӧм классас сэтшӧм тӧдтӧма да сыкӧд ӧттшӧтш сэтшӧм сотан вынӧн, Петя чувствуйтіс, мый быттьӧкӧ сылы кучкисны кулакӧн морӧс паняс.
Сійӧ некыдзи эз чайтлы, мый тайӧ страшнӧй минутыс воас татшӧм ӧдйӧ.
Тайӧ чукӧстӧмыс детинкаӧс суис шӧйӧвошӧм выйын.
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс да пӧшти садьсӧ воштӧмӧн, матыстчис вильыд джодж кузя пызан дінӧ.
Куим детинка веськалісны куим преподаватель дінӧ.
Петя веськаліс поплы.
— Ну-с, — шуис ыджыд тушаа старик, подрасник паськыд соссӧ пуджигмозыс.
Сэсся сійӧ сюйыштіс векньыдик морӧсас эзысь чеп йывса крестлысь ёсь помсӧ.
Цепыс вӧлі плавкӧс пластинкаясысь, а розьясыс, кыдзи кофейнӧй кӧйдысъяс:
— Матӧджык лок, отрок.
Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Петя.
— Петр, дона пиӧй, Петр.
Петяыд гортад коли.
Овыд кыдзи?
— Бачей.
— Василий Петровичлӧн пи?
Десятникъяс школаса ремесленнӧй училищеса преподавательлӧн?
— Да.
Поп лэччысис улӧс бӧр вылас куритчысь морт позаӧн.
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ Петя вылӧ да детинкалы гӧгӧрвотӧм серамӧн шуис:
— Тӧда, кыдз жӧ.
Либеральнӧй господин.
Ну-с... — Поп нӧшта ёна лэччысис бӧрвыв.
Ӧні ичӧтик улӧсыс качайтчис кык бӧр кок вылас.
— Кутшӧм молитваяс тӧдан?
<rus>«Верую»</rus> сямман лыддьыны?
— Сямма.
— Лыддьы.
Петя вом тырыс кыскис сынӧдсӧ да кутіс сяркӧдны некутшӧма сувтлытӧг, кӧсйис ставнас молитвасӧ ӧти лолыштӧм костын висьтавны.
<rus>— Верую во единаго бога отца вседержителя творца неба и земли видимым же всем и невидимым и воединого господа Исуса Христа сына...</rus>
Сэки лолыс тыри да Петя сувтіс.
Тэрмасьӧмӧн, медым попыд эз думышт, мый сійӧ вунӧдіс, детинка пушнитӧмӧн кыскис ас пытшкас свежӧй сынӧдсӧ, но поп повзьӧм пырысь шеныштіс кинас:
— Тырмас, тырмас.
Мун водзӧ.
И сэк детинка вешйис математик дінӧ.
— Кымынӧдз кужан лыддьыны?
— Кымынӧдз кӧть окота, — шуис Петя збоя, закон божий кузя триумфӧн босьтчӧдӧм бӧрад.
— Зэв бур.
Лыддьы миллионӧдз.
Петялы кажитчис, мый сійӧ вӧйи юкмӧсӧ; сійӧ весиг дзик кӧсйытӧг вӧчис вомнас сэтшӧм шы, быттьӧкӧ пӧді.
Пикӧ воӧм пырысь видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧкӧ отсӧг корсис.
Но гӧгӧрыс быдӧн вӧліны занятӧсь, а математикыс видзӧдіс ӧчки пырыс бокӧ, ӧчки стеклӧясын мылькйӧн да зэв стӧча тӧдчисны класслӧн кык ӧшинь, гимназическӧй садса вежӧдыс, Пантелеевскӧй подворьеса лӧз куполъяс и весиг Александровскӧй участокса каланча, кодъяс вылын ӧшалісны кык сьӧд шар, кодъяс петкӧдлісны, мый мӧдар бокас — пӧжар.
Лыддьыны миллионӧдз...
Петя тыдалӧ пропадитіс!
— Ӧтик, кык, куим, нёль, вит, квайт, сизим... — зіля заводитіс детинка, гусьӧникӧн чуньяссӧ кусньӧдлӧмӧн да шог пырысь нюмъялӧмӧн. — Кӧкъямыс, ӧкмыс, дас, дас ӧти...
Математик синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Кор шогӧвоӧм детинка шуис «сизимдас ӧкмыс», велӧдысь шуис:
— Тырмас.
<rus>Таблица умножения</rus> велӧдлін?
— <rus>Одинажды один-один, одинажды два — два, одинажды три — три</rus>, — и ӧдйӧ да гораа пондіс полӧмӧн лыддьӧдлыны, медым сійӧс эз торкны, но преподаватель довкнитіс юрнас:
— Тырмас.
— Ме нӧшта тӧда <rus>сложение, вычитание, умножение, деление</rus>!
— Тырмас.
Мун водзӧ.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, вомтӧ восьтны оз лэдзлыны?
Весиг ӧбиднӧ!
Петя вешйис мӧд преподаватель дінӧ, кодлӧн гежӧдиник тош улас югъяліс орден.
— Лыддьы вот татчӧдз.
Петя ыджыд уважениеӧн босьтіс мраморнӧй переплета небӧг да видзӧдліс кыз виж гыж вылӧ, коді куйліс гырысь шыпаса «Лев да пон» нима заголовок вылын.
«Лев да пон:
— заводитіс Петя вель тэрыба, кӧть эськӧ и мытшасьлывліс волнуйтчӧмысла,
— Лев да пон.
Ӧти зверинецын оліс лев.
Сійӧ вӧлі зэв кровожаднӧй,
стӧрӧжъясыс полісны сыысь.
Лев сёйліс зэв уна яй.
Зверинецса кӧзяиныс оз вӧлі тӧд, мый сыкӧд вӧчны».
— Тырмас.
Петя чуть эз бӧрддзы.
Весиг нӧшта помӧдзыс на эз во, а сійӧ нин — «тырмас»...
— Кутшӧмкӧ кывбур наизусть тӧдан?
О! Тайӧ здуксӧ Петя виччысис гусьӧн радлан кыпыдлунӧн.
Вот тані сійӧ петкӧдлас нин асьсӧ тырвыйӧ!
— Тӧда М. Ю. Лермонтовлысь кывбур «Парус»
— Но, лыддьы.
— Лыддьыны выразительнӧя?
— Лыддьы выразительнӧя?
— Пыр жӧ.
Петя ӧдйӧ торйӧдіс коксӧ, коді вӧлі быть колана условиеӧн, медым лыддьыны выразительнӧя да гордӧя кыпӧдіс юрсӧ.
— «Парус» кывбур М. Ю. Лермонтовлӧн! — висьталіс сійӧ неуна лӧвтыштан гӧлӧсӧн:
..
Кыкнан кинас шеныштӧмӧн, шензян да юасян пас вӧчӧмӧн, сійӧ заводитіс висьтавны водзӧ, кытчӧдз эз дугӧдны да эз висьтавны, мый позьӧ мунны.
...
Петя тэрмасьӧм пырысь шеныштіс кинас <rus>«увы»</rus> кывсӧ тӧдчӧдӧмӧн, но преподаватель удитіс нин шеныштны кинас:
— Тырмас.
— Ме пырысь-пыр помала, коли зэв нин этша — шуис детинка нора гӧлӧсӧн.
...
— Тырмас, тырмас.
Мун гортад.
— А сэсся нинӧм оз ков?
Ме нӧшта тӧда А. С. Пушкинлысь кывбур: <rus>«Как ныне сбирается вещий Олег»</rus>.
— Нинӧм сэсся оз ков.
Верман висьтавны мам-батьыдлы, мый тэнӧ примитӧма.
Вот и ставыс.
Петя бӧбмис.
Сійӧ минут-мӧд сулаліс класс шӧрас, эз тӧд мый жӧ сэсся вӧчны.
Кажитчис дзик эскыны позьтӧмӧн, мый тайӧ страшнӧй да загадочнӧй событиеыс, код кежлӧ сійӧ лӧсьӧдчис гожӧмчӧж, эштіс нин.
Медбӧрын, детинка кыдзкӧ аслыс ногӧн шаркнитіс кокнас, вильдіс да уськӧдчис классысь.
Но здук мысти, кыдзи дурмӧм, котӧртіс бӧр да волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн юаліс:
— Гимназическӧй фуражкасӧ позьӧ нин ньӧбны?
— Позьӧ, позьӧ.
Мун.
Петя уськӧдчис приемнӧйӧ, кӧні зӧлӧтитӧм улӧс вылын, Ломоносов гипсовӧй бьюст улын, пукаліс вуаля гожся шляпаа да кузь перчаткиа тётяыс сылӧн.
Сійӧ горӧдіс сэтшӧм гораа, мый сылысь горӧдӧмсӧ тӧдӧмысь, кывлісны улича вылын извозчикъяс:
— Тётя!
Мунам ӧдйӧнджык!
Найӧ шуисны, мый колӧ нин ньӧбны гимназическӧй фуражка!
XXIX
АЛЕКСАНДРОВСКӦЙ УЧАСТОК
Ах, мыйтӧм вӧлі нимкодьлуныс — ньӧбны фуражка!
Первой фуражкасӧ дыркодь мерайтісны, сэсся донъясисны, сэсся бӧрйисны герб, мичаысь-мича эзысь герб.
Гербыс вӧлі татшӧм: сутшласьысь быдмӧглӧн крестӧн пуктӧм кык вож, а шӧрас гижӧма «О. 5. Г» — Одессаса витӧд гимназиялӧн вензель.
Гербсӧ бӧрйисны медся ыджыдсӧ да медся донтӧмсӧ, дас вит урысь.
Приказчикыс шылаӧн писькӧдіс лӧз касторовӧй фуражкаса чорыд дорышас кык розь да сюйис сэтчӧ гербсӧ, пытшкӧсладорсяньыс кусыньтіс латуневӧй лапаяссӧ.
Гортас герба фуражкаыд кыпӧдіс ставлысь радлӧм.
Быдӧн зілисны видлыны сійӧс.
Но Петя эз сет.
Любуйтчыны — пӧжалуйста, любуйтчӧй, а киясӧн кватлайтны оз позь!
Батьыс, Дуня, Павлик — мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн юасисны: «Уна-ӧ сулалӧ?», быттьӧ сыын вӧлі став делӧыс.
Петя чорыда вочавидзліс быдӧнлы:
— Ӧти шайт да нелямын вит ур фуражкаыс да дас вит ур гербыс, но сійӧ нӧ мый?
Вот, эськӧ, ті кӧ аддзылінныд, кыдзи ме сдайті экзаменсӧ, сэки эськӧ ті!..
Фуражка вылӧ видзӧдӧмӧн, Павлик завидь пырысь кӧсӧйтлывліс синъяссӧ да сільгис нырнас, быд здукӧ вӧлі дась бӧрддзыны.
Сэсся Петя котӧртіс фуражкасӧ петкӧдлыны уліӧ, лавкаӧ, Нюся Коганлы.
Нюся Коган бара вӧлі гӧститӧ лиманын.
Наказанье!
— Но сы пыдди зэв ёна интересуйтчис выль фуражкаӧн Нюсялӧн батьыс, старик Коган, лавочник, прозвище сертиыс «Борис — крыса семья».
Ӧчкиасьӧмӧн сійӧ видлаліс фуражкасӧ быд боксянь, шлёчйӧдліс кывнас — «ц-ц-ц» — и, медбӧрын, юаліс:
— Уна-ӧ сулалӧ?
Ӧти керкаын олысь став тӧдсаяс ордӧ волӧм бӧрын, Петя мӧдӧдчис полянка вылӧ да петкӧдліс фуражкасӧ салдатъяслы.
Салдатъяс сідз жӧ юалісны, уна-ӧ сулалӧ.
Водзӧ петкӧдлыны вӧлі некодлы, а кадыс вӧлі сӧмын на луншӧр гӧгӧр!
Петя пикӧвоис.
Друг Петя аддзис Гаврикӧс, коді вӧлі мунӧ рӧдильнӧй приют ӧграда увті.
Петя уськӧдчис ёрт дінас, аслас горзӧмӧн сынӧдсӧ шызьӧдіс да фуражканас пондіс шенасьны.
— Боже мой! — мый нӧ лоӧма Гаврикыскӧд?
Сылӧн синъясыс вӧлі пемыдгӧрд кытш пиын.
Найӧ нора да скӧрысь дзирдалісны мыськывлытӧм чужӧм вылас.
Дӧрӧмыс вӧлі косяссьӧма.
Ӧти пельыс вӧлі лиловӧй-гӧрд да пыктӧма, пыр жӧ уси Петялы син улас аслас мисьтӧм да неногалуннас.
«Ах, кутшӧм бура ме сдайті экзамен!» Кӧсйис эськӧ горӧдны Петя, но сылӧн тайӧ кывъясыс сибдісны горшас:
Сійӧ вашнитіс:
— Ой!
Кодкӧд нӧ тэ косясин?
Код тэнӧ нӧйтіс?
Гаврик синсӧ лэдзис увлань да зумыш пырысь нюмдіс:
— Ноко петкӧдлы, — шуис сійӧ вочакыв пыдди да нюжӧдіс кисӧ фуражка дінӧ. — Уна-ӧ сулалӧ?
Кӧть эськӧ фуражкасӧ йӧз киӧ сетны вӧлі жаль, но век жӧ Петя — дерт, сьӧлӧм доймымӧн жалитӧм пырысь — сетіс Гавриклы видлыны фуражкасӧ.
— Сӧмын тэ эн тшыкӧд!
— Эн пов.
Детинкаяс пуксисны помӧй гу дінса куст улӧ да пондісны видлавны быд боксянь фуражкасӧ.
Гаврик пыр жӧ аддзис сэсь зэв уна тайнаяс да мукӧд позянлунъяс, кодъясӧс эз казявлыны Петялӧн синъясыс.
Ӧти-кӧ, лои тӧдмалӧма, мый перйыссьӧ пыдӧссӧ зэвтысь вӧсньыдик стальнӧй кытшыс.
Кытшсӧ вӧлі клеитӧма сімӧм бумагаӧн и перйыны кӧ сійӧс фуражкасьыс, и ачыс сэк сійӧ лоӧ, кыдзи донатор.
Сыысь позьӧ вӧлі чегъявны посньыдик стальнӧй пластинкаяс, кодъяс зэв бура згӧдитчисны кӧть нин сы вылӧ, медым пуктывны дачнӧй поезд увса рельсъяс вылӧ — интереснӧ, мый накӧд лоӧ!
Мӧд-кӧ, фуражкалӧн вӧлі сьӧд сатин увтыс, кытчӧ вӧлі печатайтӧма зарни гижӧдӧн: «Гуральник вокъяс».
Сійӧс кӧ неуна розьӧдыштны, сы костӧ позьӧ дзебны унасикас посньыдик торъяс — нинӧм вылӧ некод сэсь оз аддзы!
Коймӧд-кӧ, кучик кӧзыроксӧ, кодӧс вылысяньыс вевттьӧма сьӧд лакӧн, позьӧ вӧлі вӧчны нӧшта на югъяланӧн; сійӧс кӧ бура ниртны виж пуын быдмысь пуртӧсъясӧн, кодӧс детинкаяс шуӧны «лакӧвӧй» пуӧн.
А шуны кӧ герб йылысь, то сійӧс пыр жӧ колӧ кусыньтыштны мода серти и весиг неуна вундыштны йывъяссӧ.
Детинкаяс зіля босьтчисны уджӧ да ноксисны фуражка дінын сэтчӧдз, кытчӧдз эз шедӧдны фуражкасьыс став удовольствиесӧ, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі сэсь шедӧдны.
Тайӧ неуна кыпӧдыштіс Гаврикӧс.
Но, кор фуражкаыс дзикӧдз воштіс ассьыс чужӧмсӧ, Гаврикӧс дышӧдіс да бара эз ло варов.
— Кывзы, Петька, петкӧд нянь кусок да кык кусок сакар, — шуис сійӧ друг нарошнӧ стрӧгджык пырысь — нуны колӧ дедлы.
— Кытчӧ?
— Участокӧ.
Петя видзӧдліс ёртыс вылӧ паськыда восьтӧм, нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
Гаврик шог пырысь нюмдіс да сьӧлыштіс кок улас.
— Но, мый видзӧдан?
Он гӧгӧрво ли мый?
Ичӧтик?
Миянлысь дедӧс тӧрыт участокӧ нуисны.
Колӧ сёянтор нуыштны.
Петя и водзӧ на немтор эз гӧгӧрво.
Сійӧ унаысь кывліс, мый участокӧ йӧртӧны пьянникъясӧс, косясьысьясӧс, вӧръясӧс, босякъясӧс.
Но — Гавриклысь дедсӧ?
Тайӧ вӧлі зэв гӧгӧрвотӧм.
Петя зэв бура вӧлі тӧдӧ старикӧс: детинка частӧ волывліс вадорӧ Гаврик дінӧ гӧститны.
Кымынысь сійӧ босьтліс Гавриккӧд ӧттшӧтш сійӧс саридз вылӧ бычкиясӧс кыйны!
Кымынысь сійӧ гӧститӧдліс аслыс сикас, дука да тшын кӧра тшайӧн, но пыр извиняйтчыліс, мый «сӧмын сакар абу!»
Кымынысь сійӧ лӧсьӧдліс Петялы вугырас грузилӧ да велӧдліс, кыдзи колӧ кӧртавны вугыр кӧвсӧ!..
А кутшӧм тешкодь украинаса поговоркаяс вӧлі заптӧма сылӧн олӧм быд случай кежлӧ, мыйтӧм вӧлі тӧдӧ турецкӧй кампания кадся историяяс, кутшӧм уна тӧдліс салдатскӧй анекдотъяс!
Ачыс пукалӧ турок моз, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, дӧмлӧ тывсӧ пуысь вӧчӧм емӧн и висьтавлӧ и висьтавлӧ.
Кочкавтӧдзыд сералан.
И сы йылысь, кыдзи салдат черысь рок пулӧма, и райӧ веськалӧм бомбардир йылысь, и денщик йылысь, коді сэтшӧм сюся ылӧдӧма код офицерӧс...
Нэм чӧжыс Петя эз аддзыв татшӧм бур да гостеприимнӧй мортсӧ.
Ачыс висьтавлӧ окота пырысь, но и мукӧдъяслысь кывзӧ рад пырысь.
Заводитас вӧлі Петя мыйкӧ висьтавлыны, ачыс ылалас, шенасьӧ кияснас, ылӧдлыны кутас сэтшӧма, мый пельыд гӧрдӧдлӧ, а дедлы нинӧм — пукалӧ да серьёзнӧя довкйӧдлӧ юрнас:
— А мый тэ чайтан, зэв вермас лоны!
И татшӧм мортӧс пуксьӧдӧмны участокӧ!
Эскынысӧ оз позь!
— Да мыйысь жӧ, мыйысь?
— А вот дзик сыысь!
Гаврик ыджыд морт моз сьӧкыда ышловзис, недыр оліс ланьтӧмӧн да друг ёртыс дінӧ пельпомнас лэччысьӧмӧн гусьӧник вашнитіс:
— Кывзы...
И сійӧ висьталіс Петялы, мый лои войнас.
Дерт, сійӧ висьталіс эз ставсӧ.
Сійӧ ни ӧти кыв эз висьтав ни матрос йылысь, ни Терентий йылысь.
Сійӧ висьталіс, мый войнас найӧ хибаркаӧ локтісны кодъяскӧ куимӧн, кодъяс дзебсясьӧны вӧлӧм городӧвӧйясысь.
А водзӧ сэсся висьталіс стӧча, кыдзи збыльысь вӧлі.
— Сэки самӧй сійӧ драконыс кыдзи кутіс песлӧдлыны менсьым пельясӧс.
— Ме эськӧ сылы сетышті, сідз сетышті!.. — синъяснас дзирдыштӧмӧн скӧрысь горӧдіс Петя. — Сійӧ эськӧ сэки тӧдліс гаж!..
— Ланьт, — зумыша шуис Гаврик, да Петя фуражка кӧзырӧ кутчысьлӧмӧн лэдзис сійӧс Петя чужӧм шӧрвыйӧдз сідзи, мый пельясыс пондісны чурвидзны.
Тайӧс вӧчӧм бӧрын, Гаврик висьталіс водзӧ.
Петя кывзіс сійӧс полӧмӧн.
— Кодъяс нӧ вӧліны найӧ? — юаліс сійӧ, кор Гаврик помаліс висьталӧмсӧ. — Грабительяс?
— Мыйла?
Ме жӧ висьтала тэныд, кодъяс: прӧстӧй йӧзъяс, комитетчикъяс.
Петя эз гӧгӧрво.
— Кутшӧм?
— Но, тэкӧд сёрнитны заводиттӧдз рудзӧг нянь тупӧсь колӧ первой сёйны.
Ме жӧ висьтала тэныд — комитетчикъяс.
Сідзкӧ, комитетсянь.
Гаврик копыртчис дзик Петя дінӧдз да вашкӧдіс сылы дзик вом дінас, лук дукӧн сы вылӧ лолалӧмӧн:
— Кодъяс вӧчӧны забастовкаяс.
Партияысь.
Гӧгӧрвоан?
— Мыйла нӧ дедтӧ нӧйтісны да нуисны участокӧ?
Гаврик зывӧктӧм пырысь серӧктіс:
— Ме сылы висьтала сё, а сійӧ меным шуӧ кыксё.
Сы вӧсна, мый сійӧ дзеблаліс найӧс.
Юр!
Менӧ эськӧ тшӧтш жӧ нуисны, сӧмын праваясныс абу: ме ичӧт на.
Тӧдан, мыйдыра колӧ пукавны налы, кодъяс дзеблалӧны?
О-о!
Сӧмын, гӧгӧрвоан...
Гаврик нӧшта ёна гортӧммӧдіс гӧлӧссӧ да вашкӧдіс муртса кывмӧн, а ачыс гӧгӧрбок видзӧдлывліс:
— Сӧмын, гӧгӧрвоан, сійӧ вежонсӧ оз пукав.
Найӧ ставныс регыд прӧйдитасны Одесса кузя да жугласны полицейскӧй участокъяс.
Драконъясӧс ӧтитӧг шыблаласны Сьӧд саридзӧ,
пӧръяла кӧ, мед ме нэмӧн ог аддзыв шуд.
Святӧй истиннӧй крест!
Гаврик бара сьӧлыштіс кок улас да дзик нин мӧд гӧлӧсӧн делӧвӧй тонӧн шуис:
— Мый, петкӧдан-ӧ он?
Петя котӧртліс гортас да минут-мӧд мысти локтіс бӧр. Вайис зептас квайт кусӧк сакар да матроска питшӧгас еджыд нянь тупӧсьджын.
— Тырмас, — шуис Гаврик, кор лыддис сакарсӧ да кипыдӧс вылас веситіс сьӧктасӧ няньлысь. — Ветлан мекӧд участокӧ?
Кӧть эськӧ участокыс вӧлі неылын, но, тӧдӧмысь, сэтчӧ ветлыны, дерт жӧ, вӧлі запретитӧма.
Петялы жӧ, быттьӧ нарошнӧ, збыльысь сэтшӧм окота лои ветлыны участокӧ.
Детинка вежӧрын бара заводитчис чорыда вермасьӧм аслас сӧвестькӧд, и тайӧ вермасьӧмыс муніс став туй чӧжыс, участокӧ вотӧдз.
Кор жӧ, медбӧрын, сӧвестьыс веніс сійӧс, то вӧлі сёр нин: детинкаяс сэк воисны нин участокӧ.
Гаврик дырйи став гӧгӧрвоӧмторъясыс да вещьясыс пыр жӧ воштылісны ассьыныс привычнӧй обстановкасӧ да эрдӧдлісны унаысь-уна выль качествояс, кодъясӧс сійӧ кадӧдзыс Петя эз казявлы, шуам, Матысса Мельничаясса дӧваяслӧн да сирӧтаяслӧн шог оланіныс пӧрліс палисадникъяса да лиловӧй петушокъяса рабочӧй слӧбӧдаӧ; фуражкаысь сюрліс стальнӧй кытш.
И вот ӧні сідз жӧ лои участоккӧд.
Мый сійӧ вӧлі ӧнӧдз Петя чайтӧм серти?
Ришельевскӧй да Новорыбнӧй пельӧсса Пантелеймонскӧй подворьелы паныда вель ыджыд казеннӧй зданиеӧн.
Кымынысь сы дінті прӧйдитліс Петя конка вылын!..
Тайӧ зданиеас медся главнӧйнас вӧлі нёль пельӧса джуджыд каланча да выліас ичӧтик пӧжарнӧй.
Лун и вой ветліс ыж ку пася морт перекладинаа мачта гӧгӧр, балкон вывті, да карсӧ гӧгӧрбок видзӧдіс сэсянь.
Тайӧ мачтаыс пыр мыйлакӧ казьтыштліс Петялы вески либӧ трапеция.
Сы вылын пыр ӧшавлісны лёк туналан некымын сьӧд шарикъяс, кодъяс асланыс лыдӧн петкӧдлісны, карса кутшӧм юкӧдын лоӧма пӧжарыс.
Карыс жӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый непременнӧ кӧнкӧ да вӧлі пӧжар.
Каланча увдорас вӧлі Одессаса пӧжарнӧй командалӧн депо.
Сэні вель уна дорӧм гырысь воротаяс.
Мукӧддырйи сэсь пельчунӧдан труба шыясӧн чепӧсйылісны ӧти-мӧд бӧрся лым кодь еджыд бурысьяса да бӧжъяса четверкаӧ доддялӧм вӧвъяс.
Гӧрд пӧжарнӧй обозыс вӧлі кажитчӧ лёктор туналысьӧн и сыкӧд ӧттшӧтш кажитчис кутшӧмкӧ ворсанторйӧн и муніс улича кузя помся кӧлӧкӧлӧ кучкалӧм шыясӧн колльӧдӧмӧн да сынӧдас ас бӧрсьыс факелъясысь торъялӧм оранжевӧй би кывъяс кольӧмӧн.
Биыс ыпъяліс ыргӧн каскаясас.
Суӧм бедалӧн призракыс ӧшйыліс тӧждысьтӧм кар вылын.
Таысь кындзи, Петя син водзын участокыд нинӧмӧн сэсся эз торъявлы.
Но сулалӧ вӧлі Гавриклы сӧмын матыстчыны сы дінӧ — и участокыс пӧрис, кыдзи волшебнӧй беддьӧн инмӧдчылӧмысь, векньыдик переулокӧ, кытчӧ вӧлі петӧны решеткаа ӧшиньясыс арестантскӧй домлӧн.
Участокыс, вӧлӧмкӧ, прӧстӧ тюрьмаӧн.
— Сулавлы тані, — шуис Гаврик.
Сійӧ котӧртіс няйт улича вомӧныс да некодӧн аддзывтӧг юркнитіс городӧвӧй дінті участок воротаас.
Тыдалӧ, и тані нин Гаврик вӧлі ас мортӧн.
Петя коли ӧтнасӧн участок дінын сулалысь неыджыд йӧз чукӧрын.
Тайӧяс вӧлісны арестованнӧйяслӧн рӧдвужыс.
Найӧ сёрнитісны улича вомӧныс арестованнӧйяскӧд.
Петя некыдз эз чайтлы, мый участокын вермасны «пукавны» та мында йӧз,
— найӧ вӧліны сё дорысь не этшаджыкӧн.
Но, найӧ некутшӧма эз пукавны.
Найӧ сулалісны ӧшинь вылас, восьса ӧшиньяс решеткаӧ кутчысьӧмӧн; мукӧдъясыс видзӧдісны найӧ мыш сайсянь кияснаныс шенасьӧмӧн; мукӧдъяс чеччыштлісны, медым юръяс да пельпомъяс вомӧн улича вывсӧ аддзывны.
Петя шензис, мый тані эз вӧвны ни воръяс, ни код йӧзъяс, ни босякъяс.
А вӧліны обыкновеннӧй, прӧстӧй, тырвыйӧ приличнӧй йӧз, сэтшӧм йӧзъяс пиысь, кутшӧмъясӧс позьӧ вӧлі аддзывны быд лун вокзал дінысь, Александровскӧй паркысь, конка вылысь...
Вӧліны весиг некымын студентъяс.
А ӧтик на пиысь ёна торъяліс кавказскӧй сьӧд бурканас, кодӧс вӧлі чӧвтӧма зарни кизьяса еджыд китель вылӧ.
Аслас косіник щӧка дінас кипыдӧсъяссӧ пуктӧмӧн, сійӧ кыдзкӧ горзіс йӧз чукӧрас зэв гора гӧлӧсӧн:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, землячествоӧ, мый колян вой Лордкипанидзе, Красиков да Буревой ёртъясӧс нуӧдісны тюрьмасьыс кӧлуйяснас.
Мӧдысь висьтала: Лордкипанидзеӧс, Красиковӧс да Буревойӧс!
Талун войнас!
Организуйтӧй общественнӧй протест!
Чолӧм ёртъяслы!
Кизявтӧм косовороткаа да пинжака морт, коді вӧлі ёна мунӧ Терентий вылӧ, горзіс мӧд ӧшиньсянь:
— Мед Серёжа ветлас контораӧ менам пӧлучкала!
Помся кывсисны мӧда-мӧдсӧ вевттян гӧлӧсъяс:
— Энӧ дӧверяйтӧй Афанасьевлы!
Кыланныд, Афанасьевлы энӧ дӧверяйтӧй!
— Колька пукалӧ Бульварнӧйын!
— Павел Иванович ордын ящикас, шкап саяс!
— Медся сёр срок — середаӧ!
Рӧдняясыс сідз жӧ горзісны, юр выланыс ноп ёкмыльяссӧ да челядьяссӧ кыпӧдлӧмӧн.
Ӧти нывбаба вӧлі кутӧ киас дзик жӧ Мотялӧн кодь исергаяса нывкаӧс.
Сійӧ горзіс:
— Миян вӧсна эн тӧждысь!
Миянӧс йӧзыс оз эновтны!
Миян эм, мый сёйны.
Видзӧд, кутшӧм Верочкаыд миян дзоньвидза!
Кор-сюрӧ йӧз чукӧр дінӧ матыстчыліс городӧвӧй, кыкнан кияснас шашка пуртӧсас кутчысьӧмӧн.
— Господа, тіянӧс бурӧн корӧны не сувтны ӧшинь водзас да не пансьыны кутӧм йӧзкӧд сёрниӧ.
Но ӧшиньяссяньыс сэк кывлісны пель чунӧдана гора шутьлалӧмъяс, зэв ёна увгӧм, горзӧм.
Городӧвӧй вылӧ лэблісны арбуз коркаяс, кукурузнӧй кочерыжкаяс, огуречьяс.
— Дракон!
— Фараон!
— Мун, нӧйт японечьясӧс!
И городӧвӧй, шашкасӧ киняулас босьтӧмӧн, надзӧникӧн бӧр мунліс ворота дінӧ, сідз, быттьӧкӧ немтор сэтшӧмыс эз и вӧвлы.
Эз, дзик эз вӧв свет вылас ставыс сэтшӧм лючки, кыдзи сійӧ кажитчис первойысь видзӧдлӧмӧн!
Гаврик бӧр локтіс и вӧлі шог да скӧр.
— Но, мый, аддзылін дедтӧ?
Гаврик эз шу воча ни ӧти кыв.
Детинкаяс бӧр мунісны.
Вокзал весьтын Гаврик сувтіс.
— Найӧ сійӧс быд лун нӧйтӧны,
— скӧрысь шуис сійӧ, киссьӧм дӧрӧм соснас чужӧмсӧ чышкаліг моз.
— Аддзысьлам на!
И Гаврик муніс водзӧ.
— Кытчӧ?
— Матысса Мельничаясӧ.
Куликово поле вомӧн Петя довгис гортас.
Тӧлыс вӧтліс кос, гажтӧм бус кымӧръяс.
Детинкалӧн сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый весиг ляскалӧм винтовочнӧй патрон, кодӧс сійӧ аддзис мунігас, некутшӧма эз радуйт сійӧс.
XXX
ПРИГОТОВИТЕЛЬНӦЙЫН
Воис ар.
Петя ветлӧдліс нин гимназияӧ.
Фильдекосовӧй чулкияса, кузь кокъяса, гожъялӧм ыджыд детинкаысь сійӧ, формасӧ пасьталӧм бӧрын, пӧрис нулевӧй номера машинкаӧн шырӧм юра, шевгӧдчӧм пельяса ичӧтик приготовишкаӧ, гимназическӧй кыв вылын кӧ — «мартыханӧ».
Суконнӧй кузь гачьясыс да форменнӧй курткаыс, кодъясӧс вӧлі ньӧбӧма Ландесманлӧн гӧтӧвӧй платтьӧӧн вузасян конфекционысь комын квайт шайтысь, пукалісны мешӧк моз.
Грубӧй воротникыс ниртіс нежнӧйиник сьылісӧ, коді вӧлі велалӧма ыджыд дӧрӧм юрйыла матроска дінӧ.
Весиг тасмаыс, мельхиоровӧй бляхаа настоящӧй гимназическӧй тасмаыс, код йылысь фуражка бӧрын водзынджыксӧ ёна мӧвпавліс Петя, эз могмӧд сылысь чайтӧмъяссӧ.
Сійӧ пыр ӧшӧдчыліс увлань, бляхаыс вешйис боквыв, кыв моз ӧшӧдчывліс тасма помыс.
Тасмаыс Петя фигуралы немтор мужественностьсӧ эз сет, кӧть сы вылӧ ёна надейтчыліс детинкаыд, и вӧлі сӧмын дугдывтӧг ноксянторйӧн, коді вӧлі кыпӧдӧ гырысьяслысь дзик ковтӧм серам.
Но сы пыдди мыйтӧм дзик виччысьтӧм долыдлун вайисны Петялы тетрадьяс, учебникъяс, гижсян принадлежностьяс ньӧбалӧм!
Кутшӧм омӧля вӧлі мунӧ лӧнь книжнӧй магазиныд мукӧд магазинъяс вылӧ, детинкалы тӧдса Ришельевскӧй уличавывса либӧ Пассажса магазинъяс вылӧ!
Пӧжалуй, тайӧ магазиныс весиг вӧлі серьёзнӧйджыкӧн кажитчӧ аптекаысь, сыысь интеллигентнӧйджыкӧн.
Сылӧн нин сӧмын ӧти векньыдик да омӧлиника синмӧ шыбытан вывескаыс
ОБРАЗОВАНИЕ
кыпӧдліс ёна радейтан чувство.
Вӧлі арся пемыд рыт, кор Петя мӧдӧдчис батьыскӧд «Образование» магазинӧ.
Магазиныс вӧлі небӧг коркаяслӧн узян сарство, кодъясӧс югзьӧдӧма виж рӧмӧн, университетъясын моз жӧ газӧвӧй рожокъясӧн, а на весьтын ӧшалісны краситӧм юръяса человеческӧй нёль расалӧн представительяс: гӧрд, виж, сьӧд да еджыд расалӧн представительяс.
Первойя куим представительыслӧн юръясыс зэв стӧча вӧлі мунӧны асланыс расаяс вылӧ.
Индеец вӧлі дзик гӧрд.
Китаец лимон кодь виж;
негр — сир дорысь сьӧдджык;
господствующӧй расаса представительӧс вӧлі вӧчӧма не сідзи, кыдзи пӧлагайтчӧ: ариецыс эз вӧв дзик еджыд, а нежнӧй розовӧй да русӧй тошка.
Петя нимкодясьӧмысла вунӧдчӧмӧн видзӧдаліс ыргӧн меридианъяса кельыдлӧз глобусъяс вылӧ, кодзувъяса енэж сьӧд картаяс вылӧ, повзьӧдчана да сыкӧд тшӧтш шензьӧдмӧн югъялан рӧма анатомическӧй таблицаяс вылӧ.
Тайӧ магазинас чукӧртӧм вселеннӧйлӧн мудростьыс, кажитчӧ, йиджтысис ньӧбасьысьяслы ставнас.
Конка вылын гортас локтігӧн Петя чувствуйтіс нин асьсӧ вывті образованнӧйӧн.
А магазинас ӧд олісны дас минутысь не унджык да ньӧбисны сӧмын вит небӧг, кодъяс пиысь медся кызыс вӧлі сулалӧ нелямын кык ур.
Сэсся вӧлі ньӧбӧма кукань кучикысь вывлань гӧнӧн вурӧм настоящӧй ранец да ичӧтик кӧрзинка завтрак новлӧдлӧм вылӧ.
Сэсся бӧрйисны мичаысь-мича пенал, вешъялан лакированнӧй вевт вылас вӧлі переводнӧй картинка.
Зэлыд вевтыс вӧлі дзуртӧ, кыдзи пу писанка.
Пеналлысь став юкӧнъяссӧ Петя ыджыд кужӧмлунӧн да зільӧмӧн тырталіс сэтӧн новлӧдлыны индӧм предметъясӧн, торйӧн нин тӧждысис, медым ни ӧти юкӧн сэн эз пустуйт.
Вӧлі пукталӧма разнӧй сикас перӧяс: куим розя лӧз перӧяс, «коссодо», «рондо», «кӧкъямысдас квайт номера перӧ», «Пушкин» — нималана писательлӧн кудриа юрсиа юра перӧ да уна мукӧдъяс.
Сэсся — слӧнӧс серпасалӧм резинка, липка, растушовка, кык карандаш — ӧтикыс гижсьӧм вылӧ, мӧдыс серпасасьӧм вылӧ, перламутрӧвӧй воропа перочиннӧй пурт, кызь ура ручка, уна рӧма облаткаяс, кнопкаяс, булавкаяс, картинкаяс.
И ставыс тайӧяс вӧліны лакуйтӧмаӧсь, вылиникӧсь, чӧскыд дукаӧсь посньыдик да мичаник велӧдчан кӧлуйяс!
Рытывбыд Петя старайтчӧм пырысь кышис учебникъяссӧ да тетрадьяссӧ торъя лӧз бумагаӧн да крепиталіс найӧс облаткаясӧн.
Сійӧ клеиталіс промокательнӧй бумага пельӧсъясӧ прӧшви сяма картинкаяс.
Лакируйтӧм букетъяс да ангелъяс крепыда топӧдлісны шӧвк лентаяссӧ.
Став тетрадьясас вӧлі ӧкуратнӧя гижалӧма:
ТЕТРАДЬ
О. 5. Г приготовительнӧй класса велӧдчысь
ПЕТР БАЧЕЙЛӦН
Петя муртса вермис виччысьны асывсӧ.
Ывлаын вӧлі пӧшти пемыд на, а керкаын ӧзйис лампа, кор детинка котӧртіс гимназияӧ.
Ӧні нин ни ӧти наука оз вермы сувтны Петялы паныд!
Куим вежон чӧж детинка зэв ыджыд терпеньеӧн — гимназияас и гортас — занимайтчис ассьыс научнӧй багажсӧ бурмӧдӧм вылын.
Сійӧ пӧшти помся выльысь клеиталіс картинкаяс, выльысь кышліс учебникъяссӧ, вежлаліс пеналысь перӧяссӧ, зілис, медым сійӧ вӧлі кыдз мый позьӧ мичаджык да лӧсьыдджык.
А кор вӧлі тётяыс шуас:
— Бурджык эськӧ вӧлі, тэ кӧ уроктӧ велӧдан...
Петя лёкысь чирӧстліс:
— Ой, тётя, мый нӧ тэ висьталан быд сикас глупостьяссӧ!
Кыдз жӧ ме верма велӧдны урокъяс, кор менам нинӧм на абу гӧтов?
Веськыда кӧ шуны, ставыс вӧлі мунӧ лючки.
Ӧтитор сӧмын пемдӧдліс велӧдчӧмлысь долыдлунсӧ: Петяӧс нӧшта ни ӧтчыд на эз юавлыны, ни ӧти отметка нӧшта эз на вӧв пуктӧма сы записнӧй тетрадьӧ.
Классын пӧшти быд детинкалӧн нин вӧліны отметкаяс, а Петялӧн эз вӧв.
Быд субӧтаӧ сійӧ шог пырысь вайліс ассьыс тыртӧм записнӧй тетрадьсӧ, кодӧс вӧлі зэв мичаа гартыштӧма зарни да эзысь кодзувъясӧн, орденъясӧн, уна рӧма закладкаясӧн мичмӧдӧм розовӧй бумагаӧн.
Но вот ӧтчыд субӧтаӧ Петя пӧрччысьтӧгыс котӧрӧн пырис столовӧйӧ, радысла гӧрдӧдӧма, югъялан, волнуйтчан чужӧма.
Сійӧ шенасис мича записнӧй тетрадьӧн, став патера тырнас горзіс:
— Тётя!
Павлик!
Дуня!
Волӧй ӧдйӧнджык татчӧ!
Видзӧдӧй, меным пуктісны отметкаяс!
Ок, кутшӧм жаль, мый папа урокъяс вылын, а абу гортын!
И зэв торжественнӧя шыбытіс тетрадьсӧ пызан вылӧ, тшапа, но рампырысь вешйис бокӧ, медым не мешайтны отметкаяссӧ йӧзыслы видзӧдны.
— А ноко, ноко! — киас выкройка кутӧмӧн столовӧйӧ котӧрӧн пыриг мозыс горӧдіс тётяыс. — Петкӧдлы ассьыд отметкаястӧ.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь тетрадьсӧ да ӧдйӧ котӧртіс сы кузя синъяснас.
<rus>Закон божий</rus> — два, <rus>русский</rus> — два, арифметика — два, внимание — три, <rus>прилежание</rus> — три, — шензьӧм пырысь да дивитӧм пырысь юрнас катлӧдлӧмӧн шуис тётяыс. — Ог гӧгӧрво, мый вылӧ тэ радлан?
Ӧд ставыс двойкаяс!
Петя лӧгасьӧмысла весиг зымнитіс кокнас:
— Вот ме сідзи и тӧді! — горӧдіс сійӧ и скӧрмӧмысла муртса оз бӧрд. — Кыдзи тэ, тётя, он гӧгӧрво?
Ӧд важнӧ, мый отметкаяс эмӧсь!
Гӧгӧрвоан: от-мет-ка-яс!
А тэ сійӧс он кӧсйы гӧгӧрвоны...
Пыр тэнад тадзи!..
И Петя скӧрысь кватитіс ассьыс нималана тетрадьсӧ да котӧртіс дворӧ челядьяслы отметкаяссӧ петкӧдлӧм могысь.
Та вылын и помасис Петя велӧдчӧмлӧн первойя нимкодясян да праздничнӧй кадыс.
Сы бӧрын воисны гажтӧм, прӧстӧй да радӧвӧй лунъяс, урокъяс зубритан гажтӧм лунъяс.
Гаврик водзӧ эз тыдовтчывлы и Петя сійӧс пӧшти вунӧдіс сы вӧсна, мый ставнас вӧлі тырӧма гимназия уджъясӧн.
Мыйкӧ-дыра кад кежлӧ вунӧдліс Петя йылысь и Гаврик.
Ӧні сійӧ оліс Матысса Мельничаясын, Терентий ордын.
Дедсӧ век на эз лэдзны.
Сійӧ пукаліс то Александровскӧй участокын, то охранаын, кытчӧ сійӧс частӧ нулывлісны войясын извозчик вылын.
Но, кыдзи тыдалӧ, старик кужис кутны кывсӧ пинь саяс сы вӧсна, мый ӧнӧдз на Терентийӧс эз вӧрзьӧдлыны.
А кытчӧ воштысис матрос, Гаврик оз вӧлі тӧд.
Юавны жӧ Терентийлысь сійӧ эз лыддьы коланаӧн.
Но, колӧ вӧлі чайтны ӧттор-мӧдторъяс серти, мый матрос вӧля вылын да олӧ кӧнкӧ матігӧгӧрын.
Этша ӧмӧй вӧлі Матысса Мельничаясын трущобаясыс да закоулокъясыс, кӧні мортыд вермас пропадитны, вошны, саймовтчыны?
Этша ӧмӧй вӧліны Матысса Мельничаяс районын колана кадӧдз сэтшӧм вошӧм йӧзъясыс?
Эз вӧв Гавриклӧн привычкаыс сюйны йӧз делӧясӧ ассьыс нырсӧ.
Сылӧн и аслас делӧясыс вӧліны тырмымӧн.
Терентийлы аслас семьяыскӧд вӧлі сьӧкыд бергӧдчыны.
Кӧрттуйыс бастуйтіс пӧшти дугдытӧг.
Терентий нажӧвитчис посньыдик слесарнӧй уджъясӧн, кодӧс вӧчліс гортас.
Но, ӧти-кӧ, уджыс вӧлі этша, а, мӧд-кӧ, уна кад босьтлісны сійӧ эновтны позьтӧм делӧясыс, кодъяс йылысь семья пытшкын вӧлі сёрнитӧны сӧмын ылӧсас казьтыштӧмӧн.
Терентий быттьӧкӧ эз вӧв ас вылас ачыс ыджыдӧн.
Вӧвліны сідзи, мый сыла волісны войын, и сійӧ, ни ӧти кыв шутӧг, пасьтасьліс да мунліс, а кор-сюрӧ вошлі весиг суткияс кежлӧ.
На ордын пыр вӧліны кутшӧмкӧ воӧм йӧз, кодъяслы колӧ вӧлі гӧтӧвитны кулеш, пузьӧдны чай.
Посводзысь эз косьмыв арся няйтыс, жырйыс пыр вӧлі тырӧма махорка тшынӧн.
Детинкалӧн эз тырмы сӧвестьыс пуксьыны семьяӧн тырӧм вокыс сьылі вылӧ, и ковмыліс перйыны кынӧмпӧтсӧ аслыс.
Абу ӧд нин ичӧт!
Колӧ вӧлі новлыны участокӧ дедыслы передачаяс.
Чери кыйӧм йылысь, дерт, дедыстӧг и сёрниыс эз вермы лоны.
Да и поводдяыс вӧлі лёк — быд лун костын штормъяс.
Гаврик ветліс вадорӧ, кыскис пыжсӧ суседъяс дінӧ да игналіс хибаркасӧ томан сайӧ.
Ӧні сійӧ Терентийлысь важ сапӧгсӧ кӧмалӧмӧн дзонь лунъясӧн довъяліс, корсис аслыс сёян-юан.
Дерт, медся выгоднӧ вӧлі корны.
Но Гаврик регыдджык сӧгласитчис эськӧ тшыглы кувны, ветлысь-мунысьяс дінӧ милӧстинала кисӧ чургӧдӧм дорысь.
Сылӧн, черикыйысьлӧн, став вирыс пузьыліс корӧм йылысь думыштӧмысла.
Оз!
Сійӧ велалӧма вӧлі шедӧдны нянь аслас удж помысь.
Сійӧ кыскавліс кухаркаяслы кык урысь базарсянь гортӧдзныс кӧрзинкаяс.
Сійӧ отсасьліс грузчикъяслы Одесса-Товарная станция вылын.
Извозчикъяслы, кодъяс штрафысь полӧм вӧсна эз лысьтлыны вешйывны вӧвъяс дінсьыс, сійӧ котравліс монополькаӧ вина шкаликъясла.
А уджыс кӧ эз сюрлы, а сёйнысӧ вӧлі колӧ, сійӧ мӧдӧдчыліс шойна вичкоӧ да виччысьліс покойникӧс, медым пӧлучитны китыр колево, — гуаланінын сетан сійӧ сёянторсӧ, кодӧс вӧчӧма пуӧм рисысь, киськалӧма сахарнӧй пудраӧн да кытчӧ пуктӧма лиловӧй мармелад.
Гуалігӧн непременнӧ колӧ юклыны, разӧдны колево — татшӧм вӧлі Одессаын обычай.
Тайӧ обычайнас паськыда пӧльзуйтчылісны шойна дінса корысьяс.
Код-сюрӧяс на пиысь колево помсьыс нажӧвитлісны аслыныс вель паськыд чужӧмъяс.
Но сы вӧсна, мый колевосӧ сёйлісны не сӧмын корысьяс, но и дзебанінӧ волысь став йӧзыс, то Гаврик эз лыддьы дивитанаӧн, медым пользуйтчыны тайӧ зэв удобнӧй обычайнас.
Нӧшта нин и сы вӧсна, мый колевоысь сюрӧм мармеладъяссӧ позьӧ вӧлі нуны Терентий челядьлы гӧснеч пыдди, кодтӧг Гавриклы не лӧсьыд вӧлі узьны мунны на ордӧ.
Кор-сюрӧ Терентий мӧдӧдліс сійӧс нуны <ns>кутшӧм-нибудь</ns> ёкмыль сэтшӧм адрес кузя, кодӧс быть колӧ вӧлі велӧдны наизусть и некутшӧм ногӧн оз вӧлі позь гижны бумага вылӧ.
Гавриклы зэв вӧлі кажитчӧны тайӧ поручениеясыс, кодъяс, тӧдӧмысь, кутісны кутшӧмкӧ йитӧд сійӧ делӧяскӧд, кодъясӧн пыр вӧлі ноксьӧ Терентийыс.
Ёкмыльяссӧ — унджыкысьсӧ вӧвліны сэні бумагаяс — Гаврик сюйліс пыдӧ зептас да вылісяньыс шыльӧдліс, медым эз чурвидз.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ: «мыйкӧ кӧ лоӧ» колӧ висьтавны, мый ёкмыльсӧ сійӧ аддзис ывлаысь.
Корсян мортсӧ аддзӧм бӧрын, быть вӧлі войдӧр колӧ шуны: «Чолӧм, дядя, тіянлы кланяйтчӧ Софья Ивановна».
Мортыс вочавидзис: «Кутшӧм дзоньвидзалуныс Софья Ивановналӧн?» И сӧмын сы бӧрын позьӧ вӧлі сетны ёкмыльсӧ, но не водзджык!
Зэв тшӧкыда ёкмыль босьтысь мортыс сетлывліс «конка вылӧ» дзонь гривенник.
Ох, кутшӧм страшнӧ и сыкӧд тшӧтш долыд вӧлі мунны татшӧм поручениеяснас!
Медбӧрын, Гаврик шедӧдліс сьӧмсӧ ушкиясӧн ворсӧмӧн.
Тайӧ ворсӧмыс сӧмын на вӧлі пырӧма модаӧ.
Сыӧн балуйтчылісны не сӧмын челядь, но и гырысьяс.
Ушкиясӧн шусьылісны уна сикас ведомствояслӧн пытшкӧсас крепитӧм пыса форменнӧй кизьяс.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, ворсӧмыс вӧлі сэтшӧм: ворсысьясыс пуктылісны ушкияссӧ кон вылӧ, а сэсся черӧдӧн лыйлісны на кузя нарошнӧ вӧчӧм биток-ушкиӧн, найӧс орелнас вывлань бергӧдны зільӧмӧн.
Татшӧм ногӧн бергӧдӧм быд ушка лыддьыссьыліс воӧмаӧн.
Ушкиӧн ворсӧм эз вӧв сьӧкыдджык либӧ интереснӧйджык уличвывся мукӧд ворсанторъясысь, но сыын вӧлі торъя интереснӧйыс сійӧ: ушкиясыс вӧлі сулалӧны сьӧм.
Найӧс пыр вӧлі позьӧ ньӧбны и вузавны.
Найӧ котируйтчылісны уличвывса биржа вылын торъя курс серти.
Гаврик зэв бура ворсліс ушкиӧн:
сылӧн вӧлі крепыд, ён кучкӧм да зэв бура метитчысь син.
Регыдъя кадӧн сійӧ нажӧвитіс аслыс чемпионлысь слава.
Сылӧн мешӧкыс пыр вӧлі тыр зэв мича, дона кизьясӧн.
Кор сылӧн делӧясыс омӧльтчылісны, сійӧ вузавліс аслас запасысь мыйкӧ-мында юкӧн.
Но сылӧн мешӧкыс некор эз тыртӧммыв.
Мӧд лунас жӧ Гаврик волывліс нӧшта унджык ушкияс, воддза луннас вузалӧм дорсьыс.
Татшӧм ногӧн, мый мукӧдъяслы вӧлі прӧстӧ ворсанторйӧн, детинкалы тайӧ вӧлі выгоднӧй профессияӧн.
Нинӧм он вӧч, колӧ ӧд кыдзкӧ кынӧмтӧ вердны.
XXXI
ЛАФЕТ ВЫЛЫН ЯЩИК
Матысмисны лоӧмторъяс.
Кажитчӧ, найӧ локтӧны зэв ньӧжйӧн.
Збыльвылӧсӧ найӧ матысмӧны курьерскӧй поезд ӧдъясӧн.
Кутшӧм бура вӧлі тӧдса Матысса Мельничаясын олысьлы, Гавриклы, тайӧ лэбысь поездсӧ виччысян чувствоыс!
Поездыс нӧшта ылын на кӧнкӧ, сійӧ нӧшта ачыс оз на тыдав ни оз кыв, но Одессаса-Тӧварнӧй станция вылын кузя триньӧдчӧмыс сетӧ нин тӧдвылӧ сы матыстчӧм йылысь.
Туйыс восьса.
Семафорыс восьса.
Рельсъясыс оз вӧрзьыны, югъялӧны.
Матігӧгӧрас чӧв-лӧнь.
Но быдӧн нин тӧдӧны, мый поездыс локтӧ, некутшӧм вын оз вермы сійӧс сувтӧдны.
Надзӧник лэччӧ крестасян туй вылын шлагбаум.
Детинкаяс тэрмасьӧны кайны станционнӧй забор вылӧ.
Пӧткаяслӧн чукӧръяс повзьӧм пырысь кыпӧдчӧны пуясысь да кытшлалӧны водокачка весьтын.
Найӧ вылысяньыс, тӧдӧмысь, аддзӧны нин поездсӧ.
Ылысянь кылӧ стрелочниклӧн муртса кылан рожок шы.
И вот, дзик тӧдлытӧг чӧвлунас сорасьӧ ичӧтик шум.
Весиг абу на тайӧ шум.
Тайӧ быттьӧкӧ шум йывсьыс водзвыв юӧртӧм, рельсъяс муртса-муртса тіралыштӧны кывтӧм шыясӧн.
Но тайӧ век жӧ тіралӧм, тайӧ — шыяс, тайӧ — шум.
Ӧні сійӧ бура нин кылӧ: парлӧн ньӧжйӧник ышлолалӧмыс, быд разын водзӧ лолыштӧм воддза дорсьыс кыланаджык.
И век на нӧшта оз эскыссьы, мый здук мысти лэбзьӧмӧн воас курьерскӧй поезд.
Но вот друг водзын тӧдлытӧг тыдовтчӧ пар кымӧрӧн шымыртӧм поезд.
Кажитчӧ, мый сійӧ сулалӧ веж пуяса аллея помын вӧрзьытӧг.
Да, тӧдӧмысь, сійӧ сулалӧ.
Но мыйла нӧ сійӧ татшӧм ӧдйӧ ыдждӧ быд здукын.
Но эз нин коль кадыс, медым сувтӧдны ас водзад татшӧм юасьӧм.
Ӧтар-мӧдар бокъясас пар ёкмыльяс шыблалӧмӧн, таркнитӧ курьерскӧй поезд ӧшиньясӧн, плӧщадкаясӧн, бандажъясӧн, тамбуръясӧн, буферъясӧн; кӧлесаясыс юр бергӧдчан бушколӧн шуркйӧны...
Кар кузя дзонь лунъясӧн довъялігӧн, Гаврик эз вермы не казявны лоӧмторъяслысь матыстчӧмсӧ.
Найӧ вӧліны нӧшта кӧнкӧ туй вылын — гашкӧ Одесса да Вежа Петыркар кост джын туйын, — но виччысян чӧвлунас сорласис нин не сымында кылана, мыйта казялана шумысь сувтӧдны вермытӧм движениелӧн.
Уличаяс кузя, выль кӧстыльяс вылын катласьӧмӧн, ветлісны тошсялӧм раненӧй салдатъяс; на вылын вӧлі маньчжурскӧй гӧна сьӧд папахаяс да шынель морӧсас георгиевскӧй крестъяс.
Центральнӧй Рочмусянь воысь мастерӧвӧйяс вайлісны юӧръяс всеобщӧй стачка йылысь.
Участок дінӧ чукӧртчӧм йӧз чукӧръясын сёрнитлісны насилие йылысь.
Университет дінын да нывбабаяслӧн высшӧй курсъяс дінса йӧз чукӧръясын сёрнитлісны мездлун йылысь.
Ген завод дінын йӧз чукӧрыс сёрнитліс вооруженнӧй восстание йылысь.
Ӧтчыд сентябр тӧлысь помын портӧ воис ыджыд еджыд паракод генерал Кондратенко шойӧн, кодӧс вӧлі виӧма Порт-Артурын.
Пӧшти дзонь во странствуйтіс квайтымын пудъя зэв ыджыд свинеч гортъя ящик йӧз муяс да саридзьяс кузя, кытчӧдз, медбӧрын, эз во рӧдинаӧдзыс.
Тані, портас, сійӧс пуктісны да нуисны Одессаса уличаясвывса паськыд аллеяяс кузя вокзал дінӧ.
Гаврик аддзыліс сентябрса гӧль шондіӧн югзьӧдӧм шуштӧм да торжественнӧй процессиясӧ: попъяслысь ризыяс, кавалерия, еджыд перчаткияса городовӧйяс, уличавывса газӧвӧй пӧнаръяс вылысь креповӧй бантикъяс.
Зарни галунъясӧн вурлӧм треуголка-шляпаяса мортусъяснуисны бедьяс йылын блед бияса стекляннӧй пӧнаръяс, кодъяс муртса вӧлі тӧдчӧны лун югыдас.
Дугдывтӧг, но зэв ньӧжйӧ ворсісны военнӧй оркестръяс, кодъяслӧн шыыс сорласьліс архиерейскӧй певчӧйяс сьылӧм шыяскӧд.
Терпитны позьтӧм ёсь, пӧшти омлялан, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв стройнӧй челядь гӧлӧсъяс кыпалісны-разалісны вывлань, нэрмӧм акацияяс свод улын дрӧжжитӧмӧн.
Слабиник шонді югӧръяс сквӧзь прӧйдитісны сиреневӧй рӧма ладан тшын пыр.
Ньӧжйӧник-ньӧжйӧник кыссис вокзаллань войскаӧн кытшалӧм Пушкинскӧй улича шӧрӧд лафет, код вылӧ вӧлі пуктӧма венокъясӧн да лентаясӧн тыртӧм зэв ыджыд сьӧд ящик.
Кор процессияыс воис вокзальнӧй сквер весьтӧ, ӧграда чугуннӧй решетка вылӧ кайис студент,
сійӧ шеныштіс кузь юрсиа юр весьтас еджыдӧдз нин чусмӧм кельыдлӧз дӧра студенческӧй фуражканас да горӧдіс:
— Тӧварышъяс!
Тайӧ чӧв ланьтӧм йӧз ыджыд чукӧрын сылӧн гӧлӧсыс кажитчис зэв слабиникӧн, муртса кыланаӧн.
Но кывйыс, кодӧс сійӧ горӧдіс, — «тӧварышъяс» — вӧлі сэтшӧм эскыны позьтӧм, пельяслы непривычнӧй, да вызывающӧй кылӧн, мый сійӧс кылісны ставӧн, и став юръясыс, мыйта сэні эз вӧвны, бергӧдчисны скверса ыджыд ӧградаын ӧшалысь ичӧтик фигуралань.
— Тӧварышъяс!
Помнитӧй Порт-Артур йылысь, помнитӧй Цусима йылысь!
Помнитӧй вир кисьтана январ ӧкмысӧд лун йылысь!
Сар да сылӧн опричникъясыс вайӧдісны Рочмуӧс некор кывлытӧм позорӧдз, некор кывлытӧм рӧзӧрениеӧдз да корысьлунӧдз!
Но великӧй роч войтыр олӧ и кутас водзӧ овны!
Долой самодержавие!
Городовӧйяс вӧлі кыскӧны нин студентӧс.
Но сійӧ, ӧградаас кокъяснас крукасьлӧмӧн да фуражканас шенасьӧмӧн, горзіс ӧдйӧ, тэрмасьӧмӧн, кӧть кыдзи, а зілис вайӧдны ассьыс речьсӧ помӧдз.
— Долой самодержавие!
Мед олас мездлун!
Мед олас ре...
Гаврик аддзыліс, кыдзи сійӧс кыскисны да, киясӧдыс кутӧмӧн, нуӧдісны.
Шойӧс колльӧдан звӧн ӧшаліс кар весьтын.
Щолсйӧдчисны конницалӧн подковъясыс.
Генерал Кондратенко шой тыра гортсӧ пуктісны Вежа Петыркарлань мунысь поездса траурнӧй вагонӧ.
Медбӧръяысь заводитісны ворсны оркестръяс.
— <ns>На-а-а! кра-а-а! ул!</ns>
Поезд вӧрзис.
Траурнӧй вагоныс надзӧник мӧдіс кывтны струна моз веськыда чургӧдӧм штыкъяс югъялан ӧграда сайӧ, нуны креста вевта сьӧд ящиксӧ Одессаса-Тӧварнӧй дінті, вӧртӧм йӧз чукӧръясӧн тырӧм предместьеяс дінті, чӧв-лӧнь станцияяс да полустанокъяс дінті — став Рочму вомӧн войвывлань, Петыркарӧ.
Проиграйтӧм войналӧн призракыс муніс Рочму кузя тайӧ шог поездыскӧд ӧттшӧтш.
Петялы тайӧ некымын лунъясас кажитчис, мый керкаын — покойник.
Ветлісны надзӧник.
Сёрнитісны этша.
Тётяыслӧн туалетнӧй пызан вылас пыр куйліс турбылялӧм носовӧй чышъян.
Ӧбед бӧрын пыр жӧ батьыс вевттьыліс лампасӧ виж абажурӧн да сёр войӧдз исправляйтліс тетрадьяс, и пыр сылӧн усьлі пенснеыс да чышкавліс сійӧс сюртук увтыснас.
Петя раммис.
Сійӧ серпасаліс нарошнӧ «серпасасян тетрадьӧ» серпасавны тшӧктӧм шаръяс да конусъяс пыдди Тюренченувса бой да ёсь ныра «Ретвизан» крейсер, кодӧс вӧлі кытшалӧма взрывайтчан мупомса минаяс фонтанъясӧн.
Сӧмын мудзлытӧм Павлик дугдывтӧг доддявліс Кудлаткасӧ пӧрӧдӧм улӧсӧ да, краситӧм жӧсть трубаӧ дугдывтӧг пӧльтӧмӧн, новлӧдліс сійӧс коридор кузя, петкӧдліс «Кондратенкоӧс дзебӧм».
Ӧтчыд, узьны водігӧн, Петя кыліс столовӧйысь батьыслысь да тётяыслысь гӧлӧсъяссӧ:
— Оз позь, оз позь овны, — шуаліс тётяыс ныр пырыс, быттьӧ сылӧн вӧлі насмӧка.
А детинка зэв бура тӧдіс, мый сійӧ дзоньвидза.
Петя кутіс кывзысьны.
— Дзик нинӧмӧн лолавны, — водзӧ нуӧдіс тётяыс бӧрдӧм гӧлӧсӧн. — Неужели тэ тайӧс он чувствуйт, Василий Петрович?
Меным эськӧ, на местаын кӧ, сӧвестнӧ вӧлі йӧзыслы синмас видзӧдлыны, а найӧ — боже мой! — быттьӧкӧ сійӧ сідзи и колӧ.
Муна Французскӧй бульвар кузя да аслам синъяслы ог эскы.
Сера яблокъяса рысакъяс, ландо, кӧзла вылас еджыд перчаткияса салдат-кучер, шум, блеск...
Гӧрд крестъяса, еджыд косынка-чышъянъяса кык дама, бархатнӧй да соболинӧй ротондааӧсь, чуньяс выланыс вот татшӧм брильянтъяс, лорнетъяс, синкымъяссӧ мавтӧмаӧсь, синъясныс югъялӧны белладоннаӧн, а накӧд воча — дзирдалан рӧмпӧштан кодь сабляяса шикарнӧй кык адъютант, еджыд пиньясаныс папироскаяс.
Сералӧны, гажӧдчӧны...
И кыдз эськӧ тэ чайтан, кодъяс?
Мадам Каульбарс нылыскӧд да другъясыскӧд, мунӧны «Аркадияӧ», кор Рочмуыс веськыда пӧдӧ вирын да синва пиын!
Но, мый тэ татчӧ шуан?
Тэ сӧмын думышт, — вот татшӧм брильянтъяс!
А кытысь?
Вӧруйтісны, грабитісны, зепъяснысӧ сӧвтісны...
Ох, кутшӧма ставнысӧ мустӧмта — прӧстит менӧ веськыда шуӧмысь — тайӧ сволочьяссӧ!
Канмулӧн куим нёльӧд юкӧныс тшыгъялӧ...
Кулалӧны дзонь уездъясӧн.
Ме водзӧ ог вермы терпитны, абу менам водзӧ вынъяс, гӧгӧрвоан тайӧс!
Петя кыліс сэсся бӧрдӧм шы.
— Ради бога, Татьяна Ивановна...
Но мый нӧ вӧчнысӧ?
Мый вӧчнысӧ?
— Ах, мыйӧн нӧ ме тӧда, мый вӧчны!
Протестуйтны, корны, горзыны, петны улича вылӧ...
— Кевмысьӧмӧн кора тэнӧ...
Ме гӧгӧрвоа...
Но висьтав, мый ми вермам вӧчны?
— Мый ми вермам? — друг горӧдіс тётя ёсь да сӧстӧм гӧлӧсӧн. — Ми быдтор вермам, быдтор!
Окотитам кӧ да ог повзьӧй.
Ми вермам мерзавецлы шуны синмас, мый сійӧ мерзавец, вӧрлы — мый сійӧ вӧр, труслы — мый сійӧ трус...
А ми сы пыдди пукалам гортын да чӧв олам!
Боже мой, боже мой, страшнӧ думыштнысӧ, мый выйӧдз воис несчастнӧй Рочму!
Бездарнӧй генералъяс, бездарнӧй министръяс, бездарнӧй сар вӧсна...
— Ради бога, Татьяна Ивановна, челядь кыласны!
— И зэв бур, мый кыласны.
Мед пондасны тӧдны, кутшӧм канмуын найӧ олӧны.
Сэсся миянлы жӧ пасибӧ висьталасны.
Мед тӧдасны, мый налӧн сарыс — йӧй да пьянник, сыысь кындзи нӧшта и юр кузяыс бамбуковӧй беддьӧн сійӧс нӧйтӧма...
Выродок!
А канмуса медся бур йӧзъясыс, медся честнӧй, медся образованнӧй, медся сюсь йӧзыс сісьмӧны тюрьмаясын, каторгаяс вылын...
Батьыс Петялӧн надзӧникӧн пырис детскӧйӧ, видзӧдліс, узьӧны-ӧ челядьыс.
Петя кунис синсӧ да кутіс лолавны пыдысянь да рӧвнӧя, медым петкӧдлыны, мый сійӧ збыльысь узьӧ.
Батьыс копыртчис сы дінӧ, окаліс дрӧжжитан паръяснас чужӧмсӧ да петіс кокчунь йылас, ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлаліс топыдджыка.
Но дыр на нӧшта кылісны столӧвӧйысь гӧлӧсъяс.
Петя эз узь.
Йирк кузяыс ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны войся бияслӧн югӧръяс.
Щолсйӧдчисны подковъяс.
Надзӧник тіралісны стеклӧяс.
Детинкалы кажитчис, мый ӧшинь увтіыс тайӧ дугдывтӧг ветлӧ бӧрӧ да водзӧ дзирдалан ландоыс мадам Каульбарслӧн, коді гусяліс казнаысь (казнасӧ сійӧ вӧлі чайтӧ кӧлесаяс вылын кыскалан дорӧм ящикӧн) унаысь-уна сьӧм да брильянтъяс.
XXXII
ТУМАН
Тайӧ рытнас Петя син водзын воссис уна сэтшӧмтор, мыйяс йылысь водзсӧ сійӧ весиг эз кужлы думыштнысӧ.
Водзсӧ вӧвліны быдӧнлы тӧдса сэтшӧм понятиеяс, мый на йылысь некор весиг и мӧвпыштнысӧ эз ковмыв.
Босьтны кӧть Рочмуӧс.
Водзынсӧ пыр вӧлі дзик гӧгӧрвоана да зэв яснӧй, мый Рочму — мирас медся бур, медся ён да медся мича канму.
Мӧднога кӧ вӧлі, мыйла эськӧ найӧ олӧны Рочмуын?
Сэсся батьыс.
Батьыс — медся сюсь, медся шань, медся мужественнӧй да образованнӧй морт свет вылас.
Сэсся сар.
Сар йылысь, дерт, нинӧм и сёрнитнысӧ.
Сар — сійӧ сар.
Медся мудрӧй, медся вына, медся, озыр.
Да и кыдз нӧ вермис лоны мӧд ногӧн: ӧд Рочмуыс принадлежитӧ именнӧ сылы, а не <ns>кутшӧм-нибудь</ns> мӧд сарлы либӧ корольлы, шуам французскӧй корольлы?
Но, а ен йылысь, дерт, нинӧм и сёрнитны, — ставыс гӧгӧрвоана.
И друг, мый жӧ тыдовтчис?
Тыдовтчис, мый Рочму — несчастнӧй, мый и батьсьыс кындзи эмӧсь на нӧшта кутшӧмкӧ бурысь-бур йӧз, кодъяс сісьмӧны каторгаясын, мый сар — йӧй и пьянник да нӧшта юрас сылы бамбуковӧй беддьӧн кучкалӧмаӧсь.
Сыысь кындзи, министръясыс — бездарнӧйӧсь, генералъясыс — бездарнӧйӧсь, и, вӧлӧмкӧ, абу Рочму нӧйтӧма Мупомӧс, а мӧдарӧ — Мупом вермӧма Рочмуӧс.
И медся главнӧйыс сійӧ — мый та йылысь сёрнитісны батьыс да тётяыс.
Колӧ шуны, мый-сюрӧ йылысь вӧлі гӧгӧрвоӧ нин Петя и ачыс.
Участокын пукалісны приличнӧй, вина ютӧм йӧз, весиг сэтшӧм замечательнӧй старик, кыдзи Гавриклӧн дедыс, кодӧс, сыысь кындзи, нӧшта и нӧйтӧны.
Матрос чеччыштіс паракод вывсянь.
Салдатъяс сувтӧдлісны налысь дилижанссӧ.
Портын сулалісны часӧвӧйяс.
Сотчис эстакада.
Броненосечсянь лыйлісны кар кузя.
Вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый олӧмыд — совсем абу сэтшӧм гажа, бур да тӧждысьтӧм, кутшӧмӧн кажитчыліс сійӧ дзик на неважӧн.
Петялы зэв окота вӧлі юавны тётяыслысь, кыдзи сійӧ да коді кучкаліс сарлы юр кузяыс беддьӧн.
И мыйла непременнӧ бамбуковӧй беддьӧн?
Но детинка гӧгӧрволіс нин, мый эмӧсь сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь бурджык нинӧм не сёрнитны, а овны ланьтӧмӧн да петкӧдлыны, быттьӧ нинӧм он тӧд.
Медся нин сы вӧсна, мый тётяыс пыр вӧлі сэтшӧм жӧ приветливӧй, серамбана, деловитӧй тётяӧн, кутшӧмӧн вӧвлі и войдӧр, нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс чувствояссӧ, кодъясӧс сэтшӧм чорыда петкӧдліс сӧмын ӧтчыдысь, ӧти рытӧ.
Вӧлі матысмӧ нин октябр.
Акцияясысь киссисны коръяс.
Саридз вылын бушуйтчисны штормъяс.
Асывъясын чеччылісны да пасьтасьлісны лампа югӧръяс улын.
Вежон чӧжъясӧн кар весьтын ӧшаліс туман.
Йӧзъясыс и пуясыс вӧліны быттьӧ серпасалӧмаӧсь сы вылын, кыдзи матовӧй стеклӧ вылын.
Лампаяс, кодъясӧс кусӧдлісны ӧкмыс час асылын, бӧр ӧзтавлісны вит час рытын.
Буситіс зэр.
Кор-сюрӧ зэрыс дугдывліс.
Тӧлыс нуліс тумансӧ.
Сэки пелысь рӧма кыаыс дыр ӧзйыліс йи кодь сӧстӧм енэжас, вокзал сайын, базар сайын, ӧграда кӧстыльяс сайын, кушмӧм пу увъяс сайын, кодъясын тырыс вӧліны манчжурскӧй папаха кодь гырысь да сьӧд рака позъяс.
Кияс вӧлі кынмӧны перчаткитӧг.
Муыс кутіс лоны зумыдӧн.
Страшнӧй чӧвлун, тыртӧмлун сулалісны чардакъяс весьтын.
abu
Карсӧ вӧлі торйӧдӧма Куликово поле дінысь сійӧ пырыс тӧдчан стенаӧн.
Сійӧ помтӧг ылысмис аслас став тревожнӧй сёрнияснас, тайнаяснас, лоӧмторъяс виччысьӧмнас.
Сійӧ вӧлі тыдалӧ яснӧя, пӧшти резкӧя, да сыкӧд тшӧтш страшнӧ ылын, быттьӧкӧ бинокльӧн мӧдар помсяньыс видзӧдігӧн.
Но кор тшыклі поводдяыс, енэжыс пемдыліс, саридзсянь локтіс сук туман.
Кык воськов сайысь нинӧм вӧлі он аддзы.
Сувтліс зэв пемыд рыт, сэсся — вой.
Саридз вывсяньыс пӧльтіс сквӧзь босьтан тӧв.
Портсянь кывліс сиреналӧн страк кыпӧдан повзьӧдчан гӧлӧсыс.
Сійӧ заводитчыліс улысса басовӧй нотаяссянь да друг, юр бергӧдчан ӧдӧн, кыпаліс вывлань хроматическӧй гаммаӧн, пель чунӧдан да не морт гӧлӧс кодь ёсь да мрачнӧй небыд омлялан шыӧн.
Быттьӧкӧ места вылад кынтан шыясӧн омлялӧм да смерть вайысь снаряд нетшыштчис да мунӧ омӧлиник поводдяӧн тырӧм пемыдас.
Татшӧм рытъясас Петялы вӧлі весиг страк матыстчывны ӧшинь дорас да ӧшинь ставнияс восьтӧмӧн видзӧдны улича вылӧ.
Куликово полевывса ыджыдысь-ыджыд да дикӧй пространствоын дзик немтор оз вӧлі тыдав.
Руа пемыдыс топыда йитліс сійӧс карыскӧд.
Тайнаясыс вӧліны ӧтувъяӧн.
Кажитчӧ, мый найӧ некодӧн аддзытӧг разалӧны руӧн пӧдтӧм ӧти пӧнарсянь мӧд пӧнар дінӧ кыссьӧмӧн.
Исковтісны вуджӧръяс шочиника ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлысь прохожӧйяслӧн.
Кор-сюрӧ пемыдас кывліс кузь да слабиник полицейскӧй свисток.
Штаб дінын сулаліс усиленнӧй караул.
Кылісны чорыд кокшыяс керка дінті прӧйдитысь патрульлӧн.
Быд пельӧс сайын вермис <ns>код-нибудь</ns> дзебсясьны, быд здукӧ вермис лоны мыйкӧ немвиччысьтӧм да ужаснӧйтор.
И збыльысь ӧтчыд лои татшӧмтор.
Рытнас дас час гӧгӧрын столовӧйӧ котӧрӧн чышъянсӧ пӧрччытӧг пырис Дуня, коді ветліс лавкаӧ карасинла, да висьталіс, мый вит минут сайын пустырь вылын, штаб стена дінын, лыйсис часӧвӧйыс.
Сійӧ висьталіс страшнӧй подробностьясӧн: салдат пӧрччӧма сапӧгсӧ, сюйӧма винтовка дуло помсӧ вомас да кӧмтӧм кокса ыджыд чуньнас педздӧдӧма куроксӧ.
Сылысь нуӧма юрбӧрсӧ дзоньнас.
Дуня сулаліс кулӧма кодь блед, лӧзӧдӧм паръяса, висьталіг чӧжыс бахромаа шоныд чышъяныслысь пельӧсъяссӧ то кӧртавліс да разьліс.
— Главнӧй делӧыс, висьталӧны, весиг некутшӧм записка абу кольӧма, — шуис сійӧ медбӧрын... — Тыдалӧ, неграмотнӧй.
Петялӧн тётя мыйвынсьыс топӧдіс кулак рӧчьяснас ассьыс кӧсича бокъяссӧ.
— Ах, да кутшӧм нин сэні записка! — горӧдіс сійӧ синва да дӧсада пыр, и пуктіс юрсӧ пызан дӧра вылӧ, чай тыра блюд дінас, кӧні зэв стӧча тӧдчис да катласис пызан вывса еджыд абажура лампаыс. — Кутшӧм нин сэні записка!
И сідзи ставыс зэв гӧгӧрвоана...
Пустырлань видзӧдысь кухня ӧшинь пыр Петя аддзыліс скорӧй помощь кареталысь тыдыштан пӧнаръяссӧ да йӧзъяслысь вуджрасьӧмсӧ.
Полӧмысла да кӧдзыдысла дрӧжжитӧмӧн, детинка пукаліс тыртӧм кухняса йи кодь кӧдзыд ӧшинь вылын, зэрӧн коялан стеклӧ дінӧ ляскысьӧмӧн, и эз вермы синъяссӧ торйӧдны пемыд ывласьыс, кӧні кажитчӧ нӧшта кыліс на смертьлӧн ветлӧмыс.
Петя дыр эз вермы унмовсьны тайӧ вояс, став кад чӧжыс сійӧ мӧвпаліс полнӧй караульнӧй формаа, жугӧдӧм юрбӧра да загадочнӧя кынмӧм лӧз чужӧмбана кӧмтӧм салдат шой йылысь.
Век жӧ мӧдлун асывнас, аслас полӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ эз вермы кутсьыны, медым не ветлыны сійӧ страшнӧй местаас.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вын вӧлі кыскӧ сійӧс пустырь вылӧ.
Гимназияӧ мунігас сійӧ кежис сэтчӧ вичкоын моз видзчысьӧмӧн, кокчунь йылас, матыстчис зэрысла да руысла нильзьӧм-сісьмӧм турун кузя сійӧ местаас, кӧні сулалӧны нин вӧлі некымын морт.
Штаб стена дінысь детинка аддзис уль мусьыс морт юр ыджда гӧгрӧс гуран.
Сійӧ вӧлі тырӧма зэр ваӧн, коді вӧлі вирыскӧд сорласьӧма кельыдгӧрд рӧмӧн.
Тайӧ местаас кулӧм салдатыс, тыдалӧ, и камгысьӧма юрбӧрнас.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый кольӧма войся происшествиеысь.
Петя лэптіс гимназическӧй шинельыслысь воротниксӧ да, кӧдзыдысла дрӧжжитӧмӧн, мыйкӧ-дыра кад сулаліс гу дінас.
И сэки детинка кок увсьыс казяліс кутшӧмкӧ неыджыд кытш кодьӧс.
Сійӧ лэптіс сійӧс да кутіс тіравны радысла.
Тайӧ вӧлі вит ура сьӧм, сьӧдасьӧма да пятнаассьӧма, кутш пыддиыс бирюзовӧй бакӧн вевттьысьӧма.
Тӧдӧмысь, сюрӧмторйыс вӧлі случайнӧй, тайӧ происшествие дінас некутшӧм йитӧд эз кут.
Медся эскана, мый вит ура сьӧмыс куйлӧма тані гожӧмсяньыс, гашкӧ, воштісны орлянаӧн ворсысь мастеровӧйяс либӧ уськӧдіс куст улас узьысь корысь.
Тайӧ сьӧмыс детинка чайтӧм серти кутіс кутшӧмкӧ волшебнӧй значение да и таысь кындзи сійӧ вӧлі дзонь озырлун: вит ур!
Батьыс некор эз сетлывлы Петялы аслас киӧ сьӧмсӧ.
Сійӧ лыддьыліс, мый сьӧмыд кокниа вермас тшыкӧдны детинкаӧс.
Вит ура сьӧм аддзӧм бӧрын Петя радысла вӧлі ку пиас оз тӧр.
Став тайӧ луныс пӧрис детинкалы ӧтырышъя праздникӧ.
Классын пятакыс ветліс киысь киӧ.
Ёртъяс пӧвстын вӧліны татшӧм сикас делӧясас кузя опытнӧй йӧзъяс.
Найӧ божитчисны Пантелеймоновскӧй подворйӧса куполъяс вылӧ пернапасасьӧмӧн, мый, тӧдӧмысь, тайӧ дзик сійӧ вежны позьтӧм пятакыс, мойдкывса вежны позьтӧм шайтлӧн ичӧт вокыс.
Мый тайӧ ваяс Петялы некор кывлытӧм озырлун.
Ӧти детинка весиг вӧзйис тайӧ талисман вылас завтрак тыра кӧрзинка да содтӧд пыдди нӧшта перочиннӧй пурт.
Но, тӧдӧмысь, Петя сералӧмӧн ӧткажитчис.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сӧмын немгӧгӧрвотӧм йӧй сӧгласитчис эськӧ татшӧмтор вежӧм вылӧ!
Пошиктігтыр Петя котӧртіс гимназияысь гортас.
abu
abu
Вӧлі быть колӧ кыдз мый позьӧ ӧдйӧнджык петкӧдлыны аддзӧмторсӧ гортсаяслы да дворса ёртъяслы.
Кутшӧм жӧ сійӧ лои долыд, кор сійӧ аддзис асланыс дворысь Гаврикӧс!
Гаврик сулаліс пидзӧсчанясьӧмӧн, тетюритчӧмӧн сулалысь челядьяс кытшын.
Сійӧ велӧдіс найӧс ворсны ушкиӧн.
Петя нӧшта весиг эз на кыдз следуйтӧ здоровайтчы ёртыскӧд, кодкӧд эз аддзысьлыны сы мында кад, кыдзи вӧлі шымыртӧма нин ворсан азартӧн.
Найӧ ворсісны видлӧм могысь ӧти партия Гаврик ушкиясӧн.
Но тайӧ нӧшта ёна босьтчӧдіс Петяӧс.
— Гаврик, вайлы заводитчӧм вылӧ дасӧс, — шуис Петя да чургӧдіс терпитны вермытӧмысла дрӧжжитан кисӧ. — Ме, кыдзи сӧмын воа, сідзи и сета, вежа истиннӧй крест!
— Эн лапайтчы, он ньӧб, — стрӧгпырысь шуис Гаврик да кисьтіс ушкияссӧ руд байкӧвӧй мешӧкӧ да сійӧс ӧкуратнӧя кӧрталіс шпагатӧн. — Ушкиыд тэныд абу картонкаясыд.
Найӧ сьӧм сулалӧны.
Окотитан кӧ, верма вузавны.
Петя некутшӧма эз ӧбидитчы Гаврик вылӧ и эз лӧгась.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый дружбаыд — дружбаӧн, а быд ворсӧмлӧн эм аслас торкны позьтӧм правилӧяс.
Раз ушкиясыс сулалӧны сьӧм, сідзкӧ, на вылӧ колӧ мынтысьны сьӧмӧн, и некутшӧм дружба сэні оз отсав.
Татшӧмӧсь уличвывса железнӧй законлӧн правилӧяс.
Но кыдз жӧ вӧчны?
Ворсны вӧлі зэв окота.
Дзонь бушков прӧйдитіс детинка сьӧлӧмын.
Сійӧ падъяліс минут кымын, пырис зептас да чургӧдіс Гавриклы нималана пятаксӧ.
Гаврик быд боксянь сюся видлаліс подозрительнӧй сьӧмсӧ да кутіс довкйӧдлыны юрнас:
— Тайӧс некод оз босьт.
— А вот босьтасны!
— А вот оз босьтны.
— Йӧй!
— Сэтшӧм йӧйсянь и кыла.
Мун лавкаӧ да веж.
— Мун тэ веж.
— Мыйла ме муна,
— тэнад пятакыд.
— Тэнад ушкиыд.
— Он кӧ кӧсйы — оз и ков.
— Оз ков.
Гаврик спокойнӧя сюйис мешӧксӧ зептас да веськодь пырысь сьӧлыштіс пинь пырыс ылӧ бокӧ.
Сэки Петя котӧртіс лавкаӧ да корис вежны ассьыс пятаксӧ.
Кор «Борис — крыса семья» матыстіс подозрительнӧй сьӧмсӧ висян синъяс дорас, детинка чувствуйтіс ас вылас зэв увтыртана чувствояс, кодъяс пиын медся ыджыд места босьтліс гусясьысьлӧн моз терпенье воштӧм, коді иналӧ ассьыс гусялӧмторсӧ.
Петя, пӧжалуй, эз эськӧ сэтшӧма чуймы, сійӧ здукас кӧ лавкаӧ пырисны шашкаяса городовӧйяс да нуӧдісны сійӧс извозчик вылын участокӧ, кутшӧмкӧ гуся да омӧлиник преступлениеын участвуйтӧмысь.
Медбӧрын, «Борис — крыса семья» шыбытіс пятаксӧ; ящикас да веськодь пырысь шыбытіс вески чашка вылӧ вит ура посни сьӧмъясӧн.
Петя котӧртіс дворас, кӧні Гаврик вузавлӧ нин вӧлі ушкияссӧ мукӧд детинкаяслы.
Петя ньӧбис сылысь став сьӧм вылас разнӧй донӧн некымын кизь.
Найӧ заводитісны ворсны.
Петя вунӧдіс ставсӧ свет вывсьыс.
Дворас лои нин дзик пемыд, кор Петялӧн эз коль ни ӧти ушки.
Тайӧ вӧлі нӧшта нин ӧбиднӧ сы вӧсна, мый первойсӧ сылы зэв ёна везитіс, воӧм ушкиясыс вӧлі оз нин тӧрны зептас.
А ӧні, ни сьӧм, ни ушки.
Петя чуть эз бӧрд.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, мый вӧчны.
Гаврик жалитчис ёрт вылас.
Сійӧ сетіс сылы водзӧсӧн; кык ушки.
Но Петя вӧлі вывті азартнӧй да терпеньетӧм морт — сійӧ вит минут чӧжӧн бара ставсӧ ворссис.
Гавриккӧд сьӧкыд вӧлі ворсны.
Гаврик кыдз-сюрӧ тэчис ассьыс зэв уна воӧм ушкияссӧ мешӧкӧ да мӧдӧдчис гортас, мунігас шуис, мый аски бара пыралас.
XXXIII
УШКИЯС
О, кутшӧм уна вӧлі ушкиясыс!..
— Накладнӧй кутшъяса польдыштӧм модаа студенческӧй кизьяс.
Чеканитӧм кутшъяса офицерскӧй зарни кизьяс.
Меркурий жезлӧн да плутовскӧй крылатка-шапкаӧн серпасалӧм пемыдгӧрд рӧма коммерческӧй училищелӧн кизьяс, а Меркурий жезл гӧгӧрыс гартчӧмны змейяс.
Кресталӧм якӧръяса морякъяслӧн югъялан кизьяс.
Почтовотелеграфнӧй служащӧйяслӧн вижӧдӧм гымньӧлӧн да рожокъясӧн серпасалӧм кизьяс.
Пушкаясӧн серпасалӧм кизьяс артиллеристъяслӧн.
Судейскӧйяслӧн кизьяс закон чукӧръясӧн.
Геральдическӧй левъясӧн мичмӧдӧм да пӧлтинник гырся ливрейнӧй ыргӧн кизьяс.
Чиновникъяс вицмундиръясысь кыз кизьяс.
Вундымӧн лэчыд доръяса кизьяс, кодъяс ворсігад дзик ном дзизгӧм моз шыалӧны и зэв вӧсниӧсь — тайӧ «писарскӧй лимончикъяс».
Гимназическӧй шинельясас кыз кизьяс, кодъясӧс шӧрӧдыс серпасалӧма гӧрдӧдз ниртӧм эзысь чашкаӧн.
Мойд вывса озырлун! Российскӧй империяса став геральдикаыс ӧти шуда здук кежлӧ чукӧрмыліс Петя киӧ.
Детинка кипыдӧсъясын пыр на вӧлі кылӧны ушкияслӧн уна сикас формаясыс да налӧн сьӧктаыс.
А ӧні, сійӧс вӧлі дзикӧдз нин рӧзӧритӧма, кушӧдз куштӧма, лэдзӧма тӧв йылӧ.
Вот тэныд и волшебнӧй пятак!
Детинка мӧвпаліс ушкияс йылысь, сӧмын ушкияс йылысь.
Найӧ пыр сулалісны сы син водзын вӧтӧн аддзылӧм озырлун моз.
Сійӧ ылалӧм синъясӧн ӧбед дырйи видзӧдіс шыд тыра тарелкаӧ, сэні гос войтъясын тӧдчис столовӧй лампалӧн этша вылӧ поснидысь-посни куимсё абажурӧдз, но найӧ сылы кажитчисны зарни кутшъяса дзирдалан куимсё ушкиӧн.
Сійӧ лӧг пырысь видзӧдіс бать сюртук кизьяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі эжӧма сукноӧн да эз вӧв наын некутшӧм ценность.
Колӧ шуны, мый сійӧ сӧмын талун казяліс, мый збыльысь олӧ корысь семьяын, кӧні став керка пасьтаас абу весиг ни ӧти бурджык кизь.
Тетяыс пыр жӧ казяліс детинкалысь шӧйӧвошӧмсӧ.
— Мый сэтшӧмыс талун тэкӧд? — юаліс сійӧ Петялы шоча овлан татшӧм чужӧм вылӧ сюся видзӧдлӧмӧн, — гашкӧ, тэнӧ дворын детинкаяс нӧйтісны?
Петя скӧрысь пыркнитіс юрсӧ.
— Гашкӧ, бара двойкаястӧ нажӧвитін?
Тэ веськыда висьтав, сідз пукалӧмысь да мучитчӧм дорысь.
— Да эз жӧ!
Но, мый нӧ тэ ме дінӧ сирассин, ме ог гӧгӧрво!
— А тэ он вись?
— Ой, боже мой!..
Петя весиг люскӧбтіс тайӧ юасьӧмсьыс.
— Но, кыдз тэныд колӧ.
Он кӧсйы висьтавны — оз ков.
Страдайтышт.
Петя збыльысь страдайтіс, юрсӧ жугліс, кысь эськӧ судзӧдны сьӧм аски ворсіг кежлӧ.
Сійӧ весиг омӧля узис, мучитчис мӧвпъяснас, кыдз эськӧ ӧдйӧджык бӧр воны ворссьӧм торсӧ.
Асывнас сійӧ решитчис вӧчны ӧти хитрость.
Сійӧ дыр да меліа ниртчис батьыс дінын, сюйліс юрсӧ сы гырддза улӧ, окавліс чукырӧсь гӧрд сьылісӧ, кысь вӧлі кылӧ неважӧн мыссьӧм дук.
Батьыс шыльӧдіс сутшласьысь юрсиа юрсӧ ичӧтик гимназистлысь да топӧдліс сійӧс лӧг петкӧдан кизьяса сюртук дінас.
— Но мый нӧ, Петюшка, но мый дзолюкӧй?
Детинка сӧмын тайӧ и виччысис, бать гӧлӧсын тайӧ меліа дрӧжжитӧмсӧ, коді вӧлі петкӧдлӧ, мый батьыс ӧні немтор оз ӧткажит, кӧть мый он кор.
— Папа! — шуис детинка бать дінас гартчӧмӧн да нарошнӧ быттьӧ яндысьӧм пырысь тасмасӧ лӧсьӧдыштӧмӧн. — Папа, вай меным вит ур.
— Мыйла? — юаліс бать, коді некор, весиг мелі здукъясас, эз вунӧдлы воспитаниелысь чорыд принципъяссӧ.
— Меным зэв ёна колӧ.
— А тэ висьтав, мыйла?
— А тэ первой вай.
— Ог, тэ висьтав.
Меным колӧ тӧдны, мый вылӧ тэ кӧсъян видзны тайӧ сьӧмсӧ.
Дельнӧй, пӧлезнӧй тор вылӧ ме сета сьӧмтӧ рад пырысь, а лёктор вылӧ ог сет.
Сідз вот тэ меным и висьтав: мый вылӧ колӧ тэныд сьӧмыс?
Кыдзи Петя вермис висьтавны батьлы, мый сьӧмыс сылы колӧ азартнӧй ворсӧм вылӧ?
Тӧдӧмысь, тайӧ вӧлі висьтавны позьтӧмтор.
Сэки Петя вӧчис бура воспитайтӧм детинкалӧн кодь рам чужӧм, кодлы колӧ неуна чӧсмасьыштны.
— Ме аслым ньӧба шоколад, — гортӧминика шуис сійӧ.
— Шоколад?
Зэв бур!
Талы паныд сьӧкыд мыйкӧ шуны.
Петя сідзи и ӧзйис.
Но сэки батьыс кыв шутӧг матыстчис письменнӧй пызан дінӧ, восьтіс сійӧс да сетіс дзикӧдз бӧбмӧм детинкалы конвертӧс моз виж сургуч чутӧн печатайтӧм шоколад плитка, вевт вылас вӧлі вешъялан серпас.
Синваӧн доршасян синъясӧн Петя босьтіс шоколадсӧ и вомгорулас шуыштіс:
— Аттьӧ, папочка.
Усьӧм сьӧлӧмӧн сійӧ мӧдӧдчис гимназияӧ.
Но нинӧмабу дорысь век жӧ тайӧ вӧлі бурджык.
Шоколадсӧ позьӧ вӧлі видлыны вежны ушкияс вылӧ.
Но тайӧ лунас Петялы эз удайтчы ворснысӧ.
Муртса на детинка Куликово полесӧ прӧйдитӧм бӧрын петіс Новорыбнӧй улича вылӧ, кӧні вӧлі налӧн гимназияыс, сійӧ пыр жӧ казяліс, мый карас мунӧ мыйкӧ зэв важнӧй, торжественнӧй да вывті гажа событие.
Кӧть ывлаас вӧлі водз асыв, уличаясыс вӧліны тырӧмаӧсь йӧзӧн.
Ставыс чужӧм вылас вӧліны кыпыдӧсь да делӧвитӧйӧсь, кӧть эськӧ некод некытчӧ эз тэрмась.
Кызвын йӧзыс сулалісны чукӧръясӧн воротаяс водзын да чукӧртчывлісны пельӧсъясын, киоскъяс гӧгӧрын.
Быдлаын лыддисны газетъяс, кодъяс буситан зэр улын пыр жӧ лоины нӧшта на рудджыкӧсь.
Быд ворота весьтӧ вӧлі ӧшӧдӧма национальнӧй еджыдлӧзгӧрд флаг.
На серти донъявсьыліс керкаса кӧзяин озырлун йылысь.
Вӧліны негырысь, вушйӧм, дженьыдик бедь йылын флагъяс, кодъясӧс ӧдва-ӧдва кӧртыштӧма ворота дінас.
Вӧліны и дзик выль зэв гырысь, доръясӧдыс куим рӧма шнурӧн кытшалӧм да пӧшти муӧдзыс ӧшалан зэв мича куим рӧма тугъясӧн мичмӧдӧм флагъяс.
Тӧлыс сьӧкыд пырысь вӧрӧшитіс сьӧкыд пӧлӧтнищеяссӧ, кодъясысь вӧлі вель ёна на кылӧ кӧтасьӧм каленкорлӧн краска дукыс.
Гимназияыс, вӧлӧмкӧ, пӧдса.
Паныдӧн сылы котӧртісны долыд гимназистъяс.
Тӧвся барашковӧй воротника пальто вывтіыс еджыд фартук пасьталӧмӧн, гимназияса дворник вӧлі нюжӧдӧ фасад пӧлӧныс, пуяс костӧд, вӧсньыдик сутуга.
Сідз кӧ, рытнас лоӧ иллюминация!
Иллюминация ӧзтывлісны табельнӧй лунъясӧ.
Например, государь император тезоименитство лунъясӧ.
Тайӧ магическӧй куим кывъясыс — иллюминация, табель да тезоименитство, — вӧлі детиналы быттьӧкӧ стекляннӧй подвескалӧн куим грань.
Вичкоса люстраясысь босьтӧм татшӧм подвескаясыс зэв вӧлі кажитчӧны донаӧн одессаса детинаяс пӧвстын.
Сулалӧ вӧлі сӧмын матыстны син дорад тайӧ ичӧтик призмасӧ, кыдзи мирыс пыр жӧ ӧзйыліс «сар лунся» патриотическӧй ӧшкамӧшкаӧн.
Но талун ӧмӧй сар лун?
Абу.
Сар лун йылысь векджык известно водзвыв, календаръясысь.
Талун жӧ батьыс отрывнӧй календарын цифраыс вӧлі сьӧд, коді вӧлі оз висьтав ни иллюминацияяс йылысь, ни табель йылысь, ни тезоименитство йылысь.
Мый жӧ лоӧма?
Неужели сарлӧн бара, кыдзи и колян во, чужис наследник?
Эз, эз.
Оз вермы лоны, медым быд во чужны детиналы!
Тӧдӧмысь, мыйкӧ мӧдтор.
Но, сідзкӧ, мый?
— Кывзы, — юаліс Петя дворниклысь, — мый талун?
— Вӧля, — вочавидзис дворник, кыдзи детиналы кажитчис, висьталіс несерьёзнӧя.
— Висьтав збыльысь, эн шутит.
— Кутшӧм вермас лоны шуткаяс?
Висьтала жӧ, мися мездлун.
— Кыдз сійӧ мездлун?
— А сідзи ачыс, мый тэ талун свободнӧя верман мунны гортад, сы вӧсна, мый урокъяс оз лоны.
abu
Петя ӧбидитчис:
— Кывзы, дворник, ме тэнсьыд серьёзнӧя юала, — скӧрысь шуис детинка, став вынсьыс одессаса витӧд гимназияса гимназистлысь достоинство кутны зільӧмӧн.
— А ме тэныд серьёзнӧя висьтала, мый мун гортад мам-бать дінад, кодъяс тэнӧ виччысьнысӧ оз вермыны, водзӧ сэсся эн гартчы уджалысь морт кок улын.
Петя лӧг пырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да вешйис дворник дінысь, коді вӧлі велалӧма омӧлиник привычкаӧ — сёрнитны гимназистъяскӧд класснӧй наставник тонӧн.
Городовӧй, код дінӧ решитчис шыасьны Петя аслас вопросӧн, кыдзи власьт представитель дінӧ, видзӧдліс сьӧд юрсияса детинка вылӧ вылысянь улӧ, тэрмасьтӧг шыльӧдыштіс гӧрд усъяссӧ,
сэсся друг чукыртчис еврейяс моз да чегйӧдлан кылӧн шуис:
— <ns>Швабода</ns>!
Дзикӧдз ӧбидитчӧм детинка довгис гортас.
Йӧзыс улича вылас пыр содісны да содісны.
Вуджрасисны студенческӧй фуражкаяс, курсисткаяслӧн каракулевӧй муфтаяс, вольнодумечьяслӧн паськыд лэбъяса шляпаяс.
Некымынысь Петя кывліс тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм кыв «мездлун».
Медбӧрын, Канатнӧй пельӧсын сійӧ аддзис неыджыд йӧз чукӧр, кодъяс вӧлі сулалӧны пес склад дінса пӧв ӧградаӧ клеитӧм бумага дінын.
Петя сюйсис да лыддис татшӧм тор: ...
Петя вель сьӧкыд пырысь лыддис тайӧ местаӧдзыс, сэтшӧм сьӧкыд да гӧгӧрвотӧм кывъясас, кыдзи <rus>«преисполняют», «ныне возникших», «повелевают», «скорейшему прекращению»</rus>, мытшасьлӧмӧн да зэв уна гырысь шыпасъяс вылӧ шензьӧмӧн, кодъяс вӧлі чурвидзӧны строчкаясас дзик виччысьтӧм местаясын, правописание став правилӧяслы паныд мунӧмӧн, да сулалісны, кыдзи сотчӧм мыръяс пӧжар местаын.
Детинка немтор эз гӧгӧрво сыысь кындзи, мый сарлы, тӧдӧмысь, мыйыськӧ лоӧма сьӧкыд, и сійӧ корӧ сылы отсавны, код мыйӧн вермас.
Колӧ шуны, детинка морӧсын весиг чужи коньӧр сарӧс неуна жалитыштӧм, торйӧн нин сэк, кор сылы уси дум вылас, мый сарлы кучкалӧмаӧсь юрас бамбуковӧй беддьӧн.
Но мыйла жӧ быдлаын радлӧны да ӧшлӧны флагъяс — тайӧ вӧлі зэв гӧгӧрвотӧм.
Гашкӧ мыйкӧ и гажатор гижӧма водзынсӧ?
Ӧти-кӧ, детинкалӧн эз тырмы терпеньеыс лыддьыны помӧдзыс сарлысь тайӧ шог бумагасӧ.
Сэк жӧ детинка казяліс, мый афиша дінӧ пӧшти быд выль матыстчысь первойя делӧӧн корсьліс сэсь, шӧрсьыс, сійӧ местасӧ, коді мыйлакӧ быдӧнлы вӧлі ёнджыка кажитчӧ.
Тайӧ местасӧ непременнӧ быдӧн лыддьылісны гораа да радлӧм пырысь и, мукӧдъяс дінӧ бергӧдчӧмӧн, шулісны:
— Эге! Збыльысь сьӧдӧн еджыд вылӧ гижӧма: мортӧс пӧ сэсся оз позь вӧрзьӧдны, сетсьӧ сӧвесьтлы мездлун, чукӧртчӧмлы мездлун, ӧтувъяслы мездлун.
А кодсюрӧяс, некутшӧма яндысьтӧг, мый найӧ ывла вылынӧсь, горзісны «ура» да окасьлісны, кыдзи пасха дырйи.
Сэн жӧ детинка вӧлі свидетельӧн сэтшӧмтор дырйи, коді вӧрзьӧдіс и сылысь тшӧтш сьӧлӧмсӧ.
Йӧз чукӧр дінас сувтіс вӧла телега, кытысь збоя чеччыштіс дзик на выль, но лямалӧм котелок-шляпаа господин, ныр вылас пенсне пуктӧмӧн тэрыба лыддис нималана местасӧ, сэсся куимысь окаліс бӧбмӧм извозчиклысь ыргӧн кодь гӧрд тошсӧ, шыбытчис телегаӧ, став улич тырнас горӧдіс:
«Пӧлтинник вина вылӧ!
Вӧтлы, скӧтина»!
И воши син водзысь сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и воліс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі быд боксянь аслыссяма лун.
Кымӧръяс шочмисны.
Дугдіс зэрны.
Кымӧр костъясӧдыс югъяліс перламутровӧй шонді.
Дворын зэв важнӧя аслас сьӧд гимназическӧй куртканас, кизьяс пыдди кӧні вӧлі кручкияс, а фуражкаыс вӧлі гербтӧм, пӧкаживайтіс Нюся Коган да мӧвпаліс, кыдзи сійӧ ӧні вероисповедание кузя мездлун петӧм бӧрын, пырас гимназияӧ, и кутшӧм мича герб лоӧ сылӧн фуражка вылас.
Петя дыр ворсіс сыкӧд «классъясӧн» и, быд чеччыштӧм бӧрын сувтыштлӧмӧн, висьтавліс гимназия йылысь страшнӧй торъяс.
Сійӧ повзьӧдліс Коганӧс:
— А сэсся сійӧ кыдзи тэнӧ чукӧстас, да кыдзи кутас юасьны, а тэ он кут нинӧм тӧдны, а сэки сійӧ тэныд кыдзи шуас: «Верман мунны места вылад, пуксьы», — и кыдзи пуктас тэныд кол, вот сэки кутан тӧдны!
Та вылӧ вежӧра Нюся воча шуліс, неуна нюмъялӧмӧн:
— Мыйла?
А ме кӧ кута бура велӧдны урокъясӧс?
И лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Всё ровно, — кыв вылӧ сетчытӧг шуаліс Петя, ачыс чеччаліс ӧти кок пӧв вылас да кок нырнас зілис клеткасьыс чужйыны изсӧ ортсӧ. — Всё ровно!
Кыдзи шлёчкас тэныд кол!
Сэсся Петя гӧститӧдіс Нюсяӧс шоколадӧн, а Нюся котӧртліс лавкаӧ да вайис «сы ыджда кишмиш ёкмыль»!
Сэсся Петяӧс чукӧстісны завтракайтны.
Петя корис гортас Нюсяӧс.
Батьыс вӧлі гортас нин.
— А! — горӧдіс сійӧ долыда, кор аддзис Нюсяӧс. — Колӧ чайтны, мый ӧні ми регыд кутам имеитны удовольствие аддзыны тэнӧ гимназистӧн, том морт!
Поздравляйта, поздравляйта...
Нюся вежливӧя да важнӧя шаркнитіс кокнас:
— Мыйла нӧ оз? — шуис сійӧ яндысьыштӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн и ёна гӧрдӧдіс радысла.
Петялӧн чужӧмыс югъяліс.
Батьыслӧн сідз жӧ югъяліс,
Павлик грымӧдчис коридорын, ворсіс «свободаӧн», пӧрлӧдлӧм да радӧн пукталӧм улӧсъяссӧ сійӧ мыйлакӧ вевттьыліс ковёрӧн да ачыс кыскасис сы увті, и пель чунӧдмӧн тюрзіс трубаӧн, кодтӧг эз кольлы ни ӧти ворсӧм.
Но талун детинкаӧс некод эз дугӧд и сійӧ ноксис мыйтӧм сылы вӧлі колӧ.
Быд здукын дворсянь котӧрӧн пыравліс Дуня да волнуйтчӧм пырысь висьтавліс карысь свежӧй выльторъяс.
То вокзал дорысь аддзылӧмаӧсь «он удит!» гижӧда гӧрд флага йӧз чукӧр,
то Ришельевскӧй вылын качайтӧмаӧсь салдатӧс, — «сійӧ коньӧр сідзи и лэблас, сідзи и кыпавлас!» То йӧзыс быд боксянь котӧртлісны участок дінӧ, кӧні, кыдз сёрнитісны, лэдзалӧны пӧ арестованнӧйясӧс.
«Ӧти нывбаба котӧртӧ киас кага босьтӧмӧн, а аслас синваыс сідзи и тюрӧ, сідз и тюрӧ.
Штаб водзӧ сувтӧдӧмны караулсӧ юнкеръясысь, и некодӧс бокӧвӧйясӧс штабнӧй салдатъяс дінӧ оз лэдзны, весиг ӧшинь дінсьыс вӧтлалӧны.
А ӧтик вӧльнӧй век жӧ удитӧма котӧртлыны ӧшинь дорас, сувтӧма из вылӧ да горӧдӧма: «Мед олас мездлун!» А салдатъясыс сылы ӧшиньяссянь вочавидзӧмаӧсь: «Мед олас мездлун!»
— А мый полицияыс?
— А мый сійӧ?
— А мый сійӧ?
— А мый найӧ?
— А мый Греческӧй вылас?
Кор-сюрӧ восьтылісны балконсӧ да, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, петавлісны видзӧдны, мый вӧчсьӧ улича вылас.
Куликово поле помысь позьӧ вӧлі аддзыны йӧз чукӧръяс да гӧрд флаг.
Рытнас локтісны гӧсьтъяс, кодъяс важӧн нин эз вӧвлыны: батьыскӧд ӧтлаын служитысьяс, тётялӧн тӧдса курсисткаяс.
Переднейса вешалка вевттьысис сьӧд пальтоясӧн, мантильяясӧн, паськыд лэбъяса шляпаясӧн, пирожкияса каракулевӧй шапкаясӧн.
Петя аддзыліс, кыдзи кухняын вундалісны чайнӧй колбаса, зэв бур ветчина да нянь батонъяс.
И, тайӧ зэв мудзтӧдана, но гажа лун бӧрас унмовсигӧн, детинка кыліс столовӧйсянь кылан тӧдтӧм гӧлӧсъяс, серамъяс да паньясысь триньгӧм.
Столовӧйсянь лампа югӧръяскӧд ӧттшӧтш детскӧйӧ йиджтысьліс папиросъяслӧн лӧзов тшыныс, коді вӧлі пыртӧ свежӧй да шоныд сынӧдас мыйкӧ вӧвлытӧм мужскӧйӧс да свободнӧйӧс, коді войдӧрсӧ керкаас эз вӧвлы, сы вӧсна, мый батьыс оз вӧлі куритчы.
Ӧшинь сайын вӧлі мукӧд лунся серти ёна югыдджык; уличвывса пӧнаръяс слаб югӧр дінӧ сорласьлісны иллюминациялӧн уна рӧма желатиновӧй линейкаяс.
Петя тӧдіс, мый ӧні флагъяс пыдди став кар пасьтаас пуяс костын сутуга йылӧ ӧшлӧма сотчан сисьяссянь доналӧм да калитчӧм стеклӧяса квайт пельӧса пӧнаръяс.
Ӧти сикас бияслӧн кык рада везъясыс кыссьӧны одессаса веськыд да кузь уличаяс пыдыс юкӧнӧдз.
Найӧ кыссьӧны пыр ылӧджык да ылӧджык тӧдны вермытӧм карса таинственнӧй местаясӧ, ӧти улича вывсянь мӧдӧ, быттьӧ кӧсйысьӧны, мый кӧнкӧ дзик матын, вот сэні пельӧс саяс, кӧсйӧны петкӧдлыны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мичлуна да дзирдалана уна рӧмъяса замечательнӧй зрелище.
Но пельӧс саяс вӧлі сэтшӧм жӧ кузь улича, пыр сійӧ жӧ пӧнаръяслӧн ӧти сикас, кӧть эськӧ и уна рӧмъяса везъяс, кодъяс сідз жӧ сотчисны мудзӧм пырысь, кыдзи и на дінті гуляйтысь мортъяс.
Гӧрд, виж, лиловӧй, турунвиж да лӧз югӧръяс, руас бергалӧмӧн, усьӧны ветлысь-мунысьяс вылӧ, исковтӧны фасадъяс кузя, ылӧдлӧны асланыс кӧсйысьӧмъясӧн петкӧдлыны пельӧс сайысь мыйкӧ ёнджыка мичаджыкӧс да выльджыкӧс.
И став тайӧ мудзтӧдана разнообразиеыс, коді пыр шусьыліс «тезоименитствоӧн», «табельӧн», «сар лунӧн», талун шусьӧ сэтшӧм жӧ уна рӧма кылӧн — «конституцияӧн».
«Конституция» кылыс сідзи и шыаліс столовӧйын тӧдтӧм басъяс гажа сёрни костын да чайнӧй паньяс триньгӧм шыяс костын.
Петя унмовсис гӧсьтъяс шумитӧм улӧ, кодъяс разӧдчисны зэв сёрӧн, — тӧдӧмысь, дас кыкӧд часын.
XXXIV
ПӦДВАЛЫН
Муртса на паськаліс Матысса Мельничаяс вылын сёрни, мый лэдзалӧны арестованнӧйясӧс, Гаврик пыр жӧ котӧртіс участок дінӧ.
Терентий, коді бӧръя вежонас эз узьлы гортас и код тӧдас кысянь локтіс водз асывнас, колльӧдіс Гаврикӧс пельӧсӧдзыс. Сійӧ вӧлі зумыш да шатласис мудзӧмысла.
— Тэ, Гаврик, стариктӧ встречайт, сӧмын, не дай бог, эн вайӧд сійӧс татчӧ.
А то татшӧм свободанад, мед лоас сійӧ куим пӧв проклят, участок дінас, тӧдӧмысь, тыр драконъясыс.
Вайӧданныд ас бӧрсяныд кутшӧмкӧ Яковӧс, и сэсся эрдӧданныд миянлысь патеранымӧс, прӧста йӧзсӧ гуӧ сюянныд.
Гӧгӧрвоан?
Гаврик довкнитіс юрнас:
— Гӧгӧрвоа.
Матысса Мельничаясын олігӧн детинка велаліс унатор гӧгӧрвоны да унатор тӧдмаліс.
Сылы эз нин вӧв гусяторйӧн, мый Терентий патераын чукӧртчывлӧ стачечнӧй комитет.
Кымынысь Гавриклы ковмыліс пукавлыны ӧграда ӧдзӧс дорса скамья вылын дзонь войясӧн да гортӧмыника шутьлавны, кор керка дінас матыстчылісны тӧдтӧм йӧз.
Некымынысь сійӧ аддзыліс весиг матросӧс, коді волывліс кыськӧ югдігас да ӧдйӧ бӧр вошлывліс.
Но ӧні матросӧс пӧшти он вӧлі вермы тӧдны.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыс приличнӧй драповӧй пальто, мӧлӧтъяс серпаса медаля фуражка, а медсясӧ — неыджыд франтоватӧй устор да тош, кодъяс вӧчисны сійӧс дзик тӧдтӧмӧн, мый детинкалӧн синъясыс кажитчӧ эз эскыны, мый сійӧ збыль сійӧ мортыс, кодӧс найӧ дедыскӧд лэптісны саридзысь.
Но, сулалӧ вӧлі сӧмын бурджыка видзӧдлыны сійӧ карӧй да сералан синъясӧ, сійӧ наян нюмдӧм вылӧ, киса якӧр татуировка вылӧ, кыдзи пыр жӧ вошліны быд сикас сомнениеяс.
Матысса Мельничаяслӧн гижтӧм, но чорыд закон серти — некор нинӧм вылӧ эн шензьы, некор некодӧс эн зіль тӧдмавны да куж кутны кывтӧ пинь саяд — матроскӧд паныдасигъясын Гаврик петкӧдліс сідз, мый сійӧс аддзӧ первойысь на.
Дзик жӧ сідзи и ачыс вӧчліс матрос Гавриккӧд паныдасьлігӧн.
Сӧмын ӧтчыд прӧйдитігӧн Жуков копыртліс юрсӧ, кыдзи бур тӧдсалы, мигнитіс да пельпом кузяыс, дзик ыджыдӧс моз тапнитӧмӧн, кутіс сьывны:
<rus>— Ты не плачь, Маруся, будешь ты моя</rus>!
И юрсӧ копыртӧмӧн воськовтіс пемыд посводзас.
А сэк жӧ Гаврик гӧгӧрволіс, мый став йӧзъяс пиысь, кодъяс волывлісны Терентий ордӧ, Ген заводса, Вайнштейнлӧн пызь изан фабрикаса, докъясса, Бродскӧй фабрикаса да уна-уна мукӧд представительяс, на пӧвстын матрос вӧлі медся старшӧй, медся ӧпаснӧй гӧсьтӧн.
Эз вӧв некутшӧм эскытӧмлун сы йылысь, мый сійӧ вӧлі членӧн сійӧ славнӧй да таинственнӧй «боевӧй организациясьыс», код йылысь сэтшӧм уна вӧлі сёрниыс бӧръя кадӧ не сӧмын Матысса Мельничаяс вылын, но и став кар пасьтаас.
— Гӧгӧрвоа, — шуис Гаврик. — Сӧмын кытчӧ жӧ ме стариксӧ нуӧда татшӧм кӧдзыд дырйиыс, не кӧ Матысса Мельничаясӧ?
Терентий думайтчис.
— Кывзы, — шуис сійӧ дыркодь мысти. — Тэ сійӧс первой нуӧд саридз дінса хибаркаӧ.
Тіян бӧрся кӧ <ns>код-нибудь</ns> и вӧтчас, то мед аддзас, кытчӧ ті мунінныд.
Виччысьлӧ сійӧ хибаркаас рытӧдзыс, а кыдзи сӧмын рӧмдас, ньӧжйӧникӧн мунӧй веськыда татшӧм адрес кузя; ме тэныд ӧні висьтала, а тэ бура помнит: Малӧй Арнаутскӧй, дас витӧд номера дом,
пыран дворник ордас да юалан Иосиф Карловичӧс.
Сылы висьталан со мый, бура помнит: «Чолӧм Иосиф Карлович, мӧдӧдіс Софья Петровна тӧдмавны, получитін-ӧ тэ письмӧсӧ Николаевсянь».
Сэки сійӧ тэныд вочавидзас: «Кык тӧлысь нин абу письмӧыс».
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоа.
— Висьтавны кужан?
— Верма.
— А но, висьтав.
Гаврик чукӧртіс плешкас чукыръяс, кӧрыштліс нырсӧ да экзамен вылын моз стӧча висьталіс:
— Малӧй Арнаутскӧй, дас витӧд номера керка, юавны дворниклысь Иосиф Карловичӧс, шуны:
«Чолӧм, Иосиф Карлович, мӧдӧдіс тэ дінӧ Софья Петровна тӧдмавны, эн-ӧ тэ пӧлучитлы письмӧ Николаевсянь».
Сэки сійӧ вочавидзас меным: «Кык тӧлысь чӧж нин абу письмӧыс ».
— Вернӧ.
Сэки тэ сылы смела верман висьтавны, мый мӧдӧдіс Терентий, медым сійӧ миянлысь старикӧс босьтлас ӧні кежлӧ ас дорас да вердас сійӧс, а сэки сэсся кутас тыдавны.
Ме сэтчӧ пырала...
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
— Но, сідз кӧ, ло дзоньвидзаӧн.
Терентий бергӧдчис гортланьыс, а Гаврик котӧртіс участок дінӧ.
Сійӧ котӧртіс мыйвынсьыс, йӧз пӧвсӧдыс писькӧдчӧмӧн, кодъяс вокзаллань матысмигӧн пыр лоины унджык.
Сеннӧй площадьсянь заводитӧмӧн сылы кутісны паныдасьны участокысь лэдзӧм арестованнӧйяс.
Найӧ мунісны подӧн либӧ извозчик вылын, кӧрзинаясӧн да сумка-нопъясӧн, кыдзи быттьӧ локтісны вокзалсянь, шенасисны шапкаясӧн, найӧс колльӧдісны тӧдсаясыс да ёртъясыс.
Туй кузя найӧс колльӧдісны котӧртысь йӧз чукӧръяс да помся горзісны:
— Мед олас мездлун!
Мед олас мездлун!
Александровскӧй участок водзын, кодӧс вӧлі кытшалӧма усиленнӧй вӧла да пода полиция нарядъясӧн, сулаліс йӧзыс сы мында да сук чукӧръясӧн, мый весиг Гавриклы эз удайтчы прӧйдитны сы пыр.
Сэні кокниа позьӧ вӧлі падвеж лоны дедыскӧд.
Сӧмын ӧти мӧвпсьыс, мый найӧ кӧ збыльысь падвеж лоӧны, дедыс вермас вайӧдны ас бӧрсяыс Матысса Мельничаяс вылӧ кутшӧмкӧ «Яковӧс», детинка дзикӧдз пӧсяліс.
Типкӧдчан сьӧлӧмӧн сійӧ уськӧдчис переулокӧ сы могысь, медым <ns>кыдз-нибудь</ns> кытшовтны йӧз чукӧрсӧ и кӧть мед кыдзи писькӧдчыны участок дінӧ да аддзыны дедсӧ.
И друг сійӧ аддзис дедсӧ ас дінсяньыс кык воськов сайысь.
Боже мой, мый лоӧма дедыскӧд!
Гаврик весиг сразу эз и тӧд сійӧс.
Детинкалы паныд керкаяс дінын матынджык кутсьӧмӧн, быттьӧкӧ ватакодь кокъяс вылын катласьӧмӧн, изъяс кузяыс киссьӧм сапӧгъяснас сьӧкыда шаркайтӧмӧн да быд куим воськов бӧрын сувтлӧмӧн, тувччаліс эзысь тош тшӧтинаа зэв пӧрысь старик; кельыдлӧз синъясыс сылӧн вӧлі синваӧн тырӧма, а пиньястӧм вом гураныс вӧлі зэв пыдӧ вӧйӧма.
Не кӧ сумка-нопйыс, коді ӧшаліс стариклӧн тіралан киын, Гаврик эськӧ нинӧм вылӧ эз вермы тӧдны дедсӧ.
Но тайӧ бура тӧдса тростниковӧй сумка-нопйыс, кодӧс вӧлі эжӧма няйт дӧраӧн, пыр жӧ уси сылы син улас, и детинкалӧн быдсӧн топавліс сьӧлӧмыс зэв ёна дойман ранаӧн.
— Дедӧ! — повзьӧм пырысь горӧдіс сійӧ. — Дедӧ, тайӧ тэ?
Старик весиг эз повзьы тайӧ виччысьтӧм чукӧстӧмысь.
Сійӧ надзӧникӧн сувтіс да сідз жӧ надзӧникӧн бергӧдіс Гавриклань веськодя рӧмидзтан паръяса чужӧмсӧ, коді вӧлі оз петкӧдлы ни долыдлун, ни волнуйтчӧм, — дзик немтор, пӧкӧритчӧм да виччысян спокойствие кындзи.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ оз аддзы внуксӧ, — сэтшӧм вӧртӧмӧсь вӧліны сылӧн синваӧн тырӧм синъясыс.
— Дедӧ, кытчӧ тэ мунан? — юаліс Гаврик гораа, кыдзи пельтӧм морт дінӧ шыасьӧмӧн.
Старик дыр тяпкӧдіс паръяснас и надзӧникӧн, но гӧгӧрвоана шуис медбӧрын:
— Матысса Мельничаясӧ.
— Сэтчӧ оз позь, — вашкӧдӧмӧн шуис виччысьӧм пырысь Гаврик, да ӧтар-мӧдарӧ видзӧдліс. — Терентий шуис, медым Матысса Мельничаяс вылӧ, ради бога, он лок.
Старик сідз жӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, но кыдзкӧ зэв надзӧник, веськодь пырысь, машинальнӧя.
— Мунам, дедушка, ӧні гортӧ, а сэні нин аддзам.
Дедыс кывзысьӧм пырысь жӧдзыштіс ӧти местаын, бергӧдчис мӧдарӧ да, ни ӧти кыв шулытӧг, кутіс бӧр тапиктыны зэв сьӧкыд пырысь кокъяссӧ лэпталӧмӧн.
Гаврик лӧсьӧдіс стариклы пельпомсӧ, кытчӧ сійӧ чорыда кутчысис.
Найӧ надзӧникӧн мӧдӧдчисны ӧзйӧм-кыптӧм кар вомӧн саридзлань, кыдзи синтӧм морт да нуӧдысь: детинка водзас, а дедыс неуна бӧрынджык.
Зэв тшӧкыда старик сувтліс да шойччыліс.
Найӧ мунісны участоксянь вадорӧдз час кык.
Тайӧ туйсӧ Гаврик ӧтнасӧн ветлывліс дас вит минутӧн.
Куснясьӧм да сімӧм томаныс туплясис пемыдгӧрд бурьянын, хибарка водзас.
Ӧдзӧсыс кӧсӧя ӧшаліс ӧти вылысса дзир вылас, тӧлысла катласис да дзуртіс.
Арся зэръяс мыськӧмаӧсь сьӧдасьӧм пӧвъяс вылысь пӧчӧн мавтӧм меллысь медбӧръя колясъяссӧ.
Вевт вылас пасьтала вӧлі сатшйӧдлӧма йӧн турунъяс — тыдалӧ, тані кӧзяйничайтӧмаӧсь лэбач кыйысьяс, а тыртӧм хибаркаыс вӧлӧм кыйӧдчанін пыдди.
Хибарка пытшкас ставсӧ вӧлі путкыльтӧма вывлань кокӧн.
Лоскутнӧй ӧдеялӧыс да пӧдушкаыс — кодъяс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь да сёйӧн няйтӧссьӧмаӧсь — туплясисны пельӧсас.
Но сундукыс вӧрзьӧдлытӧг сулаліс аслас местаын.
Старик тэрмасьтӧг пырис аслас керкаӧ да пуксис койка дорыш вылӧ.
Сійӧ пуктіс пидзӧс вылас сумка-нопсӧ да веськодя кутіс видзӧдны пельӧсӧ, некутшӧма эз пыдди пукты керка пытшкас вӧчӧм разгромсӧ.
Кажитчӧ, мый сійӧ пырис татчӧ шойччыны: вот пукалыштас минут-мӧд, прӧйдитыштас сылӧн лов тырӧмыс да мӧдӧдчас надзӧникӧн водзӧ аслас туйӧд.
Жугалӧм ӧшинь пырыс пӧльтіс зэв лэчыд, кӧдзыд тӧв, коді вӧлі йиджтысьӧма прибойысь кыптӧм ва бусӧн.
Штормыс пуис тыртӧм вадор пӧлӧныс.
Каляяслӧн да быгъяслӧн еджыд торпыригъясыс лэбалісны тӧв вылын зычитан кыртаяс весьтын.
Гыяслӧн кучкасьӧм шыясыс гораа кылісны вадорса пещераясын.
— Мый нӧ тэ пукалан, дедушка?
Тэ вод.
Дед кывзӧм пырысь водіс.
Гаврик сетіс сылы пӧдушка да вевттис сійӧс шебрасӧн.
Старик йӧжгыльтіс кокъяссӧ.
Сійӧс вӧлі кынтӧ.
— Нинӧм, дедӧ.
Кывзы.
Кыдзи пемдыштас, ми татысь мунам ӧти местаӧ.
А ӧні куйлы.
Дедыс чӧв оліс, аслас став видӧн петкӧдліс веськодьлун да пӧкӧритчӧм.
Друг сійӧ бергӧдіс Гавриклань ӧшӧдчӧм, быттьӧкӧ гугӧдӧм синъяссӧ, дыр тяпкӧдіс пыдӧ пырӧм паръяссӧ да медбӧрын, шуис:
— Шаландатӧ оз ну?
Гаврик тэрыба успокоитіс сійӧс, висьталіс, мый шаландаыс надежнӧй местаын, суседъяс ордын.
Старик ошкӧм пырысь дӧвкнитіс юрнас да ланьтіс.
Час мысти сійӧ ружтӧм пырысь бергӧдчис мӧдар бок вылас да надзӧникӧн ойӧстіс.
— Дедӧ, кыт нӧ тэнад висьӧ?
— Нӧйтісны... — шуис сійӧ да мыжа морт моз нюмдіс, петкӧдліс пиньтӧм гӧрд пинь ансӧ. — Веськыда став мусъясӧс пыркӧдісны...
Гаврик бергӧдчис.
Дзик рытӧдзыс сэсся старик эз шулы ни ӧти кыв.
Кыдзи сӧмын пемдыштіс, детинка шуис:
— Мунам, дедӧ.
Старик чеччис, босьтіс ассьыс сумка-нопсӧ, да найӧ мунісны тувъялӧм ӧшиньяса дачаяс пӧлӧн, пӧдлалӧм тир да ресторан дінті карӧ, Малӧй Арнаутскӧй вылӧ, дас витӧд номера керка дінӧ.
Дворниклысь юалӧм бӧрын Гаврик регыд аддзис пемыд пӧдвалысь Иосиф Карловичлысь патерасӧ да пондіс йиркӧдчыны ӧдзӧсас, кодӧс вӧлі эжӧма киссьӧм войлокӧн.
— Коді сэні? — кыліс гӧлӧс, коді кажитчис тӧдсаӧн.
— Тані Иосиф Карловичлӧн патераыс?
— А мый колӧ?
— Восьты, дядя.
Ме тіян дінӧ Софья Петровнасянь.
Ӧдзӧсыс пыр жӧ воссис, и чуймӧм детинка аддзис порог вывсьыс тирса кӧзяинӧс, коді кутіс киас карасин лампа.
Сійӧ видзӧдліс стрӧга и неуна быттьӧкӧ тшапа детинка вылӧ и, места вывсьыс вӧрзьӧдчывтӧг, шуис:
— Ме — Иосиф Карлович.
Но, а мый водзӧ?
— Чолӧм, Иосиф Карлович, — шуис детинка стӧча, кыдзи бура велӧдӧм урок. — Мӧдӧдіс менӧ тэ дінӧ Софья Петровна тӧдмавны, кор тэ получитін письмӧ Николаевсянь.
Сійӧ шензьӧм пырысь видзӧдліс детинка вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс, мый вылӧ муніс этша вылӧ минут кык, кӧть эськӧ детинкаыс вӧлі зэв ичӧтик и, медбӧрын, тирса кӧзяин шуис нӧшта ёна тшапджыка:
— Кык тӧлысь нин абу письмӧыс.
Сійӧ сэсся чӧв олыштіс да гажтӧм пырысь юрсӧ копрӧдлӧмӧн содтіс:
— Кутшӧм неӧкуратнӧй дама!
Ай-яй-яй!
И друг вӧчис польскӧй магнатлӧн кодь долыд чужӧм, быттьӧкӧ сійӧ ӧні принимайтӧ аслас имениеын папалысь нунцияӧс.
Но тайӧ, дерт, мӧдарӧкӧ некутшӧма оз вӧлі ладмы сы дінӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі кӧмтӧм, а пинжак улас и дӧрӧмыс весиг сылӧн эз вӧв.
— Милости просим, том морт.
Тэ кажитчӧ, кор-сюрӧ волывлін менам заведениеӧ?
Кутшӧм приятнӧй случай!
А тайӧ старикыс, ог кӧ ӧшыбайтчы, — тэнад дедыд?
Пырӧй жырас.
Дед да внук веськалісны сэтшӧм лёк жырйӧ, коді шензьӧдіс аслас гӧльлунӧн весиг Гаврикӧс.
О, дзик эз татшӧмӧн чайтлы Гаврик олӧмсӧ тайӧ ыджыдысь-ыджыд вына, озырысь-озыр мортлысь, тирса кӧзяинлысь.
И шутка ли? — нёль монтекристоӧн владейтысь кӧзяинлысь.
Детинка шензьӧм пырысь видзӧдаліс тыртӧм да кӧтасьӧмысла вижӧдӧм стенъяссӧ.
Сійӧ чайтіс аддзыны сэсь ӧшалан ружьеяс да пистолетъяс.
Но сы пыдди сійӧ аддзис сӧмын ӧти кӧрттув, код вылын вӧлі ӧшалӧ няйтысла сьӧдӧдӧм подтяжки, коді вӧлі ёнджыка мунӧ вӧжжи вылӧ.
— Дядя, а кӧнӧсь нӧ тэнад ружьеясыд? — пӧшти повзьӧм гӧлӧсӧн юаліс Гаврик.
Иосиф Карлович вӧчис сідзи, быттьӧкӧ эз кыв тайӧ юалӧмсӧ.
Сійӧ ыджыда шеныштӧмӧн тшӧктіс пуксьыны улӧс вылӧ да ачыс пельӧсланьыс вешйӧмӧн гортӧмыника шуис:
— Тіян эм мыйкӧ меным висьтавны?
Гаврик вок нимсяньыс корис мыйкӧ-дыра кежлӧ кольлыны сы ордӧ дедсӧ.
— Висьтав вокыдлы, мый ставсӧ лоӧ вӧчӧма, мед оз пов, — тэрыба шуис Иосиф Карлович. — Менам эм карас кутшӧм-сюрӧ йитӧдъяс.
Ме думысь, меным удайтчас медбӧрын устроитны сійӧс войся стӧрӧжӧн.
Гаврик колис дедсӧ Иосиф Карлович ордӧ, кӧсйысис пыравлыны да петіс.
Ӧдзӧс дорас суӧдіс сійӧс кӧзяиныс.
— Висьтав Терентийыдлы, — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн, — мый Софья Ивановна тшӧктіс висьтавны: сылӧн эм вель ыджыд запас ӧрехъяс, но жаль, мый абу вывті гырысьӧсь.
Абу грецкӧй ӧрехъяс.
Сійӧ гӧгӧрвоас.
Абу грецкӧй ӧрехъяс.
Мед лӧсьӧдас транспортсӧ.
Тэ гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — шуис Гаврик, коді вӧлі велалӧма нин татшӧм поручениеяс вылад. — Абу грецкӧй ӧрехъяс, и медым ачыс нала мӧдӧдлас.
— Вернӧ.
Иосиф Карлович пырис аслас омӧльысь-омӧль пинжак увтыс улас, корсьысис да сетіс Гавриклы гривенник.
— Босьт тайӧс аслыд кампет вылӧ.
Зэв жаль, но унджыксӧ сэсся нинӧм тэныд ог вермы сетны.
Ме тэныд, клянитча аслам честьӧн, рад пырысь, эськӧ козьналі монтекристо, но...
Иосиф Карлович шог пырысь шеныштіс кияснас, и страстьясӧн тшыкӧдӧм чужӧмыс сылӧн здрӧгнитіс:
— Но, жаль, мый менам шудтӧм характер вӧсна ме ӧні ог нин имеит ни ӧти ружье.
Гаврик серьёзнӧя, но зэв прӧстӧя босьтіс гривенниксӧ, аттьӧаліс да петіс улича вылӧ, кодӧс вӧлі югзьӧдӧма иллюминацияяс тревожнӧй югӧръясӧн.
XXXV
ЧЕСТЬЛӦН ДОЛГ
Асывнас Петя нуис чулансьыс кык гоз кучик сандалияс да, гимназияас муніг моз, вузаліс сійӧс старьевщиклы нёль урысь.
Кор луннас воис Гаврик, детинаяс пыр жӧ заводитісны ушкиӧн ворсны.
Петя ворссис ставсӧ, кодъясӧс муртса на ньӧбис Гавриклысь, ворссис первойя дорсьыс на регыдджык.
Да и гӧгӧрвоана: налӧн вынъясыс вӧліны не ӧткодьӧсь.
Саридзберд районса пӧшти став ушкиясыс куйлісны Гаврик мешӧкъясын.
Сылы позьӧ вӧлі ёна рискуйтны, кор Петялы лоис донъявны быд двойкаӧн да вӧчавны корысь кодь сконъяс, а сійӧ, пыр вайӧдӧ ӧдйӧн ворссьӧмӧ.
Мӧд луннас Петя, коді воштіс нин быд сикас кутсьӧм, гусьӧникӧн босьтіс дас квайт ур — сдача, кодӧс Дуня кольліс буфет вылӧ.
Сэки сійӧ решитіс асьсӧ кутны сюсьджыка да видзчысьӧмӧнджык.
Медвойдӧр, удачнӧй ворсӧм вылӧ колӧ вӧлі настӧящӧй, бур биток.
Петялӧн битокыс, — ыджыд да зэв мича геральдическӧй левӧн серпасалӧм да графскӧй коронаа ливрейнӧй кизь, — аслас став мичлуннас некытчӧ вӧлі оз шогмы: сійӧ вӧлі вывті кокни.
Колӧ вӧлі сійӧс сьӧктаммӧдны.
Петя мӧдӧдчис вокзал вылӧ, кыссис депо сайса запаснӧй туйяс ылыс пунктӧ да полӧмысла муртса садьсӧ эз вошты, вундіс тӧварнӧй вагонысь свинеч пломбасӧ.
Гортас сійӧ тувъяліс свинеч пломбасӧ биток чашкаас, сэсся петіс Куликов поле вылӧ да пуктіс битоксӧ дачнӧй поезд улӧ.
Сійӧ босьтіс бӧр рельсъяс вылысь, вӧлі сійӧ зэв бура лямалӧма, пӧсь да сьӧкыд.
Ӧні сійӧ оз вӧлі уступайт Гаврик медся бур битокъяслы.
Регыд локтіс Гаврик да заводитчис ворсӧм.
Детинаяс ворсісны дыр да зэв чорыда.
Но тыдовтчис, мый имеитны бур биток — тайӧ нӧшта этша на.
Колӧ вӧлі лоны бур мастерӧн!
Бӧръявылыс Петя ворссис не сӧмын ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, но нӧшта коли уджйӧзӧн.
Гаврик кӧсйысис аски волыны уджйӧзысла.
Петялы воис кад, коді вӧлі лёк вӧт кодь.
— Буфет вылын вӧлі куйлӧ сдача, дас квайт ур, — спокойнӧя шуис рытнас батьыс ӧбӧд бӧрын. — Тэ сійӧс случайнӧ эн босьтлы?
Вирыс ыльӧбтыліс Петя сьӧлӧмӧ да пыр жӧ бӧр разаліс.
— Эг, — шуис сійӧ, кыдзи мый позьӧ веськодь пырысьджык.
— А видзӧдлы менам син вылӧ.
Батьыс босьтіс детинаӧс тшӧкаӧдыс да бергӧдіс сылысь чужӧмсӧ асланьыс.
— Честнӧй благороднӧй кыв, — шуис Петя став вынсьыс бать синмас веськыда видзӧдны зільӧмӧн.
— Святӧй истиннӧй крест.
Полӧмысла тіралӧмӧн, детина пасъясис ӧбраз вылӧ.
Сійӧ виччысис, мый тайӧ жӧ здукнас воссяс йиркыс да сійӧс виас гымбиӧн.
Ӧд, тӧдӧмысь, енмыс должен накажитны татшӧм наглӧя клянитчӧмсьыс.
Но ставыс гӧгӧр вӧлі лӧнь.
— Тайӧ зэв тешкодь, — лабутнӧя шуис батьыс. — Сідзкӧ, миян керкаын овмӧдчис вӧр.
Меным да тётяыдлы, гӧгӧрвоана, абу некутшӧм коланлун гусьӧн босьтны буфетысь сьӧм.
Павлик — лунтыр гырысьяс синводзын да сідз жӧ эз вермы сійӧс вӧчны.
Тэ сетін честнӧй кыв.
Сідзкӧ колӧ чайтны, мый сійӧс вӧчис Дуня, коді миянын служитӧ вит во нин.
Тайӧ кадас Дуня вӧлі переднейын лӧсьӧдӧ лампа.
Сійӧ пыр жӧ пуктіс рӧмпӧштан пызан вылӧ стеклӧсӧ да ветьӧксӧ и сувтіс ӧдзӧс порог вылӧ.
Сылӧн не только сьыліыс, но весиг гырддзаӧдзыс восьса сосъясыс лоины гӧрдӧсь.
Ыджыд да раминик чужӧмыс вӧлі вевттьысьӧма пятнаясӧн.
— Мед менам нэм чӧж эз вӧв некутшӧм шуд, — горӧдіс сійӧ, — базарсьыс вайӧм сійӧ сдачасӧ кӧ паныч эз ворссьы ушкиӧн Гавриклы!
Батьыс видзӧдліс Петя вылӧ.
Детина гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ пырысь-пыр жӧ, тайӧ жӧ здукас, шуны мыйкӧ благороднӧйӧс, гордӧйӧс, справедливӧйӧс, страшнӧйӧс, коді эськӧ мед пыр жӧ вештіс сы вылысь быдсикас подозрениеяс.
Минут сайын кӧ на нӧшта вермис эськӧ, пӧжалуй, висьтавны.
То ӧні, кор делӧыс воис ушкиясӧдз, — нинӧмысь оз висьтав!
— Тэ он имеит права сідзи шуны! — равӧстіс Петя сибдӧм гӧлӧсӧн, да сы чужӧм вылын кыптіс лӧжнӧй скӧралӧмлӧн зэв гӧрд вирпас. — Тэ пӧръясян!
Но и тайӧ кажитчис сылы этша.
— Тэ... тэ, тӧдӧмысь, ачыд... вӧровка! — кокъяснас зымкнитӧмӧн горӧдіс Петя.
Батьыс шог пырысь да кӧритӧм пырысь довкнитіс юрнас, эз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ детина сьӧлӧм вылын.
Кор Дуня пондіс тӧлктӧг ноксьыны кухняын, чукӧртавны кӧлуйяс да рӧщӧт корны, Петя котӧртіс детскӧйӧ да сэтшӧм чорыда крапнитіс ӧдзӧссӧ, мый крӧвать мышкын ӧшалысь ангел-хранительлӧн ичӧтик эмалевӧй образыс быдӧн пондіс шатласьны.
Детина дзикӧдз ӧткажитчис корны Дунялысь прӧща...
Сійӧ водіс крӧватьӧ да лэччысис, мый сылӧн обморок.
Сійӧс колисны ас кежас.
Батьыс рытнас эз окав сійӧс вой кежас.
Петя кывліс, кыдзи тётяыс кевмысьӧ Дуня водзын, мед сійӧ кольччас и кыдзи сійӧ, бӧрдӧм пырысь, дыр мысти, сӧгласитчис кольччыны.
Вой чӧжнас Петя тшӧкыда садьмыліс, шензис аслас мыж вӧчӧм вылӧ.
Сійӧ вӧлі дась котӧртны кухняӧ да окавны Дунялысь кокъяссӧ да прӧща корны.
Но нӧшта на ыджыдджык волнуйтчӧм шымыртліс детинаӧс Гаврик йылысь мӧвпыштігӧн, коді аски локтас уджйӧз корны.
Асывнас, стрӧка кыйӧдӧм бӧрын, кор батьыс Павликӧс нуӧдіс ваннӧй жырйӧ мыссьыны, Петя кыскис шкафсьыс батьыслысь важ вицмундир.
Семья пытшкын та йылысь сёрнитісны, мый тайӧ вицмундирсӧ вӧлі вурӧдӧма батьыслӧн университет помалӧм бӧрын да пасьтавлӧма нэм чӧжнас сӧмын ӧтчыдысь, мамыслӧн чопорнӧй рӧдвуж тшӧктӧм серти, кодъяс тшӧктӧмаӧсь пасьтавны, кор батьыс венчайтчӧма мамыскӧд, медым ставыс вӧлі сідзи, кыдзи йӧзлӧн.
Сійӧ кадсянь вицмундирыс ӧшаліс шкапын быдсӧнӧн вунӧдӧмӧн.
Ушкиясыс сэні вӧлі зэв уна, но зэв жаль, мый унджыкыс на пиысь вӧліны вывті посньыдикӧсь, ворсны эз шогмыны.
Гырысьыс вӧлі сӧмын нёль, да и найӧ эз могмӧдны детинкалысь чайтӧмъяс.
Тайӧ вӧліны донтӧминикӧсь, кызӧсь, еджыдӧсь.
Колян нэмса зэв старательнӧй одесскӧй портнӧйӧн вӧсни сукно дінӧ бура вурӧм кизьяс оз вӧлі сетчыны ножич улӧ.
Петя терпенньӧ воштӧмӧн пиньнас нетшкис найӧс материенас.
Сулалӧ ли уна сёрнитны сы йылысь, мый и та бӧрын ворсігас Петяӧс суис бара тыр неудача?
Сылӧн уджйӧзыс Гавриклы содіс зэв уна.
Петя дзикӧдз дзугсис.
Гаврик видзӧдлывліс аслас ёрт вылӧ шога да жалитӧм пырысь, но нинӧм буртор сыын эз тыдав.
— Но Петька, кыдз жӧ водзӧ? — юаліс сійӧ стрӧга.
Тайӧ кывъяссӧ зэв кокниа позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны.
Вот кыдзи сійӧс колӧ гӧгӧрвоны:
«мый нӧ тайӧ тэ, вокӧ?
Босьталін уджйӧзӧн ушкияс да он сет?
Омӧльтор,
ковмас нырвомад кучкавны.
Дружба — дружбаӧн, но немтор он вӧч.
Сідзи полагайтчӧ.
Ачыд гӧгӧрвоан.
Ушкиыд — тайӧ тэныд абу картонкаясыд,
найӧ сьӧм сулалӧны.
Лӧгась кӧть эн сэсся тэ ме вылӧ».
Петя эз скӧрав.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый Гаврик прав.
Сійӧ сӧмын сьӧкыда лолыштіс да корис нӧшта неуна виччысьыштны.
Гаврик сӧгласитчис.
Петя мучитчис рытывбыд.
Вывті чорыда мӧвпалӧмысла пельясыс сылӧн сэтшӧма шоналісны, мый лампа водзас найӧ югъялісны рубиновӧй рӧмӧн.
Детина, гашкӧ, тысечаног думыштліс, кыдзи ӧдйӧнджык озырмыны, но ставыс тайӧ вӧлі вывті фантастическӧйӧсь, либӧ вывті преступнӧйӧсь.
Бӧръявылас, сылы юрас воис шензьымӧнъя прӧстӧй да замечательнӧй мӧвп.
Ӧд покойник дедыс, мамыслӧн батьыс, вӧлі майор!
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны тайӧс!
Кад воштытӧг Петя косяліс арифметическӧй тетрадьысь бумага лист да босьтчис гижны бабушкаыслы, мамыс мамлы, письмӧ Екатеринославӧ.
Бабушкасӧ быд сикас мелі кывъясӧн да нимъясӧн тыртӧмӧн да гимназияса аслас бур успехъяс йылысь гижӧм бӧрын — кодӧс, веськыда кӧ шуны, вӧлі ёна содтӧма, — Петя корис мӧдӧдны сылы на память — кыдз позьӧ ӧдйӧнджык — дона дедушкоыслысь майорскӧй вицмундирсӧ.
Наян детина бура гӧгӧрвоис, кутшӧм сам вылӧ медся кокниа позьӧ кыйны бабушкасӧ, коді зэв ёна радейтліс да и бура казьтыліс дедушкоыслысь, турецкӧй кампаниеса геройлысь, паметьсӧ, но сэтшӧм жӧ ёна радейтліс и Петяӧс, ассьыс ыджыд внуксӧ.
Детина юӧртіс сылы водзӧ, мый герой-дедушкоыс пример серти сійӧ ачыс чорыда решитіс лоны геройӧн, сы вӧсна бӧрйис военнӧй карьера, а мундирыс колӧ сылы воинственнӧй дух кутӧм могысь...
Петя надейтчис, мый майорскӧй мундирыд тыр ушкиясӧн — штук кызь, абу кӧ комын, и ставыс чеканитӧм кутшъяса зэв бур офицерскӧй пятакъяс.
Сӧмын тайӧ ӧтитор вермис отсавны мездысьны уджйӧзысь да, колӧкӧ, весиг и воны на.
Петя арталӧм серти посылкаыс колӧ вӧлі воны вежон мысти, и некыдз не сёрӧнджык.
Петя висьталіс Гавриклы ставсӧ.
Гаврик тырвыйӧ ошкис.
Детинаяс ӧтвылысь, кокчунь йылӧ сувтӧмӧн, лэдзисны письмӧсӧ ыджыд виж ящикӧ, кытчӧ вӧлі серпасалӧма вит сургуч печатя заказнӧй пакет да кресталӧм кык почтовӧй рожок.
Ӧні коли спокойнӧя виччысьны.
Помтӧм озырлун виччысян кадӧ Гаврик восьтіс Петялы выль кредит...
Петя некутшӧма тӧждысьтӧг ворссис тшӧтш наследствосӧ нин дедушкаыслысь.
XXXVI
СЬӦКЫД РАНЕЦ
Колис вежон, мӧд, а бабушкасянь посылкаыс век на эз вӧв.
Сарӧн явитӧм «мездлун» вылӧ видзӧдтӧг, беспорядокъясыс содлісны.
Почта уджаліс лёка.
Батьыс дугдіс пӧлучайтны Мӧскуаысь <rus>«Русские ведомости»</rus> газет да пукаліс рытъяснас чӧв, расстроитчӧмӧн, эз тӧд, мый вӧчсьӧ свет вылас да кыдзи гӧгӧрвоны лоӧмторъяссӧ.
Гимназияын приготовительнӧй класс лэдзалісны урчиттӧм кад коласт кежлӧ.
Петя дзонь лунъясӧн довъявліс уджтӧг.
Тайӧ кад чӧжнас сійӧ удитіс ворссьыны Гавриклы уджйӧзӧн сы мында, мый страшнӧ вӧлі весиг думыштнысӧ.
Ӧтчыд локтіс Гаврик да лёк туналӧм пырысь нюмъялӧмӧн шуис:
— Но, ӧні тэ эн виччысь сэтшӧм регыд ассьыд ушкиястӧ.
Тайӧ лунъяссянь заводитчас всеобщӧй...
Вермас лоны, тӧлысь сайын кӧ войдӧр Петя эськӧ эз гӧгӧрво Гавриклысь, мый йылысь сійӧ висьталӧ.
Но ӧні вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана: раз «всеобщӧй» — сідзкӧ, «забастовка».
Но не эскыны Гаврикӧн висьталӧм сведениеяс збыльлунӧ оз вӧлі позь.
Петя важӧн нин гӧгӧрволіс, мый Матысса Мельничаяс вылын быдтор тӧдӧны мыйлакӧ ёна водзджык, карын дорысь.
Тайӧ вӧлі Петялы сьӧлӧмӧ пурт сатшкӧм кодь.
— А гашкӧ удитас воны?
— Ӧдвакӧ.
Петя весиг кельдӧдіс.
— Кыдз жӧ уджйӧзыд? — юаліс Гаврик корӧм могысь.
Ворсны заводитӧмсӧ виччысьны вермытӧмла дрӧжжитӧмӧн, Петя тэрыба сетіс честнӧй благороднӧй кыв да вежа истиннӧй крест, мый аски, кӧть кыдзи, а непременнӧ мынтысяс.
— Смотри!
А то — тӧдан... — шуис Гаврик лиловӧй, сиротскӧй рӧма бобриковӧй паськыд гачьяса кокъяссӧ матрос моз паськыда пуктӧмӧн.
Сійӧ жӧ рытнас Петя зэв видзчысьӧм пырысь гусяліс Павликлысь нималана копилкасӧ.
Ваннӧйӧ игнасьӧмӧн, сійӧ столовӧй пуртӧн перйис кӧрӧбкасьыс став сьӧмсӧ — ыргӧнӧн да эзысьӧн нелямын куим ур.
Тайӧ сложнӧй операциясӧ шензьымӧн пелька да ӧдйӧ вӧчӧм бӧрын, детинка тэчис тыртӧмӧн кӧрӧбкаӧ уна сикас гольӧдчан кламъяс: кӧрттувъяс, пломбаяс, лы кизьяс, кӧртторъяс.
Тайӧ вӧлі быть колана сы вӧсна, мый бережливӧй да ӧкуратнӧй Павлик обязательнӧ луннас кыкысь — асывнас да рытнас — прӧверайтліс кассасӧ: сійӧ матыстліс банкасӧ пель дорас да, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, зёльӧдліс кӧпейкаяссӧ, аслас сокровище сьӧкталунӧн да шыӧн нимкодясьӧмӧн.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм равзӧм эськӧ лэптіс сійӧ, казяліс кӧ гусялӧмсӧ!
Но ставыс прӧйдитіс лючки.
Узьны водігӧн, Павлик зёльӧдчис банканас, кодӧс вӧлі тыртӧма кламӧн, и аддзис, мый кассаыс тыр пӧрядокын.
Шуны кӧ веськыда, преступлениеӧн шедӧдӧм озырлунъяс оз мунны мортлы бур вылӧ.
Куим лунӧн Петя ворссис и Павликлысь сьӧмсӧ.
Дедушкоыслысь мундир регыдӧн пӧлучитӧм вылӧ лачаыс эз вӧв.
Гаврик бара кутіс корны уджйӧзсӧ.
Быд лун ӧшинь вылын пукалӧмӧн Петя виччысис Гаврикӧс.
Сійӧ полӧмӧн думыштіс сійӧ страшнӧй лун йывсьыс, кор ставыс воссяс: и ушкиясыс, и сандалиясыс, и вицмундирыс, и Павликлӧн копилкаыс.
— А ӧд тайӧ непременнӧ — водз либӧ сёр эрдіасяс.
Ок, сэки лоӧ мыйкӧ зэв страшнӧйтор.
Но детинка зілис та йылысь не мӧвпавны, сійӧс мучитіс пыр ӧти да немтор сеттӧм мӧвп, ворссьӧм мортлӧн мӧвп, — воны водзӧсӧ аслыс!
Ветлыны уличаяс вывті вӧлі ӧпаснӧ, но Гаврик век жӧ явитчыліс да, двор шӧрӧ сувтӧмӧн, сюйліс вомас кык чунь.
Кывліс зэв гораа шутёвтӧм шы.
Петя тэрыба мигнитліс аслас ёртыслы ӧшинь пырыс да котӧртліс увлань чернӧй ходӧд.
— Пӧлучитін ушкиястӧ? — юавліс Гаврик.
— Честнӧй благороднӧй кыв, аски непременнӧ воасны!
Святӧй истиннӧй крест!
Тайӧ сэсся медбӧръяысь.
Ӧти лунӧ Гаврик шуис, мый виччысьны водзӧ оз кӧсйы.
Тайӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны, мый талунсянь Петя, кыдзи мынтысьны вермытӧм должник, веськалӧ Гавриклы рабствоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз тырвыйӧ оз мынтысь.
Татшӧм вӧлі уличавывса чорыдысь-чорыд, но дзик справедливӧй закон.
Гаврик кокньыдика кучкис Петяӧс пельпом кузяыс, кыдзи странствуйтысь рыцарь, коді пуктӧ ассьыс слугасӧ оруженосечӧ.
— Ӧні тэ пыр кутан мекӧд ветлыны, — шуис сійӧ небыдика да сэсся содтіс стрӧга: — Петкӧд ранецтӧ.
— Мыйла... ранецсӧ?
— Чудак-морт, а ушкитӧ мыйӧн новлӧдлынысӧ?
И Гавриклӧн синъясыс бара югнитісны долыд наянлунӧн.
Веськыда кӧ шуны, Петялы вель ёна кажитчис тайӧ гажа рабствоыс: сылы важысянь нин вӧлі окота шляйтчыштны Гавриккӧд кар кузя.
Но делӧыс сыын, мый Петялы, карын лоӧмторъяс заводитчӧм вӧсна, зэв стрӧга вӧлі запретитӧма петны ворота сайӧ.
Ӧні жӧ сылӧн сӧвестьыс вӧлі дзик спокойнӧй: сійӧ ӧд тані абу мыжа, сэтшӧм Гавриклӧн власьтыс, кодлы колӧ кывшутӧг подчиняйтчыны.
И рад эськӧ не ветлыны, да оз позь: татшӧм нин правилӧясыс.
Петя котӧртліс гортас да петкӧдіс ранецсӧ.
— Нопъяв, — шуис Гаврик.
Петя зіля нопъяліс.
Гаврик быд боксянь видзӧдаліс коклябӧрӧдзыс шинеля да тыртӧм ранеца ичӧтик гимназистӧс.
Тыдалӧ, сійӧ коли тырвыйӧ дӧвӧлен.
— Гимназическӧй билетыд сьӧрсьыд?
— Эм.
— Петкӧдлы.
Петя кыскис билетсӧ.
Гаврик босьтіс сійӧс да поскладам лыддис первойя кывъяссӧ: «Аслас честьӧн дорожитӧмӧн, гимназист оз вермы не дорожитны аслас учебнӧй заведение честьӧн»...
— Верно, — шуис сійӧ да бӧр сетіс билетсӧ, — дзеб.
Вермас згӧдитчыны.
Сэсся Гаврик бергӧдіс Петяӧс мышнас да тыртіс ранецсӧ ушкияс тыра сьӧкыд мешӧкъясӧн.
— Ӧні ми быдлаті прӧйдитам зэв кокниа, — шуис Гаврик ранецсӧ кизялігӧн, да нимкодь пырысь клопнитіс ранецсӧ кукань кучик вевт кузяыс.
Петя эз тырвыйӧ гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ, но, общӧй уличнӧй законлы подчиняйтчӧмӧн, — мый этшаджык колӧ юасьны да унджык тӧдны, — оліс ланьтӧмӧн.
Детинкаяс видзчысьӧм пырысь петісны дворысь.
Тадзи заводитчисны налӧн ӧтувъя странствуйтӧмъяс кар кузя, кӧні мунісны беспорядокъяс.
Лунысь-лун ветлыны уличаяс кузя лои пыр опаснӧджык.
Но Гаврик эз ӧвсьы нуӧдны таинственнӧй сяма странствуйтысь чемпионлысь олӧм.
А дзик мӧдарӧ:
кымын ёнджыка вӧлі карас неспокойнӧй да страшнӧ, сымын ёнджыка сійӧ сюйсис медся ылыс да опаснӧй местаясас.
Кор-сюрӧ Петялы весиг кутліс кажитчыны, мый Гаврик костын да беспорядокъяс костас эм кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм йитӧд.
Асывсяньыс да рытӧдзыс детинкаяс шляйтчисны кутшӧмкӧ пемыд дворъясті, кӧні Гавриклӧн вӧліны сійӧ дворса детинкаясыскӧд ушкияс ньӧбӧм-вузалӧм да вежлалӧм кузя уна сикас делӧяс.
Ӧти дворъясын сійӧ пӧлучайтіс уджйӧзъяс.
Мӧдъясын — ворсіс.
Коймӧдъясын нуӧдаліс гӧгӧрвотӧм рӧщӧтъяс гырысьяскӧд, кодъяс, Петя чайтӧм серти, тыдалӧ, сэтшӧм жӧ зіля занимайтчисны ушкиясӧн, кыдзи и челядьяс.
Мыш вылас сьӧкыд ранец кыскӧмӧн, Петя кывзысьӧм пырысь вӧтлысис Гаврик бӧрся быдлаті.
И Гавриккӧд ветлігӧн бара карыс волшебнӧй серпасӧн воссьыліс Петя чуймӧм синъяс водзын аслас проходнӧй дворъясӧн, подвалъясӧн, ӧградаса щельясӧн, сарайясӧн, пес складъясӧн, стекляннӧй галлереяясӧн, ассьыс став тайнаяссӧ восьтӧмӧн.
Петя аддзыліс страшнӧй, но сыкӧд ӧттшӧтш живописнӧй гӧльлунсӧ одессаса трущобаясысь, кодъяс йылысь ӧнӧдз сійӧ весиг эз на и кывлы.
Лыйӧмъясысь ворота увъясӧ дзебсьылӧмӧн да туй вылас пӧрӧдӧм конкаясӧс кытшовтӧмӧн, детинкаяс ветлісны кар кузяыс медся ылі юкӧнъясӧдз волӧмӧн.
Петялӧн гимназическӧй форма отсӧгӧн налы кокниа удайтчыліс пырны войскаясӧн да полицияӧн оцепитӧм районъясӧ.
Гаврик велӧдіс Петяӧс матыстчыны заставаса начальник дінӧ да нор гӧлӧсӧн висьтавны:
— Господин офицер, лэдзӧй миянӧс вуджны мӧдар бокас, ми ёрткӧд олам со сійӧ серӧй домас; мама, тӧдӧмысь, ёна беспокоитчӧ, мый ми та дыра эг воӧй.
Форменнӧй шинеля да мыш вылас кукань кучикысь вурӧм ранеца детинкалӧн видыс вӧлі сэтшӧм простодушнӧй да приличнӧй, мый офицерыд, коді вӧлі оз имеит некутшӧм права лэдзны кодӧскӧ подозрительнӧй районӧ, вӧчліс исключение повзьӧм кык детинкалы.
— Мунӧй, сӧмын видзчысьӧмӧн!
Мунӧй стена пӧлӧныс
да мед сэсся ме тіянӧс водзӧ ог аддзы!
Марш!
Татшӧм ногӧн детинкаяс пыр вермисны веськавны карса любӧй районӧ, кытчӧ некутшӧм ногӧн оз вӧлі вермыны веськавны мукӧдъяс.
Некымынысь найӧ вӧліны Малӧй Арнаутскӧй вылын, пытшкӧсса двора важ греческӧй керкаын.
Сэні вӧлі губчатӧй саридз изъясысь пирамида сямӧн вӧчӧм, вылысас виж кӧрт цапляа фонтан.
Пӧтка нырысь важся кадъясӧ петліс ва.
Гаврик кольліс Петяӧс дворас, а ачыс котӧртліс кытчӧкӧ увлань, пӧдвалӧ, кысь вайліс зэв уна мешӧкъяс, вӧвлытӧм сьӧкыд мешӧкъяс ушкиясӧн.
Сійӧ тэрыба тыртліс наӧн Петялысь ранецсӧ, да детинкаяс ӧдйӧ котӧртлісны сійӧ дворысь, кодӧс вӧлі кытшалӧма пӧлӧстчӧм важ галлереяясӧн.
Тайӧ жӧ дворсьыс Петя коркӧ ӧтчыд аддзыліс Гавриклысь дедсӧ.
Сійӧ надзӧникӧн муніс кусыньтчӧм кокъяс вылас шыблас тыра ящикъяс дінӧ.
— О, дедушка!
— горӧдіс Петя.
— Кывзы, мый тэ тані вӧчан?
А ме чайтлі, тэ — участокын!
Но дедушка видзӧдліс детинка вылӧ, тыдалӧ, сійӧс эз тӧд.
Сійӧ вежис ӧти кисьыс мӧд киас ведрасӧ да висьталіс гортӧминика:
— Ме тані ӧні...
Стӧрӧжита...
Войся стӧрӧж... да...
И надзӧник муніс водзӧ.
Детинкаяс ветлывлісны портӧ, Чумка вылӧ, Дюковскӧй садйӧ, Пересыпь вылӧ, Ген заводӧ.
Найӧ ветлісны быдлаті, Матысса Мельничаясӧ кындзи.
Матысса Мельничаяс вылӧ Гаврик мунліс лунся удж бӧрын ӧтнасӧн.
Тётяыс и папаыс воштісны эськӧ садьнысӧ, тӧдісны кӧ, кутшӧм местаясын вӧвлі Петя тайӧ кадас.
XXXVII
БОМБА
Но вот ӧтчыд воис пом тайӧ радлан, но неуна страшнӧй бродячӧй олӧмыслы.
Тайӧ памятнӧй луннас Гаврик воис мукӧд лунся дорысь водзджык и детинкаяс пыр жӧ мӧдӧдчисны карӧ.
Гавриклӧн вӧлі руд, некор вӧвлытӧм топалӧм, вӧртӧм чужӧм, кӧдзыдысла серӧсь, паръяссӧ крепыда топӧдӧма.
Гаврик муніс ӧдйӧ да катласьӧмӧн, кияссӧ аслас паськыд бобрик гач зепъясас пыдӧдз сюялӧмӧн, — сійӧ вӧлі ичӧтик, гӧрбыля, решительнӧй.
Сӧмын дедыслӧн кодь дзирдалан сувтса синъясас югнитліс кор-сюрӧ скӧрлунлӧн ыпнитӧм.
Петя ӧдва вермис вӧтчыны аслас другыс бӧрся.
Детинкаяс пӧшти котӧрӧн мунісны вӧтын моз йӧзтӧм улича кузя.
Кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмтор быттьӧкӧ ӧшаліс руд сынӧдас.
Тувччӧм шыяс гораа кылісны тротуар плиткаяс вылын.
Кор-сюрӧ каблукъяс улын жугавлісны тыртӧм гӧпторъяс вомӧн зэвтчӧм стеклӧ кодь йияс.
Друг кӧнкӧ ылын, кар шӧрас, кыліс гортӧминика зӧркнитӧм шы.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый нуӧны вӧлі ломовик вылын зэв джуджыда тэчӧм тыртӧм ящикъяс да тӧдлытӧг разсисны да пӧрины туй вылас.
Гаврик сувтіс да кутіс кывзысьны слабиник шум йӧлӧгаас.
— Мый тайӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Петя. — Ящикъяс?
— Бомба, — косіника да тӧдӧм пырысь шуис Гаврик. — Кодӧскӧ тракнитісны.
Кык квартал сайсянь детинкаяслы паныд пельӧс сайсянь котӧртіс кӧрзинкаа нывбаба, кӧрзинкасьыс гылалісны шомъяс да айваяс.
— Ой, господи Исусе Христе, ой, мать пресвятая богородица... — нинӧм гӧгӧрвотӧма сӧрис нывбаба да зілис дрӧжжитан кинас юрсьыс усьӧм чышъянсӧ зэлӧдны. — Ох, господи, мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ?
Торпыригӧдз орӧдіс...
— Кӧні?
— Полицейскӧй улича вылын...
Вот тадз ме муна, а вот тадз сійӧ вӧлӧн мунӧ...
Да кыдз зӧркнитас...
Посньыдик торпыригӧдз...
Господи помилуй...
Вӧвъяссӧ виис, экипажсӧ торпыригӧдз жугліс...
— Кодӧс?
— Приставӧс...
Александровскӧй участокысь...
Вот тадз — ме, а вот тадз — сійӧ...
А сійӧ боевикыс — паныда, а сылӧн киас, думыштнытӧ он куж, прӧстӧй пакет, весиг газетӧн ёкмыльтӧма...
— Кутісны?
— Боевиксӧ?
Кутшӧм али кутӧм!
Кыдзи уськӧдчисны ставныс, код кытчӧ веськалӧ — сылӧн и дукыс эз коль... боевикыслӧн...
Висьталӧны, кутшӧмкӧ пӧ йӧз паськӧмӧ пасьтасьӧм матрос...
Нывбабаыс котӧртіс водзӧ.
Аслас став кутӧдлун вылӧ видзӧдтӧг, Гаврик кватитіс Петяӧс пельпомӧдыс да зымкнитіс кокнас.
— Тайӧ виӧмаӧсь буретш сійӧс, коді дедлы нырвомас кулакнас кучкаліс, — тэрыба да пӧся вашкӧдіс сійӧ. — А мед оз сет аслас кияслы вӧля.
Вернӧ?
— Вернӧ, — шуис Петя, кодӧс босьтіс сразу йирмӧг.
Тайӧ луннас детинкаяс кыкысь пыралісны Малӧй Арнаутскӧй улица вылӧ, фонтана да цапляа дворӧ.
Первойысьсӧ, «тӧвар» босьтӧм бӧрын, кыдзи шуис Гаврик, найӧ мӧдӧдчисны Александровскӧй проспект вылӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма войскаӧн.
Найӧс кокньыда лэдзисны сэтчӧ.
Некымын керка кост прӧйдитӧм бӧрын, Гаврик кыскис Петяӧс кутшӧмкӧ воротаӧ.
Детинкаяс мунісны йӧзтӧм зэв ыджыд двор вомӧн, казакъяслӧн вӧв домаланін пӧлӧн, тыртӧм обоймаяс да винтовочнӧй гильзыяс вывті, кодъясӧс вӧлі талялӧма салдатскӧй сапӧгъясӧн кынмӧм топыд муас.
Детинкаяс лэччисны пӧдвалӧ да дыр кодь мунісны уль руа пемыдінті пес сарайяс пӧлӧн, кытчӧдз эз петны мӧд дворӧ.
Тайӧ дворсяньыс кык джуджыд кирпичнӧй сьӧдасьӧм стенъяс костӧд позьӧ вӧлі пырны нӧшта ӧти дворӧ.
Тыдалӧ, Гаврик бура тӧдіс тась став пыран да петанінъяссӧ.
Кирпич стена костыс вӧлі сэтшӧм векни, мый Гаврик бӧрся вотчигӧн, Петя дугдывтӧг ниртіс стенас ассьыс ранецсӧ.
Дыр мысти, найӧ петісны векньыдик, джуджыд да цистерна кодь пемыд коймӧд дворӧ.
Сы серти, кутшӧм дыр лои татчӧ локнысӧ да мыйтӧм вӧчисны бергӧдчӧмъяс да кытшовтӧмъяс, сідзкӧ, тайӧ дворса керкаыс, тӧдӧмысь, вӧлі петӧ кутшӧмкӧ мӧд улича вылӧ.
Став двор пасьтаас вӧлі коялӧма жуглысьӧм стеклӧяс да штукатурка торъяс.
Дворсӧ кытшалысь керкаас став ӧшиньяссӧ вӧлі пӧдлалӧма ставниясӧн.
Кажитчӧ, мый керкаас некод оз ов.
Йӧла кылана чӧвлун сулаліс маті гӧгӧрын.
Но тайӧ чӧвлунас керка мӧдар бокас, тӧдтӧм улича вывсяньыс кӧть не сэтшӧма кыліс, но позьӧ вӧлі чайтны кутшӧмкӧ движениелысь тревожнӧй шум.
Сыысь кындзи, вылысянь, быттьӧкӧ енэжсяньыс, шочиника клопнитлісны гора лыйӧм шыяс, кодъяс тыртлісны дворсӧ юкмӧсын моз юралан шумӧн.
Петя топӧдчис ранецнас стен бердӧ да дрӧжжитӧмӧн кунис синъяссӧ.
Гаврик жӧ, тэрмасьтӧг сюйис вомас кык чунь да шутёвтіс.
Кӧнкӧ выліас кыліс ставни воссьӧм шы да кыліс гӧлӧс:
— Пырысь-пыр!
Минут мысти, коді Петялы кажитчис дзонь часӧн, чернӧй ходӧд петіс мелӧн пачкайтчӧм пинжака, пальтотӧм, гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм морт.
Петя аддзис да акнитіс.
Тайӧ вӧлі Терентий.
— Вай, вай, вай! — шуаліс Терентий дӧрӧм соснас пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр.
Петя вылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ уськӧдчис сы ранец дінӧ.
— Вай ӧдйӧнджык!
Пасибӧ, самӧй раз!
А то миян нинӧм мында нин эз коль.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн разис ранец тасмасӧ, сьӧкыда лолалӧмӧн пукталіс мешӧкъяссӧ да уськӧдчис бӧр, мунігас горӧдіс:
— Медым Иосиф Карлович пыр жӧ мӧдӧдас нӧшта.
Кыскӧй, мый эм ставсӧ.
А то ог вермӧй кутсьыны.
— Ладнӧ, — шуис Гаврик, — ваям.
Сэки керка вевт улас веськаліс пуля да детинкаяс вылӧ киссис кирпичлӧн гӧрд порошкиыс.
Найӧ тэрыба бӧр мӧдӧдчисны сійӧ жӧ туй кузяыс Малӧй Арнаутскӧй улича вылӧ да босьтісны выль партия «тӧвар».
Ранецыс лои сэтшӧм сьӧкыд, мый Петя сійӧс ӧдва вермис кыскыны.
Ӧні детинка, дерт, бура нин гӧгӧрвоис, кутшӧм ушкияс сійӧ новлӧдлӧ ранецас.
Мукӧд кадӧ кӧ, сійӧ эськӧ шыбытіс ставсӧ да котӧртіс гортас.
Но тайӧ луннас, кор вӧлі шымыртӧма сылысь став сьӧлӧмсӧ ворсан азарт дорысь вынаджык азартӧн, нинӧм вылӧ эськӧ эз сӧгласитчы кольны ёртсӧ ӧтнассӧ.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ эз вермы ӧткажитчыны Гаврик славаысь.
Сӧмын сійӧ ӧти мӧвпыс, мый сылӧн эз вӧв некутшӧм права аслас похождениеяс йылысь висьтавлыны мукӧдъяслы, пыр жӧ тшӧктіс сійӧс: вунӧдны став опасностьяссӧ.
Гаврик да Петя бӧр мӧдӧдчисны.
Но кутшӧм ёна вежсис тайӧ каднас карыс!
Ӧні сійӧ пуӧмӧн пуис.
Уличаясыс то тырлісны разнӧйладор бокъясӧ котӧртысь йӧзӧн, то друг син лапнитіг кості тыртӧммылісны, залп кӧрт роскӧн чышкыштӧм вӧсна.
Детинкаяс вӧлі матысмӧны нин застава дорӧ, кыдзи друг Гаврик кватитіс Петяӧс киӧдыс да ӧдйӧ кыскис матысса ворота улӧ:
— Сулав!
— Мый нӧ?
Петялысь кисӧ кутӧмӧн Гаврик гусьӧник видзӧдліс ворота сайсяньыс да пыр жӧ уськӧдчис бӧрвыв, топӧдчис мышнас олысьяс нимовъяса сьӧд пӧвувса стена бердӧ.
— Кывзы, Петь...
Водзӧ ог мунӧй...
Сэні ветлӧ самӧй сійӧ чӧртыс, коді меным песлӧдліс пельясӧс...
Видзӧд...
Петя кокчунь йылас матыстчис ворота дорӧ да видзӧдліс.
Застава дінас, скверса пӧрӧдӧм решеткаяс да козлаясӧ сувтӧдлӧм винтовкаяс пӧлӧн, туй кузяыс ветлӧдліс драповӧй пальтоа да пирожкиа каракулевӧй шляпаа господин.
Сійӧ бергӧдчис, да Петя аддзис сылысь кыз ныра бритӧм грубӧй чужӧмсӧ.
Тайӧ тӧдтӧм чужӧм вылас мыйкӧ вӧлі зэв тӧдса.
Кыськӧ Петя сійӧс аддзыліс нин.
Но кысь?
Мыйкӧ мешайтіс детинкалы уськӧдны тӧдвылас.
Вермас лоны, мешайтіс вылыс парвывса лӧзӧдӧм местаыс?
И друг сійӧ уськӧдіс тӧдвылас.
Дерт жӧ тайӧ вӧлі буретш сійӧ, «Тургенев» вывса уска мортыс, но сӧмын ӧні бритчӧма да усъястӧм.
Сійӧ сэки пырис паметяс нэм кежлас.
Петя тӧдіс эськӧ сійӧс сюрс морт пиысь, весиг бритчӧмнас.
— Ускаыс, — вашнитіс Петя ранецнас стенлань Гавриккӧд орччӧн сувтӧмӧн — тайӧ вӧлі кыйӧ матростӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ устӧм.
Помнитан, ме тэныд висьтавлі, а тэ нӧшта сералін.
— Ӧттӧ, бритчӧма, мед эз тӧдны... шкура...
Сійӧ менӧ тӧдӧ, кыдзи ачыс нӧйтліс, — шуис Гаврик ӧбида пырысь.
Нинӧм вылӧ ог вермӧ мунны.
— А колӧкӧ вермам?
— Сералан?
Гаврик видзӧдліс ворота сайсяньыс.
— Пыр ветлӧдлӧ...
Гаврик топӧдіс кулаксӧ да кутіс йирны ки каръяссӧ.
— А найӧ сэні пукалӧны да виччысьӧны...
У, дракон!
Здук кежлӧ восстание тыр да джуджыд чӧвлунын кывлісны ылын лыйсьӧм шыяс.
Налӧн шумыс юргис кӧнкӧ карса керка вевтъяс улын.
— Кывзы, Петька, — друг шуис Гаврик, — гӧгӧрвоан, найӧ сэні пукалӧны да дзик прӧста виччысьӧны... тӧвартӧмӧсь...
найӧс сэні ставныссӧ лыйласны зэв кокниа.
А ме ог вермы мунны сы вӧсна, мый тайӧ чӧртыс непременнӧ сибдас ме дінӧ да кутас.
Скӧр синваяс пузисны Гаврик синъясын.
Сійӧ чорыда кыскыштіс нырнас, сулаліс муас да скӧрысь видзӧдліс Петя синъяс вылӧ.
— Гӧгӧрвоан, мый ме тэныд висьтала?
— Гӧгӧрвоа, — сӧмын куш паръяснас шуис Петя, тайӧ скӧр, дружескӧй, настойчивӧй да сыкӧд тшӧтш кевмысян видзӧдласысь кельдӧдӧмӧн.
— Верман мунны ӧтнадӧн?
он повзьы?
Волнуйтчӧмысла Петя эз вермы шуны ни ӧти кыв?
Сійӧ сьӧкыд пырысь ньылыштіс дульсӧ да довкнитіс юрнас.
Вӧр моз гӧгӧрбок видзӧдлӧмӧн да ворота сайӧ кыйкнитлӧмӧн, Гаврик кутіс тыртны Петялысь зепъяссӧ аслас мешӧкъясӧн.
— Кылан, ставсӧ сет, став тӧварсӧ.
И мый ранецас сетан и мый зепъясад.
А кутасны кӧ, ланьт да вочавидз, мый сюрис улича вылысь и водзӧ сэсся нинӧм он тӧд.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Кыдз сӧмын сетан, сідз и котӧрт татчӧ бӧр, ме кута тані ворота улас виччысьны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Ӧдуянитчӧм зепъясӧн, полӧмысла да волнуйтчӧмысла пӧшти нинӧм гӧгӧрвотӧг, Петя матыстчис застава дорӧ.
— Кытчӧ сюйсян, он аддзы ли мый? — горӧдіс уска морт детинка дінӧ уськӧдчӧмӧн.
— Дяденька, — люскӧбтіс Петя Гаврик моз привышнӧй вӧсни гӧлӧсӧн, — пӧжалуйста, лэдз, ме ола сэні неылын, Александровскӧй проспект вылын, ыджыд руд керкаас, мама, тӧдӧмысь, ёна беспокоитчӧ: кӧнкӧ, мӧвпалӧ, мый менӧ виисны.
И дзик настоящӧй синваяс тюрӧбтісны сы синъясысь польдчӧм да няйтсьӧм чужӧмбанъяс кузяыс.
Уска морт лӧг пырысь видзӧдліс приготовишка ичӧтик туша вылӧ да кутіс Петяӧс ранецӧдыс.
Сійӧ нуӧдіс детинкаӧс мостовӧй бокланьыс да кокньыдика бӧрсяньыс сетыштіс пидзӧснас:
— Котӧрт!
Петя весиг ас увсьыс вунӧдіс кокъяссӧ, кыдзи котӧртіс тӧдса керка дінӧ.
XXXVIII
БОЕВИКЪЯСЛӦН ШТАБ
Детинка друг кежис воротаас да кутіс мунны двор вомӧныс.
Час сайын таті Гавриккӧд мунігӧн Петя эз чувствуйтлы торъя некутшӧм беспокойство.
Сэки сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сюсь да опытнӧй ёртыс защита улын.
Аслыс сэк мӧвпавны вӧлі оз ков, сійӧ вӧлі сӧмын кывзысьысь ёртӧн, кодлӧн эз вӧв аслас вӧляыс.
Сы пыдди сэк мӧвпаліс да действуйтіс мӧд морт, ёнджыка вына морт.
Ӧні детинка вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Сійӧ вермис ӧні артавны сӧмын ас вылас и сэсся некод вылӧ.
И Гавриктӧгыд пыр жӧ мирыс Петя гӧгӧрын лои грознӧйӧн да зэв ыджыдӧн, коді вӧлі тыр гуся опасностьясӧн.
Опасностьыс, кажитчӧ, дзебсясис пытшкӧсса галлерея каменнӧй аркаясын, лёк туналысь ящикъясын да важ жугласьӧм мебельяс костын.
Опасностьыс вӧрзьӧдчытӧг, кажитчӧ, сулаліс вӧв пиньясӧн йирӧм двор шӧрса шелковицаяс сайын, видзӧдчис быттьӧкӧ ёг ящик сьӧд розьӧдыс.
Детинкалы матігӧгӧрса став предметъясыс кажитчисны мӧдногаӧн.
Зэв гырысь вӧвъясыс казакъяслӧн дзескӧдчисны зырисны Петяӧс зарни-атласнӧй йӧктысь мышъяснаныс.
Гырысьысь-гырысь бӧжъяснаныс швичйӧдлӧмӧн кучкалісны ранец кузяыс.
Гӧрд лампасъяса лӧз гачьяса ӧшӧдчӧм юрсиа казакъяс чеччалісны ӧти кок выланыс, мӧдсӧ вӧлі сюйӧма стремяас.
— <rus>Справа-а по три-и-и</rus>! — горзіс хорунжийлӧн гӧлӧс.
Пуртӧссьыс кыскӧм шашкаыс мегыр кодь рӧмпӧштанӧн ӧшйис сынӧдас боквыв шапкаалӧм лямалӧм казацкӧй фуражкаяс весьтын.
Петя лэччис пӧдвалӧ.
Сійӧ дыр кодь муніс кималаснас дука, но кӧдзыд дука пемыдті, сарайясса буса сынӧдӧн лолалӧмӧн.
Полӧм шымыртліс детинкаӧс быд разын, кор сылӧн синлысъясыс инмылісны черань везъясӧ, кодъяс кажитчисны сылы нярборд бордъясӧн.
Медбӧрын, сійӧ воис мӧд дворас.
Тані вӧлі тыртӧм.
Сӧмын ӧні, тайӧ тыртӧминас, Петя тырвыйӧ гӧгӧрвоис ассьыс ӧткалунсӧ.
Сійӧ дась вӧлі тась бӧр пышйыны, но сюрс верстъяс да сюрс вевся полӧм торйӧдісны сійӧс сійӧ уличаяссьыс, кӧні вӧлі Гаврик ёртыс.
Мӧд да коймӧд дворса щель костын сулаліс сэтшӧм чӧвлун, мый окота вӧлі мыйвынсьыс горзыны, некутшӧма гӧлӧссӧ жалиттӧг.
Горзыны ӧтчаяннӧя страстнӧя, лёк горшӧн, мед эськӧ сӧмын не кывны тайӧ чӧвлунсӧ.
Татшӧм чӧвлуныс овлӧ сӧмын кык лыйӧм шы костын.
Ӧні колӧ вӧлі сюйны вомас чуньяссӧ да шутёвтны.
Но друг Петя гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз куж шутлявнысӧ чуньсӧ вомас сюйӧмӧн.
Пинь пырыс сьӧласьны важӧн нин велаліс, а шутлявны эз на.
Та йылысь локтігас эз куж думыштны.
Вунӧдіс.
Детинка зэв неногӧн сюйис вомас чуньяссӧ да пӧльыштіс, но шутёвтӧм шыыс эз артмы.
Сійӧ мӧдысь пӧльыштіс мыйвынсьыс.
Нинӧм.
Сӧмын петіс дулльыс да кыліс чушкӧм.
Сэки Петя чукӧртіс ассьыс став вынсӧ да, синъяссӧ куньӧмӧн, горӧдіс:
— Э-э!
Гӧлӧсыс кыліс зэв гортӧминика.
Но пӧдӧм шыа йӧлӧгаыс пыр жӧ тыртіс цистерна кодь юркыд дворсӧ.
Но некод эз шыась.
Чӧвлуныс лои нӧшта страшнӧйджык.
Выліас сэк мыйкӧ зэв гора трачмуні, да увлань лэбис ва визувтан трубалӧн пидзӧс кодь чукыльыс, ас бӧрсяыс уськӧдіс кирпич торъяс, трубалысь костыльсӧ да извеска торъяс.
— Э-э!
Э-э!
Э-э! — горӧдіс детинка мыйвынсьыс.
Вылын сэк воссьыштіс ӧшинь ставеньыс да видзӧдліс тӧдтӧм чужӧм.
— Мый горзан?
Вайин?
Котӧрт татчӧ вылӧ!
Ӧдйӧнджык!
И тӧдтӧм чужӧмыс бӧр саяліс.
Петя полӧм пырысь гӧгӧр видзӧдліс.
Но сійӧ вӧлі дзик ӧтнасӧн, некодкӧд вӧлі сӧветуйтчыны.
Вылын бара трачмуні да лэбовтіс улӧ штукатуркаыслӧн ыджыд кусӧк, коді пасьмуні дзик Петя кок улын.
Йӧжгыльтчӧмӧн детинка уськӧдчис чернӧй ходса ӧдзӧсӧ.
Вывті кузь, «туша серти вурӧм» шинель пӧлаясас кокъяснас дзугсялӧмӧн, сійӧ кутіс кайны вывлань зэв гораа шыалан кӧрт пос кузя.
— Вай, вай, вай! — горзіс вылысяньыс скӧр гӧлӧс.
Сьӧкыд ранецыс ёна доймӧмӧн кучкаліс мышку кузяыс.
Пӧльтчӧм зепъясыс мешайтісны восьлавнысӧ.
Пыр жӧ лои жар.
Фуражка пытшкӧсас лои пӧсь да ва.
Пӧсьыс киссис синкым вылас, синъясас.
Чужӧмыс кажитчӧ вӧлі ӧзйӧ.
А скӧр да кевмысян гӧлӧсыс пыр водзӧ горзіс да тэрмӧдліс:
— Вай!
Вай жӧ, но тэнӧ чӧртлы выдайтны, ӧдйӧджык!
Муртса на Петя сьӧкыда лолалӧмӧн да, мудзӧмысла весиг кывсӧ нюжӧдӧмӧн, воис нёльӧд судтаса площадка вылӧ, кыдзи сійӧс кватитіс пельпомъясӧдыс бур, но няйтӧссьӧм пальтоа, барашковӧй воротника, шапкатӧм морт, плешыс вӧлі ва да сибдӧмаӧсь сэтчӧ юрсиясыс.
Франтлӧн кодь усъясыс да тошкыс некутшӧма оз вӧлі ладмыны сылӧн ӧзъян да прӧстӧй чангыля ныра да извескаӧн мавтчӧм чужӧм дінӧ.
Ӧтчаяннӧй, долыд да сыкӧд тшӧтш быттьӧкӧ повзьӧм синъясыс пӧся дзирдалісны извескаӧн белитчӧм синкым улас.
Сылӧн вӧлі видыс кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд да, главнӧйыс, зэв спешнӧй удж дінын ноксьысь мортлӧн кодь, кодӧс тайӧ удж дінсьыс торкисны.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис бӧр мунны.
Сійӧ кватитіс Петяӧс вына кияснас пельпомӧдыс.
Детинкалы кажитчис, мый сійӧс пыр жӧ кутасны пыркӧдны, кыдзи пыркӧдлывлӧ батьыс скӧрмигъясын.
Петя весиг лажгӧдчыштіс повзьӧмысла.
Но тӧдтӧм мортыс меліа видзӧдліс Петя синъяс вылӧ.
— Вайин? — тэрмасьӧмӧн да вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ да, вочакыв виччысьтӧг, кыскис детинкаӧс кутшӧмкӧ тыртӧм кухняӧ, кӧні, кыдзи Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис, — вӧчсис мыйкӧ зэв ыджыд да страшнӧйтор, мый патераясын оз вӧчсьывлы.
Мортыд ӧдйӧ видзӧдліс Петя вылӧ да пыр жӧ, ни ӧти кыв шутӧг, пырис сылӧн жер видзан зепъясӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн кутіс сэсь кыскавны посньыдик сьӧкыд мешӧкъяс.
Петя сулаліс сы водзын, кияссӧ паськӧдӧмӧн.
Мыйкӧ вӧлі тайӧ ичӧтик уска да тошка тӧдтӧм мортас зэв тӧдса.
Тӧдӧмысь, Петя кыськӧ аддзыліс нин сійӧс.
Но кӧні и кор?
Детинка мыйвынсьыс мӧвпаліс, зэлӧдліс аслас паметь вылӧ, но некыдзи эз вермы помнитны.
Мыйкӧ сылы мешайтіс, воштіс тӧлк вывсьыс.
Гашкӧ, усъясыс да тошкыс!
А сэк тӧдтӧм мортыд тэрыба кыскис детинка зепъясысь став нёльнан мешӧксӧ.
— Ставыс? — юаліс сійӧ.
— Абу, эм нӧшта ранецын.
— Молодеч детинка! — горӧдіс сійӧ. — Вот и аттьӧ!
А нӧшта гимназист!
Сійӧ ассьыс радлӧмсӧ петкӧдлӧм могысь крепыда кутліс Петя фуражкалысь кӧзыроксӧ да пыдӧдз вӧйтіс сійӧс детинкалы, дзик пельӧдзыс.
И сэки Петя дзик аслас ныр улын аддзис тшынасьӧм да порок дукӧн ӧвтысь кисӧ сылысь, кӧні вӧлі ичӧтик кельыдлӧз якӧра серпас.
— Матрос! — горӧдіс Петя.
Но сійӧ жӧ здукас патера пыдыс юкӧнас мыйкӧ зӧркнитіс.
Нетшыштчис сынӧдыс.
Джадж вылысь уси кӧструля.
Матрос кань моз небыда тувччалӧмӧн уськӧдчис коридорӧ, сӧмын удитіс горӧдны:
— Пукав сэні!
Здук мысти кӧнкӧ дзик орччӧн кыліс помся квайтысь лыйӧм шы.
Петя ӧдйӧджык шыбытіс ранецсӧ да кутіс дрӧжжитан чуньяснас разявны.
Тайӧ кадас коридорсянь кухняӧ довъялӧмӧн пырис Терентий,
сійӧ вӧлі пинджактӧм, косяссьӧм соска ӧти дӧрӧм кежысь.
Дӧрӧм соснас вӧлі кӧрталӧма сылысь юрсӧ.
Кӧртӧд увсьыс кӧсича кузяыс визувтіс вир.
Веськыд киас сійӧ кутіс револьвер.
Петяӧс аддзӧм бӧрын сійӧ мыйкӧ кӧсйис шуны, но сэсся шеныштіс кинас да кран улӧ чужӧмсӧ сюйлӧмӧн первой юис ва.
— Вайин? — юаліс сійӧ сьӧкыда лолалӧм пырысь васӧ ньылыштӧм костын; ваыс шумӧн кучкаліс сылы зэв ёна кельдӧдӧм чужӧмас.
— Кӧні Гаврикыс?
ловъя?
— Ловъя.
Но, тыдалӧ, юасьнысӧ эз вӧв кадыс.
Чужӧмсьыс васӧ чышкыштӧм бӧрын, Терентий пыр жӧ кутіс перъявны ранецсьыс мешӧкъяссӧ.
— Всё ровно ог вермӧй кутсьыны, — бормочитіс сійӧ, муртса кок йылас сулалӧмӧн. — Кутам керка вевтъяс вывті мунны...
Найӧ сэні пушка лӧсьӧдӧны...
А тэ, детинка, пышйы, а то тэнӧ лыясны...
Пышйы ӧдйӧджык...
Пасибӧ, ло дзоньвидзаӧн.
Терентий пуксис табуретка вылӧ, но пыр жӧ бӧр чеччис да, револьверсӧ пидзӧсас чышкыштӧмӧн, котӧртіс коридор кузя сэтчӧ, кысь вӧлі дугдывтӧг кылӧ лыйсьӧм шы да жуглысян стеклӧяслӧн зёльгӧдчӧм.
Петя кватитіс ректӧм ранецсӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Но любопытствоыс век жӧ тшӧктіс сійӧс здук кежлӧ сувтлыны да видзӧдлыны коридор помланьыс.
Дзирйыв восьса ӧдзӧс пыр Петя аддзис жуглысьӧм мебельӧн тыртӧм жыр.
Стен шӧрсьыс, кодӧс вӧлі клеитӧма коричневӧй букетъяс сера шпалерӧн, Петя аддзис гылалӧм штукатурка увса дранкаяслысь решеткасӧ да вель ыджыд розь.
Некымын морт, восьтӧм ӧшинь куричьяс дінӧ ляскысьӧмӧн, тшӧкыда лыйлісны револьверысь увлань.
Петя аддзис кӧрталӧм юрсӧ Терентийлысь да барашковӧй воротниксӧ матрослысь.
Вуджрасисны нӧшта кузь гӧнъяса сьӧд бурка да студенческӧй фуражка.
И ставыс тайӧ вӧлі муртса тыдыштӧмӧн кывтӧ лӧз тшын пиын.
Матрос сулаліс ӧти пидзӧс вылас ӧшинь дорын, код вылын вӧлі куйлӧ стальнӧй тумбочка да быд минутӧ чургӧдліс ортсӧ лыйӧмсьыс тракйысян кисӧ.
Сійӧ лёкысь горзіс:
<rus>— Огонь!</rus>
<rus>Огонь!</rus>
<rus>Огонь!</rus>
И став тайӧ беспорядокас, ноксьӧмас да тшын пӧвстас сӧмын ӧти морт вӧлі дзик спокойнӧй; сылӧн вӧлі чужӧмыс виж, веськодь, восковӧй рӧма, а син вевдорас сьӧд розь.
Сійӧ зэв неногӧн куйліс джоджас жыр вомӧн ногыс вывлань чужӧмӧн тыртӧм обоймаяс да патронъяс пӧвстын.
Жугалӧм пенснеыс, кодӧс вӧлі крукалӧма сьӧд шнурокӧн еджыд пель дінас, куйліс орччӧн, известкаӧн пудритӧм паркет вылас.
Сэн жӧ, паркет вылас, ӧкуратнӧя куйліс потӧм кӧзырока важиник техническӧй фуражкаыс.
Петя видзӧдліс тайӧ морт вылас да друг гӧгӧрвоис, мый тайӧ — шой.
Детинка уськӧдчис пышйыны.
Сійӧ ачыс эз тӧдлы, кыдзи петіс да воис ворота улӧдзыс, кӧні сійӧс виччысис Гаврик.
— Но кыдзи, нуин?
— Нуи.
Петя виньдалӧм сорӧн висьтавліс ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс страшнӧй патераысь.
— Найӧ всё ровно оз вермыны кутсьыны...
кутасны пышйыны керка вевтъяс вывті... — вашкӧдіс Петя сьӧкыда лолалӧмӧн:
— сэні налы паныд пушка сувтӧдӧны...
Гаврик кельдӧдіс да пасъясис.
Нэм чӧжнас медводдзаысь Петя аддзыліс ассьыс другсӧ татшӧм повзьӧмаӧн.
Дзик неылын, пӧшти кӧнкӧ орччӧн, гымӧбтіс пушкаысь лыйӧм шы.
Кӧрт шылӧн йӧла шаркнитіс керка вевтъяс вылын.
— Пропадитіс ставыс! — горӧдіс Гаврик пикӧвоӧм морт моз. — Пышйы!
Детинкаяс уськӧдчисны улича вылӧ да кутісны котӧртны кар кузя, коді коймӧд пӧрйӧ нин вежсис тайӧ асывнас.
Ӧні сэні сполнӧя кӧзяйничайтісны казакъяс.
Быдласянь кылісны подковъяслӧн щолсйӧдчӧм шыяс.
Донскӧй казакъяслӧн чубатӧй сотняяс, кодъяс дзебсясисны дворъясын, ньӧв моз уськӧдчылісны воротаясысь да лупитісны нагайкаясӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Наысь дзебсьыны вӧлі некытчӧ; став параднӧйясыс да воротаясыс вӧліны пӧдсаӧсь, найӧс видзисны войскаяс да полициялӧн нарядъяс.
Быд переулок вӧлі налькйӧн.
Разӧдӧм демонстрантъяслӧн колясъясыс котӧртісны разӧдчӧмӧн, кытчӧ синныс видзӧдӧ, спаситчӧм вылӧ некутшӧм лача эз вӧв.
Казакъяс суӧдлісны найӧс да керавлісны ӧткӧн-ӧткӧн.
Малӧй Арнаутскӧй вывті детинкаяс дінті туй шӧрӧдыс котӧртіс чукля кока, паськӧмтӧм да шапкатӧм морт.
Сійӧ кутіс киня улас гӧрд флага бедь.
Тайӧ вӧлі тирса кӧзяин.
Сійӧ котӧртіс чотӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧмӧн.
Вермас лоны, мукӧд кадӧ кӧ тайӧ вермис серам петкӧдны детинкаяслысь, но ӧні сійӧ кыпӧдіс сӧмын повзьӧм.
Быд дас воськов борын Иосиф Карлович бергӧдліс бӧрвыв зэв ёна кельдӧдӧм да йӧймӧм мортлӧн кодь чужӧмсӧ.
Сы бӧрысь скачӧн вӧтчисны кык казак.
Триньгӧмӧн югъялісны подковъясыс, гранитнӧй мостӧвӧйсьыс лунся югыд вӧснаыс кельыд би киньяс чуктӧдалӧмӧн.
Минут мысти Иосиф Карлович лои нин кык вӧв костын.
Сійӧ песовтчӧмӧн шыбытчис боквыв да кутчысис параднӧй ӧдзӧс вугйӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ лёкысь пондіс нетшкыны сійӧс, мыйвынсьыс чужъяліс кокнас, йӧткис пельпомнас.
Ӧдзӧсыс эз вӧрзьы.
Казакъяс бергӧдісны вӧвъяссӧ да кайисны тротуар вылӧ.
Иосиф Карлович гӧрбыльтчис, копыртіс юрсӧ да кыкнан кинас топӧдіс морӧс бердас флагсӧ.
Югнитіс шашка.
Мышкуыс дернитчис.
Пинжакыс поті вомӧн ног кӧсӧя.
Тирса кӧзяин нетшыштчис да бергӧдчис.
Ӧти здук кежлӧ тыдовтчыліс сылӧн доймӧмысла векыштчӧм чужӧмысь, банбокас вӧлі кӧсӧя керыштӧм туй.
— Негӧдяйяс!
Сатрапъяс!
Палачьяс! — лёкысь горӧдіс сійӧ став улича тырнас. — Долой самодержавие!
Но сійӧ жӧ здукас зэв крута да пӧшти ӧттшӧтш югнитісны кык шашка.
Сійӧ уси, знамясӧ лӧз татуировкаа, гӧна восьса морӧс дінас пыр ёнджыка топӧдӧмӧн.
Казакъяс пиысь ӧтикыс копыртчыліс сы весьтӧ да мыйкӧ вӧчис.
Минут мысти кыкнан казакыс нин лэбзисны водзӧ, ас бӧрсяныс гез йылын кыскисны виӧм шойсӧ, кодысь руд сера мостовӧй кузя колис кузь да гӧрд, шензьымӧн югыд визь.
Переулокысь сэк ылькнитіс йӧз чукӧр да торйӧдісны детинкаясӧс.
XXXIX
ПОГРОМ
Тайӧ лунас Петя дзикӧдз сорсис каднас.
Кор сійӧ, медбӧрын, воис гортас, сылы кажитчис, мый рӧмдӧ нин, а збыльысьсӧ эз на вӧв весиг и кык час.
Куликово поле да штаб дінын гӧгӧр вӧлі чӧв, шынитӧв.
Карса лоӧмторъяс волісны татчӧдз сӧмын сёрниясӧн да ылын кылан лыйсьӧм шыясӧн.
Но сёрнияс да лыйсьӧм шыяс дінӧ важӧн нин вӧлі привыкнитӧма.
Ӧшӧдчӧм да пӧшти сьӧд енэжсянь ӧвтіс матыстчысь лым ыркыдлунӧн.
Татшӧм пӧраӧ рытыс заводитчӧ асывсяньыс на.
Гудыр да лӧз сынӧдас лэбалісны нин зэв посньыдик ӧткымын лым чиръяс.
Но чорыд муыс пыр на вӧлі дзик сьӧдӧн, ни ӧти дзор сер эз на вӧв.
Петя пырис чернӧй ход пыр, шыбытіс тыртӧм ранецсӧ кухняас да надзӧникӧн муніс детскӧйӧ.
Но вӧлі нӧшта сэтшӧм на водз, мый детинка йылысь весиг эз на думыштлыны тӧждысьны.
Петя аддзис лӧнь да спокойнӧй жыръяс, кыліс вурсян машиналӧн пӧшти шытӧма зудитӧмыс, кыліс пусян шыдлӧн дукыс и друг лои сылы окота шыбытчыны батьыслы сьывъяс, топӧдчыны чужӧмнас сюртук бердас, бӧрддзыны да висьтавны ставсӧ.
Но тайӧ чувствоыс чужліс детинка сьӧлӧмын сӧмын здук кежлӧ и пыр жӧ местасӧ ассьыс сетіс мӧд сикас чувстволы — тайна йылысь кутсьӧмлы да чӧв олӧм йылысь зэв кывкутана чувстволы.
Нэм чӧжнас медводдзаысь на детина прӧстӧ да серьезнӧя став сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый олӧмын став сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз позь немтор висьтавны весиг медся матысса рӧдвужлы да медся радейтана мортъяслы, колӧ кутны ас кежын да чӧв овны, кӧть тайӧ збыльвылӧ зэв сьӧкыдтор.
Батьыс качайтчіс качалкаын кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн, а пенснесӧ вӧлі бокӧ пуктӧма.
Петя пырис да пуксис сыкӧд орччӧн улӧс вылӧ и пуктіс зэв важнӧя пидзӧс вылас кияссӧ.
— Но, мый, пиӧ, гажтӧм, нинӧм вӧчнытӧ?
Немтор гажтӧмтчышт.
Регыд бара ставыс лӧняс, учебнӧй заведениеясын бара кутасны мунны занятиеяс.
Мунан гимназияӧ.
Чукӧртан отметкаястӧ двойкаяс.
И кокньыдджык лоӧ сьӧлӧм вылад.
И сійӧ нюмдіс аслас мелі да тамыш сяма нюмдӧмӧн.
Кухняын клопмуні ӧдзӧсыс, коридор кузя кыліс тэрыб кок шы.
Столӧвӧй порог вылын тыдовтчис Дуня.
Сійӧ эбӧсысь усьӧм морт моз лэччысис ӧдзӧс курич дорӧ да, кияссӧ морӧс дінас топӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Ой барин...
Водзӧ сэсся сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Дуня лолаліс сьӧкыда да частӧ, апаліс сынӧдсӧ восьтӧм вомнас.
Бокӧ вешйӧм чышъян увсьыс некор вӧвлытӧм блед чужӧм вылас вӧлі ӧшӧдчӧма юрси прать да ӧшӧдчӧма шпилькаыс.
Бӧръя кадас велалісны нин сысянь немвиччысьтӧм юӧръясӧ.
Пӧшти быд лун сійӧ вайліс карысь кутшӧмкӧ выльтор.
Но ӧні сылӧн йӧймӧм мортлӧн кодь синъясыс, лёкысь пошиктӧмыс петкӧдлісны, мый лоӧма мыйкӧ вывті нин лёк да ужаснӧйтор.
Сійӧ пыртіс аскӧдыс сэтшӧм пемыд да сэтшӧм лёк туналан чӧвлун, мый быттьӧ часіыс тшӧтш, кажитчӧ, кутіс точкыны дас пӧв гораджыка, а ӧшиньясӧ быттьӧ пуктісны руд стеклӧяс.
Вурсян машиналӧн шумыс друг ори.
Тётяыс котӧрӧн пырис жырйӧ да пуктіс чуньяссӧ лӧз сӧнъяса кӧсича бердас.
— Мый?
Мый лои?..
Дуня чӧв оліс и шы сеттӧг вӧрзьӧдыштіс паръяссӧ:
— Канатнӧй улича вылын еврейясӧс виалӧны, — медбӧрын висьталіс сійӧ муртса кывмӧн, — погром...
— Оз вермы лоны! — горӧдіс тётя да пуксис улӧс вылӧ, кутчысис сьӧлӧм дінас.
— Мед ме татчӧ сквозь муна!
Став еврейскӧй лавкаяссӧ жуглӧны.
Мӧд судтасянь туй вылас камод шыбытісны.
Минут дас мысти миянӧдз воасны.
Батьыс звирк чеччис кельыд чужӧма, тіралан черлыа, кывзысьтӧм кияснас зілис ӧчкиавны пенснесӧ.
— Да мый жӧ тайӧ, господи?
И сійӧ кыпӧдліс синъяссӧ ӧбраз вылӧ да кыкысь пернапасасис.
Дуня гӧгӧрвоис тайӧс кутшӧмкӧ знак пыдди.
Сійӧ быттьӧкӧ садьмис, кайис улӧс вылӧ да кутіс нетшкысян киясӧн лэдзавны ӧбразъяс.
— Мый тэ вӧчан, Дуня?
Но сійӧ немтор вочавидзтӧг, котраліс нин жыръясті да чукӧртіс ӧбразъяс и тэрыба сувтӧдліс найӧс ӧшинь вывъясӧ, уличлань банӧн, а на улӧ пукталіс небӧг чукӧръяс, кӧрӧбкаяс, тшай улысь банкаяс — ставсӧ, мый веськавліс ки улас.
Бать нем гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы бӧрся.
— Ме ог гӧгӧрво, мый тэ вӧчан?..
— Ой, барин да кыдз жӧ? — повзьӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Да кыдз жӧ?
жуглӧны еврейясӧс...
А рочьясӧс оз вӧрзьӧдны...
Кодлӧн ӧшинь вылас ӧбразъясыс, оз пырны.
Друг батьыслӧн чужӧмыс ставнас вежсис.
— Эн лысьт! — горӧдіс сійӧ вӧсньыдик да оръяссян гӧлӧсӧн и кутіс мыйвынсьыс тэрыба кучкавны кулакъяснас пызанӧ. — Эн лысьт...
Ме тіянлы запрещайта!..
Кылан?
Пырысьтӧм пыр жӧ эновтчы...
Ӧбразъяссӧ вӧчӧма абу сы могысь!..
Тайӧ... тайӧ кощунство...
Пырысь-пыр жӧ...
Гӧгрӧс крахмальнӧй манжетъясыс чеччыштісны дӧрӧм сосъяссьыс.
Чужӧмыс лои кулӧмалӧн кодь кельыд, гӧрд пятнаяс лоины сылӧн джуджыд плеш вылас.
Некодыр на нӧшта Петя эз аддзыв батьсӧ татшӧмӧн: сійӧ тіраліс и вӧлі сэтшӧм страшнӧй.
Сійӧ уськӧдчис ӧшинь дорӧ да кватитіс ӧбразсӧ.
Но Дуня крепыда кутіс сійӧс да эз лэдз.
— Барин!..
Мый тэ вӧчан? — пикӧвоӧм морт моз горӧдіс сійӧ. — Найӧ жӧ дзик ставсӧ виалӧны!
атьяна Ивановна!
Ясочка!
Дзик ставсӧ начкӧны!
Нинӧм вылӧ оз видзӧдлыны!..
— Ланьт! — горӧдіс батьыс и плеш вылас сӧнъясыс зэв ёна зэвтчисны. — Ланьт!
Тані ме кӧзяиныс!
Ме ог лэдз аслам керкаын...
Мед локтасны!
Мед виаласны ставсӧ!..
Скӧтъяс!..
Тэ он имеит права...
Тэ он имеит...
Петя дзуртыштӧмӧн песлаліс ассьыс чуньяссӧ.
— Василий Петрович!
Ради бога, успокоитчы!..
Но батьыс сулаліс нин юрнас стенса обой дінас лэччысьӧмӧн да кыкнан кинас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
— Локтӧны! — горӧдіс друг Дуня.
Сувтіс чӧв-лӧнь.
Улича вылын пондіс кывны слабиника стройнӧя сьылӧм.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый кӧнкӧ ылын кылӧ крестнӧй ход либӧ кулӧм мортӧс колльӧдӧм.
Петя полӧм пырысь видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Улича вылын оз вӧлі тыдав ни ӧти лов.
Грифель рӧма нӧшта улӧдз лэччӧм пемдӧм енэжыс ӧшаліс йӧзтӧм Куликово поле вылын.
Тӧлӧн чукӧртӧм пух кодь кокни лымлӧн некымын кузьмӧс лымтор куйлісны куш му чукыръясын.
А сэк сьылӧм шыыс кутіс кывны пыр гораджыка.
Петя тырбура аддзис, мый сійӧ зэв улӧ лэччӧм сьӧд кымӧрыс, коді куйліс Куликово поле енэжтас весьтын, вокзалсяньыс веськыд вылын, сӧвсем абу кымӧр, а надзӧникӧн матысмысь йӧз чукӧр.
Керкаас кутісны клопайтны форточкаяс.
Кухняын кылісны кодъяслӧнкӧ зэв видзчысяна, гортӧминик гӧлӧсъяс, кокшыяс, юбкаяслӧн шарӧдчӧм и коридорын нэмвиччысьтӧг мыччысис олӧма кодь нывбаба, киӧдыс кутіс рыжӧй юрсиа бӧрдӧм нывкаӧс.
Нывбабаыс вӧлі пасьтасьӧма визит вылӧ моз. Сьӧд муаровӧй юбка, мантилька да фильдикосӧвӧй митенкаяс.
Юр вылас сылӧн неуна пӧлӧстчӧмӧн чурвидзис курӧг тывбордъяса, но джуджыд сьӧд шляпа.
Сы пельпом сайсянь тыдаліс гӧгрӧс кельыд чужӧмыс Нюсялӧн да тыдаліс шляпаыс «Борис — крыса семьялӧн».
Тайӧ вӧлі мадам Коган аслас став семьянас.
Сійӧ эз лысьт жырса порог вомӧныс воськовтны и дыр вӧчаліс ӧдзӧсас реверансъяс, ӧти кинас кутыштіс юбкасӧ, а мӧд кисӧ топӧдіс сьӧлӧм бердас.
Сэтшӧм юмов модаа светскӧй да и сыкӧд тшӧтш йӧймӧм мортлӧн кодь нюмъялӧм ворсіс сылӧн дрӧжжитан, чукырӧсь чужӧмас.
— Господин Бачей! — горӧдіс сійӧ пӧткалӧн кодь пель чунӧдана гӧлӧсӧн, дрӧжжитан кияссӧ Петя батьлань чургӧдіс. — Господин Бачей!
Татьяна Ивановна!
Ми пыр вӧвлім бур суседъясӧн!
Разве йӧзыс мыжаӧсь, мый налӧн разнӧй енъяс?..
И друг сійӧ уськӧдчис пидзӧс вылас.
Спаситӧй менсьым челядьӧс! — лёк гӧлӧсӧн горзіс сійӧ да бӧрдіс. — Мед найӧ жугласны ставсӧ, мед оз вины челядьӧс!
— Мама, эн лысьт унижайтчыны, — скӧрысь горӧдіс Нюся и, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, бергӧдчис да петкӧдліс ассьыс лӧзов сьылісӧ.
— Наум, ланьтан он тэ сэсся! — скӧрысь вашкӧдіс «Борис — крыса семья». — Али тэ кӧсъян, медым ме тэныд банбокад жвучкӧдышті?
Тэнад мамыд тӧдӧ, мый сійӧ вӧчӧ.
Сійӧ тӧдӧ, мый господин Бачей — интеллигентнӧй морт.
Сійӧ оз сет, медым миянӧс виасны.
— Ради бога, мадам Коган!
Мый тэ вӧчан? — бормочитіс тётя да уськӧдчис лэптыны еврейкаӧс. — Кыдзи тэныд абу яндзим?
Дерт жӧ, дерт!
Ах, господи, локтӧй пырӧй...
Господин Коган...
Нюся...
Дорочка...
Ах, кутшӧм несчастье!
Кор мадам Коган бӧрдігтыр шуаліс помся благодарностьяс, кодысь Петялӧн батьыс да тетяыс яндзимысла кӧть вӧліны дасьӧсь мунны сквӧзь му пырыс, да кор сійӧ иналіс челядьсӧ да мужиксӧ медся пыді жыръясӧ, сьылӧм шыыс ӧшинь улын кутіс кывны гораджыка, ёнджыка матысмыны.
Куликово поле кузя Петяяс керкалань локтіс неыджыд йӧз чукӧр, коді збыльысь мунӧ вӧлі крестнӧй ход вылӧ.
Водзын тӧвся пальтоаӧсь, но шапкатӧмӧсь кык пӧрысь старик, вышывайтӧм помъяса кузьчышъян вылын нуисны сарлысь портретсӧ.
Петя пыр жӧ тӧдіс пельпом вылын нюжӧдӧм тайӧ кельыдлӧз лентасӧ да сарлысь жолудь кодь чужӧмсӧ.
Портрет сайын катласисны зібйыв спасъяс, кодъясӧс вӧлі вылӧ кыпӧдӧма кӧдзыд да быттьӧ майтӧг лӧз рӧма сынӧдас.
На сайын тыдалісны мичаа да шоныда пасьтасьӧм мужичӧйяс да нывбабаяс, кодъяс зэв чиннӧя восьлалісны колошиаӧсь, ботинкиаӧсь, сапӧгаӧсь.
Паськыда восьтӧм вомъяссьыныс гартчӧмӧн петіс еджыд ру.
Найӧ сьылісны:
<rus>— Спаси, го-о-споди, лю-у-ди твоя и благослови до-сто-я-а-ние твое</rus>!..
Налӧн вӧлі чужӧмъясыс сэтшӧм мирнӧй да сэтшӧм бур туналана, мый Петя бать чужӧмын ӧти здук кежлӧ лыбис весиг мыйкӧ нюмдӧм модаа.
— Но вот, аддзанныд, — шуис сійӧ: — мунӧны йӧзыс лӧня, мирнӧя, некодӧс оз вӧрзьӧдны, а ті...
Но буретш сійӧ здукнас йӧз чукӧрыс сувтіс керка весьтса улича мӧдар бокас.
Йӧз чукӧрсьыс котӧрӧн петіс зэв ыджыд тушаа, усъяса, крестӧн кӧрталӧм кык чышъяна нывбаба, лӧзов-гӧрд чужӧмъяса.
Сылӧн «изабела» виноград рӧма сьӧд да мылькъя синъясыс вӧлі скӧрысь веськӧдӧма ӧшиньясӧ.
Сійӧ мужикъяс моз паськыда паськӧдіс еджыд войлочнӧй чулкияса кокъяссӧ да пондіс грӧзитны керкалань кулакнас:
— А, жидовскӧй чужӧмъяс! — горӧдіс сійӧ пельчунӧдана базарнӧй гӧлӧсӧн. — Дзебсялінныд?
Нинӧм, ми ставнытӧ пыр жӧ аддзам!
Православнӧйяс, <ns>мытчӧдӧй</ns> образъясныдтӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ кыпӧдыштіс водзсяньыс юбкасӧ да решительнӧя котӧртіс улича вомӧныс, муніг мозыс босьтіс мостовӧйсӧ ремонтируйтны лӧсьӧдӧм чукӧрысь зэв ыджыд из.
Сы бӧрся йӧз чукӧрысь петісны морт кызь кымын, кузь кияса, кузь юрсиа молодечьяс, пальто вылас налӧн вӧлі куим рӧма бантикъяс да поддевкааӧсь.
Найӧ, тэрмасьтӧг ӧти-мӧд бӧрся вуджисны уличасӧ из чукӧръяс дінті и быдӧн из чукӧр дінтіыс пелька зэв муніг мозныс улӧдз копыртчылісны.
Кор прӧйдитіс медбӧръяыс, из чукӧр местаас муыс коли дзик шыльыд.
Лыбис некысь кывлытӧм чӧвлун.
Ӧні часіяс эз нин трачкӧдчыны, а веськыда лыйлісны, а ӧшиньясӧ быттьӧ вӧлі пуктӧма сьӧд стеклӧяс.
Чӧв-лӧньыс кыссис сэтшӧм дыр, мый Петялӧн батьыс удитіс шуны:
— Ме ог гӧгӧрво...
Кӧні нӧ, медбӧрын, полицияыс?
Мыйла штабсьыс оз мӧдӧдны салдатъяссӧ?..
— Ах, да кутшӧм нин сэні полиция? — горӧдіс тётя лёкысь ӧзйӧмӧн.
И сійӧ тшӧкмуні.
Чӧвлуныс лои нӧшта ужаснӧйджык.
«Борис — крыса семья,» коді вӧлі пукалӧ гӧстиннӧй шӧрын, улӧс пельӧс вылын, видзӧдіс пельӧс сайсянь паськӧдӧм синъяснас кӧсӧя да ньӧти вӧрзьӧдчывтӧг.
Нюся ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ коридор кузя.
Ӧні сійӧ сувтіс да пондіс кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн кывзысьны.
Сылӧн кӧдзыд паръясыс вежыньтчисны лӧгпетан да мырдӧнъя нюмдӧмӧн.
Чӧвлуныс кыссис нӧшта ӧти терпитны вермытӧм здук да жугалі.
Кӧнкӧ уліас гольснитіс стеклӧӧ первойя из,
и сэсся быттьӧ зэв ыджыд гы кучкис керка кузяыс.
Тротуар вылас пондісны лэбзьыны стеклӧяс.
Кутіс грымӧдчыны нетшыштӧм вывескалӧн листӧвӧй кӧрт.
Кыліс трачкӧдчӧм шы жугалӧм ӧдзӧсъяслӧн да ящикъяслӧн.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи мостовӧй вылас пондісны быглясьны монпасье тыра банкаяс, бӧчкаяс, консервъяс.
Звермӧм йӧз чукӧрыс ставнас шутлялӧмӧн да горзӧмӧн кытшалісны керкасӧ.
Зарни рамаа да коронкаа портрет кӧсӧя кыпӧдчывліс то сэні, то тані.
Кажитчис сійӧ зібйыв спасӧн кытшалӧм эполетъяса да пельпом вомӧныс кельыдлӧз лентаа офицер кодьӧн, коді быттьӧкӧ пыр нюжӧдчылӧ кокчунь йылас да йӧз юръясыс вомӧн зільӧ видзӧдлыны водзӧ.
— Господин Бачей!
Тэ аддзан, мый вӧчсьӧ? — вашкӧдіс Коган надзӧникӧн да кияссӧ ассьыс песлалӧмӧн. — кыксё шайт дон менам сэн тӧварыс!
— Папа ланьт!
Эн лысьт унижайтны асьтӧ! — горӧдіс Нюся. — Тайӧ сьӧм дінӧ некутшӧма оз относитчы.
Погромыс муніс пыр водзӧ.
— Барин,
заводитӧны патераясті шобсьыны, еврейясӧс корсьны!
Мадам Коган горӧдіс да сайӧдчис пемыд коридорӧ, кыдзи начкан пурт аддзӧм бӧрын курӧг.
— Дора!
Наум!
Челядь!..
— Барин, кайӧны миян пос кузя...
Пос вывсянь кыліс зэв гора да грубӧй гӧлӧсъяслӧн да сапогъяслӧн шум, коді вӧлі дас пӧв ёнджыка горсяммӧ параднӧй ходса проходын.
Петялӧн батьыс дрӧжжитан чуньясӧн, но некор вӧвлытӧм ӧдӧн, кизясис став кизьяснас да уськӧдчис ӧдзӧслань, кыкнан кинас тош увсьыс крахмальнӧй воротниксӧ нетшкӧмӧн, коді вӧлі зэвтӧ сылысь голясӧ.
Тётя эз на весиг удит ахнитны, кыдзи сійӧ вӧлі нин пос вылын.
— Ради бога, Василий Петрович!
— Барин, эн мун, виасны!
— Папочка! — горӧдіс Петя да уськӧдчис батьыс бӧрся.
Веськыд да кокньыдик тушаа, кынмӧм чужӧма, сьӧд сюртука, манжетъяснас зёльӧдчӧмӧн, сійӧ ӧдйӧ котӧртіс пос кузя увлань.
Сылы паныд, гырыся восьлалӧмӧн, сьӧкыд пырысь кайис еджыд войлочнӧй чулкияса нывбаба.
Сылӧн сунисысь кыӧм да вундӧм чуньяса перчаткиа киыс крепыда кутіс сьӧкыд кодь из.
Но ӧні сылӧн синъясыс вӧліны эз сьӧдӧсь, а лӧзоведжыдӧсь, вевттьысьӧмаӧсь быттьӧкӧ рудов кучикӧн, кутшӧм овлӧ кулӧм ӧшлӧн.
Сы бӧрся кайисны базарвывса бакалейщикъяслӧн кодь лӧз картузъяса пӧсялӧм молодчикъяс.
— Милӧстивӧй государьяс! — неместаӧ горӧдіс бать ёсь гӧлӧсӧн, да сьыліыс сылӧн зэв ёна гӧрдӧдіс. — Коді тіянлы сетіс правосӧ жугӧдчӧмӧн пырны йӧз керкаясӧ?
Тайӧ грабеж!
Ме ог лэдз!
— А тэ тані коді сэтшӧмыс?
Керка кӧзяин?
Нывбаба вежис изсӧ веськыд кисьыс шуйгаас да, Петя бать вылӧ видзӧдтӧг, сетыштіс сылы мыйвынсьыс пеляс.
Петялӧн батьыс катовтчыліс, но эз сетны сылы усьнысӧ: кодлӧнкӧ беринӧсь гӧрд киыс кватитіс сійӧс сюртукса шӧвк лацканӧдыс да нетшыштіс водзвыв.
Важ сукноыс тратшмуні да поті.
— Энӧй нӧйтӧй сійӧс, тайӧ миян бать! — не ас гӧлӧсӧн горӧдіс Петя, кодлӧн тюрӧбӧн чепӧсйис синваыс. — Ті он имеитӧ права!
Йӧйяс!
Кодкӧ мыйвынсьыс, друг да лёкысь нетшыштіс Петялысь батьсӧ соскӧдыс.
Соскыс ори.
Запанкаа гӧгрӧс манжетыс гӧгыльтчис пос кузяыс.
Петя аддзис батьыс ныр вылысь вир пычкысян гыж туй, аддзис сылысь тамыш синъяссӧ, кодъяс вӧліны тырӧмаӧсь синваӧн. Пенснесӧ уськӧдісны. Сылӧн семинарскӧй юрсиыс вӧлі дзугсьӧма да павтыртчӧма ӧтар-мӧдарӧ.
Терпитны вермытӧм дой шымыртіс детиналысь сьӧлӧмсӧ.
Тайӧ минутас сійӧ вӧлі дась кувны, мед эськӧ сӧмын эз лысьтны водзӧ нӧйтны сылысь батьсӧ.
— У, зверьяс!
Скӧтъяс!
Скӧтинаяс! —
пинь пырыс шуаліс батьыс погромщикъясысь бӧрыньтчӧмӧн.
А вывсянь сэк котӧртісны нин киясас ӧбразъяс кутӧмӧн Петялӧн тётяыс да Дуня:
— Мый ті вӧчанныд, господа, енсьыс кӧть полӧй! — бӧрдігтырйи шуаліс тётя.
Дуня кыдз позьӧ вылӧджык лэптіс спасительлысь ӧбразсӧ да зэв скӧрысь горӧдіс:
— Дурминныд али мый?
Православнӧй христианаӧс нин пондінныд нӧйтны!
Ті первой видзӧдлӧй бурджыка, а сэсся заводитӧй.
Мунӧй кысь локтінныд!
Абу тан некутшӧм еврейяс, абу.
Мунӧй ен тікӧд!
Ывла вылас кылісны полицейскӧйяслӧн свистокъяс, кодъяс, кыдзи пыр овлӧ, явитчисны погром бӧрас час джын мысти.
Еджыд чулкиа нывбаба пуктіс изсӧ пос тшупӧд вылас, ӧкуратнӧя чышкыштіс кисӧ юбка бӧждорас да мигнитіс юрнас:
— Но, ӧні кежлӧ тані тырмас.
Бурторсӧ колӧ этшаникӧн.
А то, кыланныд, кыдзи сэні миян городовикъяс тюргӧны.
Айда водзӧ, Малофонтанскӧй вылӧ, Ботаническӧй улича пельӧс дорӧдз.
И сійӧ, юбкабӧжъяссӧ лэптыштӧмӧн, мурзігтыръя кутіс лэччыны поскӧд.
XL
ОФИЦЕРСКӦЙ МУНДИР
Та бӧрын некымын лун чӧж керкаводзса тротуарыс вӧлі тырӧма изъясӧн, жуглысьӧм стеклӧясӧн, ящик пӧвъясӧн, нырсьӧм синька шарикъясӧн, рисӧн, трапьеясӧн да уна сикас керка пытшса кӧлуйясӧн.
Полянка вылын кустъяссьыс позьӧ вӧлі друг аддзыны фотографическӧй карточкаяса альбом, бамбуковӧй, этажерка, лампа либӧ утюг.
Ветлысь-мунысьяс ылі кытшлалісны тайӧ жугласъяс дінтіыс, быттьӧкӧ на дінӧ инмӧдчылӧм вермис вӧчны мортӧс погромын участникӧн да нэм кежлас кӧлавны лёк слава.
Весиг челядь, кодъяс полӧмӧн да любопытнӧя лэччылісны грабитӧм лавкаас, нарошнӧ дзеблісны кияссӧ зепъясас, медым не соблазнитчыны джоджас туплясьысь мятнӧй преникӧн либӧ «керч» папирос лямалӧм кӧрӧбкаӧн.
Батьыс дзонь лунтыръясӧн ветлӧдліс жырті, сійӧ вӧлі быттьӧкӧ томмыштӧма, скӧр, вӧвлытӧм тэрыб, кӧсичаяс дортіыс тӧдчымӧнъя дзормӧма да скӧрысь водзлань чургӧдліс тшӧкасӧ.
Сюртуксӧ вурисны сэтшӧм бура, мый косяссьӧминыс вӧлі пӧшти оз тӧдчы.
Олӧмыс бӧр воис важ лад вылас.
Уличаяс вылын эз нин лыйсьыны.
Карын вӧлі мирнӧй чӧвлун.
Керка дінті забастовка бӧрын медпервойыс прӧйдитіс трам-карета — ыджыд да ненога сооружение, зэв гырысь бӧр кӧлесаяса карса дилижансъяс модаа.
Вокзалын тутӧстіс паровоз.
Вайисны «Роч ведомостьяс», «Нива», <rus>«Задушевное слово»</rus>.
Ӧтчыд Петя видзӧдліс ӧшиньӧдыс да аддзис подъезд дорсьыс виж почтовӧй карета.
Детинкалысь сьӧлӧмсӧ быттьӧкӧ кисьтісны пӧсь ваӧн и быдсӧн кынмыліс.
Почтальон восьтіс бӧр ӧдзӧссӧ да кыскис каретасьыс посылка.
— Бабушкасянь! — горӧдіс Петя да клопнитіс ӧшинь куричӧ кипыдӧсъяснас.
Ах, да ӧд сійӧ дзикӧдз вунӧдліс сы йылысь!
Но ӧні, виж каретасӧ аддзӧм бӧрын, пыр жӧ усины тӧдвылӧ и ушкиӧн ворсӧм, и дзикӧдз тшыкӧдӧм вицмундир, и вузалӧм сандалий, и Павликлӧн копилкаыс, — некымын кылӧн кӧ шуны, сылы тӧдвылас уси став мыжъясыс, кодъяс вермисны воссьыны быд здукӧ.
Кыліс звонок.
Петя уськӧдчис переднейӧ.
— Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны, — горзіс сійӧ кыпыда, — тайӧ меным!
Тайӧ меным!
Збыльысь, ставлы шензьӧм вылӧ, посылка дӧра вылас гырысь лиловӧй шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Петр Васильевич Бачейлы аслас киӧ.»
Гыжъяссӧ дойдалӧмӧн детинка кулис парусинасӧ, кодӧс вӧлі вурӧма кыз сунисӧн.
Сылӧн эз тырмы терпеньеыс ӧкуратнӧя торйӧдны дзуртысь вевтсӧ, кодъясӧс вӧлі тувъялӧма вӧсньыдик кузь кӧрттувъясӧн.
Петя кватитіс кухняысь секач-пурт да неногӧн жугӧдӧмӧн восьтіс скрипка кодь кокни ящиксӧ.
Сійӧ кыскис мыйкӧ «Русский инвалид» газет зэв важся номерӧ мичаа кӧрталӧм кутшӧмкӧ ёкмыль.
Тайӧ вӧлі офицерскӧй сюртук.
— Дедушколӧн мундирыс! — зэв нимкодь пырысь шуис Петя. — Вот!
Сэсся посылкаас немтор эз вӧв.
— Ме... ог гӧгӧрво... — бормочитіс тётяыс.
— Страннӧй фантазия пырӧма юрас, — мӧдӧдны кагалы кутшӧмкӧ военнӧй реликвияяс, — пельпомъяссӧ лэптылӧмӧн косіника шуис батьыс. — Шензьӧдантор... тайӧ абу педагогично!..
— Ланьтӧй, ті нинӧм он гӧгӧрвоӧй!
Молодеч бабушка! — горӧдіс детинка радысла да уськӧдчис заветнӧй ёкмыльӧн детскӧй жырйӧ.
Зэв вӧсньыдик шӧвк бумага пиысь югнитісны старайтчӧмӧн ёкмылялӧм зарни кизьяс.
Петя тэрыба кутіс разьны мундирсӧ.
Боже мой, мый нӧ тайӧ?
Кизьясыс вӧліны кутштӧмӧсь!
Кизьясыс вӧліны дзик шыльыдӧсь да нинӧмӧн эз торъявны медся донтӧм салдатскӧй одинаркаясысь.
Петя лыддис найӧс, лои дас квайт кизь.
Но ставыс вылӧ оз вӧлі позь пӧлучитны куим пять кӧпейкаысь унджык.
Мый нӧ тайӧ?
Бӧрынас нин, уна во мысти, Петя тӧдмаліс, мый Александр Вторӧй император дырйи офицеръяслӧн кизьясыс вӧліны кутштӧмӧсь.
Но код нӧ вермис тайӧс тӧдны?
Детинкалӧн киясыс ӧшӧдчисны.
Пидзӧс вылас ковтӧм мундирсӧ пуктӧмӧн, сійӧ пукаліс ӧшинь вылын.
Ӧшинь саяс, термометр дінті, лэбзисны лым чиръяс.
Детинка веськодь пырысь видзӧдіс на вылӧ, весиг первойя лым аддзигӧн некутшӧм долыдлун эз кыпӧд.
Сійӧ синводзын чужлісны ӧти-мӧд бӧрся лоӧмторъяслӧн серпасъяс, кӧні сійӧ вӧлі участникӧн да свидетельӧн, и сійӧ вӧлі дзик на неважӧн.
Но ӧні ставыс кажитчис детинкалы сэтшӧм важсяӧн, сэтшӧм гудырӧн, некор вӧвлытӧмӧн, кыдзи вӧт.
Быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі кӧнкӧ дзик мӧд карын, а гашкӧ и мӧд канмуын.
А сэк жӧ Петя тӧдіс, мый тайӧ эз вӧв вӧт.
Сійӧ вӧлі со сэні, дзик неылын, Куликово поле сайын, лымлӧн йӧв кодь тшын саяс, коді лэбалӧ енэжа-муа костас.
Кӧні ӧні Гаврикыс?
Мый лои Терентийкӧд да матроскӧд?
Удайтчис-ӧ налы мунны керка вевтъяс вывті?
Но, тайӧ юасьӧмъяс вылас эз вӧв <ns>вочакылыс</ns>.
А лымйыс пыр уси сукджыка, вевттис Куликово поле вывса сьӧд мусӧ локтысь тӧвлӧн сӧстӧм, гажа да еджыд шебрасыс.
XLІ
КОЗ
Воис рӧштво.
Павлик садьмис югдытӧдзыс на.
Сылы рӧштвоыс вӧлі кык пӧвста праздникӧн: сійӧ луныс жӧ ӧкурат вӧлі Павликлӧн чужан лунӧн.
Гӧгӧрвоанныд, кыдзи виччысис детинка тайӧ кӧть и долыд, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв аслыссяма лун воӧмсӧ, кор сылы друг тырӧ нёль арӧс!
Сӧмын на тӧрыт сылы вӧлі куим арӧс, а талун нёль.
Кор жӧ тайӧ удитіс лонысӧ?
Тыдалӧ, войнас.
Павлик мӧвпаліс важӧн нин кыйӧдны тайӧ таинственнӧй здуксӧ, кор челядь лоӧны ӧти арӧсӧн ыджыдджыкӧн;
сійӧ садьмис войнас, паськыда восьтіс синъяссӧ, но нинӧм сэтшӧм торъя тӧдчанасӧ эз казяв.
Ставыс вӧлі важ кодьыс: камод, войся лампа, образ сайын кос пальма вож.
Кымын ар ӧні сылы: куим али нёль?
Детинка кутіс сюся видлавны ассьыс кияссӧ да ӧдеялӧ улас чужъясьыштіс кокъяснас.
Абу, киясыс да кокъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны тӧрыт рытнас, водігӧн.
Но, гашкӧ, неуна быдмыштіс юрыс?
Павлик зіля малаліс юрсӧ, чужӧмбансӧ, нырсӧ, пельяссӧ...
Быттьӧкӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны тӧрыт.
Тешкодь.
— Нӧшта нин тешкодь сы вӧсна, мый асывнас сылы непременнӧ лоас нёль арӧс.
Тайӧ нин непременнӧ тадз.
Кымын ар жӧ сылы ӧні?
Оз вермы лоны, медым ӧнӧдз на сылы куим арӧс.
Но, мӧдарӧкӧ шуны, и нёль арӧсыс кыдзкӧ оз ладмы.
Бур эськӧ вӧлі садьмӧдны папасӧ.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ.
Но петны шоныд эшкын улысь да мунны кӧмтӧг кӧдзыд джодж кузя... он ылӧд, пасибӧ!
Бурджык ланьтны, быттьӧ узьӧ, да куньса синъясӧн виччысьны нёль ар тырӧмсӧ.
Павлик кунис синъяссӧ да ачыс эз казявлы, пыр жӧ унмовсис, а кор садьмис, то пыр жӧ аддзис, мый лампаыс важӧн нин кусӧма да ставнияс костӧд пырӧны тӧвся водз асывлӧн лӧзовсьӧд югӧръясыс.
Ӧні эз вӧв некутшӧм эскытӧмтор, мый сылы нёль ар нин.
Квартираас ставӧн на чӧскыда узисны; весиг кухняас оз на вӧлі кыв Дунялӧн ноксьӧмыс.
Нёль арӧса Павлик чеччыштіс крӧвать вывсьыс да «ачыс пасьтасис», мӧдног кӧ шуны, бӧрӧн кышаліс полотно кизьяса лифсӧ да сюйис кӧмтӧм кокъяссӧ башмакӧ.
Ньӧжйӧникӧн да кыкнан кинас дзуртан сьӧкыд ӧдзӧсъяс восьталӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис госьтиннӧйӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд путешествие ичӧтик детинкалӧн тыртӧм патера кузя.
Сэні, пемыдінас, став жырсӧ лыс дукӧн тыртӧмӧн, сулаліс джодж шӧрас мыйкӧ зэв ыджыд да гӧгӧрвотӧм, коді вӧлі ӧшӧдӧма дзик джоджӧдзыс бумага чепъясӧн везйӧдлӧм ӧшӧдчӧм лапаяссӧ.
Павлик тӧдіс, мый тайӧ ёлка.
Кор сылӧн синъясыс привыкнитісны рӧмыдас, сійӧ надзӧникӧн кытшовтіс сук да бархатнӧй рӧма пусӧ, коді вӧлі муртса-муртса дзирдалыштӧ эзысь сунисъясӧн.
Детинкалӧн быд воськов юркыда вуджис ёлкаын ӧшалан бумагаясӧ, найӧ кокнида вӧрзьыштлісны да тіралыштісны, картонъяс да хлопушкаяс шаракылісны, стекляннӧй шаръяс небыдика тиньгыштлісны.
Кор Павликлӧн синъясыс велалісны пемыдінас, сэк сійӧ аддзис пельӧссьыс козин тыра пызан. И пыр жӧ уськӧдчис сы дінӧ, минут кежлӧ ёлка йылысь дзикӧдз вунӧдліс.
Козинъясыс вӧліны зэв мичаӧсь, ёна бурджыкӧсь сы дорысь, кутшӧмӧс сійӧ виччысис: лук да стрелаяс, бархатнӧй колчан, «Бабушка Татьяналӧн лэбачьяс видзан двор» нима уна рӧма серпасъяса мичаысь-мича небӧг, ыджыдъяслӧн кодь настоящӧй лото да вӧв; вӧлыс вӧлі нӧшта ыджыд, нӧшта мичаджык, а медсясӧ сійӧ, мый Кудлатка дорысь вӧлі сійӧ выльджык.
Сыысь кындзи, вӧліны сэні «Жорж Берман» гижӧда монпасье тыра жӧсьт банкаяс, вешъялан картинкаяса шоколадъяс да гӧгрӧс кӧрӧбкаын ичӧтик торт.
Павлик некутшӧма эз кужлы виччысьны татшӧм озырлунсӧ.
Пызантыр ворсанторъяс да чӧсмасянторъяс — и ставыс тайӧ сылы, ӧтнаслы.
Но, детинкалы тайӧ кажитчис этша на.
Сійӧ надзӧникӧн кыскаліс детскӧйысь гӧстиннӧйӧ ассьыс став важ чачаяссӧ, на лыдын тшӧтш и оръясьӧм Кудлаткасӧ, да ӧтлааліс найӧс выль чачаяс дінӧ.
Ӧні ворсанторъясыс вӧліны уна, кыдзи магазинын, но и тайӧ на кажитчис сылы тырмытӧмӧн.
Павлик вайис ассьыс нималана копилкасӧ да пуктіс сійӧс пызан шӧрас, барабан вылӧ, кыдзи аслас озырлунлысь главнӧй пассӧ.
Ворсанторъясысь тайӧ триумфальнӧй башнясӧ вӧчӧмӧн да сыӧн пӧттӧдзыс нимкодясьӧмӧн, детинка бӧр вуджис ёлка дінӧ.
Сылысь важӧн нин вежсӧ петкӧдіс розӧвӧй сакарӧн киськалӧм ӧти зэв ыджыд преник, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма абу зэв вылӧ, гаруснӧй виж сунис вылӧ.
Кодзув сяма розя шӧра преникыслӧн мичлуныс чуйдіс детинкаӧс сёйны сійӧс, кыдз мый позьӧ регыдджык.
Сійӧ эз аддзы сыысь ыджыд лёктор, мый ёлка вылын лоӧ ӧтик преникӧн этшаджык. Павлик мездіс прениксӧ ёлка вожысь да сюйис вомас.
Сійӧ курччис вель ыджыд кусок, и пондіс шензьыны: преникыс вӧлӧм вовсе абу сэтшӧм чӧскыд.
Преникыс вӧлі веськыда шогмытӧм: чорыд, рудзӧг пызьысь, абу юмов, зэв ёна кылӧ патока дук.
А ӧд ортсы боксяньыс позьӧ вӧлі чайтны, мый татшӧм преникъяссӧ сёйӧны лым кодь еджыд рождественскӧй ангелъяс, кодъяс енэжын сьылӧны нотаяс серти.
Павлик зывӧктӧм пырысь ӧшӧдіс бӧр курччӧм прениксӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ кутшӧмкӧ недоразумение.
Тӧдӧмысь, магазинас случайнӧя пуктӧмаӧсь шогмытӧм преник.
Сэки Павлик аддзис мӧд преник, нӧшта на мичаджыкӧс, кельыдлӧз сакарӧн киськалӧм преник.
Сійӧ ӧшаліс вель вылын да ковмис сувтӧдлыны улӧс.
Лыс лап йывсьыс мездывтӧг, детинка курччис преник пельӧссӧ да пыр жӧ сьӧлыштіс — сэтшӧм жӧ чӧскыдтӧм кажитчис и тайӧ преникыс.
Но сьӧкыд вӧлі миритчыны татшӧм мӧвпӧн, мый мукӧд став преникъясыс сідз жӧ некытчӧ оз шогмыны.
Павлик решитіс видлавны став преникъяссӧ, мыйта ӧшалісны ёлка вылас.
И сійӧ босьтчис удж дінӧ.
Кывсӧ боквыв чургӧдӧмӧн, ружтӧмӧн да сільгӧмӧн, детинка кыскаліс ёлка гӧгӧр сьӧкыд улӧс, кайліс улӧс вылӧ, курччыліс прениксӧ, и кор тӧдмавліс, мый шогмытӧм, лэччыліс да кыскыліс улӧссӧ водзӧ.
Регыд став преникыс лои видлалӧма, кык преникысь ӧтдор, кодъяс вӧлі ӧшалӧны дзик йирк бердас да эз вӧв некутшӧм позянлун на дінӧдз судзӧдчывны.
Павлик дыр сулаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн да мӧвпаліс.
Преникъяс кыскисны сійӧс асланьыс шензьӧдана да судзӧдны позьтӧм мичлунӧн.
Детинка эз сомневайтчы, мый тайӧ преникъясыс сійӧс оз нин ылӧдны.
Сійӧ мӧвпаліс нин сы йылысь, кыдз эськӧ сувтӧдны улӧс вылӧ мӧд улӧс да сідз заводитлыны судзӧдны.
Но сэк буретш кыліс праздничнӧй платтьӧӧн шпорӧдчӧм, и нюмъялысь пӧрысь тётяыс пырис гӧстинӧйӧ.
— А, миян именникным чеччӧма медся водз!
Мый тэ тані вӧчан?
— Гуляйта ёлка инті, — скромнӧя вочавидзис Павлик, да тётя вылас пондіс видзӧдны дӧверчивӧй, правдивӧй синъясӧн, кыдзи бура воспитайтӧм кага.
— Ах, тэ, менам зарни чери!
Инті!
Абу инті, а дінті.
abu
Но поздравляйта, поздравляйта!
И детинка лои тётяыс пӧсь да мелі сывтырйын.
А кухнясянь тэрмасис нин яндысьӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмъяса Дуня, ас водзас кутіс вӧсньыдик чашка зарни гижӧдӧн: <rus>«С днем ангела»</rus>.
Тадзи заводитчис тайӧ гажа луныс, кодлы вӧлі сиӧма немвиччысьтӧг помасьны зэв аслыссямӧн.
Рытнас Павлик дінӧ вайӧдісны гӧсьтъясӧс: детинкаясӧс да нывкаясӧс.
Ставныс найӧ вӧліны сэтшӧм посниӧсь, мый Петя лыддис аслас достоинствоысь улынджыкӧн, непӧштӧ ворсны накӧд, но весиг сёрнитнысӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі гажтӧм да сьӧкыд. Сійӧ пукаліс пемыд детскӧй жыр ӧшинь вылын да видзӧдіс мича узоръясӧн кынмӧм ӧшинь вылӧ, кӧні йи папоротникъяс костӧдыс дзирдаліс улич вывса пӧнарлӧн зарни ӧрекыс.
Быттьӧ кутшӧмкӧ беда водзын сьӧлӧмыс сылӧн эз вӧв спокойнӧй.
Гӧстинӧйсьыс йиджтысис ёлкалӧн пӧсь да трачкӧдчан югӧрыс, коді ыпъяліс зэв уна сисьясӧн да зарни зэрӧн.
Кылісны кыпыд шыяс фортепьянолӧн.
Тайӧ Петялӧн батьыс, сюртук пӧлаяссӧ лӧсьӧдыштӧмӧн да крахмальнӧй манжетъяснас сярӧдчӧмӧн, ворсіс семинарскӧй полька.
Челядьяслӧн зумыд кокъясыс тӧлктӧг тапӧдчисны ёлка гӧгӧрын.
— Нинӧм, терпитышт, казак, — Петя дінті прӧйдитіг моз шуис тётяыс. — Эн завидуйт.
И тэнад улича вылын коркӧ лоас праздник.
— А, тётя, тэ дзик нинӧм он гӧгӧрво! — нориника шуис детинка. — Мун, кытчӧ мӧдӧмыд.
Но вот воис ӧрехъяс да преникъяс юклан дыр виччысян кад.
Челядь кытшалісны ёлкасӧ да кокчунь йылас сувтӧмӧн, судзӧдчисны преникъяс дінӧ, кодъяс югъялісны орденъяс моз.
Ёлкаыс кутіс шатласьны, кутісны шарӧдчыны чепъясыс.
И друг кыліс повзьӧм вӧсни гӧлӧс:
— Ой, видзӧдлӧй, менам преникӧй курччӧма!
— Ой, и менам тшӧтш!
— Менам кык, и кыкнаныс пиньтуйӧсь...
— Э! — шуис кодкӧ шог пырысь. — Найӧ нин вӧвсе абу сэтшӧм выльӧсь.
Найӧс ӧтчыдысь сёйлӧмаӧсь нин.
Тётя вӧлі юрси йылӧдзыс гӧрдӧдӧма, сулаліс сы дінӧ быд боксянь чургӧдӧм пиньтуйӧсь преникъяс костын.
Медбӧрын, сылӧн синъясыс сувтісны Павлик вылӧ.
— Тайӧс тэ вӧчин, лёк детинка?
— Ме, тётечка, найӧс кӧсйи чуть-чуть видлыштны, — шуис Павлик скӧрмӧм тётяыс вылӧ паськыда восьтӧм челядь синъясӧн видзӧдӧмӧн. Ёлка бияс водзын синъясыс сылӧн кажитчисны янтарнӧйӧн.
Сэсся ышловзис да содтіс: — Ме чайті найӧ чӧскыдӧсь, а найӧ, вӧлӧмкӧ, сӧмын гӧсьтъяслы.
— Ланьтан он тэ, сӧрванеч? — горӧдіс тётя кияснас шеныштӧмӧн, да уськӧдчис буфет дінӧ, кӧні, сы шуд вылӧ, вӧлі нӧшта кольӧма на уна чӧсмасянтор.
Став ӧбидитчӧм челядь-гӧсьтъясӧс пыр жӧ вӧлі бурӧдӧма, скандалсӧ лои вевттьӧма.
Регыд очсалысь гӧсьтъясӧс кутісны нуӧдавны гортаныс.
Праздник эштіс.
Павлик босьтчис вайӧдны пӧрадокӧ ассьыс козинъяссӧ.
Сэк буретш детскӧй ӧдзӧс дорӧ гусьӧникӧн локтіс Дуня да чукӧстіс Петяӧс.
— Паныч, тэнӧ чернӧй ходса пос вылын виччысьӧ Гаврикыд, — вашнитіс сійӧ гӧгӧр видзӧдлӧмӧн.
Петя уськӧдчис кухняӧ.
Гаврик пукаліс чернӧй ходса джуджыд ӧшинь вылын, пельпомнас гыӧра ӧшинь дінӧ лэччысьӧмӧн, кӧні вӧлі ворсӧны тӧлысьлӧн лӧз югӧръясыс.
Башлык увсьыс югъялісны посньыдик скӧр синъяс.
Детинка сьӧкыда пошиктіс.
Первойсӧ Петя чайтіс, мый Гаврик локтіс долг корны.
Сійӧ лӧсьӧдчыліс нин висьтавны, кутшӧм несчастье суис сійӧс дедыс мундирӧн и кизьясӧн, и сетны честнӧй благороднӧй кыв, мый кык лунысь не сёрӧнджык сійӧ ставсӧ мынтысяс.
Но Гаврик тэрыба кыскис ватнӧй ковта питшӧгсьыс зэв тӧдса нёль мешӧк да чургӧдіс Петялы.
— Дзеб, и лоам тэкӧд рӧщӧтын, — гортӧминика, но чорыда шуис сійӧ. — Иосиф Карловичсяньыд колясыс, <rus>царстве небеснӧй сылы</rus>.
Тайӧс шуигӧн Гаврик лабутнӧя пернапасасис.
— Дзеб да видз, кытчӧдз оз ковмы.
— Дзеба, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис Петя.
Гаврик дыр чӧв оліс.
Сэсся кулакнас чышкыштіс нырувсӧ да лэччис ӧшинь вывсьыс.
— Но, Петька, ло дзоньвидза...
— А найӧ — удитісны сэки?
— Удитісны.
Керка вевтъяс вывті пышйисны.
Ӧні найӧс быдлаысь корсьӧны.
Гаврик сэсся думыштіс, эз-ӧ сійӧ <ns>мый-нибудь</ns> висьтав лишнӧйтор, но сэсся матыстчис дзик Петя пель дінӧ да вашкӧдіс:
— Ой, мыйта йӧзӧс босьтісны!
Но найӧс оз вермыны кутны.
Ме тэд висьтала.
Найӧ катакомбаясын дзебсясьӧны.
Налӧн став боевикъясыс сэнӧсь.
Тулыснас бара заводитасны.
А Терентийлысь гӧтырсӧ ичӧтик челядьяснас — Женечкакӧд да Мотякӧд — кӧзяиныс патерасьыс вӧтлӧ.
Вот кутшӧм делӧыс.
Гаврик тӧждысьӧм пырысь гыжйыштіс синкымсӧ.
— Ог тӧд ӧні, мый меным вӧчны накӧд.
Тыдалӧ, ковмас ставнымлы ӧтвылысь вуджны Матысса Мельничаясысь дед хибаркаӧ.
А дед миян, тӧдан, дзик немортӧдз воис.
Тыдалӧ, регыд кулас.
Тэ миянӧ коркӧ, Петька, век жӧ пырав.
Сӧмын виччысьышт недыр...
Главнӧйыс, мешӧкъяссӧ дзеб бура.
Нинӧм.
Тэ эн бӧрд, Маруся, лоан тэ менам.
Вай китӧ.
Гаврик топыда кутліс кисӧ Петялысь да котӧртіс аслас киссьӧм кӧмнас пос кузяыс грымӧдчӧмӧн.
Петя локтіс бӧр детскӧйӧ да дзебис мешӧкъяссӧ ранецас, небӧгъяс улӧ.
Но сэки друг сэтшӧм шумӧн камгысьӧмӧн воссис ӧдзӧсыс, да жырас друг пырис батьыс, кутіс киас тшыкӧдӧм вицмундирсӧ.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ сэтшӧм гортӧм гӧлӧсӧн, мый детинка муртса эз вошты садьсӧ.
— Святӧй истиннӧй крест... — бормочитіс Петя, но пернапасасьны сылӧн эз тырмы выныс.
— Мый тайӧ? Кыдз тайӧ гӧгӧрвоны? —
равӧстіс батьыс, кутіс дрӧжжитны да зэв ёна гӧрдӧдіс.
Сійӧ жӧ здукас, быттьӧкӧ батьыслӧн скӧр гӧлӧс вылӧ воча шыӧдчӧмӧн, гӧстинӧйсянь кыліс пель чунӧдана равзӧм Павликлӧн.
Ичӧтик детинка пырис котӧрӧн, повзьӧмысла слабмӧм кокъяс вылас шатласис и кутіс батьсӧ пидзӧсӧдыс.
Сылӧн нёль пельӧса вомыс вӧлі паськӧдӧма сэтшӧм паськыда, мый мичаа тыдаліс равзан горшыс.
Тіраліс ичӧтик кывйыс.
Визувтіс синва.
Польдыштӧм кодь киясас сылӧн чеччаліс восьса копилка, кодӧс вӧлі тыртӧма сьӧмъяс пыдди быд сикас зёльӧдчан кламӧн.
— <ns>П...па...п...па</ns>! — мыкталӧмӧн ымзіс Павлик. — <ns>Пе-еть-ка</ns> менсьым... <ns>гу-ся-лӧ-ма</ns>!
— Честнӧй благороднӧй... — заводитліс Петя, но батьыс крепыда нин кутіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Некытчӧ туйтӧм детинка, сӧрванеч, — горзіс сійӧ, — ме тӧда ставсӧ!
Тэ ворсан азартнӧй ворсӧмъясӧн!
Пӧръячка!
Сійӧ сэтшӧм чорыда кутіс пыркӧдны Петяӧс, быттьӧкӧ кӧсйис детинка пытшкысь пыркнитны ловсӧ.
Улыс черлыыс сылӧн тіраліс, чеччаліс тшӧтш и сьӧд шнур йылын сылӧн пенснеыс, коді вӧлі исковтӧма пӧсялӧм ныр вывсьыс.
— Пырысь пыр жӧ вай татчӧ сійӧ... кыдзи найӧ шусьӧны... <ns>чушки</ns> либӧ <ns>душки</ns>...
— Ушки, — мудера нюмдӧмӧн шуис Петя, зілис делӧсӧ <ns>кыдз-нибудь</ns> шуткаӧн бергӧдны.
Но, пи вомсьыс «ушки» кыв кылӧм бӧрын, батьыс пузис нӧшта ёнджыка.
— Ушки?
Вот и бур...
Кӧні найӧ?
Тайӧ жӧ здукӧ вай найӧс татчӧ.
Кӧні сійӧ улича вывса страмыс?
Кӧнӧсь сійӧ микробъясыс?
Пачӧ!
Плитаӧ!
Мед дукыс эз вӧв!
Сійӧ тэрыба кытшовтіс синъяснас жырсӧ да уськӧдчис ранец дінӧ.
Петя бӧрдӧмӧн котӧртіс сы бӧрся коридор кузя кухняӧдзыс, кытчӧ батьыс, гырыся да скӧрысь тувччалӧмӧн, ӧдйӧ да зывӧктӧм пырысь, кыдзи кыскылӧны кулӧм кань пиянӧс, нуис мешӧкъясӧ.
— Папочка!
Папочка! — горзіс Петя, кватайтіс сійӧс гырддзаӧдыс. — Папочка!
Батьыс скӧрысь тойыштіс Петяӧс, сэсся ыджыд шумӧн вештіс кастрюля да, манжетъяссӧ саӧн пачкайтӧмӧн, сюйис мешӧкъяссӧ ломтысян плитаӧ.
Детинка места вылас кынмис повзьӧмысла.
— Пышйӧй! — горӧдіс сійӧ не ас гӧлӧснас.
Сійӧ жӧ здукас плитаын кутіс лыйлыны.
Кыліс неыджыд взрыв.
Конфоркасьыс ыпнитіс уна рӧма биӧн.
Пусян лапшаыс лэбис кастрюлясьыс да сибдіс йиркас.
Плитаыс поті.
Потассьыс кутіс петны зэв курыд тшын, коді ӧти минутӧн тыртіс став кухнясӧ.
Кор плитасӧ киськалісны ваӧн да куралісны пӧимсӧ — сы пытшкысь аддзисны дзонь чукӧр револьвернӧй патронъяслысь сотчӧм гильзаяс.
Но немтор нин тайӧс Петя эз помнит.
Сійӧ вӧлі садьтӧм.
Сійӧс водтӧдісны вольпасьӧ.
Сійӧ вӧлі дзик ӧзйӧ.
Пуктісны термометр.
Жарыс, вӧлӧмкӧ, <rus>тридцать девять и семь десятых</rus>.
XLII
КУЛИКОВО ПОЛЕ
Муртса на помассис скарлатина — заводитчис <rus>воспаление легких</rus>.
Петя висис тӧв чӧжыс.
Сӧмын ыджыдвидз шӧрын Петя кутіс ветлыны жырйысь жырйӧ.
Матысмӧ вӧлі тулыс.
Водз тулыс, муртса-муртса шондӧдан кад.
Но абу нин тӧв, но прамӧй тулысӧдз ылын на.
Недыр кежлӧ усьлан лым, кодӧн детиналы сідзи и эз удайтчы нимкодясьны тайӧ во вылас, важӧн нин сылі.
Сулаліс одессаса мартлӧн косіник руд поводдя.
Слабитӧм кокъяс вылын Петя довъяліс жырйысь жырйӧ, кодъяс вольпасьысь чеччӧм бӧрын пыр жӧ пондісны кажитчыны посньыдикӧсь да лайкыдикӧсь.
Сійӧ сувтліс кокчунь йылас рӧмпӧштан водзын пемыд передньӧй вежӧсын да сьӧлӧмсӧ топӧдан жальӧн тырӧм синмӧн видзӧдліс ассьыс нюжалӧм еджыд чужӧмсӧ, аслас чужӧмыс кажитчис кутшӧмкӧ тӧдтӧмӧн, вӧлі повзьӧм да чуймӧм синъясаӧсь.
Первойя лунджынсӧ детина пыр вӧлі патераын дзик ӧтнасӧн: батьыс ветліс урокъяс вылӧ, тётяыс гуляйтіс Павликкӧд.
Тыртӧм жыръяс шумысь кокньыдика бергӧдчӧ вӧлі юрыс.
Маятниклӧн лэчыд шыыс повзьӧдліс аслас настойчивӧй да ланьтӧдны вермытӧм помтӧг тічкӧдчӧмӧн.
Петя матыстчис ӧшинь тас дінӧ.
Ӧшиньяс вӧліны тӧвся моз на нӧшта сюялӧмаӧсь вижӧдӧм вата струбича визьӧн да рама костъясас шырӧмӧн киськалӧма гарус.
Детина аддзис руд кос мостовӧйлысь коньӧрлунсӧ, Куликово полелысь чорыд мусӧ, муртса тӧдчана кельыдлӧз васӧд слӧйяса руд енэжсӧ.
Кухня ӧшиньсянь тыдалісны полянка вылысь сиреньлӧн кушмӧм уввожъясыс.
Петя тӧдіс, мый кульыштны кӧ пиньнад сылысь курыд кырсьсӧ, то тыдовтчас шензьымӧнъя виж, фисташкӧвӧй яйыс сиреньлӧн.
Шоча да покойникӧс колльӧдӧм моз басӧн дрӧжжитіс сынӧдас джыннянлӧн ыджыд видз дырся звӧн, коді пыртіс сьӧлӧмӧ весьолан да шог чувство.
И век жӧ тайӧ гӧлиник мирас вӧлі пуктӧма нин — сӧмын виччысисны ассьыныс чассӧ — тулыслӧн ыджыдысь-ыджыд вынъясыс.
Найӧ тӧдчисны быдторйын.
Но медся ёна нин гиацинтъяс луковицаяс серти.
Жыръясса тулыссӧ нӧшта вӧлі дзебӧма на пемыд чуланӧ.
Сэні, клам костын, гортса кӧлуйяс да шыръяс дук пиын, тётяыс Петялӧн сувтӧдаліс стен пӧлӧныс векньыдик вазончикъяс.
Петя вӧлі тӧдӧ, мый голландскӧй луковицаяслы чужӧм вылӧ колӧ пемыдін.
Чулан пытшса пемыдын муніс голландскӧй луковица чужӧмлӧн да быдмӧмлӧн таинствоыс.
Луковицалӧн косьмӧм да шӧлкӧвӧй кыш пиысь вӧлі мыччысьӧ бледіник, но ньӧв кодь крепыд ныр.
Детина тӧдіс, мый буретш пасха кежлӧ зэв мичаа мыччысясны кыз кокъяс йылын зумыд да кудриа дзоридз чукӧръяс, еджыд да лиловӧй гиацинтъяслӧн.
А такӧд тшӧтш Петялӧн сьӧлӧмыс доймис да гажтӧмтчис тайӧ водз тулысса тыртӧм да рудіник тувсов мирас.
Лунъясыс лоины кузьджыкӧсь и детинкалы нинӧмӧн нин вӧлі тыртны ӧбед да ужин костса зэв кузя кыссян часъяссӧ.
О, кутшӧм вӧліны кузьӧсь да сьӧкыдӧсь водз тулыслӧн лунъясыс!
Найӧ вӧліны кузьӧсьджык Матысса Мельничаяс вылӧ мунан кузь да тыртӧм уличаясысь.
Петялы разрешитісны гуляйтны керка дінын.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн ветліс водзӧ да бӧрӧ кос тротуар кузя, вокзал сайӧ лэччысь шонді югӧръясысь синъяссӧ читкыралӧмӧн.
Нӧшта во сайын на вокзалыс сылы кажитчыліс кар помӧн.
Вокзал саяс сы ногӧн заводитчыліс нин география.
Ӧні жӧ детинка тӧдіс, мый вокзал саяс пыр на нюжӧдчӧ кар, кыссьӧны предместьеяслӧн кузь да буса уличаясыс.
Сійӧ тӧдіс, мый найӧ нюжалӧны на и водзӧ рытыввывлань.
Сэні гажтӧм кирпичнӧй керкаяслысь паськыд костъяссӧ тыртӧмӧн, ӧшалӧ нэмӧвӧйся гӧрд шонділӧн ыджыдысь-ыджыд кытшыс, кодлӧн кӧть эз вӧвны югӧръясыс, но век жӧ ёрис синтӧ лэчыд да зумыш югӧрӧн.
Пасхаӧдз кык вежон войдӧр биндюжникъяс вайисны Куликово поле вылӧ керъяс.
Воисны плӧтникъяс, му кодйысьяс, десятникъяс.
Му кузяыс быд бокӧ нюжӧдісны рулеткаяс, лентаяс.
Пӧдрядчикъяс, кодъяслӧн морӧс зепъясас вӧліны складнӧй виж аршынъяс, ветлісны поле кузя, мерайталісны участокъяс.
Тайӧ заводитчис пасхальнӧй ярмарка кежлӧ балаганъяс стрӧитӧм.
Петялы эз вӧв таысь ыджыдджык нимкодясяныс, кыдзи Куликово поле кузя, гырысь кӧрттувъяс тыра ящикъяс, черъяс, пилаяс, керъяс, чагъяс костті ветлыны да гадайтны, кытчӧ да мый лоӧ стрӧитӧма.
Сувтӧдӧм столбъяслӧн быд выль рад, быд выль канава, рулеткаӧн мерайтӧм да маег-меткаясӧн пасъялӧм быд участок челядьлысь кыпӧдліс шензьӧм.
Ӧзъян фантазия серпасаліс мойдвывса мичлунсяма балаганъяс, кодъясын лоӧны тыр тайнаяс да чудесаяс, кӧть сэки жӧ воддза опытыс дугдывтӧг висьталіс, мый ставыс лоӧ дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм вӧлі и колян во.
Не омӧльджык и не бурджык.
Но фантазияыс эз вермы миритчыны сыкӧд, Петялӧн фантазия корис мыйкӧ выльтор, вӧвлытӧмтор.
Петя матыстчыліс рабочӧйяс дінӧ, пӧдрядчикъяс дінӧ, ниртчис на гӧгӧрын, зілис <ns>мый-нибудь</ns> унджык тӧдмавны.
— Кывзы, тэ он тӧд, мый лоӧ тані?
— Мый сэн тӧднысӧ, балаган.
— Ме тӧда мый балаган, а кутшӧм?
— Кыдзи кутшӧм?
Пу балаган.
Детинка мырдӧнысь серӧктыліс, зілис ластитчыны.
— Да ме ачым тӧда, мый пу.
Кутшӧм тэ комик!
А мый сэні лоӧ?
Цирк?
— Цирк.
— Кыдз жӧ цирк, кор циркыс гӧгрӧс, а тайӧ абу гӧгрӧс?
— Сідзкӧ, абу цирк.
— Гашкӧ, понопитикум?
— Понопитикум.
— Татшӧм ичӧтик?
— Сідзкӧ абу понопитикум.
— Висьтав збыльысь, мый?
— Нужник.
Неприличнӧй кылысь Петя гӧрдӧдӧ, серӧктӧ нӧшта гораджыка, сійӧ вӧлі дась быд сикас унижение вылӧ, мед сӧмын мыйкӧ кӧть неуна тӧдмавны.
— Ха-ха-ха!
Висьтав збыльысь, мый тані лоӧ?
— Мун детинка, вешйы, тэныд тані абу компание.
Урок вылад сёрман.
— Ме ог на ветлы гимназияӧ.
Ме виси скарлатинаӧн, и вӧлі сэсся воспаление легких.
— Сідзкӧ мун да вод вольпасьӧ, чем тані кок улын гартчыны.
Йӧзсӧ эн ылӧдлы!
И, Петя, мырдӧнысь нюмдӧмӧн, мунліс сэсь, юрсӧ жугліс тӧдмавны вермытӧм вопросъяс вылын.
Но, колӧ шуны, Петялы вӧлі бура тӧдса, мый сэтчӧдз, кытчӧдз балаганъяссӧ вылысяньыс оз зэвтны дӧраӧн да оз ӧшлыны картинаяс, нинӧм он вермы тӧдны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи, шуам, гадайтны кутшӧм рӧма гиацинт петас пасха первой лун кежлӧ кельыдіник петас кокысь.
Страстнӧй субӧтаӧ балаганъясӧ вайисны таинственнӧй виж ящикъяс да сундукъяс, а сэтчӧ гижӧма: <rus>«Осторожно»</rus>.
Но Одессаын эз вӧв ни ӧти детинка, коді эськӧ эз тӧд, мый збыльысь тайӧ сундукъяс пытшкас.
Позьӧ вӧлі веськыда чайтны, мый тані восковӧй фигураяс, фокусникъяслӧн волшебнӧй пызанъяс либӧ гудыр синъяса да вижӧдӧм жалояса плавкӧс змейяс.
Вӧлі сідз жӧ тӧдса, мый тайӧ сундукъяс пӧвстын ӧтикын эм дамскӧй бюста да кокъяс пыддиыс чери сьӧм сера бӧжа русалка-нывбаба.
Но кыдзи сійӧ олӧ сэні ватӧгыс?
Вермас лоны, гашкӧ, сундукас сюйӧма ванна?
Либӧ русалка-нывбабасӧ упакуйтӧма саридз нюйт пиӧ?
Став йылысь та йылысь позьӧ вӧлі сӧмын аскежын мӧвпавны да чайтны.
Терпеньесӧ воштӧмӧн, Петя виччысис ярмарка заводитчӧм.
Сылы кажитчис, мый нинӧм на абу дась, мый став чайтӧмъясыс весь вошӧны, а друг ярмаркаыс таво оз воссьы.
Но тайӧ волӧмъясыс лоины весьшӧрӧ.
Праздник первойя лун кежлӧ ставыс вӧлі гӧтов: ӧшлӧма картинаяс, флагъяслы лӧсьӧдӧм столбъяссӧ белитӧма, площадьсӧ бура киськалӧма кузь виж бӧчкаясын кыскалӧм ваӧн, кодъясӧс праздник рытъясас новлӧдлісны балаганъяс костӧд да сьӧдӧдісны кос мусӧ югъялан ва гуранъясӧн.
Некымын кылӧн кӧ шуны, пасха воис да пондіс дзордзавны буретш сійӧ лунӧ, кор сылы колӧ вӧлі лоны календар серти.
Мудзмӧн брунгисны джыннянъяс, летсьӧм сера кымӧръяс костӧд ловзис свежӧй шонді.
Еджыд прӧшвиа платтьӧӧ вӧччӧм тётя вундаліс ветчина, пешкыльтіс окороклысь револьвернӧй кабура кодь кыз да гӧгрӧс кучиксӧ.
Сахарысь вӧчӧм ыжъяс сулалісны куличьяс вылын.
Розовӧй Христос лэбис сутуга йылын, кыдзи балерина, бумагаысь вӧчӧм зібйыв спас киас кутӧмӧн.
Гӧра кодь виж кресс-салат гӧгӧрын куйлісны лӧставтӧдз мӧс выйӧн мавтӧм да уна рӧмӧн мичӧдӧм чӧсмасян торъяс, кодъясын отражайтчисны мыськалӧм ӧшиньясын, кыдзи рӧмпӧштанын.
Вазонъясын кудриа гиацинтъяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма складкаясӧн вӧчӧм розовӧй бумагаӧн, ӧвтісны пӧдтымӧнъя-юмов да сыкӧд ӧттшӧтш сійӧ кулӧм мортӧс дзебан кадся аслыс сяма ароматӧн и сэтшӧм сука, мый кажитчис, быттьӧ тайӧ ароматыс руалӧ пасхальнӧй пызан весьтын шонді югӧръясас сиреневӧй сиясӧн.
Но буретш пасха первой луныс и вӧлі Петялы торйӧн нин терпитны вермытӧм кузь да гажтӧм.
Делӧыс сыын, мый пасха первой лунӧ вӧлі запретитӧма быд сикас зрелищеяс да гуляниеяс.
Тайӧ лунсӧ полиция сетліс енлы.
Но сы пыдди мӧд лунас дас кыкӧд чассянь — начальство тшӧктӧм серти — йӧзыс заводитісны гажӧдчыны.
Стӧч луншӧр кадӧ кыліс дежурнӧй околоточнӧйлӧн тутӧстӧм шы, и Куликово поле шӧрын белитӧм джуджыд мачта вылын кыптіс-павтыртчис куим рӧма флаг.
И пыр жӧ заводитчис мыйкӧ гӧгӧрвоны вермытӧмтор.
Кучкисны полкӧвӧй оркестрлӧн турецкӧй барабанъяс.
Заводитісны ворсны карусельяслӧн шарманкаяс да ичӧтик органъяс.
Кылісны клоунъяслӧн да фокусникъяслӧн обезьянаяслӧн кодь чирзан гӧлӧсъяс, найӧ гораа чуксалісны публикасӧ балаганса белитӧм москияс вывсянь.
Кутіс бергавны стеклярус, мӧдӧдчисны коляскаяс да вӧвъяс.
Юр бергӧдчӧмӧн моз кымӧр сера енэжас кучкисны качельяслӧн посньыдик карабъясыс.
Быдлаын зэв зіля да ланьтлытӧг кучкалісны негырысь ыргӧн кӧлӧкӧлъяс да куимсэрӧгъяс.
Разносчик нуис юр вылас дзирдалан стекляннӧй кувшин краситӧм йиа ваӧн, кӧні плавъялісны лимонлӧн некымын кытш, йи тор да бусӧсь эзысь шонді.
И кузь гӧна сьӧд шапкаа салдат-портартурец, пелька сапӧгъяссӧ пӧрччӧмӧн вӧлі кайӧ нин йӧзӧн кытшалӧм да майтӧгӧн мавтӧм столб кузя, код йылын куйлісны призовӧй бритва и помазок.
Сизим лун чӧж луншӧр кадсянь шонді лэччытӧдз гримгис-шумитіс Куликово полелӧн юр бергӧдчан карусельыс, тыртліс Бачейлысь патерасӧ гажӧдчыны воӧм предместьеясса йӧзъяс уна гӧлӧсъяса зыкӧн.
Лун чӧж, асывсянь да рытӧдз, Петя ветліс Куликово поле вылын.
Сійӧ мыйла кӧ вӧлі чайтӧ, мый непременнӧ тані паныдасяс Гавриккӧд,
тшӧкыда кор аддзывліс йӧз чукӧрысь лиловӧй бобриковӧй гач, кизьяса да якӧра фуражка, тадз вӧлі пасьтасьӧма Гаврик колян вося пасха дырйи, — Петя уськӧдчыліс йӧзъяссӧ тойлалӧмӧн, но пыр весьшӧрӧ.
Тайӧ прӧстӧй йӧзлӧн гуляниеыс, — кӧні уна мужичӧйяслӧн вӧліны вӧсньыдик кӧрт бедьяс, кыдзи Терентийлӧн да уна нывъяслӧн Мотялӧн моз жӧ бирюзовӧй исергаяс, — мыйӧнкӧ вӧлі казьтыштӧны Матысса Мельничаясса олысьясӧс.
Но виччысьӧмыс пӧръяліс Петяӧс.
Помассис ярмаркалӧн медбӧръя лун.
Оркестръяс ворсісны медбӧръяысь вальс <rus>«Тоска по родине»</rus>.
Ярмарочнӧй флаг лэччис.
Быдладорсянь кылісны полицейскӧйяслӧн тюрзӧмъяс.
Площадьыс кушмис.
Ставыс вӧлі эштӧма мӧд пасхаӧдз.
Гажтӧм рытъя кыаыс дыр на зумыша ӧзйис ёна мичмӧдӧм, но зэв лӧнь балаганъяс сайын, вӧртӧм передвижкаяс кӧрт кӧлесаяс сайын, тыртӧм флагштокъяс сайын.
Сӧмын шогиника прӧйдитӧм праздниклӧн терпитны вермытӧм гажтӧм чӧвлунас кывлісны на левлӧн зэв ёна равзӧмыс да гееналӧн лэчыд серам кодь шыыс.
Асывнас воисны биндюжникъяс, да кык лун мысти ярмаркасьыс эз коль весиг и туйыс.
Куликово поле бара пӧрис сьӧд да гажтӧм площадьӧ, кысянь лунтыр кылісны салдатъясӧс велӧдысь ефрейторъяслӧн сьылан гӧлӧсъясыс:
— <ns>Напра-а-а... ва</ns>! Ать, два!
— <ns>Нале-ее...оп</ns>! Ать, два!
— <ns>Кр-р-ру-...гом</ns>! Ать, два!
А лунъясыс лоины пыр кузьджыкӧсь да гажтӧмджыкӧсь.
И вот ӧтчыд Петя мӧдӧдчис саридз дінӧ гӧститны Гаврик ордӧ.
XLIII
ПАРУС
Гавриклӧн дедыс вӧлі кулан выйын нин.
И Гаврик, и Мотя, и Мотялӧн мамыс, и Петя, коді ӧні пӧшти став кадсӧ коллявліс саридз дорын, — ставныс тӧдісны, мый дед регыд нин кулӧ.
Тӧдіс тайӧс и ачыс дедыс.
Асывсяньыс да рытӧдзыс сійӧ куйліс ӧшӧдчӧм кӧрт крӧвать вылын, кодӧс вӧлі петкӧдӧма хибаркасьыс сӧстӧм сынӧд вылӧ, апрельса шонді водзӧ.
Кор Петя первойысь матыстчис сы дінӧ, медым здоровайтчыны, детинкаӧс чуймӧдіс дедлӧн сӧстӧм да пырыс тыдалан чужӧмыс, коді вӧлі югъялӧ гӧрд пӧдушка вылын кучикувса вӧсньыдик лазурӧн.
Кузь да еджыд тошкыс, спокойнӧй да яснӧй тайӧ чужӧмыс шензьӧдіс Петяӧс аслас мичлунӧн да важностьӧн.
Но медся шензьӧданаыс да медся нелӧсьыдыс вӧлі сыын, мый сылӧн быттьӧкӧ эз нин вӧв арлыдыс, а оліс быттьӧкӧ кад сайӧ вешйӧмӧн.
— Здравствуй, дедушка, — шуис Петя.
Старик бергӧдіс виртӧм да фиалковӧй рӧма синлапъяса синъяссӧ, дыр видзӧдіс гимназист вылӧ, но, тыдалӧ, эз тӧд.
— Тайӧ жӧ ме, Петька, Канатнӧй улича вылысь, Куликово поле пельӧсысь.
Дед вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс ылӧ.
— Тэ сылы, дедушка, колян во нӧшта грузилӧ кисьтлін пломбаысь, — тӧдвылас уськӧдіс Гаврик.
— Он помнит?
Важсӧ казьтыштӧмыс кымӧр кодь вуджӧрӧн муніс старик чужӧм вывті.
Сійӧ мичаа да гӧгӧрвоӧмӧн нюмдіс пинянъяссӧ петкӧдлӧмӧн да шуис надзӧник, но торъя зевтчытӧг:
— Грузилӧ.
Да.
Вӧчлі.
Свинечысь.
И меліа видзӧдліс Петя вылӧ да пондіс паръяснас рӧмидзтыны.
— Нинӧм.
Быдмыштӧмыд.
Мун, пиукӧй, мун.
Ворс вадорас изъяснас.
Ворс.
Сӧмын видзчысь, медым ваас он усь.
Тыдалӧ, Петяыд пыр на кажитчис сылы ичӧтик кагаӧн, правнук Женечкаыс кодьӧн, коді сэн жӧ уяліс одуванчик виж дзоридзьяс пӧвстын.
Кадысь-кадӧ старик кыпӧдліс юрсӧ, медым любуйтчыштны аслас овмӧсӧн.
Терентийлӧн семья воӧм бӧрын тані ставыс лои сідз, мый омӧля позьӧ вӧлі сійӧс тӧдны.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый найӧ вайӧмаӧсь аскӧдныс тшӧтш Матысса Мельничаяслысь ичӧтик тор.
Терентийлӧн гӧтырыс пасха кежлӧ мавтіс сёй джоджсӧ, белитіс хибаркасӧ пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс.
Томмӧм керка гажаа югъяліс шонді водзас мыськалӧм стеклӧяснас, кодъясӧс вӧлі гӧгӧрыс мавтӧма синькаӧн.
Сы гӧгӧрын быдмисны дзордзавны заводитчан выйын петушокъяс, а петушокъяс вылас вӧлі пуксьӧдалӧма Мотялысь аканьяссӧ, кодъяс петкӧдлісны дача вылӧ локтӧм озыр дамаясӧс.
Гезъяс йылын вӧлі косьмӧны уна рӧма новлан кӧлуйяс.
Детинкалӧн кодь юрсияса Мотя вӧлі киськалӧ градъяс, кыкнан кинас ыджыд лейка кынӧм бердас топӧдӧмӧн.
Кык столб костын сутуга йылын гажтӧма югъялӧмӧн котраліс Рудько пон.
Градйӧр водзас тшыналіс сёй пач, кытчӧ труба пыддиыс вӧлі пуктӧма пыдӧстӧм чугун.
Чӧскыда кораліс тшынасьӧм кулеш.
Мотялӧн мамыс оборкаа юбкаӧн сулаліс вор весьтын копыртчӧмӧн.
Сы гӧгӧрын сынӧдас лэбалісны майтӧг быгъяс.
И дедлы кор-сюрӧ кажитчыліс, мый кадыс бергӧдчӧма бӧрланьӧ, мый сылы, дедлы, бара нелямын арӧс.
Покойнича-гӧтырыс муртса на белитӧма хибаркасӧ.
Ӧдуванчик турунъяс кузя уялӧ Терентий внукыс.
Хибарка вевт вылас куйлӧ выль, муртса на ньӧбӧм парусӧн гартовтӧм мачта.
Вот ӧні жӧ дед босьтас пельпом вылас мачта, кватитас киня улас пелысъяс, сурикӧн шпаклюйтӧм пу руль да мӧдӧдчас вадорӧ шаландасӧ лӧсьӧдны.
Но паметьыс ӧдйӧ бӧр косліс.
Старикӧс друг заводитлісны венны кӧзяйство кузя тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ сьӧкыд пырысь кыпӧдчыліс гырддза вылас да чукӧстліс Гаврикӧс.
— Мый тэныд, дедушка?
Старик дыр тяпкӧдіс паръяссӧ да чукӧртіс вынъяссӧ.
— Шаландатӧ эз ну? — юавліс сійӧ дыр мысти, да синкымъясыс сылӧн кыпавлісны шога, чургӧдчӧмӧн.
— Эз ну, дедӧ, эз ну.
Тэ вод, бурджык лоас.
— Сійӧс сиравны колӧ...
— Сирала, дедӧ, эн тӧждысь.
Вод. —
Дедыс кывзысьӧм пырысь водліс, но минут мысти корліс нин Мотяӧс.
— Тэ мый сэні вӧчан, дитяӧй?
— Картупель киськала.
— Умница.
Киськав.
Эн жалит васӧ.
И бурьянсӧ нетшкан?..
— Нетшка, дедӧ.
— А то сійӧ став градсӧ сквӧзь пӧдтас.
Но, мун, дитя, шойччы, ворс аслад аканьясӧн.
Дед бара сьӧкыда водліс мыш вылас.
Но сэки заводитліс увтны Рудько да старик бергӧдліс ӧшӧдчӧм синкымъяса скӧр синъяссӧ.
Сылы кажитчыліс, мый понйыс зэв гораа увтӧ, и кӧзяин моз, горӧдліс балуйтчӧм пон вылӧ: «А ноко, Рудько, цыц!
Вот некрещеннӧйыс!
Мун места вылад!
Цыц!»
А збыльысьсӧ артмыліс муртса кывмӧн:
— <ns>Тсц</ns>, тэ, <ns>тсц</ns>...
Но унджык кадсӧ дед вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдліс ыліӧ.
Сэні, вадорса кык гӧра костын, тыдаліс зэв уна черикыйысь парусъясӧн тырӧм саридз.
На вылӧ видзӧдӧмӧн старик надзӧник сёрнитліс ачыс аскӧдыс:
— Да, тайӧ збыль.
Тӧв радейтӧ парус.
Парустӧм дорысь паруснад сӧвсем мӧд делӧ.
Паруснад мунан кытчӧ окота.
Окотитан, мун Дофиновкаӧ, окотитан — Люстдорфӧ.
Паруснад позьӧ ветлыны и Очаковӧдз и Херсонӧдз, весиг Евпаторияӧдз.
А парустӧгыд, ӧти пелыс кежсьыд, тайӧ нӧ кутшӧм делӧ: курӧгъяслы серам!
Ыджыд Фонтанӧдз нёль час чӧжӧн он во.
Да бӧрсӧ нёль час.
Тэ кӧ черикыйысь, то тэныд колӧ парус.
А парустӧг, бурджык лоӧ, эн и пет саридз вылӧ.
Сӧмын ӧти серам.
Парустӧм шаланда дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи ловтӧм морт.
Да.
Некор дугдывтӧг дед мӧвпаліс пыр парус йылысь.
Делӧыс сыын, мый кыдзкӧ войын здук кежлӧ пыраліс семьяыскӧд аддзысьлыны Терентий.
Сійӧ вайис челядьыслы гӧснечьяс, колис гӧтырыслы базар кежлӧ куим шайт да шуис, мый тайӧ лунъясас лӧсьӧдас выль парус.
Тайӧ кадсяньыс дед дугдіс гажтӧмтчыны.
Выль парус йылысь мӧвпъяс тыртлісны сылысь мӧвпъяссӧ.
Сійӧ сэтшӧм яснӧя, сэтшӧм лючки аддзӧ сійӧ выль паруссӧ, быттьӧкӧ сійӧ сулаліс нин сы водзын:зэлыд кыз, свежӧй, тӧлысла зэвтчӧма.
Парус йылысь пыр мӧвпалӧмӧн слабитӧм дед усьліс вунӧдчӧмӧ.
Сійӧ дугдыліс гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ да мый сыкӧд, сӧмын асьсӧ ачыс чувствуйтіс на.
Вежӧрыс, коді пондіс торйӧдны сійӧс сійӧ ставсьыс, коді вӧлі не сыӧн, надзӧникӧн пыр сыліс.
Сійӧ быттьӧкӧ сыліс сійӧс кытшалан мирас да пӧртчис дукъясӧ, шыясӧ, рӧмъясӧ.
Улӧ да вылӧ шыбласьӧмӧн лэбзис лимоннӧй сӧнсеръяса да кремовӧй бордъяса капуста-бобув.
Дедлы кажитчис, мый сійӧ ачыс вӧлі ӧттшӧтш и бобулӧн и сылӧн лэбзьӧмӧн.
Киссьӧмӧн резісны галькаяс вывті гыяс, — дедлы кажитчыліс, мый сійӧ ачыс и эм гылӧн свежӧй шумыс.
Со, тӧлӧн вайис саридзсянь ва войт и паръяс вылас лои сола, — дедлы кажитчыліс, мый сійӧ збыльысь ачыс и эм солыс да тӧлыс.
Одуванчикъяс пӧвстын пукалысь кага дедлы кажитчыліс, мый сійӧ ачыс и эм тайӧ кагаыс, да тайӧ курӧг кольквиж рӧма югъялан дзоридзьясыс, кодъяс дінӧ судзӧдчисны кагалӧн киясыс.
Дедлы кажитчис ӧні, мый сійӧ ачыс и эм сійӧ парусыс, шондіыс, саридзыс...
Сійӧ вӧлі быдторйӧн.
Но сійӧ сідз эз и вермы виччысьны парустӧ.
Ӧтчыд асывнас Петя воис саридз дорӧ да эз аддзы хибарка водзсьыс старикӧс.
Сійӧ местаас, кӧні пырджык сулавліс сылӧн крӧватьыс, ӧні вӧлі вӧчӧма кӧзлаяс, а на вылын стружитіс дӧскаяс сьӧд сьылі вылас киевскӧй перна ӧшӧдӧм ыджыд тушаа тӧдтӧм старик.
Кузь стружкиясыс зэлыда гартчӧмӧн, штопорӧн петісны стружсьыс.
Сэн жӧ сулаліс Мотя; сы вылын вӧлі выль, но мисьтӧминик да мыськавлытӧм каленкорӧвӧй платтьӧ да зэлыд ботинки.
— А миян талун дедӧ кулі, — шуис сійӧ детинка дінӧ матӧдз матыстчӧмӧн. — Кӧсъян видзӧдлыны?
Нывка босьтіс Петяӧс киӧдыс аслас кӧдзыд кинас да нуӧдіс хибаркаӧ, зілис не дзуртны ботинкинас.
Дедыс куйліс вылӧ кыптӧм пӧдса синъясӧн да чургӧдчӧм тшӧкаӧн, кодӧс вӧлі кӧрталӧма чышъянӧн, куйліс сійӧ жӧ крӧвать вылас.
Гырысь киясас, кодъясӧс вӧлі пуктӧма морӧс вылас св.
Николай ӧбраз вылӧ, чурвидзис виж сись.
Мыськалӧм ӧшинь стеклӧ пыр вӧлі усьӧны сэтшӧм югыд да жар шонді югӧръяс, мый сиська биыс дзик вӧлі оз тӧдчы.
Воск сылӧм гуран тор вылын тӧдчис сӧмын сись петельлӧн сьӧд крукторйыс, кодӧс вӧлі кытшалӧма катласян сынӧдӧн, и тайӧ петкӧдліс, мый сиськыс ӧзйӧ.
Коймӧд лунас дедсӧ дзебисны.
Войнас дзебан рытнас локтіс Терентий, коді вӧлі нинӧм на оз тӧд дед кувсьӧм йылысь.
Пельпом вылас Терентий кутіс зэв ыджыд, сьӧкыд ёкмыль.
Тайӧ вӧлі кӧсйысьӧм парус.
Терентий чӧвтіс сійӧс пельӧсӧ да мыйкӧ-дыра кад сулаліс дедыс водзын, кодӧс вӧлі пуктӧма нин краситтӧм еджыд гортйӧ.
Сэсся, пернапасасьтӧг, топыда окаліс стариклысь йи кодь чорыд паръяссӧ да кыв шутӧг петіс ывлаӧ.
Гаврик колльӧдіс воксӧ вадор пӧлӧныс ичӧт Фонтанӧдз.
Дзебӧм кузяыс кутшӧм-сюрӧ индӧдъяс сетӧм бӧрын, код вылӧ, дерт, сійӧ оз вермы локны, Терентий кутліс ичӧт вокыслысь кисӧ да муніс водзӧ.
...Руд усъяса нёль черикыйысь нуисны дедсӧ пельпом выланыс кокньыдик восьса гортйын.
Водзас, косясьлӧм мундиръяса мортускӧд орччӧн, коді нуис пельпом вылас сьӧкыд крест, муніс сӧстӧма мыссьӧм, ӧкуратнӧя сынасьӧм Гаврик.
Сійӧ кутіс кузь чышъян вылын колево тыра зэв ыджыд сёй гырнич.
Гортсӧ колльӧдісны Мотялӧн мамыс, коді киас кутіс Женечкасӧ, Мотя, Петя да праздничнӧй паськӧма черикыйысь некымын суседъяс, ставыс морт кӧкъямыс.
Но шойналань матысмигӧн горт бӧрын йӧзыс лои пыр унджык да унджык.
Полицейскӧй участокын нӧйтӧм пӧрысь черикыйысьлӧн кувсьӧм йылысь юӧрыс гӧгӧрвотӧм ногӧн паськаліс став вадор пасьтаас Ланжеронсянь Люстдорфӧдз.
Саридз дорса переулокъясысь дзонь семьяясӧн да куреньясӧн петалісны черикыйысьяс — ичӧтфонтансаяс, шӧр фонтансаяс, Вальтуха дача дінын олысьяс, аркадияса, зарни вадорса йӧз — быдсӧн ӧтлаасисны процессия дінас.
Ӧні гӧлиник горт бӧрся ыджыд чӧвлунӧн восьлалісны нин йӧз чукӧрыс морт куимсё гӧгӧр.
Вӧлі апрельлӧн медбӧръя лун.
Лӧсьӧдчис зэр.
Воробейяс, бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, купайтчисны переулокъясса небыд бусын.
Асфальтовӧй руд енэж сулаліс садъяс весьтын.
Садъясын торъя синмӧ шыбытчӧмӧн торъялісны том петасъяс, кодъяс вӧлі нэра копыртчӧмаӧсь да виччысьӧны зэр.
Дворъясын унзіль пырысь чуксасисны петукъяс.
Ни ӧти шонді югӧр оз вӧлі прӧйдит шоныд кымӧръяс пыр кодъяс ӧшалісны дука жар сынӧдын.
Дзик нин шойна дінас черикыйысьяс дінӧ ӧтлаасисны мастерӧвӧйяс да железнодорожникъяс Чумкиысь, Сахалинчихаысь, Одесса-Тӧварнӧйысь, Молдаванкаысь, Матысса да Ылысса Мельничаясысь.
Шойнавывса городовӧй повзьӧм пырысь да шензьӧмӧн видзӧдіс воротаӧ валитысь зэв ыджыд йӧз чукӧр вылӧ.
Шойна вылын, кыдзи и карын, вӧлі главнӧй улича, соборнӧй площадь, центр, бульвар да предместьеяс.
Ачыс смертьыс кажитчӧ вӧлі вынтӧмӧн озырлун власьт водзын.
Весиг кувсьӧм бӧрас йӧзыс кольліны озырӧн либӧ гӧльӧн.
Йӧз чукӧрыс чӧв прӧйдитісны кулӧмаяслӧн вуджӧра кар главнӧй улича кузя, мраморнӧй, гранитнӧй, лабрадоровӧй фамильнӧй склепъяс дінті — тайӧ посньыдик роскошнӧй виллаяс дінтіыс, кӧні чугуннӧй ӧградаяс пытшкын, кипарисъяс да мирта сьӧд вежӧдын, бордъяссӧ лэдзӧмӧн, сулалісны каменнӧй ангелъяс.
Тайӧ му участокъясӧн, кодъясӧс ньӧбӧма вӧлі вывті ыджыд дон вылӧ, наследство серти владейтлісны озыръяс.
Йӧз чукӧрыс прӧйдитіс центрсӧ да кежис гӧльджык улича вылӧ, кӧні эз нин вӧвны особнякъясыс да мавзолейясыс.
Кӧрт ӧградаяс сайын куйлісны мраморнӧй плитаяс, кодъясӧс вӧлі кытшалӧма сирень кустъясӧн да виж акацияясӧн.
Зэръяс вӧлі мыськӧмаӧсь тувъявлӧм нимъясысь зарнисӧ, да шойнавывса посньыдик лёльӧяс вевттьӧмаӧсь дыр кад сулалӧмысла рудӧдӧм мраморнӧй дӧскаяссӧ.
Сэсся водзӧ мӧдісны паныдасьны пу ӧградаяс да эжа нӧрысторъяс.
Сэсся — салдатскӧй гуяс, найӧ вӧліны дзик кушӧсь да крестъясысь сувтӧдлӧм рота кодьӧсь, мӧда-мӧдыскӧд дзик ӧткодьӧсь, кыдзи караулӧ босьтӧм винтовкаяс.
Но весиг и тайӧ юкӧныс шойналӧн кажитчис вывті озырӧн дедлы вылӧ.
Дедӧс гуалісны векньыдик эжатор вылӧ, кытчӧ вӧлі шыблалӧма пасха дырся краситӧм колькъяслысь лиловӧй кышъяссӧ, дзик стена дорас, код сайын ветлісны нин вӧла полициялӧн фуражкаясыс.
Йӧзыс топыд кытшӧн шымыртісны гусӧ, кытчӧ надзӧникӧн лэччис кузьчышъянъяс вылын гӧль гортлӧн кокни пыжыс.
Быдладорысь Петя аддзис зумыштчӧм чужӧмъяс да гырысь сьӧд кияс, кодъяс чабралісны ассьыныс фуражкаяс да картузъяс.
Чӧвлуныс вӧлі сэтшӧм вына да гажтӧм, а енэжыс — сэтшӧм пӧдтана жар, мый детинкалы кажитчис: кылас кӧ кӧть ӧні сӧмын кутшӧмкӧ ӧти лэчыд шы, непременнӧ природаас лоас кутшӧмкӧ страшнӧйтор — смерть, бушков либӧ мувӧрӧм...
Но гӧгӧрас вӧлі ставыс кутшӧмкӧ личкан чӧв-лӧнь.
Мотя, кодӧс вӧлі Петяӧс моз жӧ личкӧ тайӧ чӧвлуныс, ӧти кинас кутчысис детинкалы гимназическӧй тасмаас, а мӧднас кутсис мамыс юбкаӧ да вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс, кыдзи дедыс гу вылын кыптӧ виж рӧма сёй нӧрыс.
Бӧръявылыс, йӧз чукӧрас лыбис кокньыдик, пӧшти шумтӧм движение.
Ӧти-мӧд бӧрся, тэрмасьтӧг да тойласьтӧг, йӧзыс матыстчылісны гу дорас, копыртчылісны коскӧдзныс да сетлісны кинысӧ первой Мотя мамлы, сэсся Гавриклы.
Гаврик жӧ, Петялы мискасӧ кутны сетӧм бӧрын, ӧкуратнӧя да кӧзяйственнӧя зумыштчӧмӧн, торйӧдаліс выль пу паньӧн колевосӧ — быдӧнлы ичӧтикаӧн, медым тырмис ставыслы, да пукталіс сійӧс кӧшӧн моз чургӧдӧм кипыдӧсъяс вылӧ да шапкаясӧ.
Йӧзъясыс видзчысьӧмӧн да уважениеӧн, медым ни ӧти тусь не уськӧдны, кисьталісны колевосӧ воманыс да вешйылісны, медым сетны местасӧ мукӧдъяслы.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый вермис сетны дедлӧн семьяыс другъясыслы да тӧдсаясыслы, кодъяс локтісны тшӧтш юксьыны на семьяӧ усьӧм шогнас.
Колевола матыстчысь мукӧд черикыйысьяслы Гаврик шуліс копыртчӧмӧн:
— Чолӧм тіянлы Терентийсянь, сійӧ тшӧктӧ, мед он вунӧдӧй: аски дас кык час гӧгӧрын маёвка асланыд шаландаяс вылын, Аркадия весьтын.
— Локтам.
Медбӧрын, тыртӧммӧм мискаын коли сӧмын лиловӧй нёль мармелад.
Сэки Гаврик лабутнӧя копыртчыліс налы, кодлы эз судзсьы, шуис: «Извинитӧй» да юкис нёль чӧскыд кусӧкъяс Женечка, Мотя да Петя костын, и аслыс кольны, дерт, эз вунӧд.
Петялы мармелад сетігӧн сійӧ шуис:
— Нинӧм.
Сійӧ бур.
Крахмальников вокъяслӧн.
Сёй покойник дедӧс казьтылӧм могысь.
Ветлан аски миянкӧд маёвка вылӧ.
— Ветла, — шуис Петя да копыртчыліс гу вылас коскӧдзыс, дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧс вӧчисны и мукӧдъясыс.
Йӧз чукӧрыс тэрмасьтӧг разӧдчис.
Шойнаыс лои тыртӧм.
Кӧнкӧ ылын, стен саяс, кыліс ӧтка гӧлӧс, коді горӧдіс сьыланкыв.
Сійӧс сьывны отсалісны артельӧн:
...
Но пыр жӧ кыліс полицейскӧй свистоклӧн тюрӧстӧм.
Сьылӧмыс дугдіс.
Петя кыліс стен сайысь котӧртысьяслысь уна кок шыяс.
Сэсся ставыс ланьтіс.
Некымын войт зэр уси гу вылӧ.
Но зэрыс сӧмын дразнитіс — дугдіс, эз на удитлы и заводитнысӧ.
Лои нӧшта жар, гажтӧмджык.
Мотя да мамыс, Гаврик да Петя медбӧръяысь пернапасасисны да мӧдӧдчисны гортас.
Петя прӧщайтчис другъясыскӧд Куликово поле дінын.
— Сідз, эн вунӧд, — шуис Гаврик.
— Тӧда! — Петя кыпыда копыртліс юрнас.
Сэсся сійӧ, быттьӧкӧ тӧдлытӧг, матыстчис Мотя дінӧ.
Яндысьӧмысла гӧрдӧдӧмӧн, мый сылы лоӧ юасьны нывкалысь, сійӧ тэрыба вашнитіс:
— Кывзы, Мотька, мый сійӧ маёвкаыс?
Мотя вӧчис стрӧг, весиг неуна кослунъя чужӧм да вочавидзис:
— Рабочӧй пасха.
XLIV
МАЁВКА
Войбыд киссис шоныд зэр.
Сійӧ заводитчис апрельын да помасис майын.
Ӧкмыс час асылын тӧлыс нуис медбӧръя зэр войтъяссӧ.
Саридзыс тшыналіс пар кодь туманӧн, коді вӧлі йитчӧма весасьны вевъявтӧм енэжыскӧд.
Горизонтыс оз вӧлі тыдав.
Купальняяс ӧшалісны быттьӧкӧ йӧв рӧма сынӧдас.
Сӧмын сваяяслӧн чукыльӧсь да лӧсталан вуджӧръясыс катласисны бутылка рӧма гыяс вылын.
Гаврик да Петя сынісны, рад пырысь пелысъяссӧ лэптылісны да лэдзлісны ва вылӧ.
Первой зэвтчылісны — код коднысӧ венасны.
Но Петялы сьӧкыд вӧлі венласьны Гавриккӧд.
Ичӧтик черикыйысь торъя вын пуктытӧг венліс гимназистӧс, да пыжыс пыр бергаліс.
— А ноко, хлопцы, тырмас дурны! — горӧдлывліс пыж бӧжас пукалысь Терентий. — Шаландасӧ пӧрӧданныд!
Детинкаяс дугдісны венласьӧмысь, но пыр жӧ корсисны мӧд сикас ворсантор — кодныслӧн сынігас омӧльджыка резсьӧ.
Ӧнӧдз ваыс резсьыліс зэв омӧля.
Но муртса сӧмын кутісны зільны, то быттьӧкӧ нарошнӧ, сідзи и кутіс коявны ваыс пелысъяс улысь.
Сэки детинкаяс кутісны тойлавны мӧда-мӧднысӧ пельпомъяснас да гырддзаяснаныс.
— Вешйы, босяк! — горзіс Петя гораа сералӧмӧн.
— Босяксянь жӧ и кыла! — бормочитіс Гаврик паръяссӧ топӧдӧмӧн, и друг тӧдлытӧгыс лэдзис пелыс увсьыс сэтшӧм фонтан, мый Терентий ӧдва удитіс виччысьны ёна кӧтасьӧмысь, пыж пыдӧсас лэччысьлӧмӧн.
Кыкнан детинкаыс пӧдісны серамысла, Петялӧн вомсьыс весиг кутісны петны быгъяс.
— Мый тэ резсян, чӧрт пи?
— А тэ эн горзы, кор эг вӧч нарошнӧ!
Терентий кӧсйис эськӧ прамӧя скӧрмыны, но сэки сійӧс асьсӧ шымыртіс челядьӧс моз кутны вермытӧм гаж.
Сійӧ вӧчис зверлӧн кодь рожа, кутчысис кияснас шаланда кыкнан дорас да кутіс мыйвынсьыс катлӧдлыны шаландасӧ.
Детинкаяс зурасьлісны ӧта-мӧд выланыс и люкасисны юрнаныс, кутісны горзыны мыйвынсьыс.
Сэсся босьтчисны кучкавны пелысъяснас ва веркӧсас — резны Терентийӧс кыкнан боксяньыс.
Терентий эз кольччы уджйӧзаӧн: сійӧ пелька копыртчис ва бердӧ, чужӧмсӧ бергӧдіс мӧдарлань да, кипыдӧсъяснас тэрыба уджалӧмӧн, кутіс коявны детинкаясӧс.
Минут мысти ставныс, куимнанныс, лоины брӧдва коксяньныс юрӧдзныс.
Сэки найӧ сералӧмӧн да упкакылӧмӧн уськӧдчисны пуклӧсъяс вылӧ да кутісны упкыны да ружтыны.
Тӧвру разӧдіс русӧ.
Васяньыс синъяссӧ кучкис шонді, быттьӧкӧ пыж улас друг пуктісны рӧмпӧштан.
Ру пиысь вадорыс тыдовтчис, кыдзи переводнӧй картинка.
Майся югыд лун кутіс пӧртмасьны аслас став кельыдлӧз, сиреневӧй да виж краскаясӧн.
— Но, балуйтчим, и тырмас, — стрӧг пырысь шуис Терентий да соснас чышкаліс атласнӧй рубеч туя кӧтасьӧм еджыд плешсӧ. — Мӧдім водзӧ.
Детинкаяс лоисны серьёзнӧйӧсь да босьтчисны пелысъяс дінӧ.
Петя сыніс зіля, кывсӧ нюжӧдӧмӧн.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ неуна мудзыштіс.
Но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав та йылысь Гавриклы.
Сыысь кындзи, детинкалы зэв вӧлі окота тӧдны: маёвка нин тайӧ али ещӧ абу на маёвка?
Ӧти-кӧ, сылы эз вӧв окота юасьны, мед бара не веськавны йӧйӧ, кыдзи сэки Матысса Мельничаяс йывсьыд юасигӧн.
Мотя висьталіс, мый маёвка — рабочӧйяслӧн пасха.
Но вот найӧ часджын нин мунӧны вадор пӧлӧныс, а ӧнӧдз мыйкӧ оз тыдавны ни куличьяс, ни окорокъяс, ни краситӧм колькъяс.
Гашкӧ, тайӧ тадзи и пӧлагайтчӧ да.
Ӧд пасхаыс не прӧстӧ пасха, а рабочӧйяслӧн — пасха.
Но век жӧ, медбӧрын, детинка эз вермы чӧв овны.
— Кывзы, — шуис сійӧ Терентийлы, — тайӧ маёвка нин али абу на?
— Абу на маёвка.
А кор сійӧ лоас?
Регыд?
Тайӧс шуӧм бӧрын Петя содтӧдӧн дасьтіс гажа да леститчан нюмдӧм.
Гырысьяскӧд сёрнитӧмын уна вося опыт подув вылын сійӧ тӧдіс, мый сылы ӧні сідз жӧ вочавидзасны: «кыдзи заводитчас, сідзи и лоӧ — «А кор заводитчас?» — «Кыдзи лоас, сідзи и заводитчас».
Но Петя шензьӧм вылӧ, Терентий вочавидзис сылы дзик верстьӧ мортлы моз:
— Первой мунам Ичӧт Фонтанӧдз — босьтам ӧти мортӧс, а сэки и маёвка заводитам.
Збыльысь, Ичӧт Фонтанын шаландаас чеччыштіс тросточкаа да тыв моз кыӧм сумка-нопъя, мича паськӧма господин.
Сійӧ ӧдӧбтӧм пырысь пуксис орччӧн Терентийкӧд и видзчысьӧм пырысь видзӧдліс вадорӧ да шуис:
— Мӧдімӧй.
Сынӧй.
Тайӧ вӧлі матрос.
Но, боже мой, кутшӧма вӧлі сійӧ вӧччӧма!
Детинкаяс видзӧдісны сы вылӧ джынвыйӧ восьтӧм вомъясӧн, нимкодясисны да шензисны сы мичлунӧн.
Найӧ ӧнӧдз весиг эз чайтлыны, мый морт вермас лоны сэтшӧм мичаӧн.
Сійӧ этша на, мый сы вылын вӧлі кремовӧй брюки, виж носкияс да син ёрмӧн еджыд парусиновӧй туфлияс.
Сійӧ этша на, мый лӧз пинжак зепсьыс сылӧн тыдаліс шӧвк чышъян да «павлин син» сера галстукас югъяліс сапфировӧй подков кодь серпас.
Сійӧ этша на, мый морӧсас сылӧн кӧрӧб моз сулаліс крахмальнӧй манишка, да тшӧка улас мыджсис визитнӧй карточкалӧн моз кусыня пельӧсъяса джуджыд крахмальнӧй воротник.
Сійӧ этша на, мый визя лентаа «канотье» чорыд идзас шляпаыс франтлӧн моз пукаліс юрбӧр вылас.
Ставыс тайӧ вӧлі нӧшта этша на.
Кынӧм весьтас сылӧн мовкъяліс уна лыда зёльӧдчанъяса чеп, а мичаа чургӧдӧм чуньяса кияс вылас красуйтчисны матерчатӧй сера перчаткияс.
abu
Ӧнӧдз кӧ детинкаяслӧн эз на вӧв тырвыйӧ решитӧма, коді жӧ свет вылас медся мича — писаръяс али ырӧшӧн вузасьысьяс, то ӧні та йылысь вӧлі водзӧ нинӧм и мӧвпавны.
Позьӧ вӧлі смела, синмӧн видзӧдлытӧг, вежны став ырӧшӧн вузасьысьяссӧ да писаръяссӧ сӧмын матрослӧн ӧти читкыля усъяс вылӧ.
Детинкаяс весиг сынӧмсьыс дугдісны, сы вылӧ видзӧдігӧн вунӧдчылісны.
— Ой, Петька! — горӧдіс Гаврик. — Видзӧд, сылӧн перчаткияс!
Матрос сьӧлыштіс пинь пырыс сэтшӧм ылӧдз, кыдзи детинкаяс весиг вӧтӧн некор эз вермывны сьӧлыштны да, Гаврик вылӧ скӧрысь видзӧдлӧмӧн, шуис:
— А кодлы колӧ мед быдӧн сувтӧдліс синсӧ менам киӧ серпасалӧм якӧр вылӧ?
Ме сы вылӧ чехол кышалі.
Но, вокъяс, тырмас йӧйӧс валяйтны.
Матрос друг дзодзгӧдчис, гартыштіс усъяссӧ, чӧрт моз видзӧдліс Терентий вылӧ, коді вӧлі сьӧмдӧма серамысла, да равӧстіс:
— Эй, ті, катер вывсаяс!
Кывзӧй менсьым команда!
Пелысъяс... ваӧ!
Ать! Ать! — кутіс сійӧ шуавны сьылан гӧлӧсӧн да асьсӧ боцманӧн петкӧдлӧмӧн. — Веськыдвывсянь слабджыка, шуйгаыслы зэвтчыштны!
Ать! Ать!
Детинкаяс зэвтчисны.
Пыжыс бергӧдчис восьса саридзлань, коді вӧлі ӧзъялӧ лунся эзысь би югӧръясӧн.
Сэні, вадорсяньыс верстджын сайын, тыдалісны нин черикыян шаландаяс.
Долыд полӧмлӧн сотан чувство шымыртіс Петяӧс.
Дзик жӧ татшӧм чувствоӧн сійӧ медводдзаысь муніс карті Гавриккӧд арнас, гӧгӧр оцепитӧм кварталъяс кузя.
Но сэки детинкаяс вӧліны ӧтнасӧн.
Ӧні жӧ на дінын вӧліны вынаысь-вына да таинственнӧй верстьӧ йӧзъяс, кодъяс весиг дзик немторйӧн эз петкӧдлыны, мый коркӧ войдӧр аддзылісны Петяӧс.
А детинка ачыс тӧдіс, мый найӧ сійӧс зэв бура тӧдӧны да помнитӧны.
Матрос весиг ӧтчыд мигнитіс Петялы, быттьӧкӧ шуны кӧсйис: нинӧм, вокӧ, олам!
Ассяньыс Петя вӧчис сідз жӧ, мый быттьӧкӧ нэмнас первойысь на аддзӧ матросӧс.
Да тайӧ вӧлі гажа, кӧть эськӧ неуна и шуштӧмджык.
Пыжас быдӧнлӧн настроениеыс вӧлі кыпыд, гажа, кутшӧмкӧ вывті нин долыд.
Регыд шаландаыс лои уна лыда мукӧд черикыян шаландаяс пӧвстын, кодъяс качайтчисны ӧти местаын, Аркадия весьтын, кыдзи сы йылысь вӧлі условитчӧма водзвыв.
Уна рӧма пыжъяслӧн дзонь флотилия кытшаліс покойнӧй дедлысь важ да киссьӧм дозмук кодь пыжсӧ.
Став черикыйысьясыс, кодъяс тӧрыт колльӧдісны стариклысь гортсӧ, — ичӧтфонтансаяс, шӧрфонтансаяс, Вальнуха дачаысь, Аркадияысь, Зарни вадорысь — чукӧртчисны талун татчӧ.
Локтӧмаӧсь вӧлі кодсюрӧ ылысса черикыйысьяс — люстдорфскӧйяс да дофиновскӧйяс.
На пиын вӧлі весиг ӧтик очаковскӧй.
Ас костаныс ставныс вӧліны бура тӧдсаяс — другъяс да суседъяс.
Случайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, черикыйысьяс сёрниталісны, кияснысӧ да юрсияснысӧ бортсаяс ӧшӧдӧмӧн.
Зыкыс вӧлі базар вылын кодь жӧ.
Быд выль шаланда встречайтісны горзӧмъясӧн, резӧмӧн, пелысъясӧн шлёчкӧдчӧмӧн.
Муртса на пӧльлӧн шаландаыс бортъяснас зурасьлӧмӧн пырис кытшас, кӧні плавъялісны нин «санценбахер» сур улысь некымын тыртӧм бутылкаяс, кыдзи быд боксянь кылісны горзӧмъяс:
— Здорово, Терентий!
— Виччысьӧмӧнджык!
Эн вӧйтӧй миянлысь колошинымӧс асланыд броненосечӧн!
— Эй, босякъяс! лэдзӧй главнӧй политическӧйсӧ!
— Тереха!
дона друг!
Да кысь жӧ тэ кыйин татшӧм том мортсӧ?
Жилет пике, <fra>бламанже, парле франсе</fra>!..
Терентийлӧн пӧльтчисны кузь чужӧмбанъясыс да яндысьыштӧмӧн да важнӧя копрасис гӧгӧрбок, дыр шенасис картузнас.
— Ставныс ӧти вылӧ! — горзіс сійӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн. — Нӧйтӧй кӧть не ӧттшӧтш, а ӧчередӧн.
Здорово, Федя!
Здорово, Степан!
Здорово, дедушка Василий!
О! Мотя!
Ловъя-дзоньвидза!
А ме чайтлі тэнӧ тані важӧн нин ичӧтфонтанса бычкияс сёйисны!
Но, уна-ӧ тіян косьтӧм фунт вылӧ?
Саша!
Пет шуйгавылас!
Важ другъяс-ёртъяс шмонитӧмъяс вылӧ тадзи вочавидзӧмӧн, Терентий, читкыртліс синъяссӧ да сераліс вомсӧ пельӧдзыс паськӧдӧмӧн.
Сійӧ долыд пырысь видзӧдаліс гӧгӧр да гораа лыддис сійӧс кытшалысь пыжъяслысь нимъяссӧ.
— «Соня», нӧшта ӧти «Соня», да нӧшта «Соня» и бара «Соня», и люстдорфса «Соня», да Лапшеронысь нӧшта куим «Соня»!
Вот тайӧ да!
Кӧкъямыс «Соня», а ме ӧтнам!
«Надя», «Вера», «Люба», «Шура», «Мотя»...
Ой, мама-мамочка!
Кытчӧ ми воим?
Ӧдйӧджык бӧр! — горзіс сійӧ, нарошнӧ повзьӧм чужӧм вӧчӧмӧн да картузнас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн.
Тайӧ шаландаясыс кындзи, вӧліны нӧшта нёль кымын «Оля», квайт кымын «Наташа», дас кык дорысь не этшаджык «Три святителя» да нӧшта ӧти очаковскӧй ыджыд шаланда неуна тешкодь, но мича нима: «Айда, Пушкин, молодец».
Кор пуксис чӧвлун да порядок, Терентий тойыштіс матросӧс гырддзанас:
— Заводит, Родя.
Матрос тэрмасьтӧг босьтіс шляпасӧ, пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да ичӧтик сынанӧн сыныштіс усъяссӧ.
Сэсся сійӧ сувтіс да, медым зумыдджыка сувтны, коквожсӧ паськӧдіс и шуис гораа да яснӧя, сідзи, медым сійӧс кылісны ставӧн:
— Чолӧм, одессаса черикыйысь ёртъяс!
Поздравляйта Первой Майӧн тіянӧс!
Чужӧмыс сылӧн пыр жӧ лои зэвтчӧма, чангыль ныра да решительнӧй.
— Сэн ме кылі, кодлыкӧ вӧлі интереснӧ тӧдмавны, коді ме сэтшӧмыс тіян дінӧ вои, — кутшӧм ме перчаткияса да крахмалкаа, <fra>парле франсеа</fra> господин.
Та вылӧ ме верма вочавидзны тіянлы, мый ме Российскӧй социал-демократическӧй рабочӧй партияысь, большевикъяс фракцияса шлен, мӧдӧдіс менӧ тіян дінӧ Одессаса ӧтувъя комитет.
И ме дзик сэтшӧм жӧ рабочӧй да моряк, кыдзи ті ставныд.
А мый касайтчӧ крахмальнӧй воротникӧдз, жилет пикеӧдз да еджыд пикеӧдз, то тайӧ юалӧм вылас ме сідз жӧ верма зэв бура вочавидзны ӧти вопросӧн?
Вот ті тані ставныд одессаса черикыйысьяс, и, дерт, тӧданныд.
Висьталӧй ті меным, мыйла скумбрия чери новлӧ ас вылас лӧз визьяса, сэтшӧм мича, муаровӧй сяма кельыдлӧз кучик.
Он тӧдӧй?
Сідзкӧ ме верма тіянлы висьтавны.
Медым сійӧ скумбрияыс эз вӧв тӧдчана миян Сьӧд саридзса кельыдлӧз ваын да мед сійӧ не сэтшӧм ӧдйӧн шедіс тіян рыбацкӧй самодуръясӧ.
Гӧгӧрвоана?
Шаландаяс вылын кыліс серам.
Матрос мигнитіс, пыркнитіс юрнас да шуис:
— Сідзи вот ме эм сэтшӧм жӧ чери, коді нарошнӧ пасьталӧ сэтшӧм кучик, мед сійӧс сразу оз казявны.
Шаландаяс вылын кутісны серавны нӧшта ёнджыка.
— Бур чери!
— Дзонь дельфин!
— А абу тэныд страшнӧ веськавны <ns>кор-нибудь</ns> вугыр йылӧ?
Матрос виччысис, кор ланьтасны, да пасйис:
— А ноко, кый менӧ.
Ме вильыд.
Сэсся сійӧ сёрнисӧ нуӧдіс водзӧ:
— Вот ме видзӧда гӧгӧр, ёртъяс, да мӧвпала миян ва да му йылысь.
Шонді югзьӧдӧ.
Саридзас тыр быдсикас чериыс.
Муяс вылын тыр шобдіыс.
Садъясын разнӧй фруктъяс: яблокъяс, абрикосъяс, вишня, черешня, груша.
Быдмӧ виноград.
Степ вылын вӧвъяс, волъяс, мӧсъяс, ыжъяс.
Му пиын зарни, эзысь, кӧрт, быд сикас металлъяс.
abu
Кажитчӧ, быдӧн вылӧ судзсьӧ-тырмӧ.
Кажитчӧ, став йӧзыс вӧля пырысь вермасны лоны дӧвӧленӧсь да шудаӧсь.
И мый жӧ ті чайтанныд?
Абу!
Быдлаын непременнӧ эмӧсь озыръяс, кодъяс сӧвсем оз уджавны, а босьтӧны аслыныс ставсӧ, и быдлаын эмӧсь гӧльяс, корысьмӧм йӧз, кодъяс уджалӧны лун и вой, кыдзи проклятӧйяс, но оз имеитны немторсӧ!
Кыдз жӧ тайӧ тадзсӧ артмӧ?
Верма тіянлы та вылӧ вочавидзны: зэв прӧста.
Босьтам черикыйысьӧс.
Мый вӧчӧ сійӧ?
Кыйӧ чери.
Кыяс да нуӧ базар вылӧ.
И мыйта жӧ сылы, например, сетӧны базар вылын сё бычки вылӧ?
Комын-нелямын ур!
Матрос ланьтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
— Нӧшта пасибӧ, сетасны кӧ комын урсӧ, — шуис Терентий дед вылӧ мунысь старик, коді вӧлі водӧма «Дельфин» нима зэв сьӧкыд шаланда нырӧ. — Ме войдӧрлун вайи нёль сёӧс, а сійӧ мем кызь вит урӧн сё вылӧ оз кӧсйы мынтыны, кӧть тэ мый сэсся вӧч!
А сэн жӧ ачыс сійӧ вузалӧ кӧкъямысдас урӧн!
Ставӧн шызисны.
Матрос веськаліс медся дойман местаас.
Быдӧн зілисны висьтавны ассьыс шогсӧ.
Коді жалуйтчис, мый парустӧг абу олӧм.
Коді горзіс, мый базарыд кутӧ голяӧд черикыйысьясӧс.
Кор шумитісны гырысьясыс, детинкаясыд сідз жӧ эз зевайтны.
Торъя черикыйысьяс маёвка вылӧ аскӧдныс тшӧтш вӧлі босьтӧмаӧсь челядьяссӧ.
Шаландаясын пукалісны выль калинкор платтьӧяса шань нывкаяс да кӧмтӧм букыштчӧм детинкаяс, кодъяслӧн абрикосовӧй рӧма чужӧмъяс вылас вӧліны лишайяс.
Детинкаяс вӧліны сатин дӧрӧмаӧсь да якӧра кизьяса черикыйысь фуражкааӧсь.
Дерт, ставныс вӧліны Гавриклӧн другъяс-ёртъяс.
Челядь эз кольччыны гырысьясысь.
Найӧ пыр жӧ, кутісны ёсь кывъясӧн шыбласьны да эз коль на и кык минут, кыдзи лыбис прамӧй саридзвыв кось;
Гавриклы сюрис чужӧм кузяыс сісь бычкиӧн лыйӧм, а Петя уськӧдліс ваас фуражкасӧ, да сійӧ муртса эз вӧй.
Лыбис сэтшӧм ноксьӧм да сэтшӧм резсьӧм, мый Терентийлы ковмис горӧдны:
— А но, тырмас балуйтчыны, а то ставныдлысь пельнытӧ орйӧдла!
А матрос, шумсӧ вевттьыны зільӧмӧн, нуӧдіс сёрнисӧ водзӧ:
— Сідзкӧ, артмӧ, мый черикыйысь уджысь буржуйяс мырддьӧны куим нёльӧд юкӧнсӧ.
А ми мый?
Кыдз сӧмын ми кыпӧдлам юрнымӧс, сэки найӧ пыр жӧ шашкаӧн юр чашка кузяыд.
Нӧйтӧны на нӧшта миянӧс, ёртъяс, ёна нӧйтӧны.
Кыпӧдлім ми гӧрд флаг «Потемкин» вылын — эг вермӧй кутны кианым.
Вӧчим восстание — сідз жӧ лои.
Мыйта миян рабочӧй вирыс киссис став Рочму пасьтаыс — страк думыштнысӧ!
Кымынӧн миянкодьясыс пӧгибнитісны виселицаяс вылын, сар тюрьмаясын, охранкаясын!
Висьтавны та йылысь тіянлы оз ков, асьныд тӧданныд.
Тӧрыт ті гуалінныд ассьыныд ӧти бур старикӧс, коді лӧня да тӧдчытӧма сетіс ассьыс олӧмсӧ внукъяс да правнукъяс шуд вӧснаыс.
Дугдіс типкыны сылӧн пӧрысь благороднӧй рабочӧй сьӧлӧмыс.
Муніс миянысь сылӧн миянлы ставнымлы дона лолыс.
Кӧні ӧні сійӧ лолыс?
Абу ӧні сійӧ да некор нин сійӧ оз ло...
А, гашкӧ, ӧні лэбалӧ сійӧ каля моз миян весьтті да радлӧ миян дінын, мый ми огӧ эновтӧй ассьыным делӧнымӧс да лӧсьӧдчам нӧшта да нӧшта ӧтчыд тышкасьны мездлун вӧсна, кытчӧдз дзикӧдз ог путкыльтӧй асланым мыш вылысь ненавистнӧй власьтсӧ...
Матрос ланьтіс да кутіс чышкавны чышъянӧн плешсӧ.
Тӧлыс ворсіс шӧвк гӧрд лӧскутнас, кыдзи ичӧтик знамяӧн.
Джуджыд чӧвлун сулаліс шаландаяс весьтын.
А вадорсяньыс кылісны нин городовӧйяслӧн тревожнӧя тюрзӧмъясыс.
Матрос видзӧдліс сэтчаньӧ да мигнитіс:
— Миян другъясным кутісны беспокоитчыны.
Нинӧм.
Тюрзы, тюрзы.
Гашкӧ <ns>мый-нибудь</ns> и тюрзан, шкура.
Сійӧ скӧрысь кусыньтіс кисӧ да чургӧдіс гырддзасӧ вадорланьыс, коді вӧлі тырӧма мичаа зонтикъясӧн да панама-шляпаясӧн.
— На, курччы!
И сэк жӧ мича морт Федя, коді вӧлі лэччысьӧма «Надя да Вера» нима аслас зэв бур шаланда бӧжӧ, кутіс ворсны гудӧкӧн <rus>«Тоска по родине»</rus>.
Кысь и босьтчисны? Став шаландаяс вылын явитчисны краситӧм колькъяс, таранька, нянь, бутылкаяс.
Матрос пырис аслас ноп-сумкаӧ, кыскис закуска да юкис сійӧс пыжын став пукалысьяс костын ӧткодя.
Петялы воис зэв чӧскыд кос таранька, манастырса кык бублик да лиловӧй кольк.
Маёвкаыс и збыльысь вӧлӧм гажа рабочӧй пасхаӧн.
Городӧвӧйяс тюрзӧмӧн котралісны вадор кузя.
Шаландаяс кутісны разӧдчыны быдладор бокӧ.
Горизонт сайсянь кыпӧдчисны гипсовӧй кымӧр юръяс.
Федя лэптіс чужӧмсӧ енэжлань, лэдзис кияссӧ борт саяс да горӧдіс сӧстӧм да ён тенорӧн быдӧнлы тӧдса матросскӧй сьыланкыв:
...
Югъялісны пелысъяс.
Сьылӧмыс разаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
...
Сьылӧмыс вӧлі муртса нин кылӧ.
Сэки матрос командуйтіс детинкаяслы:
— Пелысъяс... ваӧ!
Ать!
А-ать!
Ать!
И Терентийлы мышкуас тапнитӧмӧн, горӧдіс:
...
— Но, босякъяс!
Мый ті он отсалӧй?
И Терентий, и кыкнан детинкаыс гажаа горӧдісны:
...
Еджыд каля вӧртӧма павтыртӧм бордъяс вылын шытӧг исковтіс дзик шаланда весьтын.
Кажитчӧ, мый сійӧ лэбзиг мозыс кватитіс гажа сьыланкывсӧ да нуис сійӧс коралловӧй нырас, кыдз тіралысь эзысь чериӧс.
Детинкаяс дыр видзӧдісны каля бӧрся да мӧвпалісны, мый, гашкӧ, тайӧ дедыслӧн лым кодь еджыд лолыс воліс видзӧдлыны аслас шаланда вылӧ да аслас внукъяс вылӧ.
Маевка помасис.
Но вадорӧ сувтісны не сразу, — час кык кымын нӧшта бергалісны саридз вылас, виччысисны удобнӧй кад, медым петны вадорӧ.
Первой чеччӧдісны Терентийӧс Зарни вадорӧ, а сэсся нуисны матросӧс Ланжерон вылӧ.
Вадорас чеччӧм водзвылын матрос дыр видзӧдаліс гӧгӧр.
Дыр мысти сійӧ шеныштіс кинас: «Нинӧм.
Авось-небось да <ns>кыдз-нибудь</ns>»... и сюйыштіс киня улас ассьыс вӧв юр модаа мельхиоровӧй воропа мича бедьсӧ да чеччыштіс шаландасьыс вадорӧ.
— Аттьӧ, хлопчикъяс! — шуис сійӧ тэрыба, — мӧдысь аддзысьлытӧдз.
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын саяліс гуляйтысьяс чукӧрӧ.
Петя воис гортас ӧбед кежлӧ, киясыс вӧлі гаддялӧма да гӧрд, чужӧмыс гожъяліс ӧти лунӧн.
XLV
ПӦПУТНӦЙ ТӦВ
Коли вежон.
Тайӧ кад чӧжнас Петя ни ӧтчыд эз ветлы саридз дорӧ.
Сійӧ вӧлі занят экономияӧ мунны лӧсьӧдчан делӧясӧн.
Ковмыліс то батьыскӧд, то тётяыскӧд ветлывны ньӧбасьны карӧ.
Гӧгӧр ставыс нин вӧлі гожся.
Одессаса май нинӧмӧн оз торъяв июньысь.
Карыс вӧлі унзіль кызь вит градуса жарыс вӧсна.
Балконъяс да магазинъяс весьтын ӧшалісны кӧсӧй визьяса да гӧрд фестонъяса маркизъяс.
На вылын куйліс мича да тӧдчана вуджӧрыс дзордзавны заводитӧм акацияяслӧн.
Понъяс котралісны нюжӧдӧм кывъясӧн, корсисны ва.
Керкаяс костӧд друг воссьыліс биӧн моз ӧзъян саридз.
«Центрын» виж пызан сайын, полотнянӧй гырысь зонтикъяс улын, пукалісны вежласьысьяс да дзоридзӧн вузасьысьяс.
Каблукъяс вӧйласисны небзьӧм асфальтас.
Адскӧй пӧртъясын быдлаын пусис сир.
О, кутшӧм тайӧ вӧлі лӧсьыд — дзонь лунъясӧн ветлыны магазинъясті да ньӧбавны дачаӧ мунан кӧлуйяс: серсо, сандалияс, бобув кыйӧм вылӧ марляысь вӧчӧм тывъяс, вугыръяс, мачьяс, фейерверк...
И сэсся тешкодь формаа кокньыдик ёкмыльясӧн локны бӧр гортӧ гожся восьса конка вылын!
Петялӧн тушаыс нӧшта мырсис на жар карын, но терпенье воштӧм сьӧлӧмыс ёна водзӧ лэбӧмӧн муніс нин кӧнкӧ паракод вылын, кодӧс вӧлі шымыртӧма сквозь босьтан кельыдлӧз тӧлӧн.
Но ӧтчыд водз асылын дворын кыліс тӧдса шутёвтӧм.
Детинка котӧртіс ӧшинь дорӧ да двор шӧрсьыс аддзис Гаврикӧс.
Минут мысти Петя вӧлі нин сы дінын.
Гавриклӧн чужӧмыс вӧлі зэв тӧждысяна.
Сылӧн рудіник чужӧмыс, зэв решительнӧя топӧдӧм паръясыс да вывті югъялан синъясыс вӧлі висьталӧны сы йылысь, мый лоӧма кутшӧмкӧ несчастье.
Петялӧн сьӧлӧмыс топавліс.
— Но, — юаліс сійӧ немдумайттӧг, гӧлӧссӧ вашкӧм выйӧдз чинтӧмӧн. — Мый?
Гаврик зумыштчис да бергӧдчис.
— Нинӧм.
Кӧсъян ветлыны миянкӧд шаланда вылын?
— Кор?
— Ӧні жӧ.
Ме, Мотя да тэ.
Парусӧн.
— Пӧръялан?
— Пон пӧръясьӧ.
— Парусӧн?
— Сьӧлышт меным синмӧ, пӧръяла кӧ.
— Гуляйтны.
— Мед гуляйтны.
Окотитан?
— Юасян!
— Сідзкӧ — регыдджык!
Гуляйтны шаланда вылын да ещӧ парусӧн!
Нинӧм и сёрнитны, мый Петя весиг эз котӧртлы гортас фуражкаысла.
Дас минут мысти детинкаяс вӧліны нин вадорын.
Сувтӧдӧм мачтаа да ёкмыльтӧм паруса джынвыйӧдз саридзас лэдзӧм шаланда катласис кокньыдик гыяс вылын.
Кӧмтӧм Мотя ноксис пыж пыдӧсас, тэчис пыж бӧжса ящикас ва тыра ичӧтик бӧчка да рудзӧг нянь тупӧсь.
— Петька, отсав! — шуис Гаврик да пельпомнас мыджсис пыж бӧжас.
Детинкаяс зэвтчылісны да, торъя ыджыд вын пуктытӧг, тойыштісны шаландасӧ, чеччыштісны сэтчӧ мунігас нин.
— Мӧдӧдчим!
Гаврик пелька зэв разис да сувтӧдіс нёль пельӧса выль парус.
Неыджыд тӧв надзӧникӧн сійӧс тырвыйӧ зэлӧдіс.
Шаландасӧ кутіс нуны бокӧн.
Бӧжас, пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн, Гаврик ёна кодь мырсьӧмӧн сюйис сьӧкыд рульсӧ да тувъяліс сы вылӧ румпельсӧ.
Руль крепитӧм бӧрын шаланда кутіс мунны веськыдджыка.
— Видзчысь!
Петя муртса удитіс тетюритчыны да копыртчыны.
Тӧлӧн бергӧдӧм гик сьӧкыда вуджис дзик юр весьтӧдыс шуйга вывсянь веськыд вылӧ, восьтіс югъялан саридзсӧ, сёй рӧма вадорсӧ дзикӧдз сайӧдіс, кӧні пидзӧсӧдзыс бурьян пиын сулаліс Мотялӧн мамыс, кияссӧ син дінас пуктӧмӧн.
Гаврик личкис румпель вылӧ да лэччысис сы вылӧ мышнас.
Мачтаыс неуна пӧлыньтчис.
Ваыс гораа пондіс сяльгыны борт пӧлӧныс.
Гыяс вывті чеччалӧмӧн да тшӧтшыд пыдӧснас клопайтӧмӧн, шаланда петіс восьса саридзӧ и кутіс мунны вадор пӧлӧныс.
— Кытчӧ ми мунам? — юаліс Петя.
— Бӧрын аддзан.
— А ылӧдз?
— Ачыд аддзан.
Гаврик синъясын бара тыдовтчис сійӧ жӧ зумыштчӧм да бур туналан югъялӧм.
Петя видзӧдліс Мотя вылӧ.
Нывка пукаліс пыж ныр вылас, кокъяссӧ борт саяс ӧшӧдӧмӧн, да вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс водзӧ.
Сылӧн чужӧмбанъясыс вӧлі стрӧга зэвтчӧмаӧсь, да тӧлыс трепайтіс юрсисӧ, коді вӧлі абу на быдмӧма сы кузя, мед кыны найӧс кӧсаӧ.
Мыйкӧдыра кад ставныс олісны чӧв.
Друг Гаврик сюйис кисӧ зептас да кыскис вель ыджыд часі, коді вӧлі вороненӧй сьӧд стальысь.
Сійӧ важнӧя пуктыліс сійӧс пель дорас, кывзіс, кыдзи точкӧны, да сэсся, ыджыд вын пуктӧмӧн, восьтіс вевтсӧ мраморнӧй гыжнас, кӧні вӧліны зэв уна еджыд чутъяс, кыдзи шуӧны, кодъяс вайӧны мортлы шуд.
Кыскис кӧ эськӧ Гаврик зепсьыс ловъя змейӧс либӧ содз тырыс драгоценнӧй изъяс, то и сэки эськӧ Петя чуймис эз татшӧма.
Аслас карманнӧй часі!
Тайӧ вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ, кыдзи аслас велосипед либӧ аслас монтекристо.
А гашкӧ, колӧкӧ, и унджык на.
Петялӧн лов шыыс мыджсьыліс.
Сійӧ эз эскы аслас синъяслы.
abu
А Гаврик сэк босьтчис серьезнӧя лыддьыны, водз чуньнас индалӧмӧн, сійӧ лыддис аслас вомгорулас шӧпкӧдӧмӧн цифраяссӧ:
— Ӧти час, кык, куим, нёль, вит...
Ӧкмыс да нӧшта.
Нинӧм.
Удитам на.
— Петкӧдлы! — горӧдіс Петя вывті ёна чуймӧмысла.
— Эн лапайт, он босьт.
— Тайӧ тэнад?
— Абу.
И Петяӧс соскӧдыс ас дінас кыскыштӧмӧн, Гаврик гусьӧникӧн вашнитіс сылы:
— Казеннӧй.
Комитетысь.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, — вашкӧдіс Петя, кӧть эськӧ сылы дзик нинӧм эз вӧв гӧгӧрвоана.
— Кывзы, — водзӧ висьталіс Гаврик син бӧжнас Мотя вылӧ видзӧдлывлӧмӧн. — Миянлысь матростӧ кутісны.
Гӧгӧрвоан?
Ӧні сійӧ пукалӧ тюрьмаын.
Квайтӧд лун нин.
Сійӧс маевка бӧрад пыр жӧ Ланжерон вылын кутісны.
Сӧмын сылӧн, гӧгӧрвоан, документъясыс мӧд ним вылӧ.
Ӧнісӧ нинӧм на.
Но, сӧмын кӧ драконъясыс тӧдмаласны сійӧс, то юрбит енлы, сувтӧд сьӧд крест, — пыр жӧ ӧшӧдасны.
Гӧгӧрвоан?
А найӧ сійӧс вермасны тӧдмавны быд минутӧ.
Пӧрччасны сы вылысь усъяссӧ.
Аддзасны кутшӧмкӧ Иудаӧс, вӧчасны очнӧй ставка, тӧдмаласны.
Ӧні гӧгӧрвоан, кутшӧм лёк делӧыс?
— Пӧръялан! — повзьӧм пырысь горӧдіс Петя.
— Раз ме тэныд висьтала, сідзкӧ тӧда.
Ӧні кывзы.
Кор сійӧ пукалӧ сэні и оз на сійӧс тӧдны, сылы вӧля вывсянь дасьтӧны пышйыны.
Комитет дасьтӧ.
Талун стӧч дас да джын часын сійӧ кутас пышйыны тюрьмасьыс веськыда Ыджыд Фонтан вылӧ, а сэсянь миян шаланда вылын бӧр Румынияӧ.
Ӧні гӧгӧрвоан, кытчӧ ми мунам?
Ыджыд Фонтан вылӧ.
Шаландасӧ нуам.
А часісӧ мен Терентий комитетсянь вайис, мед эз вӧв сёрмӧм.
Гаврик бара перйис часісӧ да кутіс сы вылӧ зіля видзӧдны.
— Муртса абу дасыс.
Воам стӧч.
— Кыдз жӧ сійӧ пышъяс? — вашкӧдіс Петя. — Сійӧс жӧ сэні стӧрӧжитӧны тюремщикъяс да часӧвӧйяс?
— Мед стӧрӧжитӧны.
Сылӧн ӧкурат дас час да джыннас прогулка.
Гуляйтнысӧ петкӧдлӧны тюрьмаса дворас.
Сылы сӧмын колӧ котӧртны градъяс вомӧныс, а ичӧтфонтанса улича вылын нин сійӧс Терентий извозчиккӧд виччысьӧ.
И — веськыда шаланда дінӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
А кыдз жӧ сійӧ петас тюрьма стен пырыс?
Сійӧ жӧ джуджыд.
О, мый судта!
Мӧд судтаӧдз.
Кор сійӧ кутас кайны, найӧ сійӧс винтовкаысь лыясны.
Гавриклӧн чукыртчыліс чужӧмыс.
— Да оз жӧ!
Тэ кывзы.
Мыйла сылы кавшасьны стена вылас, — стенсӧ Терентий взорвитас.
— Кыдзи сійӧ взорвитас?
— Чудак!
Шуа — взорвитас.
Вӧчис сэтчӧ розь.
Войнас сы улӧ комитетсянь ӧти морт <ns>танамид</ns> пуктіс.
А талун дас час да джынйын асылын, ӧкурат кор заводитчас миян матрослӧн прӧгулкаыс, Терентий сійӧ боксяньыс ӧзтас фительсӧ.
И — котӧрӧн извозчик дінӧ.
Кутас виччысьны. <ns>Танамидыс</ns> кыдзи бахнитас...
Петя скӧрысь видзӧдліс Гаврик вылӧ:
— Мый бахнитас?
— <ns>Танамидыс</ns>.
— Кыдзи?
— <ns>Танамид</ns>, — не дзик эскӧм пырысь мӧдысь шуис Гаврик, — коді взрывайтчӧ.
А мый?
— Абу <ns>танамид</ns>, а динамит! — велӧдӧм пырысь шуис Петя.
— Но и мед динамит.
Мед сӧмын стенсӧ жугӧдас-а.
Петя сӧмын ӧні друг тырвыйӧ гӧгӧрвоис Гавриклысь кывъяссӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сылӧн мышкуас сувтісны ловгӧнъясыс.
Пемыд гырысь синъяснас сійӧ видзӧдліс ёртыс вылӧ:
— Шу честнӧй благороднӧй кыв, мый тайӧ збыль.
— Честнӧй благороднӧй.
— Пасъясь.
— Святӧй истиннӧй крест.
Гаврик тэрыба пасъясис Ыджыд Фонтанса монастырь вичкоса куполъяс вылӧ.
Но Петя эскис сылы и пернапасасьтӧг.
Пасъясьнысӧ тшӧктіс ёнджыкасӧ порядок кутӧм вӧсна.
Петя аслас став сьӧлӧмӧн чувствуйтіс, мый тайӧ правда.
Гаврик лэдзис паруссӧ.
Шаландаыс зурасис пыжъяслы лӧсьӧдӧм ичӧтик скодни-мостки дінӧ.
Вадорыс вӧлі тыртӧм.
— Тэнад чышъяныд абу? — юаліс Гаврик Петялысь.
— Эм.
— Петкӧдлы!
Петя кыскис зепсьыс носовӧй чышъян, кодӧс аддзигӧн тётяыс, тӧдӧмысь, эськӧ уси садьтӧгыс.
Но Гаврик колис зэв доволен.
Сійӧ серьезнӧя да важнӧя довкнитіс юрнас.
— Згӧдитчас.
Дзеб.
Сэсся сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі дас да нӧшта некымын минут.
— Ме кольчча шаландаас, — шуис Гаврик, — а тэ да Мотька котӧртӧй вылӧ да сулалӧй переулокъясас.
Кутанныд найӧс виччысьны.
Кыдзи сӧмын найӧ воасны заводитӧй шенасьны чышъянӧн, медым ме вевъяла кыпӧдны паруссӧ.
Гӧгӧрвоин, Петька?
— Гӧгӧрвои.
А найӧс кӧ часӧвӧйыс лыяс?
— Оз веськав, — эскӧм пырысь шуис Гаврик да стрӧга серӧктіс. — Часӧвӧйыс ӧкурат Дофиновкаысь, тӧдса.
Котӧрт, Петька.
Кыдзи сӧмын казялан, сідз жӧ пыр и кут шенасьны.
Вӧчан?
— Юасян ещӧ!
Петя да Мотя петісны шаландаысь да котӧртісны вылӧ.
Тані, кыдзи и став вадор кузяыс Люстдорфсянь да Ланжеронӧдз, челядьлы вӧлі тӧдса быд трӧпа.
Дикӧй сирень дзордзалан кустъяс костӧд кыссьӧмӧн, детинка да нывка кайисны джуджыд кыркӧтш вылӧ и сувтісны переулокӧ кык дача костӧ.
Тасянь вӧлі тыдалӧ шоссеыс и саридзыс.
Ылын, уліас, ичӧтик шаланда катласис скодни дорын зэв ичӧтик.
А ачыс Гаврикыс сӧмын муртса вӧлі тыдыштӧ.
— Мотька, кывзы, — шуис Петя гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын. — Ме кая шелковица вылас — сэсянь ылӧджык тыдалӧ, — а тэ ветлӧдлы переулок кузяыс да сідз жӧ бура видзӧд.
Коді водзджык аддзас.
Веськыда кӧ шуны, шелковица вылас позьӧ вӧлі и не кайны, сы вӧсна, мый улісянь сідз жӧ вӧлі тыдалӧ зэв бура.
Но Петя чувствуйтіс нин асьсӧ начальникӧн.
Сылы окота вӧлі командуйтны.
Детинка ӧддзӧдчис да, пошкигтырйи, кавшасис пу вылӧ, кайигас пыр жӧ косяліс гач пидзӧссӧ.
Но сійӧ не сӧмын эз смутит сійӧс, а, мӧдарӧ, вӧчис нӧшта на ёна серьезнӧйӧн да гордӧйӧн.
Сійӧ пуксис пу ув вылӧ вожасьӧмӧн да читкыртіс синъяссӧ.
— Но, мый нӧ весь сулалан?
Ветлӧдлы!
— Пырысь-пыр.
Нывка видзӧдліс Петя вылӧ улысянь вылӧ повзьыштӧм да кывзан синъясӧн, кыкнан кинас кыскыштіс юбкасӧ да важнӧя мӧдӧдчис переулок кузя туй вывлань.
— Сулав!
Энлы!
Мотя сувтіс.
— Кывзы.
Кыдзи сӧмын аддзан найӧс, пыр жӧ горӧд меным.
А кыдз сӧмын ме аддза — кута тэныд горзыны.
Вӧчан тадзи?
— Вӧча, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис нывка.
— Но, мун.
Мотя бергӧдчис да муніс вижов йӧв рӧма акацияяс сук вуджӧрті, кодъяс вӧліны дасьӧсь нин дзордзавны; сійӧ коляліс бус вылас посньыдик коктуйяс.
Сійӧ ветліс пельӧсӧдзыс, сулалыштіс сэні да бӧр локтіс.
— Оз на локны.
А тэнад кыдзи?
— И менам оз на локны.
Ветлы водзӧ.
Нывка бара ветліс пельӧсӧдзыс да бара локтіс и юӧртіс, мый сылӧн оз на локны.
— И менам оз локны.
Ветлы ещӧ.
Первойсӧ детинкалы зэв кажитчис тайӧ ворсӧмыс.
Вывті лӧсьыд вӧлі пукавны вылын, пу вож вылын, да зэв зіля видзӧдны переулок помас, оз-ӧ тыдовтчы скачитысь извозчикыс.
Кутшӧм яснӧя сійӧ мӧвпаліс ас кежас, кыдзи аддзас сійӧ быгзьӧм вӧлӧс да ямщикӧс, коді помся шенасьӧ швучкан плетьнас!
Экипаж матысмас!
Сэтысь чеччыштасны револьверъясӧн: Терентий да матрос.
На бӧрся вӧтчӧны тюремщикъяс.
Терентий да матрос лыйлӧны.
Тюремщикъяс ӧти-мӧд бӧрся гылалӧны кулӧмаӧсь.
Петя мыйвынсьыс шенасьӧ чышъянӧн, горзӧ, пелька чеччыштӧ пу вылысь да ставсӧ панйӧмӧн котӧртӧ пыж дорӧ — отсавны парус сувтӧдны.
А Мотька сӧмын ӧні на казяліс, мый воисны найӧ.
Нинӧм он вӧч: сійӧ ӧд нывка.
... Но кадыс муніс, а некод эз лок.
Лои гажтӧм.
Петялы дышӧдіс видзӧдны югъялан еджыд шоссе вылӧ, — кыті муніс Евгений Онегин моз пасьтасьӧм английскӧй кучера карета, таркӧдӧмӧн муніс искусственнӧй йи тыра телега.
Сэки лои торйӧн нин жар, и торйӧн нин ёна окота лои юны.
Детинка важӧн нин удитіс тыр бура тӧдмавны дачасӧ: югъялан виж газонъяссӧ, туй вывъяссьыс гравийсӧ, туйяс, статуя, кодӧс вӧлі серӧсьтӧма вуджӧрлӧн лиловӧй чутъясӧн, вазасӧ, кысь вӧлі ӧшӧдчӧма алоэлӧн кузь, ёсь коръясыс да художникӧс, коді вӧлі серпасалӧ пейзаж.
Читкыля усъяса, эспаньолкаа да бархатнӧй берета художник пукаліс зонтик улын полотноысь вӧчӧм складнӧй улӧс вылын да, бӧрвыв лэччысьӧмӧн, зурӧдліс кузь кистьӧн мольбертвывса дӧра вылӧ.
Зургас да любуйтчыштас, зургас да любуйтчыштас.
Шуйга кисӧ чургӧдӧм пев вылын вӧлі пысалӧма палитра — картина дорсьыс ёна мичаджык гӧгрӧс пӧвтор, код вылӧ вӧлі сорлалӧмӧн крепитӧма волшебнӧй беспорадокӧн став краскаяссӧ, став рӧмъяссӧ саридзлысь, енэжлысь, сёйлысь, сиреньлысь, турунлысь, кымӧръяслысь, шаландалысь...
А сэк костті важӧн нин воис бусӧн тырӧм извозчик, и переулок кузяыс надзӧникӧн мӧдӧдчисны кык морт.
На водзвылын котӧртіс Мотя и горзіс:
— Менам воисны нин!
Шенась, шенась!
Петя муртса эз усь пу вылысь.
Сійӧ нетшыштіс зепсьыс чышъянсӧ да кутіс мыйвынсьыс шенасьны юр весьтас.
Шаландаыс кутіс катласьны ёнджыка, и Петя аддзис, мый Гаврик чеччалӧ да шенасьӧ кияснас.
Шелковица увті, код вылын вӧлі пукалӧ Петя, прӧйдитісны Терентий да матрос.
Налӧн би кодь гӧрд чужӧмъяс кузя визувтіс пӧсь.
Детинка кыліс налысь сьӧкыда лолалӧм шыяссӧ.
Матрос муніс шапкатӧм, ёна чотіс.
Сылӧн щӧгольскӧй кремовӧй гачыс буретш сійӧ, кодӧс Петя аддзыліс сы вылысь медбӧръяысь аддзылігӧн, маёвка вылын, — вӧлі орӧма да пачкайтчӧма кирпич бусӧн.
Няйт, джынвыйӧ косяссьӧм манишка увсьыс тыдаліс пӧсялӧмысла югъялан морӧсыс.
Чабыртӧм кулакъяссӧ вӧлі быттьӧкӧ гартлӧма сӧнъяс лӧз визьясӧн.
Усъясыс ӧшалісны.
Тошсялӧм чужӧм вылас ёна вӧлі чургӧдчӧма черлыясыс.
Синъясыс коса дзирдалісны.
abu
— Здравствуй, дядя! — горӧдіс Петя.
Терентий да матрос видзӧдлісны детинка вылӧ да серӧктісны.
Петялы весиг кажитчис, мый матросыс мигнитіс сылы.
Но найӧ котӧртісны нин увлань, ас бӧрсяньыс колисны бус кымӧр.
— А ме первой аддзи, ага! — шуис Мотя.
Петя лэччис пу вылысь, вӧчис сідзи, быттьӧкӧ эз кывлы.
Детинка да нывка сулалісны орччӧн, парус лэптысь шаланда вылӧ видзӧдӧмӧн.
Найӧ аддзылісны, кыдзи матрослӧн ичӧтик тушаыс чеччыштіс шаландаӧ.
Парусыс зэвтчис.
Сійӧс кутіс нуны вадорсьыс, кыдзи дзоридз корйӧс.
Ӧні тыртӧм скодни вылын сулалісны сӧмын Терентий да Гаврик.
Минут мысти Терентий воши.
Гаврик коли ӧтнасӧн.
Сійӧ шеныштіс кинас Петялы да Мотялы да тэрмасьтӧг кутіс кайны бужӧд бокӧдыс.
Шаландаыс, чеччалӧмӧн да гыяссӧ орйӧдлӧмӧн, ӧдйӧ петіс восьса саридзӧ, коді лӧза дзирдаліс вель гырысь гыясӧн.
— Муніс ӧтнасӧн, — шуис Петя.
— Нинӧм.
Ми сылы нянь пуктім.
Дзонь тупӧсь.
Да кӧкъямыс таранка.
Регыд Петя да Мотя дінӧ йитчис Гаврик.
— Слава богу, мӧдӧдім, — шуис сійӧ пернапасасьӧмӧн. — А то веськыд наказанье.
— А кыдз нӧ шаландаыд? — юаліс Петя. — Сідз сійӧ и воши?
— Шаланда воши, — гажтӧма кодь шуис Гаврик юрсӧ гыжъялыштӧмӧн.
— Кыдз нӧ ті кутанныд овны шаландатӧгыс?
— Эн пов.
Огӧ пропадитӧй кыдзкӧ.
Тэрмасьны вӧлі некытчӧ.
Челядьяс вуджисны ӧграда вомӧныс да надзӧникӧн сувтісны художник мышку сайӧ.
Ӧні нин пейзажыс пӧшти ставнас вӧлі гӧтов.
Лолалӧмсьыс дугдӧмӧн, найӧ кутісны видзӧдны да шензьыны кыдзи ичӧтик дӧратор вылын чудеснӧя петкӧдчӧ дзонь мир, збыль дорсьыс дзик мӧд сикас, сыкӧд тшӧтш збыль вылас зэв ёна скодитана серпас.
— Саридзыс эм, а шаландаыс абу, — вашнитіс Мотя да быттьӧкӧ тӧдлытӧг пуктіс кисӧ Петя пельпом вылӧ и гусьӧникӧн серӧктіс.
Но вот художник босьтіс вӧсньыдик кистьӧн белила войт да дзик картина шӧрас, муртса на серпасалӧм саридз югъялан лӧз рӧм вылас пуктіс мылькъя кодь ичӧтик запятая.
— Парус! — нимкодь пырысь ышловзис Мотя.
Ӧні серпасалӧм саридзсӧ оз позь вӧлі торйӧдны збыль саридзсьыс.
Ставыс сэн вӧлі настоящӧй саридз вылын кодь.
Весиг парус.
И челядь, надзӧникӧн мӧда-мӧднысӧ гырддзаяснаныс тувкӧдыштӧмӧн, дыр видзӧдісны то картинка вылас, то настоящӧй да зэв паськыда восьса саридз вылӧ, кӧн ру кельыдлӧз рӧм вылас пыр ёнджыка пондіс сывны дед шаландалӧн каля кодь кокни да ичӧтик парусыс.
...
{К. Маркс, Ф. Энгельс (вуджӧдіс Kodko) @ Коммунистическӧй партиялӧн Манифест @ идеол. гижӧд @ Коммунистическӧй партиялӧн манифест @ 1948 @ Лб. 47‒118}
Карл Маркс
Фридрих Энгельс
КОММУНИСТИЧЕСКӦЙ ПАРТИЯЛӦН МАНИФЕСТ
Призрак ветлӧ Европаті — коммунизмлӧн призрак.
Важ Европалӧн став вынъяс ӧтувтчисны тайӧ призраксӧ священнӧя травитӧм вылӧ: папа и сар, Меттерних и Гизо, французскӧй радикалъяс и немецкӧй полицейскӧйяс.
Кӧні сійӧ оппозиционнӧй партияыс, кодӧс власьт бердын сулалысь сылӧн прӧтивникъясыс эз нимтыны эськӧ коммунистическӧйӧн?
Кӧні сійӧ оппозиционнӧй партияыс, коді аслас ӧчередьын эз шыблав эськӧ коммунизмын клеймитан обвинение кыдзи оппозициялӧн передӧвӧйджык представительяслы, сідзи и аслас реакционнӧй прӧтивникъяслы?
Кык вывод петӧны тайӧ фактсьыс.
Коммунизм признайтсьӧ нин вынӧн став европейскӧй вынъясӧн.
Кад нин коммунистъяслы став мир водзын восьсӧн висьтавны ассьыныс взглядъяссӧ, ассьыныс пельяссӧ, ассьыныс стремлениеяссӧ да коммунизмлӧн призрак йылысь мойдӧмъяслы противопоставитны самӧй партияыслысь манифест.
Та могысь Лондонын чукӧртчисны медся различнӧй национальностьясса коммунистъяс да составитісны тайӧ «Манифестсӧ», коді йӧзӧдсьӧ английскӧй, французскӧй, немецкӧй, итальянскӧй, фламандскӧй да датскӧй кывъяс вылын.
І. БУРЖУА ДА ПРОЛЕТАРИЙЯС
* Буржуазия улын гӧгӧрвосьӧ класс современнӧй капиталистъяслӧн, общественнӧй производство средствояс вылӧ собственникъяслӧн, кодъяс применяйтӧны наёмнӧй труд.
*Пролетариат улын гӧгӧрвосьӧ класс современнӧй наёмнӧй рабочӧйяслӧн, кодъяс, производстволӧн асланыс собственнӧй средствоясысь лишитӧмаӧн лоӧмӧн, вынужденӧсь, сы могысь медым овны, вузавлыны ассьыныс рабочӧй вын.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание).
Ӧнія кадӧдз существуйтлысь став обществояслӧн** история вӧлі классъяс тышлӧн историяӧн.
*Мӧд ногӧн кӧ став история, коді воис миянӧдз письменнӧй источникъясын.
1847 воын обществолӧн предистория, общественнӧй организация, коді предшествуйтіс став гижӧм историялы, пӧшти ньӧти на эз вӧв тӧдса.
Сэсянь кольӧм кад чӧжӧн Гакстгаузен восьтіс Рочмуын му вылӧ общиннӧй собственность, Маурер докажитіс, мый сійӧ вӧлі общественнӧй основаӧн, коді послужитіс исходнӧй пунктӧн став германскӧй племеналӧн историческӧй развитиелы, да вочасӧн выяснитчис, мый сельскӧй община му общӧя владейтӧмӧн являйтчӧ либӧ являйтчис прошлӧйын быдлаын обществолӧн первобытнӧй формаӧн, Индиясянь Ирландияӧдз.
Тайӧ первобытнӧй коммунистическӧй обществолысь внутренньӧй организациясӧ, сылӧн типическӧй формаын, вӧлі выяснитӧма Морганӧн, коді увенчайтіс делӧсӧ рӧдлысь истиннӧй сущность да племяын сылысь положение аслас открытиеӧн.
Тайӧ первобытнӧй общиналӧн разложитчӧмкӧд заводитчӧ обществолӧн расслоение особӧй да медбӧрын антагонистическӧй классъяс вылӧ.
Ме босьтсьылі проследитны разложениелысь тайӧ процессӧ «<deu>Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats</deu>» уджын, 2-ӧд издание, <deu>Stuttgart 1886</deu>. [Видзӧд Ф. Энгельс. <eng>Происхождение семьи, частной собственности и государства, К. Маркс и Ф. Энгельс. Cоч, т. ХVI, ч. І.</eng>]
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Свободнӧй да раб, патриций да плебей, помещик да крепостнӧй, мастер* да подмастерье, дженьыдджыка — угнетайтысь да угнетайтана вӧліны ӧта-мӧд дінас нэмӧвӧйся антагонизмын, нуӧдісны дугдывтӧм, то гуся, то явнӧй тыш, коді пыр помасьлывліс став общественнӧй здание революционнӧя переустроитӧмӧн либӧ тышкасьысь классъяслӧн общӧй гибельӧн.
* Цехӧвӧй мастер — тайӧ цехса полноправнӧй член, цех пытшкын мастер, а не сылӧн старшина.
(1888 вося английскӧй изданиелы. Энгельслӧн примечание.)
Предшествуйтысь историческӧй эпохаясӧ ми аддзам пӧшти быдлаын обществолысь различнӧй сословиеяс вылӧ дзикӧдз торъявлӧм — различнӧй общественнӧй положениеяслысь быдса лестница.
Древньӧй Римын ми встречайтам патрицийясӧс, всадникъясӧс, плебейясӧс, рабъясӧс; шӧр нэмъясӧ — феодвывса господаӧс, вассалъясӧс, цехӧвӧй мастеръясӧс, подмастерьеясӧс, крепостнӧйясӧс, да сэк жӧ тайӧ классъяс пытшкысь пӧшти быдӧнын — нӧшта особӧй градацияяс.
Пӧгибнитӧм феодвывса общество пытшкӧсысь петӧм современнӧй буржуазнӧй общество эз бырӧд классӧвӧй противоречиеяс.
Сійӧ сӧмын сувтӧдіс выль классъяс, угнетениелысь выль условиеяс да тышлысь выль формаяс важъяслӧн местаӧ.
Но миян эпоха, буржуазиялӧн эпоха, торъялӧ сійӧн, мый сійӧ упроститіс классӧвӧй противоречиеяс: общество пыр ёнджыка и ёнджыка торъялӧ кык ыджыд враждебнӧй лагерь вылӧ, ӧта-мӧдыслы паныд сулалысь кык ыджыд класс вылӧ — буржуазия да пролетариат вылӧ.
Средневековьеса крепостнӧйясысь петіс первой каръяслӧн свободнӧй население; горожаналӧн тайӧ сословиеысь развитчисны буржуазиялӧн первой элементъяс.
Америка восьтӧм да Африка гӧгӧр саридз туй восьтӧм создайтіс кыптысь буржуазиялы деятельностьлысь выль поле.
Ост-индскӧй да китайскӧй рынокъяс, Америка колонизируйтӧм, колонияяскӧд обмен, обмен средствояслӧн да вообще тӧваръяслӧн лыд содӧм сетісны сыӧдз кывлытӧм толчок вузасьӧмлы, саридз вуджӧмлы, промышленностьлы да самӧй сійӧн кыпӧдісны киссян феодвывса котырын революционнӧй элементлысь ӧдйӧ сӧвмӧм.
Промышленностьлӧн воддза феодвывса, либӧ цеховӧй, организация эз вермы сэсся удовлетворитны спрос, коді кыптӧ вӧлі выль рынокъяскӧд тшӧтш.
Сылысь местасӧ займитіс мануфактура.
Цехӧвӧй мастеръясӧс, вӧлі вытеснитӧма промышленнӧй шӧркост сословиеӧн; различнӧй корпорацияяс костын разделение труда бырис, торъя мастерскӧй пытшкын разделение труда лы местасӧ уступитӧмӧн.
Но рынокъяс пыр быдмисны, спрос пыр содіс.
Сійӧс удовлетворитны эз нин вермы и мануфактура.
Сэки пар да машина вӧчисны революция промышленностьын.
Мануфактуралысь местасӧ займитіс современнӧй крупнӧй промышленность, промышленнӧй шӧркост сословиелысь местасӧ займитісны миллионеръяс-промышленникъяс, быдса промышленнӧй армияяслӧн предводительяс, современнӧй буржуа.
Крупнӧй промышленность создайтіс всемирнӧй рынок, кодӧс вӧлі подготовитӧма Америка восьтӧмӧн.
Всемирнӧй рынок кыпӧдіс зэв ыджыд развитие вузасьӧмлысь, саридз вуджӧмлысь да мувыв йитчан средствояслысь.
Тайӧ аслас ӧчередьын вӧчис воздействие промышленность паськалӧм вылӧ, и сэтшӧма жӧ, кыдзи быдмисны промышленность, вузасьӧм, саридз вуджӧм, кӧрт туйяс, сӧвмис буржуазия, сійӧ ыдждӧдіс ассьыс капиталъяс да оттесняйтіс бӧръя план вылӧ став классъясӧс, кодъяс кольлісны Шӧр немъясысь.
Ми аддзам, татшӧм ногӧн, мый современнӧй буржуазия ачыс являйтчӧ развитие кузь кадся процесслӧн продуктӧн, производство да обмен способын вель уна переворотъяслӧн продуктӧн.
Буржуазия развитиелӧн тайӧ ступеньясысь быдӧн сопровождайтчис тайӧ класслӧн соответствующӧй политическӧй успехӧн.
Феодалъяслӧн господство дырйи угнетённӧй сословие, вооружитчӧм да самоуправляйтчысь ассоциация коммунаын, тані — независимӧй городскӧй республика, сэні — монархиялӧн коймӧд податнӧй сословие, сэсся, мануфактура кадколастӧ, — сословнӧй либӧ абсолютнӧй монархияын дворянстволы противовес да главнӧй основа крупнӧй монархияясӧн вообще, медбӧрын, крупнӧй промышленность да всемирнӧй рынок лӧсьӧдан кадсянь, сійӧ завоюйтіс аслыс исключительнӧй политическӧй господство современнӧй представительнӧй государствоын.
Современнӧй государственнӧй власьт — тайӧ сӧмын комитет, коді управляйтӧ буржуазия став класслӧн общӧй делӧясӧн.
*Францияын «коммунаясӧн» шусисны чужысь каръяс весиг сійӧ кадӧдз, кор найӧ отвоюйтісны асланыс феодвывса владыкаяслысь да господалысь местнӧй самоуправление да «коймӧд сословиелысь» политическӧй правояс.
Вообще сёрнитӧмӧн, тані, буржуазиялӧн экономическӧя сӧвмӧм кузя типичнӧй канму пыдди босьтӧма Англияӧс, сылӧн политическӧй развитие кузя, типичнӧй канму пыдди — Францияӧс.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Коммуна — тадзи Италияса да Францияса горожана шулісны ассьыныс городскӧй община, сы бӧрын кыдзи найӧ откупитісны либӧ отвоюйтісны асланыс феодвывса господалысь самоуправление вылӧ первой правояс.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
* 1888 вося английскӧй изданиеын «независимӧй городскӧй республика» кывъяс бӧрын содтӧма кывъяс: «(кыдзи Италияын да Германияын)», а «монархиялӧн коймӧд податнӧй сословие» кывъяс бӧрын — «(кыдзи Францияын)».
Ред.
Буржуазия ворсіс историяын зэв революционнӧй роль.
Буржуазия, быдлаын, кӧні сійӧ шедӧдіс господство, разрушитіс став феодвывса, патриархальнӧй, идиллическӧй отношениеяс.
Жалиттӧг орӧдіс сійӧ унасикас феодвывса дзугъяс, кодъяс кӧртавлісны мортӧс сылӧн «естественнӧй повелительяс» бердӧ, да эз коль йӧз костын некутшӧм мӧд йитӧд, голӧй интерес, бессердечнӧй «чистоган» кындзи.
Эгоистическӧй расчётлӧн йиа ваын сійӧ пӧдтіс священнӧй трепетсӧ религиознӧй экстазлысь, рыцарскӧй энтузиазмлысь, мещанскӧй сентиментальностьлысь.
Мортлысь личнӧй достоинствосӧ сійӧ пӧртіс меновӧй стоимостьӧ да сувтӧдіс лыдтӧм пожалованнӧй да благоприобретённӧй свободаяс местаӧ торговлялысь ӧти бессовестнӧй мездлун.
Ӧти кывйӧн кӧ, религиознӧй да политическӧй иллюзияясӧн сайӧдӧм эксплуатацияӧ сійӧ вежис восьса, яндысьтӧм, веськыд, чёрствӧй эксплуатацияӧн.
Буржуазия лишитіс священнӧй ореолысь ставпӧлӧс удж, кодъяс сыӧдз лыддьысьлісны почётнӧйясон да кодъяс вылӧ видзӧдлісны благоговейнӧй трепетӧн.
Врачӧс, юристӧс, попӧс, поэтӧс, наукаса мортӧс сійӧ пӧртіс аслас платнӧй наёмнӧй работникъясӧ.
Буржуазия нетшыштіс семейнӧй отношениеяс вылысь налысь трогательно-сентиментальнӧй вевттьӧдсӧ да вайӧдіс найӧс чистӧ денежнӧй отношениеясӧ.
Буржуазия петкӧдліс, мый шӧр нэмъясӧ вынлӧн грубӧя петкӧдчӧмыс, коді кыпӧдліс сэтшӧм восхищение реакционеръяслысь, аддзӧ вӧлі аслыс естественнӧй содтӧд дышлунын да неподвижностьын.
Сійӧ первойысь петкӧдліс, мый вермӧ шедӧдны мортлӧн уджыс.
Сійӧ создайтіс искусстволысь чудеса, но дзик мӧдногаӧс египетскӧй пирамидаяс, римскӧй водопроводъяс да готическӧй соборъяс серти; сійӧ вӧчис дзик мӧдпӧлӧс походъяс, войтыръяслӧн переселение да крестовӧй походъяс серти.
Буржуазия оз вермы существуйтны производстволӧн орудиеясын постояннӧй переворотъяс нуӧдтӧг, сідзкӧ, производственнӧй отношениеяс, а сідзкӧ, и общественнӧй отношениеяслысь став совокупностьсӧ революционизируйттӧг.
Мӧдарӧ, став воддза промышленнӧй классъяслы существуйтӧм вылӧ первой условиеӧн вӧлі производстволысь важ способ вежтӧг сохранитӧм.
Производствоын дугдывлытӧм переворотъяс, став общественнӧй отношениеяслӧн оръявлытӧм потрясениеяс, вечнӧй неуверенность да движение отличайтӧны буржуазнӧй эпохаӧс став воддзаяссьыс.
Став кынмӧм, сімӧн тупкысьӧм отношениеяс, налы сопутствуйтысь, нэмъясӧн освятитӧм представлениеясӧн да воззрениеясӧн тшӧтш, разрушайтсьӧны, став выльысь лоӧмъясыс оказывайтчӧны важмӧмъясӧн окостенейтны удиттӧдз.
Став сословнӧйыс да застойнӧйыс бырӧ, став священнӧйыс пежавсьӧ, и йӧз воӧны, медбӧрын, коланлунӧ видзӧдлыны садь синъясӧн асланыс олан положение да асланыс взаимнӧй отношениеяс вылӧ.
Продуктъяс пыр содысь сбывайтӧмын потребность вӧтлӧ буржуазияӧс став му шар пасьта.
Быдлаӧ сійӧ должен вужъясьны, быдлаын обоснуйтчыны, быдлаын лӧсьӧдны йитӧдъяс.
Всемирнӧй рынок эксплуатируйтӧм пыр буржуазия став канмуяслысь производство да потребление вӧчис космополитическӧйӧн.
Реакционеръяслы ёна дӧзмӧм вылӧ сійӧ нетшыштіс промышленность кок улысь национальнӧй почвасӧ.
Промышленностьлысь нэмӧвӧйся национальнӧй отрасльяс бырӧдӧма да водзӧ бырӧдсьӧны лунысь-лун.
Найӧс вытесняйтӧны промышленностьлӧн выль отрасльяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧмыс пондіс лоны олӧмлӧн вопросӧн став цивилизованнӧй нацияяслӧн, — отрасльяс, кодъяс перерабатывайтӧны оз нин местнӧй сырьё, а сырьё, коді вайсьӧ му шарлӧн медся ылі обласьтъясысь, да вырабатывайтӧны фабричнӧй продуктъяс, кодъясӧс потребляйтӧны не сӧмын даннӧй канму пытшкын, но и светлӧн став юкӧнъясын.
Важ потребностьяс пыдди, кодъяс удовлетворяйтсьылісны отечественнӧй продуктъясӧн, чужӧны выльяс, кодъясӧс удовлетворитӧм вылӧ колӧны медся ылі канмуясса да медся различнӧй климатъясса продуктъяс.
Важ местнӧй да национальнӧй замкнутостьлы да ас вӧчӧм продуктъяс тшӧт весьтӧ существуйтӧмлы смена вылӧ воӧ нацияяслӧн ӧта-мӧдкӧд всесторонньӧй йитӧд да всесторонньӧй зависимость.
Тайӧ ӧткодя относитчӧ кыдзи материальнӧй, сідзи и духовнӧй производстволы.
Торъя нацияяс духовнӧй деятельностьлӧн плодъясыс лоӧны общӧй достояниеӧн.
Национальнӧй односторонность да ограниченность лоӧны пыр ёнджыка и ёнджыка позьтӧмӧн, и зэв уна национальнӧй да местнӧй литератураясысь артмӧ ӧти всемирнӧй литература.
Производстволысь став орудиеяс ӧдйӧ усовершенствуйтӧмӧн да сообщение средствояс дугдывтӧг кокньӧдӧмӧн буржуазия кыскӧ цивилизацияӧ став, весиг медся варварскӧй, нацияясӧс.
Сійӧ тӧваръяслӧн ичӧт донъяс — со сійӧ тяжёлӧй артиллерияыд код отсӧгӧн сійӧ разрушайтӧ став китайскӧй стенаяссӧ да принуждайтӧ капитулируйтӧмӧ варваръяслысь медся упорнӧй ненавистьсӧ иностранечьяс дінӧ.
Гибельлӧн страх улын сійӧ заставляйтӧ став нацияясӧс примитны производстволысь буржуазнӧй способ, заставляйтӧ найӧс лӧсьӧдны ас орданыс сідз шусяна цивилизация, мӧд ногӧн кӧ лоны буржуаӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ создавайтӧ аслыс мир аслас образ да подобие серти.
Буржуазия подчинитіс сиктӧс карлӧн господстволы.
Сійӧ лӧсьӧдіс зэв гырысь каръяс, зэв ёна ыдждӧдіс карса населениелысь лыдсӧ сиктса серти да нетшыштіс татшӧм ногӧн населениелысь тӧдчана юкӧнсӧ сиктса олӧмлӧн идиотизмысь.
Сідз жӧ кыдзи сиктсӧ сійӧ вӧчис карсянь зависимӧйӧн, сідзи и варварскӧй да полуварварскӧй канмуясӧс сійӧ сувтӧдіс зависимостьӧ цивилизованнӧй канмуясысь, крестьянскӧй войтыръясӧс — буржуазнӧй войтыръясысь, Асыввылӧс — Рытыввылысь.
Буржуазия пыр ёнджыка и ёнджыка бырӧдӧ производство средствояслысь, собственностьлысь да населениелысь раздробленность.
Сійӧ сгуститіс населениеӧс, централизуйтіс производство средствояс, концентрируйтіс собственность неуна лыд йӧз киын.
Талӧн быть лоана следствиеӧн вӧлі политическӧй централизация.
Независимӧй, пӧшти сӧмын союзнӧй отношениеясӧн йитчӧм обласьтъяс различнӧй интересъясӧн, законъясӧн, веськӧдлан котыръясӧн да таможеннӧй пошлинаясӧн лоины сплотитӧмаӧсь ӧти нацияӧ, ӧти веськӧдлан котырӧн, ӧти законодательствоӧн, ӧти национальнӧй классӧвӧй интересӧн, ӧти таможеннӧй границаӧн.
Аслас классӧвӧй господствуйтӧмлӧн сё во дорысь этшаджык кад чӧжӧн буржуазия создайтіс уналыдаджык да грандиознӧйджык производительнӧй вынъяс сы серти, мый вӧлі став воддза поколениеяслӧн, найӧс ставнысӧ ӧтлаӧ босьтӧмӧн.
Природалысь вынъяс пӧкӧритӧм, машиннӧй производство, промышленностьын да видзму овмӧсын химия применитӧм, паракодство, кӧрттуйяс, электрическӧй телеграф, земледелие вылӧ светлысь быдса юкӧнъяс освоитӧм, судоходство вылӧ юяс приспособитӧм, населениелӧн быдса массаяс, кодъяс быттьӧ петісны му улысь, — важъя столетиеяс пиысь кутшӧм столетие вермыліс подозревайтны, мый татшӧм производительнӧй вынъяс эмӧсь общественнӧй трудлӧн ведраясын!
И сідз, ми аддзылім, мый производстволысь да обменлысь средствояс, кодъяслӧн основа вылын артмис буржуазия, вӧлі создайтӧма феодвывса обществоын.
Производстволӧн да обменлӧн тайӧ средствояс сӧвман известнӧй ступень вылын отношениеясыс, кодъясын мунлісны феодвывса обществолӧн производство да обмен, земледелиелӧн да промышленностьлӧн феодвывса организацияыс, ӧти кывйӧн, собственностьлӧн феодвывса отношениеясыс, дугдісны нин лӧсявны развитчӧм производительнӧй вынъяслы.
Найӧ тормозитӧны производство, сы пыдди медым сӧвмӧдны сійӧс.
Найӧ пӧрисны сылӧн чепъясӧ.
Найӧс колӧ вӧлі жугӧдны, и найӧс вӧлі жугӧдӧма.
Налысь местасӧ займитіс свободнӧй конкуренция, сылы лӧсялысь общественнӧй да политическӧй стройӧн, буржуазия класслӧн экономическӧй да политическӧй господствоӧн.
Татшӧм жӧ движение мунӧ миян синъяс водзын.
Современнӧй буржуазнӧй общество, производстволӧн да обменлӧн сійӧ буржуазнӧй отношениеясӧн, собственностьлӧн буржуазнӧй отношениеясӧн, коді создайтіс кыдз быттьӧ волшебствоӧн производстволысь да обменлысь сэтшӧм могущественнӧй средствояс, мунӧ волшебник вылӧ, коді оз вермы сэсся справитчыны мупытшса вынъяскӧд, кодъясӧс вӧлі чуксалӧма сійӧ заклинаниеясӧн.
Со некымын дас во нин промышленностьлӧн да торговлялӧн историяыс представляйтӧ аснас сӧмын современнӧй производительнӧй вынъяслӧн возмущениелысь история современнӧй производственнӧй отношениеяслы паныд, собственностьӧн сійӧ отношениеяслы паныд, кодъяс являйтчӧны условиеӧн буржуазиялӧн существуйтӧм да сылӧн господство вылӧ.
Тырмымӧн индыны торговӧй кризисъяс вылӧ, кодъяс, периодическӧя выльысь лоӧмӧн, пыр ёнджыка и ёнджыка грознӧя сувтӧдӧны вопрос улӧ став буржуазнӧй обществолысь существуйтӧмсӧ.
Торговӧй кризисъяс дырйи быд раз бырӧдсьӧ тӧдчана юкӧн не сӧмын вӧчӧм продуктъяслӧн, но весиг создайтӧм нин производительнӧй вынъяслӧн.
Кризисъяс дырйи паськалӧ общественнӧй эпидемия, коді став воддза эпохаяслы кажитчис эськӧ нелепостьӧн, — перепроизводстволӧн эпидемия.
Общество друг оказывайтчӧ шыбитӧмаӧн бӧрӧ виччысьтӧг заводитчӧм варварство состояниеӧ, кыдз быттьӧ тшыгъялӧм, всеобщӧй опустошительнӧй война лишитісны сійӧс став олан средствоясысь; кажитчӧ, мый промышленность, торговля бырӧдӧма, — и мыйла?
Сы вӧсна, мый общество обладайтӧ вывті ыджыд цивилизацияӧн, имеитӧ вывті уна олан средствояс, располагайтӧ вывті ыджыд промышленностьӧн да торговляӧн.
Сійӧ распоряжениеын имеитчысь производительнӧй вынъяс оз служитны водзӧ собственностьлӧн буржуазнӧй отношениеяс сӧвмӧдӧмлы; мӧдарӧ, найӧ лоисны вывті гырысьӧсь тайӧ отношениеясыслы, буржуазнӧй отношениеяс задерживайтны налысь развитиесӧ; и кор производительнӧй вынъяс заводитӧны венны тайӧ преградаяссӧ, найӧ вайӧдӧны расстройствоӧ став буржуазнӧй обществосӧ, сувтӧдӧны угроза улӧ буржуазнӧй собственностьлысь существуйтӧмсӧ.
Буржуазнӧй отношениеяс лоисны вывті дзескыдӧн, медым торйӧдны наӧн лӧсьӧдӧм озырлун. — Кутшӧм ногӧн венӧ буржуазия кризисъяссӧ?
Ӧтарсянь, производительнӧй вынъяслысь быдса масса вынужденнӧя бырӧдӧмӧн, мӧдарсянь, выль рынокъяс завоюйтӧмӧн да важъяссӧ основательнӧйджыка эксплуатируйтӧмӧн.
Мыйӧн жӧ, сідзкӧ?
Сійӧн, мый сійӧ гӧтӧвитӧ всесторонньӧйджык да сокрушительнӧйджык кризисъяс да чинтӧ налы противодействуйтан средствояс.
Оружиеыс, кодӧн буржуазия путкыльтіс феодализмӧс, веськӧдсьӧ ӧні аслыс буржуазиялы паныд.
Но буржуазия не сӧмын дорис оружие, коді вайӧ сылы смерть; сійӧ чужтіс и йӧзӧс, кодъяс веськӧдасны сылы паныд тайӧ оружиесӧ, — современнӧй рабочӧйясӧс, пролетарийясӧс.
Сійӧ жӧ самӧй степеньын, кутшӧмын сӧвмӧ буржуазия, мӧд ногӧн кӧ капитал, сӧвмӧ и пролетариат, современнӧй рабочӧйяслӧн класс, кодъяс сӧмын сэки и вермӧны существуйтны, кор аддзӧны удж, а аддзӧны сійӧс сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз налӧн трудныс содтӧ капитал.
Тайӧ рабочӧйясыс, кодъяс вынужденӧсь вузавлыны асьнысӧ поштучнӧя, представляйтӧны аснаныс сэтшӧм жӧ тӧвар, кыдзи и торговлялӧн став мукӧд предмет, а та вӧсна вермӧны ӧткодя веськавны конкуренциялӧн став случайностьяслы, рыноклӧн став колебайтчӧмъяслы.
Машинаяс да разделение труда применяйтӧмлӧн содӧм вӧсна пролетарийяслӧн трудыс воштіс быдсяма самостоятельнӧй характер, а сыкӧд тшӧтш и рабочӧйлы быдсяма привлекательность.
Рабочӧй лои машиналӧн прӧстӧй придатокӧн, сысянь требуйтсьӧны сӧмын медся прӧстӧй, медся однообразнӧй, медся кокниа усваивайтан приёмъяс.
Рабочӧй вылӧ издержкаяс вайӧдсьӧны та вӧсна пӧшти сӧмын олан средствоясӧ, кодъяс колӧны сійӧс содержитӧм вылӧ да сылысь рӧдсӧ водзӧ нуӧдӧм вылӧ.
Но быд тӧварлӧн, а сідзкӧ и трудлӧн, доныс равнӧй сылӧн производство издержкаяслы.
Та вӧсна сэтшӧма жӧ, кыдзи содӧ трудлӧн непривлекательность, чинӧ удждон.
Таысь на унджык: сэтшӧма жӧ, кыдзи содӧ машинаяс да <rus>разделение труда</rus> применитӧм, содӧ и трудлӧн лыд, либӧ уджалан часъяслысь лыд содтӧм тшӧт весьтӧ, либӧ жӧ трудлысь лыдсӧ содтӧм вӧсна, коді колӧ кадлӧн тайӧ быд промежутокын, машинаяслысь ходсӧ ӧддзӧдӧм вӧсна да с. в.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «трудлӧн лыд» кывъяс пыдди печатайтӧма — «трудлӧн сьӧкта».
Ред.
Современнӧй промышленность пӧртіс патриархальнӧй мастерлысь ичӧтик мастерскӧйсӧ промышленнӧй капиталистлӧн ыджыд фабрикаӧ.
Фабрикаясын чукӧрмӧм рабочӧйяслӧн массаяс котыртсьӧны салдатъяс ногӧн.
Кыдзи промышленнӧй армияса рядӧвӧйяс, найӧ сувтӧдсьӧны унтер-офицеръяс да офицеръяс быдса иерархиялӧн надзор улӧ.
Найӧ — рабъяс не сӧмын буржуазия класслӧн, буржуазнӧй государстволӧн, быд лун да быд час порабощайтӧ найӧс машина, надсмотрщик да медводз ачыс торъя буржуа-фабрикант.
Тайӧ деспотияыс сымын мелочнӧйджык, ненавистнӧйджык, сійӧ сымын ёнджыка скӧрмӧдӧ, кымын откровеннӧйджыка сылӧн пельӧн провозглашайтсьӧ нажива.
Кымын этшаджык искусство да вын требуйтӧ ручнӧй труд, мӧд ногӧн кӧ кымын ёнджыка сӧвмӧ современнӧй промышленность, сымын ёнджыка мужскӧй труд вытесняйтсьӧ нывбабалӧн да челядьлӧн уджӧн.
Рабочӧй класс дінӧ отношение кузя подлӧй да арлыдлӧн различиеяс воштӧны быдсяма общественнӧй тӧдчанлун.
Существуйтны сӧмын уджалан инструментъяс, кодъяс арлыдысь да полысь зависимостьын требуйтӧны различнӧй издержкаяс.
Кор помасьӧ фабрикантӧн рабочӧйӧс эксплуатируйтӧм да рабочӧй пӧлучайтӧ, медбӧрын, наличнӧйӧн ассьыс удждон, сы вылӧ уськӧдчӧны буржуазиялӧн мукӧд юкӧнъяс — домовладелец, лавочник, ростовщик да мукӧдъяс.
Шӧркост сословиеса низшӧй слӧйяс: посни промышленникъяс, посни торговечьяс да рантье, ремесленникъяс да крестьяна — став тайӧ классъясыс лэччӧны пролетариат радъясӧ, мыйкӧ мындаыс сы вӧсна, мый налӧн ичӧтик капиталыс оз тырмы гырысь промышленнӧй предприятиеяс нуӧдӧм вылӧ да сійӧ оз выдерживайт гырысьджык капиталистъяскӧд конкуренция, мыйкӧ мында сы вӧсна, мый налӧн профессиональнӧй мастерствоыс донтӧммӧдсьӧ производстволӧн выль способъяс вӧсна.
Тадзи рекрутируйтсьӧ пролетариат населениелӧн став классъясысь.
Пролетариат прӧйдитӧ развитиелысь различнӧй ступеньяс.
Буржуазиялы паныд сылӧн тышыс заводитчӧ сійӧ существуйтӧмкӧд тшӧтш.
Первойсӧ тыш нуӧдӧны торъя рабочӧйяс, сэсся ӧти фабрикаса рабочӧйяс, сэсся ӧти местностьын ӧти удж отрасльса рабочӧйяс торъя буржуалы паныд, коді непосредственнӧ найӧс эксплуатируйтӧ.
Рабочӧйяс веськӧдӧны ассьыныс ударъяссӧ не сӧмын буржуазнӧй производственнӧй отношениеяслы паныд, но и производстволӧн самӧй орудиеясыслы паныд; найӧ бырӧдӧны конкурируйтысь суйӧрсайса тӧваръяс, жугӧдлӧны машинаяс, ӧзталӧны фабрикаяс, вынӧн зільӧны восстановитны шӧр нэмся рабочӧйлысь воштӧм положениесӧ.
Тайӧ ступень вылын рабочӧйяс образуйтӧны став канму пасьта конкуренцияӧн разӧдӧм да раздробитӧм массаӧс.
Рабочӧй массаяслӧн сплотитчӧмыс пока являйтчӧ оз на налӧн асланыс ӧтувтчӧмлӧн следствиеӧн, а сӧмын буржуазия ӧтувтчӧмлӧн следствиеӧн, коді ассьыс собственнӧй политическӧй цельяс шедӧдӧм могысь должен, и пока вермӧ на, вайӧдны движениеӧ став пролетариатӧс.
Тайӧ ступень вылын пролетарийяс тышкасьӧны, сідзкӧ, не асланыс вӧрӧгъяскӧд, а асланыс вӧрӧгъяслӧн вӧрӧгъяскӧд — абсолютнӧй монархиялӧн колясъяскӧд, землевладелечьяскӧд, непромышленнӧй буржуакӧд, посни буржуакӧд.
Став историческӧй движениеыс сосредотачивайтсьӧ, татшӧм ногӧн, буржуазия киясын; татшӧм условиеясын шедӧдӧм быд победа являйтчӧ буржуазиялӧн победаӧн.
Но промышленностьлӧн сӧвмӧмкӧд пролетариат не сӧмын быдмӧ лыднас; сійӧ чукӧрмӧ ыджыд массаясӧ, выныс сылӧн содӧ, и сійӧ пыр ёнджыка ощущайтӧ сійӧс.
Пролетариатлӧн интересъяс да олан условиеяс пыр ёнджыка и ёнджыка уравнивайтсьӧны сы серти, кыдзи машинаяс пыр ёнджыка бырӧдӧны различиеяссӧ уджлӧн торъя видъяс костын да пӧшти быдлаын уськӧдӧны удждонсӧ ӧткодь улын уровеньӧдз.
Буржуалӧн ас костас содысь конкуренция да сыӧн кыпӧдӧм торговӧй кризисъяс вайӧдӧны сыӧ, мый рабочӧйяслӧн удждоныс лоӧ пыр неустойчивӧйджык; машинаяслӧн пыр ӧдйӧджык сӧвмысь, дугдывлытӧг совершенствуйтчӧм вӧчӧ пролетарийяслысь олан положениесӧ пыр омӧльджыка обеспеченнӧйӧн; торъя рабочӧй да торъя буржуа костын столкновениеяс пыр ёнджыка босьтӧны кык класс костын столкновениеяслысь характер.
Рабочӧйяс заводитӧны сысянь, мый образуйтӧны буржуалы паныд коалицияяс
найӧ выступайтӧны ӧтвылысь ассьыныс удждон дорйӧм могысь.
Найӧ лӧсьӧдалӧны весиг постояннӧй ассоциацияяс сы могысь, медым обеспечитны асьнысӧ средствоясӧн лоны вермысь столкновениеяс кежлӧ.
Кӧнсюрӧ тышыс вуджӧ восьса восстаниеясӧ.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «коалицияяс» кыв бӧрын содтӧма «(профессиональнӧй союзъяс)».
Ред.
Рабочӧйяс кадысь кадӧ побеждайтны, но тайӧ победаясыс сӧмын преходящӧйӧсь.
Найӧ тышлӧн збыль результатӧн являйтчӧ оз непосредственнӧй успех, а рабочӧйяслӧн пыр ёнджыка паськалысь ӧтувтчӧм.
Сылы отсалӧны сообщениелӧн пыр содысь средствояс, кодъясӧс создавайтӧ крупнӧй промышленность да кодъяс лӧсьӧдӧны йитӧд различнӧй местностьясса рабочӧйяс костын.
Сӧмын тайӧ йитӧдыс и колӧ сы могысь, медым централизуйтны тышлысь уна местнӧй очагъяс, кодъяс быдлаын ӧткодь характераӧсь, да ӧтлаавны найӧс ӧти национальнӧй, классӧвӧй тышӧ.
А быдпӧлӧс классӧвӧй тыш эм политическӧй тыш.
И ӧтувтчӧмыс, мый вылӧ шӧр нэмся горожаналы налӧн просёлочнӧй туйясӧн ковмылісны сё вояс, шедӧдсьӧ современнӧй пролетарийясӧн, кӧрттуйяс вӧсна, неуна вояс чӧжӧн.
Пролетарийяслӧн классӧ, и буретш сійӧн — политическӧй партияӧ тайӧ котыртчӧмыс быд минутын выльысь разрушайтсьӧ асланыс рабочӧйяс костын конкурируйтӧмӧн.
Но сійӧ чужӧ выльысь и выльысь, быд раз ёнджыкӧн, крепыдджыкӧн, могущественнӧйджыкӧн лоӧмӧн.
Сійӧ заставляйтӧ признайтны рабочӧйяслысь торъя интересъяссӧ законодательнӧй порядокын, та могысь буржуазиялысь торъя слойяс костын раздоръяс используйтӧмӧн.
Например, Англияын дас часа уджалан лун йылысь закон.
Важ общество пытшкын столкновениеясыс вообщесӧ уна отношениеясын отсалӧны пролетариатлӧн сӧвман процесслы.
Буржуазия нуӧдӧ оръявлытӧм тыш: первойсӧ аристократиялы паныд, сёрӧнджык самӧй буржуазиялӧн жӧ сійӧ юкӧнъяслы паныд, кодъяслӧн интересъясыс воӧны противоречиеӧ промышленностьлӧн прогресскӧд, и постояннӧ — став суйӧрсайса канмуясысь буржуазиялы паныд.
Став тайӧ битваясын сійӧ вынужден шыӧдчыны пролетариат дінӧ, корны сійӧс отсӧг вылӧ да кыскыны сійӧс татшӧм ногӧн политическӧй движениеӧ.
Сійӧ, сідзкӧ ачыс сетӧ пролетариатлы аслас собственнӧй образованиелысь элементъяс*, мӧд ногӧн кӧ аслыс паныд оружие.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «аслас собственнӧй образованиелысь элементъяс» кывъяс пыдди печатайтӧма — «аслас собственнӧй политическӧй да общӧй образованиелысь элементъяс».
Ред.
Водзӧ, кыдзи ми аддзылім, промышленностьлӧн прогресс йӧткӧ пролетариатлӧн радъясӧ господствуйтысь класслысь быдса слойяс либӧ, этша пыдди, сувтӧдӧ угроза улӧ налысь олан условиеяссӧ.
Найӧ сідзжӧ вайӧны пролетариатлы образованиелысь уна элементъяс.
Медбӧрын, сійӧ кадколастъясӧ, кор классӧвӧй тыш матысмӧ развязкаӧ, господствуйтысь класс пытшкын, став важ общество пытшкын разложениелӧн процесс босьтӧ сэтшӧм бурнӧй, сэтшӧм резкӧй характер, мый господствуйтысь класслӧн неыджыд юкӧныс отрекайтчӧ сыысь да примыкайтӧ революционнӧй класс дінӧ, сійӧ класс дінӧ, кодлы принадлежитӧ будущӧйыс.
Со мый вӧсна, кыдзи водзті дворянстволӧн юкӧн вуджліс буржуазия дінӧ, сідзи и ӧні буржуазиялӧн юкӧныс вуджӧ пролетариат дінӧ, именнӧ — буржуа-идеологъяслӧн юкӧн, кодъяс кыптісны историческӧй движениелысь став ходсӧ теоретическӧя гӧгӧрвоӧмӧдз.
Став классъясысь, кодъяс ӧні паныд сулалӧны буржуазиялы, сӧмын пролетариат представляйтӧ аснас збыльысь революционнӧй класс.
Став мукӧд классъясыс воӧны упадокӧ да бырӧны крупнӧй промышленностьлӧн сӧвмӧмкӧд тшӧтш, пролетариат жӧ эм сылӧн собственнӧй продукт.
Шӧркост сословиеяс: посни промышленник, посни торговец, ремесленник да крестьянин — ставныс найӧ тышкасьӧны буржуазиякӧд сы могысь, медым спаситны ассьыныс существуйтӧмсӧ гибельысь, кыдзи шӧркост сословиеяслысь.
Найӧ, сідзкӧ, абу революционнӧйӧсь, а консервативнӧйӧсь.
Весиг унджык, найӧ реакционнӧйӧсь: найӧ зільӧны бӧрвыв бергӧдны историялысь кӧлесасӧ.
Найӧ кӧ революционнӧйӧсь, то сӧмын сы мында, мыйта налы предстоитӧ пролетариат радъясӧ вуджӧм, мый мында найӧ дорйӧны оз ассьыныс настоящӧй, а ассьыныс будущӧй интересъяссӧ, мый мында найӧ эновтӧны ассьыныс собственнӧй видзӧдлассӧ сы могысь, медым сувтны пролетариатлӧн видзӧдлас вылӧ.
Люмпен-пролетариат, важ обществоса медся низшӧй слойяс сісьмӧмлӧн тайӧ пассивнӧй продуктыс, кӧнсюрӧ кыскыссьӧ пролетарскӧй революцияӧн движениеӧ, но аслас став олан положение вӧсна сійӧ ёнджыка склонен вузавлыны асьсӧ реакционнӧй козньяс вылӧ.
Важ обществолысь олан условиеяссӧ бырӧдӧма нин пролетариатлӧн олан условиеясын.
Пролетарийлӧн собственность абу; гӧтыр да челядь дінӧ сылӧн отношениеыс нинӧм нин оз имеит общӧйсӧ буржуазнӧй семейнӧй отношениеяскӧд; современнӧй промышленнӧй труд, капиталлӧн современнӧй иго, коді ӧткодь кыдзи Англияын, сідзи и Францияын, кыдзи Америкаын, сідзи и Германияын, бырӧдісны сы вылысь быдсикас национальнӧй характер.
Законъяс, мораль, религия — ставыс тайӧ сылы, эм абу унджык, кыдзи буржуазнӧй предрассудокъяс, кодъяс сайын скрывайтчӧны буржуазнӧй интересъяс.
Став воддза классъяс, аслыныс господство завоюйтӧмӧн, стремитчисны ёнмӧдны олӧмын наӧн шедӧдӧм нин положениесӧ, став обществосӧ сэтшӧм условиеяслы подчинитӧмӧн, кодъяс обеспечивайтӧны присвоениелысь налысь способ.
Пролетарийяс жӧ вермӧны завоюйтны общественнӧй производительнӧй вынъяс, сӧмын присвоениелысь ассьыныс собственнӧй ӧнія способ бырӧдӧмӧн, а буретш сійӧн и ставнас присвоениелысь ӧнӧдз став существуйтлысь способсӧ бырӧдӧмӧн.
Пролетарийяслӧн нинӧм асланыс абу, мый колӧ вӧлі эськӧ налы видзны, найӧ долженӧсь разрушитны ставсӧ, мый ӧнӧдз видзис да обеспечивайтӧ частнӧй собственностьсӧ.
Ӧнӧдз мунлысь став движениеяс вӧліны меньшинстволӧн движениеясӧн либӧ вӧчсьылісны меньшинстволӧн интересъясын.
Пролетарскӧй движение эм ёна ыджыд большинстволӧн самостоятельнӧй движение ёна ыджыд большинстволӧн интересъясын.
Пролетариат, современнӧй обществолӧн медся низшӧй слой, оз вермы кыпӧдчыны, оз вермы веськӧдчыны сытӧг, медым сэки жӧ эз лэбзьы сынӧдӧ сы вылын кыпалысь став надстройкаыс слӧйясысь, кодъяс образуйтӧны официальнӧй общество.
Не содержание серти кӧ, то форма серти буржуазиялы паныд пролетариатлӧн тышыс являйтчӧ первойсӧ национальнӧй тышӧн.
Быд канмуса пролетариат, дерт, должен первойсӧ помавны аслас собственнӧй буржуазиякӧд.
Пролетариат развитиелысь медся общӧй фазаяссӧ описывайтӧмӧн, ми аддзылім ёнджыка ли омӧльджыка сайӧдӧм гражданскӧй война существуйтысь общество пытшкын дзик сійӧ пунктӧдз, кор сійӧ пӧрӧ восьса революцияӧ, и пролетариат лӧсьӧдӧ ассьыс господство буржуазияӧс мырдӧн путкыльтӧм пыр.
Ӧнӧдз существуйтлысь став обществояс основывайтчылісны, кыдзи ми аддзылім, угнетайтысь да угнетайтан классъяс костын антагонизм вылын.
Но, медым позяна вӧлі угнетайтны кутшӧмкӧ классӧс, колӧ обеспечитны условиеяс, кодъяс дырйи сійӧ вермис эськӧ кӧть нин рабскӧя овны.
Крепостнӧй состояние дырйи крепостнӧй воис коммунаса членлӧн положениеӧдз сідзи жӧ, кыдзи мелкӧй буржуа феодвывса абсолютизм ярмо улын воис буржуа положениеӧдз.
Мӧдарӧ, современнӧй рабочӧй промышленностьлӧн прогресскӧд оз кыпты, а пыр ёнджыка лэччӧ аслас собственнӧй класслӧн существуйтан условиеясысь улӧ.
Рабочӧй лоӧ пауперӧн, и пауперизм быдмӧ нӧшта ӧдйӧджык население да озырлун дорысь.
Тайӧ яснӧя петкӧдлӧ, мый буржуазия абу способен сэсся кольччыны обществолӧн господствуйтысь классӧн да кӧвъявны став обществолы аслас класслысь существуйтан условиеяс регулируйтысь закон пыдди.
Сійӧ абу способен господствуйтны, сы вӧсна мый абу способен обеспечитны аслас раблы существуйтӧмлысь весиг рабскӧй уровень, сы вӧсна мый вынужден сетны сылы лэччыны сэтшӧм положениеӧдз, кор сійӧ ачыс должен сійӧс вердны, сы пыдди медым вердчыны сылӧн, щӧт весьтӧ.
Общество оз вермы водзӧ овны сылӧн власьт улын, мӧд ногӧн кӧ сылӧн олӧмыс водзӧ абу совместитана обществокӧд.
Буржуазия класслӧн существуйтӧм да господствуйтӧм вылӧ основнӧй условиеӧн являйтчӧ частнӧй йӧз киясын озырлунлӧн чукӧрмӧм, капиталлӧн образуйтчӧм да ыдждӧм.
Капитал существуйтӧм вылӧ условиеӧн являйтчӧ наёмнӧй труд.
Наёмнӧй труд кутчысьӧ сӧмын ас костаныс рабочӧйяслӧн конкурируйтӧм вылын.
Промышленностьлӧн прогресс, кодлӧн невольнӧй носительӧн являйтчӧ буржуазия, коді вынтӧм сылы сопротивляйтчыны, сувтӧдӧ конкуренцияӧн рабочӧйясӧс разъединяйтӧм местаӧ ассоциация пыр налысь революционнӧя ӧтувтчӧм.
Татшӧм ногӧн, крупнӧй промышленностьлӧн сӧвмӧмкӧд буржуазиялӧн кок увсьыс нетшыштсьӧ самӧй основаыс, код вылын сійӧ вӧчӧ да присваивайтӧ продуктъяс.
Сійӧ вӧчӧ медводз ассьыс собственнӧй могильщикъясӧс.
Сылӧн гибельыс да пролетариатлӧн победаыс ӧткодя неизбежнӧйӧсь.
ІІ.
ПРОЛЕТАРИЙЯС ДА КОММУНИСТЪЯС
Кутшӧм отношениеын сулалӧны коммунистъяс пролетарийяс дінӧ вообще?
Коммунистъяс оз являйтчыны особӧй партияӧн, коді сулалӧ мукӧд рабочӧй партияяслы паныд.
Налӧн абуӧсь некутшӧм интересъяс, кодъяс торъялӧны став пролетариатлӧн дзоньнас интересъясысь.
Найӧ оз сувтӧдны некутшӧм особӧй* принципъяс, кодъяс улӧ найӧ кӧсйисны эськӧ подгонитны пролетарскӧй движениеӧс.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «особӧй» лыдди шуӧма «сектантскӧй».
Ред.
Коммунистъяс торъялӧны ӧстальнӧй пролетарскӧй партияясысь сӧмын сійӧн, мый, ӧтарсянь, различнӧй нацияясса пролетарийяслӧн тышын найӧ выделяйтӧны да дорйӧны общӧй, национальностьысь зависиттӧм интересъяс став пролетариатлысь; мӧдарсянь, сійӧн, мый развитиелӧн различнӧй ступеньяс вылын, кодъяс пыр мунӧ буржуазиякӧд пролетариатлӧн тышыс, найӧ пыр являйтчӧны дзоньнас движение интересъясӧн представительясӧн.
Коммунистъяс, сідзкӧ, практика вылын являйтчӧны став канмуясса рабочӧй партияяслӧн медся решительнӧй, водзӧ движение вылӧ пыр побуждайтысь юкӧнӧн, а теоретическӧй отношениеын пролетариатлӧн ӧстальнӧй масса водзын налӧн преимуществоыс пролетарскӧй движениелысь условиеяс, мунӧм да общӧй результатъяс гӧгӧрвоӧмын.
Коммунистъяслӧн медматыса цельыс сійӧ жӧ, мый и став ӧстальнӧй пролетарскӧй партияяслӧн: пролетариатӧс классӧ формируйтӧм, буржуазиялысь господство путкыльтӧм, пролетариатӧн политическӧй власьт завоюйтӧм.
Коммунистъяслӧн теоретическӧй положениеясыс некутшӧм ногӧн оз основывайтчыны идеяяс, принципъяс вылын, кодъясӧс выдумайтӧма либӧ восьтӧма мирӧс сійӧ либӧ мӧд выльмӧдысьӧн.
Найӧ являйтчӧны мунысь классӧвӧй тыш збыль отношениеяслӧн сӧмын общӧй выражениеӧн, миян синъяс водзын вӧчсьысь историческӧй движениелӧн выражениеӧн.
Собственностьлысь водзті существуйтлысь отношениеяс бырӧдӧм оз являйтчы мыйӧнкӧ исключительнӧ коммунизмлы присущӧйӧн.
Собственностьлӧн став отношениеяс вӧлі подверженӧсь постояннӧй историческӧй сменаӧ, постояннӧй историческӧй вежсьӧмъясӧ.
Например, французскӧй революция отменитіс феодвывса собственность, сійӧс буржуазнӧй собственностьӧн вежӧмӧн.
Коммунизмлӧн отличительнӧй чертаӧн являйтчӧ оз вообще собственность отменитӧм, а буржуазнӧй собственность отменитӧм.
Но современнӧй буржуазнӧй частнӧй собственность эм продуктъяс сэтшӧм производстволӧн да присваивайтӧмлӧн медбӧръя да медся полнӧй выражение, коді кутчысьӧ классӧвӧй антагонизмъяс вылын, ӧтиясӧс мӧдъясӧн эксплуатируйтӧм вылын *.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «ӧтиясӧс мӧдъясӧн эксплуатируйтӧм» кывъяс пыдди печатайтӧма — «унджыкӧс этшаджыкӧн эксплуатируйтӧма».
Ред.
Тайӧ смыслын коммунистъяс вермӧны выразитны ассьыныс теория ӧти положениеӧн: частнӧй собственность бырӧдӧм.
Миянӧс, коммунистъясӧс, упрекайтлісны сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны собственность, кодӧс личнӧ лӧсьӧдӧма, шедӧдӧма ас трудӧн, собственность, коді образуйтӧ быдсикас личнӧй свободалысь, деятельностьлысь да самостоятельностьлысь основа.
Заработайтӧм, благоприобретённӧй, ас трудӧн шедӧдӧм собственность!
Сёрнитанныд-ӧ ті мелкобуржуазнӧй, мелкокрестьянскӧй собственность йылысь, коді предшествуйтіс буржуазнӧй собственностьлы?
Миянлы нинӧм сійӧс бырӧдны, промышленностьлӧн развитиеыс сійӧс бырӧдіс да бырӧдӧ лунысь-лун.
Либӧ, гашкӧ, ті сёрнитанныд современнӧй буржуазнӧй частнӧй собственность йылысь?
Но наёмнӧй труд ӧмӧй, пролетарийлӧн труд, лӧсьӧдӧ сылы собственность?
Некутшӧм ногӧн.
Сійӧ создайтӧ капитал, мӧд ногӧн кӧ собственность, коді эксплуатируйтӧ наёмнӧй трудсӧ, собственность, коді вермӧ содны сӧмын условие дырйи, мый сійӧ чужтӧ выль наёмнӧй труд, медым выльысь сійӧс эксплуатируйтны.
Собственность сылӧн современнӧй видын двигайтсьӧ капитал да наёмнӧй труд костын противоположностьын.
Видзӧдламӧй жӧ тайӧ противоположностьыслысь кыкнан боксӧ.
Лоны капиталистӧн — сідзкӧ занимайтны производствоын не сӧмын чистӧ личнӧй, но и общественнӧй положение.
Капитал — сійӧ коллективнӧй продукт да вермас лоны вайӧдӧма движениеӧ сӧмын обществоса уна членъяслӧн ӧтувъя уджӧн, а медбӧрын — сӧмын обществоса став членъяслӧн ӧтувъя уджӧн.
И сідз, капитал — абу личнӧй, а общественнӧй вын.
Сідзкӧ, капиталӧс кӧ лоӧ пӧртӧма коллективнӧй, обществоса став членъяслы принадлежитысь, собственностьӧ, то тайӧ оз ло личнӧй собственность общественнӧйӧ пӧртӧм.
Вежсяс сӧмын собственностьлӧн общественнӧй характерыс.
Сійӧ воштас ассьыс классӧвӧй характерсӧ.
Вуджам наёмнӧй трудӧ.
Наёмнӧй трудлӧн шӧр доныс эм удждонлӧн минимум, мӧд ногӧн кӧ олан средствояслӧн сумма, кодъяс колӧны рабочӧйлысь, кыдзи рабочӧйлысь, олӧм сохранитӧм вылӧ.
Сідзкӧ, сійӧ, мый наёмнӧй рабочӧй присваивайтӧ аслас удж результатын, муртса тырмӧ сылысь олӧмсӧ воспроизводитӧм вылӧ.
Ми ньӧти огӧ кӧсйӧй бырӧдны трудлысь продуктъяс тайӧ личнӧй присвоениесӧ, кодъяс колӧны непосредственнӧ олӧм воспроизводитӧм вылӧ, присвоение, коді оз коль некутшӧм избыток, коді вермис эськӧ создайтны йӧз труд вылын власьт.
Ми кӧсъям бырӧдны татшӧм присвоениелысь сӧмын жалкӧй характерсӧ, кор рабочӧй олӧ сӧмын сы могысь, медым ыдждӧдны капитал, и олӧ сӧмын сы мында, мый мында сійӧс требуйтӧны господствуйтысь класслӧн интересъяс.
Буржуазнӧй обществоын ловъя труд эм сӧмын средство ыдждӧдны чӧжӧм труд.
Коммунистическӧй обществоын чӧжӧм труд — тайӧ сӧмын средство паськӧдны, озырмӧдны, кокньӧдны рабочӧйяслысь олан процессӧ.
Татшӧм ногӧн, буржуазнӧй обществоын прошлӧйыс господствуйтӧ настоящӧй вылын, коммунистическӧй обществоын — настоящӧйыс прошлӧй вылын.
Буржуазнӧй обществоын капитал обладайтӧ самостоятельностьӧн да индивидуальностьӧн, сэк кор уджалысь индивидуумӧс лишитӧма самостоятельностьысь да обезличитӧма.
И тайӧ отношениеяс бырӧдӧмсӧ буржуазия шуӧ личность да мездлун бырӧдӧмӧн!
Сійӧ прав.
Збыльысь, сёрниыс мунӧ буржуазнӧй личность, буржуазнӧй самостоятельность да буржуазнӧй мездлун упразднитӧм йылысь.
Вӧля улын, ӧнія буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс рамкаясын, гӧгӧрвоӧны торговлялысь мездлун, ньӧбӧмлысь да вузалӧмлысь мездлун.
Но торгашество усьӧмкӧд усьӧ и свободнӧй торгашество.
Свободнӧй торгашество йылысь сёрнияс, кыдзи и мездлун йылысь миян буржуалӧн став мукӧд высокопарнӧй речьясыс, имеитӧны вообще смысл сӧмын несвободнӧй торгашество дінӧ, шӧр нэмся поработитӧм горожанин дінӧ отношение кузя, а не торгашествоӧс, буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс да самӧй буржуазиясӧ коммунистическӧя бырӧдӧм дінӧ отношение кузя.
Тіянӧс босьтӧ ужас сыысь, мый ми кӧсъям бырӧдны частнӧй собственность.
Но тіян ӧнія обществоын частнӧй собственность бырӧдӧма сійӧ членъяслӧн ӧкмыс дасӧд юкӧныслы; сійӧ существуйтӧ именнӧ сы вӧсна, мый оз существуйт ӧкмыс дасӧд юкӧныслы.
Ті упрекайтанныд миянӧс, сідзкӧ, сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны собственность, коді предполагайтӧ кыдзи быть колана условие обществоса ёна ыджыдджык большинстволысь собственность абутӧм.
Ӧти кывйӧн кӧ, ті упрекайтанныд миянӧс сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны тіянлысь собственность.
Да, ми збыльысь кӧсъям тайӧс вӧчны.
Сійӧ кадсянь, кор оз кут сэсся позьны пӧртны трудсӧ капиталӧ, сьӧмӧ, земельнӧй рентаӧ, дженьыда — общественнӧй вынӧ, кодӧс позьӧ монополизируйтны, мӧд ногӧн кӧ сійӧ кадсянь, кор личнӧй собственность оз вермы сэсся пӧрны буржуазнӧй собственностьӧ, — сійӧ кадсянь, заявляйтанныд ті, личность бырӧдӧма.
Ті сознайтчанныд, сідзкӧ, мый личностьӧн ті онӧ признайтӧй некодӧс, буржуа кындзи, мӧд ногӧн кӧ буржуазнӧй собственник кындзи.
Татшӧм личностьсӧ збыльысь должен лоны бырӧдӧма.
Коммунизм некодлысь оз мырддьы общественнӧй продуктъяс присваивайтӧм вылӧ позянлун, сійӧ мырддьӧ сӧмын позянлун тайӧ присвоение пырыс порабощайтны йӧз труд.
Выдвигайтлісны возражение, быттьӧ частнӧй собственность бырӧдӧмӧн тшӧтш дугдас быдпӧлӧс деятельность да пуксяс всеобщӧй дышлун.
Татшӧм случайын буржуазнӧй общество должен вӧлі эськӧ важӧн пӧгибнитны дышлунысла, сы вӧсна мый тані сійӧ, коді трудитчӧ, нинӧм оз приобретайт, а сійӧ, коді приобретайтӧ, оз трудитчы.
Став тайӧ полӧмъясыс вайӧдсьӧны тавтологияӧ, мый абу сэсся наёмнӧй труд, оз кӧ существуйт сэсся капитал.
Став возражениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма материальнӧй продуктъяс присвоитӧмлӧн да производстволӧн коммунистическӧй способлы паныд, паськӧдсьӧны сідзжӧ умственнӧй трудлысь продуктъяс присвоитӧм да производство вылӧ.
Стӧч сідз жӧ кыдзи классӧвӧй собственность бырӧдӧм кажитчӧ буржуалы самӧй производствосӧ бырӧдӧмӧн, сідзи и классӧвӧй образование бырӧдӧм сылы ӧткодь вообще образование бырӧдӧмлы.
Образование, кодлысь гибельсӧ сійӧ оплакивайтӧ, ёна ыджыд большинствоыслы являйтчӧ машиналы придатокӧ пӧртӧмӧн.
Но энӧ споруйтӧй миянкӧд, кор донъяланныд та дырйи буржуазнӧй собственность отменитӧм мездлун йылысь, образование, право да мукӧдтор йылысь тіян буржуазнӧй представлениеяслӧн видзӧдлас боксянь.
Тіян идеяясныд асьныс являйтчӧны буржуазнӧй производственнӧй отношениеяслӧн да собственность кузя буржуазнӧй отношениеяслӧн продуктӧн, дзик сідз жӧ кыдзи тіян правоныд эм сӧмын тіян класслӧн законӧ возведитӧм воля, воля, кодлӧн содержаниеыс определяйтсьӧ тіян класс олӧмлӧн материальнӧй условиеясӧн.
Тіян пристрастнӧй представлениетӧ, коді заставляйтӧ тіянӧс пӧртны ассьыныд производственнӧй отношениеяс да собственностьлысь отношениеяс производство развитиелӧн процессын преходящӧй историческӧй отношениеясысь природалӧн да разумнӧй вечнӧй законъясӧ, ті разделяйтанныд водзті став господствуйтлысь да пӧгибнитӧм классъяскӧд.
Кор пансьӧ сёрни буржуазнӧй собственность йылысь, ті он лысьтӧй сэсся гӧгӧрвоны сійӧс, мый кажитчӧ тіянлы гӧгӧрвоанаӧн античнӧй либӧ феодвывса собственность отношениеын.
Семья бырӧдӧм!
Весиг медся крайньӧй ради кадъяс возмущайтчӧны коммунистъяслӧн тайӧ гнуснӧй намерениенас.
Мый вылын подулалӧма современнӧй, буржуазнӧй семья?
Капитал вылын, частнӧй нажива вылын.
Дзик развитӧй видын сійӧ существуйтӧ сӧмын буржуазиялы; но сійӧ аддзӧ ассьыс дополнение пролетарийяслӧн вынужденнӧя семьятӧмалӧмын да публичнӧй проституцияын.
Буржуазнӧй семья естественнӧ отпадайтӧ сылӧн тайӧ дополнение отпадитӧмкӧд тшӧтш, и кыкнанныс ӧтлаын бырӧны капитал бырӧмкӧд.
Либӧ ті упрекайтанныд миянӧс сыын, мый ми кӧсъям дугӧдны челядьӧс найӧ батьмамӧн эксплуатируйтӧм?
Ми сознайтчам тайӧ преступлениеын.
Но ті утверждайтанныд, мый, гортса воспитание общественнӧйӧн вежӧмӧн, ми кӧсъям бырӧдны мортлы медся дона отношениеяссӧ.
А тіян воспитаниеыд ӧмӧй оз определяйтны обществоӧн?
Сійӧ ӧмӧй оз определяйтны общественнӧй отношениеясӧн, кодъясын ті воспитывайтанныд, оз определяйтны школа пыр да с. в. обществолӧн веськыда либӧ косвеннӧя суитчӧмӧн?
Коммунистъяс оз выдумывайтны воспитание вылӧ обществолысь влияниесӧ; найӧ сӧмын вежӧны воспитаниелысь характер, нетшыштӧны сійӧс господствуйтысь класслӧн влияние улысь.
Семья да воспитание йылысь, батьмам да челядь костын нежнӧй отношениеяс йылысь буржуазнӧй больгӧмъяс внушайтӧны сымын ыджыдджык отвращение, кымын ёнджыка разрушайтсьӧны пролетариат пӧвстын став семейнӧй йитӧдъяс крупнӧй промышленностьлӧн сӧвмӧм вӧсна, кымын ёнджыка челядь пӧрӧны торговлялӧн прӧстӧй предметъясӧ да уджалан инструментъясӧ.
Но ті, коммунистъяс, кӧсъянныд лӧсьӧдны гӧтыръяслысь общность, — ӧтвылысь горзӧ миянлы став буржуазия.
Буржуа видзӧдӧ аслас гӧтыр вылӧ кыдзи производстволӧн прӧстӧй орудие вылӧ.
Сійӧ кылӧ, мый производстволысь орудиеяс предполагайтсьӧ сетны общӧй пользование вылӧ, да, дерт, оз вермы мездысьны мӧвпысь, мый и нывбабаясӧс суас сійӧ жӧ участь.
Сійӧ весиг оз и подозревайт, мый сёрниыс мунӧ буретш нывбабалысь сэтшӧм положениесӧ бырӧдӧм йылысь, кор сійӧ являйтчӧ производстволӧн прӧстӧй орудиеӧн.
Но, нинӧм абу тешкодьджыкыс миян буржуалӧн высокоморальнӧй ужасысь коммунистъяслӧн гӧтыръяс кузя мнимӧй официальнӧй общность йылысь.
Коммунистъяслы абу коланлуныс лӧсьӧдны гӧтыръяслысь общность, сійӧ существуйтліс пӧшти пыр.
Миян буржуа оз довольствуйтчы сійӧн, мый налӧн распоряжениеын находитчӧны найӧ рабочӧйяслӧн гӧтыръясыс да нывъясыс, официальнӧй проституция йылысь нин сёрниттӧг, аддзӧны торъя наслаждение сыын, медым соблазняйтны гӧтыръяснысӧ ӧта-мӧдныслысь.
Буржуазнӧй брак эм збыльысьсӧ гӧтыръяслӧн общность.
Коммунистъяслы позьӧ вӧлі эськӧ вӧчны упрёк гашкӧ сӧмын сыын, быттьӧ найӧ кӧсйӧны лӧсьӧдны гӧтыръяслӧн лицемерно-прикрытӧй общность пыдди официальнӧйӧн восьсаӧс.
Но ӧд ачыс аснас гӧгӧрвосьӧ, мый ӧнія производственнӧй отношениеяс бырӧдӧмкӧд тшӧтш бырӧ и таысь петан общностьыс гӧтыръяслӧн, мӧд ногӧн кӧ официальнӧй да неофициальнӧй проституция.
Водзӧ, коммунистъясӧс упрекайтӧны, быттьӧ найӧ кӧсйӧны отменитны отечество, национальность.
Рабочӧйяс оз имеитны отечество.
Налысь оз позь мырддьыны сійӧс, мый налӧн абу.
Сы вӧсна мый пролетариат должен медводз завоюйтны политическӧй господство, кыпӧдчыны национальнӧй класслӧн* положениеӧдз, конституируйтсьыны кыдзи нация, сійӧ ачыс на пока национальнӧй, кӧть ньӧти не сэтшӧм смыслын, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоӧ буржуазия.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «кыпӧдчыны национальнӧй класслӧн положениеӧдз» кывъяс пыдди печатайтӧма «кыпӧдчыны нациялӧн ведущӧй класслӧн положениеӧдз».
Ред.
Войтыръяслӧн национальнӧй обособленность да противоположностьяс пыр ёнджыка и ёнджыка бырӧны буржуазиялӧн сӧвмӧмкӧд нин, торговлялӧн свободаӧн, всемирнӧй рынокӧн, промышленнӧй производстволӧн да олӧмлӧн сылы соответствуйтысь условиеяслӧн единообразиеӧн.
Пролетариатлӧн господство нӧшта ёнджыка ӧддзӧдас налысь бырӧмсӧ.
Усилиеяс ӧтлаалӧм, <rus>по крайньӧй мере</rus> цивилизованнӧй канмуяслысь, эм пролетариатӧс мездӧм вылӧ первой условиеясысь ӧти.
Сідзи жӧ, кыдзи лоӧ бырӧдӧма ӧти индивидуумӧс мӧдӧн эксплуатируйтӧм, бырӧдӧма лоӧ и ӧти нацияӧс мӧдӧн эксплуатируйтӧм.
Нацияяс пытшкын классъяслӧн антагонизмкӧд тшӧтш бырасны и ас костаныс нацияяслӧн враждебнӧй отношениеяс.
Коммунизмлы паныд обвинениеяс, кодъясӧс выдвигайтӧны религиознӧй, философскӧй да вообще идеологическӧй видзӧдласъяс боксянь, оз заслуживайтны подробнӧя видлалӧм.
Колӧ-ӧ торъя пыдысянь мӧвпалӧм, медым гӧгӧрвоны, мый йӧз олӧмлӧн условиеяскӧд, налӧн общественнӧй отношениеяскӧд, налӧн общественнӧй бытиекӧд тшӧтш вежсьӧны сідзжӧ и налӧн представлениеясыс, взглядъясыс да понятиеясыс, — ӧти кывйӧн кӧ, налӧн сознаниеныс?
Мый жӧ доказывайтӧ идеяяслӧн историяыс, кыдзи не сійӧс, мый духовнӧй производство преобразуйтсьӧ материальнӧйкӧд тшӧтш?
Любӧй кадся господствуйтысь идеяясӧн пыр вӧліны сӧмын господствуйтысь класслӧн идеяяс.
Сёрнитӧны идеяяс йылысь, кодъяс революционизируйтӧны став обществоӧс; тайӧн выражайтӧны сӧмын сійӧ факт, мый важ общество пытшкын лоисны выльлӧн элементъяс, мый олӧмлӧн важ условиеяс разложитчӧмкӧд орччӧн мунӧ и важ идеяяслӧн разложитчӧм.
Кор древньӧй мир мунӧ вӧлі гибельӧ, древньӧй религияясӧс вӧлі победитӧма христианскӧй религияӧн.
Кор XVIII нэмын христианскӧй идеяяс гибнитісны просветительнӧй идеяясӧн удар улын, феодвывса общество нуӧдіс ассьыс смертнӧй бой сійӧ кадӧ революционнӧй буржуазиякӧд.
Сӧвесть да религия свободалӧн идеяяс выражайтны знание юкӧнын сӧмын свободнӧй конкуренциялысь господство.
«Но», шуасны миянлы, «религиознӧй, моральнӧй, философскӧй, политическӧй, правовӧй да мукӧд идеяяс, дерт, вежсялісны историческӧй развитие мунігӧн.
Религия жӧ, нравственность, философия, политика, право пыр сохраняйтчылісны тайӧ оръявлытӧм вежсьӧмын.
Сэтчӧ жӧ существуйтны вечнӧй истинаяс, кыдзи мездлун, справедливость да с. в., кодъяс общӧйӧсь общественнӧй развитиелӧн став стадияяслы.
Коммунизм жӧ отменяйтӧ вечнӧй истинаяс, сійӧ отменяйтӧ религия, нравственность, сы пыдди медым выльмӧдны найӧс; сідзкӧ, сійӧ противоречиеӧ историческӧй развитиелӧн став воддза мунӧмыслы».
Мыйӧ вайӧдсьӧ тайӧ обвинениеыс?
Ӧнӧдз существуйтлысь став обществояслӧн историяыс мунліс классӧвӧй противоположностьясын, кодъяс разнӧй эпохаясӧ складывайтсьылісны различнӧя.
Но кутшӧм кӧть форма найӧ эз босьтлыны, обществолысь ӧти юкӧнсӧ мӧднас эксплуатируйтӧм являйтчӧ фактӧн, коді общӧй став кольӧм сё вояслы.
Абу дивӧ та вӧсна, мый став нэмъясса общественнӧй сознание, став разнообразие да став различиеяс вылӧ видзӧдтӧг, мунӧ определённӧй общӧй формаясын, сэтшӧм формаясын, — сознаниелӧн формаясын, — кодъяс дзикӧдз бырасны сӧмын классъяслӧн противоположность окончательнӧя бырӧмкӧд.
Коммунистическӧй революция эм прошлӧйысь унаследуйтӧм собственностьлӧн отношениеяскӧд медся решительнӧя орӧдчӧм; абу дивӧ, мый аслас развитие мунӧмын сійӧ медся решительнӧя орӧдӧ идеяяскӧд, кодъясӧс унаследуйтӧма прошлӧйысь.
Но, бокӧ колям коммунизмлы паныд буржуазиялысь возражениеяс.
Ми аддзылім нин вылынджык, мый рабочӧй революцияын первой воськолӧн являйтчӧ пролетариатӧс господствуйтысь классӧ пӧртӧм, демократия завоюйтӧм.
Пролетариат используйтӧ ассьыс политическӧй господствосӧ сы могысь, медым нетшыштны буржуазиялысь воськов бӧрся воськов став капиталсӧ, централизуйтны производстволысь став орудиеяс государство киясын, мӧд ногӧн кӧ пролетариат киясын, коді котыртчӧма кыдзи господствуйтысь класс, да кыдз позьӧ ӧдйӧджык содтыны производительнӧй вынъяслысь суммасӧ.
Тайӧ вермас лоны, дерт, первойсӧ сӧмын собственность правоӧ да бужуазнӧй производственнӧй отношениеясӧ деспотическӧя суитчӧм отсӧгӧн, мӧд ногӧн кӧ мероприятиеяс отсӧгӧн, кодъяс экономически кажитчӧны тырмытӧмъясӧн да несостоятельнӧйясӧн, но кодъяс движение мунӧмын перерастайтӧны асьныс асьнысӧ да неизбежнӧйӧсь кыдзи средство производстволӧн став способын переворот вылӧ.
Тайӧ мероприятиеясыс лоасны, дерт, различнӧйӧсь различнӧй канмуясын.
Но медся передовӧй канмуясын пӧшти быдлаын вермас лоны применитӧма татшӧм мераяс:
1) Земельнӧй собственность экспроприируйтӧм да земельнӧй рента государственнӧй рӧскодъяс вевттьӧм вылӧ веськӧдӧм.
2) Ыджыд прогрессивнӧй налог.
3) Наследуйтӧм вылӧ право отменитӧм.
4) Став эмигрантъяслысь да мятежникъяслысь имущество конфискуйтӧм.
5) Национальнӧй банк пыр государство киясын кредит централизуйтӧм государственнӧй капиталӧн да исключительнӧй монополияӧн.
6) Государство киясын став транспорт централизуйтӧм.
7) Государственнӧй фабрикаяслысь, производство орудиеясысь лыд содтӧм, пашня улӧ расчисткаяс да общӧй план серти муяс бурмӧдӧм.
8) Ставлы трудлысь ӧткодь обязательность, промышленнӧй армияяс, торйӧн нин земледелиелы, лӧсьӧдӧм.
9) Земледелиеӧс промышленностькӧд ӧтлаалӧм, кар да сикт костын противоположность* вочасӧн бырӧдӧмлы отсалӧм.
* Водзӧ немецкӧй изданиеясын, 1872 вося изданиесянь заводитӧмӧн, «противоположность» кыв вежӧма «различие» кывйӧн.
Ред.
10) Став челядьӧс общественнӧй да дон босьттӧг воспитайтӧм.
Челядьлысь фабричнӧй труд сылӧн современнӧй формаын бырӧдӧм.
Воспитание материальнӧй производствокӧд йитӧм да с. в. да с. в.
Кор развитие мунӧмын бырӧны классӧвӧй различиеяс да став производство лоӧ сосредоточитӧма индивидъяслӧн ассоциация киясын, сэки публичнӧй власьт воштас ассьыс политическӧй характерсӧ.
Политическӧй власьт кывлӧн собственнӧй смыслын — тайӧ ӧти класслӧн организованнӧй насилие мӧдӧс пӧдтӧм могысь.
Буржуазиялы паныд тышын кӧ пролетариат быть ӧтувтчӧ классӧ, революция пыр кӧ сійӧ пӧртӧ асьсӧ господствуйтысь классӧ да кыдзи господствуйтысь класс вынӧн бырӧдӧ важ производственнӧй отношениеяс, то тайӧ производственнӧй отношениеяскӧд тшӧтш сійӧ бырӧдӧ классӧвӧй противоположность, ликвидируйтӧ классъяс вообще* существуйтӧмлысь условиеяс, а самӧй сійӧн и ассьыс, кыдзи класслысь, собственнӧй господствосӧ.
Важ буржуазнӧй общество местаӧ сылӧн классъясӧн да классӧвӧй противоположностьясӧн воӧ ассоциация, кодын быдӧнлӧн свободнӧй развитиеыс являйтчӧ ставлӧн свободнӧй развитиелӧн условиеӧн.
ІІІ.
СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ ДА КОММУНИСТИЧЕСКӦЙ ЛИТЕРАТУРА
1) РЕАКЦИОННӦЙ СОЦИАЛИЗМ
а) ФЕОДАЛЬНӦЙ СОЦИАЛИЗМ
Французскӧй да английскӧй аристократия аслас историческӧй положение серти призван вӧлі сы вылӧ, медым гижны современнӧй буржуазнӧй обществолы паныд памфлетъяс.
1830 вося июлься французскӧй революцияын да английскӧй движениеын парламент реформалы пӧльза вылӧ ненавистнӧй выскочка нӧшта ӧтчыд вӧчис сылы поражение.
Серьёзнӧй политическӧй тыш йылысь эз вермы лоны сэсся и сёрни.
Сылы кольліс сӧмын литературнӧй тыш.
Но и литература юкӧнын реставрация* кадъясся важ фразаяс лоисны нин позьтӧмӧн.
Медым кыпӧдны сочувствие, аристократия должен вӧлі вӧчны вид, мый сійӧ оз нин тӧждысь аслас собственнӧй интересъяс йылысь да вӧчӧ ассьыс обвинительнӧй актсӧ буржуазиялы паныд сӧмын эксплуатируйтан рабочӧй класс интересъясын.
Сійӧ вӧчліс аслыс удовлетворение сійӧн, мый сочиняйтліс пасквильяс аслас выль властитель вылӧ да топйӧдліс сылы пеляс ёнджыка ли омӧльджыка зловещӧй пророчествояс.
* Кутсьӧ тӧдвылын не 1660‒1689 воясся английскӧй реставрация, а 1814‒1830 воясся французскӧй реставрация.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Тадз лоис феодвывса социализм: джынвыйӧ похороннӧй сьыланкыв — джынвыйӧ пасквиль, джынвыйӧ прошлӧйлӧн отголосок — джынвыйӧ будущӧйлӧн угроза, коді мукӧд дырйиыс поражайтӧ буржуазияӧс самӧй сьӧлӧмас аслас курыд, остроумнӧй, язвительнӧй приговорӧн, но пыр вӧчӧ комическӧй впечатление тырвыйӧ неспособностьӧн гӧгӧрвоны современнӧй историялысь мунӧмсӧ.
Аристократия ӧвтчыліс пролетариатлӧн корысь мешӧкӧн кыдзи знамяӧн, медым нуӧдны ас бӧрсяыс войтырӧс.
Но быд раз, кор войтыр мунліс сы бӧрся, сійӧ казявліс сылӧн мыш вывсьыс важ феодал гербъяс да пышйывліс гора да яндысьтӧма сералӧмӧн.
Тайӧ комедиясӧ разыгрывайтӧмӧн занимайтчис французскӧй легитимистъяслӧн юкӧн да «Том Англия»*.
* Легитимистъяс — дворяналӧн-землевладелечьяслӧн,  Бурбонъяслысь династия восстановитӧм кузя сторонникъяслӧн партия.
«Том Англия» — 1842 воын кымын лоӧм кружок английскӧй аристократъяслӧн, политическӧй деятельясӧн да литераторъяслӧн, кодъяс примыкайтлісны консервативнӧй партия дінӧ.
Виднӧй представительясӧн сылӧн вӧліны Дизраэли, Томас Карлейль да мукӧд.
Ред.
Феодалъяс кӧ доказывайтӧны, мый эксплуатация кузя налӧн способыс вӧлі мӧднога буржуазнӧй эксплуатация серти, то найӧ сӧмын вунӧдӧны, мый найӧ эксплуатируйтлыны дзик мӧд, ӧні отжившӧй нин, обстоятельствояс да условиеяс дырйи.
Найӧ кӧ индӧны, мын налӧн господство дырйи эз существуйтлы современнӧй пролетариат, то вунӧдӧны, мый буретш современнӧй буржуазия вӧлі найӧ общественнӧй стройлӧн быть колана плодӧн.
Но, найӧ сэтшӧм этша дзебӧны асланыс критикалысь реакционнӧй характерсӧ, мый буржуазиялы паныд налӧн главнӧй мыжалӧмыс буретш сыын нэм, мый сылӧн господство дырйи сӧвмӧ класс, коді взорвитас сынӧд вылӧ став важ общественнӧй порядоксӧ.
Найӧ ёнджыка упрекайтӧны буржуазияӧс сыын, мый сійӧ чужтӧ революционнӧй пролетариатӧс, сы серти дорысь, мый сійӧ чужтӧ пролетариатӧс вообще.
Та вӧсна политическӧй практикаын найӧ принимайтӧны участие рабочӧй класслы паныд став насильственнӧй мероприятиеясын, а быд лунъя олӧмын, асланыс став напыщеннӧй фразеология вылӧ видзӧдтӧг, оз кольлыны случай курыштны зарни яблӧкъяс* да вежны верность, радейтӧм, честь ыж вурунӧн, свекловинаӧн да винаӧн* тӧргуйтӧмысь барыш вылӧ.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «зарни яблӧкъяс» кывъяс бӧрын содтӧма — «кодъяс гылалӧны промышленностьлӧн пуысь».
Ред.
* Тайӧ относитчӧ медсясӧ Германиялы, кӧні земельнӧй аристократия да юнкерство нуӧдӧны овмӧснысӧ асланыс унджык муяс вылын асланыс щӧт вылӧ управляющӧйыс пыр да, сэк жӧ являйтчӧны свеклосахарнӧй да винокуреннӧй взводъясса гырысь владелечьясӧн.
Озырджык английскӧй аристократъяс таӧдз эз на воны; но найӧ тӧдӧны жӧ, кыдзи позьӧ возмещайтны ренталысь усьӧмсӧ, ассьыныс нимнысӧ ёнджыка ли омӧльджыка сомнительнӧй акционернӧй кампанияясса учредительяслы сетӧмӧн.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Дзик жӧ сідз, кыдзи поп пыр мунліс орччӧн феодалкӧд, поповскӧй социализм мунӧ орччӧн феодвывсакӧд.
Нинӧм абу кокньыдджыкыс, кыдзи сетны христианскӧй аскетизмлы социалистическӧй оттенок.
Христианствоыс ӧмӧй эз жӧ ратуйтлы частнӧй собственностьлы паныд, браклы паныд, государстволы паныд?
Сійӧ ӧмӧй эз проповедуйтлы та пыдди благотворительность да корысялӧм, безбрачие да плӧть виӧм, монастырскӧй олӧм да вичко?
Христианскӧй социализм — тайӧ сӧмын вежа ва, кодӧн поп резӧ аристократлысь скӧралӧмсӧ.
б) МЕЛКОБУРЖУАЗНӦЙ СОЦИАЛИЗМ
Феодальнӧй аристократия — буржуазияӧн абу дзик ӧти путкыльтӧм класс, кодлӧн олан условиеясыс современнӧй буржуазнӧй обществоын омӧльтчисны да отмирайтісны.
Горожаналӧн шӧр нэмся сословие да посни крестьяналӧн сословие вӧліны современнӧй буржуазиялӧн предшественникъясӧн.
Промышленнӧй да торговӧй отношениеын омӧльджыка развитӧй канмуясын тайӧ классыс ӧнӧдз на прозябайтӧ сӧвмысь буржуазиякӧд орччӧн.
Сійӧ канмуясын, кӧні развитчис современнӧй цивилизация, образуйтчис — и кыдзи содтӧд юкӧн буржуазнӧй обществолӧн постояннӧ выльысь образуйтчӧ — выль мелкӧй буржуазия, коді колебайтчӧ пролетариат да буржуазия костын.
Но конкуренция постояннӧ йӧткӧ тайӧ класслы принадлежитысь йӧзӧс пролетариат радъясӧ, и найӧ заводитӧны нин аддзыны сійӧ кадыслысь матысмӧмсӧ, кор крупнӧй промышленность сӧвмӧмӧн пашӧ дзикӧдз бырасны кыдзи современнӧй обществолӧн самостоятельнӧй юкӧн и торговляын, промышленностьын да земледелиеын лоӧны вежӧмаӧсь надзирательясӧн да наёмнӧй служащӧйясӧн.
Сэтшӧм канмуясын, кыдзи Франция, кӧні крестьянство составляйтӧ став населениелысь джын дорсьыс ёна унджыксӧ, естественнӧ вӧлі писательяслӧн лоӧм, кодъяс, пролетариатладор буржуазиялы паныд сувтӧмӧн, буржуазнӧй стройӧс асланыс критикуйтӧмын пуктылісны сы дінӧ мелкобуржуазнӧй да мелкокрестьянскӧй мерка да дорйисны рабочӧйяслысь делӧ мелкобуржуазнӧй видзӧдлас боксянь.
Тадзи чужис мелкобуржуазнӧй социализм.
Сисмонди юрнуӧдӧ татшӧм нога литературанас не сӧмын Францияын, но и Англияын.
Тайӧ социализмыс зэв бура кужліс подметитны противоречиеяссӧ современнӧй производственнӧй отношениеясын.
Сійӧ разоблачиті экономистъяслысь лицемернӧй апологетикасӧ.
Сійӧ опровергнитны позьтӧма докажитіс машиннӧй производстволысь да разделение трудалысь разрушительнӧй действиесӧ, капиталъяс да землевладение концентрируйтӧм, перепроизводство, кризисъяс, мелкӧй буржуазиялысь да крестьяналысь неизбежнӧй гибель, пролетариатлысь корысялӧм, производстволысь анархия, озырлунъяс юклӧмын вопиющӧй неравенство, нацияяслысь ас костаныс истребительнӧй промышленнӧй война, важ нравъяслысь, важ семейнӧй отношениеяслысь да важ национальностьяслысь разложение.
Но аслас положительнӧй содержание серти тайӧ социализмыс зільӧ либӧ восстановитны производстволысь да обменлысь важ средствояс, а накӧд тшӧтш собственностьлысь важ отношениеяс да важ общество, либӧ — выльысь мырдӧн пыртны производстволысь да обменлысь современнӧй средствояссӧ собственностьлӧн важ отношениеяс рамкаясӧ, отношениеяс, кодъясӧс сыӧн вӧлі нин взорвитӧма да быть долженӧсь вӧлі лоны взорвитӧмаӧн.
Кыкнан случаяс сійӧ ӧттшӧтш и реакционнӧй и утопичнӧй.
Промышленностьлӧн цеховӧй организация да патриархальнӧй видзму овмӧс — со сылӧн медбӧръя кывйыс.
Водзӧ аслас развитиеын тайӧ направлениеыс пӧрис полігтырйи броткӧмӧ*.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «Водзӧ аслас развитиеын тайӧ направлениеыс пӧрис полігтырйи броткӧмӧ» кывъяс пыдди печатайтӧма: «Медбӧрын, кор опровергнитны позьтӧм историческӧй фактъяс заставитісны бырны иллюзияяс упоительнӧй действиеяслӧн быдсикас следъяслы, социализмлӧн тайӧ формаыс пӧрис жалкӧй броткӧмӧ».
Ред.
в) НЕМЕЦКӦЙ, ЛИБӦ «ИСТИННӦЙ», СОЦИАЛИЗМ
Францияса социалистическӧй да коммунистическӧй литература, коді чужліс господствуйтысь буржуазиялӧн гнёт улын да вӧлі тайӧ господстволы паныд тышлӧн литературнӧй выражениеӧн, вӧлі вуджӧдӧма Германияӧ сэтшӧм кадӧ, кор сэні буржуазияыс сӧмын на заводитіс ассьыс тышсӧ феодвывса абсолютизмлы паныд.
Немецкӧй философъяс, полуфилософъяс да мича фраза радейтысьяс жаднӧй кутчысисны тайӧ литератураас, вунӧдӧмӧн сӧмын, мый Францияысь Германияӧ тайӧ сочинениеяссӧ вуджӧдӧмкӧд сэтчӧ эз вӧв ӧттшӧтш вуджӧдӧма и олӧмлысь французскӧй условиеяссӧ.
Немецкӧй условиеясын французскӧй литература воштіс став непосредственнӧй практическӧй тӧдчанлунсӧ да босьтіс чистӧ литературнӧй течениелысь вид.
Сійӧ должен вӧлі кажитчыны прӧстӧ досужӧй размышлениеӧн истиннӧй общество йылысь*, человеческӧй сущность осуществитӧм йылысь.
Сідз, первой французскӧй революциялӧн требованиеяс XVIII нэмса немецкӧй философъяслы имеитісны смысл сӧмын кыдзи вообще «практическӧй разумлӧн» требованиеяс, а революционнӧй французскӧй буржуазия волялӧн петкӧдчӧмъяс найӧ синъяс водзын имеитісны сӧстӧм волялӧн законъясысь тӧдчанлун, волялӧн, кутшӧмӧн должен сійӧ лоны, истиннӧ человеческӧй волялӧн.
* Водзӧ изданиеясын 1872 вося немецкӧй изданиесянь заводитӧмӧн, «истиннӧй общество йылысь» кывъяс абуӧсь.
Ред.
Немецкӧй литераторъяслӧн став уджыс вӧлі исключительнӧ сыын, медым примиритны выль французскӧй идеяяс асланыс важ философскӧй сӧвестькӧд либӧ, вернӧджык, сыын, медым усвоитны французскӧй идеяяс асланыс философскӧй видзӧдлас боксянь.
Тайӧ усвоитӧмыс лоис сэтшӧм ногӧн жӧ, кутшӧмӧн вообще усваивайтӧны чужӧй кыв, переводитӧм пыр.
Тӧдса, мый манускриптъяс вылын, кодъяс содержитлыны языческӧй древностьлысь классическӧй произведениеяс, монахъяс текст вывтіыс гижлісны католическӧй вежаяс олӧм йылысь нелепӧй гижӧдъяс.
Немецкӧй литераторъяс вӧчисны нечестивӧй французскӧй литературакӧд буретш мӧдарӧ.
Французскӧй оригинал улӧ найӧ гижисны ассьыныс философскӧй чепуха.
Например, денежнӧй отношениеяслӧн французскӧй критика улӧ найӧ гижисны «человеческӧй сущность отчудитӧм», буржуазнӧй государстволӧн французскӧй критика улӧ — «Абстрактно-Всеобщӧйлысь господство бырӧдӧм» да с. в.
Французскӧй теорияяс улӧ ассьыныс философскӧй фразеология тайӧ подсовывайтӧмсӧ найӧ шуисны «действиелӧн философияӧн», «истиннӧй социализмӧн», «социализмлӧн немецкӧй наукаӧн», «социализм философскӧя обоснуйтӧмӧн» да с. в.
Французскӧй социалистическо-коммунистическӧй литература вӧлі татшӧм ногӧн дзикӧдз выхолоститӧма.
И сы вӧсна мый немеч киын сійӧ дугдіс выражайтны ӧти класслысь мӧдлы паныд тышсӧ, то немеч вӧлі убеждён, мый сійӧ кыпӧдчис «французскӧй односторонностьысь» вылӧджык, мый сійӧ дорйӧ, истиннӧй потребностьяс пыдди, истинаын потребность, а пролетариатлысь интересъяс пыдди — человеческӧй сущностьлысь интересъяс, мортлысь интересъяс вообще, мортлысь, коді оз принадлежит некутшӧм класслы да вообще существуйтӧ оз действительностьын, а философскӧй фантазиялӧн туманнӧй енэжын.
Тайӧ немецкӧй социализмыс, коді ассьыс беспомощнӧй схоластическӧй упражнениеяссӧ лыддьыліс сэтшӧм серьёзнӧйясӧн да важнӧйясӧн да сэтшӧма горзӧмӧн найӧс рекламируйтліс, ичӧтикаӧн воштіс ассьыс педантическӧй невинностьсӧ.
Феодалъяслы да абсолютнӧй монархиялы паныд немецкӧй, торйӧн нин пруссияса, буржуазиялӧн тыш — ӧти кывйӧн кӧ либеральнӧй движение — лоис пыр серьёзнӧйджык.
«Истиннӧй» социализмлы представитчис, татшӧм ногӧн, желаннӧй случай паныд сувтӧдны политическӧй движениелы социалистическӧй требованиеяс, сетны традиционнӧй, анафемаӧ либерализм, представительнӧй государство, буржуазнӧй конкуренция, печатьлысь буржуазнӧй мездлун, буржуазнӧй право, буржуазнӧй мездлун да равенство да проповедуйтны войтыр массалы, мый тайӧ буржуазнӧй движениеын сійӧ оз вермы нинӧм выиграйтны, но, мӧдарӧ, рискуйтӧ ставсӧ воштыны.
Немецкӧй социализм ас коланінас вунӧдліс, мый французскӧй критика, кодлӧн жалкӧй отголосокнас сійӧ вӧлі, предполагайтліс современнӧй буржуазнӧй обществоӧс олӧмлӧн сылы лӧсялысь материальнӧй условиеясӧн да соответственнӧй политическӧй конституцияӧн, мӧд ногӧн кӧ буретш став сійӧ предпосылкаяссӧ, кодъясӧс завоюйтӧм йылысь Германияын сӧмын на муніс сёрни.
Немецкӧй абсолютнӧй веськӧдлан котыръяслы, попъяслӧн, школьнӧй наставникъяслӧн, заскорузлӧй юниоръяслӧн да бюрократъясӧс найӧ свитакӧд, сійӧ служитіс ки улӧ веськалӧм пугалоӧн угрожающӧя наступайтысь буржуазиялы паныд.
Сійӧ вӧлі юмовмӧдӧм содтӧдӧн плетьяслӧн да ружейнӧй пуляяслӧн курыдлун дінӧ, кодъясӧн тайӧ веськӧдлан котыръясыс усмиряйтлісны немецкӧй рабочӧйяслысь восстаниеяс.
«Истиннӧй» социализм кӧ лоны кутіс татшӧм ногӧн веськӧдлан котыръяс киын оружиеӧн немецкӧй буржуазиялы паныд, то сійӧ и веськыда служитіс реакционнӧй интересъяс, немецкӧй мещанстволысь* интересъяс выражайтысьӧн.
Германияын вещьяслӧн существуйтысь порядоклысь збыль общественнӧй основасӧ составляйтӧ мелкӧй буржуазия, кодӧс унаследуйтӧма XVI нэмысь да сійӧ кадсяньыс постояннӧ выльысь петкӧдчывлӧ сійӧ либӧ мӧд формаын.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «истиннӧй» социализм йылысь разделын «немецкӧй мещанство», «немецкӧй мещанин» выражение пыдди употребитӧма выражениеяс: «немецкӧй филистеръяс», «немецкӧй мелкобуржуазнӧй филистер».
Ред.
Сійӧс сохранитӧмыс ӧткодь Германияын вещьяслысь существуйтысь порядок сохранитӧмкӧд.
Буржуазиялӧн промышленнӧй да политическӧй господствосянь сійӧ полігтырйи виччысьӧ ассьыс вернӧй гибель, капитал концентрируйтӧм вӧсна, ӧтарсянь, революционнӧй пролетариатлӧн быдмӧм вӧсна — мӧдарсянь.
Сылы кажитчыліс, мый «истиннӧй» социализм ӧтчыдысь лыйӧмӧн виӧ кык кӧчӧс.
И «истиннӧй» социализм паськавліс кыдзи зараза.
Умозрительнӧй чераньвезйысь кыӧм, красноречиелӧн мича дзоридзьясӧн вышивайтӧм, слащавӧй умилениелӧн синваӧн пропитайтӧм, тайӧ мистическӧй вевттьӧдыс, кодӧн немецкӧй социалистъяс призывайтлісны ассьыныс пара тӧщӧй «вечнӧй истинасӧ», сӧмын содтыліс тайӧ публика пӧвстын налысь тӧваръяс сбывайтӧм.
Немецкӧй социализм, асладорсяньыс, пыр ёнджыка гӧгӧрволіс ассьыс призваниесӧ лоны тайӧ мещанстволӧн высокопарнӧй представительӧн.
Сійӧ провозгласитіс немецкӧй нацияӧс образцӧвӧй нацияӧн, а немецкӧй мещанинӧс — мортлӧн образецӧн.
Сылӧн быд низостьлы сійӧ сетліс сокровеннӧй, возвышеннӧй социалистическӧй смысл, коді пӧртліс сійӧс мыйӧкӧ сылы дзик противоположнӧйӧ.
Помӧдз последовательнӧй, сійӧ восьсӧн выступайтіс коммунизмлӧн «грубо-разрушительнӧй» направлениелы паныд да юӧртіс, мый сійӧ ачыс аслас величественнӧй беспристрастиеын сулалӧ вылынджык быдсяма классӧвӧй тышысь.
Неыджыд исключениеяс кындзи ставыс, мый ветлӧ Германияын быттьӧ социалистическӧй да коммунистическӧй сочинениеяс пыдди, принадлежитӧ тайӧ няйт, развращайтысь литератураыслы*.
* 1848 вося революционнӧй бушков нуис став тайӧ гнуснӧй направлениесӧ да сійӧс новлӧдлысьяслысь бырӧдіс окота спекулируйтны социализмӧн.
Тайӧ направлениеыслӧн главнӧй представительӧн да классическӧй типӧн являйтчӧ г. Карл Грюн.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
2) КОНСЕРВАТИВНӦЙ, ЛИБӦ БУРЖУА3НӦЙ, СОЦИАЛИЗМ
Буржуазиялӧн известнӧй юкӧн желайтӧ бурдӧдны общественнӧй висьӧмъяссӧ сы могысь, медым ёнмӧдны буржуазнӧй обществолысь существуйтӧмсӧ.
Татчӧ относитчӧны экономистъяс, филантропъяс, гуманностьлӧн поборникъяс, уджалысь классъяслӧн благо йылысь тӧждысьысьяс, благотворительность котыртысьяс, пемӧсъяслы покровительствуйтысь обществоясса членъяс, трезвостьлысь общество лӧсьӧдысьяс, медся разнообразнӧй видъяса мелкотравчатӧй реформаторъяс.
Тайӧ буржуазнӧй социализмыс разрабатывайтсьыліс весиг быдса системаясӧ.
Пример пыдди вайӧдам Прудонлысь «<rus>Философия нищеты</rus>».
Буржуа-социалистъяс кӧсйӧны сохранитны современнӧй общество существуйтӧмлысь условиеяс, но тыштӧг да опасностьястӧг, кодъяс неизбежнӧ наысь петӧны.
Найӧ кӧсйӧны сохранитны современнӧй общество, но сійӧ элементъястӧг, кодъяс сійӧс революционизируйтӧны да разлагайтӧны.
Найӧ кӧсйисны эськӧ имеитны буржуазияӧс пролетариаттӧг.
Сійӧ мирыс, кӧні господствуйтӧ буржуазия, дерт, кажитчӧ сылы миръясысь медся бурӧн.
Буржуазнӧй социализм разрабатывайтӧ тайӧ утешительнӧй представлениесӧ ёнджыка либӧ омӧльджыка цельнӧй системаӧ.
Сылысь система лӧсьӧдны да выль Иерусалимӧ пырны пролетариатӧс корӧмӧн, сійӧ збыльысьсӧ требуйтӧ сӧмын, медым пролетариат колис ӧнія обществоын, но шыбитіс ассьыс представление сы йылысь, кыдзи мыйкӧ ненавистнӧй йылысь.
Тайӧ социализмлӧн мӧд, омӧльджыка систематическӧй, но практическӧйджык форма стремитчис сыӧ, медым внушитны рабочӧй класслы быдпӧлӧс революционнӧй движение дінӧ отрицательнӧй отношение, доказывайтӧмӧн, мый сылы вермас лоны полезнӧ не сійӧ либӧ мӧд политическӧй преобразование, а сӧмын олӧмлӧн материальнӧй условиеяс, экономическӧй отношениеяс вежсьӧм.
Но олӧмлӧн материальнӧй условиеяс вежсьӧм улын тайӧ социализмыс гӧгӧрвоӧ ньӧти оз буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс бырӧдӧм, кодӧс позьӧ нуӧдны сӧмын революционнӧя, а административнӧй бурмӧдӧмъяс, кодъяс нуӧдсьӧны тайӧ производственнӧй отношениеяс почва вылын, сідзкӧ нинӧм оз вежны капитал да наёмнӧй труд кост отношениеясын, бурджык случайын жӧ — сӧмын чинтӧны буржуазиялы сылӧн господствуйтӧмлысь издержкаяс да упрощайтӧны сылысь государственнӧй овмӧс.
Аслыс медся подходящӧй выражение буржуазнӧй социализм аддзӧ сӧмын сэки, кор пӧртсьӧ сёрнилӧн прӧстӧй ораторскӧй оборотӧ.
Свободнӧй торговля! рабочӧй класслӧн интересъясын; покровительственнӧй пошлинаяс! рабочӧй класслӧн интересъясын; одиночнӧй тюрьмаяс! рабочӧй класслӧн интересъясын — со медбӧръя, нач ӧти серьёзнӧя шуӧм кыв буржуазнӧй социализмлӧн.
Буржуазиялӧн социализм заключайтсьӧ буретш утверждайтӧмын, мый буржуа являйтчӧны буржуаӧн, — рабочӧй класслӧн интересъясын.
3) КРИТИЧЕСКИ-УТОПИЧЕСКӦЙ СОЦИАЛИЗМ ДА КОММУНИЗМ
Ми огӧ сёрнитӧй тані сійӧ литература йылысь, коді выль кадся став великӧй революциялӧн выражайтіс пролетариатлысь требованиеяс (Бабёфлӧн сочинениеяс да с. в.).
Пролетариатлӧн первой босьтчылӧмъяс веськыда пӧртны олӧмӧ ассьыс собственнӧй классӧвӧй интересъяс всеобщӧй возбуждение кадӧ, феодвывса общество путкыльтан кадӧ, неизбежнӧ терпитлыны крушение аслас пролетариатыслӧн неразвитость вӧсна, а сідзжӧ сійӧс мездӧм вылӧ материальнӧй условиеяс абутӧм вӧсна, сы вӧсна мый тайӧ условиеясыс являйтчӧны сӧмын буржуазнӧй эпохалӧн продуктӧн.
Революционнӧй литература, коді сопровождайтліс пролетариатлысь тайӧ первой движениеяссӧ, аслас содержание сертиыс неизбежнӧ являйтчӧ реакционнӧйӧн.
Сійӧ проповедуйтӧ всеобщӧй аскетизм да грубӧй уравнительность.
Собственнӧ социалистическӧй да коммунистическӧй системаяс, Сен-Симонлӧн, Фурьелӧн, Оуэнлӧн да мукӧдлӧн системаяс, чужӧны пролетариат да буржуазия костын тышлӧн первой, неразвитӧй кадколастӧ, кодӧс петкӧдлӧма миянӧн вылынджык (видзӧд «Буржуазия да пролетариат»).
Тайӧ системаяссӧ изобретитысьясыс, правда, аддзӧны классъяслысь противоположность, сідз жӧ кыдзи и самӧй господствуйтысь общество пытшкын разрушительнӧй элементъяслысь действие.
Но найӧ оз аддзыны пролетариатладорысь некутшӧм историческӧй самодеятельность, сылы лӧсялысь некутшӧм политическӧй движение.
Сы вӧсна мый классӧвӧй антагонизмлӧн развитие мунӧ орччӧн промышленностьлӧн сӧвмӧмкӧд, то найӧ сідз жӧ дзик оз на вермыны аддзыны пролетариатӧс мездӧм вылӧ материальнӧй условиеяс да корсьӧны сэтшӧм социальнӧй наука, сэтшӧм социальнӧй законъяс, кодъяс создайтісны эськӧ тайӧ условиеяссӧ.
Общественнӧй деятельностьлысь места должен займитны налӧн личнӧй изобретательнӧй деятельность, мездмӧмлӧн историческӧй условиеясысь места — фантастическӧй условиеяс, пролетариатлӧн классӧ вочасӧн водзӧ мунысь котыртчӧмлысь места — наӧн придумайтӧй рецепт серти общество котыртӧм.
Став мирлӧн водзӧ историяыс налы вайӧдсьӧ налысь общественнӧй планъяс пропагандируйтӧмӧ да практическӧя олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Правда, найӧ сознайтӧны, мый асланыс тайӧ планъясын дорйӧны медсясӧ интересъяссӧ рабочӧй класслысь кыдзи медся ёна страдайтысь класслысь.
Сӧмын тайӧ медся страдайтысь класс туйын и существуйтӧ налы пролетариат.
Но классӧвӧй тышлӧн развитчытӧм формаыс, а сідзжӧ олӧмын налӧн собственнӧй положениеыс вайӧдӧны сыӧ, мый найӧ лыддьӧны асьнысӧ вылын сулалысьясӧн тайӧ классӧвӧй антагонизм вылас.
Найӧ кӧсйӧны бурмӧдны положениесӧ обществоса став членъяслысь, весиг медся бур условиеясын олысьяслысь.
Та вӧсна найӧ постояннӧ апеллируйтны став обществолы различиетӧг да весиг медсясӧ — господствуйтысь класслы.
Налӧн мнение серти, тырмымӧн сӧмын гӧгӧрвоны налысь системасӧ, медым признайтны сійӧс лоны вермана обществоясысь медся бурыслӧн медся бур планӧн.
Найӧ отвергайтӧны та вӧсна быдсяма политическӧй, да торъя нин быдсяма революционнӧй, действие; найӧ кӧсйӧны шедӧдны ассьыныс цельсӧ мирнӧя да зільӧны посни да, дерт, удайтчытӧм опытъяс пыр, пример вынӧн писькӧдны туйсӧ выль общественнӧй евангелиелы.
Будущӧй обществолӧн тайӧ фантастическӧй описаниеыс чужӧ сійӧ кадӧ, кор пролетариат находитчӧ на зэв неразвитӧй состояниеын да представляйтӧ аслыс та вӧсна ассьыс собственнӧй положениесӧ фантастическӧя на, сійӧ чужӧ общество всеобщӧя преобразуйтӧмӧ пролетариатлӧн предчувствиеясӧн исполнитам первой порывысь.
Но тайӧ социалистическӧй да коммунистическӧй сочинениеясын эмӧсь сідзжӧ и критическӧй элементъяс.
Тайӧ сочинениеясыс нападайтӧны существуйтысь обществолӧн став основаяс вылӧ.
Та вӧсна найӧ сетісны вывті ценнӧй материал рабочӧйясӧс просвещайтӧм вылӧ.
Будущӧй общество йылысь налӧн положительнӧй выводъясыс, например, кар да сикт костын противоположность бырӧдӧм, семья, частнӧй нажива, наёмнӧй труд бырӧдӧм, общественнӧй гармония провозгласитӧм, государствоӧс производстволӧн прӧстӧй управлениеӧ пӧртӧм, — став тайӧ положениеясыс выражайтӧны сӧмын коланлун бырӧдны классӧвӧй противоположность, коді сӧмын на заводитчӧ вӧлі сӧвмыны да вӧлі тӧдса налы сӧмын сылӧн первичнӧй бесформеннӧй неопределённостьын.
Та вӧсна и тайӧ положениеясыс имеитӧны дзик на утопическӧй характер.
Критически-утопическӧй социализмлӧн да коммунизмлӧн тӧдчанлуныс сулалӧ историческӧй развитие дінӧ обратнӧй отношениеын.
Сы серти, кыдзи сӧвмӧ да босьтӧ пыр определённӧйджык формаяс классъяслӧн тышыс, тайӧ фантастическӧй стремлениеыс кыпӧдчыны сыысь вылӧ, тайӧ фантастически отрицательнӧй отношениеыс сы дінӧ лишайтсьӧ быдсяма практическӧй смыслысь да быдсяма теоретическӧй оправданиеысь.
Та вӧсна, тайӧ системаяссӧ лӧсьӧдысьяс кӧ и вӧліны уна отношениеясын революционнӧйӧсь, то налӧн ученикъясыс пыр образуйтӧны реакционнӧй сектаяс.
Найӧ крепыда кутчысьӧны асланыс велӧдысьяслӧн важ воззрениеясӧ, пролетариатлӧн водзӧ историческӧй развитие вылӧ видзӧдтӧг.
Та вӧсна найӧ последовательнӧя старайтчӧны выльысь слабмӧдны классӧвӧй тыш да примиритны противоположностьяс.
Найӧ пыр на мечтайтӧны, опытъяс нуӧдӧмӧн, ассьыныс общественнӧй утопияяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь, торъя фаланстеръяс учредитӧм йылысь, внутренньӧй колонияяс лӧсьӧдӧм йылысь, ичӧтик Икария — выль Иерусалимлысь карманнӧй издание — устроитӧм йылысь, — и став тайӧ воздушнӧй замокъяссӧ соорудитӧм вылӧ вынужденӧсь шыасьны буржуазнӧй сьӧлӧмъяслӧн да кӧшелёкъяслӧн филантропия дінӧ.
Найӧ вочасӧн лэччӧны вылынджык опишитӧм реакционнӧй либӧ консервативнӧй социалистъяслӧн категорияӧ, наысь систематическӧйджык педантизмӧн да асланыс социальнӧй наукалӧн чудодейственнӧй вынӧ фанатическӧй эскӧмӧн торъялӧмӧн.
* Фаланстеръясӧн шусьылісны социалистическӧй колонияяс, кодъясӧс проектируйтліс Фурье;
Икарияӧн Кабэ шуліс ассьыс утопическӧй канмусӧ, а сёрӧнджык Америкаын ассьыс коммунистическӧй колониясӧ.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
* <eng>Home-colonies</eng> (канму пытшкын колонияясӧн) Оуэн шуліс ассьыс образцовӧй коммунистическӧй обществояссӧ.
Фаланстеръясӧн шусьылісны общественнӧй дворечьяс, кодъясӧс проектируйтліс Фурье.
Икарияӧн шусьыліс утопически-фантастическӧй канму, коммунистическӧй учреждениеяссӧ кодъяслысь описывайтліс Кабэ.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Со мыйла найӧ ожесточениеӧн выступайтӧны рабочӧйяслӧн быдсяма политическӧй движениелы паныд, коді кыпӧдсьӧ, налӧн мнение серти, сӧмын выль евангелиеӧ слепӧя эскытӧмӧн.
Англияын оуэнистъяс да Францияын фурьеристъяс выступайтӧны — первойясыс чартистъяслы паныд, мӧдъясыс реформистъяслы паныд*.
* Сёрниыс мунӧ «<fra>la Reforme</fra>» («Реформа») газетлӧн, «социалистическо-демократическӧй» партия органлӧн, сторонникъяс йылысь».
Ред.
IV.
РАЗЛИЧНӦЙ ОППОЗИЦИОННӦЙ ПАРТИЯЯС ДІНӦ КОММУНИСТЪЯСЛӦН ОТНОШЕНИЕ
Сы бӧрын, мый вӧлі висьталӧма ІІ разделын, гӧгӧрвоана коммунистъяслӧн отношениеыс артмӧм нин рабочӧй партияяс дінӧ, мӧд ногӧн кӧ налӧн отношениеыс Англияын чартистъяс дінӧ да Войвыв Америкаын аграрнӧй реформалӧн сторонникъяс дінӧ.
Коммунистъяс тышкасьӧны рабочӧй класслӧн матыса цельяс да интересъяс ним кузя, но сійӧ жӧ кадӧ талунъя лунся движениеын найӧ дорйӧны и движениелысь будущностьсӧ.
Францияын, консервативнӧй да радикальнӧй буржуазиялы паныд тышын, коммунистъяс примыкайтӧны социалистическо-демократическӧй партия дінӧ*, но век жӧ оз ӧтказывайтчыны правоысь критическӧя относитчыны фразаяс да иллюзияяс дінӧ, кодъяс лоӧны революционнӧй традицияысь.
* Тайӧ партиясӧ вӧлі сэки представитӧма парламентын Ледрю-Ролленӧн, литератураын — Луи Бланӧн, быдлунъя печатьын — «<fra>la Reforme</fra>» газетлӧн.
Социалистическо-демократическӧй ним означайтіс, мый демократическӧй либӧ республиканскӧй партиялысь тайӧ юкӧнсӧ, кыдзи и тайӧ нимыслысь авторъяссӧ, вӧлі мыйкӧ мында окраситӧма социалистическӧй рӧмӧ.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Партияӧс, коді асьсӧ вӧлі шуӧ социалистическо-демократическӧйӧн, Францияын вӧлі представитӧма политическӧй олӧмын Ледрю-Ролленӧн, литератураын — Луи Бланӧн; татшӧм ногӧн, сійӧ, кыдзи енэж муысь, торъявліс современнӧй социал-демократияысь.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Швейцарияын найӧ поддерживайтӧны радикалъясӧс, но оз воштыны вид вылысь, мый тайӧ партияыс состоитӧ противоречивӧй элементъясысь, мыйкӧ мында демократическӧй социалистъясысь французскӧй стильын, мыйкӧ мында радикальнӧй буржуаысь.
Полякъяс пӧвстын коммунистъяс поддерживайтӧны партияӧс, коді аграрнӧй революцияӧс сувтӧдӧ национальнӧй освобождениелӧн условиеӧн, самӧй сійӧ партияӧс, коді кыпӧдіс 1846 вося краковскӧй восстание.
Германияын, сы вӧсна мый буржуазия выступайтӧ революционнӧя, коммунистическӧй партия тышкасьӧ сыкӧд тшӧтш абсолютнӧй монархиялы, феодвывса земельнӧй собственностьлы да реакционнӧй мещанстволы паныд.
Но минут кежлӧ оз дугдыв сійӧ вырабатывайтны рабочӧйяслысь кыдз позьӧ яснӧйджык сознание буржуазия да пролетариат костын враждебнӧй противоположностьлысь, медым немецкӧй рабочӧйяс вермисны ӧні жӧ используйтны общественнӧй да политическӧй условиеяссӧ, кодъяс долженӧсь вайны аскӧдыс буржуазиялысь господство, кыдзи сылы аслыс жӧ паныд оружие, медым, пыр жӧ Германияын реакционнӧй классъяс свергнитӧм бӧрын, заводитчис аслыс буржуазиялы паныд тыш.
Германия вылӧ коммунистъяс обращайтӧны ассьыныс главнӧй внимание сы вӧсна, мый сійӧ находитчӧ буржуазнӧй революция водзвылын, сы вӧсна, мый сійӧ вӧчас тайӧ переворотсӧ европейскӧй цивилизациялӧн прогрессивнӧйджык условиеяс дырйи вообще, тӧдчымӧн ёнджыка развитӧй пролетариатӧн, XVII столетиеса Англияын да XVIII столетиеса Францияын дорысь.
Немецкӧй буржуазнӧй революция, сідзкӧ, вермас лоны пролетарскӧй революциялӧн сӧмын непосредственнӧй прологӧн.
Ӧти кывйӧн, коммунистъяс быдлаын поддерживайтӧны быдсяма революционнӧй движение, кодӧс веськӧдӧма существуйтысь общественнӧй да политическӧй стройлы паныд.
Став тайӧ движениеясын найӧ выдвигайтӧны первой места вылӧ собственность йылысь вопрос, кыдзи движениелысь основнӧй вопрос, сы вылӧ видзӧдтӧг, босьтіс-ӧ сійӧ мыйкӧ мында развитӧй форма.
Медбӧрын, коммунистъяс быдлаын добивайтчӧны став канмуясса демократическӧй партияяс костын ӧтувтчӧм да соглашениеяс.
Коммунистъяс лыддьӧны презреннӧй делӧӧн дзебны ассьыныс взглядъяс да намерениеяс.
Найӧ восьсӧн заявляйтӧны, мый налӧн цельясыс вермасны лоны шедӧдӧмаӧсь сӧмын став существуйтысь общественнӧй стройсӧ мырдӧн путкыльтӧмӧн.
Мед господствуйтысь классъяс дрӧжжитӧны Коммунистическӧй Революция водзын.
Пролетарийяслы нинӧм сыын воштыны ассьыныс цепьяс кындзи.
Босьтасны жӧ найӧ став мир.
{Кононов А. (комиӧдіс Морозов С. М.) @ Вернӧй сьӧлӧм @ повесть @ А. Кононов. Вернӧй сьӧлӧм @ 1955 @ Лб. 3‒404.}
КОНОНОВ Александр Терентьевич
ВЕРНӦЙ СЬӦЛӦМ
ПОВЕСЬТ
Первой часть
КӦРТ ШОР ДОРЫН
1
Гриша вуджис забор вомӧн, петіс керӧс бокӧ да водіс шондіӧн шонтӧм веж турун пиӧ.
Орччӧн быдмисны кыз заа вӧв шомкоръяс — сулалісны ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, быттьӧ быдса войска.
Водзынджык розъяліс еджыд бобӧнянь, бокынджык чукӧрӧн быдмисны кӧлӧкӧльчикъяс; ещӧ водзынджык, дзик туй дорас, турун пытшкын дзирдалісны дикӧй гвоздикалӧн зэв ичӧтик звёздочкаяс.
И вывлань нюжӧдчис катшасин; лолалыштан сы дзоридз вылӧ вижинас, куимысь шуан: «Поп, поп, пет сэтысь» — и петас ортсӧ проса тусь ыджда, манак кодь сьӧд гаг.
Бобӧнянь весьтын дзизгис ыджыд мазі, керӧсбокса увтасас горзісны лягушаяс, зілисны венны ӧта-мӧднысӧ горзӧмнас, и вылын, шуда лӧзалысь енэжын, тіраліс сьылігтыр эзысь анькытш тусь: жаворонок.
Гриша кыскис зепсьыс Минайлысь музыкасӧ.
Ыджыд Минай тайӧс вӧчис кольӧм недельын ӧш лыысь да кузь кӧвйысь.
Гриша гартовтыштіс кӧвсӧ, сэсся зэлӧдіс сійӧс ёнакодь — струна моз, — лыыс кутіс чеччавны кӧв йылас, бергавны дурпоп моз, и кутіс мыйкӧ сьывны, быттьӧ эрд вылын шутьлялысь тӧв, — кузя лывкйӧдлігтыр, неуна шогпырысь.
Минайлӧн музыка вӧсна Гришаӧс и вӧтлісны горничаысь да нимтісны постенӧн.
Постен — сійӧ, кодъяс стен кузя визлалӧны: лудік, тӧрӧкан да мукӧд гагъяс.
Нимтӧны мортӧс тадзи сы вӧсна, мый сійӧ ичӧтик.
Да со ещӧ — Минайлӧн музыка вӧсна.
Да ещӧ сыысь, мый босьтліс бабыслысь кружкасӧ.
Но, ӧні сійӧ ӧтнас, и сы дінӧдз свет вылын некодлы абу делӧ.
Тані лӧсьыд, позьӧ татысь и некытчӧ не мунны.
Увтас сайын заводитчӧ пемыд вӧр, и ылын вӧрас визувтӧ Кӧрт шор.
Уна вояс чӧж йӧз корсьӧны тайӧ шорсӧ — аддзыны оз вермыны.
Гашкӧ, сійӧ вошӧма му пытшкас.
Либӧ петӧ вӧля вылӧ тӧдтӧминӧ.
Коді аддзас Кӧрт шор да пӧттӧдзыс юас сэтысь васӧ, лоас нэм чӧжыс ён да смел.
Кык лягуша петісны васӧд увтасінысь шоныд из вылӧ да ланьтісны шонді водзас.
Вӧлі кӧ эськӧ мыйӧн лыйны найӧс да бурджыка метитчыны...
Гриша кияснас лукйысьыштіс турун пиын.
Но лягушаяс быттьӧ тӧдмалісны сылысь мӧвпъяссӧ — ӧтпырйӧ нюжӧдісны кузь кокъяссӧ да дзебсисны эжӧр пиӧ.
Кӧлесаяснас сьӧкыда дзуртігтырйи вӧрсянь увлань лэччис телега.
Тайӧ сыысь повзисны лягушаясыс.
Телегаас, турунвиж ыджыд сундук вылын, пукаліс еджыд юрсиа шапкатӧм детинка.
Орччӧн восьлаліс кузь тушаа морт, коді вӧлі мичаа вышивайтӧм дӧра дӧрӧма да важ жилеткаа.
Сійӧ нуӧдіс вӧвсӧ дом поводӧдыс: туйыс увтассяньыс крута кайис гӧра вылӧ.
Гриша, коді зілис лоны батьыс кодьӧн, горӧдіс детинкалы «кыз» гӧлӧсӧн:
— Видзӧдтӧ, кутшӧм пан!
Дзобвидзӧ-пукалӧ...
Он ӧмӧй аддзы — вӧлыслы сьӧкыд!
Детинка бергӧдіс юрсӧ, видзӧдыштіс да нинӧм эз вочавидз.
Телега муніс керӧс бокті, Гришасянь зэв матіті, кайис гӧра йылӧ да сэтчӧ сувтіс — крестасянінӧ.
Тадзи шулісны сійӧ местасӧ, кӧні вежӧнасьлісны кык туй.
А гашкӧ, танӧ местасӧ тадзи шулісны сы вӧсна, мый сэні сулаліс «крыж» — ыджыд пу крест, коді вӧлі важмӧм нин, нитшсялӧм вевт улын.
Гриша эз вермы терпитнысӧ да эжа вывті котӧртіс гӧра йылӧ.
Кор сійӧ воис сэтчӧ, телегаыс кежис нин туй вежӧнасянінсянь веськыдвылӧ, усадьбаӧ.
И сэки Гриша гӧгӧрвоис: выль лесник!
Тайӧ выль лесник воис Перфильевна ордӧ, помещица ордӧ, сы йылысь сёрнитісны нин недель чӧж.
Гриша ӧдйӧджык котӧртіс веськыда — забор вомӧн, град йӧръясӧд, сэсся амбар дінті.
И удитіс воны ас кадӧ: телегаыс сӧмын на воӧма каштан пуяс дорӧ, кодъяс быдмисны господскӧй керка дінын.
Собакевич пон чеччаліс зэв скӧрысь увтчигтырйи, а кильчӧ вылас сулаліс Перфильевналӧн слугаыс, сьӧд синъяса Тэкля, и мыйкӧ висьталіс воысьлы латышскӧй кыв вылын.
Воысь морт домаліс вӧвсӧ каштан пу бердӧ, пӧрччис картузсӧ, шыльӧдыштіс еджгов шочиник юрсисӧ да муніс Тэкля бӧрся.
Еджыд юрсиа детинка век на пукаліс сундук вылас.
— Детинка!
— чукӧстіс Гриша да мӧдысь шуис нин латышскӧй кыв вылын:
— Пуйка!
Кыдзи тэнад нимыд?
Детинка видзӧдліс Гриша вылӧ аслас сӧдз лӧз синъяснас да вочавидзис эз пырысь-пыр:
— Янис.
— А, Ян!
Лэччы, Ян, эн пов.
И Гриша ошйысьӧмпырысь смела кватитіс зэв ыджыд понсӧ пельясӧдыс да топӧдіс ас бердас.
Собакевич нетшыштчис, очсыштіс да муніс бокӧ.
— Тэ латыш?
— юаліс Гриша.
— Ме пырысь-пыр жӧ казялі: тэнад балябӧжыд куш.
Гриша ачыс вӧлі гӧгрӧс тшӧтшӧдӧм кузь юрсиа.
— Али поляк?
Детинка чӧв оліс.
— Да, латыш!
— решитіс Гриша.
— Латыш, латыш, мый шонтан мыш?
— Москаль, москаль, мый коян ва?
— немвиччысьтӧг тэрыба вочавидзис Ян рочӧн да кутіс лэччыны телегасьыс муӧ.
— О-о!
— рад лои Гриша.
— А но вай вермасям, коді ёнджык.
Ме тані ӧтилы сідзи сетышті...
Телегаысь лэччӧм бӧрын Ян первойсӧ сулаліс муас видзӧдігтыр да кӧмтӧм кокнас гижйӧдліс лыасӧ.
Сэсся лэптіс юрсӧ да чорыда шуис:
— Ме сідзжӧ сетышті.
— А ноко видлы, вот аддзылан!
Но буретш сэки кильчӧ вылас петіс Янлӧн батьыс, матыстчис телега дорӧ, вежливӧя шуис Гришалы: «Энлы, панич», да разис вӧлыслысь домсӧ.
— Ме абу панич, ме Гриша Шумов, — тэрыба шуыштіс детинка.
— Иван Иванычлӧн пи, садовниклӧн?
— Садовниклӧн!
— гордӧя эскӧдіс Гриша.
Воысь морт вӧвсӧ бергӧдіс чери видзан садӧклань.
Ӧні нин дзик гӧгӧрвоана лои, коді сійӧ: чери видзан садӧк саяс вӧлі лесниклӧн керкаыс.
Гриша сэтчӧ шоча волывліс: пӧрысь лесник Егор вӧлі скӧр, садӧкас ваыс виж, и тыртӧм, гажтӧм вадорас быдлаын тӧдчисны жарсьыс косьмӧм мӧс да ыж кок туйяс — луншӧр кадӧ татчӧ вайӧдлісны юктавны скӧтӧс.
Гриша видзӧдіс телега бӧрся да мӧвпаліс, мый эськӧ янсӧдчигас горӧдны Янлы, но сэки сійӧс кватитісны мышсяньыс дӧрӧмӧдыс.
— А ноко, кывзысьтӧм, сулавлы!
— лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс Гришалӧн мамыс.
Нинӧм вӧлі и мӧвпавны сы йылысь, кыдзи эськӧ мынтӧдчыны, — мамыслӧн киыс вӧлі зумыд.
Ӧбиднӧ вӧлі, мый ставсӧ тайӧс аддзыліс ыджыд Минай.
Сійӧ локтіс амбар дорсянь, вайис лӧсалӧм шлега да мигнитіс: сюрин, вокӧ?
Гриша муніс мамыс бӧрся чӧла да сӧмын горничаас бӧрддзис: медым бабыс кылас.
Сылы пырысь-пыр жӧ воча бӧрддзис зыбкаын куйлысь ичӧтик Ефимка.
Косіник бабыс, сьӧд ситеч платтьӧа, манакиня моз кӧрталӧм чышъяна, петіс аслас ичӧтик чулансьыс:
— Но, тырмас стрӧжитны ичӧтсӧ!
А тэ, Гришенька, эн лӧвт, тэнад гӧлӧсыд абу татшӧм.
— Бабӧ, ме тэнад кружка дорӧ сэсся некор ог инмӧдчыв, — кӧсйысис Гриша.
— Ӧнітӧ меным веськодь: сійӧс выльысь ковмас вежӧдны.
Гриша гӧгӧрволіс бабыслысь шогсӧ: гӧгӧр ставныс «мирскӧйяс», а сійӧ — «рабскӧй».
Гриша сідзжӧ мирскӧй, грешнӧй.
Кор бабыслы тырис кӧкъямысдас арӧс, сійӧ ӧткажитчис мирскӧй делӧясысь да лои сӧмын «раба божьяӧн».
Ӧні сылӧн грекъясыс абуӧсь.
Быд рыт, узьны водӧм водзвылын, сійӧ кевмӧ енлы, медым сійӧ босьтіс ассьыс рабсӧ ас дінас.
Мыйла сійӧ сідзи тэрмасьӧ мӧдаръюгыдас, код тӧдас...
Кодкӧ кӧ мирскӧй инмӧдчылас баблӧн дозмук дорӧ, сійӧ пежӧсьтас дозмуксӧ; сэки колӧ сійӧс нулыны вичкоӧ — вежӧдны.
А вичкоыс — нелямын верст сайын.
— Ог кут, бабӧ.
— Но, лок татчӧ, йӧюк...
Лок, ме тэнӧ тэськӧн вердышта.
Стен бердын сулалысь ларысь бабыс босьтіс зэлыда кӧрталӧм мешӧк, общӧй шкапысь вайис тасьті, а банкаын варенье — ма сорӧн пуӧм пув — вайис аслас ичӧтик чулансьыс.
Сакар сійӧ эз признавайт — грек: заводын сакарсӧ лы пыр лэдзӧны.
Бабушка кисьтіс тэсьсӧ тасьтіӧ, пуктыштіс пув, сорлаліс сійӧс вотӧскӧд, паньӧн нырыштіс.
Тэсь лои розӧвӧй.
Банбокнас кипыдӧс вылас мыджсьӧмӧн сійӧ кутіс видзӧдны быгалӧм, шог синъяснас, кыдзи сёйӧ внукыс.
— Баб, выль лесник воис детинкакӧд.
Детинкаыслӧн нимыс Ян.
— Латышъяс?
Тэ, пиукӧй, на ордӧ керкаас эн пыр.
— Ог пыр.
— Латышъяс тошъяснысӧ вуштӧны, табак куритӧны — ыджыдсьыс-ыджыд грек...
Бабыс ышловзис: но коді ӧні сылысь, пӧрысьлысь, кывзысяс!..
И внукыс кӧсйысяс ӧтитор, а вӧчас ас ногыс.
Сёйӧм бӧрас Гриша видзӧдліс восьса ӧшиньӧдыс.
Вӧсни, кузь кокпӧкъя Катя муяс вылысь вайӧдіс нин дзодзӧгъясӧс.
Мыйлакӧ талун водз.
Сійӧ ӧти здук сулалыштіс туй вылын, полігтыр видзӧдыштіс Гриша вылӧ да муніс.
Катялӧн кокъясыс кузьӧсь да гырысь синъясыс полысьӧсь.
Сылӧн батьыс, испольщик Трофимов, сідзжӧ век мыйыськӧ полӧ.
Испольщикӧн лоны, пӧжалуй, садовникӧн лоӧм дорысь лёкджык.
Испольщик уджалӧ асывсяньыс рытӧдзыс му вылын, а урожайсӧ — шӧриӧн: ӧти джынсӧ — аслыс, а мӧд джынсӧ — сылы, кодлӧн муыс.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи садӧк сайсянь туй вылӧ котӧртіс Ян, аддзис ньӧр да кутіс дэльӧдны ньӧрнас пӧрысь дзодзӧгӧс; сійӧ змей моз нюкыльтіс сьылісӧ, чушнитіс, синъясыс скӧрмӧмысла лоины еджыдӧсь.
Гриша котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
— Тэ мый самӧвӧльничайтан!
— горӧдіс сійӧ Янлы да думайтыштӧм бӧрын, мый эськӧ ещӧ содтыны, шуис: — Постен.
Ян шыбитіс ньӧрсӧ, сюйис кулаксӧ важ гач зептас, скӧра пӧлыньтіс юрсӧ — «ӧш моз букыштчис».
Гриша матыстчис сы дінӧ да сідзжӧ кулакъяссӧ сюйис зепъясас.
Тадзи найӧ сулалісны мыйкӧ дыра.
Сэсся Гриша ас тӧдлытӧгыс шуис:
— Кӧсъян, мунам садйӧ?
Менам батьӧй садовник, меным позьӧ.
А тэ — мекӧд, нинӧм.
И найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны джуджыд потшӧс дорӧ, асьныс важмозыс кияссӧ сюйӧмаӧсь зепъясас да ӧта-мӧд выланыс видзӧдлывлісны кӧсӧя.
Найӧ ещӧ эз на тӧдны, косясьны налы али дружитны.
Сад йӧрас найӧ, дерт, пырисны потшӧс вомӧн — он жӧ мун дзиръя дорӧдз!
— да петісны веськыда липӧвӧй аллея дорӧ.
Сэні Гриша неуна падмыштіс: липа улын, качайсянь матын, сулаліс Ирма Карловна, гувернантка, а скамейка вылын пукаліс немеч Дамберг, коді татчӧ воис неважӧн на.
Дамберг водзын Ирма сулаліс веськыда, сёрнитіс тэрыба немеч кыв вылын, быттьӧ вочавидзис урок.
— Пышъям!
— вашнитіс Гриша.
И детинкаяс кок чуньяс йылас котӧртісны эжа вывті опаснӧй местаысь водзӧджык.
Найӧ котӧртісны дыр, кытчӧдз шонді водзын эз кутны дзирдавны парникъяслӧн уна рӧма посни стеклӧясыс; сэні нин садйыс помасьӧ.
Парникъяс сайын ыджыд мыр вылын пукалісны Перфильевналӧн кык ныв: ӧтиыс неуна ичӧтджык мӧдсьыс, кыкнанныс ӧткодь розӧвӧй платтьӧаӧсь, юрчут йылас ыджыд бантъясаӧсь.
Найӧ полігтыр видзӧдісны матыстчысь детинкаяс вылӧ.
Но Гришалы веськодь вӧліны помещицалӧн нывъясыс: неылын, дзик мыр дорас, сулаліс нималана вӧв.
Вот тайӧ вӧлі вӧв!
Тушаыс вӧлі пӧшти Собакевич ыджда, кокъясыс рыжӧйӧсь, кодъяс мыджсьӧмаӧсь кӧлесаяса дубӧвӧй пӧвйӧ, настӧящӧй вӧв сиысь вӧчӧм еджгов бурыся да сэтшӧм жӧ бӧжа.
И вӧлі тайӧ вӧв вылас настӧящӧй кучик седлӧ, кӧрт стремяяса виж седлӧ.
— Сэні Ирма!
— повзьӧдыштіс нывкаясӧс Гриша сідз прӧстӧ да довкнитіс юрнас аллеялань.
Но позьӧ ӧмӧй вӧлі думыштны, медым сылы сетісны кӧть коркӧ ӧтчыд гӧнитлыны татшӧм вӧв вылын!
Да и сійӧ ачыс эськӧ некодлы эз сет.
А нывкаяслы, кӧть и озыръяслы, — мыйла нывкаяслы вӧлыс?
Найӧ сійӧс ас бӧрсяыс кӧв йылын новлӧдлӧны, йӧз серам.
Нывкаяс пукалісны мыр вылын рама, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, полісны: детинкаяс — опаснӧй йӧз...
— Но, мый нӧ ті, збыльысь, — волнуйтчӧм вӧсна сибдыштӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс Гриша: — энӧ полӧй, вайлӧй ӧтчыд гӧнитлыны.
Корӧмыс вӧлі, дерт, дзик весьшӧрӧ, сійӧ тайӧс ачыс гӧгӧрвоис и век жӧ полігтырйи босьтіс кияснас кучик дом поводсӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма дзирдалысь ыргӧн кизьясӧн.
Ыджыдджык нывкаыс кӧрис векньыдик синкымъяссӧ, но нинӧм эз шу.
— Ми сӧмын ӧтчыд, ми пырысь-пыр, — тэрмасис Гриша, — керӧс йывсянь ӧтчыд...
И здук мысти бӧр воам.
Сійӧ кватитіс вӧвсӧ лакируйтӧм бокъясӧдыс, кыкысь воськовтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Полігтырйи кияснас ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн нывкаяс важмоз пукалісны.
А Ян, коді эз кольччы ни ӧти воськов, муніс Гриша бӧрся.
Садті найӧ мунісны сійӧ пельӧсӧдзыс, кӧні потшӧсас вӧлі пӧвйӧн тупкӧм розь, код йылысь тӧдіс ӧтнас Гриша да, гашкӧ, ещӧ сиктса детинкаяс, кодъяс повтӧг пыравлывлісны помещичӧй садйӧ гожӧмнас клубникала, арнас — яблӧкъясла.
Детинкаяс первой йӧткыштісны розьӧдыс вӧвсӧ, сэсся петісны асьныс.
— Но ӧні крест дорӧ, — вашкӧдӧмӧн шуис Гриша, кӧть эськӧ гӧгӧрын некод эз вӧв; сійӧ мӧвпаліс нин, мый пукалӧ чож вӧв вылын, коді тӧвныр моз лэбзьӧ буса туй кузя увлань.
Детинкаяс вӧчисны кытшов, медым усадьбасянь некод найӧс эз аддзыв, да тэрмасигтыр кутісны восьлавны сю му борйӧд; кор найӧ воисны керӧс йылӧ, буретш сійӧ местаӧ, кыті талун Ян да батьыс прӧйдитісны телеганас, турун питі лунтыр ветлӧмысь мудзӧм кӧмтӧм кокъясыс муртса кылісны нин рытъя ыркыдсӧ.
Найӧс и збыльысь некод эз аддзыв... кузь кокъяса Катяысь кындзи;
сійӧ ӧні пукаліс град йӧр забор вылын да сюся видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Тайӧ, дерт, эз вӧв бур водзӧ.
Но паськыд ныр розьяса статя вӧв виччысис нин найӧс, и, ӧта-мӧдсӧ йӧткышталіг да «пуксьы-пуксьы» шуалігтырйи, найӧ кыкнанныс пуксисны кучик дука дзуртысь седлӧ вылӧ.
Гриша босьтіс дом поводсӧ, видзӧдліс Катя вылӧ да мыйвынсьыс кыкнан кокбӧрлянас йӧткыштчис муас мыджсьӧмӧн.
Вӧв, код вылын пукалісны кыкӧн, грымакылігтыр мӧдӧдчис туй кузя увлань...
Сійӧ лэбис век ӧдйӧджык, сэтшӧм ыджыд шумӧн да пӧлыньтчӧмӧн, мый Ян эз вермы кутчысьны да водзвыв чеччыштіс канаваӧ, а Гриша пукаліс седлӧ вылын дзик помӧдзыс.
Лёкторйыс лои буретш сійӧ из вылын, кӧні неважӧн на шонтысисны кык лягуша.
Зэв ёна зурасьӧмысь усигӧн нин Гриша гӧгӧрвоис: вӧвкӧд лои омӧльтор.
Детинкаяс дыр сулалісны бус пиын куйлысь вӧв дорын да эз лысьтны сы дінӧ инмӧдчыны.
Коркӧ Гриша, ачыс асьсӧ пӧрйӧдліг, заводитліс сы вылысь чышкыны буссӧ — гашкӧ, ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас...
Вӧвлӧн шуйга кокыс лётмуні-уси дубӧвӧй пӧв вылысь.
Найӧ кыкӧн заводитісны лӧсьӧдны тайӧ коксӧ важ местаас; кокыс бӧр лётмунлі, быттьӧ сійӧс вӧчӧмаӧсь ватаысь.
Ян видзӧдліс Гриша вылӧ да увереннӧя шуис:
— Нӧйтны кутасны.
— Тэ водзджык чеччыштін, — скӧрмис Гриша, — небось, мудер!
Сідзкӧ, вӧвсӧ ме жугӧді?
Висьталан, мый тайӧ ме?
— Ог.
— Висьталан!
— Ог.
И сы гӧлӧс серти Гриша гӧгӧрвоис: оз, оз выдайт Ян...
Веж туруннас да дӧрӧм сосъяснас найӧ век жӧ чышкисны жугалӧм вӧв вылысь буссӧ.
Быттьӧкӧ тайӧ вермис отсавны!
Сэсся, дубӧвӧй пӧвйӧ кутчысьӧмӧн, кутісны шогпырысь нуны вӧвсӧ усадьбалань град йӧрса забор дорті, код вылын век на ещӧ пукаліс Катя да повзьӧм синъясӧн видзӧдіс на вылӧ.
2
Сійӧтор, мый лои сэсся водзӧ, Гришаӧс шемӧсмӧдіс аслас чорыдлуннас.
Август Редаль, Янлӧн батьыс, став дырйи пиыслы тшӧктіс:
— Мун да вай ньӧръяс!
Тайӧс сійӧ шуис кыкысь: латышскӧй кыв вылын да рочӧн.
Неылын сулалісны работник Минай, Катялӧн батьыс, пӧрысь Трофимов, арендатор пан Пшечинский, а кильчӧ дорас — ачыс Перфильевна да сылӧн нывъясыс.
Синватӧм синъяса Ян чӧв олігтыр муніс садӧклань — чегъявны ньӧръяс.
Редаль спокойнӧя шуаліс:
— Эсійӧ ньӧрсӧ шыбит: сійӧ кос, чегас.
Бӧрйы, коді нюдзджык.
Сэсся сійӧ нӧйтіс писӧ, и ставныс видзӧдісны та вылӧ.
Гришаӧс кутіс шымыртны таӧдз тӧдлытӧм венны позьтӧм тіралӧм.
Дыр-ӧ тайӧ кыссис?
Ян эз горзы, пӧдтіс ассьыс бӧрдӧмсӧ.
Медбӧрын Перфильевна локтіс матӧджык да тшӧктіс:
— Эн нӧйт сэсся.
Ладнӧ.
Игрушкаыс вылӧ мынтӧма дас шайт, найӧс розганад он чужты бӧр.
— Ме вешта игрушкалысь донсӧ, — вочавидзис Редаль.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис гордӧя, юрсӧ чатӧртӧмӧн.
И сылӧн гӧлӧсыс мыйлакӧ, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас Перфильевналы.
— «Вешта донсӧ»!
— нерыштіс сійӧ да, скӧрысь сьӧвзьӧм бӧрын, муніс.
Перфильевна век сьӧласьлывліс, кор сійӧс скӧрмӧдлывлісны.
Сійӧ аслас мича кильчӧ вывсянь частӧ горзывліс став усадьба пасьтаыс кывмӧн — сьӧласис да горзіс арендаторъяс вылӧ, пан Пшечинскийяс вылӧ, испольщикъяс вылӧ, Гриша бать вылӧ.
Банбокъясыс сылӧн сэки гӧрдӧдлісны, а синъясыс пемдылісны.
Перфильевна вӧлі визя мича партука, кодлысь пельпомъяссӧ кӧрӧма, и найӧ вӧліны «Баблӧн пажын» нима небӧгысь французскӧй барабанщиклӧн эполетъяс кодьӧсь.
Ян кыв шутӧг кизяліс гачсӧ.
Редаль горӧдіс сы вылӧ латышскӧй кыв вылын:
— <lav>Эй тулин уз маям, палайдны</lav>!
— И сэсся шуис тайӧс жӧ рочӧн: — Мун гортӧ, вильышпоз!
Сэки град йӧрсянь котӧрӧн воис Гришалӧн мамыс да, бура тӧдмавтӧг, мый лоӧма, пырысь-пыр жӧ кватитіс Гришаӧс да нуӧдіс горт дорас.
Но позьӧ ӧмӧй сійӧ нӧйтӧмсӧ, коді уси Гриша пай вылӧ, ӧткодявны лесниклысь писӧ нӧйтӧмкӧд!
Правда, Гришалӧн мышкыс дыр юкаліс мамыслӧн зуалӧмысь.
Мышкыс ещӧ доймис на, кор сійӧ — рытладорыс — котӧрӧн воис лесник керкаӧ.
Керкаыслӧн ӧшиньясыс вӧліны посниӧсь, стеклӧясыс сэні — важмӧмсьыс да уна вося буссьыс пӧшти сьӧдӧсь.
Муртса-муртса тиньгӧм кыліс тайӧ пемыд керкасьыс: стеклӧясӧ зурасьлывліг дзизгисны гутъяс — вӧзйысисны вӧля вылӧ.
Август Редаль эз вӧв гортас.
Му джоджас пукаліс Ян да бӧрдіс.
Гриша лажыньтчис сы дінӧ да сьӧлӧмсяньыс кутіс вашкӧдны:
— Эн бӧрд...
Вай пышъям...
Мунам ылӧ-ылӧ, кӧсъян?
Ян нинӧм эз шу.
— Кӧсъян, мунам корсьны Кӧрт шор?
Ян чышкыштіс синвасӧ да шуис:
— Мунам вӧрса вокъяс дінӧ...
Бӧръя кадӧ усадьбаын частӧ сёрни мунліс вӧрса вокъяс йылысь, и век гусьӧник, гӧгӧр видзӧдалігтырйи.
А то и вашкӧдчӧмӧн.
И век жӧ Гриша быттьӧкӧ аддзис найӧс: вокъяс мунӧны вӧръясті, кузь тушааӧсь, кудриа юрсиаӧсь, ӧта-мӧдыскӧд ӧткодьӧсь.
И тасма костаныс быдӧнлӧн — лэчыд чер.
Вокъяс мунӧны вӧръясті да некодысь оз повны...
Ӧдзӧс воссис, порог дорын тыдовтчис Август Редаль, и Гриша уйкнитіс сы кияс улӧд, пышйис: сійӧ ӧні поліс тайӧ ньӧжмыд мортсьыс.
Гортас мунны сылы эз вӧв окота.
Сійӧ сувтіс юкмӧс жаравеч дорӧ, кытысянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ и му, и сы сайса вӧр, и вӧрвесьтса рытъя кыа, коді ёна нин зэв паськалӧма.
Розӧвӧй бус гартчис туй весьтын.
Бус пырыс дзирдыштлісны эзысь спицаяс.
Но, дерт жӧ, тайӧ Шпак мунӧ аслас велосипедӧн.
Шпакӧн нимтісны кытшын Ребенишки местечкоысь велӧдысь Шпаковскийӧс.
Август тӧлысьӧдз сылӧн свободнӧй олӧм — школаыс тупкӧма, — сійӧ и ветлӧдлӧ быдлаті, шуда.
Со код вылӧ позьӧ вежавны!
Сӧмын баб, коді первойысь на аддзис велосипед, кӧритӧмӧн шуис:
— Кутшӧм нӧ тайӧ мунӧм?
Сӧмын бекйыс, прӧсти господи, пукалӧ, а кокъясыс котӧртӧны.
Но, тайӧ сы вӧсна, мый баб ӧткажитчис став мирскӧй радлунъясысь.
Коді эз ӧткажитчы, сійӧ кутас вежавны татшӧм ногӧн мунӧм вылӧ, мед кӧть кокъясыс и котӧртӧны.
Шпаковский кыпӧдіс нин бус юкмӧс дорті мунігӧн, но аддзис Гришаӧс, тормозитіс да чеччыштіс велосипед вывсьыс.
Сійӧ чеччалыштіс кузь кок йылас да мудера читкыртіс синъяссӧ:
— Сеньор, батьыд тэнад гортад?
Со сійӧ век тадзи сёрнитӧ.
Гриша вочавидзис скӧрыськодь:
— Ӧнтай вӧлі садйын...
Шпаковский чышкис плешсӧ еджыд носӧвӧй чышъянӧн, кыскис пинжак морӧс зепсьыс сынан да тэрмасьтӧг, лӧсьыдіника сыналіс ассьыс казацкӧй уссӧ.
— Сідзкӧ, вӧчам рекогносцировка.
Мыйла Шпак шуалӧ татшӧм гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ?
Медсясӧ, тыдалӧ, Гриша вылын сералӧм могысь.
Шуда Шпак нуӧдіс ассьыс зэв мича, дзирдалысь машинасӧ.
А сад потшӧс сайын тыдовтчис нин батьыс, кодлӧн киас вӧлі куран.
Сійӧ радпырысь ӧвтыштіс юр весьтас картузнас — радліс гӧсьт воӧм вылӧ.
Со нин и самӧвар трубаӧн грымӧдчӧны Шумовъяс посводзын.
Тайӧ мамыс лӧсьӧдчӧ гӧститӧдны Шпаковскийӧс.
Батьлӧн велӧдыськӧд другасьӧмыс вӧлі тешкодь.
Образованиеыс налӧн вӧлі разнӧй, и судьбаыс разнӧй, и рӧдинанас найӧ вӧліны разнӧй местаясысь, а сьӧлӧмсянь сёрнитны вермисны ас костаныс кӧть войшӧр-войӧдз да сёрнинас волывлісны сэтчӧдз, мый мамыс заводитліс бать вылӧ горзыны: «Абу делӧ миянлы сэтчӧдз!»
Бать да гӧсьт ӧні пуксясны пызан сайӧ да панасны зэв кузь сёрни, а Гришалы сэки кольӧ ӧтитор: чӧла пукавны пельӧсын дзик войӧдзыс.
А сэсся мунны узьны.
Гажтӧм делӧ!
Дзик нинӧмла мунны гортӧ.
Рытъя кыаыс ещӧ ёнджыка паськаліс вӧр весьтӧ.
Со нин пистолетысь лыйӧм шы моз шлопнитіс пастухлӧн плетьыс: бокитіджык вӧтлісны картаясӧ мӧсъясӧс.
Сынӧдсьыс пырысь-пыр жӧ кутіс кывны бус да йӧв дук.
А садсянь ӧвтыштіс резедалӧн чӧскыд дукыс.
Кыдзкӧ гӧгӧр лои тыртӧм, куш.
Гриша довгис амбаръяслань.
Сэні плетень дорын сулалісны кузь тушаа Минай да ещӧ арендатор Пшечинскийяслӧн ӧти работник — пӧрысь Винца, коді аслас бакенбардъяснас вӧлі мунӧ Александр Второй сарлӧн портрет вылӧ, — тайӧ портретсӧ Гриша аддзыліс кольӧм воӧ Ребенишкиысь; сэсся матыстчисны и нывбабаяс: юр вылас плавгӧм шоныд чышъяна Тэкля, пӧрысь Пшечиниха, кухарка Анфиса.
Да и кузь кокъяса Катя, «дзодзӧгъясӧс видзысь», сэні жӧ вӧлі.
Но, сідзкӧ, и Гриша повтӧг вермис матыстчыны плетень дорӧ — оз вӧтлыны.
Винца куритчис дженьыдик каллянӧн да тэрмасьтӧг мый йылысь кӧ висьталіс.
Сійӧ сёрнитіс рочӧн, сӧмын корсюрӧ ылавлӧм вӧсна вуджлывліс латышскӧй кыв вылӧ, да ещӧ — зэв нин ёна радейтліс сэтшӧм кывъяс, кыдзи «непременнӧ».
— И вот воис тайӧ бароныс... кыдзи шунысӧ сійӧс... <lav>тыргус, гада-тыргус</lav>... вылӧ.
— Да сійӧ жӧ ярмарка, — гӧгӧрвоис Минай.
— Но да: ыджыд торговля, непременнӧ ӧтчыд вонас, <lav>гада-тыргус</lav>.
Быдсяма йӧзыс сэні вӧлі уна.
Коді подӧн, коді вӧвъясӧн воӧмаӧсь сэтчӧ.
И вот тайӧ бароныс квайт вӧв доддялӧма да воӧ сэтчӧ, зэв гордӧй.
И коляскаас сыкӧд орччӧн — непременнӧ сылӧн другыс, тукумскӧй пастор, — но, сідзжӧ зэв озыр, важнӧй.
А йӧз пӧвстын барон йывсьыс сёрнитісны, быттьӧкӧ сійӧ Петыркарын шулӧма: «Нинӧм сійӧ, мый ӧні миян усадьбаясным сотчӧны!
Регыд мужикъяс раммасны.
Непременнӧ!
Водзті кӧ ми ветлывлім квайт вӧв доддялӧмӧн, ӧні квайт латышӧс кутам доддявны».
Но, гашкӧ, и эз дзик сідзи вӧв, а йӧз пӧвстын тадзи сёрнитісны.
И вот баронлӧн коляска дорӧ матыстчӧ зэв нин пӧрысь старик, киас сылӧн скрипка, нуӧдӧ смычокнас струнаяс кузя да сьылӧ:
<rus>Я хотел бы сделать с немцем то же,</rus>
<rus>Что он сделал с нами:</rus>
<rus>Тонкого немца я заставил бы месить ногами глину,</rus>
<rus>А толстого — корчевать пни в лесу.</rus>
<rus>В воскресенье я им дал бы работу полегче —</rus>
<rus>пусть оба пасут свиней...</rus>
Но, латышскӧй кыв вылын тайӧ артмӧ складнӧйджыка, — содтіс Винца.
И сійӧ горӧдіс сьывны сибдӧм да мича гӧлӧсӧн.
Тэкля кутіс серавны.
— А мый жӧ бароныс?
— юаліс Минай.
— Мый бароныс?
Пасторыслы тшӧктіс переведитны сьыланкывсӧ: миянлысь кыв немецкӧй баронъяс оз тӧдны.
Сійӧ переведитіс.
Сэки бароныс прикажитіс стариксӧ кутны.
Но войтырыс эз сет.
Старикӧс войтыр дзебис сідз жӧ, кыдзи Даугава ю дзебӧ тыв.
И тукумскӧй батракъяс мыш сайын — а налӧн мышъясныс да пельпомъясныс миян Минайлӧн дорысь абу омӧльджыкӧсь — старик сьыліс ещӧ ӧти сьыланкыв:
<rus>Эй-ты, немчик-немчура!</rus>
<rus>Какой у тебя длинный нос!</rus>
<rus>Он тебе пригодится: ты печь в аду</rus>
<rus>Будешь шуровать своим носом.</rus>
А сэсся ещӧ:
<rus>Эй, немчура!</rus>
<rus>А почему у тебя такая лёгкая коляска?</rus>
<rus>Как ты увезёшь на ней свои грехи,</rus>
<rus>Когда поедешь к чорту в преисподнюю?</rus>
Минай серӧктіс:
— Ок, и оз жӧ радейт пӧрысь Винца немечьясӧс!
— Колӧ непременнӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм немечьясӧс.
Ме тэныд сьылі на йылысь, кодъяс войтырлӧн сьылі вылын пукалӧны.
А Неметчинаын непременнӧ эмӧсь и батракъяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь ми тэкӧд.
Ме сідзи чайта.
Сэні непременнӧ эмӧсь кузнечьяс.
Либӧ, шуам, плӧтникъяс.
Мыйла найӧс меным кедзовтнысӧ?
Винца кутіс кызны да пыркӧдны пу каллянсӧ.
Му вылас киссисны посньыдик бикиньяс.
— Тэ плетеньсӧ эн ӧзты, — шуис Минай.
— Эн пов, — шпыннялігтыр вочавидзис Винца:
— кытчӧдз вӧрса вокъяс оз тшӧктыны, ог ӧзты.
Со и ещӧ ӧтчыд Гриша кыліс повтӧм вокъяс йылысь...
— А ме мыйыськӧ пола, — шыасис кухарка Анфиса да быттьӧ йирмӧг вӧсна лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ полан, ме пола...
Сыын и миян лёкыс, — шуис Минай.
— А коді оз пов?
— Ловъя век полӧ.
— Вӧрса вокъяс оз повны, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Винца: — вӧрса вокъяс мунӧны асланыс туйӧд, веськыд туйӧд, оз кежны... оз повны!
Помещичӧй керка ӧшиньын ӧзйис вижов би, клопнитіс кильчӧ ӧдзӧсыс, и, пемыдас нин тыдавтӧм, Перфильевна горӧдіс:
— Тэкля!
Тэкля!
Кытчӧ тэнӧ чӧртъясыс нуисны?
Кад вӧлі разӧдчыны.
Кузь Минай кватитіс Гришаӧс вӧньӧдыс да кокниа ӧти кинас лэптіс вылӧ:
— Менам музыкаыс дзонь на тэ ордын?
— А кыдзи нӧ!
Со!
— И Гриша кыскис зепсьыс лы, кодӧс вӧлі гартлӧма кӧвйӧн.
— Но, сідзкӧ, бур.
Минай лэдзис детинкаӧс му вылӧ да меліа кутыштіс ассьыс кисӧ сы юрси вылын.
Минайлӧн ыджыд киыс ставнас тупкис Гришалысь юрсӧ, балябӧжсяньыс да синкымӧдзыс.
Сэсся батрак кутіс восьлавны нинкӧма ыджыд кокъяснас картаяслань.
Гриша нинӧмтор вылӧ эськӧ эз висьтав Минайлы, кутшӧм лёкторъяс сылы лоины Минайлӧн музыка вӧсна: кыкысь сійӧс шыбитлісны ӧшинь пыр — и бӧрыннас Гриша аддзис сійӧс бытшласьысь крыжовник кустъяс пиысь; шыбитлісны помӧй ведраӧ — Гриша сійӧс судзӧдіс сэтысь, мыськаліс тыын да косьтіс шонді водзын.
А та бӧрын шуис некодлы сэсся не петкӧдлыны — ворсны кутас ӧтнас град йӧрсайса му вылын.
Гриша вӧлі матыстчӧ нин горт дорас, кор сійӧс суӧдіс Ян:
— Аски асыв мунам вӧрӧ!
— Вӧрса вокъяс дінӧ?
— Да.
Няньтӧ босьт унджык: гашкӧ, бӧрсӧ огӧ воӧй.
— Ме ӧрешки босьта...
— Позьӧ и ӧрешки.
И некодлы эн висьтав, кылан?
А то лёктор вермас лоны.
Лысваа турун кузя кышакылігтыр котӧртіс Ян.
Гортас лампадалӧн ӧмидз рӧма би югӧр улын пукалісны скамья вылын орччӧн Гришалӧн батьыс да Шпаковский, найӧ сёрнитісны.
Мамыс вӧчис гортса уджъяс.
И Гриша вылӧ некод эз горӧд сёрӧн локтӧмысь.
Сійӧ пуксис пельӧсӧ да гажтӧмысла кутіс гыжъявны ӧти кӧмтӧм кокнас мӧдсӧ.
Шпаковский — кылӧ вӧлі, мый сійӧ серӧктыштіс — шуис:
— Паныдаси ме Дамбергкӧд.
Но и франт!
Мый сылы колӧ миян местаясысь?
— Колӧ чайтны, гувернантка Ирма Карловна дорӧ волывлӧ, — вочавидзис бать.
— Делӧыс гӧгӧрвоана.
— Абу гӧгӧрвоана ӧтитор: мыйӧн олӧ татшӧм Дамбергыс?
— Да тэныд кутшӧм делӧ сыӧдз?
— Интересуйтча сэтшӧмъясӧн, кутшӧм сійӧ.
Оз гӧрны-кӧдзны тані найӧ, оз вундыны нянь, а надейтчӧны мыйкӧ идравны...
Тэ видзӧд жӧ, Иваныч: вӧр сайын — барон Тизенгаузен, тані — Ирма, а Тизенгаузен да Ирма костын ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ со эсійӧ Дамбергыс.
И быдлаын, став край пасьталаын, помещикъяс ордын гувернанткаяс — немкаяс.
— Чудак жӧ, мыйӧ крукасис!
Мый нӧ налы, француженкаясӧс медавны?
Француженкаясыс бырины.
— Француженкаяс бырины — немкаяс воисны.
Батьсӧ очсӧдіс:
— Гажтӧм тэнад, другӧ, талун сёрниыд!
— Нӧрӧвитышт, — тэрмасьӧмӧн ӧлӧдіс велӧдысь.
— Ме со мый кӧсъя шуны: тайӧ Дамбергыс волывлӧ век матӧджык Двинскӧй крепостьлань.
— Но, тэ эн вӧйп — он сэтчӧ син: немечьяс миян сарлы медся верноподданнӧй слугаяс.
— Да найӧтӧ верноподданнӧйӧсь...
— заводитліс висьтавны велӧдысь.
Но мам пыртіс нин горничаӧ самӧвар да, сёрнисӧ кывзыштӧм бӧрын, мунігмозыс горӧдіс бать вылӧ:
— Миянлы абу сэтчӧдз делӧыс!
И кутіс лӧсьӧдны лампа-молния, коді вӧлі семьялӧн гордостьӧн.
Жырйын паськаліс карасин дук, слаб югӧр уси сьӧд пу стенъяс вылӧ, кодъяслӧн ӧти мичмӧданторйӧн вӧлі батьлӧн небӧг джаджйыс да сыкӧд орччӧн — картинкаа отрывнӧй календарь: картинка вылын верзьӧма куим багатыр, главнӧй багатырыслӧн — тошкыс батьыслӧн кодь жӧ морӧс пасьталаыс.
Баб вайис Гришалы пӧжалӧм картупель, кодӧс Гриша радейтіс став сёянъяс дорысь медъёна.
Сэсся кутісны юны сакарӧн чай, и баб муніс аслас чуланӧ.
Сэні сійӧ заводитіс шӧпкыны да ышлолавны — кевмис.
Гришалы лои жаль сійӧ: мыйла сійӧ ӧтнасӧн.
Гриша сідзжӧ муніс чуланӧ да водіс сундук вылӧ, баб дінас матӧджык.
И тӧдлытӧг унмовсис.
3
Асывнас Гриша садьмис крӧвать вылын, сійӧс кодкӧ пӧрччӧдӧма.
Садйӧ видзӧдысь ӧшиньыс вӧлі восьса, и сад пасьтаыс кыліс Перфильевналӧн скӧр гӧлӧсыс:
— Тӧда, <ns>тӧ-ӧ-да</ns>!
Ме дзик <ns>ста-а-всӧ</ns> тӧда, Иванушка, меысь нинӧм ом дзеб!
— Но и бур.
Вот и бур!
— кыліс батьлӧн спокойнӧй кыз гӧлӧсыс.
Гриша, ӧти дӧрӧм кежсьыс, котӧрӧн матыстчис ӧшинь дорӧ да кынӧмнас лэдзчысис ӧшинь вылӧ.
Шонділӧн пӧлӧсӧн усьысь югӧръяс улын садйын ставыс дзирдаліс: югъяліс турун вылын лысва, уна рӧма биторъясӧн ломалісны ӧмидз да сэтӧр кустъяс вылын ва войтъяс.
Перфильевна да Гришалӧн батьыс сулалісны пӧрысь тӧщӧ груша дорын — сулалісны эз орччӧн, а сідз сажень кык кымын ылнаын ӧта-мӧдсяньыс, — и помещицалӧн скӧралӧмысла вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь нин банбокъясыс да кӧрсьӧмаӧсь синкымъясыс.
— Тэ... премудрӧй!
— горзіс сійӧ.
— Небӧгъяс лыддян!
Кутшӧмъясӧс?
Кодъясӧс цензура разрешитӧма, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис бать.
— «<ns>Цен-зу-ра</ns>!»
Со кутшӧм кывъяс тӧдан.
Образованнӧй лоӧмыд мир пасьта шатайтчигад!
Образованнӧй лоин да сійӧн и ассьыд понтӧ Собакевичӧн нимтін.
А коді сэтшӧм Собакевичыс?
Тайӧ, гашкӧ, власьт вылын сералӧм могысь?
— Матушка, да ӧд тайӧ Гогольлӧн...
— «Гогольлӧн, Гогольлӧн!»
— вомаліс Перфильевна.
— Ыджыдӧ асьтӧ тэ, Иван, кутін пуктыны.
Ас йывсьыд уна думайтан — но и видзӧднысӧ тэ вылӧ зывӧк!
— Но мый нӧ, — надзӧникӧн шуис бать,
— эз вӧв окота меным мунны Тизенгаузенъяс ордӧ, а, тыдалӧ, ковмас...
Да и жалӧваньесӧ найӧ сетӧны вит чӧлкӧвӧйӧн унджык.
— Пӧръясян!
— Ачыд, матушка, юав.
— Пӧръясян, некытчӧ он мун!
Вит чӧлкӧвӧй вӧсна тэ он мун, ме тэнӧ, асныраӧс, тӧда.
— Эг ӧнӧдз мун сы вӧсна, мый эг кӧсйыв баронлы вӧдитны розаяс.
Мортлы бур вылӧ кӧсйи яблӧкъяс быдтыны.
— Ме тэныд простор сета.
Дас вит десятинаӧдз садсӧ паськӧдам!
— Но, кутшӧм сэн простор!..
— Бать ӧвтыштіс кинас.
Перфильевна чӧв олыштіс.
Сэсся гӧгӧр видзӧдліс, матыстчис садовник дінӧ.
— Иваныч, — шуис сійӧ дзик мӧднога гӧлӧсӧн, весиг быттьӧ меліа, — Иваныч, а висьтав жӧ, коді вермас?
Збыльысь ӧмӧй мужикъяс?
Мый, небӧгъясад та йылысь нинӧм оз гижны?
Сёрнитӧны, ставсӧ пӧ, кодъяс озырджыкӧсь, сотны кутасны...
Бать шпыньмуніс.
Перфильевна ещӧ меліджыка шуис:
— Мужикъяс тэнӧ, Иванушка, пыдди пуктӧны.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, тэ дорйы менӧ...
Мыйысь нӧ менӧ рӧзӧритнысӧ?
Тэ сувт ме дор, сёрнитышт мужикъяскӧд, ме тэныд вит чӧлкӧвӧйтӧ содта.
— Оз ковны меным тэнад чӧлкӧвӧйясыд, — неокотапырысь вочавидзис бать.
— Оз ков сьӧм — кыдзи сусед дорйышт менӧ, Иванушка.
Суседъясӧн быдмим.
— Да и быдмӧм бӧрын бара жӧ суседъясӧн лоим, — надзӧник, сідзи жӧ неокотапырысь шуис бать.
Перфильевна кутіс сёрнитны ещӧ ньӧжйӧджык:
— Миян мужикъяслӧн мый дум выланыс, висьтав меным та йылысь, Иванушка, тэ тӧдан...
Миянӧс некод оз кыв...
Но бать аддзис нин Гришаӧс ӧшинь пырыс.
— Абу сідз, кылӧны, — шуис сійӧ кыпыд гӧлӧсӧн: — со сійӧ, свободнӧй олысьыс!
Перфильевна скӧрысь бергӧдчис ӧшиньлань, и Гришалы лои яндзим: сійӧ лэччис ӧшинь вывсьыс да, бауӧн чеччалігтыр, муніс крӧвать дорӧ — пасьтасьны.
Перфильевна йылысь сійӧ тӧдіс дзик ставсӧ.
Сійӧ тадз ачыс мӧвпаліс.
Батьыс ӧтчыд сы дырйи шуис Шпаковскийлы:
— Помещицаным, вокӧ, миян аслыспӧлӧс...
И Гриша кыліс — весиг эз сразу сылы эскы, — быттьӧкӧ батьыс да Перфильевна овлӧмаӧсь ӧти сиктын суседъясӧн да быдмӧмаӧсь ӧтлаын.
Правда, тайӧ вӧлӧма важӧн, и Перфильевнаӧс сэки шулӧмаӧсь Ксюшаӧн.
Ксюша быдмӧма да петӧма верӧссайӧ нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм рыжӧй морт сайӧ, кодлӧн бурыс сӧмын и вӧлӧма ӧтитор: лакируйтӧм гӧленя сапӧг.
— Веніс сійӧс лакируйтӧм гӧленя сапӧгыс!
— Гришалы гӧгӧрвотӧм скӧрлунӧн шулывліс батьыс.
Ксюшалӧн мужикыс муяс вылын эз уджав, ветлӧдліс каръясӧд, подрядъяс босьталіс.
А кымынкӧ во мысти гӧтырыслы гижис письмӧ, кӧні вӧлі кык строка:
«Муса гӧтырӧй, ю чай да кофий, эм яндысь.
Ен сетас, ыстас».
Сиктса бабаяс дыр сералісны тайӧ письмӧ вылас сійӧн Ксюша ветлӧдліс керкаысь керкаӧ, ошйысис.
Но век жӧ тӧдлытӧг сійӧ лои нин Перфильевнаӧн.
А кымынкӧ во мысти сылӧн мужикыс баронлысь ньӧбис му, а ачыс прӧстудитчӧм вӧсна кувсис да дӧваӧс колис помещицаӧн.
Историяыс вӧлі шензьӧдана.
Но велӧдысь эз шензьы — заводитіс висьтавны кутшӧмкӧ неграмотнӧй богач йылысь, Волга дорса мельник йылысь.
Сы кывъясысь Гриша гӧгӧрвоис ӧтитор: тайӧ мельникыс кутӧма озырмыны гусьӧн кодӧскӧ виӧм бӧрын.
... Гриша зэв ӧдйӧ пасьтасис.
Ӧні мыссьыны — и Ян дорӧ!
Да, кыдзи нӧ, «Ян дорӧ»!
Чуланысь петіс бабыс праздничнӧй подрушника.
— Баб, талун ӧмӧй вежалун?
Прӧстӧй лунъясӧ бабушка юрбитны петавліс важ ситеч подрушникӧн: и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі лёкиник; кӧнсюрӧ весиг розьяс вӧліны, да ватаыс тыдаліс сэті.
А праздник лунъясӧ баб босьтліс мӧдӧс, кодӧс вӧлі вурӧма мичаа, быттьӧ невесталы эшкын, унапӧлӧс рӧма шӧвк торъясысь: лӧз, гӧрд, турунвиж — кытысь сӧмын чукӧртӧма!
Тайӧ параднӧй подрушник пельӧсъясас вӧлі вурышталӧма сьӧд бархатысь куимсэрӧгъяс; бархатнӧй вӧлі сылӧн и кутан петляыс.
Гриша ногӧн, тайӧ вӧлі бур: юрбитны не прӧстӧй сарӧга пожӧм джодж плакаяс вылӧ, а небыд подрушник вылӧ.
Муӧдз юрбитігӧн позьӧ вӧлі инмӧдчывны плешнас быдпӧрйӧ выль шӧвк торйӧ: первой гӧрдӧ, сэсся лӧзӧ...
Но баб регыд казяліс татшӧм юрбитӧмысь тешитчӧм да кутіс вель чорыда печлавны внукыслы балябӧжас.
Гриша заводитліс гӧгӧрвоӧдны: копрасьӧмсӧ позьӧ лыддьыны шӧвк торъяс сертиыс.
Сэки и кадыс прӧйдитӧ тӧдлытӧг.
Таысь сійӧ пӧлучитіс лишнӧй — торъя ёна — балябӧжас печиктӧм.
Да ещӧ мамыс, коді кывлӧма сёрнисӧ, кӧсйысис содтыны сідзи, медым видзӧпырӧмӧдз эз вун сылӧн нӧйтӧмыс.
А ассьыс кӧсйӧмъяссӧ сійӧ век исполняйтліс — эз кӧ талун, то аскинас.
... И со ӧшинь улын радліс лысваӧн мыськӧм сад, а Гришалы колӧ вӧлі быть сулавны бабыскӧд орччӧн, кывзыны <rus>«святый крепкий, святый бессмертный»</rus> да копрасьны коскӧдз да муӧдз.
Гриша копрасис дышиника, сы вӧсна мый мӧвпаліс ассьыс думъяссӧ: пельӧсас ӧшалӧны бессмертник дзоридзьясысь венокъяс, насянь ӧвтӧ чӧскыд дукӧн — муясвывса дукӧн, чӧскыд дука турунӧн...
Тайӧ дзоридзьясыс ёнӧсь да кувлытӧмӧсь.
— Енмыс тэнӧ прӧститас, — ышловзьӧмӧн шуӧ бабыс: — абу на тыр вежӧра.
Мун, ме тэ вӧсна юрбитышта.
Йӧлӧн проса рок сідз-тадз сёйыштӧм бӧрын Гриша котӧртіс лесник керка дорӧ.
Ян сійӧс виччысис порог дорас.
Киас сылӧн увйӧсь бедь да ыджыд рудзӧг нянь тор.
— А тэ вайин?
Гриша ёна гӧрдӧдіс: вунӧдіс!
Кыв ни джын шутӧг сійӧ бӧр уськӧдчис котӧрӧн гортас.
— Баб, позьӧ меным нянь тор?
Ме талун эг пӧттӧдз сёй.
Бабыс помаліс юрбитны.
Зэв ёна видзчысьӧмӧн, медым не уськӧдны ни ӧти нянь чир, сійӧ шӧрыштіс ӧти шӧрӧм.
— Смотри, няньсӧ эн крӧшит, эн гылӧд: ыджыд грек сыысь.
Ян видзӧдліс Гришалӧн нянь шӧрӧм вылӧ да ошкис:
— Ӧні миянлы тырмас дыр кежлӧ.
Детинкаяс петісны усадьбаысь муяс вылӧ.
Кодарладорӧ жӧ мунны?
— Вӧрса вокъяс, — шуис Гриша, — век мунӧны веськыд туйӧд, некытчӧ оз кежавны.
— Тайӧ вернӧ, — аслас ыджыд лӧз синъяснас серьёзнӧя видзӧдігтыр эскӧдіс Ян.
— Вай и ми мунам веськыда.
Аддзан, со, ылын, — керка вевт.
Сылань и мунам.
Керка вевтыс, коді тыдаліс муяс шӧрын, вӧлі аслыссикас: джуджыд, розӧвӧй рӧма, сы вылын трубаыс сьӧд.
— Коді сэні олӧ?
— юаліс Ян.
— Ог тӧд.
Гашкӧ, сэні некод оз ов.
Гашкӧ, сійӧ важся крепость.
Гриша неуна мудеритыштіс: тайӧ керка вевтсӧ сійӧ тӧдіс.
Кольӧм воын батьыс сійӧс нуліс вӧлӧн Ребенишкиӧ, и сэки найӧ прӧйдитісны черепицаӧн вевттьӧм джуджыд керка дінті.
Зэв гырысь руд изъясысь тэчӧм тайӧ керкаыс эз вӧв помещикъяслӧн ыджыд керкаяс кодь.
Сы стенъясӧ вӧлі писькӧдӧмаӧсь лыйсьӧм вылӧ розьяс кодь векньыдик ӧшиньяс, а ӧдзӧсъяссӧ эжӧмаӧсь кӧртӧн.
Розӧвӧй рӧма черепицаас тыдалісны жуглӧминъяс.
И гӧгӧрыс эз вӧв ни ӧти пу.
— Корчма, — Гриша юалӧм вылӧ дженьыда вочавидзис батьыс.
Кор найӧ батьыскӧд вӧвнас мунісны нин верст кык кымын, налы паныдасис шапка увсьыс петӧм эзысь кудриа, ичӧтик тушаа старик. Сійӧ вӧлі кузь еджыд тошка; киняулас нуис кузьмӧс тубрас, кодӧс вӧлі вевттьӧма сьӧд чышъянӧн.
Сійӧ кежис туй бокас да юалан синъясӧн видзӧдліс Шумов ая-пиа вылӧ.
Батьыс лэптыштліс картузсӧ, и старик воча копыртчыліс тэрмасьтӧг, лабутнӧя.
— А тайӧ Исаак, — шуис батьыс, кор карлик саяліс нин бӧрвылас туйвывса гартчысь пӧсь бус пиӧ.
— Сійӧ и олӧ тайӧ корчмаас.
Да сыкӧд ещӧ пиыс, да внукъясыс.
Корчмаас вина юӧны, — решитіс висьтавны Гриша, мый тӧдіс ачыс.
Батьыс шпыньмуніс:
— Кодлы нӧ винасӧ юны?
— Сійӧ чӧв олыштіс, пыдісянь лолыштіс, бергӧдчис корчмалань: — Корысялан олӧм!
И висьталіс пӧрысь Исаак йылысь.
Коркӧ важӧн корчмаын и юлывлісны, вӧвліны код йӧз костын тышкасьӧмъяс.
Орчча сиктъясын ӧнӧдз на помнитӧны, кыдзи Исаак, ачыс тушанас кага судта, торйӧдӧма кык зэв ён пильщикӧс, кодъяс бутылка вина юӧм бӧрын кватитӧмаӧсь черъяс.
Зэв ичӧтик старик сувтӧма кык великан костӧ да ньӧти повтӧг кутӧма найӧс киясӧдыс.
И лоӧма сэки некор вӧвлытӧмтор, кык код мужик кутӧмаӧсь вак-вакӧн серавны сы вылын.
Сералӧм бӧрас найӧ бурасьӧмаӧсь.
А матігӧгӧрын Исаакӧс ещӧ тӧдӧны и сы вӧсна, мый сійӧ медся бура ворсӧ скрипкаӧн; ворсӧ сійӧ и латышъяс ордын и рочьяс ордын — свадьбаяс вылын, челядьӧс пыртігӧн.
И ярмангаяс вылын.
Батьыслысь висьталӧмсӧ да тӧрытъя рытсӧ казьтыштӧм бӧрын Гриша шуис Янлы:
— Татшӧм керкаас овлӧма ӧти старик, кодӧс войтыр дзеблӧма «сьӧд баронысь», кыдзи Даугава дзебӧ тыв.
Ян нинӧм эз гӧгӧрво да Гриша вылӧ видзӧдліс уважениеӧн.
Сэсся шуис:
— Ме Даугаватӧ тӧда.
Ми овлім дзик Даугава дорын, сиктын.
Сэні менам батьӧй дур понйӧс виис.
— А кӧні тайӧ — Даугаваыс?
— Эстӧні, — кинас бокӧ ӧвтыштіс Ян, — ылын.
Но, Даугава, тіян ногӧн — Двина.
Гриша видзӧдліс бокӧ.
Яныс, вӧлӧмкӧ, быдторсӧ лӧсьӧдлӧм кузя сэтшӧм жӧ сюсь, кутшӧм и сійӧ.
— Сёрнит латышскӧй кыв вылын, — тшӧктіс Гриша: — ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
Винца сьыланкывъяс сьыліс латышскӧй кыв вылын, рочӧн сылӧн артмӧ лёкджыка.
И Ян заводитіс висьтавны латышскӧй кыв вылын.
Дур пон вӧлӧм муяс вывсянь котӧртӧ сиктӧ.
Сылӧн нырвомыс вӧлӧма ставнас дулльӧсь, синъясыс — гырдӧсь.
И сиктса йӧз ставныс дзебсялӧмаӧсь керкаясас.
Коли сӧмын улича шӧрӧ нывка: сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик, ещӧ эз на куж бура ветлӧдлыны.
Понйыс котӧртіс веськыда сы вылӧ.
Янлӧн батьыс аддзис тайӧс да петіс улича вылӧ ыджыд ёсь майӧгӧн да кутіс виччысьны дур понсӧ.
Кор понйыс матыстчис нин матӧ, бать мыйвынсьыс сатшкис майӧгсӧ сылы горшас.
И понйыс кулі.
А сэсся ичӧтик нывкаыслӧн мамыс вышивайтіс батьлы гӧрд да лӧз крестъясӧн праздничнӧй дӧрӧм.
Тӧрыт бать лунтыр ветлӧдліс сійӧ дӧрӧмнас, ставныс аддзылісны.
Гришалы висьтыс кажитчис.
Сійӧ весиг дружескӧя сӧветуйтіс:
— Мед кӧть вӧлі сійӧ кодкӧ мӧд, а эз тэнад батьыд.
Мед сійӧ лоас багатыр.
Либӧ сійӧ старикнас, кодӧс дзебис Даугава.
— Тайӧ вӧлі менам батьӧй, — упрямӧя шуис Ян.
Сэки и Гриша висьталіс сылы — Кӧрт шор йылысь.
Уна во чӧж нин корсьӧны тайӧ шорсӧ, оз вермыны аддзыны.
Шуӧны, сійӧ пӧ му улас пырӧма.
А воас кад шорыс петас ортсӧ, и быдӧн вермасны юны волшебнӧй васӧ и лоасны вынаӧн да смелӧн, сьӧд злӧдейясысь кындзи: налы сійӧ ваыс лоӧ ядӧн.
Сёрнитігтырйи найӧ эз и казявны, кыдзи матыстчисны розӧвӧй вевта джуджыд керка дорӧ.
Восьса ӧдзӧс дорас, ёг чукӧркӧд орччӧн, мутіыс кысъясисны киссьӧм дӧрӧмъяса, кудриа юрсиа, сьӧд синъяса кык детинка, кодъяс зэв ёна мунісны ӧта-мӧд вылас.
Но характеръясыс, буракӧ, налӧн вӧліны разнӧйӧсь.
Ӧтиыс сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс детинкаяслы аслас ыджыд дзирдалысь синъяснас, а мӧдыс повзис да вӧлі дась бӧрддзыны.
На дінті ветлӧдліс ӧти курӧг, коді жугыля видзӧдлывліс ёг чукӧр вылӧ.
Местаыс кажитчис эновтӧмаӧн: кос муыс потласьӧма, сӧмын кӧнсюрӧ тыдаліс абу на дзикӧдз талялӧм виж туруныс...
Детинкаяс локтісны матӧджык.
Кысъясьысьяс пиысь ӧтиыс медбӧрын збоймӧдчис — гӧраа равӧстіс.
Восьса ӧдзӧсӧд петіс ар кӧкъямыса нывка, скӧра видзӧдліс путешественникъяс вылӧ да кватитіс бӧрдысь воксӧ; тайӧ, дерт, вӧлі сылӧн вок, а найӧ ставныс ӧтлаын, колӧ чайтны, вӧліны повтӧм Исааклӧн внукъясыс.
— Кумагер, кумагер!
Лок татчӧ!
— сідз прӧстӧ корис Гриша.
Но нывкаыс та вылӧ вочакыв пыдди киӧдыс босьтіс и мӧд воксӧ, коді вӧлі радысла шемӧсмӧма, да нуӧдіс кыкнаннысӧ. Нывка ас бӧрсяыс муртса вермис пӧдлавны сьӧкыд ӧдзӧссӧ.
— Ми кӧ кытшовтам тайӧ керкасӧ, — шуис Гриша, — тайӧ оз значит, мый ми бокӧ кежим туйсьыным.
Ми сэті кытшовтам, а сэсся бара мӧдӧдчам веськыда.
— Ладнӧ.
Керка мыш вылас вӧлі веськыд бӧрӧздаяса картупель му, сы кузя и мӧдӧдчисны кык друг.
А водзын тыдаліс зэв ыджыд дуб, а сы сайын лӧзаліс вӧр.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ дуб дінас и колӧ мунны.
Но сэки налы ковмис паныдасьны первойя испытаниекӧд.
Налань му кузя котӧртіс ыджыд сьӧд пон; правда, сійӧ котӧртіс делӧвитӧя, мый йылысь кӧ тӧждысьӧмӧн, пушыд бӧжсӧ вывлань крукыльтӧма да вомсьыс розӧвӧй кывсӧ нюжӧдӧма, но век жӧ коді сійӧс тӧдӧ, кутшӧм сылӧн юрас мӧвпъясыс.
Медся прӧстӧя вӧлі позьӧ мынны грекысь — кежны бокӧ.
Ян вашнитіс:
— Со татшӧм жӧ вӧлі сійӧ, кодӧс виис менам бать.
Детинкаяс сувтісны.
Пон аддзис найӧс да сідзжӧ сувтіс; дзебис кывсӧ, подозрительнӧя исыштіс нырнас, сэсся скӧрысь лолыштіс «ввух, ввух» да уськӧдчис бокӧ. Пон тэрмасьӧмысла эз удит увтыштнысӧ.
— Понлы колӧ медводз петкӧдлыны, мый тэ свет вылын дзик нинӧмысь он пов, — шуис Гриша, кодлӧн пыр на повзьӧмсьыс зэв ёна тіпкис сьӧлӧмыс.
— Тайӧ абу дур пон.
А абу кӧ дур, мыйла сыысь повнысӧ?
4
Дуб быдмис миртуй дорын.
Кор детинкаяс матыстчисны сы дорӧ, туй вылын тыдовтчис бус кымӧр, и тайӧ кымӧр пиысь кыліс кӧлӧкӧльчикъяслӧн зильгӧм.
Ковмис сувтны: колӧ жӧ видзӧдлыны, коді мунӧ.
— Тройка кӧ — исправник, — шуис Гриша.
Эз, тайӧ эз вӧв тройка.
Тайӧ збоя жургис-воис ӧти вӧла телега.
Ичӧтик вӧв пыркнитлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ юрсӧ лӧдзьясысь, и мегырас сылӧн зильгигтыр бовъяліс сӧмын дзик ӧти кӧлӧкӧльчик.
Но, сідзкӧ, тайӧ Лещов.
Сӧмын ӧтнас сійӧ и ветлывліс ӧти вӧлӧн и тадзи зильгигтыр.
Кӧлӧкӧльчиксӧ сійӧ ӧшӧдӧма абу тшапитчӧм ради, а сы могысь, медым сиктъясын бабаяс сійӧс ылісянь кылісны да петкӧдісны сылы вузавны коді шабді, коді дӧра, а коді и кольк тыра куд.
Лещов вӧлі прасол.
Гриша дыр эз тӧд, мый лоӧ тайӧ кывйыс.
А юргис сійӧ лӧсьыда: мыйӧн сӧмын кылан сійӧс, мыйлакӧ пырысь-пыр дум вылад усьӧны выльӧн на солалӧм ӧгуречьяс.
А сэсся тӧдмаліс, вӧлӧмкӧ, прасолыд — сійӧ жӧ, мый и скупщик.
Кывйыс рудіник, мисьтӧм.
Скупщик ветлӧдлӧ быдлаті, чукӧртӧ карлы сиктса тӧваръяс, та помысь и олӧ.
А со кутісны нин тыдавны еджыд картузыс, сьӧд тош.
Гриша тӧдіс бӧчка кодь кыз Лещовӧс: сійӧ унаысь нин волывліс Перфильевна усадьбаӧ — ньӧбавліс сылысь яблӧкъяс, Пшечинскийяслысь — зӧр.
Лещовкӧд орччӧн пукаліс мича кельыдлӧз дӧрӧма мугов детинка.
Прасол сувтӧдіс вӧвсӧ:
— Да ті, детинкаяс, буракӧ, «Затишьеысь»?
Тэ Шумовлӧн пи, садовниклӧн?
Но, дерт жӧ, ме тэнӧ пырысь-пыр тӧді.
Дзик батьыд кодь.
Сійӧ видзӧдыштіс детинкаяс вылӧ:
— Босьтанныд асланыд компанияӧ менсьым пиӧс?
А то сійӧ «Затишьеын» кутас сӧмын меным мешайтчыны.
Усадьбаӧ локтанныд ӧтлаын.
Ме рытӧдзыс сэні лоа — делӧяс.
Детинкаяс яндысигтырйи чӧв олісны.
— Но, мый?
— Ми, гашкӧ, и бӧрсӧ огӧ воӧ да, — полігтырйи шуис Гриша.
— Тіянӧс кынӧмыд вайӧдас!
— вак-вакӧн серӧктіс Летов —
Сійӧ тіянӧс вайӧдас гортад ӧбед кежлӧ.
Детинкаяс, ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлігтырйи, чӧв олісны.
— Чеччы, Евлаша.
Ворсышт челядьыскӧд.
Евлаша видзӧдліс детинкаяс вылӧ мудер векньыдик синъяснас.
— А но найӧс!
— сяркнитіс-шуис сійӧ.
— Тайӧ латышъяс.
Тэнӧ, йӧюк, латышъяс вердӧны!
И кутшӧм нӧ латыш Шумовыс?
— Но, со эсійӧ, мӧдыс, латыш.
Видзӧд, юрсӧ быттьӧ нӧкйӧн мавтӧма!
— Чеччы, йӧй!
— скӧрмис Лещов.
— Йӧйлӧн мый юрас, сійӧ и кыв вылас!
Чеччы!
А то лунтыр кутан менам кок улын гартчыны...
Неокотапырысь Евлаша чеччис.
И детинкаяс аддзисны прасол пи кокъясысь зэв бур сапӧгъяс.
Тайӧ вӧліны настӧящӧй ыджыд сапӧгъяс, кодъяслӧн ныръясыс неуна гӧрдӧдыштӧмаӧсь да гӧленьясыс, кодъяс вӧліны дзик пидзӧсӧдзыс, заводитчанінтіыс пуксьӧмаӧсь гудӧк мек моз.
Буретш татшӧм сапӧгъяс йылысь и мечтайтіс со нин кык во чӧж Гриша Шумов.
И лакӧвӧй тасмаыс, коді дзирдаліс сьӧд рӧмӧн, лӧсьыда зэлӧдӧма Евлашалысь кельыдлӧз дӧрӧмсӧ.
Кор детинкаяс видзӧдалісны став тайӧ мичлунсӧ, Лещов-батьыс довкнитіс юрнас да кучкис вӧжжинас вӧвсӧ.
Кӧлӧкӧльчикнас зильӧдчигтырйи телега жургис-муніс водзӧ.
— Ті мый тані вӧчанныд?
— асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн юаліс Евлампий.
— Вӧрӧ мунам...
— заводитліс Гриша.
Но Ян тувкнитіс сылы гырддзанас да нурбыльтіс:
— Лишнӧйсӧ эн больгы.
— Мый «лишнӧйсӧ эн больгы», мый «лишнӧйсӧ эн больгы»?
— быттьӧ ловзис Евлаша да векньыдик синъяснас ӧдйӧ кутіс котравны аслас выль тӧдсаяслӧн чужӧмбанъяс кузя.
— Но, мый, мый?
Гриша сідзжӧ тувкнитіс Янлы да кутіс висьтавны:
— Мунам сэтчӧ, кӧні Кӧрт шор.
Евлаша ньӧти думайттӧг пырысь-пыр жӧ вочавидзис:
— Сэтшӧмыс абу.
— Кыдзи сійӧ сідз — абу?
Мыйӧн тэ тӧдан?
— Тӧда.
Сэтшӧм шорыс абу.
Ян Да Гриша видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: оз, тайӧ детинкаыс налы оз туй.
— Сідзкӧ, ми мунам кыкӧн.
А тэ кольччы.
— Ог, и ме тіянкӧд!
— А ми тэнӧ огӧ босьтӧй.
Тэныд миянкӧд оз позь: ми мунам веськыда.
— Мый нӧ сы понда, и ме тіянкӧд!
— Туй вылын паныдасяс нюр — кытчӧ тэ аслад сапӧгъяснад?
А ми кытшлавны огӧ кутӧй, ми пыр веськыда, пыр веськыда...
— Ыджыдтор тай — нюр!
Да ме сапӧгъясӧс пӧрчча, кӧмтӧг муна.
А кольны менӧ ті онӧ лысьтӧй — ӧтнам ме туйсӧ ог аддзы.
Тадзи вензигтырйи найӧ вуджисны джуджыд канава вомӧн, воисны муяс вылӧ да мӧдӧдчисны водзӧ — гӧрба бор кузя, кӧні быдмисны бобӧнянь да богородица турун, и бор ӧтар-мӧдар бокъяссяньыс налы копрасис том сю.
Со и вӧр заводитчис — бадь пуяс, коз пуяс, том кыдз пуяс.
Кыдз пуяслӧн коръясыс вӧліны лемасьысьӧсь на.
Том кыдз пуяс бӧрын кутісны паныдасявны пожӧм пуяс — век кузьджыкӧсь и кузьджыкӧсь, — и заводитчис настӧящӧй яг.
Тані, джуджыд сводъяс улас, вӧлі аслыспӧлӧс чӧв-лӧнь, весиг лэбачьяс эз кывны, и тайӧ сводъясыс мыджсисны зумыд колоннаяс вылӧ, кодъяс вӧліны пемыдлӧзӧсь, быттьӧ улітіыс чугуннӧйӧсь, шӧртіыс бронзӧвӧйӧсь да вылітіыс нежновоскӧвӧйӧсь.
Веж вевт костъясті, воскӧвӧй увъяс дорті, кӧнсюрӧ тыдовтчывліс кельыдлӧз енэжыс.
Кос лыс, шавъялысь лыа дзуртісны кокъяс улын, да ланьтлытӧг шувгисны пожӧмъяслӧн туганъясыс.
Детинкаяс чӧв ланьтісны.
Сӧмын Евлаша гажтӧма шуис:
— Татшӧм вӧртӧ ме ог радейт.
Ребенишки дорса миян рощаын гажаджык: йӧз гуляйтӧны...
праздникъяс лунӧ вольно-пӧжарнӧй дружиналӧн оркестр...
Сылы некод эз вочавидз, и сійӧ ланьтіс.
Кажитчӧ, тайӧ ягыслӧн помыс абу.
И друг вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ пожӧм пуяслӧн стволъясыс, и кыпыда дзирдыштіс эрд, коді вӧлі тырӧма ытшкытӧм турунӧн да дзоридзьясӧн.
И сӧдз шор, коді визувтӧ вӧрсянь, чукыль-мукыльӧн куйліс ма дукӧн ӧвтысь тайӧ эрд шӧрас.
Эз, тайӧ эз вӧв Кӧрт шор: векньыдик трӧпа воис сы дорӧ, вошлі ваас да выльысь тыдовтчис шор мӧдарладорас.
Сідзкӧ, гусятор тані абу: шор йылысь тӧдісны унаӧн.
И век жӧ детинкаяс сы дорӧ уськӧдчисны котӧрӧн — прӧстӧй шор дорӧ, кодлӧн ещӧ ылісянь на вӧлі тыдалӧ лыаа виж пыдӧсыс.
Найӧ пӧрччысисны да дыр купайтчисны, зілисны сунны да век зутшкысьлісны юрпыдӧснас ванас шыльӧдӧм лыаӧ.
Сэсся куйлыштісны муртса чутӧдчысь да век жӧ мелі эжа вылын — куйлісны шонді водзын, кытчӧдз гожъялӧмсьыс эз кут зӧлитны кучикныс.
Купайтчӧм бӧрын сэтшӧм окота лои сёйыштны, мый Гриша да Ян сёрнитчытӧг ӧтпырйӧ кыскисны ассьыныс нянь запасъяссӧ, наысь торйӧдісны буретш джынсӧ и сійӧ джынсӧ юкисны куим ӧткодь юкӧн вылӧ.
А мӧд джынсӧ бӧр дзебисны.
Евлаша шпыньмуніс:
— Онӧ озыра олӧй.
Ме преник радейта.
Но нин коръясӧкӧ ми гортын сёям шобді нянь.
А тані со тэныд — сьӧд нянь!
— А тэ эн и сёй, оз кӧ ков.
Ян перйис рузум пиысь руд сов, кыза солаліс ассьыс нянь торсӧ: эк, и чӧскыд!
Евлампийлӧн дулльыс петіс:
— Ноко, вайышт и меным, нинӧм он вӧч...
Сылы сетісны нянь, сійӧ заводитіс няклявны чукрасигтыр да руд сов вылӧ видзӧдіг.
— Онӧ озыра олӧй.
— Вот эськӧ миян кӧ вӧлі ружье, — шуис Гриша, — быдпӧлӧс лэбачсӧ эськӧ лыйлім...
Пестім эськӧ бипур, эк, и бур!
Быдса недель кежлӧ эськӧ сёянторйыд тырмис.
— «Эськӧ» да «эськӧ»!
Эськӧ да ещӧ да, быдмис кӧ эськӧ вомын боби, — тэрыба шыасис Евлампий.
— И мыйла тэ миян дорӧ кӧвъясин?
— скӧрмис Гриша.
Евлампий восьтыліс нин вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, да, тыдалӧ, повзис: мед эськӧ вӧр шӧрӧ эз эновтны ӧтнассӧ, — нинӧм эз шу.
Сёйыштӧм бӧрын детинкаяс трӧпа кузя, коді вӧлі шор мӧдарладорын, кутісны восьлавны водзӧ.
Эрд помассис.
И ӧні нин паныдасисны коз пуяс, наысь вӧрын лои пемыдджык.
Пӧрысь пуяс сулалісны тшӧкыда — дзик ӧта-мӧд бердас, — и веж рӧмыд куйліс на костын.
Весиг турун сэн эз быдмы, сӧмын блед папоротник кӧнсюрӧ кыпӧдліс вывлань ассьыс сера дора коръяссӧ.
Кӧнкӧ бокын кылісны морт гӧлӧсъяс.
Кылісны — и ланьтісны.
Зэв кыз пуяс сайӧ дзебсясигтыр — дзик быдласянь позис виччысьны опасность, — Гриша да Ян мӧдӧдчисны водзӧ.
На бӧрся восьлаліс повзьӧм, кузьмӧс чужӧма Евлампий.
Тадзи кыв шутӧг найӧ мунісны некымын минут.
Нэмӧвӧйся коз пу сайын, коді паськыда шевгӧдӧма ассьыс лапъяссӧ, тыдовтчис эрдтор.
Сэні сулаліс вывті мича паськӧма детинка: ичӧтик виж башмакъяса, пидзӧсӧдзыс турунвиж чулкияса, гырысь перламутрӧвӧй кизьяса бархатнӧй ичӧтик курткаа.
А юрас сылӧн вӧлі тешкодь шляпа, сэтчӧ бокас сатшкӧма курӧг гӧн.
Мича паськӧма детинкалӧн чужӧмыс эз вӧр да вӧлі сэтшӧм еджыд, быттьӧ клеитӧма бумагаӧн.
Сійӧ сувтӧдіс кельыдлӧз, быгалӧм синъяссӧ Гриша вылӧ.
Гриша воис матӧджык: кытысь вӧрын татшӧм франтыс?
Тайӧ здукас мича паськӧма детинка чургӧдіс улыс вомдорсӧ, тапнитіс ичӧтик виж башмака кокнас да асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн юаліс:
— Тэ коді сэтшӧмыс?
Детинкаыс, тыдалӧ, вӧлі каттьысьысь да тышкасьны радейтысь.
Гриша дӧзмӧмпырысь шуис:
— А тэ коді сэтшӧмыс?
— и сідзжӧ тапнитіс кӧмтӧм кокнас.
— Ме барон Альфред фон Тизенгаузен, — дзик серьёзнӧя вочавидзис детинка да весиг муртса гӧрдӧдыштіс — аслас гордость вӧсна.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс.
Вернӧй Ян вӧлі сэні, бӧрвылас, а Евлаша мыйлакӧ эз тыдав.
А, со и Евлаша — тыдаліс сьӧд коз пу сайысь сылӧн кельыдлӧз дӧрӧмыс.
— Тэ барон?
— шпыньмуніс Гриша.
— Но, а ме граф.
Кывлін сэтшӧм йылысь?
Детинка видзӧдліс юр вывсяньыс кок улӧдзыс Гриша вылӧ аслас блед синъяснас, сэсся чӧвтліс синсӧ Ян вылӧ (Евлампийӧс сійӧ эз аддзы) да эскӧдӧмӧн шуис:
— Абу сідз, ті кыкнанныд мужикъяс.
Графъяс кӧмтӧг оз ветлыны.
Ті мужикъяс.
Мунӧй миян вӧрысь!
Гриша воськовтіс водзӧ — Альфред Тизенгаузен восьтіс вомсӧ да повзьыштӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс.
Гриша петкӧдліс сылы кулаксӧ: «Аддзылін?
Смерть дук кылӧ!»
Тизенгаузем чеччыштіс бӧрӧ да ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Викентий!
Викентий!
Пуяс сайсянь тыдовтчис морт; Гриша медводз аддзис зэв ыджыд, вывлань крута гартовтӧм военнӧй ус.
А паськӧмыс тайӧ мортыслӧн эз вӧв бур — важиник пинжак; и жокейскӧй картузыслӧн вӧлі накӧсӧн потӧма кӧзырёкыс.
Викентийлӧн чужӧмыс вӧлі бӧрдысьлӧн кодь да дзик ньӧти эз лӧсяв геройскӧй ускыслы.
Пельпомъяс саяс сылӧн чурвидзис охотничӧй ружьелӧн дулоыс.
— Викентий, босьтӧй ассьыныд ружьетӧ, — быд кыв торйӧдны зільӧмӧн шуис ичӧтик барон, — да лыйӧй.
Первой сынӧдас.
Викентий чукыртчылӧмӧн нюммуніс.
Но век жӧ пельпом вывсьыс босьтіс ружьесӧ.
«Центральнӧй боя двустволка», — вежалӧмпырысь удитіс мӧвпыштны Гриша; делӧыс кутіс пансьыны неладнӧ.
— Ті верманныд лыйны, — шуис Альфред, — тайӧ лоӧ законнӧ.
Гриша эз тӧд, мый вӧчны.
Ружьелы паныд, дерт, вӧчны нинӧм он вермы...
Сійӧ горӧдіс Альфред Тизенгаузенлы:
— Тэ мый сідзи ышминсӧ?
Гришалӧн видыс, буракӧ, вӧлі решительнӧй.
Барон дзебсис Викентий мыш сайӧ.
Викентий бара шпыньмуніс — сідзжӧ чукыртчылӧмӧн, быттьӧ сылӧн пиньясыс висисны — да друг, синъяссӧ лёкысь сувтӧдӧмӧн, мыйвынсьыс горӧдіс:
— А но, брысь!
И лэптіс двустволкасӧ.
Гриша да Ян кутісны пышйыны.
Найӧ котӧртісны дыр, дзик вӧр дорӧдзыс.
И сӧмын сэні заводитісны горзыны:
— Немец-перец!
— Эй, немеч-перец, калбаса!
— Немец-перец, калбаса, ньӧбис вӧвсӧ бӧжтӧмӧс!
Йӧлӧгаыс вӧр пытшсяньыс гораа шыасис: «<ns>Са</ns>!
<ns>Ӧмӧс</ns>!»
Неуна шойччыштӧм бӧрын Гриша шуис:
— Ме весиг ньӧти эг повзьы.
— Миян кӧ эськӧ вӧлі ружье, ме эськӧ эг пышйы, — вочавидзис Ян.
— Эк, миянлы колӧ судзӧдны ружье!
Колӧ!
И порок.
И сэсся ещӧ — кинжал.
Оружие йылысь сёрнитігӧн — а тайӧ медся интересуйтіс детинкаясӧс — найӧ казявтӧг восьлалісны водзӧ, эз мӧвпавны туй йылысь да дзикӧдз вунӧдісны Евлампий йылысь.
Но сійӧ ас йывсьыс казьтыштіс ачыс: немвиччысьтӧг тыдовтчис коз пуяс сайсянь, спокойнӧй да зывӧк.
Бокӧ пелька сьӧласигтыр сійӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый туйсӧ аддзис кокниа — горзӧм шыяс серти.
Найӧ горзісны калбас йылысь, а сійӧ муніс налӧн гӧлӧсъяс шы серти.
— Видза олан!
— дӧзмӧмпырысь горӧдіс Гриша.
— Локтін!
— Видза, видза оланныд!
— вочавидзис Евлаша да немъяндысьтӧг содтіс:
— Видза оланныд, важӧн нин эг аддзыв тіян кодь осёлъяссӧ!
— Вай нӧйтам сійӧс, — шуис Гришалы Ян.
— Ме шутиті, — шуис Евлаша.
— Но век жӧ ті асьнытӧ осёлъясӧн петкӧдлінныд.
Тайӧ жӧ вӧлі том барон Тизенгаузен.
Сылысь батьсӧ пӧ тӧдӧ ачыс сар.
— Сьӧвзьыны сы вылӧ!
— вочавидзис Гриша.
— Э, вокӧ, он сьӧвзьы.
Вот сійӧ тэ вылӧ вермас сьӧлыштны.
Либӧ, шуам, весиг ме вылӧ, кӧть ме и абу прӧстӧй мужик.
— Евлампий видзӧдліс аслас выль дӧрӧм вылӧ, сапӧгъяс вылас да чӧвтліс синсӧ Гриша кокъяс вылӧ.
— Всё равно и ме вылӧ сійӧ вермас сьӧвзьыны, нинӧм он вӧч.
А ме сы вылӧ ог вермы, сы вӧсна мый Тизенгаузенъяс — первой богачьяс.
— Мый тэ миян дорӧ сирасин?
— зэв скӧрысь горӧдіс Гриша.
— Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі тэтӧг!
Евлампий повзис да нурбыльтіс:
— Онӧ лысьтӧй!
Онӧ лысьтӧй менӧ татчӧ кольны, ме аслам папалы норася!
— Лок миян бӧрся дас воськов бӧрвылын, — тшӧктіс сылы Гриша.
— И со мый ме тэныд висьтала: усадьбаӧ ми, гашкӧ, и бӧрсӧ некор огӧ мунӧй.
На водзын воссис ньӧв кодь веськыд вӧрса прӧсек, кыті важӧн нин абу ветлӧмаӧсь, и сійӧ тырӧма лапкор турунӧн.
Прӧсекыс муніс кытчӧкӧ ылӧ да помасьліс кӧнкӧ керӧс дорын, кӧні радӧн-радӧн быдмисны пожӧм пуяс, и сійӧтор, мый найӧ быдмисны рӧвнӧй радъясӧн, кыдзкӧ эз лӧсяв тайӧ вӧрыслы.
— Котӧртлам видзӧдлам, мый сэні, — корис Янӧс Гриша, — а сэсся бӧр татчӧ воам.
И сэки бара мӧдӧдчам веськыд туй кузя.
— Ті лӧсьӧдчанныд пышйыны меысь, — шыасис бӧрвывсяньыс Евлаша, — а ме тіянысь всё равно ог кольччы!
Гриша да Ян котӧртісны недыр, регыд мысти сувтісны: керӧс вылын том пожӧм пуяс костын тыдалісны еджыд крестъяс.
Шойна!
Тайӧ, пӧжалуй, вӧлі Викентийлӧн двустволкаысь страшнӧйджык.
Гриша некор на эз аддзыв кулӧмъясӧс, а на йылысь сёрниысь поліс медся ёна.
5
Но шойнаыс эз вӧв йӧзтӧм...
Том пожӧм пу сайысь петіс морт, Гриша тӧдіс сійӧс; тайӧ вӧлі Савны сиктысь Кирюшка Комлев.
А Кирюшка бӧрся тыдовтчис кузь юрсиа да лӧз дӧрӧма латыш.
Тайӧ вӧлі тӧдтӧм.
Кирюшка шуис кыпыда:
— Асланым йӧз!
— Кирюша дядь, мый тэ тані вӧчан?
— юаліс Гриша.
— Караулитча.
— Кодӧс нӧ тэ караулитан?
— А вот нӧрӧвитышт...
Аддзан.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс: шойна вывті ветлӧдлісны йӧз, но сёрниыс оз вӧлі кыв.
Недыр мысти кутіс кывны нюркйӧдлана гажтӧм сьылӧм: «О, Ерусалим, Ерусалим!» Тайӧ псаломсӧ Гриша кывліс Винцалысь.
И Тэкля мукӧддырйиыс тайӧс сьывлывліс — вежалунъясӧ.
— Кирюша дядь, тайӧ латышъяс дзебӧны!
— гӧгӧрвоис Гриша.
— А тэ мыйла тані?
Тэ жӧ старовер.
— Ме маловер, а абу старовер, — кыпыда жергӧдіс еджыд пиньяссӧ Кирюшка: — меным, кыдзи суседлы, позьӧ и татчӧ.
— Сійӧ видзӧдыштіс кузь юрсиа латыш вылӧ да мигнитіс сылы: — Вернӧ, Кейнин?
Латыш думайтыштіс да нюмъёвтіс.
— Позьӧ кӧ, ми сэтчӧ ветлам, видзӧдыштам?
— юаліс Гриша.
— Позьӧ.
Детинкаяс мӧдӧдчисны керӧслань, а Кирюшка да тӧдтӧм морт кольччисны сійӧ жӧ местаас, пожӧм сайӧ.
Шойна вылын сулалісны мужикъяс да нывбабаяс и сьылісны нюркйӧдлӧмӧн.
Ас кыӧм нойысь вурӧм дукӧсъяс пӧвстын синмӧ шыбитчис пасторлӧн сьӧд сюртукыс.
Пастор юрсӧ лэптывтӧг видзӧдіс восьтӧм ичӧтик небӧгӧ; сэсся, тыдалӧ, кутіс кывзысьны, гӧгӧр видзӧдліс.
Сьылӧмыс лои гораджык, и йӧз кыпӧдісны юръяссӧ.
<rus>— «Слезами залит мир безбрежный!..»</rus>
Гриша ещӧ кольӧм восянь на тӧдіс тайӧ сьыланкывсӧ.
Ӧти кадӧ сійӧс сьылісны быдлаын.
Сэсся дугдылісны.
Заводитліс сійӧс сьывны и Тэкля, но Перфильевна тайӧс кылӧм бӧрын горӧдіс сы вылӧ.
— Йӧймин тэ, нылӧй?
Мыйла тадзи скӧрмис Перфильевна — сьыланкыв вӧснаыс?
Гриша кутіс юасьны батьыслысь.
Сійӧ эз пырысь-пыр вочавидз, сӧмын думайтыштӧм бӧрын:
— Но, сэні шог йылысь сьывсьӧ, йӧзлӧн синва йылысь, сы йылысь, кыдзи войтыр страдайтӧ.
Та вӧсна и оз тшӧктыны сьывны: тайӧ сьыланкывйыс революционнӧй...
Э, да тэ и тайӧ кывсӧ ещӧ он на тӧд!..
Да, гырысьяс омӧля гӧгӧрвоӧны ичӧтъясӧс.
А вот и тӧдіс Гриша тайӧ кывсӧ.
Тайӧ кывъяс сылы кажитчис ӧттшӧтш мыйкӧ и югыд и грознӧй...
Кыдзи чардби ыпнитлӧмын.
Сійӧ водз тӧдмаліс тайӧ кывсӧ!
Ӧні революционнӧй сьыланкывсӧ сьылісны крестьяна...
Гриша ёна видзӧдіс дзор юрсиа латышка вылӧ.
Сійӧ сулаліс да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс енэжлань.
Пастор клоп пӧдлаліс евангелиесӧ, тэрмасигтыр муніс йӧз пӧвстӧд да мыйлакӧ зэв нин ӧдйӧ воши.
И сэки водзӧ петіс кузь тошка да эзысь кудриа ичӧтик тушаа старик, коді разис сьӧд чышъян, перйис скрипка да заводитіс ворсны сьыланкыв ногыс.
Гриша тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі Исаак.
А пожӧм пу сайын сулалісны шапкаястӧгыс Кирюшка да том латыш и сідзжӧ сьылісны:
<rus>Слезами залит мир безбрежный,</rus>
<rus>Вся наша жизнь — тяжёлый труд.</rus>
<rus>Но день настанет неизбежный —</rus>
<rus>Неумолимый грозный суд</rus>!
Найӧ сьылісны рочӧн...
Гриша казяліс Янлысь доршасьысь синваа лӧз синсӧ.
Вӧчсис мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
— Мыйла татчӧ найӧ чукӧртчӧмаӧсь?
— гусьӧник юаліс сійӧ Янлысь.
Мӧдыс вочавидзис, кыдзи и век, эз пырысь-пыр, а думайтыштӧм бӧрын:
— Найӧ клянитчӧны.
— Мый кузя?
— Найӧ клянитчӧны лоны вернӧйясӧн.
Сьыланкывйыс лои гораджык да быттьӧ тэрыбджык.
И лэбис — век вылӧджык...
<rus>Над миром наше знамя веет...</rus>
<rus>Оно горит и ярко рдеет:</rus>
<rus>То наша кровь горит огнём,</rus>
<rus>То кровь работников на нём!</rus>
Да тайӧ жӧ вӧрса вокъяс!
А Кирюшка?
И кытысь тані сы мында нывбабаыс?
Нывбабаяс вешйисны, и Гриша аддзис гусӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд сёй мыльк.
Кык ныв матыстчисны гу дорас да пуктісны сы вылӧ вӧрысь да муяс вылысь ӧктӧм дзоридзьясысь — пӧлӧзничаясысь, катшасинъясысь, кӧлӧкӧльчикъясысь — кыӧм венокъяс.
Йӧз чукӧр радъясӧн надзӧник мӧдӧдчис шойна вылысь прӧсек кузя увлань.
Пожӧм пу дорын важмоз сулалісны Кирюшка да том латыш.
Найӧ виччысисны, кытчӧдз ставныс эз петны прӧсек вылӧ, и сэки латыш лэптіс кисӧ да шуис гора гӧлӧсӧн:
— Другъяс!
Вӧр помассьӧм бӧрын радъясӧн энӧ мунӧй.
Ми тіянкӧд кутам на мунны топыд радъясӧн, но сійӧ кадыс эз на во.
Кирюшка кватитіс Гришаӧс мышсяньыс пельпомъясӧдыс:
— Тэ ещӧ меным эн на висьтав, кыдзи ті татчӧ веськалінныд.
— Ми... ми мунім.
— Да тэ нӧ мый!
А ме чайті — вӧлӧн воинныд!
Сэки буретш на дінӧ матыстчис Евлаша.
— Кодӧс дзебисны?
— делӧвитӧя сійӧ юаліс Кирюшкалысь да сюся видзӧдліс сы паськӧм вылӧ.
Кирюшкалӧн паськӧмыс вӧлі важ, но ӧкуратнӧй.
Бура дӧмлӧм пинжаксӧ сійӧ новліс ӧти пельпом вылас плавгӧмӧн, и таын вӧлі весиг мыйкӧ удалӧй.
Вушйӧм картуз увсяньыс мыччысьӧмаӧсь сьӧд кудрияс.
Банбокъясас посньыдик серъясыс эз мисьтӧммӧдны сійӧс, на вылӧ эз кӧсйыссьы видзӧдны.
Соколлӧн кодь гӧгрӧс смел карӧй синъясыс медтӧдчанаӧн вӧліны Кирюшка чужӧм вылын.
Сиктса детинкаяссянь Гриша кывліс: кулакъясӧн тышкасигъясӧн Кирюшка, кӧть видзӧднысӧ и косіник, век вӧлі медводзын.
Кирюшка сюся видзӧдліс Евлампий вылӧ да юаліс Гришалысь:
— Тайӧ коді?
Тэнад другыд?
— Лещовлӧн пиыс, прасоллӧн.
Тӧдан?
— А-а, — нюжӧдіс Кирюшка да бергӧдчис, — тӧда.
Но, вот мый, ребята: кулӧм мортӧс дзебӧм-идралӧм, но дзебӧм-идралӧм и эм.
Но да мый та йылысь сёрнитнысӧ?
Талун вежалун, гажа лун, лэбачьяс, и найӧ радуйтчӧны...
— Тайӧ латышъяс дзебисны, — быдӧн вылӧ векни синъяснас видзӧдлігмоз шыасис Евлаша.
— Да, буракӧ, латышъяс, — сӧгласитчис Кирюшка.
— Месӧ татчӧ веськалі случайнӧ.
Кыдзи и ті, таті вӧлі муна.
Меным кулӧмъястӧ гуалӧмыд веськодь, ме и рочьяс ногӧн дзебӧм-идралӧмсӧ ог радейт.
Вӧрыс помассис.
На водзын шыльквидзис ыджыд зӧр му.
Ылын водзын паськыд лентаӧн нюжӧдчӧма миртуй, и сэті, буссӧ кыпӧдіг, гӧнитіс верзьӧма.
Кирюшка бергӧдчис, туй кузя восьлалысь крестьяна пӧвстысь корсис кодӧскӧ синъяснас да горӧдіс:
— Эй, Кейнин!
Кейнин!
Мун ӧдйӧджык!
Веж бал вылын аддзысям...
Мун да Исаакӧс тшӧтш нуӧд!
Том латыш пыркнитіс кузь веськыд юрсисӧ да кежис туй вывсьыс вӧрӧ.
Пӧрысь Исаак оз вӧлі тыдав.
Мукӧдъясыс торйӧдчисны ичӧтик чукӧръяс вылӧ да восьлалісны тэрмасьтӧг.
Нывъяс кежисны канавалань, кӧні быдмисны быдпӧлӧс турун да дзоридзьяс, и кутісны кыны венокъяс.
— А ме гортӧ ог мун, — Кириллы шуис Гриша.
— Вот ещӧ!
Тайӧ нӧ мыйла?
— Ылын, — думыштіс мудеритны Гриша.
— Со кыдзи!
— чуймис Кирюшка.
— Петам миртуй вылӧ, а сэні яг вомӧн ещӧ верстджын, и со тэныд «<lav>Заутиш</lav>ыд».
Сійӧ шуліс Перфильевналысь усадьбасӧ латышскӧй ногӧн: «Затишье» пыдди «<lav>Заутишь</lav>».
Гриша да Ян видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: мунісны-мунісны, мыйта муяс кытшовтісны, а усадьба, вӧлӧмкӧ, матын!
Сідзкӧ, налӧн мунан туйыс век жӧ абу вӧлӧма веськыд.
Найӧ кӧ эськӧ мунісны веськыда, вӧліны эськӧ ӧні ылынӧсь, код тӧдас кутшӧм местаясын.
Миртуй кузя гӧнитысь верзьӧма морт надзмӧдіс вӧвсӧ, а сэсся и дзикӧдз сувтӧдіс.
Ӧні бура нин тыдаліс: тайӧ вӧлі Мефодий Павлыч, урядник.
Сійӧ пукаліс седлӧас неуна мышкыртчыштӧмӧн да шуйга киас кутіс плеть.
Сылӧн гнедӧй вӧлыс дугдывтӧг копрасис — мездысис лӧдзьясысь.
Пода туй вылысь крестьяна петісны миртуй вылӧ.
Кыкӧн полігтырйи пӧрччисны шапкаяснысӧ урядник водзын; сійӧ лэптыштліс форменнӧй картуз кӧзырёк дорас кык чунь.
Став йӧз чукӧрысь — сӧмын кыкӧн!
Урядник сьӧкыда пукаліс седлӧас, виччысис.
И кор нин ставныс сы дорті прӧйдитісны, горӧдіс Кирюшкалы:
— А тэ кыдзи татчӧ веськалін?
Али вератӧ вежин?
Кирюшка гӧгӧр видзӧдліс.
— Кысь нин меным!
— шпыннялігтыр вочавидзис сійӧ.
— Ме малограмотнӧй.
— <ns>Вич-чысь</ns>, Комлев, — начальник моз горӧдіс урядник, — тэнӧ менам пасйӧма!
Мыйла латышскӧй шойна вылын вӧлін?
Чукӧртчылӧм?!
Восьсӧн эз кут позьны чукӧртчывны и ті кулӧмӧс дзебӧм вид улын сходкаяс вӧчавны?
Со найӧ, голубчикъяс: и латышъяс, и рочьяс — ставныс ӧтлаынӧсь!
Бара бунтуйтны?
<ns>Вич-чысь</ns>, Комлев!
— Да кысь нин меным!
Ме дзоридзьяс ӧкті, вӧрса сынӧд лолалі.
И, урядник вылӧ видзӧдтӧг, Комлев кутыштіс Гришаӧс пельпомъясӧдыс:
— Мунам жӧ, вокӧ, гортад!
И меным «<lav>Заутиш</lav>ӧ» колӧ.
Талун сэтчӧ уна гӧсьтъяс чукӧртчасны.
Сэсся, кор нин ылыстчисны дас вит воськов сайӧ кымын, Комлев сувтіс да горӧдіс урядниклы:
— Обязательнӧй постановление эн лыддьыв?
Али эн на удит ещӧ?
Урядник мыйкӧ чирӧстіс — гӧгӧрвоны эз позь.
Кирюшка ещӧ на ёнджыка горӧдіс:
— Лыддьы жӧ, лыддьы!
Сійӧс ставлы быть колӧ лыддьыны!..
Кирюшка дорӧ матыстчис олӧма крестьянин да, зумыша видзӧдлігтыр, шуис латышскӧй кыв вылын:
— Мыйла урядниксӧ дэльӧдан?
Таысь пӧльза оз ло.
— Пӧльза таысь оз ло, тайӧ тэ вернӧ шуан...
Кирюшка ӧні муніс детинкаяскӧд орччӧн, ӧти кинас кутіс Гришаӧс, а мӧднас — Янӧс.
А Евлампийлысь сійӧ юаліс:
— Сідзкӧ, тэ Лещов?
Тӧда, тӧда тэнсьыд батьтӧ.
Ок, ме и жалита сійӧс!
— Мыйысь нӧ сійӧс жалитнысӧ?
— шуткасӧ казялӧмӧн Евлаша водзвыв нин сераліс.
— Да эмӧсь кыз йӧз...
А сійӧ, сирӧта, оз тӧр пырны воротаӧд.
Вот та вӧсна и жалита: сьӧкыд сылы.
— Дяденька, а кутшӧм обязательнӧй постановление йылысь тэ горзін?
— юаліс Евлаша.
— Эм сэтшӧмыс.
Та йылысь тӧднысӧ тэныд нинӧмла: уна кутан тӧдны, водз пӧрысьман.
— Но и мед пӧрысьма кӧ.
— Э, да тэ батьыд кодь жӧ: сійӧ тэ моз жӧ кывйыдла зептас оз пыр.
Миртуй кежис вӧрлань.
Чукыльтанінас тшӧкыда сулалісны еджыд каменнӧй столбъяс.
Гришалы местаыс кажитчис нин тӧдсаӧн: вӧр сайын лоӧ лог, а водзынджык, гӧра йылын, — «Затишье».
6
... Найӧ сӧмын на вӧлі матыстчӧны усадьба дорӧ, тыдалӧны вӧлі сад сайсянь сӧмын на керка вевтъясыс, а кыліс нин кутшӧмкӧ аслыснога тревожнӧй шум.
Шочиника увтыштавліс Собакевич да бӧр ланьтліс.
Но вот потшӧс сайсянь тыдовтчис помещичӧй керкаводзса паськыд кытш.
Каштанъяс улын сулалісны йӧз...
Уна йӧз!
— Э, да тані и савенскӧйяс, и пеньянскӧйяс, и заозерскӧйяс!
— зэв кыпыда горӧдіс Кирюшка.
— Аддзан, Гриша?
Ме шулі тэныд — лоасны гӧсьтъяс!
Да, тані вӧліны и Заозерьеысь бритӧм латышъяс и Савныысь ыджыд тошка рочьяс.
Йӧз век содісны...
Кутісны воавны и найӧ, кодъясӧс Гриша талун аддзыліс латышскӧй шойна вылысь.
Бокын сулаліс Гришалӧн батьыс.
Сійӧ видзӧдыштіс пиыс вылӧ да быттьӧ эз аддзы сійӧс — нинӧм эз шу.
Кильчӧ вылас петіс Перфильевна.
Шумыс здук кежлӧ лолі ещӧ гораджык, а сэсся ставыс лӧнис.
Но водзӧ Гришалы нинӧм эз удайтчы аддзыны: сы дорӧ локтіс мамыс да кыв ни джын шутӧг нуӧдіс гортас.
... Гортас сійӧ лунӧ некод Гриша вылӧ эз веськӧдлы некутшӧм внимание.
Бабыс кевмис аслас чуланын.
Мамыс кыдзкӧ тэрмасигтыр пызан вылас пуктіс пуӧм анькытш тыра тасьті, шӧрыштіс нянь.
Гриша тшыг вылад кутіс сёйны ӧтнас.
Сэсся локтіс батьыс и сыкӧд тшӧтш прасол Лещов.
Найӧ пуксисны лабичӧ, чӧв олыштісны.
Сэсся Лещов, гӧрд чужӧмбансӧ чышъянӧн чышкигтыр, паніс сёрни:
— Шумитӧны мужикъяс, шумитӧны...
Тӧдан-ӧ, ассьыныс вынсӧ мӧдӧмаӧсь чувствуйтны.
Перфильевна, тыдалӧ, повзис — меліджык лои.
Кильчӧ вылас петіс бледӧдӧма!
— Повзян ӧд!
Мужик водзӧвылӧ мутӧг овны оз кӧсйы.
Но оз позь сылы мутӧгыс!
— Збыль, оз позь.
Лещов читкыртіс синъяссӧ, кодъяс дзикӧдз вӧйӧмаӧсь сылӧн гӧгрӧс банбокъясас.
— Сідзкӧ, артмӧ, и тэ мужикъяс дор?
— эскытӧг юаліс батьыс.
— Абу, ме ас вӧсна.
Мужиклӧн лоӧ му, озырджык сійӧ лоӧ — меным выгӧднӧ.
Кодкӧд ме тӧргуйта?
Мужиккӧд.
Баринсянь миянлы барышыд ньӧти абу.
Мужик лоас озырджыкӧн — ме сылы вузала ситечтор, а сылысь шабдісӧ ньӧба.
И ситечторсянь барыш, и шабді сетас выгӧда.
Бать вак-вакӧн серӧктіс:
— Сюся думыштӧмыд!
Лещов синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да сёрнисӧ паніс мӧдтор йылысь:
— Эм менам, Иваныч, ӧти мӧвп, кӧсйи эськӧ тэкӧд ӧтвылысь думайтыштны.
Ӧні самӧй бур кад Перфильевнакӧд сёрнитчыны донтӧмджыка вузавны меным садсӧ.
Кыксёысь унджык ме ог сет: абу выгӧдаыс.
— Тэнад делӧ.
— Сідзкӧ вот, Иваныч, Перфильевнакӧд ӧтнам ме ог вермы сёрнитчыны: век жӧ сійӧ баба — а бабаыд баба и эм...
— Да энлы тэ...
Мужикъяслы кӧ мусӧ — тайӧ жӧ лоӧ революция!
— Тэ меным татшӧм кывъяс эн шуав.
Ме наысь пола.
Вот, Иваныч, Перфильевна мый оз вермы гӧгӧрвоны: гожӧм чӧжнас яблоня вылас и лёльӧяс вермасны лоны...
— Миян оз лолыны.
А лоасны кӧ — бырӧдам.
— Либӧ засуха лоӧ...
— И засухалы паныд аддзам способъяс.
Садтӧ видза.
— Но, видзан кӧ, меным жӧ бурджык!
А век жӧ, ме кӧ ас вылӧ босьта риск, урожай виччысьтӧг сета задатки, сійӧ должен меным вӧчны уважение?
— Ог тӧд.
Сылӧн делӧ.
Мед вӧчӧ уважение.
— Ме жӧ сы йылысь и шуа.
Тэ сыкӧд сёрнитчы.
Ог ӧбидит тэнӧ.
Благодарита ме тэнӧ: кык даса тырмас тэныд?
Бать ышловзис:
— Ноко, муса мортӧй, мун жӧ ме ордысь, кытчӧдз ме ачым эг аттьӧав тэнӧ... ас ногӧн.
— Со кыдзи тэ аслад помещица дор сулалан... гӧра моз!
Сы понда гӧсьтӧс вӧтлан?
— Ме — ог сы понда...
Му пырыс мед сійӧ мунас!
А мошенникӧн ог кӧсйы лоны.
Оз ковны меным тэнад кык дасаыд!
Лещов сувтіс:
— Мый нӧ, аттьӧ мелілунсьыд, Иваныч.
Со тэ кыдзи гӧсьтъястӧ принимайтан — он миян ногӧн, он рочьяс ногӧн!
Латышъяскӧд другасян, налысь и премудростьӧ велӧдчӧмыд.
Тыдалӧ, юр вемыд оз сідз уджав, кыдзи колӧ.
Йӧзыс тэнӧ важӧн нин тӧлктӧм мортӧн шуӧны.
— Но, ло дзоньвидзаӧн, купеч, прӧщайтлы, — рампырысь шуис бать, быттьӧ ньӧти скӧравтӧг.
Лещов муніс ӧдзӧслань, сувтіс:
— Но лӧсялантор-ӧ, медым морт ӧтказывайтчис сылы вӧзйӧм выгӧдаысь?
Иван Иваныч, думыштлы ещӧ!
— Прӧщайтлы, — гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг шуис бать, но сідзи, мый прасолӧс быттьӧ тӧвныр нӧбаліс.
Ӧшинь пырыс Гриша аддзыліс — вуджӧртіс кельыдлӧз дӧрӧм: тайӧ Евлаша виччысьӧма кильчӧ дорын ассьыс батьсӧ.
7
Аскинас дзик асывсяньыс Гриша пыр шӧйтіс усадьбаті, мучитчис нинӧмтор вӧчтӧм вӧсна, виччысис, кор тыдовтчас Ян.
И терпениеыс эз тырмы — муніс Редальяс керка дорӧ.
Сійӧ воськовтіс нин сылы тӧдса пемыд посводзӧ, кӧні эз вӧв ӧшиньыс, восьтіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас.
Ичӧтик ӧшиньяслӧн чистӧя мыськӧм стеклӧяс пыр стенъяс вылӧ сявкйисны шонді югӧръяс.
Стенъясыс вӧліны югыдӧсь пожӧм дзавъяс вӧсна, кодъясӧс кодкӧ тувъявлӧма сэтчӧ; дзавъяссӧ тшӧкыд решётка моз тувъявлӧма джоджсяньыс йиркӧдзыс.
И тӧрыт на ещӧ сэтшӧм сьӧд керкаын ставыс лоӧма лӧсьыд.
Янлӧн кодь жӧ лӧз синъяса, ыджыд, кыз нывбаба лойис паськыд ворйын сёй.
И Ян вӧлі сэн жӧ.
Сійӧ мыйлакӧ гӧрдӧдіс да горӧдіс Гришалы:
— Ме пырысь-пыр!
Гриша тайӧс гӧгӧрвоис тадзи: колӧ петны бӧр, дворас, и сэні виччысьны.
И збыльысь: Ян петіс пӧшти сы бӧрся.
— Тайӧ менам мам, — шуис сійӧ яндысьӧмӧн моз.
— Войнас воис.
— Кутшӧм лӧсьыд тіян лоӧма!
Амбаръясладорсянь аслас керкалань локтіс Август Редаль; сійӧ вайис пельпомъяс вылас важ пӧвъяс.
Редаль пырмунігмоз видзӧдліс детинкаяс вылӧ, шыбитіс муас пӧвъяссӧ да, ӧти пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн, кутіс чер тышнас перъявны важ пӧвъясысь кӧрт тувъяс.
Лӧсьыд вӧлі видзӧдны, кутшӧм пелька, ӧтчыд-кыкысь кучкӧмӧн, Редаль веськӧдаліс чукыльтчӧм кӧрт тувъяс да тэчис найӧс ӧтчукӧрӧ.
Кор став пӧвъясас кӧрт тувъяс местаӧ колины сьӧд розьяс, Редаль лэптіс ӧти пӧв да шуис пиыслы:
— Кут.
Татшӧм дӧвериенас гордитчӧмла Ян тэрмасьӧмӧн кватитіс пӧвсӧ да сувтӧдіс сійӧс.
Гриша сідзжӧ кутчысис пӧвйӧ мӧдарладорсяньыс.
Тадзи найӧ заводитісны стрӧитны.
Регыд мысти Гриша тӧдмаліс: найӧ стрӧитісны мӧскыслы мыйкӧ карта сямаӧс.
Сувтӧдісны пӧвъяс, сэсся найӧс тувъявлісны пӧперега рейкаяскӧд тшӧтш — артмис стен.
Гриша зілис отсасьны, кыдзи сӧмын вермис: кутіс дасьтӧм кӧрт тув, мыччыліс чер.
Редаль муас тувъяліс майӧгъяс да на бердӧ сувтӧдіс нин пӧвъясысь вӧчӧм стенсӧ.
Сэсся кыскис зепсьыс каллянсӧ, кутіс куритчыны.
И нюммуніс Гришалы:
— Бур?
— Кутшӧм лӧсьыд ӧні тіян горничаад!
Миян дорысь лӧсьыдджык, — леститчӧмӧн шуис Гриша: сійӧ век на поліс Редальысь.
— О, — серьёзнӧя шуис лесник, — сійӧс вӧчис менам Золя.
Виччысьыштлы, кор сійӧ помалас, сэки лоӧ зэв сӧстӧм.
«<lav>Лиго</lav>» праздник кежлӧ ми ваям вӧрысь дуб пу увъяс да ӧшӧдам венокъяс.
Сэки волы миян ордӧ сур юны.
И йӧктыны.
— Редаль вак-вакӧн серӧктіс.
Гриша сідзжӧ серӧктіс, кӧть и эз дзик сьӧлӧмсяньыс.
Бабыс висьтавліс: найӧс, кодъяс кутасны юны сур, мӧдаръюгыдас тшӧктасны мырдӧн нювны пӧсь скӧвӧрда — тайӧ этшавылӧ.
Редальлы тайӧтор йылысь висьтавны сійӧ эз лысьт.
Лесник бара босьтіс киас черсӧ.
Луншӧр кадӧ керкасьыс петаліс Золя да латышскӧй кыв вылын шуис Редальлы:
— Лок ӧбедайтны.
Тэныд регыд вӧрӧ.
Ми Янкӧд кыкӧн помалам.
— Гриша, кӧсъян сёйны <lav>путри</lav>?
— юаліс Август Редаль.
— Чӧскыд <lav>путри</lav>?
О, менам Золя зэв ыджыд мастер и та кузя.
Гришалы оз ков вӧлі <lav>путри</lav>ыс — греча шыдӧсысь сёянтор, — но век жӧ муніс Редаль бӧрся: сылы вӧлі окота ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны дзавъя, югыд стенъяс вылӧ.
Кутшӧм ӧбиднӧ!
Югыд дзавъяссӧ вӧлі джынвыйӧныс лясйӧдлӧма сёйӧн — кыз сук няйтӧн.
— Ой, мый тайӧ ті вӧчӧмныд!
— шогпырысь горӧдіс Гриша.
— Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі жырйыс...
Редаль бара кутіс серавны.
Сійӧ, буракӧ, вӧлі зэв рад гӧтыр воӧм вылас.
— Тайӧс ставсӧ Золя вӧчӧма.
Гӧтыр, мыйла тэ лясйӧдлін няйтнас татшӧм мича стенъяссӧ?
Гортас лесник, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу скӧр.
Золя пуктіс пызан вылас розӧвӧй сёянтор тыра тасьті, вайис пу паньяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма зарни-сьӧд дзоридзьясӧн.
Сёйӧм бӧрас Редаль босьтіс двустволка да муніс.
Ян чышкыштіс вомдоръяссӧ да вежливӧя шуис мамыслы «<lav>васаля</lav>», и Гриша шуис «<lav>весельс</lav>» — пасибӧ, привет.
Ӧбед бӧрын пырысь-пыр жӧ Золя бара босьтчис сёй дорӧ да тшӧктіс детинкаяслы:
— Мунӧй неуна ворсыштӧй, а сэсся ми ставным ӧтвылысь помалам карта стрӧитӧм.
Кор найӧ петісны ывла вылӧ, Гриша юаліс Янлысь:
— Мыйла тэ шуан «<lav>васаля</lav>»?
— А кыдзи колӧ?
— «<lav>Весельс</lav>».
— Сэні, кӧні ми водзджык овлім, ставныс шулісны «<lav>васаля</lav>».
— А кӧні ті водзджыксӧ овлінныд?
— О-о, — нюжӧдіс Ян, — ылын!
Ме жӧ тэныд висьтавлі нин: дзик Даугава дорын.
Да, Гриша кывліс.
Но Даугава йылысь ӧмӧй — тайӧ абу мойд?
— Даугава...
— думыштчӧмӧн нюжӧдіс Гриша.
— Сійӧ, коді тай дзебӧма тывсӧ...
— Но, тіян ногӧн — Двина.
А латышскӧй ногӧн — Даугава.
— Абу сідзи.
Гриша дзикӧдз шӧйӧвошис.
Сійӧ кывліс, мый Двина — сійӧ ыджыд ю, сэті ветлӧны паракодъяс; но Даугава — сійӧ мӧд, сійӧ — мойдъясысь.
— Сідзи!
— аслас кывйысь эз лэдзчысь Ян.
— И вот сэні шуӧны оз «<lav>весельс</lav>», а «<lav>васаля</lav>».
Мый сэні шуӧны «<lav>васаля</lav>», Гриша дась вӧлі эскыны.
Но Даугава йылысь Ян сорсис либӧ ачыс сочинитіс.
Даугава — сійӧ зарни гыяс, быдӧн на пиысь гӧра ыдждаӧсь.
Тайӧ найӧ дзебисны повтӧм старикӧс.
Тайӧ здукас детинкаяс аддзисны Минайӧс, коді ас вылас нуис пызь куль.
Пӧрысь Пшечинский матыстчис гусьӧникӧн мышсяньыс да чеччыштіс тайӧ куль вылас, пуксис сы вылӧ верзьӧмӧн.
Сійӧ радейтліс шутитны.
Минай сэтшӧм жӧ кокниа пызь тыра кульсӧ нуис арендаторыскӧд тшӧтш, быттьӧкӧ немтор эз и казяв.
А гашкӧ, и збыльысь эз казяв?
Пан Пшечинский пызьӧссис, чеччыштіс му вылӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, быттьӧкӧ удж бӧрын, кутіс пыркӧдчыны.
И шуис вежалӧмӧн да радлігтыр:
— Вот ён москаль!
Вот дыш мортыд, ошкыд!
Сійӧ мудзис Минай дорысь ёнджыка; сылӧн былялӧм синъясыс гӧрдӧдісны.
Ыджыд тушаа Минай шпыньмуніс да сувтлытӧг пызь кульсӧ нуис пекарнялань.
Пекарняыс вӧлі сійӧ домын, кӧні олісны Пшечинскийяс.
Да, найӧ олісны эз ичӧтик керкаын, сійӧ вӧлі настӧящӧй дом, Перфильевналӧн дорысь неуна ичӧтджык.
Пшечинскийяс и асьнысӧ лыддисны помещицакӧд ӧткодьӧн, а гашкӧ, и вылӧджык на пуктісны асьнысӧ.
Та вылӧ налӧн вӧліны асланыс помкаяс.
Пшечинскийяс вӧліны шляхтичьяс.
Арендаторлӧн пияныс — Станислав да Юзеф — грамота эз тӧдны, ветлӧдлісны ас кыӧм руд ной дукӧсъясӧн да ортсысяньыс нинӧмӧн эз торъявны крестьянаысь.
И век жӧ, кор Перфильевна аслас кильчӧ вывсяньыс горзывліс пан Пшечинский вылӧ, сійӧ воинственнӧй скӧрлунӧн лӧсьӧдыштавліс дзор бакенбардъяссӧ да воча мыйвынсьыс горзывліс:
— Ог кывзы!
Ме дворянин.
А ті?
Ті, сударыня, коді?
Быд татшӧм пинясьӧм бӧрын пӧрысь Пшечинский босьтліс либӧ сёй гырничтыр ма, либӧ сӧстӧм кичышкӧдӧ гартыштӧм пирӧг да мунлывліс помещица ордӧ миритчыны.
Мӧдыс радпырысь босьтліс вайӧмторсӧ, и неважӧнся вӧрӧгъяс дыр тӧлкуйтлісны сы йылысь, кыдзи ки улӧ босьтны крестьянаӧс: бӧръя воясӧ мужикъяс эз кутны кывзысьны.
Мыйкӧ важӧн нин эз пинясьлыны Перфильевнакӧд Пшечинскийяс.
Тыдалӧ, та вӧсна и Гриша да Ян сійӧ лунӧ аддзисны вӧвлытӧмтор: водзвылас муніс ачыс пан Казимир Пшечинский, сы бӧрся, шапкатӧг, — пӧрысь крестьянин, а ещӧ бӧрынджык — Станислав, арендаторлӧн пиыс; сылӧн киас вӧлі чер.
Буретш сэки кильчӧдорса каштан пуяс улын лӧсьӧдісны рытъя чай кежлӧ пызан.
Сэні, Перфильевнаысь кындзи, вӧліны гувернантка Ирма Карловна да Дамберг.
Пӧрысь Пшечинский, лабутнӧя копыртчыштӧмӧн, нюжӧдӧм киас шапкасӧ кутігтыр, сетіс рапорт:
— Кора судитны вӧрӧс, коді кераліс тіян вӧрысь пипу.
Черсӧ сылысь ми конфискуйтім.
Перфильевна зумыштчис.
— Кыдзи нӧ тэ сідзи?
— стариклы шуис сійӧ.
— Кадыс кутшӧм, а тэ...
Старик сулаліс да букыштчӧмӧн видзӧдіс Дамберглысь дзирдавтӧдз весалӧм штиблетъяссӧ.
Немец гартіс ус помъяссӧ, скӧрысь шпынняліс.
Перфильевна юаліс сылысь:
— Но, вот тэ — карса морт, миянысь унджык гӧгӧрвоан: мый тані вӧчны?
Немец вочавидзис пырысь-пыр жӧ, мытшасьлытӧг, — кажитчис, мый олӧмын быд случай вылӧ сылӧн вочакывъясыс вӧліны важӧн дасьӧсь:
— Колӧ пипу гусялысьсӧ штрапуйтны да сетны штрапсӧ награда пыдди сылы, коді гусясьысьсӧ арестуйтіс.
— Кора!
— ёна гӧрдӧдігтыр горӧдіс Пшечинский.
— Ме эг сьӧм вӧсна, а честь ради!
— Да и мый сылысь босьтан, — шуис Перфильевна, — шудтӧм гусясьысьлысь!
— Сідзкӧ, колӧ сылысь мырддьыны инструментсӧ да <ns>мый-нибудь</ns> паськӧмсьыс, — шуис Дамберг.
— Ассьыд чертӧ колян татчӧ, кылан!
— стариклы прикажитіс Перфильевна.
— И ещӧ кык лун уджалан видз вылын.
Мун!
Мужик сулалыштіс, шапкаасис.
Сэсся видзӧдліс аслас чер вылӧ, коді пыр на вӧлі Станислав киын, ӧвтыштіс кинас да юрсӧ ӧшӧдӧмӧн муніс.
Гриша дыр видзӧдіс сы бӧрся...
Перфильевналӧн тайӧ пипуясыс, гашкӧ, сюрс... а мый сэн, ёна на унджык!..
Вот, жаль сылы ӧтиӧс сетны коньӧр стариклы!
— Колӧ <ns>зэ-эв</ns> чорыд ки, медым кывзысисны найӧ!
— кутшӧмкӧ жӧч гӧлӧсӧн шуис Дамберг.
Пшечинскийяс мунісны.
Каштан пуувса пызан вӧлі дась нин, и Гриша аддзыліс, кыдзи керкаысь петкӧдӧм венскӧй улӧсъяс вылӧ пуксялісны аслас кыкнан нывкаясыскӧд помещица, гувернантка да Дамберг.
Тэкля вайис мичаа весалӧм самӧвар, коді шонді водзын дзирдаліс сідзи, мый сы вылӧ видзӧдӧмысь доймисны синъяс.
Перфильевналӧн ыджыд нылыс киас кутіс небӧг.
Сійӧ друг звирк чеччыштіс пызан сайсьыс, котӧрӧн матыстчис Гриша дінӧ да, небӧгсьыс строка вылӧ чуньнас индігмоз, шуис:
— Лыддьы тайӧ кывсӧ!
Лист боксӧ ставнас вӧлі печатайтӧма веськыд шыпасъясӧн, а буретш тайӧ кывйыс вӧлі вӧсньыдик пӧлӧс шыпасъяса.
Гришалы веськодь вӧлі тайӧ шыпасъясӧдзыс, сійӧ пыр на мӧвпаліс мужик йылысь, кодлысь мырддисны черсӧ.
Но век жӧ неокотапырысь лыддис:
— <ns>Татап (татап)</ns>.
— <rus>Маман, маман</rus>, а абу <ns>татап</ns>!
— зэв рад лои нывка.
— Фрейлен, фрейлен, сійӧ лыддьӧ «<ns>татап</ns>»!
Гриша гӧрдӧдіс.
Дамберг видзӧдыштіс сы вылӧ ичӧтик ёсь синъяснас да юаліс Перфильевналысь:
— Ме тайӧ детинкасӧ кыдзкӧ аддзылі тіян садйысь.
Ті онӧ полӧй сыысь, мый сійӧ нетшкас дзоридзьяс либӧ мыйкӧ гусялас?
— Оз, оз вӧрзьӧд, — блюдйысь чайсӧ чурскигтыр вочавидзис Перфильевна: — сыысь ме водзын кывкутӧ сылӧн батьыс.
— Сылӧн батьыс зэв честнӧй?
— юаліс Дамберг да век на видзӧдіс Гриша вылӧ, коді заводитіс бӧрыньтчыны — ӧбидитчӧмысла.
Перфильевна зумыштчис:
— Асныра.
Дзик на неважӧн ме сыкӧд видчи.
Асныра!
Но йӧзлысь нинӧмтор оз вӧрзьӧд.
— «Асныра?» — серӧктіс немеч.
— Тайӧ меным выль кыв, кӧть эськӧ ме зэв бура тӧда роч кыв.
«Асныра»?
Кора прӧститны, миян эмӧсь сідзи: бур либӧ лёк, тӧлка либӧ бӧб, а «асныра»?
Гришалӧн ӧзйисны пельясыс, сійӧ бӧрыньтчис-бӧрыньтчис, сэсся бергӧдчис да котӧрӧн пышйис.
Керкаас вӧлі ӧтнас батьыс.
Гриша сылысь юаліс:
— Мый сійӧ сэтшӧмыс — <rus>маман</rus>?
<rus>— Маман</rus>?
Энлы-энлы...
Буракӧ, мам.
Тадзи образованнӧйяс сёрнитӧны... но, французскӧй кыв вылын ли, мый ли.
— Батьӧ, а тэ абу образованнӧй?
— Кытысь нӧ меным образованнӧйнас лоны?
— ышловзис Иван Шумов.
— Да, пиукӧй, ме абу образованнӧй.
Гриша видзӧдліс батьыслӧн небӧг джадж вылӧ.
— А небӧгъяссӧ со мыйта лыддьӧмыд!
— Лыдди.
Да, тӧдан-ӧ, ме найӧс сёрӧн заводиті лыддьынысӧ.
— Мыйла водзджык эн заводит?
— Томдырйи эг вӧв грамотнӧй.
Бур йӧз велӧдісны куті лыддьысьны.
Гриша матыстчис небӧг джадж дорӧ.
Корешокъяс вылас вӧлі тыдалӧны мича гижӧдъяс, на лыдысь ӧткымынъяс вылын — зарни гижӧдъяс.
— Батьӧ, а ме лоа образованнӧйӧн?
Батьыс чӧв оліс.
Сэсся сывйыштіс писӧ — тадзсӧ сійӧ вӧчлывліс шоча — да шуис надзӧник:
— Ог тӧд, пиукӧй...
Ог тӧд!
8
Праздник кежлӧ заводитісны лӧсьӧдчыны недель войдӧр.
Вӧр дорӧ вӧчисны зэв джуджыд качай — куим морт джуджда.
Сёрнитісны, мый Пеньяныӧ вайӧмаӧсь сир тыра бӧчкаяс: найӧс мӧдасны сотны войнас ты вадорын.
Латышскӧй кыв вылын тайӧ праздникыс шусьӧ «<lav>лиго</lav>», рочӧн — Иван Купала.
Гриша юаліс Янлысь, мый лоӧ «<lav>лиго</lav>» кывйыс.
Мӧдыс дыр бӧрйис кывъяссӧ, сэсся кутіс объясняйтны латышскӧй кыв вылын:
— Но, сійӧ кор качайясӧн качайтчӧны — водзӧ и бӧрӧ.
И шондіыс сідзжӧ ворсӧ, качайтчӧ, — бӧрӧ, водзӧ, асывсянь луншӧр кадлань, сэсся увлань — рытланьыс...
Гожӧмнас шонділӧн качайясыс медся кузьӧсь...
Сэки йӧз радлӧны, тайӧ и эм «лиго» праздник.
Гӧгӧрвоин?
Гриша эз ставсӧ гӧгӧрво, но зэв бура аддзис ньӧв кодь кузь зарни югӧръясын шонді качайяс.
И сэсся нин лунтыр мӧвпаліс на йылысь.
Праздник вечерняӧ Редаль вайис вӧрысь дуб увъяс, мичмӧдіс наӧн керкалысь выльӧн на еджыдӧдз мавтӧм стенъяссӧ, а му джоджас вольсаліс веж турун сэтшӧм кыза, мый кокъяс вӧйисны сы пытшкӧ шегйӧдзыс.
Тэкля да Золя рытнас пукалісны Редаль керка мудӧд вылын, видзвывса дзоридзьясысь кыисны венокъяс да муртса кывмӧн сьылісны нюркйӧдлана сьыланкывъяс, кодъясын быд строка заводитчыліс да помасьліс «лиго» кывйӧн.
А Гришалӧн батьыс вайис вӧрысь ичӧтик кыдз пуяс.
Тайӧ яндысьысь да гордӧй посньыдик пуяснас сійӧ мичмӧдіс кильчӧ пельӧсъяссӧ, горничасӧ.
Аскинас на найӧ сулалісны сэтшӧм жӧ мичаӧсь, эз на вевъявны нярмыны.
И найӧ лолалӧмӧн заводитчис Гришалы праздник.
Тайӧ лунӧ Гришаӧс виччысисны уна лоӧмторъяс...
Лӧсьӧдсис веж бал!
Пеньяныын веж бал да хороводъяс...
И рытъя бипуръяс!
Но медводз сійӧ аддзис Иван-салдатӧс.
Иван вӧлі Заозерьеысь, сійӧ воӧма гортас отпускӧ.
Ӧти пельпом вылас салдатлӧн вӧлі кыдзсюрӧ плавгӧм гӧрд погонъяса шинель, выль бескозыркасӧ сійӧ вӧлі вештӧма шуйга пель вылас.
Сійӧ бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс юкмӧс дорті, господскӧй керкасянь ылітіджык, да видзӧдіс Перфильевна кильчӧ вылӧ.
А потшӧс дорсянь, пельӧс сайсянь, видзӧдіс салдат вылӧ Кирилл Комлев и, код тӧдас мыйла, семдӧмӧн сераліс, куснясис, швачӧдіс кинас аслас пидзӧсъясӧ.
Кильчӧ вылын тыдовтчис сьӧд синъяса Тэкля да тыртӧм ведраясӧн мӧдӧдчис юкмӧслань.
Салдат веськӧдчис да прӧйдитіс сы дінті; сылӧн весалӧм сапӧгъюръясыс дзирдалісны.
Кирюша, кыкнан кинас ӧвтыштӧм бӧрын, уси потшӧссайса турун пиӧ.
Гриша тэрмасигтыр котӧртіс сы дінӧ:
— Кирюша дядь, сэні петшӧр, петшӧрасян!
Комлев сӧмын вак-вакӧн сераліс да эз кывзы Гришаӧс.
Сэсся ланьтіс, чышкыштіс вазьӧм синъяссӧ да юаліс страшнӧй вашкӧдчан гӧлӧсӧн:
— Аддзылін геройсӧ?
— Аддзылі.
Сійӧ збыльысь герой?
— А кыдзи нӧ.
Герой!
— И Кирюшка бара лигышмуніс сералӧмысла.
— Аддзылін, кутшӧм крепость босьтны кӧсйӧ?
— Кутшӧмӧс?
— Тэкляӧс.
Гриша ӧбидитчис:
— Тэ, Кирюша дядь, ичӧтик кодь жӧ!
Тэныд эськӧ век дурны!
— И Комлев дорсянь мӧдӧдчис Иван-салдатлань.
Салдат бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс усадьба кузя, а Гриша кутіс ветлӧдлыны сы бӧрся да любуйтчыны сыӧн ылісянь.
Медбӧрын решитчис, воис матӧджык.
И юаліс:
— А кӧні тэнад сабляыд?
— Ми пехотаынӧсь, — Тэкля вылысь тревожнӧй синъяссӧ вештывтӧг вочавидзис Иван.
Вочакывйыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, но водзӧ юасьны Гриша эз кут.
Тэкля тэрмасьтӧг лэптіс юкмӧсысь ва тыра ведра.
Би рӧма кӧдзыд войтъяс резсисны му вылӧ да лоины сэні гудыр мольясӧн, кодъяс ӧдйӧ веттьысисны бусӧн да ёгӧн.
Тэкля заводитіс ведраяссӧ босьтны карнан вылас... сэсся видзӧдліс Иван вылӧ — и пӧрӧдіс ведрасӧ.
Гашкӧ, тайӧс сійӧ вӧчис и эз нарошнӧ.
Вермас лоны.
Ваыс паськыд струяӧн ыльнитіс туй вылӧ да визувтігас вожавліс кӧв кодь вӧсньыдик ичӧтик шоръяс вылӧ.
Салдат уськӧдчис ведралань:
— Лэдзӧй отсыштны тіянлы.
Шинельсӧ кутігтырйи сійӧ ӧдйӧ кватитіс тыртӧм ведрасӧ, ӧшӧдіс крук йылӧ, и юкмӧслӧн жаравечыс шумӧн да дзуртігтырйи лэдзис ведрасӧ увлань, ваӧ.
Тэкля видзӧдіс муас да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый банбокъясыс сылӧн лоины быттьӧкӧ вазьӧмаӧсь — кутісны дзирдавны алӧй шӧвк моз.
А кильчӧ вылас сулаліс нин да видзӧдіс тайӧ став бӧрсяыс Перфильевна.
— Эй тэ, коравтӧм невеста!
— кыліс сылӧн гора гӧлӧсыс.
И Тэкля джӧмдіс да муртса бара эз пӧрӧд ва тыра ведрасӧ, кодӧс сӧмын на сылы мыччис Иван-салдат.
Сэсся кутчысис карнанас да кокньыда лэптіс аслас пельпом вылӧ сьӧкыд ведра гозсӧ.
Салдат, юрсӧ копыртӧмӧн, мӧдӧдчис потшӧслань, кӧні петшӧр куст сайын пукаліс Кирилл Комлев.
Гриша мӧдӧдчыліс сэтчӧ жӧ, но мӧд событие кыскис сылысь вниманиесӧ.
Август Редаль пукаліс садӧк дорын пожӧм джек вылын да «лиго» случай кузя лӧсьӧдчис бритчыны.
Ян сы водзын дасьӧн кутіс сӧстӧм кичышкӧд, а Ян бӧрвылын сулалісны видзӧдысьяс: Катя, праздничнӧй дӧрӧма Минай да Перфильевналӧн ӧти ныв.
Редаль изйӧн тӧчитіс пурт тор.
Сэсся сійӧ дыр майтӧгаліс сутуга кодь чорыд тошсӧ.
И друг, зверь моз синъяссӧ кӧсӧйтӧмӧн, заводитіс дзуртігтырйи гогнавны банбокъяссӧ.
Гриша локтіс матӧджык.
Лесник ӧдйӧ да повтӧг новлӧдліс чужӧм кузяыс лэчыд пуртсӧ.
Кор сійӧ медбӧрын чышкысис кичышкӧднас, видзӧдысьяслы тыдовтчис сылӧн кага кокбӧрля кодь ичӧтик, зэв еджыд да куш щӧкаыс.
Тайӧ ставыс вӧлі фокус кодь: лесник чужӧм вылын эз вӧв ни ӧти вундысьӧм туй.
— Вот ӧні сэсся и <lav>кирмаш</lav> вылӧ позьӧ, — шуис сійӧ сувтігас.
Да, <lav>кирмаш!</lav>
<lav>Кирмаш</lav> — тайӧ сиктса ярмарка, «<lav>лиго</lav>» лун случай кузя гуляйтӧм.
Латышъяс тайӧ луннас вӧчлӧны веж бал — оркестръясӧн да йӧктӧмъясӧн, рочьяс гажӧдчӧны хороводъясын.
Гриша <lav>кирмаш</lav> вылын эз вӧв ньӧтчыд на.
Со кӧні, колӧ чайтны, гажа!
Редаль юаліс:
— А тэ, Грегор, мунан веж бал вылӧ?
— Сійӧ гӧгӧрбок: видзӧдліс Гриша вылӧ, довкнитіс юрнас.
— Оз, тэныд оз позь.
— Мыйла?
— юаліс Гриша.
— Оз позь.
Меным сідзжӧ оз позь.
— Но мый вӧсна нӧ?
Миянлы кыкнаннымлы оз позь: тэныд водзджык на, а меным сёр нин.
И, аслас шмонитӧмысь дӧвӧльнӧй, Август Редаль кутіс серавны.
Неыліті муніс Тэкля.
Лесник и сылы горӧдіс латышскӧй кыв вылын, мый со Грегор Шумовлы водзджык на, а Август Редальлы сёр нин мунны веж балъяс вылӧ.
Гришалы эз вӧв шмонитӧмӧдз.
— Ме — ог йӧктыны, а сӧмын видзӧдыштны, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Видзӧдыштны?
Но, видзӧдыштны кӧ сӧмын...
Мый нӧ, сідзкӧ позьӧ!
— И Янлы позьӧ?
Лесник тэрыба видзӧдліс пиыс вылӧ.
И чӧв ланьтіс.
Ян кутіс вишкыны ӧбидитчӧм вӧснаыс.
Чӧв олыштӧм бӧрын Редаль шуис:
— Но мый нӧ, позьӧ и Янлы.
9
... Веж бал ещӧ эз на заводитчы.
Вӧлӧмкӧ — сійӧс восьтасны сэк, кор помассяс вичкоын служитӧм.
Сэтшӧм нин порядокыс.
Пеньянскӧй ты вадор пӧлӧн вӧлі сувтӧдалӧма шатёръяс, сулалісны дуб увъясӧн мичмӧдӧм бӧчкаяс, виж рӧмнас тӧдчисны сарӧг пӧвъясысь войнас вӧчӧм будкаяс; налӧн стойкаяс вылын куйлісны нин рожок да преник чукӧръяс. Гӧгрӧс преникъяс мятнӧйӧсь, а нёль пельӧсаясыс мааӧсь.
Сулалісны стеклӧ банкаяс, кӧні вӧліны югыдгӧрд, турунвиж да виж леденечьяс.
Вӧр бердас матӧ сувтӧма цыганъяслӧн табор.
Вевта телегаясын пукалісны лэчыд синъяса нывбабаяс джынвыйӧ пасьтӧм сім кучика челядькӧд.
Пӧрысь цыган, коді вӧлі гожъялӧмсьыс гнедӧй, сулаліс гӧгӧр дӧмлӧм шатёр дорын; сійӧ видзӧдіс гӧгрӧс виж синъяснас жокейскӧй картуза уска морт вылӧ да гортаннӧя сёрнитіс:
— Эк, панок, ӧні ӧмӧй эмӧсь цыганъяс!
Ӧні цыганлы кызь арӧс, а сійӧ ещӧ ни ӧти вӧв на эз судзӧд барскӧй гидняысь.
Удаллуныс эз ло, панок: цыганъяс ведраяс пӧчиняйтӧны, кастрюляяс лудитӧны...
Эк, панок!
Картуза морт бергӧдіс юрсӧ, и Гриша тӧдіс Викентийӧс.
Викентий, зывӧктӧмӧн шпыннялігтыр (тӧдчис, мый сійӧ и сёрнитіссӧ цыганкӧд гажтӧм ради), шуис стариклы:
— Тэ лучшӧ висьтав сы йылысь, кыдзи Ребенишкиын цыган джагӧдчис.
Гусяліс барскӧй тройка, а сэсся джагӧдчис...
Сӧвестьыс кутӧма мучитны али мый?
— Но, цыган ӧмӧй вермас джагӧдчыны тройка кӧбыла вӧсна?
Эз ачыс сійӧ джагӧдчы.
Цыганӧс виисны баронлӧн холуйясыс!
— Но-но-но!
Тэ ньӧжйӧджык!
— грӧзитӧмпырысь горӧдіс Викентий.
Но тайӧ кадын туй вылын тыдовтчис зарни-рыжӧй пара вӧв, и рессораа экипаж, коді дзирдаліс кӧлесаясыслӧн лакируйтӧм спицаяснас, муніс вичколань...
Тайӧ Тизенгаузенъяс мунісны ӧбедня кежлӧ.
Гриша тӧдіс Альфредӧс.
Сійӧ вӧлі век на курӧг гӧна турунвиж шляпаа.
А Альфредкӧд орччӧн пукаліс дзик веськыда — быттьӧ аршин ньылыштӧма — котелока дзор барин. Сылӧн чужӧмыс ставнас — синкымъяссяньыс да голя петукӧдзыс, кодӧс вӧлі мыджӧма крахмалитӧм, зэлыд воротник — кирпич рӧма гӧрд.
Викентий пӧрччис ичӧтик картузсӧ да кок чуньяс йылас котӧртіс экипаж дорӧ.
Цыганка, кодлӧн дзоридзьяса кузь юбкаыс сы бӧрся чышкис буссӧ да посни ёгсӧ, а сылӧн эзысь сергаясыс вӧліны тӧлысьджынъяс кодь гырысьӧсь, — муніс торгӧвӧй будкаяс радъяслань да ас водзвылас видзӧдіс гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
А вӧрсьыс тыдовтчисны нин нывъяс да зонъяс.
Нывкаяс м инмӧдчӧмаӧсь кӧлӧкӧльчикъясысь, катшасинъясысь, жасминысь кыӧм венокъясӧн; зонъяслӧн венокъясыс вӧлі кыӧмаӧсь дуб увъясысь.
Зонъяс пӧвстысь Гриша аддзис Кирюшкаӧс да Иван-салдатӧс.
Нывъяс мунісны ты дорӧ — ва вылӧ лэдзавны венокъяссӧ.
Зонъяс шутитігтыр сувталісны ылӧджык: абу лӧсьыд видзӧдны, кодлӧн венокыс вӧйӧ.
Гриша да Ян тӧдісны та йылысь да сідзжӧ эз кутны видзӧдны нывъяс вылӧ.
Бурджык мунны тӧргӧвӧй будкаяс дінӧ; налӧн кык вылӧ капиталыс вӧлі куим кӧпейка.
Капитал абу ичӧт, но и веж петкӧдланторъяс вӧліны уна.
Найӧ матыстчисны медся ыджыд будка дорӧ.
На водзын стойка вылын вӧліны зэв мича кампетъяс.
На лыдысь быдӧн вӧлі стӧч челядь кипыдӧс кузьта.
И быдӧнӧс вӧлі гартыштӧма зарниӧн мичмӧдӧм еджыд бумага пиӧ; помъястіыс бумагаыс сыръяснас гартыштчӧма сэтшӧм мудера, мый еджыд рӧмыс вошліс, а зарниыс дзирдаліс да пӧртмасис шонді водзын.
Татшӧм кампет вылӧ видзӧднысӧ пӧшти сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кыдзи и нёнявны сійӧс.
А ӧтисӧ позьӧ нёнявны кӧть лунтыр!
Позьӧ вӧлі сійӧс нёнявны помтӧг, он кӧ сӧмын ышмы, он кӧ курччы сійӧс сэк жӧ.
Но, а кор нин курччан тайӧ измӧм юмовторсӧ, сійӧ разалас кыв пасьталаыд паточнӧй нектарӧн, и секунда мысти, дзик секунда мысти, кыв вылад кольӧ сӧмын розӧвӧй след... да сьӧлӧм пытшкӧстӧ сотысь каитчӧм: эг вермы терпитны, тэрмаси.
Татшӧм чӧскыд кампетсӧ детинкаяс ньӧбисны витӧс асланыс капитал вылӧ да сэсся эз нин видзӧдны ни мятнӧй преникъяс вылӧ, кодъясӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс, ни сапӧг гӧлень рӧма турецкӧй рожокъяс вылӧ, ни лемасьысь маковникъяс вылӧ.
Водзын вӧлі ещӧ уна на удовольствие.
— Мунам вичкоӧ, видзӧдыштам, — шуис Ян, — а то сэні регыд помассяс.
— Миянӧс сэтысь вӧтласны.
— Оз вӧтлыны.
— Но ладнӧ, мунам.
Вичкоӧ найӧ веськалісны, кор зэв нин сьӧкыд вӧлі пырны водзлань.
Ӧтиладорас сулалісны дзоридзьясысь вӧчӧм букетъяса, венокъяса нывъяс, олӧма нывбабаяс, старукаяс.
Веськыдвылас чукӧрӧн сулалісны мужичӧйяс.
Лолавны вӧлі сьӧкыд — и уна сё морт лолалӧмысь и дзоридзьяслӧн дукысь.
Унаӧн татчӧ вайӧмаӧсь нюръясын быдмысь дзоридзьясысь дзонь венокъяс, кодъясӧс быттьӧкӧ кыӧма виж прӧшвиысь; тайӧ дзоридзьясыслӧн дукыс нежнӧй, кытчӧдз оз нярмыны, а сэсся заводитӧны лэдзны чӧскыд отрава, мыйысь висьмӧ юрыд.
Гриша ӧдйӧ видзӧдліс вичко пытшкӧссӧ, чатӧртіс юрсӧ вывлань.
Сійӧ первойысь на аддзис хоръяс — дзик йирк бердсьыс; и сэні, хоръяс вылас, дзик йирк бердас, сулалісны йӧз — латышскӧй том зонъяс.
Йиркас ӧшаліс, хрустальнӧй сыръяснас вӧрзьышталіг, мича люстра.
Детинкаяс видзчысигтыр кутісны писькӧдчыны водзлань.
На вылӧ скӧралісны.
Кӧні нӧ бароныс аслас Альфредыскӧд?
Найӧ ӧні оз тыдавны.
Ок, со мыйла найӧ эз тыдавны: водзын сулалісны скамьяяс — тыдалӧ, налы, кодъяс вӧліны озырджыкӧсь, позьӧ вӧлі кевмыны пуксьӧмӧн, медым кокъясыс эз мудзны.
Та вӧсна и найӧ оз вӧлі тыдавны сулалысьяслӧн мышъяс сайсянь.
А со и кузь тушаа Викентий.
Но, дерт жӧ, сысянь кытӧнкӧ матын и Альфред.
Кор детинкаяс писькӧдчисны матӧджык первой радъяслань, найӧ аддзисны водзвывсьыс амвон, кодӧс мичмӧдӧма дзоридзьясӧн да дуб увъясӧн.
— Канцеле, — гӧгӧрвоӧдіс Ян.
Гриша эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но эз мӧд юасьны.
Торжественнӧя ворсіс орган, и став службаыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
Сэсся органыс ланьтіс.
Амвон вылӧ — канцеле вылӧ — кайис пос тшупӧдъясӧд кузь сьӧд сюртука, зарни ӧчкиа пастор.
Сійӧ лэптіс синъяссӧ йирклань — заводитіс висьтавны проповедь.
Висьталіс сійӧ гораа да властнӧя, кывъяс такт сертиыс кипыдӧснас кучкаліс канцеле дорышӧ, сійӧ весиг нямраліс кинас катшасинъясысь кыӧм венок, кодӧн вӧлі мичмӧдӧма канцелелысь пельӧссӧ.
Гриша эз внимательнӧя кывзы.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Викентий юрнас суніс водзлань, быттьӧкӧ тэрмасьӧмӧн кодлыкӧ копыртчис.
И сылӧн копыртӧм юр сайысь Гриша аддзис дубӧвӧй скамья вылын пукалысь пӧрысь Тизенгаузенлысь кирпичнӧй банбокъяссӧ.
Сэсся Викентий веськӧдчис да бӧр сайӧдіс аснас баронӧс.
Тайӧ кадас гӧгӧр лыбис гӧгӧрвотӧм сёрни, а вичкоын, кӧть и абу рочын, татшӧмтор вӧчны оз позь.
Гриша бергӧдліс юрсӧ и некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мый лои.
Пастор, гӧлӧссӧ содтӧмӧн, пӧшти мыйвынсьыс горӧдіс сар йылысь — сылы, ставрочмувывса императорлы, <rus>многая лета</rus>.
И сэки лыбис сэтшӧм шум да грымакылӧм, мый, кажитчис, быттьӧ хоръясыс усины.
Том латышъяс вевдорас стучитісны перилӧясас да дугдывтӧг горзісны ӧти и сійӧ жӧ тор:
— Долой!
Долой!!
Долой!!!
Найӧ горзісны тайӧс рочӧн и латышскӧй кыв вылын.
Пастор, коді вӧлі лӧзовблед, шытӧг паськӧдлывліс вомсӧ — сійӧс некод эз кыв.
Друг канцеле дорӧ матыстчис кузь юрсиа, лӧз дӧрӧма ыджыд тушаа латыш да кинас вештіс пасторӧс.
Кейнин!
Гриша пырысь-пыр тӧдіс сійӧс.
Шумыс лӧнис.
— Тэнад проповедьыд помассис, — шуис Кейнин.
Пастор эз тэрмась, корсис кодӧскӧ синъяснас — баронӧс?
— и, пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын, заводитіс пос тшупӧдъясӧд лэччыны увлань.
Дзик на том кык латыш сувтісны канцеле дорӧ да асланыс юръяс весьтын паськӧдісны паськыд гӧрд знамя.
— Долой самодержавие!
— горӧдіс кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс.
И уна дас гӧлӧсъяс отсалісны:
<rus>— Долой!</rus>
<rus>Долой!!</rus>
<rus>Долой!!!</rus>
Кейнин заводитіс висьтавны латышскӧй кыв вылын.
Эз ставныс кольччыны вичкоӧ.
Унаӧн, повзьӧмӧн ас костас сёрнитігтырйи, мӧдісны петанінлань.
Гриша аддзыліс, кыдзи Викентий бара копыртчис баронлань да тэрыба кутіс петны вичкоысь.
А барон кольччис.
Гриша ӧні бура нин аддзис сійӧс: вичкоӧ йӧзыс коли эз зэв уна.
Пӧрысь Тизенгаузенкӧд орччӧн сулаліс сылӧн пиыс — Альфред.
Шляпатӧгыс сійӧ эз кажитчы сэтшӧм гордӧйӧн, кыдзи вӧрын.
Кейнин висьталіс мир йылысь, кодӧс ойдӧдӧма синваӧн да вирӧн, войтыр йылысь, коді водз либӧ сёр пасьвартас ассьыс вӧрӧгъяссӧ.
Сійӧ висьталіс революция йылысь!
Тайӧ кывйыс бара дзирдыштіс Гриша водзын, югыд да грознӧй, кыдзи чардби...
Гӧрд знамя, муртса вӧрзьышталігтырйи, дӧлаліс Кейнин юр весьтын.
И друг сынӧдыс быттьӧкӧ поті пель чунӧдана йиркнитӧмысь.
Барон Тизенгаузен киас кутіс пистолет.
Кык латыш уськӧдчисны баронлань, ӧтиыс кучкис баронлы киас...
И бара вичкоын йиркнитіс лыйӧм шы.
Векньыдик фигурнӧй ӧшиньясын стеклӧясыс вӧсньыдика да ёся зилькнитісны, йиркын ӧшалысь хрустальнӧй люстра нора зильмуніс.
Латышъясӧс барон дорысь йӧткыштісны бур паськӧма йӧз; найӧ, буракӧ, вӧліны немечьяс.
— Охранникъяс!
— мыйвынсьыс горӧдіс кодкӧ.
Скӧр чужӧмъяса том латышъяс уськӧдчисны хоръяссянь улӧ да зырисны баронлысь охранасӧ.
Муртса тыдыштліс Тизенгаузенлӧн кирпичнӧй чужӧмыс да воши бӧр.
Кейнин горзіс канцеле вывсянь кияссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн: ӧлӧдіс.
Сылӧн гӧлӧсыс ӧні оз вӧлі кыв.
Сэки сійӧ дугдіс горзыны да пӧсялӧм чужӧмсьыс чӧв олігтыр чышкис ньылӧмсӧ.
Пельӧссяньыс, кӧні помассис нин йӧтласьӧм-зырсьӧмыс, матыстчис сы дінӧ прӧстӧй нисьӧ мудер чужӧма, зумыд тэчаса латыш да кипыдӧсъяс вылас вайис сылы нёль револьвер.
Гриша мыш кузя визьнитіс йирмӧг: латыш нюммуніс!
Со кутшӧм йӧз найӧ вӧлӧмаӧсь!
— Ставныслысь оружиесӧ мырддим.
Ӧні найӧс вичкоысь вӧтлам — и митинг вылӧ!
Кейнин, юрнас довкйӧдлігтырйи, видзӧдліс револьверъяс вылӧ — тыдалӧ, вичкоын стычкаыс эз во сылы сьӧлӧм вылас, — сэсся, сералысь зон вылӧ видзӧдігмоз, сідзжӧ нюммуніс да ньӧжйӧник мыйкӧ шуис.
Латышъяс зырисны немецкӧй охранасӧ папертяс.
Быд немечӧс кутісны мышланьыс песовтӧм гырддзаясӧдыс.
Нӧйтӧм баронӧс петкӧдісны кияс выланыс.
Сы бӧрся нуӧдісны Альфредӧс...
Папертьсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи вӧв вылӧ чеччыштіс Викентий да гӧнитіс туй кузя.
Тизенгаузенлӧн лӧз пыкӧса синмыс ловзис.
Сыкӧд орччӧн сулалысь латыш лёкысь шпыньмуніс да шуис сылы:
— Водзджык на радлан: телеграфнӧй проводъяссӧ орйӧдлӧмаӧсь водз асывнас на.
Драгунъяс оз воны скачӧн!
— Ӧшӧдны баронӧс пипу вылӧ!
— горӧдіс кодкӧ.
Гриша аддзис Кирюшкаӧс.
Сійӧ писькӧдчис латышъяс чукӧр пыр.
— Пипу вылӧ!
Кейнин лэптіс кисӧ:
— Миянӧс оз интересуйт ӧтка барон.
Ӧтка барон мед мунас ӧні аслас гортӧ...
Кейнинлысь кывзысисны.
Оружиетӧг кольӧм охранаса косіник том немеч пуксьӧдіс баронӧс экипажӧ, шӧйӧвошӧм кучер босьтіс киас вӧжжисӧ, пӧрысь Тизенгаузенкӧд орччӧн пуксис бумага кодь еджыд чужӧма Альфред; сійӧ полігтыр кыйяліс гӧгӧр... да друг аддзис Гришаӧс.
Ӧти здук найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас...
Сэсся кучер тракнитіс вӧжжисӧ, и коляска надзӧникӧн мӧдӧдчис туй кузя, кӧні ӧтар-мӧдарас сулалісны крестьяна, кодъяс видзӧдісны барон вылӧ зумыша да скӧра.
А сэсся дзик вичко дорын гӧрд знамя улӧ чукӧртчисны крестьяна — латышъяс да рочьяс.
Бара висьталіс Кейнин.
Сійӧ сёрнитіс гораа, сылӧн гӧлӧсыс паськаліс ылӧ да кыліс йӧлӧгаӧн вӧрын.
Сійӧс кытшалысь крестьяналӧн чужӧмъясныс быттьӧ югдісны.
Гриша аддзис Комлевлысь соколлысь кодь паськыда восьтӧм синъяссӧ, водзлань сетчӧм Иван-салдатӧс, аддзис латышъясӧс, кодъясӧс сійӧ аддзыліс кулӧм мортӧс вӧрын дзебигӧн, мый йылысь Гриша эз на вунӧд.
Со и тӧдса дзор латышка; сійӧ синсӧ лэдзлытӧг видзӧдіс Кейнин вылӧ — тыдалӧ, полӧ пропуститны кӧть ӧти кыв.
А со и Август Редаль.
Кытысь сійӧ босьтсис?
И пӧрысь Винца тані!
Кейнин чуксаліс ставнысӧ — и Гриша Шумовӧс тшӧтш — чорыда эскыны победаӧ.
Войтыр кутас тышкасьны аслас шуд вӧсна, и сійӧ шедӧдас победа!
Кыпӧдчис войтыр-багатыр, и некодлы сійӧс ӧні веннысӧ — ни сьӧд баронъяслы, ни сарскӧй жандармъяслы, некодлы!
Воас лун — и став му шарыс лоӧ войтыр-труженик киын, коді вермас ассьыс нэмӧвӧйся вӧрӧгъяссӧ.
Тайӧ луныс воас, сійӧс виччысьны коли зэв этша нин.
Воас победалӧн час!
Кейнин помаліс сёрнитны, и ставныс, водзвыв сёрнитчытӧг, кутісны сьывны сьыланкыв — сійӧс Гриша кыліс первойысь на:
<rus>Смело, товарищи, в ногу</rus>!
Кызь сайӧ том зон кытшалісны Кейнинӧс да сыкӧд ӧтлаын мунісны, прӧщайтчиганыс шапкаяснас ӧвтчигтырйи.
А минут мысти, быттьӧкӧ дзик нинӧмтор эз и вӧв, воссис веж бал.
Вӧр дорын друг ӧтпырйӧ кутісны ворсны флейтист да скрипач, кыпыд йӧз чукӧр весьтын разалісны чеччалысь полькалӧн шыясыс.
Вӧрдорса эжа вылӧ прӧстмӧдісны кытш, том зон — буретш сійӧ, коді сетіс Кейнинлы нёль револьвер — кватитіс банйӧм чужӧма нылӧс да сыкӧд первой гӧгӧртіс кытшсӧ.
Регыд бал лои зэв кыпыд да гажа.
Сюсь тӧргӧвеч вайис луг вылӧ сур бӧчка, сылӧн отсасьысь кыскис ас вылас краситтӧм пызан.
Ты кузя кывтісны нывъяслӧн венокъясыс — кывтісны уна, уна венокъяс; гашкӧ, талун на пиысь ни ӧти эз вӧй.
Лӧсьыд вӧлі кыпыд йӧз чукӧрын Гришалы да Янлы!
Кодъюраяслӧн тӧлктӧм чужӧмъясыс паныдасьлісны шоча на, а став мукӧдыс талун кажитчисны ӧта-мӧдыслы другъясӧн.
И кыліс мужикъяс пӧвстын выль бур кыв: «ёрт».
Лӧсьыд вӧлі Гришалы Янкӧд... кытчӧдз найӧ эз казявны Август Редальлысь скӧр чужӧмсӧ.
10
Лесник горӧдіс пи вылас — и оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, скӧралӧ сійӧ али шутитӧ:
— Полайдны!
Мун гортӧ, некытчӧ туйтӧм!
Сійӧ кватитіс Янӧс киӧдыс.
Ян эз вермы кутчысьны да шуис батьыслы латышскӧй кыв вылын:
— Тэ жӧ лэдзин...
— Ме лэдзи!
Ме эг тӧд, мый тані лыйсьыны кутасны!
— А ме тӧді?
Тайӧ вочавидзӧмыс и збыль быттьӧ дӧзмӧдіс Редальӧс.
Сійӧ кватитіс писӧ киӧдыс, и найӧ кыкнанныс ӧдйӧ мӧдӧдчисны мунны вӧрлань; лесник восьлаліс зэв гырысь воськовъясӧн, а Ян котӧртіс сыкӧд орччӧн.
Гриша кутіс котӧртны на бӧрся.
Вӧрыс лолаліс ыркыд уль руӧн, шонді югӧръяс муртса писькӧдчисны кыдз пуяслӧн да пипуяслӧн коръяс костті.
Тайӧ веж мирас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый Редаль казявтӧг надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Сійӧ бергӧдчис Гришалань да, минут дыра мӧвпалӧм бӧрын, шуис:
— Век жӧ коді нӧ сэні лыйліс?
Месӧ ачым вичкоас эг веськав...
— Барон Тизенгаузен.
— Кодӧс лыйис?
— Ог тӧд.
— Негодяй!
— горӧдіс лесник.
Гриша шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ: Август Редальлӧн рыжӧй синкымъясыс вӧлі кӧрсьӧмаӧсь, кельыдлӧз синъясыс, кодъяс век сэтшӧм спокойнӧйӧсь, югъялісны.
Но тайӧ вӧлі ӧти здук.
Редаль лэдзис синъяссӧ увлань.
— Негодник!
— горӧдіс сійӧ пи вылас.
— Тэ кыдзи батьыдкӧд сёрнитін?
— Сійӧ абу мыжа, — шуис Гриша.
Редаль мыйкӧ дыра восьлаліс чӧла.
Сэсся шуис:
— Но, ті кыкнанныд лоӧй тӧлка детинкаясӧн да энӧ больгӧй сы йылысь, мый аддзылінныд Пеньяныын.
И кодӧс аддзылінныд — энӧ висьталӧй!
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — шуис Гриша.
Код йылысь первойсӧ горӧдіс Редаль «негодяй» кывсӧ?
Ок, радейтӧны гырысьясыд мудеритны челядькӧд!
— Сэні кыліс кымыныськӧ лыйӧм, — паніс сёрни Август Редаль.
— Кыкысь!
Но, мед кыкысь; сідзкӧ, лыйліс эз ӧтнас барон.
— Тайӧ лыйліс барон.
— А сыысь кындзи коді?
— Ог тӧд.
Лыйліс барон.
А сэсся сылысь револьверсӧ мырддисны...
— Коді?
Коді мырддис?
— Ог тӧд...
— шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Нинӧм тэ он тӧд!
— нурбыльтіс Редаль.
— И менам йӧюкыс нинӧм оз тӧд!
А он кӧ тӧдӧй, чӧв олӧй.
Кыкнанныд!
Кыланныд?
— Кылам, — вочавидзис Гриша ас пыддиыс и Ян пыдди.
— А то тэнсьыд ме кучиктӧ куля!
— Редаль кватитіс писӧ шошаӧдыс, но ӧні вӧлі нин тыдалӧ, мый тайӧс вӧчӧ сійӧ оз серьёзнӧя.
— Ме, ковмас кӧ, кучиксӧ куля аслам пилысь, а тэнсьыд, Грегор, куляс кучиктӧ тэнад батьыд.
— Менам бать менсьым кучикӧс оз куль, — зэв збыльысь вочавидзис Гриша.
— Но, мамыд куляс.
Сійӧ куляс, метӧ сійӧс тӧда нин.
Мам йывсьыс Гриша и ачыс падъяліс: гашкӧ, сійӧ и куляс сылысь кучиксӧ да.
— А тэ, Август дядь, сылы эн висьтав.
— Эстшӧм тэ тӧлка!
Гриша чӧв ланьтіс.
Сійӧ ачыс ас йывсьыс тӧдіс, мый сійӧ тӧлка.
— Сэтшӧм тӧлкаяслы, кыдзи ті кыкнанныд, колӧ на ещӧ и ещӧ тӧлксӧ сюйны мырдӧн бӧрсяньныд...
Медым чардакъястіыд эз ветлы тӧв.
Но детинкаяс аддзисны нин, мый Редаль шмонитӧ.
Найӧ мунісны вӧр туйӧд куимӧн, и сёрниыс помассис зэв бура, кор нин матыстчисны усадьба дорӧ.
Редаль шуис детинкаяслы:
— Но ладнӧ!
Кутам ставным куимнанным чӧв овны.
А ылалӧмӧн болькнитанныд — мыйвынсьыд горзігтыр кутанныд сьывны.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧм Гриша тӧдіс.
Кодкӧ ӧти первой шуліс: «Ванька, Ванька, мыйвынысь горзігтыр сьыв, коді помӧдз оз вермы нуӧдны, сылысь пельяссӧ нетшкыны!» И сэки ставныс горзісны — горзісны ӧти нота вылын, — и быдӧн зілис лолыштӧмсӧ кутны кыдз позьӧ дырджык.
Кодлӧн лолыштӧмыс эз тырмывлы да сійӧ ланьтліс первойӧн, сійӧс нетшкылісны пельӧдыс.
Нетшкылісны ёна, сьӧлӧмсяньыс.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧм частӧ помасьлывліс синваӧн.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧмын челядь век ворссьылісны гырысьяслы — налӧн лолыштӧм кыссис дырджык.
И вот ворсны кӧ тадзи Редалькӧд — сідзкӧ, збыльысь нин нетшкасны пельӧдыд.
Тайӧ луннас Гриша сідзи и эз аддзыв ни бипур, ни хороводъяс, ни ты вадорын ыпъялысь сир бӧчкаяс.
Но та пыдди быттьӧ паськыдджыка да ылӧджык сійӧ аддзис асьсӧ кытшалысь мирсӧ.
Кутшӧм йӧзӧс сійӧ аддзыліс талун!
Ёнъясӧс да повтӧмъясӧс, кодъяс быттьӧ аддзӧмаӧсь нин Кӧрт шорлысь волшебнӧй васӧ...
Эмӧсь свет вылын и лёк злӧдейяс.
Эмӧсь сьӧд баронъяс.
Эм чёрнӧй сотня — кывсьӧ, дзик на неважӧн сійӧ грӧмитӧма да грабитӧма дорйысьны вермытӧмъяслысь керкаяссӧ.
Но эмӧсь му вылын йӧз, кодъяс тышкасьӧны сьӧд лёклунлы паныд, тышкасьӧны войтыр вӧсна, войтыркӧд ӧтвылысь, тышкасьӧны помӧдз, кутасны тышкасьны победа шедӧдтӧдз, ни ассьыныс, ни вӧрӧглысь олӧмсӧ жалиттӧг.
11
Тревога, кутшӧмкӧ смутнӧй тревога чувствуйтчис быдторйын.
Йӧзыс мукӧддырйи мыйлакӧ заводитлісны сёрнитны вашкӧдчӧмӧн, видзчысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлывлігтырйи.
Рытъясӧ Минай, Винца да Трофимов чукӧртчывлісны ыліса амбар дорӧ да ньӧжйӧник сёрнитлісны дыр, пемдытӧдзыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд пан Пшечинский петіс терпениесьыс да горӧдіс Минай вылӧ:
— Гашкӧ, тырмас сэсся кывнад уджавнытӧ?
Аски колӧ водз чеччыны!
Минай лэдзис шапкасӧ синкымъяс вылас да немтор эз вочавидз.
И эз вӧрзьы места вывсьыс.
Перфильевна недель чӧж нин гӧститіс карын.
А барон Тизенгаузен йылысь сёрнитісны, мый сійӧ пыр кежлӧ мунӧма, семьянас.
Быдпӧлӧс эмбурсӧ имениесьыс квайтымын додьтыр нуӧмаӧсь сы бӧрся карӧ.
Гришалӧн мамыс ӧні тшӧкыдджыка котравліс помещик керкаӧ, кухняас.
И бӧр волывліс сэсянь страшнӧй юӧръясӧн:
— Карын чёрнӧй сотня перъялӧ студентъяслысь синъяссӧ шпилькиясӧн.
Либӧ:
— Всемирнӧй война лоӧ!
Всемирнӧй война йылысь сёрнитлісны и войдӧр, быттьӧкӧ регыд заводитасны ставныс ӧта-мӧдсӧ виавны, коді кольӧ ловйӧн — некод оз тӧд.
Тадзи гижӧма важ небӧгъясын.
Но, детинкаяслӧн асланыс делӧяс.
Найӧ оз вермыны помтӧг, быдса лунъяс чӧж мӧвпавны гырысьяс йылысь.
И гырысьяс ӧні омӧльджыка мӧвпалісны челядь йылысь.
Гриша да Ян регыд мысти гӧгӧрвоисны тайӧс да смелджыка, юасьтӧг, мунлывлісны муяс вылӧ, вӧрӧ.
Аддзисны пожӧм ягысь тӧдтӧм овраг: сылань весиг трӧпаяс эз вӧвны, некод сэні абу на вӧвлӧма.
Овраглӧн кырйыс лыа гӧрд доръяснас кыпӧдчис пожӧмъяслань.
Детинкаяс сатшкалісны овраглӧн джуджыд доръясас бедьторъяс да, вӧрсьыс изъяс чукӧртӧм бӧрын, овраг пыдӧссянь лыйлісны бедьясысь вӧчӧм вражескӧй войскаӧс бомбаясӧн.
А сэсся уськӧдчылісны веськыда паныд, вӧйласисны небыд лыаас, усьлісны, чеччылісны, рукопашнӧй тышын босьтлісны крепость.
Тайӧ лунъясӧ лои ӧти событие, коді колис Гриша пев чунь вылӧ паметнӧй пас.
Ыджыд кост бӧрын (вӧвкӧд лёктор лоӧм бӧрын первойысь) детинкаяс паныдасисны садйын Перфильевналӧн нывъяскӧд.
Тайӧ пӧрйӧ нывкаяс эз повзьыны.
Найӧ кыскисны кер дінӧ, коді куйліс потшӧс дорын, ыджыд пӧв.
Ыджыдджык нывкаыс лючкиа-бура пуктіс пӧвсӧ шӧрвыйӧнӧдыс кер вылӧ да сетіс команда чойыслы:
— Ирочка, пуксьы мӧдар помас!
Ирочка вылӧ Ян видзӧдіс синсӧ вештывтӧг.
Медбӧрын тайӧс Гриша казяліс да тувкыштіс сылы бокас.
Ян эз дугды видзӧдӧмысь.
Гриша скӧрмис да гораа шуис:
— Ирочка — тэ дурочка!
— Тэнӧ бара нӧйтасны!
— горӧдіс ыджыдджык нывкаыс.
— Кыдзи сэкитӧ!
— Сійӧ чеччыштіс пӧв вывсьыс.
— Мун татысь!
Вочакыв пыдди Гриша ассьыс кисӧ сюйис пӧв улас:
— Ог лэдз качайтчынытӧ.
Ыджыдджык нывкаыс пуксис ӧти пӧв помас, ичӧтджыкыс — мӧд помас.
Гриша эз удит кыскыны кисӧ, певйыс коли пӧв улас.
Нывкаяс кутісны качайтчыны, кыдзи качай вылын.
Гриша мурч-курччис пиньяссӧ, чӧв оліс.
Первойӧн горӧдіс Ян:
— Мый ті вӧчанныд?
Кор нывкаяс чеччыштісны пӧв вывсьыс, Гришалӧн чуньыс вӧлі лязалӧма, лӧз гыж увсьыс лёкысь войталіс вир.
Сійӧ эз бӧрддзы.
И шуис Янлы:
— Тэ вӧсна.
Сэсся гыжйыс дыр вежис, и Гриша сійӧс быд лун петкӧдліс Янлы да вообщӧ быдӧнлы, кодъяс кӧсйисны видзӧдлыны, да неуна гордитчис аслас доймӧм чуньнас.
Сэсся сійӧ юаліс Янлысь:
— Мыйла тэ сэтшӧм дыр видзӧдін сы вылӧ?
Ян вочавидзис яндысигтыр:
— Сійӧ мича.
Гриша эз кут дэльӧдны другсӧ.
Кӧсйис, да эз кут.
Сылы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд...
... Карысь воис кыпыд Перфильевна да гораа шуис Пшечинскийяслы:
— Риго-Орловскӧй туй ӧні водзӧвылӧ бастуйтны оз кут, о-оз!
Ӧні татчӧ мыйта колӧ салдатъясӧс вайӧдасны.
Забастовкаяс йылысь Гриша кывліс.
Рабочӧйяс шулісны «баста» и эновтлісны уджсӧ.
Медся бура тайӧ артмывліс кӧрт туй вылын.
Оз кутны уджавны туйяс, сэки сарыд быттьӧ киястӧм: ни войска вайӧдны, ни пушкаяс, ни салдатъяслы пызь...
Беда!
Сідзкӧ, рабочӧйяс абу вермӧмаӧсь кутчысьнысӧ, дугдӧмаӧсь бастуйтны.
Но, нинӧм, чукӧртасны вынъяс, ещӧ кутасны бастуйтны, Перфильевна водз радуйтчӧ.
Коли кымынкӧ лун — тыдовтчис и Дамберг фотографическӧй аппаратнас.
Сійӧ снимайтіс помещицалысь семьясӧ гувернанткаыскӧд ӧтлаын садъяс, дзоридза клумба дорас, сэсся кильчӧ пос тшупӧдъяс вылас, сэсся садӧк дорын.
Бать дорӧ Ребенишкиысь воис Шпаковский.
Дамберг аддзыліс велӧдысьӧс, дыр видзӧдіс сы вылӧ ылісянь и сэсся увереннӧя да скӧрысь шуис помещицалы:
— Сэтшӧмъяссӧ, кутшӧм сійӧ — лӧз дӧрӧмаяссӧ, кузь юрсиаяссӧ, — колӧ пырысь-пыр жӧ пуксьӧдны тюрьмаӧ.
Шпаковскийлӧн батьыскӧд сёрни тайӧ пӧрйӧ Гришалы кажитчис яснӧйджыкӧн мукӧддырсяяс серти.
Найӧ сёрнитісны мужикъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи найӧ важӧн, ёна важся кадӧ, кыпӧдчывлісны асланыс вӧрӧгъяслы паныд.
Воюйтлісны.
Помланьыс нин Шпаковский думыштчӧмӧн шуис:
— Сёрмисны миян мужикъяс, сёрмисны!
Налы эськӧ колӧ вӧлі заводитны, кор Риго-Орловскӧй туй эз уджав, кор Ригаын эз на ставыс ещӧ помась...
— Латышъяс, — вочавидзис Гришалӧн батьыс, — латышъяс — из кодь чорыд йӧз.
Миянӧс, рочьясӧс, ӧдйӧджык ӧзтан.
Да латышъястӧгыд мый нӧ вӧчан?
— Тэ тайӧ, Иваныч, мый йылысь?
— видзчысьӧмӧн юаліс Шпаковский.
— Миян и пугачёвщина вӧлі — со кутшӧм размахыс: Мӧскуаӧ мужикъяс мӧдӧдчисны!
И Разин.
И эсійӧ... тэ кыдзкӧ меным ӧтчыд сы йылысь висьтавлін, вунӧді нимсӧ ме...
— Болотников.
— Но да, Болотников.
А латышъяслӧн?
Ме татшӧмторсӧ на йылысь нинӧм эг кывлы.
— Сідзкӧ, тэ он тӧд немецкӧй баронъяслы паныд налӧн тыш йылысь.
Да найӧ уна сё во чӧж тышкасисны асланыс нэмӧвӧйся вӧрӧгъяслы, баронъяслы паныд!
А кор вывті, вывті сьӧкыд лои, кытчӧ бергӧдчыліс латыш-труженик?
Асыввылӧ, роч войтырлань.
И Пугачёв йылысь латышъяс тӧдӧны, тайӧс ме тэныд збыльысь висьтала!
И сідзжӧ бунтуйтісны...
Кор Пугачёв лӧсьӧдчис мунны Мӧскуаӧ, Курляндияын мужикъяс став йӧз дырйи нӧйтісны губернатор Броунӧс.
— Но да!
— Историческӧй факт.
Бать зэв гораа серӧктіс:
— Абу сідзи, тайӧ миян!
Миян, рочьяс!
И ставсьыс лӧсяланаджык — староверъяс.
Кевмасны, кевмасны енлы, а сэсся босьтасны да губернаторсӧ и нӧйтасны.
Хо-хо-хо!
— А латышъяс эськӧ эз вермыны?
— Эз.
Латышъяс эськӧ тӧдан мый вӧчисны тайӧ губернаторыскӧд?
Места вылас эськӧ виисны.
Обязательнӧ эськӧ виисны.
А нӧйтны да сэсся вӧля вылӧ лэдзны — тайӧс нин сӧмын миян и вермисны думыштны!
— Мый нӧ, тэ ногӧн, роч мужикыд небыдджык сьӧлӧма али мый?
— Абу сыын делӧыс.
Да губернаторлы нӧйтӧмыс, гашкӧ, смертьысь лёкджык.
Но ачыд думышт: дворянинӧс — и нӧйтісны.
Сылы та бӧрын ӧтитор кольӧ: сьыліас аслас киӧн петля шыркнитны, овны сылы водзӧ оз позь...
— Но вот и ӧшибитчин: и Броун коли ловйӧн и Курземын, кӧні тайӧ лои, ни ӧти роч мужик эз вӧв.
Сэні ставыс латышъяс.
Бать думыштчис.
Сэсся бара кутіс вак-вакӧн серавны:
— Да, тэ думыштлы: нӧйтны губернаторӧс!
Ох-хо-хо!
А тэ он пӧръяв?
— Историческӧй факт.
Горничаӧ пырис мам, и велӧдысь кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь:
— Кад нин тэныд, Иваныч, думыштлыны сы йылысь, кыдзи питӧ училищеӧ инавны.
Иван Шумовлӧн чужӧмыс лои букыш.
— Гриша, кӧсъян велӧдчыны?
— юаліс Шпаковский.
— Гимназистӧн лоан, югыд кизьяса!
А сэсся студентӧн.
Абу омӧль?
— Ог кӧсйы лоны студентӧн, — вочавидзис Гриша.
— Мыйла нӧ сідзи?
— Студентъяслысь синъяссӧ перъялӧны.
Бать да Шпаковский видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Кывлӧма кытыськӧ...
Карын татшӧм случай вӧлӧма.
— Батьӧ, а мыйла чёрнӧй сотняыс студентъяслысь синъяссӧ перъялӧ?
— И кытысь тэ татшӧмторъяссӧ кывлін?
— Батьӧ, а мый ме тэныд висьтала: аддзам волшебнӧй ва да сэки нӧйтам чёрнӧй сотнясӧ.
Эмӧсь йӧз, кодъяс тышкасьӧны нин сылы паныд.
Батьыс сывйыштіс писӧ:
— Но мыйла тэ век мыйсюрӧ думайталан!
Волшебнӧй ва...
А ӧнтай повтӧм старик йылысь пыр висьталін.
Эстшӧм йӧюк!
Код рӧдӧ тэ сӧмын мунӧмыд-а?
Пырысь-пыр жӧ шыасис мамыс:
— Рӧднӧй батьыс кодь, абу жӧ мӧд кодь!
Керкаас котӧрӧн пырис Перфильевналӧн кухаркаыс, Анфиса:
— Иваныч!
Кӧзяйка тэныд тшӧктӧ мунны вӧлӧн Ребенишкиӧ.
Дзик пыр жӧ.
— Мый сійӧ сідзи ӧзйӧма?
— Быттьӧкӧ садӧвӧй кӧйдысла ли, мый ли.
Ӧнтай сійӧ сёрнитчис Лещовкӧд, миянлы вылӧ кӧйдыссӧ сылы Питерысь вайӧмаӧсь.
Шпаковский чеччис:
— Но, сідзкӧ, и ме муна.
Найӧ мунӧм бӧрын час кык мысти миртуй вылын тыдовтчис йӧз чукӧр.
Локтісны заозерскӧй, пеньянскӧй, ковшинскӧй, граудинскӧй мужикъяс.
Гриша котӧртіс плетень дорӧ.
Сійӧ аддзис сылы тӧдса и тӧдтӧм йӧзӧс.
Первой радас восьлалісны Кейнин, Иван-салдат, мудеркодь-кыпыд чужӧма том латыш (сійӧ, коді вайліс Кейнинлы револьверъяс), Кирюшка Комлев.
Восьлаліс Минай дед — зэв нин пӧрысь латышкӧд орччӧн, коді мышкыртчӧма нин да мыджсьӧма кӧстыль вылӧ.
Вӧліны и нывбабаяс.
Гриша аддзис дзор латышкаӧс, коді шойна вылын сьыліс молитва моз: <rus>«Слезами залит мир безбрежный!..»</rus>
Кык ныв мунісны сыкӧд орччӧн.
«Затишье» некор на эз аддзыв та мында йӧзӧс.
Дукӧс вывтіыс мунігмозыс тэрмасьӧмӧн тасмаасиг пӧрысь Винца посни воськовъясӧн котӧртіс Гриша дорті, воис Минай дед дорӧ да кутіс восьлавны сыкӧд ӧтмоза, салдатъяс моз.
Пан Пшечинский матыстчис плетень дорӧ, горӧдіс сибдӧм гӧлӧсӧн, скӧрысь:
— Мунӧй, мунӧй, йӧйяс!
Мирсӧ кӧсъянныд мӧдарӧ путкыльтны?
Этша тіянлы бӧрладорса ворота пырыд тӧлксӧ тувъялӧмаӧсь!
Сылы некод эз вочавидз.
Быттьӧкӧ гут дзизгыштіс.
Весиг пӧрысь Винца эз бергӧдчыв арендатор шыасьӧм вылӧ.
Кильчӧ вылас сулаліс чышъянтӧм сьӧд синъяса Тэкля.
Тыдалӧ, петӧма тэрмасьӧмӧн — сьӧкыд кӧсаясыс сылӧн куйлісны пельпомъяс вылас, ӧшӧдчӧмаӧсь коскӧдзыс.
Эз, и сы вылӧ некод эз видзӧдлы, весиг Иван-салдат.
Дыр мунісны «Затишье» дорті крестьяналӧн чӧв олысь радъясыс.
Кодкӧ Гришакӧд орччӧн надзӧник шуис:
— Тизенгаузенъяс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь...
И друг мыйвынсьыс горӧдіс Пшечинский:
— Кытчӧ?!
Кытчӧ, <lav>лайдак</lav>?!
Минай, коді вӧлӧма таӧдз кӧнкӧ мӧдлаын, котӧрӧн вӧтӧдіс ассьыс землякъяссӧ.
Сійӧ видзӧдліс бӧрӧ Пшечинский горӧдӧм мысти, кӧсйис мыйкӧ шуны, сэсся ӧвтыштіс кинас да котӧртіс водзӧ.
12
Вой кежлӧ бӧр воис батьыс.
Гриша первойӧн уськӧдчис сы дорӧ:
— Ӧнтай таті мужикъяс мунісны — Тизенгаузенъяс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь!
Заозерскӧйяс, пеньянскӧйяс, ковшинскӧйяс...
Но быдса войска!
Иван Шумов пыдісянь ышловзис:
— Со... заводитчис, сідзкӧ.
И, быттьӧ ас водзсьыс немтор аддзытӧг, кутіс мыйкӧ корсьны кималаснас стенсьыс — корсис, тыдалӧ, шапкасӧ, кодӧс сӧмын на пӧрччис.
И пырысь-пыр жӧ мам горӧдіс лэчыд гӧлӧсӧн:
— Ог лэдз!
Сы горӧдӧм вылӧ зыбкасянь шыасис ичӧтик Ефимка, коді бӧрддзис гораа да шога.
Бать воськовтіс водзӧ, мам сы вылӧ уськӧдчис пидзӧсчань вылас да сывйыштіс батьлысь сапӧгъяссӧ:
— Ог лэдз!
Пиянтӧ...
пиянтӧ эн губит!
Ичӧтик чулансьыс сылы лӧсявтӧм тэрыб воськовъясӧн петіс бабыс, кватитіс Гришаӧс тіралысь кияснас да кутіс нуӧдны ас бӧрсяыс:
— Петам, рӧдимӧй, керкаысь, петам...
Батьыд мамыдкӧд эз ладмыны, сы вылӧ миянлы видзӧдны оз позь, петам...
Сійӧ петкӧдіс Гришаӧс кильчӧ вылӧ да кокнас кутіс корсьны пос тшупӧдъяссӧ.
— Баб, пемыд нин, кытчӧ ми мунам?
— Садйӧ мунам, садйӧ.
Садйыс кажитчис пемыдӧн сӧмын первойсӧ.
Регыд мысти коръяс вылас кутіс тіравны розӧвӧйкодь рӧма дзирд.
Гриша бергӧдчис: кӧнкӧ ылын лӧня да грознӧя кыпӧдчис би югӧр.
Пернапасасигтыр баб мыйкӧ шӧпкӧдіс.
Пемыдас кыліс гора гӧлӧс:
— Но, ӧні мӧдӧдчис!
Заводитчис — он кут!
Кодкӧ воча шыасис — тыдалӧ, пан Пшечинский:
— Менам йӧйяс мунісны...
Чӧрт дорӧ адӧ!
— И чӧв олыштӧм бӧрын: — Со мудер бабаыд!
Ыстіс карӧ ассьыс йӧзсӧ — и Шумовӧс и Редальӧс.
А менам йӧйясыс...
ӧні налы веськыд туй — тюрьмаӧ.
Ылысса би югӧр содіс да друг торжествуйтігтыр ыпнитіс вывлань, вевттис енэжджынсӧ да пыр жӧ чиніс.
— Тыдалӧ, нянь ӧзйис...
Гриша тӧдіс Трофимовлысь гӧлӧссӧ.
Дыр сулалісны бабыс внукыскӧд да видзӧдісны ылысса пӧжар вылӧ.
Да и, колӧ чайтны, тайӧ войӧ «Затишьеын» некод эз узь.
Кор бӧр пырисны керкаас, мамыс пӧрччысьтӧг куйліс крӧвать вылын, юрсӧ вевттьӧма пӧдушкаясӧн.
Батьыс пукаліс ӧшинь куричӧ пельпомнас сьӧкыда мыджсьӧмӧн.
Гриша жалитӧмпырысь дыр видзӧдіс батьыс вылӧ.
Сэсся матыстчис, надзӧникӧн юаліс:
— Батьӧ... тэ эн мун?
Бать лэптіс дзугсьӧм юрсиа сьӧкыд юрсӧ:
— Эг, эг мун, пиукӧй.
Омӧльтчис тайӧ вой бӧрас Иван Шумов.
Ребенишкиысь Пшечинский вайис юӧръяс: орчча вӧлӧстьын драгунъяс нӧйтӧмаӧсь кувтӧдзыс нёль мужикӧс.
Тизенгаузенъяслӧн сотчӧм усадьбаас олісны ингушъяс, верзьӧмӧн ветлісны сикткостса туйясӧд — повзьӧдлісны крестьянаӧс гӧгӧрвотӧм, аслыснога синъеджыдъяснас.
Новокшонов помещикъяс ордӧ воис драгунъяслӧн эскадрон: лоӧ мужикъяскӧд расправа.
Водз асылын <rus>«Затишье»</rus> пыр куйӧд кыскалан телегаын нуисны кӧрталӧм Иван-салдатӧс.
Кыкнанладорас ыджыд вӧвъяс вылын, сабляяссӧ пуртӧссьыс кыскӧмӧн, гарцуйтісны жандармъяс.
Тэкля сулаліс плетень дорын ёна повзьӧмсьыс паськыд синъяса.
Иван бергӧдчис, видзӧдліс сы вылӧ гудыр синъясӧн, кыв шутӧг.
Тэкля шога ӧвтыштіс кияснас да тупкис чужӧмсӧ партукнас.
Сэсся Ребенишкиын арестуйтісны Винцаӧс.
А Минай воши, сы йылысь нинӧм оз вӧлі кывсьы.
Пшечиниха сійӧс жалитіс:
— Вот вӧлі морт!..
Куим пыдди уджаліс!
— Га!
— шыасьліс та вылӧ Казимир Пшечинский.
— Сійӧ эз вӧв морт, а ош.
Сійӧ и нёль вӧв пыдди вермис уджавны.
Ӧні сылы — Сибыр...
А Иван-салдатлы виселица.
Присяга нарушитӧмысь!
Субӧта рытӧ Савны сиктысь медся пӧрысь куим старик локтісны Перфильевна кильчӧ дорӧ, дыр сулалісны шапкаястӧг ӧшинь улас, виччысисны помещицаӧс.
Медбӧрын сійӧ петіс да шуис гораа, скӧр гӧлӧсӧн:
— А-а!
Локтінныд, сӧкӧлъяс... вежӧрсялінныд!
Старикъяс улӧдз копрасисны, мыйкӧ муртса кывмӧн нурбыльтыштісны — Гриша эз кыв.
Сэсся на пиысь медся пӧрысьыс, муртса пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн, уси Перфильевна кок улӧ.
Но сэки кильчӧ дорӧ матыстчис Иван Шумов, лэптіс стариксӧ да ярскӧба шуис Перфильевналы:
— Эн издевайтчы морт вылас!
— А тэ коді — менӧ велӧдны босьтчин?!
Тэ мый тайӧ?!
— горӧдіс помещица.
— Режицкӧй уездын, кывсьӧ, драгунъяс кодсюрӧлы мышкуас <ns>ми-ича</ns> узоръяс серпасалӧмаӧсь!
— Аттьӧ висьтав, мый тэныд нинӧмтор эз вӧчны савенскӧйясыд.
— Грӧзитчылісны!
Грӧзитчылісны...
А тэ бокын сулалін, видзӧдін!
— Мый нӧ, ме эг ӧтнам — и мукӧд свидетельяс аддзысясны...
Перфильевна читкыртіс синъяссӧ:
— Ак, тэ нин и меным паныд свидетельӧ дась гижсьыны?
— А мый кӧть и сідзи.
— Иван Шумов сьӧкыда лолыштіс: — Но, вот та вылӧ ӧні кежлӧ и сувтлам.
— Сэсся бергӧдчис старикъяслань: — Муналӧй, батьяс, гортаныд.
Энӧ тревожитӧй асьнытӧ весьшӧрӧ.
Энӧ улӧ пуктӧ асьнытӧ!
— «Батьяс!»
— ёся чирӧстіс Перфильевна.
— А челядьныд тіян кӧнӧсь?
Кӧні Кирюшка Комлев?
Мед сійӧ меным копыртчылас, сэки и ме сета ассьым вочакыв.
А ӧні виччысьла на: драгунъяс, висьталӧны, карын унаӧнӧсь, тырмас и «Затишьелы»...
Иван Шумов сывйыштіс кык старикӧс, нуӧдіс найӧс бокӧ.
Коймӧдыс муніс сы бӧрся, муртса-муртса кыскис кокъяссӧ: и пӧрысь жӧ нин вӧлі мортыс!
Перфильевна горӧдіс налы:
— Кытчӧ мунанныд?!
Ог тшӧкты!
Ме тані кӧзяйкаыс!
Старикъяс сувтісны шӧйӧвошӧмаӧсь.
Иван Шумов гораа шуис:
— Тырмас!
Энӧ копрасьӧй сэсся, мунӧй, ен тіянкӧд.
И, бледӧдӧма, бергӧдчис помещицалӧн кильчӧлань.
Но Перфильевна сэні эз нин вӧв: сійӧ ёна скӧралігтыр пырис керкаас.
А мӧд кильчӧ вылас, нярмӧм кыдз пу бердын, кодӧс кералісны на праздник вечернянас, сулаліс Гришалӧн мамыс да, морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн, видзӧдіс повзьӧм синъясӧн.
Иван Шумов ӧвтыштіс кинас да муніс сэтысь.
13
Гриша садьмис да аддзис тӧдтӧм мортӧс.
Тайӧ мортыс ветлӧдліс жырті, сёрнитіс надзӧник.
Пызан сайын ичӧт биа лампа дорын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, пукаліс батьыс да кывзіс.
— Но, мый нӧ ме висьтала тэнад вопросъяс вылӧ, Иван Иванович?
Кутам тышкасьны водзӧ.
А кыдзи пӧ мӧдногыс?
Но, шуам, ӧтиӧс виисны, мӧд повзис, — а миян делӧыс всё равно оз вермы сувтны.
Мукӧд йӧз аддзысясны.
Некутшӧмногӧн миян делӧ оз сувт!
Тӧдтӧм морт матыстчис пызан дорӧ, и лампалӧн слаб югӧр улысь Гриша аддзис быттьӧ би вылын сьӧдӧдӧм банбокъяса, дзик на том чужӧм, гӧгрӧс юрсӧ вӧлі шырӧма; сьӧд синъясыс веськыда видзӧдісны Гриша бать вылӧ.
Тӧдчӧ вӧлі, мый гӧсьтыс мыйлакӧ скӧралӧ, — синкымъясыс сылӧн кӧрсьӧмаӧсь.
— Дӧверитан кӧ меным...
— кыдзкӧ эз смела заводит батьыс.
Но тӧдтӧм морт торкис:
— А дӧвериетӧг ме ӧмӧй эськӧ дзебсясьны вои тэ ордӧ?
— Но, сідзкӧ вот, ме кӧсйи юавны ещӧ ӧтитор йылысь: тэ асланыд заводын кодӧс аддзылін?
Сэтшӧм жӧ мастерӧвӧйясӧс, кыдзи и ачыд.
А помнитан тэ миян став Рочму йылысь, неграмотнӧй, пемыд мужикъяс йылысь?
Да грамотнӧйясыд ӧд...
Менӧ босьт: ме, гашкӧ, сё небӧг лыдди, сыысь не этшаджык.
А аддза ме ас водзысь веськыд туй?
Ог!
Ме гӧгӧрын ставыс гудыр, а то и дзик пемыд.
Ӧтитор ме тӧда: сэтшӧмъясыс, кыдзи тэ, — китыр йӧз.
Но кытчӧ ті войскалы паныд, пушкаяслы паныд?
Гӧсьт заводитіс сёрнитны важмозыс ньӧжйӧник, но сэтшӧм аслыспӧлӧс вынӧн, мый Гриша кыпӧдчыштіс вольпась вылас ӧти дӧрӧм кежсьыс сылы аслыс гӧгӧрвотӧм волнениеысь.
Гӧсьт висьталіс йӧз чукӧр йылысь, кодъяс мунӧны крут бужӧда да дзескыд туй кузя...
Мунӧны найӧ ки-на-ки зумыда кутчысьӧмӧн.
Найӧс гӧгӧрыс кытшалӧмаӧсь вӧрӧгъяс да мунӧны на би улын...
Гришалы зэв бура син водзас сувтіс крут бужӧд, и сы дорйывті мунӧны йӧз, кодъяс кутчысьӧмаӧсь кияснас.
А ылын степын ӧзйӧ лёк туналысь би.
Сэсся дыр чӧв олісны.
Иван Шумов юаліс вашкӧдӧмӧн:
— Тайӧ тэ кодлысь кывъяссӧ шуалін?
— Сылысь, код бӧрся ми мунам.
— Ті?
Большевикъяс?
— бара вашкӧдіс бать.
— Но, вот ӧні и артышт: ме тані матігӧгӧрас мужикъяс пиысь медся грамотнӧй, а и ме тӧлкӧн ог гӧгӧрво, мый тайӧ кывйыс значитӧ...
сьӧлӧмӧн, гашкӧ, и кыла, а вежӧрӧн — ог, ог разберитчы.
Гӧсьт чӧв олыштіс, шпыньмуніс:
— Неважӧн ме кӧрт туйвывса вагонын кывлі, кыдзи ӧти пассажир тӧлкуйтіс: «Большевикъяс — сійӧ найӧ, кодъяс войтырлы кыдз позьӧ унджык бур кӧсйӧны, та вӧсна и тадзи найӧс шуӧны».
Но, а стӧчджыка кӧ шуны — тайӧ рабочӧй класслӧн партия, коді войтырлӧн шуд вӧсна тышын повтӧг мунӧ водзын...
И кутас мунны помӧдз!
Ме тэныд, Иваныч, ӧти ичӧтик небӧг коля, лыддян — унатор гӧгӧрвоан!
Сӧмын бокӧвӧй синъясысь дзеб сійӧс.
— Аттьӧ!
— пӧся шыасис та вылӧ Шумов.
— Дзеба!
Гӧсьт бара кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
— Аддзылін тэ, Иван Иваныч, коркӧ: бузгӧ шор, сӧмын на ойдӧма, сылы эськӧ паськыдджыка писькӧдны аслыс туйсӧ, а оз — видзӧдан, пырӧ му улӧ, оз тыдав сійӧ.
Дзикӧдз воши?
Эз!
Воас кад, сійӧ шорыс петас му увсьыс уна ваа, вынйӧра юӧн!
Гриша кыпӧдчыштӧмӧн видзӧдіс паськыда восьтӧм синъясӧн.
И гӧсьт, сылань бергӧдчӧм бӧрын, аддзис сійӧс:
— Видзӧд, Иваныч: тэнад наследникыд, вӧлӧмкӧ, оз узь!
— Да сійӧ, мыйкӧ кӧть и кывліс, нинӧмтор эз гӧгӧрво, — быттьӧкӧ гӧсьтсӧ успокоитны кӧсйӧм могысь шуис бать.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои!
— скӧрысь шуис Гриша.
Гӧсьт серӧктіс, локтіс матӧджык вольпась дорӧ:
— «Гӧгӧрвоин, Ванюшка?» — «Гӧгӧрвои, бабушка».
— «Мый нӧ тэ гӧгӧрвоин, Ванюшка?» — «А нинӧм, бабушка».
Гриша тайӧ мойд заводитчан кывъяссӧ тӧдіс.
И скӧрысь мӧдысь шуис:
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои!
— Эн шумит, — шыасис батьыс: — садьмас мамыд, сэки вот гӧгӧрвоан!
Гриша тэрмасигтыр, гусьӧник, медым не садьмӧдны мамсӧ, кутіс висьтавны:
— Ті тані — шор йылысь... Кӧрт шор йылысь тӧлкуйтінныд.
Ме сы йылысь важӧн нин тӧда, ме, гашкӧ, ачым кута сійӧс корсьны.
Гӧсьт пыр на нюмъяліс да кипыдӧснас ниртыштліс шырӧм юрсӧ:
— Со аддзан, Иваныч: сійӧ и збыльысь ставсӧ гӧгӧрвоӧма.
На сёрниысь садьмис эз мамыс — сійӧ узис чорыда, — садьмис бабыс.
Сійӧ петіс аслас ичӧтик чуланысь, ичӧтик тушаа, ньӧти шумтӧг; сылӧн сьӧдов платтьӧыс пӧшти эз торъяв керкапытшса рӧмыдсьыс.
И заводитіс тупкавны ӧшиньсӧ.
Гӧсьт эз пырысь-пыр казяв сійӧс да шӧйӧвошӧмӧнмоз сувтіс.
Бабыс кӧритӧмӧн шуис:
— Йӧзыс аддзасны: войын би ломзьӧ.
Мый чайтасны?
Ок, енмӧй, кадыс кутшӧм!
Сійӧ тупкис ӧшиньсӧ мыйӧнкӧ сьӧдӧн, тыдалӧ, аслас важ юбканас, да ышлолалігтыр муніс.
Гӧсьт шытӧг серӧктіс:
— Бабыдтӧ, а?
Тӧлка!
— Тӧлка, — серьёзнӧя эскӧдіс бать.
— А мый, другӧ, туй бӧрад тэ эн мудз?
— Мудзи.
Гӧсьт кыкнан кинас ёна ниртіс банбокъяссӧ, быттьӧкӧ мыссис, да пуксис пызан дорӧ.
Пока батьыс джоджӧ вольсаліс визя паськыд вольпась, сійӧ унмовсис, гӧгрӧс юрсӧ морӧс вылас ӧшӧдӧмӧн.
«Феникс» нима рижскӧй заводса слесарь Пётр Сметков куим лун оліс Шумовъяс керкаын.
Нёльӧд луннас ӧбед дырйи мамыс шуис:
— Тыдалӧ, мый «ачыс» тӧдмалӧма Пётр Васильевич йылысь.
Тэклялысь юалӧма, кутшӧм морт пӧ.
«Ачысӧн» шуисны Перфильевнаӧс.
Гӧсьт нюммуніс:
— Но мый нӧ... талун муна.
Бумагаяс меным кӧсйысьлісны вайны.
Чайті виччысьлыны.
Но, нинӧм.
Ӧбед бӧрын Гриша да Ян мунісны овраг дорӧ, сэні лыаас сулалісны водзджык нин наӧн лӧсьӧдӧм неприятельскӧй войска.
Тышкасисны пемыдӧдз.
А кор Гриша воис гортас, гӧсьтыс эз нин вӧв.
14
Гриша кывліс, кыдзи Перфильевна грӧзитчис вӧтлыны удж вылысь батьсӧ.
Но кадыс муніс, гожӧм помассис, а ставыс коли важногӧн.
И век жӧ Гриша эз вермы гусьӧн видзны, ошйысис Янлы:
— А ми, гашкӧ, регыд карӧ мунам.
— Карӧ?
Ян пыр жӧ лои серьёзнӧйӧн, уси шогӧ.
Таысь Гриша сӧмын кыпыдджык лои:
— Карын садйыс ыджыд!
Сэні розаяс ставпӧлӧс сортыс, тюльпанъяс и эсійӧ... <ns>ор-хи-де-я-яс</ns>.
Шусьӧ «Франц Бирзнеклӧн садоводство».
Сэтчӧ батьӧс важӧн нин корӧны.
— И регыд мысти ті мунанныд?
— Буракӧ, регыд мысти.
Кор Перфильевна вӧтлас миянӧс, сэки и мунам.
Аски вӧтлас — аски и мунам.
Ян лои ещӧ серьёзнӧйджык:
— Давай, сідзкӧ, талун жӧ войнас мунам вӧрӧ.
Помнитан сёрнитчӧмтӧ?
Он повзьы?
— Ме?!
— Гриша тракнитіс пельпомъяснас, кӧть эськӧ аслас сьӧлӧмыс ёкмунлі.
— Сералан!
— Кор ставныс унмовсясны, надзӧник пет ӧшиньӧдыд.
Ме тэныд знак сета.
— Знак?
Кутшӧмӧс?
Горзы кутш моз!
— Ме ог тӧд, кыдзи кутшъяс горзӧны.
Гриша сідзжӧ эз тӧд.
— Сідзкӧ, петук моз чуксась.
Либӧ бурджык — шутёвт удалӧй рӧзбойник моз.
Тайӧ шутёвтӧм йывсьыс Гриша тӧдмаліс дзик на неважӧн «Пересвет да Ослябя багатыръяс» небӧгысь.
Ян шуис:
— Огӧ сідз, ме бурджык тэнад ӧшиньӧ лыаӧн койышта.
Сӧмын тэ эн узь, виччысь.
Войнас найӧ мунісны сад вомӧн сэтшӧма видзчысигтыр, мый весиг и Собакевич эз кывлы, и налы дзик ньӧти эз вӧв страшнӧ, сӧмын Гришаӧс кокньыдика дрӧжжитӧдіс, но тайӧ медсясӧ кӧдзыд вӧсна.
Найӧ вӧліны ӧти дӧрӧм кежысьӧсь, кӧмтӧмӧсь, а войын сынӧдыс ыркыд, сӧмын муыс вӧлі шоныд луннас ёна шоналӧм вӧснаыс.
— Кутшӧм мешӧк тэнад?
— юаліс Янлысь Гриша да зілис не зяльскыны пиньяснас.
— Картупель сэні.
И истӧг ме босьті.
Бипур пестам, пӧжалам картупель.
... Но дерт жӧ, Гриша дрӧжжитіс сӧмын кӧдзыд вӧснаыс.
Кор вӧрын пестісны ыджыд бипур, лои и шоныд и абу страшнӧ.
Коді, наысь кындзи, мунас ӧні вӧрӧ?
Сідзкӧ, и повнысӧ некодысь.
Ставныс узьӧны.
Правда, кор би югӧръясыс кутісны йӧктыны орешниклӧн увъяс вылын, кутіс кажитчыны, мый вӧрын, дзик матын, дзебсьӧма кодкӧ, видзӧдӧ, виччысьӧ.
Ковмис бипурйӧ содтыны кос увъяс, и детинкаяс мӧдӧдчисны муын туплясьысь увъясла, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, ни ӧти воськов вылӧ торйӧдчывтӧг, и бара найӧ та вӧсна лоины повтӧмӧсь.
Веськаліс кӧ эськӧ Гриша пемыд вӧрӧ ӧтнас, тӧдӧмысь, полӧмысла эськӧ сійӧ кулі.
А кыкӧннад — нинӧм.
Найӧ вайисны кос увъяс, шыблалісны найӧс бипурйӧ.
Джуджыд би ыпнитіс гажаа да жара.
Сэсся ваймӧдісны ӧгырӧдз да пӧсь пӧим пытшкас пукталісны картупель.
И вӧлі зэв лӧсьыд.
Детинкаяс кутісны сёрнитны смела, гораа, весиг зэв гораа: кутісны ӧта-мӧд водзас ошйысьны.
Но сӧмын на ланьтісны, кыдзи кылісны кос увъяслысь трачкакылӧм.
Трачкакылӧмыс матыстчис, лои гораджык.
Кустъяс вешталіг да кос увъяс чегъялігтыр вӧрӧд кодкӧ локтіс налань.
Сӧмын не пышйыны!
Войся сьӧд вӧрӧд пышйыны страшнӧ, кор кокъяс улын — пуяслӧн тыдавтӧм, крут гӧрӧдъясӧн чурвидзысь вужъяс — сэк кокъяс дзик вынтӧммӧны, быттьӧ лёк-мисьтӧм вӧт дырйи.
И аслыд нин он эскы — пуӧ крукасьӧмысь всё равно усян, и кодкӧ зэв ыджыд суӧдас тэнӧ пемыдас...
Не пышйыны!
Детинкаяс пукалісны вӧрзьывтӧг, ӧта-мӧдсӧ кутӧмаӧсь киясӧдыс, шӧйӧвошӧмаӧсь.
Гӧгӧр лои чӧв.
Сӧмын билӧн рыжӧй лестукъясыс йӧктісны да немтӧждысьтӧг трачкакылісны.
Но вот шумтӧг вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧрд югӧрӧн югдӧдӧм орешниклӧн увъясыс, и тыдовтчис бритчытӧм, вӧйӧм сингуранъяса чужӧм.
Гриша видзӧдіс дугдывтӧг — сійӧ эз вермы вештыны синъяссӧ страшнӧй морт вылысь, а сьӧлӧмыс лёкысь чеччис, быттьӧкӧ сійӧ удитіс нин котӧртны конъясиг да усьласигтыр уна верст.
Бипур дорӧ воськовтіс киссьӧм паськӧма омӧльтчӧм морт да чирӧм гӧлӧсӧн, пӧшти шытӧг, шуис:
— Эн полӧй...
Эн полӧй, детинкаяс.
Ус-тошкӧн тырӧм чужӧмыс сылӧн дрӧгнитіс; гашкӧ, сійӧ кӧсйис нюммунны.
— Эн тӧд менӧ, Гриша?
Гриша, коді эз вермы кыв ни джын шуны, довкнитіс юрнас: эз, эз тӧд.
— Ме ещӧ волі «Затишьеад» праздник водзвылын...
Иван ме, салдат,
— сійӧ видзӧдліс ас вылас, аслас киссьӧм паськӧм вылӧ: — Ӧні вӧльнӧй нин...
Сэсся абу нин салдат.
Детинкаяс повзьӧм вӧснаыс век на чӧв олісны.
Иван веськыда видзӧдіс би вылас, ӧти местаӧ.
Сэсся, мырдӧнмоз дульсӧ ньылыштӧм бӧрын, чирӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— А мый, детинкаяс, тіян картупельныд, колӧ чайтны, пӧжассис нин?
Гришалӧн надзӧник кутіс прӧйдитны эбӧсысь уськӧдысь повзьӧмыс, сійӧ эз сэтшӧма тӧд, мый киссьӧм паськӧма мортыс тшап салдат, кутшӧма эскис, мый тайӧ збыльысь Иван: мӧд ногӧн, кыдзи эськӧ сійӧ вермис Гришаӧс шуны нимнас?
— Пуксьы сёйны, — кӧзяин моз солиднӧя сёрнитны зільӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Ян, вай совтӧ!
Иван пуксис бипур дорӧ да кутіс сотчӧм увторйӧн судзӧдавны пӧсь пӧим пытшкысь картупель.
Первойсӧ заводитліс кульны пӧжассьӧм корсӧ, а сэсся тэрмасьӧмӧн картупельсӧ торйӧдіс кыкпельӧ да весавтӧгыс сюйис вомас.
Сійӧ ружтышталіс, пӧляліс сотчӧм чуньяс вылас, сы синъясын доршасис синва.
— М-м-м, — ымӧстіс сійӧ, — бур!
Сійӧ сёйис пӧшти став картупельсӧ и, тыдалӧ, яндысьӧм вӧснаыс юаліс:
— А ті нӧ, челядь, мый онӧ сёйӧй?
Дерт, дзик эськӧ эз вӧв лёк куимнанныслы — ӧні повны вӧлі некодысь нин — таинственнӧй, пемыд вӧрын бипур дорын сёйыштны пӧжалӧм картупель...
Но салдат сёйис сэтшӧм чӧскыда да сэтшӧм полігтыр дугдіс сёйнысӧ, мый Гриша шуис:
— Миянлы оз ков...
Ӧнтай сёйим.
— Миянлы оз ков, — шыасис тшӧтш Ян.
Бипурйыс кутіс ваймыны, вот-вот кусӧ; колӧ вӧлі чукӧртны выль увъяс.
Детинкаяс ӧні эз нин повны.
Найӧ весиг смелмӧдчисны увъясла мунны торйӧн, ӧта-мӧдыскӧд кутчысьтӧг нин.
И Гриша первойӧн воис ув моздортырӧн.
Иван кыв шутӧг асланьыс корис сійӧс чуньнас.
— Кывзы, — тревожнӧя вашнитіс сійӧ.
— Некодлы энӧ висьталӧй, мый менӧ аддзылінныд.
А коді этайӧ детинкаыс?
Тэнад друг?
Ог помнит сійӧс, эг аддзыв.
— Тайӧ жӧ Ян, — шуис Гриша.
— Ян Редаль, лесниклӧн пиыс.
Тэ сыысь эн пов, сійӧ... но всё равно кыдзи ме.
Сійӧ, правда, латыш...
— Латышъяс менӧ спаситісны.
— Иван дыр видзӧдіс Гриша вылӧ вӧйӧм гӧрдӧдӧм синъяснас да шуис надзӧник: — Ме ӧні латышъяслы нэм кежлӧ вок.
Бипур дорӧ воис Ян.
Сійӧ пыр вӧчлывліс ставсӧ Гриша серти надзӧнджык.
Та пыдди и ув моздорыс сылӧн вӧлі ёна ыджыдджык.
Иван помаліс сёйны картупельсӧ да водіс турун вылас бипур дорӧ:
— А ме ӧні ставсьыс пола...
Сэтшӧм нин менам делӧыс.
Мӧдӧд недель чӧж шӧйта кӧин моз вӧрті.
Сійӧ друг кыпӧдчыштіс повзьӧмпырысь да кутіс вашкӧдны, быттьӧ сӧригӧн:
— Ребята, кыланныд, ме надейтча тіян вылӧ!
Энӧ вузалӧй, энӧ висьталӧй некодлы, мый ме тані дзебсяся.
Делӧыс серьёзнӧй!
Менӧ ӧшӧдӧм виччысьӧ, гӧгӧрвоинныд?
И, минут дыра детинкаяслӧн повзьӧм чужӧмъяс вылас видзӧдӧм бӧрын, содтіс:
— Ӧшӧдасны менӧ, аддзасны кӧ.
Ӧні гӧгӧрвоанныд?
Эк, йӧюкъяс, нинӧмсӧ ті онӧ гӧгӧрвоӧй, нинӧмсӧ ті онӧ тӧдӧй!..
Но, тадзисӧ, гашкӧ, тіянлы и бурджык.
— Ми тӧдам!
— тэрмасигтыр кутіс висьтавны Гриша.
— Ми ставсӧ тӧдам.
Тэ заозерскӧй мужикъяскӧд Тизенгаузенъяс вылӧ войнаӧн ветлін.
Ӧнтай дас кӧкъямыс заозерскӧйӧс тюрьмаӧ нуӧдісны.
А Пеньяныын ӧнӧдз на драгунъяс олӧны.
Вӧвъясыс воронӧйӧсь, зэв гырысьӧсь...
— И вӧвъяс йылысь тӧдан?
— муртса шпыньмуніс Иван.
— Но ладнӧ.
Кывзы бурджыка: вот тэнад батьыд, Иван Иванович, тӧдса меным, правильнӧй морт, но век жӧ и сылы, рӧднӧй батьыдлы, ӧні кежлӧ эн на ме йылысь висьтав.
И Редальлы, лесниклы, оз позь.
Кыланныд?
— Кылам.
— Делӧыс, ребята, серьёзнӧй!
Иван дыр чӧв оліс.
Сэсся кутіс висьтавны гусьӧник:
— Помнитан, Гриша, менӧ нуисны телегаын карӧ?
Ещӧ Тэкля сэні сулаліс, видзӧдіс, и тэ орччӧн...
Но, вайисны менӧ карӧ, шыбитісны тюрьмаӧ.
Военнӧй суд ӧдйӧ судиталӧ, да, тыдалӧ, ме кодьыс унаӧнӧсь.
Судьяяслы уджыс содіс, эз вермыны ӧдйӧсӧ.
И вот — делӧыс вӧлі вой улӧ, рӧмдігас — кодкӧ менам койка вылӧ шыбитӧма сьӧд шинель.
Коді — и ӧнӧдз на ог тӧд.
Сьӧд шинельяссӧ конвойнӧйяс новлӧны.
Ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла эськӧ тайӧ шинельыс.
Но чӧв ола.
Воис менам ӧткӧн пукаланінӧ — тайӧ ӧти морт вылӧ каменнӧй стенъяса сэтшӧм вежӧс, — воис надзиратель, пӧрысь морт, сувтіс мелань мышкӧн, заводитіс карасин лампа лӧсьӧдны — кад, сідзкӧ, меным би ломзьӧдны, пемыдын меным овны эз пӧлагайтчы.
А лампаыс сэні сеткаа сэтшӧм, либӧ, стӧчджыка шуны, решёткаа.
Сійӧ перйис сеткасӧ, ружӧкталӧ, корсьӧ зепсьыс истӧг...
И сэки быттьӧ кодкӧ меным тувкнитіс: «Мый виччысян, Иван?» Плавги ме ас вылӧ тайӧ сьӧд шинельсӧ, муна кок чуньяс йылын, муртса кылӧ, коридорас — ӧдзӧсыс игнавтӧм кольӧма.
А старик-надзиратель пельтӧмкодь вӧлі.
Ме петі дворас.
Кыдзкӧ тӧлкӧн ог нин и помнит, мый водзӧсӧ вӧлі.
Муна быттьӧкӧ ме двор кузяыс — но, быттьӧ вӧтын, а меным горзӧны: «Кытчӧ мӧдін, табакла?» А сэсся минут мысти: «Прохорыч, табакла, мися?
Эй, пельтӧм чӧрт!»
Миян поручик полкын менӧ гимнастикаысь ошкывліс — эм сэтшӧм салдатскӧй наука.
Козёл вылын ме быдсяма штукаяс бура верми вӧчавны — и сідзи и тадзи, и бокногӧн, и вывлань кокъясӧн.
И вот, буракӧ, згӧдитчис меным тайӧ наукаыс.
Муні ме двор кузяыс ылысса пельӧсас, матыстчи стен дорас, чеччышті, пемыдас мыйӧкӧ кутчыси...
Сэсся бара ог помнит, кыдзи меным тайӧ удайтчис, стен вывсяньыс чеччышті муӧ, синъясын пемыд, муна — чота.
Регыд мысти кодкӧ котӧртӧ, вӧтӧдӧ менӧ.
Но, сідзкӧ, смерть воис: оружиеыс менам — сӧмын кулакъяс.
Вӧтӧдісны менӧ кыкӧн, сюйыштісны меным тубрас: «Паськӧмтӧ вежан, салдат».
Сёрнитӧны рочӧн, а сёрни сертиыс тӧдчӧ — латышъяс.
Менӧ вайӧдісны кутшӧмкӧ град йӧръяс дорӧ, сэсся петкӧдісны вӧр дорӧ: «Но, ӧні мун, ачыд асьтӧ спасайт».
Кутісны ас костас латышскӧй кыв вылын сёрнитны — ме эг гӧгӧрво, мый йылысь.
Рази тубрассӧ — сэні вӧльнӧй паськӧм: пинжак, гач.
А шинельсӧ найӧ бӧр босьтісны.
Юала: «Вокъяс, кодъяс вӧсна ме кута енлы кевмыны?» Ӧтиыс, серьёзнӧй сэтшӧм, висьталӧ: «Тіянӧс мездыны постановитіс боевӧй дружина», и ещӧ мыйкӧ шуис — сійӧ кывъяссӧ ме ог помнит: мудрёнӧйӧсь.
Но, ме мӧдӧдчи вӧрӧ, мӧд паськӧма и со сійӧ кадсянь ветлӧдла пожӧм дорсянь пожӧм дорӧ...
Тшыгъялі, страшнӧй делӧ!
Муртса-муртса заводитіс выліын югдыштны, асывводзса тӧв кышакылыштіс пу туганъяс йылын.
Иванлы быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас:
— А ті кыдзи татчӧ веськалінныд, ребята?
Ме би югӧр вылад вои... сулалышті кустъяс сайын, видзӧдлі тіян вылӧ — мый нӧ тайӧ!
Чайті, челядь вӧвъясӧс видзӧны — да вӧвъясыс абуӧсь...
Либӧ кывзысьтӧмъяс гусьӧникӧн гортсьыс мунӧмаӧсь?
— Ми гусьӧникӧн и бӧр воам, некод оз и тӧдлы, — шуис Гриша.
Иван сувтіс:
— Ребята, тэрмасьӧй.
А то тіянӧс дзик пӧвсаласны ньӧрйӧн.
Прӧщайтлӧй.
— Иван дядь, ми тэныд нянь ваям.
— Но, аттьӧ.
Вот нин аттьӧ!
Сӧмын видзӧдӧй, медым некод оз аддзыв.
Пукты няньтӧ со этійӧ куст пиас, орешник пиас, — ме локта, босьта.
А лунын энӧ корсьӧй менӧ.
Сійӧ налы гырысьяслы моз нюжӧдіс кисӧ.
Детинкаяс воан туйӧдыс мӧдӧдчисны усадьбалань, петісны муяс вылӧ.
Выльысь ыркыд тӧв лэбзис-воис кысянькӧ ылісянь, вӧрӧдыштіс налысь юрсинысӧ, ыркнитыштіс узьтӧг вой коллялӧм бӧрын пӧсь чужӧмъясас, вашкӧдчыштіс турун пиын, — воши.
Кодзувъяслӧн йилӧн кодь дзирдыс кельдӧдіс.
И ылын, муртавны позьтӧм ылнаын, кутіс тӧдчыны векньыдик югыд визь.
Сӧмын ӧти ловъя лов — Собакевич — встретитіс найӧс усадьбаын очсаліг да нюжмасигтыр.
Сійӧ дружескӧя исаліс детинкаясӧс да колльӧдіс Гришаӧс горт дорӧдзыс.
Сэні сійӧ тешкодя чатӧртіс нырвомсӧ. Гришалысь сарӧга кокбӧрлясӧ дукалігтырйи, — Гриша шумтӧг пырис восьса ӧшиньӧд; тайӧ, дерт, вӧлі порядок торкӧм, и понйыс сідз прӧстӧ увтыштіс.
Но сэк жӧ, пружина моз нюгыльтчӧмӧн да лёкысь пиньяснас гальснитӧм бӧрын, кутіс корсьны ассьыс курччасьысь пытшӧс.
Увтыштӧм вылӧ некод эз шыась.
Ставныс узисны.
Но сӧмын на Гриша воис вольпасьӧдзыс — карта дорын триньӧбтісны ведраясӧн.
И кылӧ вӧлі, кыдзи тыртӧм пӧдӧнча пыдӧсӧ кутісны гораа дзижгыны йӧв струяяс.
Сӧмын та бӧрын час мысти, эз водзджык, ичӧтик чуланын мӧдіс шӧпкӧдны бабушкаыс — сувтіс юрбитны.
15
Тайӧ кадсяньыс детинкаяслӧн олӧмныс тыри тревогаӧн да шудӧн.
Кыдз нӧ мӧдног шуан, он кӧ шудӧн, сьӧлӧмтӧ шымыртысь да опаснӧй тайӧ гусяторсӧ, кодын ачыд олан да действуйтан!
Найӧ ӧні кыкнанныс век вӧліны тшыгйӧсь: Гриша частӧ корлывліс нянь — и завтрак бӧрын и ӧбед водзвылын...
Регыд мысти налӧн чӧжсис запас — дзонь чукӧр сьӧд нянь торъяс да нёль кусӧк сакар.
Ставсӧ тайӧс найӧ рытгорувнас нуисны вӧрӧ, тӧдса орешник пу улӧ, бӧрйисны местасӧ косджыкӧс, чегъялісны увъяс, наӧн вевттисны припасъяссӧ.
И та бӧрын гортас мунны эз вӧв окота.
Иванӧс найӧ эз аддзывны — нинӧм!
Найӧ, гашкӧ, сійӧс сэсся оз нин и аддзывны да.
Но та пыдди найӧ кутшӧм пӧся казьтывлісны: Иван топӧдліс налысь кияссӧ, кыдзи гырысьяслысь, — уважайтӧмӧн.
И сёрнитісны сы йылысь, кор сійӧ локтас няньла: талун али аски — колӧ чайтны, локтан войӧ, — пырысьпыр-ӧ аддзас, эз-ӧ уна тэчны вылас увъяссӧ.
— А друг да оз аддзы?
— Аддзас.
Мый сійӧ, оз гӧгӧрво?
Шыблалім кӧ вылас увъяс, сідзкӧ вӧлі мый тупкынысӧ...
Шыблалас бокӧ увъяссӧ, а сэні — нянь.
— А дыр-ӧ кежлӧ сылы тырмас тайӧ?
Кык лун кежлӧ?
Али дырджык кежлӧ?
Гриша думыштчис: уна-ӧ колӧ мортлы лунтыр кежлӧ нянь?
Куим ыджыд шӧрӧм...
но тайӧ сэки, эм кӧ ещӧ мыйкӧ — рок, анькытш.
Либӧ чай.
Сэсся ещӧ шыд, кодӧс Гриша медся ёна оз радейт.
А сӧмын кӧ ӧти нянь...
Куим шӧрӧмыд этша.
— Да ещӧ сійӧ, Иваныд, видзӧдтӧ, кутшӧм ыджыд, ён...
Аски, пӧжалуй, сылы няньтӧ бара ковмас нуны.
— Ещӧ кӧ эськӧ порсь тшӧг сюрас...
— Ме бабушкалысь корышта.
Кытчӧдз оз сет, ог ӧвсьы корӧмсьыс.
... Детинкаяс кыкысь ветлісны вӧрӧ тӧдса местаӧ и некоднанысьсӧ эз аддзывны Иванӧс.
Но нянь вошлі, увъяссӧ эз вӧв кыдзсюрӧ шыблалӧма, а бокӧджык тэчӧма чукӧрӧ.
Сідзкӧ, морт босьтӧма, абу зверь.
Коді нӧ сэсся, Иванысь кындзи?
И век жӧ кыптылісны сомнениеяс.
А друг да эз сійӧ?
А мый, сиктса челядь кӧ ветлісны вӧрӧдыс да веськалісны ӧрешки пу увъяс вылӧ?..
Кор найӧ коймӧдысь воисны вӧрӧ (зепъясас пӧжалӧм картупельӧн, киняулас няньӧн), тӧдса орешник пу дорын лӧзовруд пӧим кытш водзын, коді кольӧма бипурйысь, пукаліс Иван.
Тыдалӧ, виччысис.
— Ребята, — пырысь-пыр жӧ сійӧ паніс сёрни, — верманныд ті ӧти делӧ вӧчны?
Тэ, Гриша, тӧдан Савныысь Кирюшка Комлевӧс?
Но, сійӧ жӧ менам друг, ми сыкӧд — кыдзи ті кыкӧн!
Аддзанныд Кирюшкасӧ, сэки ме ог пропадит, ловйӧн коля.
— А мый висьтавны, аддзам кӧ Комлевсӧ?
— Тшӧкты сылы локны сійӧ местаӧ, кӧні мыръяс бертӧны.
Сійӧ тӧдӧ.
Аски луншӧр кадын ме сійӧс сэні кута виччысьны.
А оз кӧ позь аски — аскомысь.
И мед сійӧ вӧртіыс мунігӧн сьылӧ...
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм сьыланкыв.
Ме сы гӧлӧс шы вылӧ пета.
Гӧгӧрвоин, Гриша?
Гӧгӧрвои.
Ми со тэныд, Иван дядь, нянь вайим.
И картупель.
— Но, ребята, сетӧй кад — ме тіянлы ставсьыс мынтыся!
Энлӧй жӧ...
— Иван мыжа морт моз нюмъёвтіс: — А мый, тіянлы кӧ веськыда тасянь мыськовтны Савныӧ Комлев дорӧ?
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Тасянь Савныӧдз «Затишьесянь» дорысь матынджык.
Воанныд мыр бертанінӧдз...
— Иван зілис кыйны Гришалысь видзӧдлассӧ.
— Збыльысь ӧмӧй эн вӧв сэні, кӧні мыр бертӧны?
Ок тэ енмӧй!
Но, тасянь мунан веськыдвылӧ — век веськыдвылӧджык кутчысь, век веськыдвылӧджык.
Час на оз коль — воанныд неыджыд нюр дорӧ.
Нюр саяс и лоӧ мыр бертаніныс.
Кытшовтанныд тайӧ местасӧ — сэки мунӧй веськыда.
Петанныд туй вылӧ, а сэні — со сійӧ, гӧра йылас, и Савны.
Но, мунанныд?
Детинкаяс чӧв олісны, педзисны места вылас, видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Мунам!
— медбӧрын шуис Гриша.
Иван неуна колльӧдыштіс детинкаясӧс, но вӧрыс регыд кутіс шочмыны, и сійӧ кольччис.
Медбӧръяысь горӧдіс:
— Ӧні век веськыдвылӧджык, веськыдвылӧджык мунӧй!
Водзӧ детинкаяс мунісны ас кежаныс и, тыдалӧ, вывті ёна веськыдвылӧ кежӧмаӧсь.
Вӧрыс шочмис, шочмис, быттьӧ заводитчис и шорторйыс — абу, тайӧ вӧлі эрд, кӧні быдмисны быдсямапӧлӧс вӧрса дзоридзьяс.
И бара кутісны паныдасявны пуяс — виж кӧпейка кодь нитшка лӧзов пипуяс, сьӧдов ловпу, кыдз пуяс...
Регыд мысти детинкаяс ылалісны: кодладорын жӧ ӧні Савныыс?
Кутісны вензьыны, видчисны.
Но, шудыд вылӧ, аддзисны нывбабаӧс.
Сійӧ вӧлі кокбӧрляӧдзыс кузь сарапана — тадзи пасьтасьлісны сӧмын сійӧ семьяясын, кӧні ёна кутчысисны важ вераӧ.
И чышъянасьӧма сійӧ вӧлі староверъяс моз: чышъянлӧн кузь помъясыс ӧшалісны морӧс вылас.
Нывбабаыс частӧ копыртчывліс, мыйкӧ нетшкис, пукталіс кӧрзинаас.
Веськӧдчӧм бӧрас сійӧ аддзис детинкаясӧс:
— Ті, челядь, кодлӧн лоанныд?
— Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі лывкйӧдлана.
— Энӧ вошӧй?
— Ми Савны корсям, — шуис Гриша.
— <ns>Савны-ы</ns>?
— эз шу, а быттьӧ сьылыштіс нывбаба.
— <ns>Савны-ы</ns>?
Да ме чайті, ті Савнысянь воанныд...
Ӧні тіянлы бӧрлань колӧ мунны...
Ті мыр бертанінланьджык мунӧй...
Тӧдан, кӧні мырсӧ бертӧны?
Гриша видзӧдліс сы кӧрзинка вылӧ: вӧрын вотӧсъяс эз на вӧвны — мый сылы кӧрзинкасьыс?
— Мый видзӧдан?
— казялӧм бӧрын юаліс нывбаба, и чужӧмыс сылӧн вевттьысис вӧсньыдик чукыръясӧн, а сійӧ ньӧти на эз вӧв пӧрысь.
— Ме тані турунъяс чукӧрта.
Кынӧмыд кӧ висьмас тэнад — волы, лечитны кута.
Челядь мӧдӧдчисны бӧрлань.
Сэтшӧма мудзисны, мый и видчыны сэсся эз вӧв окота.
И со сійӧ, медбӧрын, мыр бертанін: пуяссӧ кералӧмаӧсь, веж мусӧ путкылялӧма и лоӧмаӧсь сэні паськыд сьӧд гуранъяс да руд мыръяссӧ тэчӧмаӧсь чукӧръясӧ; чукля вужъясыс чурвидзисны чукӧръяссьыс — зэв гырысьӧсь, быттьӧ зэв ыджыд черань лапаяс.
Ыджыд тушаа латышъяс — найӧ вӧліны эз унаӧн, Гриша лыддис, ставыс вӧлі кӧкъямыс морт — черъясӧн керавлісны мыръяслысь посни вужъяссӧ; кыкӧн сюйисны гуас медся ыджыд мыр улӧ кер.
Сэсся найӧ ставныс кутісны личкыны керсӧ — мырйыс ратшмуніс да кыптіс.
Детинкаяс мунісны на дінті.
Уджалысьяс пиысь на вылӧ некод эз и видзӧдлы.
Мыр бертанінсянь муніс ичӧтик трӧпа.
Сы кузя детинкаяс петісны муяс вылӧ.
Трӧпаыс воши, а миртуйыс век на эз вӧв.
Петісны зӧр му дорӧ, мӧдӧдчисны бор кузяыс.
Помасисны зӧр муяс — бара заводитчис вӧр: курыд дука коръяса сэтшӧм жӧ пипуяс, сэтшӧм жӧ ловпуяс да кыдз пуяс.
Дзикӧдз жуялісны, пуксисны шойччыштны.
Шойччыштӧм бӧрас бара заводитісны сёрнитны Иван йылысь.
Наысь, гашкӧ, зависитіс сійӧс спаситӧмыс!
И найӧ бара мӧдӧдчисны водзӧ.
Весиг быттьӧ мудзыс прӧйдитіс мыйкӧ дыра бӧрын кокъясныс юкалыштісны, но эз сэтшӧм ёна.
Велалісны, буракӧ.
Шондіыс нёровтіс нин рытлань. Зэв матын джуджыд керӧс йылын бура кутісны тыдавны идзас вевта керкаяс, сикт помас кузь бадь пуяс...
Но дерт жӧ, тайӧ и вӧлі Савны сикт.
Найӧ, вӧрті кытшлалӧм бӧрын, воисны сиктӧ дзик мӧдарладорсянь...
Комлевъяслысь керкасӧ аддзыны эз вӧв сьӧкыд: помсяньыс мӧдыс, шуйгаладорас.
Дед, зэв нин пӧрысь — сылысь синъяссӧ тупкисны ӧшӧдчӧм синкымъясыс, — понъясӧс беддьӧн повзьӧдлігтыр дыр юасис детинкаяслысь, кодлӧн найӧ, да нинӧмтор эз гӧгӧрво.
— Кирюшка?
— горзіс сійӧ.
— Кирюшка абу.
Сійӧ ӧвтчис понъяс вылӧ да бара горзіс мыйвынсьыс:
— Кирюшка?
А мый тіянлы сысянь колӧ?
Да тісӧ кодлӧн лоанныд?
Бӧръяпомас Гриша муртса эз бӧрддзы.
Ланьтіс, дугдіс юасьнысӧ.
— Со ӧд йӧй йӧзыд!
— шензис дед.
— И ме вӧвлі ичӧтӧн, но век жӧ менсьым кӧть мый колӧ вӧлі юав.
А тіянлысь ӧти кыв он пычкы.
Со ӧд йӧюкъясыд!
Кирюшка ӧні Новокшоновъяс имениеын тьӧс пилитӧ...
Кыдзи сэтчӧ мунны?
Да со сійӧ, туйыс.
Туй кузяыс и мунӧй дзик Новокшоновӧдзыс...
Ок, йӧй йӧз!
И бара кутісны восьлавны детинкаяс — тайӧ пӧрйӧ телега туй кузя, сэтшӧм векньыд туй кузя, мый орччӧн быдмысь кузь туруныс вӧлі ляксьӧма телега дьӧгӧдьӧн, да сэтшӧм небыд туй кузя, мый зэв лӧсьыд вӧлі восьлавны небыд бус вывті мудзӧмысла юкалысь кокъяслы.
Новокшоновъяслӧн имение дорӧ найӧ воисны рытладорыс нин.
Аддзывлытӧм джуджыд частокол кытшаліс ыджыд садсӧ — частоколыс керъясысь, кодъясӧс дзик орччӧн сувтӧдалӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, вылыс помъяссӧ налысь ёсьтӧма майӧгъясӧс моз: пу крепость.
Детинкаяс кутісны мунны тайӧ крепостнӧй стена пӧлӧныс да, дерт, аддзисны пыран розь.
Ӧти местаын, дзик му бердас, керъяссӧ вӧлі костӧдыштӧма — буретш челядь пельпомъяс пасьта, ыджыд мортлы сэті не пырны.
Стена саяс кык радӧн салдатъяс моз веськыда сулалісны зумыш коз пуяс — быттьӧ сідзжӧ, кыдзи и керйысь вӧчӧм частоколыс, видзисны садсӧ.
Детинкаяс куйлыштісны коз пуяслӧн паськыд лапъяс улын шоныд кос лыс пиын, коді, тыдалӧ, уна во чӧжӧн чукӧрмӧма тані, джынвыйӧ пемыдас, — сайӧдчисны да видзӧдлісны гӧгӧр, абу-ӧ кодкӧ матігӧгӧрын.
Но садйын эз вӧв ни ӧти морт.
Ытшкытӧм турун пӧвстын паськӧдчӧмӧн сулалісны яблоняяс, кодъяслысь стволъяссӧ белитӧмаӧсь известьӧн.
Бокынджык вӧліны клубникалӧн паськыд градъяс; детинкаяслӧн сюсь синъясыс казялісны коръяс пӧвстсьыс кисьмытӧм ягӧдъяслысь веж тусьяс.
Кытысянькӧ кыліс пилалӧн скӧрысь дзужкйӧдлӧм.
Оз-ӧ сэтысь ков корсьны Кирюшкаӧс?
Видзчысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдігтырйи, турун бердӧдзыс копыртчӧмӧн, Гриша да Ян мӧдӧдчисны яблоняяс костӧд.
Регыд мысти найӧ аддзисны забор — абу керъясысь, а руд нисьӧ кельыдлӧз краскаӧн мавтӧм пӧвъясысь.
Пӧвъяссӧ вӧлі розьӧдлӧмаӧсь, быд пӧвйӧ мичаа пилиталӧмаӧсь гӧгрӧс розьяс да ичӧтик сьӧлӧмъяс.
Тадзи и вӧлі став забор кузялаыс — ичӧтик сьӧлӧмъяслӧн да гӧгрӧс розьяслӧн радъяс.
Гриша гусьӧник кыссис забор дорӧ, видзӧдліс ӧти розь пыр да аддзис Кирюшка Комлевӧс: лэччысь шонділӧн накӧсӧн усьысь югӧръяс улын сійӧ сулаліс джуджыд кӧзлаяс вылын да, кияссӧ друг лэдзалігтырйи, копрасис коскӧдзыс.
Быд копыртчылігӧн пилаыс лэччыліс увлань, и пӧлӧн лэбисны му вылӧ пилипызьлӧн розӧвӧй струяясыс.
Уліас, кӧзлаяс улын, юрсӧ чатӧртӧмӧн сулаліс гӧрд тошка морт — увлань кыскыліс дзирдалысь пиласӧ да бӧр отсавліс лэптыны сійӧс Кирюшкалань.
Кутшӧм кокньыдӧн да гажаӧн бокисянь кажитчис дольнӧй пилаӧн пилитчысьяслӧн уджыс!
Гриша кутчысис пӧперега пуас, кӧмтӧм кокыслӧн певйыс корсис пӧвсьыс ичӧтик розь, кыпӧдчис вывлань.
Сы водзын тыдовтчис Новокшоновъяслӧн двор мышладорыс; оръявлытӧг кузя кыссисны ӧшиньястӧм руд, гажтӧм керкаяс — амбаръяс: тайӧ вӧлі озыр имение.
Амбаръяс сайын енэжас метитчис юкмӧслӧн жаравечыс дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и «Затишьеын».
Старука муніс ведраясӧн юкмӧс дорӧ.
Виччысьыштӧм бӧрын Гриша шутёвтіс.
Комлев эз кыв, пилитчис водзӧ.
Гриша горӧдіс: «Эй!» — да шутёвтіс гораджыка.
Кирюшка веськӧдчис, кутыштіс пиласӧ, плеш вывсьыс вештіс сибдӧм юрсисӧ да бергӧдчис садлань.
Гриша ӧвтыштіс сылы кинас да пуктіс кияссӧ вомдорас: колӧ пӧ сёрнитыштны.
Кирилл сюся видзӧдліс, мыйкӧ шуис гӧрд тошкалы да кокньыда чеччыштіс кӧзлаяс вылысь.
— Буракӧ, Гришутка Шумов!
Кыдзи нин татчӧ веськалін?
— забор дорас матыстчигӧн юаліс сійӧ кыпыда.
— Э, да тані и Ян Редаль!
Ті кыдзи татчӧ веськалінныд?
Гришалӧн чужӧмыс лои страшнӧй, сійӧ кӧсӧйтліс синъяссӧ, ӧвтыштіс кияснас да лэччис забор вывсьыс — бӧр садъяс.
— Видзӧдтӧ мый, — нюмъялігтыр нурбыльтіс Кирюшка: — секретъяс!..
Но и ӧтчаяннӧйӧсь, но и брӧдягаяс!
Забор мӧдарладорас Комлев грымакыліс дорӧм сапӧгъяснас — розьӧдлӧм пӧвъясыс шутов-шатовмунісны сы улын.
Сійӧ чеччыштіс забор вомӧн садйӧ, пуксис турун вылас Гришакӧд орччӧн.
— Но, мый тэнад, ӧдйӧджык висьтав, — тшӧктіс сійӧ, — а то локтас татчӧ Новокшониха, сэки тӧдмалан, донаӧсь-ӧ ӧні кыдз пу корӧсьяс.
— Кирюша дядь, — вашкӧдіс Гриша, — ми Иванӧс аддзылім, салдатӧс, сійӧ тюрьмаысь пышйӧма.
— Сӧран!..
— пыдісянь лолыштіс Кирюшка.
— Сӧран!
— Ог сӧр, — ыджыд морт моз вочавидзис Гриша.
— Кытысь аддзылінныд Ивансӧ?
— Заозерскӧй вӧрысь.
— Сёрнитінныд сыкӧд?
— Да.
Сійӧ миянӧс тэ дінӧ ыстіс.
Кирюшка минут чӧж видзӧдіс кыв шутӧг, лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяссӧ паськыда арыштӧмӧн.
Сэсся гӧгӧрбок видзӧдліс, кучкис мыйвынсьыс аслас пидзӧсъясас да друг кутіс серавны:
— Ловъя?
Збыльысь ӧмӧй Иван ловъя?
Ӧд тайӧ мый жӧ татшӧмыс!
— А мый сералан?
— стрӧга юаліс Ян.
— Радӧйла!
Радӧйла, дона чудакъяс ті менам!
Ме тіянлы эска, ті ӧд онӧ ылӧдлӧй?
Комлев дугдіс серавны, нетшыштіс турун за, няклялыштіс сійӧс.
— Иван ветлӧдлӧ вӧрын тшыг — страшнӧй делӧ!
— шуис Гриша.
— Но, ребята, ӧні колӧ сылы отсавны!
— пӧся кутіс сёрнитны Кирилл.
— Колӧ мыйкӧ думыштны.
— Ми сылы нянь новлам.
— Колӧ.
Нянь сылы колӧ... и сэсся — паськӧм.
Туяна паськӧм.
— Сійӧ ӧні пинжака, вӧльнӧй.
Тайӧс сылы карын латышъяс сетӧмаӧсь.
Пинжакыс косясьлӧма, сӧмын сырилетки кольӧма.
— Но, висьталӧй, мый ещӧ сійӧ юӧртіс?
— Тшӧктіс тэныд аски луншӧр кадӧ локны сэтчӧ, кӧні мыр бертӧны.
Аски кӧ он эшты, сідзкӧ, аскомысь.
Сійӧ тэнӧ кутас виччысьны, дзебсяс, а тэ мун мыр бертанінсяньыс вӧрті да сьыв сьыланкыв.
Сійӧ тӧдас тэнсьыд гӧлӧстӧ — петас тэ дінӧ.
— Сэтчӧ, кӧні мыр бертӧны?
Но кыдзи нӧ, ме тӧда сійӧ местасӧ.
Ветла!
— Кирюшка сюся видзӧдліс Гриша вылӧ, Ян вылӧ: — Сідзкӧ, Иваныс тіянлы висьталіс ас йывсьыс...
Зэв ёна тіянлы эскӧ али мый?
Али тайӧс сійӧ вӧчис сьӧкыд нужда вӧсна?
— Зэв ёна эскӧ миянлы, — шуис Гриша да гӧрдӧдіс.
Кирилл видзӧдліс сы вылӧ, и Гриша гӧрдӧдіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Но, бур!
— Кирилл бара сераліс.
— Бур!
Гӧрдӧдан кӧ, сідзкӧ сӧвесть эм.
А чӧв овны кужан али эн на ещӧ велав?
— Кужа.
— А Ян?
— И Ян кужӧ.
Ӧні и Ян гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Сійӧ чӧв овнытӧ кужӧ!
— Ӧтитор вылӧ надейтча, ребята: мый ті больгыны онӧ кутӧй.
А ылалӧмӧн висьталад — Иванлы сэки пом!
— Но, ей-богу, ичӧтӧсь ми али мый!
Кирюша дядь, но мый ми, огӧ гӧгӧрвоӧй?
Но Комлев эз нин кывзы сылысь.
Сійӧ кутіс сёрнитны надзӧник, быттьӧ думыштчӧмӧн:
— Ӧні мый жӧ медпервой вӧчны?
Медпервой — тайӧ петны меным Новокшоновъяс ордысь удж вылысь.
Ставсӧ, колӧ чайтны, квайтымын кӧпейка гӧгӧр нажӧвиті.
Ті, ребята, менӧ виччысьлӧй тані.
И пукалӧй лӧня, энӧ лолалӧй!
Комлев вуджис забор вомӧн, воши.
Бӧр воис сійӧ дыр мысти и, тыдалӧ, зэв скӧр: вомдоръяссӧ ёна топӧдӧма, банбокъясас вӧрисны мускулъясыс.
— Чиркис, ведьма!..
Но, мӧдім, ребята.
Детинкаясӧс сійӧ нуӧдіс тележнӧй туй дорӧ выль, налы тӧдтӧм туйӧд — сук кыдз пуяса аллеяті.
Налӧн веж кӧсаясыс ӧшӧдчӧмаӧсь муӧдз.
Муяс вылӧ дзик петанінас ӧти кыдз пу сулаліс тугантӧм, сотчӧм ствола («Чардби кучкӧма», — висьталіс Кирилл); сы вылын пӧвъясысь вӧчӧм лэбулын вӧлі Николай-угодниклӧн сьӧдов ӧбразыс.
— Енмысь полысьяс!
— ӧбраз вылас видзӧдлӧм бӧрын зумыша шуис Комлев.
— Налӧн, Новокшоновъяслӧн, кыктор понда тӧждысьӧм: енлы кевмыны да корысьяслысь медбӧръясӧ кульыштны.
Со менсьым кульыштісны, эз ставсьыс мынтысьны — видзӧдан, и енмӧс позьӧ аттьӧавны, сись пешны...
— Уна-ӧ нӧ чиркисны?
— ыджыд морт моз серьёзнӧя юаліс Гриша.
— Кык гривенник, — сідзи жӧ серьёзнӧя вочавидзис Кирюшка да содтіс:
— Но, нинӧм... коркӧ мӧдысь артасьыштам!
Дыр мунісны чӧв олігтыр.
Туйдорса кустъяссянь нюжалісны кузь вуджӧръяс; мувывса дзоридзьяслӧн да турунъяслӧн дукыс кутіс кывны ёнджыка...
Ылысса нюрын ӧзйисны рытъя кыасянь розӧвӧй рӧма ӧшиньяс.
Кор петісны миртуй вылӧ, Гриша кутіс конъясьлыны, синъясыс сылӧн куньсисны.
— О, Григорий Иваныч, — серӧктіс Комлев, — сунавны кутін!
Кӧшӧлясь ме вылӧ.
Сійӧ кватитіс Гришаӧс да пыр жӧ пуксьӧдіс сійӧс аслас пельпомъяс вылас.
— Но мый тайӧ, Кирюша дядь!
— нярган гӧлӧсӧн шуис Гриша.
— Но мый, ей-богу, ичӧт ме али мый?
Сійӧ няргис да бергаліс Комлев сьылі вылын сэтчӧдз, кытчӧдз Комлев эз лэдз Гришаӧс туй вылас.
Лэдзис и сэки жӧ пуксьӧдіс аслас пельпомъяс вылӧ Янӧс:
— Тайӧ сідзжӧ суналӧ...
Жуялӧмныд, ребята!
Ян пуксис Кирилл пельпомъяс вылӧ спокойнӧя, зумыда.
И сылӧн видыс лои збодер — вывсянь сійӧ видзӧдіс Гриша вылӧ.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм пан!
— бӧрвылас восьлалігтырйи шуис сэки Гриша.
— Мунӧ барин моз, а оз думыштлы, мый мортыслы, гашкӧ, сьӧдыд.
Комлев вак-вакӧн серӧктіс:
— Но, кутшӧм нӧ сылӧн сьӧкта!
Тіян, ребята, лыясныд ещӧ тыртӧмӧсь на...
да и юръясныд тыртӧмӧсь.
Сы вӧсна и настӧящӧй сьӧктаыс тіян абу!
Енэж дорыс ещӧ ломаліс-ыпъяліс на, а му вылын дзик нин пемыд лои, кор найӧ воисны «Затишье» усадьбалань тӧдса кежанінӧдз.
Комлев пуксьӧдіс Янӧс верзьӧмӧн рӧмыдас еджговвидзысь туйбокса ичӧтик столб вылӧ да сетіс команда:
— Но, ӧні гортъясаныд марш!
16
Та бӧрын лунъясыс кутісны кыссьыны дыр.
Водзті вӧлі он удит став делӧяс вӧчны лун чӧжӧн — и рыт нин.
А ӧні быттьӧ некутшӧм делӧ эз ло.
Оврагсӧ — тышкасян местасӧ — детинкаяс вунӧдісны.
Тайӧ каднас усадьбаын ӧти событие сӧмын и лои: Редальяслы вайӧдісны мӧс — гӧрд, крут бокъяса, тшупӧдӧсь кузь сюръяса.
Гриша котӧрӧн локтіс сы дорӧ — сійӧ дӧверчивӧя лолыштіс Гришалы чужӧмас шоныд лов шыӧн.
Чукӧртчисны уна йӧз.
Мӧскӧс видзӧдлыны воисны и Пшечинскийяс, и Тэкля, и кухарка Анфиса.
Золя Редаль, мыйкӧ латышскӧй кыв вылын шуалігтырйи, мӧссӧ каджйӧдыс малаліг, кутіс йӧртны сійӧс выль картаас, кодӧс лесник вӧчис важ пӧвъясысь.
Гриша сэтшӧма ставнас тайӧн ылаліс, мый сійӧ эз сразу бергӧдчы, кор сійӧс вӧрзьӧдісны пельпомӧдыс.
Сійӧс вӧрзьӧдісны мӧдысь, и Гриша бергӧдчис дӧзмӧмпырысь.
Бӧрвылас сулаліс Кирилл Комлев.
— Вешъям бокӧджык, — надзӧник шуис сійӧ Гришалы: — делӧ эм.
Тайӧ кывъясыс: «делӧ эм» кыпӧдісны Гришаӧс ас син водзас да пырысь-пыр жӧ сайӧдісны Редальяслысь мӧссӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс Кирилл бӧрся.
Сад забор дорӧ Комлев сувтіс да сідз жӧ ньӧжйӧник шуис:
— Кор ме дінӧ Шпаковскийӧс, велӧдысьсӧ.
Ме сійӧс амбар сайын кута виччысьны.
— Да сійӧ жӧ Ребенишкиын!
— чуймис Гриша.
— Сійӧ важӧн нин татчӧ эз волы...
А ме чайті, Кирюша дядь, тэ меным Иван йылысь мыйкӧ кӧсъян висьтавны.
— Энлы.
Сэк кості, кор тэ мӧс сюръяссӧ видзӧдалін, велӧдысьыд и локтіс.
Ӧні тэнад бать ордын пукалӧ.
Гриша видзӧдліс: збыльысь, на кильчӧ дорын спицаяснас дзирдаліс велосипед.
— Кывзы жӧ, — надзӧник водзӧ висьталіс Комлев, — тэ сылы гусьӧник, некод тӧдлытӧг вашнит: виччысьӧ пӧ тіянӧс ӧти морт.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Кирюша дядь, а кыдзи нӧ Иваныс?
Аддзылін тэ сійӧс вӧрысь?
— Аддзылі.
Терпитышт, ӧні кадыс висьтавнысӧ абу.
Мун Шпаковский дінӧ, ме кута виччысьны амбар сайын.
Гриша неокотапырысь мӧдӧдчис гортланьыс.
Бергӧдчыліс:
— А сійӧ кӧ оз лок?
— Локтас.
— А мыйла сійӧ тэныд?
— Колӧ.
Мун, эн дышӧдчы.
Со, артмӧ, и став «делӧыс».
А мый Шпаковский шуӧ Гришаӧс сеньорӧн, ичӧтик гаг пыдди сійӧс лыддьӧ — тайӧ Комлевлы веськодь.
Но кыдзи велӧдысьӧс коран ывла вылӧ, да ещӧ медым некод эз казяв!
Горничаын ӧні и мам, и бать, да и баб сэні жӧ.
— Эн дышӧдчы, Гриша, эн дышӧдчы!
— бӧрсяньыс ещӧ ӧтчыд шуис Кирилл.
Гортсьыс Гриша аддзис тӧдса серпас: пызан сайын пукалісны батьыс да велӧдысь, мамыс грымакыліс дозмукъясӧн шкап дорас.
— А, Григорий Иваныч!
— горӧдіс Шпаковский.
— Миянкӧд, пӧжалуйста, чай юны.
— Оз ков, — выль смешитчӧмъяс водзвыв виччысиг зумыша вочавидзис Гриша.
— Серьёзнӧй ичӧтик мужикыс!
— батьыслы мигнитіс велӧдысь.
Гриша пуксис бокӧджык, ӧшинь дорас, да кутіс мӧвпавны: кыдзи сылы ыстыны велӧдысьӧс амбаръяс сайӧ?
А сэсся ещӧ мамыс некытчӧ оз мун.
Батьыс кӧ эськӧ вӧлі ӧтнас, сы дырйи позис на эськӧ матыстчыны Шпаковский дінӧ, да и вашнитны сылы пеляс.
А мам дырйи тадзи он вӧч: татшӧмторйысь аслад пельнад ковмас вочавидзны.
Дыр кыссисны минутъяс; гашкӧ, коли нин часджын, а гашкӧ, и унджык.
Велӧдысь паніс батьыскӧд ӧти помасьлытӧм сёрни, код бӧрын кыкнанныс век лолісны дӧвӧленӧсь, весиг налӧн синъясныс мыйлакӧ дзирдавлісны.
Гриша дугдіс кывзыны и тайӧ сёрнияссӧ, а талун и дзик нин веськодь вӧлі наӧдз.
Некутшӧм лачатӧг сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
Комлев вермис не виччысьны да мунны.
Но сійӧ кӧ амбаръяс сайын, сійӧ эськӧ всё равно оз вӧлі тыдав ӧшиньсянь.
Друг бабушка чулансянь корис аслас слаб гӧлӧснас мамсӧ, и сійӧ петіс горничасьыс.
Немдумайттӧг Гриша уськӧдчис велӧдысь дінӧ да мӧдіс дзизгыны сылы пеляс:
— Ӧдйӧджык мунӧй амбаръяс сайӧ!
— Видза оланныд!
— чуймис велӧдысь.
— Витӧд явление!
— Сэні тіянӧс виччысьӧ... ӧти морт.
— Ӧти морт?
— страшнӧя шӧпкигтыр чирӧм гӧлӧсӧн нерыштіс Гришаӧс Шпаковский да, кыдзи и век, тешитчигмоз.
— Но, ӧтиыдкӧд кыдзкӧ-нибудь ме верма справитчыны.
— И сійӧ судзӧдчис босьтны чай стӧкан.
— Тіянлы век серам, — ӧбидитчис Гриша, — а сэні мортыс важӧн нин виччысьӧ!
Гриша тӧдлытӧг кутіс сёрнитны гораа.
— Да коді виччысьӧсӧ?
— юаліс велӧдысь.
— Тӧлкӧн висьтав.
Ребенишкиысь али мый?
— Абу.
Сиктса.
— А мыйла сійӧ керкаӧ оз пыр?
— юаліс батьыс.
— Ог тӧд.
Шпаковский сюся видзӧдліс Гришалӧн волнуйтчысь чужӧм вылӧ да сувтіс:
— Но, мунам.
Видзӧдлам, кутшӧм сэні таинственнӧй морт.
Гриша колльӧдіс велӧдысьӧс амбаръяс дорӧдз.
Пӧрысь бадь пу сайын сулаліс Комлев.
Вежливость ради Гриша вешйис бокӧ: гашкӧ, Кириллы да велӧдысьлы оз ков, медым кодкӧ налысь кывзіс.
Но регыд мысти найӧ асьныс матыстчисны сы дінӧ, и Комлев шуис гораа:
— Тайӧ делӧын миян нинӧм оз артмы Гришуткатӧг.
Да ті энӧ полӧй: тӧлка детинкаыс.
Сійӧ тіянӧс меысь бурджыка нуӧдас кытчӧ колӧ.
А меным оз позь.
Да и тіянлы мекӧд мунны абу лӧсьыд.
А сэні — детинкакӧд, да ещӧ тіян друглӧн пикӧд, лӧсяланатор — вӧрын гуляйтӧм.
Кутшӧм вермасны лоны сёрнияс?..
Гриша, тӧдан, кӧні мыр бертӧны, сэні вӧлін?
— Ӧтчыд вӧлі.
— Но, ӧтчыд кӧ вӧлін, сідзкӧ и мӧдысь аддзан.
И Кирилл тэрмасигтыр кутіс прӧщайтчыны.
Гриша отчаяниеӧн юаліс сылысь дрӧжжитысь гӧлӧсӧн:
— А няньсӧ нӧ... колӧ нуны?
— Ӧнісӧ оз на ков.
Тэ, Гриша, эн скӧрав ме вылӧ.
Регыд ставсӧ тӧдмалан.
Велӧдысь видзӧдіс бокӧ, волнуйтчӧмысла курччаліс уссӧ, Гришалысь кывъяссӧ, буракӧ, эз кывзы — мӧвпаліс мыйкӧ ачыс.
Сэсся Комлевӧс кутіс киӧдыс да юаліс:
— Сідзкӧ, тайӧ поручениеыс Кейнинлӧн?
— Сылӧн.
Кейнин и тӧдмалӧма, мый ті волостнӧй правлениеын ас морт.
Велӧдысь прӧщайтчис Кириллкӧд да сывйыштіс Гришаӧс:
— «Водзӧ!
— горӧдіс Дон Кихот!»
Сійӧ бара заводитіс шмонитны да мырдӧн нуӧдіс Гришаӧс керкаас.
Кильчӧ пос тшупӧдъяс вылын Гриша пыксис да тшӧктіс висьтавны:
— А мый йылысь тайӧ ті Кириллыскӧд?
— Кириллыскӧд?
Делӧяс йылысь!
— Кутшӧм делӧяс йылысь?
— Ӧттор-мӧдтор йылысь.
Гриша мынтӧдчис сы киясысь, пышйис: со кутшӧм морт — кутлӧ, а тӧлкӧн сёрнитны оз кӧсйы.
Шумовъяс ордын тайӧ пӧрйӧ велӧдысь оліс регыд.
Шондіыс вӧлі ещӧ вылын на, а сійӧ аслас машинаӧн шургис-муніс нин корчмалань — сідзкӧ, Ребенишкилань.
Лунъяс та бӧрын кутісны кыссьыны ещӧ ньӧжйӧджык.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый Гриша мыйкӧ виччысис.
Ачыс тӧлкӧн эз тӧд — мый.
Правда, сэки вӧліны сылӧн и делӧяс и встречаяс.
Тайӧ неделяс воисны Лещов ая-пиа.
Прасол муніс помещица ордӧ — тыдалӧ, бара донъясьны яблӧклысь виччысян урожайсӧ ньӧбӧм кузя, — а Евлампий, тайӧ пӧрйӧ лӧз кизьяса розӧвӧй дӧрӧма, матыстчис Гриша дінӧ да здоровайтчытӧг юаліс:
— Кӧсъян, козёлысь кутам ворсны?
— Тайӧ мый — картіӧн?
— Кутшӧм карті!
Ловъя козёлысь...
А, нӧк юр!
— ылісянь Янӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
abu
Ян матыстчис, сувтіс яндысьӧмӧн видзӧдігтыр.
— Но, вот тэ, шуам, лоан козёлӧн.
Сувт!
Со кыдзи.
— Евлампий петкӧдліс, кыдзи колӧ сувтны: копыртчис, мыджсис кияснас пидзӧсъясас.
— А ме тэ вывті кута чеччавны.
А тэ лыддьы: ӧтчыд чеччышта — тайӧ шусьӧ: «козёллы вилкаяс», мӧдысь чеччышта — «козёллы паньяс».
Сэсся: «кыдзи эськӧ не инмӧдчыны козёлӧ», «кыдзи эськӧ не лямӧдны козёлӧс».
Ме тэ вывті должен век чеччавны сідзи, медым не инмӧдчыны кокъясӧн.
А сэсся нин: «инмӧдчыны козёл бердӧ».
Ме сэки тэнӧ йӧткышта кокъясӧн.
Медбӧрын: «лямӧдны козёлӧс» — тайӧ лоӧ, ме, кыдзи кӧсъя, верма тэ вылӧ водны, кӧть юр вылад пуксьыны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— А ме кӧ кадысь водзджык инмӧдча козёлӧ либӧ вунӧда шуны «козёллы вилкаяс», сорся, шуа водзджык «козёллы паньяс», но, сэки ме — козёл, сэки ме вывті чеччалӧй.
Но, сувт!
— шуис сійӧ Янлы.
Ян копыртчис, мыджсис кияснас пидзӧсъясас, кыдзи сылы петкӧдлісны.
Евлампий первойсӧ чеччаліс старайтчӧмӧн, тӧждысьӧмпырысь шуаліс ньӧжйӧник: «козёллы вилкаяс», «козёллы паньяс», а кор артмыліс: «козёлӧс лямӧдны» — ӧддзӧдчӧмӧн пуксьыліс Янлы сьылі вылас сідзи, мый Ян нырнас сунтшиктыліс лыаӧ.
Ян сувтліс, выльысь терпеливӧя копыртчыліс, и Евлампий бара чеччаліс.
Регыд мысти сійӧ кутіс вежньӧдлыны Гришалы чужӧмсӧ да мигайтны Янлы.
Артмӧ вӧлі, мый тайӧ опытнӧй ворсысьыс оз и торксьы: ас кадӧ шуас «вилкаяс», ас кадӧ инмӧдчылас козёл бердӧ.
Коли вель уна кад.
Ян сулаліс рама да сӧмын кадысь кадӧ век ёнджыка сунтшикасьліс нырнас муӧ.
Гриша дӧзмис.
Мыйла козёлӧн лои Ян, а эз Евлампий?
Торксьыны «вилкаяс-паньяс» шуавны сьӧкыд.
Сідзкӧ, Ян тадзи и кутас сулавны копыртчӧмӧн рытӧдзыс, а Евлашка кутас сы вывті чеччавны, кытчӧдз ачыс оз мудз?
Но Евлампий эз мудз.
Сійӧ чеччаліс и чеччаліс, да ещӧ и Гришалы мигайтіс: со пӧ, йӧйӧс аддзи — нӧк юрӧс...
Дыр мысти Гришалы дум вылас уси: а кӧн жӧ «пуртъясыс»?
«Козёллы вилкаяс», «козёллы паньяс», а «пуртъясыс»?
Сійӧ ӧні и ачыс тӧлкӧн эз помнит, мый должен мунны «паньяс» бӧрын, и горӧдіс скӧра:
— «Пуртъяс»!
— Кутшӧм «пуртъяс»?
— видзӧдліс Евлампий да тӧдлытӧгыс кокыс инмис Янлы.
— Инмӧдчин, инмӧдчин!
Ӧні ачыд сувт!
— Мыйӧ инмӧдчи, кытчӧ инмӧдчи?
— «Инмӧдчыны козёлӧ» эз на вӧв.
Сідзкӧ, тайӧс тэ водз шуин...
— «Водз, водз»!..
Межлы водз!
— Но тэ жӧ сорсин?
Инмӧдчин?
— А мыйла тэ горӧдін «пуртъяс»?
Кутшӧм тэныд ещӧ «пуртъяс»?
Тэ горӧдін, ме и сорси.
— Сорсин — сідзкӧ, козёл.
Сувт!
— Сувтӧ, коді мыжа.
А ме абу мыжа.
Коді торкис менӧ аслас тӧлктӧм горӧдӧмнас «пуртъяс», сійӧ и мыжа.
— А тэ, сідзкӧ, он кӧсйы козёлӧн лоны?
— Евлампий дорӧ матыстчигмоз скӧра шуис Гриша.
— Тэ он кӧсйы честнӧй ногӧн?
— Но, но!
Куранъястӧ ылӧджык вешты...
Ӧтиӧс татшӧмсӧ ми аддзылім, шуйга пельпом вомӧн шыбитлім!
Гриша матісянь аддзис Евлампийлысь скӧр синъяссӧ, кодъяс вӧліны векньыдӧсь, карӧйӧсь, турунвиж чутъясаӧсь.
Асьсӧ помниттӧг сійӧ кватитіс мыйвынсьыс Евлампийӧс да копыртіс мулань:
— Ян, чеччышт сы вывті!
Евлампий пелька песовтчис, Ӧдйывсьыс конйыштіс Гришаӧс, коді быгыльтчис лыа вылӧ да муртса удитіс кватитны Евлампийӧс кокӧдыс.
Но кутчысис кӧ, то эз нин лэдз, — Евлампий уси орччӧн...
Перфильевна ордысь петӧм бӧрын прасол Лещов дыр видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Врагъяс, ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, турбылясисны сы водзын му вылын.
Пельк Евлампий частӧ лолывліс вевдорас, но быдпӧрйӧ Гриша личкыліс сійӧс ас улас: сійӧ век жӧ вӧлі ёнджык.
Прасоллӧн пӧт синъясас тӧдчис збыльысь ыджыд интерес; сійӧ весиг вӧчис кытшджын тышкасьысьяс дорті да, тыдалӧ, зілис бурджыка аддзыны, кыдзи мунӧ тышкасьӧмыс.
Медбӧрын, Гриша зумыда пуксис верзьӧмӧн Евлампий вылӧ, кватитіс китырыс лыа да, кыдзи победитель, горӧдіс:
— Сёй мусӧ, кор пӧщада!
И сэки ас водзсьыс аддзис Лещовлысь тошсӧ.
Гриша повзьӧмысла звирк чеччыштіс.
Но прасол сӧмын пиыслы шуис:
— Он куж, йӧй, водзӧссӧ босьтны!..
И мӧдӧдчис двуколка дорас.
Чукрассьӧм дӧрӧмсӧ лӧсьӧдышталігтырйи сы бӧрся кутіс довгыны и Евлаша да гусьӧник петкӧдліс Гришалы да Янлы водзӧс босьтны кӧсйӧм — кабыртӧм кулакъяс, пига, нюжӧдӧм кыв; ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчліс чуймӧдана пелька.
Гриша да Ян дыр сёрнитісны лоӧмтор йывсьыс, и та йылысь казьтылӧмъясыс, колӧ чайтны, налы тырмисны эськӧ лунтыр кежлӧ...
Но сэки миртуй вылын кутісны ярскӧба кывны вӧв кок шыяс.
Мыйкӧ вӧвлытӧмтор водзвыв чувствуйтігтыр детинкаяс котӧртісны туйбокса плетень дорӧ.
Скачитіс драгунъяслӧн эскадрон.
Водзвылас зарни рӧма уж вылын пукаліс зумыш офицер; сылысь чужӧмсӧ быттьӧ вӧлі бинтуйтӧма зэв ыджыд уснас.
Драгунъяс, буссӧ кыпӧдігтыр, сувтлытӧг мунісны «Затишьеӧ».
Юкмӧс дорын ведраясӧн сулалысь кухарка Анфиса гораа шуис:
— Тайӧ салдатӧс корсьӧны найӧ...
Гриша юаліс сылысь волнуйтчӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм салдатӧс?
Пышъялысь салдат пӧ, висьталӧны, вӧрын олӧ.
— А коді...
Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Мый синтӧ сувтӧдін?
Сійӧс пыртігӧн ме эг вӧв...
Ведраяссӧ босьтӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис гортланьыс.
Анфисаӧс пыртігӧн Гриша эз жӧ вӧв, а тӧдӧ, кыдзи сійӧс шуӧны.
Но юасьӧмъясӧн дӧзмӧдны кухаркаӧс эз лысьт.
Шӧйӧвошӧмӧн Янлы нурбыльтӧм бӧрын: «Энлы, ме регыд», сійӧ мӧдӧдчис гортас.
Керкаас вӧлі сӧмын ӧтнас мамыс.
Гриша заводитіс висьтавны драгунъяс йылысь, но мамыс горӧдіс:
— А, му пыр мед мунан тэ!
Муна вот тіян дорысь, сэки кватитчанныд, да сёр лоӧ!
Гриша повзис, мый мамыс мунас.
Сійӧ важӧн нин грӧзитчыліс мунны «кытчӧ синъясыс видзӧдӧны», и быдпӧрйӧ лолі страшнӧ: а мый, збыльысь кӧ мунас?
Сытӧг лёк лоӧ.
Весиг сьӧлӧмыд лигышмунлӧ, кор та йылысь думыштан.
Гриша тювкнитіс керкасьыс да ачыс мӧдӧдчис усадьбаӧд «кытчӧ синъясыс видзӧдӧны».
И аддзис Янӧс.
Сійӧ удитӧма нин делӧ дорӧ кутчысьны: пукаліс садӧк дорын да лӧсьӧдіс ва вылӧ лэдзны кос вужля.
Лӧсьыд сы вылын вуджны мӧдар вадорас!
Ян видзӧдліс Гришалӧн жугыль чужӧм вылӧ да шуис увереннӧя:
— Тайӧ Иванӧс корсьӧны.
И кыкнанныс сэк жӧ вунӧдісны кос вужля йылысь, эновтісны сійӧс вадорас, мунісны муяс вылӧ да дыр ветлӧдлісны — рытӧдзыс, сёрнитісны Иван йылысь, на йылысь, кодъяс сійӧс спаситісны, боевӧй дружина йылысь, коді отсаліс салдатлы пышйыны тюрьмаысь.
Дружинаас стӧч дас кык морт, ставныс — гӧрд дӧрӧмаӧсь, кузь гӧленя сапӧгаӧсь, налӧн быдӧнлӧн эм револьвер.
Унатор йылысь сёрнитісны, кывлӧмторсӧ ассяньныс лӧсьӧдӧмторйӧн сорлаліг, и ассяньныс лӧсьӧдӧмторсьыс эз яндысьны.
Сійӧ жӧ эз вӧв лӧжӧн.
17
... Мунісны вӧрті велӧдысь Шпаковский да Гриша Шумов.
Шпаковский талун вӧлі серьёзнӧй да чӧв олысь.
Сӧмын ӧтчыд, ас водзсьыс видзӧднысӧ прӧйдитны позьтӧм козъя вӧр аддзӧм бӧрын — сэні и некутшӧм трӧпаяс оз вӧлі тыдавны, — сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ да шуис Гришалы:
— «Сусанин, Сусанин, кытчӧ тэ нуӧдан миянӧс...»
Козъя вӧрын вӧлі чӧв-лӧнь да ыркыд.
Зэв ыджыд рыжӧй ном йӧктіс татчӧ писькӧдчӧм ем кодь вӧсньыдик шонді югӧр улын.
Пӧрысь коз пулӧн сьӧдов кырсь вылын дзугсьӧм кузь юрси моз ӧшаліс рой.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Вӧрыс сылы ӧні кажитчис тӧдсаӧн.
И тайӧ коз пусӧ сійӧ быттьӧ аддзыліс нин водзджык, либӧ, гашкӧ, сылысь чойсӧ, татшӧм жӧ чӧв олысьӧс да зумышӧс.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
Мыр бертан местаыс кӧнкӧ матын.
Да со и чер шы кыліс...
Гриша восьлаліс водзӧ, сы бӧрся велӧдысь.
Найӧ петісны эрд вылӧ.
Гебъяс руд кымӧрӧн лэбалісны юр весьтын: омӧль поводдя водзын.
Воис неыджыд нюр.
Гриша сійӧс кытшовтіс Шпаковскийлысь штиблетсӧ уважайтӧм вӧсна.
Тайӧ неыджыд нюр йывсьыс, буракӧ, и висьтавліс Иван, кор детинкаясӧс ыстіс Кирилл Комлев дорӧ.
Иван, Иван...
Гришалы зэв окота лои сы йылысь висьтавны велӧдысьлы: эм пӧ тайӧ вӧрас сэтшӧм морт, кодӧс корсьӧны, туйяс кузя буссӧ лэптігтыр, быдса войска: драгунъяс...
Позьӧ нимсӧ не висьтавны, а прӧстӧ шуны: эм вӧрас сэтшӧм морт.
Кутчысис Гриша, нинӧмтор эз висьтав.
Неыджыд нюр кытшовтӧм бӧрын найӧ матыстчисны мыр бертанінӧ.
Ляпкыдик мыръяс вылын пукалісны чышъянъяса чӧв олысь нывбабаяс, кодъяслӧн киясас вӧліны тубрасъяс, ичӧтик мешӧкъяс, — пукалісны сідзи, быттьӧ кодӧскӧ виччысисны.
Шпаковский шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Но пу сайсянь тыдовтчис нин Кейнин да чолӧмалӧм могысь ӧвтіс кинас велӧдысьлы.
Шпаковский аслас турилӧн кодь кокъяснас муніс сылань сэтшӧм ӧдйӧ, мый Гриша должен вӧлі сы бӧрся надзӧник котӧртны, медым не кольны.
Мунігмозыс нин велӧдысь мыйкӧ кыскис зепсьыс, но Кейнин тшӧктан гӧлӧсӧн спокойнӧя шуис:
— Тані оз ков!
И нуӧдіс найӧс кыкнаннысӧ пожӧмъяслань, кодъяс сулалісны мыр бертанінсянь матын.
Мунігмозыс велӧдысь нурбыльтіс:
— Да, да, дерт, колӧ видзчысьӧмӧнджык...
Колӧ видзчысьӧмӧнджык.
Ме и то нин думыштлі: сэтчӧ-ӧ веськалі?
Кутшӧмкӧ нывбабаяс пукалӧны мыръяс вылын...
Мыйла найӧ танӧсь?
Кейнин серӧктіс:
— Нывбабаяс?
О, тайӧ миян интендантство.
— А-а...
— гӧгӧрвоӧмӧн нюжӧдіс Шпаковский.
Но Гриша решитіс, мый велӧдысь тадзи вӧчис вежливость ради, медым водзӧ не юасьны; ачыс жӧ Гриша эз гӧгӧрво Кейнинлысь кывъяссӧ.
Найӧ воисны пожӧмъяс дорӧ, пуксисны лысъясӧн сутшкасьысь кос мыльк вылӧ.
Кейнин юалан синъясӧн видзӧдліс велӧдысь вылӧ.
Шпаковский кыв шутӧг мыйкӧ мыччис сылы.
Гриша чуймис.
Тайӧ вӧліны сӧмын ичӧтик, ортсысяньыс руд книжкаяс; ӧтиӧс на лыдысь Кейнин видзчысьӧмӧн листаліс — тыдыштлісны паськӧдӧм хищнӧй лапаяса сьӧд кутша кельыдлӧз лист бокъяс.
— О, нёль штука!
— уважениеӧн шуис Кейнин.
— Кыдзи тайӧ тіянлы удайтчис?
— Сур отсӧгӧн.
Волостнӧй писарь зэв ёна радейтӧ тайӧ юанторсӧ.
— Да кыдзи жӧ сійӧ решитчис та вылӧ?
Сідзи вот босьтіс да и сетіс?
Али вузаліс?
Паспортъяс — дона тӧвар.
— Эз, эз дона сувт: тайӧ кадас писарь узис.
Велӧдысь вылӧ видзӧдігмоз Кейнин чӧв олыштіс, сэсся зэв гораа кутіс серавны.
Гриша и водзті нин казявліс: латышскӧй мужикъяс рочьяс серти серавлӧны шочджыка, но кор нин кутасны серавны, быттьӧ пушкаысь лыйлӧны.
Пушкаысь моз тайӧ гымӧбтӧм шы вылас и петісны вӧрысь йӧз — витӧн.
Куимыс вӧліны дрӧбӧвикаӧсь...
И на пиысь ӧти — Иван!
Гриша первойсӧ кыдзкӧ весиг тшӧкмунліс, кынмис места вылас.
Сэсся асьсӧ помниттӧг горзігтырйи уськӧдчис водзӧ:
— Иван дядь!
Иван сувтӧдіс дрӧбӧвиксӧ пожӧм бердӧ, видзчысигтыр босьтіс Гришаӧс, кыпӧдіс сійӧс да окыштіс.
Сійӧ вежсьӧма: кузь тошсӧ сылысь вӧлі ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧма, юрас выль картуз, пинжаксӧ дӧмлӧма да тасмаасьӧма военнӧй ногӧн.
— Иван дядь, а Кирюшка Комлевыдкӧд тэ аддзысьлін?
Аддзис сійӧ тэнӧ вӧрысь?
— Аддзис!
И шогмана йӧзкӧд йитіс — со найӧ.
Гриша видзӧдліс: куим тӧдтӧм латышкӧд орччӧн тайӧ обстановкаын неуна тешкодьджыкӧн кажитчысь, аслас карса паськӧма, сулаліс Пётр Сметков.
Сылӧн сідзжӧ удитӧма быдмыштны неыджыд сьӧд тош.
— Видза олан, Шумов!
— кисӧ чургӧдігмоз шуис Сметков.
Гриша пуктіс сылӧн ыджыд киӧ ассьыс кисӧ да друг казяліс, кутшӧм сійӧ ичӧтик тайӧ йӧз пӧвстас.
— Но, кыдзи батьыд?
Менӧ сійӧ эз казьтывлы?
— Эз, эз казьтывлы.
Ни ӧтчыд, — честнӧя вочавидзис Гриша да содтіс: — Миянӧс Перфильевна регыд вӧтлас.
— Вӧтлас?
— Да.
Батьӧ сэки карӧ мунас.
И ме сыкӧд!
Кейнин сэк кості висьталіс велӧдысьлы:
— Миян ыджыд ӧшыбка артмис распорядительнӧй комитетлӧн списокъясӧн.
Кор крестьяна бӧрйисны комитет — тайӧ вӧлі волостнӧй правлениеын, — собраниевывса секретарыс босьтӧма да и став бӧрйӧмаяссӧ гижӧма небӧгас, волостнӧй правлениелӧн шнурӧвӧй небӧгас; кажитчӧ, революцияыс жӧ вермис, мыйысь нӧ повнысӧ?
А ӧні со вот — арестъяс нуӧдӧм вылӧ гӧтӧвӧй материал.
Шпаковский юаліс:
— Мый колӧ вӧчны?
— Оз кӧ позь гусьӧникӧн резьӧдны небӧгсӧ...
— Шнурыс сургуч печатя.
— Сідзкӧ, колӧ косявны листъяссӧ, кытчӧ гижӧма овъяссӧ.
Правда, тайӧ лоӧ грубӧй удж, но сур радейтысь писарыс кӧ бара унмовсяс... А?
— Вӧча ставсӧ, мый верма.
— Шензьӧдана сійӧ, кыдзи ӧнӧдз на тайӧ небӧгыс абу веськалӧма жандармъяс киӧ.
— Сідзкӧ, некод абу дӧгадайтчӧма.
Кодлы воас юрас, медым лыддьыны шнурӧвӧй небӧг?
И писарыссӧ сійӧс киас босьтлӧ шоча: дышпоз.
— Тіянлы кӧ эськӧ удайтчас...
— Вӧча ставсӧ, мый верма, — мӧдысь шуис велӧдысь.
И найӧ кыкнанныс мӧдӧдчисны сэтчӧ, кӧні сулалісны Пётр Сметков, Гриша, Иван да мукӧдъяс.
Велӧдысь ёна волнуйтчис, гӧрд чутъяс кутісны тӧдчыны сы банбокъяс вылын.
Кейнин кажитчис, кыдзи и век, спокойнӧйӧн.
Сійӧ кыпыда горӧдіс Гришалы:
— Другъяслӧн свидание?
Гриша пыдди вочавидзис Иван:
— Стӧч сідзи.
Тайӧ менам вердысь, Гришка Шумов.
Сійӧ менӧ аслас другыскӧд няньӧн вердіс.
— А, сідзкӧ, интендант жӧ!
— шуис Кейнин да тайӧ гӧгӧрвотӧм кывнас быттьӧ ошкис Гришаӧс.
— Кыдзи нӧ тіянлы вайны татчӧ сійӧ листъяссӧ, кытчӧ гижалӧма овъяссӧ?
— быттьӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдӧм бӧрын Кейнинлысь юаліс велӧдысь.
— А мыйла вайнысӧ?
Бырӧдӧй найӧс сэн жӧ...
— Ог, — чорыда шуис Шпаковский, — ме найӧс тіянлы вая.
Ме абу организацияса член, и онӧ нин сэтшӧм бура ті менӧ тӧдӧй.
А организациялы колӧ стӧч тӧдны, мый листъяссӧ збыльысь нетшкӧма.
— Тырмымӧн лоӧны тіян кывъясныд.
Видзны листъяс, а сэсся ещӧ мӧдӧдны дзик нинӧмла: код тӧдас, мый вермас лоны.
Мыйӧн сӧмын найӧ сюрасны тіянлы киад, пырысь-пыр бырӧдӧй!
Косявлӧй, сотӧй!
А та йылысь юӧртӧй меным.
Но, со детинка пырыс юӧртӧй.
Мед сійӧ татчӧ котӧртас да шуас: «Делӧ вӧчӧма».
Ме кӧ ог ло, мед вокъяс пиысь любӧйлы висьталас — меным висьталасны.
Кылан, детинка?
— Кыла.
А кӧнӧсь тіян вокъясныд?
— О, — нюммуніс Кейнин, — вокъяс менам уна.
Любӧй рабочӧйлы, коді тані кутас бертны мыр, верман висьтавны: «Висьтав Кейнинлы — делӧ вӧчӧма».
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои!
... Кор велӧдысь да Гриша мунісны мыр бертанінысь, мыръяс дорын, кӧні час сайын пукалісны нывбабаяс, уджалісны нин ыджыд тушаа латышъяс: керавлісны черӧн посньыдик вужъяс, а гырысьяс улӧ лӧсьӧдалісны керъяс.
Нывбабаяс — тыртӧм мешӧкъясаӧсь, тубрасъясаӧсь, кытчӧ вӧлі кӧрталӧмаӧсь тыртӧм гырничьяс — мунісны трӧпа кузя сиктлань...
Тӧдса серпас: гӧтыръяс вайӧмаӧсь мужикъясыслы ӧбед.
«Затишьеӧ» мунігӧн велӧдысь шуис Гришалы:
— А тэ, вокӧ, конспиратор!
— Мый тайӧ лоӧ?
— Конспиратор — сійӧ тӧлка, сюсь морт.
Сійӧ тӧдӧ, мый позьӧ висьтавны мукӧдъяслы, а мый йылысь колӧ и чӧв овны, гусятор не йӧзӧдны.
Видзӧд тэ, Иванкӧд вӧрын аддзысьлывлӧмыд, а та йылысь некод эз тӧд...
Али батьыд тӧдіс?
— Эз, и батьӧ эз тӧд.
— Но кыдз нӧ тэ абу конспиратор!
Рӧднӧй батьсьыд гусятор дзебӧмыд.
— А тайӧ гусяторйыс абу менам.
Иван кӧ тшӧктіс, ме эськӧ висьталі батьлы.
А гашкӧ, и тіянлы висьталі.
Иван кӧ тшӧктіс.
— Гӧгӧрвои.
Аттьӧ.
— Ті онӧ ӧбижайтчӧй?
— Ог.
— А мый сійӧ сэтшӧмыс: <ns>инти... интентан... </ns>
— А... интендантство.
Тайӧ тэныд Кейнинлӧн кывйыс дум вылад уси?
Кыдзи сійӧ шуис нывбабаяс йывсьыс?
Интендантство вайӧ армиялы ставсӧ, мый колӧ, — но, медводз, дерт, нянь...
— А нывбабаясыс уджалысьясыслы ӧбед вайӧмаӧсь.
— Артмӧ — не сӧмын уджалысьясыслы.
Вайӧм нянь да салӧ унджыкыс муніс вӧрӧ, позьӧ шуны — салдатъяслы.
Та вӧсна Кейнин и шуис: интендантство.
— Кутшӧм салдатъяслы?
— Да тэ найӧс сӧмын на аддзылін.
Куимӧн ещӧ ружьеясаӧсь вӧліны.
— Тайӧ абу салдатъяс.
На пиысь ӧтнас Иван — салдат, да и сійӧ ӧні вӧльнӧй.
— Аттӧ тэ кутшӧм...
Но, абу салдатъяс.
Позьӧ мӧд ногӧн шуны...
Войтыр найӧс нимтӧ вӧрын олысь вокъясӧн.
18
Кык лун мысти велӧдысь бара воис «Затишьеӧ».
Воис сійӧ кыпыд, дӧвӧльнӧй.
Батьыс эз вӧв керкаас.
Шпаковский, кияссӧ ниртігтыр, шуис Гришалы:
— Но, мунам корсьлам сійӧс.
Буракӧ, садйын, кӧні нӧ сэсся?
А ывлаас петӧм бӧрын тэрыба шуис:
— «Делӧ вӧчӧма».
Гришалӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Кор меным мунны вӧрӧ?
— Аски.
Талун он нин удит.
— Удита.
Позьӧ меным Янкӧд?
— А тайӧс нин ме ог тӧд.
Кейнинкӧд сёрни эз вӧв...
И Гриша вӧрӧ муніс ӧтнас.
abu
Сійӧ жӧ уджалысьясыс ноксисны мыръяс дорын.
Гриша вылӧ, кыдзи и первойысь волігӧн, эз видзӧдлыны.
Сійӧ сулалыштіс падъялігтыр, а сэсся воис матӧджык, кыскыштіс ӧти уджалысьӧс соскӧдыс да шуис:
— Висьтав Кейнинлы: «Делӧ вӧчӧма».
Уджалысьыс шензьӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ, аслас ёртъяс вылӧ.
Сэсся ставныс ӧтлаын, уджсӧ эновтӧм бӧрын, кутісны видзӧдны Гриша вылӧ.
Сійӧ гӧрдӧдіс да мӧдысь шуис:
— «Делӧ вӧчӧма».
Висьталӧй Кейнинлы.
Уджалысь ещӧ чӧв олыштіс минут дыра, думайтыштіс, сэсся вочавидзис латышскӧй кыв вылын:
— Виччысьлы, детинка.
Пукышт тані мыр вылас, ме ӧні жӧ бӧр локта.
— Лаби (ладнӧ), — шуис Гриша да пуксис мыр вылӧ.
Пукаліс сійӧ вель дыр.
Уджалысьяс дугдісны видзӧдны сы вылӧ и сёрнитчытӧг, чӧв олігтыр мӧдісны уджавны.
Гриша ӧні дзик матісянь нин аддзис, кыдзи бертӧны мыръяс.
Тайӧ багатыръяслӧн удж.
Ичӧт тушаа, слаб йӧз та вылӧ оз шогмыны.
Латышъяс сюйисны кер ӧти боксяньыс кералӧм, зэв ыджыд мыр улӧ и ставныс ӧшӧдчисны кер вылас.
Чужӧмъясныс налӧн польдчисны вирӧн, мыр эз вӧрзьы, и Гриша повзис, мый багатыръяс оз вермыны чуктӧдны мырсӧ.
Но минут мысти мыр сетчис: ратшмуніс, кыптіс вывлань, тыдовтчисны муӧсь сьӧд вужъяс.
Регыд мыр местаӧ коли кырлӧм доръяса джуджыд гу.
А мырйыс водіс общӧй чукӧрӧ, чургӧдіс енэжлань ассьыс сюръяс-вужъяссӧ.
Коркӧ и бӧр воис сійӧ уджалысьыс, коді мыр вылӧ пуксьӧдліс Гришаӧс.
Сыкӧд воис пельпомъяс саяс дрӧбӧвика тӧдтӧм латыш.
Латыш шуис:
— Тэ, детинка, «Затишьеысь»?
Сет со тайӧс Август Редальлы.
И сійӧ мыччис Гришалы неыджыд бумага чукӧр, кодӧс вӧлі гартӧма бечёвкаӧн.
— Сӧмын некодлы сэсся эн петкӧдлы.
Редальыс кӧ ачыс абу, коль сы ордӧ.
Ӧні мун.
Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин?
Кодлы колӧ сетны бумагаяссӧ?
— Август Редальлы.
Медым некод эз аддзыв.
— Но, <lav>лаби</lav>.
Мун, детинка, кытчӧдз эз на пемды.
Артмис зэв удачнӧя: Гриша бӧр воис усадьбаӧ, кор нин вӧлі локтӧны гортас видз вылысь мӧсъяс.
И Август Редаль петіс Золяыскӧд ӧтлаын асланыс радейтана Розалы, вывлань крута кыпӧдчӧм сюръяса гӧрд мӧслы, паныд.
Гриша матыстчис Редаль дінӧ да кыв шутӧг сюйыштіс сылы киас бумага чукӧрсӧ.
Сійӧ чайтіс, мый лесник кутас шензьыны.
Но Гриша вылӧ сійӧ видзӧдліс зэв спокойнӧя.
Чужӧмыс сылӧн весиг мукӧддырся серти эзджык вӧр, быттьӧ измис.
Мӧс вылас, правда, сійӧ эз нин сэсся видзӧд да пырысь-пыр жӧ пырис гортас.
Мӧс дорас коли Золя ӧтнас.
Тайӧ рытас мамыс шуис Гриша дырйи батьыслы:
— Минайӧс карын кутӧмаӧсь.
Пшечинскийяс кывлӧмаӧсь урядниксянь.
Коді Тизенгаузенъяс вылӧ ветліс — ставнысӧ, шуӧны, куталасны.
Батьыс кыв ни джын шутӧг чеччис, босьтіс ыджыд ножич, тыртӧм лейка, муніс садйӧ.
И дыр сэтысь эз во.
19
Аскинас Гриша аддзис — юкмӧсдорса столбӧ ляскӧмаӧсь ыджыд бумага лист.
Лист вылас гырысь лӧз шыпасъясӧн вӧлі печатайтӧма:
ОБЯЗАТЕЛЬНӦЙ ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Ставлы запрещайтсьӧ выполняйтны любӧй распоряжениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма революциялы паныд...
Предательяслысь нимъяссӧ кутасны йӧзӧдны <lav>«Циня»</lav>  газетын...
Революциялӧн нуждаяс вылӧ сьӧм чукӧртігӧн сетны распискаяс соответствующӧй печатьӧн...
Гриша этша гӧгӧрвоис, мый лыддис.
Но сійӧс шымыртіс волнение: «Постановлениеыс» сідзжӧ вӧлі йитчӧма гусяторкӧд, а сы дорӧ сійӧ инмӧдчыліс нин...
Эз-ӧ татшӧм постановление йылысь горзы урядниклы Кирилл лютеранскӧй дзебӧм-гуалӧм бӧрын?
Гриша дінӧ котӧрӧн воис Ян. Сійӧ ӧвтчис кинас да индіс амбар вылӧ.
Амбар дорын сулалісны Пшечинскийяс, Анфиса, Тэкля.
Найӧ сулалісны матын стен бердас да мыйкӧ видзӧдісны.
— Сэні кутшӧмкӧ бумага, — шуис Ян,
— Пан Пшечинский скӧралӧ...
Детинкаяс котӧртісны амбарлань.
А пан Пшечинский нетшкис нин стенысь бумагасӧ, косявліс посньыдик торъяс вылӧ.
Гриша удитіс казявны шыпасъяс: «<ns>ОБЯЗАТ... ПОСТ...</ns>»
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ бумага, кутшӧм и юкмӧс дорын.
Амбар дінӧ тэрмасьтӧг матыстчис Август Редаль да юаліс:
— Мый тайӧ ті вӧчанныд, пан Пшечинский?
— Да со кутшӧмкӧ рӧзбойникъяс ляскӧмаӧсь...
Таысь — тюрьмаӧ!
Пшечинскийлӧн рудов синъясас кутісны тӧдчыны вир сӧнъяс, ускыс дрӧжжитіс.
Редаль сы киысь босьтіс бумага торсӧ да лыддис:
— «Обязательнӧй...
Ставлы запрещайтсьӧ выполняйтны...
кодъясӧс веськӧдӧма революциялы паныд...» Да.
А век жӧ ме кӧ тіян местаын, пан Пшечинский, тайӧ бумагасӧ эськӧ эг косявлы.
— А-а!
Кыдзи сідз — эн эськӧ косявлы?
Тайӧ жӧ революционнӧй лист!
— Та вӧсна ме и эг косявлы эськӧ.
— А-а?!
Тіянлы, Редаль, тюрьмаӧ окота пуксьыны?
— Абу, абу окота...
А сӧмын ме думайта, мый бумагасӧ колӧ вӧлі кольны урядникӧдз.
— Урядникӧдз?
— былялӧм синъяссӧ вӧрӧдіс Пшечинский да сувтіс.
— А сэтчӧдз мед лыддясны, кодлы окота?
— Ме ог тӧд, — пырмунігмоз вочавидзис Август Редаль.
— Ме сӧмын сідзи думышті: ӧд полициялӧн тайӧ делӧыс.
А бумагасӧ ті косявлінныд.
Пан Пшечинскийлӧн чужӧмыс лои рудовлӧз.
Сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн нин шуис:
— Ме дворянин...
меным эскасны...
И ті энӧ висьталӧй, Редаль, мый тайӧс ме косявлі.
— Ладнӧ, — рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис Редаль да муніс — сэтшӧм жӧ спокойнӧй, измӧм чужӧма.
Пшечинский шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да кутіс сьӧкыда восьлавны аслас керкалань.
Но, юкмӧс дорті мунігӧн, друг сувтіс да горӧдіс:
— Со!
Бара!!!
Но юкмӧс сюръя вылысь «обязательнӧй постановлениесӧ» ӧні косявлыны эз нин кут — муніс, мыйкӧ ныр улас броткигтырйи.
Сӧмын рытладорыс верзьӧмӧн воис урядник да пырысь-пыр жӧ муніс Перфильевна ордӧ.
А сэсся кутісны коравны сы дінӧ, помещичӧй керкаӧ, ставнысӧ ӧчередьӧн, кодъяс олӧны усадьбаын. Пшечинскийясӧс, Редальӧс...
Корисны и Гришалысь батьсӧ.
Сійӧ бӧр локтіс регыд мысти, а сылы бӧрсяньыс кильчӧ вывсяньыс гӧрдӧдӧм Перфильевна горзіс:
— Аски жӧ!
Аски жӧ мед тэнад кокыд тані эз вӧв...
Йӧзӧс гудрӧдлысь!!!
Батьыс нинӧм эз вочавидз, ӧдйӧ муніс аслас керкаӧ да шуис повзьӧм гӧтырыслы да бабыслы:
— Но, лӧсьӧдчӧй туйӧ!
И сэки немвиччысьтӧг воис Редаль.
Таӧдз Шумовъяс ордын сійӧ ньӧтчыд на эз вӧвлы.
Сійӧ сувтіс порог дорас, бергӧдліс киас шапкасӧ.
Баб, сы вылӧ скӧра видзӧдлӧм бӧрын (эз и пернапасась!), муніс аслас чуланӧ.
Редаль шуис ньӧжйӧник:
— Весьшӧрӧ ті тайӧ, Иван Иванович.
Оз ков вӧлі тадзи шумитнысӧ.
— А, тэ кӧсъян менӧ велӧдны?
Мыйӧ?
— скӧрысь горӧдіс бать.
— Кывзысьны?
— Ог, тіянӧс велӧдны ме ог вермы...
— А век жӧ ті, Август Францевич, велӧдыштінныд эськӧ сійӧс!
— шыасис мамыс.
— Дзик ӧд йӧй лои!
Татшӧм места воштыны!
— Велӧдны ог вермы.
Ме сӧмын думайта — оз кывзысьӧм йылысь ков сёрнитны, а выдержка йылысь.
Кывзысьӧм миянлы оз ков, а выдержка колӧ.
— Э, эновт тэ!
— кыдзи век ӧдйӧ кӧдзалӧм бӧрын, рампырысь нин шуис бать.
— Тэ эськӧ мед видзӧдлін тайӧ Перфильевна баба вылас, кыдзи сійӧ сёрнитіс мекӧд.
— Сійӧ и мекӧд сідзи жӧ сёрнитіс.
— Тэ сійӧс омӧльджыка тӧдан.
А ме ӧд орччӧн сыкӧд быдми, ӧти сиктын.
Гашкӧ, та вӧсна и сысянь терпитнысӧ — но ог вермы да и ставыс.
Эк, мый сьӧмыд мортыдкӧд вӧчӧ?..
Оз морт пӧльзуйтчы капиталӧн, а капитал сійӧс ас ногыс песлӧдлӧ!
— Такӧд ме сӧгласен, — спокойнӧя шуис Редаль.
— «Сӧгласен»?
Эк, премудрӧй Редаль...
— Бать сераліс нин.
— Бӧръя кадӧ Перфильевнаыд дзикӧдз нин дурмис.
Кывлас: виннӧй лавкаын боевӧй дружина расписка серти сьӧм босьтӧма — ме мыжа.
Вӧлӧстьын паспортнӧй бланокъяс вошӧмаӧсь — менӧ зуалӧ.
Юкмӧс дорӧ кутшӧмкӧ лист ляскӧмаӧсь — меным жӧ бара кывкутны.
— Но, тайӧс ещӧ колӧ на докажитны, коді ляскис, — шуис Редаль, и сылӧн гӧлӧсыс мыйлакӧ ёна шензьӧдіс Гришаӧс.
— Да сійӧ менӧ оз сыысь мыжав — сэтчӧдз век жӧ эз на дурмы, тӧдӧ: эг ме ляскы, — сійӧ мыжалӧ менӧ сыысь, мый ме пӧ душаӧн ог сы дор сулав — сідзкӧ, на дор, коді виннӧй лавкасӧ грабитіс...
— Ті водзджык шуинныд: «расписка серти босьтӧмаӧсь».
— Но да, шуи.
А Перфильевна шуӧ мӧд ногӧн: «грабитісны» пӧ.
И бара жӧ ме сы водзын мыжа.
Хо-хо-хо!
— Бать гораа серӧктіс.
— Серав, серав, кокни мывкыда морт!
— шогпырысь шуис мам.
— Мыйӧн бара челядьтӧ кутан вердны?
— Мыйӧн?
Со тайӧн!
— И бать чургӧдіс водзӧ гӧрд гӧна зэв ыджыд кияссӧ.
— Огӧ пропадитӧй, мам!
— Кытчӧ ті думайтанныд мунны?
— юаліс Редаль.
— Карӧ.
— Сэні менам вокӧй олӧ.
Ме верма тіянкӧд письмӧ сылы ыстыны.
— Тэныд кӧ колӧ сылы гижны, вай нуа.
А ме и тэнад рӧднӧйястӧг уджтӧ аддза, энӧ тӧждысьӧй!
Вот тэнад вокыдлӧн кӧ бур небӧгъяс эмӧсь...
грамотнӧй сійӧ?
— Зэв грамотнӧй,
— муртса тӧдчымӧн нюммуніс Редаль.
— Но, сідзкӧ, пырала сы ордӧ!
— И ещӧ ӧтитор: прӧщайтчигӧн ме верма тіянлы сӧвет сетны?
— Верман!
Сет сӧвет, премудрӧй Редаль!
— Тышын колӧ ыджыд воля...
— Тайӧ кутшӧм тышын?
— дрӧгнитіс мамыс; сійӧ ноксис восьса сундук дорын: джоджӧ шыблаліс тӧвся паськӧм.
— А тэ мый пельястӧ ӧшӧдӧмыд?
— уськӧдчис сійӧ Гриша вылӧ.
— Мун пет ывлаӧ!
Гриша ӧдва вермис вештыны ассьыс синъяссӧ Редаль чужӧм вылысь да надзӧникӧн — кокъяссӧ муртса кыскиг — петіс кильчӧ вылӧ.
Со сійӧ мый!
Листъясыс, кодъясӧс ляскалӧмаӧсь юкмӧс дорӧ да амбар стенӧ, вӧліны сэтшӧм жӧ вижов да сарӧгакодь бумага кодьӧсь, кутшӧм вӧлі и бумага чукӧрыс, кодӧс сійӧ вайис Редальлы вӧрысь...
Кильчӧ дорӧ матыстчис жугыль Ян:
— Ме кывлі, ті мунанныд.
Век кежлӧ?
— Мунам.
Карӧ!
Кывзы, Ян: а тэнад батьыд тӧдӧ вӧрын олысь вокъяссӧ?
— Сійӧ оз висьтав.
Ме ногӧн — тӧдӧ.
Кильчӧ вылӧ петісны Редаль да Гришалӧн батьыс.
Найӧ сувтісны орччӧн — пӧшти ӧтсудтаӧсь да сэтшӧм абу ӧткодьӧсь: Иван Шумов морӧссӧ ставнас тупкысь зэв ыджыд тошка; сійӧ вӧлі роч багатыр кодь, коді видзӧдӧ календарь картинка вывсянь, кӧрт кепысьяса, кияссӧ кутӧ плеш дорас, и латыш Август Редаль, зумыд чужӧма, ёсь да стрӧг кельыдлӧз синъяса...
— Эк... премудрӧй!
Прӧщайтчигӧн сывйышті эськӧ ме тэнӧ — гашкӧ, сэсся огӧ нин и аддзысьлӧй, — да ӧд кыдзи тэнӧ сывйыштан?
Из-гранитӧс ӧмӧй сывйыштлӧны?
Бать серӧктіс.
Редаль омӧлика нюммуныштіс:
— Ме чайта, аддзысьлам.
Медся вермас лоны — карын... локтан воӧ.
Сідзи найӧ эз и кутчысьлыны.
И сӧмын мыйвынсьыныс дыр кутісны ӧта-мӧдныслысь кияснысӧ.
Кутісны да видзӧдісны син-на-син: коді кодӧс венас.
Эз сетчыны ни ӧтиыс, ни мӧдыс.
Сэки найӧ мынтӧдісны ёна топӧдӧмысь кельдӧдӧм чуньяссӧ да торйӧдчисны.
20
Карӧ мунісны кыкӧн — батьыс да Гриша.
Мамыс шуис виччысьны бабыскӧд да ичӧтик Ефимкакӧд Савныын, Комлевъяс ордын, кытчӧдз батьыс оз аддзы карысь шогмана оланін.
Мунігмозыс пыралісны Ребенишкиын олысь Шпаковский ордӧ, и мӧдыслы друг зэв окота лои ветлыны карӧ ӧти зэв тэрмасяна делӧ кузя.
— А велосипедыд?
— синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс бать.
— Велосипеднад, колӧ чайтны, ӧдйӧджык воан.
— Велосипедыс ремонтын.
— Велӧдысь видзӧдліс прӧстӧй телега вылӧ, кодӧн воисны Шумовъяс, ыджыдкодь кынӧма да ичӧт тушаа ён крестьянскӧй вӧв вылӧ да содтіс: — Да мый ме — лишнӧй места босьта тіян коляскаын?
Али рысакыд кыскынысӧ оз вермы?
— Но лӧсьӧдчы, пуксьы.
И аслад лыяснад телегасӧ он лямӧд, и рысак кыскас.
Шпаковский лӧсьӧдчис регыд: босьтіс сьӧрсьыс сӧмын лев юр кодь бронзӧвӧй пражаа накидка да зэв ичӧтик чемодан и пуксис телегаӧ чирк моз — ёсь пидзӧсъяссӧ енэжлань лэптӧмӧн.
Висьтав веськыда: сӧмын компания ради и мунан, — шуис сылы муяс вылын нин батьыс, кор вӧлыс, юрнас улӧ-вылӧ довкйӧдліг, быттьӧ извиняйтчис, мӧдӧдчис восьлӧн лыаа сьӧкыд туй кузя.
— Эн тӧд.
Ӧти ёртӧс делӧ кузя колӧ аддзӧдлыны, сійӧ — карын велӧдысь.
Да пӧпуттьӧ тӧдмавны, оз-ӧ вермы сійӧ тэнсьыд Гришуткатӧ училищеӧ инавны.
Эз эськӧ вӧв лёк, а?
— Мыйӧн лёк!
— А мыйӧн ме лоа, кор помала училищесӧ?
— юаліс Гриша.
— Генералӧн, — синсӧ лапнитлытӧг вочавидзис Шпаковский.
Бара сералӧм.
Гриша кӧсйис мӧдарӧ бергӧдчыны, но сійӧс ёна интересуйтіс велӧдысьлӧн накидка вылын бронзӧвӧй лев юрыс — сійӧ чуймӧдіс аслас син ёран дзирднас да мудера вӧчӧмнас: кыдзи татшӧм юрыс пражаассьӧ?
И мыйла сэні чепыс?
Карӧ мунны Шпаковский пасьтасис мичаа...
Мый, шуам, сулалӧ сылӧн кучик зепъяса кыӧм паськыд тасмаыс — ӧтиыс часі зеп, мӧдыс перочиннӧй пурт видзан зеп!
Лоны генералӧн Гриша эз надейтчы, а вот пӧлучитны коркӧ мӧдысь, дыр мысти, татшӧм тасма — та вылӧ сійӧ надейтчис.
Регыд мысти жар вӧснаыс, бус вӧснаыс, ӧвтчысь вӧв бӧж вӧснаыс, коді вӧтліс скӧр лӧдзьясӧс, телегаын дыр тракӧдӧм вӧснаыс Гришалӧн заводитісны куньсьыны синъясыс, сійӧ заводитіс юрнас зурасьлыны Шпаковскийлӧн ёсь пидзӧсъясӧ да кыкысь курччис нин кывсӧ.
Велӧдысь висьталіс мый йылысь кӧ сералігтырйи — Гриша эз кывзы; тӧлкуйтісны сы йылысь — мый вот пӧ Гриша помалас городскӧй училище, сэсянь мунас реальнӧйӧ, сэсся университетӧ...
Гриша кызмырдӧн восьтіс синъяссӧ: кыдз нӧ, сідзи сійӧ и кутас велӧдчыны нэм чӧжыс кувтӧдзыс!
Унмыс личкис чорыда.
Дзирдалысь пемыдын кывтісны тӧдса мыр бертанінса мыръяслӧн сюръясыс, и ыджыд тушаа латышъяс, кодъяслысь чужӧмъяссӧ быттьӧ изйысь вӧчӧмаӧсь, кыпӧдавлісны пиньӧссьӧм доръяса черъяссӧ.
«Кӧні нӧ Редаль?» — юаліс кодкӧ кыз гӧлӧсӧн.
Гриша восьтіс синъяссӧ.
Кар сулаліс увтасінын, сэтчӧ колӧ вӧлі лэччыны вылісянь, гӧраяс вывсянь.
Стӧчджыка, тайӧ вӧліны веж сук туруна мылькъяс, а эз гӧраяс, но на йывъяссянь увлань сэтшӧм крута лэччисны известкӧвӧй еджыд бужӧдъяс, мый карса олысьяс тайӧ местасӧ шулісны «Ливонскӧй Швейцарияӧн».
Татысянь кокньыдик ру пыр тыдалісны керкаяслӧн гӧрд да турунвиж вевтъясыс.
— Узьысь, воим!
— горӧдіс велӧдысь.
Уліын, шонді водзын синъястӧ ёртӧдз вералігтыр, дзирдаліс ю, коді кытшалӧма карсӧ подковӧн моз.
Вадорас тышкасисны карса ӧтчаяннӧй детинкаяс — кучкалісны ӧта-мӧдсӧ кушакъясӧн; кушакъяс вылын югъялісны ыргӧн пражаяс.
Грымакылігтыр вуджисны джуджыд пу пос вывті, и телегасӧ кутіс сэтшӧма таркӧдны карса изъя туй вывті, мый батьыслы да велӧдысьлы водзӧ сёрнитны эз ло позяна.
Карыс заводитчис кузнечаӧн.
Сы ӧдзӧс дорын сулаліс кучик партука, тошка сьӧд кузнеч, сюръя дорӧ вӧлі домалӧма седлӧа вӧв.
А со и палисадникъяса ляпкыдик пу керкаяс, на дорын быдмисны бусӧн вевттьысьӧм сиреньяс...
Кутіс кывны дьӧгӧдь дук, бакалея да карса тӧдтӧм бус дук.
Озысь чужӧма кыз лавочник пукаліс венскӧй улӧс вылын аслас лавка дорын; вывеска вылас вӧлі серпасалӧмаӧсь кельыдлӧз кӧлачьяс да лӧз шпика пемыдгӧрд калбасъяс.
Кузь пейсъяса, ичӧтик гӧгрӧс шапкаа, мышкыра морт, телегакӧд орччӧн лоӧм бӧрын, жугыля видзӧдліс Гриша вылӧ.
Бӧрвылын горзігтырйи котӧртісны кудриа юрсиа джынвыйӧ пасьтасьӧм челядь, кодъяс ортсысяньыс вӧліны повтӧм Исааклӧн внукъяс кодьӧсь, зэв на ичӧтикӧсь.
Вӧтчисны дыр...
Уличаяс крестасянінын, кӧні вӧліны уна йӧз, тыдовтчис городӧвӧй.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв урядник Мефодий Павловичысь: видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ чугуннӧй сапӧгъяс, револьверсянь морӧс вомӧныс сэтшӧм жӧ оранжевӧй шнур да киняувъясас пӧсялӧмсьыс лоӧм чутъяса парусинӧвӧй дӧрӧм; мича вӧлі сӧмын югыд кольчаяса сьӧд пуртӧсас шашкаыс; тайӧ кольчаяссяньыс пельпомланьыс нюжаліс кузь портупея.
И винтӧн моз серӧдӧм ыргӧн эфеса воропнас помассис тайӧ настӧящӧй воинскӧй вещыс.
Гриша заводитліс эськӧ Шпаковскийлысь юасьыштны городӧвӧй йылысь, но изйӧ таркӧдӧмысь пель чунӧдан йиркакылӧм вӧсна аслас гӧлӧсыс кажитчис сэтшӧм вынтӧмӧн да зывӧка чилзысьӧн, мый сійӧ ланьтіс.
Но вот телега сувтіс омӧлик забор дорӧ, код костъясӧд мыччысьӧмаӧсь акациялӧн увъясыс.
Ляпкыдик пӧлыньтчӧм керкаысь мичмӧдӧм наличникъяса ӧшинь пыр вӧлі тыдалӧ уна рӧма шалля, гӧгрӧс чужӧма нывбаба.
Телега аддзӧм бӧрын сійӧ ӧвтыштіс кияснас, воши.
И пырысь-пыр жӧ сійӧ тыдовтчис кильчӧ вылын, коді вӧлі сэтшӧм жӧ ичӧтик да омӧлик, кыдзи и керкаыс ставнас.
— Пӧжалуйста, пырӧй!
— копрасигтыр да щӧка бердас шальсӧ топӧдӧмӧн сійӧ нюркйӧдліс кывъяссӧ сьылігӧн моз.
— Пӧжалуйста, жырйӧ...
А вӧвтӧ дворӧ...
Никифор!
Никифор!
Дзуртігтыр воссис ворота, сэні тыдовтчис кыз паръяса, вӧньтӧм зон.
— Нуӧд ӧдйӧджык вӧвсӧ дворӧ, дыш рутей!
— горӧдіс сылы нывбаба да кильчӧлӧн слабиник пос тшупӧдъясӧд мӧдӧдчис гӧсьтъяс водзвылын керкаӧ.
Жырйыс, кытчӧ веськаліс Гриша, вывті ёна сылы кажитчис.
Вӧлі сійӧ ляпкыдик, пемыдкодь, ыркыд, ӧшиньяссӧ тупкисны фикусъяс да гераньяс.
Уна рӧма изразечьяса зэв ыджыд голландскӧй пач занимайтіс жырджынсӧ; пачлӧн фасад кузяыс вӧлі тшупӧда векньыдик карниз, и карниз вылас пукаліс зэв мича фарфорӧвӧй кань — лӧзовруд рӧма, веж синъяса.
И сынӧдыс жырас вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, сьӧкыдкодь — кыліс турун, полынь, мята дук.
Важӧн серпасавлӧм ӧбразъяс сэтшӧма нин сьӧдасьӧмаӧсь, мый на вылысь оз позь вӧлі аддзыны ни ӧти чужӧм; ӧбразъяс водзас муртса ломаліс ӧмидз рӧма лампада.
Жырйӧ пырӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ Шпаковский кутіс прӧщайтчыны.
— Делӧяс, делӧяс да ещӧ ӧтчыд делӧяс!
Рытладорыс пырала.
А пызан вылын дзужгис нин кусыньтчӧм кокъяса, кыз кынӧма самӧвар, ичӧтик стеклӧ банкаын вӧліны розӧвӧй леденечьяс...
Весьшӧрӧ муніс Шпаковский...
Лӧз блюдйысь чай юигтырйи кӧзяйкаыс — сійӧс шуисны Ненила Петровнаӧн — дышиника шуис:
— Миян гӧгӧрын нэмнас на рӧзбойникъяс эз вӧвлыны...
— И, ичӧтик сьӧлӧм моз лӧсьӧдӧм вомдоръяснас пӧсь чай вылӧ пӧлялігтыр, дыр кежлӧ ланьтліс.
Сэсся коркӧ ньӧжйӧник шуис: — Ӧні лоины.
— Кӧні?
— недӧверчивӧя юаліс Иван Шумов.
— Важ небӧгъясын висьтавсьӧ: <rus>«и встанут тати в нощи...»</rus>
— Кытысь нӧ найӧс аддзылӧмаӧсь?
— торкис бать.
— Эн ӧмӧй па кывлы?
Колян недельӧ казна грабитӧмаӧсь дзик кар бердын, ю дорын.
Стражникъяс нуӧны вӧлӧм банкӧ сьӧм, сюрсӧн-джынйӧн, а найӧ, рӧзбойникъясыс, пос увсянь и уськӧдчӧмаӧсь...
Гриша синъяс водзын яснӧя кыптіс джуджыд пос, код кузя сэтшӧма грымакылӧмӧн талун найӧ мунісны, да саӧн мавтчӧм кузь пуртъяса рӧзбойникъяс.
— И некутшӧм тышкасьӧм, висьталӧны, абу вӧлӧма.
Стражникъяс шӧйӧвошӧмаӧсь.
Мыйӧн аддзӧмаӧсь Кейнинӧс — сійӧ налӧн нырщикыс, луннас вӧрын дзебсясьӧ, войнас петавлӧ, — сідзи и дзикӧдз повзьӧмаӧсь: сьӧмсӧ сетӧмаӧсь да асьныс бӧрыннас муртса ас садяс воӧмаӧсь...
— Ме Кейнинсӧ тӧда, — шуис Гриша да повзис, чӧв ланьтіс.
— Но вот аддзан: челядь, и найӧ сы йылысь кывлӧмаӧсь.
Страшнӧй делӧ: латыш рӧзбойничайтны петӧма!
Татшӧмторйыс латышъяслӧн некор на эз вӧвлы...
Гришалы веськодь лоины леденечьяс.
Сійӧ вештіс чай тыра блюдсӧ да кутіс синсӧ вештывтӧг видзӧдны Ненила Петровналӧн муртса писти сера гӧгрӧс банбокъяс вылӧ.
— А найӧ сюрсӧн-джынйӧн чукӧртӧмаӧсь мужикъяслысь, дас кык сиктысь, — телеграфнӧй столбъясысь штрап: столбъяссӧ пилитӧмаӧсь Пеньяны гӧгӧрысь...
Да тайӧ жӧ тіянладорын, Иваныч.
Кывлін, кӧнкӧ.
Мыйла пилитӧмаӧсь, висьтавны ог куж.
Ме сійӧ делӧястӧ ог тӧд.
Коді шуӧ — быттьӧ пӧ бара Тизенгаузенлы лёк вылӧ пилитӧмаӧсь...
Локтӧмаӧсь стражникъяс карӧ: петкӧдлӧны расписка...
Тайӧ распискасӧ налы сетӧма Кейнин.
Печатя — ставыс, кыдзи колӧ: сьӧм пӧ пӧлучиті.
Власьт вылын сералӧм ради ли, мый ли, сійӧ тайӧс вӧчӧма?
Ме вот мыйта ола свет вылас, Иван Иваныч, а татшӧмтор йылысь эг на кывлы.
Гриша йӧткыштіс кокнас улӧссӧ, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Зэв ичӧтик посводзӧд, косьмӧм бӧчка да сийӧс дорті, кодъясӧс ӧшлӧмаӧсь стенъясас, сійӧ писькӧдчис дворас.
Лэдзалӧм вӧв, кодӧн найӧ воисны карӧ, сулаліс турун нӧб весьтӧ копыртчӧмӧн, а телега улас куйліс ӧнтайя зонмыс да узис, страдальческӧя паськӧдӧма вомсӧ.
Гриша видзӧдыштіс зон вылӧ.
Сылы лои гажтӧм.
Муртса восьса ворота костӧд сійӧ петіс улича вылӧ, мӧдӧдчис мостӧвӧй кузя.
Со и бара вывеска вылын кельыдлӧз кӧлачьяс да уличаяс крестасянінын городӧвӧй.
Гриша кытшовтіс сы гӧгӧр да видзӧдіс сы вылӧ; и друг аддзис юлысь эзысь веркӧссӧ.
Сэки сійӧ, нинӧмтор йылысь думайттӧг, кутіс восьлавны водзӧ.
Ю дорын пукаліс кӧмтӧм, ситеч дӧрӧма детинка. Сійӧ вӧлаліс пуртӧн бадь ньӧр.
Гриша пуксис сысянь ылӧкодь.
Детинка помаліс вӧласьны, сюйис пуртсӧ зептас да шуис:
— Кӧсъян сабляӧн тышкасьны?
— А кӧні сабляясыс?
— юаліс Гриша.
— Со!
Сійӧ чургӧдіс Гришалы ньӧр.
— Ог, ог кӧсйы.
— Слаб!
— шуис детинка.
— Тэ кытысь локтін?
— «Затишьеысь».
А тэ?
— Кузнечасӧ аддзылін?
— Детинка ӧвтыштіс кинас бокӧ, и Гриша аддзис сыладорсьыс кузнечалысь сьӧд вевтсӧ.
— Менам батьӧй кузнеч.
Зэв ён.
Ме, кор быдма, сідзжӧ зэв ён лоа.
Сӧмын ме кузнечӧн ог ло.
— А мыйӧн?
— Салдатӧн.
Ме воюйтны кута.
Детинка, Гриша вылӧ видзӧдігтырйи, чӧв олыштіс.
Сэсся юаліс:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Гришаӧн.
— Менӧ — Савкаӧн.
Сунавны кужан?
Ок, и абу жӧ тэ визув!
Прӧстӧ ӧд абу «Затишьеысь».
— Абу сідзи, кыдзи тэ чайтан.
И сунавны кужа.
Колӧ чайтны, тэысь ог лёкджыка.
— А но, пӧрччы гачтӧ!
Детинка виччысьны эз кут да первойӧн ӧдйӧ пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ да, кипыдӧсъяссӧ дорышӧн лӧсьӧдӧм бӧрын, вадорсянь чеччыштіс ваӧ.
Гриша видзӧдіс, кыдзи сійӧ вартчӧ — и гатшӧн, и бокногӧн, и лягуша ногӧн, — и эз вермы терпитнысӧ, тшӧтш пӧрччысис, пырис ваӧ.
Найӧ дыр купайтчисны, суналісны, ошйысисны ӧта-мӧд водзас — пукалісны ва пытшкын, кытчӧдз лолыштӧмыс тырмис.
Ваысь вадорӧ петісны лӧзӧдӧмаӧсь.
— Бать шуӧ: шӧрспас коли — купайтчыны грек, — пиньяснас зяткакылігтыр шуис Савка.
Найӧ пасьтасисны, босьтісны бадь ньӧрйӧн морт вылӧ; мӧдӧдчисны туйлань.
Туй вылас, известкӧвӧй гӧраяс дорын, лыбис еджыд бус.
— Видзӧд, видзӧд!
— тэрмасигтыр шуис Савка.
Но Гриша и ачыс аддзис: карлань гӧнитісны кыкӧн, и на пиысь ӧтиыс — шырӧм бурыся, дженьыда тшӧтшӧдӧм бӧжа гнедӧй вӧв вылын — вӧлі Альфред Тизенгаузен.
Бӧрвылас треситчис чурвидзысь лыяса ыджыд мерин вылын кузь уска Викентий.
Тайӧ пӧрйӧ Альфред вӧлі ичӧтик клетчатӧй картуза, кодӧс усьӧмысь кутіс щӧка увтіыс мунысь векньыдик лакӧвӧй ремешок, шпораяса виж сапӧга.
Матӧджык воӧм бӧрын Альфред сувтӧдіс вӧвсӧ да кельыд синъяснас кутіс дзоргыны Гриша вылӧ: буракӧ, тӧдіс.
Минут чӧж сійӧ быттьӧ мый йылысь кӧ мӧвпаліс, сэсся тракнитіс дом поводсӧ, и вӧлыс гарцуйтігтыр, шыльыд кокъяссӧ тшапа лэпталігтыр, мӧдӧдчис веськыда Гриша вылӧ.
Детинкаяс чеччыштісны канава вомӧн, пышйыштісны.
Викентий сувтӧдіс ассьыс меринсӧ туй бокас да зумыша видзӧдіс: виччысис.
Савка горӧдіс Гришалы:
— Эн пов: вӧлыд морттӧ некор оз таляв!
Сэки Альфред тувкис вӧлыслы шпоранас, и сійӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, лёкысь кутіс йӧктыны канава дорас.
Бароныс мыйвынсьыс тракнитіс поводсӧ — вӧлыс жергӧдіс пиньяссӧ да чеччыштіс канава вомӧн.
Смелмӧм Савка ньӧрнас швич кучкис вӧлыслы каджъяс.
Вӧлыс гӧрӧктіс, крута бергӧдчис, чужйис бӧр кокъяснас да кыккокйыв мӧдіс тӧвзьыны карлань.
Альфред бӧрся, джуджыд седлӧас треситчигтырйи, гӧнитіс Викентий.
Гриша видзӧдіс на бӧрся.
Сійӧ эз пырысь-пыр казяв, мый Савка куйлӧ му вылын лӧзовкельыд.
— <ns>Чӧ-ӧрт</ns>...
тыдалӧ, подковнас пидзӧсӧ инмӧма.
Сійӧ заводитліс чеччыны, чотіс, окнитіс.
Чӧв олыштіс, кӧсйис нюммунны — вомсӧ вежыньтіс.
— Батьсянь меным ӧні сюрыштас!
И бара водіс канава дорӧ да мурч-курччис пиньяссӧ.
Гриша сулаліс шай-паймунӧмӧн: мый ӧні вӧчны?
И друг аддзис батьсӧ: сійӧ налань локтіс посладорсянь, тэрыба ӧвтчис кияснас.
Синкымъясыс сылӧн вӧлі лёкысь кӧрсьӧмаӧсь.
Матыстчӧм бӧрын сійӧ скӧрысь юаліс пиыслысь:
— Тэ тайӧ мый, кывзысьтӧм детинка?
Видзӧд, кытчӧ воӧма, постеныд!
Сэсся, Савка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын — сійӧ пыр на зілис сувтны, — юаліс:
— Тышкасинныд али мый?
— Эгӧ, эгӧ тышкасьӧй.
Сійӧс вӧв чужйис, — шуис Гриша.
Батьыс копыртчис, инмӧдчис Савка пидзӧсӧ, и сійӧ — первойысь на — горӧдіс.
Иван Шумов довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ай-ай...
Дзонь-ӧ лыыс?..
Но, вай жӧ, зонмӧ, первой: делӧ, нуӧдам танӧ гортад.
Кӧні тэ олан?
Сійӧ видзчысьӧмӧн кыпӧдіс Савкаӧс.
Савка кутіс лӧвтны:
— Ой, дяденька, батьлы энӧ висьталӧй!
— Но кыдзи нӧ, йӧюкӧй, он висьтав: тэныд, гашкӧ, веськӧдчысь колӧ...
Кытчӧ нунысӧ?
— Кузнеча дорӧ, — шуис Гриша: — сійӧ кузнечлӧн пи.
Иван Шумов босьтіс Савкаӧс кияс вылас да мӧдӧдчис туй дорын тыдалысь сьӧд керкалань.
Кузнеча ӧдзӧсӧд тыдовтчис кузнеч, киас сылӧн мӧлӧт.
Тӧдтӧм тошка морт кияс вылысь писӧ аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Ворссис?
И друг, Савка вылӧ видзӧдыштӧм бӧрын, шыбитіс мӧлӧтсӧ, матыстчис матӧджык.
Сійӧ босьтіс писӧ Шумов киысь, пыртіс сійӧс ичӧтик керкаас.
Кузнечапытшса пемыдас порог дорсяньыс видзӧдігмоз Гришалӧн батьыс юаліс:
— Оз-ӧ ков докторӧс корны?
— Кутшӧм сэні докторъяс ми воклы!
— кузнеча пытшсянь вочавидзис слаб гӧлӧс.
— Аттьӧ, бур мортӧй.
Куйлас — бурдас.
... Гриша лунтыр мӧвпаліс Савка йылысь.
А батьыс и вунӧдіс сійӧс виднысӧ юасьтӧг мунӧмысь.
И кор рытладорыс Гриша юаліс: «Позьӧ, батьӧ, ме ворота сайӧ петала?», батьыс сідз думайттӧг вочавидзис: «Ылӧдз эн мун».
Ворота сайӧ петӧм бӧрын Гриша аслас тӧдлытӧг бара кутіс восьлавны юлань — сійӧ месталаньыс, кӧні найӧ купайтчисны Савкакӧд.
Рытъя енэжыс вӧлі гажтӧм, грознӧй.
Свинеч кодь, вир гӧрд кымӧръяс пуисны енэж помын, и чим гӧрд югӧрыс, лёкӧс туналіг, отражайтчис юын.
Гриша мӧдӧдчис вадор пӧлӧныс.
Сэні быдлаын быдмисны бадь пуяс — кымын ылӧджык, сымын сукджык.
Ӧтилаын кустъясыс помасисны, и Гриша аддзис турун вылысь сьӧд фигура.
Сійӧ сувтіс.
Мортыс бергӧдіс дзугсьӧм юрсиа юрсӧ, и Гриша тӧдіс кузнечӧс.
Сылӧн сьӧдов чужӧм кузяыс надзӧникӧн визувтіс синва, войтъясыс вошалісны сук тош пытшкас.
Со кор сійӧ бӧрдіс калечитӧм пи вӧснаыс!
Ак, зэв лёк делӧ, беда — аддзыны ыджыд мортӧс, мужикӧс, кор сійӧ бӧрдӧ!
Гришалӧн доймытӧдзыс топавліс сьӧлӧмыс.
Сійӧ сулаліс да поліс вӧрзьыны места вывсьыс.
Ӧдйӧ рӧмдіс, енэж помас кымӧръяс сьӧдӧдісны...
Мыйта сап пемыдыс, мыйта сап пемыдыс гӧгӧр!
Тӧдтӧг, мый вӧчны водзӧ, сійӧ воськовтіс водзлань.
Кузнеч лэптіс юрсӧ да пӧдӧм гӧлӧсӧн, пинь пырыс шуис, быттьӧ ымӧстіс:
— Мун!
Мун!!!
Гриша повзис да котӧртіс бӧрвылас видзӧдлытӧг.
Асывнас Иван Шумов ачыс весаліс праздничнӧй — найӧ жӧ и быдлунъя — Гришалысь штиблетъяссӧ, та вылӧ мазьсӧ сетіс Ненила Петровна.
Кор Ненила Петровна аддзис, кыдзи Шумов пасьтӧдӧ писӧ, шуис гажтӧм гӧлӧсӧн:
— Мастерӧвӧйяс пӧ бара бастуйтны думыштӧмаӧсь...
Бать сыналіс писӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс сы вылӧ:
— Но, кывзы жӧ, асьтӧ эн срамит.
Училищеын начальникъяс стрӧгӧсь!
Найӧ петісны ывлаӧ.
Енэжыс вӧлі букыд, пӧльтіс тӧв, арся моз кынтіс нин.
Мунісны дыр.
Гриша юаліс:
— Тэ сідзи меным эн и висьтав: мыйӧн ме лоа?
Батьыс шпыньмуніс:
— А ме нӧ мыйӧн тӧда?
Со велӧдысьыд тэныд тӧндзи вочавидзис.
— Сійӧ сералӧ: шуӧ, генералӧн пӧ лоа.
Найӧ воисны аслыспӧлӧс керка дорӧ.
Сійӧ вӧлі ставнас еджыд, и пыранінас сулалісны выліас мича кудрияса джуджыд каменнӧй столбъяс.
— Тані коді олӧ, батьӧ?
— Тайӧ, пиӧ, банк.
Тані сьӧм видзӧны.
Банк кӧ татшӧм мича — кутшӧм нӧ, сідзкӧ, училищеыс?
Переулокысь тыдовтчисны сьӧд мундира, лэптӧм сабляяса кык конвойнӧй; на костын восьлаліс пельпомъясӧдыс косясьлӧм крестьянскӧй дукӧса зэв ыджыд морт.
Минай?!
Гриша сувтіс, кватитіс батьсӧ киӧдыс.
И тайӧ кадас кыліс чирӧм гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— Кежӧй!
Конвойнӧйсянь бокитіджык — неуна водзынджык муніс ичӧтик тушаа морт, киас сылӧн револьвер, киняулас ыджыд небӧг.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ паськӧма, кыдзи и конвойнӧй салдатъяс, сӧмын сос вылас сылӧн дзирдаліс пельӧсӧн вурӧм галун: начальник.
— Кежӧй!
Батьыс повзьӧмӧн кватитіс Гришаӧс да сыкӧд ӧтлаын котӧртіс восьса вороталань.
Гриша бергӧдчӧмӧн видзӧдліс: эз, тайӧ эз вӧв Минай.
Но дзик сы кодь!
Абу-ӧ рӧднӧй вок сылӧн?
Салдатъяс мунісны на дінті, налӧн шашкаясыс муртса дзирдышталісны, а чужӧмъясныс вӧліны рудӧсь, кыдзи туйвывса изъясыс, кыті найӧ мунісны.
Револьвера ичӧт тушаа морт горзіс эз нин Шумовъяслы — кодлыкӧ мӧдлы, коді абу удитӧма вешйыны туй вывсьыс:
— Кежӧй!
Гриша шензис: конвойнӧйяс борся видзӧдіг батьыс сьӧкыда лолаліс.
Али сійӧ сэтшӧма повзьӧма?
Иван Шумов сывйыштіс писӧ да шуис:
— Тэ юалан, мыйӧн лоан, пиукӧй?
Сійӧ дыр видзӧдіс Гриша вылӧ:
— Ло мортӧн!
МӦД ЧАСТЬ
ДВИНА-ДАУГАВА ДОРЫН
1
Каштанъяс ещӧ эз на удитны шыбитны ассьыныс воск кодь виж коръяссӧ; талун лэччысь шонділӧн югӧръясыс инмисны сэтчӧ, и карса сад — мулӧн ичӧтик лӧскут, кодӧс быд боксянь дорӧма каменнӧй керкаясӧн — ыпнитіс югыд биӧн.
Вӧлі тайӧ сёрмӧм ыпнитӧм ас мыйкӧ кыпыд мичлун, коді тӧдса нин Гриша Шумовлы да кодӧс ӧні сійӧ выльысь аддзис...
Кутшӧм неокота вӧлі татысь мунны ӧграда пыр тыдалысь руд керка кильчӧ дорӧ!
Кильчӧыс вӧлі гажтӧм, казеннӧй, сімӧм вевт улын кык кӧрт столбъяс йылын.
Сьӧкыда пукалысь керка видзӧдіс синтӧм моз: ӧшиньяссьыс улыс стеклӧяссӧ вӧлі мавтӧмаӧсь еджыд краскаӧн.
Тайӧ гажтӧм ӧшиньяс саяс ӧні мыйкӧ зэв нин чӧв-лӧнь вӧлі...
Сёрми?
Гриша уськӧдчис улича вомӧн, котӧрӧн кайис кильчӧлӧн чугуннӧй пос тшупӧдъясӧд да мыйвынсьыс тойыштіс сьӧкыд, быттьӧ металлысь жӧ кисьтӧм, ӧдзӧссӧ.
Сійӧ воссис шытӧг, сьӧкыдпырысь.
Ӧдзӧс сайын сулаліс зэв лӧсьыда пасьтасьӧм швейцар, коді вӧлі ставнас галунъяса, ыргӧн кизьяса, пашкыр тошка, кодӧс сынанӧн вожӧдӧма кыкпельӧ.
Вожа тош увдорас ӧшаліс еджыд, зэв мичаа весалӧм медаль.
Сэсся гӧгӧр некод эз вӧв.
Ыджыд помещениеын вӧлі кӧдзыд да мыйлакӧ известь дука, чӧв-лӧнь.
Вешалкаяслӧн чиннӧй радъясыс мунісны кытчӧкӧ ылӧ, пемыдас.
Паськыд каменнӧй пос катӧдіс вевдорас, сы весьтса стенас ӧшаліс кӧлеса кодь зэв ыджыд часі.
Гриша кынмис места вылас — тӧрӧкан усъяс кодь сьӧд стрелкаясыс веськодьпырысь петкӧдлісны кад: матын дас час.
Сійӧ заводитіс тіралігтырйи разявны форменнӧй пальтоыслысь кизьяссӧ; Гриша абу на вӧлі велалӧма новлыны кокбӧрляӧдзыс лэччысь кузь пальтосӧ.
Ӧнітӧ нин ни тайӧ пальтоыс, ни герба картузыс — гербыс сутшкасьысь виж увъяса, кодъяс топыда кытшалӧмаӧсь кыӧм «ДРУ» шыпасъяс, — нинӧм сійӧс эз радуйт.
Пӧрччысьӧм бӧрас сійӧ лигышмунӧмӧн сулаліс величественнӧй да веськодя видзӧдысь швейцар водзын, копыртӧма ассьыс ӧрешки кодь куш, тешкодь юрсӧ, кодӧс дзик на неважӧн шырисны парикмахерскӧйын.
Часілӧн кузьджык стрелкаыс панйис дженьыдджыксӧ да, кокньыдика чеччыштӧм бӧрын, сувтіс дас кык весьтӧ.
Послӧн вылысса площадка вылын тыдовтчис сувтса кельыдлӧз воротника, кузь сюртука, бритӧм старик; перилӧ вомӧныс копыртчӧмӧн сійӧ немвиччысьтӧм удаллунӧн мигнитіс швейцарлы да юр весьтас кутіс триньӧдны кӧлӧкӧльчикнас.
Мыйкӧ лёкӧс чувствуйтіг Гриша йӧжгыльтчис.
И — стӧч тӧдіс: сы вылӧ ыльнитіс лавина!
Уна кок шылӧн, сёрнияслӧн, горӧдӧмъяслӧн, ызгӧмлӧн лавина...
Пос кузя чеччалісны кытыськӧ петӧм сьӧд курточкаяса ичӧтик детинкаяс, кодъяс тушанас Гришаысь ёна ичӧтджыкӧсь.
Ӧткымынъяс, кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, пелька исковтісны шыльыд перилӧяс кузя увлань.
Неуна надзӧнджык котӧртісны зэлыда кушакасьӧм подростокъяс и мунісны дзик нин гырысьяс кодь юношаяс небӧгъясӧн, кодъясӧс тшапа сюйӧмаӧсь курткаяс борт саяс, — выль школьнӧй мода, кыдзи бӧрыннас тӧдмаліс Гриша.
Сэсся...
да, сэсся сійӧ тӧдмаліс унатор йылысь.
А ӧні со сулаліс да эз тӧд, мый сійӧс виччысьӧ; сы вылӧ ӧшйӧм тревогаыс эбӧстӧммӧдіс Гришаӧс: лёктор позьӧ вӧлі виччысьны быдласянь, весиг со эсійӧ сьӧдіник слабиник детинкасяньыс, коді котӧртіс веськыда сы вылӧ да, тыдалӧ, котӧртігас нин мӧвпалӧ, кутшӧм лёктор вӧчны.
Котӧрӧн матыстчӧм бӧрын детинка чуньнас тувкыштіс Гриша тасмалӧн дзик на выль пражаас да горӧдіс:
— Мый тайӧ лоӧ?
Став светыс тӧдіс: «ДРУ» шыпасъяс сійӧ «Д-й реальнӧй училище».
Гриша виччысис, мый сійӧс вермасны кыйны, решитіс чӧв овны.
— «Йӧйсӧ розга велӧдӧ», со тайӧ мый лоӧ!
— горӧдіс детинка да, кывсӧ петкӧдлӧм бӧрын, ӧдйӧ котӧртіс.
Тайӧ кадас шумыс друг ланьтіс: послань матыстчис да сувтіс перилӧ дорӧ красавец, коді вӧлі лӧз мундира да векньыдик гача, кодлысь кок помъяссӧ пелька крукалӧма штрипкаясӧн кузь ныра лакӧвӧй штиблетъясас.
Сы вылын мундирыс вӧлі разялӧм кизьяса, да пикейнӧй жилеткаыс, кодӧс гӧгрӧстӧма кыз кынӧмыс, дзирдаліс еджыдлуннас да зӧлӧтитӧм кизьяснас.
Тайӧ, дерт, вӧлі начальник, и колӧ чайтны — медся главнӧйыс.
Начальниклӧн быльсвидзысь синъясыс видзӧдісны думыштчӧмӧн, мрамор кодь чорыд манжеткаа кыз кисӧ вӧлі приказывайтанногӧн лэптӧма.
И горзӧмъяс лӧнисны; велӧдчысьяс, мунігмозыс кокнаныс шаркнитӧм бӧрын, сы дінті зілисны прӧйдитны кыдз позьӧ лабутнӧйджыка.
Гриша дзебсис вешалка сайӧ да видзӧдіс красавецӧс — кык радӧн тшӧкыда вурлӧм югыд кизьяса мундирсӧ, еджгов юрсӧ, неуна вывлань гартыштӧм уссӧ, шыльыд щӧка вывсьыс куим пельӧса неыджыд тошсӧ.
Сійӧ сідзи и сулаліс вешалка дорын места вывсьыс вӧрзьывтӧг, кытчӧдз выльысь эз зилькнит кӧлӧкӧльчик.
Но вот и звӧнок ланьтіс.
Красавец тэрмасьтӧг кайис паськыд пос тшупӧдъясті вылыс судтаас.
Воськов шыясыс кӧнкӧ кылісны на ылын, юкмӧсын моз гортӧма.
Медбӧрын лои дзик чӧв-лӧнь.
И Гриша отчаяниеӧн аддзис, мый ачыс сійӧ бара коли ӧтнас швейцаркӧд.
Спаситіс сійӧс кузь тушаа морт, коді шумтӧг петіс кытысянькӧ вешалка сайсяньыс.
Гриша водзті вуджӧртіс мугов чужӧм, руд ыджыд синъяс — и сэки жӧ сійӧ копыртчис, повзис: синъясыс сылӧн видзӧдісны ёся.
— Выль морт?
— надзӧник юаліс кузь тушааыс.
— Да, — пӧшти вашнитіс Гриша.
— Сёрмин?
Гриша чӧв оліс.
Медым дорйыны асьсӧ, сійӧ эськӧ вермис висьтавны, кутшӧм дыр сійӧс эз лэдзны карӧ кӧрт туй вомӧн вуджанінын: гора чепа сера-визя кер лэччис буретш сы воигкежлӧ да сыкӧд тшӧтш манитіс ещӧ зэв уна йӧзӧс — кӧрзинаа нывбабаясӧс, груз кыскалысь извозчикъясӧс, мастерӧвӧйясӧс...
Но вот мый вӧсна эськӧ Гриша нинӧм вылӧ эз вермы веськыда висьтавны: кӧрт туй вуджӧм бӧрын нин, кор сера-визя керйыс коли ылӧ бӧрӧ, сійӧ колльӧдіс эз этша кад «Ямпольский вокъяслӧн» писчебумажнӧй магазин ӧшиньяс дорын — некыдз эз вермы мунны.
Ӧшиньыс вӧлі сиктса миртуй пасьта, эз векньыдджык.
И пӧшти тайӧ ӧшинь пасьтаыс ӧшаліс путшкӧм шӧвк шнур йылын аддзывтӧм карандаш, зэв ыджыд, гранъяса, праздничнӧя дзирдаліс виж лакӧн.
Багатырскӧй карандаш увдорын куйлісны лышкыда тэчӧм гижан перӧяслӧн чукӧръяс — зарни да руд сталь рӧмаӧсь; ичӧтик кирпичьяс моз куйлісны шыр гӧн рӧма резинкаяс, кодъяс вылӧ печатайтӧмаӧсь ичӧтик сьӧд слӧнъясӧс; сулалісны веерӧн паськӧдӧм уна рӧма небӧгъяс, — Гриша аддзис на коркаяс вылысь аканьяслӧн кодь стеклӧ синъяса гӧгрӧс банбокъяса челядьӧс.
Сэсся Гришаӧс кокъясыс асьныс нуисны мӧд ӧшинь дорӧ: сэтчӧ вӧлі сувтӧдалӧмаӧсь груша кодь зэв гырысь бутыльяс, ӧтиас вӧлі турунвиж ва, а мӧдас — виж.
Улісяньыс лампаӧн югдӧдӧм вӧсна найӧ кыкнанныс дзирдалісны, кыдзи вӧвлытӧм зэв гырысь дона изъяс.
Но кыдзи тайӧ ставтор йывсьыс висьталан?
— Сиктысь, — выль велӧдчысьӧс гӧгӧрбок видзӧдӧм бӧрын надзӧникӧн шуис тӧдтӧм морт.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны?
Гриша лэптіс юрсӧ да аддзис ас водзсьыс руд синъяс.
Синъясыс эз нюмъявны, а кыдзкӧ югдыштісны сылы воча.
— Шумов Григорий, — вочавидзис сійӧ да дӧверчивӧя юаліс: — А тіянӧс?
— А менӧ Арямов Фёдорӧн, — быттьӧ тшӧкмунӧм бӧрын тешкодь гӧлӧсӧн вочавидзис тӧдтӧм морт.
— Ме, тӧдан-ӧ, служита тані.
Преподавательӧн.
Гриша видзӧдліс сы вылӧ: Арямов эз вӧв мундира, а дженьыдик тужуркаа.
Тошка швейцарлӧн паськӧмыс вӧлі ёна мичаджык.
— Но век жӧ кад урок вылӧ, — шуис Арямов.
— Тэныд, Григорий Шумов, кутшӧм классӧ?
— Приготовительнӧй основнӧйӧ, — вочавидзис Гриша да торйӧн нин сьӧлӧмсяньыс шуис «основнӧйӧ» кывсӧ.
Сійӧ и батьыслы зілис висьтавны сідзи, мый основнӧй — лоӧ главнӧй, а параллельнӧй — сійӧ сортӧн омӧльджык, мӧдног кӧ шуны, сідз-тадз.
— Приготовительнӧйӧ?
— шензис Арямов.
— А ме чайті — мӧдӧд классӧ!
Ыджыда тэ быдмӧмыд!
Батьыд рӧдӧ мунӧмыд?
— Да.
Бать рӧдӧ.
Арямов серӧктіс:
— Но, мунам, Григорий Шумов!
Найӧ кутісны восьлавны орччӧн ӧні дзик нин йӧзтӧм коридорті; стенъяс кузялаыс вӧліны джуджыд еджыд ӧдзӧсъяс.
Ӧдзӧсъясас пукталӧмаӧсь рамаяс; улысса стеклӧяссӧ сэні, кыдзи и ывлавывса ӧшиньясас, вӧлі мавтӧмаӧсь рудов краскаӧн.
Ӧні Гриша гӧгӧрвоис нин: тайӧс вӧчӧма сы вӧсна, медым велӧдчысьяс эз видзӧдны классянь вӧля вылӧ, а велӧдчисны кыдзи колӧ.
Арямов восьтіс ӧти ӧдзӧс — и сэки жӧ кыліс дружнӧй, быттьӧ команда серти, пуӧ кучкалӧм: тайӧ чеччисны местаяс вывсьыс велӧдчысьяс да лэптісны парта вевтъяссӧ.
Арямов вочакыв пыдди довкнитыштіс юрнас да шуис:
— Павел Павлович, ме минут кежлӧ задержитышті Григорий Шумовӧс.
Пӧжалуйста, сёрмӧмсьыс сійӧс энӧ накажитӧй.
Велӧдчысьяс пуксялісны сідзи жӧ клопайтігтыр, пӧжалуй, зілисны вӧчны тайӧс лишнӧй гораӧн.
Гриша сувтіс шӧйӧвошӧма; тані сылы сӧмын ӧти тӧдса морт (кӧть мый, а сійӧ тайӧ кадас удитіс тӧдмасьны Арямовкӧд) муніс, и сійӧ коли ӧтнас татшӧм уна йӧз водзын.
Тані, партаяс сайын, вӧлі комын кымын детинка, а то и унджык...
И ставныс видзӧдісны сы вылӧ кыпыд злорадствоӧн.
— Но?!
Тайӧ горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын Гриша бергӧдчис да сӧмын ӧні аддзис ыджыд сьӧд дӧска дорысь чангыль ныра, розӧвӧй чужӧма мортӧс, коді вӧлі шыльыд, дзирдалысь, быттьӧ полируйтӧм куш юра, а куш гӧгӧрыс зарниасисны юрси читкыльяс.
Ичӧтик кельыдлӧз синъясыс скӧрысь Видзӧдісны Гриша вылӧ стеклӧяс пыр, кодъяс код тӧдас кыдзи ӧшйӧмаӧсь ичӧтик ныр вылас.
— Но?!
— мӧдысь шуис велӧдысь, виччысьыштіс неуна да, дӧсадапырысь Гриша дінысь вешйӧм бӧрын, довкнитіс юрнас воддза радса парта вылӧ.
Сэні вӧлі прӧст места, и Гриша пуксис латшкӧс детинкакӧд орччӧн, коді пырысь-пыр жӧ тувкис сылы пидзӧснас да кутіс вашкӧдны:
— Тэ мыйла эн копыртчыв?
О, сюрас ӧні тэныд!
Вот аддзылан!
Гриша бергӧдчис да видзӧдласнас паныдасис воробейлӧн кодь сюсь синъяскӧд.
Татшӧм суседкӧд колӧ лоны пыр дасьӧн.
— Тэнад овыд Шумов?
Но, сідзкӧ, кутасны нимтыны шумовкаӧн, — вашкӧдіс суседыс, — вот аддзылан.
Пызан вывсьыс велӧдысь босьтіс трубкаӧ топыда гартӧм глянцевитӧй бумага, паськӧдіс сійӧс, ӧшӧдіс школьнӧй дӧска вылӧ, и Гриша аддзис ёна краситӧм, лакӧн мавтӧм картина.
Вылыссӧ и улыссӧ вӧсньыдик кык рейка бердӧ клеитӧмӧн сійӧ ӧшаліс рӧвнӧя, чукыръястӧг.
И мыйсӧ сӧмын сэтчӧ вӧлі абу серпасалӧма!
Сылӧн веськыд пельӧсас тыдаліс черепичнӧй вевта еджыд керка, код гӧгӧр гартчӧма плющ; сылӧн джуджыд порог вывсянь лэччӧ муӧ ныв, коді пельпом вылас кутӧ кувшин, — тыдалӧ, думыштӧма мунны ю дорӧ.
Юыс вӧлі сэні жӧ, матын; сы гыяс вылын катласис куим пельӧса парус улын пыж, а шуйгаладорас кыпӧдчӧма шоколад рӧма кырта; сы вылын дикӧй кӧза повзьӧмӧн лэптӧма ассьыс быттьӧкӧ тӧчитӧм коксӧ.
Гӧгрӧс тошка, турунвиж чулкиа, сатшкӧм лэбач перӧа шляпаа, гӧрд банбокъяса охотник локтіс кырталань — кӧсйис вины кӧзасӧ: сы пельпомъяс сайын ӧшаліс двустволка.
Дженьыдик гачьяса крестьяна кытысянькӧ локтісны куранъясаӧсь.
Вӧлі тыдалӧ гӧра, сэні мыйкӧ быдмис рӧвнӧй градъяс вылын, быттьӧ гӧра бокас пуктӧмаӧсь веж гребёнка-расчёска.
Розӧвӧй енэжын лэбалісны гулюяс; ылын тыдаліс сьӧд пиньяса лыска вӧр...
Гришалы дум вылас уси тӧдса яг, тӧла дырйи гораа шувгысь гырысь пожӧмъяс, йӧзтӧм джуджыд оврагын шавъялысь лыа, сотчӧм бипур местаын ыджыд рудовлӧз кытш...
И классас ӧшалысь картинаыс, кытчӧ старайтчӧмӧн серпасалӧмаӧсь сы мында быдпӧлӧс вещьяс, мый шоча овлӧ, веравны кутіс синъяс водзас.
— А тэ мыйла эн во закон божий вылӧ?
— пӧся вашкӧдіс сылӧн суседыс.
О, сюрыштас тэныд!
— Первой урокнас ӧмӧй вӧлі закон?
— ловзис Гриша, ещӧ аслас шудлы эскытӧг на: батьыс шуліс, мый староверъяслы тайӧ урок вылас ветлыны оз ков.
— Но, а кыдзи нӧ!
Ок, поныс и скӧр: нырыс крукыля, тошкыс чурвидзӧ.
— Ме старовер, меным православнӧй законыд оз ков.
Суседыс весиг лэдзчысис Гриша вылӧ пельпомнас да паськӧдіс вомсӧ збыльысь вежалӧмысла:
— Оз ков ветлыны поплӧн урокъяс вылӧ?
Тайӧ каднас велӧдысь мыйкӧ висьталіс, кузь указка-бедьнас ӧвтчигтырйи, зурӧдіс сійӧн гӧравывса веж гребёнкаӧ.
Друг сійӧ, видзӧднысӧ сэтшӧм спокойнӧй, мыйвынсьыс горӧдіс:
— Кутанныд ті кывзыны али онӧ, некытчӧ туйтӧм детинкаяс?!
Гришалӧн суседыс чеччис, бӧрвывсяньыс вашкӧдісны: «Сувт, сувт!» — и Гриша сідзжӧ сувтіс.
Татшӧмтор аддзӧм бӧрын велӧдысь пырысь-пыр жӧ бӧр бурмис да бара кутіс индавны гӧра вылӧ.
Сэні, вӧлӧмкӧ, быдмӧ виноград; сійӧ сӧмын ылісянь кажитчис веж расчёска кодьӧн.
Но Гриша сэсся эз нин вермы лючки кывзыны...
Вайӧдісны сійӧс карӧ, эновтісны ӧтнассӧ.
Оз ковны сылы ни югыд кизьяс, ни тайӧ училищеыс, кӧні сы вылӧ горзӧны да тувкӧдӧны пидзӧсъяснас...
Гриша кӧ эськӧ тӧдіс тайӧ минутас, мый сійӧс виччысьӧ ещӧ водзын!
2
Урок бӧрас, мӧд переменаын, Никаноркин — тадзи шуисны Гришалысь суседсӧ — мыйвынсьыс горӧдіс класстырнас:
— Вокъяс, кывлінныд: тайӧ Гриша Шумов, столбовер!
Ещӧ эз на гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, а гӧгӧр нин детинкаяс, лёкысь радлігтыр, чеччалісны, чирзісны — на пиысь ӧткымынъяс вӧліны Гришалы пельпомӧдзыс, сэтшӧм ичӧт тушааӧсь.
— Столбовер!
Столбовер!
Бӧрсяньыс Гришалы доймытӧдзыс печиктісны балябӧжас.
— Сулавлӧй, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс, — первой петкӧдлам сійӧс доктор Мейерлы!
— Мейер дінӧ!
Мейер дінӧ, доктор дінӧ!
Гришаӧс чорыда кватитісны киясӧдыс да нуӧдісны.
Сійӧ эз пыксьы: гашкӧ, тайӧ школьнӧй ворсӧм, кодӧс сійӧ оз на ещӧ тӧд?
Сылы тӧдса нин кузь коридорӧд сійӧс вайӧдісны восьса ӧдзӧс дорӧ, код весьтын ӧшаліс сьӧд гижӧда пӧвтор:
1-ой параллельнӧй класс
Первой параллельнӧй классын бӧръя парта сайын пукаліс паськыд чужӧма, ыджыд тушаа детинка да дыша нямляліс кӧлач. Чужӧм пасьталаыс сылӧн вӧліны зарни беринъяс.
Гришаӧс вайӧдісны сы дорӧ.
Никаноркин, коскӧдзыс копрасигтыр, шуис:
— Ми тіян дорӧ вайӧдім висьысьӧс, доктор Мейер.
Доктор Мейер сувтіс, кӧлач коляссӧ сюйис партаас, чышкыштіс кинас вомсӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый вылӧ норасянныд?
— Нинӧм вылӧ ог норась, — вочавидзис Гриша.
— Соссьӧ!
— чипӧстісны орччӧн.
«Доктор Мейер» виччысьтӧг зэв пелька да тэрыба сывйыштіс кыкнан кинас Гришаӧс сьыліӧдыс, песовтіс сійӧс увлань да мышкас кучкис кулакнас.
Кучкӧмыс вӧлі вына!
Гриша кыліс, кыдзи гырк пытшкас сылӧн ставыс шызис да таысь тиньгыны кутіс пельясас.
Сійӧ сьӧкыда веськӧдчис, быттьӧ ру пыр аддзис гажа чужӧмъяс да, скӧрысла немтор аддзытӧг, ставнысӧ тойлалігтыр, кулакъяссӧ чабыртӧмӧн, мӧдӧдчис доктор Мейер дорӧ.
Мӧдыс, места вывсьыс вӧрзьытӧг, виччысис радпырысь шензигтыр.
Гриша сійӧс тойыштіс мыйвынсьыс, доктор джӧмдіс парталӧн ёсь пельӧсӧ, уси; сійӧ, правда, пырысьтӧм-пыр жӧ звирк чеччис, но Гриша Шумов, асьсӧ помниттӧг, выльысь уськӧдчис сы вылӧ, личкис джоджас да кватитіс горшӧдыс.
Гӧгӧр горзісны да шутьлялісны.
И друг ставныс ланьтісны.
Лои сэтшӧм тешкодь чӧв-лӧнь, мый Гриша воис ас садяс, кыпӧдіс юрсӧ.
Бӧрвылас сулаліс красавец-начальник да видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ лапнитлытӧг.
Гриша звирк чеччис.
— Овыд?
— мелодичнӧй гӧлӧсӧн шуис начальник.
— Кодъяс бать-мамыд?
Гриша Шумов, дзикӧдз гӧрдӧдӧма, чӧв оліс, пельясыс сылӧн сотчисны.
— Извинитчы, извинитчы!
— вашкӧдісны орччӧн.
— Шу, мый сэсся он кут...
Но Гриша век чӧв оліс.
— Тэ нӧ мый, пельтӧм?
— муртса гӧлӧссӧ ыдждӧдыштӧмӧн юаліс начальник.
— Сійӧ, буракӧ, неважӧн на сиктысь...
старовер, — ньӧжйӧник шыасис Никаноркин.
— Сиктысь?
— быттьӧ мый вылӧ кӧ шензигтыр начальник лэптіс синкымъяссӧ да, аслас мундир сос вывсьыс кык чуньнас видзчысьӧмӧн гӧнтор босьтігмоз, юасис водзӧ:
— Батьыд коді, крестьянин?
Мый нӧ тэ, голубчик, чӧв олан!
Батьыд — мужик?
Тайӧ кывйыс тэныд гӧгӧрвоанаджык?
Мужик...
сійӧ и гӧгӧрвоана.
Веськыда кутшӧмкӧ рӧзбой: йӧзӧс горшӧдыс кутны!
Кыдзи шуӧны, юала!
— Шумов Григорий, — нор гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша.
— Тайӧ тэныд сідзи оз коль, голубчик, ме висьтала инспекторлы.
Кольччан занятиеяс бӧрын, кылан?
Красавец муніс тэрмасьтӧг, лӧз нойӧн ёна зэвтӧм кыз лядьвейясыс ӧтмоза едъялісны.
Велӧдчысьяс кытшалісны Гришаӧс да чӧв олісны.
Сійӧ вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Коді тайӧ?
— Надзиратель, — вочавидзис Никаноркин.
— Виктор Аполлонович.
Эн пов.
Ыджыд тай делӧ — но, колясны ӧбедтӧг...
Сійӧ тӧждысьӧмӧн заводитіс аслас киясӧн весавны буссӧ Гриша куртка вылысь, а мукӧд детинкаясыс — на пӧвстын вӧлі и «Доктор Мейер» — сулалісны сэні жӧ да видзӧдісны мелі синъясӧн сідзи, быттьӧ Гришакӧд прӧщайтчисны пыр кежлӧ.
Ставсьыс таысь бурторсӧ нинӧм вӧлі виччысьны.
Никаноркинкӧд ӧтлаын Гриша бӧр воис асланыс основнӧй приготовительнӧй классӧ, пуксис парта сайӧ.
Ӧні сылы некод эз мешайт.
Весиг Никаноркин пукаліс кыв ни джын шутӧг.
Гриша думыштчис, кор кутіс видзӧдны пуртӧн кузяла и пасьтала вундалӧм парта вылӧ.
Колӧ пышйыны татысь, кытчӧдз абу на сёр.
Ещӧ шоныд на, позьӧ мунны подӧн муяс кузя, вӧръясті...
Тшакъяс петӧны на, сійӧ кутас найӧс пӧжавны ӧгыръяс вылын, а няньтӧ сетасны любӧй сиктын.
И сэки сылы дум вылас уси Ян, кодкӧд Гриша весиг кыдзи колӧ эз удит прӧщайтчынысӧ...
Со коді колӧ вӧлі ӧні сылы!
Парта пӧвйӧ пасьталаыс вӧлі вундалӧма вензельяс, ньӧвъяс да сабляяс; тыдалӧ, став тайӧторъяс вылас трудитчӧма школяръяслӧн абу ӧти поколение.
Рисунокъяс пӧвстын торъяліс ӧти ыджыд гижӧд: «Сё морт уськӧдчисны сы вылӧ».
Ставыс тайӧ неуна гажӧдыштіс Гришаӧс, сійӧ весиг жалитыштіс, мый, сы чайтӧм серти, татшӧм лӧсьыд рисунокъяссӧ кодкӧ вӧлі немжалиттӧг киськалӧма чернилаӧн — тыдалӧ, нарошнӧ.
Орччӧн пукалысь Никаноркин тувкис сылы гырддзанас, тайӧ пӧрйӧ кокньыдика: классӧ пырӧ вӧлі выль велӧдысь, паськыд пельпома, рыжӧй уска, салдатлӧн кодь чужӧма морт.
Заводитчис арифметика урок.
Гриша видзӧдаліс велӧдысьлысь гӧрд уссӧ, сы воротник вылысь бархатнӧй петлицаяссӧ; петлицаясас дзирдалісны эзысьӧн вурӧм звёздочкаяс.
А велӧдысь висьтавліс важӧн нин тӧдсаторъяс йылысь: содтӧм, чинтӧм.
И пыр видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гришалы весиг эз ло лӧсьыд, сійӧ веськӧдчис, зілис пукавны ньӧти вӧрзьӧдчытӧг.
Эз отсав: велӧдысьыс корис сійӧс чуньнас:
— А ноко, лок татчӧ, дӧска дорӧ.
Гриша сувтіс, но пыр на ещӧ надейтчис, мый тайӧ ӧшыбка, мый оз сійӧс корны.
— Но, лок, лок!
Мый тайӧ тэ...
не то вывті ёна думайтысь, не то тэнӧ гортад ёна нӧйтӧмаӧсь.
Гриша полігтырйи матыстчис дӧска дорӧ.
И друг сразу успокоитчис.
Свет вылас ставыс лои веськодь.
Но, и мед ставпӧлӧс лёкыс сы вылӧ киссяс быдладорсянь!
Всё равно — сылы татысь пышйыны...
— Босьт мел, гиж!
Гӧрд ускаыс шпыннялігтырйи сетіс Гришалы задача.
Задачаыс вӧлі кокньыдик, веськыда серамыд петӧ: ньӧбисны куим пуд турун...
Гриша быттьӧкӧ татшӧмсӧ коркӧ решайтліс нин.
Велӧдысь чуймис: сэтшӧм ӧдйӧ вермис решитны содтӧм да чинтӧм вылӧ задачасӧ тайӧ, быттьӧ нетшкӧмысь сотчысь пельясаыс.
Гришалы сійӧ диктуйтіс мӧд задача.
Гриша дыр думайттӧг и сійӧс решитіс да весиг та дырйи чувствуйтіс мыйкӧ яндысьӧм сямаӧс, быттьӧ ненарошнӧ пӧръяліс йӧзсӧ.
Сылы век кажитчылісны суседньӧй кывъясӧн: «загадка» да «задача».
Найӧ и ӧткодьӧсь вӧліны, кыдзи кык вок.
Задачасӧ сійӧ гӧгӧрволіс кыдзи загадка, сӧмын неуна сьӧкыдджыкӧн — он пырысьтӧм-пыр аддзы вочакывсӧ.
Тадзи, тӧвся рытъясын задачаяс решайтігӧн, сійӧ прӧйдитіс гортас Евтушевскийлысь учебниксӧ пӧшти ставнас.
Математик сетіс Гришалы ещӧ кымынкӧ задача да медбӧрын лэдзис сійӧс да кыпыда шензьыштӧмӧн шуис:
— Мый нӧ, молодеч...
Кыдзи овыд?
Шумов?
А мыйла тэнад, Шумов, пельясыд сэтшӧм гӧрдӧсь?
— Ог тӧд.
— Коді найӧс тэнсьыд нетшкис?
— Некод.
— Но, вот и пӧръясян.
Пуксьы!
Гриша, пу кодь, нинӧм чувствуйттӧм чужӧма, бӧр муніс аслас местаӧ.
Никаноркин пырысь-пыр жӧ сылы вашнитіс пеляс:
— Ок, и везитӧ тэныд, другӧ!
Гриша эз вочавидз.
Ӧні сылы веськодь.
Мый лоас ло.
— Тайӧ жӧ Лаврентий, кылан?
Тайӧ ачыс Лаврентий, — дзизгис инас ӧшйытӧм суседыс.
— Ӧні тэныд и надзиратель абу страшнӧ...
Тэ мый, йӧймин?
Ме тэныд шуа: тайӧ Лаврентий Голотский, инспектор!
Гриша чӧв оліс дзик звӧнок сеттӧдз.
Занятиеяс помассьӧм бӧрын классӧ пырис зумыд тэчаса детинка, тыдалӧ, зэв ён, ниртчӧм нин форменнӧй курткаа — сідзкӧ, «старичок», — да порог дорсяньыс на горӧдіс:
— Коді тані Шумовыс?
Сылы пыр жӧ индісны Гриша вылӧ.
Зумыд детинка, морӧссӧ паськӧдӧмӧн, матыстчис да шуис:
— Тайӧ тэ вермин Дерябинсӧ?
Гриша эз тӧд, мый вочавидзны.
«Кутшӧм Дерябинӧс?»
Силач виччысьыштіс, сэсся воинственнӧя паськӧдіс ныр розьяссӧ да юаліс:
— Кӧсъян тэ мекӧд мерайтчыны выннад?
И сэки быдладорсянь кутісны кывны ёся горзӧмъяс.
Никаноркин чеччыштіс водзӧ да кутіс горзыны ставсьыс гораа:
— Тэ устӧ нин британ!
Ме тӧда!
Зумыд детинка, колӧ чайтны, ещӧ эз на бритчыв.
Но век жӧ сійӧ, самолюбивӧя улыс парсӧ курччӧмӧн, кияссӧ сюйис зептас, крута бергӧдчис каблукъяс вылас да гордӧй видӧн петіс.
— Мый сылы месянь колӧ?
— юаліс Гриша.
Сійӧ жӧ висьталіс: выннад мерайтчыны.
И кыдзи сылы абу яндзим!
Второклассник, а локтӧ тіян дінӧ вермасьны.
— А кутшӧм Дерябин йылысь сійӧ сёрнитіс?
— Но, тэ прӧстӧ кутшӧмкӧ йӧй али мый, тэныд нинӧмтор юрад он сюй!
Ачыд вермин Дерябинсӧ и ачыд жӧ юасян, кутшӧм Дерябин!
— Сійӧ жӧ Мейер вӧлі.
— Но да.
Сійӧс шуӧны доктор Мейерӧн сы вӧсна, мый сійӧ лечитӧ новичокъясӧс.
А овыс сылӧн — Дерябин.
Ук, сійӧ и ён!
Тэ сылы первой морт на сетін сдача.
Ставыс надзӧникӧн кутіс лоны гӧгӧрвоанаӧн.
Гриша лои кыпыдджык да весиг сибдӧм гӧлӧсӧн, Дерябин ног, шуис:
— Мый нӧ...
ыджыд тай делӧ.
Ме и второклассникыдлы эськӧ гаж петкӧдлі!
— Да ӧд сылы дас кык арӧс нин!
Да, дас кык арӧс — тайӧ, дерт, уна.
Тайӧ нин збыльысь старик!
Татшӧмтӧ, пӧжалуй, он вермы.
Никаноркин чукӧртіс ассьыс небӧгъяссӧ, кыдзсюрӧ найӧс сюйис кукань куӧн эжӧм ранецӧ да прӧщайтчигас сӧветуйтіс Гришалы:
— Тэ кӧть эн жӧ мун.
Виччысьлы надзирательӧс.
А то лёкджык лоӧ.
3
Основнӧй приготовительнӧй класса велӧдчысьяс кутісны мунавны ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн, сераліг, гораа сёрнитігтырйи да вунӧдісны нин Гриша йылысь.
И сійӧ коли ӧтнасӧн еджыд стенъяс пӧвстын, кодъяс вӧліны, артавны кӧ ӧшинь проёмъяс сертиыс, крепостьлӧн кодь кызӧсь.
Векньыдик турунвиж панель муніс стен увдортіыс, ӧти местаті сійӧс вӧлі мичмӧдӧма зэв ыджыд кляксаӧн: тыдалӧ, кутшӧмкӧ вильыш велӧдчысь швачкӧбтӧма чернила дозйӧн.
Школьнӧй дӧска весьтын, вылын, ӧшаліс географическӧй карта: юяслӧн кельыдлӧз нидзувъяса, джуджыд гӧраяслӧн коричневӧй сороконожкаяса, каръяслӧн гӧгыльяса — вещьяс, кодъяс Гришалы ӧні кежлӧ вӧліны омӧля тӧдсаӧсь.
Со сӧмын улыс пельӧсас, веськыдвылас, тыдаліс доръяссӧ йирӧм ыджыд боби кодь лӧз пятно — Гришалы тайӧ вӧлі тӧдса.
Да и сы вылын гижӧдыс вӧлі бура тыдалӧ: «Каспий саридз».
Батьыс коркӧ вӧлӧма сэні, Каспий вылас.
Кӧні сӧмын сійӧ абу вӧвлӧма, батьыс!
Гриша кывліс, кыдзи сійӧ висьтавліс Шпаковскийлы, быттьӧ шога сераліс ачыс ас вылас: «Свет пасьтаыс ветлі, шуд корси».
Гриша бара пуксис парта сайӧ, чужӧмбансӧ пыкис кулакнас — кутіс жалитны батьсӧ: «сылы абу сюрӧма шудыс».
И неуна лои ачыс аслыс жаль.
Мый ӧні сыкӧд лоӧ?
Сійӧ эз тӧд, мый буретш тайӧ минутас инспектор, сійӧ жӧ математика кузя велӧдысь, Лаврентий Лаврентьевич Голотский сёрнитіс сы йылысь надзирателькӧд.
— Ак, эсійӧ...
Шумовыс.
Тӧда, тӧда.
Но, сійӧ деревенщина, ковмас сійӧс лӧсалыштны.
Но — способнӧй.
Задачаяс решайтӧ, быттьӧ ӧрешкияс колскӧдӧ.
Да, оз ков, мыйла пырысь-пыр сідзи — наказывайтны.
Первойтӧ внушитӧй.
Внушитӧй да лэдзӧй гортас.
Гриша тайӧс эз тӧд, а та вӧсна ставыс, мый лои бӧрыннас, сідзи и эз вӧв сылы тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Надзиратель Виктор Аполлонович Стрелецкий пырис классӧ, кӧні сирӧта моз пукаліс Григорий Шумов, кокньыдика кутіс сійӧс душитӧм кинас пельпомӧдыс да шуис:
— Первойысьтӧ, голубчик, ми решитім тэнӧ не накажитны.
Мунам, другӧ.
Найӧ ӧтлаын петісны коридорӧ, бергӧдчисны да регыд лоины тупикын, код помын вӧлі ичӧтик коричневӧй ӧдзӧс.
Виктор Аполлонович зепсьыс кыскис кӧрталӧм уна ключ, любӧпырысь зёлькнитіс наӧн, бӧрйис сылы коланаӧс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Гриша воськовтіс сы бӧрся порог вомӧн да аддзис шкап, код вылын вӧлі бусӧсь глобус, орччӧн, ӧшинь дорас, — восьса конторка-пызан, а пельӧсас — лысӧм юра кутшлӧн чучело.
Виктор Аполлонович сійӧс вайӧдіс конторка-пызан дорӧ.
Сэні куйлісны карандашъяс, резинкаяс, перӧяс, шӧвк ленточкаяс — тетрадьяс костӧ пуктӧм вылӧ, картинкаяс — закладкаяссӧ клеитӧм вылӧ печаткаяс.
Картинкаясыс вӧлі уна; сэтчӧясӧ вӧлі серпасалӧма визя мачьяса тигрпиянӧс, вомас письмӧ кутысь лэбачьясӧс.
— Тэнад став школьнӧй принадлежностьясыд эмӧсь?
— Эмӧсь.
— А со этійӧ?
Надзиратель кыскис конторка-пызансьыс дзирдалысь предмет, коді вӧлі ньӧв пом кодь, сюйис сэтчӧ ёсьтытӧм карандаш да некымынысь тэрыба бергӧдіс; сы чуньяс улысь киссис джоджӧ вӧсньыдик стружка.
— Карандашъяс ёсьтам вылӧ машинка, — Гришалы гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
— Оз ков: менам ичӧтик пурт эм.
— «Оз ков»!
— нерыштіс Гришаӧс Виктор Аполлонович да сэки жӧ меліа нюммуніс.
— А этайӧ?
— И сійӧ ӧвтыштіс дзик Григорий Шумов ныр водзын лилӧвӧй ленточкаӧн.
Гриша чӧв оліс.
— Босьт, — сьӧлӧмсяньыс шуис Виктор Аполлонович.
— И ещӧ вот тайӧс!
— Сійӧ лукйысьыштіс конторка-пызанас, перйис сэтысь ыргӧн вит кӧпейка ыджда картинка да сетіс сійӧс Гришалы ленточкаыскӧд ӧтлаын.
Гриша эз тӧд, мый вӧчны.
Надзиратель сылы отсаліс:
— Копыртчыв ӧні.
Со тадзи!
Гриша шаркнитіс кокнас — дурка, зумыш видӧн.
— Нинӧм, другӧ, ми тэнӧ шлифуйтам!
— збодермӧдіс Гришаӧс надзиратель.
— Печаткаа ленточкаыс сулалӧ ставыс квайт кӧпейка.
Тэнад сьӧмыд абу?
Но, сетан аски, но — сизим кӧпейка нин.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Он кӧ мынты недельысь дырджык — ваян дас кӧпейка.
Ме тэнӧ тэрмӧдлыны ог кут.
Дерт, торъя кадӧдз, голубчик...
Но, верман мунны.
Аддзысьлытӧдз, другӧ!
Абу, абу сідзи — первой копыртчыв.
Гриша бара шаркнитіс кокнас и, ёна гӧрдӧдӧмӧн, петіс коридорӧ.
Сэні сійӧ сюся видзӧдліс немвиччысьтӧг ньӧбӧм тӧвар вылас.
Муарӧвӧй ленточкаыс пӧртмасис ловйӧн гыалысь дзирдӧн.
Картинка вылас вӧлі тӧдтӧм лэбач — турунвиж рӧма да чуймӧмысла арыштӧм коралловӧй синъяса.
Тайӧ вӧліны зэв бур вещьяс — чистописание кузя тетрадь татшӧм закладкаӧн лоас дзик мӧднога...
Эз, и ленточкаыс лэбачкӧд эз вермыны сійӧс бурӧдны.
Тайӧ минутас Гриша эз думайт ни квайт кӧпейка йылысь — кытысь найӧс босьтны — ни сы йылысь, кыдзи сійӧс видісны да кӧритісны мужикӧн: мый нӧ, сійӧ збыльысь мужик да и батьыс сылӧн мужик...
Но сьӧлӧмсӧ сылысь ёнтіс, ёнтіс ыджыд ӧбида вӧсна: ставыс вӧлі гӧгӧр тӧдтӧм, а сылы, тыдалӧ, ещӧ водз на овны ӧтнаслы дзик тӧдтӧмъяс пӧвстын...
Сійӧ петіс училищеысь, вуджис уличасӧ, коді вӧлі неважӧнся зэръяс бӧрын кӧтасьӧма, корсис тӧдса каштанъяс улысь косджык скамья да пуксис.
И выльысь кутіс казьтывны батьыскӧд шога прӧщайтчӧмсӧ да став сьӧлӧмнас чувствуйтіс, кыдзи свет вылас медъёна ӧні коліс сылы мамыс.
Сійӧс казьтыштӧм бӧрын Гриша весиг тшӧкмуні да повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр: мед эськӧ не бӧрддзыны.
А ӧд сійӧ ни ӧтчыд эз и думыштлы мам йывсьыс бӧръя недельнас, шуда лунъясас, кор сійӧс новлӧдлісны магазинъясӧд, ньӧбалісны учебникъяс, выль паськӧм — реалистлысь форма, — шырисны парикмахерскӧйын да весиг пызйисны сійӧс душистӧй ваӧн, колӧ чайтны, буретш сійӧн, кутшӧм дук талун кыліс Виктор Аполлонович киясысь.
А бӧръя помас козьналісны зэв мича ичӧтик пурт, кодӧс ньӧбӧмаӧсь «Любӧйтор 20 кӧпейка вылӧ» магазинысь.
Пуртыс вӧлі кык дора, зэв ичӧтик штопора, а воропыс сылӧн вӧлі фигурнӧй резьбаа, тшупӧдъяса.
И став тайӧ праздникыс пыр жӧ помассис.
4
Праздникыс помассис букыд рытӧн.
Батьыс воис карысь Ненила Петровна ордӧ, кӧні ӧні кежлӧ сійӧ оліс Гришакӧд ӧтлаын, да зумыштчӧмӧн шуис:
— Эг ладмы ме аслам кӧзяинкӧд.
Меным лоӧ мунны, корсьны мӧд места.
Ненила Петровна тэрыба, ыджыд любопытствоӧн видзӧдліс Иван Шумов вылӧ:
— Но, а детинкатӧ?
Сійӧс кытчӧ?
Али аскӧдыд босьтан, али он?
Водз, водз тэ сійӧс реальнӧяд иналін...
Сідзкӧ, кӧзяиныскӧд энӧ ладмӧй?
Ай-ай-ай!
— Плут, грубӧй!
— водзӧ висьталіс бать.
— Уджыс пӧ ӧні садйын этша, кӧсйӧ, медым ме вузаси сы магазинын.
Тайӧ делӧыс меным оз лӧсяв.
— Мыйла оз лӧсяв?
Сэні вермас — тайӧ зэв прӧстӧ лоны аслад выгӧда...
тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
Менам покойникӧй ӧд вузасьліс жӧ.
— Сійӧ тэнад покойникыд, а тайӧ ме.
— Гордитчыны ёна кутінныд, Иван Иванович!
— Эн дивит, Петровна, ме талун ку пиӧ ог тӧр.
— Тайӧ и тыдалӧ, — вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн вочавидзис Ненила Петровна да юсь моз шлывгис-петіс жырсьыс.
Бать дыр чӧв оліс.
Гриша видзӧдіс сы вылӧ зэв ёна полігтыр да медбӧрын эз вермы терпитнысӧ:
— А кыдзи нӧ ме, батьӧ?
Иван Шумов лэптіс сьӧкыд юрсӧ:
— Тэ йылысь со ме и пыр думайта.
Кӧзяин вылӧ ме сьӧвзьыны ог кӧсйы, ме уджтӧ аслым аддза!
Менӧ бур местаӧ корӧны.
Да ылын...
Прейлияс сайын.
— Эн мун ылӧсӧ!
— Сыын и лёкыс, мый кӧсъян кӧть он, а колӧ мунны.
Видзӧдтӧ, тэнад паськӧм вылӧ ме медбӧръя сьӧмӧс видзи.
— Вузалам, — вашнитіс Гриша.
Бать гажтӧма шпыньмуніс, писӧ ӧти кинас топӧдыштіс ас бердас:
— Эк, зонмӧ, тайӧс ми ньӧбим донӧн, а вузавны — грӧшъяс сетасны.
И училищеад велӧдчӧмсьыд ме мынтыси — тайӧ сьӧмтӧ некыдз нин бӧр он пӧлучит.
Посводзас кыліс шум, йиркакылӧм, кыліс Шпаковскийлӧн гажа гӧлӧсыс.
Бать зумыштчис, кокньыдика йӧткыштіс писӧ.
Велӧдысь пырис жырйӧ да ещӧ порог дорсяньыс на заводитіс радлыны:
— Молодеч тэ, Иван Иванович, ей-богу, молодеч!
Сійӧ весиг кияссӧ воча ниртіс, сэтшӧм дӧвӧлен вӧлі.
— Тэ мый йылысь?
— юаліс Иван Шумов.
— Да век сы йылысь жӧ!
Ӧні Григорийлы туйыс веськыд!
Бать зумыша бергӧдчис ӧшиньлань.
Гӧгӧрвоана, мый вӧсна сідзи радліс Шпаковский: реальнӧй училищеӧ Гришаӧс иналӧм кузя сійӧ медъёна тӧждысис — сы могысь сійӧ, тыдалӧ, и карас локтіс.
... Сійӧ памятнӧй асывнас, кор батьыс нуӧдіс Гришаӧс инавны городскӧй училищеӧ, бӧр локтісны кыкнанныс немторйӧн.
Училищеса заведующӧй, дзор уска кыз морт, коді вӧлі пӧрысь рабочӧй кодь, весиг кыдзкӧ радлӧмпырысь шуис Шумовъяслы:
— Сёрминныд.
Прӧст местаыс абу нин.
Иван Шумовлӧн рудзмунісны киясыс:
— Кыдзи нӧ сідз!
Сӧмын на август тӧлысь...
— Да, август тӧлысь.
Но, а заявлениеыс тӧданныд кӧ, сударь, мыйта воис?
Ещӧ тулыссяньыс на!
Со кыдзи!
Мастерӧвӧй йӧз ассьыныс пиянсӧ думыштӧмаӧсь велӧдны, со сійӧ мый.
Кольӧм восянь тайӧ заводитчис.
Та мындаыс некор на ещӧ эз вӧвлы.
А гимназияын, реальнӧйын — пӧжалуйста: свободнӧй местаяс.
— Кысь миянлы гимназияӧ!
Заведующӧй шевгӧдіс кияссӧ:
— Нинӧм ог вермы вӧчны.
Бӧрсӧ локтігас батьыс чӧв оліс, видзӧдіс аслас кок улас, изъя карса муас.
А кӧрт туй вуджанінын паныдасис накӧд кашкысь Шпаковский.
Зэв бур накидкаыслӧн пӧлаясыс шпорӧдчисны.
Сійӧ кватитіс Иван Шумовӧс гырддзаӧдыс:
— Иваныч, тэнӧ буретш ме и корся!
Кутшӧм удача!
Аддзи век жӧ ме ассьым другӧс, помнитан — висьтавлі тэныд сы йылысь.
— Кутшӧм ещӧ другӧс?
— Вот тай!
Ме жӧ кымынысь висьтавлі...
— Меным ӧні абу сыӧдз!
Гришкаӧс училищеӧ эз босьтны.
— Городскӧйӧ?
— Но, а кутшӧмӧ нӧ ещӧ?
— Реальнӧйӧ сетам!
И Шпаковский, Иван Шумовлӧн гӧрд, скӧр, упрямӧй чужӧм вылӧ полӧмӧн видзӧдлывлігтырйи, тэрмасьӧмӧн висьталіс: ещӧ школаын велӧдчӧм кузя на сылӧн другыс («сӧдз вежӧр, зэв благороднӧй морт»), шыасьлӧма кытчӧ колӧ — Григорийӧс кӧсйӧны примитны приготовительнӧй классӧ, кӧть занятиеясыс и заводитчӧмаӧсь нин.
— Став правилӧяссӧ торкӧмӧн!
— кузь чуньсӧ вывлань лэптӧм бӧрын горӧдіс велӧдысь.
— Сы вӧсна мый эмӧсь прӧст местаяс!
— Реальнӧйыс абу миянлы вылӧ!
— скӧрысь шуис Иван Иванович.
— Гудрӧдлан тэ век...
Тэнад чардакад быттьӧ тӧв гуляйтӧ, но вот абу тэын зумыд подулыс!
А ми воклы колӧ кыдзи позьӧ зумыдджыка сулавны му вылын.
— Оз ков сулавны, а мунны!
Мунны му кузя — водзӧ!
И бать да Шпаковский пиньӧ воисны.
Велӧдысь горзіс Иван Ивановичлы: «Сьӧкыда думайтысь!» А бать кыз гӧлӧснас воча: «Тӧв мельнича!»
Найӧ пинясисны ещӧ кык лун чӧж: Ненила Петровна горничаын, ывлаын, карса садйын.
Гриша жугыля ветлӧдліс на бӧрся кар кузя, кыскис батьсӧ соскӧдыс:
— Видзӧдлы жӧ!
Батьыс видзӧдлывліс веськодьпырысь:
— Но, мый сэні: писчӧй магазин.
Мый сэсь видзӧднысӧ!
— И бергӧдчывліс велӧдысьлань: — Тӧлк вылысь тэ менӧ весьшӧрӧ воштан, тэысь мынны он вермы, тӧв чужъялысь!
— Да ме жӧ тіянлы кыкнанныдлы бурӧс кӧсъя!
Гриша бара сюйсьыліс:
— А мыйла сэні ӧшинь костас кульӧм мортыс сулалӧ!
— Анатомическӧй модель, — мынтӧдчыліс Шпаковский да горзіс батьлы:
— Бергӧдышт юрад изкияснад!
И медбӧрын велӧдысь веніс.
Рытнас карасин лампа югӧр улын батьыс лыддис ассьыс кольӧм сьӧмсӧ — тыдалӧ, сьӧмыс этша нин вӧлі, — сэсся мыйлакӧ стенсьыс босьтіс шапкасӧ да швачнитіс сійӧс джоджас:
— Но!
Мый лоан ло!
Венін тэ менӧ, тӧв чужъялысь...
И вот некымын лун мысти, кор нин Гришаӧс вӧлі примитӧма реальнӧй училищеӧ, Шпаковский сулаліс Иван Шумов водзын, сылӧн югыд, кутшӧмкӧ виж синъясыс дзирдалісны.
А бать мӧдарӧ бергӧдчис да чӧв оліс.
Медбӧрын велӧдысь чошкӧдіс пельсӧ:
— Тэ мый, Иваныч?
— Меным ковмас татысь мунны, — сьӧкыдпырысь шуис бать.
— Выль местаӧ.
— Бара выльлаӧ?
— шеныштіс кияснас Шпаковский.
— Бара?
— Эн китшкы тэ, ен могысь!
И тэтӧг зэв сьӧкыд!
Ме со и думайта: кыдзи татчӧ Гришкаӧс ӧтнассӧ эновтан?
— Водзджык колӧ вӧлі мӧвпавны!
Сы мында вынъяс видзӧма, ме аслам другкӧд муртса верми сёрнитчыны, медым сӧгласитчис...
— Эн китшкы!
Шпаковский ӧбидитчис, ланьтіс.
Дыр чӧв олӧм бӧрын бать паніс сёрни мыжа морт моз:
— Сӧветуйт, мый вӧчны.
— Мый нӧ ме верма сӧветуйтны?
— Лӧгалан?
— Тэ абу нин ичӧт, ачыд думыштлы.
— Мунны татысь меным — быть.
— А быть кӧ, мый йылысь сідзкӧ сёрнитнысӧ?
— Григорий йылысь сёрниыс.
Петкӧдны кӧ сійӧс училищеысь — мый сэки артмас?
Велӧдчӧмысь мынтысим, выль форма ньӧбим...
А кольны сійӧс татчӧ ӧтнассӧ — код вылӧ коля?
Велӧдысь регыд мысти дугдіс лӧгавны, а бур сӧвет некутшӧмӧс эз вермы сетны.
Сідзи и муніс, сёр рытын нин: асывнас колӧ вӧлі сылы лоны нин Ребенишкиын, аслас школаын.
Батьыс ышлолалігтыр водіс узьны Гришакӧд орччӧн.
Дыр найӧ куйлісны ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн.
И некоднанныс эз вермыны унмовсьны.
Некор на водзджык Гриша эз чувствуйтлы батьсӧ татшӧм матыссаӧн.
Тайӧ матыслуныс уна пӧв содіс янсӧдчӧм кузя шогсьӧм вӧсна — янсӧдчыны лоӧ быть, кыдзи сійӧ ӧні гӧгӧрвоис.
И ещӧ ӧтитор сійӧ гӧгӧрвоис: батьыс асьсӧ лыддис мыжаӧн...
— Висьтав меным мый йылысь кӧ, — надзӧникӧн шуис Гриша, кыдзи коркӧ тшӧктывліс важӧн; ӧні сылы кажитчис — тайӧ вӧлі зэв нин важӧн.
И батьыс ньӧжйӧник кутіс казьтывны сы йылысь, кыдзи сылы овсис, кор сійӧ вӧлі Гриша арлыда.
Видзӧма сійӧ скӧт, и ӧти мӧс пырӧма вӧрӧ, некыдзи он аддзы...
Полӧмыс кутшӧм вӧлі!
Сэсся мӧдісны мукӧд висьтъяс — сы йылысь, кыдзи сійӧ овлӧма Кавказын, кыдзи саридзысь чери кыйлӧма...
Иван Шумов гажмыштіс да пиыслысь юаліс, кыдзи аскӧдыс ӧткодьлысь:
— Висьтавны тэныд менам медся заветнӧй дум йылысь?
— Висьтав, батьӧ.
И батьыс висьталіс.
Олӧ ӧти карын, ылын — Рочму шӧрын, — садовник-кудесник, коді мувывса плодъяссӧ ас ногыс переделывайтӧ.
Сетӧмаӧсь сылы дзик куш места, быдтӧма сійӧ сэні некор аддзывлытӧм яблоняяс и ачыс налы сетӧма выль нимъяс.
Ветлыны сы ордӧ, аддзывны сійӧс, видзӧдлыны сы сад вылӧ — со тайӧ и эм батьыслӧн медся заветнӧй думыс.
— А тэ ветлы, батьӧ.
Вот воас гожӧм — и ветлы.
— Эк, пиукӧй, уна гожӧм нин ме лӧсьӧдча мунны сэтчӧ!
А оз позь.
— Мый вӧсна оз позь?
— Туйыс дона сулалӧ.
Да и удж — кыдзи сійӧс эновтан?
Оз позь.
Батьыс ышловзис да дыр чӧв оліс.
Пиыс эз тӧд, кыдзи сылы отсавны, аслас киясӧ босьтіс батьыслысь зэв ыджыд кисӧ да шуис:
— Ӧні ме кута висьтавны.
— Ноко, но, висьтав!
— нарошнӧ кыпыда шыасис батьыс.
И Гриша заводитіс висьтавны багатыр йылысь, кодӧс важысянь нин радейтӧ вын вӧснаыс, смеллун вӧснаыс, сыысь, мый сійӧ тышкасьліс вӧрӧгъяскӧд аслас став нэм чӧжыс да век вермывліс.
Багатырӧс кытшаласны вӧрӧглӧн войска, некытчӧ сылы воштысьны, копыртчас сійӧ му бердӧ — рӧднӧй муыс сетӧ сылы выль вынъяс.
— Тэ кытысь та йылысь лыддьылін?
— недӧверчивӧя юаліс батьыс.
— Ме тэнсьыд татшӧм небӧгсӧ ог помнит.
Колӧ чайтны, пӧрысь Винца тэныд та йылысь висьталіс...
Мудрӧй старик, тайӧ ӧд сійӧ миян войтыр йылысь висьтавліс!
Гриша эз вочавидз.
Иван Шумов видзӧдліс сы чужӧм вылӧ — кывсӧ шуигӧн унмовсьӧм пиыс лолаліс рӧвнӧя.
Батьыс надзӧник сералыштіс, шоныдджыка шебрӧдіс писӧ и ачыс, сысянь шоналӧм бӧрын, тӧдлытӧгыс унмовсис.
5
Ӧти лун мысти, Ненила Петровна сӧвет серти, Гришаӧс нуӧдіс батьыс мадам Белкова ордӧ.
Белкова сдайтлывліс жыръяссӧ налы, кодъясӧс сійӧ тшӧтш вердліс, а «мадамӧн» шусьыліс сы вӧсна, мый вӧлі чиновницаӧн.
Гриша, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, уси шемӧсӧ: мадамлӧн вомас вӧлі кузь папирос — тайӧ кадӧдз сійӧ некор на эз аддзыв куритчысь нывбабаясӧс, — сылӧн шуйга синмыс курыд тшынсьыс вӧлі читкыртчӧма, платтьӧыс сылӧн вӧлі аслыспӧлӧс — югыдтурунвиж рӧма, кокбӧрляясӧдзыс, няйтсьӧм прӧшви оборкаяса.
Синкымъяссӧ кӧрӧм бӧрын, кодъяс мыйлакӧ вӧліны вывті нин сьӧдӧсь, сійӧ извиняйтчис Иван Шумов водзын аслас, кыдзи сійӧ шуис, «пеньюар» вӧсна.
Бать яндысьӧмпырысь нурбыльтіс: «Мый ті, сударыня!» — и кутіс юасьны, кутшӧм условиеясӧн позьӧ кольны сы ордӧ Гришаӧс, кӧть нин эськӧ тулысӧдзыс.
— Ме ордын воясӧн олӧны медбур семьяясысь детинкаяс, — гордӧя шуис Белкова.
Бать да мадам мӧдісны тӧлкуйтны припасъяс йылысь, кодъясӧс ковмас вайны сиктысь — тайӧ сьӧмысь ӧтдор, — а Гриша заводитіс мӧвпавны пеньюар йылысь.
Гриша сійӧс пырысь-пыр жӧ торйӧдіс кыкпельӧ: <ns>пень Юар</ns>.
Сулалӧ ягын пӧрысь мыр, роч ногӧн кӧ <ns>«пень»</ns>, тошкассьӧма вӧрса кузь нитшкӧн, — шуӧны сійӧс <ns>Юарӧн</ns>.
Кор батьыс муніс, Гриша решитіс сёрнитыштны мадам Белковакӧд <ns>«пень»</ns> йылысь.
Гришалысь кывзӧм бӧрын сійӧ лёкысь чукыртчыліс:
— Кутшӧм тӧлктӧм детинка!
И кытчӧкӧ муніс, буракӧ, кухняас.
Омӧлик ӧдзӧс пыр кыліс тшын дук, чадитӧм да Белковалӧн горзӧм:
— Ме барыняӧн вӧлі, барыня и эм да барыняӧн лоа!
... Рытнас сёрӧн батьыс прӧщайтчис Гришакӧд пемыд прихожӧйын, кӧні сулалісны бусӧн вевттьысьӧм ларъяс да кыліс пызьлӧн да шыръяслӧн дук.
— Со кыдзи артмис миян, пиукӧй.
Он мыжав менӧ?
Гриша чӧв олігтыр ляскысис сылӧн сарӧга ас кыӧм дукӧс бердӧ да быттьӧ кынмис места вылас.
— Ыджыд делӧ ми тэкӧд думыштім.
Верман помӧдз нуӧдны?
— Верма, — вашнитіс Гриша; сылӧн горшдіныс гӧрддзасис.
Сэсся сійӧ аддзис асьсӧ карса ыджыд жыр шӧрысь, кӧні ичӧтик розӧвӧй дзоридзьяса шпалерыс вӧлі косясьлӧма. Сэні, стен доръясас, вӧлі нёль койка, пельӧсас сулаліс гӧгрӧс кӧрт пач.
Ӧти койка вылын, ӧшинь дорас матын, куйліс реалистлӧн полнӧй формаа, ар дас нёля кудриа франт да лыддис небӧг.
Пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма косясьлӧм пеганӧй клеёнкаӧн, пукаліс детинка, видзӧднысӧ — Гриша арлыда жӧ, да сёйис французскӧй булки.
А сы дінті, булки вылӧ кӧсӧйтчылігтыр, ветлӧдліс дзугсьӧм юрсиа ыджыд морт да дугдывтӧг гораа долис:
<ns>— Восподи поми-луй, восподи поми-и...</ns>
— Гришаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс: — Та-айӧ нӧ кутшӧм тані персонаж?
Гриша тӧдіс нин, мый сы водзын — сыкӧд ӧтлаын олысьяс и мый тані ачыс сійӧ — на кодь жӧ и нинӧмӧн абу омӧльджык.
Та вӧсна сійӧ эз вочавидз ӧбиднӧй да гӧгӧрвотӧм юалӧм вылӧ.
Гриша кыв ни джын шутӧг пуксис нёптовтчӧм улӧс вылӧ.
— Овыд?
— пыдісянь кыз гӧлӧсӧн юаліс ыджыд морт.
— Шумов, — нурбыльтіс Гриша, медым мынтӧдчыны, нюжӧдчис пызанлань, клеёнка вылысь босьтіс бонзьӧм небӧг, кодлӧн корка вылас вӧлі мича гижӧд: «Нива», быттьӧ сійӧс вундалӧма ленточкаясысь.
Гижӧдсяньыс шуйгаладорас вӧлі серпасалӧма ыджыд тошка баринӧс.
Сійӧ пукаліс креслӧын, ӧти коксӧ пуктӧма мӧд кок вылас, да лыддьысис.
Сыкӧд орччӧн сулаліс мича паськӧма нывбаба.
А вылынджык пасьтӧм кага киськаліс лейкаӧн кӧдзӧм му.
Гриша листыштіс лист боксӧ, но лыддьысьны эз удайтчы.
Ӧдзӧс дорын тыдовтчис зэв гӧрд чужӧм, сэтшӧм кыпыд да чангыль ныра, мый Гриша эз вермы кутчысьнысӧ, серӧктіс.
Татшӧм чужӧм йылысь сиктын эськӧ шуисны: «Енлысь жаритӧмсӧ дукалӧ».
Тайӧ вӧлі кухарка Настя.
Сійӧ видзӧдліс кудриа франт вылӧ, лёкысь чушнитіс нырнас, горӧдіс: «Ужнайтны!» — и воши.
Гриша полігтырйи мӧдӧдчис аслас ӧтлаын олысьяскӧд «столӧвӧйӧ».
Сэні стенъясас дубӧвӧй пӧвъяс вылын ӧшалісны сёйысь вӧчӧм петукъяс да уткаяс.
А шпалерыс вӧлі сідз жӧ косясьлӧма, кыдзи и спальняын, сӧмын сійӧ вӧлі эз розӧвӧй, а кельыдлӧз дзоридзьяса.
Ужын водзвылын франт юаліс мадам Белковалысь, кывъяссӧ дыша нюркйӧдлігтыр:
— Мыйӧн талун гӧститӧданныд?
И кутіс зывӧкпырысь видзӧдны ассьыс тарелкасӧ, кодӧс бергӧдіс югыдланьыс.
Мадам Белкова ассьыс патерантъяссӧ вердіс господаясӧс моз: быд водзын сулаліс торъя прибор.
— Талун <rus>беф-строганов</rus>, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ.
— Бара!
Франт мыччис Белковалы кык гривенник:
— Лоӧй любезнӧйӧн, закажитӧй меным яичница.
Ме ог сёй стружитӧм сӧнъястӧ.
— Ок, Серж!
— кӧритӧмӧн шуис мадам, но сьӧмсӧ босьтіс да муніс кухняӧ.
Минут мысти вайӧм яичницасӧ Серж юкис вок ногӧн нёль пельӧ да быдӧнлы пуктіс ӧтмындаӧн.
Гриша йӧткыштіс сылы сетӧм яичницасӧ да зіля кутіс няклявны пызьысь подливкаа сӧнӧсь яй торъяс; и найӧс, вӧлӧмкӧ, мадам Белкова нимтӧма сэтшӧм тешкодь кывйӧн.
Сійӧ сёйис уна нянь и ужын помланьыс вӧлі пӧт нин.
Кор петісны пызан сайысь, Серж юаліс Гришалысь:
— Тэ мыйла ныртӧ лэпталан?
— Ме ог лэптав.
А тэнӧ мыйла Сержӧн нимтӧны?
— Да тайӧ жӧ менам нимӧй.
— Йӧзӧс тадзи оз шуны.
Барон Тизенгаузенъяслысь, ме кывлі, охотничӧй понсӧ шулісны...
эз, сійӧ вӧлі «Сэр».
— Со аддзан: Сэр, а абу Серж.
— А пӧшти ӧткодьӧсь.
— Чудак, кытысь тэ татшӧмыс воин?
Менӧ шуӧны Серж; но, прӧстӧйногӧн Сергей, Сергей Лехович.
Гӧгӧрвоин?
Лехович заводитліс сывйыштны Гришаӧс, мӧдыс пескыльтчис сы кияс улысь, кежис бокӧ.
Регыд мысти сійӧ тӧдмаліс ӧтлаын олысьяссӧ: лёкыс наысь эз вӧв.
Гришалӧн ӧттшӧтшъяыс, тешкодь ова Жмиль, вӧлӧма дзик безобиднӧй, рам, чӧв олысь обжора, сійӧ век мыйкӧ някляліс: булки, яблӧк, кӧлач.
Велӧдчис сійӧ частнӧй гимназияын — вӧлӧма карас и татшӧмыс, — сы велӧдчӧмысь мынтӧны зэв уна сьӧм: кыксё шайт вонас.
Дзугсьӧм юрсиа зон — семинарист Зыбин гортас вӧвлі шоча, волывліс ужын кежлӧ.
Сійӧ мечтайтіс лоны дьяконӧн да занимайтчис медсясӧ ассьыс гӧлӧссӧ упражняйтӧмӧн: заводиттӧдзыс кызӧктыліс — быттьӧ бӧчкаӧ брунӧдіс, сэсся ныр пырыс лэдзліс пробнӧй нота да горӧдліс сьывны: «Во-осподи поми-и-...»
Гриша вылӧ сэсся сійӧ вниманиесӧ эз нин веськӧдлыв.
А Сергей Лехович, мӧдарӧ, век ёнджыка зілис матыстчыны выль патерант дорӧ, висьтавліс ас йывсьыс, аслас бать йылысь — кутшӧм сійӧ озыр.
Крӧвать вылас нюжӧдчӧм бӧрын сійӧ висьтавліс:
— Ми ӧд абу прӧстӧ Леховичьяс, а Лех-Леховичьяс, но, на пӧвстысь, кодъяс Лев Сапегакӧд рӧдняяс...
Гришалы эз вӧв делӧыс ни Лех-Леховичьясӧдз, ни Лев Сапегаӧдз.
Таысь кындзи, Гриша кутіс тӧдвылас сійӧ наказсӧ, кодӧс сылы висьтавліс прӧщайтчигас батьыс: «Озыръяскӧд эн другась».
Эз зэв сійӧс кыскы гортас, ӧтлаын сыкӧд выль олысьяс дінӧ.
Та вӧсна и сійӧ сэтшӧм дыр пукаліс каштанъяс улын, кодъяс ӧдйӧ уськӧдісны сылы дум вылас «Затишьесӧ».
Сійӧ, гашкӧ, пукаліс сэні и ещӧ на дырджык, вӧлі кӧ эськӧ ӧтнас.
6
Но скамейка дорӧ, код вылын пукаліс Гриша, регыд мысти матыстчис реалистлӧн выль формаа детинка да падъялігтыр сувтіс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі гӧгрӧс, югъялісны сӧдз синъяс, синлысъясыс кузьӧсь да сэтшӧм сукӧсь, мый, кажитчӧ, найӧ здук кежлӧ сибдылісны, кор сійӧ лапйӧдліс синъяссӧ.
А детинкаыс лапйӧдліс частӧ да кыдзкӧ шӧйӧвошӧмӧн.
— Ме <ns>т-тэнӧ</ns>, Шумов, виччыси, — неуна мыкталігтырйи шуис медбӧрын детинка.
Гриша недӧверчивӧя шпыньмуніс, и детинка кутіс висьтавны тэрмасьӧмӧн:
— Ме <ns>т-тӧді</ns>, мый тэнӧ <ns>н-накажитасны</ns>, колясны ӧбедтӧг час кежлӧ, и ме пыр на ветлӧдлі ывлаын, виччыси.
А сэсся аддзи, мый тэ пукалан тані.
— Но, и мый тэныд месянь колӧ?
— Ме кӧсъя шуны: тэ вӧчин правильнӧ.
— Кор?
— Тэ эн висьтав надзирательыслы, мый Дерябиныс тэныд кучкис первой.
— А мыйла висьтавнысӧ?
Сылы месянь унджык сюри.
— Тэ кӧ эськӧ висьталін, мый сійӧ первой, сэки эськӧ тэнӧ эз накажитны.
— Менӧ и сідзи эз накажитны.
— Ак, со мый?
Детинкаыс быттьӧ шай-паймуні, видзӧдліс гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
— Чудак!
— внимательнӧйджыка сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шпыньмуніс Гриша.
— Ме тэнӧ кытыськӧ аддзылі.
— <ns>Д-да</ns> ми жӧ ӧти классынӧсь!
Менӧ шуӧны Довгелло Вячеславӧн, ме пукала дзик ӧшинь дорас, мӧдӧд скамья вылын.
Сійӧ чӧв ланьтіс, зэв ёна друг гӧрдӧдіс да полӧмпырысь шуис:
— Тӧдан мый?
Вай кутам дружитны!
Гриша видзӧдліс сы вылӧ: Довгелло Вячеслав вӧлі нывка кодь, татшӧмсяньыд ыджыд удаллунтӧ виччысьны немтор...
— Но мый нӧ, — неокотапырысь, ёнджыкасӧ вежливость ради шуис Гриша, — вай.
— Тэ кӧні олан?
Гриша ӧвтыштіс кинас:
— Эстӧні...
кӧрт туй вуджанін саяс.
— Сідзкӧ, миянлы ӧти туйӧд.
Мунам?
— Мунам.
Найӧ кутісны восьлавны кыкӧн Гришалы тӧдса нин уличаяс кузя, «Ямпольский вокъяс» магазин дорті, дзирдалысь аптечнӧй бутыльяс дорті, воисны кӧрт туй вуджанінӧ, кӧні пу настилсӧ вӧлі вундӧма кытчӧкӧ пышйысь рельсъяслӧн грознӧй дзирдӧн...
Дзик училищесянь кӧрт туй вомӧн вуджанінӧдз карыс вӧлі пӧшти дорвыв каменнӧй, а кӧрт туй сайын дзескыда сулалісны ичӧтик пу керкаяс; на лыдын паныдасьлісны сэтшӧмъяс, мый налӧн эськӧ вежыс петіс и мужицкӧй керка вылӧ, — хибаркаяс, кодъясӧс пыклӧмаӧсь неыджыд керъясӧн да кодъяс вӧліны кӧстыля старукаяс кодьӧсь.
И друг тайӧ омӧлик керкаяс пӧвстас кыпӧдчыліс вывлань быдса куим судта вылӧ кӧрт вевта кутшӧмкӧ зэв ыджыд керка — резнӧй наличникъясӧн мичмӧдӧм ӧшиньяса, мичаа серпасалӧм вывескаа, гурйыв восьтӧм ӧдзӧса тӧргӧвӧй заведение.
Тайӧ вӧлі дзик эз сійӧ карыс, кодӧс Гриша тӧдіс небӧгъяс серти.
Сэні, картинкаяс вылас, ставыс кажитчис праздничнӧйӧн, мичаӧн.
Садъяс пӧвстын тыдалісны керка вевтъяс — гӧрдӧсь, турунвижӧсь, рудӧсь.
Небӧгса карын керкаясыс торйӧн лӧсьыдӧсь вӧліны рытын, кор ӧшиньясын сэтшӧм меліа ломзис янтарнӧй би; сэки карыс вӧлі рӧштводырся ёлка кодь, кодӧс лышкыда мичмӧдӧмаӧсь воск сисьясӧн, — сійӧс сідзжӧ серпасалӧмаӧсь, збыльысьсӧ Гриша татшӧмсӧ эз на аддзыв некор...
А шуда кар уличаяс кузяыс, быттьӧ музыка шы улын, немтӧждысьтӧг ветлӧдлӧны мичаа пасьтасьӧм йӧз.
Гӧгӧрын сыкӧд ӧткодьыс нинӧм эз вӧв.
Со, гашкӧ, сӧмын ылын — Гриша кутіс видзӧдны, — сэні, арся гӧрдӧдӧм пу коръяс пӧвстын, кыпӧдчис аддзывтӧм на керка; мыйӧнкӧ казьтыліс вунӧдлӧм картинкасӧ, сійӧ керкаыс вӧлі кык сімӧм копьё кодь, кодъясӧс карсянь лэптӧмаӧсь енэжлань.
— Костёл, — Гриша юалӧм вылӧ веськодьпырысь вочавидзис Довгелло.
— Ме сэтчӧ быд вежалунӧ ветлывла.
— Мыйла?
— Мамӧ тшӧктӧ.
— А батьыд тэнад кӧні?
— Батьӧй абу...
Кулі.
Гриша синбӧжнас видзӧдліс аслас выль тӧдса вылӧ.
Ӧні сылы дум вылас уси: Довгелло вӧлі талун детинкаяс чукӧрын, кодъяс горзісны «столбовер», но сійӧ мукӧдъяскӧд ӧтлаын эз шумит, сулаліс чӧв-лӧнь да сюся видзӧдіс Гриша вылӧ, кадысь кадӧ лапйӧдліс — со кыдзи и ӧні — ассьыс кузь синлысъяссӧ.
«Но дзик нывка кодь!» — шогпырысь думыштіс Гриша да юаліс:
— Пышйин эн эськӧ тэ татысь?
Карсьыс?
Сӧмын веськыда висьтав.
— Пышйи эськӧ, — ньӧти думайттӧг вочавидзис Довгелло.
— Кытчӧ жӧ эськӧ тэ мунін?
— Дон дорӧ.
— Мыйла Дон дорӧ?
— Сэні лӧсьыд!
— Довгеллолӧн синлысъясыс мӧвпалігтыр сибдылісны.
— Сэні казакъяс олӧны, повтӧм йӧз, аслыспӧлӧсӧсь.
Ме кӧсъя Запорожскӧй Сечӧ пышйыны, да тӧдмалі, мый Сечыс абу нин.
Важӧн нин абу.
— И сійӧ ышловзис.
Гриша подозрительнӧя видзӧдліс аслас пӧпутчик вылӧ да решитіс:
— Тэ тайӧ ставсӧ пӧръявлан!
— Ог, ог пӧръясь!
— А он кӧ пӧръясь — пышъям ӧтлаын, кӧть ӧні.
— Ӧні оз позь.
Колӧ тулысӧдз виччысьлыны.
Сэки и узьмӧдчыны быдлаӧ позьӧ, кӧть муяс вылӧ.
Либӧ вӧрӧ.
— А мыйла тэ пӧръялін эсійӧ йылысь...
Сечь йывсьыс?
Вячеслав Довгелло видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кватитіс Гришаӧс киӧдыс да кутіс шӧпкӧдны:
— Ме тэныд ӧти небӧг сета.
Лыддян — тӧдмалан, пӧръяся ме али ог.
Сӧмын некодлы эн петкӧдлы: мамӧ шуис, мый меным сійӧ небӧгсӧ водз на ещӧ лыддьыны.
Ме сійӧс лыдди гусьӧн.
— Кор сетан?
— Кӧть талун.
Аддзан керкасӧ?
Сэні ми мамӧкӧд олам.
— Мунам, ме тэныд петкӧда небӧгсӧ.
— Тэнад мамыд озыр?
— Гриша внимательнӧя видзӧдліс Вячеславлысь пальтосӧ, кодӧс вурӧма бур нойысь, буретш туша сертиыс.
— Ог тӧд.
Сійӧ шуӧ, мый пессьӧ став эбӧссьыс.
— Кӧні пессьӧ?
— Земскӧй управаын.
Сійӧ сэні письмоводительӧн служитӧ.
Керкаыс, кӧні оліс Вячеслав Довгелло, вӧлі важ, бок вылас пӧлыньтчӧм кильчӧа.
Вячеслав эз и мун тайӧ кильчӧ вылас, а кежис кытчӧкӧ бокӧ, дворас, да горӧдіс Гришалы: «Виччысьлы сэні!» — и воши.
Регыд мысти сійӧ воис кашкигтырйи:
— Со, босьт!
Кутшӧм бура артмис: мамӧ ещӧ управаас на.
А то сійӧ, гашкӧ, эськӧ эз и сет.
Сійӧ сетіс Гришалы картоннӧй переплёта кыз небӧг; корка вылас вӧлі серпасалӧма сук синкымъяса, кузь уска, гӧна шапкаа, бокас чукля сабляа мортӧс.
Прӧщайтлы!
Пырав ме ордӧ вежалунӧ.
Пыралан?
— Пырала.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Гриша мӧдӧдчис водзӧ, кыті веськалӧ.
Регыд ляпкыдик керкаяс сайын дзирдыштіс ю.
Тайӧ вӧлі нин кар сай.
Сэні неылын и кузнеча, кӧні оліс сьӧд кузнеч аслас Савка пиыскӧд.
Савка!
Со коді вермис эськӧ лоны настӧящӧй другӧн.
Вячеслав век жӧ кутшӧмакӧ барин кодь.
Сэтшӧмкӧд пышйыны — сӧмын ӧти ноксьӧм.
Кӧнкӧ, ни бипур тӧлкӧн пестыны, ни картупель пӧжавны оз куж.
А лун мысти мамыс дорӧ кутас вӧзйысьны...
— Лукъя яичница!
Лукъя яичница!
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Но, дерт жӧ, тайӧ сылы горзісны.
Горзісны ю дорын олысь вӧльнӧй челядь, кодъяс лэбачьяс моз пуксялӧмаӧсь град йӧр потшӧс вылӧ.
Кор Гриша эз на новлы реалистлысь формасӧ, найӧ пӧшти веськодя видзӧдлывлісны сы вылӧ.
А ӧні мыйта ӧбиднӧй прӧзвищеяс, скӧрысь смешитчӧмъяс да шутьлялӧмъяс лоӧ кывзыны Гришалы!
Гриша гӧгӧрволіс мыйла: сійӧ вӧлі югыд кизьяса да турунвиж картуз вылын виж кантъяса — татысь и прӧзвище «лукъя яичница».
Гимназистъясӧс нимтісны лёкджыка — «лӧз мӧс яйӧн».
Сійӧ муніс зумыда, лёкысь горзӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кӧть, дерт, и эз вермы лоны на дінӧ веськодьӧн, и регыд мысти воис кузнеча ворота дорӧ.
Ворота дорас сулаліс кузь кучик партука том зон, киас кутіс клещи.
Банбокъясыс сылӧн вӧлі саӧссьӧмаӧсь.
— А кӧні кузнеч?
— юаліс сылысь Гриша.
— Тіян водзын, том мортӧй, — смешитчан вежливостьӧн вочавидзис зонмыс.
— Абу...
важ кузнечыс.
Пиыс ещӧ сылӧн...
Савкаӧн шуӧны.
— Мунісны рӧдинаас.
Ми на пыдди!
— Рӧдинаас...
кытчӧ?
— Ми огӧ тӧдӧй.
Гриша друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ быттьӧ коли сирӧтаӧн.
Кыдзкӧ гажтӧм лои гӧгӧр.
Енэж помас ӧзйис нин арсяногӧн виж рытъя кыа.
И, стаяясӧ чукӧртчӧмӧн, горзігтырйи лэбисны вой кежлӧ чавканъяс.
Юладорсянь пӧльыштіс тӧв, лэчыд, васӧд.
Киясыс кынмисны,
Гриша сюйис найӧс зептас да кияс улас сюри печаткаа ленточкаыс.
Тайӧ ичӧтик вещьясыс быттьӧ мыйӧнкӧ мешайтісны сылы, и сійӧ ньӧти жалиттӧг найӧс шыбитіс неылын быдмысь ёг турун пиӧ.
... Кор сійӧ — пемыднас нин — бӧр воис мадам Белкова ордӧ, сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Быдӧнлы торйӧн ӧбед шонтыны ме ог кӧсйы.
Сэсся муніс кухняас да гораа шуис кухаркаыслы:
Сӧмын на воис сиктысь, а заводитіс нин прогулкаяс закоулокъясті вӧчавны!
Сет рок, тырмас сылы!
Со тадзи и заводитчис Григорий Шумовлӧн выль олӧмыс: аслас сьӧкыдлунъяснас, шогнас да ичӧтик радлунъяснас.
7
Радлунъяс пӧвстын тӧдчана места первой пӧраяснас босьтліс сійӧтор, мый Гришалы оз вӧлі ков кольччыны закон божий урокъяс вылӧ.
Училищеын вӧліны: поп — православнӧйяслы, ксендз — католикъяслы, пастор — лютеранъяслы.
А староверъяслы некод эз вӧв: тайӧ религиясӧ лыддисны быттьӧкӧ незаконнӧйӧн, а та вӧсна Гриша вермис кар кузя гуляйтны луншӧр-лунӧ.
Гуляйтны, кор мукӧдъясыс мышкыртчӧмӧн пукалӧны партаяс сайын!
Кӧсъян — мун ю дорӧ, кӧсъян — гуляйт карса садйын, кӧсъян — ветлӧдлы сідз прӧстӧ кар кузя, любуйтчы став вылас, мый пукталӧма магазинъяс ӧшинь костъясӧ...
Удовольствиеыс тӧдчымӧн содліс сы вӧсна, мый ставныс Гриша вылӧ вывті ёна вежалісны: усьӧ жӧ мортлы сэтшӧм шуд олӧмын, кор сійӧс шедӧдӧм могысь эз ковмыны сыладорсянь некутшӧм заслугаяс!
И ещӧ ӧтитор бурмӧдіс Гришалысь сьӧлӧмсӧ: сы сайын лои силачлӧн слава, а детинкаяслы тайӧ абу ичӧттор!
Тайӧ весиг вӧлі бурджык пятёркаяссьыс, кодъяс дугдывтӧг содісны Гриша дневникын да шензьӧдісны классӧ ставнас.
Велӧдчӧмыс сылы сетчис кокньыда, чистописаниеысь кындзи, — сэні сылӧн делӧыс эз вӧв лючки.
Шыпасъяссӧ сійӧ гижис чёткӧя, яснӧя, а настӧящӧй мичлуныс наын эз вӧв.
Чистописание кузя сійӧ век пӧлучайтліс тройкаяс.
Регыд мысти сійӧ дзикӧдз велаліс класс дінас.
Торъя ӧбидаяс сэсся некодсянь эз вӧвны.
Заводитлісны сійӧс эльтны «шумовкаӧн» — эз сибды: шумовкаыд ичӧтик, а сійӧ — со кутшӧм.
Сӧмын ӧтчыд лои неприятность, кор Гриша тӧдлытӧг шуис: <ns>«за сень»</ns> «шонді лэччӧ» пыдди.
Ок, кыдзи сэки ставныс лоины радӧсь, горӧдісны хорӧн:
<ns>— Засень!</ns>
<ns>Засень!</ns>
Сійӧ тайӧ кыв дорас велалӧма ичӧтысяньыс, а карын сійӧ мыйлакӧ эз лӧсяв.
Сійӧ гӧрдӧдіс да котӧрӧн петіс коридорӧ, сы бӧрся тӧвзисны детинкаяс — дасысь унджыкӧн — горзісны:
— <ns>Засень</ns>!
И друг тайӧ став табуныс зурасис Арямовкӧд.
Фёдор Иванович йӧз чукӧрлы паныд шевгӧдіс ассьыс ыджыд кияссӧ — ставныслы тырмис — да гажаа юаліс:
— Мый татшӧмыс тані?
— Шумов шуӧ <ns>«засень»</ns>.
Сійӧ шуӧ «постен»!
Арямов видзӧдліс Гришалӧн жугыльмӧм чужӧм вылӧ, сы гӧгӧрын радлысь детинкаяс вылӧ да нюммунӧм бӧрын шуис:
— Сӧмын тайӧ и ставыс?
Муса, йӧй войтыр!
Разӧдчӧй ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А Гришаӧс кутіс киӧдыс, тэрмасьтӧг муніс сыкӧд ӧтлаын коридор кузя.
— Тэ кутшӧм крайясысь, Шумов?
— «Затишьеысь»...
Тайӧ Режица дорын.
— А батьыд, дедыд тэнад кӧні водзджык овлӧмаӧсь?
— Батьӧ — мекӧд.
А дед...
дед йылысь висьтавлісны, мый сійӧ Еджыд саридз дорын овлӧма, кӧнкӧ сиктын.
— Гӧгӧрвоана: староверъяс, поморъяс пӧвстысь.
Со кытысь и <ns>«засень»</ns>: старина-матушка!
Но мый нӧ: <rus>«сень»</rus>.
«<rus>Лесов таинственная сень...</rus> »
А ёртъяс вылад эн лӧгав — найӧ жӧ тайӧ оз лёккузя.
Сійӧ вайӧдіс Гришаӧс дзик приготовительнӧй класс ӧдзӧс дорӧдз, ещӧ видзӧдыштіс сы вылӧ, видзӧдліс мукӧд детинкаяс вылӧ, кодъяс чӧв олігтыр чукӧртчӧмаӧсь порог дорас, да муніс.
Сэки ставныс уськӧдчисны Гриша дінӧ:
— Мый сійӧ висьталіс?
Мыйӧн сійӧ тэнӧ тӧдӧ?
— Да тӧдӧ тай!
— тӧдчӧдӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Ми сыкӧд ичӧтика тӧдсаӧсь.
Неважӧнся преследовательяс ӧні Гриша Шумов вылӧ видзӧдісны уважениеӧн: Арямовкӧд тӧдса!
Фёдор Иванович дінӧ младшӧй классъясса велӧдчысьяслӧн вӧлі аслыспӧлӧс отношение — кыдзи морт дінӧ, коді занимайтчӧ загадочнӧй делӧясӧн.
Сійӧ преподавайтіс сӧмын старшӧй классъясын, и сылӧн предметыс шусис «космографияӧн».
Весиг названиеыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
Гришаӧс вочасӧн дугдісны эльтны, сійӧ лои классас ас мортӧн да эз вӧв медбӧръяяс лыдын.
Сы сайын лои смельчаклӧн да силачлӧн слава.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Ӧтчыд сы дорӧ матыстчис Дерябин да зумыша юаліс:
— Кӧсъян видлыны кулакъясӧн тышкасьны?
— Мыйла нӧ не видлыны!
— вочавидзис Гриша.
Ыджыд перемена дырйи найӧ мунісны первой классӧ.
Опытнӧй Дерябин порог дорас сувтӧдіс Никаноркинӧс — стӧрӧжитны; ылын кӧ тыдовтчас надзиратель, Никаноркин должен вӧлі горӧдны: «<lav>Зекс</lav>!»
Тайӧ вӧлі стӧрӧжлӧн условнӧй горӧдӧм, коді висьталіс опасность йылысь.
Боечьяс сувтісны ӧшиньдорса пельӧсӧ, найӧс быдладорсянь кытшалісны первой да приготовительнӧй классъясса велӧдчысьяс, кодъяс тайӧ пӧрйӧ, сюся видзӧдігтыр, чӧв олісны.
Правилӧыс вӧлі сӧмын ӧти: не кучкавны чужӧмӧ да сьӧлӧм увдорӧ.
Первой кучкис Гриша.
Дерябин ружӧктіс да повзьӧдӧм могысь сьӧвзис кулакас; сы сьӧласигкості Гриша виччысьтӧг кучкис мӧдысь, а Дерябинлысь кулаксӧ пелька вештіс шуйга гырддзанас.
— А, тэ тадзи!
— ёна скӧрмис Дерябин, кучкис мыйвынсьыс, Гриша тэрыба копыртчис — кулакыс эз инмы сылы.
Та бӧрын противникъяс кутісны гымӧдны ӧта-мӧднысӧ сэтшӧм частӧ, мый видзӧдысьясыс эз вермыны лыддьыны кучкалӧмъяссӧ.
Тышкасисны дыр...
Медбӧрын Дерябин шуис:
— Тырмас.
И жугыль чужӧма вешйис бокӧ.
Порог дорсянь кыліс гораа:
— <lav>Зекс</lav>!
Коридорын тыдовтчис надзиратель, и ставныс разӧдчисны. Муніганыс найӧ бергӧдчывлісны да бурпырысь видзӧдлывлісны Гриша вылӧ.
Аскинас Дерябин бара матыстчис Гриша дінӧ, разис ассьыс куртка кизьяссӧ, пешкыльтіс дӧрӧмсӧ да висьталіс, быттьӧ ошйысигмоз:
— Быдлаті лӧз!
И збыльысь: морӧс пасьталаыс сылӧн вӧліны лӧзовгӧрд туйяс.
— Тэнад абу кияс, а кӧрт крукъяс, тэкӧд тышкасян — бӧрас кутан шогсьыны.
Гриша достойнӧй скромностьӧн чӧв оліс.
Дерябин кизясис, видзӧдліс Шумов вылӧ, быттьӧ донъяліс сійӧс быд боксянь, да юаліс:
— Гусятор кужан видзны?
— Кужа.
— Кӧсъян, ме тэныд висьтала ӧтитор йылысь?
— Висьтав!
— Сӧмын тэ менӧ эн вузав.
— Ог вузав.
— Мунам!
Дерябин нуӧдіс Гришаӧс гимнастическӧй залӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд коридор кодь кузь жыр; еджыд кӧдзыд югӧр пырис татчӧ зэв ыджыд, вевдортіыс гӧгрӧстӧм ӧшиньясӧд.
Голландскӧй изразцӧвӧй пачьяс эз вермыны, тыдалӧ, шонтыны залсӧ, и тані, пӧжалуй, эз вӧв шоныдджык ывлаын дорысь.
Куим параллельнӧй брусъяс, чеччалӧм вылӧ кучикӧн эжӧм «кӧбыла», турник да посъяс сулалісны заллӧн ылі пельӧсас.
Тыдалӧ, лоӧ гимнастика урок — ыджыд тушаа квайтӧд классын велӧдчысьяс чукӧртчӧмаӧсь брусъяс гӧгӧр, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, найӧ пӧрччӧмаӧсь курткаяссӧ.
Гришакӧд тшӧтш на сайӧ дзебсьӧмӧн Дерябин, колӧ чайтны, чувствуйтіс асьсӧ безопасностьын да заводитіс висьтавны, но, колӧ шуны, полігтырйи пыр видзӧдавліс гӧгӧр (опасностьыс грӧзитіс эз гимнастъясладорсянь — найӧ сэтшӧма кедзовтлісны первоклассникъясӧс да приготовишкаясӧс, мый лыддисны эськӧ асланыс честьлы ыджыд уронӧн кывзыны налысь сёрнисӧ, — опасайтчыны ковмис аскоддем вокъяссьыс — одноклассникъясысь).
И, юрсӧ бергӧдлігтырйи, Дерябин век жӧ сёрнитіс гусьӧник.
Вӧлӧмкӧ, коймӧд класса велӧдчысьяс зэв гусьӧн заводитӧмаӧсь выльног ворсны.
Ыджыд перемена дырйи найӧ быдӧн пуктӧны вит кӧпейкаӧн сійӧ педагог вылӧ, коді, ворсысьлӧн чайтӧм серти, вермас первойӧн петны велӧдысьскӧйысь звӧнок бӧрын.
— Но, кыдзи бегъяс дырйи.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис Гриша, кӧть бегъяс йылысь и тӧдіс зэв омӧля.
Окотапырысьджык пуктӧны ксендз Делюля вылӧ — аслас лунъясӧ сійӧ, пӧжалуй, век первойӧн мунӧ урокъяс вылӧ, юбка кодь сутана пӧлаяснас джоджсӧ чышкиг да быдладорӧ меліа нюмъялігтырйи, весиг сы дінын кӧть некод абу — сӧмын куш стенъяс.
Бур ещӧ Пал Палыч — шоча сёрмывлӧ.
— Тайӧ куш юраыс да кушин гӧгӧрыс шочиник кудриаыс?
Ӧчкиа?
Мухин.
— Но да.
А поп вылӧ пуктыны, ме тэныд шуа — дзик весьшӧрӧ!
Ставсьыс сёрӧнджык петӧ.
— А вит кӧпейкаясыс мыйла?
— Позьӧ и куим кӧпейкаӧн.
Медбӧрын, позьӧ ӧти кӧпейкаӧн.
— Да век жӧ мыйла?
Дерябин видзӧдліс гӧгӧр да вашнитіс:
— <ns>То-та-ли-за-тор</ns>.
Гӧгӧрвоин?
Гриша нинӧм эз гӧгӧрво, но довкнитіс юрнас, медым асьсӧ не янӧдны морт водзын, коді — мед кӧть и тышын вермӧма — вӧлі век жӧ сыысь ёна ыджыдджык.
— Позьӧ и ӧти кӧпейкаӧн.
Коймӧд классаяс — найӧ пуктӧны вит кӧпейкаӧн морт вылӧ.
Сьӧмсӧ чукӧртӧны ӧтлаӧ, пуктӧны ӧшинь вылӧ.
Шуам, тэ пуктін вит кӧпейка Голотский вылӧ.
И — ура!
— звӧнок бӧрын Голотский первой петіс коридорӧ.
Сідзкӧ, тэ и босьтан чукӧрсӧ ставнас.
Голотский вылӧ кӧ пуктылісны кыкӧн, сідзкӧ выигрышсӧ юканныд шӧриӧн...
Оз, инспектор вылӧ кыкӧн оз пуктыны, — минут дыра думайтыштӧм бӧрын шуис Дерябин, — а ксендз вылӧ окочӧйяс унаӧн.
Ме вот пыр на и думайта: коймӧд классын кӧ ворсӧны тадзи, мыйла оз позь первойын?
— А приготовительнӧйын?
— Приготовительнӧйын...
оз, сэні оз артмы.
— Мыйла?
— Колӧ, медым классын ребята бура тӧдісны ӧта-мӧдсӧ.
Колӧ ӧтлаын овны, но, кӧть тӧвбыд.
А тэ ӧмӧй аслад приготовительнӧйысь ставнысӧ тӧдан?
Верман любӧй вӧсна ручайтчыны.
Сетны керыштны китӧ?
— Кыдзи сійӧ — керыштны китӧ?
— А сідзи: сійӧ кӧ вузалас, код вӧсна тэ ручайтчин, тэнсьыд пӧлагайтчӧ китӧ дзикӧдз керыштны!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Ӧні кывзы.
Коймӧд класса велӧдчысьяс пиысь ӧткымынъяс выигрывайтӧны шайтӧн морт вылӧ.
<ns>Ша-ай-тӧн</ns>!
— нюжӧдіс Дерябин, и сылӧн синъясыс кутісны югъявны.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ бур делӧыс?
Гӧгӧрвоан?
— Дерябинлӧн банбокъясыс ыпъялісны.
Вит кӧпейкаясӧн ворсӧм йылысь висьталӧмыс Гришалы эз зэв кажитчы, и сійӧ вочавидзис ёнджыкасӧ вежливость вӧсна:
— Гӧгӧрвоа.
— И — некодлы кыв ни джын!
Мыйӧн сӧмын ме ставсӧ тайӧс лӧсьӧда аслам классын — а ме нин вӧча, лӧсьӧда, — волы сэки миянӧ.
Миян ичӧтик первоклассникъяс тэ йылысь тӧдӧны нин, лэдзасны...
Мед сӧмын вӧлі сьӧмыд — делӧыд артмас!
8
Эз, эз вӧв Гришалӧн сьӧмыс.
И коймӧд класса велӧдчысьясӧн изобретитӧм ворсӧмыс омӧля интересуйтіс сійӧс.
Гортас (позьӧ кӧ вӧлі шуны «гортӧн» Белковалысь патерасӧ) сійӧ вунӧдліс и Дерябин йылысь, и Никаноркин йылысь, и Довгелло йылысь...
весиг Стрелецкий йылысь, сылы аслас уджйӧз йылысь.
Рытъясын сійӧ частӧ кольлывліс ӧтнас: франтоватӧй Лехович мунліс кытчӧкӧ. Сійӧ босьтліс сьӧрсьыс стексӧ — помас кучик петляа дженьыдик бедь — да неуна пӧлӧсӧн пуктывліс юрас особӧй фасона «кавалерийскӧй» картузсӧ.
Зыбин векджык волывліс сӧмын вой кежлӧ, а Жмиль вообщӧ лыд вылӧ эз босьтчы, сэтшӧм вӧлі рам.
Гриша сэки пуксьывліс ӧшинь дорас, код сайын сьӧд керка вевтъяс весьтын ыпъяліс яръюгыд рытъя кыа, и заводитліс мӧвпавны сы йылысь, мый ӧні вӧчсьӧ гортас.
А кӧні сійӧ — «гортыс»?
Сійӧ тӧдіс сӧмын адрес, кодӧс зэв гырыся гижӧма ичӧтик бумага тор вылӧ батьыслӧн киыс: «Прейли местечко, <ns>г-н</ns> Шадурскийлӧн усадьба».
И тӧдіс, мый сэтчӧдз зэв ылын, колӧ сэтчӧ мунны кӧрт туй кузя, а сэсся ещӧ вӧвъясӧн.
Либӧ — подӧн.
Сійӧ казьтыліс мамыслысь кисӧ, неуна чорыдкодьӧс — эз частӧ сійӧ малавлы сылысь юрсӧ, — казьтыліс батьсӧ, и ичӧтик Ефимкасӧ, и бабсӧ...
И сьӧкыд гажтӧмлун йиджтысьліс сьӧлӧмас надзӧникӧн, дойӧн, пыдӧдз.
Кор дзикӧдз пемдыліс, воліс кухарка Настя, очсалігтырйи ломзьӧдліс дука карасин лампа да мунліс бӧр.
А эновтӧмлӧн шог чувствоыс — чувствоыс, кодӧс сійӧ сэки эськӧ и шунысӧ эз куж — кольліс сыкӧд: быттьӧ ӧні сійӧ дзик ӧтнасӧн оліс, радлун тӧдлытӧг, курыд да тыртӧм му вылын...
Ӧти татшӧм рытӧ сійӧ пуксис матӧджык чусыда ломалысь лампа дорӧ да заводитіс лыддьыны небӧг, кодӧс сетіс Вячеслав Довгелло.
Час мысти Гриша вунӧдіс ставсӧ.
Быттьӧ чардби югдӧдіс сы водзысь сылы тӧдтӧм мирсӧ, аслыспӧлӧс йӧзӧс!
Живописнӧй паськӧма воин-геройяс, повтӧм «рыцарьяс» тышкасисны вӧрӧгкӧд, олӧмсӧ жалиттӧг сетісны радейтана отчизналы ассьыныс вына сьӧлӧмъяссӧ...
Гриша кыліс налысь сёрнияссӧ, эз став кывъяссӧ гӧгӧрво, но сійӧ найӧс кыліс — чукля сабляяс гальскӧм шы улын, копьёяс дзирдалӧм пӧвстын.
И пӧжаръяслӧн тшыныс грознӧя кайис енэжлань, и Гриша ачыс вӧлі сэні, воинъяскӧд ӧтлаын, мӧд ногӧн сійӧ ӧмӧй аддзис сэтшӧм матысь, сэтшӧм яснӧя Тарасӧс да Остапӧс?
Тайӧ небӧгсӧ сійӧ лыддис уна лун дорвыв.
Классас ӧні сійӧ пукаліс сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый Голотский жалитӧмпырысь юаліс сылысь:
— Кынӧмыд висьӧ али мый?
Гӧгӧр кутісны гигзьыны-серавны, но и тайӧ сылы вӧлі веськодь.
Урокъяс бӧрын сійӧс меліа кутіс киӧдыс Виктор Аполлонович, нуӧдіс бокӧ да нурбыльтіс мелодичнӧя:
— Тэ сайын, голубчик, уджйӧз.
Тэ помнитан?
— А, да, — быттьӧ садьмӧм бӧрын шуис Гриша.
— Помнитан?
Коли нин уна кад...
Но ладнӧ, дружок, ме ещӧ виччысьыштла.
Эз, надзирательлӧн и тайӧ лёкӧс туналана мелілуныс эз вермы мездыны Гришаӧс аслас мӧвпъясысь.
Первой вежалунас жӧ сійӧ лэдзчысис висьӧм улӧ, водіс вольпасяс да бара босьтіс киас сылы мусмӧм небӧгсӧ.
Кутшӧм йӧз овлӧмаӧсь свет вылас, кутшӧм йӧз!
А гашкӧ, и ӧні кӧнкӧ олӧны найӧ?..
И ловъя товариществоыс?
«Окота меным тіянлы, <ukr>панове</ukr>, висьтавны, мый сійӧ сэтшӧмыс миян товариществоным...
Товариществоысь вежаджык йитӧдъяс абуӧсь!..
Вӧвліны и мукӧд муясын ёртъяс, но сэтшӧмъяс, кыдзи Рочмуын, эз вӧвны сэтшӧм ёртъяс».
Кутшӧма колӧ Гришалы татшӧм товариществоыс, татшӧм топыд, вернӧй дружбаыс!
Сійӧ лыддьысис рытӧдзыс.
И кор помаліс, бергӧдіс медбӧръя листсӧ, — бӧрддзис.
Сійӧ вӧлі жырас ӧтнас да эз яндысь аслас синваысь.
Не ветлыны сылы му кузя бокас чукля сабляӧн, паськыд — Сьӧд саридз пасьта — шароварыӧн, не лэбавны лэбач моз чож вӧв вылын, не пырны повтӧг сабляӧн вӧрӧгъяс радъясӧ!
Со сійӧ, сылӧн олӧмыс: ичӧтик, дзоридзьяса косясьлӧм шпалера мустӧммӧм жыр.
И дзоридзьясыс абу ловъяӧсь, найӧ, кыдзи розӧвӧй прыщикъяс, зывӧкӧсь.
А аски — мелӧн мавтӧм чусыд ӧшиньяса, стенас лилӧвӧй кляксаа класс...
Быдмас сійӧ...
мед весиг лоас инженерӧн либӧ мыйӧн ещӧ?
Землемерӧн?
Кутас ветлӧдлыны гажтӧм кар кузя штрипкаа гачӧн, кутшӧм Виктор Аполлоновичлӧн, лӧз кӧлачьяса вывескаяс дорті.
Кутшӧм гӧль олӧм виччысис сійӧс — и тайӧ сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс Запорожскӧй Сечь йылысь!
А сійӧ, Сечыс, ӧні абу нин.
Сійӧс бӧр он бергӧд...
Он бергӧд, тайӧс Довгелло вернӧ шуис.
Кымынкӧ лун мысти Гриша случайнӧ кывліс, мый Пётр Дерябин — донскӧй казаклӧн пи.
Та йылысь сёрнитісны (мыйлакӧ гусьӧник) кык первоклассник.
Но вӧлі гӧгӧрвоана, мыйла найӧ та йылысь сёрнитісны гусьӧник: тайӧ вӧлі Пётр Дерябинӧс кыдз быттьӧ торйӧн ёна уважайтӧм — Прибалтикаын донскӧй казакӧс он быд воськолысь аддзы.
Но мыйла Пётрыс ачыс та йылысь ньӧтчыд эз панлы сёрни?
Мыйла эз ошйысь аслас казацкӧй вирӧн?
Тӧдӧмысь, первоклассникъяс прӧстӧ асьныс лӧсьӧдлӧмаӧсь.
Татшӧмторйыс налӧн овлӧ.
Налӧн ӧти второгодник, овыс сылӧн Сементковский-Курилло, висьтавліс быдӧнлы, мый сійӧ граф.
А вӧлӧмкӧ, мый сійӧ некутшӧм абу граф.
Да мый сэні весьшӧрӧ гадайтны?
Гриша муніс корсьны асьсӧ Дерябинӧс; дыр корсьны эз ковмы — сійӧ вӧлӧма матын, пос площадка вылын.
Сійӧ терпитны вермытӧг видзӧдіс Гриша вылӧ, волнуйтчис, кыпыд, банйӧм чужӧма, — тыдалӧ, кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но Шумов тэрмасьӧмӧн заводитіс сёрнитны сыысь водзджык.
— Збыль, мый тэнад батьыд — казак?
Донысь?
Пётр Дерябин видзӧдліс Гриша вылӧ тэрыб синъясӧн да немвиччысьтӧг лои зумыш, букыштчис.
Гриша гӧгӧрвоис: первоклассникъяс пӧръялӧмаӧсь!
— Сідзкӧ, абу збыль, — дӧсадапырысь шуис Гриша, быттьӧ Дерябин вӧлі мыжа кодкӧ пӧръялӧмысь.
— Збыль!
— Пётрлӧн гӧлӧсыс сразу лои скӧр.
— Збыль!
А тэныд кутшӧм делӧ менам батьӧдз?
— Тэ мыйысь пузинсӧ?
Ми тані Донӧ пышйыны решитім, — Довгеллоӧс дум вылас уськӧдӧм бӧрын шуис Гриша, — ме...
и ещӧ ӧти.
Ме и мӧвпалі: гашкӧ, и тэ миянкӧд?
— Ог, ме ог пышйы, — зумыша шуис Пётр.
— Тэныд и тані лӧсьыд — сідзи али мый?
— серамсорӧн юаліс Гриша.
— Абу сідз, меным тані лёк.
Ме ньӧти ог радейт арифметика.
Буракӧ, менӧ мӧд во кежлӧ колясны.
— Сідзкӧ пышъям...
Ӧтлаын?
— А мыйла Донӧ?
Сэтчӧ вотӧдзыд кокъястӧ зыртан.
— Зато сэні йӧзыс аслыспӧлӧсӧсь.
— Мыйӧн нӧ найӧ аслыспӧлӧсӧсь?
Эмӧсь буръяс, а эмӧсь — лёкджыксӧ он аддзы!
Месӧ бурджыка тӧда.
Но ладнӧ, эновтам тайӧс.
Со мый, меным колӧ тэкӧд тӧлкуйтыштны.
Мунам талун училищеысь ӧтлаын.
Нинӧм, мый миянлы разнӧйладорӧ муннысӧ, — ме тэнӧ колльӧда.
— Он, ме тэнӧ, — бурпырысь шуис Гриша.
— Ладнӧ, — сідзи жӧ миритчӧмӧн помаліс сёрнисӧ Дерябин.
Сідзкӧ, сійӧ век жӧ казак!
Гриша эз вермы виччысьны урокъяслысь помасьӧмсӧ, а кор найӧ помассисны, сідзи лэбыштіс пос кузя раздевалкаӧ, мый Стрелецкий сувтӧдіс сійӧс да стрӧга шуис:
— Вунӧдін, кӧні тэ?
Тэ унатор верман вунӧдны, менам донаӧй, тайӧс ме казялі!
Гриша вӧлі кӧсйӧ мунны водзӧ — уліас вешалка дорын сулаліс нин пальтоа Дерябин, — но Виктор Аполлонович бара кутіс сійӧс:
— А кондуит йывсьыд тэ вунӧдін?
Эм, эм сэтшӧм кӧртвом ті воклы: коді сӧмын кутас вунӧдчыны, сійӧс ми — кондуитӧ.
— Мыйысь сійӧ тэнӧ?
— юаліс Пётр, кор надзиратель вӧлі ылын нин.
— Сыысь, шуӧ, мый ме вунӧдча.
Унатор пӧ нин вунӧдін.
А ме и вунӧдісӧ сӧмын квайт кӧпейка йылысь, уджйӧза сылы.
Да и эг вунӧд, а прӧстӧ эз вӧв менам сьӧмыс.
— А ӧні эм?
— И ӧні абу.
Детинкаяс петісны чугуннӧй пос тшупӧдъяс вылӧ.
Поводдяыс прогулка вылӧ омӧля лӧсяліс: пӧлӧн буситіс чужӧмӧ зэр, кильчӧ дорын лоӧма ыджыд ва гӧп.
Видзчысигтыр сійӧс кытшовтӧм бӧрын Дерябин юаліс:
— Важӧнсянь тэ уджйӧза «голубчикыслы»?
— Важӧнсянь.
Пётр весиг шутёвтіс:
— Фи-ю!
Сідзкӧ, ӧні тэ шедін.
— Мыйла сійӧ — шеді?
— А сы вӧсна.
Тэ ещӧ он на тӧд миянлысь «голубчиксӧ».
А ме тӧда.
Ӧні сійӧ тэнӧ гижис аслас тетрадьӧ.
Лӧзоват сэтшӧм.
— Мыйла?
— Да тэныд ӧмӧй сійӧ эз висьтав?
Аски пӧ квайт кӧпейка пыдди тэсянь ковмас нин сизим, а недель мысти дас, водзӧ — унджык...
Вот сійӧ и гижалӧ, медым не вунӧдны.
Колӧкӧ, тэ сайын лыддьыссьӧ нин нелямын кӧпейка гӧгӧр.
Гриша кутіс тӧждысьны:
— А гашкӧ, шайтысь унджык?
— Абу сідз.
Кыдзи сӧмын шайтӧдз каяс, «голубчик» тэнӧ тшапкас.
— Кыдзи сійӧ тшапкас?
— Зэв прӧстӧя.
Кондуит йылысь сійӧ тэныд висьтавліс нин?
— Висьтавліс.
— Но вот: «лӧсьӧдӧм правилӧяс не ӧтчыд нин нарушайтӧмысь...» да сідз водзӧ.
Делӧыс тӧдса.
Водз либӧ сёр сетчан, мынтан.
— А сьӧмыс кӧ абу?
— А сылы таӧдз кутшӧм делӧ?
— Вот босьтча да ог кут нарушайтны правилӧяссӧ.
Ни ӧтиӧс!
Мый нӧ сэки сійӧ вӧчас?
— Всё равно тшапкас.
Аддзылін, кыдзи ме ыджыд перемена дырйи перилӧяс кузя исковті дзик раздевалкаӧдз?
Эк, и лӧсьыда артмис!
Аддзылін?
Но, вот и Стрелецкий аддзыліс.
И сӧмын чуньнас грӧзитыштіс.
А кӧсйис кӧ, вермис эськӧ «не ӧтчыд нин нарушитӧмысь...»
— А ме кӧ ог кут перилӧяс кузя иславны?
— Мыйкӧ мӧдтор кузя суас.
Тайӧ нин дзик сідзи.
Старшеклассникъясӧс — найӧс куритчигӧн кыялӧ.
И кыдзи сӧмын матыстчӧ — дзик шыр моз, но веськыда шемӧс босьтӧ!
— Абу менам сьӧмыс.
И босьтны некытысь.
— Некытысь?
Дерябин видзӧдліс гӧгӧр да заводитіс сёрни, гӧлӧссӧ таинственнӧя чинтӧмӧн, кӧть эськӧ и зумыш чужӧма ветлысь-мунысьяслы, колӧ чайтны, ичӧт вӧлі делӧыс латшкӧс тушаа кык, но ещӧ зэв на ичӧт реалистъясӧдз.
— Кывзы жӧ, ме буретш и кӧсйи тӧлкуйтыштны тэкӧд делӧ йылысь.
Помнитан тотализатор йылысь?
Но, сідзкӧ, вот аски ми сійӧс заводитам асланым первой классын.
Ме сы вылӧ дасьті нин вит кӧпейка.
— Менам вит кӧпейкаыс абу.
— Воа — тэныд удждыла!
— А он кӧ во?
— Воа.
Но, со кутшӧм сёрни пансис.
Сулаліс та вылӧ зэригӧн колльӧдны Дерябинӧс!
Сэтшӧм окота вӧлі сёрнитыштны Дон йылысь, казакъяс йылысь...
Гриша друг скӧрмис:
— А вермӧ сійӧ босьтны квайт кӧпейка пыдди чӧлкӧвӧй?
Либӧ кӧть нелямын кӧпейка?
— «Голубчикыдтӧ»?
Вермӧ.
— Тайӧс сылы вӧчнысӧ позьӧ?
— Тыдалӧ, позьӧ.
Гусьӧник ме ӧтнам ӧтчыд кывзі серпасасян залын сёрни.
Тайӧс ме тэныд кыдзи гусятор висьтала.
Эг кӧсйы гусьӧн кывзыны, а сідзи артмис.
Тэ жӧ тӧдан, серпасасян залӧ лэдзӧны сӧмын мӧдӧд классянь.
И гырысьджыкъясӧс.
А ми воклы сэтчӧ пырны оз позь.
Но, ме, дерт, пырысь-пыр и думышті сэтчӧ пыравны.
Сэні быдсяма фигураясыс сулалӧны еджыд сёйысь, гипсӧн шусьӧ.
И стенъясас еджыд маскаяс ӧшалӧны — ӧти быттьӧ сералӧ, мӧд бӧрдӧ...
Интереснӧ!
И вот коркӧ ӧтчыд аддза: тайӧ залсьыс петӧ Резонов...
Он ӧмӧй тӧд Резоновсӧ?
Но, рисование кузя велӧдысь, сэтшӧм кузь тушаа и юрсиыс тӧкӧтьӧ оз ӧшав пельпомъясӧдзыс.
Сійӧ бур.
Сӧмын ӧтиторйӧн лёк: сы вылӧ сьӧм пуктыны оз позь — первӧйӧн урок вылад некор оз пет, ме нин тайӧс казялі.
Но ладнӧ.
Петіс сійӧ коридорас, а ключсӧ ӧдзӧсас колис.
Ӧдзӧс саяс, кыла, чӧв-лӧнь.
Но, ме, дерт, пыри залас.
Нинӧм меным торйӧн эз ков: видзӧдышта, думайта, кутшӧмӧсь тані фигураясыс.
Тотшкӧдышта: тыртӧм пытшкӧсаӧсь али абу.
И тотшкӧдышті чуньӧн — тыртӧмӧсь, зёлякылӧны...
Сӧмын на тотшкӧдышті — бӧр локтӧ Резонов, а сыкӧд мыйлакӧ локтӧ и «голубчик», Стрелецкий.
Ме сідзи веськыда и пукси джоджас, партаяс бӧрвылас.
Налы ме ог тыдав.
Резонов шуӧ шутитігтырйи ли, мый ли: «А ті, Виктор Аполлонович, век на занимайтчанныд асланыд ростовщичествонад?» Мӧдыс серӧктышталӧ: «Мый ті, код пыдди ті миянӧс чайтанныд?» Сідзкӧ, и збыльысь шутитӧны.
А колӧ шуны, он гӧгӧрво...
Резоновыс быттьӧкӧ серьёзнӧя шуалӧ: «Ӧд ті гӧльяслысь кулянныд.
Озыръясыдтӧ Ямпольскийяслысь ньӧбны кӧть кор вермасны.
А тіянлы кӧть и случайнӧ уджйӧзаӧсь лолӧны, аскинас жӧ папенькаясыслысь босьтасны сьӧм, да и сетасны тіянлы, лишнӧй кӧпейка тіянлы сӧмын и сетасны».
Стрелецкий та вылӧ: «Ставыс вӧчсьӧ господин директор тшӧктӧм серти.
Мынтысьӧм кузя неӧкуратностьысь мыйтакӧ штрап перйӧм <ns>дис-ци-пли-ни-руйтӧ</ns> велӧдчысьясӧс.
Мераыс тырвыйӧ педагогическӧй».
Да.
«Но ладнӧ, — тайӧ Резонов шуӧ.
— А сьӧмыс кытчӧ мунӧ?» Стрелецкий — кывлін, кыдзи сійӧ сералӧ?
Хе-хе-хе.
«Хе-хе-хе, ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй господин директор гӧтырлӧн, а сідзжӧ госпожа Дзиконскаялӧн, полицмейстер гӧтырлӧн, да миян карса мукӧд известнӧй дамаяслӧн благотворительнӧй деятельность йылысь?
Сьӧм мунӧ сӧмын благотворительнӧй цельяс вылӧ».
— «А ті кодкӧ водзын отчитывайтчанныд?» — «Сӧмын ог рисование кузя велӧдысь водзын, хе-хехе».
Тайӧ «хе-хе-хесӧ» шуалігтырйи сійӧ и муніс.
Резонов ветлӧдліс, ветлӧдліс зал кузяыс, юрсисӧ дзугис.
Бормочитӧ: «Чӧртыс тӧдӧ, мый татшӧмыс!» И друг — гӧгӧрвоан, кутшӧм картина — аддзис менӧ парта сайысь, джоджсьыс.
Ме чеччышті: мый сійӧ ӧні ме йылысь думыштас?
А Резонов сӧмын серӧктіс: «Бур!
Чӧрт сетліс грӧш...
и то бӧрыньтчис».
Но, ме и гӧгӧрвои: ставыс лючки-ладнӧ.
Да кыдзи уськӧдча залсьыс...
Сійӧ нинӧм, бур, Резоновыс, сӧмын сы вылӧ пуктыны оз позь — дзик ворссян.
— Тыдалӧ, мый Стрелецкийлы тайӧс вӧчны позьӧ, сьӧмыс оз сылы мун.
— Тыдалӧ, позьӧ.
А сьӧмыс век жӧ мунӧ сы зептӧ.
Оз кӧ ставыс, то унджыкыс.
— А тэ кытысь тӧдан?
— Сёрнитӧны.
— Но, сёрнитӧны...
мый эськӧ оз сёрнитны да.
— Сёрнитӧны ещӧ, мый сылы бать-мамъяс пиысь кодсюрӧ нимлуннас букетъяс ыстӧны.
А букет пытшкас — кредитка.
Но, и татшӧм бать-мамлысь писӧ дзонь во чӧж некутшӧм лёктор кузя оз ло казялӧма.
А локтан вонас — ещӧ букет...
— Мый эськӧ оз сёрнитны да.
— Да вот Голотский йылысь жӧ оз сёрнитны!
Сійӧ инспектор, сылы и кредиткасӧ эськӧ следуйтӧ ыджыдджыкӧс, а вот сы йылысь оз кывсьы.
Гриша зумыштчис, ланьтіс да гажтӧмпырысь видзӧдіс буситысь зэр вылӧ, коді век ёнджыка пемдіс, лои тшӧкыдджык...
Медбӧрын неокотапырысь шуис:
— Кӧсйи ме тэкӧд Дон йылысь...
А тэ со кутшӧм сёрни панін.
— Да ӧд сёрниыс мыйсянь заводитчис?
Стрелецкийлы тэнад уджйӧзсянь!
Но, прӧщайтлы, ме гортын нин.
Аттьӧ колльӧдӧмыд вылӧ.
— Ог сет ме сылы уджйӧз.
Ме и сылысь ленточкасӧ ёг турун пиӧ шыбиті!
Да: квайт кӧпейка ме сета.
Мый уджйӧза, сійӧс и сета.
Либӧ — дас кӧпейка.
Гривенниктӧ ме кыдзкӧ-мыйкӧ судзӧда.
— Гривенник тэнсьыд сійӧ оз босьт.
Вот кыдзи шайтӧдз каяс, сэки сійӧ тэнӧ и топӧдас.
— Видзӧдлам, кыдзи ещӧ сійӧ менӧ топӧдас.
Ог сетчы!
— Видзӧдлам.
9
Дыр виччысьны эз ковмы.
Аскинас жӧ Стрелецкий матыстчис Гриша дорӧ да юаліс:
— Мыйла меным эн копыртчы?
— Кор?
— А сэки, кор мекӧд паныдасин?
— Кӧні?
Ме...
эг аддзыв.
Эг казяв.
— Тэ менӧ эн казяв, а ме тэнӧ казялі.
Ті менам нёльсё морт, и ме тіянӧс ставнытӧ казяла.
А тэ вот менӧ эн казяв.
<ns>Зэ-эв</ns> тешкодь.
Гриша чӧв оліс, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, вот мый, дружок, — меліа шуис Виктор Аполлонович: — тэ кӧ мӧдысь думыштан мекӧд паныдасигӧн меным не копыртчывны, лоӧ гижӧма кондуитӧ.
Меным тэнад копыртчылӧмыд оз ков, голубчик, но миян учебнӧй заведениеын татшӧм правилӧыс.
И сійӧс колӧ соблюдайтны!
Гриша дыр видзӧдіс мунысь надзиратель бӧрся.
Виктор Аполлоновичлӧн зэлӧдӧм лядьвейясыс, кыдзи и век, мунігас ӧтмоза дрӧгнитавлісны.
Кутшӧм зывӧк!
Дерябиныд, вӧлӧмкӧ, прав.
А со и ачыс Пётр, мыйлакӧ дзугсьӧм юрсиа, гӧрдӧдӧма.
Тэрмасьӧмӧн Гриша дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ шевгӧдіс ассьыс паськыд кипыдӧссӧ:
— Босьт мыйта колӧ.
Кӧть джынсӧ!
Дерябинлӧн кипыдӧс вылас вӧлі ыргӧн сьӧмъяслӧн да гривенникъяслӧн чукӧр.
— Квайтымын кӧпейка!
— радлігтыр шуис Дерябин.
— Ме талун Делюль вылӧ пуктылі.
Молодеч ксендз — выручитіс, первойӧн петіс урок вылӧ.
Но, мый чӧв олан?
Кӧсъян он ӧні ачыд ворсны?
Гриша думыштчис.
Помнитчӧ, батьыс шулывліс мыйкӧ сьӧмысь картіӧн ворсӧм йылысь, видіс тайӧ ворсӧмсӧ.
Но, а та йылысь сійӧ, тӧдӧмысь, эз и кывлы...
И кыдзи шуӧны, дерт, эз тӧд: <ns>то-та-ли-за-тор</ns>.
— Ог кӧсйы, — мырдӧнмоз шуис сійӧ.
— А Стрелецкийыд?
Да, Стрелецкий, тыдалӧ, и збыльысь вермӧ суны любӧйӧс, кодӧс кӧсъяс.
Талун — кондуит, аски — кондуит, а сэні, видзӧдан да, поведение кузя лёк балл...
А водзӧ — училищеысь вӧтласны.
— Бурджык пышъя татысь!
— решительнӧя шуис Гриша.
— Донӧ?
— куньтыртіс синъяссӧ Пётр.
— Эн йӧйтав!
Но, он кӧ ачыд кӧсйы, вай ме тэ пыдди ворса.
И Стрелецкийлы мынтысян.
Сӧмын вот Делюльыс муніс нин.
Сійӧ ӧні локтас сӧмын четвергӧ.
Код вылӧ нӧ сэки пуктыны?
— Ог тӧд.
Дерябин минут кежлӧ думыштчыліс.
— Мухин вылӧ, буди?
Сылӧн ӧні буретш лоӧ витӧд классын урок.
Ме тӧдмалі расписание серти.
— Ог, ог кӧсйы.
— Да мыйысь тэ полан?
Менам сьӧм вылӧ ӧд кутан ворсны.
Ыджыд тай!
Висьтав, код вылӧ пуктыны?
И друг Гришалы дум вылас уси Арямовлӧн мелі чужӧмыс.
Оз вермы лоны, медым татшӧм морт сійӧс подведитас!
И сійӧ шуис:
— Сідзкӧ нин, Фёдор Иванович вылӧ.
— Арямов вылӧ?
— чуймис Дерябин.
— А-а.
— Да ме весиг ог тӧд, лоӧны-ӧ сылӧн талун урокъясыс.
— Но вот, кор лоасны — пукты сы вылӧ, — упрямӧя шуис Гриша.
— Тэнад делӧ, — падъялігтыр шуыштіс Дерябин да, сьӧмъяснас зильӧдчигтырйи, муніс.
А бур-ӧ, мый сійӧ решитіс пуктыны именнӧ Арямов вылӧ?
Фёдор Ивановичӧс училищеын уважайтісны быдӧн, весиг поснияс, кодъяс и космография йывсьыс кывлісны сӧмын ӧтитор, мый сійӧ кодзувъяс йылысь наука.
А гашкӧ, сы вӧсна и уважайтісны: наукаыс жӧ вӧлі аслыспӧлӧс.
Гришалы эз ло лӧсьыд: немдумайттӧг, пӧсьйывсьыс сійӧ сӧгласитчис Дерябин предложение вылӧ — и вот ӧні артмӧ Фёдор Ивановичлы ӧбида вӧчӧм кодь.
Правда, тайӧ ӧбида йывсьыс ачыс Арямов некор и тӧднысӧ оз кут.
Век жӧ эз вӧв лӧсьыд.
А гортас сылӧн настроениеыс ещӧ ёнджыка торксис.
Пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма косясьлӧм тӧдса клеёнкаӧн, пукаліс Лехович да сьӧлӧмсяньыс мыйкӧ серпасаліс уна рӧма карандашъясӧн, весиг старайтчӧмысла кыв помсӧ мыччӧма — быттьӧ гӧрд кизь.
Жырйӧ пырысь Гришаӧс аддзӧм бӧрын Лехович гусьӧник чуньнас корис сійӧс ас дорас.
Гриша матыстчис неокотапырысь.
Лехович сылы чургӧдіс квадратнӧй бумага лист.
Сы вылӧ вӧлі серпасалӧма — и зэв абу лёка — вӧв, рыжӧй, тшап, дженьыда тшӧтшӧдӧм бӧжа.
Сӧмын сылӧн юрыс вӧлі Мухинлӧн кодь, Павел Павловичлӧн юрыс.
— Сы кодь?
— Серж весиг муртса гӧрдӧдыштіс — тыдалӧ, виччысис ошкӧм.
— Сы кодь!
— Но сійӧс кокни серпасавны: куш юр, доргӧгӧрыс кудри — тайӧс виж карандашӧн, пенснесӧ — кельыдлӧзӧн, и гӧтов: быдӧн тӧдасны.
Тайӧ абу штука.
А вот инспекторӧс...
— И Лехович кыскис кытыськӧ бумагаяс чукӧрысь ещӧ ӧти рисунок.
Гриша аддзис кыз сьыліа да тарелка пасьта зэв ыджыд кок гыжъяса гнедӧй битюгӧс.
Битюглӧн юрыс быттьӧ сідзжӧ вӧлі тӧдса: салдатъяс моз дженьыда шырӧм юрси, рыжӧй ус...
Но дерт жӧ, Голотский!
— А тайӧ?
— юаліс Лехович.
Сьӧд чутъяса серӧй рысак, кодӧс вевттьӧмаӧсь пелеринкаа попонаӧн, тӧвзис мыйвынсьыс; сэтысь кокньыда вӧлі позьӧ тӧдмавны делюлевскӧй сутанаӧс.
— А чужӧмсӧ некыдзи ог вермы серпасавны, — шогпырысь шуис Серж.
— Сӧмын пелерина сертиыс и дӧгадайтчӧны, да и то сӧмын найӧ, кодъяс тӧдӧны миян тотализатор йылысь.
«Ак, со мый!
Тотализатор!»
— Кывзы, — тревожнӧя юаліс Гриша, — а Арямовӧс тэ он думайт тадз жӧ серпасавны...
рысакӧн?
— Арямовӧс?
Но, мыйла нӧ.
Кутшӧм нӧ сійӧ рысак.
Сійӧ некор велӧдысьскӧйысь первой оз пет.
Ӧдвакӧ сюрас йӧй, коді сы вылӧ пуктас.
Гриша ёна гӧрдӧдіс да вешйис бокӧ.
Сійӧ и буретш вӧлі тайӧ йӧйнас!
— Тэ кытчӧ?
— чуймис Лехович.
— Сулав, тэ, буракӧ, и он на тӧд миян тотализатор йылысь?
Али кывлін?
— Кывлі...
— Да, пӧжалуй, сы йылысь ставӧн нин кывлӧмаӧсь.
Дерт, педагогъясысь кындзи.
Миянлысь велӧдчисны первоклассникъяс — сідзжӧ ворсӧны.
А тӧрыт гимназисткаяс меным тшӧктісны петкӧдлыны ассьым карикатураясӧс — весиг найӧ кывлӧмаӧсь!
Сійӧ зэв бура ёсьтіс кыз карандаш да бара копыртчис пызан весьтӧ — заводитіс серпасавны.
А Гриша, век на ещӧ каитчигтыр, — мыйла сійӧ тшӧктіс Дерябинлы пуктыны буретш Фёдор Иванович вылӧ!
— пуксис пызан дорӧ мӧдарладорсяньыс да — кымынӧдысь нин — босьтіс «Тарас Бульбаӧс».
«И уськӧдчисны выльысь казакъяс сідзи, кыдзи быттьӧ и некутшӧм воштӧмъяс эз вӧвны.
Ловйӧн колины сӧмын нин куим куреннӧй атаман.
Быдлаын нин гӧрдӧн лӧсталісны юяс; джуджыда кыпӧдчисны казацкӧй да вражескӧй шойясысь посъяс.
Тарас видзӧдліс енэж вылӧ, а енэжӧд лэбисны нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кречетъяс.
Но, лоӧ кодлыкӧ сёянтор!
А сэні лэптӧмаӧсь нин копьё йылӧ Метелыцаӧс...»
Гриша кунис синъяссӧ.
Сы водзті кывтіс Тараслӧн бунчукыс, ӧмидз рӧма знамяяс, сійӧ выльысь кыліс оружиелысь звӧн, тышлысь шумсӧ...
«Но!» — шуис Тарас да ӧвтыштіс чышъянӧн.
Гӧгӧрвоис тайӧ знаксӧ Остап да, засадаысь петӧм бӧрын, кучкис мыйвынсьыс...»
Бара Гришалӧн сьӧлӧмыс вӧлі ылын косясьлӧм шпалера гажтӧм жырсянь.
Кымынӧдпӧв нин сійӧ лыддис «Тарассӧ» — и выльысь чудеснӧй небӧг мездыліс сійӧс гажтӧмалӧмысь да шудтӧмлунысь...
Шудтӧмлун бӧр воис регыд мысти.
Сійӧ луннас, кор вӧлі училищнӧй расписание серти космография кузя урок, перемена дырйиыс Дерябин шуис Гришалы:
— Фёдор Иванович петіс нёльӧд морт.
Йӧй тэ, аддзин код вылӧ пуктыны!
— Ладнӧ, кывлім...
— нурбыльтіс Гриша.
— Кӧсъян, сета тэныд бур сӧвет?
Ворс аски Мухин вылӧ.
А четвергӧ — Делюль вылӧ.
Но, мый думыштчин?
— Со ӧні ме и тэныд тшӧтш уджйӧза.
— Вит кӧпейка.
— Ме ог кӧсйы тадзи ворсны!
Гашкӧ, бара ворсся да.
— А Стрелецкийыд?
Да, Стрелецкий.
Кыдзи мынтӧдчыны тайӧ уджйӧзсьыс?
Талун надзиратель немтор эз шу Гришалы, но сы вылӧ видзӧдліс загадочнӧя, видзӧдіс дыр.
— И мыйысь тэ полан!
— горӧдіс Дерябин.
— Делюль вылӧ йӧзыс ворсӧны повтӧг.
— Но ладнӧ, — мынтӧдчис Гриша.
— Мый «ладнӧ»?
Аски пуктыны Мухин вылӧ, а четвергӧ ксендз вылӧ?
Сідз али мый?
Чудак, ме жӧ кӧсъя тэнӧ «голубчикысь» мездыны.
Но, сӧгласен?
Мӧд петан туй эз вӧв.
Кытысь ещӧ босьтны сьӧмсӧ?
— Сӧгласен, — вочавидзис Гриша.
Та бӧрын приготовительнӧй классын вӧлі арифметика кузя урок.
И бара Голотский юаліс:
— Но кыдзи, Шумов, век на ещӧ кынӧмыд висьӧ?
Гриша дрӧгнитіс, звирк чеччис.
Инспектор нюмъялігтырйи содтіс ассьыс радейтанасӧ:
— Юртӧ видз кӧдзыдын, кынӧмтӧ тшыгйӧд, ло докторъясысь ылынджык — но, и лоан здоровджык.
Инспекторлӧн тайӧ прӧстӧй шуткаыс висьталіс сылӧн зэв бур настроение йылысь.
Приготовительнӧй класса велӧдчысьяс — йӧз, кодъяс ёна сюсьджыкӧсь сы дорысь, кутшӧмъясӧн найӧс чайтлісны — важӧн нин тӧдмалісны Лаврентий Лаврентьевичӧс да велалісны пӧльзуйтчыны сылӧн бур минутъяснас: шыӧдчылісны инспектор дорӧ просьбаясӧн, пӧлагайтчӧм серти свободнӧйджыка сыкӧд сёрнитісны.
Тайӧ пӧрйӧ, суседъяслы шензьӧм вылӧ, Голотскийлӧн настроениеӧн решитіс пӧльзуйтчыны яндысьысь Вячеслав Довгелло.
Сійӧ лэптіс кисӧ, сувтіс да мыкталігтырйи шуис:
— Л-лэдзӧй меным пуксьыны Шумов дорӧ.
Классын серӧктісны.
Голотский чошкӧдіс пельсӧ:
— Кутшӧм радлун кузя тайӧ?
Радлун эз вӧв веж петкӧдлана.
Довгелло пукаліс ӧти парта сайын Кобаскӧд, гӧрд банбокъяса квадратнӧй детинкакӧд.
Найӧ орччӧн пуксисны во заводитчигас, колӧ чайтны, сӧмын сы вӧсна, мый кыкнанныс вӧліны литовечьяс, но регыд мысти ӧта-мӧдныслы эз воны сьӧлӧм выланыс, кутісны лӧгавны.
Тайӧ лӧгалӧмсӧ тӧдіс классыс ставнас.
Талы вӧліны аслас помкаяс.
Ӧтчыд Кобас юаліс Вячеславлысь, коді сійӧ Голотскийыс — роч али поляк.
Довгелло немдумайттӧг вочавидзис:
— Кальвинист.
Тайӧ кывсӧ сійӧ сӧмын на тӧрыт лыддис кутшӧмкӧ небӧгысь и эз тӧд, мый сійӧ лоӧ.
А сылӧн вӧлі привычка: сюйны сёрниас кыдзи позьӧ унджык гӧгӧрвотӧм выражениеяс.
— Кыдзи тэ шуин?
— мӧдысь юаліс Кобас.
— <ns>К-каль-ви-нист</ns>.
Кобас сідзжӧ эз кӧсйы дзебны ассьыс выль тӧдӧмлунъяссӧ.
Сійӧ матыстчис Голотский дінӧ велӧдысьскӧй ӧдзӧс дорын да, первойсӧ кокнас вежливӧя шаркнитӧм бӧрын, шуис:
— Лаврентий Лаврентьевич, ме тӧда, ті кальвинист!
Голотский чуймӧмӧн сувтӧдіс синъяссӧ да чирӧстіс:
— Сувт, йӧй юр, столб моз!
И сулав сэні, места вывсьыд вӧрзьывтӧг, перемена чӧжыс.
Кобас думыштіс, мый Довгелло нарошнӧ лёквылӧ сійӧс пӧръяліс.
Тасянь и заводитчис суседъяс костын лӧгалӧм.
Сійӧ содіс лунысь лун.
Противникъяс ӧта-мӧдныслысь индавлісны выльысь-выль лёкторъяс.
Босьтчылісны весиг тышкасьны — то ӧтиыс, то мӧдыс вермывлісны.
И со ӧні Довгелло сулаліс волнуйтчигтыр да класса став велӧдчысьяслӧн серам улын кевмысян синъясӧн видзӧдіс инспектор вылӧ.
Инспектор подозрительнӧя кытшовтіс синъяснас классӧ — серамъяс ланьтісны.
— Сідзкӧ, кутшӧм радлун кузя нӧ тэныд ковмис Шумов дорас пуксьыны?
Задачаяс списывайтны?
— О-ог.
Ме, Лаврентий Лаврентьевич, прӧстӧ дружита сыкӧд.
— Ак, со мый.
Кутшӧм нежностьяс!
— Голотскийлӧн настроениеыс, тыдалӧ, вежсьӧма нин лёклань.
— Оз ло сідз, вокӧ.
Ме инспектор, а абу корасьысь.
Тэнӧ, видзӧдтӧ, Шумовкӧд колӧ сватайтны, а Кобас дорӧ, гашкӧ, Персицӧс пуксьӧдны...
Самуил Персиц, первой ученикӧ кандидат, гӧрдӧдіс да сувтіс.
Классын бара кутісны серавны.
— А Никаноркин дорӧ — кодӧскӧ, коді сылы сьӧлӧм вылас воас...
Мый нӧ сэки артмас?
Оз ло сідз, пукав сэні, кытчӧ пуксин.
Он кув.
Довгелло и збыльысь эз кув.
Но сылӧн Кобаскӧд лӧгалӧм ещӧ ёнджыка содіс.
Та вӧсна противникъяс воддза серти кутісны и омӧльджыка велӧдчыны.
Мустӧм суседкӧд пукалӧмысь дӧзмӧмысла Довгелло урокъяс вылын зэв частӧ кутіс аслас пель бердын треситны кинас.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак, вопрос: кымын минут коли звӧнокӧдз?
Приготовительнӧй классын часіыс вӧлі сӧмын Самуил Персицлӧн, озыр купеч пилӧн.
Сы дорӧ и шыӧдчывліс Довгелло аслас сигнализацияӧн.
Сылӧн смыслыс велӧдысьяслы вӧлі тӧдса.
Мухин грӧзитіс Довгеллолы, мый сійӧс гижас кондуит.
Голотский, сигналсӧ казялӧм бӧрын, шулывліс серамсорӧн:
— Четвертьтӧг куим четверть да и стрелкаыс бок вылас.
А чистописание кузя велӧдысь, кыз да веськодя видзӧдысь морт, овыс сылӧн Невинный, Довгеллолысь чинтіс балл.
Та бӧрын Довгелло ещӧ ёнджыка кутіс мустӧмтны ассьыс суседсӧ.
Гриша, кыдзи и классыс ставнас, тӧдіс Кобас да Довгелло костын лӧгалӧм йылысь.
Сійӧ аддзис, мый Вячеслав век зільӧ сибӧдчыны сы дінӧ, первойя лунсяньыс жӧ, кор найӧ паныдасисны.
Но Гриша эз кӧсйы ӧбижайтны Никаноркинӧс.
Со и талун арифметика урок бӧрын Никаноркин скӧрысь юаліс:
— Ті сёрнитчинныд, мый Довгелло кутас вӧзйысьны вуджны тэ дінӧ?
— Эгӧ, эгӧ сёрнитчылӧй.
— А-а...
энӧ сёрнитчылӧй!
Мый нӧ, сійӧ ӧтнас али мый думыштӧма?
— Артмӧ, ӧтнас.
— Тэнсьыд юавтӧг?
— Юавтӧг.
— Ак!
Ме абу сэтшӧм йӧй, кыдзи ті.
Но Никаноркин эз вӧв лёкӧс дыр помнитысь.
И, таысь кындзи, сылӧн талун вӧліны помкаяс, медым не пинясьны Гришакӧд.
Сы юрын кисьмис рискованнӧй думыштӧмтор кузя план, и сылы колӧны вӧлі ёртъяс.
Сійӧ думыштӧма ыджыд перемена дырйи пыравны актӧвӧй залӧ.
Младшӧй классъяслы тайӧ вӧлі запретитӧм места.
Сэтчӧ лэдзлісны сӧмын старшӧй класса велӧдчысьясӧс, да и то найӧс, кодъяслӧн поведение кузя вӧліны отличнӧй баллъяс.
А став мукӧдыс вермисны сӧмын порог дорсяньыс любуйтчыны рӧмпӧштан кодь шыльыд паркетӧн да вежавны сійӧ ӧткымын шудаяслы, кодъяс параясӧн ветлӧдлісны бӧрӧ-водзӧ паркет кузя да кодъяслӧн сэні отражайтчисны лайкъялысь вуджӧръясыс.
Но и шудаяс пиысь эз ставныслы удайтчывлы кольны помӧдз степеннӧйясӧн: частӧ, гӧгӧр сюся видзӧдлӧм бӧрын — абу-ӧ кӧнкӧ матын надзиратель, — найӧ, кык-куим воськов сайсянь ӧддзӧдчӧмӧн, пӧтшваяс вылас ӧдйӧ исковтлісны дзирдалысь джодж кузя ӧтар стен дорсянь мӧдар стен дорӧдзыс.
Тайӧ, дерт, эз вермы кольны веськодьӧн найӧс, кодъяслы сэтчӧ пырны эз позь.
Эз коль веськодьӧн и Никаноркин.
Ассьыс плансӧ сійӧ бура мӧвпаліс ещӧ асывсяньыс на.
Колӧ вӧлі действуйтны куим мортлы.
Опаснӧй делӧ вылӧ Григорий Шумовысь бурджык ёртӧс и думыштнытӧ он куж.
Но, а коймӧдсӧ позьӧ босьтны Довгеллоӧс, найӧ кӧ кыкнанныс сэтшӧм нин другъяс...
И Никаноркин, аслас неважӧнся ӧбида йылысь вунӧдӧм бӧрын, висьталіс Гришалы ассьыс плансӧ.
Медвойдӧр колӧ вӧлі видзӧдны Стрелецкий бӧрся, и кор лоӧ бура тӧдмалӧма, мый надзиратель ылын...
Но, Гриша гӧгӧрвоис первойя кывъяссяньыс.
Тотализаторӧн ворсӧм дорысь вот тайӧ интереснӧйджык!
Тэрмасьӧмӧн сійӧ корис Довгеллоӧс, висьталіс сылы ставтор йывсьыс, и куим заговорщик мӧдӧдчисны классысь водзӧ.
Лёквылад, буретш сійӧ здукас, кор найӧ матыстчисны нин асланыс цель дорӧ, актӧвӧй зал порог дорын тыдовтчис Виктор Аполлонович.
Тыдовтчис, да сідзи и кынмис места вылас — тыдалӧ, дыр кежлӧ, — ӧти кокнас тувччис бӧрвыв, веськыд киыслысь певсӧ сюйис жилетка зептас: позаыс картиннӧй, нинӧм он шу.
Сійӧ видзӧдіс куим злоумышленник вылӧ былялӧм синъясӧн, быттьӧ кӧсйис шуны: «Тӧда, ставсӧ тӧда, голубчикъяс!»
Другъяс, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, прӧйдитісны ӧтчыд зал порог дорті, мӧдысь...
Талун, буракӧ, немтор оз артмы!
Тайӧ кадас Гриша дорті, табак да лук дукӧн чорыда чишкигтыр, лётіктіс-котӧртіс школьнӧй стӧрӧж Донат, матыстчис надзиратель дорӧ да, вомсӧ кинас почтительнӧя тупкӧмӧн, сибдӧм гӧлӧсӧн гораа шуис мыйкӧ татшӧм ногаӧс: «<ns>К-пр-сс</ns>».
Стрелецкий тэрмасигтыр лэччис порог вылысь да, некытчӧ видзӧдлытӧг, кутіс восьлавны коридор кузя.
— «Его превосходительство дорӧ!»
— первойӧн дӧгадайтчис Никаноркин.
— Директор ордӧ.
Но, ӧні не зевайтны!
И збыльысь, оз позь вӧлі весьшӧрӧ воштыны ни ӧти минут.
Директорлӧн кабинетыс вӧлі ӧти судтаӧн улынджык, раздевалкаяс дорын.
Виктор Аполлонович сэні вермис лоны перемена чӧж, а вермис и зэв регыд бӧр локны.
Основнӧй приготовительнӧй класса куим воспитанник ёна тіпкысь сьӧлӧмъясӧн воськовтісны порог вомӧн налы пырны позьтӧминӧ.
Первойсӧ муніс ставыс бура: педагогъяс пиысь залын некод эз вӧв.
Гришалы удайтчис исковтны некытчӧ крукасьлытӧг дзик зал помӧдзыс, кӧні ӧшаліс парчӧвӧй сьӧкыд занавес.
Та йылысь Гриша кывліс нин.
Висьтавлісны, мый сы сайын эм алтарь.
Кор ковмас, занавессӧ вештылӧны, и залыс сэки лоӧ вичкоӧн.
Бура думыштӧмаӧсь!
Во помассьӧм бӧрын тані служитӧны молебен, и директор торжественнӧя сеталӧ помалысьяслы аттестатъяс.
Сэсся сійӧ висьталӧ речь государь императорлы вернӧя служитӧм йылысь, а велӧдчысьяс горзӧны «ура».
Кольӧм во — тадзи Дерябин висьтавліс — сизимӧд классаяс «ура» пыдди горзӧмаӧсь «йӧй».
Директорыс решитӧма не петкӧдлыны, мый тайӧс кывліс...
Сідзкӧ со кутшӧм вӧлӧма тайӧ местаыс!
Гриша воис матӧджык занавесланьыс; сэтчӧ вӧлі кыӧмаӧсь зарни дзоридзьяс да коръяс, сы дорын ӧшаліс эзысь махровӧй туг.
Гриша кутчысис тугъяс: сійӧ неуна бытшласьыштіс, вӧлі кӧдзыд, быттьӧ дорӧма металлысь...
Дзик аслас пель бердсьыс Гриша кыліс Никаноркинлысь пӧсь лов шысӧ, орччӧн вӧлі и Довгелло.
Тайӧ смелмӧдіс Гришаӧс, и сійӧ повтӧг вештыштіс занавеслысь дорсӧ.
Друг кодкӧ бӧрсяньыс лёкысь кватитіс сійӧс сьыліӧдыс кӧрт чуньясӧн.
Никаноркин пышйис мыйвынсьыс, мый вылӧ способнӧйӧсь вӧліны сылӧн кокъясыс.
Довгелло кынмис места вылас.
А Гришаӧс, сьылісӧ весиг вершӧк вылӧ бергӧдны лэдзтӧг, ӧдзӧслань нуӧдіс кӧрт чуньяслӧн тӧдтӧм кӧзяиныс.
Со и порог...
и Григорий Шумовӧс, ставлы тӧдса силачӧс да повтӧм детинкаӧс, позорнӧя тойыштісны коридорӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ вермис бергӧдны ёнакодь песлӧдлӧм сьылісӧ: зал ӧдзӧс дорын сулаліс прыщикӧсь блед чужӧма, сикӧтш моль кодь сьӧд синъяса зон да скӧрысь чушйӧдліс:
— <ns>Кута-ан</ns>?
Пель саяд <ns>сюркньыш-ш-шт</ns>!
Но сэки сы гырддза увті тювкнитіс-петіс коридорӧ Довгелло да ёся горзіс:
— Крючок!
Крючок!
Кельыд чужӧма зонка ещӧ ёнджыка кельдӧдіс да уськӧдчис водзӧ.
Но дерт, ни Довгеллоӧс, ни Шумовӧс, ни Никаноркинӧс сійӧ эз вермы суны.
Найӧс суӧдіс Дерябин, кор налы повнысӧ вӧлі нинӧмысь нин, асланыс классын.
Гришалӧн пӧсялӧм чужӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ жугыля шуис:
— Мухин петіс мӧдӧд мортӧн.
Ворссим!
Гришалы эз вӧв ворссьӧмӧдз.
Неважӧнся котӧртӧмсьыс век на ещӧ сьӧкыда лолалігтыр сійӧ юаліс Никаноркинлысь:
— Коді тайӧ вӧлі?
Сійӧ менам киясысь всё равно оз пышйы!
Первоклассник Дерябин видзӧдліс приготовишкаяс вылӧ дивитӧмӧн:
— Быттьӧ ичӧтъяс, ей-богу!
Век дуранныд.
Ме тэныд, Шумов, делӧ йылысь висьтала.
Аски Делюль вылӧ пукта кык ставка.
Кылан?
— Кыла.
Дерябин дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ, муніс.
— Коді тайӧ вӧлі?
— выльысь горӧдіс Гриша.
— Тыдалӧ, квайтӧд класса?
— Абу, сійӧ сизимӧдысь.
Тайӧ Дзиконский.
— Тэ сійӧс тӧдан?
— Да сійӧ жӧ полицмейстерлӧн пи!
Сылысь батьсӧ карын быдӧн тӧдӧны, но и сійӧс — батьыс кузя.
Тэ неважӧн на сиктсянь, та вӧсна он тӧд.
— Сет срок, — шуис Гриша да мурч-курччис пиньяссӧ: — сійӧ менам киясысь оз пышйы!
Сы вылӧ Никаноркин видзӧдліс явӧ эскытӧг да весиг восьтыліс нин вомсӧ — кӧсйис паныд шуны, но классӧ пырис нин Невинный, чистописание кузя велӧдысь, и Дзиконский йылысь сёрни ковмис эновтны.
10
Войнас Гришаӧс садьмӧдіс Лехович.
Стенъясын вераліс-дрӧжжитіс лёк туналана гӧрд би югӧр.
— Сотчам?
— унзільйывсьыс, ньӧти шензьытӧг юаліс Гриша да кутіс пасьтасьны.
Карын пӧжаръяс лоины привычнӧй делӧӧн.
Арсяньыс, мыйӧн сӧмын пуксисны кузь да пемыд войяс, би ыпнитлывліс карлӧн то ӧти, то мӧд помын.
Велӧдан кытшсянь реальнӧй училищеӧ воис циркуляр, кӧні висьтавсис, мый «частӧ овлысь пӧжаръяс являйтчӧны бедствиеӧн».
Тайӧ подув вылын предлагайтсис «не кутны велӧдчысьясӧс, кодъяс кӧсйӧны отсавны власьтъяслы кусӧдны би, татшӧм отсӧглысь ыдждасӧ кутасны определяйтны места вылын бранд-майор либӧ йӧз, кодъясӧс та вылӧ индӧма».
Циркулярыс пырысь-пыр жӧ лои известнӧ карса став школьникъяслы.
Гажтӧм набат кылӧм бӧрын джынвыйӧ пасьтасьӧм йӧз котӧрӧн петалісны ывла вылӧ.
Дамба кузя, дугдывтӧг кӧлӧкӧлӧн звӧнитігтыр, тӧвзис пӧжарнӧй телега.
Крута кусыньтӧм сьыліа, вердаса вӧвъяслӧн тройкаяс, быгйӧсь кӧртвомаӧсь, мыйвынсьыс тӧвзисны-кыскисны нелямын ведраа бӧчкаяс.
Факелъяслӧн тшына югӧр пыр дзирдалісны пӧжарникъяслӧн римскӧй шлемъясыс.
Вӧвъяслӧн гора кок шыяс, кӧлесаяслӧн грымакылӧм, ыргӧнлӧн дзирдалӧм, енэж помын билӧн яръюгыда ыпнитлӧмъяс — ставыс тайӧ кутчысьны вермытӧг ас дорас кыскис детинкаяслысь сьӧлӧмъяссӧ...
— Ӧдйӧджык пасьтась!
— ёна волнуйтчигтыр шуис Лехович.
Тэрмасьӧмысла сійӧ ачыс некыдзи эз вермы веськавны куртка сосъясас.
— ӧдйӧджык!
Колӧ чайтны, Приречье сотчӧ...
Зыбин, коді садьмис тайӧ кадас некор вӧвлытӧм шумысь, юр вывтіыс шебрасис эшкыннас, бергӧдчис стен бердас да кутіс шкоргыны-узьны.
Ичӧтик Жмиль узис чӧла, сылӧн польдчыштӧм чужӧмыс вӧлі радпырысь шензяна.
— Эновт найӧс!
— Зыбинлӧн паськыд мышку вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын дӧзмӧмӧн шуис Лехович.
— Мунам кыкӧн!
Кор найӧ тэрмасигтыр пасьтасьӧм бӧрын ӧдйӧ петісны кильчӧ вылӧ, сэні сулалісны нин мадам Белкова да Настя.
Белкова, коді вӧлі вевттьысьӧма шоныд чышъянӧн, чӧвталіс посни пернапасъяс.
Ассьыс олысьяссӧ аддзӧм бӧрын сійӧ заводитіс сёрнитны, кыдзи некор, вывті меліа:
— Котӧртӧй, челядь, котӧртӧй.
Тӧдмалӧй, код ордӧ тайӧ волӧма енмыс.
Прӧстӧй платтьӧа, повзьӧма, сійӧ мыйлакӧ кажитчис мукӧд лунъяс серти бурджыкӧн, лӧсьыдджыкӧн.
Уличаын йӧзыс вочасӧн пыр лоины унджыкӧн.
Чукӧръясӧн котӧртісны вӧльнӧй детинкаяс, кодъяс вӧліны не туша сертиыс кузь пинжакаӧсь, кацавейкааӧсь, а то и прӧстӧ, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, вӧньтӧм дӧрӧмаӧсь.
Ӧткӧн да параясӧн тэрмасисны гимназистъяс, городскӧй училищеса велӧдчысьяс, реалистъяс; волнуйтчысь гӧлӧсъясӧн сёрнитігтырйи мунісны шызьӧм гырысь йӧз.
— Плӧтникъяс сотӧны, — ньӧжйӧник шуис кодкӧ пемыдас.
Ӧзталӧмъяс йылысь сёрнитісны важӧн.
Базар вылын Настя кывліс Ненила Петровнасянь: сотӧны карсӧ мастерӧвӧйяс — сы могысь, медым уджыс вӧлі тырмымӧн и плӧтникъяслы, и штукатуръяслы, и пач тэчысьяслы, и столяръяслы, и маляръяслы...
Талы некод эз эскы.
Но ставныс полісны.
... Кымын водзӧ мунісны Шумов да Лехович, сымын йӧзыс лоины унджыкӧн.
Помланьыс найӧ муртса нин вермисны писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр.
Кыліс горшад сатшысь тшын дук.
А со тыдалӧны нин и биыслӧн кузь кывъясыс.
Сотчис пу керка, код вылын фасад пасьталаыс вӧлі тӧргӧвӧй вывеска.
Ыпнитіс ӧтпырйӧ — ыджыд бипур моз — пу вевтыс; лэбачьяс кодь гырысь бикиньяс сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ — и йӧз чукӧр бӧрыньтчис.
Кутшӧмкӧ нывбаба горӧдіс лёкгоршӧн...
Трубкаӧ гартыштчис вывескаыс — воши сы вылӧ серпасалӧм сакар юр; гӧрдӧдз доналӧм кӧрт грыммуні-уси муӧ.
Ыргӧн шлема, брезентӧвӧй курткаа пӧжарнӧйяс зэвтчӧмӧн кыскисны улича вомӧн сьӧкыд шланг.
Гриша уськӧдчис отсавны, сы вылӧ скӧра горӧдісны, вӧтлісны...
Войтырыс кежис ӧтарӧ-мӧдарӧ: пара воронӧй вӧлӧн скачӧн воис полицмейстер Дзиконский, коді вӧлі пельпом вылас плавгӧм кельыдлӧз шинеля да тшапа пӧлӧстӧм картуза.
Сійӧ пуктӧма коляска борд вылас лакируйтӧм сапӧгсӧ, ачыс заводитіс горзыны — гораа, приказывайтан тонӧн, тӧлктӧма:
— Ошка!
Сідзи, сідзи...
Водзӧ!
А багыръясныд кӧнӧсь?
Багыръяснад крукавлӧй!
Сэки сійӧ удитліс шыльӧдыштавны ассьыс крут уссӧ да молодеч моз видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пӧжарнӧйяс, кодъяс эз бергӧдчывны полицмейстерлӧн горзӧмъяс вылӧ, вӧчисны ассьыныс делӧсӧ ӧдйӧ: разисны шлангсӧ, код дорысь сӧмын на вӧтлісны Гришаӧс, сувтӧдісны насос — «помпа»; чераяс саялісны нин тшын пытшкас, пырисны сотчысь керкаӧ.
Пӧжарыс бушуйтіс скӧр торжествоӧн да быттьӧ празднуйтіс нин ассьыс победа.
Кутшӧм вӧсньыдӧсь вӧліны ва струяясыс, кодъяс медбӧрын брызьнитісны шлангъясысь!
Би бушков пытшкын, коді пӧляліс улича вылас терпитны позьтӧм жарӧн, найӧ кажитчисны слабӧн, вынтӧмӧн.
Ыпъялысь керкакӧд орччӧн сулаліс помӧдз нин сотчӧм стӧрӧжка; сылӧн пу стенъясысь кольӧма доналӧм шом, а сійӧ век на ещӧ сулаліс, эз киссьы, быттьӧ зарниысь кисьтӧма.
Сэсся зарниыс заводитіс надзӧникӧн чусаммыны, тупкысьны рудовлӧз рӧмӧн...
Гриша кыліс Леховичлысь шызьӧм гӧлӧссӧ:
— Тэ кытчӧ вошин?
Ӧдйӧджык котӧрт татчӧ!
Сергей сулаліс, кутчысьӧма помпалӧн воропӧ, кодӧс сӧмын на удитісны сувтӧдны пӧжарникъяс; мӧд воропыс вӧлі ещӧ прӧст на.
Гриша котӧрӧн уськӧдчис сы дорӧ.
Ӧні сылы веськодь нин вӧлі зарни керкаыс — сэтшӧм удж заводитчис!
Сергей Лехович сідзжӧ эз жалит асьсӧ, сылӧн аслыспӧлӧс кавалерийскӧй картузыс юр вывсьыс лэбис няйтас, пӧсь пӧим пытшкӧ, сійӧ эз и бергӧдчыв...
Детинкаяс помпасӧ качайтісны мыйвынсьыныс и эз кывны мудзӧм.
Орччӧн бӧрдӧм чужӧмъяса кутшӧмкӧ нывбабаяс киысь киӧ сеталісны ва тыра ведраяс; пӧжар югӧр улын розӧвӧй ва солькъясис ведраясысь...
Медбӧрын гыпмуні-киссис зарни стӧрӧжка — и та вӧсна кутіс кывны сэтшӧм загӧр дук, мый мӧдіс тшӧкйӧдлыны, быттьӧ горштӧ наждакӧн ниртісны.
И друг банбокъяслы эз нин ло сэтшӧм жар, му вылын йӧктысь би эз нин ло сэтшӧм скӧр...
Гашкӧ, биыс заводитіс сетчыны?
Гриша сувтыштліс, медым чышкыштны пӧсьсӧ плеш вывсьыс, и друг аддзис Арямовӧс.
Фёдор Иванович сулаліс неылын, мыджсьӧма бедь вылӧ да думыштчӧмӧн видзӧдіс водзвылас — йӧктысь би вылӧ.
Гришалы сійӧ лои жаль: немтор вӧчтӧг йӧз беда вылӧ видзӧдӧмысь лёкджыкыс нинӧм абу!
Но дыр мӧвпавны вӧлі некор, да и вывті унаӧн вӧліны помпа воропӧ кутчысьны кӧсйысьяс, — сійӧ бара заводитіс качайтны васӧ.
... Бӧрыннас Гриша эз вермы эськӧ висьтавны, дыр-ӧ ставыс тайӧ кыссис: со нин и Сергей Лехович дзикӧдз мудзӧма, ассьыс местасӧ сетіс городскӧй училищеса фуражкаа детинкалы, а ачыс кытчӧкӧ муніс.
Ланьтісны нин Дзиконскийлӧн чирӧм гӧлӧсӧн командирскӧй горӧдӧмъясыс — тыдалӧ, сійӧ бӧр гӧнитӧма аслас коляскаын.
Гришалӧн пельпомъясыс кутісны лоны свинеч кодь сьӧкыдӧсь.
— Тэ кыдзи татчӧ веськалін?
Гриша веськӧдчис.
Орччӧн сулаліс Арямов.
— А ме ӧнтай тіянӧс аддзылі, Фёдор Иванович!
— Гриша шуис сэтшӧмногӧн, быттьӧ кӧсйис радуйтны Арямовӧс.
— «Ӧнтай!»
— нерыштіс велӧдысь.
— Тэнӧ коді татчӧ лэдзис?
— Ми отсасьны локтім.
— Отсасьысьяс!
— Разрешитӧма велӧдан кытшлӧн циркулярӧн, — вӧчӧм удж вӧснаыс гордитчигтыр вочавидзис кытыськӧ бӧр воӧм Лехович, коді киас кутіс ёнакодь няйтсьӧм кавалерийскӧй картузсӧ.
— Грамотнӧйӧсь!
— шпыньмуніс Арямов.
— Отсасьысьяс-уджалысьяс!
Марш гортаныд!
— Фёдор Иванович, — тэрмасис Гриша (сылы вӧлі окота дырджык сёрнитны Арямовкӧд), — а збыль сійӧ, мый карсӧ сотӧны плӧтникъяс?
— Ичӧтик йӧюк!
— зумыштчӧмӧн шуис велӧдысь.
— Эн больгы сійӧс, мый шуалӧны гырысь йӧйяс.
— А ӧдвакӧ йӧйяс, — кыліс неылын скӧр гӧлӧс: — сотчӧнысӧ ёнджыкасӧ купечьяслӧн керкаясыс, кодъясӧс страхуйтӧмаӧсь ыджыд сумма вылӧ!
Купеч пӧлучитас страховка, выль керка аслыс стрӧитас, каменнӧйӧс.
Плӧтникъяс йылысь сёрниыс оз йӧйяссянь пет...
Гриша видзӧдліс: сёрнитіс дженьыд пальтоа, латшкӧс, зумыд морт, видзӧднысӧ фабричнӧй.
— Мый нӧ, — неокотапырысь воча шуис сылы Арямов, — оз кӧ йӧйяс, то подлечьяс.
Пӧжалуй, тіян висьталӧмкӧд ме сӧгласитча.
Фабричнӧй ёся да зумыша видзӧдліс велӧдысь вылӧ, сылӧн форменнӧй картуз вылӧ, сэсся бергӧдчис.
И тэрмасьтӧг муніс.
Лэбзьыштіс кытысянькӧ тӧвру, пӧльтыштіс курыд тшын нырыс долыд ыркыдӧн.
Гриша лэптіс юрсӧ: енэжыс заводитіс нин кельдӧдны.
Регыд и асыв!
— Марш гортаныд!
— командуйтіс Арямов.
И сы гӧлӧсысь Гриша кыліс, мый ӧні некытчӧ нин он воштысь, ковмас кывзысьны.
Сійӧ видзӧдліс пӧжар вылӧ.
Биыс вӧлі му бердас нин, раммӧма.
Вермисны йӧз, кодъяс неважӧн на ещӧ би саридз пӧвстын кажитчисны сьӧд карликъясӧн.
Стӧрӧжка местаын куйлісны-тшынасисны сьӧдасьӧм керъяс; тыдалӧ, найӧс кыскалӧмаӧсь багыръяснас пӧжарникъяс.
Ылын гажтӧма грӧзитӧмӧн горӧдіс гудок, сэсся мӧд.
Сідзкӧ, регыд нин югдас: карын первойясӧн садьмылісны заводъяс.
Гришалы эз вӧв окота мунны: сійӧ кӧсйис мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс шуны Арямовлы.
— Со аддзанныд, — кывъяссӧ корсялігтырйи заводитіс сійӧ, — аддзанныд, велӧдысьяс пиысь пӧжар вылӧ ті воинныд ӧтнанныд...
Сідзкӧ, ті абу мукӧдъяс кодьӧсь...
— Мун, эн сёрнит, пӧжарнӧй кум!
— стрӧга торкис сійӧс Арямов.
— Мун гортад — узьны.
И Гриша да Лехович мунісны сэтысь.
Мудзӧмыс вӧлі приятнӧй: сійӧ быттьӧ звӧнӧн юргис доймысь сойясас.
Век жӧ найӧ эз весьшӧрӧ уджавны!
Но тайӧ радуйтан чувствоыс регыд быри: Гриша аддзис бокысь, мостӧвӧй вылысь, ещӧ асъя рӧмыд вӧснаыс омӧля на тӧдчысь фигураясӧс; тайӧ вӧліны нывбабаяс, кодъяс юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалісны асланыс тубрасъяс вылын.
Налӧн шуштӧм, вӧрзьӧдчывтӧг пукалӧмыс чуймӧдіс Гришаӧс.
— Кытысьӧсь найӧ?
— юаліс сійӧ.
— Сотчис ӧти лавка да стӧрӧжка...
биыс водзӧ эз мун.
— Пӧдвалса олысьяс, — дженьыда вочавидзис Лехович да сэсся эз кут сёрнитны.
Сылӧн блед чужӧмыс вӧлі зумыш, саӧссьӧма.
Сійӧ не то скӧрмӧма, не то зэв ёна вӧлі мудзӧма.
Мыйкӧ дыра реалистъяс мунісны кыв ни джын шутӧг.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Бӧрвылас век на разаліс лӧзовруд тшын, а сы пытшкын кӧнсюрӧ ыпнитлывлісны кольмӧдысь лӧз биторъяс.
И век сідзи жӧ, быттьӧ мыйкӧ виччысигтырйи, гажтӧма пукалісны мостӧвӧй шӧрын нывбабаяс.
Приречье весьтын тӧдчис нин енэжлӧн сӧстӧм полоса, тыдалӧ, луныс лоӧ мича.
Шонді петтӧдз вӧлі ещӧ дыр на, а уличаяс кузя мунісны нин уна йӧз: вокзаллань — железнодорожнӧй мастерскӧйяслань, центрӧ — бумажнӧй фабрикалань, юлань — лесопильнӧй заводӧ.
Рабочӧйяс мунісны тэрмасьтӧг, но гырысь воськовъясӧн.
Кажитчӧ, сӧмын найӧ ӧтнанныс и владейтісны тайӧ часас карса уличаясӧн...
11
Тайӧ кадсянь Григорий Шумов да Сергей Лехович костын отношениеясыс вежсисны.
Кыдзкӧ ӧтчыд Сергей весиг корис Гришаӧс гуляйтыштны дамба вывті.
Вӧвлытӧм случай: зэв тшап третьеклассник кӧсйӧ прӧйдитчыны карті приготовишкакӧд орччӧн, кыдзи ӧткодькӧд.
И Гриша эз вермы ӧткажитчыны татшӧм честьысь.
Найӧ мунісны дамба вывті да чӧв олісны.
Кор Гриша — прӧстӧ сідзи, медым панны сёрнисӧ — висьталіс Сергейлы, мый Стрелецкийлы сійӧ уджйӧза, Лехович шыасис веськодьпырысь:
— Пустяки!
Вот тайӧ лунъясӧ меным папа ыстас сьӧм — ме тэнӧ выручита.
— Сэсся серӧктіс: — Ме ачым унаысь сюрлі «голубчик» гыжъяс улӧ.
Ӧнітӧ ме видзчысяджык: быть кӧ ковмас сылысь босьтны уджйӧзӧн рисовальнӧй бумага лист либӧ карандаш, то обязательнӧ мынта лун кык мысти, ог нюжӧд.
Но, а приготовишкаяс пиысь шоч морт сы ки улӧ оз сюрлы, быдӧнсянь ассьыс пай пӧлучитас.
— И уна сійӧ пӧлучайтӧ?
— Жалӧваньесьыс, дерт жӧ нин, унджык.
Сюсь!
Да тэ тӧдан, мый сійӧ водзсӧ служитлӧма сыскнӧйын?
Эз, Гриша эз тӧд та йылысь.
И мый сэтшӧм «сыскнӧйыс», сідзжӧ эз тӧд.
Лехович, сійӧ, кажитчӧ вӧлі, тӧдӧ ставсӧ свет вывсьыс.
Сідзи вӧлі артмӧ сылӧн висьталӧмъяс серти.
А висьтавліс сійӧ лӧсьыда, быттьӧ став вылас сералігтыр, кодъяс йылысь сёрнитіс.
«Гашкӧ, сійӧ смешитчӧм могысь мекӧд муніс да», — думыштіс Гриша да решитіс водзӧ чӧв овны.
Вӧлі рыт нин.
Двина ыпъяліс рытъя кыа югӧръяс улын, и кӧрт туй пос ӧшаліс сы весьтын, быттьӧ сьӧд чугуннӧй прӧшви.
Гришалӧн чӧв олӧмыс, тыдалӧ, вӧлі буретш колӧ Сергей Леховичлы.
Сійӧ ӧні сёрнитіс ланьтлытӧг.
Карын сійӧ олӧ нёльӧд во нин.
Сылы тані вӧлі тӧдсаӧсь не сӧмын став уличаясыс да переулокъясыс, но и йӧзыс, кодъяс олісны тайӧ уличаяс вылас.
— Миян карным аслыспӧлӧс: уна рӧма, кыдзи ситечысь вурӧм эшкын.
— Эшкын?
— юаліс Гриша.
— Но да, важ ситеч эшкын кодь, кодӧс вурӧма ичӧтик торъясысь.
Тані эмӧсь и латышъяс, и рочьяс, и полякъяс, и литвасаяс, и еврейяс, и немечьяс, и эстъяс...
Лехович кывъяс серти артмӧ, мый карын йӧзсӧ вӧлі торйӧдӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс синмӧн аддзытӧм перегородкаясӧн.
Весиг гуляйтны найӧ ветлӧны торйӧн: полякъяс гуляйтӧны ӧти улича вылын, еврейяс — мӧдын, немечьяс ветлӧдлӧны дамба вывті ёнджыкасӧ рытладорыс — любуйтчӧны рытъя кыанас.
Латышъяс — найӧ весиг ӧта-мӧдсьыс ӧтдортчӧны: Ригасаӧс либӧ Курземасаӧс некор он ӧтлаӧд Латгалияса «<lav>чонгал</lav>кӧд».
— А коді сійӧ — <lav>чонгал</lav>ыс?
— Но, миян ногӧн — пемыд, лӧсавтӧм...
сиктса морт.
Примернӧ тадзи.
А рочьяс — староверъяс — гуляйтӧны, вӧлӧмкӧ, вонас сӧмын ӧтчыд: йӧввыв дырйи.
Кокньыдик пальтояса, дукӧсъяса том йӧз сэки восьлалӧны Рижскӧй улича кузя нывъяслы паныд, найӧс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс видзӧдігтыр да шуткаяс шуышталігтыр.
Нывъяс мунӧны помся.
Тайӧ — невестаяслӧн быд вося ярманга.
— Тэныд, збыль, та йылысь водзджык на...
— кватитчис Сергей.
— Вот ещӧ!
Мый ме, ичӧт?
Гашкӧ, ме аддзылі нин татшӧм ярмангасӧ да, мыйӧн тэ тӧдан?
Гриша весиг минут кежлӧ куньтыртліс синъяссӧ — да яснӧя быттьӧ ас водзсьыс аддзис измӧм чужӧма шудтӧм невестаясӧс да рӧзбойникъяслӧн кодь синъяса молодечьясӧс, кодъяс вӧліны Евлашка Лещов кодьӧсь.
А кор восьтіс синъяссӧ — муртса эз джӧмды: сылы паныд ньӧжйӧник локтіс немеч Дамберг. Сылӧн, кыдзи и пыр, пельпом вомӧныс ремень йылын ӧшаліс фотоаппарат.
Орччӧн сыкӧд восьлаліс тешкодь зумыш чужӧма, прыщикӧсь, дзик на ещӧ детинка кодь том морт. Сы юр вылын вӧлі чуньлыс ыджда ичӧтик шапка, коді муртса-муртса ӧшйӧма шыльыда шырӧм юрчут йылас.
Дамберг кӧдзыда, веськодьпырысь видзӧдліс Гриша юр вевдорті да прӧйдитіс сы дінті; дерт, эз тӧд.
Гриша вашнитіс Сергейлы:
— Эсійӧс, сумкаасӧ, ме тӧда: тайӧ — Дамберг.
Ок, и мудер сійӧ!
— А ме случайнӧ мӧдсӧ тӧда — Альфредка Розенбергӧс.
Асьсӧ петкӧдлӧ...
фу ты, ну ты!
А ачыс меысь ичӧтджык.
Сійӧ Ригаысь воис.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ Познанский ордын бильярдӧн ворсігӧн ошйысис.
— Тэ волывлан Познанский ордӧ?
— зэв ёна повзьӧмӧн юаліс Гриша.
«Познанский» — тайӧ пемыдвиж вывескаа ыджыд пивнӧй. Вывеска вылас серпасалӧма еджыд быг колпака кружка, а орччӧн — кык бильярднӧй шар да копьё кодь кузь кий.
— Пыравлывла мукӧддырйи, — сідз-тадз шуис Лехович, — ворсыштны гоз-мӧд партия.
И сійӧ ӧні паніс сёрни бильярд йылысь, сы йылысь, мый Познанский ордӧ пыравлыны, дерт, рискуйтана делӧ: сэтчӧ вермас локны и Стрелецкий — сійӧ векджык пырӧ чёрнӧй ходӧд.
И кутшӧмкӧ реалистӧс кӧ нин кутас, сылы бур оз ло.
Но реалистъяс сёрнитчӧмаӧсь пивнӧйса кӧзяиныскӧд: надзирательӧс чёрнӧй ходӧд лэдзтӧдз сійӧ лэдзӧ реалистъясӧс параднӧйӧд ывлаӧ.
Правда, неылын сэні городӧвӧй сулалӧ, но сійӧ мӧдарӧ бергӧдчас, кор пивнӧйысь петӧны гимназистъяс да реалистъяс: сійӧ сідзжӧ сёрнитчӧма Познанскийкӧд.
Гриша ньӧтчыд на эз аддзыв бильярдсӧ, аддзыліс сӧмын вывеска вылысь шаръяссӧ.
Сійӧ корис Сергейӧс висьтавны, кыдзи ворсӧны бильярднас, мыйысь шаръяссӧ вӧчӧма, кыдзи найӧс кучкалӧны кийнас.
Бильярд йылысь сёрнитігӧн найӧ ӧдйӧ вунӧдісны на дінті сӧмын на прӧйдитысь немечьяс йылысь: Дамберг да Альфред Розенберг йылысь, кодлы стӧч нелямын во мысти вӧлі сиӧма помавны ассьыс олӧмсӧ Нюрнбергын, виселица вылын.
... Юсянь кутіс ыркйӧдлыны яйӧдз йиджтысьысь кӧдзыд тӧв.
Двиналӧн гыясыс чусмӧмаӧсь, мӧдар вадорыс нюжӧдчӧма ӧти сьӧд визьӧ; тӧвныр сэтысянь вайис лыс дук.
Сёрнитчытӧг Лехович да Гриша лэччисны дамба вылысь улӧ.
Вадорас бадь пуяс сьӧд увъяснас нюжӧдчӧмаӧсь розӧвӧй енэжлань.
Ӧти пу нюкыльтчӧма ва весьтӧ, пӧшти инмӧдчӧма аслас стволнас сы бердӧ; ствол вылас, бура меститчӧмӧн, кодкӧ пукаліс седлӧын моз верзьӧмӧн.
Воисны матӧджык — и Гриша тӧдіс Вячеслав Довгеллоӧс.
— Тэ мый тані вӧчан?
Вячеслав чеччыштіс муӧ.
— В-видзӧдлы, — шуис сійӧ.
Ю мӧдарладорас сулаліс кык судта керка.
Мӧд судтаас ӧшиньясыс, рытъя кыасӧ отражайтігтыр, дзирдалісны чим гӧрд рӧмӧн.
— А мый сэтысь видзӧднысӧ?
Керка — керка и эм.
Кутшӧмӧсь и мукӧдъяс.
— А-абу, абу мукӧдъяс кодь.
Сэні вӧлі вӧрын олысь вокъяслӧн жандармъяскӧд медбӧръя тыш.
— Мыйӧн тэ тӧдан вӧрын олысь вокъяс йылысь?
— гораа юаліс Гриша — и весиг сьӧлӧмыс сылӧн вӧрзис...
Вячеслав чӧв оліс.
Сы пыдди вочавидзис Лехович:
— Но, неважӧн на карын сӧмын и вӧлі сёрни на нылысь.
Тэ тані ачыд неважӧнсянь на, та вӧсна, гашкӧ, и эн кывлы.
— Абу сідз, ме кывлі, — ревнивӧя шуис Гриша, — ме найӧс и аддзылі!
Аслам синъясӧн!
Лехович кузя шутёвтіс — тыдалӧ, эз эскы.
И Гриша тэрмасигтыр заводитіс висьтавны Кейнин йылысь, Пеньяныса лютеранскӧй вичко йылысь — сэні сідзжӧ вӧлі тыш, «<lav>лиго</lav>» лунӧ...
Тыш бӧрас вӧрын олысь вокъяс код тӧдас кытчӧ мунісны.
И сэсся найӧс некод нин эз аддзыв.
— А-а, — шуис Сергей Лехович, — сідзкӧ, медбӧръяыс, коді найӧс аддзылӧма, вӧлӧма Григорий Шумов.
Смешитчӧм вӧлі явнӧй.
Гриша дӧзмис.
— А тӧдан, мый вӧсна тэ найӧс он радейт?
— Леховичлысь юаліс сійӧ.
— Тэ он радейт вӧрын олысь вокъясӧс сы вӧсна, мый тэ озыр.
А найӧ абу озыръяс дор, абу.
Найӧ на дор, кодъяс нужда терпитӧны.
— Аттьӧ.
Тӧлкуйтін, — кӧдзыдакодь вочавидзис Лехович.
— А мыйӧн тэ тӧдан, мый ме найӧс ог радейт?
— Тэ ачыд кымынысь висьтавлін, мый тэнад батьыд озыр.
А озыръяс — но, сэні разнӧй помещикъяс, купечьяс — найӧ вӧрын олысь вокъясысь полӧны.
— Йӧй тэ!
— Тэысь абу йӧйджык.
Пинясигтырйи детинкаяс тӧдлытӧгныс воисны кӧрт туй пос дорӧ.
Кузь — верст кузя — тӧварнӧй состав грымакылігтыр муніс сылӧн настил кузя, и чугуннӧй балкаяс дыр жуньгисны басовитӧй струнанас...
— Мун ӧтнад!
— дзикӧдз скӧрмис Сергей Лехович вылӧ Гриша.
— А ме муна Вячеславкӧд ӧтлаын.
— Ок, и дурень!
— Тэысь тӧлкаджык!
Сергей лэптыштліс пельпомъяссӧ, думайтыштіс, видзӧдліс Гриша вылӧ.
Сэсся, веськодьпырысь шутьляліг да стекӧн ӧвтчигтырйи, бӧр мӧдӧдчис гортас ӧтнас.
Гриша видзӧдыштіс сы бӧрся...
Оз, жалитны оз сулав; батьыссӧ гӧгӧрвоӧ йӧзӧс.
«Озыръяскӧд эн другась».
Довгелло сулаліс, зепъясас пыдӧ сюйӧма кияссӧ, неуна мышкыртчӧма.
— Кӧдзыд тэныд али мый?
— скӧрысь юаліс Гриша.
— Абу.
— Мыйла нӧ йӧжгыльтчӧмыд?
— Ме эг йӧжгыльтчы.
Да, татшӧмкӧд, кыдзи Довгелло, настӧящӧй сёрни оз артмы.
И век жӧ Гриша оз кут жалитны Сергей Лехович йылысь, кӧть сійӧ и третьеклассник и кык пыдди сёрнитӧ!
Мед сійӧ сёрнитас Лев Сапегакӧд либӧ кодкӧдкӧ сэні ещӧ аслас компаниясакӧд.
— Тэ ӧнтай семиклассник Дзиконскийӧс мыйла нимтін крючокӧн?
— Вячеславлысь юаліс сійӧ.
— Д-да ӧд став полицейскӧйяссӧ тадзи нимтӧны.
И городӧвӧйӧс и полицмейстерӧс.
Но, а сійӧ — бать вӧснаыс.
— И жандармъясӧс тадзи нимтӧны?
— И жандармъясӧс тадзи жӧ.
— Тэ висьталан вӧрын олысь вокъяс йылысь ставсӧ, мый тӧдан?
— Мунам ме ордӧ.
Висьтала.
Тэ сідзи и эн пырав.
А кӧсйысьлін.
— Тӧдан, мыйла ме тэ ордӧ эг пырав?
Ме выльысь заводиті лыддьыны «Тарас Бульбаӧс».
Тэ ордӧ мунны — сідзкӧ, колӧ небӧгсӧ нуны.
А меным жаль...
— Нинӧм.
Видз ӧні кежлӧ ас ордад.
— Тӧдан мый?
— выльысь кыпыда заводитіс Гриша.
— Татшӧм небӧгыс свет вылас ещӧ эз на вӧв!
И, колӧ чайтны, оз ло сэсся некор!
— А тэ уна небӧг нин лыддин?
— Уна, — падъялігтыр вочавидзис Гриша.
— Ме сӧмын багатыръяс йылысь кымын небӧг тӧда.
Но, «Тарас» ставсьыс бурджык.
Сравнитны оз позь.
... Зэв ичӧтик, сӧстӧм да мыйлакӧ вывті чӧв-лӧнь кык жыра патераӧ веськалӧм бӧрын, кӧні олісны Довгеллояс, Гриша чӧв ланьтіс.
Вячеслав мамлӧн, косіник чужӧма нывбабалӧн, синъясыс вӧліны сэтшӧм тӧждысянаӧсь, мый Гриша пырысьпыр жӧ кутіс асьсӧ чувствуйтны мыжаӧн: мыйла татчӧ воис — тыдалӧ, эз ас кадӧ.
Ядвига Осиповна — тадзи шуисны тайӧ жугыль нывбабасӧ — кыв ни джын шутӧг пуктіс детинкаяс водзӧ чай, сукаръяс да пырысь-пыр жӧ муніс мӧд жырас.
Гриша вочасӧн видзӧдаліс гӧгӧр.
Мебельыс вӧлі буретш патера сертиыс: зэв ичӧтик камод, кодӧс вевттьӧма кыӧм турунвиж пызандӧраӧн, морт тушаысь дженьыдджык ичӧтик диван — татчӧс ногӧн «канапка», — никелевӧй лампаа гӧгрӧс пызан...
И быдлаын синъяс улӧ веськалісны омӧль чужӧма, ичӧтик уска брюнетлӧн портретъяс: найӧ ӧшалісны стенъясын, ракушкаясысь клеитӧм рамкаясын сулалісны камод вылын.
— Тэнад батьыд?
— дӧгадайтчис Гриша.
— Менам папа, — надзӧникӧн вочавидзис Довгелло.
Яндысьӧмыс бара сьӧкыда друг шымыртіс Гришаӧс, а сійӧ тайӧс эз радейтлы: букыштчис, ланьтіс.
Ядвига Осиповна мӧд жырсяньыс, дерт, кывліс, кыдзи сійӧ броткӧбтіс: «батьыд».
— Тэ мый?
— кутіс тӧждысьны Вячеслав.
— Нинӧм.
Гриша водзӧ чӧв оліс, видзӧдіс аслас кок улӧ.
Чайсӧ эз и видлы.
— <ns>Т-тэ</ns> мыйла юалін Дзиконский йылысь?
— Окота лои и юалі.
— <ns>В-век</ns> жӧ?
— Сійӧ менам вӧрӧг.
— Пиыс али батьыс?
— Но, дерт жӧ, пиыс.
Батьсӧ ме и ньӧти ог тӧд.
— Дзиконскийлӧн батьыс...
— заводитліс Довгелло.
Но Гриша торкис:
— А эновтам найӧс!
Эновтам найӧс кыкнаннысӧ — и батьсӧ и писӧ!
Тэ кӧсйылін меным висьтавны вӧрын олысь вокъяс йылысь.
— Дзиконскийлӧн батьыс тышкасьліс вӧрын олысь вокъяслы паныд.
А найӧ сылысь веськыд кисӧ чегӧмаӧсь.
Абу дзик кисӧ, а со таті, — Вячеслав индіс аслас пельпом вылӧ, — вот таті, ключицасӧ.
И та бӧрын сылӧн киыс оз действуйт.
Найӧ кӧсйӧмаӧсь сійӧс вины.
— Сы вӧсна, мый сійӧ полицмейстер?
— Сійӧ сэки абу на полицмейстер вӧлӧма.
Сійӧ вӧлӧма жандарм.
Но, эз прӧстӧй, а офицер.
Тайӧ нин бӧрынджык, шуӧны, награда пыдди сійӧс назначитӧмаӧсь полицмейстерӧн.
— Да мый тэ пыр на Дзиконский йылысь!
Висьтав вӧрын олысь вокъяс йылысь!
— <ns>В-войнас</ns> вӧрын олысь вокъяс гусьӧн чукӧртчӧмаӧсь юсайса сійӧ керкаас, код вылӧ ме индылі тэныд.
Кӧсъян, ветлам аски сэтчӧ...
Вуджам кӧрт туй пос вывті — и Курляндияӧ.
Сӧгласен?
— Сӧгласен.
— <ns>В-видзӧдыштам</ns> кӧть двор вылас...
кӧть пос вылас, код кузя найӧ кайӧмаӧсь вылыс судтаас!
Найӧ кайӧмаӧсь да игнасьӧмаӧсь сэтчӧ, войнас.
Тупкалӧмаӧсь ӧшиньяссӧ...
Тайӧс ме ог ачым лӧсьӧдлы, ог, меным ӧти тӧдысь морт висьталіс...
Тупкалӧмаӧсь ӧшиньяссӧ, заводитӧмаӧсь печатайтны.
Найӧ вӧлӧм печатайтӧны войтырлы письмӧяс, кылан?
На бӧрын пызан вывсьыс аддзӧмаӧсь быдса куим эшкын.
Пызаныс зэв ыджыд, и сы вылын ватнӧй эшкынъяс: вокъяс эшкынъяс вылас пуктылӧмаӧсь печатнӧй машинасӧ, медым улича вывсяньыс эз кывны, кыдзи найӧ печатайтӧны.
Машинасӧ бӧрыннас абу аддзӧмаӧсь: вокъяс нуӧмаӧсь сійӧс, удитӧмаӧсь!
— Абу нин, сідзкӧ, сэтшӧм сьӧкыд?
— Кыдз нӧ!
Лэптыныд он вермы!
Но, а вынъясыс кутшӧмӧсь вӧрын олысь вокъяслӧн?
— Тӧда.
Быд жандармлӧн вӧлӧма револьвер.
И шашка.
А вокъяс ассьыныс оружиесӧ кольӧмаӧсь вӧрӧ.
Ог тӧд мыйла.
Револьверъяслы паныд куш кияснад мый вӧчан?
— Эк!
Колӧ жӧ сідзи лоны!
А кыдзи жандармъяс тӧдмалӧмаӧсь, мый вокъяс воӧмаӧсь сэтчӧ?
— Висьталӧны, найӧс вузалӧма керкаса кӧзяиныс.
Но вот, вокъяс печатайтӧмаӧсь войбыдӧн ставсӧ, мыйта вӧлӧм колӧ, а асъядорыс видзӧдлӧмаӧсь ӧшиньӧдыс.
Видзӧдлӧмаӧсь — аддзӧны: ӧдзӧсъяс дорас жандармъяс.
И быд ӧшинь дорын жандарм.
Кӧкъямыс ӧшинь — кӧкъямыс жандарм.
Ставныс револьвераӧсь.
Накӧд офицер.
Тайӧ и вӧлӧма Дзиконскийыд.
Кытчӧ воштысьны?
Ӧдзӧсъясӧд он пет — жандармъяс пырысь-пыр жӧ кватитасны.
Сэки вӧрын олысь вокъяслӧн старшӧйыс...
— Кейнин!
— горӧдіс Гриша.
— Ог тӧд, кыдзи сійӧс шуӧны.
Сійӧ сетӧма команда лӧсьӧдчыны тыш кежлӧ.
И тайӧ команда сертиыс вӧрын олысь вокъяс мӧд судтасянь ӧшиньяс пырыс чеччыштӧмаӧсь быдӧн аслас жандарм вылӧ.
Но вот, сэки и чегӧмаӧсь Дзиконскийлысь пельпом лысӧ.
Кык жандарм, кодъяс сулалӧмаӧсь ӧдзӧс дорас, кӧсйӧмаӧсь лыйлыны — абу удитӧмаӧсь.
Револьверъяссӧ кобураяснас налысь мырддьӧмаӧсь.
Шнуръясыс сӧмын кольӧмаӧсь...
— А сэсся?
— А сэсся вокъяс бара вӧрӧ мунӧмаӧсь.
— Эм ӧти морт, — надзӧник заводитіс Гриша, — ме сідзжӧ тэныд ог вермы висьтавны ӧні, кыдзи сійӧс шуӧны.
Сійӧ спаситчӧма смертьысь вӧрын олысь вокъяс ордын.
Жандармъяс кӧсйылӧмаӧсь ӧшӧдны сійӧс...
Ӧдзӧс дорын ньӧти шумтӧг тыдовтчис Вячеславлӧн мамыс.
Детинкаяс чӧв ланьтісны.
Ядвига Осиповна чорыда воча кутӧма косіник кияссӧ да мӧдіс шуавны муртса кывмӧн:
— Челядь, оз ков та йылысь...
— Сэсся вашнитіс, быттьӧ пыдісянь лолыштіс: — О, енмӧй, енмӧй!
— И бӧр муніс.
Гриша чӧв оліс, сылы вӧлі сьӧкыд.
Сэсся друг сувтіс:
— Прӧщайтлы, ме муна!
Вячеслав кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс да пӧся вашкӧдіс дзик банбок бердас:
— Ме тэныд мӧдысь ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
Мам дырйи та йылысь оз позь...
Тэ он скӧрав?
Сійӧ шога видзӧдіс, кыдзи пасьтасис Гриша.
Сэсся кватитіс ассьыс пальтосӧ, чӧвтіс пельпомъяс вылас:
— <ns>К-колльӧдышта</ns> тэнӧ.
Ывлаын вӧлі дзик нин пемыд.
Енэжын кодзувъяс эз вӧвны.
Тӧлыс нетшыштіс-восьтіс пӧвйысь вӧчӧм сарайлысь лёкиник ӧдзӧссӧ, и сійӧ бовъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзуртіс дзиръяс йылас.
Тыдалӧ, заводитчӧ лёк поводдя.
Вячеслав нуӧдіс Гришаӧс двор кузя, но эз улича вылӧ петанінӧ, а кытчӧкӧ бокӧ, пемыдас.
И муртса тӧдчысь пес чипас сайын, дрӧжжитігтыр да тырӧм лов шыӧн, заводитіс висьтавны аслас бать йылысь.
Землемер Довгеллоӧс виӧмаӧсь черносотенечьяс, гашкӧ, буретш найӧ, кодъяс кольӧм во перйисны синъяссӧ студентлысь.
Найӧ грӧмиталісны беззащитнӧй йӧзлысь керкаяссӧ, грабиталісны, а Вячеславлӧн батьыс уськӧдчӧма на вылӧ беддьӧн — мӧд оружие сылӧн абу вӧлӧма.
Сэки кыз лабазник тэрмасьтӧг кучкӧма сылы кӧрт лӧмӧн кӧсичаас.
Сэтчӧ воӧмаӧсь рабочӧйяс — быдса дружина, — но морт виысьяс пышйӧмаӧсь.
Сэсся на пиысь некодӧс абу аддзӧмаӧсь...
Вячеслав висьталіс вашкӧдӧмӧн, кӧть эськӧ гӧгӧр некод эз вӧв тайӧ гажтӧм дворас.
Тӧлыс лӧнис.
Заводитіс шочиника войтавны зэр; пемыдсьыс, пес чипассянь, нырӧ чашнитіс пипулӧн курыд дук.
Гришаӧс босьтіс дрӧж — эз кӧдзыд вӧсна.
Сійӧ горша, быттьӧ аслас став сьӧлӧмнас, кывзіс выль другыслысь — ӧні сійӧ бура тӧдіс, мый Вячеслав — сылӧн друг, кодӧс Гриша эз пырысь-пыр первойсӧ тӧдмав...
А гашкӧ, другысь на унджык: гашкӧ, найӧ йитчасны нэм чӧж кежлӧ вокъяс моз, кыдзи Кейнин да Сметков!
— Мам дырйи та йылысь оз ков...
— Довгеллолӧн гӧлӧсыс ори.
— Эн бӧрд, — надзӧникӧн шуис Гриша.
— Ме ог бӧрд...
Батьӧс эз тані вины — уездын.
Ми бӧрыннас нин тӧдмалім, недель мысти.
Мама первойсӧ век кевмис...
век кевмис костёлын, сэсся дугдіс...
Училищеын тайӧ ставтор йывсьыс некод оз тӧд, ме сӧмын тэныд...
Кор Гриша медбӧрын прӧщайтчис Вячеславкӧд да коли ӧтнасӧн, сылы бара дум вылас уси сійӧ рытыс, кор сійӧ первойысь на воис батьыскӧд карӧ.
Синъяс водзас кыптіс ю вылын свинеч рӧма да вир гӧрд дзирдалӧм, гӧгӧр личкысь сап пемыд, тошка кузнечлӧн синваыс: Савкасӧ, сылысь писӧ, Альфред Тизенгаузен вӧчис калекаӧн и сійӧс эз вӧв накажитӧма.
Коді вермис накажитны баронӧс?
... Бара воссис Григорий Шумов водзын лёкӧс туналана мир, пемыд, скӧр.
Но сійӧ тӧдіс нин: му вылын эмӧсь повтӧм йӧз — найӧ тышкасьӧны сьӧд мирлы паныд, оз жалитны ассьыныс олӧмнысӧ!
12
Дамба вывті прогулка бӧрын Сергей Лехович, тыдалӧ, збыльысь ёна лӧгасьӧма Гриша вылӧ.
Гортас сійӧ сёрнитіс сӧмын Зыбинкӧд, часъяс чӧж тӧлкуйтіс аслас рӧдняяслӧн имениеын верзьӧмӧн ветлан вӧвъяс йылысь.
Мый нӧ, мед ошйысьӧ, эм кӧ мыйӧн.
Но та дырйи Лехович мыйлакӧ видзӧдіс эз Зыбин вылӧ, а Гриша вылӧ — веськыда.
Сідзкӧ, лӧгалӧ.
Тайӧ гуся лӧгалӧмыс кыссис дыр — дзик ноябр тӧлысьӧдз.
Ноябрын друг кӧдздӧдіс, уси лым.
Сійӧ муртса-муртса вевттис му веркӧссӧ, а белковскӧй патерантъяслӧн гажтӧм жырйӧ велавтӧм вӧснаыс лои нин ёна югыдджык, весиг косясьлӧм шпалеръяс вылын розӧвӧй дзоридзьяс быттьӧ вошины, стенъясыс кажитчисны белитӧмаӧн — татшӧм кыпыда татчӧ пырис медводдза тӧвся лун.
Вежалун кузя Зыбин ещӧ туплясис на вольпась вылас, ичӧтик Жмиль занимайтчис аслас радейтана делӧӧн: мыйкӧ нятшкигтырйи пукаліс ӧшинь дорын да сюся видзӧдіс ветлысь-мунысьясӧс, а Лехович жугалӧм рӧмпӧштан тор водзын видзӧдіс выль картузсӧ.
Сійӧ вурӧдіс картузсӧ заказ серти сы бӧрын, кор важсӧ тшыкӧдіс пӧжар дырйи.
Заказ серти вурӧм картуз, дерт, вӧлі озырлунлӧн признакӧн: нарошнӧ ичӧтик герба, коді ылісяньыс вӧлі офицерскӧй кокарда кодь, ичӧтик полеяса, кодъяс вӧліны шобді пирӧг кодь небыдӧсь.
Сійӧ кадъясӧ медся моднӧй.
Дерт, эз ставыс вермыны вӧтчыны тайӧ мода бӧрсяыс.
Реалистъяс пиысь унджыкыс новлісны обыкновеннӧй картузъяс — гырысь ёсь полеяса, лёкиник паськыд герба; сэні лаврӧвӧй лапъяс чурвидзисны шергӧдӧм вит чунь моз.
Тайӧ лёкиник картузъясыс гӧраясӧн куйлісны магазинъяс прилавокъяс вылын, налы весиг эз пӧлагайтчыны картонкаяс.
Сэтшӧм картузыс вӧлі и Гриша Шумовлӧн.
Но сійӧ эз вежав Леховичлы, эз.
Сійӧ весиг мӧдарӧ бергӧдчис третьеклассниксянь, эз кӧсйы видзӧдны, кыдзи Лехович любуйтчӧмӧн лӧсьӧдӧ лакируйтӧм кӧзырёк улысь тыдовтчӧм юрси пратьсӧ: старшеклассникъяслӧн высшӧй тон, кодлы подражайтіс Лехович.
Тайӧ здукас ӧшинь улын кыліс вӧв кок шы, кузя — сиктса ног — гӧрӧктіс вӧв.
Ичӧтик Жмиль повзьӧмӧн чеччыштіс бокӧ.
— Мый тайӧ тэ, детинка, вӧлысь повзин?
— серампырысь юаліс Лехович.
Жмиль чӧла видзӧдіс ас водзас вӧрзьытӧм синъясӧн.
Ӧдзӧсас кутісны гораа таркӧдны.
Лехович пӧрччис выль картузсӧ, шыбитіс сійӧс пызан вылӧ да нюжӧдӧмӧн горӧдіс:
— <ns>Ан-тре</ns>!
Жырйӧ пырис зэв гӧрд чужӧма, вывлань гартыштӧм кузь уска, сарӧг верблюд куысь вурӧм курткаа, кодлӧн вурысъясас вӧліны кучик кантъяс, да дзик кынӧмӧдзыс гӧленьяса охотничӧй сапӧга кыз морт.
Ичӧтик Жмиль тэрмасигтыр котӧртіс сы дінӧ да окаліс сылысь гӧрд кисӧ.
Кыз морт юалӧмӧнмоз видзӧдліс крӧватьын куйлысь Зыбин вылӧ да гораа шуис:
— Кора прӧститны: вои ме зэв водз...
Ме имеита удовольствие аддзыны пан Леховичӧс?
Зыбин чӧв оліг пыркнитыштіс юрсӧ.
— Тайӧ ме — Лехович, — шыасис Сергей.
Кузь уска морт колснитіс каблукъяснас:
— Юзеф Жмиль, рушонскӧй помещик.
Ме тіян йылысь кывлі унатор, пан Лехович.
Но ме эг чайт, мый ті татшӧм томӧсь.
Пошкигтыр да чужӧмсӧ чышъянӧн чышкаліг сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Лехович мыччис сылы розя улӧс.
Гӧсьт пуксис — и улӧсыс нораа дзуртыштіс.
— Да, ме эг чайт, мый ті татшӧм томӧсь.
Но всё равно.
Менам тіянӧдз эм мог.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс Жмиль-младшӧй вылӧ, и мӧдыс мыжа моз лэдзис синъяссӧ улӧ.
— Аддзанныд гут куталысьсӧ?
Займитчӧй сыкӧд, кора кыдзи благороднӧй мортӧс.
Став предметъяс кузя.
Веськӧдӧй благосклоннӧй внимание: двойкаясысь оз мынлы.
Сійӧ шойччыштіс кузь речь бӧрын.
Сэсся бара заводитіс:
— Ме, пан Лехович, имеиті честь коркӧ велӧдчыны сійӧ жӧ учебнӧй заведениеас, кӧні и ті...
эк-хм...
сэтшӧм бура велӧдчанныд.
Но ме, веськыда висьтала, ме эг бура велӧдчы.
Дробьяс!
Дробьяс, мед найӧ му пыр мунасны!
Веськыда кӧ шуны: мыйла найӧ Жмильяслы?
Меным тырмымӧн сійӧ дрӧбыс, кодӧс ме сюяла кыйсигӧн аслам ружье стволӧ.
Хы-хы-хы!
Тэ мый?!
— друг сійӧ горӧдіс пи вылас, кодлӧн чужӧм вылас тыдовтчис мыйкӧ нюммунӧм сяма.
— Сувт веськыда!
Юртӧ вылӧджык!
Гут куталысь...
Тэ кӧ гортӧ воан второгодникӧн, кыдз пу ньӧрйысь мыйкӧ чӧскыдджыкӧс эн виччысь, кылан?
Лехович сулаліс вӧльнӧя, ӧдзӧс кӧсякӧ мышнас мыджсьӧмӧн; мича юрси пратьыс сылӧн вӧлі лэччӧма шуйга синкым вылас.
Сійӧ весиг шпыньмуныштіс, ачыс ӧчередьӧн видзӧдлывліс Жмильяс вылӧ.
Но сэки Жмиль-батьыс бергӧдчис сыладорӧ аслас став грузнӧй тушанас да кутіс немъяндысьтӧг видзӧдны сы вылӧ; тайӧ некыдзи эз йитчы помещиклӧн неважӧнся галантностькӧд.
— Пан — дворянин?
— немвиччысьтӧг юаліс сійӧ.
Лехович друг зэв ёна гӧрдӧдіс.
И кызмырдӧнмоз шуис:
— Тайӧ ӧмӧй касайтчӧ делӧыслы, кодӧс ті имеитанныд «ме дорӧ»?
— Дворянинӧс ме пырысь-пыр жӧ тӧда.
Дворянинлӧн эм гонор, честь.
Кыдзи благороднӧй мортлы висьтала веськыда: ме эськӧ и менам дышпозлы репетиторӧс эг медав.
Ме эськӧ и гимназияӧ сійӧс эг сет.
Э, Жмильяс гимназияяссьыд бурсӧ этша аддзылісны.
Но — гӧтырӧй!
Менам гӧтырӧй — тӧдӧй жӧ ті — помавліс <rus>институт благородных девиц</rus>.
«О, господи!
— горзӧ ме вылӧ.
— Кольны питӧ дворянинлы быть колана образованиетӧг!» — «Ладнӧ, — шуа.
— Дугдӧй, мадам, чирзынытӧ.
Сетам гут куталысьлы образование».
— Помещик мыйвынсьыс кучкис аслас зэв ыджыд кинас сапӧг гӧленяс:
— Да ӧд тайӧ образованиеыс оз жӧ пыр сылы юрас.
Но оз пыр!
А сэні мӧдӧдчасны дробьяс, мед найӧ му пыр мунасны!
Ме нин сійӧс частнӧй гимназияӧ...
реальнӧйӧ эг и думыштлы сетны, тӧда, кутшӧм преникъясӧн сэні вердӧны, — сэні квайтӧд классянь прӧйдитӧны бесконечнӧ малӧйяслысь анализ.
— Кыз морт лэптіс чуньсӧ да, ёна полігтыр, паськӧдіс синъяссӧ: — Бесконечнӧ!
Лехович бара шпыньмуніс.
Жмиль-бать чужӧм вылӧ быттьӧ скӧрмӧмысь чепӧсйис лӧзовгӧрд вир:
— Шайтӧн!
Вӧзъя быд урокысь ӧти шайт!
Заводитланныд?
Сергей лӧсьӧдіс плеш вывсьыс юрси пратьсӧ да мыйкӧ дыра мысти вочавидзис:
— Но, гашкӧ, заводитлыны.
Заводитлыны позьӧ.
Рушонскӧй помещик чеччыштіс места вывсьыс, кыкнан кинас топӧдіс Леховичлысь кисӧ, кутіс сійӧс сідзи тракйыны, быттьӧкӧ лои зэв рад:
— Главнӧйыс сійӧ, мый менам дышпозйыс век лоӧ тіян водзын!
Та вӧсна и сета быд урокысь ӧти шайт!
— Сійӧ ӧш моз видзӧдліс пи вылас: — Кывзысь тайӧ том мортыслысь, пан Леховичыслысь, кыдзи менсьым!
Кыдзи рӧднӧй батьлысь, гӧгӧрвоин?
Детинка полігтырйи довкнитіс юрнас.
— Колльӧдан менӧ экипаж дорӧдз.
Помещик колснитіс каблукъяснас, прӧщайтчис Леховичкӧд, думыштчӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ, Зыбин вылӧ и, тадз сулалыштӧм бӧрын, решитіс, мый накӧд прӧщайтчыны дзик нинӧмла, да петіс; сійӧс колльӧдіс пиыс.
Лехович нёровтчис аслас койка вылӧ:
— Аддзылінныд полокалӧсӧ?
Гриша видзӧдіс сы вылӧ зывӧкпырысь: но и горш, тыдалӧ!
Батьыс сылы быд тӧлысь ыстӧ сьӧм, но век на сылы этша...
Жмильлы эз ковмы сыкӧд дыр сёрнитчыны.
Озырнас озыр, а шайт вылад ыштіс!
Гриша матыстчис ӧшинь дорӧ.
Кухарка Настя кыӧм повозкаысь ректіс ичӧтик бӧчкаяс да мешӧкъяс — тыдалӧ, картупель.
— А мыйла тэныд сьӧмыс?
— Зыбин койка вывсянь кыліс сибдыштӧм бас.
— Згӧдитчас, — дженьыда вочавидзис Лехович.
— Имениеыд — мыйыс сэні абу...
Вӧвъяс, и скакӧвӧйяс и кутшӧмӧсь ещӧ сэні, а тэныд, видзӧдтӧ, урокъясӧн колӧ занимайтчыны, нервъястӧ ассьыд тшыкӧдны!
— Тайӧ нин менам делӧ!
Гриша век на видзӧдіс ӧшиньӧд.
Помещик коркӧ и пуксис кыӧм повозкаӧ; ичӧтик Жмиль котӧртіс сы дорӧ да бара окыштіс сылысь кисӧ.
Вӧлыс гораа гӧрӧктіс, и повозкаыс журӧбтіс кӧлесаяснас выльӧн на усьӧм первойя лым кузя да колис ас бӧрсяыс сьӧд след.
Та бӧрын Сергей Лехович дугдіс сёрнитны и Зыбинкӧд.
Тадзи нин, тыдалӧ, век овлӧ: кор йӧз олӧны ӧта-мӧдныскӧд дзик орччӧн, то либӧ заводитӧны дружитны, либӧ дӧзмасны ӧта-мӧд выланыс.
Училищеысь воӧм бӧрын да тэрмасигтыр ӧбедайтӧм мысти Лехович, некод вылӧ видзӧдлытӧг, пуксьыліс кутшӧмкӧ небӧг сайӧ, кодӧс лыддис зэв ыджыд вниманиеӧн.
Зыбин важ привычка сертиыс унаысь чукӧстлывліс сійӧс, Лехович эз шыасьлы.
Сэки Зыбин, коді дӧзмыліс сы вылӧ татшӧм ногӧн веськодя видзӧдӧмысь, заводитліс ньӧжйӧник ёся шуавны:
— А, лысьта юавны, кутшӧм именнӧ пӧрӧдаа вӧвъяс изволитанныд видзны асланыд усадьбаын?
Сергей и тайӧ кывъяссӧ эз кыв.
Медбӧрын, быттьӧ садьмӧм бӧрын, видзӧдліс шпыннялысь Зыбин вылӧ, кватитіс картузсӧ да петіс прихожӧйӧ — пасьтасьны.
Та бӧрын воши дыр кежлӧ, сёр войӧдз.
Войнас Гриша садьмис вашкӧдӧмысь, коді кыліс, кыдзи сылы кажитчис, дзик пель дорас.
Кодкӧ и збыльысь матісянь вашкӧдіс:
— Узян?
Тайӧ ме, Сергей.
— Узя, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис Гриша.
— А мый, бара пӧжар?
— Абу.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ садьмӧдін?
Унмӧй локтӧ.
— Кывзы, — вашкӧдіс Сергей.
— Кывзышт жӧ, ме решиті тэныд веськыда висьтавны...
— Мый йылысь?
— Ме тэнӧ пӧръявлі.
Ме век пӧръявлі.
И бать йылысь, быттьӧ сійӧ менам озыр помещик, и вӧвъяс йылысь.
Дзик став йывсьыс.
— А мыйла?
— Ачым ог тӧд, мыйла.
— А коді нӧ тэнад батьыд?
— Конторщик.
Леснӧй складын.
Гриша думайтыштіс да шуис:
— Со и бара пӧръясян.
Тэнад батьыд кӧ эськӧ вӧлі конторщикӧн леснӧй складын, быдӧн эськӧ тӧдісны.
Никаноркин первой, сыысь он дзебсьы.
— Менам бать служитӧ Вильноын.
Та вӧсна и сы йылысь некод оз тӧд...
Коркӧ сійӧ тані овліс, сэсся сійӧс мӧдӧдісны мӧдлаӧ.
Мый чӧв олан?
— А мый меным висьтавны?
— Думсьыд менӧ видан?
— Абу менам делӧ, — неокотапырысь вочавидзис Гриша.
— Ме эськӧ эг веськыда висьтась, эг кӧ тӧдмась ӧти морткӧд.
Ӧні ме ачым лоа мӧд мортӧн.
Дзик мӧдӧн, вот аддзылан!
Дурацкӧй тайӧ озырлуныд, имение, вӧвъяс — ставыс тайӧ ӧні мед му пырыс мунас!
— Да тэ жӧ шуан, мый тэнад имениеыс абу.
И вӧвъяс абуӧсь.
— Абуӧсь!
— Но, сідзкӧ, му пыр ыстыны абу сьӧкыд.
Имениеыд кӧ эськӧ вӧлі збыльысь, сэки эськӧ, гашкӧ, и эн ысты да.
— Ысті эськӧ!
Клянитча!
— Но, а кутшӧм тайӧ мортӧс тэ тӧдмалін?
— Сійӧс шуӧны Лӧддзӧн.
Тайӧ аслыспӧлӧс морт, кодлӧн кӧрт воля!
Сулалӧ овны, медым лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ.
И ме лоа!
Он эскы?
Мӧвпалігтыр Гриша чӧв олыштіс.
Медбӧрын решитіс:
— Ог эскы.
Ӧтчыд пӧръялін, пӧръялан и мӧдысь...
Энлы жӧ.
Ыджыд-ӧ жалӧваньеыс конторщиклӧн?
— Тӧлысьнас дас вит шайт.
— Кытысь, сідзкӧ, тэныд ставыс тайӧ: стек, кавалерийскӧй картуз, лайкӧвӧй перчатки...
Пасьтасян тэ — мед ен сетас сідзи пасьтасьны барон Тизенгаузенлы.
— Ме урокъяс сета.
Ӧні лыддьыны кӧ тшӧтш Жмильӧс, менам нёль урок нин.
Тырмӧ.
— Артмӧ, батьыд тэныд сьӧмтӧ ньӧти оз ыстывлы?
— Оз.
Мӧдарӧ — ме ыстывла гортӧ.
Мамӧлы.
Неважӧн ысті кӧкъямыс шайт.
Миян семьяын вит морт.
Быть лоӧ отсавны.
Гриша весиг кутіс бергавны крӧвать вылас: делӧыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
— Некыдз ог гӧгӧрво: мыйла вӧлі колӧ тэныд пӧръясьнысӧ?
«Лех-Леховичьяс...
Лев Сапегакӧд...» Мыйла?
— Но, сьӧлӧм вылӧ воліс.
Кажитчыліс интереснӧйӧн.
— Мый нӧ интереснӧйыс, збыльысьсӧ кӧ татшӧмыс немтор эз вӧвлы?
— Но, кутшӧм тэ!
Со Тарас Бульба сідзжӧ, колӧ чайтны, эз вӧвлы, а тэныд жӧ сы йылысь интереснӧ...
— Кыдзи сійӧ сідзи — эз вӧвлы Тарас?!
— ставсӧ вунӧдӧмӧн горӧдіс Гриша.
Садьмис Зыбин, кутіс броткыны:
— Коді равзӧ?
Сэсся — тыдалӧ, казяліс асъя рӧмыдсӧ да скӧра шуис:
— Быттьӧ институткаяс — войын секретъяс висьтавлӧны ӧта-мӧдныслы.
Дыр чӧв олісны.
Сэсся Зыбин бара кутіс ныргорӧн чорыда шкоргыны.
— Эстшӧм нӧш!
— вашнитіс Сергей.
— Гриша, сідзкӧ, тэ меным он эскы?
— Ме жӧ шуи: ӧтчыд пӧръялін...
Сэсся велалан да век кутан пӧръясьны.
— Ме ассьым воля кута калитны!
Он эскы?
Гришаӧс кокни вӧлі скӧрмӧдны и кокни нормӧдны.
Бабыс шуліс, мый Шумовъяс ставныс татшӧмӧсь: скӧрӧсь, но жалитысьӧсь, сы вӧсна и налӧн бур олӧмыс абу.
Гришалы лои жаль Сергей:
— Но ладнӧ, эска...
Сэсся бара думыштчис: Лехович век жӧ чудак.
Сергей сідзжӧ чӧв оліс.
Сэсся кыкнанныс тӧдлытӧг унмовсисны.
Гриша вӧтӧн аддзис ксендз Делюльӧс.
Сійӧ плавгӧма ас вылас вӧв попона и грымакыліг да зильӧдчигтырйи зэв ӧдйӧ лэбис актӧвӧй залса дзирдалысь джодж кузя.
13
Вӧтыс имитіс.
Аскинас велӧдысьяс жырйысь Делюль петіс урок вылӧ коймӧдӧн.
Реальнӧй училище историяын вӧвлытӧм случай!
Вӧлӧмкӧ, сійӧс манитӧма кутшӧмкӧ случай кузя директор.
И колӧ жӧ вӧлі лоны тайӧ случайыслы, кор Дерябин пуктіс ксендз вылӧ кык медбӧръя ставка: ассьыс да Гришалысь, сэсся сьӧм эз коль ни ӧти кӧпейка!
Та водзвылын тӧлысь чӧж дорвыв вӧліны неудача бӧрся неудачаяс.
Сёрмывліс ӧнӧдз аслас ӧкуратностьнас тӧдса Мухин.
Первойӧн немвиччысьтӧг петавлывліс закон божий велӧдысь, отец Гавриил.
Ставыс мӧдарӧ бергӧдчис!
Дерябин ветлӧдліс скӧр, зумыш.
Терпениесӧ воштӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис Гриша вылӧ:
— Сюсь тэ, видзӧда да!
Ветлӧдлӧ кияссӧ гач зептас сюйӧмӧн, а ме сы пыдди ворс!
Тэныд и некутшӧм шог абу, он ассьыд ворссьы.
— Ме тэныд сета!
— Кытысь босьтан?
«Да.
Кытысь босьтны сьӧмсӧ?»
Гриша чӧв-ланьтіс, яндысьӧмысла гӧрдӧдіс.
— Тэ, шуӧны, зубрила-мученик, — водзӧ каттьысис Дерябин: — пятёркаяс вылӧ велӧдчан.
— Ог, ог пятёркаяс вылӧ.
Чистописание кузя менам тройкаяс.
А сьӧмтӧ ме тэныд сета, эн пов!
Дерябин друг ланьтіс — сы вӧсна-ӧ, мый Гришалӧн чистописание кузя тройкаяс, али сьӧм йылысь казьтыштӧм вӧсна.
— Но ладнӧ, Гринька.
Ме тайӧ эсійӧ юбкаа чӧрт вылӧ, Делюль вылӧ, дӧзмӧм вӧсна.
Ӧд кутшӧм подлость?
Коді эськӧ вермис виччысьны сысянь татшӧмтор?
Тэ ме вылӧ эн скӧрав.
— Ме ог скӧрав.
Гриша и збыльысь эз скӧрав.
Код вылӧ нӧ скӧравнысӧ?
Ас вылас?
Дерябин сулалыштіс да муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Кытысь босьтны сьӧм?
Гижны гортас батьыслы — оз, ки оз лыб.
Тайӧ здукас Гриша дінӧ матыстчис Никаноркин да нарошнӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Босьт!
— да мыйкӧ сюйис Гришалы зептас.
Гриша кыскис зепсьыс кык двугривеннӧй.
А Никаноркин пышйис нин.
Да ылісянь горӧдіс:
— Ме ставсӧ тӧда!
Сылӧн ёсь ныра чужӧмыс Гришалы кажитчис зэв мичаӧн.
Гриша тайӧ минутас вунӧдіс и двугривеннӧйяс йылысь и тотализатор йылысь...
Эз таын вӧв делӧыс.
Кымын друг ӧні сылӧн!
Довгелло.
Никаноркин.
Кутшӧмакӧ ӧні другӧн позьӧ лыддьыны и Сергей Леховичӧс — сійӧ всё-таки вӧлӧма ас морт, абу барин.
Жаль сӧмын, мый сійӧ сэтшӧм пӧръясьысь.
Сэсся мыйлакӧ дум вылас уси Арямов.
Но, тайӧ кӧ и абу друг (кыдзи вермас лоны Гришалы другӧн сэтшӧм ыджыд морт?), то бур сьӧлӧма тӧдса.
Збыльысь ӧд, Гриша дорӧ Фёдор Иванович вӧлі дружелюбнӧй: паныдасигъясӧ нюмъялігтыр сійӧс шуліс пӧжарнӧй кумӧн, а мукӧддырйиыс, Гришаӧс пельпомӧдыс кутӧм бӧрын, юавлывліс: «Кыдзи делӧясыд, мужичок?»
А Дерябин?
Сійӧ ӧмӧй абу друг?
Пётр йылысь думыштӧм бӧрын Гриша ӧдйӧджык, медым удитны звӧнокӧдз, котӧртіс сы дорӧ первой классӧ да сетіс сьӧм.
Дерябин лои зэв рад, любуйтчис кипыдӧсъяс вылас пуктӧм двугривеннӧйяснас, но эз вунӧд шуны:
— Тані сӧмын нелямын кӧпейка.
Тэ сайын ещӧ кызь кӧпейка.
— Ладнӧ.
— Ӧні ворса сӧмын Делюль вылӧ, кылан?
Вернӧй делӧ!
— Кыла.
Ладнӧ.
Эз, артмис дзик эз ладнӧ.
Дерябин пуктіс ставка Делюль вылӧ — и ксендз бара петіс мӧд мортӧн.
Мыйся нӧ притча!
Четвергӧ — тайӧ вӧлі Делюльлӧн лун, — Дерябин бара пуктіс сы вылӧ, и ксендз бара петіс мӧд мортӧн.
Регыд мысти и нелямын кӧпейка вӧлі ворссьӧма.
Ставыс пропадитіс, ставыс сорсис: ӧні Дерябин оз нин и помнит лючки, уна-ӧ сійӧ пуктіс Гриша пыдди да уна-ӧ ас пыддиыс.
А Гриша помнитіс сӧмын ӧтитор: уджйӧзысь сылы ӧні не петны.
Сійӧ вӧлі уджйӧза Стрелецкийлы — сэні, колӧ чайтны, шайтӧдз нин содіс, — сэсся Дерябинлы и, медбӧрын, Никаноркинлы.
Чистописание кузя урок вылын сійӧ пукаліс жугыль, думыштчӧма.
— Тэ кытчӧ перӧнад зурӧдан?
— скӧрысь вашкӧдіс Никаноркин.
Гриша повзьӧмысла ырскӧбтіс да тетрадь вылас войтӧдіс черниласӧ.
— Но вот!
Перӧтӧ кутан пос чуркаӧс моз!
— броткыштіс Никаноркин.
— А тэныд кымынӧд делӧ?
— Да тэ нӧ мый, ичӧтик, он гӧгӧрво: тэныд ӧні сӧмын пятёркаяс вылӧ колӧ велӧдчыны...
Сэки буретш на парта дорӧ матыстчис чистописание кузя велӧдысь, и сёрниыс торксис.
Урок помассьӧм бӧрын Гриша дӧзмӧмпырысь юаліс Никаноркинлысь:
— Мый вӧсна нӧ ме должен сӧмын пятёрка вылӧ велӧдчыны?
И сідзи нин ребята дэльӧдӧны: зубрила-мученик!
— Тэ зубрила?
Тӧда, кутшӧм тэ зубрила.
Тэ гортад и учебникъястӧ киад он босьтлы...
— Да тэныд кымынӧд делӧ, юала?
— Гӧгӧрвоана: суседскӧй.
Кыдзи сусед кӧсйи отсавны.
— А тэ эськӧ мед аслыд отсалін.
Ачыс сӧмын чистописание кузя и пятёркаяс пӧлучайтӧ, а роч кыв кузя — минуса три.
— Йӧюк!
Тэ век на вӧлін йӧйӧн.
Он гӧгӧрво: тэнад кӧ абу сьӧмыд Стрелецкийлы мынтысьны, тэнад кольӧ ӧти лача — велӧдчыны отлично вылӧ.
Сэки и надзиратель тэныд нинӧм оз вӧч.
Ло первой ученикӧн...
— Тайӧ тэ йӧйыс, а абу ме.
— Ло первой ученикӧн — и некод тэныд сэки оз ло страшнӧйӧн.
— Ачыд тӧдан: первойӧн лоӧ Персиц.
— Сылӧн абу ставыс пятёркаяс.
— Но и тройкаясыс абуӧсь, кыдзи менам.
— Медым эз вӧвны тройкаяс — тайӧ тэысь зависитӧ.
— Дугды!
Сюсь вежӧра лоӧма!
Мичаа гижны ме ог куж.
— Чистописаниеыд старайтчӧм радейтӧ.
Тэ велалӧмыд ставсӧ пырмунігмоз кватайтны, а сэні старайтчыштны колӧ.
— Дугды!
Но Никаноркин эз ӧвсьы:
— Волы рытнас миянӧ.
— Тайӧ кутшӧм радлун кузя нӧ?
— Кутам ӧтлаын занимайтчыны.
— Аттьӧ!
— Но, ӧрешки кутам сёйны.
Сӧгласен?
— Кытысь тэныд ӧрешкиыс?
— Да аддзам нин.
Волы, менам бать Ригаӧ муніс.
Сы йылысь кывъясыс, мый Никаноркинлӧн батьыс мунӧма, Гришаӧс ёнджыка интересуйтісны ӧрешки дорысь.
Белкова патераын быд рыт пукавны сідзжӧ абу зэв долыд.
Сы син водзӧ мыйлакӧ кыптіс дзик тыртӧм керка — Никаноркинлӧн батьыс жӧ мунӧма.
Татшӧм керкаын кӧть увлань юрӧн ветлы!
А гашкӧ, и збыльысь ӧрешки эм...
Рытладорыс сійӧ петіс гуляйтыштны, но век жӧ сьӧрсьыс босьтіс чистописание кузя тетрадьсӧ, и кокъясыс кыдзкӧ асьныс вайӧдісны Гришаӧс сійӧ улича вылас, кӧні оліс Никаноркин.
Рытыс вӧлі дзик лӧз, усьӧм лымйыс сэк кежлӧ топалӧма нин, керкаяс сулалісны вӧччӧмаӧсь, вевтъяс вылас пушыд шапкаясаӧсь.
Гриша корсис Никаноркинӧс сійӧ адрес серти, кодӧс Никаноркин гижис бумага вылӧ мича шыпасъясӧн.
И немвиччысьтӧг воис сылы тӧдса нин вывескаа ичӧтик керка дорӧ — вывеска вылас вӧлі серпасалӧмаӧсь кельыдлӧз кӧлачьяс да лӧз шпика коричневӧй калбас; таті сійӧ мунліс вӧлӧн батьыскӧд да Шпаковскийкӧд ӧтлаын август тӧлысьын.
Сӧмын пыранінас эз вӧв озысь чужӧма лавочникыс.
Но, тайӧ гӧгӧрвоана: кӧдзыд дырйи озысь чужӧма пукалӧ лавкаас.
Гриша ещӧ ӧтчыд видзӧдліс бумага вылӧ: да, керкаыс вӧлі буретш тайӧ, ӧшыбка эз вӧв!
Сійӧ сулалыштіс падъялігтыр: мый жӧ, сідзкӧ Никаноркин вӧлӧма купеч пи?
Сійӧ эз и тӧд...
Никаноркин ас йывсьыс эз висьтавлы, а ачыс тӧдіс Гриша йылысь ставсӧ: и коді сылӧн батьыс и уна-ӧ Гриша уджйӧза Стрелецкийлы и Дерябинлы.
Но дзик ставсӧ свет вылысь тӧдіс ёсь ныраыс!
Тайӧ мӧвпъяс дырйи друг вылас весиг неуна скӧрмыштӧм бӧрын Гриша восьтіс лавка ӧдзӧссӧ да воськовтіс порог вомӧныс.
Лабаз кодь зэв паськыд помещение шӧрын жӧч абажур улын ӧзйис ыджыд лампа; джоджас сулалісны кутшӧмкӧ топыд куль мешӧкъяс, ящикъяс, восьса бӧчкаяс, джаджъясас — кӧрт да стеклӧ банкаяс.
Нырӧ чорыда чашкис мочалӧ, карасин да сельди дук.
Тайӧ озырлун пӧвстын и збыльысь пукаліс озысь чужӧмаыс да юис чай — шонтысис.
Гриша некымын секунда чӧж видзӧдіс лавочник вылӧ.
Абу, тайӧ абу Никаноркинлӧн батьыс, сійӧ жӧ мунӧма Ригаӧ.
Купеч сэтшӧм жӧ вниманиеӧн видзӧдіс сы вылӧ. Та дырйи сійӧ эз вештыв руалысь блюдсӧ аслас тош бердысь.
Сэки Гриша решитіс копыртчывны — дзик сідзи жӧ, кыдзи век копрасьлывліс педагогъяскӧд паныдасьлігӧн.
Лавочник бурпырысь довкнитіс юрнас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки пызь лар сайысь быйкнитіс-петіс Никаноркин, кватитіс Гришаӧс киӧдыс да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Муннысӧ вӧлі колӧ видзчысьӧмӧн: кокъяс улӧ веськавлісны кутшӧмкӧ рӧгӧзаяс, муртса тӧдчыштіс еджыд мел чукӧр...
Но вот Никаноркин лючки-ладнӧ вайӧдіс ассьыс гӧсьтсӧ жырйӧ, кодлӧн дзик ӧти мичмӧданторйӧн вӧліны ыджыд фикусъяс, кодъяс дзикӧдз тупкӧмаӧсь ичӧтик ӧшиньсӧ.
Жыр шӧрас сулаліс пожӧм пуысь вӧчӧм куш пызан, а бокынджык ӧшаліс ситеч занавес.
Пальтосӧ пӧрччигӧн Гриша надзӧник юаліс:
— Коді сійӧ сэні пукаліс, чай юис?
— Нефедов.
А мый тэ шӧпкӧдан, повзин али мый?
— Мыйысь меным повзьынысӧ?
— Сійӧ Нефедов, кӧзяин.
Менам бать сы ордын приказчикӧн уджалӧ.
— А ачыс Нефедовыс тані жӧ олӧ?
— Оз, сійӧ флигельын олӧ.
Флигельыс дворын зэв ыджыд, вит жыра.
И ыджыд сад.
А миянлы Нефедов тшӧктіс овны лавка керкаас.
Менам батьӧй, сідзкӧ, луннас приказчик, а войнас стӧрӧж.
Войдӧрлун Нефедов сійӧс ыстіс Ригаӧ — тӧварла.
А тэ мый вылӧ радлан?
Гриша и збыльысь лои кыпыдджык: Никаноркинлӧн батьыс мунӧма, а озысь чужӧма татчӧ сідзжӧ нырсӧ оз сюй, регыд мысти мунас аслас флигельӧ, некод налы оз кут мешайтны.
Но налы кутісны мешайтчыны!
Кӧнкӧ дзик матын кылісны вашкӧдчӧмъяс, гуся серам, весиг кутшӧмкӧ чипсӧмъяс.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Занавесыс, кытчӧ серпасалӧма тешкодь турунвиж розаяс, вӧрзьыштіс, костӧдыс видзӧдісны тэрыб синъяс да пыр жӧ бӧр дзебсисны.
И бара — серам.
— Наташка, кӧсатӧ орӧда!
— скӧра горӧдіс Никаноркин.
И виччысигмоз чӧв олыштіс.
Занавес сайын ланьтісны.
— Тетрадьтӧ ассьыд вайин?
— стрӧга юаліс Никаноркин.
— Вайи.
— Сідзкӧ пуксьы.
Со татчӧ.
Босьт перӧ.
Гришаӧс пуксьӧдӧм бӧрын Никаноркин пуксис воча да видзӧдліс ас водзвылас мыйлакӧ вежсьӧм синъясӧн: муртса унзількодьӧсь, быттьӧ мыйӧнкӧ тупкыссьыштӧмаӧсь, дзик жӧ чистописание кузя преподаватель Иван Иванович Невинныйлӧн кодьӧсь.
Гриша казяліс тайӧ вежсьӧмсӧ да весиг бокӧ пуктіс ассьыс перӧсӧ.
Но Никаноркин зумыштчис да тшӧктіс:
— Видзӧд!
Видзӧд, кыдзи ме кута ручкасӧ.
А тэ кыдзи кутан?
Гриша видзчысьӧмӧн босьтіс ручкасӧ, лӧсьӧдіс кыдзи позьӧ ӧкуратнӧйджыка чуньяссӧ — эз отсав.
Никаноркин кутіс броткыны:
— Тайӧ жӧ абу пес плака!
— Ме тӧда, мый тайӧ абу пес плака.
— Тӧдан кӧ и кут, кыдзи колӧ.
«Со и корис гӧститны!
— думыштіс Гриша.
— Гӧститӧдіс ӧрешкиясӧн!»
— Кыдзи пӧлагайтчӧ!
— водзӧ висьталіс Никаноркин.
— А тэ?
— Менам киӧй сэтшӧм, — ӧбидитчӧмпырысь шуис Гриша, — ме абу мыжа.
— Киыд тэнад мукӧдъяслӧн кодь жӧ.
Правда, неуна ыджыдджык.
Помассис сійӧн, мый Никаноркин ачыс мырдӧн лӧсьӧдіс Гришалысь чуньяссӧ да кутіс командуйтны:
— Кокньыдика личкы!
Да эн друг личкы!
Первой надзӧникӧн, со тадзи...
а шыпас шӧрланьыс муртса ёнджыка...
Да кытчӧ тэ!
Эн тракйӧдлы, мися!
Занавес сайсянь кыліс гигзьӧм.
— Медбӧръяысь, Наташка, кылан?
— зэв скӧрысь шуис Никаноркин, кывзыштіс, кор чӧв ланьтісны, да бара заводитіс воны Гриша вылӧ: — Со и став делӧсӧ тшыкӧдін!
Видзӧд ӧні, кыдзи ме кута гижны.
Никаноркин перӧ улысь заводитісны петавны ӧти бӧрся мӧд кельыдлӧз пӧлӧс клеткаяс пӧвстын мича, неуна кудриа, ӧтсудта, рӧвнӧй наклона шыпасъяс.
Но, татшӧм искусствоас Гриша некор оз велав!
Гриша плеш вылӧ чепӧсйис ньылӧм — старайтчӧмысла — и сійӧ заводитіс: «Вӧрын руч...»
Занавес сайысь немвиччысьтӧг петісны кык нывка, киясӧн кутчысьӧмӧн заводитлісны восьлавны жыр вомӧн, но эз вермыны выдержитны — ичӧтик башмакъяснас тотшӧдігтырйи уськӧдчисны джын туйсяньыс бӧрвыв.
Никаноркин весиг лигышмунӧмӧн чатӧртчис улас бӧр вылӧ:
— Аддзылін?
Тайӧ менам ичӧт чойяс татшӧмӧсь.
Нырщикалысьыс Наташка!
— И ньӧти абу ме!
— чипӧстісны занавес сайсянь.
— Ланьт!
Либӧ ме ачым ас вӧсна ог кывкут!
Аддзылан!
Никаноркин жугыля видзӧдліс, — Гриша гижис «Вӧрын руч», — да шуис:
— Но, Шумов, писатель тэысь оз ло.
— Ме ог и кӧсйы лоны писательӧн.
— Ог тӧд, мыйӧн тэ кӧсъян лоны, а сӧмын во помас кӧ тэнад оз лоны став предметъяс кузя пятёркаяс, тӧдмалан тэ, дона-ӧ сувтас асныралӧмыд.
— Да мый тэ сирасин?
Но, а лоӧ кӧ четвёрка либӧ тройка — мый, сёясны менӧ?
— Четвёрка либӧ тройка тэныд Стрелецкий зіляс шедӧдны — поведение кузяыд...
Но ладнӧ, гиж ӧні водзӧ!
Гриша вежалӧмӧн видзӧдыштіс Никаноркинлӧн зэв сӧстӧм восьса тетрадь вылӧ:
— Тэ моз гижны ме всё равно ог велав.
— Ерунда!
Быдӧн вермасны велавны.
Сӧмын оз ков дышӧдчыны.
— Тайӧ месӧ дышӧдча?
— А он кӧ дышӧдчы, сідзкӧ пуксьы да эн яндысь — мырсьы!
Сэтшӧм наука, кыдзи чистописание, радейтӧ удж.
— Но, уджыд уджӧн, а таысь кындзи, и талант, тыдалӧ, колӧ.
— Менӧ бать велӧдіс, вот и став талантыс.
Сійӧ военнӧй служба вылас писарӧн вӧлӧма.
Сэнітӧ нин, дерт, велӧдасны!
— Тэныд лӧсьыд, тэнӧ батьыд велӧдӧма.
А менам ачыс лёка гижӧ.
— Ме тэнӧ велӧда!
Гришалы татшӧм кывъясыд эз кажитчыны.
Видзӧдтӧ ещӧ, велӧдысь аддзысис!
— Мый ныртӧ нюжӧдін?
— юаліс Никаноркин.
— Гӧгӧрын уна велӧдысьяс кутісны лоны.
Меным — чистописание кузя — тырмас ӧти Невинный.
— Невинный?!
— Да.
Иван Иванович.
А тэ менӧ велӧдны он вермы.
Ачыд первой быдмышт.
Отсавны — пӧжалуйста, а велӧдны — тайӧс сӧмын Невинный вермас.
— Ёна тай сійӧ тэнӧ велӧдіс!
Тайӧ рытнас найӧ унаысь заводитлісны пинясьны.
Никаноркин петавліс терпениесьыс, видіс Гришаӧс, котравліс занавес сайӧ — чойяссӧ лӧньӧдны...
Гриша кыкысь босьтліс шапкасӧ, кӧсйыліс мунны.
Но Никаноркин шуліс скӧрысь:
— Ог лэдз тайӧ жырсьыс сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло тӧлк!
Босьт ручкасӧ, гиж!
Сійӧ юаліс тайӧс сэтшӧм настойчивӧя, мый Гриша, ас вылас шензигтыр, мыйла сійӧ кутіс кывзысьны тайӧ ёсь ныраыслысь, век жӧ кольччис сы ордӧ да бара босьтліс перӧ ручка.
Мырсисны кыкнанныс дыр...
Кор Гришалӧн дзик нин бырины став вынъясыс, весиг пӧсь лои, жырас пырис чышъяна ичӧтик нывбаба, пуктіс пызан вылас ӧрешки тыра тарелка, мыччис Гришалы куснясьтӧм чуньяса кисӧ да, бура, меліа нюммунӧм бӧрын, бара муніс.
Никаноркин петкӧдліс пример: гӧсьтысь водзджык, первой заводитіс тричкӧдны аслас паськыд еджыд пиньяснас ӧрешкияссӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис пелька, ӧдйӧ, кыдзи и быдтор, мый бердӧ босьтчывліс.
Гриша первойсӧ яндысьыштіс, виччысис, мый занавес сайын бара кутасны серавны — код вылын?
Сы вылын, дерт.
Но сэки буретш и лои дыр виччысяна чӧв-лӧнь: то ли нывкаяс мунісны кытчӧкӧ, то ли ӧрешкисӧ натӧг сёйӧмыс эз гажӧд найӧс.
Став ӧрешкисӧ помалӧм бӧрын — Гриша сӧмын омӧлика отсыштіс — Никаноркин вештыштіс тарелкасӧ да решительнӧя шуис:
— Но, уджавны!
Гриша шензис сылӧн упорство вылӧ.
И некутшӧм кыпыдлунтӧг бара босьтіс перӧ ручка.
— Эн дышӧдчы, вокӧ, эн дышӧдчы!
— асьсӧ збыль велӧдысьӧн чайтӧмӧн нин горӧдыштавліс Никаноркин.
— Велалӧмыд, мый ставыс тэныд ачыс вомад воӧ.
Эн дышӧдчы!
Ӧні Гришалы занавес сайын ноксьӧм эз нин сэсся мешайт, и делӧыс быттьӧкӧ мӧдіс мунны тэрыбджыка.
Никаноркин медбӧрын бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис:
— Но, вот ӧні тэнад мыйкӧ артмыштӧ.
Век жӧ шыпасъяс, а абу мӧс сюръяс.
И тайӧ бур.
Стенын дзуртыштіс часі-ходики, и Никаноркин церемонитчытӧг кутіс ыстыны гӧсьтӧс гортас:
— Мун!
Сёр нин...
Паныдасян надзирателькӧд — бурӧс эн виччысь.
— Но!
Сійӧ татчӧясӧ, кӧнкӧ, оз и волывлы.
— Омӧля на тэ ещӧ тӧдан миянлысь «голубчикӧс».
Висьталӧны, сійӧ пӧ неважӧн на вӧлӧм куталӧ семиклассникъясӧс кытыськӧ град йӧръяс сайысь.
Со кытчӧдз ветлӧма, ассьыс кокъяссӧ абу жалитӧма!
Тайӧ сылӧн мыйкӧ вӧралӧм сяма, сытӧг сылы гажтӧм.
Пальтоасигас Гриша (дӧзмис сійӧ чистописание вылӧ!) паніс сёрни мукӧд делӧяс йылысь:
— Кывзы жӧ, ме войдӧр мӧвпавлі, мый реальнӧйын унджыкыс баринъяс да озыръяс велӧдчӧны, а збыльвылас жӧ видзӧдлы: тэнад батьыд приказчик, менам — садовник, сэсся ме ещӧ ӧтиӧс тӧда (Гришалы дум вылас уси Лехович) — сылӧн батьыс, вӧлӧмкӧ, леснӧй складын конторщикӧн служитӧ.
Но и мый жӧ?
А эмӧсь и баринъяс, озыръяс.
Мый нӧ, тэ ӧмӧй найӧс миян классысь эн аддзыв?
— Эг аддзыв.
— А Шебекоӧс?
Сійӧ озыр, сылӧн батьыс тайнӧй советник.
А Самуил Персиц?
Персицъяслӧн керкаыс карас медся ыджыд, вит судта.
Но, Самуил кӧть оз ыджыдӧ пуксьы, а Шебеко, сійӧ — фу ты, ну ты, нырыс вылын!
— А мый сэтшӧм — тайнӧй советникыс?
— Чин сэтшӧм.
Генерал сяма.
Кодлы татшӧм чинсӧ сетӧма, сійӧ вермӧ сарлы аслыс гуся сӧветъяс сетавны.
Шуам, вермас зэв гусьӧн сетны сӧвет, кодкӧд воюйтны, а кодкӧд лучшӧ оз ков.
— Сетӧмаӧсь сӧвет сарлы Мупомкӧд воюйтны, а японечьяс миянӧс вермисны.
— Миянӧс?
Миянӧс найӧ эз вермыны.
И некор оз вермыны нӧйтны.
Менам бать шуліс: «Найӧ эз роч салдатӧс вермыны — миянлысь салдатӧс налы нинӧм вылӧ не вермыны, — найӧ сарскӧй генералъясӧс вермисны!»
Гриша татшӧм сёрнисьыд лои кыпыдджык — салдатъясӧс сійӧ радейтліс.
Сійӧ сэки жӧ вӧлі кӧсйӧ висьтавны Никаноркинлы Иван-салдат йылысь, но жырйӧ пырис ичӧт тушаа нывбаба — Никаноркинлӧн мамыс — да меліа чургӧдіс кисӧ:
— Пыравлывлӧй, том морт.
Мамыс юбка сайӧ дзебсьӧмаӧсь кыкнан нывкаыс.
Сэсся найӧ смелмисны, матыстчисны Гриша дінӧ и дзик жӧ сідзи, кыдзи мамыс, мыччисны сылы куснясьтӧм ичӧтик кияснысӧ.
Гриша друг кутіс чувствуйтны, мый Никаноркинъяслӧн семьяыс ставнас сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, торйӧн нин тэрыб синъяса Наташка.
Мый нӧ, сійӧ татчӧ, пӧжалуй, кутас волывлыны, кытчӧдз оз пӧлучит чистописание кузя пятёрка.
Лавкасӧ вӧлі игналӧма нин и лампасӧ кусӧдӧма, Никаноркин колльӧдіс Гришаӧс сиська биӧн.
Прӧщайтчигас Гриша сылы шуис:
— Кутшӧм бур тэнад мамыд...
— Да, бур!
Олыштін кӧ эськӧ тэ ме местаын, тӧдмалін эськӧ, кутшӧм сійӧ бур.
Но тайӧ кывъясыс эз торкны Гришалысь бур настроениесӧ.
Порог сайын сійӧс встретитіс сэтшӧм лӧз вой да сэтшӧм уна кодзула — кӧдздӧдӧм водзын — джуджыд енэж!..
И сэтшӧм вернӧй другӧн петкӧдліс асьсӧ Коля Никаноркин — ӧд эз жӧ аслыс вылӧ сійӧ, чудак, старайтчы талун, а Гришалы, — сэтшӧм вернӧй ёрт сійӧ вӧлӧма, пӧшти Ян Редаль кодь!
Тайӧ кыпыд думъяснас Гриша воис Белкова керка дорӧ, надзӧникӧн таркӧдчыштіс чёрнӧй ходсяньыс.
Восьтіс сылы эз мадам, а Настя.
И чангыль ныра да тешкодь чужӧма Настя сідзжӧ вӧлі бур.
14
Оз жӧ ӧти Стрелецкийяс овны свет вылас!
Эмӧсь и сэтшӧмъяс, кыдзи Арямов.
Гашкӧ, весиг Стрелецкийяс серти Арямовъясыс унджыкӧнӧсь.
Абу сідз, пӧжалуй Фёдор Иванович — ӧтнас!
Арямов дінӧ Гришалӧн интересыс ещӧ ёнджыка содіс сійӧ кадсянь, кор классын медся образованнӧй морт, Самуил Персиц, ӧтчыд сылы висьталіс, мый космографияӧн шусьӧ кодзувъяс йылысь наука.
Татшӧм ногӧн гӧгӧрвоӧдӧмысь тайӧ наукаыс эз вошты ассьыс таинственностьсӧ, мӧдарӧ!
Таысь кындзи, Персиц вӧлӧм тӧдӧ, мый Фёдор Иванович старшеклассникъяслы енэжсӧ петкӧдлӧ увеличительнӧй стеклӧа труба пыр.
Трубаыс — бинокль сяма, сӧмын сыысь ыджыдджык.
Ёна ыджыдджык.
Но, шуам, сы мындапӧв, кымынпӧв паровоз ыджыдджык велосипедысь.
И стеклӧыс сыын сэтшӧм, мый любӧй кодзув кажитчӧ матын.
Сэзь войясӧ сизимӧд классаяс — шудаяс!
— видзӧдӧны кодзувъяс да тӧлысь вылӧ Арямов патерасянь, сы вӧсна мый сёр кадӧ училищеыс игана нин.
Вот тайӧ наука!
Тайӧ тэныд абу чистописаниеыд.
Эмӧсь на ещӧ свет вылас чудесаяс!
Кодзув, коді лои мортлы матыссаӧн, абу ӧ-мӧй чудо?
Недыр мӧвпалыштӧм бӧрын Гришалӧн чужис дзик яснӧй мӧвп: Арямов кӧ петкӧдлӧ кодзувъяс старшеклассникъяслы, то нинӧм сылы оз сулав петкӧдлыны найӧс и Григорий Шумовлы.
Колӧ сӧмын бурджыка вӧзйысьны Фёдор Ивановичлы.
Кыдзи тӧдса мортлы.
Сійӧ важӧн нин тӧдӧ Гришаӧс — пӧшти куим тӧлысь чӧж...
Удобнӧй случай веськаліс декабр тӧлысь заводитчигӧн.
Гриша ӧтчыд аддзис, кыдзи Фёдор Иванович пырис Ямпольский вокъяслӧн магазинӧ.
Магазин ӧшинь костас век на ещӧ ӧшаліс сажень кузя карандаш, кодӧс некод и абу ньӧбӧма.
Да и коді сійӧс ньӧбас?
Багатыръяс эз лоны, абуӧсь ӧні сэтшӧм йӧзыс, кодъяслы тайӧ карандашыс вӧлі эськӧ буретш.
Гриша сувтіс магазин ӧшинь дорӧ, кутіс виччысьны, кор петас Арямов.
Татшӧм местаын виччысьны абу гажтӧм: ӧшинь костас резинкаяскӧд да перӧяскӧд орччӧн куйлісны некор на ещӧ аддзывлытӧм выль небӧгъяс: ӧти корка вылын маскаа морт метитчис кытчӧкӧ сьӧд револьверӧн, мӧд вылын — грӧзитчис зэв ыджыд пиньяса скелет, а скелет весьтас вир кодь гӧрд шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Склепын преступление».
И сэні вӧлі ещӧ ӧти гижӧд, ичӧтджык шыпасъяса: «Нат Пинкертон», а сыкӧд орччӧн, ичӧтик кытшын, — бритӧм мортлӧн портрет, коді вӧлі ёна топӧдӧма вӧсньыдик вомдоръяссӧ да черилӧн кодь стеклӧ синъясыс видзӧдісны вӧрзьывтӧг.
Интереснӧ...
Но со и Фёдор Иванович!
Сійӧ петіс магазинысь, киас вӧлі неыджыд тубрас, кодӧс ӧкуратнӧя кӧрталӧма бечёвкаӧн, и, тыдалӧ, эз ёнасӧ тэрмась: гӧгӧр видзӧдіс ньӧжйӧникӧн, читкыраліс синъяссӧ яръюгыд шондісьыс.
Регыдик, но мучитчӧмӧн падъялӧм бӧрын Гриша воськовтіс сылань:
— Фёдор Иванович!
Ті меным труба пыр кодзувъяс петкӧдланныд?
— Мый сэтшӧмыс?
Кодзувъяс?..
А-а, кодзувъяс.
Но мый нӧ, петкӧдла.
Збыль.
Колӧ чайтны, во вит мысти кымын.
Либӧ сизим мысти.
Вот кыдзи сӧмын кутан велӧдчыны сизимӧд классын, сэки ми тэкӧд и кутам сійӧн занимайтчыны.
— Фёдор Иванович!
— А водзджык оз артмы.
Арямов бергӧдчис да Ямпольскийяссянь кутіс восьлавны кар шӧрлань.
Гриша — кӧть сылы и эз вӧв пӧпуттьӧ — муніс орччӧн, зілис восьлавны сыкӧд ӧтмоза.
Но кысь сэн!
Арямовлӧн воськовъясыс вӧлӧмаӧсь зэв гырысьӧсь.
Гриша дугдіс старайтчыны, кутіс восьлавны кыдзи веськалӧ посни воськовъясӧн да та вӧсна пырысь-пыр жӧ ачыс аслыс кажитчис ичӧтик детинкаӧн.
Ӧні кӧ заводитан сёрнитны — и гӧлӧсыс лоӧ нормӧдана вӧсньыдик.
— Фёдор Иванович, ті жӧ сизимӧд классаяслы петкӧдланныд енэжсӧ...
— мӧдіс кевмысьны Гриша, и гӧлӧсыс збыльысь вӧлі вӧсньыдик, веськыда некытчӧ туйтӧм гӧлӧс.
На дінті прӧйдиталісны — делӧыс вӧлі занятиеяс бӧрын — реалистъяс.
Найӧ особӧй почтительностьӧн пӧрччылісны картузъяссӧ Арямов водзын.
Фёдор Иванович рассеяннӧя вочавидзис копыртчылӧмъяс вылас.
Гриша збодермыштіс, лэптіс юрсӧ вылӧджык: уважениелӧн кутшӧмкӧ юкӧн уси сы пай вылӧ, кыдзи Фёдор Ивановичлӧн спутниклы.
— Тіян ордӧ жӧ волывлӧны сизимӧд классаяс, — выльысь заводитіс сійӧ, — но, накӧд кӧ и ме тшӧтш...
Кодлы нӧ сыысь лёкыс лоӧ?
Некодлы ог кут мешайтны, пукалышта шынитӧв.
А кор нин ставныс видзӧдласны труба пырыс, но, сэки нин и ме.
Медся бӧрын.
Медбӧръяӧн видзӧдышта, дзик медбӧръяӧн!
Ладнӧ?
— Абу.
Абу ладнӧ.
— Но мыйла нӧ, Фёдор Иванович?
— Ӧти-кӧ, вежӧрыд тэнад ичӧт на.
Енэжса обстоятельствояс кузя тэ нинӧмтор он гӧгӧрво.
— Но и мед ог кӧ гӧгӧрво!
Ме сӧмын видзӧдла.
Видзӧдла — и бӧр муна.
— Мӧд-кӧ, светилӧясӧс видзӧдны позьӧ, кор сӧмын зэв бура пемдас.
Но, а сэки тэныд ывла вылӧ и ныртӧ мыччывны оз позь.
— А сизимӧд классаяслы позьӧ?
— А сизимӧд классаяслы позьӧ.
Тайӧс налы программа серти колӧ.
Найӧ ме ордӧ волывлӧны практическӧй занятиеяс вылӧ — законнӧй делӧ.
А тэныд войын гортсьыд петны дзик оз позь.
— Сійӧ видзӧдліс Гриша вылӧ да нюммуніс: — Со кыдзи, пӧжарнӧй кум.
Тайӧ тэныд абу пӧжартӧ кусӧдӧмыд.
Гриша ӧбидитчис, чӧв ланьтіс.
Вӧлі кӧ эськӧ сылӧн аслас татшӧм трубаыс, сійӧ эськӧ эз кут скупитчыны: видзӧдӧй сы пыр кодзувъяс вылӧ быдӧн, коді кӧсйӧ, кӧть став войтырыс, абу жаль!
— Тӧдан мый?
— юаліс Арямов (тыдалӧ, сійӧ век жӧ кӧсйис бурӧдны Гришаӧс).
— Ме ордӧ тэ волы вежалунӧ.
Сӧмын, дерт, луннас.
Кӧсъян?
— Ог кӧсйы.
— Э, сідзкӧ, тэнӧ Стрелецкий абу на утюжитӧма?
— Эз, эз на утюжит.
— Да ме жӧ тэнӧ гӧститны кора, чудак!
Татшӧм случайясын оз шуны «ог кӧсйы», а шуӧны «аттьӧ».
— Аттьӧ.
— Либӧ тадзи: «Аттьӧ, ог вермы, ме, аддзанныд-ӧ, делӧ вӧсна ог эшты».
— Ме, аддзанныд-ӧ, делӧ вӧсна ог эшты.
— Делӧяс, делӧяс да ещӧ ӧтчыд делӧяс?
Тадзи али мый?
— тыдалӧ, шмонитӧмӧн юаліс велӧдысь.
— Сідз.
На дінті прӧйдитіс Коля Никаноркин, копыртчыліс Арямовлы да чуймӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ.
А прӧйдитӧм бӧрас бергӧдчылӧмӧн видзӧдліс ещӧ куимысь на.
Ёртыслӧн чуймӧмыс неуна гажмӧдыштіс Григорий Шумовӧс.
— Сідзкӧ, артмӧ тадзи, — водзӧ висьталіс Фёдор Иванович: — вежалунъясӧ тэ он эшты, а прӧстӧй лунъясӧ рытъяснас прӧст?
Бура-ӧ думыштӧмыд?
— Бура, Фёдор Иванович!
— Гриша бара кутіс кевмысьны: — Но мый тіянлы тайӧ сулалӧ?
— Меным нинӧм оз сулав.
Мед эськӧ тэныд аслыд донӧн эз сувт.
Приготовительнӧй класса воспитанник — войын карса уличаяс вылын!
Страшнӧй картина!
Тыдалӧ вӧлі, мый Арямов шмонитӧ.
А шмонитӧ кӧ, надейтчыны позьӧ на.
— Фёдор Иванович!
— Тайӧ страшнӧй картина вӧснаыс вермасны кондуитӧ гижны.
Тӧдлытӧгыс найӧ прӧйдитісны изйӧн вольсалӧм уличаясӧд.
Заводитчисны пу москияс, регыд мысти и град йӧръяс тыдовтчасны.
Э, да Фёдор Иванович дзик кар помас олӧ...
Гожӧмын, шуам, тані лӧсьыд — кыдзи сиктын.
— Фёдор Иванович, — заводитіс Гриша вӧсньыдик гӧлӧсӧн, — ме сӧгласен тіян ордӧ локны луннас...
— Окота, — нюммуніс Арямов.
— Но сӧмын ме кӧ тіян ордын пукала дзик рытӧдзыс.
А рытнас ті меным петкӧдланныд кодзувъяссӧ.
— Пырӧмаӧсь юрад тэныд тайӧ кодзувъясыс!
Но, а сы бӧрын бара сёрӧн мунан гортад?
И паныдасян надзирателькӧд?
Либӧ инспекторкӧд?
— Ог паныдась.
Гашкӧ.
— Гашкӧ да кашкӧ.
Оз позь!
— Позьӧ, Фёдор Иванович, ей-богу позьӧ!
Арямов сувтіс:
— Но, со тані ме и ола.
Гриша тэрыба видзӧдліс ас гӧгӧрыс: керкаыс синмӧ шыбитчана — выліас, вевт улас светлица.
«Сэні сійӧ ассьыс трубасӧ и видзӧ», — думыштіс Гриша.
Уличаыс сылы вӧлі тӧдса, шусис Ново-Садӧвӧйӧн.
«Садӧвӧй» — сы вӧсна мый матігӧгӧрын садъяс да град йӧръяс, а мыйла «Новӧй» — тайӧс сійӧ эз тӧд.
— Сідзкӧ, мый жӧ миянлы тэкӧд вӧчны, пӧжарнӧй кум?
— юаліс Фёдор Иванович.
— Колӧ мыйкӧ думыштны.
— Колӧ.
Налы кыкнанныслы ӧні вӧлі гӧгӧрвоана, мый татшӧм кузя сёрнитӧм бӧрын Арямовлы прӧстӧй ӧтказӧн мынтӧдчыны оз позь.
Мӧд морт, гашкӧ, и мынтӧдчис эськӧ, а Фёдор Иванович — оз, оз вермы.
Не кӧ юрнас, то сьӧлӧмнас Гриша гӧгӧрвоис тайӧс и ӧні сулаліс, виччысис.
— Вот мый, гашкӧ...
Тупкы жӧ вомтӧ!
Гриша кывзысис, весиг пиньяссӧ мурч-курччис.
— Вот мый: тӧдан тэ Витолӧс, сизимӧд классысь?
Но, Витол, медбур велӧдчысь, реальнӧй училищелӧн краса да гордость!
— Тӧда, — вочавидзис Гриша, кӧть весиг дзик нинӧмтор эз и кывлы Витол йылысь.
— Сійӧ кӧ босьтас тэнӧ аскӧдыс, аслас опека улӧ, сэки нин ладнӧ, волӧй ме ордӧ ӧтлаын.
Аски кӧкъямыс час рытын.
Сӧмын енэжыс кӧ лоӧ сэзь.
Гӧгӧрвоин, пӧжарнӧй кум?
Сідзкӧ, кык условие: Витол кӧ сӧгласитчас вайӧдны тэнӧ аскӧдыс да енэжыс кӧ оз ло кымӧра.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— А приготовительнӧй класса мужичӧйлы ӧтнаслы, кӧть и сэтшӧм повтӧмлы, кыдзи тэ, ветлӧдлыны войын кар кузя стрӧга воспрещайтчӧ.
Аддзысьлытӧдз!
Аскинас поводдяыс вӧлі мича.
Енэжын — асывсяньыс ни ӧти кымӧр чир.
Гриша зэв ёна радліс, сійӧс и казяліс сюсь синъяса Коля Никаноркин.
Сійӧ придирчивӧя юаліс Гришалысь:
— Кутшӧм сэтшӧм случай кузя тэ тӧрыт ӧтлаын мунін Арямовкӧд?
— Сідзи.
Сёрни вӧлі.
— Мый йылысь сёрниыс?
Гриша падмыштліс.
Ставтор йывсьыс висьтавны Никаноркинлы — сідзкӧ, ковмас сэки аскӧдыс нуӧдны и Никаноркинӧс.
Он нуӧд — дӧзмас.
А Фёдор Иванович кыктӧ оз лэдз.
Ӧтнассӧ эз кӧсйы, а сэні кыкӧн локтасны!
— Ладнӧ, бӧрынджык сёрнитам, — мӧдарӧ бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
— Ӧні висьтав!
— тшӧктіс Никаноркин.
— Да мый йылысь висьтавнысӧ?
— Мый йылысь ті сёрнитінныд Арямовкӧд?
— Но вот...
сирасис!
Кодзувъяс йылысь, дерт.
— А-а.
Но, и кыдзи-мый ті сёрнитчинныд?
Мед пӧ кодзувъяс ас местаас ӧшалӧны?
Гриша чӧв оліс.
— Мед ӧшалӧны?!
— скӧрысь юаліс Никаноркин.
— Найӧ оз ӧшавны, — жугыль гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша.
— Персиц висьталӧ — найӧ пӧ двигайтчӧны.
— «Двигайтчӧны!»
Бурӧн шуа: висьтав ставсӧ помсяньыс да помӧдзыс.
И кыдзи сӧмын Гриша вермис вунӧдны Никаноркин йылысь?
Мортыс кык кӧпейкаӧн чукӧртіс, чӧжис сылы кык двугривеннӧй
(правда, найӧ весьшӧрӧ вошины невернӧй Делюль вӧсна),
заводитіс сійӧс велӧдны чистописание кузя — да сэтшӧм тӧлкӧн, мый Гришалӧн содісны нин баллъяс мирын тайӧ медся гажтӧм предмет кузяыс (тайӧ неделяс Невинный сылы пуктіс первой четвёрка),
— кыдзи жӧ Гриша та бӧрын вермис вунӧдны, не шуны Арямовлы ни ӧти кыв: эм пӧ менам друг, шуӧны сійӧс Коля Никаноркинӧн...
— Чӧв олан!
— горӧдіс Коля Никаноркин.
— Но, чӧв ов...
Ме всё равно тӧдмала!
... Вот мый вӧсна сэтшӧм лёк настроениеа муніс тайӧ луннас Григорий Шумов Ново-Садӧвӧй улича вылӧ.
Туйыс вӧлі кузь, и сылы тырмымӧн вӧлі кадыс, медым мӧвпавны сы йылысь, кыдзи сійӧ вӧзйысяс Арямовлы волыны ещӧ ӧтчыд — ёртыскӧд кыкӧн.
Но со и кузь туйлы воис пом, а рӧмдыны сӧмын на ещӧ заводитчӧ: первой кодзув, коді вӧлі ещӧ блед на, тыдовтчис енэжас вылын светёлка весьтын.
Светёлкаас Фёдор Иванович, колӧ чайтны, ӧні лӧсьӧдӧ нин ассьыс трубасӧ.
Гриша кутіс терпеливӧя виччысьны, ачыс дзебсис пӧрысь яблоня сайӧ, коді быдмис дзик Арямов керка бердын.
Кӧдзыдыс рытладорыс лои скӧрджык, ковмис лым вылас йӧктыштны, медым шонтыштны кӧдзыд штиблетъясас кынмысь кокъяссӧ.
Час мысти, эз водзджык, светёлкаын меліа югдіс ӧшиньыс — мыйӧнкӧ тайӧ казьтыліс важӧн нин тӧдса книжнӧй кар керкаясса янтарнӧй бияссӧ.
Керка вевт весьтын кодзулыс лои югыдджык, тыри ловъя, вералысь розӧвӧй светӧн.
Буракӧ, матысмис дыр виччысяна часыс: улича вылын тыдовтчисны сизимӧд классаяс.
Найӧ вӧліны унаӧн, и на пӧвстын ыджыд тушаа Витол.
Гриша ещӧ асывнас на корсис сійӧс училищеысь, ёна видзӧдіс сы вылӧ.
Но вӧзйысьны эз кут: колӧ ещӧ сизимӧд классалы киӧдыс нуӧдны приготовишкаӧс Арямов ордӧ!
Да и Гришалы тайӧ оз ков, сійӧ Янкӧд войын ветлывліс пемыд вӧрӧ эз повзьы!
Колӧ вӧчны сідзи: мыйӧн сӧмын Витол пырас ӧдзӧсӧд, Гриша тювкнитас сы бӧрся!
Сизимӧд классаяс мыйлакӧ дыр сӧвещайтчисны керка дорас, кӧні оліс Арямов.
Сэсся на пӧвстысь ӧти, медбӧрын, решитчис да кутчысис сутуга йылын ӧшалысь пу грушаӧ — звӧнок воропӧ.
Ӧдзӧсыс регыд мысти воссис.
Гриша котӧрӧн вуджис туйсӧ да тювкнитіс порог вомӧн — сизимӧд классаяс бӧрся.
Налы паныд петіс ачыс Фёдор Иванович.
Сійӧ вӧлі шнуръяса кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс курткаа.
Вещыс зэв мича, нинӧм он шу.
Велӧдчысьяс, кодъяс яндысигтыр жуисны, мӧдӧдчисны Арямов бӧрся, и Гриша воис — мукӧдъяс мышъяс сайын — кучикӧн эжӧм аслыспӧлӧс улӧсъяса жырйӧ.
И сэні вӧлі кык шкап, кытчӧ тырыс сувтӧдлӧма небӧгъяс.
Зэв ыджыд пызан вылын красуйтчис койбеддя бронзӧвӧй ош; сійӧ видзис ыджыд чернила доз, а чернила дозкӧд орччӧн турунвиж ной вылын куйліс мыйлакӧ фарфорӧвӧй нинкӧм.
Ставыс вӧлі тані мича, и Гриша думыштіс: вот татшӧм жыръясын и олӧны учёнӧй йӧз, кодъяс тӧдӧны ставсӧ му йылысь да енэж йылысь.
Оз озыръяс (Арямов, дерт, эз вӧв озыр), а именнӧ тӧлка йӧз, кодъяслы бур небӧг, гашкӧ, свет вылас быдторйысь меддона.
Тасянь дзуртысь пу пос кузя ставныс кайисны светёлкаӧ, и сэні буретш (Гриша водзвыв сідзи чайтіс) сулаліс, ӧшиняс дулосӧ веськӧдӧмӧн, нималана труба.
Сэсся Гриша вунӧдіс ставтор йывсьыс.
Сійӧ пукаліс (сійӧс сералігтырйи пуксьӧдісны первойӧн), ас водзладорса гӧгрӧс стеклӧӧ видзӧдігтыр, — стеклӧыс вӧлі кӧдзыд, сы бердӧ кӧ инмӧдчан синъяснад.
Сы водзын ылын (сійӧ та йылысь век помнитіс), вывті, вывті ылын, гашкӧ, сысянь уна сюрс верст сайын, величавӧя шыльквидзис лым еджыдын вералысь помтӧм пемыд.
Кор тайӧ волшебствоыс помассис, Арямов шуис:
— Но, ӧні ті обязанӧсь мекӧд юыштны чай!
А сизимӧд классаяс яндысисны, гӧрдӧдісны, мыйлакӧ тувкышталісны ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснаныс, заводитлісны шмонитны — эз дзик удачнӧя, весиг Гриша казяліс: эз зэв лӧсьыда артмы налӧн тайӧ!
Гриша первойӧн пуксис пызан сайӧ: сійӧс пуксьӧдіс ачыс Фёдор Иванович, аскӧдыс орччӧн.
Сэки нин — вӧчны нинӧм — пуксисны и мукӧдъясыс.
Шмонитана торжественностьӧн Арямов сувтӧдіс пызан шӧрас «Эйнем» печенье тыра кыӧм кӧрзинка.
Татшӧм печеньесӧ Гриша коркӧ видліс нин (ӧтчыд перемена дырйи Персиц гӧститӧдліс) и кӧрсӧ сылысь эз гӧгӧрво: быттьӧкӧ юмовкодь картонысь вӧчӧма.
Маа преникъяс ёна чӧскыдджыкӧсь «Эйнем» дорысь.
Но медым петкӧдлыны Фёдор Иванович дорӧ уважение, сійӧ век жӧ босьтіс кӧрзинкаысь ичӧтик еджыд кружок, кодӧс пасьталаыс мичаа розьӧдлӧма.
И кутіс чувствуйтны асьсӧ вывті бура.
Сійӧ пукаліс чай стӧкан водзын, коді тайӧ минутас сылы ньӧти эз ков.
Сылы эз ков ни чай, ни «Эйнем» печенье, ни весиг преникысь эськӧ ӧні сылы эз вӧв некутшӧм удовольствие.
Но Фёдор Ивановичкӧд орччӧн чай юӧмыс вӧлі дзик вӧвлытӧмторйӧн!
Велӧдысь дорӧ тайӧ матыслунас весиг кажитчис мыйкӧ запретнӧй: колӧ чайтны, начальникъяс пӧвстысь некодлы Фёдор Иванович оз висьтавлы сы йылысь, мый сійӧ тадзи прӧстӧя аслас велӧдчысьяскӧд юлывлӧ чай.
Сизимӧд классаяс смелмисны, весит сёрнитны кутісны зэв збоя; и печенье сёйисны вель азыма.
Помланьыс нин найӧ заводитісны мӧда-мӧд вежмӧн висьтавны Арямовлы кутшӧмкӧ асланыс делӧяс йылысь.
Сэки Гриша ёнасӧ и эз кывзы нин: шуда чӧв-лӧнь вӧлі сы сьӧлӧм вылын, и бур эськӧ нинӧмӧн сійӧс не садьмӧдны.
Арямов ачыс унджыксӧ чӧв оліс, нюмъяліс да видзӧдіс аслас гӧсьтъяс вылӧ.
Мукӧддырйиыс шыасьліс ӧти-кык кывйӧн:
— Но-но?
— Водзӧ!
— И кыдзи жӧ?
Сизимӧд класса ӧти велӧдчысь, кодлӧн гӧрба ныр вылас вӧлі сьӧд пенсне, висьталіс, быттьӧ кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн небӧг вылысь лыддис:
— Вольдемар пай вылӧ уси почётнӧй жребий!
Банйӧм банбокъяса Витол лои ещӧ розӧвӧйджык да скӧрысь шуис:
— Эн больгы лишнӧйсӧ!
— Но, Фёдор Ивановичыдлы висьтавнытӧ позьӧ нин.
— А мыйла?
Тэ прӧстӧ баба кодь паськыд вома!
— Но, со тэныд, пырысь-пыр и баба кодь!
Арямов нюммуніс:
— Человечестводжынйыс — бабаяс.
И тайӧ, ме ногӧн, абу нин сэтшӧм лёктор.
А тіян, Вольдемар, матушкаыд — абу баба?
Колӧ чайтны, дама?
Витол чӧв олыштіс, сэсся яндысьыштӧмӧн серӧктіс:
— Да, пӧжалуй, баба.
Железнодорожнӧй кондукторлӧн дӧва.
— А мыйла нӧ сідзкӧ ті Вольдемар?
Кыдзкӧ звучитӧ «господскӧй ногӧн»...
— Матиасович!
— горӧдіс ыджыд ныра реалист, коді таӧдз тӧлкуйтіс жребий йылысь.
— Вольдемар Матиасович!
— Ак да, ӧд ті латыш, ме и дзикӧдз вунӧді, — шуис Арямов.
— Ті сэтшӧм бура сёрнитанныд рочӧн.
Да-да, Витол ӧд, дерт, латыш.
Но, меным ті важмоз колянныд Володяӧн, ладнӧ?
— Ладнӧ!
— Витоллӧн чужӧмыс югдіс шуда нюмысь.
— Водзӧ.
Кутшӧм нӧ жребий?
— Публичнӧя висьтавны миянлысь общӧй зывӧктӧм ӧти терпитны позьтӧм морт дорӧ.
Висьтавны сійӧ мортсӧ, Витол?
— Кӧсъян нарушитны сетӧм кывтӧ — висьтав.
— Сетӧм кыв нарушитны?
О!
— Арямов лэптіс синкымъяссӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, шмонитіс; татшӧм жӧ смешитчанаӧсь вӧліны сылӧн синъясыс тӧрыт, кор сійӧ муніс Гришакӧд Ново-Садӧвӧй вылӧ.
Реалистъяс ставныс ӧтпырйӧ кутісны ызгыны:
— Сёрнитчылім гусьӧн видзны!
— Аскиӧдз.
— Фёдор Ивановичысь гусьӧн видзны?
— Фёдор Ивановичлы позьӧ!
— Ньӧти абу таын делӧыс.
— Энлы, сет жӧ висьтавны...
Арямов дугдіс нюмъявны:
— Ме чувствуйта, думыштӧмныд ті кутшӧмкӧ глупость.
Общественнӧй зывӧктӧм...
Кӧсъянныд меным висьтавны асланыд глупость йылысь — сідзкӧ нин мед висьталас Витол ачыс, сы вылӧ кӧ нин уси жребийыс.
Витол падъялігтыр чӧв олыштіс.
Сэсся шуис:
— Оз.
Оз сулав.
Ставныс бара кутісны ызгыны.
Арямов лэптіс кисӧ:
— Тырмас!
Вайӧй мӧдтор йылысь.
Сійӧ сюся видзӧдліс велӧдчысьяс чужӧмъяс вылӧ.
Ставныслӧн синъясныс югъялісны сылы воча.
Ставныс эськӧ, дерт, тайӧ рытнас мунісны и биӧ и ваӧ Фёдор Иванович вӧсна.
А Гриша — первой!
Сылысӧ, гашкӧ, ёнджыка мукӧдъяс серти, кодъяс олісны рӧднӧй семьяясас, колӧ вӧлі татшӧм мортыс, кутшӧм Арямов.
Татшӧм морт водзын позьӧ душатӧ ставнас восьтыны, сӧмын мед кывъясыс сюрины.
Вот кывъясыссӧ, пӧжалуй, эськӧ и эз сюрны.
Но мый нӧ, мортлы позьӧ и чӧв олыштны, сійӧ кӧ оз сяммы мичаа сёрнитны.
И Гриша чӧла пукаліс рытывбыд да преданнӧй синъясӧн видзӧдіс ставныс вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь пызан саяс.
... Арямов ордысь мӧдӧдчисны сёрӧн — и некыдзи эз вермыны муннысӧ.
Передньӧяс дыр корсисны пальтояснысӧ, зілисны тӧдмавны ассьыныс сорсьӧм картузъяссӧ.
Фёдор Иванович сулаліс ӧдзӧс дорас да терпеливӧя югдӧдіс ичӧтик лампаӧн.
Медбӧрын реалистъяс шумӧн ызӧбтісны-лэччисны ляпкыдик кильчӧ вывсянь кӧдзыд рӧмыдас, карпомса пемыд вояс, кодӧс вӧлі розьӧдлӧмаӧсь сӧмын ӧткымынлаын ӧзйысь пӧнаръяслӧн муртса дзузгысь биясыс.
Сизимӧд классаяс кутісны сёрнитны ставныс ӧтпырйӧ, гораа, пӧжалуй весиг вывті гораа, тайӧ шынитӧв ывлаас, зілисны вевтыртны ӧта-мӧднысӧ гӧлӧснас: быдӧнлы вӧлі колӧ висьтавны ассьыс.
Вензьӧмыс ыпнитіс яра — и вензисны эз енэжса светилӧяс йылысь, вензисны роч литература йылысь.
— Сылы вӧлі сідзи сиӧма!
— горзіс Витол.
— Но позьӧ-ӧ шуны сійӧс лишнӧй мортӧн?
Збыльысь дзикӧдз лишнӧйӧн?
Кыдз-некыдз, сійӧ вӧлі медводдзаяс лыдын...
Сійӧ ызйӧдіс мысль!
— Рудинлӧн созерцательностьыс...
— Водзын мунысь, а абу созерцатель!
— А баррикадаыс?
Сійӧ пӧгибнитіс баррикада вылын!
— И всё-таки эз ков жертвенностьлӧн тайӧ актыс...
Да сетӧй жӧ меным висьтавны!
Но мый тайӧ, ей-богу!
Сизимӧд классаяс горзісны Тургеневлӧн Рудин йылысь, а Гриша весиг эз на и кывлы тайӧ нимсӧ — Рудин.
Тургеневсӧ сійӧ тӧдіс — аддзывліс сылысь портретсӧ открыткаяс вылысь Ямпольский вокъяслӧн магазинысь.
Гриша восьлаліс сизимӧд классаяс бӧрся, радлуныс, кодӧс сійӧ талун рытнас тӧдмаліс Арямов ордын, эз на ещӧ прӧйдит.
Сійӧ гордитчис, мый муніс ӧтлаын сэтшӧм образованнӧй йӧзкӧд, кодъяс, донъявны кӧ налӧн увереннӧй гӧлӧсъяс серти, делӧсӧ тырвыйӧ тӧдісны да вермисны тӧлкуйтны медся гӧгӧрвотӧмторъяс йылысь.
И сэки сылы друг дум вылас уси: Никаноркин!
Рытывбыд ни ӧтчыд эз думыштлы Никаноркин йылысь — эз аддзы кад шуны Арямовлы сы йылысь ни ӧти кыв.
Радлуныс сы сьӧлӧмын оз позь шуны медым дзикӧдз быри, но кыдзкӧ чиніс, а сыкӧд орччӧн кутіс быдмыны надзӧникӧн сироталӧн кодь чувство: сійӧ кыссис бӧрын, и сизимӧд классаяс пӧвстысь некод весиг ни ӧтчыд эз бергӧдчыв сылань.
И мыйла налы бергӧдчывны да видзӧдлыны приготовишка вылӧ, коді ни ӧти кыв оз вермы сюйны налӧн тӧлка речьясӧ!
Тайӧ зэв бур компанияас асьсӧ ӧткаӧн чувствуйтіг (эз-ӧ та вӧсна и Никаноркин сылы дум вылас усь?), Гриша вочасӧн кутіс восьлавны ньӧжйӧджык.
Дзик тӧдтӧмӧн, весиг таинственнӧйӧн сылы ӧні кажитчис Ново-Садӧвӧй улича.
Васӧда дзирдалісны сы весьтын сявмунӧм кодзувъяс.
Уличаяс крестасянінъясын тӧлыс пӧлӧсӧн нӧбалӧма толаяс, кӧдзыдыс удитӧма дорны найӧс, найӧ сідзи и сулалісны пӧлӧсӧн, ёсь йылаӧсь, но эз пӧрны, кельыдлӧзӧсь, выліас дзирдаліс волшебнӧй бус.
Тайӧ дзирднас муыс быттьӧкӧ воча шыасис енэжлӧн алмазнӧй югъялӧм вылӧ.
Кӧнсюрӧ ӧшиньясысь, кодъясӧс абу топыда тупкӧмаӧсь ставеньясӧн, туй вылӧ усины кузь емъяс кодь виж югӧръяс.
Регыд мысти тайӧ югӧръясыс вошины: дорвыв кыссисны заборъяс — сэні олісны огородникъяс.
Чирӧм гӧлӧсӧн увтчисны понъяс, кодъясӧс шызьӧдӧмаӧсь тайӧ местаясын вӧвлытӧм уна йӧз.
Буракӧ, реалистъяслӧн компанияыс кажитчис налы тышкасьны радейтысьяслӧн мыйвынсьыс горзысь зэв ыджыд чукӧрӧн.
Кӧнкӧ ылын-ылын горӧдліс сьывны шудтӧм кодъюра:
<rus>Эх, судьба ль ты моя, невеселая...</rus>
—
и быттьӧ джӧмдіс да ланьтліс дыр кежлӧ.
Гриша дзикӧдз бӧрӧ коли сизимӧд классаясысь, муніс дзик ӧтнас.
Вӧлі кӧ эськӧ ӧні тані Никаноркин, восьлалісны эськӧ найӧ кыкнанныс орччӧн, вӧлі эськӧ налы мый йылысь сёрнитны, гӧгӧрвотӧм гажтӧм эз топӧд эськӧ тадзи Гришалысь сьӧлӧмсӧ...
Ни ӧти морт абу.
Ветлысь-мунысьяс оз тыдавны некӧн.
Абу сідз, то тыдовтчис ӧти морт.
Гриша видзӧдліс сы вылӧ — ӧтчыд, мӧдысь.
Мыйкӧ зэв нин тӧдса вӧлі сылӧн походкаыс.
Муніс сійӧ кыдзкӧ аслысногӧн: то ӧддзӧдліс воськовъяссӧ, то надзмӧдліс, то друг быттьӧ дзикӧдз сунліс пемыдас, вошліс.
Паныдасис слабиника югдӧдысь пӧнар — быдса верст вылӧ ӧти.
Мунысь морт мыйлакӧ кытшовтіс омӧлика югдӧдӧм местасӧ.
Сэсся лэптіс пальто воротниксӧ да улӧджык лэдзис гӧна шапкасӧ.
А чужӧмыс сылӧн эз тыдав: войыс кӧть и кодзула, но...
Гриша сувтіс, ляскысис забор бердӧ, заводитіс бурджыка видзӧдны.
Э, Виктор Аполлонович Стрелецкий талун абу форменнӧй картуза, а шапкаа!
Гриша тэрмасигтыр суӧдіс сизимӧд классаясӧс да страшнӧя шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— <lav>Зекс</lav>!
— Мый?
— дӧзмӧмпырысь шыасис Витол.
— Мый тэ ещӧ нинӧмабусӧ сӧран?
— <lav>Зекс</lav>!
Реалистъяс сувтісны.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын кодкӧ, медся сюсь синъяса, шуис надзӧник:
— «Голубчик».
Буретш сійӧ.
— Лӧсьӧдчыны!
— командуйтіс Витол да, шинельыслысь кизьяссӧ разьӧм бӧрын, первойӧн лэптіс пӧлаяссӧ юр вылас.
Мукӧдъясыс вӧчисны сідз жӧ, Гришаысь кындзи, коді эз тӧд, мыйла ставыс тайӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ сулаліс тупкытӧм чужӧма, пальтоа, кодӧс вӧлі кизялӧма увсяньыс выліӧдзыс.
И сӧмын мыйлакӧ ещӧ топыдджыка ляскысис забор бердас.
Реалистъяс сувтісны улича шӧрас — Стрелецкийлань мышкӧн, копыртчисны да быттьӧ кынмисны места выланыс — кузь кокаӧсь, пельпомъяс вылас шинель гӧрбъясаӧсь.
Стрелецкий матыстчис (ӧні вӧлі позьӧ нин бура тӧдны сійӧс, кӧть эськӧ воротниксӧ вӧлі лэптӧма).
Сійӧ матыстчис тэрмасьтӧг, видзчысигтыр: тадзи гусьӧн матыстчывлӧ ылалӧм пӧтка дінӧ охотник.
Сійӧ вӧлі дзик нин матын, воськов дас вит сайын, эз ылынджык, кор сизимӧд классаяс веськӧдчытӧг заводитісны йӧктыны кӧдзыднас дорӧм гора мостӧвӧй вылын.
Дас сизим арӧсаяслы позьӧ йӧктыны весиг зэв ёна копыртчӧмӧн.
Мыйкӧ дыра вӧлі кылӧны сӧмын чирзӧмъяс да лымлӧн дзуртӧм...
Сэсся кыліс Стрелецкийлӧн гӧлӧсыс:
— Сулалӧй!
Ме тіянӧс тӧді, голубчикъяс!
Но сизимӧд классаяс эз сӧгласитчыны сувтны.
Мӧдарӧ — скачӧн котӧртісны улича кузя.
Надзиратель, неуна тырӧм лола, тэрмасис на бӧрся.
Сійӧ прӧйдитіс Гриша дорті сэтшӧм матіті, мый Гриша кыліс кӧдзыдас ёна ӧвтысь сылы тӧдса нин духи дук.
Водзын кутшӧмкӧ ӧти реалист нарошнӧ вежӧм гӧлӧсӧн, лёкысь чирӧстіс:
— Аддзысьӧма тай эстшӧм Нат Пинкертон!
Мӧд, тыдалӧ, шинель увсяньыс, кыз гӧлӧсӧн буркнитіс:
— Дугды, Колька, эн вывтісӧ!
— Коля, сувтӧй, — пырысь-пыр жӧ меліа шыасис та вылӧ надзиратель.
Реалистъяс дружнӧя вак-вакӧн серӧктісны.
Но кутшӧм положениеыс вӧлі Гришалӧн?
Положениеыс сылӧн вӧлі опаснӧй.
Сизимӧд классаясӧс вӧтӧдны вермытӧм вӧсна Стрелецкий быд минутӧ вермис бӧр бергӧдчыны — но кыдзи нӧ сылы суӧдны кузь кокъясаясӧс?
Сійӧ и ачыс, тыдалӧ, эз надейтчы та вылӧ, а мыжаяс бӧрся вӧтчис прӧстӧ сідз, аслас упрямство вӧсна либӧ надейтчис кодӧскӧ тӧдны походка сертиыс, гӧлӧс сертиыс...
Гашкӧ, ышмӧм бӧрын кодкӧ мостӧвӧй вылӧ картузсӧ уськӧдас.
Он ӧд тӧд, кутшӧм случайность вермас лоны.
Виктор Аполлонович Стрелецкий вӧлі опытнӧй морт.
Со сійӧ и сувтіс: джуджыд лым вылын сьӧдӧн тӧдчис мыйкӧ гӧгрӧс — но, сідзи и эм, сизимӧд классаяс пиысь кодкӧ воштӧма картузсӧ!
Тайӧ картузыс спаситіс Гришаӧс.
Надзиратель кутіс бӧр воны ассьыс аддзӧмторсӧ видлалігтырйи.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма ылалӧма картузнас, мый бара эз казяв Григорий Шумовӧс, коді топыда ляскысьӧма забор бердас (заборыс кӧ эськӧ муртса вӧлі ляпкыдджык, Гриша важӧн нин эськӧ чеччыштіс сы вомӧн и — кутшӧм лӧсьыд — пукалыштіс эськӧ град йӧрын, небыдик толаын).
Ропкигтырйи Виктор Аполлонович сувтіс вит воськов сайӧ:
— Сідз, сідз...
картузсӧ вурӧма установитӧм образец серти...
Ёнакодь нин новлӧма.
А со татысь увтыссьыс ми аддзам и шыпасъяс...
да, да.
Шоч том морт, мед сійӧ весиг...
мед сійӧ весиг господин Чернышевскийлӧн поклонник...
шоч нин оз гиж ассьыс инициалъяссӧ.
Но, ми тайӧс бурджыка видзӧдлам мӧд обстановкаын.
Надзиратель любовнӧя видлалыштіс кинас трофейнӧй картузсӧ, малалыштіс сійӧс, сюйис киняулас да тэрмасьтӧг муніс.
Гриша виччысьыштіс, кытчӧдз сы воськовъяслӧн дзуртӧм шыыс эз кут кывны, а сэсся мӧдӧдчис гортас.
Сизимӧд классаяс вошины код тӧдас кытчӧ.
Сійӧ восьлаліс войся кар кузя ӧтнас, и сылы эз вӧвны страшнӧйӧсь ни стӧрӧжевӧй понъяслӧн чирӧм гӧлӧсӧн увтчӧмыс, ни йӧзтӧм тыртӧм уличаяс, ни лоны вермана паныдасьӧмъяс рӧзбойникъяскӧд, кодъяс йылысь сэтшӧма радейтліс висьтавлыны чангыль ныра Настя, кор мадам Белкова эз вӧв гортас.
Ӧні сійӧ некодысь эз пов.
Весиг сылы окота вӧлі кодкӧдкӧ тышкасьны — не прӧстӧ сідз, а кувтӧдз, медым петкӧдлыны ассьыс отвагасӧ.
Но петкӧдлыны вӧлі некодлы да некод вылын...
Улича вылын — ни ӧти ловъя лов.
Гриша прӧйдитіс нин Ямпольский вокъяслӧн магазин дорті, — магазинлысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма топыда волнистӧй кӧрт ставеньясӧн.
А со и Познанскийлӧн заведениеыс...
Кутшӧмкӧ фигура видзчысигтыр вешйис пивнӧй ӧдзӧс дорысь да гусьӧникӧн кутіс ылыстчыны.
Да тайӧ Дзиконский!
— Сувт!
— мыйвынсьыс горӧдіс Гриша да уськӧдчис вӧрӧг бӧрся.
И сизимӧд класса Дзиконский пышйис!
Сы вӧсна-ӧ сійӧ решитіс дзебсьыны, мый поліс йӧзасьӧмысь (колӧ чайтны, эз ошкана делӧ вӧчны сійӧ лок войын пивнӧй дорӧ), Шумовлӧн горӧдӧмыс-ӧ збыльвылӧ сійӧс повзьӧдіс, но полицмейстерлӧн пиыс гӧнитіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый нинӧм и вӧлі мӧвпавны сійӧс суӧдӧм йылысь!
Сылӧн кокъясыссӧ кузьӧсь...
Но Гриша эз усь шогӧ, мыйвынсьыс ачыс лэбис — дыр, кадысь кадӧ скӧрысь горзігтырйи:
— Сувт!
Сувт, Дзиконский!
Медбӧрын горӧдіс:
— Трус!
И сувтіс.
Сылӧн победалы свидетельяс эз вӧвны.
Этшсьыныс петтӧдз скӧрмӧм понъяс увтчисны воротаяс увсянь сы горзӧмъяслы вочакыв пыдди, да кӧнкӧ ылын тутӧстіс паровоз, тыдалӧ, маневровӧй.
Гриша сулалыштіс, неуна шойччыштіс да бергӧдчис гортланьыс.
15
Ыджыд перемена дырйи Стрелецкий дорӧ матыстчис Витол да вежливӧя юаліс:
— Разрешитӧй юавны?
И, быттьӧ сигнал серти, найӧс пырысь-пыр жӧ кытшалісны старшеклассникъяс.
Надзиратель, тӧждысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдалігмоз, шуис Витоллы:
— Но?
— Сёрнитӧны, мый ті пӧ служитлӧмныд сыскнӧй отделениеын.
Виктор Аполлоновичлӧн синъясыс векняммисны:
— А коді именнӧ висьталіс тайӧс?
Витол сулаліс зэв веськыда, кияссӧ нюжӧдӧма бокас.
Банйӧм чужӧм вылас сылӧн карӧй синъясыс видзӧдісны гажаа.
— Менам юалӧмӧй кӧ абу лӧсялана, кора прӧститны.
Но ме кывлі...
— Вот ті и висьталӧй, кодсянь кывлінныд.
— Тайӧ кӧ омӧль...
— Тайӧ омӧльсьыс на лёкджык!
— Виктор Аполлонович тшӧкмуніс.
— Мый именнӧ омӧльыс: служитны сыскнӧй отделениеын али та йылысь гораа висьтавны?
— А тіянлы вообщӧ оз пӧлагайтчы гораа сёрнитны, — бледӧдігтырйи пинь пырыс сӧдзӧдіс Виктор Аполлонович.
— Тіянлы чӧв-лӧньӧнджык, чӧв-лӧньӧнджык колӧ лоны, менам донаӧй!
Чайтанныд, тіянлы ставыс сідз прӧйдитас, кыдзи первой учениклы?
Поведение кузя лёк балла велӧдчысьяс оз лоны первойӧн, сюркнялӧй тайӧс пель саяныд!
Сійӧ ӧдйӧ — каблукъяс вылас — бергӧдчис сы бӧрвылын чукӧртчӧм реалистъяслань.
Сизимӧд классын гырысь велӧдчысьяс кындзи, татчӧ удитӧмаӧсь котӧрӧн воны мукӧд классъясса велӧдчысьяс.
Котӧрӧн воисны и приготовишкаяс, медводзын Довгелло, Никаноркин да Шумов...
Найӧс кыскис вывті уна велӧдчысьяслӧн чукӧртчӧмыс.
— <ns>Та-айӧ</ns> мый?
Сборище?
— горӧдіс надзиратель.
— А-а...
ставыс гӧгӧрвоана!
Ті найӧс чукӧртінныд, ассьыныд достойнӧй отсасьысьястӧ, господин Витол?
Подстрекательство!
И йӧз чукӧр заводитіс разӧдчыны.
Кодлӧнкӧ томиник бас недӧвӧльнӧя нурбыльтіс:
— Эз сідзи артмы...
— Эз сідзи?
Эз сідзи артмы?
— вашнитіс Стрелецкий.
Сьыліыс сылӧн нюжаліс, пельпомъясыс лыбисны; зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ хищнӧя видзӧдіс реалистъяс вылӧ.
Но сы водзын вӧліны нин сӧмын мышъяс.
— Реалистъяс тэрмасигтыр разӧдчисны коді кытчӧ.
— Эз сідзи артмы, господин Витол!
— Виктор Аполлонович бергӧдчис, но и Витол эз нин вӧв матігӧгӧрын.
Мунісны старшӧйяс, а на бӧрся и младшӧйяс.
Надзиратель водзын сулаліс сӧмын ӧтнас Гриша Шумов — сійӧсӧ, дерт, ылаліс.
Сійӧ ылаліс, и явӧ тӧдчысь любопытствоыс, кодӧс позис аддзыны сылӧн паськыда восьтӧм синъяса чужӧм вывсьыс, вермис скӧрмӧдны кӧть кодӧс, а не сӧмын Виктор Аполлонович Стрелецкийӧс.
Кузя кыссьысь некымын секунда чӧж надзиратель видзӧдіс Шумов вылӧ.
Сэсся пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— А тэныд мый татысь колӧ, голубчик?
Восьлав жӧ ме бӧрся!
Сійӧ кутіс восьлавны коридор кузя сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи некор, весиг мундирыслӧн пӧлаясыс павтыртчисны мунігас.
Григорий Шумов муртса удитіс вӧтчыны сы бӧрся.
Гришалы быттьӧкӧ нинӧмысь вӧлі повнысӧ.
Вермас лоны, тӧрыт войнас надзиратель век жӧ аддзыліс сійӧс Ново-Садӧвӧй вылын?
Тайӧ оз вермы лоны!
Сійӧ кӧ аддзис, кутіс эськӧ Гришаӧс места вылас.
А гашкӧ, мудеритіс?
Нарошнӧ прӧйдитіс боктіыс...
Кӧть мый — ӧні абу страшнӧ.
Улича вылын Гриша эз йӧкты, шинельсӧ аслас юр вылӧ эз лэптыв, «пинкертон» эз горзы.
А мый сійӧ сюри сёр кадӧ — сы йылысь тӧдӧ Фёдор Иванович.
Сійӧ доръяс: Гриша вӧлі сылӧн гӧсьтӧн!
Тайӧ кадӧ Виктор Аполлонович вайӧдіс Шумовӧс пемыдгӧрд ӧдзӧса тӧдса нин жырйӧ.
Важмоз тані шкап вылас сулаліс бусӧн вевттьысьӧм глобус да лысӧм юра кутш, коді мышкыртчӧмӧн зумыша видзӧдіс виж синъяснас пырысьяс вылӧ.
Надзиратель матыстчис конторка дорӧ, кыскис бонзьӧм лӧз тетрадь, видзчысьӧмӧн сьӧлышталіс аслас чуньяс вылӧ да заводитіс листавны лист бокъяссӧ; тӧдчымӧн ёна сьӧдасьӧм пельӧсъясыс налӧн удитӧмаӧсь нин гартыштчыны трубочкаясӧн.
— Но вот, голубчик, — аслыс ныр улас нурбыльтіс Стрелецкий, — со сійӧ, тіян олӧмлӧн небӧг.
— И, Гришалань бергӧдчӧм бӧрын, гораа шуис: — Татчӧ ставсӧ гижӧма!
Ставсӧ!
Тэ йылысь сідзжӧ, Шумов Григорий.
Виктор Аполлонович босьтіс карандаш, мыйкӧ пасйис тетрадяс.
— Тэ сайын чукӧрмӧма нин кӧкъямысдас вит кӧпейка.
Ме эськӧ верми, дерт, виччысьны...
Но, кӧть и жаль, ӧні ог вермы.
Тайӧ сьӧмыс жӧ мунӧ сирӧтаяслы.
А тэ эн и тӧдлы тайӧс?
Матыстчӧ во пом, благотворительнӧй комитет гӧтӧвитӧ отчёт.
Гӧгӧрвоин?
Эн?
Но, а мый тэныд пӧлагайтчӧ мынтыны, сійӧс эн гӧгӧрво?
Мый тэ должен ӧні жӧ, пырысь-пыр мынтыны уджйӧзтӧ, тайӧ, ме думайта, гӧгӧрвоана!
Сійӧ павтыртіс аслас мундирлысь мича пӧлаяссӧ, пуктіс кияссӧ мышкас, прӧйдитчис жыр кузя.
Сэсся сувтіс Гриша водзӧ:
— Тэнад сьӧмыд абу?
— Абу.
— «Абу!»
— Ӧні абу.
Ме сета, сӧмын ог ӧні.
Надзиратель бара ветлӧдлыштіс жыр кузя, матыстчис ӧшинь дорӧ, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн сулалыштіс.
Сэсся кутіс бара сёрнитны мый йылысь кӧ, быттьӧ ёна мӧвпалігтырйи:
— Гашкӧ, ме верми эськӧ тайӧ сьӧмсӧ и не босьтны.
Да, да...
Ме верми эськӧ прӧстӧ тэ пыдди ассьым пуктыны.
И ме решиті вӧчны тэныд тайӧ услугасӧ...
— Сійӧ бара бергӧдчис Гришалань: — Тайӧ ӧд услуга, сідз абу?
Гриша чӧв оліс.
— Но условиеӧн, голубчик: услугаысь услуга!
Тэ кывлін, мый йылысь сёрнитіс Витол?
Но, талун, ме дорӧ матыстчытӧдз на.
Кывлін?
— Эг кывлы.
— Кодкӧд сійӧ сёрнитіс, аддзылін?
— Эг аддзыв.
— Эн кывлы, эн аддзыв!
Но тэ жӧ сэні вӧлін первойсяньыс, ме тэнӧ пырысь-пыр казялі.
Но ладнӧ, шуам — тэ нинӧмтор эн кывлы и эн аддзыв.
Но слухъясӧн муыс тырӧ.
Висьтав, тэныд кӧ эськӧ случайнӧ удайтчис — но, шуам, аслад другъяс пыр — тӧдмавны, кодъяскӧд да мый йылысь именнӧ сёрнитіс талун Витол, тэ ӧд эськӧ тайӧс эн соссьы ме водзын?
Гришалӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны надзӧник да гораа, банбокъясыс сылӧн кельдӧдісны...
Стрелецкий, тыдалӧ, казяліс сы чужӧмлысь вежсьӧмсӧ да тэрмасьӧмӧн висьталіс водзӧ:
— Бура гӧгӧрво менӧ, дружок.
Збыльвылас, сійӧ, мый ме тэныд вӧзъя, обязан вӧчны быдӧн: и ме, и тэ, и кӧть кодӧс эн босьт.
Обязан!
Но ме сёрнита ог обязанность йылысь, а услуга йылысь.
<ns>Ус-слу-га</ns> йылысь!
Гриша чӧв оліс, век на ещӧ эз гӧгӧрво помӧдзыс надзирательлысь кывъяссӧ.
И мӧдыс бара заводитіс гусьӧникӧн:
— О, дерт, ме сёрнита услуга йылысь ог аслым вылӧ — мыйла сійӧ меным колӧ?
Абу сідз, тэ эськӧ пӧльза вайин учебнӧй заведениелы, коді...
э-э...
воспитывайтӧ тэнӧ.
— Ог кут!
— друг чирӧм гӧлӧсӧн лёкгоршӧн горӧдіс Гриша.
— Надзӧнджык, тэ!
Вӧлӧмкӧ, тэ век жӧ дзик немтор абу и гӧгӧрвоӧмыд.
— Ог кут!
— Ньӧжйӧджык, голубчик, ньӧжйӧджык!
Ладнӧ, эновтам тайӧс.
Сёрнитыштам мӧдтор йылысь: висьтав, тэ решитін дзик не копрасьны меным?
Ме тэныд вӧчлі нин замечание да предупреждайтлі...
— Ме сета тіянлы сьӧмтӧ!
— отчаяниеӧн горӧдіс Гриша.
— И ог кӧкъямысдас вит кӧпейка, а быдса шайт!
Надзиратель лои розӧвӧй да кӧрліс чужӧмсӧ:
— Ок, донаӧй, оз сьӧм йылысь ӧні сёрниыс мун...
— Сета!
Регыд!
— Тэнад батьыд коді?
Сапожник?
Ак, садовник.
Сьӧкыд, сьӧкыд миянлы тэ кодьястӧ воспитывайтны.
Кывзы бура: аски жӧ — кылан: аски!
— тэнӧ лоӧ гижӧма кондуитӧ, тэ кӧ бара думыштан мекӧд паныдасигӧн не копыртчывны меным.
— Меным дум вылӧ уси, кытысь аддзыны сьӧм!
— О господи!
Да дзик жӧ оз сы йылысь мун сёрниыс.
Сёрниыс мунӧ школьнӧй правилӧяс торкалӧм йылысь.
Да наказание йылысь, коді лоӧ тайӧ торкалӧмсьыс.
Но, век жӧ, ме сэсся дӧзми тэныд помтӧг объясняйтны сэтшӧмторъяс, кодъясӧс тэ ачыд должен вӧлі важӧн нин гӧгӧрвоны.
Тэ абу нин выль велӧдчысь!
Мун!
Коридорӧ петӧм бӧрын Гриша думыштчис.
Мый сійӧ сэтшӧмыс сыскнӧй отделение?
Мыйла Стрелецкий сэтшӧм ёна скӧрмис Витол юалӧмысь?
И со кутшӧм удача: Гришалы воча коридорӧд локтӧ сизимӧд класса ыджыд тушаа велӧдчысь — сійӧ тӧрыт вӧлі Арямов ордын.
Ортсысяньыс Гриша сійӧс тӧдліс и войдӧр.
Сизимӧд классалӧн видыс вӧлі вывті учёнӧйлӧн кодь: мый сӧмын сулалӧ сьӧд оправаа ӧти ӧчкиыс!
И, сьӧд жӧ, лента кодь паськыд шнурок оправалӧн ичӧтик кольчасянь лэччис увлань.
Татшӧм морт должен уна тӧдны.
И сизимӧд классаӧс шуисны гораа — Бронислав Грабчинский.
— Мый сійӧ лоӧ «сыскнӧй» кывйыс?
— тэрмасьӧмӧн сылысь юаліс Гриша.
— И збыль, мый Стрелецкий сэні служитлӧма?
Сизимӧд класса велӧдчысь пенсне стеклӧяс пырыс видзӧдліс Гриша вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс:
— Э-э...
тэныдсӧ эськӧ мыйла ковмис та йылысь сёрнисӧ панны?
— Ме прӧстӧ сідзи...
— Тэ — простак, тайӧс ме и ачым аддза.
Та вӧсна тэ и юасян сэтшӧмторъяс йылысь, мый тэныд гӧгӧрвоны абу сиӧма.
Сідз прӧстӧ, нинӧмтор гӧгӧрвотӧг юасьӧны сӧмын йӧйяс.
Тайӧс ставсӧ тэрмасьтӧг, внушительнӧй басӧн висьталӧм бӧрын Бронислав Грабчинский гордӧя чатӧртіс юрсӧ да муніс.
А Гриша ещӧ ӧтчыд тӧдмаліс, кутшӧм лӧга видзӧдӧны приготовишкаяс вылӧ сизимӧд классаяс.
Мукӧд кадӧ сійӧ эськӧ горӧдіс, дерт, колана ылнаӧ пышйӧм бӧрын: «Тӧвся рамаяс пуктӧмыд ныр вылад да воображайтан!» Позьӧ эськӧ и Никаноркинӧс Дерябинкӧд ышӧдны, медым куимӧн ӧтвылысь горӧдны тайӧ тшапитчысь сизимӧд классалы.
Тайӧ век бура действуйтӧ.
Сизимӧд классаяслы, асланыс став солидность вылӧ видзӧдтӧг, абу век веськодь татшӧм сералӧмъясыс, мукӧддырйиыс найӧ зэв скӧр чужӧмъясӧн уськӧдчывлӧны кутавны приготовишкаясӧс — и пыр нинӧм оз удайтчывлы.
Но ӧні Григорий Шумовлы эз вӧв таӧдз.
10
Гриша чукӧртіс ассьыс став учебникъяссӧ, заводитіс Тихомировлӧн кыз хрестоматиясянь да помаліс вӧсньыдик Евтушевскийӧн, и найӧс нуис карын ставлы тӧдса Былинский ордӧ.
Мисьтӧминик вывеска вылӧ, коді вӧлі дзик вокзал бердын, гижӧма, мый Былинский букинист.
Сійӧ медсясӧ ньӧбавліс да вузавліс учебникъяс, кодъясӧс вайлісны сылы школьникъяс асланыс олӧмлӧн медся сьӧкыд минут дырйи.
Таысь кындзи, сійӧ вузасьыштавліс важ ботинкиясӧн, гачьясӧн да «Нат Пинкертонлӧн» выпускъясӧн.
Но тайӧ нин вӧлі подсобнӧй тӧварӧн.
Гриша полігтырйи йӧткыштіс киссьӧм мешӧк дӧраӧн эжӧм ӧдзӧс.
Талы вочавидзис вылӧ ӧшӧдӧм кӧлӧкӧльчиклӧн зэв гораа зилькнитӧм, и Гриша пырис Былинский магазинӧ.
Прилавок сайын, кысянь джынвыйӧ пемыдас мыйкӧ ёся чапкис нырад, сулаліс фетрӧвӧй шляпаа, джуджыд крахмалитӧм воротника морт.
Сійӧ ышнясьӧмӧн чургӧдіс кисӧ, кыв ни джын шутӧг босьтіс Гришалысь учебникъяссӧ да нуис найӧс чусыд ӧшинь дорӧ.
Уна вося бусӧн вевттьысьӧм ӧшинь стеклӧ пыр писькӧдчис шонді югӧр, и Гриша аддзис, мый букинистлӧн шляпаыс ставнас вӧлі чутъясӧсь, а воротниксьыс чурвидзисны сісьмӧм виж сунисъяс.
Очсалӧм бӧрын букинист бергӧдчис да, жугыля чӧв олігтыр, мӧдіс видзӧдны сьӧд йиркас.
Чӧв олӧм кыссис дыр.
Гриша полӧмпырысь видзӧдліс вывлань: сэні нинӧм эз вӧв.
Весиг ачыс йиркыс эз тыдав — сідзи, черань везъяса мыйкӧ пемыд.
Гришалӧн топавліс сьӧлӧмыс: эз кажитчыны Былинскийлы сылӧн небӧгъясыс.
Та вӧсна и чӧв оліс.
Дыр мысти сійӧ кыліс кытчӧкӧ пространствоас зывӧктӧмпырысь шуӧм:
— Ставсьыс ӧти шайт да кӧкъямысдас кӧпейка.
И тайӧ жӧ здукас кызіник синлапъясыс воссьыштісны, гудыр синъясыс кутісны видзӧдны сюся да видзчысигтыр.
— Збыльысь?
— радпырысь горӧдіс Гриша.
— Мый лоӧ — збыльысь?
— Букинист лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ті шуинныд ӧти шайт да кӧкъямысдас кӧпейка!
Татшӧм суммаыс Гришалы вӧлі тырвыйӧ судзсьымӧн: шайт — Стрелецкийлы, кык двугривеннӧй — Никаноркинлы, мукӧдсӧ — Дерябинлы.
Да, Дерябинлы сійӧ уджйӧза унджык; но, сідзкӧ, Коля Никаноркин виччысьыштлас уджйӧзсӧ...
— Ме тайӧс шуи?
— Былинский бара лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но да, ті шуинныд!
— Пом.
Тайӧс кӧ ме шуи — сідзкӧ, пом.
Мед тайӧ меным лоӧ убытка.
Тіян адресныд, том морт?
Прилавок вылысь букинист кыскис асланьыс сырйысьӧм коркаа кыз небӧг да листалыштіс сійӧс.
— А мыйла адресыс?
— Ой, абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мыйла йӧзлысь юасьӧны адрессӧ?
Сы вӧсна, медым тӧдны, кӧні найӧ олӧны.
— А мыйла тіянлы тайӧс тӧднысӧ?
Букинист шогпырысь ышловзис:
— Овлывлӧ, господа гимназистъяс вайлывлӧны вузавны оз ассьыныс небӧгъяс.
— Ме реалист.
— Господа реалистъяс вӧчлывлӧны тадзи жӧ.
— Менам став учебникъясыс аслам!
— Овлывлӧ, господа велӧдчысьяс лыддьӧны, мый тайӧ учебникъясыс налӧн, а папашаясыс да мамашаясыс сыкӧд абу сӧгласенӧсь.
Тайӧс ставсӧ гажтӧма шуалігӧн букинист тэчаліс нин Гришалысь небӧгъяссӧ кытчӧкӧ прилавок улас.
— Энлӧй!
— горӧдіс Гриша.
— Сідзкӧ, ті меным ӧні сьӧм онӧ сетӧй?
— Коді шуӧ?
— Ті жӧ юасянныд, кӧні ме ола!
— А мыйла ті онӧ висьталӧй?
— Ме висьтала!
Но сьӧмыс меным колӧ ӧні!
— Тіянлы сійӧ колӧ?
— Былинскийлӧн гӧлӧсыс юргис торжественнӧя.
— Ті сійӧс пӧлучитанныд!
И сійӧ босьтіс карандаш — гижны.
Гриша висьталіс Белковалысь адрессӧ, и пытка помассис.
Сійӧ уськӧдчис ывла вылӧ, зептас вӧлі ыджыд озырлун.
Кыдзи сійӧ водзджык эз гӧгӧрво?
Прӧстӧй делӧ!
Ставныс, кодъяс збойджыкӧсь, ставныс тадзи вӧчӧны.
Быттьӧкӧ учебникъястӧг свет вылас овны оз позь.
Оз век найӧ и ковны, а ковмасны кӧ, позьӧ корлыны и Довгеллолысь и Никаноркинлысь.
Да кӧть сійӧ жӧ Жмильлысь — суседъяс жӧ!
Жмиль кӧть и гимназист, а велӧдчӧ сідзжӧ Тихомиров да Евтушевский кузя.
Но кутшӧм удачнӧя ставыс артмис!
Ӧні сійӧ свободнӧй морт.
Ӧні нин Стрелецкийлы некытчӧ лоӧ крукасьнысӧ.
Сӧмын ӧні Гриша казяліс, кутшӧм югыд гӧгӧр.
Тайӧ торъя ёна шыбитчис синмас Былинскийлӧн пемыд лавка бӧрын.
Мӧдӧд лун нин ывлаас сыліс, керка вевтъяссянь, кӧза сюръяс кодь тшупӧдӧсь, кельыдлӧз йисыръяссянь дзирдалігтырйи гораа войталіс войтва.
Лышкыда койис югӧръяссӧ шонді.
Турун додь вылын мунысь мужиклӧн шонді югӧръяс вӧснаыс рыжӧй тошкыс здук кежлӧ ыпнитліс руч бӧж моз.
Гриша сьӧлӧмсяньыс серӧктіс — и мелі шонділы, и чӧскыд дукӧн ӧвтысь турунлы, и тошка дядьӧлы, коді кажитчис бурӧн да тӧлкаӧн, и тэрыб воробейяслы, кодъяс — дзик нин тувсовъя ногӧн — ноксисны ва гӧп дорын.
Сылы вӧлі окота быдӧнлы висьтавны аслас радлун йылысь.
Но сійӧ эз тэрмась.
Пу москияс кузя, коді тӧв да шонді улын кытсюрӧ косьмӧма нин, надзӧникӧн восьлалігтырйи сійӧ воис мадам Белкова патераӧдз.
Гортынӧсь вӧліны сӧмын Лехович да Жмиль.
И занимайтчисны найӧ делӧӧн: решайтісны задачаяс.
Сергей ропкис:
— Да тайӧс жӧ пон гӧгӧрвоас!
Збыльысь: ӧні циркъясын понъяс татшӧм задачаяссӧ решайтӧны.
Гришалы лоины жальӧсь найӧ кыкнанныс, коньӧр узникъясыс: татшӧм мича лунӧ пукалӧны керкаын, розьӧсь клеёнкаӧн вевттьӧм пызан сайын.
Дерт, налы мешайтны оз позь.
Но Гриша эз вермы кутчысьнысӧ да петкӧдліс Леховичлы ассьыс чӧлкӧвӧйсӧ — посниыс коли зептас.
Чӧлкӧвӧйыс вӧлі зэв мича: дзик выль — и кытысь сӧмын Былинский судзӧдӧма татшӧмсӧ, — ыджданас неуна ичӧтджык медальысь, коді ӧшаліс училищеса швейцар морӧс вылын...
— Но, мый тэныд?
— юаліс Лехович да дӧзмӧмпырысь вештіс задачниксӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі скӧр.
Жмилькӧд занимайтчыштан — лоан скӧрӧн.
Сійӧ кадсяньыс, кор Гриша кывліс, мый Сергей — леснӧй биржаса конторщиклӧн пи да Лев Сапегакӧд абу рӧдня, Гриша тӧдмаліс сы йылысь и ещӧ мыйсюрӧ: вӧлӧмкӧ, Леховичӧс карын тӧдӧны кыдзи репетиторӧс, коді «успешнӧя вермӧ велӧдны бӧбъясӧс да дышъясӧс».
Дышъясӧс зільмӧдан приёмыс вӧлі прӧстӧй.
Сергей Лехович первойсяньыс сёрнитчыліс аслас велӧдчыськӧд тадзи: сійӧ кӧ уроксӧ оз вӧч — Лехович сылы сетас водзӧвылӧ кык мында унджык, вӧчас кӧ — сетас кык мында этшаджык.
Выгӧдаыс вӧлі сэтшӧм яснӧй, мый медся дышъясыс тӧлысь мысти заводитлісны ваявны асланыс дневникъясын четвёркаяс.
Первойысь тайӧ приёмыс нинӧм эз сет рам Жмилькӧд занимайтчигӧн: делӧыс вӧлі безнадежнӧй!
Медым гажӧдыштны скӧр приятельсӧ, Гриша лӧсьӧдчис сідзи, быттьӧ кӧсйӧ чегны ассьыс чӧлкӧвӧйсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ та бӧрын.
И збыльысь, Лехович эз вермы кутчысьнысӧ, нюммуніс:
— Эн чегъяв йӧйсӧ!
Тайӧ прӧстӧй шуткасӧ публика водзын петкӧдлӧма нималана клоун Дуров, и сійӧ ӧти тӧлысь чӧжӧн кывсьӧма Рочму пасьта.
Но кыдзи жӧ: сарӧс, кодӧс вӧлі серпасалӧма монета вылын, вӧлі позьӧ видны йӧйӧн, — и некытчӧ крукасьны.
Висьтавлісны, мый тайӧ шуткасьыс Дуровӧс Одессаысь полиция ыстӧма кызь нёль час срокӧн.
Лехович очсыштіс, нюжмасис.
Гриша пыр на сераліс, ачыс удовольствиеӧн видзӧдіс Лехович вылӧ.
Гриша радуйтчис и сы вылӧ, мый сійӧ мездмас Стрелецкийысь, и чӧлкӧвӧйӧн шутитӧм вылӧ, и шонді вылӧ, коді победнӧя писькӧдчис весиг татчӧ, тайӧ гажтӧм жырас.
— Мый вылӧ радуйтчан?
— юаліс сылысь Сергей, а Жмильлы скӧрпырысь прикажитіс: — Мун ывла вылӧ, часджын кымын гуляйтышт.
Жмиль тэрыба уськӧдчис передньӧйӧ — пасьтасьны.
— Учебникъясӧс вузалі!
— радлігтыр висьталіс Гриша.
— Стрелецкийлы мынтысьӧм вылӧ?
— дӧгадайтчис Сергей.
— Да.
— Бур!
— Сетліс чӧртыд грӧш, — вочавидзис Гриша збой кывъясӧн, кодъясӧс неважӧн кывліс Дерябинсянь.
— Ме жӧ тэныд шулі, мый менам лоӧ сьӧм...
— Папаыд ыстас?
— эз вермы кутчысьнысӧ Гриша да вак-вакӧн серӧктіс.
— Мый тэ гӧрдлан, тэрыб вӧлӧй?
Тыдалӧ вӧлі, ещӧ неуна — и Сергей ӧбидитчас.
Мортыс оз пӧръясьлы нин недель куим...
Оз ков важсӧ казьтывны.
И Гриша, медым водзӧ не серавны, кутіс висьтавны Стрелецкийкӧд тӧрытъя сёрни йылысь.
Первойсяньыс помӧдзыс ставсӧ висьталӧм бӧрын юаліс:
— Да висьтав жӧ тэ меным медбӧрын, мый сэтшӧмыс «сыскнӧйыс»?
Тэ меным висьтавлін сэки, кор ми гуляйтім дамба вылын...
— Мерзавец!
— ёна гӧрдӧдіс да горӧдіс Лехович.
— Видзӧд тэ, кутшӧм мерзавец «голубчикыд» миян!
Тэ гӧгӧрвоин, кутшӧмтор вылӧ сійӧ тэнӧ заводитлӧма кыскыны?
— Гӧгӧрвои.
А мый сэтшӧмыс лоӧ «сыскнӧй»?
— Сыскнӧй...
Сэні сыщикъяс служитӧны.
Та вӧсна и сідзи шусьӧ.
Сыщикъяс, либӧ, дженьыда кӧ шуны, шпикъяс.
— Витол сылысь юаліс сыскнӧй йылысь, а сійӧ, «голубчикыдтӧ», скӧрмӧмысла весиг бледӧдіс.
— Прамӧй йӧз сыскнӧйын оз служитны.
Тайӧс быдӧн тӧдӧны.
Та вӧсна сійӧ и скӧрмис.
— А тӧдан, Витол...
энлы, кыдзи сійӧ?..
Пырысь-пыр дум вылӧ уськӧда.
Витол публичнӧя висьталіс Стрелецкийлы <ns>об-ще-ственнӧй</ns> зывӧктӧм.
— Сизимӧд классаяс!
— радейтӧмӧн, вежалыштӧмӧн шуис Лехович.
— Бур войтыр.
Студентъяс моз уджалӧны.
«Публичнӧя зывӧктӧм»...
Ок тэ чӧрт, чорыда шуӧма!
Ме та йылысь кывлі нин, а вӧвны сэні, кор Витол висьталіс общественнӧй зывӧктӧм йылысь, эз удайтчы.
— Сылы жребий усьӧма, — Арямов ордын рыт коллялӧм йылысь думыштӧм бӧрын шуис Гриша.
Сергей сы вылӧ видзӧдліс подозрительнӧя:
— Кытысь тэ тайӧс лыддин?
Кутшӧм небӧгысь?
Да, вот мый: кодкӧд, чайтан, вӧлі эськӧ ӧні Лӧдз, коли кӧ эськӧ сійӧ ловйӧн?
Вӧрын олысь вокъяскӧд!
Со кодъяскӧд!
Гӧгӧрвоин?
А тэ: «Он радейт вӧрын олысь вокъясӧс»!
И кытысь сӧмын босьтӧмыд!..
— Да ме жӧ чайтлі, мый тэ помещиклӧн пи, тӧдан, эсійӧ Лех-Леховичьяс пӧвстысь, кодъяс рӧдняӧсь князь Сапегакӧд.
— Курччасян?
Но, ен тэкӧд.
Ок, и скӧр жӧ ме мерзавец «голубчик» вылӧ!..
Энлы жӧ!
Сергей кватитіс карандаш, копыртчис пызан весьтӧ.
Виччысигмозыс Гриша босьтіс клеёнка вылысь кутшӧмкӧ бумага тор, кутіс видлавны сійӧс.
Тайӧ вӧлі набросок, Сергейлӧн выль художество.
Кӧть и не пырысь-пыр, но позьӧ вӧлі тӧдны отец Гавриилӧс, закон божий велӧдысь велӧдысьӧс.
Сӧмын кутшӧм нӧ тайӧ рысак?
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ уджалан вӧв лӧсявтӧм кузь бурыся.
А вӧлі сійӧ отец Гавриил кодь, кыв шутӧг.
Гриша кутіс тӧждысьны:
— Тэ сійӧс, Стрелецкийсӧ, рысакӧн серпасалан?
Неправильнӧ: урокъяс вылӧ сійӧ оз петавлы.
Сійӧ жӧ нинӧм оз преподавайт; сылӧн, шуӧны, шӧр тшупӧда образованиеыс пӧ абу.
Сергей дӧзмӧмпырысь сӧмын ӧвтыштіс да водзӧ уджаліс уна рӧма карандашъясӧн.
— А ме тэныд шуа: сійӧ рысакӧ оз туй.
Кылан?
— бара шуис Гриша.
Ӧдзӧсӧд видзӧдліс Жмиль.
Сергей зэв скӧрысь сы вылӧ горӧдіс:
— Гуляйт!
Гуляйт ывлаын, тэныд шуӧны!
Жмиль саяліс.
Лехович чӧв олігтыр уджаліс ещӧ минут дас вит кымын.
И сэсся Гришалы мыччис рисунок.
Он вермы вӧлі кутчысьны серӧктӧмысь: бумага лист вылын красуйтчис козёл...
И тайӧ козёлыс — Виктор Аполлонович.
Весиг тушаыс, весиг кокъясыс, кӧть найӧ вӧліны и гыжъяӧсь, мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ вӧліны надзирательлӧн кодьӧсь.
Кажитчӧ, вот-вот найӧ кутасны тшапа вӧрны.
— Резонов шуӧ — менам пӧ талант, — шуис Лехович, ачыс синбӧжнас видзӧдіс Гриша чужӧмлӧн выражение вылӧ.
Да, рисунокыс вӧлі лӧсьыд.
Но кутшӧм делӧ Стрелецкийлы тайӧ рисунокӧдзыс?
Сійӧ важмозыс кутас гуляйтны душитӧм мундира, жилеткаа, коді топыда зэлӧдӧма сылысь гӧгрӧс кынӧмсӧ...
Виктор Аполлоновичлӧн чужӧмыс, сылӧн нюмъялӧмыс, походкаыс, весиг штрипкаяса векньыдик гачыс — но сылӧн дзик ставыс вылӧ Гришалӧн ӧні петіс лӧгыс.
— Тэ мый?
— чошкӧдіс пельяссӧ Сергей.
— Нинӧм.
— Гришалы сэсся эз нин вӧв окота серавны.
— Рисунокыс оз кажитчы?
— Тэ зэв бура серпасасян.
Колӧ чайтны, тэнад и збыльысь эм талант.
Сӧмын тӧдан мый?
Тайӧ сэтшӧм кодь жӧ, быттьӧ пига петкӧдлыны зептын.
— Пига?
Зептын?
Но абу сідз, вокӧ, абу зептын!
Менам карикатураясӧй став кар пасьталаыс гуляйтӧны.
Женскӧй гимназияын найӧ вӧліны?
Вӧліны.
Верочка Головкинаӧс тӧдан?
Сылӧн батьыс воинскӧй начальник.
Верочкаыс петкӧдлӧма батьыслы менсьым «рысакъясӧс». И сійӧ, висьталӧны, сералӧмысла муртса абу потӧма — сійӧ жӧ сэтшӧм кыз, — горзӧ: «Ой, ог вермы!
А ксендзыс, ксендзыс!
Попонаа!
А Мухиныс, батюшки!»
Сергей быттьӧ ловзис да заводитіс сэтшӧма горзыны воинскӧй начальник моз, мый горзӧмыс кыпӧдіс ичӧтик Жмильлысь любопытствосӧ.
Ӧдзӧсӧд тыдовтчис сылӧн паськыда восьтӧм вома кызіник чужӧмыс.
— Тэныд мый колӧ?
— горӧдіс сы вылӧ Лехович.
— Ме гуляйті нин, — рама вочавидзис детинка.
— Гуляйтін?
Сідзкӧ, пуксьы, переписывайт.
Со этайӧ кывбурсӧ.
Да, да, эн дышӧдчы.
Чӧв олыштӧм бӧрын Гриша ньӧжйӧник юаліс Сергейлысь:
— А тэныд таысь пуж оз петкӧдлыны?
— Мыйысь?
Коді тӧдас?
— Да вот...
кыдзи сійӧ...
Верочкаыд эсійӧ, тӧдӧ жӧ.
— Но мый нӧ.
Тӧдӧ.
И оз вузав!
Гимназисткаяс пиысь некод оз вузав.
А ми вок коддем йылысь и сёрнитны нинӧм.
Тэ вузалан?
Гриша весиг эз вочавидз татшӧм лӧсявтӧм юалӧм вылас.
— А кодлы тӧдны оз ков, сійӧ оз и тӧд, — водзӧ висьталіс Сергей.
— Резонов тӧдӧ?
— Некутшӧм ногӧн.
— А талант йывсьыд мыйла сійӧ шуис?
— Сійӧ менсьым мукӧд рисунокъяс аддзыліс.
Колян тӧлысьӧ ме пожӧм пу серпасавлі.
Пожӧм саяс — шонді лэччӧ.
Но, вот сылы кажитчис.
Арнас пӧ, шуӧ, выставитасны гимнастическӧй залӧ старшӧй классъясса велӧдчысьяслысь медбур картинаяссӧ; сійӧ кӧсйӧ допуститны менӧ выставка вылӧ, ме кӧ серпасала мыйкӧ туянаӧс.
Но, метӧ серпасала!
— увереннӧя помаліс Лехович.
— Регыд маслӧӧн мӧда серпасасьны.
— Кытчӧ, мыйӧн мӧдан?
Гриша думыштіс мӧс вый йылысь.
— Маслянӧй краскаясӧн.
Дӧра ньӧба, гожӧмнас кута серпасавны маслӧӧн.
17
Лым сылан поводдя, кыдзи тайӧ частӧ овлӧ Прибалтикаын, кыссис дыр.
Век сідзи жӧ керка вевтъяссянь войталісны кельыдлӧз войтъяс, и шонді дзирдаліс, и ылісянь, ю сайсянь, пӧльтлывліс вӧльнӧй тӧв — кылісны свежестьлӧн, пожӧмлӧн, сылысь лымлӧн дукъясыс.
Вӧла туй сьӧдасис, туй бокъясас ва гуранъяс ёна паськалісны — лоины дзонь тыяс, — и наын отражайтчис выліті шлывгысь кымӧръяслӧн жемчужнӧй рӧмыс.
Мирыс прӧстӧй, яснӧй — и век жӧ на ещӧ помӧдзыс гӧгӧрвотӧм — мир, коді тыр гажа шыясӧн да чӧскыд дукъясӧн, тӧдтӧм радлунъяс кӧсйӧмъяслӧн мир воссьӧ морт водзын сы олӧмлӧн дас ӧтикӧд во вылын.
Гриша восьлаліс улича кузя шондіаладортіыс да лючкиа-бура кытшовтавліс дзирдалысь ва гӧпъяссӧ — колоши сылӧн эз вӧв — и кӧть ылын коръястӧм на каштанъяс сайын тыдовтчисны нин училищелӧн стенъясыс, сійӧ важмозыс чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйӧн, вынаӧн, смелӧн.
Со тадзи, колӧ чайтны, асьнысӧ чувствуйтӧны йӧз, кодъяс юыштісны Кӧрт шорысь ва!
Карса сад ӧграда дорын сійӧ вӧтӧдіс Коля Никаноркинӧс да висьталіс сылы аслас думъяс йылысь — кӧрт ва йылысь.
Никаноркин сідзжӧ шуис: вернӧ, эм татшӧм ваыс, татшӧм шорыс эм, — тайӧ кӧнкӧ Прейли сайын, сэтчӧ весиг кӧсйылісны лечебница стрӧитны эсійӧяслы...
кыдзи найӧс...
малокровнӧйяслы.
Эстшӧм лӧсявтӧмтор думыштӧма Никаноркин!
Татшӧм кӧрт шор йылысь ӧмӧй сёрниыс мунӧ?
Но талун вензьыны эз вӧв окота.
И Гриша паніс сёрни чистописание кузя велӧдысь Невинный йылысь.
Справедливӧй сійӧ мортыс вӧлӧма: коді вермис чайтны — Гришалы ӧд пятёрка пуктіс!
Заслужитін кӧ, сідзкӧ и пӧлучайт.
Став велӧдысьясыс кӧ эськӧ тадзи вӧчисны!
А со и ачыс Невинный тэрмасьтӧг лэччӧ училищеса кильчӧ пос тшупӧдъясӧд: сійӧ бархатнӧй воротника кокньыдик пальтоа, кык кокардаа картуза.
А чужӧмыс руд, абу здоров мортлӧн кодь...
Детинкаяс здоровайтчисны сыкӧд «устав» серти: кияснас картузъяссӧ кӧзырёкӧдыс босьтлӧмӧн да найӧс пӧлагайтчан судтаӧдз лэптыштлӧмӧн, — ни унджык, ни этшаджык.
Арямовлы мӧд ногӧн копрасисны — сьӧлӧмсяньныс!
Да и старик Голотскийлы, эз кӧ нин став сьӧлӧмсяньныс, то окотапырысь.
А вот копыртчывны Стрелецкийлы...
Оз, бурджык бокиті мунны — сы йылысь татшӧм мича луннас и мӧвпавнысӧ абу окота.
Но, талун Гриша мездысяс — сетас чӧлкӧвӧй.
Сійӧ матыстчас Виктор Аполлонович дорӧ да шуас...
Абу, абу окота сы йылысь мӧвпавны!
... Сійӧ луннас арифметика урок вылын лои событие, мый вӧсна Гриша муртса бара эз вунӧд аслас зэв шензянаногӧн содӧм уджйӧз йывсьыс.
Ставыс заводитчис квадратнӧй Кобассянь, коді перемена дырйи друг мыйлакӧ заводитіс чеччавны шондіӧн ойдӧдӧм партаяс вывті.
Тыдалӧ, мортыс ас ногыс кӧсйис петкӧдлыны радлунсӧ: тулыс, регыд мысти тулыс!
Дежурнӧй Персиц кевмысянаногӧн кресталіс кияссӧ да уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ: оз-ӧ лок, рӧкыд вылӧ, велӧдысь?
А Кобаслӧн примерыс удитіс нин заразитны мукӧдъясӧс.
Никаноркин чеччыштіс медбӧръя парта вылас да каблукнас лямӧдіс чернила доз.
Сэсся мыйвынсьыс чеччыштігас зурасис крепыд Кобаскӧд, кыкнанныс турбыльтчисны джоджӧ.
Буянитӧм шымыртіс классӧ ставнас.
Кутісны асьнысӧ сӧмын быдӧнлы тӧдса раминик велӧдчысьяс, но найӧ вӧліны этшаӧнӧсь, да и найӧ видзӧдісны тайӧ ставтор вылас гусьӧн радлігтыр.
Шумов, дерт, татшӧм сяма историяясын эз кольччыв мукӧдъясысь бӧрӧ.
Эз, сійӧ вӧлі медводзын!
Сійӧ первой парта вывсянь чеччыштіс Довгелло парта вылӧ.
Вячеслав, мездысьны зілигмоз, уськӧдчис ӧдзӧслань, и — зилль!
— йӧв рӧма краскаӧн краситӧм стеклӧ нораа зильмуніс джоджӧ.
Тайӧ нин беда!
Шай-паймунӧмӧн ставныс ӧтпырйӧ ланьтісны.
Эз вӧв стеклӧын делӧыс: сійӧ сулаліс сӧмын дас вит кӧпейка.
Делӧыс вӧлі ставлы тыдалана — а сідзкӧ, и Стрелецкийлы — дисциплина торкӧм.
Жугалӧм стеклӧ — сійӧ абу дас вит кӧпейка, сійӧ улика.
Кутасны ӧні юасьны: коді жугӧдіс, кыдзи, мыйла?
Кӧні мыжаыс?
Олӧмсӧ бура тӧдысь морт эськӧ вочавидзис та вылӧ: «Ме эг нарошнӧ, конйыштчи, тувки гырддзаӧн, пӧлучитӧй, пӧжалуйста, месянь дас вит кӧпейка».
Эз, эз вӧвны приготовительнӧй классын олӧмсӧ бура тӧдысь йӧзыс.
Сэні вӧліны детинкаяс, кодъяслы вӧлі колӧны быдпӧлӧс лоӧмторъяс да опасностьяслы паныд тыш.
И сідз, беда.
«Коді мыжа?» — юалас надзиратель.
И некод оз висьтав, коді мыжа.
Буди, дежурнӧй Персиц?
Оз, и дежурнӧй Персиц оз вузав.
Да и некод оз тӧд, коді мыжа: Довгелло?
Шумов?
Либӧ Кобас — сійӧ первой дзик йӧй моз заводитіс чеччавны партаяс вывті.
... Кор порог дорын тыдовтчис Стрелецкий, ставныс нин пукалісны асланыс местаясын примернӧя да чиннӧя, мукӧддырсяяс серти чӧвджыка.
Минут дыра Виктор Аполлонович сулаліс вӧрзьывтӧг: лакӧвӧй штиблета ӧти коксӧ вештыштӧма бокӧ, веськыд кисӧ повелительнӧя чургӧдӧма водзӧ.
Надзирательлӧн радейтана поза йылысь неважӧн Лехович шуліс: «Сражение водзвылын Наполеон».
«Наполеон»!
Козёл сійӧ ӧні, а абу Наполеон.
Минут чӧж чӧв олӧм бӧрын Виктор Аполлонович горӧдіс гора баритонӧн:
— Коді?
Класс чӧв оліс.
— Коді жугӧдіс?
— И сійӧ индіс аслас еджыд кинас стеклӧ торпыригъяс вылӧ.
Бара ставныс чӧв олісны.
— Дежурнӧй!
Водзӧ воськовтіс блед чужӧма Самуил Персиц да тіралігтырйи кынмис места вылас.
— Коді стеклӧсӧ жугӧдіс?
— Ме, Виктор Аполлонович...
тайӧ здукас ме вӧлі...
ме эг аддзыв.
— Мӧд дежурнӧй!
Нёльӧд парта сайысь сувтіс Земмель.
Но, тайӧ весиг латышъяс пӧвстын нималіс аслас спокойствиенас да асныралӧмнас.
Парта радъяс костӧд прӧйдитіс быттьӧ ышловзьӧм.
Земмельыд оз нин вузав!
— Коді жугӧдіс стеклӧсӧ?
— Эг аддзыв.
— Сідз.
Эн аддзыв?
И эн кывлы?
Земмель чӧв олыштіс, быттьӧ думсьыс мыйкӧ казьтыліс.
Сэсся веськыда видзӧдліс Стрелецкийлы синмас да лабутнӧя шуис:
— Да, кыдз нӧ.
Кывлі.
— Мый нӧ тэ кывлін?
— Зильмунӧмсӧ.
Виктор Аполлоновичкӧд орччӧн порог дорын тыдовтчис Голотский да бурпырысь шуис:
— Зильмунӧм кылін, да он тӧд кытысянь сійӧ?
Стрелецкий услужливӧя, лишнӧя тэрмасигтыр, кежис, лэдзис инспекторӧс водзӧ.
Сэсся мыйкӧ вашкӧдіс сылы пеляс да саяліс.
Минут мысти локтіс Донат, видзчысигтыр чышкис стеклӧ торъяссӧ совокӧ.
Тайӧн быттьӧкӧ и вермис ставыс помасьны.
Голотский восьтіс класснӧй журналсӧ, шыльӧдыштіс сійӧс кинас, лэптіс быгалӧм синъяссӧ йирклань: кыдзи эськӧ интереснӧйджыка заводитны талун уроксӧ?
Сійӧ радейтіс ассьыс предметсӧ; та вӧсна, буракӧ, и велӧдчысьяс сы дорӧ относитчисны бура — кокньыда прӧститлісны сійӧс быдпӧлӧс смешитчӧмъясысь да грубостьясысь.
Ребята асланыс восьса на сьӧлӧмъяснаныс бура чувствуйтӧны, кор грубостьыс вӧчӧ ӧбида, а кор сійӧс шуӧма абу скӧрысь.
Со и ӧні — урок вылын ставныс пукалісны чӧв-лӧня и эз инспекторысь полӧм вӧсна, а сідзи нин велалӧмаӧсь: мыйла скӧрмытӧдз дӧзмӧдны старикӧс?
Но чӧв-лӧняс друг кыптіс неыджыд шум.
Гриша казяліс, мый Довгелло тэрмасьӧмӧн кӧрталӧ носӧвикӧн ассьыс кисӧ.
И носӧвикыс ставнас нин кӧтасьӧма вирӧн.
— Чӧв ов, чӧв ов!
— ӧлӧдӧмӧн вашнитіс Гришалы Никаноркин.
— Чӧв ов!
А то Лаврентий казялас.
Тайӧ кадас Вячеслав дзебис нин кӧрталӧм кисӧ парта улас.
Лаврентий Лаврентьевич нинӧм эз казяв.
Сійӧ лӧсьыдпырысь кызӧктыштіс, воча зыралыштіс польдчӧм гырысь сӧнъяса кияссӧ да заводитіс:
— И сідз, кольӧм урок вылын ми велӧдім...
Но сэки Довгелло кыпӧдчыштіс аслас места вылысь, бледӧдіс да горӧдӧм бӧрын нёрис бӧрвыв.
Повзьӧм Кобас кутыштіс сійӧс.
Гриша аддзис Вячеславлысь кулӧмлӧн кодь кельдӧдӧм чужӧмсӧ, лӧз синлапъяснас тупкысьӧм синъяссӧ да ёна повзьӧмысла горӧдіс: «Кулӧ!» — и класс вомӧныс уськӧдчис сы дорӧ.
Ставныс чеччалісны ас местаяссьыныс, лыбис шум.
Голотский сылы лӧсявтӧм скӧра сетіс команда:
— Местаясаныд!
Шумов — ас местаад!
Кобас — пуксьы!
И ачыс матыстчис Довгелло дорӧ, мыйлакӧ водзчуньнас лэптіс сылысь синлапсӧ да сэтшӧм жӧ скӧра шуис:
— Обморок!
Сэсся тшӧктіс:
— Никаноркин, ӧдйӧ котӧрт улӧ докторла.
Сійӧ, буракӧ, канцелярияын — талун сылӧн дежуритан лун.
Да кокъяснад эн грымӧд, былькъя син!
Никаноркин, кок чуньяс йылас тувччавны зілигтыр, котӧртіс.
Инспектор минут кымын сулаліс Довгелло дорын, кодлӧн юрыс лёткысьӧма да куйліс пельпом вылас...
Голотский нурбыльтіс:
— Да, сьӧкыд обморок.
Гришалӧн повзьӧм синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын Голотский содтіс:
— Но, вот тэ, Шумов...
и ещӧ коді?
Персиц!
Кыкӧн петкӧдӧй сійӧс коридорӧ, ва тыра бак дорӧ.
Да надзӧнджык ті!
Пызйыштӧй кружкаысь сылы чужӧмас, кӧсичаяссӧ кӧтӧдӧй...
И — чӧв-лӧня!
Кыланныд?
Шумов да Персиц видзчысигтыр лэптісны вӧрзьывтӧм Довгеллоӧс да кок чунь йыланыс нуисны сійӧс классысь.
Вячеславлӧн юрыс лётмуніс, Гриша доймытӧдз топалӧм сьӧлӧмӧн кутіс сійӧс — и сэки жӧ кокньыдджыка нин ышловзис: сьыліыс вӧлі шоныд.
Ловъя!
Найӧ кыкӧн пуксьӧдісны Вячеславӧс бакдорса табуретка вылӧ, Персиц босьтіс кружка, и чепыс, мыйӧн вӧлі сійӧс кӧрталӧма цинкӧвӧй бак дорӧ, зялькнитіс.
Голотский видзӧдліс классянь, скӧрысь грӧзитіс чуньнас Персицлы.
Сійӧ, буракӧ, ёна тӧждысис: кыдзи нӧ, муртса эз ло беспорядок урок вылын — сы урок вылын!
Но Персиц да Шумов ӧні эз и думыштлыны инспектор йылысь.
Найӧ заводитісны надзӧникӧн пызъявны ванас Вячеславлысь банбокъяссӧ.
Медбӧрын Довгелло, синъяссӧ восьтытӧг, шуис узигӧн моз пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— <ns>О-оз</ns> ков...
ме пырысь-пыр.
Немвиччысьтӧг бак дорӧ локтіс Стрелецкий.
Быттьӧ веськыда мусьыс петіс!
Сылӧн каблукъясас вӧліны резинӧвӧй набойкаяс...
Зывӧкпырысь, кык чуньӧн, быттьӧ сы водзын вӧлі кутшӧмкӧ пежтор, сійӧ видліс Довгеллолысь вирӧссьӧм носӧвиксӧ.
— Ак, со мый...
И ӧдйӧ копыртіс шыльыда сыналӧм юрсӧ Довгеллолань, дзик сы вомдоръяс бердӧ:
— Мыйӧн вундін?
Стеклӧӧн?
Коді жугӧдіс стеклӧсӧ?
Но, ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык висьтав меным.
ерсиц уськӧдіс кисьыс кружкасӧ.
Гриша синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Стрелецкий балябӧж вылӧ.
Кутшӧм еджыд, шыльыд, старайтчӧмӧн бритӧм балябӧжыс!
Надзирательлы веськодь, кулӧ Довгелло али оз;
весиг кулысьӧс сійӧ кутас допрашивайтны жугӧдӧм стеклӧ йылысь!
Вячеслав сьӧкыда лолыштіс.
— Тэ жӧ сӧмын на шуин: «Оз ков».
Сідзкӧ, верман сёрнитны?
Но, висьтав!
Ӧдйӧджык, голубчик: коді жугӧдіс?
Тайӧ здукас пос площадкаладорсянь кыліс дзуртӧм, кок шы да весиг зилякылӧм, быттьӧ улыс судтасянь кайӧны уна йӧз...
Эз, тайӧ локтӧ вӧлі сӧмын ӧтнас доктор.
И сыкӧд — Никаноркин.
Но Коля Никаноркин восьлаліс шытӧг, муртса инмӧдчавліс джодж плакаӧ ботинки ныръяснас.
Шумсӧ вӧчис доктор ӧтнасӧн.
Гӧрд банбокъяса, сьӧд тошка, кыпыд, сійӧ сьӧкыда тувччаліс кокъяснас; сылӧн кузь гӧленя сапӧгъясыс дзуртісны, а каблукъяс вылас зилякылісны шпораяс: тайӧ вӧлі кавалерийскӧй полкса военнӧй врач (училищеӧ сійӧ волывліс недельнас сӧмын кыкысь), и став тайӧ воинскӧй мичлуныс пӧлагайтчис сылы устав серти.
— Кӧні висьысьыс?
Докторлӧн кыз гӧлӧсыс юргис кыпыда.
Мунігмозыс сійӧ чышкаліс лым еджыд носӧвикнас сук тошсӧ.
Ньӧти церемонитчытӧг сійӧ зытовтіс Стрелецкийӧс пельпомнас, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма векньыдик эзысь погонӧн:
— Ноко, сударь, позволитӧй!
Надзиратель вежливӧя бӧрыньтчис ӧти воськов и — аддзис Шумовлысь чужӧмсӧ!
Гриша сы водзын сулаліс ӧзйысь синъяса, чорыда чабыртӧм кулакъяса да, быттьӧ чеччыштӧм водзвылын, став тушанас копыртчӧма водзлань.
Но сэки Григорий Шумовӧс сайӧдіс Никаноркин.
Сійӧ тӧлктӧг уськӧдчис отсасьны докторлы, йӧткыштіс баклысь вевтсӧ — троньмунӧмыс кыліс коридор кузялаыс, — тувкнитіс Гришалы бокас да шӧпнитіс зэв скӧрысь:
— Училищеысь лэбзьыны кӧсъян?
Доктор видзӧдліс на вылӧ кыпыд любопытствоӧн:
— Мый йылысь сэн ті, том морт, шӧпкӧдчанныд?
Ак, меным отсавны кӧсъянныд!
Пӧжалуйста...
Стрелецкий кӧсйис мыйкӧ шуны, но врач тэрыба шуис:
— Энлӧй нин, позволитӧй, ӧні командуйтны кута ме.
Но, ті, здоровӧйяс, нуӧй висьысьсӧ!
Велӧдысьяс жырйӧ — сэні эм лӧсьыд диван...
Куим здоров детинка — Персиц, Шумов да Никаноркин — кияс выланыс нуисны Довгеллоӧс.
А на бӧрся мунісны лӧнь Стрелецкий да дас пыдди шумитысь доктор.
Велӧдысьяс жырйын некод эз вӧв — ставныс занятиеяс вылынӧсь.
Кор Вячеславӧс водтӧдісны диван вылӧ, восьтісны форточкаяс, медым проветритны жырсӧ, коді вӧлі ӧшалысь табак тшынсьыс рудовлӧз, кор доктор, зарни часісӧ кыскӧм бӧрын, лыддис Довгеллолысь пульссӧ, Гриша ас вывсьыс чувствуйтіс Стрелецкийлысь веськыда видзӧдысь синъяссӧ.
— Но, сійӧ жӧ дзик молодеч кодь!
— аслас розӧвӧй да сук сьӧд гӧна кияссьыс Вячеславлысь вӧсньыдик кисӧ пуктӧм бӧрын шуис доктор.
— Дзик молодеч кодь.
Но, висьтав жӧ, том мортӧй, кыдзи тайӧ ставыс артмис?
Стрелецкий воськовтіс матӧджык.
— Повзин вирысь, тадзи вӧлі делӧыс?
Вундыштін китӧ — и синъясыд пемдісны?
Водзджык тэкӧд мыйкӧ татшӧм ногаыс вӧвлі нин?
— юаліс доктор.
— Эз.
— Тэ висьтав веськыда, эн яндысь.
Сьӧлӧмыд тэнад уджалӧ оз лёка, бур сьӧлӧмыд.
Сідзкӧ, нервъясыд.
Вот меным и колӧ тӧдны: кор курӧглысь, например, юрсӧ керыштӧны — тэнад гудыртчӧ сьӧлӧмыд?
— Доктор бергӧдчис Стрелецкийлань: — Зэв впечатлительнӧй.
А сьӧлӧмыс бур.
Надзиратель вомсӧ вежыньтӧмӧн шпыньмуніс:
— Да найӧ миян ставныс впечатлительнӧйӧсь.
Позьӧ, ме сылысь ӧтитор юала?
Кӧні тэ, дружок, китӧ вундін?
Классын, кор жугӧдісны стеклӧсӧ?
Доктор сэтшӧм жӧ любопытствоӧн, кыдзи и Никаноркин вылӧ, видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Сэсся бара Довгелло вылӧ.
Довгелло кунис синъяссӧ.
— Но, вочавидз!
— Эг аддзыв.
— Эн аддзыв?
— горӧдіс Стрелецкий да хищник моз матыстчис-копыртчис диванлань.
Гришалӧн бара ас тӧдлытӧгыс чабыртчисны кулакъясыс.
Кутшӧма тайӧ здукас сылӧн лӧгыс петіс надзиратель вылӧ!
— Ме некор на эг аддзыв, кыдзи кералӧны курӧглысь юрсӧ, — шуис Вячеслав.
Кияссӧ воча ниртігтыр доктор вак-вакӧн серӧктіс:
— Дипломат!
Впечатлительнӧй дипломат, со тэ коді сэтшӧмыс!
Ха-ха-ха-ха!
Но, дипломат, тэнад вӧлі кокньыдик обморок, ставыс прӧйдитіс!
— Разрешитӧй меным ещӧ ӧти вопрос сетны, — шуис Виктор Аполлонович.
— Ог разрешит.
(Стрелецкий корӧм могысь, зэв вежливӧя лэптіс кияссӧ.) Ог, ог разрешит!
— ёна гӧрдӧдіс да друг горӧдіс доктор.
— Ме врач и ог разрешит допросъяс вӧчны.
Со найӧ куимӧн — здоровӧсь, босьтӧй найӧс ас дораныд да допрашивайтӧй!
А висьысьӧс некодлы ог сет, ме ӧні жӧ ачым вӧлӧн нуа сійӧс гортас.
Тэ, дипломат, кӧні олан?
Никаноркин зэв кыпыда нюмъёвтіс: вот тайӧ вӧлі морт — доктор!
Стрелецкий загадочнӧя видзӧдліс сы вылӧ да Шумов вылӧ:
— Локтӧй ме бӧрся, голубчикъяс!
И майкыда кутіс восьлавны велӧдысьяс жырйысь.
Никаноркин пырысь-пыр жӧ мунігмозыс мӧдіс вашкӧдны Шумовлы:
— Тэ шу, мый тайӧ сылы кажитчӧма, кылан?
Тэ уськӧдчин отсавны докторлы, да ме торки, со кыдзи вӧлі делӧыс, гӧгӧрвоин?
А кулакъястӧ тэ эн чабыртлы, гӧгӧрвоин?
Персиц восьлаліс на бӧрся, полігтыр кывзіс тайӧ вашкӧдчӧмсӧ.
И сылы, тыдалӧ, лои зэв сьӧкыд.
Коридорын сійӧ друг шуис надзирательлы нор гӧлӧсӧн:
— Меным колӧ урок вылӧ.
Ме пола...
пропуститны: миян ӧні арифметика.
— И миянлы колӧ урок вылӧ!
— нахальнӧя тшӧтш шыасис Никаноркин.
— Ми сідзжӧ полам.
Миян арифметика.
— Поланныд?
— жилетка зепсьыс ӧшӧдчӧм часі чепӧн ворсігмоз юаліс Стрелецкий.
— Тайӧ бур, мый ті поланныд.
Ӧні мунӧй, голубчикъяс.
Ми ещӧ сёрнитыштам на.
Да, <ns>сёр-ни-тыш-там</ns>!
Шумов, пырав ме дінӧ урок бӧрын!
И Стрелецкий аслас кокни воськовъясӧн муніс коридор помлань.
Кыдзкӧ Виктор Аполлоновичлы бӧръя кадас пыр эз удайтчы.
Сылы, сэтшӧм опытнӧй мортлы да быдпӧлӧс мыжъяс расследуйтӧм кузя весиг аслысногӧн одарённӧйлы — мӧдлаын кӧ сійӧ эськӧ важӧн нин кыптіс, — друг сылы эз кутны удайтчыны медся прӧстӧй делӧяс.
Ёнакодь нин новлӧм картуз серти, кодӧс сійӧ лэптіс кӧдзыд войӧ, старшеклассникъяс бӧрся вӧтчигӧн, эз нин вӧв сэтшӧм сьӧкыд аддзыны сылысь кӧзяинсӧ.
Правда, увтысас некутшӧм шыпасъяс эз вӧвны.
Тайӧ зэв шоч случай!
Велӧдчысьяс векджык сэтчӧ обязательнӧ гижӧны либӧ первойя шыпасъяссӧ асланыс ним-овлысь либӧ гижӧны химическӧй карандашӧн нимсӧ да овсӧ ставнас и вӧчӧны тайӧс сьӧлӧмсяньныс, шыпасъяссӧ лӧсьыда чукльӧдлӧмӧн...
А тані — некутшӧм след...
Но тайӧ эз падмӧд Виктор Аполлоновичӧс.
Сійӧ заводитіс корсьны.
Урокъяс дырйи сійӧ тэрмасьтӧг прӧйдитіс йӧзтӧм раздевалкаӧд.
Квайтӧд да сизимӧд классъясса вешалкаяслӧн вылыс крукъяс йылын ставныслӧн ӧшалісны картузъяс.
Надзиратель таӧдз тӧдмаліс нин: журнал серти кык старшӧй классъясын висьысьяс талун эз вӧвны.
Сідзкӧ, воис и воштӧм картузлӧн кӧзяиныс.
Наивнӧй мудерлун!
Быттьӧ оз тӧдны, мый Ямпольскийяслӧн магазиныс, кӧні эм головнӧй уборъяс вузалан отделение, воссьӧ водз асылын, урокъяс заводитчытӧдз на!
Но, сідзи и эм: сизимӧд класса вешалка вылын новлӧм картузъяс пӧвстын ӧшалӧ дзик на выль картуз, весиг гербыс абу на удитӧма чусмыштны.
А висьталӧй, пӧжалуйста: мыйла сизимӧд классын велӧдчысьлы ньӧбны аслыс дзик выль картузсӧ?
Не талун-аски сійӧ студент; сійӧ мечтайтӧ нин кельыдлӧз околыш йылысь либӧ путеецлӧн, технологлӧн молоточекъяс йылысь.
Вӧлі весиг старшеклассникъяслӧн аслыспӧлӧс франтовство: кымын ёна новлӧма картузсӧ, сымын бурджык — пырысь-пыр тыдалӧ, мый мортлы матыстчӧ кад петны училищеысь.
Кодлы нӧ, сідзкӧ, воас юрас лӧсьӧдны надоедитӧм нин виж кантъяса выль картуз?
И со — видзӧдлӧй: дзик на выль!
Надзиратель чышкыштіс гербсӧ: чунь вылас коли кымынкӧ зарни бус.
Ӧні коли решитны ещӧ кык мог: тӧдмавны стӧча, кодлӧн тайӧ картузыс, и мӧд — сылӧн кӧзяин пыр кыйны мукӧд безобразникъяссӧ.
А сэки нин сэсся видзӧдлам — Виктор Аполлонович надзӧникӧн серӧктіс, — видзӧдлам, коді поведение кузя тройканас лоас путеецӧн либӧ технологӧн, хе-хе-хе!
Колӧ век жӧ веськыда шуны Виктор Аполлонович йылысь: татшӧм расследованиеяссӧ сійӧ вӧчліс дзик некутшӧм выгӧда йылысь думышттӧг, прӧстӧ делӧсӧ радейтӧм вӧсна.
Ыджыд тошка швейцар сувтіс веськыда, видзӧднысӧ быттьӧ герой, да почтительнӧя видзӧдіс, кыдзи вешалкаяс дорті ветлӧдліс господин надзиратель.
Но со и звӧнок.
Занятиеяс помассисны.
Пос вылӧ, кыдзи и быд лун, ыльнитіс сёрнилӧн, серамлӧн, котралӧмлӧн лавина.
Сизимӧд классаяс, колӧ шуны, мунісны торъя солиднӧя.
Солиднӧя найӧ и пасьтасисны — надзиратель синъяс водзын ас костаныс сёрнитісны тэрмасьтӧг да чирӧм кызіник гӧлӧсъясӧн.
Стрелецкийлӧн быльсвидзысь синъясыс лёкысь югнитісны: выль картузсӧ пуктіс юр вылас уналы тӧдса Бронислав Грабчинский, конькиӧн фигурнӧя ислалӧм кузя рекордист да став предметъяс кузя, поведениесьыс кындзи, век тройкаяс пӧлучайтысь.
«Но, ӧні, медым картинаыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, пуктам и поведениеысь тройка», — Бронислав Грабчинскийлӧн синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын думыштіс Стрелецкий.
— Выль картуз ньӧбинныд?
— зэв меліа юаліс надзиратель.
— Дзик вернӧ изволитінныд шуны, — вежливӧя вочавидзис Грабчинский.
— Важсӧ воштінныд?
Кор, тӧрыт?
Стрелецкийлӧн синъясыс дзоргисны конькиӧн фигурнӧя ислалӧм кузя рекордист чужӧм вылӧ.
Но Грабчинскийлӧн чужӧмыс эз дрӧгнит:
— Да эг, Виктор Аполлонович, случайнӧ стеаринӧсьті сійӧс.
Да сэтшӧм ёна!
Но, эз эськӧ вӧв лӧсьыд мунны улича кузя сэтшӧм картузӧн...
ті гӧгӧрвоанныд...
училищелӧн честь...
— Кор ньӧбинныд выльсӧ?
— Кор, кор...
— мӧвпалігтырйи нюркнитіс сизимӧд класса, быттьӧкӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
— Талун?!
Ямпольскийяслысь!
— горӧдіс надзиратель.
— Да эг, мый ті!
Недель кык кымын сайын, абу этшаджык!
Стрелецкий, кывъясыслысь быд слог торйӧдлӧмӧн, шуис:
— <ns>Ме-нам</ns> чунь вылын коли тіян картуз гербысь след!
— Кутшӧм недобросовестность!
— Мый?!
— Гербсӧ недобросовестнӧя бронзаалӧмаӧсь, — жалитӧмпырысь, быттьӧ Ямпольскийяс вӧсна извиняйтчигтыр, шуис сизимӧд класса.
— Гербысь следыс кольӧ сӧмын сэки, картузыс кӧ дзик на выль!
Грабчинский сідзи жӧ жалитӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ме зэв ӧкуратнӧй.
Ме некор киясӧн ог инмӧдчы гербас.
Ме век босьта кӧзырёкӧдыс.
Со та вӧсна и герб вылас век на эм, правда зэв вушйысь, бронзировкаыс.
Надзиратель да велӧдчысь бара паныдасисны синъяснаныс.
Ставыс вӧлі яснӧ.
Найӧ ӧта-мӧднысӧ гӧгӧрвоисны.
— Сёрни эз на помась, — ӧлӧдіс Виктор Аполлонович да, крута бергӧдчӧм бӧрын, муніс.
Аскинас надзиратель эз жалит кадсӧ — урокъяс дырйи муніс Бронислав Грабчинский бать ордӧ.
Батьыс, частнӧй повереннӧй (вӧліны сійӧ кадӧ сэтшӧм адвокатъяс, второстепеннӧйӧсь, высшӧй образованиетӧмӧсь), Виктор Аполлоновичӧс примитіс полякъяслы лӧсялана любезностьӧн, перйис буфетсьыс коньяк, а картуз йылысь шуис быттьӧ пырмунігмоз:
— А, да.
Пиӧй менам, мӧс сэтшӧм, кисьтӧма шапка вылас мыйкӧ...
Маслӧ кутшӧмкӧ.
Абу маслӧ, кисьтӧма стеарин.
На вылын, томъяс вылад, веськыда ставыс сотчӧ.
Адвокатлӧн синъясыс вӧліны чусмӧмаӧсь да наысь нинӧм эз тыдав.
«Пӧръясьӧ!» — решитіс Стрелецкий.
— А важ картузсӧ кытчӧ изволитінныд дзебны?
— Ха!
Дзебны...
Сійӧ жӧ луннас менам Бронька аслам важ гачкӧд тшӧтш сійӧс иналіс старьевщиклы.
«Сёрнитчӧмаӧсь, удитӧмаӧсь!»
Надзиратель курччис вомдорсӧ:
— Он-ӧ помнитӧй, кодлы?
— Кутшӧм старьевщиклы?
— Адвокат шевгӧдіс кияссӧ, думайтыштіс; скӧр битор югнитіс друг сы синъясын: — Но ме жӧ абу сыщик!
Ме частнӧй повереннӧй!
Да, со тадзи и эз артмы нинӧм!
Та йылысь сӧмын ӧти казьтылӧмсьыс Стрелецкий скӧрмӧмысла бледӧдліс.
Эз-ӧ ачыс сійӧ кыткӧ неладнӧ вӧч?
Эз!
Ставсӧ сійӧ водзвыв мӧвпаліс, кыдзи и пыр.
Сійӧ ставсӧ кыдз колӧ вӧчис.
Йӧзыс эз кутны повны, со мыйын став делӧыс.
Водзті — сӧмын ӧти во сайын — тайӧ жӧ частнӧй повереннӧйыс повзис эськӧ, торксис аслас пӧръясьӧмын, дзугсис...
И сюрис эськӧ сы ки улӧ!
Заводитчисны эськӧ извинениеяс, кевмысьӧмъяс...
А ӧні?
Но, виччысьлӧй, голубчикъяс!
Ті ещӧ аддзыланныд на курыд шогсӧ.
Ӧні ещӧ эсійӧ Шумовыс!
Рӧзбой!
Кулакъяссӧ чабравны думыштӧма.
Но, ме тэныд чабырта!
Ме тэнӧ песовта!
И мӧдыс...
кыдзи сійӧс...
Никаноркин.
Сійӧ мудерджык.
Скрытнӧйджык, сюсьджык.
Но, сідзкӧ, тӧданныд-ӧ, «войтыр пӧвстысь».
Виктор Аполлоновичлӧн вомыс лои сирлӧн кодь, сэтшӧма сійӧ топӧдіс вомдоръяссӧ.
Сэтшӧмъясыслы эськӧ, кыдзи Шумов, Никаноркин, да этшаӧн ӧмӧй найӧ сюйсисны училищеӧ ӧкмыссё витӧд во бӧрын, — налы эськӧ рӧгӧзаяс кыны, туйяс изйӧн вольсавны, му лукйыны, но оз, «югыдлань», видзӧдтӧ, зільӧны!
Но нинӧм, ми тіянӧс югдӧдам.
Лоӧны вежсьӧмъяс — и регыд мысти!
Кывсьӧ, локтас пӧ ыджыд чина выль начальство, зумыд киа, государлӧн вернӧй слуга, — сійӧ лӧсьӧдас порядоктӧ, зэлӧдас вӧжжитӧ!
А тайӧ главнӧйыс: зэлӧдны вӧжжи, йӧзыс мед кутісны бара повны!
Кор Виктор Аполлонович мӧвпаліс сідзи, приготовительнӧй класса куим велӧдчысь мунісны арифметика урок вылӧ.
Найӧ эз зэв тэрмасьны.
Сулалыштісны ӧшинь дорын.
Интереснӧ, кодлӧн сійӧ кӧшӧвкаыс кильчӧ дорас?
Пара вӧла кӧшӧвка вылӧ видзӧдігтырйи Никаноркин век шӧпкӧдіс Шумовлы:
— Кулакъястӧ тэ эн чабыртлы, кылан, йӧюк?
Верман ме вылӧ, кыдзи свидетель вылӧ, ыстысьны, ме аддзылі, кыдзи вӧлі делӧыс, кылан?
И Персиц вылӧ верман ыстысьны, сійӧ первойсяньыс вӧлі.
Вернӧ, Самуил?
Самуил Персиц друг кусыньтіс сьылісӧ да вочавидзис:
— Вернӧ.
Гриша скӧра чӧв оліс.
Чӧлкӧвӧйыс уси дум вылас, и сійӧ сюйис кисӧ зептас: сійӧ вӧлі ас местаас — куйліс орччӧн перочиннӧй пурткӧд, сутшкасьысь кос нянь крӧшкияс пӧвстын, кодъяс код тӧдас кытысь сэтчӧ веськалӧмаӧсь.
18
Урокъяс бӧрын пырысь-пыр жӧ Гриша мӧдӧдчис пемыдгӧрд ӧдзӧса жырлань.
Мунігас сійӧ бара сувтыштліс ӧшинь дорӧ.
Эз ӧтнассӧ сійӧс кыскы ӧшинь дорӧ.
Ӧткымын ичӧтик детинкаяс весиг ӧшинь вылас кайӧмаӧсь, медым бурджыка аддзыны.
Ывла вылын дзик кильчӧ бердын сулалісны ичӧтик кӧшӧвкаӧ доддялӧм вердаса кык вӧв; кӧзла вылас пукаліс лӧз погонъяса шинеля мышкыртчӧм нестроевӧй салдат.
Сідзкӧ, тайӧ кӧшӧвкаыс докторлӧн.
Кодлӧн нӧ ещӧ?
Со кутшӧм почёт виччысис Вячеслав Довгеллоӧс!
И збыльысь, регыд мысти Гриша аддзис, кыдзи доктор тӧждысьӧмӧн отсаліс Вячеславлы лэччыны кильчӧ вылысь, ачыс пуксьӧдіс Довгеллоӧс кӧшовкаас, пуксис орччӧн, кизяліс мехӧвӧй шебрас да мыйкӧ горӧдіс кучер-салдатлы.
Салдат кучкыштіс вӧжжинас, вӧвъяс тэрыба вӧрзисны места вывсьыс — рӧдтӧмӧн; сылӧм лым ваыслӧн струяясыс сявкнитісны додь сювъяс улысь, югйыштісны шонді водзас.
Енэжыс дзирдаліс, каштанъяслысь коръястӧм увъяссӧ быттьӧ вӧлі вышивайтӧма кельыдлӧз шӧвк вылӧ.
Вӧльнӧя лолавсис ӧні сэні, училище стенъяс сайын!
Шуда Довгелло!
Ей-богу, сулалӧ вӧлі ичӧтика вир воштӧмӧн да кокньыдик обморокӧн шедӧдны право гӧнитны кар кузяыс зэв чож пара военнӧй вӧвъясӧн!
Дерт жӧ, Гриша эськӧ радпырысь вежсис Довгеллокӧд аслас судьбанас.
Он, он вежсьы!
Некутшӧм пӧщадатӧг виччысис сійӧс судьбаыс; Виктор Аполлонович тыдовтчис нин пемыдгӧрд ӧдзӧс дорын, бергӧдчис да терпитны вермытӧг кутіс дзоргыны Гриша вылӧ.
Пыдісянь лолыштӧм мысти Гриша вешйис ӧшинь дорысь да мӧдӧдчис водзлань.
Со и бара мышкыра кутш видзӧдӧ Григорий Шумов вылӧ вӧрзьывтӧм виж синъяснас; сійӧ тайӧ каднас быттьӧ ещӧ ёнджыка лысӧма.
Али тайӧ талун шондіыс ярджыка югдӧдӧ да?
Виктор Аполлонович жырйын став тырмытӧмторъясыс тыдалӧны бурджыка.
Гриша мыш сайын мыйкӧ гольснитіс.
О-о, Стрелецкий игналіс ӧдзӧссӧ.
Сідзкӧ, лоӧ сёрни!
Кутшӧм кӧть абу тешкодь, Гриша тайӧ сёрнисьыс ньӧти эз повзьы.
Главнӧйыс, чӧлкӧвӧйыс сылӧн вӧлі зептас.
Ӧні сійӧ мынтысяс.
И Гриша сюйис кисӧ зептас.
— Та-айӧ ещӧ мый!
— горӧдіс Стрелецкий.
Ещӧ эз на кывлывны, медым сійӧ тадзи горзіс коркӧ.
— А тайӧ ме сьӧм кыска.
И Гриша, монетасӧ перйӧм бӧрын, пуктіс сійӧс конторка помӧ.
Надзиратель весиг эз и видзӧдлы сыладорӧ.
— Но, голубчик, ми ӧні сёрнитыштам!
— Виктор Аполлонович, разрешитӧй юавны, — шуис Гриша да, аслас смеллун вылӧ радуйтчиг, весиг нюммуніс.
Чӧлкӧвӧйысь кындзи, кодӧс сійӧ ӧні кыскис уджйӧз мынтӧм вылӧ, сылӧн дневникас — ставыс пятёркаяс.
И Стрелецкийлы сійӧ талун копыртчыліс — свидетельяс сюрӧны.
А мый сійӧ кӧсйис уськӧдчыны Виктор Аполлонович вылӧ, но ӧд эз жӧ уськӧдчы!
И некор эськӧ эз уськӧдчы, сійӧ ӧні вӧлі уверен таын.
— Разрешитӧй юавны.
— Кутшӧм ещӧ сэні юасьӧмъяс!
— Вот Витол шуис, мый ті служитӧмныд сыскнӧй отделениеын.
А ме весиг и ог тӧд лючки, мый сійӧ сэтшӧмыс — сыскнӧйыс?
Меным тані ӧти гӧгӧрвоӧдіс, мый сэні сыщикъяс, либӧ...
кыдзи найӧ шусьӧны...
шпикъяс...
— Ланьт!!!
Виктор Аполлонович тэрыба кресталіс кияссӧ морӧс вылас сэтшӧм вынӧн, мый еджыд манжетъясыс чеччыштісны сосъяссьыс.
Гриша интересӧн видзӧдліс на вылӧ: сідзкӧ, найӧс абу вурыштӧмаӧсь дӧрӧм бердас?
Тыдалӧ, кизявсьӧны, а кизьясыссӧ и оръясьӧмаӧсь...
— Тэ мый нӧ, некытчӧ туйтӧм, сэтшӧм йӧй?!
— Абу, ме абу йӧй.
А сӧмын ӧд ме ог тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс — сыскнӧйыс.
Шумов видзӧдіс спокойнӧя.
Тайӧ спокойствиеас вӧлі мыйкӧ вывті ёна скӧрмӧдана.
Надзирательлӧн синъясыс едждісны скӧрмӧм ай дзодзӧглӧн моз.
— Тэ мый нӧ, сідзкӧ...
интересуйтчан тайӧ учреждениенас?
— Интересуйтча.
— Тайӧ учреждениеыс существуйтӧ государь императорлӧн воля серти!
Тайӧ порядоклӧн страж, тэ кӧ сӧмын верман гӧгӧрвоны тайӧс аслад тыртӧм юрнад...
аслад мужичӧй башканад, да!
— Страж — тайӧ ӧткодь, мый стӧрӧж?
— зумыша юаліс Гриша.
— <ns>Т-тэ</ns> смотри, Шумов!
Ме нин тэ дорӧ босьтча, голубчик!
Кыдзи тэ асьтӧ кутін талун коридорын?
— Кор?
— Часджын сайын!
Чайтан, ме немтор эг казяв?
Ме ставсӧ аддза, голубчик!
— Да сэні жӧ ми Довгеллолы отсалім.
И ме, и Персиц, и Никаноркин.
Ми кӧсйим сійӧс ас садяс вайӧдны.
— Кыдзи эськӧ ме тэнӧ мед эг вайӧд ас садяд!
Стрелецкий тэрыба кутіс ветлӧдлыны жырйӧдыс.
— Со кадыс кутшӧм!
— заводитіс сійӧ сёрнитны скӧрысь, быттьӧ ас кежас.
— Со кадыс кутшӧм!
Рӧзбойник батьяс бӧрся быдмӧны и челядьыс зверпиян кодьӧсь.
Но кадыс вежласьӧ!
Регыд мысти бара воас стрӧг кад!
Да и пӧра нин, пӧра!
Со ӧд кутшӧмъясӧс, — сійӧ сувтіс Шумов водзӧ, — со кутшӧмъясӧс думыштӧмаӧсь вӧчны <ns>об-ра-зо-ван-нӧй-яс-ӧн</ns>!
Кыдз нӧ образованнӧйнас лоан!
Сувт морт ногӧн!
Кыдзи сулалан?
Гриша гӧгӧрвотӧг видзӧдліс ас вылас да сувтіс веськыдджыка.
А полӧм сідзи эз и вӧв.
Бур эськӧ ещӧ мыйӧнкӧ ӧзтыштны надзирательӧс.
— Меным чӧлкӧвӧйсьыс колӧ сдача, — Стрелецкий манжетъяс вылӧ бара видзӧдлігтыр шуис сійӧ, — но ті сійӧс босьтӧй аслыныд, нинӧм.
— Весась!!!
— равӧстіс надзиратель сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс и виччысьнысӧ сысянь оз вӧлі позь.
Григорий любопытствоӧн видзӧдліс Виктор Аполлоновичлы восьса вомас — вом пытшкас мыйкӧ дзирдаліс, — лишнӧй ёна шаркнитіс кокъяснас, ачыс восьтіс ключнас ӧдзӧссӧ да петіс.
— Но, и тэ мый тайӧн шедӧдін?
— скӧрысь юаліс Никаноркин, кор Гриша сылы висьталіс Стрелецкийкӧд аслас сёрни йылысь.
— Вӧтласны тэнӧ училищеысь, вот и ставыс.
— Мыйысь?
— Вот буретш таысь!
Оз кӧ пырысь-пыр, сідзкӧ, бӧрынджык...
помкатӧ небось аддзасны!
Сэтшӧмъястӧ, кутшӧм тэ, век вӧтлывлӧны.
— Тэ жӧ шулін: ме кӧ лоа первой ученикӧн, оз вӧрзьӧдны.
А ӧні менам ставыс пятёркаяс.
— Поведение кузя тэ кокньыда пӧлучитан тройка.
Чайтан, Стрелецкий прӧститас тэнӧ?
Некор оз!
Вот аддзылан.
И Гриша збыльысь аддзис.
И зэв регыд мысти.
Ӧтчыд Виктор Аполлонович, коді, кыдзи и пыр, немвиччысьтӧг тыдовтчис класс порог дорын, чукӧстіс сійӧс:
— Шумов!
Инспектор дорӧ!
Гриша шог сьӧлӧмӧн — бурсӧ виччысьны вӧлі нинӧм — мӧдӧдчис надзиратель бӧрся велӧдысьяс жырйӧ.
Перемена дырйи йӧзыс сэні вӧлі уна.
Гриша эз тӧд, кодлы первой копыртчывны.
И копыртчыліс Голотскийлы.
Голотский пукаліс ӧшинь дорын, тшыналіс янтарнӧй мундштукӧ сюйӧм кыз папиросӧн да, гажаа сералігтырйи, сёрнитіс рисование кузя велӧдысь Резоновкӧд.
Виктор Аполлонович вайӧдіс Гришаӧс инспектор дорӧ да ачыс сувтіс орччӧн.
Инспектор эз пырысь-пыр дугды серавны, и Гришалы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык: но, Лаврентий Лаврентьевичкӧд ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас.
И кутшӧм кыпыд сійӧ талун!
Гриша сідзжӧ нюммуніс — а инспекторлӧн чужӧм вылын надзӧникӧн кутіс тӧдчыны дӧзмӧм: первой сійӧ зумыштчис, сэсся гӧрдӧдіс неуна, и медбӧрын сылӧн рудов синъясыс лоины зэв скӧрӧсь.
Весиг ыджыд перемена дырйи оз сетны сылы шойччыштны, кыдз колӧ куритчыштны, вунӧдчывны!
Со изволитӧй, занимайтчӧй медся гажтӧм делӧӧн, пинялӧй этійӧ мылькъя синъясасӧ.
— Тэ мый вылӧ радлан?
— стрӧга юаліс сійӧ.
— Ме ог радлы, — вочавидзис Гриша; сы чужӧм вылын нюмыс и збыльысь эз ло.
Матыстчис ичӧтик тушаа Мухин да веськодьпырысь шуис:
— Кыйисны сӧкӧлпиӧс, — и бӧр вешйис.
Тайӧ дженьыд кад чӧжнас Гриша вевъяліс мыйсюрӧ думыштны.
Колӧ став дырйиыс висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс.
И сэки Стрелецкийӧс оз ошкыны!
Сійӧ восьтыліс нин вомсӧ, но инспектор торкис:
— Ланьт!
Видзӧдтӧ, мый думыштӧма: пос вывсянь мелӧн шыбласьны!
Гриша шӧйӧвошӧмӧн кынмис места вылас восьса вомнас.
Кутшӧм мел?
Мыйкӧ сёрниыс дзик мӧдтор йылысь мунӧ...
Ӧшыбка?
— Шыбласин мелӧн?!
— горӧдіс Голотский.
— Эг, эг шыблась.
— Сідзкӧ, содтӧд и пӧръясян!
Тэ Виктор Аполлоновичлы веськалӧмыд мелнад да абу извинитчӧмыд.
Сідзкӧ, кык пӧв мыжа.
А пӧръялін — куим пӧв мыжа.
— Ме ог пӧръясь.
— Артмӧ, Виктор Аполлоновичлы кажитчис али мый?
Абу сідз, тэ, зонмӧ, пӧръясьны велалӧмыд!
Стрелецкий видзчысьӧмӧн кызӧктіс:
— Дзик вернӧя изволитінныд индыны.
Татшӧмторйыс сылӧн овлывлӧ.
Гришалы быттьӧ мыйвынсьыс кучкисны.
Не кутны мӧвпъяссӧ, ставыс кытчӧкӧ зэв ӧдйӧ кывтӧны...
И колана кывъяс он вермы корсьны...
— Тэ мый чӧв олан!
— горӧдіс инспектор.
— Ӧні жӧ извинитчы Виктор Аполлонович водзын.
Но, а мел вӧсна и пӧръясьӧм вӧсна ковмас пукавны ӧбедтӧг кык час чӧж.
— Ог!
— Мый «он»?
— Ме сы водзын ог извинитчы.
Голотский весиг чеччис улӧс вывсьыс, ачыс веськыда видзӧдіс Шумов вылӧ.
— Да тэ мый, йӧймин?
Гриша чӧв оліс.
— Он извинитчы — гижам кондуитӧ.
Гриша видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі мукӧддырся кодь жӧ.
Мылькъя синъясыс вӧліны неуна гудыртчӧмаӧсь — думыштчӧм синъяс.
Гриша мӧдысь шуис гораа:
— Ог!
— Виктор Аполлонович, лӧсьӧдӧй кондуитнӧй гижӧд — стрӧгджыка — лёк поведение вӧсна.
И мед безӧбеда пукалас нёль час чӧж.
Юкӧй кык часӧн лун вылӧ.
Тырмымӧн лоӧ тайӧ наказаниеыс?
Стрелецкий эз тэрмась...
Сэсся ышловзис:
— Мый нӧ, пӧжалуй, ӧні кежлӧ тырмас.
Григорий Шумовлӧн чужӧм вылас тӧдчис сэтшӧм шӧйӧвошӧм, мый Голотский видзӧдліс сы вылӧ внимательнӧя.
— Мый, абу дӧвӧлен?
Но, зонмӧ, раба ачыс асьсӧ нӧйтӧ, кор сійӧ мисьтӧма вундӧ.
Мун!
И сійӧ бӧр сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ да бергӧдчис.
Сылы эз нин вӧв Гришаӧдз — инспекторлӧн Гриша кодьыс нёльсё морт.
Гриша эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
Вӧсньыда зилькнитіс звӧнок.
Тайӧ, сідзкӧ, кӧлӧкӧльчика Донат коридор кузя восьлалӧ ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс; сійӧ обязательнӧ сувтыштлас пос плӧщадка вылӧ, медым мигнитны аслас приятельлы — кузь тошка швейцарлы.
Лӧсьыда овсьӧ Донатлы!
Эз на ещӧ ланьт кӧлӧкӧльчик, а ксендз Делюль первойӧн кватитіс класснӧй журнал да аслас зэв тэрыб походканас уськӧдчис ӧдзӧслань.
«Пыр на пуктывлӧ сы вылӧ Дерябин али оз?» Гриша ачыс шензис аслас тешкодь мӧвп вылӧ.
Ӧні ӧмӧй та йылысь колӧ мӧвпавны?
Мухин мӧдӧдчис нин ӧдзӧслань.
А со и Арямов, ыджыд тушаа, бур сьӧлӧма.
Сылы эськӧ висьтавны став йывсьыс!
Ог.
Арямов муніс.
Гришалӧн гӧрддзасис горшдіныс.
Кутчысь, Шумов!
Кутчысь мыйвынсьыд.
Синва войт тэнсьыд оз пычкыны!
Со ружтігтырйи кыпӧдчис и Голотский, аддзис Гришалысь упрямӧй, шудтӧм чужӧмсӧ да шензьӧмӧн шуис:
— Тэ тані на?
Мун урок вылӧ!
А урок бӧрын кольччан.
Пукалыштан, удал зонмӧй, да думайтыштан, кыдзи свет вылын овны дурачиналы.
Сійӧ бара нин вӧлі бур настроениеа, Лаврентий Лаврентьевичыд.
Тэрмасьтӧг сійӧ мӧдӧдчис Резоновкӧд кутчысьӧмӧн петанінлань. Резонов вӧлі кузь тушаа, мича, кудриа юрсиыс лэччӧма пельпомъясӧдзыс.
Олӧны свет вылын шуда йӧз, сералӧны, шутитӧны...
Мунігас Гриша медбӧръяысь видзӧдліс Виктор Аполлонович вылӧ.
Сылӧн синъясыс важмоз вӧліны спокойнӧйӧсь.
19
Не сӧмын Голотский — аскоддем велӧдчысьяс эз эскыны Григорий Шумовлы!
Никаноркин эз эскы:
— Тэ збыльысь эн шыблась мелнас?
— И эг думыштлы.
— Меным верман висьтавны повтӧг.
— Висьтала: эг шыблась!
— Гашкӧ, эн нарошнӧ шыбит, да сэсся и вунӧдін?
Гриша чӧв ланьтіс, сэтшӧма скӧрмис.
— Эз жӧ вермы сійӧ ассяньыс лӧсьӧдны?
— водзӧ висьталіс инас ӧшйытӧм Никаноркин.
— Тэ мый букыштчин?
Ме, али мый, мыжа?
Приготовительнӧй класса велӧдчысьясӧс кондуитӧ гижлӧны зэв шоча.
Тайӧ абу мӧд либӧ коймӧд классын: сэні эмӧсь нин — ставныс тӧдӧны — «неисправимӧйяс», «чудилӧяс»; эмӧсь и «отчаяннӧйяс» — оз кӧ талун, то аски найӧс вӧтласны училищеысь.
А кытысь лоӧны «неисправимӧйясыс» приготовишкаяс пӧвстысь?
Переменаяс дырйи Гриша гӧгӧр чукӧртчылісны унаӧн.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс сылы сӧветуйтісны «признайтчыны» начальстволы, извинитчыны, — сэки, гашкӧ, ставыс помасяс безӧбедаӧн, а кондуитӧ оз гижны.
Кондуит — серьёзнӧй делӧ: ӧтчыд гижасны, мӧдысь гижасны, а сэні — во четвертьын поведение кузя тройка.
Ӧтчыд — поведение кузя тройка, мӧдысь — поведение кузя тройка, а сэні, видзӧдан да, и вӧтласны.
— Ме эськӧ тэ местаын признайтчи, — шуис Персиц.
Со!
Аслас ёртъясыс оз эскыны!
Терпениесьыс петӧм Гриша урокъяс бӧрын кыйӧдіс Голотскийӧс училище кильчӧ вылын да заводитіс объясняйтны, «кыдзи вӧлі делӧыс».
Голотский торкис:
— Сідзкӧ, мый жӧ тэныд колӧ?
Медым ме тэныд эски, а эг надзирательлы?
Тэ сӧмын думыштлы, кутшӧм чепуха пырӧ тэнад юрад.
Комын вит во чӧж учителяліс Лаврентий Лаврентьевич Голотский и тайӧ вояснас сійӧ эз дугды радейтны ассьыс делӧсӧ.
А сідзкӧ, аслысногӧн сійӧ радейтліс и ассьыс велӧдчысьяссӧ, кодъясӧс, правда, пыр нимтыліс «бӧбъясӧн», «бездельникъясӧн», «быльсвидзысь синмаясӧн», «куш плешаясӧн» да мукӧд нимъясӧн.
Тайӧ нимтӧмъясыс эз лыддьысьны ӧбиднӧйӧн: то ли велалӧмаӧсь нин вӧлі, то ли Голотскийлӧн тоныс эз вӧв скӧр.
Кузь олӧм оліс мортыс, и, гашкӧ, унатор сійӧ казяліс Григорий Шумов синъясысь: вӧлі сэтшӧм кодь, мый детинкалӧн синъясыс оз пӧръясьны.
Ас кежас Голотский нимтыліс Виктор Аполлоновичӧс «хлюстӧн», мӧдног эз и шулы.
«Хлюстлӧн» историяыс вӧлі случайнӧ тӧдса сылы.
Виктор Аполлоновичлӧн батьыс вӧлӧма петербургскӧй озыр барин.
Сійӧ дыр да старательнӧя лотайтӧма ассьыс зэв ыджыд состояниесӧ и Рочмуын и заграницаын — Парижын, Ниццаын...
Сылы пиыс вӧлі веськодь.
Пиыслы сідзжӧ батьыс вӧлі веськодь, но сійӧ кӧсйис овны сӧмын сідзи, кыдзи батьыс: водз заводитіс кутитны, кадетскӧй корпусса витӧд классысь водзӧ эз мун и комын арӧсӧн лои уезднӧй карын, реальнӧй училищеса надзиратель должностьын: батьсяньыс некутшӧм наследство эз коль.
Воддза олӧмас сійӧ веськавлӧма кутшӧмкӧ няйт делӧӧ, но Лаврентий Лаврентьевич подробностьяссӧ эз тӧд да тӧдмавны эз кӧсйы.
Тӧдіс сӧмын, мый Стрелецкий судӧ абу сюрлӧма, — сідзкӧ, и тӧлкуйтны нинӧм йылысь, сэтчӧ жӧ содтӧд — «хлюстлӧн» рӧдняыс век на вӧлі озыр, уна да влиятельнӧй: татшӧм рӧдня вермас лёк вӧчны кодлы кӧсъяс, сы лыдын и реальнӧй училищеса инспекторлы.
Ещӧ ӧтиторйысь «хлюстӧс» эз радейтлы Лаврентий Лаврентьевич: ачыс Голотский вӧлі провинциальнӧй дьячоклӧн пи, и статскӧй советниклӧн чин сылы шедіс эз кокньыда; весь олысьясӧс сійӧ эз радейтлы...
Вӧлі кад, кор — ещӧ студентӧн на — сійӧ и ассьыс овсӧ артмӧдліс <rus>«голота»</rus> кывйысь, кыдзи шулісны гӧль йӧзӧс.
Мыйыс эз волы сылы юрас студенталан воясӧ!
Важӧн нин делӧыс вӧлі...
А ӧні со училище кильчӧ дорын сулалӧ сы водзын туша сертиыс ыджыдджыка вурӧм — быдмӧм вылӧ арталӧм пальтоа детинка, кодлӧн киясыс гӧрдӧсь — перчаткитӧмӧсь — да видзӧдӧ паськыда восьтӧм, дӧверчивӧй синъясӧн.
Мый вочавидзны сылы тайӧ дӧверие вылас?
Нинӧмӧн оз вермы шыасьны Лаврентий Лаврентьевич Голотский детинка сьӧлӧмлӧн тайӧ правдивӧй корӧм вылас.
Коді сійӧ ачыс?
Йӧзӧс югзьӧдӧм кузя министерствоса чиновник, зэв ыджыд машинаын ичӧтик винт...
И сылӧн эм семья.
И сылӧн мечта: служба кузя воӧдчы действительнӧй статскӧй советникӧдз, «штатскӧй генералӧдз», а сэні и отставкаӧ кад, ыджыд пенсия вылӧ.
Вермас-ӧ ставсӧ гӧгӧрвоны Григорий Шумов, гӧрд кияса йӧйиник детинка?
Оз!
Вермас-ӧ сійӧ гӧгӧрвоны, мый Российскӧй империяса учебнӧй заведениеын не Лаврентий Лаврентьевичлы лӧсьӧдны ассьыс правилӧяс?
Оз, оз вермы.
— Тэ жӧ некыдзи он вермы гӧгӧрвоны, йӧюк, мый ме обязан — гӧгӧрвоан, обязан — эскыны надзирательлы!
Сійӧ должностнӧй морт.
«Должностнӧй морт...»
Сідзкӧ, свет вылын ӧтка, дзик ӧтка Григорий Шумов!
Некодлы сійӧс дорйыны.
Некодлы сы дор сувтны.
А луныс важмоз мича.
И енэж джынсӧ нин ойдӧдӧма ӧмидз рӧма тӧвся рытъя кыа.
Ва гуранъяссӧ вевттьӧма вӧсньыдик, потласьӧм йи.
Кок улын йи торъясыс зилякылісны стеклӧ торпыригъяс моз.
Керка вевтъяслӧн лымъя Шапкаяс увдорын, кодъяс розӧвӧйӧсь югыд водзын да кельыдлӧзӧсь вуджӧр сайын, — уналаын нин югдісны ӧшиньяс...
Гриша Шумовӧс сэсся оз нин радуйт помтӧм-дортӧм мирлӧн мичлуныс.
Кытчӧ сійӧ мунас?
Код дінӧ сійӧ мунас?
Оз тыдав сы водзын туйыс...
Аслас кучик колошияснас тротуар кузя грымӧдігтырйи (сійӧ резинӧвӧйясӧс тӧдны эз кӧсйы) Голотский муніс нин тротуар кузя.
... Ӧтка!
Но абу сідзи, Григорий Шумов омӧля на тӧдіс ассьыс ёртъяссӧ.
Лун мысти приготовительнӧй классӧ котӧрӧн пырис Пётр Дерябин да горӧдіс:
— Кутчысь, Гринька!
Пётрлы вӧлі некор, сійӧ котӧрӧн бӧр муніс.
Но век жӧ, кыдзи кужис, сійӧ петкӧдліс Гришалы ассьыс сочувствиесӧ.
А Никаноркин?
А Никаноркин шуис:
— Эн скӧрав.
Ме со мый думышті: делӧ дорӧ колӧ босьтчыны ӧтвылысь.
Ӧткӧн нинӧм оз артмы.
Чӧв олан?
— А мый висьтавнысӧ?
Тэ меным он эскы.
Некод меным оз эскы.
Матыстчысь Довгелло мыкталігтыр шуис:
— Эскам.
Ме эска.
И бара Григорий Шумов гӧгӧр кутісны чукӧртчыны унаӧн.
Сійӧ видзӧдіс зумыша да чӧв оліс — тайӧ буретш ставсӧ убедитіс ёнджыка кывъяс серти, кодъясӧс сысянь, колӧ шуны, требуйтісны мырдӧн.
— Мый чӧв олан?
Кывтӧ ньылыштін?
Рассуждайтны радейтысь Земмель тэрмасьтӧг шуис:
— Коймӧд классын ставныс козёлъяс моз баксӧны.
Найӧ баксӧны, кор Стрелецкий прӧйдитӧ.
abu
abu
— Но, и мый?
Земмель видзчысигтыр гӧгӧр видзӧдліс:
— Нинӧм.
Лун помланьыс Никаноркин кывлӧма витӧд класса кык велӧдчысьлысь сёрни.
Найӧ мунісны дзик надзиратель бӧрся да нарошнӧ ярскӧба, тешкодь зэв вӧсньыд гӧлӧсӧн сёрнитісны ас костаныс:
— Тэ кутшӧм пемӧсъясӧс медся ёна радейтан?
— Кутшӧмъясӧс?
Да, пӧжалуй, вӧвъясӧс.
— А козёлъясӧс?
— Тешкодь вопрос: мыйысь найӧс радейтнысӧ?
Стрелецкий зэв ӧдйӧ видзӧдліс бӧрвылас: витӧд классаяслӧн чужӧмъясныс вӧліны дзик мыжтӧмъяслӧн кодьӧсь.
Никаноркин, аслас классӧ воӧм бӧрын, висьталіс выльтор: Стрелецкий — козёл!
Козёл, а абу «голубчик»!
Гриша тӧдіс: классянь классӧ тайӧ гуляйтны кутіс Леховичлӧн рисунокыс.
Но век жӧ сійӧ решитіс чӧв овны.
Но Никаноркин эз чӧв ов.
Сійӧ ӧтарӧ котраліс переменаяс дырйи то Довгелло дорӧ, то Земмель дорӧ, вашкӧдчис накӧд, быттьӧ делӧӧн ветлывліс первой классӧ да сэні сёрнитіс мый йылысь кӧ Дерябинкӧд.
Ӧти пельнас Гриша кывліс:
— Закон божий урок водзвылын, кор Шумов оз ло...
— Колӧ сідзи вӧчны, медым сійӧ Гришка дорӧ некыдзи эз вермы крукасьны.
— Дерябин меным висьталіс талун...
Некод на ещӧ эз кывлы...
Дерябин йылысь сёрӧнджык, но кывлісны сійӧ жӧ лунӧ ставныс.
Тайӧ сійӧ ышӧдіс первой классаясӧс бакӧстны хорӧн, кор порог дорын тыдовтчас Стрелецкий.
Смелъяскӧд сійӧ сӧветуйтчис.
Полысьясӧс велӧдіс, кыдзи колӧ баксыны вом восьтывтӧг, — сэки некод оз тӧдмав.
Да, медбӧрын, ставнысӧ жӧ комын первой классаӧс он накажит.
А тӧдмавны некодӧс оз вермыны, кужӧмӧн кӧ босьтчыны делӧ бердӧ.
Но найӧ век жӧ омӧля тӧдісны Виктор Аполлоновичӧс.
Первой классысь сійӧ кыліс учебнӧй заведениелы лӧсявтӧм шыяс да, виччысьтӧг порог дорас тыдовтчӧм бӧрын, ни ӧти секунда воштытӧг, прикажитіс:
— Дерябин, ме дінӧ!
Дерябин звирк чеччис.
Классын лои чӧв-лӧнь.
— Ме бӧрся, инспектор дорӧ.
Пётр Дерябинӧс повзьӧдны эз вӧв кокни.
А медым сійӧ ассьыс повзьӧмсӧ петкӧдліс класс водзын — та йылысь и мӧвпавны вӧлі нинӧм.
Катласигтырйи, повтӧг Пётр муніс надзиратель бӧрся.
А порог дорас вевъяліс бергӧдчыны бӧрлань, мигнитны: «Энӧ полӧй, ребята».
Но ребята чӧв ланьтісны.
Кыв ни джын шутӧг Стрелецкий нуӧдіс Дерябинӧс инспектор дорӧ.
— Со безобразникыс!
Ме сылысь гӧлӧссӧ пырысьпыр тӧді.
— А мый сійӧ вӧчис?
— Козёл моз баксӧ.
И мукӧдъясӧс, тыдалӧ, тайӧс жӧ вӧчны ышӧдӧ.
Мукӧдъясыслӧн гӧлӧсъясныс вӧсньыдикӧсь, а сылысь бассӧ ме пырысь-пыр тӧді.
— Быдмӧмыд пу кузя, а тӧлкыд войт мында абу, — кӧритӧмӧн шуис Голотский.
— Кутшӧм нӧ бас!
— дӧзмӧмпырысь горӧдіс Дерябин.
— Кутшӧм нӧ бас!
Кӧсъянныд кӧ нин тӧдны правдасӧ, Лаврентий Лаврентьевич, ме вӧча со кыдзи.
— И сійӧ ёсь гӧлӧсӧн бакӧстіс: — Бе-е-е!
Но, кутшӧм нӧ тайӧ бас?
— Меж!
— ёна гӧрдӧдіс инспектор.
— Збыль, менам век кыдзкӧ межлӧн моз артмӧ.
Козёлъяс — найӧ мӧд ногӧнджык баксӧны.
Но нинӧм, ме ещӧ велӧдчышта на...
— Ланьт!
Дубина!
Но, кӧсъян кӧ тӧдны, нахальство ме ог вермы терпитны.
Дурӧмысь прӧстита, а тайӧ абу дурӧм.
— Да ме жӧ шутейнӧя, Лаврентий Лаврентьевич!
— Вот ме тэныд петкӧдла «шутейнӧя»!
— Мӧд ногӧн кӧ шуткаӧн!
«Шутейнӧя» — тайӧ миян казакъяс тадзи сёрнитӧны Донын.
Мудер Дерябин тӧдіс Голотскийлысь слабинсӧ: инспектор радейтліс казакъясӧс, код тӧдас мыйла.
«Голота» ӧд сідзжӧ казачӧй кыв.
А голотасянь — Голотский.
Но ӧні инспектор эз ёна бурмы:
— Кӧть тэ и казак, но йӧй!
— Сійӧ классӧ ставнас лёк туй вылӧ кежӧдӧ, босьтӧй тӧдвыланыд, Лаврентий Лаврентьевич.
Ме висьтавлі нин тіянлы педагогическӧй сӧветлӧн заседание водзвылын.
— А вот локтан разын ми и сёрнитыштам сы йылысь сӧвет вылын.
Кывзыштам, мый мукӧд преподавательяс сы йылысь шуасны.
— Сӧмын двойкаяс вылӧ велӧдчӧ.
— И ог сӧмын двойкаяс вылӧ, — дӧзмӧмпырысь шуис Дерябин: — Роч кывйысь менам тройка.
А бас ті кывны энӧ вермӧй, Виктор Аполлонович.
Кутшӧм нӧ бас?!
— Кольччан, дубина, урокъяс бӧрын кык час кежлӧ!
— шуис инспектор.
— А сэсся ми думайтыштам, мый тэкӧд вӧчны.
Вермас лоны, мый медся чорыд мера примитам, да-да, морӧстӧ эн зэв лэптав!
Артмис сэтшӧм ногӧн, мый Шумовӧс да Дерябинӧс накажитісны ӧти лунӧ, сӧмын разнӧй классъясын.
Но опытнӧй Дерябинлы тайӧ вӧлі пустякӧвӧй делӧӧн.
Сійӧ эз и казявлы, кыдзи пукаліс кык час чӧж, и сэтчӧ жӧ сылы вернӧй Фриденфруг первой час помассигкежлӧ вайис крема свежӧй булкияс — найӧс сійӧ мыччис форточка пыр.
Татшӧм булкиясыс нималісны кар пасьтаыс, и пӧжавлісны найӧс Фриденфруг-батьлӧн пекарняын.
Татшӧм булкиясыс ёна вермӧны кыпӧдны мортлысь сьӧлӧмсӧ, кор сылӧн арлыдыс абу на сэтшӧм ыджыд.
Сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс сійӧ, мый тайӧ бурсӧ вӧчис буретш Фриденфруг, кодкӧд Дерябин дзик на неважӧн поступитіс пӧщадатӧг.
Найӧ важӧн нин пукалісны ӧтлаын, ӧти парта сайын.
Лоины другъясӧн.
Фруг (тадзи дженьдӧдӧм могысь ставныс шуисны Фриденфругӧс, фарфорӧвӧй чужӧма мичаник немечӧс) зэв вылӧ пуктыліс Дерябинӧс, восхищайтчис сылӧн вынӧн, кинас видлавліс сылысь мускулъяссӧ, ваявліс сылы пирожнӧйяс да кӧлачьяс.
И тайӧ дӧзмӧдіс!
Дерябинлы тайӧ мустӧммис.
А сэні ещӧ училищеӧ воис Григорий Шумов.
Думыштны сӧмын: приготовишкаяс пӧвстын — и сэтшӧм детинка...
Асныра, смел да вернӧй сьӧлӧма, зумыд киа.
Вот кутшӧм друг колӧ Пётр Дерябинлы.
И Пётр шуис Фруглы, мый чорыда решитӧма кольччыны мӧд во кежлӧ.
Мыйла?
А медым лоны ӧти классын Шумовкӧд — да не янсӧдчыны сыкӧд сэсся училище помавтӧдз.
А гашкӧ, кувтӧдз!
Фруг бледӧдіс.
Правда, став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Дерябинлы кӧть мый, а ковмас пукавны первой классын ещӧ ӧти тӧв — тайӧ, отметкаяс сертиыс кӧ сёрнитны, — сідзкӧ и сылӧн жертваыс Шумовлы быттьӧкӧ абу и зэв ыджыд...
Но сійӧ та йылысь нинӧм эз шу.
Дерябин быттьӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ да суровӧя шуис:
— А тэа-меа костын дружитӧмлы пом.
Классыс ставнас тӧдіс, мый Фруг да Дерябин дугдісны дружитны.
А ӧні Фруг сулаліс ӧшинь карниз вылын да аслас риск вылӧ (начальство кӧ тӧдмалас — сэки эськӧ аслыс ковмас пукавны!) мыччис форточка пыр булкияс тыра кулёк.
Дерябин кулёксӧ босьтіс, гӧснечсӧ юкис кыкпельӧ, джынсӧ босьтіс аслыс, а мӧд джынсӧ бӧр пуктіс кулёкас, сэсся думайтыштӧм бӧрын горӧдіс форточка пырыс Фруглы:
— Виччысьыштлы!
И пуксис мыйкӧ гижны.
Фруг зілис видзӧдлыны ӧшинь пырыс, мый вӧчӧ Дерябин, но эз вермы.
Да и поліс, видзӧдаліс гӧгӧрбок.
Форточкаӧд Дерябин бӧр мыччис вӧсняммӧм кулёксӧ:
— Шумовлы нуан!
— Да сійӧ жӧ мӧдӧд судтаас пукалӧ!
— Шумовлы нуан!
— повелительнӧя горӧдіс Дерябин.
— Кыдзи нӧ, войтва визувтан труба кузя ме кута каттьысьны али мый?
Дерябин жалитӧмпырысь видзӧдліс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс сылысь нэриник фигурасӧ:
— Кысь нин тэныд — войтва визувтан труба кузя!
Сетан Донат пыр.
— Донат оз босьтчы.
— Он кӧ сет гривенник — оз босьтчы, а сетан гривенник — босьтчас.
Фруг чӧв олыштіс, йӧжгыльтчыліс да заводитіс мӧдтор йылысь:
— Кывзы, медбӧръя урок водзвылын коймӧд классянь мӧдӧд классӧ сетісны ӧти рисунок.
Сэтчӧ козёлӧс серпасалӧма, но дзик Виктор Аполлонович кодь.
— Тэ ачыд аддзылін?
— Эг, кывлі.
— «Кывлін»!
А миян классӧ воас сійӧ рисунокыс?
— Ог тӧд.
Да, ещӧ ме тӧдмалі: талун гимназисткаяс ӧшинь пырыс горзӧмаӧсь Стрелецкийлы: «Козёл!» Сійӧ гӧгӧр видзӧдлӧма.
Сідзкӧ, тӧдӧ нин, мый сійӧ козёл.
— Дерт жӧ, тӧдӧ.
Та вӧсна и пукала.
Кулёкыс, кодӧс сетіс стӧрӧж, чуймӧдіс Гришаӧс:
— Кытысь?
Кодсянь?
Булкияс вайысь Донат нинӧм эз шу да, полігтыр бӧрвылас видзӧдлывліг, чуньнас грӧзитыштіс: чӧв пӧ ов.
Тайӧ, буракӧ, Довгелло ыстӧма.
Либӧ Никаноркин.
Эз, Довгеллосянь лӧсяланаджык.
Гриша разис бумагасӧ да булкияс костысь аддзис записка.
Гырысь шыпасъясӧн вӧлі гижӧма карандашӧн:
«Тэ вылӧ кӧть сё морт уськӧдчасны, ме кута дорйыны!»
И улынджык — посньыдджыка:
«Мед ставныс куласны Г.
Шумов вӧсна, а Г.
Шумов мед кулас став вӧснаыс ӧтнасӧн».
А, Дерябин!
Сійӧ радейтӧ татшӧм штукаяссӧ.
Эз-ӧ сійӧ и Гришалысь партасӧ вундав кольӧм во?
Колӧ сылысь ассьыс юавны.
Но кытысь Дерябинлы булкиясыс?
Кынӧм эз сюмав...
Гриша пукаліс-пукаліс да друг дум вылас уси: Пётр сылы талун зэв гусьӧн сетіс небыдик коркаа кык вӧсньыдик небӧг да вашнитіс: «Некодлы эн петкӧдлы».
Мыйла оз позь петкӧдлыны небӧгъяссӧ?
Но, оз кӧ позь найӧс петкӧдлыны, сідзкӧ медся бур найӧс лыддьыны ӧні.
Гриша кыскис ранецсьыс Дерябинлысь небӧгъяссӧ.
Коркаяс вылас вӧліны рисунокъяс, кодъясӧс быттьӧ кытыськӧ аддзывліс нин: маскаа морт сьӧд револьверӧн метитчӧ еджыд балахона кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм фигураӧ.
А, да тайӧ Нат Пинкертон!
Гриша кывліс нин пинкертоновскӧй небӧгъяс йылысь (найӧс вӧлі номеруйтӧма) и весиг аддзыліс найӧс Ямпольскийяслӧн магазинысь.
А лыддьыны эз удайтчыв.
Сійӧ вештіс булкияссӧ да кутіс лыддьысьны.
Первойсӧ вӧлі интереснӧ.
Кутшӧм пельк тайӧ Нат Пинкертоныс!
Кӧть мый эськӧ эз ло сыкӧд, век вермӧ мынтӧдчыны.
А ассьыс противниксӧ либӧ виас, либӧ сійӧс дорас наручникъясӧн — кияслы тайӧ сэтшӧм кандалъяс.
Кадыс муніс казявтӧг.
Гриша листаліс лист бок бӧрся лист бок...
и сылӧн надзӧникӧн чужис чувство, мыйкӧ восӧдӧм кодь.
Турипув ва кодь донтӧм вир визувтіс быдлаын, кытчӧ сӧмын воліс тайӧ Натыс.
Быдлаын морт виысьяс, револьверъяс, пуляяс...
Тайӧ эз кут лоны интереснӧйӧн.
И сэсся ӧд Натыс вӧлі сыщик, служитліс сыскнӧй отделениеын, кыдзи Виктор Аполлонович.
Гриша кутіс чувствуйтны Пинкертон дорӧ ассяньыс мыйкӧ сэтшӧм зывӧктанаӧс.
Сійӧ видзӧдыштіс корка вылас: сэні — кытшын — вӧлі серпасалӧма асьсӧ Патӧс, чери синъяса франтӧс.
Он, «Тарас Бульба» бӧрын он кут лыддьыны татшӧм ерундатӧ...
Гриша удитіс нин лыддьыны и «Лӧдз» («Тарас» век жӧ бурджык), и «Шут Балакиревлысь рассказъяс», и «Троице-Сергиевскӧй Лавра осадитӧм», и «Пётр Первыйлӧн деяниеяс», да код тӧдас кутшӧм ещӧ небӧгъяс сійӧ лыддис...
Найӧс сылы сетавлісны и Довгелло, и Лехович, и Персиц.
Персиц сэтчӧдз небӧгъяссӧ лыддьӧма, мый ачыс кутіс сочиняйтны найӧс.
Жаль сӧмын, кывбуръяс гижӧ.
Нинӧм, лӧсьыда.
Но сӧмын татшӧм небӧг сайын, кыдзи «Тарас Бульба», морт вермас вунӧдны и ас йывсьыс, и аслас сьӧкыдлунъяс йылысь, и свет вылас ставтор йывсьыс!
Дерт, абу лӧсьыд висьтавны Пётр Дерябинлы, мый «Нат Пинкертонлӧн приключениеясыс» некытчӧ туйтӧмӧсь...
А ковмас шуны.
... Булкияссӧ бӧрыннас всё-таки сійӧ сёйис.
Чӧскыдӧсь вӧліны булкиясыс!
20
Мый вермасны вӧчны приготовительнӧй класса велӧдчысьяс ассьыс ёртсӧ дорйӧм могысь?
Кутшӧмӧсь лоӧны бокисянь видзӧдігӧн Гришалӧн ёртъясыс — мед кӧть найӧ комын морт — великолепнӧй Виктор Аполлоновичкӧд орччӧн, кодлӧн киясас вӧлі власьт?
Найӧ шырӧм бордъяса гагъяс кодьӧсь, ичӧтӧсь.
Тадзи, колӧ чайтны, мӧвпавліс и ачыс Виктор Аполлонович, кор, приготовительнӧй классӧ пырӧм бӧрын, кыліс негора, но тӧдса нин да пельыслы мустӧм бакӧстӧм шыяс.
Сійӧ горӧдіс:
— Шумов!
Сылы вочавидзисны ӧтпырйӧ унаӧн:
— Шумов абу!
— Сылӧн свободнӧй урок!
— Ӧні лоӧ закон божий!
— Шумовӧс законысь мездӧма!
Стрелецкий повелительнӧя лэптіс кисӧ.
Горзӧмъяс ланьтісны.
Ак, со мый: Шумов, кыдзи старовер, закон божий кузя урокъяс вылӧ оз кольччывлы.
Но мый нӧ, сідзкӧ...
— Никаноркин!
Никаноркин сувтіс.
— Тэ ӧні мый вӧчин?
— Молитва повторяйті.
Урок водзвылын.
Стрелецкий сулаліс лёкысь шпыннялігтырйи.
Сійӧсӧ тӧдіс, кутшӧм молитва повторяйтіс Никаноркин.
Зэв на неважӧн инспектор дорӧ сійӧ нуӧдліс первой классысь Дерябинӧс со дзик татшӧм жӧ молитваысь.
Нинӧм он вӧч, ковмас неуна виччысьыштны: не быд лун жӧ велӧдысьяс жырйӧ вайӧдавны велӧдчысьясӧс накажитӧм вылӧ ӧти и сійӧ жӧ мыжысь.
Вермасны паськавны сёрнияс.
Дэльӧдӧнысӧ кодӧс?
Коді козёлыс?
Виктор Аполлонович кыдзкӧ ӧтчыд кывліс нин зловреднӧй Резоновлысь гӧлӧссӧ: мый нӧ, дерт жӧ, ӧткодьторйыс эм, кӧть эськӧ и ылысса...
челядьлӧн наблюдательность...
да сідз водзӧ, намёкъясыс сьӧлӧмтӧ кырыштанаӧсь да зэв вежливӧйӧсь.
Но со урок вылӧ локтӧ и отец Гавриил, кыз, ньӧжмыд, величественнӧй.
Надзирательлы ковмас ӧні мунны.
Но сійӧ бӧр на локтас!
И сійӧ локтіс — роч кыв кузя урок водзвылын:
— Шумов!
Тэ мыйла бара — кылан, бара!
— эн копыртчыв меным?..
Кыдзи сійӧ «кор»?
Талун.
И сэки лои виччысьтӧмтор.
Аслас места вылысь чеччис Земмель да шуис зэв ясыда, латышскӧй оттенокӧн кыв помъяссӧ:
— Сійӧ копыртчыліс.
Ме муні сы бӧрся да аддзылі.
— А тэнсьыд та йылысь юалӧны?
— Оз.
Менсьым оз юавны.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ сюйсян?
— Сы вӧсна, медым правда йылысь висьтавны.
Стрелецкий шытӧг матыстчис Земмель дорӧ.
Земмель сулаліс дзик веськыда, правилӧяс серти воськовджын петіс партаяскостса проходӧ.
Сылӧн ӧта-мӧдсяньыс паськыдакодь торъялӧм синъясыс ас водзас видзӧдісны весиг быттьӧкӧ унзільпырысь.
— Тэ!
— ыдждӧдіс гӧлӧссӧ надзиратель.
— Тэ сэтшӧма радейтан правда?!
— Да.
Ме радейта правда.
Классын надзиратель бӧрвылын кодкӧ надзӧник радлігтыр шуис:
— Молодеч, Земмель!
Стрелецкий зэв крута бергӧдчис каблукъяс вылас:
— Коді?
Коді тайӧс шуис?!
Чӧв-лӧнь.
Сідзкӧ, война!
Сылы, Стрелецкийлы паныд, объявитісны война со этайӧ тӧрӧканъясыс!
Но, сійӧ справитчас...
Сійӧ песовтас тіянӧс, лоӧй спокойнӧйӧсь, голубчикъяс.
Медводз колӧ лӧсьӧдны неыджыд список.
И вот тайӧ ичӧтик список сертиыс вочасӧн...
— Мый ті талун сэтшӧм блед чужӧмаӧсь, Виктор Аполлонович?
Тайӧ пырис классӧ Мухин, роч кыв кузя велӧдысь; ӧні лоӧ сылӧн урок.
— Висьӧдчанныд?
— Мухин видзчысигтыр кинас лӧсьӧдіс куш юр гӧгӧрсьыс зарни кудрисӧ.
Скамьяяс вывсянь кыліс ньӧжйӧник сералӧм.
Стрелецкийлӧн тырмис мужество тайӧ серам дырйиыс зэв вежливӧя копыртчывны Павел Павловичлы да висьтавны аттьӧ сылӧн вниманиеысь.
Мунігас сійӧ бергӧдчыліс да видзӧдліс приготовишкаяс вылӧ.
Мыйсяма вӧлі тайӧ видзӧдлӧм!
Никаноркин бӧрыннас утверждайтіс, мый надзиратель вӧлі веськӧдӧма синъяссӧ Шумов вылӧ; Персиц жӧ бура аддзылӧма: надзиратель видзӧдӧма Земмель вылӧ.
Кыдзи кӧть сэсся эз вӧв, решитісны: Земмельлы да Шумовлы пока переменаяс дырйи классысь не петавны, пукавны чӧла.
А асывнас Шумовкӧд училищеӧ кутас локны Никаноркин — найӧ кыкнанныс олӧны ӧтиладорын.
— Тайӧ мыйла?
— горӧдіс Гриша.
Сылы и ӧбиднӧ вӧлі и кӧнкӧ сьӧлӧм пытшкас быттьӧ сыліс йитор: ребята ас ногыс тӧждысисны сы вӧсна.
— Сы могысь, медым тэ и збыльысь копрасин.
А то ме тэнӧ тӧда!
— шуис Никаноркин.
— Ме копрася.
— Вунӧдчыны верман.
Верман не казявны «голубчикӧс», мӧдног кӧ «козёлӧс», ме кӧсйи шуны.
Сэки — выль кондуит.
— Мыйла тайӧ ме вунӧдча, а тэ он вунӧдчы?
— Сы вӧсна.
Ребята, ей-богу ог пӧръясь — сійӧ вермас кымӧръяс вылӧ видзӧдӧм вӧсна ылавны.
Мунӧ улича кузя юрсӧ чатӧртӧмӧн, некодӧс оз аддзы.
— Ассяньыд лӧсьӧдлан!
— Ӧтчыд булочник Фриденфругӧс муртса кок йывсьыс эз уськӧд.
Бур, мый булочник кыз, кӧкъямыс пуд гӧгӧр лоӧ, — эз пӧр.
— Пӧръясян!
— Эз пӧр, но видчис дыр.
Немецкӧй кыв вылын.
Ме сӧмын джынсӧ и гӧгӧрвои.
— Джынсӧ век жӧ гӧгӧрвоин?
— серӧктіс Персиц.
— Тэ жӧ немецкӧй кывсӧ он тӧд.
— <deu>«Швейн»</deu>, шуӧ.
Со тэныд и «он тӧд».
Мукӧддырйиыс церемонитчытӧм нерсьӧмъясысь, шуткаясысь Гриша чувствуйтіс ёртъяссяньыс отсӧг.
Абу, свет вылын сійӧ абу ӧтнас...
И Земмель, и Никаноркин, и Довгелло — но ставныс сы дор сулалӧны!
Оз, оз ставныс.
Со первой парта сайын пукалӧ Шебеко.
Сійӧ радейтліс ошйысьны: сылӧн батьыс — тайнӧй советник, «ваше превосходительство».
Но, сійӧс таысь «ӧлӧдыштісны»!
Быдса кык недель чӧж став класснас дэльӧдісны: кокъяснас шаркйӧдлігтыр копрасисны сылы улӧдз, ыдждӧдлісны «<deu>присохводительство</deu>ӧн», вӧчисны сідзи, мый оз лысьтны сыкӧд ворсны — полӧны.
Коймӧд недель вылӧ петӧм бӧрын Шебеко сэсся эз нин вермы терпитны татшӧм издевательствосӧ, кутіс кевмысьны: «Но, тырмас, ребята!» — муртса эз бӧрддзы сійӧ.
Дугдісны сэсся сы вылын тешитчыны — асьныс дӧзмисны.
Ӧні Шебеко видзӧдӧ Гриша вылӧ оз зэв бур синъясӧн.
Вежалӧ али мый?
Либӧ со Арбузников, озыр купеч пи.
Сійӧс училищеӧ вайӧдӧны пара рысакӧн.
Сійӧ оз ошйысь, но ӧтдортчӧ сэтшӧмъясысь, кыдзи Шумов либӧ Никаноркин.
Но и мед ӧтдортчӧ, сылы жӧ аслыс лёкджык...
Гажтӧма олӧ Арбузников, абуӧсь сылӧн настӧящӧй другъясыс.
А Гришалӧн найӧ эмӧсь!
Мед классыс оз ставнас, но джынйыс — абу, джынсьыс унджыкыс — сы дор.
Гашкӧ, вернӧй другъясыс и оз сетны сійӧс Стрелецкийлы пӧгубитны?
А Стрелецкий, тыдалӧ, сӧмын та йылысь и мӧвпалӧ: кыдзи эськӧ пӧгубитны Григорий Шумовӧс.
Но регыд мысти лоӧмторъясыс бергӧдчисны сэтшӧм ногӧн, мый надзиратель эновтіс Григорий Шумовӧс.
Рисование кузя велӧдысь Резонов вайис велӧдысьяс жырйӧ карикатураяслысь дзонь чукӧр, кодӧс сылы тӧрыт сетӧма женскӧй гимназияса начальница.
Сетігас сійӧ чукыртчылӧмӧн шпыньмунӧма да шуӧма:
— Любуйтчыштӧй, мыйӧн занимайтчӧны тіян питомечьясыд.
Карикатураяс изображайтісны кентавръясӧс — морт чужӧма вӧвъясӧс.
И тайӧ чужӧмъясыс шензьытӧдз ёна вӧліны став карлы тӧдса реальнӧй училищеса педагогъяс кодьӧсь.
Кентавръясысь кындзи, вӧлі ещӧ серпасалӧма еджыд пикейнӧй жилеткаа козёлӧс — сыын кокньыда вӧлі позьӧ тӧдны надзиратель Стрелецкийӧс.
Гӧгӧрвоана, мый став тайӧ творчествоыс реалист кияслӧн делӧ, кӧть рисунокъясыс сюрӧмаӧсь класснӧй дамалы женскӧй гимназияса ӧти партаысь.
Мыжаыс, Вера Головкина, кодӧс корлӧмаӧсь начальница дорӧ, ёна бӧрдӧма, но рисунокъяслысь авторсӧ абу висьталӧма.
И ӧні Резонов нюмъялігтырйи пукталіс карикатураяссӧ велӧдысьяс жырса ыджыд пызан вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, оз вӧлі кӧсйы тайӧ ставыслы сетны серьёзнӧй тӧдчанлун; мӧдарӧ — кажитчис интереснӧйӧн.
Но сылы регыд мысти ассьыс мнениесӧ ковмис вежны.
Голотский, ӧти рисунок босьтӧм бӧрын, аддзис кыз яя битюглысь изображение, кодлӧн вӧлі зэв тӧдса чужӧмыс.
Сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс:
— Тіянлы, буракӧ, тайӧ сьӧлӧм выланыд воӧ, том морт?
— чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ Резоновлы.
«Том морт» — инспектор шуӧмын тайӧ юргис эз бурводзӧ.
— Ньӧти оз.
— Резонов аслас чужӧм вылысь бырӧдіс нюмъялӧмсӧ.
— Ньӧти оз!
Эз, велӧдысьяс жырйын тайӧ карикатураясыс серам эз кыпӧдны.
Педагогъяс видзӧдалісны найӧс, ӧта-мӧдныслы сеталігтырйи, ӧчередьӧн.
Делюль, пелеринкаа рысакӧс аддзӧм бӧрын, гӧрдӧдіс нывка моз нежнӧя.
Серавны окотитысьяс эз вӧвны.
Но рисунокъяссӧ видзӧдісны дыр.
Видлалӧмсӧ торкис начальническӧя горӧдӧм:
— Безобразие!
Голотский пельпом весьтӧ юрсӧ копыртіс училищеса директор.
Тайӧ вӧлі висьлӧс, пӧдысь, куш юра, пыктӧм чужӧма морт.
Сёрнитлывлісны сылӧн регыд мысти отставкаӧ петӧм йылысь.
Сійӧ аслас кабинетысь мӧд судтаӧ кайлывліс шоча.
Директор пырысь-пыр эз гӧгӧрво, мый тані сэтшӧмыс вӧчсьӧ, да сы вӧсна ещӧ ёнджыка скӧрмис:
— Возмутительнӧ!
Сійӧ кватитіс пызан вылысь ыргӧн кӧлӧкӧльчик да мыйвынсьыс кутіс зёльӧдны сійӧн.
Велӧдысьяс повзьӧмӧн видзӧдісны сылӧн калькнитӧм, неуна пӧлакодь вом вылӧ: кольӧм воӧ директорлӧн вӧлі удар.
Ӧні ставныслы нин вӧлі гӧгӧрвоана — и на лыдын Резоновлы: рисунокъяскӧд история прӧстӧ сідз оз помась...
Звӧнок шы кылӧм бӧрын котӧрӧн воис Донат.
— Господин Стрелецкийӧс ме дінӧ!
Ӧні жӧ!
... Заводитчис мыжаӧс корсьӧм.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн Виктор Аполлоновичлӧн нырисыс вайӧдіс сійӧс веськыда коймӧд класслӧн ӧдзӧс дорӧ.
Карикатураяслӧн авторыс сылы эз сюр, но тӧдмаліс гусьӧн действуйтысь тотализаторсӧ, кодтӧг, збыльвылас, эз вӧвны эськӧ тайӧ возмутительнӧй рисунокъясыс.
Рисунокъясыс жӧ, кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, вӧлӧмаӧсь мужскӧй гимназияын, коммерческӧй училищеын, вӧлӧмаӧсь весиг семинарияын.
И медбӧрын веськалӧмаӧсь женскӧй гимназияӧ, сэтысянь — Резонов ордӧ.
А Голотскийлы дум вылас уси, кыдзи шпынняліг да мигайтігтырйи висьтавліс сылы кутшӧмкӧ рисунок-пасквильяс йылысь воинскӧй начальник Головкин, кор сыкӧд ворсіс Благороднӧй собраниелӧн клубын преферанс...
Инспектор сэки талы эз сет некутшӧм тӧдчанлун.
А, вӧлӧмкӧ, та йылысь карын тӧдӧны зэв унаӧн нин.
Уличавывса вӧльнӧй детинкаяс, ксендз Делюльӧс аддзӧм бӧрын, кодӧс мыйлакӧ и водзджыксӧ нин эз радейтлыны, гӧрдлісны ӧні уж моз: «И-го-го-го!» И ӧта-мӧднысӧ чужъялісны батьясныслӧн киссьӧм штиблетъяса кокъяснас.
... Директор дыр кежлӧ игнасьліс Стрелецкийкӧд аслас кабинетӧ.
Мыжаӧс (либӧ мыжаясӧс) вӧлі решитӧма кӧть мед кыдз, а корсьны.
21
Пётр Дерябинлӧн батьыс, донскӧй казак, служба кузяыс кыптіс офицерскӧй званиеӧдз — ещӧ русско-мупомса война дырйи на пӧлучитіс хорунжийлысь чин.
Прибалтикаӧ сійӧ веськаліс аслас сотнякӧд сэки, кор латышскӧй край кузя прӧйдитӧмаӧсь нин тӧвныр моз драгунъяслӧн карательнӧй эскадронъяс да ас бӧрсяыс колялӧмаӧсь сотчӧм сиктъяс да крестьянскӧй вир следъяс.
Казакъяслы эз удайтчы асьнысӧ лякӧсьтны позорӧн бунтуйтысь латышскӧй да роч сиктъясӧс ланьтӧдіг.
Карательяслысь делӧсӧ гусьӧникӧн вайӧдісны помӧдз немецкӧй баронъяслӧн бандаясыс.
И эз сӧмын баронъяслӧн: Двина-Даугава гӧгӧрын лёк славаӧн нималіс пастор Рипкелӧн нылыс, коді мужскӧй паськӧмӧн ветлӧдліс верзьӧмӧн палачьяслӧн юрнуӧдысь пыдди да ачыс нӧйтліс нагайкаӧн оружиетӧм йӧзӧс: старикъясӧс, челядьӧс, нывбабаясӧс.
Нагайка помас вӧлі вурыштӧма свинеч тор: пасторлӧн нылыс зілис кучкыны аслас жертвалы синъясас.
«На память», — вӧвсӧ шпораяснас тувкӧдіг гораа серавліс сійӧ.
Дерябин батьлы уси шуд: частьыс эз дыр ов казармаясын да регыд мысти сійӧс командируйтісны Донӧ.
Но тайӧ дженьыд кад чӧжнас дӧвеч да олӧма нин хорунжий Дерябин вевъялӧма аддзысьны аптекаын, буретш сэні, коді шемӧсмӧдліс Гришаӧс аслас груша кодь бутыльяснас дзирдалӧмӧн, панна Зосякӧд.
Аптекарлӧн племянницаыс мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ воис сьӧлӧм вылас бравӧй хорунжийлы.
Найӧ гӧтрасисны да мунісны.
А та бӧрын регыд мысти хорунжийлӧн пиыс, Пётр Дерябин, лои Донсянь зэв ылын — реальнӧй училищеса велӧдчысьӧн да панна Зося чойлӧн воспитанникӧн. Панна Зосялӧн чойыс вӧлі пӧрысь ныв, и сійӧ сӧгласитчис видзны Пётрӧс неыджыд дон вылӧ да быд лун сылы пуктыны ранецас чорыд булки.
Сідзкӧ со мый вӧсна Пётр эз кӧсйы сёрнитны Дон йылысь; сэні сылы вӧчнысӧ вӧлі нинӧм, сійӧ и бать йывсьыс эз радейтлы казьтывны, а ичинь йывсьыс и сёрнитны нинӧм.
Батьыс сылы мӧдӧдліс дзик ӧти письмӧ, кӧні ещӧ ӧтчыд тӧлктӧг доказывайтіс, мыйла Пётрлы бурджык овны тьӧтка ордас: хорунжий решитӧма петны отставкаӧ, овмӧдчыны бӧр аслас хуторӧ; велӧдны писӧ Новочеркасскын абу кивыв — сэні рӧдня пиысь некод абу, а Прибалтикаын — кутшӧмкӧ да тьӧтка.
«Сійӧс уважайт, кыдзи менӧ, мед кӧть сійӧ и полька».
Письмӧыс вӧлі кузь, гӧгӧрвотӧм; и пемдылісны Дерябинлӧн синъясыс, кор сійӧ зэв дыр, пӧшти лунтыр, пукавліс батьсяньыс воӧм письмӧ водзын.
Гажтӧмчис-ӧ сійӧ первойсӧ гортсьыс Гриша моз?
Та йылысь сійӧ некодлы эз висьтавлы.
Э, да сылы и некор вӧлі гажтӧмчынысӧ.
Сылӧн юрвывтырыс вӧліны аслас делӧяс, кодъяс велӧдчӧм дорӧ имеитісны медся ылысса отношение.
Тотализатор бӧрын, кодлы сійӧ сетіс уна душевнӧй вын, сійӧ ылаліс мӧдторйӧн.
Кутшӧмкӧ кадсянь карса магазинъясын кутісны вузавны мисьтӧма серпасалӧм коркаяса уна небӧгъяс, кодъясӧс печатайтӧма зэв лёк бумага вылӧ.
«Таинственнӧй виӧм», «Кӧрзинаын морт шой», «Вичкоын преступление», «Казнитӧмалӧн юр» — став тайӧ лёк небӧгъясыс, кодъяс вӧліны номеръясаӧсь (28-ӧд номера выпуск, 29-ӧд номера выпуск...), чередуйтчисны прилавокъяс вылын быд недель.
Эз став школьникъяслӧн, кодъяс инмӧдчылісны американскӧй происхождениеа тайӧ изделиеяслӧн отрава дорӧ, тырмы сьӧмыс ӧчереднӧй выпуск ньӧбӧм вылӧ.
И Пётр Дерябин думыштіс комбинация.
Сійӧ заводитіс вежлавны выль выпускъяссӧ важ вылӧ: ӧти выль вылӧ, коді сӧмын на петӧма печатьысь, нёль важӧс.
Мыйын нӧ вӧлі выгӧдаыс?
Ачыс Пётр недельяс чӧж дорвыв эз лыддьы Нат Пинкертонлысь да Ник Картерлысь выпускъяссӧ.
Но вӧліны ӧд и сьӧма ребята — сійӧ жӧ, шуам, Фруг...
либӧ Персиц, либӧ Шебеко, — найӧтӧ эз жалитны сьӧмнысӧ выльторъяс ньӧбалӧм вылӧ.
А кутшӧмкӧ «Склепын преступление» лыддьӧм бӧрын найӧ воштылісны нин тайӧ выпуск дорӧ став интерессӧ да виччысисны выль отрава — Пинкертонлӧн да сылӧн соперник Ник Картерлӧн похождениеяс йылысь выльторъяс.
Сэки тайӧ богачьяс водзӧ петавліс таинственнӧй чужӧма Дерябин да вӧзйыліс: медбӧръя выпуск, медся выль, — нёль важ вылӧ, некодлы ковтӧмъяс вылӧ!
Сэсся сійӧ лыддис важ выпускъяссӧ (сылы найӧ вӧліны выльясӧн), сы бӧрын сійӧ вузавліс найӧс букинист Былинскийлы вывті донтӧм донысь — быд штукаысь кӧпейка.
А татшӧм ногӧн кӧпейкаяс чукӧртӧм бӧрын бара ньӧбліс выль выпуск.
И бара сійӧс вежлывліс.
Тайӧ вӧлі вель сложнӧй ворсӧм мортлӧн тӧлктӧмлун вылын да ӧткымын школьникъяслӧн горш интерес вылын сійӧ жалкӧй да подлӧй подделкаяс дорӧ, кодъясӧс приключениеяс небӧгъяс пыдди изобретитӧмаӧсь американскӧй делечьяс.
Справедливость тшӧктӧ висьтавны, мый детинкаяс, кодъяс тӧдсаӧсь нин роч литературакӧд либӧ нин роч мойдъяскӧд, ӧдйӧ бӧр лечмылісны асланыс увлечениеысь; налӧн бӧрыннас кольлі склепын став тайӧ преступлениеяссьыс сӧмын зывӧктӧм, быттьӧ сісьмӧм яй дук кылӧм бӧрын...
А нывкаяс, найӧ и дзик ньӧти эз интересуйтчыны ни мудерногӧн йӧзӧс виалӧмъясӧн, мый йылысь висьтавсьӧ Нат Пинкертонлӧн небӧгъясын, ни Ник Картерлӧн век ӧткодь дӧзмӧдана пельклунӧн.
Дерябин жӧ аслас водз чорзьӧм сьӧлӧмнас да вежӧрнас, коді вӧлі ылын Тарас Бульбалӧн подвигъясысь, збыльвылӧ увлекитчис пинкертоновщинаӧн.
Тайӧ и вӧлі помкаӧн Гриша Шумовкӧд сылӧн первойя лӧгасьӧмлы.
Лӧгасисны сійӧ лунсяньыс, кор найӧ, кык узник, кодъяс Виктор Аполлоновичлӧн милӧсть кузя кык час пукалісны заключениеын, мунісны ӧтлаын гортаныс.
Тайӧ ӧтлаын мунӧмыс вӧлі аслыспӧлӧс: то Гриша колльӧдіс Пётрӧс горт дорӧдзыс, то Пётр колльӧдіс сійӧс бӧр.
Найӧ олісны кар ӧтар-мӧдар помъясас, и татшӧм колльӧдчӧмъяс вылӧ муніс уна кад.
Кадыс тырмис и сы вылӧ, медым сёрнитчыны ӧта-мӧдныслы кувтӧдзныс вернӧйӧн лоӧм йылысь, и сы вылӧ, медым ладмыны ас костаныс, да ещӧ кутшӧм чорыда!
Унатор найӧс матыстіс ӧта-мӧд дінас.
Кыкнанныслӧн судьбаыс унатор кузя вӧлі ӧткодь.
Кыкнанныс олісны рӧднӧйяссьыс ылын.
Дерябинлы лои овны Гриша серти сьӧкыдджыка: сылӧн вӧлі ичинь.
Пётр сы йылысь висьтавліс неокотапырысь, этша.
Скӧр ичиньяс йылысь Гриша тӧдліс сӧмын мойдъяс серти; тайӧ эз мешайт сылы (а гашкӧ, и отсаліс) став сьӧлӧмсяньыс жалитны Пётрӧс.
Но вот сылытӧ нин жалитӧмыд эз ков!
Дерябин подозрительнӧя видзӧдліс Гришалӧн жугыль синъяс вылӧ да сёрнисӧ паніс дзик мӧдтор йылысь.
Лыддис-ӧ Шумов сійӧ небӧгъяссӧ, кодъясӧс Пётр сетіс сылы талун?
Пинкертонлысь кык выпуск.
Эз вевъяв, дерт...
— Вевъялі, — вочавидзис Гриша да быттьӧ кӧдзыдысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, и мый — воис сьӧлӧм вылад?
Ме аддза, тэнад мышку кузя йирмӧг котӧртіс, мыйӧн сӧмын дум вылад уси!
Ме тэныд ещӧ ӧти небӧг сета — узьнытӧ сэсся он кут вермыны!
Страшнӧй делӧ!
Гриша чӧв оліс.
Мый сылы вӧчны?
Морт кӧсйӧ сы вӧсна мӧд во кежлӧ кольччыны, Стрелецкийлы паныд воюйтӧ — и та вӧсна сюрыштіс нин сылы...
Да и тайӧ небӧгъяссӧ Гришалы сетіс сійӧ бурвылӧ пыдди.
Некутшӧм дон йылысь думайттӧг, кыдзи друглы...
И ӧні видны сійӧ жӧ небӧгъяссӧ!..
А кыдзи найӧс ошкыны?
— Мый чӧв олан?
— горӧдіс Дерябин да кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуис: — «Тэ кутін тіравны сӧмын дум вылад уськӧдӧмысь».
— Мый тайӧ, — интересуйтчис Гриша: — «Кутін тіравны»?
— «Сійӧ кутіс тіравны, кор сы вылӧ веськыда видзӧдіс тӧдтӧм морт»!
— Ак, тэ тайӧс небӧгысь...
— Абу, ме тэ йылысь.
Тэ кутін тіравны менам синъяс водзын.
Веськыда йӧжгыльтчин!
— Да меным кӧдзыд лои.
— Тэ эн чукльӧдлы!
— гӧрдӧдігтырйи горӧдіс Дерябин.
— Веськыда висьтав!
Тэныд эз воны сьӧлӧм вылад небӧгъясыс али мый?!
— А тэ эн горзы, ме абу пельтӧм.
— Эз кажитчыны?!
— Эз кажитчыны.
Дерябин дзикӧдз оскорбитчис.
Сійӧ весиг мыйкӧ дыра кежлӧ чӧв ланьтліс, корсис чорыдджык кывъяс да вунӧдіс нин, кыдзи найӧ Гришакӧд яндысиг да волнуйтчигтыр сӧмын ӧні на тӧлкуйтісны, мый найӧ кутасны дружитны кувтӧдзныс.
— Эк, вокӧ, — медбӧрын сылы сюрины ӧбида вӧчысь кывъяс, — сідзкӧ, тэ ещӧ нинӧм на он гӧгӧрво!
— «Нинӧм ог гӧгӧрво!»
Тарас Бульбаӧс гӧгӧрвоа, а тэнсьыд Пинкертонтӧ ог гӧгӧрво?
— Шуин жӧ: Тарас Бульба!
Да сійӧс программа кузя прӧйдитӧны.
Ме ӧні ог нин помнит, кутшӧм классын, — мӧдӧд классын, буракӧ.
— Но и мый нӧ!
Всё равно тайӧ бур небӧг.
Ме тэныд тӧдан мый шуа?
Татшӧм небӧгъясыс ӧніӧдз эз на вӧвлыны и, колӧ чайтны, водзӧвылӧ оз лоны!
Ме сійӧс куим пӧв дорвыв лыдди!
— А ме эг лыддьыв.
Кута ме лыддьыны найӧс, мый программа кузя пӧлагайтчӧ, да кор на ещӧ — мӧдӧд классын!
Вевъяласны на сійӧн менсьым юрӧс тыртны.
Гриша восьтыліс нин вомсӧ, кӧсйис вензьыны, но Дерябин эз сет — сійӧ тайӧс кужис вӧчны, — заводитіс дугдывтӧг горзыны:
— Нинӧм он гӧгӧрво!
Нинӧм он гӧгӧрво!
Главнӧйсӧ абу гӧгӧрвоӧмыд!
Тэ нинӧм он гӧгӧрво — балябӧжыд ва!
Кор сійӧ медбӧрын ланьтыштліс бурджыка лолыштны, Гриша век жӧ вевъяліс шуны:
— Тэ шуан, «главнӧйсӧ эг гӧгӧрво».
А мыйын сэні главнӧйыс?
— Мыйын главнӧйыс...
— Дерябин думыштчис.
Сійӧ — шензьӧдана делӧ — эз вермы ӧні и тӧлкӧн тӧдвылас уськӧдны, мый йылысь жӧ мунӧ сёрниыс тайӧ кык небӧгас, кодъясӧс ачыс сетіс Гришалы.
Татшӧм небӧгъяссӧ ачыс лыддис уна дасӧс, и лыддьӧмторъясыс сы паметьын ставыс ӧтсор гудыртчисны: помтӧм виалӧмъяс, лыйсьӧмъяс, преследуйтӧмъяс, маскаяс, лӧз скелетъяс, еджыд привидениеяс...
Сылы эз сюр Гриша вопрос вылӧ вочакывйыс да выльысь шуис убеждённӧя:
— Нинӧм на он гӧгӧрво!
Тайӧ вензьӧмыс бӧрынджык кыптыліс унаысь на.
Ӧтчыд Гриша эз вермы кутчысьнысӧ, висьталіс Дерябинлы:
— Ме лыдди Фенимор Куперлысь сочинение «Следопыт».
Меным сійӧс Персиц сетіс...
— Тэнад Филимон Куперлы ылын на Ник Картерӧдз.
— Абу Филимон, а Фенимор.
— А тэ эн велӧд менӧ!
— пырысь-пыр жӧ пузис Дерябин, сы вӧсна мый кутшӧмкӧ кадсянь литература йылысь вопрос сылы лои мучитана вопросӧн.
Бур тай ёрт: сетіс сылы Довгелло небӧг — и «татшӧмъясыс ӧнӧдз эз на вӧвлыны»!
Мӧдӧс сетіс эсійӧ зубритысь Персицыс — Гришкалӧн весиг синъясыс югъялӧны...
А кор сійӧ, Пётр Дерябин, сетіс став сьӧлӧмсяньыс и кутшӧм небӧгъяс, — эз кажитчыны...
— Кылан, тэ бурджык та йылысь меным эн тӧлкуйт!
— зумыштчӧмӧн шуис сійӧ Гришалы.
И найӧ дугдісны сёрнитны небӧгъяс йылысь.
Но лӧгасьӧмъяс вӧвліны и водзӧ.
Медся дженьыд да медся решительнӧй пинясьӧм лои тулыс заводитчигӧн.
22
Тулыс!
Ытвадырся Двина-Даугава регыдӧн, кымынкӧ лунӧн, вотліс руд йи пластъяссӧ ылӧ, саридзлань...
И ӧні сылӧн сӧстӧм лӧз ваын тыдалісны сӧмын кымӧр пластъяс, кодъяс вӧліны тувсовъякодь тэрыбӧсь, тувсовъякодь югыдӧсь да шондіӧн мичмӧдӧм вӧсна жемчужнӧй доръясаӧсь.
Пӧрысь бадь пу вылын, дзик вадорас, петӧмаӧсь нин кельыдлӧз нисьӧ руд берба-баляяс. Найӧ вӧліны тӧвся ур гӧн рӧмаӧсь да сэтшӧм жӧ пушыд-небыдӧсь; на пиысь ӧткымынъяс абу на вевъялӧмаӧсь ас вывсьыныс шыбитны сибдалысь гӧрд нисьӧ коричневӧй колпакъяссӧ: тайӧ шонділӧн воля серти потӧм гаръяслӧн колясъясыс.
Но регыд мысти найӧ шыбитасны паськӧмнысӧ, сэсся эзысьруд рӧма гӧныс кутас тшынавны виж пыльцаӧн, и муртса кылысь ма дук струяясӧн паськалас вадор пӧлӧныс ещӧ кӧдзыд сынӧдас на...
Ылысса оврагын, мӧдлапӧлын, тыдаліс пӧката тола, кодлӧн веркӧсыс сылыштӧмысла вӧлі слюда кодь да став пӧкат пасьталаыс тӧдчисны енэж кодь жӧ лӧз вуджӧръяс.
Тола гӧгӧр лабутнӧя ветлӧдлісны грачьяс юрсӧ копыртӧмӧн да ӧти синнас муӧ видзӧдігтырйи.
Налӧн сьӧд бордъясыс, быттьӧ металлическӧйӧсь, дзирдалісны шонді водзын.
И жургӧны, жургӧны Даугаваӧ визувтысь шоръяс.
Налӧн гажа да дугдывтӧм горыс ылісянь кажитчӧ жавороноклӧн сьылӧмӧн: регыд мысти и сьылӧмыс кутас шор моз киссьыны кысянькӧ джуджыд енэжсянь!
Тані ӧмӧй он вунӧд и Стрелецкийӧс, и кондуитӧ гижӧм, и училищеса куш гажтӧм стенъяс, и мадам Белкова патераысь косясьлӧм шпалеръяссӧ?
Медся нин сы вӧсна, мый тэ абу ӧтнад, а тэкӧд вернӧй ёрт, Пётр Дерябин.
Вернӧй ёртыс, коді сулаліс орччӧн, унаысь нин кӧсӧя видзӧдліс Гриша вылӧ: сійӧ тӧдіс Шумовлысь тайӧ грексӧ — дыр кежлӧ думыштчыны, аддзас кӧ кутшӧмкӧ мичаджык кымӧр пласт либӧ весиг медся обыкновеннӧй грачӧс, кутшӧмъясӧс позьӧ аддзыны сюрсъясӧн.
Абу, татшӧм занятиеыд абу Пётр Дерябин серти; и сійӧ муніс вадорлань да нинӧм вӧчтӧм вӧснаыс кутіс каттьысьны пӧрысь бадь пу вылӧ, эз во йылӧдзыс, мыніс да усигас дойдіс кисӧ.
Кульыштчӧм местасӧ нёнялігтырйи сійӧ бара видзӧдліс Гриша вылӧ; сійӧ сулаліс да интересуйтчӧмӧн видзӧдіс му пытшсьыс чурвидзысь из вылӧ, кодӧс, тыдалӧ, шонтӧма нин шондіыс.
Из вылас пукаліс изумруд моз дзирдалысь турунвиж гут.
Сійӧ вӧлі ыджыд нин, — кытысь нӧ сійӧ босьтчӧма?
Тыдалӧ, кӧнікӧ сяммӧма тӧвйыны; гашкӧ, сійӧ жӧ гыркса бадь пуын.
Гут шонтысьыштіс да ызгигтыр лэбзис му весьтті.
Сідзкӧ со мый вӧлӧма: Григорий Шумовӧс ёнджыка интересуйтӧ гут, а оз сэтшӧм морт, кыдзи Пётр Дерябин...
кодлӧн ӧні визувтӧ вир.
— Бара любуйтчыны заводитін?
— стрӧга юаліс сійӧ Гришалысь.
— И мый вылӧ любуйтчансӧ?
— А тэ бара нин скӧралан?
— мирнӧя юаліс Гриша, лэбысь гут вылысь синъяссӧ вештывтӧг: садь тӧдтӧг сійӧ лэбис ю вомӧн.
Йӧйыд!
Оз вермы воны мӧдарӧдзыс, вӧяс.
— Тӧдан, сьӧдракаяс бӧрся регыд и ябыръяс воасны.
Вот аддзылан.
Дерябин тайӧ кывъяссӧ и кывзыны эз кӧсйы да мыйкӧ дыра сулаліс кыв ни джын шутӧг.
Чӧв олӧмыс сылӧн вӧлі явӧ враждебнӧй.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Но, меным тадзи абу интереснӧ.
Мунам!
— Регыдик олыштам ещӧ.
— А меным тані абу интереснӧ сулавны синъясӧс быльӧдӧмӧн.
Ме лучшӧ Невскӧй вылӧ муна.
Карын Невскӧйӧн нимтылісны сійӧ уличасӧ, коді муніс Александр Невский соборсянь дамбалань; сылӧн и кузьтаыс вӧлі сӧмын кык квартал.
Приказчикъяс, том провизоръяс да тшапитчысь гарнизоннӧй писарьяс кындзи, сэні гуляйтлывлісны вежалунъясӧ да прӧстӧй лунъясӧ рытъясын гимназияса да реальнӧй училищеса велӧдчысьяс.
Волывлісны сэтчӧ и гимназисткаяс: найӧ волывлісны век чукӧрӧн, медым лоны смелджыкӧн.
И збыльысь унаӧн вӧснаыс найӧ збоймылісны сэтчӧдз, мый первойӧн заводитлісны дэльӧдны реалистъясӧс.
А найӧ, кӧть и сідзисӧ век збойӧсь, друг воштылісны лачанысӧ, гӧрдӧдлісны да кыв ни джын шутӧг мунлісны на дінті: лӧсялана вочакывъяс, мукӧддырйиыс зэв ёсьӧсь, веськыда шуны зэв бур вочакывъяс, волісны налы юраныс, кор нин дэльӧдчысь гимназисткаяслӧн серамыс юргис кӧнікӧ ылын.
Но век жӧ вӧлі таын ставас кутшӧмкӧ прелесть — да эз ӧти либӧ кык чудаклы, а уна йӧзлы, кодъяс, дженьыдик улича помӧдз воӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ бӧр бергӧдчылісны.
А Гриша ассяньыс лыддьыліс, мый Невскӧй — му вылын медся гажтӧм места, а бӧрӧ да водзӧ татшӧм ветлӧдлӧмъясыс — свет вылас медся йӧйталана занятие.
Дерябин, но, сійӧ мӧвпаліс дзик мӧд ногӧн.
Кутшӧмкӧ кадсянь сійӧ кутіс боквыв шыльӧдны ассьыс дженьыдик чорыд юрсисӧ (кӧть таын торъя успех эз вӧв) да зептас новлӧдліс ӧні розӧвӧй бумагаысь вӧчӧм рамкаа ичӧтик рӧмпӧштан.
— Но, мый?
— дӧзмӧмпырысь шуис Пётр.
— Тані кутан тӧрчитны?
Сідзкӧ ме ӧтнамӧн муна Невскӧй вылӧ!
И сійӧ збыльысь муніс!
Но, татшӧмтор вӧчны эз нин позь.
Позьӧ вензьыштны.
Позьӧ не лӧсявны, видчыштны.
Позьӧ, медбӧрын, тышкасьыштны, колӧ кӧ нин мый вӧсна.
Но мунны ӧткӧн, кор воисны ӧтлаын, — эз, татшӧмтор вӧчны эз позь некутшӧм законъяс серти, кӧть, правда, найӧс некӧн да некод абу гижӧма.
Да та вылӧ кӧ нин мӧдӧдчис — пудъясь.
Бадь пуясыс гӧгӧр мыйта колӧ, чег кык ньӧртор, чабырт киад; кыскан кузьджыксӧ — кыкнанныслы кольччыны ю дорӧ, кыскан дженьыдджыксӧ — мунны карӧ.
Гриша весиг эз бергӧдчыв мунысь Дерябинлань.
А сійӧ муніс надзӧник, кокъяссӧ кыскигтырйи, сувтыштавліс: сылы сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Дзик дамба дорын нин бергӧдчыліс: видзӧдӧ-ӧ сы бӧрся Шумов.
Шумов эз видзӧд.
Сійӧ видзӧдіс ылӧ, ю мӧдар вадорӧ, овраглӧн сылӧм доръяс вылӧ, серьёзнӧй грачьяс вылӧ, кодъяс век на ещӧ тӧждысьӧмпырысь ветлӧдлісны васӧд му кузя.
Но Гриша найӧс эз нин аддзы: сы синъяс водзын ӧшаліс ру кодь кокньыдик тшынтор — ӧбидаысь.
Мый нӧ, сідзкӧ сійӧ кольччас ӧтнас.
Но дыр кежлӧ ӧтнасӧн кольччыны сылы эз удайтчы.
Вадорӧ воисны вӧльнӧй детинкаяс, став сертиыс тыдалӧ — юдорса керкаясысь.
Найӧ вӧліны витӧн.
И некод абу ӧткодь тушаа: ӧти — ыджыдджык, Гриша ыджда, мукӧдъясыс — ичӧтджыкӧсь.
Ӧти — дзик на ичӧтик.
Найӧ мунісны ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, юръяссӧ матыстӧмӧн: мунігмозыс мыйкӧ видзӧдісны.
Сӧмын медся ичӧтыс котӧртіс на бокті, сылы эз тыдав видзӧдлынысӧ.
Детинкаяс матыстчисны из-валун дорӧ, код вылын часджын сайын пукаліс турунвиж гут.
Сӧветуйтчыштісны.
Кыкысь кымын видзӧдлісны Гриша вылӧ.
Сэсся ыджыд тушаа детинкаыс недӧвӧльнӧя, гора гӧлӧсӧн шуис:
— А но сійӧс!
Мед кӧть мый, давай!
Тыдалӧ, тайӧ изйыс колӧ вӧлі налы.
Сэки пӧрысь бадь пу сайсянь тыдовтчис кӧкъямыс либӧ ӧкмыс арӧса нывка, коді вӧлі пидзӧсӧдзыс ыджыд чышъяна да омӧлик мужскӧй штиблета.
— Локтім!
— горӧдіс ӧти детинка.
— Гӧрд юр!
Нывка сувтіс да ышнясьӧмӧн лэптіс юрсӧ:
— Мый нӧ кӧть...
гӧрд кӧ!
Ме тай ог и дзеб.
— Мун, эн мешайтчы!
Детинкаяс бара сӧветуйтчыштісны ас костаныс, сэсся пуксялісны из гӧгӧр кытшӧн, заводитісны мыйкӧ мастеритны.
Нывка пӧрччис штиблетъяссӧ да кӧмтӧм кокъяснас надзӧник воськовтіс бадь пу дорсянь излань матӧджык.
Детинкаыс — сійӧ, коді вӧлі ыджыдджык — горӧдіс грӧзитігтырйи:
— Пырысь-пыр жӧ весась!
Нывка эз вӧрзьы места вывсьыс.
Челядь лажыньтчӧмӧн мыйкӧ видзӧдалісны.
Сэсся кутісны разьны кузь шӧрт.
А медым Гришалы оз вӧлі тыдав, пуксисны сылань мышъяснас, топӧдчисны пельпомъяснас.
Ёна тай найӧ колӧны сылы!
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, видзӧдыштіс дамба вылӧ.
Дерябин эз нин тыдав.
Век жӧ мунӧма дзикӧдз!
Тайӧ кадас из вылын ыпнитліс дженьыдик виж би кыв, гымыштіс взрыв, и тшын пыр, коді быттьӧ пуркнитіс му пытшсьыс, гӧрд юрсиа нывка тӧвзьыштіс водзӧ — веськыда Гриша вылӧ.
Ӧні и Гриша нин аддзис, мый сійӧ вӧлі гӧрд юрсиа: чышъяныс сылӧн юр вывсьыс лэччӧма, юрсиыс дзугсьӧма.
Шемӧсмӧмысла столб моз сулалысь реалист дінӧ воӧм бӧрын нывка друг сувтіс Гришакӧд орччӧн.
Надейтчис, Гриша отсалас али мый?
Но повны вӧлі нинӧмысь нин.
Тшыныс разаліс, и кутіс тыдавны, кыдзи разӧдчӧмӧн котӧртісны детинкаяс злополучнӧй изсяньыс ылын.
Ставныс дзоньвидзаӧсь.
— Ме тіянӧс важӧн нин кыйӧді!
— горӧдіс детинкаяслы нывка.
— Меысь онӧ пышйӧй!
— <ns>Гӧ-ӧ-рд</ns> юр!
— кыліс ылісянь.
— Ме ог и дзеб, — вашнитіс сійӧ.
Чышъяныс сылӧн дзикӧдз лэччӧма пельпомъяс вылас, и юрсиясыс вӧсньыдик зарниӧн, шонді улын дзирдаліг, кытшалісны сылысь котӧртӧм вӧснаыс банйыштӧм чужӧмсӧ.
— Мый найӧ сэні вӧчисны?
— юаліс Гриша.
— Патронъяс взрывайтісны.
Со эсійӧ, коді ыджыдджык тушаа, — вок менам, Васька.
Ок и ӧтчаяннӧй!
Сійӧ стрельбище вылысь нёль патрон вайис.
Тыртӧмъясӧс.
Сэсся найӧ ставныс витнанныс патронъясас пукталісны сера...
Ме ставсӧ тӧда, меысь он дзеб.
Серасӧ истӧгтувъясысь вуштісны.
А ӧні со взорвитісны.
Менӧ муртса эз ви!
— горӧдіс сійӧ да видзӧдліс Гриша вылӧ.
Гриша аддзис смел синъяс, кодъяс вӧліны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, янтарнӧй рӧмаӧсь, синаканьяс гӧгӧрыс быттьӧ сьӧд кытшаӧсь.
А киас сійӧ кутіс лёк штиблетъяс: вӧлӧмкӧ, опаснӧй минутас абу шыбитӧма найӧс.
Нывка йӧктыштіс кӧмтӧм кокъяснас, сэсся тэрыба штиблетасис.
— Прӧстудитчан, — шуис Гриша.
— Но, вот ещӧ!
Сійӧ сэсся эз нин видзӧд реалист вылӧ.
Синсӧ вештывтӧг сійӧ видзӧдіс вадор пӧлӧн мунысь детинкаяс бӧрся.
— Тэ коді?
— тшапа юаліс Гриша.
— Нинка Таланова,
— бергӧдчывтӧг вочавидзис нывка.
— Гӧгӧрвоӧдін!
— дӧзмӧмпырысь шуыштіс Гриша.
Кор детинкаяс саялісны син улысь, нывка ропкыштіс:
«Всё равно, меысь онӧ дзебсьӧй»,
— и кытчӧкӧ котӧрӧн муніс.
И Гришалань эз бергӧдчыв.
Та бӧрын Гриша унаысь на воліс тайӧ местаас.
Сэні бара вӧліны вежсьӧмъяс.
Бадь пуяс вылын руд берба-баляясыс вевттьысьӧмаӧсь нин виж пыльцаӧн, и мазіяс ызгисны на весьтын.
Паськыда ойдӧм ю кузя кывтісны пуръяс.
А гӧрд юра нывка эз тыдав некӧн.
Да сійӧ ӧмӧй колӧ Гришалы?
Кутас ещӧ Гриша сы йылысь мӧвпавны!
Волывліс сійӧ татчӧ ӧтнас сӧмын сы вӧсна, мый Довгелло висис, Дерябинкӧд жӧ некыдз он вермы сёрнитчыны — сылы эськӧ гуляйтны сӧмын уна йӧза уличаяс кузя, — а Никаноркин ӧні вӧлі век мыйкӧ вӧчӧ сёр рытӧдз; батьыс тыртӧма сійӧс унапӧлӧс уджӧн, самӧвар ломзьӧдӧм вылӧ сартасъяс юкалӧмсянь заводитӧмӧн да кутшӧмкӧ тӧргӧвӧй счётъяс переписывайтӧмӧн помалӧмӧн.
Да и гортӧ сетӧм урокъяс вылын Коля Никаноркин пукавліс Гриша дорысь ёна дырджык, а медым правдайтчыны, ӧтитор долис: «Способностьясӧй менам шӧркодьӧсь».
Тайӧс сылы ӧтчыд Головский шуис, сійӧ и эскӧма.
Вӧлі ещӧ Лехович.
Но и сылы веськодьӧсь вӧліны прогулкаясыд.
23
Ӧні Лехович гортас волывліс сёрӧн.
Директор прикажитӧма коймӧд классӧс ставнас быд лун кольӧдавны ӧбедтӧг кык час кежлӧ — сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло выдайтӧма мыжасӧ да сылысь став отсасьысьяссӧ.
Мыжанас лыддьыссис сійӧ, коді серпасаліс карикатураяссӧ, а кодъясӧс шуӧны «отсасьысьясӧн», та йылысь Гриша эз тӧд.
А ещӧ коймӧд класс ставнас вӧлі мыжа сыысь, мый на пӧвстын, кыдзи лои тӧдмалӧма, куим тӧлысь чӧж нин дугдывтӧг действуйтӧма тотализатор.
Делӧыс вӧлі серьёзнӧй.
Кодсюрӧӧс вермасны и вӧтлыны училищеысь.
Югъялысь синъяса Лехович ӧтчыд висьталіс Гришалы:
— Директор ордӧ корлісны!
— Тэнӧ?
— Менӧ.
И став мукӧдъяссӧ,
ӧтикӧн-ӧтикӧн,
ӧчередьӧн.
И аски ещӧ кутасны коравны.
Ог тӧд, кыдзи мукӧдъясыс, а ме куті ачымӧс кырта моз!
— Чӧв олін?
— Шуан жӧ!
Кута ме чӧв овны!
«Ог тӧд», «эг аддзыв», «эг кывлы» — мӧдтор месянь нинӧм оз кывны.
Кутасны пытайтны — нинӧмтор оз тӧдмавны.
Гриша видзӧдліс Лехович вылӧ уважениеӧн.
Сы синъяс водзӧ сувтіс киясас кӧрт щипцыа гӧгрӧс директор: татшӧм щипцысӧ вӧлі серпасалӧма «Башмак знамя улын» небӧгын — наӧн важӧн пытайтлісны немецкӧй крестьянаӧс, кодъяс кыпӧдчылісны асланыс баронъяслы паныд.
Но, пытайтны Леховичӧс, пӧжалуй, оз и кутны.
Да и директор явӧ оз туй палач вылӧ.
Но век жӧ: Сергей сулаліс кырта моз!
Та кузя Гриша эз сомневайтчы.
— Ме весиг кӧсйи <ns>сар-ка-сти-ческӧ-я</ns> нюммунны, — висьталіс Лехович.
— Мый?
— Но, тайӧ лоӧ — лёкысь смекайтчигмоз: кодӧс нӧ, мися, ті кӧсъянныд песовтны?
«Кыдзи Лӧдз», — думыштіс Гриша да юаліс:
— А мый нӧ директорыс?
— Сійӧссӧ бӧрыннас ме и жалитышті.
Сійӧ кутіс пӧдны, лӧзӧдіс — шуӧны, тайӧ пӧ сылӧн абу скӧралӧм вӧснаыс, а висьӧм вӧсна.
А вот Стрелецкий, сійӧ...
— И Стрелецкий сэні вӧлі?
Директор ордын?
— А кыдзи нӧ.
Сулаліс орччӧн.
Сійӧ эз вештыв ме вылысь ассьыс змейлӧн кодь синъяссӧ.
Лехович та йылысь вермис висьтавны не ӧти час чӧж.
Сы вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі мӧвпавны, мый сьӧкыд наказаниеыс, кодӧс думыштӧма начальство коймӧд класса велӧдчысьяслы, немвиччысьтӧг лои налы праздникӧн.
Шуны кӧ веськыда, олӧмыс налӧн мӧдӧдчис важ серти ёна интереснӧйджыка.
Висьтавлӧмъяс, сёрнияс на йылысь мыйта!
Реальнӧй училище ставнас ӧні веськӧдіс вниманиесӧ коймӧд класс вылӧ.
Весиг сизимӧд классаяс — и найӧ эз вермыны дзебны ассьыныс интерессӧ нарошнӧ бурпырысь нюмъялӧмъяснас.
Правда, коймӧд класса зэв уна велӧдчысьяслӧн отметкаясыс лоины лёкджыкӧсь: эз ставныс вевъявны кыдзи колӧ гӧтӧвитны урокъяссӧ.
Кык час чӧж пукалӧм бӧрын (а пукалӧм бӧрын мыйта кадыс мунліс пӧся беседуйтӧмъяс вылӧ сы йылысь, коді да кыдзи вочавидзис директорлы, Голотскийлы, надзирательлы...) реалистъяс колльӧдалісны ӧта-мӧдсӧ да сэсся дыр сулалісны воротаяс дорын — век сюрлывліс мыйкӧ помӧдз висьтавтӧм...
Да, отметкаяс лоины лёкджыкӧсь.
А, колӧ шуны, наказаниелӧн тайӧ мераыс — безӧбеда — сійӧ кадӧ лыддьысьліс педагогикалӧн достижениеӧн.
Карцер вӧлі бырӧдӧма эз на сэтшӧм важӧн — 1905 воӧ.
Педагогикалӧн тайӧ «достижение» вӧснаыс велӧдчысьяс кольлывлісны тшыгйӧсь, тшӧкыда лоліны малокровнӧйясӧн, кад тырмытӧм вӧсна велӧдчыны заводитлісны лёкджыка, а медся рамъяслӧн поведениеыс мыйлакӧ заводитліс лоны век гораджыкӧн...
— А тіян классын тӧдӧны, мый тайӧ тэ серпасалін?
— друг юаліс Гриша.
— Но...
тӧдӧны кодсюрӧ.
Колӧ чайтны, унаӧн тӧдӧны.
А унаӧн кӧ, сідзкӧ — ставныс!
— серӧктіс Лехович.
— Оз выдайтны?
— Мый тэ!
Миян, коймӧд классын, тӧдан кутшӧм йӧзыс!
И век жӧ Сергей здук кежлӧ думыштчыліс:
— Правда, кыкӧс ме тӧда...
абу надежнӧйӧсь.
Да, ӧні ещӧ ӧти тӧдвылӧ уси.
Сідзкӧ, куимӧн.
Да найӧ оз лысьтны выдайтны.
Полӧны.
Став тайӧ историяыс, коді, дерт, ёна интересуйтіс Гришаӧс, кыдзи и быд реалистӧс омӧля касайтчис сылы.
И друг тайӧ историяыс сы судьбаын немвиччысьтӧг ворсіс ассьыс роль.
Стрелецкий сы йылысь вунӧдіс!
Но, гашкӧ, и дзикӧдзсӧ эз на вунӧд, но сійӧ ӧні сідзи займитчис коймӧд классӧн, мый сылы, тыдалӧ, дзик лои некор ноксьыны Григорий Шумовкӧд.
Пӧшти став переменаяссӧ надзиратель колляліс коймӧд класса велӧдчысьяскӧд: накӧд жӧ сійӧ кык час чӧж пукаліс урокъяс бӧрын, то найӧс бурӧн корис ставсӧ веськыда висьтавны, то грӧзитіс налы...
Правда, Гришакӧд паныдасьлігъясын надзиратель важмозыс видзӧдіс сы вылӧ загадочнӧя.
И та вӧсна нинӧм бурсӧ вӧлі виччысьны водзӧвылӧ.
Но ӧнӧдз прӧйдитліс ставыс на бура, не лыддьыны кӧ поведение кузя четвёркасӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма Гриша дневникӧ — и тайӧ отметкаыс во помын!
Аттестатъясӧ четвёрка бӧрын скобкаын шыпасъясӧн гижсьывліс: «хорошо».
Но Гриша тӧдіс нин, мый лоӧ тайӧ «хорошоыс», кор сёрниыс муніс поведение йылысь.
Аттестатын поведение кузя четвёркаӧн эз босьтлыны ни ӧти высшӧй учебнӧй заведениеӧ.
Вот тэныд и «хорошо»!
Но, Шумовлы аттестатӧдз ылын на, та йылысь дыр мӧвпавны вӧлі дзик нинӧмла.
Сійӧ эз и думайт.
Став предметъяс кузяыс (поведениеысь кындзи, коді мыйлакӧ сідзжӧ лыддьыссис предметӧн) сылӧн вӧліны ӧні сӧмын пятёркаяс.
Дзик во помас выяснитчис: первой ученикӧн лои Персиц.
Сійӧ и поведение кузя пӧлучитіс пятёрка.
24
Тулысын лунъяс лэбисны зэв ӧдйӧ.
Асывъясӧ Гриша садьмыліс рад чувствоӧн: регыд мысти аддзысяс гортсаясыскӧд.
Мамыскӧд да батьыскӧд!
И Ефимкакӧд да бабушкакӧд.
Пышйӧм йылысь сійӧ сэсся эз думайт.
Радлуныс, коді садьмыліс водз асылын сыкӧд ӧтлаын, эз нин бырлы небзьӧм сьӧлӧмсьыс дзик рытӧдзыс.
Тулысыс дзикӧдз вежсис: эз лоны лунъяс, кор оз-оз да и пӧльыштас юсянь кӧдзыд тӧвру.
Воис дзоридзьяса, лышкыд шондіа, первойя, ещӧ мелі на пӧжан лунъяса да карын первойысь кыпалысь буса тулыс.
Училище водзын, туй саяс, паськыд лапъяса каштанъяс вылын ӧзйисны еджговрозӧвӧй сисьяс.
Сэтчӧ — карса садйӧ — реалистъясӧс ӧні лэдзлісны быд перемена дырйи.
Перемена помын стӧрӧж Донат корис найӧс классъясӧ; сійӧ петаліс дзирдавтӧдз весалӧм кӧлӧкӧльчикӧн кильчӧ вылӧ, шондісьыс читкыраліс синъяссӧ, и сэки друг заводитліс тыдавны, кутшӧм мелі сылӧн чужӧмыс.
Сизимӧд классаяс (а найӧ медсясӧ и ветлӧдлісны быд аллеяясті) видзӧдісны, век жӧ, тайӧ чужӧм вылас зэв скӧра да лёкысь клоп пӧдлавлісны учебникъяссӧ: зэв нин матынӧсь экзаменъяс, и, важысянь пуксьӧм обычайяс серти, выпускникъяс эз эновтлыны небӧгъяссӧ весиг переменаяс дырйи, кӧть эськӧ и гӧгӧрволісны, мый тайӧн дзик ньӧти он отсав делӧыслы.
Но обычай эм обычай — сыысь кежны бокӧ эз позь, и ыджыд тушаа реалистъяс ветлӧдлісны переменаяс дырйи да эз вештывны синъяссӧ восьса учебникъяс вылысь.
Гриша сочувствуйтіс налы да ещӧ ёнджыка радліс ас вӧснаыс: налӧн водзын — мученье, сьӧкыд да кузя кыссьысь экзаменъяс, а сійӧ, шуда да свободнӧй, локтан лунъясӧ мунас гортас!
Мукӧддырйиыс старшеклассникъяс пиысь кодкӧ кыпыд отчаяниеӧн клоп пӧдлавліс учебниксӧ:
— Эк!
Кулігад ловтӧ он веж!
И пырысь-пыр жӧ быдладорсянь кылісны шыасьӧмъяс:
— Тэныд лӧсьыд шунытӧ, Грабчинский!
— Тэ тройкаясӧн мунан!
— Гӧнитан ӧдйӧ!
Тайӧ вӧліны намёкъяс став предметъяс кузя вежсьывлытӧм тройкаяс вылӧ, кодъясысь бурджыксӧ Бронислав Грабчинский некор эз пӧлучайтлы.
— А меным абу путейскӧйӧ пырны, — спокойнӧя вочавидзліс немтӧждысьтӧм сизимӧд класса.
— Тэнӧ не сӧмын путейскӧйӧ — тэнӧ и технологӧ оз босьтны.
И политехникумӧ сідзжӧ.
Кытчӧ нӧ сэки?
Коммерческӧйӧ али мый?
Висьталӧны, эм пӧ сэтшӧмыс — Мӧскуаын.
— Но, мыйла нӧ коммерческӧйӧ.
Ме юридическӧйӧ пыра.
— А латынь!
Реальнӧй училищеясын латинскӧй кыв эз велӧдлыны, а сійӧс тӧдтӧг университетъясӧ эз босьтлыны.
Но та йылысь Грабчинский мыйлакӧ омӧля тӧждысьліс:
— Лоа адвокатӧн.
Гашкӧ, настӧящӧй тройкаясӧн кута гуляйтны, гнедӧй вӧвъясӧн!
— Латынь!
— Питерын настӧящӧй Невскӧй кузя гӧнита.
Адвокатъяс тӧдан мыйта сьӧм босьтӧны?
О-о!
— Латынь!!!
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Грабчинский шуис:
— Миян карын эм сэтшӧм кӧлдун, овыс сылӧн Зыбин.
Семинарист.
Сійӧ любӧйӧс ӧти гожӧм чӧжӧн велӧдас латыньӧ.
Меным сійӧ сеталӧ нин урокъяс.
А августын сдайта экзаменъяс учебнӧй корпус бердын.
Гриша, тӧдса ов «Зыбин» кылӧм бӧрын, матыстчис старшеклассникъяс дорӧ.
Найӧ друг кутісны сёрнитны ичӧтджык гӧлӧсӧн:
— Ньӧжйӧджык.
Витол локтӧ...
— Да...
Эз везит коньӧрлы.
— Но, сійӧсӧ оз лыддьы асьсӧ коньӧрӧн.
— Видзӧднысӧ сійӧ гордӧй!
— А век жӧ Стрелецкий вӧчис сійӧс, мый кӧсйис.
— Но, и ми отсалыштім сідзжӧ, колӧ веськыда шуны.
— Ок, кутӧй менӧ!
Кутшӧма асьсӧ бичуйтӧ!
— Та вылын, Дзиконский, оз серавлыны.
Надзирателькӧд ӧтчыд лёка сёрнитӧмысь поведение кузя оз пуктывлыны четвёрка.
Кывлін, мый йылысь сёрнитӧмаӧсь педагогическӧй сӧвет вылын?
— «Демонстрация» йылысь, кодӧс быттьӧкӧ сійӧ организуйтӧма?
Но ме сэні эг участвуйт.
Сідзкӧ, и меным ачымӧс бичуйтны нинӧмысь.
Дурацкӧя, колӧ шуны, вӧчис сійӧ.
— Дурацкӧя.
Миянлы сыысь абу кокньыдджык — налы, кодъяс сэні участвуйтісны.
— А ті эськӧ мед энӧ участвуйтӧй.
— Но, ӧд эз жӧ быдӧнӧс воспитайтны полицмейстер-батьясныс.
Дзиконский бледӧдіс, кыдзкӧ пӧлӧсӧн восьтіс вомсӧ, но сэки буретш матыстчис Витол.
Сійӧ вӧлі банйӧм чужӧма да кыпыд, кыдзи и век.
— Сёрнитанныд водзӧ мунан туйяс йылысь?
— бурпырысь юаліс сійӧ.
— Да, да!
Вот Грабчинский, вӧлӧмкӧ, аслыс туйсӧ бӧрйӧма юридическӧйӧ.
— Абу омӧль.
— А тэ, Витол?
— Ме лоа велӧдысьӧн.
Чӧв ланьтісны.
Сэсся кодікӧ юаліс:
— Кытӧн?
Сиктын?
— Дерт жӧ.
— Кӧнкӧ Прибалтикаын?
— Ог.
Мордовскӧй сиктын.
Сизимӧд классаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Грабчинский кутіс сёрнитны сьӧлӧмсяньыс:
— Кывзы, Витол, со ми тані тӧлкуйтім...
Ми тэ водзын мыжаӧсь.
Ставным ми...
Дзиконскийысь кындзи, дерт.
Сійӧ лёкысь шпыньмунӧмӧн видзӧдліс полицмейстер пи вылӧ.
Дзиконский шыасис та вылӧ сикӧтш моль кодь синъяснас скӧра югнитіг:
— Не сӧмын Дзиконский ӧтнас!
Ме ньӧти абу ӧтнам, босьтӧй тӧдвылад, господин будущӧй <ns>«аблакат»</ns>!
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс, — спокойнӧя шуис Витол.
— Тэ водзын миян мыж йылысь, — выльысь заводитіс висьтавны Грабчинский.
— Кор ми чукӧртчим тэ гӧгӧр — водзвыв сёрнитчӧм бӧрын — и тэ янӧдін Стрелецкийӧс...
Витол тешкодя кӧрис чужӧмсӧ:
— «Янӧді!»
Лоан, Бронислав, адвокатӧн!
— Тэ вылӧ вештісны став мыжсӧ!
— Да мыжыссӧ эз и вӧв.
— Но всё равно.
Тэнӧ мыжалісны, мый тэ ставнымӧс миянӧс ышӧдін демонстративнӧя чукӧртчыны, а ми...
ми тэнӧ эгӧ дорйӧй.
— А мый эськӧ ті верминныд вӧчны?
— Но, ми кӧ эськӧ ставным кыдзи ӧти...
— Эновт...
«Ставным кыдзи ӧти!»
Вот Дзиконский «ставас» оз нин пыр.
— Колӧ шуны, ме сэні эг вӧв!
Тайӧ демонстрация дырйиыс.
— Шуам, тэ сэні вӧлін, — вочавидзис Витол.
— Ме тэнӧ аддзылі.
Да тайӧ абу важнӧ.
Тэ, дерт, воин случайнӧ.
Но, Дзиконскийысь кындзи, — Витол видзӧдліс гӧгӧр, — ме верми эськӧ индыны уна вылӧ...
Сёрнисӧ кывзысь некымын сизимӧд класса вешйисны бокӧ веськодьпырысь, но вель ёна тэрмасигтыр.
Витол серӧктіс:
— Но вот аддзанныд.
И колинныд эськӧ ті морт квайт.
Медсясӧ найӧ, кодъяс вӧліны Арямов ордын.
И ставныс квайтнанныс эськӧ пӧлучитісны волчӧй билет, кыдзи и ме.
И Фёдор Ивановичлы эз вӧв эськӧ лӧсьыд.
Сӧмын и ставыс.
— Д-да...
Омӧль история артмис, — шуис Грабчинский.
— Омӧль, — сӧгласитчис Витол.
— Делӧыс сыын, мый ми училище помалан лунъясӧдз колим челядь вежӧраӧн.
А ӧд эмӧсь йӧз, ме кывлі, кодъяс миян арлыдын...
— ... веськӧдлісны рабочӧйяслӧн забастовкаясӧн!
— сяркнитіс кодкӧ чукӧртчӧм йӧз пиысь.
— <ns>Ньӧж-йӧ-джык, ньӧж-йӧ-джык</ns>, — шутитігмоз кӧритӧмӧн шуис Витол да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Дзиконский тэрмасигтыр муніс.
— Но, нинӧм, и ми лоам гырысьӧсь.
— Гырысь порсьясӧн, — дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Грабчинский.
— Век жӧ менам сэтшӧм чувство, мый ми вузалім тэнӧ...
— Стоп!
Тырмас!
Стрелецкий локтӧ.
Стрелецкий оз вӧлі тыдав.
Но воис кад разӧдчыны — кильчӧ вылын тыдовтчис Донат да кутіс зильгыны ыргӧн кӧлӧкӧльчикнас.
Гриша аддзис Персицӧс да суӧдіс сійӧс.
— Мый сэтшӧм «волчӧй билетыс»?
— тэрыба юаліс Гриша.
Перетц тӧдіс свет вылын быдтор йылысь.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс дженьыда да тӧлкӧвӧя: сійӧ аттестат, кодӧн мортӧс некытчӧ оз примитны; кӧинӧс моз кутасны быдлаысь вӧтлыны.
— А Витол лӧсьӧдчӧ мунны сиктса школаӧ учителявны.
Сэтысь сійӧс оз вӧтлыны?
Персицлӧн и та вылӧ вӧлі вочакыв:
— Сійӧ сэні петкӧдлас свидетельство сӧмын квайтӧд класс помалӧм йылысь.
Войтыр школалы тайӧ тырмымӧн.
— Мый вӧсна нӧ сійӧс ставныс жалитӧны?
Омӧль ӧмӧй лоны велӧдысьӧн?
Персиц лэптыштліс пельпомъяссӧ (буракӧ, кӧсйис лоны гырысьяс кодьӧн, гашкӧ, аслас батьыс кодьӧн):
— Кодлы омӧль, кодлы абу.
— Ме эськӧ муні учителявны.
Персиц видзӧдліс сы вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн да нинӧм воча эз шу.
А Гриша и классын век на ещӧ мӧвпаліс: мыйла жалитны мортӧс, коді мунӧ учителявны сиктӧ?
Кутас сійӧ сэні овны Шпаковский моз.
Омӧль ӧмӧй олӧмыс?
Сійӧ и Никаноркинлы шуис:
— Ме эськӧ муні учителявны.
— Тэтӧ кӧть и мунін, да тэнӧ эськӧ эз босьтны, — ньӧти думышттӧг шуис Никаноркин.
Дурень!
Не ӧні, дерт.
Но, кыдз-некыдз, Гриша велӧдчӧ первой классын нин.
А сэні — ещӧ во...
И ещӧ во...
Квайтӧд класс бӧрын сійӧ мунас сиктӧ учителявны.
Решитӧма!
25
Тӧвбыдӧн Гриша унаысь вӧвлі вокзалын; аддзыліс паровозъяс, встречайтліс да колльӧдліс поездъяс — местнӧйясӧс и ылӧ мунысьясӧс, тӧварнӧйясӧс и пассажирскӧйясӧс.
Но кыдз нӧ, тайӧ ӧні вӧлі нин карса опытнӧй олысь: татшӧмыд оз шӧйӧвош некутшӧм станцияса начальник водзын ни кӧрт туйвывса кассир водзын, весиг билет ньӧбас кытчӧ сылы колӧ, оз ӧшибитчы.
Та вылӧ и арталіс Иван Шумов, кор пиыслы гижис, мый сыла карӧ волыны некодлы, да и тайӧ эськӧ сувтіс зэв дона, а мед Гриша босьтас Белковалысь сьӧм туй вылӧ — Белковалы мӧдӧдӧма, мыйта колӧ билет вылӧ.
И вот Григорий Шумов первойысь на ас олӧмас пукалӧ кӧрт туйвывса вагонын.
Вагоныс вӧлі эськӧ ыджыд, эз кӧ эськӧ вӧвны вомӧна перегородкаясыс, кодъяс торйӧдалісны сійӧс.
Перегородкаяс бердас вӧліны шыльыд паськыд лабичьяс.
Вагонлӧн стенъясыс да лабичьясыс вижӧсь, а йиркыс — руд.
Кыліс краска дук, кӧрт да чишкасьӧм дук.
Поезд сулалігкості Гриша, быд здукӧ зепсьыс железнодорожнӧй билетсӧ видлалігтырйи, воліс быд вежӧсӧ.
Йӧзыс вӧлі этша.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн вуграліс кузь тушаа латыш, коді кыкнан кинас топыда кутіс рӧгӧзаӧн гартыштӧм пила.
Кык нывбаба кулисны крута пуӧм колькъяслысь кышсӧ, курччалісны тэрмасьтӧг да сёрнитісны таинственнӧя, вашкӧдчӧмӧн.
Ӧшинь дорын пукаліс вӧсньыдик нойысь вурӧм пинжака, картуза да няйтӧн резсьӧм кузь гӧленя сапӧга морт.
Гриша пуксис ӧшинь мӧдарладорас; картуза морт видзӧдыштіс сы вылӧ гажтӧм синъясӧн да очсыштӧм бӧрын бергӧдчис мӧдарӧ.
Ӧшинь пыр тыдалісны сӧмын вокзальнӧй руд сарайяс — пакгаузъяс, кодъяс вӧліны ставныс ӧткодьӧсь, ӧти судтаӧсь, вевттьӧма найӧс кӧрт листӧн.
Гажӧданторйыс пока вӧлі этша.
Но вот быдлаын лыбис кутшӧмкӧ ноксьӧм, йӧзыс шумитігтырйи кутісны нырны вагонӧ; шог грӧзӧн водзвылас горӧдіс паровоз, и Гришаӧс сідзи пыркнитіс, мый сійӧ повзьӧмӧн кутчысис лабичас.
Кӧлесаяс кутісны сьӧкыдпырысь гольскыны; первойсӧ быттьӧ кыдзсюрӧ, а сэсся век ёнджыка ӧтмоза; раз-два-три, раз-два-три...
Ӧшиньяс сайын кутісны кывтны, то увлань сунавлігтыр, то плавнӧя вывлань кыпӧдчыліг, телеграфнӧй проводъяслӧн струнаясыс.
Зэв ичӧтик мӧсъяс йирсисны изумруднӧй видзьяс вылын.
Вӧв, кодлысь кӧрталӧма водз кокъяссӧ, сулаліс канава дорын да кажитчис челядьлы ворсӧм вылӧ вӧчӧм кодьӧн.
— Мыйла эсійӧ вӧлыс сэтшӧм ичӧтик?
— картуза гажтӧм мортлысь юаліс Гриша.
Мӧдыс дышпырысь видзӧдліс ӧшиньӧдыс да вочавидзис:
— Сэтшӧм жӧ вӧв, кутшӧм овлӧ.
Вагон кузя прӧйдитіс кондуктор — стройнӧй тушаа, кузь уска, пельпомъяс вылас погонъяс пыддиыс кыӧм жгутъяса, тасма бердас лакӧвӧй пуртӧсын кутшӧмкӧ ичӧтик бедь.
Сійӧ розьӧдліс став пассажиръяслысь билетъяссӧ дженьыдик да эзысь кодь югыд щипцыӧн.
Гриша бура тӧдіс, мый сылы колӧ чеччыны нёльӧд станцияӧ, но век жӧ решитіс юавны кондукторлысь, медым лоны спокойнӧйӧнджык.
И збыльысь успокоитчис, кор кондуктор кыз гӧлӧсӧн бурпырысь шуис:
— Нёльӧд станцияӧ.
Ӧні тӧждысьтӧг позис видзӧдны ӧшиньӧд.
Эрд дорын тэрмасьтӧг кутісны бергавны вӧсньыдик воскӧвӧй сисьяс кодь пожӧм пуяс, дзик быттьӧ настоящӧйяс и век жӧ быттьӧ картинка вылын кодьӧсь.
Регыд найӧ чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ, заводитчис ляпкыд пуяса яг и сэк жӧ помассис — поезд лэбис водзӧ, сыркӧдіс мусӧ да кодлыкӧ грӧзитігтырйи горзіс паровоз: «Кеж, нырышта!»
Кыдзи нӧ оз нырышт, эстшӧм вын!
Но мыйла нӧ век жӧ проводъясыс то кыпӧдчылӧны енэжлань, то быд телеграфнӧй столб дорын пырысь-пыр сунӧны увлань?
А сэсся бара кыпӧдчӧны.
Эз бур сусед веськав Гришалы.
Но вӧчны век жӧ нинӧм, колӧ кӧть сылысь юавны.
— Мыйла эсійӧ сутугаясыс первой сунлӧны увлань?..
со, со, видзӧдлӧй...
а ӧні кутісны лыбны вывлань?..
— Кутшӧм сійӧ сутугаяс?
— Ӧшинь саяс.
— Проводъясыс али мый?
Тайӧ телеграф.
Телеграф сунавны оз вермы.
Кад нин эськӧ тіянлы тайӧс гӧгӧрвоны.
Сійӧ дивитӧмпырысь видзӧдліс Гриша вылӧ, и Гриша сылысь сэсся немтор йылысь нин эз юась.
Вагонсӧ бара тракнитіс, джодж улас, кӧлесаяс дорас, мыйкӧ кутіс гирскыны, — поезд сувтіс.
И вагонӧ пырис Лещов!
Гриша пырысь-пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Лещов ӧвтыштіс кияснас да горӧдіс сэтшӧм гора, кыпыд гӧлӧсӧн, мый пырысь-пыр жӧ вӧлі позьӧ казявны — ставыс тайӧ эз сьӧлӧмсяньыс пет:
— Митрий Егорыч!
Кытчӧ, кутшӧм судьбаӧн?
Гришалӧн суседыс муртса видзӧдліс унзіль синъясӧн да дженьыда шуис:
— Делӧясӧн.
Лещов пуксис сы дінӧ лабичӧ бокногӧн да серӧктіс:
— Хе-хе, век на яблӧкъясӧн занимайтчанныд?
Садъясӧн?
— Садъясӧн.
— Миянлысь нажӧтка мырддянныд.
Митрий Егорыч бергӧдчис ӧшиньлань, очсыштіс, чӧв ланьтіс.
Сэсся друг веськӧдчис да кутіс сёрнитны ёсь, скӧр гӧлӧсӧн:
— Нэм чӧж ми садъясӧн занимайтчам.
Тэ вот — быдпӧлӧсӧс: и пышкӧн, и шабдіӧн, и пухӧн.
А ӧні яблӧкъясӧн тузасьны заводитін.
Коді нӧ кодлысь нажӧткасӧ мырддьӧ?
— Ляпкыдінъясті плавайта, Митрий Егорыч.
Ляпкыдінъясті плавайта, сы вӧсна и быдтор бердӧ кутчыся.
Медым не вӧйны, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн серӧктіс скупщик.
Сійӧ кыскис зепсьыс еджыд чутъяса лӧз носӧвик да заводитіс чышкавны пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Гриша кӧсйис эськӧ шуны, мый ляпкыдінӧ оз вӧйлывлыны, да эз шу: Лещов та йылысь ачыс тӧдӧ, но петкӧдлӧ, быттьӧ оз тӧд.
И мый быттьӧ рад Митрий Егорычыс вылӧ — сідзжӧ ылӧдлӧ.
Татшӧм мӧвпъяссьыс Гришалы лои сэтшӧм гажтӧм, мый сійӧ кутіс лётйӧдлыны юрсӧ, вугравны.
Мед эськӧ эз жӧ прӧйдит узигас нёльӧд станцияыс.
Синъяссӧ восьтӧм бӧрын сійӧ шуис Лещовлы:
— А ме Гриша Шумов.
Сійӧ кӧсйис чуймӧдны прасолӧс.
Но Летов эз чуймы, чӧвтліс веськодь синъяссӧ Гриша форма вылӧ да шуис:
— Иван Иванычлӧн пи?
Образуйтчан?
Но, ен мед отсалас.
И бара бергӧдчис Митрий Егорычлань.
Найӧ кыкӧн панісны сёрни дзик неинтереснӧйтор йылысь — Питерын яблӧк донъяс йылысь, фрахтлӧн дон йылысь (Гриша дӧгадайтчис, мый сёрниыс муніс тӧвар нуӧм йылысь), — татшӧм сёрнияс кывзыны вӧлі дзик нинӧмла.
Гриша бӧр кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Стеклӧ сайын бара тыдовтчисны пожӧмъяс — найӧс ӧні югдӧдӧма лэччысь шонді, налысь стволъяссӧ быттьӧ дорӧма ыргӧнысь.
... Рытъядорыс нин поезд сувтіс сійӧ станцияӧ, кытчӧ колӧ вӧлі петны Гришалы.
Лещовкӧд прӧщайтчытӧг сійӧ уськӧдчис петанінлань.
Сы водзын вӧлі зэв ичӧтик вокзал, кодӧс краситӧма вагоннӧй виж краскаӧн, и Гриша эз на удит матыстчыны вокзал ӧдзӧс дорӧдз, кыдзи куимысь кучкис кӧлӧкӧл и поезд муніс.
Кытчӧ жӧ мунны?
Вевт улын ӧшалысь кӧлӧкӧл дорын сулаліс кузь тушаа мышкыртчӧм жандарм, оранжевӧй шнур йылын сылӧн вӧлі револьвер.
Еджыд партука носильщик нуис чемодан, и сы бӧрся тэрмасис сьӧд прӧшви чышъяна старука.
Вокзалводзса пу настил кузя локтіс ыджыд тошка старик; сійӧ киас кутіс плеть да ёсь синъясӧн видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гриша сувтіс шӧйӧвошӧмӧн.
Старик друг матыстчис сы дорӧ, шмонитігтыр кӧзырнитіс да тӧдса гӧлӧсӧн шуис:
— Ваше благородие, экипаж дась!
— Винца!
— радпырысь шуис Гриша.
— Кытысь тэ усин?
И мыйла тэ тошка?
— Но, вот тайӧ быть сёрнитантор и эм — тош йылысь.
Абу сы йылысь, кыдзи бать-мамыд олӧны, а кутшӧм тошкыс пӧрысь Винцалӧн.
— Да, висьтав, кыдзи найӧ?
— Ничево.
Палацоын олӧны.
Пыр сэнӧсь.
Но, сійӧ, муса Винцаыс, век сэтшӧм жӧ шмонитысь.
Палацоын — сідзкӧ, дворечын!
А ӧд збыль, Гриша кывліс, мый Шадурскийяслӧн — колоннаяса каменнӧй керка, воротаяс дорас левъяс, сідзкӧ, збыльысь двореч.
— Збыль сідз?
Но Винца бергӧдчис нин сылань мышнас, кытысь тыдаліс ас кыӧм нойысь дӧмас, да кутіс восьлавны кӧлӧкӧл дорті, жандарм дорті, петкӧдіс Гришаӧс изйӧн вольсалӧм площадь вылӧ да индіс лэдзӧм юра ичӧтик вӧв вылӧ, кодӧс вӧлі домалӧма кульсьӧм кырся косьмысь акацияӧ:
— Со миян рысакным.
Вӧвсӧ вӧлі доддялӧма прӧстӧй крестьянскӧй телегаӧ, кытчӧ пуктӧма уна турун: тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ и пукалысьяслы небыд вольӧс и кузь туйын вӧвлы кӧрым.
Гришалӧн ӧзйысь банбокъясас инмӧдчис рытъякодь ыркыд тӧв, сійӧ вайис веж турунлысь, топольлӧн том коръяслысь да ещӧ мыйкӧ казявны позьтӧмторлысь дук, ио тӧдса, рӧднӧй дук...
Весиг телегаысь ӧвтіс чӧскыд дукӧн — дьӧгӧдьӧн, турунӧн, вӧв ньылӧмӧн.
— Тэ, Винца, ӧні Шадурскийяс ордын али мый уджалан?
А кыдзи тэ сэтчӧ веськалін?
— быдтор вылӧ радуйтчиг юаліс Гриша.
— Тэнад батьыд ме вӧсна тӧждысьыштіс.
Ас дорас босьтіс.
Ме ӧні...
кыдзи сійӧ нин шусьӧ...
главнӧй садовниклӧн отсасьысь, со сійӧ кыдзи.
Кор телегаыс таркакылігтырйи вуджис изйӧн вольсалӧм площадьсӧ да кӧрт шынаяс кутісны дзуртны небыд грунт вывті, Гриша бара юаліс:
— Но, висьтав жӧ, мыйла тэныд татшӧм тошкыс, Винца?
Тэ сійӧн кутшӧм пӧрысь сразу лоӧмыд!
Винца мудера лапйӧдлыштіс синъяссӧ, нюммуныштіс, тэрмасьтӧг кыскис зепсьыс дженьыдик каллянсӧ...
Но тайӧ делӧыс ӧні дыр кежлӧ.
Со Винцалӧн сьӧд киясас тыдовтчисны кык биаиз, сэсся кузь биватшак...
— Винца!
— эз лэдзчысь Гриша.
Винца кыв ни джын шутӧг кутіс шедӧдны бикинь.
Дыр гальскис биаизъяснас.
Медбӧрын жальыс петіс:
— Ладнӧ.
Сӧмын первой тэ заводит.
Петкӧдлы, ёна-ӧ тэ ӧні образованнӧй, кутшӧм наукаяс тӧдмалін.
А сы бӧрын и ме висьтала ас йылысь.
Непременнӧ.
И кузь туйным миян лоас дженьыдӧн.
Бикиньыс веськаліс биватшакӧ, и Винца кутіс пӧлявны бисӧ.
Ӧні регыд позяс и ӧзтыны каллянсӧ...
Видзӧдігтырйи, кутшӧм пелька пӧрысь Винца вӧдитчӧ биаизъясӧн да биватшакӧн — и ставыс тайӧ сы могысь, медым не видзны истӧг вылӧ сьӧм, — Гриша мӧвпаліс: а мый эськӧ сэтшӧмсӧ висьтавны ас йывсьыс Винцалы?
Велӧдчӧм йылысь?
Винца, буракӧ, оз и тӧд, мый сійӧ четвёркаясыс, пятёркаясыс...
Висьтавны кӧ нин наука йылысь, то колӧ медся бур йывсьыс!
Гриша и збыльысь асьсӧ чувствуйтіс образованнӧйӧн.
Сійӧ заводитіс Винцалы висьтавлыны космография йылысь.
Эм кодзувъяс йылысь сэтшӧм наука.
Кор сійӧ тӧлкуйтіс — сорсялӧмӧн да кыпыда — космография йылысь, Винца век кызӧктыштавліс да медбӧрын торкис:
— Но кодзувъяс йылысь — тайӧ ладнӧ.
А му йылысь сэні нинӧмтор оз велӧдны?
Гришаӧс тайӧ эз торк, сійӧ зэв окотапырысь заводитіс висьтавны Арямов йылысь, карын медся учёнӧй морт йылысь.
Но друг казяліс, сылӧн висьталӧмыс артмӧ неинтереснӧй.
Веськыда кӧ шуны, Арямов йылысь сійӧ тӧдіс сэтшӧм жӧ этша, кыдзи и кодзувъяс йылысь.
Мый йылысь нӧ сідзкӧ висьтавны Винцалы?
Колӧ жӧ петкӧдлыны, ёна-ӧ сійӧ лои образованнӧйджык тайӧ колян тӧв чӧжнас!
Арифметика йылысь висьтавны, чистописание кузя успехъяс йылысь?
Оз, тайӧ наукаясыс бур сёрни вылӧ оз туйны.
И сійӧ, став лачасӧ воштӧм бӧрын, заводитіс висьтавны Тарас Бульба йылысь.
Винца кывзіс сюся, шлочйӧдліс кывнас, выль пӧв юавлывліс:
— Остапыс, сідзкӧ, ыджыдджык пиыс?
Сідз, сідз.
Медбӧрын Гриша мудзис, гӧлӧсыс чирис.
Сійӧ водіс турун вылӧ, коді вӧлі сы бӧрвылын, да корис:
— Ӧні тэ!
— Тош йылысь?
— Но, кӧть тош йывсьыд.
— Тошкӧй менам тюрьмаын быдмис.
Сійӧ менӧ спаситіс катаргаысь.
— Тэ тюрьмаын пукалін?
— Да.
— Мыйысь?
— Кывзы, Грегор: ме тэныд висьтала кыдзи Шумовлы.
Кыдзи Иван Шумовлӧн пилы.
Кыдзи вернӧй мортлы.
— Ме вернӧй морт!
— сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Гриша.
— Ставнысӧ, кодъяс кыпӧдчылісны барон Тизенгаузенъяслы паныд, — ставнысӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Сэсся нуӧдісны суд вылӧ.
Сэні вӧлі...
кыдзи сійӧ...
главнӧй свидетель пыдди — Викентий, баронлӧн лакейыс.
— Тӧда ме Викентийсӧ.
— Кор мужикъяс сотісны Тизенгаузенлысь усадьбасӧ, сійӧ пукалӧма карта ӧшинь дорас.
И ставсӧ аддзылӧма.
Ставсӧ помнитӧ!
А ме йылысь шуис: «Тайӧ старикыс сэні эз вӧв».
А ме вӧлі сэні.
Вӧлі, мед чӧртыс нуас став баронъяссӧ!
Сӧмын сэки менам эз на вӧв быдмӧма дзор тошкӧй.
А тэ помнитан, кутшӧм ме вӧлі тоштӧгыс, бритчӧмӧн, бакенбардъясӧн?
Но, гусар, герой!
Гриша помнитіс бакенбардъяса Винцаӧс: гусар вылӧ сійӧ эз мунлы, а герой вылӧ ещӧ на омӧльджыка.
Но сійӧ шуис:
— Помнита.
— Сідзкӧ вот: лакейыс менӧ эз тӧд!
А ме карта дінтіыс, Викентий дінтіыс кык нӧб кырсь нуи, — тэ тӧдан, кутшӧм бура сотчӧ кос пожӧм кырсь.
Но, ӧзйис, кыдзи «<lav>лиго</lav>» лунӧ!
Веськыда праздник!
Винца чӧв олыштіс да помаліс:
— Праздник бӧрын миянӧс ставнымӧс — тюрьмаӧ.
— И тэ эн шогсьы, эн жалит бӧрыннас?
— Жалиті.
Сёрӧн сотім баронлысь имениесӧ — вот та йылысь и жалиті.
Колӧ вӧлі водзджык.
Винцалӧн векся шмонитӧмыс друг быри, сійӧ кутіс висьтавны гораа, скӧрысь, роч кывъяссӧ латышскӧйяскӧд сорлалігтырйи.
Но Гриша сылысь сёрнисӧ гӧгӧрвоис.
— Тайӧс колӧ вӧлі вӧчны сэки, кор карын рабочӧйяс кыпӧдчисны.
Ӧд эгӧ босьтчӧй ми, видзӧдтӧ, пыр на мӧвпалім...
Век мӧвпалім-гадайтім!
Кывзысим: кытысянь шумыс кылӧ?
— Сідзкӧ, мужикъяс мыжаӧсь?
— Мыжатӧ аддзасны.
Кор кадыс воас.
Мыжаыс сійӧ, код вӧсна ми пемыдын быдмим да олім...
Кӧрт туй вылын ыпнитіс забастовка — сэки эськӧ и колӧ вӧлі миянлы делӧ бердас кутчысьны, муяс юклыны: войскасӧ вайны, медым миянӧс карайтны, вӧлі нинӧмӧн.
Ӧд эгӧ, и сэки ми век кывзысим, кодарлань делӧыс бергӧдчас.
Но нинӧм бурасӧ эгӧ гӧгӧрволӧй.
Ӧнітӧ гӧгӧрвоим!
Ӧні мужикыд абу нин важкодь.
Баронъяс, правда, бара власьт миян вылын босьтісны.
Но, ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ.
Ог тӧд!
Гриша волнуйтчигтыр содтіс:
— Карын сідзжӧ...
менам ёртлысь, менам медбур друглысь, черносотенечьяс батьсӧ виӧмаӧсь.
— Ӧти банда: чёрнӧй сотня, баронъяс, озыръяс...
Кывзы, Грегор: кор быдман, пыр ло войтыркӧд!
— Лоа!
Тайӧ шусис сылӧн, кыдзи клятва.
И Гриша волнуйтчӧмысла тшӧкмуні.
Винца висьталіс водзӧ:
— А мый, карын абуӧсь сэтшӧм листовкаясыс, кӧні эськӧ войтырыслы став правдасӧ объясняйтісны?
Татшӧм листовкаясыс водзті и миянлы сюрлывлісны, а ӧні оз тыдавны.
Гриша чӧв оліс, и Винца мӧдысь юаліс:
— Кылан, сэтшӧм листовкаяссӧ сэтысь эн аддзыв?
Но, сэтшӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс, помнитан, «Затишьеын» вӧлі клеиталӧмаӧсь сарай стенӧ, юкмӧс дорӧ.
Ещӧ урядник сэки воліс.
Но, мый нӧ тэ чӧв олан?..
Унмыд локтӧ, мудзин?
Эз узьӧмӧдз вӧв Гришалы.
«Лоа!
Век лоа войтыркӧд»!
Сійӧ чукӧртіс став вынъяссӧ, медым гӧлӧсыс эз дрӧжжит, да вочавидзис:
— Эг, эг аддзыв.
— И карын, сідзкӧ, пӧдтісны!
Пӧдтісны рабочӧй войтырӧс!
Но, виччысьлӧй, воас кад.
Виччысьлӧй!
— Винца, — юаліс Гриша, — а тэ эн кывлы Иван-салдат йылысь?
Кӧні ӧні сійӧ?
— Кывлі.
Кывлі ме салдат йылысь: тюрьмаысь пышйӧма.
А ӧні, висьталӧны, сійӧ пӧ зэв ылын, а кӧні олӧ, та йылысь ог висьтав, ог тӧд.
— А Комлев?
— А Комлев Питерын уджалӧ!
— быттьӧ шензигтырйи горӧдіс Винца.
Сэсся содтіс: — Но, сійӧ оз пропадит.
Шадурскийяслӧн усадьбаӧ воисны войнас нин.
Пу коръяс пемдӧдӧмаӧсь да на пыр муртса тыдаліс колоннаяса еджыд керка.
Но телегаыс эз мун керкалань, а кежис кытчӧкӧ бокӧ; кӧтасьӧм увъясыс эз ёна кучкыны Гришалы чужӧмас, банбокъясас резыштіс лысва; водзын тыдовтчис битор, кылісны гӧлӧсъяс, и батьыслӧн киясыс — Гриша тӧдмаліс найӧс пемыдас — кватитісны сійӧс.
Сэсся Гришалысь шырӧм юрсӧ ёна топӧдіс мамыс, сэтшӧм ёна, мый Гриша муртса эз пӧд.
Сійӧс нуӧдісны пуяс костті тӧдчысь векньыдик туй кузя биторланьӧ, коді тыдаліс неылын.
Дзуртыштіс ӧдзӧс...
и батьыслӧн гӧлӧсыс шуис:
— Но, вот тэ и гортын.
Тӧдса дук ӧвтыштіс Гришалы: кыліс корӧсь дук, тшынассьӧм кос пу дук да неуна тшын дук.
Но и «палацо»!
Тайӧ местаӧ воигӧн дзоньӧн кольӧм лампа-молния — мамыслӧн тӧждысьӧм — югдӧдіс керкалысь сьӧд степъяссӧ.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс: да тайӧ пывсян!
Сьӧд стенъяс дорысь локтіс сьӧд паськӧма бабыс, акнитіс:
— Да мыйла нӧ тайӧ тэнсьыд юртӧ бритӧмаӧсь?
Али салдатӧ сетісны?
Гриша кинас малыштіс ассьыс гӧгрӧс юрсӧ, а сылы паныд локтіс нин ичӧтик Ефимка, кудритчӧм юрсиа, гырысь синъяса...
сылы лои яндзим, дзебсис бабыс сайӧ.
Лӧсьыд!
Всё-таки лӧсьыд!
Гришалы оз ковны некутшӧм палацояс!
26
Гожӧм коли ӧдйӧ.
А первойсӧ кутшӧм надзӧн кыссис!
Батьыс да Винца лун-лун вӧліны удж вылынӧсь; садсӧ лёка дӧзьӧритлӧмаӧсь, яблоняяс вылын чурвидзисны кос увъяс, ӧградаыс пӧрӧма...
Шадурскийяс уна во чӧж абу олӧмаӧсь асланыс имениеас.
Со и таво гожӧмнас, кывсьӧ, шойччӧны пӧ шоныд ваяса местаын, заграницаын.
Иван Шумов эз лэдзлы отсасьны писӧ: паськӧмсӧ кисьтас.
Садйыс заводитчис паськыд каменнӧй воротаӧн.
Столбъяс вылын ворота дорас куйлісны левъяс, тыдалӧ, зэв нин пӧрысьӧсь: налӧн букыш нырвомъяс вылысь гылалӧма известкаыс да тыдалӧны вӧлі посни гӧрд кирпич торъяс.
Садйыс вуджис паркӧ, яблоняяс саяс вӧліны дубъяс, коз пуяс, кыдзьяс; паркыс помассис кустъясӧн тырӧм оврагӧн, код пыдӧсті сёльгис тыдавтӧм ичӧтик шор.
Барскӧй керкаӧ, «палацоӧ», кӧть сэні и некод эз ов, Гришаӧс эз лэдзлывлыны.
И сійӧ мунліс — ӧтнас — паркӧ, водліс овраг кыр йылӧ, кывзіс шорлысь сёльгӧмсӧ, иволгалысь шутьлялӧмсӧ, сизьлысь делӧвитӧя тотшкӧдчӧмсӧ.
Паркын туруныс, коді быдмӧма гож сайӧ, шондітӧг, вӧльнӧй тӧвтӧг, вӧлі кельыдвеж да шӧвк кодь небыд.
Овраг пӧкат пӧлӧн быдмисны козъяс.
И сыысь, мый налӧн улысса да вылысса радъясыс топыда сывъясьӧмаӧсь лапъяснас, ӧти орлытӧм стенаӧ йитчӧмӧн, кажитчис, мый тайӧ пу-великанъяс: вужъясыс налӧн — овраг пыдӧсас, а туганъясыс кыпӧдчӧны дзик енэжӧдз.
Куйлыны эськӧ да куйлыны небыд турун вылын, ветлӧдлыны эськӧ да ветлӧдлыны веж турун вывті, вӧръясті!..
Абу сідз, кымынкӧ лун мысти нин Гришалы лои гажтӧм.
Ефимка — сылы абу компания.
Кудриа юрсиа, мича, сьӧд синъяса, сійӧ вежалігтыр колльӧдліс Гришаӧс синъяснас, кор сійӧ прӧйдитліс сы дінті.
Ӧтчыд сійӧ смелмӧдчис видлыны чуньнас Гриша тасмалысь ыргӧн пражасӧ.
Гриша мунлывліс сы дінті, Ефимкалы мунігмозыс покровительственнӧя шуліс: «Кыдзи делӧясыд, кутш?» — да вунӧдліс сы йылысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд Гриша кывліс Ефимкалысь бабыскӧд сёрнитӧм:
— Бабӧ, а ме батьӧлӧн коді?
— Тэ батьыдлӧн сӧкӧлпи.
— А мамӧлӧн?
— Гора кӧлӧкӧльчик.
— А тэнад, бабӧ?
— Ок тэ, менам оз тусьӧй!
— А Гришалӧн?
— Гришалӧн тэ степнӧй кутшпи.
Ефимкалӧн гырысь синъясыс лоины зэв радӧсь.
Гриша бурджыка видзӧдліс сы вылӧ да шензис: татшӧм мичаясыс Шумовъяс рӧдын, колӧ чайтны, ещӧ и эз на вӧвлыны.
Но Гриша арлыда йӧз оз интересуйтчыны ичӧтик челядьӧн.
Ефимкакӧд сылы нинӧм вӧлі вӧчны.
И сійӧ бара мунліс, шӧйтіс садйӧд нинӧм вӧчтӧг, гажтӧмчис.
Лунъясыс — мича, шондіа лунъяс — кыссисны тӧлктӧг, терпитны позьтӧма ньӧжйӧ.
Со мый вӧсна, ӧтчыд овраг пыдӧсысь челядьлысь гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ лэччис гӧра пӧлӧныс улӧ.
Сиктса куим детинка, — кӧмтӧмӧсь, ыджыд тушааӧсь, абу нин посни арлыдаӧсь — сёрнитігтырйи зіля лэпталісны шор пыдӧссьыс ваӧн шыльӧдӧм посни изъяс да тэчисны чукӧрӧ.
Мыйкӧ найӧ думыштӧмаӧсь: тыдалӧ, пруд стрӧитны решитӧмаӧсь.
— Мый ті тані вӧчанныд?
— горӧдіс Гриша.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ уськӧдісны изъяссӧ, лэдзисны кияссӧ.
Юалӧм вылӧ на пиысь некод эз вочавидз.
— Рочнас онӧ гӧгӧрвоӧй али мый?
— И Гриша вопроссӧ мӧдысь шуис латышскӧй кыв вылын.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да полігтырйи кутісны нюмъявны.
— Но, мый чӧв оланныд?
— Гриша воськовтіс налань матӧджык: — Кывъястӧ ньылыштінныд али мый?
Детинкаяс сулалісны кыв ни джын шутӧг да ӧта-мӧдныслы тувкышталісны гырддзаяснас.
Сэсся друг уськӧдчисны пышйыны.
Овраг мӧдарладорас уліас быдмис бузина — сійӧ кутіс трачкакывны детинкаяслӧн гырддзаяс да кӧмтӧм кокъяс улын.
Сэсся гӧгӧр лои чӧв-лӧнь: тыдалӧ, детинкаяс кайисны нин козъя вӧрӧ.
Гриша чеччыштіс шор вомӧн, видліс, тыдалӧ, ваысь неважӧн на лэптӧм изъяссӧ: найӧ вӧліны ваӧсь на, гантайтчӧмаӧсь кузь веж водоросльясӧн; кыліс нюйт дук.
Сылы лои ещӧ гажтӧмджык.
Не стрӧитны жӧ ӧтнаслы прудсӧ.
И гортӧ мунны эз вӧв окота.
Гриша кутіс кайны овраглӧн крут пӧкатӧд — сылань, кытчӧ пышйисны детинкаяс.
Тшӧкыд коз пу вӧрыс эз кӧсйы лэдзны сійӧс кайны вывлань.
Гриша копыртчывліс упрямӧй лапъяс улӧ, мыджсьывліс пельпомнас сира кырсьясӧ, кыссис водзӧ.
Но зато, кор сійӧ кайис дзик кыр йылас, кутшӧм простор воссис сы водзын!
Веж сю гыаліс атласнӧй гыясӧн мелі тӧвруысь.
Кудриа коръяснас сьӧдвидзисны ылӧ нюжалысь клевер муяс.
И дзик матын муртса кывмӧн зильӧдчис аслас розъяснас веж зӧр.
А туй кузяыс, коді чукльӧдлігтыр муніс тайӧ простор вывтіыс, тӧвзисны, буссӧ кыпӧдіг, детинкаяс, кодъяс пышйисны Гришаысь.
Найӧ котӧртісны бӧрвыланыс видзӧдлывлігтырйи да, коз пу вӧр дорысь Гришаӧс аддзӧм бӧрын, ещӧ содтісны ӧдсӧ.
Со кодъяслы свет вылын лӧсьыд овны!
Дзик на неважӧн Гриша вӧлі на кодь жӧ.
Кор сійӧ воис гортас, мамыс сюся видзӧдліс сы вылӧ да кӧритӧмӧн шуис:
— Тайӧ нӧ коді тэнӧ новлӧдліс?
Пельпомтӧ ставнас сирӧсьтӧмыд.
Гриша видзӧдліс аслас пельпом вылӧ: ичӧтик чут, мынас.
Но ӧбед бӧрын мамыс скӧра прикажитіс:
— Кавалер, форматӧ пӧрччы.
И сетіс сылы ситеч дӧрӧм да дӧмӧм пидзӧса важ гач.
Э, да Гришалы сӧмын тайӧ и колӧ!
Сійӧ окотапырысь пасьталіс тӧдса нин сиктса паськӧм да кӧмтӧг, кокньыд — быттьӧ кык пуд кокняммис, — петіс «палац»-пывсянысь вӧля вылӧ.
Пывсян сайын кер вылын пукалісны батьыс да Винца — ӧбедайтӧмаӧсь, а ӧні шойччӧны.
— Батьӧ, меным гажтӧм, — норасьыштіс Гриша: — некӧн йӧзыс абуӧсь.
Кутшӧм тайӧ сэтшӧм места?
Весиг асьныс Шадурскийяс татчӧ оз кӧсйыны воны, керкаыс сулалӧ тыртӧм.
— Разжалуйтісны тэнӧ?
— шпыннялігтыр юаліс батьыс.
— Форматӧ пӧрччыны эз вӧв жаль?
— Эз, абу жаль.
— Шадурскийяс татчӧ оз локны, — шуис Винца: — найӧ важнӧйӧсь.
Ӧні олӧны шоныд ваа местаын.
— Тизенгаузен ӧмӧй эз вӧв важнӧй?
А сійӧ век жӧ оліс аслас имениеын.
— Да, Шадурский важнӧйджык сы дорысь.
Мый сулалӧ сы водзын Тизенгаузен?
Тьпу!
А Шадурский, сійӧ… кыдзи эсійӧ... его величестволӧн штанмейстер!
Сійӧ асывъясын сарӧс гачӧдӧ — со кутшӧм чин.
Медся важнӧй!
— Тэ сералан!
— Мыйла серала?
Та вылын серавны оз позь.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі восьлавны эжа вывті кӧмтӧм кокъясӧн, кодъясӧс тӧвбыд топӧдісны дзескыд ботинкиясыс!
Гриша асьсӧ чувствуйтіс лэбач кодь кокньыдӧн.
Ӧвтыштан кияснад паськыдджыка да пелькджыка — и лэбзян...
Сійӧ котӧртіс, му бердас кокбӧрляяснас инмӧдчывтӧг, туй кузя, сэсся пӧрӧм ӧграда дорті, кульсьӧм пӧрысь ловъяс дорті, и бара воссис сы водзын муяслӧн веж эрдыс.
Сӧмын тайӧ му эрдыслӧн ӧти помын тыдалісны гажтӧма чурвидзысь кутшӧмкӧ мыръяс, и петшӧр да йӧн улиса быдмисны на пӧвстын.
Гриша кежис мӧдарладорӧ, сы водзын ӧні вӧліны уна туйяс, бӧрйы кӧть кутшӧмӧс.
Минут мысти сійӧ воис вӧла туй вылӧ; сійӧ вӧлі вевттьысьӧма бархатнӧйкодь пӧсь бусӧн.
Сійӧс кокъяснас гудралігтырйи Гриша мӧдӧдчис водзӧ.
И друг аддзис ӧнтайя детинкаяссӧ.
Найӧ, тыдалӧ, асланыс пышйылӧм мысти бӧр локтӧны.
Медым найӧс бара не повзьӧдны, Гриша сувтіс да кок чуньнас кутіс гудйыны туй вывсьыс буссӧ, быттьӧ мыйкӧ корсис.
Но детинкаяс эз и мӧвпавны пышйыны.
Кор найӧ воисны Гриша весьтӧдз, на пиысь ӧти ыджыд морт моз серьёзнӧя шуис:
— Здорово.
— Здорово, — вочавидзис Гриша.
— Мыйла нӧ ті меысь пышйинныд?
Детинкаяс ставныс ӧтпырйӧ серӧктісны.
И ӧти — цыган кодь сьӧд, кодлӧн синъеджыдыс вӧлі лӧз, — шуис:
— Ми чайтім, тэ барин.
— Но, и мый нӧ?
— Ми баринъяскӧд огӧ другасьӧй.
— Коді баринкӧд сёрнитыштас, сылы видзӧдан да, и сюрыштас, — шуис мӧд детинка, кодлӧн юрсиыс шонді водзас вушйӧмысла вӧлі еджыд.
Сійӧ, буракӧ, тайӧ кывъяссӧ кывлӧма ыджыдъяслысь.
— Лӧсьыда шуӧма, — ошкис сійӧс Гриша.
— Сылӧн дедыс мойдчысь.
Сійӧ дед рӧдас мунӧма, — содтыштіс цыган кодь детинка.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс Гриша.
— Елизар Козлов.
А ӧні ме тӧда тэнӧ, кыдзи шуӧны: Шумов Григорий.
Тэ Иван Ивановичлӧн пи.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Да ми важӧн нин кывлім, мый Иван Иванович ордӧ карысь воас детинка, велӧдчысь.
Но, ми чайтлім — ичӧтик.
А кыдзи ӧнтай аддзим тэнӧ оврагысь, первойсӧ эгӧ гӧгӧрвоӧй: коді татшӧмыс?
Зэв нин тэ ыджыд тушанад.
— А кытысьӧсь ті асьныд?
Мыйла менсьым батьӧс тӧданныд?
— Да матігӧгӧрысь ми быдӧнӧс тӧдам, — нюммуніс Елизар.
— А асьным ми сиктысьӧсь, Аудриӧн шусьӧ.
— Сиктас жӧ рочьяс олӧны?
Мыйла нӧ тадзи шусьӧ?
— Орччӧн оламӧй: сиктджынъяс латышъяс, мӧд джынъяс — рочьяс.
А нимыс татшӧм сы вӧсна, мый тайӧ крайыс ставнас — латышскӧй.
Гриша кутіс шензьыны: мый роч сиктъяс олісны латышскӧйяскӧд орччӧн, тайӧс сійӧ тӧдіс, но медым ӧти сиктын олісны орччӧн и рочьяс и латышъяс, татшӧмтор йылысь Гриша кыліс первойысь.
— Волы аски миянӧ!
— друг шуис Елизар.
— Аски миян толока.
27
... Толока?
Со мый сійӧ толокаыс.
Майын (частӧджык — май тӧлысь помын) сиктыс ӧти лунӧ петкӧдӧ во гӧгӧр чӧжсьӧм став куйӧдсӧ муяс вылӧ, кодъяс шойччисны коськӧм улын.
Вӧвъяс эз вӧвны быд овмӧсын, а Аудриын найӧ и вообщӧ вӧліны лыда мортлӧн.
И вот, обычай серти, Аудрисаяс уджавлісны вонас ӧтчыд артельӧн, ӧтув: коді сетліс вӧвсӧ, коді телегасӧ да уджалысьӧс, коді сӧмын уджалысьясӧс — тайӧ найӧ, кодъяслӧн вӧвъясыс эз вӧвны.
Толока кежлӧ кӧзяйкаяс лӧсьӧдчывлісны водзвыв.
Ӧти овмӧсын пулісны сур, мӧдын ӧбед гӧтӧвитісны, коймӧдын блинъяс пӧжалісны.
И артельнӧй уджыс — толока — лои праздникӧн: гажа том йӧз да детинкаяс скачӧн, сьылігтырйи вӧтлісны картаяс дорӧ тыртӧм телегаа вӧвъясӧс — став дворас ӧчередьӧн.
Тыра телегаясӧн сідзжӧ эз восьлӧн мунлыны, а рӧдтӧмӧн; уна рӧма лентаясӧн мичмӧдӧм вӧвъясыс быттьӧ заразитчывлісны ямщикъясыслӧн удаллуннас.
Вӧвъяслӧн кӧзяинъясыс, дерт, татшӧм удаллун вылас видзӧдісны тревожитчӧмӧн, но нинӧм он вӧч: обычай.
Латышскӧй да роч сёрни кылісны сорті-кості; мукӧддырйиыс тыртӧм телегаын сулалігтыр, муяс вывсянь кутчысьӧмӧн скачитісны бритчӧм латыш да ыджыд тошка старовер, кодъяс кыкнанныс нин гажмыштӧмаӧсь ёна тагъялӧм гортса курыд сурысь.
Гриша воис Аудриӧ ещӧ асъя ыркыд дырйи на, а сылӧн выль тӧдсаыс, Елизар, телегаӧн гӧнитіс нин сикт кузя да пелька ӧвтчис уна рӧма вурунысь кыӧм праздничнӧй вӧжжиӧн.
Сійӧ аддзис Гришаӧс, скачӧн мунігӧн горӧдіс:
— Пуксьы!
И нарошнӧ кучкис вӧлыслы, медым лэбовтны Гриша дорті, — сійӧ всё равно оз вевъяв чеччыштны телегаӧ.
А сы бӧрын нин Елизар сувтӧдас вӧвсӧ, медым пуксьӧдны Гришаӧс.
Но Гриша Шумов быдмис сиктын — мунігӧн пуксьыны сійӧ эз и думыштлы: тадзтӧ и кӧлеса улӧ сюран.
Сійӧ минут чӧж мыйвынсьыс котӧртіс телегакӧд орччӧн, а сэсся, рӧдтысь вӧвсӧ суӧдам бӧрын, пелька чеччыштіс телега водзладорас, сувтіс Елизаркӧд орччӧн.
Вӧвлы бурысяс вӧлі кыӧмаӧсь гӧрд да турунвиж лентаяс; тӧлыс шумитіс пельясас.
Но, ставыс вӧлі кыдзи свадьба вылын!
Сӧмын ыджыд крестьянскӧй телега — ставнас вӧлі лякӧссьӧма мӧс куйӧдӧн.
Да мый таысь лёкыс!
Рытнас лоӧ выльнога гажӧдчӧм: ставныс кутасны ӧта-мӧдсӧ ваӧн киськавны.
Мыссьыштасны.
Нывъяс водзвыв заптісны юкмӧсъяс дорӧ ведраяс.
Век артмывліс сідзи, мый нывъяс пелькджыка кисьтавлісны васӧ удж помалысь зонъяс вылӧ.
Да сідзи и пӧлагайтчис: зонъяс няйтӧссисны, налысь дӧрӧмъяссӧ всё равно колӧ пеславны — ваыс тайӧ делӧлы сӧмын отсалас; а нывъяс уджалісны гортъясас, гӧститӧдісны муяс вылысь воысьясӧс сур стӧканӧн, пирӧгӧн, рокӧн, а тайӧ лунӧ пасьтасьлісны мичаа, — не киськавны жӧ выль ковтасӧ ваӧн ведра помысь!
Оз позь сӧвестьтӧ воштыны.
И зонъяс вӧчисны сідзи, мый эз веськавны, васӧ койышталісны бокӧ, а мукӧддырйи — серам ради — веськыда ас выланыс кисьтлісны: все равно пӧ кӧтасьӧма нин.
Пуяс улын сулалісны сӧстӧм пызандӧраясӧн вевттьӧм пызанъяс, кӧні вӧліны сур, сьӧд нянь шӧрӧмъяс, шомйӧв.
Тайӧ лунӧ гӧститӧданторъясыс тырмылісны быдӧнлы.
Рыт кежлӧ сиктысь став куйӧдсӧ лои петкӧдӧма.
Шензигтырйи баксысь мӧсъяс пырисны сӧстӧм да тыртӧм картаясӧ.
Улича кузя Гриша котраліс нин ставнас кӧтасьӧма, вӧтлысис сійӧс ӧбидитысь Елизар бӧрся; Елизар мудеритліс сідзи, мый, пелька бокӧ чеччыштігмоз, ещӧ удитіс кисьтны сы вылӧ васӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Найӧ кыкнанныс весиг сур юыштны вевъялісны.
Гриша юыштіс кружкаысь ичӧтика: абу чӧскыд — полынь кодь курыд.
— Тайӧ тагсьыс, — гӧгӧрвоӧдіс сылы Елизар.
Сиктлӧн латышъясладорыс ставнас вӧлі — керкасянь керкаӧдз — мичмӧдӧма зэв кузь майӧгъясӧн, кодъяс гӧгӧр гартчӧма таг.
Тагйыс сідзи паськалӧма, мый тайӧ майӧгъясыс ылісяньыс кажитчисны веж колоннаясӧн.
Тагйыс вӧлі гартчӧма и керка дінас бадь пуысь вӧчӧм ӧградаясӧ.
Рочьясладорын сиктпомса плетеньясыс сулалісны кушӧсь: староверъяс сурсӧ эз пулыны.
Енэжын дзирдалісны нин кодзувъяс, кор Гриша котӧрӧн, медым не кынмыны ва паськӧмнас, воис граф Шадурскийяслӧн усадьба дорӧ.
А муннысӧ сиктысь эз вӧв окота: бӧрвылас юргисны став Аудри сикт пасьтала хорӧвӧй сьыланкывъяс.
Гортас сы вылӧ, няйтӧссьӧм, ва паськӧма вылӧ, некод эз кут видчыны.
Ставныслы жӧ вӧлі гӧгӧрвоана, и мамыслы тшӧтш: обычай!
Обычай колӧ исполняйтны.
А ситеч дӧрӧм да гачсӧ абу сьӧкыд и пеславны.
— Батьӧ, а мыйла мукӧдлаас татшӧм обычайыс абу?
— Кӧнсюрӧясын эм.
— «Затишьеын» эз вӧв.
Суитчис Винца:
— И Шадурскийяс усадьбаын абу.
— Мыйла?
Толока вылын гажа...
— «Мыйла!»
Сы вӧсна мый Шадурскийяслӧн гидняас вӧвъясыс тырмымӧн.
— Но, и мый нӧ?
Тайӧ вӧвъяснас — да пырысь-пыр эськӧ муяс вылӧ!
Сьылігтырйи!
— Со пыр жӧ и тыдалӧ, мый училищеын тэныд унджыксӧ кодзувъяс йылысь тӧлкуйтӧмаӧсь.
Да ещӧ эсійӧ йылысь...
арифметика йылысь.
А му йылысь этшаджык.
Му вылын сідзи: кӧні беднякъяс унаӧн, кодъяслӧн вӧвъясыс абуӧсь, сэні толокатӧг оз позь.
Сэні колӧ...
кыдзи сійӧ...
— Ӧтвылысь, артельӧн, — вочавидзис Иван Шумов.
— Но вот: непременнӧ артельӧн.
— А мыйла сідзкӧ и мӧд удж оз позь вӧчны артельӧн?
Гажаджык эськӧ вӧлі.
Винца друг кутіс серавны, кызны.
Сэсся чышкис синваӧн тырӧм синъяссӧ:
— Э, <lav>полайдны</lav>!
Тэ, зонмӧ, пыдӧдз пыран!
Шумтӧг матыстчысь мамыс кывзыштіс сёрнисӧ да ньӧжйӧник шуис
(ӧні сійӧ Гриша вылӧ горзіс шоча — гордитчис реалист пинас):
— Но кыдз тэ он гӧгӧрво!
Шуам кӧ, му кӧдзны либӧ сю вундыны — кыдзи сэки артельнас кутан уджавны?
Сэні быдӧнлӧн аслас мутор, сійӧ сы вылын и мырсьӧ.
Кутшӧм нӧ сэні вермас лоны артельӧн уджалӧм?
Быдӧн ас вӧснаыс.
Та вылын муыс сулалӧ.
— Но, талунъя моз кӧ вот — толока?
— Тайӧ нин нужда вӧсна быть, тэныд Винца висьтавліс нин.
Абу быдӧнлӧн вӧлыс.
Сідзкӧ, ӧти кӧзяинъяс сетӧны вӧвъяссӧ, мӧдъяс — уджалысьясӧс.
Тайӧ нужда вӧсна.
— Лыддьылі ме ӧти небӧгысь...
— шуис Иван Шумов,
— помнитан, мам, Пётр Васильевич Сметков меным колис...
лыдди ме сэтысь, быттьӧ мыйтакӧ кад кольӧм бӧрын и крестьяналӧн став уджас...
— Лыддин тэ!
— вомаліс мамыс да гӧгӧр видзӧдліс.
— Видзӧд, мед лишнӧй он лыддьы.
Веськалан сэтчӧ, кытысь миян ордӧ Винца воис.
— А Винца меным эз ло лёкджыкӧн сы понда, мый тюрьмаын вӧлі.
Мӧдарӧ...
— Тэныдсӧ сійӧ абу лёкджык!
Меным сідзжӧ, гашкӧ, абу лёкджык.
А вот аслыс Винцалы, колӧ чайтны, сэні лёк вӧлі.
— Меным вӧлі лёк, — эскӧдіс Винца, — но ме ог жалит.
Ме сэні прӧйдиті...
кыдзи сійӧ шусьӧ...
наукаяслысь курс.
— Мый нӧ тэ тӧдмалін?
— Ме тӧдмалі, мый ми вок крестьянин должен муніны рабочӧйяс бӧрся.
Кыдзи командир бӧрся салдат.
Со кыдзи!
А рабочӧйяс сідзжӧ тӧдӧны, код бӧрся налы колӧ мунны.
Гашкӧ, сэтшӧмъяс бӧрся, кыдзи непременнӧ сійӧ, коді гижӧма небӧгсӧ, сійӧс, коді вӧлӧма Иван Иваныч ордын.
Меным нин небӧгъяс не лыддьыны...
Но и небӧгъястӧг меным мыйсюрӧ кольӧм восянь кутіс тыдавны бурджыка...
— Мунам, Гриша, — решительнӧя шуис мамыс да кутіс писӧ киӧдыс, — мунам, миянлы кад узьны.
А найӧ кыкӧн мед ещӧ кывъяснаныс изыштасны, мудзасны — сідзжӧ мунасны узьны.
Гриша муніс неокотапырысь — мыйкӧ вӧлі колӧ помӧдз думайтыштны, юавны, кутшӧм небӧг йылысь висьтавліс батьыс, — но не кывзысьны мамыслысь сійӧ эз лысьт.
Мыйӧн сӧмын Гриша пырис пывсянас, синъясыс пырысь-пыр жӧ кутісны куньсьыны.
Сійӧ муртса удитіс вежны дӧрӧмсӧ, водны са дука, сьӧд стен дорын сутшкасьысь турун вольпась вылӧ — унмыс пыр жӧ личкис сійӧс.
28
Но, ӧні кадыс кутіс лэбны — бӧрвылад он удит видзӧдлыны!
Этша ӧмӧй занятиеясыс дас ӧти арӧса мортлӧн, сылӧн кӧ быд делӧын эмӧсь надежнӧй ёртъяс!
Гриша Елизаркӧд да мукӧд детинкаяскӧд вӧчисны асьныс вугыръяс, ветлісны ылӧ Росица ю дорӧ кыйны чери, — босьтлісны нянь шӧрӧмъяс да пукалісны сэні лунтыръясӧн; помисны оврагысь шорсӧ, вӧчисны пруд, ваыс шорас содіс пидзӧсӧдз: вартчыны оз позь, а купайтчыны позьӧ.
Ветлывлісны ӧти местаӧ, коді вӧлі гуранын Шадурскийяслӧн усадьбасянь матын: видзӧдлан вылісянь — кымынкӧ важмӧм нин, сьӧдасьӧм пу керка вевтъяс.
Олісны сэні гӧль еврейяс.
Мый помысь найӧ олісны, некод та йылысь эз тӧд, весиг Елизар Козлов, коді висьтавліс, мый тӧдӧ став олысьяссӧ сё верст гӧгӧрысь.
Татчӧс олысьяс йылысь сійӧ тӧдіс ӧтитор: найӧс регыд мысти вӧтласны.
— Кытчӧ вӧтласны?
— Кытчӧ?
Кӧть кытчӧ.
Кор дзик имение дінас вӧлі дубӧвӧй рас — аддзан, мыръясыс кольӧмаӧсь, — сэки палацо ӧшиньяссянь местечкоыс оз вӧлі тыдав.
А сэсся дубъяссӧ пилиталісны — графлы зэв ёна сьӧм ковмис, сійӧ и тшӧктіс пуяссӧ керавны да кыскавны.
Талун пуяссӧ кералісны да кыскалісны, а аскинас видзӧдӧ пан Шадурский — сы ӧшиньяссянь веськыда тыдалӧны — керкаяс абу керкаяс, картаяс абу картаяс.
«Тайӧ мый татшӧмыс?» — «Тайӧ местечко, ваше сиятельство, тіян му вылӧ стрӧитӧмаӧсь».
— «Менам му вылӧ?
Мӧдлаӧ вештыны!
Олысьяссӧ вӧтлыны!
Кызь нёль час чӧжӧн!» И сідз водзӧ, татшӧм ногӧн жӧ.
— А мый водзӧсӧ?
— А водзӧсӧ мый жӧ...
граф со нин нёльӧд во оз волы тайӧ имениеас и еврейяс йылысь, тыдалӧ, вунӧдӧма.
Сылӧн и натӧг делӧясыс уна.
— Сійӧ штанмейстер, — тӧдвылас уси Гришалы.
— Кыдзи!
— Штанмейстер.
Царлысь гачсӧ пӧрччӧдӧ.
— Вот сійӧ воас имениеас, местечкоса олысьяссӧ ставнысӧ вӧтлас.
— Кытчӧ нӧ найӧ мунасны?
— Ог тӧд.
Ме кывлі, налы пӧ муннысӧ некытчӧ.
А Шадурскийлы кутшӧм делӧ?
Тайӧ кадсяньыс Гриша кутіс внимательнӧйджыка видзӧдлывлыны кудритчӧм юрсиа, блед чужӧма, ыджыд синъяса челядь вылӧ, кодъяс ортсысяньыс вӧліны немповтӧм Исааклӧн внукъяс кодьӧсь.
Мый нӧ накӧд лоӧ, ичӧтик челядьыскӧд?
А Елизар корис нин сійӧс выль делӧяс вылӧ: мастеритны кыйсьӧм вылӧ самострел, мунны ыліса ягӧ оз вотны...
Да этша ӧмӧй свет вылын делӧясыд!
Августын удайтчис бура уджалыштны сю идралігӧн.
Лунъясыс вӧліны жарӧсь, няньыс кутіс киссьыны — йӧзыс муяс вылын уджалісны кыасянь кыаӧдз.
И сиктса челядь, найӧ, кодъяс ыджыдджыкӧсь, а накӧд и Григорий Шумов, бабаяскӧд ӧтлаын йиавлісны кольтаяс, кыскалісны найӧс гумла вылӧ, а гумла вылын весиг босьтлывлісны вартанъяс — вартны, но мужикъяс вартанъяссӧ эз сетны: делӧыс серьёзнӧй, абу челядьлы.
Сэсся ребята ветлӧдлісны бусӧссьӧмаӧсь, шыръяс кодь рудӧсь.
Арланьыс Гриша велаліс Елизар дорӧ сідзи, мый сытӧг ни ӧти лун коллявны эз вермы.
Ӧтчыд сійӧ дӧверитчис аслас выль друглы — висьталіс, кыдзи коркӧ сійӧ ветліс корсьны Кӧрт шор.
Ставыс тайӧ, дерт, мойдъяс...
ӧнісӧ сійӧ и ачыс гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ мойдъяс.
Век жӧ быдмыштіс ичӧтика тайӧ кадсяньыс.
— Кутшӧм нӧ мойдъяс?
— серьёзнӧя шуис Елизар Козлов.
— Некутшӧм мойдъяс тані абуӧсь.
Ме ачым аддзылі Кӧрт шорсӧ.
Сійӧ Ыліса яг сайын визувтӧ.
— И сэтысь васӧ юлін?
— Кыдзи нӧ, юлі.
Ваыс — у-у, кӧдзыд!
Пиньястӧ ёнтӧ!
И кӧрт дук кылӧ.
Ставсӧ тайӧс Елизар ассяньыс лӧсьӧдіс.
Гриша эскытӧг видзӧдыштіс бокланьӧ да ачыс чувствуйтіс, кыдзи сылӧн чужӧмыс лои «пӧла», недӧверчивӧй, а сыкӧд вӧчны нинӧм эз вермы.
Сійӧ шуис:
— Но, сідзкӧ, ветлам ӧтлаын тайӧ Кӧрт шор дорас.
Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?
— «Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?» — нерыштіс сійӧс Елизар, коді дӧгадайтчис, мый Гриша сылы оз эскы, да ӧбидитчис.
— Тэ чайтан — пӧръяла?
Да сэтысь, тайӧ шорсьыс, Шадурскийлӧн тьӧщалы васӧ бӧчкаясӧн кыскавлісны, — тайӧ ещӧ кор на графъясыс тані овлісны.
Сійӧ, тьӧщаыссӧ, вӧлі кос, слабиник, ветлӧдліс беддьӧн.
Сійӧс Кӧрт шорса ванас гожӧмбыд лечитісны, медым кадысь водз кыз му улӧ эз вод.
А тэ: «Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?»
— Но, а век жӧ: дыр-ӧ сэтчӧдз мунны?
— Асывнас кӧ муртса югдігӧн чеччам, луншӧр бӧрын лоам сэні.
— Мунам?
— Мунам.
— Кор?
— А кор — вот тайӧс нин ог висьтав.
— <ns>Сі-ідз</ns>, — нюжӧдіс Гриша.
— Мый «сідз»?
Тэ вӧльнӧй лэбач, гӧняйтӧд свет пасьталаыс — кӧсъян кӧзаӧс, кӧсъян юрсигусьӧс.
А меным батьӧ тшӧктӧ гортса удж вӧчны.
— А вежалунӧ кӧ?
— Вежалунӧ...
Вернӧ.
Вежалунӧ уджавны оз тшӧктыны.
Ладнӧ, ме гортын вӧзйыся, висьтала — тэ ордӧ гӧститны муна.
Менам батьӧй уважайтӧ Иван Иванычӧс.
— Тэ и збыльысь волы миянӧ.
Тӧдан, кӧні ми олам?
Важ пывсянын, усадьба саяс.
А сэсся ми мунам быттьӧ гуляйтны...
Ыліса ягӧ.
Вай китӧ.
— Вай!
Елизар и збыльысь кучкис Гришалы кипыдӧсас — и доймытӧдз.
Детинкаыс вӧлі ён.
Гашкӧ, и збыльысь оз пӧръясь — Кӧрт шорысь юліс васӧ.
— Ме тэнӧ шорас юр вывтіыд дзумгыла — кутан эскыны, кор тэныд дзик збыльтор йылысь висьталӧны.
Ме пӧръясьны ог куж, тӧд сійӧс, — шуис Елизар.
... И вот август тӧлысся водз асылӧ приятельяс мӧдӧдчисны туйӧ.
Сынӧдыс вӧлі лӧнь, но кӧдзыдкодь нин.
Кӧнсюрӧ пуяс вылын коръясыс кутӧмаӧсь вижӧдны.
Дыр мунісны вӧла туйӧд, кӧмтӧм кокъяснас буса колеясӧ гӧригтырйи.
Луншӧр кад кежлӧ бусыс лои пӧсьджык; шондіыс ёна пӧжис мунысьяслысь пельпомъяссӧ.
— Тэ шуин — луншӧр бӧрын воам.
— Да со сійӧ, Ыліса ягыс.
Горизонт дорын тыдаліс лӧз визь.
Весиг ылісянь сы вылӧ вӧлі лӧсьыд видзӧднысӧ татшӧм жар дырйи.
Тайӧ визьланьыс пӧсялӧм му кузя мунісны час кык.
Вот тэныд и луншӧр кад!
Елизар гӧгӧрвоӧдіс: луншӧр кад бӧрын — тайӧ кор луншӧр кадыс прӧйдитӧ нин, а мыйта сы бӧрын кадыс ещӧ кольӧ, тайӧс тӧдмалӧны шонді серти, кодлы кыдзи кажитчас.
— А часі серти кӧ лыддьыны?
— Миян часіыс некор на эз вӧвлы.
Ме часісӧ сӧмын ӧтчыд на и аддзылі, да и то ылісянь: Лещов прасоллысь.
— Лещовлысь?
Сійӧ и тані вӧвлі?
— Июньын вӧлі.
А тэ сійӧс тӧдан?
— Тӧда.
И сылысь писӧ тӧда.
Детинка — плут!
— Сійӧ миянӧ воліс шабділа.
Мужикъяслы висьтавліс: Государственнӧй думасӧ пӧ бара распуститӧмаӧсь, квайтымын вит мортӧс Сибырӧ ыстӧмаӧсь.
Тӧдан Государственнӧй думасӧ?
Но, сійӧ, коді государь дорын мӧвпалӧ.
А государыс скӧрмӧма: оз сідзи, кыдзи колӧ, думайт да.
Лещов висьталіс, мый сійӧ квайтымын вит мортыс вӧлӧмаӧсь бунт вӧчысьяс.
... Яг найӧс встретитіс Гришалы тӧдса нин величавӧй шумӧн.
Тӧлыс эз вӧв, а кузь пожӧм пуяслӧн туганъясыс век жӧ вӧрисны муртса тӧдчымӧн, — сэтшӧм нюдзӧсь вӧліны стволъясыс, кодъяс ньӧвъяс моз кыпӧдчисны вывлань.
Тайӧ вӧрӧмсьыс, буракӧ, и артмыліс туганъяслӧн веж океанын вичкоса чӧв-лӧнь дорысь ёна торжественнӧйджык рӧвнӧй шумыс.
И местаыс Гришалы кажитчис важысянь нин тӧдсаӧн: да ӧд татшӧм жӧ ягті кольӧм воӧ найӧ мунісны Янкӧд да Евлампийкӧд!
Абу сідз, сійӧ ягыс регыд помассис югыд эрдӧн.
А тані сійӧ вӧлі помтӧм...
Туйыс лои сьӧкыд: кӧмтӧм кокъяс шегъясӧдзыс вӧйласисны телега кӧлесаясӧн чирсӧм, джуджыд лыа пиӧ.
Дерт, кадыс кӧ эськӧ запасын вӧлі уна, татшӧм туй кузя восьлавны вӧлі эськӧ зэв лӧсьыд: быттьӧ тэнӧ кодкӧ оз лэдз заветнӧй местаӧ, а тэ тышкасян тыдавтӧм противниккӧд да чорыда эскан аслад вынъяслы — писькӧдча!
Мед ставыс юкалӧ мудзӧм вӧсна, — а всё равно писькӧдча!
И Гриша заводитіс нин пыдӧджык тувччавны шавъялысь лыа пиӧ, нарошнӧ, — выныс тырмас!
Но Елизарлы эз вӧв тешитчӧмӧдз: «луншӧр кад» явӧ пӧръяліс сійӧс — шондіыс вӧлі нёровтчӧма мӧдарӧ нин...
А яг ыджыд.
И сійӧ шуис кӧритӧмӧн:
— Ичӧтик на!
Тэныд эськӧ век чачаяс!
Да, регыд мысти эз ло чачаясӧдз.
Найӧ мунісны и мунісны водзӧ, сувтлытӧг, тшыгӧсь, а нянь тыра нопторъясыс налӧн ӧшалісны пельпомъяс саяс.
Но эз шойччӧмӧдз, эз сёйӧмӧдз вӧв делӧыс: тыдалӧ, мый найӧ войӧдз гортас оз воны.
Медым мудзӧм кокъясыс эз вӧйласьны лыаӧ, туй боксьыс Гриша кутіс корсявны зумыдджык местаяс, зілис мунны вӧрӧд, но и сэні мешайтіс пожӧмъяс вылысь усьӧм бытшласьысь, кос лыскыс, ёсь увъяс, да и асьныс пожӧм пуясыс эз лэдзны сійӧс: частӧ туй дорын найӧ сулалісны ӧтчукӧрын, ствол бердын ствол, да сылы паныд чургӧдлісны му пытшсьыс тыдовтчӧм ассьыныс ён вужъяссӧ.
Кытшовтавны найӧс — туйыс лоӧ кык пӧв кузьджык.
И Гриша бӧр воис Елизар дорӧ.
Сійӧ восьлаліс, некытчӧ бокӧ видзӧдтӧг, мужицкӧй воськовъясӧн: неуна лайкъялыштӧмӧн, эз ёна, но и эз гуляйтігӧнмоз, — крестьянинлы ветлӧмыд абу прогулка, а сэтшӧм жӧ удж.
Прогулкаяс вылӧ колӧ прӧст кад.
Медбӧрын на гӧгӧрын мыйкӧ вежсис.
Весиг лэбачьяслӧн сьылӧмыс лои мӧднога, гораджык.
И муртса кылысь ыркыдыс инмӧдчыліс Елизарлӧн да Гришалӧн пӧсялӧм чужӧмъясӧ.
— Но!
— мудзпырысь пыдісянь лолыштіс Елизар.
— Ӧні матын нин.
Лыаыс помассис, помассис и яг; заводитчис ичӧтик козъяса, кыдз пуяса да дуб пуяса вӧр.
Тайӧ вӧрӧдыс мунысьяс воисны том дубъяслӧн старейшинаӧдз.
Тайӧ вӧлі великан!
Кузяланогыс быттьӧ панцырнӧй пластинкаяс вылӧ торйӧдлӧм, потласьӧм кыз кырся, сійӧ сулаліс, кыдзи броня пытшкын, коді эз пов ни бушковъясысь, ни кадысь...
И багатыр-дуб подулысь детинкаяс аддзисны шор — абу, позьӧ шуны, гӧп, кодӧс вевттьӧма не то паськыд коръясӧн, не то кутшӧмкӧ сім рӧма чутъясӧн.
Гӧп помас югъяліс валӧн сӧстӧм кытш, быттьӧ сэтчӧ юкмӧс писькӧдӧмаӧсь.
Детинкаяс вунӧдісны мудз йылысь да котӧртісны матӧджык: сӧстӧм кытшын пыдӧсас воронкаӧн бергаліс лыаыс — сэтшӧм ёна, ключӧн, таті петіс ваыс.
— Эн пырысь-пыр ю, — тшӧктіс Елизар, — гырк пытшкӧстӧ прӧстудитан.
Колӧ первой шойччыштны, ыркавны.
Сійӧ шыбитіс пельпом вывсьыс нянь тыра нопторсӧ.
Гриша вӧчис сідз жӧ.
Шойччыштӧм бӧрын детинкаяс кӧмтӧм кокъяссӧ сюйисны ваӧ: но и но!
Кокъяссӧ пырысь-пыр ёнтыштіс кӧдзыдыс, йиысь на ёнджыка, — и минут чӧж он вермы терпитны.
Сэки найӧ мыськисны пӧсялӧм чужӧмъяссӧ.
Ещӧ неуна виччысьыштісны: Елизар пыр на эз сет Гришалы юны.
Медбӧрын воис кад видлыны кӧрт васӧ.
Гриша чужӧмнас ляскысис ва бердас, чургӧдіс вомдоръяссӧ, ньылыштіс.
Ваыс эз сӧмын вӧв йиа кӧдзыд — сылӧн и кӧрыс вӧлі аслыспӧлӧс, гӧгӧрвотӧм, кӧть быттьӧ и тӧдса.
А, уси тӧдвылас!
Гришалӧн вомас татшӧм кӧрыс вӧлі, кор сійӧ отсаліс Август Редальлы стрӧитны карта: сійӧ киас кутіс пӧвъяс, а кӧрт тувъясыс дасьӧсь — вомас, — тадзи век вӧчлывлісны плӧтникъяс, а сылы окота вӧлі лоны на кодьӧн...
Ваыс вӧлі кӧрт кӧра!
Гриша эз эскы аслыс, заводитіс юны соддзӧн.
Тадзисӧ эзджык доймыны кӧдзыдсьыс пиньясыс, но кыв вывсьыс кӧртлӧн кӧрыс эз вош.
Мӧдарӧ, кутіс кывны ёнджыка.
Пӧттӧдзыс юӧм бӧрын Гриша юаліс:
— Сідзкӧ, тайӧ и эм Кӧрт шорыс?
Сылы век на эз эскыссьы...
— Абу шор, а кӧрт ключ.
Сійӧ и эм!
— Сідзкӧ, тайӧ ключ?
А ме висьтавлі шор йылысь.
— Буретш тайӧ и эм!
А кутшӧм нӧ ещӧ тэныд колӧ?
— горӧдіс Елизар, быттьӧ ключыс сылӧн вӧлі аслас.
— Тайӧ ключсяньыс и шор визувтӧ, сӧмын оз тыдав сійӧ.
Аддзан, ва вылас быттьӧ чутъяс вӧрӧны?
Тайӧ кӧртсьыс сімыс.
Ключыс сійӧс вӧтлӧ, а кӧні ваыс надзӧнджык визувтӧ, сэні сімыс и вӧрӧ вевдорас...
Разочаруйтчӧмӧн Гриша чӧв оліс.
— Да тэ мый?
— дзикӧдз скӧрмис Елизар.
— Бара он эскы?
Татчӧ больнича кӧсйылісны стрӧитны!
Сэсся арталісны: оз позь — кӧрт туйсянь ылын, абу выгӧднӧ.
Ӧні, шуӧны, регыд мысти пӧ кутасны васӧ кыскавны татысь бутылкаясӧн да карын вузавлыны дас кӧпейкаӧн.
Гривенник быд бутылкаысь!
Тайӧ миян донъяс серти дас кольк.
Гришаӧс татшӧм нога делӧыд дзикӧдз расстроитіс.
— Вай няньтор сёйыштам али мый, — шогпырысь шуис сійӧ.
Оз ков сылы сэтшӧм шор, кытысь васӧ кутасны вузавлыны сьӧм вылӧ.
Сійӧ кӧсйис корсьны свет вылысь волшебнӧй ва, сэтшӧмӧс, медым став йӧзыс лоины вынаӧсь да повтӧмӧсь.
И вот — бара эз удайтчы.
Да абу, абу таын делӧыс.
Прӧстӧ, тыдалӧ, сылӧн прӧйдитӧма нин мойдчан кадыс.
29
Карын Гришаӧс виччысис выльтор.
Сӧмын и сёрнитісны: выль директор воӧма!
Воӧма выль директор, кодлӧн овыс Саношко, и, вӧлӧмкӧ, сійӧ черносотенец.
Висьталӧны, самӧй пӧ настӧящӧй!
Неважӧн на Гриша чайтліс, мый черносотенечьяс ветлӧдлӧны гугӧдӧм полушубокъясаӧсь, юрсиыс налӧн дзугсьӧма, а банбокъяссӧ мавтӧмаӧсь саӧн, медым сэсся мӧдысь бур йӧзыс найӧс эз тӧдны.
А ӧні школьнӧй коридорысь Гриша аддзис ён мужичӧйӧс, кодлӧн вӧлі ыджыд тош да чужӧмсӧ, дерт, сійӧ вӧлі мыськӧма мича еджыдӧдз.
Вот сӧмын юрыс сьылі вылас сылӧн пукаліс мыйлакӧ неуна пӧлыньтчӧмӧн; юрсӧ сійӧ ещӧ и чатӧртлывліс.
Таын Гриша мичасӧ нинӧмтор эз аддзы.
Директорскӧй мундирлӧн воротник вылын дзирдалісны эзысьӧн вурӧм кык кодзув — абу, тайӧ, колӧ шуны, эз вӧвны кодзувъяс, а югӧръястӧм ыджыд эзысь пятнояс.
Гриша тӧдіс нин, мый татшӧм пятнояссӧ новлісны действительнӧй статскӧй советникъяс, прӧстӧйджыка кӧ шуны — генералъяс, сӧмын штатскӧйяс.
Штатскӧй генерал, кодӧс колльӧдіс Стрелецкий, муніс вель ёна тэрмасигтыр да сюся видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ; ставныс, кодъяс вӧліны коридорын, сылы почтительнӧя копыртчылісны.
Гриша ещӧ эз на решит, мунны ылӧджык грекысь али сулавны помӧдзыс (век жӧ окота видзӧдлыны — водзладорсяньыс и мышсяньыс — штатскӧй генералӧс); правда, сэки ковмас мукӧдъяс моз копыртчывны.
А Гриша сідзи эз и велав копрасьны.
Но Саношко, сыӧдз кымынкӧ воськов вотӧдз, друг сувтіс:
— Кыдзи овыд?
Директор водзын сулаліс нёльӧд класса велӧдчысь Озол.
Гриша сійӧс тӧдіс.
Озол вӧлі зэв рам, блед, унджыкысьсӧ чӧв оліс, киас век новлӧдліс небӧг.
Вочакывсӧ виччысьтӧг директор друг горӧдіс:
— Коді бать-мамыд?
Озол мыйлакӧ — гашкӧ, повзьӧмысла — эз пырысь-пыр вочавидз, но сэки Стрелецкий, водзланьӧ воськовтӧм бӧрын, ньӧжйӧник мыйкӧ шуис директорлы.
И бӧр вешйис бӧрлань.
— Висьталӧй тіян бать-мамлы, — горӧдіс директор, — медым найӧ ыстісны тіянӧс училищеӧ бур паськӧмӧн!
Сӧмын ӧні Гриша казяліс, мый Озоллӧн куртка соскас вӧлі гӧгрӧс дӧмас.
Водзті сылы и юрас эз волы, медым видзӧдны тайӧ дӧмас вылас, кодӧс вӧлі вурӧма зэв ӧкуратнӧя, но сійӧ синмад шыбитчис сӧмын сы вӧсна, мый ной дӧмасыс вӧлі курткасьыс сьӧдджык.
— Кыланныд?
Озол сідзи гӧрдӧдіс, мый сылӧн еджгов синкымъяс вылас тыдовтчисны дзирдалысь пӧсь войтъяс.
Директор минут чӧж видзӧдіс шӧйӧвошӧм Озол вылӧ, и сы синъясын муртса югнитліс мыйкӧ удовольствие сяма.
— Мый нӧ ті чӧв оланныд?
— юаліс сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн нин.
— Колана кывъяс оз сюрны?
— Менам мӧдпӧлӧс паськӧм сэсся абу, — медбӧрын шуис Озол, и сылӧн гӧлӧсыс ори.
Санюшко шензьӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ, бергӧдіс найӧс Стрелецкийлань (юрсӧ сійӧ, тыдалӧ, эз вермы бергӧднысӧ):
— Бать-мамыс кӧ пиыслы оз вермыны ньӧбны паськӧм, кытысь нӧ налӧн средствоясыс сійӧс велӧдӧм вылӧ?
Да ещӧ шӧр тшупӧда велӧдчанінын!
Надзиратель вӧрӧдыштіс чуньяссӧ, кодъясӧс вӧлі топӧдӧма гач бердас, пыдісянь лолыштіс да нарошнӧ жугыля видзӧдліс.
— Татшӧм йӧзыслы абу ӧмӧй тырмымӧн начальнӧй образованиеыс?
А?
— Дзик правильнӧ, ваше превосходительство.
— Тешкодь йӧз!
Прӧстӧ нинӧм он гӧгӧрво!
Кутшӧмкӧ тешкодь асныралӧм: пасьтавны нинӧм, а вот, пӧжалуйста, велӧдчӧм вылӧ сьӧм сюрӧ.
Сійӧ сідзжӧ ӧдйӧ мӧдіс восьлавны водзӧ.
Гриша вунӧдіс копыртчывны, но тайӧс директор эз казяв: сійӧ пыр на ещӧ висьталіс Стрелецкийлы мыйкӧ скӧраланаӧс, а мӧдыс, мунігас почтительнӧя копыртчывліг, тэрмасьӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ жӧ лунӧ паськаліс классысь классӧ директорлӧн выль прӧзвище: «Потап».
Но, ӧдвакӧ, тайӧ вӧлі выльӧн, — ставсьыс лӧсяланаджык, тайӧ лэбис Вильносянь, кытысянь воис Саношко.
Либӧ кодкӧ сэсянь гижис другыслы письмӧас.
Кыдз кӧть тайӧ эз вӧв, нимыс тайӧ сибдіс пырысь-пыр да крепыда.
Мыйла буретш «Потап»?
Но, та вылӧ вочавидзны некод эськӧ эз вермы.
... Первой основнӧй классын дӧска вылас тыдовтчис мелӧн гижӧм кывбур:
<rus>Варили, варили, варили картошку,</rus>
<rus>Гадали, гадали — прислали Саношку.</rus>
<rus>Мораль этой басни моей такова:</rus>
<rus>На полном безлюдье — Потап голова</rus>!
Стихотворениесӧ вӧлі гижӧма Никаноркинлӧн почеркӧн — классас медся мича почеркӧн, но ставныс тӧдісны: кывбуръяссӧ лӧсьӧдіс Персиц.
Сэсся некодлы.
Персиц таысь соссис, но сійӧс выдавайтіс яндысьӧмысла гӧрдӧдыштӧмыс.
Но, колӧ шуны, регыд мысти сылӧн славаыс, сэтшӧм на ещӧ том, пырысь-пыр жӧ бӧр чусмис.
Ӧтчыд Земмель, коді кык недель чӧж нин мучитчис пинь висьӧмысь, муніс врач дорӧ и сэн, ассьыс ӧчередьсӧ приёмнӧяс виччысигӧн, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма сідзи, кыдзи вермисны сӧмын тайӧс вӧчны карса дантистъяс (ӧмидз рӧма плюшевӧй креслӧяс да зарни рамаын красавицалӧн картина), сьӧлӧмсяньыс лыддис ичӧтик журнал, кодӧс вӧлі специальнӧ пуктӧмаӧсь пызан вылӧ висьысьясӧс гажмӧдыштӧм могысь.
Ичӧтик журналын быдсяма гижӧдъяс пӧвстын вӧлі печатайтӧмаӧсь кывбуръяс:
<rus>Варили, варили, варили овсянку,</rus>
<rus>Гадали, гадали — избрали Родзянку.</rus>
<rus>Мораль этой басни моей такова:</rus>
<rus>На полном безрыбье — и рак голова.</rus>
Классын сюрины образованнӧй йӧз, кодъяс бать-мамъяссяньыс кывлӧмаӧсь, мый сэтшӧмыс Государственнӧй дума.
Сы йылысь частӧ гижлывлісны «<rus>Биржевые ведомости</rus>ын», а тайӧ газетсӧ карын унаӧн выписывайтісны.
Шебеко весиг тӧдіс, мый Родзянко — сійӧ Думаса выль председатель.
Первой классаясӧс Дума эз интересуйт.
Найӧс интересуйтіс сійӧ, мый Персиц, вӧлӧмкӧ, абу ачыс лӧсьӧдӧма кывбуръяссӧ, а ас ногыс лӧсьӧдыштӧма йӧзлысь, журналысь.
Кутшӧм ыджыд вензьӧм кыптіс та бӧрын!
Никаноркин шуліс, мый мед кодкӧ ачыс видлас ас ногыс лӧсьӧдыштны, медым складнӧ вӧлі: Родзянко да Саношка кывъяслы мед вӧліны рифмаяс.
Та могысь век жӧ колӧ лоны поэтӧн.
— Сюрис тай ещӧ ӧти поэт!
— горзіс неммиритчытӧм Земмель.
Первой классаяс сӧмын бӧрвылас нин гӧгӧрвоисны: дона эськӧ вермис сувтны налы кывбуръяслӧн историяыс.
Но, кӧть и тешкодь, помассис сійӧ пӧшти последствиеястӧг — и дзик случайнӧя.
Педагогъяс пиысь первойӧн тайӧ гижӧдсӧ дӧска вылысь аддзис Голотский.
Сійӧ аслас киясӧн чышкис кывбуръяссӧ буса рузумӧн да скӧра равӧстіс первой классаяс вылӧ:
— Чӧв олӧй!
Чӧв олӧй ӧні та йылысь, йӧй юръяс!
И та бӧрын заводитіс аслас обычнӧй тонӧн да кыдзи век воча ниртіс кияссӧ:
— Но.
И сідз, мыйӧн жӧ ми помалім колян уроксӧ?
Но кывбуръясыс век жӧ кутісны ветлӧдлыны училищеад ӧта-мӧдсяньыс устнӧя да, дерт, кывсисны Стрелецкийлы.
Первойысь Виктор Аполлонович эз тӧд, мый вӧчны.
Доложитны начальстволы — мед эськӧ директор скӧрлунлӧн биыс тшӧтш эз сот и сійӧс.
Кольны мыжаяссӧ накажиттӧг — но, та йылысь надзиратель и думыштны эз вермы.
Мый жӧ вӧчны?
А директорлӧн скӧрлуныс сідз нин грӧзитіс Стрелецкийлы.
Саношко тӧдмаліс возмутительнӧй карикатураяс йылысь да педагогическӧй сӧветлӧн первойя жӧ заседание вылын горӧдіс, пӧлӧн пукалысь юрсӧ чатӧртлывліг:
— Ог гӧгӧрво!
Ӧнӧдз абу эрдӧдӧма мыжаяссӧ?
Кодлы вӧлі тшӧктӧма нуӧдны расследованиесӧ?
Господин Стрелецкийлы?
Директор минут дыра видзӧдіс дзик веськыда сулалысь Виктор Аполлоновичлӧн блед чужӧм вылӧ (сійӧ эз вӧв педагогическӧй сӧветса членӧн да пызан сайӧ эз пуксьыв, но «вӧлі сэні жӧ») да веськодьпырысь шуис:
— Помавны тайӧ делӧсӧ кык недель чӧжӧн.
Кыланныд?
Мӧд ногӧн...
Сійӧ эз помӧдз висьтав.
И сытӧг вӧлі гӧгӧрвоана.
Первойысь Стрелецкий кутіс чувствуйтны, кутшӧм абу зумыд сылӧн служебнӧй положениеыс.
Коді сійӧ?
Шӧр тшупӧда велӧдӧмсӧ помавтӧм морт...
Бус чир!
Ёнджыка пӧльыштны — и бус чирйыс абу...
А Саношко крут.
Таысь на унджык: сійӧ ошйысьӧ аслас крут характернас.
Татшӧм йӧзыс медся опаснӧйӧсь.
Кыдзи Роч войтырлӧн союзса член (тадзи газетъясын нимтылісны черносотенечьясӧс) директор пӧльзуйтчис власьтӧн, коді, пӧжалуй, вӧлі директорскӧйысь вылынджык.
Татшӧм мортыд оз кут уна мӧвпавны.
Надзиратель гӧгӧрвоис: оз позь дыр мӧвпавны и сылы аслыс.
Колӧ действуйтны.
Тӧдвылас сылы уси, кутшӧм зывӧкпырысь директор видзӧдіс Озоллӧн дӧмаса паськӧм вылӧ, Виктор Аполлонович корис ас дінас поведение кузяыс шоча овлысь примернӧй велӧдчысьӧс да урокъяс бӧрын кык час чӧж допрашивайтіс сійӧс.
А сэсся директорлы доложитіс, мый став сертиыс подозревайтӧ Озолӧс.
Аскинас Озолӧс аслас канцелярияын допрашивайтіс ачыс директор, вернӧджык — эз допрашивайт, а горзіс сы вылӧ да эз кывзы вочакывъяссӧ.
Озол, коді бледӧдӧма лӧзӧдтӧдз, бӧр воис классӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Менӧ вӧтлӧны училищеысь...
30
Гриша ещӧ эз на тӧд Озол судьба йылысь, кор Лехович, рытнас сёрӧн гортас воӧм бӧрын, нарошнӧ долыдпырысь горӧдіс:
— Менӧ вӧтлӧны реалкаысь!
Жмиль ёна повзьӧмӧн сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
Зыбин нурбыльтіс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, а Гриша юаліс:
— Коді тэнӧ выдайтіс?
— Ачым висьтаси.
Вот тэныд и кырта!
Вот тэныд и «Лӧдз»...
Но Гриша та йылысь думыштіс кадысь водз.
Лехович висьталіс, мый лои талун.
Озолӧс мыждісны сыысь, мый сійӧ классас разӧдіс велӧдысьяс вылӧ карикатураяс.
Тайӧс кӧ эз сійӧ вӧч, мед индас мыжасӧ.
Озол некодӧс эз инды, и сылы грӧзитісны училищеысь вӧтлӧмӧн.
Повзьӧм нёльӧд класса век жӧ шуӧма паныд:
— Но мукӧдъяс сідзжӧ оз висьтавны...
— И мукӧдъяскӧд лоӧ тайӧ жӧ!
— равӧстіс директор да тшӧктіс весасьны Озоллы.
Мый коли вӧчны Леховичлы?
Сійӧ сэки жӧ муніс директор дінӧ да висьтасис, мый карикатураяссӧ серпасавліс сійӧ, а эз Озол.
— Мыйла ӧнӧдз чӧв олін?
— юаліс Саношко.
— Ме мӧвпалі...
мӧвпалі, мый оз тӧдмавны.
— Но, вот ӧні кутанныд мӧвпавны мӧд ногӧн...
кор училищеысь петанныд, а зептаныд лоӧны аслад документъясыд.
Стрелецкийӧс ме дорӧ!
— горӧдіс сійӧ Донатлы, коді ӧні век дежуритіс канцелярия ӧдзӧс дорын.
Виктор Аполлоновичлы, коді воис пырысь-пыр жӧ, Саношко язвительнӧя шуис:
— Любуйтчыштӧй тіян <ns>пси-хо-ло-ги-чес-кӧй</ns>.... приёмъяслӧн последствиеясӧн.
Ме тӧдмалі, мый мыжаыс Лехович.
А Озол та кузя ньӧти абу мыжа!
— Дзик вернӧя изволитінныд шуны, ваше превосходительство, — ньӧти шӧйӧвоштӧг вочавидзис надзиратель.
— Ме примениті психологическӧй приём.
Ме кыски кывкутӧмӧ мыжтӧмӧс, медым висьтасис мыжаыс.
Директор сюся видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Синъясыс сылӧн лоины бурджыкӧсь:
— М-да, — шуис сійӧ неопределённӧя.
И ыстіс надзирательӧс канцелярияысь.
Кор Лехович воис классас, сійӧ казяліс кутшӧмкӧ таинственнӧй вашкӧдчӧм, кутшӧмкӧ шум.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ гусьӧникӧн чукӧртӧны сьӧм, медым сы вылӧ ньӧбны Озоллы паськӧм.
Лехович пуксис да кутіс виччысьны юасьӧмъяс.
Но некод сылысь эз юась.
Вӧлӧмкӧ, быдӧн нин ставсӧ тӧдӧны.
— Да кыдзи нӧ ті тӧдмалінныд?
— шензис сійӧ.
— Беспроволочнӧй телеграф кузя али мый?
— Тэ эн вермы не висьтасьны — тайӧ жӧ гӧгӧрвоана.
— Эн кӧ висьтась — ми эськӧ заставитім тэнӧ тайӧс вӧчны.
Став классӧн!
— Но, менӧ оз ков заставляйтны, — ышнясьӧмпырысь вочавидзис Лехович.
— Ме тӧда честьлысь законъяссӧ!
— и сэки жӧ бледӧдіс, курччис вомдоръяссӧ: быттьӧ ловъя сувтіс сы син водзын мамыс, коді тӧдмалӧма сы йылысь, мый сылысь радейтана ыджыд писӧ, кодӧн сійӧ сэтшӧма гордитчис, вӧтлӧмаӧсь училищеысь.
Но сійӧ збоймӧдіс асьсӧ.
Сетіс Озоллы паськӧм ньӧбӧм вылӧ ассьыс пайсӧ, ставныскӧд прӧщайтчис.
А аскинас мунӧма.
Сійӧ воши кыдзкӧ тӧдлытӧг да весиг таинственнӧя.
Училищеысь воӧм бӧрын Гриша аддзис пызан вывсьыс письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма сылы.
Письмӧын вӧлі ватманскӧй бумага лист, кытчӧ гырысь шыпасъясӧн гижӧма кык строка:
«Ло век непоколебимӧйӧн.
Тэнад С. Л.»
Мыйкӧ дыра мысти Лехович местаӧ мадам Белкова патераӧ локтіс выль олысь — гимназист Миловский, сэтшӧм жӧ щӧгӧль, но Сергей серти дзик мӧднога.
Сійӧ вӧлі нин нёльӧд классын да Григорий Шумовкӧд обращайтчис лёка.
Сылӧн вӧлі тешкодя польдчӧмаӧсь банбокъясыс, а юрыс ичӧтик.
Но аслас ортсыса вид йылысь сійӧ вӧлі бур мнениеа; быд случайын относитчис сы дорӧ бура: быдпӧрйӧ узьны водтӧдз мавтліс чужӧмсӧ кутшӧмкӧ кремӧн стеклӧ банкаысь, кодлӧн вевт вылас вӧлі серпасалӧма лёзь юрсиа мича нылӧс.
Та бӧрын сійӧ дыр куйліс крӧвать вылын — кулӧм морт моз вӧрзьӧдчытӧг да еджыд.
Ӧтчыд Гриша эз вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
Миловский надзӧникӧн бергӧдіс юрсӧ да дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Та вылӧ вочакыв пыдди Гриша вак-вакӧн серӧктіс.
Гӧгӧрвоана, мый та бӧрын на костын отношениеяс лоины зэв враждебнӧйӧсь.
Мадам Белкова ордын ӧтлаын сёйигӧн Миловский панлывліс сёрни сы йылысь, мый сэтшӧмыс бур тон да кутшӧмӧсь овлӧны свет вылын воспитаниетӧм йӧз.
Сэки сійӧ веськыда видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гриша, быдлунъя «стружитӧм сӧнъяс» сёйны помалігӧн, выдержитіс сылысь веськыда видзӧдӧмсӧ да шуис:
— Овлӧны муртса йӧйяс, а овлӧны и тырвыйӧ йӧйяс.
— Тайӧс тэ кытысь кывлін, сиктысь?
Тэ пӧ сэні куйӧд кыскавлӧмыд?
— Кыскавлі!
А тэ век дӧзман, кор йӧйяс йылысь сёрнитӧны?
Ичӧтик помкаяс мукӧддырйиыс морт олӧмын чужтӧны гырысь лоӧмторъяс.
Сідзи и тайӧ сёрниыс Белкова ордын ӧбед дырйи вежис первой классын велӧдчысь Григорий Шумовлысь судьбасӧ.
Ачыс сійӧ тайӧ сёрни йывсьыс регыд мысти вунӧдіс, эз вӧв сыӧдз: сы дорӧ немвиччысьтӧг воис мамыс.
Сійӧс ыстӧмаӧсь карӧ кӧйдысла — гожӧмнас имениеас воас граф Шадурский, — колӧ гӧтӧвитны парникъясын дзоридзаинъяслы рӧсада.
Мамыс узис Ненила Петровна ордын.
Мунӧм водзвылас сійӧ пырис Гришала, медым сыкӧд ветлыны карӧ.
Кор пиыс сувтіс сыкӧд орччӧн, мамыс шензигтыр да шога шуис:
— Тэ меным пельпомӧдз нин!
— А тэ батьӧлы пельпомӧдзыс.
Мамыс эз нюммун тайӧ кывъяс вылас.
Пыдісянь лолыштіс.
Найӧ мунісны Приречьеті, кайисны дамба вылӧ да сэсянь дыр видзӧдісны ытвадырся ю вылӧ.
Гриша эз вермы выдержитны чӧв олӧмсӧ да юаліс:
— Мам, тэ мыйла век сэтшӧм жугыль?
Мамыс эз пырысь-пыр вочавидз:
— Кытысь меным гажыс?
Гашкӧ, гортын мыйкӧ лои?
Абу, мамыслӧн синъясыс вӧліны косӧсь.
Нывбабаяс, кор суас шог, век бӧрдӧны.
Кор найӧ вӧлі бӧр локтӧны, налы паныдасис Голотский.
Сійӧ вочавидзис Гришалӧн копыртчылӧм вылӧ да мыйлакӧ сувтыштліс, сюся видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
А аскинас, училищеын, Гришаӧс кутіс киӧдыс да юаліс:
— Тайӧ тэнад мамыд вӧлі, куш плеш?
Ме пырысь-пыр дӧгадайтчи.
Кутшӧм мича!
Северянка!
Мича?
Гриша чуймис.
Гӧрдӧдіс.
И эз сяммы, мый вочавидзны.
Рытнас Миловский юаліс Гришалысь:
— Тэ кутшӧм кухаркакӧд мунін дамба вывтіыс?
Гриша кутіс чувствуйтны, кыдзи сылӧн вирыс надзӧникӧн банбокъяссяньыс лэччис сьӧлӧмас.
Сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, ас водзсьыс нинӧм эз аддзы.
Миловский друг повзис, кутіс нурбылявны:
— Но, тэ...
надзӧнджык, надзӧнджык!
— и тэрмасигтырйи бокногӧн усйысис жырсьыс.
Ас кадӧ!
Ас кадӧ муніс Миловский и ас кадӧ воис бӧр — кор нин ставныс вӧліны вольпасьяс вылынӧсь.
Асывнас водз, урокъясӧдз, Гриша котӧртіс Ненила Петровна керкалань.
Мамыс лӧсьӧдчис туйӧ горничаас, кӧні важмозыс изразцӧвӧй пач вылын сулаліс веж синъяса лилӧвӧй фарфорӧвӧй кань.
Гриша шуис порог дорсянь на:
— Ме Белкова ордын овны сэсся ог кут.
Сійӧ торксяліг да мыкталігтырйи, ёна гӧрдӧдӧма, висьталіс Миловский йылысь.
Сэсся чӧв ланьтіс, кутіс жугыльпырысь виччысьны: вот ӧні пырысь-пыр жӧ мамыс мӧдас видны сійӧс.
Кутас кӧритны, тшӧктыны мырдӧн, медым сійӧ бӧр мунас Белкова ордӧ.
А Гриша оз мун.
Оз вермы муннысӧ.
Мамыс сулаліс кыв ни джын шутӧг, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Гриша прӧстӧ сідзи видзӧдіс пемыд рӧма сӧнъяссӧ, кодъяс польдчӧмаӧсь тайӧ ыджыд уджалысь кияс вылас.
Сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс жаль лои мамыс.
Мед видас сійӧс, мед весиг кучкас, сӧмын мед эськӧ сылы кокньыдджык лои.
Но мамыс эз кут видчыны.
Шуис, кыдз быттьӧ мӧвпалігтырйи:
— Но мый нӧ, меным сідзкӧ ковмас кольччывны карӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, кодӧс вӧлі тупкӧмаӧсь сук коръя герань да фикус, да дыр сулаліс Гришалань мышкӧн.
Сэсся друг бергӧдчис:
— Котӧрт училищеӧ!
А то сёрман.
Урокъяс бӧрын лок веськыда татчӧ.
Белкова ордӧ сэсся эн нин пырав.
Гриша и збыльысь эз восьлӧн мун, а котӧртіс.
Не овны сэсся Белкова ордын, не видзӧдны дука кремӧн мавтчӧм, мустӧм Миловский вылӧ, унзіль Жмиль вылӧ, ӧш моз буалысь Зыбин вылӧ!
Ӧти бурджык морт сӧмын и вӧлі сэні — Лехович, но муніс код тӧдас кытчӧ...
Гриша ӧдва вермис виччысьны урокъяслысь помасьӧмсӧ да бара тэрмасис Ненила Петровна ордӧ.
Мамыс встретитіс сійӧс спокойнӧя:
— Но вот, ме вӧлі Редаль ордын.
Сёрнитчим.
Сійӧ кӧсйӧ босьтны тэнӧ ас ордас овны.
— Редаль ордын вӧлін?
Кутшӧм Редаль тайӧ?
— шензигтыр горӧдіс Гриша.
— Август?
Кытысь нӧ сійӧ уси...
— Энлы.
Ме висьтала Август Францевич вок йылысь.
Сійӧ тані слесарӧн уджалӧ.
— Мыйла нӧ меным сы йылысь некод эз висьтав?
— Тэнад батьыдлы Август Францевич унаысь висьтавліс.
И кыдзи сылысь воксӧ корсьны, бумага вылӧ гижліс.
Но, кысь сэн!
«Ме ачым уджтӧ аддза!» Миян батьным гордитчӧмсӧ эз эновт, сыкӧд янсӧдчынысӧ некыдз оз вермы.
— Миян бать правильнӧй морт!
Унижайтчынысӧ нинӧмла!
— скӧрысь шуис Гриша.
— Кутшӧм тэрыб тэ кыв вылад!
Но ладнӧ — гордӧйӧй.
Баринлы, купечлы, озырлы паныд — тайӧс гӧгӧрвоны позьӧ.
А асланым уджалысь мортлы паныдсӧ мыйла?
Да энлы тэ, тэрмасьысь!
Сет висьтавнысӧ.
Редаль-слесарь кӧсйӧ босьтны тэнӧ тӧв кежлӧ ас дінас.
Бур, тыдалӧ, мортыс.
Сӧмын вот гӧтыртӧм сійӧ, олӧ ӧтнас, ӧбедъяс оз пу.
Ог тӧд, мый вӧчны та кузя.
Сійӧ шуӧ: «Сытӧг пӧ олам».
— Олам!
Вернӧ сійӧ шуӧма, олам!
— радлігтыр горӧдіс Гриша.
— Но со: батьыд кодь, дзик батьыд кодь!
Виччысьтӧм мелілунӧн сійӧ топӧдіс Гришаӧс ас бердас, и пиыслӧн сьӧлӧмыс тыри курыд радлунӧн: мамыс шоча овлӧ татшӧмӧн...
— Дзик батьыд кодь: восьтін вомтӧ — мӧдарлань нин бергӧдчӧмыд.
Сӧмын на скӧралін, ӧні нин радуйтчан.
— Вернӧ, радуйтча!
Став Редальяс — бур йӧз!
Янсӧ помнитан?
Метӧ сійӧс эг вунӧд.
Вот сійӧ морт!
Гриша друг аддзис мам синъяссьыс сэтшӧм шоглун, мый пырысь-пыр жӧ чӧв ланьтіс.
Сэсся ньӧжйӧник юаліс:
— Бурджык ставсӧ меным висьтав...
миян гортын кутшӧмкӧ лёктор лои?
Ме жӧ гӧгӧрвоа.
— Торъя лёкыс нинӧм абу.
И радуйтӧданаыс этша.
— А мыйла сідзи шогсян?
— Тэкӧд янсӧдча...
йӧюкӧй менам!
— Сійӧ видзӧдліс часі-ходики вылӧ, коді гораа точкис горнича стенын: — Но, кад миянлы.
Регыд слесарыс удж вылысь воас.
И збыльысь, кор найӧ воисны патераас Редаль ордӧ — дзик кар помас, — слесарь вӧлі гортас нин.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, зэв на том, шыльыда бритӧм чужӧма, оз позь шуны зэв мича, но лӧсьыд: ёсь щӧкаа, синъясыс вӧліны кельыдлӧзӧсь, упрямӧйӧсь.
Шуисны сійӧс Оттомарӧн.
Весиг тайӧ нимыс Гришалы кажитчис — некор кывлытӧм.
Сійӧ гусьӧник видзӧдліс гӧгӧр.
Жырйыс вӧлі бур, ыджыд, сӧстӧма белитӧма.
Сӧмын вот сэні сулаліс ӧти крӧвать.
Оттомар Редаль аддзис Гришалысь видзӧдлассӧ да сӧмын синъяснас нюммуніс:
— Эн пов.
Аски сувтӧдам ещӧ ӧти крӧвать.
Кывъяссӧ сійӧ шуаліс чорыда да тэрмасьтӧг, быттьӧ быдӧнӧ на пытшкӧ видзӧдлывліс.
— Расходъясыс...
— падъялігтыр шуис мамыс.
— Абу ыджыдӧсь.
Ме кодсюрӧӧс виччыся...
Крӧватьыс всё равно ковмис эськӧ.
Сійӧ чӧв олыштіс, видзӧдыштіс Шумовъяс вылӧ.
И быттьӧ мыйкӧ лыддис Гриша мамлӧн чужӧм вылысь.
— О-о, энӧ тӧждысьӧй.
Ме виччыся ёртӧс — со сылы.
Нинӧм, сійӧ лоӧ бур ёртӧн.
Ӧні кежлӧ найӧ узьласны ӧти крӧвать вылын...
Онӧ кутӧй тышкасьны?
— бара сӧмын синъяснас нюмъёвтӧм бӧрын Гришалысь юаліс сійӧ.
— Вот ещӧ!
— шуис Гриша.
— Мыйысь миянлы тышкасьнысӧ?
А кодӧс ті виччысянныд?
— Э, ӧні кежлӧ тайӧ секрет.
Либӧ...
кыдзи правильнӧджыка шуны?..
сюрприз.
Тайӧ лоӧ тэныд неыджыд сюрприз.
Сэсся — дугдывтӧг — шуис мамыслы:
— Ме ог куритчы.
Мамыс ӧвтыштіс кинас: ӧні пӧ ставыс нин веськодь.
— Энлӧй, мыйла нӧ, — сылӧн жест вылӧ паныд шуис Оттомар Редаль: — тайӧ тіянлы бур.
А сылы — пӧлезнӧ.
Табак тшынӧн тыр жыр — тайӧ ичӧтъяс дзоньвидзалунлы вреднӧ.
— Ичӧтъяслы!
— дӧзмӧмпырысь шуис Гриша.
— Тайӧ месӧ ичӧт?
— Абу, тэ ыджыд.
Ыджыдъяслы сідзжӧ сійӧ абу бур.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ог куритчы.
— Сійӧ мӧвпалігтырйи гыжъялыштіс синкымсӧ, внимательнӧя видзӧдліс йиркӧ да медбӧрын помаліс: — Правда, мукӧддырйиыс другъясӧй волывлӧны ме ордӧ...
Но, найӧ куритчӧны, веськыда тшынӧдӧны фабричнӧй трубаясысь моз.
Ми мыйкӧ думыштлам.
Мед пач дорын куритчӧны.
Со кутшӧм пач сулалӧ, восьты ӧдзӧссӧ — и пӧжалуйста, куритчы мыйта...
кыдзи правильнӧ шунысӧ?..
— мыйта колӧ!
31
Оттомар Редалькӧд ас кежаныс кольӧм бӧрын Гриша эз тӧд, мый йылысь эськӧ сыкӧд сёрнитыштны.
А дядя Оттомар эз тэрмась панны сёрни.
Сійӧ ветлӧдліс жырйӧд, Гриша вылӧ сюся видзӧдлывлігтырйи, да чӧв оліс.
— Менам мамӧй мича?
— юаліс сылысь Гриша.
— Мича, — ньӧти думайттӧг вочавидзис Оттомар.
— Да ӧд сійӧ абу нин том.
— Но, и мый жӧ?
Всё равно мича.
Эмӧсь мичаяс и пӧрысь йӧз.
— Меным велӧдысь висьталіс...
Эм миян сэтшӧм велӧдысь — Голотский.
Ме чайта, сылы позьӧ эскыны.
Сійӧ шуис: «Тэнад мамыд мича».
— Но, тэ жӧ ачыд шуан: сылы позьӧ эскыны.
— А вот меным аслым тайӧ эз на волы юрӧ.
— Кыдзи?
Мыйыс сійӧ — «эз на волы юрад»?
— Эз на волы юрӧ, мый менам мамӧй — сэтшӧм мича.
— А, да.
Но, тайӧ овлывлӧ: ми мыйсюрӧ йылысь огӧ пырысь-пыр догадайтчывлӧй...
«Эз на волы юрӧ»...
Тайӧ кывъясыс, тыдалӧ, сылы кажитчисны выльӧн.
Шуаліс найӧс сійӧ тешкодя...
Медым сылы вӧчны приятнӧйӧс, Гриша шуис:
— Дядя Оттомар, ті бура сёрнитанныд рочӧн.
— Да, — сӧгласитчис Оттомар Редаль.
— Менам ёртъяс пиысь унаӧн рочьяс.
Тэ найӧс регыд аддзылан.
Найӧ менӧ шуӧны — От.
Тэ сідзжӧ кут шуны менӧ «дядя От».
Тадзи дженьыдджык.
Мадам Белкова ордысь Гришалысь кӧлуйсӧ мамыс ачыс вайис, прӧщайтчигас пиыслысь топӧдыштліс юрсӧ ас бердас да муніс вокзалӧ.
Гриша эз вермы колльӧдны сійӧс.
Вӧлі кӧкъямыс час рыт, реалистъяслы улича вылӧ петны оз нин позь, а сылы, кодлӧн поведение кузя кольӧм воӧ вӧлі четвёрка, ковмис быть ёна видзчысьны.
Янсӧдчигас мамыслӧн синъясыс, кыдзи и век, вӧліны косӧсь.
А Гришалы мамыс мунӧм бӧрын дядя От шуис:
— Эн бӧрд.
— Ме ӧмӧй бӧрда?
Гриша чуньяснас малыштіс синъяссӧ:
— Но, тайӧ найӧ асьныс.
Виччысьыштлӧй.
Пырысь-пыр прӧйдитас.
Эз, эз прӧйдит.
Оттомар Редаль бара мӧдіс ветлӧдлыны жырйӧдыс, Гриша вылӧ видзӧдлывлігтырйи, сэсся паніс сёрни:
— Но ладнӧ.
Ме тэнӧ ӧні жӧ гажӧдышта.
Ог кут сэсся нюжӧдны.
Кӧсйи сюрприз вӧчны...
немвиччысьтӧг, но ӧткодь нин.
Тӧдан тэ сэтшӧм том мортӧс, кодлӧн нимыс Ян Редаль?
— Тӧдса, — веськодьпырысь вочавидзис Гриша.
Сійӧс век на ещӧ мучитісны мам йывсьыс думъясыс.
— Сійӧ локтас татчӧ.
Кутас ме ордын овны.
— А батьыс сылӧн кӧні?
Август Редаль?
— Батьыс...
Но, бать йывсьыс мӧд сёрни.
Ян локтас ӧтнас.
— А мыйла сійӧ мунас бать дінсьыс?
— Ме кӧсйи татчӧ сувтӧдны ӧти крӧвать, — Гришалӧн юалӧм вылӧ вочавидзтӧг шуис дядя От, — а ӧні аддза — ог.
Со тэнад пельпомъясыд кутшӧмӧсь, ӧти крӧвать вылӧ кыкнаннытӧ он водтӧд.
Колӧ сувтӧдны кык крӧвать.
— Расходъясыс, — жугыля шуис Гриша сэтшӧм тонӧн жӧ, кыдзи и шуліс мамыс.
И дядя От рытывбыдӧн первойысь серӧктіс сьӧлӧмсяньыс; Гриша аддзыліс сылысь рӧвнӧй, ӧткодя сярвидзысь еджыд пиньяссӧ.
— Э, тэнад не сӧмын ыджыд мортлӧн кодь пельпомъясыд, тэнад и юрыд ыджыд мортлӧн кодь.
Но ме тэныд пырысь-пыр жӧ висьтала вочакыв...
Сійӧ лотшкӧдыштіс чуньяснас, видзӧдліс йирклань:
— Пырысь-пыр висьтала.
О!
Со: «Абу сьӧмын шудыд».
— А кор нӧ воас Ян?
— чорыд гӧлӧсӧн нин юаліс Гриша.
Оттомар Редаль ног всё-таки лои: гӧсьтыслӧн синъясыс надзӧник косьмисны.
— Кор?
Мыйӧн сӧмын сійӧс татчӧ ваяс поезд.
— Но, век жӧ?
Аски, аскомысь?
— Ме чайта: аскомысь, ещӧ аскомысь.
— Кык лун мысти?
— Да.
Гриша вочасӧн мынтӧдчис аслас воддза мӧвпъясысь; Янлысь чужӧмсӧ сійӧ тӧдіс бура: мелі, абу смел, шань!
— А мый сійӧ тані кутас вӧчны?
Велӧдчыны?
— Но да.
Слесарӧ.
Ме сійӧс инала велӧдчыны железнодорожнӧй мастерскӧйясӧ.
— Мыйла он училищеӧ?
— юаліс Гриша, а ачыс гусьӧникӧн вежаліс Янлы.
Железнодорожнӧй мастерскӧйясын олӧмыс, небось, училищеын дорысь интереснӧйджык.
И сэтшӧм козёл, кыдзи Стрелецкий, сэні, дерт жӧ, абу.
И некодӧс сэні оз кӧритны важмӧм куртка новлӧмысь.
Сэні абуӧсь сэтшӧм йӧз, кыдзи Потап.
— Пырысь-пыр ме тэныд вочавидза, — шуис дядя От да бара видзӧдыштіс йирклань.
Минут мысти сійӧ старайтчӧмӧн шуис:
— «<ns>Кыт-чӧ</ns> оз ков, <ns>ныр-тӧ</ns> эн сюй».
— А ме?
Мыйла меным оз позь нырӧс сюйны, кытчӧ позьӧ Янлы?
— Гӧгӧрвоа тэнсьыд юалӧмтӧ.
Тайӧ лоӧ: тэнад батьыд — садовник.
Янлӧн батьыс вӧлі лесник.
Но мый нӧ, тэнад шуд.
— Шуд?
— Да, шуд.
Тэныд отсаліс велӧдысь...
Шпаковский сылӧн овыс, да?
Но, ме кывлі тайӧ история йывсьыс.
Не кӧ Шпаковский, тэ эськӧ реальнӧйӧ эн веськав.
— Да сэні, реалкаын, и мукӧдъяс ме кодьӧсь жӧ эмӧсь.
Сэні эм сэтшӧм Озол, сійӧс миян директор кӧсйис вӧтлыны училищеысь сыысь, мый Озол дӧмаса курткаа.
— Тіян директорныд — негӧдяй!
Саношко?
Няйтӧсь негӧдяй, чёрнӧй сотняысь!
Оттомар Редаль ещӧ мыйкӧ дыра видчис — латышскӧй кыв вылын нин.
Синъясыс сылӧн югъялісны сэтшӧм гуся скӧрлунӧн, мый Гриша сьӧлӧмсяньыс видзӧдліс сы вылӧ.
Сэсся уважениеӧн шуис:
— Ок, ті и скӧрӧсь, дядя От!
И, колӧ чайтны, ёнӧсь.
Петкӧдлӧй ассьыныд мускулъястӧ.
Оттомар Редаль кусыньтіс кисӧ, и Гриша видліс сылысь пельпом да гырддза костсьыс ыджыд рӧч, коді вӧлі гӧгрӧс да из кодь чорыд.
Гриша кусыньтіс ассьыс кисӧ: но, кысь нин.
Сравнитны кӧ редалевскӧй «изкӧд», коньӧр кодь сӧмын.
Сійӧ весиг жугыльмис.
Дядя От серӧктіс:
— Да тэ энлы.
Тэнад мускулъясыд лоӧны ме серти кык пӧв ыджыдджыкӧсь.
— Правда?
— А мыйла меным неправдасӧ висьтавны?
Регыд мысти Гриша аддзис, мый Оттомар Редаль и збыльысь век правда висьталӧ.
Дядя Откӧд тӧдмасян кадӧ — а тайӧ кыссис уна во чӧж — Гриша ньӧтчыд эз кывлы сысянь невернӧй кыв.
Сійӧ висьталіс правда и Ян воӧм йылысь: стӧч кык лун мысти Оттомар Редаль патераӧ воис косіник, бледіник да кутшӧмкӧ шӧйӧвошӧм детинка, быттьӧкӧ весиг и абу тӧдса Гришалы.
Детинка видзӧдіс Гриша вылӧ яндысигтыр, бокӧвӧй морт моз.
Но век жӧ тайӧ вӧлі, дерт, сійӧ, Ян!
— Тэ быдмӧмыд, — шуис Гриша.
— И тэ, — вочавидзис Ян.
Найӧ чӧв олыштісны.
Мыйла нӧ налы сэтшӧм абу гажа тайӧ встреча кузяыс?
— Кӧні тэнад батьыд?
— юаліс Гриша.
— Ссылкаын.
Вятскӧй губернияын.
Гриша сулаліс чӧв олігтыр, шемӧсмӧма.
— Ме чайті, тэ тӧдан, — шуис Ян.
— Мыйысь нӧ сійӧс ыстісны?
— Листовкаясысь.
Помнитан, «Затишьеын» найӧс вӧлі ляскалӧмаӧсь — амбар стенъясӧ, юкмӧс дорӧ.
И гӧгӧрын став сиктъясас, висьталӧны, сідзжӧ вӧлӧма.
— Та йылысь ме тӧдлі!
— Мый йылысь?
— Мый тэнад батьыд пӧлучайтліс листовкаяссӧ вӧрын олысь вокъяссянь.
Ме ачым ӧтчыд найӧс вайи вӧрысь да сеті сылы.
— Тэ меным та йылысь нинӧм эн висьтавлы.
— Но...
Ме лючки эг тӧд.
Дӧгадайтчылі сӧмын.
Ме жӧ сэки уна на ещӧ мыйсюрӧ эг гӧгӧрволы.
Аддза: бумагаыс ӧткодь, вижоват сэтшӧм, сарӧгӧсь и сійӧ листъясыслӧн, кодъясӧс кодкӧ ляскалӧма, и налӧн, кодъясӧс ме вайи вӧрысь.
— А кытысь нӧ тэ тӧдмалін, мый тайӧ листовкаяссӧ менам бать ляскаліс?
— Ме жӧ висьтала: эг тӧдмав, а дӧгадайтчи.
— И некодлы та йылысь эн висьтавлы?
— Некодлы.
— Кодкӧ висьталӧма тайӧ листовкаяс йывсьыс урядниклы.
И батьӧс арестуйтісны.
Тайӧ вӧлі ноябр тӧлысьын, вот регыд во лоӧ.
Гриша друг гӧрдӧдіс.
— Ме некодлы эг висьтавлы.
Ме ӧд весиг и тэныд эг висьтав.
— Тайӧ збыль.
— Прӧстӧ ме сэки нинӧм на эг гӧгӧрволы.
И татшӧм кывсӧ, «листовкаяс», эг тӧдлы.
Сӧмын вот бумагаыс вӧлі ӧткодь...
Да ме пырысь-пыр и вунӧді сы йылысь — йӧй на вӧлі.
— Тэ быттьӧ правдайтчан.
— Ог.
Ме ог правдайтчы.
Ян чӧв олыштіс.
Сэсся сьӧкыдпырысь шуис, сы гӧлӧсысь кыліс синва:
— Менсьым батьӧс куим во кежлӧ ыстісны.
— А мамыд?
— Мам пырис уджавны Новокшоновъяс ордӧ — помнитан имениесӧ, кытчӧ ми ветлім Кирилл Комлевӧс корсьны?
— Но, кыдзи нӧ ог помнит!
Кутшӧмӧн — быттьӧ пӧсь югӧрӧн югдӧдӧмаӧсь — кыптісны Гриша паметьын сійӧ часъясыс!
Сэки вӧлі рыт, и ылысса тыяс дзирдалісны лэччысь шонді югӧр улын, кыдзи ыпъялысь бипуръяс.
... И найӧ асьныс, Гриша да Ян, кыкнанныс ещӧ ичӧтӧсь на — тайӧ жӧ вӧлі воысь дырджык сайын, — ичӧтӧсь да збойӧсь, мыйвынсьыныс зілисны отсавны Иван-салдатлы.
И Комлев, ачыс Комлев ошкис найӧс.
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
— Кыдз нӧ не помнитны!
— Вот мамӧ уджалӧ сэні, Новокшоновъяс ордын.
А менӧ сійӧ ыстіс татчӧ — велӧдчыны слесарӧ.
Ме эг кӧсйы мунны.
— Нинӧм, дядя Отыд бур.
— Бур.
Тайӧ вернӧ.
— А вӧрын олысь вокъяс — помнитан найӧс?
— горӧдіс Гриша.
— Кӧні бара ӧні Кейниныс?
— Коді нӧ тӧдас!
— Но, тэнад батьыд йылысь жӧ тӧдӧны, кӧні сійӧ.
Ме тӧдмалі Винца йылысь — сійӧ куим недель чӧж пукалӧма тюрьмаын, сэсся сійӧс лэдзӧмаӧсь.
Иван-салдат йылысь тӧда — сійӧ пышйӧма.
Сідзи сійӧс некытысь и абу аддзӧмаӧсь.
— А Кейнин некӧн абу.
— Кыдзи абу?
Виӧмаӧсь?
— Абу, сэтшӧм овыс оз кывсьы.
Кейнин рочӧн лоӧ «король».
— Но, и мый жӧ?
— Тадзи сійӧс нимтӧмаӧсь вӧрын олысь вокъяс, ог тӧд мый вӧсна.
Гашкӧ, шуткаӧн.
А овыс сылӧн мӧд.
Сӧмын некод оз тӧд, кутшӧм.
И некод не должен тӧдны...
Сэтшӧм йӧзыс, кыдзи сійӧ, талун ӧти оваӧсь, а аски — мӧд оваӧсь.
Найӧс та вӧсна абу кокньыд кутны.
— Революционеръяс?
— вашкӧдӧмӧн шуис Гриша заветнӧй, неважӧн на тӧдмалӧм югыд да грознӧй кывсӧ.
— Да!
— Тэнад батьыд — революционер?
Ян думыштчыліс.
Сэсся шуис:
— Ме кывлі, кыдзи дядя От висьтавліс, мый настӧящӧй революционер не должен вичкоӧ ветлыны.
А менам бать ветлывліс.
Сійӧ и гортын юрбитліс, ме аддзылі.
— А листовкаяс?
Сійӧ жӧ ляскаліс найӧс!
— Но мый нӧ, революционеръяслы став войтырыс отсасис.
Менам бать сідзжӧ.
Ме кывлі, дядя От ӧтчыд висьтавліс...
Но сэки жырйӧ пырис ачыс дядя От.
Сійӧ ӧти здукӧн ломтіс пач, а Ян юасьтӧг заводитіс весавны картупель.
Гриша видзӧдіс сы вылӧ вежалӧмӧн: пуртыс вӧлі ӧти.
Кор картупельыс пусис, Редаль вайис бутылка кослунъя вый, тарелкаын шома капуста, кымынкӧ лук.
— Мыйӧн ӧбедыс лёк?
— пызан вылӧ чугунсӧ пуктігӧн юаліс сійӧ.
— А Голотский, — шуис Гриша, — миянлы тшӧктӧ: «Видз юртӧ кӧдзыдінын, кынӧмтӧ тшыгйӧн, лоан здоров».
— А ачыс сійӧ?
Тшыгйӧдӧ кынӧмсӧ?
— Вот тайӧс нин ог тӧд, — сознайтчис Гриша.
— Но, сійӧ кыдз кӧть окотитӧ, а ми ассьыным кынӧмъяснымӧс тшыгйӧн видзны абу сӧгласенӧсь.
Сёйӧй, другъяс, пӧттӧдзныд.
Ставыс тайӧ, кыдзи быттьӧ медся быдлунъяыс — и сӧстӧма белитӧм жыр, и пожӧм пуысь вӧчӧм пызан вылын картупель чугун (мадам Белкова ордын господскӧй «стружитӧм сӧнъяс» пыдди), и дядя Оттомарлӧн дружескӧй сёрниыс, и муса Янлӧн неуна яндысьӧмӧн видзӧдлӧмъясыс, — ставыс тайӧ быттьӧ пырысь-пыр вайӧдіс Гришаӧс бӧр аслас, рӧднӧй йӧзлӧн мирӧ, кодъяслысь позьӧ эскыны быдтор.
Тані тэныд вермасны сины сӧмын бурӧс...
32
Йӧз дорӧ дӧвериелӧн тайӧ чувствоыс, код вӧсна Гриша, ачыс та йылысь тӧдтӧг, гажтӧмчыліс Белкова ордын, эз быр сылӧн, а весиг лои вынаджыкӧн, кор ӧти рытӧ Оттомар Редаль ордӧ чукӧртчисны сылӧн другъясыс, кӧкъямыс морт.
На лыдын вӧліны и рочьяс — кыкӧн, мукӧдъясыс латышъяс.
А сёрнитісны унджыксӧ век рочӧн.
Сӧмын ӧти — сійӧс шуисны Петерсон, — ещӧ пальтосӧ пӧрччытӧдз на, гортӧминика нюжӧдіс латышскӧй кыв вылын сьыланкыв:
<rus>Проснитесь, люди труда...</rus>
Но Редаль кучкис сылы пельпомас:
— Видз гӧлӧстӧ, ёртӧй!
Петерсон лэптіс синкымъяссӧ:
— Суседъяс?
— Абу, суседъяс надежнӧйӧсь.
А век жӧ гӧлӧстӧ видз.
Русень, тэ вайин ассьыд инструменттӧ?
Сьӧдов латыш, абу нин том, пальто пӧла увсьыс перйис гитара:
— Со!
— Но, пӧрччысьӧй.
Пырысь-пыр лӧсьӧдам обстановка.
И Оттомар Редаль кыскис краситтӧм ичӧтик шкапысь кымынкӧ сур бутылка да весалӧм селёдка тыра тарелка.
— Детинкаяс, — Ян да Гриша дінӧ шыӧдчис дядя От, — мунӧй гуляйтыштӧй.
abu
Гӧгӧрвоин, Янис?
— Гӧгӧрвои.
Гриша кӧритӧмӧн видзӧдліс сур бутылкаяс вылӧ: кутасны пьянствуйтны.
Та вӧсна и Янкӧд найӧс ыстӧны.
Дядя От, тыдалӧ, ас ногыс гӧгӧрвоис Гришалысь видзӧдлӧмсӧ да мӧвпалігтырйи шуис:
— Либӧ тадзи вӧчамӧй: тэ, Янис, ӧтнад мун.
Тэныд ӧтнадлы оз ло страшнӧ?
А Грегор мед миянкӧд пукалыштас.
Эн пов, Грегор, ме тэнӧ ог кут юктавны сурӧн.
— Ме ог пов.
— Но вот, <lav>лаби</lav>!
Пукав миянкӧд, тэ кӧ сэтшӧм повтӧм.
— А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?
— юаліс гӧсьт пиысь сибдӧмкодь кыз гӧлӧса, кушмӧм юра, ыджыд уска ӧти морт.
— Нинӧм, Никонов, эн пов.
Гриша видзӧдіс то Никонов вылӧ, то Редаль вылӧ — эз вермы гӧгӧрвоны, мый йылысь найӧ сёрнитӧны.
Но гӧсьтъяс, сур дорӧ инмӧдчывтӧг, сёрнитісны нин мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор йылысь.
Казьтылісны Бебель йылысь, Гришалы тӧдтӧм мековъяс да боковъяс йылысь...
Тайӧ кад кежас Гришалы воис юрас: «Никоновыс оз эскы сылы, сы вӧсна и юаліс: «А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?» А ещӧ роч: аслас воклы жӧ, Шумовлы, оз эскы.
Латыш Редаль эскӧ, а тайӧ оз!
Гриша скӧрмис да чеччис табуретка вылысь:
— Ме муна Ян дорӧ.
Оттомар Редальлы эз нин вӧв сыӧдз.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас:
— Ладнӧ.
Мун, мун!
Гриша аддзис Янӧс ывла вылысь.
Сійӧ сулаліс забор дорын, воротасянь неылын, да сюся видзӧдлывліс пемыдас, кодӧс вӧлі муртса югдӧдыштӧма карасин пӧнарсянь усьысь чусыд югӧрыс.
— Тэ мый тані вӧчан?
— юаліс Гриша.
— Он ӧмӧй аддзы?
— Аддза, мый нинӧм он вӧч.
— Ме караулита.
— Караулитан?!
— Ньӧжйӧджык!
На дінті мунісны кыкӧн — мужичӧй да нывбаба.
Сэсся мыйкӧ дыра мысти тапиктіс ичӧтик тушаа старик, коді джӧмдаліс да ныр улас аслыс мыйкӧ броткис, тыдалӧ, неуна юыштӧма.
— Мыйла сійӧ — ньӧжйӧджыксӧ?
Ян чӧв олыштіс да, ассьыс дӧзмӧмсӧ кутны вермытӧг, ньӧжйӧник шуис:
— Но, кутшӧм тэ!..
Помтӧг пыр юасян, юасян.
И сёрнитан уна.
Кор оз позь сёрнитны, век жӧ мыйкӧ шуан.
— Вот ещӧ!
— дӧзмӧмысла горӧдіс Гриша.
— Да надзӧнджык тэ!..
Гриша ланьтіс.
Сюйис кияссӧ зепъясас, мӧдӧдчис улича кузя.
Но Ян чукӧстіс сійӧс:
— Лок татчӧ.
— Вот ещӧ, пӧжалуйста!
Тэныд кӧ мыйкӧ колӧ, тэ и восьлав мелань.
— Лок татчӧ!
— Али кокъястӧ жалитан?
— Лок татчӧ!
— Ян тшӧктіс сэтшӧм тонӧн, мый Гриша чуймис да матыстчис — прӧстӧ сідзи, любопытство ради: мый тайӧ зонкаыскӧд лои?
— Но?
— Эн ветлӧдлы ворота дортіыс бӧрӧ-водзӧ сідзи весьшӧрӧ.
— Да тэ мый...
пинясьны мекӧд думыштін?
— Эг, эг думыштлы.
А век жӧ эн ветлӧдлы.
— Кӧсъя и кута ветлӧдлыны.
И Гриша воськовтіс нин ворота дорлань, но Ян бара чукӧстіс сійӧс:
— Дядя Отлы да сылӧн ёртъяслы лёктор кӧсъян?
— Тэ мекӧд загадкаясӧн эн сёрнит!
— дзикӧдз скӧрмис Гриша.
— Мый йылысь тэ броткан?
Ог гӧгӧрво.
— Он гӧгӧрво...
а ме мӧвпавлі, тэ важӧн нин гӧгӧрвоин.
А ещӧ вӧрсянь листовкаяс ваявлӧмыд!
Да тэ лок матӧджык, ме уличатырнас ог кут горзыны!
Гриша мырдӧнсорӧн матыстчис сы дінӧ, и Ян тэрмасигтыр кутіс вашкӧдны сылы:
— Дядя От тэнӧ кольӧдліс жырйӧ, сідзкӧ, эскӧ тэныд.
Ме сідзжӧ эска.
— Аттьӧ!
— Гриша бара заводитіс скӧравны.
— Нӧрӧвитышт неуна...
ме тэныд гӧгӧрвоӧда.
Сійӧ кольӧдліс тэнӧ жырйӧ сы вӧсна, медым тэ эн ӧбидитчы.
А менӧ ыстіс.
— Но да!
Тэнӧ ыстіс!
— Менӧ ыстіс — караулитны, оз-ӧ татчӧ кодкӧ лок, кодтӧг эськӧ вӧлі налы ёна бурджык...
но, городӧвӧй либӧ кӧть и вӧльнӧй паськӧма кутшӧмкӧ морт, видзӧднысӧ абу надежнӧй.
Ме сідзи шуа: кыкӧн караулитны лӧсьыдджык.
Аддзам кӧ, мый колӧ быть котӧртны дядя От дорӧ, ӧтиным кольччам ас местаӧ, а мӧдным котӧртлам.
Гӧгӧрвоин?
Дядя От, тыдалӧ, и кӧсйис, медым тадзи вӧлі, а сэсся казяліс: тэ ӧбидитчин.
Сідзкӧ, караулитчыны муні ме ӧтнамӧн.
— Гӧгӧрвои, — жугыля вочавидзис Гриша.
Артмӧ, мый Янлы дӧверитісны сылы дорысь ёнджыка.
Янлы тшӧктісны чукӧртчӧм йӧзӧс караулитны полицияысь, а Гришалы тшӧктісны сӧмын кольччыны жырйӧ: всё равно пӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Да ещӧ Никонов: «А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?»
Ковмас кӧ, тайӧ детинкаыс кутас чӧв овны, кыдзи...
кыдзи кырта!
Сылы тӧдвылас уси Лехович, коді ставторнас увлекайтчывліс — и ас думсьыс лӧсьӧдӧм дворянствоӧн и Лӧддзӧн — чегны позьтӧм воляа мортӧн...
Славнӧй Сергей, сійӧтӧ нин эскыліс Гришалы быдтор кузя нинӧмысь повтӧг.
— Ӧбидитчин?
— юаліс Ян.
— Ещӧ мый!
Вӧлі тай нужда...
— Сідзкӧ кытшовт керка гӧгӧр.
Сӧмын эн шӧйт бӧрӧ-водзӧ, а то сразу тыдалӧ, мый тэ кыйӧдчан, видзӧдан, коді локтӧ.
— А тэ серти оз тӧдчы?
— Оз.
Ме петі керкаысь — прӧстӧ сідзи, сулалыштны.
— Но и сулав, — шуис Гриша, кодлӧн эз на прӧйдит ещӧ ӧбидаыс.
— Кытчӧ меным муннысӧ?
— Но, кӧть веськыдвылӧ.
Тэрмасьтӧг.
Мыйкӧ кӧ казялан, шутёвт.
А сэсся бӧр лок ме дінӧ.
«Командир аддзысьӧма!» — думыштіс Гриша, но век жӧ муніс, кытчӧ тшӧктіс Ян.
Кокньыд командуйтнытӧ, кор тӧдан, кыдзи мый.
Висьталісны кӧ эськӧ Гришалы пыр жӧ ставсӧ, сійӧ эськӧ сідзжӧ тӧдіс, кыдзи действуйтны татшӧм пемыд войӧ, кор опасностьяс, кодъяс, вермасны лоны, тэнӧ кыйӧдӧны быд пельӧссянь.
Со и эсійӧ пу саяс, гашкӧ, сулалӧ нин городӧвӧй да дась лыйны наганысь.
Гриша кытшовтіс кыз вяз пу гӧгӧр; городӧвӧй сэні эз вӧв.
Гриша прӧйдитіс керка гӧгӧрыс, сулалыштіс.
Оз, оз ковмы шутьлявны, медым юӧртны опасность йылысь!
Сійӧ бӧр локтіс ворота дорӧ...
— А тӧдан тэ, коді сійӧ Бебельыс?
— Янлысь придирчивӧя юаліс Гриша.
— Ог, ог тӧд.
Вот сійӧ и эм...
Видзӧдлан зонка вылӧ — думыштан, ставсӧ тӧдӧ.
— А тэ тӧдан?
— юаліс Ян.
— Кывлі...
— эз веськыда вочавидз Гриша да бара кутіс восьлавны керка гӧгӧр, ӧні нин аслас окотитӧм серти: колӧ кӧ нин, сідзкӧ колӧ.
Тадзи коли мыйтакӧ кад.
Друг Редаль жырсянь ӧшиньӧд кутісны кывны гитаралӧн гора шыяс, и некымын гӧлӧс заводитісны сьывны эз зэв дружнӧя збой, йӧктан лад вылӧ сьыланкыв.
Керка стенъясыс вӧліны кокниӧсь, обшивайтӧма пожӧм тьӧсъясӧн — и ставыс бура вӧлі кылӧ.
Сэсся ещӧ гораджыка кутіс кывны: кодкӧ восьтіс жырсьыс форточкасӧ.
И пырысь-пыр жӧ Гриша дорӧ матыстчис Ян:
— Но, ӧні пырам гортӧ.
Ӧні позьӧ.
— Нӧрӧвитышт, кывзыштам, — форточка дорӧ матӧджык сувтӧмӧн шуис Гриша.
— Да, тэныдтӧ лӧсьыд — тэ дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлін, а ме сулалі ӧти местаын.
Меным кӧдзыд.
— Но, сідзкӧ, пырам.
Кор найӧ воисны жырйӧ, гӧсьтъяс пасьтасисны нин.
Пызан вылын сулалісны сур тыра виж бутылкаяс.
— Разӧдчӧй ӧтиӧн-ӧтиӧн, кыкӧн-кыкӧн, — надзӧник шуис Редаль.
— Пётр Васильевичсянь юӧртор эз волы?
— аслыс сур кисьтігмоз юаліс Никонов.
— Вӧлі кӧ мыйкӧ, ме эськӧ висьталі.
— Да, тайӧ, дерт, сідзи.
Первойясӧн мунісны Петерсон да Русень.
Сэсся, олыштӧм бӧрын, кутіс прӧщайтчыны и Никонов.
Сійӧ ставныслы нюжӧдліс кисӧ.
И Гришалы тшӧтш.
Но всё равно, Гриша сы вылӧ скӧраліс.
Никонов сылы шуис:
— Ло дзоньвидзаӧн, кутш!
— дзик жӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи Гриша ачыс шулывліс тайӧ кывъяссӧ ичӧтик Ефимкалы.
Но, энлӧй.
Сетӧй кад.
Григорий Шумов ещӧ петкӧдлас на, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Кор ставныс разӧдчисны, дядя От ӧкуратнӧя сувтӧдаліс бутылкаяссӧ ичӧтик шкапӧ, пӧдлаліс форточкасӧ да шуис:
— Но, ӧні позьӧ и узьны водны.
Сэсся думайтыштіс, видзӧдыштіс Гриша вылӧ, матыстчис сы дорӧ матӧ:
— Но, другӧ, сідзкӧ, сідзи: вӧлі миян...
кыдзи сійӧ...
вечорка...
вечеринка.
Кыдзи бурджык шуны?
Но, кор йӧз чукӧртчылӧны шойччыштны, сьылыштны сьыланкыв, юыштны...
— Сиктын овлӧны войпукъяс...
— Э, абу!
— Дядя От мудера читкыртліс синъяссӧ.
— Войпукъяс — сійӧ кор нывъяскӧд.
А тані мужскӧй компания...
Со, аддзи кывсӧ: пирушка.
Тэнсьыд кӧ кодкӧ юалас, висьталан: Оттомар Редаль ордын вӧлі пирушка.
Пьянствуйтісны, горзісны-сьылісны гитараӧн ворсігтыр.
И некутшӧм мукӧдпӧлӧс кывъяс эз шуавны.
Гӧгӧрвоин тэ менӧ?
— Гӧгӧрвои.
— Регыд мысти тэ ставсӧ гӧгӧрвоан.
А ӧні кежлӧ ӧбидитчытӧг эскы меным.
И аслад сьӧлӧмлы.
33
Аскинас Григорий Шумов восьлаліс улича кузя бур кадӧ — кор шондіыс вӧлі ещӧ вылын на да некытчӧ тэрмасьны эз ков.
И аддзис Арямовӧс.
Космография кузя велӧдысь сулаліс улича пельӧсын — гашкӧ, виччысис кодӧскӧ либӧ прӧстӧ думыштчис...
Гриша копыртчыліс да кӧсйис прӧйдитны сы дорті, но Фёдор Иванович кутіс сійӧс соскӧдыс:
— Сулавлы, сулавлы, мужичок.
Ме тэкӧд прамӧя эг на и сёрнитлы.
Кӧні каникулъястӧ коллялін?
— Граф Шадурскийяслӧн имениеын.
— О-о!
— Сэні менам бать уджалӧ.
Садовникӧн.
— Сідзкӧ, тэ садйын олін?
— Эг, важ пывсянын.
Сэки найӧ аддзисны мыйкӧ эз дзик обычнӧйӧс.
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн туй вомӧныс вуджис надзӧникӧн гербӧвӧй кизьяса сьӧд шинеля кыз морт; тӧлыс павтыртӧма шинель пӧласӧ, кодлӧн увтысыс вӧлі югыдлӧз рӧма.
Тайӧ мортыс муніс эз ӧтнасӧн.
Сы бӧрся восьлалісны ещӧ куимӧн, ставныс форменнӧй картузаӧсь: чиновникъяс либӧ инженеръяс.
Улича кузя рӧдтӧмӧн муніс извозчик.
Кыз морт друг лэптіс бедьсӧ жезл моз.
Извозчик повзьӧмӧн зэлӧдіс вӧжжисӧ, сылӧн ичӧтик вӧлыс сувтіс улича шӧрӧ.
И югыдлӧз увтыса шинеля морт свободнӧя прӧйдитіс аслас свитаыскӧд улича вомӧн.
Арямов ньӧжйӧник серӧктіс:
— Шут гороховӧй!
— Коді тайӧ?
— Тайнӧй советник Шебеко.
Аддзылін шинельыслысь увтыссӧ?
Сэтшӧмсӧ сӧмын тайнӧй советникъяс и новлӧны.
— Миян первой классын эм Шебеко.
— Гашкӧ, рӧдня...
— А мыйла шут гороховӧй тайӧ советникыс?
— Код нӧ тӧдас сійӧс?
Ӧтияс шуӧны — ичӧтысяньыс пӧ татшӧм, мукӧдъяс — быттьӧкӧ тайӧ сылӧн ыджыд чин вӧснаыс.
— Ме сійӧс некор на эг аддзыв.
— Сійӧ унджык кадсӧ олӧ Петыркарын, татчӧ сӧмын шочиника волывлӧ делӧясӧн.
— А ме тӧда, мыйла сійӧ Питерын олӧ.
— Но, мыйла?
— Сійӧ сарлы тайнӧй сӧветъяс сеталӧ.
Арямов сералыштіс.
Видзӧдліс Гриша вылӧ:
— Ӧні сійӧ отставкаын, нинӧм оз вӧч.
— А ті шуинныд: «Волывлӧ делӧясӧн».
— Но, тайӧ, зонмӧ, аслыспӧлӧс делӧяс.
Тэ на йылысь нинӧм на он гӧгӧрво.
— Гашкӧ, гӧгӧрвоа.
— Да кыдзи нӧ тэ, зонмӧ, гӧгӧрвоан, кор ме ачым найӧс ог гӧгӧрво?
— Ті, Фёдор Иванович, век ме вылын сераланныд.
— Вот чудакыс!
Мыйла меным тэ вылын шмонитнысӧ?
Шебеколысь делӧяссӧ ме и збыльысь ог гӧгӧрво бура.
Кутшӧм сылӧн делӧяс?
Решитіс, например, сійӧ — да эз ӧтнас, а компаниякӧд — нажӧвитны сьӧм железистӧй источникъяс помысь, кодъяс ключӧн петӧны му пытшсьыс миян уездса кутшӧмкӧ вӧрын.
Ва, мыйын растворитчӧма кӧрт, тэныд та йылысь колӧ тӧдны, висьӧдчысь да малокровнӧй йӧзлы зэв пӧлезнӧй.
Да тайӧ ключьяссӧ пӧ войтырыс важысянь нин тӧдӧ.
Кӧрт шор йылысь мойдъяс лӧсьӧдӧмаӧсь.
Гришаӧс быттьӧ кодкӧ тувкнитіс.
Тайнӧй советник йылысь пырысь-пыр жӧ вунӧдіс, дум вылас вӧлі сӧмын Кӧрт шор, кодӧс быттьӧ мырддисны Гришалысь нэм кежлӧ.
Сідзкӧ, ставыс збыль, мый йылысь висьтавліс Елизар Козлов!
Кӧрт сора васӧ кутасны вузавлыны бутылкаясын да босьтны быд бутылкаысь дас кӧпейка.
— Тэ мый жугыльмин, мужичок?
И Гриша, тайӧс вӧчны кӧсйытӧг, друг заводитіс висьтавны Фёдор Ивановичлы, кыдзи сійӧ кӧсйыліс ветлыны вӧрӧ корсьны Кӧрт шорсӧ — вот йӧйыд сэки вӧлі!
Сійӧ мӧвпавліс, мый тайӧ шорыс аслыспӧлӧс, сыысь пропадитӧны лёк злӧдейяс, а став свет пасьтаысь бур йӧз лоасны вынаӧсь да повтӧмӧсь.
— Но дерт, эг на ещӧ гӧгӧрволы, — яндысьӧмӧн содтіс сійӧ.
— Мойдъяслы эски...
Арямов чӧв олыштіс, быттьӧкӧ думыштчис, сэсся шуис:
— А ме чайта, тэ век жӧ эн тайӧ шорсӧ кӧсйы корсьны, Григорий Шумов.
Эн шогсьы: гашкӧ, воас кад, и тэныд аслыд сюрас Кӧрт шорыд.
34
Абу-ӧ нин и збыльысь пӧра Гриша Шумовлы вунӧдны Кӧрт шор йылысь?
... Школьнӧй олӧм кутіс мунны однообразнӧя, лун бӧрся лун, лун бӧрся лун.
Гришалы велӧдчӧмыс некор эз вӧв торъя сьӧкыд: сы дневникӧ бара кутісны пуктавны пятёркаяс век ӧтмоза, а тайӧ ёна шогӧдіс Самуил Персицӧс.
Классын бара лоины кык соперник — первой учениклӧн звание вылӧ кандидатъяс.
Ӧнісӧ пыр на, кольӧм восянь, первой ученикӧн вӧлі Самуил Персиц.
Гриша, пӧжалуй, та вӧсна омӧля тӧждысис.
Но мый вӧлі шензьӧданаыс: сы дорӧ дугдіс крукасьны Стрелецкий.
О, Виктор Аполлоновичлы ӧні эз вӧв Шумовӧдз.
Не сӧмын нин училищеын, но и карын кутісны тӧдны, мый надзиратель выль директор воӧм бӧрын первойӧн гижсьӧма чёрнӧй сотняӧ — Роч войтырлӧн союзӧ.
Карас олісны разнӧй племяяса йӧз, сэні олісны уна латышъяс, литвасаяс, полякъяс, еврейяс; ставныслӧн налӧн эз вӧвны торъя сэтшӧм помкаяс, медым петкӧдлыны пӧсь чувствояс «обожаемӧй монарх» дорӧ (тадзи шуис сарӧс Саношко аслас речын, кодӧс сійӧ висьталіс велӧдчан во заводитчигӧн, молебен бӧрын).
Весиг немецкӧй баронъяс, кодъяс гордӧя асьнысӧ лыддьылісны кык императорлӧн — Николай Второйлӧн да Вильгельм Второйлӧн, — верноподданнӧйясӧн, весиг найӧ чёрнӧй сотня дорӧ относитчылісны кутшӧмакӧ зывӧктӧмӧн.
Найӧ кӧсйисны, медым йӧзӧс виалісны закон серти — ӧд сарскӧй законъяс та вылӧ сетлісны ыджыд вӧля.
А черносотенечьяс эз вӧчлыны тайӧ правилӧяс сертиыс.
Но вот, ставлы шензьӧм вылӧ, Роч войтырлӧн черносотеннӧй союзӧ гижсис и немеч — доктор Рипке, пасторлӧн пи, вокыс буретш сійӧ барышняыслӧн, коді нагайканас перъявліс синъяссӧ оружиетӧм йӧзлысь.
Вӧлӧмкӧ, доктор Рипке дась примитны православнӧй вера.
Сэсся чёрнӧй сотняӧ кутісны пыравны купеч-староверъяс, лабазникъяс, барышникъяс.
Висьтавлісны, мый Роч войтыр союзлӧн собраниеяс вылын действительнӧй статскӧй советник Саношкокӧд орччӧн пукалӧ прасол Лещов.
Реальнӧй училищеса педагогъяс пиысь черносотеннӧй союзӧ эз гижсьы некод, не кӧ лыддьыны Виктор Аполлоновичӧс.
Но та пыдди воис выль велӧдысь — ёна нималысь черносотенец.
Тайӧ вӧлі естествознание кузя преподаватель либӧ, кыдзи сэки шулісны, «естественнӧй история кузя», кодлӧн вӧлі тешкодь ов — Ноготь.
Сійӧ прославитчӧма Одессаса кабакъясын аслас бесчинствоясӧн.
Министерствоын аддзисны коланаӧн «службалы пӧльза вылӧ» вуджӧдны сійӧс, чин содтӧмӧн, Д — ӧй реальнӧй училищеӧ.
Училищеын лоины куим черносотенец.
Абу нин сэтшӧм уна!
И директор Саношко заводитіс беседуйтны быд велӧдыськӧд торйӧн Роч войтыр союзлӧн благороднӧй могъяс йылысь.
Успех шедӧдны сійӧ эз вермы.
Унджыкыс вочавидзисны, мый найӧ оз кӧсйыны занимайтчыны политикаӧн.
Арямов извинитчис сыысь, мый сылы быть лоӧ казьтыштны его превосходительстволы: татшӧм темаяс вылӧ директоркӧд беседаяс оз пырны космография кузя преподавательлӧн обязанностьясӧ.
Голотский быттьӧкӧ пӧ сідзжӧ вочавидзӧма мыйкӧ паныдаӧс да пырысь-пыр жӧ таысь сюрыштіс сылы: сійӧс вештісны инспектор должностьысь да колисны сӧмын математика кузя преподавательӧн.
Коли мыйтакӧ кад.
Выль инспектор эз вӧв.
И друг выльтор: инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысьӧн вӧлі индӧма Виктор Аполлонович Стрелецкийӧс.
Сійӧ весиг кутіс ӧшӧдавны коридорӧ, велӧдысьяс жыркӧд орччӧн, правилӧяс, кытчӧ кырымасьлывліс: «и. о. инспектора» и водзӧ — мичаа чукльӧдлӧм кырымпас, кытысь оз позь вӧлі разберитны ни ӧти шыпас.
Нёльӧд класса велӧдчысьяс, кодъяс вӧліны скӧрӧсь сы вылӧ Лехович да Озол вӧсна, лёкысь горзісны сы бӧрся ишак моз жӧ: «Ио! Ио!»
Первой да мӧд классъяс вӧчисны важмозыс — найӧ баксісны, кыдзи и кольӧм воын, козёлъяс моз.
Но ӧні вӧвлӧм надзирательӧс тайӧ пӧшти эз нин дӧзмӧдлы.
Сійӧ сӧмын шочиника сувтлывліс класс ӧдзӧс дорӧ да ӧчередьӧн скӧра видзӧдлывліс быд велӧдчысьлы чужӧмас.
Сэсся мунліс бӧр.
Сы местаӧ надзирательӧн назначитісны безобиднӧй старикӧс, Тит Модестовичӧс, кодлы сӧмын и колӧ вӧлі служитны пенсия пӧлучайтан кадӧдз.
Весиг сылысь овсӧ велӧдчысьяс некод лючки эз тӧдны, а ставныс шуисны ним-вичнас.
Но безобиднӧй тайӧ старикыс начальстволысь кутіс требуйтны, медым сылӧн должностьыс шусис эз «надзирательӧн», а «класснӧй наставниклӧн отсасьысьӧн», кыдзи тайӧс и колӧ вӧчны сэтшӧмтӧ номера циркуляр серти.
Директор тшӧктіс корсьны циркулярсӧ.
Збыльысь: «проклятӧй» воӧ, тадзи Саношко шуліс 1905 во, высшӧй начальство тэрмасигас тшӧктӧма надзирательясӧс шуны класснӧй наставниклӧн отсасьысьясӧн. «Надзиратель» кывйыс пӧ казьтылӧ сійӧ должность йылысь, кодӧс лӧсьӧдӧмаӧсь тюрьмаясын.
Директор недӧвӧльнӧя лэптыштліс пельпомъяссӧ, но циркулярлы подчинитчис.
Аслас тӧдчанлун серти тайӧ зэв ичӧтик историяыс кутшӧмкӧ ногӧн кывсьӧма реалистъяслы, и найӧ сьӧлӧмсяньыс кутісны радейтны старикӧс, коді, гашкӧ, тайӧс эз и заслуживайт: некутшӧм мукӧдпӧлӧс доблестьяс сэсся сылӧн эз вӧвны.
Кӧть мед мый, но «Тит» (тадзи син саяс шуисны сійӧс), ас дорас велӧдчысьяссянь бура относитчӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, ачыс налы сідзжӧ нинӧм лёксӧ эз вӧчлы, а унаӧс, торйӧн нин ичӧтджыкъясӧс, мукӧддырйи и мездыліс бедаысь, дзебліс налысь мыжъяссӧ.
Некутшӧм вред сысянь эз вӧв и Григорий Шумовлы.
Та дорӧ кӧ содтыны, мый Стрелецкий кутіс классъясӧ волывлыны шочджыка, Гришалӧн олӧмыс ӧні лои, позьӧ шуны, спокойнӧй.
Правда, ёна ковмис сылы тӧждысьны мӧд во кежлӧ пукавны кольӧм Пётр Дерябин вӧсна, кодкӧд ковмис пуксьыны ӧти парта сайӧ август тӧлысьын.
Таӧдз Гриша подробнӧя гӧгӧрвоӧдіс Никаноркинлы, мыйла вӧлі колӧ тадзи вӧчны: Дерябин жӧ первой классӧ мӧд во кежлӧ кольччис сы ради, Гриша ради!
Мӧдыс быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, объяснениесӧ примитіс бура, но шуис:
— Тэ сӧмын лӧсьӧд сьылітӧ — сійӧ пуксяс!
Гриша некодлы эз кӧсйы лӧсьӧдны сьылісӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ кутіс командуйтны Дерябин вылын, заставляйтіс сійӧс кыдзи колӧ гӧтӧвитны урокъяс.
Но буретш тайӧ и лои медся сьӧкыдторнас.
Дерябин эз кӧсйы велӧдчыны.
— Тэ жӧ шулін, мый мӧд во кежлӧ кольччин ме ради?
А ӧні мый вӧсна он велӧдчы?
— скӧрысь юаліс Гриша.
— Вешйы!
Менам делӧ.
— Мыйла нӧ сідзкӧ ме Никаноркин дорысь муні да пукси тэ дорӧ?
— Вот сирыд!
Сирассис...
Вай задачасӧ, висьтав лючки, кыдзи сійӧс решитнысӧ?
Гриша заводитліс объясняйтны задачасӧ, а Пётрлӧн синъясыс вочасӧн лоліны бессмысленнӧйӧсь, найӧ вӧліны озысь кизьяс кодьӧсь.
— Тэ мый, бара нинӧм эн гӧгӧрво?
— Тайӧ задачаяссӧ, — убеждённӧя шуис Дерябин, — сочиняйтӧ сійӧ, коді нинӧм мӧдтор вӧчны оз куж.
— Тэ зато унатор кужан вӧчны!
— Тэ аддзылін, кутшӧм кык самострел ме вӧчи гожӧмнас?
Ӧтиксӧ тэныд козьнала!..
abu
— А кор быдман, сідзжӧ самострелъяс кутан вӧчавны?
— Кор быдма — офицерӧн лоа.
Зэв тай офицерлы колӧны тэнад задачаясыд!
«Купеч ньӧбис куим фунт чай...» Да кутшӧм купеч нӧ кутас ньӧбны куим фунт чай?
Сійӧ тюкъясӧн ньӧбалӧ, сылы таысь донсӧ чинтӧны, скидка вӧчӧны.
Та вылын и зарабатывайтӧ...
Татшӧм делӧясын Дерябин разбирайтчис ёна бурджыка, арифметикалӧн нёль действиеясын дорысь.
Сійӧ важмозыс дугдывтӧг лыддис «Нат Пинкертонлысь приключениеяс», но Гришакӧд та йылысь сэсся эз нин сёрнитлывлы.
Училищеын Пётр гажтӧмчис, мучитчис.
Тотализаторӧн реалистъяс эз нин ворсны — и эз начальствоысь полӧм вӧсна, а прӧстӧ сідзи, модаыс прӧйдитіс.
Дерябин та йылысь гусьӧникӧн жалитіс, но мый вӧчан?
Он жӧ кут ӧтнад аскӧдыд ворсны!
Гришалӧн поведение вылӧ сійӧ вочасӧн велаліс видзӧдны вӧйпӧм сямӧн: мый йылысь, например, переменаяс дырйи сёрнитліс Шумов Довгеллокӧд?
Вальтер Скотт йылысь, Пётрлы тӧдтӧм Лӧдз йылысь, кутшӧмкӧ Мими либӧ Муму йылысь, — сы йылысь писатель Тургенев гижӧма...
Гажтӧм делӧ!
И думыштлыны сӧмын: ӧд сійӧ Шумов вӧсна кольччис мӧд во кежлӧ!
— Эн кольччы коймӧд во кежлӧ!
— шпыньмуніс Никаноркин, кодлы Дерябин ӧтчыд норасис аслас судьба вылӧ.
— Коймӧд во кежлӧ оз кольны.
Училищеысь вӧтласны...
— Сійӧ ӧд и эм!
Сэки кытчӧ?
Батьыд да ичиньыд дінӧ мунан?
Вот!
Вот тайӧ сӧмын ӧтиторйыс и повзьӧдліс Дерябинӧс.
А сідзсӧ сійӧ нинӧмысь да некодысь свет вылын эз пов, весиг выль директорысь. Сы ныр улын Ӧтчыд сэтшӧмтор вӧчис, мый Дерябин кутіс нимавны пӧшти реальнӧй училище пасьтаыс.
Саношкоӧс улича вылысь аддзӧм мысти Пётр эз копыртчыв сылы, а тротуар кузя паныд вит воськов ярскӧба вӧчӧм бӧрын (тадзи вӧчлывлісны офицеръяскӧд паныдасигӧн карӧ воысь юнкеръяс), шут моз пелька сетіс честь.
И сэки артмис виччысьтӧмтор: директор бурпырысь лэптыліс картуз кӧзырёк бердас кык чунь да муніс водзӧ.
Та йылысь юӧр паськаліс ӧдйӧ.
Реалистъяс кутісны дугдывтӧг кӧзыряйтны директорлы вывті ёна старайтчӧмӧн.
И сылы, вӧлӧмкӧ, тайӧ воӧ сьӧлӧм вылас.
Таысь на унджык — лои тӧдса, мый Саношко шыӧдчӧма велӧдан кытшӧ ходатайствоӧн: пыртны училищеӧ военнӧй строй да сар лунъясӧ Соборнӧй площадь вылын вӧчавны реалистъяслысь парадъяс, а налӧн шинельяс вылӧ вурны виж погонъяс — кантъяс рӧмаӧс жӧ.
Ходатайство дорӧ вӧлі пуктӧма выль формалысь мичаа серпасалӧм образец.
Кытшсянь вочавидзисны, мый погонъяс йылысь ходатайство абу ас кадӧ, а военнӧй строй колӧ пыртны.
Училищеӧ пригласитісны пехотнӧй капитанӧс, коді вӧлі ичӧтик тушаа, виж чужӧма, быттьӧ японец.
Сійӧ и кутіс занимайтчыны старшӧй классъясса велӧдчысьяскӧд наукаӧн, коді сійӧ кадъясӧ шусьыліс шагистикаӧн.
Кык недель чӧж гимнастика урокъяс вылын училище дворсянь кылісны горӧдӧмъяс:
<ns>— Нэпра-оп!</ns>
<ns>Нэ-ле-оп</ns>!
А кык недель мысти квайтӧд да сизимӧд класса велӧдчысьяс кар кузя прӧйдитісны стройӧн, лёкиника вӧчӧм пу ружьеясаӧсь, кодъяс йылӧ вӧлі клепайтӧма алюминиевӧй штыкъяс, и найӧс эз позь нетшыштны.
Уличавывса детинкаяс тайӧ выльторсӧ встретитісны дружнӧя издевайтчан горзӧмъясӧн:
— Ружьеяс пуысь, штыкъяс озысьысь!
— Лук сора яичница походӧ мунӧ!
35
... Артмӧ, Дерябин эз прославитчы — кӧть нин эськӧ и урокъяс бӧрын кык час чӧж пукалӧмӧн.
Директорлы честь сетӧм лои быдлунъяӧн, а Дерябин во четвертьысь поведение кузя пӧлучитіс пятёрка, коді ӧтнас сулаліс сы дневникын ӧтипӧлӧс двойкаяслӧн шеренга пӧвстын.
Ставыс двойкаяс да двойкаяс...
Григорий Шумовлы колӧ мездыны бедаысь суседсӧ!
Кор тӧдвылас уси, кыдзи сійӧс асьсӧ велӧдіс чистописание кузя Никаноркин, Гриша кутіс недельнас кыкысь ветлывлыны Дерябин ордӧ, отсавны вӧчны сылы гортӧ сетӧм урокъяс.
Гриша волывлӧм вылӧ Пётр вӧлі рад, но кор аддзыліс учебник, сэки заводитліс очсавны сідзи, мый вот-вот черлыыс чеччыштас.
— Медбӧрын сэсся ме тэнӧ нӧйтны кута!
— скӧрмис Гриша.
— Ещӧ коді кодӧс.
— Да ме жӧ тэнӧ нӧйтлі нин.
— Но...
тайӧ кор вӧлі.
А ӧні видзӧдлы, мускулъясӧй менам кутшӧмӧсь!
Гожӧм чӧжӧн век жӧ ёнмышті...
— Ог кӧсйы видзӧдны.
Пуксьы да решайт задачасӧ.
— А век жӧ видлам вермасьны.
Ме тэнӧ пырысь-пыр чергӧда.
Дерябин эз кӧсйы велӧдчыны!
Лачасӧ воштӧм бӧрын Гриша шуис видлыны медбӧръя средство: вермасьны условиеӧн.
Сійӧ кӧ вермас Пётрӧс, Дерябин велӧдас аски кежлӧ урокъяс, ӧтитӧг ставсӧ.
Пётр кӧ вермас сійӧс, найӧ бокӧ вештасны учебникъяс да пуксясны шашкиӧн ворсны.
— Ладнӧ!
— радпырысь горӧдіс Дерябин да водзвыв нин пызан вылӧ лэптіс шашки; сэсся кутіс пӧрччыны ас вывсьыс курткасӧ.
Гриша вӧчис сы моз жӧ, и вермасьӧм заводитчис став правилӧяс серти — киясӧн ӧта-мӧднысӧ крестӧн коскӧдыс шымыртӧмӧн да конъясьтӧг.
Но и ён вӧлі Дерябин!
Сьӧкыдджык, топыдджык Шумов серти.
Гриша вӧлі косджык.
Другъяс-противникъяс дыр вермасисны...
Чирӧм гӧлӧсӧн Дерябин дзивгис:
— Тадзтӧ сьӧлӧмӧй потас...
Либӧ...
либӧ тэ менӧ регыдджык нин водтӧд, либӧ...
либӧ ме тэнӧ.
— Да бурджык нин ме тэнӧ!
Гриша мыйвынсьыс тракнитіс Пётрӧс, лэптыштіс, мӧдыс кутіс тіркӧдны джоджӧ судзтӧм кокъяснас...
да лои джоджын, мыш вылас.
— Ме тэысь ёнджык, — пыркӧдчигмозыс эз лэдзчысь Дерябин, — тэ сӧмын дырджык он мудз.
И пелькджык...
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс?!
— скӧрысь горӧдіс Гриша.
— Сідзи и он кут урокъяс велӧдны?
Условие йывсьыд вунӧдін?
Ассьыд кывтӧ он кут?!
— Кывтӧ ме кута, — вочавидзис Дерябин да шогпырысь пуксис арифметика сайӧ.
Куим лун мысти Гриша бара локтіс сы ордӧ, и Пётр бара корис вермасьны.
— Тайӧ нӧ мый, менам отсалӧмысь дон мынтӧм?
— юаліс Гриша.
— Абу.
Тайӧ менам мучитчӧмысь мынтысьӧм.
Сералігтырйи Дерябин шамыртіс Гришаӧс пельпомъясӧдыс, и вермасьӧм заводитчис выльысь.
Тайӧ историяыс вӧлі быдпӧрйӧ урокъяс гӧтӧвитны заводиттӧдз.
Сы вӧсна мый векджык вермывліс Гриша, Дерябин дневникын мӧдісны лоавны тройкаяс.
Медбӧрын сійӧ пӧлучитіс четвёрка — география кузя.
И сы юрӧ пырисны бурджыкӧн лоӧм йылысь мӧвпъяс: кӧсъяс кӧ, сійӧ ачыс вермас лоны первой ученикӧн.
Дерябин ӧні урокъяс велӧдны пуксьывліс весиг и сійӧ лунъясӧ, кор эз виччысь ас ордӧ Гришаӧс (эз жӧ вермы мӧдыс быд лун волыны).
А Гришалӧн тайӧ каднас сідзи ёнмисны мускулъясыс, мый сылы мукӧддырйиыс заводитліс кажитчыны, мый найӧ ӧні абу нин слабджыкӧсь Оттомар Редальлӧн дорысь: но веськыда кӧрт кодьӧсь.
Медбӧрын, мыйкӧ дыра падъялӧм бӧрын, яндысигтырйи сійӧ мыйвынсьыс зэлӧдіс кусыньтӧм кисӧ да петкӧдліс дядя Отлы:
— Но, кыдзи?
— Вывті, — вочавидзис сійӧ рассеяннӧя, — вывті.
— Крепыдӧсь?
— Вывті...
Кывзы жӧ, Грегор, тэнад почеркыд мича?
— Абу.
А мый?
— Жаль.
— А мый?
Дядя От, а мый?
— Но, гижышт этайӧ бумага вылас мыйкӧ.
Шуам кӧть: «Менам почеркӧй мича».
Гриша босьтіс бумагасӧ да заводитіс гижны старайтчигтыр, медым шыпасъясыс артмисны кыдзи позьӧ мичаджыкӧсь: «Менам почеркӧй мича».
Оттомар Редаль сюся видзӧдіс гижӧм кывъяс вылӧ.
Сэсся ышловзис да шуис:
— Абу.
Тэнад почеркыд абу мича.
А Янлӧн да менам аслам ещӧ на мисьтӧмджыкӧсь.
— А мыйла тайӧ тіянлы колӧ, дядя От?
— Колӧ вӧлі эськӧ меным перепишитны ӧти...
ӧтитор.
— Менам эм друг.
Никаноркин.
Вот сійӧ перепишитас — но, сэтшӧм мичаа!
Ме сылы висьтала.
— Эн.
Тэ сылы эн висьтав.
— Мыйла?
— Да прӧстӧ сідзи, эн висьтав.
— Век жӧ, дядя От, мый вӧсна?
— Мыйла тэ юасян?
Сідзи колӧ.
Шуӧма «эн висьтав», сідзкӧ эн висьтав.
И ставыс!
Сійӧ видзӧдыштіс Гриша вылӧ аслас спокойнӧй, паськыда восьтӧм синъяснас да помаліс:
— Сэтшӧм йӧз ордӧ нин тэ веськалін.
Сэтшӧм патераӧ.
Но да, сэтшӧм йӧз ордӧ, сэтшӧм патераӧ нин веськаліс Григорий Шумов.
Нинӧм, бурӧсь йӧзыс.
И патераыс сылы кажитчис, тані вӧлі Белкова ордын серти ёна бурджык.
Босьтны кӧть белитӧм стенъяссӧ; на вылӧ видзӧдлыны вӧлі ёна лӧсьыдджык Белкова патераын косясьлӧм шпалеръяса стенъяс вылӧ дорысь.
И сёяныс тані прамӧй йӧзлӧн кодь.
Ставыс тані Гриша серти.
Колӧ сӧмын велӧдчыны чӧв овны, кор тайӧ колӧ.
Ян жӧ кужӧ чӧв овны, а, колӧ чайтны, и Янлы окота тӧдмавны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Но сійӧ чӧв олӧ, оз юась.
— И ме кута, — гораа шуис Гриша.
— Ме кута чӧв овны, кыдзи...
кыдзи кырта.
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс: вот тэныд и «чӧв олі»!
— Оз ков кырта моз, — шуис Оттомар да пуктіс ассьыс ыджыд кияссӧ Гриша пельпомъяс вылӧ.
— Колӧ, кыдзи морт...
кыдзи вернӧй сьӧлӧма морт.
36
Григорий Шумов нинӧм эз висьтавлы Редаль йылысь да сылӧн ёртъяс йылысь аслас классаяслы, весиг Коля Никаноркинлы.
Весиг Вячеслав Довгеллолы!
И эз сы вӧсна, мый эз эскылы налы — буретш налы кыкнанныслы позьӧ вӧлі эскыны, — но эз позь висьтавнысӧ.
А оз кӧ позь, сідзкӧ пом.
Аслас класса другъясыскӧд сійӧ сёрнитлывліс дзик мукӧдторъяс йылысь.
Мый йылысь нӧ?
... Ямпольскийяслӧн магазин дорын Гришаӧс чукӧстіс Никаноркин:
— Стоп!
Кывлін выльтор?
— И друг чӧв ланьтіс.
Гриша видзӧдліс сыладорӧ, кытчӧ вӧлі веськӧдӧма синъяссӧ Никаноркин.
Налы воча локтіс гӧрд юрсиа нывка.
Гриша сійӧс пырысь-пыр тӧдіс, кӧть эськӧ сійӧ и зэв ёна вежсьӧма.
Сыын лоӧма прӧстӧ дзик гӧгӧрвоны позьтӧм вежсьӧм.
Зэв мисьтӧм штиблетъяс пыдди сылӧн кокъясас вӧліны кӧза кучикысь вурӧм башмакъяс, стежитӧм дженьыдик жакетыс лӧсьыда пукаліс сы фигура вылын; жакетыс вӧлі донтӧм грубӧй матерьеысь, но Гриша сэки ещӧ татшӧмторъяс кузя омӧля на разбирайтчыліс.
Нывка муніс на дорті, на вылӧ видзӧдлытӧг да нырсӧ тшапа вывлань лэптӧмӧн.
— Ок тэ-и!
— радлігтыр нюркнитіс Коля.
— Тэ сійӧс тӧдан?
— Но кыдзи нӧ!
Сійӧ миян дорын олӧ, суседъяс.
Тайӧ Нинка Таланова, железнодорожнӧй токарлӧн ныв.
1905 воӧ токарсӧ вӧтлӧмаӧсь удж вывсьыс — забастовка бӧрын, — ок, Талановъяс и сьӧкыда сэки олісны, страшнӧ казьтывнысӧ!
Капуста сёйисны, пасьтавнысӧ вӧлі нинӧм...
— А ӧні?
— А ӧні сылӧн батьыс муніс Ригаӧ, пырӧма сэні вагоностроительнӧй заводӧ уджавны, бура зарабатывайтӧ.
Ыстӧма сьӧм — и аддзан: Нинкаӧс пасьтӧдӧмаӧсь принцессаӧс моз.
Принцесса либӧ абу принцесса...
но век жӧ тайӧ гӧрд юрсиа нывкаыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
Весиг он гӧгӧрво, мый вӧсна, мыйын сэні делӧыс.
... Сідзкӧ, сійӧ сідз жӧ, кыдзи и Гриша, карын олӧ батьтӧгыс.
А гашкӧ, и мамтӧгыс.
Тайӧ кыдзкӧ матысмӧдіс Гришаӧс сыкӧд.
Но Никаноркин быттьӧ тӧдмаліс Гришалысь мӧвпъяссӧ:
— Батьыс Ригаын, а Нинкаыс тані олӧ мамыскӧд.
Гриша висьталіс, кыдзи сійӧ кольӧм тулысын первойысь аддзыліс Нина Талановаӧс, кутшӧм упрямӧя сійӧ кӧсйис матыстчыны детинкаяс дорӧ.
— Но, збой!
— быттьӧ Нинаӧс ошкиг шуис Никаноркин.
— Сійӧ век вӧвлі ӧтчаяннӧй, некодысь свет вылын эз повлы.
— А мыйла тэ сыкӧд эн здоровайтчы, сійӧс кӧ тэ тӧдан?
— Но, эстшӧм церемонияяс!
«Видза оланныд, кыдзи оланныд-выланныд!»
Но сійӧ век жӧ жалитӧмпырысь бергӧдчыліс бӧрвыв: гӧрд юрсиа нывкалӧн вӧсньыдик фигуркаыс кежис пельӧс сайӧ, эз кут тыдавны.
— Мича!
— ышловзис Никаноркин.
— Мыйын нӧ сылӧн мичыс, гӧрд юрсиаыслӧн?
— Но, а тэ он аддзы али мый?
Да сыысь мичаджыкыс карын некод абу!
И Никаноркин немвиччысьтӧг сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый весиг пельясыс сылӧн лоины ӧмидз рӧмаӧсь.
Та вӧсна оз ков крукасьны морт дорӧ.
Оз ков эльтчыны.
Гриша шуис, медым вежны сёрнисӧ:
— Тэ меным кутшӧмкӧ выльтор кӧсйин висьтавны?
— А, да!
Тӧдан, миян воссьӧ кинематограф.
Невскӧй вылын.
— Оз вермы лоны!
— «Гранд-Электро» шусьӧ.
— Мыйла нӧ та йылысь некод оз тӧд?
— А ме тӧда.
Весиг программасӧ аддзылі: первой картинаыс — Индиялӧн видъяс, сэсся — драма, сэсся — Глупышкин.
— Коді сійӧ — Глупышкиныс?
— Ог тӧд.
Буракӧ, клоун.
— Билетъясыс донаӧсь...
Гриша сёрнитіс тайӧ ставтор йывсьыс, и мӧвпъясыс сылӧн вӧліны кинематографсянь ылынӧсь (дженьыдик «кино» кыв сэки эз на вӧв привычнӧй).
Экранвывса чудесаяс йылысь сійӧ представляйтіс аслыс зэв гудыра.
... Кымынкӧ лун мысти сійӧ бара аддзис Нина Талановаӧс — и сыысь муніс мӧд тротуар вылас.
Та бӧрын Нина сылы паныдасьліс унаысь на: карыс эз нин вӧв сэтшӧм ыджыд.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын найӧ мунлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, нинӧм эз петкӧдлыны чужӧм выланыс.
Гриша заводитіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ зэв нин частӧ казьтывлӧ чужӧм, кодӧс кытшалӧма зарни юрсиӧн.
Мукӧддырйи сійӧс татшӧм случайясас босьтліс дӧсада, а мукӧддырйиыс некутшӧм помкатӧг ас пытшкас кыптыліс сэтшӧм радлун, мый кутчысьнысӧ эз вермы — нюмъяліс быдтор вылӧ, мый сылы паныдасьліс мунігас.
Татшӧм кыпыдӧн сійӧ ӧтчыд паныдасис Виктор Аполлоновичкӧд, коді сувтыштліс да юаліс:
— Радуйтчан?
Тэ век радуйтчан!
Но кут тӧдвылад, Шумов, ме некор нинӧм ог вунӧдлы!
Ни-нӧм!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис Гриша да кутіс жалитны воштӧм радлунсӧ.
И мыйла олӧны свет вылас татшӧм йӧзыс, кыдзи Стрелецкий?
Натӧг эськӧ вӧлі ёна лӧсьыдджык.
Мед свет вылас оласны сэтшӧмъяс, кыдзи Редальяс, кыдзи Гришалӧн бать-мамыс, кыдзи Арямов...
кыдзи Нина Таланова.
Кинематограф, кодӧс вӧлі вӧчӧма сэтшӧм жӧ роскошнӧя, кутшӧмӧсь медся дона дантистъяслӧн приёмнӧйясыс, джынвыйӧ вӧлі тыртӧм: донъясыс эз быдӧнлы вӧвны зепъяс сертиныс...
Ичӧтик фойеын красуйтчисны зэв ыджыд, тайӧ дзескыд помещениеыслы лӧсявтӧм, плюшевӧй креслӧяс, кытчӧ шоча коді пуксьывліс.
Ичӧтик пызанъяс вылын куйлісны Монако княжестводырся видъяса альбомъяс да кипыдӧс пасьта розӧвӧй печатнӧй бумажкаяс — сэтчӧ посни шрифтӧн печатайтӧма ставсӧ, мый талун петкӧдласны картинаас.
Тайӧ бумажка-либреттоясыс вӧліны ужаснӧйӧсь асланыс кыв боксянь да опечаткаяснас, кодъяс петкӧдлісны серам карса став грамотнӧй йӧзлысь.
<rus>«Весло»</rus> пыдди гижӧма: <ns>«весело»</ns>, <rus>«меч»</rus> пыдди — <ns>«мяч»</ns>.
Шӧйӧвошӧм морт лыддис: «Он просил врача мячом».
Мукӧд опечаткаяслӧн сук парма пыр прӧйдитӧм бӧрын позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый колӧ лыддьыны: <rus>«Он пронзил вӧрӧга мечом»</rus>.
Татшӧм ӧшыбкаясыс лоліны типографияын тэрмасьӧмла да кӧзяин асныралӧм вӧсна, коді оз кӧсйы видзны лишнӧй сьӧм корректура нуӧдӧм вылӧ.
Кыдз кӧть сэсся эз вӧв, зрительлы лолі кыкпӧлӧс удовольствие: картина видзӧдӧмысь да серам петкӧдлысь либреттоысь.
А либреттотӧг картинасӧ он вермы вӧлі гӧгӧрвоны: геройяс сэні действуйтісны сёрниттӧг.
Налысь немӧялӧмсӧ вевттисны рояльлӧн аккордъяс.
Реалистъяс, кодъяс та вылӧ пӧлучитісны начальствосянь специальнӧй разрешение, «Гранд Электроӧ» воисны чукӧрӧн: сэні вӧліны и Дерябин, и Никаноркин, и Шумов Довгеллокӧд, и Персиц, и Земмель, и мукӧд классъясса велӧдчысьяс.
Кор ӧтарӧ-мӧдарӧ вештісны бусӧн тырӧм портьераяс да мукӧдъяс бӧрся детинкаяс пырисны дука, проветритӧм залӧ, найӧ медводз аддзисны Стрелецкийлысь фигурасӧ, коді сулаліс кельыдлӧз бархатӧн эжӧм ложаын.
— Но вот, и тані сыысь он мын!
Тойласигтырйи найӧ корсисны ассьыныс радсӧ — медся донтӧмсӧ, — и друг лои пемыд; кутіс брунӧдны рояль, и йӧв рӧма полотно вылын кутісны тыдавны Индияса видъяс: пальмаяс, причудливӧй храмъяс, саридзлӧн быгъя гыяс, индусъяслӧн еджыд чалмаяс. Индусъяс вӧліны омӧльӧсь да быттьӧ найӧс тӧчитӧмаӧсь сьӧд пуысь...
Жаль: вывті ӧдйӧ картинасӧ вежис мӧд.
Тайӧ картинаас тэрыба действуйтіс ичӧтик уска, фальшивӧя нюмъялысь чужӧма, ӧти син пыддиыс стеклӧ торъя прӧтивнӧй брюнетик.
Брюнетикыс вӧлі быттьӧ и повтӧм и тӧлка и ассьыс делӧяссӧ вӧчис сюся, но тайӧ ставыс вӧлі лӧсявтӧмтор.
Гриша брюнетыслы эз эскы.
Вывті нин сійӧ ёна вежнясис, петкӧдліс зэв еджыд пиньяссӧ, и чужӧмыс сылӧн вӧлі эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ збыльвылас.
Гришалы картинаыс эз во сьӧлӧм вылас.
Но вот петіс и Глупышкин; орччӧн кодкӧ гӧрӧктӧм моз серӧктіс, буракӧ, Дерябин.
Глупышкинлы эз везит, сылӧн ставыс артмыліс мӧдарӧ, сы вылӧ мыйлакӧ киссис пӧжарнӧй кишкаысь ва, сійӧ уси водосточнӧй труба вывсянь, кытчӧ сійӧ кавшасьліс сэтшӧм могӧн, мый йылысь зрительяслы эз вӧв дзик гӧгӧрвоана.
Глупышкинӧс нӧйтісны...
И ставыс тайӧ вӧчсис полькалӧн гажа шыяс улын, кодъясӧс чуктӧдаліс рояльысь чукырӧсь пӧрысь тапёр.
Гриша паметьӧ коли валӧн шум, коді киссис Глупышкин вылӧ.
Картинаыс вӧлі немӧй, а ваыс шумитіс, да сэтшӧм ӧткодь вӧлі збыль шумыскӧд, мый Гриша гӧгӧр видзӧдлывліс — эз-ӧ ваыс визувт залӧ.
Кыдзи йӧз воӧдчӧмаӧсь татшӧм искусствоӧдзыс, абу гӧгӧрвоана.
Ковмас юавны Никаноркинлысь, сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Медбӧрын Глупышкинлӧн ӧтсяма да мудзтӧдысь несчастьеясыс помассисны.
Ӧзтісны би, тапёр мудзпырысь чатӧртчис рояль дорысь, пӧсялӧм йӧз зыртласигтырйи петісны залысь фойеӧ.
Стрелецкий картиннӧя веськыда сувтіс ложаас; кад вӧлі мунны.
И сэки Гриша аддзис Нина Талановаӧс.
Сійӧ писькӧдчис первой радсянь петанінлань мӧд нывкакӧд ӧтлаын, и нывкаыс тайӧ вӧлі Наташа, Никаноркинлӧн чойыс!
Буретш сійӧ, коді коркӧ мешайтліс налы Коляыскӧд занимайтчыны чистописание кузя.
— Наташка!
— друг чукӧстіс Коля Никаноркин да чепӧсйис Гриша дінысь чойланьыс.
Минут мысти найӧ мунісны нин — куимӧн — ывла вылӧ: Нина Таланова да Никаноркинъяс.
А Гришакӧд орччӧн коли ӧтнас Дерябин.
Да, Дерябин кольччис и Гришалы дзик пеляс мый йылысь кӧ делӧвитӧя боргис.
Гриша заставитіс асьсӧ кывзыштны: вӧлӧмкӧ, тайӧ жӧ билетнас позьӧ видзӧдны ещӧ ӧти сеанс.
— Да кӧть куим сеанс видзӧд, некод оз вӧтлы, — надзӧник шуаліс Дерябин.
— Билетъяс жӧ миян эмӧсь, а тыртӧм местаыс мыйта колӧ.
Кольччан?
— Кольчча, — слабиник гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша да пукаліс ещӧ ӧти сеанс вылын.
Выльысь видзӧдіс сійӧ, кыдзи вежнясис ӧти син пыддиыс стеклӧ торъя брюнетик («монокльӧн» шусьӧ, висьталіс Дерябин), кыдзи усьлывлі Глупышкин то нӧйтӧмысь, то ваӧн киськалӧмысь...
Вот сӧмын Индия, саридз прибойлӧн еджыд быгъя ылысса зэв мича Индия, кӧні олӧны жугыль косіник индусъяс, — Индия тайӧ рытас вӧрзьӧдіс Гришалысь сьӧлӧмсӧ: мунны эськӧ татысь ылӧджык, ветлӧдлыны эськӧ свет пасьтаыс...
подӧн эськӧ брӧдитыштны, волыны лӧз саридз вадорӧдз...
Никаноркинкӧд аскинас сійӧ и сёрнитны эз кӧсйы.
Но мӧдыс тайӧс эз казяв да шуис зэв кыпыда, дружелюбнӧя:
— Нинка Таланова прогимназияӧ гӧтӧвитчӧ, тэ сӧмын думыштлы!
— Меным нинӧмла мӧвпавнысӧ.
— Лӧгасин?
— Нинӧмла меным лӧгасьнысӧ.
— А ми тэнӧ тӧрыт быдса кызь минут виччысим «Гранд-Электроӧ» пыранінын.
Кытчӧ, думайтам, сійӧ воши?
— Но, и мый нӧ думыштінныд?
— Думыштім: тэ ещӧ ӧти сеанс вылӧ кольччӧмыд.
Дерябинкӧд ӧтлаын.
Артмӧ, Гриша ачыс и ставсьыс мыжа вӧлӧма.
Тадзи сыкӧд унджыкысьсӧ и овлӧ.
37
Тӧвнас Пётр Дерябин кутіс велӧдчыны тройкаяс вылӧ (география кузя — четыре).
И тайӧ кыссис эз ӧти либӧ кык недель чӧж — тайӧ кыссис велӧдчан волӧн четверть чӧж!
Таын помкаыс абу сӧмын Гришалӧн отсӧгын.
Пётрлы воис Донсянь, батьсяньыс, письмӧ, кӧні сійӧ сылы юӧртіс: буракӧ, сылы удайтчас локтан восянь писӧ сетны кадетскӧй корпусӧ — казеннӧй щӧт вылӧ.
Но, дерт, сэтшӧм условиеӧн, лоасны кӧ сылӧн «удовлетворительнӧй» успехъяс.
И Дерябинлӧн успехъясыс лоины удовлетворительнӧйӧсь!
Сылы важысянь нин воліс сьӧлӧм вылас кадетлӧн формаыс — тасма костас найӧ новлӧдлісны штыкъяс лакӧвӧй пуртӧсъясын, со кутшӧм сійӧ формаыс!
Никаноркин жугыльмӧдіс сійӧс: корпусын штыкъяссӧ новлӧны витӧд классянь, а витӧд классӧдз Пётрлы колӧ кыссьыны да кыссьыны...
Кӧть кыдз эз вӧв, Гриша ӧні вермис не сэтшӧм частӧ нин ветлывлыны Дерябин ордӧ, и кадыс сылӧн кольлі уна.
Кор мортлӧн уна прӧст кад, мыйсӧ сійӧ сӧмын оз думыштлы!
Никаноркинсянь кывлӧм бӧрын, мый Нина Талановалы ньӧбӧмаӧсь «Снегурочка» коньки (кутшӧма мӧдӧмаӧсь пӧвадитны гортас нывкасӧ!), сійӧ, дерт, кутіс мӧвпавны коньки йылысь.
Дона-ӧ сійӧ?
Выльӧс ньӧбӧм йылысь и мӧвпавны нинӧм.
Сійӧ муніс туплясьысь кӧрт кӧлуй куйлан дворӧ, сэні вӧлі быдпӧлӧс ломыс, а кык кӧрзинаысь весиг щӧтьяс моз штыкъяс чурвидзисны — важӧсь нин, куим гранаӧсь, татшӧмъясыс роч армияын важӧн нин эз вӧвны: старина-матушка!
Сюри сӧмын конькипӧв, сімӧма, тешкодь гӧгрӧс ныра, и сулаліс сійӧ дас вит кӧпейка.
Кӧрт кӧлуй видзан дворса приказчик шпыньмунӧмӧн шуис:
— Ньӧб, ералист.
Сэсся корсян сылы пӧвсӧ да сідзи исковтан — видзӧд да нимкодясь!
Сійӧ кӧ эськӧ эз шпыньмун, Гриша эськӧ ньӧбис тайӧ конькипӧвсӧ.
Дас вит кӧпейка сылӧн ӧні эськӧ сюри.
Сӧмын приказчиклӧн смешитчана шпыньмунӧмыс торкис сделкасӧ.
Тӧлысь помланьыс Никаноркин висьталіс Гришалы, мый Нинка ислалӧ нин карса каток вылын — асывъясын, кор абуӧсь сэні гырысьяс.
И асъя часъясын пырӧмысь босьтӧны куим кӧпейка.
А рытнас гривенник.
— Но зато рытнас сэні оркестр ворсӧ, духӧвӧй.
И бияс ӧзйӧны каток пасьтаыс.
Ок, и мича!
Гриша чӧв олыштіс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧмакодь — тадзи сійӧ ачыс мӧвпаліс.
Видлы, ноко, пӧръявны Николай Никаноркинӧс!
Эз сэтшӧм вӧв тайӧ мортыс...
— Гриш, окота тэныд конькиӧн ислалыштны?
Гриш, а?
Окота?
— Мун, вешйы!
— А меным окота.
Ме бать дорӧ сирася — ог лэдзчысь, кытчӧдз оз ньӧб меным коньки.
— Конькиӧн иславны велавтӧдз кымынысь ныртӧ жугӧдлан.
— Но, и мый нӧ?
Нырыд жаль али мый?
Сійӧ менам аслам.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ тувкнитіс Гришалы гырддзанас:
— Веськыда висьтав: окота ислалыштны?
А?
Гришалы тӧдвылас уси Редаль да вочавидзис сы кывъясӧн:
— Ме шуа тадзи: «Бурджык, кор кывйыд уджалӧ омӧльджыка, а юрыд ёнджыка».
— Ок, ёна жӧ тэ сюсь!
Некыдзи тэныд, сюсьлы, менӧ, йӧйӧс, не пӧръявны!
Гортас Гришалы друг лои шог: Никаноркинлы эм код дорӧ сирасьны, медым коньки ньӧбисны, а сійӧ, Гриша, код дорӧ сирасяс?
Аслас шог йылысь Гриша висьталіс Янлы.
Никаноркин бур друг, но Янлы Гриша восьтыліс душасӧ окотапырысьджык...
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ, кыдзи и став латышъяс, кужис чӧв овны.
Кужис-ӧ чӧв овны Ян Редаль?
Лун мысти дядя От шуис Гришалы, кыдз быттьӧ прӧстӧ сідзи:
— Другӧй, тэныд ӧд батьсяньыд быд тӧлысьын пӧлагайтчӧ ӧти шайт.
Тадзи сёрнитчылім.
Мый вылӧ эськӧ тэ кӧсйин видзны тайӧ сьӧмсӧ?
Гришалӧн кутіс чеччыны сьӧлӧмыс.
— Чӧжны кӧ эськӧ куим шайт гӧгӧр, ме эськӧ «Снегурочка» коньки ньӧби...
— А мыйла чӧжны?
Ме тэныд ӧтпырйӧ сета куим тӧлысьысь.
Мун да ньӧб аслыд «Снегурочкатӧ»...
Но овлывлӧ жӧ, кӧть, правда, и шоча: усяс тэнад юр вылӧ енэжсянь шуд!
Гриша кыдзкӧ тӧдлытӧг видзӧдліс Ян вылӧ.
Мӧдыс сулаліс бокын да кывзіс сёрнисӧ радлан синъясӧн...
Но пыр-ӧ кужис Ян Редаль чӧв овны?
Частӧ морт, торйӧн нин сылӧн кӧ арлыдыс абу на ыджыд, радлунсӧ переживайтігӧн, мукӧдъяс йылысь оз думайт.
Сідзи и Гриша, коньки ньӧбӧм бӧрын, коді вӧлі дзик выль, дзирдаліс никельӧн, запятая моз чукыльтӧм, мича ныра, дзикӧдз вунӧдіс Ян йылысь.
Ӧні сылӧн вӧлі ӧти тӧждысьӧм: кодкӧд велӧдчыны иславны?
Кужтӧгыд каток вылӧ он сюй ныртӧ — серамвыв лэптасны.
Но регыд мысти коньки лои и Никаноркинлӧн (сідзкӧ, эз прӧстӧ батьыс дорӧ сирасьлы).
Сыкӧд и велӧдчыны.
Коля аслас выльтор вылӧ видзӧдіс эз сідзи, кыдзи Гриша.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн висьтавліс, мый конькияс ас дорас требуйтӧны аслыспӧлӧс относитчӧм, найӧс колӧ ас кадӧ сетны тӧчитны; сыысь кындзи, колӧ топыдджыка вурны ботинкияслысь пӧтшвасӧ, а то конькияс винтитан и кӧмыд пырысь-пыр резьдас.
Сійӧ нуӧдіс Гришаӧс ньӧбны каблукъясӧ стальнӧй пластинкаяс, кодъяслӧн шӧрас эм розь.
А винтитӧм вылӧ ключсӧ вузалісны конькиясыскӧд ӧтлаын.
Оттомар ачыс вундіс Гриша каблукъясӧ нёль пельӧса гуранъяс, крепитіс сэтчӧ ичӧтик винтъясӧн пластинкаяссӧ, — ставсӧ вӧлі ӧні вӧчӧма.
И сӧмын сэки Гришалы тӧдвылас уси Ян.
Ян вӧлі рад.
Сійӧ видзӧдіс друг вылас мелі синъясӧн, кодъяс, гашкӧ, сӧмын неуна вӧліны шӧйӧвошӧмаӧсь.
— А Янлы?
— горӧдіс Гриша, и сылӧн яндысьӧмысла весиг синъясыс кутісны доймыны.
— Сідзкӧ, ме кута иславны, а Ян?
Оттомар нюммуніс:
— Но, вот тайӧс ме и виччыси, другӧ.
— Сытӧг ме ог кут иславны!
— Кыдзи нӧ сідзкӧ вӧчам?
Сійӧ локтас мастерскӧйясысь, а тэныд ывла вылӧ сэки ныртӧ нин оз позь мыччыны.
— Кӧть кыдзи.
Меным коньки — и сылы коньки.
— Тэ бура думыштін.
А ме ещӧ на бурджыка.
Ӧти коньки — и тэныд и сылы.
Ті ӧд ёртъяс?
Вот и вокъяс моз юкӧй — кык вылӧ ӧти вещь.
Тэ велӧдчан иславны и Янӧс велӧдан.
А сэсся...
сэсся воас кад, и сійӧ пӧлучитас коньки — козин.
Сӧмын ог висьтав, кор.
— А ӧні кежлӧ ми сыкӧд кыкӧн кутам иславны ӧчередьӧн, ладнӧ?
— Тайӧ тіян делӧ, приятельяс, — шуис Оттомар, а ачыс, тыдалӧ, вӧлі дӧвӧлен.
... Водз асылын, югдігӧн, волывлісны ю дорын олысь челядь видзӧдны, кыдзи кык реалист — Гриша да Никаноркин — велӧдчӧны иславны конькиӧн.
Завидьтӧмысла видзӧдысьяс чӧв олісны, эз дэльӧдчыны.
Но регыд мысти детинкаяс пиысь ӧти локтіс конькипӧлӧн.
abu
Сійӧ тэрыбакодь кутіс кӧртавны сійӧс кӧвъясӧн веськыда гынсапӧг бердас, и Гриша тӧдіс кузь ныра конькисӧ, кодӧс сійӧ ачыс муртса эз ньӧб кӧрт лом складысь.
Но, детинка тайӧ конькипӧвсьыс пычкис ставсӧ, мый вӧлі позьӧ.
Свободнӧй кокнас пелька йӧткыштчалігтыр сійӧ исковтіс йи кузя ёна ӧдйӧджык Гриша да Коля Никаноркин дорысь: найӧ дыр кад чӧж сунтшикасисны ныръяснас лым толаӧ.
Сэсся гӧгӧрвоисны, кутчысисны кияссӧ кресталӧмӧн — делӧыс мӧдіс мунны кокньыдджыка.
38
Первойтор, мый шыбитчис Гришалы синмас, кор сійӧ первойысь веськаліс каток вылӧ, — тайӧ ыджыд коз, коді ставнас вӧлі тырӧма лымйӧн да коді дзирдаліс электрическӧй шонді улын, алебастрӧвӧй!
Сулаліс сійӧ буретш воча кельыдлӧз раковиналы, кытысянь ӧтпырйӧ победнӧя юрӧбтісны ыргӧн трубаяс: тайӧ аслас удж вылӧ воисны кӧнкӧ шонтысьӧм бӧрын ыджыд уска музыкантъяс.
А став каток гӧгӧрыс тшӧкыда сулалісны джуджыд лым стена вылын ичӧтик коз пуяс, быттьӧ еджыд ӧграда вылын сьӧд пиньяс.
Вальс шыяс улын ислалісны параяс; кык офицер-артиллерист кыскалісны ыджыд креслӧ-даддьын мича брюнеткаӧс; каток шӧрын чӧрс моз бергаліс ӧти кок йылас ыджыд арлыда нин гимназист, кодӧс, приз вылӧ панласигӧн, вермӧма быдӧнлы тӧдса Бронислав Грабчинский; котралісны чукӧрӧн-чукӧрӧн сідз прӧстӧ — коді медся ӧдйӧ — детинкаяс...
Гриша водзын, кажитчӧ, ставыс бергаліс карусельӧн, кодӧс мичаа югдӧдӧма праздничнӧй биясӧн.
Сійӧ эськӧ шӧйӧвошис, эз кӧ сыкӧд орччӧн вӧв Коля Никаноркин.
Коля тэрыба висьтавліс сылы офицеръяслысь овъяссӧ — Гриша сэки жӧ вунӧдіс найӧс, — любуйтчис ыджыд арлыда гимназист вылӧ, коді, вӧлӧмкӧ, нималӧ нин став кар пасьтаыс аслас искусствоӧн, горзіс кодлыкӧ «Эй, йи вылын мӧс!», — ӧти кывйӧн кӧ, асьсӧ чувствуйтіс гортас моз.
Ӧдйӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ кватитіс Гришаӧс киӧдыс, и найӧ котӧртісны, кыдзи и на арлыда детинкаяс, некутшӧм претензияястӧг, сӧмын мед ӧдйӧджык...
Найӧ котралісны мукӧдъясысь ньӧти эз омӧльджыка — мудз тӧдтӧг, сэтчӧдз, кытчӧдз Гриша эз конйыштчы.
Конйыштчис сійӧ сэки, кор аддзис Нина Талановаӧс: сійӧ ислаліс кутчысьӧмӧн — кодкӧд?
Пётр Дерябинкӧд!
Найӧ катайтчисны йи вывті плавнӧя, Пётрлӧн чужӧмыс вӧлі ошйысяна-напряжённӧй, Ниналӧн — век сэтшӧм жӧ, мича.
Биыс быдлаысь кусі, музыка ланьтіс!
Вӧлӧмкӧ, став лампочкаяс лыдысь джынсӧ кусӧдӧмаӧсь недыр кежлӧ — тайӧн петкӧдлісны, мый велӧдчысьяслы, лӧсьӧдӧм правилӧяс серти, кад мунны гортаныс.
А музыкантъяс пуктісны бокӧ трубаяссӧ — шойччыштны.
Гриша пырысь-пыр жӧ тэрмасьӧмӧн матыстчис первой веськалӧм скамейка дорӧ — пӧрччыны конькисӧ.
Никаноркин кыв ни джын шутӧг сы бӧрся вӧчис сідзи жӧ.
Но тайӧ кадӧ, кор Гриша чӧв оліс, зумыш чужӧмсӧ аслас другысь дзебӧмӧн, Коля ланьтлытӧг скӧра броткис:
— Аддзылін Петькатӧ?
Вот петукыд!
Кыдзи нӧ: будущӧй кадет!
Кадет, мышкас сылы бедь!
Никаноркин броткӧмысь Гриша медбӧрын гӧгӧрвоис, мый сійӧ чувствуйтӧ сэтшӧмтор жӧ, мый и сійӧ ачыс, сӧмын ассьыс дӧзмӧмсӧ мӧд ногӧн петкӧдлӧ.
Тайӧ мӧвпсьыс Гришалы лои неуна кокньыдджык.
... Аскинас Пётр Дерябин, дыр да многозначительнӧя чӧв олӧм бӧрын, шуис Гришалы:
— Ме тэнӧ тӧрыт аддзылі каток вылысь.
— И ме тэнӧ аддзылі.
Дерябин кыскис зепсьыс ичӧтик рӧмпӧштан да, сы пыр видзӧдчиг, видзчысьӧмӧн видлыштіс ассьыс юрсисӧ.
Юрсиыс вӧлі ӧти серам: плеш водзас чурвидзисны веерӧн рыжӧйкодь чорыд юрсияс, найӧс некыдз он вермы шыльӧдны!
Но Дерябинлы татшӧм причёскаыс кутшӧмакӧ кажитчис, мӧд ногӧн сійӧ эськӧ эз сэтшӧм частӧ кыскывлы зепсьыс ичӧтик рӧмпӧштансӧ.
— Но, кутшӧма тэныд сійӧ кажитчис?
— бурпырысь юаліс Пётр.
— Коді?
— Сійӧ, кодкӧд ме катайтчи.
Сылӧн овыс Таланова.
Тӧдан, меным весиг сылӧн овыс сьӧлӧм вылӧ воӧ.
— А сылы тэнад?
— Мый нӧ, Дерябин — известнӧй ов.
Гриша шпыньмуніс да ланьтіс.
Пётр, сы вылӧ кӧсӧя видзӧдавлігтырйи, пыр мыйкӧ кӧсйис шуны.
Медбӧрын эз вермы терпитнысӧ:
— Сійӧ тэ йылысь юасис.
— Мый нӧ сійӧ юасис?
Но тайӧ здукӧ — звӧнок бӧрын, кодӧс быттьӧ эз и кывлыны сёрнитысьяс — порог дорын тыдовтчис историк, налы ещӧ омӧля на тӧдса том велӧдысь, коді неважӧн воис Петыркарысь.
Сійӧ вӧлі гӧрба ныра да тшапа лӧсьӧдӧм сьӧд бакенбардъяса, кодъяс вӧліны банбокъясас клеитӧм ленточкаяс кодьӧсь.
Велӧдчысьяс ещӧ кыдзи колӧ эз на тӧдмавны Ургаповӧс — тадзи вӧлі шуӧны том велӧдысьӧс — да ӧнӧдз сылы эз на вӧчны нинӧм лёксӧ, терпитісны урокъяс вылын сылысь лишнӧй стрӧглунсӧ; ӧні кежлӧ эз на тӧдны, кутшӧм тайӧ морт, — гашкӧ, и бур.
— Мый нӧ сійӧ ме йылысь юасис?
— вашнитіс Гриша, кор ставныс пуксялісны велӧдысь воӧм бӧрын.
— Шумов Григорий, сувтӧй!
— ныр пырыс шуис Ургапов, коді вӧлі зэв сюсь пеля да зэв бура помнитіс ним-овъяс.
Шумов сувтіс, возмутитчӧма.
Мыйысь?
Класс чӧв олігтыр виччысис, кыдзи мӧдас асьсӧ водзӧ кутны велӧдысь.
Должен вӧлі, сідзкӧ, виччысьны и Гриша.
И сійӧ сувтіс кыдзи пӧлагайтчӧ — веськыда, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн.
Но сылӧн чужӧмыс вӧлі оскорбитӧм мортлӧн кодь.
Ургапов дыр видзӧдіс тайӧ оскорбитӧм чужӧм вылас да тшӧктіс:
— Пуксьӧй!
Класс муртса кывмӧн кышӧдчыштіс: ставныс ӧтпырйӧ пыдісянь лолыштісны.
Мый нӧ, выль велӧдысьсянь лёкыс нинӧм на оз тыдав.
Сувтлыны столб моз кык секунда кежлӧ урок вылын больгӧмысь — тайӧ лӧсялана наказание.
Первой классаяслы ковмис чошкӧдны пельяссӧ сӧмын Ургаповлӧн накӧд вывті вежливӧя обращайтчӧмысь: мый тайӧ тадзи?
Сералӧм?
Ӧнӧдз пӧлагайтчыліс шуны велӧдчысьясӧс «тіӧн» нёльӧд классысь не водзджык.
Первой классаяс эз тӧдны, мый сідзжӧ полігтыр виччысис мыйкӧ насянь и ачыс Ургапов, тӧрытъя студент, талунъя педагог.
Кыдзи эськӧ не уськӧдны велӧдчысьяс водзын ассьыс авторитетсӧ — со мый йылысь напряжённӧя мӧвпаліс том историк быд урок вылын.
Тайӧ аслысногӧн отразитчис сэсся бӧрынджык сы олӧм вылӧ, а Гришалӧн олӧмын лои помкаӧн сылы, мый сійӧ сідзи эз и тӧдмав: мый йылысь юасьӧма Нина Таланова.
Урок бӧрын Дерябин та йылысь сёрнитны эз нин кӧсйы.
Сӧмын шуис:
— Тэ шпыннялін да чӧв олін.
Ӧні ме кута шпыннявны да чӧв овны.
— Шпынняв, окота кӧ!
— скӧрмис Гриша.
Но век жӧ муніс Пётр бӧрся гимнастическӧй залӧ да сэні видзӧдіс, кыдзи сійӧ нарошнӧ зіля чеччаліс «кӧбыла» вомӧн.
Кор Дерябин дзикӧдз мудзис да сувтыштліс шойччыштны, Гриша юаліс:
— Но?
— Кӧлач кусняла!
— Кыдзи тэ сыкӧд тӧдмасин?
— Юалі: «Нывка, тэ татчӧс?» Сійӧ шуӧ: «Татчӧс».
— «Ме сідзжӧ татчӧс, вай ӧтлаын кутам иславны».
Вот и ставыс.
Но Гриша ӧмӧй эськӧ вермис каток вылын, уна йӧз дырйи, сідзи ньӧти повтӧг панны сёрни?
Да эз, дерт!
Тайӧ вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвоана, мый Гриша сэсся сійӧ лунӧ нинӧм йылысь нин эз юась Дерябинлысь.
39
Кутшӧм пустякъясӧн кажитчисны Дерябинкӧд, Никаноркинкӧд став тайӧ сёрниясыс сійӧ встреча серти, коді лои Гриша олӧмын тайӧ жӧ воас, тулысъявылыс!
Луншӧр-лунӧ Редальяслӧн патерасянь неылысь Гриша аддзис Сметковӧс, буретш сійӧс, коді куим лун чӧж гусьӧн оліс «Затишьеын», Шумовъяс керкаын.
Пётр Васильевич муніс тэрмасьтӧг, сюся ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтырйи.
Сійӧ вӧлі ыж ку воротника дженьыдик полупальтоа; плюшевӧй лӧсьыд шляпаыс топыда пукаліс сы юр вылын да вӧлі лэдзӧма дзик синкымъясӧдзыс.
Кӧть сійӧ вӧлі и шляпаа, но век жӧ Гриша пырысьпыр тӧдіс сійӧс.
— Пётр Васильевич!
— радпырысь горӧдіс Гриша.
Сметков сувтлытӧг тэрыба видзӧдліс Гриша вылӧ да спокойнӧя шуис:
— Ӧшыбка, том морт.
— Да помнитанныд жӧ, ті вӧлінныд миян ордын...
Куим лун олінныд...
Ті Сметков!
Пётр Васильевич кутіс видзӧдны видзчысигтыр, ёся.
Тадзи видзӧдӧмнас сійӧ быттьӧ йӧткыштіс Гришаӧс туй вывсьыс, кӧні сійӧ сулаліс сы водзын.
— Висьтала: ӧшыбка.
Ме абу Сметков.
Гриша шӧйӧвошӧмӧн воськовтіс бокӧ.
И дыр сэсся видзӧдіс мунысь морт бӧрся...
А вермас лоны, и збыльысь сійӧ абу Сметков?
Кымынкӧ лун мысти Оттомар Редаль ордӧ бара чукӧртчисны другъясыс.
На лыдысь кыкӧн Гришалы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Тайӧ рытас Гришаӧс да Янӧс мыйлакӧ дыр эз ыстыны жырсьыс.
Чукӧртчӧм йӧз сёрнитісны надзӧник, и век — быдлунъяторъяс йылысь, бокӧвӧй вещьяс йылысь...
Быттьӧ мыйкӧ виччысисны.
Друг жырас таркӧдчытӧг пырис сійӧ, кодӧс Гриша чайтіс Сметковӧн.
Сійӧ пӧрччис шляпасӧ да пыркнитіс бӧрланьӧ сыналӧм кузь юрсисӧ.
Сійӧ эз вӧв щӧть кодь юрсиа, коді чурвидзис Сметковлӧн шырӧм юр вылас воӧн-джынйӧн сайын.
— Со и Кудинов!
— меліа горӧдіс Редаль.
— Ӧні ставӧн нин воисны.
Гриша да Ян эз мӧдны виччысьны, кор найӧс ыстасны, пасьтасисны да петісны ворота дорӧ — стӧрӧжитны.
— А тэ тӧдан сійӧс...
Кудиновсӧ?
— юаліс Янлысь Гриша.
— Ог, ог тӧд.
Кывлі сӧмын дядьлысь, мый сійӧ Ригасянь воӧма.
И регыд мысти бӧр мунас.
Гриша эз кут водзӧ юасьны, мӧдӧдчис аслас, сылы тӧдса нин, обходӧ — керка гӧгӧрыс.
Восьлаліс да мӧвпаліс Кудинов-Сметков йылысь.
Висьталӧны, и Иван-салдатлӧн пӧ ӧні овыс мӧд: сылы Кейнин дасьтӧма выль паспорт сійӧ бланокысь, кодӧс вӧрӧ вайліс Шпаковский...
Да и ачыс Кейнин ӧні абу нин Кейнин.
Тайӧ гӧгӧрвоана: революционеръяс дзебсясьӧны асланыс вӧрӧгъясысь.
Та вӧсна и ортсысяньыс найӧ нинӧмӧн оз торъявны, медым некод эз вермы казявны, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс.
Видзӧдлан Кудинов вылӧ, Редаль вылӧ, Никонов вылӧ — и некыдзи он вермы думыштны, мый найӧ революционеръяс.
Революционеръяс!
Радлун вӧсна йирмӧг котӧртіс Гришалӧн мышку кузя.
Сійӧ видзӧ найӧс!
Григорий Шумов да Ян Редаль оз лэдзны вӧрӧгъясӧс.
Сійӧ сэтшӧма ылаліс тайӧ мӧвпъяснас, мый вунӧдіс вежны ворота дорысь гегдӧм Янӧс, — помтӧг восьлаліс и восьлаліс керка гӧгӧрыс.
А Оттомар Редаль ордым «пирыс» кутіс кыссьыны дыр.
Кор медбӧрын воссис форточкаыс да пемыдас кылісны гитаралӧн кыпыд шыясыс, детинкаяс котӧрӧн уськӧдчисны гортаныс.
Бара бутылкаяс сулалісны пызан вылын; пызан сайын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, пукаліс Кудинов, кузь юрси прать лэччӧма сылӧн крут плеш вылас: ньӧти абу Сметков кодь!
Гӧсьтъяс пиысь кыкӧн пасьтасисны нин.
Никонов, коді пукаліс ӧшинь дорын, ворсіс гитараӧн.
— Кынминныд, пиукъяс?
— юаліс Кудинов да мудзпырысь нюммуніс, мый вӧсна сылӧн мугов чужӧмыс пыр жӧ лои кыпыдӧн.
— Ньӧти эгӧй!
— турдӧм чуньяснас пальто кизьяссӧ разялігтырйи вочавидзис Гриша.
Кудинов сувтіс пызан сайысь:
— Но, прӧщайтчам, ёртъяс.
Аски ме ог нин ло тані.
Кутӧй тӧдвылад: литература вайӧм кузя лоӧ пыр сьӧкыдджык.
А колӧ, медым быд предприятиеын рабочӧйяс тӧдісны, кыдзи донъялӧ обстановкасӧ миян комитет.
Сійӧ быдӧнлысь кутліс кисӧ.
Кыдзи век, ставныс заводитісны разӧдчавны ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн.
Воис ӧчередьыс и Кудиновлӧн.
Ассьыс полупальтосӧ пасьталӧм бӧрын да шляпасӧ синъясӧдзыс лэдзӧм бӧрын сійӧ друг кутіс Гришаӧс пельпомӧдыс:
— Кыдзи олӧ-вылӧ Иван Иванович?
— Ничево, — вочавидзис Гриша.
— Век на сэні уджалӧ?
— Оз.
Сійӧ ӧні Шадурскийяслӧн имениеын.
Главнӧй садовод.
— А-а.
Тӧда ме сійӧ местаяссӧ.
Шадурскийыс эз на чышкышт му вывсьыс еврейскӧй керкаяссӧ?
— Эз на.
Кудинов-Сметков бергӧдчис Оттомарлань:
— Вот тэныд, Редаль, ловъя пример сылы, мый йылысь ми тӧлкуйтім: посни челядя йӧзӧс кӧсйӧны вӧтлыны му вылысь сӧмын сы вӧсна, мый талунъя рабовладелец ӧшиньяссянь видыс эз ло зэв гажа.
Пётр Васильевич тэрмасьтӧг прӧщайтчис, кутліс кияссӧ Редальлысь да Шумовлысь и муніс — видзӧднысӧ ньӧжмыд, гашкӧ, вывті ньӧжмыд морт.
Аскинас муртса эз кутны большевистскӧй партиялысь ветлӧдлысь агентӧс, Ригаысь воӧм Сметков-Кудиновӧс, код бӧрся важӧн нин кыйӧдчис жандармскӧй управление.
Жандармъяс зырӧдісны-пырисны ӧти судта захолустнӧй гостиницалӧн номерӧ, кытчӧ воӧм бӧрас овмӧдчис Кудинов.
Сметков-Кудинов нюмъялігтырйи, тэрмасьтӧг локтіс налы воча, чужйис ӧти жандармлы кынӧмас, ӧддзӧдчӧмӧн йӧткыштіс ӧшинь рамасӧ да шапкатӧгыс чеччыштіс ывла вылӧ.
Сэні сійӧ первой паныдасьысьлысь мырддис фетрӧвӧй шляпасӧ, пуктіс юрас да скӧра шуис:
— Эн шумит!
— да ӧдйӧ саяліс пельӧс сайӧ.
Мунысь мортыс ёна повзис да шӧйӧвошӧмӧн сувтіс улича шӧрӧ, сэсся, ас садяс воӧм бӧрын, заводитліс котӧртны Кудинов бӧрся, но сэки сійӧс немвиччысьтӧг кутісны шпораясӧн зёльӧдчысь тушаяс.
Кык ён жандарм кватитісны сійӧс гырддзаясӧдыс.
— Дугдан, он пышйы!
— киргис кузь уска вахмистр.
— Кора прӧститны!
Ме йӧйми али ті йӧйминныд?!
— Сёрнит, сёрнит ещӧ!
— Менам шляпаӧй!
Сійӧ нуис менсьым шляпаӧс!
— Абу тайӧ, — шуис жандармъяс пиысь ӧтиыс.
— Сійӧ вӧлі тоштӧм.
Вахмистр видліс тошсӧ тайӧ шляпатӧм мортыслысь — абу, абу кӧрталӧма — да скӧрысь юаліс:
— Коді ті сэтшӧмыс!
— Частнӧй повереннӧй Грабчинский.
А <lav>лайдак</lav>, коді мырддис менсьым шляпаӧс, котӧртіс со эстчӧ.
Жандармъяс да накӧд тшӧтш Грабчинский уськӧдчисны переулокӧ.
Но Сметков-Кудинов сэні эз нин вӧв.
40
Кутшӧм встречаяс сӧмын оз овлыны свет вылын!
Ковмис паныдасьлыны и большевик Оттомар Редальлы черносотенец Саношкокӧд.
Тулыснас Гриша висьмис, прӧстудитчис.
Ачыс сійӧ эськӧ эз и пыдди пукты тайӧс — эстшӧм тай лёктор, гӧлӧс неуна сибдыштіс, — но дядя От видліс сылысь биа плешсӧ да стрӧга тшӧктіс пукавны гортын.
А ачыс ӧбед кадся перерыв дырйи пырис училищеӧ: колӧ вӧлі, медым помкасӧ, мый вӧсна Григорий Шумов эз волы занятиеяс вылӧ, лыддисны уважительнӧйӧн.
Сылы удайтчис паныдасьны самӧй директорыскӧд — канцелярия ӧдзӧс дорын.
— Колӧ врачсянь свидетельство, — Редальлысь помӧдз кывзытӧг шуис Саношка да пырысь-пыр кыскис зепсьыс зарни часісӧ, видзӧдліс сы вылӧ...
Колӧ гӧгӧрвоны: директорлӧн кадыс дона.
— Меным и юрӧ эз волы докторӧс корӧм йылысь...
Ӧд тайӧ...
кыдзи шунысӧ...
но, неуна прӧстудитчӧм.
И ме чайті...
— Ті чайтінныд, тіянлы юрад эз волы!
А ме руководствуйтча правилӧясӧн, и тайӧ правилӧяс сертиыс колӧ представитны официальнӧй свидетельство.
— Но эм, кыдзи ме тӧда, правилӧ: юӧртӧны кӧ батьмамыс либӧ йӧз, кодъяс видзӧны велӧдчысьясӧс...
— Велӧдчысь Шумов олӧ тіян ордын?
— Но да, дерт жӧ.
— А велӧдчысь-патерантъясӧс видзӧм вылӧ разрешение тіян эм?
— Сійӧ абу патерант.
Сійӧ меным кыдзи рӧдня!
— Рӧдня...
со кыдзи.
Сійӧ — Шумов.
Сідзкӧ, роч.
А ті?
Редаль Оттомар?
Тадзи ті асьнытӧ шуинныд?
Сідзкӧ, инородец.
Оттомар Редаль пузис, но кутіс асьсӧ.
И спокойнӧя шуис:
— Сійӧ менам ёртлӧн пи.
Вернӧджык, менам вок ёртлӧн пи.
— «Ёртлӧн»?
Тайӧ кывсӧ кад нин эськӧ тіянлы вунӧдны!
— Мыйла?
Бур кыв.
— Ӧкмыссё витӧд воӧ сійӧ вӧлі «бур».
— О, абу сідз.
Ещӧ водзджык на.
Ме лыддьылі ӧти небӧгысь: тадзи шуліс ассьыс соратникъяссӧ Пётр Первый.
— Но, тӧданныд-ӧ!
Тайӧ Пётр Великий, а ті Редаль...
— Редаль — ичӧт морт.
Но мый нӧ, и век жӧ менам эмӧсь ёртъяс.
Сідзкӧ вот: менам ӧти...
шуам, бур тӧдсалӧн пиыс олӧ ме ордын, кыдзи рӧднӧй...
— Сы дорӧ, мый ме шуи, содтыны нинӧм ог вермы.
И Саношко, часі вылас бара видзӧдлӧм бӧрын, муніс.
— Кыдзи ті, дядя От, верминныд терпитны?
— горӧдіс Гриша, кор кывліс тайӧ сёрни йывсьыс.
— Тышкасьӧм вылӧ случайыс вывті ичӧт, — дженьыда вочавидзис Оттомар Редаль.
И, ичӧтик шкапсьыс еджыд бумагаӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм небӧг корсьӧм бӧрын, заводитіс сійӧс лыддьыны вольпасьын на куйлысь Гришалы...
А рытнас вайисны письмӧ.
Гриша тӧдіс батьыслысь гырысь шыпасъяса гижӧдсӧ.
Рад лои: гортсяньыс юӧръяс волывлісны шоча.
Руд бумага вылӧ гырысь нерӧвнӧй шыпасъясӧн вӧлі гижӧма:
«Дона пиукӧй, а миян гортын ыджыд шог — зэв ёна висьмис Ефимка, горшсӧ прӧстудитӧма миян пывсянын, сэні гожӧмнадтӧ бур, а тӧлын ыргӧ быд щелльӧд.
Огӧ тӧдӧй, мый и вӧчны.
Тэ эн шогсьы, а месӧ ачым тэныд гижа шогӧйла: гижи — и быттьӧкӧ кокньыдджык лои».
Водзӧ вӧліны быдлунъя олӧм йылысь строкаяс: батьыс юасис, пиыслӧн кутшӧмджык кӧмкотыс, оз-ӧ ков пӧчинитӧм вылӧ сьӧм, мӧдӧдӧ поклонъяс...
Ставыс гӧгӧр лои быттьӧ тыртӧм да руд.
Некыдзи эз вермыны сюрны колана мӧвпъяс, шоглуныс кажитчис смутнӧйӧн.
Медся ёна вӧлі жаль мамыс.
Кутшӧм сьӧкыд ӧні сылы!
Сэсся сы вылӧ ыльнитіс ичӧтик вок водзас аслас мыжысь сир курыд чувство.
Этша мелілун аддзыліс сысянь Ефимка.
«Гришалы ме коді?» — «Степнӧй кутшпи...»
Гашкӧ, и абу нин свет вылын степнӧй кутшпиыс, абу нин гора кӧлӧкӧльчикыс!
Бӧр эськӧ бергӧдны гожӧмсӧ — лунтыръясӧн эськӧ Гриша кывзіс рӧднӧй гӧлӧссӧ.
Лёк мӧвпъяс эз эновтлыны сійӧс и гортас и училищеын — сійӧ муніс сэтчӧ висьӧмсӧ ӧдйӧ венӧм бӧрын.
Сійӧс гижисны кондуитӧ урокъяс вылӧ уважительнӧй помкаястӧг волытӧмысь.
Гриша та вылӧ видзӧдіс веськодя.
Сійӧ заводитліс висьтавны аслас шоглун йылысь суседыслы — Пётр Дерябин юаліс гӧгӧрвотӧмпырысь:
— Тэ сэтшӧма радейтан воктӧ?
И сэки жӧ, быттьӧ та йылысь вунӧдӧм бӧрын, тӧждысигтыр сюйис партаас кисӧ дзик гырддзаӧдзыс, заводитіс мыйкӧ корсьны, дыр корсис да медбӧрын кыскис чернилаӧн пачкайтӧм, бонзьӧм небӧг:
— Со, аддзи!
Вӧвліны Шумов да Дерябин костын вензьӧмъяс, вӧвліны.
Но сӧмын ӧні — первойысь на — Гриша видзӧдліс сусед вылас скӧр синъясӧн.
Ёртъяс пиысь сэсся некодлы Гриша эз висьтав Ефимка йылысь.
Урокъясысь прӧст кадӧ ӧтнас шӧйтіс кар кузя, бӧрйис та вылӧ этшаджык йӧза уличаяс.
Кор сійӧ воліс гортас, Ян зільліс бурӧдны сійӧс, кыдзи сӧмын вермис.
Кыдзкӧ ӧтчыд мастерскӧйяссьыс сійӧ вайӧма шайба, кодӧс вӧлі шлифуйтӧма рӧмпӧштан моз дзирдавтӧдз.
Гриша бергӧдлыштіс сійӧс киас да пуктіс бокӧ.
Гриша ордӧ патераас воліс Никаноркин.
Ышлолалігтыр сійӧ пукаліс дыр.
Заводитліс сёрнитны омӧля интереснӧйтор йылысь: сы йылысь, мый естественник Ноготь, кодсянь виччысисны код тӧдас кутшӧмторъяс, асьсӧ кутӧ мыйлакӧ бура.
Саношко йылысь висьталӧны, мый сійӧ, кор на ещӧ вӧлӧма директорӧн мӧд карын, издайтлӧма распоряжение: «Велӧдчысьяслы оз позь купайтчыны юын. Сэтшӧмъяссӧ, коді купайтчас, гижны кондуитӧ; а коді вӧяс, сійӧс вӧтлыны реальнӧй училищеысь».
Гриша эз серӧкты.
Никаноркин шогпырысь педзыштіс места вылас да муніс.
Сідзкӧ, век жӧ письмӧ йылысь тӧдмалӧма.
Кутшӧм ногӧн сӧмын?
Тӧдмалӧма да аслысногӧн кӧсйис гажӧдыштны...
... Кузьӧсь, гажтӧмӧсь кыссисны лунъяс.
Гришалы век кыліс вӧсньыдик гӧлӧс: «Баб, а батьӧлы ме коді?» — «Сӧкӧлпи».
— «А тэныд?» — «Оз тусь тэ менам».
А гашкӧ, бурдас на Ефимка?
Шумовъяс ставныс ёнӧсь.
Эз, эз кут гижны эськӧ батьыс татшӧм письмӧ, Ефимкалы кӧ эз вӧв сьӧкыд...
Тадзи коли кык недель.
И друг Оттомар Редаль сетіс Гришалы телеграмма.
Думыштлыны сӧмын, кутшӧм кузь туй сійӧ мунӧма — тувсовъя рӧспута дырйи, крестьянскӧй телегаӧн станцияӧдз, а сэні нин телеграф кузя...
Да сійӧ эськӧ эз и волы, таӧдз кӧ кык недель сайын дядя От эз ысты ассьыс телеграфнӧй запрос Шадурскийяслӧн имениеӧ.
«Ефимка бурдӧ».
Гриша пырысь-пыр кутіс аддзыны и шонділысь дзирдалӧмсӧ, и веж гаръяссӧ пӧрысь вяз пулысь, коді сулаліс туй дорын, и ӧшинь улын воробейяслысь зэв ёна ноксьӧмсӧ.
Тайӧ югыд радлуннас и пырис Гриша паметьӧ велӧдчан во помыс.
41
Гриша вӧлі мӧдӧд классын нин, кор сэзь тӧвся лунӧ вокзаллӧн джуджыд ворота вылын, керка стенъясын да весиг Ямпольский вокъяслӧн зэв ыджыд карандаш вылын лоины лӧз нисьӧ розӧвӧй рӧма афишаяс: «КИН».
Воӧма актёръяслӧн группа!
Тайӧ ӧмӧй абу событие уезднӧй карын?
«КИН» пьеса лыддьыссис классическӧйӧн, пуктісны сійӧс вежалунӧ, и тайӧ кык помка вӧснаыс начальство разрешитіс реалистъяслы ветлыны спектакль вылӧ.
Карын постояннӧй театр эз вӧв; быдсикас зрелищеяс (балалаечникъяслӧн концерт, ветлӧдлысь иллюзионистлӧн фокусъяс, французскӧй борьба) овлывлісны векджык Риго-Орловскӧй правлениеса кӧрт туй залын.
«Инспекторлысь обязанностьяс исполняйтысьлӧн» искусство да литература кузя ичӧт кагалӧн мында тӧдӧмлунъяс вӧсна спектакль вылӧ разрешение пӧлучитісны став классъясса реалистъяс.
И вот медводдзаяс лыдын тайӧ рытӧ «железнодорожнӧй домӧ» пырисны мӧдӧд классаяс Никаноркин, Шумов да Довгелло.
Налы нырас ӧвтыштіс пилипызь да лыс дук: зал стенъяссӧ ещӧ асывсяньыс на вӧлі мичмӧдӧмаӧсь свежӧй коз пу лапъясысь вӧчӧм гирляндаясӧн.
Но детинкаясӧс залӧ эз лэдзны: налӧн билетъясыс (дас кӧпейкааӧсь) сетлісны право сулавны сӧмын галёркаын, стулъяслӧн медбӧръя рад сайын.
Реалистъяс кывзысьӧмӧн кайисны вылыс судтаас бокиса крут пос кузя — и мый жӧ?
Налӧн местаясыс, вӧлӧмкӧ, зэв бурӧсь, пукавны эськӧ вӧлі ёна лёкджык: йӧз мышъяс сайсянь нинӧм вӧлі оз тыдав.
А тасянь вӧлі дзик ставыс тыдалӧ: и шензьӧдана ӧмидз рӧма занавес, кытчӧ серпасалӧмаӧсь синаканьястӧм кулӧмалӧн кодь еджыд чужӧма кык маска, и залыс ставнас — сэтысь кыліс нин лыс дуккӧд сорлассьӧм духияслӧн да пудраяслӧн дукыс.
Заводитіс чукӧртчыны публика — первойсӧ этшаникӧн: ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн.
Шпораяснас зильӧдчигтыр воалісны партерӧ офицеръяс, и на пӧвстын — век кыпыд доктор, сійӧ, коді коркӧ лечитліс Вячеславӧс.
Катласигтырйи восьлалісны кузь сюртукъяса купечьяс.
Радъяс костті писькӧдчис пенснеа тӧдса провизор, коді видзӧднысӧ вӧлі серьёзнӧй да вывті образованнӧй морт.
Тӧждысьӧмӧн корсялісны ассьыныс местаяссӧ парад вылӧ моз пасьтасьӧм чиновникъяс.
Локтіс Голотский аслас ён старукаыскӧд, коді тушанас сыысь вӧлі ёна ыджыдджык.
— Лаврентий гӧтырыскӧд, — вашнитіс Никаноркин.
И весиг Тит воис!
Воис класснӧй наставниклӧн отсасьысь Тит Модестович, коді эз сӧгласитчы асьсӧ шуны надзирательӧн. Сыкӧд вӧлі зэв на том, вӧсньыдик нывка.
— Сылӧн внучкаыс, — бара вашнитіс быдтор тӧдысь Никаноркин.
— А гӧтырыс сылӧн абу, сійӧ дӧвеч...
Залыс вочасӧн тырис да ньӧжйӧник шумитіс.
Сынӧдыс кутіс лоны сукджыкӧн.
Торйӧн нин тайӧ кутіс тӧдчыны сы бӧрын, кор Гриша ныр водзын тыдовтчис приказчиклӧн ёна помадаалӧм юрыс. Приказчик пуксис галёркаса медбӧръя радас.
Зилькнитіс нин и первой звӧнок...
Но спектакль дыр на эз заводитчы.
Шочиника вешйывлісны ӧмидз рӧма занавеслӧн складкаясыс, и костӧдыс тыдовтчывліс кодлӧнкӧ синмыс, банбокджынйыс...
— А мамӧ шуӧ, мый тайӧ пьесаыс абу миян арлыдаяслы, — шуис Гришакӧд орччӧн сулалысь Довгелло.
— Ставыс, мый бурджык, век абу миян арлыдаяслы!
— биясӧн дзирдалысь партер вылысь синъяссӧ вештывтӧг тэрыба вочавидзис Никаноркин.
А со и Саношко!
Сійӧ чванливӧя нёровтчӧма первой радса креслӧӧ, полицмейстер Дзиконскийкӧд орччӧн, коді пырысь-пыр жӧ кутіс кадысь кадӧ видзӧдлывлыны публика вылӧ, ассьыс геройскӧй ус помъяссӧ гартігтыр.
Залын кутісны кызӧктавны, сёрнитны гораджыка — и тайӧ кыдз быттьӧ вӧлі сигналӧн.
Кыкысь зилькнитіс звӧнок, и занавес ньӧжйӧникӧн воссис.
Сквӧзняк вӧсна кутісны вӧрны лёкиник декорацияяс, и сцена вылӧ петіс актёр.
Тревога, виччысьӧм, мыйкӧ вӧвлытӧмӧс водзвыв чувствуйтӧм шымыртісны Гришаӧс.
Сцена кузя ветлӧдліс гӧгӧрвотӧм морт, коді вӧлі шудтӧм да мича, ас дорас код тӧдас мыйӧн кыскысь актёр.
Первойя гӧгӧрвотӧм кывъяснас жӧ, кодъясӧс сійӧ шуис, актёр пӧкӧритіс Гришаӧс.
Кин вӧчліс сідзи, кыдзи вӧчны оз вӧлі позь, сійӧ быттьӧ чусаліс некодлы тыдавтӧм беспокойнӧй биын да губитіс мукӧдъясӧс.
Гашкӧ, сійӧс асьсӧ виччысис гибель, несчастьеяс грӧзитісны тайӧ мортыслы, коді друг лои донаӧн Гриша сьӧлӧмлы.
Кодкӧ видзӧдысьяс пиысь петкӧдліс серам, водзвылас пукалысь приказчик гӧрдліс-сераліс да кинас тупкис вомсӧ, медым эз сэтшӧм гораа кыв.
Мича нывбаба — радейтіс-ӧ сійӧ Кинӧс?
— вак-вакӧн сераліс сцена вылын, чатӧртлывліс юрсӧ да петкӧдліс гӧгрӧс еджыд сьылісӧ.
Но ставыс тайӧ Гришалы вӧлі веськодь.
Сійӧс мучитіс ӧтитор: Кин оз вермы спаситчыны, лёк пом виччысис сійӧс...
Антрактъяс дырйи Гриша ветлӧдліс да нинӧм эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Никаноркин сійӧс да Довгеллоӧс нуӧдіс уліас.
Сэні найӧ немвиччысьтӧг паныдасисны Голотскийкӧд — гӧтырыскӧд кутчысьӧмӧн математик тэрмасьтӧг кытчӧкӧ муніс.
Мӧдӧд класса велӧдчысьясӧс аддзӧм бӧрын Лаврентий Лаврентьевич арыштіс синъяссӧ:
— Тіянӧс коді татчӧ лэдзис?!
Но Гришалы эз вӧв Голотскийӧдз.
Сы пыдди, став куимнан пыддиыс, вочавидзис Никаноркин.
Сійӧ кыскис зепсьыс Стрелецкийлысь разрешительнӧй записка:
— Шумовлӧн да Довгеллолӧн татшӧмӧсь жӧ.
Лаврентий Лаврентьевич лэптыштліс пельпомъяссӧ, видзӧдліс гӧтыр вылас:
— Енмыс тӧдӧ мый татшӧмыс!
Мый нӧ найӧ вермасны гӧгӧрвоны тайӧ пьесаысь?
Старука мырдӧнпырысь нюммуніс да нинӧм эз шу.
— Миян Аполлонлӧн пиыс отличитчис, нинӧм он шу!
— нурбыльтіс Голотский.
Никаноркинлӧн чужӧм вылас тыдовтчис гӧгӧрвоана нюмъёвтӧм: сідзкӧ, збыль шуӧны, Лаврентий оз радейт Виктор Аполлоновичӧс.
Но Голотский, нюммунӧмсӧ казялӧм бӧрын, скӧра повзьӧдіс:
— Пиньястӧ жергӧдін, куш плеш!
И гӧтырыскӧд муніс водзӧ — буфетӧ, кытчӧ реалистъяслы пырны вӧлі запретитӧма.
Бара воссис занавес, бара заводитчис аслыссяма олӧм волнениелӧн чадын, коді вӧлі курыд да ӧттшӧтш долыд, гӧгӧрвоӧдны позьтӧм.
Кадысь кадӧ Гришаӧс шымыртліс йирмӧг да заводитліс лёкысь дрӧжжитӧдны; медым кыдзкӧ мездысьны сыысь, сійӧ мыйвынсьыс воча мурч-курччыліс пиньяссӧ, чӧв оліс, эз вочавидз Никаноркинлӧн вашкӧдӧм вылӧ.
И, дзикӧдз мудзӧма, медбӧрын сійӧ кыліс, кыдзи коланатор, сцена вывсянь горӧдӧм:
— Великӧй Кин йӧймис.
Та бӧрын ставыс муніс ру пытшкын моз.
Гриша другъясыскӧд восьлаліс войся пемыд кар кузя — дзик кӧрт туй вомӧн вуджанінӧдзыс, вочавидзис тышкас-мышкас, торйӧдчигас эз гӧгӧрво Никаноркинлысь сералӧмсӧ:
— Шумов миян садьсӧ воштӧма!
Гришаын лои кутшӧмкӧ вежсьӧм.
Сійӧс первойсӧ некод кыдзи колӧ эз вермы гӧгӧрвоны.
Вежсис морт, а именнӧ кутшӧм боксянь — он вермы тӧдны.
Сыкӧд панлісны сёрни Персиц, Земмель, сюся сы вылӧ видзӧдлывліс Никаноркин — абу, абу гӧгӧрвоана, мыйын тані делӧыс.
Мый сійӧ ветлӧдліс ёна думыштчӧмӧн, тайӧ сыкӧд вӧвлывлі и водзджык, та вылӧ некод нин эз шензьы, кӧть и эз кольлыны случай, медым сы вылын сералыштны.
Медбӧрын ставыс лои гӧгӧрвоана Дерябин отсӧгӧн.
Пётр ӧтчыд став дырйиыс дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый тэ бӧръя кадас чушъялан?
Но дзик индюк моз, ей-богу!
Гриша ёна гӧрдӧдіс.
Скороговоркаӧн, чирӧмкодь гӧлӧсӧн сёрнитіс актёр, коді ворсіс Кинӧс.
И аслас тӧдлытӧг, ньӧти подражайттӧг, прӧстӧ кутчысьны вермытӧг, Гриша мӧдіс кывъяссӧ шуавны зэв тэрыба.
Весиг сылӧн гӧлӧсыс неуна чирыштіс — дерт, эз аслас кӧсйӧм вӧсна.
Ставыс лои гӧгӧрвоана!
— А-а, — гӧгӧрвоана нюжӧдіс Персиц.
— Кӧть кытчӧ эн вит, быдлаын Кин, — ядӧвитӧя шуис Никаноркин.
— Мый ті сы дорӧ сирасинныд?
— шыасис Довгелло.
Но, тайӧ лёкджык на сералӧмысь — кортӧм дорйысьӧмыд!
Тайӧ нин Григорий Шумовлы оз вӧлі ков.
И, расстроитчӧма, помӧдз янӧдӧма, быттьӧ сійӧс гусясигӧн суисны, Гриша котӧрӧн пышйис ёртъяс дорсьыс да дзебсис гимнастическӧй залса пельӧсӧ, квайтӧд класса велӧдчысьяс бӧрвылӧ.
... А карын, Ямпольскийяслӧн витрина вылын, заборъяс вылын, стенъясын, ӧшалісны нин выль афишаяс:
«РАБОЧӦЙ СЛОБОДКА»
Но, тайӧ пьеса вылас реалистъяслы разрешительнӧй запискаяс эз сетны, сэтчӧ жӧ вӧлі прӧстӧй лун.
Гриша муніс спектакль вылӧ разрешениетӧг.
И — сюри.
Первой действие бӧрын жӧ Стрелецкий петкӧдіс сійӧс галёркаысь да тшӧктіс пыр жӧ весасьны гортас.
Вернӧй кондуит!
... Гриша важмоз оліс призрачнӧй мирын, коді сылы эз на вӧв помӧдз гӧгӧрвоана.
И таын вӧлі кыпыдлуныс, тайналӧн мичлуныс, кодӧс колӧ вӧлі ещӧ тӧдмавны на.
Кор сійӧ и коймӧдысь муніс театрӧ разрешениетӧг, сылысь упорствосӧ пасйис начальство, и велӧдчан волӧн четвертьысь сійӧ пӧлучитіс поведение кузя четвёрка (скобка пытшкын — «бур»).
И бара классын первой ученикӧн лои Самуил Персиц.
42
Во мысти Псковскӧй кадетскӧй корпусӧ муніс Пётр Дерябин.
Мый нӧ, бара жӧ событие!
Мунӧм водзвылас Пётр кутіс ставныскӧд сёрнитны тшапа, асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн.
Тайӧ кад кежлас Шумовкӧд сылӧн дружбаыс ёна слабмис.
Дерябинлӧн жӧ вӧліны аслас вкусъяс.
Нат Пинкертонӧн увлекайтчӧмыс сылӧн вежсис кинематограф дорӧ страстьӧн — сійӧ видзӧдіс быд программа, мукӧддырйиыс гривенник вылӧ пукавліс дорвыв куим сеанс.
Радейтана геройӧн сылӧн лои Макс Линдер, буретш сійӧ чусмӧм чужӧма брюнетыс, кодӧс первойысь аддзӧмсянь сэтшӧм ёна эз кут радейтны Григорий Шумов.
Вообщӧ налӧн вкусъясыс некор эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Сёрӧнджык нин Гриша казьтывліс: тешкодь, мыйла нӧ, сідзкӧ, найӧ другасьлісны?
Ставсьыс лӧсялана — вернӧя да бескорыстнӧя дружитны кӧсйӧм.
Сэсся муніс Ян — ылӧ, батьыс дорӧ.
Август Редальлӧн помассьӧма ссылка срокыс, воӧма Прибалтикаӧ да бур другъяс отсӧгӧн медасьӧма уджавны рижскӧй вагоностроительнӧй заводса складӧ стӧрӧжӧн.
Сылӧн гӧтырыс Новокшоновъяслысь босьтӧма расчёт, воӧма Ригаӧ.
Ӧні виччысисны Янӧс, и семьяыс лоӧ ӧтлаын.
Ригаӧ поезд мунлывліс луннас, Оттомар Редаль вӧлі удж вылын, и Гриша ӧтнасӧн колльӧдіс Янӧс.
Найӧ мунісны вокзалӧдз подӧн — сійӧ вӧлі ылын, верст вит лоӧ.
Дӧра сумка ӧшаліс Ян мышкын; сэні вӧлі сылӧн став эмбурыс.
Гриша мырдӧн босьтіс сійӧс, ӧшӧдіс аслас пельпом вылӧ.
Мый сійӧ ещӧ вермас вӧчны другыслы бурсӧ, кодкӧд, гашкӧ, сэсся и нэмсӧ оз аддзысьлы?
Ригаыс сэтшӧм ылын...
Мунігас найӧ чӧв олісны.
Эз сэтшӧмӧн вӧвны тайӧ йӧзыс, медым ӧта-мӧдныслы шуавны сьӧлӧмтӧ нормӧдана быдпӧлӧс кывъяс.
Но налы торйӧдчыны эз вӧв кокньыд...
Паровозъяслӧн налы кылысь тутӧстӧм шыясыс кажитчисны вывті норӧн.
Со и вокзал, ляпкыдик, сьӧдасьӧма.
Со и краска дука виж вагон, коді вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмын Гриша первойысь мунліс аслас нэмын.
И сідз жӧ, кыдзи сэки, куимысь тіньгис ыргӧн кӧлӧкӧл.
Сідзи жӧ кузя да тревожнӧя тюрӧстіс свистокнас главнӧй кондуктор, коді вӧлі видзӧднысӧ важнӧй, кыз, и пельпомъяс вылас кыӧм жгутъяса.
Настӧящӧй шогсӧ Гриша кутіс чувствуйтны сӧмын сэки, кор коли ӧтнас, гортас локтігӧн.
Шогсис дыр — бур Ян заслужитіс тайӧс.
43
Шӧркост классъяссянь заводитӧм бӧрын (тайӧ кадас шӧркостсаӧн лыддьыссьывлісны нёльӧд да витӧд классъяс) лолі велӧдчысьяс пӧвстын — эз пырысь-пыр, друг, а вочасӧн — кутшӧмкӧ юксьӧм: класс юксьывліс группаяс вылӧ, «компанияяс» вылӧ, а мукӧддырйи и лагерьяс вылӧ, кодъяс зычитісны ӧта-мӧд костас.
Тайӧ и гӧгӧрвоана.
Бурджыка тыдовтчыліс, коді олӧ озыра, а коді — гӧля, кодлӧн батьыс — прокурор либӧ помещик, а кодлӧн — кӧрт туйвывса стӧрӧж либӧ садовник.
Младшӧй классъясса детинкаяс тайӧн омӧля лыддьысисны; на костын овлывліс буретш сэтшӧмтор, мый налӧн юрнуӧдысьнас вӧлі стӧрӧжлӧн пиыс — сійӧ и сюсьджык мукӧдъяс дорысь, и вынаджык, и смелджык.
И кыдзи ёрт вернӧйджык.
А нёльӧд классын — сэки нин унатор, зэв унатор вежсьывліс...
Арбузников купечлӧн пиыс ветлӧдлӧ шӧвк шнуръяса мича полуботинкиа да та вӧсна лыддьӧ позянаӧн зывӧктӧмӧн сёрнитны сыкӧд, кодлӧн кӧмыс киссьӧма.
Шебеко радейтӧ висьтавлыны сы йылысь, мый сылӧн батьыс регыд озырмас да ньӧбас сылы верзьӧмӧн гуляйтӧм вылӧ вӧв.
А Персиц батьлы и озырмыны оз ков: сійӧ и сідзи вӧлі озыр.
И дзик мӧд делӧ — Никаноркин, Земмель, Шумов, Довгелло...
Регыд мысти лои неыджыд происшествие, коді и петкӧдліс, мый классын — кык лагерь.
Училищеӧ воис Кавказысь химия предмет кузя выль преподаватель (черносотенец Ноготьӧс вӧлі назначитӧма, чинсӧ сылысь кыпӧдӧмӧн, ӧти ичӧтик карса гимназияса директорӧн).
Выль велӧдысьлӧн чужӧмыс вӧлі мудзӧм, мучитчысь мортлӧн кодь.
Буракӧ, олӧмас сыкӧд лоӧма мыйкӧ омӧльтор, но детинкаяс ӧмӧй та йылысь кутасны мӧвпавны?
Сылӧн веськыдладор банбокыс дрӧгнитлывліс, а сэки киыс ачыс лыбліс вывлань: нервнӧй висьӧм.
Классын сюрины йӧз, кодъяс решитісны дэльӧдны велӧдысьсӧ.
Кыдзи сійӧ та вылӧ вочавидзас?
Скӧрмас?
Вӧчас сідзи, мый быттьӧ эз казяв?
Но лои виччысьтӧмтор.
Велӧдысь сувтіс класс шӧрас да спокойнӧя шуис:
— Ме локті тіянӧ кувны.
А ӧні верманныд кутны асьнытӧ кыдзи тіянлы колӧ.
Ставныс ланьтісны...
Урокъяс бӧрын Григорий Шумов шуис:
— Быдӧн, коді думайтас серавны сы вылын, кутас делӧсӧ имеитны мекӧд!
— Эй, эн шумит, Шумов!
— горӧдіс ас местасяньыс Шебеко, коді нерис химикӧс зэв окотапырысь; тайнӧй советник пилы тайӧс позьӧ вӧлі вӧчны — ставныс тӧдісны, мый некутшӧм сэтшӧм наказание сылы оз ло.
Гриша Шумов скӧрысь мӧдӧдчис Шебеко парталань, но сійӧс ордйис тэрыб Довгелло.
— <ns>Кл-ласслы</ns> ставнас, — кыдзи пыр мыкталыштігтырйи шуис сійӧ, — класслы ставнас колӧ решитны висьысь мортлы нинӧм лёксӧ <ns>н-не</ns> вӧчны.
А коді оз подчинитчы, сійӧс <ns>н-накажитны</ns>.
Вояс чӧжӧн, тайӧс аслыс казявтӧг, Гриша велаліс кывзыны помӧдз ставсӧ, мый висьталас Довгелло, а сэсся бӧрыннас заводитліс действуйтны.
Тадзи жӧ и ӧні: сійӧ сувтіс виччысигмоз, а Шебеко пышйис нин аслас парта дорысь да ылісянь петкӧдліс кузь «ныр», кияссӧ ӧта-мӧдыскӧд ӧтлаӧдӧмӧн да шергӧдӧм чуньяснас нахальнӧя сынӧдас вӧрӧдігтырйи, — видлы вӧтӧдны да кутны.
— Интереснӧ тӧдны!
— вак-вакӧн серӧктіс парта вылас ӧшӧдчӧм Арбузников.
— Кыдзи эськӧ тэ, Довгелло, шуам, менӧ накажитан?
Кутшӧм ногӧн тайӧ?
— <ns>О-ог</ns> ме, а класс.
Арбузников эз вочавидз да, зепсьыс носӧвӧй чышъян кыскӧм бӧрын, заводитіс тӧждысьӧмӧн чышкавны сійӧн ассьыс лакируйтӧм полуботинкияссӧ.
Тайӧн сійӧ петкӧдліс: вӧчӧй мый кӧсъянныд, а ме и сьӧвзьыны ог кӧсйы.
Полуботинкисӧ дзирдавтӧдз весалӧм бӧрын сійӧ сюйис бусӧсь носӧвиксӧ гач зептас, а гачыс вӧлі штрипкаяса, кутшӧм и Виктор Аполлоновичлӧн.
— Ог ме, а класс, — мӧдысь шуис Довгелло, и сылӧн синъясыс лоины ещӧ упрямӧйджыкӧсь.
Кыптісны вензьӧмъяс, шум...
Перемена помасигкежлӧ лои гӧгӧрвоана, мый Шебеко Арбузниковкӧд да налӧн компанияысь ещӧ кымынкӧ зубоскал лоӧны этшаджыкӧн — неыджыд чукӧр.
Найӧ, правда, сералісны некодысь повтӧг, быдногыс петкӧдлісны, мый найӧ ас кежсьыныс, кыдзи кӧсъясны, сідзи и кутасны вӧчны, но быдӧн тӧдісны — налы ковмас подчинитчыны класслӧн волялы.
Гӧгӧрвоанаӧсьджык лоины педагогъяскӧд отношениеясыс.
Веськыда кӧ шуны, школаыс велӧдысьяс вылӧ влияйтіс велӧдчысьяс вылӧ дорысь, пӧжалуй, ёнджыка.
И збыльысь: велӧдчысь вӧлі училищеын сизим-кӧкъямыс во, а педагог кольлі сэтчӧ мукӧддырйи нэм кежлас, а вуджліс кӧ мӧд школаӧ, то и сійӧ вӧлі сэтшӧмӧн жӧ: вына чиновничӧй машиналӧн юкӧнӧн, коді личкӧ мортӧс.
... Училищеӧ воис том педагог.
Весиг чужӧмыс сылӧн ставыслы кажитчис: мича, банйӧма, а карӧй синъясыс гажаӧсь, абу скӧрӧсь.
Преподавайтны сійӧ заводитіс эз шаблон серти: ветлывліс тулысын да ар заводитчигӧн аслас велӧдчысьяскӧд кар сайӧ, чукӧртлывліс накӧд гербарийяс вылӧ быдмӧгъяс да татшӧм ногӧн казявтӧг пыртліс наукаӧ поэзия.
Татшӧм прогулкаяс вывсянь велӧдчысьяс волывлісны карӧ сьылігтырйи.
И сьылӧмъяс и преподавайтӧмын «выльторъяс» начальство казяліс да эз ошкы найӧс.
Мый кольлі вӧчны том педагоглы?
Бунт кыпӧдны?
Дорйыны ассьыс делӧсӧ?
Мунны училищеысь?
Либӧ подчинитчыны?
Педагог скӧралыштіс гортас, гусьӧникӧн сӧветуйтчис гырысьджык ёртъяскӧд, сійӧ жӧ Голотскийкӧд.
Сылӧн вӧлі ыджыд семья...
Сійӧ подчинитчис.
Кымынкӧ во мысти сійӧ эз нин радейт ассьыс делӧсӧ, урокъяс вылын очсаліс, дыр видзӧдіс ӧшинь пыр, кыдзи киссьӧ зэр либӧ усьӧ лым.
Велӧдчысьяскӧд лои скӧр, а сэсся и грубӧй.
Мыйкӧ дыра велӧдчысьяс терпитісны тайӧс: тӧдвылас кутісны, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі сӧмын на кык-куим во сайын.
Вӧвліс и сідзи: тӧрытъя студент (шуам, сійӧ жӧ Ургапов, код йылысь сёрни вӧлі нин) мыйвынсьыс старайтчӧ не уськӧдны ассьыс авторитетсӧ асьсӧ стрӧга кутӧмӧн.
Тайӧ лоӧ сылӧн привычкаӧн.
Велӧдчысьяс помалӧны курссӧ да муналӧны — коді институтӧ, коді университетӧ, — выль олӧм выльногӧн влияйтӧ на вылӧ, а Ургапов кольӧ сэні жӧ.
Сы вылӧ влияйтӧ век сійӧ жӧ обстановкаыс.
Сійӧ вочасӧн велалӧ уезднӧй карса рудіник олӧмӧ, и тайӧ олӧмас сылы медся гажтӧмнас лоӧ сылӧн предметыс, кодӧс сійӧ преподавайтӧ шаблон серти, воысь во.
Сыысь артмӧ педагог-чиновник.
Но Ургапов — сы йылысь колӧ висьтавны веськыда — эз кут скӧравны.
Реалистъяс радейтісны сійӧс стрӧг справедливость вӧснаыс — сылы Ургапов эз изменитлы нэмнас ни ӧтчыдысь.
А вӧліны и скӧралысьяс.
Код вылӧ?
Медводз асланыс велӧдчысьяс вылӧ.
Сьӧкыд висьтавны, мыйсянь заводитчывліс класс да татшӧм педагог костын враждаыс: то ли детинкаяс ку пытшсьыс петкӧдлісны велӧдысьӧс асланыс дурӧмъясӧн, то ли скӧр велӧдысьлӧн, а унджыкысьсӧ и висьысь мортлӧн несправедливӧй придиркаыс чужтыліс велӧдчысьяслысь отпор, но кыдзи кӧть тайӧ эз вӧв, и тані лоліны кык лагерь.
И частӧ противникъяс эз жалитлыны ӧта-мӧднысӧ.
О, детинкаяслӧн, торйӧн нин ичӧт детинкаяслӧн, вӧлі асланыс оружие!
Тӧдвылӧ усьӧны концертъяс, кодъясӧс вӧчавлісны первой классаяс мустӧм велӧдысьяслы.
Бӧръя картаясас нюжӧдлісны мандолина да балалайка струнаяс.
Классыс ставнас, струнаясӧн бриньӧдчигӧн, заводитліс дзизгыны пинь пырыс вальс «Берёзка».
Аддзыны мыжаӧс оз вӧлі позь: велӧдысь кӧ матыстчывліс кутшӧмкӧ парта дорӧ, пыр жӧ матігӧгӧрас лолі чӧвлӧнь.
Но вальслӧн шыясыс выль вынӧн ыпнитлісны класс мӧдар помас.
Ӧні думыштлӧй асьныд, кутшӧм состояниеӧ вермасны воны мортлӧн нервъясыс, кор сы урокъяс вылын лунысь лун издевательскӧя дзизгӧ вальс «Берёзка»!
Водзӧс босьтӧм йылысь ядӧвитӧй мӧвпъяс волісны юрас медся, кажитчӧ нин эськӧ, видзӧднысӧ почтеннӧй, олӧма, куш юра, тошка йӧзлы.
И со тіян водзын кык лагерь...
Велӧдчысьяс жӧ, училище помалӧм бӧрын нин, заводитлісны гӧгӧрвоны, мый и найӧ асьныс и педагогъяс ӧтмоза вӧліны жертваясӧн бездушнӧй машиналӧн — важся школалӧн, коді пӧдтыліс педагогическӧй мастерство, велӧдысьлысь ассьыс уджсӧ радейтӧм да, медбӧрын, ас дорас уважение, морт дорӧ уважение.
Ӧні шензьӧданаӧн кажитчӧ, кыдзи вообщӧ йӧз, кодъясӧс вӧлі личкӧма важ школалӧн машинаыс, вермисны видзны ас пытшканыс мыйкӧ морт ногаӧс.
Но вӧліны жӧ морт нога чертаясыс сэтшӧм педагогъяслӧн, кыдзи Голотскийлӧн (сылӧн став грубость вылӧ да весиг мыйтакӧ чорыдлун вылӧ видзӧдтӧг), кыдзи Арямовлӧн да, медбӧрын, кыдзи сійӧ жӧ Ургаповлӧн, коді аслас олӧм помӧдз сідзи и коли стрӧг справедливостьлӧн рыцарӧн.
Колӧ шуны, мый Гриша дорӧ, став сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс сылы ковмис нуны ас вывтіыс училищеын, педагогъяс пиысь некодсянь эз вӧвны сэтшӧм торъя придиркаяс (тайӧ, дерт, медсясӧ объясняйтчис став предметъяс кузя сылӧн успехъясӧн).
Тайӧ лыдас, дерт, эз пыр Стрелецкий.
Но сійӧ ӧмӧй педагог?
Но и сысянь, мӧдӧд классянь заводитӧмӧн да витӧдӧн помалӧмӧн, Гриша некутшӧм лёктор эз аддзыв.
Вӧлі сэтшӧм кодь — ӧшибитчис Дерябин, кор сійӧ шуліс, мый водз либӧ сёр Стрелецкий кутас Гришаӧс.
И век жӧ сійӧ кутіс — витӧд классын нин.
44
Дамбалӧн крут пӧкатӧд юлань лэччис ыджыд тушаа детинка, пӧшти юноша нин.
Сылы, тыдалӧ, вӧлі дас вит-дас квайт арӧс. Тайӧ тӧдчис сылӧн скӧр синъяса дзик на ещӧ челядьлӧн кодь гӧгрӧс чужӧм сертиыс.
Сӧмын тушаыс да паськыд пельпомъясыс, кодъяс вӧлі зэвтӧмаӧсь вушйӧм да, тыдалӧ, ассьыс нэмсӧ олӧм нин курткасӧ, эз кажитчыны детинкалӧн кодьӧсь.
Сійӧ матыстчис дзик ва дорӧ, пуксис вадорса из вылӧ да, виж канта картузсӧ пӧрччӧм бӧрын, заводитіс старайтчӧмӧн жуглыны сы герб вылысь «ДРУ» ыргӧн шыпасъяссӧ.
Тайӧс колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым найӧс кытшалысь лаврӧвӧй коръясыс колины вӧрзьӧдтӧг.
Сылы тайӧс вӧчны удайтчис кокньыда.
Сэки сійӧ шыбитіс шыпасъяссӧ ваӧ да видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи найӧ вӧйисны ваӧ.
Но вот и ставыс.
Ӧні ӧд сійӧ абу нин витӧд класса велӧдчысь.
Вообщӧ он тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс талунъя лунсянь.
— <ns>Шум-ов</ns>!
— кыліс ылісянь.
— Кӧні тэ?
— <ns>Гри-иша</ns>!
Зонка звирк чеччис из вылысь да тэрыба муніс бокӧ, сук бадь кустъяс пӧвстӧ, кодъяс быдмисны ю пӧлӧн.
Медся сук коръяса кустъяс улӧ писькӧдчӧм бӧрын сійӧ водіс му бердас, лолыштіс арся васӧд кӧрсӧ, кывзысьыштіс...
Гӧлӧсъяс ылысмисны.
Ӧні сійӧ дыр кежлӧ кольӧ ӧтнас.
Кымынкӧ минут чӧж сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся кутіс беспокойнӧя вӧрны, нурбыльтіс аслыс: «Кутшӧм йӧй ногӧн, ок, кутшӧм йӧй ногӧн ставыс артмис!» — и бара ланьтіс.
Мый шуасны бать-мамыс шог юӧр пӧлучитӧм бӧрын?
Мый сійӧ висьталас ачыс дядя Отлы?
Дядя Отлы, коді ас пытшсьыс аддзис вын, медым кольны дзик спокойнӧйӧн, кор черносотенец Саношко шуис сійӧс инородецӧн.
Сійӧс, латышӧс, коді чужліс, быдмис аслас рӧднӧй, латышскӧй му вылын!
«Кыдзи ті верминныд терпитны, дядя От?» — горӧдіс сэки Григорий Шумов.
«Тышкасьӧм вылӧ вывті ичӧт случай», — дженьыда вочавидзис дядя От.
Оз, оз ошкы Оттомар Редаль Григорий Шумовӧс.
Дерт, эз ошкы эськӧ сійӧс и Арямов, коді ӧні, колӧ чайтны, воис нин ылыс Петыркарӧ.
Тӧдіс-ӧ Фёдор Иванович шог йывсьыс, коді суис Григорий Шумовӧс?
И сы йылысь, мый сійӧ ачыс, физика да космография кузя велӧдысь, кутшӧмкӧ ногӧн тшӧтш жӧ касайтчӧ тайӧ шоглун дорас?
Эз, сійӧ нинӧм та йылысь эз вевъяв тӧдмавны...
Сійӧ муніс татысь водзджык.
Гриша бара тӧдвылас уськӧдіс ставсӧ, мый лои бӧръя лунъясӧ.
Заводитчис сысянь, мый витӧд классаяслы лои тӧдса, мый Фёдор Иванович Арямов мунӧ училищеысь.
Зэв подробнӧя висьтавлісны директорлысь Арямовкӧд сёрнитӧм йылысь.
Подробностьясыс вӧліны сэтшӧмӧсь, мый йылысь вермис тӧдны сӧмын сійӧ, коді вӧлі тайӧ сёрни дырйиыс Саношко кабинетын.
Но, татшӧмторъяс дорӧ витӧд класса велӧдчысьяс эз кутчысьны: колӧ вӧлі ачыс фактыс.
Абу ӧмӧй факт, мый Арямовлы быть лои эновтны училищесӧ?
Директор быттьӧкӧ висьталӧма аслас недовольство йылысь сы кузя, мый велӧдчысьяс пӧвстын Фёдор Иванович вывті популярнӧй.
— Тайӧ преступление?
— юалӧма Арямов.
— Абу.
Но татшӧмторйыс миянлы абу зэв колана.
— Прӧститӧй.
Ог гӧгӧрво мыйла.
— Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Сідзкӧ, ме тіянлы гӧгӧрвоӧда.
Миянлы абу нин сэтшӧм колана, велӧдчысьяс кӧ бурджыка либӧ омӧльджыка кутасны тӧдны вселеннаялысь строениесӧ.
Но зэв колана, медым найӧ эз велавны сёрнитны сэтшӧм йӧзлӧн действиеяс йылысь, кодъяс сулалӧны наысь вылынджык.
Вот тайӧ важнӧ!
Мый артмӧ?
Найӧ велалӧны тіянӧс сравнивайтны тіян мукӧд коллегаяскӧд, кодъяс сійӧ либӧ мӧд помкаяс вӧсна оз вермыны ас дорас кыпӧдны велӧдчысьяслысь симпатиясӧ.
Вермас лоны, мый и оз кӧсйыны.
Найӧ оз корлыны училищеса воспитанникъясӧс ас орданыс гортас, оз беседуйтны накӧд частнӧй обстановкаын...
— Ті кутанныд тӧдвыланыд планетаясӧс изучайтӧм кузя практическӧй занятиеяс?
— Да.
Кӧть мед и сійӧс.
— Но ӧд енэж позьӧ изучайтны сӧмын сёр рытын, а тайӧ часъясас училище пӧдса.
— Ме та йылысь мӧвпавлі нин.
Кутшӧмкӧ лунъясӧ ӧні сійӧ лоӧ восьса.
Инспекторӧс вежысь господин Стрелецкийлы ме тшӧкті, медым сійӧ кольччывліс училищеӧ тіян практическӧй занятиеяс дырйи да тшӧтш кывзіс сэні.
— Ме чайта, космография кузя сылӧн ыджыд тӧдӧмлунъяс вӧсна?
— Абу.
Мукӧд помкаяс вӧсна.
— Гӧгӧрвоана.
Арямов муніс, а аскинас сетӧма прошение, медым мездасны сійӧс Д-скӧй реальнӧй училищеса преподаватель обязанностьясысь.
Бокӧвӧй морт синъяслы тыдавтӧм волнение заводитчис та бӧрын куим классын: витӧдын, квайтӧдын да сизимӧдын.
Но витӧд классаяс ордйисны мукӧдсӧ.
Кодлӧнкӧ думыштӧм серти сёрниӧ пырис «обструкция» кыв — ыштӧдана, опаснӧй кыв.
Обструкция лолывлӧ политическӧй тышын, парламентъясын: сійӧ ёнджыкасӧ выражайтсис ыджыд шумӧн, кор противниклы эз сетлыны позянлун сёрнитны.
Но обструкциялӧн вӧлі ещӧ ӧти способ — химическӧй.
Витӧд классаяс сӧмын таво заводитісны велӧдны химия, и тайӧ наукаыс пырысь-пыр жӧ аддзис на пӧвстысь ассьыс сторонникъясӧс да вӧрӧгъясӧс.
Врагъясыс лыддисны сійӧс сьӧкыдӧн, сторонникъясыслы жӧ кажитчис предметыс сы вӧсна, мый ставыс вӧлі син водзын: вӧчан пробиркаын химическӧй реакция — и аслад синъяснад аддзан, мый именнӧ артмис.
Сторонникъясыс и тӧдмалісны, мый сернӧй кислота да кӧрт ӧтлаӧдӧмысь артмӧ клящӧй дук.
Делӧыс лӧсялана «химическӧй обструкция» вӧчӧм вылӧ налы паныд, кодъяс мыжаӧсь Арямов мунӧмысь.
Нервнӧй висьӧмӧн мучитчысь преподаватель, коді велӧдіс химия, индіс Шумовӧс аслас «ассистентӧн» физико-химическӧй кабинетын занятиеяс дырйи.
Тайӧ случай кузя Шебеко пинь пырыс сӧдзӧдіс: «припадочнӧй» лӧсьӧдӧ аслыс любимчикъясӧс.
Но ставныс тӧдісны, мый делӧыс абу таын.
Химиклӧн киыс дрӧгнитавліс, сійӧ поліс жугӧдны пробиркаяссӧ, и сылы колӧ вӧлі отсасьысь.
Сійӧ бӧрйис Шумовӧс кыдзи тайӧ предмет кузя медся успевайтысьӧс.
Сійӧ весиг тайӧс ставсӧ гӧгӧрвоӧдіс классыслы, ачыс эз тӧд, мыйӧн помассяс «ассистентлӧн» регыд кадся деятельностьыс.
Дерт, зэв почётнӧй делӧӧн вӧлі — став класс водзын сетавны велӧдысьлы колана препаратъяс, пробиркаяс, колбаяс.
И ведайтны шкапӧн, кӧні вӧліны став тайӧ сокровищеясыс.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла обструкция кузя делӧын главнӧй действующӧй лицонас лои Григорий Шумов.
Кодлы нӧ, не кӧ сылы, гусьӧникӧн кисьтыштны ичӧтик стекляннӧй дозйӧ колана мында жидкость, коді вӧлі еджыд фаянсӧвӧй бутылкаын, кытчӧ траурнӧй рамкаӧ гижӧма <ns>«Н2SO4»</ns>?
Тайӧ вӧлі сэтшӧм тыдалана, мый некодлы и юрас эз волы мыйкӧ мӧдтор: дерт, тайӧс вӧчас «ассистент».
Весиг Довгелло сӧгласитчис тайӧн.
И ачыс сетіс Григорийлы ичӧтик доз, кӧні вӧвлӧма валерьянка.
Классыс ставнас сюся видзӧдіс химия урок вылын Шумовлӧн движениеяс бӧрся, коді, кыдзи и век, лӧсьӧдаліс пробиркаяс да бутыльяс торъя неыджыд пызан вылын велӧдысь бӧрвылын.
Но, таысь кындзи, сы бӧрся гусьӧн видзӧдіс ещӧ ӧти морт.
Кор Гриша видзчысигтыр ичӧтик дозйӧ кисьтыштіс сернӧй кислота да фаянсӧвӧй бутыльсӧ пуктіс ас местаас, немвиччысьтӧг ӧдзӧс стеклӧ пыр друг аддзис Стрелецкийлысь чужӧмсӧ.
Пустяки!
Мый вермис казявны «инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысь» сэтшӧм ылісянь?
Дерт жӧ, та вӧсна эновтчыны обструкцияысь нинӧмла.
Тайӧн бара жӧ ставныс вӧліны сӧгласенӧсь, весиг Шебеко, коді обструкциялы паныд эз сувтлы, — мӧдарӧ, виччысис сійӧс терпитны вермытӧг: вот сэки заводитчас ноксьӧм!
Лӧсьыд лоӧ сы бӧрся видзӧдны сэтшӧм позиция вывсянь, кӧні абу опаснӧ...
Сійӧ жӧ лунӧ витӧд класса велӧдчысьяс пукталісны став плевательницаясӧ, коридорӧ и классъясӧ, важ кӧрт тувъяс, конькияслы пластинкаяс да мукӧдпӧлӧс посни кӧрт предметъяс.
И сэсся ставсӧ тайӧс старайтчӧмӧн киськалісны сернӧй кислотаӧн.
Вӧчсис тайӧ тадзи: ӧти киськаліс, а некымын морт сайӧдлісны сійӧс ортсыса мирсьыс да петкӧдлісны асьнысӧ, мый прӧстӧ сідзи сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Сероводородлӧн ныртӧ косялысь дук тыртіс коридорсӧ.
Со сійӧ воис нин директор канцелярияӧ...
Увдорсянь котӧрӧн кайис повзьӧм Донат — восьтавны форточкаяс.
Но тайӧн ӧмӧй отсалан?
Саношко патераысь вайисны пуӧм лыска ва да сійӧн заводитісны резны, медым кӧть кыдзкӧ свежӧйджык лои сынӧдыс.
Но главнӧйсӧ вӧлі вӧчӧма нин.
Протест!
«Обструкция» кыв шуалісны ӧні и велӧдысьяс жырйын: педагогъяс пиысь унджыкыс регулярнӧя лыддисны газетъяс — «Биржевые ведомости» либӧ <rus>«Русское слово»</rus>, — а сэні овлывліс, кӧть и гӧгӧрвотӧма, гижлывлісны и обструкция йылысь кыдзи тышлӧн средство йылысь.
Саношко срочнӧя чукӧртіс педагогическӧй сӧвет.
Сэні медсясӧ сёрнитіс сійӧ ачыс.
Некутшӧм обструкция эз вӧв!
Тайӧс повторяйтіс сійӧ быдсяманогыс.
Медбӧрын, дзикӧдз мудзӧма, объявитіс:
— Кыдзи тіян начальник ме запрещайта тіянлы повторяйтны тайӧ кывсӧ!
Педагогъяслӧн чужӧмъясыс тайӧ кывъяссӧ шуигӧн лоины кутшӧмкӧ неопределённӧйӧсь.
Со тэныд и чорыд ки!
Чайтісны, мый сійӧ дурмас, ставсӧ кутас чашйыны, училищеысь вӧтлас дасысь унджык велӧдчысьӧс, кытшӧ юӧртас, мый сійӧ эрдӧдіс заговор да ӧні тышкасьӧ сыкӧд ассьыс вынъяс жалиттӧг, а сійӧ кутіс сёрнитны дзик мӧд ногӧн...
Но сэки жӧ ставыс и тыдовтчис.
— Господа, — успокоитчӧм бӧрын шуис директор, — тайӧ кӧ ставыс кывсяс кытшӧдз, то рӧштво кежлӧ некутшӧм наградаяс энӧ виччысьӧй.
Ак, со сійӧ мый.
Дзик прӧстӧ!
И, пӧжалуй, бура думыштӧма.
И ставныслы спокойнӧджык, эз кӧ вӧв обструкцияыс.
Эз вӧв — и слава богу.
Тадзи мӧвпалісны унджык педагогыс: на пиысь ӧткымынъяс, ичӧтика шензьыштӧм бӧрын, весиг выльысь донъялісны ассьыныс абу дзик бур мнениесӧ директорлӧн умственнӧй способностьяс йылысь.
Колӧ веськыда шуны: унаӧс, зэв унаӧс интересуйтісны рӧштво кузя наградаяс.
Сэки выступитіс «инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысь»: обструкция эз вӧв, но гусялӧмаӧсь физико-химическӧй кабинетысь сернӧй кислота.
Збыльысь, аптека жӧ татшӧмтор некор оз сет.
Кытысь жӧ лои тайӧ жидкостьыс, медым...
шуам...
вӧчны лёктор?
Шуд вылӧ, мыжаыс сӧмын ӧти: кислотасӧ велӧдысь бӧрвылын гусяліс витӧд класса велӧдчысь Шумов Григорий.
Тайӧс аддзыліс стекляннӧй ӧдзӧс пыр ачыс «инспекторлысь обязанностьяс исполняйтысь» Стрелецкий, ачыс, аслас синъясӧн.
Унджык гӧлӧсӧн педагогическӧй сӧвет постановитіс: Григорий Шумовӧс вӧтлыны реальнӧй училищеысь.
... Оз, оз ошкы Гришаӧс Оттомар Редаль...
«Кыдзи ті верминныд терпитны, дядя От?» — коркӧ юавліс Гриша, и сылы кажитчис, мый сійӧ мустӧмтӧ черносотенец Саношкоӧс Редаль дорысь ёнджыка.
Сійӧ кӧ эськӧ ачыс эз вермы терпитны...
Абу сідз, ӧні сійӧ тӧдіс нин: Редальлӧн ненавистьыс вӧлі вынаджык, но Редаль ас пытшсьыс аддзис воля кутчысьны.
Татшӧм выдержкаас Гриша Шумов эз на ещӧ велав.
Сійӧ скӧрысь горӧдіс дядя Отлы:
— Оз прӧстӧ шуны, латышъяс оз радейтны миянӧс, рочьясӧс!
Оз эскыны миянлы!
Оз радейтны Рочмуӧс!
А мый вӧсна налы сійӧс радейтнысӧ?
— Энлы, детинкаӧй...
— спокойнӧя шуис Оттомар Редаль.
Сійӧ матыстчис шкап дорӧ, гурйысьыштіс сэні, кыскис зэв ӧкуратнӧя еджыд бумагаӧн гартыштӧм тетрадь да надзӧникӧн лыддис, тыдалӧ, переведитіс латышскӧй кыв вылысь:
— «Чолӧм тэныд, Рочму, чолӧм, Латвия, менам керка, менам сьӧлӧм, чолӧм тіянлы, менам боевӧй другъяс!
Кытчӧ кӧть туйяс менӧ эз нуӧдны, ме клянитча тышкасьны рабочӧй класслӧн делӧ вӧсна.
Тышкасьны человечестволӧн шуд вӧсна, кытчӧдз ме ловъя».
Тайӧс шуис, — торжественнӧя висьталіс дядя От, — латышъяс пӧвстысь медбурыс — Ян Райнис.
Сійӧ радейтліс Рочмуӧс, сійӧ радейтліс Латвияӧс.
Тэ ӧмӧй эн кывлы сы йылысь?
Но, сійӧ миян Горькӧй!
Ян Райнис шуліс: «Ми тышкасям свободнӧй Латвия вӧсна свободнӧй Рочмуын».
Роч войтыр — миян ыджыдджык вок.
Дерт, эмӧсь и миян пӧвстын, латышъяс пӧвстын, и рочьяс пӧвстын йӧз, кодъяслы выгӧднӧ, медым кык войтыр-труженик ас костас лӧгалісны.
Но тэ, детинкаӧй, кывзысь буръяслысь, а эн лёкъяслысь!
— Дядя От, ещӧ ӧтчыд лыддьӧй, — корис Гриша, — и висьталӧй меным, коді вӧлі, тайӧ Яныс... — ...Райнис.
Ладнӧ, ме ещӧ ӧтчыд лыддя.
И Оттомар важмозыс гӧгӧрвоана да торйӧдлӧмӧн, быттьӧ быд кывйӧ видзӧдігтыр, лыддис сійӧс, мый висьталіс Гриша Шумовлы сэки тӧдтӧм на Ян Райнис.
Сэсся дядя От горӧдіс, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси:
— Да сійӧ тэкӧд ӧти местаясысь, Грегор!
Сійӧ «<lav>чонгал</lav>», Латгалияысь.
Сэні сійӧ и ассьыс нимсӧ босьтіс — Янис Райнис.
— Кыдзи сійӧ — ним босьтіс?
— Ме тэныд та йылысь висьтала.
Овліс ӧти том морт, сійӧс шулісны Ян Плекшанӧн.
Сійӧ вӧлі образованнӧй, гижліс журналъясӧ...
А кор лолі сылӧн прӧст кад, сійӧ ветлӧдліс мышкас нопторйӧн рӧднӧй муяс кузя да вӧръясӧд, дыр сулавліс кельыдлӧз ты вадорын, пыравліс сиктъясӧ — аслас землякъяс дорӧ.
О, тайӧ сылы колӧ вӧлі!
Сэсся ставтор йывсьыс, мый аддзыліс, гижліс аслас небӧгъясас.
И кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ аддзис: крестьянин ачыс кыскӧ лыа тыра сьӧкыд додь.
Кыскӧ чой паныд, волысъясыс косясьлӧм дӧрӧм пырыс джуӧдӧмаӧсь пельпомъяссӧ...
Вывті сьӧкыд!
Тайӧ жӧ уджыс вӧвлы, абу мортлы.
Но гӧль мортлӧн вӧлыс абу.
Сідзкӧ, быть колӧ аслыд кыскыны.
А мыйла мужиклы лыаыс?
Нянь вӧдитысьлы колӧ сьӧд му, бур му, медым сійӧ унджык вайис нянь...
Оз, оз ков сылы лыаыс.
Лыаыс колӧ баронлы, сійӧ аски воас аслас имениеӧ.
И вот — тшӧктӧма: киськавны лыа да гравий став гуранъясӧ туй вылас, кыті сійӧ кутас мунны.
... Плекшан кыскис став сьӧмсӧ, мый сылӧн вӧлі:
«Вокӧ, босьт тайӧс!»
Эз, эз босьт крестьянин сьӧмсӧ:
«Оз отсав...»
— «Висьтав кӧть, кыдзи тэнӧ шуӧны?»
— «Янис Райнис».
И вот Плекшан босьтіс аслас воклысь, латышскӧй бедняклысь, нимсӧ да кутіс тайӧ нимнас кырымавны ставсӧ, мый гижліс.
И кутіс сійӧ корсьны — мый отсалас мортлы?
Оз китыр сьӧм, оз; та кузя прав вӧлі крестьянин.
Колӧ вӧлі дзик мӧдтор, та йылысь тэ, детинкаӧй, кывлін нин месянь.
Та йылысь ми тэкӧд тӧлкуйтлім эгӧ нин ӧтчыд, сы вӧсна мый кыкнанным эскам ӧта-мӧдлы...
Кутшӧм уна тӧдіс Оттомар Редаль, сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводса слесарь, морт, коді помавлӧма двухкласснӧй школа!
Оз, оз ошкы сійӧ Григорий Шумовӧс!
... Шондіыс лэччӧ нин ылыс вӧр сайӧ.
Лои ыркыд.
Гриша Шумов чеччис мусьыс, пыркнитіс паськӧм вывсьыс бадь коръяссӧ да надзӧник мӧдӧдчис карлань.
Вот кор вӧлі нинӧмла нин тэрмасьны!
Сійӧ мӧдӧдчис гортас лӧнь векньыдик улича кузя кытшолӧн, медым не паныдасьны реалисткӧд либӧ педагогкӧд.
Сиреньлӧн коръясыс, ещӧ зэв на уна, кӧть и помассьӧ нин вӧлі сентябр, куйлісны еджыд ӧградаяс вылын.
Рытнас найӧ кажитчисны сьӧкыдӧн, быттьӧ чугунысь кисьтӧма.
Ӧзъялісны бияс ӧти особнякын, мӧдын...
Водзынджык, пуяс сайын, друг гурйыв воссис ӧшинь, и сэтысь сэтшӧм кыпыда, мичаа ыльнитісны рояльлӧн шыяс, мый Гриша аслас тӧдлытӧг сувтыштліс.
Ещӧ на гажтӧмджык лои сы сьӧлӧм вылын...
Тайӧ местаясӧ сійӧ волывліс шоча.
Керкаясыс тані сулалісны карсянь неуна бокынджык.
Тайӧ вӧліны медсясӧ дачаяс, озыр тӧвся дачаяс — гырысь садъяса, веж ковёр кодь газонъяса, кондитерскӧй торт кодь клумбаяса особнякъяс.
Гриша сулалыштіс дзиръя дорас.
Музыкаыс то ланьтыштліс — кодлӧнкӧ киыс муртса кывмӧн прӧйдитліс клавишаяс кузя, — то выльысь ыльнитліс дзирдалысь потокӧн.
Сэсся рояльыс ланьтіс.
Бура кылісны каблукъяслӧн тотшӧдчӧмъясыс — тыдалӧ, террасалӧн пу тшупӧдъясӧд.
И еджыд платтьӧ тыдыштліс ӧграда сайын сьӧдов пу коръяс пӧвстын.
Кыліс гортӧминик, гусякодь серам, и мужскӧй гӧлӧс горӧдіс:
— Нелли!
Гриша дышпырысь мӧдӧдчис аслас туйӧд, видзӧдліс бӧрвылас: дзиръя дорын часӧвӧйяс моз сулалісны джуджыд кык пирамидальнӧй тополь: лӧсьыд местаыс.
Ковмас коркӧ ещӧ волыны татчӧ.
45
Эз, эз кут видчыны дядя От.
Сійӧ сюся видзӧдліс Гришалӧн жугыль чужӧм вылӧ да шуис:
— Вӧчӧмтортӧ он бӧр бергӧд.
Колӧ думыштлыны, мый вӧчны водзӧ.
— Пыра железнодорожнӧй мастерскӧйясӧ.
— Но, тайӧ абу сэтшӧм кокни.
Сэні и ассьыныс йӧзсӧ нин вӧтлалӧны удж вылысь.
— Кӧть чернорабочӧйӧн медася!
— И тайӧн эн тэрмась.
— А мыйӧн ме кута овны?
Бать-мам сьылі вылын пукавны ме ӧні ог вермы.
— Энлы.
Энлы, чӧв олышт.
Ме шуи: эн тэрмась.
А главнӧйыс — юртӧ эн ӧшӧд.
Дядя От кутіс гӧтӧвитны ужын.
Гриша — кӧсъян кӧть он (веськыда кӧ шуны, сылы эз вӧв сыӧдз) — поткӧдліс пес, юкаліс сартас.
Ломтіс пач.
Ставсӧ тайӧс вӧчис кыв ни джын шутӧг.
... Ужын бӧрын Оттомар Редаль индіс аслас плеш вылӧ да шуис:
— Ме думайта, мый сэні, чардакад, тэнад просторыс вель ыджыд.
Ӧні кежлӧ, правда, сэні мукӧддырйиыс тӧв гуляйтлӧ.
Сэтшӧм, тӧдан...
abu
сквӧзняк сяма!
Но кӧть сэні и сквӧзняк, а чардакыд тэнад абу омӧль, уна буртор сэтчӧ позьӧ тэчны.
Со мый: тэныд колӧ лӧсьӧдчыны экзаменъяс кежлӧ, тайӧ делӧсӧ эн эновт.
Во кык-куим бӧрын тэ кокниа сдайтан аттестат вылӧ экзаменъяс.
— Зрелостьлӧн аттестат вылӧ?!
— Но да.
Коркӧ тэ быдман, сідзкӧ колӧ, медым сэки тэнад вӧлі зрелостьлӧн аттестат.
— Мукӧдъяс жӧ олӧны аттестаттӧг.
— И тэ верман овны.
Но аттестатӧн бурджык.
— Меным сьӧм колӧ нажӧвитны!
— Нажӧвитан и сьӧм.
Тайӧн эн тэрмась.
— Ог вермы жӧ ме тіян сьӧм вылӧ...
— Прӧстӧй больгӧм!
Вот ньӧти ме ог радейт прӧстӧй больгӧмсӧ!
Чӧв олышт.
Ми став йывсьыс думыштлам, и ставыс лоӧ <lav>лаби</lav>, бур.
Дядя От эз кут бурӧдны Гришаӧс.
Удж вылысь воӧм бӧрын сійӧ унджыкысьсӧ чӧв оліс, быттьӧ мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
И сэсся, тыдалӧ, ставсӧ бура мӧвпалӧм бӧрын, корис Гришаӧс: мед сійӧ велӧдас азбукаӧ сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводса чернорабочӧйяслысь челядьсӧ.
— Мӧд ногӧн найӧ быдмасны сэтшӧм жӧ неграмотнӧйясӧн, кыдзи и налӧн батьясныс.
— Ӧні ог вермы, — веськодьпырысь вочавидзис Гриша.
— Буретш ӧні и колӧ.
— Кутшӧм меысь велӧдысь?
— А сы вылӧ колӧ зэв этша: шыпасъяс лыддьыны, слогъяс йитлыны — первой грамота.
Оттомар Редаль кыв ни джын шутӧг видзӧдіс Гриша вылӧ, мырдӧн эз кор, бара кутіс восьлавны жыр кузяыс бӧрӧ да водзӧ.
Но Гриша тӧдіс нин: ковмас сӧгласитчыны.
— А менам кӧ нинӧм оз артмы?
— полӧмсорӧн юаліс сійӧ.
— Артмас!
И регыд мысти Редальлӧн ыджыд жырйӧ воалісны яндысьысь челядь. Он жӧ вӧлі некыдз вермы думыштныд, мый тайӧяс вӧліны улича вылын мачӧн пелька ворсысьяс да мыйвынсьыс горзысьяс, кодъяс старшеклассник-реалистъяслы син водзас издевайтчигтыр горзісны: «Ружьеяс пуысь, штыкъяс озысьысь!»
О, найӧс велӧдны Дерябин Пётрӧс дорысь вӧлі ёна кокньыдджык!
На пӧвстысь ӧткымынъяс вӧлӧмаӧсь зэв тӧлкаӧсь — вот татшӧмӧн, пӧжалуй, вӧлі и ачыс Гриша, кор велӧдчис грамотаӧ.
Ӧти детинка, грузчиклӧн пи, нимыс сылӧн вӧлі Митя, век ордйывліс мукӧдъяссӧ, ставсӧ ӧдйӧ запоминайтліс.
И сэсся пукаліс гӧрдӧдӧмӧн да букыша видзӧдлывліс Гриша вылӧ. Виччысис ошкӧм.
Гриша сійӧс ошкыліс.
Митялӧн синъясыс, кӧні вӧліны и яндысьыштӧм и неуна лукавитӧм, мыйӧнкӧ вӧліны ӧткодьӧсь Ефимкалӧн синъяскӧд.
Урокъяс вочасӧн гажмӧдісны Гришаӧс.
Прӧстӧ интереснӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи мукӧддырйиыс пырмунігмоз, а мукӧддырйиыс и мырсьӧмысла пӧсялӧм детинкаяс гӧгӧрволісны грамоталысь мудростьяссӧ.
Со и Григорий Шумов лои велӧдысьӧн!
... Бӧрынджык нин, кор лои ыджыдӧн, сійӧ казьтывліс: вот коді вӧлі медбур педагогнас тайӧ карын — слесарь Оттомар Редаль.
Челядькӧд занятиеяс Редаль медсясӧ котыртіс сылы, Гришалы, медым кокньыдджык лои сылы коллявны олӧмын сьӧкыд лунъяссӧ.
Кадыс муніс...
Гриша велӧдіс заводскӧй челядьӧс, ачыс занимайтчис, прӧйдитіс учебникъяс серти витӧд класса курс, уна лыддьысис.
Но сылы вӧлі колӧ нажӧтка!
Ӧтчыд сійӧ паныдасис Зыбинкӧд.
Вӧвлӧм семинарист восьлаліс улича кузя — кузь юрсиа, паськыд шляпаа, киас кыз беддя.
Гриша сувтіс, и Зыбин тӧдіс сійӧс:
— Том морт!
Мыйла тіян кизьясыд траурын?
Гербысь «ДРУ» чегъялӧм бӧрын Гриша аслас паськӧмысь югыд кизьяссӧ эжис сьӧд сатинӧн.
Тадзи нин вӧлі колӧ, вӧтлӧм мортлӧн кӧ эз вӧв сьӧмыс штатскӧй костюм ньӧбӧм вылӧ.
— Вӧтлісны, — дженьыда вочавидзис Гриша.
— Кутшӧм классысь?
— Витӧдысь.
— Нуждайтчан сьӧм кузя?
— Нуждайтча.
— Ме тэныд удж аддза.
Ме!
— Зыбин чуньнас зургис аслыс морӧсас.
Сысянь ӧвтіс сур дукӧн.
Гриша эскытӧг шпыньмуніс.
— Мый, он эскы?
Аддза: он эскы.
Зептас гудйысьыштӧм бӧрын сійӧ кыскис еджыд картон тор.
Сы вылын мича рама пытшкын пӧлыня шыпасъясӧн вӧлі печатайтӧма:
И. В. ЗЫБИН.
Болотнӧй ул., 8.
— Решитӧма!
— мыйвынсьыс горӧдіс вӧвлӧм семинарист чирӧм кыз гӧлӧсӧн да повзьӧдіс на дінті прӧйдитысь ичӧтик понъя дамаӧс.
— Решитӧма!
Волы — и ачыд аддзан.
Аски дас час асылын.
Кӧть Гриша и эз эскы сылы, но век жӧ решитіс ветлыны сетӧм адрес серти.
Зыбин встретитіс сійӧс ыджыд жырйын, кытчӧ вӧлі сувтӧдалӧма скамейкаяс да стенас ӧшаліс класснӧй дӧска.
Дӧска вылас вӧлі гижӧма мелӧн:
(х + у)2.
— Тайӧ мый йылысь висьталӧ тэнад вежӧрлы, том морт?
— дӧска вылӧ индігмоз кыз гӧлӧснас шуис Зыбин.
Гриша зумыша чӧв оліс; вӧвлӧм семинарист бара нин вӧлі джынвыйӧ код.
— Тайӧ висьталӧ <ns>пе-да-го-гия</ns> йылысь.
Тэ займитчан репетированиеӧн.
Менам веськӧдлӧм улын.
Ме тэныд кута сетны тӧлысьнас комын шайт.
Комын шайт!
Зэв ыджыд сумма!
Вячеслав Довгеллолӧн мамыс пӧлучайтіс земскӧй управаын кызь витӧс.
— Аски жӧ заводит нуӧдны урокъяс!
Найӧ тэныд лоӧны тырмымӧн.
Энлы!
Благодарностьяс оз ковны.
Гриша эз и лӧсьӧдчыв висьтавны благодарностьсӧ.
Сійӧ эз эскы Зыбинлӧн ни ӧти кывлы.
И — ӧшибитчис.
Аскинас Зыбин гӧгӧрвоана да тӧлкӧвӧя, кӧть и сэки чашкис сысянь вина дукӧн, гӧгӧрвоӧдіс сылы, кутшӧм сылӧн лоӧны обязанностьясыс: кык детинкаӧс гӧтӧвитны первой классӧ, а коймӧд класса ӧти велӧдчысьӧс — репетируйтны.
Регыд мысти воисны и велӧдчысьяс.
И на пиысь ӧти вӧлі Жмиль!
Да, важся тӧдса Жмиль, коді быдмӧма, кызыштӧма да водзӧ мунӧм вылӧ некутшӧм лачатӧг пукаліс частнӧй гимназияса коймӧд классын.
Сэні позьӧ вӧлі пукавны ӧти классын кӧть куим во дорвыв, мед сӧмын бать-мамыс ӧкуратнӧя мынтісны велӧдчӧмысь сьӧм.
Мыйкӧ дыра мысти Гришалӧн велӧдчысь лыдыс содіс.
Зыбин вайӧдіс нёльӧд класса гимназисткаӧс, веж синъяса, каньлӧн кодь куим пельӧса чужӧма, панна Стасяӧс.
Уна шог лолі сы вӧсна Григорий Шумовлы!
Первой урок вылын жӧ Стася юаліс:
— Кутшӧма олӧ-вылӧ Вячеслав Довгелло?
— А мыйла ті сы йылысь юаланныд менсьым?
Гриша аслас велӧдчысьяскӧд асьсӧ кутіс стрӧга — мӧд ногӧн эз и позь — и ставныслы налы шулывліс «ті», весиг Жмильлы.
— Ме тіянӧс частӧ аддзывлі сыкӧд ӧтлаысь.
— Но и мый нӧ?
Панна Стася ышловзис:
— Сійӧ сэтшӧм интереснӧй!
— Но, вот мый, — скӧрыськодь шуис Гриша, — кора мекӧд сёрнитны сӧмын сетӧм урок йылысь.
Верманныд юасьны сӧмын сы йылысь, мый тіянлы абу гӧгӧрвоана.
Ученицакӧд скӧра обращайтчӧм отсаліс сӧмын недыр кежлӧ.
Кымынкӧ лун мысти Стася, кор кывзіс Гришалысь скӧрысь видӧмсӧ пересказ лёка гижӧмысь, друг заводитіс надзӧникӧн серавны.
— Мый тіянкӧд?
Гриша дзикӧдз пузис.
Но Стася тӧдмаліс нин сійӧс: скӧр сӧмын ортсысянь видзӧднысӧ, а ачыс — детинка на ещӧ, пӧжалуй, сыысь абу ыджыдджык.
Асьсӧ ыджыдӧ пуктӧ.
Но, тайӧ сылӧн прӧйдитас...
Сералыштам бӧрын сійӧ сӧгласитчис пересказсӧ гижны выльысь.
Жмильсянь позис виччысьны мӧдпӧлӧс неприятностьяс быд лун: сійӧ вӧлі вывті тупӧй.
Сылӧн унзіль синъясыс ловзьыштлісны сӧмын сэк, кор найӧ аддзылісны пирожнӧй либӧ панна Стасяӧс, коді сылы вочавидзлывліс ньӧти дзебтӧм зывӧктӧмӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый Жмильӧс велӧдӧмысь оз ло некутшӧм тӧлк.
Сы пыдди Гришалысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдісны мӧд кык велӧдчысьыс; колӧ шуны, найӧ регыд мысти лоины куимӧн.
Тайӧ вӧліны раминик детинкаяс гӧлиник семьяясысь.
Найӧ гӧтӧвитчисны пырны первой классӧ.
Гришалысь найӧ кывзысисны да весиг, буракӧ, полыштісны сыысь.
Велӧдӧмыс эз ло весьшӧрӧ.
А Жмилькӧд весьшӧрӧ мырсьӧм.
Тайӧ помещичӧй пиысь нинӧм оз артмы.
Ковмас сыысь ӧткажитчыны.
Та йылысь Гриша висьталіс Зыбинлы, коді тӧлысь помын зэв ӧкуратнӧя сетіс сылы комын шайт, да ещӧ мича кельыдлӧз конверт пытшкын.
— Кыдзи нӧ сідз — Жмилькӧд нинӧм оз артмы?
— збыльысь шензис Зыбин.
— Зэв бура артмас!
Воӧма сійӧ коймӧд классӧдз, воас — во вит мысти кымын — и квайтӧд классӧдз.
А воас кад, и гусарскӧй корнетӧн лоӧ!
Со мый, том морт: бать-мамкӧд сёрнитчӧмъяс да сэні став мукӧдпӧлӧс дипломатия ме босьта ас вылӧ.
Тэнад жӧ делӧыс ичӧт: нуӧдны урокъяс.
Результатъясысь, предприятие вӧсна ставнас кывкутӧ Зыбин, тайӧ сылӧн фирма.
Предприятие?
Да, тайӧ и збыльысь вӧлі предприятиеӧн.
Ӧтка-ӧтка велӧдчысьясӧс кустарнӧя репетируйтӧм, коді вӧлі таӧдз, Зыбин решитӧма вежны мӧдторйӧн: сійӧ босьтӧма дон вылӧ помещение, пригласитӧма став предметъяс кузя ёнджыка успевайтысь да нуждайтчысь кымынкӧ старшеклассникӧс, и найӧ занимайтчисны тайӧ жырас — разнӧй часъясӧ — мукӧддырйиыс быдса группаяскӧд, кӧні вӧліны вит, квайт мортӧн быдын.
Бать-мамлы тайӧ вӧлі сувтӧ донтӧмджыка, а Зыбинлӧн заработокыс содіс.
Ачыс сійӧ преподавайтіс сӧмын латынь, кодӧс тӧдіс зэв бура.
Сылӧн кольлі уна прӧст кад, и Зыбин колляліс сійӧс Познанский пивнӧйын, часъяс чӧж ворсіс бильярдӧн да юанторъяс принимайтіс сы мында, мыйта сӧмын вермис радуйтны гӧсьтъясӧс радейтысь заведениеса кӧзяинӧс.
Оттомар Редаль, кор тӧдмаліс став тайӧтор йывсьыс, шмонитыштіс:
— Но вот, Грегор, тэысь тайӧ господиныс...
кыдзи сійӧс...
Зыбиныс?..
Сійӧ пычкӧ тэысь — но, и мукӧд том йӧзлысь сідзжӧ — прибыль.
Оз?
А кутшӧм капиталъяс вылӧ нӧ сійӧ нуӧдӧ ассьыс роскошнӧй олӧмсӧ Познанскийлӧн пивнӧйын?
Гриша зумыштчис.
А Зыбинсӧ сійӧ лыддьыліс сылы бур вӧчысьӧн...
— Нинӧм, другӧ!
— бурӧдіс сійӧс Редаль.
— Меысь ӧд сідзжӧ прибыль пычкӧ сельскохозяйственнӧй орудиеяс лэдзӧм кузя компания.
Кыдз кӧть эз думайт Гриша сы йылысь, мый висьталіс Редаль, — слесарь вӧлі прав.
Мый помысь оліс Зыбин, кор ачыс эз уджав?
Мукӧдъяслӧн удж помысь!
Дас вит арӧса Григорий Шумов мыйсюрӧ гӧгӧрвоис нин сійӧс кытшалысь олӧмысь.
Небӧгъяс лыддьӧм, кодъясӧс мукӧддырйи сылы сетлывліс дядя Оттомар, эз вош весьшӧрӧ...
Сідзкӧ колӧ Зыбин ордын занятиеяс нуӧдӧмысь ӧткажитчыны!
— А мый тэ тайӧн добитчан?
— юаліс сылысь дядя От.
— Видзӧдтӧ, лӧгасис!
Тэысь прибыль пычкӧны...
Да татшӧмторйыс лоӧ дзик сійӧ кадӧдз, кытчӧдз чӧрт дорӧ оз лэбышт став тайӧ лавочкаыс.
Кад тэныд тайӧс гӧгӧрвоны.
— Зыбин шуӧ, мый сійӧ менӧ оз лэдз гожӧм кежлӧ бать-мам ордӧ.
Майсянь август тӧлысьӧдз пӧ миян заводитчас медся пӧсь кад: воасны уна велӧдчысьяс — унаӧс ковмас гӧтӧвитны экзаменъяс мӧдпӧв сдайтігкежлӧ.
— И век жӧ тэныд ковмас сӧгласитчыны.
Сӧмын сы водзӧ сувтӧд и ассьыд условие.
Мед тэнӧ Зыбин надзӧникӧн гӧтӧвитас экзаменъяс кежлӧ латынь кузя.
Кык во чӧжӧн тэ гӧтӧвитчан.
Быдтор кузя Гриша велаліс кывзысьны Оттомар Редальлысь.
Эз на вӧвлы ещӧ случай, медым сэсся таысь сійӧ каитчыліс.
Да сійӧ и эз нин вермы ӧні эновтны Зыбин ордса ассьыс занятиеяссӧ.
Сійӧ весиг эз ӧткажитчы панна Стасякӧд занятиеяс нуӧдӧмысь, коді воис сэтчӧдз, мый ӧтчыд арифметика урок вылын заводитіс друг паськыда восьтывлыны синъяссӧ, а сэсся читкыравны найӧс да вӧчны векньыдик щель кодьӧн.
А бӧрынджык нюммуніс сылы, да эз прӧстӧ сідзи, а кыдзкӧ синъяснас ворсігтыр — вывлань да муртса боклань синаканьяссӧ новлӧдліг.
Гриша сы бӧрся видзӧдіс беспокоитчӧмӧн.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— медбӧрын повзьӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Ме синъясӧн ворсӧдча.
— Мый?!
— Ворсӧдча синъясӧн.
— Но, тӧданныд-ӧ, ме аски жӧ ӧткажитча тіянкӧд занимайтчыны!
— Голубчик, оз ков!
— повзис Стася.
— Мустӧм Зыбин норасяс менам батьлы.
Сета кыв, ме кута тіянлысь кывзысьны!
Кык кымын недель сійӧ эз нарушайтлы клятвасӧ...
46
Вӧвлӧм аслас ӧти класса велӧдчысьяскӧд Гриша зілис не паныдасьлыны, Довгеллоысь кындзи.
Вячеславкӧд сійӧ кутіс дружитны ещӧ ёнджыка.
И тайӧ лои кыдзкӧ тӧдлытӧг.
Довгелло кутіс Гришалы ваявны небӧгъяс, кодъясӧс ачыс лыддис сы мында, мый дас вит арӧсӧн лои нин близорукӧйӧн да новліс ӧчки.
Мыктавны сійӧ кутіс омӧльджыка.
А кӧть и джӧмдавліс волнуйтчӧм вӧсна, то, кутшӧм кӧть эз вӧв тешкодь, сы кывъясын та понда кыліс кутшӧмкӧ упорство: быттьӧ найӧс сійӧ ӧддзӧдліс, и сэсся та бӧрын сійӧ сёрнитіс зэв тэрыба.
А ӧти классын мукӧд велӧдчысьяскӧд Гриша эз радейтлы паныдасьлывлыны.
Та вылӧ вӧліны аслыснога помкаяс.
... Рӧштводырся каникулъяс кежлӧ карӧ воис Пётр Дерябин.
Сы вылӧ позьӧ вӧлі видзӧдлыны!
Тайӧ ӧні вӧлі тшап кадет, военнӧй картуза, кодӧс юр вылас пуктӧма неуна пӧлыньтӧмӧн, гӧрд погонъяса сьӧд шинеля, бурӧй башлыка, кодлӧн помъясыс куйлісны морӧс вылас крестасьӧмӧн.
И абу штык, а настӧящӧй шашка ӧшаліс сылӧн бокас.
Сійӧ кутыштіс шашкасӧ лым кодь еджыд перчаткиа кинас.
Дерябин локтіс Шумовлы воча и аддзыліс сійӧс.
Эз сӧмын аддзыв, а вевъяліс сійӧс видзӧдавны, ещӧ ылісянь на, кок увсяньыс юр вылӧдзыс.
Лёк паськӧма вӧлі сэки Григорий Шумов: новлӧм важ пальтоа, кодлысь кизьяссӧ эжӧма мыйӧнкӧ сьӧдӧн, гербтӧм вушйӧм картуза...
Бур, мый и Гриша вевъяліс — сідзжӧ ылісянь — кыйны Дерябинлысь видзӧдлассӧ, а то сійӧ муртса радысла эз горӧд: «Петя!»
Эз, Петя эз нин вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ коркӧ, кор пукавліс Гриша Шумовкӧд ӧти парта сайын.
Сӧмын ӧтитор и казьтыліс сыын вӧвлӧм Пётрӧс: сійӧ рискнитӧма ӧшӧдны код тӧдас кытысь сюрӧм шашка — кадетъяслы жӧ сійӧс новлыны эз позь.
Сідзкӧ абу вермӧма кутчысьнысӧ, решитӧма ошйысьыштны — весиг сійӧн, мыйӧн эз позь — аслас вӧвлӧм ёртъяс водзын.
Гриша чошкӧдіс пельсӧ, надзмӧдіс воськовъяссӧ, видзӧдліс Дерябинлы веськыда чужӧмас.
Дерябинлӧн синъясыс друг лоины гудырӧсь, быттьӧкӧ мыйӧнкӧ вевттьысисны; татшӧм синъяс вӧлі позьӧ аддзывлыны Николаевскӧй кавалерийскӧй училищеса юнкеръяслысь, кодъяс волывлісны Петыркарысь батьмам ордас, местнӧй гарнизонса офицеръяс ордӧ, шойччыны.
А юнкеръяс, буракӧ, подражайтлісны кутшӧмкӧ сумскӧй гусаръяслы либӧ столичнӧй кирасиръяслы.
Тайӧ вӧлі быдса наука — видзӧдлыны мунысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ нарошнӧ бессмысленнӧй, гажтӧмчысь, ышнясьысь синъясӧн.
Татшӧм кужӧмлуныс лолі рӧмпӧштан водзын дыр кадся упражнениеяс вӧчалӧм бӧрын.
И Пётр Дерябин тайӧ искусствосӧ шедӧдӧма!
Сійӧ прӧйдитіс Шумов дорті да эз тӧд сійӧс.
Но, а Григорий Шумов некод дорӧ сирасьны оз кут: тайӧ сылӧн вӧлі то ли батьсяньыс, то ли аслас, нажӧвитӧм...
Но татшӧмторйӧ сійӧ кутчысис чорыда!
Найӧ паныдасисны да эз здоровайтчыны.
Гриша весиг эз ёна ӧбидитчы: мый нӧ, тайӧс и колӧ вӧлі виччысьны.
Но тайӧ паныдасьлӧмыс Гришаӧс заставитіс думыштчыны.
Коді сійӧ сэтшӧмыс — Шумов Григорий?
Морт, кодӧс вӧтлӧмаӧсь реальнӧй училищеысь нёль класс помалӧм йылысь свидетельствоӧн.
А сылӧн вӧвлӧм ёртъясыс?
Найӧ регыд мысти вуджасны квайтӧд классӧ, и на водзын воссяс шыльыд, паськыд туй.
Ӧтияс квайтӧд класс помалӧм бӧрын мунасны велӧдчыны юнкерӧ.
Мукӧдъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи Никаноркин либӧ Земмель, кутшӧмкӧ кык во да джын мысти лоасны студент-технологъясӧн, путеечьясӧн, политехникъясӧн.
Сэки налы оз ло сьӧкыд вунӧдны, мый Григорий Шумовӧс вӧлі накажитӧма эз сӧмын ас вӧснаыс; Гриша выполнитіс сӧмын сійӧс, мый вӧлі решитӧма классӧн ставнас.
Эз, эз вӧв окота сылы паныдасьлывлыны вӧвлӧм ӧти классаяскӧд...
Зато налы вӧлі окота!
Ӧти лунӧ Редаль патераӧ воисны Никаноркин, Кобас, Земмель да висьталісны Гришалы, мый найӧ выживитісны реальнӧй училищеысь Стрелецкийӧс.
— Тэ вӧсна водзӧс босьтім!
— горӧдіс Никаноркин.
Ӧта-мӧд вежмӧн другъяс кутісны висьтавлыны Стрелецкийлы паныд куим тӧлысь чӧжся войналысь историясӧ.
Мый сӧмын абу вӧчӧмаӧсь витӧд классаяс!
Мышкас бумагаысь клеитӧм козёл силуэттӧг тайӧ тӧлын Виктор Аполлонович улича кузя эз ветлывлы.
Ветлысь-мунысьяс бергӧдчылӧны, сералӧны, а сійӧ оз гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Училищеын сы дырйи заводитлывлісны гораа беседуйтны историческӧй темаяс вылӧ:
«Тэ тӧдан, важся кадӧ Мӧскуаын вӧвлӧма Стрелецкӧй слобода.
Сэні овлӧмаӧсь стрелечьяс, асланыс дворъясын видзлӧмаӧсь быдпӧлӧс ловъя ловсӧ.
Но, шуам, курӧгъясӧс, петукъясӧс, кӧзаясӧс.
Со кысянь и мӧдӧдчӧма стрелецкӧй козёлъяслӧн пӧрӧдаыс, кодъяс, шуны кӧ веськыда, свет вылас медся мустӧмӧсь да лёкӧсь».
Кывзӧм бӧрас Гриша неокотапырысь нюммуніс:
— Ставыс тайӧ челядьлӧн дурӧм.
— Важӧн-ӧ нин тэ ыджыд мортнас лоин?
— дӧзмис Никаноркин.
— Стрелецкийлысь олӧмсӧ ми пӧртім адӧ!
— горӧдіс Кобас.
— Сылы ковмис миянысь мунны тюрьмаса начальниклӧн отсасьысьӧ.
— Тыдалӧ, сэні службаыс сылы кажитчис выгоднӧйджыкӧн, вот сійӧ и муніс.
— Абу сідз!
— решительнӧя вочавидзис Гришалы Земмель.
— Сэні сылы абу выгӧднӧджык.
Сылы выгӧднӧджык вӧлі реальнӧй училищеын.
— Челядьлӧн дурӧм, челядьлӧн дурӧм!
— упрямӧя шуаліс Гриша.
Сійӧсӧ ачыс удитіс нин гӧгӧрвоны аслас челядь сяма дурӧмлысь донсӧ, коді сылы сувтіс зэв вылӧ.
Сійӧ весиг эз нин лӧгав «козёл» вылӧ.
Ӧд всё равно регыд мысти Стрелецкийяс да Саношкояс сгинитасны му вылысь...
— Но, кӧть кыдзи, а дузъявны тэныд миян вылӧ нинӧмысь, — шуис Никаноркин.
— Ме ог и дузъяв.
— Ывлаын паныдасям — он сёрнит!
— Некор.
Урокъяс сета, ачым уна занимайтча.
— И асьтӧ зэв вылӧ пуктан.
— Мед тайӧ лоӧ миянсянь челядь сяма дурӧм, — заводитіс Земмель, — но тайӧс ми вӧчим тэ ради.
— Аттьӧ!
Век жӧ Гриша вӧсна налӧн тӧждысьӧмыс, дерт, вӧлі сьӧлӧм вӧрзьӧдана.
И тайӧ налӧн тешкодь местьыс, Стрелецкийлы паныда куим тӧлысьчӧжся войнаыс, коді вӧлӧма кыкнанладорсяньыс беспощаднӧйӧн.
И куимнанныс сьӧлӧмсяньныс вӧзйисны Шумовлы ассьыныс учебникъяссӧ, юасисны, мӧвпалӧ-ӧ сійӧ сдайтны экзаменъяссӧ экстернӧн...
Янсӧдчисны бура, кыдзи другъяс.
Но татшӧм аддзысьлӧмъяс бӧрын Гриша дыр ветлӧдлывліс зэв жугыль.
Ӧтчыд, татшӧмторсӧ казялӧм бӧрын, Оттомар Редаль ыстіс сійӧс каток вылӧ:
— Тэ сукар кодь олан!
Тэ лоан книжнӧй номырӧн.
О, тайӧ некытчӧ оз туй.
Босьт ӧдйӧджык коньки, айда!
Гриша заводитліс пыксьыны — кысь нин!
Дядя От кӧ босьтчас вӧчны мыйкӧ, всё равно вӧчас.
Вензьыны оз и сулав.
Колӧ босьтны коньки, коді удитӧма нин муртса сімыштны, да мунны, кытчӧ тшӧктӧны, — мӧдног оз позь.
Бара дзирдалӧ электрическӧй шонді тӧдса нин алебастрӧвӧй коз весьтын...
Гриша Шумов йи вылын вӧчалӧ зэв сложнӧй фигураяс — удитӧма велӧдчыны тайӧ искусствоас.
Спорт гӧгӧрвоысь татчӧс йӧз кольӧм восянь нин сюся видзӧдӧны сы бӧрся: абу-ӧ будущӧй победитель приз вылӧ ордйысьӧмъясын?
Дыр ислаліс Шумов...
Сійӧ то плавнӧя вӧчаліс вензельяс, то чӧрс моз бергаліс конькипӧв вылас.
Кутшӧм ыджыд наслаждение пӧсялӧм бӧрын, но мудзлытӧг — дзик ньӧти мудзтӧг, — морӧстырӧн кыскыны ас пытшкӧ кӧдзыд сынӧдсӧ, неуна лыс дука сынӧдсӧ!
Медбӧрын сійӧ сувтіс...
И аддзис Нина Талановаӧс.
Сійӧс он нин шу ичӧтик нывкаӧн, Приречьеса гӧрд юрсиа нывкаӧн!
Сыкӧд орччӧн сулаліс офицер, кавалерийскӧй полкса адъютант.
Сылӧн овыс вӧлі...
фон...
но Гриша эз помнит овсӧ.
Адъютант вӧлі конькитӧм.
Сійӧ красуйтчис кокбӧрляӧдзыс лэччысь аслыспӧлӧс «николаевскӧй» шинельнас, кельыдлӧз пелеринанас, бобрӧвӧй воротникнас.
А кокъясас вӧлі колоши, бӧрас ыргӧн розьяса — шпораяслы.
Сійӧ сулаліс, шпоранас надзӧникӧн зильӧдчигтыр, да сьӧд синъяснас видзӧдіс Нина Таланова вылӧ.
Тайӧ этша на — сійӧ мыйкӧ висьталіс сылы.
Вӧлі терпитны позьтӧм зрелище.
Кытчӧдз позьӧ копыртчӧмӧн — мыйвынысь котӧртӧм вылӧ, — Гриша тӧвзис татысь ылӧджык.
Сійӧ прӧйдитіс катоклысь дон вылӧ ислалан юкӧнсӧ, вуджис лым чукӧр вомӧн да лои джынвыйӧ пемыдын, пӧлӧс еджыд толаясӧн тыртӧм йи вылын.
Тайӧ вӧлі дон босьттӧг ислалан места, — камышлӧн кос ньӧръясыс сэні чурвидзисны быдлаын, кӧдзыд тӧв ӧтнас шутьляліс коръястӧм кустъясын.
Дон босьттӧминын ислалісны сӧмын ичӧтик детинкаяс, быдӧн конькипӧлаӧсь, кодӧс ёна тӧждысьӧмӧн кӧрталӧма кӧвйӧн батьыслӧн гынсапӧг бердӧ.
Весиг тайӧ детинкаясыс ӧні торкисны Гришалысь ӧткалунсӧ.
Мешайтіс Гриша и налы.
Найӧ повзьӧмӧн пышйисны бокӧ, а сійӧ, бурджык места бӧрйиг, аддзис сьӧд кустъяс сайысь юждыштӧм тола, пуксис сы вылӧ да кутіс мӧвпавны.
Кутшӧма век жӧ оз везит сылы — но дзик нинӧмын!
Реальнӧй училищеысь вӧтлісны — пустяк вӧсна.
Зыбин, кодлы сійӧ сэтшӧма эскис, вӧлӧма пройдоха — сыысь пычкӧ прибыль.
А главнӧйыс, тайӧ пройдохатӧгыс ӧні некыдзи он обойдитчы...
Муніс медбур другыс, — Ян Редаль йылысь Гриша вунӧдны некыдзи эз вермы!
Гриша коли ӧтнас.
Кутшӧм гажтӧм быдлаын!
А гашкӧ, ставсьыс мыжа сійӧ ачыс, Григорий Шумов.
Ӧти-кӧ.
Сулеяӧ сернӧй кислота кисьтны заводиттӧдз, дерт, колӧ вӧлі видзӧдлыны стекляннӧй ӧдзӧс вылӧ — на коді нӧ оз тӧд Виктор Аполлоновичлысь кыйӧдчыны, кывзысьны, шпионитны радейтӧмсӧ!
Мӧд-кӧ.
Ӧд сійӧ ачыс ӧтдортчис важ ёртъяс дорсьыс — став дорсьыс, Довгеллоысь кындзи, — коді нӧ мыжа таын?..
Коймӧд-кӧ.
Карын витӧд во нин сійӧ аддзывлӧ Нина Талановаӧс — и некор эз панлы сыкӧд сёрни.
... Ӧтчыд Нина локтӧ вӧлі пӧдругаыскӧд сылы паныд, и пӧдругаыс гораа шуис:
— Со локтӧ сійӧ...
Гриша Шумов.
Нина гӧрдӧдіс, нырсӧ лэптіс вылӧ да, Гриша вылӧ видзӧдлытӧг, муніс водзӧ.
Но, и оз ков.
Григорий Шумовлы ӧні дзик нинӧм оз ков...
Шутьлялӧ, шутьлялӧ ассьыс места тӧдтӧм тӧв, кышакылӧ кос камышӧн...
Кодкӧ тӧкӧтьӧ инмӧдчис Гришалы пельпомас.
Сійӧ звирк чеччыштіс.
Сы водзвылын сулаліс Нина, вӧсньыдик тушаа, гӧрд юрсиа.
— Пукалӧ сэні ӧтнас!
— скӧрысь шуис сійӧ.
— Пукала!
— медым петкӧдлыны, мый кывъясыс оз торъявны делӧысь, Гриша бӧр пуксис тола вылӧ.
— Пукала, а кодлы татчӧдз делӧыс?
Шӧйӧвошӧм бӧрын сійӧ мыйлакӧ заводитіс пӧрччыны конькисӧ.
Бокӧ видзӧдігтыр Таланова сулалыштіс.
Сэсся кыв ни джын шутӧг ӧдйӧ исковтіс аслас «снегурочканас» сыланьӧ, кӧні дзирдалісны бияс да ворсіс музыка.
47
Ӧтчыд кутшӧмкӧ эновтны позьтӧм делӧ кузя (уездысь воис помещик Жмиль да кӧсйис сёрнитыштны пиыслӧн успехъяс йылысь) Гриша муніс корсьны Зыбинӧс.
Гриша тӧдіс, кытысь сійӧс корсьны: Познанский ордысь.
Зыбин пукаліс сур кружка дорын кутшӧмкӧ франткӧд (Гриша казяліс котёлок-шляпасӧ, розӧвӧй галстуксӧ), и сёрнитісны найӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньныс, мый некутшӧм Жмиль йылысь и кывзыны эз кӧсйыны.
Гриша — вӧчны нинӧм, ковмас виччысьыштны — пуксис стул вылӧ, пуктіс кисӧ сибдалысь клеёнка вылӧ.
И пырысь-пыр жӧ зывӧктӧмпырысь вешйис.
— Нинӧм, том морт, велав!
— вак-вакӧн серӧктіс Зыбин да бара шыасис котёлок-шляпаа морт дінӧ: — Татшӧм делӧяс окружнӧй судлы абу подсуднӧйӧсь.
Обществоыс обанкротитчис, эмбурсӧ тӧрг вылын вузалӧны, акционеръяс пӧлучайтӧны ставсӧ, мый лоӧ выручитӧма вузалӧмсьыс.
— Ладнӧ.
Но, висьталӧны, Шебеко пӧ татшӧм делӧясас абу нин первойысь.
— Абу первойысь?
И быдпӧрйӧ петавліс ваысь косӧн?
Тайӧторйыс и подтверждайтӧ менсьым мӧвпӧс.
Зыбин аслас юысь ёртыскӧд пӧся сёрнитісны ставлы тӧдса Шебеколӧн делӧяс йылысь, став посниторъясӧдз, мый касайтчӧ законъяслы, тӧлкуйтісны кутшӧмкӧ акцияяс йылысь.
Гришалы уси тӧдвылас, кыдзи коркӧ слесарь Оттомар Редаль висьталіс сылы, мый сэтшӧмыс акцияясыс.
Тайӧ вӧлі сідзи.
Первойысь на ывла вылысь пӧрысь Шебекоӧс аддзылӧм бӧрын Гриша ошйысис гортас: вот, талун сійӧ аддзыліс настӧящӧй тайнӧй советникӧс — кельыдлӧз увтыса шинеля мортӧс.
— Жулик, — немвиччысьтӧг шуис дядя От.
— Коді?
— чуймис Гриша.
— Буретш тайӧ Шебекоыс.
Мошенник.
— Сёрнитӧны, сійӧ пӧ кутшӧмкӧ акцияяс лэдзалӧ, сьӧм наысь босьтӧ.
Кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?
— Пырысь-пыр.
Энлы, ме думайтышта.
И колана кывъяс бӧръя.
Кымынкӧ минут мысти дядя От висьталіс:
— Окота лои жуликлы пӧлучитны ыджыд доход.
А сьӧмыс сылӧн абу.
Сэки сійӧ чукӧртӧ сылы лӧсялана компания, и печатайтӧны найӧ разнӧй краскаясӧн — кыдзи позьӧ мичаджыка — бумагаяс.
Бумагаяс вылас гижӧма: «сё шайт» либӧ «вит шайт», ме стӧчасӧ ог тӧд — тайӧ абу важнӧ.
Бумагаясыс шусьӧны акцияясӧн.
Суйӧрсайса кыв.
Коді ньӧбас акциясӧ, сійӧ...
кыдзи шунысӧ… акционист.
Абу сідз — акционер.
Став акционеръясыс ӧтлаын — акционернӧй общество.
Мый жӧ вӧчӧ татшӧм обществоыс?
Сійӧ либӧ из шом рудникъяс разрабатывайтӧ, либӧ му пытшкысь зарни перйӧ, либӧ вот лечебнӧй ва вузалӧ, кыдзи тайӧ Шебекоыс.
Овлывлӧ и сідзи: рудникын из шомыс уна, рабочӧйлӧн удж донтӧм, кӧрт туй — из шомсӧ кыскавны — матын.
Но мый нӧ, и збыльысь позьӧ нажӧвитны ыджыд прибыль.
И юкны сійӧс на костын, кодъяс та вылӧ видзисны сьӧмсӧ, кодъяс ньӧбавлісны акцияяссӧ.
— Сідзкӧ тайӧ абу нин жульничайтӧм?
— Ме ногӧн, век жӧ жульничайтӧм.
Оз кӧ акционеръяссӧ, то рабочӧйяссӧ пӧрйӧдлӧны.
Кытысь прибыльыс босьтсьӧ?
Енэжсяньыс киссьӧ?
Оз, рабочӧй трудысь сійӧс пычкӧны.
Но, а Шебеко, сійӧ не сӧмын рабочӧйясӧс — сійӧ и ассьыс акционеръяссӧ пӧръявлӧ.
Сійӧ пӧрысь жулик.
— А вермас ӧмӧй тайнӧй советник лоны жуликӧн?
— Вермас!
— чорыда вочавидзис Оттомар Редаль.
И вот ӧні Шебеко делӧяс йылысь тӧлкуйтісны Познанский ордын кык собеседник — йӧз, кодъяс, тыдалӧ, тырвыйӧ гӧгӧрвоисны татшӧм сяма вопросъяссӧ.
Да мый сэні Зыбин да сылӧн юысь ёртыс?
Шебеко йылысь сёрнитісны кар пасьтаыс.
Тайӧ сёрниясыс кыссьӧны нин кык во сайын.
— Быттьӧкӧ пӧ сійӧ настӧящӧй аферист.
— Мый ті!
Вывті, <ns>вы-вті</ns> ыджыд энергияа морт.
— Но, а тісӧ асьныд ньӧбанныд сылысь тайӧ...
бумагаяссӧ?
— Акцияяссӧ?
Ньӧба.
Ӧд найӧс позьӧ весиг вит шайт вылӧ ньӧбны.
Тадзтӧ и кутшӧмкӧ гӧль дӧва рискнитас.
А прибыльыс пӧ лоӧ шайт вылӧ шайт!
— Сюся вӧчӧ тайӧ Шебекоыс.
Вит шайт вылӧ, дерт, быдӧн ньӧбас.
Висьтавлісны и акцияяс йывсьыс.
Мича бумагаяс: сэтчӧ вӧлі серпасалӧма источник — еджыд керка фон вылын зарни югӧръяса каскад.
Татшӧм керкасӧ быттьӧ стрӧитӧмаӧсь нин, и зэв ӧдйӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ — Латгалияӧ.
Курорт стрӧитӧмӧн интересуйтчӧмаӧсь вӧлі медся высокопоставленнӧй йӧз.
На лыдысь медся первой шулісны граф Шадурскийӧс, его величество дворса шталмейстерӧс, собственникӧс сійӧ мулысь, кыті должен прӧйдитны источник дорӧ туйыс.
Казьтылісны сідзжӧ барон Тизенгаузенӧс да ещӧ ӧти баронӧс — Фредериксӧс.
И та бӧрын век жӧ сюрліны йӧз, кодъяс эз эскыны.
Но найӧс убеждайтісны!
Велӧдчытӧмджык йӧз пӧвстысь гораджыка сёрнитлывліс скупщик Лещов, коді ӧні частӧджык волывліс карс аслас тӧргӧвӧй делӧяс кузя.
— Абу вернӧй делӧ, — шуис акцияяс йылысь Лещов.
— Тайӧ мыйла жӧ?
— Ме сійӧ местаяссӧ тӧда, кӧні тайӧ источникъясыс.
Сэтчӧ и колана туйыс абу, сӧмын ӧти тёпканъяс да гуранъяс.
— Туйтӧ вӧчасны!
— Туй вӧчасны — сьӧм видзасны.
Зэв ыджыд капитал татшӧм делӧ вылӧ колӧ.
— Со жӧ и чукӧртӧны капиталсӧ, акцияяс вузавлӧны.
— Но, уна-ӧ тэ, дона мортӧй, чукӧртан миян карысь?
Да кӧть и став уезд пасьтаысь?
— Юркарысь капитал судзӧдасны...
Граф Шадурский, барон Тизенгаузен...
— Ог тӧд, ог тӧд.
Ковмис сюйсьывны действительнӧй статскӧй советник Саношколы, коді Роч войтырлӧн черносотеннӧй союзын Лещовкӧд пукаліс ӧти скамья вылын.
— Яндысь!
— шуис Лещовлы союзлӧн заседание вылын Потап.
— Кодлы нӧ, не кӧ миянлы, и поддержитны господин Шебеколысь энергиясӧ!
И сідзи нин миянлысь став озырлунъяссӧ ас ки улас босьтӧны иностранечьяс.
— Босьтӧны ас ки улас.
Тайӧ вернӧ.
Кывлі ме Нобель йылысь.
И немеч Бюлер йылысь.
И француз Жорж Борман йылысь.
Да, висьталӧны, и Ленскӧй зарни приискъяс англичана киын?
— Но вот аддзанныд!
— Сӧмын сэні — прибыльыс вернӧй.
— А тіянлы коді мешайтӧ?
Мӧдарӧ, предлагайтӧны...
— Майтӧг гадь предлагайтӧны.
— Господин Шебеколы дӧверитӧмаӧсь...
э-э...
вылісянь.
— Татшӧм майтӧг гаддьыд дзирдыштас шонді водзын, ок, кутшӧм мича!
Потӧ — и пом.
— Сідзкӧ ті мый жӧ, — скӧралігтырйи нин юаліс Саношко, — явӧ выступайтанныд тайӧ предприятиеыслы паныд?
— Но, кытысь нин меным явӧ...
— Акцияяссӧ онӧ ньӧбӧй?
— Ньӧба.
Ваше превосходительство, тіянлы удовольствие вылӧ.
Кӧсъя вӧчны уважение.
— Да менымсӧ мый?
Мый вӧсна ме, ті ногӧн, старайтча?
Лещов нюммуніс:
— Наградаӧн интересуйтчанныд.
— Мый?!
— скӧрмис Потап.
— Кутшӧм наградаӧн?
— Тіянлы вылӧ господин Шебеко кӧсйысис Петыркарын хлопочитыштны.
И граф Шадурский отсалыштас.
Нинӧм, мед ен отсалас.
Саношко зэв скӧрысь бӧрланьӧ чатӧртіс чукля юрсӧ: со кытчӧдз воӧдчис, союзӧ тӧдчытӧм йӧзӧс кыскигӧн, кӧні почётнӧй членӧн сулалӧ ачыс государь-император!
Кыдзи нӧ — «чернозёмнӧй вын», тӧданныд-ӧ...
Но Шебеколы эз эскыны не сӧмын пемыд йӧз.
Благороднӧй собраниелӧн клубын картіӧн ворсігӧн чирзіс воинскӧй начальник:
— Коді сэтчӧ кӧрт туй кутас стрӧитны?
Казна?
Ог эскы!
— Господин Шебеколӧн эм ыджыд дӧверие, — небыда паныд шуис партнёрыс, банкса ыджыд чиновник.
— Кодсянь?
Веськыда висьталӧй — кодсянь?
Чиновник кыз ки чуньяссӧ неопределённӧя вӧрӧдыштіс куш юр весьтас.
Воинскӧй начальник видзӧдліс тайӧ жест вылӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Збыльысь ӧмӧй?
— Век жӧ...
дворечын интересуйтчӧны.
— Дворечын?
Сідзкӧ, тіян ногӧн, акцияяссӧ сулалӧ ньӧбны?
Чиновник лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ньӧбалӧны...
И збыльысь, ньӧбалісны — посни торговечьяс, чиновникъяс, провизоръяс, пенсия пӧлучайтысь дӧваяс.
А ыджыд тошка купеч Арбузников, коді вӧлі кресті король кодь, горзіс Коммерческӧй банкын, кытчӧ пырис аслас делӧяс кузя:
— Да тайӧ жӧ вежа артельнӧй делӧ!
Коскӧдз кусыньтчылӧмӧн колӧ копрасьны господин Шебеколы.
— Дзик вернӧ — артельнӧй делӧ, — вежливӧя нюмъяліс сійӧ жӧ банковскӧй чиновникыс.
— Озыръяслӧн артель.
Таын — акционернӧй обществолӧн став смыслыс.
Овлӧны артельяс гӧльяслӧн — грузчикъяслӧн, бурлакъяслӧн.
А тайӧ — состоятельнӧй йӧзлӧн артель.
Кресті король кӧсӧй синмӧн видзӧдыштіс чиновник вылӧ кыпыд рӧзбойничӧй синъясӧн, прӧщайтчис да муніс.
Акцияяс сійӧ эз ньӧб.
И друг паськаліс сёрни — некод эз тӧд, кытысянь сійӧ заводитчис: Шебекоӧс сетӧны судӧ.
Судитны сійӧс мӧдасны Ригаын.
48
Сэтшӧм нин сэки удайтчис воыс: быдпӧлӧс выльторъяс вылӧ бур урожай.
Йӧз кыдзи колӧ эз на вевъявны сёрнитыштны Шебеко йылысь, кор паськаліс выль юӧр: гортса арест улӧ босьтӧмаӧсь барон Тизенгаузенӧс, доктор Рипкеӧс, кутшӧмкӧ Дамбергӧс да ещӧ некымын мортӧс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ йӧзыслӧн группаыс важысянь нин занимайтчӧ ӧти суйӧрсайса государстволы пӧльза вылӧ шпионажын.
Кутшӧмлы?
Германиялы?
Да сійӧ ӧмӧй лӧсьӧдчӧ воюйтны миянлы паныд?
Германскӧй император — сарлы матысса рӧдня, кыдзи нӧ налы ӧта-мӧдныскӧд воюйтны?
Весиг слесарь Оттомар Редальлӧн патераын сёрнитісны Тизенгаузенлӧн, Дамберглӧн да Рипкелӧн делӧ йылысь.
— Ӧнітӧ найӧс босьтасны нёкчимъясӧдыс!
— шуис Никонов, коді пыраліс рытнас.
— Гашкӧ, босьтасны, а гашкӧ, и оз.
Тизенгаузенлӧн ыджыдӧсь...
кыдзи сійӧ...
связьясыс.
Никонов весиг скӧрмис Редаль кывъяс вылӧ:
— «Кыдзи сійӧ, кыдзи сійӧ»!
Эз кӧ вӧв докажитӧма, мый найӧ шпионъяс, татшӧм персонаӧс, кыдзи Тизенгаузен, эз эськӧ кутны тревожитны.
А докажитӧма кӧ нин, кыдзи татшӧм делӧсӧ дзебан?
— Окотитасны — дзебасны.
Барон Тизенгаузенлӧн петербургскӧй связьяс йылысь сёрнитіс эз ӧтнас Оттомар Редаль.
Тайӧ связьяслӧн выныс лои ставлы тӧдса, кор Тизенгаузен, Рипке да мукӧдъяс стӧч кык недель мысти лоины вӧля вылынӧсь.
Муртса эз торк налысь делӧяссӧ Дамберг: сійӧ гӧститӧдӧма сійӧс караулитысь жандармсӧ коньякӧн, мый вӧсна сійӧ унмовсьӧма да узьӧма сутки чӧж, а ачыс пышйӧма Прибалтикаысь код тӧдас кытчӧ.
Торъя важнӧй делӧяс кузя следовательлы лишнӧй улика!
Мыжтӧм морт оз кут спасайтчыны пышйӧмӧн.
Таысь кындзи, воисны сведениеяс гувернантка-немкаяс йылысь, кодъясӧн веськӧдлӧма кутшӧмкӧ Ирма Карловна, коді овлӧма «Затишьеын» да подчиняйтчылӧма Дамберглы.
Но тайӧ ставыс ӧні эз имеит некутшӧм тӧдчанлун.
Барон Тизенгаузен да мукӧдъяс йылысь делӧ Петыркарсянь воӧм распоряжение серти вӧлі дугӧдӧма.
Тулысладорыс кывсис, мый некутшӧм наказание улӧ абу сюрӧма и отставкаын тайнӧй советник Шебеко.
Рӧзӧритчӧм акционернӧй обществолысь эмбурсӧ — Латгальскӧй ягын ичӧтик му пласт — вузалісны, обществосӧ вӧлі объявитӧма несостоятельнӧйӧн, а Шебеко Петыркарын стрӧитіс аслыс дзик выль особняк.
Сійӧс регыдъя кадӧ арестуйтӧм йылысь дугдісны сёрнитны сідзи жӧ друг, кыдзи и найӧ кыптылісны.
49
Карын арестъяс век жӧ вӧліны.
Арестуйтісны куим рабочӧйӧс, кодъясӧс мыжалісны подпольнӧй революционнӧй удж нуӧдӧмысь.
... Рытнас Оттомар Редаль висьталіс Русеньлы:
— Ковмас пыдӧджык дзебны литература.
Мый тэ шуан Персицлӧн керка йылысь?
— Персицлӧн керка?
— чуймис Гриша (сёрниыс муніс сы дырйи — кутшӧма сійӧ гордитчис татшӧм дӧвериенас!)
— Но да, — спокойнӧя вочавидзис дядя От.
— Русень сэні уджалӧ главноуправляющӧйӧн.
— Старшӧй дворникӧн, — веськӧдіс Русень.
— Сідзкӧ вот, тэ ордӧ кӧ дзебны, оз аддзыны?
— Медым аддзыны, колӧ косявны каменнӧй пос.
— Пос?
— Редаль серӧктіс да мигнитіс Гришалы: — Тайӧ Русеньыс век мыйкӧ да думыштас.
— Пӧрысь Персиц зэв экономнӧй господин.
Колӧ вӧлі неуна ремонтируйтны параднӧй пыранін, но, мыйла та вылӧ корны бокысь йӧзӧс?
Ме жӧ важся каменщик.
Персиц мынтіс меным кык шайт — о, ме ыджыд благодарностьӧн босьті сетанторсӧ да пӧчиниті ставсӧ, кыдзи колӧ!
Лӧсьӧді ставсӧ бура.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
Ӧні пос улын эм сэтшӧм неыджыд места, мый сы йылысь и олыся оз вермы тӧдмавны.
— Олыся оз тӧдмав, а жандармъяс кыдзи заводитасны лукйысьны...
— Лукйысьӧмыд этша.
Ме шуа: ковмис эськӧ косявны поссӧ ставнас.
— Но, видзӧдлӧй сы вылӧ!
— горӧдіс зэв дӧвӧльнӧй Редаль.
— Тайӧ Русень век думыштас мыйкӧ аслыссямаӧс.
— Параднӧй поскыс дзик нин син улын, — шуис Гриша да гӧрдӧдіс: сійӧ первойысь на решитіс мыйкӧ шуны ассяньыс татшӧм серьёзнӧй делӧ кузя.
— Вот тайӧ и бур.
— Но кыдзи нӧ пуктыны сэтчӧ литературасӧ, медым некод эз аддзыв?
И кыдзи сійӧс босьтны, кор ковмас?
— Менам жӧ аслам кабинетыс — пос улас!
Ме ӧд абу сӧмын старшӧй дворник — ме швейцар.
Господин Персиц вывті экономнӧй морт.
Ме сэні, пос улас, тырвыйӧ кӧзяин и войын и лунын.
— Но, сідзкӧ, решитӧма.
Талун сёрӧнджык ставсӧ, мый вермам, мӧдӧдам тэ ордӧ.
Молодеч, Русень!
Ме век шулывлі, мый тэнад министерскӧй юр.
— А ме некор эг и ӧтказывайтчыв!
— серӧктіс медбӧрын и ачыс Русень.
— Гашкӧ, менӧ ещӧ и назначитасны министрнас.
Сет сӧмын срок.
... Рытнас дас ӧтикӧд часын Гриша звӧнитіс Персицъяслӧн керкаӧ параднӧй ӧдзӧс дорын:
ӧдзӧс, кодӧс вӧлі югдӧдӧма электрическӧй пӧнарӧн, мичмӧдӧма быдпӧлӧс разнӧй завитушкаясӧн, пырысь-пыр жӧ воссис, и Русень почтительнӧя примитіс Гриша киясысь сылысь важмӧм пальтосӧ, картузсӧ да ортсысяньыс видзӧдны сьӧкыд, ыджыд пакет, кодӧс тубыртӧма бумагаӧн.
— Кайӧй выліас, — шуис сійӧ копыртчылӧмӧн.
Гриша кайис мӧд судтаас, шуис мичаа пасьтасьӧм да юр вылас прӧшви наколкаа горничнӧйлы:
— Ме Самуил дорӧ.
И кутіс виччысьны жырйын, кӧні сулалісны чукля кокъяса зӧлӧтитӧм креслӧяс, а стенъясас ӧшалісны дамаяслӧн да кузь сюртукъяса, ыджыд тошка йӧзлӧн портретъяс.
Петіс Самуил Персиц, коді эз дзеб ассьыс шензьӧмсӧ:
— Кутшӧм могӧн?
— Муна вӧлі тіян керка дорті.
Персиц чужӧм вылын шензьӧмыс всё-таки зэв ёна тӧдчис да бурсӧ нинӧм эз си.
Гриша шуис:
— Ме ӧні интересуйтча поэзияӧн.
— Поэзияӧн?
— Самуиллӧн шемӧсмӧмыс эзджык кут тӧдчыны.
— Да.
Ме кывлі, тэ гижан кывбуръяс.
Самуил Персицӧс быттьӧ вежисны.
Сійӧ кутіс котравны жырйӧдыс, нервнӧя серӧкталігтырйи да воча ки ниртігтырйи.
— Тэ сідзжӧ кывлін нин ме йылысь?
Тӧдан, ме вылӧ эпиграмма нин лӧсьӧдӧмаӧсь!
— Да!
— Кывзы:
<rus>О Персиц, ярый сочинитель,</rus>
<rus>О гениальнейший поэт!</rus>
<rus>Душою — Феба ты служитель,</rus>
<rus>А телом — отставной корнет.</rus>
Менӧ тӧдӧны нин!
— самодовольнӧя шуис Персиц.
— А мыйла «корнет»?
— юаліс Гриша.
— Но тайӧ, дерт, рифма ради.
А эпиграммаыс абу омӧль — и татшӧм улад ме эськӧ пукті ассьым кырымпасӧс.
Тӧдан, ме гижа эпиграммаяс, сонетъяс, балладаяс...
Да!
И балладаяс — тайӧ меным выль жанр на.
Жыръяс ноксьыштӧм бӧрын, тыдалӧ, ёна зэв волнуйтчысь, сійӧ пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн заводитіс лыддьыны ассьыс кывбуръяссӧ.
Сэні збыльысь вӧліны и Феб и сылӧн служитысь — поэт, вӧліны быдпӧлӧс эльфъяс да ундинъяс.
— Ӧні лыддя ме тэныд ассьым медбӧръя произведениеӧс — баллада!
Гриша эз тӧд, кыдзи медбӧрын сылы татысь мунны.
Персиц век ӧтарӧ лыддис, лыддис — и эз мудз...
Коли уна кад — Русень видлаліс нин, дерт, эз-ӧ вӧвны ывла вылын пакет бӧрся следитысьяс.
Персиц омляліс ӧтмоза, Гришалӧн кутіс унмыс локны, и сійӧ сувтіс:
— Ме тэ ордӧ пыравла на.
— И ме тэ ордӧ.
И ме!
— горӧдіс зэв радпырысь Персиц.
— Тӧдан, кутшӧм нимкодь аддзыны поэзия гӧгӧрвоысь мортӧс...
Кыдзи тэ донъялан менсьым кывбуръясӧс?
— Зэв.
Зэв!
Гришалы тӧдвылас уси кыв, кодӧн вӧлі сійӧс асьсӧ ошкывлӧ Оттомар Редаль.
Ян да Гриша ичӧт детинкаяс на — тайӧ жӧ вӧлі дзонь куим во сайын нин — петкӧдлывлісны дядя Отлы ассьыныс слабиник мускулъяссӧ: «Но, кыдзи?» И дядя От шулывліс: «Зэв, зэв!» Мый «зэв» — абу гӧгӧрвоана.
Но век жӧ тайӧ вӧлі — кӧть и муртса-муртса — ошкӧм кодь.
— Зэв.
Зэв!
— шуис Гриша да эз вермы кутчысьнысӧ — серӧктіс.
Уліас, пальтосӧ сылы сетігӧн, Русень вашнитіс:
— Ставыс лючки-ладнӧ.
И Гриша петіс ывла вылӧ.
Пемыдас войтасис кортӧм зэр, жургис керка вывсянь ва лэччан трубаясӧд — тӧвлы пом, тӧвлы пом!
50
Карын век частӧджык кутісны сёрнитавны забастовкаяс йылысь.
Висьтавлісны Ригаын «Феникс» заводын вӧлӧм арестъяс йылысь, Питерын волнениеяс йылысь, сы йылысь, мый лунвылын лыйлӧмаӧсь дас квайт матросӧс.
И ещӧ гусьӧнджык, абу ставлы гӧгӧрвоана, но содысь грознӧй шум воис ылі Сибырсянь.
... Квайт сюрс рабочӧй Ленскӧй приискъясын кыпӧдчӧмаӧсь не морт нога условиеяслы паныд, кутшӧмъясын налы лои уджавны.
Квайт сюрс морт заводитӧмаӧсь бастуйтны.
Оружиетӧм, бастуйтысь рабочӧйяслысь мирнӧй йӧз чукӧрсӧ жандармъяс лыйлӧмаӧсь зэв матісянь.
Налӧн начальник ротмистр Терещенколӧн нимыс позорнӧя кывсис Рочму пасьта.
Сы йылысь гижисны газетъясын, весиг сэтшӧмын, кыдзи «Речын»: сылӧн кӧзяинъясыс, кодъяс полӧны войтырысь, горзісны бунт йылысь, «стихийнӧй бунт йылысь».
Черносотеннӧй листовкаяс висьтавлісны, мый рабочӧйяс быттьӧкӧ пӧ мунӧмаӧсь начальство дорӧ зоръясӧн да изъясӧн, а тайӧ — уна сюрс йӧз киясын грознӧй оружие!
Но правдасӧ дзебны оз нин вӧлі позь.
Лоины тӧдсаӧсь аддзылысьяслӧн показаниеяс: «Апрельскӧй лунӧ рабочӧйяс мунісны эз зоръясӧн, а киясаныс табак кӧшельясӧн.
Зепъясас налӧн вӧліны эз револьверъяс, а заявлениеяс — налысь арестуйтӧм ёртъяссӧ мездӧм йылысь».
И найӧс встретитісны пуляясӧн.
Государственнӧй думаын запрос вылӧ сарскӧй министр Макаров, коді некор эз чайт, мый сійӧс да палач Терещенкоӧс коркӧ накажитасны, — горӧдіс:
— Тадзи вӧлі, тадзи водзӧ лоӧ!
Войнас Оттомар Редаль гусьӧник лыддис...
Но кылӧ вӧлі быд кыв:
— «Питерын и Мӧскуаын, Ригаын и Киевын, Саратовын и Екатеринославын, Одессаын и Харьковын, Бакуын и Николаевын — быдлаын, Рочму быд помын, рабочӧйяс лэптӧны ассьыныс юр Лена вылын пӧгубитӧм ассьыныс ёртъяссӧ дорйӧм могысь.
Ми ловъяӧсь, пуӧ миян алӧй вирным кольӧм вынъяслӧн биӧн!..»
Гриша кывзіс кыдзи быттьӧ видзчысяна, но тыдавтӧм биын калитӧм кывъяссӧ.
И ылысса грознӧй гымыс сылы кутіс лоны яснӧйджыкӧн, матынджыкӧн...
Лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын Оттомар Редаль ӧкуратнӧя кусняліс газетсӧ, коді вӧлі «Кодзув» нима гырысь заголовока, да шуис:
— Но мый нӧ, ёртъяс, кадыс миян коли этша...
— Дас лун, — шыасис Никонов.
— Этшаджык.
Дасыс — тайӧ Первой майӧдз.
А колӧ ещӧ перепишитны, печатайтны из вылын да водзджык разӧдны железнодорожникъяс пӧвстын, заводын, мастерскӧйясын.
И гарнизонын.
Да, тайӧ пӧрйӧ — и гарнизонын!
— Сідзкӧ, Грегор, пуксьы уджавны, — шуис Русень.
Да, ӧні тайӧ вӧлі нин Гришалӧн обязанность, мыйӧн сійӧ гордитчис: листовкаяс переписывайтны аслыспӧлӧс состава клея чернилаӧн.
Век жӧ сылӧн почеркыс вӧлі мичаджык Русеньлӧн, Редальлӧн либӧ Никоновлӧн дорысь.
Мукӧддырйиыс текстсӧ ковмыліс гижны веськыд печатнӧй шыпасъясӧн — тайӧ листовкаяссӧ разӧдлісны сиктӧ либӧ салдатъяс пӧвстӧ.
... Сійӧ гижис старайтчӧмӧн, вывті ёна зільӧмсьыс ӧткымын шыпасъяс артмывлісны пӧлӧсӧсь, и Гриша та вӧсна пӧсявліс.
Сьӧкыд вӧлі гижнысӧ ещӧ и сы вӧсна, мый дугдывтӧг матыстчывліс сы дорӧ Редаль, видзӧдлывліс листовка вылӧ да ошкис:
— Лаби.
— Ӧти места сійӧ пасйис да тшӧктіс:
— Тайӧс гиж гырыся,
печатнӧй шыпасъясӧн:
abu
ЛЕНА ДОРЫН ЛЫЙӦМ ШЫЯС ЖУГӦДІСНЫ ЧӦВ ОЛӦМЛЫСЬ ЙИ, И — ВӦРЗИС НАРОДНӦЙ ДВИЖЕНИЕЛӦН Ю. ӦРЗИС!..
Редаль гораа мӧдысь шуис тайӧ кывъяссӧ.
Векджык рама олысь Русень чеччыштіс да горӧдіс:
— Ӧні сійӧс он сувтӧд!
Кор листовкасӧ вӧлі перепишитӧма да печатайтӧма литографскӧй из вылын, дядя От тшӧктіс Гришалы:
— Нуан талун кӧкъямыс час рытын Даугава ю дорӧ.
Тӧдан сійӧ местасӧ — дамба чукыльтанінын, кӧні быдмӧ пӧрысь нин сэтшӧм пу, бадь...
сійӧ копыртчӧма ю весьтас, — тӧдӧмысь, аддзылін сійӧс унаысь?
— Дерт жӧ!
— Но вот, стӧч кӧкъямысын тэ воан сэтчӧ.
Тэнӧ кутасны виччысьны.
Тэ шуан: «Тётя Оля бурдіс нин».
И тэныд кӧ вочавидзасны: — «Зэв рад.
А кыдзи олӧ-вылӧ Пётр Иванович?» — сэки сетан со тайӧс.
— И Оттомар Редаль мыччис Гришалы кызкодь папка, кодӧс вӧлі ӧкуратнӧя гартыштӧма газетнӧй бумагаӧн да кӧрталӧма бечёвкаӧн.
Листовкаяссӧ босьтігӧн Гриша синъяссӧ лэдзис увлань, медым оз сэтшӧма тӧдчы, кутшӧм ёна сійӧ гордитчӧ тайӧн.
Ещӧ водзджык на Редаль сылы гӧгӧрвоӧдіс:
— Тайӧ листовкаясыс салдатъяслы.
Литература сетны рабочӧйяслы — миянлы тӧдса нин, испытаннӧй туй.
А салдатъяскӧд имеитны делӧ сьӧкыдджык!
Ӧні миянлы удайтчис лӧсьӧдны гарнизонкӧд связь.
Дерт, татшӧм листовкаыд — сӧмын войт.
Но ва войтыс розьӧдӧ из!
И воас лун, кор салдатъясыс ружьеяссӧ бергӧдасны мӧдарлань!
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Гӧгӧрвоин ӧні, детинкаӧй, мый тайӧ вывті серьёзнӧйтор?
— Гӧгӧрвои, — дженьыда вочавидзис Гриша.
Сылӧн банбокъясыс ыпъялісны волнуйтчӧмысла.
— Видзӧдлывлы ӧтарӧ-мӧдарӧ, абу-ӧ матігӧгӧрын кодкӧ подозрительнӧй.
Кор сетан листовкаяссӧ миян мортлы, ті кыкӧн неуна прӧйдитчӧй вадор кузяыс да прӧщайтчӧй кӧрт туй пос дорын.
Карӧ тэ локтан ӧтнад.
— Гӧгӧрвоана.
Стӧч кӧкъямыс часын Гриша матыстчис пӧрысь бадь пу дорӧ.
Буретш сійӧ бадь пу дорас, код вылӧ вит во сайын кавшасьліс ӧти тувсов лунӧ Пётр Дерябин да кульыштіс кисьыс кучиксӧ.
А со и валун-из, сы вылысь сэки лэбзис изумруднӧй гут...
Гриша воис матӧджык.
Но мый тайӧ?
Чукля ствол вылын пукаліс нывка, Гришалань мышкӧн, да думыштчӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
Гриша сулалыштіс полігтыр, виччысьыштіс.
Сэсся локтіс матӧджык.
Нывка видзӧдліс, и Гриша тӧдіс Нина Талановаӧс.
Вот кор оз ков!
Кӧкъямыс нин, регыд мысти воасны листовкаясла...
Гриша прӧйдитіс сы дінті.
Но мунны оз вӧлі позь.
Минут мысти сійӧ бӧр воис сэтчӧ.
Заводитіс ветлӧдлыны бӧрӧ-водзӧ вадор кузяыс, но синъяс увсьыс эз вошты бадь пусӧ.
Медбӧрын Нина Таланова сувтіс да мелілунтӧг юаліс:
— Мыйын делӧыс?
Сылӧн сёрнитан тоныс эз кажитчы Гришалы:
— Ог гӧгӧрво тіянлысь вопростӧ.
Кодлыкӧ мешайта али мый?
— Да.
Меным!
Гриша лэптыштліс пельпомъяссӧ да кежис бокӧджык.
Тешкодь, но мыйла некод сэсся эз тыдав вадорын...
Кӧкъямыс час да джын нин!
Нина Таланова зэв спокойнӧя пукаліс бадь пу ствол вылын да, тыдалӧ, мунны некытчӧ эз лӧсьӧдчы.
И друг муртса дӧгадайтчӧмысь Гриша пӧсяліс.
Но тайӧ жӧ йӧй мӧвп!
Талановаыс танісӧ мыйла?
Но век жӧ сійӧ матыстчис бадь пу дорӧ да шыасис гусьӧник, аслыс ныр улас, да дзоргис-видзӧдіс эз Таланова вылӧ, а юлӧн мӧдар вадорас:
— Тётя Оля бурдіс нин.
— Зэв рад!
— чуймӧмӧн вочавидзис Нина.
— А кыдзи олӧ-вылӧ Пётр Иванович?
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Гриша сідзжӧ пуксис бадь пу ствол вылӧ, а листовкаяслысь пачкасӧ пуктіс Таланова да ас костас.
Нина спокойнӧя босьтіс пачкасӧ да сэсся эз нин лэдзлы аслас киняувсьыс.
Сы киясын пачкаыслӧн видыс нинӧмӧн эз шыбитчы синмӧ: тетрадьяс либӧ небӧгъяс гартыштӧма бумага пиӧ, гартыштӧма велӧдчысьяслӧн моз ӧкуратнӧя.
— Вот некыдз нин эг вермы думыштны!
— медбӧрын шыасис Гриша.
— И ме.
— Шензьӧдана!
— Тайӧ ме йылысь?
Но, танісӧ буретш шензянаыс нинӧм абу.
Менам чож — военнӧй фельдшер.
Сійӧ большевик.
Вот и ставыс.
«Сійӧ большевик».
Сідзкӧ со сійӧ кутшӧм, Нина Талановаыд!
— Прӧйдитчам?
— юаліс Нина.
— Кӧрт туй пос дорӧдз?
— Дерт жӧ!
Кӧрт туй пос дорӧдз.
Найӧ тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны вадор кузя.
— Тэ велӧдчан?
— юаліс Гриша да чуймис, кутшӧм прӧстӧя артмис сылӧн тайӧ «тэыс».
— Ме помалі прогимназия.
А тэ ӧмӧй эн тӧдлы та йылысь?
— Эг тӧдлы, — мыжа моз вочавидзис Гриша.
— А вот ме тэ йылысь тӧда ставсӧ!
Тӧда, мый тэнӧ вӧтлісны реальнӧй училищеысь.
И тӧда, мыйысь.
И мый урокъяс сеталан, сідзжӧ тӧда!
— Тэ ӧні гимназияӧ пыран?
— Но, ӧдвакӧ...
— Мыйла?
— Мукӧдпӧлӧс делӧяс сюрӧны.
Ставсьыс лӧсяланаджык, ме муна Петыркарӧ.
— Ӧтнад — Питерӧ?
— Да.
Ӧтнам — Питерӧ.
— Мый нӧ тэ сэні кутан вӧчны?
— Менам батьлӧн сэні — Путиловскӧй заводын — воча вокыс.
Ми, Талановъяс, рӧдняясӧн озырӧсь!
— серӧктіс Нина.
— Мый нӧ тэ, заводас кутан уджавны?
— Ог тӧд.
Кытчӧ индасны, сэні и кута уджавны.
— Батьыд — Ригаын, а тэ — Питерын?
— Но и мый нӧ!
— Гришалы тӧдса нин движениеӧн Таланова тшапа лэптіс юрсӧ.
— Бать, колӧкӧ, тшӧтш локтас.
Сійӧс корӧны Путиловскӧй заводӧ — сэні эм токарлы места.
— Сідзтӧ мӧд делӧ!
— серӧктіс Гриша.
— Сідзи эськӧ мед и висьталін:
А то: «Но и мый нӧ, ӧтнам муна!»
— Ме и ӧтнам некӧн ог пропадит.
Гриша бара серӧктіс.
Тӧдлытӧг найӧ матыстчисны пос дорӧ.
Колӧ вӧлі прӧщайтчыны.
Найӧ топыда, кыдзи ёртъяс, кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Бӧрвылас видзӧдлытӧг Гриша муніс карӧ ӧтнас.
Дядя От век шулывліс «рад» пыдди «<ns>радый</ns>».
А гашкӧ сійӧ шуліс «зэв рад»?
Гриша эз бура кыв?
... Дамба вылӧ кайӧм бӧрын Григорий Шумов сувтіс да видзчысигтыр гӧгӧр видзӧдліс.
Матігӧгӧрын подозрительнӧйыс нинӧм эз вӧв.
И век жӧ...
И век жӧ гортас бурджык локны кытшола туйӧд.
Сійӧ муніс векньыдик улича кузя, кӧні медбӧръяысьсӧ вӧлі арнас, пырысь-пыр жӧ училищеысь вӧтлӧм бӧрын.
Кадысь кадӧ сійӧ сувтыштавліс дзиръяяс дорӧ да лыддяліс эмалевӧй табличкаяс вылысь керка кӧзяинъяслысь овъяссӧ.
Тӧдмавны ас бӧрся следитӧм йылысь, да ещӧ татшӧм йӧзтӧм местаын, абу сьӧкыд: колӧ сӧмын сувтыштлӧмӧн лэдзны ордйыны сійӧс, код дорӧ абу дӧверие, а сэсся аслыд мунны водзӧ да мыйкӧ дыра мысти гӧгӧр видзӧдлыны.
Тайӧ фигураыс кӧ тыдалӧ кӧнкӧ бӧрвылад — но, сідзкӧ, вӧтчӧ шпик.
Сэки нин колӧ думыштлыны, кыдзи сыысь мынтӧдчыны.
Сувтышталігтырйи, рытъя рӧмыд пырыс табличкаяс вылысь гижӧдъяссӧ лыддигӧн, Гриша воис ёсь йыла топольяс дорӧ, кодъяс часӧвӧйяс моз сулалісны ӧти дзиръя дорын.
Тані памятнӧй сентябрся рытӧ киссисны рояльлӧн сэтшӧм сӧдз, радуйтана шыясыс...
Ӧграда вылас готическӧй ёсь шыпасъясӧн вӧлі гижӧма немецкӧй кыв вылын да рочӧн: «Доктор О. О. Ф. Рипке».
Сідзкӧ со кутшӧм маска улӧ мукӧддырйи дзебсьӧма вӧрӧглӧн гуыс!
Гашкӧ, и еджыд платтьӧыс, коді муртса тыдыштліс сэки сьӧдов коръяс пыр, вӧлі сійӧ, фрейлен Рипкеыс, латышскӧй крестьяналӧн палачыс!
Гриша видзӧдліс гӧгӧр...
Эз, бӧрвылас некод эз вӧв.
Позьӧ вӧлі мунны гортас.
51
Апрель тӧлысь помын арестуйтісны Оттомар Редальӧс.
Арестуйтӧм бӧрын аскинас локтіс олӧма нин, гажтӧм рудовлӧз чужӧма городӧвӧй да тшӧктіс Гришалы мунны полицейскӧй участокӧ.
Участоклӧн няйт ыджыд помещениеын, кодлӧн йиркас ӧшйӧма бус да стенъясас тӧдчисны кутшӧмкӧ мисьтӧм сьӧд пятнояс, письменнӧй пызан сайын пукаліс кыз пристав.
Сійӧ секунда кежлӧ эновтліс бумагаяссӧ, кодъясӧс видлаліс, да нурбыльтіс:
— Виччысьлы!
И бара копыртчис пызан весьтӧ.
Прӧйдитіс минут дас.
Гриша сулаліс ӧдзӧс дорын вӧрзьӧдчывтӧг.
Сылӧн кокъясыс заводитісны нин мудзны, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, мый вылӧ эськӧ пуксьыны, но ас кадӧ гӧгӧрвоис: пуксьыны сылы тані, дерт, эз пӧлагайтчы.
Участокын сынӧдыс вӧлі лёк дука, сьӧкыд — тыдалӧ, тайӧ помещениесьыс сынӧдсӧ проветритны эз пӧлагайтчы; да тайӧ и вӧлі тыдалӧ бусӧн тырӧм ӧшиньяс сертиыс, кодъяс ӧдвакӧ коркӧ воссьывлісны...
Друг жырйӧ пырис морт, кодлӧн пельпом вылас вӧлі кыӧм аксельбанта кельыдлӧз мундир; лакӧвӧй сапӧгъяс вылас муртса кывмӧн, мелодичнӧя зилякылісны шпораяс. Тайӧ вӧлі жандармскӧй ротмистр.
Пристав тэрмасигтыр чеччис места вывсьыс, босьтіс ассьыс бумагаяссӧ да муніс.
Ротмистр пуксис сы местаӧ да мудера шуис Гришалы:
— Но, том морт, висьталӧй ставсӧ, мый ті тӧданныд Редаль йылысь.
— А мый ме сы йылысь тӧда?
Нинӧм сэтшӧмсӧ.
— Висьталӧй нинӧм сэтшӧм йывсьыс.
Жандарм кыскис рейтуз зепсьыс эзысь портсигар, клопнитіс вевтнас, кӧні вӧліны зарни монограммаяс, кыскис папирос, тэрмасьтӧг ӧзтіс.
Жырйысь кутіс кывны чӧскыд дук.
Табаксӧ, буракӧ, душитӧма.
— И сідз?
— Ме тӧда, — заводитіс Гриша, — мый Оттомар Редаль уджаліс сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводын.
Сійӧ латыш.
Та вӧсна ми сыкӧд сёрнитлім этша.
Латышскӧй кыв вылын ме сёрнита лёка, а сійӧ рочнас сідзжӧ оз зэв бура.
— Сідз-сідз-сідз.
Ротмистр пыдісянь кыскис папироссӧ, лэдзис тшын гӧгыль да сюся видзӧдіс сы бӧрся, коді лэбис йирклань.
Рыжӧйкодь ус помъяссӧ сідзжӧ вӧлі гартыштӧма гӧгыльӧн; мундир кодьыс жӧ кельыдлӧз синъясыс видзӧдісны быттьӧ рассеяннӧя.
— Том морт, ми ставсӧ тӧдам!
Сійӧ друг звирк чеччис места вывсьыс, шпораяснас зильӧдчигтыр котӧрӧн матыстчис Гриша дорӧ — да сэтшӧм матӧ, мый кутісны тыдавны сылӧн былялӧм синъяссьыс вӧсньыдик вир сӧнъясыс.
— Ми ставсӧ тӧдам!
Кутшӧм помка вӧсна реальнӧй училищеысь вӧтлісны?
— Физико-химическӧй кабинетысь разрешениетӧг босьті сернӧй кислота.
— Кутшӧм цельяс вылӧ?
— Кӧсйи аслам коньки вылӧ травитны кислотаӧн инициалъяс.
— Ок, кутшӧм мыжтӧм!
Но веськыда раминик баляпи!
Эн пӧръясь!
Вочавидз тэрыба: кутшӧм газетъяс лыддьывліс Редаль?
— Ог тӧд.
— Кыдзи сійӧ «он тӧд»?
Овлінныд ӧти жырйын и он тӧд?
— Эг интересуйтчыв.
— Эн интересуйтчыв...
Шуам кӧть сідз.
Но аддзылін!
«Кодзув» газет аддзылін?
— Эг.
— Редаль «Кодзувсӧ» пӧлучайтіс дзик медбӧръя лунъясӧдз.
— Ог тӧд.
Ме эг аддзыв тайӧ газетсӧ.
— Вот ті и ылалінныд, том морт.
«Кодзулыс» петавліс дзик законнӧя, сы вылӧ вӧлі правительственнӧй цензуралӧн разрешение.
Сідзкӧ и соссьынысӧ нинӧмла!
— Ме ог и соссьы.
Ме прӧстӧ ог интересуйтчы, коді кутшӧм газет лыддьӧ.
— Мый йылысь тэкӧд сёрнитлывліс Редаль?
— горӧдіс ротмистр.
— Мый йылысь...
меным весиг сьӧкыд висьтавнысӧ.
— А тэ веськыда висьтав!
Сӧмын веськыда, сэки и некутшӧм сьӧкыдлунъяс оз лоны.
Мортлы сьӧкыд висьтавны сэки, кор сійӧ кӧсйӧ лӧсьӧдлыны ассяньыс, медым сюсьджыка пӧръявны.
Сідзи али мый?
— Абу сідзи, меным сьӧкыд сы вӧсна, мый ми сёрнитлывлім дзик прӧстӧйторъяс йылысь, кодъяс некодлы абу интереснӧйӧсь: сы йылысь, мый ужын кежлӧ колӧ картупель весавны, пач ломтыны...
пес поткӧдлыны.
— Но-но-но!
— горӧдіс ротмистр.
— Тэ ёнасӧ эн сӧр!
Тэ менӧ эн ылӧдлы, мусаӧй!
Мый висьтавліс Редаль политика йылысь!
— Нинӧм.
— Ни ӧти кыв?
— Ни ӧти кыв.
— А кытысь тэ тӧдан?
Гашкӧ, сійӧ кӧнкӧ и висьтавліс сы йылысь?
— Ме дырйи нинӧм эз висьтавлы.
— Сідзкӧ, мукӧдъяс дырйи висьтавліс?
А кодъяс сійӧ мукӧдъясыс?
Кодъяс сы ордӧ волывлісны?
— Волывлісны заводсьыс сылӧн ёртъясыс.
— Овъясыс?
Ротмистр бӧр муніс пызан дорас да кватитіс перӧсӧ:
— Овъясыс?!
— Овъяссӧ ме ог тӧд.
— Эн интересуйтчывлы?
— Эг интересуйтчыв.
— Э-э, муса друг, — нюркнитіс ротмистр и Гриша вылӧ видзӧдліс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс, — тэысь жӧ и кутшӧмкӧ кад мысти лоӧ прамӧй гусь!
Ме нин аддза, кутшӧм тэ фрукт.
Сійӧ шнёпкысис-пуксис письменнӧй пызансайса креслӧас, зепсьыс кыскис зэв ичӧтик никелевӧй пилатор — займитчис аслас гыжъясӧн.
Гыжъясыс вӧліны розӧвӧйӧсь, лакӧн мавтӧмаӧсь.
— Тэ, зонмӧ, фрукт!
Но тэ менӧ он пӧръяв.
Йӧйясӧс верман тӧлк вывсьыс воштыны, а менӧ — он, нинӧм таысь оз артмы.
Ротмистр дзебис ичӧтик пиласӧ, звирк чеччис места вывсьыс да равӧстіс мыйвынсьыс, кутіс кулакъяснас зымӧдны пызан пӧвъяс:
— Мый йылысь сёрнитлісны Редаль ордӧ чукӧртчылігъясӧ?
Тэрыба!
— Да найӧ унджыкысьсӧ сьыланкывъяс сьылісны, сур юлывлісны...
гитараӧн ворслывлісны.
— Кутшӧм сьыланкывъяс?
«Проснитесь, люди труда»?
— Эз, мукӧдъясӧс...
найӧ латышскӧй кыв вылын сьывлісны — кутшӧмкӧ кыпыд, йӧктӧдан сяма сьыланкывъяс.
Да ме и жырас эг кольччывлы — кор найӧ заводитлісны юны, ме мунлывлі.
Ме сурсӧ ог ю.
— Ак, баля!
— Ог, збыльысь ме сурсӧ ог радейт.
Меным сійӧс водз на юнысӧ.
Ме ещӧ несовершеннолетньӧй на, господин ротмистр.
— Сюсь!
Мӧд ногӧн кӧ, менӧ пӧ ті некутшӧм кывкутӧмӧ онӧ вермӧй привлекитны.
Сідзи?
Ротмистр весиг любопытствоӧн ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Гриша вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
— Сідз?
— Ме эг гӧгӧрво.
Кутшӧм кывкутӧмӧ?
Мыйысь?
— Мыйысь!
Кӧть нин соссьӧмсьыд.
Тэ меным он кӧсйы висьтавны сійӧс, мый тэ обязан, — кылан?
— обязан висьтавны ставсӧ дзик нинӧм соссьытӧг!
— Ме нинӧм ог соссьы.
Ме ставсӧ веськыда висьтала.
— Эй, дежурнӧй!..
али коді сэні!..
Жырйӧ мыччысис городӧвӧйлӧн юрыс.
— Нуӧд тайӧс, мед пукалыштас, думайтыштас час нёль кымын.
Гашкӧ, мӧвпъяссӧ вежас.
А сэки ми сыкӧд ещӧ сёрнитыштам.
— Менӧ арестуйтінныд?
— юаліс Гриша.
— Ме жӧ висьталі: тэныд колӧ думайтыштны.
Вот и пукышт, думайтышт.
— Энлӧй...
— Мун, мун, — ньӧжйӧник шуис городӧвӧй да йӧткыштіс Гришаӧс ӧдзӧслань.
... Кузя нюжалысь нёль час чӧжӧн, кодъясӧс Гриша колляліс зэв ичӧтик, пемыд ӧшиня каморкаын, сійӧ тшыгъяліс да мудзис виччысьӧмысла.
Сійӧ пӧшти рад лои, кор сійӧс выльысь вайӧдісны письменнӧй пызана жырйӧ, кӧні бара пукаліс сійӧ жӧ ротмистрыс — тыдалӧ, сӧмын на кытыськӧ воӧма, банбокъясыс ыркыд тӧвсьыс банйыштӧмаӧсь, синъясыс васӧдӧсь, быттьӧ буриндзиа юыштӧм бӧрын...
— Мӧвпалін?
Гриша чӧв оліс.
— Мӧвпалін?!
— А мый йылысь ме должен вӧлі мӧвпавны?
— Висьтавны меным ставсӧ веськыда!
— Ме тайӧс ӧнӧдз пыр на и вӧчи.
Но, тӧдчӧ, мый тайӧ тіянлы оз во сьӧлӧм выланыд.
— Сідз, сідз.
Но, сідзкӧ, тэкӧд ковмас ноксьыштны.
Ковмас займитчывны тэнад особакӧд.
Тэ чайтан: ставсьыс нин мынтӧдчин, нинӧм эн висьтав, некодӧс эн вузав.
А тэ асьтӧ вузалін!
Ачыд асьтӧ!
Мый чӧв олан?
Пельтӧммин?
— Эг, ме эг пельтӧммы.
Ме бура кыла.
— Кылан...
А гӧгӧрвоан-ӧ?
Гӧгӧрвоан-ӧ, мыйӧн буретш тэ асьтӧ вузалін?
Ноко, думыштлы бурджыка.
Ротмистр прӧйдитчис жырйӧдыс шпораяснас мелодичнӧя зильӧдчигтырйи.
Матыстчис канцелярскӧй шкаплӧн стекляннӧй ӧдзӧс дорӧ, зэв лючки лӧсьӧдіс сы водзын, кыдзи рӧмпӧштан водзын, ус помъясыслысь читкыльяссӧ да бергӧдчис Гришалань:
— Но?
Он гӧгӧрво!
Да тэнад арлыда детинка ӧмӧй...
тэныд кымын арӧс?
Дас квайт!
Детинка ӧмӧй, коді нинӧмтор йылысь оз тӧд, коді нинӧмысь абу мыжа, асьсӧ ӧмӧй тадзи эськӧ кутіс жандармскӧй офицер водзын?
Да сійӧ кутіс эськӧ тіравны, сійӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс кутіс ставнас дрӧжжитны.
А тэ?
— Морт кӧ нинӧмысь абу мыжа, мыйла сылы дрӧжжитны?
— Сы вӧсна, мый жандармскӧй управление — серьёзнӧй учреждение, сэні оз шутитны, оз.
Морт кымын омӧльджыка мыжа, сымын ӧдйӧджык сійӧ кутас дрӧжжитны власьт водзын!
А мыжа — сійӧ нин, дерт, подготовитчис.
Кыдзи нӧ — сійӧ ставсӧ мӧвпыштӧма: мый вочавидзны, кыдзи вочавидзны, мый йылысь чӧв овны.
Сійӧ быттьӧ тренируйтчӧма нин быдпӧлӧс мӧвпъяснас.
А тэнӧ коді тренируйтіс?
Редаль, коді нӧ сэсся ещӧ!
Мый тэныд сійӧ висьтавліс?
«Сарӧс долой, веськӧдлан котырӧс долой, мед олас рабочӧй класслӧн мездлун!» Тадзи?
— Абу.
Некор татшӧмторсӧ меным Редаль эз висьтавлы.
Гриша кутіс друг чувствуйтны, мый сійӧс пӧдтӧ тайӧ тшапитчысь палач дорас сьӧлӧмсяньыс лӧг петӧмыс.
Дерт жӧ, тайӧ палач!
Эз ӧмӧй татшӧмъясыс, кыдзи сійӧ, зверствуйтны тюрьмаясын ӧкмыссё витӧд воӧ?
Татшӧмӧн жӧ вӧлі и Терещенко.
Сылы тӧдвылас уси Оттомар Редальлӧн спокойнӧй чужӧмыс: «Тышкасьӧм вылӧ помкаыс вывті ичӧт...» Колӧ кыдзкӧ кутчысьны допрос помӧдзыс.
А допрос муніс век водзӧ.
Ротмистр то заводитліс бурӧн корны Гришаӧс — весиг «ті» вылӧ вуджлывліс: «Энӧ тшыкӧдӧй ассьыныд будущностьтӧ, том морт!», то выльысь мыйвынсьыс горзіс:
— Тэ йӧктыштан менам!
Гриша эз вермы кутчысьнысӧ:
— Но, йӧктынытӧ ме ог кут.
— А ме тэныд шуа — кутан йӧктыны!
Да ещӧ кыдзи!
А ӧні босьт жӧ со этайӧ бумага листсӧ да сы вылӧ гиж ставсӧ, мый тӧдан Редаль йылысь: кор сійӧс первойысь аддзылін, кыдзи тайӧ вӧлі...
ӧти кывйӧн, ставсӧ, мый тӧдан сы йылысь.
И кырымась.
Мичаджыка кырымась.
И кутасны показаниетӧ видзны жандармскӧй управлениелӧн бумагаяс пӧвстын.
Чувствуйтан, мыйӧн тайӧ ӧвтӧ?
Сэки — допрос дырйиыс первойысь — Гриша падмыштліс.
Сылӧн кырымпасыс лоӧ жандармскӧй управлениеын.
Ӧткажитчыны, немтор не гижны...
— А-а!
— торжествуйтӧмӧн горӧдіс жандарм (синъяссӧ вештывтӧг сійӧ видзӧдіс Гриша чужӧм вылӧ).
— Лэбачлӧн кокыс кӧ веськаліс дзугйӧ — сідзкӧ, ачыс лэбач пропадитас.
Тырмас чеччавны-ворсны бедствиеяс туй вылын, таысь некутшӧм последствиеяс водзвыв аддзытӧг!
Сергей Сергеевич!
Тайӧ горӧдӧм вылӧ пырысь-пыр жӧ воссис бокиса ӧдзӧсыс, да тыдовтчис кыз пристав, коді киняулас кутіс бумагаяса папка.
— Сергей Сергеевич, этайӧ субъектыс ӧні гижас ассьыс показаниеяссӧ, эн ӧткажитӧй сэсся найӧс ыстыны меным.
А ӧні ме тэрмася...
Но ми ещӧ аддзысьлам на!
— грӧзитыштіс сійӧ Гришалы розӧвӧй чуньнас да, шпораяснас зильӧдчигтыр, муніс.
Пристав прӧйдитіс письменнӧй пызан дорӧ да мунігмозыс нурбыльтіс:
— Пуксян со татчӧ.
И гижан мый колӧ.
Тэрыбджыка!
Гриша видзӧдліс сэтчӧ: стен дорас сулаліс гӧгрӧс пызан, кытчӧ вӧлі войталӧма сись, пызан вылын — бусӧн тырӧм сиська канделябр, чернила доз, кытчӧ йӧрмалӧны гутъяс...
— А верма ме ӧткажитчыны, медым нинӧм не гижны?
— юаліс Гриша.
— Ме нинӧм ог тӧд, сідзкӧ и гижнысӧ нинӧм йылысь.
— Он.
Он вермы!
— сы вылӧ видзӧдлытӧг чирӧм гӧлӧсӧн шыасис пристав.
— Меным нинӧм гижнысӧ.
— Ланьт!
— горӧдіс пристав.
— Тэ кӧні ӧні?
Прикажитӧма гижны, сідзкӧ исполняйт!
Пристав бара кутіс зунясьны аслас бумагаяс весьтын, а Гриша пуксис сись войтъяса гӧгрӧс пызан сайӧ.
Пызаныс вӧлі не сӧмын няйт — сысянь мыйлакӧ чорыда кыліс лудік дук.
Гриша ас вылас шензьыштіс: кыдзи сійӧ вермӧ ӧні казявны став тайӧ посниторъяссӧ?
Колӧ вӧлі думыштны бурджыка, кыдзи сылы вӧчны.
Мый, нинӧм кӧ не гижны?
Нинӧм ог тӧд, гижны нинӧм йылысь.
Пуксьӧдасны ӧмӧй таысь тюрьмаӧ?
Сійӧс нинӧмысь мыжавнысӧ!
Некод эз аддзыв, кыдзи сійӧ нуис Персицъяс ордӧ листовкаяссӧ.
Некод оз тӧд, мыйла сійӧ паныдасьліс рытнас Двина вадорын Талановакӧд.
Да и пуксьӧдасны кӧ тюрьмаӧ, но и мый...
сійӧ оз повзьы.
«Тышкасьӧм вылӧ помкаыс вывті ичӧт»...
Бара сы син водзӧ сувтіс дядя Отлӧн чужӧмыс, сылӧн нюмъялысь спокойнӧй синъясыс.
Да, колӧ гижны.
Но сӧмын сійӧс, мый позяс устнӧя повторитны любӧй жандармлы.
И Гриша старайтчӧмӧн гижис бумага лист вылӧ:
«Оттомар Редаль уджавліс <ns>с.-х.</ns> орудиеяс вӧчан заводын.
Ме сы ордын олі патераын и сэн жӧ сёйи-юи.
Сійӧ волывліс рытнас удж вылысь мудзӧма.
Ужнайтӧм бӧрын пырысь-пыр водлывліс узьны.
Сёрнитны сыкӧд меным удайтчывліс шоча, сы вӧсна мый ме от бура тӧд латышскӧй кыв (гӧгӧрвоа сӧмын латгальскӧй наречие, — сы вылын тані, карас, оз сёрнитны).
А Редаль оз зэв бура сёрнит рочӧн.
Сійӧ омӧля интересуйтчывліс менам делӧясӧн, а ме — сылӧн делӧясӧн; тӧда сӧмын, мый аслас уджӧн вӧлі дӧвӧлен да мунны мӧд удж вылӧ эз лӧсьӧдчыв.
Мукӧддырйи сы ордӧ волывлісны тӧдсаяс; юыштӧм бӧрын найӧ заводитлісны сьывны латышскӧй сьыланкывъяс, и ме, медым не мешайтны, зільлі кытчӧкӧ мунны.
Сэсся нинӧм содтыны ог вермы.
Г. И. Шумов,
1912 вося апрель 27 лун».
Гижны помалӧм бӧрын Гриша сетіс листоксӧ приставлы.
Мӧдыс лыддьытӧг нурбыльтіс:
— Верман мунны!
52
Кытчӧ мунны?
Код ордӧ?
Сы бӧрын кор муніс Ян да арестуйтісны дядя Отӧс, коді коли Гришалы медся матысса мортӧн тайӧ карас?
Аслас казявтӧг Гриша воис керка ворота дорӧ, кӧні оліс Довгелло, мӧвпалігтырйи сулалыштіс сэні да кежис бокӧ — Даугавалань.
Мый эськӧ вермис сӧветуйтны сылы Вячеслав, сыкӧд ӧти арлыда детинка?
Русень!
Вот кодкӧд медся бур тӧлкуйтыштны.
Но та могысь колӧ виччысьны войсӧ.
... Апрельскӧй васӧд тӧв пӧльтіс паныд.
Йи мунӧм бӧрын ыджыд ваа Даугава паськыда ойдӧма да кыдз быттьӧ кынмӧма ӧти местаӧ.
Сӧмын кӧнкӧ чукыльясын быгъя валӧн лёкысь гартчысь воронкаяс серти вӧлі тӧдчӧ юлӧн ӧдйӧ визувтӧмыс.
Гриша дыр сулаліс тӧдса вадорын.
Тайӧ карас сійӧ дзик ӧтнас, рӧднӧйяссянь ылын, и сылӧн ӧні абу ни Ян, ни дядя От...
Но сійӧ асьсӧ эз чувствуйт ӧткаӧн да слабӧн.
Шоръяс корсьӧны туйяс, писькӧдчӧны войтыр движениелӧн вына ю дорӧ некодлы тыдавтӧм кӧрт кодь чорыд упорствоӧн.
Мед татшӧм шорас Гриша лоӧ ичӧтик войтӧн — век жӧ олӧмысь сійӧ аддзис ассьыс места; кыдзи нӧ сійӧ вермас чувствуйтны асьсӧ ӧткаӧн?
... Пемдігас нин сійӧ звӧнитіс тӧдса, лепнӧй гирляндаясӧн мичмӧдӧм подъезд дорын, и сідзи жӧ, кыдзи колян разын, восьтіс сылы ортсысяньыс видзӧднысӧ рам Русень.
Гриша вашнитіс:
— Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны.
Русень сюся видзӧдліс вывлань — ёна югдӧдӧм пос вылын некод эз вӧв, — да шуис:
— Пырысь-пыр!
И петіс ывла вылӧ.
Минут мысти сійӧ бӧр пырис да чукӧстіс:
— Айна!
Айна!
Улісянь, пос кузя, коді, буракӧ, лэччис пӧдвалас, кайис паськыдкодь бур чужӧма, олӧма нин нывбаба.
Сійӧ меліа довкнитіс юрнас Гришалы, а сылы латышскӧй кыв вылын Русень тшӧктіс:
— Айна, олышт тані ӧдзӧс дорас ме пыдди.
Сідз жӧ меліа нюммунӧмӧн нывбаба сувтіс пос перилӧ дорӧ, а Русень да Гриша векни пос тшупӧдъяс кузя лэччисны улӧ, кежисны веськыдвылӧ и зэв ичӧтик ӧдзӧсӧд, ёна копыртчӧмӧн, пырисны швейцар «кабинетӧ».
Параднӧй послӧн сӧмын на белитӧм увдорладорыс тані вӧлі йирк пыдди.
Каморкаас вӧлі образцӧвӧй сӧстӧмлун.
Лым еджыд покрывалоӧн вевттьӧм крӧвать весьтын ӧшаліс кольӧм вося дуб коръясысь кыӧм ыджыд сьӧд венок, сійӧс быттьӧ дорӧма кокньыдик бронзаысь.
Яръюгыда сотчысь лампочка, кодӧс уезднӧй карысь позьӧ аддзыны этша (электричествоыс вӧлі сӧмын ӧткымын керкаын) — ӧшаліс кузь шнур йылын...
— Ӧдйӧджык!
— шуис Русень.
Гриша тэрмасигтыр висьталіс сы йылысь, кыдзи Редальӧс арестуйтӧм бӧрын корисны сійӧс участокӧ да мырдӧн тшӧктісны гижны показаниеяс.
Оттомарӧс арестуйтӧм йылысь Русень тӧдіс нин.
Гришалӧн показаниеяс йылысь сійӧ шуис:
— Правильнӧ.
Ставыс правильнӧ.
— А сійӧ, мый менам кырымпасӧй коли жандармъяс ордӧ, нинӧм?
— Нинӧм.
Колӧ гӧгӧрвоны, мый улын сулалӧ кырымпасыд.
Тэнӧ и ещӧ на вермасны корлыны.
Шуасны: «Этша гижӧмыд».
Сэки ещӧ сэтшӧм жӧ ногӧн содты: кыдзи тэныд Редаль тшӧктыліс картупель весавны, кытчӧ тэ песла ветлывлін.
Сӧмын вот мый: гусьясӧс эн дэльӧд.
Тэнад кывъяс серти ме гӧгӧрвоа: тэ век жӧ дэльӧдӧмыд эсійӧ кельыдлӧз гусьсӧ.
А мыйла?
Миянлы тайӧ нинӧмла.
Ме эськӧ бурджык вӧчи сідзи, мый быттьӧ нинӧм ог тӧд.
Но тэныд сӧветуйтны ог кут — гашкӧ, тэнад и оз артмы, тэ ещӧ зэв на том да скӧр.
Но ме тӧда — тэ лишнӧйсӧ нинӧм он висьтав и он гиж...
Меным тэ йылысь Редаль унаысь висьтавліс.
Ӧні кывзы: миян йӧз пиысь тэ ӧні некод ордӧ эн пыравлы.
И татчӧ сэсся эн волы; Редаль патера бӧрся, дерт, следитӧны.
Шензьӧдана сійӧ, кыдзи тэ татчӧ ас бӧрсяыд шпикӧс эн вайӧд.
— Ме локті эг гортсянь, а Даугава вадорсянь.
— Сідзкӧ, бура вӧчӧмыд.
Бур.
Ӧні ещӧ ӧтитор: коді тэныд гортад ӧбедтӧ кутас пуны?
— Но, кутшӧм пустяк, дядя Русень!
— Мыйла эськӧ и пустякъяс йылысь не думайтыштны?
Ставтор йывсьыс колӧ думайтыштны, посниторъяс йылысь сідзжӧ.
— А ме ог кӧсйы.
— Зэв том да скӧр.
Тэ ордӧ волас старука, сійӧ тэныд вӧчас ставсӧ, мый колӧ овмӧс кузяыд.
Сійӧ сэні олӧ тіян дінын, дворас, тэ сійӧс, колӧ чайтны, тӧдан: Ритта тьӧтка...
Некутшӧм Ритта тьӧткаӧс Гриша эз тӧд.
Сійӧ торкис Русеньӧс:
— Ті Талановъясӧс тӧданныд?
— Ме тӧда Талановӧс, коді металл кузя токарь.
Сійӧ ӧні Ригаын.
— А сылысь нывсӧ?
— Аддзылі, буракӧ.
Ме тӧда, мый йылысь тэ кӧсъян юавны.
Талановъяслӧн семьяыс ставнас — вернӧй йӧз.
Но и накӧд тэ ӧні эн встречайтчы.
Но, тырмас сэсся юасьны, тэныд колӧ мунны.
Тэ тані нӧрӧвитышт, ме кая ӧтнамӧн.
Кор кызӧкта, пет и тэ.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Гриша ещӧ ӧтчыд видзӧдаліс сӧстӧм каморкасӧ ставнас.
Стенас ӧшаліс небӧгъяс тыра джадж, зэв ичӧтик — табуретка ыджда — пызансӧ вӧлі вевттьӧма пызандӧраӧн, кодӧс вышивайтӧма разнӧй рӧма вурун шӧртӧн.
Ставыс тайӧ, дерт, вӧлі Русеньлӧн гӧтыр Айна кипомысь.
Гораа кызӧктӧм кыліс вылісянь, и Гриша тэрмасис петны да ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс ляпкыдик ӧдзӧссӧ.
Сылы паныд пос кузя лэччис нин Айна, латышскӧй кыв вылын шуис «вессельс» да пырмунігмозыс топӧдліс Гришалысь кисӧ, ёна, мужик моз, и Гриша чувствуйтіс, кутшӧм сылӧн чорыд, сарӧга кипыдӧсыс.
Овлывлӧ жӧ сідзи: морткӧд паныдасян первойысь — и пырысь-пыр жӧ кутан эскыны сылы.
Вот татшӧм мортнас вӧлі Гришалы тайӧ прӧстӧй латышскӧй нывбабаыс...
Да и Русень ачыс татшӧм жӧ.
Со сійӧ сулалӧ пос площадка вылын, виччысьӧ Гришаӧс, гурйыв восьтӧма сы водзын параднӧй ӧдзӧссӧ, — ортсысяньыс видзӧдны рам швейцар.
Гриша Шумов бара мунӧ ӧтнас войся кар кузя, пемыд, зэв омӧля югдӧдӧм уличаяс кузя, и чизыр тӧв кадысь кадӧ ыркнитлӧ чужӧмас.
Шумов мунӧ ӧтнас Редальяс бӧрын тыртӧммӧм жырйӧ...
Но сійӧ ӧмӧй ӧтнас?
Редальлӧн другъясыс — Никонов, Петерсон да мукӧдъяс, налысь овъяссӧ Гриша эз тӧд; Сметков-Кудинов ёртъясыскӧд, сэтшӧм жӧ помтӧм смелӧсь, кутшӧм сійӧ ачыс; вӧрӧгъяслы шедтӧм Кейнин аслас вокъяскӧд, кодъяс вӧръясысь муналісны фабрикаясӧ да заводъясӧ...
Мыйтаӧнӧсь найӧ, великӧй партиялӧн пияныс — Балтика саридзсянь Кавказӧдз, рабочӧй Питерсянь Туруханскӧй тундраӧдз, кӧні чегны позьтӧм воляа йӧз, гашкӧ, тавой лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны — выль тыш вылӧ!
Гришалы тӧдвылас уси, кыдзи Редаль висьтавліс Никоновлы:
«Миян вӧлі «<lav>Циня</lav>», Кавказын «<kat>Брдзола</kat>» — разнӧй кывъяс вылын, а означайтӧны ӧтитор: «Тыш».
Мый ыджда кост миянӧс торйӧдӧ, и век жӧ кутшӧм матынӧсь!
Сьӧлӧм вылад долыдджык лоӧ, кор та йылысь думыштан».
Век жарджыка ӧзйӧ тыдавтӧм тыш...
Мыйта кад кольӧ?
Во... мӧд... вит — и ыпнитас восстаниелӧн би, тайӧ пӧрйӧ — венны позьтӧм!
53
Коли кымынкӧ лун.
Григорий Шумов сулаліс дамба вылын медся джуджыд местаын, чукыльтанінас, — сэні, кӧні ытваысь карсӧ видзысь насыпыс крута кайӧ вывлань.
Тасянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ юлӧн просторыс, коді дзирдаліс шонді югӧръяс улын вералӧмӧн.
Шыльыд вадорлӧн векньыдик визь, сэні — пӧрысь бадь пу, ёсь йыла валун-из...
Тӧдса местаяс!
Но Гриша эз видзӧд сыладорлань.
Сійӧ сулаліс карлань чужӧмӧн.
Сысянь кыліс изйӧн вольсалӧм мостӧвӧй кузя уна подковъяслӧн гальскӧм шы.
Тӧдса проулок кузя, кӧні коръястӧм садъяс пӧвстын тыдалісны озыр особняк-дачаяслӧн еджыд стенъясыс, скачитіс вӧла полициялӧн отряд.
Гриша аддзыліс, кыдзи верзьӧмаяс куимӧн-куимӧн сувталӧмаӧсь ӧти радӧ да потшисны проулоксянь кар шӧрӧ прӧйдитан туйсӧ.
А кар помас, пустырь шӧрын, сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводлӧн ляпкыдик здание вылын лыбис биӧн шонді водзын ыпъялысь гӧрд флаг.
И сэки жӧ, быттьӧ сигнал серти, гурйыв воссис заводскӧй паськыд ворота; сэтысь, подъезднӧй узкоколейкалысь эзысь визьяссӧ вомӧналӧмӧн, визув шорӧн ыльнитіс рабочӧйяслӧн чукӧр.
Шорыс кежис карлань, и сэні — бокиса улича дорын, коді муніс центрлань — сійӧ веськӧдчис, сылӧн движениеыс лои рӧвнӧй да кыдз быттьӧ тэрмасьтӧм.
Дамба вывсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи рабочӧйяс мунігмозыс сувталісны радъясӧ.
Водзвылын нуисны гижӧда флаг.
Гриша эз удит лыддьыны кывъяссӧ, аддзыліс сӧмын «1» цифра да дӧгадайтчис: «Май 1 лун», «Мед олас май 1 лун!»
Сійӧ тэрыба лэччис дамба вылысь, муніс паныд.
Со и ещӧ на ӧти гижӧд, сійӧс Гриша лыддис кокниа:
«Ми корам мездыны миянлысь арестуйтӧм ёртъясӧс!»
Нывбабалӧн гӧлӧс, коді первойсӧ джӧмдыліс волнуйтчӧмысла, чорзис, вылӧ кыпӧдчис радъяс весьтӧ, и уна сёӧн мукӧдъяс, мужскӧй гӧлӧсъяс, лабутнӧя тшӧтш заводитісны сьывны:
<rus>Вихри враждебные веют над нами...</rus>
Гриша аддзис нин тӧдса чужӧмъяс — Петерсонлысь, Никоновлысь; а накӧд орччӧн вӧліны сылы тӧдтӧмъяс, кодъяскӧд паныдасис первойысь на, нӧ тайӧ чассяньыс сылы матыссаяс — нэм кежлас.
Гриша кутіс восьлавны тэрыбджыка, заводитіс котӧртны.
Кутшӧм гораа, кутшӧм вына тіпкис сьӧлӧмыс!
Сійӧ вевъяліс воны ас кадӧ: главнӧй улича вылӧ чукыльтанінын демонстрация мӧдіс мунны надзӧн.
А сьыланкывйыс лои гораджык, юргис ёнджыка:
<rus>Вихри враждебные веют над нами,</rus>
<rus>Тёмные силы нас злобно гнетут,</rus>
<rus>В бой роковой мы вступили с вӧрӧгами,</rus>
<rus>Нас ещё судьбы безвестные ждут...</rus>
Кутісны нин тыдавны карса садлӧн джуджыд каштанъясыс...
Друг грознӧй да торжественнӧй сьыланкывйыс вежсис «ура» горзӧмъясӧн: садлӧн ӧграда сайсянь тыдовтчис рабочӧйяслӧн выль колонна, налӧн картузъяс вылас вӧліны ичӧтик мӧлӧтъяс — тайӧ вӧліны железнодорожникъяс.
А на бӧрся — лесопилкаса ёртъяс!
Гриша бергӧдчис тӧдса гӧлӧс вылӧ, радъясысь корсис Никоновӧс, матыстчис сы дорӧ.
Никонов эз кут шензьыны да вешйыштіс, и Григорий Шумов сувтіс сыкӧд орччӧн.
Воддза радъясыс вӧрзьыштісны, и сьыланкыв бара кутіс юргыны вылын карлӧн керка вевтъяс весьтын да пӧдтіс сылы паныд воысь подковъяслысь лёк туналысь гальскӧмсӧ.
{Коршунов М.  П.  (комиӧдіс Тимушев А. ) @ Черёмушкиын керка @ повесьт @ Михаил Коршунов.  Черёмушкиын керка @ 1959 @ Лб. 37‒82. }
Михаил Коршунов
ЧЕРЕМУШКИЫН КЕРКА
Повесть
1
Леонид Аркадьевич Лавров уджаліс университетын — туяліс Асыввывса канмуяс.
Сылӧн вӧлі Женя нима чой, а Женялӧн вӧлі Гарька нима пи.
Гарька чужӧм бӧрын недыр мысти сылӧн батьыс пӧгибнитіс война вылын.
Женя сёрнитіс Леонид Аркадьевичкӧд, медым сійӧ босьтіс аскӧдыс Гарькаӧс да гожӧм кежлӧ муніс овны кар сайӧ, вӧрӧ, Черёмушки посёлокӧ.
Черёмушкиын Женялӧн вӧлі ичӧтик керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма пожӧм керйысь.
Аслыс Женялы таво гожӧм Черёмушкиӧ мунны вӧлі некор: проектнӧй мастерскӧйыс, кӧні сійӧ уджаліс архитекторӧн, вӧчис срочнӧй заказъяс, и отпускӧ кӧсйысисны лэдзны сӧмын арын.
Гарькаӧс детскӧй садкӧд оз жӧ позь вӧлі некытчӧ мӧдӧдны: сійӧ сӧмын на висис свинкаӧн да ӧні куим недель должен вӧлі пукавны карантинын.
— Но ладнӧ, — шуис чойыслы Леонид Аркадьевич.
— Мӧдӧд.
Сӧмын...
— Быдпӧлӧс «сӧмынъяс» бӧрыннас, — торкис воксӧ Женя.
— Сідзкӧ вопроссӧ решитӧма.
Сідз ӧд?
— Но, сідз... но, решитӧма, — сетчис Леонид Аркадьевич да слабиника ӧвтыштіс кинас.
Споритны Женякӧд весьшӧрӧ: сійӧ вӧлі асныра да чорыд сьӧлӧма мортӧн.
— Кыдзи прӧдуктаясӧн?
Ладмӧдчанныд.
Черёмушкиын эм булочнӧй да магазин.
Йӧв кутасны ваявны сиктысь.
А сёян-юан тіянлы кутас гӧтӧвитны Матрена Ивановна, сійӧ миянсянь олӧ куим керка сайын.
Мыйӧн воанныд, пырӧй сы ордӧ.
Ме мӧдӧді нин письмӧ.
Да и сідзи йӧзыдкӧд онӧ вошӧй.
Гортас Леонид Аркадьевич тэчис чемоданӧ ассьыс асыввывса небӧгъяссӧ да кывкудъяссӧ, чернила тыра бутылка, гожся еджыд гач, кык галстук, целлулоидысь вӧчӧм векньыдик пластинкаяс, кодъяс пуктыссьывлісны сы могысь, медым эз чукрасьны дӧрӧм воротникъяслӧн помъясыс, да сос кутан резинкаяс.
Гарькалы Женя сідзжӧ лӧсьӧдіс чемодан, а чемоданас — бельё, серпасасьӧм вылӧ тетрадь, краскаяс, сиренаа дурпоп, кодӧс позьӧ вӧлі заведитны, выль ботинки гоз.
Колӧ индыны, мый олӧмас Леонид Аркадьевич Гарькакӧд паныдасьліс гежӧда.
Сійӧ унджык кадсӧ пыр вӧлі командировкаясын, сы вӧсна Гарька быдмис сытӧг.
Таысь кындзи, Леонид Аркадьевич оліс чойсьыс торйӧн, ӧтнасӧн, пыр ноксис университетын научнӧй уджъясӧн, и челядькӧд сылӧн ӧтувъяыс некор нинӧм эз вӧвлы.
Челядьысь Леонид Аркадьевич поліс сы вӧсна, мый найӧ, кыдзи сылы кажитчывліс, требуйтӧны ас дінас кутшӧмкӧ торъя тӧждысьӧм.
А тайӧ пӧрйӧ колӧ вӧлі овны Гарькакӧд син-на-син пӧшти кык тӧлысь.
Мунан лунас найӧ куимнанныс локтісны вокзалӧ.
Сэк кості, кор Гарька верзьӧмӧн пукаліс ӧти чемодан вылын да, кывнас то ӧтар банбокас, то мӧдарас быгльӧдліг, зіля нёняліс кампет, Женя ньӧжйӧник шуаліс вокыслы:
— Тэ, Леонид, велӧд сійӧс, эн яндысь.
Быдсикас мераяссӧ примит, лыддян кӧ коланаӧн.
— Мый, быть колӧны мераяс?
— Гарька вылӧ кӧсӧя видзӧдіг тревожитчӧмпырысь юаліс Леонид Аркадьевич.
(Дӧрӧм юрйыв пырыс тыдалӧны вӧсньыдик вотшлыяс, косіник балябӧжас — гуран, кытчӧ поздысьӧма кузь юрси прать, пидзӧсъясыс да гырддзаясыс челядьлӧн моз ёсьӧсь.)
Но, кутшӧм сылы мераяс колӧны!
— Абу, дерт, быть, но сійӧ кӧ кутас дурны да мешайтны уджавны.
Да, удж кузяыд....
Ме думысь, Леонид, тэныд важӧн нин колӧ кӧть отпуск дырйиыд эновтлыны ассьыд арабъястӧ да персъястӧ.
— Но бур, бур, бӧрыннас тыдавны кутас, — миритчӧмпырысь вочавидзис Леонид Аркадьевич — зэв небыдик сьӧлӧма, вежлив да близорукӧй синъяса морт.
Перрон дорӧ матыстчис пригороднӧй поезд.
Женя первой кутліс да окаліс писӧ, сэсся воксӧ да тэрмасигтыр мӧдӧдчис удж вылӧ.
Кор Женя муніс нин вель ылӧ, Гарька, бырлытӧм кампетсӧ медбӧрын ньылыштӧм бӧрын, ышловзьӧмӧн нурбыльтіс:
— А керкаысь ключыс....
— Мый ключыс?
— эз гӧгӧрво Леонид Аркадьевич.
— Мамалӧн сумкаӧ коли.
Черёмушкиса керкаысь.
Сійӧ тшӧктіс казьтыштны.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ водзтісӧ чӧв олін!
— горӧдіс Леонид Аркадьевич да волнуйтчӧмысла нетшыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Меным аслым сӧмын на тӧдвылӧ уси.
Женя ветлӧ тэрыба, гырыся восьлалігтыр, и вӧтӧдны сійӧс абу кокни.
Дядя да племянник кутісны сэтшӧма горзыны, мый кыліс став перрон пасьталаыс:
— Женя!
— Мама!
— Женя!
— Мама!
Женя бергӧдчис: то ли сійӧ кыліс горзӧмсӧ, то ли бурджыка кӧсйис тӧдмавны, мый вокыс да пиыс мунісны нин Черёмушкиӧ.
Леонид Аркадьевич да Гарька кутісны кыдзсюрӧ ӧвтчыны кинаныс:
— Сувтлы!
— Ключ!
Ключ!
И со ключ Леонид Аркадьевич ордын, и найӧ Гарькакӧд спокойнӧя пукалӧны вагонын ӧшинь дорын ӧта-мӧдыслы воча.
Найӧ юр весьтын багаж видзан сеткаясын, сідз жӧ ӧта-мӧдыслы воча, кык чемодан — ыджыд да ичӧтик;
ставыс места вылын.
Пригороднӧй поезд гораа тутӧстіс, йӧткыштчис бӧрлань — дзуркнитісны вагонъяс, топӧдчис сцепка, дернитчис водзлань — вагонъяс катовтчыштлісны, и состав вӧрзис.
Йиркакылісны кӧлеса улын сортировочнӧй стрелкаяс, колины бӧрӧ колонкаяс, кытысь босьтӧны ва, да из шом гуяс, и кокньыдик дачнӧй вагонъяса поезд кутіс грымӧдны-мунны водзӧ.
Леонид Аркадьевич да Гарька чӧв олісны, видзӧдісны ӧшиньӧд.
Паровозлӧн сук тшыныс лэччывліс дзик му бердӧдзыс, и кӧзаяс, кодъясӧс вӧлі домалӧма эрдъяс вылӧ да расъясӧ, бергӧдчылісны сыысь да дӧзмӧмпырысь пыркӧдісны юрнысӧ.
Челядь-пастухъяс радпырысь ӧвтісны картузъяснаныс.
Вуджисны векньыдик ю, кӧні вадортырыс пукалісны чери кыйысьяс.
Шоссе кузя, поездкӧд ордйысиг, муніс полуторка.
Леонид Аркадьевич кватитчис: ӧд Гарька нинӧм нин эз някляв.
— Тэнад кынӧмыд сюмалӧ?
— Оз, — вочавидзис Гарька.
— А тіян?
— Менам оз жӧ.
Тэ висьтав, кор сюмалӧ.
— Висьтала.
Леонид Аркадьевичлӧн пинжак зептас вӧлі кык яблӧк.
Тайӧ яблӧкъяссӧ сійӧ кӧсйис сетны Гарькалы, сылӧн кӧ немвиччысьтӧг сюмалас кынӧмыс Черёмушкиын сёян-юан кузя лӧсьӧдчигкості.
Гарька тӧдіс тайӧ яблӧкъяс йывсьыс.
Вокзалын на сійӧ юаліс дядьыслысь, мыйла сэтшӧм ёна пӧльтчӧма сылӧн ӧти пинжак зептыс.
Кор ӧти станцияын Гарька аддзис, кыдзи дворник киськалӧ ваӧн платформалысь асфальтсӧ, шуис:
— А ме кишка помсьыд киськавлі жӧ уличатӧ.
А ті, дядя Лёня?
Леонид Аркадьевич сюся видзӧдліс ӧчки пырыс дворник вылӧ да вочавидзис, мый быттьӧкӧ некор эз киськавлы улича кишка помысь.
— А яблӧкъяс ті кыдзи сёянныд?
— друг юаліс Гарька.
— Ме — кӧйдысыскӧд сёя.
Леонид Аркадьевич шуис, мый радейтӧ сёйны кӧйдыстӧгыс, но сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс; перйис зепсьыс яблӧксӧ да мыччис Гарькалы.
Гарька босьтіс яблӧксӧ, аттьӧаліс да, кокъяссӧ бовйӧдліг, заводитіс сёйны.
Яблӧксӧ помалӧм бӧрын Гарька дугдіс бовйӧдлыны кокъяснас да паніс сёрни сусед-стариккӧд: корис мерайтлыны сылысь ӧчкисӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі рогӧвӧй оправаа да Леонид Аркадьевич ӧчки серти кажитчис ыджыдджык да сьӧкыдджык. Леонид Аркадьевичлӧн ӧчкиыс вӧлі ичӧтик, вӧсньыдик металлическӧй оправаа.
Старик сетіс ӧчкисӧ.
Гарька пуктіс сійӧс ныр вылас, но сылы эз кажитчы: тыдаліс руа, а сійӧ чайтіс, мый кутас тыдавны бинокльын моз.
Нинӧм вӧчӧм дорысь Гарька лыддис вагонысь ӧшиньяссӧ, пассажиръяс вылӧ сюся видзӧдіг прӧйдитчис скамьяяс костӧд, кыкысь кымын вевъяліс мыйӧкӧ зурасьны плешнас да, старик бокӧ водӧм бӧрын, вӧлисти унмовсис.
Ӧти станцияын паровоз чорыда йӧткыштіс вагонсӧ; Гарька садьмис, ышловзис да шуис:
— А мыйла ті яблӧксӧ кӧйдыстӧгыс сёянныд?
Кӧйдыснас ӧд чӧскыдджык.
Леонид Аркадьевич кыв ни джын шутӧг мыччис Гарькалы мӧд яблӧксӧ.
Шондісӧ вевттис ыджыд кымӧр, и кутіс зэрны.
Первойсӧ сійӧ бокногӧн визувтіс ӧшинь стеклӧ кузя кокньыдик войтъясӧн, сэсся сьӧктаммис да кӧшысь моз мӧдіс кисьтны му вылӧ.
Быгзисны визувтысь шоръяс, копыртчисны пуяс, водіс муӧ турун.
Зэрысла весиг пемдыштіс луныс.
Поезд матыстчис нин Черёмушки дорӧ, а зэр век на эз дугды.
Кӧшысь моз сявкйысь зэр пыр тыдовтчис платформалӧн вуджӧрыс.
Леонид Аркадьевич да Гарька босьтісны чемоданъяснысӧ, прӧщайтчисны стариккӧд да чеччисны поездысь.
Платформа вылын дзебсьыны зэрысь вӧлі некытчӧ.
— Котӧртім!
— вильыша горӧдіс Гарька.
— Кытчӧ?
— Пу улӧ!
Леонид Аркадьевич довкнитіс юрнас, и найӧ котӧртісны платформа вылысь матысса пуяс дорӧ.
Гарька котӧртіс мыйвынсьыс, чирк моз кокньыда ва гӧпъяс вомӧн чеччаліг.
Леонид Аркадьевич котӧртіс гораа кашкигтыр, няйтсӧ вылӧ резіг, а кор чеччыштлывліс гӧпъяс вомӧн, то чемодан пытшкас сылӧн мыйкӧ гиля-голякыліс.
«Буракӧ, кутшӧмкӧ древньӧй грекъяс», — думыштіс Гарька.
Сійӧ тӧдіс, мый Леонид Аркадьевич пыр лукйысьӧ важся да вес сертиыс сьӧкыд небӧгъясын.
Бӧрйисны сукджык коръя паськыд пипу да сувтісны сы улӧ.
Кыліс ульсалӧм корлӧн да сісьмыштӧм вужъяслӧн дукыс.
Зэр шаргис-киссис пу коръяс вылӧ да визувтіс насянь муӧ, быттьӧ зонтик вылысь.
Кустарникъяс да дзоридзьяс кӧтасьӧмнысла йӧжгыльтчисны муланьыс.
Регыд мысти кымӧр сайысь мыччысис шонді да югдӧдіс вӧрсӧ ӧшкамӧшка рӧма югӧрӧн.
Усины медбӧръя зэр войтъяс.
Пуяс, турунъяс, дзоридзьяс заводитісны юны синва кодь югыд зэр васӧ, кыскыны ас пытшканыс тайӧ ӧшкамӧшка рӧмсӧ.
— Ӧні тшакыд петас, — шуис Гарька.
— Лёня дядь, мунам посёлокас веськыда, вӧрӧдыс.
— Мунам, — сӧгласитчис Леонид Аркадьевич.
Сылы аслыс окота вӧлі лолалыштны кӧтасьӧм сӧстӧм вӧр дукӧн, окота вӧлі туйтӧг ни трӧпатӧг писькӧдчыны сук рас пыр.
Гарька первой аддзис тшак — виж уртшак, коді вӧлі потыштӧма кӧч вомдор моз.
Гарькалӧн радысла чеччис сьӧлӧмыс.
Леонид Аркадьевич кутіс асьсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ачыс эз аддзы нитшкӧн тырӧм пӧрӧм пу дорысь ягсер чукӧр.
Сійӧ пуктіс чемодансӧ, пӧрччис ӧчкисӧ, лолалыштіс сы вылӧ, чышкис носӧвикнас, а сэсся лэптыштіс гачкок помсӧ, лажыньтчис да чукӧртіс нитш пытшсьыс тшаксӧ.
Тайӧ здуксяньыс Леонид Аркадьевичӧс, кыдзи шулывлӧны охотникъяс, «азарт босьтіс».
Сійӧ чегис аслыс бедь да кутіс лукйысьны гылалӧм кор чукӧр пиын, тшӧкыда быдмысь папоротник пӧвстын, сюся видлаліс сійӧ местаяс, кытысь вӧлі кералӧма вӧрсӧ, ӧзтывліс истӧг да видзӧдлывліс сук увъяса коз пуяс улӧ.
Тшак век содіс: рыжикъяс, гӧрд гобъяс, ягсеръяс....
— Кытчӧ найӧс чукӧртны?
— шӧйӧвошис Гарька.
— Гашкӧ, дӧрӧмысь мешӧк вӧчам?
— Дӧрӧмысь оз шогмы, — шуис Леонид Аркадьевич.
— Бурджык майкаысь вӧчам.
И сійӧ перйис аслас чемоданысь майка, кӧрталіс увдортіыс. Майка волысъяссьыс артмисны кӧрзиналӧн моз вугъяс.
Гарька кыскис ӧні тшак тыра ас вӧчӧм «кӧрзинасӧ», а Леонид Аркадьевич — чемоданъяссӧ.
Кыкнанныс, и дядьыс и племянникыс, вӧлі ярмӧмаӧсь, дзугсьӧм юрсиаӧсь, кытчӧ вӧлі сибдӧмны важ чераньвезъяс да лысъяс, кияснысӧ лякӧсьтӧмаӧсь муӧн.
Кор Гарька да Леонид Аркадьевич петісны вӧрысь эрд вылӧ, луныс бара нин вӧлі шондіа да югыд.
— Лёня дядь, а тіян вылысь ру кайӧ, быттьӧ пӧсь рок вылысь, — серӧктіс Гарька.
— И тэ вылысь, бур пиӧй тэ менам, быттьӧ пӧсь рок вылысь жӧ кайӧ, — вочавидзис Леонид Аркадьевич да серӧктіс жӧ.
Дядь да племянник вылысь кайис тшын, шондіыс косьтіс налысь паськӧмсӧ да.
Черёмушкиын уличаяс бокас вӧліны джуджыд канаваяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь йӧнӧн да лапкорйӧн.
Туй шӧрас сулалісны шоныд да сӧдз ваа гӧпъяс, кӧні тыдалісны пуяслӧн вуджӧръясыс, велосипед покрышкаяслӧн серыс да кӧмтӧг ветлысь челядьлӧн кок туйясыс.
Гарька ылісянь на казяліс тӧдса керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма Женялӧн проект серти. Ӧшинь кӧсякъяссӧ да кильчӧ столбъяссӧ вӧлі мичмӧдӧма разнӧйпӧлӧс узоръясӧн.
Но первой пырисны Матрена Ивановна ордӧ, и сэні лои дзик виччысьтӧмтор: Матрена Ивановналӧн верӧсыс, Яков Данилович, висьталіс, мый гӧтырыслӧн заводитчис аппендицитлӧн приступ и сійӧс нуисны больничаӧ.
— Но нинӧм, — успокоитіс сійӧ Леонид Аркадьевичӧс.
— Сылы кокньыдджык нин.
Регыд воас бӧр да кутас тіянлы гӧтӧвитны, а пока сійӧ тшӧктіс сетны со тайӧс.
— И Яков Данилович мыччис Леонид Аркадьевичлы ыджыд небӧг, кодлӧн важмӧмысла чегъяссьӧмаӧсь корка пельӧсъясыс.
Небӧгыс шусис: «Том кӧзяйкаяслы пӧдарок, либӧ кыдзи рӧскодуйтны этшаджык средство гортса кухняын».
Леонид Аркадьевич аттьӧаліс, босьтіс небӧгсӧ, и найӧ Гарькакӧд петісны улича вылӧ.
«Мый нӧ вӧчны?
— мӧвпаліс Леонид Аркадьевич.
— Мунны бӧр карӧ — абу бур.
Гӧтӧвитчим, воим — и пыр жӧ бӧр!
А гашкӧ, кытчӧдз Матрена Ивановна оз пет больничаысь, видлыны овны сытӧг?
Ӧд тайӧ сӧмын некымын лун....»
Гарька, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый йылысь мӧвпаліс Леонид Аркадьевич, да шуис:
— А вай кыкӧн.
— Мый кыкӧн?
— Овны кыкӧн да пусьыны.
Пӧваръяс йылысь небӧг миян эм.
— Тэ, пӧжалуй, прав, — шуис Леонид Аркадьевич да, кыдзи морт, коді тырвыйӧ эскӧ аслас примитӧм решениелы, содтіс воськовъяссӧ.
— Небӧг эм, вай пробуйтлам!
— Кутам, кыдзи Робинзон Кукуруза, ставсӧ асьным вӧчны.
— Абу Кукуруза, а Крузо.
— Но, мед лоӧ Крузо.
Меным сы йылысь Колька висьтавліс. Сійӧ миян керкаын олӧ.
Забор ӧдзӧс вӧлі крепыда гартлӧма сутугаӧн, медым дворӧ эз пырны шӧйтысь мӧсъяс.
Гарька пелька кавшасис забор вомӧн.
Леонид Аркадьевич педзыштіс забор водзас, виччысьыштіс неуна, видзӧдліс гӧгӧрбок — оз-ӧ кодкӧ лок — да кавшасис жӧ.
Восьтісны ӧдзӧсысь томансӧ да пырисны керкаӧ.
Жыръясын вӧлі дука, няйт: руд бус комӧкъяс, газет торъяс, рӧсада улысь сёй гырничьяс, идзас чукӧръяс, зыр воропъяс.
Леонид Аркадьевич восьтіс ӧшиньяссӧ, и пыр жӧ ыльнитіс зэр да вӧр дука сынӧд.
Керкаын вӧлі кык жыр, кухня да кладӧвӧй.
Жыръясын — вольпасьтӧм крӧватьяс, гӧрбыльысь вӧчӧм пызанъяс да табуреткаяс, диван.
Колӧ вӧлі вайӧдны порядокӧ оланінсӧ, а та могысь, кыдзи гӧгӧрволіс Леонид Аркадьевич, медпервой колӧ чышкыны да мыськавны джоджъяс.
— Гарька, — гораа шуис Леонид Аркадьевич, — кӧні тіян ведраясныд?
— Чардакын.
— Бур.
Кайлы чардакӧ.
Поскыс чардакӧ кайис кладӧвӧйсянь.
Гарька ӧти здукӧн кавшасис.
Регыд мысти чардаксянь кыліс сылӧн гӧлӧсыс:
— Тані и инструментъяс тыра ящик эм....
А-а-пчхи!
И пес и мыссян доз.
Вайны?
А-а-пчхи!
И чер и песласян вор....
— Бур, — шуис Леонид Аркадьевич, кӧть ачыс век на эз тӧд, мый сійӧ «бурыс»: то ли сійӧ, мый найӧ татчӧ воисны, то ли сійӧ, мый сюрис песласян вор.
Гарька шуис видлыны джоджсӧ мыськыны сідзи, кыдзи мыськалӧ налӧн карса патера кузя сусед бухгалтер Станислав Дмитриевич.
Сылӧн тайӧ зэв ӧдйӧ артмӧ: кисьтас джоджас ведра ва, а сэсся сӧмын ветлӧдлӧ да пыдзралӧ ветьӧксӧ, чукӧртӧ васӧ ведраӧ.
Пӧрччысисны трусикъясӧдз, петкӧдісны тэрыба ёгсӧ да койыштісны жыръясӧ да кухняӧ ведра тырӧн ва.
Заводитісны чукӧртны ветьӧкӧн васӧ, но нинӧм таысь эз артмы: ещӧ на няйтджык лои.
Леонид Аркадьевич да Гарька кысъясисны пидзӧс выланыс став керка пасьталатіыс, нускисны да вӧтлісны васӧ Станислав Дмитриевич моз эз нин ведраӧ, а кильчӧсянь веськыда ывлаӧ.
Но ва визувтіс омӧля: мешайтісны ӧдзӧс порогъяс.
Леонид Аркадьевич регыд мудзис да петіс керкаысь, медым неуна шойччыштны.
Тайӧ кадӧ керкаысь кыліс зымӧдчӧм шы.
Сэсся ставыс ланьтіс.
Кор Леонид Аркадьевич пырис бӧр, то жырйын, кӧні ноксис Гарька, ваыс пӧшти эз вӧв.
Леонид Аркадьевич зэв ёна чуймис.
— А ме розь писькӧді, — шуис Гарька.
— Тані джоджас сісь пӧв, зэв ӧдйӧ ӧжынӧн писькӧді.
Гашкӧ, и кухняын розьӧдны?
— Мый тэ?
— повзис Леонид Аркадьевич.
— Тадзи став керкасӧ розьӧдлам!
Джоджъяс мыськӧм бӧрын шойччыштісны.
Сэсся Гарька крепитіс мыссян доз да кутіс вӧчны пинь весалан порошок да майтӧг видзӧм вылӧ джадж, а Леонид Аркадьевич мӧдіс ноксьыны пач дорын.
Керка тыри тшынӧн.
Тайӧ лои пачысь, коді Леонид Аркадьевичлӧн зэв дыр эз ӧзйы: эз кыскы трубаыс. Вӧлӧмкӧ, сійӧ вунӧдӧма восьтны трубасьыс юшкасӧ.
Но со пызанъяс вевттисны бумагаӧн, кодӧс Женя нарошнӧ та могысь пуктіс Гарькалы чемоданас, винтитісны патронъясӧ электрическӧй лампочкаяс, кодъяс йылысь сідзжӧ тӧждысьӧма Женя, да вайӧдісны порядокӧ кухняса шкап.
Сэні вӧлі став коланторйыс: кастрюляяс, скӧвӧрӧдникъяс, чайник, тарелкаяс, вилкаяс.
Коркӧ сэсся косьмисны весиг джоджъяс.
Воис кад думыштны и сёян-юан йылысь.
— Мый нӧ, — шуис Леонид Аркадьевич, — тшак жаритыштам?
— Жаритыштам, — сӧгласитчис Гарька.
— Тэ гортын олышт, а ме магазинӧ ветла.
Леонид Аркадьевич кӧмаліс выль гач, пасьталіс сӧстӧм дӧрӧм да мӧдӧдчис посёлок шӧрӧ, кӧні вӧліны магазин, парикмахерскӧй да пӧжарнӧй будка.
Магазинын сійӧ корис вый, нянь да сакар.
— Сӧмын на воинныд?
— юаліс продавщица, ачыс, тӧварсӧ сетіг, сюся видзӧдіс дзор юрсиа морт вылӧ, коді вӧлі кӧмалӧма гортын новлан клетчатӧй тяпи.
— Да, талун воим.
— А солыд тіян эм?
— юаліс продавщица.
— Сов?..
Дерт, абу!
— И чай пачка босьтӧй.
— Коланатор и тайӧ.
— А сдача вылад ме тіянлы истӧг сета.
Леонид Аркадьевич сӧгласитчӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Гортас локтігмоз сійӧ мӧвпаліс, мый Черёмушкиын олӧмыс лоӧ оз нин сэтшӧм омӧль да мый йӧзыдкӧд збыльысь он вош.
Женя правильнӧ шуис.
Кор Леонид Аркадьевич пырис керкаӧ, сійӧ аддзис, мый Гарька, кухняын джек вылын пукаліг, весалӧ тшак.
Сы бокын джоджас куйліс восьса повареннӧй небӧг.
— Тэ заводитін нин?
— Да.
Со тані гижӧма....
— И Гарька видзӧдліс небӧгӧ да слогъясӧн лыддис: — «Мед-пер-вой тшаксӧ ко-лӧ ве-сав-ны да мысь-кы-ны».
Леонид Аркадьевич ректіс ньӧбӧмторсӧ да пуксис отсасьны племянникыслы.
Тшаксӧ весалӧм да мыськӧм бӧрын сійӧс вундалісны посньыдик торъяс вылӧ да пузьӧдісны кастрюляын.
Сэсся солалісны да жаритісны вый пиын.
Небӧгын вӧлі гижӧма, мый жаритчытӧдзыс колӧ содтыны чайнӧй паньтыр пызь, гудравны, сэсся пуктыны нӧк, крӧшитны сыр да пӧжавны.
А пызан вылӧ вайтӧдз пуктыны сэтчӧ петрушка либӧ укроп.
Но Леонид Аркадьевич да Гарька решитісны жаритны тшаксӧ сӧмын сэтчӧдз, кор сійӧс прӧстӧ лоӧ позяна сёйны.
Тшак дзижгис чугуннӧй скӧвӧрӧдникын да сэтшӧм яра резсис выйнас, мый Леонид Аркадьевич, ӧчкисӧ кутігтыр, некымынысь чеччыштліс кухнялӧн ылысса пельӧсӧ.
Гарька гораа лыддис повареннӧй небӧг, корсис сэтысь, мый эськӧ ещӧ позьӧ гӧтӧвитны.
— «Каш-тан-ысь шыд».
А каштансӧ карын вузалӧны, Лёня дядь?
— Ме эг аддзыв.
— «Ракъясысь клецки», — водзӧ лыддис Гарька.
— «Дикӧй вепрь яй жаритӧмӧн».
А коді сійӧ вепрыс?
Лэбач, да?
— Кабан, — тэрмасьӧмӧн вочавидзліс Леонид Аркадьевич, кодӧс бара вӧтліс дзижгысь выйыс кухня пельӧсӧ.
— «Кар-ту-пель-ысь кро-кет.
Ӧш бӧжысь шыд»... — шензьӧмӧн лыддис Гарька.
— Лёня дядь, бӧжысь шыд!
— Гарька чеччыштліс джек вывсьыс да уськӧдіс небӧгсӧ.
«Том кӧзяйкаяслы пӧдарок» разаліс джоджын торъя листъяс вылӧ.
Леонид Аркадьевич думыштіс:
«Ӧш бӧжысь шыд?..
Чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!..»
— Некутшӧм пӧльза миянлы абу татшӧм небӧгсьыд, — листъяссӧ кыдзсюрӧ тэчиг шуис Гарька. — Вепрьяс, каштанъяс, крокетъяс, ӧш бӧжъяс....
Ми и натӧг олам.
Сідз ӧд, Лёня дядь?
— Сідз, — вочавидзис Леонид Аркадьевич.
— Кгм... олам и натӧг.
Тшак артмис зэв чӧскыд.
Леонид Аркадьевич ёна шензис, мый найӧ Гарькакӧд кужисны татшӧм чӧскыда гӧтӧвитны сійӧс, кӧть налӧн и вӧлі сӧмын вый, сов да туплясьӧм, нярмӧм ӧти лук, и эз вӧв весиг паньтыр пызь, нӧк, эз вӧв веж петрушка.
Вӧрса свежӧй сынӧд вылын лунтыр ветлӧдлӧм бӧрын дядьлӧн да племянниклӧн сэтшӧма сюмаліс кынӧмныс, мый найӧ чӧв олігтыр сёйисны веськыда скӧвӧрӧдниксьыс, а няньсӧ эз шӧравны, а чегъялісны кусӧкъясӧн.
Пачын трачкакылісны сэрапомъяс, наысь печласисны шомторъяс да, кӧрт лист вылӧ усьӧм бӧрын, кодӧс вӧлі тувъялӧма джоджас пач вом водзас, пыр жӧ кусліны.
Трачкакыліс духовка — кӧдзаліс.
Керкаӧ пырис войся чӧв-лӧнь, коді вӧлі тырӧма войся бобув бордъяслӧн тіралысь вуджӧръясӧн, шондіысь пыр на пӧсь коз пу дукӧн.
Вӧрын ланьталісны лэбачьяс, сӧмын кӧнкӧ ӧтнасӧн горӧдлывліс сера сюзь: «Узь... Узь...»
Ужнайтӧм да пачысь би кусӧдӧм бӧрын Леонид Аркадьевич да Гарька водісны узьны диван вылӧ.
Гарька мыйӧн водіс, пыр жӧ унмовсис.
А Леонид Аркадьевич кызӧктыштавліс, чеччывліс, юис ва, дыр бергаліс: джоджъяс мыськалӧм бӧрад висис коскыс, велавтӧг черӧн вӧдитчӧмысь висисны пельпомъясыс, мышкас мыджасьлісны диван пружинаяс.
Но нинӧм, олӧм, тыдалӧ, кутіс ладмыны.
2
Да, олӧм ладмис — самостоятельнӧй, трудӧвӧй, Матрена Ивановнатӧг.
И кор Яков Данилович ӧтчыд висьталіс Леонид Аркадьевичлы, мый Матрена Ивановна кутіс чувствуйтны асьсӧ лёкджыка да мый сійӧс дыр кутасны видзны больничаын, Леонид Аркадьевич да Гарька эз шогӧ усьны, а чорыда шуисны: овны Черёмушкиын да нуӧдны кӧзяйство бокӧвӧй йӧз отсӧгтӧг.
Найӧ петкӧдласны асьсӧ вылӧ лэптысь Женялы, мый вермӧны вӧчны вына кык мужичӧй...
Лун заводитчывліс физзарядкасянь: вӧчлісны упражнениеяс, чеччалісны да котралісны керка гӧгӧр.
Гарька первойсяньыс кокньыда панйывліс дядьсӧ.
— Тӧданныд мый?
— ӧтчыд шуис Гарька.
— Тадзи абу интереснӧ....
Ме кута котравны мӧдар бокӧ.
— Бур, — сӧгласитчис Леонид Аркадьевич.
— Котрав мӧдар бокӧ.
И сійӧ кадсяньыс дядьыс кытшовтліс керкасӧ ӧтар боксяньыс, а племянникыс — мӧдарсяньыс, сылы воча, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый быд пельӧсын зурасьліс Леонид Аркадьевич вылӧ.
Зарядка помалӧм бӧрын завтракайтлісны — сёйисны шомйӧв, кодӧс, кыдзи лыддьывліс Леонид Аркадьевич, сылы удайтчывліс гӧтӧвитны зэв бура: рытсяньыс сійӧ пуктывліс йӧв пиас сьӧд нянь торъяс, и йӧлыс ӧдйӧ шоммывліс.
(Леонид Аркадьевич тӧдмаліс та йылысь «Том кӧзяйкаяслы пӧдарок» небӧгысь, кытчӧ сійӧ Гарькаысь гусьӧн век жӧ видзӧдлывліс.)
Сійӧ лунъясӧ, кор сёйӧм вылӧ индыссьывліс шомйӧв, Гарькалы вӧлі дзик мат: шомйӧв ковмыліс сёйны не сӧмын завтракайтігӧн, но и ӧбедайтігӧн и ужнайтігӧн.
Леонид Аркадьевич дасьтывліс шомйӧвсӧ, кыдзи медся кокньыд блюдо, зэв уна да тыртліс сійӧн став кастрюляяссӧ, а мукӧддырйи весиг и чайник.
Сійӧ часъясӧ, кор Леонид Аркадьевич ноксьывліс аслас важ да зэв сьӧкыд небӧгъяснас, Гарька зэв ёна гажтӧмчыліс.
Первой Гарька зэв зіля серпасаліс пейзажъяс, кытчӧдз эз бырӧд став турунвиж краскасӧ.
Сэсся сылы сюри выль удж: Гарька босьтчис дзоньтавны керка.
Заводитіс сійӧ кильчӧсянь.
Ӧтчыд лунын кыліс сэтшӧм гораа камӧдчӧм шы, мый Леонид Аркадьевичлӧн гылалісны пызан вывсьыс карандашъясыс: Гарька тувъяліс ӧдзӧс порогӧ зэв кузь кӧрт тув.
— Тэ мый?!
— кӧрт тув вылӧ видзӧдіг повзьӧмпырысь юаліс Леонид Аркадьевич.
— Крепыдджык лоӧ, — веськодя вочавидзис Гарька.
Кильчӧ дзоньтӧм бӧрын Гарька тшӧктіс Леонид Аркадьевичлы ньӧбны маслянӧй краска.
— Мый вылӧ тэныд?
— Забор мӧда краситны.
— Бур, — шуис Леонид Аркадьевич да думыштіс: «Мед краситӧ забор, мед краситӧ весиг пуяс, сӧмын мед оз зымӧдчы».
Яков Даниловичкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын Леонид Аркадьевич ветліс нефтянӧй лавкаӧ, коді вӧлі посёлок шӧрас жӧ, пӧжарнӧй будкакӧд орччӧн, да ньӧбис оранжевӧй краска (вӧлі сӧмын оранжевӧй), ыджыд кисточка да олифа.
Гортас краскасӧ сорлалісны олифаӧн, и Гарька пыр жӧ кутчысис удж бердӧ.
Сійӧ кадсяньыс Леонид Аркадьевич частӧкодь эновтчывліс небӧгъяс да кывкудъяс дорсьыс да видзӧдіс, кутшӧм зіля Гарька мавтіс заборсӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд Леонид Аркадьевичлы сэтшӧм ёна кажитчис тайӧ уджыс, мый колис ассьыс персъяссӧ да арабъяссӧ да петіс уджалыштны, видлыны краситны забор.
Гарька сетіс кисточкасӧ, но регыдик кежлӧ.
Тайӧ уджыс успокаивайтліс да вӧчӧм уджсьыс вӧлі сэтшӧм нимкодь — няйтӧссьӧм да зэрысь вушйӧм забор синъяс водзад лолі сӧстӧмӧн, оранжевӧйӧн, — мый Леонид Аркадьевич котӧртліс лавкаӧ да ньӧбис аслыс мӧд кисточка.
«Сідзкӧ, эз прӧста челядь, Том Сойерлӧн другъясыс, — уси тӧдвылас Леонид Аркадьевичлы, — сетлыны сылы кык юранӧш, синпӧла каньпи да весиг ӧшинь рама, медым сӧмын сетіс ас пыддиыс белитны тьӧтыслысь керка заборсӧ.
Таын, тӧдӧмысь, вӧлі аслас тӧдчанлун».
Заборсӧ краситісны кыкнанладорсяньыс: ӧтиыс ӧтарсянь, мӧдыс — мӧдарсянь.
Регыд краска помасис.
Леонид Аркадьевич муніс нефтелавкаӧ, но сэні сылы шуисны, мый маслянӧй краска сэсся абу.
Колӧ виччысьыштны, кор ваясны карысь.
Леонид Аркадьевич шогпырысь бӧр локтіс краситны помавтӧм забор дорӧ, коді аслас би кодь рӧмнас удитіс нин веськӧдны вниманиесӧ Черёмушкиса став олысьяслысь.
Ӧбед бӧрын Леонид Аркадьевич да Гарька частӧ ветлывлісны гуляйтны, видзӧдлыны матігӧгӧрса местаяссӧ.
Найӧ чукӧртісны дзоридзьяс, куталісны юрсигусьясӧс, уськӧдалісны изйӧн коз пуяс вылысь чорыд кольяс;
ваӧн тырӧм ыджыд прудйысь, кытысь перйывлӧмаӧсь лыа, повзьӧдлісны лягушкаясӧс, кодъяс, бӧр кокнас йӧткыштчӧм бӧрын, чеччыштлісны вадорсянь ваӧ кынӧм выланыс, а сэсся лэдзчысьлісны кулӧм улӧ — эз вӧрны, тупкылісны синъяссӧ, паськӧдлісны лапаяссӧ да бовъялісны ва веркӧс вылын, быттьӧ турунвиж клён коръяс.
Лягушкаяс дорӧ позис весиг инмӧдчыны ньӧрйӧн.
Пруд вадорын йӧжгыльтчӧмӧн пукалісны челядь, кодъяс вуграсисны ӧрешник пуысь вӧчӧм чукля шатинъясӧн.
Леонид Аркадьевичӧс да Гарькаӧс аддзӧм бӧрын детинкаяс букыштчисны, корисны не шумитны да эз и думыштлыны сёрни панны.
Бӧрынджык удайтчис накӧд тӧдмасьны да тшӧтш вуграсьыштны.
Но кӧть мыйта кад эз коллявны Леонид Аркадьевич да Гарька чукля шатинъяса челядькӧд, найӧ ньӧтчыдысь эз аддзывны, медым кодкӧ кыйис кӧть кельчипи либӧ ёкышпи.
Тыдалӧ, лягушкаяс да жукъяс кындзи, прудъяс некод эз ов, но детинкаяс эз эскыны да пыр вуграсисны.
Вӧрын сёйлісны посньыдик, дикӧй ӧмидз, мыссьылісны сотысь кӧдзыд ключ ваӧн, кыйӧдісны розьяс дорысь тӧдтӧм зверьясӧс, кодъяс некор эз петкӧдчывны, тотшкӧдісны бедьясӧн сісьмӧм мыръясӧ — повзьӧдлісны сэтысь чераньясӧс да сороконожкаясӧс.
Вӧрысь посёлокӧ волісны мудзӧсь, но тыр впечатлениеясӧн.
Ужнайтӧм бӧрын мыськавлісны лунтырӧн чукӧрмӧм дозмук, водзвыв поткӧдлісны пес, ваялісны юкмӧсысь ва. Та бӧрын Гарька пуксьывліс лыддьыны Карл Иммерманлысь «Барон Мюнхгаузенлӧн приключениеяс» йылысь небӧг.
Лыддис сійӧ гораа.
Леонид Аркадьевич кывлывліс, кыдзи Гарька аслас жырйын дяк моз гӧлӧссӧ вежлытӧг быдса часъясӧн лыддьӧ Карл Иммерманлысь небӧгсӧ.
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич босьтіс видлыны, листалыштны Мюнхгаузенӧс, казьтыштны ассьыс челядьдырсӧ, кор и сійӧ увлекайтчывліс татшӧмсяма небӧгъяснас.
Кор Гарька рытнас пуксис лыддьыны барон йылысь, то эз аддзы небӧгсьыс ассьыс пасйӧдсӧ, да муртса эз бӧрддзы.
— Мый ті вӧчинныд?
— сыркъялӧмӧн бӧрддзис сійӧ, кор тӧдмаліс, мый босьтлӧма небӧгсӧ Леонид Аркадьевич.
— Ме ог тӧд, кытчӧ сувті....
Ӧні меным выльысь ковмас заводитны....
Леонид Аркадьевич сэки сӧмын гӧгӧрвоис, мый сійӧ «вӧчис»: Гарька лыддьысьӧ слогъяс серти, сідзкӧ оз на куж син пыр нуӧдны текстсӧ, медым ӧдйӧджык корсьны сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс.
— А кыдз нӧ тэ сэки повареннӧй небӧгсьыд тшакъяс йывсьыд аддзин?
— юаліс Леонид Аркадьевич.
— Зэв кокниа.
Сэні картинка вӧлі, кытчӧ тшакъяс серпасалӧма, а тані картинкаясыс абуӧсь.
Леонид Аркадьевичлы ковмис юасьны Гарькалысь:
— Сы йылысь, мыйла барон Мюнхгаузен яндысигас либӧ скӧралігас вижӧдліс, лыддин?
— Лыдди.
— Буттерфогельлӧн слуга йылысь лыддин?
— Лыдди.
— А шарманщик йылысь?
— Лыдди жӧ.
— А кыйсьысь да сылӧн ныв йылысь лыддин?
— Эг, эг лыддьы.
Сувтлан местасӧ вӧлі аддзӧма.
Гарька босьтіс небӧгсӧ да гӧлӧссӧ вежлытӧг бара кутіс брунгыны-лыддьыны.
Керкаын лои шынитӧв.
Но недыр кежлӧ...
Ӧти асылӧ кухняса шкапысь казялісны, мый сэні ёнакодь гусясьӧмаӧсь: волӧмаӧсь гӧститны шыръяс.
Леонид Аркадьевич тшӧктіс кытчӧкӧ дзебны прӧдуктаяссӧ.
— Всё равно аддзасны, — шуис Гарька.
— Шыръясыд, найӧ сюсьӧсь.
Миян патераын оліс еджыд шыр — буфетӧ сійӧ бельё ӧшлан кӧв кузя кавшасьліс.
Вот кутшӧм сюсь вӧлі!
— Мый нӧ кутам вӧчны... —
думыштчис Леонид Аркадьевич.
— А тӧданныд, — шуис Гарька. —
Вай кутам нявзыны ӧчередьӧн шкап дорас.
— Нявзыны?..
— сразу эз гӧгӧрво Леонид Аркадьевич.
— А-а... Да-да... нявзыны.
Сідзкӧ мый нӧ, ми быд вой и кутам нявзыны?
— Ог, мыйла быд вой.
Ӧти вой.
Шыръяс думыштасны, мый миянын кань олӧ, да мунасны.
— Кань, да.
Сійӧ миянлы збыльысь колӧ.
— А кысь нӧ сійӧс, каньсӧ, вӧрсьыс корсян?
— Да, ковмас думыштлыны.
Тайӧ рытнас Гарька эз нин брунгы дяк моз, а лёкысь, кузя нюжйӧдлӧмӧн нявзіс кухняын, кытчӧдз Леонид Аркадьевич эз успокоит сійӧс да эз водтӧд узьны.
3
Гарькалы окота лои кыйны сойкаӧс, видзӧдлыны сы вылӧ матысянь.
Сылы кодкӧ висьтавліс, мый та могысь колӧ босьтны ящик, кыпӧдны ӧтар боксӧ да пыкны беддьӧн, а беддяс кӧртавны кӧв да нюжӧдны сійӧс тыдавтӧминӧджык.
Ящик улас колӧ пуктыны сёян.
Лэбачьяс аддзасны сёянсӧ, лэбзясны сэтчӧ, заводитасны кокавны, а сэки — трак кӧвйӧдыс!
— беддьыс чеччыштас бокӧ, и ящикыс клоп пӧдлалас лэбачьясӧс.
Керкаысь ящик эз сюр, и шуисны вежны сійӧс ворйӧн.
Первойсӧ Гарька кӧвсӧ кутігтыр пукаліс керка пельӧсын да синсӧ лапнитлытӧг кыйӧдіс вор бӧрся.
Но сойкаяс то ли эз казявны му вылӧ шыблалӧм нянь крӧшкияссӧ, то ли эз кӧсйыны сёйны найӧс вор улысь.
Гарькалы лои гажтӧм.
Леонид Аркадьевич тшӧтш жӧ кыйсис: сійӧ быд минутӧ мыччысьліс ӧшиньӧд да шӧпкӧмӧн юавліс:
— Но кыдзи?
— Некод абу, — шогпырысь ышловзьыліс шонді водзын лигышмунӧм Гарька.
Но вот кутіс мыйлакӧ артмыны зэв тешкодя: мыйӧн Гарька вешъяс здук кежлӧ бокӧ, сёяныс вор увсьыс пыр жӧ вӧлі вошӧ.
Гарька кӧсйис тӧдмавны, мыйла вошласьӧ сёяныс, но сылы нинӧм эз удайтчы.
Гарькалы гажтӧм лои некутшӧм пӧльзатӧг киас кӧв кутіг пукалӧмысь, да ӧти лунӧ сійӧ эновтіс ассьыс постсӧ да мӧдӧдчис керкаӧ мыйкӧ серпасалыштны, кытчӧ эськӧ эз ковмы турунвиж краска.
Друг кӧрт вор кутіс зилякывны, усис бедь йывсьыс.
Гарька шыбитіс кисточкасӧ да котӧрӧн петіс жырйысь:
— Шеді!
Шеді!
Леонид Аркадьевич бритчис.
Сійӧ пыр жӧ шыбитіс бритвасӧ да котӧрӧн петіс Гарька бӧрся.
Но джын туйсяньыс бӧр бергӧдчис ӧчкиысла да сэсся бара котӧртіс ывлаӧ.
Гарька да Леонид Аркадьевич пӧшти ӧттшӧтш уськӧдчисны вор вылӧ.
Гарька эз вермы терпитны да сійӧ жӧ здукӧ кӧсйис сюйны кисӧ вор улас.
— Тсс....
Энлы, — шуис Гарькалы Леонид Аркадьевич да пуктіс пельсӧ вор бердас.
Но и сідз вӧлі кылӧ — вор улын кодкӧ гораа да недӧвӧльнӧя гымӧдчис.
— Буракӧ, — радпырысь шуис Гарька, — рака шедіс!
— Тсс....  бара торкис сійӧс Леонид Аркадьевич да водіс кынӧм вылас турун вылӧ.
Гарька водіс орччӧн.
Кутісны видзчысьӧмӧн лэптыны ворсӧ, медым видзӧдлыны костӧдыс, коді нӧ сэн сэтшӧмыс?
Дерт, бокисянь видзӧдны тайӧ ноксьӧм вылас вӧлі зэв тешкодь, сы вӧсна мый йӧв ваялысь нывбаба, коді матыстчис калитка дорӧ, сідзи быттьӧ и кынмис места вылас киас бидонъяссӧ кутіг: кык морт, код пиысь ӧтиыс олӧма нин, быгйӧсь чужӧма да ӧчкиа, куйлісны кымыньӧн му вылын да видзӧдлывлісны прӧстӧй кӧрт вор улӧ.
— Тані!
— гусьӧник шуис Гарька.
— Синъясыс кутшӧмӧсь, аддзанныд?
И нырыс, аддзанныд?
Дукалӧ.
Сійӧ миянӧс дукалӧ.
— Аддза, — вочавидзис Леонид Аркадьевич Гарькаысь не этшаджык волнуйтчиг.
Дядь да племянник вылӧ вор увсянь векньыдик костӧд лапнитлытӧг видзӧдісны кодлӧнкӧ гӧгрӧс синъяс да вӧрис, дукаліс сынӧдсӧ ичӧтик ныр.
Кымын вылӧ кыпӧдісны ворсӧ, сымын улӧджык лажыньтчисны синъясыс да нырыс.
— Тайӧ кань!
— первой гӧгӧрвоис Гарька.
— Да, — шуис Леонид Аркадьевич да шыбитіс ворсӧ бокӧ.
— Став сертиыс, тайӧ кань.
Турун вылын йӧжгыльтчӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг куйліс зэв ыджыд пельяса, вӧсньыдик бӧжа, бусӧссьӧм куш юра кань.
Кань сюся видзӧдіс йӧз вылӧ.
Пышйыны сійӧ эз и думайт.
Каньыс вӧлі сэтшӧм омӧль да мисьтӧм, мый весиг Гарькалы эз во сьӧлӧм вылас.
Кор Гарька да Леонид Аркадьевич жугыльпырысь мунісны гортаныс ньӧбны йӧв ваялысьлысь йӧв,
кань довгис на бӧрся: тыдалӧ, сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, коді сэтшӧм йӧв ваялысьыс.
Кухняын Леонид Аркадьевич каньлы кисьтіс банкатыр йӧв.
Кань нюжӧдіс кухня вомӧн ассьыс кузь бӧжсӧ да заводитіс лакны.
Йӧвсӧ лакӧм бӧрын сійӧ вешйис банка дорсьыс, пырис пызан улӧ да водіс узьны.
Кынӧмыс сылӧн сэтшӧма польдіс, мый весиг юрыс оз вӧлі тыдав.
— Аттӧ кутшӧм немъяндысьтӧм!
— кань вылӧ ӧчки пырыс видзӧдіг шуис Леонид Аркадьевич.
— Мед кольччас да олыштас, — шуис Гарька, —
гашкӧ, шыръясӧс повзьӧдлас.
— Ладнӧ, — шуис Леонид Аркадьевич ӧчкисӧ пӧрччиг да бритчыны выльысь лӧсьӧдчигмоз.
— Мед кольччас.
Рытнас кань петіс пызан улысь, зэв мисьтӧма вомсӧ паськӧдлӧмӧн очсыштіс, нюжӧдчис аслас кузь, вӧсньыдик кок йылас, либӧ, кыдзи шуис Гарька, «лолі верблюд кодь», да мӧдӧдчис тӧдмасьны керка пытшкӧскӧд.
Сійӧ исаліс пызан-улӧсъяс, дыр видзӧдіс пач горулӧ, кыкысь инмӧдчыліс нырнас джодж чышкан корӧсьӧ, а кор воис Леонид Аркадьевич жырйӧдз, то видзӧдліс чемоданас.
Чемоданыс сулаліс джоджын, вевтыс сылӧн вӧлі восьса.
Кань тӧдлытӧг йӧткыштіс сійӧс, вевтыс клоп пӧдлассис да топӧдіс сылысь юрсӧ.
Кань, мынтӧдчыны зілиг, кутіс нявзыны.
Шумсӧ кылӧм бӧрын котӧрӧн локтісны Гарька да Леонид Аркадьевич да мездісны сійӧс.
Кань сувтӧдіс гӧнсӧ, чушкис, нявзіс да зывӧкпырысь дыр пыркӧдіс лапаяссӧ.
Вообщӧ каньыс вӧлӧма зэв нявзысь да ӧбидитчысь.
Ыджыд пельяс вӧснаыс Гарька да Леонид Аркадьевич нимтісны сійӧс Ушастикӧн.
4
Леонид Аркадьевичлы пыр ёнджыка и ёнджыка воис сьӧлӧм вылас Черёмушкиын вӧльнӧй, некодысь зависиттӧм олӧмыс.
Галстукъяс, дӧрӧм сос кутан резинкаяс, весиг воротникысь целлулоиднӧй пластинкаяс куйлісны чемоданын вӧрзьӧдлытӧг:
Леонид Аркадьевич ветлӧдліс дӧрӧм юрйывсӧ кизявтӧг, сосъяссӧ пуджӧмӧн.
Некор водзті сылы эз удайтчывлы коллявны ассьыс отпусксӧ татшӧм прӧстӧя да сэк жӧ сэтшӧм интереснӧя.
Арабскӧй да персидскӧй небӧгъяс куйлісны вӧрзьӧдлытӧмӧсь.
Леонид Аркадьевич окотапырысь тӧдмасис капуста либӧ лапша пуан способӧн, помидорысь да ӧгурцыысь салат гӧтӧвитан способӧн, велӧдчис вӧдитчыны керосинкаӧн.
Окотапырысь плӧтничайтіс, краситчис, пилитіс пес.
Гарькакӧд ӧтлаын олӧм ловзьӧдіс Леонид Аркадьевич сьӧлӧмын сійӧ бурторсӧ, коді вӧлі сылӧн коркӧ челядьдырйиыс.
И ӧні сійӧ частӧ мӧвпавлывліс сы йылысь, мый быд морт дзик пӧрысьӧдзыс должен видзны душаас аслас челядьдырлысь юкӧн, поэзиялысь да шудлысь юкӧн, коді челядьдырся кадӧ олӧ быдторйын: завтракайтӧм вылӧ крута солалӧм сьӧд нянь кусӧкын, мачӧн ворсӧмын, асъя лысваа турун вывті кӧмтӧг гуляйтӧмын, шома, кисьмытӧм на яблӧкъясын, вӧрса лэбачьяслысь чуксасьӧмсӧ кывзысьӧмын; либӧ, кор кодкӧдкӧ чаль-на-чаль кутчысьӧмӧн, чегъялӧны чипанлысь вожа лыторсӧ: «коді кодӧс гуалас».
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич вайис Яков Данилович ордысь коса да шуис Гарькалы:
— Но, зонка, талун мунам ытшкыны.
— Кытчӧ сійӧ?
— Турун ытшкыны.
— А мыйла?
— Сюялам вольпасьясӧ.
Кыкнанныс майка кежысь петісны керкаводзвывса участок вылӧ.
На бӧрся петіс и Ушастик.
Туруныс вӧлі пӧсь, джуджыд, Гарькалы пидзӧсӧдзыс.
Леонид Аркадьевич аддзыліс да теоретическӧя тӧдіс, кыдзи колӧ ытшкыны, но делӧ вылын видліс первойысь на.
Ӧтик!
Косаӧн паськыда ӧвтыштӧм.
Кык!
Коса пыдӧдз сатшкысьӧ муӧ.
Куим!
Леонид Аркадьевич ӧдва-ӧдва нетшыштӧ косасӧ муысь.
Бара ӧтик — ӧвтыштӧм!
Кык — ж-ж-жик муӧ!
Куим — нетшыштӧ....
Сералӧ Гарька, сералӧ Леонид Аркадьевич.
Кор косаӧн оз ытшкыны, Ушастик видзчысьӧмпырысь исалӧ сійӧс.
Друг забор вомӧн орчча участок вылысь лэбыштӧ уна рӧма резинӧвӧй мач, а мачыс бӧрся забор пӧвъяс костӧд мыччысьӧ нывкалӧн юрыс.
Ставӧн чӧв олігтыр видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс.
— Менӧ шуӧны Диляӧн, — шуӧ нывка.
— А тайӧ мачыс — менам.
Вайӧй, пӧжалуйста!
Гарька лэптӧ мачсӧ да мыччӧ нывкалы.
— Аттьӧ, — юрнас довкнитӧ нывка.
— А ті важӧн нин тані оланныд?
— Важӧн, — вочавидзӧ Гарька.
— А тэ?
— А ме бабушкакӧд сӧмын на вои.
Зэв гажтӧм....
А тайӧ каньыс тіян?
— Миян.
— Менам эм жӧ.
Ми карысь вайим.
Окота кӧ, петкӧдла?
— Петкӧдлы.
Нывка воши ыжнёнь кустъяс пӧвстӧ.
— А кыдз нӧ, Гарька, тэнад свинкаыд?
— юаліс Леонид Аркадьевич.
— А ӧд пӧшти куим недель нин коли.
— Но тэ век жӧ забор дорас матӧ эн лок.
Нывка регыд мысти локтіс бӧр.
Киас сылӧн пессис ыджыд кань.
— Со аддзанныд, кутшӧм!
— каньлысь ныр-вомсӧ забор костӧд сюйигтыр шуис нывка.
— Тайӧ Мамай.
А тіянлысь каньтӧ кыдзи шуӧны?
— Миянлысь — Ушастикӧн, — вочавидзис Гарька.
Мамай вӧлӧма Ушастикысь на мисьтӧмджык: дзугсьӧм гӧна, парсасьӧм куа, кыз кокъяса да скӧр синъяса.
Сійӧ мыйӧн казяліс турун вылысь Ушастикӧс, ставнас йӧжгыльтчис, кыпӧдіс мышсӧ да кутіс нетшкысьны нывка киысь.
Ушастик топӧдіс пельяссӧ, пушкыртіс бӧжсӧ да кутіс ньӧжйӧник мурзыны.
— Диля!
— чукӧстісны дворсянь.
— Ме тані, бабӧ.
— Кӧні — тані?
— Но, тані....
Тыдовтчис бабыс.
Леонид Аркадьевич лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ, дзебис косасӧ мышку саяс да гогнитіс юрнас.
Кор сійӧ гогйӧдліс юрсӧ, мышку сайсьыс мыччысьлывліс косалӧн воропыс.
— Ті, сідзкӧ, миян суседъяс, — шуис бабыс.
— Зэв бур!
Кӧзяйствоӧн ноксянныд?
— Да сідз, неуна, — вочавидзис Леонид Аркадьевич косасӧ мышку саяс век на кутіг.
— Бабӧ, — шуис Диля да шыбитіс му вылӧ Мамайӧс, коді пыр жӧ бергӧдіс нырвомсӧ Ушастиклань, — позьӧ меным на ордӧ?
— Ті сӧгласенӧсь?
— юаліс бабыс Леонид Аркадьевичлысь.
— Сӧгласен, — тэрмасьӧмӧн шуис Леонид Аркадьевич.
— Но, тӧданныд кӧ, куим недель сайын миян Игорь висис свинкаӧн....
— Свинкаӧн?
Диля висис нин, сідзкӧ абу опаснӧ.
Да и куим недель — карантин вылӧ вель ыджыд кадколаст.
— Ті чайтанныд?
— Да, чайта.
А сэк кості Мамай да Ушастик бӧрыньтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ забор пӧлӧныс.
Вӧлі гӧгӧрвоана: другъясӧн найӧ оз лоны.
Диля корсис заборысь паськыдджык кост да сюйсис сэті.
— Диля, — шуис бабыс, — сӧмын кор ме тэнӧ кора ӧбедайтны — лок, эн ылав.
— Ладнӧ, локта.
Бабыс муніс.
Диля вӧлі кокньыдик, тэрыб, пушкыр еджыд юрсиа, коді югъяліс шонді водзын.
Платтьӧыс сы вылын сідзжӧ вӧлі кокньыдик, паськыд, дженьыдик сосъяса.
Леонид Аркадьевичлӧн косаыс медбӧрын эз кут быд здукӧ сатшны муӧ, и сійӧ ытшкис турунсӧ кык вольпась вылӧ тырмымӧн.
Диля да Гарька разӧдісны турунсӧ, мед косьмас, бӧрйисны сэтысь дзоридзьяс да вӧчалісны букетъяс.
Ушастик бӧжсӧ вывлань чургӧдӧмӧн ветлӧдліс забор пӧлӧн дась быдтор кежлӧ, но Мамай эз мыччысьлы.
5
Вӧлі вежалун.
Леонид Аркадьевич да Гарька вӧлі помалӧны зарядка: котралісны керка гӧгӧр ӧта-мӧдыслы воча, кор аддзисны Женяӧс.
Сійӧ сулаліс забор ӧдзӧс водзын да внимательнӧя видзӧдіс забор вылӧ.
Киас Женялӧн вӧлі ыджыд арбуз.
Гарька котӧртіс мамыслы паныд.
— На, кут, — шуис Женя Гарькалы арбузсӧ сетігмоз да забор вылӧ век на чуймӧмпырысь видзӧдіг.
— Верман нунысӧ?
— Верма!
— вочавидзис Гарька, ачыс зілис не петкӧдлыны, мый арбузыс сьӧкыд.
— Мама, кысь тэ сійӧс ньӧбин?
— Станцияын....
А ноко висьтав меным, мый тайӧ лои заборыскӧд?
— Заборыскӧд?
Нинӧм.
Ми сійӧс прӧстӧ краситім да эгӧ помалӧй.
Лавкасьыс краскаыс быри.
— А мыйла сійӧ оранжевӧй?
— Мӧдпӧлӧс краскаыс эз вӧв.
— Сідз.
А юрсиад тэнад мый?
— Краска.
Эз на мын....
Забор ӧдзӧс дорын пукаліс Ушастик, читкырасис шонді водзын да йирис турун сі.
Плешкыс да ус помъясыс сылӧн сідзжӧ вӧліны оранжевӧй краскаӧсь.
— А тайӧ кодлӧн татшӧмыс?
— юаліс Женя кань вылӧ индігмоз.
— Оранжевӧй кӧ, дерт нин, тіян.
— Да, миян.
Вор улысь кутім.
Матыстчис Леонид Аркадьевич.
— Господьӧй-енмӧй! —
воксӧ югыдлань бергӧдігмоз горӧдіс Женя.
— Мый лои? —
повзьыштіскодь Леонид Аркадьевич.
— И тэ сідзжӧ....
— нурбыльтіс Женя.
— Мый — сідзжӧ?
— Оранжевӧй.
Йӧймӧмныд кӧ-а....
Женяӧс удайтчис неуна успокоитыштны сӧмын сэк, кор Леонид Аркадьевич да Гарька висьталісны сылы, мый Матрена Ивановна висьмис да мый найӧ олӧны ӧтнаныс — асьныс гӧтӧвитӧны сёян да идралӧны керка пытшкӧс; и мый, таысь кындзи, найӧ дзоньтісны кильчӧ, рӧвняйтісны да весалісны участок вылысь туйяссӧ да ытшкисны вольпасьяс вылӧ турун.
Сэки Женя ошкыштіс найӧс да пырис керкаӧ — вӧчны кухняын ревизия.
— Тарелкаястӧ омӧля мыськалӧмныд.
Пуртъясныд сімны заводитӧмаӧсь — весавны колӧ.
А тайӧ мый?
— кастрюля восьтігмоз юаліс Женя.
— Шомйӧв, — ышловзис Гарька.
Женя веськаліс буретш сійӧ лунӧ, кор Леонид Аркадьевич дасьтіс шомйӧв да, кыдзи и век, зэв уна.
Женя видзӧдліс мӧд кастрюляӧ.
— А тайӧ?
— Шомйӧв жӧ.
— А тайӧ?
— И сійӧ кыпӧдіс чайниклысь вевтсӧ.
— И сэні сідзжӧ.
Колясыс.
Но лишнӧй шомйӧв, омӧля мыськалӧм тарелкаяс да сімны заводитӧм пуртъяс вылӧ видзӧдтӧг, ревизияӧн Женя коли дӧвӧлен: Леонид Аркадьевич да Гарька вӧліны здоровӧсь, долыдӧсь да кӧть и оранжевӧйӧсь, но быдторйын дзик самостоятельнӧй йӧзӧн.
А тайӧ — абу ичӧт достижение.
Арбузсӧ Леонид Аркадьевич шуис кӧдзӧдны юкмӧсын.
Сійӧ лыддис та йылысь аслас стариннӧй небӧгысь, кӧні татшӧм ногӧн вӧчлісны древньӧй арабъяс. Найӧ шыблавлісны арбузъяс да мукӧдпӧлӧс фруктыяс юкмӧсӧ, медым найӧ сэні кӧдзалісны.
Гарька пыр жӧ сувтіс дядьыс дор.
abu
abu
abu
— Тіян вӧля, — шуис Женя.
— Ме вои тіян ордӧ гӧститны, сідзкӧ ухаживайтӧй ме бӧрся — вердӧй лунтыр шомйӧлӧн, мавтӧй оранжевӧй краскаӧн, шыбитӧй арбузсӧ юкмӧсӧ, мый окота, сійӧс и вӧчӧй!..
Кор Леонид Аркадьевич нуис арбузсӧ юкмӧс дорӧ, Гарька юаліс:
— А сійӧ оз жугав?
— Вообщӧсӧ, не должен, — вочавидзис Леонид Аркадьевич.
— А мыйӧн ми сійӧс бӧрсӧ судзӧдам?
— Мыйӧн?
Ведраӧн, пӧжалуй, и судзӧдам.
Арбузсӧ шыбитісны дзик юкмӧс шӧрӧдыс, медым сійӧ эз крукась стенас да эз пот.
Ваӧдз воӧм бӧрын арбуз гораа ызнитіс.
Кор ваыс лӧнис, Леонид Аркадьевич да Гарька аддзисны, мый арбузлы нинӧм абу лоӧма да спокойнӧя плавайтӧ — кӧдзалӧ.
abu
abu
Женя кӧсйис песласьны, но Леонид Аркадьевич да Гарька убедитісны сійӧс, мый и тайӧ уджнас найӧ справитчасны асланыс вынъясӧн да мед Женя спокойнӧя шойччӧ, кыдзи настӧящӧй гӧстя.
Но шойччыны Женя эз сӧгласитчы да кутіс весавны клубника градъяс.
Леонид Аркадьевичлы да Гарькалы быть лои отсасьны сылы.
Сэсся Женя кайис керка вевт вылӧ — белитны труба.
Леонид Аркадьевич да Гарька заводитлісны ӧлӧдны сійӧс.
— Мый ті меным мешайтанныд!
— шуис Женя.
— Тіянлы кажитчӧ забор краситны?
— Но, кажитчӧ....
— А меным кажитчӧ труба белитны.
Женя бӧрся керка вевт вылӧ кавшасис Ушастик.
Женя резыштіс сійӧс извёсткаӧн, медым эз мешайтчы.
Скӧрмӧм Ушастик пыр жӧ лэччис керка вевт вылысь.
Кор труба вӧлі белитӧма да гӧгӧрыс весиг нуӧдӧма лӧз визьӧн, Леонид Аркадьевич да Гарька корисны Женяӧс ветлыны купайтчыны прудйӧ.
Женя окотапырысь сӧгласитчис.
Пруд дорӧ чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз, сы вӧсна мый вӧлі вежалун.
Вӧліны и чери кыйысь детинкаяс, Леонид Аркадьевичлӧн да Гарькалӧн тӧдсаяс.
Талун найӧ локтӧмаӧсь шатинъястӧг, бузӧдчисны ваын да шумитісны ставсьыс медъёна.
Женя вартчис ӧтнасӧн и Гарькакӧд, коді вартчигас кутчысьліс сы пельпомӧ.
Леонид Аркадьевич эз купайтчы, а куйліс вадорын да, юрсӧ ичӧтик гуторйӧ шондіысь дзебӧмӧн (гуторсӧ сылы лыа пиӧ кодйис Гарька), гожйӧдчис.
Регыд ставлы синмас шыбитчис шляпаа кыз морт.
Сійӧ качайтіс насосӧн вадорын резинӧвӧй пыж.
Пыж надзӧникӧн польдіс, лоис вольпась кодь.
Кор сійӧ польдіс тырмымӧн, шляпаа морт йӧткыштіс пыжсӧ прудйӧ, видзчысьӧмӧн пуксис пыж бӧжас, кытчӧ вӧлі вӧчӧма пуклӧссӧ, перйис ичӧтик югъялысь алюминиевӧй пелыс да, ставлы завидь вылӧ, петіс джуджыдінланьыс.
Но эз на удит сійӧ мунны и вит метр ылнаӧ, кыдзи пыжлӧн нырыс немвиччысьтӧг качис васьыс вывлань, и пыжыс, валаньыс гораа шлёпкысьӧмӧн, путкыльтчис мӧдарӧ, вевттис кӧзяинсӧ.
Кӧзяиныс быйкнитіс-петіс васьыс шляпатӧгыс нин, прыськайтіс да сьӧласис, киас кутіс пелыссӧ.
Отсӧг вылӧ гартчисны детинкаяс.
Пыжсӧ бергӧдісны бӧр, но кайны сэтчӧ ваысь, кӧть кыдзи эз зільны тайӧс вӧчны и пыжыслӧн кӧзяиныс и детинкаяс, некыдз эз вермыны: некытчӧ вӧлі кутчысьнысӧ.
Сэки пыжсӧ кыскисны вадорлань, и сӧмын сэк кӧзяиныс скӧрысь да решительнӧя мӧдысь пуксис бӧжас.
Но бара эз дыр кежлӧ.
Муртса на сійӧ йӧткыштчис вадорсяньыс да ӧвтыштіс пелыснас, кыдзи пыжыс бара сувтіс сувтсӧн да сійӧ жӧ здукас бовкнитчис вывлань пыдӧсӧн.
Видзӧдысьяс нимкодьнысла сералісны.
Женя, Гарька да Леонид Аркадьевич помӧдзыс эз видзӧдны мортлысь резинӧвӧй пыжкӧд вермасьӧмсӧ: кад вӧлі мунны ӧбедайтны.
Гортас Женя босьтчис пызан корсьны, а Гарька да Леонид Аркадьевич босьтісны ведра да мӧдӧдчисны арбузла.
Юкмӧсӧ ведрасӧ лэдзӧм бӧрын заводитісны кыйны арбуз.
Забор пӧвъяс костӧд мыччысис Дилялӧн юрыс.
— Мый тайӧ ті вӧчанныд?
— юаліс Диля.
— Ведратӧ уськӧдінныд да кыянныд?
— Эгӧ, — вочавидзис Гарька.
— Ми ог ведра кыйӧй, а арбуз.
— Арбуз?
Юкмӧсысь?
— Сійӧ сэн кӧдзалі.
Ми сійӧс асьным шыбитім.
Диля шензьӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ — оз-ӧ нин серавны сы вылын?
— да кольччис виччысьны забор дорӧ, кор кыясны арбуз, кодӧс асьныс шыбитісны юкмӧсӧ.
Дыркодь ноксьӧм бӧрын Леонид Аркадьевич веськӧдчис, успокоитчӧмпырысь ышловзис да кутіс гартны гезсӧ барабан гӧгӧрыс, аслас чужӧмыс гӧрдӧдӧма юкмӧсӧ копыртчӧмӧн видзӧдӧмысь.
Юкмӧсысь кыпӧдчис арбуза ведра.
Диля довкйӧдлыштіс юрнас да шуис:
— И збыльысь арбуз.
Леонид Аркадьевич да Гарька сідзи ведраас и нуисны сійӧс гортаныс.
Мед ӧні Женя видлас эльтчыны на вылын!
Арбуз вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый весиг дзуртіс чуньяс улын, кор сы дорӧ инмӧдчан.
Женя муніс карӧ сёр рытын.
Гарька да Леонид Аркадьевич колльӧдісны сійӧс станцияӧ.
Прӧщайтчигас Женя сетіс ассьыс медбӧръя индӧдъяссӧ: сливочнӧй вый, медым сійӧ эз сыв жарысла, видзны кӧдзыд ваын; кастрюляын, кӧні пуӧны шыд, йӧв не пузьӧдны; картупель пуктыны кӧдзыд ваӧ, а лапша кисьтны пӧсь ваӧ; не вунӧдны киськавны клубника да вынсьӧдны сійӧс торфӧн; помавны забор краситӧм да сэсся не босьтны оранжевӧй да мукӧдпӧлӧс яръюгыд краскаяс да торъя нин гӧрдӧс, ваясны кӧ сійӧс нефтелавкаӧ.
6
Ушастик ньӧти эз кут кывзысьны.
Сійӧ нетшкис ӧшинь занавесъяс, качайтчис ӧшалысь шӧвк абажур вылын, уськӧдіс шкапысь да жугӧдіс тарелка, гартчис гут виан бумагаӧ да бӧрыннас ӧдва разисны, кысъясис пызанъяс вывті сідз, мый зэра лунъясӧ коляліс ас бӧрсяыс кок туйяс не сӧмын джоджӧ, но и бумага скатертьяс вылӧ.
Ковмыліс сійӧс кутны да ветьӧкӧн чышкавны лапаяссӧ.
Но Ушастиклы эз пукавсьы: сӧстӧм лапаяснас нин сійӧ бара петаліс ывлаӧ — то куталыштны жукъясӧс, то видлыны керкаувса ӧтдушина, то повзьӧдлыштны аслас збой горзӧмнас Мамайӧс.
И сӧмын пӧттӧдзыс керкаысь ывлаӧ да ывлаысь керкаӧ котралӧм бӧрын Ушастик кытчӧкӧ водліс шойччыны та вылӧ медся шогмытӧм местаӧ: Леонид Аркадьевич либӧ тальыштліс Ушастикӧс, либӧ мыйкӧ пуктывліс сы вылӧ.
И, дерт, кыптыліс шум.
Сэсся Ушастик кутіс парсйыны гыжъяснас диван кышӧд.
Леонид Аркадьевич весиг накажитіс сійӧс таысь — нетшкис пельӧдыс, — но нинӧм эз отсав.
Терпениесьыс петӧм бӧрын Леонид Аркадьевич клещиӧн тшӧтшӧдіс сылысь воддза лапаяссьыс гыж йывъяссӧ.
Сійӧ жӧ лунас Ушастик Мамайкӧд косясьӧм бӧрын — а колӧ висьтавны, мый суседыскӧд Ушастик косясьліс пӧшти быд лун, — воис ёнакодь парсалӧма.
Тайӧ поражениесьыс Гарька мыждіс Леонид Аркадьевичӧс: мыйла сійӧ тшӧтшӧдіс Ушастиклысь гыжъяссӧ?
Ушастик радейтліс дзебсьыны коридор пемыд пельӧсӧ либӧ кухняӧ да кыйӧдны Гарькаӧс либӧ Леонид Аркадьевичӧс.
И сӧмын кодкӧ на пиысь мыччысьліс, кыдз сійӧ вирскӧбтыліс-чеччыштліс да лапаяснас колскӧдіс кокъясас.
Торъя ёна сылы кажитчисны Леонид Аркадьевичлӧн клетчатӧй туфлиясыс.
Ушастик повліс сӧмын Гарькалӧн сиренаа дурпопысь; и весиг кор дурпопыс эз бергав ни эз шутьляв, а прӧстӧ туплясис джоджын, Ушастик кытшовтліс сійӧс бокиті.
Мукӧддырйи Ушастик часъясӧн кысъясис чардакын, чарскӧдчис гыжъяснас, мургис, несъяліс, а бӧрыннас, ставнас саӧсь да чераньвезйӧсь, бара волывліс керкаӧ, пуксьывліс, дуллявліс лапаяссӧ да ниртіс наӧн ассьыс сідз нин лысмӧм балябӧжсӧ — мыссис.
Ӧти войӧ Ушастик да Мамай дыр да лёкысь нявзісны ӧта-мӧд вылас — испытывайтісны характеръяснысӧ.
А асывнас Гарька некысь эз аддзы Ушастикӧс.
Сійӧ видзӧдаліс сылысь став радейтана местаяссӧ — ӧтдушина, чардак, пач сай, Леонид Аркадьевичлысь чемодан.
Некӧн абу!
Кань воши....
Леонид Аркадьевич такӧдіс племянниксӧ, кӧть ачыс неуна и радліс, мый керкаын бара лои шынитӧв да спокой.
Но регыд тыдовтчис, мый Ушастик керкасянь неылын пукалӧ пожӧм туган йылын.
Сійӧ ӧдва тыдаліс увъяс косттіыс.
Гарька кутіс чуксавны Ушастикӧс, медым сійӧ лэччис улӧ.
Кань эз вӧрзьӧдчыв.
Сійӧ сӧмын восьтліс вомсӧ, но гӧлӧсыс эз кыв: Ушастиклӧн чирӧма гӧлӧсыс.
Гарька котӧртіс Леонид Аркадьевич дорӧ, коді кӧртавліс сэтӧр кустъяс, юавны, мый вӧчны, кыдзи лэччӧдны Ушастикӧс пу йылысь.
А то сійӧ вермас усьны да кувны.
Леонид Аркадьевич босьтіс вӧсньыдик эшкын, и найӧ Гарькакӧд паськӧдісны сійӧс пожӧм улӧ, кыдзи паськӧдлӧны циркын сетка «страховка могысь».
Сэсся Леонид Аркадьевич меліа чукӧстіс каньӧс:
— Ушастик!
Ушастик!
— Но, Ушастик!
— эз вермы терпитны и Гарька.
— Лэччы пу йывсьыс.
Эн пов, усян кӧ, ми тэнӧ кутам.
Ушастик ещӧ видліс нявзыштны, норасьыштны, но гӧгӧрвоис, мый гӧлӧсыс дзикӧдз вошӧма, да кутіс видзчысьӧмӧн лэччыны пу вылысь.
Сійӧ гыж улысь гылалісны кырсь торъяс.
Ушастиклы вӧлі зэв страшнӧ: сійӧ частӧ сувтлывліс да полігтыр видзӧдлывліс увлань.
Кор Ушастик век жӧ лэччис, сійӧ ставнас дрӧжжитіс — гӧлӧстӧм, шудтӧм, тшыг.
Сійӧс нуисны кухняӧ да пуктісны небыд вольӧс вылӧ.
Ачыс мунны сійӧ эз вермы — сэтшӧма сылӧн висисны лапаясыс.
Регыд Ушастик унмовсис.
А рытнас, кор садьмис да видліс чеччыны, сылӧн эз тырмы та вылӧ выныс, и сійӧ лигышмунӧмӧн водіс бӧр вольӧс вылӧ.
Сёйны Ушастик эз жӧ кут, а сӧмын юис ва.
— Сійӧ висьмис, прӧстудитчис, — шуис Гарька да кутіс шогсьыны.
Мед Ушастик и абу зэв мича — и омӧль, и лапаясыс сылӧн вӧсньыдикӧсь, и бӧжыс вӧсньыдик, и характерыс абу зэв бур, — но Гарька век жӧ велаліс сы дорӧ, дружитчис сыкӧд,
да и шыръяс эз на пышйыны керкаысь.
— Ушастиклысь колӧ температурасӧ мерайтны, — шуис Гарька.
Чемоданысь вайис градусник да сюйис каньлы водз лапа улас.
Дас минут мысти градусниксӧ босьтісны, и сійӧ, мый петкӧдліс градусникыс, дзикӧдз шемӧсмӧдіс и дядьӧс и племянникӧс: 38,5 градус.
Ушастик куйліс став дорас веськодь, мукӧддырйи вунӧдчывліс, и сэки сылӧн деркнитчывлісны усъясыс да лапаясыс.
Ушастикӧс видзӧдлыны локтіс Диля.
Сійӧ пуксис сы дорӧ, меліа малаліс да шуаліс:
— Кысыльӧй тэ, муса кань, сера бӧжа, вывті шань.
И мыйла тэ висьмин?..
И кыдзи тэнӧ ӧні лечитны?
Аскинас Ушастикӧс эз кокньӧд.
Температураыс век на вӧлі зэв ыджыд — 38,5 градус.
Гарька висьталіс Ушастиклӧн висьмӧм йылысь йӧв ваялысьлы.
— А ті эськӧ сійӧс мед поликлиникаӧ нуинныд, — сӧветуйтіс йӧв ваялысь.
— Кутшӧм поликлиникаӧ?
— Ветеринарнӧйӧ.
Сэні старик-доктор Терентий Артёмович, зэв тӧдысь да бур морт.
— А кӧні тайӧ поликлиникаыс?
— А сэні неылын, Темрюковка сиктын.
Кор йӧв ваялысь муніс, Гарька кутіс корны Леонид Аркадьевичӧс мунны Ушастиккӧд доктор дорӧ.
Леонид Аркадьевичлы и аслыс вӧлі жаль Ушастикыс, но мунны канькӧд поликлиникаӧ, кӧть и ветеринарнӧйӧ, кыдзкӧ абу лӧсьыд.
Да и кыдзи сійӧс сэтчӧ нунысӧ?
Леонид Аркадьевичлӧн вӧлі коркӧ случай.
Тӧдсаясыс вӧзйисны сылы босьтны каньпи.
Леонид Аркадьевич сӧгласитчис.
Но кыдзи сійӧс нуны уличаӧдыс?
Кыдзкӧ абу лӧсьыд мунны канькӧд.
Сэки сійӧ газетысь гартыштіс кулёк, сюйис сэтчӧ каньпиӧс, а кулёксӧ пуктіс сумкаӧ.
Прӧщайтчис тӧдсаясыскӧд да сӧмын на петіс ывлаӧ, кыдзи каньпи кутіс пессьыны да косяліс лапанас газетсӧ.
Леонид Аркадьевич кутіс тэрмасьӧмӧн мунны гортас.
Котӧртӧ....
Сумкаысь чурвидзӧны нёль лапа, а кулёк пытшкас кыз гӧлӧсӧн горзӧ каньпи.
Ушастикӧс шуисны гартыштны важ кичышкӧдӧн да тадзикӧн нуны врач дорӧ.
Вӧзйысис колльӧдны и Диля.
Ушастик туй чӧжыс чӧв оліс, мукӧддырйи гораа ышлолаліс.
Диля нуис ва тыра банка, кытысь Ушастиклы гежӧдика сетлісны юны.
Ветеринарнӧй поликлиника вӧлі кык жырйысь.
Ӧтиас примитісны гырысь пемӧсъясӧс: вӧвъясӧс, мӧсъясӧс, ыжъясӧс; мӧдас — посни пемӧсъясӧс: порсьпиянӧс, понъясӧс, баляясӧс, да лэбачьясӧс: чипанъясӧс, гулюясӧс.
Дворас сулаліс весиг скорӧй помощлӧн карета.
Сӧмын сылӧн крестыс гӧрд пыдди вӧлі лӧз.
Леонид Аркадьевич да челядь пырисны посни пемӧсъяслӧн керкаӧ.
— Шыӧдчӧй регистратураӧ, — шуисны Леонид Аркадьевичлы, кор сійӧ кӧсйис сувтны ӧчередьӧ, медым веськавны врач дінӧ.
Леонид Аркадьевич кызӧктышталіг, яндысьӧмсорӧн матыстчис регистратура ӧшинь дорӧ.
— Тіян коді?
— юрсӧ лэптывтӧг юаліс регистраторша.
— Миян, сідз шуны, кань, — мытшъялігтыр вочавидзис Леонид Аркадьевич.
Регистраторша босьтіс амбулаторнӧй карта да лӧсьӧдчис гижны:
— Нимыс?
— Леонид Аркадьевич.
— Абу тіян нимныд, а каньныдлӧн?
— Кгм... Ушастик.
— Овыс?
— Кодлӧн?
— Дерт жӧ, каньыс кӧзяинлӧн.
Леонид Аркадьевич бара кызӧктіс да вочавидзис:
— Лавров овыс.
— Сідз... —
Регистраторша важмозыс эз кыпӧдлы юрсӧ.
— Тіян гортса адресныд?
Леонид Аркадьевич висьталіс.
— Пока ставыс.
Сувтӧй ӧчередьӧ.
Тіянлы терапевт али хирург дорӧ?
— Тыдалӧ, терапевт дорӧ.
— Сизимӧд номера кабинет.
Леонид Аркадьевич, Гарька да Диля корсисны сизимӧд номера кабинет да пуксисны сы водзын сулалысь лабич вылӧ.
Ушастик шынитӧв пукаліс кичышкӧдын Леонид Аркадьевичлӧн пидзӧс вылын.
— А ошъясӧс тані лечитӧны? —
Гарькаӧс тувкнитӧм бӧрын гусьӧника юаліс Диля.
— Ог тӧд, — вочавидзис Гарька.
Леонид Аркадьевичкӧд орччӧн пукаліс выль картуза детинка, а сы дорын — дворӧвӧй пон, кодлысь пельяссӧ вӧлі кӧрталӧма шерстянӧй чышъянӧн.
Пон гежӧдика кыпӧдлывліс юрсӧ да видзӧдлывліс детинка вылӧ вазьӧм сьӧд синъяснас.
Паныдӧн пукаліс нывбаба. Кинас сійӧ кутіс воропӧдыс ыджыд идзас кӧрзина, коді сулаліс орччӧн улӧс вылын.
Кӧрзинаас кадысь кадӧ кодкӧ кышӧдчис да йирис идзассӧ.
Леонид Аркадьевичлы ковмис чышкыштны ӧчкисӧ.
Сійӧ пуктіс Ушастикӧс лабич вылӧ да пырис зептас носӧвикла.
Кичышкӧд пельӧсыс кусыньтчис, и свертӧк пиысь мыччысис Ушастиклӧн бӧжыс.
Пон, мыйӧн казяліс каньлысь бӧжсӧ, пыр жӧ лэптіс ассьыс кӧрталӧм юрсӧ да кутіс гораа увтны. Сійӧ зілис кватитны Ушастикӧс бӧжӧдыс.
Диля повзьӧмпырысь горӧдіс да дзебис кокъяссӧ лабич улӧ.
Леонид Аркадьевич тэрмасигтыр кватитіс каньсӧ.
Идзас кӧрзиналӧн воссис вевтыс, и сэтысь зэв тэрыба быйкнитіс дзодзӧглӧн кузь сьыліыс.
Дзодзӧг метитчис да кокыштіс Леонид Аркадьевичлысь пинжак кизьсӧ.
Леонид Аркадьевич да пон быттьӧ кынмисны места выланыс татшӧм виччысьтӧга кокыштӧмсьыс, а дзодзӧг тэрыба гартіс нырнас кизьсӧ да заводитліс сійӧс ньылыштны.
Сэки воссис кабинет ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчис еджыд халата доктор.
Дзодзӧг сьӧлыштіс кизьсӧ да тювкнитіс аслас кӧрзинаӧ.
— Мый, Дёмка, — шуис доктор картуза детинкалы, — бара Цезарыд висьмис?
— Да, Терентий Артёмович, — лабич вылысь сувтіг вочавидзис детинка.
— Ӧчередьыссӧ тэнад ӧні?
— Менам.
— Но, лок, петкӧдлы ассьыд Цезартӧ.
Бара, кӧнкӧ, мясорубкаысь пурт ньылыштіс?
— Эз, Терентий Артёмович, пельясыс сылӧн... —
И Дёмка кӧвйӧдыс кыскис Цезарӧс доктор кабинетӧ. Цезарь чуймӧмпырысь видзӧдлывліс кӧрзина вылӧ, кӧні пукаліс дзодзӧг.
Дёмка да Цезарь бӧрын воис ӧчередь дзодзӧглы.
Доктор кабинетысь кыліс чушкӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм, кӧзяйкалӧн гӧлӧсыс:
— Михей, да ланьтлы тэ!
Восьт вомтӧ, петкӧдлы докторлы горштӧ.
Нервнӧй сійӧ менам.
Ті прӧститӧй нин сійӧс, Терентий Артёмович.
Гашкӧ, ті ӧттшӧтш капляяс сылы либӧ порошок нервысь гижыштанныд?
— И порошок и капляяс гижышта, — вочавидзис доктор.
— Кутшӧм боярин, а!..
— Ме пола жӧ, кор менсьым горшӧс видзӧдӧны, — шуис Диля.
— А ме ог пов, кор горшӧс, — шуис Гарька.
— А вот кор пиньясӧс — пола.
Но со доктор корис:
— Лавров!
Леонид Аркадьевич, Гарька да Диля пырисны кабинетӧ.
— Видза оланныд!
— Видза оланныд.
Но, а кӧні висьысьныд?
Леонид Аркадьевич разис кичышкӧдсӧ.
— Пуктӧй каньсӧ пызан вылас, югыдланьыс матӧджык, — индіс доктор сӧстӧм еджыд пызан вылӧ.
Леонид Аркадьевич пуктіс.
— Кодлӧн нӧ тайӧ каньыс?
— юаліс доктор.
— Тэнад, кӧнкӧ?
— Да довкнитіс Диля вылӧ.
— Каньыс менам, — сёрниӧ суитчис Гарька.
— А висьмис сійӧ сылӧн Мамай вӧсна.
— Мамай вӧсна?
Коді нӧ сэтшӧм Мамайыс?
— А сійӧ кань сылӧн.
Сійӧ вӧтліс Ушастикӧс пожӧм йылӧ, и сэні Ушастик прӧстудитчис.
Сылӧн температураыс зэв ыджыд — 38,5 градус.
— А тэ кысь тӧдан?
— Ме аслам градусникӧн мерайті.
Доктор шпыньмуніс.
— 38,5 градус — каньлӧн медся нормальнӧй температура, кыдзи и мортлӧн 36,6 градус.
— Мый нӧ, ті ногӧн, сійӧ лытайтӧ?
— ӧбидитчис Гарька.
— Оз, оз лытайт...
Терентий Артёмович босьтіс трубка да кутіс кывзыны Ушастикӧс.
Сэсся кыпӧдіс синлапсӧ да видзӧдліс синсӧ.
— Куим лун кежлӧ бюллетень ми сылы век жӧ гижыштам.
— Доктор, — волнуйтчӧмӧн юаліс Диля, — сійӧ бурдас?
— Бурдас.
Мыйӧн пӧттӧдзыс узяс, пырысьтӧм-пыр и бурдас.
Сідзкӧ, тэнад Мамайыд тышкасьны радейтӧ?
Доктор матыстчис шкап дорӧ, кӧні сулалісны лекарство тыра ичӧтик бутылкаяс.
— Да, сійӧ радейтӧ тышкасьны.
Кор сійӧ эргӧ, сыысь весиг бабушка полӧ.
— А тэ он пов?
— Ме — ог, ме ог пов.
Сӧмын сійӧ заводитас ме вылӧ эргыны, ме сылы щӧткаӧн нырас!
— Сідзкӧ, щӧткаӧн нырас?
Збой тэнад характерыд!
Абу ӧд прӧста аслад нырыд чутӧсь, быттьӧ воробейяс кокалӧмаӧсь.
— Терентий Артёмович босьтіс чайнӧй пань да бутылка да копыртчис Ушастик дорӧ.
— Со тіянлы лекарство Ушастикыдлы.
Кутанныд сетны чайнӧй паньӧн лун.
— А кыдз нӧ сійӧ паньсьыс... —
шӧйӧвошӧмӧн шуис Гарька.
— А со кыдз.
— Доктор тыртіс паньсӧ лекарствоӧн да кисьтіс Ушастиклы вом пельӧсас, кӧні эз вӧвны пиньясыс.
— Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана.
— Гортад сійӧс пуктӧй шоныд грелка вылӧ, и кык-куим лун мысти сійӧ лоӧ дзик дзоньвидза да нӧйтас Мамайӧс.
— Дерт жӧ, — тӧдчӧдіс Гарька.
Прӧщайтчигӧн Диля эз вермы терпитны да юаліс Терентий Артёмовичлысь:
— А дзодзӧгыс петкӧдліс тіянлы горшсӧ?
— Кутшӧм дзодзӧг?
— Но, сійӧ, нервнӧйыс...
— А-а, Михейыссӧ?
Петкӧдліс, кыдз жӧ...
— А ошъясӧс ті лечитанныд?
— Лечитам.
Весиг больничаӧ вермам водтӧдны.
Диля эскытӧг довкйӧдлыштіс юрнас, но нинӧм эз шу.
Дворын тутӧстіс машина: тайӧ воис скорӧй помощь.
Ӧшиньӧд вӧлі тыдалӧ, кыдзи машинаысь кыскисны нӧсилка.
Сы вылын куйліс марляӧн вевттьӧм зэв на томиник чань.
— Нуӧй сійӧс перевязочнӧйӧ, — тшӧктіс санитаръяслы дежурнӧй доктор.
Санитаръяс нуисны.
Регистратураын мынтысисны микстура бутылкаысь да мӧдӧдчисны бӧр, Черёмушкиӧ.
Леонид Аркадьевич бара нуис Ушастикӧс, Гарька — микстура тыра бутылка, а Диля — ва тыра банка.
7
Леонид Аркадьевичлӧн отпускыс кутіс помасьны.
Кӧть персидскӧй да арабскӧй небӧгъяс сідзи переведиттӧг и колины, но зато дядя да племянник кутісны тырвыйӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ, на костын лои настӧящӧй дружба.
Дружитчисны найӧ и Дилякӧд, и Яков Даниловичкӧд, и йӧв ваялыськӧд.
Сӧмын Ушастик, коді удитіс нин бурдны, да Мамай век на скӧралісны.
Кыйӧдісны ӧта-мӧдсӧ, усьласисны пельӧссянь, мукӧддырйи ӧтлаасьлісны туй вылын, плеш-на-плеш, да заводитлісны пуркйысьны-косясьны.
Гартчасны тупыльӧ — и мӧдасны бергавны!
Сӧмын бӧжъясыс да лапаясыс тыдыштлӧны... шум, нявзӧм, бус, кытчӧдз Диля оз котӧрт щӧткаӧн либӧ Гарька беддьӧн да оз торйӧдны найӧс.
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич да Гарька ветлісны пруд дорӧ.
Сэтысь найӧ суисны ӧрехӧвӧй шатинъяса сійӧ жӧ детинкаяссӧ, а медся главнӧйыс — аддзисны резинӧвӧй пыжын катайтчысь мортӧс.
Сійӧ тшапа плавайтіс пруд кузя: пыж нырас куйліс из, медым весыс вӧлі ӧткодь.
Леонид Аркадьевичлӧн да Гарькалӧн ӧтлаын олӧм быд лун вайліс век выль и выль победаяс, кодъяс налы вӧліны торъя донаӧсь, сы вӧсна мый волісны на дорӧ асланыс жӧ опыт пыр:
велалісны ветьӧкӧн мыськавны джоджъяс, а ваас пуктывлісны мятнӧй турун, и та вӧсна керкаын дыр вӧлі ыркыд да ӧвтіс луг дукӧн;
ӧдзӧс дзиръяссӧ мавтлісны выйӧн, медым эз дзуртны;
тӧв кежлӧ духовкаын косьтісны еджыд тшак;
керка гӧгӧр кодйисны зэрлы визувтны канаваяс;
керка вевтысь потассӧ тупкисны варӧн,
помалісны забор краситӧм.
И весиг шомйӧв Леонид Аркадьевич ӧні дасьтывліс сӧмын ӧти кастрюля!..
Гарька ёнмис, быдмыштіс, сьӧдӧдіс шонді водзын.
Леонид Аркадьевич сідзжӧ вежсис — дугдіс норасьны кос вылас, лолыс тырӧм вылӧ, кыдзкӧ ставнас быттьӧ нюжалыштіс, томмыштіс.
Олӧмысь унатор дядьлы да племянниклы лои гӧгӧрвоана, кажитчис прӧстӧйӧн да увлекательнӧйӧн: шӧйтны вӧрӧд; сёйны пӧим пиын пӧжалӧм картупель;
ваявны тачкаӧн вӧрысь торф клубника му вынсьӧдӧм вылӧ;
abu
ветлыны Темрюковка Сиктӧ базар вылӧ;
куйлыны восьса ӧшинь дорын да кывзыны, кыдзи первойя шоныд арся зэр визувтӧ пуяслӧн коръяс вылысь турун вылӧ, кыдзи сійӧ шаракылӧ туйяс вылӧ да дзоридзьяслӧн кос идзьяс вылӧ.
Регыд ковмас лӧсьӧдчыны да мунны карӧ.
Леонид Аркадьевич мунас удж вылӧ университетӧ, Гарька мунас детскӧй садйӧ.
А узорчатӧй ӧшинь керкалысь игналасны ӧдзӧсъяссӧ, тупкаласны ӧшинь брӧвъяссӧ, и коляс сійӧ пустуйтны тӧвбыд кежлӧ, локтан гожӧмӧдз.
{Коршунов М. П. (комиӧдіс Тимушев А. ) @ Сьӧд саридз дорын @ повесьт @ Михаил Коршунов. Черёмушкиын керка @ 1959 @ Лб. 83‒130.}
ЧЕРНӦЙ МОРЕ ДОРЫН
1
Миянлы Ленакӧд важӧн нин окота вӧлі ветлыны Сьӧд саридз дорӧ.
Асланым карса патераын рытъяснас ми частӧ сёрнитлім саридз йылысь: казьтылім, кыдзи войнаӧдз на овлім Крымын, казьтылім нэмӧвӧйся Зиго-Исар крепость, Ай-Петри дорысь сюрс арӧса тис, Мисхораысь «Нюра» дача, кӧні коркӧ шойччыліс Горькӧй.
Казьтылім чӧскыд ставридка чери, гожӧмын кыа пуксьӧм, кор шонді лэччӧ саридзӧ да ӧзтӧ сійӧс, «тайфи» виноград, кӧні ру пыр моз тӧдчисны кӧйдыс тусьясыс, саридзсянь кыпӧдчысь шоныд да кымӧр кодь сук майся ру, глициниялысь ёна дзоридзалӧмсӧ.
Гылалӧны кельыдлӧз дзоридзьяс.
Найӧс кватитӧ тӧв да чышкӧ-нуӧ быгъя гыяс вылӧ.
Вына дук йиджтысьӧ быдлаӧ — изъясӧ, керкаясӧ, турунӧ, туйвывса гравийӧ, и весиг саридзвывса ру заводитӧ ӧвтны глициния дукӧн.
И со ми Ленакӧд решитім: мӧдӧдчам Крымӧ, Ялтаӧ.
Ме аслам уджаланінысь босьті отпуск, Лена — сідз жӧ, и ми кутім лӧсьӧдчыны туйӧ.
— А мыйӧн мунам?
— юаліс менсьым Лена.
Ветлывлім ми сыкӧд и дальнӧй лӧз поездъясӧн, и вӧвъясӧн, и ӧшъясӧн, лэбавлім и ыджыд и ичӧт самолётъясӧн.
Тӧвзьылім тэрыб да ён кокъяса сибырса кӧръясӧн.
Ми кутім и ӧні мӧвпавны, бӧрйыны, мыйӧн да кыдзи медся интереснӧйджык мунны.
Но дыр бӧрйысьны эз ковмы.
Лена пыр жӧ висьталіс ассьыс думсӧ:
— А не мунны ли миянлы автобусӧн?
— Дерт, — сӧгласитчи ме, — колӧ мунны автобусӧн.
Ӧд Мӧскуасянь дзик Сьӧд саридз дорӧдз вӧчӧма шоссейнӧй туй — автострада.
Мунӧ сійӧ каръяс, сиктъяс, юяс да вӧръяс дорті.
Мӧдӧдчан сэті — уна интереснӧйтор аддзан.
Чемодан тэчӧма.
Сэтчӧ вӧлі пукталӧма путешествуйтігкежлӧ став коланаторсӧ: почтӧвӧй открыткаяс чукӧрсянь, кодъясӧс ми кутам ыставны Ялтасянь миян друглы — Гошка детинкалы, да купайтчӧм вылӧ чипанпи кодь виж прӧстыняӧдз.
Чемодансӧ тэчӧма сэтшӧм бура, мый кӧть кыдзи сійӧс эн бергӧдлы, а сэтысь нинӧм оз жугав ни оз киссьы.
Тайӧс зэв бура кужӧ вӧчны Лена: ӧд эз весьшӧрӧ сійӧ радейт путешествуйтны!
Ме, шуам, зэв бура тӧда, мый миянлы кӧ ковмис эськӧ нуны кытчӧкӧ ловъя черияса аквариум, Лена и сійӧс эськӧ тэчис сідзи, мый эз ковмыны эськӧ некутшӧм гижӧдъяс: «Шыблавны оз позь, стеклӧ!», «Мӧдарӧ банӧн пуктыны оз позь!»
Быдтор эськӧ позис вӧчны — и шыблавны, кӧть и стеклӧ, и мӧдарӧ банӧн пуктыны, и весиг вӧчны сы вылын стойка.
Стойка вӧчны — тайӧ сідзжӧ Леналӧн удж: сійӧ — спортсменка.
И со ми Ленакӧд пукалам автобусын паськыд да небыдик креслӧясын, кӧні гырддзатӧ пуктанінъясас вӧчалӧмаӧсь кнопкаяс.
Личкан ӧти кнопка — креслӧлӧн мышкыс лэччӧ увлань, медым куйлыны позис; личкан мӧдӧс — мышкыс бӧр кайӧ, медым позис пукавны да видзӧдны ӧшиньӧд.
Пассажиръяс восьталісны ӧшиньяссӧ.
Автобус пытшкӧ пырис кокньыдик тӧв да кутіс нетшкыны ӧшиньясысь еджыд занавесъяссӧ.
И кутіс ӧвтчыны миян автобусным тайӧ занавесъяснас Мӧскуалы: «Аддзысьлытӧдз!
Аддзысьлытӧдз, радейтана кар, менам Рӧдиналӧн сьӧлӧм!»
 И ми вӧрзьӧдчим туйӧ.
Петім туйӧ войнас.
Пассажиръяс личкыштісны кнопкаяс, лэдзисны креслӧяслысь мышъяссӧ да унмовсисны.
Унмовсим и ми Ленакӧд.
Унмовсим Мӧскуасянь неылын, а садьмим Тула карын нин.
Автобус сулаліс площадь вылын будённовкаа да киас трёхлинейнӧй винтовкаа красноармеечлы памятник дорын.
Бӧрыннас, автострада вывті муніг, ми аддзылім уна памятникъяс и каръясысь и сиктъясысь:
Мценскысь — Сталин ёртлы, Обояньысь — Владимир Ильич Ленинлы, Харьковысь — Тарас Шевченколы, Акимоваысь — Феликс Дзержинскийлы.
Аддзылім и памятникъяс Отечественнӧй война вылын усьӧм Сӧветскӧй Армияса воинъяслы — гӧрд кодзула ичӧтик пирамидаяс, либӧ гранитнӧй постамент вылын сулалысь настӧящӧй пушкаяс, либӧ весиг танкъяс.
Чӧв олігтыр ми прӧйдитлім татшӧм памятникъясыс дорті, прӧйдитлім, вына да справедливӧй йӧз йылысь мӧвпаліг, кодъяс дорйисны миянлысь канмунымӧс сьӧд фашистскӧй крестъясысь.
Кымын ылӧ ми мунім, сымын паськыдджыкӧсь кутісны лоны муяс, а вӧръяс гежӧдмисны.
Мукӧддырйи горизонтсӧ тупкывліс сьӧд тшын, и сы сайысь вочасӧн тыдовтчыліс уна трубаяса завод.
Либӧ тыдовтчывліс сьӧдӧдӧм вышкаа из шом шахта, либӧ элеваторлӧн башняыс.
Медся тшӧкыда туй пӧлӧн миянлы паныдасьлісны черепицаӧн вевттьӧм ӧтипӧлӧс еджыд стрӧйбаяс.
Тайӧ вӧліны гостиницаяс, бензозаправочнӧй станцияяс, линейнӧй мастеръяслӧн керкаясыс.
Стрӧйбаяслӧн вевтъяс улын да джуджыд чардакъясын олісны зэв тешкодь лэбачьяс.
Кор автобус сувтліс — босьтліс ва либӧ бензин, — лэбачьяс сюся видзӧдісны ми вылӧ: кутшӧм йӧз тайӧ?
Кытчӧ найӧ мунӧны?
Лена кыпӧдліс юрсӧ, нюмъяліс да шуліс лэбачьяслы:
— Ми Мӧскуаса олысьяс и мунам, лэбачьяс, лунвылӧ, саридз дорӧ, шойччыны.
Быд сикт дорӧ, посёлок дорӧ, ю дорӧ столб йылӧ крепитӧма таблицаяс, кытчӧ гижӧма налысь нимъяссӧ.
Лена паніс мекӧд ордйысьӧм, коді первой лыддяс медся интереснӧйсӧ: «Ивановскӧй дворикъяс», «Озёрки», Плава ю, Зуша ю, «Крапивное» сикт.
Вермывліс век Лена.
Ме ӧдйӧ мудзлі да синмӧс куньӧмӧн куйлі аслам креслӧын.
А Лена — сійӧ некор мудз оз тӧдлы: век ӧшиньӧд видзӧдчӧ.
Аддзас мыйкӧ тешкодьӧс да зурӧдӧ менӧ:
— «Бутылкаяс»!
— Кутшӧм бутылкаяс?
— Сиктыс тадз шусьӧ.
Збыльысь, тешкодь?
— Тешкодь.
— Сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла «Бутылкаяс»?
— Буракӧ, важӧн тані стеклӧ пӧльтысьяс овлӧмаӧсь, — заводитлі висьтавны ме.
Торъя нин интереснӧ мунны, кор заводитас рӧмдыны.
Пемыдас югнитлӧны туйвывса знакъяс: рубинӧвӧй стеклӧ торъясысь тэчӧм паровозъяс: «Внимание! Вуджанін!», еджыд да турунвиж стрелкаяс: «Кежтӧдз 200 метр», «Белгородӧдз — 150 км» — ӧзйылӧны и кусӧны.
Шопер миянлы висьталіс, мый тайӧ стеклӧ торъяссӧ, кодъясысь тэчӧма туйвывса знакъяссӧ, вӧчӧмаӧсь посньыдик призмаясысь.
Найӧ преломляйтӧны фаралысь бисӧ, а сэсся отражайтӧны сійӧс.
Котӧртӧ и котӧртӧ туйыс автобус кӧлесаяслы воча, то чой ньылыд, то чой паныд, то веськыдвылӧ бергӧдчас, то шуйгавылӧ,
а то ньӧв кодь веськыд лоас, быттьӧ му помас мыджасяс.
А ми Ленакӧд сёрнитам саридз йылысь, теплоходъяс йылысь, сьӧд бамбук йылысь, коді дзоридзалӧ Крымын сизимдас во чӧжӧн сӧмын ӧтчыдысь, «Гӧрд из» да «Магарач» мускат йылысь, вина йылысь, кӧні некор оз нярмы виноград да оз кӧдзав шонді.
Шопер включитіс радио, и ми кылім, кыдзи диктор украинаса кыв вылын шуис:
«Ӧкмыс час дас вит минут».
Сэки ми Ленакӧд збыльысь кутім чувствуйтны, кутшӧм ылынӧсь нин ми Мӧскуасянь.
Ялтаӧ Леналӧн вӧлі письмӧ Елизавета Захаровна Блажколы, код ордӧ ми долженӧсь вӧлі сувтны.
Миян Мӧскуаса тӧдсаяс, Гошкалӧн мам-батьыс, Елизавета Захаровналы мӧдӧдісны нин телеграмма, кӧні юӧртісны миян воӧм йылысь.
Автобус ӧшинь сайын ӧти кар вежсис мӧдӧн: Лозовая, Павлоград, Запорожье, Мелитополь....
Паныдасьлісны ящик тыра грузӧвикъяслӧн эшелонъяс, а ящикъясас — фруктыяс.
Тайӧ Мӧскуаӧ.
И ми Ленакӧд радлім, мый фруктыясыс мунӧны Мӧскуаӧ.
Автострада бокысь паныдасьлісны мича дӧрӧма да кузьтаног сертиыс разнӧйпӧлӧс гача детинкаяс.
Кор автобус прӧйдитліс детинкаяс дінті, найӧ, быттьӧ команда серти, кияс вылас кыпӧдлісны арбузъяс.
— Эк ті, йӧюкъяс!
— сераліс Лена.
— Но коді тіянлы, детинкаяслы, эскас, мый арбузъясыс тіян воӧмаӧсь....
Ті век тэрмасянныд да ставсӧ кадысь водз нетшканныд!
Путешествуйтны петӧмсянь мӧд лунас ми воим Симферополь карӧ, кысянь Ялтаӧ туйыс нуӧдіс гӧраясті.
Рытыс ӧвтіс турун да дзоридзьяс дукӧн.
Ӧзйисны чусыдіник кодзувъяс.
Гӧраясын кутісны кывны рытъя шыяс.
Автобус, пыр ӧтарӧ коймӧд скорость мӧд вылӧ переключайтіг, кайис крут шоссе кузя пыр вылӧ и вылӧ, Шатёр-гӧра да Джемерджи крымскӧй гӧраяскостса переваллань.
Кымын матӧджык воим переваллань, сымын кутіс лоны ыркыдджык, туйыс лои век крутджык,
и автобус мӧд скоростьсӧ вежліс нин первой вылӧ, а мукӧддырйи, горючӧй смесьсӧ содтӧм могысь, пӧльзуйтчис и подсосӧн.
Бужӧдсянь ӧшалысь кустъяс парсалісны увъяснас автобуслысь вевтсӧ да бортъяссӧ, пырлісны восьса ӧшиньӧд, колялісны кырсь да кор торъяс.
Волнуйтчисны став пассажиръяс и медся ёна менам Лена: перевал сайысь должен вӧлі тыдовтчыны саридз.
Медбӧрын воим перевалӧдз да кутім лэччыны.
Туй вывсьыс изъясыс сибдалісны покрышкаясас, мый вӧсна найӧ гораа жургисны, посни изторъясыс сяркӧдісны крыло кузяыс.
Тыдовтчисны виноградлӧн, табаклӧн, маслиналӧнплантацияяс, сирӧд кипарисъяс да пашкыр мексиканскӧй пожӧмъяс.
Лена эз нин видзӧд сиктъяслӧн нимъяс вылӧ, кӧть найӧ тані вӧліны и зэв интереснӧйӧсь: «Горнӧй шонді», «Пионерскӧй», «Кипариснӧй».
Лена виччысис саридз.
И сійӧ первойӧн, кыдзи и кӧсйис, аддзис саридзсӧ, либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, дӧгадайтчис, мый аддзӧ.
Саридз вӧлі руа, лӧнь да дзик тыртӧм — ни ӧти парус ни тшынтор.
То сэн, то тан сы вылын куйлісны сиреневӧй визьяс.
Саридзсӧ ставӧн корсисны уліысь, кырта щельяс костысь, а сійӧ сулаліс вылын, кыртаяс да кипарисъяс весьтын, да вӧлі кутшӧмкӧ мылькъя да крут и кажитчис то матын, то ылын.
Окота вӧлі регыдджык кывны сылысь солькӧдчӧмсӧ, гыяслысь галькиӧн кышӧдчӧмсӧ, изъяс костӧд лэччысь быглысь чушкӧмсӧ,
чувствуйтны чужӧм вылысь сола тӧв, коді пемыд гыяс вылысь нетшкис брызьнитчӧм ва войтъяссӧ.
Ме ог радейт видзӧдны саридз вылӧ ылісянь. Сэки сійӧ лӧнь, оз вӧрзьӧдчыв да дзик быттьӧ кулӧма.
Лена чорыда топӧдіс менсьым гырддзаӧс: ме тӧді, мый му вылын сылы нинӧм абу донаджык саридзысь, мед кӧть сійӧс аддзӧ аслас синъясӧн либӧ серпасалӧмаӧс.
Лена, кор веськалӧ саридз дорӧ, пӧрӧ вильыш нывкаӧ, коді быдсямапӧлӧс ӧлӧдӧмъяс вылӧ вочакыв пыдди гораа сералӧ, резсьӧ ваӧн, суналӧ кытчӧ веськалӧ да кысянь веськалӧ да купайтчӧ сэтчӧдз, кытчӧдз вомдоръясыс оз лоны дзик жӧ ваыс кодь кельыдӧсь.
Беда сэки сыкӧд, да и сӧмын!
Горизонтыс пыр ёнджыка кутіс рӧмдыны.
Саридзвывса сиреневӧй визьяс лоины лӧзӧсь, недыр мысти — сьӧдӧсь.
Саридз пыр ӧтарӧ кусі, медым бӧрыннас, кор дзикӧдз пемдас, шымыртны ас пытшкас лунвывса войлысь усьысь вуджӧрсӧ, вадорса каръяслысь бияссӧ да тӧлысьӧн югдӧдӧм паськыд туйсӧ.
Кор ми воим Ялтаӧ, вӧлі дзик нин пемыд, и саридзын кутіс дзирдавны тӧлысьӧн югдӧдӧм паськыд туй.
Ми петім Ленакӧд автобусысь да матыстчим вадорса перилӧяс дорӧ, тӧлысьӧн югдӧдӧм сійӧ туйыс дорӧ, код кузя мойдкывъясын да былинаясын гуслияс ворсӧм шы улын роч витязьяс да саридз вуджысьяс эз ӧтчыдысь мӧдӧдчывны восьтавны ылысса тӧдмавтӧм на муяс.
— Сулыштам неуна, — шуис Лена.
— Сулыштам.
— И чӧв олыштам, да?
— И чӧв олыштам.
Кор саридз орччӧн и тэ видзӧдан сы вылӧ — окота чӧв овны.
Бетоннӧй мол вылын то югнитліс, то кусліс маяклӧн мигайтысь биыс.
Ми лолалім саридзӧн солалӧм изъяс дукӧн, чери кыян пыжъяс домалан гезъяс дукӧн, тывъяс дукӧн, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма косьтӧм могысь майӧгъяс йылӧ, ведраясысь сир дукӧн, кодъясӧс дасьтӧма сиравны баркасъяс да пыжъяс.
Ставыс тайӧ вӧліны саридзысь торйӧдны позьтӧм юкӧнъясӧн да принадлежитісны сылы.
Ылын пемыдас катласисны катерлӧн биясыс: бортӧвӧйяс — турунвиж да гӧрд, да еджыд — мачта вылас.
Лена ньӧжйӧника шуис:
— Олан-вылан, Сьӧд саридз!
И, быттьӧ Леналӧн кывъяс вылӧ вочавидзӧм пыдди, гораа да кузя тутӧстіс паракод.
Паракодыс эз тыдав.
Сылӧн тутӧстӧмысь йӧлаыс дыр юргис пемыдӧн сайӧдӧм гӧраясын.
— Мунам, — шуи ме.
— Сёр нин.
— Ладнӧ, мунам.
— Лена перйис зепсьыс посни эзысь сьӧм да шыбитіс найӧс перилӧ сайӧ:
— Морскӧй сарлы дань, медым эз вӧвны штормъяс миян шойччигкості.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый ме водзын абу нин сверхпрочнӧй сталь кузя технолог, а саридзлы ставнас преданнӧй, вильыш нывка.
Ми мӧдӧдчим корсьны Севастопольскӧй улича, квайтӧд номера керка.
Татшӧм адрес вӧлі пасйӧма письмӧлӧн конверт вылӧ.
abu
Тайӧ уличаыс вӧлӧма кар мӧдар помас да вадорсянь крута кайис гӧра паныд, кыдзи пӧшти Ялтаса став мукӧд уличаяс.
Леналӧн эм зэв бур способность: ӧдйӧ ориентируйтчыны тӧдтӧм местаясын.
Тайӧ способностьыс, гашкӧ, выработайтчис сылӧн миян тшӧкыд путешествиеяс вӧсна.
Вот и ӧні, кӧть керкаяслӧн номеръясыс пӧшти оз вӧлі тыдавны — улича бокын быдмисны садъяс, кодъяс пытшкын сулалісны керкаясыс — Лена зэв ӧдйӧ корсис квайтӧд номера керкасӧ.
Ми прӧйдитім туй кузя, кӧні ӧтар-мӧдар бокас быдмис виноград.
Керка дорас нывбаба, пельпом вылас шӧрт йылын прищепкаяс кутіг, босьталіс кӧв йылысь косьмӧм бельё.
— Висьталӧй, — шыасис нывбаба дорӧ Лена, — Елизавета Захаровна Блажко тані олӧ?
— Тані, — бельёсӧ чукӧртіг вочавидзис нывбаба. — Тані олӧ.
Кайӧй веранда вылас, шуйгаладорас меддорса ӧдзӧсыс.
Йиркӧдчӧй ёнджыка — найӧ, тыдалӧ, узьны водісны.
Ми кайим веранда вылӧ да шуйгаладорсьыс аддзим меддорса ӧдзӧссӧ.
— Абу лӧсьыд, — шуис Лена.
— Йӧз узьӧны нин, а ми....
Тайӧ кадӧ ӧдзӧс сайсянь кыліс гораа увтыштчӧм, парсасьӧм, сэсся кодкӧ горӧдіс: «Места вылӧ!», ӧдзӧс воссис, и ми аддзим дженьыдик ситеч халата нывкаӧс. Вой кежлас кӧсаяссӧ сійӧ вӧлі разялӧма.
Нывка бӧрвылын, лапаяснас сылы мышкас зурйӧдліг, чеччалісны кык ыджыд пон.
— Ті Мӧскуаысь? — юаліс нывка.
— Да, — вочавидзим ми. — Мӧскуаысь.
— А ме кыла — мамӧс юалӧны.
Прӧйдитӧй....
Динка!
Марта!
Кодлы вӧлі шуӧма — места вылӧ!
Ми прӧйдитім жырйӧ.
Нывка ӧзтіс пызанвывса ичӧтик лампа.
Ме пукті жыр пельӧсӧ чемоданӧс,
и миян дорӧ пыр жӧ матыстчис ӧти понйыс: кӧсйис инмӧдчывны миян дорӧ нырнас, тӧдмавны, мыйла ми воим.
Мӧд понйыс полігтыр видзӧдіс пызан увсянь.
Тайӧ вӧліны коричневӧй мастя пойнтер пӧрӧдаысь кыйсян понъяс.
Нывка пыр жӧ висьталіс:
— Найӧ оз пурсьыны.
Ми и асьным тӧдім, мый пойнтеръяс — ньӧти абу скӧр понъяс, а, мӧдарӧ, зэв ёна радейтӧны леститчыны.
Орчча жырйысь, мунігмозыс юрсисӧ лӧсьӧдіг, петіс томиник нывбаба.
— Видза оланныд! — шуис нывбаба.
— Кыдзи воинныд?
— Аттьӧ, бура, — вочавидзим ми.
Лена извинитчис сёрӧн локтӧмысь, сы вӧсна мый мӧвпаліс, мый тайӧ и эм буретш Елизавета Захаровнаыс, да сетіс письмӧсӧ.
Елизавета Захаровна босьтіс письмӧсӧ да шуис:
— Тайӧ ми Татьянакӧд водз водім.
А тіянӧс ми виччысим.
Койкаяс важӧн дасьӧсь.
Пӧжалуйста, лӧсьӧдчӧй.
Понъясыс тіянлы оз кутны мешайтны?
А то ас ордӧ босьта.
Ми висьталім, мый понъяс оз кутны мешайтчыны да мый ми накӧд кӧсъям регыдджык дружитчыны.
— Сідзкӧ мед кольччӧны....
Татьяна, петкӧдлы мыссян дозсӧ.
Ми восьтім чемоданнымӧс, кӧні, дерт, нинӧм эз жугав ни эз киссьы, да перйим пушкыр да чипанпи кодь виж купальнӧй прӧстыня, коді ветліг-мунігӧн миянлы вӧлі кичышкӧдӧн.
Мыссян доз вӧлӧма ывлаын, садйын.
Прӧстынясӧ ме ӧшӧді кутшӧмкӧ пу увйӧ.
Зэв лӧсьыд вӧлі мыссьыны ыркыд сынӧд вылын.
Сійӧ лэччис кӧдзалӧм васӧд гӧраясысь да йиджтысис садъясын олеандр да гималайскӧй маслинаяс дукӧн.
Вылын гӧраясын — электрическӧй бияс,
а юр весьтын — яра дзирдалысь кодзувъяс, кодъяс быттьӧ мигайтӧны тӧлӧн катлӧдлӧмысь.
— Тэ дӧвӧлен, мый ми Ялтаынӧсь?
— юаліс Лена.
— Зэв дӧвӧлен!
— морӧсӧс да пельпомӧс прӧстыняӧн зыраліг шуи ме.
Кор ми локтім бӧр, крӧватьяс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма нин вольпасьяс.
Крӧватьясыс сулалісны паськыд ӧшинь дорын, коді видзӧдіс садлань.
Жырсӧ вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн.
Сы сайын кыліс понъяслӧн ноксьӧмыс, налӧн очсалӧмыс, кузя ышлолалӧмыс.
Ми пӧрччысим да водім.
Друг, ширма сайысь, ми кылім Танялысь гӧлӧссӧ:
— Лӧсьыд тіянлы?
— Таня!
— чуйми ме.
— Кытчӧ тэ сэн водін?
— Диван вылӧ.
Миян тан диван эм.
— А понъясыд?
— Понъяс танӧсь жӧ.
Налӧн асланыс вольпась.
Кусӧда бисӧ?
— Кусӧд.
И ме аддзи, кыдзи ширма сайсянь мыччысис челядьлӧн кодь вӧсньыдик ки, бергӧдіс лампаысь выключательлысь рычагсӧ, и лампа кусі.
2
Асывнас ме садьми сы вӧсна, мый понъяс садьмӧм бӧрас кутісны пыркӧдны юрнаныс да шлопӧдны асланыс кузь пельяснас.
Вӧлі югыд.
Шонді югӧръяс, быттьӧ ыджыд клён коръяс, шӧйтісны йиркті.
Менам юр весьтын стенын ӧшалысь часі гажаа петкӧдліс сизим час.
Часіыс вӧлі гажа сы вӧсна, мый циферблат вылас вӧлі серпасалӧма ручпилысь нырвомсӧ, и кор маятникыс вешйыліс бокӧ, вешйылісны тшӧтш и ручпилӧн синъясыс.
— Эй, ті!
— кыліс Танялӧн шӧпкӧмыс.
— Куйлыштӧй на.
Марта, босьт ныртӧ.
Кодлы ме шуа, — босьт лапа увсьыд ныртӧ да дугды корскыны!
А тэ, Динка, вешйышт, мед Марта нюжӧдас сьылісӧ.
Понъяс кутісны кышӧдчыны, ышлолавны,
и регыд мысти ширма сайысь мыччысис Динка.
Сійӧ матыстчис миян дорӧ да пуктіс юрсӧ Леналӧн крӧвать дорышӧ.
Лена малалыштіс Динкаӧс.
— Ті онӧ нин узьӧй?
— юаліс Таня.
— Огӧ, — вочавидзис Лена, — огӧ узьӧй.
— Тіянӧс понъясыс садьмӧдісны, сідз ӧд?
— Ньӧти эз понъяс, ми асьным садьмим, — шуи ме, кӧть эськӧ, веськыда кӧ висьтавны, ми садьмим понъяс вӧсна.
— А мыйла Мартаыс оз пет?
— юаліс Лена.
— Сійӧ зэв яндысьысь.
Ӧшиньӧд лэбыштіс-пырис футбольнӧй мач кодь ичӧтик кипарис коль да гораа шлёпкысис варенье видзан ыргӧн тазйӧ, коді сулаліс тумбочка вылын.
Динка матыстчис коль дорас, исалыштіс сійӧс, босьтіс пиньясас да нуис Танялы.
— Ой!
— горӧдіс Таня.
— Пӧра чеччыны!
Ті мунанныд миянкӧд саридз дорӧ?..
Динка, шыбит кольсӧ, ме чечча нин.
— Кодкӧд тайӧ — тіянкӧдыс?
— Но, миянкӧд, <rus>Дом пионеров</rus>ысь челядькӧд, — шуаліс Таня, а ачыс тэрыба пасьтасис.
— Динка, весась!..
Ми лӧсьӧдчам вартчысьяслӧн ордйысьӧм кежлӧ, кодӧс лоӧ нуӧдӧма Военно-Морскӧй Флотлӧн праздник лун честь кузя.
Миянӧ артековечьяс воасны гӧститны асланыс «Павлик Морозов» вылын.
Тайӧ катер тадзи шусьӧ.
Найӧ асьныс сыӧн веськӧдлӧны.
Но кыдз, мунанныд?..
Динка, вай туфлисӧ, кытчӧ кыскин?
— Мунам, — сӧгласитчим ми.
— Сідзкӧ, ті сӧмын ӧдйӧджык пасьтасьӧй, миянӧс виччысьӧны нин.
Ми кутім зіля пасьтасьны.
Ме видзӧдлі ӧшиньӧд да садйысь аддзи пионерскӧй галстукъяса челядьӧс. На пӧвстын ӧти вӧлі ыджыдджык: тыдалӧ, вожатӧйныс.
Сідзкӧ, со кысянь воис жырйӧ кипариснӧй колльыс!..
Елизавета Захаровна петіс аслас жырйысь.
— Энлӧй... — шуис сійӧ.
А завтракайтны?
— Некор, мама, — вочавидзис Таня.
— Бӧрыннас, саридз дорысь локтӧм бӧрын.
— Сідзкӧ кӧть компот юыштӧй.
Ми зэв ӧдйӧ мыссьыштім эгӧ садйын, а коридорын, юим быдӧн ӧти кружкаӧн грушаысь пуӧм кӧдзыд компот да лӧсьӧдчим мунны саридз дорӧ.
Таня босьтіс сьӧрсьыс кокньыдик купайтчан костюм, гӧрд резинӧвӧй шапочка, и ми петім ывлаӧ.
Таня тӧдмӧдіс миянӧс аслас ёртъяскӧд да вожатӧй Гришакӧд.
Челядь пӧвстысь ме пыр жӧ запомниті зумыд тушаа сьӧд синъяса Спартакӧс, чошкӧдӧм пельяса Вадимӧс да вильыш, мича, зарни кодь юрсиа Юляӧс.
Кор ми мунім аллея кузя, ме аддзи, мый аллея тырыс ӧшалӧны воысь виноградлӧн пемыдгӧрд розъяс и мый тӧрыт прӧстынясӧ ме ӧшӧдлі пу вылӧ, кӧні вӧліны сьӧд инжирлӧн зэв уна воӧм плодъяс.
Ми петім улича вылӧ да лэччим саридзлань.
Гӧраяс вӧліны сӧстӧмӧсь, пожъяссьӧмаӧсь войся ыркыднас.
Лысва бӧрын косьмыны удиттӧм джуджыд кыртаяс вылын, туй чукляланінъясын, гӧравывса стрӧйбаяслӧн вевтъяс вылын дзирдалісны мыччысьысь шонділӧн югӧръясыс.
abu
Шондіӧн садьмӧдӧм саридзыс вадорын да ляпкыдінъясын дзирдаліс югыд турунвиж рӧмӧн.
Лолавсис кокньыда, морӧстырӧн.
Вадорын куйлісны важ валунъяс.
На вылын лукйысисны лэбачьяс: корсисны саридз улиткаясӧс.
Валунъяссянь неылӧ вӧлі потшӧма суналӧм вылӧ вышкаа бассейн.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг, пляж вылын вӧліны зэв уна йӧз, а саридз вывті журъялісны яхтаяс да моторнӧй пыжъяс.
Ӧти пыж бӧрся вӧтлысисны стаяӧн каляяс, нелямын кымын лэбач.
Найӧ гораа горзісны, пуксьывлісны ва вылӧ, мыйкӧ тэрыба ньылалісны да бара заводитлісны вӧтлысьны.
— Мый тайӧ каляясыскӧд лоӧма?
— юаліс Лена.
— Чери кыйысьяс шыблалӧны налы посньыдик черияс, — висьталіс Гриша.
— Вот найӧ и горзӧны, ещӧ корӧны.
И тадзи оз кольччыны дзик бухтаӧдз.
А бухтаын чери кыйысьясӧс встретитасны портса каньяс да сідзжӧ кутасны клянчитны кефаль либӧ султанка.
— Энлы, тэ тайӧс збыльтор висьталан, Гриша?
— Честнӧй кыв.
Челядь нуӧдісны миянӧс бассейн дорӧ.
— Ми тані тренируйтчам, — шуисны найӧ.
— А коді тіянӧс тренируйтӧ?
— юалі ме.
— Гриша.
— Вот кыдз... Ме кӧсйи шуны, мый Гришалы тренируйтны вермас отсавны Лена:
дзик на неважӧн сійӧ помаліс вартчӧм кузя школа, и ӧні кужӧ вартчыны унапӧлӧс ногӧн — и кияссӧ водзлань шыблалӧмӧн, и шыблавтӧг, мышку вылас, вартчӧ бокногӧн, —
но сэсся ме думышті, мый тайӧ оз ло лӧсьыд.
Мед челядь да Гриша асьныс кыскасны Ленаӧс, колӧ кӧ налы.
Пӧвйысь вӧчӧм пос кузя прӧйдитім бассейн дорӧ.
Фанераысь вӧчӧм кабинаясын вежим паськӧмнымӧс.
Таня пасьталіс купальниксӧ да шапкааліс резинӧвӧй шапочкасӧ.
Шапочкаыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс виж дӧмаса, джуджыд, быттьӧ колпак, сы вӧсна мый сы улӧ вӧлі сюялӧма кӧсаяссӧ.
Бассейн пос вылын вӧліны уна морякъяс.
Налӧн крут да джуджыд бортъяса шлюпкаясныс сулалісны неылын, «рейдын».
Морякъяс сідзжӧ тренируйтчисны асланыс праздник кежлӧ — вына мускулъяса, гожъялӧм чужӧма том йӧз.
Морякъяс следитісны купайтчысь йӧз бӧрся, шмонитісны «санаторийсаяс» вылын.
Ме решиті не пырны ваӧ, сы вӧсна мый вартчи омӧля, кӧть эськӧ Лена эз ӧтчыдысь велӧдлы менӧ вартчыны, торъя нин ки шыблалӧмӧн (сійӧ медся ёна радейтіс тадзи вартчыны), шуліс, мый кокъясӧн колӧ «мыджасьны» ваӧ, кыдзи чери аслас бӧжӧн, а киясӧн колӧ «курасьны водзлань».
Кывъясыс веськыда учебникысь!
Но кӧть кымынысь ме эг видлы, кокъяс менам эз уджавны, кыдзи черияслӧн бӧжыс, киясӧн курасьны эг жӧ вермыв — ёна резі васӧ, тырлі лов шыӧй, и водзӧ мунны ньӧти эг жӧ вермыв.
Гашкӧ, талы помканас вӧлі менам дышлунӧй да терпение тырмытӧмлунӧй.
Лена матыстчис бассейн дорӧ — еджыд шерстянӧй купальника, юрсисӧ кӧрталӧма еджыд чышъянӧн (Лена шапкасӧ эз новлы), да ичӧтик каблукъяса еджыд резинӧвӧй туфлиа.
Матросъяс, туйсӧ сылы сетіг, топӧдчыштісны ӧта-мӧд дораныс.
Найӧ интересуйтчӧмпырысь видзӧдлісны Лена вылӧ.
Но сы вӧсна ме вӧлі спокойнӧй.
Лена неуна лажыньтчыштіс, нюжӧдіс кияссӧ бӧрлань, йӧткыштчис, шумтӧг пырис ваӧ да сэсся рӧвнӧя, тэрмасьтӧг кутіс вартчыны саридзӧ.
Пыр ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны сылӧн еджыд туфлиясыс муртса-муртса ва веркӧссӧ быгзьӧдіг.
Матросъяс ошкӧмпырысь индісны Леналӧн бура да мичаа вартчӧм вылӧ.
Гриша велӧдіс челядьӧс чеччавны ваӧ.
Медся бура артмис Спартаклӧн.
Эз омӧля артмы и стройнӧй да пельк Юлялӧн.
Танялӧн вӧлі артмӧ лёкджыка.
Меным кажитчис, мый Таня скӧралӧ ас вылас, сы вӧсна мый сылӧн оз артмы, да мый сійӧ да Юля костын мунӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса ордйысьӧм.
Друг мол сайсянь мыччысисны кык парусник — ӧтиыс ыджыд, лӧз, мӧдыс — ичӧтджык, еджыд.
Тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн.
Кытысь воисны фрегатъясыс?
— Ушаковечьяс воисны, — шуисны морякъяс да чеччисны.
Ме эг гӧгӧрво, мыйла «ушаковечьяс».
Миян Рӧдиналӧн историяысь ме, дерт, тӧді, мый ХVIII нэмын вӧлі роч флот нуӧдысь нималана адмирал Ушаков,
но мыйла тані сійӧ да тайӧ фрегатъясыс?
Миляджын ылнаын, васӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ нырнас резіг, муніс «саридзса кыйсьысь».
Сылӧн капитанскӧй мостик вывсянь парусникъяслы мыйкӧ сигналитісны флажокъясӧн.
— Идравны грот-бом-брамсель, — лыддис ӧти матрос.
Регыд морякъяс сёрниысь ме гӧгӧрвои, мый Ялтаын снимайтӧны «Адмирал Ушаков» кинокартина.
Фрегатъясыс шусисны: ыджыдыс, лӧзыс — «Дунай», а ичӧтджыкыс, еджыдыс — «Товарищ».
Купайтчанінысь воис Лена.
Морякъяс окотапырысь чургӧдісны сылы кияснысӧ, медым отсавны кайны бассейн пос вылӧ.
Лена пуксис мекӧд орччӧн.
Ми кутім сёрнитны морякъяскӧд да тӧдмалім, мый найӧ сідзжӧ снимайтчӧны «Адмирал Ушаковын».
Воис ещӧ буксир, коді кыскис фрегат моз жӧ вӧчӧм баржа.
Люкъяссьыс чурвидзисны сьӧд пушкаяс.
Флагшток вылын дӧлаліс французскӧй флаг.
Пансис сёрни Адмирал Ушаков йылысь.
Миян дінӧ пуксисны и пионеръяс Гришакӧд: найӧ локтісны тренируйтчанінысь шойччыны.
Челядьлы лои окота тӧдны, мыйла баржа вылӧ лэптӧма французскӧй флаг.
Адмирал Ушаков тышкасьліс прансузъяскӧд?
А тышкасьліс кӧ, то кӧні?
Морякъяс висьталісны челядьлы, мый Ушаков тышкасьліс прансузъяскӧд Мушӧр саридзын да мездіс найӧ власьт улысь Корфу крепость.
А Синоп дорын Ушаков жугӧдіс турецкӧй эскадра, коді кӧсйис босьтны Крым.
Французскӧй «фрегатӧс» мынтісны буксирысь, и «Дунай» да сы костын заводитчис кось.
«Дунай» вылын лэптісны роч флаг — лӧз креста еджыд флаг.
Кылӧ вӧлі, кыдзи тутӧстісны сигнальнӧй рожокъяс: «Лӧсьӧдчыны баталия кежлӧ!»
 Воссисны люкъяслӧн вевтъясыс, петісны коскӧдзныс пасьтӧм матросъяс да зэв ыджыд шомполъясӧн весалісны пушка стволъяс.
«Дунай» бергӧдчис тӧв отсӧгӧн, метитчис.
Кыліс команда: «Фитиль ӧзтыны!»
 — и йиркнитісны пушкаяс.
Сынӧд дрӧгнитіс.
Гӧраясын кутіс йиркакывны, быттьӧ кодкӧ шыбитіс тыртӧм кӧрт бӧчка, и сійӧ, утёсъяс вывті чеччаліг да грымӧдіг, мӧдіс лэччыны увлань.
Саридз весьтӧ ӧшйисны ловтӧ пӧдтысь сук порок тшын сюръяяс.
Нырӧ чашкис сера дук.
«Дунайлӧн» жугаліс мачтаыс, бумага моз ӧзйис да пыр жӧ сотчис парусыс.
«Прансузъяслӧн» лои пӧжар: сэні, тыдалӧ, ӧзтісны нарошнӧ дасьтӧм пакля.
Тшыныс лои ещӧ сукджык.
Ва веркӧсыс тупкысис саӧн, пушкаяс мавтан мазь чутъясӧн.
«Морскӧй охотник» пыр на снимайтіс киноаппаратӧн.
Матросъяс да ми челядькӧд вӧлім зэв радӧсь — кор ещӧ удайтчас аддзывны татшӧмторсӧ!
А кось век ёнмис.
Йиркакылісны-лыйсисны бомбаясӧн да фугасъясӧн чугуннӧй пушкаяс.
Тайӧ сідз кажитчис, мый бомбаясӧн да фугасъясӧн, сы вӧсна мый настӧящӧй бомбаясыс да фугасъясыс, дерт, эз вӧвны.
Карабъяс вылысь лэбисны чагъяс, гезпомъяс.
Ӧшйисны, сьӧдӧдісны тшын пиас парусъяс.
«Дунайлӧн» чеги мачтаыс, но зато «прансузъяслӧн» биӧн кытшалӧм корабльныс кутіс пӧрны бок вылас.
Миянӧдз кыліс роч «ура!»
 Ми сідзжӧ чеччыштім да горӧдім:
— Ура!
— Слава смел адмираллы!
Кор тыш помасис да видзӧдны вӧлі нинӧм нин, ставӧн чеччалісны бассейнӧ,
кутісны ворсны мачӧн.
Ворсӧмысь ӧткажитчис сӧмын Таня.
Сійӧ кольччис пукавны вадорӧ, сывйыштіс пидзӧсъяссӧ да мыджсис на вылӧ щӧканас.
Мачыс вӧлі мича, зэв ыджыд.
Чеччышті ваӧ и ме.
Нинӧм, мый вартча омӧля!
Ӧні тайӧс оз казявны.
Медся гораа сералісны да гажӧдчисны Юля да Спартак.
И сэки ме гӧгӧрвои Таня шогсьӧмлысь помкасӧ:
Юля да Спартак век ӧтлаынӧсь, и кор найӧ ӧтлаынӧсь, налы гажа,
а Таняӧс таысь, мӧдарӧ, — шог босьтӧ.
Юляысь да Спартакысь эз кольччы и менам Лена.
Сылы саридз сідзжӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас — сійӧ патурликасис, вӧчліс ваын стойка, кавшасьліс меным пельпом вылӧ да, гораа сералӧмӧн да васӧ резігтыр, уськӧдчывліс ваӧ, нарошнӧ кокнас ёнджыка йӧткыштчӧмӧн, медым ме эг жӧ вермы сулавны да путкыльтчи.
Ӧти матрос суніс дзик Юля дорын да, немвиччысьтӧг петӧм бӧрын, кыпӧдіс юр вылас кык гартчӧм юрси прать — артмис чӧрт.
Юля серӧктіс.
Серӧктім и ми ставӧн.
Сӧмын Таня эз серав да век видзӧдіс саридзӧ, кӧні ньӧжйӧник разаліс неважӧнся тышлӧн тшыныс.
— Жорка!
— горӧдіс ёртыслы Спартак.
— Вай ме видла!
Спартак суніс, дыр бультікасис ва пытшкын, гартіс юрсисӧ, медбӧрын, ставнас гӧрдӧдӧма, лолыс тырӧма, быйкнитіс-петіс ваысь, но сюръяс эз артмыны.
Видліс и Жорка, но сылӧн сідзжӧ эз артмы.
А моряк век суналіс да петаліс чӧртӧн.
И кыдзи сійӧ вермис тайӧс вӧчнысӧ?
Регыд матросъяс пуксялісны асланыс джуджыд шлюпкаясӧ да мӧдӧдчисны бухтаӧ.
Ми Гришакӧд да челядькӧд ӧвтыштім налы кияснаным да мунім вадорӧ, валунъяс вылӧ, шонтысьыштны.
А синтӧ ёрысь пӧсь шонді кайис пыр вылӧ и вылӧ.
Читкыртан синтӧ, видзӧдлан ва вылӧ — и быттьӧ пӧсь шондісянь киссьӧны сы вылӧ би гӧрд ва войтъяс: тайӧ тадзи отражайтчӧ посньыдик гыяс вылын югӧрыс.
Гӧраясысь да кыртаясысь жарысла кутіс кайны виж тшын, тіралісны тшын пытшкас кипарисъяс да черепицаа керка вевтъяс.
Ньӧти повтӧг мыччисны шонділань ассьыныс пушистӧй дзоридзьяссӧ мупомса мимозаяс да кельыдлӧз китайскӧй будделяяс.
Найӧ дзоридзалісны Ялтаын быдлаын.
Йӧзыс саридзын тыр.
Купайтчӧны автомашина камераяс вылын, кодъясӧс бӧрыннас гӧгыльтӧны гортаныс веськыда тротуар вывті, пӧльтӧм тешкодь черияс да крокодилъяс вылын.
Кодлӧнкӧ чангыль ныра понпиыс косьмӧм кывсӧ нюжӧдӧмӧн дыр котраліс ва дорті, некыдзи эз вермы сы дорӧ матыстчыны.
То сійӧ вӧтлысис гы бӧрся, то гыыс сы бӧрся, и сійӧ пышйывліс ылӧджык вадорӧ.
Тадзи вӧлі некымын пӧрйӧ.
Но сэсся понпи сюсьмис да апыштіс саридзсьыс васӧ.
Сійӧ несйис, сьӧлыштіс, сэсся скӧрмис да кутіс увтны саридзсӧ.
Ми гожйӧдчим ныръяс выланым бумага торъяс клеитӧмӧн да синъяс выланым кокньыдик да плавкӧс изъяс пуктӧмӧн: тайӧ сы вӧсна, медым эз сот шондіыс.
Кор ёнакодь пӧсялім, то суныштлім медбӧръяысь ваӧ, пасьтасим да мунім палаткаӧ юны йи вылысь «багатыр-ва» — нарзан.
Нарзан йылысь кӧ эськӧ тӧдмаліс косьмӧм кывъя понпи, сійӧ эськӧ, дерт, радпырысь ӧтувтчис миянкӧд.
Гортӧ локтім томмыштӧмаӧсь, ёнмӧмаӧсь да тшыгӧсь.
Челядькӧд да Гришакӧд сёрнитчим аски паныдасьӧм йылысь.
Гриша да челядь корисны Ленаӧс отсавны налы тренируйтчыны.
А тренируйтчыны колӧ вӧлі зэв ёна: артековечьяс — ён соперникъяс.
Гортӧ мунігӧн Лена ньӧбис камышысь кыӧм ичӧтик кӧрзина — кокньыдикӧс, ёнӧс.
Сэтчӧ пуктім кичышкӧд да купайтчан костюмъяс.
Таня муніс миянкӧд весел нин — шоглунсӧ быттьӧ киӧн босьтісны.
Дворын миянӧс встретитіс Динка.
Сійӧ радысла никсіс да тувччаліс миян кокъяс вылӧ.
Марта век на поліс да эз лысьт матыстчыны.
Динка мырддис Леналысь кӧрзинасӧ, чорыда курччис воропӧдыс да котӧртіс керкаӧ.
И бӧрыннас гортас, кор Лена кӧсйис босьтны Динкалысь кӧрзинасӧ, перйыны сэтысь кӧлуйсӧ да ӧшлыны косьтыны, Динка сетны эз кӧсйы.
Топӧдіс черлыяссӧ да, нускигтыр да дженьыдик, керыштӧм бӧжнас ӧвтчигтыр, сулаліс места вылас.
— Сылы колӧ мыйкӧ сетны, — шуис Таня.
— Мӧд ногӧн оз лэдз.
Лена сетіс Динкалы юмов «мӧскуаса нянь», кодӧс ми вайим сьӧрсьыным.
Динка, черлыяссӧ личӧдлытӧг, исалыштіс няньсӧ, и сӧмын сэки сетіс кӧрзинасӧ.
Абу пон, а яндысьтӧм корысь!..
Гӧститӧдім няньӧн и Мартаӧс.
Сійӧ матыстчис Лена дорӧ бокногӧн, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, и вежливӧя да ӧкуратнӧя босьтіс няньсӧ сы киысь.
Тӧдмасьӧм могысь первой воськов вӧлі вӧчӧма.
3
Тадзи и кутіс мунны Ялтаын миян олӧмным.
Асывъясын Гриша да челядь пыравлісны миянӧ, и ми мӧдӧдчывлім саридз дорӧ.
Лена лои настӧящӧй, стрӧг тренерӧн.
Сійӧ эз вӧв Гриша кодь больгысь да небыд сьӧлӧма.
Веськыда кӧ шуны, абу характер, а сверхпрочнӧй сталь.
Тренировка заводитчывліс быд лун ӧти и сійӧ жӧ упражнениесянь: пыдісяньджык лолыштны, вӧйтчыны ваӧ восьса синъясӧн да лолыштны сынӧдсӧ сідз, медым ва веркӧс вылӧ кайисны гырысь вабольяс.
И вот ми ставӧн, миян лыдын и вӧвлӧм тренер Гриша, пукалім ваын да лэдзалім вабольяс.
Кор ми заводитлім неокотапырысь вӧчны тайӧ упражнениесӧ, Лена миянӧс кӧритліс — вӧлӧмкӧ, став медбур вартчысьясыс быд лун да зэв унаысь вӧчӧны тайӧ упражнениесӧ:
сійӧ сӧвмӧдӧ тыяс, лолалӧмтӧ;
а коді оз куж лолавны, сійӧ оз куж и вартчыны.
Со ӧд кыдзи ставыс артмӧ!
Сы вӧсна ми бара пыралім ваӧ да бара лэдзалім вабольяс.
Вӧчлім ми и татшӧмтор: таб моз петалім ваысь либӧ водлім мышку вылӧ да куйлім ва вылын.
И ставыс тайӧ вӧчсис ӧти кадӧ да стрӧг армейскӧй команда серти:
«Пырны ваӧ!»,
«Петны!»,
«Пуксьыны!»,
«Сувтны!».
Йӧзыс пляж вылын шойччисны, гажӧдчисны, пыралісны саридзӧ да бӧр петлісны, кор налы вӧлі окота, а ми — кыдзи военнӧй поселение: сэтчӧ-татчӧ, бергӧдчыны-котӧрӧн!..
Тайӧ командаясыслы должен вӧлі подчинитчыны и ме, кӧть ньӧти эг лӧсьӧдчы участвуйтны артековечьяскӧд ордйысьӧмын.
Но Лена шуис, мый сылы дышӧдіс ноксьыны воысь воӧ мекӧд, кыдзи ичӧтиккӧд, и кад нин вартчӧм кузя «сувтӧдны менӧ кок йылӧ».
Лена лӧсьӧдіс секретарлысь должность да индіс та вылӧ Вадимӧс.
Сылы колӧ вӧлі новлӧдлыны «Тренировкаяслӧн дневник» нима тетрадь, кытчӧ Лена гижавліс, коді кутшӧм дистанцияяс вылӧ вартчӧ, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ, кутшӧм весыс, кыдзи уджалӧ пульсыс вартчытӧдзыс да вартчӧм бӧрас (менам пульс сідзжӧ «вартчытӧдз» и «вартчӧм бӧрын»).
Но, став стрӧглунъяс вылӧ видзӧдтӧг, челядь век ёнджыка сибавлісны Лена дорӧ, сылӧн некутшӧм пӧщадатӧм режим дорӧ.
Рытъяснас ми частӧ пукавлім вадорын платанъяс улын, шойччывлім занятиеяс либӧ прогулкаяс бӧрын, кодъясӧс вӧчлім подӧн саридз вадорті.
Пукавлім ставӧн ӧтлаын, кыдзи равнӧйяс, и тренер и тренируйтчысьяс.
Платанъяс улын сёрнитлім Мӧскуа йылысь, тэрыб лифтъяса да эскалаторъяса высотнӧй зданиеяс йылысь, выль преснӧй саридз йылысь, коді регыд лоӧ Симферополь дорын.
Миянлы зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воліс встречайтны теплоходъяс.
Саридзыс пемыд да тыртӧм, а енэжыс тырӧма кодзувъясӧн — кажитчӧ, быттьӧ сэтчӧ лым усьӧма.
Друг ылын енэжтас дорын кутӧ вӧрны кутшӧмкӧ созвездие да надзӧникӧн заводитӧ матыстчыны Ялталань.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн торйӧдчӧ горизонтсьыс да пыр пыдӧджык пырӧ саридз пемыдас.
— Теплоход!
— шуӧ Вадим.
— Да, теплоход, — сӧгласитчӧны сыкӧд ставӧн да кутӧны чӧв олігтыр виччысьны теплоходлысь матыстчӧмсӧ.
Созвездие надзӧник кузьмӧсмӧ да лоӧ корабль кодьӧн.
— «Пётр Великий», — шуӧ Жорка.
— Абу, — паныд шыасьӧ Юля.
— «Пётр Великийлӧн» трубаясыс вӧсньыдӧсь да джуджыдӧсь, а талӧн — паськыдӧсь да ляпкыдӧсь.
— Сідзкӧ, «Украина», — шуӧ Жорка.
— И абу «Украина», — суитчӧ Спартак, — а электроход «Рочму».
Биясӧн кытшалӧм корабль надзӧникӧн матыстчӧ портлань.
Приветственнӧя мигайтӧ маяк.
Гӧгӧр сэтшӧм лӧнь — и саридз вылын и гӧраясын, — мый корабльсянь кылӧ музыкалӧн ньӧжйӧник ворсӧм шыыс.
Корабль нырын ӧзйӧ ён прожектор, коді югдӧдӧ оз сӧмын портсӧ, но и вылын гӧра вылысь карса уличаяссӧ.
Корабль веськӧдчӧ моллань —
Тихӧй ход!
Стоп машина!
Зильнитӧ якӧрлӧн чептыс, и электроход сувтӧ. Сійӧ сявкйӧ саридзӧ уна сё би.
И ми вӧлисти тӧдмалім нимсӧ: «Победа».
«Адмирал Ушаков» кинокартина снимайтӧм муніс водзӧ.
Набережнӧй вылӧ пуысь да полотноысь стрӧитісны еджыд керкаяс. Налысь вевтъяссӧ вӧлі лепитӧма сёйысь, пос тшупӧдъяссӧ вӧчӧма джуджыда.
Рытъяснас ӧзйывліс вольтӧвӧй лампа «ДИГ».
Ӧзйывлісны и пемыдджыкъяс — марлевӧй сеткаа юпитеръяс да быдсикас подсвет-лампаяс — «бебикъяс».
Став тайӧ кӧзяйствонас веськӧдлісны осветительяс.
Лампаяслӧн нимъяс йылысь да йӧз йылысь, кодъяс веськӧдлісны наӧн, ме тӧдмалі ёна сёрӧн нин, и тӧдмалі Танясянь.
Кыдзи да кутшӧм ногӧн тайӧ артмис, ме висьтала бӧрынджык.
Кинофильм снимайтӧм вӧсна карыс лои дзик мойдынкодь.
Уличаяс кузя маршируйтісны кирасиръясӧ да гренадёръясӧ пасьтасьӧм матросъяс. Найӧ вӧліны зарни кисточкаа, куим пельӧса шапкааӧсь да морӧс вомӧныс кресталӧм еджыд йӧра ку тасмааӧсь.
Офицеръяслӧн зёлякылісны шпагаяс да кортикъяс, шляпаяс выланыс дӧлалісны плюмажъяс дзирдалісны гӧрд да эзысь шнуръяса эполетъяс.
Сосъясас вӧлі кӧрталӧма победительяслысь шӧвк бантъяс.
Съёмка вылӧ да съёмка вылысь муналісны турокъясӧ, креолъясӧ, итальянечьясӧ пасьтасьӧм мужичӧйяс да нывбабаяс:
мича шляпааӧсь, сьӧд мантильяаӧсь, ной плащаӧсь, фальшивӧй жемчугъяса тюрбанаӧсь;
вӧччӧмаӧсь исергаясӧн, сикӧтшъясӧн, браслетъясӧн.
Паныдасьлісны весиг кокосовӧй кӧвйӧн вӧнясьӧм, шырӧм юра да дука сандалӧвӧй пуысь чёткаа манакъяс.
Грымгисны бубенъяс да банджояс.
Вадорӧ пальмаяс да мупомса мимозаяс костӧ ӧшлісны пӧнаръяс, кӧні сотчисны сисьяс.
Рейдын сулаліс куим мачтаа, зэвтӧм парусъяса, клотикъяса да сигнальнӧй фалъяса баркентина.
Баркентина дорас сулаліс зарни резьбаӧн мичмӧдӧм форштевеня клипер.
«Динь-динь, динь-динь!»
 — звӧнитіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн сылӧн ют вылас кӧлӧкӧл.
«Донг-донг, донг-донг!»
 — кыз гӧлӧсӧн вочавидзліс сылы бак вывсянь кызь фунта кӧлӧкӧл.
Клипер да баркентина вылын шонді водзын дзирдалісны лыаӧн да кӧнтусь выйӧн мавтӧм палубаясыс.
Ми гуляйтім челядькӧд мойдкывсакодь карті, и миянлы тӧдвылӧ усьліны важ небӧгъясысь приключениеяс, кӧні висьтавсьыліс лэбалысь голландечьяс йылысь, «водзӧ видзӧдысьяс йылысь», тайфунъяс йылысь, смел невольникъяс йылысь, кодъяс жуглывлісны галераяс вылысь чепъяссӧ, адмирал Крузенштерн да капитан Головнинлӧн му гӧгӧр путешествиеяс йылысь.
4
Мӧскуаысь миян друг Гошкасянь волывлісны стрӧг директиваяс.
Ӧти-кӧ, ми Ленакӧд долженӧсь вӧлі чукӧртавны став дзоридзьяслысь да коръяслысь образечьяссӧ да ыставны Гошкалы гербарий вылӧ.
Мӧд-кӧ, кутавны бобувъясӧс да гагъясӧс коллекция вылӧ.
Вообщӧ, ӧти индӧд бӧрся воліс мӧд: корсьны лидия да гребешок моллюскъяс; тӧдмавны, кутшӧмджык ортсысяньыс видзӧднысӧ сир сарган да мый сійӧ сёйӧ; тӧдмавны стӧчджыка, эмӧсь-ӧ Сьӧд саридзын «саридз жёлудь» нима хищник-ракпаньяс.
Сэсся вӧлі мӧдӧдӧма еджыд бобув «кавалерлысь» рисунок.
Меным да Леналы колӧ вӧлі кутны татшӧм сяма бобувсӧ да вайны Мӧскуаӧ, мый могысь, гижліс Гошка, бобувъяссӧ колӧ сутшкыны бумага вылӧ да косьтыны.
Ми норасим Танялы, мый некысь огӧ вермӧй аддзыны моллюск «лидияӧс» да бобув «кавалерӧс».
Таня миянлы сӧветуйтіс пыравны «Крымса козинъяс» магазинӧ.
И кутшӧм жӧ лои миянлы нимкодь, кор ми «Крымса козинъясысь» аддзим «кавалерӧс» да весиг гӧтӧвӧйӧс — косьтӧмаӧс.
Тайӧ жӧ магазинысь, «кавалер» кындзи, миянлы удайтчис ньӧбны ещӧ ичӧтик крабӧс.
Сійӧс сідзжӧ вӧлі косьтӧма.
А вот моллюск лидия эз вӧв.
Но ми Ленакӧд думайтыштім да решитім, мый краб тырвыйӧ вежас сійӧс.
Гошка зэв ёна радейтіс чукӧртавны быдсямапӧлӧс коллекцияяс.
Аслас ёртъясыс пӧвстын, кодъяс велӧдчисны сыкӧд ӧти классын, сійӧ лыддьыссьыліс зоология да ботаника предметъяс бура тӧдысь мортӧн.
Ме, например, Гошкасянь жӧ тӧдмалі, мый скорпионъяс оз юны ва, мый обыкновеннӧй лёльӧяслӧн эм кыв да весиг сьӧлӧм, либӧ мый чушканзіяс бырӧдӧны гутъясӧс.
Семьяын батьыс да мамыс поддерживайтісны Гошкаӧс, а вот бабыс вӧлі прӧтив.
Сійӧ ёна поліс сыысь, мый Гошка аслас образечьясӧн, экземпляръясӧн, видъясӧн да подвидъясӧн тыртас дзик ӧти жырсӧ, кӧні оліс став семьяыс.
И кор бабыс да внукыс коллялісны гожӧмсӧ Мӧскуа дорын, гортас локтігӧн бабыс кӧритіс Гошкаӧс:
— Миян жырным кызь квадратнӧй метра, а тэ бара нин быдсямапӧлӧс тварьяссӧ нуан!..
Но Гошка вӧчис пыр ассьыс.
Ми Ленакӧд вӧлім Никитскӧй ботаническӧй садйын, Ялтасянь неылын, кӧні чукӧртім Гошкалы быдсямапӧлӧс быдмӧгъяслысь да коръяслысь образечьяссӧ: пампасскӧй турун, акант, пробкӧвӧй дуб, индийскӧй сирень, ыджыд секвойя, калифорнийскӧй магнолия...
Образечьяснас ми локтім веськыда почта вылӧ, медым пуктыны найӧс конвертъясӧ да мӧдӧдны Гошкалы.
Но вот ӧти образецкӧд — калифорнийскӧй магнолия коркӧд — делӧыс некыдз эз артмы.
Корйыс вӧлі вывті ыджыд да эз тӧр конвертас.
Ме думыштчи: мый вӧчны?
Суитчис Лена.
Сійӧ босьтіс менсьым корсӧ да шыӧдчис ӧшиньӧд нывка-администратор дорӧ:
— Позьӧ мӧдӧдны со тайӧ корсӧ?
— Кыдзи — кор?
— Но, зэв прӧстӧ — открыткасӧ моз.
Видзӧдлӧй, ӧд сійӧ картонысь чорыдджык на.
— И Лена мыччис нывкалы корсӧ.
— Ті гӧгӧрвоанныд, — водзӧ убеждайтіс нывкаӧс Лена, — тайӧ колӧ Мӧскуаса ӧти детинкалы гербарий вылӧ.
Зэв ёна колӧ?
Ми гижам кор вылас адрес, клеитам марка, и открытка гӧтов.
— Марка, адрес, — повторитіс нывка, ачыс кыдзкӧ гӧгӧрвотӧг видзӧдіс кор вылас.
— Ме пырала начальник дорӧ да тӧдмала — позьӧ тайӧс али оз.
— Тӧдмалӧй, пӧжалуйста.
Нывка муніс.
— Но мый тэ вӧчин!
— шуи ме Леналы.
— Начальникыс серавны кутас.
Думыштас, мый тэнсьыд юртӧ шондіӧн пӧжӧма.
— Нинӧм сійӧ оз думышт.
Ме весиг небӧгысь та йылысь лыддьывлі, ичӧтдырйи на.
— Тэ, гашкӧ, и жукъясӧс тадзи жӧ мӧдӧдан: мышканыс марка клеитӧмӧн.
И сӧмын на ме кӧсйи дзебсьыны колонна сайӧ — быттьӧ калифорнийскӧй кор кутысь нывбабаӧс ньӧти ог тӧд, — нывка локтіс да шуис, мый начальник разрешитіс мӧдӧдны.
Лена видзӧдліс ме вылӧ, кыдзи полысь тӧрӧкан вылӧ, сэсся лёкысь шуис:
— Гиж адрессӧ да клеит маркасӧ.
Ме босьті корсӧ, гырысь шыпасъясӧн гижи сы вылӧ адрес да клеиті пельӧсас марка.
Мӧдар бокас ме юӧрті Гошкалы, мый тайӧ корйыс вечнозелёнӧй магнолия пу вылысь да мый сылысь кӧйдыссӧ первойысь вӧлі вайӧма Крымӧ 1817 воын Калифорнияысь.
Татшӧм сведениеяссӧ вӧлі пасйӧма Никитскӧй ботаническӧй садйын пу дорас таблицаӧ.
Став мукӧд письмӧяскӧд тшӧтш ми лэдзим корсӧ почта ящикӧ, и сійӧ сідзи и муніс Мӧскуаӧ.
5
Таня вӧлі тешкодь нывка: сійӧ тӧдіс зэв уна нӧдкывъяс, головоломкаяс, шуточнӧй задачаяс, ребусъяс.
Кор ми Ленакӧд водлім вой кежлӧ асланым крӧватьясӧ, Таня водліс аслас диван вылӧ, а Динка да Марта — асланыс вольӧсъяс вылӧ. Лампа кусӧдтӧдз ми кывзылім Таняӧс, коді сетавліс миянлы решитны нӧдкывъяс да головоломкаяс.
— Висьталӧй жӧ, — заводитліс векджык Таня, — кыдзи правильнӧ: перепоннӧй барабанка али пирепоннӧй барабанка?
Лена — дыр мӧвпавны оз радейт, сы вӧсна сійӧ тэрмасьӧ вочавидзны первойӧн:
— Дерт, перепоннӧй.
Таня зэв спокойнӧя шуӧ:
— А, гашкӧ, барабаннӧй перепонка?
— И сэсся оз вермы кутны асьсӧ да сералӧ.
И ставыс тайӧ артмӧ тешкодя ещӧ сы вӧсна, мый Лена война дырйи уджаліс госпитальын процедурнӧй сестраӧн.
Ог вермы кутчысьны и ме да сідзжӧ серала.
Кылӧ, кыдзи Динкалӧн да Марталӧн ошейникъясас зёлякылӧны номерокъясыс, — тайӧ понъяс кыпӧдӧны юрнысӧ миян гажлунлысь помкасӧ тӧдмавны зілиг.
Лена мыйлакӧ меным грӧзитӧ чуньнас да сэсся сідзжӧ сералӧ.
— А вот кыдзи, тіян ногӧн, — водзӧ висьталӧ Таня: — кывтісны паракод вылын кык капитан — ӧтикыс косвывса, мӧдыс саридзса....
Ме сюся следита Таня гӧлӧслӧн интонация бӧрся, кӧсъя босьтны тӧдвылӧ сійӧ местасӧ, кӧні сійӧ мыйкӧ оз сідз висьтав, кыдзи колӧ, тэрмасьыштас.
Но Таня сёрнитӧ спокойнӧя, быттьӧ торъяыс нӧдкывъяс нинӧм и абу:
— Сідзкӧ, ӧтикыс косвывса капитан, а мӧдыс — саридзса....
А маякыс вадорын то куслас, то бара кусӧ, кыдзи миян Ялтаын.
Капитанъяс пиысь кодыс первой аддзас маяксӧ?
Сэки воӧ нин менам ӧчередьӧй.
Ме ог вермы кутчысьны да шуа:
— Тӧдӧмысь, саридзса капитаныс: сылӧн должен лоны бинокль.
Ширма сайын шынитӧв.
Сэсся кылӧ ньӧжйӧника сералӧм.
— Маякыс ӧд, — шуӧ медбӧрти Таня, — то куслас то бара кусӧ!
Сійӧ оз весиг ӧзйы!
И бара ми ставӧн сералам.
И кодзувъяс ӧшинь сайын дрӧжжитӧны серамысла.
И тӧлысь пӧльтіс банбокъяссӧ, нюмъялӧ.
И Динка да Марта сідзжӧ, тыдалӧ, сералӧны, пыркӧдӧны юрнысӧ, сы вӧсна мый налӧн дугдывтӧг зёлякылӧны сьыліас ӧшӧдӧм ошейникъясыс.
А нӧдкывъяслы, скороговоркаяслы, шуточнӧй задачаяслы абу помыс.
Мый вывлань кокӧн быдмӧ?
Вӧлӧмкӧ, йинёнь.
Кутшӧм тыӧ СССР-лӧн территория вылын усьӧ куимсё комын квайт ю, а петӧ ӧти?
Вӧлӧмкӧ, мый тайӧ Ангара да Байкал ты.
Шуалӧй ӧдйӧ: «Выль гыр да важ гыр».
А саридз вылын йиркакылӧны пушкаяс да ыпнитлӧны яръюгыд бияс.
— Адмирал Ушаков турокъясӧс гындӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуӧ Таня.
— Но мый, кутам узьны?
Кусӧда бисӧ?
И, кыдзи век, ширма сайсянь мыччысьӧ вӧсньыдик ки да бергӧдӧ лампа выключательлысь рычагсӧ.
6
Ӧтчыд ме пукалі гортын ӧтнамӧн понъяскӧд.
Таня муніс школаӧ пӧлучитны тетрадьяс да выль учебникъяс витӧд класса велӧдчысьяслы,
а Лена камышысь кыӧм сумканас муніс базар вылӧ дыняясла да виноградла.
Кор мунісны ыджыд кӧзяйка — Елизавета Захаровна — да ичӧт кӧзяйка — Таня, — Динка да Марта ылӧдлісны менсьым юмов коржикъяс да печенье коляс.
Сэсся налы тайӧ кажитчис этша, и найӧ кутісны корны халва, кодӧс неважӧн ньӧбис Таня.
Ме вӧчи сідз, быттьӧ ог тӧд, кӧні сійӧ видзсьӧ.
Но Динка лапанас чарскӧдыштіс тумбочка ӧдзӧсӧ: восьт — и некутшӧм сёрнияс: халва тані.
Халва сёйӧм бӧрын Динка да Марта сувтісны ӧта-мӧдыслы воча, ныр-на-ныр, шӧпкӧдчыштісны да бара мӧдӧдчисны мелань выльторла.
Ме решиті лэдзчысьны узьӧм улӧ — воді крӧвать дор вылӧ да куті кузя ышлолавны.
Понъяс дыр зурйӧдлісны менӧ нырнаныс, никсісны, нетшкисны гачӧд, но ме эг вӧрзьӧдчыв.
Медбӧрти найӧ эновтісны чуксасьны, пырисны крӧвать улӧ, мурзыштісны ме вылӧ да вугыртісны.
Ме ещӧ неуна куйлышті, сэсся видзчысьӧмпырысь чеччи да гусьӧник муні Танялӧн небӧг тыра джадж дорӧ.
Понъяс унмовсисны, тыдалӧ, чорыда.
Сэки менам полӧмӧй воши, и ме смела куті ветлӧдлыны джадж гӧгӧр, бӧрйыны аслым лыддьӧм вылӧ небӧг.
Беляев — «Важ крепость», «Роч мойдкывъяс», Короленко — «Синтӧм музыкант»....
Ставсӧ тайӧс ме лыддьылі.
Но со ме судзӧді ыджыд небӧг — «Первоклассник».
Ме зэв бура помниті татшӧм жӧ нима кинокартина.
Небӧг коркаысь ме тӧді Наташа Защипинаӧс, ичӧтик актрисаӧс, коді ворсіс первоклассница Марусялысь рольсӧ.
Ме листышті небӧгсӧ.
Сэтысь усины фотокарточка да восьтӧм письмӧ.
Фотокарточка вылын СССР-са йӧзлы муса артистка Тамара Фёдоровна Макарова гӧгӧр пукалісны нывкаяс.
«Первоклассницаын» Тамара Фёдоровна снимайтчис велӧдысь Анна Ивановна рольын.
Сылӧн кияс вылын пукаліс вӧсньыдик кӧсаяса ичӧтик нывка.
Ме тӧді Таняӧс.
Кодӧс нӧ сійӧ ворсіс кинокартинаын?
Небӧгыс куйліс восьсӧн.
Ме видзӧдлі картинка вылас.
Класс шӧрын сулаліс сьӧд партука да форменнӧй платтьӧа шӧйӧвошӧм чужӧма нывка.
И бара ме тӧді Татьянаӧс.
Картинка улас вӧлі гижӧма:
«Кор помасис ыджыд перемена, ставӧн друг аддзисны, мый классын сулалӧ некодлы тӧдтӧм нывка.
Эз удитны первой класса велӧдчысьяс юавны нывкалысь, коді сійӧ сэтшӧмыс, кыдзи классӧ пырис Анна Ивановна.
Анна Ивановнаӧс аддзӧм бӧрын тӧдтӧм нывка гораа бӧрддзис.
— Мый тэкӧд?
— юалӧ Анна Ивановна.
— Ме воши!
— гораа бӧрдігтыр вочавидзӧ нывка.
— Кӧні менам классӧй — первой «Б»?
Кӧні менам нывкаяс?
Кӧні менам Любовь Викторовнаыс?
— Но, но, эн бӧрд!
— меліа шуӧ Анна Ивановна.
— Найӧ зэв матынӧсь, тані, стен саясӧсь.
Мунам, мунам, ме тэнӧ колльӧда».
Тані ме эг вермы кутчысьны да перйи конверт пытшсьыс письмӧсӧ.
Конвертыс вӧлі восьса, и сэтысь чурвидзис письмӧлӧн пельӧсыс.
Письмӧыс вӧлі Танялы Тамара Фёдоровнасянь.
«Менам дона Блошка!
— гижис Тамара Фёдоровна.
— Ме пӧлучиті тэнсьыд кыкнан письмӧтӧ, кодъяс менӧ ёна радуйтісны — и сыӧн, мый тэ помнитан менӧ, и сыӧн, мый тэ сэтшӧм бура нин гижан.
Сідзкӧ, эг весьшӧрӧ ме тіянӧс велӧд.
Ме эг вермы тэныд вочавидзны сӧмын сы вӧсна, мый некор вӧлі.
Помалам «Первоклассница» картина снимайтӧм.
Бара снимайтам вӧр.
Настӧящӧйӧс — лымъя, кӧдзыд да тӧла.
Снимайтчыны зэв кӧдзыд, и ставӧн прӧстудитчим.
Казьтывлам муса шоныд Ялтаӧс.
Мартын тэ аддзан асьтӧ киноысь.
Тэ быдӧнлы воан сьӧлӧм вылас.
И кор менсьым юалӧны, бур-ӧ тэ нывкаыс, ме висьтала — да.
Велӧдчӧ бура.
Тайӧ ӧд збыль тадзи?
Да?
Гиж меным, кутшӧмӧсь тэнад успехъясыд балетад?
Окала тэнӧ крепыда.
Став нывкаяслы висьтав привет.
Макарова».
Тамара Фёдоровна эз ӧшибитчы: Таня велӧдчис бура, и ме верма тайӧс висьтавны.
Кор ми воим, ме аддзылі сылысь табельсӧ, кӧні ставыс вӧлі пять да ӧти четвёрка роч устнӧй кыв кузя.
Аддзылі ме и похвальнӧй грамотасӧ:
СЕТӦМА КРЫМСКӦЙ ОБЛАСТЬЫН ЯЛТА КАРСА 6-ӧд НОМЕРА ЖЕНСКӦЙ СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬ БЛАЖКО ТАТЬЯНАЛЫ
БУРА ВЕЛӦДЧӦМЫСЬ ДА ПРИМЕРНӦЙ ПОВЕДЕНИЕЫСЬ
май 31-ӧд лун 1952 во
Кор Таня воис тетрадьясӧн да учебникъясӧн, ме буретш вӧлі лыддя «Первоклассница» небӧг.
— А-а, ті со мый лыддянныд?
— шуис Таня.
— А-а, — шуи ме.
— Сідзкӧ, тэ не сӧмын Таня, но и Блошка?
— Да.
Менӧ тадзи шулывліс Тамара Фёдоровна.
Ме вӧлі медся ичӧтӧн.
И вот сэки ме и тӧдмалі ставсӧ кино снимайтӧм йылысь: и «ДИГ» йылысь, и «бебики» лампа-подсветъяс йылысь, и осветительяс йылысь, кодъясӧс артистъяс шуткаӧн шуӧны «ослепительясӧн», и сы йылысь, кыдзи Таня первойсӧ полыштіскодь, кор яръюгыд лампаяс югӧр улын сулаліс киноаппарат водзын — «камера водзын» да режиссёрлӧн отсасьысьыс командуйтліс: «Лӧсьӧдчыны снимайтігкежлӧ!
Не шумитны!
Мотор!»
 Тайӧ вӧлі висьталӧ, мый «камераын» заводитіс бергавны плёнка, а уліас, штатив вылын, дзик Таня дінӧ ӧшӧдсьывліс неыджыд микрофон,
и ставыс, мый кӧть Таня эз вӧч либӧ эз шу, кольліс операторъяслӧн да «звукӧвикъяслӧн» плёнка вылӧ.
Ичӧтик Таня шӧйӧвошлывлі, вунӧдлывліс рольыслысь кывъяссӧ.
Сэки кывліс режиссёрлы отсасьысьлӧн гӧлӧсыс:
«Стоп! Выльысь!»
Сэсся друг казявлісны, мый «кадрӧ» кыськӧ сюрӧма вуджӧр, и сэки нин кывліс операторлӧн гӧлӧсыс:
«Стоп! Виччысьлыны!»
Камерасӧ вештывлісны да босьтлісны выль кадр.
Тамара Фёдоровна зілис отсавны ичӧтик Блошкалы, коді шӧйӧвошӧмысла пыр сорлаліс велӧдысьлысь, Любовь Викторовналысь, нимсӧ, да тшӧктіс нывкалы, медым сійӧ шуис нимсӧ да вичсӧ аслас мамыслысь: «Кӧні менам Елизавета Захаровнаыс?»
Тадзи Елизавета Захаровналӧн нимыс и веськаліс плёнка вылӧ.
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый Таня снимайтчӧма ещӧ ӧти кинокартинаын — «Чудеснӧй впечатлениеяслӧн лун» кинокартинаын.
Тайӧ фильмсӧ вӧлі сиӧма Артеклы.
7
Вартчӧм кузя тренировка муніс водзӧ.
Секретарь Вадим важмоз новлӧдліс дневник, и Лена ставсӧ сэтчӧ ӧкуратнӧя гижаліс.
Ме, аслам шог вылӧ, соді веснам килограммӧн-джынйӧн вылӧ, мый, Лена чайтӧм серти, меным ньӧти эз лӧсяв.
Ме пыр жӧ веськалі вольнӧй движениеяслӧн режим улӧ да нёльӧд номера процедура улӧ — «куйлыны ляпкыдінын, кытчӧ швачӧдӧны гыясыс».
Гыяс долженӧсь вӧлі бырӧдны менам мускулъяслысь госсялӧм туйяссӧ.
Ӧд эз жӧ прӧста Лена коркӧ вӧвлы процедура вӧчысь сестраӧн.
А сёрнитны кӧ «перепоннӧй барабанка» йылысь, то тайӧ пӧрйӧ ме нарошнӧ чӧв олі, медым Лена эз тшӧкты меным вӧчны содтӧд упражнениеяс.
Спартак да Юля мукӧддырйи колявлісны занятиеяссӧ.
На вылӧ ставӧн скӧралісны, и медся ёна скӧраліс Таня.
Татшӧм лунъясас сійӧ сёрнитіс этша, синъясыс вӧліны жугыльӧсь, синлысъяссӧ лэдзӧма увлань, либӧ друг ставнас ыпнитліс, быттьӧ би, сераліс да вартчыліс ылӧ саридзӧ, мый вӧсна Леналы ковмывліс тэрмасигтыр вартчыны сы бӧрся.
Ме гӧгӧрволі Таняӧс.
Сылы зэв вӧлі окота венны аслас зэв на том душаысь, гашкӧ, олӧмас первойя дойдысь либӧ скӧрлунлысь чувствосӧ.
И став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сэтшӧм нывка, кыдзи Таня, вермас тайӧс вӧчны, вермас дорйыны асьсӧ ас водзас жӧ, ковмас кӧ тайӧс сылы вӧчны дзик помӧдз.
И вӧчас тайӧс бокӧвӧй йӧз отсӧгтӧг.
Таын ме вӧлі уверен.
Миян командаӧ содіс ещӧ кык морт.
Збыльысь кӧ шуны, тайӧ кыкыс эз на кужны вартчыны, сы вӧсна мый вӧліны ичӧтӧсь на, но найӧ вӧліны миянкӧд быдлаын.
Найӧ вӧліны Танялӧн суседъясӧн: олісны орчча патераын.
Шуисны найӧс Вовкаясӧн.
Ӧтикыс — Рязаньысь, мӧдыс — Казаньысь.
Кык Вовка, кык воча вок.
Кыкнанныс ёна радейтӧны тышкасьны да шумитны. Ныръясыс налӧн вӧліны беринӧсь, быттьӧ воробей колькъяс, а гырддзаяссӧ да пидзӧсъяссӧ лякӧсьтӧмаӧсь турунвиж краскаӧн.
Дворса челядь нимтісны Вовкаясӧс Чукӧн да Гекӧн, сы вӧсна мый Вовкаяс частӧ тышкасьлісны ӧта-мӧдыскӧд, а бӧрыннас дыр няргисны, немъяндысьтӧг вештылісны мыжсӧ ӧта-мӧд вылас, мый и лои Чуккӧд да Геккӧд.
Лаврентий дед, код ордын найӧ олісны, лун-лун шогсис да мӧвпаліс, кыдзи мӧвпавлывліс мукӧддырйи Чуклӧн да Геклӧн мамыс: «Но мый татшӧм йӧзкӧд кутан вӧчны?
Беддьӧн найӧс пӧвсалыштны?
Тюрьмаӧ пуксьӧдлыны?
Кандалъясӧ дорны да катаргаӧ мӧдӧдны?»
Мӧвпаліс Лаврентий дед дзонь куим лун да медбӧрти думыштіс: сетны ассьыс внукъяссӧ видзны миянлы.
Вовкаяс тайӧс встретитісны гӧлӧс сибдытӧдзыс радлана горзӧмӧн, мыйысь забор вылысь муртса эз усь вугралысь воробей.
Вовкаяс гӧгӧрвоисны, мый найӧ олӧмын лоӧны кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс.
И вот ӧні миян бӧрся быдлаӧ вӧтлысисны кык вок, кодъяс нинӧм эз дӧверитлыны ӧта-мӧдыслы.
Миян тренируйтчигкості найӧ корсьлісны саридзӧн шыльӧдӧм уна рӧма галькияс либӧ тӧдмасьлісны пляж вылын шойччысьяскӧд да заводитлісны найӧс мучитны: тшӧктылісны газетысь вӧчны кулёкъяс чукӧртӧм гальки пуктӧм вылӧ, коклябӧраныс пуктылісны шонді водзын пӧсялӧм изъяс, старайтчигтыр киськалісны резинӧвӧй шапкаысь ваӧн.
И ставыс тайӧ кыссьывліс сэтчӧдз, кытчӧдз ме, Лена либӧ Гриша эгӧ тэрмасьӧмӧн волӧй йӧзлы отсӧг вылӧ, кодъяс сідзи и эз вермыны лыддьыны ассьыныс свежӧй газетъяснысӧ да кодъясӧс вӧлі юрсяньыс кок улӧдзыс вевттьӧма пӧсь изъясӧн да ёна, быттьӧ морковь градъяс, киськалӧма ваӧн.
Ставӧн ми зэв ёна гожъялім.
Крымса шонді да Крымса саридз томмӧдісны миянӧс, вӧчисны здоровӧн, дубитісны миянлысь ныръяснымӧс, кодъяс кыкысь кучиксӧ вежӧм бӧрын вӧлисти дугдісны кульсьыны, да чишкалісны, еджгов выйӧдз сотісны юрсинымӧс.
Ми сёйим лӧз гырысь сливаяс, кодъяс йылысь вузасьысьяс базар вылын шуткаӧн шулывлісны:
Эмӧсь сливаяс — сьӧдӧсь, кыдз жук, турунвижӧсь, кыдз лук.
Нетшкылім пуяс вылысь шонді водзын кисьмӧм инжир, сёйлім фисташкияс, клотшӧдім-жуглім изъяс вылын чорыд миндаль,
сёйим небыд юмов дыняяс, мый вӧсна бӧрыннас, он кӧ мыськышт киястӧ, клеитчывлісны керкаын став ӧдзӧс вугъяс,
сёйим сылӧм, шоныд мороженӧй, мый ньӧти эз смущайт армяна-вузасьысьясӧс, кодъяс шулісны:
Сахарнӧй кӧдзыд Балаклаваысь воис.
8
Военно-Морскӧй Флотлӧн праздник должен вӧлі лоны вежалунӧ.
Субӧтаӧ рытнас ставӧн котӧртлісны метеостанцияӧ, коді вӧлі саридз вокзал дорын, лыддьыны поводдялысь бюллетень — оз-ӧ виччыссьы ён тӧв, кӧдздӧдӧм либӧ зэр.
Но сводка вӧлі вывті бур, сэні висьтавсис, мый саридз лоӧ лӧнь, зэртӧг да тӧвтӧг.
Водз асывнас гора репродукторъяс фанфарнӧй маршӧн шызьӧдісны Ялтаӧс.
Садьмисны каляяс да дзоридзьяс.
Гӧраяс вылысь разаліс еджыд ру.
Пыдӧ лӧз енэжас вешйисны медбӧръя асъя кодзувъяс.
Бухтаын карабъяс кыпӧдісны флагъяс.
Лун заводитчис.
Регыд карӧ асланыс карабъяс вылысь чеччисны параднӧй формаа матросъяс да офицеръяс, кодъяс праздник лун кузя торъя ёна крахмалитӧмаӧсь да гладитӧмаӧсь ассьыныс паськӧмсӧ.
Таня, Жорка, Спартак, Юля, Вадим локтісны тайӧ лунас сідзжӧ крахмалитӧм да гладитӧм паськӧмаӧсь.
Артековечьяс долженӧсь вӧлі воны «Павлик Морозов» вылын нёль час кежлӧ.
Найӧс встретитны чукӧртчис быдса делегация.
Локтісны тшӧтш, дерт, и Вовкаяс.
Портса начальник разрешитіс челядьлы мунны мол вылӧ, кӧні вӧлі маяклӧн башняыс.
Маяк вылын челядьӧс встретитіс капитанскӧй фуражкаа да выль кителя детинка.
Йӧз водзас сійӧ пуктіс асьсӧ ыджыдӧн, видзӧдіс на вылӧ синсӧ читкыртӧмӧн, щӧкасӧ чуньнас гыжъяліг, кыдзи и колӧ опытнӧй моряклы, кодлӧн нин «нырыс ставнас ракпаньӧсь».
Спартак висьталіс детинкалы, кодӧс найӧ виччысьӧны.
«Павлик Морозов» должен вӧлі петны мыс сайысь.
Некымын минут мысти мыс сайысь мыччысис корабль.
— Гашкӧ, артековечьяс?
— шуис Юля.
— Абу, — тэрмасьтӧг вочавидзис детинка, пӧрччис ассьыс капитанскӧй фуражкасӧ, лолалыштіс кӧзырёк вылас, чышкаліс сійӧс китель соснас да сэсся важсьыс крутджыка вештіс веськыдладор пель вылас.
— Тайӧ «Альбатрос».
Талун став побережьесьыс гӧсьтъяс воалӧны.
Делӧяс, да-а....
Быттьӧ ыджыд лӧз ракпаньын куйліс миян водзын гӧраяс костын шоныдӧн да югыдӧн тырӧм Ялта.
Вадорын, керка балконъяс вылын, уличаяс вылын сорлассисны яръюгыд платтьӧяс, газӧвӧй кӧсынкаяс, морскӧй воротникъяс — гюйсъяс, спортсмен котыръяслӧн разнӧйпӧлӧс рӧма майкаяс.
Магазинъясын витринаяс вевдорас лэдзалісны дӧраысь вӧчӧм визя вевтъяс, восьса кафеясын быд пызан весьтӧ паськӧдісны еджыд зонтъяс.
Дугдывлытӧг юраліс праздничнӧй музыка.
Медбӧрын тыдовтчис «Павлик Морозов».
Талун сійӧс, кыдзи и став гырысь карабъясӧс, сідзжӧ вӧлі мичмӧдӧма флажокъясӧн да вымпелъясӧн.
Капитанскӧй мостик вылын гӧрд лэбач моз шпоргис-дӧлаліс пионерскӧй флаг.
Челядь шеренгаӧн сувталісны вадорӧ.
Стройлӧн шуйгаладор бокас гусьӧник сувтісны и Вовкаяс.
Кор катер сувтіс, еджыд матроскаяса да бескозыркаяса артековечьяс котӧрӧн лэччисны вадорӧ да сідзжӧ сувтісны стройӧ.
На пӧвстын вӧліны барабанщикъяс и горнистъяс.
Гриша висьталіс чолӧмалана кыв, и челядь сетісны пионерскӧй салют.
Гусьӧник сетісны салют и Вовкаяс.
Маяквывса детинка вежливӧя кӧзырнитіс.
Грымӧбтісны эзысь барабанъяс, кутісны тутсыны гора гӧлӧса горнъяс.
Шпоракылісны пионерскӧй флагъяс, дзирдалісны шонді югӧръяс улын горнъяс.
Пионеръяслӧн своднӧй колонна чёткӧя восьлалігтыр мӧдӧдчис кар кузя.
Вовкаяс мунісны колонна бӧрас.
Сэсся рязаньса Вовка мӧдӧдчис бокӧдыс,
казаньса Вовка мӧдӧдчис мӧдарӧдыс;
сэки рязаньса Вовка котӧртіс водзӧ,
и казаньса Вовка котӧртіс водзӧ жӧ.
Интереснӧ тӧдны, мыйӧн эськӧ помассис тайӧ ордйысьӧмыс, но сэки колонна буретш матыстчис Дом пионеров дорӧ.
Воссисны воротаяс. Колонна прӧйдитіс садйӧ, кӧні кыпаліс еджыд мраморысь да кельыдлӧз диоритысь вӧчӧм здание.
Рязаньса Вовка кутіс вороталысь ӧти джынсӧ, казаньса Вовка — мӧдсӧ.
Ланьтісны барабанъяс.
Ланьтісны и трубаяс.
Вовкаяс пӧдлалісны ворота.
Ордйысьӧмъяс заводитчисны нёль час да джынйын.
Став кар пасьталаысь бассейн дорӧ чукӧртчисны карса олысьяс, морякъяс, воӧм йӧз.
Гӧраясысь, виноград да табачнӧй плантацияясысь автобусъясӧн воисны вышивайтӧм мича дӧрӧмъяса да сарапанъяса колхозникъяс да колхозницаяс.
Найӧ гӧститӧдісны морякъясӧс яблокъясӧн, виноградӧн да ароматнӧй табака «Дебюк» папиросӧн.
Суналан вышка вылӧ кавшасисны детинкаяс, ӧшӧдісны кокъяснысӧ да лӧсьӧдчисны видзӧдны ордйысьӧмъяс мунӧм бӧрся.
Но детинкаясӧс вышка вылысь вӧтлісны, сы вӧсна мый найӧ кутісны шумитны.
Найӧ сэсянь чеччалісны ваӧ — коді сувтсӧн, коді увлань юрӧн, коді прӧстӧ турбыльтчис — да, гораа прыськайтіг да кипыдӧсъяснас ваас лёкысь шлёпӧдіг, кутісны вартчыны вадорлань.
Кумач скатертя пызан гӧгӧр чукӧртчис судейскӧй коллегия.
Председательнас сэні вӧлі Айму вӧсна ыджыд тышвывса участник, мӧдӧд ранга капитан, став Сьӧд саридздорса олысьяслы тӧдса герой, летучӧй торпеднӧй катеръяслӧн дивизионса начальник.
Лена сеталіс челядьлы медбӧръя индӧдъяс: ваӧ чеччыштӧм бӧрын колӧ медпервой тӧждысьны правильнӧя лолалӧм вӧсна.
Крольӧн вартчигӧн содты ӧдтӧ, кор вартчан противникыдлы мышкӧн.
Ордйы сійӧс, кор сійӧ вартчӧ тэныд мышкӧн.
Лолавны колӧ юртӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліг.
Тайӧ отсалас видзӧдны мукӧд вартчысьяс бӧрся.
Первойӧн Лена лэдзис Вадимӧс.
Судьялӧн отсасьысьыс рупор пыр юӧртіс:
— Дорожкаяс вылын Вадим Бакшеев — Дом пионеров, да Анатолий Горяев — Артек!
Вартчыны вольнӧй стильӧн кызь вит метр ылнаӧ!
Мекӧд орччӧн пукалісны Вовкаяс.
Ӧтикыс веськыдладорын, мӧдыс шуйгаладорын.
Пуксим ми дзик саридз дорас, галькияс вылӧ.
Вадим да Анатолий кайисны стартӧвӧй тумбочкаяс вылӧ.
Судьялӧн отсасьысьыс гораа командуйтіс:
— Лӧсьӧдчыны!
Детинкаяс лажыньтчисны, чургӧдісны кияссӧ бӧрлань; мускулъясыс зэлалісны.
— Марш!
И судьяяслӧн секундомеръясныс заводитісны уджавны.
Ме следита вартчысьяс да Лена бӧрся.
Сійӧ сулалӧ вышка пос тшупӧд вылын, медым бурджыка аддзыны бассейнсӧ.
Киас сылӧн сідзжӧ секундомер.
Вадим первойсяньыс кутіс вартчыны омӧля: сійӧс кыскис боклань, кытчӧдз сійӧ эз зурась поплавокъясас, мыйӧн торйӧдлӧма дорожкаяссӧ.
Артековец вартчӧ рӧвнӧя да мичаа.
Вадим ворссьӧ: кольӧ 2,4 секунда вылӧ.
Кӧть кутшӧм абу тешкодь, ворссьӧ и Спартак болгарскӧй пионер Стефанеклы, коді вартчис, быттьӧ вертлян сир, резкӧя кияссӧ водзӧ шыблалӧмӧн, коляліс ас бӧрсяыс вабольяс.
Стефанеклы ставӧн клопайтісны.
Таня пыр жӧ жугыльмис.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый Спартак вермас.
Спартак сылы, лёкалӧм вылӧ видзӧдтӧг, важмоз вӧлі медся пелькӧн да ёнӧн.
И Таня эз вермы кывзыны, медым клопайтісны кодлыкӧ мӧдлы, а эз Спартаклы.
Лена да Гриша сідзжӧ лоины жугыльӧсь.
Кӧть ортсысяньыс Лена быттьӧ вӧлі и спокойнӧй, но тайӧ сӧмын налы, кодъяс сійӧс оз тӧдны,
а ме нин дзик сы серти, кыдзи сійӧ лӧсьӧдышталӧ юрсисӧ да чуньнас новлӧдлӧ синкымъяс кузяыс, аддза, мый волнуйтчӧ.
Ме волнуйтча жӧ.
Збыльысь ӧмӧй ставӧн миян ворссясны?
Ме дорӧ матыстчис Таня.
Пуксис.
Сійӧс шемӧсмӧдіс Спартаклӧн ворссьӧмыс.
Сылы сьӧкыд.
Спартак, кыдзи петіс ваысь, сідзи и кольччис бассейнлӧн мӧдар бокас.
Сылы вӧлі сьӧкыд сьӧлӧм вылас ворссьӧмсьыс, и сійӧ весиг эз кӧсйы матыстчыны миян дорӧ.
Сыла муніс Гриша.
Саридз весьтын лэбалісны каляяс.
Таня чӧв олыштіс да шуис:
— Мартышкаяс черияс корсьӧны.
— Мартышкаяс?
— чуйми ме.
— Да.
Найӧ кельыдлӧз рӧмаӧсь, аддзанныд?..
А Спартак ворссис Юлька вӧсна, — друг немвиччысьтӧг шуис Таня.
— Мыйла?
— А сідз....
Юля вӧсна, — чорыда шуис Таня.
— Ме тӧда.
Юля сійӧс ошкис, ошкис....
Тренировкаяс коляліс, лыддьыны кутіс асьсӧ спортса мастерӧн....
Таня босьтіс из, некымынысь качӧдліс кипыдӧс вылас, сэсся шыбитіс саридзӧ.
Из бульснитіс, ас бӧрсьыс эз коль ва веркӧсас весиг кытшъяс.
Таня ышловзис да шуис:
— Ме талун вартчыны ог кут.
Ог кӧсйы.
Ме чӧв олі.
Ӧд ме важӧн нин гӧгӧрвои, мый Спартак да Таня дружитісны ӧта-мӧдыскӧд, а на костӧ сюйсис збой да зарни кодь мича юрсиа Юля.
И некод сійӧс ньӧти эз кор суитчыны йӧз дружбаӧ, а сійӧ суитчис....
Менам мыш сайын Вовкаяс вензисны каляяс йылысь: мыйла мартышкаяс?
Вензисны, вензисны да и помалісны вензьӧмсӧ, кыдзи и век, пинясьӧмӧн.
Воис ӧчередь вартчыны нывкаяслы.
Судьялӧн отсасьысь юӧртіс:
— Дорожка вылын Юля Колесникова — Ялта, да Сима Муромцева — Артек!
Юля вартчис мичаа, кокньыда да выиграйтіс.
Тайӧ нывкаыс, тыдалӧ, быдтор кужис вӧчны мичаа, пелька да ӧдйӧ.
Сійӧ первойӧн вайис ялтинскӧй пионеръяслы победа.
Сылы клопайтісны и миян и артековечьяс.
Кодкӧ морякъяс пӧвстысь мыччис сылы кык гырысь сирийскӧй роза.
Юля нюммуні, аттьӧаліс да ӧти розасӧ сетіс Артекысь Сима Муромцевалы.
Таня чеччис да котӧртіс Лена дорӧ.
И сэк жӧ юӧртісны, мый ӧчереднӧй вартчысьяс лыдын Ялтасянь кутас участвуйтны Татьяна Блажко.
«Правильнӧ Лена вӧчис, — думышті ме, — мый пыр жӧ лэдзис Таняӧс».
А кутшӧм меным окота вӧлі, медым Таня вермис!
Ӧд тайӧ сылы вӧлі зэв ёна колӧ.
Весиг Вовкаяс дугдісны ӧта-мӧдсӧ гырддзананыс зурйӧдлӧмысь да ланьтісны: мый кӧть эн шу, а Таня налӧн суседка да мыйкӧ мында и воспитательница.
И Таня вермис.
Ӧти секундаӧн, но вермис!
Спартак матыстчис сы дорӧ да отсаліс кайны бассейнысь.
Вовкаяс клопайтісны да горзісны:
— Трах-бах, тух-тух!
Миян вермисны!
Клопайтны зілисны ӧта-мӧдсьыс гораджыка.
И клопайтісны сэтчӧдз, мый муртса бара косясьӧмӧдз эз воны.
Ордйысьӧмъяслӧн общӧй результатыс вӧлі татшӧм: зонкаяслӧн группа кузя вермисны артековечьяс, нывкаяслӧн группа кузя — ялтинечьяс.
Сэсся заводитісны ордйысьны морякъяс — корабль кораблькӧд, колхозникъяс — артель артелькӧд да весиг санаторийсаяс.
Но со рӧмыдыс кусӧдіс шондісӧ да саридзсӧ.
Гӧраяс костысь, сёртасъясысь да логъясысь кайис кокньыдик васӧд ру, мыйысь бӧрыннас му вылӧ усяс ма кодь рӧма лысва.
Карабъяс вылын ӧзйисны прожекторъяс да джуджыд лӧз колоннаясӧн кынмисны енэж да саридз костас.
Заводитчис фейерверк — енэжӧ лэбыштісны унапӧлӧс бияс.
Став кар пасьталаыс сьылӧм, серам, бияс, музыка....
Гожся «ракушка»-театрын вӧлі пионерскӧй самодеятельностьлӧн ыджыд концерт.
Ме Вовкаяскӧд пукалі зрительнӧй залын,
Таня, Спартак, Гриша и весиг Лена вӧліны сцена сайынӧсь — гӧтӧвитісны артистъясӧс выступайтігкежлӧ: отсалісны пасьтасьны, гримируйтчыны.
Челядь, торжествоӧн веськӧдлысьяс, дыр да старайтчӧмӧн кыскалісны сцена кузя важиник пианино: пуктасны сійӧс матысса веськыдладор пельӧсӧ, сэсся ӧтлаасясны ӧтчукӧрӧ, вензьыштасны да кыскасны веськыдладорса ылыс пельӧсӧ нин.
Ӧти детинка ветлӧдліс на бӧрся да новлӧдліс пианиноыслысь коксӧ, коді пыр усьлывліс, и сійӧс колӧ вӧлі лӧсьӧдны пианино улас.
Ме думышті, мый налы вензьыны оз тырмыны сӧмын миян Вовкаяс: сэки эськӧ пианино шӧйтіс сцена кузя сутки кык.
Первойӧн выступайтісны гӧсьтъяс — артековечьяс.
Найӧ йӧктісны матросскӧй танец.
Сцена вылӧ петіс боцман формаа детинка да чеп йылын ӧшалысь боцманскӧй пӧлянӧн тутсіс сигнал: «Корны ставнысӧ вылӧ!»
Котӧртісны сэк быд боксянь морякъяс, горӧдісны, зымнитісны кокъяснас, и заводитісны ставӧн йӧктыны: быдногыс вӧчлісны кокъяссӧ, ветлӧдлісны кияс вылас, чеччалісны.
И друг, немвиччысьтӧг, сцена сайысь звирк петіс ичӧтик пӧвар, коді вӧлі колпака, партука, а киас кутіс пу воропа ыджыд дар, коді вӧлі дзик ас ыдждаыс.
Сійӧ кватитіс ассьыс колпаксӧ, кучкис сыӧн муланьыс да кутіс йӧктыны жӧ.
Залын йӧз дружнӧя серӧктісны.
Вовкаяс пыр жӧ панісны сёрни: кыдзи тайӧ артековечьясыс некод тӧдлытӧг вермисны вайны катерысь тайӧ дарсӧ?
Ялтаса пионеръяс йӧктісны полька да мазурка.
Суворовечьясӧ пасьтасьӧм челядь, пельпомъяснас вӧрӧдіг, котшйӧдлісны югъявтӧдз весалӧм полуботинкияснас, петкӧдлісны ассьыныс йӧктан мастерствосӧ.
Жорка пӧшти дзугсьывтӧг ворсіс аккордеон вылын.
Таня нуӧдіс программасӧ. Аслас выль гӧрд туфли каблукъяснас котшйӧдліг сійӧ то петаліс сцена вылӧ, то бӧр пыраліс.
Концерт помланьыс миян ставнысӧ чуймӧдісны: найӧ петкӧдлісны неыджыд кинокартина, кодӧс асьныс жӧ и снимайтісны, — отрядлысь Ай-Петри вылӧ поход.
Киноаппаратлӧн югӧр улын лэбалісны войся бобувъяс.
Прожекторъясӧн югдӧдӧм кипарисъяс сулалісны гӧра вылын, кыдзи турунвиж факелъяс.
Кодзувъяс улын сявкнитлісны-ӧзйылісны разнӧйпӧлӧс рӧма ракетаяс.
Концерт бӧрын ми колльӧдім гӧсьтъясӧс пристаньӧдз.
Мунім стройтӧг, коді кодкӧд веськалӧ.
Вовкаясӧс меным удайтчис мӧдӧдны гортаныс.
Албанскӧй да болгарскӧй пионеръяс сьылісны сьыланкывъяс асланыс рӧднӧй кывйӧн.
Таня муніс Спартаккӧд.
Гӧсьтъяс тыра катер мунӧм бӧрын челядь разӧдчисны.
Ки-на-ки кутчысьӧмӧн мунісны и Таня Спартаккӧд.
А ми Ленакӧд кольччим.
Кольччим портлӧн сійӧ жӧ местаас, кытчӧ первойысь воим автобусӧн.
И бара, кыдзи и сэк, ми сулалім вадорын чугуннӧй перилӧӧ мыджсьӧмӧн.
Саридзын дзирдалісны вадорса пӧнаръяссянь усьысь югӧръяс.
Найӧ качайтчисны надзӧник вӧрысь гыяс вылын.
Кылӧ вӧлі, кыдзи дзуртісны пыжъяслӧн да баркасъяслӧн гезъяс, кодъясӧн домалӧма найӧс вадорӧ.
Саридз весьтӧ ӧшйис Большая Медведицалӧн кӧшыс.
Кажитчис, сійӧ ӧні суныштас, гумовтас шоныд сӧдз васӧ да кыпӧдас кодзувъяслань.
Ме сулалі да мӧвпалі:
быдмасны Вовкаяс да лоасны Рӧдиналы колана, бур йӧзӧн;
быдмас Гошка да лоас зоологӧн либӧ ботаникӧн;
быдмасны Таня, Спартак, Жорка, Юля, Вадим,
а ме сійӧ кад кежлас пӧрысьма. Пӧрысьмас и Лена.
Но всё равно, кутшӧм ыджыд шуд овны миян ыджыд канмуын да шойччыны ыджыд Сьӧд саридз дорын.
{Кочетов В. А. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Журбинъяс @ роман @ Всеволод Кочетов. Журбинъяс @ 1956 @ Лб. 3‒402.}
Кочетов Всеволод Анисимович
ЖУРБИНЪЯС
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1
Май Первой лунся рытӧ, кор муртса на дугдіс кывны репродукторъясысь мӧскуаса пушкаяслӧн праздничнӧй грымгӧмыс, милицияса участкӧвӧй инспектор Егоров кыліс ружьеысь лыйсьӧм шы.
Егоров шыбитіс сӧмын на ӧзтӧм папироссӧ, нырыштіс сійӧс каблукнас, привычнӧй жестӧн лӧсьӧдіс кобурасӧ да мӧдӧдчис переулокті сэтчань, кысянь кылісны лыйсьӧм шыясыс.
Переулокын восьса ӧшиньясӧд кылісны патефонъясӧн, гитараясӧн ворсӧмъяс, йӧктӧмысь кыптӧм тӧлыс пӧльтіс тюль занавескаяссӧ, и праздник кежлӧ мыськӧм джоджӧ каблукъясӧн дружнӧя зымӧдӧмысь дрӧгмунліны пу керкаяслӧн стенъясыс.
Разрешите поплясать, разрешите топнуть!
Неужели в этом доме полы могут лопнуть?
Мукӧддырйи участкӧвӧй инспектор, тӧдӧмысь, эськӧ кежаліс Наталья Васильевналӧн тӧдса гӧлӧс вылӧ, дворас, кӧні гӧгӧр вӧліны дзоридза клумбаяс; сійӧ эськӧ уважайтӧмпырысь чышкаліс сапӧг пыдӧссӧ уна сера вольӧсӧ, кодӧс вольсалӧма кильчӧ вылас, да тракнитіс эськӧ важся звӧноклысь воропсӧ.
Но лыйсьӧмысь эз дугдыны...
Егоров эз нин восьлӧн мун, а заводитіс сьӧкыдпырысь котӧртны и регыд мысти, ассьыс кобурасӧ кутігтыр, переулокысь петіс Якӧрнӧй вылӧ.
Дас ӧкмысӧд номера керкалӧн решёткаа забор сайын, пӧрысь топольяссянь да сиреньяссянь усьысь рытъя сук вуджӧрын ызгисны уна йӧз.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ Егоров сэтысь эз аддзы: Журбинъяс ордӧ прӧстӧ чукӧртчӧмаӧсь другъясыс да суседъясыс и, сэтчӧ жӧ вӧлі шоныд, гуляйтӧны ывла вылын.
Сійӧ прӧйдитіс нин Журбинъяс забор дорті, кор чукӧртчӧм йӧз юръяс весьтын дворас дзирдыштісны кык тэрыб би и бара гымӧбтіс ӧтпырйӧ кыкысь гора лыйӧм шы.
Егоров восьтіс дзиръясӧ.
— Граждана, граждана!
— йӧз чукӧрӧ пыригмоз шыасис сійӧ.
— Мый сэтшӧмыс, граждана?
Мыйын делӧыс?
— Ещӧ ӧти Журбак лэччис стапель вылысь, начальник ёрт!
— гӧгӧрвотӧма вочавидзис кодкӧ мужичӧйяс пӧвстысь.
— Кутшӧм стапель вылысь?
Кытчӧ лэччис?
— Егоров кыскис нырнас пороклысь чорыд дуксӧ.
Сылы паныд писькӧдчис ачыс Журбин, керкалӧн кӧзяин, киас сылӧн вӧлі двустволка.
— Здорово, Кузьмич!
— ылісянь на горӧдіс Илья Матвеевич.
— Тані некутшӧм нарушениеяс абуӧсь.
Нациялӧн салют.
Рабочӧй морт чужис.
Кызь ӧти залп!
Сійӧ матыстчис, сувтӧдіс ружьесӧ прикладнас муӧ, мыджсис сы вылӧ шуйга кинас, а веськыднас нетшкис асьсӧ синкымӧдыс, быттьӧ гартлӧдліс чунь гӧгӧрыс дзормысь пратьсӧ.
— Кузьмич, меным ребята гортӧ вайисны внукӧс.
Со мый, вокӧ!
Тӧд миянӧс...
Илья Матвеевич синъясын ыпнитлывліг вуджрасисны уличавывса пӧнаръяслӧн биясыс, весиг рӧмыдас сы чужӧм вылын тӧдчис бурпырысь нюмъялӧм.
Илья Матвеевич шуаліс татшӧм сяма кывъяс: «со мый вокӧ», «тӧд миянӧс», сы вӧсна мый радлунысла эз аддзы мукӧдпӧлӧс, тӧдчанаджыкаясӧс.
Радлуныс жӧ вӧлі ыджыд да немвиччысьтӧм.
Сійӧ со и эм — немвиччысьтӧм, и ньӧти эз сы вӧсна, мый сійӧ лои праздник лунӧ.
Некымын час сайын Илья Матвеевич восьлаліс кар вомӧн асланыс заводса колоннаын, гӧгӧр унаног грымгисны оркестръяс, — сэки сійӧ мӧвпаліс Дуняшка йылысь, кодӧс вечернянас нуисны больничаӧ.
То кылас Дуняшкалысь радейтана сьыланкывсӧ,то дзоргӧ-видзӧдӧ челядь-дошкольникъяс вылӧ: пуксьӧмаӧсь грузовиктыр да ӧвтчӧны флажокъясӧн, — бара думыштас Дуняшка йылысь, кыдз-мый сійӧ сэні, том мам?..
Да и заводсаяс оз-оз да юаласны ыджыд семейнӧй тӧдчанлуна событие йылысь.
Илья Матвеевич вунӧдіс семейнӧй делӧяс йылысь сӧмын плӧщадь вылын, кытчӧ ӧтлаасисны карса став сизимнан районсьыс колоннаяс.
Нэмлӧн коймӧд юкӧн чӧжӧн сійӧ кымынысь тувччыліс брусчаткаӧн вольсалӧм тайӧ зэв ыджыд квадрат вылас, коді вӧлі партия обком да областнӧй сӧвет здание водзын.
Плӧщадьыс вӧлі сылы быттьӧ рӧмпӧштанӧн, кӧні вонас кыкысь петкӧдчыліс карлӧн олӧмыс, — да сӧмын-ӧ карыслӧн ӧтнаслӧн?
Вӧвлі кад — демонстрантъяс нуисны пельпомъяс выланыс киркаяс да кӧрт зыръяс и веськыда митингъяс вывсянь мунлісны субботникъяс вылӧ; вӧвлі кад — колоннаясын вӧвъяс кыскисны карын первойысь ӧзтӧм вагранкаяслысь макетъяс; вагранкаяс бӧрын тыдовтчисны ткацкӧй станокъяс; кымынкӧ во кольӧм бӧрын амовскӧй грузӧвик кыскис товаро-пассажирскӧй теплоходлысь макет.
Сійӧ вӧлі радуйтан во: помассис заводын ремонтъяслӧн кад, заводитчис выль строительстволӧн кад.
Уна во чӧж нин Илья Матвеевич эз аддзывлы плӧщадь вылысь ни вагранкаяс, ни ткацкӧй станокъяс, — заводса цехъясын важӧн нин уджалӧны мартенъяс да электроплавильнӧй пачьяс, а текстильнӧй машинаяс пыдди лоины сэтшӧм гырысь агрегатъяс, мый на лыдысь любӧйлӧн куим пӧв ичӧтмӧдӧм макет эз тӧр эськӧ и вит тоннаа грузӧвик вылӧ.
Тайӧ Первомайӧ — мый вӧсна и друг вунӧдіс став семейнӧй переживаниеяссӧ — Илья Матвеевич аддзис мыйкӧ выльӧс, мый ещӧ арнас на эз вӧв.
Газетъясын, дерт, гижисны и экскаваторъяс йылысь, и подъёмникъяс йылысь, и кабель йылысь, и быдпӧлӧс приборъяс да механизмъяс йылысь, мыйяс карыс гӧтӧвитӧ Волга вывса да Днепр вывса новостройкаяслы.
Но ӧти делӧ — кывъяс, мӧд делӧ — натура.
Кӧть сійӧс и представитӧма модельясӧн, но опытнӧй син и модельяс серти вермас артыштны, ыджыдӧсь-ӧ да кутшӧм выныс выль машинаяслӧн да сооружениеяслӧн.
Тайӧс ставсӧ аддзигӧн Илья Матвеевичлы воис мӧвп, мыйкӧд сійӧ дыр эз вермы янсӧдчыны.
Сійӧ думыштіс руда йылысь, кодӧс тэчӧма пачӧ, медым сывдыны.
Ньӧжйӧ, вочасӧн доналӧ сійӧ, оз друг шымырт сылысь став кусӧкъяссӧ жарыс, ӧтисянь мӧдӧ вуджӧ жар, кытчӧдз оз заводит варкйыны-пуны став массаыс крепыд металлӧ сылӧмӧн.
Илья Матвеевичӧс мӧвпыс нуис водзӧ...
Вот вӧлі сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд воын лэдзӧма великӧй переплавкаӧ человеческӧй руда, калитчис сійӧ воысь во — и мӧдіс булькйыны, варкйыны; пуӧ металл, кутшӧмӧс ещӧ светыс на эз аддзыв.
Илья Матвеевич полігтыр видзӧдліс ас гӧгӧрыс — эз-ӧ кыв кодкӧ сылысь мӧвпъяссӧ: «Веськыда сочинение сочиняйта».
Сылы уси дум вылас семьяас дзик ӧти ныв, Тоня, — кыдзи сійӧ гижис тӧвнас сӧветскӧй мортлӧн выль коммунистическӧй чертаяс йылысь, — сідзжӧ бура артмыліс.
А кор уси дум вылас Тоняыс, бара думыштіс Дуняшка йылысь и эз нин вунӧдлы сы йылысь гортӧдзыс.
Эз, эз кад сертиыс вӧв виччысьтӧмторйӧн тӧдчана семейнӧй событиеыс, — дзик мӧд смыслын.
Недель сайын на консультацияын пӧрысь профессорша бара шуӧма ассьыс воддза висьталӧмсӧ, Дуняшкалӧн пӧ кагаыс ичӧтик и сэтчӧ жӧ — ныв.
А вот нарошнӧ чужис пи.
Багатыр, кыдзи висьталісны больничаын.
Не сӧмын ружьеысь — вӧлі кӧ Илья Матвеевичлӧн пушка, кутіс эськӧ пушкаысь гымӧдны татшӧм радлун кузяыс.
Абу ӧмӧй радлун?
Век детинкаяс да детинкаяс содӧны семьяын.
Быдмӧны зумыдӧсь, ёнӧсь, кӧть и абу зэв мичаӧсь: дед рӧдас мунӧны — плешъясыс паськыдӧсь да синъяснаныс скӧрӧськодь.
— Да, со мый, Кузьмич!
— мӧдысь шуис сійӧ, кутіс Егоровӧс киӧдыс, нуӧдіс кильчӧ вылас, кӧні столб бердӧ лэдзчысьӧмӧн, кодӧс вӧлі детинкаяс тшуплӧмаӧсь перочиннӧй пуртъясӧн, сулаліс Агафья Карповна да век на вӧлі пельяссӧ тупкӧма кияснас.
Агафья Карповна шай-паймунӧмӧн видзӧдіс йӧз вевдорті, кытчӧкӧ ылӧ, дзиръя саяс.
Сылӧн радлуныс вӧлі мӧдпӧлӧс, Илья Матвеевич радлун серти.
Илья Матвеевич, внук чужӧм йывсьыс кывлӧм бӧрын, пыр жӧ зарядитіс централка да вӧчис ещӧ ӧти праздничнӧй салют — «нациялысь салют», кытчӧ котӧрӧн воисны суседъясыс.
Агафья Карповна, кыдзи сувтіс кильчӧ вылас, сідзи и чӧв сулаліс да тупкис пельяссӧ ружьеӧн гымгӧм шыысь.
Кадыслӧн, кажитчӧ, смеллуныс абу тырмӧма вӧрзьӧдны тайӧ нывбабасӧ.
Вояс мунісны, прӧйдитісны найӧ комын саяс нин ӧтлаын Илья Матвеевичкӧд олӧмын.
Илья Матвеевичлӧн вӧрасыс сьӧктаммис, сійӧ кутіс дзормыны, лои грубӧйджык, скӧрджык, а гӧтырыс вӧлі век сэтшӧм жӧ тэрыб, вӧсни, кок йылас пельк да ныв моз ӧбижайтчысь.
Чужӧм вылас видзӧдлытӧг сійӧс и ӧні на, овлывлӧ, чукӧстасны улича вылын либӧ магазинын: «Нылӧ!»
И челядь вылӧ видзӧдӧмыс Агафья Карповналӧн колис сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі ёна важӧн, кор чужис сылӧн первойя кагаыс.
Радлуныс сорсис тревогакӧд.
Налӧн, тайӧ челядьыслӧн, пыр висьӧны пельясыс, горшъясыс; найӧ сюйӧны вомас кутшӧмкӧ кӧрт тувъяс да кизьяс — сійӧ и видзчысь, ньылыштасны; найӧ усьлывлӧны кильчӧ вывсянь, найӧс кокалӧ йӧрас дзодзӧг да люкалӧ суседлӧн кӧзаыс.
Ставсӧ колӧ водзвыв казявны, став йывсьыс помнитны да видзӧдны, мед нинӧм сэтшӧмыс эз ло.
Сьӧкыд, кутшӧм сьӧкыд быдтыны мортӧс!
Сылы-ӧ не тӧдны та йылысь, Агафья Карповналы, коді быдтіс нёль пиӧс да ӧти нылӧс!
И Илья Матвеевич кӧ медводз вӧлі тырӧма семейнӧй гордостьӧн внук чужӧм кузяыс и тайӧ гордостьыс кыдз быттьӧ вӧлі сы радлунлы сюрӧсӧн, то Агафья Карповналӧн нывбаба радлуныс, мӧдарӧ, ачыс вӧлі сюрӧсӧн, кытчӧ гартчисны выль морт йылысь водзӧ туналӧмъяс, выль тӧждысьӧмъяс да волнениеяс.
Мӧвпалігас Агафья Карповна эз казяв Егоровӧс, коді копыртчыліс сылы кильчӧ вылас кайигӧн, и сӧмын Илья Матвеевичлӧн вына киыс — сійӧ вӧлі сьӧкыд, быттьӧ дорӧма — вӧрзьӧдіс гӧтырсӧ.
Тайӧ киыс лэдзчысис сы пельпом вылӧ да тшӧктіс пырны керкаас.
Сэки Агафья Карповна кутіс ёна тӧждысьны, корны гӧсьтъяссӧ тэрмасигтыр корсьӧм пызан сайӧ.
Быдӧн вӧлі гӧсьтӧн, коді локтіс Журбинъяс дворӧ «салют» дырйи.
Керкаса кӧзяин мыччис Егоровлы стопка тминнӧй, но мӧдыс ӧткажитчис сыысь:
— Ог вермы, Илья Матвеевич, эн и тшӧкты!
Служебнӧй обязанностьяс исполняйтігӧн.
Ачыд гӧгӧрвоан.
— Но портвейн сідзкӧ.
Кыдз жӧ?
Рабочӧй морт чужис!
Уважитны колӧ?
— Уважитны — тайӧ да, вернӧ.
Егоров падъялыштіс, сысйыштіс стӧкансӧ, шуис: «Тырмас, тырмас, бурджык ме бӧрти пырала», и, графинъяс вылӧ жальпырысь видзӧдлӧм бӧрын, петіс.
Журбинъяслӧн гӧсьтъясыс не сэтшӧма юисны, не сэтшӧма сёйисны, мыйта найӧ пызан сайын сёрнитісны.
— Вот тэ, Илюша, долян: рабочӧй морт чужис, — сёрнитіс Илья Матвеевичлӧн важся другыс — мастер Александр Александрович Басманов.
Сійӧ то чургӧдлывліс водзӧ ёсь щӧкасӧ, то видзӧдлывліс ӧчки вевдортіыс.
— А мый, друг лоас кӧ академик либӧ государственнӧй линия кузя?
— Некутшӧм торъялӧм.
— Пашкыр синкымыс гартчис Илья Матвеевич чунь гӧгӧр муртса эз кучикнас.
— Некутшӧм.
Главнӧйыс — мый?
Главнӧйыс — рабочӧй класс.
Тэ вот карабъяс стрӧитысь, и сэтшӧм стрӧитысь, мед ен сетас миян пӧвстысь быдӧнлы лоны тэ кодьӧн...
— Но, но, Илюша!
— паныд шуис Александр Александрович, но вӧлі дӧвӧльнӧй, сідзи нин чукырӧсь чужӧмыс сылӧн ставнас кӧрсис чукыръясӧ.
— И тэныд колӧ гӧгӧрвоны, — водзӧ висьталіс Илья Матвеевич, — да, колӧ гӧгӧрвоны...
Мый главнӧйыс корабльын?
Корпус!
Сыысь зависитӧ плавайтӧмыс, сыысь грузоподъёмность, сыысь мунан ӧдыс.
Ставыс сыысь.
Помнитан, ми ӧтилаысь лыддьылім тэкӧд?
Эм база, а эм надстройка.
— Абу база, бать, а базис, — веськӧдіс Илья Матвеевичӧс сылӧн ичӧт пиыс — Алексей, коді мукӧдъяс сертиыс омӧльджыка муніс Журбинъяс рӧдӧ, — ыджыд тушаа, статя, пемыдгӧрд тшӧкыд юрсиа, сӧмын синкымъясыс сылӧн кызь кык арӧсӧн нин, дедыслӧн да батьыслӧн моз, пашкыртчӧмаӧсь.
— Но, шуам, базис, — Алексей вылӧ видзӧдлытӧг сӧгласитчис Илья Матвеевич.
— Научнӧя кӧ, научнӧя.
Корпус, значит, базис, мукӧдыс надстройкаяс да...
пристройкаяс.
Вот и обществоын йӧзлӧн...
Рабочӧй класс — базис, став мукӧдыс...
— Сорлалін, бать, — бара шуис Алексей.
— Ӧти-кӧ, класс оз вермы лоны базисӧн.
А мӧд-кӧ, кыдз нӧ сідз?
Сэні — общественнӧй отношениеяс, а тані — корабельнӧй конструкцияяс...
— Кывзыштам!
— Ӧні Илья Матвеевич бергӧдчис пиыслань, лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ; инмӧдчыліс ӧчкиас и Александр Александрович: «Кывзыштам».
— Некор меным, — вочавидзис Алексей.
— Сідз нин сёрма.
Дас вит минуттӧг ӧкмыс час.
— Сійӧ босьтіс камод вылысь ассьыс капитанскӧй картузсӧ да муніс.
— И збыльысь, Илья Матвеевич, — сорасин, — Алексейӧс поддержитіс Тарасов, корабельнӧй валъяс центровка кузя заводын нималана специалист.
— Корпусыд машинатӧгыд — абу корабль, а прӧстӧ вор.
— А вот прӧстӧй воръясӧн и плавайтлісны первойя саридз вуджысьяс!
— Илья Матвеевич босьтіс блюд вывсьыс чайнӧй пань да сувтсӧн лӧсьӧдіс сэтчӧ.
— Лэптасны парус и мунӧны.
— Парус век жӧ колӧ, сідзкӧ, — эз сетчы Тарасов.
— А мый сэтшӧм парусыс?
Движитель!
— Тіянкӧд вензьыны!
— Илья Матвеевич шеныштіс кинас.
— Босьтӧй пӧлӧн вӧчӧм корпус, пукталӧй сэтчӧ любӧй движительяс — видзӧдла тіян плавайтӧм вылӧ.
Нинӧм менӧ бӧбйӧдлыны.
Рабочӧй класс, — сійӧ заводитіс сёрнитны ярскӧба, быд кыв торйӧдлӧмӧн, быттьӧ керышталіс, — человечество став олӧмлӧн корабль корпус.
Ме гӧгӧрвоӧда войтыркостса масштабын...
Делӧыс гӧгӧрвоана, и нинӧм крукасьны ме дінӧ.
Рабочӧй класс ачыс аслыс вурас парусъяс кутшӧм колӧ, и машинаяс стрӧитас, и рульяс...
Вот мый йылысь сёрнита, сёрнитлі и кута сёрнитны.
Испытайтлі, тӧда, эска.
Менам тыр убеждение!
— Мыйкӧ тэ, бать, талун сэтшӧм...
— шуис Илья Матвеевичлӧн ыджыд пиыс — Виктор.
— Гӧгӧрвотӧм спор панін.
— Мыйла — гӧгӧрвотӧм?
Зэв гӧгӧрвоана!
— Гӧгӧрвотӧм, бать.
Рабочӧй класс кындзи, эм ещӧ и крестьянство, эм интеллигенция.
Натӧг нӧ кыдз?
— Сідзи жӧ.
Рабочӧй класс — сійӧ и крестьянствоӧс ас бӧрсяыс нуӧдӧ, — и интеллигенцияӧс ассьыс чужтіс, и академикъясӧс, и государственнӧй йӧзӧс.
Сійӧ — вын.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Сӧмын тэ вунӧдӧмыд Антонлысь письмӧсӧ.
— Мыйла вунӧді!
Нинӧм эг вунӧд.
Кыдз кӧть эськӧ эз перестроитны заводсӧ — всё равно ми, пӧрысь мастеръяс, ковмам.
abu
Тэ Пётр Титов йылысь кывлін?
— Кывлі.
— Мый тэ кывлін?
Мортыс сиктса школа абу помалӧма, — та йылысь кывлін?
А тэ тӧдан мый артмис броненосеч проект вылӧ конкурс кузя?
Морскӧй министерствоӧ вайисны проектъяссӧ быдса гӧра.
Видлалісны найӧс...
Первой премия «Непобедимӧй» девиза проектлы, мӧдыс — «Кремль» девизалы.
Восьтӧны «Непобедимӧй» гижӧда конверт, лыддьӧны авторлысь овсӧ...
Титов!
Пётр Титов.
Восьтӧны мӧд конверт.
«Кремль».
Бара Титов.
А коді сійӧ сэтшӧмыс, Титовыс?
Рязанскӧй зон, Невскӧй заводса корабельнӧй мастерскӧйысь рабочӧй.
Со сійӧ, рабочӧй классыд!
Сэкся академикъяс сы водзын, Титов водзын, картузъяссӧ пӧрччывлісны.
— Век жӧ, бать, тайӧ вӧлі важӧн нин, квайтымын во сайын.
Сэки рязанскӧй зонмыдлы инженернӧй дипломӧдзыд воӧдчыны вӧлі, веськыда шуам, сьӧкыдкодь.
Но велӧдчыны — сійӧ велӧдчыліс самӧй сійӧ академикъяслысь, кодъяс, кыдз тэ шуан, бӧрыннас сы водзын картузъяссӧ пӧрччывлісны.
— Сьӧлӧмнас босьтіс, сьӧлӧмнас, опытӧн!
Талант!
— Сьӧлӧмнас!
Мыйкӧ миян Антоха — инженерӧн кӧсйӧ лоны — эз сьӧлӧм вылас надейтчы, а учебникъяс бердӧ кутчысис.
— Но, и ылын на миян Антохаыдлы Титовӧдз!
— Мый сійӧ гижӧсӧ, кӧть эськӧ висьталінныд, — шуис Александр Александрович.
— А то сёрнитанныд ас костаныд...
— Да со гижӧ...
— Илья Матвеевич сутшкис вилкаӧн маринованнӧй тшак да веськодьпырысь кутіс няклявны сійӧс.
Лӧсьыд вӧлі сёрнитны руда йылысь.
А делӧыс бергӧдчӧ сідзи, мый, пӧжалуй, и асьтӧ переплавитны кутасны.
Кадыс сэтшӧм...
Тайӧяс демонстрация вылын выльтор да выльтор петкӧдлӧны, а найӧ, корабельнӧй мастеръяс, сійӧ жӧ корабльсӧ плӧщадь вылӧ вайисны, кутшӧмӧс и вит во сайын петкӧдлісны.
— Гижӧ, — бать пыддиыс вочавидзис Виктор, — помалӧма вот миян завод реконструируйтӧм кузя проект.
Уджалӧма профессор Белов веськӧдлӧм улын.
— Белов?
— Александр Александрович лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Ыджыд вына учёнӧй.
Удайтчывліс сыкӧд аддзысьлыны.
Ленинградын.
А мый реконструируйтны кутам, оз гиж?
— Ставсӧ гижӧ, — нурбыльтіс Илья Матвеевич.
— Поток вылӧ пӧ вуджам.
— Сідзкӧ, не сӧмын внук вӧснаыд лыйлін тэ талун?
— Тарасов нюжӧдчис бутылкалань, медым кисьтавны румкаясӧ вина.
— Дыр нюжалана делӧ, — шуис Александр Александрович.
— Миянлысь завод реконструируйтны — куим пятилетка прӧйдитас.
Заводным важ.
Некод сылы паныд эз шу, но некод и эз поддержит.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Думыштчисны.
Вӧлі мый йылысь думыштчыны.
Выльтор, мый йылысь Антон юӧртіс поздравительнӧй письмӧын, кодӧс Журбинъяс пӧлучитісны Первой май вечерняын, инмӧ быдӧнлы — сэні вӧлысьяслы.
Мыйкӧ кӧ кутас вежсьыны завод олӧмын, оз ӧмӧй нинӧм вежсьы налӧн личнӧй олӧмын?
Вӧлі вунӧдӧма спорсӧ, кодӧс паніс Илья Матвеевич.
Некод нин эз помнит, мый вӧсна сійӧ пансьыліс; некод, Агафья Карповнаысь кындзи, эз думайт сэсся застольнӧй пиршестволӧн мыжаяс йылысь — Дуняшка йылысь, коді выль морт чужигӧн мучитчӧм да мытарствояс бӧрын чорыда узис рӧдильнӧй домса палатаын, том бать йылысь, Илья Матвеевичлӧн пи — Костя йылысь, коді мучитчис тайӧ луннас, пӧжалуй, Дуняшкаысь эз омӧльджыка и сідзжӧ ойбырасис диван вылын больничаса вестибюльын.
— Кор нӧ найӧ сэні вевъялӧмаӧсь, — быттьӧ ачыс ассьыс юаліс Александр Александрович, — тайӧ проектсӧ составитны?
Тяп-ляп и артмис корабль, тадз али мый?
— Тяп-ляп!
— Илья Матвеевич пысаліс вилка йылас выль тшак.
— Кык во саяс занимайтчӧмаӧсь.
— И некод эз тӧдлы...
— Кодлы колӧ, сійӧ тӧдліс.
Гусьӧн пӧ, гижӧ, видзим.
Государственнӧй делӧ.
А ӧні эз нин ло гуся.
— Но, а мый, мый?..
Кыдзи?..
Поток вылӧ — общӧй кывъяс.
Кыдз сійӧ лоӧ?
— заводитіс сёрнитны Александр Александрович.
— Выль заводъяс примеръяс серти кӧ, — кутшӧм стройка ковмас заводитны!
Ӧти цехъясӧс жуглы, мӧдъясӧс вӧч...
abu
Виктор вольсаліс пызан вылас газет, и кутісны сэтчӧ гижтыны гӧрд карандашӧн: косявсьылісны да стрӧитсьылісны цехъяс, выль пӧв шӧравсис заводлӧн территория.
Но реконструкция — сӧмын-ӧ зданиеясӧ, станокъясӧ, оборудованиеӧ сійӧ инмӧ?
Ни Илья Матвеевич, ни Александр Александрович, тані, Журбинъяс пызан сайын, вӧлысьяс пиысь некод эз сяммы мӧвпыштны сы йылысь, мый ваяс быдӧнлы Антонӧн думыштӧм завод перестроитӧмыс.
2
Дзиръя сайӧ петӧм бӧрын Алексей сувтіс: колӧ вӧлі решитны, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык воны клубӧ.
Клубсӧ стрӧитісны войнаӧдз ёна водзджык Веряжка сайӧ, нӧрыс йылӧ, неуна сёрӧнджык сы ньывкӧс пӧкатъясӧ лӧсьӧдісны веськыд уличаяс, тэчисны фундаментъяс кызь кымын уна судта зданиелы, заводитісны тэчны стенъяссӧ.
Война дугӧдіс стрӧитчӧмсӧ самӧй ӧддзӧм кадас, мешайтіс архитекторъяс замыселлы, мый серти Важ посёлок должен вӧлі бырны географическӧй картаяс вылысь, а километрӧн-джынйӧн сайын лоӧны выль мича кварталъяс, кодъяс йитісны эськӧ заводсӧ каркӧд.
Бутӧвӧй из фундаментлӧн кытшалӧм котлованъясыс ойдӧмаӧсь сіма ваӧн; сэні, кыдзи прудъясын, природалӧн став законъяс серти, быдмисны шпага кодь чорыд коръяса зумыш рогозъяс да быд тулысын лолісны долыд даръюръяс.
Война бӧрын во мысти бӧр заводитісны уджавны нӧрыс вылын.
Важ посёлокысь керка бӧрся керка киссисны плӧтникъяс черъяс улын, олысьяс муналісны новоселье вылӧ Веряжка сайӧ.
Важ посёлокын коркӧ вӧлі Лоцманскӧй улича.
Ӧні сійӧ тані эз ло — сійӧ ю сайын.
Вӧлі Мачтӧвӧй, — сідзжӧ «муніс» ставнас.
Ёна дженьдаммис и Якӧрнӧй.
Алексейлы вӧлі тыдалӧ войся став панорамаыс мӧдлапӧвлӧн, коді Важ посёлок пыдди шусис Выль посёлокӧн, но важӧн нин эз вӧв ни посёлокӧн, ни карӧн, а вӧлі карса Приморскӧй район окраиналӧн юкӧнӧн.
Яръюгыд биясӧн тӧдчисны керкаяслӧн судтаяс; пемыд дырйиыс керкаясыс вӧліны зэв гырысь ньӧжмыд карабъяс кодьӧсь.
Ылі плаваниеӧ ветлысь матросъяс, кодъяслӧн судноясныс ӧні сулалісны заводскӧй докъясын ремонт вылын, став сухопутнӧй вылӧ морякъяслы лӧсялана серампырысь видзӧдӧмӧн тадзи и шулісны тайӧ керкаяссӧ — нелямын трубаа паракодъясӧн.
Алексей видзӧдліс би радъяс вылӧ, кодъяс сикӧтш моз кытшалӧмаӧсь нӧрыссӧ, корсис на пӧвстысь клубнӧй подъезд дорысь матӧвӧй пӧнаръяс; дас минут мысти сэтчӧсса ӧти еджыд шар улӧ локтас Катя.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Алексей мӧдӧдчис пӧшти котӧрӧн веськыда бадь кустъяс пӧвстті, кодъяс быдмӧмаӧсь Веряжка вадор пӧлӧн.
Кустъяс пӧвстын вӧлі нильӧг да няйт, шляпкакыліс кок улын.
Мукӧддырйи Алексей, тӧдӧмысь, жалитіс эськӧ выль ботинкисӧ да еджгов костюмсӧ, мый вылӧ бадь вожъясыс колялісны кутшӧмкӧ еджыд везъяслысь кузь визьяс.
Но костюмӧдз-ӧ, ботинкиӧдз-ӧ ӧні, кор тэ сёрман свидание вылӧ!
Сійӧ и збыльысь сёрмис.
Катя паськыд пальтоа, мый вӧсна сылӧн ичӧт крепыд фигураыс кажитчис вӧвлытӧм кызӧн, ӧткӧн сулаліс ва тротуар вылын, пӧнар весьтын, сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс биыс югдӧдӧма.
Шляпа увсьыс петӧм кудритчӧм юрсиыс сылӧн пӧртмасис зарни моз.
Рассеяннӧя видзӧдіс сійӧ сутуга сеткаӧн вевттьӧм клубнӧй витринаса афиша вылӧ.
Волнуйтчӧмысла, ӧдйӧ котӧртӧмысла Алексейлӧн тыри лолыс.
— Катя...
прӧститӧй...
пӧжалуйста.
Миян внук чужис!
Катялӧн чужӧмыс вӧлі зэв кутшӧмкӧ сӧстӧм, синъясыс кельыдлӧзӧсь, паръясыс кызіникӧсь, яркӧйӧсь.
Татшӧм синъяслы да паръяслы сӧмын эськӧ нюмъявны.
Но найӧ эз нюмъявны.
— Поздравляйта, — шуис Катя веськодьпырысь.
Сійӧ лыддис тадзи кӧдзыда шуӧмсӧ дзик ӧти лӧсяланторйӧн Алексейлы, коді сёрмис.
Ачыс сійӧ воис стӧч ӧкмыс часын, и весиг эз ӧкмысын, а некымын минутӧн водзджык, но виччысис ӧкмысӧдз трансформаторнӧй будка сайӧ дзебсьӧмӧн.
Кор гардеробнӧйын Катя пӧрччис пальтосӧ да шляпасӧ, кор лӧсьӧдіс юрсисӧ да визя дженьыдик платтьӧыслысь складкаяссӧ, Алексей полігтыр сулаліс бокын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ эськӧ отсавны Катялы пальтосӧ пӧрччыны, сетны сійӧс гардеробщиклы да сюйны зептас жӧч номероксӧ; гӧгӧрвоис, а кыдзи тайӧс ставсӧ вӧчны пелькджыка, эз вермы думыштны.
Медым кадсӧ не весь коллявны, Алексей частӧ кыскывліс да бӧр сюйлывліс носӧвиксӧ, сыналіс юрсисӧ, кӧть и бура нин вӧлі сыналӧма.
Алексейлӧн полӧмыс да тӧждысьӧмыс ещӧ ёнджыка лои и сы вӧсна, мый сійӧ корис Катясӧ танцы вылӧ, а ачыс падъявны кутіс, тырмас-ӧ сылӧн та вылӧ сямлуныс.
Тайӧ рытӧдз сылы сюрлывлі танцуйтны сӧмын гортас Костя гӧтыркӧд — Дуняшакӧд, да Лидакӧд — мӧд вокыслӧн — Викторлӧн — гӧтыркӧд, кодъяс и вӧліны сылӧн велӧдысьясӧн вальсъяс да краковякъяс кузя.
Мый, сійӧ кӧ торксяс тактсьыс либӧ тальччас Катялысь коксӧ?
И вообщӧ — мыйла сійӧ думыштіс тайӧ чепухасӧ: корны сійӧс танцы вылӧ?
Рытыс шоныд, лӧнь, гуляйтісны эськӧ кӧнкӧ.
Но кыдзи нӧ шуны: «Мунамӧй мекӧд гуляйтны, Катя?»
Мӧд делӧ — петкӧдлін билетъяс, и кӧть нурбыльтыштан мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, билетъяс асьныс ставсӧ висьталӧны.
Катя тэрмасьтӧг — мыйла тэрмасьнысӧ, кор сёрмисны нин? — вӧчис ставсӧ, мый вӧчлӧны нывъяс театральнӧй гардеробса рӧмпӧштанъяс водзын, весиг дуллялыштіс чуньсӧ, шыльӧдыштіс зарни синкымъяссӧ, кодъясӧс дзик оз ков вӧлі шыльӧдны — пашкыранас найӧ вӧліны ёна мичаджыкӧсь, ещӧ ӧтчыд лӧсьӧдыштіс платтьӧсӧ да вӧньсӧ, бергӧдчис Алексейлань, важкодьыс кӧдзыд да веськодь.
Музыка грымгис залын.
Восьтыштӧм ӧдзӧс сайын тыдыштавлісны кияс, пельпомъяс, гырддзаяс, мышкуяс, балябӧжъяс, гӧрдӧдӧм чужӧмъяс; ӧвтіс духи да пудра дукӧн.
— Колӧ виччысьлыны перерывсӧ, — шуис Катя.
— Ӧні кӧні кӧ пукыштам.
Найӧ пырисны гостинӧйӧ, коді вестибюльын ӧшалысь клубнӧй показательын шусис: «Тӧвся садйӧн».
Сад йылысь тані нинӧм эз казьтыв бусӧсь искусственнӧй кык пальмаысь кындзи, кодъяс вӧліны турунвиж пельсаынӧсь, да ватӧм зэв ыджыд аквариум кындзи, код пыдӧсӧ вӧлі шыблалӧма уна папирос помъяс да кампет коръяс.
Катя пуксис диван вылӧ, зілис не чукырӧсьтны платтьӧсӧ.
Сы дінӧ, неуна ылӧджык, пуксис и Алексей.
— Вот эг чайтлы, мый ті сэтшӧм пӧрысьӧсь, — шуис Катя.
— Внук нин лои!
Сылы дышӧдіс ворсӧдчыны ӧбидаӧн, нюммуніны сылӧн тайӧ синъясыс да вомдоръясыс.
— Да абу, тайӧ жӧ воклӧн!
— кутіс объясняйтны долыдмӧм Алексей.
— Меным — племянник.
— Тіян племянникъясыд уна, дядя Лёша?
— Ӧти.
— Кӧнкӧ спокой абу, кор керкаын эмӧсь посни челядь?
— Навернӧ, — сӧгласитчис Алексей да мыйлакӧ кутчысьліс аслас галстукӧ.
Сьӧкыд нуӧдны сёрнитӧ нинӧм йылысь.
А медводдза сёрни медводдзаысь аддзысигӧн, грекыд вылӧ, век нинӧм йылысь.
Мездіс Катя.
— Ме эськӧ эг кӧсйы, медым вӧліны менам челядь, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Да и верӧссайӧ ог на регыдӧн пет.
Колӧ велӧдчыны.
Ті тӧданныд, меным эз удайтчы арнас пырны институтӧ.
Сӧмын помалі дасӧд класс, сдайті экзаменъяс, пӧлучиті аттестат, друг, со тэныд и на, висьмис мамӧй!
«Но и ладнӧ!»
— неуна эз горӧд Алексей.
Пырис кӧ Катяыс институтӧ, аддзысис ӧмӧй Алексей коркӧ сыкӧд?
— Ещӧ удачнӧ, — висьталіс Катя, — мый ме школаын велӧдчи гижтысьны.
Мӧдног кӧ лои, ог тӧд, мый и вӧчны эськӧ меным.
Чертёжница — век жӧ квалификация.
Сӧмын абу интереснӧй.
— Абу интереснӧй?
— Дерт жӧ.
Гижйӧдлан, гижйӧдлан лунтыр карандашӧн.
Гажтӧм.
Тіян мӧд делӧ!
Катялы дум вылас уси лун — тайӧ вӧлі арнас на, кор сійӧ первойысь аддзис Алексейӧс.
Лӧз спецовкаа, сімӧн лякӧссьӧм чужӧма, дикӧват, скӧр синъяса, сійӧ матыстчис Катя пызан дорӧ, главнӧй конструктор мышкын.
Главнӧй конструктор, Корней Павлович, шуис: «Травникова ёрт!
Со тіянлы эскиз, вӧчӧй, пӧжалуйста, тайӧ приспособлениеяслы рабочӧй чертёжъяс.
Колӧ том мортлы отсавны».
Корней Павлович муніс.
«Том морт» дыр да старайтчӧмӧн объясняйтіс Катялы, мый сылы колӧ, но Катя и сы гӧгӧрвоӧдтӧг ачыс гӧгӧрвоис эскизсӧ.
Не сӧмын чертёжъяс, но и асьсӧ приспособлениесӧ важӧн вӧлі вӧчӧма, Алексей жӧ сэксянь кӧть недельын, кык недельын ӧтчыд непременнӧ пыравліс конструкторскӧй бюроӧ.
Катя чувствуйтіс, мый эз чертёжъясын сорсьӧмыс вайӧд клепальщик Журбинӧс сы пызан дорӧ, но кӧть и сідз, Катя терпениеӧн веськӧдаліс тайӧ чертёжъяссьыс ставсӧ, мый корис Алексей.
Нарошнӧ зумыш чужӧмӧн Алексей дугдывтӧг видзӧдіс Катя ки бӧрся, мыйӧн кутіс сійӧ карандаш либӧ целлулоидысь пырыстыдалана угольник.
А тӧрыт друг босьтчис да и вайис танцы вылӧ билетъяс.
Поліс: ӧткажитчас.
Но Катя эз и думайтлы ӧткажитчыны, приглашение примитіс.
Сы олӧмын первойысь танцы вылӧ приглашение!
И кор Алексей эз лок ас кадӧ сійӧ пӧнар дорас, кӧні сёрнитчисны аддзысьны, Катя кутіс чувствуйтны асьсӧ ёна шудтӧмӧн.
Сы дінті клуб подъездлань тэрмасигтыр мунісны сёрмысь медбӧръя параяс, сійӧ пыр сулаліс и сулаліс, кокъясыс эз нуны гортас: а мый, Алексей кӧ ещӧ локтас на?
— Да, Алёша, тіян дзик мӧд делӧ, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Тіян сэтшӧм интереснӧй удж.
— Клёпка — мый интереснӧйыс?
Клёнгы да клёнгы.
— Гажтӧм чертёжъяс дорсьыд век жӧ бурджык.
Клепальщикӧн меным, дерт, не лоны.
Ме кӧсъя лоны историкӧн.
Мыйӧн сӧмын мамӧй бурдас, пыр жӧ муна Мӧскуаӧ либӧ Ленинградӧ, пыра университетӧ.
Ті радейтанныд история ?
— Радейтнысӧ радейта, — падъялігтыр вочавидзис Алексей.
— Но веськыда кӧ висьтавны, бӧрӧ коли... Омӧля тӧда.
Кадыс абу занимайтчыны.
Катя юрсӧ довкнитӧмӧн петкӧдліс: гӧгӧрвоа пӧ.
Сёрниныс кутіс мунны прӧстджыка, свободнӧйджыка.
Катя омӧльджыка кутіс тӧждысьны платтьӧ складкаясыс вӧсна, Алексей эз кыскавлы быд минутӧ зепсьыс носӧвиксӧ да эз нетшкы галстуксӧ.
Кыкнанныс тэрмасисны висьтавны ас йывсьыныс, ас олӧмныс йылысь да интересӧн кывзісны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧ эз казявны, кыдзи заводитчис перерыв, эз казявны тӧдсаяснысӧ, кодъяс гостинӧйӧ пырӧм бӧрын здоровайтчисны Катякӧд либӧ Алексейкӧд, и, кор залын бара грымӧбтіс музыка, кыкнанныс серӧктісны.
— Но вот, — шуис Катя.
— Бара сёрмим!
Да и мыйла ӧні кутшӧмкӧ танцы!
Алексей корис ветлыны гуляйтыштны, збоя мыччис Катялы пальтосӧ, но сойбордйӧдыс сійӧс кутны смеллуныс эз нин тырмы.
Найӧ ветлӧдлісны уличаяс кузя, сулалісны пос вылын, видзӧдісны сьӧд васӧ, кытшлалісны кар окраинаті, сёрнитчытӧг бӧрйылісны кузьджык да йӧзтӧмджык туйяс.
И пыр сёрнитісны, сёрнитісны...
Гашкӧ, тайӧ войся майся енэжыс и вӧлі кодлыкӧ сьӧдӧн, уль кыз кымӧръясӧ тӧбсьӧмаӧн, — сӧмын эз Алексейлы.
3
Журбинъяс пӧвстын вӧліны кыкӧн, кодъяслы семья содӧм йылысь юӧрыс, гора салют вылӧ видзӧдтӧг, эз во ас кадӧ.
Кор гымгисны Илья Матвеевичлӧн залпъяс, тайӧ кыкыс пукалісны пызан сайын Важ посёлоклӧн ылі помса керкаын да ворсісны шашкиӧн.
На пӧвстысь ӧтиыс вӧлі Илья Матвеевичлӧн ӧти арӧсӧн томджык вок и сэтшӧма муніс Илья Матвеевич вылӧ, мый заводас найӧс пыр сорлісны.
Василий Матвеевичлӧн юрыс кушмис жӧ, сідзжӧ эз сетлы спокой аслас синкымъяслы, и вокыс кодь дженьыдик ён сьылі гӧгӧрыс эз судзлы ньӧбӧм дӧрӧмъяслӧн юрйылыс.
Мӧдыс — синъясӧдзыс быдмӧм дзор тошка, кӧні кольыштӧмаӧсь на воддза смоль сьӧд сиясыс, ставнас дзугсьӧма, сы вӧсна мый тайӧ тошкас чегъясисны любӧй расчёскаяс, — вӧлі сӧнӧд, зэв пӧрысь лев кодь, мудрӧй, кузь олӧм прӧйдитӧм морт.
Тайӧ вӧлі патриарх, семьяын медыджыдыс, Журбин вокъяслӧн батьыс, Матвей Дорофеевич, Матвей дед.
Быд вежалунӧ и быд праздникӧ сійӧ асывсяньыс воліс Василий Матвеевич ордӧ да гӧститіс сэні сёр рытӧдз.
Татшӧм волӧмъясыслӧн официальнӧй могӧн вӧлі тӧдмавны, мый да кыдз вӧчсьӧ свет вылын.
Василий пӧ завкомын член, гӧра йывсянь сылы ставыс тыдалӧ, ставыс тӧдса.
Но вӧлі и мӧд, кодӧс кузь вояс чӧжӧн абу вӧлі шуӧма аслас нимӧн, гуся — и главнӧй — мог.
Матвей дедлы олӧмлӧн опытыс висьталіс, мый, кӧть кутшӧм бура эз видзӧдны гортсаясыс, век жӧ найӧс дӧзмӧдӧны сылӧн пӧрысьмӧмла висьӧдчӧмъясыс, сылӧн кратайтчӧмъясыс, гортсаясыс недель чӧжнад мудзӧны сыысь.
Сійӧ мунліс Василий ордӧ быттьӧ выльторъясла да разъяснениеясла, кодъясӧс вермис тӧдмавны и портас, збыльвылас жӧ, — медым сетны Ильялы, Агашалы, внукъясыслы да налӧн гӧтыръяслы шойччӧг.
Василий Матвеевич ордын дед воӧмлы век вӧліны радӧсь.
Весиг сизимдас кӧкъямыс арӧсӧн сійӧ эз вӧв сэтшӧм гажтӧм старикӧн, кодъяс ас гӧгӧрса йӧзсӧ жугыльмӧдӧны.
Сійӧ радейтліс ропкыштны, «велӧдыштны», — но мый нӧ!
Зато сійӧ тӧдліс уна сюрс шензьӧдана историяяс.
Весиг Василийлӧн скӧр да кывйӧ сетчытӧм гӧтырыс — Марья Гавриловна — чӧв ланьтліс, кор Матвей дед заводитліс висьтавны.
Збыльысь шензьыны кутан: вояс мунӧны, а дед ӧтипӧлӧс висьтсӧ некор оз висьтавлы мӧдпӧв — век выльясӧс и выльясӧс.
Кор сылысь юавлісны, оз-ӧ сійӧ ачыс найӧс лӧсьӧдлы, Матвей дед вочавидзліс: «Олӧмыс бурджыка тіа-миа дорысь лӧсьӧдлӧ».
Матвей дедӧс унаысь корлісны ремесленнӧй училищеӧ: вот кывзӧй пӧ, ребята, кутшӧм сьӧкыд туйӧд мунліс рабочӧй морт важся кадӧ.
Дед локтас ребята дорӧ, заводитас казьтывны кыськӧ Тверскӧй губернияысь идзас вевтъяса сикт, ассьыс Дорофей батьсӧ, кодлӧн сійӧ вӧлі «курас-карасӧн», лыднас дас ӧтикӧдӧн, и сы вӧсна ковтӧмӧн: лишнӧй вом.
Казьтыштас сійӧ лунсӧ, кор кулі мамыс и чуть ли эз сы гу дорас батьыс висьтав пиыслы, мый мӧдӧдас сійӧс карӧ велӧдчыны.
Оз вун тайӧ велӧдчӧмыс.
Куим во, сійӧ колляліс жестяно-медницкӧй мастерскӧйлӧн сводъяс улын, коді вӧлі «мастер Отто Бисмарклӧн» — тадзи вӧлі гижӧма подвалӧ пыранінвесьтса вушйӧм вывеска вылӧ.
Велӧдчис пилитавны тискияс вылын томан ключьяс, паяйтны чайникъяс, лудитны самӧваръяс да кастрюляяс.
Кӧть зэв ёна кажитчис сылы уджыс — ӧд сы ки улысь петавлісны йӧзлы коланаторъяс, но ёна гажтӧмчис челядь олӧмысь.
Ар дас куим гӧгӧрын дугдіс гажтӧмчыны, Матвейӧс быттьӧ нинӧм нин эз интересуйт, и некытчӧ сійӧс эз кыскы.
Ӧтчыд соборса дьякӧн вайис мастерскӧйӧ аддзывлытӧм штука: бронзӧвӧй сутугаясысь клетка, вевдорыс сылӧн купол кодь, и сэні, бедьтор йылын, щегол ыджда лэбач, ставнас югыдгӧрд гӧна.
Дьякӧн бергӧдлыштіс ключӧн клетка увдортіыс, лэбачыс чепӧсйис, ловъя моз чипӧстіс да бӧр тшӧк ланьтіс.
— Вот, — шуис кӧзяинлы дьякӧн, — водзӧ оз мун.
Жугалӧма.
А кыдзи сьывліс, кыдзи сьывліс, быттьӧ канарейка!
Матушка Мария Феликсовна, стрепетовскӧй помещица, козьнавліс.
Вывті бур пӧдарок.
Зэв муса меным сійӧ.
Нинӧм оз бурмӧд менсьым сьӧлӧмӧс, сійӧ кӧ дзикӧдз тшыкис.
Кевмыся, Отто Карлович, вӧчӧй, нинӧм ог жалит!
Кӧзяин нуис клеткасӧ надворнӧй флигельса аслас патераӧ, медбур мастерӧвӧй Иван Гусевкӧд кыкӧн пукалісны сэні игнасьӧмӧн кӧкъямыс лун асывсяньыс да войӧдзыс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс Матвейлы киӧ эз пыр уджыс.
Сійӧ сӧмын и мӧвпаліс лэбач йылысь, коді чуймӧдіс сылысь челядь вежӧрсӧ.
Збыльысь ӧмӧй морт вӧчис татшӧм чудосӧ?
Вот, кӧнкӧ, мастер!
Сійӧ кывліс сёрниясысь, мый свет вылын эмӧсь аслыспӧлӧс йӧз, кодъяс зарни киясаӧсь.
Мӧдног оз вермы лоны, сӧмын сэтшӧм зарни киясӧн и позис мастеритны татшӧм диковинкасӧ.
Ӧкмысӧд луннас кӧзяин воис мастерскӧйӧ, шыбитіс клеткасӧ пызан вылӧ, кытчӧ пуктавлісны пӧчинитӧмторъяссӧ, видіс мастерӧвӧйясӧс, подмастерьеясӧс да детинкаясӧс — ставнысӧ ӧтпырйӧ, сэтшӧма крапкис ӧдзӧссӧ, мый верстакъяс вылын зиль-зёльмуні.
Иван Гусев гӧгӧрвоӧдіс:
— Скӧралӧ Отка.
Абу пӧ сійӧ омӧль, мый лэбачыс оз сьыв да сылы убытка, а главнӧйыс — фирмалӧн авторитетыс усьӧ.
Матвейлы тіравмӧн окота вӧлі видзӧдлыны лэбач пытшкӧ, вот эськӧ винтитлыны сійӧс, тӧдмавны чудеснӧй сьылӧмлысь тайнасӧ.
Сы шуд вылӧ — а сэсся бӧрыннас артмис лёк вылӧ, — дьякӧн дыр эз волы, клетка сулаліс и сулаліс кастрюляяс да самӧваръяс пӧвстын.
И быд вой, кор унмовсясны асланыс казармаын мастерӧвӧйяс, Матвей гусьӧник пыравліс ӧшинь пырыс мастерскӧйӧ, ӧзтыліс сись да шестерня бӧрся шестерня, пружина бӧрся пружина, штифтик бӧрся штифтик разявліс да исследуйтіс лэбачлысь механизмсӧ.
Узьтӧм войясыд кутісны тӧдчыны: мунігас сійӧ шатлаліс кодъюра моз, синъясыс асьныс куньсисны верстак весьтын.
Сылы кажитчис — ещӧ эськӧ вой, ещӧ эськӧ кык вой, и лэбачлысь тайнасӧ лоӧ восьтӧма.
Но локтіс дьякӧн да нуис лэбачсӧ.
А мӧд луннас бӧр воис да кутіс кӧзяин вылӧ горзыны: лэбачсӧ пӧ дзикӧдз тшыкӧдӧмаӧсь.
Ӧти мастер выдайтіс Матвейӧс — аддзылі пӧ, кыдзи сійӧ гудйысис клеткаас.
И вот Матвейлы шуисны: «Марш кытчӧ гажыд!»
Кытчӧ «марш»?
Гортас, дерт, батьыс дінӧ.
Квайтымын верст подӧн.
Матвей мӧдӧдчис, но эз вермы мунны и туйлысь нёльӧд юкӧнсӧ — кутшӧмкӧ сиктын висьмис да куйліс небыд сьӧлӧма дӧва старука керкаын кузя кыссьысь куим недель чӧж.
Кывліс, сы дорын сёрнитісны: «биависьӧм».
Висьӧм бӧрас, муртса кок йылӧ сувтӧм мысти, первойысь гӧгӧрвоис кутшӧм донатор нуис сійӧ Отто Бисмарклӧн няйт, лёк дука мастерскӧйысь.
Заводитчис сысянь, мый пӧчинитіс томанъяс сійӧс видзысь старукалысь; сэсся, кор неуна бурдыштіс, кутісны сійӧс корны старукалӧн суседъясыс — налӧн сідзжӧ быдпӧлӧс пӧчинитанторъяс.
Матвей ветлӧдліс ӧти керкасянь мӧдӧ, мунліс сиктысь сиктӧ, вочасӧн чукӧртіс дӧра сумкаӧ прӧстӧйиник инструментъяс — лудитіс, паяйтіс, тӧчиталіс.
Батьыс дорӧ, вокъясыс дорӧ сійӧс эз кыскы.
Матвей Журбин, аслыс тӧдлытӧг, лои рабочӧйӧн, пролетарийӧн, кодлы нинӧм воштыны, сы вӧсна мый сылӧн став озырлуныс — кияс, мӧлӧтъясӧн дойдалӧм да кислотаӧн сёйӧм трудӧвӧй кияс.
Татшӧм киясыс сійӧ воясӧ колӧны вӧлі быдлаын.
Рочмуса родӧвӧй знать бӧрыньтчис промышленникъяс да предпринимательяс водзын, ньӧбӧм загороднӧй имениеяс да дворечьяс местаӧ стрӧитсялісны заводъяс.
И кор Матвей воис Петыркарӧ, сійӧс пыр жӧ босьтісны корабельнӧй верфӧ слесарӧн.
Но сылӧн ӧти местаын дыр эз уджавсьы.
Велалӧма шӧйтан олӧмӧ, коді немеч мастерскӧй бӧрад вӧлі сэтшӧм вӧльнӧйӧн.
Ветлӧдліс Матвей заводсянь заводӧ, фабрикасянь фабрикаӧ, пыр мыйкӧ корсис, а мый — и ачыс тӧлкӧн эз тӧд.
Сійӧ вежлаліс профессияяссӧ, тӧдмаліс токарнӧй станок, тӧдмаліс котельнӧй делӧ, литейнӧй; муніс ылі плаваниеӧ кочегарӧн, видзӧдліс заграничнӧй канмуяс — Индия, Мупом, вӧлі Борнео ді вылын, шума порт Сингапурын, Лунвыв Америкаын.
Кызь арӧсӧн сійӧс босьтісны салдатӧ, драгунскӧй полкӧ, коді сулаліс Польшаын Ломжа дорын, индісны слесарнӧй делӧлы лӧсялан должностьӧ — полкса оружейнӧй мастерлы отсасьысьӧ.
Оружейнӧй делӧыд Матвейлы воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ кутчысис сы дорӧ сідз, мый во либӧ кык мысти ачыс нин лои мастерӧн.
Локтас инспекция — полкын оружие тырбур исправностьын.
Командир, тӧдӧмысь, дӧвӧлен, эз скупитчы оружейникӧс ошкӧмысь, донъявліс сійӧс, сы дор сулавліс.
И кор лои происшествие, мый вӧсна эськӧ мукӧдлы зэв омӧль лон, Матвей Журбин мынтӧдчис сыысь лючки-бура.
Тайӧ кад йывсьыс и тасянь аслас водзӧ олӧм йылысь старик эз висьтавлывлы ребята-ремесленникъяслы; да и кыдзи татшӧмтор йылысь висьталан?
Тӧдмасис сійӧ сэні, Ломжа дорын, томиник полячкакӧд, сэтчӧс столяр-краснодеревщик нывкӧд, Ядя Лучинскаякӧд.
Драгун — ён, сьӧд синкыма, гырысь синъяса.
Полячкаыс — вӧсньыдик, еджгов юрсиа, лӧз синъяса.
Радейтны кутісны ӧта-мӧднысӧ — олӧмыс кыкнанныслы эз ло.
И ещӧ сы вӧсна олӧмыс эз ло, мый столяр Лучинский сетӧ нывсӧ ломжинскӧй велӧдысь пан Скрипка сайӧ.
Но Матвей эз сетчы пан Скрипкалы.
Уджалан воясыс сійӧс унаторйӧ велӧдісны.
Сылӧн лои определённӧй представление: олӧмыд — тыш, ылалан — юртӧ орӧдас, збоя кутан действуйтны, падъявтӧг — победитан.
Воис Ядялӧн да пан Скрипкалӧн свадьба лун. Муртса на пуксис пургаа зумыш асыв, кыдзи Лучинский керкаса параднӧй кильчӧ водзӧ сувталісны нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн возокъяс да корадодьяс, медым пуны костёлӧ жӧникӧс, невестаӧс, гӧсьтъясӧс, бать-мамӧс, дружкаясӧс; но сійӧ жӧ часӧ мышвыв кильчӧ дорас тӧвзьыштіс-воис полкӧвӧй драгунскӧй вӧвъяслӧн тройка, кильчӧ вывсянь веськыда доддяс шыбитчис Ядя — кыдзи вӧлі, венчайтчан платтьӧа, фатаа, блесткияса еджыд туфлиа, — и уськӧдчисны вӧвъясыс гартчысь пургаӧ лымйӧн тыртӧм вӧрса туйясӧд.
Кватитчисны гортас — невесталӧн и следыс вошӧма гартчысь турӧбӧ.
Гӧняйтӧдлісны вӧвъяссӧ ӧтилаӧ, мӧдлаӧ; гымӧдісны-лыйлісны белӧй светас стариннӧй ружьеясысь да пистолетъясысь.
А драгунскӧй вӧвъяс тӧвзисны и тӧвзисны, да вайисны тулупӧ гартыштӧм Ядяӧс, Матвейӧс да сылысь кык салдатскӧй дружкаӧс нелямын верст сайӧ, ылі сиктӧ.
Садьмӧдісны луншӧр бӧрын узьысь сиктса попӧс; повзьӧмла сійӧ тэрмасигтыр венчайтіс.
Тайӧ лоӧмторйыс шызьӧдіс округасӧ ставнас.
Полкса командир, пӧрысь кавалерист-рубака чайтӧм серти, Матвей вӧчис дзик ӧти мыж: кыдз тайӧ салдат гӧтрасис, кор сійӧ служба вылын полкын!
Мукӧдторйыс — абу мыж, а молодеч ногӧн вӧчӧма.
— Журбин, тэныд эськӧ татшӧм модаяснад служитны её величество императрица Мария Фёдоровналӧн лейбгвардии гусарын, — шуис сійӧ.
— Тэ жӧ, чӧрт мед нуас, Польшаысь первой красавицасӧ гусялін, некытчӧ туйтӧм морт!
Неуна абу королевна.
Пукыштан жӧ, муса другӧй, вит сутки карцерын!
Делӧсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ сюркнялісны, Матвейлы вурисны унтерскӧй лычокъяс, медым позис овны вӧльнӧй патераын, а эз казармаын, тайӧн и помасис.
Стӧчджыка кӧ — помасис сійӧн, мый бать-мамыс ёрисны нывсӧ да ӧткажитчисны сыысь.
Но ни Ядя, ни ещӧ нин Матвей эз тужитны бать-мам анафемаяссьыс.
Ядя, вӧлӧмкӧ, ыджыд мастерица.
Сійӧ вурсис полкӧвӧй дамаяслы, кодъяс донъялісны сылысь уджсӧ медся моднӧй варшавскӧй портнихаяс уджысь вылӧджык.
Журбинъяслӧн семья сэки оліс шудаа, гажаа.
Выль нэм заводитчытӧдз некымын во войдӧр Ядя, во коставлӧмӧн, чужтіс кык пиӧс — Ильяӧс да Василийӧс.
Коймӧд пиыс чужис русско-мупомса война заводитчӧм бӧрын первойя лунъясас.
Тайӧ событиеыс лӧсяліс ӧттшӧтш сэтшӧм омӧльторкӧд, коді крута вежис Матвейлысь да семьяыслысь олӧмсӧ ставнас.
Пристрелка дырйи Матвей киясын взорвитчис винтовка — лэбис затворыс.
Нуисны салдатъяс ассьыныс оружейниксӧ стрельбище вылысь да мӧвпалісны, мый сійӧ кулӧма нин, — оз лолав, плешас син весьтас ранаыс зэв ыджыд, вирыс сэтысь оз войтав, а ыльӧбӧн петӧ да киссьӧ найӧ сапӧгъяс вылӧ.
Военнӧй хирург висьталіс Ядялы, кор сійӧ котӧрӧн воис лазаретӧ, мый сылӧн верӧсыс ӧдвакӧ нин ловйӧн коляс, а бурдас кӧ, пыр кежлӧ коляс калекаӧн.
Полкыс регыд мысти муніс Польшаысь.
Матвейӧс уволитісны военнӧй служба вылысь; сійӧ колис ловйӧн, но тӧлысь бӧрся тӧлысь куйліс вольпась вылын, джынвыйӧ синтӧм, джынвыйӧ пельтӧм.
Ядя казяліс, мый врачьяслӧн висьталӧмыс збыльмӧ: Матвей — калека, но мед, сійӧ Ядалы вӧлі дона, эз эновт Матвейӧс.
Модаяс кузя мастерица, эз кӧ вӧвны мукӧд заказъяс, вурлывліс прӧстӧй мешӧкъяс, чуньясыс сылӧн пыктылісны емсьыс да чорыд дӧрасьыс.
Сійӧ уджавліс луннас да рытнас.
Войнас, кор унмовсьылісны челядьыс, пукаліс Матвей дінын, сьыліс сылы польскӧй сьыланкывъяс да мойдліс.
Сы гӧлӧс шы улӧ Матвей вӧлі ойбыртас.
Кулі ичӧтик иныс; Ядя нуис сійӧс шойна вылӧ да бара кутіс уджавны, медым быдтыны мукӧдсӧ, медым ловйӧн колис Матвей.
Сійӧ майшасис-пессис тадзи кык во да джын, кытчӧдз Матвей эз сувт кок йылас.
Кок йылас сувтӧм бӧрын Матвей нуӧдіс гӧтырсӧ да челядьсӧ Петыркарӧ.
Вӧлі смутнӧй кад, «чёрнӧй списокъяслӧн» да «волчьей паспортъяслӧн» кад, локаутъяслӧн да уджтӧмалӧмлӧн кад, полицейскӧй террорлӧн кад.
Ыджыд сьӧкыдлунъясӧн Матвейлы удайтчис пырны ылі плаваниеӧ ветлысь корабль вылӧ кочегарӧн.
Сійӧ плавайтіс, а сылӧн семьяыс корысяліс, оліс общӧй баракын, Торговӧй порт территория вылын.
Гӧтырыслысь да челядьыслысь корысялӧмсӧ да мучитчӧмсӧ аддзигӧн Матвей мукӧддырйи вӧлі дась вундыны бритваӧн ассьыс горшсӧ либӧ увлань юрӧн чеччыштны ваӧ.
Выручайтіс Матвейӧс гӧтырсӧ ёна радейтӧмыс.
Рейсъясысь воӧм бӧрын сійӧ пӧшти котӧрӧн тэрмасьліс гортас; челядьсӧ кутлытӧдз босьтліс кияс вылас гӧтырсӧ, Ядясӧ, да вӧдитліс кагаӧс моз.
Ядялӧн арлыдыс матысмӧ нин вӧлі комынлань.
Но мичлуныс сылӧн эз кельдӧд, пӧжалуй, сӧмын на воӧдчӧ вӧлі тыр мичӧ, и сэтшӧм чуймӧдана мичӧ, мый весиг грубӧй портӧвӧй грузчикъяс, кодъяслы немортнога уджысь ставыс вӧлі дзик веськодь, и найӧ кыдзкӧ кыпыдджыкӧсь лоліны кочегар Журбинлысь гӧтырсӧ аддзигӧн; кужтӧг, но сӧстӧм сьӧлӧмсянь шуалісны кутшӧмкӧ «благороднӧй», налы непривычнӧй кывъяс.
Тадз-ӧ овны, тадз-ӧ ветлӧдлыны сылӧн королевналы!
— мӧвпаліс Матвей, кор видзӧдіс Ядя паськӧм вылӧ, кодӧс вӧлі сё пӧв пеславлӧма да кызьпӧв дӧмлӧма.
Сійӧ заграничнӧй каръясын эз гуляйт, эз ю, эз картіась мукӧдъяс моз — кочегарскӧй жалӧваньесьыс сійӧ видзтыліс быд кӧпейка, вайлывліс донтӧминик украшениеяс да чачаяс, и ӧтчыд решитчис да вайис Бомбейысь вещь, коді збыльысь лӧсялӧ королевналы, — зэв ыджыд кашемир шаль.
Шалльыс вевттис Ядя паськӧмлысь став дӧмасъяссӧ.
Ядя сійӧс ёна радейтіс да видзис.
Сюрс ӧкмыссё дас нёльӧд вося август тӧлысьын Матвейӧс босьтісны флотӧ матросӧн.
Сійӧ кыкысь вӧйліс немечьясӧн взорвитӧм карабъяс вылын и кыкнанысьсӧ сэтшӧм упорнӧя тышкасис олӧм вӧсна, мый смертьыс эз вермы сійӧс венны.
Ядя вӧлі сылы маякӧн, сы югӧр вылӧ сійӧ кыптыліс балтийскӧй ваясысь.
И кор, аслас ёртъяс влияние улын, матрос кутіс ветлыны гуся кружокӧ, кӧні сёрнитісны кутшӧм туйясӧн пролетарий Матвей Журбин вермас лӧсьӧдны бур олӧм, сійӧ и сэні мӧвпаліс Ядя йылысь, мечтайтіс шедӧдны сылы бур олӧм.
Сылы вӧлі нин нелямын арӧс сайӧ, но Матвей эз вунӧд, кыдзи Ядя ӧткажитчис тырбур олӧмысь, кодӧс кӧсйысьліс сылы пан-учитель, кутшӧм дӧверчивӧя сійӧ, дас сизим арӧса ныв, рӧднӧй керкасӧ эновтӧм бӧрын, бать-мамӧн ёрӧм бӧрын, сетіс ассьыс первойя чувствояссӧ прӧстӧй роч салдатлы, кыдзи воясӧн пукавлывліс сы дінын; Матвей пельясын эз куслыны сылӧн мелі сьыланкывъясыс.
Гымӧбтіс «Авроралӧн» лыйӧм.
Пушкаяс йиркӧм улын петіс Матвей Журбин вадорӧ Николаевскӧй пос дорӧ, винтовкаясысь да револьверъясысь ратшкӧдчӧм шы улын шыблаліс мраморнӧй дворцӧвӧй посъяс вывсянь звермӧм юнкеръясӧс, жургысь грузӧвик крыло вылын куйлӧмӧн ветлӧдліс Петроградса уличаяс кузя.
Личнӧйыс — Ядя — сы сьӧлӧмын вочасӧн йитчис сійӧ зэв ыджыдторйыскӧд, мыйысь помсянь помӧдз пуис восставшӧй Рочму и мый инмӧ вӧлі дзик быд пролетарийлы.
Матвей и ачыс эз казяв, кор заводитчис тайӧ йитчӧмыс.
Матросскӧй отрядъяскӧд сійӧ ветліс войвылӧ, Волга вылӧ, сэсся бӧр воис Петроградӧ, медым босьтны мятежнӧй форт «Гӧрд чой».
Сэні, Ораниенбаум сайын, вадорса вӧръясын Матвей аддзысис пияныскӧд — Ильякӧд да Василийкӧд; найӧ сы кодь жӧ ленточкаяса бескозыркааӧсь, кытчӧ гижӧма «Балтийскӧй флот».
Кор фортъяссӧ вӧлі босьтӧма, Журбинъяс ставныс ӧтлаын воисны гортаныс.
Ядя висис тифӧн, вӧлі куланвыйын.
Эз вермыны видзны, эз вевъявны шедӧдны сылы бур олӧм.
Горт вылӧ эз сюрны пӧвъяс.
Матвей гартыштіс кашемир шальнас гӧтырыслысь омӧльтчӧм кокни тушасӧ, коді воштӧма вӧвлӧм шоныдсӧ, да кияс вылас нуис радейтана Ядяӧс медбӧръяысь.
Ни Ильялы, ни Василийлы эз дӧверит, нуис ӧтнас дзик гу дорӧдзыс.
Тыртіс муӧн, пуксис сы дорӧ — бӧрддзис.
Эз ло югыд маяк, и водзын ставыс пемыд.
Чышкалісны синъяснысӧ и пияныс.
Но эз, эз сідзи найӧ радейтлыны ассьыныс мамнысӧ, кыдзи радейтліс Матвей, эз вермыны сідзи радейтны том да эгоистичнӧй йӧз.
Налӧн асланыс маякъяс, воас кад — ломзисны, а сылӧн некор нин оз ломзьы, кусі пыр кежлӧ.
И сэтшӧм шог лои Матвейлы, сэтшӧма кутіс жалитны асьсӧ, ӧткаӧс, овмӧстӧмӧс...
Тайӧ чувствоясыс воисны сэтшӧмвыйӧдз, мый пӧрины помтӧм скӧралӧмӧ на вылӧ, кодъяс эз на весасьны ас кадын му вылысь, кодъясӧс колӧ на вӧлі грӧмитны да пасьйыны, шыблавны мраморнӧй посъяслӧн парапетъяс вомӧн.
Сійӧ сувтіс да мӧдӧдчис из кодь сьӧкыд воськовъясӧн, пашкыр синкымъяса синъясас тӧдчисны шогсьӧм да ыджыд лӧглун.
И ещӧ дыр на муніс — муніс Донбассті, Сьӧд саридз вадоръяс пӧлӧн, Крымті...
Асланыс туйясӧд мунісны и сылӧн пияныс, и бара ӧтлаасисны Петроградын.
Но пияныс эз нин вӧвны ас кежаныс.
Илья вайӧдӧма аскӧдыс походъясысь ичӧтик ивановскӧй ткачиха Агашаӧс, Агафья Карповнаӧс, Василий — Марийкаӧс, Марья Гавриловнаӧс, озыр тамбовскӧй мужиклысь нывсӧ.
Матвей Дорофеевич эз ӧтмоза видзӧд моньясыс вылӧ.
Серампырысь видзӧдіс купчиха вылӧ, кыдзи сійӧ думсьыс шуліс Марийкаӧс, — кӧть мед эськӧ неуна вӧлі вунӧдны позьтӧм Ядя кодьыс!
Мыйӧн сійӧ кажитчӧма Василийлы?
Зато Агаша вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Вӧлі, вӧлі сыын мыйкӧ Ядялӧн кодь, кӧть зэв этшаник, но вӧлі.
Гажа, радейтысь, бур сьӧлӧма.
И кор, партия чукӧстӧм серти, война вылысь воӧм Журбинъяс став семьянас мунісны Питерысь ылі Лада ю дорӧ, медым восстановитны корабельнӧй завод, Матвей Дорофеевич овмӧдчис Илья да Агашакӧд ӧтлаӧ Якӧрнӧй улича вылӧ, а Василий казяліс Марийка вылӧ батьыслысь лӧгсӧ да кутіс овны торйӧн.
Но колисны вояс, Марийка велаліс овны рабочӧй пӧвстын, Василий влияние улын сылӧн характерыс ёна вежсис, сы пытшкысь кулацкӧй руыс тӧвзис, — Матвей Дорофеевич вочасӧн велаліс и Марийка дінӧ.
Со волывлӧ ӧні быд вежалунӧ Марийка да Василий ордӧ гӧститны, мый войдӧр, во дас кык сайын на, эз вӧв.
Колӧ шуны, Василий гӧтыр дінӧ сылысь отношениеяссӧ он шу мӧд ногӧн, «велалісӧн» кындзи.
Кык монь пиысь сійӧ радейтӧ сӧмын Агашаӧс.
Овлывлӧ, думыштчас Матвей дед Илья да Агаша вылӧ видзӧдігӧн да лунтыр войӧдзыс жуглясяс.
А войнас аддзылас ассьыс Ядясӧ вӧтӧн.
Аддзыліс жӧ сійӧс пыр венечувса еджыд платтьӧнас, мыйӧн сійӧ шыбитчис драгунскӧй корадоддьӧ зэв нин важӧн букыд асылын.
4
Матвей дедлӧн вежалуныс, кор сійӧ гӧститліс Василий ордас, прӧйдитліс войнаӧдз на лӧсьӧдӧм распорядок серти.
Дед завтракайтліс ставныскӧд ӧтлаын, завтрак бӧрас пуксьыліс кушетка вылӧ, розьӧсь коръяса филодендрон улӧ, кодӧс быдтӧма пельсаын Марья Гавриловна; сылы паныдӧн пуксьыліс важ плюшевӧй креслӧӧ Василий Матвеевич, и пансьыліс кузь сёрни.
Матвей дед куритчыліс дженьыдик чукля каллянӧн, мыйысь тошкыс ӧткымынлаті чишкасьӧма, кызӧктыштавліс; но, ен мед видзас, Василий Матвеевич кӧ думыштас шуны сылы, мый сы арлыдын куритчыны вреднӧ.
— Эн суитчы!
— заводитас скӧравны дед.
— Пель сьӧдмӧдісны тэнад никотин йылысь докторъяс.
А вот видзӧда Уинстошка вылӧ — сідзжӧ абу нин том мужичӧй, — сигарасӧ вомсьыс оз лэдзлы.
Тэ куритлін сигарасӧ, Вася?
Сійӧ жӧ, эн.
И эн видлы, став гыркпытшкӧстӧ гудыртас.
А сійӧ, проходимец, нёнялӧ да нёнялӧ чӧртлысь отравасӧ, и нинӧм; сылы, кыз яйлы, оз ло.
Не казьтывны Уинстошкаӧс, кыдзи сійӧ шуліс война ӧзтысьяс пиысь ӧти главарӧс, Матвей дед эз вермы, кӧть мый йылысь эз мун сёрниыс.
Кутіс помнитны сійӧс ылӧ кольӧм кадсянь, кор первойысь паныдасис танкъяскӧд-лӧканьяскӧд, мыйясӧн интервентъяс снабжайтлісны Врангельӧс да Юденичӧс, и мустӧмтіс «кыз яяӧс» ыджыд стариковскӧй лӧглунӧн.
Сійӧ эз эскы Уинстошкалӧн союзническӧй заверениеяслы и Отечественнӧй война лунъясӧ, дзик заводитчӧмсяньыс эз эскы.
«Пӧръялас, вузалас, ребята», — лёкджык кывъяс содталӧмӧн шуавліс заводын.
«Абу лӧсьыд тадз, Матвей дед, — индылісны сылы, — ӧд союзник, кокниджыка колӧ, ачыд гӧгӧрвоан, лёк кывъястӧг».
— Мый сійӧ бара думыштӧма, Вася?
Мый сёрнитӧны?
Вьетнам, Малайя, Индонезия — стенас ӧшалысь ыджыд карта дорӧ матыстчӧм бӧрын Василий Матвеевич шуаліс дедлы тӧдса местаяс; подробнӧя да быд боксянь разбирайтлісны мирӧвӧй лоӧмторъяс.
— Посъяс вывсянь эськӧ найӧс, посъяс вывсянь, пиук!
Мый сэні войтырыс видзӧдӧ?
Ӧбедӧдз Матвей дед ойбыртліс; Василий Матвеевич мунліс посёлокӧ — Илья вокыс ордӧ, заводса ёртъясыс ордӧ.
Ӧбед дырйи, дедӧс кӧ эз вывті ёна мучит пӧрысьдырся висьӧмыс и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ збодерджыка, юлісны стопка столичнӧй.
Скӧр синъясыс лоліны рамӧсь, югнитлісны кыпыд киньясӧн, дед заводитліс висьтавлыны.
Висьталӧмъяс костас кывлісны сьыланкывъяс, кодъясӧс, Матвей дед кындзи, некод эз тӧд.
Сійӧ сьыліс кортӧминик мурган кыз гӧлӧсӧн; сылӧн радейтана сьыланкывйӧн вӧлі рочьяслӧн туркъяскӧд саридз кось йылысь:
Саридз вевттьысис сьӧд тшынӧн
Ядра рвутся, и волны ревут.
В бой-атаку трубят трубы-горны,
Корабли полным ходом идут.
Сійӧ луннас, кор сылӧн чужи правнук, Матвей дед эз чувствуйт пӧшти некутшӧм висьӧм, вӧлі збодер да сы вӧсна юис не сӧмын ӧбед дырйи, но и ужнайтігӧн.
Найӧ пуксисны Василий Матвеевичкӧд ворсны шашкиӧн.
Шашкиӧн ворсӧм кузя Матвей дед посёлокын вӧлі полнӧй гроссмейстерӧн; да и Василий Матвеевич эз жӧ вӧв омӧль ворсысьӧн.
Чорыда тышкасисны.
То дыр чӧв оласны, то друг горӧдасны:
«А-а, дамкаӧ вои!» «Йӧй, фук!»
И Василий Матвеевичлысь кӧ «фукайтлісны», а сійӧ, Матвей дед, воӧдчыліс дамкаӧ, дзор стратег заводитліс победнӧя мургыны: «В бой-атаку трубят...»
Кыдзи тӧдса, шашкиӧн ворсігӧн этша на бырӧдны противникӧс, сёйны сылысь став пешкаяссӧ; медыджыд вермӧм — на пӧвстысь кӧть ӧтикӧс йӧртны пельӧсӧ да не лэдзны.
Татшӧм положениесӧ Василий Матвеевич шуліс зэв деликатнӧя: «туалет», «йӧрті противникӧс туалетӧ».
Матвей дед мукӧд кывъясӧн эз пӧльзуйтчыв, сійӧ шуаліс шашкиӧн ворсны радейтысьяслысь общепринятӧй терминъяс, кодъяс вӧліны прӧстӧйӧсь да стӧч гӧгӧрвоанаӧсь.
Сылы зэв ёна везитіс праздник рытнас.
Сійӧ воис партия дас вит кымын, ворссис сӧмын кыкӧс; Василий Матвеевич эз петавлы «туалетъясысь».
— Тырмас!
— шашки пӧвсӧ вештігмоз шуис сэсся дед.
— Он туй тэ меным, Вася, противник вылӧ.
Оз на выныд тырмы батьтӧ вермыны.
— Сійӧ тшыналыштіс калляннас, кызӧктыштіс, бара заводитіс сёрнитны: — Антонлысь письмӧсӧ лыддьылін?
— Лыддьылі.
— Но и кыдзи видзӧдан?
— А мый видзӧднысӧ!
Уджавны колӧ, бать.
— Вот ме и шуа: уджавны.
Кыдзи уджавны?
Антоха гижӧ — поток вылӧ пӧ...
Ладнӧ, поток вылӧ...
Мый тайӧ лоӧ?
Гырысь секцияясӧн сборка нуӧдӧм, цехъясын.
Сӧмын сварка, некутшӧм клёпка.
Мый нӧ, Вася, клепальщикъясыс вӧчны кутасны?
Кытчӧ тэныд пӧрысьӧ нэмӧ воштысьны?
Кытчӧ Алёшка мунас?
Чеканщикъяслы, сверловщикъяслы кытчӧ?..
Да и Ильялы сьӧкыдкодь, чайта...
— Да ӧд, бать, нинӧм на ещӧ огӧ тӧдӧй кыдз-мый сэн лоӧ, — торкис Василий Матвеевич.
— Проект!
А артмас кӧ, коді талы паныд сувтас?
Ми тэкӧд али мый?
Колӧны миянлы карабъяс, бать, колӧны.
Морскӧй держава!
Должен артмыны, сы вылӧ и олам, медым артмис!
Но, гашкӧ, ӧткымынъяс и вешъясны бокӧ.
Кодъяс абу зумыдӧсь.
Законнӧ, бать.
Век тадзи, кор пос кузя каян да выль тшупӧдӧ тувччан: ӧтилӧн кокъясыс выдержитасны, мӧдлӧн оз.
Торъя нин сэки, кор каяніныс крут.
— Вернӧ, Вася.
Вернӧ, пиук.
Юрыд тэнад тӧлка.
Уна пос ми венлім.
Крутӧсь вӧліны посъясыс, сьӧкыдӧсь.
И тайӧс, сідзкӧ, венам?
— Морскӧй, мися, держава.
Улича вылӧ дед петіс кыпыд настроениеӧн.
Сійӧс эз колльӧдны, тайӧс терпитны эз вермыв.
Муніс сьӧкыдпырысь, пӧрысьяс моз, Харьков дорын ранитчӧм коксӧ кыскышталіс, но дугдывтӧг мургис: «Ядра рвутся, и волны ревут».
Пушкарскӧй да Чугуннӧй уличаяс пельӧсын сійӧ паныдасис Егоровкӧд.
— Поздравляйта, Матвей Дорофеевич!
— шуис участкӧвӧй.
— Тэнӧ, вокӧ, сідзжӧ.
Праздникӧн, — сувтлытӧг вочавидзис Матвей дед.
— «Саридз вевттьысис сьӧд тшынӧн...»
— Да ме ог сы йылысь, Матвей Дорофеевич.
Правнукӧн тіянӧс поздравляйта.
— Со мый!
— Дед сувтіс улича пельӧсӧ.
— Эм нин!
Но, сідзкӧ, ме тэныд правильнӧ шуи, Кузьмич.
И тэныд сійӧ инмӧ жӧ.
Му вылын выль мортӧн, вокӧ!
Карабъяс выль стрӧитысьӧн!
Морскӧй держава!
Матвей дед, кыдз сӧмын позьӧ, лэптіс морӧссӧ да долыдпырысь тувкис кулакнас Егоровлы пельпомас, мый вӧсна ачыс шатовмуні.
Егоров тэрмасигтыр уськӧдчис сійӧс кутыштны.
— Энлы тэ!
— йӧткыштіс сійӧс дед.
— Ме ён на, ло тэ менам арлыдӧ татшӧмнас, ме сиа, мед лоин.
Матвей дед мӧдӧдчис водзӧ.
Правнук!
Сійӧ и видзӧд, праправнукъясӧс виччысяс патриарх.
Тайӧ мӧвпъяссьыс настроениеыс ещӧ лои кыпыдджык.
Матвей дед камӧбтіс разметчик Петька Кузнецовлӧн югдӧдӧм ӧшиньӧ — Кузнецовлы вӧлі квайтымын саяс, но Матвей дедлы сійӧ важмозыс коли Петькаӧн — да чотыштігтырйи, детинка моз тэрмасиг, ӧдйӧ дзебсис пельӧс сайӧ.
Сэтысянь видзӧдліс.
Кильчӧ вылас петіс Петькалӧн старукаыс.
— Хулиганъяс!
— грӧзитіс сійӧ пемыдас.
— Энлы, ме тіянлы!
Пельнытӧ орӧда...
Кузнечихаӧн «хулиганъяслы» грӧзитігкості пельӧс сайын сулалыштӧм бӧрын дед мӧдӧдчис водзӧ, гортланьыс.
Асланыс йӧрын, стальнӧй штанга вылын, кодӧс пуктӧма пес сарай да нарошнӧ сувтӧдӧм столб костӧ, аддзис Алексейӧс.
Видзӧдліс, кыдзи внукыс пелька бергалӧ да вӧчалӧ скобкаяс да путкылясьӧмъяс; чукӧстіс:
— Мый он узь, Лёшка?
Сёр нин.
— А тэ мый он узь, дедушка?
— Алексей чеччыштіс муӧ.
— Менам быдпӧлӧс делӧяс.
— Но и менам делӧяс.
— Мун, мун!
— Матвей дед йӧткыштіс Алексейӧс кильчӧлань.
Ас сертиыс тӧдіс, кутшӧм делӧяс вайӧдісны том зонмӧс нетшкысьны войын турник вылын.
— Сьӧлӧм висьӧм босьтіс?
Куж кутны асьтӧ докторшакӧд, Лёшка.
Он кӧ куж — калечитас.
Юав аслад батьлысь...
Вӧлі сылӧн томдырся друг — Оська Сумской.
Садь воштытӧдзыс вайӧдіс сійӧс ӧти ныв, сэтшӧма гартлӧдліс-йӧйтӧдліс — босьтіс, коньӧр, да и виис и сійӧс и асьсӧ — лыйис наганысь.
А кужан кутны асьтӧ, веськалан кытчӧ колӧ, сэки...
Мый лоӧ сэки, Матвей дед эз помав.
Думыштчӧмӧн малыштіс Алексейлысь мышсӧ да бара йӧткыштіс сійӧс кильчӧланьыс.
МӦД ГЛАВА
1
Кор Журбинъяс мӧдӧдчылісны асывъяснас удж вылӧ, керкаас кыптывліс сэтшӧм шум-гам, быттьӧ корабль вылын аврал дырйи.
Медводз чеччылісны Матвей дед да Агафья Карповна.
Дед — старикъяслӧн узьсьытӧм вӧсна, Агафья Карповна — кӧзяйскӧй уджъяс вӧсна: лӧсьӧдны завтрак, кыдз сійӧ шуліс, быдса бригадалы.
Бригадаыс эз вӧв ичӧт.
Гражданскӧй война бӧрын Ладаӧ воӧм мысти Журбинъяс — Матвей Дорофеевич, сылӧн пиыс Илья, Агаша да Илья гозъялӧн медводдза кагаыс, ӧти арӧса Витька — овмӧдчисны вот татчӧ, Якӧрнӧй, 19; ставныс ӧтлаӧ баракса ӧти жырйӧ, кӧні овлісны Журбинъяс кодь куим семья.
Чужины выль челядь, быдмисны, гӧтрасялісны, и вочасӧн Журбинъяс овмӧдчисны став керкаас, выль пӧв планируйтісны сійӧс, лӧсьыдтӧм жыръяс юкисны перегородкаясӧн да вӧчисны наысь лӧсьыдіник куим патера.
Квартираяс вылӧ юклӧмыс вӧлі сідз, прӧстӧ: медым сетны Агафья Карповналӧн том моньяслы вӧля лӧсьӧдны семейнӧй олӧмсӧ кыдз налы колӧ.
А збыльвылассӧ став Журбинъяс олісны ӧтлаын, ӧти семьяын: ӧтувъя овмӧснас веськӧдліс Агафья Карповна.
Асывъяснас Матвей дед юкавліс сартас, ломтыліс плита, пуксьыліс скамья вылӧ восьтӧм плита водзас; Агафья Карповна велалӧм пельклунӧн управляйтіс кастрюляяслӧн да скӧвӧрдаяслӧн сложнӧй системаӧн.
Тайӧ вӧліны, пӧжалуй, Журбинъяс керкаын медся мирнӧй, медся лӧнь минутъяс.
Часджын мысти заводитчыліс аврал.
Чеччыліс Илья Матвеевич, чеччылісны Костя да Дуняшка, Виктор да Лида, Тоня, коді вӧлі помалӧ ӧкмысӧд класс; жуисны мыссян доз дорын, вензисны, кодлы медпервой мыссьыны.
Вензьытӧг лэдзлісны мыссьыны кран дорын сӧмын Илья Матвеевичӧс.
Сійӧ, кыдзи требуйтіс сылӧн должностьыс, мунліс гортысь медводз.
Медбӧрын чеччыліс Алексей, весиг тӧлын котӧртлывліс дворӧ турник вылӧ, а делӧыс кӧ вӧлі гожӧмын, дворас жӧ киськасьліс пельсаса ваӧн юр вывсяньыс да кок улӧдзыс; та могысь пельсасӧ вӧлі ӧшӧдӧма сарай вевт улас чеп йылӧ, — кыскыштан рычагӧ кӧрталӧм кӧв, пельсаыс путкыльтчӧ.
Кор «бригадаыс» пуксьыліс пызан сайӧ, Илья Матвеевич чеччыліс нин сэтысь, босьтліс вешалка вылысь кепкасӧ, тэрмасигтыр малыштліс Агафья Карповналысь дзормытӧм еджгов юрсӧ да мунліс.
Агафья Карповна век, воысь воӧ, лунысь лунӧ, петавліс сы бӧрся дзиръя дорӧдзыс да видзӧдіс сы мунӧм вылӧ, кытчӧдз сійӧ оз саяв пельӧс сайӧ.
Мунліс Илья Матвеевич пыр ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, стӧч — минутысь минутӧ, и стӧч — минутысь минутӧ, кор сійӧ воліс Канатнӧй уличавывса кельыдлӧз керка дорӧ, сы кильчӧ вывсянь, кузь векни пальтосӧ кизявліг, чолӧмавліс сійӧс мастер Басманов: «Илья Матвеевичлы!»
«Александр Александровичлы!»
Александр Александрович уна вояс чӧж вӧлі Илья Матвеевичлӧн веськыд киӧн.
Илья Матвеевич стапельнӧй участокса начальник; Александр Александрович — карабъяс сборка кузя мастер.
Сійӧ вӧлі потомственнӧй судостроительӧн.
Сылӧн батьыс стрӧитліс нималана «Аврора», снаряжайтліс русско-мупомса война дырйи Тихоокеанскӧй эскадраса броненосечьясӧс.
И буретш сійӧ кадӧ, кор Петыркарӧ воис Цусима вискын сражение йылысь юӧр, заводитчис трудӧвӧй олӧмыс Александр Александровичлӧн.
Батьыс вайӧдіс сійӧс заводӧ дас нёль арӧса детинкаӧн.
Кызь вит во мысти детинка лои мастерӧн.
Лесовозъяс «Сакко» да «Ванцетти», зэв лӧсьыд Сьӧд саридзса теплоходъяс «Аджария» да «Абхазия», Балтикаса быстроходнӧй крейсеръяс, уна-уна пассажирскӧй, грузӧвӧй, военнӧй карабъяс, саридзӧ мунігӧн, нуисны асланыс корпусъясын да броняын Александр Александрович Басмановлысь трудсӧ.
Илья Матвеевич да Александр Александрович тӧдмасисны гражданскӧй война дырйи на, Царицын дорын.
Найӧ лоины другъясӧн бойясын.
Ассьыс важ другсӧ во дас вит-дас квайт сайын Илья Матвеевич корис локны Ленинградысь Ладаӧ.
Сэксянь найӧ оз вермыны овны ӧта-мӧдтӧгныс, быд лун аддзысьлӧны Канатнӧй улича вылын, быд лун мунӧны ӧтлаын асланыс контораӧдз, коді пирс вылын, стапельяс бердын.
Илья Матвеевич — латшкӧс тушаа, паськыд мышкуа, любӧй поводдя дырйи кизя кепкаа, дженьыдик тужуркаа, гожӧмнас — морскӧй дзирдалысь кизьяса, лӧз, диагоналевӧй, тӧвнас — мехӧвӧй воротника, бобриковӧй; Александр Александрович — косіник да кажитчӧ вывті кузь тушааӧн паськӧм вӧснаыс, коді сылы вӧлі вывті векньыд да дзескыд вель тешкодь помка вӧсна: сійӧ шуліс, мый оз вермы терпитны, кор сосъяс пытшкас да мышкутіыс гуляйтӧ тӧв.
Илья Матвеевич серавліс важся другыс вылын, мый сійӧ полӧ тӧлысь.
«Эновт стапельястӧ, Саня, действуйт контораын.
Либӧ стекляннӧй колпак пытшкын ветлы».
— «А мый?
Дӧзмасны йӧзыс терпитны тайӧ чертовщинасӧ да стрӧитасны колпак став стапель весьтас».
Чертовщинанас Александр Александрович шуліс сылы мустӧм тӧвсӧ, мыйысь, торъя нин тӧвнас да арнас, стапельяс вылын эз вӧв некутшӧм спасение.
Местаыс, кӧні сулаліс завод, вӧлі аслыспӧлӧс.
Участок вылӧ, кӧні ӧні сулалӧ зэв ыджыд литейнӧй цех, кык предприимчивӧй инженер стрӧитісны колян нэмся нёльӧд четвертьын чугун сывдан ичӧтик завод.
Тайӧ вӧлі дзик Лада ю вомдорас, куръяӧ усянінын либӧ, кыдзи шуӧны пӧрысь йӧз, бухтаӧ усянінын, уезднӧй карсянь кык километрӧн улынджык.
Заводыс вӧчавліс садӧвӧй решёткаяс да шойналань ӧградаяс, доходыс сылӧн вӧлі ичӧт, инженеръяслы лои эновтчыны заводсьыс.
Налысь литейнясӧ ньӧбис кутшӧмкӧ немеч, ыдждӧдіс, кутіс первойсӧ лэдзны парӧвӧй мельничаяслы оборудование, сэсся локомобильяс.
Мыйкӧ дыра кад кольӧм бӧрын предприятиеыс вуджис казнаӧ, во кызь мысти лои ыджыд механическӧй заводӧн, коді стрӧитіс Ладалы некымын кӧлеснӧй паракод, а первойя мирӧвӧй война дырйи — кык либӧ куим саридзвывса канонерка.
Бухта вадорас, кӧні сулаліс заводыс, вӧліны дюнаяс и сэні быдмисны пожӧмъяс; дюнаясыс да пожӧмъясыс видзисны рабочӧй посёлокӧс саридз тӧвъясысь; посёлокын вӧлі континентальнӧйнога лӧнь.
Самӧй Лада вылас жӧ тӧлыс пырліс саридзсянь бухта пыр, и тӧвнас да арнас штормъяс дырйи бушуйтіс векньыдик коридорын моз, кодлӧн кыкнан помас ӧдзӧсъясыс гурйыв восьсаӧсь.
Торъя ёна тайӧ тӧвъясыс дӧзмӧдісны найӧс, кодъяс уджалісны карабъяс стрӧитӧм помалӧм вылын — причальнӧй стенкаяс дорын да стапельяс вылын.
Александр Александрович мӧвп серти, жугавтӧм пырыстыдалана материалысь, например, плексигласысь, вӧчан кӧ эськӧ колпак стапельяс весьтын, сэки эськӧ вӧлі бур.
Заводӧ мунігӧн Илья Матвеевич да Александр Александрович удитлісны тӧлкуйтны уна вопросъяс кузя.
Ставсьыс медводз — радиоӧн передайтӧм юӧръяс.
Мирӧвӧй лоӧмторъяс бӧрын сёрнитісны семейнӧй выльторъяс йылысь, сэсся общезаводскӧйяс йылысь и, медбӧрын, локтан рабочӧй лун йылысь: мый да кыдзи колӧ вӧчны, мый йылысь не вунӧдны, код вылӧ «личкыштны», кытысь мый «пайкыны».
Муннысӧ колӧ вӧлі минут кызь-кызь вит, сы серти — кыдзи пансяс сёрниныс; кыкнанныс кӧ эз вӧвны сӧгласенӧсь, надзмӧдлісны воськовъяссӧ, сувтлісны, ӧта-мӧдныслы чуньяснас зурӧдіг доказывайтісны ассьыныс правлунсӧ, и сэки мунліс унджык кад; вензьӧмъясыс кӧ эз и вӧвны, «мунӧмлӧн графикыс» эз кыссьыв кызь минутысь дырджык.
Кор начальник да мастер волісны асланыс контораӧдз, сэки пызан сайысь чеччавлісны и мукӧд Журбинъяс.
Вешалкаяс дорын неуна тойтыштӧм бӧрын, код тӧдас кытчӧ вошӧм шапкаяс, шарпъяс, тужуркаяс да плащьяс корсьӧм мысти, семьяыс петавліс улича вылӧ.
Сэні торйӧдчавлісны.
Тоня мӧдӧдчывліс Веряжка сайӧ, школаӧ.
Алексей, Костя, Дуняшка ылӧ кольлісны ас бӧрвыланыс Матвей дедӧс, коді муніс ньӧжйӧ и унджыкысьсӧ Викторкӧд.
Дзиръя дорӧдз Агафья Карповна колльӧдліс сӧмын Илья Матвеевичӧс, мукӧдыслы сійӧ ӧвтіс кинас кильчӧ вывсяньыс, кильчӧ вывсяньыс жӧ и бӧр пыравліс тыртӧммӧм керкаас.
Сылӧн вӧлі помтӧм уна удж.
Квайтӧд часын ставныс воасны — сэк кежлӧ колӧ лӧсьӧдны ӧбед, и сэтшӧм ӧбед, коді эськӧ быдӧнлы сьӧлӧм вылас воис; сэк кежлӧ колӧ идравны жыръяс, мед вӧлі пельк да сӧстӧм, мыйӧн славитчыліс Журбинъяслӧн керка пытшкӧсыс.
Таысь кындзи, Агафья Карповна быд во вӧдитліс град, — бара жӧ удж.
Мужчинаяс сӧмын зароитлісны градъяссӧ, моньяссӧ позьӧ вӧлі тшӧктыны сӧмын весавны межаяссӧ, нетшкыны ёг турунсӧ; но кыдзи найӧ весавлісны!
Бурджык эськӧ, эз кӧ отсасьны найӧ, бурджык аслыс ставсӧ вӧчны.
Агафья Карповна пуктывліс ӧгурцы, помидоръяс, кӧдзліс морковь да свеклӧ, и непременнӧ фасоль, коді дзоридзаліс би кодь гӧрд дзоридзьясӧн.
Семьяас некод эз радейтлы фасольсӧ, ӧбедайтігӧн дружнӧя шыблалісны шыд пытшкысь виж пуртӧсъяссӧ да серӧсь тусьяссӧ, и век жӧ Агафья Карповна эз дугды фасоль кӧдзӧмысь.
Сылы сьӧлӧм вылас волісны розъяса яръюгыд дзоридзьясыс, кодъяс вӧліны ыпъялан би кодьӧсь.
А эмӧсь кӧ дзоридзьяс — лоӧны и пуртӧсъяс; эмӧсь кӧ пуртӧсъяс, — колӧ жӧ кытчӧкӧ найӧс инавны, кӧзяйскӧя инавны, — не весь вошны добралы.
Но добра вошлі весь, фасольсӧ кыялісны паньяснас тарелкаяссьыс да шыблавлісны, кӧть Агафья Карповналы сійӧ ёна эз кажитчыв.
Агафья Карповна эз пыр ӧтнасӧн кӧзяйствуйтлы.
Кор моньясыс петавлісны отпускӧ, найӧ сылы отсасисны горт гӧгӧрыс, — Лида да Дуняшка.
Лида, ыджыд пиыслӧн — Викторлӧн — гӧтырыс, вӧлі раминик нывбаба, радейтліс дыр овны думыштчӧмӧн, став прӧст кадас сійӧ лыддьыліс небӧгъяс.
Пуксяс киас небӧгӧн кытчӧкӧ жыр пельӧсӧ либӧ клумбаяс пӧвстӧ палисадникса скамья вылӧ, вештас морӧс вылас кӧсасӧ, кодӧс новлӧ нин вот пӧшти комын во, кӧса помсӧ кутас новлӧдлыны чужӧм вывтіыс, быттьӧ кисточкаӧс, новлӧдлӧ сідзи — и лыддьысьӧ, лыддьысьӧ.
Агафья Карповна чайтліс, мый Викторкӧд Лида абу шуда.
Петіс сы сайӧ верӧссайӧ дзик на нывкаӧн, керкаын асьсӧ кутіс шыавтӧг, быттьӧ шыр, первойсӧ быдторйысь поліс: сылӧн, Агафья Карповналӧн, броткӧмысь, Илья Матвеевичлӧн скӧр синкымъясысь, Матвей дедлӧн ыджыд тошкысь, гортса стрӧг правилӧясысь, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Журбинъяс семьяын.
Агафья Карповна гӧгӧрволіс пиыслӧн томиник гӧтырлысь состояниесӧ, — сійӧ ачыс, помнитсьӧ, полыштліс Илья батьысь — Матвей Дорофеевичысь.
Но мый сэні дедыд, кор сылӧн вӧлі Ильялӧн радейтӧм!
Лидаӧс сідзжӧ быттьӧ радейтӧмыс эз бокӧ коль:
Виктор дорвыв нимкодясис гӧтырнас; кутшӧм бура видзисны сійӧс семьяын, кутшӧм вӧччанторъяс сӧмын эз ньӧблыны сэки сылы, вежисны стрӧглун да рӧскодуйтчӧм кузя став правилӧяссӧ.
Кыдз нӧ!
— медводдза монь, медводдза внукӧс ваяс.
Да, мый сэні сёрнитнысӧ, вӧлі, вӧлі Лидалӧн любовь, — да вот, эз пӧльза вылӧ мун.
Сылӧн, Агафья Карповналӧн, выныс, гордостьыс, ас вылас да водзӧвылӧ эскӧмыс содісны воысь воӧ Илья Матвеевичлӧн сурова да ёна радейтӧмысь.
А Лидиялӧн?
— вояс кольӧны, некутшӧм выль вынъяс мыйкӧ оз тӧдчыны.
Заводит сёрнитны сыкӧд ӧні — чӧв олӧ, оз кӧсйы сёрнитны, сійӧ и виччысь — бӧрддзас.
Дуняшка, Костялӧн гӧтырыс, сійӧ дзик мӧднога.
Сійӧ воис Журбинъяс керкаӧ воддза вося тулысын шумӧн; пыр жӧ заводитіс дружитны Матвей дедкӧд, Илья Матвеевичкӧд, Тонякӧд, Алексейкӧд.
Чангыль ныра, веж синма, збой, сійӧ вӧрӧжитіс ас дінас ставнысӧ, быттьӧ русалка.
Сійӧ эз ӧтказывайтчыв юыштны румка и весиг стопка, кор сылы кисьтлісны; сійӧ ӧтлаын дедкӧд сьыліс ядрояс йылысь да труба-горнъяс йылысь и ачыс тӧдіс уна сьыланкыв.
Вӧвлі, ышмас семьяын праздник дырйи, босьтас гитара, троньӧбтас струнаяснас:
Мой чудный, мой милый, мой золотой,
Хочу уснуть в твоих объятьях.
Ты позабудешь в счастии со мной
И об отце, и матери, и братьях.
«Вывті вӧльнӧя кутӧ асьсӧ, — серампырысь шуас Илья Матвеевич.
— Тэ, Костюха, сюсьджыка видзӧд гӧтырыд бӧрся».
— «Настӧящӧй ныв!
— Дуняшка вылӧ долыд ошкана синъясӧн видзӧдлігтыр Матвей дед весиг тапнитас кокнас.
— Мый сы бӧрся видзӧднысӧ!
Лӧньяс бӧрся колӧ видзӧдны!
Айда, Дуняха!
Но ещӧ мыйкӧ сэні сэтшӧмӧс, удалджыкӧс!»
И Лида кӧ уджаліс заводскӧй поликлиникаын регистраторшаӧн, то Дуняшка бӧрйис настӧящӧй мужскӧй профессия, муніс наукаӧ дед дінӧ — разметчицаӧн.
Костя эз и видлы мунны паныд, ӧзтыштіс кинас.
Вӧлі Агафья Карповналӧн ещӧ ӧти монь — Вера.
Сійӧ волывліс посёлокӧ гожӧмнас, недель кежлӧ, кык кежлӧ, отпуск дырйи, мӧд, Виктор бӧрся, пиыскӧд — Антонкӧд.
Антон — дзик ӧти морт, коді торйӧдчис семьясьыс:
Сійӧ помаліс Ленинградын Кораблестроительнӧй институт и Ладаӧ, рӧднӧй заводас, бӧрсӧ эз лок.
Антон аддзысис Веракӧд случайнӧ Одессаын, кытчӧ ветліс лечитны гразьясӧн ассьыс сьӧкыд ранаяссӧ; а сійӧ ранитчыліс бойясын Отечественнӧй война дырйи.
Вералӧн вӧлі гажтӧм судьбаыс.
Резинӧвӧй изделиеяс вӧчан мӧскуаса заводысь работница петкӧдліс клубнӧй кружокын драматическӧй актрисалысь ыджыд кужансям.
Самодеятельностьлӧн ӧти всесоюзнӧй смотр вылын сылы «Грозаын» Катериналысь рольсӧ ворсӧмысь сетісны первой премия, и сійӧс корисны канмуын тӧдса театрса труппаӧ.
Но тайӧ шуда кадас жӧ ныв заводитіс синтӧммыны.
Пыр ӧтарӧ кутіс лоны лёкджык, и врачьяс сӧветуйтісны сылы мунны Одессаӧ, нималана клиникаӧ.
Гостиницаысь сійӧ петавліс тшын рӧма ӧчкиӧн и пырджык рытгорувнас.
Ӧтчыд лои сідз, мый карын мыйлакӧ кусіны биясыс.
Пемыдыс немвиччысьтӧг суис Вераӧс улича вылын.
Вера муніс бульварса кӧрт ӧградаӧ кинас кутчысьӧмӧн да зурасис тайӧ, кыдзи сылы кажитчис сап пемыдас, воча локтысь морткӧд.
Кыкнанныс вежливӧя извинитчисны да торйӧдчисны. Сэки Вера гӧгӧрвоис, мый йӧз отсӧгтӧг сійӧ, пӧжалуй, ассьыс гостиницасӧ оз аддзы.
«Ёрт!
— ньӧжйӧник да падъялігтыр чукӧстіс сійӧ.
— Ёрт!..»
Мунысь морт бергӧдчис.
«Извинитӧй, ен могысьӧн, ме тӧдлытӧг».
Но Антон ставсӧ нин гӧгӧрвоис падъялан воськовъяс сертиыс, сьӧдов ӧчки сертиыс — и эз коль сійӧс ӧтнассӧ улича вылӧ.
Тадзи тӧдмасисны Антон Журбин да Вера Барабина.
Первойсӧ найӧс матыстіс сійӧ, мый найӧ шуткапырысь, но шог чувствуйтіг шулісны асьнысӧ не тыр мортъясӧн.
А бӧрынджык казялісны асланыс характеръясысь, интересъясысь сэтшӧм уна ӧткодьсӧ, мый воис ыджыд, настӧящӧй любовь.
Вера эновтіс театрсӧ.
Ӧні кежлӧ медицина эз на вермы лечитны синсӧ сы выйӧдз, медым ворсны сцена вылын.
Ладаӧ гӧститны волывлігӧн сійӧ пыр новліс тшын рӧма ӧчки, медым не шогӧдны Антонлысь рӧднясӧ ассьыс омӧля аддзысь синъяссӧ читкыртӧмӧн.
Сійӧ кажитчис семьяыслы аслас прӧстлуннас, а Илья Матвеевичлы да Агафья Карповналы ещӧ и Антонӧс радейтӧмысь, мый найӧ зэв бура вӧлі аддзӧны.
Вера волывлігӧн весиг Лида лолі кыпыдджык.
Сійӧ часъясӧн пукавліс актриса дінын да юасис сылысь театральнӧй олӧм йылысь, канмуӧд ветлӧдлӧм йылысь, актёръяс удж йылысь, коді, Лида чайтӧм серти, сэтшӧм праздничнӧй гажа, кокни.
«Ӧшибайтчан, — терпеливӧя висьтавліс сылы Вера.
— Театр — сійӧ зэв сьӧкыд, напряжённӧй, нервнӧй удж.
Дерт, сыӧ кӧ сетны став сьӧлӧмтӧ».
Агафья Карловна кывзас-кывзас моньясыслысь сёрнисӧ, петас терпеньесьыс, корас Вераӧс бокӧджык, вашнитас: «Эновт, Верочка, сыкӧд вензьыны.
Мунам, ватрушкаӧн гӧститӧда.
Свежӧйӧсь, пӧсьӧсь.
Мунам».
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Агафья Карповна тӧдвылас уськӧдліс ассьыс став пиянсӧ, моньяссӧ, мӧвпавлывліс сы йылысь, кыдзи мӧдӧдчас налӧн олӧмныс водзӧ, кутшӧм туйясӧд.
Зэв унатор йылысь колӧ вӧлі мӧвпавны Агафья Карповналы.
Внук йывсьыс, кодӧс тайӧ лунъясӧ вайис Дуняшка гортас, Дуняшка йылысь — нинӧмсӧ сійӧ оз гӧгӧрво мам делӧяс кузя.
Сідзжӧ, кыдзи он думайт Антоша йылысь?
Эстшӧм волнение вӧчис семья пытшкын аслас письмӧӧн.
Дасысь кымын лыддисны сылысь письмӧсӧ.
Ыджыд, шуӧны, вежсьӧмъяс вермасны лоны, быдӧнлы серьёзнӧй последствиеяс.
А кутшӧм последствиеяс — пыртӧ он и казяв.
2
Александр Александрович пукаліс пызан сайын листӧвӧй стальысь вӧчӧм канторкаын; канторкасӧ пытшкӧссяньыс вӧлі эжӧма кыз картонысь сырысь квадратъясӧн, ортсысяньыс краситӧма да вӧлі дзирдалысь эзысь кодь.
Конторкаыс сулаліс дзик пирс дорйылас, стапелькӧд орччӧн, код вылын, быттьӧ зэв крут кырта, сулаліс корабль — сьӧд громада, кодӧс кытшалӧма рыжӧй металлическӧй трубаясысь вӧчӧм уна судта вымосткаясӧн.
Кораблькӧд сравнитігӧн ичӧтик конторкаыс кажитчис не то ёлочнӧй игрушкаӧн, не то слесарнӧй инструмент видзан ящикӧн, а медлӧсялана — газетнӧй киоскӧн.
Александр Александрович водзын куйліс нарядъяслӧн дзонь пачка, найӧс колӧ вӧлі кырымавны, но Александр Александрович весиг эз босьтлы на перӧ-ручкасӧ.
Сійӧ кывзіс ваыслысь ӧтмоза сёлькӧдчӧмсӧ джодж увсьыс, сваяяс костысь, кодъяс вылын сулаліс пирсыс, кыліс корабль вылысь пневматическӧй мӧлӧтъяслысь оръяссяна шыяссӧ, быттьӧкӧ лыйсисны то ӧти, то ӧтпырйӧ некымын пулемёт, — сы серти, кымын мӧлӧт уджалісны ӧттшӧтш.
Мукӧддырйи пельӧдзыс кывліс мазіяслӧн кыза дзизгӧм — корабль пӧлӧн кыссис стапельнӧй портальнӧй кран — зэв ыджыд самодвижущӧйся пос, коді лэптавліс ветымын тонна сьӧкта грузъяс, — дзизгисны сылӧн моторъясыс.
Тайӧ шыяс сертиыс Александр Александрович, конторкасьыс петавтӧг, вермис ӧшибитчытӧг тӧдмавны, кыдзи мунӧны делӧясыс участок вылын.
Стапельлӧн торцӧвӧй юкӧнас ланьтісны мӧлӧтъяс, — сідзи и эм, корпуснӧй мастерскӧй подведитіс, эз сет скулӧвӧй листъяс, колӧ примитны срочнӧй мераяс.
Кутіс муравны, сьӧкыдпырысь мӧдӧдчис стапельнӧй кран, — корабль вылын сувтӧдалӧны машинаяс; некутшӧм мераяс оз ковны, машинаяс — абу корпусникъяслӧн, а механикъяслӧн делӧ.
Пирс улын ва сялькӧдчӧмлӧн выныс висьталіс Ладаын ва уровень йылысь, коді тшӧкыда вежласис и, овлывліс, водзвыв висьтавліс локтан наводнение йылысь.
Тайӧ пӧрйӧ удж шыыс да шумъясыс ӧтлаасьлісны ӧткодь привычнӧй ритмӧ и, кыдзи став привычнӧйыс, эз вӧрзьӧд сознаниетӧ.
Александр Александрович видзӧдіс квадратнӧй ӧшиньӧд Лада вылӧ, сылӧн вежоват гыяс вылӧ, кодъяс лоліны сымын гырысьджыкӧсь да скӧрджыкӧсь, кымын ёнджыка пӧльтіс саридзсянь тӧлыс; видзӧдіс да мӧвпаліс, мыйла корисны Илья Матвеевичӧс директор дінӧ.
Небось, кор уджыс мунӧ бура, оз корлыны: аттьӧ пӧ, вай кабыртлам тіянлысь рабочӧй китӧ.
Оз, прӧстӧй лунъясӧ тадз оз овлы, чествуйтӧны сӧмын ыджыд праздникъяс лунӧ да юбилейяс дырйи; а прӧстӧй лунъясӧ сӧмын видӧны.
Александр Александрович виччысис дыр, но эз вермы виччысьнысӧ, дӧзмис конторкаын пукалӧмысь, сійӧ муніс корабль вылӧ, кайис пӧвйысь вӧчӧм трапъяс кузя палуба вылӧ.
Корабль пӧшти быдмӧма нин аслас тыр океанскӧй судтаӧдз.
Вылыс палуба вывсяньыс ылӧдз вӧлі тыдалӧны окрестностьясыс.
Чукыльӧсь Веряжка, коді писькӧдӧма аслыс туйсӧ Ладаӧ заводысь улітіджык дюнаяс пыр.
Важ посёлок, нӧрысвывса клуб, веж карса окраина.
Кар шӧрлань Лада вадор пӧлӧн муніс неважӧн асфальтируйтӧм паськыд проспект, ӧтар-мӧдар бокас садитӧма топольяс.
Проспект кузя, бугыльнас бикиньяс сявкйӧмӧн, тӧвзис лӧз да виж краскаӧн краситӧм троллейбус — вот-вот зурасяс паныд мунысь гӧрд автобускӧд.
Топольяс пӧвстті вуджӧртіс руд «победа», пуркнитіс лӧзоват тшын.
Пӧрысь мастер вочасӧн вӧчаліс сійӧ движениеяссӧ, кутшӧмъясӧс сійӧ пыр вӧчавліс кодкӧдкӧ вензигӧн: первой чургӧдіс бытшласьысь ёсь щӧкасӧ, а сэсся, ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, кутіс видзӧдны стеклӧ вевдортіыс.
Тайӧ минутас сійӧ вензис, тыдалӧ, ачыс аскӧдыс, доказывайтіс ачыс аслыс, мый колӧ лӧсьӧдны вот сэтшӧм жӧ руд «победа».
Александр Александрович эз вермы веськодя видзӧдны легкӧвӧй автомобильяс вылӧ.
Войнаӧдз сійӧ дугдывтӧг чӧжис сьӧм, медым ньӧбны «эмка».
Коркӧ тырмымӧн лои чӧжӧма сьӧмсӧ, наркоматын сылы отсалісны судзӧдны наряд, и кыдзкӧ ӧтчыд субӧта рытӧ Александр Александрович шурӧбтіс-воис Важ посёлокӧ сьӧд лакӧн дзирдалысь аслас машинаӧн.
Сійӧ кытшлаліс уличаясӧд, катайтӧдіс гӧтырсӧ, суседъяссӧ, тӧдсаяссӧ, став окотитысьяссӧ: включайтліс фараяс, сетавліс гудокъяс, бӧрыньтчывліс.
Сылысь кӧ юавлісны, мыйла сылы ковмис машинаыс — заводӧ ветлыны?
— заводыс орччӧн, подӧн ӧдйӧджык воан; карӧ?
— эм автобус, а сэки, троллейбусӧдз, и трамвай вӧлі, — Александр Александрович скӧраліс сэтшӧм бӧб юасьысь вылӧ.
«Сералан!
А но весась машинасьыс!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, прӧстмӧд местасӧ...»
Рӧмдӧм бӧрын «эмкасӧ» сувтӧдісны пес видзан сарайӧ,
Александр Александрович дыр на ещӧ ветлӧдліс сы гӧгӧр, ва ветьӧкӧн чышкаліс лакируйтӧм кузов вывсьыс, кыз стеклӧяс вывсьыс став буссӧ, узьны сійӧ водіс став мирын шудаысь-шуда мортӧн.
Асывнас заводитчис война.
Александр Александрович котӧрӧн муніс заводӧ гижсьыны доброволецӧ.
Заводас ещӧ эз на тӧдны кыдзи мый вӧчны, некодӧс некытчӧ эз гижавны.
Уна сё рабочӧй, и накӧд тшӧтш Александр Александрович, мунісны военнӧй комиссариатӧ.
Военнӧй комиссариат здание дорын сулаліс йӧв чукӧр.
Военком дорӧ пӧвесткаястӧг эз лэдзны; но пӧрысь, заслуженнӧй мастер писькӧдчис сы дінӧ.
«Гиж, комиссар ёрт, флотӧ, пехотаӧ — кытчӧ окота».
— «Кыдзи тіян овныд?
Басманов?
Судосборка кузя мастер?
Некытчӧ ме тіянӧс гижны ог кут, — коса вочавидзис военком.
— Бӧр мунӧй заводаныд.
Уджыс сэні лоӧ тіянлы, пӧжалуй, фронт вылын дорысь унджык.
И вообщӧ, кор мортлы ветымын арӧс сайӧ, кутшӧм сыысь салдат?»
— «Кутшӧм?
А со кутшӧм!
Ме министр-капиталистъясӧс иган сайӧ пуксьӧдавлі!»
Тайӧ пӧсь луннас военкомлӧн вӧлі уна удж, ыджыд кывкутӧм лои нуны тайӧ олӧма мортыслы, коді кӧть и эз пуксьӧдавлы иган сайӧ министр-капиталистъясӧс, но прӧйдитіс эз ӧти война.
Сійӧ интересуйтчигтыр видзӧдліс дзуг юрсиа корабельнӧй мастер вылӧ, сылысь корӧмсӧ сідзи нинӧмтуйӧ эз и пукты, горӧдіс ӧдзӧслань: «Коді сэсся сэні, пырӧй!»
Александр Александрович воис гортас скӧр, — ку пиас оз тӧр.
Сійӧ норасис партийнӧй комитетын, завкомын, директорлы.
«Нинӧм огӧ вермӧй вӧчны!
— вочавидзлісны сылы.
— Ачыд аддзан, кутшӧм сьӧкыдпырысь босьталӧны миян заводысь.
Веськӧдлан котырлы тыдалӧджык, кодлы кӧні лоны татшӧм кадын».
— «Сідзкӧ — мый?
Пукав да тылын ыркӧдчы?
Абу сӧглас татшӧм политиканад!»
Александр Александровичлы дум вылас друг уси ӧтитор.
«Но, ӧні ме тэнӧ жмитла!»
— грӧзитіс сійӧ кодлыкӧ, пуксис машинаӧ да мӧдӧдчис сійӧн карӧ.
«Нолтӧ, ёртӧй, — тадзи заводитіс сійӧ, кор бара воис комиссар кабинетӧ, — примит.
Ог кӧ ме, медым машинаӧй служитыштас армияын».
Жаль вӧлі янсӧдчыны «эмкаыскӧд», но кутшӧм сійӧ янсӧдчӧм!
Мамъясныс пияныскӧд торйӧдчалісны, гӧтыръясыс кутлісны верӧсъяссӧ, гашкӧ, медбӧръяысь.
Ньӧти падъявтӧг Александр Александрович шуис «примит».
Комиссар чеччис пызан сайсьыс, кутліс сылысь кисӧ: «Аттьӧ!»
— Ме ӧмӧй пасибӧ ради?
— ӧбидитчис Александр Александрович.
— А но тэнӧ!
Воӧн-джынйӧн кымын мысти сійӧ выльысь воис военком дорӧ.
«Интересуйтча: кыдзи да кӧні действуйтӧ менам драндулетӧй?»
Военком чуймис тайӧ юалӧмсьыс, но ӧдйӧ вежӧртіс, кутшӧм визь сылы кутны.
Сійӧ кыскис несгораемӧй шкапысь быттьӧкӧ зэв секретнӧй бумага.
«Тіян машиналӧн номерыс, Басманов ёрт?
— заводитіс сійӧ, ачыс новлӧдліс чуньсӧ вӧвъяслы учёт нуӧдӧм кузя важ инструкцияса строчкаяс кузя.
Двадцать — сорок три?
Сідз-сідз...
Двадцать — сорок три, сідзкӧ.
Со сійӧ.
Знаменитӧй танкӧвӧй генералӧс новлӧдлӧ», — и шуис юрас воӧм первойя овсӧ.
Александр Александровичлы нимкодь лои.
Сылӧн машинаыс новлӧдлӧ прославитчӧм комдивӧс!
Збыльвылас жӧ биӧн чишкассьӧм, кусняссьӧм колясъясыс сылӧн важӧн нин сімисны кӧнкӧ туйбокса канаваын.
Берлинӧс штурмуйтан лунъясӧ Александр Александрович лыддис газетысь очерк генерал Соколов подвиг йылысь, коді геройскӧя пӧгибнитӧма бойын.
Александр Александрович муніс военкоматӧ, пырис военком ордӧ, пуксис сылы паныд стул вылӧ.
«Асланыд машинаӧн интересуйтчанныд?
— юаліс военком.
Сійӧ решитіс вайӧдны логическӧй помӧдз мыжтӧм да весиг, сы чайтӧм серти, вежа лӧжсӧ.
— Жугӧдӧма, Басманов ёрт, пӧшти дзик рейхстаг штурмуйтігӧн нин...» «Мый тэ, ёрт, меным машина йылысь!
— вочавидзис Александр Александрович.
— Тьпу — эсійӧ машинаыд!
Кутшӧм морт пӧгибнитӧма!
Эх, комиссар, комиссар...»
Военком эз помнит, кутшӧм ов сійӧ шуліс коркӧ, да збыльысь шогсьыштіс Александр Александровичкӧд ӧтлаын генерал Соколов вӧсна.
Некымын во сайын, кор Александр Александрович медводдзаысь аддзис «победа», сылӧн выль вынӧн чужис кӧсйӧм лӧсьӧдны аслыс машина.
«Победа» вылӧ сійӧ эз вермы видзӧдны веськодя.
И ӧні сійӧ колльӧдіс синъяснас тэрыб руд машинасӧ, кытчӧдз сійӧ эз саяв керкаяс сайӧдз, и сӧмын сэки мӧдӧдчис гора палуба вывті корабльлӧн кормалань, коді нёровтчӧма валань.
Корабль вылын сборка кузя уджъяс матысмисны помлань.
Сварщикъяс йитлісны палубнӧй надстройкаяслысь узелъяссӧ.
Александр Александрович сувтіс Костя Журбин дінӧ.
Матіникын дрӧгнитавліг омляліс ичӧтик кӧлесаяса чукля кокъяс йылын трансформатор; сысянь кыссисны кыз да змей кодь сьӧд кабельнӧй шнуръяс электрододержатель дорӧ, кодӧн пелька вӧдитчис Костя.
Еджыд киньяс сявкйигтыр электрод колис ас бӧрсяыс пусьӧм стальлысь рубеч вурысъяс.
Костя эз лэпты юрсӧ, эз видзӧдлы бӧрвыв, но, мастерлысь кыз кучикысь вурӧм гӧрд башмакъяссӧ синбӧжнас аддзӧм бӧрын, горӧдіс пневматическӧй мӧлӧтъяс шум пыр: «Чолӧм Александр Александровичлы!»
Александр Александрович тӧдіс, мый панны сёрни весьшӧрӧ: Костя оз кут сёрнитны.
Костялӧн вӧлі вежлывтӧм трудӧвӧй режим.
Рытнас рабочӧй листок пӧлучитӧм бӧрын сійӧ мунліс корабль вылӧ, видзӧдаліс ставсӧ, мый аски колӧ вӧчны, гӧгӧр думыштліс сварка маршрут йылысь, видлавліс трансформаторсӧ и сӧмын сэки мунліс гортас.
Зато уджас сылӧн эз вӧвны ни простойяс, ни перебойяс, ни быдпӧлӧс увязкаяс да сӧгласуйтӧмъяс вылӧ кадсӧ лишнӧй видзӧм.
Час чӧж сваритас — вит-сизим минут куритчас; бара уджалас час — и бара куритчас сизим минутысь не дырджык...
«Тӧдӧны Журбакъяс ассьыныс делӧсӧ, тӧдӧны, чӧртъяс!»
— мӧвпаліс Александр Александрович, кор видзӧдіс Костялӧн зумыд сьылі вылас, лӧз комбинезонӧн ёна зэвтӧм паськыд пельпомъяс вылас, чишкассьӧм кепка вылас.
Сійӧ сулаліс Костя мышкын, кытчӧдз сійӧс эз кут гырддзаӧдыс Илья Матвеевич.
— Мунам вай, Александр Александрович, лӧньджыкинӧ.
Найӧ мунісны дзик корабль бӧжас, пуксисны сэні пӧв чукӧр вылӧ, кыскисны портсигаръяс да кутісны куритчыны.
Илья Матвеевич чӧв оліс.
Александр Александрович виччысис, кор жӧ сійӧ заводитас сёрнитны, эз вермы виччысьнысӧ, ачыс паніс:
— Китӧ, небось, эз кутлыны?
— Мыйла эз кутлыны?
Кутлісны.
Поздравитісны.
Внукӧн поздравитісны.
А вообщем крут сёрни вӧлі.
График серти кор миянлы колӧ лэдзны «кӧрӧбкасӧ» ва вылӧ?
Эн вунӧд?
Но вот, пӧлучитӧма приказ: медым сійӧ вӧлі достроечнӧй стена дорын Октябрся праздникъясысь не сёрӧнджык.
— Протестуйтін?
Доказывайтін?
— А мый доказывайтнысӧ!
Приказсӧ кырымалӧма министр.
Выполнитны, Саня, шуӧма.
Ми — ичӧт йӧз.
Удж армиялӧн салдатъяс!
— Илья Матвеевич шпыньмуніс да шыбитіс папирос помсӧ борт сайӧ.
— Эз кӧ вӧв тайӧ обшивкаыс, выполнитім эськӧ.
Конйыштас сійӧ миянӧс, коді тайӧс думыштӧма!
— Ёнджыкӧс, пыр ёнджыкӧс, Саня, колӧ вӧчны.
Вот и думыштӧмаӧсь.
Миян сӧветскӧй корабль, тӧдан, кутшӧмӧн должен лоны?
— Илья Матвеевичлӧн синъясыс видзӧдісны мудера да гажаа, быттьӧ эз и вӧв некутшӧм приказ корабль стрӧитӧм кузя срокъяс чинтӧм йылысь татшӧм лӧсявтӧм кадӧ, кор топӧдны мӧдіс содтӧд обшивка.
— Абу ӧд тайӧ скороспелӧй «Либертишкаясыд».
«Либертишкаяс» — войнадырся коланлун.
Война — воліс и муніс.
А ми тэкӧд мир вӧсна уджалам.
Огӧ тӧлысь кежлӧ, огӧ во кежлӧ.
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Александр Александрович.
— Сӧмын ме тэныд, Илюша, висьтала и мӧдтор.
Весьшӧрӧ татшӧм переконструкциясӧ удж мунігӧн думыштӧмаӧсь.
Вот Петыркарын миян вӧлі.
Заводитім стрӧитны первойя мирӧвӧй война водзвылын зэв ыджыд кык дредноут.
Сэк кості, кор стрӧитім да переконструируйтім, найӧ и важмисны.
Стапельяс вылысь лэдзтӧг важмисны.
Ковмис бӧр косявны.
— Вот вуджам клёпкасянь сварка вылӧ...
— Илья Матвеевич тайӧс шуис быттьӧ пырмунігмоз, быттьӧ аслас кывъяслы торъя тӧдчанлун сеттӧг; сӧмын Александр Александровичлань юрсӧ крута бергӧдӧм серти тӧдчис сылӧн зэлӧдчӧмыс, кутшӧмӧн сійӧ виччысис вочакыв.
— Сваритны татшӧм тоннажа корпус?
— юаліс Александр Александрович.
— Да.
— Илья Матвеевич пукаліс важмозыс.
— Сварка кузя ме абу профессор, но ӧттор-мӧдтор гӧгӧрвоа, — думыштӧм бӧрын заводитіс Александр Александрович.
— Тэ ачыд долян: «корпус — корабльын главнӧйыс, корпус должен лоны крепыдӧн».
А кутшӧм крепыдлун сетас обшивка, сійӧ кӧ ставыс лоӧ вурысӧсь?
Ӧд мый артмӧ сварка дырйи?
Металл оз ло нюдз?
Оз.
И вот думыштлы — корабль веськалас дас — дас кык балла штормӧ.
Сэки сійӧс и нюкльӧдлӧм вылӧ, и чегъялӧм вылӧ, и гартлӧдлӧм вылӧ гыыс испытайтӧ.
Цельнӧй металл, дерт, выдержитас татшӧм нагрузкасӧ, а сваритӧминыс — бац — и потӧ.
— Сійӧ и клепайтӧм вурысӧдыс, сідзкӧ, вермас потны.
— Э, оз, Илюша!
Заклёпкаыд — сійӧ быттьӧ пружина.
Сыысь корпусыс лоӧ эластичнӧй.
Мыйкӧ кӧ лоӧ корабль наборын, клепайтӧм узелъясыс кыптасны щитъяс моз, рессораяс моз.
А цельносварнӧй корпусыд кутас рутшка-ратшкакывны став вурысъясӧдыс.
— Но, ӧд вот сваритісны жӧ тральщикъясӧс, сваритам со эсійӧ кӧрӧбкаяссӧ...
— Илья Матвеевич индіс кинас увлань, слиплань — бетонысь вӧчӧм пӧката плоскостьлань, кӧні сулалісны кык ичӧтик корабль.
— Ичӧт тоннаж йылысь ог шу.
Найӧс сварит, пӧжалуйста.
Шӧркоддем йылысь сідзжӧ.
А миян, океанскӧйяс...
Проблема.
Ме сідз гӧгӧрвоа.
Тыдалӧ, и Илья Матвеевич гӧгӧрволіс сідз жӧ.
Сійӧ дыр чӧв оліс; куритіс ещӧ ӧти папирос.
Сэсся чеччис пӧвъяс вывсьыс, кутіс ветлӧдлыны палуба настил кузя.
Чеччис и Александр Александрович.
Найӧ ӧтлаасисны борт дорын, минут кык сулалісны ӧта-мӧд водзас; Илья Матвеевич, куртка зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, качайтчис коклябӧрсяньыс кок чуньяс вылас, кок чуньяс вывсяньыс коклябӧрас да шутьляліс мотивсӧ важ салдатскӧй сьыланкывлысь: «Солдатушки, бравы ребятушки».
— А вот, Саня, — шуис сійӧ, — сы могысь и сроксӧ миянлы чинтӧны, медым та бӧрын заводитны стрӧитны цельносварнӧй океанскӧй «коробочка».
И стрӧитны сійӧс кутам ми!
Выльторйыс шӧйӧвоштіс Александр Александровичӧс.
Первой здукас сійӧ эз вермы думыштны нинӧм, мый и вочавидзны.
— Ми?!
— коркӧ выльысь юаліс сійӧ да плӧть матыстчис Илья Матвеевич дінӧ, пӧшти морӧс-на-морӧс.
— Ми, шуан?
— Да, ми.
— Огӧ, огӧ ми, Илюша, а тэ!
Сӧгласитчин, ачыд и стрӧит.
Ӧтнад стрӧит!
Ме авантюраяс ог уважайт.
Ме радейта честность.
Тэ честностьысь повзьӧмыд, тэнад кывйыд сибдӧма пиньяс бердад.
— Басманов ёрт!..
— Журбин ёрт!..
Найӧ сотісны ӧта-мӧднысӧ сэтшӧм синъясӧн, сэтшӧм би сявкйисны налӧн синъясныс, мый, пӧжалуй, на биӧн позьӧ вӧлі сваритны медся ён корабельнӧй сталь.
Куритчан кадӧ Костя воис участокса начальник да мастер дінӧ, кодъяс вӧліны ӧта-мӧд вылас уськӧдчыны лӧсьӧдчӧм тышкасьысь петукъяс кодьӧсь.
Найӧ эз вочавидзны Костя юалӧм вылӧ, мыйын делӧыс и мый лои, найӧ ӧта-мӧднысӧ ещӧ ӧтчыд сотыштісны скӧр синъяснаныс, шпыньмунісны да ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны.
3
Тшӧкыда рабочӧй семьяяслӧн эм асланыс «семейнӧй профиль»: батьыс токарь — и пияныс токарьяс; батьыс литейщик — и пияныс литейщикъяс; батьыс столяр — и челядьыс пилитӧны, стружитӧны, тӧчитӧны пу.
Мукӧддырйи ӧта-мӧдсяньыс профессия вуджӧмыс кыссьӧ не сӧмын батьсяньыс, но дедсяньыс и весиг прадедсяньыс.
Журбинъяслӧн татшӧм «семейнӧй профильыс» эз вӧв, либӧ, стӧчджыка, сійӧ эз урчитчы ӧти профессияӧн, сійӧ шымыртліс пӧшти став судостроениесӧ дзоньнас.
Семьяас вӧліны разметчикъяс, сварщикъяс — став главнӧй специальностьяслӧн представительяс, кутшӧмъяс колӧны корабль стрӧитігӧн.
Кор волывлісны заводас газетъясса корреспондентъяс, директор сідзи налы и шулывліс: «Интересуйтчыштӧй Журбинъясӧн.
Ас кежаныс вермасны корабль стрӧитны.
Весиг асланыс технолог эм».
Технологӧс шуигӧн директор тӧдвылас кутіс Антонӧс.
Эз бокӧ мун тайӧ паськыд «семейнӧй профильсьыс» и Алексей.
Война медпӧсь каднас, кор Илья Матвеевичлӧн пиян пӧвстысь медічӧтыс велӧдчис на квайтӧд классын, заводӧс топӧдіс кадръяс тырмытӧм.
А колӧ вӧлі уджавны, и уджавны мирнӧй кадын серти ньӧти не этшаджык.
«Алексей, — ӧтчыд шуис батьыс, — кыдзи видзӧдлан, шуам кӧ, например, тэныд ковмас петны школасьыд?
Кыдзи тэнӧ велӧдчӧмыд — ёна кыскӧ али оз зэв ёна?»
Алексей некор на эз думыштлы — окота ветлӧдлыны сылы школаӧ али абу окота.
Лӧсьӧдӧма порядок: став челядь велӧдчӧны, — и порядокыс кажитчис торкны позьтӧмӧн.
Батьыслӧн юалӧмыс чуймӧдіс Алексейӧс.
Сійӧ чӧв оліс.
«Ме ог сы могысь, медым дзикӧдз не велӧдчыны, — водзӧ висьталіс батьыс, ачыс эз тӧд, мыйла пиыс чӧв олӧ.
— Ме сы могысь, медым тэныд ӧні уджалыштны заводын, отсалыштны миянлы ичӧтика.
Пельпом вылад кӧ юрыд эм, бӧрыннас велӧдчан».
Татшӧм сёрни нуӧдӧм могысь батьыс, быттьӧ нарошнӧ, пуксис гӧгрӧс пызан сайӧ, кодӧс сы чужан лун кежлӧ во сайын вӧчис Алексей школьнӧй мастерскӧйын.
Пызаныслысь коксӧ вӧлі тӧчитӧма, пызан пӧвсӧ вӧчӧма мича наборӧн ясеньысь, клёнысь да карельскӧй кыдз пуысь.
Весиг Виктор, высшӧй квалификацияа столяр-краснодеревец, ошкис Алексейлысь уджсӧ, кор пызансӧ вайисны гортас.
«Мастерство тэныд сетчӧ, — пызанӧ чуньнас таркӧдігтыр шуаліс батьыс.
— Но, а кутшӧм линия кузя мунны — столярнӧй али ещӧ кутшӧмкӧ мӧд линия кузя, вай думайтам ӧтлаын».
Сы олӧмын лоны верман вежсьӧмысь шӧйӧвошӧм Алексей водзӧ чӧв оліс.
Сы вежӧрын важӧн да зумыда вужъяссис мӧвп сы йылысь, мый дас сизим арӧсӧдз сійӧ кутас гижны диктовкаяс да решайтны задачаяс, а водзӧ...
тайӧ «водзӧ» йывсьыс сійӧ ещӧ эз на думыштлы.
Сійӧ вӧлі детинка на, и сылӧн интересъясыс вӧліны детинкалӧн кодьӧсь.
И друг веськаліс случай лоны рабочӧйӧн — сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи Виктор да Костя, кыдзи дядя Вася, кыдзи Матвей дед.
Сійӧ кутас ветлӧдлыны маслӧӧссьӧм спецовкаӧн заводӧ, тӧлысьнас кыкысь пӧлучайтны удж дон, ассьыс пӧлучка!
Ӧткодь правоясӧн кутас сёрнитны рытъясын чай юигӧн заводскӧй делӧяс йылысь.
Ставыс тайӧ лоӧ ёна интереснӧйджык немецкӧй глаголъяс зубритӧм дорысь, дзуг химическӧй формулаяс велӧдӧм дорысь.
Алексей чӧв оліс, ачыс вӧлі рад да волнуйтчис.
Лоны самостоятельнӧй рабочӧйӧн — да коді нӧ таысь ӧткажитчас?
!
Но Илья Матвеевич ас ногыс тӧлкуйтіс пиыслысь чӧв олӧмсӧ.
Чӧв олӧ — сідзкӧ, колӧ влияйтны сылӧн сознательность вылӧ, зонкалы тӧдвылас уськӧдны, мый сэтшӧм рабочӧй классыс, код йылысь Илья Матвеевич радейтліс сёрнитны да пыр сёрнитліс зэв ыджыд гордостьӧн.
«Гӧгӧрво, Алёха, — сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс батьыс, — мирыс кутсьӧ рабочӧй да крестьянин вылын.
Ставыс, мый тэ аддзан ас гӧгӧрсьыд — тайӧ керкаыс, пызанъясыс, стулъясыс, паськӧмыс, вурсян машинаыс, лампочкаясыс, выключательяс, нянь, — ставыс рабочӧй да крестьянскӧй кияслӧн делӧ.
И кытчӧ кӧть эн видзӧдлы — паровозъяс, автобусъяс, карабъяс, быдса каръяс, — ставсӧ найӧ и найӧ, уджалысь кияс, вӧчисны.
Рабочӧй класс — двореч, сы вӧсна сійӧ и медся главнӧй, сы вӧсна и миян вождь, Владимир Ильич, и став коммунистическӧй партия век сы вылӧ мыджсьылісны».
Ставсӧ тайӧс Алексей кывліс не ӧтчыдысь нин, школаас тӧдмаліс нин политическӧй грамоталысь началояссӧ, тӧдмаліс, мый и революцияясын и мирнӧй строительствоын рабочӧй класс должен мунны трудӧвӧй крестьянствокӧд союзын, но чӧв оліс: татшӧм решительнӧй минутӧ поліс скӧрмӧдны батьсӧ.
«Меным эськӧ окота металл обработайтӧм кузя, — шуис сійӧ, медым не нюжӧдны сёрнисӧ да не торкны батьыслысь ылалӧмсӧ: а то ещӧ мӧдтор думыштас.
— Пуӧн вӧдитчӧмыд оз зэв кажитчы».
— «Но и мун, пиук, металл обработайтны!
— быттьӧ ловзис батьыс.
— Тэнад делӧ».
Тадзи Алексей воис заводӧ велӧдчыны пӧрысь мастеръяс дінӧ.
Первойсӧ сійӧ заводитліс уджавны токарӧн, но регыд мысти сійӧс кыскис судосборка да торйӧн нин клёпка.
Аслас дядь, Василий Матвеевич, веськӧдлӧм улын пневматическӧй мӧлӧт освоитӧм бӧрын сійӧ клепайтчис ньӧжйӧ, но зэв бура.
Заклёпкаяслӧн шлапъясыс сылӧн лоліны рӧвнӧйӧсь, мичаӧсь.
«Миян ног уджалӧ тэнад ичӧт пиыд», — паныдасигъясӧ шулывлісны Илья Матвеевичлы пӧрысь клепальщикъяс.
Кор Алексей пӧлучитіс первойя пӧлучка, сійӧ став сьӧмсӧ, медбӧръя кӧпейкаӧдз, вайис гортас да сетіс мамыслы.
Мыйӧн сӧмын Илья Матвеевич воис заводысь, Агафья Карповна пуктіс сы водзӧ пызан вылӧ дас чӧлкӧвӧяяслысь пачка.
Мам синъясас вӧліны и гордость и синва — ставыс ӧтлаын.
Илья Матвеевич лыддис сьӧмсӧ, тракйыштіс асьсӧ синкымӧдыс, шуис: «Вот, Алёша, тэ и капиталлӧн могильщик!
Му шарлӧн кӧзяин».
Аскинас удж бӧрын, рабочӧй снабжение отделысь ордер судзӧдӧм бӧрын, сійӧ нуӧдіс Алексейӧс универмагӧ и, быттьӧкӧ сылӧн первойя пӧлучка вылӧ, ньӧбис пиыслы медся дона, кутшӧм сӧмын сюрис универмагысь, медся бур бостонӧвӧй костюм.
«Кӧзяин должен и ветлӧдлыны кӧзяйскӧя.
Гӧгӧрвоин?»
Алексей ӧдйӧ кыпӧдчис трудӧвӧй пос кузя.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі аслас бабушка Ядя кодь, кодӧс сійӧ тӧдліс сӧмын фотографияяс серти, а характернас муніс дедыс вылӧ, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі томдырйиыс, — неуна ас пытшкас йӧршитчысь, сосредоточеннӧй, кыдз шуасны, пыдісянь думайтысь.
Вит во мысти сійӧ воӧдчис мастерствоӧдз, кутшӧмыс сетчыліс пӧрысь клепальщикъяслы дас воясӧн.
А воджын сайын неуна эз вӧч революция стапельяс вылын.
Сійӧ реконструируйтіс пневматическӧй мӧлӧт, ӧддзӧдіс действиесӧ сылӧн ударнӧй механизмлысь, сэсся перестроитіс бригадасӧ, и бригадаыслӧн выработкаыс содіс некымынпӧв.
Почёт дӧска вылын — заводын и карын — лоины сылӧн портретъясыс; печатайтісны портретъяссӧ заводскӧй да областнӧй газетъясын, иллюстрируйтӧм журналъясын; сы йылысь гижисны, висьтавлісны радио пыр; сійӧс бӧрйывлісны торжественнӧй заседаниеясвывса президиумъясӧ.
Том юр кутіс бергӧдчыны.
И войдӧр кӧ вӧлі дум коркӧ водзӧ велӧдчӧм йылысь, Антон пример серти мунны институтӧ, то вочасӧн тайӧ думыс кутіс чусавны, сійӧс заводитіс вевттьыны мӧвпалӧм, мый и наукатӧг сійӧ, Алексей, воӧдчис заводын сэтшӧм местаӧдз, кутшӧмӧдз асланыс кузь олӧм чӧжӧн эз вермыны воӧдчыны ни дедыс, ни батьыс, ни дядьыс, ни сійӧ старикъясыс, кодъяслысь сійӧ первойсӧ велӧдчис клёпкаӧ.
Алексей шӧйӧвошліс сӧмын Катя водзын.
Ичӧтик чертёжница водзын сылӧн бырлі став ышнясяна величиеыс, сійӧ лолі прӧстӧй, радейтысь зонмӧн, кутшӧмӧн и вӧлі збыльвылас.
Став портретъяссӧ, газетъясын сы йылысь печатайтӧм став гырысь статьяяссӧ да «знатнӧй стахановец рабочӧй местасянь» радиопередачаяссӧ сійӧ дась вӧлі думыштчывтӧг вежны Катялӧн ӧти кыв вылӧ, аслас ки дінӧ сылӧн муртса инмӧдчылӧм вылӧ.
Первомай рыт бӧрын найӧ клубын аддзысьлісны ещӧ кык-ӧ-куимысь.
Катякӧд аддзысьлӧмъясыс Алексейлы эз вӧвны случайностьӧн: удж помалӧм бӧрын Алексей виччысис сійӧс заводскӧй проходнӧйын, ачыс петкӧдліс, мый быттьӧкӧ лыддьӧ дӧска вылӧ ляскӧм газет.
Сэсся найӧ мунлісны сійӧ местаӧдзыс, кӧні туйыс вожавліс: сылы Важ посёлокӧ, Катялы — Выльӧ.
Мунісны ньӧжйӧ,
Алексей висьтавліс аслас производственнӧй успехъяс йылысь, — мукӧд темаясыс мунігмозыс мыйкӧ эз сюрлыны.
Кадысь кадӧ Алексей полігтыр юавлывліс: «Тіянлы тайӧ, колӧ чайтны, абу интереснӧ?»
«Мый ті, мый ті, Алёша!
Зэв интереснӧ!»
— сьӧлӧмсяньыс шулывліс Катя.
Алексей тайӧ кыпыдлунас эз дзик эскы.
«Вежливость ради тадзи шуӧ, — мӧвпаліс сійӧ, кор видзӧдіс Катялӧн кузь синлысъяс вылӧ, пушкыр синкымъяс вылӧ, банбокъясса ямочкаяс вылӧ, кодъясӧс эськӧ видзӧдіс да видзӧдіс.
— Зэв тай колӧ сылы клёпка йылысь став тайӧ больгӧмыс».
Катя сёрнитліс интереснӧйджыкторъяс йылысь.
«Ті кӧ эськӧ, Алёша, аслад реконструируйтӧм воздушнӧй мӧлӧтӧн веськалінныд каменнӧй векӧ, — гажаа фантазируйтіс сійӧ, — ті эськӧ лоинныд медся вына енмӧн.
Ті эськӧ кокниа кодйинныд кыртаясӧ олӧм вылӧ пещераяс, кокниа да прӧстӧя перйинныд изйысь би, громовержец моз эськӧ виалінныд ыджыдсьыс-ыджыд мамонтъясӧс...»
Алексей, пӧжалуй, эськӧ и сӧгласитчис бӧр воны каменнӧй векӧ, сэні кӧ лоас и сійӧ, Катя.
Но, лёкыд вылӧ, сэтшӧм ылӧ Катяӧс эз кыскы.
Катя сьӧлӧмсяньыс висьтавлывліс древньӧй Хорезмса раскопкаяс йылысь, тропическӧй джунглияс вошӧм кутшӧмкӧ сказочнӧй государствоясса — Камбоджаса да Лаосса — таинственнӧй кулӧм каръяс йылысь.
Алексейлы вӧлі яндзим сы вӧсна, мый сійӧ татшӧм государствояс йывсьыс весиг эз и кывлы.
Кыдзкӧ ӧтчыд, Катякӧд сёрнитӧм бӧрын, сійӧ муніс Василий Матвеевич дядь ордас.
«Камбоджа да Лаос?
— ещӧ юаліс Василий Матвеевич.
Сійӧ ӧчкиасис да восьтіс зэв кыз географическӧй атлас.
— Со найӧ, пиук, видзӧд, кӧнӧсь!..
Сэн, Вьетнам дорын, Бирма да Вьетнам костын.
Ставнас тайӧ вӧвлӧм Индо-Китай, коді кӧсйис, Алексей Ильич, самоопределитчыны, овны свободнӧй самостоятельнӧй олӧмӧн.
Тайӧ государствоясса представительясыс чукӧртчисны специальнӧй конференция вылӧ, сёрнитчисны действуйтны француз-колонизаторъяслы паныд ӧтувъя национальнӧй фронтӧн ».
Камбоджаын да Лаосын ёна важся олӧм йылысь, вӧлӧмкӧ, дядьыс сідзжӧ оз тӧд.
Не ветлыны-ӧ, — чужлісны мӧвпъяс, — карӧ, Центральнӧй библиотекаӧ, не корлыны-ӧ колана небӧгъяс?
Да, ичӧтик чертёжница водзын Алексей Журбин шӧйӧвошліс.
Правда, тӧлысь чӧжӧн, коді коли майся памятникъяс бӧрын, сійӧ тӧдмасис Катякӧд матысяньджык да сёрнитліс сыкӧд воддза серти ёна смелджыка.
Сійӧ лунӧ, кор Илья Матвеевич да Александр Александрович чорыда сёрнитісны электросварка йылысь, Алексей паныдасис Катякӧд столӧвӧйса буфетнӧй стойка дорын, смелмӧдчис да корис сійӧс рытнас гуляйтыштны.
Ёна полігтырйи виччысис ӧтказ, — но Катя кӧсйысис локны.
Ӧбедкадся перерыв бӧрын Алексей воис корабль вылӧ да петкӧдліс «уджлысь класс»: нёль час чӧжӧн сійӧ вӧчис сы мында, мыйта вӧчӧны дас кык часӧн.
Александр Александровичлы уджсӧ сдайтӧм бӧрын сійӧ вежис паськӧмсӧ, колис пӧвйысь вӧчӧм шкапӧ спецовкасӧ да муніс стапель вылысь.
Сӧмын на зэрис июньса зэрӧн.
Вӧлі шоныд да уль руа.
Тӧлыс павтыраліс руяссӧ асфальтируйтӧм Морскӧй проспект весьтысь, кыдзи шулісны проходнӧйсянь стапельясӧдз мунан паськыд туйсӧ.
Разалӧм кымӧръяссянь, гораа тёпкигтырйи, гылалісны мостӧвӧйвывса ва гӧпъясӧ медбӧръя сьӧкыд войтъяс.
Алексей тӧждысьӧмпырысь мӧвпаліс сы йылысь, кӧть мед эськӧ поводдяыс эз торк рытсӧ, — да аддзис Костясӧ.
Костя кытчӧкӧ тэрмасис.
— Кытчӧ?
— чукӧстіс Алексей.
— Мӧдім гортӧ!
— Корисны, — вочавидзис Костя.
— Главнӧй технолог чукӧртӧ став сварщикъясӧс.
Сӧвещанньӧ.
Кӧдзыд ва войт веськаліс Алексейлы воротник костас,
йӧжгылясигтырйи сійӧ синъяснас колльӧдіс воксӧ.
Сэтчань жӧ, кытчӧ и Костя, мунісны батьыс да Александр Александрович.
Заводса шум-гор ланьтіс стӧч вит часын гудоккӧд ӧттшӧтш, коді сибдӧм басӧн юӧртіс лунся сменалысь помасьӧмсӧ.
Выль стапель стрӧитанінсянь копёрвывса пневматическӧй «бабалӧн» шочиника гымӧдӧмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс пуксьӧм чӧв-лӧньсӧ, бура кылісны гӧлӧсъяс.
Илья Матвеевич да Александр Александрович сёрнитісны кутшӧмкӧ тальяс да чепъяс йылысь, сёрнитісны лӧня, бурпырысь, быттьӧ некымын час сайын найӧ эз и сулавлыны ӧта-мӧд водзас петукъяс моз, быттьӧ на костын некутшӧм зычитӧм эз и вӧв.
Зычитӧмыс и збыльысь эз вӧв.
Сэтшӧмторйыс, мый Костя аддзыліс корабльлӧн вылыс палуба вылысь, овлывліс тшӧкыда.
Пӧшти быд лун зурасьлісны участокса начальник да мастер морӧс-на-морӧс, сотісны ӧта-мӧднысӧ ӧзйысь синъяснас, пельтӧ чунӧдлісны гымакылысь горзӧмъяснас: «Басманов ёрт!» — «Журбин ёрт!»
Мунлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ сэтшӧм зывӧктан нюмъясӧн, быттьӧ нэм кежланыс торйӧдчӧны.
А часджын мысти миритчылісны.
Стӧчджыка — видзӧдісны сідзи, мый на костын быттьӧ нинӧм эз и вӧв; бара — «Саня», бара — «Илюша».
Гашкӧ, зыксьӧмъясыс вӧвліны на костын сы вӧсна, мый найӧ зэв важысянь нин эз вермыны овны ӧта-мӧдтӧгыс да подсознательнӧя дӧсадуйтісны та вылӧ.
Тальяс да чепъяс эз интересуйтны Алексейӧс, сійӧ прӧйдитіс почёт дӧска дорті, видзӧдліс стеклӧ улысь аслас портрет вылӧ да проходнӧй пыр петіс плӧщадь вылӧ.
Плӧщадь вылыті, ва гӧпъясысь гудыр васӧ брыззигтыр, вӧлі бергӧдчӧ троллейбус.
Ленинлы памятник кытшовтӧм бӧрын троллейбус сувтіс дзик заводскӧй ворота водзӧ.
Троллейбусысь чеччыштіс кизявтӧм пальтоа, ыджыд тушаа косіник ныв.
Тэрыб посни воськовъясӧн сійӧ матыстчис Алексей дінӧ, юаліс, кыдзи аддзыны заводысь кадръяс кузя отдел.
Нылыс, тыдалӧ, абу татчӧс, воӧма бокысь, но сійӧ кутіс асьсӧ увереннӧя да сёрнитіс решительнӧя.
Алексей вочавидзис стӧча да дженьыда, став сёрниыс кыссис минут джынйысь не дырджык.
Кор ныв мӧдіс энергичнӧя восьлавны проходнӧйдінса джуджыд руд зданиелань, Алексей аслас кӧсйытӧг видзӧдліс сы бӧрся.
Лыаӧн киськалӧм посни из торъяс вылын тӧдчисны сылӧн ичӧтик векни туфли туйясыс; торъя пыдӧ вӧйласисны лыаас ёсиник каблукъясыс:
«Вот тайӧ стрӧчитӧ!»
— думыштіс Алексей.
4
Найӧ мунісны Лада дорса бужӧдъяс пӧлӧн, буретш сэті, кӧні юыс усьӧ куръяӧ.
Кымынысь тані Алексей вӧвлі, но некор эз кажитчывны сылы тӧдса местаясыс татшӧм мичаӧн, кыдзи тайӧ рытас.
Катя друг сувтіс, кватитіс сійӧс киӧдыс:
— Видзӧдлӧй, Алёша, видзӧдлӧй!..
Сійӧ видзӧдіс.
Вир гӧрд шонді вӧлі сунӧ ылі куръяӧ, куръяын, ю вомын ваыс вӧлі визувтысь би кодь; лесопильнӧй завод трубавесьтса тшынторйыс кажитчис би руӧн, югӧр сулалісны биӧн ӧзйӧм кодь кузь пожӧмъяс.
Шуштӧмкодь лои рӧмыдын ыпъялысь му вылӧ видзӧдігӧн.
— А со эстчӧ видзӧдлӧй!
— бара горӧдіс Катя.
Алексей бергӧдчис шонділань мышкӧн.
Кык кузь вуджӧр нюжӧдчӧмаӧсь кокъяс увсяньыс бужӧдлань, накӧсӧн лэччӧны васӧд лыа кузя, сэтчӧ, кӧні вадорйылас тыдалісны чери кыян пыжъяслӧн гӧрба сьӧд пыдӧсъясыс.
Сэсянь тӧлыс вайис чери да сапӧгъяс дук.
И кӧть кытчӧ эз инды Катя, быдлаын Алексей водзын воссьылісны ӧта-мӧдсьыс мичаджык картинаяс.
На пӧвстын, природалӧн тайӧ картинаяс пӧвстын, окота вӧлі чӧв овны.
Но чӧв овны кыкӧн кольӧм бӧрын вермасны сӧмын важся другъяс.
Алексей да Катя костын отношениеясыс вӧліны зэв на неяснӧйӧсь, и, кытчӧдз найӧ оз лоны яснӧйӧсь, колӧ сёрнитны и сёрнитны.
— Му лоӧм йылысь ме лыдди ӧти зэв интереснӧй небӧг, — шуис Катя.
— Сэні вӧліны красочнӧй рисунокъяс...
Вот тайӧ пожӧмъясыс первобытнӧй вӧрланьӧ мунӧны, кыдзи сійӧс петкӧдлӧма небӧгын.
Пӧжаръяс дырйи наысь лыа пиӧ войталіс сирыс.
Сэсся сійӧ местаяссӧ ойдӧдліс саридз, уна миллион воясӧн сирыс лои из кодьӧн...
— Уна миллион воясӧн?
— А кыдз нӧ!
Ме сёрнита янтарь йылысь.
Сійӧ зэв важся.
Сылы комын миллион во.
— Шмонитанныд!
— Алексейӧс повзьӧдіс цифраыс, кодӧс шуис Катя.
— Збыль, Алёша.
Мамлӧн эм янтарнӧй сикӧтш, и ӧти сикӧтш молльын, видзӧдны кӧ югыд водзын, тыдалӧ зэв ичӧтик гут, номйысь ичӧтджык.
Кор ме видзӧда сы вылӧ, и менам аслам мышку кузя йирмӧг визлалӧ, сэтшӧм шемӧстана: тайӧ гутыс овлӧма комын миллион во сайын.
Гашкӧ, сійӧ курччавліс кутшӧмкӧ ихтиозаврӧс да аддзыліс сэтшӧмтор, мый йылысь ми ӧні и дӧгадайтчыны огӧ вермӧй.
— Комын миллион во!
— эз вермы ланьтӧдчыны Алексей.
Тайӧ чудовищнӧй кадколастыскӧд сравнивайтігӧн аслас кызь кык арӧса олӧмыс кажитчис сэтшӧм бус чирӧн, кодӧс он вермы аддзыны и медся вына микроскопӧн.
Катялӧн мӧвпъясыс вӧліны Алексейлӧн мӧвпъяс кодьӧсь, но найӧ вӧліны вежӧртанаджыкӧсь.
— Тайӧ гут вылас видзӧдігӧн, — водзӧ висьталіс Катя, — ме век думайта сы йылысь, кыдзи жӧ колӧ овны мортлы, медым сылӧн дженьыдик воясыс эз вошны весьшӧрӧ?
И нинӧмторйӧдз ог вермы воӧдчыны думнам.
Сы вӧсна мый ог тӧд, мый сэтшӧмыс «весьшӧрӧ» и мый сэтшӧмыс «абу весьшӧрӧ».
А ті тӧданныд, Алёша?
Алексей сувтіс, кыскис портсигар, заводитіс куритчыны.
— Ме, буракӧ, ог жӧ тӧд, — веськыда висьталіс сійӧ.
— Гашкӧ, колӧ лоны вывті нималанаӧн, медым йӧзыс пыр кежлӧ кутісны помнитны?
— А мый сэтшӧм нималанаыс?
— Катя сулаліс сы водзын да сюся видзӧдіс сы чужӧмӧ.
— Вӧлӧма Герострат, коді сотӧма Эфесысь Артемидалысь храм.
Вӧлӧмаӧсь страшнӧй корольяс — морт виалысьяс, кыдзи Ричард Третий.
Вӧлі Гитлер, сійӧ сотіс нин эз ӧти храм, сійӧ соталіс йӧзӧс пачьясын.
Став тайӧ чудовищеяссӧ человечество сідзжӧ помнитӧ век кежлӧ.
«Знаменитӧйяс!»
— Да, ті бура тӧданныд история, — завидьпырысь шуис Алексей.
— Ме ог сэтшӧм знаменитостьяс йылысь, ме мукӧдъяс йылысь...
кодъяс асланыс киясӧн...
асланыс уджӧн...
— А тіянлы, Алёша, зэв окота эськӧ лоны нималанаӧн?
— веськыда юаліс Катя.
Алексей чайтліс, мый сійӧ и сідз нин тырмымӧн нималана, и сылы лои ӧбиднӧ: оз ӧмӧй нӧ тӧд та йылысь Катя, либӧ тӧдӧ, да оз кӧсйы пыдди пуктыны сылысь славасӧ?
Ланьтӧмӧн найӧ мунісны коз пу вӧр пыр кералӧм эрдӧдз.
Мыръяс пӧвстын быдмис ӧтка том пелысь пу, коді паськӧдчӧма сырйӧсь дора сук коръяснас.
Алексей тракнитіс сійӧс, и кыкнанныс вылӧ сявкнитіс гырысь войтъяса зэр.
Катя горӧдіс.
Алексей серӧктіс.
Немвиччысьтӧм душыс вежис настроениесӧ.
Кутшӧм али сюрс вояс, кутшӧм али слава, кор Алексейлы окота вӧлі кутыштлыны Катяӧс да шыльӧдны, окавны сылысь зарни юрсияссӧ...
Окота вӧлі босьтны сійӧс кияс вылас да нуны...
коді тӧдас кытчӧ.
— Катя!
— шуис сійӧ, а ачыс ещӧ эз на тӧд, мый колӧ шуны водзӧ.
И водзӧсӧ нинӧм эз шу.
Найӧ мунісны и мунісны, вошины — кодарӧ мунны; рӧмыдыс сукмис, енэжыс лои сьӧд, вӧрын пуксис вой.
— Ме пола, — шуис Катя.
— Кӧинъясысь?
— Быдторйысь.
— Мекӧд энӧ полӧй.
Эк ті, Катя, Катя...
— Но мый, мый — «Катя»?
— Да сідз, нинӧм.
Нинӧм ті онӧ тӧдӧй.
— Висьталӧй, тӧдны кута.
— Онӧ кӧ кӧсйӧй гӧгӧрвоны, мыйла висьтавнысӧ.
Кокъясыс вӧлі пидзӧсъясӧдзыс кӧтасьӧмаӧсь, но Алексей тайӧс эз казяв.
Сійӧ вермис эськӧ кевны и морӧсӧдзыс ваын и сідзжӧ эз чувствуйт эськӧ некутшӧм кӧдзыд.
Ыджыд кытшов вӧчӧм бӧрын петісны шоссе вылӧ, кытысянь тыдалісны Выль посёлоклӧн биясыс.
Вот Алексей колльӧдас Катяӧс керка подъездӧдзыс, Катя мыччас сылы кисӧ — и ставыс.
И тайӧ пӧрйӧ Алексей оз шу сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ важӧн нин дасьтіс.
Водзӧ чӧв овны сійӧ эз вермы.
— Катя!
— друг шуис грубӧякодь.
— Ті, буракӧ, сераланныд ме вылын?
Велӧдчытӧм морт...
нинӧм оз тӧд.
Ни история йылысь, ни му йылысь...
abu
— Алёшенька, мый ті?
— Катя чувствуйтіс кутшӧма волнуйтчӧ Алексей.
Збыль ӧмӧй сійӧ ӧбидитіс Алексейӧс?
— Алёшенька, ме ачым нинӧм ог тӧд.
Ме эг кӧсйы...
Ме эг думайт...
Алёша!..
Найӧс кыкнаннысӧ шымыртіс волнуйтчӧм,
Алексей решитіс нин кутлыны Катяӧс, сійӧ воськовтіс нывлань, сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сідзи, быттьӧ морӧсас мыйвынсьыс кучкаліс клепальщиклӧн мӧлӧт.
Но шумӧн тӧвзьыштіс автобус, здук кежлӧ югдӧдліс югыд биӧн, и найӧ повзьӧмӧн шатовмуніны ӧта-мӧд дінсьыныс.
abu
Кор Алексей воис гортас, став Журбинъяс, Матвей дед кындзи, вӧлі узьӧны нин.
Синсяньыс ылӧ, дзик лампа бердас, ылыстӧмӧн дедыс лыддис кутшӧмкӧ небӧг.
— Тэ кӧні шляйтчан?
— ӧчкисӧ ныр вывсьыс босьтігмоз юаліс сійӧ.
— Тэтӧг тані быдса сӧвет заседайтіс.
Кывлін, сварнӧй корабль заводитасны стрӧитны?
— А меным нӧ мый?
— вочавидзис Алексей, коді тайӧ здукас вӧлі ылын мир пасьтаса став карабъясысь.
— Кыдз сійӧ — мый!
Событие, йӧюк!
Переворот.
Тэнад батьыд Костякӧд планъяс плануйтӧны.
Алексей пӧрччысис, ӧшӧдіс кӧтасьӧм паськӧмсӧ шоныд пач дорӧ да водіс вольпась вылӧ, кодӧс вольсаліс сылы Агафья Карповна, кыдзи и пыр, диван вылӧ.
— А сёйнытӧ нӧ мый он сёй?
— Оз ков.
— Эк, зонмӧ, зонмӧ!
Бара шуа: виччысь, эн прӧступит.
Вочакыв эз ло. Матвей дед сайӧдіс лампасӧ газетӧн, медым не мешайтны внукыслы, и бара восьтіс небӧгсӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
1
Директор пуксьӧдіс Зинаӧс креслӧӧ да корис сылысь разрешение, медым помавны, кыдзи ачыс шуис, ӧдйӧ колана письмӧ — гижыштны некымын строчка.
Креслӧыс эз вӧв удобнӧй — вывті лайкъялысь да джуджыд, Зиналӧн щӧкаыс вӧлі пӧшти ӧтвесьтын сьӧд изйысь да бронзаысь вӧчӧм чернильнӧй приборыскӧд.
Та вӧсна Зиналы быть лои видзӧдны директор вылӧ улісянь вевдорӧ, тайӧ дӧзмӧдіс сійӧс: татшӧм позиция дырйи дзик оз позь нуӧдны сёрнисӧ чорыда да требовательнӧя, кыдзи, Зина мӧвп серти, коліс эськӧ нуӧдны.
Директор тэрмасигтыр гижис; кисӧ чернильницалань нюжӧдӧмкӧд тшӧтш дрӧгнитавліс сылӧн банбокас ичӧтик накӧса шрам.
Зина видзӧдіс тайӧ шрам вылас шензяна да неуна скӧралана синъясӧн.
Татшӧм синъясӧн сійӧ видзӧдавліс свет вылас ставтор вылӧ, сы вӧсна мый свет вылас ставыс вӧчсьыліс дзик эз сідзи, кыдзи должен вӧлі вӧчсьыны, кыдзи сійӧс требуйтіс, Зина чайтӧм серти, ачыс миян олӧмным — зэв ыджыд замыселъяслӧн да свершениеяслӧн эпоха.
Зиналы эз тырмы тэрыблуныс, ӧдыс сійӧс кытшалысь олӧмын.
Кадсӧ весьшӧрӧ быдпӧлӧс воштӧмъяс Зина мустӧмтіс.
Сійӧ ставнас быттьӧ нетшкысис водзӧ и водзӧ; и весит сылӧн походкаыс вӧлі кутшӧмкӧ чепсасьысь, тэрыб.
Институтын студентъяс шмонитісны: «Зинка некор оз пет верӧссайӧ.
Медым объяснитчыны сылы чувствоясын, колӧ медводз лоны котралӧм кузя спортса мастерӧн.
Мӧдног сійӧс он вермы суӧдны».
— Но вот, — шуис директор, ачыс личкис кнопкасӧ телефон аппараткӧд орчча звӧноклысь, — ме кывза, Иванова ёрт.
Воысь секретарлы гижӧм листъяссӧ сетӧм бӧрын сійӧ тэчис каллянас табак, а сэсся ӧзтіс сійӧс.
— Заводкӧд тӧдмасинныд?
«Нинӧмӧн ме эг тӧдмась, — кӧсйис эськӧ горӧдны Зина.
— Куим лун пукала уджтӧг, куим лун чӧжӧн оз вермыны сетны удж.
Куим лун чӧж волывла татчӧ со этатшӧм бумажкаясӧн!»
Сійӧ кватитіс эськӧ жакет зепсьыс разӧвӧй пропусклысь талон.
Но та пыдди ковмис кутчысьӧмӧн вочавидзны:
— Эг на.
Некод оз кӧсйы мекӧд сёрнитыштны.
— Ме мыжа, Иванова ёрт, ме.
Прӧститӧй, пӧжалуйста.
Дугдывтӧг сӧвещайтчам.
Миянлы, тӧданныд-ӧ, тшӧктісны стрӧитны цельносварнӧй корпуса ыджыд корабль.
Буретш та кузя и гижи ме ӧні письмӧ министрлы.
Миян заводлы делӧыс, колӧ шуны, абу выль, но и абу нин сэтшӧм важся.
Ӧнӧдз сваритавлім ичӧтик карабъяс.
Кыптісны зэв уна медся виччысьтӧм вопросъяс.
Босьтны кӧть сталь...
Кутшӧм маркаяса?
Сійӧ видзӧдіс Зина вылӧ да мӧвпаліс: «Нылӧй, нылӧй!..
Кыдзи лои, мый тэнад бать-мамыд лэдзисны тэнӧ мунны кораблестроениеӧ, промышленностьлӧн сьӧкыд, не нывбабалы отрасльӧ?
Да тӧдан-ӧ тэ, мый тэнӧ виччысьӧ?»
Зина эз тӧд ни сійӧс, мый сійӧс виччысьӧ, ни сійӧтор, мый йылысь мӧвпаліс директор.
— Назначитӧй менӧ тайӧ корабль вылас, — шуис сійӧ.
— Ме технолог-корпусник.
Директорлӧн трубкаыс, кыдзи частӧ овлывлӧ накӧд, трубкаясыскӧд, кутіс чипсыны, сэні бульӧдчис да киргис.
Директор пыркӧдіс табаксӧ пепельницаӧ, босьтіс ыргӧн сутуга да заводитіс весавны мундштуксӧ.
Тӧдса, мый тайӧ занятиеыс гажтӧм да манлив.
Зина эз вермы терпитнысӧ.
— Ті, буракӧ, ме йылысь вунӧдінныд?
— Эг, эг вунӧд.
Помнита.
Директор эз шу, а сӧмын думыштіс, мый министерство, тайӧ нывсӧ заводӧ мӧдӧдӧмӧн, сетіс сылы сьӧкыд задача.
Тшӧкыда овлан история: нывлӧн романтика, ассьыс вынъяссӧ артавны да профессия правильнӧя бӧрйыны кужтӧмлун.
Технолог-корпусник!
Татшӧмъяс ӧмӧй, гӧгрӧс синмаяс, кӧсаясас сьӧд бантикъясаяс, долженӧсь уджавны стапельяс вылын?
Директор син водзӧ сувтлісны ӧта-мӧд бӧрсяыс бывалӧй корабельщикъяс: Басманов, Журбинъяс — дедъяс, пиян да внукъяс — тӧлӧн воймӧм чужӧмъясаӧсь, чорзьӧм гӧрд киясаӧсь, йизьӧм усъясаӧсь да гыӧртӧм синкымъясаӧсь.
Некыдз оз позь вӧлі сувтӧдны накӧд орччӧн «Иванова ёртӧс»; эз тырмы смеллун мӧдӧдны сійӧс вымосткаяс вылӧ, кӧні арнас дугдывтӧг шутьлялӧ тӧв, кӧдзыд корабельнӧй отсекъясӧ, кӧні тӧвнас кӧдзыдысла весиг сталь дзуртӧ.
Директор Иван Степанович Сергеев ачыс вӧлі татшӧм жӧ косіник кык нывлӧн батьӧн, налӧн сідзжӧ вӧліны кӧсаясас бантикъяс.
— Да, помнита, — выльысь шуис сійӧ.
— Но мый тіянкӧд вӧчны, збыльысь, ог тӧд.
— Министерствоса путёвкаӧ тайӧс гижӧма!
— Гижӧма?
— Иван Степанович бара ӧзтіс ассьыс каллянсӧ.
— А висьталӧй: коді кырымаліс тіянлысь путёвканытӧ, сійӧ тіянкӧд сёрнитіс, сійӧ аддзыліс тіянӧс?
— Ог гӧгӧрво!
— Зина сувтіс.
Пукалӧмӧн сійӧ татшӧм сёрни эз вермы водзӧ нуӧдны.
Иван Степанович чеччис жӧ пызан сайсьыс.
Ыджыд тушаа, кыз, сійӧ прӧйдитчис ковёр кузя ӧдзӧс дорӧдзыс, бергӧдчис бӧр.
— Коді ті лоанныд министерстволӧн кадръяс отделса работниклы, коді сетіс тіянлы путёвкатӧ?
— серьёзнӧя заводитіс сёрнитны директор.
— Мый сійӧ тіян йылысь тӧдӧ?
Да нинӧм.
Ог сомневайтчы, сійӧ зэв сюся видлаліс тіянлысь диплом.
Инженер-технологлысь диплом.
А ми, олӧма йӧз, кодъяс корабельнӧй премудростьсӧ заводитім тӧдмавны клепальщикъяссянь да слесарьяссянь, аддзам тіянысь не сӧмын дипломированнӧй абстракция, но ещӧ и мыйкӧ мӧдтор.
Миян водзын кӧсаяса, бантикъяса томиник нывка...
Зиналӧн чужӧмыс да сьыліыс гӧрдӧдісны.
Сійӧ тэрмасигтыр разис бантсӧ да босьтіс сійӧс кӧсасьыс.
— Тайӧ кӧ мешайтӧ...
— Да оз бантыс мешайт.
И ог кӧритӧм могысь ме тіянлы сы йылысь шу.
Дзик мӧдарӧ.
Меным сӧмын кажитчӧ, мый ті ещӧ зэв на омӧля тӧданныд олӧмсӧ, ещӧ омӧльджыка тӧданныд сійӧ профессиянытӧ, кодӧс ті аслыныд бӧрйӧмныд, стӧчджыка — уджалан условиеяссӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь тайӧ профессиякӧд.
Шуам, ті вӧлінныд практика вылын, но практикаыд овлӧ век гожӧмын, во пиын медся бур кадас.
Нинӧмысь на, веськыда кӧ шуны, ті энӧ кывкутлӧй.
И вот, ме ногӧн, тіян назначение йылысь приказ кырымавтӧдз, тіянлы колӧ зэв внимательнӧя, зэв серьёзнӧя да гӧгӧрбок думыштлыны аслад будущӧй йылысь.
— Ме уна мӧвпалі!
— Ещӧ думайтыштӧй!
И ветлӧдлыштӧй заводті, тӧдмасьӧй корабль стрӧитӧм кузя став процессыскӧд.
Гашкӧ, не стапель, а кутшӧмкӧ мӧд участок...
— Практика дырйи ветлӧдлі зэв уна заводъясті, — торкис сійӧс Зина.
— Кӧсъя уджавны сӧмын стапель вылын.
И, пӧжалуйста, энӧ думайтӧй менӧ бӧр мӧдӧдны!
Некытчӧ татысь ме ог мун!
Зина чабраліс киясас сьӧд шӧвк лентасӧ.
Иван Степанович бурпырысь серӧктывліс, бара личкыштавліс звӧнок кнопкасӧ, а Зиналӧн тіралісны вомдоръясыс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь кутіс асьсӧ, медым не шыбитчыны диван вылӧ, кодлӧн пу левъясыс кутісны пиньясаныс ыргӧн кольчаяс, да не бӧрддзыны ӧбидасьыс да скӧрмӧмсьыс.
Ещӧ дзик некор на некод сы вылын эз издевайтчыв татшӧм ногӧн.
Но мед, мукӧддырйи эз зэв кокни вӧв овны бать-мамтӧгыс детдомын, институтскӧй воясын сьӧкыдлунъясыс эз век прӧйдитлыны след кольтӧг; но ӧні, ӧні, кор сійӧ инженер, кор сылӧн диплом, медбур отзывъяс да характеристикаяс, кор сійӧ самостоятельнӧй морт, — кодлӧн эм правоыс мешайтны сылы олан туй вылас, серавны сы вылын, шуны нывкаӧн!
Пырис секретарша, Иван Степанович тшӧктіс сылы корны техническӧй информация бюроысь инженер Скобелевӧс.
— Водзӧ делӧыс кутас мунны тадзи, Зинаида Павловна,
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Инженер Скобелев тӧдмӧдас тіянӧс заводӧн, петкӧдлас став цехъяссӧ, став участокъяссӧ, мастерскӧйяссӧ, складъяссӧ, отделъяссӧ.
А ті, кыдз ме тіянлы сӧветуйті нин, ещӧ ӧтчыд думыштлӧй, кӧні эськӧ ті кӧсйинныд уджавны.
— Ме тіянлы висьталі нин — кӧні.
Стапельяс вылын!
Кабинетас пырис ар комына-комын вита морт. Сійӧ мичаа бритчӧма, душитчӧма, моднӧй костюма, уна рӧма галстука, читкыртліс Зина вылӧ фаталистлӧн кодь, коді тырвыйӧ сетӧма асьсӧ судьбалы, кӧдзыд синъяссӧ.
— Зинаида Павловна Иванова...
Евсей Константинович Скобелев...
— тӧдмӧдіс найӧс Иван Степанович.
— Инженеръяс.
Инженеръяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да эз кажитчыны ӧта-мӧдныслы.
Зиналы эз кажитчы Скобелевлӧн видыс ставнас, сылӧн веськодя видзӧдысь читкыртӧм синъясыс, ньӧжмыд, слаб вӧрасыс.
А Скобелев скӧрмис Зина вылӧ сыысь, мый ныв, директоркӧд сёрнитӧмысь ачыс скӧр да расстроитчӧм, эз кутлы сылысь чургӧдӧм кисӧ.
Медым петны лоӧм положениесьыс, Скобелевлы ковмис чургӧдӧм кинас вӧчавны сынӧдас ещӧ бӧбджык жестъяс да сложнӧй туйясӧд веськӧдны сійӧс пинжак зептас карандашла, коді сылы ньӧти вӧлі оз ков.
Директорскӧй поручениеысь — «петкӧдлыны Зинаида Павловналы завод» — растрёпаннӧй нывка дінӧ, кыдзи думсьыс нимтіс Зинаӧс Скобелев, сылӧн отношениеыс лои ещӧ лёкджык.
Кыскась ӧні сыкӧд лун, кыкӧс, а то и куимӧс цехъясті, пырав чӧртыс тӧдӧ кытчӧ...
Но Евсей Константинович Скобелев лыддис асьсӧ вывті культурнӧй да воспитаннӧй мортӧн.
Сійӧ эз сет вӧлясӧ чувствояслы, колана вежливостьӧн копыртчыліс Зиналы да восьтіс сы водзын ӧдзӧссӧ:
— И сідз, туйӧ!
На бӧрын кабинетӧ пырис сьӧд уска, зэв кузь тушаа зумыш морт.
— Видза олан, директор!
— шуис сійӧ да пуксис креслӧӧ.
— Бара, гӧгӧрвоан кӧ, тригонометрия.
Иван Степанович видзӧдіс Горбунов вылӧ гажа синъясӧн.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс радейтіс тайӧ уска мортсӧ, кодӧс заводын радейтісны ставӧн.
И сэтшӧма радейтісны, мый колян арын, кымынӧд пӧрйӧ нин, бара бӧрйисны завкомса председательӧ.
— Косинусъяса тригонометрия?
— юаліс Иван Степанович.
— Лёкджык, — кыдзи и векджык овлӧ, шуштӧма вочавидзис Горбунов.
— Матвей дедыдкӧд омӧль.
— Кыдзи омӧль?
— Оз вермы уджавны.
Йӧзыс норасьӧны — разметкаӧн дзугсьӧ.
— Пенсия вылӧ колӧ лэдзны, Петрович.
Шойччыны.
— Решение нин вӧчин!
— Горбунов дӧсадапырысь клопнитіс аслас пидзӧсъясӧ.
— Кокни шуны — пенсия вылӧ, шойччыны!
Ме ог сы йылысь.
Пенсиясӧ сійӧ и миянтӧг пӧлучайтӧ.
Ме мӧдтор йылысь.
Мортыс тӧждысьӧм требуйтӧ.
— Татшӧм йӧз йылысь государство тӧждысьӧ.
— Государство?
А ми тэкӧд мый — абу государство?
— Теоретическӧй спор.
— Абу сідз, практическӧй!
Квайтымын вит во мортыс уджалӧ, уджалӧ и уджалӧ.
Тшӧкты сылы гортас мунны, паччӧр вылӧ, — тайӧ сійӧс черӧн моз керыштас.
Мый тані государствоыд вермас вӧчны?
Сійӧ тэа-меа вылӧ надейтчӧ, миянлы тшӧктӧ аддзыны веськыд решение.
Ме Василий Матвеевичкӧд талун тӧлкуйті завкомын.
Оз позь, шуӧ, дедӧс кольны уджтӧг.
И разметка вылын оз позь водзӧ кольны.
Внимательностьыс эз ло, мудзӧ, пӧльза дорысь тырмытӧмторйыс унджык.
— Вай мӧвпавны.
— Вай.
Кыкнанныс некымын минут чӧж пукалісны чӧв:
Иван Степанович куритчис, чурскакыліс сылӧн ёна куритӧм калляныс; Горбунов зумыша видзӧдіс ледоколлысь модельсӧ стеклӧ футляр пытшкысь, кодӧс вӧлі пуктӧма ӧшинь вылӧ директор мыш сайӧ.
— Вактёрӧ, гашкӧ?
Стӧрӧжӧ?
— не то аслыс, не то Горбуновлы шуис Иван Степанович.
— Ӧбидитам, — важмозыс пукалӧмӧн вочавидзис Горбунов.
— Бергӧдчыв, видзӧдлы бӧрвывсьыд корабльсӧ...
Коді размечайтіс сылы гребнӧй винтъяссӧ?
— Вот, чӧртыд!
Збыльысь тригонометрия, Петрович.
— А ачыссӧ сійӧ мый шуӧ?
— Да нинӧм.
И юавнысӧ пола.
Тадзи директор да завкомса председатель эз и вермыны решитны Матвей дедлысь судьбасӧ.
Горбунов муніс.
Иван Степанович ещӧ дыр на пукаліс ас кежас.
Сійӧ мӧвпаліс олӧм йылысь, пӧрысь разметчик йылысь, ас йывсьыс.
Кор Матвей Журбин пияныскӧд да моньясыскӧд воис Петроградысь заводӧ, сійӧ, Иван Степанович, сатин косовороткаа кызь арӧса слесарь, вӧлі комсомоллӧн сӧмын на котыртӧм заводскӧй ячейкаын секретарӧн.
Колисны вояс, цехъясын да стапельяс вылын вежласисны йӧз, ачыс Иван Степанович тайӧ вояс чӧжӧн вевъяліс помавны рабфак да институт, уджавліс некымын проектнӧй организацияын и весиг наркоматын, гӧтрасис, быдтіс кык нылӧс, дзормис, война дырйи бӧр воис Ладаӧ директорӧн нин, а пӧрысь Журбин пыр на уджаліс разметчикӧн — сійӧ вӧлі ловъя биографияӧн заводлӧн, коді лои Иван Степановичлы рӧднӧйӧн.
Матвей дедтӧг заводсӧ он вермы вӧлі думыштны.
Но мый вӧчан, олӧмыс мунӧ сідз, сэтшӧм сылӧн законыс: ӧти вешйӧ, сылы смена вылӧ воӧ мӧд, выль, том.
Мед тайӧ случайнӧ, мый самӧй тайӧ жӧ лунӧ, кор заводӧ воис бантика да инженер диплома ныв, друг кыптіс вопрос — мый вӧчны Матвей дедкӧд, — случайнӧ, но закономернӧ.
И, гашкӧ, абу нин сэтшӧм ылын сійӧ луныс, кор кодлӧнкӧ кыптас вопрос — а мый вӧчны сыкӧд аскӧдыс, Иван Степанович Сергеевкӧд?
Пӧрысь пӧ нин и сідзжӧ дзугсьӧ уджас.
Ас тӧдлытӧгыс дум вылас усины строчкаяс письмӧысь институтса ёртыслӧн.
Сійӧ гижис: «Куліс Никита Седлецкий.
Инфаркт.
Снарядъяс, Ваня, усялӧны пыр матӧджык и матӧджык...» Збыль, тайӧ буретш тадзи.
Во кык сайын эз ло Карюкин, кодкӧд Иван Степанович коркӧ мунліс рабфакӧ, а вот эз ло и Никита Седлецкий, ӧттшӧтшъя жӧ.
Да, снарядъяс усялӧны пыр матӧджык и матӧджык.
Пехоталӧн боевӧй устав велӧдӧ боечӧс: кор тэ веськалан губитысь би полосаӧ, тэныд колӧ петны сэтысь сӧмын водзӧ уськӧдчӧмӧн.
Сӧмын водзӧ, и дзик некытчӧ мӧдлаӧ.
Сідзкӧ, оз ков мӧвпавны векнямман «вилка» йылысь, оз ков сувтавны, колӧ мунны и мунны, и сёпӧв прав Горбунов — абу сэтшӧм прӧстӧ решитны Матвей дед йылысь вопрос.
Эновтны удж — пӧрысь Журбинлы лоӧ би шквал улӧ сувтӧм кодь жӧ.
Снарядъяс сэк жӧ пасьнитасны сійӧс.
И ещӧ эм зэв ыджыд правда сыын, мый мортлӧн водзӧ уськӧдчӧмыс — сійӧ выль поколениеӧс воспитайтӧм, коді водзӧ нуӧдас сыӧн заводитӧм делӧсӧ.
«Зинаида Павловна, — думыштіс Иван Степанович, — ми ещӧ лоам на тіянкӧд ёртъясӧн.
Ог сомневайтчы».
Сійӧ казяліс сьӧд лента, кодӧс вунӧдӧма креслӧ мыш вылас Зина, бура сійӧс веськӧдліс, кусыньтіс некымынпельӧ да сюйис пызан йӧрас.
2
Зиналӧн да Скобелевлӧн заводті путешествуйтӧмыс кыссис мӧдӧд лун.
Некод эськӧ эз шу, мый директор поручение вылӧ Скобелев видзӧдіс формальнӧя.
Сійӧ добросовестнӧя новлӧдліс Зинаӧс цехысь цехӧ.
Любӧй мӧд мортлы Зина эськӧ висьталіс аттьӧ тайӧ обстоятельнӧй экскурсиясьыс, — но эз Скобелевлы.
Скобелев сійӧс дӧзмӧдіс да оскорбляйтіс ассьыс объяснениеяссӧ висьталанногнас.
— Тайӧ плаз, — кутіс висьтавны сійӧ няр, гажтӧм гӧлӧсӧн, кор найӧ конструкторскӧй бюроысь кайисны административнӧй зданиелӧн мӧд судтаӧ да пырисны зэв еджыд залӧ
— кузьтанас кыксё дас метр, пасьтанас — квайтымын гӧгӧр.
Стекляннӧй вевт, яръюгыд лампаяс.
Джоджсӧ вӧчӧма кыз брусъясысь.
Паркет сяма, но шпаклюйтӧма да краситӧма.
Грифельнӧй дӧска кодь.
Вывті бур дӧска!
Позьӧ ворсны футболӧн — збыль ӧд?
Либӧ исласьны роликъяс вылын.
Но тані абу стадион, тані оз ворсны, заводлӧн тайӧ медся тӧдчанаторйыс.
Ставыс, мый ковмӧ корабль корпуслы, стӧчджыка — сылӧн теоретическӧй чертёжыс, кодӧс лӧсьӧдісны конструкторъяс, воспроизводитсьӧ тайӧ джоджын натуральнӧй ыджданас.
Кыдзи?
Ті кӧ помалінныд Кораблестроительнӧй институт, долженӧсь тӧдны асьныд.
Нюдз рейкаяс правилӧяс отсӧгӧн, кодъясӧс колана местаясын крепиталӧны специальнӧй тувъясӧн, либӧ «крысаясӧн» — со тайӧ чугуннӧй утюгъяснас.
Стальнӧй рулеткаяс, транспортиръяс, угольникъяс, циркульяс отсӧгӧн. Линияяссӧ вӧчалӧны карандашӧн, сэсся киӧ босьтӧны рейсфедер, и найӧс гижтӧны краскаӧн.
Тіянлы гӧгӧрвоана?
— Да, — коса вочавидзис Зина, ачыс видзӧдіс йӧз вылӧ, кодъяс кодзувкотъяс моз визлалісны шыльыд руд джоджӧд, коді вӧлі пӧшти Маяковский плӧщадь ыджда, коді тай Мӧскуаын.
— Сідз, мӧдысь шуа, натуральнӧй ыджданас, — водзӧ висьталіс Скобелев, — плаз вылӧ вӧчсьӧ будущӧй корабльлӧн теоретическӧй чертёж куим проекцияӧн: корпус, бок да полуширота.
Медым гӧгӧрвоанаджык вӧлі, ме эськӧ шуи, лӧсьӧдсьӧ корабльлы выкройка.
Сы серти сэсся шӧралӧны корпуснӧй стильсӧ.
Юалӧмъяс эмӧсь?
Абу?
Мунамӧй эстчӧ, тайӧ ӧдзӧсӧдыс веськыдвылӧ.
Ӧдзӧс сайысь веськыдвылысь кыліс пу да клей дук.
— Ми аддзылім выкройкасӧ, — пыр сідзжӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн висьталіс Скобелев, — а ӧні аддзам и манекенъяс.
Тані вӧчсьӧны унапӧлӧс модельяс.
Со, например, блок-модель, мӧд ногӧн кӧ, корпусджынлӧн модель, ичӧтмӧдӧма ветымынпӧв.
Сы вылӧ индыссьӧны пазъяс да ортсыса обшивкалӧн стыкъяс, шпангоутъяс да стрингеръяс — корабль корпуслӧн пӧперега да кузьмӧснога связьяс, сылӧн палубаяс, переборкаяс, забортнӧй розьяс, да мукӧдтор.
Модель вылас, со эстчӧ, лоӧ гижтӧма обшивкалысь быд лист.
Скобелев кузь гыжнас инмӧдчыліс клёнысь вӧчӧм шыльыд пӧвйӧ.
— Блок-модель — сійӧ быттьӧкӧ главнӧй манекен, — водзӧ висьталіс Скобелев.
— Эмӧсь и дополнительнӧйяс.
Со шпангоутъяс куснялӧм вылӧ шаблон...
Со бимсъяслы...
А со вентиляционнӧй трубалӧн объёмнӧй шаблон.
Шаблонъястӧг — сӧмын теоретическӧй расчётъясӧн — ми ӧні кежлӧ огӧ на вермӧ уджавны.
Енмыс тӧдӧ, кыдзи, шуам, тайӧ трубаыс ладмас сылы индӧм помещениеӧ?
А места вылын, кӧть сійӧс и фанераысь вӧчӧма, но натуральнӧй ыджданас, — ставыс тыдалӧ.
Зина кывзіс Скобелевлысь висьталӧмсӧ и чӧв оліс, эз сетлы ни ӧти вопрос.
Скобелев нямляліс сэтшӧм истинаяс, кодъяс сылы вӧліны тӧдсаӧсь институтса коймӧд курсын нин.
Скобелев чайтіс, мый Зина нинӧм оз тӧд, да сэтшӧм жӧ кузя разъясняйтіс сылы, кыдзи нуӧдсьӧ разметочнӧй пызанъяс вылын разметка.
— Пальто либӧ юбка вылӧ ной шӧралӧм водзвылын, — дзик пель водзас горзіс Зиналы Скобелев, сы вӧсна мый некымын рабочӧй ӧтпырйӧ клёнӧдісны кернъяс кузя, — шӧралӧм вылӧ вайӧм материясӧ гижталӧны мелӧн.
Сідзи и тані...
Мый «сідзи и танісӧ» — Зина эз кыв, да и эз кӧсйы кывнысӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс гӧгрӧс чужӧма том нывбаба бӧрся, коді вӧлі лӧз гача, еджыд блузкаа да балябӧжас чурвидзысь помъяса сера чышъяна.
Нывбабаыс вӧлі вӧсньыдик, кокньыдик; полумужскӧй костюмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс сы фигуралысь мича линияяссӧ.
Сійӧ копыртчис тошка дзор дед дінӧ, коді пукаліс стальнӧй лист вылын да гижталіс лоан заклёпкаяс местаясӧ гӧгрӧс розьяс.
Дед, тыдалӧ, мыйкӧ дзугис, сы вӧсна мый нывбабаыс некымынысь босьтліс сылысь кисӧ мелыскӧд ӧттшӧтш да, кыдзи неспособнӧй велӧдчыськӧд занимайтчысь велӧдысь, ачыс гижталіс сійӧн металл вылас.
Дед думыштчывліс здук кежлӧ, сюся видзӧдлывліс сы вылӧ, мый ӧтув вӧчисны налӧн киясыс, — сӧгласитчӧмсӧ петкӧдлӧм могысь сійӧ довкйӧдліс левлӧн кодь юрнас.
Некыдзи оз позь вӧлі думыштны, мый тайӧ дедыс — велӧдчысь либӧ практикант, мый сійӧ пӧрысьӧ-нэмӧ сӧмын на тӧдмасьӧ разметка искусствоӧн.
Но мыйын нӧ сідзкӧ делӧыс?
Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны татшӧм тешкодь содружествосӧ, мыйын главнӧй рольыс явӧ абу старшӧйыслӧн, а младшӧйыслӧн, абу дедыслӧн, а — арлыд сертиыс артыштӧмӧн — внучкаыслӧн?
Вот та йылысь эськӧ Зина юаліс Скобелевлысь, но сылы эз вӧв окота панны сыкӧд сёрнисӧ.
Зина водзын вӧліны кутшӧмкӧ югыд, сӧстӧм человеческӧй отношениеяс.
А вермас ӧмӧй мичаа да сӧстӧма висьтавны на йылысь техническӧй информация бюроса гажтӧм заведующӧй?
Зина синъяссӧ эз вермы вештыны шензьӧдана пара вылысь.
Сэк кості дед да сылан внучкаыс, кыдзи думсьыс шуис найӧс Зина, помалісны гижтавны заклёпкаяслы розьяс; дед вешйыштіс бокӧ да заводитіс куритчыны дженьыдик каллянӧн, а внучкаыс босьтіс сылысь мелсӧ да кутіс гижавны лист вылас: «улыс», «вылыс», «бӧж», «пыр», «чеканка вылӧ стружитны таладорсянь», «куснявны таладорӧ»...
Зина тӧдіс, мый лист вылас лоӧ гижӧма и разметчикъяслысь овъяссӧ — кораблестроениеын сэтшӧм порядок, сійӧ кӧсйис виччысьны тайӧ минутсӧ, но Скобелев тэрмӧдліс, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Корпус вӧчан мастерскӧйын, либӧ корпуснӧй цехын, кӧні листӧвӧй да фасоннӧй стальлы сетӧны сэтшӧм формаяс да конфигурацияяс, кутшӧмӧн сійӧ воис бӧрынджык сборка вылӧ, стапель вылӧ, — Скобелев водзӧ сорлаліс техническӧй терминъяссӧ гортын паныдасьлысь терминъяскӧд.
— Но вот и шӧрасянін, — зепъясас кияссӧ сюйӧм бӧрын шуис сійӧ.
Цехас вӧлі рӧмыд, шонтан пачьяссянь гӧрд би югӧрыс тіралігтыр уси радъясӧн сулалысь гырысь станокъяс вылӧ, мостовӧй кранъяслӧн стекляннӧй кабинаяс вылӧ, кодъяс шумитісны да довкъялісны вевт улас.
Металл тыра платформа ас водзвылас йӧтлалігтыр лэчыда горзіс самӧвар кодь ичӧтик паровоз; ыпнитлывлісны газӧвӧй резательнӧй аппаратъяслӧн син ёран бияс; мурчкӧдігтыр някляліс стальсӧ вына пресс-гильотина.
«Шӧрасянін!»
Зинаӧс весиг кезъёвтіс.
Биӧн югдӧдӧм тайӧ сводъяс улас конструкторъяслӧн чертёжъяс серти, плазовщикъяс разбивка серти, разметчикъяслӧн линияяс да маркаяс серти йӧзыс стружитчисны, вундалісны, сверлитісны, куснялісны корабельнӧй сталь, воскысь моз лепитісны сыысь океанскӧй теплоходъяслысь реброяссӧ, налысь обшивкасӧ, кильяссӧ, палубаяссӧ да переборкаяссӧ.
Корабль — абу вельветӧвӧй толстовка, абу шевиотысь вурӧм костюм.
Сійӧ весиг абу керка, сійӧ кар, плавайтысь кар, кӧні эмӧсь электростанцияяс, телефон, радио, центральнӧй отопление, пывсянъяс, библиотекаяс — ставторйыс, мый эм ыджыд, бура благоустроитӧм индустриальнӧй центрын.
Институтса первойя лекциясянь Зина помнитіс кывъяссӧ «корабельнӧй енлысь», — нималана академиклысь, коді висьталіс выль студентъяслы, мый ӧнія корабль — канмуса техническӧй уровеньлӧн да, пӧжалуй, став культуралӧн мерилӧ.
Корабльын, кыдзи фокусын, ӧти точкаӧ чукӧртчӧны национальнӧй техникалӧн достижениеясыс.
Государствоын абу сэтшӧм пельӧс, кӧні эськӧ йӧз эз уджавны корабльлы вылӧ.
А тані, корпуснӧй цехын, кузнечьяс, резчикъяс, строгальщикъяс вӧчӧны корабльлы основа, сылы фундамент, дасьтӧны корпуслы дзик став детальяссӧ.
Сыысь, кыдзи лоӧ стрӧитӧма корпуссӧ, и петӧ, кутшӧма шогмас корабльыд вуджны саридзьяссӧ.
Вот мый окота вӧлі эськӧ висьтавны, горӧдны Зиналы веськодь чужӧма Скобелевлы, кор сійӧ шуис:
«Шӧрасянін».
Но Зина бара чӧв оліс, — сылы эз вӧв интереснӧ сёрнитны тайӧ мортыскӧд.
Тадзи коли первойя луныс, кор Зина тӧдмасис заводкӧд.
Зина узьмӧдчис Выль посёлокын, воысь йӧзлы лӧсьӧдӧм жырйын. Узьӧм водзвылас сійӧ терпеливӧя кывзіс стӧрӧжикалысь аслас, стӧрӧжика, олӧм йылысь зэв кузя висьталӧмсӧ — выль кывзысь мортысь сійӧ вӧлі ёна нин гажтӧмчӧма.
Мӧд луныс заводитчис сысянь, мый Скобелев шуис вежны маршрутсӧ.
— Не мунны-ӧ миянлы первой механическӧй да заготовительнӧй цехъясӧ?
— шуис сійӧ, ачыс видзӧдіс букыд енэжӧ, коді туналіс кузя зэрӧм.
— А стапельяс да достроечнӧй бассейн колям аски кежлӧ.
И вот вӧлі видлалӧма ыджыд да ичӧт механическӧй цехъяс, кӧні стрӧитісны главнӧй да вспомогательнӧй корабельнӧй механизмъяс; волісны модельнӧй мастерскӧйӧ, сталелитейнӧйӧ да меднолитейняӧ; ичӧт кузнечаӧ да болтозаклёпочнӧй цехӧ; лесопилкаӧ, столярно-мебельнӧй мастерскӧйӧ.
Мӧд лунджыныс прӧйдитіс, кор Зина да Скобелев воисны стапельясӧдз.
Железобетоннӧй стапельлӧн торцӧвӧй юкӧн водзын сулалігмоз, коді кыпӧдчӧма пӧшти административнӧй здание вевтӧдз, Скобелев шуис:
— Тайӧ пӧката плоскость вылас вурлӧны да тачайтӧны корпус.
Пневматическӧй мӧлӧт — вурсян машина, быд заклёпка — быттьӧ сунисӧн вурыштӧм.
Зина эз случайнӧ вай аслас ичӧтик портфельын Ладаӧ технолог-корпусниклысь диплом.
Сылӧн специализацияыс да стапельнӧй уджъясӧн ёна интересуйтчӧмыс заводитчисны институтса мӧдӧд курссянь, кор сійӧ первойысь веськаліс Сьӧд саридз вылӧ практика вылӧ.
Дас кӧкъямыс арӧса ныв сэні уджаліс ӧтмоза ремесленнӧй училищеса зонкаяскӧд.
Зина вӧдитчис гаечнӧй ключӧн — крепиталіс болтъясӧн обшивкалысь листъяс; сійӧ уджаліс горновщица пыдди да шонтіс заклёпкаяс; сійӧ ачыс велӧдчис клепайтчыны, кыдзи настӧящӧй клепальщик.
Первойсӧ ӧти курсса ёртъясыс, кодъяс Зинакӧд ӧтлаын прӧйдитісны практика, сералісны сы вылын, кыдзи пневматическӧй мӧлӧтӧн уджалӧм бӧрын тіралӧны сылӧн киясыс, кыдзи сылӧн киськассьӧ паньсьыс шыдыс, паньыс гольсйӧдлӧ пиньясас.
А тӧлысь мысти Зина ачыс сераліс асланыс курссаяс вылын, кодъяс бурджыкӧн лыддисны прӧйдитны практикасӧ конструкторскӧй отделын, турбиннӧй цехын, плаз вылын.
Зиналӧн киясыс сідзи сӧвмисны да крепаммисны, мый «дружескӧя» сыкӧд киасьӧмысь зонкаяс чукрасисны, а Сеня Карпов, ӧчкиа, дзуг юрсиа меланхолик, сійӧ прӧстӧ горзіс: «Эновт, Зинка, тайӧ шуткаястӧ, либӧ ме тэкӧд некор ог кут киасьны!»
Зина кутіс радейтны стапельяссӧ налӧн шумӧн, напряжённӧя уджалан темпӧн; стапельяс вылын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ гартас моз, позяна кӧ татшӧм сравнениеыс мортлы, коді эз помнитлы бать-мамсӧ да эз тӧдлы, мый сійӧ гортыс житейскӧй значениеын.
И Зина, коді кык лун чӧж терпеливӧя кывзіс Скобелевлысь вурсьӧмкӧд сравнениеяссӧ, кодъясӧс, дерт жӧ, дасьтӧма сӧмын сылы, эз вермы терпитны, кор пневматическӧй мӧлӧтсӧ вӧлі шуӧма вурсян машинаӧн, а заклёпкасӧ — сунис вурысӧн.
— Кывзӧй!
— Скобелевлань бергӧдчӧмӧн шуис сійӧ.
— Ті сёрнитанныд мекӧд белошвейкакӧд либӧ шляпа вурыськӧд моз.
Мыйын делӧыс?
— Зиналӧн чужӧмыс да сьыліыс сідз жӧ друг гӧрдӧдісны, кыдзи тайӧ вӧлі кык лун сайын директор кабинетын.
— А мыйӧн, прӧститӧй, сӧветскӧй белошвейка либӧ модистка омӧльджык инженерысь?
— нарошнӧ ёна вежлива юаліс Скобелев.
— Ме ог шу — омӧльджык.
Но сы вылӧ оз ков велӧдчыны квайт во институтын.
— А ӧд кыдзи велӧдчыны да мыйӧ велӧдчыны.
— Скобелев бергӧдчис, сійӧ веськодь чужӧмӧн видзӧдіс стапельнӧй кран вылӧ, код вевдорті кыссис вспомогательнӧй ичӧтик кран — «петушок».
Отношениеясыс ёсьмисны.
Ӧта-мӧд вылас гуся скӧралӧмныс кыкнанныслӧн кутіс петны ортсӧ.
— Ті онӧ зэв тӧждысьӧй выражениеястӧ бӧрйӧмӧн, — вочавидзис Зина, ачыс зілис сёрнитны кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
Скобелев копыртчыліс.
Найӧ воча видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Скобелев читкырасис; Зина, скӧр синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, волнуйтчӧмысла гӧрдӧдіс да сьӧкыда лолаліс.
— Меным сэсся оз ков тіян отсӧгныд!
— шуис сійӧ да, пальто пӧлаяснас ӧвтчиг, котӧрӧн мӧдӧдчис пӧвйысь вӧчӧм трап кузя стапель вылӧ.
Зина неуна эз зурась лӧз кителя да блин моз пуктӧм кепкаа латшкӧс морткӧд, коді сулаліс вылыс площадка вылын да, сылы паныд котӧртысь ныв вылӧ думыштчӧмӧн видзӧдігтыр, гартлӧдліс чуньнас пашкыр синкымсӧ.
— Мый сэтшӧм ӧдйӧ да кытчӧ?
— Сылӧн киясыс потшисны Зиналы туйсӧ.
— Кытысь татшӧм юрсигусьыс?
Кӧть и тешкодь, но «юрсигусьӧн» шуӧмысь Зина ньӧти эз ӧбидитчы.
Мӧдарӧ, сьӧлӧмас сылӧн друг лои югыдджык.
Мыйкӧ зэв бур, шоныд кыліс тайӧ кывъяс да гӧлӧсас.
— Ме абу юрсигусь.
Ме инженер.
— Пӧжалуй, ӧбидаясӧн да разочарованиеясӧн бӧръя лунъясас тырӧм вӧсна Зина медводдзаысь нюммуніс.
— Видза оланныд!
Меным колӧ участокса начальник.
— Видза оланныд, инженер ёрт.
Сійӧ и эм тіян водзын, начальникыс.
Старик Журбин, Илья, Матвейлӧн пи.
Мыйӧн верма отсавны?
3
Медся лёкторйыс, мый сӧмын вермис лоны Зина олӧмын, — лои.
Зина пукаліс помтӧм кузь пызан сайын коридор кодь векньыдик да рӧмыд жырйын.
Пызан бокъясас вӧлі сувтӧдалӧма кӧдзыд сьӧд клеёнкаӧн эжӧм стулъяс.
Чернила чутъясӧсь турунвиж матерьеӧн вевттьӧм пызан вылын куйлісны кыз альбомъяс.
Стеклӧ сайын кык шкапын куйлісны полкаяс вылын унапӧлӧс системаа пневматическӧй мӧлӧтъяс, обжимкаяс, зубилӧяс, крейцовкаяс да чеканъяс наборӧн, электросверлӧяс, электросварочнӧй да газорезательнӧй аппаратъяс.
Тайӧ жӧ инструментъясыс, но торъя детальясӧн, вӧліны фанераысь вӧчӧм щитъяс вылын, кодъясӧс ӧшлӧма стенъясас.
Зина видзӧдіс щитъяс вылӧ, накӧд орччӧн ӧшалысь уна рӧма столбикъясысь частокол кодь диаграммаяс вылӧ, кытшъяс вылӧ, кодъяс вӧліны плоскость вылӧ изобразитӧм детскӧй визя мачьяс кодьӧсь, — да машинальнӧя вуштіс гыжнас ӧти альбомлысь коркасӧ, зілис чуктӧдны сэтысь косьмӧм клей войт.
Некымын час сайын вӧлі директоркӧд выль сёрни — гажтӧм, сьӧкыд сёрни, мый бӧрын вӧлі гижӧма сёӧд номера приказ.
Нэм чӧжыс Зина оз вунӧд тайӧ цифрасӧ: сылӧн нульясыс прӧйдитісны Зина сьӧлӧмӧд, кыдзи туй трамбуйтан машиналӧн чугун скатъясыс, да лямӧдісны став югыдсӧ да нимкодясянсӧ, мый кыптыліс сьӧлӧмас стапельяс вывті ветлігӧн.
Илья Матвеевич нуӧдліс Зинаӧс корабль пыдӧс увдорӧ, кодӧс сувтӧдӧма кильблокъяс вылӧ да чӧскыд дука пожӧм брусъясысь вӧчӧм клеткаяс вылӧ, кытысь сӧдзтысис югыд сир.
Сійӧ кайліс Зинакӧд ӧтлаын вылыс палуба вылӧ, лэччыліс трюмъяслӧн, машиннӧй отделениеяслӧн кӧрт пытшкӧсӧ да гребнӧй валъяслӧн дзескыд коридоръясӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі тӧдса и сыкӧд тшӧтш выльтор, — выльтор сы вӧсна, мый помалӧма институтскӧй практика, институтскӧй опека, заводитчӧ самостоятельнӧй удж: самостоятельнӧй!
Зина юасис быдтор йылысь, мый сӧмын аддзисны сылӧн синъясыс.
Илья Матвеевич вочавидзис обстоятельнӧя да ӧбидиттӧг чорыда.
Сійӧ интересӧн видзӧдлывліс тешкодь ныв вылӧ, коді решитӧма стрӧитны карабъяс.
Сылӧн ӧткымын вопросъясыс прӧстӧ шензьӧдісны пӧрысь корабельщикӧс.
«Юрсигусь» ӧттор-мӧдторйын разбирайтчис.
— Со ӧд кыдз, — куритчыны сувтігас заводитіс сійӧ.
Сы гӧлӧсын кыліс дӧсада.
— Ми уджалам, уджалам, чӧжам опыт, кӧнкӧ сійӧс, тайӧ опытсӧ, чукӧртасны ӧтлаӧ, висьталасны дасьсӧ челядьлы — и на тэныд!
Вит-квайт во велӧдчӧм бӧрын лоӧ специалист оз омӧльджык миянысь, тошкаясысь, кодъяс уджалісны стапельяс вылын нэмлысь нёльӧд юкӧнсӧ либӧ быдса нэмджын.
— Мый ті, Илья Матвеевич!
— пӧся паныд шуис Зина.
— «Оз омӧльджык!»
Сё сюрспӧв омӧльджык!
Меным кажитчыліс — воа татчӧ, и пыр жӧ менам артмас кыдзи колӧ, кыдзи институтын велӧдлісны.
А со ветлӧдлышті тіянкӧд — страшнӧкодь лои.
Кутшӧм уна на колӧ тӧдны.
Клепайтчыны верма, чеканитны верма, сваритны вурысъяс — сідзжӧ, а вот строительствоыс ставнас вежӧрӧ оз на бертчы.
— Бертчас! — збодермӧдыштіс Илья Матвеевич.
— Кор менӧ начальникӧ пуктісны — тайӧ вӧлі, не пӧръявны эськӧ, во дас вит — дас квайт сайын, — ме сідзжӧ повзи: клепайтчыны верма, чеканитны верма...
Зина серӧктіс.
— Дас вит во!
Но и радуйтінныд менӧ!
Сы дыра виччысьны!
— А кыдз нӧ мӧдногыс?
Мӧдногыс оз артмы.
Быдӧнлы окота чеччыштны школьнӧй скамья вылысь да и пыр жӧ лоны ыджыд мастерӧн либӧ учёнӧйӧн.
Оз артмы тадзи олӧмад, инженер ёрт.
Морт должен кисьмыны.
А та вылӧ вояс колӧны, вояс...
Илья Матвеевичӧс кодкӧ чукӧстіс, сійӧ муніс; Зина коли палуба вылӧ ӧтнас.
Тӧв разӧдіс кымӧръяс, Лада дзирдаліс шонді улын, тшынтор кыпӧдчис бухта весьтӧ да матігӧгӧрса вӧръяс весьтӧ.
Пӧсь палуба вывті чеччалісны пышкайяс.
Зина видзӧдіс на вылӧ да мӧвпаліс:
«Кутшӧм сьӧкыд сьӧлӧмыдлы олӧмлӧн тайӧ пӧщадатӧм законысь: колӧны вояс!»
Эз первойысь сійӧ кыв та йылысь.
Меланхоличнӧй Сеня Карпов на ещӧ шулывліс, мый студентлы тэрмасьны некытчӧ.
Морт воӧ верстьӧӧдз сӧмын комын, нелямын арӧсын.
«Ми збоялам да щӧтьяс лэпталам, — философствуйтіс Сеня, — а олӧмсӧ, наукатӧ, техникатӧ, прогресстӧ водзӧ нуӧдӧны найӧ, кодъяслы комын да нелямын арӧсысь абу этшаджык».
— «Мый жӧ кольӧ вӧчны миянлы, кодъяслы абу комыныс?»
— скӧраліс Зина.
«Любовь да велӧдчӧм, — шогпырысь шулывліс Сеня.
— Велӧдчӧм да любовь».
Дзик жӧ сійӧс, збыль, любовсӧ казьтывтӧг, шутіс и Илья Матвеевич.
Мортлы колӧ кисьмыны.
Дыр нюжалысь, гажтӧм сьылӧм, и некутшӧм любовь сійӧс оз мичмӧд.
Пышкайяс лэбзисны,
Илья Матвеевич бӧрсӧ эз во.
Гашкӧ, сійӧ вунӧдіс Зина йылысь.
Зина ачыс мӧдӧдчис корсьны.
Сійӧ мунісны мосткияс вывті борт пӧлӧн да воис клепальщикъяс дінӧ, кодъяс клепайтісны обшивкасӧ корабль нырладорын.
Видзӧдны кутіс, кутшӧм пелька да тэрыба вӧдитчис аслас мӧлӧтӧн ӧти бригадир.
Зина аддзис сылысь профильсӧ.
Сійӧ вӧлі лӧз спортивнӧй майкаа, ён кияса, кытчӧ инмӧдчылӧма нин первойя тувсовъя гож.
Медым не мешайтны сылы, Зина кайис вымосткаяслӧн мӧд судтаӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧны и ачыс бригадирыс, и сылӧн отсасьысьыс, и горновщицаяс, кодъяс вӧліны корабль корпус пытшкын.
Векджык клепальщикъяслӧн бригадаыс овлывлӧ бригадирысь, ӧти отсасьысьысь да ӧти горновщицаысь .
Татысь Зина аддзис кык горновшицаӧс да пыр жӧ гӧгӧрвоис — мыйла найӧ кыкӧнӧсь.
Отсасьысьыс муртса вевъявліс босьтавны налысь доналӧм стерженьяссӧ да тувъявны найӧс ручникӧн обшивка листъясӧ сверлитӧм розьясас.
Бригадирыс, мыйӧн сӧмын сы водзын ыпнитліс заклёпкалӧн ӧмидз рӧма синмыс, ӧти здукӧн пуктыліс сы бердӧ мӧлӧтлысь обжимкасӧ — кыліс, первойсӧ омӧля, а сэсся, кымын ёнджыка кӧдзаліс металлыс, сымын гораджык лои пулемётнӧй таргӧмыс, а орчча розяс бара нин ӧзйис выль пӧсь син.
Зина вунӧдчӧмӧн видзӧдіс ӧдйӧ мунысь удж вылӧ.
Сійӧ эз вермы вештыны синъяссӧ бригадир кияс вылысь.
Налысь быд движение вӧлі сэтшӧм стӧча арталӧма, быттьӧ киясыс да мӧлӧтыс вӧлі йитчӧмаӧсь ӧтлаӧ.
Зина водзын вӧлі конвейерлӧн быттьӧ зэв ӧдйӧ мунысь лента.
Олӧма горновщицаяс ӧчередьӧн босьтавлісны щипцыясӧн горнысь заклёпкаяс, чугуннӧй брусӧ кучкӧмӧн пыркнитлісны на вылысь окалинасӧ да шлаксӧ, сетлісны отсасьысьлы, коді ӧвтышталіс ручникӧн, пукталіс заклёпкаяс закладнӧй головкаяс бердӧ поддержка, бригадир камгис да камгис мӧлӧтӧн, и обшивкалӧн кык лист ӧтлаасянінын пыр ӧтарӧ нюжаліс шахматнӧй вурыс.
Бригадирлӧн эз вӧв кадыс, медым вештыштны сук синкымъяс вывсьыс пемыдгӧрд юрси пратьсӧ.
Мӧлӧтнас тэрыба кучкалӧмкӧд ӧттшӧтш юрси пратьыс омӧлика тіраліс.
Сылы жӧ абу комын и абу нелямын арӧс.
Сы дорысь, Зина дорысь, сійӧ абу ыджыдджык, но сійӧ ӧмӧй абу опытнӧй мастер?
Зиналы окота лои сёрнитыштны бригадирыскӧд, прӧстӧ колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
Но некор, буракӧ, бригадирыс оз сувтӧд дурмӧм конвейер лентасӧ.
Зина думыштіс виччысьны перерыв.
Оз жӧ вермыны найӧ уджавны шойччытӧг став кӧкъямыс час чӧжыс.
И Зина виччысис.
Бригадир друг выключитіс мӧлӧтсӧ.
Нагревальщицаяс пыр жӧ заводитісны весавны горнъяссӧ, отсасьысьыс киас ключӧн петіс ортсыса вымосткаяс вылӧ да кутіс разявны сборочнӧй болтъяслысь гайкаяссӧ; бригадир вештыштіс плешсьыс дӧзмӧдчысь юрси пратьсӧ, вӧчис кымынкӧ гимнастическӧй движение: паськыда шевгӧдліс кияссӧ да веськӧдліс морӧссӧ.
Сійӧ аддзис сы дорӧ лэччысь Зинаӧс да яндзим лои детинкалы моз, коді кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ ыджыд мортӧн, но казялӧны сылысь дзик детинкалысь кодь кутшӧмкӧ ворсӧдчӧмъяс.
Найӧ тӧдісны ӧта-мӧднысӧ.
— Видза оланныд!
— матыстчигас радпырысь шуис Зина да мыччис кисӧ.
— Но мый, аддзинныд кадръяс кузя отделтӧ?
— пыр на яндысиг юаліс Алексей.
— Аддзынысӧ аддзи, да тӧлкыс этша.
Уджсӧ оз сетны.
— Мый нӧ сідз найӧ?
Асьныс быдлаӧ ӧшлӧмаӧсь объявлениеяс: колӧны йӧз — а канителитчӧны.
Тіян кутшӧм специальностьныд?
Зиналы вӧлі лӧсьыд, мый Алексей сёрнитӧ сыкӧд сідзи, кыдзи, тӧдӧмысь, кутіс эськӧ сёрнитны аслас горновщицаяскӧд либӧ эсійӧ нылыскӧд — кранса машинистыскӧд, коді видзӧдлывлӧ ажурнӧй башнявывса стекляннӧй будочкасянь.
Сійӧ думыштіс, мый, пӧжалуй, оз сулав висьтавны: «инженер», — сёрниыс друг оз ло татшӧм прӧстӧй, да вочавидзис:
— Вот, шуам, клепайтчыны верма.
— Эн ылӧдчӧй!
— шпыньмуніс Алексей.
— Ме збыльысь юала.
— А ме збыльысь и шуа.
— Зина лэптіс вымостка вылысь мӧлӧт, видлаліс сійӧс: системаыс тӧдса.
— Поланныд — мыйкӧ тшыкӧда?
— Китӧ тшыкӧданныд.
А сэсся — мый?
— Но, мед, сідзкӧ, шонтӧны!
Зина чорыда эскис, мый сійӧ кужӧ клепайтчыны.
Сійӧ збоя личкис куроксӧ, но кор мӧлӧт заводитіс тіравны, пессьыны сы киясын ыджыд чери моз — шӧйӧвошис.
Заклёпкалӧн стержень помыс кыссис кытчӧкӧ бокӧ; быттьӧ вый, мавтчис сійӧ лист вывті, и мичаа пуксьӧм шляпт пыдди артмис некытчӧ туйтӧм ляпмунӧм шаньга.
«Мый тайӧ, мыйын делӧыс?
— Зина тэрмасигтыр выключитіс сынӧдсӧ и, повзьӧм, волнуйтчысь, видзӧдліс Алексей вылӧ.
— Ме абу мыжа, мыжа тіян мӧлӧтныд...
Фу, кутшӧм ерунда!
— Мый сэн мӧлӧтыс?
— заводитліс шыасьны Алексей, но гӧгӧрвоис, мый и збыльысь, пӧжалуй, абу нылыс мыжа артмытӧм кузяыс, а буретш мӧлӧтыс, а ещӧ стӧчджыка — сійӧ ачыс, Алексей.
— Вернӧ, — шуис сійӧ да лэптыштіс кисӧ, кӧсйис тракнитны асьсӧ галстукӧдыс; галстукыс эз вӧв.
— Вернӧ.
Водзвыв эг висьтав.
Мӧлӧтсӧ менам мӧдног лӧсьӧдыштӧма.
Ӧттор-мӧдтор ме вежи конструкциясьыс.
— Ті меным энӧ висьталӧй «ӧттор-мӧдтор»!
— эз артмы да сы вӧсна скӧра торкис Зина.
— Висьталӧй веськыда — мый!
Сійӧ личкис куроксӧ — и мӧд заклёпка лои брак.
Мӧд бӧрсяыс — коймӧд.
— Нинӧм сы понда, — бурӧдіс Алексей, — кералам.
Нёльӧдсӧ, витӧдсӧ, дасӧдсӧ Алексей клепайтіс ачыс воддзамозыс жӧ зэв ӧдйӧ.
Зина эз вешйыв сы дінысь ни ӧти воськов.
Сылысь самолюбиесӧ вӧлі ёна дойдӧма.
Тадзи найӧс, пӧшти пельпом-на-пельпом топӧдчӧмаясӧс, и суис Илья Матвеевич.
— Рабочӧй класскӧд тӧдмасянныд?
— шуис сійӧ, кор Алексей выключитіс сынӧдсӧ.
— Правильнӧ, инженер ёрт, тасянь и колӧ заводитны.
«Инженер» кывсӧ шуигӧн Алексей шензьӧмпырысь да, кыдзи кажитчис Зиналы, лёкысь видзӧдліс сы вылӧ.
Алексейлӧн синъясыс вӧліны букышӧсь.
Зина чувствуйтіс асьсӧ сы водзын мыжаӧн.
Нывлысь шуткасӧ специальность йывсьыс сійӧ донъяліс, тӧдӧмысь, кыдзи пӧръялӧм, кыдзи средство, медым пырӧдчыны сы дӧвериеӧ.
Зина некор эз терпитлы помӧдз висьтавтӧмторъяс да недоумениеяс, сы вӧсна сэк жӧ кӧсйис гӧгӧрвоӧдны Алексейлы, кыдзи и мый могысь лои тайӧ пустякӧвӧй, веськыда кӧ шуны, пӧръялӧмыс, но Алексей стальнӧй листӧ камгӧмӧн сетіс бригадаыслы знак, и кывъясыс эз кутны кывны мӧлӧт таркӧдӧм вӧсна.
Илья Матвеевич нуӧдіс Зинаӧс конторкаӧ тӧдмӧдны Александр Александровичкӧд, код йылысь сійӧ шуис: «Знаменитӧй мастер!»
Пирс вылын Зина кутіс сійӧс соскӧдыс.
— Илья Матвеевич, ме, буракӧ, ӧбидиті тіянлысь бригадиртӧ.
Ті энӧ казялӧй?
— Кутшӧм бригадирӧс?
— Но вот, кодкӧд ми ӧні клепайтчим.
— Сійӧ жӧ Алёшка!
Менам пи!
Мыйла нӧ сылы ӧбижайтчынысӧ?
Том на — веж.
Рытъя гудок бӧрын Зина, рад да кыпыд, тӧвзьыштіс директор кабинетӧ.
— Ставыс, Иван Степанович!
Заводсӧ гӧгӧр видзӧдӧма, ещӧ ӧтчыд думыштӧма, — кута уджавны стапельнӧй участокын.
И сӧмын сэні!
Заводитчис сёрни, коді вайӧдіс Зинаӧс коридор кодь тайӧ шуштӧм, неуютнӧй жырас, кӧні сулаліс кузь пызан.
Иван Степанович сёрнитіс дыр, серьёзнӧя да убедительнӧя.
Сійӧ сёрнитіс сы йылысь, мый том, энергичнӧй, инициативнӧй уджалысь колӧ заводлы, но оз стапельяс вылын, кӧні специалистъясыс тырмымӧн, а техническӧй информация бюроӧ, кодлы заводса руководительяс сетӧны вывті важнӧй тӧдчанлун, торъя нин ӧні, выль условиеясын.
— Ме висьтала тайӧс тіянлы, Зинаида Павловна, кыдзи ыджыдджык ёрт.
Ме кора тіянӧс сідз кыпӧдны да лӧсьӧдны техническӧй информация, медым тіян киясын вӧліны кораблестроениелӧн став выльторъясыс, и не сӧмын судосборкалӧн, а и литейнӧй делӧлӧн, кузнечнӧй, металлъясӧс кӧдзыда обработайтӧм, ыджыд да ичӧт механизация делӧлӧн.
Скобелев, веськыда шуа, ӧні кежлӧ оз на обеспечивайт миянлы татшӧм уджсӧ.
Информация бюролы колӧ ён катализатор.
Тайӧ катализаторнас, ме надейтча, лоанныд ті.
Тіян опытлӧн тырмытӧмлуныс бырас тіян ыджыд энергия отсӧгӧн.
Директорлӧн быд кыв Зиналы вӧлі збыльмытӧм мечтаяс кузяыс панихида кывйӧн.
И сыкӧд ӧттшӧтш пайӧ, тайӧ кывъясыс, ыштӧдісны самолюбиесӧ: сыкӧд сёрнитісны кыдзи настӧящӧй инженеркӧд, кодлы сетӧны кывкутана мог да код вылӧ надейтчӧны.
Сійӧ пыркӧдіс на юрсӧ, эз кӧсйы сӧгласитчыны, кӧть чувствуйтіс нин, мый оз вермы сулавны Иван Степановичлӧн доводъяслы паныд да мунас Скобелев дорӧ бюроӧ — оз пыр кежлӧ, дерт, мыйкӧ дыра кежлӧ, но век жӧ мунас.
Весиг и мыйкӧ дыра кежлӧ абу кокни янсӧдчыны мечтаыдкӧд.
Зина пукаліс кузь пызан сайын, видзӧдаліс шкапъяс вылӧ да инструментъяса щитъяс вылӧ, зілис чуктӧдны альбом коленкор обложка вылысь сетчытӧм клейсӧ и пӧшти эз кыв сійӧс, мый висьталіс Скобелев, коді, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, ветлӧдліс жыр кузя.
— Ме век шензьылі и шензя, — сёрнитіс сійӧ гажтӧма да велӧдананогӧн, — сійӧ чукыль-мукыль туйяс вылас, кыті нуӧдӧ мортӧс судьбаыс.
Вот ті, Зинаида Павловна Иванова, гордӧя висьталінныд меным, Евсей Константинович Скобелевлы, мый ті ньӧти онӧ нуждайтчӧй менам обществоысь.
Тайӧ вӧлі тӧрыт.
Талун жӧ ставыс вежсис.
Тіянлы ковмас терпитны не сӧмын менсьым обществоӧс, но и пӧртны олӧмӧ менсьым тшӧктӧмъясӧс.
Ті — менам подчинённӧй, ме — тіян начальник.
Тіянлы тайӧ, надейтча, гӧгӧрвоана?
Зина ньӧжйӧник лэптіс юрсӧ да дыр видзӧдіс Скобелев вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны сійӧс.
Медым не аддзыны сылысь шензяна синъяссӧ, Скобелев пуксис пызан сайӧ да кутіс лукйысьны ящикъясын.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Поезд ньӧжйӧник кыссис кӧрт туй послӧн ажурнӧй тоннельӧ.
Чемоданъяс важӧн вӧлі кӧртавлӧма, пассажиръяс шляпаасьӧмаӧсь да сулалісны ӧшиньяс дорын.
Улын рытъя шондіӧн югдӧдӧм ю быттьӧ сотчис.
Дзирдалысь ю кузя, поездлы вомӧн, муніс буксир да кыскис кирпич тыра кык сьӧкыд баржа.
Поездсӧ ордйӧдіг мӧдар вадорланьыс тӧвзис еджыд катер.
— Но, вот и миян карным!
— ылі вадорлань юрнас довкнитӧмӧн шуис Антон.
Антонлӧн ёртыс ӧдйӧ бергӧдіс юрсӧ, сы плеш весьтын читкыльтчӧм юрси пратьыс, коді вӧлі Суворовлӧн кодь дзор да задоритан, дрӧгнитіс, чужӧмыс лои стрӧг.
Ю сайын тыдаліс ыджыд карлӧн панорамаыс.
Еджыд керкаяс, пашкыр пуяс, заводскӧй тшын...
Выль, тӧдтӧм олӧм.
Кымынысь ветымын во чӧжӧн сійӧ, тайӧ абу нин том мортыс, волывліс татшӧм тӧдтӧм каръясӧ!
Дум вылас уси Волга вывсянь тыдалысь Сталинград, Донлӧн лунвыв вадорсянь Ростов, шуйга вадорса лажмыд увтассянь Киев, Обь вомӧн Новосибирск...
Уна паныдасьліс кар, но быдпӧрйӧ, кор тыдовтчыліс вагон ӧшиньсянь либӧ паракод палуба вывсянь дзор тшына татшӧм панорамаыс, Жуков волнуйтчис.
Сійӧ некор эз вӧв экскурсантӧн, выль карӧ сійӧ пыр волывліс уджавны, и пыр — партиялӧн задание серти.
— Михаил Васильевич!
— восьса ӧдзӧса купелань бергӧдчӧмӧн чукӧстіс Жуков.
— Воим!
— Воим нин?!.
— вочавидзис косіник морт, кодлӧн чужӧмыс вӧлі чери кыйысьлӧн кодь бронзӧвӧй; ачыс тэрмасигтыр сюяліс портфеляс бумагаяс тыра папкаяс.
— Пырысь-пыр пета.
Антон Журбин, ЦК-са парторг Жуков да профессор Белов став туй чӧжыс Мӧскуасянь Ладаӧ мунігӧн — пӧшти кык сутки — ноксисны тайӧ папкаяс дорас, разбирайтісны да видлалісны бумагаяссӧ.
Мукӧд купеясын ворсісны картіӧн, доминоӧн, сьылісны, весиг празднуйтісны чужан лунсӧ сьӧд синма нывлысь — студенткалысь, коді мунӧ гожся каникулъяс вылӧ, а нёльӧд номера купеын сӧмын листалісны бумагаяс да видлалісны чертёжъяс.
Жуков, коді локтіс министерствоӧ веськыда партия Центральнӧй Комитетсянь, аддзысис Беловкӧд да Журбинкӧд министр кабинетын.
Сы пельясын кылісны на ЦК-са секретарлӧн кывъясыс: «Надейтча, ті гӧгӧрвоанныд, кодлӧн тайӧ заданиеыс и кутшӧм кывкутӧм сувтӧ заводса коллектив водзын?»
Министр мӧдысь висьталіс ЦК-са секретарлысь кывъяссӧ.
Сійӧ шуис: «Тӧдмасьӧй, ёртъяс...
Тіянлы ковмас отсавны заводлы выполнитны зэв серьёзнӧй задание.
Кодлӧн тайӧ заданиеыс, ті, дерт, асьныд гӧгӧрвоанныд...»
Найӧ мӧдӧдчисны Ладаӧ ӧтлаын, туй чӧжыс профессор Белов да Антон висьтавлісны Жуковлы завод реконструируйтӧм кузя планъяс йылысь, сӧмын ӧткымынысь эновтлісны бумагаяссӧ, медым видзӧдлыны ӧшиньясӧд.
Ӧшиньяс сайын грымакылісны паныдасьысь тӧварнӧй эшелонъяс; гӧрд вагонъясысь да платформаясысь составъяс вӧлі займитӧмаӧсь став станцияяслысь да полустанокъяслысь туйяссӧ.
Вагонъясӧ, контейнеръяс вылӧ вӧлі гижалӧма кытчӧ мелӧн, кытчӧ сьӧд краскаӧн: «Волго-Дон», «Куйбышевгидрострой», «Каховка»...
Важ нимъясыс неважӧнсянь кутісны юргыны выльног.
Волгаӧс да Донӧс торйӧдіс ӧні ӧта-мӧдсьыс эз пӧсь степь, а сӧмын дженьыдик визьтор.
Стӧчджыка, сійӧ ӧтлаӧдіс найӧс.
Тайӧ визьтор саяс тӧдчисны нин будущӧй каналлӧн трассаыс, будущӧй Цимла саридзлӧн просторъясыс да строительяс зэв ыджыд армиялӧн зэв ыджыд уджыс; тайӧ строительясыслы железнодорожнӧй эшелонъяс нуисны вӧр, машиннӧй частьяс тыра гырысь ящикъяс, войвывса гранит, цемент.
Жуков дыр видзӧдіс «Каховка» гижӧд вылӧ.
Сійӧ помнитіс Каховкасӧ сэтшӧмӧн, кыдзи сійӧс казьтылӧны сьыланкывъясын, — пуляяслӧн пӧсь звӧнын.
Поездыс сувтіс тӧварнӧй составкӧд орччӧн. Жуков чукӧстіс том зонмӧс, коді, дӧрӧмсӧ пӧрччӧмӧн, гожйӧдчис плакаяс тыра платформа вылын.
— Каховкаӧ, ёрт?
— Каховкаӧ, — окотапырысь вочавидзис зон.
— Ылісянь?
— Кардорсянь.
Мӧдӧдісны колльӧдны прӧдукциянымӧс.
Уджысь тайӧ миянлы быттьӧ премия.
Нёльӧс бӧрйисны, а вӧзйысисны...
Заводыс ставнас.
Завкомын шуӧны: кыдзи нӧ, ысты тіянӧс — ті сэтчӧ и кольччанныд.
Сэтшӧмӧсь делӧяс.
Да, сэтшӧмӧсь делӧяс, кутшӧмъясӧс человечестволӧн история ещӧ эз на тӧдлы.
Тайӧ делӧяссӧ вӧчӧм могысь мунӧны Ладаӧ и найӧ.
— Кыдзи тані он казьтышт Кировӧс!
— плакаяс нуысь эшелонсӧ синнас колльӧдӧм бӧрын шуис Жуков.
— Окота овны и овны!
— Ті тайӧ мый йылысь?
— юаліс чуймӧм Белов, коді пырӧ вӧлі купеӧ нарзан бутылкаӧн.
— Кутшӧмкӧ колхознӧй электростанция аддзылінныд ӧшиньӧдыс?
Туй пӧлӧнысь аллея?..
Выль серияа паровоз?..
Ладнӧ, ме абу лирик, а эськӧ...
Ог тӧд, мый вӧлі эськӧ сэки.
Навернӧ, ме эськӧ дугдывтӧг виси ангинаӧн, гриппӧн, воспаление лёгкихӧн...
Сы вӧсна мый, висьтала тіянлы веськыда, миян кадӧ лириклы сьӧкыд вешйыны вагон ӧшинь дорысь.
Бӧръя кык вонас меным лои ёна путешествуйтны — войвывсянь лунвылӧ, лунвывсянь войвылӧ, асыввылӧ, рытыввылӧ...
Шензьӧдӧ!
Да, шензьӧдӧ.
Тэнад синъяс водзын вежсьӧ, тӧдан-ӧ, ставыс — ландшафтсянь мортӧдз.
— Но вот, — серӧктіс Жуков, — сӧмын на шуинныд: абу лирик!
А кутінныд сёрнитны настӧящӧй поэт моз.
— Некутшӧм поэтъяс!
— Белов ӧвтыштчӧмӧн шыбитіс ӧчкисӧ диван вылӧ.
Ныр вылас тӧдчис гӧрд визь, синъясыс читкыртчисны.
— Некутшӧм лирикъяс!
Ме, кыдзи менӧ шуӧны менам ёртъясӧй, кос сукар.
Любӧй рифма дорысь ме бурджыкӧн лыддя цифра.
Да со, пӧжалуйста!..
— Белов бӧр ӧчкиасис, ёся видзӧдліс первой Жуков вылӧ, сэсся Антон вылӧ.
— Ті асывнас кывлінныд радио пыр сьыланкыв?
«Шуйга вадор, веськыд вадор, дордйысьӧны слава вӧсна...» Мый ті татысь гӧгӧрвоинныд?
А тайӧ жӧ Сталинград йылысь!
Сталинград йылысь!
И орччӧн татшӧм кывъясыскӧд — со тіянлы!
— Сійӧ паськӧдіс газет, гыжнас, быттьӧ пуртӧн, гижтыштіс статьялысь заголовоксӧ: «Талун Волга вылын».
Тайӧ эз вӧв статья, а Сталинградскӧй гидроузел строительствоса начальниккӧд беседа; сэні дорвыв вӧліны цифраяс.
Но Белов заводитіс лыддьыны тайӧ цифраяссӧ, кыдзи шуӧны, тӧдчӧдӧмӧн; сійӧ сьӧлӧмсяньыс комментируйтіс найӧс, азартнӧя горӧдлывліс: «Но мый тайӧ, тіян ногӧн, — кубометръяс, километръяс?
Али морт, коді уджалӧ сэні веськыд да шуйга вадоръясас?»
— Миянлысь эпоханымӧс некутшӧм рифмаясӧн он вермы висьтавны!
— статьясӧ лыддьӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Тайӧ — цифраяс поэзиялӧн эпоха, масштабъяс поэзиялӧн эпоха.
Кӧсъя ещӧ вайӧдны ӧти пример.
Менам портфельын — со сійӧ!
— эм газетнӧй вырезка.
Главнӧй статистическӧй управление юӧртӧ сы йылысь, кыдзи выполнитӧма войтыр овмӧс серти колян вося план.
Видзӧдлам — кыдзи?
Белов шуаліс цифраяссӧ да заводитліс тӧлкуйтны сы йылысь, кутшӧмногӧн сӧветскӧй чёрнӧй металлургия, сӧветскӧй автотракторостроение, сӧветскӧй вӧр промышленность шедӧдісны тайӧ показательяссӧ, мый эм збыльысьсӧ тайӧ цифраяс саяс.
Сійӧ сёрнитіс конвейеръяс йылысь, трелёвочнӧй тракторъяс йылысь, рабочӧйяслӧн рационализаторскӧй предложениеяс йылысь, бригадаяс ордйысьӧм йылысь, производственникъяс да учёнӧйяс костын содружество йылысь, творчестволӧн вынйӧра гы йылысь, коді быдмӧ да шымыртӧ канмунымӧс границасянь границаӧдз.
— Виинныд ті менӧ, Михаил Васильевич, — не то шуткаӧн, не то серьёзнӧя шуис Антон.
— Ме, грешнӧй, сідзжӧ, овлывлӧ, сочиняйта кывбуръяс.
— Да мый ті, Антон Ильич!
— Белов видзӧдіс Антон вылӧ не сӧмын шензигтыр, но, пӧжалуй, ещӧ и неуна полігтыр.
— Збыль.
Кӧсъянныд кӧ, лыддя кывбур-мӧд?
Антон лыддис дженьыдик кывбуръяс стапельяс вылын тӧвся лун йылысь, клепальщик йылысь, кодлысь мӧлӧтсӧ сравнивайтіс пулемёткӧд, пӧрысь мастер йылысь, коді петіс пенсия вылӧ, но быд лун волывлӧ пукалыштны заводскӧй проходнӧйдорса скамья вылӧ.
Стихъясыс вӧліны прӧстӧйӧсь, и наын Беловлы ставыс вӧлі тӧдса; не сӧмын тӧдса, — матысса.
— Но, тӧданныд-ӧ, Антон Ильич!
— шевгӧдіс сійӧ кияссӧ.
— Тайӧ жӧ пӧшти цифраяс!
Жуков гора серӧктіс.
Белов пыр жӧ гӧгӧрвоис сы серамлысь помкасӧ да яндысьӧмсорӧн тэрмасис гӧгӧрвоӧдны:
— Абу сы кузя, мый косӧсь, — абу!..
Некутшӧмногӧн.
Точность боксянь, поэзия боксянь...
Став тайӧ споръясыс колисны бӧрӧ, водзын вӧлі Жуковлы выль кар; поездӧн мунан пос увті визувтіс выль ю.
Антон индіс кинас ыліӧ.
— Завод.
Аддзанныд куим труба?..
Дзик кар помын, пӧшти куръя дорын.
Трубаяс ньӧжйӧник тшыналісны, на гӧгӧр тыдалісны, быттьӧ гартчӧмаӧсь руд кружеваясӧ, подъёмнӧй кранъяслӧн фермаяс, карабъяслӧн мачтаяс да прожекторнӧй башняяс.
2
Сійӧ лунӧ, кор Тонялы сетісны табель, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Журбина Антонина школьнӧй сӧвет постановление серти переведитсьӧ дасӧд классӧ», — сылы тыри дас сизим арӧс.
— Но мый, ыджыд лоин?
— грубӧякодь шуис Алексей.
Сійӧ локтӧ вӧлі удж вывсянь гортас да аддзысис чойыскӧд дзиръя дорын.
— Регыд верӧссайӧ чеччыштан...
— Кытчӧдз ог аддзы сэтшӧмӧс, кутшӧм тэ, ог жбырӧбты!
— Тоня кӧсйис сійӧс кутыштлыны, но Алексей вешйис бокӧ.
— Шаблон, сідзкӧ, аддзин, — став жӧникъяссӧ ме серти мерайтны?
— Дерт жӧ.
Тэ медся бур, тэ медся тӧлка, тэ медся мича!
— Вот йӧюкыд!
— шпыньмуніс Алексей.
— Но босьт, сідзкӧ...
— Алексей нюжӧдіс сылы тубрастор, кодӧс кутіс киняулас.
— Мый тані, Алёша?
— Видзӧдлан — аддзан.
Тоня чеччалігтыр котӧртіс скамейка дорӧ.
Алексей пуксис сыкӧд орччӧн, ачыс синбӧжнас видзӧдлывліс, кутшӧм ӧдйӧ чойыс разьӧ бумагасӧ.
Журбинъяс семьяын ставныс олісны дружнӧя, семьяыс лыддьыссис Важ посёлокын медкрепыдъяс пиысь ӧтиӧн.
Но и сэні, тайӧ крепыд семьяас, видзӧдісны ӧта-мӧд вылас эз ӧтсямаа, и весиг Агафья Карповна, радейтысь мам, радейтіс ассьыс челядьсӧ эз ӧткодя.
Войнаӧдз мамлысь медся нежнӧй чувствояссӧ сійӧ сетліс медводдза пиыслы — Викторлы, — да Алексейлы.
Сы бӧрын, кор Антон воис фронт вылысь сьӧкыд ранаясӧн, Агафья Карповналӧн тайӧ чувствоясыс вуджисны и сы вылӧ.
Любитіс сійӧ, дерт, и Костяӧс Тонякӧд, — пӧжалуй, эз омӧльджыка, но век жӧ эз сідзи, кыдзи Викторӧс, Алексейӧс да Антонӧс.
И некор эськӧ эз вермы гӧгӧрвоӧдны, мыйла эз сідзи.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый Костя быдмис ёсь да асныра детинкаӧн, школаын велӧдчан воясас сы вылӧ норасьлывлісны велӧдысьяс, норасьлывлісны суседъясыс; Костя вӧсна Агафья Карповна терпитліс уна неприятностьяс.
Детинкаяслӧн кодь характера Тоня ачыс эз зэв сибӧдчыв мамыс дінӧ, эз ставсӧ висьтавлы сылы, ассьыс гусяторъяссӧ висьтавліс сӧмын Алексейлы да ещӧ батьыслы, Илья Матвеевичлы.
Алексей да Тоня костын лоины аслыспӧлӧс отношениеяс.
Кор Тоня вӧлі ичӧт на, Алексей вермис занимайтчыны сыкӧд быдса лунъясӧн.
Сійӧ новлӧдліс чойсӧ ас вылас верзьӧмӧн, чеччавліс сыкӧд кӧв вомӧн, ворсіс из торъясӧн да «мачьяс школаӧн», гижтыліс «пӧртъясӧн» да «адъясӧн» «классъяс».
Дас арӧсӧн Тоня велӧдчис иславны Алексей отсӧгӧн конькиӧн да лыжиӧн, дас вит арӧсӧн — лыйсьыны бать дрӧбӧвикӧн, вӧйтавны кулӧмъяс да трегубечьяс, бергавны турник вылын да чеччавны «козёл» вомӧн.
И сӧмын тайӧ кад кежлас Алексей дугдіс яндысьны чойыскӧд дружескӧй отношениеясысь.
Войдӧр сійӧ ворсліс Тонякӧд ёна гусьӧн, мед эз тӧдлыны гырысьяс да торйӧн нин сылӧн детинка-другъясыс.
«Классъяссӧ» гижтылісны пес видзан сарай сайӧ, изйӧн ворслісны бузина да ӧмидз кустъяс пытшкын.
Тыдовтчыліс кӧ матын бокӧвӧй морт, Алексей пырысь-пыр жӧ Тонялӧн равноправнӧй партнёрысь лолі сылӧн суров ыджыдджык вокӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, петкӧдліс асьсӧ сідзи, быттьӧ сэтчӧ, сарай саяс либӧ ӧмидз кустъяс дорас, сійӧ воис сӧмын сы могысь, медым мамыс тшӧктӧм серти видзӧдны дулльӧсь нывка бӧрся.
А Тоня, мӧдарӧ, некор эз дзеблы вокыс дінӧ ассьыс чувствояссӧ, Алексей вӧлі сылы свет вылын медся ыджыд авторитетӧн, — пӧжалуй, бать дорсьыс, Илья Матвеевич дорысь, ыджыдджыкӧн.
Чойыс дінӧ аслас ортсыса вниманиеӧн вокыс эз вӧв зэв лышкыдӧн.
Первойысь на лои сідзи, мый Алексей сетіс козин сы чужан лун кузя.
— Алёша, донаӧй!
Да тэ дурачок!
— Тоня разис гартыштӧмторсӧ да сэтшӧм тэрыба шыбитчис вокыслы сьылі вылас, мый тайӧ пӧрйӧ Алексей эз вевъяв вешйыны бокӧ.
Сійӧ сӧмын детинка привычкаӧн чышкыштіс кипыдӧснас банбоксӧ сэті, кытчӧ инмӧдчылісны Тонялӧн паръясыс.
Тайӧ лунсянь Тоня олӧмын заводитчисны вежсьӧмъяс.
Тоня пуктіс камод вылӧ, кадсьыс сьӧдӧдӧм розаяса да коръяса пу рама пытшкын гӧгрӧс рӧмпӧштан водзӧ Алексейлысь козинсӧ — кельыдлӧз шӧвкӧн кӧрталӧм мича ыджыд кӧрӧбка, да кутіс чувствуйтны асьсӧ ыджыдӧн.
Духи флаконъяса да уна рӧма пудреницаяса татшӧм жӧ кӧрӧбкаяс — но, дерт жӧ, дерт, мисьтӧмджыкӧсь!
— вӧліны и Лидалӧн и Дуняшкалӧн.
Тоня быттьӧ быдмис ас син водзас.
— Антонина Ильинична Журбина!
— шуис сійӧ рӧмпӧштан водзын асьсӧ видзӧдігӧн.
— Ті пыранныд олӧмӧ.
Лоӧй шудаӧсь, Антонина Ильинична.
— Мый вернӧ, сійӧ вернӧ.
Ло, внучкаӧй, шудаӧн.
Тоня бергӧдчис каблукъяс вылас.
Сы бӧрвылын сулаліс Матвей дед, коді гынсапӧгӧн ньӧжйӧник локтіс сы дінӧ.
Тоня яндысьӧмысла ляскысис чужӧмнас дед куртка бердӧ, кытысь ӧвтіс кӧрт, сир, сурик дукӧн — карабъяс дукӧн.
Матвей дед окыштіс Тонялысь юрсӧ, малыштіс пельпомӧдыс.
— Уна сійӧ, шудыдтӧ, муніс йӧз бокті, эз быдӧнлы сюрлы.
Дедлӧн салдатскӧй койкаыс сулаліс пельӧсын паськӧм шкап сайын.
Уна рӧма лӧскутъясысь вурӧм эшкынлысь пельӧссӧ пешкыльтӧм бӧрын дед пидзӧсчанясис Тоня водзӧ да кыскис крӧвать увсьыс турунвиж рӧма ичӧтик сундук, код вевт вылын вӧлі кӧрт прутысь вӧчӧм тронякылан вуг.
Тайӧ сундукыс вӧлі зэв важ, ветлӧдліс Матвей дедкӧд саридз вомӧн походъясын ылі канмуясті, и сійӧ, коді восьтывліс сундуксӧ, вевт пытшкӧсладорсьыс аддзыліс краскаясӧн серпасалӧм шуштӧм картина, коді шусис «Помпеялӧн медбӧръя лун».
Коркӧ дед вундылӧма картинасӧ «Нива» журналысь, клеитӧма сундук вевтас нянь клестерӧн, — и сійӧс, мыйӧн эз справитчы бушуйтчысь вулкан, помалісны корабльвывса горш тӧрӧканъяс.
Найӧ йирӧмаӧсь кияссӧ джынвыйӧ пасьтӧм помпеянкаяслысь, кодъяс некытчӧ инасьтӧг пессьӧны изъя шер да пӧим зэр улын, ыпъялысь гӧрд би югӧр улын, да тшӧтш горша сутшкысьӧмаӧсь сӧнӧд мужикъяс тушаясӧ да лядьвейясӧ.
Тӧрӧканъясӧн сёйӧм вӧсна повзьӧдчана картинаыс лоӧма дзик весьӧпӧртанаӧн.
Некод эз инмӧдчыв тайӧ заветнӧй сундукӧдзыс.
Сӧмын Алексей, кор Тонялы вӧлі вит-ӧ-квайт арӧс, мукӧддырйи корас вӧлі сійӧс дед вольпась дорӧ, кыскас сундуксӧ, восьтас вевтсӧ да горӧдас:
«А-а!..»
Тоня повзяс да лёкысь бӧрддзас.
Дед лукйысьыштіс сундукын, ачыс копыртчӧм мышнас сайӧдіс Тоняысь сэтысь эмбурсӧ, кыскис квадратнӧй кӧрзинка, кодӧс вӧлі кыӧма не то вӧсни идзасысь, не то кутшӧмкӧ виж волокноясысь, чӧв олігтыр кутыштіс сійӧс киас да сетіс Тонялы.
Ичӧтик кӧрзинкаас кытшӧ гартыштӧмӧн куйліс кельыдлӧз да розӧвӧй раковинаясысь ожерелье.
Коли пӧшти нэмджын сійӧ лунсяньыс, кор Матвей Журбин ньӧбис сійӧс Порт-Саидын базар вылысь, но лунвывса саридз пыдӧсъясын артмӧм мича нежнӧй краскаясыс абу чусмӧмаӧсь.
Напильник кодь чорыд чуньяснас кучиксӧ сарпалігтыр Матвей дед ачыс ӧшӧдіс ожерельесӧ Тоня сьыліӧ да гольснитіс ыргӧн томанторсӧ.
— Дзик цыганка кодь!
— рӧмпӧштанӧ ас вылас видзӧдлӧмӧн горӧдіс Тоня.
Сійӧ кутыштліс дедсӧ да вашнитіс сылы пеляс: — Тайӧ бабушкалӧн?
Матвей дед пуксис крӧвать дорйылас да пуктіс ассьыс кывзысьтӧм гырысь кокъяссӧ пӧдса сундукыскӧд орччӧн — сійӧ медбӧръя дозкӧд орччӧн, мый коли сылӧн му вылын аслас королевнасянь, тяпкӧдыштіс вомдоръяснас да воча нинӧм эз шу.
Заводитчӧ гожӧм, лунъясыс вӧліны шоныдӧсь, шондіаӧсь — гуляйтны эськӧ да гуляйтны; но верстьӧммӧм Тоня эз тӧд, кытчӧ воштыны прӧст кадсӧ.
Пӧдругаясыс муналісны — коді тьӧткаыс ордӧ сиктӧ, коді мунӧм чойыс ордӧ Мӧскуаӧ; кымынкӧ нывка мунісны туристскӧй походӧ Военно-Грузинскӧй туй кузя.
Чери кыйны вӧлі неокота, дай некодкӧд: Алексей луннас уджаліс, а рытнас дзик войӧдзыс коллявліс кадсӧ аслас Катюшкакӧд.
Со жӧ Катюшка!..
Тоня став сьӧлӧмсяньыс вежӧгтіс сійӧс Алексей дінӧ.
Абу ӧмӧй забеднӧ, сьӧкыд: со вӧлі, вӧлі сэтшӧм бур дружба, друг тыдовтчис еджыдіник чертёжница — и став дружбалы пом.
Быттьӧ Алёшалӧн и чойыс нин эз ло.
Абу справедливӧ, йӧйталана, думыштны позьтӧмтор!
Нинӧм он шу, дерт, сійӧ, Катюшкаыс, лӧсьыдіник, и весиг банбокас сылӧн коричневӧй чутыс оз мисьтӧммӧд сійӧс, — но мый нӧ кӧть лӧсьыдіник!
Оз жӧ позь быд лӧсьыдіник нывка вӧсна садьтӧ воштыны.
Тоня вежӧгтіс, гажтӧмчис, шӧйтіс, кыдзи шуліс Агафья Карповна, инасьтӧм лов моз, гортас, керка гӧгӧрыс, Веряжка дорын; мукӧддырйи ветлывліс дюнаяс вомӧн бухта дорӧ, кӧні лыа вадорӧ лун и вой быгыльтчигтырйи помала кайисны сьӧкыд веж гыяс.
На ызгӧм улӧ лӧсьыд вӧлі мечтайтны.
Но тайӧ гожӧмын и мечтайтчиссӧ дзик эз сідзи, кыдзи вӧвлывлі войдӧр.
Ӧтчыд Тоня лӧсьӧдчис мунны карӧ.
Сійӧ радейтіс карсӧ музейяснас, театръяснас, магазинъяснас.
Сійӧ вермис ветлӧдлыны карса уличаяс кузя часъясӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз эз мудзлыны кокъясыс.
Вӧлі вежалун, и троллейбусын мунісны уна тӧдсаяс.
Водзладорса ӧти сидение вылын, паськыд юбкасӧ шевкнитӧмӧн, быттьӧ гортас, пукаліс Наталья Васильевна — Тонялӧн тьӧткаыс, кодӧс во кызь сайын Агафья Карповна, Илья Матвеевичкӧд сёрнитчӧм бӧрын, корис ас чужанінсьыс, Ивановоысь.
Наталья Васильевна вӧлі тыр виръяя, еджгов нывбаба, радейтліс юмов наливкаяс да зэв сьӧлӧм вӧрзьӧдана вӧсни гӧлӧсӧн сьывліс шог сьыланкывъяс.
Война дырйи дӧваӧ кольӧм мысти сійӧ муніс заводӧ, дыр бӧрйӧдліс аслыс профессия, коркӧ и бӧрйис крановщицалысь профессия, уджаліс медся вына портальнӧй кранӧн.
Наталья Васильевна вӧлі сёрнитӧ кутшӧмкӧ нывкӧд, код вылӧ Тоня первойсӧ эз прамӧя видзӧдлы.
Аддзис сӧмын тьӧткаыслысь мичаа лӧсьӧдӧм юрсисӧ, шыльыд сьылісӧ, розӧвӧй пельпомсӧ, код вылысь лэччыштӧма лым кодь еджыд блузкаыс, да шензис, мыйла тьӧткаыс — сэтшӧм на том да мича — оз мун верӧссайӧ.
Троллейбусын ставныс гора сёрнитісны, сералісны, вензисны, и тьӧткаыс сераліс да тшӧкыда копыртчывліс дзик суседка пель дінас.
Друг ӧти сувтланінын троллейбусӧ быльс-пырис Алексей.
Тоня кӧсйис чукӧстны сійӧс, но вокыс ӧдйӧ муніс водзӧ да пуксис Наталья тьӧтка бӧрвылӧ.
И сӧмын сэки Тоня тӧдіс нывсӧ, кодкӧд сёрнитіс тьӧткаыс.
Тайӧ вӧлі сійӧ — Катюшка.
Катюшка эз казяв Алексейӧс.
Алексей пукаліс сы бӧрвылын да син вештывтӧг видзӧдіс сы вылӧ.
«Кутшӧм абу лӧсьыд, кутшӧм абу лӧсьыд!
— мӧвпаліс Тоня.
— Кыдзи абу яндзим сылы!»
Но Алексейлы, тыдалӧ, ньӧти эз вӧв яндзим.
Кор троллейбусыс сувтіс кар шӧрӧ, Алексей чеччис Катюшка бӧрся, суӧдіс сійӧс, и найӧ мӧдӧдчисны орччӧн.
Тоня петіс расстроитчӧмӧн да мӧдӧдчис магазинъясӧ; сійӧ нинӧм эз ньӧб, сӧмын видзӧдаліс, сы вӧсна мый Илья Матвеевичлӧн да Агафья Карповналӧн вӧлі стрӧг правилӧ: сэтчӧдз, кытчӧдз челядьыс эз на петны самостоятельнӧй туй вылӧ, ставсӧ, мый колӧ челядьыслы, ньӧбасны бать-мамыс.
А мый оз ньӧбны, сійӧ, сідзкӧ, челядьлы оз и ков.
Магазинъяс бӧрын Тоня пырис карса садйӧ, медым пукыштны ыркыдінын гранитысь вӧчӧм гӧгрӧс бассейна фонтан дорын.
Пукалігас крӧшитіс гулюяслы гортсьыс босьтӧм булка.
Гулюяс ветлӧдлісны дзик сы кокъяс дорын.
Найӧ вӧліны дӧверчивӧйӧсь да прӧст сьӧлӧмаӧсь; булкаыд налы этша сюрис, ставсӧ кокалісны пышкайяс.
Тоня скӧраліс пышкайяс вылӧ, пышйӧдліс, но сылӧн кышйӧдлӧмыс повзьӧдліс гулюясӧс, а эз пышкайясӧс.
Муысь лэбиганыс найӧ кыпӧдлісны борднаныс тӧв.
Гожся кафелӧн визя тент улын Тоня пуксис джуджыд стойкадорса бергалысь табурет вылӧ да корис ассьыс радейтана озйысь вӧчӧм мороженӧй.
— А ӧд ми тіянкӧд тӧдсаӧсь, — кыліс сійӧ негора гӧлӧс.
Сыкӧд орччӧн пукаліс да сідзжӧ сёйис мороженӧй Игорь Червенков.
Дерт, Тоня вӧлі сыкӧд тӧдса.
Кык во сайын школьникъяслӧн областнӧй математическӧй олимпиада вылын Тоня босьтіс сӧмын квайтӧд места, а Игорь — первой.
Сэки ставныс лэптыштлісны пельпомъяснысӧ да шуалісны: «Нинӧм шензянаыс, батьыс ӧд сылӧн нималана профессор».
— Ті век на интересуйтчанныд математикаӧн?
— Игорь вештыштіс мороженӧй тыра блюдечкасӧ да бергӧдчис Тонялань.
— Весиг ог и тӧд, — вочавидзис Тоня.
— Сизимӧд классын,кор вӧлі олимпиада,ме пӧлучайтлі математикаысь сӧмын пятёркаяс.
А ӧні...
ӧні и тройкаяс эмӧсь.
А ті?
— Ме помалі школа.
— Ӧні институтӧ?
— Да...
да, — шуис сійӧ падъялӧмӧнмоз да копыртіс сьӧд юрсӧ, кӧні тӧдчис юрсисӧ поткӧдӧминті сунис кодь веськыд да еджыд визь.
Лунсӧ найӧ коллялісны ӧтлаын.
Тыдовтчис Игорь биографияысь тешкодь подробность: сійӧ эз окотит мунны некутшӧм институтӧ, тайӧ лунъясӧ сійӧ пырӧма найӧ заводса разметочнӧйӧ да тӧдмасьӧма нин и Матвей дедкӧд, и Дуняшкакӧд, и Алексей йылысь лыддьӧма почёт дӧска вылысь.
— Кыдз тадзи позьӧ!
— скӧраліс Тоня.
— Пӧлучитны шӧр тшупӧда велӧдӧм да не велӧдчыны водзӧ...
Тіян способностьясӧн!..
— Сыын и став делӧыс, мый ме ог тӧд ассьым способностьясӧс.
И нинӧм на ещӧ эг бӧрйы.
Математика?
Лоны учёнӧй схоластӧн?
— Мыйла схоластӧн?
Тіян папаныд ӧмӧй схоласт?
Сы йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ светилӧ, и сылысь уджъяссӧ зэв вылӧ донъялӧны?
— Но, папа, папа!
Вот тадзи ставныс вомалӧны менӧ папаӧн.
Мый нӧ сэн папаыс!
— Игорь скӧраліс, видзӧдіс Тоня вылӧ сьӧд джуджыд синъяснас, кодъяс паськыд ыджыд плеш увдорас кажитчисны ещӧ джуджыдджыкӧн.
— Батьлӧн аслас туй, менам аслам.
Ті коркӧ лыддьылінныд древньӧй Китай йылысь?
— Господи!
Вот юасьӧм!
— Ме ог сы йылысь, — торкис сійӧс Игорь.
— Древньӧй Китайын, кор кагалы тырлі некымын тӧлысь, сылы вӧчлісны испытание.
Босьтлісны поднос, сы вылӧ пуктывлісны быдпӧлӧс земледельческӧй да ремесленнӧй орудиеяслысь, оружиеяслысь да мукӧдторлысь ичӧтик модельяс и ставсӧ тайӧс пуктылісны кага водзӧ.
Зонкалӧн синъясыс ставтор вылас дзоргӧны, сійӧ мыйкӧ кватитас, и со тіянлы — судьба!
Кватитас кӧ кокан — сідзкӧ уджав му.
Кватитас мӧлӧт — ло кузнечӧн.
Босьтас сабля — салдат.
Тайӧ лунсяньыс нэм чӧжыс сійӧс кутасны велӧдны быттьӧкӧ сыӧн жӧ бӧрйӧм профессияӧ.
Бур?
Нинӧм бурыс.
Дерт, мастер, колӧкӧ, и сыысь лоӧ зэв бур — сы мында велӧдчыны!
А способностьяс кузяыс?
Вот некытчӧ нин оз лӧсяв!
И кор меным шуӧны: должен лоны математикӧн, — тайӧ артмӧ древньӧй китаечьяслӧн моз жӧ: случайнӧ кватитін батьыдлысь карандаш либӧ гижӧдъяса тетрадьсӧ...
— Но, Игорь, — эз тӧд, мый шуны, Тоня, — позьӧ ӧд и не лоны математикӧн.
Сы мында разнӧй институтъяс!
Велӧдчы мыйӧ кӧсъян.
— Ме жӧ шуи: ог тӧд, мыйӧ велӧдчыны, бӧрйынысӧ эг куж.
Мунны, гашкӧ, строительнӧйӧ, сэсся убедитчыны, мый строительство абу тэнад стихия, и папаша отсӧгӧн вуджны горнӧйӧ, а сэсянь киноинженеръяс институтӧ?
— Игорь, тіян юрын ставыс гудыртчӧма.
— Некутшӧм гудыртчӧм.
Гудыртчӧма налӧн, кодъяс лун-лун листалӧны вузӧ пырысьяслы справочникъяс.
Тоня вензис Игоркӧд и Игорь сылы сьӧлӧм вылас воис.
— Ми ещӧ водзӧ кутам вензьыны, — шуис Тоня, кор найӧ сулалісны нин троллейбус линия дорын.
— Волӧй миянӧ.
Важ посёлок, Якӧрнӧй, дас ӧкмысӧд.
— Вола, — зэв збыльысь вочавидзис Игорь.
Тоня воськовтіс нин матыстчӧм троллейбус дорӧ, но кыліс чукӧстӧм:
«Чойӧ! Антонина!»
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс: тротуар дорӧ сувтіс ыджыд сьӧд «зис»; ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн сэтысянь сы вылӧ видзӧдіс Антон, корис асланьыс да нюмъяліс.
— Антоша!
— Тоня вунӧдіс Игорь йылысь да уськӧдчис машина дорӧ.
— А ми тэнӧ виччысим сӧмын недель мысти.
Кутшӧм лӧсьыд!
— Менам чой, — запаснӧй сиденье Тонялы лӧсьӧдігмоз шуис Антон.
— Пуксьы, чойӧ, пуксьы!
— Збыль ӧмӧй нӧ сідзжӧ кораблестроительница?
— юаліс Жуков, коді тӧдмаліс нин Антонсянь Журбинъяслӧн «семейнӧй профиль» йылысь.
Иван Степанович пукаліс шоперкӧд орччӧн, сійӧ бергӧдчис да шуис:
— Ещӧ кутшӧм!
Тоня серӧктіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь мӧвпаліс директор, кор шуис: ещӧ кутшӧм!
Вӧвлывлі, сійӧ лунъясӧ, кор лӧсьӧдчылісны лэдзны ӧчереднӧй корабль, Илья Матвеевич пӧшти эз волывлы гортас, и Тоня котӧрӧн локыліс сэки проходнӧй дорӧ, виччысис пыранінас, кутіс киас Агафья Карповнаӧн лӧсьӧдӧм ужын.
Ӧтчыд, квайт либӧ сизим во сайын, Тоняӧс первойысь лэдзисны заводскӧй дворӧ, и сэксянь сійӧ вӧлі сэні тшӧкыда.
Ваяс ассьыс тубрасторсӧ, кытшовтас стапель гӧгӧр, волас быдлаӧ, прӧщайтчас батьыскӧд, быттьӧ мунӧ гортас, а ачыс заводитас ветлӧдлыны складскӧй дворъясӧд — чугун болванкаяс, стальнӧй заготовкаяс, цемент тыра бӧчкаяс дорті, (пыралас цехъясӧ, кочегаркаӧ.
Вӧлі случай, пыраліс весиг Иван Степанович дінӧ кабинетас.
— Тэ нӧ коді сэтшӧмыс?
— тешкодь ныв вылӧ шензис Иван Степанович.
— Ме?
Тоня.
Илья Матвеевичлӧн ныв.
— Со коді!
Нывкаыс ёна воис сьӧлӧм вылас Иван Степановичлы.
Сійӧ петкӧдліс сылы кузь пызанъяс вылӧ пукталӧм карабъяслысь, парӧвӧй машинаяслысь, котёлъяслысь модельяс, тшӧктіс зэв ыджыд часіӧс кучкавны кадысь водзджык кыз гора звӧнӧн, козьналіс куим рӧма кыз карандаш да прӧщайтчигас шуис:
— Пырав частӧджык, эн яндысь.
Кӧть весиг эсійӧ ӧдзӧссайса тётяыс оз кут лэдзны, всё равно пырав.
Мися жӧ!
Ло дзоньвидзаӧн!
Директор ордӧ сійӧ пыравліс шоча, «ӧдзӧссайса тётяыс» либӧ, стӧчджыка, ӧдзӧс водзладорса тётяыс эз лэдзлы сійӧс сы дорӧ — то сӧвещанньӧ, шуас, то оз эшты, то петіс производство вылӧ.
Но Иван Степанович эз вунӧд Тоняӧс да эскис сыӧ, мый Илья Матвеевич семьяын быдмӧ ещӧ ӧти кораблестроитель.
Тоня кӧсйис вочавидзны ӧні, мый Иван Степанович ӧшибитчис, мый карабъяс стрӧитны сійӧ оз кут, но Антонкӧд орччӧн пукалысь старикыс торкис сійӧс.
Сійӧ шуис:
— Кораблестроениеын нывлы сьӧкыд.
Ӧні кежлӧ сьӧкыд.
Суровӧй производство.
Мыйкӧ дыра мысти судостроительнӧй заводын уджыс лоӧ прӧстӧйджык да кокньыдджык, кампет вӧчан фабрикаын моз.
— И карабъяссӧ кутасны лэдзны целлофанӧвӧй обёрткаын!
— Иван Степанович серӧктіс, кыскис носӧвик, чышкис чужӧмсӧ.
— Дыр на сэтчӧдз.
Пансис сёрни цехъяс выль пӧв вӧчӧм да выль пӧв планируйтӧм йылысь.
Тоня йылысь вунӧдісны.
Тоня аддзыліс, кыдзи Иван Степанович медводдзаысь тӧдмасис заводын ЦК-са выль парторг Жуковкӧд да профессор Беловкӧд, кодъясӧс Иван Степанович встретитіс вокзалын.
Белов и тані эз кеж аслас кывйысь, — сійӧс интересуйтісны сӧмын цифраяс, машина ӧшиньӧд сійӧ эз видзӧд, видзӧдіс директорлӧн крепыд балябӧжӧ.
Жуков вевъяліс и сёрни нуӧдны, и сюся видзӧдны туй бокъясӧ.
Синпыр мунлісны стрӧитан керкаяс, липӧвӧй аллеяяс, газонъяс; туйыс муніс Лада пӧлӧн, помтӧм кузь веськыд проспект вывті, и кымын ылӧджык, сымын ёнджыка кыліс саридзлӧн матыслуныс.
Улыник, дзик машина весьтас, гӧгралісны каляяс; чорыд тӧлыс нюклявліс налысь векньыдик кузь бордъяссӧ.
Набережнӧй дорын тшынасисны сьӧдасьӧм грузӧвӧй паракодъяс, путкыртысь сук тшыныс гӧгыльтчис туй вомӧн, и машинаыс кадысь кадӧ саявліс сэтчӧ, быттьӧ сьӧд ру пытшкӧ.
Водзын вӧлі воссьӧ заводлӧн панорамаыс, коді тыдавліс нин вагон ӧшиньсянь.
Сійӧ ыдждіс, лои паськыдджык и паськыдджык; позьӧ вӧлі чайтны, мый заводыс сулалӧ карлӧн саридздорса став рытыввыв юкӧнас.
Цехъяслӧн гӧгрӧс да ёсь йыла вевтъяс, кузь стрӧг трубаяс, зэв уна карабъяслӧн мачтаяс, кранъяслӧн фермаяс, чепъяс, тросъяс — матысяньыс найӧ дзик эз вӧвны трӧпӧкӧсь.
Вевт стеклӧясын ворсіс шонді, син ёран югӧръяс визлалісны тайӧ мачтаяс да фермаяс кузяыс, ловзьӧдісны найӧс, вайӧдісны движениеӧ; карабъяс вылын шпорӧдчисны флагъяс.
И заводыс, карын кар, зэв ыджыд, быттьӧ сідзжӧ вӧлі кывлытӧм ыдждаа корабльӧн.
Сійӧ ньӧжйӧ да величавӧя, тӧдтӧм, таинственнӧй, кывтіс Жуковлы паныд.
3
Журбинъяс керкаын век вӧлі шума, век вӧліны уна йӧз, рытъясын сэні век гӧсьтъяс.
Уна везъяс йитлісны семьясӧ завод да посёлок олӧмкӧд, и кодӧс сӧмын тайӧ везъясыс эз вайӧдлыны Якӧрнӧй вывса 19 керкаӧ.
Илья Матвеевич йылысь и сёрнитны нинӧм, сы ордӧ волывлісны инженеръяс, мастеръяс, бригадиръяс: эз тырмыв кадыс луннас мый йылысь кӧ сёрнитчӧм вылӧ — сёрнитлісны рытнас; та дырйи унаысь паськӧдлывлісны быдторсӧ аддзывлӧм «синька» листъяс, панлісны спор, делӧыс воліс горзӧмӧдз, пызан пӧвйӧ кулакъясӧн камӧдӧмӧдз.
Вӧвлі и сідз, мый некутшӧм «синькаяс», некутшӧм споръяс.
Дружнӧя лӧсьӧдалісны кыйсян кӧлуй — вугыръяс, ветельяс, сакъяс, и мунлісны вой кежлас чери кыйны.
Мукӧд интересъясӧн волывлісны Журбинъяс керкаӧ ыджыд пиыслӧн — Викторлӧн — гӧсьтъяс.
Найӧ сёрнитісны электрическӧй фуганокъяс йылысь, высокӧй частотаа токъясӧн пу косьтӧм йылысь, кутшӧмкӧ дзик пыр жӧ косьмысь краскаяс да лакъяс йылысь.
Костялӧн другъясыс вӧдитлісны ас выланыс зэв сьӧкыдторъяс — уна пудъяса парусинаяс, кыз мачтаяс, яхтаяслысь металлическӧй кильяс.
Тайӧ вӧліны заводскӧй яхтсменъяс, паруснӧй спорт радейтысьяс, мыйӧн увлекайтчыліс Костя.
Костя ещӧ занимайтчыліс и велосипеднӧй спортӧн, сы вӧсна другъясыслӧн пельпомъяс вылысь, кодъяс сійӧс чукӧстлісны палисадник забор вомӧн улича вывсянь, Агафья Карповна, ӧшиньӧд видзӧдлігӧн либӧ кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын, вермис аддзыны рамаяс, цифра кӧкъямыс моз кусыньтӧм кӧлеса ободокъяс, рульяс, покрышкаяс.
Алексей дорӧ пыравлісны тэрмасьысь зонъяс; мый йылысь кӧ ӧдйӧ сёрнитігтырйи, пуксьывтӧг пыр жӧ бӧр мунлісны.
На мунӧм бӧрын Агафья Карповна вермис аддзыны ичӧт пиыслӧн юрлӧс увсьыс сійӧс повзьӧдлысь зэв ыджыд, урӧдливӧй перчатки боксируйтчӧм вылӧ, либӧ, кыдзи сійӧ шуліс, нырвомӧ сеталан кепысьяс; крӧвать улас — кӧрт шипъяса кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд ботинкияс, пу гранатаяс, дискъяс, чугуннӧй ядрояс, топыда кӧртавлӧм ёнакодь сырзьыссьӧм небӧг чукӧръяс, кодъяс йылысь Илья Матвеевич шулывліс: «Бара сыщикъяслӧн приключениеяс!»
А Алексей скӧраліс: «Абу сыщикъяслӧн приключениеяс, а Джек Лондон» либӧ: «Брет Гарт».
— «Но вот ме и шуа: бред, бред».
Волывлісны йӧз весиг Матвей дед дінӧ.
То газетъясысь либӧ журналъясысь корреспондентъяс — юасьыштны ылӧ кольӧм важ йывсьыс, то кутшӧмкӧ монтёръяс — юавны: оз-ӧ помнит сійӧ, Матвей Дорофеевич, кыті сюрс ӧкмыссё кызь кӧкъямысӧд воын нуӧдісны турбиннӧй мастерскӧйӧ электропередачалысь параллельнӧй кабель?
Схемаыс пӧ вошӧма.
То ещӧ кодкӧ.
Мый сӧмын оз кывлы рытбыдӧн Агафья Карповна, кутшӧм сведениеяс сӧмын оз тӧдмав!
Пӧжалуй, сылы тӧдтӧмторйыс заводын эз нин и вӧв нинӧм.
Сылы тӧдтӧмторйыс эз вӧв и посёлокын, и весиг карын.
Сы вӧсна мый, мужичӧйяс кындзи, пыравлісны керкаас Дуняшкалӧн пӧдругаясыс, Тонялӧн нывкаяс; а суседъясыс мыйта!..
Ещӧ йӧзаджык, ещӧ шумаджык лои Антон воӧм бӧрын.
Антон дорӧ — аддзӧдлыны сійӧс, сёрнитыштны сыкӧд, тӧдмавны сылысь выльторъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь заводсӧ реконструируйтӧм кузя, — волывлісны не сӧмын сылӧн став важся другъясыс, волывлісны весиг найӧ, кодъяс коркӧ муртса тӧдсаӧсь вӧліны сыкӧд.
Антон вӧлі варов, прӧстӧй морт, и сы вӧсна тайӧ лунъясӧ Журбинъяслӧн керкаыс лои тырвыйӧ клубӧн.
Илья Матвеевич ёна гордитчис сійӧ вниманиенас, кутшӧм вӧлі сы пи дінӧ.
«Эг ӧшибитчы ме тэ кузя, эг ӧшибитчы, Антоша, — мӧвпавліс сійӧ, кор кывзіс кыдзи Антоныс объясняйтіс кодлыкӧ судостроениеын производство организуйтӧм кузя выль принципъяс.
— Молодеч!»
Антон воис Илья Матвеевичлы сьӧлӧм вылас аслас целеустремлённостьӧн, настойчивостьӧн.
Сэки, кор сійӧ вӧлі заводын бригадирӧн, сылысь бригадасӧ шулісны «нервнӧйӧн», — сідзи и сёрнитлісны: «нервнӧй бригада».
Задание пӧлучитӧм бӧрын Антонлӧн бригадаыс вель дыр занимайтчис подготовительнӧй операцияясӧн, сійӧс сэк кості ордйылісны мукӧд судосборщикъяс.
Но сэсся лоліс ыджыд перелом, уджыс муніс сэтшӧм ӧдйӧ, мый частӧ эз тырмывлыны материалъяс, сталь, гӧтӧвӧй конструкцияяс.
Антон, кыдзи и сійӧ, Илья Матвеевич, татшӧм случайяс дырйи мунліс корпусъяс вӧчан мастерскӧйӧ да стрӧга требуйтліс сетны сылы тайӧ материалъяссӧ.
Помладорыс бригадаыс лолі водзын мунысьӧн.
Сэтчӧдз, кор Антон эз на вӧв бригадирӧн, Илья Матвеевич лыддис сійӧс кокни руа зонмӧн.
Мый нӧ, сэтшӧм и эм збыльвылӧ!
— сӧмын и мӧвпалӧ футбол йылысь, клубнӧй спектакльяс йылысь, заводскӧй газетӧ печатайтӧ кывбуръяс.
Пуктісны бригадирӧ — вежсис.
Сы вӧсна, тыдалӧ, вежсис, мый бригадирнас сійӧ лои зэв водз, дас ӧкмыс арӧсӧн, и сійӧс чуймӧдіс кывкутӧмыс, вывті уна непривычнӧй тӧждысьӧмъясыс да обязанностьясыс.
Самолюбиеыс эз лэдз лоны мукӧд бригадиръясысь омӧльджыкӧн, а медым не лоны наысь омӧльджыкӧн, кӧсъян кӧть он, эновт бокӧ кывбуръястӧ.
Фронт вылӧ мунӧм бӧрын, война мунан первойя тӧлысьясӧ жӧ, Мӧскуа дорын бойяс нуӧдігӧн, Антон воштіс коксӧ.
Госпиталь бӧрын сійӧ воис гортас да ёна кутіс шогсьыны:
коксӧ воштӧмӧн сійӧ воштіс и судосборщиклысь радейтана профессиясӧ.
Протезнад он пыр дзескыд отсекъясӧ, он чеччышт, кыдзи вӧвлі, ӧти палуба вывсянь мӧдӧ векньыдик люк пыр, он прӧйдит йизьӧм вымосткаяс вывті.
Дыр сэки мӧвпалісны, мый вӧчны, дыр сӧвещайтчисны, и семейнӧй сӧвет дыр мысти шуис: велӧдчыны Антонлы, и велӧдчыны кӧ нин, непременнӧ инженерӧ.
Став вынъяссӧ Антон сетіс велӧдчӧмлы.
Рытнас сійӧ ветлывліс гырысьяслы школаӧ, луннас велӧдысьяс волывлісны сы дінӧ гортас.
Воӧн-джынйӧн мысти Антон выдержитіс зрелость аттестат вылӧ экзамен да муніс Ленинградӧ, кӧні пырис Кораблестроительнӧй институтӧ.
Институтын велӧдчис кокниа: тӧдіс судостроениелысь практика, и практическӧй знаниеяссӧ теоретическӧйяскӧд сочетайтӧмыс, мый эз вӧв мукӧд унджык студентыслӧн, закономернӧя вайӧдіс сэтчӧ, мый дипломнӧй проектсӧ защититӧм бӧрын том инженерӧс босьтісны удж вылӧ научно-исследовательскӧй институтӧ, и со сійӧ ӧні — судостроение кузя ведущӧй технологъяс пӧвстысь ӧти.
Кыдзи батьыслы не гордитчыны татшӧм пиӧн!
Антон вӧлі кылыд, весел морт.
Гортсаясыс ставныс эз вешйывны сы дінысь, кор сійӧ заводитліс висьтавны мый йылысь кӧ; весит Тоня, кодӧс Антон шуткаӧн шуліс тьӧзкаӧн, и сійӧ вунӧдлывліс ассьыс делӧяссӧ, кывзіс Антонӧс, кӧть унатор вокыс висьталӧмысь сылы вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Сійӧ весиг вунӧдіс Игорь йылысь, кодӧс ачыс Антон локтан лунӧ корис гӧститны Якӧрнӧй вылӧ.
И друг Игорь воис немвиччысьтӧг.
Сійӧ воис мӧд вежалуннас.
Луныс вӧлі жар, пӧжӧ.
Чикышъяс лэбалісны дзик му бердтіыс, налӧн лэчыда чивкйӧдлӧмыс кыліс восьса ӧшиньясӧд; Агафья Карповна ещӧ асывнас на шуис, мый кутас гымавны-чардавны, и мед эськӧ дед эз мун Василий ордӧ, и мед эськӧ ставныс пукалісны гортас.
Но Матвей дед эз кывзысь.
Муніс и Виктор, клубӧ, стахановечьяс слёт вылӧ, и Алексей муніс — код тӧдас кытчӧ; и Костя Дуняшкакӧд босьтісны аскӧдныс ассьыныс первойя каганысӧ да мунісны дюнаяс вылӧ.
Тоня кӧсйис мунны накӧд, но сійӧс кольӧдіс Лида да нуӧдіс беседкаӧ, кодӧс зэв нин важӧн тувъявліс рейкаясысь Илья Матвеевич; беседкаыс сэтшӧма нин важмӧма, мый, кажитчӧ, эз кӧ гартчы сы гӧгӧр сэтшӧм сука дикӧй виноград, сійӧ дзик эськӧ пӧрис бок вылас.
Беседкаын вӧлі таинственнӧ да ыркыд.
Виноградлӧн узорӧсь кодь коръяс пыр тыдаліс ӧшинь, кытысь петіс оръясьӧмӧн табак тшын.
Сэні, общӧй семейнӧй столӧвӧйын, пукалісны Илья Матвеевич, Александр Александрович да Антон.
Тшыналісны найӧ кутшӧмкӧ расчётъяс да чертёжъяс весьтын.
Лида лӧсьыдіник кӧсасӧ нюжӧдӧма морӧс вылас да, сы помӧн чужӧмсӧ малалігмоз, сёрнитіс:
— Майбыр тэ, Тонечка.
Тэ том.
А менам мый?
Нинӧм.
Меным регыд комын арӧс.
Комын!
И вот пукала, пукала и пукала.
Мыйкӧ виччыся, — мый?
Ачым ог тӧд...
Менам Виктор...
но мый сы йылысь сёрнитны!
Меным кажитчӧ, ме дорысь сылы интереснӧйджык любӧй пӧв.
Сійӧ олӧ эсійӧ пӧвъясыскӧд да керъясыскӧд, сы дорысь ӧвтӧ стружки да клей дук, и сійӧ оз аддзы ас гӧгӧрсьыс нинӧм.
Ставӧн лыддьӧны менӧ ненормальнӧйӧн, а меным чайтсьӧ, сійӧ ненормальнӧй.
Но думыштлы ачыд!
Звирк чеччас войшӧр-войӧ, ӧзтас лампа да мыйкӧ серпасалӧ.
Видзӧдлан асывнас — кутшӧмкӧ пиньяса кӧлесаяс.
Мыйла найӧ?
Сійӧ жӧ столяр.
И этша сылы луныс, рытыс, — войнас бара сійӧс ог чувствуйт, ог аддзы.
Бокӧвӧй, абу мелі.
Мужика дӧва ме, Тонечка.
Оз вермы, оз вермы тадз овны морт!
Мый меным вӧчны, висьтав кӧть тэ?
— Лида чорыда кутіс Тонялысь килутшсӧ, кутіс вашкӧдны сылы веськыда чужӧмас: — Но, мый, мый?
Омӧльторйӧдз ӧд воан.
Ме бӧрся ӧти морт ухаживайтӧ...
— Тётя Лида!
Мыйла ті тайӧс висьталанныд!
— Тоня шатовмуніс сы дорысь.
— Мый ті висьталанныд?
Тонялы лои страшнӧ.
Сійӧ нетшыштчис, котӧрӧн эськӧ пышйис, но Лида бӧр пуксьӧдіс сійӧс скамья вылӧ аскӧдыс орччӧн.
— Тіян ордын менӧ оз радейтны...
— Сійӧ шпыньмуніс.
— Вот ме шуа: «тіян ордын», а ӧд дас кык во олі семьяаныд.
— Тётя Лидочка!
Мунінныд эськӧ ті уджавны кутшӧмкӧ цехӧ.
Поликлиникаад гажтӧм.
Мунӧй заводӧ.
Сэні йӧзыс мыйта...
— Завод!
Му пыр мед мунас сійӧ, тайӧ заводыс ставнас!
Тіянлы, Журбинъяслы, сӧмын завод!
— Тоня-а!
— кильчӧ вывсянь нюркйӧдлӧмӧн чукӧстіс Агафья Карповна.
Тӧдса, мый буртор вылӧ бать-мам оз корны ассьыныс челядьсӧ.
Магазинӧ ветлы, и непременнӧ няньла да карасинла ӧттшӧтш, либӧ суседъяс ордӧ ветлы, корлы кутшӧмкӧ кӧрт лист нянь пӧжавны либӧ чепӧль переч водзӧсӧн.
Тайӧ пӧрйӧ Тоня дась вӧлі мунны кӧть кытчӧ, сӧмын мед не кольччыны Лидакӧд.
— Ме тані, мамук!
— беседкаысь котӧрӧн петігмоз шыасис сійӧ.
— Тані, тані, а кавалерыд пӧшти часджын виччысьӧ.
Кильчӧ дорас сулаліс Игорь.
Сійӧ ньӧти эз гӧрдӧд, мый шуисны сійӧс кавалерӧн, да мӧдӧдчис Тонялы паныд, кутліс сылысь кисӧ да шуис:
— Ньӧти эг часджын.
Комын секунда.
Тонялӧн сьӧлӧмыс тыри ыджыд радлунӧн, и не сӧмын сьӧлӧмыс, сылӧн чужӧмыс да синъясыс эз вермыны дзебны радлунсӧ Игорь воӧм вӧсна.
Сійӧ эз и кӧсйы дзебны нинӧм.
Сылы, кодӧс Алексей воспитайтіс «мужскӧй сямӧн», оз вӧлі туй «барышняӧн» ворсӧм.
А Лида йылысь Тоня вунӧдіс нин.
— Игорь, вот и лӧсьыд!
Ми ӧні мунам гуляйтны.
Мунам дюнаяс вылӧ, бухталань...
— Кутшӧм дюнаяс?
Видзӧд, мый вӧчсьӧ!
— Агафья Карповна индіс енэжӧ.
Енэжын, кӧсаясӧ моз гартчӧмӧн, тӧвзисны кымӧр чукӧръяс; ӧграда сайын кыптіс бус да бергалӧмӧн ӧдйӧ | лэбзис заводлань; тӧлыс нюкльӧдліс топольяс, быдлаын шумитісны коръяс, кильчӧ вылӧ усины гырысь зэр войтъяс.
Сэк кості, кор Тоня видзӧдліс енэжӧ, кутіс кисьтны кӧш дорысь моз, и югнитіс, чегъясьӧмӧн да ратшкӧдчӧмӧн, кузь чардби.
Котӧрӧн пырисны керкаӧ.
Тоня нуӧдіс Игорӧс аслас жырйӧ.
Столӧвӧйті прӧйдитігӧн Игорь здоровайтчис.
Сылань бергӧдчыліс сӧмын Александр Александрович.
— А?..
— Пӧрысь мастер видзӧдліс чуймӧмпырысь, ӧчки вевдортіыс, да сідзи эз и гӧгӧрво, мыйын делӧыс и мый насянь колӧ тайӧ сьӧд синма том мортыслы.
Тонялӧн жырйыс вӧлі дзескыд, векни — столӧвӧйкӧд орчча бокиса жыр.
Сэтчӧ кыліс быд кыв, мый шуалісны Илья Матвеевич, Александр Александрович либӧ Антон.
Игорь да Тоня сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, кутчысисны серам петӧмысь.
— Меным тіян ордын лӧсьыд, — стенсьыс Тоня пӧдругаяслысь фотографияяссӧ видзӧдігмоз шуис Игорь.
— Но и ов миянын, лӧсьыд кӧ.
— Тоня эз и казявлы, кыдзи сійӧс кутіс шуны «тэӧн».
— Да, ов!
Шутка шуткаӧн: ни бать, ни мам ещӧ оз на тӧдны, мый ме уджала заводын.
Найӧ чайтӧны: институтӧ экзаменъяс кежлӧ ёртъяскӧд лӧсьӧдча.
Кӧть заводитӧны нин казявны мыйкӧ неладнӧӧс.
Зэв водз чечча.
И сэсся сідз: цехын ме вежа паськӧмӧс, дерт, мысся-мысся, — век жӧ ме дорысь ӧвтӧ кӧрт дукӧн.
Мамӧ юалӧ: мыйла тайӧ?
Духиасьны лоӧ заводитны ли, мый ли?
— Духиасьны?
— Тоня котӧрӧн петіс жырсьыс да вайис камод вывсьыс кӧрӧбка, кодӧс козьналіс Алексей.
Тоня некор на ещӧ эз восьтыв ленточкаясӧн гартыштӧм плавкӧс флаконъяссӧ.
— Со духи, колӧ?
abu
— Бур духиыс.
Козин?
— Козин.
— Но и йӧй.
— Коді йӧй?
— Тоня быттьӧ кынмис места вылас.
— Сійӧ, коді татшӧм козинсӧ сеталӧ.
Настӧящӧй мужичӧй татшӧм чепухаӧн оз кут вӧдитчыны.
Ме эськӧ...
— Игорь, тӧдан...
Но да, ладнӧ...
Татшӧм кывъясысь нӧйтӧны.
А ме прӧстӧ шуа тэныд кыв, и тэ ачыд асьтӧ кутан нӧйтны.
Меным тайӧс козьналіс вок, Алёша, самӧй сійӧ, код йылысь тэ лыддин почёт дӧска вылысь.
Игорь чуймис.
— Извинитӧй, — шӧйӧвошӧм вӧснаыс Игорь бара шыасис Тоня дорӧ «тіӧн».
Жырйын лои пемыд.
Чардбилӧн еджыд югӧрыс друг ыпнитлывліс, и сэки пӧдлалӧм ӧшинь стеклӧяс вылысь тыдавлісны визувтысь ва струяяс.
Керкаыс гымалӧмысь дрӧгнитлывліс.
Игорь да Тоня чӧв ланьтісны.
— Ми ӧд кыдзи Александр Александровичкӧд думайтам, — сёрнитіс столӧвӧйын Илья Матвеевич.
— Ми думайтам, кыдз эськӧ ӧдйӧджык, донтӧмджыка да стӧчджыка вӧчны.
Вот и кӧсъям — корпуснӧй мастерскӧй татшӧм сӧвет сетӧ — топӧдыштны увдорсяньыс да кыкнан лист пырыс сверлӧясӧн...
Кыдзи тэ ногӧн?
— Тайӧ, тіян ногӧн, лоӧ ӧдйӧджык да донтӧмджыка?
Игорь да Тоня эз аддзыны Антонлысь чужӧмсӧ, но сійӧ сідзи шуис «ӧдйӧджык да донтӧмджыкасӧ», мый найӧ гӧгӧрвоисны: сералӧ.
— Тайӧ каменнӧй век, начальник да мастер ёртъяс!
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Стӧч математическӧй расчёт отсӧгӧн розьяслысь положениесӧ колӧ вуджӧдны ӧти лист вывсянь мӧдӧ.
— Да ӧд ӧшыбкалӧн лоны верман пределыс...
— шыасис Илья Матвеевич.
— Миллиметрлӧн юкӧнъяс?
— Вывті ичӧт юкӧнъяс.
И главнӧйыс, лоӧ тӧдса, ӧшибитчим ми али эгӧ, сӧмын кодыр листсӧ лоӧ обработайтӧма да став розьяссӧ сверлитӧма.
Игорь кывзысьыштіс.
Водзӧ нуӧдан сёрнисьыс сійӧ тӧдмаліс, мый корабльсӧ, кодӧс стрӧитісны Илья Матвеевич стапель вылын, первойя проект сертиыс вӧлі индӧма грузӧвӧй плавание вылӧ шӧркоддьӧм широтаясын.
Тӧв шӧрын, кор корпусыслысь основнӧй узелъяссӧ вӧлі вӧчӧма нин, министерство тшӧктіс вежны корабльлысь конструкциясӧ, вӧчны сійӧс крепыдджыкӧн.
Конструкторскӧй решение аддзисны — элементъяс пиысь ӧтиӧн вӧлі содтӧд обшивка.
Но сборщикъяс воисны тупикӧ — кыдзи вӧчны тайӧ обшивкасӧ?
Рассверлитны корпусӧ тувъялӧм нин заклёпкаяс — дерт, абу сьӧкыд.
Босьт электрическӧй сверлӧ да рассверлитав.
А водзӧ?
Кыдзи вӧчны, медым тайӧ розьясыс вӧліны ӧтвесьтын выль листъясса розьяскӧд?
Корпуснӧй мастерскӧй, кыдзи Илья Матвеевич и висьталіс Антонлы, тшӧктіс топӧдны содтӧд листъяссӧ пыдӧсас да сверлитны ӧтпырйӧ корпус пытшкӧссянь кык лист.
Тадз эськӧ, кӧнкӧ, и вӧчисны, да Илья Матвеевичлӧн лон сомнение: оз-ӧ вывті кузя тадзтӧ нюжав, — решитіс сӧветуйтчыны Антонкӧд.
— Корабельнӧй стальлӧн лист, Антоша, — дона сулалӧ.
Лоӧ кӧ неудача, тэнад экспериментыд сувтыштас сьӧмтор.
Бурджык нин вӧчны, кыдзи сӧветуйтӧ корпуснӧй мастерскӧй: сверлитны пытшкӧссяньыс.
Точность — кысь нин тэныд!
Розьясыс, важъясыс и выльясыс, факт, лоӧны ӧтвесьтын.
Йитлы болтъясӧн, пуктав заклёпкаяс да клепайт.
— Да ӧд яндзим тадз уджавны миян кадӧ!
— убеждайтіс Антон.
— Сверловщик сэні, и пыдӧскостса пространствоын, кӧні судтаыс метрысь ляпкыдджык, кузьмӧснога да пӧперега пересечениеыс мыйта, — должен дзикӧдз крукыльтчыны.
Шуам, миян йӧз и тадзи босьтчасны вӧчны.
Ио ми, руководительяс, татшӧм дедовскӧй приёмъяс вылӧ мунны огӧ имеитӧй право.
— Уджыс уна, сӧгласен.
Зато ӧшыбка оз ло, — водзӧ синіс асланьыс Илья Матвеевич.
— Ӧшыбка оз ло!
Кутшӧм нин эськӧ ӧшыбкатӧм лэбавны аэропланӧн лунын: муыс тыдалӧ, он ылав.
А вот колӧ — да лэбалӧны и войнас.
Сӧмын кӧ ӧшыбкаяс лоны вермытӧм способъясӧ кутчысьны, кыдзи тэ шуан, ылӧдз ми огӧ мунӧй, бать.
— Ладнӧ, — скӧрысь сӧгласитчис Илья Матвеевич.
— Ӧшыбкаяс лоны вермытӧм способъясӧ ме ог кутчысь.
Босьтчан вӧчны расчётъяс — вӧч!
— Сідзкӧ, сідз, — карандашӧн бумага вывті кытшлаліг заводитіс Антон.
— Плоскость вылын эм точка...
Сійӧс колӧ вуджӧдны мӧд плоскость вылӧ сідзи, медым...
— Эн тэрмась, — сувтӧдіс сійӧс Илья Матвеевич.
— Ӧти-кӧ, плоскостьыс абу, нюкыльтӧм лист...
— Вот тайӧ задача!
— вашнитіс Игорь Тонялы, коді сыкӧд ӧтлаын кывзіс столӧвӧйысь сёрнисӧ.
— А тэ шуан: схоластика!
— вашкӧдӧмӧн жӧ вочавидзис Тоня.
Найӧ бара заводитісны вензьыны сы йылысь, правильнӧ али неправильнӧ вӧчис Игорь, мый сійӧ эновтіс велӧдчӧмсӧ.
Немвиччысьтӧг жырйӧ пырис Лида, повзьӧдіс кыкнаннысӧ.
Сійӧ сэтшӧма кӧтасьӧма, мый платтьӧыс сибдӧма яй бердас и гожся вӧсни ткань пырыс тӧдчис тушаыс.
— Весьшӧрӧ тэ пышйин, — шуис сійӧ Тонялы.
— Кутшӧм лӧсьыд зэрыс!
— Сійӧ бергӧдчис да петіс, джоджас колисны ва следъяс.
— Коді тайӧ?
— юаліс Игорь.
— Ыджыд воклӧн гӧтырыс.
— Мича.
— Да.
Ещӧ мичаджык на вӧлі.
— Тоня босьтіс полка вылысь лӧз бархат коркаа альбом да восьтіс шӧртіыс.
Купайтчан костюма Лида сулалӧ дюнаяс пӧвстын пожӧмъяс улын, стройнӧй, пельпом вылас уна сера ичӧтик зонтик.
Сы дінын кодйӧ зырторйӧн лыасӧ визя трусика нывка.
— А тайӧ ме, — индіс нывка вылӧ Тоня.
— Сэки меным вӧлі квайт арӧс и ставӧн шулісны, мый ме сідзжӧ лоа мича.
Нинӧм эз артмы.
— Да?
— Игорь видзӧдліс Тонялӧн беринӧсь чужӧм вылӧ, детинкалӧн кодь, шондіӧн сотӧм ныр вылӧ да нинӧм шутӧг нюммуніс.
Тоня клоп пӧдлаліс альбомсӧ.
Игорь нюммунӧмысь Тоня ӧбидитчис, сійӧ весиг эз вермы гӧгӧрвоны — мыйла.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, восьтіс сійӧс.
Жырсӧ тыртіс уль му да кӧтасьӧм топольяслӧн дук.
Енэжыс быттьӧ мудзӧма чорыда гымалӧм-чардалӧмсьыс, зэрыс войтасис ньӧжйӧ, вочасӧн сайкаліс.
Палисадникын серӧктіс Дуняшка.
Сійӧ кутіс туфлисӧ киас да кӧмтӧг котӧртіс дзиръя дорсянь кильчӧлань.
Сы бӧрся шлёпӧдіс ва гуранъясті сандали кӧмӧн Костя.
Костя ордын вӧлі юр вывтіыс пинжакӧ гартыштӧм Сашка.
— Йӧйяс!
Кагасӧ прӧстудитны кӧсъянныд!
— найӧс кильчӧ вылын встречайтігӧн ропкис Агафья Карповна.
Внук дзоньвидзалун йывсьыс кутшӧмкӧ кывъяс сэсся шуис и Илья Матвеевич, но Тонялы кажитчис, мый батьыс абу , дӧвӧлен дзик мӧдтор вӧсна, а не Сашкаӧс зэр улӧ петкӧдӧмысь; тыдалӧ, розьяс кузя расчётъясыс сідзи и абу удайтчӧмаӧсь.
Тоня висьталіс та йылысь Игорлы.
Игорӧс пуксьӧдісны ӧбедайтны.
Пызан сайын Антон дугдывтӧг вензис старикъяскӧд, найӧ вензьӧмӧ сюйсис и Костя.
Дуняшка ноксис кагаыскӧд, коді пукаліс сы ордын да мешайтіс сылы сёйны.
Игоркӧд сёрнитыштавлісны сӧмын Агафья Карповна да шочиника Лида.
Игорь вочавидзис налы вежливӧя, но унджыкысьсӧ тышкас-мышкас, сы вӧсна мый сійӧ кывзіс мужичӧйяслысь сёрнисӧ.
Тоня чӧв оліс.
Сійӧ эз колльӧд Игорӧс троллейбусӧдз, ыстысьӧмӧн, мый улича вылын ва.
Збыльысь, ӧградаын ва гӧпъясыс вӧліны зэв паськыдӧсь.
Тоня бӧр пырис аслас жырйӧ, водіс вольпась вылӧ и, пӧжалуй, уна вояс чӧжӧн первойысь бӧрддзис.
Сійӧ ӧд виччысис Игорлысь локтӧмсӧ, виччысис.
Сійӧ локтіс...
И мый жӧ, веськыда кӧ шуны, лои?
Быттьӧ нинӧм, не кӧ лыддьыны гӧгӧрвотӧм нюмсӧ да тешкодь, зэв тешкодь «да»-сӧ?
Но позьӧ ӧмӧй найӧс не лыддьыны, тайӧ нюмсӧ да тайӧ «да»-сӧ?
Наын кыліс серам, ирония, кедзовтӧм.
Игорь лои ёна улын Тоня син водзын.
И Тонялӧн сьӧлӧмыс, коді став виччысян лунъяснас волнуйтчис дзиръялысь быд дзуртыштӧм кылӧм бӧрын, друг лигышмуні да кӧдзаліс.
Игорь сылы лои веськодьӧн.
Тоня ӧшибитчис сыын.
Быд ӧшыбка курыд, а сэтшӧм, кор ӧшибитчан мортын, ещӧ нин курыд.
Рытнас Тоня дінӧ пырис Алексей, щӧлкнитіс выключательӧн, ӧзтіс би.
— А тэ мый ныртӧ нюжӧдӧмыд?
— сылысь синвасӧ казялӧм бӧрын юаліс вокыс.
— Нинӧм!
— скӧрысь вочавидзис Тоня, ачыс эз лэпты юрсӧ пӧдушка вывсьыс да чикрӧдліс синсӧ югыд бисьыс.
— Ачыд тӧдан — мый!
Тонялӧн чувствоясыс крута вежсисны.
Эз нин Игорь вӧв мыжа сійӧ расстроитчӧмысь, а еджгов йӧй Катька, код вӧсна садьсӧ воштіс Алексей.
— Нинӧм ог тӧд, — шензигтыр вочавидзис Алексей.
— Висьмин?
— Тэ висьмӧмыд, а эг ме висьмы.
Тэ!
Кухняын сьыліс Дуняшка:
Если сердцу грустно станет,
Знай, что песня тебя не обманет…
Тоня кывзіс Дуняшкалысь сьылӧмсӧ, лёкысь мустӧмтіс Катькаӧс да мӧвпаліс Игорь йылысь.
ВИТӦД ГЛАВА
1
Скобелев весьшӧрӧ повзьӧдліс Зинаӧс: ни терпитны сылысь обществосӧ, ни выполняйтны сылысь тшӧктӧмъяссӧ Зиналы эз ковмы.
Скобелев волывліс бюроӧ сӧмын асывнас, куритліс папирос, гольсйӧдліс пызанса томанъяснас да вошлі лунтыр кежлӧ.
Тётя Лиза, уборщица, ӧтчыд шуис Зиналы:
— Ветлінныд эськӧ гуляйтны, барышня.
Мый тані пукавны уль руаинас да пемыдас.
— Ме локті уджавны, а эг гуляйтны, — вочавидзис Зина, коді сэки листаліс почта вылысь сӧмын на вайӧм журналъяс.
— Сійӧтӧ сідз, — тётя Лиза сулаліс Зина водзын швабра вылӧ мыджсьӧмӧн, — уджавны колӧ.
Да начальствотӧгыд кутшӧм удж!
Тіян вылӧ видзӧда да, мучитчанныд.
Тіян начальствоныд, Евсей Константиновичыд, сійӧ радейтӧ вӧльнӧй олӧм.
И буфетын ыркӧдчыштас, и поликлиникаын тойтыштас — регистраторшакӧд синъяснас ворсӧдчас.
Кӧть эськӧ сьӧкыд вӧлі Зиналы сьӧлӧм вылас, сійӧ неуна эз серӧкты — Скобелев ворсӧдчӧ кодкӧдкӧ черилӧн кодь синъяснас!..
— А унджыкысьсӧ, — водзӧ висьталіс тётя Лиза, — Евсей Константинович пукалӧ клубса заведующӧйкӧд, Вениамин Семёновичкӧд, да кокнас лайкйӧдлӧ.
Ог, ог вермы терпитны тайӧ привычкасӧ!
Лайкйӧдлӧ, сідзкӧ...
тшӧтш и мӧдыс лайкйӧдлӧ...
Кыкнанныс лайкйӧдлӧны.
Ми йӧз быттьӧ и ичӧтӧсь, тыдавтӧмӧсь — обслуживайтысь персонал.
Миянкӧд оз лыддьысьны.
А ми ставсӧ аддзам, ставсӧ гӧгӧрвоам, быдӧнӧс ас сертиыс донъялам.
Ветлӧй, шуа, гуляйтыштӧй, кор томӧсь на.
Лоас кад, тырмымӧн на уджыд сюрӧ, олӧмыс водзын.
Тётя Лизалӧн сӧветыс некыдзи эз лӧсяв директор кывъяскӧд сы йылысь, мый сійӧ, Зинаида Павловна Иванова, должен лоны техническӧй информация бюроын катализаторӧн.
Катализатор сыысь эз ло и эз вермы лоны, сы вӧсна мый бюроын штатыс вӧлі зэв ичӧт: Скобелев да сійӧ, Зина.
Первой лунъяссӧ Зина прӧстӧ эз тӧд, мыйӧ кутчысьны, мыйсянь босьтчыны, сійӧс кыскис рӧмыд жырйысь сэтчӧ, стапельяс дорӧ.
Скобелев кӧть и сетавліс кутшӧмкӧ поручениеяс, то медся пустякӧвӧйясӧс: нуны цехӧ выль брошюра, ветлыны почта вылӧ, клеитны альбомӧ газетъясысь да журналъясысь вырезкаяс.
Зина дась вӧлі босьтны чемодан да пышйыны заводысь, кӧні сійӧс сэтшӧм лёка примитісны.
Сійӧ муніс директор дінӧ, медым висьтавны сылы дзик ставсӧ, мый сылӧн чӧжсис сьӧлӧм вылас.
Но директор эз примит: сы ордын вӧлі сӧвещанньӧ, а сӧвещанньӧ бӧрас пыр жӧ муніс партия областнӧй комитетӧ.
Кор муніс Зина дінті, коді дыр виччысис сійӧс приёмнӧйын, директор эз видзӧдлы сы вылӧ, — буракӧ, эз и тӧд, ӧвтыштіс: ог эшты, ог эшты мися, пӧжалуйста, аски волӧй.
Зина гӧгӧрвоис, мый и аски, и аскомысь сыӧн занимайтчыны некод оз кут, быдӧнлӧн асланыс удж, асланыс тӧждысьӧмъяс; сылы сідзжӧ индісны удж, мый йылысь ӧнісянь сылы колӧ тӧждысьны, и сысянь тайӧ уджсьыс, воас кад, кутасны требуйтны вочакыв.
Вот тадзи век.
Мортлы сетасны мыйкӧ сьӧкыдтор, ыштӧдасны: отсалам, огӧ эновтӧй, а бӧрыннас артмӧ — и эз отсавны, и эновтісны, и вунӧдісны, — вӧч кыдз сямман, вочавидз кыдз кужан.
Сійӧс шензьӧдіс, мыйла некод да некор оз волы бюроӧ да оз кор некутшӧм справкаяс.
Мыйла нӧ, сідзкӧ, став альбомъясыс, щитъясыс, диаграммаясыс?
Колӧны-ӧ найӧ вообщӧ, лӧсялӧны-ӧ заводса техника уровеньлы, шогмӧны-ӧ инженеръяс да рабочӧйяс техническӧй запросъяслы?
Зина заводитіс ветлӧдлыны цехъясті, медым тӧдмавны, кутшӧм информацияяс сэні колӧны.
«Думыштлыны колӧ, — неокотапырысь вочавидзлісны сылы начальникъяс, инженеръяс, мастеръяс.
— Немдумышттӧг он тӧд».
Зина чувствуйтіс, мый делӧыс абу немдумышттӧмын, — прӧстӧ йӧзыс оз эскыны бюро вынъясӧ да позянлунъясӧ, оз аддзыны сыысь пӧльза, а унаӧн сы йылысь и дзик оз тӧдны.
Кор сійӧ, медым видлавны тайӧ думсӧ, юавліс случайнӧ паныдасьысь рабочӧйяслысь, кыдзи сылы аддзыны ассьыс бюросӧ, нёльӧн либӧ витӧн лэптыштлісны пельпомнысӧ, и сӧмын ӧти вочавидзис: «Стӧча ог вермы висьтавны.
Буракӧ, сійӧ главнӧй зданиеын».
Позьӧ-ӧ тайӧн миритчыны!
Зина лӧсьӧдіс да ыстіс став цехъясӧ, мастерскӧйясӧ да отделъясӧ анкета.
Мый тіянлы колӧ, ёртъяс?
Шыасьӧй, корӧй, — пӧшти кевмысис сійӧ.
И литература бӧръям, и любӧй институтлысь юалам, и весиг командировкаӧ кытчӧ колӧ ыстылам.
Но и анкета вылӧ некод эз шыась.
— Тӧданныд, Скобелев ёрт, — шуис ӧтчыд Зина аслас начальниклы, — миянлысь бюронымӧс колӧ тупкыны!
— Тупкӧй!
— веськодьпырысь вочавидзис Скобелев, кепкаасис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, медым, кыдзи и пыр, вошны лунтыр кежлӧ.
Но Зина потшис туйсӧ.
Скобелев почтительнӧя лэптыштіс кепкасӧ.
— Тіян услугаясӧ, Зинаида Павловна.
— Некутшӧм услугаяс меным оз ковны!
Ті обязанӧсь уджавны, а не гуляйтны код тӧдас кӧні!
— Тӧданныд-ӧ, — леститчигтыр заводитіс сійӧ.
— Эскыны кӧ уборщицаяслы, ме, дерт, гуляйта.
Видзӧдны кӧ правдалы веськыда синмас, ме ог гуляйт, а кыска сьӧкыд груз.
Кутам сёрнитны веськыда.
Во сизим сайын ме, тіян моз жӧ, вои татчӧ и мӧвпалі уджавны лев моз.
Но менӧ, кыдзи и тіянӧс, ыстісны эз цехӧ, кӧні ме эськӧ верми лоны и мастерӧн, и сменнӧй инженерӧн, а пуксьӧдісны контораӧ, сэсся тувйыштісны со тайӧ бюрояс.
Сідзжӧ, тӧданныд кӧ, гижавлі да мӧдӧдлі анкетаяс.
Но ас кадӧ гӧгӧрвои, мый татчӧ быд пырысь эновт ассьыд лачаястӧ.
И ме эновті став лачаясӧс, ӧтиысь кындзи — виччысьны, кор начальство думыштас тупкыны миянлысь лавочканымӧс ковтӧмлун вӧснаыс, и сэки менам лоӧ удж менам диплом серти: сборочнӧй уджъясын механизатор.
Юалӧмъяс эмӧсь?
— Да, эмӧсь.
Та йылысь ті висьтавлінныд директорлы, висьтавлінныд сылы бюро йылысь ассьыныд мӧвпъястӧ?
— Директоркӧд, шуам, ме абу дзик матысса морт.
Но унаӧн мукӧдъяс тӧдӧны менсьым мӧвпӧс.
— Клубса заведующӧй, например...
Скобелев бара лэптыштліс кепкасӧ да, Зинаӧс кытшовтӧмӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧсланьӧ.
Ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз сійӧ бергӧдчыліс:
— Кора и водзӧвылӧ консультируйтчыны сӧмын тетя Лиза ордын.
Информациялӧн зэв надежнӧй источник.
Зиналы бара зэв окота лои мунны директор дінӧ, яра пырны сы кабинетӧ и кӧть кыдз да мынтӧдчыны аслас бездарнӧй деятельностьысь, стӧчджыка — бюроын бездеятельностьысь.
Но сійӧ вӧлі асныра, тайӧ кӧсйӧм пыдди сылӧн лои выль, ещӧ ёнджыка кӧсйӧм: «докажитны» Скобелевлы.
Мый докажитны — сэк лоӧ тыдалана, главнӧйыс — докажитны.
Сы радлун вылӧ, жырйӧ пырис морт, помтӧг дыр кыссьысь дас лун чӧжӧн первойя морт.
— Гӧгӧрвоанныд-ӧ, кутшӧм делӧ, — пызан дорӧ пуксигмоз заводитіс сійӧ.
Воысь морт вӧлі ён, ыджыд; сы улын стулыс дзуртыштіс.
Сылӧн куртка пельпомъяс вывсьыс, юрсисьыс, ботинки вывсьыс, гачкок помъяссьыс — быдлаысь Зина аддзис пилипызь.
— Меным эськӧ тіян начальниккӧд тӧлкуйтыштны.
— Заведующӧй ӧні абу.
Но ме инженер жӧ.
Пӧжалуйста, мый тіянлы колӧ?
— Инженер?
— Сійӧ гыжъялыштіс чуньнас ныр йывсӧ, и Зина думыштіс, мый тайӧ жестыс петкӧдлӧ сы дорӧ, сы арлыд дорӧ, сылӧн инженерскӧй диплом дорӧ ӧбиднӧй эскытӧм.
Сійӧ кутіс волнуйтчыны, уськӧдіс пызан вывсьыс кутшӧмкӧ бумага, кутіс лэптыны, — гӧгӧрвотӧм вынъяс кыскисны бумагасӧ джодж бердас, быттьӧ магнитӧн, гыж улас сатшис жель.
Зина вайис чуньсӧ вом дорас, челядьдырся мозыс; вӧлі зэв ӧбиднӧ: первойя, дзик ӧти воӧм морт, и татшӧм лёкногӧн примитӧм!
Но воӧм морт нюммуніс, лэптіс бумагасӧ.
— Нолтӧ петкӧдлӧй, мый сэні тіян?
— аслас крепыд чуньясӧн Зиналысь кисӧ кутӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Нинӧм, пырысь-пыр кыскам.
Куртка воротник улас сылӧн вӧлӧма булавка, сійӧ калитіс булавкасӧ ӧзтӧм истӧгӧн, и жельсӧ перйис.
— Тӧдмасим, сідзкӧ.
— Локтӧм мортыд бара нюммуніс.
— Журбин.
— Журбин!
Заводас нӧ Журбиныс кымын?
Ме тані неважӧн на, но тӧда нин стапельнӧй участокса начальник Журбинӧс, тӧда клепальщик Журбинӧс...
— Ещӧ унаӧс на тӧдмаланныд.
Ӧні тіян водзын столяр Журбин, модельщик.
Ми пӧлучитім тіянлысь бумаганытӧ.
И со ме локті.
Колӧны небӧгъяс столярнӧй уджъяс ичӧта механизируйтӧм кузя.
Но небӧгъясыд мый!..
Окота тӧдны тайӧ делӧ кузяыс полнӧй обзор.
Висьтала тіянлы веськыда — чужис менам ичӧтик идея...
Пыр жӧ гӧгӧрвоӧда.
Столярнӧй уджъяс йылысь мыйкӧ гӧгӧрвоанныд?
Омӧля?
Нинӧм, гӧгӧрвоанныд.
Столярнӧй ремеслӧыд гырнич вӧчӧм кодь жӧ — ог пӧръяв, шуа кӧ — медся важся ремеслӧ.
Миян столяръяслысь ті и ӧні аддзанныд инструмент, но дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧн ещӧ Пётр Первый на мастеритлӧма.
Рубанокъяс, рейсмусъяс, ӧжынъяс, стамескаяс, лучкӧвӧй пилаяс...
Водзӧ мунӧм, тӧдӧмысь, эм.
Рубанокъяс лоины электрическӧйӧсь, моторӧн.
Циркульнӧй пилаяс — моторӧн жӧ.
Торъя операцияясӧн кӧ уджавны, то на пӧвстысь унаӧс механизируйтны абу сэтшӧм сьӧкыд.
Но модельщик оз уджав операцияяс кузя, сійӧ мастеритас мукӧддырйи сэтшӧм сложнӧй финтифлюгаяс, мый и вӧтӧн он аддзыв.
Ӧтилаті сылы колӧ пилитыштны, мӧдлаті стружитыштны, коймӧдлаті кодйыштны, шлифуйтны.
Кипомысь — манлив, дыр да дона.
Вот ме и кӧсъя лӧсьӧдны сэтшӧм станок, кодӧн позис эськӧ вӧчны став столярнӧй уджъяссӧ, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь.
Идея эм, конструкция вочасӧн тэчсьӧ.
Колӧ ставсоюзса достижениеяслӧн обзор, медым выль пӧв не изобретитны самӧвар либӧ велосипед.
Зина кывзіс зэв сюся.
Став сьӧлӧмсяньыс сійӧ кӧсйис отсавны тайӧ мортыслы.
Сылы отсалӧмыс Зиналы лоӧ заводскӧй олӧмӧ пырӧм.
— А важӧн тіян чужис тайӧ идеяыс?
— юаліс Зина.
— Кыдз шуны?
Юрын бергалӧ зэв нин важӧнсянь, примернӧ сійӧ кадсянь, кор ми заводитім уджавны электроинструментӧн.
Ӧтувтны эськӧ тайӧс ставсӧ ӧти агрегат...
Но прамӧясӧ босьтчи сӧмын ӧні.
Тырим уджнас.
Тыртісны модельнӧй заказъясӧн.
Огӧ вевъялӧй.
Нинӧм официальнӧ абу шуӧма, а модельяс ковмисны, кыдзи овлывлӧ, кор производствоӧ пыртсьӧ корабльлӧн выль тип.
И ставсӧ — давай, давай срочнӧ, регыдджык.
Ме гӧгӧрвоа, мыйын сэн делӧыс.
Вок локтіс, висьталіс.
Интереснӧй делӧяс думыштӧмаӧсь.
Зина кӧсйысис вӧчны ставсӧ, мый сӧмын позьӧ, и сійӧ жӧ лунӧ гижис комын гӧгӧр письмӧ: политическӧй да научнӧй знаниеяс паськӧдӧм кузя Всесоюзнӧй обществоӧ, уна каръясӧ техника керкаясӧ, сылы тӧдса гырысь заводъясса директоръяслы, институтъясӧ, конструкторскӧй бюроясӧ.
Аскинас сійӧ листаліс небӧгъяс, журналъяс, информационнӧй бюллетеньяс, лист бокысь лист бокӧ, строчкаысь строчкаӧ чукӧртіс ставсӧ, мый кутшӧма кӧ касайтчис столярнӧй уджъяс механизируйтӧмлы.
Зина сідзжӧ гӧгӧрволіс, мыйла модельнӧйсӧ тыртӧмаӧсь заказъясӧн.
Инженерно-техническӧй работникъяс пӧвстын важӧн нин кывсис сёрни цехъясӧс реконструируйтӧм йылысь, крупносекционнӧй сборка вылӧ вуджӧм йылысь, сы йылысь, мый Ладаса заводлы разработайтӧма корабльлысь выль тип, а корабльлысь кӧ выль тип, то, дерт, сылы колӧны и выль модельяс.
Зинаӧс тайӧ сёрниясыс ёна волнуйтісны.
Сэтшӧм интереснӧй лоӧмторъяс лоӧны!
Неужели сылы ковмас сулавны наысь бокын?
Крупносекционнӧй сборкаӧн сійӧ вӧлі тӧдса медсясӧ учебникъяс серти, практическӧя аддзыліс сійӧс сӧмын канмуса выль заводъяс пӧвстысь ӧтиысь.
Важ заводъясын ичӧт территория вӧсна ковмыліс чинтыны водзвыв лӧсьӧдӧм секцияяслысь ыдждасӧ; важ заводъяс водзын кыптылісны уна дас зэв серьёзнӧй проблемаяс, кодъясӧс разрешиттӧг оз позь вӧлі пыртны карабъяс стрӧитӧмын выль методъяс.
И вот тані заводитчӧ ыджыд удж татшӧмсяма проблемаяссӧ разрешитӧм кузя.
Кутшӧм эськӧ бур школаӧн вӧлі тайӧ сылы, Зиналы!
Неправильнӧ видзӧдӧны том кадръяс вылӧ, неправильнӧ!
Некод оз кӧсйы налы отсавны.
Но ладнӧ, мед оз кӧсйыны отсавны сылы, сы пыдди сійӧ кӧть кыдз да отсалас модельщик Журбинлы, та могысь сійӧ пуктас став вынсӧ.
Регыд мысти Зиналы кутісны воавны вочакывъяс аслас письмӧяс вылӧ, письмӧясыскӧд мӧдӧдлісны инструкцияяс, кодъясӧс печатайтӧма машинкаясӧн да стеклографъясӧн, заводскӧй изобретательяс заявкаяслысь копияяс, местнӧй изданиеяслысь кыз томъяс да вӧсньыдик брошюраяс, «стахановскӧй листокъяс», — чукӧрмис литература, коді колӧ вӧлі Виктор Ильичлы, кыдзи Зина шуис нин выль тӧдсасӧ.
Быд письмӧ пӧлучитӧм бӧрын Зина пыр жӧ тэрмасигтыр мунліс модельнӧйӧ.
— Бур, бур, — шулывліс Виктор, кор лыддис сыӧн судзӧдӧм материалъяссӧ.
— Чайта, огӧ янӧдӧй ми тіянкӧд асьнымӧс, Зинаида Павловна, велосипед огӧ изобретитӧй.
Тайӧ «ми тіянкӧдыс» вӧлі Зиналы быдпӧлӧс наградаясысь да благодарностьясысь донаджык.
Натура сертиыс беспокойнӧй, тэрыб, быдторйӧ кутчысьысь, сійӧ паськӧдіс сэтшӧм деятельность, мый тайӧ деятельностьнас кутіс интересуйтчыны весиг Скобелев.
Ӧти асылӧ, кыдзи и пыр, папирос куритӧм бӧрын, сійӧ эз мун мукӧддырся моз бюроысь, а кольччис аслас пызан сайӧ да дыр видлаліс кыз папкаысь бумагаяс, кытчӧ вӧлі гижӧма Зиналӧн ёсь почеркӧн: «В. И. Журбинлы».
— Вот мыйӧн эськӧ колӧ занимайтчыны меным!
— шуис сійӧ.
— Рационализацияӧн, изобретениеясӧн...
ловъя делӧӧн.
А ме сісьма тіянкӧд тані.
Заводскӧй многотиражкаысь ӧчереднӧй номерын Зина лыддис Скобелевлысь заметка сы йылысь, кыдзи техническӧй информация кузя бюро отсалӧ стахановечьяслы да новаторъяслы; пример пыдди вайӧдсис Виктор Журбин, кодлы бюроса работникъяс чукӧртӧны материал Сӧвет Союз пасьтаысь.
Скобелевлӧн поступокыс ёна скӧрмӧдіс Зинаӧс.
Сійӧ котӧрӧн муніс газетнас Виктор дінӧ:
— Ті сӧмын видзӧдлӧй, Виктор Ильич, кутшӧм нахал тайӧ мортыс!
Ӧд воча чунь эз кучкы, а гижӧ!
Но Виктор, коді эз тӧд Зина да Скобелев костын лӧсявтӧмлысь помкасӧ, видзӧдліс заметка вылас мӧдар боксянь.
— Омӧль, кор звӧнитӧны кадысь водз, — шуис сійӧ.
— Гашкӧ, миян нинӧм на ещӧ оз артмы.
Дьӧбӧ колям.
Кӧть кутшӧм тешкодьӧн эз кажитчы Зиналы, Скобелевлысь заметкасӧ йӧзӧдӧм бӧрын сы дорӧ бюроӧ воисны ещӧ некымын рабочӧй.
Ӧтилы ковмӧмаӧсь заточкалӧн отрицательнӧй уголъяса резечьяс йылысь медбӧръя даннӧйяс, мӧдлы — турбиннӧй лопаткаяс насадка йылысь; коймӧд прӧстӧ сідз пыраліс, видзӧдлыны, кутшӧм тайӧ бюро лӧсьӧдӧмаӧсь заводын.
Курьер вайис записка главнӧй технологсянь.
Корӧма чукӧртны сылы вылӧ электросварка йылысь материалъяс.
Сэки збоймис и Зина.
Сійӧ кык лун чӧж сочиняйтіс ыджыд статья сы йылысь, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоӧ техническӧй информация кузя удж, став йывсьыс, мый отсаліс эськӧ тайӧ уджыслы да мый мешайтӧ сылы.
Зина эз жалит и Скобелевӧс, казьтыштіс и дирекцияӧс, коді котыртіс бюро, сэсся сійӧс вунӧдіс.
Зина ёна шензис, кор статьясӧ вӧлі печатайтӧма.
Шензис сы вылӧ, кыдзи редакцияса работникъяс, статьясӧ вит пӧв чинтӧм бӧрын, сяммӧмаӧсь кольны сэтчӧ став главнӧйсӧ, мый йылысь кӧсйис висьтавны Зина.
Зинаӧс корис директор, Иван Степанович.
Зина вӧлі чайтӧ, мый директор ёна чиршӧдлас критикасьыс, ньӧти таысь эз повзьы да лӧсьӧдчис эз оборона вылӧ, а нападение вылӧ.
Но Иван Степанович примитіс Зинаӧс, кыдзи и водзті, приветливӧя, чеччис сылы паныд, пуксьӧдіс и сӧмын сэки пуксис ачыс.
Сы кабинетын, вӧлӧмкӧ, пукалӧ нин Скобелев, кодӧс сідзжӧ корӧмаӧсь.
— Сёрнитыштамӧй, ёртъяс, мый тіянлы колӧ директорсянь?
— Иван Степанович куритчис каллянӧн.
Зинаида Павловна, ме ӧмӧй тіянлы кӧсйыси отсасьны?
Сідз, буракӧ, татчӧ гижӧма?
— Сійӧ копыртчис паськӧдӧм газет дорӧ.
— Да, именнӧ: «кӧсйысис сетны отсӧг да поддержка»...
Кор нӧ тайӧ вӧлі?
— Ті обязанӧсь сетны отсӧг некутшӧм кӧсйысьӧмъястӧг!
— збоя вочавидзис Зина.
— Сӧглас.
Мед эськӧ веськыда сідзи и гижинныд.
Мыйла нӧ чукльӧдлынысӧ?
— Ёсьтӧдӧм могысь, — резонёрскӧя сюйыштіс Скобелев.
— Ёсьмӧдӧмыс тырмымӧн нин сыын, мый дирекция збыльысь вунӧдіс тіян бюро йылысь.
Кутшӧм тіян штатныд?
— Ставнас тіян водзын, — заводитіс висьтавны Скобелев, — колӧ шуны, уджалӧ ӧтнас Зинаида Павловна, а ме весьшӧрӧ занимайта места.
Начальник — синекура.
Иван Степанович весиг кыпӧдчыштіс креслӧ вывсьыс, сэтшӧма сійӧс шемӧсмӧдіс Скобелевлӧн вочакывйыс.
Зина измис места вылас, — олӧмас сійӧ ньӧтчыд на эз кывлы татшӧм сяма самокритикасӧ.
— Мый тіянӧс вӧчис синекуранас?
— шензяна чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Иван Степанович.
— Тіян веськодьлуныд, директор ёрт.
Коркӧ и ме пукавлі со тайӧ креслӧ вылас, кӧні ӧні пукалӧ Зинаида Павловна, и ті меным висьталінныд, мый заводлы инженер-механизатор дорысь ёнджыка колӧ техническӧй информация кузя бюроын инженер.
— Шуам, сідз.
— Но, морт сӧгласитчис мырдӧнсорӧн, муніс сэтчӧ, тайӧ бюрояс, сы йылысь вунӧдісны, и сійӧ шоммис сэн.
Кулӧм делӧ!
— Абу делӧыс, а душаыд тіян кулӧма.
Мыйла Зинаида Павловна уджалӧ, а тіянлы абу интереснӧ?
— Ог кӧсйы.
— Кутанныд кӧсйыны.
Тшӧктам кӧсйыны!
Кутанныд уджавны...
— Иван Степанович заводитіс лэптыны гӧлӧссӧ.
— А онӧ кутӧй — ковмас янсӧдчыны.
— Пӧжалуйста!
Гашкӧ, Иван Степанович думыштіс, мый сы водзын абу дзик прӧсуж морт.
Сійӧ шуис Скобелев серти не омӧльджыка спокойнӧя, но сӧмын Зина дорӧ шыасьӧмӧн:
— Кутам лыддьыны, Зинаида Павловна, мый дирекция да техническӧй информация кузя бюро костын инцидент помасис.
Действуйтӧй смелджыка, грӧмитӧй дзик ставсӧ, мый мешайтӧ тіянлы уджаныд, энӧ стесняйтчӧй.
Евсей Константиновичӧс чорыдджыка босьтӧй кианыд.
Сылӧн сэтшӧм...
кыдз эськӧ тайӧс шуны...
неуна кыптӧм состояниеыс, чайта, регыд сайкалас.
А отсӧг да поддержка...
тырмас тіянлы, Зинаида Павловна!
Тайӧ ми, ми нуждайтчам тіян отсӧгын.
Зина да Скобелев петісны Морскӧй проспект вылӧ, кодӧс война водзвылын вӧлі асфальтируйтӧма, а тротуаръяс пӧлӧныс садиталӧма нинпуяс; нинпуяс быдмӧмаӧсь, паськалӧмаӧсь да насянь усьӧ тротуаръяс вылӧ пемыд вуджӧр.
Скобелев муніс гож сайті да, пинжак зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, шутьляліс мыйкӧ лирическӧйӧс.
Сійӧ кутіс асьсӧ сэтшӧм тешкодя да аслысногӧн, мый Зина думыштіс: абу-ӧ сылӧн начальникыс код?
Абу, Зиналӧн начальникыс эз вӧв код, сійӧ вообщӧ эз юлы да эз радейтлы компанияяс, кӧні быть колӧ юны.
Аслас натураыс вайӧдіс Скобелевӧс сэтшӧм состояниеӧ, коді шензьӧдіс Иван Степановичӧс да Зинаӧс.
Паныдасьлӧны на миян инертнӧй, няр йӧз, кодъяслӧн олӧмас абуӧсь ни определённӧй цельяс, ни чорыд вӧля.
Найӧ, тайӧ йӧзыс, медся тшӧкыда овлӧны середняк-обывательясӧн, миритчӧны татшӧм сяма олӧмнас, велалӧны сыӧ.
Но вот воӧ активнӧй вын, дзикӧдз пыркнитӧ найӧс, и сэки найӧ вермӧны петкӧдлыны асьнысӧ дзик виччысьтӧм боксянь, тшӧкыда зэв бур боксянь.
Татшӧм натураяс лыдын вӧлі и Скобелевлӧн натураыс.
Выннас, коді торкис сылысь привычнӧй олӧмсӧ, вӧлі Зина.
Скобелев, дерт, тайӧс эз сознавайт, та йылысь эз думайт, артмис ставыс кыдзкӧ сідзи, стихийнӧя.
Сійӧ и Зина збыльвылассӧ лоины дзик ӧткодь положениеын.
Но мыйлакӧ сійӧ, нывка, эз миритчы бездеятельность атмосферакӧд, коді лоӧма бюроын, а Скобелев миритчис.
Вот мый лунысь лунӧ слабмӧдіс сылысь бурджык кадъяс виччысьӧм йылысь философия мыджӧдъяссӧ.
Помӧдз жӧ Скобелев пузис сэки, кор аддзис, кутшӧм достоинствоӧн, кутшӧм независимостьӧн Зина пуксис креслӧ вылӧ директорскӧй пызан дорӧ, сылы, Скобелевлы, паныд, коді повзьӧма вӧлі немвиччысьтӧг корӧмысь.
Но Иван Степановичкӧд сёрнитігӧн сылӧн ӧтчаяннӧй збоялӧмыс вӧлі недырся збоялӧмӧн.
Кор найӧ воисны асланыс бюроӧ, Скобелев вӧлі сэтшӧм блед, мый Зина немкӧсйытӧг сетіс сылы ва, кодӧс графинысь кисьтіс стӧканӧ.
— Сьӧкыд тіянлы, Евсей Константинович?
— Вывті.
2
— А друг да оз ладмыны местааныс став тайӧ детальясыс?
Друг ми сорим?
Зина шыбитіс лекалосӧ да карандашсӧ, веськӧдіс мышкусӧ.
Чертёжнӧй дӧска весьтын дорвыв куим часчӧжся удж!
Черчение дорысь мудзтӧданасӧ нинӧм оз позь вӧлі думыштны.
Черчениекӧд панласис сӧмын носӧвикъяс вышивайтӧм, мыйӧн сьӧлӧмсяньыс ноксьывлісны детскӧй домын Зиналӧн пӧдругаясыс.
Войдӧр Зина некор эськӧ ас окотасьыс эз босьтчы татшӧм уджӧ.
— Мыйла нӧ оз ладмыны местааныс?
Виктор нёльӧд рыт дорвыв жӧдзис пызан дорын.
Челядь моз кыв помсӧ курччыштӧмӧн сійӧ видзӧдіс Зина карандашлысь быд движение.
Чертёжъяс артмылісны стрӧгӧсь, нинӧм лишнӧйыс, ясыдӧсь, — дзик сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмъясӧс Викторлы вайӧны конструкторъяс.
— Долженӧсь ладмыны.
Мыйкӧ кӧ не сідз лоӧ, модель вылын подгонитам.
Ми сійӧс ставсӧ первойсӧ пуысь вӧчам.
Ылынкодь, небыд диван вылын пукаліс Лида.
Сійӧ то перйыліс кузь вӧсни чуньсьыс кельыдлӧз изъя важся чунькытш — тьӧткаыслӧн свадьбадырся козин, то бӧр сюйліс сійӧс да чӧв олӧмӧн вежаліс косіник ныв вылӧ, кодӧс Виктор вайӧдіс гортас.
Кутшӧм дасьлунӧн сійӧ вӧчӧ Зиналы быд колантор!
Рузумтор — чышкыны рейсфедер, — лёкысь чашйӧ носӧвикъяс; ва колӧ — тэрмасигтыр мунас кухняӧ, ваяс кувшинтыр; руд синма ныв уськӧдас гырддзанас пызан вылысь линейка либӧ резинка, — усигмозыс кутас.
Витенька, тадзи жӧ тӧждысьӧмӧн тэ видзӧдін мӧд ныв вылӧ, кор сылы вӧлі дас квайт арӧс.
Тэ сійӧс ки вылад новлӧдлін.
Казьтыштан сійӧ кадсӧ — сьӧлӧмыд гажмылӧ.
Мыйла нӧ ставыс вояс бӧрын вежсис?
Мый нӧ сэтшӧмыс лои?
Непӧштӧ сӧмын сійӧ, мый сылы, Лидалы, лои комын арӧс, а эз дас квайт?
Ӧд эз жӧ дзикӧдз сотчы тэнад сьӧлӧмыд; со кыдзи ыпнитіс томиникӧс аддзӧм бӧрын.
Карандашъяс, линейкаяс...
И сыкӧд, дас квайт арӧсакӧд, тэ заводитін пустякъяссянь: отсалін чеччыштны канава вомӧн.
Эг нетшышт ас кадӧ киӧс, коли кутны тэныд дырджык сы дорысь, мыйта вӧлі колӧ, — и заводитчис.
Мый нӧ, Витенька, вошты юр садьтӧ, — тэнад делӧ, тэнад.
Мырдӧн он ло муса, да и кодлы колӧны найӧ, мырдӧнсора чувствоясыд ?
Тӧдіс кӧ эськӧ Зина, кутшӧм мӧвпъяс мучитӧны Викторлысь гӧтырсӧ, сійӧ Журбинъяс ордӧ эськӧ эз и лок.
Став делӧыс сыын, мый, кор воис кад вуджӧдны кисьмӧм идеясӧ бумага вылӧ, вӧчны расчётъяс, лӧсьӧдны чертёжъяс, сійӧ да Виктор думыштчисны, кӧні жӧ тайӧн занимайтчыны?
Бюроын?
Сэні пемыд, абу туяна да и абу дзик лӧсьыд кольччыны удж бӧрын бюроӧ.
Зина ордын?
Зина виччысис, кор помаласны стрӧитны выль керка, кытысь сылы кӧсйисны сетны жыр, но ӧні сійӧ узьліс воысь йӧзлы лӧсьӧдӧм общежитиеын.
И вот Виктор вайӧдіс сійӧс гортас.
Сэтшӧм семьяысь, кутшӧм Журбинъяслӧн семья, коді оліс ӧти местаын кызь вит во, быдтор позьӧ аддзыны — важся граммофонсянь «фед» фотографическӧй аппаратӧдз да бензин мотора велосипедӧдз.
Сюрисны и чертёжнӧй дӧска, и готовальня, и пластмассаысь вӧчӧм лекалояслӧн набор, и шрифтӧвӧй трафареткаяс.
Первойя рытыс ставнас муніс тӧдмасьӧм вылӧ, Агафья Карповнаӧн пӧжалӧм булочкиясӧн гӧститӧдӧм вылӧ, чай юӧм вылӧ.
Пызан сайысь Зина аддзис нималана семьясӧ ставнас.
Сійӧ тӧдіс Матвей дедӧс да Дуняшкаӧс, кодъяс вылӧ коркӧ шензьыліс разметочнӧйын, тӧдіс Илья Матвеевичӧс да казьтыштіс сылы «юрсигусь» йылысь, аддзис электросварщик Костяӧс, тӧдмасис гӧсьтӧс бура примитысь Агафья Карповнакӧд, Лидакӧд, Тонякӧд, Антонкӧд, кодӧс шуткаӧн тані шуисны академикӧн; Дуняшка весиг дӧверитіс сылы кутыштны ассьыс Александр Константиновичсӧ.
Александр Константинович, мам ордсьыс босьтӧм мысти, кутіс гора бӧрдны.
Шӧйӧвошӧм Зина неуна сійӧс эз уськӧд.
Сійӧ, дерт, эськӧ некытчӧ эз усь, — сы мында ки нюжӧдчисны, медым кутны бӧрдысьӧс.
Но Зина, кыдз сійӧ думсьыс аслыс шуис, нэм кежлӧ ӧткажитчис лелькуйтны йӧз кагаясӧс.
Сылысь ёна юасисны бать-мам йывсьыс, бать йывсьыс — паровознӧй машинист йылысь, ткачиха-мам йывсьыс, сэки Агафья Карповна тшӧтш казьтыштіс, мый и сійӧ томдырйиыс уджавліс ткацкӧй фабрикаын; интересуйтчисны бать-мамыс кулӧмлӧн помкаясӧн, детдомын олӧмӧн, институтын велӧдчӧмӧн, водзӧвылӧ Зиналӧн планъясӧн.
Чай юӧм бӧрын, кор чеччисны пызан сайысь, Агафья Карповна кутліс Зинаӧс — сы водзын Зина вӧлі сирӧтаӧн, кодӧс колӧ жалитны, — синваыс доршасьӧмӧн окыштіс:
— Частӧджык миянӧ волывлы.
Кӧть йӧз семьяын, а век жӧ бурджык ӧтнадлы дорысь.
Ӧтнадлы свет вылад кӧдзыд.
— Энӧ кывзӧй ті, инженер ёрт, бабьелысь, — сылы лӧсялана манераӧн шмонитыштіс Илья Матвеевич.
— Бабьеыд кӧть кодӧс нормӧдасны.
Вазьӧм синма йӧз.
Тэрыбджыка колӧ вӧрны, вот и оз ло кӧдзыд.
Уджӧ босьтчан — не сӧмын кӧдзыд, балябӧжсьыд ру кутас пуркйыны.
— Кывъясыс, кывъясыс кутшӧмӧсь!..
— довкйӧдлыштіс юрнас Агафья Карповна.
— Буретш ныв пельлы кывзӧм вылӧ!
— А сэтшӧм нин делӧыс, дона гражданкаяс.
Либӧ карабъяс стрӧитны, либӧ кавалерскӧй кывъяс велӧдны.
Суров профессия.
— Висьталӧй, — юаліс Зина, — а кӧні тіян пиныд, кодкӧд ми коркӧ клепайтчылім?
— Эз висьтась, кытчӧ муніс, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Кӧні ветлӧ — оз докладывайт.
Заводитісны уджавны.
Первойсӧ Виктор да Зина мыш сайын ӧтчукӧрын вӧлі семьяыс ставнас, Антонысь кындзи, коді воӧм бӧрас первой лунъяссӧ рытъяснас пукавліс гортас, а ӧні пӧшти оз петавлы заводысь; сэсся чӧла видзӧдысьӧн на дінӧ коли ӧтнас Лида.
Сійӧ аддзыліс налысь став уличаяссӧ, кор найӧ неуна эз лапкӧдны ӧта-мӧдныслы пельпоманыс, став неудачаяссӧ, кор найӧ дыр да тӧлктӧг сёрнитісны станок вылӧ ленточнӧй пила смонтируйтны позьтӧмлун йылысь, фрез йылысь, коді видзӧднысӧ лоӧ лёкнога, сы йылысь, кыдз эськӧ оригинальнӧйджыка вежны мотор оборотъяслысь лыдсӧ, а то он пукты шкуровочнӧй приспособление.
Делӧыс сыын, мый та вылӧ приспособлениеыс — редуктор — лои налӧн вывті ыджыд, укшаль, сійӧ сьӧктӧдӧ станоксӧ ставнас.
Найӧ эз нин думыштлыны, ладмасны али оз ладмыны агрегатлӧн теоретическӧя арталӧм мукӧд узелъясыс, — тырвыйӧ подгонитны и збыльысь отсалас модель.
Но редуктор, редуктор...
Мый сыкӧд вӧчны?
abu
Отсӧг воис мортсянь, кодсянь Зина некор эз виччысь некутшӧм отсӧг.
Кор Зина сёрнитӧма телефон пыр главнӧй конструкторкӧд мотор йылысь, сійӧс кывлӧма Скобелев.
Директор дорӧ корлӧм бӧрын сійӧ кӧть и эз уджав бюроын активнӧя, то, вок жӧ колӧ шуны, и эз ӧтказывайтчы уджысь, кор Зина, аслас киӧ инициативасӧ босьтӧм бӧрын, тшӧктыліс мыйкӧ вӧчны сылы.
Скобелев ветлывліс цехъясӧ, информацияяс вылӧ чукӧртіс заявкаяс, сёрнитіс мастеръяскӧд да стахановечьяскӧд, гижис письмӧяс.
Ньӧжмыда вӧчліс ставсӧ, дыша, неокотапырысь, но вӧчис.
И вот Скобелев, сылысь да главнӧй конструкторлысь сёрнисӧ кывзӧм бӧрын, шуис:
— Зинаида Павловна, мыйла беспокоитны татшӧм гырысь инстанцияясӧ?
Оз ӧмӧй натӧг позь?
Мед эськӧ разрешитінныд ті меным тӧдмасьны Журбин проектӧн.
Шуам, ті менӧ лыддянныд сапӧгшойӧн, киссьӧм гынкӧмӧн, колошиӧн и сідз водзӧ.
Но мыйла не думыштлыны, мый Евсей Скобелев квайт во чӧж барабанитіс институтын, специализируйтчис сборочнӧй уджъяс механизируйтӧм кузя да тайӧ юкӧнысь ӧттор-мӧдтор тӧдӧ?
— Евсей Константинович, пӧжалуйста!
Журбин лоӧ сӧмын рад.
Зина ёна сомневайтчис, мый Виктор лоӧ рад, кор Скобелев сюйсяс сы уджӧ, да и аслас эз вӧвны радлана чувствоясыс.
Но сылӧн эз тырмы смеллуныс ӧткажитны корӧм вылӧ, кор сёрнитӧны сэтшӧм нора.
Скобелев воис Журбинъяс ордӧ.
Сы воӧм бӧрын Лида эновтіс ассьыс жырсӧ.
Скобелев вӧлі дзик ӧти мортӧн, коді тӧдіс сы костын да клубӧн заведуйтысь Вениамин Семёнович костын отношениеяс йылысь.
Колӧ шуны, некутшӧм торъя отношениеяс эз вӧвны, прӧстӧ кыкысь либӧ куимысь Лида ветліс Вениамин Семёновичкӧд гуляйтны куръя дорӧ, дюнаяс вылӧ, да ӧтчыд немвиччысьтӧг аддзысьліс сыкӧд карын и сійӧ пригласитіс Лидаӧс кино вылӧ.
Мый йылысь сыкӧд сёрнитіс Вениамин Семёнович?
Сы йылысь, мый Лида тані первойя нывбаба, кодкӧд сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм восьса сьӧлӧмӧн.
Мыйла восьса сьӧлӧмӧн — сійӧ ачыс аслыс оз вермы висьтавны: Лидалӧн эм мыйкӧ сэтшӧм, коді кыскӧ сёрнитны Вениамин Семёновичӧс восьса сьӧлӧмӧн.
Косіник, подтянутӧй, сійӧ эськӧ видзӧднысӧ вӧлі дзик том, не кӧ кутшӧмкӧ аслыссяма кӧкъямыс грана ӧчкиыс; клубӧн заведуйтысь кыдз сӧмын босьтліс ӧчкисӧ, чужӧмыс сылӧн пыр жӧ дзикӧдз вежсьыліс.
Сійӧ шуліс асьсӧ «романтическӧй склада» мортӧн да серампырысь содтыліс: «Кӧть тайӧ, гашкӧ, менам арлыдӧн и тешкодь».
Вениамин Семеновичлӧн инас ӧшйытӧм натураыс мешайтіс сылы сетчыны ставнас искусстволы, кодӧс сійӧ вывті ёна радейтӧ, и нэм чӧжыс канму сійӧс шыблаліс ӧтар помсяньыс мӧд помӧ.
Кольччис кӧ эськӧ сійӧ комын витӧд воын Мӧскуаӧ!
Ӧд кутшӧма корисны кольччыны!
Сы водзын воссьылісны театральнӧй удж кузя паськыд перспективаяс, ещӧ ловъя на вӧлі покойнӧй Константин Сергеевич Станиславский...
Эз кывзысь, шутёвтіс-муніс Уралӧ — Магнитогорскӧ, стройка вылӧ, — сылысь сьӧлӧмсӧ кыскыліс да кыскӧ пуан олӧм, бурнӧй лоӧмторъяс, застойлӧн сійӧ вӧрӧг...
Вениамин Семёнович ещӧ сёрнитіс, кыдзи зілис воны Ладаӧ, самӧй рабочӧй олӧм пытшкӧ, вайны татчӧ ассьыс тӧдӧмъяссӧ, ассьыс опытсӧ, ассьыс кужанлунсӧ.
И збыльысь, областнӧй газетын кадысь кадӧ печатайтлывлісны сы кырымпас улын театральнӧй постановкаяс вылӧ рецензияяс, а ӧтчыд весиг ыджыд статья — мый йылысь?
— Лида лыддьыліс, но вунӧдіс.
Да, зілис воны, зілис...
и со бара беспокойство, бара разочарование...
— Муна клубысь, Лидия Ивановна, дзик муна.
И вообщӧ татысь муна.
Верми эськӧ преподавайтны институтъясын, верми эськӧ уджавны печатьын.
Но сійӧ жӧ весьшӧрӧ олӧм!
История имеитӧ географическӧй перемещениелысь чорыд свойство.
Миян лунъясӧ сійӧ вешйис Волга вылӧ, Донӧ...
Сэтчӧ жӧ мунны колӧ зільны быд энергичнӧй, думайтысь мортлы, сійӧ кӧ оз кӧсйы кольччыны историяысь, оз кӧ кӧсйы кольччыны сы бӧжын.
— Кутшӧм окота меным веськавны сэтчӧ, стройкаяс вылӧ!
— пӧся горӧдіс Лида.
— Сёрнитӧны, мый миян карным зэв уна вӧчӧ тайӧ стройкаясыслы, лок да уджав, и тэ пӧ кутан наын участвуйтны.
Тайӧ ӧмӧй абу сідз?
— Мыйтакӧ, Лидия Ивановна, и сідз, — пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Дерт, тіян карныд новостройкаяслы ӧттор-мӧдтор вӧчӧ.
Но сійӧ именнӧ сӧмын налы вӧчӧ.
А сэні...
сэні найӧс стрӧитӧны!
— Ме ӧд вӧлі жӧ коркӧ комсомолкаӧн, — думыштчӧмӧн шуис Лида.
— Механически петі, пӧрысьми.
Арлыдӧн лои ыджыд.
— Но мый ті!
— дӧзмӧмӧн торкис Вениамин Семёнович.
— Вот ме збыльысь пӧрысьми.
А коркӧ ӧд, коркӧ...
Ещӧ и ещӧ сійӧ висьтавліс Магнитогорск йылысь, Сталинградскӧй тракторнӧй йылысь, Комсомольск-на-Амуре йылысь, кодъясӧс стрӧитӧмын участвуйтлӧма.
Лида торкавтӧг кывзіс, вунӧдіс аслас кӧса йылысь; кӧсаыс пушыда куйліс морӧс вылас.
— Бӧр лоӧны менам бордъяс!
— шуис сёрни помын Вениамин Семёнович.
— Талун аддзысьлі ӧти морткӧд, коді отсалас меным бӧр лоны бордъясаӧн.
Лида пукавліс ӧні то Дуняшка ордын, то столӧвӧйын, то палисадникын — клумбадорса аслас радейтана местаын, казьтывліс тайӧ сёрнисӧ, и сылӧн ставыс сорсьыліс юрас:
Виктор, карабъяс, Вениамин Семёнович, Комсомольск-на-Амуре, Волго-Донскӧй канал...
Збыльысь, кыдзи тайӧ лои, мый сійӧ арлыдсьыс петіс?
Сӧмын ӧмӧй кагаыс мешайтіс сылы шедӧдны настӧящӧй специальность?
Но, а бӧрыннас, кага кулӧм бӧрас?..
Ӧти бӧрся мӧдӧс сійӧ казьтыліс Викторкӧд сьӧкыд сёрнияссӧ — и важсясӧ и неважӧнсясӧ.
Вот сэки, кага кулӧм бӧрас, сійӧ шуис Викторлы, мый окота эськӧ мунны Важ посёлокысь, сылы тані сьӧкыд: писӧ быд вой аддзылӧ вӧтӧн.
Виктор и кывзыны эз кӧсйы, скӧраліс.
Мун пӧ заводӧ, шедӧд специальность — удж сайын ставсӧ вунӧдан.
А Виктор ачыс и збыльысь вунӧдіс; а ӧд кутшӧма шогсис, кор дзебисны-гуалісны писӧ, — весиг сьӧдӧдліс шогысла.
Эз-ӧ сэки, эз-ӧ сійӧ кадӧ на костті мун первойя кӧдзалӧмыс?
Эз-ӧ сэки ло первойя гӧгӧрвотӧмныс?
Гашкӧ, эз кӧ эськӧ сэки сійӧ заводитлы Лидасӧ, став семьянас балуйтӧдӧм нывбабаӧс, мӧдӧдны производство вылӧ, коді тӧдас, эз-ӧ вӧв эськӧ ӧні сійӧ Дуняшка моз разметчицаӧн либӧ Наталья тьӧтка моз крановщицаӧн.
А мый артмис?
— муніс поликлиникаӧ, забеднӧысла сэтчӧ муніс.
Кутшӧма жӧ, помнитсьӧ, чуймисны Викторлӧн бать-мамыс.
А Агафья Карповна ышлолаліс да шуаліс: меным пӧ мыйся делӧ, ог вермы пӧ сюйсьыны тіян семейнӧй олӧмӧ, а век жӧ, кӧть мый ті энӧ шуӧй, забеднӧ аддзыны том нывбабаӧс сэтшӧм удж сайын: бумагаясӧн заведуйтӧ.
Илья Матвеевич жӧ веськыда шуис: «Оз кажитчы сэні, Лидия, ачыд пышъян».
Но сійӧ, Лидия, эз пышйы.
Кад муніс и такӧд тшӧтш ёсьмис сылӧн заводкӧд лӧсявтӧмыс.
Сійӧ нинӧм и тӧдны эз кӧсйы Викторлӧн заводскӧй делӧяс йылысь, сійӧ кӧсйис петкӧдлыны верӧсыслы, мый абу сэні, модельнӧй мастерскӧйын, пӧвъяс да стружкияс пӧвстын, сылӧн шудыс; а результатыс артмис дзик мӧдарӧ.
Челядьдырсяньыс Виктор аддзывліс, кыдзи Илья Матвеевич сьӧлӧмсяньыс висьтавліс рытъяснас Агафья Карповналы сы йылысь, мый вӧлі сылӧн лунтырӧн заводын.
Илья Матвеевич, дерт, тӧдіс, мый унатор сы висьталӧмъясысь абу гӧгӧрвоана мортлы, коді абу тӧдса стапельнӧй делӧясӧн, и, дерт жӧ, унатор, мый йылысь сійӧ висьтавліс, эз гӧгӧрволы Агафья Карповна.
Но та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ висьтавліс, Агафья Карповна сюся кывзіс.
Найӧ кыкнанныс гӧгӧрволісны ӧтитор — и тайӧ налы вӧлі медся главнӧйнас, — мый семьяын интересъяс оз позь юкны: тайӧ — тэнад интерес, тайӧ — менам.
А Лида вот босьтчис юкны.
И кымын ёнджыка сійӧ скӧраліс, мый Виктор увлекайтчӧ аслас профессияӧн, кымын ёнджыка кӧсйис бергӧдны ас дінас, Лидалань, сылысь воддзакодь вниманиесӧ, сымын чорыдджыка тыдовтчис верӧсыслӧн заводскӧй делӧясӧн тырвыйӧ интересуйтчӧмыс, сымын донаджыкӧсь лоины Викторлы тайӧ делӧясыс.
Лида тайӧс аддзыліс; аддзыліс, мый Викторкӧд сылӧн олӧмыс оз ладмы; рӧкыд вылӧ ещӧ и челядьыс сэсся эз лоны.
Гашкӧ, и збыльысь колӧ вӧлі сэки мунны заводӧ?
А ӧні?..
Кытчӧ нӧ ӧні, кор сылы вот-вот тырас комын арӧс.
Вояс чӧжӧн сійӧ кыдзкӧ велаліс аслас рудов олӧм дінӧ.
А Вениамин Семёнович вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, ловзьӧдіс важсӧ.
Вот ӧні сійӧ пукаліс ӧшинь улын палисадникын да зілис гӧгӧрвоны, мый йылысь сэні сёрнитӧны Виктор да том инженерша.
Но кыліс сӧмын Скобелевлысь гӧлӧссӧ.
— Да тайӧ жӧ прӧстӧ, ёртъяс!
— збодера горӧдлывліс Скобелев.
— Редукторныд тіян дзик мӧднога должен лоны.
Верма индыны зэв бур конструкция.
Мыйын делӧыс!
Видзӧдӧй татчӧ...
3
Ёна вӧлі мунӧ сылань, мый и Скобелев сьӧлӧмсяньыс босьтчис уджавны Виктор станок вылын.
Сійӧ волывліс Журбинъяс ордӧ быд рыт, сы отсӧгӧн удайтчис аддзыны станок вылын места и фрезлы и весиг токарнӧй приспособлениелы.
Сійӧ кужис рассуждайтны стройнӧя, логичнӧя, последовательнӧя, Зиналы лӧсялана сумбурнӧй, ӧдйӧ вежласьысь радлунъяскӧд да сомнениеяскӧд, Виктор моз дыр думайттӧг.
Скобелев лои сэтшӧм колана отсасьысьӧн, мый Зина дась нин вӧлі миритчыны сы характерлӧн отрицательнӧй чертаяскӧд; Виктор, коді водзджыксӧ эз тӧдлы Скобелевӧс, вӧлі сьӧлӧмсяньыс рад сылы.
Журбинъяс ордӧ волывлігӧн Зина кутіс дружитны Тонякӧд.
Веськыда сёрнияс дырйи Тоня висьталіс сылы став подробностьяснас Игорь Червенков йылысь, сылӧн сералана «да?» йылысь, нюммунӧм йылысь.
— Тонечка!
— серӧктіс Зина.
— Кутшӧм на ещӧ ті ичӧт нывка!
Нинӧмабусӧ ті думыштӧмныд!
— Нинӧмабусӧ?
— Тоня зумыштчис, сылы чушис Зиналӧн радлӧмыс.
— Мыйла нӧ сідзкӧ сійӧ сэсся оз волывлы ?
— Локтас.
И збыльысь, Игорь регыд мысти локтіс.
— Илья Матвеевич гортын?
— юаліс сійӧ, кор муртса на помасисны формальностьясыс, кутшӧмъясӧс Тоня нуӧдіс сы костын да Зина костын тӧдмасьӧмас.
— Гортын, но лыддьӧ газет.
Ньӧжйӧджык!..
Сійӧ оз радейт, кор сылы тайӧ кадас мешайтӧны.
Тоня видзӧдіс Игорь вылӧ радлана синъясӧн.
Кытчӧ сӧмын вошины сылӧн став сомнениеясыс, мӧвпъясыс сы йылысь, мый Игорь лои сылы веськодьӧн да неинтереснӧйӧн!
А Игорь тӧждысигтыр, делӧвитӧя, ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, збоя мӧдӧдчис жырйӧ, кӧні ӧбед бӧрын шойччывліс семьялӧн юралысьыс.
— Илья Матвеевич, — шуис Игорь, — прӧститӧй, пӧжалуйста, мый мешайта.
Ме вайи тіянлы расчётъяслысь формулаяс.
— Кутшӧм расчётъяслысь?
— Илья Матвеевич пуктіс газетсӧ, лэптіс ӧчкисӧ плеш вылас.
— Помнитанныд, ті тані сёрнитлінныд содтӧд обшивка йылысь?
— Помнита.
— Но вот, ставыс дась, тайӧ формулаяс серти позьӧ вуджӧдны розьӧдлан местаяссӧ пыдӧссяньыс содтӧд листъяс вылӧ.
— Петкӧдлы, петкӧдлы!
Илья Матвеевич дыр видлаліс тетрадьсӧ, кодӧс сетіс сылы Игорь, алгебраическӧй знакъяслысь да цифраяслысь кузь радъяссӧ, да шуис:
— Математика кузя ме, дерт, слаб.
А сёрнитны кӧ обшивка йылысь, миянлы ставсӧ Антон Ильич арталіс.
Клепайтам нин.
Но тэныд аттьӧ, том морт.
Кораблестроитель тэысь лоӧ, эскы менам кывлы.
Сьӧлӧмӧдзыд мӧрччӧма миян делӧным.
Кодкӧд нӧ решайтін тэ тайӧ формулаяссӧ?
Ӧтнад, али кыдзи?
— Ӧтнам, — нор гӧлӧсӧн вочавидзис Игорь.
Игорӧс жугыльмӧдіс сійӧтор, мый сійӧ сёрмис, мый вӧчӧмаӧсь сытӧг, сы отсӧгтӧг.
А кутшӧма сійӧ кӧсйис отсавны Илья Матвеевичлы!
Тайӧ рытӧ Журбинъяс палисадникын вӧлі Сашка чужан лунӧ серти ещӧ шумаджык.
Заводитчис сысянь, мый Зина, Тоня да Игорь босьтчисны ворсны изъясӧн.
Тайӧ ворсӧмыс зэв важысянь лыддьыссьыліс нывкаяслӧн ворсӧмӧн, но Зина ни Тоня эз вермыны водзсасьны Игоркӧд.
Сійӧ вермис ворсны точкӧмӧн, кор изъясыс быть долженӧсь точкысьны ӧта-мӧдыскӧд, и шынитӧлӧн, кор найӧ не долженӧсь точкысьны, и чукӧръясӧн, и разіпельын, — кыдзи колӧ.
Гӧгрӧсӧсь, шыльыдӧсь, найӧ быттьӧ асьныс сибдылісны сы кияс бердӧ, ни ӧти эз лэб сы кипыдӧсъяс бокті.
Агафья Карповналы Сашкасӧ сетӧм бӧрын ӧтувтчис томъяс дінӧ и Дуняшка.
Вӧлі рӧмдӧ нин, изъясӧн ворсны лои сьӧкыд.
Дуняшка предложитіс сьывны.
Игорь эз сӧгласитчы, шуис, мый школаын сылӧн сьылӧм кузя пыр вӧліны двойкаяс: праздник кодь вӧвлі — тройка минусӧн кӧ.
Но кор нюжӧдіс Дуняшка да босьтчисны сьывны Тоня и Зина, сійӧ сідзжӧ заводитіс сьывны кыз гӧлӧсӧн — эз дзик на моз, сорис.
Сійӧс сыысь прӧститлісны.
Сьылігас петіс Матвей дед, петкӧдіс венскӧй улӧс, пуксис сьылысьяслы паныд, кывзіс.
Друг шуис:
— Да...
сьылӧ вӧлі сиктса ӧти ныв, а сылы вомас лэбзис шомгаг.
Ньылыштіс, йӧйыд, повзьӧмйывсьыс.
Операция лои вӧчны.
Висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм тешкодь, мый виччысьтӧмысла ставныс чӧв ланьтісны.
— Мый ті?
— юаліс Матвей дед.
— Сьылӧй.
Ме тайӧс пример пыдди.
Видзӧді — бордъя шыръяс лэбалӧны, мӧвпалі — а кодлыкӧ юрсиас кӧ сатшкысяс.
Шомгаг йылысь и тӧдвылӧ уси.
— Мый тэ, дедушка, сэтшӧм повзьӧдланаяссӧ висьтавлан!
Пышъям, — шуис Тоня.
— Пукалӧй, ачым тіянкӧд сьылышта.
Сійӧ пыркнитіс тошнас, но эз заводит сьывны, а кутіс кызны.
Сэсся паніс сёрни:
— Быдӧн сьылӧны аслас помка вӧсна.
Нывбабаяс — найӧ кокни мывкыднысла.
Мужичӧйяс — гажаюрӧн, юыштӧм бӧрын.
А мый сійӧ юыштӧмыс?
Юыштӧмыд, сійӧ — томлун.
Томыд быттьӧ век юыштӧма, арлыдыс сылысь юрсӧ бергӧдӧ.
А пӧрысьыд пырӧ томлунысла бутылкаӧ, юыштас стӧкан, сэки томмас.
Сьылӧ.
Энӧ гӧгӧрвоӧй?
А но тіянӧс!
Петкӧдіс улӧс и Лида, пуксис Матвей дед дінӧ.
Киясас Сашкаӧс кутігтыр петіс Агафья Карповна.
Лэдзчысьӧма ӧшинь кӧсяк вылас да видзӧдӧ ывла вылӧ Илья Матвеевич.
— Витя!
— Тоня таркӧдыштіс ӧшиньӧ.
— Петін мед эськӧ и тэ, ворсыштін эськӧ...
Видзӧд, кутшӧм самодеятельнӧй ансамбль чукӧртчис!
Викторлы, коді ноксис аслас станокӧн, эз вӧв ворсӧмӧдз, но ӧткажитан ӧмӧй, кор йӧзыс корӧны музыка, кодӧс сійӧ ачыс зэв ёна радейтӧ.
Петіс кильчӧ вылӧ мандолинаӧн.
Тоня сетіс сылы места скамья вылӧ, сувтіс Игоркӧд орччӧн.
Виктор пуксис Зина да Дуняшка костӧ и заводитіс ворсны.
Ни Зина, ни Игорь эз тӧдны сьыланкывсӧ, кодӧс ставныс — и Илья Матвеевич, и Агафья Карповна — кутісны сьывны мандолина шы улӧ:
В холодных чужих океанах
Под огненным флагом плывут корабли.
Во всех пристают они канмух
Вдали от отцовской земли.
Припевлысь кывъяссӧ нюжӧдлывліс весиг Матвей дед:
Наш труд, нашу гордость святую,
Как дети, покинув очаг,
Несут в непогоду любую,
Машинами ровно стуча.
Агафья Карповна копыртчис Зина пельлань, кутіс шӧпкӧдны:
— Антоша, пиукӧй, сочинитіс.
Война вылын.
Ыстіс миянлы, помнита, выль во кежлӧ.
А Витя лӧсьӧдіс мотивсӧ.
Сійӧ, Витяӧй, велӧдны кӧ вӧлі сійӧс челядьдырсяньыс, сэтшӧм музыкант эськӧ лои!
Да коді нӧ сійӧ вояснас челядьсӧ музыкаӧ велӧдліс?
Ми жӧ рабочӧйяс, Зиночка, кыдзи и тэнад бать-мамыд, сарство небеснӧй налы.
Государствокӧд миян туйным ӧти.
Сійӧ вӧлі гӧль, и ми вӧлім гӧльӧсь, сійӧ озырджык лои, и ми кыпыдджыкӧсь лоим.
Но, а ӧні, ачыд аддзан...
Ӧд тайӧ жӧ бригадаыс ставнас пӧлучка лунӧ кымын сюрс ваяс!
Вӧлім кӧ ми вежалысьӧсь, ӧткымынъяс моз, непӧштӧ рояльяс — хрустальысь люстраяс эськӧ ӧшалісны быд жырйын.
А ми татшӧм дзирдалӧмтӧ огӧ радейтӧй.
Миянлы важӧн тшӧктӧны вуджны выль патераӧ, Веряжка сайӧ.
Бать оз кӧсйы, и дед прӧтив.
Велалӧма, шуӧны, важ позйыд жаль.
Абу пельӧсъяснас керкаыд мича...
Агафья Карповна висьталіс тайӧс ставсӧ сэтшӧм прӧстӧя, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый Зина дась вӧлі сылысь кывзыны и кывзыны, но Сашка кутіс пессьыны, чирзыны, и Агафья Карповна клумба гӧгӧр кытшлалӧмӧн кутіс качайтны да баййӧдлыны сійӧс.
Войнас первой часын Тоня да Дуняшка мунісны колльӧдны гӧсьтъясӧс — первой Игорӧс троллейбусӧдз, сэсся Зинаӧс Выль посёлокӧ.
Пос вылын пемыдас паныдасисны Алексейкӧд.
Сійӧ восьлаліс спортсмен моз кокниа.
— Алёша!
— чукӧстіс Тоня.
Но Алексей эз сувт.
abu
Узьны водігас Зина мӧвпаліс Журбинъяс йылысь, йӧз йылысь, кодъяслӧн эмӧсь асланыс семейнӧй сьыланкывъяс, асланыс музыкантъяс, асланыс изобретательяс, асланыс гордость.
Сійӧ кӧсйис уськӧдны дум вылас налысь сьыланкывсӧ — и кывъясыс и мотивыс лёкысь пышйисны сы дінысь; сійӧ думыштіс тайӧ сьыланкывлӧн автор йылысь, инженер Антон йылысь, кодкӧд колян лунъясӧ аддзысьліс Виктор мастерскӧйын.
Виктор корис Зинаӧс отсавны сылы босьтны станок детальяслысь стӧчмӧдӧм размеръяссӧ.
Виктор ладмӧдаліс тайӧ детальяссӧ, пилитышталіс, шыльӧдаліс, клеиталіс; столярнӧй клейыс сылӧн ки улас пыр тшыналіс парӧвӧй клееваркаын.
Зина ёна чуймис, кор аддзис станоклысь пу модельсӧ тэчӧмӧн.
Кор пилипызьӧн тырӧм Виктор медводдзаысь воис бюроӧ да висьталіс аслас замысел йылысь, тайӧ станокыс Зиналы кажитчыліс зэв ыджыд агрегатӧн, коді вермас пеславны быдса керъяс.
Расчётъяс да чертёжъяс вылын уджыс матыстіс Зинаӧс збыльлун дорас, и век жӧ Зина ёна шемӧсмис, кор аддзис столярнӧй верстак вылысь мыйкӧ машина кодьӧс, кутшӧмӧн сапожнӧй мастеръяс тачайтӧны гӧленьяс, либӧ приспособление кодьӧс, мый отсӧгӧн гастрономическӧй магазинъясын вундалӧны ветчина.
— И тайӧ ставыс?
— полӧмпырысь юаліс Зина.
— Кыдзи нӧ ставыс?
— вочавидзис Виктор.
— Сӧмын ӧні и заводитчас медся главнӧйыс.
Видзӧдӧй татчӧ.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ местаын колӧ специальнӧй прилив, мӧдног ленточнӧй пилатӧ он установит.
Либӧ вот тані...
Ньӧжмыд ходлысь шпиндельсӧ ми кызаджык вӧчим, артмис зор, а эз шпиндель.
Кыдзи, бара жӧ, лӧсьӧдны подручник да бӧрвывса бабкасӧ токарнӧй приспособлениелы?
— Ме ог сы йылысь, ме размеръяс йылысь.
Татшӧм ичӧтикӧн и лоӧ сійӧ, тіян станокныд?
Чачаяс да шахматъяс тӧчитны, а ещӧ мый?
— Вот ті, тыдалӧ, онӧ нин тӧдӧй столярнӧй делӧястӧ, Зинаида Павловна!
— Виктор эз вештыв синъяссӧ аслас вӧчӧмтор вылысь, то матӧджык волывліс сы дінӧ, то ылыстчыліс, читкыраліс синсӧ — дзик художник моз, коді донъялӧ картина.
Викторлы картинаыс явӧ вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас.
Кутшӧмкӧ содтӧд мазокъяс да штрихъяс вӧчны коланлун, кутшӧмкӧ переделкаяс да доделкаяс коланлун сӧмын ёнджыка кыпӧдлісны сылысь интерессӧ.
Шынитӧв найӧӧн уджалігӧн модельнӧйӧ пырис Антон.
Зина аддзысьліс нин сыкӧд Журбинъяс керкаын, но сёрнитны сыкӧд ещӧ эз на удайтчыв.
Зина казяліс, мый Виктор да Антон кутӧны асьнысӧ кыдзи важся кык бур ёрт.
Виктор вӧлі Антонысь кык арӧсӧн ыджыдджык; тайӧ коластсӧ вокъяс некор эз чувствуйтлыны, ӧтлаын ветлісны школаӧ, ӧтлаын кыйлісны чери, пыравлісны йӧз садйӧ яблӧкъясла.
Батьыс тӧдіс: ставас, мый вӧчлывліс Антон, непременнӧ эм и Викторлӧн пай, а Викторлӧн омӧльтор вӧчӧмыс эз вермы лоны Антонтӧг.
Збыльвылӧ мыжасӧ он вермы вӧлі аддзыны, детинкаяс нинӧм вылӧ оз вузавны ӧта-мӧднысӧ: эз кӧ вевъявны сёрнитчыны, кутасны немӧйяс моз чӧв овны; сёрнитчӧмаӧсь кӧ, кутасны ыджыд кыпыдлунӧн сӧрны.
И сы вӧсна, кор ӧтиыс вӧчліс омӧльтор, Илья Матвеевич накажитліс кыкнаннысӧ, медым не ӧшибитчыны.
Найӧ мужественнӧя терпитлісны и батьыслысь нӧйтӧмсӧ, и пельӧсъясын сулалӧмъяссӧ; сійӧтор вежӧртӧмыс, мый ӧтиыс страдайтӧ мӧд вӧснаыс, пыртліс на костын аслыспӧлӧс романтика и, дерт, ещӧ ёнджыка матыстліс найӧс ӧта-мӧд дінаныс.
Овлывлӧ, мый воясӧн, кор пыр ӧтарӧ ёнджыка кутас тӧдчыны характеръясын торъялӧмыс либӧ кор вожалӧны олан туйясыс, детинкаяслӧн дружба бырӧ.
Викторлӧн да Антонлӧн эз ло сідз.
Кымын во колис сійӧ кадсяньыс, кор медбӧръяысь пыралісны инженер Лебедев садйӧ да кор медбӧръяысь нӧйтліс батьыс!
И инженер Лебедев важӧн нин кувсис, и вокъяс важӧн гӧтрасисны, а воддзамоз аддзысисны кык друг.
Зина видзӧдіс на вылӧ да вежаліс.
Ни чойяс, ни вокъяс сылӧн эз вӧвны.
А ёртъяс?..
Детскӧй домын, школаын ставӧн быттьӧ дружитлісны, институтын сідзжӧ, а вот мӧдӧдіс сійӧ письмӧ институтса пӧдругаыслы — Валя Котиковалы, сійӧ весиг эз и вочавидз.
Гашкӧ, паніс роман и не Зинаӧдз сылы ӧні?
Валя — сійӧ сэтшӧм, увлекайтчысь, инас ӧшйытӧм.
— Ноко, петкӧдлы ассьыд изобретениетӧ, — шуис Антон.
— А то сӧмын ӧти сёрни да сёрни кыла.
Вай видзӧдла.
— Нинӧм вылӧ на ещӧ видзӧдлынысӧ.
Ӧні кежлӧ — пу торъяс на.
Видзӧд, окота кӧ.
Основание...
Мотор...
Корпус...
Ыджыд да ичӧт ходъяслӧн шпиндельяс...
Сменнӧй инструмент.
Арталӧма дас кӧкъямыс операция вӧчӧм вылӧ.
— Бур делӧ!
— Мый сэн — бурыс!
Сборщикъяслӧн кӧ делӧыс конвейер вылӧ вуджас, ковмасны-ӧ заводын столяръяс?
Гашкӧ, и модельяссьыс нинӧм?
— Тэ ас вӧснаыд тӧждысь.
Столяр — столярӧн и кольӧ.
Вот Вася дядь да Алёшка вӧсна ог ручайтчы.
Оз кокни ло налы...
Зина шуис, мый, пӧжалуй, мунас, — сылы колӧ ветлыны стапельяс вылӧ.
— Ӧтлаын мунам, — сувтӧдіс сійӧс Антон.
— Меным сэтчӧ жӧ колӧ.
Мунісны найӧ, Антон да Зина, Морскӧй проспект кузя; мунісны ньӧжйӧник.
И эз протез вӧсна — протезыс, кажитчӧ, дзик эз вӧв Антонлы сьӧкыдӧн, — а помтӧм паныдасьысьяс вӧсна да нинпуяс улӧ сувтавлӧмъяс вӧсна.
Антонкӧд здоровайтчылісны, сёрнитісны.
Муртса на сы дінысь мунасны ӧтияс, пыр жӧ локтасны мӧдъяс.
Кор найӧ дыр мысти воисны стапельясӧдз, сэні пансис чорыд вен.
Заводитіс сійӧс Александр Александрович, коді бара сулаліс клёпка дор, сёрнитіс клепайтӧм конструкцияяс эластичность йылысь, пружинкаяс йылысь, мыйӧн корабль корпусын являйтчӧны заклёпкаяс, сваритӧм шовъяс рӧшкыдлун йылысь.
— Олӧмсьыд кольӧмыд тэ, Саня дядь, — спокойнӧя паныд шуис стариклы Антон.
— Тэнад сёрниясыд эськӧ лӧсялісны Бенардос кадъясын, а не ӧні, кор электросваркалысь ёнлунсӧ испытайтӧма Отечественнӧй войнадырся бойясын.
— Мый тэ меным кутшӧмкӧ Бенардос йылысь!
Тӧдны эг тӧдлы, и тӧдны ог кӧсйы!
Рӧшкыд лоӧ кӧрӧбкаыс, и пом!
— Абу, абу пом, и Бенардос йылысь тэныд колӧ тӧдны.
Тэ эн кывлы, сідзкӧ, сы йылысь?
А сар-кӧлӧкӧл йылысь кывлін?
— Ещӧ сар-пушка йылысь да Иван Великӧй йылысь юав.
— Найӧ нинӧмла.
А сар-кӧлӧкӧл йылысь — колӧ.
Тайӧ кӧлӧкӧлыс, кыдзи тӧдса, потӧма пӧжар дырйи.
Доналӧма, койны кутӧмаӧсь, сійӧ и потӧма кӧдзыд васьыс.
Николай Николаевич Бенардос, мирын первойя электросварщик, колян нэмын кӧсйӧма сійӧс сваритны.
Сылӧн эз артмы.
Вот ті эськӧ сыкӧд мӧвпъяснаныд ладминныд.
Бенардослӧн шовыс эз выдерживайтлы не сӧмын ыджыд напряжение, а прӧстӧй печиктӧм.
А мыйла?
Сы вӧсна мый электрическӧй дуга пӧлучитӧм могысь Бенардос пӧльзуйтчыліс шом стерженьясӧн, металлыс сыысь углеродитчыліс, — вот и рӧшкыдлун.
Ӧні тайӧ штукаыс абу.
Ӧні весиг сынӧдысь кислород да азот оз веськавны сваритан местаас, — найӧ тшӧтш жӧ слабмӧдлісны металлысь нюдзлунсӧ.
Флюс найӧс оз лэдз.
Ӧні мый шов, мый цельнӧй металл — ёнлунныс ӧткодь.
— Дявӧл тэкӧд, мед лоӧ сідз!
— пӧшти горзіс Александр Александрович.
— А кыдзи тэ йирксьыс шовъяссӧ кутан сваритны?
— Кыдзи йӧзыс сваритӧны.
Стрӧитам кондуктор, кодкӧд ӧтлаын кутас бергавны секция, бергӧдам сійӧс — и йиркыс лоӧ джоджӧн.
— Но вот и бергӧдлы!
Тэныд мый — воин командировкаӧ, висьталін пу йылысь тури и бӧр мунін.
А бергӧдлынысӧ миянлы, миянлы ковмас!
Бергӧдлышт, шуа, бергӧдлышт ачыд!
— А мый нӧ, и бергӧдлышта.
Менӧ мӧдӧдісны цельно-сварнӧй корабль стрӧитігчӧж кежлӧ.
Сійӧ лоӧ техническӧй наукаяс кузя кандидатӧ менам диссертацияӧн, Саня дядь.
Ӧтлаын тэкӧд кутам бергӧдлыны.
— Аслад батькӧд бергӧдлы!
Сійӧ тэ кодь жӧ, горяч.
Ӧдзӧссӧ клопкӧмӧн Александр Александрович петіс конторасьыс пирс вылӧ.
Петіс сы бӧрся и Зина, медым кольны Журбинъясӧс ас кежаныс, не мешайтны налы сёрнитны.
— Александр Александрович!
Мыйла ті сідзи паныд мунанныд электросваркалы, секцияясӧн сборкалы?
— скамья вылӧ сыкӧд орччӧн пуксигмоз юаліс Зина.
— Ӧд тайӧ жӧ кокняммӧдас, донтӧммӧдас, ӧддзӧдас уджсӧ.
Александр Александрович дыр видзӧдіс водоросльясӧс, кодъяс турунвиж бӧжъясӧн кыссисны пирс улысь Лада ва ньылыдыс.
На костӧд тювкъялісны сьӧд мышвыла кос мыкъяс; ворсӧдчигас югыда дзирдыштавлісны, быттьӧ югыд жӧч торъяс.
— Зинаида Павловна, — синъяссӧ ю вылысь вештывтӧг вочавидзис сійӧ, — висьтала тіянлы веськыда: меным-ӧ не эскыны техникаӧ, кор ме ачым нэмджын занимайтча техникаӧн и тайӧ нэмджыннас аддзи сылысь став водзӧ мунӧмсӧ?
Ӧд колошияс ми стрӧитлім, а эгӧ карабъяс, сравнитны кӧ ӧніяыскӧд.
Ог эскы ме ас вылӧ: выдержита-ӧ татшӧм жуглӧмсӧ?
Асьныд кыланныд: юргӧ корабль, грымакылӧ, йиркӧ — олӧ.
А сэки мый лоӧ?
Сӧмын электрическӧй дзужгӧм.
Кулӧма кодь.
Сёр нин меным выльысь вӧчны ачымӧс.
Илья Матвеевичсьыд ме ыджыдджык во дас нёльӧн кымын.
Старикъяс йылысь шуӧны: рутинёръяс найӧ, коснӧй йӧз.
И вернӧ, веськыда шуӧны.
Старик кутчысьӧ сыӧ, мый вӧлі сылӧн томлунӧн, сатшкысьӧ сы бердӧ, быттьӧ кань, кодӧс кӧсйӧны вӧйтны ва пыдӧсӧ.
— Абу сідз, Александр Александрович!
— паныд шуис Зина.
— Мичурин, Циолковский, Павлов кутчысьлісны ӧмӧй важас?
Налы томлуннас вӧлі наукалӧн водзӧ мунӧм.
— На йылысь ог шу, ог тӧд.
Вот тані вӧлі миян ӧти пӧрысь инженер, бур инженер, передӧвӧй.
И мый тэ чайтан?
Вичкоӧ ветлывліс, самӧй сэтчӧ, кытӧні быттьӧ венчайтчылӧма.
Енлы, али мый, эскыліс?
Мед кодлыкӧ мӧдлы висьталасны!
Мый нӧ, сідзкӧ?
Томлуныс, томлуныс корис сійӧс аналой дорас, мый дорын сійӧ коркӧ сулавліс, шуда, орччӧн фатаӧ пасьтӧдӧм невестаыскӧд.
Со кыдзи ме гӧгӧрвоа сійӧс.
И со менам аналой!
— Сійӧ видзӧдліс корабль вылӧ, коді юраліс, грымакыліс да збыльысь — оліс.
Тайӧ сёр каднас сы вольпась весьтӧ ӧшйӧм пемыдас видзӧдігтыр Зина аддзис найӧс ставнысӧ — и Журбинъясӧс, и Басмановӧс, налысь другъяссӧ, удж кузя ёртъяссӧ.
На дінын сійӧ аслыс кажитчис ичӧтикӧн, ничтожнӧйӧн, коньӧр кодьӧн, збыль жбыръялысь юрсигусьӧн, коді сӧмын шумитӧ, волнуйтчӧ, а кодзувкотъяс тайӧ кадас уджалӧны и уджалӧны, тэчӧны из вылӧ из, лэптӧны здание и аслыныс вылӧ, и сылы вылӧ, и весиг Скобелевлы вылӧ.
Налӧн эм правоныс тадзи сьывны: «Наш труд, нашу гордость святую несут в непогоду любую».
А кымын корабль стрӧитӧма найӧ уджӧн!
А кӧні сійӧ, тайӧ корабльыс, кодӧс стрӧитас Зина?
4
Скобелев лукйысис аслас пызан йӧрын, видлаліс важ бумагаяссӧ: Зина графитіс общӧй тетрадьысь лист бок, мича почеркӧн гижис матысса кык недель кежлӧ уджыслысь личнӧй план.
Оз ков вунӧдны статья йылысь, кодӧс кӧсйис многотиражкаса редакторлы, уна делӧяс йылысь, кодъясӧс сійӧ заводитіс бӧръя кадӧ, — заводскӧй стахановскӧй листок йылысь, техническӧй выльторъяс гижалан цехӧвӧй дӧскаяс йылысь, докладъяс да лекцияяс йылысь.
Татшӧм делӧясыс чукӧрмылісны сы мында, мый плантӧгыд он нин и справитчы накӧд, — ставсӧ вунӧдан либӧ сорлалан.
Немвиччысьтӧг жырйӧ пырис неыджыд тушаа, косіник, зэв тэрыб морт.
Зина тӧдіс парторг Жуковӧс.
— Оланныд-выланныд, ёртъяс!
— шуис Жуков.
— Петкӧдлӧй жӧ ассьыныд нималана бюронытӧ.
Мый тані тіян вӧчсьӧ?
Сійӧ прӧйдитіс щитъяс да диаграммаяс дорті, листалыштіс альбомъяс, сэсся пуксис пызан сайӧ да вель стрӧга видзӧдліс ӧчередьӧн кыкнан инженер вылас, кодъяс волнуйтчисны сылӧн немвиччысьтӧг воӧмысь.
— Мыйла чужӧмъясныд сэтшӧм жугыльӧсь?
— юаліс сійӧ.
— Ме абу инспектор и абу контролёр.
Мый сьӧктӧдӧ?
Журбинлы отсасянныд, а ещӧ мый?
Кутшӧм планъяс?
Коді мешайтӧ?
Вайӧ сёрнитны веськыда, кыдзи инженеръяс инженеркӧд.
Партийнӧйӧсь?
Скобелев чӧв оліс.
— Ме ВЛКСМ-са член, — вочавидзис Зина.
— Бур.
Но мый нӧ, торъя планъяс абуӧсь?
Омӧль.
А заводлысь главнӧй могсӧ тӧданныд?
— Тӧдам, — шуис Зина.
— Стрӧитны карабъяс ӧдйӧ, крепыда да донтӧма.
— Вывті общӧя шуанныд.
— Жуков чужӧм вылын петкӧдчыштліс нюм.
— Ми обязанӧсь ставсӧ вӧчны ӧдйӧ да крепыда.
Заводлӧн главнӧй могыс ӧні — вуджны сборкалӧн выль метод вылӧ, а сідзкӧ, и быд боксянь освоитны сварка — автоматическӧйӧс, полуавтоматическӧйӧс...
Та йылысь кывлінныд?
Не сӧмын клёпка, но весиг и ручнӧй сварка — судостроениелӧн тӧрытъя лун.
Мый ті вӧчинныд талунъялы, аскиалы?
Не сӧмын Скобелев, но и Зина шӧйӧвошис Жуков вопросъяс водзын.
Жуков вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык наысь, тӧдіс уна сэтшӧмтор, мый йылысь найӧ весиг некор эз и кывлыны; сійӧс ыстіс татчӧ партиялӧн Центральнӧй Комитет, и, гашкӧ, сёрнитліс сійӧ аслас кабинетсянь войяснас прямӧй провод кузя Кремлькӧд.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ Жуков водзын детинкаӧн да нывкаӧн, гӧрдӧдлісны да эз аддзыны кывъяссӧ вочакыв вылӧ.
Нинӧм, мый йылысь сійӧ юасис, бюро эз вӧч, сійӧ сӧмын ещӧ лӧсьӧдчис на вӧчны ӧттор-мӧдтор.
Скобелев повзис, Зина сьӧлӧмын кыптіс яндысьӧмлӧн чувство.
— Ми, колӧм сертиыс, неуна ёнджыка увлекитчим Журбин уджӧн...
— заводитіс Зина.
— Тайӧ бур, — торкис сійӧс Жуков.
— Сылӧн лоӧ зэв бур машина.
Шуа тіянлы унджык, ёртъяс.
Журбин машиналӧн ыджыд будущӧйыс.
Не сӧмын модельнӧй мастерскӧйясын — сійӧ шогмас быдлаын, кӧні обработайтӧны пу.
Сійӧс кутасны веськыда нетшкыны колхозъясса да машинно-тракторнӧй станцияясса столяръяс.
Кыдз жӧ!
Тайӧ штукаыс вермас вежны быдса столярнӧй мастерскӧйлысь инструментарийсӧ.
Сійӧ прӧстӧйджыкӧн вӧчас, донтӧммӧдас уджсӧ, вӧчас сійӧс продуктивнӧйджыкӧн.
Колӧ шуны, станоклысь детальяс кисьтавны колӧ оз стальысь, — думыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — а алюминиевӧй сплавъясысь.
Да, ме тырвыйӧ сӧглас тіян энтузиазмкӧд Журбин агрегат кузя.
Но некыдз ог вермы сӧгласитчыны сійӧн, мый Журбинлы отсасьӧмӧн должен помасьны техническӧй информациялӧн став уджыс.
Кӧні нӧ информацияыс?
Оз ков клёнгыны кӧлӧкӧлъясӧ, шумитны да грымакывны, — тайӧ оз ков.
Но... но, ёртъяс... судостроениеын став выль методъяс йылысь колӧ тӧдны заводскӧй коллективлы ставнас.
Обеспечитны тайӧ тӧдӧмлунсӧ обязанӧсь ті.
Тіян кӧ абу некутшӧм план, пӧжалуйста, — матыстчӧй ме дінӧ, став йывсьыс ӧні тӧлкуйтамӧй да ӧтлаын пасъяламӧй главнӧйсӧ.
План лӧсьӧдігӧн чужис мӧвп: а мый, Скобелевлы кӧ ветлыны медбур судостроительнӧй заводъясӧ да чукӧртны сэтысь электросварка автоматизируйтӧм кузя став опытсӧ, кутшӧм эм нин практикаын.
Жуков кӧсйысис сёрнитны директоркӧд.
Кор ЦК-са парторг лӧсьӧдчис мунны, сійӧ эз нин кажитчы Зиналы сэтшӧм страшнӧйӧн, кыдзи первойсӧ.
Прӧстӧ, сы чайтӧм серти, сійӧ вӧлі дзик мӧдпӧлӧс мортӧн, эз сэтшӧмӧн, кутшӧм Иван Степанович.
Иван Степанович, кыдзи сійӧ чайтіс, тӧждысис впечатление йылысь, кодӧс сійӧ вӧчас сы гӧгӧрса йӧз вылӧ.
Жуков, тыдалӧ, ньӧти эз думайт сы йылысь, кажитчӧ али оз сійӧ заводса аслас ёртъяслы — ӧдвакӧ кодлыкӧ кажитчисны обращениеын сылӧн стрӧглуныс да кывйӧн мавтны кужтӧмыс, — и та вылӧ видзӧдтӧг Жуковлӧн унатор Зиналы воис сьӧлӧм вылас.
Сылы кӧ коркӧ ковмас лоны руководительӧн, сійӧ зіляс лоны буретш Жуков кодьӧн: ни лишнӧй жуӧм, ни лишнӧй балагуритӧм.
Жуков кыпӧдліс уважение, а эм-ӧ мыйкӧ ещӧ ёна важнӧйджыкыс руководительлы сыӧн веськӧдлан йӧзсянь сы дінӧ уважение дорысь?
Унапӧлӧс руководительяс унаногӧн гӧгӧрвоӧны йӧз сьӧлӧмъясӧ туйяссӧ.
Ӧтияс кӧсйӧны, медым найӧс обязательнӧ радейтісны, найӧ ворсӧдчӧны, петкӧдлӧны асьнысӧ прӧстӧйиникъясӧн, став подчинённӧйясыскӧд зэв матыссаӧсь, лапкӧдӧны налы пельпомъясас, шуӧны «гулюясӧн» да «донаясӧн», и ставыс тайӧ фальшь и, кыдзи быдпӧлӧс фальшь, мустӧм.
Мукӧдъяс лыддьӧны, мый начальникӧс долженӧсь либӧ уважайтны, либӧ повны сыысь.
Эз удайтчы шедӧдны уважение, чорыда повзьӧда.
Но повзьӧдӧмыд — омӧль средство коллективтӧ ӧтувтӧм вылӧ.
Слаб сьӧлӧмаяс пӧрӧны подхалимъясӧ, неискренньӧй служака-исполнительясӧ, а найӧ, кодъяс ёнджыкӧсь, крепыдджыкӧсь, заводитӧны тышкасьны асланыс руководителькӧд; тайӧ тыш вылас мунӧны душевнӧй вынъяс, энергия, дона кад.
Настӧящӧй руководительяс жӧ оз мӧвпавны ни найӧс радейтӧм йылысь, ни полӧм либӧ уважение йылысь, найӧ вӧчӧны да кутӧны асьнысӧ сідзи, кыдзи тшӧктӧ налӧн долгыс.
abu
Трудлӧн да долглӧн морт век кыпӧдӧ ас дорас уважение, а уважение — радейтӧмлӧн мам.
Зина чувствуйтіс Жуков дырйи асьсӧ быттьӧ дорӧмаӧн сӧмын первойсӧ и сӧмын сы вӧсна, мый сійӧс мучитіс сӧвестьыс долгсӧ омӧля нуӧдӧм вӧсна.
Прӧщайтчӧм водзвылас Зина юаліс, мыйла Жуков лыддьӧ, мый Виктор станоклысь узелъяссӧ колӧ вӧчны оз стальысь, а алюминий сплавъясысь.
— Зэв прӧстӧ, — вочавидзис сійӧ.
— Ме шулі нин: станоклӧн ыджыд будущӧйыс.
И медым сійӧ вӧлі ещӧ ыджыдджыкӧн, станоксӧ колӧ вӧчны сьӧкта сертиыс кыдз-мый позьӧ кокньыдджыкӧн.
Сійӧ должен веситны пуд — пудйӧн-джынйӧн да тӧрны прӧстӧй дорожнӧй чемоданӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, лоны не мастерскӧйын верстак вылын стационарнӧй установкаӧн, а кокниа новлӧдлан инструментӧн.
Мед столяр нуӧ сійӧс сьӧрсьыс корабль вылӧ, мӧскуаса небоскрёблӧн комынӧд судтаӧ, колхознӧй полевӧй станӧ.
Абу-ӧ тадз?
Жуковлы вӧлі ар ветымын сайӧ.
Ортсысяньыс видзӧдны сылӧн эз вӧв нинӧм синмӧ шыбитчанаыс, дзор боевӧй юрси прать кындзи да, гашкӧ, ещӧ синъясыс кындзи, кодъяс вӧліны тэрыбӧсь, сьӧдӧсь, век выразительнӧйӧсь да серьёзнӧйӧсь.
Жуков синъяслӧн татшӧм выражениеыс вӧлі нин томдырсяньыс.
Сылысь батьсӧ виисны дас нёльӧд воын, августын, мирӧвӧй война заводитчӧм бӧрын первой лунъясас, и том Жуков муніс уджавны сэтчӧ жӧ, кӧні мобилизуйттӧдзыс уджавліс батьыс, — Бахмут дорса сов рудникӧ.
Чуймӧдана вӧлі тайӧ рудникыс.
Му пытшкын куйлісны из совлӧн кыз пластъяс; солыс вӧлі сӧстӧм да пырыстыдалана, быттьӧ стеклӧ.
Любительяс тӧчитлісны сыысь призмаяс, кубикъяс, унапӧлӧс фигураяс; сэтчӧ писькӧдчисны штольняясӧн да штрекъясӧн, сэтчӧ вӧлі стрӧитӧма управляющӧйлы показнӧй кабинет.
Ставыс тайӧ кабинетас — и пызаныс, и креслӧясыс, и чернильнӧй приборыс — вӧліны сідзжӧ солысь, коді мойдын моз дзирдаліс лампа югӧръяс улын.
Сов копиясын уджавсис тӧдчымӧн кокниджыка орчча шахтаясын дорысь, кӧні перйисны Донеч муысь из шом, — эз вӧвны ни рудничнӧй газ, ни муувса ва, ни обвалъяс.
Сы пыдди вӧлі быдлаын сов, коді быттьӧ эськӧ сэтшӧм безӧбиднӧй да мича — сёйис кучиктӧ да зэв ичӧтик ранатор пӧртліс страшнӧй язваӧ.
Том Жуков уджаліс му пытшкын откатчикӧн, мамыс вӧлі контораын уборщицаӧн.
Кыкнанныс найӧ олісны Бахмутын, муртса югдігӧн ӧтлаын чеччылісны, ӧтлаын мунлісны некымын километр сайӧ рудникӧ, ӧтлаын бӧр волісны.
Откатка нетшкис дас нёль арӧса Жуковлысь вынъяссӧ, сійӧ лунтырӧн сэтшӧма мудзліс, мый воштыліс став интерессӧ детинкаяслӧн делӧяс дорӧ, дугдіс ветлыны Кутейниковоӧ пруд дорӧ карпъяс да линьяс кыйны, дугдіс городкиӧн ворсӧмысь, дугдіс шегъясьӧмысь.
Сӧмын вежалунъясӧ ветлывліс матысса пруд дорӧ, кӧні чериыс пӧшти эз вӧв да кӧні купайтчылісны Бахмутсаяс.
Сійӧ пукавліс сэні вадорас, видзӧдіс ва весьтті лэбысь уткаяс вылӧ, купайтчысь чикышъяс вылӧ, камышъяспӧвстса ва курӧгъяс вылӧ.
Прудйыс вӧлі веж оазис кодь; неуна сыысь бокынджык куйліс шондіӧн сотӧм кос степь, кӧні весиг полынь да чернобыльник триньгисны жӧч моз.
Ылын, лунвывланьын, тшынасисны трубаясыс Никитовкалӧн, Константиновскӧй заводъяслӧн.
Налӧн тшыныс ӧтлаасьліс ещӧ ылынджык тыдалысь Краматорскӧй да Юзовкаса тшынъяскӧд.
Донбасс весьтын пыр кымӧр моз ӧшаліс тшын, тупкыліс шондісӧ.
Лои Октябрся восстание Петроградын, Мӧскуаын, революция йиркӧдіс Рочмуті грознӧй гыӧн.
Немеч армияяс пырисны Украина му вылӧ, матыстчисны Донбасслань.
Горнякъяс кыпӧдчалісны вӧрӧглы паныд, котыртчалісны боевӧй отрядъясӧ.
Наӧн веськӧдліс Артём Сергеев.
Жуков кывліс, кыдзи Артём ёрт сёрнитіс митинг вылын:
«Неорганизованнӧй массаяслысь зрелищесӧ ме ог вермы терпитны», — эз зэв гӧгӧрво, мый тайӧ лоӧ, но ӧти татшӧм отрядӧ гижсис. Шахтёръяс сувтӧдісны немецкӧй командованиелы ультиматум: немецкӧй войска кӧ пырасны Донбассӧ, то найӧс встретитасны биӧн да штыкъясӧн.
Немечьяс Донбассӧ эз пырны.
Сэсся заводитчис гражданскӧй война.
Жуков воюйтіс Украинаын, Кубаньын, Волга дорын, сійӧ пырис комсомолӧ, сэсся партияӧ.
Демобилизуйтчис Мӧскуаын.
Сійӧс мӧдӧдісны ӧти заводӧ комсомольскӧй ячейкаса секретарӧн.
Сійӧ велӧдчис рабфакын, сэсся институтын.
Но мыйӧн пӧлучитіс инженерлысь диплом, сійӧс бара босьтісны партийнӧй удж вылӧ.
Ветлӧдліс стройка вывсянь стройка вылӧ — кытчӧ мӧдӧдас партия.
Отечественнӧй война водзвылын сійӧ уджаліс лунвывса ӧти судостроительнӧй заводын партийнӧй комитетса секретарӧн; война вылӧ муніс стрелкӧвӧй полкса комиссарӧн.
Война помасьӧм бӧрын сійӧс босьтісны партиялӧн Центральнӧй Комитет аппаратӧ.
Выль уджалан местаӧ, ӧні нин Ладаӧ, воӧм бӧрын Жуков медводз заводитіс тӧдмасьны йӧзкӧд.
Сійӧ кутіс тӧдны Иван Степанович йылысь, кыдзи аслас делӧлы ёна преданнӧй морт йылысь, коді зэв радейтӧ удж, но лишнӧй небыд сьӧлӧма.
Сійӧ тӧдмаліс веськыд, честнӧй Горбуновӧс, уна руководящӧй инженеръясӧс.
Но олӧмлӧн опытыс висьталіс бывалӧй партийнӧй работниклы, мый быд армия — сійӧ ставсьыс медводз салдатъяс.
Кӧсъян изучайтны армияӧс — изучайт сылысь салдатъяссӧ.
Жуковӧс кыскис заводса салдатъяс дінӧ — рабочӧйяс, мастеръяс дінӧ, цехъясӧ, мастерскӧйясӧ, участокъясӧ.
Сійӧс ещӧ этшаӧн на тӧдісны, пасьтасьліс сійӧ йӧз моз жӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь саридзкӧд: лӧз диагоналевӧй китель, картуз.
Сы вылӧ рабочӧйяс торъя эз видзӧдлывны: заводын морякъясыд пыр унаӧн — сійӧ суднояс вылысь, кодъяс сулалӧны вӧлі ремонтын.
Жуков мыйта колӧ вермис видзӧдны бригадаяс удж бӧрся, некодӧс сійӧ эз смущайт ас локтӧмнас.
Частӧ сійӧ ветлывліс ӧтлаын Иван Степановичкӧд и ещӧ частӧджык Горбуновкӧд, торйӧн нин кор решитіс тӧдмасьны Важ посёлокӧн; Горбунов тӧдіс сэтысь быд керка да быд олысьӧс.
Кӧні сӧмын найӧ эз вӧвны Горбуновкӧд кыкӧн!
Пыралісны яслиӧ, детскӧй садйӧ, портновскӧй ательеӧ; час кык олісны клубын.
Клубса заведующӧй Вениамин Семёнович новлӧдліс найӧс аудиториясянь аудиторияӧ, гостинӧйсянь гостинӧйӧ, кузя висьталіс олӧмӧ пӧрттӧм кутшӧмкӧ аслас замыселъяс йылысь.
Жуков чӧв оліс да вӧлі зумыш.
Ӧтчыд рытын найӧ весиг пыралісны «Белый медведь» заводса фирменнӧй пивнӧйӧ, пукалыштісны сэні мраморнӧй пызан сайын.
На дінӧ пуксьывлісны кораблестроительяс, инмӧдчывлісны кружкаяснас Жуков кружкаӧ, поздравляйтісны сійӧс заводӧ локтӧмӧн, бурысь серӧктыштлісны, шулісны:
«Кыдзкӧ-мыйкӧ ог нин ӧбидитӧй».
Коркӧ сэсся Горбунов предложитіс Жуковлы ветлыны чери кыйны Жёлтӧй яма дорӧ.
«Сэки миянлысь олӧмнымӧс тіянлы лоӧ петкӧдлӧма, кыдз шулӧны, быд боксянь».
Заводскӧй йӧз тӧдісны уна местаяс, кытысь бура шедліс чери.
Ӧтияс, унджыкысьсӧ челядь, пуксьывлісны Веряжка вомӧн вӧчӧм пос дорӧ изъяс вылӧ да вугравлісны кельчиясӧс.
Мӧдъяс пуксьывлісны эновтӧм пирсъяслӧн сісьмӧм сваяяс вылӧ, кодъяс увдорын олісны гырысь ёкышъяс.
Коймӧдъяс вуджлісны пыжӧн Лада мӧдлапӧлӧ да пуръяс вывсянь, лесопилка дорӧ, вӧйтлісны уна вугыра снастьяс — перемётъяс либӧ отпускъяс.
Нёльӧдъяс ветлывлісны паруса пыжъясӧн ылӧ куръяӧдз.
Медся удачатӧм местаӧн лыддьыссьыліс сідз шусяна Жёлтӧй яма.
Но буретш сійӧ, тайӧ Желтӧй ямаыс, медъёна кыскис ас дорас вуграсьны радейтысьясӧс.
Жёлтӧй ямалӧн кузьтаыс вӧлі пӧшти километр да пасьтаыс матӧ витсё метрӧдз; сылӧн вадоръясыс лэччисны ва дорӧ стена кодь веськыд, крут бужӧдъясӧн.
Коркӧ — тайӧ кадъяссӧ помнитісны сӧмын старикъяс — тані вӧлӧма лыа карьер.
Сійӧс эновтісны ещӧ первой мирӧвӧй войнаӧдз на, кымынкӧ во чӧжӧн сійӧ тырис ваӧн муртса эз вадоръясыскӧд тшӧтшйӧн, лои джуджыд тыӧн, код дорын, муас сатшӧмӧн, сімисны драгаяслӧн да экскаваторъяслӧн кӧрт торпыригъясыс.
Кыдзи веськалӧмаӧсь сэтчӧ карпъяс да кор — некод эз тӧд; но Жёлтӧй ямаын найӧ олісны важысянь нин.
Кольӧм гожӧмын слесарь Бабашкин кыскис пудъя карпӧс.
Зэв ыджыд черилысь плеш лысӧ Бабашкин новлӧдліс зептас носӧвик пытшкын некымын тӧлысь чӧж и, кодлы кӧть эз петкӧдлы, быдӧнлы сетлывліс ӧти и сійӧ жӧ вопрос: «Кыдз чайтан, кодлӧн?»
Пуктывлісны кипыдӧс вылас, тӧдмавлісны сьӧктасӧ, видлавлісны пиньяснас, — шулісны: межлӧн, порсьлӧн — кӧть кодлӧн, сӧмын абу черилӧн, сэтшӧм ён вӧлі тайӧ плавкӧс лыыс.
Пудъя чериыд шедлывліс шоча — куим, нёль во пиын ӧтчыдысь.
Но эз кокни вӧв кыйны вугырӧн и негырысь карпъясӧс, тшӧкыда Желтӧй яма дорысь кыйсьысьяс мунлісны тыртӧм киӧн, не сӧмын черитӧг — весиг и вугыр шатинъястӧг.
И век жӧ мӧд субӧтаӧ бара мунлісны шудтӧм местаӧ.
Жёлтӧй яма дорын вуграсьны радейтысьясӧс — на лыдын и асьсӧ, — заводса главнӧй конструктор Корней Павлович шуліс «карпинистъясӧн».
«Карпинистлы» кыйны карпӧс вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, мый авиаторлы бергӧдчыны борд вомӧныс, тювкнитны-пырны штопорӧ да сэсся дорвыв дасысь кымын вӧчны Нестеровлысь петля.
Мыйсӧ сӧмын эз думыштлыны карп кыйны радейтысьяс, мед сӧмын эськӧ велавны вуграсьысьлӧн высшӧй пилотажӧ.
Найӧ изобретайтлісны ассьыныс приманкаяс да самъяс, зэв гусьӧн видзлісны рецептнысӧ весиг медбур другъяссьыс.
Найӧ пулісны проса, зӧр, рис рокъяс, крепмӧдлісны тайӧ пуӧмторъяссӧ крупчаткаӧн, чӧсмӧдлісны сійӧс подсолнечнӧй либӧ орехӧвӧй выйӧн.
Найӧ рӧдмӧдлісны пызь пиын госа да тшӧтшыд ныра лёльӧясӧс.
Найӧ путшкылісны сияснысӧ чуть ли эз скрипичнӧй струнаясысь.
Найӧ мудеритісны быдногӧн.
Но карпъяс вӧліны ещӧ мудерджыкӧсь.
Карпъяс сьӧкыда бызгысьлісны, ворслісны, гыбавлісны ты шӧрын, а вугырӧ эз шедлыны.
Войнабӧрся первойя гожӧмын вӧлі татшӧм случай.
«Приморскӧй обувщик» артельысь правлениеса председатель думыштӧма кыйыштны ставнысӧ ӧтпырйӧ — и карпъясӧс и «карпинистъясӧс».
Ӧти рытӧ артельса сюсь руководитель воис ты дорӧ грузӧвикӧн, аслас мастеръясысь бригадакӧд, пыжӧн да тывйӧн.
Вуграсьысьясӧн лёкысь видчигӧн тывсӧ найӧ чӧвтісны, и кор тывйыс босьтіс пӧшти тыджынсӧ, вадоръясын лои зэв лӧнь.
Вуграсьысьяслы кажитчис, мый ӧнісянь ставыс помасис, лёк вӧля мырддьӧ налысь медся донасӧ, медся заветнӧйсӧ — олӧмнымлысь дзонь кусӧк.
Сэк кості тыв муніс и муніс, вӧчис ассьыс лёк делӧсӧ, бордъясыс сылӧн кутісны ӧтлаасьны...
И друг чӧв-лӧньсӧ торкис гораа бузнитӧм — сьӧкыд, ыджыд чери песовтчӧмӧн чеччыштіс тыв вомӧныс.
Сы бӧрын мӧд, коймӧд...
и ты вылын заводитчис мыйкӧ рукопашнӧй бой кодь, — ваыс пуис да быгзис.
Карпъяс пышйисны тыв вевдорті.
Видзӧдӧмӧн, кыдзи маневрируйтӧны налӧн сюсь чери пӧльясыс, сявгыны мӧдісны табъяс вомӧн и посньыдик карпъяс.
Жёлтӧй ямаӧс быд боксянь кытшалысь пожӧмъяс некор на эз кывлыны татшӧм победнӧй горӧдӧмъяссӧ, кыдзи горалісны тывывса тышлӧн тайӧ решительнӧй перелом здукъясӧ.
Векджык вадорса пожӧмъяс увдорті йӧзыс ветлӧдлісны кок чунь йыланыс да сёрнитлісны вашкӧдчӧмӧн.
А сэні весиг Матвей дед, сэки сійӧ ветлывліс на Илья Матвеевичкӧд чери кыйны, — весиг сійӧ горзіс карпъяс чеччалігӧн: «Миян вермӧны!
Мый, чӧсмасьыштінныд?!»
Медбӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма абу карпъяслы, а «приморскӧй обувщикъяслы», кодъяс асланыс зэв кузь тывйӧн кыскисны тыысь кызь-комын кымын кутшӧмкӧ гантайтчӧм водоросльясӧс да яналӧмӧн ӧдйӧджык мунісны.
Желтӧй яма дорӧ субӧтаясӧ волывлісны ӧти и сійӧ жӧ вуграсьысьяс.
Найӧ важысянь тӧдісны ӧта-мӧднысӧ — и завод кузяыс и чери кыйӧм кузя.
Найӧ кольччывлісны татчӧ войбыд кежлӧ, вадорсяньыс ылӧджык ӧзтавлісны бипуръяс, ужнайтлісны, завтракайтлісны.
Ты дорын, восьса енэж улын вӧлі клубын кодь либӧ ӧти лунся шойччан керкаын кодь, кодлӧн абуӧсь ни стенъяс, ни вевт, но пӧшти быд шойччысь — сійӧ жӧ и затейник.
Желтӧй ямаӧдз вӧлі километр квайт.
Жуков да Горбунов мунісны ньӧжйӧник, воисны «карпинистъяслӧн» кызвын чукӧрсьыс сёрӧнджык; «карпинистъяс» чӧвталӧмаӧсь вугыр шатинъяссӧ да пукалӧны ва дорас — сэтшӧм лӧня да вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ найӧ абу йӧз, а ты гӧгӧрыс вольсалӧм изъяс.
Сӧмын ылынджык, пожӧм увъясын номъясӧс вӧтлӧм могысь тшынасис ичӧтик бипур. Сы гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь этшаникӧн — морт дас — дас кык, — сідзжӧ, тыдалӧ, сёрмысьяс.
Найӧ чорыда мый йылысь кӧ вензисны.
Жуков да Горбунов сэтчӧ матыстчисны.
На вылӧ некод весиг эз видзӧдлы.
— Нинӧм сераланаыс абу!
— скӧрысь сёрнитіс косіник, кузь тушаа старик.
— Александр Александрович Басманов, мастер, — вашнитіс Жуковлы Горбунов.
Жуков довкнитіс юрнас.
Сійӧ тӧдӧ нин вӧлі и Александр Александровичӧс, и сылысь начальниксӧ, Илья Матвеевичӧс.
— Да, нинӧм сераланаыс!
— мӧдысь шуис Александр Александрович.
— А тэ, дядя Саня, сӧгласитчин эськӧ санаторий пыдди, шуам, ытшкыны турун либӧ бугритны картупель?
— серамсорӧн юаліс шӧр арлыда морт, коді вӧлі кизявтӧм кителя, сы увдорысь тыдаліс став морӧс пасьталаыс татуировка.
Горбунов гӧгӧрвоис, мый йылысь муніс сёрниыс.
— Вӧлі миян случай, — Жуковлы дзик пель водзас вашкӧдіс сійӧ.
— Ӧти инженер муніс курортӧ, да абу воӧма сэтчӧдз, туй вылас чеччӧма чери кыян колхозӧ да сэні коллялӧма отпусксӧ ставнас.
— Нинӧмабусӧ сӧран!
— ещӧ скӧрджыка вочавидзис Александр Александрович.
— Татшӧм поступокъясыд расписание серти оз вӧчсьыны.
Найӧ лоӧны, кор тэнӧ сы вылӧ душаыд кыскӧ.
— «Душа», «душа кыскӧ»...
Да тэ, дядя Саня, вӧлӧмкӧ, идеалист, — водзӧ висьталіс татуировкаа морт.
— Главнӧйыс абу душа, а вежӧр.
Душа, кыдзи шусьӧ, — мистика.
— Потӧм грӧш ог сет куш вежӧрсьыд!
Куш вежӧрсьыд — ӧти лёктор петӧ...
душа кӧ сійӧн оз веськӧдлы.
Тэ меным вочавидз: вермис ӧмӧй эськӧ душаа морт лӧсьӧдны чумнӧй пытшъясӧс?
Абу сылӧн, сукин сынлӧн, некутшӧм душа — сӧмын вежӧр...
и оз ков меным сэтшӧм вежӧрыд, чӧрт сыкӧд!..
— Тырмас нин, тырмас, — сюйсис Илья Матвеевич.
— Вензигкостіыд кадсӧ прӧзевайтам.
— Сійӧ казяліс Жуковӧс, здоровайтчис сыкӧд, предложитіс мунны ӧтлаын корсьны места.
Мӧдӧдчисны ты мӧдарладорас.
Илья Матвеевич нуӧдіс пузьӧм старикӧс киӧдыс кутӧмӧн, мӧдыс нетшкис кисӧ.
Вугыр чӧвтӧм бӧрын Жуков казьтыліс челядьдырсӧ, Бахмут дорса прудсӧ, бокисянь сюся видзӧдіс стапельнӧй участокса начальник да мастер бӧрся.
Кыкнанныс тэрмасьтӧг разисны шатинъяссӧ, тэрмасьтӧг чӧвтісны.
Пожӧмъяс костын сукмис лӧзов рӧмыдыс, и вӧрлӧн пемыд рамаын рытъя тыыс кажитчис мойдкывса ӧшиньӧн кутшӧмкӧ югыд, сӧдз да кельыдлӧз мирӧ, — ваын тыдаліс енэжыс, кодӧс пӧшти абу сайӧдӧмаӧсь рытъя вуджӧръясыс.
Тайӧ тыдалана кельыдлӧзінас вееръяс моз сулалісны уна рӧма табъяс.
Жуков кыліс, кыдзи Илья Матвеевич ньӧжйӧник шуис:
— А тэ абу прав, Саня.
Вежӧрыд век жӧ бӧблунысь бурджык, весиг медся бурсьыс.
Вежӧрысь — движение, бӧблунысь...
— Нинӧм тэ, Илья, абу гӧгӧрвоӧмыд.
Ме ӧмӧй бӧблун дор сулала?
Тьпу!..
Кутшӧма тэ пелькмӧмыд быд кыв мӧдарӧ гугӧдны!
— Весьшӧрӧ пуан, Саня, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Не сэтшӧм нин ме тӧлктӧм, ӧттор-мӧдтор гӧгӧрвои.
Колӧ кужны торйӧдны главнӧйсӧ второстепеннӧйсьыс.
Вежӧрыд — век вежӧр.
Оз овлы сійӧ ни скӧр, ни бур.
Со, шуам, пытшъясыд...
Учёнӧйяс, кодъяс тӧдмалісны бациллаяссӧ да микробъяссӧ, — скӧрлун вӧсна ӧмӧй али бурлун вӧсна найӧ тӧдмалісны микробъяссӧ?
Сы вӧсна, мый вежӧр сыӧдз воӧдчис!
А медым рӧдмӧдны микробъясӧс да шпигуйтны наӧн пытшъясӧс — некутшӧм вежӧр оз ков.
Бара тэныд шуа — торйӧд: вежӧрыдтӧ вежӧр, а главнӧйыс, кодлы сійӧ служитӧ?
Ставсӧ, мый сійӧ лӧсьӧдӧ, и лёк вылӧ позьӧ бергӧдны, и бур вылӧ, — сійӧ сы сайын, кутшӧм киӧ веськалас вежӧрӧн лӧсьӧдӧмторйыс.
— А мый?
Тэ быттьӧкӧ и делӧ йылысь висьталан...
— чӧв олыштӧм бӧрын сӧгласитчис Александр Александрович.
— Тӧлкӧн сёрнитан.
Тайӧ жӧ нэмсянь нэмӧ кыссьӧ — учёнӧй мыйкӧ сообразитас, думыштас, а капиталистъяс сылысь изобретениесӧ и тадз и этадз бергӧдлӧны, то пӧльза вылӧ, то вред вылӧ.
Жуков кыліс ваӧ скӧрысь сьӧлыштӧм.
abu
Шонді лэччис, вадоръяссьыс лӧзов рӧмыдыс паськаліс ты пасьтала, кельыдлӧз ваыс лои пемыдлӧзӧн, и сэні, табъяскӧд орччӧн, сідз жӧ видзчысигтыр, кыдзи и табъясыс, кынмисны места выланыс первойя кодзувъяс.
Найӧ вӧрзисны, кутісны лайкъявны сьӧлыштӧмсьыс.
Жуков вочасӧн воштіс кык друглысь сёрни сюрӧссӧ.
Сійӧ ылалі табъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ вунӧдіс аслас арлыд йылысь, сылы кажитчис, мый сійӧ бара пруд вадорын, сэні, рӧднӧй Донбассын: вот чеччас, котӧртас гортас, нуас мамыслы дас кымын посньыдик гычпи.
— Илюша!
— шензигтыр сійӧ кыліс повзьӧм гӧлӧс.
— Кӧні нӧ нёльӧд шатинӧй.
Ме нёльӧс чӧвтлі.
— А со сійӧ, со...
Шуйгавылынджык...
Аддзан, кывтӧ?
— Илья Матвеевич индіс кинас ты вылӧ, сэтчӧ, кӧні вадорсяньыс метр дас вит ылнаын, пӧшти сувтсӧн, кыдзи перископ, ачыс муніс бамбукӧвӧй шатиныслӧн кыз помыс.
Но Илья Матвеевич, гашкӧ, ӧти секунда вӧлі спокойнӧй.
Мӧд секундаас и сійӧ, и Александр Александрович горӧдісны:
— Селиванов!..
Селиванов!..
Оз нин первой во вӧлі тӧдны, мыйла «карпинистъяс» корӧны сынӧд пушканінса монтёр Селивановӧс.
Сы вӧсна, Селиванов локтӧдз на, кодлӧн морӧсас вӧлі татуируйтӧма якӧръяс да мездан кытшъяс, котӧрӧн локтісны происшествие местаӧ дас вит кымын вуграсьысь.
— Тыдалӧ, ыджыд!
Тювгӧ-мунӧ подлодка моз...
— Прӧзевайтін, дядя Саня.
Эк тэ!
— Селиваськалы везитӧ...
Селиванов локтіс, мыш вылас кыскис резинӧвӧй пыж.
Сійӧ зургис ботинки нырнас зэлыд резинасӧ — видлаліс, бура-ӧ пӧльтӧма пыжсӧ, лэдзис сійӧс ва вылӧ и дар кодь дженьыд ӧти пелысӧн мӧдӧдчис сэтчань, кӧні то чеччыштліг, то вӧйлігтыр тыдовтчывліс Александр Александровичлӧн шатиныс.
Вӧлі пемыд нин, аддзӧм пыдди вадорын ёнджыкасӧ дӧгадывайтчисны, мый вӧчӧ ты шӧрын Селиванов, но пӧшти быдӧн лыддисны коланаӧн сетны сылы кутшӧмкӧ сӧвет.
Горзісны, и йӧлӧгаыс помсянь помӧдз новлӧдліс шыяссӧ ва весьтын:
«Ай-ай-ай-ай».
Селиванов воис минут нелямын мысти кымын да шыбитіс пыжсьыс вадорӧ пес чурка кодь сьӧкыд да кыз жаялӧм чери.
Сійӧ вӧлі сантиметр кӧкъямысдас кузя да килограмм дас сьӧкта.
Татшӧм карпъясыс Александр Александровичлы некор на ещӧ эз шедлыны.
Сійӧ лажыньтчис чери дорас да ёна нимкодясис; тракйис бордъясӧдыс, гыжнас восьтыштліс нёкчимсӧ; тіраліс, дась вӧлі водны чери вылас, кор сійӧ дышиника легнитлас бӧжнас, — поліс, мед эськӧ эз жӧ чеччышт ваас.
Волнуйтчисны, переживайтісны событиесӧ и ставныс мукӧдыс, кодъяс вӧліны вадорас.
Ӧтнас Селиванов вӧлі спокойнӧй, сылы быттьӧ ставыс вӧлі веськодь.
Мый сылы волнуйтчынысӧ, кор Жёлтӧй ямалӧн уна вося гижтӧм закон вӧлі висьталӧ: «спаситӧм вугыр шатин — кӧзяиныслы; вугырысь мездӧм чери — сылы, коді судзӧдіс вугыр шатинсӧ».
Быд субӧтаӧ Селиванов волывліс ты дорӧ некутшӧм вугыр шатинъястӧг, сӧмын пыжӧн, и быд вежалунӧ сійӧ воліс гортас чериӧн.
Асъявылыс, кор мудзӧм чери кыйысьяс нырнаныс люкалӧны пидзӧсъяснысӧ, карпъяс пышйӧдлӧны налысь оз ӧти шатин.
Мый нӧ Селивановлы волнуйтчыны: эз сійӧ кый, а пӧлучитас сійӧ, — законсӧ некор на ещӧ эз торклыны.
Но тайӧ пӧрйӧ кыптіс дзонь бушков.
— Босьтны татшӧм ыджыд чери он имеит право!
— Кузнеч Рыжов сувтіс Селиванов водзӧ да паськӧдіс багатырлӧн кодь морӧссӧ.
— А то ми тэнӧ асьтӧ сэтчӧ мӧдӧдам!
— горзіс скӧрмӧм вахтёр, дядя Коля Горохов, коді пырджык вӧвлі раминикӧн.
— Сетны тайӧс Селиваськалы?..
Эн лысьт, Александр Александрович!
— грӧзитіс карп кыйӧм кузя чемпион, слесарь Бабашкин.
— Омӧль тэныд лоӧ, веськыда шуа...
Александр Александрович кыв ни джын шутӧг гартіс шатинас сисӧ.
Нэмнас некор на сійӧ эз вӧчлы поступок, кодӧс чуйдыліс сылы сӧмын «куш вежӧрыс», душатӧм мустӧм вежӧрыс.
И вермис ӧмӧй сійӧ босьтны Селивановлысь шоча сюрлысь ассьыс карпсӧ, кӧть вежӧрыс тшӧктіс вӧчны буретш тадзи?
Жуков тэрмасигтыр сёрнитыштіс Горбуновкӧд.
— Ёртъяс!
— шуис сійӧ, ачыс кутіс Александр Александровичӧс соскӧдыс.
— Дзик некытчӧ туйтӧм порядок ті тані лӧсьӧдӧмныд.
И весьшӧрӧ мастер Басманов мӧвпалӧ, мый тайӧ порядокыс справедливӧй, и нинӧм шутӧг сетӧ ассьыс кыйӧмсӧ мортлы, кодлӧн сы вылӧ абу некутшӧм право.
Отсавны ёртлы беда дырйи да корны дон...
Кытчӧ тайӧ шогмӧ!
Оз коммунистическӧй ногӧн ло, а капиталистическӧй ногӧн.
Предлагайта татшӧм безобразиесӧ бырӧдны.
Локтан субӧтасянь тані лоӧ ставлы пӧльзуйтчӧм вылӧ резинӧвӧй пыж.
Завком кӧсйӧ лӧсьӧдны.
Сідз, Горбунов ёрт?
— Лоӧ, ёртъяс, пыж, — эскӧдіс Горбунов.
— Мый нӧ ті водзджык энӧ корӧй?
Лӧсьӧдӧмныд татчӧ частно-капиталистическӧй сектор?
Жуков сэсся эз нин чӧвтлы вугыръяссӧ.
Сійӧ пукаліс бипур дорын, сы дорӧ волывлісны куритчыны, сёрнияс эз лӧньлыны пӧшти асылӧдзыс.
Александр Александрович йылысь кӧ шуны, старикӧс ӧдва вермисны тшӧктыны босьтны ассьыс карпсӧ, дай сӧмын сы вӧсна сійӧ босьтіс, мый став вуграсьысьяс гӧлӧсуйтісны Селивановӧн лӧсьӧдӧм монополиясӧ бырӧдӧм йылысь.
5
Катя петіс Печать керкаысь, — тадзи шулісны кар шӧрысь кык судта книжнӧй магазин.
Букинистическӧй отделысь сійӧ ньӧбис декабристъяс йылысь небӧг, сылӧн авторӧн вӧлі тӧдса сӧветскӧй историк.
Кольӧм воын историкыс воліс Ладаӧ да филармония залын лыддис публичнӧй лекция.
Коймӧд радын пукалігӧн Катя кывзіс лекторлысь быд кыв, сійӧ убеждайтіс асьсӧ сыын, мый помасьӧм бӧрас матыстчас сы дінӧ, сёрнитыштас сыкӧд, корас сылысь сӧвет мый вылын да кыдзи сылы уджавны, медым не шыбласьны став эпохаясӧ да канмуясӧ.
Но мыйӧн лекцияыс кутіс матысмыны помланьыс, сылӧн убеждениеыс друг мӧдіс слабмыны, и Катя шогпырысь признайтчис, мый повзис, мый сёрнитны сійӧ оз кут, мый сылӧн та вылӧ оз тырмы збойлуныс.
Сійӧ сӧмын гижис записка, кӧні историкӧс корис висьтавны став небӧгъяссӧ, кутшӧмъясӧс сійӧ гижӧма.
Лектор водзын пызан вылын куйліс записка чукӧр.
Катя поліс, мый сылӧн запискаыс вошӧ мукӧдъяс пӧвстас, мый лектор сылы оз вочавидз.
Но сійӧ вочавидзис, и Катя тэрмасигтыр гижаліс блокнотас дас вит кымын небӧг ним.
Во чӧж сійӧ терпеливӧя да тӧждысигтыр чукӧртіс тайӧ небӧгъяссӧ магазинъясысь.
Эз тырмы вот сӧмын декабристъяс йылысь удж.
Кутшӧм бур, мый сійӧ гӧгӧрвоис кольны Печать керкаӧ заявка.
Тӧрыт букинистическӧй отдел мӧдӧдіс сылы открытка: небӧг эм.
Катя пырис карса паркӧ да пуксис бокиса скамейка вылӧ, кодӧс сайӧдӧмаӧсь жасмин кустъяс.
Рӧмдіс, пуяс улын сукмисны вуджӧръяс, лыддьысьны лои сьӧкыд.
Катялӧн доймисны синъясыс, но небӧг лыддьӧмысь дугдыны эз вермы.
Сійӧ сэтшӧма ылаліс, мый весиг эз казяв, кыдзи кодкӧ пуксис орчча скамейка вылӧ, и сӧмын тӧдса гӧлӧс тшӧктіс сійӧс лэптыны юрсӧ.
Сы дінын пукалісны Лидия Ивановна Журбина да заводскӧй клубса заведующӧй Вениамин Семёнович.
Коксӧ кресталӧмӧн Вениамин Семёнович лайкйӧдліс ботинки нырнас, чужӧмыс сылӧн вӧлі стрӧг да ӧттшӧтш мечтательнӧй.
Сійӧ висьталіс:
— Миян кадӧ оз позь сетчыны посниторъясӧ.
И ме тіянӧс, Лидия Ивановна, зэв бура гӧгӧрвоа, ме тырвыйӧ сӧглас тіян зільӧмныдкӧд петны паськыд, содержательнӧй олӧмӧ.
Узкӧй специалистыд флюс кодь жӧ, — коркӧ шулӧма Козьма Прутков.
Ті оланныд кӧть и зэв уважайтана, но узкӧй специалистъяс пӧвстын.
И та вӧсна тіянлы олӧмыс оз кажитчы.
Мый нӧ, татшӧм случайын флюс должен письтны.
Лида чышкыштіс чужӧмсӧ кӧса помнас, вочавидзис серьёзнӧя да тӧждысьӧмпырысь:
— Тӧдны эськӧ, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ кӧсйытӧг видзӧдліс Катялань, тӧдіс сійӧс да пырысь-пыр ланьтіс.
Катя здоровайтчис.
— Катюша!
— шуис Лида.
— Тэ мый тані?
— Сылы вӧлі яндзим да тэрмасигтыр корсис лӧсьыдтӧм положениеысь петан туй.
Катя, сёрнитӧны, Алексейлӧн чуть ли абу невеста, думыштас да ставсӧ висьталас сылы, семьяас тӧдласны, и вермас лоны зэв омӧльтор.
— Лок татчӧ, лок миян дінӧ!
— корис Лида.
— Ті абу тӧдсаӧсь?
Тайӧ Катя Травникова, а тайӧ Вениамин Семёнович.
Вениамин Семёнович чеччис Катялы паныд, ёна топӧдліс кисӧ.
— Буракӧ, эгӧ аддзысьлӧй.
— А ме тіянӧс тӧда, — скамейка вылӧ пуксигмоз вочавидзис Катя.
— Клубысь аддзылі.
Вениамин Семёнович нюммуніс да прӧстӧ сідз, быттьӧ найӧ Катякӧд важся тӧдсаяс, босьтіс небӧгсӧ сы киысь.
— Тӧдса автор, тӧдса.
Аддзысьлім сыкӧд.
Вӧвлывлі, со тадз жӧ, кыдзи ми тіянкӧд ӧні, пукавлывлім сыкӧд.
Ме ордын эм сы кырымпаса небӧг — козин.
— Да мый ті!
— горӧдіс Катя.
— Буретш татшӧм небӧгсӧ сійӧ меным и козьналіс.
Катя ыджыд; радлунӧн да завидьпырысь видзӧдіс Вениамин Семёнович вылӧ, быттьӧ сы водзын пукаліс ачыс нималана историкыс.
Лида сэк кості мӧвпаліс, кыдз жӧ всё-таки висьтавны Катялы, мыйла сійӧ веськалі карса паркын клубса заведующӧйкӧд.
Решитіс нинӧм не висьтавны, вӧчны сідзи, мый быттьӧ встречаыс случайнӧй и нинӧм сыын торъяыс абу.
— Катя — будущӧй историк, — шуис Лида.
— И, кажитчӧ, менам будущӧй рӧдня.
Катялы эз ло лӧсьыд.
Мыйла тайӧс висьтавны, некодлы абу интереснӧ, и коді тайӧс думыштӧма?
Кутшӧм яндзим!
Катя тэрыба вуджис сёрнитӧмӧ Рылеев йылысь, Бестужев йылысь, дас ӧкмысӧд нэм заводитчан кадся Рочму йылысь.
Вениамин Семёнович сюся кывзіс, видзӧдаліс Катялысь чужӧмсӧ, синъяссӧ, кияссӧ.
Сэсся заводитіс сёрнитны ачыс, и сёрнитіс сэтшӧм интереснӧя, мый Катя тырвыйӧ убедитчис декабристъяс йылысь небӧглӧн авторкӧд дружбаыс кузя.
Вениамин Семёнович тӧдіс тайӧ небӧгсӧ, тыдалӧ, авторсьыс эз омӧльджыка.
Сійӧ висьталіс и висьталіс, и Катялӧн история тӧдӧмлуныс сы тӧдӧмлункӧд сравнивайтігӧн кажитчис аслыс зэв ичӧтӧн.
Пуяс улын вуджӧръясыс лоины ещӧ сукджыкӧсь.
Лида шуис, мый пӧра гортӧ, и кор ставныс чеччисны, вевъяліс вашнитны Катялы:
«Талун дзикӧдз ылалі гуляйтӧмӧн.
Котралі магазинъясті да со ещӧ Вениамин Семёновичкӧд аддзыси.
Шуис: колльӧда тіянӧс.
Збыльысь, интереснӧй морт?»
— «Зэв», — сідзжӧ вашнитӧмӧн вочавидзис Катя.
Завод дорын троллейбусысь чеччӧм бӧрын Катя кӧсйис прӧщайтчыны да котӧртны гортас, но кыдзкӧ артмис тешкодя.
Вениамин Семёнович прӧщайтчис Лидакӧд да друг мӧдӧдчис сыкӧд, Катякӧд.
Сійӧ думыштчӧмӧн чӧв оліс да восьлаліс орччӧн.
Чӧв овны вӧлі зэв сьӧкыд, и Катя заводитіс сёрнитны.
— Ті, навернӧ, историк жӧ?
— юаліс сійӧ.
— Историк?
— Вениамин Семёнович быттьӧ садьмис вунӧдчылӧм бӧрын.
— Абу.
Ме романтикъяслӧн кулысь категорияса представитель.
Вот ті интересуйтчинныд, тӧдса-ӧ ме тайӧ небӧглӧн авторкӧд.
А юалӧй, кодкӧд ме абу тӧдса!
Кодкӧд ме эг аддзысьлы!
Меным удайтчыліс волыны Алексей Максимович Горькӧй ордӧ, Алексей Николаевич Толстӧй ордӧ, ме аддзысьлі и Маяковскийкӧд.
Сійӧ водзӧ шуаліс йӧзӧс, кодъяслӧн куш нимъяссьыс Катя ёна нимкодясис.
— Ӧтчыд Алексей Николаевич Толстой...
тайӧ вӧлі войнаӧдз, Детскӧй Селоын...
менам рассказ полеяс вылӧ черкайтігӧн...
Катяӧс шемӧс босьтіс: кутшӧм шензьӧдана морт уджалӧ найӧ заводын!
Думыштан ӧмӧй сы вылӧ бокисянь видзӧдігӧн?
Некод, кӧнкӧ, оз и тӧд сійӧс кыдз колӧ.
Но да, сійӧ жӧ ачыс висьталіс, мый сӧмын сыкӧд сёрнитӧ татшӧм восьса сьӧлӧмӧн.
Мыйла эськӧ тайӧ?
Оз-ӧ лыддьы сійӧ Катяӧс йӧйиник нывкаӧн, кодлы позьӧ мый окота висьтавны, всё равно сійӧ оз гӧгӧрво?
А гашкӧ, Катя сылы сьӧлӧм вылас воис аслас серьёзностьӧн и Вениамин Семёнович дӧверяйтӧ сылы?
Найӧ воисны нин Катя керка дорӧдз, но Катя эз тэрмась мыччыны кисӧ Вениамин Семёновичлы, — сылы эз окота вӧв пырны гортас, сылы окота вӧлі ещӧ сёрнитыштны Вениамин Семёновичкӧд, кывзыны сылысь, юасьны.
Прӧщайтчигас Вениамин Семёнович шуис:
— Гажтӧм босьтас — пыралӧй ме ордӧ клубӧ.
Петкӧдла ассьым небӧгъясӧс, мыйкӧ лыддьышта.
Сӧмын условие: босьтас кӧ гажтӧм.
Гажӧдчӧм вылӧ ме омӧль ёрт.
Ме пӧрысь нин, и не гажӧдчӧмъяс йылысь меным мӧвпавны, Катюша.
Сійӧ босьтіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ, синъясыс сылӧн та вӧсна читкыртчисны, лоины бурӧсь, жугыльӧсь.
Вениамин Семёнович Катялы лои зэв жаль.
6
Директор Иван Степанович сӧмын на воис Мӧскуаысь да вайис веськӧдлан котырлысь выль задание.
Став слухъясыс, став сёрниясыс куритчанінъясын дугдісны лоны слухъясӧн да сёрниясӧн!..
Ӧбед кадся перерыв дырйи рабочӧйяс чукӧрӧн сулавлісны цехӧвӧй конторкаясын, кытшавлісны парторгъясӧс, мастеръясӧс, сувтӧдавлісны муніганыс инженеръясӧс.
Атакуйтісны и Илья Матвеевичӧс.
— Директор дорӧ корлісны?
— Корлісны.
— Висьтав, начальник ёрт!
— корисны пирсвывса кельыдлӧз конторкатыр чукӧртчӧм бригадиръяс.
Стальнӧй конторкаыс юраліс гӧлӧсъяссьыс.
— Мый тіянлы колӧ, ребята?
— мездысис Илья Матвеевич.
— Быдӧнлы торйӧн висьтавны?
Нинӧм оз артмы.
Йӧзыс миян уна сюрс.
Митинг вылын ставсӧ лоӧ висьталӧма.
Главнӧйыс — терпитыштны.
Коли нёль час.
— А тэ дженьыдика...
— Дженьыдика кӧ шуны — уджалыштны ковмас.
А конкретнӧйджыка — ачыс директор висьталас.
Гудок бӧрын — корпуснӧйӧ.
Кора!
Илья Матвеевич чышкаліс пӧсялӧм чужӧмсӧ носӧвикӧн: конторкаын жар кутіс лоны; мудера шпынняліс.
— Асныра морт тэ!
— дӧсадапырысь да скӧра шуис пӧрысь клепальщик, коді вӧлі охра кодь виж ӧшйӧм уска.
— Веськӧдлан котыр задание сетӧ войтырлы, а сійӧ чӧв олӧ.
Но, энлы!
Парткомӧ муна!
Кӧрт ӧдзӧснас гольснитӧм бӧрын сійӧ петіс конторкасьыс.
Партийнӧй комитетӧ эз ковмы мунны.
Пирс вылын сулаліс Александр Александрович да, ӧтиторсӧ некымынпӧрйӧ — быд выль воысьлы первойсяньыс — терпеливӧя объясняйтіг, выль пӧв висьтавліс ставсӧ, мый тӧдмаліс час сайын Илья Матвеевичсянь.
Гудок бӧрын некымын сюрс кораблестроитель чукӧртчисны корпуснӧй цехӧ.
Винтӧвӧй послӧн кӧрт площадка вылӧ кайисны директор Иван Степанович, ЦК-лӧн парторг Жуков, завкомса председатель Горбунов, гырысьджык инженеръяс; на пӧвстын и Антон Журбин.
Эз пырысь-пыр сайкав гора цехын шумыс.
Иван Степановичлы вель дыр ковмис сулавны чӧв, площадка перилӧӧ кутчысьӧмӧн.
— Дона ёртъяс!
— заводитіс сійӧ.
— Лӧнь Ладаын заводитчӧны ыджыд делӧяс.
Миян рӧдиналы колӧ ыджыд зэв бур флот.
И миянлы тіянкӧд тайӧ став вотырлысь могсӧ олӧмӧ пӧртӧмын ковмас босьтчыны ӧнія серти ёна ыджыдджыка.
Медся матысса воясӧ миянлы ковмас лэдзны карабъяс куим пӧв унджык.
Тадзи шуисны веськӧдлан котыр да партия.
Кӧрт пос дрӧгнитіс аплодисментъясысь, кыдзи тіравлӧ сійӧ, кор сы дінын уджалӧ сё тоннаа воздушнӧй мӧлӧт.
Иван Степанович висьталіс чехъясӧс перестроитӧм да реконструируйтӧм йылысь, выль технология йылысь, уджлӧн выль методъяс йылысь, мыйтӧг оз позь решитны татшӧм задачасӧ.
Сы бӧрын сёрнитіс Антон.
— Правильнӧ висьталіс Иван Степанович!
— шуис сійӧ эз зэв гораа, но цехын вӧлі акустика, кодлы вермисны эськӧ вежавны медбур концертнӧй залъяс, и Антонлысь кывъяссӧ кылісны весиг медся ылыссаясыс.
— Дзик правильнӧ.
Миян кадӧ, медым выиграйтны сражение, колӧ озырмӧдны войскаӧс техникаӧн, колӧ выработайтны местностьлы тырвыйӧ лӧсялана тактика, разведкаса даннӧйяслы да сувтӧдӧм моглы лӧсялана тактика, колӧ шедӧдны унапӧлӧс оружиеяслысь топыд взаимодействие да лӧсьӧдны бойӧн бура веськӧдлӧм.
Кыдзи тайӧс вуджӧдны миян рабочӧй кыв вылӧ?
Антонӧс кывзісны пельяс чошкӧдӧмӧн.
Кутшӧмкӧ дас во сайын Антоха Журбин котравліс стрӧитчан вымосткаяс вывті гаечнӧй ключӧн, ворсіс заводскӧй футбольнӧй командаын веськыдвывса нападающӧйӧн, печатайтліс многотиражкаын серам петкӧдлана кывбуръяс да клубса драмколлективын лӧсьыда ворсліс ичӧт сознательностя зонъясӧс, кодъясӧс колӧ вӧлі воспитывайтны став пьеса кузяыс.
И со кыдзи вежсис делӧыс тайӧ дженьыд кадӧн!
Кутшӧм лӧсьыда сёрнитӧ морт — быдӧнлы гӧгӧрвоана!
И кыдз не гӧгӧрвоны бойкӧд сравнитӧмсӧ сійӧ йӧзлы, кодъяс пӧвстын унаӧн — важӧн-ӧ?
— новлісны погонъяс — то ли рядӧвӧйяслысь, то ли сержантъяслысь, а то и капитанъяслысь, майоръяслысь, подполковникъяслысь .
— Миян рабочӧй кыв вылӧ тайӧ вуджӧдсьӧ зэв прӧстӧя, — водзӧ висьталіс Антон.
— Производствоӧс максимальнӧя механизируйтӧм — ӧти.
Сійӧс организуйтӧм — мӧд.
И коймӧд — войскаӧс бой кежлӧ дзик ставтор боксянь гӧтӧвитӧм.
Тӧдвылын кутсьӧ техническӧй велӧдчӧм.
Авральщина дырйи ме вӧлі детинкаӧн, но ме авральщинасӧ эг вунӧд.
Планъяс тыртлім?
Тыртлім.
Но кыдзи?
Вӧвлывлі, выходнӧйястӧг уджавлім.
Вӧвлывлі, дас кык, дас вит часъясӧн эгӧ эновтлӧй уджалан места.
Позьӧ татшӧм ногӧн содтыны карабъяс лэдзӧм?
Позьӧ.
Дас кымын процент вылӧ, вермас лоны весиг ветымын процент вылӧ.
abu
Миянлы колӧ куим пӧв содтыны программа.
И некутшӧм сверхурочнӧйясӧн, некутшӧм мускульнӧй вынӧн он шедӧд тайӧ содтӧмсӧ.
Волга вылын, Крымын, Украинаын стройкаяс, выль пятилеткалӧн зэв гырысь стройкаяс, — найӧс ӧмӧй позьӧ пӧртны олӧмӧ мускульнӧй вынӧн сійӧ срокъясӧ, кодъясӧс урчитӧма веськӧдлан котыр?
Антон лолыштіс.
Завкомса председатель Горбунов дженьыдик кост дырйиыс корсис синъяснас йӧз чукӧрысь Илья Матвеевичӧс да корис сійӧс ас дінас.
— Ми петам коммунизм туй вылӧ, — висьталіс Антон, и сійӧ висьталігкості Илья Матвеевич кайис пос вылӧ, ас водзвылас йӧткаліс еджыд кителя да сідзжӧ еджыд вылыса (моряк картуза, гӧрд чужӧма кыз мортӧс — заводын уналы тӧдса ылі плаваниеӧ ветлысь капитанӧс, Соловьёв Павел Ивановичӧс, кодлӧн паракодыс сулаліс заводскӧй докын ремонтын.
— Ми восьтам замечательнӧй эпоха, — кыліс Илья Матвеевич пиыслысь гӧлӧссӧ, — эпоха, кор рабочӧй лоӧ техникӧн, инженерӧн да кутас веськӧдлыны зэв да зэв бур механизмъясӧн.
Сійӧ веськӧдлӧ нин наӧн.
Шагайтысь экскаваторса машинист ӧтнасӧн вӧчӧ некымын сюрс землекоплысь удж.
Дзик сідзи жӧ, сэтшӧм жӧ удж производительностьӧн, миянлы колӧ стрӧитны карабъяс!
Антон помаліс, сылы аплодируйтісны, горзісны: «Правильнӧ!
Молодеч Журбин!», вешйис перилӧ дорсьыс да зурасис батьыскӧд, кодлы Горбунов сетіс кыв.
— Карабъяс миянлы колӧны, нинӧм и сёрнитны.
— Илья Матвеевич кызӧктіс, думайтыштіс минут джын кымын да корис ас дінас матӧджык Соловьёвӧс.
Капитан сулаліс сыкӧд орччӧн, вӧрзьӧдчытӧг да делӧвитӧя тшынасис каллянӧн.
— Со Павел Иванович...
— Илья Матвеевич видзӧдліс Соловьёв вылӧ.
Мӧдыс кокньыдика довкнитіс юрнас.
— Сійӧ комын во плавайтӧ саридзьясті да океанъясті.
Мый сійӧ висьталӧ?
Флот миянлы талун кежлӧ оз тырмы.
— Соловьёв бара довкнитіс юрнас.
— Миян, сӧветскӧй йӧзлӧн, кутшӧм могыс?
Не сӧмын мӧвпавны ас йылысь.
Миян дінӧ войтыръяс нюжӧдчӧны, кыдзи бать-мам дінӧ челядь.
Миян вылӧ видзӧдӧны, миянсянь отсӧг виччысьӧны.
Вот, шуам, сӧвмӧ миян видз-му овмӧс, вӧвлытӧм урожайяс сетӧ муыс, а учёнӧйяс да колхозникъяс кӧсйысьӧны ещӧ ыджыдджык урожайяс сетны,
— куш няньсӧ сӧмын мыйта кӧсйысьӧны быдтыны!
abu
abu
Ми огӧ пушкаяс нуӧй, огӧ бомбаяс, а нянь, дона ёртъяс, нянь!
Соловьёв копыртчис Илья Матвеевич дінӧ, босьтіс вомсьыс каллянсӧ, мыйкӧ вашнитіс пеляс да бара кутіс шпуткыны-куритчыны.
— Павел Иванович шуӧ: нуалам нин, — висьталіс Илья Матвеевич.
— Вердам пӧ войтыръясӧс.
И вӧр нуам, и машинаяс нуам.
А корабльыс этша.
Непӧштӧ этша, — оз тырмы, вобщем, дружба паськалӧмлы колӧм серти.
Другъясным мыйта миян!
Сэн тэныд и польскӧй войтыр, и чехословацкӧй, и румынскӧй, и венгерскӧй, и болгарскӧй, и албанскӧй, и китайскӧй.
Видзӧдан да, ещӧ содасны.
Став вӧсна тӧждысьӧм, став йылысь мӧвпалӧм...
Гашкӧ, ме ог аслам делӧӧ сюйсьы.
Гашкӧ, та йылысь суйӧрсайса делӧяс кузя да внешньӧй торговля кузя министръяслы шуӧма тӧлкуйтны...
Илья Матвеевич видзӧдліс Жуков вылӧ.
Улісяньыс вӧлі тыдалӧ, кыдзи Жуков петкӧдліс кинас: сідз пӧ водзӧ висьтав.
И Илья Матвеевич водзӧ висьталіс:
— Артмӧ, сідзкӧ, флот колӧ, медпервойя мирын.
И, дерт, не сӧмын лыднас, но и качествонас.
Миянлы колӧ стрӧитны сійӧс не сӧмын ӧдйӧ, но и крепыда.
Кужам стрӧитны крепыдӧс?
Кужам.
Павел Иванович оз вермы пӧрйӧдлыны...
Кызь куим во сійӧ плавайтӧ аслас «Чайка» вылын.
Ыджыдӧ-ӧ дозмукыс...
водоизмещениеыс вит сюрс тонна абу.
Ичӧт, а кымын штормын вӧвлі, кымын океанын — и Атлантическӧйын, и Тихӧйын, и Индийскӧйын.
Саридзьяс йылысь нинӧм и шуны.
И вот юала, Павел Иванович вермас норасьны «Чайка» вылӧ?
Соловьёв шевгӧдліс кияссӧ: кутшӧм норасьӧмъяс пӧ!
— Асьныд аддзанныд, мый мортыс висьталӧ: оз норась.
— Илья Матвеевичлы вӧлі тырмымӧн тайӧ жестыс.
— А ещӧ юавсьӧ: коді стрӧитіс «Чайкасӧ»?
Ми, ёртъяс, стрӧитім сійӧс, ми!
Миян заводлӧн первой паракод.
Дыр, дерт, стрӧитім, тӧлысь комын кымын.
Но ӧд сэсянь колис кызь вит во.
И ми вежсим, и техника вежсис.
Грӧмадинаяс тайӧ срокнас ӧні стрӧитам.
И всё равно тайӧ миянлы терпитны позьтӧм кузь срокъяс.
Кутам жӧ дженьдӧдны найӧс, кыдзи партия тшӧктӧ.
Но огӧ качество щӧт весьтӧ, бара шуа.
Помнитанныд, война бӧрын миян заводӧ волісны гӧсьтъяс, судостроительяслӧн американскӧй профсоюзысь?
Кодкӧ — вунӧді...
буракӧ, Александр Александрович Басманов юаліс налысь, збыль-ӧ, мый «Кайзер да компания» верфьясын «Либерти» кодь транспортъяс стрӧитсьӧны квайт недельӧн?
Мый вочавидзис американец?
Збыль, шуӧ, эм сэтшӧм делӧ.
Но ми, шуӧ, лыддим бурджыкӧн вуджны океан вомӧн судноӧн, кодӧс стрӧитӧма кузьджык кадӧн.
Ёнджыкъясаӧн.
Со тіянлы и медальлӧн мӧдарладорыс!
Миянлы татшӧм медальыд оз туй.
Миян медальным, кӧть кутшӧм ногӧн сійӧс он бергӧд, должен лоны честнӧйӧн.
Мед видзӧдлас, шуам, сы вылӧ партия и шуас: аттьӧ, соотечественникъяс, правильнӧ гӧгӧрвоанныд могнытӧ.
Илья Матвеевич тайӧ кывъяссӧ шуигӧн камӧбтіс кулакнас кӧрт перилӧӧ.
Примернӧ тадз жӧ вӧчис Соловьёв, и ӧттшӧтш кыкнанныс эновтісны ораторскӧй места.
Кор найӧ бӧр писькӧдчисны йӧз чукӧрӧ — клепальщикъяс, сборщикъяс, автогенщикъяс, такелажникъяс, слесаръяс пӧвстӧ, — аплодисментъяс гымакылісны на цехын.
Пӧсялӧм Соловьёв ӧвтчис картузнас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧ эз Илья Матвеевич, а ачыс висьталіс речь канмулӧн ыджыд флот йылысь.
И тайӧ вӧлі истинасянь матын, сы вӧсна мый пӧрысь моряк думсьыс сійӧс шуаліс Илья Матвеевич бӧрся кывйысь кывйӧ.
Митинг помасис.
Рабочӧйяс разӧдчисны чукӧръясӧн, ӧтияс Морскӧй проспект кузя — ворота дорӧ, мӧдъяс — цехъясӧ.
Тутӧстіс гудок рытъя смена вылӧ, грыммуніс корпуснӧй цехын мӧлӧт, тутӧстіс ичӧтик паровоз, вӧр складын кутіс дзужгыны пила.
И заводскӧй шум дырйи, и посёлокъяс чӧв-лӧнь дырйи йӧзыс рытывбыд сёрнитісны выльтор йылысь, кодӧс вайис Мӧскуаысь директор.
КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Сӧмын август шӧрын помасис зэран кад, коді векджык овлӧ тайӧ местаясын гожӧм первой джынйын; Ладаын пуксисны лӧнь, кымӧртӧм лунъяс — поводдя вежласьтӧг.
Корабельнӧй делӧяс кузя мастеръяс коллялісны прӧст часъяс да вежалунъяс чери кыянінъясын — чери тайӧ пӧраӧ сёйис ёна, — вӧрын, кӧні петӧма уна тшак да вотӧс, асланыс град йӧръясын, кӧні медбӧръяысь бугритісны капуста да босьтісны ӧгурцы.
Агафья Карповна пуис сьӧд сэтӧрысь варенье, солаліс рыжикъяс да сунис йылӧ пысавлӧмӧн косьтіс белӧй гриб: тшаксӧ кӧрзина-тырӧн ваявлісны сылы то Костя Дуняшкакӧд, то ачыс Илья Матвеевич.
Сунис йылын тшакъяс ӧшалісны став двор пасьталаыс: и пес видзан лэбувса стенъясын, и кильчӧ вылын, и бельё ӧшлан кӧвъяс йылын.
Агафья Карповнаӧн пуӧм шыд пиӧ помала кутіс веськавны став семьяыслы мустӧм фасоль, и кор сійӧс шыблавлісны паньясӧн, Агафья Карповналӧн чужӧмыс вӧлі чуймана: «Ок, батюшки!
Кыдзи нӧ сійӧ кастрюляас веськалӧма?»
Тайӧ кадӧ кывсис, мый Алексей кӧсйӧ гӧтрасьны.
Сійӧ ачыс висьталіс та йылысь Агафья Карповналы. Агафья Карповна юӧртіс Илья Матвеевичлы да Дуняшкалы.
Илья Матвеевич семья пытшкын локтан вежсьӧмъяс йылысь висьталіс Александр Александровичлы, а Дуняшка котӧрӧн воис выльторйӧн Тоня дінӧ.
Тоня муртса вермис виччысьны Алексейӧс.
— Алёша, тайӧ збыль?
— сыкӧд кильчӧ вылын паныдасигӧн юаліс Тоня.
— Кыдз шуны, ӧд мый йылысь тэ юалан?
— Тэ кӧсъян гӧтрасьны Катя вылӧ?
— А тэныд кутшӧм делӧ?
— Ок, Алёша, Алёша...
Нинӧм мӧдтор Тоня эз вермы шуны.
Висьталан ӧмӧй кывъясӧн шоглун чувствосӧ, кутшӧмӧс кыпӧдіс сы пытшкын, сы чайтӧм серти, Алексейлӧн некодлы ковтӧм гӧтрасьӧм йылысь думыштӧмыс.
Эз сійӧ, эз, эз Алёша думышт тайӧс.
Ставсӧ вӧчис, дерт, Катюшка, мустӧм, мудер ныв.
Тоня мунас Катюшка дінӧ, мунас, висьталас тайӧ дураыслы, мый найӧ семьяын дураясӧс оз радейтны, сійӧ лоӧ лишнӧйӧн, сійӧс некод оз виччысь да мед, бурджык, пукалас гортас.
Но Тоня некытчӧ эз мун, и лоӧмторъяс гартчисны аслас туйӧд.
Агафья Карповна шӧйтіс жыръясӧдыс да ёна шогсис: керка стенъяссӧ паськӧдны оз позь, а найӧс паськӧдтӧг он аддзы кӧть кутшӧмкӧ пельӧс будущӧй том гозъялы, — со тай кутшӧма содіс семьяыс!
Викторлы да Лидалы колӧ налӧн кык жырйыс?
Колӧ.
Костяӧс Дуняшкакӧд он дзескӧд?
Он дзескӧд: мӧд жырас абу торъя петаніныс, и сэтчӧ жӧ сэтшӧм ичӧт сійӧ, сӧмын пузчужӧм кагалы сэні квартируйтны.
Тонькаӧс сідзжӧ он вӧрзьӧд.
Да и налы, Агафья Карповналы Илья Матвеевичкӧд, кӧнкӧ колӧ овны; мунны аслас важся спальняысь, вӧлі кӧ весиг сэтшӧм позянлун, Илья оз сӧгласитчы, мед кӧть сэсся муыс сыркакылас мувӧрӧмысь.
А столӧвӧйӧ, кӧні дедкӧд узьлӧ Алексей?..
Дедӧс он ысты пес видзан лэбулӧ либӧ чардакӧ.
Вот и гадайт сэсся!
— Гашкӧ, и збыльысь, мунны овны миянлы, Илюша, ю сайӧ?
— шуис Агафья Карповна Илья Матвеевичлы.
— Выль патератӧ тай важӧн нин кӧсйысьӧны сетны.
— Он сы йылысь думайт, Агаша, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Оз патераяс йылысь — морт йылысь колӧ мӧвпавны.
Невеста йылысь шуа.
Кыдз налӧн Алексейкӧд делӧясыс?
Зумыд?
Сы вылӧ тэ и мам, медым разберитчыны.
— А мый меным разберитчыныс!
Катя — скромнӧй, тӧлка ныв.
Велӧдысьлӧн ныв.
Маргарита Степановна став челядьнымӧс миянлысь велӧдліс.
— Бара он сы йылысь сёрнит!
Ачым тӧда Катеринасӧ и сылысь мамсӧ.
Но, а Алексей, Алексей?
— Тэ сылӧн бать, тэ и видзӧд.
— Тьпу тэныд, Агафья!
Кытшлалан гӧгӧр!
— Ог гӧгӧрво, мый тэныд месянь колӧ.
— Делӧяссӧ, делӧяссӧ колӧ тӧдны, вот мый.
Меным тайӧ делӧясас разберитчыны некор.
Тэ разберитчы.
Серьёзнӧ-ӧ налӧн, кыкнанладорсяньыс, сӧглас серти?
Либӧ сідз — юр бергӧдчӧм?
Лоас семьяын зыксьӧм...
— Вот и колӧ ӧти патераын овны, а не юксьыны.
Медым зыксьӧмъяс эз вӧвны.
— Абу спасеньеыс, — шуис Илья Матвеевич.
— Татшӧм роталы, кыдзи миян, оз патера — быдса судта колӧ.
Сӧмын вӧрзьӧдчы местасьыд — тырвыйӧ киссяс ставыс.
Коді первой судтаас кутас овны, коді витӧдын.
А ещӧ, видзӧдтӧ, и равнӧй керкаясын.
— Сӧветуйт, сідзкӧ, ачыд.
Делӧыс абу шутка.
— Абу шутка — сідзкӧ, и сёрнитны сы йылысь колӧ серьёзнӧя.
Ме думайта сідз: мед сійӧ ӧтнас сэтчӧ, ю саяс, овны мунас.
Корас патера, — стахановец, став мукӧдторйыс!
Сетасны!
— Рӧднӧй дитяӧс гортысь вӧтлам...
Пыр чорыд, сетчытӧм, Илья Матвеевич эз тӧд сэки мый вочавидзны, эз шу паныд.
Пукалісны кыкнанныс, видзӧдлывлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Комын во саяс радуйтчисны найӧ сы вылӧ, кыдзи быдмӧны-паськалӧны Журбинъяс, любӧпырысь видзисны ас дінаныс ассьыныс челядьнысӧ.
— Сэтшӧм штукаыс — олӧм, Агаша.
— Илья Матвеевич кутіс сёрнитны нарошнӧ грубӧя, медым не сетчыны сьӧлӧм чувствояслы.
— Бать-мамлӧн делӧыс — быдтыны челядьӧс, веськӧдны найӧс туй вылӧ, а ветлӧдлыны тайӧ туй кузяыс мед асьныс ветлӧдлӧны.
Мӧд ногӧн сьӧкыд, да и неправильнӧ.
Олӧмыс сувтас, ныв-пиян кӧ пӧрысьӧдзыс кутасны кутчысьны бать-мам гач-юбкаӧ.
— Он сы йылысь, Илья, сёрнит.
Коді кутчысьӧ?
Витя?
Антоша?
Костя?
— Ог кӧ сы йылысь, но и ладнӧ!
— Илья Матвеевич ачыс тӧдіс, мый сылӧн висьталӧмыс абу убедительнӧй, да скӧрмис.
Торъя патера йылысь батьыслӧн мӧвпыс кывсис и Алексейӧдз.
Сылӧн эз кыптывны сомнениеяс да падъялӧмъяс, кыдзи бать-мамыслӧн.
Алексейлы важнӧ вӧлі лӧсьӧдны ассьыс олӧм, а кӧні тайӧ лоӧ — бать-мам ордын-ӧ, мӧдлаын-ӧ, — абу ӧмӧй ӧткодь!
Мӧдлаын — ещӧ и бурджык.
Бать-мамлӧн да челядьлӧн зільӧмъясыс торъялӧны.
Бать-мам дасьӧсь быдтор вылӧ, мед сӧмын челядьыс пыр кежлӧ колясны накӧд, а челядь пыр кыссьӧны ас кежысь олӧмӧ.
Журбинъяс семьяын лои традиция не эновтны бать-мамлысь оланін, — сэні тырмыліс местаыс быдӧнлы, и некод некодӧс эз тшӧктыв вӧчны вӧляыслы паныд.
Тайӧ торкны позьтӧм традиция сертиыс и Алексей, пӧжалуй, эз кут эськӧ мӧвпавны семьяысь мунӧм йылысь.
Мусаыдкӧд, тӧдан ӧд, рай и чомйын, и керкаын кӧ эз вӧвны прӧст жыръяс, то вӧліны на ещӧ кладовкаяс да чуланъяс, кодъяс неуна лӧсьӧдыштӧм бӧрын чом дорысь век жӧ лоӧны бурджыкӧсь.
Эз, ачыс Алексей эз думайт торъя патера йылысь.
Тайӧ мӧвпсӧ висьталіс батьыс, а висьталӧм бӧрас сійӧ пырис и Алексей юрӧ.
Патера вылӧ сійӧ эз надейтчы, кӧть мед эськӧ жыр сетісны, и то ладнӧ.
Мыйсянь сӧмын заводитны клопочитны?
Алексей решитіс сӧветуйтчыштны дядя Васякӧд.
Завкомса член, дядя Вася, татшӧм делӧяссӧ должен тӧдны.
— Позянлун эм, — шуис Василий Матвеевич.
— Кык выль керкаӧ овмӧдалам.
Аддзылін, клублы паныд?
Мый нӧ, сет заявление, мотивируйтӧмӧн.
Достоин кӧ — сетам, абу достоин — огӧ сетӧй.
Арифметикаыс прӧстӧй.
А тэ кыдзи чайтлін?
Быд жӧниклы — блюд вылын патера?
Жӧникыд социалистическӧй обществоын, гӧгӧрвоана, — достойнӧй фигура.
Порядочнӧй жӧникӧс миян пыдди пуктӧны.
Но сӧмын порядочнӧйӧс.
Загсовскӧй бумага кындзиыд, жӧник ёрт, ло любезнӧйӧн ещӧ и удж йывсьыд пасйӧдъяс завком пызан вылӧ пуктыны.
А тэ, Алёшка, веськыда нӧ шуны, бӧръя кадӧ уджалӧмнад он дзирдав.
Жӧникалӧмыд тэнӧ тӧлк вывсьыд воштіс али мый?
Сёрни весиг вӧлі, не вуштыштны-ӧ тэнӧ почёт дӧска вылысь?
— Ог гӧгӧрво, мый ті воанныд ме вылӧ, дядя Вася, — вочавидзис Алексей.
— Кыдзи — мый!
Велалім сыӧ, мый ичӧт Журбинлӧн удж норма вӧчӧмыс пыр кыксё процентысь не этшаджык.
А сэн видзӧдам да: и сё кӧкъямысдас, и сё нелямын...
— Сувтӧдӧй компрессорнӧйӧс ремонт вылӧ.
Татшӧм давление дырйиыд сійӧ менсьым мӧлӧтӧс оз обеспечивайт.
— Алёшка, коді тэнӧ велӧдіс клепайтчыны?
— Ті, дядя Вася.
Мый сэсся?
— А ме велӧдлі тэнӧ няргыны?
— Некод оз и няргы.
— Но, энлы, няргыны на кутан!
— Василий Матвеевич разис зэлыд воротник кизьсӧ.
— Кытчӧ тэ воштысян, кор клёпкатӧ сваркаӧн вежасны?
Кыкнанныс думыштчисны.
Вот олӧм заводитчис — не сӧмын уджлӧн методъяс, быдса профессияяс кулӧны либӧ сэтчӧдз вежсьӧны, весиг он тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Корпуснӧйын кузнеч, сійӧ ӧмӧй кузнеч?
Помнитіс Василий Матвеевич воддза кузнечьясӧс: морӧсыс — накӧвальня, киясыс — клещи, сетыштас мӧлӧтӧн — стенъясыс тіралӧны.
А ӧні?
Морт кыдзи морт, тушанас нинӧмӧн оз торъяв, галстука.
Сет сылы киас балда, сійӧ оз и кут тӧдны, мый сійӧн, дураӧн, вӧчны.
Кузнеч лои парӧвӧй либӧ гидравлическӧй мӧлӧт дорын машинистӧн.
Став профессияяскӧд татшӧмыс лои.
Пыр омӧльджыка и омӧльджыка найӧ нуждайтчӧны рабочӧйлӧн физическӧй вынын, и век ёнджыка требуйтӧны сысянь мывкыд.
— Да, Алёшка, кӧсъян кӧть он, воам ми тэкӧд, клепальщикъяс, видӧмӧ.
— Ого воӧй.
— Йӧюк!
Сёрнитан, ачыд он тӧд мый.
Верман тэ, шуам, думыштны аслыд, кутшӧмӧн лоӧ миян заводным, сідз шуны, во вит — дас мысти?
— Мый меным думыштнысӧ!
abu
Шензьӧданаыс нинӧм абу.
— Тэнӧ он шензьӧд!
Тэ велалӧмыд выль техника дорӧ, мӧднотасӧ и синнад эн аддзыв.
А ме аддзылі.
Непӧштӧ пневматическӧйӧн — киӧн ми клепайтчылім, асланым том кадӧ.
Кипомысь корпуснӧй металл куснявлім, киӧн сверлитлім, чеканка вӧчлім — ставсӧ кипомысь.
Кӧть кутшӧм водзӧ чеччыштас техника, тэныд нинӧм, — тадз пӧ и колӧ.
А ми, старикъяс, сы вежсьӧм серти аддзам миян развитиелысь мунӧмсӧ ставнас!..
Не татшӧм теоретическӧй рассуждениеясӧдз вӧлі Алексейлы.
Сійӧс волнуйтіс мӧвп — эз-ӧ водз сійӧ висьтав мамыслы аслас гӧтрасьӧм йылысь, эз-ӧ тэрмась?
Гӧтрасьӧм йылысь Катякӧд найӧ весиг эз на и сёрнитлыны.
Гуляйтны Катя сыкӧд гуляйтӧ, рытъяс сыкӧд коллялӧ, а заводит гарыштлыны аслад чувствояс йылысь, вӧчӧ сідзи, быттьӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Мудеритӧ али мый, став нывъяс моз?
Колӧ, колӧ, кад висьтавны сылы.
Вот колӧ, а он висьтав, — кутшӧм сьӧкыд тайӧ.
Ладнӧ, сійӧ пӧлучитас жыр — непременнӧ мунас да висьталас.
Непременнӧ.
Главнӧйыс ӧні — тэрмасьны заявление сетӧмӧн, корны жыр.
Сылысь заявлениесӧ лыддьӧм бӧрын завкомса председатель Горбунов шуис:
— Тэ, другӧ, видзӧднысӧ абу жӧник кодь, а быттьӧ тэ лӧсьӧдчӧмыд гижны диссертация.
Он лысьт сибӧдчыны тэ дінӧ.
Татшӧм тип дінсьыд и невестаыд пышъяс.
Вобщем, кӧн колӧ сӧгласуйтам, волы четвергӧ завкомӧ.
Четвергӧ завкомын Алексейӧс дыр, но деликатнӧя чиршӧдлісны удж нормасӧ чинтӧмысь, юасисны — мыйын нӧ делӧыс, мыйла друг кутіс кольччыны?
Гашкӧ, отсӧг колӧ, — висьтав, примитам мераяс, сетам и отсӧг.
— Кутшӧм, ёртъяс, отсӧг!
— Иван Степанович босьтіс пызан вывсьыс Алексейлысь заявлениесӧ.
— Тані ставсӧ висьталӧма, — морт гӧтрасьӧ.
Ме татшӧм событие вӧсна, помнитсьӧ, муртса эг провалит дипломнӧй проект.
Журбин ӧні кежлӧ нинӧм на эз провалит, ичӧтика чинтыштіс темпъяссӧ.
Лӧсьӧдам сылы бытӧвӧй условиеяс — суӧдас, бӧр важкодьыс лоӧ.
Сідзи, Журбин?
Алексей эз пырысь-пыр вочавидз.
Сійӧ пукаліс синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, нямраліс киясас капитанскӧй картузсӧ, сылӧн пемыдгӧрд юрси пратьыс лэччӧма плеш вылас, синъяс вылас.
«Чӧрт накӧд, — скӧрысь мӧвпаліс Алексей.
— Оз сетны, оз и ков.
Огӧ пропадитӧй».
Сылы весиг окота лои, медым ӧткажитісны.
Сэки сійӧ лӧсьӧдас ставсӧ ас ногыс, оз ло некодлы да нинӧмӧн обязан.
Аддзӧмаӧсь тай, жыртор сетны, и со кутшӧма кутісны видласьны!
А сэсся, мыйкӧ кӧ лоӧ, вомавны кутасны: ми тэ йылысь тӧждысим, тэныд отсалім, а тэ...
и сідз водзӧ.
Сійӧ лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Иван Степанович вылӧ, коді нюмъялігтыр виччысис сысянь вочакыв; шуис чорыда:
— Ме от жыръяс вӧсна уджав, директор ёрт.
Иван Степанович сӧмын паськӧдліс кияссӧ.
— Журбинскӧй характер!
— Энлы, энлы...
— заводитіс сёрнитны Горбунов.
— А мый вӧсна нӧ тэ, зонмӧ, уджалан?
Жыръяс тэныд оз ковны, зарплата, кӧнкӧ, сідзжӧ позьӧ не мынтыны, сідз али мый?
Паськыд натура!
Да ми сы вӧсна, медым тэныд талун жыр сетны, революция вӧчим, винтовкакӧд кутчысьӧмӧн куш му вылын узьлім.
А тэ...
шеныштін кинад!
Барин!
— Ме абу барин.
Ме рабочӧй.
— Алексей сувтіс, воськовтіс ӧдзӧслань.
— Непӧштӧ жыръяс вӧсна — быдса каръяс вӧсна уджала, и ошйысьны тайӧн комын во бӧрын некод водзын ог кут.
— Индӧдъястӧ сетавны том на!
— горӧдіс Горбунов.
Но Алексей эз кыв, сійӧ вӧлі нин пос вылын.
Катя тайӧ рытӧ урчитӧм местаӧ эз лок.
Алексей весьшӧрӧ виччысис пемыдас часӧн-джынйӧн кымын да мӧдӧдчис Катя керкалань.
Ӧшиньясын тыдаліс би.
Гашкӧ, Катя висьмӧма?
Тӧрыт сійӧ кутіс асьсӧ кыдзкӧ тешкодя.
Вочавидзис тышкас-мышкас, видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ мыйкӧ виччысьӧ.
Алексейлы кажитчис, мый сійӧс кынтӧ.
Дерт, Катя висьӧ.
Колӧ видлыны сійӧс, аддзӧдлыны, пукалыштны сы вольпась дорын.
Сійӧ кайис мӧд судтаӧ, звӧнитіс.
Ӧдзӧссӧ восьтіс Маргарита Степановна.
— Катяыд гортын?
— юаліс Алексей.
— Катя?
— Маргарита Степановна видзӧдіс шензигтыр.
— Кыдзи гортын?
Ті ӧмӧй сыкӧд энӧ вӧлӧй театрын?
— Театрын?
— Ӧні кутіс нин шензьыны Алексей.
— Кутшӧм театрын?
— Сідзкӧ, сійӧ менӧ пӧръяліс, Алёша, — шыасис Маргарита Степановна.
— Сійӧ шуис, мый мунӧ тэкӧд театрӧ.
Кыдз нӧ сідз!
Алексей петіс ывлаӧ.
Колӧ эськӧ пуксьыштлыны, шойччыштны, кокъяс вылас муртса сулалӧ.
Но сійӧ эз пуксьы, а пыр ветлӧдліс и ветлӧдліс тротуар кузя подъезд дорын.
Сійӧ кӧсйис виччысьны Катяӧс, кӧть кор да кӧть кысянь эськӧ сійӧ эз лок.
Эз вермы виччысьны.
Гортас воис войнас первой часын, зумыш, шызьӧма, скӧр.
Бергаліс вольпась вылын квайт часӧдз, чеччис дедыскӧд ӧтлаын и завтракайттӧг муніс заводӧ.
— Тэ мый сэтшӧм водз!
— шензис вахтёр дядя Коля Горохов.
— Рекорд кӧсъян шедӧдны?
Алексей нинӧм эз шу, сӧмын довкнитіс юрнас.
Дядя Колялӧн юалӧмыс Алексейлы тӧдвылас уськӧдіс март тӧлысся ӧти асыв, кор бригадаыс чукӧртчис корабль вылӧ вот татшӧм жӧ водз, ставсӧ дасьтіс дорвыв кӧкъямыс час кежлӧ дугдывтӧг уджалӧм вылӧ и рытъявылыс сетіс выработка, мыйысь акнитісны и медся бывалӧй клепальщикъяс: сё кӧкъямысдас заклёпка пыдди — сюрс саяс.
Нормалысь витсё ветымын процент.
Эз, эз сэтшӧм вӧв Алексейлӧн настроениеыс, медым шедӧдавны выль рекордъяс.
Сійӧ кайис палуба вылӧ.
Шынитӧв да йӧзтӧм дырйи палубаыс кок улын юргис; дзуртышталісны причалъяс дорын из шом тыра баржаяс.
Шыясыс ясыдӧсь, ярскӧбӧсь — ылӧдз кылісны ва весьтын.
Кравзыштіс рака.
Сійӧ пукаліс башеннӧй кран йылын да, вомсӧ ыджыда восьтӧмӧн, мышсӧ лэптӧмӧн, кравзіс Алексей вылӧ.
Алексей копыртчис, медым босьтны гайка, но рака эз кут виччысьны, кор тайӧ зонмыс лыяс сійӧс кӧртнас, да лэбзис.
Алексей швачкӧбтіс гайкасӧ ваас, повзьӧдіс кос мыкъясӧс.
Сылы вӧлі гажтӧм да йирмӧг, и сійӧ каитчис, мый локтіс заводӧ, — бурджык эськӧ вӧлі встречайтны пос вылын Катяӧс.
Кыдз сійӧ эз думышт та йылысь водзджык?
Ӧні сёр нин.
Со паськыд комбинезона тьӧтка Наталья кайӧ нин кӧрт пос кузя кран вылӧ, — быттьӧ ош.
Со клопнитіс машина ӧдзӧс — петіс главнӧй конструктор Корней Павлович.
А эстӧні, нинпу увъясті, и батьыс Александр Александровичкӧд восьлалӧны, сувтавлӧны, вурӧдӧны чуньнаныс ӧта-мӧдныслы морӧсаныс.
— Алёха!
Здорово!
— Трап кузя кайис Володька Петухов.
— Тэ мый тані ӧтнад кӧкан?
Стариковскӧй узьсьытӧмӧн висьмин?
А ме витсё нелямын минут кымын нюшкышті.
Некыдз ог вермы садьмыны, гӧгӧрвоан.
Будильник оз вермы садьмӧдны.
Кӧсъя ходик кыдзкӧ ладмӧдны.
Медым гираыс лэччис электрическӧй звӧноклӧн кнопка вылӧ.
Лоӧ звӧныс, а?
Часджыннадтӧ садьмӧдас.
Володька вылӧ позьӧ вӧлі сӧмын вежавны, сы мында сылӧн вӧлі збодерлун, дзоньвидзалун, энергия.
Сыкӧд ӧтлаын Алексей прӧйдитіс бригаднӧй велӧдчӧм, сыкӧд ӧтлаын воис стапельяс вылӧ, ӧтлаын найӧ осваивайтісны клепайтчан делӧ.
Но первойсӧ Володька кольччыліс Алексейысь, а ӧні кутіс ёнджыка зільны; ӧні ӧткымынысь и Алексей кольліс Володькаысь, коді сідзжӧ реконструируйтіс ассьыс мӧлӧтсӧ да перестроитіс бригадасӧ.
— Договортӧ гижам?
— Володька мигнитіс, перйис зепсьыс яблӧк, пелька чегис сійӧс да джынсӧ мыччис Алексейлы.
— Оз ков, — вештіс яблӧксӧ Алексей.
— Абу кисьмӧма...
А договортӧ, мый нӧ, вай...
— Он пов?
— Тэысь?
— Да, меысь.
— Мед эськӧ тэ эн повзьы.
— Меным мый!
abu
— Володька бара мигнитіс.
— Ме вӧльнӧй лэбач.
Тэнад делӧыд лёкджык.
Гӧтрасьны, шуӧны, лӧсьӧдчан.
— Коді шуӧ?
— Да эмӧсь сэтшӧмъяс.
— Кывзы ёнджыка!
Ньӧжйӧник вынсӧ чукӧртіг заводитіс киргыны гудок, и, кор сійӧ кутіс юргыны тыр кыз гӧлӧсӧн, Алексей да Володька мунісны асланыс местаясӧ.
Кыдзи и век, Алексей уджаліс рӧвнӧя, но эз вӧв сы вӧрасын сійӧ свободаыс, коді чуймӧдліс ӧтчыд Зинаӧс, эз вӧв киыслӧн да мӧлӧтыслӧн важмоза йитчӧмыс.
Алексей пӧшти эз думайт сы йылысь, мый сійӧ вӧчӧ, ставсӧ сайӧдліс Катя, и ӧбед кежлӧ бригадаыс муртса выполнитіс нёль часса норма.
Алексей котӧрӧн муніс чертёжнӧйӧ.
Катя пукаліс тыртӧммӧм жырйын ӧшинь дорас да быттьӧ нинӧм думайттӧг чепляліс газет вылӧ пукталӧм бутербродъяс.
— Катюша!
Сійӧ дрӧгмуні.
— Повзьӧдін!
Позьӧ ӧмӧй тадзи?
— Катюша, мыйла тэ эн волы?
Катюша кутіс тубравны бутербродъяссӧ да, Алексей вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис:
— Висьмӧма Нина Бабочкина, менам школьнӧй пӧдругаӧй.
Сійӧ ӧні кар мӧдар помас, Войвыв шоссе вылын олӧ.
Бать-мамыс курортӧ мунӧмаӧсь.
Ӧтнас куйлӧ.
Мӧдӧдӧма записка, ме и муні.
— А тэнад мамашаыд шуис: тэ театрын.
— Кутшӧм театрын?
— Сэтшӧмын жӧ, да ещӧ и мекӧд.
— А...
тайӧ ме сылы сідз шуи...
мед эз тӧждысь.
Медбӧрти лои жӧ тӧдмалӧма театр йылысь тайӧ проклятӧй вопроссӧ!
— Сідзкӧ, талун аддзысьлам, быдтор йылысь сёрнитам?
— Огӧ, Алёша, — Катя пыр на ноксис тубрасыскӧд.
— И талун ковмас Нина ордӧ ветлыны.
Сылӧн ангина, горшыс ставнас пыктӧма.
Температураыс комын ӧкмыс.
— Ӧтлаын ветлам.
— Мый тэ, мый тэ, Алёша!
Заразитчан ещӧ.
Бурджык ми аддзысьлам аски.
Удж бӧрын пыр жӧ.
Кӧсъян?
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Алексей.
— Сӧмын сёрни миян лоӧ зэв ыджыд.
— Ладнӧ.
— Катя лэдзис синсӧ.
Алексей уськӧдчис-петіс ывлаӧ да пыр жӧ зурасис Горбуновкӧд.
— Пырав хозчасть кузя директорӧс вежысь ордӧ, — шуис Горбунов, — пӧлучитан ордер.
— Жыр сетісны?
— Сетім.
— Но, аттьӧ, Петрович!
— Алексей кватитіс Горбуновлысь кисӧ, топӧдіс сійӧс мыйвынсьыс.
— Нэм ог вунӧд.
— Сійӧ жӧ.
— Горбунов зэв скӧра видзӧдліс сы вылӧ.
— Эн больгы мӧдпӧрйӧ лишнӧйсӧ.
Ачым пӧ уска.
Устӧ ещӧ быдтыны на колӧ.
А патераад, колӧ шуны, регыдджык вудж.
Эн нюжӧдчы.
Унаӧн корӧны.
Ӧбед бӧрын Алексейлӧн мӧлӧтыс сӧмын нин сяркӧдіс.
Горновщицаяс да отсасьысьыс муртса вевъялісны бригадир бӧрся.
Ставыс вежсис.
И Алексейӧс эз нин босьтлы унзіль, и завкомын разбирайтчӧмыс эз нин кажитчы ӧбиднӧйӧн; правильнӧя, лючки кӧ шуны, уджалыштісны: бригадаыс бӧръя кадӧ сетліс омӧлиник показательяс.
Алексей весиг босьтчис сьывны, ачыс ассьыс гӧлӧссӧ эз кыв: «В холодных чужих океанах...» Энлы жӧ, Володька, энлы!
Тэ ещӧ кутан на корны пӧщада.
Он кут узьны витсё нелямын минутӧн.
2
Алексей овмӧдчис выль патераӧ.
Именнӧ патераӧ.
Сылы сетісны эз жыр, а кык ичӧтик лӧсьыдіник жыр; сэні вӧлі торъя пыранін, ванна, кухня, кутшӧмкӧ кладовкаяс да шкапъяс, кодъясӧс вӧчӧма стенъясас.
— Директор тшӧктіс, — гӧгӧрвоӧдіс Василий Матвеевич.
— Щӧтясьысь пӧ, шуӧ, ставыс тайӧ збыль.
Но бур работник.
Бур уджалысьлы непӧштӧ патера — двореч абу жаль.
Вот кутшӧм енэжӧдз тэнӧ кыпӧдӧны!
Донъялін эськӧ!
Кор Алексей лӧсьӧдчис вуджны патераӧ, сэки сылы отсасисны Журбинъяс семьяысь став нывбабаыс, Тоняысь кындзи.
Тоня шогсис и тайӧ делӧясын эз кӧсйы участвуйтны: Алёша мунӧ, и нинӧмӧн нин сэні он отсав.
А Агафья Карповна пуӧмӧн пуис.
Орехӧвӧй шкап, коврӧвӧй оттоманка, ӧти пызан, плюшевӧй креслӧ, некымын важ венскӧй улӧс да уна мукӧдтор лоины друг, сы чайтӧм серти, керкапомас дзик лишнӧйӧн; найӧс пырысь-пыр жӧ колӧ вӧлі грузитны машинаӧ да нуны Алексейлӧн выль оланінӧ.
Сійӧ тшӧктіс Алексейлы ветлыны комендант дорӧ, босьтны ключьяс, сыкӧд ӧтлаын видлалісны патерасӧ, дзик быдлаті.
Агафья Карповналы патераыс ёна воис сьӧлӧм вылас: югыд и абу уль руа.
«Мый нӧ, Алёшенька, — шуаліс сійӧ, кор палисадниклӧн восьса воротаӧд бӧрӧн пырис заводскӧй грузӧвик и шопер грымгӧмӧн восьтіс сьӧкыд бортсӧ, — он дас му сайын кут овны, орччӧн.
Окота лои гортсаяс дінад, пос вуджин и — тані».
Мамыслы кажитчис, мый сійӧ такӧдӧ сьӧлӧмсӧ Алексейлысь, збыльвылас жӧ такӧдіс асьсӧ.
Ноксигас, тӧждысигас Агафья Карловна вунӧдліс сійӧ час йывсьыс, кор медводдзаысь Алексей оз лок гортас узьны, кор матыстчас ачыс столӧвӧйын сулалысь диван дорӧ, пуксяс да, Матвей дедысь яндысьтӧг, бӧрддзас — лӧня и сы вӧсна торъя шога.
Но тайӧ часыс ещӧ эз на во, ещӧ вӧліны на уна делӧяс, шог йылысь он и думыштлы — вевъяв ставсӧ вӧчны.
Ставсӧ вӧчны Агафья Карповналы отсасисны Дуняшка да Лида.
Найӧ зыралісны паркетнӧй джоджъяс, асланыс вкус серти пукталісны мебель, ӧшиньяс вевдорас тувъялісны карнизъяс, ӧшлісны занавескаяс.
Дуняшка уджаліс став сьӧлӧмсьыс, серьёзнӧя.
Лида — быттьӧ ыджыд любезность вӧчӧмӧн.
Сійӧ векыштлас паръяссӧ: «Он на тӧд ещӧ, мый налӧн лоӧ.
Олыштасны воджын, да и торйӧдчасны.
Мыйта колӧ татшӧм случайыд.
Томъясыд пыр ӧшибайтчӧны».
— «Сир пинь горшад тэныд!
— скӧраліс Агафья Карповна.
— Журбинъяслӧн татшӧмыс эз вӧвлы и, ен мед видзас, оз ло.
Этатшӧм тӧдысь тэ миян, Лидия...»
Алексейлӧн став уджыс вӧлі сӧмын гижны заявление да ветлыны завкомӧ.
Ставторсӧ вӧчны сэсся босьтчисны мукӧдъяс: кватитісны медтом Журбинӧс, нӧбӧдісны сійӧс сылы бокӧвӧй, тӧдтӧм керкаӧ, нёльӧд судтаӧ, да колисны ӧтнассӧ вольпась вылӧ овтӧм гора жыръясӧ, кӧні кадысь кадӧ трачкакыліс, дзуртышталіс, быттьӧ выль паркетъяс вывті кодкӧ ветлӧдліс.
Йиркас часі кыв моз стенсянь стенӧ ньӧжйӧник ветлӧдлісны ӧшинь рамаяслӧн вуджӧръясыс: тӧлыс дышпырысь да ӧтмоза бовйӧдліс улича вылысь пӧнарсӧ.
Да, Алексей воис выль патераӧ.
Но мый таысь вежсис сы олӧмын?
Катя эз волывлы.
Сійӧ ыставліс Алексейлы запискаяс, кӧні юӧртавліс, мый пӧдругаыс век на висьӧ да сылы колӧ отсӧг.
Ӧбед кадся перерыв дырйи сійӧ воддзамоз эз пукав аслас бутербродъясӧн ӧшинь дорын, а вошлывліс кытчӧкӧ дзонь час кежлӧ.
И карӧ сійӧ эз ветлывлы.
Тайӧс тӧдмаліс Алексей, кор удж бӧрын пыр жӧ петіс троллейбус дорӧ да виччысис сувтланінын кымынкӧ час чӧж.
А гортас?
Гортас звӧнок шы вылӧ петавліс Маргарита Степановна да видзӧдіс сы вылӧ шог синъясӧн.
Збыль ӧмӧй Катя мыйлакӧ сыысь дзебсясьӧ?
Но мыйла?
Тайӧ вопроссӧ аслыс сюрсӧдысь сетігӧн Алексей весиг радуйтчис сылы, мый сійӧ абу Якӧрнӧй вылын, мый сійӧ ӧтнас и некод водзын оз ков дзебны ассьыс настроениесӧ; оз ков мырдӧнсорӧн вочавидзны Антон шуткаяс вылӧ, гӧгӧрвоӧдны мамыслы, мый сыкӧд сэтшӧмыс, эз-ӧ нин висьмы, оз ков лэдзны синъястӧ Тоня ёсь видзӧдлӧм улын да скӧравны Лида вылӧ, коді вӧчалӧ ылыс намёкъяс, мый шудлуныд сійӧ ылӧг.
И сэк жӧ окота вӧлі, медым локтіс сы ордӧ татчӧ кодкӧ сэтшӧм, коді эськӧ отсаліс гӧгӧрвоны став тайӧ повзьӧдлана сорасьӧмас, коді эськӧ вочавидзис — мыйла дзебсясьӧ Катя?
Дерт, позьӧ вӧлі вӧчны сідз, кыдзи вӧчлӧма сылӧн дедыс.
Но дед тӧдіс, вӧлі эскӧ сыӧ, мый гӧтырыс сійӧс радейтліс и любовь вӧсна вӧлі дась быдторйӧ.
А сійӧ, Алексей, вермӧ ӧмӧй мыйкӧ шуны Катя чувствояс йылысь?
Сійӧ вермӧ сёрнитны сӧмын ас йывсьыс, аслас чувствояс йылысь.
И сійӧ сёрнитіс на йылысь ачыс аскӧдыс.
Небӧгъяс тыра этажерка вылын сы водзын сулаліс Катялӧн фотографическӧй карточка.
Алексей дыр видзӧдіс тӧдса чертаяссӧ да нывлы лӧсялана серьёзнӧй синъяссӧ.
Ветлӧдлыштіс жырйӧд, включитіс приёмник, корсис Мӧскуаӧс.
Динамик дзужгыштіс, гораа лыйис, и сэки кутіс кывны нывбаба гӧлӧс.
« — Проклятӧй мир!
— пӧся сёрнитіс гӧлӧс сера виж шторка сайын.
— Страшнӧй йӧз!
Меным сьӧкыдӧсь тіян чепъясыд.
Меным колӧ вӧля, кыланныд ті?»
« — Миритчы.
Лӧньӧд гордынятӧ», — вочавидзис мӧд, пӧрысь ханжалӧн дзуртан гӧлӧс.
Алексей кывзіс, мый висьтавсис важся драмаын, и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сылӧн сэтшӧма кывзыссьӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, быттьӧ ачыс мыйкӧ вунӧдіс да некыдзи оз вермы уськӧдны тӧдвылас.
Алексей кӧ эськӧ тайӧ войшӧрын вӧлі гортас, Якӧрнӧй вылын, сылы эськӧ эз ковмы жуглыны юрсӧ сылӧн тешкодь тӧждысьӧмлӧн помкаяс вылын.
Журбинъяс сідзжӧ эз водны да сідзжӧ кывзісны радио.
Антон пӧлучитіс асывнас Мӧскуаысь телеграмма, дзебис сійӧс да висьталіс, мый войшӧр бӧрын вит минут мысти кутасны передавайтны радио пыр мыйкӧ зэв интереснӧйӧс.
Заводӧ сійӧ муніс радлігтыр.
Рытнас видіс Алексейӧс, мыйла сійӧ нуӧма выль патераас ассьыс радиоприёмниксӧ; прӧверяйтіс, бергӧдліс, винтиталіс столӧвӧйын важиник репродуктор.
Дас ӧти час да джынйын сувтӧдаліс сы водзӧ кытш джынйӧн улӧсъяс.
Став семьянас кывзісны медбӧръя юӧръяс, кодъясӧс пырджык комментируйтліс Матвей дед.
— Аддзылі ме найӧс, негръястӧ.
Паськыд пельпомъяса ребята.
Кулакъясыс — кӧкъямыс килограмм.
Мыйла найӧ терпитӧны ас выланыс сэтшӧма издевайтчӧм, ог гӧгӧрво?
Эн нин и сьыв, артмӧ, и вомтӧ эн восьтыв, тэ кӧ сьӧд.
— Индияын мый омӧльыс?
Йӧзыс кӧмтӧг ветлӧны.
Кӧмтӧмыдлы век кокньыдджык тувччыны кок вылас.
Кӧть кыдзи шуны: кӧмтӧмыд — сійӧ скӧрджык на кӧма дорсьыд.
Заводитас кырссьыны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, кутчысьӧй сэки эсійӧяс, кыдз нин, колонизаторъяс.
— А сійӧ тӧлка, английскӧй батюшкаыд, соборнӧй настоятельыд.
Вот быттьӧ и духовнӧй специальностя морт, а мӧвпалӧ правильнӧя.
Матвей дедӧс эз торкавны.
Кывзісны Гӧрд площадь вылысь автомобильяслысь дженьыдик гудокъяс, часі кучкалӧм, гимнлысь торжественнӧй мелодия.
Лои кост.
Репродукторысь кыліс рӧвнӧй шутьлялан шарӧдчӧм — тайӧ шарӧдчис кадыс, коді зэв ӧдйӧ тӧвзис сӧветскӧй мулӧн помтӧм паськыд пространствояс весьтті, каръяс да сиктъяс весьтті, вӧръяс да кӧдза муяс весьтті, волжскӧй стройкаяс весьтті, уральскӧй домнаяс весьтті, Кремль весьтті, Лада весьтті, Важ посёлокса керка вевтъяс весьтті.
Антон тӧдчымӧн волнуйтчис.
Сійӧ ветлӧдліс жырйӧд, сылӧн протезыс дзуртышталіс.
Войшӧр бӧрын вит минут мысти заводитчис сійӧ, мый радиопрограммаясын шусьӧ: «Театр микрофон дорын».
Ведущӧй юӧртіс пьесалысь нимсӧ, кытысь сетсьӧны торъя сценаяс, да исполнительяслысь состав.
— Верочка!
— горӧдіс Агафья Карповна, кор кыліс ов «Барабина».
— Мый нӧ тэ чӧв олін, Антоша?
Кынмисны места выланыс Дуняшка, Лида, дзоргисны репродуктор вылӧ; юрсӧ кипыдӧсъяснас мыджӧмӧн вӧрӧдіс тошнас Матвей дед; пызан вылӧ вунӧдӧм пурт воропӧн Костя гижталіс скатерть вылӧ восьмёркаяс; Виктор видзӧдіс, кыдзи Костя ӧтмоза новлӧдліс кисӧ, — тайӧ новлӧдлӧмыс мешайтіс сылы кывзыны; Антон сулаліс Агафья Карповна мышкын и чуть ли эз быд кыв дырйи, кодӧс шуліс Вера, инмӧдчыв мамыс пельпомӧ: кылан, мамӧ, кылан!..
Тоня видзӧдіс Антон вылӧ, сыкӧд ӧтлаын нюмъяліс, сыкӧд ӧтлаын зумыштчыліс, сыкӧд ӧтлаын вӧлі шуда.
Илья Матвеевич пукаліс, воча сюйӧм чуньяссӧ пуктӧма кынӧм вылас да куньӧма синсӧ.
— Молодеч!
— шуис сійӧ, кор передачаыс помасис.
Ставныс казялісны, кутшӧма волнуйтчис батьныс.
— Ысты сылы аски телеграмма, гиж: кывзім пӧ, — улӧс вылысь чеччигӧн шуис сійӧ.
— Поклон висьтав...
— Гӧгӧрвоан, — быттьӧ правдайтчӧмӧн заводитіс Антон, — жаль вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи настӧящӧй делӧтӧгыс мучитчис.
И вот, буракӧ, аддзӧма сійӧс.
Радио пыр сылӧн тайӧ медводдза ворсӧм.
Дебют.
— Правильнӧ вӧчӧма, правильнӧ, Антоша.
Миллион йӧз ӧні кывзісны сійӧс.
abu
abu
abu
abu
Аскинас, удж бӧрын плӧщадь вылӧ петӧм мысти, Алексей сувтіс Ленин памятник дінӧ, видзӧдаліс дзоридзьяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь уна рӧма клумбаӧн гранитнӧй постаментсӧ.
Кытчӧ мунны?
Веськыда, Веряжка вомӧн, аслас патераӧ, али шуйгавылӧ, Якӧрнӧй вылӧ?
Катякӧд аддзысьлӧм йылысь нинӧм вӧлі и мӧвпавны.
Важӧн пышйӧма гортас, дзебсьӧма.
Алексей дінті мунісны тӧдсаяс и тӧдтӧмъяс.
Со эз мун, а тӧвзьыштіс инженер Зина Иванова.
Сійӧ эз казяв Алексейӧс.
Со завкомса председатель Горбунов, кузь тушаа, мышкыртчӧма, мунігмозыс ачыс аскӧдыс сёрнитӧ.
«Оз артмы тадз, директор ёрт!»
— кыліс Алексей, но мый оз артмы — эз велав.
Со кӧнкӧ йӧз чукӧрын серӧктіс Наталья тьӧтка — сылысь серамсӧ он сор некодкӧд мӧдкӧд.
Плӧщадь тыртӧммис, Алексей пыр на сулаліс клумба водзын.
И сійӧ аддзис Катяӧс.
Катя ӧдйӧ локтӧ веськыда сы вылӧ.
Алексей уськӧдчис сылы паныд — вот и аддзысисны!
Но мый лои?
Катя друг ӧдйӧ кежис бокӧ, уськӧдчис котӧртны троллейбус сувтланінлань да, ӧчередьсӧ зытлалігтыр, чеччыштіс троллейбусӧ.
Алексей сідзи и кынмис воськовджынъяс.
Сідзкӧ, Катя тэрмасис эз сы дінӧ и сыкӧд аддзысьӧмыс повзьӧдіс сійӧс?
Сідзкӧ, ставыс збыль: пышъялӧ, оз кӧсйы аддзӧдчывны?
Алексей пӧрччис картузсӧ, и саридзсянь пӧльтысь тӧлыс сынан моз шылькнитіс сы юрси вывті, павкнитіс плеш вывсьыс небыдик пратьсӧ.
Олӧмас медводдзаысь Алексей сьӧлӧмын властнӧя вӧрзис скӧрмӧм мужскӧй гордость.
«Оз артмы тадз, директор ёрт!..»
— аслыс гӧгӧрвотӧг шуис сійӧ Горбуновлысь кывъяссӧ, картузасис да троллейбус вылӧ, коді нуис Катяӧс, видзӧдлытӧг кутіс тэрыба восьлавны Якӧрнӧйлань.
Катюшка дорӧ став радейтӧмыс, став нежностьыс, мыйӧн сӧмын на вӧлі чукйӧн тырӧма Алексей, лэбыштісны, кыдзи тӧв улын ру, и бара сы водзын воссис мир, кодӧс дыр кад чӧж сайӧдліс тайӧ руыс.
Ладаын заводитчӧны гырысь делӧяс, лоны наын Алексейлы первойяяс лыдын — гырысь делӧясын Журбинъяс некор эз вӧвлыны медбӧръяясӧн, — а сэн нывка, мам борд улын быдмӧм...
«Оз, оз артмы, оз артмы!..»
Алексейлы дум вылас усины Матвей дедлӧн кывъясыс батьыслӧн кутшӧмкӧ друг Оська Сумской йылысь, кодлӧн, кыдз шуис дед, юрыс бергӧдчӧма юбка вӧсна и коді виӧма наганӧн сійӧс и асьсӧ.
Дум вылас уси и лёкысь шпыньмуніс: уна честьыс, Екатерина Алексеевна Травникова!
Алексей воис бать-мам ордас, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, истӧг тувъясӧн петкӧдліс Тонялы фокус — квайт истӧг тувйысь вӧчис нёль куимсэрӧг, вильшалыштіс сійӧс Игорӧн, бергалыштіс турник вылын.
Пуксисны ужнайтны.
Вӧлі тӧдчӧ, мый Агафья Карповнаӧс мучитӧ кутшӧмкӧ вопрос, — сійӧ видзӧдлывліс Алексей вылӧ, матыстчывліс сы дінӧ, бӧр мунліс, бара матыстчыліс, содтыліс жаритӧм чери да картупель сы тарелкаӧ.
Сэсся смелмӧдчис да юаліс:
— Кор нӧ свадьбатӧ кутам празднуйтны, пиук?
— Кор невестаӧс аддзанныд, — сідз-тадз вочавидзис Алексей.
Агафья Карповна сылысь кывъяссӧ пуктіс шутка пыдди.
— Колӧ шуны, гӧтрасьны, мамӧ, ме ог кут, и нинӧмла та йылысь сёрнитны.
— Алексей важмозыс жӧ сёрнитіс кыпыда.
— Висьтась, — шуис Илья Матвеевич, ачыс пуктіс вилкасӧ бокӧ.
— Мыйкӧ омӧльтор вӧчин али мый?
— Некод некутшӧм омӧльтор эз вӧч.
Гӧгӧрвотӧм вопросъяс.
Но, гуляйтім, гуляйтім, а характеръясӧн эгӧ лӧсялӧй.
Оз овлы али мый тадзсӧ?
Илья Матвеевич дыр да сьӧкыда видзӧдіс Алексей вылӧ.
— Овлынытӧ быдтор овлӧ.
— Сійӧ чеччис пызан сайысь.
— А ноко ветлам, другӧ, менам жырйӧ, сёрнитыштам,
— и сьӧкыда кутіс восьлавны коридор кузя аслас жырлань.
Алексей лэптыштліс пельпомъяссӧ да мӧдӧдчис батьыс бӧрся.
Столӧвӧйӧ Илья Матвеевич воис минут дас вит мысти ӧтнасӧн.
— Сӧрӧ нинӧмабусӧ, — некод дінӧ торйӧн шыасьтӧг висьталіс сійӧ.
— Ни ӧти кывлы ог эскы.
Делӧыс гӧгӧрвоана: ылӧдӧма нывкасӧ, а ӧні ыстысьӧ характеръяс вылӧ.
Кыдз сідз — эгӧ лӧсялӧй!
— Илья Матвеевич камӧбтіс кулакнас пызанӧ, стӧканъясысь да чашкаясысь сёлькнитчис чайыс.
— Коді воспитайтіс сійӧс?
Тэ, мам?
Абу тэныд таысь славаыс!
Журбинъяс пӧвстын сыӧдз эз вӧвлыны подлечьяс.
— Эн увгы, бать, — шуис Антон.
— Тадз прӧстӧ сьӧлӧм делӧяс йылысь сёрнитны оз позь.
— Да сылӧн ӧмӧй сьӧлӧм делӧяс?
Сылӧн пеж делӧяс!
Тоня ньӧжйӧник чеччис да тювкнитіс коридорӧ, котӧрӧн муніс корсьны Алексейӧс.
Сійӧ аддзис воксӧ град йӧрысь, кытчӧ сійӧ петӧма ӧшинь пыр.
Алексей някляліс юмов анькытш пуртӧсъяс.
— Горзӧ?
— юаліс сійӧ.
— Зэв ёна скӧралӧ.
— Гӧгӧрвоан, пельӧд нетшкис.
Видзӧдлы, гӧрд?
— Ньӧти абу, — пӧръяліс Тоня.
Сійӧс мыйлакӧ ёна радуйтіс лоӧмторйыс, коді вӧлі батьыслы сэтшӧм сьӧкыдӧн.
И эз мыйлакӧ, а дзик гӧгӧрвоана, мыйла: Алексейлӧн Катькакӧд любовь торксис, Алексей гӧгӧрвоис, мый Катька сылы абу пӧв, и гӧтрасьны сійӧ оз кут.
Кӧть кыдз эз зіль Катька, нинӧм сылӧн эз артмы.
— Алёша, ме тэнӧ зэв ёна радейта, зэв ёна!
— Тоня сывйыштіс Алексейӧс.
— И ме тэнӧ, гӧгӧрвоан кӧ, радейта.
Бур нывка тэ.
Сӧмын эн сюйсьы окасьны.
— Алексей вештіс сылысь кияссӧ аслас сьылі вылысь.
— Банбокӧс ставнас дулльӧсьтӧмыд!..
— Мый эськӧ миянлы думыштны!
— Тоня вӧлі сэтшӧм рад, мый Алексейлӧн бӧр кыптісны сы дорӧ воддза дружескӧй чувствоясыс, да весиг вунӧдіс Игорь йылысь.
Сылы вӧлі тайӧ здукъясас сӧмын Алёшенька.
— Тӧдан мый — мунам вуграсьны, а?
— шуис сійӧ.
— Вот лючки думыштӧмыд!
— Алексей сідзжӧ ловзьыштіс.
— Пукалыштам кыа петандор.
Вай зыр да нидзув банка!
Часджын мысти найӧ кавшасисны нин важ речнӧй пирсъяслӧн сісь колясъяс вылӧ, кодъяс улын йиръясын олісны горш ёкышъяс.
Тайӧ местаыс вӧлі заводсьыс вылынджык.
Рытъя лӧз Лада ён визулӧн нуис ассьыс сӧдз васӧ куръяӧ.
Визувинъясын бергалісны тэрыб вабергачьяс, чегъялісны шоч гӧрдов кымӧръяслысь да прӧйдитысь буксирнӧй паракодъяслысь вуджӧръяссӧ.
Заводын укйӧдліс копёрлӧн парӧвӧй «баба» да карабъяс вылын таргисны пневматическӧй мӧлӧтъяс.
Достроечнӧй цехын карабъяс сулалісны дзескыда, быттьӧ сиктса прудйын дзодзӧг стада, и збыльысь вӧліны дзодзӧгъяс кодьӧсь.
Ӧтияс — ещӧ мачтатӧмӧсь на — быттьӧ лэдзӧмаӧсь ваас ассьыныс юръяссӧ да корсьӧны юпыдӧсса нюйтсьыс сёян, налӧн куш палубаясыс югъялісны лэччысь шонді югӧръяс улын лэбачьяслӧн шыльыд мыш вывъяс моз.
Мӧдъяс, мачта сьыліяссӧ енэжлань тшапа лэптӧмӧн, видзӧдалісны ас гӧгӧрыс дзодзӧгъяс моз важнӧя.
Коймӧдъяс, кодъяс воӧмаӧсь ремонт вылӧ да джынвыйӧ косялӧма нин, куштӧма, видзӧднысӧ вӧліны коньӧр кодьӧсь — лэбач стаяын век эмӧсь сэтшӧмъясыд, кодъясӧс ставӧн кокалӧны.
Карабъясӧс дзодзӧгъяскӧд сравнивайтӧмыс воис юрас Тонялы.
Сійӧ висьталіс та йылысь Алексейлы.
Алексей бергӧдчис заводлань, коді вӧлі кар кодь ыджыд, трубаяса, башняяса да весиг дворечьяса, — татшӧм вӧлі главнӧй зданиеыс, кодлӧн ӧшиньясас коймӧд судтаын, кӧні вӧлі плаз, тыдовтчисны нин бияс, да серӧктіс:
— Бур дзодзӧгъяс!
Виччысьлы, мӧд во стадаыс содас.
Сійӧ кутіс висьтавны выль правительственнӧй задание йылысь.
Тонялы вӧлі интереснӧ, мый йылысь висьталіс Алексей, — рабочӧй семьяяс важысянь овлісны завод интересъясӧн, и гырысьясӧс став волнуйтанторйыс сідз либӧ тадз волнуйтіс и челядьӧс.
Кор Тоня вӧлі ичӧт, кор новлывліс Илья Матвеевичлы тубрасын ӧбед, сэки не сӧмын директор Иван Степанович, а и семьяас мӧвпалісны, мый сійӧ сідзжӧ лоӧ кораблестроительӧн.
Тоня и ачыс тадз чайтліс, но во сайын кутіс интересуйтчыны Мичурин трудъясӧн да гӧгӧрвоис, мый сійӧ лоас оз кораблестроительӧн, а биологӧн.
Но семьялӧн интересъясыс важмозыс колины и сы интересъясӧн, биологияӧс радейтӧмыс эз вермы вевттьыны найӧс.
— Сідзкӧ, и йӧз содасны, — Алексейлысь кывзӧм бӧрын шуис Тоня.
— Мыйла?
Асьным справитчам.
— И сійӧ бара мӧвпыштіс: кутшӧм тӧдчытӧм да ичӧт сійӧтор, мый сыкӧд вӧчис Катя, сылӧн водзӧвылӧ локтан делӧяскӧд сравнивайтігӧн.
Думыштіс да зумыштчис.
Весьшӧрӧ Тоня заводитліс юасьны сылысь мый йылысь кӧ, висьтавны сылы мыйкӧ, — сійӧ, кажитчӧ, эз и кыв сылысь.
Тонялы бара лои шог.
Мустӧм Катюшка!
Дерт, сійӧ, сійӧ ставсьыс мыжа; дерт, сы йылысь мӧвпалӧ Алёша.
СИЗИМӦД ГЛАВА
1
Олӧ морт, ветлӧдлӧ лунысь лунӧ, воысь воӧ служба вылӧ либӧ удж вылӧ, исполняйтӧ привычнӧй обязанностьяс — бура исполняйтӧ, кажитчӧ сыысь бурджыкасӧ оз нин позь, и быттьӧ сійӧ воӧдчис нин аслас позянлунъяс пределӧдз, босьтіс олӧмсьыс сійӧ местасӧ, кодӧс урчитӧма сылы аслас способностьясӧн.
Но вот кутшӧмкӧ лунӧ индӧма сійӧс мӧд должность вылӧ, сетӧны сылы сложнӧйджык, кывкутанаджык делӧ.
Зэв бур токарӧс пуктӧны мастерӧ, цехса инженерӧс заводса главнӧй инженерӧн, рядӧвӧй гӧрысьӧс бӧрйӧны колхозса председательӧн, физика кузя рядӧвӧй велӧдысьӧс босьтӧны заведывайтны районса либӧ карса йӧзӧс велӧдан юкӧнӧн.
Олӧмын лоӧ крут бергӧдчӧм.
Выль, сійӧ лунӧдз саялӧм да не сӧмын матыссаяслы, но весиг и аслыс тӧдтӧм качествояс ловзьӧны мортын.
Вежсьӧ сы олӧмлӧн став ритмыс — и уджалан, и служитан, и гортса ритмыс.
Колӧны выль тӧдӧмлунъяс, выль навыкъяс, выль небӧгъяс, лоӧны выль тӧдмасьӧмъяс, содӧны, лоӧны паськыдджыкӧсь интересъясыс.
Морт вӧчӧ воськов водзӧ, а быд воськов — сы вылӧ видзӧдтӧг, ыджыд сійӧ али ичӧт, — требуйтӧ напряжение, требуйтӧ выныштчӧм, энергия; а энергия чужтӧ творчество, сы вӧсна мый настӧящӧй творчество позяна сӧмын движение дырйи.
Тадз овлӧ не сӧмын торъя морткӧд, но и йӧз группакӧд, коллективкӧд, код водзӧ сувтӧдӧма выль задачаяс.
Тадзи лои и Ладаын быдса заводкӧд.
Быд асыв карӧ, вокзал дорӧ, тӧвзисны грузӧвикъяс да бӧр волісны йӧзӧн, кодъяс тэрмасьтӧг, делӧвитӧя тэчисны Ленин памятникдорса плӧщадь вылӧ сундукъяс да кыз гезъясӧн гартӧм, быдторсӧ аддзывлӧм чемоданъяс, куритчисны, видзӧдавлісны гӧгӧр — виччысисны кадръяс кузя отделысь работникъясӧс да общежитиеясса комендантъясӧс.
Эз первойысь лолы талы локны тӧдтӧм местаясӧ.
Вот тадз жӧ, степеннӧя куритчигмоз, найӧ пукавлісны коркӧ асланыс сундукъяс вылын Лунвыв Уралса пӧсь просторъясын, — найӧ мунӧм бӧрын сэні, степьясын, кольлісны выль каръяс да домнаяс.
Тадз жӧ видзӧдавлісны опытнӧй синмӧн Днепр вадоръяс, кодъясӧс налы колӧ вӧлі йитны Днепрогэс плӧтинаӧн, тадз жӧ тыдовтчылісны Войвылын, Алтайын, Прибалхашье пустыняын, Амур дорын, — и сӧветскӧй картографъяслы, на бӧрын тайӧ местаясас воӧм мысти, быть лолі выльысь вӧчны да выльысь печатайтны канмулысь географическӧй картаяс.
Заводскӧй дворӧ воисны каменщикъяс, арматурщикъяс, плӧтникъяс, бетонщикъяс.
Пирсъяс дорӧ сувтлісны баржаяс, кодъяс вайисны кирпич, цемент бӧчкаяс, гравий да лыа чукӧръяс, пӧвъяс да кер пакетъяс, арматурнӧй кӧрт да сьӧкыд таврӧвӧй балкаяс.
Кыптывлісны пӧвйысь вӧчӧм стрӧйбаяс камнедробилкаяслы да бетономешалкаяслы.
Асланыс воӧмнаныс строительяс быттьӧ водзвыв висьталісны корабельнӧй делӧяс кузя мастеръяслы: аски тіянлы ковмас уджавны мӧдног, велӧдчӧй сыӧ талун.
Колис нин кад, кор Александр Александрович вензьыліс Илья Матвеевичкӧд электросварка йылысь да дорйыліс клёпка.
Александр Александрович гӧгӧрвоис, мый не сӧмын клёпкалы воис пом...
Дасьтыссис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйсӧ пӧрысь мастерлӧн сьӧлӧмыс эз принимайт, и тайӧ «мыйкӧнас», кӧть кутшӧм абу ӧбиднӧ, юрнуӧдіс Антон, Антоха, коді кораблестроительнӧй наукаӧ велӧдчис сы дінын, Александр Александрович дінын.
Но вермис-ӧ Антон Журбин кутны тӧдвылас старик Басмановлысь чувствояссӧ да привязанностьсӧ?
Ладаӧ мӧдӧдчигӧн Антон тӧдіс нин сы йылысь, мый веськӧдлан котыр лӧсьӧдӧ решение заводлы выль программа йылысь, заводсӧ реконструируйтӧм йылысь да сы йылысь, мый зэв ыджыд удж нуӧдӧмлы подулӧн лоӧ пуктӧма проект, кодӧс составитӧмын сійӧ участвуйтіс профессор Белов веськӧдлӧм улын.
abu
Сійӧ вӧлі став сьӧлӧмнас йитчӧма заводкӧд, кӧні быдмис да мортъяммис.
Сійӧ некор эз вунӧдлы заводлысь важиник цехъяссӧ — ни бойясын, ни госпитальын, кор сочиняйтіс сьыланкыв кӧдзыд бокӧвӧй океанъясын мунысь карабъяс йылысь, ни институтын.
Антон радейтліс волывлыны Наталья тьӧткалӧн «гулю позйӧ», стапельнӧй кран кабинаӧ, кытчӧ сійӧс лэптыліс элеватор.
Радейтліс видзӧдны сэтысянь завод вылӧ, стапельяс вылӧ, кадъяс вылын сулалісны вымосткаясӧн кытшалӧм карабъяслӧн корпусъяс — вот-вот нетшыштчасны места вывсьыс да спускӧвӧй туйяс кузя исковтасны ваӧ; нинпуяса Морскӧй проспект вылӧ, стекляннӧй вевтъяс вылӧ, кыті ветлӧдлісны пӧжарникъяс да брандспойтъясысь мыськисны кыз стеклӧяс вывсьыс сасӧ; вӧр да корпуснӧй сталь складъяслӧн квадратъяс вылӧ, причалъяслӧн бетоннӧй стенъяс вылӧ, кодъяс водоросльяс вӧснаыс ва бердтіыс турунвижӧсь да вевдортіыс мазутысь и машиннӧй маслӧысь лоӧмаӧсь коричневӧйӧн.
Быдлаын грымакылӧ, шумитӧ, ыпнитлӧны электрическӧй дугаяс да автогеннӧй бияс.
Вот тадзи ӧти сентябрся лунӧ Антон сулаліс Наталья тьӧткалӧн «гулю позйын» да дугдывтӧг видзӧдіс картина, кодӧс зэв унаысь нин аддзыліс, но сылы вӧлі век выль да мичасьыс-мича.
Сійӧ ылӧсас арталіс территория планируйтӧмын вежсьӧмъяссӧ, кодъяс лоӧны проектсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрын.
Цехъяслӧн кыдзсюрӧ сулалӧмныс, коді кольӧма важсясьыс кыдзи заводлӧн разнӧй периодъясын стихийнӧй быдмӧмлӧн следствие, бырас.
Морскӧй проспектлы параллельнӧ лоӧ выль проспект;
сійӧ нюжалас мӧд пара стапельяслань; найӧс стрӧитӧны нин.
Корпуснӧй цехсӧ лоӧ вештӧма, каменщикъяс тэчӧны фундаментсӧ асыввылӧ да рытыввылӧ; заготовительнӧй цехъяс да мастерскӧйяс сувтасны ӧти визьӧ, на пыр прӧйдитасны туйяс, кытъясті дугдывтӧг кутасны мунны материалъяс, заготовкаяс, чукӧртӧм секцияяс...
— Бур лоӧ, тётя Наташа!
— шуис Антон.
— И сідзи бур.
Мый ещӧ тэныд?
Тьӧтка эз гӧгӧрволы сылысь радлӧмсӧ.
Сылӧн вӧліны аслас тӧждысьӧмъяс.
Клавдия Намёткина, башеннӧй иранса крановщица, бӧръя кадӧ кутіс мунны водзӧ сыысь, Наталья Васильевнаысь.
Ӧбиднӧ ӧд!
Клавкалы кызь арӧсӧдз быдса во оз тырмы, нывка на, а лэпталӧ ассьыс беринӧсь нырсӧ уджвывса герой моз, ещӧ и газетын ошйысьӧ успехъяснас.
Раммӧдны эськӧ татшӧмтӧ колӧ, колана местаӧ сувтӧдны; кольк оз велӧд курӧгӧс.
Антон вежис сёрнитанторсӧ: сёрнитыштны вӧлі позьӧ — кран сулаліс уджавтӧг пӧшти часджынйысь нин дырджык.
Наталья Васильевна скӧраліс:
— Век тадзи планируйтӧны.
То бергав, удит вевъявны, а то пукав, сьыланкывъяс сьыв.
Некытчӧ туйтӧма ті, начальникъяс, планируйтанныд.
— Терпитышт, тётенька, бурджыка кутам планируйтны.
Сет сы вылӧ кад.
— Тіянлы лоӧ ур, лоӧ и свисток.
Тадзи али мый?
— Ылӧсас.
Тэ меным лучшӧ со мый висьтав...
мыйла тэ верӧссайӧ он мун?
— Ог и тӧд нин весиг мыйла.
— Тьӧтка ышловзис.
— Сӧмын, тыдалӧ, некор ог мун.
Аслам Петя бӧрын некодӧс ог кӧсйы тӧдны.
Сьылыштны, йӧктыштны, наливкаӧн тешитчыштны — тайӧс ме...
пӧжалуйста.
Радейта компания, век сылы рад, компаньонъяс кӧ кажитчӧны.
А сьӧлӧм делӧясӧн шыбласьны — тайӧс мед мукӧдъяс.
Вот менам тэныд став вочакывйӧй.
Гӧгӧрвоин ӧні?
— Гӧгӧрвои, тётя Наташа.
Прӧстит, мый пані сёрни та йылысь.
— Нинӧмысь прӧститнысӧ.
Овлана делӧ.
Алёшкаыдлӧн сідзжӧ, видзӧдтӧ, кутшӧм ерунда артмис.
Вот-вот, думайтам, гӧтрасяс.
А эсійӧ дураыс, Травниковалӧн нылыс, клубса заведующӧйкӧд друг гартчыны кутӧма.
И мыжавны-ӧ нывсӧ, он гӧгӧрво.
— Тадзи ӧмӧй?
— шензис Антон.
— Гортын миян мӧдног мӧвпалӧны.
Шуӧны, ачыс пӧ Алексей омӧльтор вӧчӧма.
— Кывзы тіянлысь!
Найӧ тэнад быттьӧ вежаяс, нинӧмтор ас гӧгӧрсьыс оз казявны.
Тӧда ме тіянӧс, Журбинъясӧс.
Восьлалӧны ставныс ӧтлаын, чукӧрӧн, ӧта-мӧднысӧ мыджӧны пельпомъяснаныс, а коді мӧдногаджык, сэтшӧмсӧ и гӧгӧрвоны оз кӧсйыны.
Гашкӧ, сӧмын Василий...
сійӧ сяммӧ видзӧдлыны морт сьӧлӧмӧ.
Марьяыс сылӧн кутшӧм вӧлі?
А оліс Василийкӧд во, мӧдӧс, коймӧдӧс, и мӧд мортӧн лои.
А ті...
Антон кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но сӧмын шпыньмуніс.
— Да, да, тэ мекӧд Алексей йывсьыд эн вензьы.
«Ачыс омӧльтор вӧчӧма!»
— водзӧ сёрнитіс Наталья Васильевна.
— «Ачыс!»
Метӧ тӧда, меным верман эскыны, дзик аслыд моз.
Мырддьӧма Алёшкалысь невестасӧ эсійӧ дядяыс.
Нинӧм шензянаыс: бывалӧй мужичӧй, опытнӧй, сьӧкыд ӧмӧй татшӧм молодечлы кольмӧдны нывкалысь юрсӧ?
«Гулю позйын» кутіс триньгыны телефон.
Наталья Васильевна босьтіс аппарат кытш йылысь трубкасӧ.
— Тэнӧ, — шуис сійӧ.
— Директор корсьӧ.
Антон пырис элеватор кабинаӧ да тӧвзьыштіс уліӧ.
Тьӧткаӧн висьталӧмторйыс эз петав сы юрысь.
«Молодеч Алёшка, — мӧвпаліс вок йывсьыс сійӧ.
— Зонлӧн татшӧм беда, а кутчысьӧ.
Мукӧд эськӧ кияссӧ лётӧдісны».
Антон некодлы нинӧмӧн эз вермы отсавны — ни вокыслы, ни тьӧткалы, — татшӧм делӧясын бокысянь отсӧг оз вермы лоны.
Лоӧны-ӧ найӧ шудаӧсь, сӧмын налӧн ас саяныс.
Антонлы коли ӧтитор: жалитны личнӧй олӧмын ладмытӧмъясӧс.
Сійӧ жалитіс, а ачыс мӧвпаліс: сылӧн ставыс мӧднога...
Кор Антон пырис директор кабинетӧ, став местаяссӧ диванъяс вылын, креслӧясын, улӧсъяс вылын вӧлі займитӧма.
Сійӧ аддзис главнӧй инженерӧс, главнӧй технологӧс, главнӧй конструкторӧс, цехъясса начальникъясӧс, сменнӧй инженеръясӧс, мастеръясӧс, Зина Ивановаӧс, коді вӧлі на пӧвстын дзик ӧти нывбабаӧн.
Главнӧй конструктор Корней Павлович дзескӧдчыштіс диван вылын, Антон пуксис сыкӧд орччӧн.
— Антон Ильич, — шуис Иван Степанович, — чайта, мый и тіянлы лоӧ интереснӧ кывзыны миян ёртлысь.
Сійӧ ветліс лунвылӧ и со бӧр воис, кӧсйӧ висьтавны аслас ветлӧм кузя результатъяс йылысь.
Тіянлы кыв, Скобелев ёрт...
Ставӧн, буракӧ, чукӧртчисны...
Скобелев, гожъялӧма, еджгов костюма, разьӧм юрйыла еджыд шӧвк дӧрӧма, вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ кык тӧлысь чӧж вӧлӧма абу командировкаын, а курортын, кӧнкӧ Сочиын либӧ Гагрыын.
Сійӧ удобнӧйджыка лэдзчысис креслӧӧ, кресталіс коксӧ да листыштіс сьӧд коленкор коркаа кыз тетрадьысь некымын лист.
— Сідзкӧ...
Водзвыв висьтала: нинӧм торъя выльсӧ ті, ёртъяс, месянь онӧ кылӧй.
Электросварка нуӧдӧм миян заводын да мукӧд заводъясын торъялӧ сӧмын масштабъяснас да делӧ котыртӧмнас.
Ми свариталам палубнӧй настилъяс, наборлысь юкӧн, палубнӧй надстройкаяс, мачтаяс, переборкаяс.
Найӧ сваритӧны наборсӧ ставнас да судно корпусъяслысь обшивкасӧ.
Дай сійӧ оз быдлаті да оз став тоннажаяссӧ.
Чайта, ми первойяяс лыдын босьтчам вӧчавны цельносварнӧй конструкцияяса ыджыд тоннажа карабъяс, кутшӧмъясӧс индӧма миян заводса профильӧн.
— Мыйла нӧ первойяяс лыдысь?
Тайӧ абу стӧч тадзи, — торкис Скобелевӧс Антон и паметь сертиыс висьталіс некымын океанскӧй корабльлысь нимъяссӧ, кодъясӧс стрӧитӧма сӧветскӧй заводъясын дзоньнас сварка отсӧгӧн.
— Да?
Вермас лоны, — вочавидзис Скобелев да бара кутіс видзӧдны аслас гижӧдъяс вылӧ.
— Колӧ шуны, водзын миян лоӧны ыджыд сьӧкыдлунъяс.
Босьтам йиркса овъяс.
Сэтшӧм автоматическӧй аппаратъяс, кодъяс ветлӧдлісны эськӧ йиркті, ещӧ некӧні на абуӧсь.
Йиркті ӧні кежлӧ вермӧны ветлыны сӧмын насекомӧйяс, да и сійӧ оз ставыс.
Антон Ильич Журбин менӧ, навернӧ, торкас да шуас, мый эмӧсь кондукторъяс и мый на вылӧ сваритӧм могысь пуктӧм секциясӧ позьӧ бергӧдлыны любӧйногӧн да йирксӧ вӧчны джоджӧн.
Но мый вӧчны, Антон Ильич, кор ми нуам вӧчӧм нин секцияяссӧ стапель вылӧ, кӧні бергӧдлыны найӧс оз позь?
Кыдзи ми сэні кутам йитлыны?
— Шлангӧвӧй полуавтоматъяс, — шуис Антон.
— А-а!
Вот на йылысь ме и подробнӧйджыка сёрнитышта, шлангӧвӧй полуавтоматъяс йывсьыд.
Найӧ миянлы кутшӧмакӧ выльтор на.
— А ми тайӧ выльторсӧ освоитім вель бура воджын сайын нин, — шуис главнӧй технолог.
— Сымын бурджык.
— Скобелев кутіс асьсӧ достоинствоӧн.
Нинӧм мӧдтор вӧчны сылы эз и коль.
Командировкаӧ сійӧ муніс Жуковкӧд сёрнитӧмысь лоӧм впечатление улын, вӧлі тырӧма медся бур кӧсйӧмъясӧн чукӧртны ставсӧ, мыйяс сӧмын эмӧсь канмуын, кораблестроительнӧй выльторъясын, кодъясӧс пыртӧмаӧсь либӧ кодъяс пыртсьӧны мукӧд родственнӧй предприятиеясса практикаӧ.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс та вылӧ зілис, кӧть нин сӧмын сы вӧсна, медым петкӧдлыны сы уджӧн недовольнӧй йӧзлы, мый найӧ ӧшибайтчӧны, мый сійӧ дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧн найӧ лыддьӧны сійӧс.
Но, кор воис Сьӧд саридз дорӧ терпитны позьтӧм гожся жар дырйи, фруктыяс да курортникъяс кадӧ, сійӧ ылаліс туйсьыс, кодӧс индӧма сылы командировочнӧй удостоверениеын, сійӧс кыскис немтӧждысьтӧм курортнӧй олӧм, Крым да Кавказ побережьеӧ паракод вылын экскурсияяс; заводъясӧс сійӧ дзикӧдз вунӧдіс.
Тадз колис тӧлысьӧн-джынйӧн.
Скобелев гӧльмис, вузаліс ассьыс галстукъяссӧ, дӧрӧмъяссӧ, мыйясӧс галантерейнӧй кыв вылын шуӧны бабочкаясӧн, турунвиж велюрӧвӧй шляпасӧ, португальскӧй подтяжкисӧ, воис зарни часіӧдз, коді коли сылы наследство пыдди батьсяньыс.
Став ресурсъяс вӧлі бырӧдӧма, и сэки сійӧ уськӧдчис ӧти заводӧ, мӧдӧ, тӧвзис на пӧвстті метеор моз; Мӧскуа пыр мунігӧн пыраліс министерствоӧ, пукыштіс техническӧй библиотекаын, кутшӧмкӧ выставка вылын корис, медым петкӧдлісны сылы сварочнӧй аппаратъяслысь уджсӧ, сэн жӧ босьтіс брошюраяс и Ладаӧ воигӧн, вагонын, сочинитіс докладсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылӧн докладыс кизьӧр, быд боксянь слаб, и, кымын ёнджыка тайӧс гӧгӧрволіс, сымын лои самоувереннӧйджык да спокойнӧйджык.
Кык смерть пӧ оз овлы, а ӧтиысь он мын.
Но мыйвынсьыс зілис мынтӧдчыны и ӧти смертьсьыс.
Дорйысис.
Скобелев ветлӧдлӧмъяс йылысь некод, дерт, эз тӧд некод эз думайт, мый сійӧ недобросовестнӧй, быдӧнлы кажитчис: весьшӧрӧ пӧ ыстісны татшӧм ответственнӧй командировкаӧ татшӧм некомпетентнӧй мортӧс.
Инженеръяс да мастеръяс видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс, бергӧдлісны кианыс карандашъяс да автоматическӧй ручкаяс, налӧн блокнотъясыс да записнӧй книжкаясыс важӧн вӧліны тупкӧсаӧсь.
— М-да...
— друг шуис Корней Павлович да очсыштіс.
Чери кыйны ёна радейтысь, сійӧ сідзжӧ ӧтчыд ылавліс туйсьыс, кодӧс вӧлі индӧма сылы, правда, абу командировочнӧй удостоверениеын, а санаторнӧй путёвкаын.
Корней Павлович пуксис Ждановын поезд вывсянь паракод вылӧ, медым Азов саридзӧд муніны Керчӧ, а сэсся машинаӧн тӧвзьыны крымскӧй степьяс вомӧн Ялтаӧ.
Но ни Керчысь, ни крымскӧй степьясысь Корней Павловичӧс эз аддзывны.
Морт пуксис паракод вылӧ, сэсся воши ляпкыд ваа азовскӧй гыяс пӧвстӧ.
Неуна эз став сьӧмсӧ, кодӧс сійӧ колис семьяыслы тӧлысь чӧж олӧм вылӧ, гӧтырыс видз телеграммаяс вылӧ.
Сійӧ телеграфируйтліс быдлаӧ — Симферопольса да Ялтаса уголовнӧй розыскъясӧдз.
Эз тӧдны нинӧм, кытчӧдз вошӧм верӧсыс эз юӧрт ассьыс олан местасӧ.
А оліс сійӧ чери кыян байдаяслӧн да каюкъяслӧн пӧлыньтӧм, сьӧдӧдз сиралӧм парусъяс улын Ахтарийскӧй побережьеса колхозын.
Петіс сійӧ сэні паракод вылысь, аддзис садокъясысь кызь вит пудъя белугаясӧс, кодъяслӧн, кыдзи вӧлі гижӧма районнӧй газетын, «сӧмын паюснӧй пӧкйыс килограмм ветымын», да вунӧдіс Ялта йылысь, санаторий, путёвка и весиг семья йывсьыс.
Корней Павловичлӧн очсыштӧмыс быттьӧ вӧлі Скобелевлы знакӧн.
Сійӧ помаліс докладсӧ.
— Кодлӧн эмӧсь вопросъяс?
Коді кӧсйӧ сёрнитны?
— юаліс Иван Степанович.
— Кутшӧм нӧ вопросъяс?
— став пыдди вочавидзис Корней Павлович.
— А сёрнитны?..
Веськыда кӧ шуны, сёрнитнысӧ нинӧм йылысь.
Ставсӧ, мый ми тані кывзім ӧні, позьӧ аддзыны электросварщиклӧн любӧй памяткаысь.
Иван Степанович зумыша сӧгласитчис.
— Ӧшибитчим, ёртъяс, ӧшибитчим ми.
Евсей Константинович тайӧ делӧ кузя абу специалист.
Но, а мый вӧлі вӧчнысӧ?
Ӧтилы предлагайта ветлыны, мӧдлы...
Оз кӧсйыны, ӧтказывайтчӧны: удж юрвывтыр, ог справитчы, и сідз водзӧ.
Скобелев ёрт, колӧ висьтавны веськыда, эз вежнясь да эз чукрась, муніс ыджыд окотапырысь.
И не сійӧ збыльысь мыжаыс, эз кӧ сідзи, кыдзи колӧ, ло.
Ми тіянкӧд мыжаӧсь.
И ме личнӧ.
Либеральничайті.
— Яндзим, Евсей Константинович!
— шуис Зина, кор Скобелев бӧрся лэччис пос кузя уліӧ.
— Тіян вӧсна яндзим!
— Абу специалист, — директор кывъясӧн гажтӧма вочавидзис Скобелев.
Сылы сідзжӧ вӧлі зэв яндзим.
Мед эськӧ лучшӧ сійӧс видісны, сійӧ эськӧ кужис сэки вочавидзны.
А то видзӧдлісны сы вылӧ кутшӧмкӧ ӧбиднӧй жальлунӧн...
Скобелев торйӧдчис Зинакӧд нинпуяс улын да мӧдіс довгыны заводті.
И сыысь, мый сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс, сы сьӧлӧм вылын ещӧ лои сьӧкыдджык.
Известьӧн пачкайтчӧм дӧра партука каменщикъяс, мускулистӧй арматурщикъяс, бетономешалка помост бердын чангыль ныра латшкӧс тушаа ныв, самосвалса шопер, коді видзӧдлывліс кабинасянь, — ставнысӧ найӧс шымыртӧма удж, ставныс найӧ ылысьӧсь, гашкӧ, Владимир дорысь, Вязьма дорысь, Кировысь, воӧмаӧсь Ладаӧ перестроитны карабъяс стрӧитан завод, кодъясӧс виччысьӧ канму.
А сійӧ...
мый вӧчис сійӧ?
Скобелев уси шогӧ.
Сійӧ мӧвпаліс кад йылысь, кор Викторкӧд да Зинакӧд ӧтлаын уджаліс станок вӧчӧм вылын.
Лӧсьыд вӧлі кадыс!
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс увлекитчис Виктор изобретениеӧн, вӧліны минутъяс, кор Скобелев чувствуйтіс тайӧ изобретениесӧ быттьӧ ассьыс.
Скобелевӧс кыскис сэтчӧ, кӧні шудтӧм командировкаӧ мунтӧдз сійӧ испытайтліс аслас олӧмын медбур минутъяс, — Виктор ордӧ мастерскӧяс.
Сійӧ пырис сэтчӧ, сувтіс ӧдзӧс дорас.
Верстак вылын дзирдаліс полировканас станок, кодӧс вӧчӧма металлысь нин.
Станок дінас ноксисны Виктор да — кыдзи сӧмын вевъялӧма татчӧ?
— Зина.
Сідзкӧ, и тайӧ делӧ дорсьыс сійӧс ӧтдортӧмаӧсь, и сідзи ӧтдортӧмаӧсь, мый весиг сы йылысь и вунӧдӧмаӧсь, кор делӧсӧ вӧлі помалӧма.
Сійӧ йӧжгыльтчис, быттьӧ кучкӧмысь, кор сійӧс казялӧм бӧрын Виктор горӧдіс:
— Евсей Константинович!
Локтін!
Веськалін ас кадӧ.
Ӧні кутам испытывайтны!
Виктор сэтшӧм ёна топӧдіс Скобелевлысь кисӧ, кыдзи топӧдлӧны сӧмын зэв бур другъяслысь, кодъяслы зэв радӧсь.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ волнуйтчӧ.
Сы лелькуйтӧмторлы колӧ вӧлі вӧчны медводдза воськов: та могысь колӧ вӧлі сӧмын букӧвӧй воропнас бергӧдӧмӧн включитны мотор.
Сійӧ бергӧдіс воропсӧ.
Мотор заводитіс уджавны.
Зиньгигтыр мӧдӧдчис, кутіс бергавны дискӧвӧй пила, пӧрис дзирдалысь, вералысь кытшӧ.
Зина, коді минут сайын на дӧзмӧмпырысь видзӧдіс Скобелев вылӧ, быттьӧ юасиг: мыйла тэ татчӧ локтін, кодлы тэ колан?
— горӧдіс:
— Победа, Виктор Ильич, победа!
Тыр победа!
Скобелев вунӧдіс весиг аслас доклад йылысь.
Сійӧ кватитіс кык дюйм кызта пӧв, сюйис сійӧс пила пиньяс улӧ, и пӧвйыс пӧшти пыр жӧ орис шӧри.
Виктор терпениесьыс петӧмӧн вештіс Скобелевӧс станок дорысь.
Виктор вежлаліс инструмент бӧрся инструмент, лэдзліс дрель, фуганок, шкуровочнӧй машина, токарнӧй приспособление, фреза, мый отсӧгӧн кык пӧвйӧс шпунтӧн йитӧм вылӧ мунісны минутъяс, а эз часъяс, кипомысь кӧ уджалігӧн.
Виктор стружитіс, тӧчитіс, пилитіс; верстак вылын и верстак улын быдмисны пӧв пом чукӧръяс, чӧскыд дука пулӧн кудриа стружкияс, многоугольникъяс, фигурнӧй балясинаяс, шкуровкаӧн обработайтӧм шыльыд шаръяс да шарикъяс.
Сійӧ сетавліс аслас станоклы заданиеяс, сложнӧйсянь сложнӧйджыкӧс; сійӧ испытывайтіс станоклысь став позянлунъяссӧ.
Пӧшти во чӧж сӧмын наӧн и оліс Виктор.
Бӧръя тӧлысьясӧ Виктор муртса-муртса тыртлывліс лунся нормаяссӧ, и сылӧн нимыс воши передовикъяслӧн цехӧвӧй дӧска вылысь.
Сійӧ муніс, быттьӧ торосъяс пӧвстті ледокол: мунӧ ньӧжйӧ, машинаяс уджалӧны вынсьыс петмӧн, зэв уна ломтас сотӧма, а ставыс быттьӧ весьшӧрӧ.
Но кыдз нӧ весьшӧрӧ, водзӧ кӧ восьса ва да свободнӧй ыджыд плавание, тэ кӧ он ӧтнад пет простор вылӧ, а писькӧдан туйсӧ мукӧдлы?
Вот тайӧ туйыс и эм!
Виктор пуксис табуретка вылӧ да, пӧжарнӧй правилӧяс йылысь вунӧдӧмӧн, кутіс куритчыны пилипызь да стружки пӧвстын.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Поздравляйта, Виктор Ильич!
— шуис Скобелев.
— Зэв бур машина.
Сӧвет Союзса столяръяс вылӧ донъяласны сійӧс.
— И тіянӧс поздравляйта, ёртъяс!
— вочавидзис Виктор.
— Ӧтувъя удж.
— Сідзкӧ, и ми гӧрим?..
— Скобелев чужӧм вылысь Зина казяліс Скобелевлы лӧсявтӧм кутшӧмкӧ шогсян да шӧйӧвошӧм нюм.
2
Рӧмпӧштан водзын Илья Матвеевич кӧрталӧ галстук.
Уна рӧма кыӧм полоска водзсасис, эз сетчы чуньясыслы, быттьӧ эз вӧв небыд шерстянӧй сунисъясысь, а чорыд арматурнӧй кӧртысь.
Сійӧ гартыштчыліс лёкнога чукля гӧрӧдъясӧ.
Векджык Илья Матвеевич пинжак улас новлывліс косоворотка дӧрӧм либӧ кыз лӧз свитер — волӧн кад серти.
Рӧкыд вылӧ вурисны сылы тайӧ костюмсӧ...
Нинӧм шуны, выль костюмнас Илья Матвеевич и стройнӧйджык, и бравӧйджык, и кыдз быттьӧ томджык.
Но кыдзи татшӧм бур пинжаклы ладмасны свитер либӧ косоворотка?
Да и Агафья Тонякӧд личлэдзлытӧг дольӧны: театрӧ галстуктӧг оз позь; воджынйын ӧтчыд мӧдан, петкӧдчыв йӧз водзын кыдз колӧ.
Сійӧ жӧдзис камод водзын, мый вылын сулаліс рӧмпӧштан, нямраліс, тракйис, гартлӧдліс галстуксӧ, кыліс, кыдзи кухняын Тоня шуаліс пӧдругаыслы: «Ог вермы, Валечка, талун.
Ми папакӧд, мамакӧд «Фауст» вылӧ мунам.
Мӧскуаса театр пуктӧ».
— Антонина!
— скӧрысь горӧдіс батьыс.
— Ме тані, папочка!
— Тоня тыдовтчис порог дорын.
— Мый чӧртсӧ тані вӧчны колӧ — висьтав!
Некытчӧ, тыдалӧ, ог мун.
— Кыдзи — мый чӧртсӧ?
Ставыс жӧ зэв прӧстӧ.
Первойсӧ вот тадз...
сэсся — веськыдвылӧ...
сэсся — шуйгавылӧ...
и, медбӧрти, татчӧ.
— «Веськыдвылӧ-шуйгавылӧ» — и тэтӧг тӧда.
А кытчӧ «татчӧыс»?
Но кытчӧ, кытчӧ?
Илья Матвеевич бара раснитіс галстуксӧ.
Крепыд сьылі вылас польдісны сӧнъясыс, и ратшмунӧмӧн лэбис воротниксьыс перламутрӧвӧй кизьыс.
— Мунӧй мамыдкӧд ас кежаныд!
Мефистофель!
— Илья Матвеевич вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Чӧрт йылысь опера.
Думыштасны жӧ!
— Мый тэ, папочка!
Тайӧ гениальнӧй поэма.
Сійӧс гижӧма Гёте.
Великӧй поэт.
— Великӧй поэт?
А мыйла тэ батьсьыд унджык тӧдан?
Сійӧ тэнад бӧрӧ кольӧма?
— Илья Матвеевич шпыньмуніс.
— Папочка, абу сідз!
— Тоня ёна кутіс пыркӧдны юрнас.
— Ставсӧ, мый ме тӧда, быдӧн вермасны тӧдмавны зэв кокниа.
Менам тӧдӧмлунъясӧй кык десятка школьнӧй учебникъясын.
А тэнад!..
Меным сё во колӧ овны, медым тӧдны сы мындасӧ!
— Кутшӧм тэ мудер, нылукӧй!
Но, вай петкӧдлы бара: кытчӧ шуйгавылӧ, кытчӧ веськыдвылӧ?
Кизьсӧ бӧрыннас вурам.
Пырис Дуняшка, пуктіс ӧшинь вылӧ ыджыд виж тыква, сералан синъясӧн видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ, сы костюм вылӧ, галстук, ботинки вылӧ.
— Гардеробӧн занимайтчанныд, — шуис сійӧ.
— А миян кутшӧм гӧсьт! Град йӧрын ветлӧдлӧ.
— Кутшӧм ещӧ гӧсьт?
— Видзӧдлӧй асьныд.
Мый ме тіянлы кута висьтавны, кор ті скӧрйывсьыныд тигрысь лёкджыкӧсь.
Град йӧрысь Илья Матвеевич аддзис профессор Беловӧс.
Старик, коді вӧлі зэв ёна мунӧ Александр Александрович вылӧ, омӧлик, дзор да быд кывйӧ крукасьысь, видзӧдіс тыква вылӧ, кытчӧ гожӧмнас Тоня парсалӧма булавкаӧн ассьыс нимсӧ и ӧні тайӧ гижӧдыс быдмӧма, лоӧма зэв ыджыд.
— Чой асьсӧ увековечитӧма, — сералігтыр висьталіс Антон.
— Самӧй сійӧ?
Кораблестроительницаныд?
— Сійӧ...
Илья Матвеевич да Белов вӧліны тӧдсаӧсь нин, — Антон тӧдмӧдіс найӧс стапельяс вылын Мӧскуаысь воӧм бӧрын мӧд луннас.
Сэки жӧ тыдовтчис, мый Белов зэв бура помнитӧ Александр Александровичӧс.
Профессор да мастер дыр пукалісны тирс вылын, казьтылісны Ленинград, кутшӧмкӧ лесовозъяс, кодъясӧс найӧ стрӧитлісны ӧтлаын.
Илья Матвеевич видзӧдіс на вылӧ бокысянь, кывзіс налысь сёрнисӧ да мӧвпаліс:
«А сійӧ быттьӧкӧ и миян компанияысь, тайӧ профессорыс».
Белов тувкис ботинки нырнас порсь кодь розӧвӧй тыква бокӧ, юаліс:
«Пудйӧн-джынйӧн — кык пуд, навернӧ?»
Илья Матвеевичӧс аддзӧм бӧрын лэптыштліс шляпасӧ:
— Бур лун, бур лун!
Тӧдмася град йӧрса таинствоясӧн.
Колӧ шуны, дзик подулавтӧг ті ӧбижайтанныд гӧтыртӧ — кедзовтанныд фасоль.
Зэв бур сёянтор, сэні зэв уна белок.
Нимкодясьысь Агафья Карповна муртса довкйӧдліс юрнас быд кыв дырйи, кодъясӧс шуаліс Белов фасоль йылысь.
— Предмет вылӧ разнӧйног видзӧдӧм, — шуис Илья Матвеевич.
Сійӧ вунӧдіс нин мустӧм галстук йылысь, вӧлі рад, мый локтіс Антонлӧн начальникыс, кыдзи сійӧ думсьыс шуліс Беловӧс.
Ывлаын пӧльтіс саридзсянь чепсасьысь тӧв, нӧбаліс косьмӧм турун вылысь кутшӧмкӧ гӧн да быдлаӧ сибдысь чераньвез.
Илья Матвеевич корис гӧсьтсӧ керкаас.
Найӧ мунісны.
Антон да Агафья Карповна дырджык эз пырны.
Белов пуксис Матвей дед креслӧӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, буретш ладмис сылы, профессор лэдзчысис креслӧ мыш вылас, быттьӧ шойччис кузь туй бӧрын.
— Мӧдӧдча, — ӧчкинас дзирдышталіг заводитіс сёрнитны Белов.
— Пыри прӧщайтчыны.
Дерт, унаысь на ещӧ ковмас волыны тіян местаясӧ.
Но меысь нуждаыс тані ӧні кежлӧ — либӧ, стӧчджыка, — ньӧти абу нин.
Антон Ильич лоӧ представительӧн миян институтсянь.
Да, Илья Матвеевич, ог комплимент вӧсна шу: ті быдтінныд талантливӧй инженерӧс.
Илья Матвеевич кызӧктіс, стрӧга видзӧдліс ӧшиньӧд, быттьӧ кӧсйис аддзыны сэтысь сійӧс, код йылысь муніс сёрниыс.
— Абу-ӧ том?
— Государствоным миян ставнас том, Илья Матвеевич.
Но тайӧ томлуныс миянлы абу омӧль.
— Сійӧ государство, а тані морт.
Мортлы колӧ кисьмыны.
— Мый лоӧ — кисьмыны?
— паныд шуис Белов.
— Сійӧ абу тыква.
Оз арлыдӧн артавсьы мартлӧн кисьмӧмыс.
— Но тайӧ ещӧ кыдз шуны!
— Илья Матвеевич зумыштчис, кутіс таркӧдны чуньяснас пызанӧ.
— А опытыс нӧ, сійӧ мый?
Сійӧ ӧмӧй оз воясӧн чӧжсьы?
— Опыт?..
Да, опыт — ёна колантор.
Но опытыд ылӧдз на ещӧ абу ставыс, мый колӧ бур специалистлы, торъя нин миян кадӧ.
Колӧны ыджыд теоретическӧй тӧдӧмлунъяс.
Вот неважӧн ме тӧдмаси Мӧскуаын автоматическӧй заводӧн.
Думыштлӧй аслыныд быдса завод, кӧні кык либӧ куим рабочӧй.
Сійӧ лэдзӧ автомобильяслы поршеньяс.
Став операцияяссӧ автоматическӧя вӧчӧны машинаяс — литьёсянь дась изделиеяс ящикъясӧ упакуйтӧмӧдз.
Кутшӧм нӧ, юавсьӧ, вӧлі опытыс йӧзлӧн, кодъяс вӧчисны тайӧ заводсӧ?
Кӧні таӧдз вӧлі татшӧм заводыс?
Эз, эз опыт, а творческӧй фантазия, кодӧс подулалӧма теоретическӧй тӧдӧмлунъясӧн, чужтіс мирын медводдза завод-автомат.
Сійӧс жӧ первой колӧ вӧлі аддзыны вежӧрысь.
А аддзыны сійӧс позьӧ вӧлі сӧмын уна сюрс-сюрс цифраяс да зэв сложнӧй расчётъяс отсӧгӧн.
Теория отсӧгӧн.
Да, теория!
Илья Матвеевич зумыштчис, пыр ёнджыка жугыльмис.
— Колӧ кӧ нин, — шуис сійӧ, — вайӧдны примеръяс, вайӧда и ме.
Кораблестроение делӧын вӧлі морт...
теория сійӧ эз тӧд, сы вӧсна мый весиг сиктса школа абу помавлӧма.
А нималана инженер сыысь лон.
Титов йылысь, дерт, кывлінныд?
— Пётр Акиндинович йылысь?
— Белов сюся да мудера видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ, лэптіс ӧчкисӧ плешас, читкыртіс синсӧ.
— Правильнӧ, правильнӧ.
Замечательнӧй практик.
Самородок.
Но сылӧн туйыс, Илья Матвеевич, вӧлі сьӧкыд да кузь.
Мыйла миян кадӧ мунны татшӧм туйӧдыс?
Ещӧ кор на — сё воысь дырджык сайын — великӧй роч поэт шуліс: «Велӧдчы, менам пиӧй.
Наука дженьдӧдӧ миянлы ӧдйӧ мунысь олӧмлысь опытъяссӧ».
Титов йылысь ӧттор-мӧдтор ме висьтала тіянлы сёрӧнджык.
Ӧні водзӧ нуӧдам принципиальнӧй сёрни.
Колян лунъясӧ ме зэв ёна дӧзмылі.
Тіян карын олӧ менам челядьдырся друг, ӧтлаын велӧдчылім гимназияын, сійӧ ӧні математика кузя профессор.
Сылӧн пиыс дас класс помалӧм бӧрын пырӧма тіян заводӧ рабочӧйӧ.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Сэки жӧ батьыс занимайтӧ кутшӧмкӧ примиренческӧй позиция.
Мый пӧ, шуӧ, ме верма вӧчны?
Мед детинка ачыс аслыс бӧръяс туйсӧ. Сылы овнысӧ.
А ме эськӧ босьті да нӧйті тайӧ детинкасӧ.
Ми, батьяс, обязанӧсь веськӧдлыны асланым челядь поступокъясӧн.
— Извиняйтча.
— Илья Матвеевич крута торкис Беловӧс.
— Мый омӧльыс, зон кӧ пуыштас рабочӧй пӧртйын?
— Кыдзи мый!
Школаын дас во велӧдчӧм бӧрын — и мыйкӧ паяйтны!
Да вит-ӧ-квайт во бӧрын сыысь вермис лоны зэв бур инженер.
Сійӧ, негодяй, кад воштӧ.
Сы вылӧ государство войтырлысь сьӧм видзис, а сійӧ...
— Артмӧ, тіян ногӧн, — Илья Матвеевич шпыньмуніс, — морт лоӧ рабочӧйӧн сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн абуӧсь способностьясыс.
— Ме тайӧс эг шулы.
Тешкодь тіян выводныд.
— Шуинныд, шуинныд, мый сэні!
Ті нӧрӧвитыштлӧй, ме помала ассьым...
А ӧд тіян мнениеныд ёна ошибочнӧй.
Чайта, газетъяс лыддянныд?
Лыддьылінныд, тулыснас, пример вылӧ, сталинскӧй премия кузя лауреатъяс йылысь?
Сэні тэныд токарь-скоростник, сэні тэныд слесарь-лекальщик, сэні тэныд депоса сварщик...
Найӧ не сӧмын паяйтӧны, — Илья Матвеевич гартлӧдлыштіс синкымсӧ, — найӧ выль станокъяс вӧчалӧны, выль приспособлениеяс, уджлысь выль методъяс.
— Сідзкӧ, ме прав!
— шуис Белов.
— Тіян примеръясыд висьталӧны сы йылысь, мый тайӧ йӧзыслы оз нин ков рабочӧйясӧн лоны, а техникъясӧн, инженеръясӧн.
— Мыйла сразу техникъясӧн да инженеръясӧн?
Мед уджыштасны.
— Илья Матвеевич бара кутіс жугыльмыны.
— Со найӧ, киясыс!
— Сійӧ петкӧдліс ассьыс ыджыд, рубечьяса да вурыстуйяса паськыд кипыдӧсъяссӧ.
— Ме наӧн пӧшти дас гырысь корабль стрӧиті.
Поснияссӧ и артавны он вермы.
И висьтала: ог ме, рабочӧй, инженеръяс дінӧ, а инженеръяс ме дінӧ, рабочӧй дінӧ, сӧветуйтчыны волывлӧны.
Белов кызӧктіс.
Видзчысьӧмӧн, киас. Тайӧ кызӧктӧмыс Илья Матвеевичлы кажитчис мыйлакӧ зэв ӧбиднӧйӧн.
Илья Матвеевич кыліс сыысь аслас кывъяс дорӧ недоверие, быттьӧ профессор эз кыз, а шуаліс: «Онӧ-ӧ ошйысьӧй ті, Журбин ёрт?»
Илья Матвеевич скӧрмис ӧтпырйӧ став вылас — и Белов вылӧ, и ас вылас, и дурацкӧй стукыс вылӧ, коді лёкногӧн ӧшӧдчӧма камод вывсянь, и Агафья Карповна да Тоня вылӧ — мыйла думыштӧмаӧсь тайӧ театрсӧ.
Эн тӧрчит эськӧ сэки дзонь час чӧж рӧмпӧштан водзын, а мунін эськӧ Александр Александрович ордӧ, и эз ковмы занимайтчыны тайӧ профессорыс код кыв гудыртаснас.
— Кӧпейка оз сулав став спорыс!
— скӧрысь заводитіс сійӧ.
— Мый споритнысӧ!
Кӧсйӧ лоны тайӧ зонмыс рабочӧйӧн — сідзкӧ, сэтшӧм призваниеыс, сідзкӧ, гӧгӧрвоӧма рабочӧй класслысь му вылын местасӧ.
Мый сэтшӧм рабочӧй класс?
Сійӧ став классъяссӧ ас бӧрсяыс нуӧдӧ.
Сійӧ ставсӧ вермӧ.
Сійӧ — главнӧй вын.
Ті, профессор ёрт, поланныд тіян друглӧн пи вӧсна, — пропадитас, бӧрлань кутас мунны...
Оз, рабочӧй семьяын сійӧ оз пропадит, сійӧ чукӧртас вын, а бӧрыннас сыысь вермас лоны сэтшӧм специалист, мый ставнымӧс миянӧс шензьӧдас.
Антон йылысь шуанныд: талантливӧй!
А сійӧ — мый?
Сійӧ первойсӧ судосборщикӧн вӧлі.
Пропадитіс?
Эз, эз пропадит.
— Ог вермы, ог вермы, Илья Матвеевич, некыдз тіянкӧд ог вермы сӧгласитчыны.
Дзик неправильнӧ сійӧ — помавны дас класс, не велӧдчыны водзӧ.
Тіян ставныдлӧн юр вежӧрныд гудыртчӧма — и тіян личнӧ, и менам друг Червенковлӧн, и сы пилӧн.
— Червенковлӧн?
— шензигтыр юаліс Илья Матвеевич.
— Сідзкӧ, тайӧ Игорь йылысь?
— Ті сійӧс тӧданныд?
— А кыдзи нӧ!
Тӧлка зон.
Чотігтыр пырис Антон.
Илья Матвеевич да Белов видзӧдлісны сы вылӧ веськодь синъясӧн — на пӧвстысь быдӧн мӧвпаліс ассьыс, — сёрнисӧ, мыйын некодныс эз кӧсйыны сетчыны, помалісны.
Илья Матвеевич колльӧдіс Беловӧс дзиръя дорӧдзыс; а кор бӧр пырис гортас, дум вылас уси, мый гӧсьтыс кӧсйис висьтавны сылы Титов йылысь, да вот эз висьтав, — скӧрмис, ку пытшкас оз тӧр.
И тыкваяссӧ, кажитчӧ, абу сэтчӧ, кытчӧ колӧ, пуктӧмаӧсь, и ӧбед сёрмис, и ботинкиясыс зэвтӧны коксӧ — косьмӧмаӧсь найӧ али мый?
— кымынысь велӧдліс, энӧ пуктӧй паччӧр вылӧ, — и вообщӧ театръясӧ абу ветлӧдлысь.
Некод нинӧм сылы эз шу.
Семьяын вӧлі опыт: не лӧньӧдны батьӧс, чӧв овны, — лӧньӧдны кӧ кутан, ёнджыка пузяс.
Главнӧйыс — ставсӧ сетны кадлы.
Сетісны.
Поткӧдіс ӧти тыква, швач шыбитіс ботинкисӧ диван улӧ, ӧбед сайын пукаліс носки кежысь, некод вылӧ видзӧдлытӧг скӧрысь нускис.
Сэсся муніс да игнасис аслас жырйӧ.
Тоня шогпырысь видзӧдлывліс часі вылӧ.
Сизим часын Илья Матвеевич воис нин ботинкиасьӧмӧн — аддзӧма кутшӧмкӧ прӧстджыкӧс — и галстукӧн, кодӧс кӧрталӧма лӧсьыда, ачыс сынасьӧма да весиг душитчӧма.
— Но дыр-ӧ тіянӧс виччысьны?
— шуис ропкигтыр.
— Леганныд сэні!
Виччысьны сылы эз ковмы.
Агафья Карповна да Тоня важӧн нин дасьӧсь.
Найӧ водзвыв тӧдісны, мый кӧзяинӧн кыпӧдӧм бушколыс буретш помасис тадзи.
И ен мед видзас, Илья Матвеевич кӧ суис найӧс лӧсьӧдчытӧмӧн, — бушков бара вермис кыптыны выль вынӧн, пӧрны ураганӧ — некутшӧм театр йылысь сэки сэсся эн и гарав.
Семейнӧй корабль туй вылын мыйта ваувса изйыс, кутшӧм сюся колӧ видзӧдны на бӧрся, видзӧднысӧ мукӧддырйиыс посни, но опаснӧй изъяс бӧрся!
Татшӧм корабльса командалы колӧ лоны зэв дружнӧйӧн, и сэні быдӧнлы колӧ тӧдны лоцманскӧй искусство.
3
Ладаын заводитчис сійӧ зывӧк кадыс, кодӧс мустӧмтліс Александр Александрович, — зэра да тӧла кад, кӧдзыд, букыд лунъяс.
Арнас Александр Александрович тасмаасьліс пальто вевдортіыс паськыд салдатскӧй тасмаӧн да новліс капюшона чорыд брезентӧвӧй плащ.
Капюшонсӧ вӧлі чӧвтӧма мыш вылас, и сэтчӧ чукӧрмыліс зэр ва.
Пӧрысь мастер кынмис, ропкис, сійӧс кыскис контораӧ чугун пач дорӧ, но кӧть кыдз эз пӧльтны мустӧм тӧвъяс, Александр Александровичлӧн уджалан луныс ставнас кольліс эз пач дорын, а стапельяс вылын.
Тӧлыс лёк вӧлі судосборщикъяслы, клепальщикъяслы, сварщикъяслы, вахтёръяслы, инженеръяслы.
Главнӧй конструктор Корней Павлович, стапель вылӧ локтӧм мысти, шулывліс: «Ме дзикӧдз бӧбма татшӧм восьса местаас, лоа код морт кодь.
Менам тиньгӧ пельясын да вошӧ равновесиеӧй».
Тайӧ кадӧ бара кыптіс вопрос: мый жӧ вӧчны Матвей дедкӧд?
Разметка вылӧ сійӧс кольны оз нин вӧлі позь, Дуняшка уджаліс кык пыдди — ас пыддиыс да дед пыдди.
Завкомса председатель бара пырис директор дінӧ, пуксис креслӧӧ, кыскис портсигар, таркӧдыштіс сэтчӧ папирос мундштукӧн.
— Но мый кутам вӧчны старикыскӧд?
Решайт.
Иван Степанович нинӧм эз шу.
Каллянсӧ нёнялігмоз видзӧдіс ыджыд часілӧн маятник бовъялӧм бӧрся; часіыс вӧлі шкап кодь да сулаліс кабинет пельӧсын.
Часіыс аслас ыргӧн шыӧн долис: реш-шайт, реш-шайт.
Думсьыс Иван Степанович бӧрйӧдліс став уджъяссӧ, кодъяс, — сы ногӧн, — мыйтакӧ лӧсяланаӧсь вӧліны Матвей дедлы.
Вахтёр, стӧрӧж, пач ломтысь...
Пач ломтысь!
Позьӧ-ӧ, медым «заводлӧн ловъя биографияыс» помаліс ассьыс нэмсӧ пач вом дорын?
Журбинъяс славнӧй рӧдса начальниклы тайӧ должностьясыс явӧ эз лӧсявны.
Мый нӧ сідзкӧ сылы шогмас?
Немвиччысьтӧг воис мӧвп, Иван Степанович чайтӧм серти, сэтшӧм удачнӧй, мый сійӧ радысла швачкӧбтіс пызан вылас ассьыс тшыналысь каллянсӧ да серӧктіс.
— Петрович, идея!
Пуксьӧдам сійӧс войся дежурнӧйӧ татчӧ, директорскӧй кабинетӧ.
Пост, гӧгӧрвоӧдам, почётнӧй, кывкутана.
Со секретнӧй документъяса несгораемӧй шкап, со Мӧскуакӧд сёрнитӧм вылӧ телефон.
Он быдӧнлы татшӧм посттӧ дӧверит.
Делӧ вылас мый артмас?
Старик кутас мирнӧя узьны шоныдінын да лӧнинын диван вылын, шуам, дас час рытсянь дас час асылӧдз либӧ кытчӧдз сійӧ кӧсъяс.
Юалӧмсӧ тырвыйӧ решитӧма!
Кыдзи чайтан?
Горбуновӧс тайӧ идеяыс сідзжӧ радуйтіс.
Кымынкӧ лун мысти, сёр рытын, Матвей дед воис директор кабинетӧ.
— Олан-вылан, Иван Степанович, — заводитіс сійӧ, стариковскӧй видзчысьӧмӧн креслӧӧ пуксигмоз.
— Тэ ещӧ тан на?
А ме должность вылӧ нин локті.
— Кутшӧм дзоньвидзалуныд, Матвей Дорофеевич?
— юаліс Иван Степанович.
— Вай жӧ чай юыштам мекӧд.
— Чай?
Чайтӧ позьӧ.
Чайыд, тӧдӧмысь, абу вина, сійӧс, тӧдан ӧд...
да ме и винатӧ унасӧ ог ю.
Мый сэн дзоньвидзалун йылысь?
Здоров.
Тэ висьтав: мый тані меным вӧчны, мыйӧн заведуйтны?
Иван Степанович паніс сёрни секретнӧй документъяс йылысь, мыйясӧн быттьӧкӧ тыр вӧлі сылӧн сейфыс, — збыльвылас жӧ секретнӧй документъясыс видзсисны, дерт, надежнӧйджык местаын, а сейфын куйлісны сӧмын тыртӧм портфель да ичӧт тӧдчанлуна бумагаяс тыра некымын папка.
Но Иван Степанович восьтіс сейфсӧ, петкӧдліс тайӧ папкаяссӧ дедлы сы могысь, мый сійӧ збыль сідзи.
Сэсся петкӧдліс телефоннӧй аппарат, кодӧс веськыд проводӧн йитӧма Мӧскуакӧд, тӧлкӧвӧй вочакыв пӧ колӧ сетны, звӧнитасны кӧ министерствосянь.
Министерствосянь жӧ войясын звӧнитлісны зэв шоча дай сійӧ пырджык директор патераӧ.
Но та йылысь Иван Степанович нинӧм эз висьтав.
Матвей дед бура кывзіс, а ачыс мӧвпаліс: «Мудерӧсь ті, вокъяс, мудерӧсь, да абу вывті.
Пуктанныд мортӧс стӧрӧжӧ, а больганныд чӧртыс тӧдӧ мый, быттьӧ министрӧ инданныд.
Но мудеритӧй, тешитчӧй, ладнӧ».
Олӧмлысь ыджыд опыт нуис аслас пельӧса пельпомъяс вылын Матвей дед, медым позьӧ вӧлі сійӧс, пӧрысь Журбинӧс, пӧръявны тайӧ директорскӧй висьтъясӧн.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый сы рабочӧй олӧмлы воис пом, мый ӧнісянь сійӧ стӧрӧж, медся обыкновеннӧй стӧрӧж, но талы паныд сувтны эз вермы, эз вермы водзӧвылӧ ӧшавны Дуняшка сьылі вылын, коді быд лун выль пӧв вӧчліс сылысь став уджсӧ.
И сійӧ бур, мый кӧть заводӧ кольӧдісны, эз ыстыны гортас, бабаяс пӧвстӧ.
— Пукалыштан тані, Матвей Дорофеевич, воджын, тӧдмалан, кутшӧм директорскӧй должностьыд, — кутіс сёрнитны Иван Степанович, кор буфетчица вайис чай и найӧ кыкнанныс дружнӧя заводитчисны триньӧдчыны стӧканъясас ичӧтик паньясӧн.
— Сьӧкыд должность.
Мыйта лӧзін да йӧг тэныд тэчлывлӧны!
Кодарсянь он виччысь.
— Кывлі, — вочавидзис Матвей дед.
— Миян йӧз висьтавлісны, кыдзи тэнӧ партийнӧй конференция вылын зуалыштӧмаӧсь.
— Тӧрыттӧ?
Да.
Вот аддзан — уджала, уджала, а мыйӧн собрание, непременнӧ директорӧс кучкалӧны куш юрас.
— Он лючки, Иван Степанович, сёрнит.
Коді тэнӧ нӧйтӧ?
Тэнӧ велӧдӧны.
Мыйысь велӧдӧны?
Сыысь, мый быдӧнлы кӧсъян бурӧн лоны.
Быдӧнлы бурӧн лоны он вермы.
Тэ делӧлы ло бурӧн.
— И тэ, сідзкӧ, менӧ критикуйтан?
— А мый?
Начальникӧс критикуйтны колӧ.
Войтыр тэнӧ пуктіс начальникӧ, войтыр тэнӧ и критикуйтӧ.
Не критикуйтны — омӧльторъяслы отсавны.
А кыдзи Ильичным висьталіс потворство йылысь?
Тайӧ, шуӧ, нетребовательность.
Помнитсьӧ, тэ жӧ ӧти собрание вылын кольӧм тӧлын выступайтлін.
Колӧ пӧ велӧдчыны Ленинлысь, кыдзи овны, кыдзи уджавны, кыдзи кутны асьтӧ.
Матвей дед юыштіс ӧти вомтыр, тяпнитіс: «Крепыд чай».
— Выступайтныд выступайтан...
А вождьлысь велӧдчан?
— водзӧ сёрнитіс сійӧ.
— Ӧтиладорсянь — и требовательность тэнад абу, мӧдарсянь — и прӧстӧя он ов.
Мыйла эсійӧ парикмахершаыд тэнӧ кабинетад бритӧ?
— Тэ меным, Матвей Дорофеевич, заводскӧй конференциясӧ ставнас думыштін казьтыштны?
— Иван Степанович заводитіс скӧравны дед вылӧ вывті нин веськыда сёрнитӧмсьыс.
— Парикмахерша йывсьыд конференция вылад абу сёрнитӧмаӧсь, — вочавидзис Матвей дед.
— Сы йылысь ме ассянь висьтала.
А вот тӧдса, кыдзи Владимир Ильич ӧтчыд пырӧма парикмахерскӧйӧ.
Ставныс, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні, ӧтсӧгласӧн корӧмаӧсь, медым пуксис сійӧ да бритчис ӧчередьтӧг.
Гӧгӧрвоан?
А тэнӧ кодкӧ тшӧктіс корны парикмахершаӧс?
Тэ эськӧ мед виччысьыштін, кодыр корасны.
А мыйла тэныд кык казеннӧй автомобильыс?
Ӧтиас, сідзкӧ, ачыд, мӧдас — гӧтырыд базаръясті да магазинъясті, тадзи али мый?
А тэ он юав, кыдз-мый сэні бензинӧн.
— Тырмас тэныд Матвей Дорофеевич!
— ӧтарӧ скӧрмигтыр торкис Иван Степанович.
— Нинӧмабусӧ висьталан!
И вообщӧ бензин миян уна.
— Уна, сідзкӧ сійӧс лотайтны позьӧ?
Вот и он государственнӧйног сёрнит.
Тэ казеннӧй машинанад казеннӧй делӧяс кузя ветлы, лишнӧй бензинсӧ тракторъяслы сиктӧ ысты, нянь унджык воас.
А футбол видзӧдӧм вылӧ ветлӧдлыны — аслад сьӧм вылӧ аслыд машина лӧсьӧд.
abu
Матвей дед дыр сёрнитіс сы йылысь, мый оз кыв вылын ков велӧдчыны вождьлысь, а делӧясӧн, став поведениенад петкӧдлыны, кыдзи велӧдчан; висьталіс зэв интереснӧй историяяс.
Гашкӧ, тайӧ историяясыс збыльвылас некор эз и вӧвлыны, гашкӧ, дед ачыс найӧс сочинитіс, но найӧ сэтшӧма лӧсялісны великӧй вождь Ленин олан сямлы, уджлы да характерлы, мый Иван Степанович ылаліс кывзӧмнас, весиг дугдіс скӧравны.
— Кытысь тэ ставсӧ тайӧс тӧдан, Матвей Дорофеевич?
— юаліс сійӧ.
— А тӧда нин.
Войтыр ставсӧ тӧдӧ.
Тэ вот коммунистъяс вылӧ ӧбидитчӧмыд: куш юрад тэнӧ кучкалӧны.
А висьтав жӧ: кымын морт тэнӧ критикуйтісны конференция вылад?
— Пӧшти ставныс, кодъяс выступайтісны.
Морт кызь.
— Со — кызь!
Да, кӧнкӧ, и залас вӧліны сэтшӧмъясыс, кодъяс горзісны: «Правильнӧ!»
— Вӧліны.
— А гусьӧн гӧлӧсуйтны кутісны, мый ящикас лои?
Ӧтсӧгласӧн тэнӧ бӧрйисны партийнӧй комитетӧ!
Ӧні и думыштлы, кутшӧм йӧз тэ гӧгӧрын.
Донъяв найӧс, а эн норась: «куш юрӧ кучкалӧны!»
Уважайтӧ, сідзкӧ, миян заводскӧй войтыр ассьыс директорсӧ да критикуйтӧ, медым отсавны сылы ассьыс тырмытӧмторъяссӧ бырӧдны.
Заводын тэ абу бокӧвӧй морт.
Ас морт.
Матвей дед казьтыліс сійӧ кадсӧ, кор Иван Степанович, Ванюшка Сергеев, кепкаа, котравліс цехъясті, вӧчавліс комсомольскӧй субботникъяс, выступайтліс митингъяс вылын.
Кыкнанныслӧн сьӧлӧмъясныс нормисны.
Прӧщайтчисны другъясӧн.
Ӧдзӧс дорас нин Иван Степанович видзӧдліс часі вылӧ.
— Сёркодь, Матвей Дорофеевич.
Дай зэрӧ.
Мый вӧчны?
Матвей дед гӧгӧрвоис шуткасӧ.
— Ладнӧ, — тошсӧ малалігмоз вочавидзис сійӧ.
— Мун машинаӧн.
Казеннӧй делӧ вывсянь гортӧ — позьӧ.
Сійӧ колис ӧтнасӧн шоныд, шынитӧв, зэв ыджыд кабинетӧ.
Пуксис пызан сайӧ директор креслӧӧ, стеклӧ улысь лыддис телефонъяслысь список, босьтавліс вочасӧн телефоннӧй аппаратъяслысь трубкаяссӧ, пӧляліс наӧ; станциялысь гудок кылӧм бӧрын бӧр пуктыліс места вылас.
«Мӧскуаса» телефонсӧ сійӧ эз вӧрзьӧд, сӧмын почтительнӧя видзӧдіс сійӧс быд боксянь.
Сэсся личкыштіс сьӧд кнопка — ӧдзӧс саяс тыртӧм приёмнӧйын тринькнитіс гора звӧнок.
Став директорскӧй овмӧсыс вӧлі лючки-ладнӧ, ставыс действуйтіс.
Некутшӧм делӧяс водзын эз вӧвны.
Матвей дед муніс диван вылӧ, видліс пружинаяссӧ — небыдӧсь; мӧвпаліс, мый аски, пӧжалуй, ковмас вайны сьӧрсьыс эшкын да юрлӧс, а то и прӧстыняяс, — дзебны найӧс лун кежлас кытчӧкӧ татчӧ.
Ӧні кежлӧ водіс сідз.
Но и тадз вӧлі небыд да лӧсьыд.
Точкис часі, йирк бердас шарӧдчис ыджыд гут — лӧз, и, тыдалӧ, госа; центральнӧй отопление батареяясын сялькӧдчис ва.
Да, помасис сылӧн рабочӧй олӧм, помасис.
Вот и ставыс, мый сійӧ кутас аддзыны да кывны ӧнісянь: телефонъяс, пызанъяс, улӧсъяс, часі да унзіля гутъяс.
Вот и ставыс, мый коли вӧчны сылы: туплясьны казеннӧй диван вылын да виччысьны.
Мый виччысьны?
Эстшӧм мӧвпъяс пырӧны юрӧ!..
Жаль, Иван Степанович муніс.
Матвей дедлы явӧ эз тырмы сёрнитысь.
Сійӧ кӧсӧйтчыліс книжнӧй шкап вылӧ, чеччис, видліс ӧдзӧссӧ — томлалӧма, и ключыс абу.
Аски корас ключ, небӧгъяснад гажаджык.
А не то и гортсьыс кутшӧмкӧ интереснӧйджыкӧс ваяс.
Бара водіс.
«Эк, сьӧкӧчамач, он унмовсь тані, бокъясыд позяласны унтӧ виччысигӧн.
Тайӧ быттьӧ эськӧ и оз лӧсяв — узьны служба вылын, сьӧмыс нӧ мыйысь воӧ?»
Думайтыштіс тадз и пыр жӧ унмовсис, унмовсис почётнӧй, кывкутана пост вылын, кодӧс оз быдӧнлы позь дӧверитны.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
1
Ӧшинь сайын вӧлі букыд; Алексей аддзис, кыдзи стеклӧ вывтіыс, гожся кольӧм буссӧ мыськиг, тюрисны зэр войтъяс — кузь гудыр чукыльяс.
Чеччыны вӧлі неокота.
Но чеччыны колӧ: ӧкмыс часын локтас том фоторепортёр, Алексейкӧд ӧттшӧтшъя, кучик блузкаа да морӧсас ӧшӧдӧм лейкаа морт.
Алексей шыбитіс эшкынсӧ, кокас кӧмаліс гын туфли, первой включитіс радиоприёмник, сэсся электрическӧй чайник.
Инструкторлӧн важӧн нин тӧдса гӧлӧсӧн шуалӧм команда серти сійӧ вӧчис гимнастическӧй упражнениеяслысь привычнӧй серия, и, найӧс вӧчалігкості, ваннӧйын душ улын мыссигкості, пузис чайник.
Часі вылын вӧлі кӧкъямыс час да нелямын вит минут.
Кад пызан корсьны.
Удж вель мустӧм, но быть колана.
Алексей сідз-тадз, кыдзи веськалӧ, пукталіс тӧрыт ньӧбӧм закускаяса тарелкаяс, банкаысь ректіс вазочкаӧ кутшӧмкӧ сук сьӧд варенье, сюйыштіс вазочкасӧ сідзжӧ кытчӧ веськалӧ, тарелкаяс костӧ.
Но сылы зэв эз во сьӧлӧм вылас кыдзсюрӧ пызан корсьӧмыс.
Пукталіс мӧдног, симметричнӧя, мичаа.
Сервировкаыс артмис тырвыйӧ шогмана.
Падмӧдіс ӧтитор.
Колӧ-ӧ сувтӧдны старка тыра графин?
Ачыс Алексей еджыд вина эз радейтлы; ӧткымынысь кӧ юыштлывліс, сӧмын кагор, и то ёртъяссяньыс гусьӧн, медым эз кутны серавны: кораблестроитель, а юӧ вичко вина.
Но тані мӧд делӧ.
Фоторепортёр шуис, мый эм задание журнал редакциясянь — петкӧдлыны знатнӧй стахановецлысь шойччан лун.
Шуам, вина — тырбур олӧмлӧн признак.
Но ӧттшӧтш абу-ӧ тайӧ мыйтакӧ умственнӧй ограниченностьлӧн признак?
Кодногыс и вӧчны.
Юалӧмсӧ дзик тӧдтӧм вӧсна Алексей колис графиксӧ шкапӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
Дасӧд час, чайник важӧн нин пуӧ, а туй вылын некод абу.
Сӧмын Веряжка вомӧн пос вылын, кыдзи и пыр, сулалӧны кӧтасьӧм детинкаяс да вугралӧны йӧршъясӧс.
Заводлӧн став куимнан труба весьтас муртса тӧдчыштӧ лӧзов тшынтор, вӧрзьывтӧм башеннӧй кранъяс, быттьӧ кузь кока руд лэбачьяс, кытшалӧмаӧсь стапельяссӧ, и кажитчӧ, мый найӧ шензигтырйи видзӧдӧны карабъяссӧ, кодъяс быдмӧмаӧсь на кок улын.
Веряжка сайын, сьӧд вевтъяс весьтын кыпӧдчисны гулюяс, кутісны бергавны Журбинъяс керка весьтын.
Тӧрыт Алексей воліс мамыс ордӧ, босьтіс дозмук, сійӧс, коді ӧні пызан вылас, босьтіс пызандӧра, варенье.
Мамыс юасис, кодӧс нӧ сійӧ виччысьӧ гӧститны.
Алексей висьталіс фоторепортёр йылысь, знатнӧй стахановецлӧн лун йылысь, сӧмын эз тшӧкты висьтавны та йылысь нинӧм батьыслы да вокъясыслы.
Вот лоӧны журналын портретъяс, сэки асьныс аддзасны.
«Но, рад тэ вӧсна, рад, — шуис Агафья Карповна.
— Бара вывлань мӧдӧдчин.
А то кокавны кутісны...
Бура уджав, Алёшенька, бура.
Шудыд тэ дорӧ воас на, тэ том, воас, эн шогсьы.
И миянӧс эн жӧ вунӧд, бать-мамтӧ».
Мыйла сійӧ шуис тайӧс: эн вунӧд?
Сійӧ ӧмӧй вунӧдӧ найӧс?
Оз ӧмӧй сійӧс кыскы сэтчӧ, асланыс важ керкаӧ, бать-мам дорас, вокъяс дорас?
Сійӧ олӧ тані дзик ӧтнас, сы дорӧ некод оз пыравлы, Агафья Карповна да Тоня кындзи.
Мукӧддырйи овлӧ сідз, игналіс эськӧ выль керкаысь аслас выль патера ӧдзӧссӧ, нуис эськӧ ключьяссӧ комендантлы да и бӧр — Якӧрнӧй вылӧ.
Зэв лёка ставыс артмис Катюшкакӧд, водзӧвылӧ планъяскӧд.
И Катюшка сылӧн абу, и семьясьыс торъяліс...
Гажтӧм лои Алексейлы — зэра поводдя вӧснаыс-ӧ, сы вӧсна-ӧ, мый репортёр сёрмис, горт йывсьыс мӧвпъяс вӧсна-ӧ, а вермӧджык ставсьыс — Катюшка йылысь мӧвпалӧм вӧсна.
Пуксис плюшевӧй креслӧӧ, кодӧс штопайтӧмаӧсь Агафья Карповналӧн тӧждысян киясыс, думыштчис, кунис синсӧ — и став олӧмыс прӧйдитіс сы водзті.
Тӧдвылас усины школьнӧй воясыс, чойыскӧд ворсӧмъясыс, пӧрысь клепальщикъяс дорын велӧдчӧмыс, тӧдвылас уси луныс, кор вайис первойя пӧлучка, кодӧс мамыс лыддис нормӧм сьӧлӧмӧн, а батьыс гордостьӧн.
Тӧдвылас уси медводдза костюмыс, кодӧс ньӧбис сылы батьыс.
И, дерт, сы син водзӧ бара сувтіс Катюшка.
Пӧръяліс сійӧ Алексейӧс.
Дзебсясис, дзебсясис, да вот и муніс верӧссайӧ клубса директор сайӧ.
Сӧмын медся первой луннас, кор Алексей тӧдліс та йылысь, сылӧн мӧлӧтыс эз кутсьы киас.
Мӧд луннас сійӧ чабыртіс мӧлӧтлысь воропсӧ пулемёт вороп моз.
Каитчыны на ещӧ кутас, каитчыны, — мӧвпаліс сійӧ сэки.
И сідзи босьтчис уджӧ, мый Володька Петуховӧс кутіс кольны бӧрӧ.
Окота вӧлі петкӧдлыны, петкӧдлыны Катюшкалы, медым гӧгӧрвоис, казяліс, кодӧс сійӧ ӧтдортіс, медым кутіс каитчыны нэм чӧжыс.
Володька Петухов нинӧм вылӧ эз кӧсйы занимайтчыны фоторепортёркӧд.
«Кыдзи менам шойччан лун коляс?
— тӧрыт объясняйтіс сійӧ стапель вылын.
— Зэв прӧстӧя.
Муна вуграсьны да рытӧдзыс и пукала табъяс дорын».
А сійӧ, Алексей, фотограф код аддзысьлӧм кузя лӧсьӧдіс дзонь программа.
Асывсянь гӧститӧдас сійӧс, сэсся мунас сыкӧд стадион вылӧ, петкӧдлас быдпӧлӧс фокусъяс турник вылын да брусъяс вылын.
Ӧбед бӧрын пырас библиотекаӧ, — сэні лӧсьыд снимайтчыны небӧгъяс пӧвстын пызан сайын.
Эм ещӧ карын Культура двореч, эм радио, театр...
И вот сійӧ лоас журнал лист бокъяс вылын став видъясын, Сӧвет Союз пасьтаын тӧдса, и почтаӧн мӧдӧдас журналсӧ Катюшкалы.
Бур программа, — нинӧм он шу, да сӧмын зэрыс, тыдалӧ, ставсӧ торкас.
Алексей пукаліс да скӧраліс.
Фоторепортёрӧс виччысигӧн сійӧ ещӧ эз на инмӧдчыв сёян дорӧдз.
Кӧсйис ӧні сёйны пӧкйӧн бутерброд, но торкис передньӧйын звӧнок.
Лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, кыскыштіс увлань пинжаксӧ, видзӧдліс рӧмпӧштан водзын ас вылас да тэрмасьтӧг петіс восьтыны.
Эз репортёр, а батьыс да Александр Александрович сулалісны ӧдзӧс саяс.
Кыкнанныс бӧрвыв чӧвтӧм капюшонъяса кӧтасьӧм плащаӧсь.
Старикъяс пырисны, пӧрччисны плащьяссӧ, кисьтісны капюшонъяссьыс васӧ, а кор аддзисны корсьӧм пызан, чужӧмъясныс лоины зэв радӧсь.
— Вот, Саня, — шуис Илья Матвеевич. — Любуйтчышт, кыдзи пиыс батьсӧ встречайтӧ.
Пуксьы жӧ, нуръясьыштам.
А патераыссӧ, патераыс!
Тэ ӧд тані ещӧ эн на вӧвлы, эн аддзыв Алёшкалысь горничаяссӧ.
Илья Матвеевич пуксис пызан дорӧ.
Сылы паныд пуксис и Александр Александрович.
— Позьӧ и нуръясьыштны, — сӧгласитчис сійӧ.
— Кадыс, колӧ шуны, ӧбедлань...
А эсійӧ... но тай... кыдз сійӧс?..
Александр Александрович вӧчис чуньяснас кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм движениеяс.
Но Илья Матвеевич гӧгӧрвоис.
— Эсійӧсӧ, Саня?
Ноко, видзӧдлы шкапсьыс.
Александр Александрович кӧзяин моз восьтіс шкапсӧ, аддзис графин; пробкасӧ восьтӧм бӧрын ӧшибитчытӧг тӧдмаліс мый вӧлі графинас.
— Туяс.
Бур штука.
Старикъяс юисны, сёйисны, кӧзяин вылӧ торъя эз и видзӧдлывны.
Алексейӧс заводитіс ӧбижайтны батьыслӧн нарошнӧ грубӧя обращайтчӧмыс, именнӧ батьыслӧн, а эз Александр Александровичлӧн.
Александр Александрович тані нинӧм.
Сійӧс вайӧдіс татчӧ, дерт, батьыс, а мыйла — код тӧдас?
Эз прӧстӧ, тӧдӧмысь, — прӧстӧ батьыс некор нинӧм оз вӧчлыв.
Алексей вешйис бокӧ да зумыштчӧмӧн видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ рекмисны сыӧн лӧсьӧдӧм сёян тыра тарелкаясыс.
Репортёр кӧ локтас, сійӧс нинӧмӧн лоӧ гӧститӧдны.
— Сідзкӧ, Саня, — паніс сёрни Илья Матвеевич, — думышт свадьба вӧчны, и тэныд сетасны выль патера.
— Мыйла?
Меным и важас оз омӧля овсьы.
— Да энлы, — эз лэдзчысь Илья Матвеевич, — тэ, главнӧйыс, свадьба вӧчны думышт.
Завкомлӧн жальыс петас, постановитасны — и сетасны.
А невестаӧс позьӧ кытчӧ гажыс мӧдӧдны.
— Дугды, бать, — эз вермы чӧв овны Алексей.
— Он тӧд — эн висьтав.
— А мый сійӧ ме ог тӧд, мый?
— Пӧрысь Журбин став тушанас друг бергӧдчис Алексейлань.
— Мый Катюшка эз ло тэныд, асныралы, параӧн, тайӧс ог тӧд?
Мый тэныд ӧні кӧть артистка, кӧть профессорша — ставыс веськодь?
Корольӧн асьтӧ лыддян?
Король!
Кӧні тэнад королевствоыд?
Мый тэнад душа вылад, фасонысь кындзи?
— Но, батьӧ...
— Мый «но, батьӧ»!
Кывлі, кывлі тӧрыт завкомын кутшӧм петрушка тэ думыштӧмыд знатнӧй стахановецлӧн шойччан лунӧ.
Вот и локті.
Кӧсъя ачым, личнӧ, бать синмӧн видзӧдлыны тайӧ знатнӧй лунсӧ.
Эн, Саня, — Илья Матвеевич пыр ӧтарӧ ӧддзис да эз нин Алексей вылӧ, а Александр Александрович вылӧ скӧралӧмӧн сёрнитіс, — тэ меным, Саня, банчукъяссьыд жӧлвакъястӧ эн петкӧдлы.
Ме правильнӧ сылы, детинкалы, тӧлкуйта.
Детинка сійӧ, нырсӧ вылӧ лэпталӧ!
Колян лунъясӧ кывза радио пыр: Алексей Журбинлӧн лекция!
Мый больгӧ?
«Ме босьті...
ме вӧчи...
ме мӧвпалі...
Модернизируйтӧм мӧлӧт...
Скоростнӧй клёпка»...
Бара «ме» да «ме».
А коді тэнӧ, Алёшка, чуйдӧдіс тайӧ мӧлӧт йывсьыс?
Кодкӧд тэ сӧветуйтчин тайӧ скоростнӧй клёпка кузяыс?
Кытчӧ тэ Корней Павловичӧс воштін, мыйла Александр Александровичысь ӧвтыштчин?..
Кисьт ещӧ ӧтиӧн, Саня.
Горшӧй тэськасьӧ татшӧм сёрнисьыд.
Илья Матвеевич весиг ассьыс синкымсӧ вунӧдіс, пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылӧ, чӧв ланьтіс.
Тӧдчис, мый тайӧ сёрнисьыс и збыльысь сылы сьӧкыд.
— Мый нӧ, вернӧ, — шуис Александр Александрович.
— Рабочӧй славаыд, Алёшенька, ӧд сійӧ кыдзи быдмӧ?
Сійӧс оз ӧткӧн — ӧтвылысь быдтӧны.
Тэ гӧгӧр кутшъяс — сэки и тэ кутш.
А, шуам, тэнӧ кӧ кытшалӧны сӧмын юрсикайяс, и тэ на пӧвстысь вылӧ лэбӧмъяс он аддзы.
Тайӧс ме пример пыдди шуа.
И ещӧ пример.
Со тэнад батьыд...
Сійӧ сэтшӧмъяссӧ, кутшӧми тэ, эз ӧти сёӧс кок йылас сувтӧд.
А тэ, пиук, кодӧс да мыйӧ велӧдін?
Чӧв олан?
Вот славаыдлӧн кӧні вужйыс!
— Ті менӧ видны локтінныд?
— сӧмын и вочавидзис Алексей.
— А-а, Алёшенька, видны,
— Александр Александрович бурпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Некод жӧ тэныд татшӧмсӧ, миянысь кындзи, оз шу.
Ни профсоюз, ни комсомол, ни администрация.
Найӧ тэнӧ енэжӧдз кыпӧдӧны.
А митӧ, пӧрысьяс, ми быдсяма лэбӧмъяссӧ аддзывлім.
Митӧ тӧдам, коді кыдзи лэбалӧ.
Тӧдам, коді и збыльысь крепыда кутчысьӧ выліын, а кодӧс эсідз пӧпутнӧй тӧлыс кыпӧдыштіс.
Тӧдан, фейерверк — сійӧ яръюгыд, дзирдалӧ, да недыр югдӧдӧ.
Сы бӧрын синъясыдлы ещӧ пемыдджык.
А ыджыд бияс ломзьӧны вочасӧн.
Ӧзъясны — он кусӧд, ылӧдз гӧгӧр югдӧдӧны.
— Во мысти тэ йылысь и дзикӧдз вунӧдасны!
— скӧрысь шуис Илья Матвеевич.
— Сӧмын журналъясыд сундукад кольӧны.
Любуйтчы сэки.
— Рабочӧй классыд, — бара заводитіс сёрнитны Александр Александрович, — сійӧ, Алёша, особеннӧй.
Сійӧ, гӧгӧрвоан, му вывті пельпом-на-пельпом мунӧ.
Сы вылын кывкутӧмыс кутшӧм!
Тӧдан тэ сійӧс, тайӧ кывкутӧмсӧ, али он?
Тӧдан.
Но ладнӧ.
Миян, тэнад батьыдкӧд, том кадӧ клубъясын плакат сэтшӧм ӧшавліс: му шар — ставсӧ чепъясӧн гартлӧма, а рабочӧй мыйвынсьыс пасьйӧ кувалдаӧн тайӧ чепъяссӧ, сӧмын кӧрт торпыригъяс чеччалӧны.
Сы вӧсна и олам, сы вӧсна тышкасям — чашнитны му шар вывсьыс кӧртӧдъяссӧ.
А патераяс, патефонъяс, портретъяс...
Со миян тэкӧд портрет: киясын кувалдаяс — да чепъяс кузя, да чепъяс кузя!..
Александр Александрович весиг чеччис улӧс вывсьыс, сӧнӧд, решительнӧй.
Алексейлы кажитчыліс здук кежлӧ, мый пӧрысь мастерлӧн и збыльысь киясас мӧлӧт и старик пыр жӧ гымӧбтас сійӧн пызанӧ, кекс да ветчина колясъяса тарелкаясӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм старик!
Вит белогвардеецлысь сійӧ мырддьӧма сьӧкыда ранитчӧм Илья Матвеевичӧс.
Да сӧмын ӧмӧй тайӧ витӧныс вӧліны гражданскӧй войнадырся сылӧн боевӧй счёт вылын!
Дозмуксӧ жуглыны Александр Александрович эз жӧ тай кут.
— Кад миянлы, Илюша, — шуис сійӧ мӧдпӧлӧс нин, вексякодь гӧлӧсӧн.
— Гӧститыштім, мунам.
Найӧ бӧр плавгисны ас выланыс плащьяснысӧ, колошиасисны, ропкыштісны мыйкӧ ас костаныс передньӧйын; Александр Александрович восьтӧ нин вӧлі ӧдзӧс каличсӧ, кор Илья Матвеевич шуис:
— А, шуны кӧ, Алексей, ми тэнӧ поздравитны волім.
Заводскӧй радио висьталіс талун, мый тэ выполнитӧмыд октябрся задание витсё кызь процент вылӧ.
Старикъяс тувкӧдыштісны Алексейлы бокъясас да петісны.
Пос вылас варгисны да серӧктыштавлісны.
Алексей дыр видзӧдіс на бӧрся ӧшиньӧдыс.
«Поздравитісны, — мӧвпаліс сійӧ скӧрпырысь.
— Камӧбтісны кувалдаясӧн и радӧсь.
Мыйла батьӧй лёкалӧ?»
Алексей мӧвпаліс: «лёкалӧ», — сы вӧсна мый сійӧ эз тӧд, мый збыльысьсӧ вӧчсьӧ Илья Матвеевич сьӧлӧмын.
Лёкавны Илья Матвеевич эз лёкав, но бӧръя лунъясӧ сылӧн равновесиеыс воши.
Тайӧ лунъясӧ сійӧ кутіс чувствуйтны, мый сылы мыйкӧ зэв ёна оз тырмы, мый заводскӧй делӧяс вӧчсьӧны кыдзкӧ сытӧг.
Мунӧны сӧвещанньӧяс, заседаниеяс, сэні сёрнитӧны, и сёрнитӧны медсясӧ инженеръяс, самӧй сійӧ инженеръясыс, кодъяс дзик на неважӧн уджалісны сы дінын, Илья Матвеевич дінын, мастеръясӧн, практикантъясӧн, сылысь велӧдчисны, кывзісны сылысь быд кыв, но ӧні найӧс мыйлакӧ оз зэв гӧгӧрво сійӧ.
Али сійӧ бӧбмис, али найӧ тӧлксялісны сідзи, мый водзӧ сэсся некытчӧ?
Сӧвещанньӧяс вылын пукав да чӧв ов.
Прӧстӧ нинӧм шуны.
Абу-ӧ прав профессор Белов аслас сёрниясӧн теория йылысь, коді лоӧ быдторлы заводитчӧм да кодтӧг абу специалист?
Илья Матвеевич скӧраліс тайӧ мӧвпыслы паныд.
Думсьыс сійӧ чорыда вензьыліс профессоркӧд пӧсь диспутъяс дырйи.
Бара вайӧдліс пример пыдди Антонӧс, коді лои судостроениеын ыджыд мортӧн.
Но сэк жӧ заводитліс казьтывны: Антоныс ӧд помаліс институт!
Вӧліны ещӧ запасын технолог Карцев да турбиннӧй цехса начальник Сухоруков — Илья Матвеевичлӧн важся ёртъяс.
Сідзжӧ специалистъяс — ен мед видзас!
— но бара жӧ, мед найӧс чӧртыс нуас, кыкнанныс заочнӧ помалісны институтъяс — Сухоруков ещӧ войнаӧдз на, а Карцев кык во сайын.
Кольлі сійӧ ачыс, Илья Матвеевич.
Но вот сэні и мытшӧдыс: мыйла сійӧ эз кут гӧгӧрвоны инженеръясӧс, непӧштӧ пӧрысьясӧс, опытнӧйясӧс, — детинкаясӧс!
Найӧ пырмунігмоз став делӧяссӧ тӧдмалӧны; сійӧ юр вемнас, быттьӧ мельничнӧй кӧлесаясӧн, бергӧдлӧ, а всё равно тӧлкыс этша.
«Сідзкӧ, — ачыс аслыс шуис Илья Матвеевич, — поток лӧсьӧдӧм кузя тайӧ затеяас эм кутшӧмкӧ тырмытӧмтор, ме кӧ ог вермы сійӧс гӧгӧрвоны».
Шуны шуис, а тайӧ сьӧлӧмсӧ эз бурмӧд, сы вӧсна мый чувствуйтіс: скӧрйывсьыс сёрнитӧ, неправильнӧ сёрнитӧ.
И сэки ещӧ ёнджыка кутіс скӧравны Белов вылӧ: тӧждысьӧ, инас оз ӧшйы!
Друглӧн пӧ пиыс рабочӧйӧн лоӧма, а абу мунӧма велӧдчыны учёнӧйӧ!..
А мыйла, юавсьӧ, сылӧн, Илья Журбинлӧн, челядьыс клепайтчыны да стружитчыны обязанӧсь?
Да, збыльысь, мыйла?
Тайӧ юалӧм вылас вочакывсӧ сійӧ эз аддзы, стӧчджыка — важӧн аддзис, но вочакывйыс эз вӧв сы колӧм серти.
Гортас сійӧ кутіс горзыны Виктор да Костя вылӧ: велӧдчытӧмъяс, бездельникъяс, гырысь рубль бӧрся вӧтчанныд, а водзысь видзӧдлыны — ті абуӧсь.
Спокойнӧй Виктор сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, Костя — бать горзӧм вылӧ вочавидзис горзӧмӧн:
— Борган бать, а мый борган, и ачыд он тӧд!
Вермам рубльяс бӧрся и не вӧтчыны.
Чуктӧдан ӧтнад, а ми университетӧ мунам ыджыд радлунӧн.
Тэ мый чайтан?
Воис ӧчередь и Алексейӧдз.
Но мый сійӧ, Алёшка?
Вот бырӧдасны клёпка — и сибдас лыа кӧсаӧ.
Кутас цехъясті шлёнъявны, профессияяс вежлавны.
Сійӧтӧ бӧрӧ коляс, непременнӧ коляс; видзӧдлан да, и лудильщикӧдз воас.
Илья Матвеевичӧс дзикӧдз скӧрмӧдіс тайӧ шойччан лункӧд канительыс, кодӧс думыштӧма Алексей.
Знатнӧй стахановец!
Юрыс бергӧдчӧ!
Воис, кырссис, ставсӧ казьтыліс, весиг Катюшкаӧс, но помланьыс нярмуні.
Тӧлысся заданиелысь витсё кызь процент — кӧть коді гӧгӧрвоас, мый тайӧ лоӧ.
Весиг медся скӧр бать оз ло та дорӧ веськодьӧн.
Шуны кӧ, молодеч Алёшка.
Сэтшӧмъяс, кыдзи сійӧ, отсалісны, ёна отсалісны стапельнӧй участокса начальниклы помавны корабльлысь сборка срок кежлӧ.
Ноябр квайтӧд лунӧ, праздник вечерняӧ, корабль лэччас ва вылӧ.
Нинӧм, мый пуис батьыс сьӧлӧмын, Алексей эз тӧд.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи Илья Матвеевич да Александр Александрович топӧдчӧмӧн, бок-на-бок восьлалісны зэр улын туй кузя, кыдзи кайисны пос вылӧ, сулалыштісны сэні, зурӧдісны чуньяснаныс ӧта-мӧдныслы морӧсаныс, — да заводитіс чувствуйтны ас пытшсьыс мыйкӧ завидь кодьӧс.
Со йӧз, кодъясӧс он кежӧд туй вывсьыс, кодъяс нинӧм водзын оз шӧйӧвошны, налы ставыс яснӧ, найӧ аддзасны петан туй любӧй положениеысь.
Эз на ещӧ вӧв случай, медым батьыс да дядя Саня усьлісны сьӧлӧмнас, сетчылісны посниторъяс вылӧ, вӧчлісны нечестнӧя, зілисны синмӧ шыбитчыны мукӧдъяс пӧвстын.
Мыйла нӧ сэтшӧм лёка артмис на воӧм бӧрын, мыйла эз сёрнитны бурногӧн, мыйла сійӧ, Алексей, пыр скӧраліс да чӧв оліс?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый сійӧ и найӧ мӧвпалісны разнӧйтор йылысь?
Алексей тӧждысис фоторепортёрӧн думыштӧм затея йылысь, а найӧс волнуйтіс тӧлысся вит трудӧвӧй нормаыс, кодӧс Алексей тыртіс заводса октябрся программаысь.
Кымын ыджыдджыкӧсь либӧ ичӧтджыкӧсь морт поступокъяслӧн помкаясыс, сымын ыджыдджыкӧсь либӧ ичӧтджыкӧсь и асьныс поступокъясыс.
Тайӧ мӧвпсьыс Алексейӧс пӧсьӧ шыбитіс.
Сійӧ разис зэлыд жилеткасӧ, пӧшти нетшыштіс сьылісьыс галстуксӧ.
«Сідзкӧ, мый нӧ, тіян ногӧн, ме тӧдчытӧмджык лоа?»
— кӧсйис горӧдны батьыслы да сы друглы, но найӧ кежисны нин пос вывсянь Якӧрнӧйлань мунысь веськыд трӧпа вылӧ, саялісны кустъяс пӧвстӧ.
Алексей вӧлі тайӧ здукас сійӧ Александр Александрович кодьыс, коді сӧмын на изображайтіс тані рабочӧйлысь портретсӧ.
Сідзжӧ друг лои сӧнӧд, решительнӧй, скӧр.
Сідзжӧ вот-вот пасьнитас мӧлӧтнас банкаяссӧ да склянкаяссӧ, кодъясӧс тӧрыт вайис гортсьыс.
Татшӧмӧн сійӧс и суис фоторепортёр — кучик курткаа том морт.
Снимайтчӧмъяс эз лоны.
— Нинӧм оз артмы, — шуштӧма шуис Алексей, кор восьтіс фоторепортёрлы ӧдзӧссӧ.
— Извиняйтча, дерт.
2
Ноябр квайтӧд лунлы паныда войын Илья Матвеевич пукаліс аслас контораын.
Сійӧ локтіс татчӧ ужын бӧрын пыр жӧ — гортас сійӧ эз вермы эськӧ дзебны ассьыс тӧждысьӧмсӧ, коді пыр содіс сійӧ минутлань матыстчигӧн, кор корабльсӧ лоӧ первойысь испытайтӧма ваӧн, — испытайтӧма сурова да ньӧти жалиттӧг.
«641 объект» — тадзи техническӧй да отчётнӧй документацияын нимтыссис стальнӧй океанскӧй громада — ньӧти эз вӧв медводдза ыджыд «объектӧн», кодӧс стрӧитіс Илья Матвеевич; но, весиг и лыднас кӧкъямысӧдыс, сійӧ кыпӧдіс сэтшӧм жӧ полана тӧждъяс, кутшӧмъяс Илья Матвеевичлӧн вӧліны и дас вит во сайын.
Висьталӧны, архитекторъяс да прорабъяс оз узьны уна войясӧн здание сдайтӧм водзвылын, кодӧс найӧ стрӧитісны.
Но зданиеяс, кытчӧ найӧс лэптӧма, сэні и кутасны сулавны, некод найӧс оз вӧрзьӧд местасьыс, некутшӧм немвиччысьтӧм вынъяс оз киссьыны налӧн фундаментъясыс вылӧ, стенъясыс да вевтъясыс вылӧ.
А корабль — сідзжӧ уна судта здание, фундамента, стенъяса да вевтъяса здание; медым сійӧс помӧдз стрӧитны, колӧ лэдзны вадорсянь ва вылӧ, оз вочасӧн, оз миллиметр бӧрся миллиметрӧн, — друг лэдзӧмӧн.
Ӧні сійӧ стапель вылын, вӧрзьытӧм, кулӧм металлӧн зумыш глыба, — вит минут мысти шуньгас-мунас ва вывті, кокньыдик, стройнӧй, ловъя.
Да, вит минут, мукӧддырйи и этшаджык.
Но тайӧ минутъяс чӧжыс корабльлӧн «архитектор» да «прораб», найӧ кӧ томӧсь на, — вермасны дзормыны; дзорӧсь нин кӧ — мед поласны асланыс сьӧлӧмныс вӧсна.
Мыйта опасностьяс корабльӧс виччысьӧны стапель вывсянь ва вылӧдз мунан туй вылын!
Заводитны сысянь, мый корабль вермас не вӧрзьыны места вывсьыс — вывті сук лоӧ мавтасыс лэччан туй вылын, либӧ сійӧ кынмас кӧдзыд кадӧ, либӧ вежыньтчасны утъясыс да найӧ мыджсясны спускӧвӧй брусъяс костӧ, либӧ металлӧн кутшӧмкӧ зэв ичӧтик кусӧк веськалас утъяс улас.
И весиг кӧть корабльыс лючки-ладнӧ лэччас восьса ваӧ, строительяс ещӧ абу на спокойнӧйӧсь: оз-ӧ пӧлыньтчы сійӧ бок вылас расчётъясын лоӧм ӧшыбкаяс вӧсна, оз-ӧ письты ва.
Эз, эз узьсьы Илья Матвеевичлы медбӧръя неделяс.
Суткинас дас вит час сійӧ коллявліс корабль вылын, эз вермы эновтны сійӧс, эз вермы мунны сэтысь.
Илья Матвеевич дырйи мавтісны стапельлӧн фундаментса спускӧвӧй дорожкаяссӧ — ляпӧдісны гос слӧйяс да турунвиж майтӧг; сы дырйи жӧ корабль пыдӧс улас лӧсьӧдалісны спускӧвӧй додьяс — кыз пожӧм брусъясысь утъяс, подбрюшник, кытчӧ мыджсьӧ корпусыс, нащепъяс, кодъяс пыкӧны бӧжсӧ да нырсӧ; сы дырйи жӧ сувтӧдалісны спускӧвӧй курокъяс, гидравлическӧй толкачьяс.
Илья Матвеевич видзӧдаліс, видлаліс быд паз, ортсыса обшивкалысь быд стык, воліс пытшкӧсас быд отсекӧ.
Колян лунӧ вӧчисны сійӧс, мый театрын шусьӧ генеральнӧй репетицияӧн, — йӧзӧс сувтӧдалісны ас местааныс, видлалісны сигнализация, — корабльӧс лэдзан став устройствояссӧ.
Илья Матвеевич видзӧдіс ӧшиньӧд.
Сійӧ аддзис корабль пыдӧс увдорысь яръюгыд уна дас лампа, кодъяс югӧръяс улын уджалісны маляръяс.
Сурикӧн мавтӧм пыдӧсыс югъяліс гӧрд светӧн, и тайӧ вӧлі вӧрын узьланінын бипуръяс кодь.
Бипуръяс гӧгӧр йӧктісны кузь вуджӧръяс, сідзжӧ ыпнитлывлісны здук кежлӧ вир гӧрд биӧн и пыр жӧ лоліны сьӧдӧсь — муувса сарство йылысь мойдын кодь жӧ дзик.
Телефон звӧнок тринькнитіс сэтшӧм немвиччысьтӧг да гора, Илья Матвеевич весиг дрӧгмуні.
Трубкаын юраліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Матвей дед юасис:
— Кыдз, Илюша?
Пукалан?
— Пукала, батьӧ.
— Ваыс эз-ӧ сод?
Тӧлыс чорыд.
— Ваыс важ местаас.
— Но, пукав.
Ми тані директоркӧд объясняйтчам.
Сійӧ пукалӧ жӧ.
Трубкасӧ корӧ.
Сёрнитыштісны Иван Степановичкӧд, сідзжӧ мыйлакӧ ва йылысь, — мукӧдтор йылысь нинӧм эз сёрнитчыссьы, став йывсьыс вӧлі важӧн нин сёрнитӧма, и корабль стрӧитысьяслӧн сӧмын пытшкӧсса напряжениеыс тшӧктыліс тайӧ войӧ бара да бара босьтлыны телефоннӧй трубкаяс.
Илья Матвеевич муртса на пуктіс трубкасӧ рычаг вылӧ, контораӧ пырис Зина.
— Прӧститӧй, мешайті кӧ.
Оз узьсьы.
Водлі нин, бергалі, бергалі, чеччи — да и заводӧ.
Тӧданныд-ӧ, кӧдзыдкодь ывла вылас.
— Зина йӧжгыльтчис.
— Мавтасыс мед эськӧ эз кынмы.
— Но тай — кынмас!
— дӧзмӧмпырысь вочавидзис Илья Матвеевич.
— Тӧлын лэдзлам да оз кынмыв.
— Ачым ог тӧд мыйла, но, веськыда кӧ шуны, волнуйтча.
Некор на эг вӧвлы карабъяс лэдзигӧн, ӧні первойысь аддза.
Сы вӧсна, гашкӧ, и мавтас йывсьыс сёрнита, Илья Матвеевич.
Ті ме вылӧ энӧ скӧралӧй.
— А ме ог и скӧрав.
Делӧыс гӧгӧрвоана.
— Илья Матвеевич, — пызан дорӧ пуксигмоз заводитіс Зина, — кор выль корабль кутанныд панны, босьтӧй менӧ ас дінад.
Босьтӧй, Илья Матвеевич!
Онӧ кутӧй жалитны, сета тіянлы кыв.
— Ачымӧс меным жалитны оз ковмы.
— Илья Матвеевич бурпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті жальӧсь.
Пон удж.
И гриппӧн тані висьманныд и быдпӧлӧс кызӧм...
насморк.
— Ті шмонитанныд, Илья Матвеевич.
А меным, кӧні уджавны, — олӧмлӧн вопрос.
Грипп, насморк — тіян сы вылӧ куш ыстысьӧм.
Ті прӧстӧ ме вылӧ онӧ надейтчӧй.
Ті поланныд, мекӧд нянчитчыны ковмас.
— Ог соссьы, и татшӧм мӧвпъяс эмӧсь.
— Вот аддзанныд!
Кыдз нӧ ме лоа бур, надежнӧй уджалысьӧн, ті кӧ ставныд сёрнитчӧмныд не лэдзны менӧ настӧящӧй удж дорӧ?
Тіянлы, навернӧ, эз висьтавлыны коклюш да ангина йылысь.
Мыйла нӧ ме дінӧ сэтшӧм веськодьлун, сэтшӧм омӧль отношение?
Сӧмын ӧмӧй сы вӧсна, мый ме юбкаа, а абу гача?
Верма кӧмавны гач.
Илья Матвеевич серӧктіс.
— Ті бур ныв, Зинаида Павловна.
Но, чайта, гач тіянӧс оз спасит.
Тӧданныд-ӧ, кутшӧм делӧыс, — сійӧ кутіс сёрнитны серьёзнӧя.
— Уна заводын ме вӧвлі командировкаясын, тані уджала кызь вит во дорысь дырджык, и некор эг аддзыв стапельяс вылысь нывбабаясӧс, горновщицаяс да крановщицаяс кындзи...
Но, гашкӧ, ещӧ подсобницаясӧс либӧ вахтёръясӧс.
Прӧстӧ тайӧ?
Абу, абу прӧстӧ.
Миян уджын колӧ выдержка, характер.
А нывбабаяслӧн выдержкаыс этша и характерыс не сэтшӧм.
Ті мавтас йылысь гарыштінныд.
Ме, гашкӧ, и ачым сы йылысь думайта — мед эськӧ эз кынмы, да висьтала ӧмӧй кодлыкӧ і та йылысь?
Мыйла висьтавны и мукӧдлысь нервъяссӧ зэвтны, найӧ и сідз миян ӧні медбӧръя взвод вылын.
Абу-ӧ бурджык мунны да шынитӧв лишнӧйпӧв видлавны?
А кӧть и сетан вопрос, то сідз, быттьӧ удж костын, торъя значениетӧг быттьӧ: вай, мися, ӧзты, другӧ, истӧгсӧ вунӧдсьӧма выль пинжак зептӧ.
— А ме велӧдча кутны ачымӧс.
Ме верма не сетавны лишнӧй вопросъяс.
— Да ӧти вопросъясын ӧмӧй делӧыс?
А ӧдйӧ примитны решение?
Ас вылад кывкутӧм босьтны?
Уджалӧй нин, Зинаида Павловна, информацияын.
Сійӧ тіянлы сетчӧ, заводлы ті и сэні ваянныд ыджыд пӧльза.
Некод тіян вылӧ норасьны оз вермы.
Ставӧн ошкӧны.
Зина чеччис, веськӧдчис.
Илья Матвеевич местаын кӧ кодкӧ вӧлі мӧд морт, Зина эськӧ висьталіс чорыд кывъяс.
Но сійӧ первойя аддзысьлӧмсянь, кор вӧлі скӧрмӧма Скобелевлӧн лёк отношение вӧсна, паныдасис трап вылын Илья Матвеевичкӧд да кор сысянь кыліс юрсигусьӧн шуӧм, Зина тайӧ морт дорас видзис сьӧлӧмас ыджыд благодарностьлысь чувство, бур пӧсь чувство.
— Аддзысьлытӧдз, — ӧдзӧслань ӧдйӧ уськӧдчӧмӧн шуис сійӧ.
Минут дыра сылӧн каблукъясыс тотшӧдісны пирс вывті.
Кӧрт шкап сайын, код сайын сулаліс «дежурнӧй» койка сэк кежлӧ, кор мастеръяс либӧ инженеръяс пӧвстысь кодкӧ кольччыліс контораӧ вой кежлӧ, — заводитчис ноксьӧм; койка дзуртыштіс, и сы вылысь чеччис Александр Александрович.
— Тэ кытысь усин, Саня?
— шензигтыр юаліс Илья Матвеевич.
— Кор воин?
— А ме эг и ветлы.
Ужнайтышті буфетын да и воді.
Шойччышті, аддзан?
— Аддза.
Гӧнъяссӧ юрсьыд весав.
Индеец кодь.
— Юрлӧссьыс петӧ.
Но мый сэн?
— Вочакывйыс тайӧ вопрос вылас эз ковмы, Александр Александрович сійӧс эз и виччысь.
Сійӧ содтіс: — Мыйла нывсӧ ӧбидитін?
— Кывлін?
— Кывлі.
Ог ошкы.
Мый ті ставныд дудінныд ӧш моз!
Кӧсйӧ стапель вылӧ — мед локтӧ.
Сьӧлӧмсяньыс жӧ татчӧ зільӧ...
Абу быдӧнлӧн татшӧм зільӧмыд.
Ме тайӧ нывкасӧ, веськыда кӧ шуны, уважайта.
Бать ни мам сылӧн абу.
Туй вылӧ петӧма, абу ылалӧма.
Чорыд, вермас сулавны аслас кыв дорыс...
Олӧмӧ лэбӧ, быттьӧ пушкаысь лыйӧмаӧсь.
Абу справедливӧй йӧз ті, Илья.
Онӧ аддзӧй йӧзӧс, онӧ гӧгӧрвоӧй найӧс.
— Тэныд эськӧ, Саня, сӧмын суд вылын выступайтны.
Мӧд Плевако.
Кутшӧм мичаа сёрнитліс — дзик нин вошӧм бандитӧс судитӧны, а Плевако сійӧс ошкас, баситас — ангел да и сӧмын, несправедливостьлӧн жертва.
— Мӧдіс сяргыны!
Александр Александрович шуис тайӧс эз сы могысь, медым ланьтӧдны Илья Матвеевичӧс сёрниысь, — прӧстӧ сідз.
Сійӧ тӧдіс, мый заводӧ тавой кольччисны уна йӧз, и некод эз узь, ставныс ылӧдісны асьнысӧ корабль йылысь мӧвпъясысь мукӧдпӧлӧс сёрниясӧн.
Бой водзвылын боечьяс оз сёрнитлыны локтан бой йылысь.
Сёрнияс нуӧдсисны не сӧмын пирсвывса контораын; конструкторъяслӧн группа чукӧртчӧма аслас бюроӧ — кодкӧ висьталіс самолётӧн медводдза путешествие йылысь.
Сералісны.
Главнӧй механик ордӧ чукӧртчӧмаӧсь инженеръяс да мастеръяс.
Кыкӧн ворсісны шахматӧн, мукӧдыс мешайтісны налы сӧветъясӧн да комментарийясӧн.
Весиг пропускъяс бюроса начальник ордын муніс вахтёръяслӧн да пӧжарникъяслӧн сӧвещанньӧ ас табак быдтӧм йылысь; тайӧ сӧвещанньӧвывса быд участник петкӧдліс «аслас фабрикалысь» табачнӧй озырлунъяссӧ, кылісны мича нимъяс: «Самсун», «Турецкӧй», «Крымлӧн жемчужина», а сынӧдын чорыда ӧвтіс самӧй прӧстӧй рыбацкӧй табак дукӧн.
Вӧліны йӧз и директорскӧй кабинетын.
Иван Степанович да Матвей дед кындзи, сэтчӧ воисны главнӧй конструктор, главнӧй инженер, парторг, завкомса председатель.
— Кӧть преферанс ворс, — шуис Иван Степанович, кор часі кучкаліс нёльысь.
Ме ӧтчыд муні Владивостокӧ преферанс ворсысьяскӧд ӧти купеын.
Найӧ весиг эз и казявлыны, кыдзи ӧкмыс сюрс километр тӧвзьыштісны, зато менӧ мучитісны!
— Меным тайӧ премудростьыд оз сетчы, — шуис главнӧй конструктор Корней Павлович.
— Велӧдлісны эськӧ, да сідзи и эз вермыны велӧдны.
— Тайӧ кор «раз» да сэсся «пас»?
— сюйсис сёрниӧ Матвей дед.
— Вӧлі миян корабль вылын, вӧлі сэтшӧм делӧ...
Ме служиті сэки «Слава» вылын.
Германскӧй дырйи.
Ревельын сулалім.
Командир вӧлі зэв бура ворсӧ.
Воис вадорысь адмирал, корисны кык старшӧй офицерӧс, пуксисны турунвиж пызан сайӧ.
Шлёчкӧны.
Вот, значит, ӧти «пас», мӧд «пас» и адмирал «пас».
А сэки ещӧ кодкӧ ӧти шыасис: «Раз-пас.
Йӧйяс!»
Адмирал быдсӧн лӧзӧдіс.
«Мыйся безобразие?
Коді лысьтӧ?»
— «Попугай, ваше превосходительство, — висьталӧ миян командирным.
— Клеткаын, кора видзӧдлыны, ӧшалӧ.
Лэбач».
— «Мый чӧртла сійӧ?
Терпитны ог вермы, кор не аслас делӧӧ сюйсьӧны.
Весиг лэбачьяс кӧ суитчӧны».
— Ті «Слава» вылын служитлінныд?
— интересуйтчис Жуков.
— Линкор, буракӧ?
Знаменитӧй корабль!
— Ӧніяногӧн — линкор, — вочавидзис Матвей дед.
— Сэки сійӧс то броненосечӧн, то дредноутӧн шулісны.
А шуны кӧ нималана йылысь, кымын бойын ми сійӧн вӧвлім!..
Кутшӧм бойясын!..
Вот помнита, дас витӧд воын противник думыштӧма босьтны Рига куръя.
Ыджыд эскадра воис.
Куш дредноутыс кӧкъямыс штука да сы мында жӧ крейсер.
Миноносечьяс, тральщикъяс...
А миян вӧлі — ей-богу, ог пӧръяв — нёль канонерка, нёль подводнӧй лодка, кымынкӧ миноносеч, гырысь карабъяс пӧвстысь сӧмын ми — «Слава».
Но и мый чайтан, Жуков ёрт?
Противник гымӧдӧ миянӧс став орудиеяссьыс, налӧн тральщикъясыс Ирбент вис тралитӧны.
А ми сідзжӧ найӧс лыйлышталам.
Миян минаяс действуйтӧны.
Видзӧдам, ӧти тральщик взорвитчис, ва пыдӧсӧ мӧдӧдчис.
Крейсер — сэтчӧ жӧ, миноносеч ещӧ...
Гидропланъяс миян воисны, ми «Слава» вывсянь чорыдджыка кутім гындыны.
И вот эстшӧм ыджыд эскадра усйысис-пышйис.
— Да, да, лыддьылі, — юрнас довкнитіс Жуков.
— Зэв тӧдчана операция вӧлӧма.
— А тӧлысь мысти, августын, — бара кутіс висьтавны Матвей дед, — найӧ сідзжӧ сюйсисны куръяӧ.
Тайӧ пӧрйӧ налӧн карабъясыс чукӧрмӧмаӧсь сёысь унджык.
Асывсянь миннӧй заграждениеяс кутім тралитны.
Луншӧр кадын ми «Славаӧн» матыстчим, и вот, Жуков ёрт, мый думыштім!..
Медым содтыны лыйлан дальностьсӧ, веськыдладор бортысь отсекъяссӧ ваӧн тыртім, наклон вӧчим, орудиеяслӧн, значит, возвышение уралыс ыджыдджык лои.
Орудиеясыс дас кык дюймаӧсь, комендоръяс миян — кутшъяс!
И мӧдӧдчис, и мӧдӧдчис!..
Лэдзан снаряд, веськалӧ цельӧ, лэдзан мӧдӧс, веськалӧ цельӧ!
И тайӧ пӧрйӧ куръя эгӧ сетӧй.
Выиграйтім сражение.
— А кор роч флот найӧс проиграйтліс, саридз косьяссӧ!
— ассьыс уссӧ малалігмоз нурбыльтіс Горбунов.
— Цусима...
— ньӧжйӧник шуис кодкӧ инженеръяс пӧвстысь.
— Цусима?
— вочавидзис Иван Степанович.
— Цусимаыд — мӧд делӧ.
Сэки самодержавие проиграйтіс бойсӧ, эз войтыр.
Пётр кадсянь кыксё ветымын во чӧжӧн ӧти проиграйтӧм сражение, а кызь нёль выиграйтӧм!
Морскӧй историяын флотъяслӧн зэв гырысь кызь нёль битва!
Соотношениеыс...
— Оз соотношениеяс йылысь ков сёрнитны, — паныд шуис Жуков, кор видзӧдліс выль боевӧй корабльлӧн модель вылӧ, коді неважӧнсянь сулаліс директор кабинетын.
Иван Степановичлы сійӧс ыстӧма козин пыдди сылӧн институтса ёртыс, канмуса ӧти ведущӧй конструкторскӧй бюроысь главнӧй конструктор.
Модельлы ещӧ абу на вӧчӧмаӧсь стекляннӧй футляр.
Лакнас дзирдалӧмӧн корабль сулаліс специальнӧй пызан вылын ледоколъяс, лесовозъяс, рефрижераторъяс модельяскӧд орччӧн и кажитчис на пӧвстын сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн эськӧ, навернӧ, вӧлі фазанъяс да юсьяс пӧвстын вынйӧра кутш.
Найӧ прӧстӧ мичаӧсь, а сійӧ и мича и ён — ӧттшӧтш.
— Оз, оз соотношениеяс йылысь.
— Жуков чеччис да кутіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
— Мӧдтор йылысь.
Сы йылысь, мый некутшӧм проигрышъяс йылысь, весиг посни, непӧштӧ гырысьяс йылысь, вунӧдны оз ков.
Медым мӧдысь эз лоны.
— Тайӧ выводнас сӧглас.
— Иван Степанович сідзжӧ видзӧдіс выль корабльлӧн модель вылӧ.
Кадыс важмоз муніс зэв ньӧжйӧ.
И директорскӧй кабинетын, и заводскӧй проходнӧйын, и пирсвывса контораын часіяс, будильникъяс, ходикияс петкӧдлісны вит час.
Водзын ещӧ на виччысьны дыр нюжалысь некымын час чӧж.
Дуняшкалӧн пиыс — и сійӧ, пӧжалуй, чужис омӧльджыка мучитчигӧн, заводлӧн пи — войвыв саридзьяслы корабль серти.
Сэки страдайтіс ӧтнас Дуняшка, виччысьӧмла мудзис ӧти семья, а эз уна сёяс.
— А не видлыштны-ӧ миянлы, Саня, морт ӧти стопкаӧн?
— вӧзйис Илья Матвеевич, кор ходикилӧн стрелкаясыс петкӧдлісны сизим да джын.
— Збодермыштӧм ради.
Тані менам шкапын дасьтӧма ичӧтикӧс.
— Оз ков, — сідз-тадз вочавидзис Александр Александрович.
— Ачыд ю.
Пета прӧйдитчышта.
Сынӧд вылас бурджык.
Но и Илья Матвеевичлы эз вӧв окота юны.
Сійӧ тшӧтш босьтіс пызан вывсьыс ассьыс кизя важиник кепкасӧ.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
1
Стапельлысь бетоннӧй веркӧссӧ, кутшӧмӧн сійӧс аддзис праздникъяс бӧрын Илья Матвеевич, вӧлі доргӧгӧртіыс тыртӧма разберитӧм кильблокъяслӧн да пыкӧдъяслӧн брусъясӧн, металлическӧй вымосткаяслӧн трубчатӧй звеноясӧн, пӧвъясӧн, пыш да стальнӧй трос помъясӧн; стапель кажитчис Илья Матвеевичлы тыртӧмӧн, кулӧмаӧн, вӧвлытӧм гажтӧмӧн.
Тадзи вӧвлывлі корабль лэдзӧм бӧрын быдпӧрйӧ.
Уна тӧлысьяс чӧж, а то и вояс чӧж, лунысь лунӧ Илья Матвеевич волывліс корабль дорӧ, велавліс сы дінӧ, быттьӧ кӧсйис рӧдняасьны, и некор, кодыр стрӧитісны корпуссӧ, лэдзӧм водзвывса медбӧръя войӧдзыс эз мӧвпавлы, мый быть лоӧ прӧститчыны аслас вӧчӧмторкӧд.
Прӧщайтчан кад воліс, и кутшӧм торжественнӧя кӧть сійӧс эн лӧсьӧд, кӧть кутшӧм праздникъяскӧд — заводсаяскӧд да семьяпытшкӧссаяскӧд — эн йит, сійӧ вӧлі век жӧ прӧщайтчӧмӧн.
Корабль — абу трактор, абу автомобиль; найӧ ставныс — кыдзи двӧйнияс; дасъясӧн, сёясӧн найӧ прӧйдитӧны луннас сборщикъяс да мастеръяс кияс пыр, найӧс и помнитныд он вермы.
Гашкӧ, сӧмын тэнад заводӧн каркӧ лэдзлӧм машиналысь порядкӧвӧй номер аддзӧм бӧрын верман думыштлыны: да, кажитчӧ, тайӧ вӧлі сэтшӧмтӧ воын...
А корабль!
Сійӧс тӧдан и дас во мысти, и кызь во мысти, и комын во мысти, тӧдан некутшӧм номеръястӧг да нимъястӧг; аддзысян сыкӧд, кыдзи важся другкӧд, и оз сӧмын сы йылысь кыптыны сэки тэнад мӧвпъясыд, — став на йылысь, кодъяскӧд тэ сійӧс стрӧитлін, тэнад ёртъяс йылысь, тэнад рӧднӧйяс йылысь, став гырысь и посни лоӧмторъяс йылысь, кутшӧмъяс лоліны сэки.
Корабль лэдзӧм бӧрын Илья Матвеевичлӧн векджык эз вӧвлы кадыс дыр думайтӧмъяс вылӧ, торъя нин — гажтӧм думъяс вылӧ.
Стапель вылысь идравлісны строительнӧй кламсӧ и пыр жӧ вайлісны сэтчӧ выль судно стрӧитӧм кузя чертёж; заводитлісны вӧчны будущӧй корпус положениелысь разметка; бара — кильблокъяс; бара — шергеньяс, ватерпасъяс; бара — горизонтальнӧй кильлысь листъяс вольсалӧм; медводдза листсӧ век вольсавліс ачыс Илья Матвеевич.
Вольсаласны, и заводитчас...
Юргӧны кранъяс, камӧдчӧны мӧлӧтъяс, дзужгӧны электрическӧй дугаяс, горзӧны ассьыныс «майнай» да «вирай» стропальщикъяс; крановщицаяс, дерт, налысь горзӧмъяссӧ оз кывны, — найӧ видзӧдӧны брезентӧвӧй кепысьяса кияс ӧвтчӧм бӧрся.
Илья Матвеевичӧс корӧны судно бӧжӧ, нырӧ, сы водзӧ паськӧдалӧны чунь туйяса лӧз бумагаяс...
И кодлӧн сӧмын сэні, рабочӧй чертёжъяса тайӧ лӧз бумага вылас, оз тӧдчыны водзчунь туйясыс!
— и бригадиръяслӧн, и мастеръяслӧн, и конструкторъяслӧн, и директорлӧн, коді требуйтіс не виччысьны мӧд пыдӧссӧ тырвыйӧ вӧчӧмӧдз, мый вылӧ, сідз жӧ кыдзи и директор, чертёжӧ чуньнас зурӧдіг, Александр Александрович паныд шуаліс: «Мый жӧ артмас?
Огӧ кӧзырёксӧ кепка бердас, а кепкасӧ кӧзырёк бердас кутам вурны?!»
Илья Матвеевичсянь виччысьӧны вопросъяс вылӧ вочакывъяс, требуйтӧны кутшӧмкӧ зэв срочнӧй мераяс; норасьӧны сылы ӧта-мӧд выланыс.
Корӧны сылысь выль спецодежда, корӧны сійӧс парткомӧ, дирекцияӧ, заготовкаяс складӧ, корпуснӧй мастерскӧйӧ; сы дорӧ завкомысь локтӧны нормаяс да расценкаяс кузя, сварщикъяс шыблалӧны сылы пызан вылас электроднӧй сутугаторъяс, видӧны электроднӧй лабораторияӧс; клепальщик вайӧдӧ аскӧдыс ассьыс горновщицасӧ, скӧралӧ:
«Но мый, мый сыкӧд вӧчны?
Сотӧ и сотӧ заклёпкаяс!»
Чангыль ныра, беринӧсь ныв сулалӧ бригадир сайын, расстроитчӧма, яндысьӧ.
Делӧыс гӧгӧрвоана, вунӧдчис горн дорас, тӧдвылас уси тӧрытъя рытыс, кутшӧмкӧ Вася либӧ Петя — и вот, сотіс.
Быдторйын должен разберитчыны Илья Матвеевич, должен ладмӧдны став конфликтъяссӧ, разъяснитны став вопросъяссӧ, медым сӧмын ни ӧти час кежлӧ, ни ӧти минут кежлӧ эз сувт стапель вылын корабльлӧн быдмӧмыс.
Луныс лэбыштас — он и казявлы сійӧс.
Тайӧ пӧрйӧ ставыс мунӧ мӧдног.
Правда, кыдзи и пыр корабль лэдзӧм бӧрын, идралӧны кильблокъяслысь да вымосткаяслысь колясъяссӧ, кыдзи и пыр, зыртӧны кӧрт зыръясӧн спускӧвӧй дорожкаяс вылысь мавтассӧ.
Но некод оз вай и оз регыд, тыдалӧ, вай выль корабль стрӧитӧм кузя чертёж.
Кыдзи кутасны сійӧс сувтӧдны, кытчӧ кутасны сійӧс сувтӧдны?
И кор тайӧ лоӧ?
Проект сертиыс, уна сюрс и сюрс стальнӧй заготовкаяс пыдди, Илья Матвеевич пӧлучитас сё комын кӧкъямыс зэв ыджыд секция, кодъясӧс первой вӧчасны цехъясын.
Вот и думайт, гӧгӧр думайт мый да кыдзи накӧд вӧчны.
Саридзсянь ньӧжйӧник рувгисны ру кодь пушыд кымӧръяс, насянь буситіс шытӧм посни зэр.
Брезентӧвӧй плащыс кӧтасис, сьӧктаммис, Илья Матвеевичлӧн пашкыр синкымъяс вылын, быттьӧ гыӧр, дзескыда пукалісны еджгов зэр войтъяс, кепка вывсяньыс визувтіс воротник сайӧ.
Мунны эськӧ контораӧ, вевт улӧ...
А мый сэні вӧчны?
Ставсӧ вӧчӧма.
Илья Матвеевич бергӧдчис, кутіс видзӧдны достроечнӧй бассейнлань, — со сэні, стена дорас, сылӧн корабльыс.
abu
Сысянь, Илья Матвеевичсянь, колӧ ӧні сӧмын ӧтитор — ыстыны налы грот-мачта.
Тшыкӧдӧмаӧсь сійӧс сварщикъяс.
Мый нӧ, сваритасны выльӧс, сваритасны и ыстасны.
Мачтаыд — сійӧ поснитор нин.
Илья Матвеевич кыскис зепсьыс носӧвик, косӧдіс чужӧмсьыс васӧ, чышкаліс кияссӧ да заводитіс гартны чукля чигарка.
Вӧвлісны сы олӧмын сэтшӧм минутъяс, кор папиросъясӧн эз бурмыв сылӧн сьӧлӧмыс, сэки кыскывліс зепсьыс табак тыра жӧч банка.
— Мый, батьӧ, шогсян?
— кыліс бӧрвывсьыс кыпыд гӧлӧс.
Стапель вывті мунісны Антон да Зина, кыкнанныс клеёнкаысь вурӧм кузь пальтоаӧсь.
— Мыйла тэ, другӧ, тадзи чайтан?
— бумагасӧ дуллялігмоз вочавидзис Илья Матвеевич.
— Но кыдз нӧ — колльӧдін!..
— Антон довкнитіс юрнас сыладорӧ, кытчӧ сӧмын на видзӧдіс сылӧн батьыс.
— Ме и тэнӧ, вӧвлі кад, колльӧдлі, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Илья Матвеевич.
— Олӧмӧ колльӧдны — абу гуӧ.
Но мый сэн тіян кывсьӧ?
— вежис сійӧ сёрнисӧ.
— Мунӧ делӧыс?
— Ньӧжйӧ, батьӧ.
Главнӧйыс — тӧв матысмӧ.
— Тайӧ збыль.
Тӧлын стрӧитны сьӧкыдджык.
— Сійӧ бара чӧв олыштіс да шпыньмуніс.
— Артмӧ, ог ме, а тэ шогсянсӧ.
Тӧв!..
Повзин.
Ми, кор гражданскӧйсянь разруха бӧрын завод восстановитім — и сідзжӧ тӧлын, нелямын градус кӧдзыд дырйи, — мусӧ киркаясӧн сизьдім, куш киясӧн парсалім.
Кирпичыс кипыдӧсъясӧ кынмыліс, кучикӧн, вирӧн пуктавлім сійӧс стенъясӧ.
— Мӧднога кад, батьӧ.
Волго-Донскӧй каналтӧ куш киясӧн он парсав.
— Ковмас кӧ — парсалам.
— Табак тшын пуркнитӧм бӧрын Илья Матвеевич бугжыльӧн видзӧдліс Зина вылӧ.
Сійӧ виччысис, мый и Зина шыасяс, заводитас сыкӧд вензьыны.
Томъясыд пыр томъясӧс дорйӧны.
Зина и збыль кутіс сёрнитны, но дзик эз сідз, кыдзи чайтіс Илья Матвеевич.
— Илья Матвеевич, — шуис сійӧ, кор сюяліс ва юрси пратьяссӧ капюшон клеёнка улӧ, — ті эськӧ мед коркӧ висьталінныд миянлы сійӧ лунъяс йывсьыс.
Тайӧ жӧ сэтшӧм интереснӧ!
Ми на йылысь сӧмын небӧгъясысь лыддям.
И Антон Ильич, колӧ шуны, абу прав.
Кадыс, дерт, мӧднога.
Но йӧзыс ӧмӧй вежсисны?
Найӧ ӧмӧй повзясны сьӧкыдлунъясысь, и сідзи кӧ нин ковмас...
— Абу сідз, сійӧ прав!
— Немвиччысьтӧг скӧрысь Илья Матвеевич пӧшти горӧдіс тайӧ кывъяссӧ.
— Прав тіян Антон Ильич!
Некод ӧні оз кут кынтыны кирпич бердӧ кипыдӧсъяссӧ да гыжъяснас му парсавны.
Машинаӧс тшӧктасны, машинаӧс, Зинаида Павловна.
Йӧзыд эськӧ оз повзьыны сьӧкыдлунъясысь, да сьӧкыдлунъясыс лоины мӧдногаӧсь.
Воис Александр Александрович, сувтіс Илья Матвеевич дінӧ, чышкыштіс вазьӧм ӧчкисӧ, юаліс:
— Например, Илюша?..
— Например?
Виччысьыштлы, ачыд тэ найӧс аддзан, примеръястӧ.
Илья Матвеевич лёкысь шыбитіс чигарка помсӧ бетон вылын лоӧм гӧптӧ да, плащнас шаракылігтырйи, дзикӧдз муніс стапель вылысь.
Сійӧ мӧвпаліс тайӧ том инженеръяс йывсьыс, аслас пи Антон йылысь да Зина Иванова йылысь.
Найӧ шензьымӧн кокниа сёрнитчӧны ас костаныс, кывджынсянь гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ.
Налы ставыс прӧстӧ.
Аддзӧмаӧсь сьӧкыдлун — тӧв!..
А главнӧйяссӧ, главнӧй сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс пукалӧны морт пытшкын, оз аддзыны, на йылысь оз и мӧвпавны.
Морт пытшкӧсса сьӧкыдлунъяс йылысь тадзи аслыс шуӧм бӧрын Илья Матвеевич шогпырысь уськӧдіс тӧдвылас корабль лэдзан лунсӧ, стӧчджыка — сійӧ лунся рытсӧ.
Омӧль вӧлі рытыс.
Первойсӧ быттьӧ вӧлі нинӧм.
Семьяыс ставнас, висьмӧм Лидияысь кындзи, ветліс заводӧ, — важысянь татшӧм обычайыс лои.
Воисны гортас — пызан корсьӧма: графинъяс, закускаяс.
Агафья Карповна тэрмасис ставсьыс водзджык воны, шонтіс мый колӧ, вундаліс, пукталіс тарелкаясӧ.
Ноксис, тӧждысис.
— Лидияыдтӧ, Лидияыд!
— горӧдлывліс сійӧ.
— Вои гортӧ, вольпасьыс тыртӧм.
Да куйлыссяс ӧмӧй вольпась вылын, — татшӧм событие!..
И висьӧм йывсьыс вунӧдӧма.
Сэк кості, кор мыссисны кран улын корабль вылын сьӧдасьӧм Илья Матвеевич, Костя да Алексей, кор пасьталісны кос паськӧм Антон, Дуняшка, Тоня, Виктор, йӧзыс керкаын ещӧ содісны.
Василий Матвеевич да Марья Гавриловна воисны: «Гӧсьтъясӧс примитанныд?»
Александр Александрович таркӧдіс ӧшиньӧ, нырсӧ лямӧдӧма стеклӧ бердӧ:
«Лэдзанныд али онӧ?
Гашкӧ, лишнӧйӧн лоа?»
Пырис сійӧ сідзжӧ эз ӧтнасӧн, Наталья тьӧткакӧд, кодкӧд аддзысисны кильчӧ вылас.
— Муна керка дінтіыд, пирӧг дук кылӧ, — заводитіс кокетничайтны Наталья тьӧтка.
abu
— Вай, думайта, чӧсмасьышта да йӧктышта том йӧзкӧд.
— Висьтав!
— вочавидзис сылы Илья Матвеевич.
— Пирӧгъяс талун абуӧсь, а том йӧз...
Александр Александрович гашкӧ?
Румка вылӧ надейтчан, тӧда тэнӧ.
— А мый нӧ, татшӧм кӧдзыд дырйи и румкаыд оз мешайт!
— Правильнӧ, — Наталья тьӧтка дор сувтіс Александр Александрович.
— Румкатӧ лоӧ мыччыны.
Точкысьны колӧ.
— Чӧв мед олін эськӧ!
— кухняысь блюдояс да закускаяс ваялігмозыс шуис Агафья Карповна.
— Кӧнкӧ, вевъялін нин...
— Кысь нӧ вевъялан?
Ме вӧлі производство вылын.
Производство вылын оз позь, производство вылын дисциплина.
— Мыйкӧ тэ дінысь, пӧрысь, оз дисциплинаӧн ӧвт, — эз сетчы Агафья Карповна.
— Винаӧн быттьӧ?
— Гашкӧ, и винаӧн.
Агаша, менам эм мый вӧсна йӧйтавны.
Тэ сыысь мыжа: чужтӧмыд эстшӧм погромщикӧс.
— Александр Александрович индіс кинас Антон вылӧ.
— Ӧні ставыс увлань юрӧн мӧдӧдчас.
Кытчӧ меным тшӧктан воштысьны?
Тэнсьыд юала, уважаемӧй Антон Ильич.
Но, висьтав!
— Некытчӧ, стапельяс вылӧ колян, дядя Саня.
Стапельяс оз бырны.
— Ог кольччы, эновта ставсӧ, муна тіян дінысь!
Войвылӧ муна либӧ лунвылӧ.
— И сэтысь дзик татшӧмӧс жӧ аддзан.
Абу миянын сэтшӧм места, кӧні эськӧ бӧрлань мунісны, быдлаын — сӧмын водзӧ.
Пуксялісны пызан сайӧ.
— А Лидияыдтӧ абу, — Виктор вылӧ видзӧдлӧмӧн шуис Агафья Карповна.
Сы гӧлӧсын кыліс полӧм.
Виктор нинӧм эз шу, сутшкис маринуйтӧм тшак, тшакыс вильснитіс, — нуис вомланьыс тыртӧм вилкасӧ.
Агафья Карповна ышловзис.
И тайӧ здуксяньыс лои неладнӧ.
— Вот садьтӧмыд!
— заводитіс сёрнитны Илья Матвеевич.
— То пукалӧ, керкаысь он вермы ыстыны, то гуляйтны босьтчас, быттьӧ чеп йылысь мынӧ.
Велӧдны татшӧмъястӧ колӧ!
Важ режим дырйи моз.
— Ок кутшӧм пузьысь!
— серӧктіс Наталья Васильевна.
— Гӧтыртӧ мелілунӧн кутӧны ас дінад, бура видзӧмӧн.
— Вӧжжиӧн!
— Тайӧ абу наука, — Наталья Васильевна дор сувтіс Марья Гавриловна, ыджыд да пушыд тушаа, скӧр синъяса нывбаба.
— Менам батьӧй тадзи быд лун вӧжжи босьтлывліс, а мамӧй всё ровно эз сы наукаӧн ов.
Эз шыась паныд, поліс, но гусьӧник вӧчис ас ногыс.
— Тэнад батьыд кулак вӧлі, — Марья Гавриловна вылӧ видзӧдтӧг шуис Илья Матвеевич.
— Вот и вӧжжи босьтлывліс.
— Ті жӧ асьныд шуанныд...
— Но и шуа!
А тэ кывзы да гӧгӧрво!
Антон босьтчыліс вежны ӧпаснӧй сёрнисӧ, — эз удайтчы.
Настроениеыс ставныслӧн тӧдчымӧн омӧльтчис.
Таысь мыжанас, дерт, вӧлі Лида.
Сійӧ эз лок.
Дас кыкӧд часын Виктор муніс сійӧс корсьны.
Мунісны и Костя да Алексей.
Суседъяс ордас котӧртіс Тоня.
Корсисны, юасисны.
Василий Матвеевич предложитіс явитны милицияӧ.
— Ещӧ мый он шу!
— скӧрмис Илья Матвеевич.
— Медым Журбинъясӧс милиция корсис?
— А друг лёктор лои?
Быдторйыс овлывлӧ...
и Журбинъяскӧд.
Сідзи сійӧс, Лидияӧс, эз и аддзыны.
Войыс колис узьтӧг, праздникъясыс артмисны лёкногӧн, тӧждысьӧмӧн тырӧсь, гажтӧмӧсь.
Виччысисны: бӧр локтас, локтас...
Эз лок.
Кодлысь кӧть эн юав, — некод сійӧс абу весигтӧ аддзылӧма.
А вот талун пукалӧ поликлиникаын аслас местаын, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Гортӧ, шуӧ, ог мун, энӧ и корӧй.
Юръяндзим!
Мый налӧн Викторкӧд лоӧма?..
Кутшӧм гӧгӧрвотӧмтор вӧчсьӧ мукӧддырйи йӧз пӧвстын.
Уджавны эськӧ йӧзлы да уджавны, овны тыр вынӧн, действуйтны, гӧраяс вештавны, а видзӧдан да — оз ныр и оз быдӧнлӧн тадзи артмы.
Коді, мый мешайтӧ?
Мун да разберитчы Виктор да Лидия костын лӧсявтӧмын!
А мешайтӧ налы тайӧ лӧсявтӧмыс?
Мешайтӧ.
Но вот и пӧжалуйста, — со сійӧ, — пытшкӧсса сьӧкыдлуныд.
Мӧдпӧлӧс сьӧкыдлун овлӧ — мортыс лодырь, дыш...
Кытысь сылы тайӧ?
Важсьыс колис, сійӧ кадъяссьыс, кор эз войтырлы, эз аслыс уджав, а кӧзяиныслы.
Коймӧд и уджалӧ оз омӧля, да сӧмын общӧй делӧыс этша интересуйтӧ сійӧс, ыджыд пӧлучка вӧсна пессьӧ, пӧлучитас — и пукалӧ гортас шлёпанцыа да пижамаа; мед ставыс сы бокті мунӧ, эн вӧрзьӧд.
Шуасны — тайӧ капитализмлӧн пятнаяс, найӧ бырӧны, найӧ этша нин и колины.
Ладнӧ, мед пятнаяс...
А шӧйӧвошны сьӧкыдлунъяс водзын, кывкутӧм водзын?..
Кытысь тайӧ лоӧ?
Мортлы колӧ пуджӧм сосъясӧн овны!
Илья Матвеевич воис пирсӧдз, аслас контора дорӧдз, шыбитіс скамья вылӧ плащсӧ да кепкасӧ и, быттьӧ ассьыс мӧвпсӧ действиеӧн петкӧдлӧм могысь, вылӧдз пуджис китель сосъяссӧ.
Зэрыс кӧтӧдіс сылысь крепыд сьылісӧ, — сійӧ тэрмасьтӧг, старайтчигтыр мыськис кияссӧ бак кран улын.
2
Шытӧг воссис коричневӧй гранитольӧн эжӧм джуджыд ӧдзӧс.
Партия областнӧй комитетса секретарь Ковалёв встретитіс заводса представительясӧс аслас кабинет порог дорын.
Сійӧ корис найӧс кабинетас, но кисӧ некодлы эз мыччы, сӧмын петкӧдліс кипыдӧсъяссӧ да шергӧдӧм чуньяссӧ: найӧ вӧлі лякӧссьӧмаӧсь пӧчинитчан мастерскӧйса слесарлӧн моз.
— Кора пырны, ёртъяс!
Кора!
— шуис Ковалёв некымынысь.
— Пуксялӧй татчӧ, пӧжалуйста.
Ме пырысь-пыр..
— И петіс.
Иван Степанович, портфельсӧ водзас кутігтыр, пыр жӧ пуксис креслӧӧ, коді сулаліс заседаниеяс пуӧдӧм вылӧ турунвиж материяӧн вевттьӧм кузь пызан дорын.
Пызан вылас вӧліны куим сьӧд пепельница да ва тыра кык графин.
Горбунов сідзжӧ пуксис, кӧть и полігтырджык Иван Степанович серти, да кисьтіс аслыс стӧканӧ графинысь ва.
Жуков матыстчис ӧшинь дорӧ, кысянь тыдаліс карлӧн панорамаыс.
Антон да мукӧд инженеръяс, кодъяс первойысь на воисны тайӧ кабинетӧ, сулалісны люстра увдорын, ковёр вылын, да видзӧдалісны гӧгӧр.
Овлывлӧ сідзи, мый обкомса секретарьяслӧн кабинетъясын эмӧсь модельясӧн, торъя образечьясӧн продукциялӧн став основнӧй видъясыс, кодъясӧс лэдзӧны областьса предприятиеяс.
Антон тӧдіс рӧднӧй карсьыс да матігӧгӧрса районъясысь промышленностьсӧ и вермис виччысьны, мый Ковалёв кабинетысь аддзас нёль чӧрса железнодорожнӧй платформаяслысь да думпкаръяслысь модельяс, экскаваторъяслысь, подъёмнӧй кранъяслысь, автомобильнӧй шинаяслысь, почва обработайтӧм вылӧ прицепнӧй тракторнӧй орудиеяслысь модельяс, высоковольтнӧй линияясса изоляторъяслысь, унапӧлӧс инструментъяслысь, приборъяслысь, приспособлениеяслысь образечьяс.
Но тайӧ став пыддиыс Ковалёвлӧн рабочӧй пызан вылын сулаліс товаро-пассажирскӧй теплоходлӧн ичӧтик модель, коді вӧлі сэтшӧм жӧ типа, кутшӧмӧс судостроительнӧй завод лэдзавліс ещӧ войнаӧдз на, да ӧшиньдорса пызан вылын, кыз плексиглас лист вылӧ вӧлі разіпельӧ пукталӧма кутшӧмкӧ приборлысь частьяс.
Кабинетыс вӧлі ыджыд да мыйтакӧ тыртӧмкодь, сэні пӧлӧс кыліс гораа.
Инженеръяс сёрнитісны ас костаныс пӧшти вашкӧдчӧмӧн.
Ковалёв локтіс, пельпом вылас чӧвтӧма кичышкӧд.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, кӧні куйлісны приборлӧн частьясыс, да кияссӧ зіля чышкалігӧн заводитіс кыпыда сёрнитны.
— Миян отечественнӧй мастеръяс — тайӧ, тӧданныд-ӧ, ёртъяс, дзик гӧгӧрвоны позьтӧм йӧз.
Со тіян водзын ичӧтик прибор...
зэв точнӧй измерительнӧй маслянӧй прибор...
внутренньӧй сгораниеа двигательяс стрӧитысьяслы зэв важнӧ да колана.
Кипомысь вӧчӧма, пӧжалуйста!
Кипомысь сійӧс зэв бура вӧчӧны тайӧ мастеръясыс.
А массӧвӧя лэдзны ӧні кежлӧ огӧ на вермӧй.
— Мыйын нӧ сложностьыс?
— пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын юаліс Корней Павлович.
— Сыын, мый поршеньсӧ колӧ ладмӧдны тайӧ цилиндрас сэтшӧм ичӧт зазорӧн, кыті эськӧ испытаниеяс дырйи эз йиджтысь весит керосин, непӧштӧ маслӧ, и весиг дас атмосфера давление дырйи.
— О-о!
— шуис Корней Павлович.
— Практически тайӧ лоӧ, мый зазорыс некутшӧм абу.
— Да!
И вот часӧвӧй заводын сюрины мастеръяс — правда, и сэні найӧ сӧмын кыкӧн, — кодъяс шедӧдӧны колана точность; сэк жӧ цилиндр веркӧс да поршень обработайтӧмлысь точностьсӧ найӧ определяйтӧны...
онӧ эскӧй?..
— Ковалёв став вылас видзӧдліс нюмъялӧмӧн.
— Сета кыв, онӧ кутӧй эскыны.
Тайӧ точностьсӧ найӧ определяйтӧны...
чуньяснас!
Ковалёв ӧшӧдіс кичышкӧдсӧ шкапӧ да бара тшӧктіс ставнысӧ пуксьыны пызан гӧгӧрыс.
— Но, докладывайтӧй!
— шуис сійӧ.
— Кутшӧм могӧн локтінныд?
Кывза тіянӧс, кораблестроитель ёртъяс.
— Воим ми тіян дінӧ, Дмитрий Дмитриевич, вот мый могысь.
— Иван Степанович кыскис портфельсьыс да паськӧдіс пызан вылас СССР-лысь ыджыд карта.
Инженеръяс отсалісны сылы шыльӧдны кипыдӧсъяснас полотно вылӧ клеитӧм топыд бумага чукыръяссӧ.
— Аддзанныд, мыйта ньӧвъяс гижтӧма, гӧгыльяс, квадратъяс...
Локтан бойлӧн настӧящӧй план.
Тӧлысь сайын вот тайӧ кабинетас, обком бюро вылын, миянӧс обяжитісны стӧч срокъясӧ, стӧч индӧм этапъяс серти пӧртны олӧмӧ цехъяс реконструируйтӧм, поточнӧй линияяс стрӧитӧм да сыкӧд тшӧтш сэтшӧм ногӧн лӧсьӧдны заводлысь производственнӧй деятельностьсӧ, медым главнӧй поток лэдзан луныс вӧлі корабль стрӧитны заводитан лунӧн и сійӧ лунсянь эськӧ заводитчис судноясӧс ритмичнӧя, дугдывтӧг лэдзӧм.
Ми индім мероприятиеяс, кодъяс отсаласны пӧртны олӧмӧ обкомлысь решениеяссӧ, гӧгӧр мӧвпалім, обсудитім найӧс цехъясын.
Но вот лоас бой и мӧд фронт вылын.
Ковмас тышкасьны завод-поставщикъяскӧд.
Отсӧг корам, Дмитрий Дмитриевич.
— Стӧчджыка.
— Стӧчджыка?
Стӧчджыка лоӧ тадзи, — водзӧ висьталіс Иван Степанович.
— Обкомлы тайӧ абу омӧльджыка тӧдса миянлы дорысь — ми унатор кузя, зэв унатор кузя зависитам поставщикъясысь.
Ново-Краматорскӧй завод...
«Электросталь»...
«Уралмаш»...
— Быд кыв шуигӧн сійӧ нюжӧдліс чуньнас линияяс Ладасянь Донбассӧ, Подмосковьеӧ, Уралӧ, Петрозаводскӧ, Ташкентӧ, Днепропетровскӧ, канмуса уна и уна каръясӧ, крайясӧ, обласьтъясӧ да шуаліс: — Тані — гырысь литьё.
Тані — спецсталь.
А вот — турбиннӧй лопаткаяс...
Электрооборудование...
Телефоннӧй станцияяс...
Карельскӧй кыдз...
Уна рӧма литьё...
Бук...
Трубаяс...
Иван Степановичлысь тайӧ висьталӧмъяссӧ кӧ кывзіс эськӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт, сійӧ эськӧ вермис думыштны, мый Сӧвет Союзса став каръяс, сылӧн став заводъясыс, фабрикаясыс, ыджыд да ичӧт предприятиеясыс сӧмын и занятӧсь сійӧн, мый уджалӧны карабъяслы вылӧ, кодъясӧс стрӧиталӧны кӧнкӧ Ладаын.
И тайӧ случайнӧй кывзысьыс вӧлі эськӧ истинасянь эз нин сэтшӧм ылын.
Ладнӧ ысталісны никель Кольскӧй полуостровсянь, ыргӧн Балхашдорысь, джут Шӧр Азияысь, быдпӧлӧс приборъяс Ленинградысь...
Канмуын эз вӧв пельӧс, кӧні эськӧ эз уджавны Ладаын стрӧитан карабъяслы вылӧ.
— И талунӧдз кӧ, — висьталіс Иван Степанович, — ми сідз либӧ тадз вермим миритчыны сійӧн, мый ӧти либӧ мӧд поставкаяс вайлісны тӧлысь — кык тӧлысь вылӧ сёрмӧмӧн, то ӧні, кор завод вуджас гырысь секцияясӧн сборка вылӧ, поток вылӧ, серияясӧн карабъяс лэдзӧм вылӧ, непӧштӧ тӧлысь — недель, лун!
— сёрмӧм сувтӧдас миянлысь уджнымӧс, тӧдчыны кутас заводлӧн производственнӧй ритмын.
Ми кӧсъям, медым миян обком йитчис мукӧд обкомъяскӧд, медым вӧлі сувтӧдӧма вопрос...
— Иван Степанович, — торкис сійӧс Ковалёв, — а ме думайта, мый мукӧд обкомъяс и миянтӧг сувтӧдасны тайӧ вопроссӧ.
Ми жӧ огӧ виччысьӧй некысянь специальнӧй письмӧяс, кор требуйтам миян предприятиеяссянь стрӧга да ас кадӧ тыртны планъяс.
Медым тыртчисны государственнӧй планъяс, та кузя тӧждысьӧ любӧй партийнӧй организация, не сӧмын миян.
Мый сэн — тӧждысьӧ!
Любӧй партийнӧй организация кывкутӧ государственнӧй планъяс тыртӧм вӧсна.
— Сідзтӧ сійӧ сідз...
— Иван Степанович пыр на сулаліс аслас ёна серпасалӧм карта дорын.
— Но и казьтывны ас йылысь оз мешайт.
— Письмӧястӧ ми, дерт, вермам гижны став партийнӧй организацияяслы обласьтъясӧ, кӧні эмӧсь тіян поставщикъяс...
гижам.
Но абу тайӧ главнӧйыс, ёртъяс.
Висьтала тіянлы, абу тайӧ.
Главнӧйыс абу ылын.
Сійӧ матынджык.
Сійӧ тані, тіян заводын.
Вот ті вуджанныд секцияясӧн уборка вылӧ...
Электросварка, сідзкӧ, пӧшти дзикӧдз зырас клёпкатӧ.
А ті тӧждысинныд сы йылысь, медым ӧти лунӧ тіян клепальщикъясныд эз лоны не сӧмын уджтӧмӧсь, но и профессиятӧмӧсь?
А ті видлалінныд — тырмымӧн квалификацияаӧсь-ӧ тіян сварщикъясыд да тырмымӧнӧсь-ӧ найӧ?
Бура-ӧ тӧдӧны найӧ автоматическӧй сварка?
Тырмымӧн-ӧ мастеръяслӧн квалификацияыс?
Ковалёв сюся видзӧдлывліс то Иван Степанович вылӧ, то Жуков вылӧ, то инженеръяс вылӧ.
Ставӧн чӧв олісны, ставӧн мӧвпалісны — думсьыныс вӧчисны заводскӧй кадръяслы прӧверка.
— Кор ме тӧдмаси завод реконструируйтӧм кузя планӧн, — бара кутіс сёрнитны Ковалёв, — менӧ, тӧданныд, мый чуймӧдіс?
Вежсьӧмъяс, кутшӧмъяс долженӧсь миян лоны, ортсысяньыс кажитчӧны оз зэв гырысьӧн.
Паськӧдінныд ӧти цех, вештінныд мӧдӧс, стрӧитінныд коймӧдӧс...
Нинӧм быттьӧкӧ оз вежсьы вуж выйӧныс.
Но тайӧ ошибочнӧй чайтӧм.
Вежсьӧмъяс лоӧны зэв гырысьӧсь, и не сы мында ортсыладорсянь, мыйта заводскӧй олӧмлӧн медся гуся пыдіинъясын.
Вермасны лоны кывлытӧм виччысьтӧмторъяс.
Найӧс колӧ водзвыв аддзыны, водзвыв тӧдны, медым ас кадӧ веськӧдны коллективӧс сьӧкыдлунъяс да мытшӧдъяс венӧм вылӧ, быдпӧлӧс тырмытӧмторъяс, застой лоӧмлы опасностьяс бырӧдӧм вылӧ.
Обком оз сомневайтчы сыын, мый ті кужанныд видзӧдны водзӧ, — вот ті аддзӧмныд, мый поставщикъясладорсянь вермасны лоны осложнениеяс.
И тайӧ правильнӧ.
Но электросварщикъяскӧд да клепальщикъяскӧд пример — а татшӧм примеръяссӧ кӧ корсьны, сюрасны уна — висьталӧ сы йылысь, мый и асланыд керкаын эм мый йылысь думыштны.
Иван Степанович пӧльзуйтчис косталӧмнас.
Сійӧ шуис:
— Кадръяс йылысь, Дмитрий Дмитриевич...
Вот ті висьталінныд эсійӧ мастеръяс йылысь...
— Сійӧ индіс ӧшиньдорса пызанлань.
— А миян ӧмӧй абуӧсь сэтшӧм мастеръясыс?
Миян быд цехын, быд участок вылын...
— Прӧстит, торка!
— Ковалёв лэптіс кисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис дугӧдны Иван Степановичӧс.
— Эн помав.
Тӧда, мый шуан.
И тіянлысь мастеръястӧ тӧда.
Вай найӧс видзтыныджык.
— Сійӧ ланьтліс сутш кежлӧ и друг юаліс: — Ёртъяс, тіян пӧвстысь кодкӧ вӧвлі эз Ленинград дорса Павел дворечын?
А ті помнитанныд, Корней Павлович, сэні, ичӧтик залын, коді восьмёрка кодь, ӧшавлісны кык бронзӧвӧй пӧнар?
Кажитчӧ, найӧс вӧлі вӧчӧма абу металлысь, а прӧшвиысь.
Найӧ нинӧмӧн эз торъявны ӧта-мӧдсьыс.
Но на пӧвстысь ӧтисӧ вӧлі вӧчӧма Парижын да козьналӧма прансуз корольӧн роч императорлы, а мӧдсӧ, сылы гозсӧ, вӧлі вӧчӧма роч крепостнӧй мастеръясӧн;
сэк жӧ роч мастеръяс шуӧмаӧсь: эз кӧ вӧв саридзсайса тайӧ образецыс, ми эськӧ вӧчим мичаджыкӧс.
И збыльысь, найӧ вӧчавлӧмаӧсь чуймӧдана металлическӧй дзоридзьяс, кодъяслысь заяссӧ вӧлі вевттьӧма сэтшӧм вӧсньыдик сіясӧн, мый накӧд позьӧ вӧлі сравнитны, гашкӧ, сӧмын сійӧ кӧрт тувъяссӧ, кодъясӧн тульскӧй Левша дорис английскӧй пытшӧс.
Но...
кора бурджыка видзӧдлыны тайӧ «но» вылас.
Тайӧ изделиеясыс требуйтісны уна, уна тӧлысьяс чӧж уджалӧм.
Ме ёна радла миян часӧвӧй заводса кудесникъяс искусство вылӧ.
— Ковалёв сідзжӧ ӧвтыштіс кинас пызанлань, кӧні разіпельын куйлісны латуннӧй детальяс.
— Но медым ӧти татшӧм прибор вӧчӧм вылӧ муніс эз ӧкмысдас квайт час, кыдзи ӧні, а час — часӧн-джынйӧн, кыдзи требуйтӧ моторостроительнӧй промышленность, — та вылын ӧні уджалӧны куим научно-исследовательскӧй институт да кык завод.
И висьтавны тіянлы веськыда, ме вот сідзжӧ коймӧд лун ляксьӧда киӧс карасинӧн.
Тӧдвылӧ уси аслам важся специальностьӧй.
Ковалёв кыпыда нюммуніс.
Нюмыс исковтіс чужӧмтіыс, и сійӧ бӧр лои серьёзнӧйӧн.
— Тайӧ кудесникъясыс — мый найӧ вӧчӧны?
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Найӧ пукалӧны час бӧрся час да кипомысь шлифуйтӧны, шлифуйтӧны медся вӧсни шлифуйтан кытшъясӧн.
Удж вылӧ пуксьӧм водзвылын найӧ мерайтӧны асланыс чуньяслысь температурасӧ.
Чуньясыс не долженӧсь лоны ни кӧдзыдӧн, ни пӧсьӧн, мӧдног металлыс наын либӧ топалас, либӧ паськалас.
Сы мында быдсяма колдовствоыс!
А миянлы колӧ, медым приборъясыс вӧчсисны машиннӧй способӧн.
Медся сьӧкыдыс сэні абу гӧтӧвитӧмыс, а стӧч ыдждаяссӧ определитӧмыс.
Пессям, корсям сэтшӧм мерайтчан инструмент, код вылӧ эськӧ эз влияйтны температуралӧн вежласьӧмъясыс.
Ковалёв сёрнитігкості Жуков ёсьтӧм карандашӧн вӧчаліс записнӧй книжкаас пасйӧдъяс.
Кор Ковалёв чӧв ланьтіс, медым юыштны вомтыр ва, сійӧ шуис:
— Ті дзик правӧсь.
Талун миянлы зэв важнӧ, мый ми вӧчам.
Но абу омӧльджыка важнӧ, и кыдз и вӧчам.
А аски тайӧ лоӧ промышленностьын медся главнӧй требованиеӧн.
Коркӧ, вӧвлывлі историяын, йӧз сідзжӧ тэчлӧмаӧсь гигантскӧй сооружениеяс.
Хеопслӧн пирамида, шуам.
Кымын дас во чӧж сійӧс стрӧитісны.
Ылӧ мунны нинӧмла.
Петыркарын Исаакиевскӧй собор стрӧитісны нелямын во.
А Мӧскуаса канму университетлысь зданиесӧ кор заводитісны стрӧитны?
Во куим сайын Ленинскӧй гӧраяс вылысь ме аддзылі сӧмын экскаваторъяс да самосвалъяс.
А вот талун тайӧ сооружениеыс, коді Исаакиевскӧй собор дорысь кык пӧв саяс джуджыдджык, гӧтов.
Либӧ, шуам, Мӧскуаын нёльӧд ӧчередя метро...
Жуков вайӧдаліс ӧти пример бӧрся мӧдӧс.
Сылӧн выльнога, коммунистическӧйнога удж кузя примеръясыс вӧліны зэв уна.
Антон пукаліс да интересӧн кывзіс.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый завод реконструируйтӧм кузя плансӧ ставнас буретш и лӧсьӧдӧма сідзи, медым кыпӧдны кораблестроительяслысь уджсӧ выль качествоӧ, коді эськӧ вӧлі лӧсялӧ великӧй строительствояслӧн эпохалы.
И правильнӧ сёрнитӧны Ковалёв да Жуков — колӧ кужӧмӧн гӧтӧвитны рабочӧйясӧс, мастеръясӧс, инженеръясӧс организациялӧн да удж производительностьлӧн выль, выліджык ступень вылӧ вуджигкежлӧ.
— Да, мӧдысь шуа, — кыліс сійӧ Ковалёвлысь гӧлӧссӧ, — мастеръясӧс колӧ видзны, видзӧй найӧс, ёртъяс!
Но быдтӧй и выль мастеръясӧс — коммунистическӧй уджлӧн мастеръясӧс, машинаясӧн да механизмъясӧн бура вӧдитчысь мастеръясӧс!
Ковалёв чеччис, муніс аслас письменнӧй пызан дорӧ, корсьысьыштіс папкаяссьыс да вайис ичӧтик фотографическӧй снимок.
Снимок вылас вӧлі роза.
Кажитчӧ, сійӧс сӧмын на вундӧмаӧсь кустысь: свежӧй вӧсньыдик лепестокъяс, зэв вӧсни шипъяслӧн ёсь йывъяс, пашкыр гӧна за, сӧнӧсь, пиньӧсь дора коръясыс быттьӧ видзисны на ас выланыс дзирдалысь асъя лысвасӧ.
— Мича?
— юаліс Ковалёв, кор фотографияыс прӧйдитіс кытшті став киясӧд.
— Зэв мича!
— вочавидзис Корней Павлович.
— Точнӧй литьёлӧн метод.
Стальнӧй роза.
Кольӧм во ӧти уральскӧй заводысь ме аддзылі сійӧс настоящӧйсӧ.
— Оз уступит ни сійӧ прӧшви пӧнаръяслы, — водзӧ висьталіс Ковалёв, — ни крепостнӧй мастеръясӧн вӧчӧм бронзӧвӧй либӧ чугуннӧй дзоридзьяслы.
Но эз тӧлысьяс мунны сійӧс вӧчӧм вылӧ, а секундаяс, и эз кудесникъяслӧн кияс вӧчны сійӧс, а миян техника.
Вот тадзи ми тіянкӧд обязанӧсь стрӧитны и карабъяс.
Техника должен решайтны делӧсӧ, зэв вылі искусство степеньӧдз кыпӧдӧм техника.
Татшӧм нэмӧ ми пырим!
3
Ассьыныс профессиясӧ радейтысь йӧз, кодъяс сетісны сылы олӧмыслысь уна во, зэв тшӧкыда и став ас гӧгӧрса вылас видзӧдӧны тайӧ профессия боксяньыс.
Мукӧддырйи сулалан тэ вагон коридорын ӧшинь водзын, сэн жӧ полковник либӧ генерал, кодлӧн китель вылас эм орденскӧй лентаяслӧн куим, нёль планка; поезд ӧтар-мӧдар пӧлӧныс котӧртӧны орловскӧй либӧ курскӧй нӧрыса муяс, оврагъяс, шочиник вӧръяс, вижӧдӧны керӧс пӧкатъясын подсолнечникъяс, ӧвтчӧны эзысь метёлкаяснас кукуруза заяс.
Сусед видзӧдӧ тайӧ став вылас веськодьпырысь, синсӧ читкыртӧмӧн, и мӧвпалӧ быттьӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь, ылісатор йылысь, мый оз тыдав вагон ӧшиньяс сайысь.
Друг сійӧ видзӧдлас оврагъяс вомӧн, подсолнечникъяс вомӧн...
Видзӧдлан и тэ сэтчӧ жӧ: высотка, сы водзладорын шоссейнӧй туйӧн вомӧналӧм шыльыдін, туйыс мунӧ руа кыдз пу расъяссянь веж садъяса важ карлань, код весьтын чурвидзӧны еджыд кӧлӧкӧльняяс.
Нинӧм синмӧ шыбитчанаыс, пейзаж, кутшӧмъяс эмӧсь Рочму шӧрса быд пельӧсын.
Мыйла нӧ сэтшӧма ловзис офицер, мыйла сэтшӧм энергичнӧя чӧвтлӧ синъяссӧ высотка вывсянь ылі расъяс вылӧ, расъяссянь карса окраинаясланьӧ да бара высотка вылӧ?
Оз-ӧ сы вӧсна, мый высоткаыс господствуйтӧ шоссе туй весьтын, высотка вывсянь контролируйтсьӧ тайӧ туй кузя быд воськов, и неважӧнся комбат — ӧні полкса либӧ дивизияса командир — кодъялӧ сэтчӧ окопъяс, сообщение ходъяс, стрелкӧвӧй ячейкаяс, — сійӧ аддзис места, коді удобнӧй, интереснӧй тактическӧй задача решитӧм вылӧ, сійӧ паськӧдӧ ӧні ассьыс подразделениеяссӧ противниклы удар вӧчӧм вылӧ.
Ми тіянкӧд мӧвпалім, мый тайӧ овраг, но тайӧ ньӧти абу овраг, а миномётнӧй батареялы пӧшти дась огневӧй позицияяс; ми любуйтчим раскӧн, но тайӧ абу рас, а йӧзлы да техникалы дзебсянін; и туйыс абу туй, а коммуникация, и кӧлӧкӧльняыс — ориентир.
И подсолнечник да кукуруза любӧй здукӧ лоасны маскируйтчӧм вылӧ мувывса быдмӧгъясысь киувса материалӧн.
Виктор Журбин йылысь оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ эз казявлы нэмӧвӧйся пожӧмъяслысь суров мичлунсӧ, кодъяс вынйӧра колоннадаясӧн кыссисны бухта вадор пӧлӧн, мый эз кывлы Веряжка сайса выль паркысь том кыдз пуяслысь да дубъяслысь кыпыд шумсӧ, мый некор эз нимкодясьлы карса улича вылын быдмысь ниаясӧн да ясеньясӧн, мый эз сувтлывлы Историческӧй музейдорса сус пуяс водзӧ.
Но вот сулалӧ сійӧ тадз, видзӧдалӧ пармаса быдмӧгъясӧс, кодъясӧс во кызь сайын вайисны Ладаӧ, налысь веськыд стволъяссӧ, вожъясас пучокъясӧ чукӧрмӧм кузь лысъяссӧ, мый вӧсна сус пуяслӧн сьӧдов кронаясыс век кажитчӧны дзугсьӧмаӧн, пашкыртчӧмаӧн, и сыкӧд тшӧтш аддзӧ мыйкӧ мӧдтор, коді оз тыдав мукӧд профессияа морт синлы.
Стволъясыс, налӧн пырыстыдалан сир войтъяса сарӧг кырсьыс, шевкнитчӧм вожъясыс — сійӧ жӧ сӧмын пулӧн ортсыыс!
Виктор Журбин ёнджыкасӧ нимкодясис сы «душаӧн».
Сус пу — вынйӧра, мича, тайгалӧн сар.
А Виктор тайӧ красавец дорсьыс вылӧджык донъялас синмӧ шыбитчытӧм старука грушаӧс.
Сус пулӧн мича ортсы вид сайысь ми огӧ аддзӧй сійӧс, мый сылӧн посни слӧйяса вижов-коричневӧй древесинаыс омӧльджык ниалӧн дорысь либӧ весиг прӧстӧй пожӧмлӧн дорысь, мый сус пу зэв омӧля полируйтсьӧ, сэки кор груша, аслас кельыдрозӧвӧй древесинанас, крепыдджык дубысь, полируйтсьӧ бура, рӧмпӧштан моз дзирдавтӧдз, оз шыгыртчы кӧтасьӧмысь, топыд, пӧшти кыдзи бакаут. А бакаут ӧд му шар вылын ставпӧлӧс пуяс пӧвстысь медся сьӧкыд да чорыд.
Виктор водзын воссьӧмаӧсь «душаясыс» кыдз пуяслӧн, грабъяслӧн, ловпуяслӧн, чинараяслӧн, ньыв пуяслӧн, сэтшӧм пуяслӧн, кодъяс шусьӧны: гӧрд, розӧвӧй, сьӧд, палисандрӧвӧй пуясӧн...
Мыйта тайӧ «душаясас» тӧдтӧмторйыс!
Сэні сайӧдчӧмаӧсь чукыльяс, потасъяс, пинёв слӧйяс, сісинъяс, тшакысь лӧзінъяс, пакулаяс, увъяс.
Унапӧлӧс шогмытӧмторъяс эмӧсь быд пулӧн.
Увъяс, например.
Эмӧсь чорыд увъяс, найӧ пӧшти век чеччыштӧны, и пӧвйысь татшӧм местасьыс ми аддзам рӧвнӧй розь.
Эмӧсь ивлевӧй увъяс, кодъясӧс гӧгӧрыс кытшалӧма еджыд бус; тайӧ увъяснас висьӧдчӧ миянлы ставнымлы муса кыдз.
Эмӧсь ещӧ табачнӧй да сісь увъяс.
Табачнӧйыс сявмунӧ порошокӧ, а сісьыс сісьмӧ да заразитӧ сісьмӧмнас ас гӧгӧрсьыс став пуяссӧ.
Став мукӧд омӧльторъясысь сісьмӧмыд медопаснӧй.
Но и пинёв пуыд сідзжӧ омӧль.
Мукӧддырйи пес поткӧдлігӧн пессян, пессян, абу и кыз быттьӧ чуркаыс, а оз пот, черыд сэтчӧ винтӧн пырӧ. Вот тайӧ и эм пинёвыд — древесиналӧн волокноясыс пу стволын гартчӧмаӧсь спиральӧн, винт моз.
Пинёв пуысь пӧв оз туй ни палубнӧй настил вылӧ, ни трапъяс вӧчӧм вылӧ, ни ӧдзӧсъяс, ни мебель вылӧ.
Мӧд делӧ свилеватость.
Сідзжӧ лёктор — волокноясыс сэки гы сямаӧсь, — но орехлы, карагачлы либӧ кыдз пулы тайӧ лёкторйыс друг лоӧ зэв дона качествоӧн: свилеватость вӧсна древесиналӧн слӧйясыс пуксьӧмаӧсь мичаа; полируйт — артмас рисунок, мый вӧсна вӧчӧмторлӧн доныс кынтас уна пӧв.
Столяр-краснодеревщикъяслӧн став тайӧ премудростьясыс зэв бура вӧліны тӧдсаӧсь и Викторлы.
Модельяс вӧчавны заводиттӧдз сійӧ ачыс вӧлі краснодеревщикӧн.
А заводитіс сійӧ уджавны модельщикӧн война дырйи, сійӧ кадӧ, кор заводӧ воавлісны ремонт вылӧ боевӧй карабъяс.
Каютаяс да салонъяс вӧчӧм вылӧ сэки ёна этшаджыка видзӧдлісны ремонтнӧй уджъяс ӧдйӧджык вӧчӧм вылӧ дорысь.
Частӧ сы пыдди, медым составитны чертёжъяс, пыр жӧ места вылын вӧчавлісны модельяс, мед сӧмын эськӧ чинтыны причальнӧй стена дорын корабльлысь сулалан сроксӧ, мед сӧмын ӧдйӧджык мӧдӧдны сійӧс саридзӧ.
Сэки Виктор аслыс немвиччысьтӧг и лои модельщикӧн, кутчысис сыӧ, кутіс радейтны сійӧс, эз окотит бӧр мунны вӧчавны салонъяс, шкапъяс, креслӧяс, панельяс.
Водзті сійӧ тӧдліс корабльсӧ сӧмын ортсыладорсяньыс, параднӧйладорсяньыс; модельщикӧн лоӧм бӧрын тӧдмаліс корабельнӧй организмсӧ, кыдзи шуліс Виктор ачыс, рабочӧйладорсянь.
Ставсьыс тшӧкыдджыка сійӧ вӧчавліс модельяс сэтшӧм оборудованиелысь, сэтшӧм механизмъяслысь, кодъясӧс техническӧй проектъясын петкӧдлӧма общӧй чертаясӧн, а налысь точнӧй размеръяссӧ, налысь точнӧй конфигурацияяссӧ колӧ тӧдмавны места вылын.
Конструкторъяскӧд ӧтлаын Виктор пыравліс трюмъясӧ, машиннӧй отсекъясӧ, гребнӧй валъяслӧн коридоръясӧ, дзескыд, векни, шуштӧм корабельнӧй сёртасъясӧ да пещераясӧ, кодъяс эмлун йылысь весиг и морякъяс оз ставӧн тӧдны, непӧштӧ морякъяс.
И мыйта быдпӧлӧс уникальнӧй детальяс гӧтӧвитӧма заводса цехъясын абу чертёжъяс серти, а Виктор модельяс серти.
Сыӧн изобретитӧм станок отсаліс сылы уджавны ёна ӧдйӧджык.
Виктор вермис ӧні не ветлывлыны луннас некымынысь корабль вылӧ да бӧр модельнӧйӧ.
Сы вӧсна, мый кывзісны Жуковлысь сӧветсӧ да кисьтісны частьяссӧ эз стальысь, а алюминий сплавъясысь, позьӧ вӧлі станоксӧ новлӧдлыны сьӧрсьыд, сувтӧдны сійӧс кытчӧ колӧ и сэні, места вылас, модельӧ пыртны колана вежлалӧмъяс.
Тайӧ вӧлі истиннӧй победа, кыдзи правильнӧ шуис станоксӧ испытайтігӧн Зинаида Павловна.
Но вот медся вылі душевнӧй кыпыдлун дырйи, кор Виктор чувствуйтіс асьсӧ победительӧн, лои Лидакӧд тайӧ гӧгӧрвотӧм, дзуг да лёк историяыс.
Кутшӧм сӧмын чайтӧмъяс семьяын эз висьтавны Лидия вошӧмлӧн помкаяс йылысь!
Матвей дед весиг решитіс, мый сійӧ муніс Алданӧ зарни корсьны.
«Думыштӧмыд жӧ, пӧрысь!
— скӧрмис сэки Агафья Карповна.
— Кутшӧм ыджыд шог, а сійӧ шуткаяс шутитны».
— «Мый бӧрднысӧ?
— вочавидзис Матвей дед.
— Бабаясыс му вылын этша?
Шуам, ӧти муніс, — Витька мӧд вылӧ гӧтрасяс».
Некод сылысь эз кывзы, некод сылы эз эскы, ставӧн тӧдісны, мый висьталӧ сійӧ кывъяс, кутшӧмъясӧс век шуавлӧны татшӧм случайяс дырйи, эз ассьыс, йӧзлысь кывъяс, бокысь кывлӧмъясӧс.
Ачыс дед налы эз жӧ эскы, ачыссӧ сійӧ эскис сыӧ, мый мыйта кӧть му вылын эз вӧвны нывбабаяс, на пиысь сӧмын ӧти крепыда пырас мужичӧй олӧмӧ.
Мӧд делӧ, вӧлі-ӧ пышйӧм Лидияыс Викторлы тайӧ «ӧтинас»?
Он пыр татшӧмтӧ аддзы.
Он, он пыр.
И кытысь сійӧс корсьны, кыдзи?
Кодкӧ ӧмӧй тӧдӧ?
Гуляйтанінъясысь, йӧктанінъясысь мукӧдъяс корсьӧны, юигъясӧн гӧгӧр видзӧдлывлӧны: абу-ӧ «сійӧ» со мичаникыс, абу-ӧ «сійӧ» мӧдыс, ёсь кывъяыс?
Мукӧдъяс сӧвет сетӧны: видзӧд, кутшӧм работница сійӧ, эм-ӧ сылӧн портретыс почёт дӧска вылын?
Быдногыс корсьӧны, унаногӧн, да овлывлӧ — оз сійӧс аддзыны.
Гортсаясыс сёрнитігӧн Виктор чӧв оліс, чувствуйтіс асьсӧ мыйынкӧ мыжаӧн, мӧвпаліс, и кымын ёнджыка мӧвпаліс, сымын гӧгӧрвоанаджык сылы лолі, мый Лидиякӧд олӧмыс эз сідзи мун, кыдзи коліс эськӧ, дзик первойсяньыс найӧ эз дружитчыны настӧящӧйногӧн.
Радейтӧмыс сэки, первойсӧ, вӧлі, тайӧ збыль, а дружбаыс эз артмы.
А сэсся?..
Видзӧдлыны кӧ, некутшӧм общӧй делӧяс налӧн эз и лоны.
Мый Викторлы Лидиялӧн поликлиникаыс, сылӧн регистрационнӧй карточкаясыс, кытчӧ гижалӧма Важ да Выль посёлокъясса олысьяслысь висьӧмъяссӧ?
Мый Лидиялы Викторлӧн пӧвъясыс, брусъясыс, фанераыс ?
И век жӧ велаліс, матысмис гӧтыр дорас Виктор, и век жӧ ас ногыс сылы дона вӧлі гӧтырыс.
Ӧтлаын олігӧн Лидиясӧ быттьӧ эз и казявлы, но мунӧм бӧрас кутіс чувствуйтны быд воськовын.
Виктор аддзис Лидаӧс сӧмын праздникъяс бӧрын, сылӧн век овлан местаысь, поликлиникаысь.
— Весьшӧрӧ корсин, — кӧдзыда шуис сылы Лида, быттьӧ бокӧвӧй.
— Гортад ме сэсся ог лок.
Некор эз вӧвлы менам гортӧй дай абу.
Ачыд тӧдан.
Да, Виктор тӧдіс, мый Лидиялӧн мамыс кулӧма, кор нывкалы тыри сизим либӧ кӧкъямыс арӧс, мый олӧма сійӧ тьӧтка ордас, мый Викторкӧд аддзысьӧм бӧрын пыр жӧ муніс сы сайӧ, мед сӧмын мынтӧдчыны радейттӧм семьяысь.
— Но мыйла, мыйла тайӧ ставыс?
— шӧйӧвошӧмӧн юасис сійӧ, кор сулаліс регистратура ӧшинь водзын.
Лида вочавидзис, мый сійӧ нинӧм йылысь оз кӧсйы сёрнитны, ещӧ нин сы вӧсна, мый та вылӧ поликлиника дорысь лёкджык места да уджалан кадысь лёкджык кад быттьӧ эз нин сюр.
Сёрни век жӧ лои.
Виктор аддзысис Лидиякӧд рытнас подъезд дорын.
Найӧ ветлӧдлісны уличаяс кузя час куим, и Лида висьталіс сылы уна сэтшӧмтор, мый йылысь Виктор кыліс первойысь на.
— Ті ставныд — и тэ, тшӧтш тэ!
— эгоистъяс, — сёрнитіс сійӧ сылы лӧсявтӧм скӧрлунӧн, весиг лӧгӧн.
— Ті мӧвпаланныд сӧмын завод йылысь, ті тӧждысянныд сӧмын карабъяс йылысь!
Сӧмын сы йылысь, мый интереснӧ тіянлы.
Тіянлы!
Тайӧ и эм эгоизм.
А менам кӧ мӧдпӧлӧс интересъяс, сідзкӧ ме вылӧ сьӧлыштны!..
Да, сьӧлыштны?..
— Мый тэ сёрнитан, Лида?!
Коді сьӧлалӧ?
— Коді?
Тэ, ті — ставныд!
Уськӧдлы дум вылад ноябр квайтӧд лун!
Виктор эз гӧгӧрво, мыйла тані ноябр квайтӧд лунсӧ гарыштіс Лидаыс, но пыр жӧ лои яндзим.
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны, мый буретш ноябр квайтӧд луныс налӧн свадьба лун!
Дас кык во чӧж дорвыв тайӧ лунсӧ пасйывлісны семьяас ичӧтик торжествоӧн: асывсяньыс Лидалы сетавлісны козинъяс, пӧжавлісны пирӧгъяс, рытнас пируйтлісны.
Медбур козинсӧ век сетліс сійӧ, Виктор.
Кыдз нӧ артмис, мый дас коймӧд во вылас та йылысь вунӧдісны?
Пирӧгъяс пӧжалісны, но эз сы кузя, мый Лида пырис Журбинъяс семьяӧ.
Не сӧмын козинъяс йылысь — поздравитны асывнас и то эз думыштлыны...
Корабль, корабль — сійӧ быдторйысь мыжа.
Лида прав.
Корабль йылысь мӧвпалісны, сы йылысь тӧждысисны, став мукӧдторсӧ вӧлі вунӧдӧма.
— Менам эм школьнӧй пӧдруга, олӧ ипподром сайын, — шуис Лида чорыда, мый эз виччысь Виктор.
— И сыкӧд ме празднуйті ноябр квайтӧд лун.
Но эг кыдзи свадьба лун.
Виктор корис Лидаӧс мунны гортас, кӧсйысис лоны мӧд кодьӧн; кӧсйысис, тыдалӧ, эз зэв сьӧлӧмсяньыс, эз зэв убеждённӧя, сы вӧсна мый эз вермы думыштны аслыс, кутшӧм мӧд кодьӧн сійӧ должен лоны и кыдзи тайӧ вӧчны.
Корӧмыс Лида вылӧ эз действуйт, сійӧ важмозыс кутчысис чорыда, кӧть мукӧддырйи и доршасис синваыс.
Сэсся сійӧ пуксис троллейбусӧ да муніс.
Виктор висьталіс тайӧ аддзысьлӧм йывсьыс гортас.
— Эк, Витя, Витя!
— Илья Матвеевич сӧмын пыркӧдыштіс юрнас.
— Абу-ӧ тэ, менам другӧй, мыжа?
Видзӧдлін эськӧ Костя да Дуняшка вылӧ.
И кино вылӧ найӧ, и куръя дорӧ...
Гаж налӧн, серам, шуткаяс.
Ме вылӧ да мамыд вылӧ видзӧдлы.
Пӧрысьӧсь — киӧн кутчысьӧмӧн гуляйтам, театрӧ со ветлім, опера кывзім.
А тіян мый?
Сійӧ — ачыс ас кежас, тэ — ачыд ас кежад.
Манакӧн лоин, и сысянь сійӧс жӧ коран.
Нывбабаыдлы, ещӧ томлы да мичалы, тэнад манастырскӧй уставъясыд абу вын сертиыс.
Вывтісӧ сійӧс мыжавны ог вермы, тэнӧ, пиӧй, ёнджыка мыжала.
— Асьтӧ, Илья, мыжав.
Некодӧс мӧдӧс, — шуис Василий Матвеевич, коді пырис тайӧ рытӧ Якӧрнӧйӧ.
— Мыйла ачымӧс?
— Илья Матвеевич чошкӧдіс пельяссӧ.
— Эн куж аслад керкаын порядок лӧсьӧдны, сэтчӧдз вайӧдін, мый ловъя морт тіян быттьӧ дзик бокӧ коли.
Он интересуйтчы, менам вокӧ, семейнӧй делӧясӧн.
Мый тіян вӧчсьӧ?
Алексейкӧд происшествие.
Викторкӧд...
А семьяыд — государстволӧн ячейка сійӧ.
Сы вылӧ сідз-тадз видзӧдны миян пӧвстысь некодлӧн правоыс абу.
Пинясисны, видчисны, лёкысь горзісны; камӧдісны пызанас кулакъяснаныс; ёнджыкасӧ, дерт, камӧдіс Илья Матвеевич, Василий Матвеевич сӧмын виччысигтыр зурӧдіс кулакнас пызан пӧвйӧ.
— Коді сійӧс кедзовтіс, коді?
— горзіс Илья Матвеевич.
— Пӧжалуйста, сӧвмы, вӧч мый кӧсъян!
— А интересуйтчинныд, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчнысӧ?
Асланыд удж йылысь дыдганныд тані асывсянь войӧдз...
— Мед и сійӧ дыдгӧ аслас делӧ йылысь.
Коді кутӧ!
Илья да Василий вокъяс эз ӧтмоза видзӧдны олӧм вылӧ, морт вылӧ.
Илья быдӧнсянь требуйтіс активность, сійӧ радейтліс энергичнӧй йӧзӧс, кодъяс кужӧны вӧчны ассьыс думыштӧмторсӧ.
Василий дась вӧлі велӧдны йӧзӧс тайӧ активностяс, отсавны кыптыны сылы.
Морт, коді сувтіс туйвежӧ, эз на аддзы ещӧ ассьыс туйсӧ, Ильялы прӧстӧ эз существуйт.
Василий лыддис, мый татшӧм морт вылӧ колӧ веськӧдны медся ыджыд внимание; «медым эз кеж кытчӧ оз ков, медым муніс миянкӧд ӧтлаын».
4
— Ёртъяс, завкомса членъяс, — сёрнитіс Горбунов, ачыс пызан увдорас пидзӧсъяссӧ малаліс, — миян клубным — эмӧсь юӧръяс — министерство пасьта медбур клуб.
Помещение да оборудование кузя — красавец клуб!
А удж кузя сійӧ, ей-богу, омӧльяс лыдын!
Но некыдз ог гӧгӧрво — мыйла?
Некыдз!
— Зэв прӧстӧй помка вӧсна, — шуис Жуков.
— Тайӧ абу клуб, а заштатнӧй кино да танцуйтан площадка.
— Ті вунӧдінныд библиотека йылысь, — содтіс Вениамин Семёнович.
Киас восьса блокнотӧн сійӧ пукаліс шкап дорын пельӧсас, мичаа бритчӧма, полувоеннӧй костюма, виж кучик крагаа.
— Сэні квайтсё ветымын постояннӧй лыддьысьысь!
— Вениамин Семёнович лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ассьыс кӧкъямыс грана внушительнӧй ӧчкисӧ.
— Библиотека, танцуйтан площадка, кино — тайӧ ещӧ абу на клуб, — вочавидзис Жуков.
— Ті висьталӧй лыдсӧ, унаӧн-ӧ волывлӧны кружокъясӧ, кабинетъясӧ, шойччан жыръясӧ.
Ті висьталӧй миянлы клублысь сэтшӧм мероприятиеяс, кодъяс эськӧ отсалісны заводлы реконструкция вӧсна, выль программа олӧмӧ пӧртӧм вӧсна тышын, отсалісны эськӧ воспитывайтны выль мортӧс.
Вот мый ті миянлы висьталӧй.
— Висьтавны кӧ кружокъяс йылысь...
шуам, шӧрасьӧм да вурсьӧм кузя кружокын регулярнӧя занимайтчӧны кызь квайт морт.
— Вениамин Семёнович листыштіс блокнотсьыс лист бок.
— Музыкальнӧй кружокын вӧлі...
— Мыйла «вӧлі», а не «эм»?
— Руководительыс муніс, выльсӧ аддзыны огӧ вермӧй.
Ме ачым абу музыкант.
— Вениамин Семёнович шуаліс сэтшӧм морт моз нюмъялігтыр, коді асьсӧ лыддьӧ правӧн.
— Но ті асьныд, — Жуков тӧдчӧдіс «асьныд» кывсӧ, — ме тӧда, войдӧр вӧвлӧмныд режиссёрӧн.
Мыйӧн нӧ висьтавны, мыйла оз уджав не сӧмын музыкальнӧй кружок, но и драматическӧй?
— Та йылысь юалӧй Горбунов ёртлысь, Николай Родионович.
— Вениамин Семёнович дзирдыштіс ӧчкинас.
— Ог вермы, — синъяссӧ бумагаяс вылысь лэптігмоз шуис Горбунов, — ог вермы сӧгласитчыны татшӧм условиеяс вылӧ, ёртъяс, завкомса членъяс.
Драматическӧй кружокӧн веськӧдлӧмысь Вениамин Семёнович корӧ сюрс кыксё шайт!
Артмӧ: клубысь сюрс да кружокысь сюрс кыксё...
— Тайӧ жӧ искусство!
— торкис Вениамин Семёнович.
— Кыдзи ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Искусство требуйтӧ мортлысь став вынъяссӧ.
А морт кӧ сетӧ став вынъяс, сылы...
— Мыйся парламентскӧй вензьӧмъяс?
— сюйсис сёрниӧ Иван Степанович.
— Клуб должен уджавны, должен!
Видзӧдлыны сӧмын тайӧ керка вылас — двореч!
Сійӧс стрӧитӧм вылӧ видзӧма...
— Иван Степанович шуис сэтшӧм ыджыд цифра, мый ачыс жӧ гӧрдӧдіс скӧрысла.
— Средствояс весьшӧрӧ видзам.
Абу клуб, а кулӧм керка!
Ме кора примитны медся чорыд мераяс.
— Тӧдӧмысь, ті тшӧктанныд менӧ вештыны удж вылысь, — вот, кажитчӧ, и став чорыд мераясыс, кутшӧмъясӧс тані принимайтӧны клуб восьтан лунсянь.
— Вениамин Семёнович лэптыштліс пельпомъяссӧ, тупкис блокнотсӧ да сюйис френч зептас: ставыс пӧ гӧгӧрвоана, важся сьыланкыв.
— Клуб восьтӧмсянь дас нёль во, — содтіс сійӧ, — а сэні заведующӧйыс вежсис дас вит.
Колӧ кӧ, верма висьтавны овъяссӧ.
Сійӧ шемӧсмӧдіс чукӧртчӧм йӧзӧс.
Некод некор татшӧм арталӧмъяссӧ эз нуӧдлы.
Заведующӧйяс волывлісны да мунлісны, пӧшти нинӧм эз кольлыны ас йывсьыныс казьтыланасӧ.
На пӧвстысь унджык йывсьыс позьӧ вӧлі шуны, мый ставныс найӧ ӧткодьӧсь, ставныс уджалісны ӧтмоза омӧля, вывті тӧдчытӧг вежлавлісны ӧта-мӧднысӧ.
Но, чайтсьыліс, найӧ вӧліны витӧн, квайтӧн, — сӧмын эз дас витӧн.
Он вермы ӧні и тӧдвылӧ уськӧдны, кор, кодӧс да мыйысь и мыйла вештылісны удж вылысь.
Ӧткымынъяс уджалісны клубын кык-куим тӧлысь, а мукӧдыс сӧмын вит-квайт лун.
Ставсьыс меддыр кутчысис Вениамин Семёнович — кык во да джын.
Тайӧ вӧлі честолюбивӧй морт.
Дас нёль арӧсӧн сійӧ гижис медводдза кывбур, а кор тырис сылы дас сизим, том йӧзлӧн областнӧй газет печатайтіс сылӧн кывбур ногӧн зэв уна гижӧмторъяс пиысь ӧтиӧс.
Кутшӧмкӧ кӧкъямыс строчка.
Но и найӧ лоины тырмымӧн Вениамин Семёновичлы, либӧ, кыдзи сійӧс сэки меліа ыдждӧдлісны, Вениклы, медым пӧкӧритны сьӧлӧмсӧ литература университетын ӧтлаын велӧдчысь нывлысь.
Тадзи сылӧн лои гӧтыр, а сэсся и аслыспӧлӧс нима ныв — Тайгина, кодӧс лӧсьӧдӧма «тайга» кывйысь.
Велӧдчыны лои сьӧкыд, ковмис нажӧвитчыны, медым ньӧбны Тайгиналы маннӧй рок.
Вениамин Семёнович пырис кутшӧмкӧ ӧти лунся шойччан базаӧ затейникӧн, кымынкӧ тӧлысь мысти гижис затейничество йылысь брошюра, сійӧс издайтісны.
Брошюраыс сылы восьтіс ӧдзӧсъяс газет редакцияясӧ.
Но бедаыс сыын, мый Вениамин Семёновичлӧн качествояс дорӧ, мыйысь сійӧс челядьдырйиыс колскӧдлісны детинкаяс — горзӧм да ошйысьӧм дорӧ, — воясӧн содіс склокаяс панӧм вылӧ ыджыд страсть.
На вӧсна сійӧ эз вермы дыр кутчысьны ни ӧти редакцияын.
Но сійӧ эз шогсьы.
Вӧлі гырысь стройкаяслӧн кад — стрӧитсисны первойя домнаяс, металлургическӧй комбинатъяс, тракторнӧй заводъяс.
Вениамин Семёнович збыльтор висьтавліс Лидалы да Катялы — сійӧ и збыльысь лэбавліс сэки ӧти строительнӧй площадка вывсянь мӧдӧ, мыйкӧ гижавліс многотиражкаяс да радиоузелъяс редакцияясын.
Сталинградскӧй тракторнӧй заводса клубӧ пырӧм бӧрын сійӧ ӧтлаасис сэтшӧм арлыда актрисакӧд, мый сылӧн пиыс вӧлі ичӧтджык Вениамин Семёновичысь сӧмын кык арӧсӧн.
Актриса крепыда босьтіс ас киас Вениамин Семёновичӧс.
Сійӧ муніс Тайгина дінысь да сылӧн мам дінысь.
Сійӧ наысь «лои вылынджык».
Актриса меститіс сійӧс театрӧ литературнӧй часть кузя заведующӧйлы отсасьысьӧн.
Сэсся сійӧ лои режиссёрлы отсасьысьӧн, сэсся воӧдчис и самостоятельнӧй режиссураӧдз.
Но бара важся историяыс — склокаяс дорӧ страсть эз лэдз сылы кутчысьны ӧти театрын кӧть мед эськӧ ӧти во.
Вениамин Семёнович объясняйтіс тайӧс сылы паныд интригаясӧн, вежӧгтӧмӧн, сылысь творческӧй методсӧ гӧгӧрвотӧмӧн.
Омӧль оз овлы буртӧг.
Местаяссӧ калейдоскопическӧя вежлалӧмыс сылы эз ичӧт пӧльза вай.
Исполнительнӧй судебнӧй документъясыс, кодъясӧс ыставліс Тайгиналӧн мамыс ӧчереднӧй театръяслӧн адресъяс кузя, век сёрмылісны: Вениамин Семёнович удитӧма мунны код тӧдас кытчӧ.
Кадыс муніс, актриса пӧрысьмис, Тайгина кӧні кӧ быдмис, велӧдчис; ставыс вежласис, эз вежсьы сӧмын сійӧ, Вениамин Семёнович.
Омӧля инмис сылы и Отечественнӧй война, сэки унджык кадсӧ сійӧ колляліс Киргизияын, Фрунзе карын.
Война бӧрын бара сы син водзын вералісны театръяс, лекторийяс, редакцияяс.
Коркӧ сэсся сійӧс судьбаыс вайӧдіс Ладаӧ.
Первойсӧ сійӧ кутчысис удж бердӧ сьӧлӧмсяньыс, клубын уджалісны кружокъяс, вӧвліны интереснӧй лекцияяс.
Вениамин Семёнович зілис ёна — ветлӧдлісны сёрнияс, мый заводлы лоӧ разрешитӧма пасйыны ассьыс сизимдас вит во тыран лун, а сэки дзик нин наградиталасны орденъясӧн.
Вениамин Семёновичлы орденыс зэв ёна вӧлі колӧ: война дырйи сійӧ эз заслужит орденсӧ.
Но юбилей колис, наградитісны орденъясӧн кодӧс колӧ — быдпӧлӧс клепальщикъясӧс да слесарьясӧс, весиг уборщицаясӧс да вахтёръясӧс — сӧмын эз Вениамин Семёновичӧс.
Вениамин Семёнович ӧбидитчис, и уджыс сылӧн муніс сідз жӧ, кыдзи вӧвлі унджыклаас, кӧні сійӧ уджавліс таӧдз.
Мыйла нӧ ку пытшкысь петны?
Ни почёт, ни слава, ни озырлун.
Сійӧс эз первойысь корны завкомӧ, эз первойысь требуйтны бурмӧдны уджсӧ.
Сійӧ кутіс асьсӧ век вылын юрӧн, сы вӧсна мый велалӧма шӧйтан цыганскӧй олӧмӧ, кыскис сэтчӧ, ньӧти эз вӧв страшнӧ Вениамин Семёновичлы.
Но мый сыкӧд вермасны вӧчны?
Вештасны удж вылысь?
Сӧвет Союз ыджыд.
Клубъяс, газетъяс, театръяс, лекторийяс сэні уна сюрс — оз пропадит Вениамин Семёнович, аддзас аслыс места, и оз татшӧмӧс, — бурджыкӧс, кӧні сійӧс вылӧ донъяласны, коркӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоасны.
Почестьяс, почестьяс!
— найӧ быдсяма сьӧмысь донаджыкӧсь.
Ачыс эськӧ рад мынтыны на вылӧ сьӧм, да сьӧмыс абу, жалитӧны скупердяйясыд лишнӧй сюрс...
А мыйкӧ требуйтӧны.
— Вештӧй заведывайтӧмысь, — шуис сійӧ.
— Босьтӧй дас сизимӧдӧс.
— Сідзи и вӧчам, — спокойнӧя вочавидзис Жуков.
— Займитчанныд кружокъясӧн.
— Сёр нин меным лоны кружковецӧн.
Во мысти лӧсьӧдча пасйыны нелямын арӧс тырӧм кузя юбилей.
— Жуков ёрт правильнӧ висьталӧ, — шуис Горбунов.
— Кӧні дас квайт, мед сэн лоӧ и дас сизим.
Нинӧм оз артмы Вениамин Семёновичлӧн.
— Ӧттор-мӧдтор кузя артмӧ!
— шуис гребнӧй валъяс кузя «король» Миша Тарасов.
Сійӧ пукаліс Василий Матвеевичкӧд орччӧн.
— Гӧтырсӧ босьтіс ассьыс кык пӧв томджыкӧс.
Боевӧй, аддзан, кӧні оз ков.
— Тайӧ менам личнӧй делӧ.
— Вениамин Семёнович видзӧдліс Тарасов вылӧ ышнясьӧмпырысь да сэтшӧм кӧдзыда, быттьӧ кӧсйис сійӧс кынтыны.
— Кора личнӧй олӧмӧ не сюйсьыны.
Чайта, завком оз вермы контролируйтны сійӧс.
— Завком оз, а общественнӧй мнение вермас, — шуис Жуков.
Горбунов казяліс, мый Вениамин Семёнович вылӧ ставӧн явӧ видзӧдӧны лёка, и ачыс кутіс чувствуйтны ас пытшсьыс лёкалӧм.
Сетас кӧ лёкалӧмыслы вӧля — Вениамин Семёновичӧс бон-бус вӧчас, и заседание цель йылысь ставныс вунӧдасны.
Медым татшӧмтор эз ло, сійӧ тэрмасигтыр юаліс:
— Кутшӧм предложениеяс лоӧны?
Заведующӧйӧс вештыны, а водзӧ мый?
— Выльӧс пуктыны.
— Кодӧс?
— Ме тадз думайта...
— Тарасов чеччис, шыльӧдіс уссӧ, кызӧктіс.
— Пессям, пессям — тӧлкыс абу, кодӧс сӧмын эгӧ босьтлӧй!
Предлагайта босьтны бур производственникӧс...
Но, дерт, ещӧ и сэтшӧмӧс, мед сійӧ вӧлі и бур общественникӧн...
Да и шуны сылы: «Вот, вокӧ, тэныд задание став заводскӧй коллективсянь.
Уджав, мырсьы!»
Тӧда татшӧм мортсӧ...
— Разрешитӧй, — корис кыв Вениамин Семёнович и, разрешениесӧ виччысьтӧг, водзӧ висьталіс: — Завкомлы менам шуӧмӧй, гашкӧ, нинӧмтор.
Но ог вермы чӧв овны, кор предлагайтӧны татшӧм лӧсявтӧмторъяс.
Быд культурнӧй уджлӧн эмӧсь специфическӧй аслыспӧлӧслунъяс, торйӧн нин — клубнӧй уджлӧн.
Локтас тайӧ аслыспӧлӧслунъяссӧ тӧдлытӧм морт.
Мый артмас, ёртъяс?
Кустарщина, отсебятина, чепуха.
— Бӧбйӧдлан миянӧс аслыспӧлӧслунъясӧн!
— скӧрмис Тарасов.
— Кутшӧм сэтшӧм аслыспӧлӧслунъяс?
— Найӧ эмӧсь, дерт, дядя Миша, — шуис Жуков.
— Сійӧ ёртлы, кодӧс ми пуктам, ковмас найӧс тӧдвылын кутны.
Мед велӧдчыштас.
Кодӧс нӧ ті предлагайтанныд?
— Со тайӧс!
— Тарасов индіс кинас Василий Матвеевич вылӧ.
— Василий Журбинӧс.
— Мый?!
— Василий Матвеевичӧс быттьӧ пружина качӧдіс улӧс вывсьыс.
— Кора лючкиджык предложениеяссӧ сетавны.
Тэ шмонитан, а йӧзыс збыльысь чайтасны.
— А ме збыльысь и предлагайта.
Тэныд, кыдзи некодлы мӧдлы, и лоны клубын.
И производственник, и общественник, и марксизм-ленинизм университетӧ ветлӧдлан...
— Ачыд, ачыд пуксьы, сэтшӧм кӧ нин окота тэныд!
— ещӧ чорыдджыка паныд сувтіс Василий Матвеевич.
Вениамин Семёнович серӧктіс.
— Вӧлӧмкӧ, абу кокни заведуйтны клубӧн, — шуис сійӧ.
— А мый, Василий Матвеевич, — кутіс сёрнитны Горбунов.
— Босьтчы, эн пов.
Отсалам.
Морт тэ — енсыкӧд — чорыд, абу сетчысь...
Клублысь правление выльӧс бӧръям.
А то Вениамин Семёнович дзикӧдз сійӧс личӧдіс: ачым пӧ да ачым.
Найӧ и шынитӧв олісны.
— Уджалі, уджалі...
— Тарасов предложениеысь шемӧсмӧм Василий Матвеевич эз кывлы, мый висьталіс Горбунов.
— Ог, — шуис сійӧ, — ог мун!
Мый думыштӧмаӧсь!
Жуков предложитіс эновтлыны клубса выль заведующӧй йылысь решениесӧ недель кежлӧ, — мед быдӧн думыштасны кандидатура йылысь.
Тайӧ недельын Жуков сёрнитлывліс Василий Матвеевичкӧд пӧшти быд лун.
Василий Матвеевич эз веж ассьыс кывсӧ.
Ог да ог.
Верӧсыслы отсӧг вылӧ кыптіс и гӧтырыс — Марья Гавриловна.
Сійӧ локтіс Горбунов дінӧ, матыстчис дзик пызан бердас, скӧр, инас оз ӧшйы.
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс!
— календарьяс да чернильницаяс вомӧн нюжӧдчӧмӧн заводитіс сійӧ, пӧшти горӧдіс.
— Рабочӧй мортӧс, мастерӧс — служащӧйӧ!
Ме Мӧскуаӧ гижа.
Кӧні сэтшӧм правоясыс — йӧзӧн шыбласьны?
— Некод оз шыблась.
Вылӧджык пуктыны сійӧс кӧсъям.
— Ті му пыр мунӧй асланыд вылӧджык пуктӧмнад!
Нывъяскӧд да зонъяскӧд чеччавны стариклы.
Срам дзор юрыслы!
Семьяыс ставнас — заводын, сійӧ — йӧктанінын да экскурсияяс вылын...
утренникъяс вылын.
Оз босьтчы Василий, кылан, Петрович, оз босьтчы!
Марья Гавриловна вӧлі Жуков ордын, директор ордын, быдӧн вылӧ горзіс: ов лэдз рабочӧй мортӧс позоритны — и ставыс.
Матвей дед, сійӧс татшӧм скӧрӧн аддзӧм мысти, ёна шензис.
«Марьяыссӧ, Марьяыс, рабочӧй честь вӧсна лев моз усьласьӧ.
Василий велӧдлӧма гӧтырсӧ гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм рабочӧй честьыд!»
Положениеыс немвиччысьтӧг вежсис.
Вежсис сійӧ буретш сійӧ здукӧ, кор Жуков дзикӧдз нин кӧсйис эновтчыны Василий Матвеевичысь.
Ӧти сёрни помын Жуков шуис сылы:
— Мый нӧ, мырдӧн тіянӧс клубӧ огӧ кыскӧй, Журбин ёрт.
Кывкутӧмысь поланныд, ыстысянныд суседыд вылӧ.
Василий Матвеевич бугжыльтчис, сійӧс бытшкисны парторглӧн кывъясыс, ӧбидитісны, оскорбитісны.
— Ме?
Пола?
— заводитіс сійӧ ньӧжйӧник да стрӧга.
— Сусед вылӧ ыстыся?
Миян абу сэтшӧмторйыд!
Босьтча, мед му пыр мунас сійӧ, чӧртлӧн, клубыс, став шылльӧ-мылльӧнас!
Заводсянь сійӧ мӧдӧдчис веськыда клубӧ, Веряжка вомӧн, Выль посёлокӧ.
Сійӧ ветлӧдліс лыдтӧм гӧстинӧйясті, аудиторияясті, кабинетъясті, залъясті, коридоръясті, лолаліс тыртӧм помещениеясын пӧдӧм сынӧднас, скӧрысь сьӧлыштіс кос аквариумӧ...
Кутшӧмкӧ поскӧд кайигӧн муртса эз зурась плешнас рӧмпӧштанӧ — сійӧ вӧлі ӧдзӧс кодь — аддзис асьсӧ: дзугсьӧм юрсиа, ку пиас оз тӧр — скӧр, абу морт — сім сьӧд кымӧр.
Петіс балкон вылӧ.
Рытъя рӧмыд руӧн тӧбсьӧм завод тшынасис.
Шера кымӧръяс ӧшалісны улын, пӧшти инмисны кранъясӧдзыс.
Насянь ӧвтіс йи кӧдзыдӧн.
Мый жӧ ӧні лоӧ?
Заводыс сэні, а сійӧ, Василий Матвеевич тані?
Веряжка юкас найӧс век кежлӧ?
Кажитчӧ, тайӧ мӧвпсьыс йи кӧдзыдыс йиджтысис веськыда сьӧлӧмас.
Мыйла сійӧ сӧгласитчис: «Босьтча!»
Эн вермы мунны Жуковлы паныд?
Эн вермы — но и скӧрав ӧні, шогсьы.
Кыв шуӧма, кыв бӧр оз босьтлыны.
— Выль овмӧсӧн тӧдмасянныд?
— кыліс сійӧ ас бӧрвывсьыс.
Видзӧдліс — Вениамин Семёнович.
abu
— Отсала.
Василий Матвеевич чӧв оліс.
Сынӧдас лэбис кутшӧмкӧ еджыд лепесток.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, кутіс сійӧс кипыдӧс вылас: лым чир!
Мӧд лэбӧ, коймӧд...
Лымйыс радуйтіс Василий Матвеевичӧс: тӧвсӧ дыр лои виччысьны, ӧні пуксис тӧв.
Гажмыштіс, видзӧдліс кок улас.
Лым чиръяс небыда гылалісны балконлӧн цемент джоджӧ да эз сывны.
Найӧ пыр ӧтарӧ содісны, некымын минутӧн балкон едждіс.
Едждісны матіса керка вевтъяс, едждіс муыс.
Му мудзӧма гожся тӧждысьӧмъясысь да клопочитӧмысь, сійӧ саймовтчис шойччыны — тулысӧдз, выль гожӧмӧдз.
Клубсьыс мунігӧн Василий Матвеевич шуис чӧвтӧм заведующӧйлы, ӧнісянь аслас работниклы:
— Аскомысь локта стӧч ӧкмысын.
— Кызь ӧти ноль нольын,
— шмонитіс Вениамин Семёнович.
— Ӧкмысын, ӧкмысын!
Некутшӧм нульястӧг.
И медым ставӧн вӧліны места вылынӧсь.
Василий Матвеевич сулаліс Вениамин Семёновичлань джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн, пӧшти сылы мышкӧн.
Пиньяссӧ мурч-курччис, синъяссӧ векняммӧдіс, видзӧдіс ӧти чутӧ.
Мый сійӧ сэтысь аддзис?
Эз-ӧ сійӧ казьтыв няйт пивнушка, пемыд трактир Петыркар портдорса ӧти улича вылысь?
Эз-ӧ казьтыв кадсӧ, кор сійӧ, дас вит арӧса зонка, сулаліс часӧвӧйӧн да видзис трактир бӧрвывса помещениеӧ пыранін, кытчӧ пукталӧма бӧчкаяс?
Да кыдз нӧ он казьтышт тайӧ кад йылысь!
Дворяналӧн сэки вӧліны асланыс клубъяс — дворянскӧй собраниеяс, офицеръяслӧн асланыс — офицерскӧй собраниеяс, маклакъяслӧн сідзжӧ кутшӧмкӧ делӧвӧй клубъяс.
Быдӧнлӧн клуб вӧлі.
А рабочӧй класслӧн?
Вот тайӧ пивнушкаыс, тайӧ трактирыс.
Но сэні, тайӧ пивнушкаас, сы бӧрвывса помещениеын, бӧчкаяс пӧвстын, — кутшӧм йӧз вӧвлісны!
Трактирнӧй конураясын вӧчсьывлісны портсӧ ставнас шымыртысь забастовкаяслӧн планъяс, политическӧй выступлениеяслӧн планъяс; трактирнӧй конураясын портовикъяс аддзӧдчывлісны подпольщик-революционеръяскӧд.
Думыштлыны сӧмын!
— дзескыд, пемыд клетушкаясын кисьмисны идеяяс, кодъяс пыркӧдісны став мирсӧ.
А тані двореч!
— и мый сэні?..
Йӧктӧм да радиолаяс.
Завоюйталім право имеитны татшӧм дворечьяс, тайӧ право вӧснаыс кисьтім вир, сетім олӧмнымӧс, нуим сьӧкыд удж революция бӧрын первойя воясын.
Василий Матвеевич весиг кулакъяссӧ кабыртіс.
— Медым ставӧн вӧліны места вылынӧсь!
— мӧдысь шуис сійӧ.
— Вот сідз!
ДАСӦД ГЛАВА
1
Тайӧ тӧлын заводлы вӧлі ёна сьӧкыд.
И эз сӧмын сы вӧсна, мый тӧлыс сулаліс вӧвлытӧм кӧдзыд, лыйліс пашляк, пӧльтісны чизыр тӧвъяс.
Декабр тӧлысся первой лунъясӧ нин Лада сэтшӧма кынмис, мый йиыс бура лэптіс куим тоннаа грузӧвикъясӧс.
Лымйыс куйліс йи вылас эз шыльыда, а топалӧм, полируйтӧм чуркъясӧн, дзирдаліс шонді водзын, быттьӧ чери сьӧм.
Йӧз кынмисны, ылалыштан — морозыс пыр жӧ едждӧдас банбоктӧ либӧ щӧкатӧ.
Ломтас муніс уна, вевтыртіс став нормаяссӧ, и всё равно кӧдзыдыс писькӧдчис цехъясӧ, контораясӧ, мастерскӧйясӧ: потласисны водопроводнӧй трубаяс, гыӧрыс шапкаясӧн ӧшӧдчӧма быд кӧрт тувйӧ.
Но эз природа кӧдзыдалӧмын вӧв главнӧй сьӧкыдлуныс.
 Главнӧйыс вӧлі сыын, мый татшӧм условиеясын колӧ вӧлі стрӧитны, стрӧитны ӧдйӧ, график серти, коді нинӧмӧн эз торъяв военнӧй кадся графикъясысь, кор заводыс кык пӧв, куим пӧв дженьыдджык срокъясӧ ремонтируйтліс эсминечьясӧс да крейсеръясӧс.
И колӧ стрӧитны не сӧмын карабъяс, а асьсӧ заводсӧ.
Тулыс кежлас колӧ эштӧдны главнӧй потоклысь основнӧй линияяссӧ.
Тайӧ лоӧ не сӧмын паськӧдны, нюжӧдны да вештыны цехъяслысь зданиеяссӧ, но и лӧсьӧдны да вӧчны уна выль механизмъяс, приспособлениеяс, реконструируйтны кранӧвӧй овмӧс.
Иван Степанович, кодӧс тшӧкыда мыжавлісны йӧз дінӧ небыдлунысь да налӧн слабостьяс вылӧ веськодя видзӧдӧмысь, характернас мукӧд уна чертаяс боксянь вермис лоны примерӧн весиг медстрӧг да медтребовательнӧй критикъяслы.
Сійӧ вӧлі бур специалистӧн и збыльысь эз омӧль организаторӧн, коді зільӧ влияйтны подчинённӧйяс вылӧ оз стрӧглунӧн, а убеждениеӧн, мортлы сьӧлӧмас сибӧдчӧмӧн, бур кывйӧн, бур поступокӧн.
Омӧль тайӧ али бур — коді босьтас ас вылас кывкутӧм решитны тайӧ вопроссӧ категорическӧя?
Фронт вылын, боевӧй условиеясын, кӧні мукӧддырйи минутысь, секундаысь зависитӧ бой помасьӧмыс, — сэні колӧ прикажитны да любӧй средствоясӧн требуйтны приказ выполнитӧм.
Но мирнӧй олӧм условиеясын, мирнӧй удж условиеясын, — тайӧ условиеясын абу ӧмӧй кадыс убедитны мортӧс, пырӧдчыны сы сьӧлӧмӧдз, шуны, аддзыны сылы сьӧлӧмӧдзыс йиджан кыв?
Иван Степанович, кузь гӧленя еджыд буркиа, щӧка увтіыс кӧрталӧм шоныд шапкаа, лэптӧм ыж ку воротника, джынсьыс унджык кадсӧ колляліс строительяс пӧвстын, кӧдзыд ывлаын.
Сёрнитіс накӧд, куритчис, шмонитіс.
Ачыс заводитліс тэчны теплякъясын кирпичьяс, — сылӧн артмыліс, каменщикъяс ошкылісны директорлысь тэчӧмсӧ.
Лӧсавліс черӧн кер — сідзжӧ кужис, сӧмын ёна да шумӧн лолыштліс сынӧдсӧ быд сӧтігӧн: арлыдыс кутіс тӧдчыны.
Строительяслы дасьтісны шоныд общежитиеяс, налы лӧсьӧдісны тӧвся паськӧм, гынсапӧгъяс, ватникъяс, мехӧвӧй кепысьяс.
Эз вӧвны прорывъяс строительнӧй материалӧн снабжайтӧмын: кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧв тайӧс шедӧдны Иван Степановичлы, сійӧ век жӧ шедӧдліс.
И кутіс сійӧ нимавны плӧтникъяс пӧвстын, бетонщикъяс, арматурщикъяс, каменщикъяс пӧвстын: бур директор, татшӧм дырйиыд позьӧ уджавны сӧвестьӧн, бура.
Иван Степанович ветлӧдліс заводті да цехъясын тшӧкыда паныдасьлывліс Антон Журбинкӧд.
Антонӧс сійӧ тӧдіс ичӧтдырсяньыс.
Но прамӧясӧ сыкӧд тӧдмасис сӧмын ӧні, тайӧ скӧр тӧлын.
Реконструкция кузя уджъяс заводитігӧн, кор профессор Белов колис Антонӧс заводӧ институтса полномочнӧй представительӧн, Иван Степанович омӧля интересуйтчис тайӧ том инженернас — инженер кыдзи инженер, сӧмын муніс эз производство вылӧ, а наукаӧ, — татшӧмъясыд уна сюрс.
Мыйкӧ дыра кад кольӧм бӧрын Иван Степановичлы лои вежны ассьыс мӧвпсӧ.
Гашкӧ, Антон кодь инженерыд и уна сюрс, но найӧ век жӧ заслуживайтӧны внимание, и оз ичӧтӧс.
Ӧтчыд сійӧ кутіс сёрнитны Антонкӧд английскӧй судостроительнӧй верфьясӧ войнаӧдз аслас ветлӧм йылысь.
Антон сюся кывзіс сылысь и сідзжӧ заводитіс сёрнитны тайӧ верфьяс йылысь.
Иван Степанович ёна шензис.
Илья Матвеевичлӧн пиыс, неважӧнся зон-судосборщик, тӧдіс англичаналысь кораблестроительнӧй технологиясӧ Иван Степановичысь эз омӧльджыка, пӧжалуй весиг бурджыка, кӧть Англияын некор абу вӧвлӧма.
Антонлысь кывзігӧн Иван Степанович казьтывліс Британскӧй діяс вылысь аддзылӧмторсӧ да ёна шензис: Антон быттьӧкӧ заставитіс ассьыс кывзысьсӧ аддзыны сійӧс, мый уна во сайын эз веськав сы син улӧ.
Иван Степанович, Англияӧ воӧм бӧрын, изучайтіс сӧмын выльсӧ, интересуйтчис сӧмын выльӧн, передӧвӧйӧн — сійӧс сӧмын и аддзыліс.
Антон тӧдіс и тайӧ коркӧ вӧвлӧм выльсӧ, передӧвӧйсӧ, и сыкӧд тшӧтш сылы вӧлі тӧдса ставыс, мый мешайтӧ английскӧй верфьясын передӧвӧй техника тырвыйӧ, паськыда применяйтӧмлы, ставыс, мый конструкторъяслӧн да технолог-англичаналӧн торъя достижениеяслы оз лэдз ӧтувтчыны ӧти быдсаӧ, асланыс, национальнӧй, новаторскӧй, неповторимӧйторйӧ.
Бӧрынджык Иван Степанович аддзис, мый Антон зэв бура тӧдӧ кораблестроительнӧй литература — отечественнӧйӧс, суйӧрсайсаӧс, выльӧс, важӧс и весиг петровскӧй да допетровскӧй кадсяӧс, мый сійӧ тӧдӧ мыйтакӧ тӧдчанаджык пӧшти быд корабль стрӧитӧмлысь историясӧ — любӧй канмуысь, любӧй нэмын, тӧдӧ став мирын унджык гырысь заводъясын да верфьясын производство организуйтӧмсӧ; сэк жӧ ки улӧ медводз сюрӧм бумага лист вылӧ сійӧ вермис гижтыны тайӧ предприятиеяс пӧвстысь быдӧнлысь план да пыдісянь сетны сылы критическӧй донъялӧм.
Антонкӧд позьӧ вӧлі сёрнитны заклёпкаяс йылысь, гребнӧй винтъяс йылысь, турбинаяс йылысь, корабль пловучестьлӧн запас йылысь, остойчивость йылысь — мый йылысь окота; ставтор йывсьыс сылӧн вӧлі аслас определённӧй, точнӧй тӧлкуйтӧм.
Сы арлыдӧ Иван Степановичлӧн эз вӧвны та мында тӧдӧмлунъясыс, татшӧм эрудицияыс.
Мыйла?
Абу-ӧ сы вӧсна, мый сӧветскӧй канмулӧн и арлыдыс кызь-кызь вит во сайын вӧлі мӧд, абу-ӧ сы вӧсна, мый и сӧветскӧй наука сэки вӧлі том и сӧветскӧй практика опытӧн гӧльджык на?
И абу-ӧ сы вӧсна, мый олӧмлӧн татшӧм законыс: ӧти поколениеяс весалӧны туйсӧ мӧдъяслы, и найӧ, мӧдъясыс, оз нин джӧмдавны изъясӧ, кодъяс вывті прӧйдитісны гырысьясыс?
Антон висьталіс Иван Степановичлы, кыдзи сійӧ велӧдчис институтын.
— Ӧкмыс час асывсянь дас час рытӧдз пукавлі лекцияяс вылын да библиотекаын.
Суткинас дас куим час.
Сы лыдысь колӧ чинтыны ӧти час ӧбед вылӧ.
Сідзкӧ, дас кык.
И тадзи квайт во чӧж, дипломнӧй проект вылын удж арталӧмӧн.
Умножитам...
Дас кыксӧ куимсё квайтымын вит вылӧ — воын лун лыд, и ещӧ квайт вылӧ — во лыд.
Лоӧ кызь квайт сюрс учебнӧй часысь унджык.
Но, неуна этшаджык: гожӧмын — июльын, августын — ме уджавлі этшаджык.
Гӧгрӧстӧм.
Шуам, кызь вит сюрс час.
Позьӧ та дыраӧн вӧчыштны мыйкӧ?
Позьӧ, Иван Степанович!
Гӧра позьӧ путкыльтны.
— Колӧ вӧлі тані дьявӧльскӧй упорство.
Том морттӧ и кино вылӧ кыскӧ, и вечер вылӧ, и театрӧ, и нывкӧд больгыштны.
Помнита ачымӧс, луннас вит час занятие — и пом!
Упорство колӧ фантастическӧй.
— Миян группаын вӧлі татшӧм ыръянитысьыс куим морт.
Ставныс — фронтовикъяс.
— Йӧз гӧгӧрвоӧмаӧсь кадлысь, часлысь да минутлысь донсӧ.
— Главнӧйыс, Иван Степанович, гӧгӧрвоӧмаӧсь олӧмлысь донсӧ.
Сійӧ вывті дженьыд, медым позьӧ вӧлі видзны сійӧс весьшӧрӧ.
— Да, — думыштчӧмӧн шуис Иван Степанович, — и цельясным миян гырысьӧсь, медым мунны на дорӧ катласигтыр.
Сідзи и кыскӧ уськӧдчыны котӧрӧн.
Ас серти тӧда: веськыда мучитчан, кор лунысь-лун аддзан стапель вылысь корабль.
Кутшӧм ньӧжмыд, манлив удж!
Лунысь лунӧ ёнмис Иван Степановичлӧн Антон дінӧ уважение.
Самӧй сійӧ детинка дінӧ, коді кыдзкӧ тӧдлытӧг быдмӧма и вот сувтіс сӧветскӧй кораблестроениеса командиръяскӧд орччӧн, воча пельпомӧн сыкӧд, Иван Степановичкӧд, ветымын арӧса дзормысь морткӧд.
Иван Степанович корлывліс сійӧс ас дінас сьӧкыд случайясын, кор колӧ вӧлі сӧветуйтчыны.
Ачыс ветлывліс сы дінӧ.
«Ыджыд вын — Журбинъяс», — шулывліс сійӧ мукӧддырйи аслыс.
Но, Журбинъясӧс казьтывлігӧн, мӧвпаліс мыйкӧ сэтшӧмтор йылысь, мый оз позь йӧршитны ӧти семья кытшӧ, мыйкӧ зэв ыджыд, гигантскӧй йылысь, мый владейтӧ мирлӧн судьбаясӧн, став человечестволӧн судьбаясӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд кӧкъямыс час рытын Иван Степанович пырис цехӧ.
Сійӧ аддзис сэтысь Антонӧс, участокса профоргӧс, цехӧвӧй комитетса председательӧс да Горбуновӧс.
— Но мый ме верма вӧчны, ёртъяс?
Коді ме лоа сылы?
— юасис Антон.
— Кыдзи коді?
Вок!
— доказывайтіс цехкомса председатель.
— Вок!
— Мый лои?
— интересуйтчис Иван Степанович.
Участокса профорг индіс кинас шӧр пролётса металлическӧй конструкцияяс переплетение вылӧ.
Тайӧ вӧлі корабль секцияяслы сборка нуӧдӧм вылӧ кондуктор.
Кондуктор ӧти балка вылын пукаліс электросварщик, чужӧмыс сылӧн тупкӧма защитнӧй маскаӧн.
Комбинезон зепсьыс сійӧ кыскис электрод, пуктіс сійӧс держательӧ; дуга кутіс дзужгыны, сявкйис быд бокӧ бенгальскӧй би; электросварщик вешйис водзӧджык — выль электрод, бара фейерверк.
Уджаліс сійӧ ӧдйӧ, пелька, сэк жӧ спокойнӧя, и некыдз оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сэтшӧма волнуйтӧ профсоюзнӧй работникъясӧс.
— Эз мун лунся смена бӧрын, Иван Степанович, — висьталіс Горбунов.
— Ковмас акт гижны.
— Коді сійӧ, кыдзи овыс?
— Антон Ильичлӧн вок, Константин Журбин.
— И тшӧктӧны, медым ме кыски сійӧс сэтысь сьылідзирйӧдыс, — серамсорӧн шуис Антон.
— Ме сылы гортын вок, тані ми сыкӧд ӧткодьӧсь.
Мездӧй, ёртъяс, не вын серти уджысь.
Ог вермы ме ноксьыны вокъясӧс перевоспитайтӧмӧн.
— Журбин!
— горӧдіс Иван Степанович.
— Журбин!
Лэччы вай, лэччы!
Мыйся безобразие!
— Вот помала — лэчча, — бергӧдчывтӧг вочавидзис Костя.
— Журбин!
— бара чукӧстіс Иван Степанович.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый вӧчан?
— А мый?
— Костя выключитіс аппаратсӧ, лэптыштліс чужӧм дорсьыс щитоксӧ.
— Мый?
Вот мый.
«Би-би-си» либӧ «Голос Америки» тӧдмаласны кӧ тэнад выходка йылысь, найӧ жӧ став мир пасьта кутасны горзыны мырдӧна удж йылысь.
— И сідз горзӧны, директор ёрт.
Ӧткодь, — сӧрны кутасны, кӧть луннас куим час уджав.
Налысь кывзысьны!..
Выльлун кежлӧ тайӧс кольны али мый?
Да менам вежалуныс сэки вошӧ.
— Кыдзи вошӧ?
— Зэв прӧстӧ.
Уджыс коли кӧпейка дон, а ӧшавны кутас ме вылын.
Ог радейт, кор абу помалӧма.
— Лэччы!
— Оз ков, Иван Степанович.
— Антон кутіс директорӧс сойбордйӧдыс.
— Нинӧм оз артмы.
— Журбинскӧй характер?
— Абу, котӧрӧн жӧ кӧсйӧ котӧртны.
Но Иван Степанович эз ланьтӧдчы.
Шойччан лун бӧрын сійӧ корис Костяӧс аслас кабинетӧ, босьтчис ёсьтӧдлыны.
— «Би-би-си» — ладнӧ, кыдзкӧ терпитам, — шуис сійӧ.
— Лёкджык — кор сверхурочнӧй часъяс лёк боксянь петкӧдлӧны заводнымӧс ставнас.
Абу военнӧй кад.
Огӧ кужӧй, шуасны миян йылысь, уджавны ритмичнӧя, график кузя, план кузя, штурмовщина паськӧдам.
Гӧгӧрвоин?
— Эг гӧгӧрво, — збоя вочавидзис Костя.
— Кутшӧм нӧ тайӧ штурмовщина!
Миянӧс батьным мыйӧ ичӧтысянь велӧдліс?
Ӧбед дырйи ставсӧ сёйны, ни ӧти кусӧк не кольны, и уджсӧ туйджынъяс не эновтны.
— Гудокӧдз тэ тыртін норматӧ?
— Сё нелямын процент вылӧ.
— Кӧн нӧ туйджынйыс, Журбин?
Туйӧн-джынйӧн!
— Неокота вӧлі кольны выльлун кежлӧ.
— Тэнсьыд окотитӧмтӧ оз юавны.
Эм дисциплина, эм уджалан распорядок, сылысь и кывзысь.
— Бара абу гӧгӧрвоана, Иван Степанович.
Ме мый тіян — батрак?
Ме рабочӧй!
Сідзи найӧ эз и воны ӧти кывйӧ — директор да рабочӧй.
Костя мунӧм бӧрын Иван Степановичлы уси дум вылас сійӧ кадыс, кор сійӧ, комсомольскӧй руководитель, тышкасьліс лодырьяскӧд, летунъяскӧд, прогульщикъяскӧд, кор вот тадз жӧ корлывліс ас дорас том йӧзӧс да доказывайтліс налы, мый колӧ уджавны выльног, сознательнӧя, социалистическӧй ногӧн.
И частӧ нинӧм эз пусьыв.
— Тэ заводлӧн кӧзяин, — объясняйтіс сійӧ.
— Кутшӧм нӧ ме кӧзяин!
— шпынняліс зон.
— Кӧзяиныс — директор.
Миян делӧ чуктӧдавны да пӧлучайтны сьӧм.
Сьӧкыд вӧлі важыслӧн грузыс.
Кажитчис, некор сійӧс он шыбит пельпомъяс вывсьыд, кутан кыскыны ещӧ сё либӧ кыксё во.
Тыр арлыдӧ воӧм бӧрын Иван Степанович радейтліс думсьыс видзӧдлыны сійӧ туйсӧ, кутшӧмӧс сы син водзын прӧйдитіс канму и кутшӧмӧс сійӧ сідзжӧ прӧйдитіс сыкӧд ӧтлаын.
Сійӧ лыддьыліс, мый мортлы бур видзӧдны не сӧмын будущӧйӧ, но и кольӧм вылӧ.
Мӧдног нинӧмкӧд сравнивайтны ӧнія вӧчӧмторсӧ, а сравнениетӧгыд оз позь и донъявны.
Тайӧ Костя Журбин, сійӧ бура тӧдӧ, мый Сӧвет Союзын морт имеитӧ удж вылӧ право — тадз шуӧма Конституцияын, — и не сӧмын удж вылӧ — свободнӧй творчество вылӧ.
Но тӧдӧ-ӧ Костя, мый сэки, кор сійӧ чужис, вӧлі на биржа труда и сы дорын недельясӧн ӧчередьын сулалісны йӧз, кодъяс кӧсйисны пӧлучитны кӧть кутшӧмкӧ да удж.
Биржа быри сӧмын канмуӧс индустриализируйтны заводитӧм бӧрын.
Сэки быд завод ворота вылын, быд строительнӧй площадка вылын тыдовтчисны объявлениеяс: «Колӧны...» лыддьӧдлӧмӧн став производственнӧй профессияяссӧ, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь свет вылас.
Татшӧм объявлениеяссӧ Костя аддзӧ и талун, а биржа йылысь сійӧ, дерт жӧ, оз и тӧд.
Войтыр сійӧс дзикӧдз нин вунӧдіс.
Тӧдӧ-ӧ Костя зажигалкаяс йылысь, инструментъяс гусявлӧм йылысь, станокъяс жуглӧм йылысь?
Гашкӧ, тӧдӧ висьталӧмъяс серти, небӧгъяс серти, хрестоматияяс серти, кыдзи тӧдӧ Азеф йылысь, Гришка Распутин йылысь, — оз унджык.
Тӧдӧ-ӧ Костя, кутшӧм сьӧкыд вӧлі медводдза ударникъяслы, кыдзи на вылын тешитчылісны найӧ, кодъяслы туй пӧперегыс сувтлісны ударникъяс, кыдзи найӧс гусьӧн преследуйтлісны, пельӧс сайсянь лыйлісны изъясӧн?
Сылы тӧдса сӧмын почёт, кутшӧмӧн кытшалӧма талун стахановечьясӧс.
Оз, Костя унатор оз тӧд, зэв унатор.
А Иван Степанович став тайӧ пырыс прӧйдитіс, ставыс ас вывтіыс мунліс.
Сылӧн эм мыйӧн сравнивайтны рӧдиналысь выль лун,
— и кор сійӧ сувтӧдӧ ас водзас орччӧн зонсӧ, коді шуліс: — «Кутшӧм ме кӧзяин?
Кӧзяиныс — директор», да Костяӧс сійӧ волнуйтчис, сідзкӧ, сійӧ эз весьшӧрӧ ов сы мындатӧ во, а пырис мӧд эпохаӧ.
Да, да, эсійӧ зонмыс да Костя — разнӧй эпохаясса представительяс.
Кутшӧм жӧ ыджыд да тӧдчана сӧветскӧй мортлӧн олӧмыс, сы олӧм чӧжӧн кӧ вежсьӧны быдса эпохаяс!
Кажитчис, ковмасны сё либӧ кыксё во, медым быдмис выль морт, а коли сӧмын кызь во, и выль морт быдмис.
Мыйӧдз воис — заводса директорлы быть лоӧ сайкӧдны удж вӧчигӧн рабочӧйлысь порывсӧ!
Радейтліс Иван Степанович тӧлкуйтны тадзи ачыс аскӧдыс.
Та бӧрын бурджыка уджавсис, омӧльджыка топӧдлісны сьӧкыдлунъяс, содлісны вынъяс.
Зэв ыджыд вынъяс, кодӧс дзебӧма морт пытшкын, но ылӧдз абу пыр найӧс мобилизуйтӧма, ылӧдз абу пыр да абу ставсӧ вайӧдӧма движениеӧ.
Найӧс мобилизуйтӧм вылнаыс сійӧ цель сайын, кутшӧмӧс сувтӧдӧма морт водзӧ, сійӧс вежӧртӧмысь, ылӧ-ӧ воис нин морт тайӧ цельланьыс.
Иван Степанович лыддис канмулысь достижениеяссӧ, кыдзи лыддьӧны тӧдтӧм, ветлывтӧм поскӧд кайигӧн пос тшупӧдъяссӧ; уна прӧйдитӧма — матын йылыс, тыдалӧ нин кузь да сьӧкыд туйлӧн цельыс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс уважайтліс йӧзӧс, кодъяскӧд ӧтлаын кыпӧдчис тайӧ пос тшупӧдъястіыс да кодъяслӧн вӧлі цель, вӧлі идея.
Антон Журбин кажитчис сылы буретш татшӧм мортӧн.
Антон оліс аслас идеяӧн.
Ӧтчыд сійӧ шуис Иван Степановичлы:
— Сійӧтор, мый лоӧ миян реконструкция бӧрын, абу на идеал.
Ме мечтайта настӧящӧй конвейер йылысь.
Кыдзи тракторнӧй либӧ автомобильнӧй заводъясын.
— Вывті ыджыд разницаыс автомобиль да корабль костын, Антон Ильич.
— Мыйла нӧ?
Стандартизируйтны кӧ дзик став узелъяссӧ, став агрегатъяссӧ, машинаяссӧ медся посни детальясӧдз, кӧть ӧти типа карабъяслы, да стрӧитны карабъяссӧ серияясӧн, — конвейер вермас лоны.
Сійӧ быть колана.
Мӧдног миян флотлӧн быдмӧмыс кутас кольччыны миянлы колӧм серти.
Ӧтиӧн-ӧтиӧн карабъяс стрӧитӧмнад ылӧ он мун.
Видзӧдлӧй, кутшӧм ӧдйӧ автомобилизируйтсьӧ канмуным!
Конвейер отсӧгӧн.
А ми, кораблестроительяс, пыр на ещӧ штучникъяс.
А карабъясыд миянлы колӧны, пӧжалуй, не этшаджык автомобильяс дорысь.
Морскӧй границаясным ветымын сюрс километр!
2
Важ технология кузя стрӧитӧм медбӧръя ыджыд корабльӧн вӧлі корабль, кодӧс лэдзисны ва вылӧ Октябрся праздникъяс вечерняӧ.
Ӧні сы бӧрся долженӧсь стрӧитсьыны цельносварнӧй океанскӧй рефрижераторъяс.
Найӧ вӧліны эз сӧмын нин чертёжъяс вылын, а и плаз вылын, модельясын, заготовкаясын.
На вылын важӧн уджалісны конструкторъяс да технологъяс — дасьтісны техническӧй документация; уджалісны модельщикъяс да разметчикъяс.
Сӧмын стапельнӧй участокъяс вылын лои кост.
Тыртӧмӧсь вӧліны и важ стапельяс и выльяс, кодъясӧс неважӧн сдайтіс капитальнӧй строительство кузя отдел.
Медым бырӧдны тайӧ косталӧмсӧ, министерство тшӧктіс заводлы лэдзны саридз чери кыян ичӧтик траулеръяслысь серия.
Татшӧм суднояссӧ завод стрӧитліс кык во сайын, видзис на став чертёжъяссӧ, документъяссӧ, шаблонъяссӧ, сы вӧсна заказыс ньӧти эз вӧв сложнӧй.
Важ стапель вылын да ӧти выль вылын заводитісны стрӧитны ӧтпырйӧ куим корабльӧн.
Илья Матвеевич участок вылӧ бӧр воисны сылӧн мастеръясыс, бригадир-судосборщикъясыс, электросварщикъясыс, кодъясӧс ыстылісны ремонт вылӧ да судно эштӧдӧм вылӧ.
Главнӧй потоклы кондукторсӧ сдайтӧм бӧрын воис и Костя.
Сӧмын сверловщикъяс, клепальщикъяс, чеканщикъяс кольлісны цехъясӧ да достроечнӧй бассейнӧ.
Судостроениелӧн передӧвӧй позицияяс вылысь найӧс пыр ылӧджык да ылӧджык зырис зумыда восьлалысь электрическӧй дуга.
Алексей, сійӧ успех бӧрын, кутшӧмӧс бара шедӧдіс арнас, — чувствуйтіс асьсӧ чуть ли эз сэтшӧм подсобникӧн, коді ваялӧ складысь горновщицаяслы заклёпкаяс.
Матӧ плавайтысь важиник паракодлы обшивкаас выль листъяс клепайтігӧн сійӧ видзӧдавліс ӧткымынысь ассьыс мӧлӧтсӧ, коді вайис сылы слава.
Позьӧ, пӧжалуй, тайӧ мӧлӧтыслысь ещӧ мыйкӧ вежны, бурджыкӧн вӧчны сійӧс.
Но кодлы тайӧ колӧ?
Коді кутас бурмӧдны землекоплысь зыр, кор эм экскаватор, либӧ жуглыны юрсӧ гӧр реконструируйтӧм вылын, кор эм уна корпуса тракторнӧй плуг?
Вот велӧдчис сійӧ, Алексей, лои бригадирӧн, мечтайтіс ыджыдтор йылысь, — а мыйӧ воис?
Сыӧ, медым ставсӧ заводитны выльысь.
А мый, шуны кӧ, заводитнысӧ, мыйӧ кутчысьны?
Мый сійӧ тӧдӧ ещӧсӧ, мый сяммӧ?
Неуна токарничайтны, неуна слесарничайтны.
Лоны слесарӧн?
Токарӧн?
Янсӧдчыны карабъяскӧд?
Оз лӧсяв.
Коді стрӧитліс карабъяс, нинӧм мукӧдтор оз нин кут стрӧитны.
Корабль кутӧ ас дінас мортӧс нэм чӧжыс.
Оз ӧд случайнӧ сэтшӧм зумыда кутчысьны судостроительнӧй заводъясын кадръяс.
Алексей решитіс изучитны электросварка.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый сы сайын кораблестроениелӧн будущӧйыс.
Заводитчӧм могысь сійӧ муніс видзӧдлыны, кыдзи уджалӧ Костя.
Тайӧ вӧлі цехын кондуктор сваритігӧн.
Сваритісны сійӧс кыкӧн — Костя да сылӧн ученик Игорь Червенков.
Сваритісны кипомысь.
Игорлӧн движениеясыс вӧліны точнӧйӧсь, гӧгӧр арталӧмаӧсь да сэтшӧм стӧчӧсь, быттьӧ найӧс кутіс тыдавтӧм шаблон.
Тадз примернӧ сёрнитӧны иностранечьяс, кодъяс бура велӧдӧмаӧсь бокӧвӧй кыв, но ещӧ оз на вермыны петны книжнӧй тӧдӧмлунъясысь водзӧ.
Алексейлы тӧдвылас уси радио пыр неважӧн кывлӧм лекция свободаӧс философскӧя гӧгӧрвоӧм йылысь.
Лекцияас висьтавсис, мый морт вӧлялӧн мездлун — сійӧ абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи способность принимайтны решениеяс делӧсӧ тырвыйӧ тӧдӧмӧн.
Вӧля определяйтсьӧ тӧдӧмлунӧн, а тӧдӧмлун сетӧ уверенность сыын, мый тэ принимайтан правильнӧй решение и вӧчан сідзи, кыдзи колӧ.
Тӧдтӧмлун жӧ кыпӧдӧ неуверенность, ас кӧсйытӧг сійӧ предметлы подчинитчӧм, кодӧс морт лӧсьӧдчис подчинитны аслыс, а вот оз вермы.
Игорь тӧдіс, тыдалӧ, электросваркалысь сӧмын главнӧй основаяссӧ, найӧ пределъясын сійӧ и действуйтіс, найӧ сійӧс и йӧршитлісны, кыдзи иностранецлӧн сёрниыс йӧршитсьӧ бокӧвӧй кывйӧс небӧгъяс серти тӧдӧмлунӧн.
Костялӧн ученикыс ещӧ эз на тӧд ставсӧ.
А Костя...
Костя кутӧ асьсӧ, кыдзи нималана скрипач.
Сійӧ эз видзӧд нотаяс вылӧ.
Сійӧ уджаліс кокниа, свободнӧя.
Алексей весиг думыштіс: «Вариацияясӧн».
Сы движениеяс бӧрся весиг следитнысӧ он вевъяв, найӧ эз торъявны ӧта-мӧдсьыныс.
Эмӧсь сэтшӧм учебно-физкультурнӧй кинофильмъяс.
Петкӧдлӧны сэні, шуам, вартчысьӧс, коді чеччалӧ вышка вывсянь.
Чеччыштіс, лэбис чикыш моз, тювкнитіс ваӧ — и он гӧгӧрво, мый сійӧ сэні вӧчис, медым татшӧм мичаа чеччыштны.
Но вот тайӧ кадръясыс мунӧны тэ водзті ньӧжйӧджык, тэ аддзан, кыдзи вартчысь зэлӧдӧ быд мускул, кыдзи сійӧ чеччыштӧ кок чуньяс йылас, кыдзи шевкнитӧ сынӧдын кияссӧ, кыдзи нюкыльтӧ тушасӧ, — ставсӧ аддзан.
Гашкӧ, Игорь — сійӧ и эм надзмӧдӧм Костя, и оз Костялысь, а Игорлысь колӧ первой велӧдчыны?
«Ог, — аслыс шуис Алексей, — велӧдчыны кӧ, велӧдчыны настӧящӧй мастеръяслысь.
Подмастерьеяс сӧмын тяньйӧдласны, а оз велӧдны».
— Мый, другӧ?
— чукӧстіс сійӧс Костя.
— Миянлысь кӧсъян нянь мырддьыны?
— Сэтшӧмкодь.
Кор занимайтчанныд, кутшӧм лунъясӧ?
Пырала.
— Эн лок.
Ми тышкасям высшӧй пилотаж вӧсна, йиркса шовъяс сваритам.
Нинӧм он гӧгӧрво.
Тэкӧд торйӧн колӧ.
Сёрмин.
Мынты ветымын шайтӧн час, кыдзи профессорлы, — босьтча тэнӧ велӧдны, суӧдам.
— Уна кулян!
— вочавидзис Алексей.
— Корсь донтӧмджык велӧдысьӧс.
Игорь эз гӧгӧрво, серьёзнӧя сёрнитӧны вокъясыс али шмонитӧны.
Некымын лун мысти Алексей воис Якӧрнӧй вылӧ.
Костякӧд найӧ игнасисны Тоня жырйӧ.
Электросварка йылысь сёрни пансис выльысь.
— Первой делӧ, Алексей, кодӧс тэныд оз ков вунӧдны, збыльысь кӧ кӧсъян велӧдчыны, сійӧ...
— Костя пелька чӧвтіс вомас фиолетӧвӧй леденец.
Сійӧ лунсянь, кор Дуняшка вайис гортас писӧ, сійӧ видліс дугдыны куритчӧмысь: Дуняшка шуис, табак тшыныс вреднӧ ичӧтик Санькалы.
Куритчыны дугдыны весьшӧрӧ зільӧмӧн Костя и куритчис и вазӧдіс леденечьяс, мый вӧсна ёнджыка окота вӧлі куритчыны.
— Сійӧ, — мӧдысь шуис Костя, леденецсӧ пиньяс саяс вештӧмӧн, — не видзӧдны дуга вылӧ щитоктӧг.
— Тӧда, — шуис Алексей.
— Синмыд тшыкӧ да сідз водзӧ.
— Эн тэрмась, — ӧбидитчис Костя.
— «Тӧда»!
А тэ тӧдан, мый электрическӧй дугалӧн светыс дас сюрспӧв вынаджык сыысь, кутшӧмӧс вермӧны вредитчытӧг видзӧдны миян синъясным?
Вот туплясьыштан вольпась вылад лун-мӧд да омлялыштан кӧин моз, сэки шу: тӧда.
Ме, помнитан кӧ, тасянь и заводитлі.
Мӧд делӧ — внимательность.
Алексей эз торкав воксӧ.
Кӧсйӧ асьсӧ профессорӧн петкӧдлыны, мед петкӧдлӧ, сӧмын мед велӧдас, сылысь шуалӧмъяссӧ позьӧ терпитны.
Костя висьтавліс сварочнӧй машинаяс йылысь, сварочнӧй аппаратъяс йылысь — ручнӧйяс да автоматическӧйяс йылысь, электродъяс йылысь.
— Электродъясӧс, гӧгӧрвоан, мыйла мавтӧны специальнӧй составӧн...
Но, мед дугаыс вӧлі устойчивӧй — ӧти.
А главнӧйыс — карабъяс вылын, например, кӧні шовлӧн вязкостьыс должен лоны основнӧй металлӧн вязкостьысь не омӧльджыкӧн, — тайӧ самӧй вязкость радиыс.
Мавтасыс оз лэдз шов дорас сынӧдсӧ, и металл оз окисляйтчы.
Эн гӧгӧрво?
Вот ме жӧ тэныд висьтала: кыдзи нуӧдсьӧ сварка?
Шов дорас матыстӧны электрод, сы костын да сваритан металл костын артмӧ зэв вына электрическӧй дуга, электродыс сылӧ, сэтысь металлыс вуджӧ шов вылас, быттьӧкӧ войтъясӧн — тёп, тёп — секунданас комын кымын.
Сынӧдыс эськӧ тайӧ войтъяс вылас уськӧдчис тигр моз.
Но он дур!
Мавтасыс сідзжӧ сылӧ, артмӧдӧ газ да шлак, найӧ кытшалӧны войтсӧ, и сынӧдыслы сы дорӧ туйыс абу.
«Клепайтчӧм серти — ёна-ӧ нӧ электросваркаыс сложнӧйджык, — думыштіс Алексей, кор, Костялысь час дыра висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, кутіс чувствуйтны, мый сы юрын заводитчӧ ставыс сорсьыны.
— Да тайӧс и воджынйӧн он гӧгӧрво!»
— Тырмас, — шуис Костя.
— Аддза, тэ бӧбмыштін неуна.
Практически заводитам, ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Ӧні кежлӧ со тэныд, лыддьыштан.
— Сійӧ судзӧдіс джаджйысь кымынкӧ небӧг да брошюра.
— Эн воштав.
Сварка кузя менам быдса библиотека.
Электрическӧй, газӧвӧй, термитнӧй, кузнечнӧй сварка кузя, — мый кузя колӧ.
Гортас Алексей эз зэв окотапырысь восьты Костялысь небӧгъяссӧ, но, аслас шензьӧм вылӧ, ылаліс лыддьысьӧмнас.
Торъя ёна сійӧс интересуйтіс делӧлӧн историяыс.
Сійӧ лыддис Бенардос йылысь — роч инженер йылысь, му вылын медводдза электросварщик йылысь, инженер Славянов йылысь, коді усовершенствуйтіс сваркасӧ, — Бенардослысь угольнӧй электродсӧ вежис металлическӧйӧн.
Лыддис, кыдзи роч открытиесӧ гуӧмаӧсь иностранечьяс, кыдзи Славянов кулӧм бӧрын кызь сизим во мысти сылӧн «металл электроотливка» помысь нажӧвитчӧм а Америка.
Тайӧ лои тадз: 1917 воын Германиялы паныд война объявитӧм бӧрын Ӧтувтчӧм Штатъяс кутӧмаӧсь асланыс портъясын зэв уна немецкӧй карабъясӧс.
Но немецкӧй командиръяс вевъялӧмаӧсь ёна тшыкӧдны ассьыныс карабъяссӧ.
Сэтысь машинаяссӧ, валъяссӧ, главнӧй механизмъяссӧ вӧлі сідзи жуглӧма, мый кӧть шыблав да пукты выльясӧс.
А пуктыны выльясӧс — сідзкӧ, колӧ найӧс вӧчны; сідзкӧ, ковмас уна кад.
И вот американечьяс босьтчасны уджавны славяновскӧй электросварка отсӧгӧн.
Некымын тӧлысь мысти став корабльыс пырисны Америкаса действующӧй флот стройӧ.
Ремонтируйтӧмлысь сроксӧ вӧлі чинтӧма быдса во вылӧ,
Американскӧй капиталистъяслы зептаныс коли кызь миллион долларысь эз этшаджык.
Тайӧ случай бӧрас капиталистическӧй мир кыпӧдіс шум, электросварка требуйтіс промышленностьын аслыс колана места.
Аслас рӧдинаӧ сійӧ воис сӧмын Октябрся революция бӧрын.
Но сэки и петкӧдліс ассьыс став вынйӧрсӧ!
Кутшӧм вынйӧр — тайӧс Алексей ачыс аддзӧ, весиг сылӧн профессияыс ставнас пракмунӧ сы натиск водзын.
Сваритӧны домнаяс, посъяс, паровозъяс, железнодорожнӧй цистернаяс, самолётъяс, плугъяс, комын судта зданиеяслы каркасъяс.
Костялӧн специальностьыс интереснӧй — нинӧм он шу.
Костя, мыйкӧ кӧ нин кӧсйысяс, некор оз кут нюжӧдчыны кӧсйысьӧмторсӧ вӧчӧмнас.
Сійӧ кӧсйысис занимайтчыны Алексейкӧд практическӧя, и ачыс корис воксӧ татшӧм занятие вылӧ.
— Но, думтӧ эн на веж?
— юаліс сійӧ ӧбед кадӧ.
— Гудок бӧрын лок корпуснӧйӧ.
Алексей локтіс.
Костя петкӧдліс сылы ручнӧй да автоматическӧй сварка нуӧдӧм вылӧ аппаратъяс, трансформатор, электродъяс, гӧгӧрвоӧдіс налысь устройствосӧ.
Шлемасис, сетіс Алексейлы щиток.
— Ӧні сюся видзӧд.
— Костя кутіс сваритны корпуснӧй стальлысь кык тор.
Бӧрыннас вокъяс шыблалісны найӧс чугун плита вылӧ, кучкалісны сьӧкыд болванкаӧн.
Листъясыс йитчӧмаӧсь крепыд шовӧн, некыдзи он торйӧд.
— Ӧні ачыд босьтчыв!..
Алексей босьтчис, сы киясын электродыс зурасьлывліс тӧв бокӧдыс, киясыслы вӧлі пӧсь.
Сылы тӧдвылас уси Зина, коді ӧтчыд босьтчыліс клепайтчыны сы мӧлӧтӧн; тӧдвылас уси, кыдзи сылӧн вешйылісны да нырсисны заклёпка шляпъясыс...
Сылӧн сэки серамыс петіс, а Зина шӧйӧвошис.
Ӧні сійӧ ачыс шӧйӧвошис, но Костя эз серав сы вылын.
Костя шуис:
— Первойтӧ быдӧнлӧн тадзи.
Эн видзӧд сы вылӧ.
Збойджыка действуйт.
Алексей действуйтіс и «збойджыка» и «вежливджыка».
Мудзис.
Пуксисны куритчыны.
Алексей пыр жӧ босьтіс папирос, Костя первойсӧ гуджгыштіс леденец, сьӧлыштіс сійӧс и сэки сӧмын заводитіс куритчыны.
— Меным ӧти зон висьтавліс, — шуис сійӧ, — главнӧй механик отделын уджалӧ...
быттьӧ пӧ ӧні Киевын изобретайтӧны сэтшӧм автомат, коді стенъясті, йиркті, кыті окота, ачыс мунас.
А то йиркса шовъястӧ сваритны — кыз шог.
— Кыдз нӧ сійӧ мунас?
— Быттьӧкӧ магнитъясӧн.
Магнитъясыс сійӧс кыскасны металл бердас.
Лунысь лунӧ, гудок бӧрын, вокъяс ветлывлісны корпуснӧй цехӧ да кӧнкӧ пельӧсын, медым не мешайтны рытъя сменалы, сваритавлісны ас кадӧ убериттӧм металлическӧй колясъяс да хлам.
Найӧ зурасисны кузь труба вылӧ, кодӧс сваритӧма чинысь диаметръяса некымын юкӧнысь.
— Батьлӧн мачтаыс, — шуис Костя.
— Вот тэныд браклӧн нагляднӧй пример.
Помнита, кыдз сійӧс разисны колян тулысын.
Бать равзіс став стапельяс пасьта.
Дона штука, кымын сюрс сулалӧ!
А коді мыжа?
Сійӧ, коді сваритіс.
Ӧні ме тэныд лыддя лекция.
Тэ аддзылін кӧрт туй вылысь рельсъяс помъясысь костъяссӧ?
— Аддзылі.
— Мыйла сійӧ?
— Тӧдса, мыйла.
Медым, кор шондіыс шонтас, эз нетшышт костыльяссӧ да эз нюкыльт рельсъяссӧ.
— Збыль сідз.
Температураысь быд металл паськалӧ.
А электрическӧй дуга сетӧ температурасӧ некымын сюрс градус.
Сійӧ местатіыс, кыті сваритан, металл паськалӧ, та дырйи тэ сійӧс и йитін.
Бӧрыннас, кор кӧдзалас, видзӧдлан — мый сэтшӧмыс?
Ставыс шыгыртчӧма, вежнясьӧма.
Кӧдзалігас тайӧ местаыс топалӧ.
Гӧгӧрвоин?
Пуксьӧ, миянногӧн, но и кыскӧ асланьыс орчча участокъяссӧ, шыгыртӧ найӧс.
Коді сваритӧма тайӧ мачтасӧ, кыдз колӧ абу думыштлӧма металл пуксьӧм йылысь да тшыкӧдӧма мачтасӧ.
— Оз ӧмӧй позь выль пӧв вӧчны?
Докторъяс вӧчӧны сювйысь желудок, — шуис Алексей.
— А тані абу сюв.
— Видлы выль пӧв вӧчны!
«Абу сюв»!
— Костя ветлӧдліс мачта пӧлӧн, видзӧдаліс шовъяссӧ, кучкышталіс найӧс мӧлӧтнас.
— Таті, аддзан, абу тырвыйӧ сваритӧма, шы сертиыс кылӧ, потӧм гырнич кодь жӧ — оз тронякыв!
А таті вывті сотӧма...
Ачыс сварщикыс, тыдалӧ, казялӧма, кӧсйӧма веськӧдны вежыньсӧ.
Важӧн вӧлі кад мунны гортӧ, но Костя век бергаліс мачта дорын да тӧлкуйтіс сы йылысь, мый выль пӧв вӧчны сійӧс оз нин позь.
3
Виктор, кодӧс гортас личкылісны сьӧкыд думъяс, ловзьыліс аслас мастерскӧйын.
Сылы эз вӧв окота мунны гудок бӧрын заводысь.
Кор сійӧ уджалӧ, став мукӧдторйыс сылӧн вунӧ — вунӧ, мый сы дінысь пышйис гӧтырыс, мый сійӧ абу гӧтыртӧм и абу гӧтыра, мый сійӧ бобыль да мый таысь мыжа ачыс.
Быдпӧрйӧ сійӧ корсис помка кольччыны заводӧ мед кӧть час кежлӧ, кык час кежлӧ.
Регыд мысти та могысь быдпӧлӧс помкаяс корсьӧмыс эз кут ковны.
Кыдзкӧ ӧтчыд модельнӧйӧ воисны шлюпочнӧй мастерскӧйса некымын том морт: «Виктор Ильич!
Дядя Витя!
Висьталӧй, пӧжалуйста, асланыд станок йылысь, асланыд метод йылысь!»
Висьталіс ӧти рыт, висьталіс мӧд, коймӧд рыт.
Кывзысьяс содісны, и артмис прӧстӧ сідз, мый том столяръяс, а накӧд и мыйтакӧ пӧрысьяс кутісны чукӧртчывны недельнас кыкысь Виктор дінӧ инструктаж вылӧ.
Котыртчис столяр-скоростникъяслӧн школа.
Викторӧс ёна босьтсьӧдіс тайӧ школаын уджыс.
Сійӧ аддзис, мый том йӧз ӧдйӧ велалӧны уджавны сы станокӧн, мый станокыс сьӧлӧм вылас воӧ столяръяслы, и зілис чукӧртны аслас школаӧ кыдз-мый позьӧ унджык йӧзӧс.
Ӧтчыд Викторӧс корис заводса главнӧй инженер.
— Ми лӧсьӧдім тіян станок вылӧ тыр техническӧй документация, Журбин ёрт, — шуис сійӧ.
— Пӧжалуйста, лыддьӧй.
Мыйкӧ кӧ абу сідзи, пасъялӧй бокас, ӧтлаын исправитам.
И ещӧ кора...
станокыдлӧн абу нимыс.
Энӧ-ӧ ті думыштлӧй ним йывсьыс?
— Кыдзи эг думыштлы!
Нимыс эм.
«Жускив-один».
— «Жускив»?
Мый нӧ тайӧ лоӧ?
— Дженьдӧдӧмӧн.
Найӧ овъяс серти, кодъяс уджалісны станок вӧчӧм вылын.
Тыр нимыс лоӧ тадз: «Универсальный столярный станок системы Журбина, Скобелева, Ивановой, модель первая».
— Энлӧ.
Мыйла сэн Скобелевыс да Ивановаыс?
Коді конструируйтіс станоксӧ?
— Вот ӧтлаын, куимӧн.
— Тешкодь история!
Первойысь кыла.
Меным тӧдса, мый тайӧ ёртъясыс ӧттор-мӧдтор кузя отсалӧмаӧсь тіянлы, а...
— Ставтор кузя отсалісны.
Ӧтлаын уджалім, — чорыда шуис Виктор.
Сійӧ лыддис документъяссӧ, наын некутшӧм ӧшыбкаяс эз вӧвны, да и эз вермыны лоны — станоклысь документациясӧ лӧсьӧдӧма Зина, — и муніс.
Но муртса на сійӧ восьтіс мастерскӧйлысь ӧдзӧссӧ, сылы висьталісны, мый сійӧс корис директор.
— Мый лӧсьӧдлансӧ, мый?
— кабинет порог дорын сійӧс встречайтігӧн паніс сёрни Иван Степанович.
— Кутшӧм соавторъяс найӧ тэныд?
Иванова — нывка на ещӧ, сылы велӧдчыны колӧ — оз изобретайтны, Скобелев?..
Абу серьёзнӧй сёрни, Виктор Ильич.
Но, отсалісны, отсалісны.
Быд инженер обязан отсавны новаторъяслы.
Должность кузяыс обязан, сылы сьӧм сыысь мынтӧны.
— Неправильнӧ, Иван Степанович!
Эз сьӧм вӧсна йӧзыс уджавны.
Быд рыт ми ӧтлаын уджалім.
Ме ог сетчы.
Станоксӧ лоӧ нимтӧма «Жускивӧн» либӧ кыдзи кӧсъянныд, абу нимын делӧыс — делӧыс сыын, мый сылӧн куим автор.
Ті меысь мошенникӧс кӧсъянныд вӧчны?
Да меным татшӧмтор бӧрад ёртъяслы синманыс яндзим лоӧ видзӧдлыны!
— Гӧгӧрво, Виктор Ильич, ми тэнӧ сталинскӧй премия вылӧ выдвигайтам.
Тэнӧ, тэнӧ, рабочӧй-изобретательӧс, а огӧ Скобелевӧс, сійӧ эз на быдмы татшӧм честьӧдз!
— Сталинскӧй премия вылӧ?
— Виктор кыскис зепсьыс носӧвик, чышкис мыйлакӧ чужӧмсӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі ва.
— Да мый ті, Иван Степанович!
Оз ков.
— Министерство поддержитас.
Зэв колана изобретение.
— Ме ог сы йылысь...
— А мый йылысь нӧ?
Иван Степанович матыстчис телефон дорӧ, наберитіс номерсӧ.
— Жуков ёрт?
Эм кӧ кадныд, зэв ёна кора пыравны ме дорӧ.
Колӧ поддержка.
Кор воис Жуков, Иван Степанович шуис Викторлы:
— Нолтӧ, висьтав партия Центральнӧй Комитетса парторглы, мыйла оз ков.
— А тані нинӧм и висьтавнысӧ.
Миян станокторным — сӧветскӧй техникаын сэтшӧм ичӧтик винтик, мый сійӧс увеличительнӧй стеклӧ пыр колӧ видзӧдны.
Со и став объяснениеыс.
— Медводдзаысь кыла ассьыс удж тадзи критикуйтӧм!
Мый нӧ, станокыд лёк?
— Абу, сійӧ бур.
Да татшӧмторйысь ӧмӧй премияяс колӧ сетны!
Иван Степанович сулаліс орччӧн, шевгӧдіс кияссӧ.
— Вот кутшӧмкӧ лёк висьӧмлы паныд средство, коді колӧ став войтырлы, сійӧ да, сійӧ достойнӧ, — водзӧ висьталіс Виктор.
— Уна миллион йӧзлы уджлӧн выль метод — сійӧ сідзжӧ достойнӧ.
Корабльлӧн, паровозлӧн выль тип — и сідз водзӧ.
А то, менам дед висьталӧ, ӧти град вӧдитысь кокан изобретитӧма, воропсӧ кузьджыка вӧчӧма либӧ кыкнанладорсяньыс ёсьтӧма, ог тӧд стӧча.
Вот сійӧ сідзжӧ тайӧ кокансьыс кутшӧмкӧ наградаяс аслыс корӧ.
Став организацияясӧ заявлениеяс гижалӧ.
— Но тіян абу кокан?
— Абу ылын сыысь.
Ме жӧ, Жуков ёрт, партияса член.
Ме ог вермы видзӧдны делӧ вылӧ сӧмын аслам кӧлӧкӧльнясянь.
Ме радейта станокӧс, ёна радейта, но мыйӧн видзӧдлан сы вылӧ государственнӧйногӧн — абу Волга-Дон канал, абу мӧскуаса метро.
— Он лючки сёрнит, Журбин ёрт.
— Жуков видзӧдіс ӧшиньӧд, ывлаас усис тшӧкыд гырысь лым, лым чиръясыс лэблісны стеклӧ дорӧ, здук кежлӧ сутшкысьлісны сы бердӧ, быттьӧ бобувъяс, и друг тӧвзьылісны бокӧ.
— Мукӧддырйи прӧстӧй винтикыс коланаджык Днепрогэсысь.
Кутшӧм винтик ӧд.
Оз масштабъясӧн, оз ыджданас артавсьы сооружениелӧн, изобретениелӧн либӧ открытиелӧн доныс.
Сійӧ артавсьӧ будущӧйлӧн зернояснас, кодъясӧс тайӧ открытиеясас пуктӧма.
Гӧгӧрвоӧда.
Позьӧ создайтны сверхмощнӧй мӧлӧт — парӧвӧй, воздушнӧй, гидравлическӧй.
И век жӧ сійӧ оз ло водзӧ воськолӧн.
Тайӧ лоӧ эмторлысь масштабъяссӧ прӧстӧ ыдждӧдӧм.
А вот Ленинградса ӧти кузнеч, — гашкӧ, ті лыддьылінныд газетъясысь — вежӧма свободнӧй дорччӧмсӧ прессовкаӧн, мӧлӧтсӧ — прессӧн.
Тайӧ водзӧ воськов, ыджыд воськов.
Дорччӧм либӧ, кыдзи сійӧс шуӧны ӧні, — прессуйтчӧм али мый?
— сетӧм чертёжъяс серти артмӧ дзик стӧча, кучкалігас металлыс оз деформируйтчы, оз сыркакывны цехлӧн стенъясыс, мӧлӧткӧд орчча оборудованиеыс.
— Вот таысь ме эськӧ сеті премия!
— гораа шуис Виктор.
— Сійӧс и сетісны.
— Сідзкӧ, правильнӧ ме висьтала, мыйысь колӧ, мыйысь оз ков.
— Тіян станокыд — сідзжӧ водзӧ воськов, ӧні кежлӧ зэв на омӧля механизируйтӧм столярнӧй уджъяс, торъя нин модельнӧй уджъяс, тырвыйӧ механизируйтӧм вылӧ воськов.
А поточнӧй метод дырйи модельяс ковмасны уна, зэв уна.
— Воськов!
— вочавидзис Виктор.
— Кутшӧм воськов?
Первойя ичӧтик воськов.
Кор воськовта мӧдысь да коймӧдысь, сэки и премияяс йылысь сёрни лоас, Жуков ёрт.
— Татшӧм делӧясын юасьӧны ӧмӧй авторлысь сӧглассӧ?
— шуис Жуков.
Виктор муніс аслас мнениеӧн, ньӧти сетчытӧг.
Скобелев кывліс, мый Виктор вӧлӧма директор ордын, парторг ордын, тӧдліс мый йылысь найӧ сёрнитӧмаӧсь.
Сійӧ кутіс ёна волнуйтчыны.
Ӧні некод нин оз шу, мый сылӧн, Скобелевлӧн, лов саяс нинӧм абу.
Сылӧн эм изобретение, оригинальнӧй конструкция, сійӧ абу рядӧвӧй, заштатнӧй инженер, сійӧ изобретательлӧн соавтор, сійӧ новатор, творец!
Но кыпыдлуныс эз кутчысь и куим лун чӧж.
Кыптісны сомнениеяс: кутасны заседайтны, разбирайтны, воасны истинаӧдз, и сэки...
сэки быд детинка кутас индыны чуньнас: сюйсьӧма йӧз удж дорӧ, шӧйтыштӧма сы дорын, — и изобретатель нин!
Скобелев жугыльмис.
Сылӧн став олӧмыс муніс качай вылын моз — то вылӧ качӧдчылас, то бӧр увлань лэччас.
Сійӧ кутіс корсьны подув, медым быть мунны да аслыс висьтасьны, мый сылӧн Виктор Журбинса станок вылӧ авторскӧй правоыс абу, — виччысьтӧг, кор тайӧс шуасны сытӧг.
Сійӧ локтіс Иван Степанович дінӧ, висьталіс, мый могысь воис.
— Йӧймӧмныд ті ставныд!
— горӧдіс Иван Степанович.
— Тіянкӧд юр садьтӧ воштан.
Абу завод, а благороднӧй нывъяслӧн институт!
Асьныд Журбинкӧд разберитчӧй.
Ме ӧтказывайтча!
Аслыд разберитчыны татшӧм делӧясын, кор тэнад чувствоясыд кыкпельӧ вожалӧны, абу кокни.
Вот мыйкӧ воис нин, мыйкӧ сетчӧ киясӧ — важнӧй, тӧдчана, сійӧ вермас вежны олӧмтӧ, ёнмӧдны тэнсьыд общественнӧй положениетӧ, и тэ жӧ ачыд должен доказывайтны, мый тайӧ важнӧйыс, тӧдчанаыс абу тэнад, мый тэнад правоыд сы вылӧ абу.
Директорлӧн крут вочакывйыс скӧрмӧдіс Скобелевӧс.
Сылӧн тӧвруа вежӧрын ӧдйӧ лоины вежсьӧмъяс.
— Ті ӧтказывайтчанныд, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ тӧдӧй, ме ог ӧткажитчы изобретательлысь интересъяс дорйӧмысь.
Ме кута найӧс дорйыны!
Ме тайӧс лыддя сӧветскӧй гражданинлӧн долгӧн.
Кодлыськӧ интересъяс дорйысьлӧн рольыс ёна воис сьӧлӧм вылас Скобелевлы, — татшӧм делӧын сійӧ выступайтіс первойысь на.
Сійӧ кутіс дӧзмӧдчыны Жуковлы, Горбуновлы, быдлаын больгис: менӧ пӧ кӧсйӧны сюйны Виктор Журбинлы соавторӧ, но ме ог вӧч тадзи, ме ог кӧсйы гусявны талантливӧй мортлысь изобретениесӧ.
Самӧй тайӧ кадӧ сы дорӧ бюроӧ локтіс ӧти том электросварщик.
— Вот, кывлі, ті тӧждысянныд Журбин вӧсна.
А ме вӧсна некод оз тӧждысь.
Ӧтнам майшася.
Дерт, ме абу изобретатель, ме сӧмын шестерёнкалысь диаметрсӧ кора вежны.
Ставныс ӧвтыштчӧны сыысь.
— Мунам!
— шуис Скобелев электросварщиклысь кӧсйӧмсӧ кывзӧм бӧрын.
Ас бӧрсьыс изобретательӧс нуӧдігтыр сійӧ пырис главнӧй технолог дінӧ.
— Миян заводын рационализаторскӧй мӧвп топӧдӧны!
Безобразие!
Со ёртыс коймӧд тӧлысь оз вермы тӧлксӧ аддзыны.
Вӧзйӧ реконструируйтны сварочнӧй аппарат.
Содӧ сваритан ӧдыс.
— Колӧ видзӧдлыны.
— Важӧн тайӧс колі вӧчны!
— Но ме сӧмын ӧні кыла тайӧ ёртыслӧн предложение йывсьыс.
Кодкӧд ті сёрнитлінныд, ёрт?
Коді да мый кузя тіянлы ӧтказывайтӧ?
— Мастерлы висьтавлі, аппаратъяс кузя техниклы.
Тэ, шуӧ, эн лысьт пырны аппарат пытшкӧ.
Дай тайӧ системаыс важмӧма — выльясӧс пӧлучайтам.
А мыйла обязательнӧ выльясӧс?
Шестерёнкаяслысь диаметрсӧ вежны — и тайӧяс кутасны уджавны выльясысь оз омӧльджыка.
— Ладнӧ, босьтчам, ме талун жӧ ыста участокад инженерӧс, сӧветуйтчӧй сыкӧд.
А тіянлы, Скобелев ёрт, аттьӧ пӧся тӧждысьӧмсьыд.
Сӧмын оз ков тадзи нервнӧя, лӧньджыка, пӧжалуйста.
— Лоан нервнӧйӧн.
Воськов воськовтны морт оз вермы, пыр и зурасяс бюрократическӧй мытшӧдъясӧ.
Вӧчны сійӧтор, мый обязан вӧлі вӧчны, личкыліс Скобелевӧс, жугыльмӧдліс, кӧдзӧдліс.
Ӧні сы водзын воссис удж, коді эз вӧв сійӧ должностьлӧн обязанностьяс лыдын, тайӧ уджыс кыскис, ышӧдіс, шызьӧдіс энергиясӧ.
Скобелев кутіс лоны борецӧн.
Сійӧ дугдіс пукавны бюроын, быдса лунъясӧн ветлӧдліс цехъясті, мастерскӧйясӧд, участокъясӧд, сёрнитіс рабочӧйяскӧд, бригадиръяскӧд, мастеръяскӧд, сыысь эз кольлы бокӧ ни ӧти, весиг медся ичӧт рационализаторскӧй предложение.
Сійӧ волывліс тайӧ предложениеяснас главнӧй технолог дорӧ, главнӧй конструктор дорӧ, главнӧй механик дорӧ, требуйтіс, доказывайтіс, пуис.
Сійӧ ещӧ эз на воӧдчы сэтчӧдз, медым зымӧдны кулакъяснас «начальникъяс» пызанъясӧ, но и воддза полӧмлуныс вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык.
Оз ас вӧснаыс тышкась, мукӧдъяс вӧсна, — тайӧс вежӧртӧмыс содтыліс сылы збойлунсӧ.
Ӧтчыд сійӧ пырис и модельнӧй мастерскӧйӧ.
— Чолӧм, Виктор Ильич, чолӧм!
Кывлі, дзескӧдны тіянӧс кӧсйӧмаӧсь, соавторъясӧс кӧвъялӧмаӧсь.
Ме ог лэдз.
Верманныд ме вылӧ надейтчыны.
— Эз кӧвъявны, — сылысь кисӧ топӧдліг вочавидзис Виктор.
— Мӧдарӧ, оз признайтны тіянӧс Зинаида Павловнакӧд.
Ме, дерт, эг сетчы налы.
— Весьшӧрӧ.
Ми ӧмӧй Зинаида Павловнакӧд соавторъяс?
Сідзи, вынъяс да позянлунъяс серти отсасьыштім.
Ті, ті тайӧ машинасӧ вӧчинныд!
— Скобелев малыштіс кинас «Жускивлысь» полируйтӧм станинасӧ, меліа малыштіс, кор тӧдвылас уси ӧтувъя уджлӧн бур, кыпыд кадыс.
4
Лымйыс тайӧ асылӧ вӧлі сов кодь.
Кос да чорыд, сійӧ швачӧдіс заводскӧй воротадорса афишаӧ.
Йӧз сувтавлісны, видзӧдалісны кык виж шар, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма ыджыд руд картон лист вылӧ, лыддисны сьӧд гижӧдъяс — виж вомӧныс накӧсӧн:
Лимонъяс
Кыдзи найӧс быдтыны жырйын
Заводитчас 8 час рытын
Лектор В. В. Лобанов
Вежӧрын кыдзкӧ оз лӧсявны январся кӧдзыдкӧд да дорвыв лымкӧд тропическӧй плодъяс.
Йӧз лэптыштласны пельпомнысӧ да котӧртасны проходнӧйлань.
Но и проходнӧйын, цехъясса да мастерскӧйясса объявлениеяс дӧскаяс вылын, тольӧн эжӧм строительнӧй теплякъяс стенъясын, заводоуправление коридоръясын — быдлаын на водзын тыдовтчылісны виж шаръяс да мича сьӧд гижӧдъяс.
Тайӧ шаръяссьыс некытчӧ вӧлі воштысьны.
Тыдалӧ, аслас сылӧн, клубса выль заведующӧйлӧн, Василий Матвеевич Журбинлӧн, шарикъясыс оз уджавны; думыштӧма жӧ: лимонъяс!
Лимонъяс йылысь сёрнитісны лунтыр, сералісны на вылын, сералісны и Василий Матвеевич вылын, шуалісны ёсь кывъяс.
Компрессорнӧй станцияса техник Поликарпов звӧнитіс завкомӧ Горбуновлы — юаліс: оз-ӧ нин лӧсьӧдчы клубыс вежны Ладаысь природасӧ?
Кор Василий Матвеевичӧс индісны клубӧ заведующӧйӧн, Горбунов шуис сылы: «Колӧ составитны уджлысь план.
Думыштлӧй Вениамин Семёновичкӧд ӧтлаын да вайӧй татчӧ, видзӧдлам, утвердитам».
Василий Матвеевич мӧвпаліс, сӧмын Вениамин Семёновичтӧг, ӧтнас.
Сійӧ дыр мӧвпаліс, тӧлысьысь дырджык.
Горбунов казьтывліс та йылысь, тэрмӧдліс, кыліс пыр ӧти вочакыв!
«Первой вайӧда порядокӧ помещениесӧ.
Дыр виччысинныд.
Ещӧ виччысьыштанныд».
Коркӧ и план лои вӧчӧма.
Василий Матвеевич вайис сійӧс завкомӧ — гырысь почеркӧн гижӧм куим лист бок, пуксис Горбунов дінӧ улӧс вылӧ.
— Лыддьы, Петрович, тӧдмась да утверждайт.
Горбунов лыддис, и сійӧс шымыртіс тӧждысьӧм.
— Кытысь тэ босьтін тайӧ лимонъяссӧ, Василий Матвеевич?
— юаліс сійӧ.
— Неважӧн карса садовник Лобанов воліс...
но, коді тай заводскӧй территорияным вылӧ кутас пуяс садитавны.
Сёрни пансис, ӧтитор да мӧдтор, ме ордӧ гортӧ пырис, аддзис Марьялысь фикусъяс да гырничысь лимончик да висьталіс — урожай пӧ босьтны интереснӧй штука.
— Штукаыс, гашкӧ, и интереснӧй, но кыдзкӧ, тӧдан...
А байдаркаяс — кодлы найӧ колӧны?
Чери кыян кружок?..
Абу боевӧй планыд.
— Мый сійӧ — абу боевӧй?
— скӧрмис Василий Матвеевич.
— Медся боевӧй!
— Непӧштӧ абу боевӧй...
А оз-ӧ кажитчы тэныд, мый сійӧ неунаник аполитичнӧй?
— Тэ меным, Петрович, аполитичность йылысь моральяс эн лыддьы.
Ачым тӧда, мый политичнӧ, а мый абу.
Вӧлі кӧ Василий Матвеевич местаын сылӧн вокыс, Илья Матвеевич, либӧ Александр Александрович, найӧ эськӧ пыр жӧ казьтыштісны и Гӧрд Чой, и Царицын, и кронштадтскӧй йи — став бойяссӧ, кӧні найӧ велӧдчисны политикаӧ.
Но Василий Матвеевич, кутчысьысьджык, сӧмын содтіс:
— Тайӧ планысь нуа тыр кывкутӧм.
Ог кӧ справитчы, — вештӧй, вӧтлӧй.
А ӧні кежлӧ — ме заведующӧй!
Ме кывкута.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас и эз вӧвны дӧвӧленӧсь ӧта-мӧднас: мый тэ тайӧ, другӧ, гордӧй сэтшӧм да кывйӧ сетчытӧм?
Горбунов ордсянь Василий Матвеевич пыр жӧ муніс Жуков дінӧ.
Парторглы лимонъясыд сідзжӧ эз зэв кажитчыны.
— План вель бур, интереснӧй, — шуис сійӧ.
— Паныд торъя нинӧм ог шу.
Аслыссяма, дерт.
Мый нӧ, видлам тадз уджавны.
Сӧмын ӧттор-мӧдтор вай содтам, Журбин ёрт.
Ті, чайта, асьныд казяланныд, мый тані оз тырмы?
— Жуков босьтіс гӧрд карандаш.
— Не сӧмын миян войтыръяслӧн, став мирын войтыръяслӧн внимание улын — миян зэв гырысь стройкаяс.
Гижам?
Гижам.
Природа преобразуйтӧм йылысь, техническӧй прогресс йылысь...
Сӧмын тӧдчанаджыка, интереснӧйджыка та йылысь колӧ сёрнитны.
Позьӧ ӧмӧй косіника висьтавны делӧяс йылысь, кодъясӧс человечестволӧн история эз на тӧдлы?
Кыдз ті чайтанныд?
— Сідзи и чайта: оз позь!
И ог кӧсйы кос мероприятиеяс нуӧдны.
Этатчӧдз, — Василий Матвеевич чуньнас нуӧдіс горшӧдыс, — вердлісны миянӧс наӧн дас квайт заведующӧй.
И вот, Горбуновлӧн полӧм вылӧ, клуб ӧшлӧма виж шаръяса тайӧ афишаяссӧ.
Горбунов эз вермы ни пукавны завкомын, ни мунны гортас сійӧ лунӧ, кор кежлӧ вӧлі индӧма лекциясӧ.
Сійӧ локтіс клубӧ.
Сійӧ важӧн тӧдіс став переделкаяс йылысь, кодъясӧс вӧчис клубын Василий Матвеевич.
Завкомса председатель ачыс утверждайтліс тайӧ переделкаяссӧ, ачыс видзӧдіс найӧс вӧчӧм бӧрся, но и сійӧс чуймӧдісны стрӧг порядокыс да сӧстӧмлуныс, кутшӧмъяс тыдовтчисны ӧні синъясыслы, кор вӧлі ӧзтӧма став лампаяссӧ вестибюльысь, коридоръясысь, гостинӧйясысь, шойччан жыръясысь.
Василий Матвеевич шыбитіс «тӧвся садсьыс» гынӧн гартлӧм пожӧм бедьяс на йылын вӧлысь няйт кор чукӧръясӧн, кодъясӧс шулісны пальмаясӧн, и вайис карысь кымынкӧ настӧящӧй финиковӧй пальма.
Аквариумсӧ тыртісны ваӧн; сы шӧрын, вӧсньыдик струяяссӧ веер моз паськӧдӧмӧн, брызьйис ичӧтик дышиник фонтан; фонтан улас, водоросльяс пӧвстын тювкъялісны степеннӧй черияс — вуалехвостъяс.
Диванъясысь пыркӧдісны уна вося буссӧ.
Ӧти диван вылын пукаліс турунвиж шляпаа кыз нывбаба да видзӧдіс аквариумса черияс вылӧ.
Збыль ӧмӧй и Иван Степановичлӧн гӧтырыс интересуйтчӧ лимонъясӧн?
Конференц-залӧ пыран ӧдзӧс дорсьыс Горбунов аддзис мастер Тарасовӧс да ремесленнӧйысь кык зонкаӧс.
Тарасов висьталіс:
— Позьӧ и кӧйдысӧн.
Сӧмын кӧйдыссьыд плодъяссӧ дас вит во лоӧ виччысьны.
Вожйӧн колӧ, вожйӧн.
Прививайтӧм пуысь.
Главнӧй конструктор Корней Павлович ветлӧдліс коридорӧд да видзӧдаліс стенсьыс картинаяссӧ.
— Коді тайӧс думыштіс?
— юаліс сійӧ Горбуновлысь.
— Ог помнит, — вочавидзис Горбунов.
— Важӧн тані ӧшалӧны.
Стрӧитӧмсяньыс.
— Ме ог картинаяс йылысь.
Коді, мися, тайӧ лимонъяссӧ думыштіс?
— А мый — омӧль?
— Мыйла омӧль!
Зэв интереснӧ.
Ме важӧн нокся лимонъясӧн, коркӧ выпишитлі Мичуринскысь куим восяясӧс.
Найӧ плод вайлісны.
Но война дырйи видзны найӧс эз удайтчы, патераын вӧлі кӧдзыд.
Лӧсьӧді выльясӧс — некутшӧм тӧлк.
— Кӧйдысысь быдтінныд, Корней Павлович?
— юаліс Горбунов.
— Вожъясысь колӧ, йӧзыс сёрнитӧны.
— Вожъясысь, кӧйдысысь — быдногыс видлі.
А ті вӧдитчанныд жӧ?
Зильӧбтіс звӧнок.
Гостинӧйясысь, коридоръясысь Горбунов дінті мӧдӧдчисны конференц-залӧ судосборщикъяс, токарьяс, конструкторъяс, олӧма бухгалтершаяс, ремесленникъяс, гортса кӧзяйкаяс, станок настроитысьяс, столяръяс — пӧшти ставнысӧ Горбунов тӧдіс ӧблик сертиыс, овъяснас, нимъяснас, производственнӧй показательяс серти; тайӧ йӧз йылысь завкомса председатель ставсӧ бура тӧдіс, эз тӧд сійӧ сӧмын, мый найӧ радейтӧны лимонъяс.
Пуксялісны местаясӧ.
Зал, кодӧс арталӧма сё ветымын морт вылӧ, вӧлі пӧшти тыр.
Горбунов пуксис бокӧджык, бокиса ӧдзӧс дорӧ.
Медбӧръя минутас, кор полируйтӧм корабельнӧй фанераысь вӧчӧм лекторскӧй кафедра вылын тыдовтчис карса садовод Валериан Валерианович, пырис Жуков да пуксис бӧръя радӧ.
Валериан Валерианович ньӧти эз вӧв садовник кодь.
Сы йылысь регыдджык думыштан: кузнеч либӧ гынсапӧг вӧчысь ён морт.
Сувтіс кафедра вылӧ, кафедраыс сылы коскӧдзыс.
Киясыс кузьӧсь, крепыдӧсь, пельпомъясыс паськыдӧсь.
Дзормӧм сьӧд сора юрси.
Бергӧдчас, кок вылысь кок вылӧ катовтчылас — кафедраыс дзуртышталӧ.
— Ог тӧд, дона ёртъяс, — щӧкасӧ кипыдӧснас малалігмоз заводитіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
— Ог тӧд, кор тайӧ лоӧ, сӧмын эска, мый лоӧ — миян карса уличаяс вылын кутасны дзоридзавны тропическӧй быдмӧгъяс.
Петас морт керкасьыс и аслас ӧшинь улысь мунігмозыс нетшыштас апельсин либӧ персик.
Залын кыліс гажа шум.
— Да, эска, чорыда таӧ эска, — водзӧ висьталіс Валериан Валерианович.
— Куимсё во сулалӧ миян карным Лада вылын, кыксё ӧкмысдас квайт во сэні быдмисны сӧмын боярышникъяс, топольяс да пожӧмъяс, кыксё ӧкмысдас сизимӧд вылас ме аслам садйысь вунді виноградлысь медводдза роз, а кыксё ӧкмысдас ӧкмысӧднас, мӧд ногӧн кӧ, кольӧм воын, босьті персиклысь медводдза плод.
Сідзкӧ, менам сёрни абу весьшӧрӧ мечтайтӧм йылысь, абу пӧчӧлӧн мойдъяс, кӧть и мойдсӧ ог этша тӧд, — пӧчӧыд ӧд менам, кыдзи и ставныдлӧн тіян, тӧдӧмысь, вӧлі жӧ.
Валериан Валерианович кыскис зепсьыс носӧвик, инмӧдлывліс сійӧс чужӧм бердас, быттьӧ промокашкаӧс: залын вӧлі пӧсь; Василий Матвеевич тшӧктӧма лэдзны отоплениесӧ тайӧ лунӧ тыр ӧд вылӧ.
— Локтӧны лунвывса гӧсьтъяс войвылӧ.
Матысмӧны миян местаяслань.
Морт вайӧдӧ найӧс, киӧдыс кутӧмӧн вайӧдӧ, посни челядьӧс моз.
Регыд мысти найӧ оз нин лоны тані гӧсьтъясӧн, а лоӧны векся олысьясӧн.
Лектор висьтавліс Мичуринлӧн уджъяс йылысь, шоныд радейтысь мичуринскӧй быдмӧг сортъяс йылысь, кодъяс морт суитчӧм улын вочасӧн воштӧны шоныд радейтӧмсӧ да велалӧны овны умереннӧй температураясын.
Сёрнитіс сійӧ Мӧскуа дорса арбузъяс да дыняяс йылысь, Ленинград дорса черешня йылысь, висьталіс природаӧс преобразуйтан планъяс йылысь, великӧй каналъяс да вӧр садитӧм йылысь, и кымын унджык висьталіс, сымын кокниджык да спокойджык лои Горбуновлӧн сьӧлӧм вылас.
Валериан Валерианович висьталіс быттьӧ персикъяс да черешняяс йылысь, а кывзысьяс водзын кыптыліс морт-творецлӧн образ, коді аслас рӧднӧй сӧветскӧй му вылын вӧчалӧ чудеснӧй вежсьӧмъяс, коді быдтор вермӧ, ставсӧ шедӧдӧ, мед сӧмын сійӧ эз жалит вынсӧ да уджсӧ.
«Тӧлкӧн артмӧ, — мӧвпаліс Горбунов.
— Некыдзи эг виччысь!»
Сылы и юрас эз волы, мый Василий Матвеевич сійӧ каднас, кор лӧсьӧдліс плансӧ, эз сӧмын ремонтируйт клубса помещениеяс, — сійӧ ветлӧдліс цехъясті, тӧлкуйтіс важ другъясыскӧд, том йӧзкӧд, юасис — мый налы колӧ клубсяньыс, мый найӧс интересуйтӧ.
Заводса рабочӧйяслӧн сы мында интересъясыс вӧлӧмаӧсь, кӧть чинтав.
Весиг Матвей дед сёрнитіс:
— Тэ, Вася, лӧсьӧд сэтчӧ сэтшӧм жыр, медым и пӧрысьяслы вӧлі кӧні пукавны, медым эз зытлавны сэні миянӧс том йӧз.
Воам, пукалыштам, сёрнитыштам, сур кружка юыштам.
И медым шум эз вӧв.
Эн думышт сэтчӧ радио лӧсьӧдны либӧ, мый бурыс, баянистӧс пуксьӧдны.
Ме вот, помнитан, кор Рига дорӧ курортӧ ветлі, воддза вонас, ресторанӧ муні.
«Лидаӧн» шусьӧ.
Донбасса ӧти доменщиккӧд.
Дед жӧ.
Вай, шуӧ, спаржа сёйыштам, Дорофеич, некор на эг видлы, деликатес!
Вайисны.
Видлім.
Курыд, ещӧ и пытшкас мочалка.
Еджыд сэтшӧм финтифлюшкаяс.
Да, ме мӧдтор йылысь...
Главнӧйыс, тайӧ «Лидаас» сэтшӧма старайтчис джазбанд — тарелкаяс пызан вылын чеччалісны.
Пукалан да сыркакылан ставнад.
Организмлӧн татшӧм вибрацияысь вилкиӧн кывйӧс сутшки.
Вот и висьтала тэныд, Вася: эн думайт баянистъяс йылысь.
Беседа нуӧдны да сур юны — шынитӧв колӧ.
Лимонъяс йылысь Василий Матвеевичлы висьталіс старушка Селезенкина, завкомса уборщица.
Интересуйтӧ сійӧс, мый вӧчны, медым эз косьмыны да коръясыс эз гылавны.
«Некор эг вӧвлы клубын, а татшӧм делӧ кузя дзик локта».
И со воӧма, кӧнкӧ первой радас пукалӧ.
Вӧчисны перерыв.
Кывзысьяс кытшалісны Валериан Валериановичӧс, и сійӧ, кодлы перерывыс колӧ вӧлі куритчыны петавны, сідзи и эз куритчы: став дас витнан минут чӧжыс вочавидзис юасьӧмъяс вылӧ.
— Кодлы абу дыш, — водзӧ висьталіс сійӧ перерыв бӧрын, — мед волас ме ордӧ гортӧ, петкӧдла пу, морт судта сійӧ, ыджыд.
Тайӧ пусьыс босьтла ветымын плод.
Быдӧн вермас быдтыны татшӧм пусӧ, быдӧнлӧн лоӧны чай юны аслас лимонъяс.
Тӧда, и тіян пӧвстын эмӧсь специалистъяс, кодъяслӧн лимон пуясыс сетӧны плодъяс.
Мый колӧ вӧчны, медым найӧ быдӧнлӧн сетісны плодъяс?
Вот и думыштам ӧтлаын.
Валериан Валерианович висьтавліс ачыс, корис выступайтны окотитысьясӧс.
Горбунов дзикӧдз успокоитчис.
Сійӧ ньӧжйӧник матыстчис Жуков дорӧ, пуксис сыкӧд орччӧн, кутіс вашкӧдны:
— А ӧд оз омӧля артмы.
— А мый рабочӧйяслӧн омӧля артмӧ?
— дженьыда вочавидзис Жуков.
«Мый сійӧ меным висьталӧ рабочӧйяс йылысь!
— думыштіс Горбунов.
— Ме ачым рабочӧй.
Меным тайӧ лимонъясыд, гашкӧ, сьӧлӧм серти жӧ.
А вот он сразу разберитчы — колӧны найӧ али оз ковны ӧнія кадын.
Свет вылын чорыд бой мунӧ.
Мирлӧн вынъяс содӧны, ёнмӧны, но и война ӧзтысьяс оз сетчыны, кавшасьӧны.
Ки нюжӧдчӧ набат кучкавны: мир опасностьын!
Вот и та серти ладмӧдан ассьыд быд воськов, быд кыв.
Кысь нин сэн лимонъяс йылысь тӧлкуйтны!»
Беседа бӧрын кывзысьяс мыйтаӧнкӧ мунісны, но мыйтаӧнкӧ кольччисны.
Валериан Валериановичӧс нуӧдісны«тӧвся садйӧ» да дыр на ещӧ мучитісны юасьӧмъясӧн.
Жуков, код бӧрся мӧдӧдчис и Горбунов, корсис Василий Матвеевичӧс.
Василий Матвеевич лекция вылын эз вӧв, сійӧ пукаліс аслас кабинетын да «прорабатывайтіс» клубса вӧвлӧм заведующӧйӧс, коді лёкысь ӧтказывайтчис руководитны драматическӧй кружокӧн.
Вениамин Семёнович веськыда тайӧс эз шу.
Сійӧ ыстысис сы вылӧ, мый кружокӧ оз гижсявны, а коді и гижсис, некутшӧм сценическӧй способностьяс налӧн абуӧсь.
— Ачым чукӧрта йӧзӧс, докажита тэныд!
— скӧраліс Василий Матвеевич.
— Мый лоӧ — сценическӧй способностьяс абуӧсь!
Менам племянниклӧн гӧтырыс вӧлӧма резинӧвӧй заводын колошницаӧн, колошияс клеитавлӧма.
А нималана артисткаӧн лоӧма, радио пыр выступайтӧ.
И сцена вылын выступайтлӧма.
Способностьястӧ корсьны колӧ, не виччысьны, кор найӧ тэ дінӧ локтасны.
Найӧ вермасны и дзик не воны татшӧм дышъяс дінад, кыдзи ми тэкӧд.
— Кывъяснад шыбласянныд, Журбин ёрт!
Ме абу дыш.
Но и не вежӧр серти зільӧмтӧ ог признайт.
Тайӧ здукӧ и пырисны Жуков да Горбунов.
— Зэв бур лекция, Василий Матвеевич, — кыпыда шуис Жуков.
— Важӧн нин татшӧмсӧ эг кывлӧй.
Бура думыштӧмныд, бура заводитчанныд.
— Сійӧ видзӧдліс Вениамин Семёнович вылӧ.
— Вот кыдзи колӧ уджавны, режиссёр ёрт!
— Татшӧм лекцияястӧ ме верми организуйтны тіянлы сюрсӧс, — вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Месянь эз пустякъяс требуйтлыны, а целеустремлённӧй мероприятиеяс.
— Тайӧ вӧліны йӧктӧмъяс?
Тайӧ вӧлі важ кинокартинаясӧс шуркйӧм?
Тайӧс тіянсянь требуйтлісны?..
Да, ті коркӧ шулінныд, мый лӧсьӧдчанныд пасйыны нелямын арӧс тырӧм кузя юбилей.
Мыйӧн ті сійӧс пасъянныд?
Мый ті шедӧдінныд нелямын вонад?
Медводдзаысь Вениамин Семёновичлы эз сюр колана вочакыв.
А Жуков водзӧ висьталіс:
— Неважӧн ме пӧлучиті письмӧ тіян нывсянь.
Сійӧ гижӧ, медым ми эгӧ лыддьӧй тіянӧс сылӧн батьӧн, мый сійӧ вежӧма нимсӧ да овсӧ.
— Кыдз нӧ ӧні сійӧс шуӧны?
— кельдӧдӧмӧн, гораа юаліс Вениамин Семёнович.
— Ті думыштлінныд сы йылысь, мый шуинныд?
— Жуков видзӧдліс сы вылӧ шензигтыр.
— Ті бокӧвӧй мортлысь юасянныд асланыд нывлысь ним.
Бать!
Вениамин Семёнович ӧчередьӧн видзӧдліс став вылас, шпыньмуніс, босьтіс пызан вывсьыс бумага лист да кутіс гижны.
«Заявление.
Кора...
ас кӧсйӧм серти...»
Помалӧм бӧрас сійӧ нюжӧдіс заявлениесӧ Василий Матвеевичлы, мӧдыс бергӧдлыштіс киас листсӧ да пӧлӧсӧн гижис пельӧсас: «Сӧгласен».
Горбунов сідзжӧ чӧв олігтыр гижис мӧд пельӧсас: «Мездыны».
Вениамин Семёнович казяліс тайӧ гижӧдъяссӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ да петіс.
— Абу, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасис Жуков, — абу удайтчӧма ёртыслӧн олӧмыс.
— Меным кӧ эськӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Василий Матвеевич, — шуисны: он ков тэ некодлы, Журбин, — ме эськӧ джодж пыр муні.
Мыйла меным и овны сэки?
— И ме эськӧ тэ бӧрся — джодж улӧ!
— шмонитіс Горбунов.
— Думайтлі, веськыда кӧ шуны, мися ми тэкӧд буретш тайӧ лимонъяснад татшӧм маршрутсӧ и вӧчам.
5
Автомобильлысь гудок кылӧм мысти Матвей дед тэрмасьтӧг пальтоасис, пеля шапкаасис, кепысясис да петіс гортсьыс.
Дзиръя дорын сулаліс сьӧд директорскӧй «зис».
Шопер восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Матвей Дорофеевичлы!
— Олан-вылан, Митя!
— Дед лӧсьыдджыка пуксис, тупкис пальто пӧлаяснас пидзӧсъяссӧ.
— А шоныд тэнад драндулетад!
— Талун пач лӧсьӧді.
Ӧдъя!
Машина сунласис лым колеяясас, муніс сьӧкыдпырысь, югдӧдліс туй пӧлӧнсьыс крут толаяссӧ.
— Пачыс электрическӧй?
— Абу, моторсянь.
— Вот эськӧ миян чери кыйысьяслы мыйкӧ татшӧмӧс думыштны.
Кынмӧны войтыр.
Субӧтаӧ муна Веряжка вомӧн пывсянӧ.
Йӧрдан дорын пукалӧ эсійӧ...
тӧдан, паровозса машинист, Самохин?
Но, эстшӧм...
писти сера чужӧма.
Турдӧма — веж мороз.
Банбоксӧ баба чышъянӧн кӧрталӧма.
«Мый, — горза сылы пос вывсянь, — дзикӧдз, видзӧда да, тэ юр садьтӧ воштӧмыд: флюсӧн локтӧмыд ю вылӧ?»
А сійӧ, коньӧр, кӧсйӧ чеччыны, кок йылас сувтны, и оз вермы, — пальтоыс йи бердас кынмӧма.
Веськыд беда.
Шоныдсьыд сідзжӧ овлӧ неладнӧ.
Лои ӧтчыд тыкваӧн...
Зэв ыджыд, пуд куим.
Вайӧмаӧсь сійӧс кӧдзыд дырйи, пуктӧмаӧсь шоныдінӧ выставка вылӧ.
Сійӧ куйлас часджын, да кы-ыдзи гымӧбтас, быттьӧ бомба.
Сэні вӧлысьяссӧ кымынӧс кырссьыштас!
Кодлы корканас пеляс, кодлы кӧйдыснас синмас, а кодлы кизьӧр сьӧмӧснас став чужӧм пасьталаыс эсідз сявкнитас.
Учёнӧйяс гӧгӧрвоӧдісны — сынӧдыс сы пытшкын шоналӧма да взорвитӧма.
Тэ, Митя, тыкваясыдкӧд омӧльджыка вӧдитчы.
Видзчысь.
Укроп вылӧджык, сельдерюшка вылӧ пырӧдчы.
Рам пуктасъяс, оз ылӧдны.
Кӧдзыд кад пуксьӧм бӧрын Иван Степанович прикажитіс новлӧдлыны Матвей дедӧс машинаӧн.
И эз сӧмын сы вӧсна, мый тӧждысис дед дзоньвидзалун вӧсна.
Вӧліны и мукӧд помкаяс.
Выль должность вылын лоӧм бӧрын Матвей дед ас кӧсйытӧгыс вочасӧн велаліс сійӧ мӧвпӧ, мый сылӧн рабочӧй олӧмыс помасис, мый ӧнісянь некутшӧм делӧяс сылӧн абуӧсь, мый должностьсӧ сылы думыштӧма ылӧсас могысь.
Сійӧ вайис директорскӧй кабинетӧ юрлӧс, эшкын, прӧстыняяс, корис Иван Степановичлысь небӧг шкапысь ключ.
Директор мунӧм бӧрын вештас настольнӧй лампасӧ диванлань — лампаыслы вӧчис кузь шнур, — водас и лыддьысьӧ.
Медъёна сылы воис сьӧлӧм вылас энциклопедия.
Первойсӧ сійӧ лыддис дорвыв «а» шыпассянь и водзӧ лист бок бӧрся лист бок.
Но тадзи лыддьӧмсьыд нинӧм, гудыртчӧм кындзи, юрас эз коль.
Сэки кутіс лыддьыны сӧмын медицинскӧйӧс.
Эновтіс и медицина: сыысь омӧля узьсис.
Вӧтассьӧны саркома да рак, бӧжаӧсь, кутшӧмкӧ сюраӧсь.
Думыштіс ворсны — лыддьыны, мый воссяс.
Вот сэки и мӧдӧдчис медся интереснӧйыс.
Восьтас, например: «Тайван».
Кывліс, дерт, сёпӧв — китайскӧй ді, Чан Кайши сэтчӧ поздысьӧма да сылӧн американскӧй покровительяс, а мый сійӧ сэтшӧм «Тайваныс» збыльвылас — коді сійӧс тӧдас.
Вӧлӧмкӧ, благодатнӧй край: и рис сэні, и ананасъяс, и юмов картупель — батат — быдмӧны, и климатыс райын кодь — шоныд, небыд, и боевӧй войтыр олӧ Тайванын.
Либӧ орччӧныс: «Тамара».
Думыштлыны сӧмын, тайӧ грузинскӧй сарицаыс, код йылысь быдсяматорсӧ сы мында висьтавлӧны, вӧлӧма роч князьлӧн гӧтырӧн!
Кыдзи сійӧ, коньӧр, оліс Тамараыскӧд?
Терпитыштіс, тӧдӧмысь.
Воссис «Тори».
Английскӧй аристократъяс.
Уинстошкаыдтӧ, Уинстошкаыд, факельщик, — сідзжӧ найӧ пӧрӧдаысь!
Но сідзи сійӧ, Матвей дед, и тӧдіс, — дерт жӧ, аристократ.
Пӧттӧдзыс лыддьысяс, унмовсяс; асывнас небӧгъяссӧ шкапӧ игналас и мунас гортас.
Ӧтчыд медся интереснӧйтор лыддигӧн тринькнитіс телефон.
Некор на ещӧ эз вӧвлы, медым чеччыны ковмис диван вылысь Матвей дедлы войын.
Матыстчис аппарат дорӧ, босьтіс трубкасӧ.
— Мый сэн?
Кодлӧн оз узьсьы?
— юаліс ропкигтыр.
— Директор ёрт?
— Кутшӧм директор!
Асылӧдз тэныд сійӧ пукавны кутас?
Асывнас звӧнит.
— Асывнас сёр нин, ёртӧй!
Тайӧ десятник Черноклюев сёрнитӧ, ёртӧй.
Трубаяс потӧмаӧсь, ваыс брызьйӧ!
Быдлаӧ звӧнитала, некод оз шыась.
— Кутшӧм трубаяс?
— юаліс Матвей дед.
— Бетономешалкаясын.
— А тэ выключит васӧ.
Механическӧй дорын тіян бетономешалкаясыд?
Лыддьы, сідзкӧ, цехӧ пыранінсянь метр кузя дас вит воськов...
Тэ абу-ӧ дженьыд кока?
Но вот, мерайт — сэн тэныд юкмӧс лоӧ...
А водопроводчикъяс тэнад эмӧсь?
Найӧ мед и пырӧны.
Вентильсӧ тупкыны колӧ.
Гӧгӧрвоин?
Мый — аттьӧ!
А сэсся мед трубаяссӧ вежлалӧны.
Мыйла нӧ тэ эн видз найӧс кӧдзыдсьыс?
Гынӧн, гынӧн гартыштін эськӧ.
Складын гыныс эм.
Аски жӧ мед гартін.
Абу гожӧм.
Мӧд войнас Матвей дед ачыс звӧнитіс строительяслы.
— Черноклюевӧс телефон дорӧ, десятниктӧ!
Черноклюев?
Журбин тэкӧд сёрнитӧ, директорсянь.
Кыдзи ваыд тэнад?
Трубаяссӧ гартлін?
Виччысь, зонмӧ, мед некутшӧм аварияяс.
Тэ миянлы планӧвӧй задачанымӧс эн орӧд.
Ещӧ ӧтчыд звӧнитісны: транспортнӧй отделысь дежурнӧй.
Сизим вагон вӧр вайӧмаӧсь, железнодорожнӧй начальство тшӧктӧ, медым пырысь-пыр жӧ ректісны, порожнякыс колӧ.
Дежурнӧй юасис, ректыны али виччысьны асылӧдзыс.
— Асылӧдз — найӧ миянлы простой гижасны, — шуис Матвей дед.
— Войтыр сьӧм.
Ректы, и нинӧм сэсся!
— А менам ӧні сы мында йӧзыс абу — сизим вагон ректӧм вылӧ.
— Абу?
— Матвей дед думыштчис.
Сьӧкыд положение!
Начальствоӧс садьмӧдны?
А мый садьмӧднысӧ, аддзӧмыд тай — сизим вагон!
Абу пӧжар и абу потоп.
— Тэ меным...
кыдзи тэнӧ шуӧнысӧ?
Мартьянов?
Тэ, Мартьянов, звӧнитлы меным минут дас мысти кымын.
Висьтала мый вӧчны.
Матвей дед пуктіс трубкасӧ, сулалыштіс аппарат дорын, пуксис директорскӧй креслӧӧ.
Заводын йӧзыс войнад этша.
Дежурнӧй монтёръяс да механикъяс, кочегаръяс, вахтёръяс.
Найӧс местасьыныс он вӧрзьӧд, найӧ асланыс удж вылынӧсь.
Строительяс?
Вот, пӧжалуй, строительяс!
— Черноклюев?
— здук мысти юргис сійӧ трубкаӧ.
— Кӧні тэнад прорабыд?
Ӧти помощник?
Вайлы сійӧс татчӧ!
Помощник ёрт, тэныд колӧ вӧр?
Вывті ёна?
Эм сизим вагон...
Ме и шуа: бур.
Вот, сідзкӧ, ректыны колӧ ӧдйӧджык.
«Коді — коді!»
Журбин звӧнитӧ, Журбин.
Мобилизуйт подсобникъясӧс.
Час куим мысти юала.
Кор звӧнитіс Мартьянов, Матвей дед шуис сылы:
— Тэрмӧдлы строительнӧй помощникӧс.
Звӧнит комын ӧкмысӧд номерӧ.
Сійӧ подсобникъясӧс сетас.
Ме тшӧкті.
И доложит меным бӧрынджык, кыдзи делӧыс мӧдӧдчас.
Тайӧ войӧ Матвей дед эз водлы диван вылӧ да эз восьтыв книжнӧй шкапсӧ.
Сійӧ звӧнитіс телефонъяс пыр, юасис, кыдзи мунӧ вӧр ректӧм, ветлӧдліс кабинетӧд, — кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, нургис трубаяс-горнъяс йылысь.
«А абу прӧстӧ заводнад веськӧдлыны!
— тӧлкуйтіс сійӧ ачыс аскӧдыс.
— Коді оз тӧд — сылы сійӧ кокни.
Бокисяньыд ставыс кокни, а вот бергалышт, распоряжайтчышт — тӧдны кутан!»
Асывнас дед муніс, Иван Степанович пызан вылӧ колис записка, кытчӧ дженьыдика гижис войся лоӧмторъяс йылысь, аслас решение йылысь да сы йылысь, мый кыа петігӧн завод бӧр сетіс тыртӧм вагонъяссӧ кӧрт туйлы, некутшӧм простой эз ло, сьӧм видзтӧма.
Рытнас сійӧ рӧвняйтіс ножичӧн тошсӧ, ужнайтіс, кутіс гынсапӧгасьны.
Пырис шопер Митя.
— Кутшӧм тӧлӧн нӧбӧдіс?
— Илья Матвеевич дугдіс лыддьыны газет да юаліс сылысь:
— Али мыйкӧ ӧдйӧ колӧ?
— Матвей Дорофеевичла, — шуис Митя.
— Мыйла?
— шензис Илья Матвеевич.
— Локті, кыдзи и пыр, «зисӧн».
Директор тшӧктіс.
Ставӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: оз-ӧ кӧсйыны топӧдлыны дедсӧ?
Эз-ӧ мыйкӧ лёкӧс вӧч?
И Матвей дед ачыс кутіс тӧждысьны: мый, сійӧ кӧ нелючки распоряжайтчис?
Эз-ӧ уна босьт ас вылас директорскӧй кабинетса стӧрӧж?
Заводӧ мунігчӧжыс сійӧ гыжъяліс пельбоксӧ, сэті мыйлакӧ лудіс, и пидзӧсыс лудіс, и кок лапа дінтіыс; сӧмын нырсӧ нинӧм эз беспокоит — оз румкаӧ, тӧдӧмысь, нуны видзӧдны, оз, оз румкаӧ, а аслас мыжлы синмас видзӧдны.
Но Иван Степанович встретитіс Матвей дедӧс кисӧ топыда кутлӧмӧн да лыддис приказ: водзмӧстчана действиеясысь дедлы объявляйтсис благодарность...
— Приказ приказӧн, — содтіс Иван Степанович, — ещӧ и месянь тэныд, Матвей Дорофеевич, торъя, личнӧй пасибӧ.
— Ӧти удж сайын сулалам тэкӧд, Иван Степанович.
Тэ сы вӧсна, и ме сы вӧсна.
Сійӧ лунсянь и тшӧктіс Иван Степанович новлӧдлыны Матвей дедӧс заводӧ да бӧр гортас машинаӧн.
— Дедушка!
— горӧдіс сэки Тоня.
— Да тэ дзик директор кодь лоин!
— А мый?
— Матвей дед шпыньмуніс.
— Ме найӧс...
но эсійӧясӧс...
Зимньӧйын тай посъяс вывсяньыс шыблавлі...
кодъяс...
Но и вот...
Воӧдчӧй и ті.
Кодлы мый шуӧма, сійӧс и босьтӧй.
Ӧні, гортас мӧдӧдчигӧн, Иван Степанович мукӧддырйи тшӧктывліс Матвей дедлы войнас мыйкӧ видлавны, мый йылысь кӧ казьтывны строительяслы либӧ механикъяслы; сійӧ сетавліс тайӧ заданиеяссӧ кыв вылын либӧ гижӧмӧн, дед выполняйтліс найӧс стариклы лӧсялана придирайтчан требовательностьӧн.
Войнас заводын, дерт, вӧлі диспетчер.
Но диспетчер занимайтчыліс производствокӧд веськыда йитчӧм вопросъясӧн — координируйтіс цехъяслысь, именнӧ цехъяслысь, войся уджсӧ.
А строительство паськалӧмкӧд йитӧдын кыптылісны ӧткымынысь сэтшӧм немвиччысьтӧм вопросъяс, кодъяс вылӧ некутшӧм диспетчер оз вермы вочавидзны.
Отсӧг вылӧ воліс Матвей дед.
Сійӧ тӧдіс заводсӧ медся пыді пельӧсъясӧдзыс, тӧдіс сылысь муувса овмӧссӧ, некутшӧм планъястӧг да схемаястӧг — паметьнас — вермис висьтавны, кыті мунӧны электрическӧй кабельяс, сынӧд пушканінсянь трубаяслӧн важ да выль линияяс, кытчӧ да кутшӧм сортъяс тэчӧма строительнӧй вӧр.
Сылы звӧнитлывлісны, сы дорӧ шыасьлывлісны справкаясла да сӧветъясла.
Коді медводдзаысь шуӧма тайӧ кывсӧ — он тӧд, но Матвей дедӧс кутісны шуны «войся директорӧн», сэсся мӧд ногӧн некыдзи.
Кысь нин ӧні узян!
Муртса водыштан, муртса восьтан небӧг — триньгӧны: Матвей дед!
Матвей Дорофеевич!
сідз пӧ и сідз.
Войся директор, непӧштӧ лунся директор, шыасьліс быд звӧнок вылӧ.
Секретарша сылӧн эз вӧв, некутшӧм переключательяс войнас эз действуйтны, — веськавлісны веськыда сы дінӧ, канительтӧг да бюрократизмтӧг: мый да коді, кутшӧм вопрос кузя?
Матвей дед шыбитіс ватниксӧ, мыйӧн первой ветлывліс дежурство вылӧ, кутіс новлыны пинжак, кодӧс войдӧр пасьтавлывліс сӧмын вежалунъясӧ, тшӧкыдджыка тшӧтшӧдлывліс левлысь кодь бурысьсӧ да зэв зільӧмӧн сынавліс-мольӧдліс ыджыд тошсӧ.
Сійӧ эз нин вӧв стӧрӧжӧн, и заводса делӧяс волнуйтісны сійӧс эз сӧмын войнас; заводӧ Матвей дедӧс кыскис и луннас.
Узьыштас луншӧрӧдз — уна-ӧ узьӧм колӧ стариклы, — локтас, чушкӧ гынсапӧгнас строительнӧй вымосткаяс вылын, ропкӧ: «Пӧвъяс вывсьыс кӧть мед йисӧ кералінныд, йӧзыс вермасны доймыны»...
«Кӧзаӧн» кирпич новланныд?
Тадзи Горох сар дырйи уджавлісны».
Прораб либӧ десятник вочавидзасны сылы: «Уна-ӧ сійӧ, кирпичыссӧ, Матвей Дорофеевич!
Прӧстенӧк тэчыштны — сюрсӧн-джынйӧн кымын».
— «А и сюрсӧн-джынйӧн — мыйла гӧрбтӧ песны?
Моторнӧй кран корӧй».
Кытшовтас стройкаяс, складскӧй дворъяс, — рытнас тӧлкуйтӧ Иван Степановичкӧд ставтор йывсьыс, мый аддзыліс да мый сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Видзӧдан да, и йи кералӧны, и мотокран вайӧмаӧсь, и дона породаа отделочнӧй вӧр лым пиысь кыскалӧны вевт улӧ.
Дедлӧн сюсь синъясыс унатор аддзылісны сы лыдысь, мыйяс эз веськавлыны директор син улӧ.
И талун, заводӧ воӧм бӧрын, Матвей дед паніс сёрни строительство вылын тырмытӧмторъяс йылысь:
— Гӧгӧрвоан, Иван Степанович, гравий оз мыськавны.
Кӧдзыд пӧ, шуӧны, — коркаалӧ.
А гравийыс няйт, буса.
Кыдзи сійӧс бетонӧ пуктан!
Колӧ мыськыны, теплякын мыськыны.
— Видзӧда ме тэ вылӧ, Матвей Дорофеевич, — шуис Иван Степанович, — а он-ӧ вермы тэ директорӧс вежны?
Кыдзи чайтан?
— Пӧрысь, пӧрысь ме тайӧ делӧ вылад.
Вын оз тырмы, Иван Степанович.
Да и велӧдчытӧм.
Тайӧ, дерт, — велӧдчытӧмыд — абу главнӧй.
Главнӧйыс — пӧрысь.
Вӧлі кӧ эськӧ томджык — велӧдчӧм вылад эськӧ верми зэлӧдчывны.
— Образование, вын, найӧ, лыддян, колӧны?
А вот меным ӧти ёрт шуліс...
Заводын, шуӧ, кӧні ставыс лючки-ладнӧ, кӧні крепыд рабочӧй коллектив, кӧні бур инженерно-техническӧй персонал, сэн пӧ и директорыд нинӧмла, сытӧг позьӧ.
— Вывтіджык шуӧма тэнад ёртыд, — думайтыштӧм бӧрын вочавидзис Матвей дед.
— Сійӧ мӧвпалӧ тадз: духӧвӧй оркестр сямаӧс.
Планъяс, графикъяс, нормаяс эмӧсь, — найӧ нотаяс пыдди.
Валяй на серти — и став музыкаыс?
А ӧд и оркестрыс эсійӧтӧгыс, кыдзи сійӧс...
— Капельмейстер?
Дирижёр?
— Да-да!
Капельмейстертӧгыд и оркестрыд тӧлк вывсьыс вошӧ.
Тэныд ӧти ёрт шулӧма, а меным мӧд висьтавліс.
Оркестр йылысь висьтавліс.
Руководительтӧгыд, оркестрыс кӧ ыджыд, мый артмас?
То найӧ, музыкантъясыс, ӧта-мӧд бӧрсяныс вӧтчигӧн, пыр ӧдйӧджык да ӧдйӧджык кутасны ворсны, помланьыс кутасны тӧвзьыны дурмӧм уж моз, а то пыр ньӧжйӧджык да ньӧжйӧджык, покойникӧс дзебигӧн кодь артмас.
Капельмейстер видзӧдӧ быттьӧ эськӧ быд бӧрся торйӧн, а артмӧ — став музыка вӧснаыс сійӧ ӧтпырйӧ тӧждысьӧ.
Нотаясад, дерт, ставсӧ гижӧма, да ӧд нотаясыд — найӧ бумага.
Сӧмын кӧ бумагаяс вылӧ видзӧдны, омӧль лоӧ.
Мортлы мортлӧн руководство колӧ, мортлӧн объяснение.
— И прӧверка.
— И прӧверка, кыдз жӧ!
Коді кыдзи действуйтӧ.
Миян партияным, Иван Степанович, думыштчывла мукӧддырйиыс, сійӧ мый?
Сійӧ сідзжӧ решение гижас бумага вылӧ.
Бур решение, быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Печатайт сійӧс машинка вылын, тайӧ решениесӧ, сет быдӧнлы: действуйтӧй, кыдзи гижӧма, сэні ставсӧ висьталӧма.
А ӧд оз, оз тадз артмы.
Партийнӧй собрание лоас, обсудитасны ставсӧ, гӧгӧр думайтасны, быдӧнлы торъя делӧ индасны.
Партийнӧй комитет — кокйылын, йӧз дорӧ мунасны, объясняйтӧны.
Парторг сосъяссӧ пуджӧ.
Бара чукӧртчасны, коді кыдзи пӧртӧ олӧмӧ партийнӧй решение, видзӧдласны.
Бура вӧчӧ мортыс — ещӧ бурджыка тшӧктасны.
Лёка вӧчӧ — чирыштасны сійӧс либӧ отсаласны...
сы серти, мый сэні и мый вӧсна.
Ог вернӧ висьтав?
— Вернӧ, вернӧ, Матвей Дорофеевич.
Эз первойысь Иван Степанович думыштчыв Матвей дедкӧд татшӧм сёрнияс бӧрын.
Иван Степанович помнитіс, кыдзи колян арын дед вӧйліс сійӧс да шуліс, мый сылы, директорлы, колӧ босьтны весиг медся, сідз кажитчана, посни поступокъясын пример великӧй вождь Ленинлысь.
Иван Степанович сетліс заводлы став вынсӧ, став кадсӧ, нинӧм мӧдтор, заводыс кындзи, сылӧн эз вӧв.
Сійӧ эз ветлывлы театрӧ, пӧшти эз вӧвлы кино вылын, лыддьыліс сӧмын техническӧй литература.
Семьясьыс торъяліс, гортас волывліс сӧмын ӧбедайтны да войсӧ узьны.
Сійӧ мӧвпаліс, мый сідзи и колӧ.
Но Матвей дед шуаліс сэтшӧм кывъяс, мый Иван Степанович эз вермы вунӧдны найӧс.
Коді сэтшӧм Матвей дед?
Войтырлӧн представитель, войтырлӧн юкӧн!
И уна-унаторйын старик вӧлі прав!
Ӧд и партийнӧй конференция вылын сёрнитлісны, мый Иван Степанович мукӧддырйи либеральничайтӧ дышъяскӧд, накӧд, кодъяс оз зэв сьӧлӧмсяньыс пӧртны олӧмӧ ассьыс долгнысӧ.
Частӧ татшӧм случайяс дырйиыс вӧчӧ сӧмын «личнӧй внушение».
Да, пӧжалуй, тайӧ тадз.
Ачыс рабочӧй, ачыс инженер, Иван Степанович лыддис аслас обязанностьӧн «пырны» быд рабочӧй да быд инженер «положениеӧ» и гӧгӧрволіс тайӧ обязанностьсӧ вывті нин паськыд смыслын.
Сылы кажитчис, мый Матвей дед, пӧрысь производственник, должен вӧлі ошкыны, поддержитны директорлысь действиеяссӧ, кодъясӧс веськӧдӧма рабочӧйяслысь интересъяссӧ дорйӧм вылӧ.
Но дед, кыдзи сэки тыдовтчис, татшӧм дорйӧмын ньӧти эз нуждайтчы.
Сійӧ шуліс, мый дорйыны рабочӧйӧс — сійӧ медвойдӧр дорйыны ассьыным Сӧветскӧй государствоӧс.
И вот Иван Степанович бара думыштчис — сы вылын, кутшӧм жӧ правильнӧя Матвей дед тӧлкуйтӧ олӧм йылысь, руководитель роль йылысь, партия йылысь.
Прӧщайтчигас сійӧ дедлы нинӧм эз шу, сӧмын топыда кутліс кисӧ.
Тайӧ войӧ телефонъяс чӧв олісны.
Матвей дед пукалыштіс пызан сайын, лыддьыштіс небӧгъяс, да и ойбыртіс креслӧын.
Сійӧс садьмӧдіс звӧнок.
Босьтіс аппарат вывсьыс трубкасӧ — станциялӧн гудок.
Мый татшӧмыс?
Босьтіс мӧд аппарат вывсьыс, городскӧйсьыс.
Сідзжӧ гудок.
А звӧнокъяс триньгӧны.
И друг Матвей дед гӧгӧрвоис, мый корӧ сійӧс ас дорас мӧскуаса телефон, торъя гӧгрӧс пызан вылын, век таинственнӧ чӧв, загадочнӧй.
Босьтны али не босьтны?
Дед шӧйӧвошис.
Гашкӧ, Иван Степановичлы звӧнитны, мед ачыс локтас да сёрнитас?
Но аппарат дугдывтӧг звӧнитіс; лои босьтны трубкасӧ.
— Але!
— шуис Матвей дед чирӧм гӧлӧсӧн.
— Але!
— Завод?
Коді телефон дорас?
— юаліс сылысь ылысса, но бура кылысь гӧлӧс.
— Матвей Журбин, — вочавидзис сійӧ.
— Дежурнӧй.
— Ӧні кутанныд сёрнитны Николай Васильевичкӧд.
Коді сэтшӧм Николай Васильевичыс — Матвей дед эз тӧд, но сы вӧсна, мый вӧлі шуӧма медся прӧстӧй, обыкновеннӧй ним, полӧмыс да шӧйӧвошӧмыс кутісны сайкавны.
— Но вай инӧ, вай!
— шуис сійӧ тӧдчымӧн збодерджыка.
— Кывза.
— Журбин ёрт, — кутіс сёрнитны трубкаас мӧд гӧлӧс.
— А директорыд кӧні?
— Директор шойччӧ, Николай Васильевич ёрт.
Лунтырнад майышмуні, мудзтӧдзыс котраліс.
Узьыштны мортлы пӧлагайтчӧ.
Мый колӧ, ачым висьтала.
Строительство йылысь али мый?
— Кыдзи делӧыс траулеръясӧн?
Кутшӧм состояниеынӧсь?
Талун Министръяслӧн Сӧвет предложитіс миянлы сдайтны найӧс май первой лун кежлӧ.
— Квайтнансӧ?
— юаліс Матвей дед.
— Сідзкӧ, мый — абу ва вылын стрӧитӧмсӧ помавны?
Ва вылынтӧ ӧд оз артмы.
Миян Ладаным сёрӧн воссьӧ.
Помӧдз стрӧитны стапельяс вылын?
— Да, стапельяс вылын.
— Тайӧс позьӧ.
Делӧыс сэтшӧм.
Суднояс посниӧсь.
Старайтчам, Николай Васильевич.
Сідзи министръяслы и висьталӧй: старайтчам.
Заводын йӧз суровӧсь.
Вӧвлінныд миянын?
Энӧ на?
Милости просим.
Да ме, кыдз сійӧс...
Войтыр вот сералӧны: войся директор.
А вообщӧм ме пӧрысь рабочӧй, Матвей Журбин.
Ставсӧ висьтала, стӧча.
Асывнас воас — и висьтала.
Здоров, здоров!
И ті лоӧй здоровӧсь.
Трубкаын лӧнис, но Матвей дед дыр на ещӧ кутіс сійӧс киас, видлаліс.
Мӧскуакӧд сёрнитӧмыс сылы зэв сьӧлӧм вылас воис.
Шань мортыс, тайӧ Николай Васильевичыс.
Дзоньвидзалунӧн интересуйтчис, эз тшӧкты садьмӧдны директорӧс.
А садьмӧдны окота вӧлі, пыр жӧ висьтавны траулеръяс йылысь, кодъясӧс виччысьӧ Министръяслӧн Сӧвет.
Дед кутіс ветлӧдлыны кабинетті, ыджыд ковёр вывті кыскис ассьыс ранитчылӧм коксӧ да бергӧдчигъясын дӧсадапырысь тапйӧдліс гынсапӧгнас.
Асывнас сійӧ тӧдмаліс Иван Степановичсянь сы йылысь, мый «шань морт», Николай Васильевич, звӧнитлӧма нин и директорлы патераас, и сійӧ абу кодкӧ мӧд, а сійӧ — министр.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
1
Илья Матвеевич контораӧ вайисны заводоуправлениеысь разнӧй рӧма уна маркаяса, почтӧвӧй штемпельяса кыз пакет, кодӧс зэлыда кӧрталӧма ён бечевкаӧн.
Илья Матвеевич лэптыштліс сійӧс кипыдӧс вылас: грамм витсё-квайтсё; ӧчкиасьӧм бӧрас лыддис мӧдӧдысьлысь адрессӧ.
Но, сёмокасьтӧ!
— Мӧскуа, кутшӧмкӧ Потылиха, М.
В.
Белов!
Тӧдвылас уси, кыдзи Антонлӧн начальникыс воліс найӧ град йӧрӧ, кыдзи вензисны и нинӧмӧ эз воны.
Пакетсӧ восьтыны эз тэрмась, мӧвпаліс, сылы ӧд сӧмын кажитчис, мый нинӧмӧ эз воны — профессор уськӧдіс Илья Матвеевич сьӧлӧмӧ сомнение.
Сэтшӧм-ӧ-зумыда нин сулалӧ сійӧ, Илья Матвеевич, аслас опытӧн стапельяс вылын?
Некор сійӧ эз кутчысьлы важӧ.
Кораблестроениелӧн став выльторъясыс — корпусъяс сбор ка кузя выльторъясыс — медводз испытывайтсисны да вӧчсисны сы участок вылын.
Но кутшӧм выльторъяс?
Сэтшӧмъяс, кодъяс эз петавлыны дас воясӧн да весиг сё воясӧн выработайтчӧм технология пределъяс сайӧ.
А тайӧ технологияыс долис: корабль кызвыннас стрӧитчыссьӧ стапель вылын.
Буретш сэні, сэні, стапель вылын, нуӧдӧны сборка, клепайтӧны, оснащайтӧны сійӧс, мыйта позьӧ, и сэсся йӧткыштӧны ва вылӧ.
Мый вежласис вояс чӧжӧн Илья Матвеевич син водзын?
Пыр ёнджыка механизируйтсьыліс сборщикъяслы материалъяс вайӧм, совершеннӧйджыкӧн лои кранӧвӧй овмӧс; кипомысь клёпка вежисны пневматическӧйӧн; бӧръя воясӧ корабль вылын пӧшти став механизмъясыс монтируйтсисны стапель вылын, мыйӧн тӧдчымӧн чинтыссьыліс корабльӧс ва вылын помӧдз стрӧитӧмлӧн срокыс.
Тайӧ технология пределъясын Илья Матвеевич вӧлі «бур пропорциялӧн сэтшӧм мастерӧн», кутшӧмъяс йылысь тадз шулісны ещӧ Пётр кадъясӧ на.
Сійӧ вӧлі эз прӧстӧ мастерӧн, но ещӧ и бур кӧзяинӧн.
Сылӧн участокыс эз тӧдлы случай, кор эськӧ эз тырмывлыны материалъяс либӧ заготовкаяс.
Илья Матвеевич кужліс лӧсьӧдны неыджыд запасъяс, кодъяс эз шыбитчывны синмад, но вӧліны тырвыйӧ надежнӧйӧсь.
— Кыдзи делӧясыд?
— паныдасигӧн юалас сылысь директор.
— Омӧльӧсь, Иван Степанович.
— А мый сэтшӧмыс?
— Материал коли лун кык кежлӧ.
Пекничаысь не сёрӧнджык кӧть пуксьы да куритчыны заводит.
Корпуснӧй мастерскӧй оз ас кадӧ сет.
Материал вӧлі, дерт, эз кык лун кежлӧ, а недель кежлӧ либӧ некымын недель кежлӧ, но Илья Матвеевич лыддьӧ аслас долгӧн «лэчтыштны» директорӧс: мед сійӧ асладорсяньыс лэчталӧ цехъясса начальникъясӧс.
Цехъясса начальникъяс тӧдісны, он кӧ выполнит срок кежлӧ Журбинлы заказъяс — сідзкӧ, чукӧртан аслыд юрвывтыр неприятностьяс.
Сэтшӧм шум лыбас — пышйы заводысь.
Да и кыдз он выполнит, кор ещӧ срокӧдзыс ёна водзджык на Илья Матвеевич кодкӧдкӧ аслас мастеръяс либӧ бригадиръяс пӧвстысь локтӧ цехӧ.
Мунӧ, видзӧдалӧ, быд посниторйӧдз аддзӧ: кутшӧмджык дисциплинаыс, кыдзи котыртӧма удж, а главнӧйыс — эз-ӧ вӧч цехса начальникыс мӧдлысь ӧчередьтӧг заказ.
И мыйкӧ кӧ не сідз — кытысь бара аддзысьӧны журбинскӧй отсасьысьяс!
— сэтшӧм «объяснение» лӧсьӧдасны, олӧмыд ов ло муса.
Александр Александрович эз ӧтчыд шулы Илья Матвеевичлы:
— Рабочӧй морт тэ, Илья...
А видзӧда да — кулаксьыс кулак.
Ставсӧ эськӧ мед сӧмын тэныд да тэныд.
— Колӧ торъялӧмсӧ гӧгӧрвоны, Саня.
Кулак аслыс кыскӧ, ме — делӧ вылӧ.
Быдӧнлы колӧ тышкасьны делӧ вӧсна, кытчӧ сійӧс индӧма.
Мӧдног сійӧ — шляпа.
Ме ог кӧсйы лоны шляпаӧн.
И ортсыса обшивка электросваркаӧн вӧчӧмсӧ Илья Матвеевич дорйис кӧзяин моз.
Электросваркаыс Илья Матвеевичлысь представлениесӧ судосборка йылысь эз веж.
Мый нӧ, клёпка оз ло — лоӧ сварка, корабльлӧн стапель вылын сулалан срокыс чинӧ.
Мукӧдторйыс нинӧм оз вежсьы, кыдзи вӧлі, сідзи и кольӧ.
Но вот пӧльыштіс сэтшӧм тӧлӧн, мый корабль ӧнісянь кутас стрӧитсьыны цехын, торъя кусӧкъясӧн.
Тайӧ кусӧкъяссӧ стапель вылын сӧмын тэч, йитлы — да и ва вылӧ!
Векняммис, топаліс, ичӧтӧн лои стапельнӧй участоклӧн могыс, а сыкӧд тшӧтш и Илья Матвеевичлӧн сэні рольыс.
Илья Матвеевичлӧн характерыс эз лэдз сылы лоны ни медбӧръяяс лыдын, ни весиг шӧркоддемъяс лыдын.
Сылы местаыс вӧлі сӧмын первой радын.
А та могысь, вӧлӧмкӧ, колӧ велӧдчыны, — тадзи али мый?
Тешкодь шуны — мортлы неуна абу квайтымын арӧс — велӧдчыны!
Оз ло сідзи, мед нин тайӧ налы, мукӧдъяслы, кодъяс томджыкӧсь.
Бара босьтліс кипыдӧс вылас пакетсӧ: мый ещӧ тайӧ профессорыс думыштӧма?
— и тэрыба косяліс тубыртан бумагасӧ.
Пакетын вӧлі небӧг.
Сылӧн лӧз коленкора переплёт вылас вӧлі гижӧд: «Академик А.
И.
Крылов.
Воспоминаниеяс да очеркъяс».
Крылов!
Коді оз тӧд Крыловӧс!
Алексей Николаевичӧс, академикӧс!
Илья Матвеевич лыддьыліс сылысь статьяяс журналъясысь, сборникъясысь, ас йывсьыс лыддьыліс, сы олӧм да уджъяс йылысь кывзыліс лекцияяс.
И тайӧ небӧг йылысь кывліс, да киас сылы эз на сюрлы.
Библиотекаын вит экземпляр, — век кодкӧ да лыддьӧ.
И вообщӧ — но мый сэн быдпӧлӧс казьтылӧмъяс да очеркъяс?
Практическӧй уджын уна-ӧ наысь пӧльзаыс...
Сӧмын кад коллялӧм.
Илья Матвеевич восьтіс небӧгсӧ.
Сэні, корка пытшкӧсладорас, вӧлі еджыд бумага вылӧ гижӧма Беловлӧн посни, но зэв яснӧй — быттьӧ печатайтӧма, почеркӧн:
«Уважаемӧй Илья Матвеевич!
Миян медбӧръя сёрни дырйи Ті ыстысьлінныд П. А. Титов вылӧ.
Да, сійӧ вӧлі выдающӧйся инженер-практик.
Но сӧмын-ӧ практик?
Лыддьӧй 106‒113 лист бокъяс.
Найӧ кӧ Тіянлы тӧдсаӧсь нин, кора извинитны.
Уважениеӧн Тіян М. Б.».
Эз кӧсйы лыддьыны рытӧдзыс, — эз вермы терпитны, корсис сё квайтӧд лист бок.
Но и мый нӧ.
Правильнӧ...
Дас кык арӧссянь отсасис батьыслы — Петрозавод линияса паракодъяс вылын машинистлы; дас квайт арӧсӧн муніс Петыркарӧ Нева заводса корабельнӧй мастерскӧйӧ, — тадз, ставыс тадз.
А вот чертёжник нин, водзӧ плазӧвӧй мастер, корабельнӧй мастерлӧн отсасьысь...
И, медбӧрын, пӧжалуйста, корабельнӧй инженер, кодлӧн зептас непӧштӧ инженерскӧй диплом, весиг сиктса школа помалӧм йылысь свидетельство — и сійӧ эз вӧв!
Илья Матвеевич сьӧлӧмсяньыс, азартӧн лыддис выльторъяс йылысь, кутшӧмъясӧс пыртіс кораблестроениеӧ «паракоднӧй машинистлӧн отсасьысь».
Эз этша вӧвны найӧ, тайӧ выльторъясыс.
Найӧ вӧліны разметочнӧй, сверловочнӧй, сборочнӧй уджъяс кузя, клёпка, чеканка, чертёжъяс гӧтӧвитӧм, проектируйтӧм кузя.
Пётр Акиндинович кужӧма шымыртны аслас вежӧрӧн кораблестроениелысь став ыджыд да сложнӧй процессӧ.
Гажаа нюммуніс Илья Матвеевич сы вылӧ, кыдзи Н. Е.
Кутейников, сійӧ кадся медся образованнӧй роч корабельнӧй инженер, босьтчылӧма прӧверяйтны, правильнӧйӧсь-ӧ сійӧ либӧ мӧд размеръяс, кодъясӧс Титов индавліс син сертиыс...
Кыйны Титовӧс некор эз удайтчывлы.
Наукалӧн став правилӧяс серти вӧчӧм расчётъяс сӧмын подтверждайтлісны титовскӧй синлысь стӧчлунсӧ.
Со ӧд кутшӧм мортыс вӧлӧма!
Вот мый сійӧ опытыд, практикаыд!
Но мый татшӧмыс, мый гижӧ академик Крылов?!
Эскана-ӧ, медым Титов вермис шуны: «Велӧд тэ менӧ тайӧ лыдпасъясас, мыйта сійӧ колӧ менам делӧлы»?..
Да шуис кӧ — ещӧ ладнӧ на.
Заводысь воӧм бӧрын сійӧ пуксьывліс задачник сайӧ и сёр войӧдз решайтіс задача бӧрся задача.
«Тадз, — водзӧ лыддис Илья Матвеевич, — ми кык во чӧжӧн прӧйдитім элементарнӧй алгебра, тригонометрия, аналитическӧй геометриялысь начало, дифференциальнӧй да интегральнӧй исчислениелысь начало, статикалысь основаниеяс, материалъяс сопротивление йылысь учениелӧн основаниеяс, да корабль теориялысь начало.
Титовлы сэки вӧлі 48‒49 арӧс».
Уджалан лун важӧн помасис, конторкаын вӧлі шынитӧв, точкис часі, джодж улын сёлькӧдчис ва.
Позьӧ вӧлі думайтыштны морт йылысь, коді арлыднас вӧлі сыысь, Илья Матвеевичысь, тӧкӧтьӧ томджык, — некымын воӧн, — но коді пуксис учебник сайӧ.
Вог тадз ставыс ӧмӧй тайӧ учебникас и зурасяс?
Велӧдчыны!
А кӧні велӧдчыны?
И кыдзи?
И мыйӧ?
Йӧзыс дас во чӧж школаын пукалӧны, нит да квайт воӧн институтъясын...
Тайӧ нӧ мый, ставсӧ кӧ первойсяньыс заводитны, — кувтӧдзыд ковмас велӧдчыны, а тыр наукасӧ сідзи и он вермы шедӧдны.
Кодкӧд эськӧ сёрнитыштны та йылысь, кодкӧд сӧветуйтчыштны?
Антон?
Антон вермас шуны пӧлезнӧй кыв, но семьяын колӧ авторитет кутны да не петкӧдлыны, мый шатлавны кутін.
Директор дінӧ ветлыны, парторг дінӧ?
Ещӧ мӧдарӧ гӧгӧрвоасны, шуасны — слабмыны кутіс, пӧрысьланьӧ делӧыс, не корсьны-ӧ сылы кокниджык да прӧстӧйджык удж?
Пӧрысь инженеръяс пӧвстысь кодӧскӧ корны румка вина дорӧ да юасьны?
Артмас-ӧ кыдз колӧ?
Пӧрысь инженеръяс — Илья Матвеевич эз ӧтчыд тайӧс казявлы — важӧн вунӧдӧмаӧсь став школьнӧй наукаяссӧ.
А сійӧ наукаястӧгыс — кытчӧ мӧдӧдчан?
Ӧд со и Титов элементарнӧй алгебра да геометрия прӧйдитлӧма.
Абу, пӧрысь инженеръясыд сылы татшӧм делӧын абу сӧветчикъяс.
Коді нӧ, сідзкӧ?
Став инженеръяссӧ бӧрйӧдлігӧн ӧтчыд дай мӧдысь югнитліс вежӧрас Зина Иванова — Тонялӧн приятельницаыс.
Эз сет талы торъя тӧдчанлун — быттьӧ листалӧ морта небӧг, и вот унапӧлӧс чужӧмъяс паныдасьлӧны.
Томиник инженерша бара югнитіс вежӧрас.
Тӧдвылас уси стапель вылӧ сылӧн первойысь воӧмыс, сыкӧд сёрниыс...
Тӧдвылас уси мӧд сёрниыс, коді вӧлі войын, конторкаын, корабль лэдзӧм водзвылын.
Кутшӧма корис босьтны, вӧзйысис, став выннас зілис производство вылӧ, сборка вылӧ.
Правильнӧ шуис сэки Александр Александрович — донъявны колӧ татшӧма кӧсйӧмсӧ.
Сійӧ каръяс босьтӧ.
И Виктор бурпырысь шулывліс сы йылысь: тӧлка пӧ.
А Виктор кывтӧ весьшӧрӧ оз шыблав.
Медбӧрын Илья Матвеевич сувтіс сы вылӧ, мый сійӧ мунас да сёрнитас нывкӧд.
Сідз, уджъяс костын, дерт, секретъяссӧ да думъяссӧ висьтавтӧг.
Прӧстӧ тӧдмалас, мыйӧ да кыдзи колӧ велӧдчыны, медым корабельнӧй наука эз панйы тэнӧ.
Дыр нюжӧдчис Илья Матвеевич ассьыс кӧсйӧмторсӧ вӧчӧмын.
Ӧтчыд лӧсьӧдчис и муніс.
Рытнас муніс, пемдӧм бӧрын, медым Алёшкакӧд не паныдасьны.
Зиналы патерасӧ сетісны сійӧ жӧ керкаысь, кытысь и Алёшкалы, сӧмын пырнысӧ мӧд поскӧд.
Вот и паныдасян.
Думыштас ещӧ, балбес, мыйкӧ не сэтшӧмтор, мый оз ков.
Зина весиг тшӧкмуні, кор аддзис ас ордсьыс татшӧм гӧсьтӧс.
Виччысьны сійӧ вермис кӧть кодӧс, сӧмын эз Илья Матвеевичӧс, нималана Журбинӧс, кодӧс сійӧ пуктіс вывті вылӧ.
Кӧзяйка пуксьӧдіс Илья Матвеевичӧс зэв ичӧтик — абу-ӧ челядьлы?
— кушетка вылӧ.
Зиналӧн став мебельыс вӧлі скромнӧй, прӧстӧйиник — дирекция отсаліс лӧсьӧдны вочасӧн мынтысьӧмӧн.
Илья Матвеевич видзӧдліс гӧгӧр — жырйыс сӧстӧм, быттьӧ музейын, казяліс джоджсьыс ва туй — сылі сы ботинкиысь лымйыс; ас вылас дӧзмис.
— Пакӧститі, — мыжа моз шпыньмуніг шуис сійӧ.
— Мый ті, мый ті, Илья Матвеевич!
Пӧжалуйста!
— тэрмасис такӧдны сійӧс Зина чай юны пызансӧ корсигмоз.
— Нинӧм!
— Мыйла чай?
Ме здук кежлӧ.
Со пыри...
видзӧдлыны, кыдзи том йӧз олӧны.
Сыӧн шуӧм быд кыв бӧрын Зина пыр ёнджыка шӧйӧвоши.
Сійӧ некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла пырис Илья Матвеевич.
Дерт, эз сы вӧсна, медым видзӧдлыны кыдзи олӧны том йӧз.
Зиналӧн вӧлі библиотека; небӧгъяссӧ пукталӧма ичӧтик этажерка вылӧ, кытчӧ вичмӧма места ещӧ и рӧмпӧштанлы, и дуки флаконлы, и ниртчӧм бархат коркаа школьнӧй альбомлы.
Илья Матвеевич матыстчис этажерка дорӧ, босьтіс медся кыз небӧгсӧ — «Кораблестроениелӧн технология», восьтіс шӧртіыс, листалыштіс — ставыс сэні вӧлі тӧдса, гӧгӧрвоана, кӧть кутшӧм лист бокӧ инды чуньнад.
Стапель дасьтӧм, базӧвӧй линияяс писькӧдӧм, сборка, сверловочнӧй, клепальнӧй, чеканнӧй, сварочнӧй уджъяс.
Но вот воссис лист бок, кодӧс серӧдӧмаӧсь цифраяс да унапӧлӧс знакъяс.
Сёрниыс муніс корпуснӧй сталь шаблонъяс отсӧгтӧг размечайтӧм йылысь, расчётъяс серти, начертательнӧй геометрия отсӧгӧн.
Илья Матвеевич лыддис объяснениесӧ.
Мед чӧртыс нуас!
Тані буретш сійӧ, мый вылын найӧ мырсьылісны, кор пукталісны содтӧд обшивка.
Со тайӧ формулаясыс...
Буракӧ, найӧ.
Кутшӧмъяс нӧ ещӧ?
Зина сідзжӧ видзӧдліс небӧгас.
— Инженер Челноковлӧн способ?
— кичышкӧдӧн чашкаяс чышкаліг сёрнитіс сійӧ.
— Тайӧ способыс, ме чайта, неуна важмӧма нин.
А ті кыдзи чайтанныд, Илья Матвеевич?
Практически Илья Матвеевич разметкасӧ тӧдіс, ачыс сы вылын коркӧ уджавліс батьыскӧд — Матвей дедкӧд, шаблонъяс серти, дерт; инженер Челноков способ йылысь кывліс пельбӧжнас.
— Мыйла нӧ сылы важмынысӧ?
Небӧгыс выль.
Нелямын квайтӧд вося.
— Но, нелямын квайтӧдсяньыд ми ылӧ мунім!
Видзӧдлӧй, кутшӧм уна колӧ артавны.
Ӧні вӧчсьӧ прӧстӧйджыка да стӧчджыка.
— А нолтӧ, арталӧй, арталӧй, Зинаида Павловна!
— ловзис Илья Матвеевич.
— Чайнад вевъялан на.
Бӧрыннас.
Разметкаӧн важӧн нин эг занимайтчыв, менам уджӧй — сборка, ставсӧ вунӧді.
Зиналы кажитчис, мый Илья Матвеевич кӧсйӧ сійӧс видлавны, экзаменуйтны.
Сійӧ босьтіс тетрадь, карандаш да кутіс объясняйтны сідзи, быттьӧ вочавидзис профессорлы, гораа, институтын моз стӧча, ярскӧба, став подробностьяснас.
— Тайӧ листлӧн шӧр шпангоут вылас, — сійӧ визнитіс чукля линия, — сы дуга шӧрӧ босьтам точка О.
Вот...
Тайӧ точкаыс примитсьӧ строевӧй линиялӧн АВ шӧр точка пыдди.
— Правильнӧ, строевӧй, — тшӧтш шуис Илья Матвеевич.
— Коді, — водзӧ висьталіс сы замечаниеӧн ышӧдӧм Зина, — нуӧдсьӧ шпангоутъяслань шӧркост нормальяс способ серти.
Параллельнӧ АВ строевӧйлы, сысянь примернӧ куимсё миллиметр увлань да вывлань ылнаті, нуӧдсьӧны...
да тані бумагаыс оз тырмы, Илья Матвеевич.
— Нинӧм.
Главнӧйыс — теоретически.
— Но вот, сысянь вывлань да увлань нуӧдсьӧны кык вспомогательнӧй строевӧй: А-прим, В-прим, да А-второе, В-второе.
Зина медбӧрти гижис сэтшӧм кузь да повзьӧдлана формула, мый Илья Матвеевич эз вермы кутчысьнысӧ, серӧктіс:
— Вот тайӧ да!
— А правильнӧ?
Илья Матвеевич нинӧм эз гӧгӧрво, но шуис увереннӧя:
— Стӧч сідз!
Ещӧ кутшӧмкӧ задача, гашкӧ, решитам?
— Кутшӧмӧс нӧ?
— дасьпырысь юаліс Зина.
— Шуам, сы йылысь, кыдзи кык купеч мунісны ӧта-мӧдныслы паныд и кӧні найӧ ӧтлаасясны.
— Тайӧ школьнӧй задача, и абу купечьяс йылысь, а подӧн мунысьяс йылысь.
Купечьяс кутшӧмкӧ нойӧн тӧргуйтісны, налӧн мыйкӧ сэтшӧмтор лои, вунӧді мый.
— А вот школьнӧйсӧ и решитӧй, Зинаида Павловна.
Али онӧ помнитӧй?
— Босьтчыны кӧ — уськӧда дум вылӧ.
Ме математика кузя бура велӧдчылі.
— А мукӧдӧс эськӧ ті, шуам, верминныд велӧдны?
— Эг заводитлы, ог тӧд.
Менам терпениеӧй оз тырмы.
Горзыны кута ученикъяс вылад.
— А ученикъясыс кӧ рамӧсь, терпеливӧйӧсь?
— Ог тӧд, Илья Матвеевич, ог тӧд.
Мыйла ті тайӧс юасянныд?
Гашкӧ, менӧ кӧсйӧны мӧдӧдны ремесленнӧй училищеӧ велӧдысьӧн?
— Да оз, прӧстӧ сідз, окота тӧдны.
А тайӧ со и эм начертательнӧй геометрияыд?
— Илья Матвеевич восьтіс мӧд небӧг.
— Уна-ӧ ставсӧ разнӧй наукаястӧ лои прӧйдитны?
— Технология, материалъяс сопротивлениелысь теория, механика, тайӧ самӧй начерталкасӧ, черчение...
Зина сёрнитіс да дугдывтӧг мӧвпаліс: мыйла локтіс стапельнӧй участокса начальник?
Гашкӧ, найӧ сэні директоркӧд вежисны ассьыныс решениенысӧ кутны сійӧс кӧнкӧ пельӧсъясын, гашкӧ, кӧсйӧны босьтны сборка вылӧ, и Илья Матвеевич думыштӧма видлавны сылысь тӧдӧмлунъяссӧ?
Кутшӧм шуд эськӧ вӧлі!
Илья Матвеевич кывзіс и сідзжӧ мӧвпаліс, бугжылясис.
Вот эськӧ Зиналысь теориясӧ да ассьыс опытсӧ — кутшӧм инженер вермис лоны!
Но став лёкторйыс сыын: ӧтиыслӧн опытыс ыджыд — теорияыс оз тырмы, мӧдыслӧн теорияыс витлы тырмас — опытыс этша.
Видзӧдлыны Антон вылӧ.
Везитіс Антонлы.
Сы вӧсна и зэв ӧдйӧ вывлань кыптӧ — опыттор шеді детинкаӧн на, наукаяс прӧйдитіс верстьӧ арлыдын, гуляйтіг, больгытӧг, серьёзнӧя.
Упорствонас босьтіс.
Сылӧн, Илья Матвеевичлӧн, упорствоыс, пӧжалуй, Антон дорысь ыджыдджык.
Водзджык кӧ эськӧ вӧлі босьтчӧма, во дас вит войдӧр!
Ӧні сёркодь нин, сёркодь.
Антонина шуӧ — сылӧн тӧдӧмлунъясыс кык десятка небӧгын.
А тайӧ небӧгъяс вылас, медым прӧйдитны найӧс, морт видзӧ дас во.
Со тэныд и кык десятка, неыджыд стопа!..
— Да-а...
— сійӧ гартлӧдлыштіс синкымсӧ.
Зина синъясын тыдовтчис тӧждысьӧм: збыль ӧмӧй абу дӧвӧлен, збыль ӧмӧй провалитіс экзаменсӧ?
Эз-ӧ весьшӧрӧ сы мында больгы, стрӧгджыка эськӧ колі кутны асьсӧ, солиднӧйджыка.
Эз артмы солиднӧйджыкасӧ — Илья Матвеевич пӧдтыліс сійӧс аслас авторитетӧн.
Зина тӧдіс, мый инженерскӧй диплом сылӧн абу, мый сійӧ практик, самородок.
Но самородок — тайӧ жӧ важӧн тӧдса — пыр ыджыд талант.
Ачыс «самородок» кывйыс кыскӧ ас дінас.
Кор сёрнитӧны зарни йылысь: брусӧн, слиток — некыдз сійӧс он вермы аслыд думыштны; мыйкӧ шыльыд, мольыд, правильнӧй гранъяса.
Шуасны: самородок — аддзан пельӧсӧсь, шыльӧдтӧмӧс, но югыдӧс, дзирдалысьӧс, збыльвылӧ донасьыс-донаӧс.
А мый сійӧ ачыс?
«Рядӧвӧй инженер!»
— ас йывсьыс думсьыс шуис Зина, и сійӧ шогӧ уси.
Илья Матвеевичлы чай эз ков, сійӧ эз радейтлы чай, радейтліс кофе, кодӧс пулывліс Агафья Карповна; юис чашкаджын да прӧщайтчис, муніс тыр думӧн, мый сылы наука некор оз сетчы.
Сылӧн мунан туйыс вӧлі «Белаш медведь» заводса фирменнӧй пивнӧй дорті, коді вӧлі Барочнӧй да Канатнӧй пельӧсын.
Пивнӧй ӧдзӧс гурйыв воссис, кор Илья Матвеевич воис сы весьтӧ; ывла вылӧ петіс ыджыд ён морт — шапкаыс балябӧжас, дӧрӧм юрйывсӧ разьӧма; горштырнас сійӧ равӧстіс кӧдзыд сынӧдын, быттьӧ кӧсйис весавны тысӧ табак тшынысь:
— Оз ков меным бе-ррег турецкӧй, став Африка меным оз ков!
— А мый тэныд колӧ?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Кодлӧн тэ?
— Кодлӧн ме?
Гӧтырлӧн казначей.
— Казнаыд, кӧнкӧ, куш?
— Сы пыдди олӧмӧй сук.
Вот, батя, кут ки!
Синкымъясыд тэнад мичаӧсь, быттьӧ сюзьлӧн, сувтсаӧсь.
Радейта сюзьясӧс, мичаа сьылӧны.
Менам батьӧй садӧкын видзліс, мам повзьӧмысла стрелочник ордӧ кӧрт туй вылӧ пышйис.
Ме сысянь и чужи.
— Кодсянь?
Сюзьсянь, батьыдсянь али стрелочниксянь?
— Сюзьсянь?
Тэ мый!
— Зон сулалыштіс, шатлалыштіс слаб кокъяс йылас да бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Эй, кывзы!
— чукӧстіс сійӧс Илья Матвеевич, кутіс соскӧдыс.
— Тэныд эськӧ, йӧйлы, задачник сайын ӧні пукавны, а не тані.
Йӧзыс ветымын арӧсӧн велӧдчӧны, абу тэ кодь йӧз, образованнӧйджыкӧсь.
А тэ равзан некутшӧм тӧлктӧг.
Рабочӧй али коді?
Зон вочавидзис вель рампырысь: Илья Матвеевичлӧн пашкыр синкымъясыс, суров видзӧдласыс действуйтісны сы вылӧ пальӧдана.
— Токарь, — шуис сійӧ.
— Кытысь?
— Эсійӧ...
механическӧйысь...
— Аддзан, токарь, рабочӧй, ведущӧй класс, а кутан асьтӧ быттьӧ нэпман.
Лэдзчысьӧмыд.
— Ме, другӧ, эг лэдзчысь, тэ извинит менӧ.
Квайтӧд разряд талун пӧлучиті...
Гӧгӧрвоан, комиссия прӧйдиті.
Ёртъясӧс гӧститӧда.
Гуляйтам.
Аски, со тэныд кыв, мырсьыны кута квайтӧд разряд кузя.
Тайӧ жӧ тӧдан — квайтӧд!
Быттьӧ токарнӧй институт помала, а?
Сизимӧдӧс сетасны — тырвыйӧ профессор!
— Йӧй тэ, а абу профессор!
— Илья Матвеевич сьӧлыштіс дӧсадаысла.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ юис стопка вина да нёль стӧкан кофе, гажмыштіс, корис Костясӧ.
— Костька, пивнӧйясті шляйтчан?
— Мый менам сэтчӧ коли?
— А вадор турецкӧй?
— Кутшӧм вадор?
Мый воан ме вылӧ!
— Бать оз во тэ вылӧ, бать велӧдӧ.
Турок вадор да став Африка — найӧ миянлы оз ковны, гӧгӧрвоӧдіс меным ӧти сьылысь.
А тэ кыдзи лыддян?
— Меным сідзжӧ.
— Сідзжӧ!
И мый изӧ!
Коді олӧ Африкаын да турок вадорын?
Увтыртӧм войтыръяс!
Кӧсъям ми налы бурӧс?
Кӧсъям.
Кӧсъям, медым найӧ лоины свободнӧйӧсь и миянкӧд дружбаын олісны?
А тэ мый сьылан?
— А вадорыс, папочка, буракӧ, абу турецкӧй, а тунисскӧй, — небӧг вылысь юрсӧ кыпӧдіс Тоня.
Сійӧ гӧтӧвитіс урокъяс.
— Кор сьылӧны, он гӧгӧрво.
— И тэ тайӧ сьыланкывсӧ тӧдан?
— Тӧда.
Зэв лӧсьыд сьыланкыв.
Кӧсъян кывзыштны?
Ме пырысь-пыр Валя ордӧ котӧртла, пластинка вая.
— Да но тэнӧ...
— Илья Матвеевич бара видзӧдіс Костя вылӧ.
— Ме тэнӧ эг сы могысь кор, — скӧрысь заводитіс сійӧ.
— Тэ мый сэні думыштӧмыд вӧчны менам гротмачтаӧн?
— Алёшкаӧс велӧда, — веськодьпырысь вочавидзис Костя.
— Тэ мӧдтор вылын велӧд.
Сійӧ ещӧ туяс на, мачтаыс.
— Да ми сійӧс сотім нин.
— Кыдзи сотінныд?
Сійӧ сьӧм сулалӧ.
Татшӧм безобразиеысь сетны судӧ!
— Илья Матвеевич сэтшӧма сатшкис вилкинас пызанӧ, мый сійӧ сибдіс пуас да бӧрсӧ эз шед.
Батьыс бушуйтігӧн Костя эз видзӧд сы вылӧ, дзебис синъяссӧ, муртса кутчысис серамысь.
— Мый сэн — судӧ сетны!
— шуис сійӧ Илья Матвеевич кодь гӧлӧсӧн жӧ, скӧрысь да гораа.
— На ассьыд мачтатӧ!
— Кватитіс зепсьыс техническӧй контрольлысь акт да шыбитіс сійӧс чашкаяс да сакарничаяс вомӧн.
Илья Матвеевич ӧчкиасис, лыддис актсӧ, ӧкуратнӧя кусняліс сійӧс да сюйис аслас зептӧ.
Видзӧдліс синбӧжнас Костя вылӧ, шпыньмуніс, ещӧ ӧтчыд шпыньмуніс.
— Но и мый?
Ошкыны, чайтам, кута, окавны?..
— Пельӧдыд — кӧсъян он?
— нетшка!
Илья Матвеевич синъясын ыпнитлісны вильыш бияс, но сійӧ асьсӧ кӧсйис петкӧдлыны суровӧн.
Агафья Карповна тайӧ бияссӧ эз аддзыв.
— Мый нӧ тэ, Илья, сэтшӧм стрӧга, — шуис сійӧ.
— Костенька старайтчӧма...
— Сёрӧн старайтчӧма.
Вермис кӧ вӧчны, колӧ вӧлі вӧчны водзджык.
— Некод эз корлы, — сюйыштіс Костя.
— А-а, тэнӧ корны, сідзкӧ, колӧ, коскӧдз копрасьны!
Шуд сетӧй, Константин Ильич, буртор вӧчӧй!
Ачыд должен локны, аддзан кӧ, мый колан!
Тадзи миян тӧлкуйтӧны, а оз «корлыны»!
— Ме и локті.
— А кыдз сійӧс...
сулавнысӧ сійӧ кутас?
— чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Илья Матвеевич.
— Актыс тэнад зептын.
— Меным оз акт ков сувтӧдны корабль вылӧ, а мачта.
— Сулалас.
— Лыддьы, зонмӧ, ме сайысь сур кружка.
— Мачтаысь — кружка!
Но и лышкыдалін, бать!
Да тэ жӧ он тшӧкты юны.
— Батьыдкӧд позьӧ.
2
Матвей дед муніс гортас Василий Матвеевичкӧд подӧн.
Вӧлі кос кӧдзыд поводдя, машинаӧн мунны эз окотит.
Сійӧ кадсянь, кор сійӧ лои «войся директорӧн», пияныскӧд сылӧн отношениеясыс вежсисны.
Мӧдпӧлӧсӧсь лоины и сёрнитанторъясыс.
Дед шочджыка кутіс висьтавлыны ассьыс лыдтӧм-щӧттӧм историяяссӧ, — ёнджыкасӧ сёрниыс мунліс заводскӧй делӧяс йылысь.
Ӧні не сӧмын Василий Матвеевич, но и ачыс Матвей дед «бергаліс гырысь йӧз пӧвстын» и сідзжӧ ӧттор-мӧдтор сылы вӧлі тыдалӧ «гӧра йывсянь».
Семья пытшкын сійӧ первой мортӧн тӧдмавліс министр приказъяслысь содержаниесӧ, тӧдіс производственнӧй программаын вежсьӧмъяс йылысь.
Кажитчӧ, арлыдыс сылӧн кутіс мунны бӧрвыв.
Дзик на неважӧн, кор сійӧс кӧритісны разметка кузя ӧшыбкаяс вӧчалӧмысь, сыӧ писькӧдчыліс войдӧр тӧдлытӧм чувство: он гӧгӧрво мыйла, сійӧ заводитліс видзӧдны пияныс вылӧ да весиг внукъясыс вылӧ увдорсянь выліӧ, быттьӧ сійӧс джынвыйӧ дженьдӧдісны.
Ӧні Матвей дед бӧр лои воддзакодь багатырскӧй тушаа.
Сійӧ бара кутіс муравны увереннӧй кыз гӧлӧсӧн, эз тӧждысь сы йылысь, кыдзи примитасны сылысь кывъяссӧ, эз пов сыысь, мый сы вылын кутасны серавны.
Сійӧ зілис веськӧдны мышкыртчӧм мышсӧ, петкӧдліс боевӧй да трудӧвӧй орденъяс, найӧс перйис аслас заветнӧй сундукысь да виньтитіс пинжакас.
Сійӧ ветліс Тонякӧд универмагӧ, ньӧбис кык зефирӧвӧй дӧрӧм да еджыд чутъяса сьӧд галстук.
Вӧлі ещӧ ньӧбӧма бур пыжикӧвӧй шапка да колошиа фетрӧвӧй валеги.
«Оз шогмы меным дӧмасанад ветлыны, оз шогмы, Тонюшка, — шуаліс дед.
— Непӧштӧ валеги, бурки эськӧ колӧ, кутшӧм Иван Степановичлӧн, кучика, еджыд.
Да буркинад вильыд, швачкыся ещӧ кытчӧкӧ, лыясӧй чегъясясны».
Дедлӧн пасьыс вӧлі бур, стариннӧй нойысь, доръясас хорёк ку.
Сійӧ кӧмаліс-пасьталіс выль ньӧбӧмторъяссӧ, шевкнитіс пасьсӧ.
— Но, кутшӧмджык?
— юаліс.
— Зумыд дедыд?
— Либӧ профессор, либӧ артист!
— ыджыд радлунӧн горӧдіс Тоня.
— Поп!
— вочавидзис Матвей дед, кор видзӧдліс асьсӧ магазинса рӧмпӧштан водзын.
— Культса служитель.
Василий Матвеевич ордӧ сійӧ волывліс важнӧй, юавліс:
«Паськӧдан, Вася, мероприятиеяс?
Тэнӧ йӧзыс ошкӧны.
Старайтчы.
Вот коркӧ вола тэ дорӧ постановка вылӧ.
Мед ложа вӧлі».
Марья Гавриловнакӧд шмонитіс: «Тшӧган, Марья?
Директорскӧй вӧлӧгаыд чӧскыдджык клепальщикыдлӧн дорысь?
Мый нӧ тэныд оз тырмы?
Верӧсыд вывлань кыптӧ.
Гашкӧ, ансамбльса начальникӧн сійӧ лоӧ.
Кыдзи сярӧбтасны нелямын нинпу пань да комын сёй соловей заводитасны шутьлявны — сьӧлӧмыд кынмылас».
Тайӧ рытӧ, тротуар вывті видзчысигтыр восьлалӧмӧн, — кӧть сійӧс и вӧлі киськалӧма лыаӧн, — дед тӧлкуйтіс:
— Но, сідзкӧ, Вася, траулеръяс сдайтам, стапельясыд и прӧстмасны.
Антоха шуӧ: поток лоӧ дась гожӧм заводитчигкежлӧ.
Удж миян босьтчас!
Сы мында лэдзам став океанъясӧ паракодъяс.
Ме, тӧдан, мый йылысь думайта?
Йитасны Волгаӧс Донкӧд, лоӧ Балтийскӧй да Чёрнӧй саридзьяссянь Каспийӧ туй, сэсянь Аралӧ, да туй вылас выль саридзьяс мыйта лоӧны...
Аслыссяма карабъяс ковмасны, сэтшӧмъяс, медым и ю кузя и саридз кузя плавание вылӧ згӧдитчисны.
Вот и думайта: миянлы эськӧ сэтшӧм заказ босьтны.
Ошкана.
Сор м овӧ ын, шуан, стрӧитӧны?
Ӧти Сормовоыд оз вермы сы мында стрӧитны, — тэ мый!
Тэ, Вася, кыдзкӧ кокниа видзӧдан.
Василий Матвеевич муніс Матвей дедкӧд ӧтлаын Якӧрнӧй вылӧ — колльӧдны Антонӧс.
Заводса главнӧй инженеркӧд да капитальнӧй строительство отделса главнӧй инженеркӧд Антон войся поездӧн мунӧ Мӧскуаӧ.
Найӧс корӧмаӧсь министерствоӧ реконструкция мунӧм йылысь докладӧн.
Керкаын ставныс вӧлі шызьӧмаӧсь.
— Верочкаӧс миян пыдди окышт, пиукӧй, — ассьыс долис Агафья Карповна.
— Коньӧрӧй, сійӧ сэні ӧтнас, рӧднӧйястӧг.
Эновтін гӧтыртӧ, абу и яндзим?
— Яндзим, мамӧ, зэв яндзим.
Тадз вот и артмӧ: то мамтӧ эновтан, то гӧтыртӧ эновтан.
Но ӧд кыдзи сьыланкывйын сьывсьӧ?
«Том гӧтыр аддзас аслыс мӧдӧс, а мамыс писӧ — некор оз».
— Эн вӧйп сійӧс, абу лӧсьыд.
— А мый — эн вӧйп?
— шыасис Илья Матвеевич.
— Олӧм, мам, олӧм!
Ӧтиӧс воштан, мӧд сюрӧ.
Он кӧ вошты важсӧ — и выльыс эськӧ оз сюрлы.
Вот диалектика.
— Диалектика!
Кывъясыд кутшӧмӧсь!
Мыйӧдз воӧдчис, лысӧм юр.
Колльӧдны лӧсьӧдчигас вӧлі и Алексей.
Сійӧ локтіс прӧщайтчыны Антонкӧд.
Казяліс, кутшӧм радпырысь вокыс мунӧ Мӧскуаӧ, — сійӧс виччысьӧ сэні Вера Игнатьевна.
Антон шмонитӧ, варовитӧ, а ачыс тані абу нин, сэні сійӧ, Мӧскуаын, гӧтырыскӧд.
Оз ӧмӧй тӧдчы, мый ӧні сы мӧвпъясын сӧмын Вераыс?
Он ӧмӧй вежав сылы?
Видзӧдігӧн, кутшӧм топыда Антон тэчӧ чемоданас ассьыс мыльницаяс, пинь весалан щӧткаяс, кузьчышъянъяс, бумагаяса папкаяс, Алексей мӧвпаліс: да, шуда, шуда морт.
Сы дінӧ пуксис Василий Матвеевич.
— Кыдзи делӧясыд, племянник?
— Ньӧжйӧникӧн, дядя Вася.
— А ми эсійӧ типсӧ, вӧвлӧм завтӧ, — вӧтлім.
Алексей кӧ эз кут асьсӧ сэтшӧм спокойнӧя, став аслас видӧн кӧ, став поведениенас эз петкӧдлы, мый Катякӧд лоӧмторйыс сылы дзик веськодь, Василий Матвеевич, дерт, эськӧ эз пан сыкӧд сёрни татшӧм тема вылӧ.
— Омӧля уджаліс?
— юаліс Алексей, ачыс чувствуйтіс, кыдзи чужӧмас чепӧсйис вирыс.
— Сыысь омӧляыс оз вермы лоны!
Пемыд личность.
Рӧднӧй нылыс сыысь ӧткажитчӧма.
Катякӧд ӧттшӧтшъя.
— Да мый тэ, дядя Вася?!
— Алексейлы лои зэв жаль Катюшкаыс.
Улича вылын кузя сетіс куим сигнал заводса сьӧд «зис».
Туйӧ петӧм водзвылын ставныс пуксьылісны здук кежлӧ, сэсся пасясисны, чышъянасисны, пасьталісны жакетъяс, — мӧдӧдчисны вороталань.
Алексей нуис чемодан.
Агафья Карповна гусьӧник пемыдас пернапасаліс Антонлысь паськыд мышсӧ.
Антон муніс.
Пырисны керкааныс.
Разӧдчалісны асланыс жыръясӧ.
Столӧвӧйӧ кольччисны дед, Василий Матвеевич да Алексей.
— Висьтала тіянлы, ребята, — заводитіс сёрнитны Матвей дед, — миян Антоха лоас министрӧн.
Но и юр!
Тэныд, Лёшка, кыссьыны сы бӧрся да кыссьыны.
Гашкӧ, и воӧдчан сы вылнаӧдз.
Сӧмын он регыдӧн.
Думайтчысь тэ, букыш.
А олӧмыд радейтӧ чорыда босьтчысьясӧс, гажаясӧс.
— Бать, а ме чорыда босьтчысь?
— юаліс Василий Матвеевич.
— Тэ, Вася?
Тэ чорыда босьтчысь.
Сӧмын министрад всё равно сёрмин.
Тэнад кадыд та вылӧ прӧйдитіс.
Но шогсьыны эн шогсьы.
Ассьыд делӧ, пиӧй, вӧчин.
Кымын корабль стрӧитін, бур карабъяс, дыр казьтылӧм вылӧ.
Вот, Лёшка, и тэ сідзи старайтчы, медым казьтылантор кольны му вылӧ.
Кор аддзан, мый уна уджалӧмыд, — кокъясыд зумыдджыка сулалӧны.
Морт крепыд аслас делӧясӧн.
Делӧыс крепыдджык — и сійӧ крепыдджык.
Овлывлӧ, суасны мортӧс омӧльторъяс, — пропадит морт?
Он, он пропадит.
Делӧыс мыджӧ сійӧс, кутӧ.
Прӧстӧй кывъяс шуаліс дед, медся прӧстӧйясӧс, но найӧ тырвыйӧ лӧсялісны Алексей думъяслы.
Колис кадыс, кор Алексей сӧмын и мӧвпаліс слава йылысь.
Сылӧн быттьӧкӧ эськӧ вӧлі нин слава, а мый сійӧ сылы вайис?
Мый сійӧ шедӧдіс тайӧ главанас?
Катюшка сы вылӧ эз и видзӧдлы.
Колӧ овны, кыдзи Антон олӧ.
Слава оз корсь, а век матыссаджык, век коланаджык лоӧ йӧзлы.
— Делӧыдтӧ мортӧс кутӧ, — шуис Василий Матвеевич.
— Да сылы аслыс оз ков кияссьыс лэдзны тайӧ делӧсӧ.
А то венас делӧыс сійӧс, лямӧдас ас улас.
— Правильнӧ, Вася, — вочавидзис Матвей дед.
— Сьӧлӧмтӧ дзикӧдз кырлӧдлас помавтӧм делӧыд.
Думыштін кӧ — шедӧд, эн бӧрыньтчы, кут характертӧ.
3
Войнас кӧдздӧдіс.
Заборъяс ратшкакылісны кӧдзыдысла.
Но асывнас, шонді петӧм мысти, кутіс войтавны керка вевтъяс вылысь, карнизъясын быдмисны дзирдалысь йисыръяс; на увдорын, лым пиас, лоины ва гӧпъяс, кӧні, ляпӧдчиг да бордъяссӧ шевкнитӧмӧн, резсисны тӧвбыдӧн сьӧдасьӧм, няйт пышкайяс.
— Ёртъяс!
— шуис Илья Матвеевич, кор петіс завтракайтны да ӧчередьӧн видзӧдліс став нывбабаяс вылӧ, кодъяс пукалісны пызан сайын.
— Поздравляйта тіянӧс Войтыркостса лунӧн!
— Сійӧ кутліс Агафья Карповнаӧс, окыштіс сылысь плешсӧ.
— И тіянӧс сідзжӧ, — содтіс, мукӧдъяслань бергӧдчӧмӧн.
Вӧлі март кӧкъямысӧд лун.
Му шарвывса уна миллион мужичӧйяс тайӧ луннас поздравляйтісны ассьыныс пӧдругаяснысӧ налӧн праздникӧн.
Школьнӧй классъясын чеччывлісны партаяс сайын велӧдчысьяс — нывкаяс да зонкаяс, — медым дружнӧя горӧдны радейтана велӧдысьяслы чолӧмалан кывъяс.
Том йӧз котӧрӧн пыравлісны почта вылӧ да тэрмасигтыр гижавлісны телеграфнӧй бланокъяс вылӧ: «Кутла, окала», либӧ скромнӧйджыка: «Разрешитӧй сины тіянлы шуд, удача, успехъяс».
Чолӧмалан кыв кыліс не сӧмын мулӧн квайтӧд юкӧнын, — сійӧ кыліс ылі Кореяын, тропическӧй Вьетнамын, Прагаын да Варшаваын, и Африкаса Конго ю вадоръясын, Барселонаын, Рио-де-Жанейроын, Парижын, Нью-Йоркын, Сиднейын — быдлаын, кӧні эмӧсь нывбабаяс да кӧні эмӧсь мужичӧйяс, кӧні эмӧсь йӧз, кодъяс мӧвпалӧны мир йылысь, мездлун йылысь, мортлӧн шуд йылысь, мый вӧсна тышын абуӧсь ни мужичӧйяс, ни нывбабаяс, — эмӧсь ёртъяс, эмӧсь соратникъяс, эмӧсь боречьяс.
Соратникъяс чолӧмалісны соратницаясӧс.
Завод тшынасис, кыдзи и пыр, величественнӧя; кыдзи и пыр, юргисны цехъяс; кыдзи и пыр, тыртсисны да содтӧдӧн тыртсисны нормаяс; и сӧмын ӧтитор вӧлі обычайлы паныд — нывбабаяс эновтісны ассьыныс уджалан местаяссӧ гудокӧдз на.
Найӧ разӧдчисны гортаныс мужичӧйясысь водзджык, медым вежны паськӧмнысӧ, лоны мичаджык паськӧмаӧн да аддзысьны рытын клубын.
Клубӧ пыранінын ӧшаліс афиша:
МИЯН НЫВБАБАЯС
Асланыс нывбабаяслӧн висьталӧмъяс
Василий Матвеевич ёна волнуйтчис: некутшӧм доклад оз ло.
Сійӧ ачыс шуис — доклад оз ков.
Мый докладсьыс?
Мед нывбабаяс сёрнитасны.
Но найӧтӧ сёрнитасны — окотитысьяс сюрины унаӧн, — а мый таысь артмас?
Друг заводитасны сёрнитны асланыс быдсяма личнӧй делӧяс йылысь, заводса тырмытӧмторъяс йылысь?
Нывбабаясыд — найӧ сэтшӧмӧсь, на пытшкын сӧмын критика пукалӧ, некутшӧм самокритика.
Войтыр абу объективнӧй, руководствуйтчӧ ёнджыкасӧ чувствоясӧн, а оз вежӧрӧн.
Клубса заведующӧй, выль костюма, бритчӧма, томмӧма, встречайтіс гӧсьтъясӧс вестибюльын, поздравляйтіс найӧс.
Ворсіс оркестр, и нывбабаяс гӧгӧрволісны, мый тайӧ музыкаыс — найӧ честь кузя, пыралісны торжественнӧйӧсь, гордӧйӧсь, кӧзяева моз вайӧдісны ас бӧрсяыс верӧсъяссӧ, вокъяссӧ, тӧдсаяссӧ.
Воисны Агафья Карповна да Илья Матвеевич.
Воксӧ аддзӧм бӧрын Илья Матвеевич шевгӧдіс кияссӧ, Агафья Карловна вылӧ индігмоз: кыскис пӧ, кӧть и пыкси.
Петісны колоннаяс сайысь Дуняшка да Костя.
Дуняшка сераліс, Костя мыйыськӧ сійӧс чиршӧдліс.
— Наследниктӧ нӧ кытчӧ воштінныд?
— юаліс Василий Матвеевич.
— Суседъяслы иналім,
— вочавидзис Дуняшка, и найӧ тӧвзьыштісны коридор кузя.
Василий Матвеевич повзьӧмпырысь видзӧдліс Елизавета Серебрякова вылӧ — электрооборудование кузя ён монтажница вылӧ.
Серебрякова плавайтліс карабъяс вылын саридзын найӧс видлалігмоз, эз ӧтчыд вӧвлы суйӧр сайын.
Сійӧ нималіс веськыда сёрнитысьӧн да ёсь кывъяӧн.
Тшӧтш кутас сёрнитны талун...
Василий Матвеевич дінті мунігӧн Серебрякова кокньыдика тувкнитіс сылы бокас.
Василий Матвеевич шатовмуні.
— Эн дур!
— шуис скӧрысь.
— Верӧсыд нӧйтас.
— Верӧсӧй командировкаын.
Вӧльнӧй ме.
Гормӧгалышта ме тіянӧс, дона начальникъяс.
Со сійӧ речыс!
— Серебрякова шлапнитіс кипыдӧснас жакет зептас.
Сідзи и тӧдіс Василий Матвеевич: гормӧгалӧмысь кындзи, сысянь нинӧм и виччысьны.
Йӧз пыр ӧтарӧ содісны.
Разӧдчалісны фойеӧ, гостинӧйясӧ, сулалісны паськыд югыд коридоръясын заводса стахановкаяслӧн портретъяс водзын, фотовитринаяс водзын.
Фотовитринаяс петкӧдлісны сӧветскӧй власьт воясӧ заводлысь пыр ӧтарӧ быдмӧмсӧ.
Василий Матвеевичлы, медым корсьны историялысь став тайӧ документъяссӧ, ковмис лукйыны заводса да карса архивъясысь уна сё папка.
Сійӧ аддзис весиг сэтшӧм фотография, кытысь тӧдіс ачыс асьсӧ: том зон кипомысь клепайтӧ паракод котёллысь листъяс.
Эз сӧмын Василий Матвеевич, — унаӧн аддзисны сэтысь ассьыныс томлуннысӧ.
Инженеръяс аддзисны асьнысӧ ученик-фабзайчонокъясӧн, семьяяса олӧма мамъяс индалісны кутшӧмкӧ вӧсньыдик нывъяс вылӧ — то ли кӧсаясаӧс, то ли шырӧм юрсиясаӧс, горновщицаяс либӧ табельщицаяс вылӧ, да горӧдлывлісны: «А ӧд тайӧ ме!
Видзӧдлӧй, ме, ме!..»
Интереснӧ видзӧдлыны, кутшӧм тэ вӧлін кызь-кызь вит во сайын, но ещӧ интереснӧджык аддзыны сійӧтор, мый тэ вӧчин тайӧ вояс чӧжыс.
А вӧчӧма: карабъяс, карабъяс, карабъяс...
«Рабочий», «Партизан», «Заря», «Чайка», «Богатырь»...
Мукӧд уна дас суднояс, гырысьясӧс и посниясӧс.
Йӧзыс ньӧжйӧ мунісны витринаяс пӧлӧн, сёрнитісны ас костаныс, мыйкӧ казьтылісны, нюмъялісны.
А витринаяс пуӧдісны пыр водзӧ, нуӧдісны заводлӧн аскиа лунӧ — выль цехъяслӧн, кос докъяслӧн гырысь планъяс дорӧ, кодъяс недыр мысти лоӧны стапельяс пыдди, стеклӧалӧм эллингъяслӧн рисунокъяслань, — сійӧ зэв гырысь колпакъяс, кодъяс йылысь тӧла лунъясӧ мечтайтӧ Александр Александрович, автоматическӧй поточнӧй линияяслӧн схемаяс дорӧ.
Коридоръясын, гостинӧйясын лои пыр ӧтарӧ дзескыдджык.
Ывласянь пыр воисны и воисны.
Воисны пӧрысьяс, воисны томъяс, воисны лабутнӧйяс, воисны серамбанаяс.
Воис гӧтырыс, Марья Гавриловна.
«Директорскӧй» ложаӧ нуӧдны яндысис, пуксьӧдіс сійӧс сизимӧд радӧ, Агафья да Илья дорӧ.
На бӧрвылын пукалісны Виктор, Тоня да Зина Иванова.
Виктор эз кӧсйы мунны клубӧ, — сылы бурджык вӧлі эськӧ заводӧ, аслас модельнӧйӧ либӧ корабль вылӧ.
Но Тоня шуис, мый и сійӧ оз мун клубӧ и сідзжӧ кольччас гортас, а мунас кӧ, сӧмын сыкӧд.
Тоня лыддис зэв омӧльторйӧн кольны воксӧ ӧтнассӧ сы бӧрын, мый лои.
Тоня зэв ёна жалитіс сійӧс.
Лидаыс ӧд сідзи эз и во гортас.
Но и тайӧ на ещӧ абу ставыс.
Сійӧ оліс кутшӧмкӧ пӧдруга ордын, ветлӧдліс недель кык асланыс поликлиникаӧ — сэсся карсьыс дзикӧдз воши.
Виктор пӧлучитіс сысянь дженьыдик запискатор.
Запискаас вӧлі гижӧма: «Вот ме и гӧгӧрвои, мый торйӧн миянлы лоӧ бурджык.
Сы вӧсна — эн корсь.
Да тэ он и кут корсьны.
Тэнад ӧмӧй эм ме дінӧ настӧящӧй чувство?..»
Ӧні Виктор ветлӧдлӧ чӧв, жугыль.
Оз, оз позь сійӧс кольны гортас ӧтнассӧ.
Зинакӧд найӧ аддзысисны тані нин, клубын.
Пуксисны ставныс ӧтлаӧ.
Зина сідзжӧ тӧдіс, мый лои Виктор гозъя костын, и сылы сідзжӧ вӧлі вывті, вывті жаль Викторыс.
Зина паніс сёрни заводскӧй делӧяс йылысь, станок йылысь, — тӧдіс, мый та йылысь Виктор сёрнитӧ век окотапырысь и татшӧм сёрниыс, дерт, ылыстас сійӧс шуштӧм мӧвпъясысь.
Кор сетісны звӧнок, ыджыд театральнӧй зал вӧлі дзик тыр, пукалісны весиг содтӧд улӧсъяс вылын, амфитеатр тшупӧдъяс вылын, ӧта-мӧд пидзӧсъяс вылын.
Торжественнӧй заседание восьтіс завкомса член Анна Логинова, плазса пӧрысь работница.
Бӧрйисны президиум.
Гӧрд матерьеӧн вевттьӧм кузь пызан сайын ни ӧти мужичӧй.
Дзормӧм бабушка Любакӧд орччӧн, коді коркӧ вуравліс чери кыян шхунаяслы парусъяс, пукаліс еджыдіник крановщица Клава Намёткина.
Главнӧй конструктор Корней Павловичлӧн гӧтыр дінӧ, общественница Софья Михайловна дінӧ, пуксьӧм бӧрын технолог Коломейцева пыр жӧ заводитіс петкӧдлыны аслас морӧс вылӧ, пельпомъяс вылӧ, сосъяс вылӧ, — тыдалӧ, висьталіс, кыдзи стрӧчитӧма выль платтьӧыслысь складкаяссӧ.
Ставсьыс медвылын тыдаліс Елизавета Серебрякова.
Сійӧ кӧзяйскӧя вештіс пызан вывсьыс лампа да графин — медым бурджыка аддзыны залсӧ.
— Ёртъяс, талун миян докладчик абу, — бара заводитіс сёрнитіны Логинова.
— Мед лоӧ гортын моз, сёрнитыштам — коді кыдзи кужӧ.
Кутшӧм карабъяс стрӧитам, кутшӧм каналъяс писькӧдам, кутшӧм машинаяс лэдзам!
Висьталам ас йылысь бур, веськыд кыв.
Менам первойӧн гижӧма Настя Семёноваӧс.
Пӧжалуйста, Настенька.
Войтыр корӧ!
Сьӧд кӧсаяса, ыджыд тушаа, мича статя нывбаба сувтіс ӧти радысь да тэрыба мӧдӧдчис сценалань.
Кор сійӧ сувтіс трибуна вылын заллань чужӧмӧн, сы морӧс вылысь аддзисны кык орден.
Коді тайӧ сэтшӧмыс?
Уджалӧ Семёнова, буракӧ, шлюпочнӧй мастерскӧйын и, буракӧ, нормировщицаӧн.
Заводын сійӧс омӧля тӧдісны.
— Кор заводитчис война, — кутіс сёрнитны сійӧ негора лӧсьыд гӧлӧсӧн, — ме вӧлі дас квайт арӧса нывкаӧн.
Ме пырысь-пыр жӧ муні фронт вылӧ.
Семёнова висьталіс эз ас йывсьыс — боечьяс йылысь, салдатъяс йылысь, офицеръяс йылысь, налӧн мужество, героизм йылысь, но кывзысьяс син водзын тыдаліс том патриоткалӧн образ, коді ураганнӧй би улын петкӧдліс бой мунанінысь ранитчӧм боечьясӧс да сійӧн тышкасис рӧдина вӧсна.
— Да, ёртъяс, — помаліс Семёнова, — ме гӧгӧрвои, война — сійӧ сьӧкыд, зэв сьӧкыд удж, сійӧ помтӧм ыджыд бедствие.
Меным оз ков выль война, кыдзи оз ков сійӧ и тіянлы ставныдлы, но ме эг вунӧд ассьым военнӧй специальностьӧс.
Мужичӧй ёртъяс, помнитӧй менсьым специальностьӧс.
Ме — санинструктор.
Ме кӧртавла ранаяс.
Зал кутіс ызгыны, гымакывны.
Мужичӧй ёртъяс тӧдісны, мый сэтшӧмыс фронт вылын санинструктор.
Найӧ кӧ эськӧ пӧрччалісны пинжакъяссӧ да дӧрӧмъяссӧ, на пӧвстысь эськӧ уналӧн туша выланыс тыдовтчисны рана туйяс, кодъясӧс коркӧ кӧртавлісны нывъяслӧн тӧждысяна киясыс.
— Ті ставныд тӧданныд, мый ме вӧлі мир дорйысьяслӧн конгресс вылын, — петіс Семёнова бӧрын да заводитіс сёрнитны Ксения Михайлова, меднолитейнӧй цехысь формовщица.
— Ме висьтавлі тіянлы сы йылысь.
Но ме тіянлы эг на висьтавлы, дона ёртъяс, мый ме аддзысьлі Африкаса сьӧд нывбабакӧд, сійӧ сэтчӧс канмуысь, коді шусьӧ Слӧн Лы Вадор, — Элизабет Литлкӧд...
рочӧн: ичӧтик Елизаветакӧд.
Сёрнитім переводчик отсӧгӧн.
Сійӧ юаліс менсьым, мыйӧн ме занимайтча.
Карабъяс, мися, стрӧита.
Нюмъялӧ: «Карабъяс?
Аддзылі тіянлысь гӧрд флага карабъястӧ.
Унаысь аддзылі».
Интереснӧ, думайта: а эз-ӧ сылы удайтчыв аддзывны миян заводса карабъясӧс?
Юася, уна нимъяс шуала.
И мый ті чайтанныд!
«Заря» сэні вӧлӧма.
Миян «Заря» волӧма Африкаӧдз!
Вот и кӧсъя висьтавны: ставыс, мый ми вӧчам тіянкӧд, ылӧдз тыдалӧ, миян другъяслы тыдалӧ, став мир пасьтаын.
Радуйтӧ тайӧ найӧс, ыштӧдӧ.
Кор вежӧртан тайӧс, уджавсьӧ бурджыка.
Кыдз нӧ!
Стрӧитам выль корабль — сійӧ абу прӧстӧ корабль, код трюмын нянь либӧ машинаяс, — сійӧ миян другъяслы мездлун юӧртысь, тувсовъя лэбач.
— Тайӧ зэв правильнӧ!
— вашкӧдіс Зина.
— Збыль ӧд, Виктор Ильич?
Виктор видзӧдліс сы вылӧ, нюммуніс да вочавидзис:
— Но, а кыдз жӧ!
Корабль — сэтшӧм делӧ.
Абу, дерт, миян тіянкӧд станокным.
— Станокнад энӧ шутитӧй, Виктор Ильич.
Миян бюроӧ сы йылысь быд лун воӧны письмӧяс канму быд пельӧссянь,
лыддьӧмаӧсь, гӧгӧрвоанныд-ӧ, газетъясысь, вот и гижӧны.
Сэк кості ӧти бӧрся мӧд петавлісны трибуна вылӧ нывбабаяс.
Кывзісны налысь дзик шынитӧв.
Кымынысь праздничайтлісны март кӧкъямысӧд лун, но некор на ещӧ эз вӧвны татшӧм волнуйтана висьталӧмъяс, некор татшӧм тырвыйӧ эз воссьывны тайӧ залас нывбабаяслӧн мывкыдыс да сьӧлӧмъясыс.
— Тьӧтӧясным, тьӧтӧясным миян кутшӧмӧсь!
— Александр Александрович тувкӧдіс Илья Матвеевичлы бокас.
— Ветлӧдлӧны чышъянаӧсь да комбинезонаӧсь, он и думышт, мый найӧ орлицаяс...
Александр Александрович эз ӧтнас шензьы та вылӧ, кутшӧм замечательнӧй нывбабаяс уджалӧны заводын, мыйта нуисны ас вывтіныс, аддзылісны, испытайтісны на пӧвстысь быдӧн.
Кыдз нӧ он шензьы!
Аддзысисны на пӧвстын мам-героиняяс; кодъяс Семёнова моз вӧлӧмаӧсь фронт вылын; кодъяс волӧмаӧсь Сибырӧ, Кавказӧ, Шӧр Азияӧ, Сахалинӧ; кодъяс кыйлӧмаӧсь батьясыскӧд чери, вӧлӧмаӧсь гражданскӧй война дырйи салдатъясӧн, шахтаясын сортируйтӧмаӧсь из шом, стрӧитлӧмаӧсь Днепрогэс.
Василий Матвеевичлы шензьӧм да радлун вылӧ, ставыс лючки-ладнӧ лоп и Елизавета Серебряковакӧд.
Тыдалӧ, вежӧртӧма, мый критика вылӧ луныс абу лӧсялана, и весиг ассьыс «гормӧга» речсӧ эз кыскыв зепсьыс, висьталіс заграница йылысь, заграничнӧй порядокъяс йылысь, Европаса рытыввыв канмуясын нывбабалӧн праватӧм олӧм йылысь.
Сӧмын дас ӧтикӧд часын Логинова висьталіс, мый сёрнитны кӧсйысьяслӧн список помасис.
Клубса вечер бӧрын Журбинъяс чукӧртчисны гортаныс, волнуйтчысьӧсь, кыпыдӧсь.
Ставныс гажаа сёрнитісны, юисны наливка — нывбабаяслӧн радейтана юантор.
Зина, кодӧс сідзжӧ корисны Якӧрнӧй вылӧ, вомтыр ньылыштӧм бӧрын кутіс шенасьны кияснас:
— Ой, ог радейт ме юмовтӧ!
— Курыдтор эм запасын, — шуис Илья Матвеевич.
— Тайӧ ми талун тіян ради, нывбабаяс ради, татшӧм ыджыд мучениесӧ терпитам.
Солидарность вӧсна.
— И курыдтӧ ог радейт.
— Шампанскӧй, сідзкӧ?
— Шампанскӧй?
Дерт, шампанскӧй.
Став винаяссьыс медбур.
— Эгӧ путьмӧй ньӧбнысӧ.
— И весьшӧрӧ энӧ путьмӧй, — содтіс Дуняшка.
— Сыысь лоӧ гажа, кокни.
— Тэныд и сідз, видзӧда да, абу сьӧкыд.
— Илья Матвеевич шпыньмуніс.
— Питӧ эновтӧмыд, концертъяс вывті котралан.
Воддза кадӧ мӧдног вӧвлі.
— А мый воддза кадас бурыс вӧлі?
— шыасис Агафья Карповна.
— Пукав да лукав гортын челядькӧд, быттьӧ пӧжсян чипан.
— Сы пыдди, мам, кутшӧм пиянӧс быдтін!
Вот и эм тэ героиня.
Мамлысь геройство петкӧдлін.
Зина эськӧ сідзжӧ шутитіс ставныскӧд ӧтлаын.
Но сылы эз вӧв лӧсьыд сы вӧсна, мый Виктор помся чӧв оліс.
Дерт, сылы вӧлі сьӧкыд, Зина, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Лидаыс муніс сы дінысь.
Збыль ӧмӧй Лидалы лоӧма гажтӧм?
Кыдз вермас лоны гажтӧм татшӧм тӧлка, бур морткӧд!
Сылы, Зиналы, например, Викторкӧд некор эз вӧв гажтӧм.
Сійӧ, збыль, неуна ньӧжмыдджык да абу варов.
Мый нӧ кӧть сэтшӧм?
Сійӧ ӧд, шуам, и ыджыдджык сыысь, Зинаысь, ар кӧкъямысӧн.
Викторлы оз нин позь дзирнясьны да чеччавны, сяргыны катша моз.
Да, Виктор Ильич зэв интереснӧй морт.
— А мый сы йылысь гижӧнысӧ?
— клубын ӧнтая сёрни йылысь друг юаліс Виктор.
— Мый?
Кытысь пӧ сійӧс босьтны, юасьӧны, да оз-ӧ позь вӧчны аслыным, абуӧсь-ӧ миян прӧст чертёжъяс.
— Интереснӧ!
Гашкӧ, ми тіянкӧд уджыштам на, Зинаида Павловна.
Ме выль машинка йылысь думайта.
Мыйкӧ сэтшӧм меным чайтсьӧ автомат сяма, коді ачыс кутас вӧчавны модельнӧй операцияяс.
Клавишаяса.
Личкыштін — стружитӧ, личкыштін — тӧчитӧ, личкыштін — сверлитӧ.
Кор Зина лӧсьӧдчис мунны, Виктор пальтоасис да шапкаасис.
— Сёр нин, — шуис сійӧ, — коймӧд час.
Колльӧда тіянӧс.
Муніс колльӧдны и Тоня.
Вӧлі кӧдзыд, но сынӧдын ӧвтіс лунын сывлӧм ва гӧпъясӧн, тулысӧн.
Ва гӧпъясын йиыс кок улын трачкакыліс.
Виктор да Тоня кутісны Зинаӧс сойбордйӧдыс.
Веряжка вомӧн пос дінын на пӧвстысь кодкӧ вильдіс, уськӧдіс мукӧдсӧ кок йывсьыныс.
Чеччисны, пыркӧдісны ӧта-мӧднысӧ, сералісны.
Зиналы лои сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм овлӧ сӧмын рӧднӧйяс пӧвстын.
Сы керкаӧдз воисны тӧдлытӧг.
Подъезд ӧдзӧссӧ восьтытӧдз Зина видзӧдліс нёльӧд судтаса пельӧс ӧшиньяс вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ ӧшиньясыс Алексейлӧн.
Сэні вӧліны биаӧсь.
4
Алексей пукаліс пызан сайын.
Клубӧ сійӧ эз мун, а решайтіс сьӧкыд тригонометрическӧй задачаяс.
Сійӧ сэтшӧма ылалӧма таӧн, мый вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Сійӧ выныштчӧмӧн личкис карандашнас бумага вылӧ, кыдзи личкӧны пуртӧн консервнӧй банка вылӧ, восьталіс тригонометриялысь тайнаяссӧ, кодъясӧн вӧлі тырӧма задачникыс.
Но объяснениеясыс, кодъяс сетсьӧны школаын, институтын, задачникын пӧшти эз вӧвны.
Ковмис аслыд корсьны, жуглыны юр.
Игорь Червенковӧс эськӧ татчӧ!
Да и Игоркӧд этша кокньӧдыс.
Кор Игорь объясняйтӧ — ставыс гӧгӧрвоана, мунас — нинӧм абу гӧгӧрвоана.
Разян тайӧ путаницасӧ, разян — и ачыд дзугсян.
Мӧд кӧ эськӧ важӧн эновтіс татшӧм сьӧкыд занятиесӧ.
Мӧд кӧ — но эз Алексей.
Кор нин лолі вывті сьӧкыд, сійӧ матыстчыліс рӧмпӧштан дорӧ, видзӧдіс аслас кельдӧдӧм чужӧм вылӧ, скӧр синъяс вылӧ да лёкысь юавліс:
— Мый, нярмин?
— Эг, эг нярмы!
— вочавидзліс сылы мӧд Алексейыс, рӧмпӧштансьыс, бергӧдчыліс мышнас да бӧр мунліс пызан дорӧ.
Кад муніс, ӧти тӧлысь бӧрся воліс мӧд, но Алексей эз вермы вунӧдны Катюшка йылысь.
Вӧлі ӧтчыд сэтшӧм кад, кор сійӧ омӧльджыка мӧвпавліс Катюшка йывсьыс, — самӧй сійӧ лунъясӧ, кор Костякӧд сваритісны мачта.
Мачта гӧгӧр Костялӧн ветлӧдлӧмъясыс да сылӧн лыддьӧдлӧмъясыс — тшыкӧдӧма пӧ дзикӧдз — помасисны сійӧн, мый Костя шуис:
— А исправитны позьӧ.
Кутан отсасьны?
— Кута, — вочавидзис Алексей.
Аскинас Костя сёрнитчис цехса начальниккӧд.
«Вокӧс велӧда.
Позьӧ эсійӧ мачтасӧ, коді тай валъяс сайын, тшыкӧдны?»
— «Тшыкӧд, сійӧс шыбитӧма.
Ми сійӧс орйӧдлыны кутам, ӧткодь».
Костя мерайталіс, метитчаліс, сваритіс шовъяссӧ; сійӧ арталіс металл пуксьӧмъяс, кужӧмӧн сеталіс налы колана направление.
Алексей вежаліс сы вылӧ: вот тайӧ вӧля дак вӧля!
— ачыс вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн аслас вӧлі Костялӧн кодь жӧ вӧляыс, кор кутчысьліс аслас мӧлӧт бердӧ.
Кымынкӧ лун мысти Костя корис техническӧй контроль отделысь мастерӧс.
Мачтасӧ кранӧн кыскисны пельӧссьыс, видлалісны калибръясӧн, видлалісны специальнӧй приборъясӧн, веськыд-ӧ сійӧ, ӧшӧдлісны сьӧкыд груз, видлыны — чегас оз.
Мачта выдержитіс став испытаниеяс.
Мачта дорын ӧтувъя удж бӧрын Костялӧн Алексейкӧд урокъясыс регыд мысти помасисны; недель кык мысти Костя шуис:
— Водзӧвылӧ ме тэныд, Алёшка, абу велӧдысь.
Водзӧ вылӧ ӧшыбкаяс вылын велӧдчы, кыдз шуасны, опыт вылын.
Мун сдайт разряд вылӧ да прӧщайтчы аслад мӧлӧткӧд.
Абу жаль?
— Жаль.
Велалі.
Экзаменуйтісны Алексейӧс кык мастер да безопасность кузя техник.
Топӧдлісны кисӧ, поздравитны:
— Со тэныд нёльӧд разряд.
Уджав сідз жӧ, кыдзи клёпка вылын уджалін.
Надейтчам тэнсьыд портретъястӧ заводскӧй дӧска вылысь аддзыны.
Рытнас сы ордӧ локтіс Володька Петухов.
— Кывлі тэ йылысь, — шуис Володька, — эновтан клёпкатӧ?
— Сійӧ пуксис креслӧӧ, кӧдзыд вылысь пырӧм бӧрын зыраліс банбокъяссӧ кипыдӧсъяснас.
— Но и сотӧ!
Локтігӧн видзӧдлі аптека дорысь — градусникыс дзикӧдз топӧдчӧма.
Нульысь улынджык кызь сизим градус.
Эновтан, сідзкӧ?
— Эновта.
— А збыльысь тайӧ?
— Ордйысьны тэныд некодкӧд лоӧ?
— Ордйысьнытӧ кодкӧд — аддза.
Энлы, Алёшка, тэ висьтав — честнӧ аслад профессияысь ӧткажитчыны?
Тэ жӧ быттьӧ дезертир.
Став ребята тадз шуӧны.
— И тэ?
— И ме.
Сёрнитӧны, тӧдан кыдз?
Велалӧма Журбин сюрсъясӧн куравны, сёяс вылӧ лэччис — дай усйысис.
Алексей ветлӧдлыштіс жырйӧд, видзӧдліс Володька вылӧ бать мозыс, букышӧн.
— Кывзы, Вовка, — шуис сійӧ.
— Абу ми сэтшӧм тӧлктӧмӧсь, медым сӧмын сюрсъяс йылысь мӧвпавны.
Володька серӧктіс и тыдовтчыліс сылӧн зарни пинь — аслас гордитчанторйыс.
— Сюрсъяс — сійӧ бытие, — шуис сійӧ.
— Бурджыка олан — бурджыка уджалан, а бурджыка уджалан — бурджыка олан.
— Но и ме вочавидза, тэ кӧ менӧ политграмотаӧн кӧсъян конйыштны.
abu
Тэ тӧдан, мый миянӧс велӧдӧны: медым не ӧшибитчыны, колӧ видзӧдны водзӧ, а оз бӧрӧ.
Видзӧдны сы вылӧ, мый быдмӧ, а оз сы вылӧ, мый вешйӧ олӧмсьыс.
Мый нӧ, ми тэкӧд бӧрӧ кольӧм йӧйясӧн во мысти лоам?
Кутам ветлӧдлыны дирекцияӧ да завкомӧ да няргыны-норасьны?
Вӧлім передӧвикъясӧн, а лоим пӧденщикъясӧн: думыштлӧй, пӧжалуйста, миянлы удж.
Тайӧс кӧсъян?
— Тӧдан, кутшӧм делӧыс, Алексей, — шуис Володька.
— Ме тэ ордӧ эг теоретическӧй вопросъяс кузя лок.
На кузя менам консультант эм, инженер Маштаков.
Тэ меным практическӧя висьтав: комсомольскӧй ногӧн тайӧ — ребята дорысь гусьӧник пышйыны?
Мый йылысь ме сёрнита?
Да пыр сы йылысь жӧ.
Сійӧ быдӧнлы тӧдса, мый клёпкалӧн нэмыс овсьӧма.
Но мыйла тэ ӧтнад, не ёрт ногӧн, пышйин?
Мыйла эн кор занимайтчыны ӧтлаын?
Абу быдӧнлӧн сэтшӧм вокыс, кутшӧм тэнад.
— Курсъяс эмӧсь.
Висьтавлісны на йылысь?
Висьтавлісны.
— Мыйла нӧ тэ ачыд курсъяс вылас эн мун?
— И муні эськӧ, да найӧ важӧн занимайтчӧны.
Он вермы суӧднысӧ.
— А ребята — суӧд?
Тадзи, Алёшка, сёрнитны абу бур.
Ме тэныд сюрсъяс да сёяс йывсьыд нарошнӧ гаралі.
Ребята мӧдног шуӧны: проработайтны тэнӧ кыдз колӧ собрание вылын.
— Мыйысь нӧ, интереснӧ?
Сыысь, мый производствоысь орӧдчывтӧг мӧд профессияӧ велӧдчи?
— Индивидуализмысь!
Но тэнад эм позянлун правдайтчыны.
— Ог и думайт правдайтчыны.
— Думыштлан, — падъявтӧг шуис Володька.
— Семёнов, Лебедев, Нарышкин и ме — сідзжӧ кӧсъям велӧдчыны электросварщикъясӧ.
Кутан велӧдны!
— Кыдз нӧ ме тіянӧс кута велӧдны, ачым кӧ ещӧ ме лючкиасӧ ог на куж.
— Ӧтлаын и лючкисӧ корсям.
Воктӧ коран.
Корсь петан туй кыдз гажыд.
Бюро вылын решитім.
— Менсьым первой колі юавны.
— Вот ме и юала.
Собрание вылын тэнсьыд вочакывтӧ висьталам.
Алексей ещӧ некор на некодӧс да нинӧмӧ эз велӧдлыв.
Велӧдны мукӧдӧс — таын вӧлі мыйкӧ страшнӧкодь и сыкӧд ӧттшӧтш ыштӧдана.
Ыштӧдана: петан ребята дорӧ, объясняйтан налы, ребята сюся кывзасны, сетасны вопросъяс, достоинствоӧн вочавидзан; бӧрыннас на йылысь кутасны сёрнитны: Алексей Журбинлӧн ученикъяс!
Александр Александрович дугдас кӧритны: «Со тэнад батьыд!
Сійӧ сэтшӧмъяссӧ, кутшӧм тэ, эз ӧти сёӧс кок йылас сувтӧд.
А тэ, пиук, кодӧс да мыйӧ велӧдін?»
Алексей сӧгласитчис.
Но медводдза урокыс заводитчис дзик эз сідз, кыдз сійӧ ачыс чайтліс.
Том клепальщикъяс воисны сы дорӧ гортас, пуксялісны улӧсъяс вылӧ, диван вылӧ, сэк жӧ ӧзтісны папиросъяс.
— Но, вай висьтав!
Мый висьтавны, мыйсянь заводитны?
Дум вылас уси Костяыс и заводитіс тадз:
— Первой делӧ, ребята, кодӧс ті долженӧсь помнитны, сійӧ не видзӧдны дуга вылас щитоктӧг.
— Тӧдам!
Плакатъяс вылысь лыддьылім.
— А мый тӧданныд?
А вот, шуам, мый электрическӧй дугалӧн светыс дас сюрспӧв вынаджык обыкновеннӧй дорысь, — тайӧс ті тӧданныд?
Но, нинӧм и горзыны!
— Стрӧг дядькаыс!
Водзӧ висьтав.
Висьталіс.
Мунӧм водзвылас быдӧнлы сетіс морт ӧти небӧгӧн.
— Сӧмын не воштавны.
Костялӧн библиотека.
Юртӧ орӧдас.
Регыд мысти заводитчисны сьӧкыдлунъяс, кодъясӧс Алексей водзвывсӧ эз казявлы.
Ребята кутісны сетавны вопросъяс не сы тӧдӧмлунъяс серти.
Найӧ юасисны генераторъяс устройство йылысь, мыйӧн торъялӧ переменнӧй ток постояннӧйысь, сы йылысь, мыйла постояннӧй ток дырйи трансформатор оз действуйт, кыдзи вежны токлысь вынсӧ; сюйсисны физикаӧ, металлургияӧ, химияӧ — ставас сыӧ, мый йылысь коркӧ кывлӧмаӧсь школаын, ремесленнӧй училищеса мастерскӧйясын, мый йылысь кыськӧ лыддьӧмаӧсь, но тӧлкӧн абу гӧгӧрволӧмаӧсь.
— Ме абу университет, — скӧраліс Алексей и на вылӧ и ас вылас.
— Вывті тай!
Электросварка кӧ, электросварка.
А ті быдса вуз кӧсъянныд лӧсьӧдны.
Быд занятие водзвылын сійӧ корсьысис небӧгъясысь, вайис ас ордас Тонялысь учебникъяссӧ — сизимӧд классянь дасӧдз, зубритіс на кузя — и век сорласис.
Тайӧ ёна чушис Алексейлы: сійӧ эз вермы миритчыны, мый нинӧм оз тӧд либӧ джынвыйӧ тӧдӧ.
— Алёшенька, — сьӧлӧмсяньыс сӧветуйтіс сылы Тоня, кор вокыс висьталіс сылы аслас беда йылысь, — а тэ эськӧ мед юасин кодлыськӧ.
Антошалысь, шуам.
Юась, а сэсся и ребяталы висьтав.
Нинӧм яналанаыс.
Химия кузя миян велӧдысь, тӧдан, мый шуӧ?
«Юавны — здук кежлӧ яндзим, не тӧдны — нэм кежлад яндзим».
Но Антон, кор Алексей воис сы дорӧ, вочавидзис: «Но мед сідз, шуам, вокӧ, ме тэныд гӧгӧрвоӧда ӧтитор, разъяснита мӧд, коймӧдтор.
Татшӧм кустарщинанад ылӧдз он мун.
Колӧны фундаментальнӧй тӧдӧмлунъяс».
Ӧти кывйӧн кӧ, ӧтдортчис.
Алексейлы лолі шуштӧм помтӧм ӧбидаясысь, и, кымын унджык вӧліны найӧ, сымын ёнджыка ӧзйис сы пытшкын кӧсйӧм шедӧдны ассьыс думыштӧмторсӧ.
Сӧмын Костя, ёсь, но бур сьӧлӧма Костя, поддерживайтіс Алексейӧс.
Костя нуӧдіс Алексей велӧдчысьяскӧд практическӧй занятиеяс, мыйӧ Алексей, дерт жӧ, эськӧ эз босьтчы, сы вӧсна мый сійӧ сӧмын на вӧлі петӧ самостоятельнӧй туй вылӧ — сылы сетавлісны сваритны траулеръяслысь медся прӧстӧн узелъяс.
Тайӧ аслыс сьӧкыд лунъясас, Катюшка йылысь муртса вунӧдӧм бӧрын, сійӧ бара кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна сылы оз тырмы ёртыс — татшӧм ёртнас Алексей ас думсьыс пыр лыддьыліс Катюшкаӧс.
Кутшӧм пыдӧдз йиджтысис сійӧ Алексей олӧмӧ, и кутшӧм сьӧкыд сылы Катюшкатӧгыс!
А Катюшка?
Аддзыліс сійӧ ӧтчыд Катюшкаӧс заводысь, — чишнитіс Алексей дінті, эз видзӧдлы, синсӧ-лэдзис муӧ, тэрмасис, поліс.
Мый сылӧн сьӧлӧм вылас?
Паныдасис мӧдысь, потшис туйсӧ.
«Оз ков, Алёша, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Оз ков.
Лэдз...»
Но мый кӧть эз вӧчсьы Алексей сьӧлӧмын, удж вылын тайӧ сэсся эз нин мешайтлы.
Пыр свободнӧйджыка сійӧ вӧдитчис сварочнӧй аппаратӧн, выль уджын шедӧдіс кокнилун, аслыспӧлӧс грация, — кыдзи вӧлі войдӧр клёпка вылын.
Отсаліс ребяталы, нуӧдіс накӧд занятиеяс.
Ветліс Костя дінӧ инструктаж вылӧ.
Дружитчис Игорь Червенковкӧд.
Игорь вӧлӧма бур зонмӧн, кыпыд, компания радейтысь.
Ӧтитор эз вӧв гӧгӧрвоана Алексейлы: кыдзи нӧ дасӧд класс помалӧм бӧрын позьӧ вӧлі не мунны водзӧ велӧдчыны?
Ӧти делӧ, кор асьсӧ сійӧс батьыс дугӧдіс велӧдчӧмысь.
Но сэки вӧлі война, колӧ вӧлі отсавны заводлы, и эз дас класс, а квайт да джын помаліс сэк кежлӧ Алексей.
Та кузя вензисны Игоркӧд, пинясисны.
Вежалунъясӧ найӧ босьтлісны лыжияс да пемыдӧдзыс ветлӧдлісны Лада дорса пожӧмъяс пӧвстті, сійӧ местаясті, кӧні Катюшка висьтавліс сылы история йылысь, важся нэмъяс йылысь.
Алексей ачыс нин тӧдмаліс сійӧ нэмъяс йывсьыс, сійӧ лыддис на йылысь, и, пӧжалуй, Катюшка шензис эськӧ ӧні сылӧн тӧдӧмлунъяс вылӧ.
Сійӧ шензис эськӧ упорствоыс вылӧ, кутшӧмӧн Алексей пукавліс небӧгъяс сайын.
Небӧгъяс лоины сылӧн другъясӧн.
Найӧ восьталісны сы водзын зэв ыджыд, сьӧкыда гӧгӧрвоана величественнӧй мир.
Но Катюшка эз вӧв, и шензьыны вӧлі некодлы.
5
Тайӧ сёр кадас эз узь и Матвей дед.
Пукаліс директор кабинетын пызан сайын да терпениеысь петӧмӧн личкаліс телефон аппаратъяслысь кнопкаяссӧ.
— Гараж меным, гараж!
Торйӧд, барышня, — коді сэні сы дыра больгӧ.
Пырысь-пыр колӧ машина, барышня!
Сы водзын пызан вылын куйліс министрлӧн телеграмма. Сӧмын на вайисны.
«Кывзӧй радио зпт лыддьӧй аски газетъясысь тчк Модельщик Виктор Ильич Журбинлы присудитӧма коймӧд степеня сталинскӧй премия тчк Поздравляйта Журбинӧс зпт став коллективӧс ыджыд наградаӧн тчк».
— Гараж?
— горзіс шызьӧм Матвей дед.
— Гӧнитӧд ӧдйӧджык машина!
Зпт, гӧгӧрвоан!
Внукӧй лауреат!
Гортӧ тӧвзьыла.
Ладнӧ, и тэсянь висьтала.
Дас вит минут мысти сійӧ зымӧдіс нин ӧдзӧсас сідзи, мый садьмисны Тоня, Дуняшка, Илья Матвеевич да Агафья Карповна.
Чеччисны, кутісны пасьтасьны; чайтісны — пӧжар, ещӧ нин сы вӧсна, мый петӧма тыр тӧлысь да ывла вылын вӧлі югыд да вижоват.
— Кӧні сійӧ?
— бызгис Матвей дед, кор сылы восьтісны.
— Узьӧ, йӧйыд!
Ачыс асьсӧ оз гӧгӧрво!
Дед уськӧдчис Виктор жырйӧ, раснитны ӧдеялӧсӧ.
Ставныс шай-паймунісны, мый лоӧма дедкӧд, абу-ӧ нин, — коді тӧдас, — юр вемъясыс вӧрзьӧмаӧсь?
— Чеччы, брӧдяга!
Чеччы!
Вай кутла!
— Викторлӧн унзіль чужӧмыс воши дед тош пиӧ.
— Но вот, ӧні на — лыддьы!
Виктор босьтіс сы ордысь телеграфнӧй бланок.
— Мам!
— челядь гӧлӧсӧн шуис Виктор.
— Мам!
Меным сетӧмаӧсь сталинскӧй премия!
— Пиукӧй!
— Агафья Карповна окнитіс да пуксис Виктор шоныд вольпась вылӧ.
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчнысӧ?
Витенька!
Тоня уськӧдчис, Викторлы сьылі вылас, сійӧс йӧткыштіс Илья Матвеевич.
Кӧмтӧгыс шлёпӧдіс Костя.
Ставныс кутлісны Викторӧс, сывйыштлісны.
Сійӧ терпитіс да шудаа нюмъяліс.
— Мый жӧ вӧчнысӧ, мый?
— шуаліс Агафья Карповна.
Сылӧн кокъясыс пыр на вӧлі лигышмунӧмаӧсь.
— Вина юны!
— горӧдіс Илья Матвеевич да сэтшӧма тапкис Викторлы пельпомас, мый мӧдыс нюжӧдчис крӧвать вылас.
— Ньӧжйӧджык тэ!
Дойдан лауреатсӧ!
— скӧрмис Матвей дед.
И ачыс шлапкис Викторлы мышкас.
— Помӧдз дойдаласны, йӧйясыд!
— Агафья Карповна аснас сайӧдіс писӧ.
— Йӧймисны!
Гымӧдӧны да гымӧдӧны.
Ӧтувъя радлун гудыртіс юръяссӧ, быттьӧ коддзӧдіс.
Виччысисны сійӧс, виччысисны, но сійӧ воис быттьӧ немвиччысьтӧг, друг гымӧбтіс лыйӧм моз.
Виктор тӧдіс, мый сійӧс представитісны премия вылӧ, мый представитісны ӧтнассӧ: Зина да Скобелев гижисны заявление да сы дорӧ документъяс, Викторлысь набросокъяс, эскизъяс, расчётъяс пуктӧмӧн докажитісны, мый Виктор — станоклӧн авторыс ӧтнасӧн.
Виктор та йылысь тӧдіс ставсӧ.
Ӧтитор эз тӧд — кутшӧм ыджыд лоӧ сылӧн радлуныс.
— Ладнӧ, гымӧдӧй, — шуаліс сійӧ батьыслы, дедыслы да Костялы.
— Терпита, мый сэсся вӧчан!
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
1
Антон воис ас кадӧ: семья олӧмын медся ыджыд торжествояс кежлӧ.
Вайӧдіс аскӧдыс Верасӧ.
Сійӧ петӧма отпускӧ сэтчӧдз, кытчӧдз Антон оз помав уджсӧ, оз лэдз потоксӧ.
— Ме мудзи ӧтнамӧн, — шуис Агафья Карповналы Вера.
— Ми Антошакӧд абу нин сэтшӧм арлыдаӧсь, медым дыр кежлӧ янсӧдчыны.
Окота овны ӧтлаын, пыр ӧтлаын.
Но мыйла моньыс висьталӧ тайӧс, кор быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый не сӧмын Антонкӧд ӧтлаын лоны кӧсйӧмыс вайӧдіс сійӧс Ладаӧ, Журбинъяс семьяӧ, — сійӧ виччысьӧ кага.
Агафья Карповналы лои нимкодь.
Сійӧ важӧн думсьыс шогсис сы кузя, мый Антонлӧн да Вералӧн, кыдзи и Викторлӧн да Лидалӧн, абу челядьныс: енмыс найӧс тӧдас, оз-ӧ нэм чӧжныс тадзи ло.
Эз, эз ло.
Ещӧ ӧти внук!
А гашкӧ, внучка?
Окота эськӧ внучка.
Но мед лоас внук, мед и Илья радлыштас.
Сылы колӧны детинкаяс принцип вӧсна, асныралӧм вӧсна.
Ладнӧ, мед внук.
Бурджык, дерт, эськӧ внучка...
Викторӧн сталинскӧй премия пӧлучитӧм кузя празднуйтӧмъяс заводитчисны сысянь, мый вӧлі заводскӧй митинг, вӧлі завкомлӧн активкӧд торжественнӧй заседание.
Викторӧс чествуйтісны.
Викторлы лои вочавидзны чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Вочавидзис кыдзсюрӧ, гӧрдӧдӧмӧн, яндысигтыр, вунӧдліс медся главнӧйсӧ, мый колӧ вӧлі шуны кытшлӧдлытӧг, став сьӧлӧмсяньыс.
Сэсся праздничнӧй шум вуджис Якӧрнӧй вылӧ, 19 номера керкаӧ.
Быд рыт Журбинъяс ордӧ чукӧртчылісны йӧз.
Татчӧ волісны Иван Степанович, Жуков, Горбунов, Корней Павлович.
Шуалісны бур кывъяс сы йылысь, мый вӧчӧма, сы йылысь, мый колӧ вӧчны.
Жуков ӧтчыд шуис:
— А ті, Виктор Ильич, висьтавлінныд, мый тіян станокныд, сравнитны кӧ Волга вывса плӧтинаяскӧд, сэтшӧм ичӧттор, кодӧс некод оз и казяв.
Ӧні аддзанныд, ті ӧшибитчинныд!
Кор войдӧр Виктор видзӧдавліс газетъясысь сталинскӧй премияяс кузя лауреатъяслысь портретъяссӧ, найӧ, тайӧ йӧзыс, кажитчисны сылы кутшӧмкӧ аслыспӧлӧсӧн, быттьӧкӧ нарошнӧ чужӧмаӧсь ыджыд честь вылӧ, асланыс успехъяс кузя судзны позьтӧмӧсь.
Сійӧ эз вежав налы, сы вӧсна мый морт шоча вежалӧ сылы, мый вылӧ сійӧ, сы чайтӧм серти, абу способен.
Шоча портнӧй вежалас став мирлы тӧдса астрономлы.
Шоча зоотехник вежалас врубӧвӧй машинаса машинистлы, кӧть сэсся кутшӧм ёна нималіс газетъясын тайӧ машинистыс.
Шоча токарь кутас вежавны доменщиклы.
Вежалӧм медся тшӧкыда овлӧ сэки, кор тэнӧ ордйӧ тэкӧд ӧткодь вынъяса да способностьяса, кор токарӧс ордйӧ токарь.
Но морт кӧ воськовтіс став канмукӧд ӧтлаын водзӧ, сійӧ кӧ восьлалӧ коммунизмӧ восьса сьӧлӧмӧн, тайӧ вежалӧмыс тшӧктас сійӧс кыссьыны ёрт бӧрсяыс, суӧдны ёртсӧ, уджавны сідзи, медым сідзжӧ шедӧдны успех.
Йӧз вылӧ, кодъяслысь портретъяссӧ сійӧ аддзыліс газетъясысь, Виктор видзӧдіс уважениеӧн, шензис налӧн ыджыд вынъяс вылӧ, налӧн творческӧй смеллун вылӧ, налӧн талант вылӧ.
И со аддзӧ газетысь ассьыс портретсӧ.
Сійӧ ӧти радын йӧзлы муса артисткакӧд, выль автомобиль конструкторкӧд да медицинаса профессоркӧд, коді восьтӧма сьӧкыд висьӧмкӧд тышкасян средство.
Ӧшыбка тайӧ али абу ӧшыбка?
Гӧгӧр сёрнитӧны, мый некутшӧм ӧшыбка абу, мый премиясӧ сійӧ, Виктор, заслужитіс право серти.
Сідзкӧ, и найӧ, сійӧ учёнӧйясыс, артистъясыс, изобретательясыс, — обыкновеннӧй уджалысь йӧз; сідзкӧ, и найӧ коркӧ вӧліны обыкновеннӧй детинкаясӧн да нывкаясӧн и сідзжӧ лыйсьылісны рогаткаясысь, сідзжӧ пыравлісны йӧз садъясӧ.
Виктор пӧлучайтіс зэв уна поздравительнӧй телеграммаяс кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм йӧзсянь.
Сійӧ быд лун ветлывліс почта вылӧ, мӧдӧдаліс вочакывъяс.
Сӧмын ӧти телеграмма вылӧ эз вочавидз Виктор.
Лида телеграмма вылӧ.
Сылӧн «Поздравляйта, дона Витя.
Кӧсъя тэнӧ аддзӧдлыны.
Гашкӧ, арнас воа.
Эн скӧрав.
Лидия» — эз кыпӧд сылысь некутшӧм радлун.
Воас?
Но и мед воас, мед олӧ, керка ыджыд, места ставнымлы тырмас.
Телеграммаысь строчкаяссӧ выль пӧв лыддигӧн сійӧ мӧвпаліс Лида йылысь эз кыдзи гӧтыр йылысь, а прӧстӧ Журбинъяс семьяса ӧти морт йылысь, коді привычнӧй, тӧдса, и сӧмын.
Сійӧ ачыс шензис та вылӧ.
Некымын лун сайын на, кор казьтыліс сы йылысь, сійӧ мӧвпавліс, мый и Лидалы, кӧнкӧ, сэні ылын сідзжӧ гажтӧм, сідзжӧ сійӧ ӧтка.
Но сійӧ кыпыда гижӧма: «Эн скӧрав», и тайӧ дженьыдик кывйыс Викторлысь став шогсӧ быттьӧ киӧн босьтіс.
Да сійӧ оз и скӧрав, мый думыштӧма Лидаыс!
Делӧыс вӧлі, дерт не сійӧ либӧ мӧд кывйын.
Викторлы, тайӧс ачыс аслыс вежӧрттӧг, Лидалӧн мунӧмыс веськодь нин вӧлі.
Вӧсни сіыс, коді йитліс найӧс — уна вося привычкаыс, — ори.
Лида вермис нин не локны, не воны бӧр гортас.
Лида телеграмма дорысь ёна донаджыкӧсь вӧліны Викторлы кывъяс, кодъясӧс шуис Зина сійӧ асылӧ, кор радио юӧртіс премияяс йылысь.
Зина котӧрӧн воис сы дорӧ модельнӧйӧ, тювкнитіс поздравляйтысь йӧз чукӧр пӧвстті, ёна топӧдліс кисӧ да гораа шуис:
«Ті онӧ тӧдӧй, онӧ тӧдӧй, Виктор Ильич, кутшӧм ме рад тіян вӧсна!»
И синъяс сертиыс, чужӧм сертиыс аддзан, мый сійӧ збыльысь радлӧ Виктор успехлы.
Зинакӧд мыйкӧ вӧлі вӧчсьӧ аслыс гӧгӧрвотӧмтор.
А мый?
— сійӧ кутіс мӧвпавны та йылысь сӧмын сійӧ лунӧ, кор вот тадзи лэбыштіс-пырис модельнӧйӧ да горӧдіс: «Ті онӧ тӧдӧй, онӧ тӧдӧй, Виктор Ильич!..»
Кутіс мӧвпавны, и повзис: кытчӧ сійӧ мунӧ, и мый жӧ таысь ставсьыс артмас?
Первойя мӧвпӧн сылӧн вӧлі — сетны директорлы заявление, тэчны чемоданӧ кӧлуй да мунны Ладаысь.
Татшӧм мӧвпӧн сійӧ воис рытнас гортас, повзьӧма, шудтӧм.
Сійӧ пуксис челядь диван вылӧ да вӧрзьӧдчывтӧг тадзи пукаліс рӧмдытӧдз, йӧжгыльтчӧма, кутшӧмкӧ ичӧтик.
«Колӧ мунны, мунны, мунны!
Пышйыны, пышйыны, пышйыны!»
— пельпомъяссӧ шоныд чышъянӧн гартіг вашкӧдіс сійӧ.
Кытчӧ воши сійӧ нылыс, код йылысь студентъяс сёрнитлісны: «Медым объяснитчыны сылы, войдӧр колӧ лоны котралӧм кузя спортлӧн мастерӧн.
Мӧдног прӧстӧ он су».
Передньӧйын кылӧм звӧнокысь сійӧ дрӧгнитіс.
Зина восьтіс.
Немвиччысьтӧг воисны Алексей да Тоня.
Зина лои налы зэв рад.
Кыдз нӧ он радуйтчы: сылы вӧлі помтӧм дона ставыс, мый мыйтакӧ вӧлі йитчӧма Викторкӧд.
А тані вӧліны сылӧн рӧднӧй вокыс да чойыс!
— Эн радлы, Зиночка, — шуис Тоня.
— Ми тэ дінӧ могӧн.
Алёша эз кӧсйы локны, пыксис.
Вайӧді киӧдыс.
Сійӧ босьтчӧма решайтны сэтшӧм задачаяс, кутшӧмъясӧс миян весиг дасӧд классын оз прӧйдитны.
Институтскӧй задачник кузя.
Гашкӧ, отсыштан?
— Дерт жӧ.
Вайӧй, Алексей Ильич, ассьыныд задачниктӧ.
Пуксьӧй, видзӧдлам.
— Зина восьтіс учебниксӧ.
— Со этайӧ, кодӧс увдорсяньыс визьнитӧма?
— Сійӧ.
— Имеитсьӧ шар, сэтчӧ гижтӧма нёль грана усечённӧй пирамида...
Ой-ой, сьӧкыдкодь и меным!
Зина пукаліс Алексей дінын, сы пель водзын лолаліс Тоня.
Тайӧ пӧшти рӧднӧй йӧз дорын Зиналы вӧлі шоныд, лӧсьыд.
Оз сет сійӧ некутшӧм заявление Иван Степановичлы, и чемоданыс мед сулалӧ аслас местаын передньӧйын.
Ладаысь сійӧ некытчӧ оз мун.
Ставныс ӧтвылысь, куимӧн, найӧ разялісны тригонометрическӧй головоломкаяс.
— А ті онӧ омӧля тӧдӧй предметсӧ, — шуис Зина, кор Алексей казьтыштіс сылы вунӧдӧм формуласӧ, — тӧдчӧ, ті кодкӧдкӧ занимайтчӧмныд...
— Сійӧ занимайтчӧ Игорь Червенковкӧд, — Алексей пыдди вочавидзис Тоня.
— Но Игорь бура тӧдӧ математика десятилетка курсысь, а миян Алёша ылӧджык нин муніс.
Игорь сылы ӧні абу велӧдысь.
Тэ тӧдан, кутшӧм Алёшаным!
— Аддза — кутшӧм!
— Зина сераліс.
— Институтӧ кӧсъянныд пырны?
— Ещӧ мый!
Некытчӧ ме пырны ог кӧсйы.
Зэв тай, меным кызь куим арӧсӧн челядькӧд парта сайын пукавны!
Час кык занимайтчисны, пуктісны бокӧ небӧгъяс да карандашъяс.
Зина кутіс шонтыны чай.
Тоня тувкӧдіс кулакнас Алексейлы бокас да мыйкӧ вашкӧдіс сылы пеляс.
Алексей эз кывзысь Тонялысь.
Тоня скӧрмис:
— Вай сьӧмтӧ!
Ачым ветла.
— Кытчӧ ветлан?
Кутшӧм сьӧм?
— Зина шызис.
— Менам ставыс эм.
Некытчӧ оз ков ветлыны.
Мый ті, мый ті!
— Тэ кӧть сійӧс, скӧрпозйӧс, велӧдін, мед сійӧ тортӧн миянӧс гӧститӧдас, — вочавидзис Тоня.
— Оз мун, сэтшӧм асныра!
Сылы пыр ставсьыс яндзим.
Ог тӧд, кыдзи сійӧ меным козин вылӧ духи ньӧбліс.
Буракӧ, прилавок дорас мышнас матыстчылӧма, медым некод эз аддзыв, мый Алексей Ильич Журбин ерундаяс ньӧбалӧ.
Да, Алёша?
Мышнад?
Зина эз кӧсйы лэдзны Тоняӧс, но Тоня нетшыштчис да котӧрӧн пышйис тортла.
Колины кыкӧн.
— Алексей Ильич, — юаліс Зина, — а ті помнитанныд, кыдзи ми паныдасим тіянкӧд медводдзаысь?
— Ворота дорын?
Али стапельяс вылын?
— Стапельяс вылын.
— Пӧръялі ме сэки тіянӧс, мӧлӧтнад?
— А ме тіянӧс пӧръялі профессияӧн.
— Тшӧкыда пӧръясьланныд?
— Зэв шоча.
abu
— Но тіян пӧвстын эмӧсь йӧз, кодъясӧс он гӧгӧрво: кыв вылас налӧн ӧтитор, делӧ вылас мӧдтор.
Зина гӧгӧрвоис, кодӧс да мый тӧдвылас кутӧ Алексей.
— Энӧ омӧльтӧй ставнысӧ, — шуис Зина.
— Ме, шуам, тадз пӧръявны ог вермы.
— Код тӧдас.
— Ме тӧда, ме, Алексей Ильич!
— А интереснӧ, кыдз позьӧ ас йывсьыд ставсӧ тӧдны водзвыв?
Друг казялан, мый ӧшибитчин, — мый нӧ,
ӧшыбкасӧ водзӧ нуӧдны али веськӧдны?
— Оз ков ӧшибайтчыны.
— Эг аддзыв сэтшӧмъяссӧ, кодъяс некор оз ӧшибайтчывны.
Найӧ, пӧжалуй, венӧ эськӧ воисны, эз кӧ вевъяв воны Тоня тортӧн.
Чай юигӧн сёрнитісны челядьдыр йылысь, чери кыйӧм йылысь, электросварка йылысь, сы йылысь, мый Тоня арнас мунас Ленинградӧ да пырас университетӧ, биологическӧй факультетӧ, Зина мечта йылысь стапельяс вылын уджалӧм кузя.
Тоня да Алексей мунісны сёрӧн.
Зина пызан вылас чашкаяссӧ эновтіс мыськавтӧг.
Водіс.
Кыпыдлун бӧрын, коді лолі Викторлӧн чой да вок волӧмла, сійӧ бара кутіс чувствуйтны асьсӧ эбӧсысь усьӧмӧн.
Со найӧ мунісны, налы лӧсьыд, гажа, найӧ рӧднӧйяс, найӧ доръясны ӧта-мӧднысӧ сьӧкыд здукӧ.
А коді доръяс сійӧс, Зина Ивановаӧс?
Сьӧд ӧшиньясӧ зілис пырӧдчыны тувсов тӧв, вына, сетчытӧм, грымакыліс керка вевтъясӧн.
Зильмунӧмӧн усьлісны тротуар вылӧ сылыштӧм йинёньяс.
Тёпкис войтва — баййӧдліс.
Личкис ун да кыскис тӧдтӧм ылӧясӧ.
Том йӧз, ми шӧйтім татшӧм тревожнӧй каднас асланым каръясын кӧрт туй станцияясса платформаяс вывті, лолалім вагоннӧй мавтас дуксӧ, видзӧдалім шонді улын дзирдалысь рельсъяс.
Миянлы кажитчыліс, кыдзи найӧ котӧртӧны и котӧртӧны муяс вомӧн, вӧръясӧд, гӧраяс вомӧн, юяс вомӧн — кытчӧкӧ, кӧні вывті лӧсьыд.
Тырліс лов шы тӧвзьысь гора поездъясысь.
Кыскисны ас дораныс пуӧн обшивайтӧм лакированнӧй лӧсьыд вагонъяс, а ещӧ ёнджыка — платформаяс, кӧні вӧліны сьӧд гижӧдъяса таинственнӧй гырысь ящикъяс, чусыд из шом чукӧръяс да пӧвъяс.
Кайны эськӧ тайӧ пӧвъяс вылас — найӧ, дерт, шоныдӧсь, чӧскыд дукаӧсь, — водны да тӧвзьыны — кытчӧ поезд нуас.
Зиналы кажитчис, мый и сійӧс зэв ӧдйӧ нуӧ кытчӧкӧ тӧдтӧм поезд.
Кытчӧ сійӧ вайӧдас?
2
Василий Матвеевич воис Якӧрнӧй вылӧ.
Ставныс аддзисны, мый сійӧ локтіс могӧн, но кутшӧм могӧн — оз висьтав, сюйсьӧ быд сёрниӧ, быттьӧ сы воӧмлӧн став могыс — коллявны кадсӧ.
— Беда тэкӧд, Вася!
— шуис сылы Илья Матвеевич.
— Топыд мужик.
Тэ, сійӧ и виччысь, миянӧс ставнымӧс кулакӧ кабыртан аслад клубӧн.
Йӧзыс сёрнитӧны — клублы сэтшӧм внимание лои, мый сійӧ быттьӧ абу и клуб, а заводлӧн главнӧй цех.
— Правильнӧ.
Сійӧ эз донтӧмджык сувт корпуснӧй мастерскӧйысь.
Правильнӧ — цех!
— Сідзкӧ, клубнӧй цехса начальник?
— А мый тэ чайтан!
Содты ещӧ — главнӧй цехса!
Эсійӧ цехъясын делӧсӧ нуӧдӧны металлкӧд, пукӧд.
Менамын — морткӧд.
Василий Матвеевич, пӧжалуй, эз содтав.
Клубыс сылӧн и збыльысь пӧри заводса аслыспӧлӧс цехӧ.
Лимонъяс вӧліны сӧмын заводитчӧмӧн, сэтшӧм удж дорӧ туйяс корсьӧмӧн, коді эськӧ вермис шымыртны, кыскыны, интересуйтны кыдз позьӧ унджык судостроительӧс.
Лимонъяс интересуйтісны ӧтиясӧс, беседа, кыдзи стрӧитны кыйсян байдарка, — мӧдъясӧс; став заводса шахматно-шашечнӧй турнир вылӧ волісны куимсё участникысь унджык и сы мында жӧ болельщикъяс.
Цехъясӧ быд лун ӧшӧдавлісны чорыд тышлысь результатъяс, найӧс йӧзӧдлісны и многотиражкаын.
Лыддисны сэтысь.
Тшӧтш видзӧдісны, кыдзи поражение бӧрын ворсысьяс ӧти бӧрся мӧд вешйылісны, кыдзи тыдовтчылісны асланыс «мастеръяс» да «гроссмейстеръяс».
Вочасӧн кутісны сёрнитны, мый «клубын интереснӧ».
Василий Матвеевич корлывліс лекторъясӧс, докладчикъясӧс, сійӧ шулывліс цехъясын рабочӧйяслы, инженеръяслы, мастеръяслы: «Ті, ёртъяс, энӧ яндысьӧй.
Миян дорӧ локтас любӧй учёнӧй, любӧй специалист.
Требуйтӧй менсьым — кора.
Ӧтказ эз на вӧв.
Быдӧн, коді гӧгӧрвоӧ миян заводлысь могсӧ, дась отсавны миянлы пӧртны сійӧс олӧмӧ».
И збыльысь, карса кутшӧм учреждениеӧ кӧть эз лок судостроительнӧй заводса клубысь заведующӧй, быдлаын пыр жӧ сетасны «торъя вылын квалификацияа» лекторӧс.
Клуб пыр ӧтарӧ ёнджыка паськӧдіс ассьыс уджсӧ.
Тайӧ уджнас шымыртсьылісны нин не сӧмын асьныс судостроительяс, но и налӧн семьяясныс, и не сӧмын тайӧ семьяяссьыс гырысьяс, но и поснияс.
Заводскӧй керкаясын рытъясын ӧшиньясӧдыс кутісны кывны, кыдзи челядь чуньяс зэв зільӧмӧн тотшӧдӧны сьӧд да еджыд клавишаяс вылын первойя нотаяс сьыланкывъяслысь: «Олісны баб ордын кык гажа дзодзӧг» да «Веж видз вылын».
Тайӧ Василий Матвеевич корис кык нылӧс, кодъяс помалӧны музыкальнӧй техникум, и найӧ заводитісны велӧдны челядьӧс музыкаӧ.
Ӧтитор эз ладмы Василий Матвеевичлӧн: некыдз сійӧ эз вермы лӧсьӧдны уджсӧ драмкружоклысь, эз вермы корсьны бур руководительӧс.
И вот, аслас «главнӧй цех» йылысь висьталӧм бӧрын, сійӧ сюся видзӧдліс Вера вылӧ.
— Вера Игнатьевна!
— сьӧлӧмсяньыс заводитіс сійӧ.
— Зэв ёна колӧ отсӧг.
Сибді ляпкыдінӧ и ог тӧд, кыдзи сэтысь мездысьны.
Бергала сідз и тадз — оз вӧрзьы делӧыс места вывсьыс.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм делӧ, Василий Матвеевич?
— юаліс Вера.
Сійӧ вочасӧн бурджыка кутіс аддзыны, сылы эз нин ковмы новлыны ни сьӧд, ни югыд ӧчки.
Антон рӧднӧйяслы воссисны сылӧн сук каштанӧвӧй синлысъяса ыджыд синъясыс.
— Сійӧ делӧыс...
драмкружокным...
Кадыс ӧд мунӧ...
— О, со мый!
Менӧ кӧсъянныд эксплуатируйтны?
Сьӧкыд меным, дона Василий Матвеевич.
Мукӧд пӧраӧ эськӧ...
— Вера нюммуніс.
— Тӧда: сьӧкыд.
А меным кокни?
Ачым босьтчи ребятакӧд пьеса лыддьыны.
Кор лыддям, быттьӧ ставыс сідзи и колӧ:
зон либӧ ныв, шуам, сёрнитӧ, мӧд вочавидзӧ.
Тайӧ, кор пукалам пызан сайын.
Сцена вылын став действие чӧжыс ӧд он пукав, колӧ ветлӧдлыны.
Кодлы кытчӧ мунны?
Некутшӧм тӧлк.
Ребята юасьӧны:
«Кыдзи, извинитӧй, ворсны тайӧ рольсӧ?»
Мыйӧн ме тӧда — кыдзи.
Кыдзи гижӧма...
Сэні, колӧ шуны, нинӧмсӧ абу гижӧма.
Оз бура гижны пьесаяссӧ, висьтала тіянлы.
Некутшӧм объяснениеяс, куш сёрни.
Вера серӧктіс.
— Режиссёр тіянлы колӧ, ёртъяс, режиссёр!
— Режиссёр?
Вӧлі режиссёр.
Мый тӧлкыс?
И сэки кружок эз уджав.
Прамӧй морт колӧ, пӧсь сьӧлӧма, а оз режиссёр.
Вера ещӧ кыпыдджыка серӧктіс.
— Вот миян заводын, — шуис сійӧ, — кӧні ме занимайтчылі кружокын, вӧлі и режиссёр, и сійӧ жӧ прамӧй морт.
— Согласитчинныд эськӧ мед ті...
— Кыдзи нӧ ме сӧгласитча?
Кыдзи локта том йӧз дорӧ татшӧм...
кызыс, укшальыс.
Ог вермы.
— Тӧда: он вермы.
Мый нӧ вӧчнысӧ?..
Сӧгласитчӧй...
— Ӧвсьы, Василий!
— сёрниӧ сюйсис Агафья Карповна.
— Корны тэ мастер, и телеграфнӧй столбӧс ышӧдан йӧктыны, непӧштӧ мортӧс.
Ӧд сирасяс, веськыда сирасяс!
— Менам делӧ общественнӧй.
— Кабыртас, кабыртас ставнымӧс кулакӧ, — шуис Илья Матвеевич.
— Кутчысь, монюкӧй, эн сетчы сылы.
— Сёрнитчинныд не сетчыны, энӧ сетчӧй, — пыр ассьыс долис Василий Матвеевич.
— А мый, например, вайӧда кӧ ме тіян дорӧ, Вера Игнатьевна, ӧти зонмӧс?
Интересуйтчӧ и, веськыда шуа, бура вежӧртӧ, кодлы мый вӧчны сцена вылын.
— Коді татшӧмыс, дядя Вася?
— юаліс Костя.
— Абу-ӧ Володька Петухов?
— Но, Володька.
Мый сэсся?
— Нинӧм.
Сійӧ бура сяммӧ серамтӧ петкӧдлыны.
Директорӧс петкӧдлас, семдан серамыдла.
Дуня, помнитан, петкӧдліс миянлы Иван Степановичӧс?
— Пӧттӧдз сералім, — шуис Дуняшка.
— Либӧ тэнӧ, дядя Вася, — водзӧ висьталіс Костя.
— Польдчас, куткыртчас, синъяснас гӧгрӧдлӧ.
— А тэ аддзан, — сюйсис Матвей дед, — рӧднӧй дядь вылын сералӧны, пельбокас сет.
— Сійӧ ньӧти оз серав.
Дружескӧй шарж.
Кыдзи стенгазетын.
— Стенгазетын?
Сэтчӧ сідз жӧ серпасаласны, он ставсӧ терпит.
— Дед сёрнитіс быттьӧ збыльысь, а синъясыс сералісны.
— Столӧвӧйысь директоршаӧс ӧтчыд серпасалӧмаӧсь — сійӧ воӧма директор дінӧ, став чернильницаяссӧ кулакнас пасьйӧма.
Абу пӧ сыысь ӧбиднӧ, мый ті мортысь мӧскӧс вӧчӧмныд.
Главнӧйыс — кутшӧмкӧ старука, а абу ме.
Кӧні менам сэтшӧм чукыръясыс?
Да ме бӧрся ещӧ вӧтлысьӧны на куим тӧдчана мужичӧй.
Верӧсыс сылӧн — директоркӧд ӧнӧдз оз здоровайтчы.
Дружескӧй шаржыд — сійӧ сідзжӧ унапӧлӧс овлӧ.
— Мӧдін мургыны, дед!
Тэнсьыд кывзыны...
— Мывкыдыд содас.
— Мый нӧ вӧчнысӧ, Вера Игнатьевна?
— терпениетӧг торкис дедӧс да Костяӧс Василий Матвеевич.
— Вайӧдны Володькаӧс или помӧдз шуан — не вайӧдны?
Вера ышловзис.
Василий Матвеевич гӧгӧрвоис сылысь ышловзьӧмсӧ ас ногыс: сетчис.
Сійӧ вайӧдіс Володькаӧс.
Володька локтіс киняулас небӧгъясӧн, шыбитіс найӧс пызан вылас.
Вера казяліс Станиславскийлысь да Юрьевлысь запискаяс.
— Лыддянныд?
— юаліс сійӧ.
— Лыддя.
Ставныс ас ногыс гижӧны.
Ӧти — ӧтиног, мӧд — мӧдног.
Дзугси.
— Аптекаын кодь рецептъястӧ искусство оз радейт, — шуис Вера.
— Искусство — сійӧ творчество, и быдӧн творитӧ ас ногыс.
— Гӧгӧрвоана.
Володька вӧлі збой зон.
Сійӧ пуксис Вералы паныд, немъяндысьтӧг видзӧдіс сы вылӧ: медводдзаысь пукаліс татшӧм матын настӧящӧй артистка дінын.
Нинӧм торъяыс, нывбаба кыдзи нывбаба.
Да ещӧ и...
нӧбасьӧ.
— Дядя Вася чайтӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый ме режиссёрӧ туя.
Ме ог туй.
Ме постановкаясын ворсны радейта.
Ремесленнӧйын велӧдчылі — ворслі.
Ворсны кута, режиссёрӧн ог мун.
— Кодӧс нӧ ті ворслінныд?
— интересуйтчис Вера.
— Кодӧс?
Унаӧс.
«Ревизорын» Хлестаковӧн вӧлі, Иван Александровичӧн.
Чичиковӧс верма, Павел Ивановичӧс, инсценировкаын.
— Збыльысь?
— шензьыштіс Вера.
— Но, пӧжалуйста, Володя, петкӧдлӧй меным мортӧс, кодлы сьӧлӧм вылас долыд, кодлы удайтчис шедӧдны мыйкӧ ыджыдтор, коді пӧлучитіс бур юӧр.
Но, шуам, ныв вочавидзис сійӧс радейтысь зонлы, мый сійӧ радейтӧ жӧ.
— Жӧникӧс, сідзкӧ, петкӧдлыны?
Позьӧ.
Володька думыштіс минут джын, и немвиччысьтӧг Журбинъяс столӧвӧйын лои дзик мӧд морт.
Тайӧ абу Володька Петухов, тайӧ настӧящӧй жӧник, шудысла код мортлӧн кодь синъяса, зэв кыпыд, сылы саридз пидзӧсӧдзыс.
— Бур!
— горӧдіс Вера.
— Но, пӧжалуйста, ӧні ёна шогсьысь мортӧс.
Но тайӧ шогыс сійӧс абу кусыньтӧма.
Мужественнӧя сійӧс терпитӧ.
Володька ньӧжйӧник сувтіс кок йылас.
Мый сійӧ вӧчис аслас тушаӧн, юрӧн, чужӧмӧн?
Нинӧм быттьӧкӧ эз и вӧч.
Но Вера водзын сулаліс шогсьысь да сыкӧд тшӧтш гордӧй, зумыд герой.
Эз-ӧ тадз сулавлыны сӧветскӧй воинъяс сотӧм рӧднӧй керкаяс дорын, матысса йӧз гуяс дорын, кор сетлісны клятва пӧщадатӧг мститны вӧрӧглы?
— Василий Матвеевич, — юаліс Вера, — тіян уна татшӧм кружковечьясыс?
— Мыйта колӧ.
Мӧскуаысь Ладаӧ мӧдӧдчигӧн Вера некыдз эз думыштлы, мый сійӧ сэні петас сцена вылӧ.
Сійӧ виччысис лӧнь тулыс, кага чужӧм, сэсся лӧнь гожӧм, мый бӧрын найӧ куимӧн нин, — да, куимӧн, — бӧр воасны Мӧскуаӧ...
Но вот — петіс сцена вылӧ, локтіс клубӧ.
Постановкасӧ вӧлі дасьтӧма апрель пом кежлӧ, праздникводзвывса лунъяс кежлӧ. Спектакль дырйи вӧліны залтырыс йӧз.
Кружокса руководительница сэні эз вӧв.
Сійӧс нуисны нин больничаӧ.
Агафья Карповналӧн гуся лачаясыс эз имитны.
Чужис, дерт, внук, а эз внучка.
Кутшӧм скӧр журбинскӧй рӧд — оз терпит нывбаба рӧдӧс, да и сӧмын!
Бара, кыдзи и во сайын, лыйсис централкаысь Илья Матвеевич, бара палисадник дорас котӧрӧн локтісны суседъясыс, бара гажӧдчисны пызан сайын, бара сёрнитісны Журбин йылысь, коді «лэччис стапельяс вылысь», вензисны сылӧн водзӧ олӧм йылысь.
Милицияса лейтенант Егоров лыйсьӧм шыяссӧ кылӧм бӧрын гӧгӧрвоис, мый тайӧ рабочӧй морт чужӧм честь кузя «салют», Якӧрнӧй вылӧ эз мун, да и эз вермы мунны: тайӧ рытӧ сійӧ чукӧртіс нывбабаясӧс да кутіс сёрнитны накӧд улича вылын челядьлӧн поведение йылысь.
— Сэтшӧмтор, — висьталіс сійӧ, — троллейбусъясӧ ӧшӧдчӧны.
Миян, дерт, абу Мӧскуа, ветлӧм-мунӧм лӧньджык.
А коктӧг и миянын вермасны лоны.
Тіянлы мый — интереснӧ инвалидъясӧс быдтыны?
Гражданкаяс, воспитывайтны колӧ челядьтӧ, внушайтны налы транспорт дорӧ уважение.
Оз вермы транспорт тіян челядь вылӧ рӧвняйтчыны, мед найӧ сы вылӧ рӧвняйтчӧны.
Либӧ мӧдтор.
Мунан любӧй сиктті, челядь котӧртӧны паныд, здоровайтчӧны: видза олан, дяденька, видза олан, тётенька.
А миян?
Тэ вылӧ и видзӧдлынытӧ оз кӧсйыны.
Ме вылӧ, шуам, видзӧдӧны, мекӧд здоровайтчӧны.
Ме налы быттьӧ природалӧн скӧр явление.
А шуам, тіянӧс, Мария Степановна, Александра Потаповналӧн челядьыс чолӧмалӧны?..
Чолӧмалӧны?!
Мый тайӧ найӧ!..
Гырысьясӧс ставнысӧ колӧ чолӧмавны.
Гырысьяс налӧн водзӧ олӧм вӧсна старайтчӧны.
Со кыдзи колӧ тӧлкуйтны.
Егоров вӧчис ыджыд, колана делӧ; быд лун беседуйтіс гортса кӧзяйкаяскӧд, тӧждысис налӧн челядь дзоньвидзалун да олӧм вӧсна, дворъясын сӧстӧмлун йылысь, уличаяс вылын порядок йылысь.
Сійӧ шулывліс нывбабаяслы: «Ті олӧй мекӧд тырвыйӧ контактын.
Муртса беда кутшӧмкӧ — ме дорӧ!..
Сёрнитам, разберитчам, решение аддзам.
Поэт Маяковскийӧс тӧданныд?
Мый шуис поэт Маяковский?
«Менам милиция менӧ видзӧ».
А сійӧ гӧгӧрволіс, кытчӧ мый.
Сійӧ вӧлі миян эпохаса великӧй поэт».
Егоровӧс уважайтісны да радейтісны.
Лыйсьӧм шы кылӧм бӧрын сійӧ орӧдіс транспорт уважайтӧм йылысь сёрнисӧ да шуис:
— Журбинъяс семьяын морт содӧма!
— Ещӧ ӧти уличнӧй нарушитель чужис, — вочавидзис Мария Степановна, кодкӧд, Егоров шензьӧм вылӧ, здоровайтчылісны Александра Потаповналӧн челядьыс.
И ставӧн серӧктісны.
Серӧктіс и Егоров.
— Сійӧ мунас Мӧскуаӧ.
Сэні миян серти порядокыд стрӧгджык.
Воспитайтасны.
3
Апрель тӧлысся медбӧръя лунъясӧ воссис Лада.
Куим сутки чӧж кывтіс сьӧкыд веж йи.
Зурасьліс причал стенъясӧ, кавшасьліс пластъяснас стапель порогъяс вылӧ, шыбитчывліс вадоръясӧ.
Йи муніс, и праздник вечерняӧ, апрель комынӧд лунӧ, лэдзисны ва вылӧ траулеръяс, ставнысӧ, квайтнансӧ ӧти лунӧ.
— Но вот, и уджавсис миян тэкӧд, Илюша, — шуис Александр Александрович, кор найӧ Илья Матвеевичкӧд, кынмӧмаӧсь, локтісны стапельяс вылысь асланыс контораӧ, пач дорӧ.
Ӧшиньӧдыс тыдалісны тыртӧм, быттьӧ кулӧм стапельяс, кытчӧ кыдзсюрӧ шыблалӧма кильблокъяслысь брусъяс, пӧвъяс, металлическӧй вымосткаяслысь трубчатӧй звенояс.
— Уджавсис, уджавсис, — бара шуис Александр Александрович.
— Кыдз сійӧ уджавсис?
Уджалыштам на, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Тэ, гашкӧ, уджалыштан.
А менам уджавсис.
Тэныд тайӧ выльторъясыс, видзӧда да, сьӧлӧм вылад воӧны.
Меным — оз зэв.
Муна тэ дінысь докӧ, ремонт кузя...
— Тэ асныра али вежӧртӧ воштін?
От гӧгӧрво.
— И вежӧр вылысь воши и асныра, Илюша.
Тэ меысь томджык, сы вӧсна нинӧм он и гӧгӧрво.
А ме регыд мысти тэнад батьыд кодь лоа, Матвей дед кодь.
Стапельяс вылын выль метод кузя тэрмасьны кутасны.
Кысь нин меным, пӧрысьлы, сэні тэрмасьнысӧ?
— Абу-ӧ тэ биалӧмыд, Саня?
Эн-ӧ висьмы?
— Висьми, висьми.
Дзоньвидзалун кузя некор эг вӧв Добрыня Никитичӧн.
Сӧнъяс вылын кутчыси, найӧ менам косӧсь, висьӧмыс эз сибдыв на дінӧ.
Ӧні слабмисны.
Он ӧмӧй аддзы, кутшӧма кутісны гыны заводын?
Тайӧ гыӧмас ӧмӧй верман сулавны менам кокъяс йылын?
Том йӧз петӧны.
Тэ вот щӧтясян, а ӧд и тэнсьыд вужъястӧ кералӧны нин черъясӧн.
Кос пу, лёльӧӧн сёйӧм, — сійӧс вӧрысь гургасны пес вылӧ.
Миянлы тэкӧд кад паччӧр сэрӧгӧ.
— Меным вылӧ пачсӧ абу на тэчӧма, — дэльӧдӧмпырысь вочавидзис Илья Матвеевич.
— Ещӧ сёйсӧ абу на перйӧмаӧсь кирпич вылас, медым пач тэчны меным.
— Но, а меным вылӧ перйӧмаӧсь нин.
Александр Александровичлы кажитчис, мый выль техника, выль технология нырыштасны сійӧс, почтеннӧй, нималысь мастерысь сійӧ пӧрӧ подмастерьеӧ, кодӧс терпитны кутасны стапельяс вылын сӧмын воддза заслугаяс вӧснаыс, пӧрысьмӧм вӧснаыс.
Терпитасны-терпитасны — не нэм жӧ терпитны!
— и отставкаӧ.
Сулалӧ-ӧ виччысьны тайӧс?
Не мунны-ӧ, чурки-буди, уджавны докӧ, кӧні ремонтируйтӧны важ карабъяс?
Сэні клёпка, сэні ставыс привычнӧй, тӧдса, рӧднӧй.
Сэні сійӧс оз зырны; сэні, сэні местаыс пӧрысь мортлы — пӧрысь карабъяскӧд.
Пӧрысьяс ас костаныс ладмасны.
— Ещӧ мӧдарӧ на думыштан, — шуис Илья Матвеевич.
— А он думышт, бӧрыннас кутан нетшкыны ассьыд юрситӧ.
— Меным нетшкынысӧ нинӧм!
— Александр Александрович тракнитіс асьсӧ кӧсича вевдорса шочиник дзор юрси пратьӧдыс.
— Ме тэнӧ ог лэдз!
— мӧдног кутіс сёрнитны Илья Матвеевич.
— Татшӧм мастер — и ремонт вылӧ.
Коді лэдзас?
— Иван Степанович лэдзас.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ.
— Мый тэ сёрнитан!
Кӧсъян дезертируйтны трудӧвӧй фронт вылысь?
Тэ коммунист!
— И коммунистъяс, Илюша, пӧрысьмӧны.
И вообщӧ — ме тӧлкуйта коммунистическӧй ногӧн.
Важыслы колӧ сетны туй выльлы.
— Важыс — кор сійӧ овсьӧма нин, кор мешайтӧ.
Тэнад овсьӧма али мый?
— Овсьыны абу овсьӧма.
А места ассьым гӧгӧрвоа.
Кыдз тэ сійӧс он гӧгӧрво, шемӧс босьтӧ.
Тӧлка морт ӧд.
Александр Александрович, тыдалӧ, виччысис, мый Илья Матвеевич шуас сылы: «Правильнӧ, Саня.
Старикъяс ми.
Мунам ӧтлаын ремонт вылӧ.
Некор эгӧ янсӧдчылӧй, и ӧні миянӧс оз янсӧдны.
Ми ещӧ асьнымӧс петкӧдлам на.
Миян славаным ещӧ эз на кус».
Но сылӧн кывъясыс вӧчисны дзик мӧдтор.
Илья Матвеевич скӧрмис намёкъясысь, мый и сылы колӧ мунны стапельяс вылысь.
— Кравзыны кутін, быттьӧ зэр водзын рака!
— ӧшиньӧд видзӧдігмоз вочавидзис Илья Матвеевич.
— Зывӧк кывзыны.
Найӧ эз сувтны ӧта-мӧд водзаныс тышкасьысь петукъяс моз, эз горзыны: «Басманов ёрт!», «Журбин ёрт!», мый бӧрын эськӧ бӧр бурасисны да кутісны дружитны.
Найӧ весиг эз вӧрзьӧдчыштны, эз кыпӧдны гӧлӧснысӧ.
Тадзи лӧня, шумтӧг найӧ ещӧ некор на эз вензьывны.
Александр Александрович чеччис, шуис: «Ӧні кежлӧ, Илюша, ло здоров!» — да петіс конторкасьыс.
Илья Матвеевич пуктіс ас водзас наряд чукӧр — важног, важ технология кузя уджалӧм вылӧ медбӧръя нарядъяс.
Тайӧ уджсӧ вӧлі вӧчӧма, помалӧма.
Колис сӧмын кырымавны листокъяссӧ.
А мый лоӧ та бӧрын?
«Лоӧ выль удж, — зумыштчӧмӧн думыштіс Илья Матвеевич, — и тайӧ выль уджнас важмоз кутас веськӧдлыны сійӧ, Илья Журбин.
Весьшӧрӧ ті кравзанныд, Басманов ёрт!»
Сійӧ пукаліс, пукаліс пызан сайын да петіс пирс вылӧ.
Александр Александрович ветлӧдліс стапель вывті кыдзсюрӧ шыблалӧм материалъяс дорті, мый кольлывлӧ корабль лэдзӧм бӧрын.
Аслас векньыдик пальтонас, кузь тушаа, косіник, пӧрысь мастер вӧлі восклицательнӧй знак кодь, кодӧс тэрыба пуктӧмаӧсь ёсь перӧӧн.
Сы вылӧ видзӧдігӧн Илья Матвеевичлы тӧдвылас уси луныс, кор налӧн заводитчис дружбаыс.
Сійӧ видзис нин став патронъяссӧ, а казакъяс пыр ӧтарӧ кыссисны окоп бруствер вылӧ.
Илья Матвеевичӧс лыйисны наганысь, сійӧ кутчысис; сӧтісны пельпомас шашкаӧн — кутчысис, бруствер вылӧ жӧ чеччыштіс, шаркйис веськыдвывсьыс и шуйгавывсьыс штыкӧн, прикладӧн.
Кучкисны мыйӧнкӧ мышсяньыс юрас, уси, шондіыс пемдіс, мӧвпаліс: ставыс, воюйтсис, овсис — ӧні дзикӧдз виасны...
Но сы весьтын друг кыптіс тайӧ ярмӧм восклицательнӧй знакыс — и сэки сідзжӧ косіник кузь тушаа — и разӧдіс белякъясӧс.
И ещӧ уси дум вылас Илья Матвеевичлы — эз гражданскӧй война, а Айму вӧсна ыджыд тыш.
Воисны найӧ ремонтникъяс бригадакӧд Ладасянь некымын сё километр сайӧ боевӧй карабъяс сулаланінӧ.
Колӧ вӧлі дӧмны зэв ыджыд розь, кодӧс писькӧдӧма немецкӧй торпеда крейсерлӧн бортӧвӧй обшивкаын ва увдорса юкӧнас.
Тӧв помасян кад, карабъяс гӧгӧр куйліс кыз йи, а дальнобойнӧй пушкаысь лыймӧн ылнаын вӧлі вӧрӧг.
Военнӧй морякъяс арсяньыс на установитісны розь весьтас пу кессон, но ремонтсӧ нуӧдны асланыс вынъясӧн эз вермыны.
Илья Матвеевич да Александр Александрович лэччисны кессонӧ.
Сійӧ сулаліс омӧля, ойдӧ йиа ваӧн.
Торпедаӧн чашнитӧминыс вӧлі серьёзнӧй, броняыс ӧшаліс сырилеткиӧн.
Ыджыд удж колӧ вӧлі вӧчны.
Кессонысь петӧм бӧрын кыкнанныс думыштчисны.
Пӧвйысь вӧчӧм тайӧ дзибрӧс ящикас лэдзны рабочӧйясӧс вӧлі ӧпаснӧ: ыльнитас ва — пропадитасны йӧз, оз выдержитны.
Выльӧс вӧчны — дыр.
А саридзвывса командование корӧ помавны ремонтсӧ кыдз-мый позьӧ ӧдйӧджык.
— Ме думайта тадз, — шуис сэки Илья Матвеевич.
— Лэччам жӧ ми, Саня, тэкӧд кыкӧн...
Пӧрысь зубръяс.
Справитчам кӧ заданиеӧн — сідзкӧ, сулалім боевӧй вахта.
А юрнымӧс кӧ пуктам, но мый нӧ — война!
Кыдзи видзӧдан ?
— Видзӧда, кыдзи и век.
Мӧдім, Илюша.
Некымын сутки найӧ коллялісны йи уліын, кессонын.
Асьныс вӧліны и разметчикъясӧн, и газорезчикъясӧн, и сварщикъясӧн.
Противник лыйліс карабъяс сулаланінӧ.
Кор снарядъяс взорвитчылісны матын, кессонӧ пырліс ва, и сэки найӧ уджавлісны пӧшти коскӧдзыс ваын, кытчӧдз бӧр эз качайтлыны сэтысь васӧ.
Ӧтчыд снарядыс уси крейсеркӧд орччӧн, кессонсӧ ойдӧдіс сідзи, мый морякъяс кыскисны кайӧс садьтӧгныс, неуна абу тӧдӧмаӧсь; юкталісны спиртӧн, зыралісны сапожнӧй щӧткаясӧн, ной рузумъясӧн.
Кор косьтысисны, шонтысисны — бара лэччисны йи улӧ.
Водзӧ нуӧдісны вахтасӧ.
Сійӧ кадсӧ казьтыштӧм бӧрын Илья Матвеевич думсьыс ёрччыштіс:
«Мун тэ чӧрту аслад зычитӧмӧн!»
— и мӧдӧдчис стапель вылӧ.
Сійӧс аддзӧм мысти Александр Александрович кыдзкӧ чукльӧдлыштіс разьӧм кильблокъяс костӧд да саялі, воши.
«Ладнӧ, — шуис скӧрмӧм Илья Матвеевич.
— Аснырав.
А ещӧ справедливость йылысь больган.
Кӧн нӧ тэнад справедливостьыд?»
Сійӧ тӧдӧ, кыдзи ӧні кутас мунны делӧыс.
Александр Александрович помалас стапель идралӧм, лӧсьӧдас сэні тыр порядок да мунас директор дорӧ.
Иван Степановичлӧн жальыс петас старик дӧжнасьӧм вылӧ, небзяс сьӧлӧмыс — и Александр Александровичӧс вуджӧдасны ремонтнӧй уджъяс вылӧ.
Илья Матвеевич коляс ӧтнасӧн.
Ӧтнасӧнсӧ оз веськыда ков гӧгӧрвоны — сылӧн эм ещӧ куим мастер, на пӧвстысь кыкыс инженер, — а дружескӧй поддержка боксянь.
Сӧмын ӧмӧй гортын, личнӧй олӧмын колӧ мортлы дружескӧй поддержка?
Удж вылын сійӧ колӧ оз омӧльджыка, а, пӧжалуй, ещӧ ёнджыка.
Он быдӧнкӧд сӧветуйтчы, он быдӧнлы висьтав ассьыд сомнениеястӧ.
Мукӧд оз лючки кутны тӧлкуйтны тэнсьыд кывтӧ, оз сідз гӧгӧрвоны тэнӧ, оз сувтны тэнад мӧвпъяс дор.
Александр Александровичкӧд найӧ юклісны ставсӧ — и удачаыс и неудачаяс, и успехъяс и ӧшыбкаяс, и любӧй выль заводитчӧмъяс.
И вот пӧрысь чӧртыд думыштӧма эновтны сійӧс, Илья Матвеевичӧс, сьӧкыдлунъясысь повзьӧма, кӧсйӧ мунны сэтчӧ, кӧні кокниджык, прӧстӧйджык.
Эз виччысь, эз виччысь Илья Матвеевич тэсянь, Басманов ёрт, татшӧм полӧм.
Валяй, мун директор дорӧ; ремонтируйт важ колошияс.
Илья Матвеевич оз и думайт кайны тэ бӧрся паччӧр вылӧ.
Ковмас кӧ, мӧд мастерӧс аддзас.
Но мӧд мастер йылысь думыштігӧн Илья Матвеевичӧс босьтіс шог.
Локтас бокӧвӧй морт, тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм...
Да кӧть и тӧдса — коді вермас вежны Саняӧс?
Бара корсис синъяснас Александр Александровичӧс.
Сійӧ стапель вылын эз вӧв.
Дзикӧдз скӧрмис.
Аскинас найӧ, кыдзи и век, аддзысисны Александр Александрович дзиръя дорын, но став туй чӧжыс заводӧдз мунісны чӧв олігтыр — некоднанныс эз панны сёрни, виччысисны ӧта-мӧдныслысь миритчӧм кузя первойя кывъяс.
Но сійӧ кывъясыс сідзи и эз лоны.
Пачьяс йылысь, арлыд йылысь, томъяслы туй сетӧм йылысь сёрни сэсся эз пансьыв.
Александр Александрович вӧчис ас ногыс; некымын лун мысти сійӧ висьталіс, мый Иван Степанович разрешитіс сылы мунны уджавны докӧ.
Аски асывнас Илья Матвеевич заводӧ мунігӧн аслас Якӧрнӧй улича вывсянь Канатнӧйӧ эз кежав.
Сійӧ сьӧкыда переживайтіс сійӧтор, мый шуліс Александр Александровичлысь изменаӧн.
Ӧні сылӧн эз вӧв привычнӧй поддержкаыс, ӧнісянь сійӧ быдлаын должен ставсьыс кывкутны ачыс да надейтчыны сӧмын ас вылас.
Сійӧ бара думыштчис Титов йылысь — эз сы йылысь, кутшӧмӧн Илья Матвеевичлы кажитчис талантливӧй кораблестроитель, эз практик Титов йылысь, — эз, а мӧд йылысь, код йылысь висьтавсьӧ академик Крылов небӧгын.
Сійӧ важӧн нин вӧчис крыловскӧй Титов пример серти и эз первой тӧлысь Агафья Карповнаысь гусьӧн, кор сійӧ унмовсяс, пукавлы войяснас Тоня учебникъяс вылын.
Но сійӧ эз став кузяыс вӧчлы Титов ногӧн.
Титов эз яндысьлы шыасьлыны отсӧг корӧм могысь инженеръяс дінӧ, — сійӧ, Илья Матвеевич, некод дінӧ на эз шыасьлы.
И артмӧ; география, история, биология, — прӧстӧ, лыддьы да эн вунӧд, а математика да физика — найӧс ачыд он зэв гӧгӧрво, колӧ отсӧг.
Вот и думыштчис Пётр Акиндинович йылысь.
Муніс эськӧ сійӧ Зинаида Павловна дорӧ али эз?
А мыйла нӧ эськӧ, шуны кӧ, не мунны?
Мед гӧняйтӧдыштас сійӧс учебникъяс кузя.
Сійӧ быттьӧ скромнӧй, больгыны оз кут, мый стапельнӧй участокса начальник пӧри школьникӧ.
Сійӧ аддзис Зинаӧс техническӧй информация кузя бюроысь.
Сэні сӧмын на помасьӧма кутшӧмкӧ сӧвещанньӧ, куритчӧмла вӧлі тшына.
Зина восьталіс форточкаяс.
Илья Матвеевич кутіс видзӧдны пызан вывсьыс сылы тӧдтӧм маркаа электросварочнӧй автомат.
— Медся выль, — шуис Зина, — тайӧ лунъясӧ пӧлучитім.
Чукӧртлі со мастеръясӧс, тӧдмӧді.
Колины дӧвӧленӧсь.
Шуӧны: бур пӧ.
Илья Матвеевич, пуксьӧй, пӧжалуйста .
— Некор пукавнысӧ.
Ме здук кежлӧ.
— Сійӧ эз чайт, мый татшӧм сьӧкыд лоӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ.
— Менам сэтшӧм мог...
кыдз эськӧ висьтавны мудерджык?..
Но, сідз, коді ме сэтшӧмыс, видзӧдны кӧ наука боксянь?
Зина чуймӧмӧн паськӧдіс зарни синлыска синъяссӧ.
— Аддза: юалӧмыс гӧгӧрвотӧм, — водзӧ сёрнитіс Илья Матвеевич.
— Висьтала мӧдног.
Меным эз удайтчыв велӧдчыны школьнӧй парта сайын.
Стапельяс вылын велӧдчи.
Тайӧ наукаыс зумыд, да сӧмын векни — тырвыйӧ ставсӧ он аддзы.
Ӧттор-мӧдтор, дерт, ачым вӧча, йира ньӧжйӧник, но ог ставсӧ вермы йирны, оз ставас мӧрччы пиньӧй...
И бара некыдз эз вермы висьтавны главнӧйсӧ — мыйла локтіс.
— Ті кӧсъянныд, медым ме тіянлы отсалі?
— аслыс эскытӧг юаліс Зина; синъясыс сылӧн лоины ещӧ паськыдджыкӧсь.
— А мый — оз артмы?
— Абу сыын делӧыс...
Ог тӧд...
— Зина шӧйӧвошис.
— Верма-ӧ ме?
Ті сэтшӧм морт!..
— Босьтам да и видлам.
Сідз али мый?
— Ме сӧглас, ме радпырысь!
Лоанныд-ӧ ті дӧвӧленӧсь, пола.
— Но, сідзкӧ, сёрнитчим?
Кор волыны?
— Кытчӧ волыны?
Ме ачым тіян ордӧ локта.
— Оз, тайӧ оз туй — тіянлы волыны.
Ме ученик, меным и ветлыны.
Сӧмын тадз, Зинаида Павловна...
— Илья Матвеевич падъялыштіс да яндысьӧмсорӧн содтіс: — Тадзи сёрнитчам, колӧ шуны...
некодлы та йылысь ни ӧти кыв.
Ни миян гортсаяслы, ни бокӧвӧйяслы.
Быттьӧ абуӧсь некутшӧм занятиеяс.
Абу нин том, яндзим.
— Велӧдчыны яндзим?
Абу збыль тайӧ, Илья Матвеевич!
Абу збыль!
— Збыль кӧть абу збыль, а вот яндзим — и ставыс.
Сёрнитчисны, мый найӧ кутасны занимайтчыны недельнас кыкысь, индісны лунъяс.
Илья Матвеевич муніс.
Зина волнуйтчис.
Кодӧс сійӧ босьтчис велӧдны, сійӧ ӧмӧй Илья Матвеевичлы велӧдысь?
Колӧ вӧлі ӧткажитчыны.
Но кыдзи ӧткажитчан?
Ӧткажитны татшӧм мортлы татшӧм корӧм вылӧ — некытчӧ оз туй.
Да, сійӧ старайтчас, старайтчас вӧчны Илья Матвеевичлы ставсӧ, мый сы вынъяс серти.
Шензьӧданаторъяс вӧчсьӧны тайӧ Ладаын!
— Тэ — инженер, эм диплом, но тэныд оз дӧверяйтны самостоятельнӧй, серьёзнӧй удж.
Требуйтӧны тэсянь опыт.
А ыджыд опыта морт, бур специалист локтӧ тэ дорӧ школьнӧй знаниеясла.
Гашкӧ, абу сӧмын Ладаын, — быдлаын олӧмас тадз?
Ещӧ омӧля на сійӧ, Зина, тӧдӧ олӧмсӧ.
Занятиеяс кутісны мунны ньӧти эз сідзи, кыдзи чайтліс Зина, кутісны мунны сылы сьӧкыда.
Босьтчисны, например, физика кузя; Илья Матвеевич пӧшти нинӧм эз тӧд газъяс йылысь, омӧля тӧдіс электричество йылысь, колӧ вӧлі сыкӧд прӧйдитны ставсӧ первойсяньыс.
Зато механика кузя сылӧн тӧдӧмлунъяслы вермис вежавны институтса любӧй выпускник.
Босьтчисны математика бердӧ.
Илья Матвеевич увереннӧя вӧчаліс зэв сложнӧй тригонометрическӧй построениеяс, но сэтшӧм приёмъясӧн, сэтшӧм формулаяс серти, кодъяс йылысь нинӧм да некор эз кывлыны институтын.
Тайӧ вӧліны практикъяслӧн приёмъяс да формулаяс.
Найӧ вӧліны йӧзкостса медицина кодьӧсь, поводдя водзвыв висьталӧм кузя йӧзкостса способъяс кодьӧсь, кодъясӧс подулалӧма уна нэмъясса опытӧн.
Зина кӧ эськӧ думыштіс петкӧдлыны Илья Матвеевичлысь тӧдӧмлунъяссӧ графическӧя, бумага вылын, артмис эськӧ тешкодь чукльӧсь визь, коді друг кыпӧдчывліс зэв вылӧ, быттьӧ джуджыд ёсь гӧра, да лэччывліс зэв улӧдз, нулевӧй линияӧдз.
Сылы, Зиналы, колӧ вӧлі тыртны тайӧ джуджыд гуранъяссӧ, рӧвняйтны чукльӧсь визьсӧ.
Сійӧ уджаліс Илья Матвеевичкӧд вӧвлытӧм терпениеӧн.
Сійӧ весиг лыддис педагогика кузя кымынкӧ брошюра.
Но весьшӧрӧ: сійӧ, мый туйис челядьлы, Илья Матвеевичлы некыдзи эз лӧсяв.
Сійӧс оз ков вӧлі тшӧктыны, тэрмӧдлыны, сылы колӧ вӧлі сӧмын объясняйтны.
Кажитчӧ, прӧстӧй делӧ?
Но вот прӧстӧй, а видлы справитчыны сыкӧд.
Объясняйтан ӧтитор — дольӧ: ог гӧгӧрво.
Заводитан объясняйтны мӧдтор, ньӧти он прӧстӧйджыкӧс, — шуас: мый няклявнысӧ, кадсӧ видзны, объясняйттӧгыс гӧгӧрвоана, юрын ӧд абу жуг.
Ещӧ и ӧбижайтчӧ.
Сьӧкыд вӧлі Зиналы, зэв сьӧкыд, и век жӧ сійӧ ньӧтчыд эз каитчыв, мый босьтчис занимайтчыны Илья Матвеевичкӧд.
Вывті тыдаланаӧсь вӧліны тайӧ занятиеясыслӧн результатъясыс.
Быдторйын асныра Илья Матвеевич вӧлі асныраӧн и велӧдчӧмын.
Тэрмасьтӧг, ызӧбтытӧг, но шензьӧдана топыда сійӧ чӧжис тӧдӧмлунъяссӧ, сійӧ быттьӧ стрӧитіс крепыд керка, тэчліс из бӧрся из топыда, некутшӧм костъястӧг и, ӧти рад тэчӧм мысти, сӧмын босьтчыліс мӧдӧ.
«Тадз сійӧ и карабъяссӧ стрӧитӧ, — сы вылӧ видзӧдігӧн мӧвпаліс Зина.
— Часовщик моз стӧча».
Илья Матвеевич занимайтчис Зинакӧд май тӧлысь чӧж.
Сійӧ волывліс Зина ордӧ выльлунъясӧ да четвергъясӧ.
Гортас висьтавліс, мый мунӧ мастеръяс курсъяс вылӧ, пывсянӧ либӧ вуграсьны.
Кор шуліс: пывсянӧ — Зина ордӧ вайліс корӧсь да ичӧтик чемодан; кор вуграсьны — вугыр шатинъяс да нидзув банка.
Агафья Карповна шензис, мыйла сійӧ сэтшӧм дыр пывсьӧ; артмыліс, дерт, зэв дыр, сы вӧсна мый урок бӧрын Илья Матвеевич и збыльысь мунліс пывсянӧ: колӧ жӧ бельё вежны и петкӧдлыны мый юрси ва.
«Вылыс джоджас дырджык куйлыссис, — кыпыда вочавидзліс сійӧ.
— Ӧдъя, лӧсьыд!»
— «Сэтшӧма куйлыссяс — ен мед видзас, он чеччы, — элясис Агафья Карповна.
— Абу нин том нетшкыны сьӧлӧмтӧ».
Шензисны семьяас и сы вылӧ, мый чериыс сёйны друг дугдӧма.
Кытчӧ кӧть эз ветлы Илья Матвеевич — Ладаӧ, Веряжкаӧ, — воліс тыртӧг либӧ вайліс дас кымын йӧрш: пос вылын ньӧбавліс детинкаяслысь.
Мудеритіс быдног, зілис, медым эз тӧдлыны кытчӧ сійӧ ветлывлӧ.
Ӧтчыд Илья Матвеевич эз лок занятие вылӧ.
Четвергын вӧлі партийнӧй собрание, помасис сёрӧн, дас ӧтикӧд часын.
Воис Илья Матвеевич Зина ордӧ пекничаӧ — гашкӧ и прӧст сійӧ?
Неокота воштыны дона кадсӧ: субӧтаӧ он мун гортсьыд: гӧсьтъяскӧд пукав, вежалунӧ ещӧ нин он эшты.
Выльлунӧдз, сідзкӧ, виччысьны?
Дыр.
Воис сійӧ Зина ордӧ вугыр шатинӧн.
Зина вӧлі гортас, но ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын мыйлакӧ ёна гӧрдӧдіс.
«Эг-ӧ нин кавалерыскӧд су?
— думыштіс Илья Матвеевич, кор аддзис Зиналысь гӧрдӧдӧмсӧ.
— Вот немуличаыд!»
Сійӧ жӧдзыштіс передньӧяс, видзӧдліс жырйӧ.
Вот тэныд и на!
Пызан сайын пукаліс Алексей.
Кытчӧ туйсӧ аддзӧма, — но и писькӧс!
Зэв збыльысь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс;
Алексей пызан вывсьыс мыйкӧ чӧвтіс пидзӧс вылас, шуис:
— Батьӧ?
— А-а, ме.
— Илья Матвеевич пырис жырас.
— Тэ мый тані?
— Сідз, прӧста.
— Прӧста?
Но вот и артмӧ — кыкнанным ми прӧста.
Меным Зинаида Павловнакӧд информация йылысь тӧлкуйтыштны колӧ.
Пызан улас нӧ мый дзебин?
Зина эз тӧд, мый сылы вӧчны: расстроитчис.
Илья Матвеевич друг кутас пинясьны Алексейкӧд?
Сэки мый?
Сё мат!
— Пызан улас!
— вочавидзис Алексей.
— Пызан улас небӧг.
Со сійӧ!
— Алексей шыбитіс пызан вылӧ физика кузя учебник.
Илья Матвеевич аддзис ассьыс учебниксӧ; дӧзмыштӧмӧн видзӧдліс Зина вылӧ.
Збыль ӧмӧй висьталӧма гусяторсӧ?
И кодлы?
Алёшкалы.
Ӧні сійӧ паськӧдас сёрни.
— Мыйла босьтін?
— юаліс сійӧ.
— Видзӧдлыны.
А мый — оз позь?
— Мыйла оз позь?
Менам али мый?
Видзӧд.
— Батьӧ, — нюмъялігтыр шуис Алексей.
— А небӧгыс ӧд буретш тэнад.
— Сійӧ восьтіс учебниксӧ, титульнӧй лист вылас вӧлі кырымпас: «И. Журбин».
Илья Матвеевич нурбыльтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
— Батьӧ, — бара заводитіс Алексей, — тэ эн пӧръясь.
— Кутшӧм сэні пӧръясьӧм?
— Вообщӧ.
— Вот сета ме тэныд сьылітшуптад «вообщӧ»!
— Но сет, абу жаль, сет!
Сӧмын эн пӧръясь.
Ме жӧ тэнӧ быд выльлунӧ и четвергӧ ӧшиньӧд аддзыла, кыдзи тэ локтан Зинаида Павловна ордӧ.
Корӧсьӧн талун али вугыр шатинӧн?
Падмӧм Илья Матвеевич ёна тракнитіс синкымсӧ, чукыртчыліс.
— Вугыр шатинӧн, — вочавидзис сійӧ, и сы синъясын югнитісны гажа бияс.
— А тэ мыйӧн волывлан?
— Нинӧмӧн.
Меным дзебсясьны оз ков.
Котӧртін ӧти подъездсянь мӧдӧ — и тані.
Урок вылӧ, сідзкӧ, воин, батьӧ?
Гашкӧ, меным мунны?
Илья Матвеевич эз вермы не донъявны достоинство сертиыс пиыслысь поведениесӧ; тӧдӧ вӧлӧм, стерво, но чӧв олӧ, абу суклялӧма.
— Пукав, — шуис сійӧ, — ӧтлаын мунам.
Заводитам али мый, Зинаида Павловна?
— А тэ мый, батьӧ, велӧдан?
— Велӧдчышт мекӧд ӧтлаын — тӧдмалан.
Пӧльза лоӧ.
Зина рад лои: ставыс бура прӧйдитіс, скандал эз ло,
Журбинъяс пиньӧ эз воны.
Кор Зина да Илья Матвеевич занимайтчисны, сэки Алексей пукаліс да кывзіс.
Занятие помасьӧм бӧрын сійӧ шуис:
— А ме тэнӧ, батьӧ, ордйи.
— Кыдзи?
— Но, водзӧджык нин прӧйдиті учебникъяс кузя.
— Но зонмӧ!
Кытчӧдз?
Батьыс заводитіс экзаменуйтны писӧ, пиыс батьыслы вочавидзис сійӧн жӧ.
«А но, решит тайӧс!» — задача номер вылӧ индӧмӧн шуліс ӧтиыс.
Мӧдыс решайтіс да сідзжӧ тшӧктіс: «А тэ решит жӧ, видлы, тайӧс!»
Крукасьлісны ӧта-мӧд дінас, кыдзи ни ӧти велӧдысь оз крукась аслас ученик дінӧ.
— Кӧн нӧ тэ велӧдчан?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Рытъя школаын, ӧкмысӧд классын.
Кыдзи тай велӧдчыліс Антон.
Ветлӧдлін эськӧ сэтчӧ и тэ, а?
Зинаида Павловналы, кӧнкӧ, сьӧкыд.
Мекӧд занимайтчис, ӧні тэкӧд.
abu
Зина пӧся паныд сувтіс, шуис, татшӧм сёрниясыд пӧ ӧбижайтӧны менӧ.
Кад вӧлі муніны.
Алексей аддзис передньӧйысь вугыр шатинъяс да серӧктіс.
— Чудин-рыбак, батьӧ!
— Ну найӧс тэ.
Гортӧдз колльӧдан.
Прӧщайтчисны Зинакӧд, мунісны.
Мунігас Илья Матвеевич юаліс:
— А тэ мый?
Сідз велӧдчан, интерес ради, али водзӧ велӧдчӧм могысь?
— Водзӧ велӧдчӧм могысь.
Кӧсъя заочнӧй вузӧ пырны.
— Правильнӧ, правильнӧ мӧвпалан.
Кутшӧмӧ?
— Кытчӧ нӧ мӧдлаӧ?
Кӧні Антон велӧдчыліс.
Ме тӧдмалі: налӧн заочнӧйыс эм.
— Пыр, пыр!
Сьӧкыд кӧ лоӧ, верман уджтӧ эновтны.
— Ог, батьӧ, удж ог эновт.
Уджтӧгыд овны он вермы.
— Кыдз-сідз он вермы?
Батьыд, чайта, вердас.
— Ме ог сёйӧм йылысь сёрнит.
Тӧдан, шуӧма: удж — мортлӧн естественнӧй потребность.
— Тӧда.
Ещӧ тэныд ӧти вопрос, Алексей.
Тэ, эсійӧ, он-ӧ шуры-мурыась Зинаида Павловнакӧд?
Эн скӧрмы, кыдзи бать юася.
— Думыштан жӧ нинӧмабусӧ, батьӧ!
— Некутшӧм нинӧмабу.
Ныв сійӧ лӧсьыдіник, туяна, ен мед сетас быдӧнлы татшӧм невестаӧс.
— Висьтавны тэныд, батьӧ, правдасӧ?
Сӧмын мед водзӧ оз паськав.
— Батьлы — условиеяс ?
— Делӧыс серьёзнӧй, вот и условиеяс.
Гӧгӧрвоан, батьӧ, видзӧда мӧд тӧлысь...
и сӧмын ӧтитор сысянь и кыла: Виктор Ильич да Виктор Ильич...
— Больган мыйкӧ!
— Илья Матвеевич быдсӧн сувтіс туй вылас.
— Кыдз нӧ тайӧ?
А сійӧ мый?
— Сійӧ?
Сійӧ нинӧм.
abu
— Алёшка, омӧль!
Вывті омӧль.
Гӧтыра морт.
— Кутшӧм нӧ сійӧ гӧтыра!
Гӧтырыс пышйис.
— Кӧть кутшӧм, а гӧтыра.
Тэ Зинаидакӧд сёрнит, мед эновтас.
Омӧль сылы лоӧ.
Ӧти шог.
— Сёрнит!
Видлы ачыд сёрнитны.
Коді тэнсьыд кутас кывзыны!
Илья Матвеевич дзик Якӧрнӧйӧдзыс муніс чӧв.
Дзиръя дорас шуис:
— Но чуймӧдін тэ менӧ, чуймӧдін.
Тайӧ ещӧ оз тырмы вӧлі!
А гашкӧ, ӧшибайтчан?
Сідзи, ассяньыд лӧсьӧдлан?
— Чайта, ог ӧшибайтчы.
— Смотри, чӧв ов та йылысь, весьшӧрӧ эн больгы.
И ещӧ чӧв ов, мый ми тэкӧд школьникъяс.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Пырам, ужнайтам.
Кыдзи пӧръялам?
Чериӧй бара абу.
Илья Матвеевич тойыштіс дзиръясӧ.
Дзиръя сайын сулаліс Агафья Карповна.
Сійӧ ставсӧ кывліс, но нинӧм эз гӧгӧрво.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
1
Скобелев пукаліс решётчатӧй скамья вылын вокзалдорса скверын, рытъя шонділы мышнас бергӧдчӧмӧн, медым эз ёр синсӧ.
Неважӧн шоныд зэрӧн зэрис, кыліс веж турун дук, дзоридзавсьӧм сирень да му дук.
Скобелев кок улын кыссис ыджыд блед нидзув.
Скобелев метитчис бедьнас, личкис нидзувсӧ ва лыаӧ да шӧри орӧдіс.
Кызджык джынйыс кыссис бокӧ, а вӧсньыдикыс кутіс нюглясьны места вылас.
«Интереснӧ, — мӧвпаліс Скобелев, — мый тані лои: кык нидзув али ӧти дженьдӧдӧм?
Омӧль, кор тэ двӧитчӧмыд, ещӧ омӧльджык, кор тэнӧ дженьдӧдасны».
Скобелевлӧн шог философиялы помканас ньӧти эз вӧв нидзув.
Луннас сійӧ нуӧдіс ыджыд сёрни Антон Журбинкӧд.
Стӧчджыка кӧ шуны, эз сійӧ сёрнит Антонкӧд, а Антон сыкӧд, и эз зэв ыджыда, прӧстӧ шуис некымын кыв.
Но кутшӧм кывъяс!
Журбин явӧ лэптысьӧ.
Скобелев ветлӧдліс цехъясӧд, кӧні помалӧны главнӧй поточнӧй линиялы монтаж.
Сувтлывліс, видзӧдаліс: интереснӧ жӧ!
Оз ӧтиас сійӧ сэтчӧ ветлывлы, став заводыс ветлӧ.
Мый таын омӧльыс?
Настроениеыс вӧлі бур, тувсовъя.
Но воис нималана Антон и, здоровайтчӧм пыдди, друг юаліс:
«Разрешитӧй интересуйтчыштны, кӧні ті уджаланныд, мыйын ті уджаланныд, мый ті вӧчанныд?»
— «Надейтча, Антон Ильич, ті тайӧс тӧданныд», — вочавидзис сійӧ, Скобелев.
«Нинӧм ме ог тӧд.
Ме аддза сӧмын, ті пыр гуляйтанныд заводті экскурсант моз.
Ӧні уджалан кад.
Экскурсия вылӧ кора локны сёрӧнджык.
Мешайтчанныд.
Видзчысьӧй!»
Скобелев нёровтчис бокӧ, сы юр дорті сынӧдас кывтіс мостовӧй кранлӧн сьӧкыд гак.
«Аддзанныд, — водзӧ висьталіс Антон, — кутшӧм ӧпаснӧ овны делӧтӧг.
Вермасны дойдны».
— «Ме, извинитӧй, абу делӧтӧм.
Менам эм делӧ».
— «Но кутшӧм тіян делӧ!
Ме жӧ эг случайнӧ юав, кӧні ті уджаланныд.
Не то информация кузя бюроын, не то бризын.
А стӧчджыка кӧ — некӧн.
Нинӧмысь не кывкутны, занимайтчыны любительствоӧн, шуам, бобувъясӧс сачокӧн кутавны либӧ банкаын тритонъясӧс рӧдмӧдны, тайӧ абу удж».
— «Антон Ильич, ті абу справедливӧйӧсь, — скӧр достоинствоӧн вочавидзис Скобелев.
— Обстоятельствояс вӧсна...
Менӧ ыстісны тайӧ информацияас менам кӧсйӧмлы паныд».
— «Мортлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ кӧсйӧм, морт кӧ мыйынкӧ убедитчӧма, сійӧ непременнӧ шедӧдас, мый кӧсъяс ачыс.
Менӧ, шуам, оз тшӧктыны вурлыны бумагаяс.
Шедӧдӧй, а энӧ гуляйтӧй гач зепъясад киястӧ сюялӧмӧн.
Видзчысьӧй!..»
Ӧні эз нин тыртӧм гак, а кузнечнӧй пресслӧн сьӧкыд станина ӧшйис Скобелев юр весьтын.
Сійӧ быльк петіс цехысь.
Настроениесӧ тшыкӧдісны.
Сійӧ вӧлі тырвыйӧ чайтӧ ас йывсьыс, мый оз шӧйт заводті кияссӧ гач зепъясас сюялӧмӧн.
Сійӧ отсаліс уна рационализаторъяслы, медым признайтісны налысь изобретениесӧ, налысь техническӧй выльторъяссӧ.
Сы дорӧ волывлӧны йӧз, сійӧ налы колӧ.
Коді сетіс Журбинлы сэтшӧм вӧлясӧ, коді сетіс сылы право тадз сёрнитны?
Мый сійӧ — важ, опытнӧй, заслуженнӧй специалист?
Том инженерик, сыысь, Скобелевысь, томджык.
Скобелев мӧвпаліс, кутшӧм чорыд вочакывъяс сетны Антонлы, но вӧлі сёр нин, виана возражениеясыс ӧшйисны сынӧдын, туйисны ӧні сӧмын ас вылас элясьны.
Расстроитчӧма, ӧбидитчӧма, сійӧ муніс рытгорувнас карӧ — мездысьны омӧль мӧвпъяссьыс.
Шӧйтіс уличаясӧд, шляпаа, тросточкаа, уссӧ тшӧтшӧдӧма; асьсӧ петкӧдліс загадочнӧй мортӧн.
Коркӧ Череповецын, кытысь сійӧ вӧлі рӧдинанас, тайӧ приёмъясыс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмъяснысӧ сентиментальнӧй нывъяслысь.
Тшӧтшӧдӧм ускыс, гажтӧмчана видзӧдласыс, беддьыс, код вевдор помын вӧлі юр сяма лы, вӧчисны ассьыныс делӧсӧ.
Но кад коли, сійӧ весьшӧрӧ читкыраліс синъяссӧ да лэдзліс синным вылас паськыд шляпасӧ, — некутшӧм радлана вашкӧдчӧм.
Сӧмын кыкысь сы бӧрвылын вель гораа шуисны:
«Псих!»
И кодъяс шуисны!
Еджгов юрсиа, стройнӧй, кыпыд муса нывъяс, кодъяслы буретш и лӧсьӧдӧма вӧлі эськӧ став тайӧ бутафориясӧ.
Зэр вӧтліс Скобелевӧс кафеӧ.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, корис стӧкан чай, непременнӧ сукӧс да непременнӧ йӧлӧн.
Каитчис, мый оз ю вина, — шонтіс эськӧ сьӧлӧмтӧ.
Восьса ӧшиньӧд тыдаліс, кыдзи зэрыс клессьӧ асфальтӧвӧй тротуаръясӧ, кодъясӧс шондіыс лунтырӧн донӧдӧма.
Тротуаръяс тшынасисны, и кыліс сотӧм резина дук.
Кор кымӧрыс муніс ю сайӧ, Скобелев бара ветлӧдлыштіс кар кузя, кӧсйис пырны кино вылӧ, но билетъясыс эз нин вӧвны, — мӧдӧдчис вокзаллань.
Сійӧ челядьдырсяньыс радейтліс кӧрт туйяс да поездъяс: Череповецын рытъя поезд воӧм водзвылын перрон вылас вӧчлывлісны гуляние.
Пассажиръяс залысь лыддис став таблицаяссӧ, кытчӧ гижалӧма билет донъяс, «вокзалъясӧн пӧльзуйтчӧм кузя правилӧяс».
Вокзалын сэсся вӧчны нинӧм, петіс скверӧ да пуксис ва скамья вылӧ.
Лямӧдіс нидзувӧс.
Философствуйтыштіс.
Бара нинӧм вӧчны.
Кутіс видзӧдавны гӧгӧрбок да аддзис заводскӧй клубса вӧвлӧм заведующӧйӧс — Вениамин Семёновичӧс.
Вениамин Семёнович петіс троллейбусысь, видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ да скверсӧ кытшовтӧмӧн тэрмасьтӧг мӧдӧдчис плӧщадь вомӧн.
Ӧти киас сійӧ нуис, тыдалӧ, зэв сьӧкыд чемодан — ёна боквывтчӧма, мӧд ки вылас ӧшӧдӧма пальто да плащ.
Шондіыс эз на лэччы, Вениамин Семёновичлӧн ӧчкиыс югыда дзирдыштавліс, кыдзи тай ёг чукӧрын посни стеклӧторъяс.
Скобелев мӧвп серти, тайӧ эз вӧв омӧль морт.
Лыддьылӧма уна небӧгъяс, уна тӧдӧ, ваша сідзжӧ оз ю.
Некымынысь найӧ аддзысьлісны, быдпӧрйӧ сёрнитлісны сьӧлӧм бурмытӧдзыс, ӧта-мӧдсӧ кывзытӧг.
Найӧ тӧдісны, мый кыкнанныс пӧръясьӧны, но торкавны ӧта-мӧд пӧръясьӧмныслы эз и думыштлыны.
Ӧта-мӧднысӧ мыйтакӧ весиг уважайтісны.
Скобелев чукӧстіс.
Сылы кажитчис, мый Вениамин Семёнович дрӧгмуні.
Вениамин Семёнович и збыльысь дрӧгмуні, но кор аддзис, коді сійӧс корӧ, кыпыда нюммуніс, горӧдіс:
— Бур рыт, Евсей Константинович!
Кутшӧм судьбаясӧн?
Сійӧ воськовтіс скверлӧн пуысь вӧчӧм бордюр вомӧн, кыскыштіс чемодансӧ скамья дорӧ, пуксис, кутіс чышкавны носӧвикӧн пӧсялӧм чужӧмсӧ.
— Метӧ мый!
Ме гуляйта, — вочавидзис Скобелев.
— А ті кутшӧм судьбаясӧн?
Вениамин Семёнович бара видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ.
— Водз локсьӧма.
Поезд вотӧдз нелямын минут на.
Но нинӧм, пукыштам.
Сійӧ вӧлі долыд, кыдзи морт, коді мездысьӧма гнёт улысь, невӧляысь, и ӧттшӧтш мыйтакӧ полыштіс, сэтшӧм морт моз, коді абу на дзикӧдз мынӧма опасностьысь.
— Командировкаӧ?
— юаліс Скобелев.
— Кутшӧм али командировкаӧ?
Коді менӧ ыстас командировкаас?
Ме уджтӧмалысь.
Кӧнкӧ, Сӧвет Союз пасьтаын дзик ӧтнамӧн уджтӧмалысь.
Кӧсйи пырны уджавны театрӧ — туяна местаыс абу.
Газетӧ гижлі...
ӧти очерк печатайтісны, мӧдсӧ эз печатайтны.
Ті, шуӧны, редакцияӧс омӧль положениеӧ сувтӧдінныд, ті сочиняйтӧмныд мый абу и вӧлӧма.
Оз гӧгӧрвоны, мый художественнӧй правда фактографияысь вылынджык.
Провинциалъяс!
Скобелев гӧгӧрвоӧмсӧ да сӧглассӧ петкӧдлӧм могысь довкнитіс юрнас.
Но Вениамин Семёновичлӧн немъяндысьтӧг сёрнитанногыс сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Торъя эз кажитчы провинциалъяс йылысь сёрниыс.
Скобелев некор эз овлы юркарын, Ленинградын сӧмын велӧдчыліс, а быдмис, уджаліс дай уджалӧ вот татшӧм местаясын, кыдзи тані, Ладаын.
Сідзкӧ, мый жӧ — и сійӧ, Вениамин Семёнович ног кӧ, «провинциал»?
Кӧсйис паныд шуны, но эз тырмы смеллуныс.
— Кытчӧ нӧ ӧні?
— интересуйтчис сійӧ.
— Кытчӧ синъяс нуасны.
— Вениамин Семёнович коймӧдысь видзӧдліс часі вылӧ.
Тыдалӧ, зэв ёна зілис сійӧ регыдджык мунны татысь, Ладаысь, «провинциалъяс» дорысь.
— Мунӧй кассаӧ, — шуис Скобелев.
— Регыд пӧдлаласны.
— Билетсӧ ме тӧрыт нин ньӧби, карса станцияысь, — кыпыда вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Но, а семьяыд кыдзи?
— тӧдны окотитӧм вӧсна водзӧ юасис Скобелев.
— Бӧрыннас коранныд?
— Сложнӧй вопрос семьякӧд, Евсей Константинович.
Ме чайта, ті гӧгӧрвоанныд менӧ.
Тьӧща — быттьӧ эськӧ культурнӧя морт, велӧдысь, но мещанка.
— Ме ог тьӧща йывсьыд сёрнит, — Катюша йылысь.
Сійӧ ӧд...
кыдз эсійӧ...
кага виччысьӧ.
— Сыын и делӧыс!
— гораа шуис Вениамин Семёнович, эскӧмӧн, мый Ладаын сылы дзик ӧти симпатичнӧй морт сочувствуйтӧ.
— Сыын и делӧыс!
Ме кори примитны кутшӧмкӧ мераяс.
Оз кӧсйы, ӧтказывайтчӧ.
А меным нелямын арӧс нин.
Нелямын арӧсӧн чирзӧм, горзӧм кывзыны, кага рузумъяс — тайӧ абу сэтшӧм гажа.
Тайӧ, тӧданныд-ӧ, нюр, коді вӧйтас тэнӧ.
— Мый нӧ лоӧ Катяыдкӧд?
— Скобелев эз лэдзчысь юасьӧмысь.
Сійӧ чувствуйтіс аслыс гӧгӧрвотӧм тӧждысьӧм.
— Нинӧм торъяыс.
— Вениамин Семёнович лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Чышкышталіс чужӧмсӧ.
Носӧвиксӧ сійӧ пыр кутіс киас.
— Кута мӧдӧдны сылы сьӧм.
Ме честнӧя морт.
Ставсӧ, мый менам вын серти, вӧча.
А мый абу вын серти...
— Сійӧ шевгӧдліс кияссӧ.
Скобелев казяліс, мый Вениамин Семёнович пышйӧма Катясьыс гусьӧн, сы вӧсна локтӧма татшӧм водз, сы вӧсна быд минутын видзӧдлывліс часі вылӧ, сы вӧсна — тэрмасьӧмысла — сылӧн визувтӧ пӧсь, сы вӧсна Катя оз колльӧд сійӧс.
Скобелев бура тӧдіс тайӧ банйӧм чужӧма, зарни юрсиа, скромнӧй раминик чертёжницасӧ. Сійӧ вӧлі кызіник, мичаник и, тӧдӧмысь, зэв радейтысь, преданнӧй, терпеливӧя.
Сылы лои жаль Катяыс.
— Тадз оз позь, — осторожнӧя шуис сійӧ.
— Оз позь, Вениамин Семёнович, оз.
Ті пӧгубитанныд нывсӧ.
— А мый тшӧктанныд вӧчны?
Спасайтны нывсӧ да пӧгубитӧдны ачымӧс?
— Колӧ вӧлі думыштны водзджык.
— Водзджык!
Коді татшӧмторъяс йылысь водзджык думыштлӧ!
Олӧм, олӧм, другӧ!
Абу куш ӧти розаяс миян кок улын.
Дзоридз дорысь унджык шипъясыс.
Сідз вот!
— Вот и ветлӧдлӧй асьныд шипъяс вывтіыс.
— Мый тайӧ лоӧ?
— Тайӧ лоӧ — колӧ бӧр бергӧдчыны.
— Скобелев шуис шуштӧма, пыр кыптысь решительностьӧн.
Сійӧ скӧрмис.
Гашкӧ, сійӧ и збыльысь гуляйтӧ заводті гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, мый, шуны кӧ, колӧ на докажитны; гашкӧ, сійӧ оз ӧткажитчы ворсӧдчыны синъяснас гажтӧмчысь дамаяскӧд, но сійӧ абу подлец, абу медлёк негодяй.
Сійӧ некор татшӧм кӧдзыд веськодьӧн да фарисейскӧя эз сёрнитлы йӧз судьба йылысь, йӧз олӧм йылысь, кыдзи сёрнитӧ Вениамин Семёнович.
Сійӧ некор тадзи эз вӧчлы да некор оз вӧч.
Сылӧн эм и честь йылысь, и сӧвесть йылысь, и долг йылысь бура гӧгӧрвоӧм.
— Колӧ бӧр бергӧдчыны!
— мӧдысь шуис сійӧ пинь пырыс.
— Тайӧ мый — моралитэ?
— Вениамин Семёнович шпыньмуніс, мышнас лэччысис скамья бӧр вылӧ да кутіс лайкйӧдлыны коксӧ.
— Кодсянь кыла?
Ті менӧ шензьӧданныд, Евсей Константинович.
Ті — романтик.
Ме сідзжӧ коркӧ вӧлі татшӧмӧн.
Но олӧмыд — ыджыд мельнича.
Сійӧ миянӧс ставнымӧс изӧ пызьӧ, ставсӧ мыйкӧ дыра мысти вӧчӧ ӧткодьӧн.
— Тіянкӧд ӧткодьӧн ме ог кӧсйы лоны!
— Ті чайтанныд, ме кӧсъя?
— Вениамин Семёнович лои пыр ӧтарӧ немъяндысьтӧмӧнджык.
— Оз ло сідз.
Лоны тіян кодьӧн!
Сюрсалытӧм морт кодьӧн!
Скобелевлӧн синъясыс вижӧдісны.
— Сюрсалытӧм?
— горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм сэні сюрсалы?
Ті меным висьталӧй — бӧр бергӧдчанныд али онӧ бергӧдчӧй?..
А то ме пырысь-пыр жӧ чукӧста милиционерӧс.
— Ме, буракӧ, нинӧм эг гусяв, — медым корны милиционерӧс.
Корлӧй.
Вениамин Семёнович сераліс.
Сійӧ чеччис, лэптіс ассьыс чемодансӧ, чемоданас вӧлі став эмбурыс, кодӧс чукӧртіс признайттӧм гений нелямын во чӧж: дас кымын небӧг, Катяӧн штопайтӧм носкияс, чугуннӧй Будда, кодӧс пышйӧдӧма кутшӧмкӧ театр реквизиторскӧйысь, письмӧяс пачка сысянь, кодӧс коркӧ шулісны Тайгинаӧн, бритвеннӧй прибор, новлӧм костюмъяс, жугалӧм курока дуэльнӧй пистолет — стенса мичлуныс став жыръяслӧн, кӧні коркӧ овліс Вениамин Семёнович; лэптіс и мӧдӧдчис бӧрвылас видзӧдлытӧг, — поезд мунтӧдз колис дас вит минутысь этшаджык.
Сы бӧрся ньӧти кольччытӧг восьлаліс Скобелев да шуаліс:
— Тайӧ жӧ подлость, подлость!
Бӧр бергӧдчӧй, медбӧръяысь шуа тіянлы!
Вениамин Семёновичлы Скобелев вӧлі веськодь.
Тайӧ вӧлі ӧбиднӧ, оскорбитана.
Скобелев эз тӧд, мый и вӧчны, кыдзи кутны асьсӧ.
Чукӧстны милиционерӧс?
Збыль, Вениамин Семёнович нинӧм эз гусяв, некодӧс эз ви, закон водзын сійӧ баляпи кодь сӧстӧм.
И сэки жӧ сійӧ негодяй, сійӧ преступник ичӧтик чертёжница водзын, коді, гашкӧ, сӧмын на воис гортас и сӧмын ӧні аддзис, мый абу ни сыӧн штопайтӧм носкиясыс, ни стенас пистолетыс, ни ачыс — пистолетлӧн кӧзяиныс.
Скобелев син водзӧ сувтіс тайӧ страшнӧй картинаыс: чуймӧм, повзьӧм, шогысла измӧм Катя, — и сылы окота лои кучкыны Вениамин Семёновичлы гӧрбыльтчӧм мышкас, тургӧдчӧм пеляс, кӧкъямыс грана ӧчкияс.
Тадзи, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, найӧ петісны перрон вылӧ, воисны вагонӧдз.
Вениамин Семёнович петкӧдліс проводницалы билет, кайис тамбурӧ.
Минут мысти сійӧ тыдовтчис восьса ӧшиньӧд.
— Первой велӧдчӧй овны, бӧрыннас сэсся лыддьӧй моральяс, — шуис сійӧ да лэптіс гырддзаяссӧ лэдзӧм рама вылӧ.
— Велӧдча!
— места вылас кынмӧмӧн вочавидзис Скобелев.
Сійӧ эз нин думайт, мый сылы вӧчны, корны али не корны милиционерӧс.
Сійӧ мыйвынсьыс шлёчкӧбтіс кипыдӧснас Вениамин Семёновичлы пӧсялӧм банбокас.
Шлёчкӧм горыс вӧлі лыйӧм шы кодь.
Сы гӧгӧрын кутісны шумитны, горзыны:
«Безобразие! Хулиганство!»
Локтіс железнодорожнӧй милицияса сержант.
— Гражданин!
Тайӧ ті кучкинныд пассажирсӧ?
— Ме!
— гораа да радлігтыр горӧдіс Скобелев.
— Ме, милиционер ёрт.
Коді нӧ ещӧ!
— Сійӧ тіраліс волнуйтчӧмысла, мыйкӧ висьталіс, гӧгӧрвоӧдіс сійӧс кытшалысь йӧзлы.
— Ковмас составитны акт.
Кӧні потерпевшӧй?
— Оз пет сійӧ, тіян потерпевшӧйныд!
— сераліс Скобелев.
— Оз пет!
Сержант виччысис, мый вагонысь чеччыштас лёкысла пузьӧм морт.
Но некод эз пет.
— Шуа, оз пет!
— Скобелев сувтіс кок чунь йылас, сюйис юрсӧ ӧшиняс.
— Со сійӧ, пукалӧ пельӧсас.
Кыскӧй сійӧс сэтысь!
Артмис гӧгӧрвотӧмтор: нарушитель кутіс асьсӧ кыдзи потерпевшӧй, а потерпевшӧй дзебсьӧма, быттьӧ сійӧ и эм нарушительыс.
Сержант пырис вагонӧ.
— Ті онӧ аддзӧй, мый сійӧ йӧй, — доказывайтіс Вениамин Семёнович.
— Йӧйлы местаыс психиатрическӧй лечебницаын!
Некытчӧ ме ог мун, поезд пыр жӧ вӧрзяс.
Кутшӧм актъяс!
Сійӧ поліс кольччыны сылы мустӧм местаясас ещӧ сутки кежлӧ.
Водзын вӧлі вӧля, бӧрвылын — ӧти неприятностьяс.
Сержант сьӧкыдпырысь корис сійӧс петны перрон вылӧ.
Но муртса Вениамин Семёнович петіс, поезд вӧрзис, и сійӧ бӧр чеччыштіс вагонӧ.
Сійӧ муніс.
Железнодорожнӧй милиция отделениеын составитісны акт.
Скобелев висьталіс сэні Вениамин Семёновичлысь да Катялысь сылы тӧдса став историясӧ.
Милицияса лейтенант шуис, мый оз позь решайтны конфликтъяс татшӧм ногӧн, кыдзи думыштӧма решайтны найӧс Скобелев; Скобелев сыкӧд сӧглашайтчис, но думсьыс лыддис асьсӧ правӧн.
Сійӧ весиг шуис: «Тайӧ негӧдяйыс кӧ гусяліс куим шайт, ті эськӧ сійӧс кутінныд?
Но вот!
А тані олӧм да томлун мортлысь гусялӧм...»
Час мысти сійӧ бара восьлаліс кар кузя уличавывса пӧнаръяс югӧр улын — пемдӧм бӧрын ӧзтісны найӧс.
Синсӧ эз читкырав, синкым вылас шляпасӧ эз лэдз.
Восьлаліс гордӧя.
Сійӧ вӧлі аснас дӧвӧлен.
«Мый нӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — общественность разберитчас.
Мед весиг оз ошкыны, дивитасны, но ставныс казяласны: Скобелев вӧчис честнӧя, кыдзи сылы тшӧктіс сӧвестьыс.
Скобелевлӧн эм сійӧ, сӧвестьыс; эм сылӧн долг гӧгӧрвоӧм.
Тайӧс и Антон Журбин казялас и оз-ӧ каитчыны кут аслас несправедливӧй кывъясысь, кодъясӧс шуис цехын: «Гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн!..»
Мӧвпыштіс: а мый, Антон Журбинлы кӧ сійӧ, Скобелев, дзик сэтшӧм жӧ, кыдзи сылы, Скобелевлы, Вениамин Семёнович?
Мыйла Антон Журбин сёрнитіс сыкӧд грубӧя да веськыда?
Гӧгӧрвоана — мыйла.
Оз пыдди пукты, зывӧктӧ.
Антон видзӧдӧм серти сійӧ, Скобелев, кутӧ асьсӧ сідз жӧ, кыдзи сылӧн, Скобелевлӧн, видзӧдӧм серти кутӧ асьсӧ Вениамин Семёнович.
Ӧтиыс подлӧя пышйис сыӧн пӧръялӧм морт дінысь, мӧдыс — но, эз подлӧя, дерт, оз позь тайӧс шуны — пышъялӧ сылы сетӧм уджысь, босьтчӧ любӧй мӧд удж бердӧ, сӧмын оз асласӧ.
Тайӧ мӧвпыс шызьӧдіс Скобелевӧс.
«Извинитӧй!»
— думыштіс сійӧ.
«Пӧжалуйста»,
— вочавидзис кодкӧ мунысьяс пӧвстысь.
Сідзкӧ, сійӧ думыштіс гораа, кывмӧн.
Скобелев кежыштіс вежливӧй мунысь мортысь да водзӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый извинитӧй пӧ, ёрт, упрощённӧя мӧвпаланныд.
Сійӧ эськӧ уджаліс, бура уджаліс, но не техническӧй информация кузя бюроын.
А мый нӧ тэ, Скобелев, он кор мӧд удж, али коран, да омӧля, он энергичнӧя?
Абу-ӧ прав Антон Журбин, коді шуис: «Мортлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ кӧсйӧм, морт кӧ мыйынкӧ убедитчӧма, сійӧ непременнӧ шедӧдас, мый кӧсъяс ачыс?»
Катя дор сувтӧм бӧрын Скобелев нэмнас медводдзаысь на кутіс чувствуйтны асьсӧ прамӧй мужичӧйӧн.
Мужество чувство Скобелевлы вӧлі непривычнӧй чувствоӧн, сійӧ тыртіс Скобелевӧс гордостьӧн; сійӧ эз нин мун кань кодь небыд воддзакодь походкаӧн, а зумыда да гораа тувччаліс тротуар кузя.
Завод водзладорса плӧщадь вылӧ Скобелев чеччыштіс троллейбусысь, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый неуна эз веськав паныд локтысь машина улӧ.
Машина тормозитіс — тайӧ вӧлі директорскӧй «ЗИС», сэтысь чургӧдіс юрсӧ Матвей дед.
— Мый шыбласян?
— шуис дед.
— Олӧмыд мустӧм лои?
— Ньӧти эз, Матвей Дорофеевич.
Лӧсьыд олӧмыс!
— А мый тэ сэтшӧм гажа, видлыштін али мый?
Кывлі — он ю.
Велавтӧгыд и гажмин?
Эн видлы?
А вот видлы, босьт шкалик, збодерджык лоан.
Но, кеж туй вывсьыс, некор меным...
Скобелев шӧйтіс уличаяс кузя, оз-ӧ аддзыв кодӧс кӧ тӧдсаяс пиысь.
Зэв окота вӧлі висьтавны клубса вӧвлӧм заведующӧйлӧн подлость йылысь, сылы банбокас кучкӧм йылысь.
Тӧдсаяс эз паныдасьны.
Но кӧть и паныдасисны, Скобелев эськӧ чӧв оліс.
Сійӧ мӧвпаліс: висьтавны висьталан, а кыдз жӧ Катя?
И сідз сылы, коньӧрлы, курыд шог, а сэні ещӧ быдсяма больгӧмъяс сы гӧгӧр кыптасны.
Ветлыны видлыны Катяӧс, сьӧлӧм сетны?
Абу сэтшӧм тӧдсаӧсь, медым татшӧм сёрӧн визитъясӧн ветлыны.
Муніс гортас.
Дыр ветлӧдліс жыр кузяыс.
Ставыс сэні сылы эз кажитчы, первойысь эз кажитчы, — и йиркас чераньвезйыс, и кольӧм гожӧмсянь на гутъясӧн лякӧсьтӧм лампочкаыс, и воӧн-джынйӧн мастикаӧн да щӧткаӧн инмӧдчывтӧм джоджыс, и занавескатӧм ӧшиньясыс кутшӧмкӧ гажтӧмӧсь, сьӧдӧсь, и арестантскӧй кӧрт койкаыс.
Лӧсьӧдас порядок, лӧсьӧдас, вот босьтчас и лӧсьӧдас...
Ӧні жӧ сійӧ гижас директорлы заявление.
Пуксис пызан дорас, гижис: «Категорическӧя кора...» Сійӧ корис сэтшӧм категорическӧя, мый весиг зымнитіс кулакнас бумагаас.
Гижӧдыс ляксис, чернила шыпасъясыс кутісны гугӧн тӧдчыны кипыдӧсас: арок яӧксечирогетак.
Интересӧн лыддис марсианскӧй кывъяссӧ да скӧрмис ас вылас: став бедаыс сыын, мый сійӧ абу серьёзнӧй морт.
Ставыс сылӧн артмӧ оз серьёзнӧя, тшӧтш и тайӧ косьыс.
Сы вӧсна и сыкӧд оз лыддьысьны, и унатор прӧститӧны, и сёрнитӧны детинкакӧд моз.
Тырмас, тырмас.
Сійӧ абу детинка.
Аски асывнас директор убедитчас та кузя.
Тырмас.
Мустӧммис няйт жырйыс, мустӧммисны дасӧд рольясыс, мустӧммис пинькайлӧн моз олӧмыс, кодлы мед вӧлі сӧмын пуын ув — сійӧ сьылӧ любӧй вылын.
2
Жуков важӧн тӧдмасис заводкӧд, заводса коллективкӧд, топыда пырис сэтчӧ.
Сійӧ вӧлі аслыссяма морт.
Кӧть и вӧлі сылы ветымын арӧс, сійӧ быттьӧ эз пӧрысьмы, кольліс боевӧй революционнӧй воясса комсомолечӧн, важмоз пӧсь сьӧлӧма, увлекайтчысь, сӧмын содіс опыт, олӧмысь наблюдениеяс, йӧзӧс тӧдӧм.
Жуков колис комсомолечӧн и личнӧй олӧмас.
Сійӧ аскӧдыс вайӧдіс Ладаӧ гӧтырсӧ да кык пиӧс, ыджыд нывсӧ колис Мӧскуаӧ: сійӧ велӧдчис университетын.
Сылы временнӧ сетісны кык жыра ичӧтик патера.
«Временнӧйыс» пӧрис «пыр кежлӧ».
Овмӧдалісны выль керкаяс, Жуковлы вайлывлісны ордеръяс выль оланін вылӧ — ыджыдджык, удобнӧйджык патера вылӧ, но сійӧ ӧткажитчыліс.
Сійӧ весиг та кузя серьёзнӧя вензис Иван Степановичкӧд.
Иван Степанович шуис: «Ог гӧгӧрво, Жуков ёрт, тіянлысь позициянытӧ.
Морт, коді сы мында уджалӧ, коді выполняйтӧ партия Центральнӧй Комитетӧн сувтӧдӧм задача, сійӧ бур олан условиеяс вылӧ претендуйтны прав али абу?»
— «Да, прав, — вочавидзис Жуков.
— Но ми тіянкӧд, Сергеев ёрт, капитанъяс.
Аски, тшӧктас кӧ партия, лоам матросъясӧн.
Но талун капитанъяс.
Капитан, тӧданныд ӧд, петӧ корабль вылысь медбӧрын».
— «Мый ті тайӧн кӧсъянныд висьтавны?
— «Сӧмын сійӧс, мый выль патераӧ ме вуджа сӧмын сэки, кор важ посёлокса общежитиеясысь да дедовскӧй керкаясысь миян став рабочӧйясӧс дзик медбӧръяӧдз лоӧ овмӧдӧма выльлаӧ.
Кора тайӧ тема вылӧ мекӧд водзӧ не сёрнитны».
Сійӧ вайис аскӧдыс заводӧ уджлысь да поведениелысь сэтшӧм стиль, код йылысь унаысь висьтавліс Иван Степановичлы Матвей дед.
Жуков вӧлі быдтор кузя прӧстӧй, и главнӧйыс — йӧзкӧд отношениеясын.
Сысянь некор эз кывлыны расплывчатӧй, неопределённӧй вочакывъяс: думыштлам, сёрнитыштлам, видзӧдлам.
Сійӧ шулывліс сӧмын «да» либӧ «ог».
«Тадзтӧ позьӧ и ӧшибитчыны», — ӧтчыд шуис сылы Иван Степанович.
«Позьӧ, — вочавидзис Жуков.
— Сэки ӧшыбкасӧ колӧ веськӧдны.
Но нюжӧдны, бергӧдлыны, нинӧм не решайтны — тайӧ ӧшыбкаяс пӧвстысь медомӧльыс.
Война вылын, например, сійӧс, тшӧкыда овлӧ, ом нин вермы веськӧдны».
Заводын Жуков вылӧ видзӧдісны быдсяманог.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяслы эз кажитчы сы уджлӧн резкӧй да чёткӧй стильыс.
Татшӧм стиль дырйи эз вермы лоны неопределённость, весьшӧрӧ кад коллялӧм, кодӧс сайӧдӧма ортсыса деловитостьӧн да нарошнӧ петкӧдлана тӧждысьӧмӧн.
Верман имеитны кӧть кутшӧм вид, верман не тӧвзьыны киняулад папкаясӧн цехсянь цехӧ, — ни петкӧдлана величие, ни посниторъясӧн зіля ноксьӧм оз пӧръявны Жуковӧс, тэнӧ сійӧ донъялӧ сы серти, кыдзи мунӧ тэнад уджыд.
Дерт, бура уджалысьяс кутісны радейтны Жуковӧс, омӧля уджалысьяс либӧ эз радейтны, либӧ прӧстӧ полісны, сы вӧсна мый сыысь он дзебсьы.
Сійӧ висьтавліс мортлы веськыда синмас ставсӧ, мый мӧвпалӧ сы удж йылысь, и тайӧс жӧ требуйтіс быдӧнсянь.
Матвей дед радейтліс сёрнитны Жуковкӧд, прӧстӧйногӧн сідз пыравліс сы дорӧ кабинетас, «вежласьны мнениеясӧн».
Жуков дінӧ волывлісны уна рабочӧйяс.
И эз сӧмын кабинетас, но и гортас, и эз сӧмын заводскӧй, но и личнӧй делӧяс кузя.
Рабочӧйяс сійӧс корлісны гӧститны, бара ветлыны чери кыйны.
Чери кыйӧмысь Жуков ӧтказывайтчыліс.
«Кутшӧм ме чери кыйысь, ёртъяс!
— шулывліс сійӧ.
— Комын вит во эг кыйсьыв.
Нидзувсӧ бӧжсяньыс самала».
Ӧтчыд Жуков ордӧ гортас воис Александр Александрович — регыд мысти сы бӧрын, кор торйӧдчис Илья Матвеевичкӧд.
Жуковлӧн семьяыс пукаліс пызан сайын.
Вӧлі рыт, юисны чай.
Сувтӧдісны стӧкан и Александр Александрович водзӧ.
Но сійӧ ӧткажитчис чайысь, юаліс:
— Кад тіян эм, Жуков ёрт?
— Эм.
— Петалам мекӧд улича вылӧ — мый петкӧдла!
Найӧ петісны.
Улича вылын, подъезд дорас, сулаліс лакӧн да стальнӧй частьясӧн дзирдалысь руд «победа», код гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь челядь.
— Вот, Жуков ёрт!
— кыпыда висьталіс Александр Александрович.
— Ньӧби!
Пӧрысьми, гашкӧ и овнысӧ этша нин коли.
Балуйтышта.
Мый шуанныд?
— Зэв бур машина, Басманов ёрт!
Поздравляйта.
— А щурӧбтам кӧ, а?
— Александр Александрович восьтіс ключӧн ӧдзӧссӧ.
— Ті быттьӧ почётнӧй пассажир.
Медводдза!
— Почётнӧйӧн лоны ог кӧсйы, а медводдзаӧн — радпырысь.
Канаваӧ он шыбӧлит?
— Сыысь энӧ полӧй.
Мӧдӧдчисны гравийнӧй топыд туй кузя куръя пӧлӧн, дюнаяс пӧлӧн, пожӧмъяс костті.
Александр Александрович кужӧмӧн нуӧдіс машинасӧ, пукаліс руль сайын, сюся видзӧдіс, серьёзнӧй, некыдз да нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс радлунсӧ.
Сійӧ дугдывтӧг пуктавліс сьӧмсӧ сберегательнӧй книжка вылӧ да думсьыс важӧн нин гӧняйтліс тайӧ туйяс кузяыс.
Збыльмис, пӧртсис олӧмӧ сылӧн думыс!
Машинасӧ ӧдйӧджык лои ньӧбӧма Илья Матвеевичкӧд лӧгасьӧм вӧсна.
Ӧбидитіс Илья Матвеевич нырсӧ лэпталӧмнас: тэ пӧ мун ремонт вылӧ, а ме ещӧ тиражӧ петны ог на лӧсьӧдчы.
Тэнад пӧ быттьӧ и став уджыд — ремонтируйтны важ колошияс, а сылы сӧмын ӧтнаслы быдлаын ыджыдавны.
Ставсӧ вермӧ, ставсӧ венӧ!
Илья Матвеевичлы лёк вылӧ, гашкӧ и завидялӧм вылӧ, тэрмасис лӧсьӧдны машина.
Мед аддзас, ола — ог шогсьы.
Жуков интересӧн видзӧдіс сылы выль местаяссӧ, кӧнъясын ни ӧтчыдысь на эз вӧвлы заводын во чӧж уджалігӧн.
Корис сувтны шор дорӧ.
Шорыс котӧртіс вӧрса нитшъяс вомӧн куръялань, мыськис лыа вадорсӧ; сы пыдӧсын тыдалӧны гӧгрӧс гранитнӧй валунъяс.
Жуков чеччыштіс ӧти валун вылӧ.
Саридзсянь пӧльтысь тӧв вӧлі ыркыд и, кыдзи быд саридз тӧв, оз прӧстудит.
— Но и сынӧд!
— шуис Жуков.
— Ӧні гӧгӧрвоа, мыйла чери кыйысьяс сэтшӧм здоровӧсь.
— Сынӧдыс бур, — сӧгласитчис Александр Александрович да заводитіс куритчыны.
— Мыйла нӧ куритчан, Басманов ёрт?
Бурджык лолалыштны.
— Жуков шевгӧдіс кияссӧ, лолыштіс морӧстырнас.
— Ті, ме ногӧн кӧ, куритчанныд вывті ёна.
Тшӧктыны шыбитны — ог кӧсйы.
Ме абу врач, коді ачыс куритчӧ, а шуӧ, медым мукӧдъяс эз куритчыны.
Но татшӧм ёна куритчыны сідзжӧ оз позь.
Кымын арӧс тіянлы?
— Квайтымын вит гӧгӧр.
— Тешкодь, кыдзи татшӧм арлыдӧ позьӧ зыксьыны детинкаяс моз, нинӧмабуысь, серьёзнӧй помкаястӧг!
— Тайӧ ті Илья йылысь да ме йылысь?
Ас костса делӧ, — кытшолӧн вочавидзис Александр Александрович.
— И абу ньӧти зыксьӧм, а ӧти кывйӧ эгӧ воӧй.
— А ме татчӧ ог и кӧсйы сюйсьыны, тайӧ делӧас.
Прӧстӧ шензя.
Верстьӧ йӧз, ыджыд мастеръяс, коммунистъяс...
Став завод сералӧ.
— Кыдзи «сералӧ»?
— Александр Александрович веськӧдіс ёсь щӧкасӧ Жуковлань.
— Да войтырыс шуӧ: Журбин да Басманов абу вермӧмаӧсь юксьыны чачаясӧн.
— Мый лоӧ — чачаясӧн!
Абу чачаяс.
Огӧ ӧткодя делӧ вылас видзӧдӧй.
Ме мый шуа?
Ме шуа: ми, Илья, пӧрысьӧсь, заводын делӧыс мӧдӧдчас выльног, вешъям, другӧ, бокӧ, сетам туй том йӧзлы.
А то мешайтны кутам налы, — жӧдзны на кок улын асланым ышнясьӧмӧн.
Абу ӧмӧй правильнӧ?
— Абу правильнӧ, Басманов ёрт.
А кыдзи шуӧ Журбин?
— Сійӧ шуӧ, мый туй вылысь оз кеж, мый сійӧ — мед кӧть мый — главнӧйӧн лоӧ и потокын.
— Молодеч Журбин!
Миритчӧй сыкӧд, пӧжалуйста, и кыкнанныд лоӧй главнӧйясӧн.
— Мед ачыс локтас миритчыны.
Ме сыысь ыджыдджык арлыда.
Жуков эз кут вензьыны.
Мунісны водзӧ; регыд мысти бӧр бергӧдчисны.
— Кажитчӧ машинаыд?
— юаліс Жуков.
— Ті спидометр вылӧ видзӧдлӧй, — шуис Александр Александрович.
— Кӧкъямысдас километр кокниа мунӧ.
Верма и сё и сё кызьӧс жмитны.
abu
— Оз ков.
— Жуков серӧктіс: сылы дум вылас усины кодлӧнкӧ кывъясыс чачаяс йылысь, кутшӧмъясӧн интересуйтчӧ морт аслас арлыд сертиыс.
Дас вит арӧсӧн сійӧ мечтайтӧ перочиннӧй пурт йылысь, коді, восьтыны кӧ сійӧс, кутас зарвидзны шылаясӧн, консервнӧй ключьясӧн, вилкаясӧн, паньясӧн, отвёрткаясӧн — нёль десятка практически ковтӧм предметъясӧн.
Кызь арӧсалӧн мечта — фотоаппарат «лейка», патефон, велосипед.
Комын арӧса кыссьӧ мотоцикллань да телевизорлань.
Нелямын арӧсын воӧ ӧчередь автомобильлы.
— Век жӧ старайтчӧй миритчыны Журбинкӧд, — прӧщайтчигас шуис Жуков, кор Александр Александрович вайис сійӧс гортӧдзыс.
— Мед ачыс, мед ачыс!
— асныраліс Александр Александрович.
Жуков ордӧ кӧсйис ветлыны и Скобелев, кӧть буретш Скобелев и пырліс на лыдӧ, кодъяс полісны Жуковысь.
Сійӧ воліс нин Иван Степанович ордӧ, сетіс сылы ассьыс категорическӧй заявлениесӧ.
Но Иван Степанович эз зэв эскы Скобелевлы, эз зэв гӧгӧрво сылысь корӧмсӧ: Иван Степановичлы Скобелев эз вӧв тӧдчана явлениеӧн судостроительнӧй промышленностьын.
— Кольӧй, — шуис сійӧ, — думыштлам, — да пуктіс заявлениесӧ пызан вылас кыз папка улӧ.
Жуков кабинетӧ Скобелев зілис пырны скромнӧйӧн, но мужественнӧйӧн.
Иван Степанович, код ордын Скобелев вӧлі кык лун сайын, ещӧ эз на тӧд вокзалын лоӧмтор йылысь, но кык луныс колис, юӧртісны заводӧ сы йылысь, и Жуков пыр жӧ юаліс:
— Кодкӧд ті сэні косясинныд?
Кутшӧм тайӧ выходкаяс, инженер ёрт?
Скобелев зэв кузя висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс Вениамин Семёнович йылысь, Катя йылысь, Алексей Журбин йылысь.
Сійӧ некодлы та йылысь эз на висьтавлы, Катялысь тайна видзӧмӧн.
ЦК-са парторглы, дерт, висьтавны позьӧ.
— Тӧданныд мый, — Скобелевлысь кузя висьталӧмсӧ кывзӧм мысти шуис Жуков, — ме, морт ногӧн кӧ, тіянӧс гӧгӧрвоа.
Татшӧм йӧзыс заслуживайтӧны пельбокас сетыштӧмтӧ.
— Сійӧ чӧв олыштіс, думайтыштіс да немвиччысьтӧг содтіс: — Бур кадъяс вӧліны, Скобелев ёрт, — каменнӧй нэм.
Первобытнӧй морт босьтас зор да мунас сусед ордас тӧдмавны отношениеяссӧ.
Скобелев гӧрдӧдіс.
— Но вот, — водзӧ висьталіс Жуков, — отношениеяс тӧдмалӧма.
Мый ещӧ?
— Менам ещӧ просьба.
Энӧ думайтӧй, мый ме локті норасьны.
Ме ог норась, ме кора тіянлысь сӧвет, а позьӧ кӧ, то и отсӧг.
Ог вермы, Жуков ёрт, водзӧвылӧ уджавны информацияын!
Ог вермы!
— Мыйла нӧ?
— Оз лӧсяв меным тайӧ уджыс.
Весьшӧрӧ уджалӧм.
Некутшӧм результатъяс.
— Абу сідз, зэв колана удж, дай результатъяс эмӧсь.
— Ог вермы.
Ті, шуам, кутінныд эськӧ вӧчны сійӧтор, мый тіянлы зывӧк да абу интереснӧ?
— Менӧ пример туйӧ босьтны оз сулав, Скобелев ёрт.
Ылӧдз ме аслам олӧмын эг пыр вӧчлы сӧмын сійӧс, мый вӧлі интереснӧ личнӧ меным.
Правда, зывӧксӧ, кыдз ті шуинныд, партия меным некор нинӧм эз тшӧктыв.
Кӧні ті кӧсъянныд уджавны?
— «Бризын».
Меным сійӧ кажитчӧ.
Вот, гӧгӧрвоанныд, шуӧны: удж радейтӧм...
Заводса рационализаторъяскӧд удж ме серти и эм.
— Но мый, ме абу директор, татшӧм вопросъяссӧ решайтӧ директор, но отсавны тіянлы кӧсйыся.
Скобелев век на эз мун.
Сылы вӧлі лӧсьыд пукавны тані, партия Центральнӧй Комитетса парторгкӧд, сёрнитны сыкӧд, чувствуйтны, мый парторг сійӧс гӧгӧрвоӧ дай дась отсавны.
Друг Скобелев мӧвпыштіс: а мый лои эськӧ, кыдз эськӧ кутіс сёрнитны сыкӧд Жуков, тӧдіс кӧ сылысь, Скобелевлысь, шландайтӧмъяссӧ лунвылын кольӧм вося командировка дырйи?
Сылы кажитчис, мый Жуков заводитӧ гӧгӧрвоны, мый йылысь сылӧн мӧвпъясыс.
Сійӧ бара гӧрдӧдіс, чеччис, тэрмасигтыр прӧщайтчис да петіс.
Скобелевӧс колльӧдӧм бӧрын Жуков сідзжӧ петіс заводӧ.
Луныс вӧлі шоныд, но тӧла; Морскӧй проспект весьтын, кыдзи и пыр, лэбалісны каляяс, тӧлыс шыблаліс найӧс выліӧ; кыліс саридз дук, саридз ызгис кӧнкӧ ылын, дюнаяс сайын.
Жуков Антон моз жӧ, радейтліс мукӧддырйи кайлыны стапельнӧй кран будкаӧ.
Тайӧ лунъясӧ краныс сулаліс ремонт вылын — ыджыд удж водзын, элеватор эз действуйт, ковмис кавшасьны векни кӧрт поскӧд.
Будкаын Наталья Васильевна эз вӧв.
Жуков пуксис джуджыд винтӧвӧй улӧс вылӧ да ылаліс тӧдса картина вылӧ видзӧдӧмӧн.
Кольӧм восянь сійӧ тӧдчымӧн вежсьӧма.
Ӧтипӧв да джын дорысь кузьджык лоӧма корпус обработайтан мастерскӧй, кодӧс йитӧма секционнӧй сборка нуӧдан зэв ыджыд цехкӧд.
Абу нин шлюпочнӧй мастерскӧй, коді вӧлі матысмӧма дзик стапельяс дорӧ.
Секционнӧй сборка нуӧдан цех костын да стапелынӧй участокъяс костын нинӧм эз вӧв.
Сэті нюжӧдӧны рельсӧвӧй туйяс, кодъяс кузя кутасны ветлыны специальнӧй катучӧй площадкаяс, кранъяс кутасны ваявны стапель вылӧ секцияяс.
Ылын сідзжӧ вӧлі тыдалӧны кирпичысь тэчӧм выль стенъяс, выль туйяс, выль стрӧйбаяс.
Кузь стрелаа экскаватор да землесос кодйисны котлован, кодӧс торйӧдӧма юсьыс.
Кор сійӧ лоӧ дась, дугдасны тэчны карабъяссӧ стапель вылын, найӧс оз ковмы йӧтлавны ва вылӧ, оз ковмы судостроительяслы корабль лэдзӧм водзвылын коллявны войяссӧ узьтӧг, волнуйтчыны.
Тайӧ котлованас, коді лоӧ докӧн, тэчӧм корабль увдорӧ лэдзасны ва, корабль кыптас да лӧня петас Лада ю вылӧ.
Жуков видзӧдіс цехъяслысь вевтъяссӧ, Важ посёлокса да завод бердӧ матыстчӧм карса кварталъясса керкаяслысь вевтъяссӧ, но аддзис эз вевтъяс, а йӧзӧс, кодъяс на увдорын уджалісны да олісны.
На пӧвстысь унаӧс сійӧ во чӧжӧн тӧдмаліс, но мыйта сылы сэні ещӧ тӧдтӧмыс на.
Найӧ изобретайтӧны, найӧ радейтӧны, найӧ мырсьӧны, медым кокньӧдны удж, содтыны сылысь производительность.
Найӧ чужтӧны выль йӧзӧс — аслыныс отсӧг вылӧ, вежӧм вылӧ, найӧ вӧдитӧны градъяс, ветлӧны чери кыйны, найӧ велӧдчӧны, найӧ пинясьлӧны дай весиг со косясьлӧны.
Ставныс разнӧйӧсь, аслыссямаӧсь, руаӧсь, асланыс характеръясаӧсь, мӧвпъясаӧсь, стремлениеясаӧсь.
Но ӧтлаын найӧ — коллектив, ыджыд вын, коді стрӧитӧ оз прӧстӧ карабъяс — мыйкӧ ёна тӧдчанаджыкӧс да великӧйӧс.
Уна сюрс километръяс сайын лунвывлань и войвывлань, уна сюрс километръяс сайын асыввывлань и рытыввывлань, ю доръясын, саридз вадоръясын, ылі вӧръясын, гӧра бокъясын, степьяс, пустыняяс да нюръяс пӧвстын сулалӧны уна сюрс татшӧм жӧ важ да выль посёлокъяс, важ да выль сиктъяс, важ да выль каръяс — быдлаын сэні уджалӧны да олӧны йӧз, разнӧйӧсь, аслыссямаӧсь, ас руаӧсь, асланыс характеръясаӧсь да стремлениеясаӧсь.
Ставныс найӧ — войтыр, могущественнӧй, багатырскӧй.
Абу омӧль, мый йӧзыс разнӧйӧсь, тайӧ бур, мый найӧ абу ӧткодьӧсь: унджык самобытнӧй натураяс, унджык аслыссяма характеръяс — сідзкӧ унджык творчество, сідзкӧ сійӧ унджыкпӧлӧс, паськыдджык, яръюгыдджык.
Мед йӧзыс унапӧлӧсӧсь асланыс индивидуальнӧй чертаясӧн.
Найӧс ӧтувтӧны общӧй идеяяс, партиялӧн идеяяс, Ленинлӧн идеяяс, кодъясӧн югдӧдӧма, йиджтысьӧма став войтырлӧн да быд торъя мортлӧн олӧмыс.
Он век, он пырысь-пыр казяв, кутшӧм пыдӧ пырӧмаӧсь морт виръяйӧ выль обществолӧн идеяяс, но найӧ пырӧмаӧсь, вужъясьӧмаӧсь, найӧ сӧвмӧны, быдмӧны.
Вынйӧра партия — коркӧ китыра йӧз, кодъяс ӧтувтчӧмаӧсь Ленин гӧгӧр, — прӧйдитіс зэв ыджыд туй.
Сійӧ жугӧдіс важ общество, важ строй, лӧсьӧдіс выль строй, выль общество, и великӧй идеяяс, океан моз, ойдісны миян канму пасьта да ылӧдз сявкйисны сы границаяс сайӧ.
Кутшӧм ыджыд удж вӧчӧма!
Оз нин этшаник йӧз нуны тайӧ идеяяссӧ, а нуӧны найӧс уна миллионъяс, нуӧны ӧта-мӧднысӧ воспитывайтіг, ӧта-мӧднысӧ выльмӧдіг.
Партия нуӧдӧ и нуӧдӧ найӧс ас бӧрсяыс, нуӧдӧ пыр водзӧ да водзӧ, писькӧдӧ тайӧ потокыслы руслосӧ будущӧйӧ.
Жуков водзын, уліын, тӧвзис-муніс, шумитіс великӧй потоклӧн ӧти неыджыд вож.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Алексей патера стенъясӧ вӧлі ӧшлӧма уна рисунокъяс да чертёжъяс.
Сійӧ вундавліс найӧс журналъясысь, серпасавліс небӧгъяс вылысь, альбомъясысь; тайӧ удж вылын сійӧ коллявліс пӧшти став рытъя кадсӧ, коді кольлі рабочӧй том йӧзлӧн школаын занятиеяс бӧрын да урокъяс гӧтӧвитӧм бӧрын.
Тоня сылы мукӧддырйи шулывліс: «Мунін эськӧ тэ, Алёша, гуляйтыштін.
Тадзтӧ тэ висьман».
Чертёжнӧй дӧска дорысь, кытчӧ вӧлі кнопкаясӧн тувъялӧма ӧчереднӧй рисуноклы бумага лист, юрсӧ лэптыштлӧмӧн Алексей вочакыв пыдди сӧмын шутьляліс французскӧй докеръяс маршлысь мелодия.
Тоня эз вермыв кутчысьнысӧ, сідзжӧ босьтчыліс сьывны: «Ми уджлӧн легионъяс...»
Сійӧ матыстчыліс Алексей дінӧ, сувтліс мышкас да видзӧдіс, кыдзи вокыслӧн киыс — первой карандаш штрихъясысь, сэсся тушысь да акварельнӧй краскаясысь — стрӧитліс ватман вылӧ либӧ куим, нёль мачтаяса барк, либӧ сизим мачтаа шхуна, либӧ тешкодь иол, кодлӧн грот-мачтаыс кындзи чурвидзӧ бӧжладорас, руль юр сайын, ещӧ и ичӧтик бизанька.
Тоня юаліс ӧтчыд:
«Алёша, мыйла тэныд тайӧ парусникъясыс?
На вылын коркӧ корсаръяс плавайтлісны.
Врагъяс, бригантинаяс, тендеръяс!
Кытысь тэ ӧні найӧс аддзан?
Коді стрӧитӧ найӧс?»
— Ӧти-кӧ, — сёрнитіс Алексей, — тэ кӧ эн аддзыв саридзвывса парусникъясӧс, тайӧ ещӧ нинӧм на оз висьтав.
Ӧткымын заграничнӧй тӧрговӧй компанияяс ӧнӧдз новлӧны Цейлонсянь Европаӧ чай сӧмын парусникъясӧн.
Лыддьӧны, мый туйын дыр кад чӧжӧн васӧд саридз сынӧдын чай лоӧ бурджык.
Мӧд-кӧ, капитализм условиеясын кӧнсюрӧ паруснӧй флот мыйвынсьыс конкурируйтӧ парӧвӧй да дизельнӧй флоткӧд.
Груз новлӧмысь донтӧгджык босьтӧ.
Со аддзан эсійӧ сизим мачтаасӧ, да?
Шхуна, вит сюрс кыксё регистрӧвӧй тонна.
Татшӧм шхунаясыд мыйта колӧ.
Юалан — кӧні?
Америкаын, чоюкӧй, Ӧтувтчӧм Штатъясын, кодъяс йылысь мӧвпалӧны, мый налӧн важӧн нин абу паруснӧй флотыс.
А коймӧд-кӧ, парусникъясыд — кораблестроениелӧн азбука, сылӧн умножайтан таблица.
Он кӧ тӧд азбука, он кӧ тӧд, мыйта лоӧ, кыкӧс кӧ босьтан кыкысь, сэки ылӧ он мун.
Сійӧ «стрӧитіс» ассьыс иолъяс да шхунаяс, на бӧрся — лесовозъяс, танкеръяс, товаро-пассажирскӧй карабъяс, лайнеръяс.
Стенъясас лоины выль и выль суднояслӧн пӧперег да кузьтаногыс разрезъяс.
На увдорын вӧліны сы мында быдпӧлӧс пояснительнӧй гижӧдъяс, мый Тоня, коді войдӧр кывліс сӧмын карабъяс медся основнӧй частьяслысь нимъяссӧ — пыдӧс, борт, палуба, форштевень, ахтерштевень, трюм, — ӧні тӧдіс нин тараннӧй переборка — форштевеньсянь первойя пӧперега стена, коді оз лэдз пырны валы, да коффердам — векньыдик отсек, кодӧс вӧчӧны сы могысь, медым нефтепродуктъяс эз веськавны орчча помещениеӧ; тӧдіс нин форпик — судно нырладорса медбӧръя отсек да ахтерпик — бӧжладорса медбӧръя отсек.
abu
Тоня шензис упорство вылӧ, кутшӧмӧн велӧдчис Алексей.
Тонялӧн мунісны экзаменъяс, кодъяс бӧрын школа коляс бӧрӧ да воссяс туй институтӧ.
Быттьӧ эськӧ татшӧм лунъясӧ оз позь воштыны ни ӧти минут.
Но сійӧ воштыліс не сӧмын минутъяс — быдса часъяс.
И кино вылӧ котӧртлас, и прӧстӧ нывъяскӧд гуляйтыштас, и Игоркӧд мый йылысь кӧ вензьыштас.
А тайӧ Алёша...
быттьӧ сійӧ изйысь — он вӧрзьӧд места вывсьыс.
Тоня кӧ эськӧ кӧсйис корсьны вок олӧмсьыс сійӧ лунсӧ, корсянь ставыс тайӧ заводитчис, чуймӧмӧн казяліс эськӧ, мый заводитчис тайӧ, кор Алексей вайис гортас киняулас электросварка кузя Костялысь небӧгъяссӧ, кор Алексей лыддис Бенардос йылысь, Славянов йылысь, налӧн шензьӧдана открытиеяс йылысь, налӧн удж йылысь, сы йылысь, кыдзи совершенствуйтчис электросварка, кыдзи клепайтӧм, кисьтӧм, дорӧм пыдди воисны сварнӧй конструкцияяс, кыдзи учёнӧйяс лӧсьӧдалӧны пыр ӧтарӧ совершеннӧйджык сварочнӧй аппаратъяс.
Тадзи вӧлі лыддьӧма первойя техническӧй небӧгъяс.
Ещӧ унджык ковмис лыддьыны Алексейлы ребятакӧд занимайтчигӧн.
Занятиеяс кыссисны недель кык-куим, мый бӧрын ребята вуджисны сійӧ цехъясса стахановскӧй школаясӧ, кытчӧ индісны найӧс уджавны.
Но техническӧй да научнӧй литература лыддьӧм Алексейлы лои потребностьӧн.
И, тешкодьтор, Алексей казяліс, мый тайӧ кадӧ заводитісны вежсьыны сылӧн Антонкӧд отношениеясыс.
Войдӧр сійӧ кыдзкӧ стесняйтчис кольччыны Антонкӧд ас кежас, нинӧм йылысь вӧлі сёрнитны ыджыд вокыскӧд,
— Алексей радейтіс сійӧс, уважайтіс, но полыштіс сы водзын.
Ӧні тайӧ полӧмыс бырис, Антон да Алексей сёрнияслы ӧнісянь лои помасьлытӧм тема: кораблестроение.
Алексей решитіс, мый сійӧ мунас сійӧ жӧ туйӧд, кутшӧмӧд муніс и Антон, — сійӧ лоас инженер-судостроительӧн.
Судостроение йылысь сёрниясын сійӧ кокниа нин аддзыліс Антонкӧд ӧтувъя кыв.
Ӧтчыд решитіс юавны сылысь завод реконструкция принципъяс йылысь, водзӧ локтан перспективаяс йылысь.
Антон вайӧдіс сійӧс ас дінас, конструкторскӧй бюродорса дзескыд жырйӧ, паськӧдіс пызан вылас чертёжъяс да кутіс объясняйтны.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый оз сӧмын любопытство ради юась Алексейыс та йылысь, сійӧ аддзыліс, кутшӧм интересӧн Алексей кывзӧ вокыслысь быд кыв.
— Гӧгӧрвоан, Алёша, — чертёжъяссӧ листалігмоз сёрнитіс Антон, — корабль кутас стрӧитсьыны заводскӧй, фабричнӧй способӧн.
Миян заводъясын важӧн нин водзвыв лӧсьӧдалӧны быдса переборкаяс, пыдӧсса, бортӧвӧй, палубнӧй наборъяслысь секцияяс, нырладорса да бӧжладорса помъяслысь секцияяс, шахтаяс, дымоходъяс, надстройкаяслысь секцияяс.
Но вот тэ аддзан, кыдзи ми вешталам сборочнӧй площадкаяс вылӧ кранӧвӧй оборудование, кутшӧмӧс дасьтӧма сборочно-сварочнӧй стандъяс, бергӧдлан пызанъяс, кантовальнӧй площадкаяс, сборка нуӧдӧм вылӧ кутшӧм кондукторъяс.
Мый могысь?
Сы могысь, медым чукӧртны да тэчны не ичӧт, а ыджыд, гырысь секцияяс.
Ме тэныд висьтала: миянлы проектируйтӧм карабъяслысь типъяссӧ лоӧ юклӧма примернӧ сё кызь, сё нелямын торъя, унджыкысьсӧ объёмнӧй, секцияяс вылӧ.
Шуам: кык пӧвста пыдӧс — дас секция, улыс палубаӧдз переборка — сідзжӧ дас секция, гребнӧй валлӧн туннель — нёль секция, и сідз водзӧ.
Став тайӧ сё кызь частьсӧ, кодъясысь стрӧитсьӧ корабльыс, кутасны тэчны водзвыв.
И кыдзи, кӧні тэчны?
Цехын, вевт улын.
Сэні электросварка качество вылӧ оз влияйт ни кӧдзыд, ни шонді.
Ме тэныд висьтала электросварка йылысь, сы вӧсна мый тэ сійӧс тӧдан.
— А вот ме кывлі позиционнӧй метод йылысь, — мый сійӧ сэтшӧмыс?
— юаліс Алексей.
— Позиционнӧй?
Поточно-позиционнӧй.
Вот мый могысь миян и котыртсьӧ ыджыд поток.
Кыдзи кутасны тэчны секциясӧ?
Медым кыдз-мый позьӧ тырвыйӧ гӧтов вӧлі, сідз, медым стапель вылын сӧмын йитлыны секцияяссӧ — и корабль гӧтов.
Например, трюмнӧй да палубнӧй помещениеяслысь секцияяссӧ кутам тэчны став трубопроводъяснас да арматуранас, выгородкаяснас, фундаментъяснас да вспомогательнӧй механизмъяснас.
Палубнӧй надстройкалысь секция лоӧ тырвыйӧ оборудуйтӧма цехын ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс: вентиляторнӧй раструбъяс, светӧвӧй люкъяс, ӧдзӧсъяс, трапъяс, колана мебель.
Ме жӧ тэныд шуа — корабльлӧн помӧдз вӧчӧм кусӧк!
И вот мый лоӧ поточно-позиционнӧй методыс.
Ӧти станд вылын секция дасьтӧм кузя уджалӧ сборщикъяслӧн да сварщикъяслӧн бригада.
Помалісны.
Секция вуджӧдсьӧ мӧд станд вылӧ.
Сы дорӧ босьтчӧ, шуам, арматурщикъяслӧн, трубопроводчикъяслӧн бригада.
Коймӧд станд вылын уджалӧны монтажникъяс.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Тайӧ и эм торъя позицияяс кузя сборка.
Поток!
Ӧти секция вештісны станд вылысь, позиция вылысь, сы местаын мӧд секция нин.
Ӧти корабль тэчӧны стапель вылын, а цехын дась нин частьясӧн мӧд, дасьтыссьӧны коймӧд, нёльӧд.
Стапель оз кут кушӧн сулавны ни ӧти лун.
Со кутшӧм выныс!
Дас вит-кызь корабль кутам лэдзны вонас, а огӧ, ӧнія моз, нёльӧс либӧ квайтӧс.
Антонлӧн кыпыдлуныс вуджліс Алексейлы.
Алексей выльног видзӧдіс асланыс завод вылӧ.
Сьӧкыдлунъяслӧн романтика, ыджыд мастеръясӧс, налысь «секретъяссӧ» обожествляйтӧм вежсис Алексей вежӧрын индустриялӧн, размахлӧн, гигантскӧй масштабъяслӧн романтикаӧн.
— Тэ тайӧс ставсӧ ачыд, ӧтнад думыштін?
— юаліс Антонлысь.
— Кыдзи ӧтнам?
— Антон серӧктіс.
— Став Сӧвет Союз тайӧс думыштіс, миян став судостроительяс.
Чудак!
Ӧткӧн позьӧ вӧлі думыштны сӧмын изйысь чер.
Уськӧдіс миян кузь гӧна предокным ӧрешки вылӧ нефрит кусӧк, ӧрешкиыс поті: мӧлӧт, сідзкӧ.
Видліс тайӧ кусӧкнас ув чегны — куш киӧн дорысь кокниджык: чер, сідзкӧ.
А черлысь пусӧ и сійӧ со думыштӧма нин мӧд предок, а черсӧ шлифуйтӧма коймӧд.
Ӧткӧн!
Но и шуан жӧ!
Институт ставнас уджаліс.
Да ещӧ и мукӧд институтъяс отсасисны.
Ещӧ паськыдджыка воссисны Алексей водзын будущӧйлӧн горизонтъясыс.
Кутшӧм гырысь делӧяс ковмас вӧчны сылы сэні, водзын!
Кутшӧм величественнӧй уджъясӧ босьтсьыны сиӧма сылы!
Катюша, мыйла тэ эн окотит мунны сэтчӧ, будущӧяс, сыкӧд ӧтлаын?
Алексей эз вунӧд тэнӧ, сійӧ тэ вӧсна ёна шогсьӧ.
Вот ӧд и тэ мечтайтлін велӧдчыны.
А мый артмис?
Сёрнитӧны, мыйкӧ зэв омӧльтор лоӧма тэнад олӧмын.
Сёрнитӧны, мый тэ кольӧмыд ӧтнадӧн, мый тэныд сьӧкыд да курыд.
Алексейлы, кор сійӧ кывліс, мый Катя кольӧма ӧтнасӧн, зэв окота лои аддзӧдлыны сійӧс, сёрнитыштны сыкӧд.
Но Катя, вӧлӧмкӧ, заводысь мунӧма, уджалӧ кӧнкӧ мӧд местаын, а кӧні — некод оз тӧд; весиг сёрнитӧны, мый и карын нин сійӧ оз ов.
Да, вот тэныд и университет, вот тэныд и история!
Катяӧс аддзӧдлыны думыштӧм бӧрын Алексей решитіс кӧть мед мый корсьны сійӧс.
Мунны сы мам дінӧ, Маргарита Степановна дінӧ, Алексейлы мыйлакӧ эз вӧв лӧсьыд.
Вӧр видзан складысь сійӧ аддзис бракеровщицаӧс, коді оліс Травниковакӧд ӧти пос площадка вылын.
Гашкӧ, сійӧ мыйкӧ тӧдӧ Катюша йылысь?
— Кыдз ог тӧд!
Тӧда.
Ставсӧ тӧда, — вочавидзис Катялӧн суседкаыс.
— Катька муніс гортсьыс шынитӧв, пинясьтӧг.
Босьтіс да муніс.
Уджалӧ подсобнӧй овмӧсын.
Мыйӧн — стӧча ог тӧд, буракӧ, табельщицаӧн.
И олӧ быттьӧ сэні жӧ, подсобнӧяс.
Гордӧй ныв.
Алексей муніс заводса подсобнӧй овмӧсӧ.
Шоссе кузя нёль километр нуис сійӧс автобус, сэсся сувтіс пу арка дорӧ, кытчӧ гижӧма: «Приморье».
Вӧлі рытгорув.
Бур поводдя водзын жуисны гебъяс.
Муяс вылын кӧнкӧ ылын кыліс сьыланкыв; сьылісны лӧсьыда да шога, кыдзи сьывлӧны татшӧм рытъясӧ сиктъясын.
Алексей пырис контораӧ.
Сэні вӧлі старик, коді косіник кузь чуньнас вешталіс щӧті мольяс.
— Травниковаӧс?
— юаліс старик.
— Выльӧн воысь?
Сійӧ сэні, ставныс сэнӧсь.
— Сійӧ индіс стенас ӧшалысь плакатлань, кӧні висьтавсис, кыдзи тышкасьны проволочнӧй лёльӧкӧд.
— Му вылынӧсь.
Галанка пуктӧны.
Ставсӧ мобилизуйтӧма.
Алексей восьлаліс муяс дорті грузӧвик шинаясӧн топӧдӧм туй кузя.
Сьыланкывйыс сылы вӧлі ориентирӧн.
Алексей аддзис нин бӧчкаа телега, мыйӧн ваялісны галанка киськалӧм вылӧ ва, аддзис нывбабаясӧс, мужичӧйясӧс, челядьӧс.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧзда пӧлӧн, копыртчывлісны, мыйкӧ ӧдйӧ вӧчисны, бӧр веськӧдчылісны.
Алексей сувтовкерис, — тайӧ йӧз пӧвстысь сійӧ синъяснас корсис Катяӧс.
Аддзис сійӧс.
Катя сулаліс кӧрзинкаяс да ящикъяс тыра телега дорын.
Алексей видзӧдіс Катя вылӧ и эз вермы тувччыны водзӧ.
Сійӧ локтіс татчӧ ыджыд кӧсйӧмӧн сёрнитны Катякӧд; кӧсйӧмыс сайкис, оз позь пӧртны олӧмӧ.
Но мый сійӧ шуас Катялы, мый йылысь?
Радейтӧм йылысь?
Мый Катялы сылӧн радейтӧмысь?
Жалитыштас?
Коді тайӧс сылысь корӧ?
Но Катяӧс аддзывны вӧлі зэв окота.
Алексей кежис туй вывсьыс кустъяс пӧвстӧ да гусьӧник локтіс телега дорас сэтшӧм матӧ, мый Катя ӧні сысянь вӧлі дас вит воськов сайын кымын.
Нывбабаяс матыстчывлісны Катя дінӧ, босьтлісны пельпомъяс выланыс рӧсада тыра кӧрзинаяс да бӧр мунлісны.
Катялӧн чуньясыс тэрыба бӧрйисны веж петасъяссӧ, синъяссӧ лэдзӧма налань.
Алексей эз аддзы синъяссӧ, но аддзис чужӧмсӧ — абу воддзакодь банйӧма — омӧльтчӧма, абу сэні сэтшӧм тӧдса нюмыс.
Но Алексейлы сійӧ вӧлі важкодь жӧ муса Катюшаӧн, кодтӧг сылы оз ло му вылын шуд.
Алексей сулаліс кустъяс пӧвстын час дорысь не этшаджык.
Шондіыс лэччис енэжтас бердӧ, лои рӧмыд.
Огородницаяс чукӧртісны коканъяс, зыръяс, лейкаяс, тэчисны найӧс туй бокӧ.
Ямщик лэдзаліс вӧвсӧ бӧчкаа телегаысь, пуксис верзьӧмӧн да рӧдтіс усадьбалань.
Катя пӧрччис уджалан руд халатсӧ, гартыштіс ёкмыльӧ, коли Алексейлы тӧдса визя важиник платтьӧ кежысь.
Платтьӧыс сылы вӧлі векни...
Алексей чувствуйтіс, кыдзи сылӧн кынмис сьӧлӧмыс, кыдзи лолыс тырлі да мышкутіыс визнитіс йирмӧг.
Сійӧ зэв нин важӧн эз мӧвпавлы позьӧ али оз мыйкӧ лӧсьӧдны сыа-Катяа костын, — дерт жӧ, оз позь.
И воис сійӧ татчӧ ньӧти эз кутшӧмкӧ лӧсьӧдӧм могысь, — прӧстӧ аддзӧдлыны Катяӧс, а сэсся нинӧм.
Но мыйла нӧ лои ӧні сэтшӧм шог, сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм лачатӧм сьӧлӧм вылас, кыдзи некор на эз лолы?
Збыль ӧмӧй ӧнӧдз на олісны сы пытшкын гуся мечтаяс, и сӧмын тайӧ здукӧ, кор Катя пӧрччис ассьыс прӧст халатсӧ, мечтаяссӧ лои дзикӧдз гуалӧма?
Катя сідзжӧ муніс усадьбалань, муяс вылын тыртӧммис, колисны сэтчӧ ва тыра бӧчка, коканъяс да лейкаяс, телега вылын брезентӧн вевттьӧм рӧсада.
Алексей матыстчис телега дорӧ, сувтіс сійӧ местаӧ, кӧні сӧмын на сулаліс Катя, лэптыштіс брезентсӧ, видліс рӧсадасӧ, кодъясӧс видлаліс Катя, да мудзпырысь пуксис шыбитӧм няйт ящик вылӧ.
Ящик вылын сійӧ пукаліс пемдытӧдзыс, сэсся вӧлисти муніс му вылысь.
Усадьбаӧд прӧйдитігӧн видзӧдаліс занавескаясӧн тупкалӧм биа ӧшиньясӧ.
Кутшӧм ӧшинь сайын олӧ Катя, мый ӧні сійӧ вӧчӧ?
Гортас Алексей аддзис Тоняӧс, кыдзи и пыр, небӧгъяс сайын.
Ачыс сідзжӧ босьтіс небӧг, пӧрӧдчис диван вылӧ, но эз лыддьыссьы, видзӧдіс чойыс вылӧ да мӧвпаліс: вот дзик ӧти морт, мамыс кындзи, коді сійӧс сьӧлӧмсяньыс радейтӧ.
А Алексей оз донъяв тайӧ радейтӧмсӧ, весиг ӧтдортчӧ сыысь.
— Чоюкӧй, — гажтӧма юаліс сійӧ, — кыдзи тэ чайтан, мый мекӧд лоӧ?
— Кутшӧмкӧ тэ, Алёша, тешкодь талун, — чуймӧмпырысь вочавидзис Тоня.
— И тешкодя юасян. Мый вӧсна тэкӧд вермас мыйкӧ лоны?
— Сы вӧсна, чоюкӧй, сы вӧсна...
Сійӧ висьталіс Тонялы, мый аддзыліс подсобнӧй овмӧсысь, мый мӧвпаліс та кузя, — ставтор йывсьыс висьталіс.
— Ме тӧда вӧлі, важӧн тӧда.
Сӧмын эг кӧсйы тэныд висьтавны.
— Тоня пуксис матӧджык Алексей дінӧ, диван вылӧ.
— А тайӧ ӧмӧй тэнӧ волнуйтӧ на, Алёша?
— Тэ кыдз чайтан?
— Чайта, — да, тэ кӧ переживайтан.
Оз ков, Алёша.
Мыйла?
— Серам петкӧдлысь — «мыйла»?
2
Скобелев страдайтіс весьшӧрӧ; весьшӧрӧ сійӧ кӧсйис видзны Катюша Травниковалысь тайнасӧ.
Некутшӧм тайна эз вӧв, и ставыс вӧлі дзик мӧд ногӧн, а эз Скобелев чайтӧм серти.
Вениамин Семёновичӧс Лидакӧд карса паркысь случайнӧ аддзылӧм бӧрын Катя эз и вермы думыштлыны, мый коркӧ лоӧ сылӧн гӧтырӧн.
Но сійӧ лунӧ нин Вениамин Семёнович шензьӧдіс, интересуйтіс.
Катяӧс чуймӧдісны сылӧн уна тӧдсаясыс, сылӧн кӧсйӧмъясыс, сылӧн не мукӧдлӧн кодь став олӧмыс.
История радейтысь Катя пыр оліс мыйтакӧ романтическӧй, сыӧн жӧ аснас лӧсьӧдӧм мирын.
Кор Катя велӧдчис школаын, сылӧн кумиръясӧн вӧліны йӧз, кодъяс ворсісны историяын ыджыд роль, — сэтшӧмъяс, кыдзи пӧсь сьӧлӧма Рылеев либӧ Чернышевский — олӧмын мужественнӧй морт.
Катя корсис ас гӧгӧрсьыс на кодь йӧзӧс, и сэки сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас физика кузя велӧдысь, коді — ӧтчыд гижлісны газетын, — йи мунігӧн спаситӧма нывбабаӧс сизим арӧса нывкакӧд.
Тайӧ вӧлі Катялӧн челядьдырся герой.
Унатор тӧдысь морт, ыджыд убеждениеяса морт, чорыд вӧляа морт, коді упорнӧя мунӧ водзӧ, — со кутшӧмӧн первойсӧ чайтіс Катя Вениамин Семёновичӧс.
И Катяӧс кыскис сы дінӧ, стӧчджыка — сійӧ мирас, кутшӧмын оліс Вениамин Семёнович, сэтшӧм интересъяс дорӧ, кодъяс вӧліны сылӧн интересъясӧн.
Вениамин Семёнович корис сійӧс клубӧ, Катя регыд кад мысти пырис сэтчӧ.
Восьтыны сы кабинетӧ ӧдзӧссӧ Катя, пӧжалуй эськӧ, эз и лысьт — сылӧн характерыс ньӧти эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі йӧзыслӧн, кодъясӧс сійӧ бӧрйис аслыс кумиръясӧ; но ӧдзӧссӧ восьтыны эз ковмы — Вениамин Семёнович ачыс аддзис Катяӧс коридорысь.
Некымын минут мысти Катя видлаліс нин нималана историклысь небӧгсӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Дона друглы бур казьтылӧм вылӧ».
Кодлы тайӧс гижӧма, правда, абу вӧлі индӧма.
Но кырымпасыс, кырымпасыс!..
Коді вермис не эскыны, мый тайӧ кырымпасыс абу авторыслӧн!
Сэсся Катя лыддис письмӧ кутшӧмкӧ артисткалысь, коді ёна ошкис Вениамин Семёновичлысь режиссёрскӧй способностьяссӧ да помас висьталіс: «Сӧмын завидь вӧсна найӧ мыжалӧны тэнӧ формализмысь.
Кутчысь, эн сетчы.
Тайӧ ставыс — суклялӧмъяс».
Заводитчис кутшӧмкӧ синпӧртана олӧм.
Вениамин Семёнович эз сетлы Катялы садяс волыны, сійӧ новлӧдліс Катяӧс театрӧ, ваявліс сылы небӧгъяс, сійӧ дугдывтӧг сёрнитіс, пыр висьтавліс и висьтавліс, быд воськолӧн, быд кывйӧн петкӧдліс мӧвпъясыслысь да зільӧмъясыслысь благородствосӧ.
Катялӧн волнуйтчӧмысла ловшыыс тырліс.
Катя эз нин сомневайтчы, мый Вениамин Семёнович — сылӧн герой.
Кытысь вӧлі тӧдны Катялы, мый нималана историклӧн кырымпаса небӧгсӧ Вениамин Семёнович гусяліс мӧд известнӧй мортлысь, кор ӧти газетын корреспонденталігӧн воліс сы ордӧ босьтны интервью; мый ошкана письмӧлӧн авторыс — буретш сійӧ артисткаыс, кодкӧд Вениамин Семёнович муніс Тайгина мам дінысь; мый зэв уна тӧдсаяссӧ лӧсьӧдлӧма ассяньыс.
Небӧгыс вӧлі, письмӧыс вӧлі, йӧзсӧ, кодъяс йылысь сійӧ висьтавліс, Катя тӧдіс небӧгъясысь, газетъясысь, и ставыс тайӧ чуймӧдліс Катялысь воображениесӧ.
Сэтчӧ жӧ Вениамин Семёнович эз скупитчы кӧсйысьӧмъяс вылӧ, сійӧ шулывліс, мый тӧдмӧдас Катяӧс став тайӧ йӧзыскӧд, колӧ сӧмын мунны Мӧскуаӧ, Ленинградӧ, Киевӧ.
Сійӧ ӧтчыд сетіс Катялы кывбур.
Кытысь вӧлі тӧдны Катялы, мый сійӧс уна во сайын, кор Катя эз на вӧв весиг свет вылын, сетліс Тайгина мамлы и ӧні сӧмын выль пӧв гижӧма мӧд бумага вылӧ, мӧдпӧлӧс чернилаӧн; кывбур вӧлі, сійӧс сиӧма Катялы.
Вениамин Семёнович петкӧдліс Катялы брошюраяс, небӧгъяс, кодъясӧс ачыс гижлӧма, ассьыс статьяяссӧ, кодъясӧс вундалӧма газетъясысь да журналъясысь.
Катялӧн эз кольлы кадыс мӧвпавны Алексей йылысь.
Вениамин Семёнович талантъяслӧн дзирдалӧмыс синтӧммӧдіс Катяӧс, кыдзи аслас кадӧ тайӧ дзирдалӧмыс синтӧммӧдліс Тайгиналысь мамсӧ.
Вениамин Семёнович эз вермы пӧртны синсӧ сӧмын Катя мамлысь, Маргарита Степановналысь.
Клубса заведующӧй Маргарита Степановналы эз кажитчы первойя лунсяньыс жӧ, кор сійӧ воис на ордӧ.
«Кутшӧм нӧ тайӧ тӧдмасьӧм?
— юасис сійӧ Катялысь.
— Кӧні Алёша?
Мыйла тэ сійӧс пӧръялін?»
А кор Маргарита Степановна гӧгӧрвоис, мыйся тайӧ тӧдмасьӧм, сійӧ восьсӧн и веськыда сувтіс талы паныд:
«Катя, ме тэнӧ ог лэдз!
Катерина, эновт ассьыд йӧйталӧмтӧ!»
Маргарита Степановна дась вӧлі котӧртны Алексей дінӧ, сы бать-мам ордӧ, корны найӧс сюйсьыны, но лоӧмторъясыс мунісны дугӧдны позьтӧм последовательностьӧн.
Маргарита Степановна лои вынтӧмӧн на водзын.
Вениамин Семёнович локтіс на ордӧ эз нин гӧсьтӧн, а зятьӧн.
Мам тшӧкыда гусьӧн бӧрдліс.
Катя, Вениамин Семёновичлӧн гӧтырӧн лоӧм бӧрын, кутіс мечтайтны канмуті ветлӧм йылысь — Кавказӧ, Шӧр Азияӧ, таинственнӧй важся каръясӧ, Волга кузя паракодӧн, — сэтысь сійӧ аддзылас великӧй плӧтинаяслысь заводитчӧм; мечтайтіс университет йылысь, кӧні сійӧ дзик нин кутас велӧдчыны, кор найӧ мунасны овны Мӧскуаӧ либӧ Ленинградӧ.
Вениамин Семёнович быдногыс лэптыліс Катялысь мечтайтӧмъяссӧ, шуавліс, мый мечтаясыс вот-вот збыльмасны, сійӧ виччысьӧ зэв интереснӧй удж вылӧ корӧм.
Катя ёна дӧзмис, кор Вениамин Семёновичӧс мездісны клубӧн заведывайтӧмысь, скӧраліс, требуйтіс: «Вай пыр жӧ татысь мунам.
Пыр жӧ!»
Но Вениамин Семёнович некытчӧ мунны эз тэрмась.
Сылы лӧсьыд вӧлі Травинковаяс ордын.
Мамашаыс эськӧ видзӧдӧ синбӧжнас, но мый сы вӧсна!
Этшаӧн ӧмӧй сы вылӧ видзӧдісны синбӧжнас.
Быдсямаыс вӧвлі.
Сы пыдди уна-уна во нин сійӧ эз овлы татшӧм лӧсьыдасӧ, татшӧм меліалӧмӧн, кыдзи лӧсьӧдіс ӧні сылы Катюша.
«Оз ков тэрмасьны, оз ков», — вочавидзліс сійӧ Катялы да эскӧдіс, мый сылы ӧти мӧскуаса журнал закажитіс ыджыд литературоведческӧй статья.
Сійӧ пасьталіс Катя батьлысь важ халат, кӧмаліс сылысь вушйӧм сутажӧн мичмӧдӧм гын туфли да асывсянь рытӧдз лыддьысис — луншӧрӧдз вольпась вылын луншӧрсянь диван вылын либӧ Катя письменнӧй пызан сайын небӧгсӧ кинас сайӧдыштӧмӧн.
Небӧгыскӧд орччӧн куйлісны блокнот да карандаш, но Вениамин Семёнович блокнотас нинӧм эз пасъяв.
Небӧгъясыс сылӧн вӧліны кызӧсь, уна томъясаӧсь.
Вениамин Семёнович дзебліс найӧс аслас чемоданӧ, томлавліс: библиографическӧй шоча паныдасьланторъяс!
Но кӧть кыдз эз сайӧд найӧс, кӧть кыдз эз дзеблав, Маргарита Степановна ыджыд шоглунӧн пасйывліс вежӧрас быд ӧчереднӧй небӧглысь тыдовтчӧмсӧ:
«Агасфер», «Граф Монтекристо», «Жиль-Блаз» мунісны сы син пыр кутшӧмкӧ тӧлысь чӧжӧн.
Вениамин Семёнович збыльвылӧ шойччис аслас пуан олӧмысь.
Водзӧвылӧ некутшӧм планъяс, тыдалӧ, сылӧн эз вӧвны.
Кор «Жиль-Блаз» бӧрын ӧчередь воис Антон Кречет похождениеяслы, Маргарита Степановна кӧсйис сёрнитлыны Катякӧд.
Но Катякӧд сёрнитны он вермы.
Катя, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ, мыйла Вениамин Семёнович лыддьӧ татшӧм небӧгъяссӧ: сылы колӧ гижны журналӧ статья, — буретш важ роман йылысь.
Мыйла мамыс тайӧс оз кӧсйы гӧгӧрвоны?
А вӧтлісны кӧ клубысь — тайӧ суклялӧмла.
Искусство требуйтӧ жертваяс.
Сійӧ некор некодлы кокниа эз сетчыв.
И кымынысь тадз вӧвлі: талун мортӧс оз гӧгӧрвоны, аски гӧгӧрвоасны, талун сійӧс оз признайтны, аски признайтасны.
— Искусствоыд, Катюша, — висьтавліс Маргарита Степановна, — сійӧ лоӧ уджавны, сотчыны, служитны войтырлы. А не виччысьны, кор тэнӧ признайтасны.
И тэ чорыда ӧшибайтчан: искусствоыд «Антон Кречет» лыддьӧмысь сулалӧ кӧнкӧ зэв ылын.
Керкаын вӧлі сьӧкыд, керкаын содіс напряжение; тайӧ напряжение дырйиыс асьсӧ вӧльнӧя да бура чувствуйтіс сӧмын Вениамин Семёнович: сійӧ колляліс немтӧждысьтӧм шуда кад.
Катя бара и бара корис мунны сійӧс.
Катя кӧсйис мунны ещӧ и мӧд помка вӧсна.
Мыйлакӧ сійӧ кутіс повны Алексейкӧд паныдасьӧмысь. А паныдасьлӧмыс тані вермас лоны.
Сійӧ поліс тайӧ паныдасьлӧмъяссьыс, пышъяліс наысь, виччысис быд здукӧ, сы вӧсна эз кут петавны гортсьыс.
Ӧдйӧ котӧртас заводӧ, ӧдйӧ котӧртас гортас, некытчӧ и некод дорӧ оз сувтлы.
Но паныдасьлӧмъясыс кадысь кадӧ лоліны, найӧ вӧліны страшнӧйӧсь — Катя эз лысьтлы видзӧдлыны Алексей вылӧ, сійӧс шымыртліс весьӧпӧрӧм, котӧрӧн мунліс дінтіыс, дрӧжжитіс став тушанас, быттьӧ ёна кынмӧм бӧрын.
Регыдджык эськӧ, регыдджык мунны ылӧджык Ладаысь, заводысь, тайӧ местаясысь, кӧні олӧ Алексей!
Ӧні кежлӧ сійӧ орчча, Катя некор оз ло спокойнӧйӧн да тырвыйӧ шудаӧн.
Тешкодь — мыйла?
Быттьӧ Алексейлӧн сы вылын эм кутшӧмкӧ власьт?
Лои сэтшӧм лун, кор матыстчис пом Вениамин Семёновичлӧн немтӧждысьтӧм шуда олӧмлы.
Тайӧ лунӧ Катя зэв видзчысьӧмӧн, кытшлӧдлӧмӧн юӧртіс верӧсыслы, мый налӧн лоӧ кага.
Вениамин Семёнович вочавидзис: «Поздравляйта».
Сійӧ ветлӧдлыштіс джодж кузя, шпыньмуніс да содтіс: «Вот и ягӧдъяс.
Пыр тадзи.
Оз артмы олӧм куш ӧти дзоридзьясӧн».
Катялы шензьӧм вылӧ, Вениамин Семёнович некутшӧм радлун эз петкӧдлы, сылӧн ни ӧти кывйын нинӧм эз вӧв, дӧсадаысь кындзи.
Недель мысти сійӧ шуис, медым Катя сёрнитіс Маргарита Степановнакӧд, колӧ корсьны акушеркаӧс да примитны мераяс.
Катя эз гӧгӧрво, кутшӧм мераяс йылысь сійӧ сёрнитӧ.
Вениамин Семёнович гӧгӧрвоӧдіс лёкысь да грубӧя.
Катя бӧрддзис, пыркӧдіс юрнас.
Сылы таысь ставсьыс лои страшнӧ.
Сійӧ чайтліс, мый сійӧ пыр на ещӧ нывка, нывка — и друг сы весьтӧ ӧшйис мыйкӧ зэв омӧльтор, янӧданатор, мый йылысь кывліс сӧмын верстьӧ нывбабаяс сёрниясысь.
А медся страшнӧйыс вӧлі сыын, мый Вениамин Семёнович сы син водзын немвиччысьтӧг заводитчис вежсьыны.
«Тэ, гашкӧ, лыддян тайӧс преступлениеӧн?
— шуаліс верӧсыс, ачыс кутчысис горӧдӧмысь да лёкысь нускис.
— Да, тэ ногӧн тайӧ преступление?
Чепуха!
Гӧгӧрво прӧстӧйтор: преступление — ставыс, мый тэнӧ йӧршитӧдӧ, ставыс, мый тэныд мешайтӧ.
Мый абу мича, сійӧ и абу моральнӧ.
Нинӧм тэнад татшӧмнад мичаыс абу».
Тайӧ кывъяссӧ кылігӧн Катя весиг дрӧгмуні.
Во сайын сійӧ листавліс кутшӧмкӧ небӧг, буракӧ, «Гражданскӧй война историялысь» том, и сэтысь лыддис буретш тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧс шуаліс эстетствуйтысь бандит чужӧма морт, коді ӧти киас кутіс бомба, мӧдас дзоридз.
— Мыйла нӧ тэныд гаравны Борис Савинковлысь кывъяссӧ?
— шуис Катя.
— Ме йӧзлысь кывъяс гаравны ог радейт.
Ме ог тӧд мый йылысь больгыліс Савинков.
Ме висьтала ассьым мӧвпъясӧс.
I Лунысь лун Вениамин Семеновичлӧн «мӧвпъясыс» лоліны зывӧкджыкӧсь, лёкджыкӧсь, пежджыкӧсь.
Сійӧ аддзис: лоас кага, коді дорас Катяӧс сы бердӧ, бать бердӧ, ён чептӧн.
Катялы воштысьны некытчӧ нин, сы водзын соловей моз сьывны, дугдывтӧг ворсны благороднӧй рыцарӧс нинӧмла нин.
Медбӧрын Катялӧн герой эз ло.
Сы пыдди лои нюлыштӧм да шоч юрсиа, кӧкъямыс грана ӧчкиа, нярмунӧм нелямын арӧса морт — и сэсся нинӧм.
Катя эз вермы водзӧ сыкӧд кольччыны, сійӧ лои зывӧк сылы.
Висьтавны Маргарита Степановналы Катя нинӧм эз вермы.
Кыдз висьталан та йылысь мамлы, коді буретш и ӧлӧдліс да шуліс, мый тадзи и лоӧ?
Катялы шензьӧм вылӧ, сылӧн лои дзик немвиччысьтӧм сьӧлӧм бурмӧдантор — кага виччысьӧм.
Сійӧ кутас быдтыны да воспитывайтны сійӧс, найӧ кутасны радейтны ӧта-мӧднысӧ и сэсся налы некод оз ков.
Кымынкӧ лун чӧжӧн Катя лои верстьӧӧн, нывкаысь пӧри нывбабаӧ.
Мыйла мамыс пыр зумыш?
Мыйла Вениамин Семёнович пыр зывӧктанаджыка асьсӧ кутӧ?
Тайӧ ӧмӧй ставыс вӧрзьӧдӧ сылысь, Катялысь, сьӧлӧмсӧ?
Оз, Катя ӧні оз повзьы весиг Алексейкӧд паныдасьлӧмысь.
И сійӧ, и Вениамин Семёнович сылы эз лоны свет вылын.
Катя гӧгӧрвоис, мый сылы гортас овны оз позь.
Сійӧ мӧвпаліс, мӧвпаліс и дыр мысти аддзис, мый вӧчны.
Сійӧ муніс директорлӧн хозяйственнӧй часть кузя заместитель дінӧ да корис вуджӧдны асьсӧ подсобнӧй овмӧсӧ, — сэні эм общежитие, сэні лоӧ ылын Вениамин Семёновичысь да вообщӧ став йӧз синъясысь.
Директорлӧн заместитель ёна тӧждысис Катялысь олӧмсӧ устроитӧм могысь.
Сійӧ весиг шуис, мый мунны сылы заводысь ньӧти абу быть, завод вермас сетны торъя жыр, некыдзи кӧ нин оз кӧсйы овны воддза патераас.
Но Катя эз бӧрыньтчы аслас кывйысь, мырдӧн корис вуджӧдны подсобнӧй овмӧсӧ.
Директорлӧн заместитель сӧгласитчис Катяӧс босьтны табельщицаӧн, овны сетісны ичӧтик жыр.
Катя дінӧ тшӧкыда волывліс Маргарита Степановна.
Бӧрдіс.
Катя бурӧдліс: «Но мый тэ, мамочка, мый тэ?
Ставыс лоӧ бур.
Эн шогсьы».
Ӧтчыд локтіс и Вениамин Семёнович, но Катя сыкӧд эз кут сёрнитны, тшӧктіс сылы пырысь-пыр жӧ мунны.
Регыд мысти сійӧ кывліс, мый Вениамин Семёнович воши, мунӧма карысь, чукӧртӧма ассьыс шылльӧ-мылльӧсӧ да гусьӧникӧн усйысьӧма.
Маргарита Степановна пыр жӧ воис Катя дінӧ юӧртны та йылысь, нуӧдны сійӧс гортас.
Но Катя шуис, мый подсобнӧй овмӧсын сылы лӧсьыд, некытчӧ сійӧ татысь оз мун, кытчӧдз оз чуж кагаыс.
Катя сьӧлӧмысь уджаліс табельщицаӧн, кокни удж вылын да виччысис кага.
Сы гӧгӧрса йӧз пиысь некод эз дӧсадитчы сійӧс жалитӧмӧн, — ставныс вӧлі занимайтчӧны асланыс уджӧн, некод эз дивит, эз серав.
Мӧдарӧ, прӧстӧ, мортногӧн тӧждысисны.
Нывбабаяс сеталісны быдсяма сӧветъяс: «Тэ томиник на.
Тэныд, донаӧй, тайӧс колӧ тӧдны».
Кор старик бухгалтер висьталіс сылы, мый тӧнлун сійӧс юасис кутшӧмкӧ том морт, Катя некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, коді жӧ сійӧ сэтшӧмыс.
— Збыль эз аддзы?
— майшасис бухгалтер.
— Травникова пӧ меным колӧ.
Ме висьталі: му вылын, мися, му вылын.
Кыдз нӧ сійӧ эз аддзы, чудилӧ!
Туйыс ӧд веськыд.
Катя мӧвпаліс.
Эз-ӧ бӧр лок Вениамин Семёнович?
Кысь сылы бӧр локны!
Маргарита Степановна кытыськӧ кывлӧма, мый сійӧ аддзӧма места кутшӧмкӧ театрын Куйбышевын-ӧ, Саратовын-ӧ, ӧти кывйӧн кӧ, Ладасянь ылын-ылын — Волга дорын.
Но абу кӧ Вениамин Семёнович — коді нӧ сідзкӧ?
Бухгалтер висьталӧм серти Катя некыдз эз вермы думыштны, мый волӧма Алексей, ещӧ нин сы вӧсна, мый сы йылысь сійӧ важӧн нин эз думайт и виччысьны сійӧс эз виччысь.
Но тшӧкыда овлӧ — тэ дорӧ воас буретш сійӧ, кодӧс он виччысь.
Вермис ӧмӧй Катя виччысьны ас дорас Тоня Журбинаӧс, Алексейлысь чойсӧ?
Найӧ Тонякӧд некор эз вӧвны пӧдругаясӧн.
Велӧдчылісны, правда, ӧти школаын, но эз ӧти классын, — Катя мунліс Тоняысь кык классӧн водзынджык; аддзывлісны ӧта-мӧднысӧ переменаяс дырйи, ӧтчыд ӧтлаын ворслісны школьнӧй сцена вылын, — со и став тӧдсалуныс.
Тоня колян гожӧмын ёна кутіс лӧгавны Катя вылӧ; тайӧ лӧгалӧмыс лои чойлӧн вок дорӧ нывка руа вежӧгтӧм вӧсна.
Катя мырддис сылысь Алёша воксӧ, коді тайӧ чертёжница вӧснаыс садьсӧ дзикӧдз воштіс.
Сёрӧнджык и вежӧгтӧм и лӧгалӧм сайкисны, Катя муніс верӧссайӧ и Тонялы сійӧ бӧр лои веськодь.
Но вот Алёша бара паніс сёрни Катя йылысь.
«Сійӧ радейтӧ тайӧ Катькасӧ, радейтӧ!
Мыйла — сэтшӧм мустӧмсӧ да дзугсьӧмсӧ?»
Татшӧм кывъяс шуаліс Тоня Катя йылысь, а тайӧ кывъяс саяс вӧліны дзик мӧдпӧлӧс чувствояс.
Сійӧ тӧдіс Катя шудтӧмлун йылысь, позьӧ эськӧ вӧлі и кывтӧ кеслыштны; но Журбин семьяын некод некор эз кеслыв кывсӧ йӧз беда кузя, эз вӧвлы татшӧм обычайыс пӧрысь Журбинъяслӧн, эз велӧдлыны найӧ таӧ и ассьыныс челядьнысӧ.
Алексейкӧд сёрнитӧм бӧрын Тоня думыштчис Катя олӧм йылысь.
Збыльвылас сійӧ, Катькаыс, зэв шудтӧм.
Сылы эськӧ ещӧ велӧдчыны на, сійӧ жӧ историкӧн кӧсйис лоны, школаын история кузя кутшӧм бур докладъяс вӧчавліс!
Мыйла муніс верӧссайӧ туйтӧм морт сайӧ?
А ещӧ кага лоас...
Коньӧрӧй, коньӧрӧй!
И Алёша коньӧр, коньӧр...
Со кутшӧма торкис Катька став олӧмсӧ и ассьыс и сылысь.
Тоня сдайтіс экзаменъяс, пӧлучитіс аттестат.
Игоркӧд ӧтлаын найӧ гижисны заявление — Тоня университетӧ, Игорь институтӧ; мӧдӧдісны документъяссӧ ценнӧй пакетъясӧн.
Сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, кыдзи мортлӧн, коді сулалӧ кӧнкӧ саридздорса джуджыд берет вылын да лолалӧ став морӧстырнас.
Муніс сійӧ, муніс сьӧкыд туйӧд, уна-уна во, и со воис саридз дорӧдз.
Ӧні сійӧс сэні виччысьӧ корабль, самостоятельнӧй олӧмлӧн еджыд, югыд, мича корабль.
Шудыд вермас сэтшӧм чукйӧн тыртны мортӧс, мый сійӧ тэрмасьӧ юксьыны сыӧн мукӧдкӧд.
Шуны кӧ Тоня йылысь, сійӧс ӧдӧлитіс ещӧ и любопытство.
Тоня решитіс ветлыны Катя дорӧ, видзӧдлыны, мый сыкӧд лои.
Воис подсобнӧй овмӧсӧ.
Катя встретитіс сійӧс чуймӧмӧн.
Тоня сідзжӧ неуна вошыштіс: мый йылысь сёрнитны?
Но татшӧм случайясын нывбабаясыд мужичӧйясысь писькӧсджыкӧсь.
— Кыдз тэ олан-вылан, Катюша?
— юаліс Тоня.
— Да сідз тай вот, ола.
— Гашкӧ, Катя местаын кӧ эськӧ мӧд нарошнӧ вочавидзис гордӧя: бура, зэв бура, лӧсьыда.
Ӧбидитӧм йӧз либӧ вывті норасьӧны, либӧ вывті ышнясьӧны.
Катя вӧлі ачыс ас кодьыс.
— Уджыд уна?
— водзӧ юасис Тоня, ачыс видзӧдаліс Катялысь ичӧтик жырсӧ, кытысь нинӧм и видзӧднысӧ вӧлі: вольпась, тумбочка, сы вылын сулалӧны рӧмпӧштан да одеколон флакон, столӧвӧйясын кодь квадратнӧй пызан, кык улӧс.
— Абу зэв уна.
Верма.
Ещӧ лишнӧй кад на кольӧ.
Му вылӧ ветлывла отсасьны.
— А тэныд ӧмӧй позьӧ?
— Тоня видзӧдіс Катя вылӧ серьёзнӧя да жалитӧмӧн.
Тонялы Катя вӧлі татшӧм положениеын ыджыд гусятор новлӧдлысьӧн.
— Мыйла?
Дерт жӧ, позьӧ.
А тэ кыдзи олан?
— Ме?
Ме мӧдӧді документъясӧс университетӧ.
Вочакывсӧ ог вермы виччысьны.
Лэдзасны али оз экзаменъяс вылӧ?
— Вот тешкодь — оз лэдзны!
Нинӧм и мӧвпавны.
— Катя думыштчис, чӧв олыштіс.
— Вежала тэныд, — бара заводитіс сійӧ.
— Ме сідзжӧ сэтшӧма кӧсъя вӧлі университетӧ, сэтшӧма кӧсъя!
— Мунам ӧтлаын, Катюша?
— Тэ сёрнитан и весиг он думышт, мый сёрнитан.
Ме ӧмӧй верма?
Менам, Тонечка, ӧні велӧдчыссьӧма нин.
Ме ӧні лоа мамӧн, кута пеславны кага рузумъяс, кага видзны.
Меным быдӧн висьталӧны, сӧмын тайӧ пӧ и эм мамлӧн олӧмыс.
Кыдз тэ чайтан, тайӧ збыль?
— Ог тӧд, Катюша.
— Тонялы окота вӧлі меліавны сійӧс, кутлыны, окавны, Катя вӧсна лои сэтшӧм гажтӧм, ӧбиднӧ да сьӧкыд.
— Катюша, — аслыс немвиччысьтӧг шуис сійӧ, — а тэ йылысь Алексей тшӧкыда, зэв тшӧкыда юасьлӧ.
Катя лэдзис синъяссӧ, чӧв ланьтіс.
— Сійӧ неважӧн воліс тэ дінӧ, — бара шуис Тоня.
— Воліс?
Сійӧ?
— Катя гӧрдӧдіс, кутіс волнуйтчыны.
— Мыйла?
— Сідзи.
Аддзӧдлыны.
Сійӧ тэнӧ ёна радейтӧ.
— Эн висьтав, Тоня.
Эн висьтав.
Мед ме ог кыв.
— Катя кипыдӧсъяснас сутш кежлӧ тупкыліс пельяссӧ и сэсся пыр жӧ юаліс: — Сійӧ тэныд ставсӧ висьтавлӧ, да?
— Да, ставсӧ.
Сійӧ зэв бур.
Катя син водзӧ друг сувтіс став колян кадыс — лӧнь, югыд да зэв паськыд.
Кыдзи найӧ Алексейкӧд пукавлісны «тӧвся садйын», эз вӧвны йӧктӧмъяс вылын, кыдзи ветлӧдлісны Лада дорын зэр бӧрын пожӧмъяс костӧд, кыдзи ӧтлаын мӧвпавлісны асланыс кыкнанныслӧн водзӧ олӧм йылысь.
Сійӧ лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, кӧдзыд клеёнка вылӧ, да бӧрддзис.
Мыйла, мыйла Тоня локтіс, мыйла казьтыштіс сэтшӧмтор, мый некор нин оз ло?
Повзьӧм Тоня уськӧдчис сы дінӧ, кутыштіс пельпомъясӧдыс, топӧдчис банбокнас сы юр бердӧ.
— Катя, мусаӧй, донаӧй, Катюшенька, прӧстит!
Нинӧм оз ков вӧлі висьтавны?
Катюша, а, Катюша?
— Мыйла?
Висьтав, Тонечка, висьтав.
— Катя сідзжӧ кутіс Тоняӧс, сідзжӧ топӧдчис сы бердӧ.
— Висьтав.
Мучит менӧ.
Ӧд ставсьыс ме мыжа, ме.
Со, вӧлӧмкӧ, со мыйла сэтшӧма сійӧ, Катя, полӧ Алексейкӧд паныдасьӧмысь.
Сы вӧсна, мый тӧдіс, — ставсьыс мыжа сійӧ, мыжа, мый прамӧйногӧн эз донъяв Алексейлысь чувствояссӧ, эз разберитчы, дзугсис аслас чувствоясӧн.
Катя медводдзаысь кутіс чувствуйтны мыйыджда лоӧмторйыс да мый сійӧс оз нин позь веськӧдны.
Коді вӧлі сэтшӧмыс эсійӧ Вениамин Семёновичыс?
Кытысь сійӧ босьтчис?
Коді сійӧс радейтліс?
Сійӧ?
Катя?
Оз вермы лоны!
Эз жӧ, Катя сійӧс эз радейт, сылы кажитчис, мый сійӧ радейтӧ, — сӧмын кажитчис.
Катя эз сійӧс радейт.
Эз, дзик эз!
Катя радейтіс сійӧ олӧмсӧ, коді тыдаліс сылы мыйлакӧ быть Вениамин Семёновичкӧд орччӧн.
Сійӧ радейтіс Вениамин Семёновичлысь нималана другъяссӧ, кодъяс козьналавлісны сылы асланыс кырымпаса небӧгъяснысӧ, радейтіс Кавказ, кытчӧ сійӧ сыкӧд кӧсйӧ вӧлі мунны, волжскӧй плӧтинаяс, лӧз гӧраяс да пӧсь лыаяс, Мӧскуа, Ленинград, театръяс...
Ставыс тайӧ пракмуні, киссис, и кӧні сійӧ сэні, ассяньыс лӧсьӧдлӧм шудлун торпыригъяс улас?
Катя бӧрдіс пыр ёнджыка.
Ас кӧсйытӧгыс, казявтӧг, сыкӧд тшӧтш бӧрддзис и Тоня.
Бӧрдӧм шы вылас локтіс суседкаыс.
— Мый лои, нылукъяс?
Мый сэтшӧмыс?
— юаліс сійӧ.
Тоня сӧмын ӧвтыштіс кинас, и суседкаыс муніс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый тані сійӧ лишнӧй и отсавны нинӧмӧн оз вермы.
— Мунам, Катюша, миян ордӧ, — шуаліс Тоня, кор ставыс вочасӧн сайкаліс да ланьтіс.
— Оз позь тэныд ӧтнадӧн овны.
Ӧтнадлы страшнӧ.
Мунам, Катюша?
И мам лоӧ рад, и ставныс.
Тоня ньӧти эз тӧд, лоӧ-ӧ нимкодь Агафья Карповналы, вайӧдас кӧ сійӧ аскӧдыс Катяӧс, но сылы окота вӧлі отсавны Катялы.
— Мый тэ, Тонечка!
— вочавидзис Катя.
— Аттьӧ тэныд бур кывъясыд вылӧ, но ме татысь некытчӧ ог мун.
Верми ӧд эськӧ мунны мам ордӧ, но ог кӧсйы, ог кӧсйы.
Коли ӧтнамӧн, ӧтнамӧн и кута овны.
— Он, он ӧтнадӧн!
— лэчыда горӧдіс Тоня.
— Он, тэ он ло ӧтнадӧн.
Он ло!
3
Июль тӧлысся ӧти вежалунӧ Зина ордӧ пырис Алексей.
Первойысь пасьталӧм еджыд кителя, «капитанка» картуза, кодлӧн вылысыс вӧлі сідзжӧ еджыд, рӧмпӧштан моз дзирдавмӧн весалӧм ботинкиа, гожъялӧма.
Сійӧ кажитчис Зиналы сэтшӧм мичаӧн, мый ныв видзӧдіс Алексей вылӧ тыр синмӧн, ассьыс ёна нимкодясьӧмсӧ ньӧти дзебтӧг.
— Тіянлы сӧмын капитанскӧй мостик вылын сулавны, Алексей Ильич!
— шуис сійӧ.
— Капитан Журбин!
— Кыдзи ті футбол кузя, Зинаида Павловна?
— юаліс ошкӧмла нимкодясьысь Алексей.
— Менам билетъяс эмӧсь.
— Вот ог и тӧд, кыдзи футбол кузяыд.
Некор эг вӧвлы футболӧн ворсанінын.
Сӧмын радио пыр кывзывлі.
Зэв интереснӧ...
— Радио пыр комментируйтӧны мастеръяслысь ворсӧмсӧ.
А миянӧ волывлӧны сӧмын «Б» класса командаяс.
Талун миян заводскӧйяс ворсӧны калининградскӧй командакӧд.
Ветламӧй.
Местаясыс бурӧсь, центральнӧй трибуна вылын.
— Радпырысь, Алексей Ильич.
Вот аттьӧ тіянлы!
А то ме ог тӧд вӧлі, мый меным талун вӧчны.
Зина пӧдласис мӧд жырйӧ, кӧні вӧлі сылӧн спальняыс, и петіс сэтысь Алексей дорысь не омӧльджыка вӧччӧмаӧн.
Пушыд джуджыд причёска, абу яръюгыд дзоридзьяса, но уна рӧма платтьӧ, вӧсни каблукъяса выль туфли, кодӧс кӧмалӧма первойысь на.
Алексей аддзис друг сійӧс, мый некор эз казявлы: Зиналӧн синъясыс кельыдлӧзӧсь, а Зина фигуралы вермас вежавны весиг Костялӧн Дуняшка.
Сійӧ кӧсйис шуны: «Кутшӧм ті мичаӧсь, Зинаида Павловна!», но думыштіс Катя йылысь да эз шу, — Катя вӧлі мичаджык.
Карса стадион вылӧ позьӧ вӧлі веськавны кык туйӧд.
Ӧтиыс — мунны троллейбусӧн центрӧдз и сэні пуксьыны трамвайӧ либӧ автобусӧ.
Либӧ жӧ мунны подӧн, окраинаса мувывса туйяс кузя — Веряжкасянь километр кык кымын.
Кадыс вӧлі этша нин, и Алексей шуис, мый бурджык мунны подӧн, регыдджык.
Найӧ мӧдӧдчисны.
Зина мунігмозыс юасис:
— А ті ворсанныд футболӧн, Алексей Ильич?
— Ог.
Ме занимайтча гимнастикаӧн.
Снарядъяс вылын.
Миян семьяын сӧмын ӧти футболист, Антон.
Сійӧ войнаӧдз бура ворсліс.
Ӧні, дерт, оз вермы кок вӧснаыс.
Миян ставныс разнӧйӧсь.
Костя — сылы мед вӧліны яхтаяс, велосипедъяс.
Ӧтчыд сійӧ шурӧбтіс велосипедӧн лыжнӧй трамплин вывсянь.
Сэки сылы вӧлі дас квайт арӧс.
— Тӧвнас исковтіс?
— Эз, мыйла тӧвнас?
Гожӧмын.
Пӧвъяс вывті.
Мам, мыйӧн кывлӧма та йылысь, — жугӧдла, горзӧ, велосипедтӧ, шыбита помӧй гуӧ.
А бать сӧмын нюмъялӧ.
Бать збойястӧ радейтӧ.
Сійӧ шуӧ: мужичӧйлы колӧ лоны мужичӧйӧн, а оз ба...тизвинитӧй, Зинаида Павловна, а оз нывбабаӧн.
Сійӧ ачыс миянӧс ставнымӧс вартчыны велӧдіс, весиг Тонькаӧс.
Шыбитас ваӧ кутюпиӧс моз, сэсся кыдз гажыд!
— А Виктор Ильич?
Сійӧ занимайтчӧ жӧ физкультураӧн?
— Виктор?
— Алексейлы дум вылас уси батьыслӧн тшӧктӧмыс — сёрнитлыны Зинакӧд, медым эновтчис Виктор дінӧ сибӧдчӧмысь.
— Оз, — шуис сійӧ, ачыс зывӧктӧмӧн ӧвтыштіс кинас.
— Виктор миян — шляпа.
Физкультура пыдди сійӧ ворсліс неаполитанскӧй оркестрын.
— Тайӧ Алексейлы кажитчис этша на.
Сійӧ содтіс: — Шляпа да растяпа.
— Неправда!
— горӧдіс Зина.
— Неправда!
— Месӧ бурджыка тӧда.
Ме сылы вок.
— Сідзкӧ, омӧль вок, тадз кӧ сёрнитанныд!
Зина зумыштчис.
Сійӧ эз вермы миритчыны, медым оскорбляйтісны Виктор Ильичӧс, медым сы йылысь сёрнитісны омӧльбоксянь.
Сэтчӧ жӧ выль туфлиыс топӧдӧ коксӧ, быд воськов бӧрын пыр ёнджыка дойдны кутіс.
Но Зина эз петкӧдлы Алексейлы ассьыс мучитчӧмсӧ да воддзамозыс муніс ӧдйӧ.
А то ещӧ и сы йылысь шуас: шляпа да растяпа.
Найӧ кайисны трибуна вылӧ, на вылӧ видзӧдлывлісны: параыс вӧлі синмӧ шыбитчана, кыдзи нӧ он видзӧдлы.
«Алёшка Журбиныд, — вашкӧдчисны, мигайтчисны заводскӧй ребята, — инженершаӧс крукыштӧма!
Дошлӧй зон».
Дошлӧй зон, а сыкӧд и Зина кылісны тайӧ вашкӧдчӧмъяссӧ, но Зиналы вӧлі не наӧдз.
Зина сӧмын и мӧвпаліс, кыдз эськӧ мездысьны терпитны позьтӧм дойсьыс.
Сійӧ путьмӧдчис.
Кыскыштіс улӧджык платтьӧсӧ, пӧрччис туфлисӧ да сюйис сійӧс скамья улас.
Лои сэтшӧм лӧсьыд, мый Зина весиг куньліс синъяссӧ, и сӧмын та бӧрын кутіс видзӧдны веж полесӧ, видзӧдысьясӧн тыр трибунаяссӧ, ассьыс суседъяссӧ.
— Кутшӧм бур стадион!
— шуис сійӧ.
— Ме вӧвлі физкультурнӧй парадъяс вылын, кор велӧдчи институтын, ленинградскӧй стадион «Динамо» вылын.
Пӧшти татшӧм жӧ.
Юръяс весьтын тӧлаліс да шпоракыліс флаглӧн кельыдлӧз полотнищеыс, гожся шоныд тӧв ӧвтіс трибунаяс вывті, летйис чышъянъяс, шляпа лентаяс.
Зина думсьыс бара аттьӧаліс Алексейӧс, мый вайӧдіс сійӧс татчӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый тайӧ Тонялӧн думыштӧмтор, мый буретш Тоня тшӧктіс Алексейлы нуӧдны Зинаӧс видзӧдны футболӧн ворсӧмсӧ.
«Зиналы гажтӧм, — шуис асывнас Тоня.
— Ӧтнас пыр пукалӧ.
Мыйла абу яндзим, Алёша, сӧмын ас йывсьыд мӧвпавны».
Алексей эз сетчы: «Мун ачыд».
— «Муні эськӧ, да тэ ӧд тӧдан, кытчӧ меным колӧ ветлыны».
Алексей тӧдіс: подсобнӧй овмӧсӧ, видлыны Катяӧс.
Футболистъяс котӧрӧн петісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн — кельыдлӧз да гӧрд майкааӧсь, кытшӧн сувталісны поле шӧрӧ, мый йылысь кӧ сэні сёрнитыштісны; сэсся сідзжӧ котӧрӧн разӧдчисны став поле пасьта; воротаясӧ сувтісны вратарьяс — ӧтиыс, ставнас сьӧд паськӧма, кузь тушаа, зумыш, кияссӧ кресталӧма, кынмис места вылас; мӧдыс — ичӧтик тушаа, пельк, кутіс котравны штангасянь штанга дорӧ, сійӧ чеччаліс, места вылас эз инась, весиг кор мачыс вӧлі мӧдарас, противник ворота дорын.
Зина эз пырысь-пыр гӧгӧрво — коді да кытчӧ должен вӧтлыны мачсӧ.
Но кор гӧгӧрвоис, ворсӧмыс сылы лои интереснӧйджыкӧн, сійӧ частӧ кватитлывліс Алексейӧс гырддзаӧдыс, пельпомӧдыс: «Тайӧ жӧ неправильнӧ, Алексей Ильич!
Эсійӧ, веськыдвывсаыс, кучкис кинас, а судья оз аддзы!» —
«Алексей Ильич, мыйла миян йӧзлы штрафнӧй?
Ворсісны кыдз колӧ.
Ог гӧгӧрво».
Гӧгӧр горзісны: «Судья отсасьӧ динамовечьяслы!» — «Сэні!» —
горзісны детинкаяс, кор мачыс вӧлі сеткаын.
«Коля, Коля, тэджык, зонмӧ!
Эк, няняліс!»
Алексей эз шумит, эз горзы, сӧмын сылӧн зэлалӧм да дугдывтӧг вежласян чужӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый и сійӧ абу видзӧдысьяс скамья вылын, а поле вылын, защитникъяс, полузащитникъяс да нападающӧйяс пӧвстын.
Кутшӧмкӧ аппарат отсӧгӧн кӧ позьӧ вӧлі вӧчны болельщикъяслысь мӧвпъяссӧ тыдаланаӧн, а налысь тушаяснысӧ тыдавтӧмӧн, аддзим эськӧ, мый футбольнӧй матч дырйи трибунаясыс сулалӧны тыртӧмӧсь, сы пыдди поле вылас мач гӧгӧрыс мунӧ вӧвлытӧм ноксьӧм, свалка, кӧні пессьӧны некымын сюрс мужичӧйяс, нывбабаяс, челядь — директоръяс, милиционеръяс, бухгалтеръяс, слесарьяс, нянь пӧжалысьяс, часовщикъяс, витӧд-дасӧд класса велӧдчысьяс.
Вӧліны тайӧ свалкаас тшӧтш и Зина и Алексей.
Перерыв дырйи Зина эз мун гуляйтны — поліс кӧмавны туфлисӧ.
Шуис Алексейлы, мый кӧсйӧ пукалыштны, мудзис.
Алексей вайис сылы бумажнӧй стаканчикын мороженӧй.
Но позьӧ кӧ вӧлі места вывсьыд не вӧрзьыны перерыв дырйи, то кор матчыс помасис, кӧсъян кӧть он, а лоӧ чеччыны да мунны.
Зина заводитліс кӧмавны туфлисӧ — эз вермы.
Алексей гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ шуис:
— Пӧрччӧй чулкитӧ, мунӧй кӧмтӧг.
— Абу лӧсьыд.
— Татшӧм кӧрт сапӧгъяснад ветлыны збыльысь абу лӧсьыд.
Кӧмтӧгыд лӧсьыд.
Кӧсъянныд кӧ, пӧрчча жӧ, солидарность ради.
Найӧ тӧлкуйтігкості — мый жӧ вӧчны, трибунаяс рекмисны.
— Ог пӧрччы, видла мунны, кыдзи став йӧзыс ветлӧдлӧны.
— Зина, вешкырасигтыр да паръяссӧ курччалігтыр, туфлиасис.
Кыдзкӧ-мыйкӧ найӧ лэччисны трибуна вылысь.
Алексей кутіс Зинаӧс сойбордйӧдыс.
Воисны гимнастическӧй городокӧдз.
Зина сувтіс.
— Ог вермы, Алексей Ильич.
Мунӧй ӧтнанныд.
Ме бӧрыннас.
— Предательство вылӧ тойлаланныд?
— Алексей нюммуніс.
— Пӧрччысьӧй, ей-богу, но мый ті, Зинаида Павловна!
Асланым отечествоынӧсь ӧд.
— Энлӧй, шойччышта.
Пырысь-пыр мӧдӧдчам.
— Ладнӧ, шойччӧй.
А ме сэк кості видла гажӧдыштны тіянӧс.
Алексей пӧрччис кительсӧ, чеччыштіс да чорыда кутчысис турник перекладинаӧ.
Еджыд майкаыс зэвтӧма сылысь морӧссӧ, гожъялӧмсьыс бронзӧвӧй крепыд киясас тӧдчис быд мускул.
Алексей кыпӧдчыштіс, шыбитіс тушасӧ перекладина вомӧн, вӧчис кутшӧмкӧ тэрыб движениеяс, сувтіс кияс йылас увлань юрӧн, олыштіс сідзи секунда-мӧд, а сэсся тушаыс ставнас ӧвтыштчис увлань, бара кыпаліс перекладина вывті, — сійӧ, кытш бӧрся кытш вӧчалӧмӧн, петкӧдліс «солнце».
«Дас вит», — лыддис Зина, кор Алексей чеччыштіс муӧ.
Но мый нӧ, Виктор Ильич, пӧжалуй, оз куж и эз кужлы петкӧдлыны «солнце», оз ворс сійӧ футболӧн, — и тайӧ бур.
Зиналы, сылӧн инас ӧшйытӧм, ӧзъян характерӧн, сылӧн тэрыблунӧн должен вӧлі сьӧлӧм вылас воны спокойнӧй морт.
Зиналы кажитчис Викторыс сы боксянь, мый сылы аслыс эз тырмы: способность спокойнӧя мӧвпавны олӧмысь быд положение, не петны, кыдз шуӧны, ку пытшкысь, не шӧйӧвошны и сэк жӧ не вывті ышмыны.
— Но кыдз?
— кительсӧ пасьталігӧн юаліс Алексей.
— Зэв бур!
Найӧ мунісны ещӧ воськов ветымын — сійӧ местаӧдз, кӧні топыда сулаліс чӧв олысь йӧзлӧн ичӧтик чукӧр.
— Мый найӧ сэні вӧчӧны, Алексей Ильич?
— Штанга лэпталӧны, — сідз-тадз вочавидзис Алексей.
— Ошлӧн спорт.
Сійӧ кутіс Зинаӧс сойбордйӧдыс, кӧсйис нуӧдны сійӧс штангистъяс бокті, сы вӧсна мый тӧдіс, коді вӧлі йӧз чукӧр шӧрас.
Но Зина сідзжӧ аддзис — сэні вӧлі Виктор.
Сійӧ матыстчис да дыр видзӧдіс, кыдзи Виктор то ӧти кинас, то кыкнан кинас, то ньӧжйӧник, то раснитӧмӧн лэптыліс мусьыс да кыпӧдліс юр весьтас стальнӧй чӧрс, код помъясӧ пысавлӧма чугуннӧй дискъяс; сылы содтавлісны диск, кыкӧс, куимӧс, и сійӧ кыпӧдліс.
— Ён жӧ Журбиныд!
— шуис кодкӧ.
— А ті мый шулінныд Виктор Ильич йылысь?
— Зина кӧритӧмӧн видзӧдліс Алексей вылӧ.
— Мыйла нӧ ті?
— Кӧть мый, а миян сійӧ мешӧк.
— Алексейлы эз сюр бурджык вочакыв.
Виктор лэдзис штангасӧ, веськӧдчис, лэдзис гырддзаӧдзыс пуджлӧм дӧрӧм сосъяссӧ, чышкис пӧсялӧм плешсӧ.
Манжет петляясас запанкияс сюялігӧн сійӧ казяліс Алексейӧс да Зинаӧс.
Чолӧмалӧм могысь нюммуніс Зиналы, петіс кытшысь.
— Футболӧн ворсӧм видзӧдінныд?
— Да.
— Зина нюжӧдіс кисӧ, но Виктор петкӧдліс сылы ассьыс ляксьӧм кипыдӧссӧ:
— Извинитӧй, Зинаида Павловна, неуна эсійӧ...
Няйткодь миян коньӧр Витяным.
Мунам ӧтлаын али тіян асланыд компания?
— Кутшӧм компания!
— заводитіс сёрнитны Алексей.
— Миянлы тэкӧд, Витя, ковмас нуны Зинаида Павловнаӧс кияс вылын.
Туфлиыс коксӧ топӧдӧ.
— Туфлиыс?
Но мый нӧ, нуам, — долыдпырысь сӧгласитчис Виктор.
— Кыдзи новлӧдлӧны раненӧйясӧс.
Кутчысям вот тадзи...
Вай, Алёшка, китӧ...
Нуам.
Зина ӧткажитчис, пӧрччис мустӧм туфлияссӧ, сэсся тшӧктіс Викторӧс да Алексейӧс бергӧдчывны мӧдарӧ, пӧрччис чулкияссӧ.
— Гожъявны колӧ, Зинаида Павловна, — шуис Алексей, кор аддзис сылысь еджыд кокъяссӧ.
— Татшӧм кокъяснад сӧмын виннӧй заводъясын виноград нырны, кыдзи вӧчлісны войдӧр, а не карабъяс стрӧитны.
Найӧ мунісны эз туй кузя, а му пӧлӧн, трӧпаӧд, коді чукльӧдліс муртса морт судта том кыдз пу расті.
— Мыйта корӧсь!
— шуис Алексей.
Коръяссӧ мунігмозыс нетшкигтыр сійӧ мӧвпаліс: «Буракӧ, Зиналы окота, медым ме эг вӧв тані.
И збыльысь, мыйла ме гартча на костын?
Батьлысь инструкция выполняйта?
Выполняйт жӧ, папаша, тэ ачыд.
Ме тэныд абу надзиратель».
Алексей вӧчис сідз, быттьӧ сылӧн разьсис ботинки шнурыс.
Сійӧ пуксис турун пӧвстӧ да кутіс выль пӧв шнуравны:
— Ті мунӧй, суӧда.
Зина тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс бӧрвылас.
Алексей кыдз пуяс сайысь эз нин тыдав.
Зина чукӧстіс сійӧс.
— Оз вош, — шуис Виктор.
— А ті тӧданныд, Зинаида Павловна, ме ӧні начальство.
Тӧрыт ме сдайті мастер вылӧ.
Модельнӧй мастерскӧйса мастер.
Кыдз тайӧ тіянлы кажитчӧ?
— Зэв!
— Зина зілис не видзӧдны Виктор вылӧ.
Сылы кажитчис, мый синъясыс удтасны: найӧ, буракӧ, радейтысьлӧн кодьӧсь да йӧйӧсь.
— А ещӧ, тӧданныд-ӧ, — водзӧ висьталіс Виктор, — электроинструментъяс вӧчан завод босьтіс менсьым станокӧс да лэдзӧ производствоӧ.
— Кутшӧм бур, Виктор Ильич!
Тайӧ ыджыд радлун.
— Зина видзӧдліс бӧрвылас, Алексей век эз вӧв.
— Кӧн нӧ Алёшаыс?
— Мый тіянлы Алёшасьыс?
Шуа тай, оз вош.
А то ме верма думыштны, мый ті мекӧд гажтӧмла нюкырмунанныд.
— Оз ков сідзи мӧвпавны, Виктор Ильич.
Прӧстӧ гӧгӧрвотӧм, кытчӧ сійӧ воши.
А гажтӧм йывсьыд оз ков сёрнитны.
Ті жӧ асьныд тӧданныд, кутшӧм радпырысь ме тіянлы отсалі чукӧртны материалъяс, гижті тіянлы.
— Сійӧ вӧлі удж, Зинаида Павловна.
Тшӧкыда ӧд сідзи овлӧ: удж вылын тэнад ӧти другъяс, завод ворота сайын — мӧдъяс.
Абу ӧмӧй збыль?
— Ме ногӧн кӧ, абу збыль.
Меным кажитчӧ, тайӧ абу зэв бур другъяс, кодъяс либӧ сӧмын заводын, либӧ сӧмын ворота сайын.
И дружбаыс омӧль, сійӧс кӧ позьӧ потшны заводскӧй заборӧн.
— Ме тадз жӧ думайта.
Но олӧмын быдсямаыс овлывлӧ.
Мыйла, шуам, станоктӧ ставнас эштӧдӧм бӧрын ті дугдінныд миянӧ волывлыны?
А сыӧдз тшӧкыда волывлінныд.
Зина гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ сылы ӧпаснӧй туйӧд, колӧ не лэдзны сійӧс, но та вылӧ вынъясыс эз вӧвны, аскӧдыс сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны.
— Ӧти-кӧ, Виктор Ильич, ӧшибайтчанныд.
Ме волывлі тіянӧ тӧвбыд, а не сӧмын кор ми уджалім станок вылын.
Мӧд-кӧ, ті правӧсь — олӧмын быдсямаыс овлӧ.
Гашкӧ, менам эм помка, коді мешайтӧ волыны тіянӧ, Журбинъяс ордӧ.
— Ог аддзы некутшӧм логика, Зинаида Павловна.
Тонякӧд дружитанныд, Тоня — Журбина.
Алёшакӧд весиг ветлінныд видзӧдны футболӧн ворсӧм,
Алёшка — Журбин...
Артмӧ сідзи, мый сӧмын мекӧд тіянлы абу лӧсьыд.
— Абу таын делӧыс, абу таын делӧыс, Виктор Ильич!
— Зина сорассис.
— Ме ог тӧд, мыйын делӧыс.
Гӧгӧрвоанныд, ог тӧд.
— Но сідзи и решитам: миян пӧвстысь некод нинӧм оз тӧд, а сы вӧсна ми огӧ кӧсйӧй ӧта-мӧднымӧс аддзӧдлыны.
Сӧмын меным тайӧ шуӧмыс оз лӧсяв.
Ме век рад тіянӧс аддзӧдлыны.
Ме некор ог вунӧд, кыдзи ті поддерживайтінныд менӧ, ыштӧдінныд, кутшӧм ыджыд отсӧг сетінныд.
Тайӧ, мый ме висьтала, тіянлы, дерт, абу интереснӧ.
Гӧгӧрвоана ӧтитор: мыйкӧ ті дзебанныд меысь меным паныдаӧс.
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, Виктор Ильич, кутшӧм несправедливӧ ставыс, мый ті шуанныд!
— Зина весиг шыбитіс муас туфлияссӧ, кодъясӧс нуӧ вӧлі киас.
— Мый, мый ме верма дзебны?
— Вот ме и юася — мый?
Виктор лэптіс туфлияссӧ.
Воисны нин клуб садйӧдз, матын вӧлі Зиналӧн керкаыс.
И сӧмын сэки бӧрвыланыс тыдовтчис Алексей.
— Лёкгагӧс кӧсйи кутны, — шуис сійӧ.
— Кӧсйи сетны Зинаида Павловналы брошка пыдди.
Пышйис.
— Алексей казяліс, мый Зина расстроитчӧма, мый мыйлакӧ Виктор нуӧ сылысь туфлияссӧ.
Алёша босьтіс найӧс Виктор ордысь.
— Тэныд, Виктор, оз позь.
Тэ семьялӧн бать.
А ме... меным позьӧ: ме — кавалер.
Зина нетшыштіс Алексей киысь ассьыс шудтӧм туфлияссӧ.
— Меным колӧны ёртъяс, а оз кавалеръяс!
— скӧрысь шуис сійӧ да котӧртіс керка подъездланьыс.
— Тэ он тӧд, Алёшка, мый вӧчсьӧ Зинаида Павловнакӧд?
— юаліс Виктор.
— Абу-ӧ тэ, вокӧ, мыжа?
Абу-ӧ радейтчӧм вӧсна осложнениеяс?
Алексей чуймӧмысла измис: кыдз вермис бергӧдчыны делӧыс!
Мойдкыв, дай сӧмын!
— Но, Витя, — вочавидзис сійӧ, — тэ веськалін дзик стӧча...
Висьталі эськӧ ме тэныд ставсӧ, да абуӧсь менам полномочиеясыс.
— Кодсянь полномочиеяс?
— Батьсянь.
— Мыйла тані батьным?
— ӧні Виктор чуймис.
— Батьным мыйла?
Батьным, тэ жӧ тӧдан, нравственность кузя главнӧй видзӧдысьыс.
— Кутшӧм нравственность кузя?
— Обыкновеннӧй.
Человеческӧй нравственность кузя, Витя.
Колӧ кӧ, дерт, ме тэныд висьтала.
Ачыд ӧмӧй тэ он казяв?
— Мый ог казяв?
Висьтав либӧ эн висьтав, кодсӧ кӧ ӧтисӧ.
Мый ӧтарӧ-мӧдарӧасян.
— Сійӧ ставыс со тані бергалӧ, тані!
Оз ӧтар-мӧдарын, а шуйгавылын.
— Алексей гӧгрӧдліс чуньнас китель вывтіыс сійӧ местаті, кӧні мортлӧн сьӧлӧмыс.
— Коді — ме?
— Виктор гӧгӧрвоис.
— Сійӧ.
— Зинаида Павловна?
— Да, Зинаида Павловна.
Заводын техническӧй информация кузя бюроса заведующӧйлӧн заместитель.
— Осёл тэ, Алексей, осёл!
— забеднӧысла да скӧрмӧмысла Виктор сьӧлыштіс, сэтшӧм лӧсявтӧмӧн сылы кажитчис Алексейлӧн висьталӧмыс.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
1
Тоня пӧртіс олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Катя сэсся эз нин вӧв ӧтнасӧн.
Быд рыт, быд вежалунӧ сы дорӧ подсобнӧй овмӧсӧ волывлісны либӧ ачыс Тоня либӧ Тонялӧн пӧдругаясыс.
Катялы налӧн пыр волывлӧмысь вӧлі лӧсьыд и сыкӧд ӧттшӧтш сьӧкыд.
Дасӧд класса выпускницаяс, ещӧ нывкаяс на, найӧ эз кужны сайӧдны асланыс школаса вӧвлӧм велӧдчысь дінӧ ассьыныс жальлунсӧ.
Найӧ тӧждысисны Катя вӧсна, быттьӧ ёна висьысь да нинӧм вӧчны вермытӧм вӧсна, — тэрмасисны мыччыны улӧс, мунлісны кӧ гуляйтны, босьтлісны сойбордйӧдыс; тшӧкыда горӧдлывлісны: «Эн копыртчы!
Эн лэпты!
Тэныд оз позь!»
Найӧ Катялы эз сетлыны ни кежны туй вылысь му вылӧ, ни нетшыштны пӧлӧвнича; кывзыны кӧ нывкаяслысь — сылы колӧ сӧмын куйлыны либӧ пукавны.
А Катялы окота вӧлі ветлӧдлыны, нетшкыны пӧлӧвничаяс, мачасьны нывкаяскӧд.
Катя чувствуйтіс асьсӧ дзик здоровӧн и омӧля гӧгӧрволіс сы йылысь, мый сыкӧд колӧ лоны регыд мысти.
Тайӧ лои войын.
Нывкаяс важӧн нин мунісны.
Катя куйліс вольпась вылын, но эз узь.
Ӧшиньӧдыс видзӧдіс лӧня да кӧдзыда ыджыд тӧлысь.
Катялы вӧлі не тӧлысьӧдз, сійӧ чувствуйтіс аслас став тушасьыс сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ тревожитана вӧрзьыштлӧмъяс.
Сылы лои страшнӧ.
Сійӧ жалитіс, мый абу гортас, мый сы дінын абу мамыс.
Мыйла, мыйла сійӧ эз тшӧкты мамсӧ ас дінас олыштны?
Маргарита Степановна воліс кык лун сайын, висьталіс, мый сылӧн заводитчис конференция, но сійӧ вермас и не ветлыны сэтчӧ, колӧ кӧ тайӧ Катюшалы.
Катя матӧ эз сибӧд, сійӧ тӧдіс, мый карса велӧдысьяслӧн конференцияяс овлӧны быд гожӧмын, мый Маргарита Степановна сэні быд во выступайтӧ кутшӧмкӧ докладӧн, — сӧмын кольӧм во эз выступайт, висис да.
Катя вочавидзис:
«Эн тӧждысь, мамук, ме ачымӧс зэв бура чувствуйта.
Оз на ло регыд мысти, и ставыс мунас лючки-ладнӧ».
— «Но, медъя, медъя.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, пыр жӧ юӧрт меным.
Ок, кутшӧм неладнӧ артмис, мый тэ тані, а абу гортын!..»
И вот воис тайӧ войыс, заводитчис сылӧн тревогаыс...
Мый нӧ вӧчны, мый?
Кор топӧдіс немвиччысьтӧм дой, Катя решитчис — сійӧ зымӧдіс кулакнас уна рӧма шпалерӧн клеитӧм стенӧ.
Пырис суседкаыс, ӧзтіс би, аддзис Катялысь повзьӧм синъяссӧ.
— Кад, сідзкӧ, нылукӧй, кад, — кутіс сёрнитны сійӧ.
— Делӧыс абу страшнӧй, прӧстӧй.
Нывбабалӧн доля.
Тэ пасьтась, ме сэк кості ветла дежурнӧй дорӧ, мед вӧв сетасны либӧ машина ыстасны.
Дежурнӧй, либӧ прӧстӧ кӧ шуны, стӧрӧж дядя Митя, вӧлі узьӧ контораын скамья вылын; ас улас пуктӧма пасьсӧ, а юр улас гынсапӧгсӧ.
— Вот бедаыс, вот бедаыс!
— кутіс майшасьны сійӧ, кор тӧдмаліс, кутшӧм делӧ кузя сы дінӧ локтӧмаӧсь.
— Кысь нӧ сійӧс, вӧвсӧ, босьтан?
Садьмӧдны начальствоӧс али мый?
Конюхъясӧс чуксавны?
Корсьны шоперӧс?
— Найӧс корсьӧмнад сёр лоӧ.
Звӧнит скорӧй помощиӧ либӧ заводӧ.
— Скорӧйӧс — кӧні сылӧн номерыс!
Ме заводӧ тронькнита.
Дядя Митя корис заводскӧй коммутатор.
— Йитлы, барышня, главнӧйыскӧд!
Коді сэн главнӧйыс?
Барышня, тэрмасяна делӧ.
Больничаӧ колӧ.
Главнӧйнас, кыдзи и пыр войся кадӧ, вӧлі Матвей дед.
— Журбин кывзӧ, — кыліс дядя Митя чирӧм кыз гӧлӧс.
— Матвей Дорофеевич али мый?
Олан-вылан, Матвей Дорофеевич!
Матвей Дорофеевич, рӧдитӧ тані миян ӧтик.
Томиник.
— А ме мый — бабитчысь?
Менам — производство.
— Матвей Дорофеевич, артышт: конюхъясӧс садьмӧдны, шоперӧс корсьны...
А свет вылӧ морт вӧзйысьӧ.
Сылы виччысьнысӧ некор.
— Ладнӧ.
Тэ...
коді тэ — Зайцев?
— Лагуткин.
— Тэ, Лагуткин, дженьыдджыка.
Порядокъясӧ менӧ эн велӧд.
Тшӧкты сылы терпитыштны.
Сёрнитышт сэні, кылан?
Кыдзи овыс?
— Травникова.
Тіянысь тай коді, заводсьыд.
Табельщица.
— Но, но, вӧч ассьыд делӧтӧ!
Пет, встречайт машина.
Кӧкъямыс час асыв кежлӧ ставыс помасис.
Мучитчӧм, лигышмунӧм Катя унмовсис да узис сёр рытӧдз.
Кор садьмис, первойыс, мый аддзис, — крӧватьдорса тумбочка вылысь георгинаясысь ыджыд да пашкыр букет.
Катя унаысь кывліс дзоридзьяс йылысь, кодъясӧс вайӧны кага чужтысь нывбабаяслы.
Найӧс век вайӧны, непременнӧ.
Но коді вермис вайны дзоридзьяссӧ сылы?
Тоня?
Нывкаяс?
Буракӧ, найӧ.
Аттьӧ, дона нывкаясӧй!
Но эз нывкаяс, а Матвей дед тшӧктіс нуны Катялы букетсӧ.
Матвей дед эз эновтчы подсобнӧй овмӧсӧ машина ыстӧм кежысь, сійӧ лыддис коланаӧн звӧнитны асывнас больничаӧ да юавны, кыдзи сэні делӧясыс кага вайысь том нывбабалӧн.
А гортас воӧм бӧрын шуис Агафья Карповналы:
— Травниковаыдлӧн ныв...
эсійӧлӧн тай...
аслас ныв.
Тшӧкты Дуняшкалы, кор локтас, мед дзоридзьяс вундалас.
Эн скупитчы, Агаша, оз позь, морт ӧд чужис.
Катялы сьӧлӧм вылас вӧлі лӧсьыд, мый сылӧн дзоридзьяс, а не сӧмын эсійӧ нывбабаыслӧн, коді куйлӧ ӧшинь дорас.
Сылӧн дорысь букетыс весиг бурджык на.
Но сійӧ регыд нимкодясис дзоридзьяснас.
Найӧ сӧмын некымын секунда кежлӧ вештылісны кага йылысь мӧвпысь.
Катя видзӧдіс дзоридзьяс вылӧ, а мӧвпаліс, коді сылӧн чужис, и кажитчис сылы сійӧ эз нылӧн либӧ пиӧн, — прӧстӧ кагаӧн: сылӧн, Катялӧн, кага.
Ньӧти абу важнӧ ныв али пи.
Мед сӧмын мича.
Катя аддзис кагасӧ сӧмын аски асывнас.
Еджыд ичӧтик тубрасас вӧлі ныв, гӧрд чужӧма, мисьтӧм: куш юра, чангыль ныра, синъясыс пӧшти оз тыдавны, на пыдди векньыдик щельяс.
Дас лун мысти, тайӧ тубрассӧ кияснас видзчысьӧмӧн кутігтыр, вильскӧбтӧмысь полӧмӧн, Катя лэччис больничаса вестибюльӧ.
Сэні сійӧс виччысисны нывкаяс да Агафья Карповна, кодӧс Тоня аскӧдыс тшӧтш вайис: «Мамукӧй, тэ миянлы зэв ёна колан.
Тэ висьталан, мый да кыдзи колӧ вӧчны.
Ветлам, мамукӧй, пӧжалуйста!»
— «Сылӧн аслас мам, мыйла нӧ ме муна?»
— «Маргарита Степановна оз тӧд Катялысь талун петӧмсӧ, сійӧ мӧвпалӧ, мый аски.
Катя талун йывсьыс сылы абу висьталӧма.
Катя ӧд зэв гордӧй.
Сійӧ шуӧ: кор пӧ ставыс ладмас, сэки сӧмын корас Маргарита Степановнаӧс.
Катя кӧсйӧ вӧчны ставсӧ ачыс, отсӧгтӧг, гӧгӧрвоан?»
— «Ог, ог гӧгӧрво», — вочавидзис Агафья Карповна, кор босьтӧ нин вӧлі вешалкаысь ассьыс гожся пальтосӧ, сійӧ вӧлі шабді полотноысь да вушйӧма нин.
Бара вӧліны дзоридзьяс, бара заводскӧй машина, — Катя воис аслас жырйӧ.
Сійӧ важмоз эз кӧсйы эновтны подсобнӧй овмӧс.
— Керосинка либӧ плитка колӧ, — шуис Агафья Карповна, кор гӧгӧр видзӧдліс Катялысь овмӧссӧ.
— Кастрюля.
Ва шонтыштны.
— Сійӧ разис кага рузумсӧ.
— Нимсӧ кутшӧмӧс пуктан?
Али пуктін нин?
— Пукті, Агафья Карповна, — яндысигтыр нюммунӧмӧн вочавидзис Катя.
— Марина.
— Марина Вениаминовна!
— шуис ӧти нывка, коді чуньнас гильӧдыштіс Катялысь кагасӧ.
— Абу, — веськӧдіс Катя, — Алексеевна.
— И ёна гӧрдӧдіс.
— Кыдз нӧ тайӧ?
— Агафья Карловна гӧрдӧдіс жӧ.
— Оз позь тадз, — волнуйтчӧмысла мукӧд кывъяс сылы эз сюрны.
— Оз позь, оз позь!
— Мыйла, Агафья Карповна?
— пӧшти вашкӧдӧмӧн юаліс Катя, ачыс эз омӧльджыка волнуйтчы.
— Мыйла оз позь?
Ми жӧ эгӧ гижсьылӧй, сійӧ эз окотит.
А ме ог кӧсйы, медым колис сыысь казьтылӧм.
Ог кӧсйы, Агафья Карповна, ог кӧсйы!
— Оз позь, шуа, йӧз ним босьтны!
— Сійӧ абу йӧзлӧн, Агафья Карповна.
Тайӧ менам батьлӧн нимыс.
— Катя банбокъясӧд югыд чеп моз кутісны тюрны посни синва войтъяс.
Нывкаяс сідзжӧ волнуйтчисны.
Налы эз дзик гӧгӧрвоана вӧв, мыйла оз воны ӧти кывйӧ Тонялӧн мамыс да Катя; найӧ, дерт, вӧліны Катя дор.
Катя кӧ сідз кӧсйӧ, мед лоас «Марина Алексеевна», — ещӧ мичаджык на.
— Йӧюкъяс ті, йӧюкъяс!
— шуис налы Агафья Карповна.
— «Кӧсйӧ!»
Ӧти кӧсйӧмыд этша.
— Агафья Карповнаӧс неуна такӧдіс сійӧ, мый ичӧтикыслы овнасӧ сетігӧн Катя кутіс мӧвп вылас ассьыс батьсӧ, кодӧс Агафья Карповна бура тӧдліс.
Сійӧ выль пӧв видлаліс Катялысь кагасӧ, шуис: «Дзик тэ кодь, быттьӧ тэнсьыд кучиктӧ ляскӧмаӧсь», — да муніс расстроитчӧмаӧн.
2
Быд вежалунӧ лунтыр кежлӧ подсобнӧй овмӧсӧ волывліс Маргарита Степановна. Сійӧ ёна шогсис сы вӧсна, мый Катя эз кӧсйы бӧр локны карӧ.
Мукӧддырйи сійӧ корсьліс кад да волывліс прӧстӧй лунъясӧ рытъяснас.
Катя ордын тшӧкыда гӧститлісны нывкаяс.
На пӧвстын Тоня эз нин вӧв.
Катялӧн кага чужӧм бӧрын регыд мысти Тоня муніс Ленинградӧ сдавайтны экзаменъяс университетӧ.
Сійӧ кӧсйысис зэв частӧ гижны.
«Смотри, Катюша, тэ гиж жӧ!»
Эз, Катяӧс эз вунӧдлыны, Катяӧс эз эновтны ӧтнассӧ.
Но Катя эскис сыӧ, мый дзик ӧти существо, кодлы сійӧ колӧ настӧящӧя, — Маринка.
Маринка весиг час эз вермы овны сытӧг.
Садьмас — пыр и заводитас горзыны, корӧ.
Агафья Карповна збыль висьталіс, ӧні быдӧн нин вермис аддзыны код вылӧ мунӧ Маринка.
Тайӧ вӧлі мӧд Катя, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі батьыслӧн любительскӧй фотографияяс вылын.
«Некод миянлы тэкӧд оз ков, — Маринкаӧс баййӧдліг вашкӧдіс Катя.
— Миянлы и кыкӧнлы лӧсьыд.
Кутам овны дружнӧя, гажаа.
Быдмы сӧмын, пӧжалуйста, ӧдйӧджык».
Сійӧ шуліс аслыс, мый сылы некод сэсся оз ков, но дум вылас пыр тшӧкыдджыка усьлывлі Алексей.
Катя пӧръяліс сійӧс, ӧбидитіс, оскорбитіс, а сійӧ ветлӧ, юасьӧ сы йылысь, сійӧ абу вунӧдӧма Катяӧс, помнитӧ.
Алёша сэтшӧм, кутшӧмъяс шоча паныдасьлӧны.
«Вот, Маринушка, мый вӧчис тэнад коньӧр йӧюк мамыд».
Воис срок, и Катя бӧр локтіс удж вылӧ.
Маринкаӧс асывнас нуліс яслиӧ, индӧм часъясӧ ветлывліс сійӧс вердны и рытнас вайліс гортас.
Прав вӧлӧма Маргарита Степановна, — Катялы вӧлі зэв сьӧкыд, ни ӧти прӧст минут.
Катя кутчысис, ас вылас шензис, кытысь босьтчӧны сылӧн выныс да терпениеыс.
Омӧльтчис, банбокъясыс вӧйисны, но жугыльӧн сійӧс некод некор эз аддзыв.
Ӧтчыд, Маринкасӧ суседкаяс ордас кольӧм бӧрын, Катя муніс карӧ, магазинӧ.
Сійӧ воис автобусӧн Выль посёлокса медматыса магазинӧ, ӧдйӧ ньӧбаліс ставсӧ, мый вӧлі колӧ, да бӧр мӧдӧдчис автобус сулаланінӧ.
Сылы туйсӧ потшис Алексей.
— Кутшӧм бур, мый ми аддзысим, — шуис сійӧ.
— Ме кӧсйи волыны талун тэ ордӧ.
Вот муна вӧлі автобус дорӧ.
— Мыйла?
— надзӧник юаліс Катя.
— Видлыны.
Видзӧдлыны, кыдзи тэ олан.
Катя думыштіс жыр пасьталаыс шыблалӧм кага рузумъяс йылысь, кастрюляяс йылысь, ванночка йылысь, Маринка йылысь...
— Омӧль ме ордын, Алёша.
Оз ков ме ордӧ волыны.
— Катя кутіс сёрнитны ещӧ надзӧнджык.
— И ме...
и ме...
ачым омӧль.
— Абу сідз, тэ бур, — вашкӧдӧмӧн жӧ шуис Алексей.
— Ме муна.
— Ӧтлаын мунам.
Ме тэнӧ колльӧда.
— Оз ков, Алёша.
— Колӧ.
Алексей пукаліс автобусын Катякӧд орччӧн.
Алексей эз бергӧдчывлы сылань, но аддзӧ вӧлі сылысь быд вӧрзьӧдчыштӧм.
Подсобнӧй овмӧсӧдз воисны чӧв олігтыр.
— Ӧні ме муна ӧтнам, — ворота дорӧ сувтӧмӧн шуис Катя.
— Он, и ме муна.
Ме кӧсъя видзӧдлыны, кыдзи тэ олан.
Кӧть кыдз эз петитчы Катя, кӧть кыдз эз тшӧкты бӧр мунны, Алексей пырис сы жырйӧ, гӧгӧр видзӧдліс.
Лэптіс кисӧ да судзис йиркӧдзыс.
— Дзескыд тэныд, Катюша.
Катя сідзжӧ сулаліс, сідзжӧ мыйлакӧ видзӧдаліс важӧн нин став аддзылӧмторъяссӧ.
Колӧ вӧлі котӧртны Маринка дінӧ — Маринка горзіс стен саяс.
Но эз кывзысьны кокъясыс.
Катялы кажитчис, мый Маринкаӧс Алексейысь колӧ дзебны, мый Алексейлы оз ло лӧсьыд сійӧс аддзыны.
И сійӧ виччысис, кор жӧ Алексей мунас.
Ӧдйӧджык эськӧ, ӧдйӧджык.
Мыйла тайӧ мучениеясыс?
Мыйла сійӧ локтіс?
Мыйла найӧ аддзысисны?
И сэк жӧ сійӧ став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис, медым Алексей эз мун, медым ещӧ сы дінын олыштіс.
Маринка дугдывтӧг горзіс.
Катя извинитчис да котӧрӧн петіс суседкаыс ордӧ.
Кор Катя бӧр воис, Алексей эз нин вӧв.
Сӧмын пызан вылас куйліс записка — блокнотысь нетшыштӧм бумага лист.
«Катюша, — лыддис сійӧ, ачыс чувствуйтіс, кыдзи слабитӧны кокъясыс, — ме радейта тэнӧ, Катюша, ещӧ ёнджыка.
Алексей».
Алексей воис гортас, тыртӧм жыръясӧ, ветлӧдліс сэті, волнуйтчис да скӧраліс ас вылас.
Сійӧ гӧгӧрволіс — мый вылӧ кӧ колӧ решитчыны.
Овны татшӧм неопределенностьын сійӧ сэсся эз вермы.
«Либӧ — либӧ!..»
— шуаліс сійӧ аслыс, а вот мый лоӧ тайӧ кык «либӧ» пӧвстсьыс быдӧныс торйӧнсӧ — эз тӧд.
Войнас сійӧ локтіс директор кабинетӧ.
Матвей дед, кыдзи и век, пукаліс сэні пызан сайын да лыддьысис.
— Дедушка, — шуис Алексей, — менам зэв сьӧкыд вопрос.
— Сьӧкыд вопросъясыд, Лёша, решайтсьӧны друг, чик — и гӧтов.
И кор решайтӧны татшӧм вопростӧ, колӧ водзӧ видзӧдны: мый артмас оз талун, а, гӧгӧрвоан, аски.
Аскиа лун вылӧ кӧ тэ надейтчан — решайт да действуйт.
Тайӧ делӧыс кӧ тэныд эз кут сетны спокой сӧмын талун на, эн решайт сійӧс талун, нӧрӧвит аскиӧдз.
Меным ӧти строитель-каменщик, Ташкентысь-ӧ, Ашхабадысь-ӧ, сэтшӧм пӧслӧвича гӧгӧрвоӧдіс, тэа-меалы веськыд клад.
Ме сылы мый йылысь кӧ шуи: асылыд, мися, рыт дорсьыд садяджык.
А сійӧ и гӧгӧрвоӧдіс:
миян, шуӧ, мӧдног, асыввывсаног.
Миян, шуӧ, сідз: асывнас ми сералам сы вылын, мый вӧчим рытнас.
Гӧгӧрвоин, кутшӧм вернӧ?
Сідзкӧ, виччысь асыв.
Оз позь виччысьны — думышт: он-ӧ кут серавны ас вылад аски, мӧдног кӧ, будущӧй олӧмын.
Но, а вопросыд кутшӧм, висьтав.
Думайтыштам.
— Аттьӧ дед.
Мый колӧ вӧлі, тэ ставсӧ висьталін.
Алексей муніс, сідзи и эз висьтав делӧ йывсьыс, мый вӧсна воліс.
Матвей дед ньӧти эз шензьы, сійӧ гӧгӧрвоис мый жӧ гӧняйтӧдіс войяснас внуксӧ, мый сылы оз сет спокойсӧ, сы вӧсна и заводитіс эз делӧсянь, а куш сёрнияссянь.
Матвей дед тӧдіс: Алёшкалӧн кодь делӧын некод оз разберитчы, ачыс Алёшка кындзи, но чуйдӧдны сійӧс сы вылӧ, кыдзи та кузя мӧвпавны, век жӧ колӧ.
Алексей эз виччысь вочакыв аслас записка вылӧ, кодӧс колис пызан вылас Катя жырйӧ.
Сійӧ ыстіс Катялы письмӧ, кӧні висьталіс ассьыс став чувствояссӧ.
Катя эз вочавидз и письмӧ вылас.
Тайӧ кадӧ Алексей муртса вевъявліс вӧчны ассьыс уджсӧ.
Уджыс вӧлі сэтшӧм уна, мыйта, пӧжалуй, некор на ещӧ эз вӧвлы.
Главнӧй поточнӧй линияяссӧ кызвыннас вӧлі смонтируйтӧма, но медым лэдзны найӧс, колӧ вӧлі помавны уна сюрс быдпӧлӧс мелочьяс.
Заводъяс стрӧитсьӧны ньӧжйӧ, пӧшти каръяс моз жӧ, сьӧкыд и найӧс реконструируйтан процессыс.
Ыджыд потокыс вӧлі сӧмын уджъяслӧн заводитчӧмӧн, кодъясӧс арталӧма куим во кежлӧ, но сэтшӧм заводитчӧмӧн, коді ас бӧрсяыс эз вермы не кыпӧдны тайӧ уджъяссӧ ӧддзӧдӧм.
Ыджыд поток тшӧктіс ӧдйӧджык лӧсьӧдавны потокъяс став цехъясын, сылы ковмисны материалъяс, дась конструкцияяс, механизмъяс, сійӧ кыскис найӧс горша, кыдзи косьмӧм му кыскӧ ва.
Завод уджаліс вӧвлытӧм темпӧн.
Тайӧ темпыс босьтчӧдліс Алексейӧс, лӧсяліс сылы, кыпӧдліс азартнӧй чувство, сэтшӧм сямаӧс жӧ, кутшӧм вӧлі Алексейлӧн, кор ветліс Костякӧд яхтаӧн восьса саридзӧ.
Яхта тӧвзьӧ гыяс вывті, бортъяс улын дзужгӧ ва, жуньгӧ зэвтчӧмысла парус.
Зэв ӧдйӧ мунан, гыяс йылӧ качлӧмысь сьӧлӧмыд ыркмунлӧ, а век колӧ, медым гыыс вӧлі крутджык да мунан ӧдыс ыджыдджык.
Алексей эз нин кут ордйысьны Володька Петуховкӧд — Володькалы электросварка сетчис сьӧкыда, — а ордйысис Костякӧд, аслас велӧдыськӧд.
«Детинка — мекӧд ордйысьны!»,
— шулывліс Костя, но аддзыліс, мый Алёшка абу нин сэтшӧм детинка да пӧшти талялӧ сылысь коклябӧрсӧ.
Уджлӧн тайӧ волнуйтана темпыс вайӧдіс Алексейӧс сылы колана решениеӧ.
Луннас кык да джын норма медводдзаысь тыртӧм бӧрын сійӧ кывліс Зинасянь, мый сійӧ луннас Костя кольӧма сыысь норма нёльӧд юкӧн вылӧ...
Костя кольӧма!
Он, Алексейӧс куш киӧн он босьт!
Сійӧ гӧгӧрвоӧ батьыслысь гордостьсӧ — Журбинъяс нинӧм водзын оз кусыньтчыны, сулалӧны зумыда да восьлалӧны гырысь воськовъясӧн.
Кор пемдіс, шызьӧм Алексей локтіс Александр Александрович ордӧ.
— Дядя Саня, машинаыд тэнад ветлӧ?
— Выль машина, мыйла нӧ оз ветлы!
— Вайлы, пӧжалуйста, дядя Саня!
Зэв ёна колӧ.
Часджын кежлӧ.
— Ун локтӧ, Алёшка.
Мый думыштін, вой нин?
— Тэ узь.
Ачым ветлыны кужа.
— Зэв тай — «ачым»!
— медводдза ышмӧмыс, кор Александр Александрович качайтліс «победаӧн» быд окотитысьӧс, ӧні прӧйдитіс нин.
Руль сайӧ лишнӧйысь пуксьыны эз кӧсйыссьы, но Алексей вӧлі садьсӧ воштӧм кодь — шуткаяс оз гӧгӧрво; тыдалӧ, мыйкӧ лёктор лоӧма.
И Александр Александрович содтіс: — Кытчӧ муннысӧ?
Мунам.
Петісны кар сайӧ, регыд мысти кежисны подсобнӧй овмӧсса арка улӧ.
Фараяс югдӧдісны керкасӧ, кӧні оліс Катя.
Александр Александрович выключитіс найӧс.
Катялӧн ӧшиньыс вӧлі битӧм.
«Узьӧ ӧмӧй?
Водзкодь на.
Мудзӧ, тыдалӧ», — думыштіс Алексей да коридорас пырӧм бӧрын надзӧникӧн таркӧдыштіс ӧдзӧсас.
— Да?
— шыасис Катя.
— Мария Ивановна?
Пырысь-пыр восьта.
Сійӧ петіс Алексей дінӧ дженьыдик халатӧн.
— Воді шойччыштны, — шуис сійӧ, чайтіг мый воӧма суседкаыс.
Но аддзис Алексейӧс, горӧдіс: — Алёша?
Мый тайӧ татшӧмыс?
Мыйла тэ тані?
— Лӧсьӧдчы мунны, Катюша!
— жырас пыригӧн чорыда шуис Алексей.
— Тэ татысь мунан.
— Кытчӧ муна?
Некытчӧ ме ог мун.
— Мунан.
Бӧр карӧ.
— Алексей шамыртіс крӧвать вывсьыс вольпасьсӧ, гӧн матрацсӧ, прӧстыняяссӧ, шебрассӧ, юрлӧсъяссӧ — да петкӧдіс машинаӧ.
Локтіс чемоданъясла.
— Алёша, Алёша!
— Катя вӧтлысис сы бӧрся.
— Мый тайӧ?
Мый тайӧ?
Ме нинӧм ог гӧгӧрво.
— Бӧрыннас гӧгӧрвоан.
Босьт кагатӧ.
А тайӧясӧс, — сійӧ видзӧдліс кухоннӧй дозмукъяс вылӧ, — татчӧ коль.
Нинӧм наысь!
— Ме ог вермы мунны некытчӧ.
Тэ дурмӧмыд, Алёша!
Меным аски удж вылӧ.
— Сёрнитчим удж йывсьыд.
Эн тӧждысь.
Некод некодкӧд эз сёрнитчыв, но Алексей чувствуйтіс ас пытшсьыс сэтшӧм вын, сэтшӧм энергия, сэтшӧма вӧлі шызьӧма, мый весиг саридз сылы пидзӧсӧдзыс кажитчис.
Мый сэн мӧвпавнысӧ: сёрнитчас, садьмӧдас, чеччӧдас вольпась вывсьыс подсобнӧй овмӧсса директорӧс, асывсянь ветлас заводӧ, кадръяс кузя отделӧ, — и ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
— Босьт кагатӧ, Катюша.
Мӧдім!
Алексей плавгис Катя пельпомъяс вылӧ, халат вылас, пальто да йӧткыштіс сійӧс ӧдзӧслань:
— Мӧдім!
Сэтшӧм ӧдйӧ ставыс тайӧ вӧчсис, сэтшӧм немвиччысьтӧг, мый Катя очмуніс сӧмын машинаас, Маринкасӧ киас кутӧмӧн.
— Кытчӧ ті менӧ нуанныд?
— горӧдіс сійӧ, кор машинаыс кутіс тӧвзьыны карлань.
— Тэ йӧймин, Алексей, — шуис Александр Александрович.
— Эн волнуйтчы, Катюша, — лӧньӧдіс Катяӧс Алексей.
— Сӧмын эн волнуйтчы.
Ставыс лоӧ бур.
Аслас подъезд дорын сійӧ бара шамыртіс Катялысь вольпасьсӧ да чемоданъяссӧ, пуктіс найӧс мостовӧй вылӧ.
— Ме ог пет, ог пет, — шуаліс Катя.
И петіс.
— Аттьӧ, дядя Саня, — шуис Алексей.
— Нинӧмысь эн сомневайтчы.
Тэ менӧ тӧдан.
Мун, дядя Саня.
Ӧні ми асьным артмӧдам.
Александр Александрович шензигтыр лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, колӧ-ӧ сюйсьыны сылы, али оз, Катяыскӧд Алексей сёрнитчӧма али абу; овлывлӧ, сюйсян не аслад делӧӧ — ачыд бӧбӧн колян.
— Но вот, Катюша, ми воим.
— Алексей лэптіс чемоданъяссӧ, пырис подъездӧ.
Катя падъяліс.
Маринка горзіс чуравтӧдзыс нин.
Ӧшиньясӧд мыччысьлісны йӧз, юасьӧны: «Кодкӧ патераысь вуджӧ али мый?»
Алексей восьтіс аслас патералысь ӧдзӧссӧ, пыртӧдіс Катяӧс жырас, ӧзталіс став бияссӧ да лэччис кольӧм кӧлуйысла.
Кор бӧр воис, шуис:
— Катюша, тэ кутан овны тані.
— Ме ог вермы, Алёша.
Некыдзи оз позь.
Катя вермасис аскӧдыс.
Сійӧ жакет зептас видзис Алексейлысь письмӧсӧ да запискасӧ.
Сійӧ лунчӧжӧн некымынысь лыддьывліс найӧс, радліс да бӧрдіс на дорын.
Но позьӧ ӧмӧй вот тадзи, ӧти здукӧн ставсӧ вӧчны!
Гашкӧ, Алёша ӧшибайтчӧ, гашкӧ, сійӧ кутас каитчыны аслас ӧнія ышмӧмысь и сэки сылӧн, Катялӧн, лоӧ выль шудтӧмлун, выль шог, воддза дорсьыс ещӧ курыдджык.
— Ог вермы, Алёша, ог вермы,
— Маринкасӧ качайтігмоз бара шуис сійӧ.
— Тэ ачыд он тӧд, мый вӧчан.
— Ме ставсӧ тӧда.
Сылӧн, кӧнкӧ, кынӧмыс сюмалӧ,
— Алексей довкнитіс юрпас Маринка вылӧ.
— Ме петала.
— Сійӧ петіс кухняӧ, пукаліс сэні табурет вылын, кытчӧдз Маринка эз унмовсьы да кытчӧдз Катя ачыс эз лок корны.
— Алёша, гӧгӧрво, ог вермы, — синваыс доршасьӧмӧн бара шуис сійӧ.
— Он вермы али он кӧсйы?
— юаліс Алексей.
Катя чӧв ланьтіс.
Сійӧ сулаліс Алексей водзын ичӧтик, шудтӧм, шӧйӧвошӧм, паськыда восьтӧм синъяса, кӧні тӧдчисны и шогсьӧм, и полӧм, и радейтӧм — ставыс ӧтпырйӧ.
— Тэ эн думайт, — сёрнитіс Алексей, — тайӧ абу менам патера, ӧні сійӧ лоӧ тэнад.
Кылан, Катюша, тэнад.
Ме ӧні муна гортӧ, Якӧрнӧй вылӧ.
А тэ ов тані.
Тэныд тані бурджык, и тэнад нывлы бурджык.
Тані паськыдджык, шоныд, кос.
Кылан?
Кымын унджык сійӧ сёрнитіс, сымын ёнджыка кельдӧдіс Катя.
Сы синъясын эз нин тӧдчыны ни шог, ни полӧм.
Алексейлы кажитчис, мый Катя вот-вот усяс обморокӧ.
Алексей воськовтіс сылань, медым кутны, но Катя ӧти воськов бӧрыньтчис.
— Кыла, — вочавидзис сійӧ.
— Кыла, Алёша.
Сідзкӧ, тайӧ жертва?
Меным жертваяс оз ковны.
Тэ жалитін менӧ.
Оз ков некутшӧм жалитӧм.
Алексей водзын вӧлі дзик мӧдпӧлӧс морт.
Абу шудтӧм да ичӧтик, а гордӧй да оскорбитӧм морт.
— Пырысь-пыр ну менӧ бӧр!
Либӧ ме подӧн муна.
— Ладнӧ, тэ мунан.
Ме тэнӧ нуа.
Но висьтав, мыйла тэ эн вочавидз менам письмӧ вылӧ?
— Сӧмын сы вӧсна, мый тӧді: тэ гижӧмыд сійӧс менӧ жалитӧм вӧсна.
И со эг ӧшибитчы.
— Сӧмын сы вӧсна?
— Да, сы вӧсна.
— Сідзи кӧ, Катюша, ме висьталі тэныд неправда.
Ме вайи тэнӧ дзик эг сы вӧсна, медым аслым мунны.
Ме чайті, тэ окотитан кольччыны мекӧд.
Ме кӧсъя лоны тэкӧд, Катюша.
Ме ог вермы тэтӧг...
— Пола эскыны, Алёша...
— Катя кутіс вашкӧдны, кыдзи вӧлі сэні, заводдорса плӧщадь вылын.
— Пола...
Алексей воськовтіс Катялань, Катя эз бӧрыньтчы; воськовтіс ещӧ ӧтчыд.
Катя синъяслӧн выражениеыс коймӧдысь вежсис.
Сэні ӧні тӧдчисны шызяна виччысьӧм да ыпнитны дась радлун.
Алексей эз аддзы тайӧ радлунсӧ, сы вӧсна мый Катя став чужӧмнас друг топӧдчис сы морӧс бердӧ да кияснас сывйыштіс сійӧс.
3
Антон волнуйтчигтыр видзӧдіс стальнӧй махина бӧрся сынӧдын ньӧжйӧ кывтысь музыка шыяс улын.
Катучӧй площадка сетіс сійӧс цехлӧн гурйыв восьтӧм воротаӧд, кранъяс кватитісны да нуисны стапель вылӧ.
Час мысти, кык час мысти площадка сетас стапель вылӧ сё тонна сьӧкта мӧд махина, кранъяс бара кватитасны сійӧс...
Сё кызь, сё комын татшӧм кватитлӧм, и стапель вылӧ цехъясысь лоӧ петкӧдӧма корабльсӧ ставнас.
Сійӧс важӧн дасьтӧма.
Цехъяс перестроитӧмкӧд ӧттшӧтш наын муніс и производственнӧй удж.
Корпусообрабатывающӧй мастерскӧй вӧчаліс заготовкаяс.
Специальнӧ лӧсьӧдӧм площадкаяс вылын свариталісны узелъяс да секцияяс.
Траулеръяс лэдзӧм бӧрын став нёльнан стапельсӧ сідзжӧ вӧлі вайӧдӧма тыр дасьлунӧ секцияяс примитӧм вылӧ.
Антон сулаліс гӧсьтъяслӧн ыджыд чукӧр пӧвстын.
Со министр.
Киас сійӧ кутӧ ножич, мыйӧн сӧмын на вундіс гӧрд ленточка секцияяслысь сборка нуӧдан главнӧй цехса петанінысь.
Министркӧд орччӧн партия Центральнӧй Комитетысь ёрт, коді коркӧ сёрнитліс Антонкӧд проект йылысь.
Водзынджык обкомса секретарь.
На сайын некымын академик да профессор, кодъяс пӧвстын и Михаил Васильевич, Антонлӧн наставникыс да велӧдысьыс.
Ставныс найӧ мыйлакӧ ӧтпырйӧ да дружнӧя чышкалӧны носӧвикъясӧн ассьыныс ӧчки стеклӧяссӧ.
Со делегатъяс мукӧд заводъясысь, кӧнъясын сідзжӧ стрӧитӧны карабъяс.
Ладаса важ завод кыскис ставлысь вниманиесӧ, сы вӧсна мый важсьыс сійӧ кутіс пӧрны выльӧ, кутіс пырны дзик мӧд олӧмӧ.
Антон сулаліс да волнуйтчис: рӧднӧй заводлӧн мӧд олӧмӧ пырӧмас эз ичӧт пай вӧв и Антон уджлӧн.
Институтын, кораблестроение технология кузя курс кывзігӧн, Антон ставсӧ, мый кывліс, думсьыс непременнӧ вуджӧдліс асланыс заводӧ.
Сійӧ думыштліс пашкыр синкымъяса батьсӧ, Александр Александровичӧс, коді ёрліс тӧвсӧ; думыштліс ас йывсьыс, ассьыс ёртъяссӧ тайӧ тӧв йылас, тайӧ кӧдзыдъяс дырйи.
Мыйла, мӧвпаліс сійӧ, корабльлы колӧ во, а то и во саяс сулавны стапельяс вылын?
Мыйла найӧ заводын обшивкалӧн пӧшти быд лист, быд угольник да швеллер пуктыссьӧны местааныс сӧмын стапель вылын, а тэчсьӧны кӧ водзвыв секцияясӧ, то кутшӧм секцияясӧ?
Ичӧтикъясӧ, тӧдчытӧмъясӧ — флоръяс, бракетъяс, шпангоутъяс, бимсъяс.
Водзын мунысь заводъясӧ воис выль технология, а найӧ заводын корабльсӧ пыр на тӧлысьясӧн видзӧны стапель вылын, косын, оз лэдзны саридзӧ.
И кор воис кад дипломнӧй проектъяслӧн темаяс юклӧм кузя, Антон босьтіс аслыс сыӧн важӧн нин бӧрйӧм тема — Ладаын завод реконструируйтӧм йылысь.
Сійӧ пыртіс аслас проектӧ судостроительствоса став выльторъяссӧ — и кодъясӧс видлалӧма нин практика вылын, и кодъясӧс муртса на пасйӧма научно-исследовательскӧй институтъясын.
Антон уджаліс аслас проект вылын сэтшӧм сьӧлӧмсянь да кыпыдлунӧн, уджсӧ сэтшӧма радейтӧмӧн, сэтшӧм упорствоӧн, мый сылысь уджсӧ донъялісны «отлично» вылӧ и весиг торъя примечаниеӧн, кӧні висьтавсис: вермас лоны подулӧн техническӧй наукаяс кузя кандидат степень вылӧ водзӧ лоан диссертация защититӧм вылӧ.
Антонӧс босьтісны уджавны научно-исследовательскӧй институтӧ, и кор министерство тшӧктіс институтлы дасьтыны материал Ладаса завод реконструируйтӧм кузя позянлунъяс йылысь, профессор Белов шуис: «Антон Ильич, меным чайтсьӧ, тіян дипломнӧй проектыд миянлы сгӧдитчас.
Петкӧдӧй сійӧс свет вылӧ».
Торжественнӧя трубитісны оркестрлӧн трубаяс.
На гӧлӧсысь Антон, сынӧдын кывтысь махина бӧрся волнуйтчигтыр видзӧдіг, кыліс: «Делӧсӧ, мый могысь тэ воин татчӧ, вӧчӧма.
Позьӧ и мунны».
Не позьӧ, а колӧ.
Министр тӧрыт шуис, мый сійӧс, Антон Журбинӧс, виччысьӧ командировка Балтикаӧ, кӧні ещӧ ӧти важ завод колӧ томмӧдны.
Ыджыд поток заводитчӧ отечествоса став судостроениеын.
Антон мунас, радпырысь мунас, кӧть кытчӧ — и Балтикаӧ, и шоныд Сьӧд саридз вылӧ, и Ылі Асыввылӧ, и кӧдзыд Войвылӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны выль техникалысь вынсӧ, а кор чувствуйтан тайӧ вынсӧ, окота кык пӧв содтыны сійӧс, куим пӧв, сы вӧсна мый аддзан — сылы помыс абу, сійӧ ӧдйӧ нуӧдӧ, шымыртӧ тэнӧ, гурйыв восьтӧ тэ водзын ӧдзӧссӧ сійӧ мирӧ, мый йылысь мечтайтлісны, мый йылысь научнӧя водзвыв висьталісны кык гениальнӧй морт, кодъяс сё во сайын на медводдзаясӧн аддзисны будущӧйлысь призраксӧ, коді быть кыпӧдчас Европа весьтын.
Найӧ кыпӧдісны тайӧ мир вӧсна тышлысь знамя.
Знамясӧ босьтіс мӧд гениальнӧй морт, лэптіс сійӧс ещӧ вылӧджык, став му весьтӧ.
Со сійӧ тӧв улын ньӧжйӧ да величавӧя паськӧдӧ ассьыс сьӧкыд шӧвк складкаяссӧ стапельнӧй кран вевдорса флагшток вылын.
Нэм коймӧд юкӧн сайын сійӧ лои победалӧн знамяӧн.
Миянлы мунны сы улын уна кузь нэмъяс, но талун нин окота тӧдны, аддзыны, кыдзи сэні лоас, нэмъясас?
Окота матыстны тайӧ кадсӧ.
Тайӧ мог кузя ми создайтам вӧвлытӧм техника.
Кымынпӧв паськыдджык лоӧ тайӧ техниканас заводлӧн воськолыс!
Ыджыд потокын кык воӧн, нёль воӧн завод мунас ёна ыджыдджык туй сы дорысь, кодӧс сійӧ муніс сизимдас вит воӧн.
Сулалӧ вӧлі овны та могысь, сулалӧ велӧдчыны да уджавны.
Ыджыд поток мӧдӧдчис, и сійӧ жӧ лунӧ заводын унаӧн гӧгӧрвоисны, мый на олӧмын мунӧны крут вежсьӧмъяс.
Мед эз омӧля найӧ уджавны, мед весиг бура, но и «бураыс» нин оз туй, колӧ «зэв бура».
Илья Матвеевич, дасьтӧм кильблокъяс вылӧ выль корабльлысь медводдза секция лэдзигӧн, мӧвпаліс сы йылысь, мый сы бӧрысь стӧч индӧм срокӧ, часысь часӧ, минутысь минутӧ, воас мӧд; оз позь ветлӧдлыны стапель кузя да рассуждайтны, кыдзи вӧвлывлі мукӧддырйи ӧнӧдз; некыдзи оз позь ӧні нюжӧдчыны сэтшӧм ногӧн, кыдзи коркӧ лолі налӧн Александр Александровичкӧд содтӧд обшивка кузя.
Войдӧр корабль вермис сулавны стапель вылын кык-куим тӧлысь лишнӧй, а цехъяс сэк кості уджалісны тыр нагрузкаӧн — дасьтісны водзӧ лоан карабъяслы материалъяс, оборудование да механизмъяс.
Ӧні кӧ кутан нюжмасьны стапель вылын сварка нуӧдӧмӧн — сідзкӧ, сувтӧдан ыджыд поток — главнӧй заводскӧй артерия.
Саня, Саня!
Абу-ӧ прав тэ, важся друг?
Оз-ӧ сійӧ, Илья Матвеевич, вешйы кытшсьыс?
Сяммас-ӧ босьтны важ навыкъяс пыддиыс выльясӧс, мед не петны ӧтувъя ритмысь?
Луныс коли ӧдйӧ.
Журбинъяс чукӧртчисны ӧбед кежлӧ гортас.
Агафья Карповна пуктіс шыд пиӧ фасольлысь веж пуртӧсъяс, но некод найӧс эз шыбит тарелкаяссьыс, — сійӧс эз казявны, сэтшӧма найӧс шымыртӧма знаменательнӧй событиеыс.
— Мунан ӧні, Антошенька, — шуис Агафья Карповна, кор ставтор йылысь сёрнитӧм бӧрын пызан сайын чӧв ланьтісны.
— Дыр кежлӧ, кӧнкӧ, а?
— Дыр кежлӧ, мам.
— Татшӧм делӧяс кузя регыд кежлӧ оз ветлыны!
— содтіс Илья Матвеевич.
— Журбинъяс быдлаын колӧны.
— Да найӧ, бать, и сідзи быдлаын эмӧсь, — гажаа вочавидзис Антон.
— Сӧмын овъясыс налӧн уна пӧлӧс.
Ӧти — Алексеев, мӧд — Васильев, коймӧд — Степанов.
— Аддзывлін?
— Аддзывлі.
— Тэнад, пиук, семейнӧй гордостьыд абу.
— Менам сійӧ неуна паськыдджык.
Став Журбинъяс вӧсна ӧтпырйӧ: и на вӧсна, кодъяс Степановъяс, и на вӧсна, кодъяс Васильевъяс.
— Дипломат тэ!
Вильскӧбтін бокӧ главнӧйсьыс.
Мыйла князьяс да графъяс вермисны гордитчыны асланыс овъясӧн, а ми огӧ вермӧй?
— Вот найӧс и вӧтлісны.
— Вӧтлісны!
Делӧыс гӧгӧрвоана, вӧтлісны.
Сы вӧсна и вӧтлісны, мый овъясныс кындзи налӧн душа выланыс нинӧм эз и вӧв.
— Артмӧ, сідзкӧ: делӧыс абу овын.
— Вот дипломат!
Но и дипломат!
Йӧршитін рӧднӧй батьтӧ щельӧ тӧрӧканӧс моз.
Но и шусьы кыдзи гажыд: Васильевӧн либӧ Степановӧн.
— Мыйла?
Кута шусьыны Журбинӧн.
— Кажитчӧ овыс?
— Тырвыйӧ.
— Дипломат сетчис!
Вені.
Кор Илья Матвеевич да Антон вензисны тадзи — джынвыйӧ шутитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя, — Зина ордӧ гортас воис заводоуправлениеысь курьерша.
Зинаӧс срочнӧ корӧ директор.
Мыйла?
— рӧмпӧштан водзын вежсигӧн мӧвпаліс Зина.
— Гашкӧ, министр мыйыськӧ дӧзмис.
Гашкӧ, кӧсйӧны юасьны бюро йылысь.
Улича вылын сійӧ паныдасис Алексейкӧд.
— Кытчӧ ті, Зинаида Павловна?
— юаліс Алексей.
— Директор дінӧ корӧны.
Тыдалӧ, сюрыштас мыйыськӧ.
— Талун оз сюр.
Талун праздник кодь.
Колльӧда тіянӧс.
Сулалышта сэні ӧдзӧс саяс.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — доръя.
Найӧ восьлалісны да сідзжӧ сёрнитісны лэдзӧм поток йылысь, сы вӧсна мый ставныс и заводын, и посёлокын, и карын сёрнитісны сӧмын та йылысь.
— Ог тӧд, кыдзи ме тайӧс верма терпитны, — шуис Зина.
— Завод ставнас заводитӧ уджавны выльногӧн, сӧмын миян шудтӧм бюроын нинӧм эз вежсьы.
— А менам вежсис.
Сетӧны полуавтомат, кута секцияяс сваритавны.
— Стапель вылын?
— Дерт жӧ стапель вылын.
Кӧні нӧ?
Ме цехад ог ӧшйы.
Велалі стапельяс дорӧ.
— Кутшӧм шуда морт!
Зиналы шензьӧм вылӧ, директор кабинетын эз вӧвны ни министр, ни ЦК-са представитель.
Вӧлі ӧтнас Иван Степанович.
— Пуксьӧй, Зинаида Павловна, — шыасис сійӧ.
— Дзик некымын кыв.
— Ми сэтшӧм шоча аддзысьлам, Иван Степанович, мый некымын кывйыд этша.
— Зина кӧсйис шутитыштны, а ачыс век виччысис: друг кутас видчыны, кутас видчыны?
— Ті ме вылӧ ӧбижайтчанныд?
abu
— Ӧбижайтча.
— Дӧзминныд информацияысь?
— Вывті ёна.
Иван Степанович чеччис, восьтіс сейфсӧ — сы киын тыдовтчис сьӧд шӧвк лента.
— Босьтӧй, Зинаида Павловна, и бантикалӧй ассьыныд банттӧ, — шуис сійӧ нюмъялігтыр.
— Сэки, сӧмын сэки висьтала тіянлы мыйкӧ зэв важнӧйӧс.
— Оз-ӧ позь бантикъястӧг?
Ме найӧс важӧн нин ог новлы.
— Некыдз оз позь.
Дзик некыдз.
Зина лэптыштліс пельпомъяссӧ, петіс кабинетсьыс да некымын минут мысти бӧр пырис.
Сьӧд бантыс ыджыд бобув моз ӧшаліс сылӧн читкыльӧсь кӧса вуж дорас, — дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧлі Зиналӧн заводас первойя воигӧн.
— Но вот, ӧні ме тіянлы висьтала.
— Иван Степанович кутіс ас водзас карандашӧн гижӧм бумага лист.
— Ті, зэв бура помнита, разинныд тайӧ бантиксӧ да колинныд татчӧ креслӧас.
Ті чайтанныд, тадзи янсӧдчинныд асланыд институтскӧй неопытностькӧд.
Ми видзӧдлім мӧдног.
Ми мӧвпалім, мый ті янсӧдчанныд сыкӧд информация кузя бюроын уджалігӧн, завод, производство изучайтігӧн, заводскӧй олӧмын участвуйтӧмӧн, миян практикъяслы институтскӧй знаниеясӧн отсалӧмӧн.
Воис кад, и ме, самӧй сійӧ зывӧктана директор-бюрократыс, коді мешайтіс тіянлы мунны стапель вылӧ, шуа: Иванова ёрт, сӧгласенӧсь-ӧ ті лоны мастерӧн первой номера стапельнӧй участок вылын, Журбин дорын?
— Иван Степанович!
— Зина звирк чеччис креслӧсьыс, топӧдіс кулакъяссӧ морӧс бердас.
— Ті онӧ шутитӧй, Иван Степанович?
Тайӧ кӧ шутка, ме кула!
— Кувны оз ков.
Тадз оз шутитлыны.
— Аттьӧ, Иван Степанович!
Ті онӧ тӧдӧй, кутшӧм тіянлы аттьӧ!
— Абу меным аттьӧыс — Журбинлы.
— Илья Матвеевичлы?
— Кодлы нӧ?
Сійӧ талун кутіс менӧ стапель вылын да министр дырйи, ЦК-са ёрт дырйи кыпӧдіс скандал: мыйла нӧ сы участок вылӧ оз сетны том инженеръясӧс.
Вот эм Иванова, зіль, тӧдысь, став сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧ стапель вылӧ, а директор оз лэдз.
Иван Степанович эз висьтав сы йылысь, мый Илья Матвеевич тайӧн удитіс ордйыны сійӧс, мый сійӧ ачыс думыштлывліс нин: абу-ӧ кад Зиналы дӧверитны производственнӧй удж, кытчӧ сійӧ сэтшӧма окотитӧ и мый вылӧ правосӧ тырвыйӧ шедӧдіс?
— Сідзкӧ ті сӧгласенӧсь, онӧ полӧй?
— бара юаліс.
— Онӧ повзьӧй?
Журбин шуис, медым ті аски жӧ вӧлінныд сы дінын.
Полӧ-ӧ Зина?
Нинӧмысь сійӧ оз пов, а шӧйӧвошны Илья Матвеевич оз сет, Илья Матвеевич лоӧ сы дор.
Дона Илья Матвеевич!
Нинӧм эз висьтавлы, чӧв оліс, и друг со кутшӧм немвиччысьтӧмтор, кутшӧм радлун!
— Аски, аски ме лоа стапель вылын, Иван Степанович!
— Зиналы друг дум вылас уси аслас бюроыс.
— А кыдз нӧ информация?
— юаліс сійӧ.
— Ӧтнас Евсей Константинович кольӧ?
— Видзӧдлам.
Тӧрыт воис специалист сэтшӧм делӧяс кузя.
Евсей Константинович, гашкӧ, бризӧ мунас.
Сы вӧсна клопочитӧ парторг.
Ті отсалӧй Скобелевлы тӧдмӧдны выль ёртӧс заводкӧд да бюроын уджкӧд.
— Не уджалан кадӧ, Иван Степанович!
Сӧмын не уджалан кадӧ.
Стапель вылӧ муна асывсяньыс!
Зина котӧрӧн петіс улича вылӧ да неуна эз кутлы Алексейӧс.
— Шулі ме, — вочавидзис Алексей, кор кывліс мыйын делӧыс, — шулі, мися, талун ставныслӧн праздник кодь.
А ті энӧ эскӧй.
Мыйсяма тайӧ бантик тіян?
Заводӧ мунігӧн эз вӧв.
— Менам бант.
Иван Степанович сейфас видзӧма колян восянь.
Зина висьталіс, кыдзи найӧ первойысь аддзысисны директоркӧд.
Алексей сераліс.
— Алексей Ильич, — корис Зина, — ветламӧй Якӧрнӧй вылӧ, кӧсъя аттьӧавны Илья Матвеевичӧс.
И удж йылысь сёрнитчыны колӧ.
Журбинъяс пукалісны палисадникын, скамьяяс вылын, улӧсъяс вылын, табуреткаяс вылын — клумба гӧгӧр, кӧні дзоридзалісны гӧрд да виж георгинъяс.
Матвей дед, коді лигышмунӧма свежӧй сынӧдысь, ойбырасис,
Агафья Карповна качайтіс медся том Журбинӧс, кодлы дед честь кузя Вера да Антон сетісны нимсӧ Матвей. Дедлы тайӧ вӧлі зэв нимкодь.
Во сайын тайӧ кадӧ Агафья Карповна ордын нярӧдчыліс Сашка.
Ӧні Сашка кавшасис нин клумба вылӧ, эрыштчыліс ичӧтик кияснас кань вылӧ, кӧсйис чеччыштны и уси чеччыштны кӧсйигкостіыс.
Костя да Антон ворсісны шахматӧн, дӧскасӧ пуктӧмаӧсь табуретка вылӧ.
Дуняшка вышивайтіс уна рӧма сунисӧн кутшӧмкӧ салфетка.
Илья Матвеевич лыддис газет.
Зина ӧдйӧ матыстчис, котӧрӧнсорӧн воис сы дінӧ да, ставныслы шензьӧм вылӧ, топыда кутліс, сійӧн нямраліс газетсӧ.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый сэтшӧмыс?
— Илья Матвеевич лэптіс ӧчкисӧ плешас, читкыртӧм синъясас югнитісны гажа бияс.
— Том нывкаяс сьылі вылӧ шыбласьӧны.
Кылан, мам!
А тэ шуан: пӧрысь да пӧрысь.
Мыйысь татшӧм чувствоясыс?
— Асьныд тӧданныд!
— вочавидзис Зина.
— Аски жӧ локта тіян дінӧ!
Висьталӧй, пӧжалуйста, мый меным вӧчны?
— Воанныд и сёрнитам.
Со ӧд, кутшӧм тэрыб.
— Во виччыси, Илья Матвеевич!
Воысь дырджык!
— Граждана, тӧдмасьӧй, — юӧртіс Илья Матвеевич.
— Выль мастер!
Кутісны шумитны, кутісны поздравляйтны.
Агафья Карловна чуймис: кутшӧм нӧ тайӧ мастер — томиник нывка!
Шань, бур сьӧлӧма, прамӧй, но нывка.
Ошкытӧмпырысь видзӧдлывліс то Илья Матвеевич вылӧ, то Зина вылӧ: гашкӧ, шуткаяс шутитӧны.
Оз вӧлі мун шуткаясланьӧ, сёрнитісны базӧвӧй линияяс йылысь, шергеньяс, укосинаяс да шпацияяс йылысь.
Агафья Карповна тӧдіс — Ильялӧн тайӧ главнӧй кывъяс.
Найӧс шуткаӧн сійӧ некор оз шулы.
— Зинуша!
— беседкаысь петӧмӧн горӧдіс Тоня.
— Лок татчӧ.
Мый тэ сэн пӧрысьясыскӧд?
— Абу «Зинуша», а мастер ёрт, — веськӧдіс Тоняӧс Дуняшка,
— сёрнит уважениеӧн, почтениеӧн.
Тоня тӧдмалігкості, мыйла «мастер ёрт», а абу «Зинуша», беседкаысь петіс Виктор.
Зина смутитчис, смутитчӧмысла шуис, тыдалӧ, эз сійӧс, мый колӧ вӧлі шуны.
Зина шуис:
— Со ме и локті, Виктор Ильич.
Виктор чӧв ланьтӧмӧн да зэв видзчысигтыр, быттьӧ поліс лямӧдӧмысь, топӧдліс сылысь кисӧ.
— Мастер?
— Матвей дед восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ ставсӧ кывліс, мый йылысь тані сёрнитісны.
— Но и мый?
Лоӧ мастерӧн.
Ме нывбаба вынӧ эска.
Оз сетчыны.
Босьтчасны — асланыс делӧ вӧсна сулаласны.
Правильнӧ решитӧма Иван Степанович, ошка.
Кутчысь, Павловна, эн сетчы.
Гашкӧ, дерт, бурджык вӧлі не кутчысьны тэныд татшӧм делӧ вылӧ — сьӧкыд сійӧ.
Но, кутчысин кӧ, — эн сетчы.
— Ті вежа кывъяс шуаланныд, дедушка, — шуис Вера.
— Нывбаба вынӧ оз позь не эскыны.
Ставныс сёрнитӧны, лэдзӧй и меным висьтавны.
Вера кутіс лыддьыны Некрасовлӧн «Роч нывбабаясысь», — лыддис негораа, прӧстӧя, быттьӧ сёрнитіс; висьталіс помтӧм душевнӧй вынъяса нывбабаяс йылысь, кодъяс торъялӧны ыджыд подвигъясӧн, дыр терпитӧм кузя подвигъясӧн, радейтӧмӧн, преданностьӧн, материнствоӧн.
— Тайӧ вӧлі пассивнӧй подвиг, — шуис Тоня.
Антон серӧктіс да лэптіс юрсӧ шахмат дорысь:
— Кутшӧм жӧ тэ быдтор тӧдысь, чойӧй!
Виктор бӧр пырис беседкаӧ да кутіс ворсны мандолинаӧн.
Чӧв ланьтісны.
Мандолиналӧн шыясыс ӧтувтчисны рытъя жукъяс жуньгӧмкӧд, кодъяс швачкысьӧмӧн усьлісны клумба вылӧ; ӧти швачкысис шахматнӧй дӧска вылӧ, мӧд дзугсис Дуняшка юрсиӧ.
Вера мездіс сійӧс, кутыштіс кипыдӧс вылас.
Жук веськӧдыштіс чорыд бордъяссӧ да лэбзис, вывланьӧ качӧдчиг, сьӧкыдпырысь, быттьӧ бомбардировщик.
Неокота вӧлі мӧвпавны сы йылысь, мый кӧнкӧ эмӧсь настӧящӧй бомбардировщикъяс, кодъяслы дасьтӧмаӧсь ужаснӧй бомбаяс — атомнӧйясӧс, водороднӧйясӧс, чумаӧн да удушливӧй газъясӧн, мый кӧнкӧ олӧны сэтшӧм йӧз, кодъяс ыджыд ненавистьӧн мустӧмтӧны Журбинъяслысь тайӧ мирнӧй семьясӧ — и Матвей дедӧс, и Антонӧс, и Дуняшкаӧс, и Матвейлысь правнукӧс — ставнысӧ.
Бомбаяс вермасны орӧдны олӧмсӧ дедлысь, вины Дуняшкаӧс, Антонӧс, ичӧтъясӧс, кодъясӧс баййӧдлӧ кияс вылас Агафья Карповна; но кутшӧм бомбардировщикъяс, кутшӧм бомбаяс вермасны тыртны гусӧ сійӧ бомбардировщикъяслӧн кӧзяевалы, кодӧс кодйисны да быд лун джудждӧдӧны Журбинъяс!
Татшӧм мӧвпъяс лоины Илья Матвеевич юрын, кор сійӧ аддзис лэбалысь жукъясӧс.
— А крепыда, — заводитіс сёрнитны сійӧ, — висьталіс сійӧ нывбабаыс — вунӧді овсӧ — шлюпочнӧй мастерскӧйысь, март кӧкъямысӧд лунся вечер вылын.
«Мужчина ёртъяс, энӧ вунӧдӧй менсьым специальностьӧс.
Ме кӧртавла ранаяс».
Вот найӧ кутшӧмӧсь, миян нывбабаясным: найӧ и мирнӧй олӧмын тэ дінынӧсь, и кор эсійӧ, кыдз шусьӧ...
кор ранаяс.
Уджалыштам, Зинаида Павловна, уджалыштам.
А ті кужанныд кӧртавлыны ранаяс?
— Кужа, Илья Матвеевич.
Велӧдчылі санитарнӧй кружокын.
Зина мӧдӧдчис мунны, прӧщайтчис, ещӧ ӧтчыд шуис Илья Матвеевичлы, мый аски локтас стапель вылӧ.
Сэки беседкаысь петіс Виктор.
— Пӧпуттьӧ миянлы.
Колӧ папиросла ветлыны.
— И тэ ветлы, — шуис Тонялы Агафья Карловна.
Сійӧ чувствуйтіс Виктор да Зина отношениеясысь мыйкӧ повзьӧдланаӧс, кӧть тайӧ отношениеяс йывсьыс сылы некод эз висьтавлы.
Нывбаба ныриснас кыліс.
— Ветлы, ветлы!
— мӧдысь шуис сійӧ.
— Некытчӧ ме ог мун, — вочавидзис Тоня.
— Сідз нин менсьым талун став кокъясӧс зыртіс.
— Но, Алексей, ветлы!
— ассьыс долис Агафья Карповна.
— Метӧ муна, сӧмын мӧдарӧ, Володька Петухов ордӧ.
Виктор да Зина петісны дзиръя сайӧ кыкӧн.
Улича кузя мунісны ньӧжйӧ, найӧ дыр вуджрасисны рӧмыдас.
— Кык мастер, — на йылысь шуис Дуняшка.
— Зина сэтшӧм тэрыб...
Кыдзи сійӧ терпитӧ Викторлысь походкасӧ?
— Ыръян тэ, Илья, — ропкис Агафья Карповна.
— Вежин соколӧс пышкай вылӧ.
Александр Александрович бӧрын — нывка мастер!
Аслад тошкыд дзормӧма нин!..
— Вот мутилы и мутитны кад!
— кыпыда вочавидзис Илья Матвеевич.
— А тошкыд менам, мам, абу, сорин дедкӧд.
— Сійӧ малыштіс щӧкасӧ, кодӧс нарошнӧ асывнас бритіс ыджыд поток лэдзигкежлӧ.
4
Агафья Карповна чукӧртіс град вылысь ӧгурцы.
Водз пужъялӧмыс кынтіс коръяссӧ, найӧ чукыртчӧмаӧсь да сьӧдӧдӧмаӧсь, быттьӧ биӧн чишкалӧма.
На пӧвстын ӧгурцыяс куйлісны — то гырысьӧсь, вижӧсь, вывті воӧмаӧсь, го ичӧтикӧсь, бытшласьысьӧсь, нюкыльтчӧмаӧсь крук моз.
Агафья Карповна тыртіс наӧн кыӧм кӧрзина да мӧвпаліс олӧм йылысь.
Агафья Карповналӧн вӧлі мый йылысь мӧвпавны.
Сы мында быдпӧлӧс лоӧмторъяс вӧліны семьяас.
Муніс Антон.
Лӧсьыд вӧлі сыкӧд, гажа, кадыс лэбис — эз и казявлыны.
Важӧн-ӧ воис, а вот и абу нин сійӧ.
Дыр кежлӧ ӧні муніс, виччысьнытӧ он вермы.
Сы бӧрын муніс Вера ичӧтик Матвейыскӧд.
Тоня муніс — босьтӧмаӧсь университетӧ.
Муніс ӧтлаын Игорь Червенковкӧд.
Вот и Игорь сідзжӧ думыштіс велӧдчыны.
Первойсӧ сійӧс ставӧн видісны, мый водзӧ оз велӧдчы, а бӧрыннас пӧ ачыс казялӧма: производствоын ни ӧти воськов оз позь вӧчны математикатӧг.
Торйӧн нин сійӧс янӧдіс Алексей.
Алексейлӧн сідзжӧ кутшӧмкӧ лоӧмторъяс — прӧстӧ шензьыны он вермы!
Гӧтрасис жӧ аслас Катерина вылӧ.
Матвей дед ошкис сійӧс: «Молодеч зонмыс!
Мужичӧй ног вӧчис.
Мый сьӧкыда сетчӧ, сьӧлӧмыдлы нэм кежлӧ муса; мый кокниа шедӧдӧма, сійӧн и янсӧдчыны кокни.
Водзвыв бур олӧм висьтала».
И збыльысь, норасьны оз позь, дружнӧя олӧны, лӧсялӧны.
Сэтчӧ жӧ, Алексей велӧдчӧ.
Институтӧ заочнӧйӧ босьтісны; сдайтіс карын профессоръяслы экзаменъяс, и отметкаяссӧ мӧдӧдісны Ленинградӧ, сэтчӧ, кӧні велӧдчыліс Антон.
Алексей висьталіс: вит воӧн пӧ мый прӧйдитӧны, сійӧ куим воӧн прӧйдитас.
И Катюшка пӧ сыкӧд кутас велӧдчыны сідзжӧ заочнӧйын, сӧмын, дерт, оз кораблестроительӧ, а историкӧ.
Пыр мечтайтліс.
А ӧні кежлӧ бӧр лоас заводын.
Быдӧнлӧн судьбаыс ясыд, веськыд, — он гӧгӧрво сӧмын Витяӧс.
Быдсяма наградаяс сетӧны, а семья олӧмӧн торксис.
Но, шуам, Зина, инженершаыс...
Шаньӧсь найӧ кыкнанныс, бур сьӧлӧмаӧсь.
Мыйла эськӧ налы не водзджык вӧлі аддзысьны...
А ӧні кыдз?
Лидиясӧ — кытчӧ нӧ сійӧс воштан?
Кӧть и муніс карысь — век жӧ гӧтыр.
Спокойнӧй тайӧ уджыд — ноксьыны град йӧрын, градъяс дорын.
Ставтор йывсьыс мӧвпалан, ставсӧ решайтан.
Ӧти беда — град йӧрын решитан тадз, а олӧмын артмӧ мӧдног.
Агафья Карповна тыртӧ вӧлі ӧгурцыӧн мӧд кӧрзина нин, кор сійӧс кодкӧ кутыштіс сьыліӧдыс да окаліс банбоксӧ.
Веськӧдіс мышсӧ да аддзис ас дінсьыс разялӧм кизьяса, бусӧссьӧм, лёкиник пальтоа, гожъялӧм нывбабаӧс.
— Лидия!
— горӧдіс Агафья Карповна, уськӧдіс кӧрзинасӧ кисьыс.
Лида бара уськӧдчис кутлыны, ӧгурцыяс вазакылісны сы кок улын.
— Лидия!
— мӧдысь шуис Агафья Карповна.
— Да мый нӧ тайӧ?!
Кыдзи нӧ тэ?!
Кытысь?
— Сэтысянь, мам, дасӧд му сайысь!
— Лида ӧвтыштіс кинас асыввывлань.
— Аддза, абу радӧсь менам воӧмлы.
— Мунам гортӧ, мунам.
Кыдз нӧ абу радӧсь!
Шуам жӧ.
Рӧднӧй морт ӧд!
Нӧрӧвитышт, локтас Витя удж вылысь...
Ставныс локтасны...
Вот радлуныд лоӧ!
Лида мыссис, шыбитіс поездын куснясьӧм костюмсӧ, кыскис чемодансьыс еджыд узоръяса вязанӧй кельыдлӧз платтьӧ, вежис паськӧмсӧ.
И сытӧг вӧлі мича, а ӧні лои — прӧстӧ ылалан видзӧдӧмнад.
Стройнӧй, веськыд, кокъясыс вӧсньыдикӧсь, зумыдӧсь, сьылісӧ быттьӧ тӧчитӧма, петкӧдлас пиньяссӧ — лым кодь еджыдӧсь.
Сӧмын гожйыс абу нывбабалӧн кодь, — мужичӧй.
Зэв нин гожъялӧма, пур кылӧдысь моз.
— Но, висьтась, висьтась!
— Агафья Карповна тӧждысис, корсис пызан — туй бӧрын сёйыштны.
— Регыд во тырӧ, — эгӧ аддзысьлӧй.
Омӧльтор тэ вӧчин, Лидия.
Шогсим ми, ёна шогсим.
— Ме ногӧн кӧ, мам, ме эг лёктор вӧч, а бур делӧ, и аслым, и Викторлы, и миянлы ставнымлы.
Но, та йылысь ми сёрнитам Викторкӧд.
Лидия зілис кутны асьсӧ спокойнӧя.
Сійӧ кресталіс кокъяссӧ, лэдзчысис дед креслӧӧ, видзӧдіс Агафья Карповна вылӧ нюмъялӧмӧн, кыдзи видзӧдӧ морт, коді кузь вояс кежлӧ янсӧдчылӧм бӧрын воис сійӧ местаясӧ, кӧні чужліс, кӧні быдмис: рӧднӧйӧсь найӧ, мусаӧсь сьӧлӧмлы да сыкӧд ӧттшӧтш ылыссаӧсь нин, важъясӧ пӧрӧмаӧсь.
Тайӧ видзӧдӧмас — и нимкодясьӧм, и шог, и каитчӧм.
— Мый жӧ тіянлы висьтавны, мам?
— шуис сійӧ.
— Ме, например, геолог, коллектор.
Уджыс менам зэв интереснӧй.
Тӧвнас ме велӧдчи курсъяс вылын, а гожӧмбыд вӧлі экспедицияын.
Ті пыр чайтлінныд, ме пӧжсьысь курӧг кодь, сӧмын эськӧ меным пукавны беседкаын да палисадникын.
А пӧжсьысь курӧг мукӧддырйиыс ӧти лунӧн ветлывліс подӧн квайтымын километрӧдз, вуджлывліс юяс вомӧн сьыліӧдзыс ваын.
Мышкас, сэтчӧ жӧ, кызь кымын килограмм сьӧкта рюкзак.
— Матушки!
— Ветлывлі верзьӧмӧн, кайлывлі кыртаяс вылӧ, джӧмдывлі нюръясӧ, узьлывлі куш му вылын, пыктавлі ном-геб сёйӧмысь.
— И нинӧм, эн висьмыв?
— Весиг ӧтчыд эг несйывлы.
— Героиня тэ, Лидия.
— Кутшӧм нӧ героиня?
Став геологъясыс тадзи уджалӧны.
Ӧткымын экспедицияяслы ещӧ сьӧкыдджык на овлӧ.
Агафья Карповна сідзжӧ кутіс висьтавлыны — гортса делӧяс йылысь, Алексей йылысь, Тоня йылысь, Антон да Вера йылысь, став йывсьыс, мый ӧні на со мӧвпаліс град йӧрын.
Сӧмын Виктор йылысь ни ӧти кыв эз шу.
Сы йылысь эз юась и Лида.
Агафья Карповналы окота вӧлі тӧдны, мый мӧвпалӧ Лида водзӧ вӧчны, кыдзи кӧсйӧ овны.
Но та йылысь юавны поліс: вывті, сы чайтӧм серти, увереннӧя да независимӧя асьсӧ кутіс Лидия.
Агафья Карповна поліс Лидалӧн да Викторлӧн локтан аддзысьӧмысь.
Мый тайӧ аддзысьӧмсьыс артмас — ладмасны али оз ладмыны?
Ладмасны кӧ, дыр-ӧ кежлӧ?
Воис Матвей дед — сійӧ пес видзан сарайын дзоньталіс капуста солалан бӧчка.
Лидаӧс аддзӧм бӧрын дед лэптыштліс синкымсӧ да шуис сэтшӧм прӧстӧйногӧн, быттьӧ Лида эз вошлы некытчӧ да эз во кежлӧ, а ӧти либӧ кык час кежлӧ ветліс карӧ магазинӧ:
— Бӧр воин?
— Видза оланныд, дедушка!
— креслӧысь ӧдйӧ чеччигмоз вочавидзис Лида.
Сэки Агафья Карповна казяліс Лидалысь друг тешкодь вежсьӧмсӧ.
Лида кыдзкӧ дед водзын ставнас йӧжгыльтчис, быгаліс, быттьӧ весиг сылӧн гожйыс бырис, и вязанӧй платтьӧ вывсьыс, коді сӧмын на вӧлі пӧшти выльӧн, тыдовтчис штопайтӧмин, и синъясас тӧдчисны эз гордость, эз серам, а тревога, мудзлун, гуся виччысьӧм.
— Видза олан, видза олан.
— Матвей дед эз кут кутчысьлыны, тэчис инструментъяссӧ ящикӧ, сыналіс тошсӧ.
— Но и кыдз сійӧ — олӧмыссӧ?
Зарни корсьны ветлін али жар-птица?
— Кӧрт, дедушка.
— Аддзин?
— Уна аддзим.
Озыр залежьяс.
Во куимсё кежлӧ тырмас.
— Лида сулаліс Матвей дед водзын школьница моз, эз тӧд кытчӧ воштыны кияссӧ, чабраліс вязанӧй вӧньыслысь помсӧ.
— Коді нӧ ӧні тэ?
— юасис дед.
— Геологъяслы отсася разведка нуӧдны, дедушка.
— Но, тайӧ бур.
Ме тэ йылысь лёкджыка мӧвпавлі.
Бур.
Пӧльза, сідзкӧ.
Мыйла сӧмын лёкногӧн мунін гортсьыд?
Абу важся кад.
Сьӧлӧмыд кӧ кыскӧ кытчӧкӧ, эгӧ эськӧ кутӧй.
Морт ногӧн сёрнитчыны быдтор кузя позьӧ.
Войдӧр пышъявлісны детинкаяс гортсьыныс да жуликъяс полицияысь.
— Мыжа, дедушка, ёна мыжа.
Ачым гӧгӧрвоа.
Локті корны тіянлысь прӧща таысь.
— Кутшӧм нӧ прӧща!
Кӧрт аддзӧмыд, вот тэныд и прӧща!
Тайӧ став войтыр масштабын кӧ.
А миян масштабын, семейнӧйын, кыдзи ещӧ лоӧ, — тэ жӧ миянлы зептаным сьӧлалін.
Та йылысь мӧвпавлін, кор пышйыны лӧсьӧдчин?
Эн?
Мортлы колӧ овны восьса сьӧлӧмӧн.
Лок дай шу: дона ёртъяс, тіян олӧмныд абу ме серти.
Колӧ паськӧдчыны, колӧ вӧля вылӧ, а ті тані кодзувкотъяс моз гудйысянныд.
— Менам эз вӧв правоыс тадз шуны, дедушка.
— Но, мӧдног шу: ӧшибитчи, верӧс эз сэтшӧм веськав.
Овлывлӧ.
Мыйыс оз овлы.
Висьтав ставсӧ, гусьӧн видзтӧг, эн новлӧдлы изсӧ питшӧгад.
Йӧзыд кӧть кутшӧм правда терпитасны, медлёксӧ.
Найӧ оз терпитны пӧръясьӧмтӧ.
Агафья Карповна полігтырйи виччысис Викторлысь воӧмсӧ.
Сійӧ аддзис Викторӧс первойӧн.
Виктор воис Костякӧд да Дуняшкакӧд.
Найӧ сулалісны палисадникын да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Лида, тыдалӧ, ёна поліс Матвей дедысь, сылӧн веськыда сёрнитӧмысь, поліс сы дырйи аддзысьны Викторкӧд; енмыс тӧдӧ, мый сэтчӧ ещӧ шуалас.
Лида петіс кильчӧ вылӧ да негораа чукӧстіс:
— Виктор!
Ӧшиньӧдыс Агафья Карповна аддзис, кыдзи Виктор бергӧдчис.
Сійӧ виччысис, мый Виктор горӧдас, кыдзи ачыс горӧдіс град йӧрын; либӧ шӧйӧвошас.
Но Виктор кильчӧланьӧ видзӧдіс шензигтыр: Лидалы паныд воськовтӧмӧн юаліс, но эз Матвей дед моз: «Бӧр воин?», а — «Локтін?»
Со и аддзысисны, сетісны ӧта-мӧдныслы кинысӧ.
Абу верӧс да гӧтыр — прӧстӧ тӧдсаяс.
Агафья Карповна ышловзис, вешйис ӧшинь дорсьыс.
Колӧ вӧлі ӧбед кежлӧ пызан корсьны — регыд локтас Илья.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Тыр ӧдӧн муніс стапель вылын корабльлӧн сборка.
Тайӧ вӧлі Зиналы медводдза корабль.
Дыр виччысян уджыс бӧр бергӧдіс Зиналы сылысь энергиясӧ, сылысь характерсӧ, коді требуйтіс быдторйын тэрыблун, ӧдйӧ вӧрӧм.
Илья Матвеевич пыр ёнджыка убеждайтчис, мый сійӧ эз вӧч некутшӧм ӧшыбка, кор корис Зинаӧс аслас участокӧ мастерӧн.
Илья Матвеевич думыштіс босьтны сійӧс аслас участокӧ мӧвп серти, мый сылы юрас эз ӧтчыдысь нин волы.
Зинакӧд занятиеяс дырйи сійӧ аддзыліс, кутшӧм бура тӧдӧ сылӧн велӧдысьыс теория, кутшӧм уна нин тӧдмалӧма заводын уджалігӧн практическӧй сведениеяс, кутшӧм пӧся радейтіс карабъяс, кутшӧма сетчӧма делӧыслы, кодлы и сійӧ, Илья Матвеевич, сетіс асьсӧ ставнас.
Мый нӧ, йитны ассьыс опытсӧ, ассьыс осмотрительностьсӧ да Зиналысь теоретическӧй тӧдӧмлунъяссӧ, сылысь пӧся босьтчӧмсӧ — оз омӧль результатъяс лоны!
А главнӧйыс — Зиналы, Зиналы пӧльза.
Уджалыштас сы веськӧдлӧм улын, вояс мысти настӧящӧй специалистӧн вермас лоны.
Кор Зина уджаліс стапель вылын первойя лунъяс, Илья Матвеевич видзӧдіс сы вылӧ кыдзи нывка вылӧ, кыдзи студентка вылӧ, ставсӧ сылы объясняйтіс, тӧлкуйтіс, видзӧдіс сылӧн быд воськов бӧрся.
Илья Матвеевичлы вӧлі неуна ӧбиднӧ Александр Александрович вӧсна, код местаӧ сувтіс Зина.
Сэтшӧм мастер, сэтшӧм мастер!
И со локтіс нывка да зэв чайтӧ, мый вермас вежны тайӧ мастерсӧ.
Йӧзыс воясӧн, дас воясӧн воӧдчӧны Александр Александровичлӧн кодь мастерствоӧдз!
Но колисны недельяс, и Илья Матвеевич заводитіс вежны Зина йылысь ассьыс мӧвпсӧ.
Пӧжалуй, и Александр Александрович эз вӧвлы сэтшӧм водзысь аддзысьӧн, кутшӧм Зина.
Зина сяммис аддзыны и корабльсӧ ставнас и сылысь быд торъя узел; сійӧ сяммыліс ас кадӧ дасьтыны ставсӧ, мый колӧ секцияясӧс скоростнӧя йитлӧм вылӧ.
А тайӧ вӧлі зэв дай зэв колана — водзвыв дасьтыны дугдывтӧг сборка нуӧдӧм!
Поток требуйтіс стапель вылын уджалӧмын рӧвнӧй, чёткӧй, вына пульс.
«Да, мый кӧть эн шу, ёна ыджыд делӧ образованиеыд, — мӧвпаліс Илья Матвеевич.
— Ӧд вот жӧ кодӧс велӧдӧмаӧсь карабъяс стрӧитны — нывкаӧс!»
Лунысь лунӧ сійӧ пыр этшаджыка сеталіс Зиналы индӧдъяс, пыр ӧтарӧ унджык сетліс сылы самостоятельность, пыр ӧтарӧ унджык дӧверяйтліс.
«Оз подведит, пӧжалуй, юрсигусьыд, оз подведит.
А стрӧитас ӧти-кык корабль, и дзик грамотнӧй лоас».
Зиналы кажитчис Илья Матвеевичкӧд уджалӧмыс.
Ас думсьыс сійӧс шуис «папашаӧн».
Папаша шуис, папаша юаліс, папаша тшӧктіс.
Эз ставторнас, мый висьтавліс да мый кузя сетавліс распоряжениеяс папаша, Зина сӧгласитчывлы.
Зина, збыль, сыкӧд эз вензьы, яндысис вензьыны — прӧстӧ вӧчис ас ногыс.
И кор делӧсӧ лолі вӧчӧма, Илья Матвеевичлы кольлі сӧмын сӧгласитчыны Зинакӧд.
Илья Матвеевич Зина вылӧ ӧтчыд скӧрмыліс жӧ.
Зина Алексейлы разрешитіс ӧти пытшкӧсса шов ӧдйӧджык сваритны, и сыысь лои непровар.
— Коді тшӧктіс?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Ме тшӧкті, — вочавидзис Зина.
— Мый онӧ тӧдӧй, Зинаида Павловна, юалӧй менсьым, — шуис сійӧ.
— Ме кывкута корабльсьыс, ме...
Менсьым юаласны, а оз тіянлысь.
— Мыйла сӧмын тіянлысь?
— Зина ӧзйис.
— Ме корабль вӧсна сідзжӧ кывкута!
Зина шуис тайӧс сэтшӧм чорыда да убеждённӧя, мый Илья Матвеевич паныд нинӧм эз шу: мед кывкутӧ, ыджыдджык кывкутӧм — ыджыдджык тӧлк.
Шуӧй мортлы, мый оз сійӧ, а сы пыдди кодкӧ мӧд кывкутӧ, морт сідзи и кутас уджавны, надейтчыны мӧд вылӧ.
Бӧрыннас тыдовтчис, мый Зина вӧлӧма век жӧ прав.
Уджлысь ӧдсӧ колӧ вӧлі и позьӧ вӧлі содтыны, но та могысь ковмис вуджны мӧд типа сварочнӧй аппарат вылӧ да сваритчӧмлысь мӧдпӧлӧс режим вылӧ.
Стапельяс вылын Зина лунысь лунӧ пыр лои увереннӧйджык, пыр ёнджыка тӧдмасис корабль стрӧитысьяс коллективкӧд.
Во сайын на, весиг воджын сайын, сійӧ тадзи и мӧвпавліс мортлӧн тыр шуд йылысь.
Тайӧ воӧн, воджынйӧн Зиналӧн шуд йылысь вежӧртӧмыс неуна вежсис.
Сійӧ пыр ёнджыка кутіс радейтны Викторӧс.
Зинаӧс кыскис сы дінӧ, сійӧ бара тшӧкыда кутіс волывлыны Якӧрнӧй вылӧ, бара корсюрӧ пыравлывліс модельнӧйӧ, кӧні Виктор уджаліс станок вылын да нимтіс сійӧс модельнӧй автоматӧн, — станокыс ӧні кежлӧ ещӧ эз на артмы.
Зина поліс надейтчыны да ӧттшӧтш надейтчис, мый коркӧ воас сэтшӧм кад...
но, сэтшӧм, сэтшӧм, — мыйла стӧчмӧднысӧ!
Первойсӧ сійӧ пыр помнитіс Лида йылысь.
Лида, весиг кӧть и эз вӧв, сулаліс сы костын да Виктор костын, вӧлі сэтшӧм мытшӧдӧн, кодӧс он вермы вештыны.
Зина сэки аслыс шуис некор да нинӧмӧн не петкӧдлыны Викторлы ассьыс чувствояссӧ.
Но вочасӧн сійӧ вунӧдіс Лида йылысь, вунӧдіс, мый Лида кӧнкӧ эм.
И друг Лида воис.
Лида эм.
Сы воӧм йылысь Зиналы висьталіс Алексей.
— Миян семьяын ыджыд лоӧмтор, Зинаида Павловна,
— шуис сійӧ Зиналы аскинас.
— Викторлӧн гӧтырыс воис.
Алексей шуис тайӧс нарошнӧ: мед пыр жӧ тӧдас Зина, мый надейтчыны сылы нинӧм, и шуис шуткаӧн моз, зілис небзьӧдны, сайӧдны тайӧ кывъяслысь тӧдчанлунсӧ. Но Зиналы тайӧ кывъясыс вӧліны страшнӧйӧсь.
Алексей сочувствуйтіс Зиналы, — сійӧтӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ Зинаӧс.
— Коді?
Лида?
— выль пӧв юаліс Зина.
Кажитчӧ, юӧрыс эз ёна вӧрзьӧд сійӧс.
— Кытысь воис?
Зина эз кывлы, мый вочавидзис Алексей.
Зина муніс корабль бӧжӧ, дзик стапель помас, кӧні некод эз вӧв, да пуксис пожӧм брус вылӧ.
Збыль ӧмӧй ставыс помасис?
Сійӧ довкйӧдліс юрсӧ аслас мӧвпъяслы тактӧ, и ставнас качайтчис, сэтшӧм морт моз, кодлӧн гӧгӧр зэв ёна доймӧ.
Сы водзладорын визувтіс да арся шонді улын дзирдаліс турунвиж ва, васяньыс ӧвтіс кӧдзыдӧн.
Зина кутіс кынмыны, но брус вывсьыс эз чеччы, некытчӧ неокота вӧлі мунны.
Гашкӧ, сійӧс корсьӧ Илья Матвеевич, корсьӧны бригадиръяс?
Налы колӧ мастер.
Мед корсьӧны.
Кутшӧм сійӧ мастер!
Сійӧ нывбаба, сылӧн ыджыд шог, — сыысь ыджыдыс оз тӧр.
— Иванова ёрт!
Зина лэптіс кипыдӧсъяснас топӧдӧм чужӧмсӧ.
Сы дінын сулаліс сборщикъяслӧн бригадир.
— Пиньыд висьӧ?
— жалитӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Мый?
Пинь?
Да, пинь, — вочавидзис Зина.
— Ті ме дінӧ?
— Тіян дінӧ.
Надстройка вайисны, нелямын квайтӧд секция.
Колӧ сувтӧдны.
— Дерт колӧ.
Мунамӧй!
Зина кайис трапъяс вывті, кайис тэрыб, зумыд воськовъясӧн.
— Бригадир ёрт!
— юаліс сійӧ мунігмозыс.
— Кор вайисны?
— А часджын сайын нин.
— Мыйла менӧ пыр жӧ энӧ корӧй?
— Да эгӧ аддзӧй.
Корсим.
— Омӧля корсьӧмныд!
Безобразие!
Зина котӧрӧнсорӧн кайис палуба вылӧ, сэтшӧм скӧр, мый Володька Петухов сы дінысь шатовмуніс.
Сійӧ распоряжайтчис, сеталіс, кыдзи и пыр, зэв стӧч да правильнӧй индӧдъяс.
Некутшӧм ныв Зина тані эз вӧв; вӧлі инженер Зинаида Павловна Иванова, стапельнӧй участокса мастер, Илья Матвеевич Журбинлӧн отсасьысь, кодлы сійӧ коркӧ кӧсйысьліс велавны кутны ассьыс чувствояссӧ да коді шуліс: «Миян делӧын колӧ выдержка, характер...»
2
Матвей дед корсюрӧ лэптывліс синъяссӧ небӧг вылысь да кывзіс ывлаын тӧвлысь омлялӧмсӧ да грымакылӧмсӧ.
Тӧлыс пырис ӧшинь замазка пыр, вӧрӧдіс шторыяссӧ, кӧнкӧ йиркын вӧсньыдика чипсіс, сьӧкыда восьлаліс вевт кузя.
Дед кывзас, кывзас да бара босьтчас лыддьысьны.
Топыд турунвиж переплёта ичӧтик небӧг, но дед пукаліс сы сайын войбыдъясӧн; листыштас лист бок — и мӧвпалӧ...
Сылӧн став олӧмыс прӧйдитіс тайӧ лист бокъясӧдыс, кузь олӧм: кызь вотӧг — сё во.
Сійӧ лыддьыліс эз этша небӧг — быдпӧлӧс нэмъяс йылысь: и сійӧяс йылысь, кор тӧргуйтлісны йӧзӧн, кыдзи скӧтӧн, и сійӧяс йылысь, кор йӧзӧс травитлісны римскӧй циркъясын тшыг левъясӧн, и сійӧяс йылысь, кор йӧзӧс наука вӧсна сотлісны бипуръяс вылын.
Эз на вӧвлы ещӧ му вылын морт олігчӧжӧн сэтшӧм нэм, кутшӧм уси Матвей дед пай вылӧ, кутшӧмын удайтчис сылы овны.
Мир сотворитӧмсянь эз тӧдлы прӧстӧй морт отечество.
Кутшӧм нӧ сійӧ отечество, тэнӧ кӧ и гӧрйӧ доддяласны, и нырбордъястӧ тэнсьыд чашъясны, и майӧг йылӧ пуксьӧдасны, а оз кӧ пуксьӧдны — кувтӧдзыд пон моз кутан овны.
Кӧть кытчӧ эн тувччы, артмыліс: ёнкӧд эн тышкась, озыркӧд эн судитчы.
Со гижӧны: оліс морт эз ӧти сюрс во немортногӧн, и сӧмын дед нэмӧ торксисны, жугласисны тайӧ порадокъясыс.
Везитіс, шуд уси сылы — удайтчылӧма чужны татшӧм кадӧ.
Олӧмтӧ олан — он кут каитчыны: небӧгъясӧ веськалін, лыддясны коркӧ тэ йылысь мукӧд йӧз, кутасны вежавны.
Дед ропкис небӧг весьтын, гораа сёрнитіс аскӧдыс; то босьтлас синсьыс ӧчкисӧ, то бӧр ӧчкиасьлас.
Кабинетӧ пырис Жуков.
— Директорыд абу?
— юаліс сійӧ.
— Муніс нин?
Мустӧм поводдяыс, Журбин ёрт.
— Жуков пуксис Матвей дедлы паныд.
— Тайӧ абу ӧпаснӧ?
— Тӧлыс?
Вермас лёктор вӧчны.
Миянын Ленинградын кодь жӧ.
Куръясянь сюйсьӧ ваыс, катчӧссянь сідзжӧ сюйсьӧ — визулыс.
Лада и пыктӧ, туӧ.
Ӧкмыссё кӧкъямысӧд воын, шуӧны, заводын котельнӧйыс взорвитчылӧма.
Ас кадӧ абу кусӧдӧмаӧсь, ваыс тыртӧма, котёлъяс и пасьмунӧмаӧсь.
Важся делӧ, дерт.
Ӧні вадоръясыс вылынджыкӧсь, насыпайтӧмаӧсь найӧс да котельнӧйсӧ мӧдлаӧ вуджӧдӧмаӧсь.
Овлывлӧ, сёлькӧдчыштас ваыс причалъяс дорын да и бӧр мунас.
— Карабъяссӧ мед эськӧ эз пӧрӧд?
— Эз вӧвлы.
— А ті мый лыддянныд?
— Жуков босьтіс Матвей дедлысь небӧгсӧ, видзӧдліс корка вылас.
— Партиялысь история?
Гӧгӧрвоанныд?
— Менсьым ӧти инженер юавліс жӧ, — вочавидзис дед, — первойысь пӧ прӧйдитанныд?
Ме и шуа: кагасянь заводиті прӧйдитны, ставсӧ прӧйдиті.
Кыдз нӧ ме, Жуков ёрт, ог гӧгӧрво?
Ме йылысь сэні, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы.
Со вайлы небӧгсӧ, со...
мый висьтавсьӧ?
Отменитӧмаӧсь, сідзкӧ, крепостнӧй право, помещикъяс кутӧмаӧсь кульны откупнӧйяс, и заводитчис, — крестьянин рӧзӧритчӧ, пӧрӧ корысьӧ, мунӧ карӧ, корсьӧ нажӧтка.
Донтӧм вын фабрикантлы.
Сэтшӧм донтӧм — сыысь донтӧмыс оз лӧсяв.
Меным мыйта мынтыліс немеч Бисмарк?
Вонас четвертнӧй!
Кызь вит шайт!
Дай сійӧ эз первой восяньыс, а мӧдсяньыс.
Первой вонас — пига тэныд, ӧти баланда.
Кӧзяинлы порсьыс ме серти донаджык сувтліс.
Ставсӧ лючки гижӧма: чирклісны рабочӧйлысь удж донсӧ, штрафуйтлісны, асланыс лавкаясысь миянлы сісь тӧвар талонъяс кузя уджйӧзӧн сетавлісны, шайтысь кык гривенник лишнӧй босьтлісны.
Тайӧ нин бӧрынджык, эз Бисмарк ордын, — кор Петыркарӧ вои.
Но, гӧгӧрвоана: коді тэ вӧсна тӧждысяс?
Тэнсьыд кучиктӧ кульӧны.
Тӧждысь ас вӧснаыд ачыд.
Партияыдлы пашня и лои, мӧд ногӧн кӧ шуны, ми, рабочӧй класс.
— Правильнӧ, Журбин ёрт.
Матвей дед тэрмасьтӧг листаліс лист бокъяс.
— Либӧ со, — водзӧ висьталіс сійӧ, — Столыпин йылысь.
Меным сэки веськыда сьӧлӧмӧ сатшис.
Висьӧм бӧрын чеччи вольпась вылысь; кок йылын ог ӧшйы.
Кодарӧ сетчыны?
Гӧтыр, челядь...
Тэ тӧдан менсьым челядьӧс — Ильяӧс да Василийӧс.
Сёйны корӧны.
Ӧтилаӧ заводитла пырны — оз босьтны, мӧд местаӧ — бара оз босьтны.
«Чёрнӧй списокъяс», погромъяс...
Страшнӧй делӧ!
Удж дон йылысь и сёрнитны нинӧм — чинтісны, уджалан лун содтісны, штрафъяс — мыйта колӧ — быд воськолын.
Кыдз тані Ленинӧс он уськӧд тӧдвылад!
Оз ков мелочьяс требуйтны, а дзоньнас машинасӧ пыркнитны.
Не то сійӧ, неуна личкыштан сы вылӧ, быттьӧкӧ сетчыштас, уступка вӧчыштас, а сэсся смелмӧдчас да важсьыс ёнджыка топӧдас.
— Дзик сідз!
— Жуков зілис не торкавны Матвей дедӧс.
Сійӧ первойысь принимайтіс партия история кузя татшӧм аслыссяма экзаменсӧ.
А дед ышмис, листаліс да листаліс лист бокъяссӧ.
— Ме, дерт, ӧні татшӧм складнӧя висьтала.
Сэки пемыд на вӧлі, сӧмын ас йылысь тӧждыси.
Югдіс юрӧй дзик революция дырйиыс нин, кор служиті «Аврора» вылын.
Кор Ильичӧс кывзі.
Сійӧ миянлы приказ объявитіс: кырссьӧй буржуйясӧс да временнӧйясӧс, воис миянлы праздник!
Гымӧбтім ми крейсер нырладорса орудиеысь да и вадорӧ, вадорӧ — Зимньӧйланьӧ!
Сы бӧрын эсійӧяс сюйсисны, интервентъяс.
Уинстошка...
— Кутшӧм Уинстошка?
— юаліс Жуков.
— Ӧти и эм Уинстошкаыс...
abu
Матвей дед думыштчис, кияс вылас мыджсис.
Югнитавлісны вежӧрас гражданскӧй война йылысь, Ладаса олӧмлӧн первойя вояс йылысь казьтылӧмъяс.
Журбинъяслӧн семья вӧлі тайӧ олӧм шӧрас.
Матросъяс, Питерса рабочӧйяс, кодъяс асланыс синъясӧн аддзылісны Ленинӧс, асланыс киясӧн вӧчисны революция, найӧ топыд чукӧрӧн кутчысисны заводса кадрӧвӧй металлистъяскӧд, веналісны атакаяс партия вылӧ, сӧветскӧй власьт вылӧ да восстанавливайтісны завод.
abu
— Воим ми татчӧ, Ладаӧ, менсьым пиянӧс партия мобилизуйтіс трудӧвӧй фронт вылӧ.
Пуджим сосъяснымӧс, уджалам, восстанавливайтам.
Быдсяма мазурикъяс — тані шуӧма: троцкистъяс, а ми найӧс шулім «лёвкалӧн подручнӧйяс» — васӧ гудыртӧны.
Нинӧмла пӧ занимайтчыны татшӧм пустякъясӧн — восстановлениеӧн, всё равно миянлы омӧль лоӧ, Германияын революция пӧдтісны, Болгарияын сідзжӧ, и ми пӧгибнитам, оз вермы кутчысьны сӧветскӧй власьт.
Ми тані заводскӧй митинг вылын ӧтиӧс люкын неуна эгӧ пӧдтӧй — думыштӧма миянлы Троцкийлысь письмӧ лыддьыны.
Илья менам сылы пельбокас сетыштіс.
Илья томдырйиыс пузьысь вӧлі, абу Василий кодь.
Василий кутіс асьсӧ.
Да, ставсӧ ми выдержитім, Жуков ёрт.
Не сӧмын эгӧ пӧгибнитӧй, — социализм стрӧитім, коммунизм стрӧитам.
Тӧлыс выль вынӧн кутіс грымакывны керка вевтӧн.
Кыкнанныс кывзысисны, и, кор ӧшиньяс сайын лӧнис, Жуков юаліс:
— Мыйла ті, Журбин ёрт, партияӧ энӧ пырӧй!
Тіян биографиялы неуна весиг тешкодь.
— Мый тешкодьыс!
Тешкодьыс абу.
Революцияӧдз, шуа, пемыд вӧлі, нинӧмӧн эг торъявлы, а революция дырйи меным лои нин ветымын арӧслань.
Видзӧда, менам пиян партияӧ гижсьӧны, и гӧгӧр став партийнӧйясыс — том йӧз.
Абу лӧсьыд, думайта, пӧрысьлы на пӧвстын гудрасьны, да сідзи срокъяснас и сёрми, ещӧ пӧрысьджык лои.
«Сета заявление», — лӧсьӧдчылі.
И эг сет.
Кутшӧм партийнӧй меысь?
Воысь воӧ вынъяс чинӧны, он чеччышт эсідз, он кватит пинжактӧ, кыдзи вӧвлі, партия кӧ тэнӧ кытчӧкӧ чукӧстас.
А он кӧ вермы первойя кыв вылӧ шыӧдчыны, партияӧ эн и сюйсьы, эн мешайт сылы аслад вермытӧмӧн.
Партия жӧ, Жуков ёрт...
вот, шуам, мунӧ войска, — сійӧ быттьӧ головнӧй застава, первойӧн ас вылас быд удар босьтӧ.
Крепыд войтыр сэні, головнӧй заставаад, колӧ лоны.
— Но ті, дерт, кывлінныд, Журбин ёрт, Николай Островский йылысь, писатель йылысь?
— Коді тай кыдзи сталь калитчӧ гижис?
Лыддьылі.
Тӧда, мый кӧсъянныд шуны.
Вольпась вылын пӧ куйліс, а партиялы зэв ыджыд пӧльза вайис, став ребята сы небӧг кузя воспитывайтчӧны.
Примерыс меным абу лӧсялана, Жуков ёрт.
Ме ӧд коді?
Ме рабочӧй.
Ме вольпась вылын куйлігӧн корпуснӧй стальтӧ размечайтны ог вермы.
Сідз?
Сідз.
Меным заводын ачымӧс колӧ петкӧдлыны, производство вылын.
Рабочӧй, сійӧ кӧ партийнӧй, сійӧ уджалӧ стахановскӧя.
Гӧгӧрвоана — мыйла.
Головнӧй отряд!
Мый лоӧ стахановецыс?
Стахановец жуглӧ важ нормаяс, уджалӧ выльног, пыдзыртӧ техникаысь ставсӧ, мый вылӧ сійӧ способнӧй.
Меным непӧштӧ сизимдас арӧсӧн, но и квайтымынӧн не вӧтчыны вӧлі том йӧз бӧрся.
Вот и эз ло эськӧ меысь стахановец.
А абу кӧ тэ стахановец — абу и коммунист.
Стахановецыс — коді сійӧ?
Коді тышкасьӧ сэтшӧм удж вӧсна, кутшӧм нуӧдӧ коммунизмӧ.
Сійӧ, сідзкӧ, и эм коммунист.
А ме...
мый сэн сёрнитнысӧ!
Сёрми стахановецӧ, вот и коммунистӧ сёрми.
— Интереснӧ ті сёрнитанныд, Журбин ёрт.
Ӧтиладорсянь — зэв правильнӧ, мӧдарладорсянь — дзик неправильнӧ.
Дерт, рабочӧй-коммунист должен лоны стахановецӧн.
Но ме тӧда, мый дзик войнаӧдз, ыджыд арлыдӧн нин, ті вӧлӧмныд заводса медбур разметчикъяс пӧвстысь ӧтиӧн.
— Вӧлі, вӧлі, — торкис Жуковӧс Матвей дед.
— Сӧмын качество кузя.
Лыд боксяньыс эз артмывлы.
Кольччылі нин.
И главнӧйыс — эг выльног уджав, кыдзи ӧні уджалӧны, а важъяногӧн, вот, мый шусьӧ збыльысь дедъяс ногӧн.
— Сійӧ шпыньмуніс да чӧв ланьтіс.
Вӧлі сёр нин, часі кучкаліс дас кыкысь.
Жуков чеччис.
— Сідзкӧ, абу ӧпаснӧ, чайтанныд?
— ещӧ юаліс сійӧ.
— Ваыссӧ?
Коді сійӧс тӧдас?
Ӧкмыссё кӧкъямысӧдын петкӧдліс гаж.
Жуков прӧщайтчис да муніс.
Матвей дед тупкис небӧгсӧ да водіс диван вылӧ: креслӧын пукалӧмысь мышкыс мудзис.
Сійӧ унмовсис и аддзыліс вӧт, мый бара звӧнитліс министр, бара сёрнитыштісны заводскӧй делӧяс йылысь, сиисны ӧта-мӧдныслы дзоньвидзалун.
Но сёрниыслы пыр торкаліс звӧнок, быттьӧ телефоныс дурмӧма: йӧз сёрнитӧны, а сійӧ ӧтарӧ звӧнитӧ.
Матвей дед думыштіс, мый колӧ корлыны монтёрӧс, мед лӧсьӧдас, да садьмис.
Телефоныс збыльысь звӧнитіс.
— Матвей Дорофеевич!
— пирс вывсянь сёрнитіс вахтёр.
— Докладывайта: сё дас.
— Мый сё дас?
— Матвей дед эз гӧгӧрво.
— Ординарысь сё дасӧн вылынджык.
Тані ме водзын водомер.
Сё дас!
Эз весьшӧрӧ тӧждысь Жуков, — ваыс туӧ.
Матвей дед думыштіс юлысь ва мерайтан рейка, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ сьӧд да гӧрд визьясӧн.
Сійӧс вӧлі тувъялӧма сваяяс бердӧ Илья конторалы паныд.
Наводнениекӧд тышкасьӧм кузя ставӧн вунӧдӧм инструкцияясын, кодъяс йылысь помнитіс заводын, пӧжалуй, сӧмын сійӧ, Матвей дед, шуӧма, мый критическӧй точкаӧн лыддьысьӧ ординарысь вылынджык сё кӧкъямысдас вит, и сэки кыпӧдсьӧ тревога.
Но сё кӧкъямысдасӧдз ещӧ ылын на.
— Кывзы, — шуис дед.
— Кутас кӧ туны, звӧнит быд дас сантиметр бӧрын.
Обязательнӧ звӧнит.
Гӧгӧрвоан?
Матвей дед мӧвпаліс, мый шызьӧдны начальствоӧс некутшӧм коланлун на абу.
Овлывліс — и сё дас вит сантиметрӧдз туліс ваыс и сё нелямынӧдз, тревогаяс эз вӧчлыны.
Сідз прӧйдитліс.
Да сэтчӧ жӧ и инструкцияыс, вермас лоны, важмис.
Вадоръяссӧ — война водзвылын быд во уджавліс землесос-рефулёр — насыпайтісны, крепитісны найӧс бетоннӧй стенаясӧн.
Вот, гашкӧ, стапельнӧй участокъяс...
Карабъяс улӧ кӧ ыльнитас ва да пӧрӧдас кильблокъяссӧ...
Ильялӧн корабльыс пӧшти эштӧма.
Мӧд корабль помалӧны.
Регыд мысти и коймӧдӧс лэдзасны.
Ӧні оз кутны виччысьны тулысӧдз, воас саридзвывса ледокол и лэдзӧм водзвылас кутас жуглыны ю вылысь йисӧ.
Февральын прӧстмас нёльӧд стапель, а первойяас сэк кежлӧ джынвыйӧ тэчасны выль корабль.
Сэтшӧм ӧдйӧ кутіс мунны сборка, сӧмын вевъяв артавны заводскӧй продукциясӧ.
Вот тэныд, мед ещӧ ва сюйсис делӧас.
Войбыдӧн, проклятӧйыд, сэтшӧмтор вӧчас, во чӧжӧн он разберитчы.
Ӧд мый вӧлі Ленинградын сюрс ӧкмыссё кызь нёльӧд воын.
Стихия, да и сӧмын!
Некымын минут мысти пирсвывса вахтёр бара звӧнитіс.
— Матвей Дорофеевич, сё кызь ӧти!
Содӧ ваыс, полан видзӧднысӧ.
Гыясыс океанын кодьӧсь.
— Океанын!
Вӧвлін тэ океанас!
Звӧнит ещӧ.
Водзӧ лоӧм звӧнокыс Матвей дедӧс кыпӧдіс кок йылас.
Вахтёр горзіс.
Тыдалӧ, пирс вылын ещӧ ёнджыка кутӧма омлявны тӧлыс, и вахтёр чайтіс, мый дед оз кыв сылысь кывъяссӧ.
— Сё нелямын!
Ваыс туис вӧвлытӧм ӧдйӧ.
Вӧчсис сійӧтор, мый йылысь Матвей дед висьталіс Жуковлы:
паныдасисны куръяса тӧв да Ладалӧн визулыс, тӧлыс веніс, Лада туис.
Часысь не дырджык мысти вахтёр горӧдіс трубкаӧ:
— Сё кӧкъямысдас куим!
Тайӧс кылӧм бӧрын Матвей дед звӧнитіс директор патераӧ.
Иван Степанович эз вӧв гортас, гӧтырыс шуис:
«Заводын».
Звӧнитіс Жуковлы — сідзжӧ вочавидзисны: заводын.
Тадзи звӧниталігкості вахтёр юӧртіс:
— Сё кӧкъямысдас сизим!
Дед сувтіс пызан сайын, веськӧдчис, кресталіс кияссӧ мышкас, чургӧдіс тошсӧ, видзӧдліс часі вылӧ; кык да джын, войшӧра-вой, йӧз узьӧны.
Сійӧ ӧтнас кывкутӧ став водзӧ лоӧмторсьыс, сылы ӧтнаслы колӧ решитны, кыпӧдны-ӧ йӧзӧс узянінсьыс.
А друг да ставыс прӧйдитас лючки-ладнӧ, друг весьшӧрӧ лоӧ кыпӧдӧма?
Мый сэки?
Торксяс уджалан лун, узьтӧм, шойччытӧм йӧз оз вермыны уджавны тыр вынӧй.
Кутшӧм вред ваяс кадысь водз тревога кыпӧдӧмыс!
А оз кӧ кыпӧд ас кадӧ, сёрмас — лоӧ ещӧ лёкджык, вредыс лоӧ уна сюрспӧв ыджыдджык.
Тайӧ жӧ йӧзыс, сылӧн ёртъясыс, некор сылы оз прӧститны тадз неладнӧ вӧчӧмысь.
И сэтчӧ жӧ ставнысӧн вунӧдӧм инструкцияыс требуйтіс пырысь-пыр жӧ действуйтны.
Матвей дед нюжӧдіс кисӧ телефоннӧй аппарат трубка дорӧ.
— Котельнӧйӧс...
— шуис сійӧ телефонисткалы.
— Котельнӧй?
Сёрнитӧ Журбин.
Объявляйта...
— и пыр жӧ кипыдӧснас тупкис трубкасӧ.
Ӧдзӧссӧ тэрыба восьтӧмӧн кабинетӧ ӧдйӧ пырис кӧтасьӧм сьӧд кучик пальтоа Иван Степанович.
— Матвей Дорофеевич!
— заводитіс сійӧ веськыда порог дорсяньыс.
— Звӧнит котельнӧйӧ.
Объявляйтам тревога.
— Объявляйтам тревога!
— горӧдіс Матвей дед трубкаӧ, сы вылысь кисӧ босьтӧм бӧрын.
— Сет гудок.
Личнӧй приказание серти...
— «Тройка» решение серти, — веськӧдіс сійӧс Иван Степанович.
Минут-мӧд мысти директор кабинетӧ чукӧртчисны морт дас вит.
Воис Жуков, сы бӧрын пырис Горбунов главнӧй механиккӧд, сэсся ещӧ инженеръяс, начальникъяс, комендантъяс.
Ставныс кӧтасьӧмаӧсь.
Найӧ вӧлӧмаӧсь нин и ва мерайтан рейкаяс дорын, и пирсъяс вылын, и цехъясын.
Гудок тутсіс дженьыда, тревожнӧя.
Триньӧдчисны телефон звӧнокъяс.
Дедлысь юасисны мастеръяс, рабочӧйяс, партийнӧй комитетса работникъяс, служащӧйяс: найӧ чайтісны, мый директорскӧй кабинетын сійӧ ӧтнас; ставнысӧ волнуйтіс — мый лои, мый вӧсна тревога; ӧткымынъяс горзісны: мунам, мунам; мукӧдъяс чӧв ланьтӧмӧн ӧшӧдалісны трубкаяс.
Ещӧ ӧтчыд звӧнитліс вахтёр, рейка вылын вӧлі кыксё саяс.
Тӧлыс сэтшӧма пӧльтіс, сыркакылісны важся зданиелӧн «ыз стенъясыс; ӧшиньясӧ швачӧдіс зэр.
Дедӧс кыскис сэтчӧ, пирсъяс дорӧ, стапельяс дорӧ, но сійӧ аслас пост вылысь мунны эз вермы.
Иван Степанович тшӧктіс юӧртавны став кывкутысь работникъяслы.
Некымын морт пуксисны телефонъяс дорӧ.
Эз вешйыв аппарат дорсьыс Матвей дед.
Сійӧ тайӧ минутъясас чувствуйтіс асьсӧ чуть ли эз капитанӧн корабль вылын, коді веськаліс чорыд штормӧ.
Сійӧ звӧниталіс пӧжарнӧйяслы, поликлиникаӧ, звӧнитіс милицияӧ.
Объявляйтсис ыджыд аврал, сы вӧсна мый гыясыс вевттьӧмаӧсь нин ва мерайтан рейкасӧ и ваыс бетоннӧй стенаяссӧ кытшовтӧмӧн писькӧдчис Веряжка вомдорсянь цехъясӧ.
Гудок омляліс, телефонъяс звӧнитісны, — йӧз садьмалісны, звирк чеччалісны вольпасьяс вылысь, и быдӧн кутісны асьнысӧ асланыс характеръяслы тырвыйӧ лӧсяланаӧн.
— Ме сідзи и чайті рытсяньыс на!
Ва!
— горӧдіс главнӧй конструктор Корней Павлович.
Сійӧ уськӧдчис витӧд судтасянь пос кузя пальтотӧг, ӧти пинжак кежсьыс.
Гӧтырыс суӧдіс сійӧс дворас нин да мунігмозыс отсаліс пасьтавны брезент плащ.
Гӧтырыс котӧртіс верӧсыскӧд орччӧн пӧшти пос дорӧдз и, кодыр Корней Павлович саяліс пемыдас, сӧмын сэки казяліс аслас кисьыс сылысь картузсӧ.
Скобелев эз пырысь-пыр чеччы.
Мӧвпаліс.
Эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Чайтіс: юргыштас гудок, да и дугдас.
Гудок эз дугды.
Ковмис чеччыны, звӧнитны заводӧ.
Ва, вот ещӧ мый оз тырмы!
Ыджыд неприятность.
Но мый, веськыда кӧ шуны, вежсяс, сійӧ кӧ, Скобелев, мунас заводӧ?
Васӧ сійӧ оз сувтӧд, — сідзкӧ, мыйла мунны?
Сійӧ тӧлкуйтіс, аслас чайтӧм серти, гӧгӧр ставсӧ артыштӧмӧн, последовательнӧя, логичнӧя.
Логика эм логика, но, сыысь кындзи, вӧліны ещӧ чувствояс; найӧ тшӧктісны Скобелевӧс пасьтасьны да петны ӧтувъя патера коридорӧ, кыті котралісны узянінысь чеччӧм мужичӧйяс да нывбабаяс — Скобелевлӧн суседъясыс.
Ывла вылын тӧлыс сійӧс пӧрӧдӧ кок йывсьыс, зэрыс швачкӧ чужӧмас, войталӧ воротник костас.
Скобелев заводитліс дорйысьны зэрсьыс, вылӧдз, пельясӧдзыс, лэптіс пальто воротниксӧ да щӧка увдортіыс кизяліс.
Но кор гӧгӧрвоис, мый ӧткодь нин, кӧтасис да ещӧ ёнджыка кӧтасяс, сунис помӧдз, лыӧдзыс, сьӧлыштіс став вылас; мӧвпъясас чужис кутшӧмкӧ тӧждысьтӧмлун, тайӧ мустӧм тӧвсӧ венны кӧсйӧм; ас тӧдлытӧгыс сійӧ содтіс воськовъяссӧ, а медбӧрти кутіс котӧртны.
Сійӧ зурасис пемыдас Зинакӧд.
Тӧлыс шыбитіс сійӧс веськыда Скобелев вылӧ.
Юр вывсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧмӧн найӧ эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, эз шуны ни ӧти кыв, весиг пӧшти эз казявны тайӧ зурасьӧмсӧ.
Тревога объявитісны не сӧмын судостроительнӧй вылын.
Карса уна предприятиеясын кутісны уджавны «тройкаяс»; югдісны партия обком да горком зданиеясын, областнӧй да городскӧй Сӧветъяс зданиеясын неважӧн на битӧм ӧшиньясыс.
Уличаяс кузя тӧвзисны пӧжарнӧй да санитарнӧй машинаяс, жургисны грузӧвикъяс, котӧртісны йӧз.
Тайӧ движениеыс вӧлі быттьӧ хаотичнӧйӧн, но сідзи сӧмын кажитчис, — йӧзлӧн вабергачыс юксяліс шоръяс вылӧ да визувтіс аслас туйясӧд.
Лада пӧлӧн мунысь проспект вылӧ кар быд помсянь воалісны судостроительяс да веськӧдчалісны асланыс заводланьӧ.
Журбинъяс керкаын медводз тревогасӧ кыліс Виктор. Муніс бать жырас.
— Бать!
— Сійӧ вӧрзьӧдіс Илья Матвеевичӧс пельпомӧдыс.
— Бать, завод юргӧ гудокъясӧн.
— Мый сэн лоӧма?
— Илья Матвеевич шыбитіс шебрассӧ да уськӧдчис ботинкиясла.
— Мый нӧ ӧнӧдз тэ чӧв олін?
Водзджык колӧ вӧлі чуксавны.
Сы висьтасигкості Дуняшка удитіс котӧртлыны ворота сайӧ, аддзыліс сэтысь Егоровӧс, кодӧс корӧмаӧсь отделениеас телефон пыр, да бӧр воис ставсӧ тӧдысьӧн:
— Кык метр судта ва!
— Мӧдім, ребята, мӧдім, — тэрмӧдліс Илья Матвеевич.
— Омӧль делӧ.
Сійӧ думсьыс аддзис ассьыс корабльсӧ, коді, дерт, стапель вылын сулалӧ зумыда, вылын, но валӧн выныс тӧдса — ыльнитас бӧжладорса мыджӧдъяс вылӧ, нуас найӧс, бӧжыс и ӧшъяс.
Вӧлӧма случай ӧти заводын, абу ва — йи вежыньтӧма мыджӧдъяссӧ, корабль и пӧрӧма бок вылас.
Ладнӧ, мый сійӧ речнӧй паракодӧн вӧлӧма, кокни, кранъясӧн сійӧс лэптӧмаӧсь.
А тані грӧмадина, кодлӧн водоизмещениеыс дас кык сюрс тонна.
Кутшӧм кранъяс лэптасны!
Журбинъяс петісны ворота сайӧ.
Агафья Карповна колльӧдіс найӧс ылӧ, дзик Канатнӧйӧдз.
Найӧ мунісны, сійӧ колис зэр улӧ, повзьӧма.
Сійӧс зытлалісны котӧртысь, гораа сёрнитысь йӧз.
Агафья Карповна важӧн нин воштіс син увсьыс ассьыс рӧднӧйяссӧ, — но вӧлі накӧд; сылы век на ещӧ кажитчис, мый сійӧ аддзӧ найӧс.
Найӧ оз котӧртны, мунӧны зумыд воськолӧн, ичӧтик топыд чукӧрӧн.
Илья, Витя, Костя, Дуняшка.
Кӧнкӧ сэн нин, буракӧ, и Алёша...
Гудок пыр на омляліс, и мый сэні вӧчсьӧ, кытчӧ мунісны сылӧн рӧднӧйясыс, — ӧтнасӧн ен тӧдӧ.
Тӧлыс нетшыштіс Агафья Карповна юрысь чышъянсӧ, нуис пемыдас.
Эз кут корсьны — чышъянӧдз-ӧ!
— ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортланьыс, тӧв паныд, ва бӧждоръясыс швачӧдісны сылы кокъясас.
— Агаша!
— чукӧстісны сійӧс туй вывсянь.
Сэті кокшегйӧдзыс ваті, резинӧвӧй ботыӧн болскигтырйи, муніс Наталья Васильевна.
— И тэ сэтчӧ жӧ?
— юаліс Агафья Карповна.
— Ӧтнад, баба?
Мешайтны сӧмын кутан.
— Ӧтка баба — сійӧ жӧ мужик, — вочавидзис Наталья Васильевна.
— Мун гортад, Агаша, кынман.
Мыйла чышъянтӧгыд петін?
Агафья Карповна бӧр воис гортас.
Сашка узис, абу садьмӧма ни гудокысь, ни шумысь.
Найӧ вӧліны гортаныс ӧні сӧмын кыкӧнӧсь — баба-внука.
Мый эськӧ ӧні кутіс вӧчны Лидия, эз кӧ кык недель сайын бӧр мун ылі крайясӧ?
Пыр кежлӧ найӧ Викторкӧд янсӧдчисны, янсӧдчисны бурногӧн, сиисны ӧта-мӧдныслы шуд.
Агафья Карповналы дум вылас уси, кыдзи веськодь да гажтӧм аддзысьӧм бӧрын дворын сулалыштӧм мысти, Виктор да Лида мунісны беседкаӧ, коді вӧлі виноградлӧн арся коръясысь би кодь гӧрд.
Тӧдны эськӧ, мый йылысь найӧ сэні сёрнитісны?
Найӧ пуксисны ӧти кока гӧгрӧс пызан сайӧ ӧта-мӧдныслы паныд и дыр эз заводитны сьӧкыд сёрнисӧ.
Виктор помнитіс телеграммасӧ, кӧні Лида кӧсйысис воны арнас, но сійӧ тайӧ кӧсйысьӧмъясас эз зэв эскы и эз виччысь, мый Лида коркӧ да локтас.
Виктор видзӧдіс сы вылӧ кыдзи сӧмын тӧдса вылӧ, Лида дінӧ сылӧн некутшӧм чувствояс эз вӧвны.
Вӧлі сӧмын дӧсада чувство, мый колӧ мый кузякӧ объяснитчыны, а объяснитчыны вӧлі неокота.
Мый кузя сёрнитны, и главнӧйыс — мыйла?
Ставыс прӧйдитіс, ставыс бурдіс.
«Виктор, — решитіс панны сёрнисӧ Лида.
Сійӧ тӧдіс, мый Виктор вермас тадзи чӧв овны и час, и кыкӧс и дзик рытӧдзыс, — Виктор, гӧгӧрво, ме мӧдног эг вермы вӧчны.
Виктор, ми омӧля тэкӧд олім».
— «Коді мыжа таысь, ме?»
— «Ог тӧд, Виктор, ог тӧд.
Мыйла та йылысь сёрнитнысӧ?
Гашкӧ, тэ, гашкӧ, ме — сэтшӧма ӧмӧй нин колӧ корсьны мыжасӧ?
Важнӧйджык сійӧ, мый тэ — ме аддза тайӧс — дзикӧдз кӧдзалӧмыд ме дінӧ.
Ме волі лачаӧн бергӧдны важсӧ, сійӧ миян вӧлі, вӧлі коркӧ.
Но синъясыд тэнад меным висьталісны ставсӧ.
Пӧжалуй, тайӧ бурджык.
Ми важӧн нин тэкӧд вӧлім торйӧн сьӧлӧмъяснымӧн.
Менам мунӧмӧй збыльвылас нинӧм эз веж миян отношениеясын.
Но меным сійӧ вежис ставсӧ.
Менам ӧд эм вын, сы кузя ме ӧні ачымӧс казялі.
Окотитан кӧ, петкӧдла характеристикаяс, приказъясысь выпискаяс?»
— «Мыйла?
Ме эска».
Лидалӧн сёрни помасис, збой да кыпыд настроениеыс, кутшӧмӧн сійӧ локтіс, прӧйдитіс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый весьшӧрӧ локтіс.
Некодлы — ни сылы, ни Викторлы — оз ковны важся олӧмсӧ казьтылӧмъясыс, мый со ӧні панліс Лида.
Лидалы сьӧлӧм вылас лои гажтӧм, но сӧмын гажтӧм, — не унджык.
«Витя, а мый, ме кӧ талун жӧ бӧр муна?
— юаліс сійӧ прӧстӧя.
— Кыдз тэ чайтан, гортсаястӧ тайӧ оз ӧбидит?»
— «Тэ мудзин,
мыйла талун?
Шойччышт».
Тайӧ прӧстӧй юалӧмсьыс да вочакывсьыс кыкнанныслы лои кокниджык.
Кор Лида сёрнитіс драматическӧй тонӧн важся, вошӧм радейтӧм йылысь, Виктор чувствуйтіс скӧралӧм; Лида кутіс сёрнитны мунӧм йылысь — скӧралӧмыс прӧйдитіс, друг сылӧн кыптіс интерес Лида выль олӧм дінӧ.
Виктор юасис Лидалысь тайга йылысь, геологическӧй разведка йылысь, поискӧвӧй группаын Лидалӧн уджъяс йылысь.
Лида висьтавліс, и Виктор гӧгӧрвоис, мый сылы сэні, тайгаын, вывті, вывті сьӧкыд, мый сійӧ, кӧнкӧ, бӧр эськӧ локтіс сы дінӧ, прамӧйджыка кӧ корны.
Но бурджык не корны; бурджык ставсӧ сетны кадлы да трудлӧн преобразуйтысь свойствояслы.
abu
Кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын Агафья Карповна кыліс кутшӧмкӧ техническӧй сёрни геологъяс удж йылысь,
abu
Виктор да Лида эз нин вӧвны верӧсӧн да гӧтырӧн...
abu
Да, мый эськӧ Лидия кутіс вӧчны татшӧм часӧ?
Во сайын эськӧ, лои кӧ татшӧм лёкторйыс заводын, и места вывсьыс эз вӧрзьы.
«Ог радейт тіянлысь заводтӧ, ог мун, и ставыс».
А ӧні, коді сійӧс тӧдас, гашкӧ, сідзжӧ уськӧдчис ставыскӧд ӧтлаын!
Ветлӧдлӧ жӧ кӧнкӧ гӧраясті, вуджавлӧ юяс вомӧн.
abu
abu
Эз вермы Агафья Карповна ни водны, ни весиг пуксьыны.
Жырйысь бисӧ кусӧдӧм бӧрын, медым бурджыка тыдаліс, сулаліс ӧшинь дорас да видзӧдіс сап пемыд ывлаас, сэтчӧ, кӧні вӧлі дзиръяыс.
Тӧлыс, быттьӧ гыжъясӧн, парсаліс керка вевтсӧ, песлӧдліс палисадникысь пуяссӧ, кучкаліс стеклӧӧ куш увъяснас сирень.
Лэбыштіс улича кузя машина, югдӧдліс туйсӧ — туйыс ставнас ойдӧма ваӧн.
Гашкӧ, санитарнӧй машина, скорӧй помощь; гашкӧ...
Оз, страшнӧ думыштны та йылысь, оз кут сідз мӧвпавны Агафья Карповна.
Но век жӧ думайтсис, кыдзи нэмысь нэмӧ мӧвпалӧны мамъяс, кор дыр оз воны гортаныс налӧн челядьыс, весиг кӧть абу бушков, кӧть абу наводнение, весиг кӧть лӧнь, гожся вой.
Гудок тшӧкмуніс да чӧв ланьтіс.
Таысь эз ло спокойнӧджык, лои ещӧ на страшнӧджык.
3
Эз вӧв кокни кытшовтны административнӧй здание.
Сӧмын мыччысян пельӧс сайсянь, тӧлыс бӧр шыбитӧ, пӧрӧдӧ, уськӧдӧ кок йывсьыд.
Алексей муніс выныштчӧмӧн, пельпомъяснас водзлань сетчӧмӧн, став тушанас зэвтчӧма тӧв вылӧ, кыдзи зэвтчӧны сьӧкыда воссьысь ӧдзӧс восьтігӧн либӧ няйтӧ сибдӧм телега бӧрладорсяньыс йӧткигӧн.
Кор уна сё йӧз ыльнитісны заводскӧй воротаӧд, кажитчис, ставыс ӧтсор гудыртчас, некод оз кут тӧдны, мый сылы вӧчны.
Но быдӧн тэрмасисны сійӧ местаӧ, сійӧ участокӧ, кӧні сійӧ уджаліс луннас, — аслас станок дорӧ, аслас площадка дорӧ, аслас инструментъяс дорӧ.
А сэні вӧліны цехъясса начальникъяс да мастеръяс, вӧліны парторгъяс, профоргъяс, бригадиръяс.
И Алексей локтіс эз кытчӧкӧ мӧдлаӧ, а буретш стапель вылӧ, кӧні вӧлі медся ӧпаснӧ да страшнӧ.
Ӧзтісны став прожекторъяссӧ, кутшӧмъяс вӧліны заводын, югдӧдісны причалъяслысь линияяс, достроечнӧй бассейн, стапельнӧй местаяс, карабъяс.
Ушатысь моз киссьысь зэр орйӧдліс би югӧръяссӧ:
найӧ быттьӧкӧ тшыналісны.
Гыяс шыбласисны бетон вомӧн, и налӧн лестукъясыс лэблісны Морскӧй проспект пӧлӧн;
гальскис, лёкысь дзуртіс стенаяс бердӧ жмитӧм карабъяслӧн обшивкаыс;
вымосткаяс вылысь лэбисны пӧвъяс, тӧлыс шыблаліс найӧс истӧг тувъясӧс моз, найӧ гылалісны муӧ, но шыыс оз вӧлі кыв ураган грымакылӧм вӧсна.
Илья Матвеевич сулаліс аслас корабль пыдӧс увдорын да горзіс саридзвывса мегафонӧ — еджыд жӧч трубаӧ:
— Скӧбаяс, скӧбаяс!
Ваыс пыр ӧтарӧ кайис вывлань стапель вылӧ, пуис бӧжладорса клеткаяс да кильблокъяс гӧгӧр.
Алексей гӧгӧрвоис, мый батьыс тшӧктӧ крепитны клеткаяссӧ содтӧд кӧрт скобаясӧн.
Сійӧ аддзис Викторӧс, — пидзӧсӧдзыс ваын ноксьӧ кормӧвӧй подзор улын, кодӧс боксяньыс югдӧдӧма прожекторӧн.
Виктор дінӧ моздортырыс скобаясӧн котӧртіс Костя.
Стапельнӧй кран будкаын яръюгыда ломаліс лампочка, быттьӧ сьӧд енэжын ӧтка кодзув.
Збыль ӧмӧй сэні пукалӧ Наталья тьӧтка?
— Мый вӧчны, бать?
— юаліс Алексей.
— Отсав ребяталы, отсав, Алексей!
— вочавидзис Илья Матвеевич.
— Корма колӧ спаситны.
Ваыс шыбласис сы кокъяс дорӧдз, няйт — сэтчӧ веськалӧмаӧсь чагъяс, турун, ёг, кодъясӧс нуӧма вадорысь.
Ваыс дзужгис, руаліс.
Виктор да Костя мукӧддырйиыс саявлісны сылӧн рыжӧй лёкысь пессьысь бурысьяс сайӧ.
Алексей сідзжӧ уськӧдчис корма улӧ, киас босьтӧма сьӧкыд кувалда.
Причал стенаяс пӧлӧн, ӧти чугуннӧй тумбасянь мӧдӧ, такелажникъяс нюжӧдалісны гез-канатъяс — лееръяс, медым йӧзсӧ эз шыбит юӧ, медым найӧ вермисны кутчысьны тайӧ лееръясас.
Быдлаын крепиталісны, гарталісны тросъясӧн, свариталісны, тувъялісны, лэпталісны тальясӧн.
Ставныс тӧдісны ассьыныс места, ставныслы сюри удж.
Сӧмын Скобелев шыбласис ӧти цехсянь мӧдӧ, эз аддзы, мыйӧ сылы кутчысьны.
Сійӧ котӧрӧн воис заводӧ, думсьыс подвиг кӧсйис вӧчны, но подвигсӧ быд рабочӧй вӧчис аслас участокын, — а кӧні Скобелевлӧн участокыс?
Бризлӧн жырйыс?
Папкаяс, пызанъяс, печатайтчан машинкаяс, — найӧс позьӧ не спасайтны, найӧ мӧд судтаынӧсь, ваыс наӧдз оз во.
Скобелев воис му перемычка вылӧ, кодӧс лэптӧма шпунтӧвӧй стенкаяс костӧ будущӧй кос докса котлован гӧгӧр.
Ваыс перемычкасьыс нуис мусӧ, и уна дас морт векни пӧвъяс кузя ваялісны лыа тыра тачкаяс, пӧрӧдалісны найӧс; мукӧдъяс босьталісны лыасӧ зыръясӧн, шыблалісны сійӧс кырӧдӧминъясӧ, чеччыштлісны кизьӧр гудыртасас, талялісны сійӧс кокъяснаныс.
Скобелев кӧсйис отсавны налы — эз вӧв зырйыс, дзӧрыштіс ваас да казяліс, мый перемычка вылын сійӧ оз ков.
Кодкӧ горӧдіс:
«Сынӧд пӧльтанін!
Сынӧд пӧльтанінӧ йӧзӧс!»
Котӧртіс сынӧд пушканінлань — компрессор станциялань, коді сетіс пневматика инструментъяслы топӧдӧм сынӧд.
Ляпкыдик кирпичнӧй зданиеын техник Поликарпов кындзи вӧліны ремесленнӧй училищеысь кымынкӧ зонка.
Найӧ ключьясӧн разялісны болтъяслысь гайкаяссӧ, кодъясӧн крепиталӧмаӧсь фундаментъяс вылӧ электромоторъясӧс.
Джоджас тані сёлькӧдчис нин югъялысь маслӧ пятнаяса ва.
— Кӧнӧсь йӧзыс?
— горӧдіс ӧти зонка.
— Лэптавны колӧ.
Дядя, действуйт!
Зэлӧдчыв, дяденька!
Быд электромотор весьтын бетоннӧй йирксянь крукъяс йылын ӧшалісны тальяслӧн чепъяс.
Скобелев кутчысис чептӧ да тэрыба кутіс кыскыны сійӧс кияснас.
Сійӧ уджаліс мыйвынсьыс, чепъясыс зэлалісны, моторыс катовмуніс, но кыптіс сійӧ вывті ньӧжйӧ, а ваыс матыстчис нин сылӧн медколана частьясӧдз.
Сы дінын кыскисны орчча тальяслысь чепъяссӧ, кыскисны Скобелев серти ньӧти эз ӧдйӧджык, но сылы кажитчис, мый сійӧс ордйӧны, мый сійӧ кольччӧ.
Сійӧ кияснас ещӧ ёнджыка кутіс уджавны, сійӧ помнитіс сӧмын мотор йылысь, код улӧ локтіс ва.
Сійӧс ышӧдіс тайӧ поединокыс: коді кодӧс?
Кор Скобелевлы ваыс лои пӧшти пидзӧсӧдзыс, моторыс вӧлі ва веркӧссяньыс вылынджык метр джын нин.
Скобелев чышкис кипыдӧснас плешсьыс ньылӧмсӧ, сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис велавтӧм зэлӧдчӧмысь, быттьӧ зутшйӧдліс вурсян машина, — тшӧкыда да оръявлӧмӧн.
Тӧлӧн лёкысь нетшыштӧмысь сынӧд пушканінлӧн ӧдзӧсыс гурйыв воссис, тӧлыс йӧткис ас водзвылас джодж кузяыс гы; Скобелевӧс нюлыштіс, быттьӧ кывйӧн, пӧлӧс зэрлӧн кӧдзыд ваыс.
Тӧв оз лӧнь.
Сійӧ чегис кочегаркалысь кӧрт трубасӧ, коді грыммуні-уси шлюпочнӧй мастерскӧй вевт вылӧ да вундіс мастерскӧйсӧ кыкпельӧ.
Тӧв нетшыштіс причалъяс бердысь нефтянӧй баржа; кык буксирнӧй катер вӧтлысисны сы бӧрся Лада ю вылын; баржаыс усьласис на вылӧ саридз зверь моз, катеръяс шыбитчылісны сыысь разіпельӧ да горзісны вӧсньыдик повзьӧм гӧлӧсъясӧн.
Кусі решётчатӧй башня вылысь прожектор, и стапель вылын корабль увдорын лои сап пемыд.
Зиналы, коді распоряжайтчис вымосткаясӧс крепитӧм могысь стальнӧй оттяжкаяс пукталӧмӧн, кажитчис, мый сійӧ синтӧммис.
Зина ас пондаыс ньӧти эз пов.
Сійӧ уджаліс такелажникъяскӧд ӧтлаын, кодъяс пукталісны оттяжкаяссӧ.
Налӧн бригадирныс тшӧкыда горӧдлывліс сылы пеляс: «Трос оз тырмы, инженер ёрт.
Мӧдӧдлӧй складӧ!»,
— «Ещӧ рабочӧйяс колӧны.
Ас кежаным огӧ вермӧй».
Зина мӧдӧдліс складӧ, Зина корсис рабочӧйясӧс, Зина сідз жӧ, кыдзи и Илья Матвеевич, командуйтіс мегафонӧ, мыйысь паръясыслы вӧлі кӧдзыд.
Гашкӧ, кӧть минут кежлӧ, секунда кежлӧ сійӧ каитчис сыысь, мый бӧрйис аслыс татшӧм сьӧкыд профессия?
Эз, дерт, эз, сюрспӧв эз!
Сійӧ нинӧм кузя эз каитчы, сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: кутны корабль, видзны, не сетны гыяслы жугӧдны сылысь, Зиналысь, медводдза корабльсӧ.
Мыйкӧ шутёвтіс, ратшмуні Зинакӧд дзик орччӧн.
«Трос ори!»
— кыліс сійӧ такелажникъяс бригадирлысь гӧлӧс.
Бара команда мегафонӧ, бара котӧртны телефоннӧй аппарат дорӧ — звӧнитны складӧ.
Матіті кыссьӧ кранлӧн ош лапа, — сійӧ кыскӧ пыкӧдъяс вылӧ керъяс, сэтчӧ, корма дорӧ, Виктор дінӧ, сэні корабль вӧсна тышкасян центрыс, кытчӧ сюйсьӧны атакаӧн куръялӧн да дурмӧм Ладалӧн гыясыс.
И сэтысянь мукӧддырйи кылӧ Илья Матвеевичлӧн кытысянькӧ зэв ылысянь горӧдӧм: «Витя, Витя!
Клинит шуйга клеткасӧ.
Клинит, Витя!»
Зина тӧдӧ, кӧні тайӧ клеткаыс — васяньыс медматын, и сылӧн ыркмунлӧ сьӧлӧмыс Виктор вӧсна полӧмысь.
Коркӧ сэсся ломзис прожектор.
Зина аддзис, кыдзи сэні, корма улын, коскӧдзыс ваын, лееръясӧ, пӧвъясӧ, брусъясӧ, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ йӧз; найӧ ӧвтчисны кияснас, паськӧдлісны вомъяссӧ, но налӧн эз вӧвны мегафонъяс, и Зина эз вермы гӧгӧрвоны, мый найӧ горзӧны.
Найӧ видзӧдісны Ладалань, на пӧвстысь ӧткымынъяс йӧтлалісны гыяслы паныд кузь пӧв.
Зина аддзис Костяӧс, — сійӧ шыблаліс вӧсни да ён гез пом, мый вылӧ кӧ чӧвталіс сійӧс, кыдзи чӧвталӧны аркан, но тайӧ аркансӧ гартлӧдліс тӧв, нуліс бокӧ, кучкаліс Костялы чужӧмас.
Зина аддзис и Илья Матвеевичӧс.
Сійӧ сулаліс ва весьтын, клетка вылын и сідзжӧ видзӧдіс Ладалань.
Сыкӧд орччӧн вӧлі Алексей.
Алексей тэрмасигтыр шыбитіс кительсӧ, китель бӧрсяыс дӧрӧмсӧ, гачсӧ.
Сійӧ колис йиа кӧдзыд тӧв йылын, прожекторлӧн син ёрана югӧр улын майка да трусик кежысь.
Зиналы дум вылас уси стадион, турник.
Сійӧ сэсся нинӧм йылысь эз удит думыштны, — Алексей кусыньтіс кокъяссӧ, веськӧдчис и чеччыштіс ваӧ увлань юрӧн.
Сійӧ тыдовтчис ылын гыяс пӧвстын, и сӧмын сэки Зина гӧгӧрвоис, мый лоӧма несчастье.
Ӧти кинас вартчӧмӧн Алексей йӧткаліс ас водзвылас сійӧ кузь пӧвсӧ, кодӧс сыӧдз зілисны йӧткыны корма увдорса йӧз.
Пӧвсӧ нуис вадорлань, Алексей сідзжӧ вартчис бокӧ, лӧсьӧдліс пӧвсӧ да водзӧ нуис сэтчаньӧ, кытӧні помасьӧ югыдіныс.
Илья Матвеевич лэччис клетка вывсьыс, сьӧкыдпырысь котӧртіс ваӧдыс да стапель вывті мӧдӧдчис выліӧ.
— Мый лои, Илья Матвеевич, мый?
— Зина суӧдіс сійӧс мунігас, чорыда кутчысис сылы тужурка соскас.
— Йӧз пӧгибайтӧны, — сувтлытӧг вочавидзис сійӧ.
— Коді, коді, Илья Матвеевич?
— Зина тракйис соскӧдыс, ачыс эз кыв, кыдзи сы чуньяс улын быздалӧ кӧтасьӧм тканьыс.
— Зубаревӧс ваыс нуис.
Плӧтникӧс.
— Кутшӧм ужас!
А кӧні Виктор Ильич?
Ме ог аддзы сійӧс.
— Сэні жӧ.
Колӧ катер корны.
Зиналӧн кокъясыс дрӧгмуніны.
Илья Матвеевич саяліс вахтёръяс будкаӧ, кӧні вӧлі телефоннӧй аппарат, — Зина кӧсйис уськӧдчыны сэтчӧ, кӧні вӧлі Виктор, но кыліс аслас пельпом вылысь кодлыськӧ кисӧ.
Бергӧдчис.
Такелажникъяслӧн бригадир висьталіс сылы:
— Нюжӧдалім тросъяс, инженер ёрт.
Кутчысьӧны.
Ӧні шуйгаладор бортӧдыс ӧпаснӧ.
Гашкӧ, ещӧ ӧти оттяжка лӧсьӧдны, нелямынӧд шпангоут дорӧ?
4
Кутіс кобны.
Радио юӧртіс став завод пасьталаті ва ямӧм йылысь.
Рупоръяс горзісны быд вит минут мысти: «Сё ӧкмысдас ӧти...
сё сизимдас ӧкмыс...
сё квайтымын вит...» Йӧз муналісны перемычка вылысь, причалъяс дорысь, карабъяс увдорысь; найӧс кыскис би дорӧ, шоныдінӧ.
Найӧ сӧмын ӧні кутісны чувствуйтны кӧдзыдсӧ, казялісны ранаяс, парсыштчӧмъяс, доймӧмъяс.
Докысь петісны Александр Александрович да Василий Матвеевич.
Александр Александровичлӧн син увдорас паськыда вӧлі лӧз, синмыс пыктӧма — пӧрысь мастер зурасьӧма чужӧмнас чугуннӧй тумбаӧ; Василий Матвеевичлӧн вӧлі косяссьӧма курткаыс воротниксяньыс пӧлаӧдзыс — чашнитӧма лебёдкалӧн крукыс, мышкутіыс ветлӧдліс тӧв, Василий Матвеевичӧс йирмӧг босьтіс.
— Татчӧ эськӧ спирт тыра цистерна, — мыйта эськӧ йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ видзисны.
Сынӧд пӧльтанінысь петӧм бӧрын Скобелев аддзис Матвей дедӧс.
Дед сулаліс Морскӧй проспект шӧрын да видзӧдіс енэжӧ, кӧні кымӧръяс пӧвстті писькӧдчис тӧлысь югӧр.
Тайӧ вӧлі бурланьӧ — лӧнь поводдя водзын, ва ӧдйӧ ямӧм водзын.
— Пӧттӧдзыд уджалін, том морт?
— юаліс Скобелевлысь Матвей дед.
— Моторъяс лэпталін?
Герой.
Ноко, юышт!
— Сійӧ кыскис пальто зепсьыс плавкӧс бутылка.
— Юышт, эн пов!
Чай.
Аддзан, кутшӧм виж.
Ю, шуӧны!
— горӧдіс сійӧ, кор Скобелев кутіс ӧтказывайтчыны.
— Прӧстудитчыны кӧсъян?
Скобелев дукыштіс бутылка юрсӧ, гӧгӧрвоис, мый тайӧ водка, кодӧс шуӧны «старкаӧн», читкыртіс синъяссӧ, чатӧртіс юрсӧ да некымынысь тэрмасигтыр ньылыштіс.
— Эй, Вася!
— Скобелев йылысь вунӧдіс нин, кодӧскӧ мӧдӧс чукӧстіс Матвей дед.
— Тэ кодкӧд, Александр Александровичкӧд?
Налӧ, другъяс, видлыштӧй и ті.
— Видзӧд, Василий!
— горӧдіс Александр Александрович.
— Сӧмын на удитім думыштны, — сійӧ тані нин!
Дзоньвидзалун видзысьыд.
Завком али мый тӧждысьӧ?
— Кутшӧм сэні завком!
— шуис дед.
— «Тройка» тшӧктіс.
Йӧзыс ӧд кынмисны, кӧтасисны.
Эй, Володька!
Восьлав татчӧ, лечитчы, вокӧ, лечитчы.
Медицинскӧй пунктын ещӧ сё грамм сетасны.
Дзик ворота дорӧдзыс воӧм мысти Скобелев кутіс чувствуйтны, мый пытшкӧсыс шоналіс, лои лӧсьыд да кыпыд.
Друг неокота лои мунны заводысь, кыскыны кутіс бӧр сыланьӧ, Матвей дед дінӧ, — сёрнитыштны.
Но дед важ местаас эз нин вӧв.
Скобелев мӧдӧдчис медпунктӧ, кӧні сеталісны водка.
Прӧстӧй еджыд водкалӧн кӧрыс вӧлі «старка» дорысь ёна прӧтивнӧджык.
Но сыысь ньӧти эз вукӧд, кыдзи чайтліс Скобелев, а пыр ӧтарӧ содіс збодерлун.
Медицинскӧй пунктын уджыс пуис.
Сэні вӧчалісны перевязкаяс, мавтісны йодӧн, перъялісны жельяс, лэдзалісны синмӧ капляяс.
Кымынкӧ рабочӧйӧс вайисны нӧсилкаясӧн, скорӧй помощлӧн дежурнӧй машинаяс пыр жӧ нуисны карса центральнӧй больничаӧ.
Кылісны шуалӧмъяс: пырысь-пыр жӧ операция вылӧ, кислороднӧй пӧдушка...
Эз кокниа сетчы ваыд, сыкӧд ковмис нуны сьӧкыд, смертельнӧй тыш.
Скобелев сэсся эз нин думайт: вежсис-ӧ мыйкӧ тайӧ тышас сыӧн, Скобелевӧн, участвуйтӧмысь?
Мый сэні мӧвпавнысӧ!
Сійӧ лэптіс, спаситіс ваысь сынӧд пушканінлысь электромотор.
Эз сы йылысь, Скобелев мӧвпаліс дзик мӧдтор йылысь, — сійӧ мӧвпаліс, мый зэв дыр кад чӧж мучитіс сійӧс, мый мешайтіс сылы помӧдз веськӧдны мышсӧ да паськӧдны пельпомъяссӧ.
Сылы вот поручитісны бризӧн веськӧдлыны, бризын сылӧн уджалӧм йылысь шуасьӧны бура — сідзкӧ, и сы йылысь мӧвпалӧны бура.
И Иван Степанович сідз мӧвпалӧ, и Жуков, и ставныс...
Но ӧд сійӧ вермас лоны ещӧ бурджыкӧн!
Сійӧ вермас тырвыйӧ оправдайтны ас йывсьыс татшӧм мӧвпъяссӧ.
Дзик мӧдпӧлӧс мӧвпъяс вӧліны Зиналӧн.
Такелажникъяскӧд уджалігкості воис катер, вӧйлӧмъяссӧ ваысь кыскалісны. Зина сэні эз вӧв и ӧні эз тӧд, мый лои накӧд ставныскӧд, мый лои Алексейкӧд, Викторкӧд.
Абу-ӧ ранитчӧма Виктор, здоров-ӧ?
Отбой бӧрын сылы ещӧ дыр на лои овны стапель вылын, видлавны вымосткаяссӧ, мыджӧдъяссӧ, креплениеяссӧ.
Сӧмын час мысти сійӧ воис контора дорӧ. Сэні пирс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма мыйкӧ прачечнӧй сямаӧс — пыдзралісны, кыкӧн гартлісны пинжакъяс, курткаяс, гимнастёркаяс; швачӧдісны кепкаяснас да картузъяснас парапет порученьӧ, сапӧгъясысь да ботинкиясысь кисьталісны васӧ.
Контора пытшкас ломтісны пач, корӧсьӧн вӧтлісны джоджас кольӧм васӧ.
Илья Матвеевич сулаліс рабочӧйяс пӧвстын кительтӧг, лӧз подтяжкиа, кытысь краскаыс чутӧн-чутӧн вушйӧма дӧрӧмас.
— Ставыс лючки-ладнӧ?
— юаліс Зина.
— Да вот, лои ӧттор-мӧдтор.
Зубарев бультыкасьыштіс ваын,
Алёшкакӧд ставыс ладнӧ.
Ӧтнаслы Викторлы неуна сюрыштіс.
Сойсӧ музгыльтӧма да юрсӧ дойдӧма.
Чеччыштіс Зубаревӧс кыскыны, кор сійӧс ваыс нуис, керйӧ кучкысьӧма.
Нинӧм, бурдас!
Мыйла Илья Матвеевич шуӧ — нинӧм?
Зиналы окота вӧлі пырысь-пыр жӧ котӧртны, корсьны Викторӧс.
Но мастерлӧн эз вӧв право некытчӧ котӧртны, мастер колӧ на ещӧ вӧлі участокын.
Некод на эз мун заводысь.
Опасность, тыш, напряжение топыда ӧтувтісны, матыстісны йӧзсӧ; йӧз кутчысисны ӧта-мӧд дінас, висьтавлісны, да бара мӧдпӧв висьтавлісны мый аддзылісны, мый кывлісны, мый вӧлі, косьтысисны батареяяс дорын, ичӧт пачьяс, электрическӧй каминъяс дорын.
Уналы эз эскыссьы, мый вакӧд тыш помасис, найӧ ещӧ мыйкӧ виччысисны на, зэлалӧм нервъясыс требуйтісны мыйкӧ вӧчны на.
Ставныс прӧверяйтісны ассьыныс уджалан местаяссӧ, ассьыныс станокъяссӧ, механизмъяссӧ, мыйӧн найӧ заведуйтӧны, инструментъяссӧ; заводитісны монтируйтны фундаментъяс вылысь лэптӧм оборудованиесӧ, весалісны заводскӧй дворъяс ваӧн вайӧм лӧптысь.
Оз и оз, Зина оз вермы ӧні корсьны Викторӧс.
Но, а мунас кӧ сійӧ да аддзас сійӧс кытыськӧ медпунктысь, — мый сэки лоӧ?
Мый сійӧ сылы висьталас?
И мый могысь?
Илья Матвеевич сюся видзӧдіс чӧв олысь, шызьӧм Зина вылӧ, матыстчис сы дінӧ, босьтіс кисӧ, топыда кутліс.
— Боевӧй крещениеӧн, Зинаида Павловна.
Ӧні тырвыйӧ нин эска — кораблестроитель тіянысь артмас.
Зинаӧс ошкисны, и коді — Илья Матвеевич!
Югдіс нин, кор Зина муніс Морскӧй проспект кузя заводскӧй вороталань.
Тӧлыс абу нин ураганнӧй, а ещӧ кӧдзыд на, чизыр, шевкйӧдліс сылысь пальто пӧлаяссӧ, лёкысь нетшкис юрсьыс чышъянсӧ.
Зиналы вӧлі кӧдзыд, сійӧс кынтіс сэтшӧма, кутісны зяткакывны пиньясыс.
И друг сійӧ вунӧдіс кӧдзыд йывсьыс.
Проходнӧй дінын сулалісны Василий Матвеевич, Алексей и сійӧ, Виктор, — выль, кос ватникъясаӧсь да сы вӧсна укшальӧсь.
Викторлысь юрсӧ кӧрталӧма вӧлі бинтӧн, киыс ӧшаліс кӧртӧд йылын.
Сійӧ нюммуніс да шыасис:
— Тіянӧс виччысям, Зинаида Павловна.
Мунамӧй миян ордӧ чай юны.
Кынминныд?
Шыбитӧй пальтонытӧ, шыбитӧй...
Ставыс кӧтасьӧма.
Зина кыліс аслас пельпомъяс вылысь шоныд паськыд ватник.
5
Сійӧ лунӧ, кор гражданскӧй война бӧрын восстановитӧм заводын стрӧитісны медводдза саридзвывса паракод, сійӧс ва вылӧ лэдзигӧн вӧлі Важ посёлокса пӧшти став олысьыс.
Эз сӧмын корабль стрӧитысьяс, эз сӧмын налӧн семьяясыс, но на пӧвстын вӧліны сэки — пӧрысь рабочӧйяс помнитӧны тайӧс — и участкӧвӧй детскӧй врач, и аптекаса уджалысьяс, и парикмахеръяс, и кооперативын вузасьысьяс...
А ещӧ карысь мыйта йӧз волісны!
Кор лэдзисны мӧд паракод, ни парикмахеръясӧс, ни кооперативысь вузасьысьясӧс стапель дорӧ эз нин лэдзны; но не лэдзны рӧдвужӧс прӧстӧ вӧлі оз позь.
Найӧ пырисны заводӧ заборъяс вомӧн, воисны Лада пӧлӧн вадорса изъяс вывті, матыстчылісны пирсъяс дорӧ пыжъясӧн...
Ӧткымынъясӧс кутавліс заводскӧй охрана — медсясӧ старукаясӧс да челядьӧс.
Старукаясӧс — сы вӧсна, мый найӧ эз кӧсйыны пыдди пуктыны некутшӧм шуӧм «оз лэдзны» да рабочӧй мамъяс гордостьӧн явӧ локтӧмаӧсь стапель дорӧ медся почётнӧй, медся тыдалана местаясӧ; челядьӧс — дзик челядь сяма тӧждысьтӧмлун вӧсна.
Кутавны найӧс кутавлісны, да сэк жӧ и бӧр лэдзлісны.
Заводлӧн руководство аддзис: артмӧ традиция, мый серти корабль лэдзан луныс лоӧ не сӧмын заводын праздникӧн, но и посёлокын праздникӧн.
Оз позь вӧлі тайӧс не гӧгӧрвоны.
Корабль стрӧитӧма — листыштӧма ещӧ ӧти лист бок кораблестроитель олӧмын, а сідзкӧ, и сылӧн став семья олӧмын.
Корабль — быдтас, корабль — вердысь и юкталысь, корабль — доблестьлӧн да славалӧн делӧ, зэв бур да мича стрӧитӧмтор верӧслӧн, пилӧн, батьлӧн, — вермасны ӧмӧй гӧтыр, мам, ныв кольны веськодьӧн да пукавны гортаныс татшӧм лунӧ, кор тайӧ стрӧитӧмторйыс мӧдӧдчас аслас медводдза плаваниеӧ?
Сӧмын Отечественнӧй война дырйи, кор волывлісны ремонт вылӧ боевӧй карабъяс, традициясӧ вӧлі торкӧма, и ставӧн гӧгӧрволісны: тадзи колӧ — колӧ видзны военнӧй тайна.
Но война бӧрын, ӧчереднӧй корабль лэдзигӧн, бара мунлісны семьяяснас, мунісны пригласительнӧй билетъяс кузя, кодъяс вӧліны пропускъясӧн да кытчӧ вӧлі гижӧма: «Уважаемӧй Мария Гавриловна» либӧ: «Уважаемӧй Агафья Карповна!
Дирекция, партийнӧй комитет да судостроительнӧй промышленностьса работникъяс профессиональнӧй союзлӧн комитет приглашайтӧны Тіянӧс...» Мунлісны медбур паськӧмӧн, первомайся демонстрация вылӧ моз.
Параднӧй формаа вахтёрлы, дядя Коля Гороховлы, вот тадзи пропуск петкӧдлӧм бӧрын аслас олӧмын кымынӧдысь нин Агафья Карповна петіс заводскӧй Морскӧй проспект вылӧ.
Поводдяыс вӧлі зэв омӧль, кыдзи и век ноябр тӧлысь помын.
Буситіс зэр, чутӧдчысь, мустӧм.
Но Агафья Карповна пасьталіс ассьыс праздничнӧй плюшевӧй пальтосӧ, чышъянасис еджыд оренбургскӧй чышъянӧн.
Сійӧ муніс йӧз чукӧрын ӧтнас, кӧть тайӧ лунӧ заводын вӧліны сылӧн став рӧднӧйясыс — и Илья, коді муніс гортсьыс ещӧ тӧрыт асыв на, и Матвей дед, коді сідзжӧ эз узь войнас аслас вольпась вылын, и Алёша Катякӧд, и Витя, и Костя Дуняшкакӧд, коді вайӧма татчӧ и ичӧтик Сашкасӧ, и Василий Марьякӧд, и Наталья чойыс.
Жаль, абу Антон, эз вермы воны, звӧнитліс телефон пыр, корис гижны сылы дзик ставсӧ, дзик ставсӧ, кыдзи лэдзасны корабль.
Ӧд вот мӧвпавліс, мый гижас тайӧ корабль стрӧитӧм йылысь научнӧй диссертация, а артмис — сытӧг тані стрӧитісны, сійӧ мӧд заводын лӧсьӧдӧ поток.
Но мый нӧ, — шуӧ, бать-мамлысь сьӧлӧм бурмӧдӧ, — поточнӧй метод йылысь кута гижны.
Агафья Карповна гӧгӧр видзӧдаліс: мый вӧчӧма наводнениеыс?
И оз тыдав нинӧм, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Цехъяскостса проходъяс весалӧма, сӧстӧм, ставыс аслас местаын; стеклӧяс быдлаын дзирдалӧны — кытчӧ выльясӧс пуктӧмаӧсь, кытысь важъяссӧ мыськӧмаӧсь.
Наводнениеяслысь следъяссӧ Агафья Карповна сідзи и эз аддзы, но сійӧ быд воськолын шензис став вежсьӧмъяс вылас, кутшӧмъяс бӧръя воас лоӧмаӧсь заводскӧй территория вылын.
И цехъяс содӧмаӧсь — кутшӧм кузь да джуджыд стенъяс каменщикъяс тэчӧмаӧсь, кутшӧм ворота лэптӧмаӧсь!
И кранъясыс унджык лоӧмаӧсь, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын кранъяс.
А посньыдик стрӧйбаясыс — кытчӧ сӧмын найӧ вошӧмаӧсь?
Бара быттьӧ думыштліс Антоша йылысь, но сэки жӧ кутіс мӧвпавны дзик мӧдтор йылысь: эз радейтлы сійӧ, Агафья Карповна, эз терпитлы ошйысьӧм, яндысис сыысь весиг мӧвпас.
Агафья Карповнаӧс тӧдісны заводса став пӧрысь рабочӧйяс да инженеръяс.
Сыкӧд здоровайтчисны, сійӧс лэдзлісны водзӧ.
Кузь уска Бабушкин, кузнеч, топӧдліс кисӧ да шуис: «Сідзи и абу быдмӧмыд на, Агаша?
Лямӧдасны тэнӧ, ичӧтиктӧ.
Трибуналаньыс, трибуналаньыс писькӧдчы».
Но Агафья Карповналӧн вӧлі радейтана места — башеннӧй кран фундамент вылын.
Сійӧ муніс сэтчӧ, сувтіс бетон вылӧ и аддзис став мичлуннас ыпъялан би кодь гӧрд пыдӧса корабль, код вӧсна сэтшӧма тӧждысисны да волнуйтчисны. Аддзис корабль дінысь зэв ичӧтик мортӧс, кодӧс пыр жӧ тӧдіс уна сюрс йӧз пиысь.
Илья Матвеевич ӧвтчис кияснас: абу узьӧма, пӧрысь, нервничайтӧ, а распоряжайтчӧ быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Сійӧ недыр кежлӧ саявліс Агафья син улысь и тыдовтчис корабльлӧн капитанскӧй мостик вылын; Илья Матвеевич оз аддзы сійӧс, весиг сыланьӧ оз видзӧдлы, тӧждысьӧмыс ёна уна.
Сэні жӧ, корабль вылын, палуба вывті ветлӧдлӧ Алексей; йӧтлалӧ кутшӧмкӧ ящик Костя.
Агафья Карповна тӧдӧ, — сылӧн рӧднӧйясыс кайӧмаӧсь корабль вылӧ ньӧти абу любопытство ради, а сы могысь, мый ва вылӧ лэдзӧм бӧрын кӧ тыдовтчас кутшӧмкӧ розь либӧ ещӧ мукӧдпӧлӧс нелючки — медым пырысь-пыр жӧ бырӧдны найӧс, кыті колӧ — сваритны, чеканитны.
Быдӧнлӧн сэні асланыс местаяс.
Со и найӧ, кодъяс сулалӧны корма дорын, корабль ныр дорын, пыдӧс увдорас, — ставныс салдатъяс моз боевӧй пост вылынӧсь.
Кутіс кобны, саридзсянь чорыдджыка пӧльтіс тӧв, кранъяслӧн башняясвывса кӧтасьӧм уна рӧма флагъяс шлочкӧдчисны, быттьӧ ружьеысь лыйлісны.
Йӧз ызгисны, шумитісны, чуксасисны.
И со ставыс друг чӧв ланьтісны, быттьӧ кынмисны места выланыс.
Стапельдорса пу трибуна вывсянь Иван Степанович ӧвтыштіс носӧвикӧн, копыртчис, мыйкӧ шуис руд ыж ку шапкаа мортлы.
Мортыс муніс команднӧй мостик вылӧ — и громкоговорительясысь кыліс команда:
— Кильблокъяс долой!
Корабль улын кутісны ветлыны, тэрмасьны; кыскалісны бокӧ пу клеткаяс, маляръяс сувтӧдалісны посъяс, мавтӧны гӧрд краскаӧн сьӧд металлсӧ, кыті тайӧ брусъясыс пыклісны корабль пыдӧссӧ.
Лои ещӧ лӧньджык.
Гӧлӧссӧ шедӧдіг кутіс дзужгыны заводскӧй гудок: дас кык час.
Агафья Карповна кыпӧдчис, медым нинӧм не лэдзны син увсьыс, ставсӧ аддзыны, сувтлывліс кок чунь йылас.
Ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн, чукӧрӧн петісны рабочӧйяс корабль улысь нырладорас, кӧні вӧлі команднӧй мостик.
Мостик вылын сулаліс сійӧ ыж ку шапкаа мортыд; тыдалӧ, главнӧй инженер — он и тӧд, выль шапка ньӧбӧма али мый?
Матыстчылісны сы дінӧ, докладывайтісны, сійӧ довкйӧдліс юрнас.
— Кормӧвӧй стрелкаяс долой!
— гораа кыліс рупоръясысь.
— «Ой-ой»
— юрӧбтіс Лада весьтын.
Сэні, ва дорас, стапель улыс юкӧнын, кутісны шковӧдны кувалдаясӧн.
— Нырладорса стрелкаяс долой!
Бара кылісны кувалдаясӧн кучкалӧм шыяс.
Агафья Карповна, коді сӧмын на кыпӧдчыліс, сувтліс кок чунь йылас, тайӧ кучкалӧм шыяссӧ кылігӧн йӧжгыльтчис, лои ещӧ нин ляпкыдджыкӧн, ичӧтджыкӧн.
Сӧмын-ӧ Илья Матвеевич мӧвпаліс тайӧ здукын — мӧдӧдчас корабль али оз?
Сӧмын-ӧ стапельясса мастеръяс, инженеръяс та йылысь мӧвпалісны?
Ставӧн, кодъяс вӧліны Агафья Карповна гӧгӧрын, сідзжӧ быттьӧ копыртчисны мулань, быттьӧ виччысисны лыйӧм.
И тайӧ лыйӧмыс гымӧбтіс;
— Задержникъяс кералӧй!
Заводитісны камгыны черъяс, канатъяссӧ вӧлі кералӧма, стапель вылын корабльсӧ нинӧм нин эз кут, но сійӧ сулаліс, эз вӧрзьӧдчы, кадыс жӧ лэбис страшнӧй ӧдӧн.
Чайтсис, виччысигас коли дас минут, дас вит...
збыльвылас сӧмын некымын дженьыдик секунда, и корабль эз нин сулав, сійӧ шлювдіс салазкаяс вылын валань — помасьӧ сылӧн косінын олӧмыс.
Тайӧ вӧрзьӧмсӧ медводз казяліс Зина, сійӧ дежуритіс «фискал» пасйӧдъяс дорын — кык черточка дорын, кодъясӧс гӧрд краскаӧн гижтӧма салазка сюв вылӧ да направляйтан брус вылӧ.
Кор тайӧ черточкаясыс вешйисны ӧта-мӧд дінсьыс, Зина лэптіс кисӧ.
Кодлы сетӧ сигналсӧ?
Тыдалӧ, ставныслы.
Агафья Карповна думсьыс нюммуніс: войдӧр сэні, кӧні ӧні Зина, сулавліс Александр Александрович.
Важ обычай серти, сійӧ гусьӧн шыбитліс вӧрзьӧм корабль пыдӧсӧ вина бутылка.
Сылы, дерт, сӧмын кажитчис, мый тайӧс вӧчӧ гусьӧн, ставныс аддзывлісны сылысь мутлуйтӧмсӧ, ставныс аддзылісны, кыдзи мастер точкысис кораблькӧд.
Пом воис точкысьӧмлы...
Эз на удит Агафья Карповна думыштны та йылысь, а Зина ӧвтыштіс кинас, дзик шынитӧв дырйи кыліс рутшнитӧм да жугалӧм стеклӧлӧн зильмунӧм.
«Югыд шондіӧй!
— ачыс аслыс шуис Агафья Карповна.
— Збыльысь ӧмӧй и сыысь мастер артмас?»
Сэк кості стальнӧй гӧрдруд грӧмадина, кранъяслӧн кык шеренга кості, кыссис пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Бӧждорас, мыйӧн сійӧ бузгысис ваӧ, качлісны еджыд быг сора турунвиж гыяс, и сэки юрӧбтіс «ура»; сійӧ аслас шыӧн муртса эз вевттьы оркестрӧс, коді ворсіс Сӧвет Союзлысь гимн.
Корабль исковтіс стапель вылысь, ньӧжйӧ да сьӧкыда лайкнитчис бӧжладорсяньыс ныр вылас, сэсся ещӧ ньӧжйӧджык бара бӧжладорас и тадзи, копрасигтыр налы, кодъяс сетісны сылы олӧм, кутіс ылыстчыны Лада фарватерлань, вынйӧра, величественнӧй, спокойнӧй.
Ни Илья Матвеевич, ни Агафья Карповналӧн пияныс сы палуба вылын эз нин вӧвны, найӧ кыскасисны отсекъясті, пыдӧсъяс костті.
Лэдзисны якӧръяс, корабль дрӧгнитӧмӧн сувтіс.
Сы дорӧ матыстчис дзирдавтӧдз весалӧм ыргӧн трубаа да лэчыд гӧлӧса буксир.
Буксир нуӧдас грӧмадинасӧ достроечнӧй стена дорӧ.
Грӧмадина кутас кывзысьны сылысь, сы вӧсна мый сылӧн оз на уджавны монтируйтны эштӧдтӧм турбинаясыс, сылӧн котёлъясыс, сылӧн электростанцияясыс, валъясыс, кодъяс отсӧгӧн кутас передавайтсьыны турбинаяслӧн выныс гребнӧй винтъяслы.
Некымын тӧлысь мысти ставыс тайӧ лоӧ аслас местаын, и сэки океанскӧй грӧмадина петкӧдлас ассьыс вынйӧрсӧ ыргӧн трубаа горзысь, уджач буксиръяслы.
Журбинъяслӧн, Басмановъяслӧн, Тарасовъяслӧн, Кузнецовъяслӧн уджыс мунас ылі саридзьясӧ, ылі канмуясӧ, нуас йӧзлы мир.
Мир вӧсна сулалӧ овны, тышкасьны, уджавны, ӧд мир — человечестволӧн водзын локтан шуд.
Человечестволы олӧны Журбинъяс, сылы сетӧны ассьыныс кужанлунсӧ найӧ — восьса сьӧлӧма, честнӧй, стрӧг йӧз.
Парторг Жуковлысь речсӧ кывзігӧн Агафья Карповна мӧвпаліс аслас Илья йылысь, аслас пиян йылысь.
Жуков висьталіс, дерт, и мукӧд верӧсъяс йылысь и мукӧд пиян йылысь, но Агафья Карповна гӧгӧрволіс сылысь кывъяссӧ ас ногыс.
Мед найӧ, рӧднӧйясыс, и абу зэв меліӧсь, и мукӧддырйи грубоватӧсь, и броткысьӧсь, и быдӧнлӧн юраныс разнӧй фантазияяс, — но кутшӧм ыджыд удж найӧ вӧчӧны!
Тайӧ делӧ вӧснаыс он ӧмӧй прӧстит найӧс гортса став лӧсявтӧмъясысь да пинясьӧмъясысь, он ӧмӧй кут ставсӧ терпитны, ставсӧ ладмӧдны, ставсӧ ас вывтіыд нуны налӧн удж вӧсна, коді сэтшӧма колӧ войтырлы?
Но мый тайӧ?
Мый сійӧ кылӧ?
— Налы сідзжӧ ставныслы аттьӧ да поклон, — картузсӧ киас нямраліг висьталіс Жуков.
— Аттьӧ мамъяслы да гӧтыръяслы, наставницаяслы, пӧдругаяслы да сӧвет сеталысьяслы.
Дружбаысь да мелілунысь, сыысь, мый миянлы гортын лӧсьыд да шоныд, сьӧкыд минутӧ верностьысь, поддержкаысь, — ставсьыс аттьӧ!
Кӧнкӧ енэж помланьын шонді чашкӧдіс кымӧръяссӧ, сылӧн югӧръясыс писькӧдчисны вӧля вылӧ, Лада вылын буксирлӧн ыргӧн трубаыс син ёрмӧн ыпнитіс; кутіс дзирдавны сідзжӧ син ёрмӧн стапельвывса госыс, кыті прӧйдитіс ваӧ корабль; кранъяс вылын шпорӧдчисны флагъяс.
Оркестр мыйвынсьыс грымгис, гажаа да торжественнӧя.
Ас бӧрвывсьыс Агафья Карповна кыліс сёрни:
— А вот кор корабль оз стапель вылысь кут лэччыны, кор сійӧс докын кутасны кыпӧдны ваӧн, сэки татшӧм мичлунтӧ он нин аддзыв.
— Сы пыдди унджык корабль лоӧ!
ЭПИЛОГ
Июнь тӧлысьын ӧти рытӧ Илья Матвеевич да Александр Александрович мунісны Веряжка сайӧ Алексей ордӧ.
Сійӧ лунӧ Алексей должен вӧлі воны институтса сессия вылысь.
Сійӧ оліс Ленинградын быдса тӧлысь.
Батьыслӧн эз терпитсьы аддзӧдчывны заочниккӧд, юасьны успехъяс йылысь, отметкаяс йылысь.
Сійӧ нуӧдіс ветлыны аскӧдыс важся другсӧ — Санясӧ.
Найӧ бурасисны некымын тӧлысь сайын, тӧв помын, кор Илья Матвеевич вӧлі эштӧдӧ мӧд корабльлысь сборка.
Александр Александрович локтіс сы дінӧ пирс вылӧ, уссьыс перъяліс йи сыръяссӧ, пуксис, ёсьмӧдыштіс щӧкасӧ, тотшӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.
— Дыр асьтӧ асныра козёлӧн кутан петкӧдлыны?
— скӧрысь юаліс сійӧ.
— Басманов ёрт!
— вочавидзис Илья Матвеевич, чеччис да петіс контора шӧрас.
— Журбин ёрт!
— чеччис и Александр Александрович.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, пӧшти морӧс-на-морӧс; кыкнанныс видзӧдісны зэв скӧрысь.
Илья Матвеевич катласис коклябӧрсяньыс кок чунь йылас, кок чунь йывсяньыс коклябӧр вылас.
Мунісны паныда ӧшиньяс дорӧ, сувтісны ӧта-мӧдныслы мышкӧн.
Чӧв олісны.
— Но мый тэныд?
— бергӧдчывтӧг юаліс Илья Матвеевич.
— А нинӧм, сёрнитыштны вои.
Кыдз делӧясыд?
— Ачыд тӧдан.
Кыдзи тэнад?
— Менам?
Омӧльӧсь менам делӧяс, Илюша.
— Мый сідз?
Найӧ локтісны пызан дорӧ.
Александр Александрович кыскис папирос, чуньяснас дыр сійӧс небзьӧдіс.
— А вот мый, — заводитіс сійӧ.
— Ремонтӧн ме помӧдз дӧзми.
— Мед эн мун.
Мый тэнӧ сэтчӧ кыскис?
— Да ӧд кыдзи, Илюша, тӧлкуйтіс морт, мӧд ногӧн кӧ, ме?
Велалі важногӧн уджавны...
клёпка...
да став сэтшӧм сямаыс.
Привычка.
Мый сійӧ сэтшӧмыс, привычкаыс?
Шуӧны, мӧд натура.
Заводитлы чегны ассьыд натуратӧ!
Кытысь сійӧ?
Практикаысь босьтчӧ, олӧмысь.
Видлы тэ, куритчан нэм чӧжыд, дугды куритчынытӧ.
Он вермы.
Гашкӧ, гипнотизёр дінӧ кӧ ветлан.
— Асьтӧ колӧ кужны кутны, Саня, — вочавидзис Илья Матвеевич кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
— Кутны асьтӧ!
Сэки и натуратӧ верман чегны.
— Но-но, чег, збой кӧ.
— И чега.
Кӧсъян, дугда куритчӧмысь?
— Зэв ёна!
— Вот видзӧд, мый вермӧ вӧчны крепыд морт!
— Илья Матвеевич восьтіс форточкасӧ да шыбитіс карельскӧй сьӧдов пуысь полируйтӧм портсигар.
Александр Александрович аддзыліс, кыдзи портсигарыс кытш вӧчӧм бӧрын швачкысис йи вылӧ, исковтіс водзӧ да уси рыӧ, кодӧс писькӧдӧма ледокол.
— Шыбитін!
— шпыньмуніс сійӧ.
— Тайӧ путор, а абу привычка.
Привычкатӧ шыбит!
Видзӧдла ме, кыдзи тэ час-мӧд мысти кутан лыйлыны ребяталысь...
— Ме понда эн тӧждысь, Саня, — шуис Илья Матвеевич и сэк жӧ кутіс чувствуйтны, мый кулӧ, оз кӧ пырысьтӧм-пыр жӧ куритчы.
Сійӧ скӧрмис ас вылас немдумайттӧм, явӧ йӧйталана поступокысь, скӧрмис Александр Александрович вылӧ, коді ыштӧдіс сійӧс тайӧ поступок вылас, кутіс лёкысь горзыны, видны старикӧс стапель вылысь пышйӧмысь.
— Мый, мый тэ шедӧдін?
— юаліс сійӧ.
— Вот нинӧм эг и шедӧд.
Сы вӧсна и шуа, мый омӧльӧсь менам делӧяс, — вель мирнӧя вочавидзис Александр Александрович.
— Муні, мӧвпалі — клёпка сэні лоӧ, пига пӧлучиті: сідзжӧ сварка вылӧ вуджам.
Сідзкӧ, бурджык нин выльӧс стрӧитны колошияс дзоньталӧм дорысь.
Тэнад кыдзи — эм прӧст места?
— Э-э, оз артмы!
Дезертиръясӧс огӧ босьталӧй.
— Илья Матвеевич долыдмис.
— Огӧ босьталӧй, огӧ босьталӧй, — бара шуис сійӧ.
— Онӧ босьтӧй — оз ков.
Ачым ог лок тэ дорӧ.
Нарошнӧ дӧзмӧдӧм могысь шуи тайӧс.
Менӧ, Илюша, коймӧд стапель вылӧ корӧны.
Вот кыдз!
Менам делӧясыд бурӧсь, а абу омӧльӧсь.
Гӧгӧрвоин?
Александр Александрович муніс коймӧд стапель вылӧ.
Но сійӧ быд лун пыравліс контораӧ Илья Матвеевич дінӧ юавны:
— Эн на заводит куритчыны?
Эз ло Александр Александрович шуӧм серти.
Ни час-мӧд мысти, ни аскинас, ни тӧлысь мысти сійӧ сідзи и эз аддзыв Илья Матвеевич киясысь папирос.
Ачыс кутіс шуны: «Эн мучитчы тэ, Илюша, нинӧмсьыс.
Но, сёрнитыштім, вензьышті, а мыйла пустӧй сёрни вӧсна вӧчны аслыд египетскӧй казнь?
На, куритчы!..»
— «Ворсӧдчыны ӧні нинӧмла, Саня.
Шуӧма кыв, должен и делӧ вӧчсьыны».
Заводысь найӧ мунлісны торйӧн, но заводӧ бара ветлісны ӧтлаын, бара аддзысьлывлісны Александр Александрович дзиръя дорын, муніганыс бара сёрнитлісны став заводскӧй да мирӧвӧй лоӧмторъяс йылысь.
Талун и заводысь мунісны ӧтлаын.
Александр Александрович нуис киняулас кутшӧмкӧ тубрас.
Илья Матвеевич ещӧ тӧрыт на шуис:
— Алёшка воас.
Ветлам аски, видзӧдлам кутш вылӧ?
Студентӧн ӧд, омӧльыд, лои!
Сэтшӧм чорыда зубритӧ — балябӧжсьыс пӧсь пуркйӧ.
Алексей ордын пукалісны нин Агафья Карповна, Дуняшка, Зина да Виктор.
Катя корсис пызан.
Сійӧ вӧлі обновкаа: Алексей вайӧма сылы зарни часі.
Но эз сэтшӧма Катюшка радлы часі вылӧ, мыйта ичӧтик небӧг вылӧ, кодӧс медводз сетіс сылы сылӧн Алёшаыс чемодансьыс кӧлуйсӧ ректігӧн.
Тайӧ вӧлі Ленинградса канму университетӧ пырысьяслы испытаниеяс кузя программа.
— Висьтав отметкаястӧ!
— Илья Матвеевич шлапкис кипыдӧснас Алёшалы мышкас.
— Отличитчин?
Али путкыльтін?
— Мый отметкаясыд!
— вочавидзис Алексей.
— Сдайті, бать, и ставыс.
Первой курс быттьӧ эз и вӧв.
И мӧд курсысь кык коймӧд юкӧныс коли.
На тэныд!
— Алексей мыччис Илья Матвеевичлы бухгалтерскӧй небӧг кодь ыджыд кӧрӧбка, кӧні вевт вылас вӧлі серпасалӧма запорожечьясӧс, кодъяс гижӧны письмӧ турецкӧй султанлы.
Но кор Илья Матвеевич босьтіс да любопытствоӧн видлаліс козинсӧ, Алексей серӧктіс:
«Вунӧді, бать, мый тэ он куритчы.
Дзикӧдз вунӧді».
Илья Матвеевич восьтіс вевтсӧ.
Сы увдорын куйлісны кык радӧн веж петкӧдлана гырысь да мича папиросъяс.
— Кутшӧм жаль?
Куритны али мый?
— Куритан, дерт, — шуис Александр Александрович.
— Ог, зонмӧ, Саня, курит ачыд.
Босьт найӧс аслыд.
— Илья Матвеевич сетіс папиросъяссӧ сылы.
— Чӧсмась.
Менӧ провокациянад он кый.
Пуксисны пызан сайӧ.
Алексей висьтавліс Ленинградын олӧм йылысь, институт йылысь, кӧні став преподавательясыс тӧдӧны Антонӧс, Тоня да Игорь йылысь, кодъяс регыд воасны каникулъяс вылӧ, зачётъяс йылысь: киысь киӧ ветліс сылӧн зачётнӧй книжкаыс.
— «Хор» да «отл», — сылысь лист бокъяссӧ листалігӧн шуаліс Илья Матвеевич.
— А помнитан, Алёшенька, — шуис Александр Александрович, — кыдзи ми тэ ордӧ «знатнӧй» лунад волім?
— Но и казьтыштін, дядя Саня!
— Алексей яндысигтыр видзӧдліс синбӧжнас Катя вылӧ.
— Аддзӧмыд мый казьтывны.
— А кыдзи нӧ он казьтыв?
Портретъяс бӧрся, зонмӧ, вӧтлысин.
Портретъяс дорсьыд тайӧ книжкаыс тэ йылысь бурджыка висьталӧ.
Пир шӧрын воисны Матвей дед да Костя.
— Висьтав, — заводитіс сёрнитны дед, — кыдзи сэні тіян университетад?
Менӧ заочнӧйӧ примитасны?
— Тэнӧ — ог тӧд, — шуткапырысь жӧ, кыдзи и дед, вочавидзис Алексей, — а вот...
— Сійӧ видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ — мӧдыс пукаліс серьёзнӧй, гартлӧдліс синкымсӧ, — и Алексей эз помав.
Зина ланьтӧмӧн кывзіс сёрнияссӧ, видзӧдаліс быд Журбин вылӧ.
Найӧ радейтӧны шутитыштны, но тайӧ шуткаяссьыс семейнӧй олӧмыс ӧмӧй лоӧ слабджык подула?
Зумыда мунӧны Журбинъяс асланыс туйясӧд.
Со Алексей...
сійӧ помаліс институтлысь первой курс.
Со Костя...
сійӧ недельнас куимысь ветлывлӧ рытъя техникумӧ...
Сылӧн Дуняшкаыс сійӧ кадӧ занимайтчӧ мастеръяс курсъяс вылын.
Со Илья Матвеевич — воддзамоз сылӧн, Зиналӧн, студент.
Со велӧдчӧ, оз виччысь некутшӧм дипломъяс, — «аслыс вылӧ», медым не кольны олӧмсьыс, техникаысь, том йӧзысь, медым мунны накӧд, томъяскӧд, ӧтлаын дзикӧдз пӧрысьмытӧдзыс.
Со сылӧн, Зиналӧн, Виктор.
Сійӧ сідзжӧ ӧні кежлӧ оз думайт некутшӧм дипломъяс йылысь, но мыйта небӧгъяс лыддис!
История, литература сійӧ тӧдӧ, пӧжалуй, Зинаысь бурджыка, коді помаліс десятилетка да институт.
Виктор некор оз ошйысь, оз ышнясь тайӧ тӧдӧмлунъяснас, найӧ сылӧн йӧзӧс, олӧмсӧ, лоӧмторъяссӧ гӧгӧрвоӧм могысь.
Лунысь лун Зина казялӧ Викторлысь пыр выль и выль качествояс, лунысь лун пыр ёнджыка радейтӧ сійӧс.
А кор радейтан — кутшӧм лӧсьыд овны да уджавны, сьӧлӧмын радейтӧмӧн ёна кокниджык венны сьӧкыдлунъяс, кодъяс лолӧны тэнад туй вылын!
— Алексей Ильич, — заводитіс Зина, — ме аддза нин тіянӧс миян заводса главнӧй инженерӧн либӧ директорӧн.
— Мыйӧн сійӧ сэні лоӧ, петкӧдлас кадыс, — вочавидзис Зиналы Александр Александрович.
— А ӧні вайӧ юыштамӧ сы отметкаяс кузя, «хоръяс» да «отлъяс» кузя.
— Пӧрысь мастер перйис аслас тубрасысь кык бутылка.
— Водка — крепыдджыкъяслы, миянлы Ильякӧд, быттьӧ. Гӧрд вина — слабъяслы: дамскӧй рӧдлы да студентъяслы...
— Эштан на тэ эсійӧ юӧмнад!
— скӧрмис Агафья Карповна.
— Лэдз сьӧлӧмсянь сёрнитыштны!
— Сьӧлӧмсянь?
— Александр Александрович чужӧм вылысь быри нюмыс.
— Но, сьӧлӧмсянь кӧ и сьӧлӧмсянь.
— Сійӧ бара босьтіс тубрассӧ.
— Вот татшӧм случай кузя ме сылы вайи ӧти картинка, радлун дырйи козин пыдди, бура велӧдчӧмысь.
Кнопкаяс тіян тані эмӧсь?
Катя сетіс посньыдик кӧрт тувъяс да мӧлӧт.
Александр Александрович паськӧдіс доръястіыс нямрассьӧм, вижӧдӧм ыджыд бумага лист да кутіс тувъявны сійӧс стенас.
— Со, Алексей, тэнад портретыд!
— торжественнӧй чӧв-лӧньын шуис Александр Александрович.
— Видз сійӧс.
Ме видзи кызь вит воысь дырджык.
Тайӧ вӧлі важ плакат — революция бӧрын первой воясса плакат.
Рабочӧй, кодлӧн чужӧмвывса мужественнӧй чертаясын, вына фигураын, кияснас чорыда ӧвтыштчӧмын вӧлі уна ӧткодьыс и Алексейкӧд, и Викторкӧд, и Антонкӧд, и Костякӧд, и Илья Матвеевичкӧд, уна сюрс сюрсъяс прӧстӧй труженикъяскӧд, — сьӧкыд мӧлӧтӧн кучкӧ чептӧ, коді гантайтӧма му тарӧс.
Сійӧ кучкӧ мыйвынсьыс ӧвтыштчӧмӧн,
сійӧ сетчӧма водзлань,
сійӧ нинӧм водзын оз бӧрыньтчы.
Сійӧ кучкалӧ — и оръясьӧны, гылалӧны чеплӧн кӧрт кольчаясыс.
Юргӧны материкъяс тайӧ вынйӧра кучкалӧмъясысь.
1950‒1952 вояс
{Космодемьянскӧй Л. Т. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Зоя да Шура йылысь повесть @ повесьт @ Л. Космодемьянская. Зоя да Шура йылысь повесть @ 1952 @ Лб. 3‒224.}
Космодемьянская Любовь Тимофеевна
Зоя да Шура йылысь повесть
АВТОРСЯНЬ
1949-ӧд вося апрель.
Парижын зэв ыджыд зал Плейель.
Мир дорйысьяслӧн Конгресс.
Став нацияяслӧн флагъяс мичмӧдӧны трибуна, и быд флаг сайын — войтыръяс да канмуяс, йӧзлӧн лачаяс да йӧзлӧн судьбаяс.
Алӧй флаг миян канмулӧн, коммунизмӧ мунысь канмулӧн.
Флаг вылын — чарла да мӧлӧт, мирнӧй уджлӧн символ, символ нерушимӧй союзлӧн сійӧ йӧз костын, кодъяс уджалӧны, стрӧитӧны, созидайтӧны.
Мыйта син, мыйта сьӧлӧм веськӧдӧма Сӧвет Союзлань — став мирса уджалысь йӧзлӧн лачалань да опоралань!
Ми, сӧветскӧй делегацияса членъяс, пыр чувствуйтам, мый миянӧс Конгресса участникъяс пӧся радейтӧны.
Миянӧс встречайтӧны сэтшӧм сьӧлӧмсянь, миянӧс приветствуйтӧны сэтшӧм кыпыда!
И быд видзӧдлӧм, быд киасьӧм быттьӧ висьталӧ:
«Ми эскам тіянлы.
Ми надейтчам тіян вылӧ.
Ми некор огӧ вунӧдӧй сійӧс, мый ті вӧчинныд...»
Мый ыджда мирыс!
Торъя ёна да чуймӧдана вынӧн тайӧс чувствуйтӧны тані, ыджыд, джуджыд залас, кор видзӧдан еджыд, виж, оливковӧй-мугов чужӧмъяс вылӧ, став рӧма да оттенокъяса чужӧмъяс вылӧ, йӧв кодь еджыд чужӧмсянь дзик сьӧдӧдз.
Став му пасьтасьыс чукӧртчисны татчӧ кык сюрс морт, медым войтыръяс нимсянь висьтавны ассьыныс кыв мир дорйӧм кузя, демократия да шуд дорйӧм кузя.
Ме видзӧда залас.
Сэн уна нывбаба.
Налӧн чужӧмъяс вылас страстнӧй, настойчивӧй внимание.
Да и вермас-ӧ лоны мӧдног!
Дорйыны мир!
Тайӧ призывыс кылӧ став му шар пасьтасянь, и сыын — став гӧтыръяслӧн да мамъяслӧн лача.
Мыйтӧм ме кывлі тані висьтъяс сійӧ йӧз йылысь, кодъяс жертвуйтісны олӧмнас сы могысь, медым победитны фашизм, медым кольӧм войнаыс помасяс светлӧн пемыд вылын победаӧн, благороднӧйлӧн пеж вылын, человеческӧйлӧн бесчеловечнӧй вылын победаӧн!
И ме думайта: збыль ӧмӧй миян челядьлӧн вирыс киссис весьшӧрӧ?
Збыль ӧмӧй мирыс, кодӧс шедӧдӧма миян челядь олӧмлӧн донӧн, миян синва — мамъяслӧн, дӧваяслӧн да сирӧтаяслӧн синва донӧн, — выльысь лоӧ торкӧма лёк да зывӧк вынъяслӧн воля серти?
Конгресслӧн трибуна вылӧ кайӧ миян делегат — Сӧвет Союзса Герой Алексей Маресьев.
Сійӧс встречайтӧны ёна аплодируйтӧмӧн.
Став присутствуйтысьяслы Алексей Маресьев олицетворяйтӧ роч войтырӧс, сылысь мужество да стойкость, сылысь беззаветнӧй отвага да выдержка.
Ставӧн гӧгӧрвоӧны: тайӧ мортыслӧн подвигыс петкӧдлӧ вылын качествояс сӧветскӧй йӧзлысь, сійӧ йӧзлысь, кодъяс спаситісны фашистскӧй варварствоысь мир да цивилизация.
— Быд морт должен юавны ассьыс:
«Мый ме вӧчи талун мир дорйӧм кузя?» — юргӧны залын Алексей Маресьевлӧн кывъясыс.
— Ӧні мир вӧсна тышкасьӧм дорысь абу сэсся почётнӧйджык, благороднӧйджык, ыджыдджык цель.
Тайӧ быд мортлӧн обязанность...
Ме кывза сылысь да юала ассьым: мый нӧ ме верма вӧчны талун мир доръян делӧ кузя?
И вочавидза аслым: да, ме сідзжӧ верма пуктыны ассьым пай тайӧ великӧй делӧас.
Ме висьтала аслам челядь йылысь.
Челядь йылысь, кодъяс чужлісны да быдмисны шуд вылӧ, радлӧм вылӧ, мирнӧй удж вылӧ — и куліны фашизмкӧд тышын аслас войтырлысь удж да шуд, мездлун да независимость дорйигӧн.
Да, ме висьтала на йылысь...
ОСИНОВӦЙ ГАЙЯС
Тамбов область войвылын эм Осиновӧй Гайяс нима сикт.
«Осиновӧй Гай» лоӧ «пипу вӧр».
Старикъяс висьтавлісны, мый коркӧ и тані збыль быдмылӧма сьӧд вӧр.
Но менам челядьдырся кадӧ тані вӧрыс ньӧти нин эз вӧв.
Гӧгӧрбок ылӧдз-ылӧдз пласьвидзисны муяс, кытчӧ кӧдзӧма рудзӧг, зӧр, просо.
А дзик сикт дорас вӧліны уна оврагъяс; воысь во налӧн лыдыс пыр содіс, и кажитчӧ — дорса керкаясыс вот-вот исковтасны нерӧвнӧй крут пӧкатӧдыс овраг пыдӧсас.
Тӧвнас оврагъясӧдыс шӧйтлісны тшыг степнӧй кӧинъяс.
Ичӧт дырйи ме повлі петавлыны гортысь тӧвся рытъясын: пыр кӧдзыд, вӧрзьывтӧм, быдлаын помтӧм лым и лым, и кӧинъяслӧн ылын омлялӧм шы — то ли кылӧ тайӧ збыльысь, то ли кажитчӧ тайӧ чошкӧдӧм пельяслы.
Зато тулыснас кыдзи гӧгӧр ставыс вежсьывліс!
Заводитлісны дзоридзавны видзьяс, муыс тупкысьліс нежнӧй, быттьӧкӧ югъялысь зеленьӧн, и быдлаын алӧй, кельыдлӧз, зарни би рӧмӧн ыпнитлывлісны видзвывса дзоридзьяс, и позьӧ вӧлі быдса моздортырӧн ваявны гортӧ катшасин, кӧлӧкӧльчик да пӧлӧзнича дзоридзьяс.
Миян сиктыс вӧлі ыджыд — вит сюрс кымын олысь.
Пӧшти быд керкаысь <ns>кодкӧ-нибудь</ns> ветлывліс нажӧтка корсьны Тамбовӧ, Пензаӧ, а то и Мӧскуаӧ — ичӧтик мутор эз вермы вердны гӧль крестьянин семьяӧс.
Ме быдми ыджыд да дружнӧй семьяын.
Менам бать, Тимофей Семёнович Чуриков, вӧлі волостнӧй писарӧн, образованиетӧм, но бура грамотнӧй да весиг ёна лыддьысьысь мортӧн.
Сійӧ радейтліс небӧг да вензигъясӧн пыр ыстысьліс лыддьӧм небӧг вылӧ.
— А вот, помнитсьӧ, — шулывліс сійӧ собеседникыслы, — удайтчыліс меным лыддьыны ӧти небӧг, но сэні небеснӧй светилӧяс йывсьыд гӧгӧрвоӧдӧма дзик мӧдног тіян висьталӧм серти...
Куим тӧв ме ветлӧдлі земскӧй школаӧ, а 1910 вося арын бать нуис менӧ Кирсанов карӧ, женскӧй гимназияӧ.
Пӧшти нелямын во колис сійӧ кадсянь, но ме помнита дзик ставсӧ, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Менӧ чуймӧдіс гимназиялӧн кык судта керкаыс — миян Осиновӧй Гайяс сиктын татшӧм ыджыд керкаясыс эз вӧвны.
Батьлы киас топыда кутчысьӧмӧн ме пыри вестибюльӧ да чуймӧмӧн сувті.
Ставыс вӧлі виччысьтӧмторйӧн да тӧдтӧмӧн: паськыд пыранін, каменнӧй джодж, решетчатӧй перилӧяса паськыд пос.
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин нывкаяс асланыс батьмамныскӧд.
Найӧ и чуймӧдісны менӧ ставсьыс медъёна, весиг велавтӧм, кыдзи меным кажитчис, зэв бур обстановка дорысь ёнджыка.
Кирсанов вӧлі уезднӧй купеческӧй кар, и тайӧ нывкаяс пӧвстын, кодъяс, кыдзи и ме, локтӧмаӧсь сдайтны экзаменъяс, крестьяналӧн челядь вӧліны этшаӧнӧсь.
Ме помнита ӧтиӧс, вид сертиыс настоящӧй купеческӧй ныв — кузь кӧсаас мича кельыдлӧз лентаа, кыз нылӧс.
Сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ, топӧдіс вомдорсӧ да бергӧдчис.
Ме топӧдчи бать бердӧ, а сійӧ малыштіс менӧ юрӧд, быттьӧ шуаліс:
«Эн пов, нылук, ставыс лоӧ бур».
Сэсся ми кайим пос кузя, и миянӧс заводитісны чуксавны ӧти бӧрся мӧдӧс ыджыд жырйӧ, кӧні пызан сайын пукалісны куим <ns>экзаминатор</ns>.
Помнита, мый ме вочавидзи став вопросъяс вылас, а бӧрыннас, ассьым став полӧмӧс вунӧдӧмӧн, гораа лыдди:
<rus>Отсель грозить мы будем шведу,</rus>
<rus>Здесь будет город заложен</rus>
<rus>На зло надменному суседу...</rus>
Уліас менӧ виччысис батьӧй.
Ме котӧрті сы дінӧ, радӧйла ачымӧс эг помнит.
Сійӧ пыр жӧ чеччис, пондіс локны меным паныд, и чужӧмыс сылӧн вӧлі шуда...
Тадзи заводитчисны гимназияын менам велӧдчан вояс.
Менам колис на йылысь пӧсь, благороднӧй воспоминание.
Математика кузя миянӧс бура, интереснӧя велӧдіс Аркадий Анисимович Белоусов, роч кыв да литература кузя — сылӧн гӧтырыс Елизавета Афанасьевна.
Классӧ сійӧ век пыравліс нюмъялігтыр, и кутчысьны тайӧ нюм водзас ми эгӧ вермылӧй — сэтшӧм сійӧ вӧлі тэрыб вӧраса, том да приветливӧй.
Елизавета Афанасьевна пуксьыліс аслас пызан сайӧ да, мӧвпалігтыр миян вылӧ видзӧдігмоз, некутшӧм вступлениетӧг заводитліс:
<rus>Роняет лес багряный свой убор...</rus>
Ми вермим сылысь кывзыны помтӧг.
Сійӧ бура висьтавліс; сёрнитігас сійӧ увлекайтчис да радуйтчис сійӧ мичлуныслы, мый йылысь висьталіс.
Сійӧ зілис восьтыны миян водзын роч литературалысь волнующӧй вынсӧ, сылысь вдохновляйтысь мӧвпъяс да чувствояс, сылысь джуджыд человечность.
Елизавета Афанасьевналысь кывзігӧн ме гӧгӧрвои: велӧдысьлӧн удж — ыджыд искусство.
Медым лоны бур, настоящӧй велӧдысьӧн, колӧ имеитны бур сьӧлӧм, сӧдз вежӧр и, дерт, колӧ ёна радейтны челядьӧс.
Елизавета Афанасьевна радейтіс миянӧс.
Сійӧ некор эз висьтавлы та йылысь, но ми тайӧс тӧдім и висьтавтӧгыс — сы серти, кыдзи сійӧ видзӧдіс миян вылӧ, кыдзи сійӧ мукӧд дырйи сдержаннӧя да меліа пуктыліс кисӧ пельпом вылӧ, кыдзи шогсьыліс, миян пиысь кӧ кодӧскӧ суліс неудача.
И миянлы ставыс кажитчис сыын: сылӧн томлуныс, думыштчӧмӧн видзӧдысь мича чужӧмыс, яснӧй, бур характерыс да ассьыс уджсӧ радейтӧмыс.
Ёна бӧрын, кор нин ме лои верстьӧӧн да воспитывайті ассьым челядьӧс, частӧ менам тӧдвылӧ усьлывліс аслам радейтана велӧдысьӧй да ме зільлі представитны аслым, мый шуис эськӧ сійӧ меным, мый сӧветуйтіс эськӧ сьӧкыд минутъясӧ.
И ещӧ ӧтитор кузя помнита кирсановскӧй гимназияӧс: рисование кузя велӧдысь аддзис менсьым способностьяс живопись дінӧ.
Серпасасьны ме ёна радейтлі, но весиг аслым полі признайтчыны, мый кӧсйи эськӧ лоны художницаӧн.
Сергей Семёнович Помазов ӧтчыд шуис меным:
— Тіянлы колӧ велӧдчыны, быть колӧ велӧдчыны: тіян ыджыд способностьяс.
Елизавета Афанасьевна моз жӧ сійӧ ёна радейтліс ассьыс предметсӧ, и сы урокъяс вылын ми тӧдмавлім не сӧмын дзоридзьяс, линияяс, пропорцияяс йылысь, перспектива законъяс йылысь, но и сы йылысь, мый составляйтӧ искусстволысь душасӧ — олӧмӧс радейтӧм йылысь, олӧмсӧ быдлаын, сылӧн став петкӧдчӧмъясын, аддзыны кужӧм йылысь.
Сергей Семёнович первойысь тӧдмӧдіс миянӧс Репин, Суриков, Левитан уджъясӧн — сылӧн вӧлі зэв бур репродукцияяса ыджыд альбом.
Сэки менам сьӧлӧмын чужис ещӧ ӧти мӧвп: мунны Мӧскуаӧ, ветлыны Третьяковскӧй галлереяӧ...
Но кутшӧм кӧть окота эз вӧв велӧдчыны водзӧ, ме гӧгӧрволі: оз позь.
Семья муртса-муртса тырмӧдчис, колӧ вӧлі отсавны батьмамлы.
Гимназия помалӧм бӧрын ме бӧр муні Осиновӧй Гайяс сиктӧ.
ВЫЛЬ ОЛӦМ
Октябрся революция йылысь юӧр суис менӧ ещӧ Кирсановын на.
Веськыда кӧ висьтавны, сэки ме эг на бура гӧгӧрво, мый лои.
Помнита сӧмын ӧти радуйтана чувство: воис войтырлӧн ыджыд праздник.
Кар шумитӧ, радлӧ, шпоракылӧны тӧв йылын гӧрд флагъяс.
Митингъяс вылын выступайтӧны прӧстӧй йӧз — салдатъяс, рабочӧйяс, — юргӧны выль, пӧся эскӧмӧн да решимостьӧн тыр кывъяс: большевистскӧй партия, сӧветъяс, коммунизм...
Кор ме бӧр локті рӧднӧй сиктӧ, Сергей вокӧй, челядьдырся менам ыджыдджык ёртӧй, шуис меным:
— Заводитчӧ выль олӧм, Люба, гӧгӧрвоан, дзик выль!
Муна добровольнӧ Гӧрд Армияӧ, ог кӧсйы кольччыны бокӧ.
Сергей меысь вӧлі сӧмын кык арӧсӧн ыджыдджык, но сыкӧд орччӧн ме вӧлі дзик на нывка кодьӧн.
Сійӧ унджык тӧдіс, бурджыка разбирайтчис, мый вӧлі вӧчсьӧ сэки.
И ме аддзи, мый сійӧ примитӧма чорыд решение.
— Серёжа, а меным мый вӧчны?
— юалі ме.
— Учителявны!
Дерт, учителявны, — ньӧти падъявтӧг вочавидзис вокӧй.
— Тӧдан, ӧні школаясыд тшакъяс моз кутасны быдмыны.
Чайтан, Осиновӧй Гайяс сиктын важмоз жӧ лоас сӧмын кык школа вит сюрс олысь вылӧ?
Но, оз!
Ставӧн велӧдчыны кутасны, вот аддзылан.
Войтыр велӧдчытӧг овны сэсся оз кут.
Менам воӧм бӧрын кык лун мысти сійӧ муніс Гӧрд Армияӧ, а ме, дыр нюжмасьтӧг, муні йӧзӧс велӧдан юкӧнӧ да сэк жӧ получиті назначение: Соловьянка сиктӧ, начальнӧй классъясса велӧдысьӧн.
Соловьянка вӧлі Осиновӧй Гайяссянь куим верст сайын: гӧль, гажтӧм ичӧтик сикт, идзасӧн вевттьӧм важ керкаяс.
Неуна гажӧдыштіс менӧ школаыс.
Вӧвлӧм барскӧй керка сулаліс сикт помас, гӧгӧрыс вӧлі сад.
Пулӧн коръясыс заводитӧмаӧсь нин вижӧдны, но ылысянь сэтшӧм гажаа да приветливӧя на ӧзйисны самӧй ӧшинь водзын сулалысь пелысь пулӧн розъясыс, мый ме немкӧсйытӧг гажмышті.
Керкаыс вӧлі бура на крепыд да ыджыд.
Ичӧтик кухня, прихожӧй да кык жыр: ӧтиыс, ыджыдджыкыс, — класс, мӧдыс — ичӧтджыкыс, кӧрт ставеньяса, — вӧлі индӧма меным вылӧ.
Ме сэк жӧ разӧді пызан вылӧ сьӧрысь вайӧм тетрадьяс, букваръяс да задачникъяс, карандашъяс, ручкаяс да перӧяс, сувтӧді чернила тыра сулея да мӧдӧдчи ветлӧдлыны сиктса керкаясӧд.
Колӧ вӧлі гижавны школьнӧй арлыда став челядьӧс — детинкаясӧс да нывкаясӧс.
Ме пыравлі дорвыв быд керкаӧ.
Встречайтлісны менӧ первойсӧ чуймӧмӧн, но бӧрыннас сёрнитлісны приветливӧя.
— Велӧдысь, сідзкӧ?
Но, велӧд, велӧд!
— шуис меным кузь тушаа, сук да, кыдзи кажитчис меным, скӧрысь чукыртчӧм синкымъяса старука.
— А сӧмын нывкаяссӧ тэ весьшӧрӧ гижалан.
Налы нинӧмла велӧдчыны.
Печкыны да кыны, а сэсся и верӧссайӧ — мый вылӧ налы грамотаыд?
Но ме чорыда сулалі аслам кыв вылын.
— Ӧні абу важ кад.
Ӧні дзик выль олӧм заводитчӧ, — вок кывъясӧн шуи ме.
— Велӧдчыны ставлы колӧ.
... Аскинас классын вӧлі тырыс велӧдчысь — воисны став комыннан челядьыс, кодъясӧс ме гижавлі воддза луннас.
Дор радас, ӧшиньяс дінын, пукалісны поснияс — первоклассникъяс, шӧр радас — мӧд классын велӧдчысьяс, мӧдар бокас, стен дорас — медся ыджыдъясыс, дас нёль арӧсаяс: найӧ вӧліны нёль морт.
Первойя парта сайын, ме водзын, пукалісны кык нывка, кыкнанныс еджыд юрсиаӧсь, беринӧсь чужӧмаӧсь да лӧз синъясаӧсь, ӧткодь рӧма платтьӧаӧсь.
Найӧ вӧліны медся ичӧтӧсь, шуисны найӧс Лида да Маруся Глебоваясӧн.
Стен дорын пукалысь ыджыдджык детинкаяс чиннӧя чеччисны, на бӧрся и мукӧдыс.
— Видза оланныд, Любовь Тимофеевна!
— кылі ме челядьлысь горӧдӧм.
abu
— Видза оланныд.
Аттьӧ!
— вочавидзи ме.
Тадзи заводитчис менам первойя урок, а сэсся лунъясыс сідзи и мӧдісны ӧти бӧрся мӧд.
Меным вӧлі вывті сьӧкыд велӧдны ӧтпырйӧ куим классӧс.
Кор поснияс зіля гижлісны палочкаяс, а ыджыдджыкъяс решайтлісны задачаяс именованнӧй числӧяс вылӧ, шӧрса радыслы ме висьтавлі, мыйла луныс вежсьӧ войӧн.
Сэсся ме прӧверяйтлі задачаяссӧ гырысьджыкъяслысь, а мӧд группа гижліс роч кыв кузя шипящӧйяс бӧрын мягкӧй знака женскӧй рода существительнӧйяс.
Сэк кості поснияс мудзлісны гижны ассьыныс палочкаяс, ме волі на дінӧ, и найӧ заводитлісны гораа, горштырнас лыддьыны слогъяс серти:
«Ау, ма-ма!»
либӧ
«Ма-ша сё-йӧ рок!»
Ме зэв ёна зіли уджавны.
Меным вӧлі гажа да лӧсьыд менам челядькӧд.
Лунъясыс лэбисны тӧдлытӧг.
Кыкысь кымын ме ордӧ воліс орчча сиктысь велӧдысь, кодлӧн вӧлі зэв ыджыд, кыдз ме сэк гӧгӧрволі, опыт: сійӧ велӧдӧма школаын дзонь куим во нин!
Сійӧ пукавліс менам урокъяс вылын, кывзыліс, а сэсся сетлывліс сӧветъяс и прӧщайтчигӧн пыр шулывліс, мый делӧясыс менам мунӧны бура.
— Челядьыс тэнӧ радейтӧны, — шуліс сійӧ, — а сійӧ медся главнӧйыс.
БАРА ГОРТЫН
Соловьянкаын ме учителялі ӧти тӧв.
Выль велӧдчан восянь менӧ вуджӧдісны Осиновӧй Гайясӧ.
Жаль меным вӧлі торйӧдчыны Соловьянкаса челядькӧд — ми удитім нин велавны ӧта-мӧд дінӧ, — но вуджӧдӧмыс меным вӧлі нимкодь: бур веськавны бара гортӧ, рӧднӧйяс дінӧ!
Осиновӧй Гайяс сиктӧ локтӧм бӧрын ме бара аддзыси челядьдырся ёрткӧд — Толя Космодемьянскийкӧд.
Ми сыкӧд вӧлім ӧтыдждаӧсь, но сійӧ кажитчис меысь ёна верстьӧджыкӧн: серьёзность серти, олӧм опыт серти ме эг вермы равняйтчыны сыкӧд.
Анатолий Петрович во кымын служитіс Гӧрд Армияын, а ӧні заведуйтіс Осиновӧй Гайяс сиктын изба-читальняӧн да библиотекаӧн.
Сэтчӧ жӧ, изба-читальняӧ, чукӧртчывліс репетиция вылӧ драматическӧй кружок: Осиновӧй Гайясса да орчча сиктъясса томйӧз, школьникъяс да велӧдысьяс пуктам вӧлі «Бедность не порок».
Ме ворсі Любовь Гордеевнаӧс, Анатолий Петрович — Любим Торцовӧс.
Сійӧ вӧлі и миян руководительӧн и режиссёрӧн.
Объясняйтліс сійӧ гажаа, интереснӧя.
Ӧткымынъяс кӧ путайтлісны, дзуглісны Островскийлысь кывъяссӧ либӧ друг заводитлісны горзыны эз аслас гӧлӧсӧн, тешкодя быльӧдлывлісны синъяссӧ да мӧдлісны ӧвтчыны кияснас, Анатолий Петрович сэтшӧм остроумнӧя, кӧть и эз лёкысь, нерліс найӧс, мый налӧн сразу бырлі окотаыс тешитчыны.
Сераліс сійӧ гораа, весела — некодлысь ме сэсся эг кывлы татшӧм сьӧлӧмсянь гажаа сералӧмсӧ.
Регыд ми Анатолий Петровичкӧд гӧтрасим, и ме вуджи овны Космодемьянскийяс ордӧ.
Анатолий Петрович оліс мамыскӧд — Лидия Фёдоровнакӧд — да ичӧтджык вокыскӧд — Федякӧд.
Мӧд вокыс — Алексей — служитіс Гӧрд Армияын.
Анатолий Петровичкӧд ми олім бура, дружнӧя.
Сійӧ вӧлі сдержаннӧй морт, абу лышкыд мелі кывъяс вылӧ, но ме сылӧн быд видзӧдлӧмысь да поступокысь чувствуйті ме йылысь тӧждысьӧм, и ӧта-мӧднымӧс ми гӧгӧрволім кыв шутӧг.
Миянлы лои зэв нимкодь, кор тӧдмалім, мый миян лоас кага.
«Быть пи лоас!» решитім ми да ӧтлаын лӧсьӧдлім детинкалы ним, гадайтім сылӧн аскиалун йылысь.
— Тэ сӧмын мӧвпышт, — гораа мечтайтліс Анатолий Петрович, — кутшӧм тайӧ интереснӧ: первойысь петкӧдлыны кагалы би, кодзув, лэбач, нуӧдны сійӧс вӧрӧ, ю дорӧ...
а сэсся нуны саридз дорӧ, гӧраяс вылӧ...
гӧгӧрвоан, первойысь!
И вот чужис сійӧ, миян ичӧтикным!
— Нылӧн тіянӧс, Любовь Тимофеевна, — шуис ме бӧрся ухаживайтысь старушка.
— А со и ачыс гӧлӧссӧ сетӧ.
Жырйын кыліс гораа бӧрдӧм шы.
Ме нюжӧді киӧс, и меным петкӧдлісны еджыд чужӧма, сьӧд юрсиа да лӧз синъяса ичӧтик нывкаӧс.
Сійӧ минутас меным кажитчис, мый ме быттьӧ и некор эг мечтайтлы пи йылысь, а пыр кӧсйи да виччыси нывкаӧс, вот буретш тайӧс.
— Нывканымӧс нимтам Зояӧн, — шуис Анатолий Петрович.
И ме сӧгласитчи.
Тайӧ вӧлі 1923-ӧд вося сентябр 13-ӧд лунӧ.
МИЯН НЫВКА
Гашкӧ, сылы, кодлӧн некор эз вӧвлыны челядь, кажитчӧ, мый ставныс найӧ ӧткодьӧсь: мыйкӧ дыра найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны да кужӧны сӧмын бӧрдны, горзыны да мешайтны ыджыдджыкъяслы.
Дерт, тайӧ абу збыль.
Ме вӧлі уверен, мый ме тӧда ассьым нывкаӧс сюрс пузчужӧм кагаяс пиысь, мый сылӧн аслас, чужӧмыслӧн аслыспӧлӧс выражение, син, аслас, абу мукӧдъяслӧн кодь гӧлӧс.
Ме верми эськӧ, кажитчӧ, часъясӧн — медым сӧмын вӧлі кадыс!
— видзӧдны, кыдзи сійӧ узьӧ, кыдзи сійӧ унйывсьыс перйывлӧ кисӧ эшкын увсьыс, мыйӧн ме сійӧс топыда тӧблі, кыдзи восьтывлӧ синъяссӧ да веськыда дзоргӧ ас водзас кузь сук синлысъяс увсяньыс.
А сэсся — тайӧ вӧлі шензьӧдана!
— быд лун кутіс вайны сьӧрсьыс мыйкӧ выльӧс, и ме гӧгӧрвои, мый каганым збыльысь быдмӧ да вежсьӧ «оз лунъясӧн, а часъясӧн».
Со нывканым кутіс нин ланьтны медся гораа бӧрдігас, кор кывліс кодлыськӧ гӧлӧссӧ.
Со кутіс нин кывны и ичӧтик шы да бергӧдны юрсӧ часі тічкӧмлань.
Со кутіс вуджӧдны синъяссӧ бать вывсяньыс ме вылӧ, месянь бабушка вылас либӧ «дядя Федя» вылӧ (тадзи и ми кутім шуткаӧн шуны Зоя чужӧм бӧрын Анатолий Петровичлысь дас кык арӧса воксӧ).
Воис лун, кор кутіс нылӧй тӧдны менӧ — тайӧ вӧлі бур, радуйтана лун — ме сійӧс ог вунӧд некор!
Ме копыртчи сійӧ зыбка весьтӧ.
Зоя сюся видзӧдліс ме вылӧ, неуна думайтыштіс да друг нюммуніс.
Меным ставӧн висьтавлісны, быттьӧкӧ тайӧ нюмыс бессмысленнӧй, быттьӧкӧ челядь тайӧ арлыднас нюмъялӧны ставыслы нинӧм тӧдтӧг, но ме тӧді, мый тайӧ абу тадзи!
Зоя вӧлі зэв ичӧтик.
Ме сійӧс частӧ купайтлі — сиктын шулісны, мый купайтӧмысь кагаыд кутас быдмыны ӧдйӧджык.
Сійӧ дыр овлывліс, ывлаын и, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый матысмӧ вӧлі тӧв, сійӧ узьліс ывла вылын восьса чужӧмӧн.
Киӧ ми сійӧс прӧстӧ сідз эгӧ босьтлывлӧй — сідз сӧветуйтлісны и менам мам да энька Лидия Фёдоровна: медым нывка эз ло капризнӧйӧн.
Ме кывзысьӧмӧн вӧчи тайӧ сӧвет сертиыс, и, гашкӧ, именнӧ та вӧсна Зоя крепыда узис войясын да эз требуйт, медым сійӧс качайтісны либӧ новлӧдлісны киын.
Сійӧ быдмис вывті спокойнӧй да чӧв.
Мукӧд дырйи матыстчывліс сы дорӧ «дядя Федя» да, зыбка дінын сулалігӧн, корліс:
«Зоинь-ка, шу: <ns>дя-дя</ns>!
Вай!
Но, шу вай: <ns>ма-ма</ns>!
<ns>ба-бӧ!»</ns>
Сылӧн велӧдчысьыс нюмъяліс да висьталіс мыйкӧ дзик мӧдтор.
Но мыйкӧ дыра мысти сійӧ и збыльысь заводитіс повторяйтны, первой неувереннӧя, а сэсся пыр чорыдджыка:
«дядя», «мама»...
Помнита, «мама» да «папа» кывъяс бӧрын сылӧн выль кывйӧн вӧлі тешкодь кыв «ап».
Сійӧ сулаліс джоджын, зэв ичӧтик, сэсся сувтіс кок чунь йылас да шуис:
«Ап!»
Ми бӧрыннас нин гӧгӧрвоим, тайӧ лоӧ вӧлі:
«Босьт менӧ киад!»
ШОГ ЮӦР
Вӧлі тӧв, сэтшӧм чорыд да кӧдзыд, кутшӧмӧс эз помнитны нин старикъяс.
Менам тӧдвылын тайӧ январыс колис йизяна кӧдзыдӧн да пемыдӧн: ставыс гӧгӧр сэтшӧма вежсис да пемдіс, кор ми тӧдмалім, мый кувсьӧма Владимир Ильич.
Ӧд сійӧ вӧлі миянлы не сӧмын вождь, великӧй, необыкновеннӧй морт.
Эз, сійӧ миянлы быдӧнлы быттьӧ вӧлі матыса друг да сӧветчик, ставыс, мый вӧліс миян сиктын, миян гортын, вӧлі йитчӧма сыкӧд, ставыс муніс сысянь — тадзи гӧгӧрволісны да чувствуйтісны ставӧн.
Войдӧр миянын вӧлі сӧмын кык школа, а ӧні найӧ дасысь унджык — тайӧс вӧчис Ленин.
Войдӧр войтыр оліс гӧля да тшыгйӧн, а ӧні сійӧ сувтіс кок йылас, ёнмис, овны кутіс дзик мӧдног, — кодӧс жӧ, не кӧ Ленинӧс, аттьӧавны миянлы таысь!
Лоис кино.
Велӧдысьяс, врачьяс да агрономъяс беседуйтісны крестьянакӧд, лыддисны налы лекцияяс; лыддьысян керкаясын да йӧзкостса керкаясын тырыс вӧліны йӧз.
Сикт ӧдйӧ быдмис, югыдджыкӧн да гажаджыкӧн кутіс лоны олӧмыс.
Коді эз тӧд грамота — велӧдчис; коді шедӧдіс грамота — мӧвпалӧ водзӧ велӧдчӧм йылысь.
Кытысь жӧ тайӧ ставыс, коді вайис миянлы тайӧ выль олӧмсӧ?
Тайӧ вопрос вылас вӧлі ставлӧн ӧти вочакыв, ӧти дона да югыд ним: Ленин.
И друг сійӧ абу...
Тайӧ некыдзи эз пыр юрӧ, тайӧн оз позь вӧлі миритчыны.
Быд рыт крестьяна пыравлісны Анатолий Петрович дінӧ, медым юксьыны шогӧн, кодӧс ёна да пыдіа переживайтісны ставӧн.
— Кутшӧм морт куліс!..
Ильичлы эськӧ овны да овны, сё арӧсӧдз овны, а сійӧ куліс...
— шулывліс старик Степан Корец.
А февральын Осиновӧй Гайяс сиктӧ воис «Правда», кӧні вӧлі печатайтӧма Сӧветъяслӧн II Всесоюзнӧй съезд вылын Сталин ёртлысь речсӧ.
Анатолий Петрович гораа лыддис газетсӧ изба-читальняын.
Йӧзыс чукӧрмис сы мында, мый бергӧдчыны вӧлі оз позь, и сталинскӧй речлӧн быд кыв пыдӧдз йиджис йӧз сьӧлӧмъясӧ.
Кор Анатолий Петрович помаліс, газетыс мӧдіс ветлӧдлыны киысь киӧ: быдӧнлы окота вӧлі аслас синъясӧн видзӧдлыны сійӧс, видлыны бумагасӧ, кытчӧ вӧлі печатайтӧма тайӧ речь-клятваыслысь мужественнӧй, веськыд кывъяссӧ.
Некымын лун мысти Осиновӧй Гайяс сиктӧ локтіс рабочӧй Степан Забабурин, миян сиктса вӧвлӧм пастух.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи канму пасьтаысь быд пельӧссянь кыссисны-воалісны йӧз Владимир Ильич горт дінӧ.
— Кӧдзыд, лолавны он вермы, — висьтавліс сійӧ, — ывлаыс пемыд, а йӧзыс век локтӧ, век локтӧ, помыс оз тыдав.
И сьӧрсьыныс челядьсӧ босьтӧмаӧсь, медым видзӧдлісны медбӧръяысь.
— А ми вот огӧ аддзылӧй сійӧс, и Зоюшка оз аддзыв, — шогпырысь шуис Анатолий Петрович.
Ми сэки эгӧ на тӧдӧй, мый вечнӧй Кремлёвскӧй стена бердын лоас стрӧитӧма мавзолей да ещӧ уна вояс мысти позяс волыны да аддзывны Ильичӧс.
Газетсӧ, кӧні вӧлі Иосиф Виссарионовичлӧн клятваыс, ме видзи.
«Быдмас нылӧй — лыддяс», думыштсис меным.
ПИ
Пызан сайын пукалігӧн Анатолий Петрович радейтліс босьтны Зояӧс ас ордас пидзӧс вылас.
Ӧбедайтігӧн сійӧ векджык лыддьысьліс, а нылӧй, сійӧ пельпом дорӧ юрнас топӧдчӧмӧн, чӧв-лӧнь пукаліс да некор сылы эз мешайтлы.
Воддза моз жӧ сійӧ вӧлі ичӧтик, нэриник.
Дас ӧти тӧлысь тыригӧн сійӧ заводитіс нин ветлӧдлыны.
Ставӧн радейтісны сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі зэв приветливӧй да дӧверчивӧй.
Кор петавліс ӧшинюв ворота сайӧ, сійӧ нюмъявліс ветлысь-мунысьяслы, а шуткапырысь кӧ кодкӧ шуліс:
«Мунам ме ордӧ гӧститны?» — сійӧ окотапырысь нюжӧдліс кисӧ да заводитліс мунны выль тӧдсаыс бӧрся.
Кык арӧс тыригӧн Зоя бура нин сёрнитіс да, «гӧститанінысь» локтӧм бӧрын, частӧ висьтавлывліс:
— Ме вӧлі Петровна ордын.
Тӧдан Петровнасӧ?
Сылӧн эм Галя, Ксаня, Миша, Саня да пӧрысь дед.
И мӧс.
И бальӧяс эмӧсь.
А кыдзи найӧ чеччалӧны!
Зоялы эз на вӧв и кык арӧс, кор чужис сылӧн ичӧтджык вок Шура.
Чужис сійӧ гораа кузя горӧдӧмӧн.
Сійӧ горзіс кыз гӧлӧсӧн, вывті требовательнӧя да увереннӧя.
Зояысь сійӧ вӧлі ыджыдджык да здоровӧйджык, но сэтшӧм жӧ сӧдз синъяса да сьӧд юрсиа.
Шура чужӧм бӧрын ми частӧ кутім шуны Зоялы:
«Тэ ыджыдджык».
Пызан сайын сійӧ пукавліс верстьӧяскӧд ӧтлаын, сӧмын джуджыд стул вылын.
Шура дінӧ сійӧ относитчис покровительственнӧя: сетліс сылы резина нёнь, сійӧ кӧ уськӧдліс сійӧс; качайтліс сылысь зыбкасӧ, сійӧ кӧ садьмыліс, а жырйын некод эз вӧв.
И ӧні ме сійӧс корлі отсавны меным, вӧчны мыйсюрӧ.
— Зоя, вай татчӧ кага рузум, — шулывлі ме.
— Вай, пӧжалуйста, чашка.
Либӧ:
— Ноко, Зоя, отсав меным идравны: небӧгсӧ идрав, улӧссӧ сувтӧд местаас.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс зэв окотапырысь, сэсся пыр юавліс:
— А ещӧ мый вӧчны?
Кор сылы вӧлі ар куим, а Шура вӧлі мӧдӧд вылын, сійӧ кутліс воксӧ киӧдыс, босьтліс ичӧтик сулея да мӧдӧдчыліс бабушкаыс ордӧ йӧвла.
Помнита, ӧтчыд ме вӧлі лысьта мӧс.
Шура бергаліс ме дінын.
Мӧдарладорас, пӧсь йӧв виччысигтыр, сулаліс Зоя да киас кутіс чашка.
Гутъяс дзикӧдз дӧзмӧдісны мӧскӧс; сійӧ воштіс терпениесӧ, ӧвтыштіс бӧжнас да инмис меным.
Зоя ӧдйӧ пуктіс чашкасӧ, ӧти кинас кутіс мӧссӧ бӧжӧдыс, а мӧднас кутіс ньӧрйӧн вӧтлавны гутъяссӧ, а ачыс сэк шуаліс:
— Тэ мыйла мамаӧс нӧйтан?
Тэ мамаӧс эн нӧйт!
— сэсся видзӧдліс ме вылӧ да, нето юалігтыр, нето висьталігтыр, содтіс: — Ме отсала тэныд!
Тешкодь вӧлі аддзыны найӧс ӧтлаысь: ичӧтик, нэриник Зояӧс да кыз укшаль Шураӧс.
Шура йылысь сиктын шулывлісны:
«Миян велӧдысьлӧн пиыс джуджда сертиыс кызджык: мый бок вылас водтӧд, мый кок йылас сувтӧд — век ӧтсудта».
И збыльысь: Шура вӧлі кыз, зумыд тэчаса, и арӧн-джынйӧна кага вӧлі ёна ёнджык Зояысь.
Но тайӧ эз мешайт сылы тӧждысьны сы йылысь, кыдзи ичӧтджык йылысь, а мукӧд дырйи и стрӧга горӧдлывны сы вылӧ.
Зоя сразу заводитіс сёрнитны чистӧя, некор эз вӧв шушкыль кывъя.
Шуралӧн жӧ куим арӧсӧдз эз артмыв «р» шыпас.
Зоя таысь зэв ёна дӧзмывліс.
— Но, Шура, висьтав: <ns>ра-ма</ns>, — корліс сійӧ.
— <ns>Ла-ма</ns>, — висьтавліс Шура.
— Абу сідз!
Шу ещӧ: <ns>ра</ns>.
— <ns>Ла</ns>.
— Абу <ns>«ла»</ns>, а <ns>«ра»</ns>!
Кутшӧм тэ тӧлктӧм детинка!
Вай выльысь висьтав: регыд.
— <ns>Легыд</ns>.
— Резина.
— <ns>Лезина</ns>.
Ӧтчыд, кор нин петіс терпениесьыс, Зоя друг шлячнитіс кипыдӧснас вокыс плешкӧ.
Но кык арӧса велӧдчысьыс вӧлі ёна ёнджык нёль арӧса велӧдыссьыс: сійӧ лёкысь пыркнитіс юрнас да йӧткыштіс Зояӧс.
— Кеж!
— скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Мый эльшасян?
Зоя шензигтыр видзӧдліс сы вылӧ, но эз бӧрддзы.
А недыр мысти ме бара нин кылі:
— Но, вай шу: крӧвать.
И Шуралӧн гӧлӧсыс кывзысьӧмӧн шуаліс:
— <ns>Клӧвать</ns>.
Ог тӧд, тӧдліс-ӧ Шура, мый сійӧ семьяын медічӧт, но сӧмын сійӧ ичӧтысяньыс кужис пӧльзуйтчыны тайӧн.
«Ме ичӧт!» то и делӧ асьсӧ дорйӧм могысь нора шулывліс сійӧ.
«Ме ичӧт!» требовательнӧя горӧдлывліс сійӧ, мыйкӧ кӧ сылы эз сетлыны, мый сійӧ непременнӧ кӧсйыліс получитны.
«Ме ичӧт!» мукӧд дырйи некутшӧм помкатӧг, но, ассьыс правлунсӧ да вынсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, гордӧя горӧдлывліс сійӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧс радейтӧны, и кӧсйис ставсӧ — и Зояӧс, и менӧ, и батьсӧ, и бабушкасӧ — подчинитны аслас волялы.
Сулалӧ сылы вӧлі бӧрддзыны, кыдзи бабушкаыс шуліс нин:
— А коді нӧ ӧбидитіс менсьым Шурочкасӧ?
Лок ме дінӧ ӧдйӧджык, муса пи!
Со мый ме сета аслам ичӧтик внуклы!
И Шура, гажаа, мудера нюмъялігтыр, кавшасьліс бабушкаыслы пидзӧсъяс вылас.
Сылы кӧ кодкӧ мыйынкӧ ӧткажитліс, сійӧ водліс джоджӧ да заводитліс ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны, чужъясьны кокъяснас либӧ нориника лӧвтны, быттьӧ аслас став виднас петкӧдліс:
«Со ме, коньӧр ичӧтик Шура, и некод оз менӧ жалитышт!..»
Ӧтчыд, кор Шура заводитіс горзыны да бӧрдны, корис, медым сылы ӧбедайттӧдз сетісны кисель, ми Анатолий Петровичкӧд петім жырйысь.
Шура колис ӧтнасӧн.
Первойсӧ сійӧ век на гораа бӧрдіс да кадысь кадӧ горӧдлывліс:
«Кисель вай!
Меным кисель колӧ!»
Сэсся, буракӧ, решитіс не видзны прӧста сідз уна кывъяссӧ да горзіс прӧстӧ:
«Вай!
Колӧ!»
Бӧрдігас сійӧ эз казяв, кыдзи ми петім, но, кор лоис лӧнь, лэптіс юрсӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс да дугдіс горзыны: сулалӧ-ӧ зільны, некод кӧ оз кывзы!
Сійӧ неуна думайтыштіс да заводитіс мыйкӧ стрӧитны чагъясысь.
Сэсся ми бӧр воим жырйӧ.
Кор миянӧс аддзис, сійӧ босьтчыліс бара горзыны, но Анатолий Петрович стрӧга шуис:
— Кутан кӧ бӧрдны, ми тэнӧ колям ӧтнадтӧ, а ми тэкӧд огӧ мӧдӧй овны.
Гӧгӧрвоин?
И Шура ланьтіс.
Мӧдпӧрйӧ сійӧ бӧрддзис да, чужӧмсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн, синпӧвнас видзӧдлывліс: сочувствуйтам ми сійӧ бӧрдӧмыслы али огӧ.
Но ми эгӧ веськӧдӧй сы вылӧ некутшӧм внимание: Анатолий Петрович лыддис небӧг, ме прӧверяйті тетрадьяс.
Сэки Шура надзӧник локтіс ме дінӧ да кавшасис пидзӧс вылӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Ме сійӧс малалышті юрӧдыс, бӧр лэдзи джоджӧ да бӧр кутчыси аслам уджӧ, а Шура сэсся меным эз нин мешайт.
Тайӧ кык случайыс сійӧс лечитісны: сійӧ эз нин кут капризничайтны да горзыны, мыйӧн сӧмын ми дугдім пӧтакайтны.
Зоя ёна радейтіс Шураӧс.
Сійӧ частӧ серьёзнӧя повторяйтліс верстьӧ йӧз пиысь кодӧнкӧ шуӧм кывъяссӧ:
«Нинӧмла кагасӧ балуйтны, мед бӧрдыштас — абу ыджыд шог».
Артмӧ вӧлі тайӧ сылӧн зэв тешкодя.
Но, кор вӧлі кольӧ вокыскӧд ӧтнас, сійӧ вӧлі сыкӧд вывті мелі.
Шура кӧ усьліс да заводитліс бӧрдны, сійӧ котӧртліс сы дінӧ, босьтліс сійӧс киӧдыс да зільліс кыпӧдны кызіник воксӧ.
Сійӧ чышкывліс сылысь синвасӧ аслас платтьӧ бӧждорӧн да уговаривайтіс:
— Эн бӧрд, тэ ӧд бур пи!
Вот тадз, молодец!..
Со, босьт кубикъяссӧ.
Вай стрӧитам кӧрттуй, кӧсъян?..
А вот журнал.
Колӧкӧ, петкӧдла ме тэныд картинаяссӧ?
Со, видзӧд...
Интереснӧ: Зоя кӧ <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> эз тӧдлы, сійӧ честнӧя признавайтчыліс таын.
Шура жӧ вывті радейтіс асьсӧ, и «ог тӧд» кывъяссӧ сійӧ прӧстӧ эз вермыв шулыны.
Медым не висьтавны, мый сійӧ <ns>мый-нибудь</ns> оз тӧд, сійӧ вермис быдногыс мудеритны.
Помнита, Анатолий Петрович ньӧбис бур, мича картинкаяса ыджыд детскӧй небӧг: сэтчӧ вӧлі серпасалӧма унапӧлӧс пемӧсъясӧс, предметъясӧс, йӧзӧс.
Ми челядькӧд радейтлім видлавны небӧгсӧ и, кутшӧмкӧ рисунок вылӧ индӧмӧн, ме юавлі Шуралысь:
— «А тайӧ мый?»
Тӧдсаторъяссӧ сійӧ висьтавліс пыр жӧ, окотапырысь да гордӧя, но мый сійӧ сӧмын эз изобретайтлы, медым мынтӧдчыны вочакывйысь, эз кӧ тӧд сійӧс!
— Тайӧ мый?
— паровоз вылӧ индӧмӧн юала ме.
Шура ышлолалӧ, мучитчӧ-мӧвпалӧ да, мудера нюмъялігтыр, друг шуӧ:
— Лучше ачыд висьтав!
— А тайӧ мый?
— Курӧг, — тэрыба вочавидзӧ сійӧ.
— Правильнӧ.
А тайӧ?
Картинка вылын — тӧдтӧм, загадочнӧй пемӧс: верблюд.
— Мама, — корӧ Шура, — тэ листышт лист боксӧ да петкӧдлы мыйкӧ мӧдтор!
Меным интереснӧ, кутшӧм помкаяс ещӧ сійӧ думыштас.
— А тайӧ мый?
— коварнӧя шуа ме да петкӧдла бегемотӧс.
— Вот ӧні сёйышта да висьтала, — вочавидзӧ Шура да няклялӧ сэтшӧм дыр, сэтшӧм зіля, быттьӧкӧ оз и кӧсйы помавнысӧ.
Сэки ме петкӧдла сылы картинка, кӧні серпасалӧма кельыдлӧз платтьӧа да еджыд партука нюмъялысь нывкаӧс, да юала:
— Кыдзи шуӧны тайӧ нывкасӧ, Шурик?
И Шура, мудера нюмъялігтыр, вочавидзӧ:
— А тэ ачыд сылысь юав!
БАБУШКА
Челядь ёна радейтлісны ветлыны гӧститны Мавра Михайловна бабушканыс ордӧ.
Сійӧ встречайтліс найӧс меліа, юктӧдліс йӧлӧн, гӧститӧдліс лепёшкиясӧн.
А сэсся, кор вӧлі сюрыштлас прӧст кад, ворслывліс накӧд радейтана ворсанторнас, коді налӧн сідз и шусис:
«Сёркни».
— Пуктіс бабка сёркни, — мӧвпалігтыр заводитліс бабыс, — да шуӧ:
«Быдмы, сёркни, — юмов, ён, ыджыдысь-ыджыд».
Сёркниыс быдмис ыджыд, юмов, ён, гӧгрӧс, виж.
Бабыс муніс сёркнисӧ нетшыштны: кыскӧ-кыскӧ, и нетшыштны оз вермы...
(Сэки бабыс петкӧдлӧ, кыдзи сійӧ нетшыштӧ лукав сёркнисӧ.)
Корис бабыс Зоя внучкасӧ
(сэки Зоя кутчысьліс бабушкаыслы юбкаас):
Зоя бабыс дінӧ, бабыс сёркниӧ кутчысьӧ — кыскӧны-кыскӧны, нетшыштны оз вермыны.
Корис Зоя Шураӧс
(Шура сӧмын сійӧс и виччысис, медым кутчысьны Зоя дінӧ):
Шура Зоя дінӧ, Зоя бабыс дінӧ, бабыс сёркниӧ кутчысьӧ — кыскӧны-кыскӧны
(челядь сэк ыджыд радлунӧн виччысьӧны)...
нетшыштісны сёркнисӧ!
И сэки бабушка киясын мыччысьӧ код тӧдас кыдзи сэтчӧ веськалӧм яблок, либӧ пирӧг, либӧ настоящӧй сёркни.
Челядь чилзігтыр да сералігтыр кутлӧны Мавра Михайловнаӧс, и сійӧ налы сеталӧ гӧстинечьяс.
— Бабушка, вай нетшыштам сёркни!
— бабушка ордас пыригӧн порог дорсяньыс на корліс Шура.
Кор во кык кымын мысти нин кодкӧ заводитліс висьтавны челядьлы тайӧ мойдсӧ да заводитліс висьтавны:
«Пуктіс дед сёркни...» — найӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ горӧдлывлісны:
— Бабушка пуктіс!
Эз дедушка, а бабушка!
... Менам мам нэм чӧжыс уджаліс кыасянь кыаӧдз.
Сы киын вӧлі став овмӧсыс — керка, му, квайт челядь; ставнысӧ колӧ вӧлі пасьтӧдны, мыськыны, вердны, и, асьсӧ жалиттӧг, мам век уджаліс.
Миянкӧд, челядькӧд, а бӧрыннас внукъясыскӧд, сійӧ пыр вӧлі ӧткодь рӧвнӧй да мелі.
Сійӧ эз шулы прӧстӧ:
«Уважайтӧй гырысьджыкъясӧс», — сійӧ пыр зільліс, медым сылӧн мӧвпыс вӧлі гӧгӧрвоана челядьлы, йиджис налы вежӧрӧдзыс да сьӧлӧмӧдзыс.
«Вот ми керкаын олам, — висьтавліс сійӧ Зоялы да Шуралы, — сійӧс старикъяс стрӧитлісны.
Со кутшӧм пач миянлы Петрович тэчис.
Петрович — пӧрысь, тӧлка морт, киясыс сылӧн зарни.
Кыдз нӧ пӧрысьястӧ он уважайт?»
Мам вӧлі вывті бур.
Менам челядь дырйи на вӧлі сійӧ аддзас странникӧс, — а сэки керка-картатӧм йӧз вӧлі уна ветлӧдлӧны, — непременнӧ чуксалас, юкталас, вердас, сетас кутшӧмкӧ важ паськӧм.
Ӧтчыд бать восьтіс сундук, дыр лукйысис сэн, а сэсся юаліс мамлысь:
— А кӧн нӧ менам кельыдлӧз дӧрӧмӧй?
— Эн скӧрмы, — яндысьӧмӧн мам вочавидзис батьлы, — ме сійӧс Степанычлы сеті.
(Степаныч вӧлі старик-бобыль, висьӧдчис, мам сы ордӧ ветлывліс да отсавліс, мыйӧн вермис.)
Бать сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Ӧні, уна-уна вояс мысти, ме частӧ уськӧдлывла тӧдвылӧ, кутшӧм выносливӧй, терпеливӧй, ыджыд сьӧлӧма вӧлӧма менам мамӧй.
Ӧтчыд лоис сідз — нуисны миянлысь мӧскӧс.
Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм тайӧ шог крестьянскӧй семьялы.
Но мамӧй ньӧти эз норасьлыв, эз войтышт сылӧн синва.
Мӧд воас, помнита, лоис пӧжар, и миян ставыс сотчис дзикӧдз.
Бать дзикӧдз шогӧ уси.
Кияссӧ безнадёжнӧя лэдзӧмӧн сійӧ пукаліс пӧрӧдӧм пу вылын да отчаяниеӧн видзӧдіс муас.
— Нажӧвитам бара, нинӧм!
— сы дінӧ матыстчигмоз шуис мам.
Матыстчис, сулалыштіс да содтіс ещӧ: — Эн шогсьы, справитчам!
Менам мам вӧлі дзик неграмотнӧй, самӧй кувтӧдзыс эз тӧдлы ни ӧти шыпас, но грамотасӧ вылӧ донъяліс да уважайтіс.
Именнӧ сійӧ тӧждысьӧм ради ми, челядь, лоим грамотнӧй йӧзӧн: сійӧ настаивайтіс, медым миянӧс сетны школаӧ, а сэсся гимназияӧ.
Миян семья частӧ усьлі нуждаӧ, и, помнита, кор дзикӧдз йӧрмим, бать думыштӧма корны менсьым Сергей вокӧс гимназияса нёльӧд классысь.
Мам и кывзыны та йылысь эз кӧсйы.
Сійӧ вӧлі став вылӧ дась — ветліс начальство дінӧ, унижайтчис, корис примитны писӧ гимназияӧ казеннӧй щӧт вылӧ, — мед сӧмын эськӧ сійӧ водзӧ велӧдчис.
— Тэ ӧд ни ӧти шыпас он тӧд, а вот олан жӧ, — мамлы зумыша шулывліс бать.
Мам эз вензьы, но упорнӧя кӧсйис велӧдны.
«Вернӧ висьталӧны: велӧдчан — югдан, он велӧдчы — пемыдӧн колян», радейтліс сійӧ шулывлыны.
Сійӧ аслас опыт серти тӧдіс, кутшӧм пемыда овсьӧ сылы, коді абу велӧдчӧма.
— Мунанныд школаӧ, смотри, велӧдчӧй бура, — велӧдіс сійӧ Зояӧс да Шураӧс.
— Лоанныд тӧлкаӧсь, тӧдны кутанныд унатор — и тіянлы лоӧ бур, и мукӧдъяслы тіян дінын лоӧ кокньыдджык.
Бабушка мастер вӧлі мойдны.
Сійӧ тӧдіс мойдъяссӧ вывті уна да кужис висьтавны ассьыс уджсӧ эновтлытӧг: весалӧ картупель, кыӧ, няньшом гудралӧ, а ачыс спокойнӧя, тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ гораа мӧвпаліг, лайкйӧдлӧ-висьталӧ:
— Котӧртӧ вӧрті руч, аддзӧ — пу йылын пукалӧ тар да шуӧ сылы:
«Терентий, Терентий!
Ме карын вӧлі».
«Бу-бу-бу!
Вӧлін кӧ и мед вӧлін».
«Терентий, Терентий!
Ме указ тэныд вайи!»
«Бу-бу-бу!
Вайин кӧ и мед вайин».
«Медым тіянлы, таръяслы, не пукавны вӧръясын, гуляйтны мед турунвиж луд вывті век».
«Бу-бу-бу!
Гуляйтны кӧ и мед».
«Терентий, Терентий!
А коді сэн локтӧ?»
«Бу-бу-бу!
Мужик»
«Терентий, Терентий!
А мужик бӧрся коді котӧртӧ?»
«Бу-бу-бу!
Чань».
«Терентий, Терентий!
А кутшӧм нӧ сылӧн бӧжыс?»
«Крукыля!»
«Но, сідзкӧ, прӧщай, Терентий, некор меным тэкӧд кывсӧ песны!»
Зоя да Шура пукалӧны ляпкыдик скамейка вылын да синъяссӧ оз вештывны бабушка вывсьыс.
А сійӧ помалас мойдсӧ — и сэк жӧ заводитас выльӧс: руд кӧин йылысь, чӧсмасьысь ош йылысь, полысь кӧч йылысь да бара мудер руч йылысь...
ЧОЯ-ВОКА
Шуралы да Зоялы разрешайтлім ворсны сӧмын керка дорын, палисадникын, медым эз дойдны найӧс вӧв либӧ мӧс, кодъяс йирсисны керка дорын, луд вылын.
А вот ыджыдджык нывкаяскӧд — Манякӧд да Тасякӧд — Зоя ветлывліс ылӧдзджык, град йӧрӧ либӧ ю дорӧ, юыс вӧлі ляпкыд, но гажа, кӧні вӧлі позьӧ купайтчыны быдса лунъясӧн да не повны вӧйӧмысь.
Гожӧмнас Зоя ветлывліс сачокӧн бобувъяс кутавны, чукӧртліс дзоридзьяс, сэсся бара купайтчыліс да весиг ачыс — вит арӧсӧн!
— ю бердын пеславліс ассьыс бельёсӧ, косьтывліс да гортӧ воліс сӧстӧм бельёа.
— Видзӧд, мама, — менам чужӧм вылӧ внимательнӧя видзӧдігтыр шулывліс сійӧ, — бура ӧд ме песлалі?
Тэ менӧ он кут видны?
Ӧні на быттьӧ ме аддза сійӧс, вит арӧсаӧс, — гожъялӧмаӧс, банйӧм чужӧмаӧс, сӧдз руд синъясаӧс.
Сӧмын на дугдіс шоныд зэр — и бара нин пӧся шонтӧ шонді, джуджыд енэжысь тӧлыс вӧтлӧ кытчӧкӧ ылӧ енэжтас сайӧ медбӧръя кымӧръяссӧ, пу коръяс вылысь войталӧ на лысва, и Зоя шоныд ва гӧпъясӧд кӧмтӧг котӧртӧ ме дінӧ да сералӧ — петкӧдлӧ, кыдзи кӧтасьӧма сылӧн платтьӧыс.
А кутшӧм вӧлі лӧсьыд мунны ылыс видзьяс вылӧ турунла (медым тракӧдысь, дзуртысь телегаӧн, кодӧс, дыша рӧдтігтыр, кыскӧ омӧлик вӧв — абу шог!) да бӧрсӧ локны джуджыд турун додь вылын, а сэсся верстьӧ йӧзкӧд ӧтлаын разӧдны да бергӧдлыны тайӧ чӧскыд дука турунсӧ, медым косьмис сарай сайын, пӧттӧдз патурликасьны да чеччавны сэні, кыдзи гыяс вылын, а сэсся сэн жӧ, турун вылас, лӧсьыд мудз бӧрас нигыльтчыны-унмовсьыны!..
А кутшӧм лӧсьыд кавшасьны пуяс вылӧ!
Кайны вылӧджык, сідз, медым страшнӧйкодь вӧлі видзӧдлыны уліас, медым сьӧлӧмыд неуна ёкмуныштлӧ, кор тэнад ки улын неуна нюкыльтчылӧ вӧсни вожыс...
И сэсся надзӧник лэччыны, кӧмтӧм кокъяснад пу увъяссӧ корсигтыр, да видзчысьны, медым эз косяссьы платтьӧыд.
А ещӧ на бурджык кавшасьны сарай вевт вылӧ либӧ кӧлӧкӧльня вылӧ — став челядьлӧн радейтана наблюдательнӧй пункт вылӧ.
Сиктыс ставнас тэ водзын кипыдӧс вылад моз, а сэні — муяс, муяс, а муяс вылас — орчча сиктъяс.
А на сайын мый?
Ылын, ылын?..
Гортӧ локтӧм бӧрын Зоя пуксьыліс ме дінӧ да юасьліс:
— Мама, а Осиновӧй Гайяс сайын мый?
— Сикт сэтшӧм — «Спокойнӧй хуторъясӧн» шусьӧ.
— А сэсся?
— Соловьянка.
— А Соловьянка сайын мый?
— Павловка, Александровка, Прудки.
— А сэсся?
А Кирсанов сайын мый?
А Тамбов сайын Мӧскуа?
— И ышловзяс: — Вот сэтчӧ эськӧ мунны!
Кор батьыс вӧлі прӧст, Зоя кавшасьліс сылы пидзӧс вылас да сетавліс быдсяма, мукӧд дырйи весиг виччысьтӧм вопросъяс.
И медся интереснӧй мойдкывйӧс моз кывзіс сылысь висьтъяссӧ став йылысь, мый вӧчсьӧ свет вылас: джуджыд гӧраяс йылысь, лӧз саридзьяс да сьӧд пемыд вӧръяс йылысь, ылысса ыджыд каръяс йылысь да йӧз йылысь, кодъяс олӧны сэні.
Татшӧм минутъясас Зоя пукавліс шынитӧв: вомсӧ неуна восьтыштӧма, синъясыс югъялӧны, здукъясын сійӧ, кажитчӧ, весиг вунӧдчыліс лолавнысӧ.
И овлӧ вӧлі сідзи, мый, тайӧ став выльторсӧ кывзігӧн мудзӧм мысти, сійӧ бӧрыннас сідзи и унмовсьыліс батьыс кияс вылын.
Нёль арӧса вильыш, шумитысь Шуралы ставыс вӧлі веськодь.
— Шуралӧн зептыс вӧрӧ!
— кыла ме Зоялысь чуймӧм гӧлӧс.
И збыльысь!
Вот дивӧыд!
— Мый тэнад сэні?
Ставыс зэв прӧстӧ: зеп тырыс сюялӧма майся жукъясӧс, — найӧ пессьӧны, зільӧны петны зепсьыс, но Шура кабыртӧма зепсӧ кинас.
Коньӧр жукъяс!
Мый сӧмын ме ог аддзы рытъяснас тайӧ зепъяссьыс!
Рогатка, стеклӧ тор, крючкияс, посни изъяс, жӧч торъяс, истӧг (кӧть истӧг новлӧдлӧмысь вӧлі зэв стрӧга ӧлӧдӧма) — ставсӧ он вермы лыддьӧдлыны.
И пыр Шуралӧн плешкас йӧг, кокыс и киыс парсассьӧмаӧсь, пидзӧс чӧланъясыс потӧмаӧсь.
Пукавны ӧти места вылын сылы — мучитчӧм кодь, медся сьӧкыд наказание.
Сійӧ котралӧ, чеччалӧ, скачитӧ дзик асывсяньыс да сійӧ часӧдз, кытчӧдз ог кор челядьӧс гортӧ ужнайтны да узьны.
Эг ӧтчыд аддзыв, кыдзи сійӧ зэр бӧрын вӧлі котралӧ дворӧд да беддьӧн кучкалӧ ва гӧпъясӧ.
Ваыс прысьйӧ фонтанысь моз сы юрси вылӧдзджык, сійӧ ставнас кӧтасьӧма, но, кажитчӧ, весиг оз казяв тайӧс — пыр ёнджыка ӧвтчӧ кияснас да горштырнас сьылӧ ассьыс сочинитӧм сьыланкыв.
Ме ог вермы разберитны кывъяссӧ, кылӧ сӧмын мыйкӧ воинственнӧй да ёна радлана:
«Трам-ба-бам!
Ба-рам-бам!»
Но ставыс гӧгӧрвоана: колӧ жӧ Шуралы чиктывны став водзас, мый сійӧс кытшалӧ, колӧ жӧ петкӧдлыны, кыдзи радуйтӧны сійӧс и шонді, и пуяс, и джуджыд шоныд ва гӧпъяс!
Зоя вӧлі Шуралӧн постояннӧй ёртӧн став сылӧн ворсӧмъясас, котраліс, чеччаліс сідзи жӧ шумитігтыр, гажаа да асьсӧ вунӧдӧмӧн.
Но сійӧ кужис и дыр кад чӧж пукавны чӧла да кывзыны, и сэки синъясыс сылӧн вӧліны внимательнӧйӧсь, сьӧд синкымъясыс неуна лыблісны.
Мукӧд дырйи ме сійӧс сулывлі гортсянь неылын пӧрӧдӧм кыдз пу вылысь: чужӧмнас кияс вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ пукаліс да сюся видзӧдіс веськыда.
— Тэ мый тадзи пукалан?
— юавлывлі ме.
— Ме думайта, — вочавидзис Зоя.
Сійӧ ылӧ кольӧм, ӧта-мӧдныскӧд сӧльнитчӧм лунъяссьыс тӧдвылын кута ме ӧтиӧс.
Ми Анатолий Петровичкӧд мӧдӧдчим гӧститны менам пӧрысь аймам ордӧ да сьӧрсьыным босьтім челядьнымӧс.
Муртса на ми воим, дедушка Тимофей Семёнович шуис Зоялы:
— А тэ нӧ мый, вильышпоз, тӧрыт менӧ ылӧдін?
— Мый ылӧді?
— Ме тэнсьыд юалі, кытчӧ тэ менсьым ӧчки воштін, а тэ шуан:
«Ог тӧд».
А бӧрыннас лабич улысь сюри дерт нин тэ сэтчӧ шыбитін, сэсся некодлы.
Зоя зумыша видзӧдліс дедыс вылӧ и нинӧм эз вочавидз.
Но кор недыр мысти миянӧс корисны пуксьыны пызан сайӧ, Зоя шуис:
— Ме ог пуксьы.
Раз меным оз эскыны, ме сёйны ог кут.
— Но мый сэні, мый вӧлі — вӧлі.
Пуксьы, пуксьы!
— Ог, ог пуксьы.
Сідзи эз и пуксьы.
И ме аддзи, мый дедыслы эз ло лӧсьыд вит арӧса кага водзын.
Гортӧ мунігӧн ме виді сійӧс, но Зоя, синвасӧ чышкалігтыр, пыр долис:
«Эг вӧрзьӧдлы ме сылысь ӧчкисӧ.
Ме веськыда висьталі, а сійӧ меным оз эскы».
И ме чувствуйті, мый сійӧ ёна ӧбидитчӧма.
Зоя ёна дружитіс батьыскӧд.
Зоя радейтліс лоны сыкӧд весиг сэки, кор сійӧ занимайтчыліс аслас делӧӧн да эз вермыв сёрнитны сыкӧд.
И Зоя эз прӧстӧ ветлӧдлы сы бӧрся, а ставсӧ казявліс.
— Видзӧд, папа быдтор кужӧ вӧчны, — шуліс сійӧ Шуралы.
И збыльысь, Анатолий Петрович кужис вӧчны быдпӧлӧс удж.
Тайӧс признавайтлісны ставӧн.
Семьяын медыджыд пи, коді водз коли батьтӧг, сійӧ ачыс гӧрис, кӧдзис, идраліс нянь.
Сэки сійӧ уна удитліс уджавны изба-читальняын да библиотекаын.
Асланым сиктса йӧз ёна радейтлісны да пыдди пуктылісны Анатолий Петровичӧс, дӧверяйтлісны сылы, сӧветуйтчылісны сыкӧд семейнӧй да мукӧд делӧяс кузя, а ковмыліс кӧ нин бӧрйыны надежнӧй мортӧс ревизионнӧй комиссияӧ — видлавны уджсӧ кооперациялысь либӧ кредитнӧй товариществолысь, век ӧтмоза шулісны:
«Анатолий Петровичӧс!
Сійӧс он ылӧд, сійӧ быдтор кузя разберитчас».
Ещӧ ӧтитор кыскис сы дінӧ йӧзсӧ: сійӧ вӧлі правдивӧй да прямодушнӧй, кутшӧмъяс этшаӧн овлӧны.
Сы дінӧ кӧ кодкӧ воліс сӧветуйтчыны да сійӧ аддзыліс, мый тайӧ мортыс неправ, сійӧ дыр думайттӧг шулывліс:
— Неправильнӧ тэ вӧчан, ме тэ дор ог сувт...
— Анатолий Петрович пыр веськыда сёрнитӧ, — частӧ кывлывлі ме уналысь.
Такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі скромнӧй, некор эз ышнясьлы аслас тӧдӧмлунъяснас.
Сы дінӧ окотапырысь волісны сӧветуйтчыны сы дорысь гырысьджык арлыда йӧз, весиг старикъяс, сиктын уважайтана йӧз.
Збыльысь, сылысь позьӧ вӧлі юавны решительнӧ быдтор йылысь и сійӧ быдтор вылӧ кужліс сетны вочакыв.
Сійӧ зэв уна лыддьысис да бура, гӧгӧрвоана висьтавліс лыддьӧмторсӧ.
Зоя дыр пукавлывліс изба-читальняын да кывзыліс, кыдзи батьыс лыддьыліс крестьяналы газетъяс да висьтавліс лоӧмторъяс йылысь, кодъясӧс сэки переживайтіс миян канму, гражданскӧй война йылысь, Ленин йылысь.
Лыддьысьысьяс быдпӧрйӧ сетавлісны сылы унапӧлӧс вопросъяс:
— Анатолий Петрович, вот тэ висьталін электричество йылысь, а ӧні висьтав трактор йылысь — сійӧ, тӧдӧмысь, ещӧ интереснӧйджык лоӧ?
Кӧн нӧ сы ыджда машинаыслы миян ичӧтик муторъяс вылын бергавны?..
А вот ещӧ: неужели збыль эм сэтшӧм машина, мый и вундӧ, и вартӧ, и сӧстӧм нянь мешӧкӧ сӧвтӧ?..
Ӧтчыд Зоя юаліс менсьым:
— А мыйла папаӧс ставӧн сэтшӧма радейтӧны?
— Но, а тэ кыдзи чайтан?
Зоя нинӧм эз шу, а сійӧ жӧ рытнас, кор ме сійӧс водтӧда вӧлі узьны, шӧпнитіс меным:
— Папа тӧлка, ставсӧ тӧдӧ.
И шань...
«ЙӦЗСӦ ВИДЗӦДЛЫНЫ, МИРСӦ АДДЗЫВНЫ»
Кор Зоялы тырис квайт арӧс, ми верӧскӧд решитім мунны Сибырӧ.
«Йӧзсӧ видзӧдлыны, мирсӧ аддзывны!» кыдзи шуліс Анатолий Петрович.
И вот челядь первойысь мунісны вӧлӧн станцияӧдз, первойысь аддзисны паровоз, кылісны вагон джодж улысь кӧлесаяслысь помасьлытӧм сёрнисӧ — ылі туйса беспокойнӧй да задорнӧй сьыланкыв.
Ӧшиньӧд тыдыштлывлісны сиктъяс да грездъяс, видзьяс вылын стадаяс, юяс да вӧръяс, кывтіс паськыд степь.
Миян путешествие нюжаліс быдса недель, и тайӧ кад чӧжыс миянлы Анатолий Петровичкӧд лои век вочавидзны помтӧм вопросъяс вылӧ:
«А тайӧ мый?
А тайӧ мыйла?
Мый вӧсна?
Мыйысь?»
Туйын векджык бура узьсьӧ, но челядь сэтшӧма переживайтісны став аддзылӧмторсӧ, мый луннас найӧс некыдзи оз позь вӧлі унмовсьӧдны.
Шура век жӧ мудзлывліс рыт кежлас да унмовсьыліс регыдджык, но Зояӧс и рытнас он вӧлі вермы вештыны ӧшинь дорысь.
Сӧмын сэк, кор ӧшинь стеклӧыс тупкысьліс лӧз пемыдӧн, нывканым ышлолалігтыр бергӧдчыліс миянлань.
— Нинӧм нин оз тыдав...
сӧмын бияс...
— жальпырысь шуліс сійӧ да сӧгласитчыліс водны узьны.
Сизимӧд луннас ми воим Енисей кытшса Канск карӧ.
Карыс вӧлі ичӧтик, ӧти судта пу керкаяс, и мосткиясыс пуысь жӧ.
Челядьӧс ми нуӧдім гостиницаӧ, а асьным мунім йӧзӧс велӧдан юкӧнӧ, медым бӧрйыны сикт, кӧні вермим эськӧ учителявны ӧтлаын, ӧти школаын.
Миянӧс назначитісны Шиткино сиктӧ, и ми решитім пыр жӧ, кад воштытӧг, мӧдӧдчыны сэтчӧ.
Тайӧ решениенас и ми бӧр воим гостиницаӧ — и аддзам: Шура мыйкӧ вӧчӧ кубикъясысь джоджын, а Зоя абу.
— Кӧні Зояыд, Шурик?
— А Зоя шуис:
«Тэ пукавлы тані, а ме базарӧ ветла, сир ньӧба.
Тані ставыс сир няклялӧны».
Ме сідзи и горӧді да уськӧдчи ывлаӧ.
Карыс ичӧтик, вӧрыс зэв матын, — мый сэки лоӧ, муніс кӧ сэтчӧ нывканым?!
Нинӧм помниттӧг ми Анатолий Петровичкӧд ветлӧдлім уличаысь уличаӧ, видзӧдлім быд дворӧ, юасьлім быд паныдасьысьлысь, вӧлім и базар вылын...
Зоя некӧні эз вӧв.
— Вот мый, — шуис медбӧрын Анатолий Петрович: — мун гостиницаӧ да виччысь менӧ сэні.
Ме нин пола, медым кӧть нин Шура нинӧм эз ло.
А ме муна милицияӧ.
Ме бӧр вои гостиницаӧ, босьті пиӧс киӧ да бара петі ывлаӧ — жырйын виччысьны вынӧй эз тырмы.
Тадзи ми сыкӧд сулалім часджын кымын.
И Шура друг горӧдіс:
— Папа!
Зоя!
Ме уськӧдчи налы паныд.
Зоя ставнас гӧрдӧдӧма и видзӧдіс яндысигтыр да муртса полӧмӧнкодь.
Киас сійӧ кутіс кутшӧмкӧ сьӧд комӧк.
— Со, — шуис сійӧ сідзи, быттьӧкӧ ми торйӧдчим сӧмын на вит минут сайын.
— Тайӧ сир.
Сӧмын абу чӧскыд.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ и збыльысь мунӧма базар вылӧ, ньӧбӧма сир, а туйсӧ бӧр гостиницаӧ вунӧдӧма да абу тӧдӧма, кыдзи юавнысӧ.
Сійӧ мӧдас мунны кытчӧ веськалӧ, дзик мӧдарӧ, да муртса нин абу воӧма вӧрӧдзыс.
Сэні сійӧс казялӧма кутшӧмкӧ бокӧвӧй нывбаба («ыджыд тушаа сэтшӧм, чышъяна»), босьтӧма киӧдыс да нуӧдӧма милицияӧ.
Тані и суӧма сійӧс Анатолий Петрович.
Зоя пукалӧма гӧстя моз пызан сайын, юӧ вӧлӧм чай да спокойнӧя, серьёзнӧя вочавидзӧма юасьӧмъяс вылӧ: кыдзи сійӧс шуӧны, кысянь сійӧ воӧма да кодкӧд, кыдзи шуӧны папасӧ, мамасӧ да ичӧтджык воксӧ.
Сійӧ пыр жӧ объявитӧма, мый сылы регыдджык колӧ бӧр мунны вокыс дінӧ, сы вӧсна мый сійӧ ещӧ ичӧт на.
— Кыдзи нӧ тэ колин Шуратӧ ӧтнассӧ?
— кӧритӧмӧн юалі ме.
— Ӧд тэ ыджыд нин, ми тэ вылӧ надейтчим...
Зоя сулаліс батьыскӧд орччӧн да, юрсӧ неуна чатӧртыштӧмӧн, медым бурджыка аддзыны, видзӧдлывліс то батьыс вылӧ, то ме вылӧ:
— Ме мӧвпалі, ме пыр жӧ бӧр локта.
Ме мӧвпалі, тані Осиновӧй Гайяс сиктын кодь жӧ, ме ставсӧ пыр жӧ аддза.
Тэ эн лӧгась, ме сэсся водзӧ ог кут.
— Ладнӧ, — нюмсӧ дзебигтыр шуис Анатолий Петрович.
— Первойысь прӧститам, но сӧмын мӧдпӧрйӧ юасьтӧг эн мун некытчӧ.
Аддзан, мамыд кутшӧма повзьыліс?
СИБИРЫН
Шиткиноын миян керка сулаліс джуджыд кыр йылын, а бокитіыс визувтіс ю — паськыд, визув.
Видзӧдан — и юрыд бергӧдчӧ да быттьӧкӧ ачыд кывтан кытчӧкӧ.
А орччӧн, некымын воськов сайын, — вӧр.
И вӧрыс кутшӧм!
Ыджыдысь-ыджыд сус пуяс, сэтшӧм джуджыдӧсь, мый, юртӧ чатӧртӧмӧн, он аддзы йывсӧ; сук, пашкыр ньыв пуяс, ниаяс, коз пуяс — налӧн паськыд лапъяс улын пемыд, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ таинственнӧй шалашын.
А кутшӧм чӧв-лӧнь!
Сӧмын трачмунлӧ ув кок улад да корсюрӧ горӧдлас повзьӧдӧм пӧтка — и бара некодӧн торкавтӧм сэтшӧм чӧв-лӧнь, быттьӧкӧ мойдкывса кодь узьысь сарствоын.
Помнита миянлысь первойя прогулка вӧрті.
Ми мунім ставӧн нёльнанным, и пыр жӧ веськалім сук чащаӧ.
Шура сувтіс, быттьӧ места вылас кынмис, ыджыдысь-ыджыд сус пу улӧ.
Ми мунім водзӧ, чукӧстім сійӧс — сійӧ эз шыась.
Ми видзӧдлім бӧрлань.
Миян детинканым, ичӧтик да ӧткӧн, век на сулаліс сэні, сус пу улас, паськыда синъяссӧ восьтӧмӧн, да быттьӧкӧ кывзіс вӧрыслысь шӧпкӧдчӧмсӧ.
Сійӧс вӧлі быттьӧ кӧлдуйтӧма, нинӧм сэсся эз аддзы да эз кыв — и абу дивӧ: войдӧрсӧ некор, аслас дженьыдик олӧм чӧжыс, сійӧ эз аддзывлы татшӧм вӧрсӧ.
Ӧд Осиновӧй Гайяс сиктын быд пу вӧлі лыда!
Муртса ми вермим вӧрзьӧдны места вывсьыс Шураӧс.
Но и бӧрыннас, вӧрті шӧйтігӧн, сійӧ вӧлі лӧнь да абу варов, кутшӧмӧн ньӧтчыд эз вӧвлы: вӧрыс быттьӧ кӧлдуйтӧма сійӧс.
Рытнас, узьны водтӧдзыс, Шура дыр сулаліс ӧшинь дорын.
— Тэ нӧ мый, Шура?
Тэ мыйла он вод?
— юаліс Анатолий Петрович.
— Ме шуалі пуясыслы «бура узьны», — вочавидзис Шура.
... И Зоя сідзжӧ кутіс радейтны вӧрсӧ.
Гуляйтны вӧрті лои сылы медся ыджыд, нинӧмӧн сравнитны позьтӧм удовольствиеӧн.
Вӧлі босьтас вотӧс вылӧ кӧрзина да гажаа котӧртас кильчӧ вылысь.
— Ылӧсӧ эн мун, — мунігас шулі ме.
— Тэ кывлін, мый суседъяс висьталӧны?
Тані вӧрас эмӧсь кӧинъяс, ошъяс!
И збыльысь, зэв ӧпаснӧ вӧлі мунны ӧмидз вотны: ош радейтӧ чӧсмасьны, и абу дивӧ паныдасьны сыкӧд ӧмидз кустъяс пиын.
Зато и ӧмидзыс вӧлі — гырысь, сочнӧй, ма кодь юмов, и ветлывлісны сыла ведраясӧн, унаӧн ӧтлаын, и вотчысьясыскӧд векджык кодкӧ тшӧтш ветліс ружьеа мужичӧй, — вермас паныдасьны ош.
Сибырсаяс вотлісны и чӧд, и льӧм, тӧвбыд кежлӧ заптылісны тшак — и став тайӧ вӧрса благодатьыс вӧлі зэв уна, и Зоя бӧрсӧ волывліс гордӧй, вайліс кӧрзина тырыс вотӧс.
Ветлывлісны найӧ Шуракӧд ю дорӧ вала — тайӧс Зоя сідзжӧ радейтліс.
Ӧкуратнӧя гумовтас васӧ ичӧтик ведраӧн, сулалыштас вадор вылас да дыр видзӧдас югыд визув гыяс вылӧ.
А сэсся, кильчӧ вылын либӧ ӧшинь дорын сулалігӧн, ещӧ дыр на мӧвпалігтыр видзӧдас уліӧ.
Ӧтчыд Анатолий Петрович думыштіс велӧдны Зояӧс вартчыны.
Сійӧ босьтіс Зояӧс да вартчис вадорысь, а сэсся друг эновтіс.
Зоя вӧйис ваас, мыччысис, сэсся бара вӧйи...
Ме сулалі вадорас кулӧма нисьӧ ловъя.
Колӧ шуны, Анатолий Петрович вартчис орччӧн; колӧ шуны, сійӧ зэв бура кужис вартчыны и, дерт нин, повны вӧлі нинӧмысь, мый нывка вӧяс, а всё-таки страшнӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи Зоя вӧлі вошлывлӧ ставнас ваас.
Но, помнита, ньӧтчыд сійӧ эз горӧд — бультікасис ваас мыйвынсьыс, но кыв шутӧг.
Сэсся батьыс шымыртіс сійӧс да вартчис сыкӧд вадорӧ.
— Молодец!
Кыкысь мысти кымын велалас вартчыны, — эскӧдӧмӧн шуис Анатолий Петрович.
— Страшнӧ вӧлі?
— Зояӧс косӧдз чышкаліг юалі ме.
— Страшнӧ, — признайтчис сійӧ.
— А ещӧ вартчыны кутам?
— мудера юаліс батьыс.
— Кутам!
— чорыда вочавидзис Зоя.
ТӦЛЫН
Пуксис уна лымъя сибырса тӧв.
Йиыс дорис юсӧ, кӧдзыдыс вӧлі ветымын сизим градусӧдз, но эз вӧв тӧла, и сы вӧсна челядь кокниа велалісны кӧдзыдас.
Помнита, кыдзи найӧ радлісны первойя лымйыслы: мудз тӧдтӧг ворсісны лым мачӧн; быттьӧ турун пиын, найӧ патурликасисны гӧн кодь небыд толаясын, кодъяс пыр жӧ лоины керка гӧгӧрын; вӧчисны Зояысь ыджыдджык лым морт.
Ме муртса верми найӧс корны ӧбедайтны — найӧ воисны банйӧмаӧсь, мудзӧсь да некор на вӧвлытӧм аппетитӧн мӧдісны сёйны йӧла рок да сьӧд нянь.
Челядьлы ми ньӧбим шоныд пимияс, Анатолий Петрович вӧчис лӧсьыдіник дадь, и быд лун Зоя да Шура дыр иславлісны: то ӧта-мӧдсӧ кыскавлісны, то даддяс пуксьывлісны кыкӧн — Зоя водзвылас, Шура бӧрас да кутчысьліс чойыслы гӧрд кепыся дженьыдик кыз кияснас да зэв ӧдйӧ тӧвзьылісны гӧра йывсянь.
Ми верӧскӧд вӧлім лунтыр занятӧсь.
Асывъяснас, гортысь мунігӧн, ме велӧдлі Зояӧс:
— Эн вунӧд: рокыд пачад, йӧлыд кринчаад.
Видзӧд, медым Шураыд бура оліс.
Мед пызан вылад оз пуксьы, а то усьӧ, доймас да бӧрдны кутас.
Вура олӧй, ворсӧй да энӧ зычитӧй.
И рытнас, кор ми волім школаысь, Зоя, миянӧс встречайтігӧн, шулывліс:
— Миян ставыс лючки-ладнӧ, ми бура олім.
Жырйын — ставсӧ пузувтӧма, зато челядьлӧн чужӧмъясыс сэтшӧм веселӧсь да довольнӧйӧсь, мый кывйыд эз лыблы найӧс видны.
Улӧсъясысь вӧчӧма кык судта керка, кутшӧмкӧ ящикъясӧс да кӧрӧбкаясӧс вевсьӧн-вевсьӧн тэчӧмаӧсь ӧта-мӧд вылас, ставсӧ сійӧс вевттьӧма эшкынӧн.
Медся лӧсявтӧм местаясас шыблалӧмаӧсь самӧй виччысьтӧмторъяссӧ: муртса ме ог тувччы рӧмпӧштан вылӧ, код водзын век бритчывлӧ Анатолий Петрович, а сійӧ недыр мысти конйыштчӧ кымыньтӧм чугунӧ.
Жыр шӧрын — челядьлӧн чачаяс: озысь салдат, кӧлесаяс вылын джынвыйӧ орӧдӧм бурыся вӧв, ӧти киа акань, кутшӧмкӧ бумага торъяс, рузумъяс, чуркаяс, сэн жӧ чашкаяс да тарелкаяс.
— Талун ми нинӧм эгӧ жугӧдӧй и эгӧ кисьтӧй, — докладывайтӧ Зоя.
— Сӧмын Шура бара парсаліс Манюшкалысь кыкнан банбоксӧ, сійӧ неуна бӧрдыштіс, а ме сійӧс гӧститӧді вареньеӧн и бӧрднысӧ дугдіс.
Мам, тэ висьтав Шуралы — медым сійӧ оз косясь, а то ми сыкӧд ворсны огӧ кутӧй.
Шура, коді и збыльысь быдмӧ сэтшӧм вильышӧн, видзӧдӧ ме вылӧ мыжапырысь.
— Ме сэсся ог кут...
Ме сійӧс тӧдлытӧг парсышті, — шуӧ сійӧ оз зэв увереннӧя.
Кузь рытъяссӧ ми коллявлім ставным ӧтлаын, пукавлім пызан сайын либӧ вӧвлім пач дорын, кӧні жара да гажаа трачкӧдчис би.
Лӧсьыдӧсь вӧліны тайӧ рытъясыс!
Колӧ шуны, мый и тайӧ часъясас ми эгӧ пыр вӧлӧй челядькӧд: менам, а торйӧн нин Анатолий Петровичлӧн, рыт кежлас кольліс зэв уна удж.
«Удж» кывйыс водз лои гӧгӧрвоана миян челядьлы.
— Мама уджалӧ...
Папа уджалӧ...
Тайӧ лоӧ: дзик чӧв-лӧнь, кор оз позь ни юасьны, ни зыксьыны, ни стучитны, ни котравны.
Мукӧд дырйи челядь пыравлісны пызан улӧ да ньӧжйӧник ворсісны сэні — часъяс чӧж найӧс сэтысь вӧлі он кыв.
Кыдзи и коркӧ Соловьянкаын, ывлаын омляліс тӧв, шутьляліс самӧй керка дорын быдмысь пожӧмлӧн сук лапъяс костын, нора да гажтӧма мыйкӧ сьыліс пач трубаын...
Но Соловьянкаын ме вӧлі ӧтнам, а тані, небӧг весьтӧ сосредоточеннӧя копыртчӧмӧн либӧ ученическӧй тетрадьяс прӧверяйтігтыр, орччӧн пукаліс Анатолий Петрович, ньӧжйӧникӧн ноксисны да вашкӧдчисны Зоя да Шура, и миянлы вӧлі лӧсьыд да шоныд ставнымлы ӧтлаын.
Уна вояс мысти, кор нин лоины школьникъясӧн, менам челядь радейтлісны казьтывны ылі сибырса сиктын колльӧдӧм тайӧ рытъяссӧ.
Правда, Шиткиноын олігӧн Шура вӧлі вывті на ичӧт — сылы вӧлі сӧмын нёль арӧс да джын, — сылӧн казьтылӧмъясыс эз вӧвны сэтшӧм яснӧйӧсь на, кӧть и лӧсьыдӧсь.
Но Зоя паметьын тайӧ рытъясыс колины отчётливӧя да яркӧя.
Удж эштӧдӧм бӧрын либӧ сійӧс мыйкӧ дыра кежлӧ эновтӧм бӧрын, пока челядь оз унмовсьыны, ме пуксьывлі матӧджык пач дорӧ — сэки и заводитчыліс «настоящӧй» рыт.
— Вай висьтав мыйкӧ, — корлісны челядь.
— Мый нӧ висьтавны?
Став мойдъяссӧ ті тӧданныд наизусть.
— Всё равно висьтав!
И заводитчыліс: петушок — зарни сорс, кӧвдум, руд кӧин да Иван-саревич, чоя-вока Алёнушка да Иванушка, Хаврошечка да Кузьма Скоробогатый — коді сӧмын эз волы гӧститны миянӧ тайӧ кузь тӧвся рытъяснас!
Но медся радейтанаӧн, медся мусаӧн пыр вӧлі Василиса Прекрасная йылысь мойд.
— Кутшӧмкӧ сарствоын, кутшӧмкӧ государствоын...
— заводитлывлі ме чуть ли не сёӧдпӧв, а Зоя да Шура видзӧдісны ме вылӧ сідзи, быттьӧкӧ кывзісны тайӧ мойдсӧ первойысь.
Мукӧд дырйи и Анатолий Петрович эновтліс уджсӧ да заводитліс сёрнитны, и сылысь висьталӧмъяссӧ челядь кывзылісны торъя интересӧн.
Частӧджык тайӧ овлӧ вӧлі друг, виччысьтӧг.
Мукӧд дырйи челядь, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдлісны миян йылысь: пукалӧны пельӧсын да ӧти-мӧдтор йылысь варовитӧны ас костаныс — и Анатолий Петрович друг заводитас кывзыны налысь сёрнисӧ, вештас небӧгъяссӧ, матыстчас пач дорӧ, пуксяс ляпкыдик скамейка вылӧ, Шураӧс босьтас ӧти пидзӧс вылас, Зояӧс — мӧд вылас да тэрмасьтӧг шуас:
— А меным со мый дум вылӧ уси та йылысь...
И челядьлӧн чужӧмъясыс пыр жӧ лоӧны шудаӧсь, любопытнӧйӧсь: мый йылысь висьталас батьыс?
Помнита ӧти татшӧм случай.
Челядь кывлӧмаӧсь уна сёрни сы йылысь, мый тулыснас ваыс вадорысь петас.
Тайӧ местаясын туӧм ваыс оз шутит: нуӧ керкаяс, скӧтинаӧс, босьтлӧ некымын лун кежлӧ быдса сиктъяс.
Миянлы, выль воысьяслы, уна висьтавлісны татчӧс грознӧй наводнениеяс йылысь.
— Мый сэки ми кутам вӧчны?
— татшӧм сёрнияс кывлӧм бӧрын юаліс ӧтчыд Зоялысь Шура.
— Гортысь мунам.
Пуксям пыжӧ и кывтам.
Либӧ гӧра вылӧ пышъям.
Олыштісны чӧв-лӧнь.
— Воас ваыс, ставсӧ ойдӧдас, — быттьӧ кӧдзыдысь йӧжгылясигтыр шуис Зоя.
— Шур, тэ полан?
— А тэ?
— Ме ог.
— Но и ме ог пов.
Шура чеччис, тэрмасьтӧг ветлӧдлыштіс жырйӧд, батьыслы подражайтігтыр, и дзик воинственнӧя нин содтіс:
— Медым ваыс воӧ!
Ме ог пов.
Ме нинӧмысь ог пов!
И сэк Анатолий Петрович шуис сійӧс, мый век шулывліс:
«А меным со мый дум вылӧ уси та йылысь...» — и висьталіс сэтшӧм история:
— Пукалісны куст вылын воробейяс да вензисны: зверьяс пиысь коді медся страшнӧй?
«Медся страшнӧй гӧрд кань», шуис бӧжтӧм воробей.
Кольӧм во арнас сійӧс муртса абу кутӧма кань — воробей муртса удитӧма пышйыны, а бӧжсӧ век жӧ воштӧма.
«Детинкаяс лёкджыкӧсь, — шуис мӧд воробей: — позъяс косявлӧны, рогаткаясӧн лыйлӧны...»
«Детинкаясысь лэбны позьӧ, — вензьыны заводитіс коймӧд воробей, — а вот варышысь некытчӧ он дзебсьы.
Сійӧ медся страшнӧй!»
И сэки дзик на томиник, вижиник ныра воробейпи чирксыштіс (Анатолий Петрович мӧдіс сёрнитны вӧсни гӧлӧсӧн):
«А ме некодысь ог пов!
И каньысь ме ог пов, и детинкаясысь, и варышысь!
Ме ачым найӧс ставнысӧ сёя!»
И пока сійӧ тадзи чирксіс, куст весьтӧд лэбис кутшӧмкӧ ыджыд лэбач да гораа горӧдіс.
Воробейяс кувтӧдзыс повзисны: коді садьтӧгыс лэбис, коді коръяс улас дзебсис, а нинӧмысь повтӧм воробейпи, бордъяссӧ лэдзӧмӧн, садьтӧгыс мӧдіс котӧртны турун пӧвстті.
Сэки ыджыд лэбачыс кыдзи колснитас нырнас, кыдзи уськӧдчас воробейпи вылӧ, а сійӧ, коньӧр, мыйвынсьыс нетшыштчас да сунас хомяк позйӧ.
А позъяс нигыльтчӧмӧн узис пӧрысь хомяк.
Воробейпи ещӧ на ёнджыка повзис, но решитіс:
«Ме кӧ ог сёй, то менӧ сёясны!» — да кыдзи чеччыштас да кокыштас хомякӧс нырас!
«Мый нӧ тайӧ?
— шензьыны кутіс хомяк да восьтіс синпӧвсӧ (Анатолий Петрович ӧти синсӧ кунис, очсовтіс да водзӧ шуис кыз гӧлӧсӧн).
— А, тайӧ тэ?
Тшыг, тыдалӧ?
На, кокалышт нянь тусьяссӧ».
Яндзим лоис воробейпилы, и сійӧ кутіс норасьны хомяклы:
«Сьӧд варыш кӧсйис менӧ сёйны!»
«Видзӧдтӧ, рӧзбойник!
— шуис хомяк.
— Ноко, ветлам, сёрнитыштам сыкӧд».
И хомяк петіс позсьыс, а воробейпи чеччаліс сы бӧрся.
Страшнӧ вӧлі сылы, и асьсӧ жалитіс, и дӧсаднӧ: мыйла сійӧ збояліс?
Петіс хомяк позсьыс, мыччис сы бӧрся нырсӧ и воробейпи да сідзи и кынмис места вылас: веськыда сы водзын пукаліс ыджыд сьӧд лэбач да скӧрысь видзӧдіс сы вылӧ.
Воробейпи видзӧдліс да сэк жӧ уси места вылас повзьӧмысла.
А сьӧд лэбачыс кы-ыдз равӧстас, а став воробейясыс гӧгӧр кыдз тай серӧктасны!
Сы вӧсна мый тайӧ ньӧти эз вӧв варыш, а пӧрысь тьӧтка...
— Рака!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя да Шура.
— Рака, дерт, — водзӧ висьталіс Анатолий Петрович.
— «Мый, ошйысьысь, — шуис воробейпилы хомяк, — колӧ вӧлі эськӧ нӧйтыштны ошйысьӧмсьыд!
Но, да ладнӧ, вай меным унджык нянь тусьяс да тӧвся пась — мыйкӧ кӧдзыдкодь лои».
Пасьталіс хомяк пась да мӧдіс сьыланкывъяс сьывны.
Сӧмын воробейпилы эз вӧв гажа — сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны яндзимысла, да писькӧдчис-пырис куст пытшкӧ, медся сук коръяс пиас...
— Сідз вот, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс Анатолий Петрович.
— А ӧні юыштӧ йӧв и водӧй узьны.
Челядь неокотапырысь чеччисны.
— Тайӧ ме йылысь тэ висьталін?
— яндысигтыр юаліс Шура.
— Мыйла тэ йылысь?
Воробей йылысь, — ӧти синнас нюмъялігтыр шуис батьыс.
... Уна вояс мысти ме случайнӧ аддзи тайӧ мойдсӧ Алексей Толстойлӧн сочинениеясысь.
Тыдалӧ, Анатолий Петрович челядь дырйиыс на лыддьылӧма сійӧс детскӧй журналысь, кӧні вӧлі коркӧ печатайтӧма, да запомнитӧма вӧлі пӧшти кывйысь кывйӧ.
ВУНӦДНЫ ПОЗЬТӦМТОР
— Мама, — ӧтчыд юаліс Зоя, мыйла нӧ Бурмакинъяслӧн и керкаыс сэтшӧм ыджыд, и ыжъясыс уна, и вӧвъяс, и мӧсъяс?
Мыйла нӧ ӧти мортлы сэтшӧм унаыс?
А Руженцовъяслӧн мыйта челядьыс, и дедушка, и бабушка, а керкаыс лёкиник и мӧскыс абу, и весиг ыжъясыс абуӧсь?
Тайӧ вӧлі Зоякӧд миян первой сёрни сы йылысь, мый сэтшӧмыс гӧльлун, озырлун да несправедливость.
Эз вӧв кокни меным вочавидзны татшӧм вопрос вылас квайт арӧса нывкалы.
Медым гӧгӧрвоӧдны сылы тайӧс ставсӧ серьёзнӧя, ковмис эськӧ сёрнитны унатор йылысь, кодъясӧс сійӧ эськӧ эз на и вермы гӧгӧрвоны.
Но олӧмыс заставитіс миянӧс регыд мысти бергӧдчыны тайӧ сёрниас.
Тайӧ вӧлі 1929 воын.
Миян районын кулакъяс виисны сиктъясын сизим коммунистӧс.
Юӧрыс та йылысь ӧдйӧ паськаліс Шиткиноын.
Ме сулалі кильчӧ вылын, кор сизим горт нуисны уличаӧд.
На бӧрся муніс оркестр да ньӧжйӧник да суровӧя ворсіс <rus>«Вы жертвою пали в борьбе роковой»</rus>.
А на бӧрвылын мунісны помтӧм йӧз, и быд чужӧм вылын тӧдчис шоглун да скӧрлун.
И друг ме видзӧдлі асланым ӧшинь вылӧ.
Стеклӧ бердӧ ляскысьӧма Зоялӧн блед чужӧмыс, сійӧ повзьӧмӧн видзӧдіс улича вылас.
Здук мысти сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ, кватитіс менӧ киӧд да, ме бердӧ топыда топӧдчӧмӧн, дыр видзӧдіс похороннӧй процессия бӧрся.
— Мыйла найӧс виисны?
Кодъяс сэтшӧмъясыс кулакъясыс?
А тэ коммунист?
А папа коммунист?
А тіянӧс оз вины?
А найӧс аддзисны, кодъяс виисны?
Не сӧмын Зоя, но и ичӧтик Шура эз мудзлы сетавны тайӧ вопросъяссӧ.
Сизим коммунистӧс дзебӧмыс миянлы вӧлі вунӧдны позьтӧмторйӧн...
... И ещӧ ӧти вунӧдны позьтӧм казьтылӧм.
Шиткино сиктса клубын частӧ петкӧдлывлісны кинофильмъяс, и кадысь кадӧ ме нулывлі сэтчӧ Зояӧс да Шураӧс.
Но и менӧ и челядьӧс кыскисны клубас эз картинаяс.
Быдпӧрйӧ, кор залыс тырліс йӧзӧн, кодкӧ непременнӧ колананогӧн шулывліс:
— Сьылам?
И пыр жӧ некымын гӧлӧс вочавидзлісны:
— Сьылам!
Сьывлісны шензьӧдана лӧсьыда: кыпыда, окотапырысь, и векджык важ сибырса сьыланкывъяс да гражданскӧй война кадся сьыланкывъяс.
Тайӧ нюжалана, паськыд да вӧльнӧй напевъясас ловзьылісны ылӧ бӧрӧ кольӧм лунъяс, сувтлывлісны миян водзӧ грознӧй лоӧмторъяс, суров да смел йӧз.
Гӧлӧсъясыс вӧліны лӧсьыдӧсь, ёнӧсь.
Ыджыд, дружнӧй хорын юргыліс лӧсьыд том тенор, либӧ гыяс моз паськавліс ён, гора, збыльвылӧ тайгаса кыз гӧлӧс, сьылӧмыс шымыртіс сьӧлӧмтӧ сэтшӧм задушевностьӧн, мый мукӧд дырйиыс доршасьліс синваыд.
Зоя и Шура сьылісны ставыскӧд ӧтлаын.
Торйӧн нин ёна ми радейтлім ӧти сьыланкыв.
Сылысь став кывъяссӧ ӧні ме ог нин помнит, но паметьын колис сӧмын мелодияыс да бӧръя нёль строкаыс:
<rus>Ночи прошла.</rus>
<rus>Веял ласковый ветер.</rus>
<rus>День весенний и яркий настал.</rus>
<rus>И на солнечном теплом рассвете</rus>
<rus>Молодой партизан умирал.</rus>
Кыз мужскӧй гӧлӧсъяс нюжӧдӧмӧн, нора повторяйтлісны:
<rus>И на солнечном теплом рассвете</rus>
<rus>Молодой партизан умирал...</rus>
ТУЙӦ
Прӧйдитіс во.
Тулыснас наводнение эз ло, и челядь, тыдалӧ, шогӧ усины, кор тӧдмалісны, мый гӧра вылӧ налы пышйыны оз удайтчы.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс надейтчисны, мый ваыс нуас да босьтас ставсӧ, а найӧ — либӧ пыжӧн, либӧ подӧн гӧраясӧд — мӧдӧдчасны кытчӧ синныс видзӧдӧ, быдпӧлӧс приключениеяслы паныд.
Бара вежӧдіс му, кузь сук турун пӧвстын мыччысисны унапӧлӧс дзоридзьяс.
Майын ме получиті Мӧскуаысь Ольга чойсянь да Сергей воксянь письмӧ.
«Воӧй Мӧскуаӧ, — гижисны найӧ, — овны кутанныд пока миянкӧд, а сэсся нин асьныд корсянныд удж да оланін.
Гажтӧмчам тіянысь; кӧсъям аддзӧдлыны тіянӧс да огӧ мудзӧй корны ас ордӧ».
Ми сідзжӧ гажтӧмчим нин асланым рӧднӧй местаясысь да ас рӧднӧй йӧзысь и, мыйӧн сӧмын помасис велӧдчан во, бӧр мунім Сибырысь.
Челядьӧс мыйкӧ дыра кежлӧ шуим кольлыны Осиновӧй Гайяс сиктӧ, дедушка да бабушка ордӧ.
И со бара тӧдса паськыд туй, рудзӧгӧн кӧдзӧм муяс, сикт помын овраг, град йӧръясын ӧтка бадь пуяс, сиреньлӧн сук кустъяс, пӧрысь тӧщӧ кыдз пу да бать керка дорын стройнӧй ясень.
И тайӧ став вылас, рӧднӧй да памятнӧй вылас видзӧдігӧн ме гӧгӧрвои, мый дыра сійӧ ӧти воыс челядь олӧмын: и миянлысь важ керканымӧс, и ӧшинь улысь луд, и ичӧтик ю, и йӧзсӧ — ставсӧ вӧлі найӧ вунӧдӧмаӧсь, ставыскӧд лои тӧдмасьны выльысь.
— Кутшӧм ыджыда быдмӧмныд!
— челядь вылӧ видзӧдігтыр меліа шуаліс бабушкаыс.
— Помнитанныд менӧ, сибырсаясяс?
— Помнитам, — неувереннӧя вочавидзисны найӧ, но век жӧ зілисны не вешйыны ме дорысь.
Шура, колӧ шуны, ӧдйӧ бӧр велаліс: локтӧм бӧрын час мысти кымын сійӧ котраліс нин уличаӧд ватагаӧн аслас важ другъясыскӧд.
А Зоя дыр на поліс да ветлӧдліс ме бӧрся.
Арнас, кор ми Анатолий Петровичкӧд лӧсьӧдчим мунны, сійӧ отчаяниеӧн юаліс:
«Миянтӧг?!» — и тайӧ горӧдӧмас вӧлі повзьӧм, упрёк, падмӧм.
Первойя янсӧдчӧмсӧ ми ставӧн зэв ёна переживайтім.
Но мп шуим челядьӧс Мӧскуаӧ не нуны, кытчӧдз сэні асьным огӧ устроитчӧй, огӧ аддзӧй патера.
И ковмис янсӧдчыны.
ВО МЫСТИ
— Зоя, Шура!
Кытчӧ ті вошинныд?
Локтӧй ӧдйӧнджык, мамаыд воис!
— кыла кодлыськӧ волнуйтчана да рад гӧлӧс.
— Ми нин мӧвпалім — огӧ вермӧй виччысьны, — менӧ кутлігтыр шуӧ бабушка Мавра Михайловна.
— Челядь ёна гажтӧмчисны.
Торйӧн нин Зоя.
Ёна быдмис — он и тӧд.
Сэтшӧм тӧждысьысь, пыр поліс, мый тэ он лок.
— Но, кыдзи воинныд?
— юасис бать нето менсьым, нето вӧвсӧ лэдзысь ямщиклысь.
— Воим бура, да вот став туй чӧжыс пыр зэрис.
Вот Любовь Тимофеевна неуна кӧтасьыштіс.
А вӧвсӧ ме вӧтлі зэв ӧдйӧ, зіли тіянлысь нывнытӧ ӧдйӧджык вайӧдны.
Сідзкӧ тэныд, Тимофей Семёнович, ковмас гӧститӧдыштны.
Сэк кості, кор бур сьӧлӧма да варов ямщик лэдзаліс вӧвсӧ, бать разяліс менсьым ичӧтик багажӧс, а орчча керкаса детинка тӧвзис корсьны Зояӧс да Шураӧс.
Бабушка пуктӧма нин самӧвар да мыйкӧ ноксис пызан дорын.
Кор кывлӧмаӧсь, мый Тимофей Семёнович ордӧ воӧма Мӧскуаысь нылыс — буретш сійӧ, коді сиктса челядьӧс велӧдлӧма школаын, — воисны и суседъяс:
— Кутшӧм олӧмыс Мӧскуаын?
Кыдзи ті асьныд, кутшӧм дзоньвидзалунныд?
Анатолий Петрович кыдзи?..
А ми ӧні колхозынӧсь, пӧшти став сиктнаным.
Единоличникӧн этша коді колис, а то ставныс колхозникъяс.
— И кутшӧма оланныд?
— Бура зэв.
Уджавны кӧ кутам, няняӧсь лоам?
Выльторъяс сідзи и киссьӧны, ме ог вевъяв шензьыны быдӧн вылӧ торйӧн!
Кутшӧма ставыс вежсьӧма!
Ме эг на вевъяв воськовтны бать керка порог вомӧн, а сэтшӧм уна нин кывлі выльторсӧ!
Воӧмаӧсь тракторъяс, кодъяс йылысь тані неважӧн на кывзылісны, быттьӧкӧ чудо йылысь, и весиг комбайн.
Первой луннас, висьталӧны, сиктыс ставнас петӧма видзӧдлыны выль, аддзывтӧм на машинаяс удж вылӧ.
— Сэтшӧм машинаяс, мый радлӧмсьыд дугдыны он вермы!
— кыла ме.
— Шутка-ӧ шуны — машинаясӧн ӧти лунӧн муяс вылысь идралім!
— Но, ставсӧ ті выльторъяс йылысь висьталанныд, лэдзӧй шойччыштны мортыслы туй бӧрын!
— сюйсьӧ сёрниас бать.
— И збыльысь, шойччӧй, Любовь Тимофеевна, ми тіян дінӧ мӧдпӧрйӧ волам, сёрнитыштам, — яндысьӧмпырысь шыасьӧ кодкӧ.
Ме, колӧ шуны, и збыльысь омӧля кывза выльторъяссӧ, кутшӧмӧсь кӧть найӧ эз вӧвны.
Ме ог вермы терпитны: кӧнӧсь нӧ менам челядь?
Кытчӧ найӧ вошисны?
Ме петі палисадникӧ, кӧні быд ув, быд кор сідзи и дрӧгнитлывлӧны да уськӧдалӧны неважӧнся зэр бӧрын ӧтка войтъяс.
Сулала, видзӧда гӧгӧрбок, казьтыла...
Миян важ керканым сотчыліс 1917 воын, а тайӧ выльыс лыддьысьліс сиктын медся мичаӧн.
Сійӧс вӧлі обшивайтӧма, краситӧма вишня рӧма пемыд краскаӧн, ӧшиньяссӧ да джуджыд кильчӧсӧ мичмӧдӧма резьбаӧн.
Миян керканым кажитчис торъя нин югыдӧн, сы вӧсна мый сійӧ сулаліс ичӧтик керӧс йылын, и кильчӧ поскын вӧлі дас тшупӧд.
Бӧръя вояс чӧжнас палисадник паськалӧма, и ӧні неуна тӧвзьыштӧм стенаясыс муртса тыдалісны акация да сирень кустъяс сайысь.
Бокъясас ещӧ на вылӧджык воддза дорысь кыпӧдчӧмаӧсь менам радейтана топольяс да кыдз пуяс.
Ӧні найӧ сулалісны зэрӧн мыськӧмысь мичаӧсь.
Мыччысис шонді — и медбӧръя войтъясыс, кодъяс ӧшйӧмаӧсь кор помъясас, югъялісны бисерӧн.
Тайӧ сиреньсӧ да акациясӧ ме ачым киськавлі во дас куим сайын, кор на ме вӧлі ичӧтик нывкаӧн.
Ӧні найӧс он тӧд — кустъясыс сулалӧны дорвыв стенаӧн.
И ме нин верстьӧ морт, менам нин кык челядь...
Да кӧнӧсь нӧ менам челядьӧй?
И сэки ме аддзи найӧс.
Туй кузя тӧвзисны челядь чукӧр, водзвылас — Зоя, а ставсьыс медбӧрын муртса вермис вӧтчыны Шура.
Зоя первой аддзис менӧ.
— Мама!
Мама воӧма!
— горӧдіс сійӧ да уськӧдчис ме дінӧ.
Ми топыда кутчысьлім.
Сэсся ме бергӧдчи Шуралань.
Сійӧ сулаліс неуна бокынджык пу улын да синтырнас видзӧдіс ме вылӧ.
Менсьым видзӧдӧмӧс казялӧм бӧрын сійӧ друг кыкнан кинас кутчысис томиник ясень пу бердӧ да мыйвынсьыс кутіс пыркӧдны сійӧс.
Миян вылӧ кутісны киссьыны зэр войтъяс.
Сэки Шура дзикӧдз шӧйӧвошис да пу дорсьыс вешйыштӧм бӧрын кыкнан кинас шымыртіс менӧ да топӧдчис чужӧмнас менам платтьӧ бердӧ.
Миянӧс топыда кытшалісны гӧрдӧдӧм банбокъяса гожъялӧм нывкаяс да детинкаяс- — сьӧд юрсияса и шабді кодь юрсияса, беринӧсь чужӧмаӧсь и беринтӧмӧсь, парсассьӧм киясаӧсь да кокъясаӧсь.
Сразу вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ боевӧй, мудзлытӧм йӧз, кодъяс радейтӧны котравны, плавайтны, кавшасьны пуяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны суседъяслӧн челядьыс — Шура Подымов, Саня да Володя Филатовъяс, кызіник Шура Кожаринова да сылӧн вокыс Васёк, Ёжик да Ванюшка Полянскийяс.
И ставыс найӧ яндысигтыр да любопытствоӧн видзӧдісны ме вылӧ.
— Талун ме сэсся ог ворс!
Сы вӧсна мый мама воис!
— торжественнӧя объявитіс Зоя.
И челядь сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн дзодзӧгъяс моз мӧдӧдчисны дзиръялань.
Зояӧс да Шураӧс киясӧдыс кутӧмӧн ме мӧдӧдчи керкаӧ, дедушка да бабушка дінӧ, кодъяс виччысисны нин миянӧс пызан сайын.
... Кор пыр олан аслад челядьыдкӧд ӧтлаын, наын вежсьӧмъясыс оз сэтшӧм ёна тӧдчыны, оз сэтшӧм ёна чуймӧдны.
Но ӧні, дыр кежлӧ янсавлӧм бӧрын, ме дугдывтӧг любуйтчи аслам челядьӧн и пыр ме аддзылі наысь мыйкӧ выльӧс.
Зоя ёна быдмӧма.
Сійӧ лоӧма косіник, ыджыд руд синъясыс быттьӧ югъялісны мугов чужӧм вылас.
Шура сідзжӧ быдмӧма да омӧльтчыштӧма, но аслас квайт арӧс серти сійӧ вӧлі ён: сылы нинӧм вӧлі оз сулав юкмӧсысь вайны ва, отсасьліс бабушкаыслы, кор сійӧ песласьліс, — нулывліс ю дорӧ бельё тыра ыджыд таз.
— Сійӧ миян богатырь, — внукыс вылӧ гордӧя видзӧдігтыр шуис меным бабушкаыс.
Первойя лунъясас челядь ветлӧдлісны ме бӧрся. Здук кежлӧ эз торйӧдчывны.
— Ми тэкӧд тшӧтш мунам, да?
Тэ сэсся миянӧс он коль?
— меным синмӧ видзӧдігтыр луннас даспӧв юавлісны найӧ менсьым.
— Да тіянлы тані ӧмӧй абу лӧсьыд?
— Лӧсьыд. Сӧмын гажтӧм тэтӧг.
И папатӧг.
Эн нин тэ миянӧс сэсся коль, эн!
Босьт аскӧдыд тшӧтш, ладнӧ?
Босьтан?
Тӧвнас Зоя да Шура висьӧмаӧсь скарлатинаӧн.
Куим тӧлысь кымын найӧ абу аддзысьлӧмаӧсь ас кодь арлыдаясыскӧд: на дінын сэк вӧлӧмаӧсь сӧмын дедушкаыс да бабушкаыс.
Абу шензьӧдана, мый челядь кутӧмаӧсь сёрнитны верстьӧ йӧз моз.
Тешкодь вӧлі кывзыны, кыдзи солиднӧя да яснӧя сёрнитіс Зоя.
— Ичӧтъяслы куритчыны оз позь, — лабутнӧя, дзик бабушкаыс моз, шуис сійӧ ӧтчыд суседъяслӧн детинкаяслы: — дыр-ӧ омӧльторйыдлы лоны, ещӧ пӧжар вӧчанныд!
Мӧдпӧрйӧ ме кылі, кыдзи сійӧ велӧдіс пӧдругасӧ:
— Параня, мыйла тэ рязанскӧй ног сёрнитан:
<rus>«ничаво»?</rus>
Тэ кывзы, кыдзи мукӧдыс сёрнитӧны:
<rus>«ничево».</rus>
Кыдзкӧ ӧтчыд Шура жугӧдіс чашка, но эз висьтась.
Зоя видзӧдліс сы вылӧ веськыда да зумыштчис.
— Мыйла он веськыда висьтав!
Пӧръясьны оз позь!
— стрӧга шуис сійӧ сэтшӧм убеждённӧя, кӧть сылы эз на вӧв кӧкъямыс арӧс.
... Ми эгӧ торйӧдчылӧй сійӧ гожӧмнас.
Ӧтлаын ветлывлім луд вылӧ, ю дорӧ, ӧтлаын отсасьлім бабушкалы да весиг орччӧн узьлім.
И некыдзи эгӧ вермылӧй помавны сёрни.
— Ме арнас муна школаӧ?
— юавліс Зоя.
— Мӧскуасаӧ?
А менӧ оз мӧдны серавны, мый ме лёка лыддьыся?
Шуасны: вот, сиктсаыд, кыдзи лыддьысьӧ!
Тэ налы висьталан, мый ме тӧвбыд виси?
Тэ эн вунӧд, висьтав!
— Ме сідзжӧ муна школаӧ, — тшӧтш шулывліс Шура.
— Ме ӧтнам ог кӧсйы.
Ме Зоякӧд ӧтлаын кӧсъя.
Найӧ ещӧ на ёнджыка дружитчӧмаӧсь тайӧ вонас.
И войдӧр найӧ шоча норасьлісны ӧта-мӧд вылас, а ӧні татшӧмтор некор эз вӧвлы: ассьыныс став вензьӧмъяссӧ да зыксьӧмъяссӧ найӧ решайтлісны ас костаныс, гырысьястӧг; зыксьӧм бӧрын найӧ регыд мысти бӧр бурасьлісны и пыр ӧта-мӧдсӧ дорйылісны.
Бабушка висьталіс меным татшӧм случай.
Менам локтӧдз неуна водзджык Осиновӧй Гайяс сиктын гӧститӧма менам Сергей воклӧн гӧтырыс аслас челядьыскӧд — Нинаыскӧд да Валерийыскӧд...
Лунъясыс вӧлӧмаӧсь жарӧсь, войясыс пӧдтанаӧсь, и вӧлі решитӧма, мый Анна Владимировна кутас узьлыны аслас челядьыскӧд сарайын.
Зоя да Шура сэтчӧ жӧ петӧмаӧсь.
Водӧмаӧсь.
И Шура, коді куйлӧма меддорас, друг думыштӧма повзьӧдны гӧсьтъясӧс.
Сійӧ шебрасьӧма юр вывтіыс, чужӧмсӧ ляскӧма турун бердас...
да войся чӧвлунас кывны кутӧма кутшӧмкӧ таинственнӧй чушйӧдлӧм шы.
— Мам, кылан, змей!
— шӧпнитӧма повзьӧм Нина.
— Кутшӧм тэныд ещӧ сэні змей, мый сӧран!
Шура прыснитӧма-серӧктӧма, неуна виччысьыштӧма да бара заводитӧма чушйӧдлыны.
Тётя Аняыс казялӧма, мыйын делӧыс, да стрӧга шуӧма:
— Шура, тэ миянӧс он лэдз узьны!
Пыр жырйӧ и сэні куйлы да чушйӧдлы, ёна кӧ тэныд колӧ.
Шура пыр жӧ мӧдӧдчас керкаӧ.
Сы бӧрся чеччас и Зоя.
— Зоинька, тэ кытчӧ мунан?
Тэ эн мун.
— Ті кӧ Шураӧс ыстінныд, и ме ог кольччы, — вочавидзӧма Зоя.
И тадз вӧлі пыр: найӧ век ӧтмоза дорйывлісны ӧта-мӧднысӧ.
Но тайӧ эз торклы Шураӧс мукӧд дырйиыс скӧра горӧдлыны, кор Зоя вӧчліс сылы замечание:
— Вешйы!
Эновт!
Кӧсъя и кута вӧчны!
— А вот он кут, ме ог тшӧкты!
— спокойнӧя да увереннӧя вочавидзліс Зоя.
СТАВӦН ӦТЛАЫН
Август помын ми воим Мӧскуаӧ.
Анатолий Петрович встречайтіс миянӧс вокзалын.
Челядь чуть не первойясӧн петісны вагонысь да мыйвынсьыныс уськӧдчисны котӧртны батьныс дінӧ, но, сы дінӧ вотӧдз, неылӧ сувтісны: ӧд быдса во эз аддзысьлыны, кыдзи нӧ не шӧйӧвошны!
Но Анатолий Петрович гӧгӧрвоис налысь падмӧмсӧ да нерешительностьсӧ, кыкнансӧ босьтіс моздорас и, кыдзи век, эз зэв меліа, крепыда окаліс челядьӧс, малыштіс шырӧм юръясӧдыс да шуис сідзи, быттьӧкӧ найӧ торйӧдчисны сӧмын на тӧрыт:
— Но, ӧні ме тіянлы петкӧдла Мӧскуа.
Видзӧдлам: миян Осиновӧй Гайяс сикт кодь-ӧ сійӧ?
Ми пуксим трамвайӧ — кутшӧм тайӧ вӧлі храбрость да любопытство испытайтӧм!
— и грымгигтыр да звӧнитігтыр мӧдӧдчим Мӧскуаӧд, джуджыд керкаяс дінті, дзирдалысь автомобильяс дінті, кытчӧкӧ тэрмасьысь подӧн мунысьяс дінті.
Челядь сідзи и ляскысисны чужӧмнаныс ӧшинь стеклӧ бердӧ.
Шура вӧлі дзикӧдз чуймӧма сійӧн, мый уличаяс вылас сы мында йӧз.
«Кытчӧ найӧ мунӧны?
Кӧні найӧ олӧны?
Мыйла йӧзыс сэтшӧм уна?» став йывсьыс вунӧдӧмӧн да пассажиръяслысь нюм петкӧдлӧмӧн горзіс сійӧ.
Зоя чӧв оліс, но сылӧн чужӧм вылас тӧдчис сэтшӧм жӧ терпитны вермытӧмлун: ӧдйӧджык! ӧдйӧджык!
Ставсӧ аддзыны, ставсӧ видзӧдлыны, ставсӧ гӧгӧрвоны тайӧ выль, ыджыд, чуймӧдана карысь.
И вот медбӧрын Мӧскуалӧн окраина, неыджыд керка Тимирязевскӧй академия дорын матын.
Ми кайим мӧд судтаас да пырим ичӧтик жырйӧ: пызан, крӧватьяс, векньыдик ӧшинь...
Со и ми гортынӧсь!
... Морт олӧмын став памятнӧй лунъясысь лун, кор сійӧ первойысь нуӧдӧ ассьыс челядьсӧ школаӧ, — медся буръясысь ӧти.
Навернӧ, быд мам помнитӧ сійӧс.
Помнита и ме.
Тайӧ комын ӧтикӧд вося сентябр первойӧд луныс вӧлі сэтшӧм мича, кымӧртӧм, Тимирязевкалӧн пуясыс сулалісны ставнас зарниын.
Пуясыслӧн кос коръясыс кышакылісны кок улын, быттьӧкӧ шӧпкӧдісны мыйкӧ таинственнӧйӧс да ыштӧданаӧс — колӧ лоны, сы йылысь, мый тайӧ чассяньыс заводитчӧ менам челядьлы дзик выльпӧлӧс олӧм.
Ме нуӧді челядьӧс киясӧдыс кутӧмӧн.
Найӧ мунісны торжественнӧйӧсь, сосредоточеннӧйӧсь да, пӧжалуй, неуна повзьӧмаӧсь.
Зоя крепыда кутіс прӧст кинас сумкасӧ, кӧні вӧліны буквар, клеткаа да пӧлӧс линейкаа тетрадьяс, карандашъяс тыра пенал.
Шуралы зэв окота вӧлі нуны тайӧ замечательнӧй сумкасӧ, но пунысӧ пай уси Зоялы — сійӧ ыджыдджык.
Дас куим лун мысти Зоялы должен вӧлі тырны кӧкъямыс арӧс, а Шуралы муртса на мӧдӧдчис сизимӧд вылӧ.
Мый и сёрнитнысӧ, Шура вӧлі ещӧ ичӧт на, — но ми решитім сетны сійӧс школаӧ.
Шура зэв ёна привыкнитіс Зоя дінӧ да весиг думыштны эз куж, кыдзи Зоя мунас школаӧ, а сійӧ кольччас гортӧ.
Да и миянлы некодкӧд вӧлі кольны сійӧс: и ме и Анатолий Петрович уджалім.
Менам челядьлӧн первойя школьнӧй велӧдысьӧн вӧлі ме ачым.
Ме нуӧді сійӧ вонас подготовительнӧй, «нулевӧй» класс, и школаса заведующӧй индіс Зояӧс да Шураӧс менам классӧ.
И вот ми пырим классӧ.
Комын татшӧм жӧ посни челядь — нывкаяс да детинкаяс — сувтісны миянлы паныд.
Зояӧс да Шураӧс пуксьӧді ӧти парта сайӧ, дӧскасянь неылын, и ме заводиті урок...
Помнита, первойя лунъясас ӧти детинка заводитіс сьылігтыр чеччавны кокпӧв йылас Зоя гӧгӧр:
«Зойка, Зойка, усис помойкаӧ!»
Сійӧ горзіс тайӧ кывбуръяссӧ став сьӧлӧмсяньыс.
Зоя кывзіс чӧв, быттьӧкӧ нинӧм эз кыв, а кор детинкаыс здук кежлӧ ланьтліс, Зоя спокойнӧя шуис:
— Ме весиг и эг тӧд, мый тэ сэтшӧм йӧй.
Детинка лапнитіс синъяснас, кыкысь кымын ещӧ горӧдіс, но эз нин сэтшӧм окотапырысь, а сэсся и дзикӧдз вешйис Зоя дорысь.
Ӧтчыд, кор Зоя вӧлі дежурнӧй, классысь кодкӧ жугӧдӧма стеклӧ.
Ме ньӧти эг кӧсйы накажитны мыжасӧ: меным чайтсьӧ, оз позь аддзыны сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ ас олӧмас эз жугӧд кӧть ӧти стеклӧ, татӧг дыр оз овлы.
Менам Шура, например, жугӧдіс сы мында стеклӧ, мый лишавмӧн на тырмис эськӧ кыклы.
Но ме кӧсъя вӧлі, медым мыжаыс ачыс висьталіс.
Ме эг тэрмась пырны классӧ, сулалі коридорын да мӧвпалі, кыдзи заводитны челядькӧд сёрни.
И сэки ӧдзӧс сайсянь кылі ме Зоялысь гӧлӧс:
— Коді жугӧдіс?
Ме ньӧжйӧник видзӧдлі классӧ.
Зоя сулаліс улӧс вылын, сы гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь вӧлі челядь.
— Коді жугӧдіс, висьтав!
— требовательнӧя мӧдысь шуис Зоя.
— Всё равно синъяс сертиыд ме тӧдмала, — ыджыд убеждениеӧн содтіс сійӧ.
Здук кежлӧ ставӧн ланьтлісны, а сэсся чангыль ныра, паськыд чужӧма Петя Рябов, миян классын медся вильышъяс пиысь ӧти, ышловзьӧмӧн шуис:
— Тайӧ ме жугӧді...
Тыдалӧ, сійӧ збыль эскис, мый Зоя вермас тӧдмавны синъяс серти медся гуся мӧвпъяс.
Зоя и збыльысь сёрнитіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ ньӧти эз сомневайтчыв аслас тайӧ способностьын, но объясняйтчис тайӧ зэв прӧстӧя.
Мавра Михайловна бабушкаыс век шулывліс внукъясыслы, кор налы удайтчыліс дуригас мыйкӧ жугӧдны:
«Кодлӧн тайӧ уджыс?
Ноко, видзӧдлы меным синмӧ, синъяс сертиыд ме ставсӧ тӧдмала!» — и Зоя бура запомнитіс бабушкаыслысь чудеснӧй средствосӧ тӧдмавны правда.
... Регыд мысти Зояӧс да Шураӧс ковмис вуджӧдны менам классысь мӧдӧ, и со мыйла.
Зоя кутіс асьсӧ вывті сдержаннӧя и некыдзи эз петкӧдлы ассьыс ме дорӧ родственнӧй отношениеяссӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ весиг шулывліс:
«Любовь Тимофеевна», тӧдчӧдӧмӧн, мый классын сійӧ сэтшӧм жӧ велӧдчысь, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс, а ме сылы, кыдзи и ставыслы, — велӧдысь.
А вот Шура кутіс асьсӧ дзик мӧдног.
Урок дырйи, кор лоліс шынитӧв лӧнь, сійӧ гораа друг чукӧстліс менӧ:
«Мама!» — и та дырйи сійӧ мудера видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
Шуралӧн татшӧм горӧдлӧмъяс бӧрын классын век кыптыліс шум: велӧдысь, Любовь Тимофеевна, и друг — мама!
Тайӧ ёна гажӧдіс челядьӧс, но мешайтіс уджавны.
И тӧлысь мысти ковмис вуджӧдны менсьым челядьӧс параллельнӧй классӧ, мӧд велӧдысь дінӧ.
Школа, школьнӧй занятиеяс шымыртісны Зояӧс ставнас.
Гортӧ локтӧм бӧрын да сёйыштӧм мысти сійӧ пыр жӧ пуксьыліс урок вӧчны.
Казьтывны та йылысь сылы эз ковмыв.
Велӧдчыны — тайӧ вӧлі сылы ӧні медся важнӧй, медся увлекательнӧй, та йылысь сійӧ и мӧвпаліс.
Быд шыпас, быд цифра сійӧ гижліс вывті ыджыд стараниеӧн, тетрадьяссӧ да небӧгъяссӧ босьтліс киас сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ найӧ вӧліны ловъяӧсь.
Ми пыр ньӧблывлім выль учебникъяс — Анатолий Петрович лыддьыліс, мый тайӧ зэв важнӧ.
Лёк, кор челядьлы киас веськалӧ няйт, мисьтӧм небӧг, — шуліс сійӧ, — сэтшӧм небӧгсӧ и видзны оз кут...
Кор челядь лӧсьӧдчылісны пуксьыны урокъяс гӧтӧвитны, Зоя стрӧга юавліс:
— Шура, а киясыд тэнад сӧстӧмӧсь?
Первойсӧ сійӧ босьтчыліс бунтуйтны.
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Вешйы сэсь!
Но бӧрынджык эз кут шумитны и, учебникъяссӧ киас босьттӧдз, сійӧ ачыс нин, тшӧктытӧг, мыськывліс кияссӧ.
Колӧ признайтчыны, предосторожностьыс эз вӧв лишнӧй: челядькӧд котралӧм бӧрын миян Шура век волывліс гортӧ ставнас няйтӧссьӧмӧн; мукӧд дырйиыс оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ кужис сэтшӧмасӧ пачкайтчыны, быттьӧкӧ сійӧ нарошнӧ туплясьӧма лыа пиын, из шом пиын, известка пиын да кирпич пызь пиын...
Урокъяссӧ челядь гӧтӧвитісны ӧбедайтан пызан сайын.
Зоя вермыліс дыр пукавны небӧг сайын.
Шуралӧн терпениеыс тырмывліс часджынысь эз унджык вылӧ.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык котӧртны ывлаӧ, челядь дінӧ.
И сійӧ то и делӧ, ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлігтыр, ышлолаліс.
Ӧтчыд сійӧ вайис зэв упа кубикъяс да истӧг кӧрӧбъяс; найӧс старайтчӧмӧн пукталіс радӧн, пызансӧ юкис кыкпельӧ.
— Тайӧ тэнад джынйыс, а тайӧ менам, — шуис сійӧ Зоялы.
— Менамладорӧ эн лысьт вуджны!
— А букварнад кыдзи?
А чернильницанад?
— гӧгӧрвотӧг юаліс Зоя.
Шура эз шӧйӧвош:
— Буквар тэныд, а сава доз меным!
— Тырмас тэныд балуйтны!
— стрӧга шуис Зоя да решительнӧя босьтіс кубикъяссӧ пызан вылысь.
Но Шуралы вӧлі гажтӧм прӧстӧ сідзи, ворстӧг, гӧтӧвитны урокъяс, и быдпӧрйӧ зілис занимайтчигас тшӧтш ворсны.
Мый вӧчан!
Сылы ӧд эз на вӧв и сизим арӧс.
ПРАЗДНИК
Ноябр сизимӧд лунӧ менам челядь чеччисны югдытӧдзыс на: батьыс кӧсйысис найӧс босьтны демонстрация вылӧ, и найӧ виччысисны тайӧ лунсӧ терпитны вермытӧг.
Завтракайтісны найӧ вывті ӧдйӧ.
Анатолий Петрович кутіс бритчыны.
Челядь некыдзи вӧлі оз вермыны виччысьны, кор сійӧ помалас.
Найӧ сэк кості босьтчылісны вӧчны мыйсюрӧ, но оз вӧлі артмы нинӧм.
Весиг налӧн радейтана «лӧнь» ворсанторйыс (крестикъясӧн да ноликъясӧн) эз пыр юрас.
Коркӧ ми пасьтасим да петім улича вылӧ.
Луныс вӧлі тӧла, абу мича, усис лым сора посньыдик зэр.
Но ми эгӧ на прӧйдитӧй и дас воськов, кыдзи водзвылын кутіс юргыны праздник шум: музыка, сьылӧм, сёрни, серам.
Кымын матӧджык центрлань, сымын шумаджык, гажаджык лоис уличаяс вылын.
Миян шуд вылӧ, регыд мысти кобис, а руд енэжсӧ эз казявны ни челядь, ни верстьӧ йӧз — сы мында вӧліны ӧзйысь алӧй знамяяс, сы мында яркӧй краскаяс вӧліны гӧгӧрбок.
Демонстрантъяслысь первойя колоннаяссӧ аддзӧм бӧрын Шуралы да Зоялы лои сэтшӧм долыд, мый эз нин дугдывны кыпъялӧмысь да радуйтчӧмысь демонстрация бӧрӧдз.
Найӧ гораа, кӧть и джӧмдалӧмӧн, лыддисны быд плакат, заводитлісны сьывны мукӧдъяскӧд, быд оркестр шы улӧ заводитлісны йӧктыштавны.
Найӧ эз мунны — найӧс нуис праздникыслӧн шоныд, паськыд гыыс.
Гӧрдӧдӧм банбокъясаӧсь, югъялысь синъясаӧсь, балябӧж вылас лэччысь шапкаясаӧсь (пыр колӧ вӧлі видзӧдны вылӧ!), найӧ эз сёрнитны мыйкӧ ӧтитор йылысь, а сӧмын горӧдлывлісны:
— Видзӧд, видзӧд!
Кыдзи мичмӧдӧма!
Кодзулыс кутшӧм!
А эстӧн, эстӧн!
А вот шаръяс лэбӧны!
Видзӧдлы ӧдйӧджык!
Кор ми воим Гӧрд площадь дорӧ, челядь ланьтісны, кутісны видзӧдны веськыдвылӧ и синъяссӧ эз нин вештывны мавзолей вылысь.
— Мама, коді сэні?
— менсьым киӧс мыйвынсьыс кабыртігтыр мыйлакӧ шӧпкӧмӧн юаліс Шура.
— А Сталин сэні?
А Ворошилов эм?
А Будённый?
... Гӧрд площадь!
Мыйта думъяс, мыйта чувствояс вӧлі йитчӧмаӧсь тайӧ кывйыскӧд.
Кыдзи ми мечтайтлім Осиновӧй Гайясын на сійӧ лун йылысь, кор аддзам Гӧрд площадь!
Медся бур места му вылын!
Места, кытчӧ думъяснас стремитчӧны став мирысь уна миллион йӧз.
Во сайын, кор первойысь вои Мӧскуаӧ, ме вӧлі Гӧрд площадь вылын.
Мыйта ме кывлі сы йылысь, мыйта лыддьылі — и век жӧ эг чайт сійӧс татшӧм прӧстӧйӧн да татшӧм величавӧйӧн.
Ӧні, торжественнӧй часӧ, сійӧ кажитчис меным дзик выльӧн.
Ме аддза Кремлёвскӧй стеналысь пиньяссӧ да башняяссӧ, революцияса боречьяс гуяс дорысь суров да задумчивӧй коз пуяссӧ, мраморнӧй плитаяс вылысь кувлытӧм ним ЛЕНИН.
Помтӧм йӧз мунӧны и мунӧны, быттьӧ пӧсь гыяс гыалӧны мавзолейлӧн прӧстӧй да стрӧг стенаяс дорын.
И меным кажитчӧ, мый человечестволӧн став вераыс, став лачаыс, став любовыс помтӧм прибойӧн ыльнитӧма татчӧ, великӧй маяк дінӧ, коді индӧ грядущӧйӧ туй.
Миян колоннаын кодкӧ гораа горӧдіс:
— Мед олас Сталин ёрт!
Иосиф Виссарионович нюммуніс да мӧдіс ӧвтны кинас.
Вынйӧра «ура» юрӧбтіс площадь вылын.
Шура ӧні эз нин мун, а пӧшти йӧктіс мекӧд орччӧн.
Зоя сідзжӧ котӧртіс чеччалігтыр, батьыслы киас топыда кутчысьӧмӧн,
да сэтшӧма ӧвтчис вылӧ лэптӧм прӧст кинас, мый сійӧс и збыльысь, кажитчӧ, вермисны казявны трибуна вывсянь.
Ми лэччим набережнӧйлань.
Кымӧръяс сайысь друг мыччысис шонді, ю вылын кутісны тӧдчыны кремлёвскӧй башняяс да куполъяс, дзирдалісны зарниӧн.
Пос дорсьыс ми аддзим воздушнӧй шаръясӧн вузасьысьӧс.
Анатолий Петрович матыстчис сы дінӧ да ньӧбис куим гӧрд да кык турунвиж рӧма шар — артмис мичаник роз.
Ӧти шар сійӧ сетіс Зоялы, мӧдӧс — Шуралы.
— А мукӧдъяснас мый кутам вӧчны?
— юаліс сійӧ.
— Лэдзам вӧля вылӧ!
— горӧдіс Зоя.
И Анатолий Петрович мунігмозыс мӧдіс лэдзавны ӧти шар бӧрся мӧдӧс.
Шаръясыс качисны вывлань плавнӧя, ньӧжйӧник.
— Сулалыштам, сулалыштам!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя и Шура.
Сувтісны и мукӧд йӧз, верстьӧяс и челядь.
И, юръяснымӧс чатӧртӧмӧн, ми дыр сулалім да видзӧдім, кыдзи сэзьмӧм енэжӧ качисны миян югыд, мича шаръяс, кыдзи найӧ лоины век ичӧтджыкӧн и ичӧтджыкӧн да медбӧрын вошины син улысь.
РЫТНАС...
Кымынкӧ во сайын меным удайтчис лыддьыны письмӧ ӧти мортлысь, коді сетӧма уна внимание да ёна тӧждысьӧма аслас челядь вӧснаыс, а кор найӧ лоӧмаӧсь нин верстьӧ йӧзӧн, друг гӧгӧрвоӧма, мый воспитайтӧма найӧс лёка.
«Мыйын ме ӧшибитчи?» — важсӧ казьтылігмоз юасис сійӧ.
И казьтыліс тайӧ ӧшыбкаяссӧ: эг веськӧдлы внимание челядь костын кыптысь зык вылӧ; челядь пыдди вӧчи сійӧс, мый найӧ асьныс вермисны зэв бура вӧчны; козин вайигӧн, шулі:
«Тайӧ тэныд, а тайӧ тэныд», а ӧд бурджык вӧлі шуны:
«Вот тайӧ тіянлы кыкнанныдлы»; корсюрӧ кокниа прӧщайтлі неправда, недобросовестность да придирчивӧя наказывайтлі ичӧтик мыжысь.
«Кыдзи тыдалӧ, ме эг казяв сійӧ минутсӧ, кор челядьлӧн муртса на вӧлі чужӧ асьнысӧ радейтӧмыс, сьӧкыд уджысь мездысьны кӧсйӧмныс, — гижис тайӧ мортыс.
— И вот пустякъясысь, быд ичӧтикторйысь артмис ыджыд лёктор: челядь менам быдмисны эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ме кӧсйи найӧс аддзыны: найӧ грубӧйӧсь, эгоистичнӧйӧсь, дышӧсь, ас костаныс оз лӧсявны».
«Мый нӧ вӧчны?
— юасьӧ сійӧ бӧрыннас.
Водзӧ ставсӧ лэдзны общество вылӧ, коллектив вылӧ?
Но ӧд, артмӧ, общество должен видзны лишнӧй вынъяс менсьым ӧшыбкаяс веськӧдӧм вылӧ — тайӧ ӧти.
Мӧд-кӧ, челядьлы аслыныс олӧмас лоӧ сьӧкыд.
А коймӧд-кӧ, кӧн нӧ ме ачым?
Мый ме вӧчи?»
Тайӧ письмӧсӧ вӧлі печатайтӧма миян гырысь газетъясысь ӧтиын, буракӧ, «Правдаын».
Помнита, ме дыр пукалі сэки да мӧвпалі тайӧ шог строкаяс йывсьыс, казьтывлі...
Анатолий Петрович вӧлі бур педагогӧн.
Ме некор эг кывлы, медым сійӧ лыддьыліс челядьлы кузь нотацияяс, медым дыр найӧс видіс.
Эз, сійӧ воспитывайтліс найӧс аслас поведениенас, удж дінӧ аслас отношениенас, аслас став ӧбликнас.
И ме гӧгӧрвои: тайӧ и эм медбур воспитаниеыс.
«Менам абу кадыс воспитывайтны челядьӧс, ме быдса лун удж вылын», кыла ме частӧ.
И ме думайта: да семьяын ӧмӧй колӧ сетны кутшӧмкӧ лишнӧй часъяс челядьӧс воспитайтӧм вылӧ?
Анатолий Петрович велӧдіс менӧ гӧгӧрвоны: воспитывайтны быд ичӧтторйӧн, аслад быд поступокӧн, видзӧдлӧмӧн, кывйӧн.
Ставыс воспитывайтӧ тэнсьыд челядьтӧ: и сійӧ, кыдзи тэ уджалан, и кыдзи тэ шойччан, кыдзи тэ сёрнитан другъясыдкӧд и недругъясыдкӧд, кутшӧм тэ здоров дырйи и висигӧн, шогсигӧн да радлігӧн, — ставсӧ казялӧны тэнад челядьыд и быдтор кузя тэныд кутасны подражайтны.
А тэ кӧ вунӧдан на йылысь, налӧн сюсь, наблюдательнӧй синъяс йылысь, кодъяс пыр корсьӧны тэнад быд поступокысь сӧвет да пример, найӧ кӧ быдмӧны тэкӧд орччӧн, пӧтӧсь, кӧмкот-паськӧмаӧсь, но ас кежаныс, — сэки нинӧм оз отсав правильнӧя воспитывайтны найӧс: ни дона чачаяс, ни ӧтувъя гажа прогулкаяс, ни стрӧг да бур наставлениеяс.
Тэ должен лоны аслад челядькӧд пыр ӧтлаын, и найӧ долженӧсь быдторйын чувствуйтны тэнсьыд матыслун да некор не сомневайтчыны сы кузя.
Ми Анатолий Петровичкӧд вӧлім вывті занятӧсь да зэв этша кад вермим колльӧдны челядькӧд.
Начальнӧй школаын велӧдӧмкӧд тшӧтш ме ачым велӧдчи Педагогическӧй институтын.
Анатолий Петрович уджаліс Тимирязевскӧй академияын, велӧдчис стенография кузя курсъяс вылын да ёна гӧтӧвитчис пырны велӧдчыны заочнӧй техническӧй институтӧ — тайӧ вӧлі сылӧн зэв нин важся мечта.
Частӧ ми волім гортӧ сэтшӧм сёрӧн, мый сулім челядьӧс узиганыс нин.
Но сымын гажаджыкӧсь вӧліны миян выходнӧй лунъяс да рытъяс, кодъясӧс ми колльӧдлім ставӧн ӧтлаын.
Мыйӧн сӧмын ми мыччысьлім ӧдзӧсӧд, челядь мыйвынсьыс уськӧдчылісны миян дінӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, висьтавлісны ставсӧ, мый вӧлі луннас.
Артмыліс эз зэв шыльыда, зато висьтавлісны шумӧн да сьӧлӧмсяньыс:
— А Акулина Борисовналӧн кычаныс пырӧма чуланас да шыд кисьтӧма!
— А ме велӧді нин кывбур!
— А Зойкаыд ме дінӧ век пондӧ!
— Да, а мыйла сійӧ задачасӧ оз решайт?
— Видзӧдлӧй, мый ми вундалім.
Мича, збыль ӧд?
— А кычансӧ ме велӧді лапасӧ сетны, сійӧ пӧшти велаліс нин!..
Анатолий Петрович ӧдйӧ разбирайтчыліс, кытчӧ мый.
Сійӧ тӧдмавліс, мыйла абу решитӧма задачасӧ, кывзыліс наизусть велӧдӧм кывбур, юасьліс кычан йылысь да, быттьӧкӧ пыр мунан моз, шуліс:
— Грубӧя сёрнитан, Шура вокӧ.
Кутшӧм нӧ сэтшӧм выражение:
«Зойка пондӧ»?
Терпитны ог вермы, кор тадзи сёрнитӧны.
Сэсся ми ставӧн ӧтлаын ужнайтлім, челядь отсавлісны пызан идравны — и медбӧрын воас дыр виччысян минут...
Кажитчӧ эськӧ, мый сэні виччысьнысӧ?
Ставыс зэв прӧстӧ, быд лунся.
Анатолий Петрович расшифруйталӧ ассьыс стенографическӧй гижӧдъяссӧ, ме гӧтӧвитча аскиа урокъяс кежлӧ, Зоя да Шура водзын — серпасасьӧм вылӧ альбомъяс.
Лампа югдӧдӧ сӧмын пызансӧ, код гӧгӧр ми пукалам а жырйыс ставнас — рӧмыд.
Шура улын дзуртыштлывлӧ улӧс, шуракылӧны альбом листъяс.
Зоя серпасалӧ турунвиж рӧма крут вевта керка.
Трубасьыс петӧ тшын.
Орччӧн — яблоня, а яблоня вылас гӧгрӧс яблокъяс, быдӧн пятак ыдждаӧсь.
Мукӧд дырйиыс сэні жӧ лэбачьяс, дзоридзьяс, а енэжас, шондікӧд орччӧн, вит пома кодзув...
Шуралӧн альбом листбокъяс вывті тӧвзьӧны вӧвъяс, попъяс, автомобильяс да самолётъяс.
Шура киын карандаш некор оз дрӧжжит — сійӧ визьйӧдлӧ рӧвнӧя, увереннӧя.
Ме важӧн нин гӧгӧрвои, мый Шура кутас бура серпасасьны.
Тадзи ми пукалам, занимайтчам быдӧн асланым уджӧн да виччысям, кор Анатолий Петрович шуас:
— Но, а ӧні шойччыштам!
Тайӧ лоӧ, мый ӧні ми ставӧн кутам мыйӧнкӧ ворсны.
Векджык ворслывлам доминоӧн: Зоя да батьыс миянлы Шуракӧд паныд.
Шура азартнӧя видзӧдӧ быд ход бӧрся, инас оз ӧшйы, вензьӧ, а ворссяс кӧ — гӧрдӧдас, мӧдас скӧравны и дась бӧрддзыны.
Зоя волнуйтчӧ жӧ, но кыв шутӧг: курччалӧ сӧмын вомдорсӧ, либӧ чорыда кабралӧ прӧст кисӧ.
Мукӧд дырйи ми ворсам «Вылӧ да улӧ» ворсанторйӧн.
Тані нин нинӧм оз зависит тіян кужӧмлунысь, а сӧмын сыысь, кутшӧм бок вылӧ усяс качӧдӧм еджыд кубик, кодлӧн бокъясас эмӧсь сьӧд чутъяс — ӧтисянь квайтӧдз.
Тіянлы кӧ везитас, ті лэбанныд самолётӧн вылӧ, веськыда целяс — уна рӧма купол дінӧ, а оз кӧ везит — исковтанныд улӧ и ворссянныд.
Прӧстӧй, но кутшӧм интереснӧй ворсантор!
И кутшӧма клопӧдӧны кияснас челядь, кор налы усяс шуд — сразу чеччыштны сера дӧскавывса некымын дас клетка вомӧн, лэбны вылӧ!
Зоя да Шура зэв ёна радейтісны меӧн изобретитӧм ворсантор, коді миян прӧста шусис «чукыль-мукыльӧн»: кодныскӧ на пиысь сӧстӧм бумага лист вылӧ гижтыліс быдпӧлӧс зигзаг, чукля визь, ӧти кывйӧн шуны — «чукыль-мукыль», и ме должен вӧлі аддзыны тайӧ кыдзсюрӧ чукльӧдлӧм визьяссьыс будущӧй картиналысь зерно.
Вот Шура серпасаліс бумага вылӧ мыйкӧ курӧг кольк кодь кузьмӧсӧс.
Ме видзӧда, думайта минут джын, сэсся содтӧд серпасала черилысь бордъяс, бӧж, сьӧм, син, и миян водзын...
— Чери!
Чери!
— радлігтыр горзӧны челядь.
А вот Зоя войтӧдіс лист вылас чернила, лои прӧстӧй клякса, и ме вӧча сыысь мича дзоридз: лиловӧй пушкыр хризантема.
Кор челядь неуна быдмыштісны, ми вежсим рольясӧн: ме гижтылі «чукыль-мукыль», а найӧ мӧвпалісны, мый сыысь позьӧ вӧчны.
Шура вӧлі кужӧ быдторсӧ изобретайтны: ичӧтик визьторйысь сылӧн артмыліс мойдын кодь терем, некымын чутысь — чужӧм, чукля визьысь — уна увъяса ыджыд пу.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧй и, думайта, пӧлезнӧй ворсантор: сійӧ сӧвмӧдіс зоркость, фантазия, воображение.
Но медся ёна ми радейтлім, кор Анатолий Петрович киас босьтліс гитара да заводитліс ворсны.
Весиг ог тӧд, бура-ӧ сійӧ ворсліс, но ми ёна радейтлім кывзыны сылысь ворсӧмсӧ да дзикӧдз вунӧдлім кад йылысь, кор сійӧ ворсліс роч сьыланкывъяс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Кӧть татшӧм рытъясыс удайтчывлісны шоча, но найӧ югдӧдлісны миянлы став мукӧд лунъяссӧ, на йылысь сьӧлӧмсянь казьтывлім.
Тайӧ часъясӧ челядьлы вӧчӧм замечание, упрёк пыдӧ йиджліс налы сьӧлӧманыс, а ошкӧмысь да мелі кывйысь найӧ лоліны шудаӧсь.
— Мый нӧ тэ, Шура, ачыд пуксин бур стул вылӧ, а мамыдлы сетін жугалӧм бӧраӧс, — шуис коркӧ Анатолий Петрович, и та бӧрын ме некор нин эг казявлы, медым Шура бӧрйис мыйкӧ аслыс бурджыкӧс да колис мукӧдъяслы сійӧс, мый лёкджык.
Ӧтчыд Анатолий Петрович воис гортӧ зумыш, здоровайтчис челядькӧд эз сідз гажаа, кыдзи век овлӧ вӧлі.
— Мыйысь тэ талун Анюта Степановасӧ нӧйтін?
— юаліс сійӧ Шуралысь.
— Нывка...
няргун...
— синъяссӧ лэптывтӧг зумыша вочавидзис Шура.
— Медым сэсся ме татшӧмтор йывсьыс эг кывлы!
— яснӧя да скӧрысь шуис Анатолий Петрович и, недыр чӧв олыштӧм бӧрын, неуна небыдджыка нин содтіс: — Ыджыд детинка нин, регыд кӧкъямыс арӧс тырас, а нывкаӧс нӧйтан!
Абу яндзим тэныд?
Зато кыдзи радлісны челядь, кор батьыс ошкыліс Шураӧс бур рисунокысь, Зояӧс — ӧкуратнӧй тетрадьысь, жыр бура уберитӧмысь!
Кор ми сёрӧдз эг волӧй, челядь водлісны узьны миянӧс виччысьтӧг и кольлісны пызан вылӧ ассьыныс восьса тетрадьяснысӧ, медым ми вермим видзӧдлыны, кыдзи гӧтӧвитӧмаӧсь урокъяссӧ.
И мед кӧть ми этша час вермылім колльӧдны челядькӧд ӧтлаын, но ми пыр тӧдім став йывсьыс, мыйӧн найӧ олӧны, мый найӧс интересуйтӧ да волнуйтӧ, мый накӧд лолӧма миянтӧг.
А главнӧйыс, ставыс, мый ми вӧчлім ӧтлаын — шуам кӧть ворсӧм, занимайтчӧм либӧ гортгӧгӧрса удж, — матыстіс миянӧс челядькӧд, и дружбаным миян лоліс век крепыдджык да джуджыдджык.
ШКОЛАӦ МУНІГӦН
Ми олім Старӧй шоссе вылын.
Гортсянь школаӧдз вӧлі куим километрысь не этшаджык.
Ме чеччылі водзджык, гӧтӧвитлі завтрак, вердлі челядьӧс, и петавлім гортысь ещӧ пемыднас на.
Туйыс миян муніс Тимирязевскӧй парк пыр.
Пуясыс сулалісны сэні джуджыдӧсь, вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ серпасалӧмаӧсь сьӧд тушӧн ньӧжйӧник югдысь лӧз енэж фон вылас.
Лымйыс дзуртіс кок улын, лолалӧмысь воротникъяс вочасӧн гыӧртлісны.
Ми мунлім куимӧн — Анатолий Петрович петавліс гортысь сёрӧнджык.
Первойсӧ ми мунім лӧня, но вочасӧн неважӧнся унзільыс прӧйдитліс, быттьӧкӧ бырліс ывла пемыдыскӧд тшӧтш, да пансьыліс кутшӧмкӧ виччысьтӧм да интереснӧй сёрни.
— Мама, — юаліс ӧтчыд Зоя, — мыйла сідзи: пуясыс кымын пӧрысьджыкӧсь, сымын мичаджыкӧсь, а морт, кор пӧрысьмӧ, лоӧ зэв мисьтӧм?
Мыйла?
Ме эг удит вочавидзны.
— Неправда!
— пӧся паныдаліс Шура.
— Вот бабушкаыд пӧрысь, а мисьтӧм ӧмӧй?
Мича!
Ме думышті аслам мам йылысь.
Да, ӧні сійӧс некод оз шу мичаӧн: сылӧн сэтшӧм мудзӧм синъяс, чукырӧсь, вӧйӧм банбокъяс...
Но Шура быттьӧкӧ тӧдіс менсьым мӧвпъясӧс да сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Кодӧс ме радейта, сійӧ меным и мича.
— Да, збыль, — думайтыштӧм бӧрын сӧгласитчис Зоя.
... Ӧтчыд, кор ми куимӧн вӧлі мунам шоссе пӧлӧн, миянӧс вӧтӧдіс грузӧвӧй машина да друг тормозитіс.
— Школаӧ?
— кабина ӧшиньсяньыс видзӧдлігмоз дженьыда юаліс шопер.
— Школаӧ, — шензигтыр вочавидзи ме.
— Ноко, вай татчӧ челядьтӧ.
Ме эг на удит думыштны, кыдзи Зоя да Шура вӧліны нин кузовас, и налӧн гораа горзӧм шы улын машина мӧдӧдчис водзлань.
Сійӧ лунсяньыс дзик тулысӧдзыс ӧти и сійӧ жӧ часӧ миянӧс вӧтӧдліс тайӧ грузӧвикыс, босьтліс челядьӧс да нуліс найӧс пӧшти самӧй школаӧдзыс.
Сэні, пельӧсын, найӧ чеччылісны, а машина тӧвзьыліс водзӧ.
Ми некор эгӧ виччысьлывлӧй «ассьыным машинаӧс», миянлы кажитчӧ вӧлі друг кывны мыш сайысь тӧдса гора гудок шы да сэтшӧм жӧ кыз гӧлӧсӧн горӧдӧм шы:
«Ноко, пуксьӧй кузовас!»
Дерт, бур сьӧлӧма шопер прӧстӧ таті и ветліс, миянкӧд ӧти туй кузя, но челядь пӧшти эскисны, мый сійӧ нарошнӧ волывлӧ миянла.
Зэв бур вӧлі татшӧм чайтӧмыс!
НОВОСЕЛЬЕ
Мӧскуаӧ челядь воӧмсянь кык во мысти Анатолий Петровичлы сетісны мӧд жыр, ыджыдджыкӧс да удобнӧйджыкӧс, Александровскӧй проездса 7-ӧд №-а керкаысь.
Ӧні Александровскӧй проездсӧ он тӧд: улича кыкнанладорас стрӧитісны ыджыд выль керкаяс, тротуаръяссӧ да мостовӧйсӧ вевттьӧмаӧсь рӧвнӧй, шыльыд асфальтӧн.
А сійӧ кадӧ тані вӧлі дзик сиктса кодь дас кымын керка, а керкаяс саяс вӧліны кутшӧмсюрӧ градъяс, а водзӧджык — ыджыд, гажтӧм куш места.
Миян керканым сулаліс дзик ӧтка, кыдзи шуӧны — бокын, и, удж вылысь воигӧн, ме сійӧс аддзылі ылысянь на, мыйӧн сӧмын петалі трамвайысь.
Олім ми мӧд судтаас.
Выль жырным вӧлі ёна бурджык миян важ оланін дорысь: шоныдджык, югыдджык, ыджыдджык.
Выль оланінӧ вуджӧмыс челядьлы вӧлі нимкодь.
Найӧ радейтісны став выльсӧ, и выль оланінӧ вуджӧмыс налы вӧлі ыджыд удовольствиеӧн.
Эз этша кад найӧ воштыны лӧсьӧдчӧм вылӧ.
Зоя мичаа тэчаліс небӧгъяссӧ, тетрадьяссӧ, журналъясысь вундалӧм картинаяссӧ.
Шура сідзжӧ тэрмасьтӧг чукӧртіс да упакуйталіс ассьыс овмӧссӧ: стеклӧ торъяс, посни изъяс, кӧрт торъяс, нюклясьӧм кӧрттувъяс да ещӧ уна мукӧдтор, — мыйла найӧ вӧлі колӧны сылы, ме эг тӧд.
Выль жырйын индім ми челядьлы пельӧс, сувтӧдім сэтчӧ неыджыд пызан, ӧшӧдім учебникъяслы да тетрадьяслы полка.
Пызансӧ аддзӧм бӧрын Шура пыр жӧ горӧдіс:
— Шуйгаладорыс, чур, менам!
— А веськыдладорыс — менам, — окотапырысь сӧгласитчис Зоя, да, кыдзи и век, вензьӧм вылӧ помкаыс быри.
Ми олім важмозыс жӧ: колины лун бӧрся лунъяс, ми уджалім, велӧдчим.
Вежалунъясӧ «восьтылім» Мӧскуалысь кутшӧмкӧ выль места: ветлім либӧ Сокольникиӧ, либӧ Замоскворечьеӧ, либӧ катайтчылім «Б» трамвайӧн Садовӧй кольцо кузя, либӧ гуляйтлім Нескучнӧй садйын.
Анатолий Петрович бура тӧдіс Мӧскуасӧ, и важсӧ и выльсӧ, и эз этша вермы висьтавлыны миянлы Мӧскуа йылысь.
— А кӧн нӧ Кузнецкӧй мостыс?
— юаліс ӧтчыд Шура, кор ми мунам вӧлі сэті, и вочакыв пыдди кылім интереснӧй рассказ сы йылысь, кыдзи тані зэв важӧн нин збыльысь вӧлӧма пос и кыдзи ичӧтик Неглинка юыс пырӧма му пытшкас.
Тадзи ми тӧдмавлім, кыдзи лоӧмаӧсь Мӧскуаын быдсяма «валъяс», «воротаяс», Столовӧй, Скатертнӧй, Гранатнӧй переулокъяс, Броннӧй уличаяс, Собачӧй площадка.
Анатолий Петрович висьтавліс, мыйла Пресняыс шусьӧ Гӧрдӧн, мыйла эм Баррикаднӧй улича да <rus>площадь Восстания</rus>...
И лист бок бӧрся лист бок воссьыліс челядь водзын миян чудеснӧй карлӧн историяыс, челядь велӧдчисны гӧгӧрвоны да радейтны юркарлысь важсӧ да ӧніясӧ.
ЫДЖЫД ШОГ
Ӧтчыд февраль тӧлысь помын миян вӧлі босьтӧма циркӧ билетъяс.
Кино вылӧ, циркӧ челядьӧс ми нуӧдлывлім эг частӧ, но зато быд татшӧм поход вӧлі настоящӧй праздникӧн.
Челядь виччысьлісны вежалунсӧ терпитны вермытӧг, и тайӧс нинӧмӧн оз позь вӧлі сайкӧдны: найӧ мечтайтісны сы йылысь, кыдзи найӧ аддзыласны дрессируйтӧм понйӧс, коді кужӧ артавны дасӧдз, кыдзи кытшӧд тӧвзяс вылын юра, посни кокъяса вӧв, кодӧс мичмӧдӧма эзысьӧн, кыдзи велӧдӧм тюлень кутас кавшасьны ӧти бӧчка вывсянь мӧд вылӧ да нырнас кутавны мач, кодӧс шыбитас сылы дрессировщик...
Недель чӧж сӧмын цирк йылысь и сёрнитісны.
Но суббӧтаӧ, школаысь воӧм бӧрын, ме шензигтыр аддзи, мый Анатолий Петрович гортын нин да куйлӧ крӧвать вылын.
— Тэ мыйла сэтшӧм водз?
И мыйла куйлан?
— повзьӧмӧн юалі ме.
— Эн маитчы, прӧйдитас.
Прӧстӧ лёка ачымӧс чувствуйтны куті.
Ог вермы шуны, медым менӧ тайӧ успокоитіс: ме аддзи, мый Анатолий Петровичлӧн чужӧмыс блед и кыдзкӧ ачыс сразу омӧльтчӧма, быттьӧкӧ сійӧ висьӧма важысянь нин да серьёзнӧя.
Зоя да Шура пукалісны сы дінын да полӧмӧн видзӧдісны батьныс вылӧ.
— Ковмас тіянлы циркад метӧг мунны, — шуис сійӧ да асьсӧ заставитіс нюммунны.
— Ми тэтӧг огӧ мунӧй, — решительнӧя вочавидзис Зоя.
Огӧ мунӧй!
— шыасис Шура.
Мӧд луннас Анатолий Петровичлы лои ещӧ на сьӧкыдджык.
Боксӧ кутіс ёна бытшкыны, пондіс кынтыны.
Кыдзи век, сійӧ эз норась, эз лӧвт, сӧмын крепыда курччис вомдоръяссӧ.
Колӧ вӧлі мунны врачла, но ме полі кольны верӧсӧс ӧтнассӧ.
Торкӧдчи суседъяс ордӧ — некод эз шыась, тыдалӧ, петӧмаӧсь гуляйтны: ӧд вежалун.
Ме бӧр локті гортӧ, шӧйӧвоши, ог тӧд, мый вӧчны.
— Ме ветла докторӧс корны, — друг шуис Зоя, и эг на удит сылы паныд шуны, кыдзи сійӧ пасьталӧма нин пальтосӧ да шапкаасьӧма.
— Оз позь...
ылын...
— муртса вермис шуны Анатолий Петрович.
— Абу ылын, ветла, ме ветла...
Ме тӧда, кӧні сійӧ олӧ!
Но, пӧжалуйста!
— И, вочакывсӧ виччысьтӧг, Зоя пӧшти тӧвзис пос кузя.
— Но, мед...
нывкаыс тӧлка...
аддзас...
— вашнитіс Анатолий Петрович да бергӧдчис стенлань банӧн, медым дзебны дойысла кельдӧдӧм чужӧмсӧ.
Час мысти Зоя локтіс врачкӧд.
Врач видлаліс Анатолий Петровичӧс да дженьыдика шуис:
«<rus>Заворот кишок.</rus>
Ӧні жӧ больничаӧ.
Операция колӧ вӧчны».
Врач кольччис Анатолий Петрович дінӧ, а ме котӧрті машинала, и часджын мысти сійӧс нуисны больничаӧ.
Кор сійӧс лэччӧдісны поскӧд уліӧ, сійӧ заводитіс лӧвтны, но, челядьыслысь зэв ёна повзьӧмысла паськӧдӧм синъяссӧ аддзӧм бӧрын, пыр жӧ ланьтіс.
... Операцияыс прӧйдитіс бура, но Анатолий Петровичлы эз ло кокньыдджык.
Быдпӧрйӧ, кор ме пыравлі палатаӧ, менӧ медъёна повзьӧдліс сылӧн нинӧм тӧждысьтӧм чужӧмыс: вывті нин ме велалі гажа характера, варов верӧс дінӧ, а ӧні сійӧ куйліс чӧв-лӧнь, и сӧмын шочиника кыпӧдлыштліс слабиник, омӧльтчӧм кисӧ, пуктыліс сійӧс менам ки вылӧ и век сідз жӧ, кыв шутӧг, муртса топӧдліс менсьым чуньясӧс.
Март 5-ӧд лунӧ, кыдзи и век, ме вои видлыны сійӧс.
— Нӧрӧвитыштлӧй, — кыдзкӧ ме вылӧ тешкодя видзӧдлӧм бӧрын вестибюляс на шуис меным тӧдса санитар.
— Пыр жӧ сестра петас.
Либӧ врач.
— Да ме висьысь Космодемьянский дінӧ, — висьталі ме: чайті, мый сійӧ менӧ эз тӧд.
— Менам постояннӧй пропуск.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр сестра петас, виччысьыштлӧй, — мӧдысь шуис сійӧ.
Минут мысти тэрмасьӧмӧн петіс сестра.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, а ачыс зілис не видзӧдны ме вылӧ.
И сэк ме гӧгӧрвои.
— Сійӧ... кулі?
— шуи ме думыштны позьтӧм да лӧсявтӧм кывъяс.
Сестра кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
* * *
... Сьӧкыд, вывті сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс и сэки, кор водзвыв нин тӧдан, мый висьӧмыс сылӧн смертельнӧй и воштӧмсӧ он вермы некыдз вештыны.
Но татшӧм пӧщадатӧм немвиччысьтӧг кулӧмыс — нинӧм страшнӧйджыкӧс ме ог тӧд...
Недель сайын на тайӧ мортыс, коді челядь дырсяньыс некор нинӧмӧн эз висьлы, пуис тыр олӧмӧн, вӧлі гажа, вына — и вот сійӧ гортйын, ачыс абу ас кодьыс, вочавидзтӧм, ставыс веськодь сылы...
Челядь эз вешйывны ме дорысь: Зоя кутіс киӧд, Шура кутчысис мӧд киӧ.
— Мама, эн бӧрд!
Мамочка, эн бӧрд!
— батьыслӧн вӧрзьывтӧм чужӧм вылӧ гӧрдӧдӧм синъяснас видзӧдігтыр шуаліс Зоя.
... Кымӧра, кӧдзыд лунӧ ми сулалім куимӧн Тимирязевскӧй паркын, виччысим менсьым вокӧс да чойӧс: найӧ долженӧсь вӧлі локны дзебны верӧсӧс.
Ми сулалім кутшӧмкӧ джуджыд куш пу улын, миян вылӧ ыргис кӧдзыд, чизыр тӧв, и ми чувствуйтім асьнымӧс дзик ӧткаӧн, сирӧтаясӧн.
Ог помнит, кыдзи воисны миян рӧднӧйяс, кыдзи коли тайӧ кӧдзыд, сьӧкыд, помтӧмӧн кажитчысь луныс.
Муртса помнита сӧмын сійӧс, кыдзи ми мунім шойна вылӧ, сэсся кыдзи друг отчаяннӧя, гораа бӧрддзис Зоя — да горт пӧв вылас котшмунісны кын комӧкъяс...
БАТЬТӦГ
Сійӧ кадсяньыс менам олӧмӧй крута вежсис.
Войдӧр олігӧн ме чувствуйті да тӧді, мый орччӧн — дона, матыса морт, мый ме век верма мыджсьыны сылӧн надежнӧй кияс вылас.
Ме велалі тайӧ спокойнӧй, шонтысь уверенность дінас и весиг думыштлыны эг вермыв, кыдзи вермас лоны мӧдног.
И друг коли ӧтнам, и миян кык челядьлӧн судьба вӧсна да налӧн олӧмыс вӧсна кывкутӧмыс дзикӧдз уси менам пельпомъяс вылӧ.
Шура век жӧ вӧлі ичӧт на, и лоӧмторйыслӧн ужасыс эз на тырвыйӧ во сы вежӧрӧдз.
Сылы быттьӧкӧ кажитчис, мый батьыс прӧстӧ кӧнкӧ ылын, кыдзи и вӧвлі войдӧрджык миян торйӧн олігӧн, и мый коркӧ бӧр воас...
Но Зоя примитіс тайӧ шогсӧ, кыдзи верстьӧ морт.
Сійӧ пӧшти эз панлы сёрни бать йывсьыс.
Кор сійӧ аддзыліс, мый ме думыштчӧмӧн ола, матыстчас вӧлі ме дінӧ, видзӧдлас синмӧ да ньӧжйӧник шуас:
— Кӧсъян, ме тэныд лыддьышта?
Либӧ корліс:
— Вай мыйкӧ висьтав!
Кутшӧм тэ вӧлін ичӧт дырйиыд...
Либӧ прӧстӧ пуксьыліс орччӧн да, менам пидзӧс бердӧ топӧдчӧмӧн, лӧня пукавліс.
Сійӧ зілис, кыдзи кужис, гажӧдны менӧ, ылӧдны менӧ шог мӧвпъясысь.
Но мукӧд дырйи войнас ме кывлі, мый сійӧ бӧрдӧ.
Ме матыстчылі сы дінӧ, малавлі сійӧс юрӧдыс, ньӧжйӧникӧн юавлі:
— Тэ папа вӧснаыд?
И сійӧ пыр ӧтмоза вочавидзліс:
— Ог, тайӧ ме, навернӧ, унйылысь.
... Зоялы и войдӧр частӧ шулывлісны:
— «Тэ ыджыдджык, видзӧд Шура бӧрсяыд, отсась мамаыдлы».
Ӧні тайӧ кывъясыс босьтісны выль смысл: Зоя збыльысь лоис менам отсасьысьӧн да ёртӧн.
Ме понді велӧдны ещӧ ӧти школаын и воддза дорысь ещӧ на этшаджык вермылі овны гортын.
Рытсяньыс ме гӧтӧвитлі ӧбед.
Зоя шонтыліс сійӧс, вердліс Шураӧс, идравліс жыр, а кор ещӧ неуна быдмыштіс, кутіс ачыс пач ломтыны.
— Ок, сотас Зоя миянлысь керканымӧс,
— шулывлісны мукӧд дырйи суседъяс.
— Ичӧт на ӧд!
Но ме тӧда вӧлі: Зоя вылӧ позьӧ надейтчыны спокойнӧйджыка мукӧд верстьӧяс вылӧ дорысь.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс ас кадӧ, некор нинӧм эз вунӧдлы, и весиг медся гажтӧм, ичӧтик уджтор эз вӧчлыв кыдзсюрӧ.
Ме тӧді: Зоя оз шыбит кусӧдтӧм истӧгтув, ас кадӧ пӧдлалас юшка, пыр жӧ казялас пачысь усьӧм ӧгыртор.
Ӧтчыд ме вои гортӧ зэв нин сёрӧн, менам висис юр да сэтшӧм вӧлі мудз, мый эбӧсӧй эз тырмы кутчысьны ӧбед гӧтӧвитны.
«Ӧбедсӧ аски гӧтӧвита,
— мӧвпалі ме.
— Чечча водзджык...»
Ме муртса пукті юрӧс пӧдушка вылӧ да унмовси сразу жӧ, и...
садьми аскинас мукӧд лунся серти эг водзджык, а сёрӧнджык: часджын кымын мысти колӧ нин вӧлі петны гортысь, медым не сёрмыны удж вылӧ.
— Вот бедаыд!
— шогӧ усьӧмӧн шуи ме.
— Кыдз нӧ менам сы дыра узьсьӧма!
Ковмас талун тіянлы ӧбедайтны пӧсь сёянтӧг.
Рытнас удж вылысь локтӧм бӧрын ме порог дорсянь на юалі:
— Но мый нӧ, талун ёна тшыгъялінныд?
— А вот эгӧ тшыгъялӧй, а вот и ми пӧтӧсь!
— победа бӧрын моз горӧдіс Шура ме водзладорын чеччалігтыр.
— Пуксьы ӧдйӧджык ӧбедайтны, мама, миян талун жаритӧм чери!
— ыджыд радлунӧн висьталіс Зоя.
— Чери?
Кутшӧм чери?..
Скӧвӧрда вылын и збыльысь руаліс бура жаритӧм ичӧтик чери.
Кытысь сійӧ?
Челядь радлісны менам шензьӧм вылӧ.
Шура век на чеччаліс да горзіс, а Зоя, зэв довольнӧй, медбӧрын гӧгӧрвоӧдіс:
— Гӧгӧрвоан, кор вӧлі ми мунам пруд дорті школаӧ, видзӧдлім прорубас, а сэні чери.
Шура кӧсйис кутны сійӧс кинас, а чериыс зэв нильӧг.
Школаын ми нянялысь корим консервнӧй банка, пуктім калоши видзан мешӧкӧ, а кор кутім локны гортӧ, неуна олыштім пруд дорын и кыйим...
— Ми эськӧ и унджык кыйим, да кутшӧмкӧ дядьӧ миянӧс сэтысь вӧтліс, шуӧ: вӧянныд пӧ либӧ кияснытӧ кынтанныд.
А ми эгӧ и кынтӧй!
— торкис Шура.
— Ми уна кыйим, — водзӧ висьталіс Зоя.
— Воим гортӧ, жаритім, асьным сёйим и тэныд колим.
Збыль ӧд, чӧскыд?
Сійӧ рытнас ми ӧбед гӧтӧвитім Зоякӧд ӧтлаын: сійӧ ӧкуратнӧя весаліс картупель, мыськис шыдӧс да внимательнӧя видзӧдіс, уна-ӧ да мый ме тэча кастрюляӧ.
... Бӧрынджык, Анатолий Петрович кулӧм мысти сійӧ первойя тӧлысьяссӧ казьтылігӧн, ме эг ӧтчыд мӧвпыштлы, мый буретш сэки лои Зоя характерын сэтшӧм водз серьёзностьыс, кодӧс казявлісны сылысь весиг омӧля тӧдса йӧз.
ВЫЛЬ ШКОЛА
Верӧс кулӧм бӧрын регыд мысти ме челядьӧс вуджӧді 201-ӧд школаӧ: сэтчӧдз, кӧні велӧдчылісны ӧнӧдз, вӧлі вывті ылын ветлӧдлынысӧ, и ме полікодь лэдзны челядьӧс ӧтнаннысӧ.
Ачым жӧ сэні эг нин уджав: ме куті велӧдны верстьӧ йӧзӧс велӧдан школаын.
Выль школаыс кажитчӧма челядьлы первойсяньыс жӧ, кыв шутӧг — первойя лунсяньыс жӧ найӧ кутісны радейтны сійӧс и прӧстӧ эз сюрлыны кывъясыс, медым висьтавны ассьыныс ыджыд радлунсӧ.
Збыльысь, войдӧр найӧ велӧдчисны неыджыд пу керкаын, коді вӧлі Осиновӧй Гайясса школа кодь жӧ.
А тайӧ школаыс вӧлі ыджыд, кыпыд и орччӧн стрӧитсис гырысь, паськыд ӧшиньяса куим судта зэв мича выль здание.
Татчӧ найӧ вуджасны локтан велӧдчан воын.
Хозяйственнӧй Зоя ӧдйӧ донъяліс Николай Васильевич Кириковӧс, 201-ӧд школаса директорӧс.
— Тэ кӧ эськӧ аддзылін, мама, кутшӧм миян лоас залыс!
— сьӧлӧмсяньыс висьтавліс сійӧ.
— А библиотекаыс!
А небӧгыс мыйта!
Ме сы мындасӧ некор на эг аддзыв: став стенаяс пӧлӧн, джоджсяньыс йиркӧдзыс, ставыс полкаяс, и ни ӧти прӧст места абу...
Яблоклы усьны некытчӧ, — думайтыштӧм бӧрын содтіс сійӧ и ме бара кылі бабушкасӧ — тайӧ вӧліны сылӧн кывъясыс).
— Николай Васильевич нуӧдліс миянӧс строительство вылас, ставсӧ петкӧдліс.
Сійӧ шуӧ: миян пӧ лоас ыджыд сад, асьным садитам.
Аддзылан, мама, кутшӧм лоас миян школаным: бурджыксӧ Мӧскуа пасьталаысь он аддзы!
Шуралы сідзжӧ ставыс вӧлі интереснӧ, мый вӧчсис школаын, но медся ёна сылы сьӧлӧм вылас волісны физкультура кузя урокъяс.
Детинка помтӧг вермис висьтавны сы йылысь, кыдзи сійӧ подтянитчыліс трапеция вылын, кыдзи чеччыштіс «козёл» вомӧн, кыдзи велаліс баскетбольнӧй «кӧрзинкаӧ» мач шыблавны.
Выль велӧдысьыс, Лидия Николаевна Юрьева, пыр жӧ сьӧлӧм вылас воӧма кыкнанныслы.
Тайӧс ме казявлі сы серти, кутшӧм окотапырысь найӧ мунісны быд лун школаӧ, кутшӧм гажаӧсь да довольнӧйӧсь волывлісны школаысь, кыдзи зілисны кывйысь кывйӧ висьтавны велӧдысьыслысь висьталӧмторсӧ, — ставыс налы вӧлі важнӧйӧн и тыр тӧдчанлунаӧн.
— Ме ногӧн, тэ вывті ыджыдӧс полеяссӧ колялан, — Зоялысь тетрадьсӧ видлалігӧн шуи ме ӧтчыд сылы.
— Абу, абу!
— тэрыба паныд шуис Зоя.
— Лидия Николаевна тшӧктӧ та пасьта, векньыдджыка оз позь!
Тадзи вӧлі быдтор кузя: раз Лидия Николаевна шуис, значит сідз сӧмын и должен лоны.
И ме тӧді: тайӧ бур, тайӧ лоӧ, мый велӧдысьсӧ радейтӧны да уважайтӧны, буретш та вӧсна зіля да окотапырысь выполняйтӧны сылысь ставсӧ, мый сійӧ корас, мый сійӧ тшӧктас.
И Зоя и Шура пыр примитлісны сьӧлӧм берданыс ставсӧ, мый лоліс классас.
— Талун Борька сёрмис да шуӧ:
«Менам мамӧй висьмис, ме ветлі аптекаӧ»!
— пӧся висьталіс Шура.
— Но мамыд кӧ висьӧ, мый сэк вӧчан.
Лидия Николаевна и шуӧ сылы:
«Пуксьы аслад местаад».
А урокъяс бӧрын буретш локтіс Борькалӧн мамыс — сійӧ сыкӧд кӧсйӧма веськыда школасяньыс кытчӧкӧ мунны, — и видзӧдам, мамыс здоров, весиг ньӧти оз вись.
Лидия Николаевна гӧрдӧдіс, скӧрмис да шуӧ Борькалы:
«Ме медъёна ог радейт, кор пӧръясьлӧны.
Менам сэтшӧм правилӧ: ачыс кӧ висьталіс веськыда, эз пӧръяв...
эз ылӧд, — тэрыба веськӧдӧ асьсӧ Шура, чувствуйтӧмӧн, мый заводитӧ вывті вӧльнӧя передавайтны велӧдысьыслысь сёрнисӧ, — сідзкӧ мыжджынйыс чинӧ».
А ме юалі:
«Мыйла, висьталіс кӧ веськыда, мыжджынйыс чинӧ?»
А Лидия Николаевна вочавидзис:
«Мортыс кӧ ачыс висьталіс, сідзкӧ сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс мыжсӧ, и нинӧмысь сійӧс ёнасӧ наказывайтны.
Мыйла нӧ, сійӧ кӧ гӧгӧрвоис?
А сійӧ кӧ ылӧдчӧ, висьталӧ неправда, — сідзкӧ, нинӧм оз гӧгӧрво, и мӧдпӧрйӧ бара жӧ сідз вӧчас, и, сідзкӧ, сійӧс колӧ накажитны...»
Классыс кӧ омӧля справитчыліс контрольнӧй уджӧн, Зоя волывліс гортӧ жугыль чужӧма, и рытнас ме тревожитчӧмӧн юавлі:
— Тэнад «неудовлетворительнӧ»?
— Абу, — шога вочавидзліс сійӧ, — менам «хорошо», ме ставсӧ решиті, а вот Маня Федотовалӧн — ставсӧ неправильнӧ вӧчӧма.
И Нина Любимовалӧн сідзжӧ.
Лидия Николаевна шуис:
«Меным вывті жаль, но ковмас пуктыны тіянлы неудовлетворительнӧй отметка...»
Ӧтчыд ме вои удж вылысь мукӧд лунся серти водзджык.
Челядь эз вӧвны гортын.
Ме повзикодь да муні школаас, корси Лидия Николаевнаӧс да юалі, тӧдӧ-ӧ сійӧ, кӧні Зоя.
— Ме чайта, ставӧн нин муналісны гортаныс, — вочавидзис сійӧ.
— А век жӧ, вай видзӧдлам классас.
Ми матыстчим класс ӧдзӧс дорас да видзӧдлім стеклӧ пырыс.
Дӧска дорын сулалісны Зоя да ещӧ куим нывка: кыкыс — тушанас ыджыдджыкӧсь Зояысь, ӧткодь вӧсни кӧсаясаӧсь; коймӧдыс — ичӧтик, кызіник да кудриа юрсиа.
Ставныс вӧліны зэв серьёзнӧйӧсь, а кудриа юрсиаыс весиг неуна вомсӧ калькӧдыштӧма.
— Мый нӧ тэ вӧчан?
— ньӧжйӧник да внушительнӧя шуаліс сылы Зоя.
— Кор содталӧны карандашъяс карандашъяс дінӧ, сідзи и карандашъяс лоӧны.
А тэ содталан метръяс дінӧ килограммъяс.
Мый нӧ тэнад артмӧ?
Тайӧ кадас классас пыдын, шуйгаладорас, тыдыштліс мыйкӧ еджыдтор.
Ме видзӧдлі сыладорӧ: медбӧръя парта сайын пукаліс Шура да немтӧждысьтӧг лэдзаліс бумагаысь вӧчӧм гулюясӧс.
Ми вешйим ӧдзӧс дорысь.
Ме тшӧкті Лидия Николаевналы недыр мысти ыстыны Зояӧс гортӧ да водзӧ вылӧ не лэдзны дыр кежлӧ кольччыны школаӧ урокъяс бӧрын.
Рытнас ме и ачым висьталі Зоялы, медым сійӧ, кор помасясны занятиеяс, пыр жӧ локтас гортӧ.
— Аддзан, ме талун зіли локны удж вылысь водзджык, кӧсйи олыштны тіянкӧд, а ті абуӧсь, — шуи ме сылы.
— Тэ, пӧжалуйста, эн нин задерживайтчы школаад весьшӧрӧсӧ.
Зоя кывзіс менсьым кыв шутӧг, но сёрӧнджык, ужнайтӧм бӧрын нин, друг шуис:
— Мама, нывкаяслы отсавны ӧмӧй — весьшӧрӧ удж?
— Мыйла нӧ весьшӧрӧ?
Сійӧ зэв бур, кор морт отсалӧ ёртыслы.
— А мыйла нӧ тэ шуан:
«Эн задерживайтчы весьшӧрӧсӧ»?
Ме курччи вомдоръясӧс и, гашкӧ, сёӧдысь нин мӧвпалі: кутшӧм видзчысигтыр колӧ бӧрйыны кывъястӧ челядькӧд сёрнитігӧн!
— Прӧстӧ ме кӧсйи олыштны тіянкӧд, ме ӧд зэв шоча мынлывла водзджыксӧ.
— Но ӧд тэ ачыд шуан: медглавнӧйыс — удж.
— Тайӧ вернӧ.
Но ӧд тэнад уджыд и ещӧ на эм, медым Шураыд вӧлі пӧт, а школаын пукаліс сійӧ тшыг да виччысис, кор тэ помалан.
— Эг тшыгйӧн ме пукав, — дорйис чойсӧ Шура.
— Зоя босьтліс бур завтрак.
Мӧд асывнас, школаӧ мунігӧн, Зоя юаліс:
— Позьӧ, ме талун бара занимайтчышта нывкаяскӧд?
— Сӧмын дырсӧ эн задерживайтчы, Зоя.
— Часджын кежлӧ!
— вочавидзис сійӧ.
И ме тӧда вӧлі: тайӧ лоас збыльысь часджын, и ни ӧти минут не дырджык.
ГРЕЧЕСКӦЙ МИФЪЯС
Меным вывті окота вӧлі кольны миян олӧмын Анатолий Петровичӧн заведитӧм обычайяс.
Выходнӧй лунъясӧ ми сідзи жӧ, кыдзи и Анатолий Петрович дырйи, гуляйтім Мӧскуаті, но прогулкаясыс миянлы лоисны шогӧсь: ми пыр мӧвпалім бать йылысь.
Рытъясын эз ладмыв миян ворсӧмным — эз тырмыв бать, сылӧн шутитӧмыс да серамыс.
Ӧти прӧст рытӧ, гортӧ локтігӧн, ми сувтім ювелирнӧй магазин дорӧ.
Яръюгыда югдӧдӧм витринаыс вӧлі синтӧ ёрӧ: драгоценнӧй изъясын ыпъялісны да дзирдалісны алӧй, кельыдлӧз, турунвиж, фиолетовӧй биторъяс.
Сэні вӧліны ожерельеяс, брошкаяс, кутшӧмкӧ дзирдалысь безделушкаяс.
Дзик ӧшинь стеклӧ водзас паськыд бархатнӧй пӧдушка вылӧ вӧлі пукталӧма чунькытшъяс, и быдӧнын сідз жӧ дзирдаліс кутшӧмкӧ драгоценнӧй изтор, и кажитчӧ вӧлі, быд изторйысь, быттьӧкӧ тӧчила кӧлесасянь либӧ трамвай проводсянь, чеччӧны да сявкйӧны синмад уна рӧма бикиньяс.
Драгоценнӧй изъяслӧн тайӧ тӧдтӧм, дзирдалана ворсӧм вылас видзӧдігӧн челядь ылалісны.
И Зоя друг шуис:
— Папа меным кӧсйысьліс висьтавны, мынла чунькытшъясас век пукталӧны драгоценнӧй изъяс, да сідзи эз и висьтав...
— Сійӧ сідзжӧ друг ланьтіс, крепыда топӧдліс менсьым киӧс, быттьӧкӧ корис прощение сыысь, мый гораа казьтыштіс бать йывсьыс.
— Мам, а тэ тӧдан, мыйла чунькытшъясас драгоценнӧй изъясыс?
— юаліс Шура.
— Тӧда.
Ми мӧдӧдчим водзӧ, и мунігмоз ме висьталі челядьлы Прометейлысь историясӧ.
Челядь мунісны, видзӧдісны меным кыкнанладорсяньыс чужӧмӧ, кыйисны быд кыв да муртса эз зурасьлывлыны ветлысь-мунысьяс вылӧ.
Древньӧй легенда, кӧні висьтавсьӧ храбрец йылысь, коді йӧз ради муніс вӧвлытӧм подвиг вылӧ да ёна мучитчӧм вылӧ, пыр жӧ кыпӧдіс налысь ыджыд интерес.
— ... И вот ӧтчыд Прометей дінӧ воис Геркулес, вывті ён да бур сьӧлӧма морт, настоящӧй герой, — висьталі ме.
— Сійӧ некодысь, весиг Зевсысь, эз повлы.
Аслас мечӧн сійӧ кераліс чепъяс, кодӧн вӧлі дорӧма из гӧра бердӧ Прометейӧс, и мездіс сійӧс.
Но Зевслӧн шуӧмыс, мый Прометей некор оз вермы мынтӧдчыны аслас чепсьыс, коли вынаӧн: сылӧн киас сідзи и колис чепыслӧн изторъя ӧти звено.
Сійӧ кадсяньыс Прометей паметь кузя йӧзыс новлӧны чуняс драгоценнӧй изъя чунькытш.
Некымын лун мысти челядьлы ме вайи библиотекаысь греческӧй мифъяс да куті найӧс гораа лыддьыны.
И тешкодьтор: сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧ ёна интересуйтчисны Прометейӧн, менсьым найӧ кывзісны эз зэв окотапырысь.
Тыдалӧ, ен нисьӧ мортъясыс, кодъяслысь нимъяссӧ сьӧкыд вӧлі запомнитны, кажитчисны налы кутшӧмкӧ кӧдзыдӧн, ылісаӧн, бокӧвӧйӧн.
То ли делӧ важ тӧдсаяс: чӧсмасьысь ош, Руч Патрикеевна, бӧбоват кӧин, коді ыштіс чери вылӧ да колис бӧжджынсӧ юкмӧсӧ, да роч йӧзкостса мойдъясысь мукӧд важ тӧдсаяс!
Но мифъясса геройяс вочасӧн сідзжӧ писькӧдісны туй челядь сьӧлӧмъясӧ: Шура и Зоя заводитісны сёрнитны Персей йилысь, Геракл, Икар йылысь, кыдзи ловъя йӧз йылысь.
Помнита, кыдзкӧ Зоя жалитыштіс Ниобеяӧс, а Шура паныд сувтіс:
— А мыйла сійӧ ошйысис?
Ме тӧді: небӧгъясысь уна геройяс ещӧ лоасны донаӧсь да матысаӧсь менам челядьлы.
Гашкӧ, та вӧсна ме запомниті ещӧ ӧтик дженьыдик сёрни.
— Ыджыд нин, а бӧрдан...
— мӧвпалігтыр да шензигтыр шуис меным ӧтчыд Зоя, кор суис менӧ «Лӧдз» мӧдпӧв лыддигӧн.
— Видзӧдла ме, кыдзи тэ кутан лыддьыны тайӧ небӧгсӧ, — вочавидзи ме.
— А кор ме сійӧс лыддя?
— Кор тэныд лоас ар дас нёль.
— О-о, сэтчӧдз дыр на, — шуис Зоя.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый татшӧм срокыс кажитчис сылы вывті кузьӧн, пӧшти позьтӧмӧн.
РАДЕЙТАНА КНИГАЯС
Ӧні, менам кӧ удайтчыліс прӧст рыт, ми эгӧ нин ворсӧй доминоӧн; ми лыддьысим гораа, вернӧджык — лыддьыси ме, а челядь кывзісны.
Частӧджык ми лыддьылім Пушкинӧс.
Тайӧ вӧлі дзик аслыссяма да вывті радейтана мир, мичаысь-мича да радуйтана.
Пушкинлысь строкаяссӧ запомнитны вӧлі зэв кокни, и Шура мудзлытӧг вермис лыддьыны ур йылысь, коді
... сьыланкывъяс сьылӧ лючки,
Да ӧрекъяс сёйӧ-гурчкӧ.
А ӧрекъяс абу прӧстӧй:
Ӧрек кышыс — сӧстӧм зарни,
Пытшкас изумруд из ставыс.
И мед кӧть челядь унатор тӧдісны наизусть, найӧ пыр выльысь и выльысь корлісны:
— Мама, пӧжалуйста, зарни чери йылысь...
сар Салтан йылысь...
Ӧтчыд кыдзкӧ ме заводиті лыддьыны налы «Тёмалӧн челядьдыр».
Ми воим буретш сійӧ местаӧдз, кӧні висьтавсьӧ, кыдзи батьыс нӧйтіс Тёмаӧс дзоридз чегӧмысь.
Челядьлы вывті окота вӧлі тӧдны, мый лоас водзӧ, но вӧлі сёр нин, и ме тшӧкті налы водны.
Артмис сідзи, мый ни сійӧ неделяс, ни мӧд вежалуннас ме эг вермы помавны налы лыддьыны Тёмалысь историясӧ: уджыс уна чукӧрмис — видлавтӧм тетрадьяс, дӧмтӧм чулкияс.
Медбӧрын Зоялӧн терпениеыс быри, босьтіс небӧгсӧ да лыддис сійӧ ачыс.
Тасянь и заводитчис: сійӧ мӧдіс лыддьыны дзик ставсӧ, мый веськавлі сылы ки улас, мед кӧть сійӧ вӧлі газет, мойд либӧ учебник.
Сійӧ быттьӧкӧ прӧверяйтліс ассьыс лыддьысьны кужӧмлунсӧ верстьӧ йӧз моз: не прӧстӧ учебникысь индӧм лист бок, но быдса небӧг.
Сӧмын кор ме шулі:
«Тайӧс тэныд водз на лыддьыныд, быдмышт ещӧ», сійӧ эз паныд мунлы и пуктывліс небӧгсӧ бокӧ.
Миян радейтана писательӧн лоис Гайдар.
Менӧ пыр шензьӧдліс сылӧн детскӧй небӧгъясын самӧй главнӧй, самӧй коланаторъяс йылысь сёрнитны кужӧмлуныс.
Сійӧ сёрнитліс челядькӧд серьёзнӧя, кыдзи ас кодьыскӧд, мед кӧть и арлыдыс налӧн вӧлі ичӧт.
Гайдар тӧдіс, мый челядь быдтор донъялӧны медся ыджыд мераӧн: смеллун радейтӧны беззаветнӧйӧс, дружба — настоящӧйӧс, верность — медся веськыдӧс.
Ыджыд мӧвплӧн би югдӧдіс сы небӧглысь лист бокъяссӧ.
Маяковский моз жӧ сійӧ быд строкаӧн кыпӧдліс ассьыс лыддьысьысьсӧ, чуксаліс эз ичӧт, комнатнӧй, сӧмын аслыс шудӧ, но ыджыд шудӧ, став войтыр шудӧ, коді стрӧитсьӧ миян канмуын, — чуксаліс и велӧдіс тышкасьны тайӧ шуд вӧснаыс, стрӧитны сійӧс асланыс киясӧн.
Мыйта сёрни миян вӧвлывлі Гайдарлысь быд татшӧм небӧг лыддьӧм бӧрын!
Ми сёрнитлім и сы йылысь, кутшӧм справедливӧй миян революцияным, и сы йылысь, кутшӧма торъялӧ сарскӧй гимназия миян школаысь, и сы йылысь, мый сэтшӧмыс збойлун да дисциплина.
Гайдарлӧн тайӧ кывъясыс вӧліны челядьлы вывті матысаӧн да йиджлісны найӧ сьӧлӧмӧдз, вежӧрӧдз.
Помнита, торъя нин волнуйтіс Зояӧс да Шураӧс сійӧтор, кыдзи Борис Гориков немкӧсйытӧг пӧгубитіс ассьыс ыджыдджык другсӧ — Чубукӧс — сӧмын сы вӧсна, мый разведкаын сійӧ вунӧдіс осторожность йылысь да самовольнӧ муніс купайтчыны.
— Тэ сӧмын думышт: купайтчыны сылы окота лоис, а Чубукӧс кутісны!
— скӧраліс Шура.
— А Чубукыс ӧд мӧвпаліс, мый Борис сійӧс предайтіс!
Тэ думыштлы, кутшӧма бӧрыннас мучитчис Борис!
Ме весиг ог гӧгӧрво, кыдзи сэки овны, тӧдан кӧ, мый тэ вӧсна ёрттӧ лыйлісны.
Ми лыддьылім и мӧдпӧв лыддьылім «Ылі канмуяс», «РВС», «Военнӧй тайна».
Мыйӧн сӧмын петавліс Гайдарлӧн выль небӧг, ме судзӧдлі сійӧс да вайлі гортӧ.
И миянлы пыр кажитчыліс, мый сійӧ миянкӧд сёрнитӧ сы йылысь, мый волнуйтӧ миянӧс талун, буретш самӧй тайӧ минутас.
— Мама, Гайдарыс кӧні олӧ?
— юаліс ӧтчыд Зоя.
— Буракӧ, Мӧскуаын.
— Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ!
ВЫЛЬ ПАЛЬТО
Шуралӧн радейтана ворсанторйӧн вӧлі детинкаяскӧд «казак-разбойникъясӧн» ворсӧм.
Тӧвнас лым пиӧ, гожӧмнас лыа пиӧ найӧ кодйылісны пещераяс, пестылісны бипуръяс да, воинственнӧя горзігтыр, котралісны уличаяс кузя...
Ӧтчыд рытъядорыс передньӧйын кыліс повзьӧдан грыммунӧм, воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Шура.
Но кутшӧм вӧлі сійӧ!
Ми Зоякӧд весиг ырскӧбтім-чеччим места вылысь.
Шура сулаліс миян водзын — юрсяньыс кок улӧдзыс ставнас сёйӧсь, сувтса юрсиа, котралӧмсьыс ставнас пӧсялӧма — но ставыс тайӧ миянлы абу выльтор.
Страшнӧ вӧлі мӧдтор: сылӧн пальто зепъясыс да кизьясыс вӧліны нетшыштсьӧмаӧсь лестукъясӧн, на пыдди тыдалісны пальтоас сырйӧсь дора розьяс.
Ме кынми места вылӧ да кыв шутӧг видзӧді сы вылӧ.
Пальтоыс вӧлі дзик на выль, муртса на сӧмын ньӧблім.
Век на нинӧм шутӧг ме пӧрччӧді Шура вылысь пальтосӧ да заводиті весавны.
Шура сулаліс яналӧма, но сэк жӧ сы чужӧм вылын тӧдчис кутшӧмкӧ упрямӧй независимость.
«Но и мед!» быттьӧкӧ аслас став виднас висьталӧ сійӧ.
Мукӧд дырйиыс пыравліс сылы татшӧм ру, и сэки сьӧкыд вӧлі сыкӧд ладмӧдчыны.
Горзыны ме ог радейт, а спокойнӧя сёрнитны ме эг вермы, сы вӧсна ме эг видзӧд Шура вылӧ да кыв шутӧг весалі пальтосӧ.
Жырйын вӧлі дзик лӧнь.
Прӧйдитіс кутшӧмкӧ дас вит-кызь минут и найӧ кажитчисны меным час дыраӧн.
— Мама, прӧстит, ме сэсся ог кут, — менам мыш сайын тэрыба нурбыльтіс Шура.
— Мама, прӧстит сійӧс!
— йӧла моз шыӧдчис Зоя.
— Ладнӧ, — бергӧдчывтӧг вочавидзи ме.
Сёр войӧдз ме пукалі да дӧмлі шог вайысь пальтосӧ.
... Кор ме садьми, ывлаыс вӧлі пемыд на.
Менам крӧвать дорын сулаліс Шура и, буракӧ, виччысис, кор ме восьта синъясӧс.
— Мама...
прӧстит...
ме сэсся некор ог кут, — ньӧжйӧник да коставлӧмӧн шуис сійӧ.
И кӧть тайӧ вӧліны сійӧ жӧ кывъясыс, мый и тӧрыт, но шуӧма вӧлі найӧс дзик мӧдног: дойӧн, сьӧлӧмсянь каитчӧмӧн.
— Тэ сёрнитін Шуракӧд тӧрытъя йывсьыд?
— юалі ме Зоялысь, кор ми колим жырйӧ сыкӧд кыкӧн.
— Сёрниті, — мыйкӧ дыра мысти вочавидзис сійӧ, тыдалӧ, сылы эз вӧв лӧсьыд.
— Мый нӧ тэ сылы шуин?
— Шуи...
шуи... мый тэ, мама, уджалан ӧтнад, мый тэныд сьӧкыд...
мый тэ эн прӧстӧ скӧрмы, а думыштін: мый нӧ ӧні вӧчны, кор пальтоыс дзикӧдз косясьлӧма?
«ЧЕЛЮСКИН»
— Помнитан, Шура, папаыд висьтавліс тэныд Седовлӧн экспедиция йылысь?
— юалі ме.
— Помнита.
— Помнитан, кыдзи Седовыс шулӧма мунтӧдзыс:
«Татшӧм снаряжениеӧн ӧмӧй позьӧ мунны полюслань!
Кӧкъямысдас пон пыдди миян сӧмын кызь, паськӧм киссьӧма, сёян-юан этша...»
Помнитан?..
А вот, видзӧд, Арктикаӧ мӧдӧдчӧ ледокольнӧй паракод.
Мыйыс сэні сӧмын абу!
Нинӧм абу вунӧдӧмаӧсь, ставтор йывсьыс думыштлӧмаӧсь — емсянь мӧскӧдз.
— Мый?
Кутшӧм мӧс?
— А вот видзӧд: борт вылас кызь квайт ловъя мӧс, нёль порсь, свежӧй картупель да овощи.
Морякъяс, дерт, туй вылас оз нин кутны тшыгъявны.
— И оз мӧдны кынмыны, — менам пельпом вомӧн газет вылӧ видзӧдігтыр содтӧ Зоя.
— Видзӧд, мыйта налӧн ставыс: и быдсяма мехӧвӧй паськӧмыс, и узьлан мешӧкъяс — найӧ мехӧвӧйӧсь жӧ, и из шом, и бензин, и карасин...
— И лыжияс!
— содтӧ Шура.
— Нартъяс — сійӧ сэтшӧм додьяс, да?
И быдсяма научнӧй приборъяс...
Вот кыдзи лӧсьӧдчӧмаӧсь!..
Ок, ружьеясыс!
Найӧ кутасны лыйлыны еджыд ошъясӧс да тюленьясӧс.
Ме некыдзи эг вермы думыштлыны, мый «Челюскин» лоас миян сёрниясын главнӧй темаӧн.
Сылӧн поход йылысь газетъясын юӧртсьывлісны шоча, а гашкӧ, юӧръясыс эз веськавлыны меным син улӧ, — сӧмын юӧрыс, кодӧс вайис ӧтчыд Шура, лоис меным дзик виччысьтӧмӧн.
— Мама, — ещӧ порог дорсянь на горӧдіс Шура, — «Челюскиныд» тай!
Помнитан, паракод?
Тэ ещӧ меным висьтавлін...
Ме ӧні ачым кывлі!..
— Да мый нӧ?
Мый лоис?
— Топӧдӧма сійӧс!
Йиясӧн топӧдӧма!
— А йӧзыс?
— Ставныс петӧмаӧсь.
Веськыда йи вылас.
Сӧмын ӧтик морт усьӧма борт сайӧ...
Ме сьӧкыдпырысь эски талы.
Но, вӧлӧмкӧ, Шура нинӧм абу дзугӧма — та йылысь тӧдісны нин канму пасьталаын.
Февраль 13-ӧд лунӧ («Вот, оз прӧста шуны, дас куимӧд числӧ — шудтӧм!» шогпырысь шуис Шура) Арктикаса йияс топӧдӧмаӧсь паракодсӧ: ыджыд напорӧн жугӧдӧма шуйга бортсӧ, и кык час мысти «Челюскин» вӧйӧма ваас.
Тайӧ кык час чӧжнас йӧзыс удитӧмаӧсь ректыны йи вылӧ кык тӧлысся сёян-юан запассӧ, палаткаяс, узьлан мешӧкъяс, самолёт, радиостанция.
Кодзувъяс серти тӧдмалӧмаӧсь, кӧнӧсь найӧ, йитчӧмаӧсь радио пыр Чукотскӧй побережьевывса полюсдорса станцияяскӧд да пыр жӧ заводитӧмаӧсь стрӧитны барак, кухня, сигнальнӧй вышка.
Регыд мысти радио да газетъяс вайисны мӧд юӧр: партия да веськӧдлан котыр лӧсьӧдісны челюскинечьясӧс спаситӧм кузя комиссия.
И спасительнӧй уджъясын пыр жӧ кутіс участвуйтны став канму: тэрыба ремонтируйтсялісны ледоколъяс, лӧсьӧдісны туйӧ дирижабльяс, аэросанияс.
Войвыв нӧрысын, Уэлленын и Провидение бухтаын самолётъяс дасьтысисны лэбзьыны катастрофа местаӧ.
Уэлленсянь мӧдӧдчисны лагерлань понъясӧн.
Океанӧд свет гӧгӧр мӧдӧдчис «Красин».
«Смоленск» да «Сталинград» паракодъяс мунісны войвылӧ сэтшӧм параллельясӧдз, кӧнъясын тӧвнас эз вӧвлы ни ӧти паракод, а Олюторскӧй мыс вылӧ вайисны самолётъясӧс.
Ог чайт, медым сійӧ лунъясӧ аддзысис морт, коді эськӧ эз волнуйтчы, эз следит челюскинечьяслӧн судьба бӧрся ловшысӧ кутӧмӧн.
Но Зоя и Шура сійӧн и олісны.
Ме верми эськӧ не кывзыны радио, не лыддьыны газетъяс — челядь тӧдісны ставсӧ, медся ичӧт подробностьясӧдз, и быдса часъясӧн пайӧ пӧся да тревожнӧя сёрнитлісны сӧмын ӧтитор йылысь: мый вӧчӧны ӧні челюскинечьяс?
Кыдзи чувствуйтӧны найӧ асьнысӧ?
Мый йылысь мӧвпалӧны?
Полӧны-ӧ?
Йи вылын вӧліны сё да нёль морт, на лыдын и кык челядь.
Вот кодъяс вылӧ вежаліс Шура!
— И мыйла налы уси сэтшӧм шудыс?
Ӧд найӧ нинӧм на оз гӧгӧрвоны: ӧтиыслы и кык арӧс на абу, а мӧдыс пузчужӧм кага на.
Вот эськӧ меным кӧ!..
— Шура, думыштлы, мый сёрнитан!
Кутшӧм нӧ сійӧ шуд?
Йӧзыслӧн сэтшӧм беда, а тэ висьталан, «шуд»!
Вочавидзӧм пыдди Шура сӧмын ӧвтчӧ кинас.
Сійӧ вундалӧ газетъясысь быд строка, кӧні гижӧма челюскинечьяс йылысь.
Серпасалӧ ӧні сійӧ сӧмын войвыв: йи да челюскинечьяслысь лагерсӧ — сэтшӧмӧс, кутшӧмӧн сійӧ чайтӧ.
Ми тӧдім, мый страшнӧй, виччысьтӧм катастрофаӧн суӧм челюскинечьяс эз повзьыны и эз шӧйӧвошны.
Тайӧ вӧліны мужественнӧй, стойкӧй, настоящӧй сӧветскӧй йӧз.
Ни ӧти мортлӧн эз лётмунны киясыс, ставӧн уджалісны, водзӧ нуӧдісны научнӧй наблюдениеяс, и эз прӧста газетыс, кодӧс найӧ лэдзлісны йи вылас олігӧн, шусьыв «Огӧ сетчӧй!»
Найӧ вӧчалісны кӧрт бӧчкаясысь пачьяс, консервнӧй банкаясысь — скӧвӧрдаяс да лампаяс, кольӧм пӧвторъясысь вӧчавлісны паньяс, найӧ баракъясын ӧшиньясыс вӧліны вӧчӧмаӧсь зэв ыджыд сулеяясысь — быдтор вылӧ тырмыліс и изобретательность, и кужӧмлун, и терпение.
А кымын тонна йи найӧ кыскалісны асланыс мышку вылас, кор лӧсьӧдісны аэродром!
Талун весаласны, а аскинас бара нин быдлаын чурвидзӧны йи гӧраяс — налӧн упорнӧй, сьӧкыд уджысь весиг следыс эз кольлы.
Но челюскинечьяс тӧдісны, мый найӧс долженӧсь спасайтны: Сӧветскӧй канмуын партия, Сталин ёрт оз кольны мортӧс бедаын.
И вот март заводитчигӧн («Веськыда Женскӧй лун кежлӧ!» — тайӧс юӧртігӧн горӧдіс Зоя) Ляпидевскийлӧн самолётыс пуксьӧма йи вылӧ да вуджӧдӧма нывбабаясӧс да челядьӧс му вылӧ.
«Вот молодец Ляпидевский!» — частӧ кывлі ме.
«Молоков» ним Зоя да Шура шулісны ёна уважайтӧмӧн.
Збыльысь, сьӧлӧмыд топавлӧ куш ӧти мӧвп дырйи сы йылысь, мый вӧчліс тайӧ шензьӧдана лётчикыс.
Медым ӧддзӧдны челюскинечьясӧс спасайтӧмсӧ, сійӧ пуксьӧдліс йӧзсӧ самолёт бордъясас грузӧвӧй парашютъяслы ӧшӧдӧм зыбкаӧ.
Сійӧ вӧчлывліс луннас некымын рейс.
Сійӧ ӧтнас петкӧдіс йияс вылысь комын ӧкмыс мортӧс!
— Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ!
— гораа мечтайтліс Шура.
Челюскинечьясӧс спасайтӧм вылӧ Камчаткаысь и Владивостокысь правительственнӧй комиссия мӧдӧдіс содтӧд самолётъяс.
Но сэки жӧ кывсис, мый йиыс лагерь гӧгӧрыс уналаті потӧма.
Артмӧмаӧсь восьсаинъяс, йиыс паськыдджыка потласьӧма ещӧ мукӧдлаті, йиясыс вешъясьӧны, пластъясыс кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас.
Сійӧ вой бӧрын, кор лэбисны нывбабаяс да челядь, йиыс жугӧдӧма пу барак, кӧні найӧ олісны.
Ляпидевскийлӧн самолётыс удитӧма воны ас кадӧ!
Недыр мысти выль шог: йи валъясыс пасьнитӧмаӧсь кухнясӧ, жугӧдӧмаӧсь аэродромсӧ, кӧні вӧлӧм сулалӧ Слепнёвлӧн самолётыс.
Опасностьыс воис пыр матӧджык, и быд лун, быд здук сійӧ лоліс век грознӧйджыкӧн.
Тулыс вӧчис ассьыс удж.
Шоныд лунъяс вылӧ Шура видзӧдлывліс зывӧктӧмпырысь:
«Бара нин тайӧ шондіыс!
Бара нин войтва виялӧ!» — скӧраліс сійӧ.
Но йӧзыс йи вылын пыр кольлісны этшаджыкӧн, и, медбӧрын, апрель 13-ӧд лунӧ йи вылӧ некод эз коль, некод!
Медбӧръя квайт челюскинецӧс вӧлі петкӧдӧма материк вылӧ.
— Но, мый, дас коймӧд числӧыд шудтӧм?
Шудтӧм, да?!
— ыджыд радлунӧн горзіс Шуралы Зоя.
— Ок, ме сӧмын на ӧні кокньыдджыка лолышті!
— сьӧлӧмсяньыс шуис Шура.
Ме вӧлі уверен: найӧс кӧ эськӧ асьнысӧ петкӧдісны йи вывсьыс, найӧ эськӧ эз вермыны радлыны таысь ёнджыка.
Колис кык тӧлысь напряжённӧя виччысьӧмын: ӧд быд морт вӧсна, коді кольліс йи вылас, дугдывтӧг тӧждысисны ставӧн, зумыд му вылын олысьяс.
... Ме уна лыддьылі арктическӧй экспедицияяс йылысь.
Анатолий Петрович интересуйтчыліс Войвылӧн, и сылӧн эз этша вӧвны Арктика йылысь небӧгъяс — романъяс да повестьяс.
И ме помнита небӧгъясысь, кодъясӧс лыддьылі челядь дырйи: повестьын кӧ висьтавсис йияс пӧвстын вошӧм йӧз йылысь, частӧй спутникъясӧн налӧн вӧліны скӧралӧм, ӧта-мӧдныслы эскытӧм, весиг зывӧктӧм да зверлӧн кодь зільӧм медся войдӧр спаситны ассьыс олӧмсӧ, видзны ассьыс дзоньвидзалунсӧ, кӧть мед тайӧ вӧлі неважӧнся другъяслӧн олӧм да дзоньвидзалун щӧт весьтӧ.
Менам челядь, кыдзи и став сӧветскӧй йӧз, татшӧмсӧ весиг эз кужны думыштнысӧ.
Дзик ӧтик мӧвпаланторйӧн налӧн вӧлі сійӧ, кыдзи олісны йияс вылын сьӧкыд кык тӧлысь чӧж сё челюскинец: налӧн мужество да стойкость, налӧн ёрта-ёрт вӧснаыс тӧждысьӧм.
Да и вермис-ӧ лоны мӧдног!
... Июнь тӧлысь шӧрын Мӧскуа встречайтіс челюскинечьясӧс.
Луныс вӧлі кымӧра, но ме ог помнит таысь югыдджык лун!
Дзик асывсяньыс челядь нуӧдісны менӧ Горькӧй нима улича вылӧ.
Кажитчӧ, татчӧ чукӧрмӧмаӧсь став москвичьясыс: тротуаръяс вылӧ некытчӧ вӧлі сувтны.
Енэжас кытшлалісны самолётъяс, быдласянь — керка стенъяссянь, ӧшиньяссянь да ыджыд витринаяссянь — видзӧдісны сэтшӧм матыса да дона чужӧмъяс: герой-челюскинечьяслӧн да найӧс спасайтысьяслӧн лётчикъяслӧн — портретъясыс.
Быдлаын алӧй да кельыдлӧз полотнищеяс, приветственнӧй кывъяс, дзоридзьяс, помтӧм дзоридзьяс.
И друг Белороч вокзалладорсянь мыччысисны машинаяс.
Первойя здукас весиг оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый тайӧ автомобильяс: матыстчисны кутшӧмкӧ лэбысь садъяс, кӧлесаяс вылын яръюгыд ыджыд дзоридзаинъяс!
Найӧ тӧвзисны Гӧрд площадьлань.
Дзоридз чукӧр, зэв ыджыд букетъяс, роза гирляндаяс — и тайӧ став письыс муртса торйӧдан нюмъялысь, волнуйтчысь чужӧм, киӧн приветственнӧя ӧвтыштӧм.
А тротуаръяс вывсянь, ӧшиньяссянь, балконъяс да керка вевтъяс вывсянь йӧзыс шыблалӧны ещӧ и ещӧ дзоридзьяс, и сынӧдын ыджыд бобувъяс моз дӧлалӧны самолётсянь лэдзӧм листовкаяс да кышакылысь слӧйӧн дорвыв вевттьӧны асфальтируйтӧм мостовӧйсӧ.
— Мама...
мама...
мама...
— магическӧй кывъясӧс моз дугдывтӧг долис Шура.
Кутшӧмкӧ кузь тушаа, гожъялӧм чужӧма морт босьтіс сійӧс аслас крепыд, паськыд пельпом вылас, и сэтысянь, вылісяньыс, Шура горзіс медгораа.
— Кутшӧм шуда лун!
— оръясьлана гӧлӧсӧн шуис Зоя, и, ме чайта, тайӧ вӧліны буретш сійӧ кывъясыс, кодъясӧс ас думсьыныс либӧ кывмӧн шуалісны сійӧ минутас быдӧн.
ЫДЖЫДДЖЫК ДА ИЧӦТДЖЫК
Зоя век сёрнитліс Шуракӧд, кыдзи ыджыдджык ичӧтджыккӧд, и Зоясянь сылы частӧкодь сюрлывліс:
— Шура, кизясь!..
Кӧн нӧ кизьыд?
Бара нин орӧдін?
Он вермы тэныд вуравнысӧ.
Тэ найӧс нарошнӧ нетшкан али мый?
Ковмас аслыд тэныд велӧдчыны кизьяссӧ вуравны.
Шура вӧлі сы кипод улын, и сійӧ мудзлытӧг, но стрӧга тӧждысис сы вӧсна.
Мукӧд дырйиыс, кор мыйыськӧ скӧрмывліс Шура вылӧ, Зоя шуліс сійӧс «Александрӧн», тайӧ вӧлі внушительнӧйджык, чем прӧстӧ «Шура».
— Александр, бара нин тэнад чулки пидзӧсъясыд киссьӧмаӧсь?
Пырысь-пыр жӧ пӧрччы чулкитӧ!
Александр покорнӧя пӧрччыліс чулкисӧ, и Зоя ачыс штопайтліс став косясьлӧминъяссӧ.
Чоя-вока пӧшти эз торйӧдчывны: ӧти кадӧ водлісны узьны, ӧти кадӧ чеччылісны, ӧтлаын мунлісны школаӧ да ӧтлаын бӧр волісны сэтысь.
Шура кӧть вӧлі пӧшти кык арӧсӧн ичӧтджык Зояысь, тушанас вӧліны найӧ пӧшти ӧтсудтаӧсь.
Сэк жӧ Шура вӧлі ёнджык: сійӧ быдмис зумыд детинкаӧн, а Зоя сідзи и кольліс вӧсньыдикӧн да видзӧднысӧ нэриникӧн.
Шуны кӧ веськыда, Зоя частӧ дӧзмӧдліс Шураӧс аслас замечаниеяснас, но Шура бунтуйтліс шоча, и весиг медся ёна вензигъясӧн сылы юрас эз волы тойыштны либӧ кучкыны Зояӧс.
Пӧшти пыр и быдтор кузя Шура кыв шутӧг кывзысьліс Зоялысь.
Кор найӧ вуджисны нёльӧд классӧ, Шура шуис:
— Но, ӧні пом.
Сэсся ме тэкӧд ӧти парта сайӧ ог нин пуксьы.
Тырмас меным пукавны нывкакӧд!
Зоя лӧня кывзіс да чорыда вочавидзис:
— Пукавны тэ кутан мекӧд.
А то ещӧ пондан урокъяс вылад лэдзавны гулюясӧс, ме тэнӧ тӧда.
Шура ещӧ шумитыштіс, заводитліс дорйыны ассьыс независимостьсӧ.
Ме сёрниас эг сюйсьы.
Сентябр 1 лунся рытын ме юалі:
— Но, Шура, детинкаяс пиысь кодкӧд тэ ӧні пукалан?
— Сійӧ детинкасӧ шуӧны Зоя Космодемьянскаяӧн!
— зумыштчӧмӧн да нюмъялігтыр вочавидзис Шура.
— Сійӧс ӧмӧй верман венны!
... Менӧ ёна интересуйтіс, кыдзи кутӧ Зоя асьсӧ мукӧд челядькӧд.
Ме аддзывлі сійӧс сӧмын Шуракӧд да вежалунъясӧ посни челядькӧд, кодъяс эз этшаӧн котравлыны миян Александровскӧй проездті.
Посни челядь Шура моз жӧ радейтісны Зояӧс да кывзысисны.
Школаысь локтігӧн челядь ылысянь на тӧдмавлісны Зояӧс тэрыб походка сертиыс, гӧрд шерстянӧй шапка сертиыс да горзігтырйи котӧртлісны сылы паныд. Кывъяс пытшсьыс позис сӧмын гӧгӧрвоны:
«Лыддьышт!
Ворсышт!
Висьтав!»
Зоя сетліс небӧг тыра портфельсӧ Шуралы, ачыс, ӧдйӧ мунӧмсьыс да кӧдзыдсьыс гӧрдӧдыштӧм банбокъяса, весел да кыпыд, зілис паськыдджыка шевкнитны кияссӧ да шымыртны сы гӧгӧр жуысь унджык челядьӧс.
Мукӧд дырйиыс найӧс сувтӧдавліс стройӧ, маршируйтліс накӧд да сьыліс сьыланкыв: <rus>«Смело, товарищи, в ногу»</rus>, кодӧс велӧдліс ещӧ Осиновӧй Гайяс сиктын на, либӧ мукӧд сьыланкывъяс, кодъясӧс сьылісны школаас.
Мукӧд дырйиыс сійӧ ворсліс посни челядькӧд лым мачӧн, но видзчысигтыр, кыдзи наысь ыджыдджык морт.
Шура сэки вунӧдлывліс свет вывсьыс ставсӧ: чабраліс лымсӧ, лыйсис лым мачӧн, дзебсьывліс, кор сылы лыйлісны, бара уськӧдчыліс бойӧ, эз сетлы противниклы здук кежлӧ лолыштны.
— Шура, — горӧдліс Зоя, — найӧ жӧ ичӧтӧсь на!..
Мун татысь!
Тэ он гӧгӧрво, накӧд тадзи оз позь.
Сэсся сійӧ ислӧдліс посниясӧс даддьӧн да пыр следитліс, медым быдӧн на пиысь бура вӧлі кизясьӧмаӧсь да шарпасьӧмаӧсь, медым некодлы пеляс эз жургы тӧлыс да эз пыр гынсапӧг пытшкас лымйыс.
А гожӧмнас, удж вылысь локтігӧн, ме ӧтчыд аддзи Зояӧс пруд дорысь, сідзжӧ посни челядь чукӧрын.
Сійӧ пукаліс, пидзӧсъяссӧ кинас шымыртӧмӧн, мӧвпалігтыр видзӧдіс ваас да мыйкӧ ньӧжйӧник висьталіс.
Ме локті матӧджык.
— ... Шондіыс вылын, юкмӧсыс ылын, жарыс сотӧ, ньылӧмыс петӧ, — кылі ме.
— Видзӧдӧны — туй вылас кӧза коктуй, сэні тырыс ва.
Иванушка и шуӧ:
«Алёнушка чойӧй, юышта ме коктуйсьыс!».
— «Эн ю, вокӧй, кӧзапиӧн лоан»...
Ме ньӧжйӧник вешйи, медым не шызьӧдны челядьӧс: найӧ кывзісны сэтшӧм серьёзнӧя, жалитісны кывзысьтӧм Иванушкаӧс, и Зоя сэтшӧм точнӧя да выразительнӧя повторяйтіс Мавра Михайловна бабыслысь шог интонацияяссӧ!..
Кутшӧма кутӧ асьсӧ Зоя ӧттшӧтшъяясыскӧд?
Ӧтипӧрйӧ сійӧ ветлывліс школаӧ Ленакӧд, орчча керкаса нывкакӧд.
И друг ме казялі, мый найӧ мунӧны и бӧр локтӧны школаысь торйӧн.
— Тэ лӧгасин Ленаыд вылӧ?
— Эг, эг лӧгась.
Сӧмын дружитны сыкӧд ме ог кӧсйы.
— Мыйла?
— Тӧдан, сійӧ пыр меным шуӧ:
«Ну менсьым портфельӧс».
Ме мукӧд дырйи нулывлі, а сэсся ӧтчыд шуи:
«Ачыд ну, менам аслам эм».
Гӧгӧрвоан, сійӧ кӧ эськӧ висьӧ вӧлі либӧ слаб, ме эськӧ нуи, меным абу сьӧкыд.
А сідзсӧ мыйла нӧ?
— Зоя правильнӧ шуӧ: Ленка — барыня, — чойыс дор сувтіс Шура.
— Но, а Танякӧд мыйла эн кут дружитны?
— Сійӧ ёна пӧръясьлӧ.
Мый сійӧ оз висьтав, бӧрынас, вӧлӧмкӧ, ставыс абу збыль.
Ме сылысь ӧні нинӧм ог эскы.
А кыдзи нӧ позьӧ дружитны, он кӧ эскы?
И сэсся, сійӧ абу справедливӧй.
Ворсам вӧлі ми мачӧн, а сійӧ жульничайтӧ.
А кор пудъясям, сійӧ сідзжӧ торкалӧ, медым не кутавны сылы.
— А тэ эськӧ мед сылы шуин, мый абу лӧсьыд тадзсӧ вӧчны.
— Да Зоя кымынысь сылы шуліс, — сюйсьӧ сёрниас Шура.
— И ребята ставӧн нин шулісны, и весиг Лидия Николаевна, да сылы ӧмӧй висьталӧмыд мӧрччас!
Менӧ беспокоитіс, абу-ӧ Зоя вывті стрӧг мукӧдъяс дінӧ, оз-ӧ торйӧдчы сійӧ классьыс.
Ме бӧрйи прӧст кад да пыри Лидия Николаевна дінӧ.
— Зоя зэв прамӧй, зэв честнӧй нывка, — менсьым кывзӧм бӧрын мӧвпалігтыр шуис Лидия Николаевна.
— Сійӧ пыр челядьлы правдасӧ висьталӧ веськыда синмас.
Первойсӧ ме полыштікодь, оз-ӧ сувтӧд аслыс паныд ёртъяссӧ.
Но эз, тадзи эз ло.
Сійӧ радейтӧ повторяйтны:
«Ме справедливость вӧсна» — и челядь аддзӧны, мый сійӧ и збыльысь дорйӧ сійӧс, мый справедливӧй...
Тӧданныд, — нюмъялігтыр содтіс Лидия Николаевна, — тайӧ лунъясӧ ӧти детинка став дырйи гораа менсьым юаліс:
«Лидия Николаевна, вот ті шуанныд, тіян любимчикъяс абуӧсь, а Зоя Космодемьянскаяӧс ӧмӧй онӧ радейтӧй?»
Колӧ веськыда шуны, ме первойсӧ шӧйӧвошикодь, а сэсся юалі сылысь:
«Тэныд Зоя отсавліс решайтны задачаяс?» — «Отсавліс», вочавидзӧ.
Шыаси мӧд дінӧ:
«А тэныд?»
— «И меным отсавліс».
— «А тэныд?
А тэныд?»
Вӧлӧмкӧ, пӧшти быдӧнлы Зоя мыйкӧ вӧчӧма бурӧс.
«Мыйла нӧ сійӧс не радейтны?» юала.
И найӧ ставныс сӧгласитчисны мекӧд...
Найӧ сійӧс радейтӧны...
И, тӧданныд, уважайтӧны, а тайӧс ӧд он быдӧн йылысь вермы шуны татшӧм арлыдын.
Лидия Николаевна ещӧ чӧв олыштіс.
— Зэв упорнӧй нывка, — бара заводитіс висьтавны сійӧ.
Нинӧм вылӧ оз лэдзчысь сыысь, мый лыддьӧ правильнӧйӧн.
И челядь гӧгӧрвоӧны: сійӧ ставыскӧд стрӧг, и ас дінас сідзжӧ; требовательнӧй на дінӧ, но и ас дінас тшӧтш.
А дружитны сыкӧд, дерт, абу кокни.
Вот Шураыдкӧд мӧд делӧ, — Лидия Николаевна нюммуніс: — сылӧн другъясыс уна.
Сӧмын вот ӧтиторйысь норася: нывкаясӧс ӧбӧдитӧ — нерӧ, кӧсаясӧдыс тракйӧ.
Та йылысь ті сыкӧд непременнӧ сёрнитӧй.
СЕРГЕЙ МИРОНОВИЧ
Траурнӧй рама пытшкын — Кировлӧн чужӧмыс.
Смерть нылысь мӧвп некыдз абу лӧсялана сыкӧд — чужӧмыс сэтшӧм спокойнӧй, восьса, яснӧй.
Но газетнӧй листын вылыс веськыд пельӧсас юӧртсьӧ сы йылысь, мый Сергей Миронович Кировӧс виисны партиялӧн да войтырлӧн вӧрӧгъяс.
Шогыс вӧлі збыль ӧтувъя, став войтырлӧн — татшӧмсӧ Шура да Зоя аддзылісны да переживайтісны первойысь.
Ставыс тайӧ чорыда вӧрзьӧдіс налысь сьӧлӧмнысӧ да дыр кежлӧ коли паметяныс.
Союзъяс керка дінӧ пыдісянь шогсьӧмӧн да ньӧжйӧник помтӧм ю моз мунысь йӧз, и радейтана да шог кывъяс, кодъясӧс ми кылім радио пыр, и шогӧн тырӧм газетнӧй листъяс, и йӧзыслӧн гӧлӧсъяс да чужӧмъяс; тайӧ лунъясӧ сійӧ йӧзыс вермисны сёрнитны да мӧвпавны сӧмын ӧтитор йылысь...
— Мама, — юалӧ Зоя, — а помнитан, Шиткиноын виисны коммунистъясӧс?
И ме думайта: ӧд сійӧ прав.
Прав сы вӧсна, мый тӧдвылас уськӧдіс Шиткино да сиктса сизим коммунистлысь пӧгибнитӧмсӧ.
Важыс мустӧмтӧ выльсӧ вывті скӧр ненавистьӧн.
Враглӧн вынъяс и сэки водзсасисны, виалісны пельӧс сайсянь — и вот ӧні найӧ кучкисны подлӧя, мышсяньыс.
Кучкисны медся донаӧ да сӧстӧмӧ.
Виисны мортӧс, кодӧс уважайтіс да радейтіс став войтыр, страстнӧй трибунӧс, большевикӧс, коді аслас медбӧръя часӧдзыс тышкасис войтыр шуд вӧсна.
Войнас дыр ме куйлі восьса синъясӧн.
Вӧлі шынитӧв.
И друг ме кылі кӧмтӧг восьлалӧм шы да шӧпкӧдӧм:
— Мама, тэ он узь?
Позьӧ тэ дінӧ?
— Позьӧ, лок!
Зоя водіс мекӧд орччӧн да ланьтіс.
Чӧв олыштім.
— Тэ мыйла он узь?
— юалі ме.
— Сёр нин, навернӧ, мӧдӧд час нин.
Зоя эз сразу вочавидз, сӧмын крепыдджыка топӧдіс менсьым киӧс.
Сэсся шуис:
— Мама, ме заявление гижа, медым менӧ примитасны пионерӧ.
— Гиж, дерт жӧ.
— А менӧ примитасны?
— Непременнӧ примитасны.
Тэныд дас ӧти арӧс нин.
— А Шура нӧ кыдзи?
— Но мый нӧ, Шура, пырас пионерас неуна бӧрынджык.
Бара чӧв олыштім.
— Мама, тэ меным отсалан заявлениесӧ гижны?
— Бурджык аслыд гижны.
А ме бӧрыннас видлала, эмӧсь-ӧ ӧшыбкаяс.
И бара сійӧ куйлӧ шынитӧв да мӧвпалӧ мый йылысь кӧ, и ме кыла сылысь сӧмын ловшысӧ.
Тайӧ войнас сідзи и унмовсис мекӧд орччӧн.
Сійӧ луныслы паныд, кор Зояӧс долженӧсь вӧлі примитны пионерӧ, войнас сійӧ бара зэв дыр эз вермы унмовсьны.
— Бара он узь?
— юалі ме.
— Ме думайта аскиа лун йылысь, — негораа шыасис сійӧ.
Аскинас (ме буретш водз локті гортӧ и, тетрадьяс прӧверяйтігмоз, пукалі пызан сайын) сійӧ котӧрӧн воис школасьыс, волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм банбокъяса, да пыр жӧ вочавидзис кывйӧн висьтавтӧм менам вопрос вылӧ:
— Примитісны!
«А КОДІ МИЯНЫН ВӦЛІ!»
Прӧйдитіс мыйкӧ дыра кад, и ӧтчыд, кор ме локті удж вылысь, аддзи, мый Зоя да Шура зэв ёна волнуйтчӧны.
Найӧ чужӧмъяс серти ме сразу гӧгӧрвои, мый вӧлӧма мыйкӧ вывті тӧдчана событие, но юавнысӧ нинӧм эг удит.
— А коді миянын вӧлі!..
Молоков!
Миян школаӧ Молоков воліс!
— мӧда-мӧд вежмӧн горзісны найӧ.
— Гӧгӧрвоан, Молоков, коді челюскинечьясӧс спасайтіс!
Сійӧ медуна спаситӧма, помнитан?
Медбӧрын Шура заводитіс висьтавны лючкиджык:
— Гӧгӧрвоан, сійӧ первойсӧ вӧлі сцена вылын, и ставыс вӧлі торжественнӧ... но кыдзкӧ не сідз...
Не сэтшӧм лӧсьыд...
А сэсся сійӧ лэччис улӧ, и ми ставӧн сійӧс кытшӧ босьтім, и сэки лои вывті-вывті лӧсьыд!
Сійӧ, тӧдан, кыдзи сёрнитіс?
Прӧстӧя, но дзик прӧстӧя!
Сійӧ, тӧдан, кыдзи шуис?..
«Унаӧн пӧ меным гижӧны татшӧм адрес кузя:
«Мӧскуа, Арктикаса Молоковлы».
А ме дзик абу Арктикаысь, ме ола Ирининскӧй сиктын, а Арктикаӧ лэблі сӧмын челюскинечьясла».
А сэсся ещӧ шуис:
«Вот ті чайтанныд, мый эмӧсь сэтшӧм, кутшӧмкӧ особеннӧй лётчик-геройяс, кодъяс абу мукӧдъяс кодьӧсь.
А ми самӧй обыкновеннӧй йӧз.
Видзӧдлӧй ме вылӧ — ме ӧмӧй кутшӧмкӧ особеннӧй?..»
И збыльысь, сійӧ дзик прӧстӧй...
но всё равно необыкновеннӧй!
— друг помаліс Шура.
И ыджыда ышловзьӧм бӧрын содтіс: — Вот и Молоковӧс аддзылі!
И тыдалӧ вӧлі: морт вермис виччысьны сійӧ чассӧ, кор сылӧн збыльмис заветнӧй мечтаыс.
ЧУДЕСНӦЙ ПУТЕШЕСТВИЕ
Важӧн нин миянлы паныдасьлӧны улича вылын муӧн да косьмысь гӧрд сёйӧн пачкайтчӧм спецовкаяса, резинӧвӧй сапӧгъяса да паськыд шахтёрскӧй шляпаяса зонъяс да нывъяс.
Тайӧ — метро стрӧитысьяс.
Найӧ тӧждысьӧмпырысь котралӧны шахтаысь шахтаӧ либӧ смена бӧрас тэрмасьтӧг восьлалӧны улича шӧрӧдыс.
И, на вылӧ видзӧдігӧн, он казяв пачкайтчӧм спецовкаяссӧ, а аддзан сӧмын чужӧмъяссӧ — шензьӧдана чужӧмъяссӧ, кӧні мудз пырыс югъялӧ радлун да гордость.
Татшӧм сцеповкаа йӧз вылас видзӧдӧны уважениеӧн да интересӧн: первойя йӧз, кодъяс стрӧитӧны метрополитен, — тайӧ абу шутка!
Навернӧ, не сӧмын Мӧскуаын, но и Осиновӧй Гайясын да ылі Шиткиноын йӧзыс быд лун корсьӧны газетъясысь юӧртӧмъяс сы йылысь, кыдзи стрӧитсьӧ миян метро.
И вот, помнитсьӧ, 1935 вося тувсов лунъясӧ ми тӧдмалім: метро гӧтов!
— Мама, вежалунӧ ми став отрядӧн мунам видзӧдлыны метро,
— висьталіс Зоя.
— Ветлан миянкӧд?
Вежалунӧ асывнас ме видзӧдлі ӧшиньӧд: ывлаас ёна зэрӧ.
Ме надейтчи, мый метроӧ экскурсиясӧ талун оз вӧчны, но челядь чеччисны да кутісны тэрмасьӧмӧн гӧтӧвитчыны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый думыштӧмторсьыс найӧ некыдзи оз ӧткажитчыны.
— А поводдяыс?
— нерешительнӧя шуи ме.
— Зэв тай, ичӧтик зэрыд!
— веськодя шуис Шура.
— Зэрас, зэрас, да и дугдас.
Трамвай сувтланінӧ чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі уна челядь.
Зэрыс, ме думысь, весиг гажӧдіс найӧс: найӧ горзісны, шумитісны да гажаа приветствуйтісны миянӧс.
Сэсся ставӧн ми пырим трамвайӧ (вагонас сразу жӧ лои шума да дзескыд) и регыд мысти вӧлім нин Охотнӧй ряд дорын.
Вестибюльса мраморнӧй джоджӧ тувччӧм бӧрын челядь пыр жӧ ланьтісны, быттьӧкӧ команда серти: сэки некор нин вӧлі весиг сёрнитнысӧ — сэтшӧм унатор колӧ вӧлі видзӧдлыны!
Ми важнӧя лэччим паськыд пос тшупӧдъяс кузя да немкӧсйытӧг сувтовкерим: водзӧ заводитчисны настоящӧй чудесаяс.
Ещӧ секунда — и ми Зоякӧд да Шуракӧд первойясӧн сувтім улӧ лэччысь рубечьяса лента вылӧ.
Шура ышлолалӧ.
Миянӧс плавнӧя, тӧдчытӧг кытчӧкӧ нуӧ.
Орччӧн ки улын муртса пружинитысь, вильыд сьӧд перилӧ.
А сы сайын, шыльыд, дзирдалысь барьер сайын, котӧртӧ мӧд эскалаторлӧн ловъя туй, но оз нин улӧ, а вылӧ — миянлы паныд.
Сы мында йӧзыс, и ставныс нюмъялӧны.
Кодкӧ ӧвтӧ миянлы кинас, кодкӧ чуксалӧ миянӧс, по ми муртса казявлам найӧс: ми сэтшӧма занятӧсь асланым путешествиеӧн.
И вот кокъяс улын бара чорыд джодж.
Гӧгӧр кутшӧм мича!
Сэні, выліас, сяркӧдӧ кӧдзыд зэр, а тані...
Ме ӧтчыд кывлі ӧти пӧрысь сказительница йылысь: нэм чӧжыс сійӧ олӧма рӧднӧй сиктас — и вот сійӧс вайӧдӧмаӧсь Мӧскуаӧ, сійӧ аддзӧма трамвайяс, автомобильяс, самолётъяс.
Сійӧс кытшалысь йӧзыс думайтӧмаӧсь, мый ставыс тайӧ чуймӧдас сійӧс.
Но абу сідз лоӧма, сійӧ став вылас видзӧдӧ сідзи, быттьӧ тадзи и колӧ.
Ӧд сылы важысянь нин тӧдсаӧсь мойдкывса ковёр-самолёт да скороход-сапӧгъяс, и став аддзӧмторйыс сылы вӧлі прӧстӧ мойд збыльмӧмӧн.
Мыйкӧ татшӧм нога жӧ лоис метроын и челядькӧд.
Эз чуймӧм, а ёна радлӧм тӧдчис найӧ чужӧмъяс вылын, кыдз быттьӧ найӧ збыльысь, ас синъяснас аддзисны ассьыныс радейтана мойдсӧ.
Ми петім платформа вылӧ — и друг сы помысь, джынвыйӧ пемыд тоннельысь, кыліс шум, первойсӧ омӧльджыка, сэсся пыр ёнджыка, и ыпнитісны биа кык син...
Ещӧ секунда — и платформа дорӧ кокньыдика сувтіс поезд: рӧмпӧштан кодь паськыд ӧшиньяса, на улысладорті гӧрд полосаа ыджыд, югыд вагонъяс.
Асьныс воссьӧны ӧдзӧсъяс, ми пырим, пуксим, и поезд нуӧ миянӧс.
Огӧ мунӧй, а лэбам!
Шура ляскысис ӧшинь бердӧ да лыддьӧ дінті тӧвзьысь бияссӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис мелань.
— Тэ эн пов, — шуӧ сійӧ, — метроын аварияяс оз овлыны.
Та йылысь весиг вӧлі гижӧма «Пионерскӧй правдаын».
Тані эмӧсь сэтшӧм автостопъяс да светофоръяс, — найӧ шусьӧны «электрическӧй стӧрӧжъясӧн»...
И ме гӧгӧрвоа: тайӧ кывъяснас сійӧ лӧньӧдӧ не сӧмын менӧ, но и неуна — дзик неуна!
— и асьсӧ.
Ми вӧлім тайӧ лунӧ быд станцияын.
Быдлаын ми петавлім, кайлім эскалаторӧн выліас, сэсся бара лэччылім.
Ми видзӧдім и эг вермӧ любуйтчыны: мазі соты кодь ӧкуратнӧй плиткаяс Дзержинскӧй нима станцияын, Комсомольскӧй площадь станцияын мупытшса ыджыд двореч — рудов, зӧлӧтистӧй, пемыдгӧрд мрамор — ставыс вӧлі дивӧ кодь.
— Видзӧд, мама!
Тані и збыльысь гӧрд ворота вӧчӧмаӧсь!
— «Гӧрд ворота» станция стенъясса нишаяс вылӧ индігӧн горӧдіс Шура.
Миянӧс Зоякӧд дзикӧдз пӧкӧритісны «Сӧвет двореч» станцияын светӧн югдӧдӧм колоннаяс:
выліас, йиркыскӧд ӧтлаасигӧн, колоннаясыс вӧліны шензьӧдана, зэв ыджыд лилияяс кодьӧс.
Некор ме эг чайтлы, мый эз вермыв кажитчыны сэтшӧм небыдӧн да сявкйыны сы мында свет!
Миянкӧд ӧтлаын вӧлі сьӧд синъяса, гӧгрӧс чужӧма детинка.
(«Первой звеноса вожатӧй», висьталіс Зоя, кор казяліс, мый ме кывза детинкаыслысь сёрнисӧ.)
Сразу тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ сэтшӧм челядь пӧвстысь, кодъяс интересуйтчӧны ставнас, запоминайтӧны кывйысь кывйӧ ставсӧ, мый йылысь найӧ лыддьӧны.
— Тані мраморыс канму пасьталаысь, — висьталіс сійӧ.
— Со тайӧ — Крымысь, а тайӧ Каръялаысь.
А Кировскӧй станцияын эскалаторыс квайтымын вит метр кузьта.
Вай арталам, дыр-ӧ ми лэччим!
Найӧ Шуракӧд кайлісны выліӧ и бӧр лэччисны.
— Вай арталам, кымын морт лэччӧ ӧтпырйӧ!
— предложитіс Шура.
Найӧ недыр сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, плешъяссӧ чукыртӧмӧн, вомдоръяссӧ шытӧг вӧрӧдігтыр.
— Тэнад кымын лоис?
Сё ветымын?
А менам сё кӧкъямысдас.
Но шуам, сё сизимдас.
Дас сюрс морт ӧти часӧн — вот тайӧ да!
А тайӧ кӧ эськӧ ӧти местаын сулаліс?
Мыйта йӧзыс эськӧ чукӧрмисны, топӧдісны эськӧ!
А эскалаторсӧ стрӧитӧмысь англичана тӧдан уна-ӧ корлӧмаӧсь?
— коставлытӧг висьтавліс первой звеноса вожатӧй.
— Ме вунӧді, уна-ӧ, но сӧмын зэв уна — миян ногӧн миллион шайт зарниӧн.
А ми босьтім да и асьным вӧчим, асланым заводъясын.
Тӧданныд, кутшӧм заводъяс уджалісны?
Владимир Ильич нима Мӧскуаын, Ленинградын Киров нима, а сэсся ещӧ Горловкаын, Краматорскын...
... Ми локтім гортӧ рытъявылыс, вывті ёна мудзӧмаӧсь, но зэв уна впечатлениеясӧн, и ещӧ некымын лун чӧж пыр казьтылім тайӧ мупытшса чудеснӧй сарствосӧ.
Колис эз нин сэтшӧм уна кад — и метро лоис привычнӧйӧн.
То и делӧ кылан вӧлі:
«Муна метроӧ», «Аддзысям метро дорын».
И век жӧ, кор рытъя рӧмыдас ме аддза югъялысь рубинӧвӧй «М» шыпассӧ, ме казьтыла сійӧ лунсӧ, кор ми челядькӧд вӧлім метроын первойысь.
<rus>«ВЗВЕЙТЕСЬ КОСТРАМИ, СИНИЕ НОЧИ!»</rus>
Кор заводитчылісны гожся каникулъяс, Зоя да Шура векджык мунлісны пионерскӧй лагерӧ.
Сэтысянь найӧ гижлісны ёна кыпыд письмӧяс: сы йылысь, кыдзи ветлӧны вӧрӧ вотчыны, кыдзи купайтчӧны джуджыд да визув юын, кыдзи велӧдчӧны лыйсьыны.
Помнита, ӧтчыд Шура весиг ыстіс меным ассьыс мишеньсӧ.
«Аддзан, кыдзи ме велалі?
— гордитчӧмӧн сійӧ гижліс.
— Тэ эн видзӧд, мый абу став пуляыс яблочкоын.
Тайӧ абу беда.
Главнӧйыс, кучностьыс бур.
Аддзан, кыдзи став пуляыс веськалӧма ӧтчукӧрӧ!»
И быд письмӧын найӧ корлісны:
«Мама, волы видзӧдлы, кыдзи ми олам».
Ӧтчыд ме муні на дінӧ вежалунӧ асывнас, а бӧр локті медбӧръя поездӧн: челядь эз лэдзны менӧ.
Найӧ новлӧдлісны менӧ лагерӧд, петкӧдлісны ассьыныс став овмӧссӧ: ӧгурцы да помидор градъяс, дзоридза клумбаяс, гигантскӧй шагъяс, волейбол площадка.
Шураӧс то и делӧ кыскӧ вӧлі матӧджык ыджыд еджыд палаткалань, кӧні олісны ыджыдджык арлыда детинкаяс: посниясыс узьлісны керкаын, и та вӧсна зэв эз вӧв лӧсьыд сылы.
— Некутшӧм самолюбие сылӧн абу!
— сійӧс ошкытӧг шуис меным Зоя.
— Кытчӧ Витя Орлов, сэтчӧ и сійӧ...
Витя Орлов вӧлӧмкӧ отряд сӧветса председатель.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа энергичнӧй детинка, кодӧс миян Шура ёна уважайтліс: Витя медся бура ворсіс баскетболӧн, медся бура лыйсис, зэв бура плавайтіс да сылӧн вӧліны ещӧ уна достоинствояс на...
Эз ӧтнас Шура — кызь кымын посни челядь сідзи и вӧтлысисны Витя бӧрся.
А Витя быдӧнлы налы аддзыліс кутшӧмкӧ важнӧй поручение.
«Ветлы дежурнӧй дінӧ, висьтав, мый позьӧ горнитны ӧбед вылӧ», — шуліс сійӧ.
Либӧ:
«Ноко, туйсӧ чышкышт.
Видзӧд, кутшӧма ёгӧсьтӧмаӧсь!»
Либӧ:
«Киськав клумбаяссӧ.
Коймӧд звено васӧ жалитӧма — видзӧд, дзоридзьясыслы жар».
И детинка мыйвынсьыс уськӧдчыліс исполняйтны поручение.
Шуралы зэв вӧлі окота олыштны мекӧд — ми сэтшӧм дыр нин эгӧ аддзысьлӧй: ӧд батьмамлы разрешайтчыліс волыны тӧлысьнас сӧмын ӧтчыд.
Но сэк жӧ сылы эз вӧв окота кольччыны Витяысь
— сійӧ явӧ вӧлі Витялӧн первой адъютантъясысь ӧтиӧн.
— Гӧгӧрвоан, — пӧся висьталіс сійӧ, — Витя, кор лыйсьӧ, пыр сӧмын яблочкоас и веськалӧ!
Гӧгӧрвоан, пуля вылӧ пуля!
Тайӧ сійӧ менӧ лыйсьынысӧ велӧдіс.
А плавайтӧ кыдзи!
Тэ кӧ эськӧ аддзылін: и брассӧн, и крольӧн, и сывйӧн, — но, кыдзи тэд сӧмын колӧ!
Челядь нуӧдлісны менӧ ю дорӧ, ме удовольствиепырысь аддзылі, мый найӧ кыкнанныс велӧдчӧмаӧсь бура плавайтны.
Шура «петкӧдчис» ме водзын кыдзи сӧмын кужис: дыр куйліс ваас вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся вартчис сӧмын ӧти кинас уджалігтыр, а сэсся — киас «граната» кутігтыр.
Сылӧн дас арӧс серти, веськыда кӧ шуны, тайӧ эз нин вӧв омӧль.
Сэсся вӧліны котралӧм кузя ордйысьӧмъяс, и Зоя котӧртіс сё метр ылнаӧ медӧдйӧ: котӧртіс сійӧ кокниа, стремительнӧя да кыдзкӧ вывті весела, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧвны настоящӧй ордйысьӧмъяс, кор сулалісны стрӧг судья да ӧтчаяннӧй болельщикъяс, а прӧстӧ ворсӧм.
Шуралы медся ыджыд торжествоыс лоис сэки, кор пемдіс.
— Шура!
Космодемьянский!
— кыліс Витя Орловлӧн гӧлӧсыс.
— Кӧстер ӧзтыны кад!
И ме эг на удит гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи Шураӧс, коді сӧмын на пукаліс мекӧд орччӧн, быттьӧ тӧлӧн нӧбӧдіс.
Шура вӧлі медся поснияс пиысь ӧти, но лагерын сійӧ вӧлі кӧстер ӧзталысьӧн.
Кӧстерсӧ ӧзтыны сійӧс важӧн нин, ещӧ Осиновӧй Гайясын на, велӧдліс батьыс, и тайӧ искусствосӧ сійӧ тӧдіс зэв бура: увъяссӧ корсьліс медся косъясӧс, тэчавліс найӧс кыдзкӧ зэв пелька, и кӧстерыс ӧзйывліс пыр жӧ да сотчыліс жара да гажаа.
Но ичӧтик кӧстерсӧ, кодӧс корсюрӧ Шура ӧзтывліс асланыс керкасянь неылӧ, дерт, оз позь вӧлі сравнитны сыкӧд, кутшӧм должен вӧлі ыпнитны ӧні ыджыд лагернӧй площадка вылын.
Шура ставнас сетчис уджӧ.
Сэки сійӧ вунӧдіс и менам воӧм йылысь, и свет вылас став йывсьыс.
Сійӧ ваяліс кос увъяс, тэчис найӧс, гӧтӧвитіс запас, медым вӧлі ки улас.
И кор дзикӧдз пемдіс да челядь пуксялісны кӧстер гӧгӧрыс, сійӧ, Витя тшӧктӧм серти, ӧзтіс истӧгтув.
Сэки жӧ ыпнитісны вӧсньыдик кос пу увъяс, чегъялӧм сьӧд кос увъясӧдыс тювкнитісны би змейяс — и друг, миянӧс кытшалысь пемыдсӧ ылӧ шыбитӧмӧн, уськӧдчис вывлань син ёрана югыд пламя.
Меным важӧн нин колӧ вӧлі мунны, батьмам пиысь лагерын пӧшти некод нин эз коль.
Но Зоя топыда кутіс менӧ киӧд, век шуаліс:
— Пӧжалуйста, эн на мун!
Нӧрӧвитышт, пукалышт ещӧ.
Кӧстер — сійӧ сэтшӧм лӧсьыд!
Вот ачыд аддзан.
Станцияӧдзыс ӧд матын, и туйыс веськыд.
Ми тэнӧ колльӧдам став звеноӧн, Гриша миянлы разрешитас.
И ме кольччи.
Челядькӧд ӧтлаын ме пукалі кӧстер дорын да видзӧді то би вылас, то нюмъялысь пламяса розӧвӧй би югӧрӧн югдӧдӧм челядь чужӧмъяс вылӧ.
— Но, мый йылысь талун кутам сёрнитны?
— шуис вожатӧй, кодӧс став челядь шуисны прӧстӧ Гришаӧн.
И ме пыр жӧ гӧгӧрвои: тані кӧстер кежлӧ оз гӧтӧвитны торъя программа, тані прӧстӧ беседуйтӧны, сёрнитӧны сьӧлӧмсяньыс, сы вӧсна мый кодыр жӧ и сёрнитнысӧ, не кӧ тайӧ лӧнь часас, кор пельпомъяс сайын, сюся кывзысигтыр, гожся шоныд рытыс ставнас лӧзалӧ, и оз позь вештыны синтӧ кӧстерысь, и видзӧдан, и видзӧдан, кыдзи зарниасьӧ шомыс да бӧр чусмӧ пӧим улас, и лэбӧны, лэбӧны да кусӧны лыдтӧм-тшӧттӧм бикиньяс...
— Ме вот мый думайта, — прӧстӧ и ньӧжйӧник предложитіс Гриша: — давай талун ми корам Надялысь батьсӧ висьтавны миянлы...
Ме эг кывлы, мый йылысь именнӧ висьтавны, — Гришалысь бӧръя кывъяссӧ вевттисны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
«Да, да!
Висьталӧй!
Корам!» кыліс быд боксянь, и ме гӧгӧрвои, мый рассказчиксӧ челядь радейтӧны, сылысь абу нин ӧтчыд кывзылӧмаӧсь и дасьӧсь кывзыны ещӧ и ещӧ.
— Тайӧ Надя Васильевалӧн батьыс, — тэрыба висьталіс меным Зоя.
— Сійӧ, мама, зэв бур!
Сійӧ Чапаев дивизияын вӧлӧма.
И Ленинлысь выступлениесӧ кывзылӧма.
— Ме нин мыйта тіянлы висьтавлі, дӧзминныд нин, навернӧ, — кылі ме мелі кыз гӧлӧс.
— Эгӧ, эгӧ!
Эгӧ дӧзмӧй!
Ещӧ висьталӧй!
Надялӧн батьыс локтіс матӧджык би дорас, и ме аддзи бритӧм гӧгрӧс юр, гожъялӧм паськыд чужӧм да паськыд, колӧ лоны, зэв вына да бур кияс, а гимнастёрка вывсьыс — дыр кадысла пемдыштӧм Гӧрд Знамя орден.
Рыжӧйкодь шырӧм ускыс эз дзеб сылысь бур нюмсӧ; еджговкодь лоӧм сук синкымъяс увсьыс сюся да гажаа видзӧдісны синъясыс.
Сійӧ, Надялӧн батьыс, вӧлӧма первойя комсомолечьясысь ӧтиӧн.
Сійӧ кывзылӧма Ленинлысь речсӧ Комсомоллӧн коймӧд съезд вылын, и кор кутіс висьтавны та йылысь, гӧгӧр лоис сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі сӧмын омӧлика кышакылӧм, кӧстерын усьысь быд увлӧн трачнитӧмыс.
— Владимир Ильич миянлы эз доклад лыддьы.
Сійӧ миянкӧд сёрнитіс прӧстӧя, кыдзи другъяскӧд.
Сійӧ миянӧс заставитіс мӧвпавны сы йылысь, мый миянлы сэки и юрӧ эз волы.
Кыдзи ӧні помнита, сійӧ юаліс:
«Мый ӧні медся главнӧйыс?»
И ми кутім виччысьны вочакыв.
Ми мӧвпалім, сійӧ шуас: воюйтны!
Жугӧдны вӧрӧгӧс!
Ӧд кызьӧд во вӧлі!
Ми ставӧн вӧлім коді шинеля, коді бушлата, киясын оружие: ӧтияс — сӧмын на бойысь, мукӧдъяс — аски бойӧ.
И друг сійӧ шуӧ:
«Велӧдчыны!
Медся главнӧйыс — велӧдчыны!»
Надя бать гӧлӧсын кыліс и нежность и шензьӧм, быттьӧкӧ сійӧ выльысь переживайтіс сійӧ ылӧ кольӧм минутъяссӧ.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи сэки верстьӧ, кызь арӧса йӧз пуксьылісны парта сайӧ, босьтлісны буквар, медым выполнитны Ленинлысь наказ.
Висьталіс сы йылысь, кутшӧм прӧстӧй да скромнӧй вӧлі Ильич, кутшӧм дружескӧя, пӧся беседуйтліс делегатъяскӧд, кыдзи кужис разрешайтны прӧстӧй да яснӧй кывйӧн медся гӧгӧрвотӧм вопросъяс, югдӧдны мортлы медся заветнӧйсӧ, ӧзтыны, кыпӧдны вын медся сьӧкыд удж вылӧ, восьтыны синъяссӧ медся прекраснӧй вылӧ — человечестволӧн локтан лун вылӧ, мый ради колӧ вӧлі и воюйтны и велӧдчыны...
— Владимир Ильич шуліс, мый сійӧ поколение, кодлы ӧні дас вит арӧс, сійӧ и аддзас коммунистическӧй обществосӧ и сійӧ ачыс кутас стрӧитны тайӧ обществосӧ...
И важнӧ, медым быдӧн тіян пиысь пыр, лунысь лунӧ вӧчис ассьыс уджсӧ — медым медся ичӧтӧс, медым медся прӧстӧйӧс, — но медым тайӧ вӧлі общӧй великӧй делӧлӧн юкӧнӧн...
... Эг ӧтчыд, аслам челядь вылӧ видзӧдігӧн, ме мӧвпавлы: кыдз эськӧ найӧ олісны войдӧр, сійӧ шуштӧм, пемыд кадас, кор быдмылі ме ачым?
Кутшӧм сьӧкыда сетчис эськӧ ставыс, кутшӧм сьӧкыд эськӧ вӧлі меным воспитайтны челядьӧс!
А ӧні воспитывайта ог ӧтнам ме, мам: воспитывайтӧ школа, пионерскӧй отряд, воспитывайтӧ ставыс, мый найӧ аддзӧны да кылӧны гӧгӧр.
И код тӧдас, кутшӧм пламя ыпнитас водзӧ олӧманыс тайӧ лагернӧй кӧстерса бикиньысь?
Кутшӧм чувствояс, кутшӧм стремлениеяс кӧдзис талун рытнас челядь сьӧлӧмъясӧ тайӧ мортыс, коді тӧдлӧма Чапаевӧс, кывзылӧма Ленинлысь речь?
Тэрмасьтӧг сійӧ висьталіс став йывсьыс, мый сылы уси тӧдвылас ылі кольӧм да славнӧй прошлӧйсьыс, и сэсся друг шуис:
— А ӧні давай сьыламӧй!
Челядь мӧдісны вӧрны, быттьӧ садьмӧм бӧрын, а сэсся мӧда-мӧд вежмӧн мӧдісны предлагайтны:
— «Юность»!
— Чапаевскӧйӧс!
И вот юрӧбтіс пемыдас сьыланкывлӧн задумчивӧй мелодия, кодӧс сэки сьывлісны быдлаын:
<rus>Ревела буря, дождь шумел,</rus>
<rus>Во мраке молния блистала,</rus>
<rus>И непрерывно гром гремел...</rus>
Сэсся сьылісны первой пионерскӧй воясса сьыланкыв:
<rus>Взвейтесь кострами, синие ночи!</rus>
<rus>Мы — пионеры, дети рабочих.</rus>
<rus>Близится эра светлых годов.</rus>
<rus>Клич пионеров — «Всегда будь готов!»</rus>
И ещӧ и ещӧ — сьыланкыв бӧрся сьыланкыв.
Зоя топыда топӧдчис менам пельпом бердӧ да шочиника видзӧдлывліс менам чужӧмӧ заговорщица видзӧдласӧн:
«Он каитчыны мӧд, кольччин кӧ?
Аддзан, кутшӧм лӧсьыд!»
Недыр мысти сыӧдз, кор челядьлы колӧ вӧлі стрӧитчыны рытъя линейка вылӧ, Зоя кыскис Шураӧс киӧдыс:
— Кад нин!
Мунам...
Кутісны шӧпкӧдчыны и ещӧ детинкаяс и нывкаяс, кодъяс пукалісны неылын, и ньӧжйӧник, ӧткӧн-ӧткӧн мӧдісны мунавны кӧстер дорысь.
Ме сідзжӧ кӧсйи чеччыны, но Зоя шӧпнитіс:
«Эн, эн, тэ пукав.
Тайӧ сӧмын миян звено.
Вот аддзылан, мый лоас».
Недыр мысти став челядь стройӧн мунісны линейка вылӧ.
Ме муні на бӧрся и друг кылі:
— Вот молодечьяс!
Коді тайӧс вӧчис!
Кутшӧм мича!
Линейка шӧрас, флага мачта подулын, югъяліс вит пома ыджыд кодзув.
Ме эг сразу гӧгӧрво, кыдзи тайӧс вӧчӧма, но сэк жӧ кылі:
— Светлячокъясысь тэчим!
Аддзан — турунвижӧсь биясыс!
Звеноясса вожатӧйяс рапортуйтісны:
«Луныс коли спокойнӧ!»
Лэдзисны флаг, и горн, кузя нюжӧдӧмӧн, мӧдіс сьывны:
«<ns>У-узь-ны, узь-ны пала-аткаясӧ</ns>!»
Зоя да Шура локтісны ме дінӧ, чужӧмъясыс кыкнанныслӧн зэв радӧсь:
— Тайӧ миян звено думыштіс вӧчны кодзувсӧ.
Збыль ӧд, мича?
Сӧмын тӧдан, мамочка, Гриша шуӧ, медым ми тэнӧ эгӧ колльӧдӧй.
Надялӧн папаыс поезд вылӧ жӧ мунӧ, тэныд сыкӧд оз страшнӧ ло.
Ме прӧщайтчи накӧд, и Надя батькӧд ми мӧдӧдчим станцияӧ.
Станцияысь биясыс вӧлі тыдалӧны самӧй лагерсяньыс, туйыс вӧлі збыльысь веськыд да матын, и меным збыльысь эз вӧв страшнӧ.
— Йӧзыс бурӧсь!
— шуис мекӧд ӧтлаын мунысь.
— Радейта ме накӧд сёрнитны, зэв бура кывзӧны...
Ылысянь чукӧстіс миянӧс паровознӧй гудок, и ми мӧдім тэрмасьны.
... Лагернӧй кӧстерлӧн пламяыс бӧрыннас югдӧдіс челядьлы тӧвбыд.
Оз-оз, да и бара тӧдвыланыс усьлӧ лагерыс, би дорын беседа, светлякъясысь вӧчӧм кодзув.
Тайӧ казьтылӧмъясыс ыпнитавлісны и школьнӧй тетрадьясын, и вӧльнӧй тема вылӧ сочинениеясын.
«Кӧстер дорын бура думайтсьӧ, — 1935 воын Зоя гижліс сочинениеын, коді шусис «Кыдзи колли ме гожӧм».
— Лӧсьыд кывзыны кӧстер дорын рассказъяс, а сэсся сьывны сьыланкывъяс.
Кӧстер бӧрас ещӧ на ёнджыка гӧгӧрвоан, кутшӧм лӧсьыд овны лагерын, ещӧ на ёнджыка кӧсъян дружитны ёртъясыдкӧд».
ДНЕВНИКЪЯС
Коді миян пиысь челядь дырйи эз нуӧдлы дневникъяс!
Вӧлі сійӧ и ӧкмыс арӧса Шуралӧн.
Но ме некыдз эг вермыв лыддьыны тайӧ дневниксӧ серавтӧг.
Шура вӧлі векджык гижӧ тадзи:
«Талун чеччи кӧкъямыс часын.
Сёйи, юи и петі улича вылӧ.
Косяси Петькакӧд».
Либӧ:
«Талун чеччи, сёйи, юи и муні гуляйтны.
Талун некодкӧд эг косясь».
Торъялӧмыс вӧлі сӧмын заключениеас:
«Косяси Петькакӧд», «Косяси Витькакӧд», «Некодкӧд эг косясь».
Став мукӧдторъясыс вӧліны ӧткодьӧсь, кыдзи кык ва войт.
Зоя относитчис дневник дорас добросовестнӧя да серьёзнӧя, кыдзи и быд удж дорӧ, код дінӧ босьтчыліс: гижлывліс частӧ и подробнӧя.
Ме ордӧ коли сылӧн 1936 вося тулысся и гожӧмся дневникыс.
Ме шулі нин: гожся каникулъяс дырйи челядь мунлісны пионерскӧй лагерӧ.
Налы сэні вӧлі интереснӧ да гажа, но ветлывлі на дінӧ ме шоча, и ми, кыдзи и пыр, торъялӧм бӧрын гажтӧмчим ӧта-мӧдысь.
И та вӧсна ми ёна мечтайтлім сы йылысь, кыдзи лӧсьӧдчам да мунам гожӧм кежлӧ Осиновӧй Гайяс сиктӧ дедушка да бабушка дінӧ.
Миянӧс важӧн нин корӧны сэтчӧ, и миянлы сэтшӧм окота гожӧмсӧ колльӧдны ставнымлы ӧтлаын!
1936 воын миян мечтаным збыльмис;
Гайясӧ мунӧм йылысь ми кутім мӧвпавны ещӧ тулыссяньыс на.
Вот тайӧ кадсяыс и кольӧма ме ордӧ вӧсни ученическӧй тетрадка — Зоялӧн дневник.
«Май 1-ӧд лун — гажа шудлунлӧн праздник!
Асывнас, сизим час да джынйын, мама муніс демонстрация вылӧ.
Поводдяыс вӧлі шондіа, но тӧла.
Кор ме садьми, менам настроениеӧй вӧлі бур.
Ӧдйӧ идраси, сёйи да муні трамвай дінӧ видзӧдны демонстрантъясӧс, кодъяс мунӧны Гӧрд площадь вылӧ.
Лунтыр вӧлі улича вылын, ветлі магазинӧ кампетла, луд вылын котралі да ворсі.
Сэсся зэрмис.
Кор мама локтіс демонстрация вылысь, заводитчис миян детскӧй вечер.
Сэні сеталісны козинъяс.
Май 3-ӧд лун.
Мама талун эз уджав, и ме вӧлі зэв рад.
Школаын диктантысь получиті «хорошо».
Но зато литератураысь да арифметикаысь — «отлично».
Вообще луныс колис бура.
Май 12-ӧд лун.
Асывнас ӧкмысӧд часын муні магазинӧ йӧвла да няньла.
Мама ньӧбис этажерка.
Жырйын пыр жӧ лои югыд, лӧсьыд.
Этажеркаыс кыӧма ньӧрйысь, и сійӧ мича.
Сійӧ меным сразу сьӧлӧм вылӧ воис.
Настроениеӧй вӧлі менам тешкодь, окота вӧлі гуляйтны уличаӧд, котравны, дурны.
Но вот рытъявылыс кутісны юклыны градъяс.
Меным веськаліс муыс миян ӧшинь весьтысь.
Ме ассьым градсӧ гӧри.
И менам мечта: мама ньӧбас быдсикас кӧйдыссӧ — дзоридзлысь да град выв пуктаслысь — и сэки градйыс лоас бурысь-бур!
Май 24-ӧд лун.
Аски заводитчасны испытаниеяс.
Вӧлі шоныд, мича асыв.
Мама висьталіс, мый колӧ ньӧбны магазинысь, да муніс удж вылӧ.
Ме чеччи, идралі жырйӧс, но сэки локтіс мама: сійӧ талун регыд прӧстмӧма удж вывсьыс.
И ми ветлім йӧвла, сэсся карасинла.
Ми радейтам ветлыны ӧтлаын.
Луншӧр кад кежлӧ ещӧ лом жарджык.
Оз позь вӧлі некӧні пукавны — сӧмын гож сайын.
Вайисны менсьым «Пионеркаӧс» — тадзи ме шуа «Пионерскӧй правдаӧс».
Кадыс абу лыддьыны небӧгъяс, но «Пионерка» лыддьыны кадсӧ аддза.
Талун сэні печатайтӧма, мый Ростовын воссис пионеръяслӧн двореч.
Зэв лӧсьыд.
Медся бур керкаас.
Сэні кӧкъямысдас жыр — кытчӧ кӧсъян, сэтчӧ и мун.
Сэні эм игрушечнӧй телефоннӧй станция.
А мӧд жырйын включитан рубильник — и кык трамвай мӧдӧдчасны ветлыны кытш кузя.
Трамвайясыс, дерт, чачаяс, но дзик быттьӧ настоящӧйяс.
И «Пионеркаын» ещӧ гижӧма, мый дворечас регыд лоас ичӧтик метро, Мӧскуаын кодь жӧ, но сӧмын ичӧтик.
И сэки сійӧ челядьыс, кодъяс некор эз вӧвлыны Мӧскуаын, всё-таки вермасны аддзывны метро.
И, дерт, «Пионеркаын» уна гижӧма и испытаниеяс йылысь.
Гижӧма:
«Вочавидзӧй спокойнӧя, увереннӧя, чёткӧя!»
Испытаниеяс!
Испытаниеяс!
Ме на йылысь сӧмын и думайта.
Велӧда урокъяс да гӧтӧвитча.
Главнӧйыс, не повны велӧдысьясысь да ассистентъясысь, кодъяс кутасны сэки пукавны.
И ме сдайта, непременнӧ сдайта испытаниеяссӧ «отлично» вылӧ да «хорошо»-ысь не улӧджык.
Июнь 11-ӧд лун.
Ой, талун миянлы висьталасны, коді кыдзи сдайтіс испытаниеяс, сеталасны табельяс да кутасны премируйтавны...
Чеччи ме кӧкъямыс час да джынйын да муні утренник вылӧ.
Став челядьыс сӧстӧмӧсь да бура пасьтасьӧмаӧсь.
И вот заводитчис учебнӧй частьса миян заведующӧйлӧн торжественнӧй доклад.
Залын чӧв-лӧнь.
Гӧрд полотнищеӧн вевттьӧм пызан вылын куйлӧны мича небӧгъяс.
Найӧс сетасны отличникъяслы.
И вот чуксалӧны менӧ: испытаниесӧ ме сдайті роч кыв да арифметика кузя отлично вылӧ, естествознание да география кузя — хорошо вылӧ.
Шуралӧн отметкаясыс бурӧсь жӧ.
Менӧ корисны да козьналісны меным медся бур небӧгсӧ — Крыловлысь басняяс!
Июнь 12-ӧд лун.
10 час 30 минутын ми мунім Зуев нима садйӧ.
Виччысим автобус да мӧдӧдчим.
А кор воим, мунім видзӧдны замечательнӧй кинофильм «Рӧдина чуксалӧ».
Сэсся садйысь ми аддзылім Никита Сергеевич Хрущёвӧс.
Ми сійӧс чолӧмалім да вӧлім зэв радӧсь.
Вӧлі миян и спектакль.
Сэсся ми гуляйтім садйӧдыс, ислалім гӧра вывсянь, ветлім библиотекаӧ.
Сэсся миянӧс гӧститӧдісны пирожнӧйӧн, и ми мӧдӧдчим гортӧ.
Июнь 26-ӧд лун.
Самӧй асывсяньыс нинӧм эз вӧв окота вӧчны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ чеччи да босьтчи уджӧ.
Мама уджаліс войшӧр бӧрӧдз да узис на.
Медым не мешайтны сылы шойччыны, ми Шуракӧд мунім гуляйтны.
Вӧлі тӧла, но шондіыс ёна пӧжис.
Прудйын ваыс вӧлі улльӧв кодь шоныд, сӧстӧм, приятнӧй.
Купайтчӧм бӧрын ми петім вадорӧ да кутім косьтысьны турун вылын.
Купайтчӧм бӧрын миянлы окота лои сёйыштны мыйкӧ шомакодьӧс, и ми мунім садйӧ.
Сэні ми кутім ӧктыны шома посни яблокъяс.
Друг кӧкъямыс час гӧгӧрын воис Слава — миян воча вок.
Сійӧ вит арӧсӧн ыджыдджык меысь, но ми сыкӧд дружитам.
Ме петкӧдлі сылы И.
Крыловлысь басняяс, кодъясӧс меным козьналісны школаын.
И ещӧ петкӧдлі ме сылы Шуралысь рисунокъяссӧ.
Сійӧ ёна найӧс ошкис.
Быд лун ме сӧмын и думайта сикт йылысь.
И медбӧрын тайӧ збыльмис.
Июль 2-ӧд лун.
Тӧрыт ми лунтыр лӧсьӧдчим, и весиг войбыд эгӧ узьӧй.
И вот нёль час да джынйын асывнас ми (ме, Шура, Слава, мама) мунім трамвай сувтланін дорӧ.
Меным вӧлі кыдзкӧ гажтӧмкодь — миянкӧд оз мун мама, и сэк жӧ гажа, мый ме муна сиктӧ.
Ме ӧд сиктас эг вӧвлы вит во!
Поездӧн ми мунім быдса сутки.
Станциясянь вӧлӧн мунім Гайясӧ (тадзи шусьӧ миян сиктным).
Кор ми воим, сэк Слава таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, а дедушка шуис:
«Пыр вай!»
Сійӧ мӧвпалӧма, мый тайӧ тракторист Васятка локтӧ гӧститны.
Бабушкаӧс вӧлі кочӧг бытшкӧ, но кор ми воим, то сійӧ лои зэв рад и висьӧмыс прӧйдитіс.
Бабушка вердіс миянӧс блинӧн, шомйӧлӧн да кӧдзыд йӧлӧн.
Та бӧрын ме ветлі купайтчыны, ворсі нывкаяскӧд, а рытнас изба-читальняын встретиті ассьым важся тӧдсаӧс да бур пӧдругаӧс — Маняӧс.
Луныс коли бура: ми гажаа ворсім да лолалім сӧстӧм сынӧд.
Узьны воді дедушка крӧвать вылӧ кухняӧ.
Июль 7-ӧд лун.
Ме гуляйта, котрала, отсася бабушкалы.
Меным любӧ вӧчны сы индӧдъяс кузя.
Ме ветлывла шобді му вылӧ вӧтлавны чипанъясӧс, луннас куимысь купайтчывла, ветлывла библиотекаӧ.
Лыдди уна интереснӧй небӧг:
«Гулливер лилипутъяс ордын», «Ревизор» Гогольлысь, «Бежин луг» Тургеневлысь да уна мукӧдъясӧс.
Бабушка миянӧс зэв чӧскыда вердӧ: чипан колькйӧн, жаритӧм чипанпиянӧн, блинъясӧн; базар вылысь ми ньӧбам ӧгурцы, ягӧд — сэтӧр, вишня.
Но овлӧны миян и неприятностьяс.
Ӧтчыд (ог тӧд кутшӧм числӧын) Шура воштӧма ассьыс курткасӧ.
Ветлім корсьны, да эгӧ аддзӧй.
А мукӧд дырйи ме муна ю дорӧ да гортӧ сёрма.
Сэки бабушка скӧралӧ.
Июль 15-ӧд лун.
Кодыр абу удж, то сэки кыдзкӧ гажтӧм да шог.
Но тані, сиктын, торъя нин гажтӧм уджтӧгыд.
И ме решиті ещӧ ёнджыка отсасьны бабушкалы.
Кор ме чеччи, то меным юрӧ воис мӧвп: мыськыны джодж.
Ме окотапырысь мыськи джоджсӧ.
Сэсся ме вӧчи гӧрд шӧвкысь аслым лентаяс.
Артмисны бурӧсь, кельыдлӧзъясысь абу лёкджыкӧсь.
Лунтыр вӧлі мича, но рытнас ёна гымаліс-чардаліс, зэрис кӧть омӧлика.
То и делӧ енэжас вирдыштлывліс югыд визь — чардби.
Гымалӧмсьыд полӧны пемӧсъяс: миян ичӧтик кӧзапи торйӧдчӧма стадасьыс, и сійӧс муртса бабушка аддзӧма йӧз град йӧрысь.
Талун гижи письмӧяс Мӧскуаӧ: мамалы да аслам пӧдруга Иралы.
Июль 23-ӧд лун.
Талун видзӧда — шобді му пӧлӧн (кӧдзӧма карта сайӧ) локтӧ Нина (воча чой) Лёлик вокыскӧд да мамаыскӧд.
Найӧ олӧны оз зэв ылын — Вельможка сиктын (Гайяссянь 36 километр сайын).
Ме и ставӧн ми найӧ локтӧмлы лоим зэв радӧсь.
Июль 26-ӧд лун.
Кор воис Нина, то ме вӧлі зэв рад.
Ми ӧтлаын ворслім, сёрнитлім, лыддьылім небӧгъяс, гажӧдчим.
Бабушка сетіс миянлы шашки да лото, и ми сьӧлӧмсянь ворсім.
Но талун ме Нинакӧд эг ладмы.
Но бӧрыннас сэсся ми миритчим, и ме решитчи некор сэсся сыкӧд не лӧгасьлыны.
Июль 30-ӧд лун.
Ми узим посводзын.
Кор бабушка матыстчис да чуксаліс менӧ да Шураӧс, ми сразу тӧдвылӧ уськӧдім, мый кутам прӧщайтчыны Нинакӧд, Лёликкӧд да тётя Анякӧд.
Найӧ вӧлі мунӧны Вельможкаӧ.
Воис телегаа вӧв.
Шондіыс ньӧжйӧник койис ассьыс югыд югӧръяссӧ садьмысь му вылӧ.
Ми прӧщайтчим, и найӧ мунісны.
Меным вывті жаль, мый найӧ мунісны.
Луннас отсалі бабушкалы мыйсюрӧ вӧчны: утюжиті бельё, ветлі вала да мукӧдтор.
Июль З1-ӧд лун.
Луншӧр кад.
Зэв жар.
Жар йывсьыс ветлӧны весиг сэтшӧм сёрнияс: быттьӧкӧ вежалунӧ юын ваыс кутас пуны.
Жарыс заводитіс усьны, матысмӧ рыт.
Ме муні кӧзаясла.
Кӧзаыс вит: Майка, Черноморка, Барон, Зорька, а ӧти нимтӧм — прӧстӧ Кӧза.
Бабушка лысьтіс найӧс.
Ме нуи йӧвсӧ кӧбрегӧ.
Ми водім узьны.
Август 1-ӧд лун.
Менам кӧсаясӧй зэв ичӧтикӧсь.
Но сійӧ кадсянь, кор ме татчӧ вои, бабушка кутіс найӧс топыда кыны, и найӧ пондісны ньӧжйӧник быдмыны.
Бабушкаӧй менам вывті бур.
Рытнас мамочкасянь миянлы воис письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый висьӧ.
И, гашкӧ, воас татчӧ.
Меным вывті жаль, мый сійӧ висьӧ.
Отпускыс сылӧн август 15-ӧд лунсянь, и сэки сійӧ воас миян дінӧ.
Август 2-ӧд лун.
Тайӧпӧрйӧ бабушка колис менӧ кӧзяйка пыдди.
Сійӧ ломтіс пач да муніс.
Ме и кӧзяйничайті.
Бабушка пуис лапша да сэтчӧ тшӧктіс крӧшитны чипан кольк.
Ме кӧсйи лапша тыра чугунсӧ пуктыны скамья вылӧ.
Чугунсӧ босьті укватӧн, сійӧ менам бергӧдчис, и лапшаыд киссис!
Ме ӧдйӧджык чышки джоджсӧ да завариті выль лапша.
Рытъявылыс ми бабушкакӧд ветлім купайтчыны.
Ветлісны сёрнияс, мый талун лоӧ жар да юас ваыс кутас пуны.
Но тайӧ абу збыль.
Луныс вӧлі вывті жар, но юас ваыс эз пу.
Август 5-ӧд лун.
Талун ме отсаси бабушкалы.
Мыськи джодж, ӧшиньяс, скамейкаяс.
Утюжиті бельё.
Ме вывті ёна тӧждыся мам йылысь.
Август 11-ӧд лун.
Зэрлӧ тані зэв омӧля.
Мед кӧть эськӧ эз сотчы няньыс!
Бабушкалӧн град йӧрас быдмӧны ӧгурцы, тыква, дыня, капуста, табак, помидор да пыш.
Карта сайын — картупель, бара жӧ тыква, помидор.
Асланым подсолнечник абу.
Бабушка абу тӧдӧма, мый ми воам, и абу пуктӧма.
Зэв жар.
Ыджыд, пӧсь тӧв нӧбалӧ буссӧ да койӧ синмад.
Август 13-ӧд лун.
Ми лӧсьӧдчим нин чай юны, и сэк воис мамасянь письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый воас суббӧтаӧ, аски рытӧ...
Кор ми лыддим письмӧсӧ, ми вӧлім вывті-вывті радӧсь.
Сійӧ воас татчӧ и кӧть неуна, но шойччыштас.
Дедушка муніс Тамбовӧ.
Август 15-ӧд лун.
Водз асывнас ӧдзӧсӧ кодкӧ ньӧжйӧника тотшкӧдыштіс.
Ме, и Шура, и бабушка пыр жӧ ырскӧбтім-чеччим — тайӧ мама воис.
Кутшӧм радӧсь ми лоим.
Бабушка мӧдіс пӧжавны блин, а мама вайис гӧстинеч.
Тётя Оля ачыс абу вермӧма воны, но сідзжӧ унатор мӧдӧдӧма.
Август 17-ӧд лун.
Ми мунім мамакӧд да Шуракӧд град йӧрӧ да нетшыштім сэсь тыква да посньыдик сизим дыня (кулак ыдждаӧс).
Тыквасьыс бабушка пуис рок, а кӧйдыссӧ косьтіс.
Рытъявылыс ми Шуракӧд да мамакӧд ветлім купайтчыны.
Кутшӧм тані лӧсьыд!
А мамакӧд — куим пӧв лӧсьыдджык!
Август 19-ӧд лун.
Зэрыштіс.
Бабушка сетіс меным быдсикас ситеч да матерье, и ме кӧсъя вурны аслым ичӧтик одеялӧ.
Август 22-ӧд лун.
Асылыс вӧлі кымӧра.
Ме и Шура мыйлакӧ капризничайтыштім.
И решитім, мый сэсся огӧ кутӧй скӧрмӧдны мамаӧс.
Август 24-ӧд лун.
Асывнас чеччӧм бӧрын меным бабушка козьналіс важся расписнӧй ичӧтик кӧрӧбка, а дедушка — ассьыс карточкасӧ.
Тайӧ козинъяс вылас ме кӧлі зэв рад.
Найӧ меным лоасны на память.
Мӧвпалам Мӧскуа йылысь».
«ИЧӦТИК ЕДЖЫД БЕДЬ»
Да, тайӧ вӧлі бур гожӧм — сэтшӧм гажа, немтӧждысьтӧм!
Зоя да Шура вӧліны ӧні ыджыдӧсь нин, но, кыдзи и вит во сайын, кор ме волі нала Мӧскуаысь, найӧ ветлӧдлісны ме бӧрся, быттьӧкӧ полісны, мый ме верма друг вошны либӧ пышйыны наысь.
Кадыс, кор ме накӧд олі ӧтлаын, вӧлі меным ӧти шуда кузь лун кодь, кытысь торйӧнсӧ нинӧм он рӧзнит.
Сӧмын ӧти случай ме помнита бура да яснӧя, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Гашкӧ, Слава велӧдӧма челядьӧс тадзсӧ ворсны, гашкӧ, найӧ лыддьӧмаӧсь сы йылысь «Пионерскӧй правдаысь», но сӧмын тайӧ ворсӧмнас увлекитчисны зэв ёна.
Шусис сійӧ «ичӧтик еджыд бедь».
Тайӧн ворсны колӧ вӧлі рытнас, кор нин пемдыліс сэтшӧма, мый сьӧд предметъяс вӧліны муыс кодь да эз тӧдчыны, а синмыд торйӧдліс сӧмын югыд либӧ дзирдалантор.
Челядь — менам да суседъяслӧн — юксьылісны кык команда вылӧ да бӧрйылісны судьяӧс.
Судья — сійӧ жӧ и бедьсӧ шыблалысь — шыбитліс кыдз позьӧ ылӧджык ичӧтик еджыд бедьсӧ, и став ворсысьяс уськӧдчылісны корсьны сійӧс.
Коді аддзас, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтӧ да сетӧ сійӧс судьялы.
Но тайӧс вӧлі колӧ вӧчны мудера, тӧдлытӧг, медым эз казяв противник.
Ворсысь сетліс ассьыс аддзӧмторсӧ аслас командаса ёртыслы, сійӧ — мӧдлы, медым дзугны следсӧ да медым эз казяв противник, код ордын беддьыс.
Удайтчас кӧ бедьсӧ сетны судьялы тӧдлытӧг, команда получайтӧ кык очко.
Противник кӧ казялас бедь аддзысьсӧ да инмӧдчылас сы дінӧ кинас, сэки кыкнан командаыслӧн лоӧ ӧти очкоӧн.
Ворслісны сэтчӧдз, кытчӧдз командаяс письыс ӧтиыс эз чукӧртлы дас очко.
Зоя да Шура зэв ёна радейтісны ворсны тайӧн да прӧстӧ пель сьӧдмытӧдз висьтавлісны, мый тадзисӧ ворсны вывті интереснӧ.
А Слава содтывліс:
«И пӧлезнӧ.
Велӧдӧ дружитны.
Медым эз быдӧн ас вӧснаыс, а ӧти став вӧснаыс и ставӧн ӧти вӧсна».
Шура частӧ вӧлі судьяӧн: сылӧн вӧлі киыс ён, и сійӧ шыблавліс бедьсӧ ылӧ да сэтшӧм пелька, мый аддзыны сійӧс эз вӧв кокни.
Ӧтчыд бедьсӧ шыблавны корис Зоя.
Тайӧ абу нывкаяслӧн удж!
— шуис кодкӧ детинкаяс пиысь.
— Абу нывкаяслӧн?
А вот вай видла!
Зоя босьтіс бедьсӧ, ӧвтыштчис, шыбитіс...
и беддьыс уси зэв матӧ.
Зоя гӧрдӧдіс, курччис вомдоръяссӧ да муніс гортӧ.
— Тэ нӧ мыйла мунін?
— юаліс сылысь Слава, кор найӧ Шуракӧд воисны ворсӧм бӧрас.
Зоя чӧв оліс.
— Ӧбидитчин?
Нинӧмысь.
Он кӧ вермы шыблавны, медым мӧд лоас судьянас, коді кужӧ шыблавны.
А тэ ворс ставныскӧд.
Ӧбижайтчыны нинӧмысь.
Самолюбиеыд мера сертиыс бур, а вывті кӧ уна — некытчӧ туйтӧм.
Зоя бара нинӧм эз вочавидз, но мӧд рытнас ӧтлаасис ворсысьяс дінӧ, быттьӧкӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Челядьыс сійӧс радейтлісны, и некод эз казьтышт сылы тӧрытъя йывсьыс.
Ме и вунӧдлі нин та йылысь, но ӧтчыд Слава пырис керкаӧ да корис менӧ мунны ас бӧрсяыс.
Ми кытшовтім керка дінті, мунім ылӧджык, палисадник сайӧ.
— Видзӧдлы, тётя Люба, — шӧпнитіс Слава.
Ылынджык миянлы мышнас сулаліс Зоя.
Ме эг сразу гӧгӧрво, мый сійӧ вӧчӧ: сійӧ ӧвтыштчис, шыбитіс мыйкӧ, котӧрӧн уськӧдчис лэптыны.
Лэптіс, бӧр воис важ местаас да выльысь шыбитіс.
Сэки ме аддзи: тайӧ вӧлі неыджыд пу тор.
Ми сулалім пу сайын, и Зоя эз аддзыв миянӧс, а ми кыв шутӧг бура дыр видзӧдім, кыдзи мудзлытӧма сійӧ шыблалӧ пу торсӧ, котӧртӧ, лэптӧ да бара ӧвтыштӧ да шыбитӧ.
Первойсӧ ӧвтыштліс сійӧ сӧмын кинас.
Сэсся бӧрыньтчывліс да сетчывліс водзлань став телӧнас, быттьӧкӧ ачыс лэбис пу торйыс бӧрся, — шыблавліс век ылӧджык и ылӧджык.
Ми Славакӧд ньӧжйӧникӧн мунім, а недыр мысти гортӧ воис и Зоя.
Сійӧ гӧрдӧдӧма, пӧсь войтъяс сылӧн дзирдалісны плешас.
Зоя мыссис да заводитіс вурсьыны, рузум торъясысь сійӧ вӧлі вурӧ одеялӧ.
Ми Славакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и Слава серӧктіс.
Зоя лэптіс синъяссӧ:
— Тэ мый?
Но Слава эз кут объясняйтны.
Ещӧ кык лун помся ме петавлі гортысь ӧти и сійӧ жӧ часӧ да видзӧдлі, кыдзи Зоя шыблалӧ то из, то бедь.
А лун дас мысти кымын, мунӧм водзвылын регыд нин, ме кылі, кыдзи Зоя предлагайтӧ миян кильчӧ дорӧ чукӧрмӧм челядьлы:
— Вайӧ «ичӧтик еджыд беддьӧн» ворсны!
Чур, ме судья!
— Бара нин ныртӧ сюян?
— шензьыштіс Шура.
Но Зоя кыв шутӧг ӧвтыштчис, шыбитіс — сы гӧгӧрса челядь сӧмын акнитісны: беддьыс дзирдыштіс сынӧдас да уси кытчӧкӧ зэв ылӧ.
— Вот вильыш нывка!
— ужнайтігӧн шуис дедыс.
— Но мый тэныд сійӧ бедьсьыс?
Ӧд он удж кузя, а вензьӧм кузя?
Зоя кӧсйис вочавидзны, но бабушкаыс панйис сійӧс:
— Йӧз костын шуӧны:
«Мый кӧть мед оз ло, а ас вылын сулала!» — и нюмъялігтыр содтіс: — А тайӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Душаыс эз вермы терпитны, эрд вылӧ петіс — збыль ӧд, внучка?
Зоя улӧ лэдзис юрсӧ тарелка весьтас, чӧв олыштіс да нюммунӧм бӧрын друг вочавидзис пословицаӧн жӧ (эз ӧд весьшӧрӧ вӧв сійӧ Мавра Михайловналӧн внучкаӧн!):
— Крут вадорыс, да чериыс бур!
И пызан сайын ставӧн серӧктісны.
«ОВОД»
... Тулыс.
Мукӧд дырйиыс ӧвтыштлӧ уль му дука свежӧй шоныд тӧв.
Лӧсьыд лолавны тулысын!
Ме кадысь водз пета душнӧй трамвайысь — гортӧдз абу ылын, воа подӧн.
Оз менӧ сӧмын гажӧд тулысыс: частӧджык аддзывлан паныдасьысь йӧз чужӧм вылысь нюм, югыдджыкӧсь синъясыс, гораджыка юргӧны гӧлӧсъясыс.
— ... Кордова дорын республиканечьяс успешнӧя наступайтӧны, — кыла ме сёрни.
— А Эстремадур провинцияын...
Да, Испания ӧні быдӧнлӧн сьӧлӧмас, сы йылысь и ми думайтам.
Долорес Ибаррурилӧн сьӧлӧмтӧ ӧзтысь кывъяс:
«Бурджык кувны сувтсӧн пидзӧсчань вылын олӧм дорысь» — лыбисны став мир пасьталаыс, йиджисны сьӧлӧмӧдзыс быд честнӧй мортлы.
Асывнас, садьмӧмӧн тшӧтш, Зоя котӧртӧ почтӧвӧй ящик дорӧ газетла: мый вӧчсьӧ талун Испанияса фронтъяс вылын?
А Шура...
Сылы абу на дас куим арӧс — вот мый мучитӧ сійӧс, вот мый оз сет сылы мунны ӧні жӧ, пырысьтӧм-пыр, Мадрид дорӧ.
Быд рыт сійӧ панӧ сёрни та йылысь: то сійӧ лыддьӧма газетысь нывка йылысь, коді республиканечьяскӧд тшӧтш смела тышкасьӧ, то радио пыр кывлӧма испанскӧй зонка йылысь, кодӧс батьмамыс абу лэдзӧмаӧсь фронт вылӧ, а сійӧ всё-таки мунӧма.
— ... и сэтшӧм бур молодец сійӧ вӧлӧма!
Ӧтчыд фашистскӧй снаряд пузувтӧма налысь окопсӧ да жугӧдӧма противотанкӧвӧй пушка.
А тайӧ зонмыс — Эмутерио Корнехоӧн сійӧс шуӧны — кватитас граната да кыдзи тай уськӧдчас окопсьыс!
Котӧртас танкъяслы паныд да кыдзи тай шыбитас гранатасӧ танкас!..
Гранатаыс взорвитчӧма гусеница улас, танкыс сідзи и кутӧма бергавны ӧти местаын!
Сэки мукӧдъясыс кыскасны гранатаяс тыра ящик.
Корнехо кутас шыблавны ӧти бӧрся мӧдӧс.
Видзӧдӧны — мӧд танк бок вылас пӧрӧма, сэсся коймӧд, а мукӧдъясыс бӧр бергӧдчӧмаӧсь.
Аддзанныд?
А ӧд, кажитчӧ, танкысь страшнӧйджыкыс нинӧм абу.
— Тайӧ Корнехоыслы нӧ кымын арӧс?..
— юалі ме.
— Дас сизим, — вочавидзӧ Шура.
— А тэныд?
Меладорсянь зэв абу лӧсьыд сетны татшӧм вопроссӧ.
Шура кыв шутӧг ышлолалӧ...
— Мама!
— торкӧ менӧ думайтӧмысь дзик орччӧн гора гӧлӧс.
— Мыйла сэтшӧм сёрӧн?
Ми нин виччысьнысӧ огӧ вермӧй!
— Сёр ӧмӧй?
Ме кӧсйыси сизимын.
— А ӧні кӧкъямыс нин дас минуттӧг.
Ме нин беспокоитчыны куті.
Зоя кутіс менӧ киӧд да лӧсьӧдчӧ мекӧд восьлавны ӧтмоза.
Ми мунам орччӧн.
Бӧръя кык вонас сійӧ зэв ёна быдмис; регыд, регыд нин сійӧ суӧдас менӧ тушанас.
Мукӧд дырйиыс меным весиг тешкодь, мый менам сэтшӧм верстьӧ ныв.
Юбкаыс сылы дженьыд нин, и вышивайтӧм блузкаыс ичӧт лоӧма, кад нин думыштлыны выль йылысь...
... Сійӧ кадсянь, кор 1931-ӧд воын ме вайӧді челядьӧс Мӧскуаӧ, ми пӧшти эгӧ торйӧдчылӧй.
Гортысь весиг недыр кежлӧ мунігӧн миян пиысь быдӧн непременнӧ висьтавліс, кытчӧ мунӧ да кор бӧр локтас.
Кор кӧсйыся локны удж вылысь кӧкъямыс часысь не сёрӧнджык, ме зіля выполнитны ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Мый вӧсна кӧ ме сёрмышта, Зоя заводитӧ беспокоитчыны, локтӧ меным паныд трамвай сувтланін дорӧ да виччысьӧ — вот кыдзи и талун.
Гортӧ воӧм бӧрын кӧ Шура эз сулы чойсӧ, то сылӧн первой вопрос вӧлі:
— Кӧні Зоя?
Кытчӧ муніс?
Мыйла сійӧ сы дыра оз лок?
— А кӧні Шура?
— жыр порог воськовтігӧн на юавліс Зоя.
И ме, кор удайтчыліс воны гортӧ челядьысь водзджык, чувствуйті ачымӧс тешкодя да вӧлі гажтӧм, кытчӧдз эз кывлыны пос кузя кайысь тӧдса кокшыяс.
А тулыснас мукӧд дырйиыс сувтлывлі восьса ӧшинь дорӧ да виччысьлі...
Быттьӧ ӧні аддза: со найӧ локтӧны, пӧшти пыр ӧтлаынӧсь, мый йылысь кӧ пӧся сёрнитӧны, — и менам сьӧлӧмын пыр жӧ лоӧ шоныд...
... Зоя кокньыдика босьтӧ менсьым портфельӧс да сумкаӧс:
— Тэ мудзин, вай ме нуышта.
Ми мунам ньӧжйӧник, мича тувсов рытнас любуйтчигтыр, и ёрта-ёртнымлы висьтавлам став йывсьыс, мый вӧлі лун чӧжӧн.
— Тэ лыддин?
Испанияысь посни челядьӧс вайӧмаӧсь Артекӧ, — шуӧ Зоя.
— Фашистъяс муртса абу вӧйтӧмаӧсь паракодсӧ, код вылын найӧ вӧлӧм воӧны.
Вот эськӧ видзӧдлыны тайӧ челядь вылас!..
Думыштлы, бомбёжкаяс бӧрын, тайӧ став бӧрас — веськавны друг Артекӧ!
А сэні лӧсьыд ӧні?
Абу кӧдзыд?
— Абу, апрель тӧлысьын лунвылын зэв нин шоныд.
Розаяс дзоридзалӧны.
Да видзӧдлы ас вылад: тэ и Мӧскуаын удитӧмыд нин гожъявны, ныр йылыд кульсьӧ.
— Да ӧд ми нин заводитім школа гӧгӧр сад садитны.
Лунджынсӧ ывлаын — вот и гожъялі.
Тӧдан, быдӧн должен садитны пу.
Ме садита тополь — радейта, кор тополь вылысь кӧйдысыс быттьӧ лым усьӧ.
И дукыс топольыслӧн чӧскыд, збыль ӧд?
Свежӧй-свежӧй и неуна курыдкодь...
Но, вот и ми гортынӧсь!
Мыссьы ӧдйӧнджык, ме пыр жӧ шонтышта ӧбед.
Ме мысся, но и видзӧдлытӧг тӧда, мый вӧчӧ Зоя.
Сійӧ ӧзтӧ керосинка, медым шонтыштны суп, аслас тапочкинас шытӧг ветлӧдлӧ жырйӧд, тэрыба да пелька лӧсьӧдӧ пызан.
Жырйын — сӧстӧм, неважӧн на мыськӧма джодж.
Ӧшинь вылын, джуджыд стӧканын, кык бадь ув, кытчӧ быттьӧ унмовсьӧмаӧсь эзысь рӧма гӧна берба бальӧяс.
Миян керкаын сӧстӧмлун да гаж — сійӧ Зоялӧн удж.
Сы киын став овмӧс: керка идралӧм, прӧдуктаяс ньӧбӧм.
Тӧвнас сійӧ ещӧ и пач ломтӧ.
Шуралӧн эмӧсь жӧ кутшӧмсюрӧ обязанностьяс: сійӧ ваялӧ ва, поткӧдлӧ пес да ветлывлӧ карасинла.
Но «посниторъясӧн» сійӧ оз занимайтчы; кыдзи и уна мукӧд детинкаяс, сійӧ босьтчӧ сӧмын «мужскӧй» удж бердӧ и мӧвпалӧ, мый джодж чышкыны да магазинъясӧд ветлӧдлыны абу сы серти:
«Тайӧс вермас вӧчны быд нывка».
А вот и сійӧ!
Ӧдзӧс оз прӧстӧ воссьы — сійӧ шумӧн шуркмунӧ, и порог дорын — Шура: банбокыс ставнас гӧрдӧдӧма, киыс гырддзаӧдзыс няйт, син дорыс, аттӧ, бара нин лӧз.
— Ворсім!
— гажаа объясняйтӧ сійӧ.
— Бур рыт, мама!
Мыссин нин?
Вот тэнад улӧсыд.
Сейчас и ме мысся.
Сійӧ дыр сялькӧдчӧ ванас, прысьйӧдлӧ да ӧттшӧтш висьталӧ футбол йылысь сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, быттьӧ, футболысь кындзи, свет вылас сэсся нинӧм абу.
А немецкӧй кузя кор переводыд лоас?
— юалӧ Зоя.
— Сёйышта — переведита.
Ме заводита сёйны ассьым сёрся ӧбед, челядь ужнайтӧны.
Ӧні став сёрниыс кутас мунны сы йылысь, кутшӧм лоӧ школьнӧй сад.
Ме кывза и гӧгӧрвоа: челядь дасьӧсь садитны асланыс школа гӧгӧрыс ставсикас пуяссӧ, кутшӧмъясӧс найӧ сӧмын тӧдӧны.
— Мыйла тэ шуан, мый пальма оз мӧд быдмыны?
Вот ме «Огонёкысь» аддзылі фото: пальмаяс, а гӧгӧр лым.
Сідзкӧ, найӧ зэв бура вермасны тӧвйыны.
— Мый нӧ тэ сравнивайтан крымскӧй тӧвтӧ миянкӧд, — спокойнӧя паныд шуӧ Зоя.
Сэсся бергӧдчӧ мелань: — Мама, а тэ меным вайин лыддьыны мыйкӧ?
Ме кыв шутӧг перйи портфельысь «Лӧдз».
Зоя радысла гӧрдӧдіс.
— Вот аттьӧ!
— шуӧ сійӧ и оз вермы кутчысьны — заводитӧ листавны небӧгсӧ, но сэк жӧ бӧр пуктӧ бокӧ.
Сэсся тэрыба идралӧ пызан, мыськалӧ дозмук да пуксьӧ велӧдны урок.
Сыкӧд орччӧн, ышловзьӧм да броткыштӧм бӧрын
(«Аски асывнас кадыс абу али мый!»), пуксьӧ Шура.
Зоя заводитӧ сысянь, мый сылы сетчӧ сьӧкыдджыка — математикасянь.
Шура восьтӧ немецкӧй кыв кузя учебник, задачаяссӧ кольӧ бӧрвылӧджык: найӧ сетчӧны сылы кокниа.
Часджын мысти Шура клоп тупкӧ учебниксӧ да шумӧн вештӧ улӧссӧ:
— Помалі!
А задачаяс — аски асывнас.
Зоя весиг эз бергӧдчыв.
Сійӧ ставнас сетчис уджӧ.
Орччӧн куйлӧ «Лӧдз» — небӧг, кодӧс сійӧ, важӧн нин корис вайны, но ме тӧда: кытчӧдз Зоя оз помав, урокъяссӧ, лыддьыны сійӧс оз кут.
— Вайлы ме видзӧдла тэнсьыд переводтӧ, Шура, — шуа ме.
— Сідз...
Тайӧ ӧмӧй дательнӧй падеж?
Видзӧдлы татчӧ.
— Да...
ӧшыбка...
— Но вот...
А сэні колӧ оз «u», а «ü».
И вот ещӧ: <deu>Garten</deu> ӧд существительнӧй, а мыйла нӧ ичӧт шыпассянь?
Куим ӧшыбка.
Пуксьы, пӧжалуйста, да перепишит ставсӧ выльысь.
Шура ышловзьӧмӧн видзӧдлывлӧ ӧшинь пыр: кильчӧ вылын пукалӧны сылӧн другъясыс да виччысьӧны, оз-ӧ пет сійӧ.
Кадыс абу на сэтшӧм сёр, позьӧ на ӧтчыд ворсыштны.
Но фактъястӧ некыдз он вешты: куим ӧшыбка...
такӧд вензьыны он мӧд!
И Шура ышлолалігтыр бара пуксьӧ пызан сайӧ.
... Войнас ме садьми аслыспӧлӧс чувствоӧн: жырйын мыйкӧ абу сідз, кыдзи век овлывлӧ.
Сідзи и эм: ӧзйӧ газетӧн вевттьӧм настольнӧй лампа;
Зоя, чужӧмнас кулакъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, копыртчӧма «Лӧдз» весьтӧ.
И банбокъясыс, и киыс, и, буракӧ, лист бокъясыс ваӧсь синвасьыс.
Зоя казялӧ менсьым видзӧдлӧмӧс, лэптӧ синъяссӧ да синва пырыс кыз шутӧг нюмъялӧ.
Ми нинӧм огӧ шуӧй ӧта-мӧдлы, но кыкнанным казьтылам сійӧ лунсӧ, кор Зоя кӧритӧмӧн шуис меным:
«Ыджыд нин, а бӧрдан!»
РОЗӦВӦЙ ПЛАТЬЕА НЫВКА
Тулысын кодь яръюгыд енэж, и сы фон вылын — сьӧд, куш увъяс да скворечник...
Сэсся нинӧм абу тайӧ картинка вылас, но ме дыр видзӧда сы вылӧ, и кыськӧ пыдісянь шоныд гыӧн кыптӧ радлун да лача.
Сэні абу прӧстӧ серпасалӧма пу, енэж, скворечник — сэні эм главнӧйыс, кодтӧг живопись оз вермы лоны: настроение, мӧвп, кужӧмлун аддзыны природасӧ да гӧгӧрвоны сійӧс.
А со мӧд рисунок: тӧвзьӧны вӧвъяс, збой кавалеристъяс киясын воинственнӧя чургӧдӧм шашкаяс.
Тані ставыс кутны позьтӧм движениеын...
Со бара пейзаж: Тимирязевскӧй паркын тӧдса пруд.
А со Осиновӧй Гайяс — вадорса видз вылын улис кузь турун и миян варов ичӧтик ю вылын эзысь гыторъяс...
Челядь абуӧсь, ме гортын ӧтнам, и менам пидзӧс вылын Шура рисунокъяса кыз папка.
Шура воысь во серпасасьӧ пыр бурджыка.
Ми частӧ ветлывлам Третьяковскӧй галлереяӧ: меным колӧ, медым Шура эз сӧмын велӧдчы серпасасьны, но и тӧдіс да гӧгӧрвоис живописьсӧ.
Помнита ме Третьяковкаӧ миянлысь первойя волӧмсӧ.
Ми ньӧжйӧник ветлӧдлім залысь залӧ.
Ме выль пӧв висьтавлі челядьлы историческӧй сюжетъяс, мифъяс, кодъяс вдохновляйтісны художникъясӧс.
Челядь кывзісны, помтӧг юасисны.
Налы ставыс кажитчис, ставыс шензьӧдіс найӧс.
Зояӧс чуймӧдіс, мый Врубельлӧн гадайтчысьыс век видзӧдӧ сы вылӧ, кытчӧ кӧть эськӧ сійӧ эз вешйыв.
Ыджыд сьӧд синъяс, шогӧсь да тӧдысьӧсь, век колльӧдісны миянӧс.
Сэсся ми веськавлім художник Серов залӧ.
Шура матыстчис «Персикъяса нывка» картина дінӧ — и кынмис места вылас.
Нежнӧя банйыштӧм банбокъяса, сьӧдов юрсиа нывка думайтӧмӧн видзӧдіс миян вылӧ.
Сэтшӧм спокойнӧя куйлісны еджыд пызан дӧра вылын сылӧн киясыс.
Сы мышкын, ӧшинь сайын, тӧдчис сё вося нин пуяса зэв ыджыд сад, сэні вӧлі пемыдкодь, а туйясыс эжмӧмаӧсь, и код тӧдас, кутшӧм пемыд пельӧсӧ нуӧдісны найӧ...
Ми дыр лӧня сулалім да видзӧдім.
Медбӧрын ме кокньыдика инмӧдчи Шуралы пельпомас.
— Мунам, — ньӧжйӧник шуи ме.
— Ещӧ неуна, — сідзжӧ ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
Мукӧд дырйиыс сыкӧд тадз вӧлі овлывлӧ: мыйкӧ кӧ сійӧс пыдісянь да ёна волнуйтіс, сійӧ быттьӧ кынмыліс да эз вермыв вӧрзьӧдчывны места вывсьыс.
Тадзи вӧлі коркӧ Сибырын, кор нёль арӧса Шура первойысь аддзис настоящӧй вӧр.
Тадзи вӧлі и ӧні.
Ме сулалі пикӧд орччӧн, видзӧді розӧвӧй платтьӧа, спокойнӧй, задумчивӧй нывка вылӧ да мӧвпалі: мый сэтшӧма чуймӧдіс Шураӧс?
Сылӧн рисунокъясас пыр движение да шум — позьӧ кӧ шуны, мый кисточкаыс да карандашыс передайтӧны шумсӧ: скачитӧны вӧвъяс, тӧвзьӧны поездъяс, енэжын зэв ӧдйӧ лэбӧны самолётъяс.
И ачыс Шура — зэв вильыш, страстнӧй футболист, радейтӧ котравны да горзыны.
Мыйла сылы сьӧлӧмӧдзыс йиджис Серовӧн серпасалӧм нывкаыс, тайӧ картинаыс, кӧні сулалӧ сэтшӧм югыд да вӧрзьывтӧм чӧвлун?
Мыйла сійӧ кынмыліс места вылас тайӧ картина водзын, сулаліс шынитӧв, кутшӧмӧн ме сійӧс важӧн нин эг аддзыв?..
Сійӧ луннас ми сэсся нинӧм нин эгӧ кутӧй видзӧдны.
Ми мӧдӧдчим гортӧ, и Шура мунігчӧж юасис: кор оліс Серов?
Водз-ӧ сійӧ заводитіс серпасасьны?
Коді сійӧс велӧдіс?
Репин?
Сійӧ, коді серпасаліс «Запорожечьясӧс»?
Тайӧ вӧлі важӧн нин, Шуралы муртса сэк тырис дас арӧс.
Сійӧ кадсяньыс ми эгӧ ӧтчыд вӧвлӧй Третьяковскӧй галлереяын, аддзылім и мукӧд картинаяс Серовлысь, аддзылім и Суриковлысь — Берёзовоын зумыш Меншиковӧс, кыпыд сьӧлӧма Суворовӧс, боярыня Морозоваӧс, — Левитанлысь жугыль да задушевнӧй пейзажъяссӧ, ӧти кывйӧн кӧ ставсӧ, мый сэмын сэні эм.
Но именнӧ Серов нывкакӧд первойысь тӧдмасьӧм бӧрын Шура рисунокъясын первойысь лоис пейзаж, и сэки жӧ сійӧ первойысь босьтчыліс серпасавны Зояӧс.
— Пукалышт, пӧжалуйста, — сылы лӧсявтӧм меліа шуис сійӧ чойыслы.
— Ме босьтчыла серпасавны тэнӧ.
Зоя пукавлывліс дыр, терпеливӧя, пӧшти вӧрзьӧдчывтӧг.
И весиг сійӧ первойя портретъясас, кодъясӧс серпасалӧма кужтӧм киясӧн на, вӧлі сходство — правда, муртса тӧдчана, абу на яснӧй, а всё-таки лист вывсянь видзӧдісны Зоялӧн серьёзнӧй, думыштчӧм сюсь синъяс...
И вот ӧні ме видлала Шуралысь рисунокъяссӧ.
Быдмӧм бӧрас мыйӧн жӧ сійӧ лоас?
Шура, кыв шутӧг, зэв бур математик, сійӧ батьыс моз жӧ радейтіс техника, и сылӧн, пельк да тэрыб киясыс, збыльвылӧ, зарни кияс: сійӧ быдтор кужӧ вӧчны, мыйӧ кӧть оз босьтчы — ставыс сылӧн артмӧ.
Менӧ оз шензьӧд, мый сылы окота лоны инженерӧн.
Сійӧ ассьыс став посни сьӧмсӧ видзӧ «Наука да техника» журнал вылӧ и оз сӧмын лыддьы быд номер коркаысь коркаӧдз, но и век мыйкӧ мастеритӧ журнал сӧвет серти.
Шура уджалӧ пыр зіля, сьӧлӧмсяньыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме пыри на дінӧ школаас видзӧдлыны сад вылӧ.
Уджыс вӧлі пуӧ: кодйисны му, садиталісны кустъяс да томиник пуяс, сынӧдыс юргис челядьлӧн гора гӧлӧсъясысь.
Зоя, гӧрдӧдӧм банбокъяса да лёзялӧм юрсиа, здук кежлӧ лэдзліс зырсӧ да ылысянь на мӧдіс ӧвтны кинас.
Шура сыысь ыджыдджык детинкакӧд кыкӧн нуӧ вӧлі нӧсилка.
Он вӧлі куж думыштны, кыдзи тӧрӧ сійӧ нӧсилкаас сы мында муыс!
— Видзчысьӧмӧнджык, Космодемьянский, дойдан асьтӧ!
— горӧдіс сылы бӧрсяньыс еджыд юрсиа, ыджыд тушаа нывка, вид сертиыс, — дерт, спортсменка.
И ме кылі, кыдзи, восьлалӧмсӧ надзмӧдыштӧмӧн, Шура гажаа вочавидзис:
— Некыдз ог!
Меным ещӧ дед на шуліс: кор уджалан сӧвестьӧн, он доймы.
Уджыс тэнӧ кусыньтӧ, кор тэ сыысь полан, а вынтӧ кӧ он жалит — ещӧ на ёнджык лоан!
Сійӧ жӧ лунӧ, ужнайтігӧн, нето шуткапырысь, нето серьёзнӧя сійӧ шуис:
— Мам, а гашкӧ, школа помалӧм бӧрын меным Тимирязевкаӧ мунны?
Садъяс мӧда садитавны, муын лукйысьны.
Кыдзи тэ чайтан?
Таысь кындзи, Шуралы окота лоны професеионал-спортсменӧн.
Тӧвнас найӧ катайтчӧны Зоякӧд конькиӧн, ветлӧдлӧны лыжиӧн, гожӧмнас купайтчӧны Тимирязевскӧй прудйын.
Шура — багатыр: дас куим арӧса сійӧ вӧлі дас вит арӧса кодь.
Тӧвнас сійӧ зырасьӧ лымйӧн, тулыснас заводитӧ купайтчыны медводз, а помалӧ сёр арын, кор нин медся отважнӧй купайтчысьяссӧ дрӧж босьтӧ ваас куш видзӧдлӧмысь.
А футбол йылысь и сёрнитны нинӧм: футбол вӧсна Шура дась вунӧдны и сёйӧм йылысь и урокъяс йылысь.
И век жӧ...
век жӧ, тыдалӧ, Шура медъёна кӧсйӧ лоны художникӧн.
Бӧръя кадас быд прӧст минутӧ сійӧ серпасасьӧ.
Библиотекаысь вайӧ да менӧ тшӧктӧ вайны Репинлысь, Серовлысь, Суриковлысь, Левитанлысь биографияяссӧ.
— Тӧдан, — уважениеӧн шуӧ сійӧ, — Репин ӧкмыс арӧссянь серпасасьӧма быд лун, нэм чӧжыс абу кольӧма серпасасьтӧг ни ӧти лун!
Тэ сӧмын думышт: быд лун!
А кор сылӧн висьмӧма шуйга киыс да сійӧ абу мӧдӧма вермыны кутны палитрасӧ, сійӧ кӧрталӧма сійӧс ас бердас да век жӧ уджалӧма.
Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!
... Ме видлала Шуралысь рисунокъяссӧ и аддза паркысь то миянлысь радейтана скамейканымӧс, то боярышник куст, коді быдмӧ миян керкасянь неылын, — тайӧ куст улас Шура радейтліс куйлыны гожся жар рытъясӧ.
Со и миян кильчӧным, кӧні сійӧ сёрӧдз пукавлывлӧ ворсӧм бӧрас ёртъясыскӧд, а вот и ичӧтик луд — налӧн футбольнӧй полеыс.
Ӧні Шура пыр серпасалӧ Испания: аддзывлытӧм лӧз енэж, эзысь рӧма оливаяс, рыжӧй гӧраяс, кодйӧм тран-шеяяса, взрывъясӧн чашйӧм, жар шондіӧн сотӧм му, кодӧс киськалӧма республиканскӧй боечьяслӧн пӧсь вирӧн...
Меным кажитчӧ, кор тӧвнас Третьяковкаын воссис Суриковлӧн выставка, Шура некымынысь котӧртліс сэтчӧ ещӧ и испанскӧй акварельяс ради: быттьӧ Суриков лоис сылы матысаӧнджык сы вӧсна, мый путешествуйтіс Испанияті, аддзыліс да серпасаліс тайӧ ылі мусӧ.
А тайӧ мый?..
Тайӧ уна ӧшиньяса джуджыд керкаыслӧн фасадыс меным тӧдса кодь.
Да тайӧ 201-ӧд школа!
А гӧгӧрыс — будущӧй сад: кыдз пуяс, клёнъяс, дубъяс и... пальмаяс!
ЗАКЛАД ВАРТӦМ
Зоя да Шура лоисны дзик нин ыджыдӧсь.
Но мукӧд дырйиыс, мӧдарӧ, найӧ кажитчӧны меным дзик на ичӧтикъясӧн!
... Ме регыд унмовси сійӧ рытӧ да садьми друг, быттьӧкӧ сыркмунӧмысь: ме кылі, кодкӧ быттьӧ быдса содзтырӧн шыблалӧ ӧшиньӧ посни изторъяс.
Тайӧ зэрыс сэтшӧма швачӧдіс ӧшиньӧ, сідзи и сяркӧдіс стеклӧас.
Ме пукси крӧвать вылӧ да аддзи: Шура оз жӧ узь.
— Кӧні Зояным?
— юалім ми ӧтпырйӧ кыкнанным.
Зоялӧн крӧватьыс вӧлі тыртӧм.
Но сэк жӧ, быттьӧ миянлы вочакыв пыдди, кильчӧ пос вылын омӧлика кылісны гӧлӧсъяс да серам, и миян жыр ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис: порог дорын сулалісны Зоя да Ира.
Ира вӧлі ӧткодь арлыда Зоякӧд да оліс миянкӧд орчча ичӧтик керкаын.
— Кӧні ті вӧлінныд?
Кытысянь ті?
Зоя кыв шутӧг пӧрччис пальтосӧ, ӧшӧдіс сійӧс да кутіс пӧрччыны дзикӧдз кӧтасьӧм лошмӧм туфлисӧ.
— Да кӧні ті вӧлінныд?
— пузис Шура.
И сэки Ира мӧдіс висьтавны. Сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый весиг сералігас банбоктіыс визувтіс синва.
Час дасын кымын сы ордӧ ӧшиняс таркӧдчӧма Зоя.
И кор Ира петас, Зоя висьталӧма сылы, мый сійӧ споруйтӧма нывъяскӧд.
Найӧ шуӧмаӧсь, мый татшӧм пемыд арся рытӧ Зоя оз лысьт мунны Тимирязевскӧй парк пыр, а Зоя вочавидзӧма:
«Ог пов. Лысьта мунны».
И найӧ заклад вартӧмаӧсь: нывкаяс долженӧсь вӧлӧм мунны «Тимирязевскӧй академия» сувтланінӧдз трамвайӧн, а Зоя должен вӧлі мунны сэтчӧдз подӧн.
«Ме кута пасъявны пуясас», шуӧма Зоя.
«Ми тэныд и сідз эскам», вочавидзӧмаӧсь нывкаяс.
Но бӧръя здукас найӧ асьныс повзьӧмаӧсь да кутӧмаӧсь уговаривайтны Зояӧс, медым бӧр вежны заклад вартӧмсӧ: вывті кӧдзыд и пемыд вӧлӧма ывлаас, и заводитчӧма нин зэрны.
— ... Но сійӧ ещӧ на ёнджыка ыштіс, — сералігтыр да бӧрдігтыр висьталіс Ира.
— И муніс.
А ми мунім трамвайӧн.
Виччысям, а сійӧ абу и абу.
А сэсся видзӧдам да — сійӧ локтӧ...
и сералӧ...
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Зоя вылӧ.
Сійӧ век на кыв шутӧг ӧшліс пач дорын ва чулкияссӧ.
— Но, тӧдан, эг виччысь тэсянь татшӧмтор, — шуи ме.
— Сэтшӧм нин ыджыд и сэтшӧм...
— ... йӧй?
— нюмъялігтыр помаліс ме пыдди Зоя.
— Да, извинитӧй нин, но, дерт, тайӧ абу вывті бур!
Тайӧс кӧ эськӧ ещӧ ме вӧчи, сэки гӧгӧрвоана, — аслас тӧдлытӧг друг шусис Шуралӧн.
— Да ӧд сійӧ и бӧрсӧ вӧлі кӧсйӧ локны подӧн, — норасис Ира.
— Муртса ми вермим сійӧс уговоритны, медым локтіс миянкӧд трамвайӧн.
— Да, пӧрччысь жӧ, Ира!
— вӧлисти гӧгӧрвои шуны ме.
— Шонтысь ӧдйӧджык, тэ дзикӧдз жӧ кӧтасьӧмыд!
— Ог, ме гортӧ...
сэні мама скӧравны жӧ кутас...
— признайтчис Ира.
Ас кежаным кольӧм бӧрын ми мыйкӧ дыра чӧв олім.
Зоя гажаа нюмъяліс, но сёрнисӧ эз пан, а спокойнӧя косьтысис да шонтысис пач дорын.
— Ладнӧ, закладтӧ тэ воин, — шуис сэсся Шура.
— А мый тэныд таысь пӧлагайтсьӧ?
— Ой, та йылысь ме эг и думыштлы,
— шуис Зоя.
— Ми прӧстӧ споруйтім, а мыйысь — эгӧ сёрнитчӧй...
— И сы чужӧм вылын тыдовтчис шогсьӧм.
— Эк, тэ!
— горӧдіс Шура.
— Кӧть эськӧ мед ме йылысь думыштін: ме кӧ пӧ воа, сетанныд Шуркалы выль футбольнӧй мач.
Он ӧд думыштлы, мед аслад вокыд вӧсна тӧждысьыштны!
— Сійӧ кӧритӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Сэсся серьёзнӧя содтіс: — А век жӧ тэсянь ме тайӧс эг виччысь.
Мыйла тэ пондін татшӧм ногӧн петкӧдлыны ассьыд збойлунтӧ?
Весиг ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ неправильнӧ.
— А ме, чайтан, ог гӧгӧрво?
— паныд сувтіс Зоя.
— Но сӧмын меным зэв окота вӧлі повзьӧдны нывкаяссӧ: вӧрӧдыс муні ме, а полісны ӧд найӧ!
Сійӧ мӧдіс серавны, и ми Шуракӧд немкӧсйытӧг тшӧтш ӧтлаасим сы дінӧ.
ТАТЬЯНА СОЛОМАХА
Зэв водзсянь ме заводиті миянлысь денежнӧй делӧяс решайтны ӧтвылысь челядькӧд.
Помнита, 1937 воын миян лоис сберегательнӧй книжка и торжественнӧя ми пуктім сэтчӧ первойя сизимдас вит шайт.
Быдпӧрйӧ, кор тӧлысь пом кежлӧ миянлы удайтчыліс экономитны этшаник сьӧм, Зоя нуліс сійӧс сберкассаӧ, весиг кӧть и суммаыс эз вӧв ыджыд: дас вит-кызь шайт.
Ӧні миян лоис расходлӧн ещӧ ӧти статья: банкын эм 159782-ӧд №-а счёт; сійӧ счёт вылас СССР-са граждана ысталӧны республиканскӧй Испанияса нывбабаяслы да челядьлы чукӧртӧм сьӧм.
Вӧчам тайӧс и ми.
Тайӧ мӧвпыс эз меным первой во, а Шуралы:
— Ми Зоякӧд вермам этшаджык видзны завтрак вылӧ.
— Огӧ, — шуи ме. — Завтрак вӧрзьӧдны огӧ кутӧй.
А вот гоз-мӧдысь не ветлыны футболӧн ворсанінӧ — тайӧ весиг пӧлезнӧ...
Сэсся ми медся коланторъяс вылӧ вӧчим список: Зоялӧн абу кепысь, Шуралӧн дзикӧдз киссьӧма башмакыс, менам косяссьӧмаӧсь калошъясӧй.
Таысь кындзи, Шуралӧн абуӧсь краскаяс, а Зоялы колӧ вышивайтчан сунис.
Сэки удайтчывлӧ споруйтыштны: челядь пыр сулалӧны сы вылын, медым медводз ньӧбны сійӧс, мый колӧ меным.
Но миян расходъясысь медся радейтана статьяыс — сійӧ небӧгъяс.
Кутшӧм ыджыд удовольствие — локны книжнӧй магазинӧ, бӧрйысьны сэні, мый куйлӧ прилавок вылын, сэсся кок чуньяс вылад сувтӧмӧн да юртӧ неуна пӧлыньтыштӧмӧн, медым удобнӧджык вӧлі, ылісянь лыддьывны корешокъяс вывсьыс полкаяс вылӧ топыда тэчӧм небӧгъяслысь нимъяссӧ, сэсся дыр листавны, сӧветуйтчыны...
да бӧр гортӧ мунны ӧкуратнӧя кӧрталӧм сьӧкыд пакетӧн.
Тайӧ луныс, кор миян этажерка (сійӧ сулаліс пельӧсын, Зоя крӧвать юр водзын) мичмӧдсьыліс выль небӧгӧн, вӧлі миян праздник лун кодь, ми выльысь и выльысь панлім сёрни асланым ньӧбӧмтор йылысь.
Лыддьывлім выль небӧгсӧ ӧчередьӧн, а мукӧд дырйиыс вежалун рытъясӧ и гораа.
Ӧтвылысь лыддьӧм татшӧм небӧгъяс пиысь ӧтиӧн вӧлі очеркъяслӧн сборник, сійӧ шусис «Нывбаба гражданскӧй война вылын».
Помнита, ме пукалі да штопайті чулки, Шура серпасасис, а Зоя восьтіс небӧг да лӧсьӧдчис лыддьыны.
Шура друг шуис:
— Тӧдан, тэ эн лыддьы дорвыв.
— А кыдз нӧ?
— кутіс шензьыны Зоя.
— Да сідз: тэ восьты бӧрйысьтӧг, кутшӧм воссяс, сэсянь и заводитам.
Збыльысь, ог тӧд, мыйла сійӧ тадзсӧ думыштӧма, но сідзи и решитім.
Первойӧн воссис очерк «Татьяна Соломаха».
Помнитсьӧ, сэні вӧліны отрывокъяс куим тетрадьысь: сиктса велӧдысь Татьяна Соломаха йылысь первой висьталіс сылӧн вокыс, сэсся — ученикыс и медбӧрын — ичӧтджык чойыс.
Вокыс висьталіс Танялӧн челядьдырся олӧм йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ быдмис, велӧдчис, кыдзи радейтіс лыддьысьны.
Небӧгас вӧлі места, кытчӧдз воӧм бӧрын Зоя здук кежлӧ сувтліс да видзӧдліс ме вылӧ: сэні висьтавсис сы йылысь, кыдзи Таня гораа лыддьӧма «Лӧдз».
Войнас сёрӧн Таня помалӧма небӧгсӧ да шуӧма вокыслы:
«А тэ чайтан, ме ог тӧд, мыйла ола?..
Меным кажитчӧ, мый ме эськӧ войт бӧрся войт сеті ассьым став вирӧс, медым сӧмын бурджыка овсис йӧзлы».
Гимназия помалӧм бӧрын Таня кутӧма учителявны Кубаньса станицаын.
Революция водзвылын сійӧ пырӧма подпольнӧй большевистскӧй организацияӧ, а гражданскӧй война дырйи — красногвардейскӧй отрядӧ.
1918 вося ноябр тӧлысьын еджыдъяс пырӧмаӧсь Кузьминскӧй сиктӧ, кӧні куйлӧма тифӧн висьысь Таня.
Висьысь нылӧс шыбитӧмаӧсь тюрьмаӧ да пытайтӧмаӧсь сы могысь, медым сійӧ выдайтас ёртъяссӧ.
Гриша Половинко гижис сы йылысь, кыдзи сійӧ да мукӧд челядь, кодъяс велӧдчылӧмаӧсь школаын Таня ордын, котӧрӧн мунӧмаӧсь тюрьма дорӧ — найӧ кӧсйӧмаӧсь аддзӧдлыны ассьыныс велӧдысьсӧ да мыйӧнкӧ отсавны сылы.
Найӧ аддзылӧмаӧсь, кыдзи нӧйтӧм, ставнас вирӧссьӧм Таняӧс петкӧдӧмаӧсь дворӧ да сувтӧдӧмаӧсь стен бердас.
Детинкаясӧс чуймӧдӧма сылӧн спокойнӧй чужӧмыс: сэні эз тӧдчы некутшӧм полӧм, ни пӧщада йылысь кевмысьӧм, ни сӧмын на ӧні мучитӧм бӧрын дой кылӧмыс.
Паськыда восьтӧм синъясыс внимательнӧя видзӧдісны чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
Сійӧ друг лэптӧма кияссӧ да гораа, отчётливӧя шуӧма:
— Ті верманныд мыйта колӧ нӧйтны менӧ, ті верманныд вины менӧ, но Сӧветъяс эз кувны — Сӧветъяс ловъяӧсь.
Найӧ бӧр воасны.
Урядник кучкас Танялы шомполӧн да поткӧдас пельпомсӧ, код юра казакъяс уськӧдчасны сы дінӧ да кутасны чужъявны да нӧйтны прикладъяснас.
«Ме ещӧ тэнӧ заставита на милӧсть корны!» горзіс сылы палач-урядник, и Таня, чужӧм кузяыс визувтысь вирсӧ чышкалігтыр, вочавидзас:
«А тэ эн виччысь: ме тіянлысь нинӧм ог мӧд корны».
И Зоя лыддис водзӧ: сы йылысь, кыдзи лун бӧрся лун, выльысь и выльысь пытайтісны Таняӧс.
Еджыдъяс мститісны сылы сыысь, мый сійӧ эз горзы, эз кор пӧщада, а смела видзӧдіс палачьяслы чужӧмас...
Зоя пуктіс небӧгсӧ, вешйис ӧшинь дорӧ и дыр сэні сулаліс бергӧдчывтӧг.
Сійӧ шоча бӧрдліс да эз радейт, медым аддзылісны сылысь синвасӧ.
Шура важӧн нин пуктіс ассьыс альбомсӧ да краскаяссӧ, босьтіс небӧгсӧ да кутіс лыддьыны водзӧ.
Рая Соломаха висьталіс чойыслӧн кулӧм йылысь:
«Со мый ме тӧдмалі сы кулӧм йылысь.
Ноябр сизимӧд лунӧ югдігас казакъяс унаӧн пырӧмаӧсь тюрьмаас.
Арестованнӧйясӧс заводитӧмаӧсь прикладъяснас вӧтлавны камераяссьыс.
Ӧдзӧс дорас нин Таня бергӧдчылас бӧрлань да видзӧдлас на вылӧ, кодъяс колины камераас.
— Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
— кыліс сылӧн гора, спокойнӧй гӧлӧсыс.
— Стенъясвывса тайӧ вирыс мед прӧстӧ оз вош!
Регыд воасны Сӧветъяс!
Кӧдзыд водз асылӧ еджыдъяс кералісны дас кӧкъямыс ёртӧс.
Медбӧръяӧн вӧлі Таня...
Аслас кывйыслы вернӧй, сійӧ эз кор палачьяслысь пӧщада».
Помнита: шензьӧдана ыджыд вын да сӧстӧмлун, кодӧн лолаліс Танялӧн ӧбликыс, заставитісны бӧрдны сійӧ рытас не сӧмын Зояӧс ӧтнассӧ.
ПЕРВОЙЯ ЗАРАБОТОК
Ӧтчыд рытнас воліс миянӧ менам вок.
Челядь сьӧлӧмсяньыс пыр радлісны сійӧ волӧмлы. Чай юыштӧм да челядькӧд больгыштӧм бӧрын сійӧ друг ланьтіс, кисӧ нюжӧдіс аслас кыз портфельыслань да кыдзкӧ зэв тӧдчана видзӧдліс миян вылӧ.
Ми сразу гӧгӧрвоим: тайӧ абу прӧстӧ.
— Мый тэнад сэні, дядя Серёжа?
— юаліс Зоя.
Сійӧ эз сразу вочавидз: лукава мигнитіс сылы, тэрмасьтӧг восьтіс портфельсӧ, кыскис сэтысь чертёж пачка да кутіс видлавны чертёжъяссӧ.
Ми терпеливӧя виччысим.
— Вот чертёжъяс, — медбӧрын шуис Сергей.
— Найӧс колӧ копируйтны.
Тэнад, Шура, черчение кузя кутшӧм отметка?
— Сылӧн «отлично», — вочавидзис Зоя.
— Сідзкӧ вот, Шура вокӧ, босьт вай удж.
Уджыс бур, мужскӧй, семьяыдлы отсыштан.
Вот тэныд готовальня.
Тайӧ менам важыс, сійӧ меным институтын велӧдчан воясӧ на служитліс, но уджалӧ бура, ставыс лючки-ладнӧ.
Тушыс, чайта, тэнад эм?
— И калька эм, — содтіс Зоя.
— Но и зэв бур!
Волӧй матӧджык, ме гӧгӧрвоӧда, кыдзи мый.
Уджыс абу сьӧкыд, но требуйтӧ ыджыд точность да ӧкуратность, очсавны да марайтны тані оз шогмы.
Зоя пуксис дядьыс дінӧ.
Шура сэк кості пыр сулаліс пач дорын, эз вӧрзьы места вывсьыс и кыв эз шу.
Сергей синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да, чертёжъяс весьтас копыртчӧмӧн, кутіс объясняйтны.
Ме, вок моз жӧ, пыр и гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Шура характерын ӧтитор пыр беспокоитіс менӧ: вывті ыджыд упрямство.
Например, Шура радейтӧ музыка, сылӧн бур слух, и сійӧ важысянь нин ворсӧ батьыс гитараӧн.
Овлывліс сідз, мый сійӧ мукӧд дырйиыс эз вермыв сразу босьтны кутшӧмкӧ мотив.
Шуан сылы:
«Эсті тэ неправильнӧ ворсан, тайӧ оз тадзи сьывсьы, со кыдзи колӧ».
Шура кывзас, сэсся зэв спокойнӧя вочавидзас:
«А меным тадзи ёнджыка кажитчӧ» — да водзӧ кутас ворсны ас ногыс.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ, мый ме прав, и водзӧ ворсігас, босьтас вернӧй нота, но сӧмын оз пырысь-пыр.
Сылӧн чорыд порядок: став решениеяссӧ, ыджыдъясӧс и посниясӧс, сійӧ принимайтӧ самостоятельнӧя, сылы некод не должен висьтавны.
Сійӧ ыджыд нин, сійӧ мужичӧй, сійӧ ставсӧ тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ ачыс!
Тыдалӧ, дядьыслысь предложениесӧ Шура гӧгӧрвоис сідз, мый сійӧ покушайтчӧ сы самостоятельность вылӧ, сылӧн аснас распоряжайтчан право вылӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧм ревнивӧя видзис.
И кодыр Сергей объясняйтіс, кыдзи-мый колӧ вӧчны, Шура ылісянь внимательнӧя кывзіс, но сідзи и эз шу ни ӧти кыв.
А Сергей сэсся сыланьӧ эз и видзӧдлы.
Мунігас нин, некод дінӧ торйӧн шыасьтӧг, вок шуис:
— Чертёжъясыс меным ковмасны стӧч недель мысти.
Сы мунӧм бӧрын Зоя восьтіс физика кузя учебник.
Ме, кыдзи и век, прӧверяйті тетрадьяс.
Шура босьтіс небӧг.
Мыйкӧ дыра жырйын вӧлі чӧв.
Но вот Зоя чеччис, нюжмовтчис, пыркнитіс юрнас (сылӧн вӧлі татшӧм привычка — резкӧй движениеӧн вештыны плеш вылас да веськыд синкым вылас дугдывтӧг лэччысь сьӧд юрси пратьсӧ).
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ эштӧдіс урокъяссӧ.
— Мый нӧ, кад босьтчыны уджӧ, — шуис Зоя.
— Войнас джынсӧ вӧчам.
Да ӧд, мам?
— и кутіс тэчавны пызан вылӧ чертёжъяссӧ.
Шура вештіс небӧгсӧ, букыша видзӧдліс чойыс вылӧ да шуис:
— Пукав, лыддьы ассьыд «университетъястӧ»...
(Зоя сэки лыддис Горькӧйлысь автобиографическӧй трилогия.)
Ме гижта бурджыка.
И тэтӧг справитча.
Но Зоя эз кывзысь.
Кыкӧн найӧ займитісны чертёжъяснас пызансӧ ставнас, и меным ковмис вешйыны аслам тетрадьясӧн дзик пызан помас.
Регыд мысти челядь ставнас сетчисны уджас.
И вот, кыдзи частӧ овлывлӧ вурсигӧн, пӧжасигӧн либӧ жыр идралігӧн — ӧти кывйӧн шуны, уджалігӧн, кор уджыс босьтӧ оз мортсӧ ставнас, а требуйтӧ вернӧй синъяс да кияс, — Зоя ньӧжйӧник заводитіс сьывны:
<rus>Расшумелся ковыль, голубая трава,</rus>
<rus>Голубая трава-бирюза.</rus>
<rus>Та далекая быль</rus>
<rus>Не забыта, жива,</rus>
<rus>Хоть давно отгремела гроза</rus>...
Шура первойсӧ сӧмын кывзіс, сэсся мӧдіс ньӧжйӧникӧн тшӧтш отсавны, сэсся мӧдіс сьывны гораджыка...
кыкнан гӧлӧсыс ӧтлаасисны, юрӧбтісны чистӧя да дружнӧя.
Найӧ помӧдзыс сьылісны казачка-нывка йылысь, коді пӧгибнитіс атаманъяскӧд тышын, и Зоя заводитіс сьывны мӧдӧс, кодӧс ми ставӧн радейтлім да кодӧс коркӧ сьывліс Анатолий Петрович:
<rus>Ревет да стонет Днепр широкий,</rus>
<rus>Сердитый ветер листья рвёт,</rus>
<rus>До долу клонит лес высокий</rus>
<rus>И волны грозные несёт</rus>...
Тадзи найӧ уджалісны и сьылісны, а ме налысь кывзі и эг кывзы: эз кывъясыс волыны меӧдз, а мелодияыс да чувствоыс, кыдзи найӧ сьылісны, и меным вӧлі сэтшӧм лӧсьыд...
Недель мысти Шура нуис дядьыслы вӧчӧм уджсӧ, бӧрсӧ воис шуда да вайис выль чертёжъяс.
— Шуис: бур!
Недель мысти лоас сьӧм.
Кылан, мама?
Зоякӧд миян сьӧм, нажӧвитӧм сьӧм!
— А Серёжа дядьыд сэсся нинӧм эз висьтав?
— юалі ме.
Шура внимательнӧя видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс:
— Сійӧ шуис ещӧ:
«Тадзсӧ вот бурджык, Шура вокӧ!»
А недель мысти, асывнас садьмӧм бӧрын, орччӧн, улӧс вылысь ме аддзи кык гоз чулки да зэв мича еджыд шӧвк воротник — тайӧ челядь ньӧбӧмаӧсь меным пӧдарок асланыс первойя нажӧвитӧм сьӧм вылӧ.
Сэні жӧ конверт пытшкын вӧлі ӧстальнӧй сьӧмыс.
... Ӧні, рытъяснас гортӧ воигӧн, кильчӧ пос, вывсянь на ме частӧ кывлі — челядь менам сьылӧны.
И сэки ме тӧда нин вӧлі — челядь бара гижтысьӧны.
ВЕРА СЕРГЕЕВНА
Олӧмным миян муніс рӧвнӧя, некутшӧм сэтшӧм тӧдчана лоӧмторъястӧг — тадзи кажитчис быдӧнлы, коді видзӧдліс эськӧ бокысянь.
Быд выль лун вӧлі важыскодь: школа да удж, шочиника — театр либӧ концерт, и бара урокъяс, небӧгъяс, этшаник шойччӧм — и ставыс.
Но збыльвылассӧ тайӧ ылӧ абу ставыс.
Юноша, том морт олӧмын важнӧ быд час.
Сы водзын дугдывтӧг воссьӧ выль мир.
Сійӧ заводитӧ мӧвпавны самостоятельнӧя и нинӧм оз принимайт эскӧм вылӧ.
Сійӧ ставсӧ выль пӧв мӧвпалӧ да решайтӧ выль пӧв: мый бурыс, мый лёкыс?
Мый колана, благороднӧй да мый ковтӧмыс, лёкыс?
Мый эстшӧмыс настоящӧй дружба, верность, справедливость?
Олӧмас кутшӧм менам цельыс?
Ог-ӧ весьшӧрӧ ме ов?..
Быд часын, быд минутын олӧмыс кыпӧдӧ том морт водзын пыр выль вопросъяс, заставляйтӧ корсьны, мӧвпавны; быд ичӧтиктор воспринимайтсьӧ вывті ёся да пыдісянь.
Небӧг важысянь нин абу прӧстӧ шойччӧм либӧ развлекайтчӧм.
Абу, сійӧ — друг, сӧветчик, руководитель.
«Сійӧ, мый небӧгъясын гижӧма, сійӧ век збыль», — шулывліс Зоя, кор сійӧ вӧлі ичӧт на.
Ӧні небӧгсӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ дыр мӧвпалӧ, вензьӧ сыкӧд, корсьӧ небӧгсьыс вочакыв сы вылӧ, мый сійӧс волнуйтӧ.
Таня Соломаха йылысь очерк бӧрын вӧлі лыддьӧма сійӧ вунӧдны позьтӧм повестьсӧ, коді кольӧ след быд подросток вылӧ, — Павка Корчагин йылысь повесть, сылӧн югыд да прекраснӧй олӧм йылысь повесть.
И сійӧ колис менам челядь сознаниеын да сьӧлӧмын джуджыд след.
И быд выль небӧг налы событие, став йывсьыс, мый сэні висьталӧма, челядь сёрнитӧны быттьӧ збыль олӧм йылысь; сы геройяс йылысь пӧся вензьӧны, найӧс радейтӧны либӧ осуждайтӧны.
Бур небӧг — тӧлка, вына, честнӧй небӧг — лыддьӧм — тайӧ сэтшӧм важнӧ том дырйи!
А выль морткӧд паныдасьӧм тшӧкыда определяйтлӧ и тэнсьыд став водзӧ олан туйтӧ, тэнсьыд став будущӧйтӧ.
Менам челядь олӧмын век ыджыд роль ворсіс школа.
Найӧ радейтісны да уважайтісны ассьыныс велӧдысьяссӧ да торъя нин пӧся сёрнитлісны учебнӧй частьӧн заведуйтысь Иван Алексеевич Язев йылысь.
— Сійӧ зэв бур морт и зэв справедливӧй велӧдысь, — эз ӧтчыд шулыв Зоя.
— А кутшӧм садовод!
Ми сійӧс Мичуринӧн шуам.
Шура сьӧлӧмсяньыс висьтавліс математика кузя урокъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи Николай Васильевич заставляйтӧ мӧвпавны, корсьны да пыр жӧ эрдӧдас сійӧс, коді вочавидзӧ тышкас-мышкас либӧ прӧстӧ механическӧя велӧдӧ правилӧяс.
— Ок, а оз радейт зубритысьясӧс, быдсяма попугайясӧс!
Но сійӧ кӧ нин аддзас, мый мортыс гӧгӧрвоӧ, — дзик мӧд делӧ.
Мукӧд дырйиыс весиг он ставсӧ лючки висьтав, а сійӧ сӧмын шуас:
«Нинӧм, тэ эн тэрмась, думайтышт».
И збыльысь, та бӧрти кыдзкӧ сразу бурджыка кутан мӧвпавны!
И Зоя и Шура пыр зэв меліа висьтавлісны асланыс класснӧй руководительница Екатерина Михайловна йылысь:
— Сэтшӧм сійӧ бур, скромнӧй!
И век дорйӧ миянӧс директор водзын.
И збыльысь, эг ӧтчыд ме кывлы: классын кӧ кодкӧ вильшасяс, мыжмас, первой дорйысьыс — Екатерина Михайловна.
Сійӧ велӧдіс немецкӧй кыв,
некор эз горзыв, но классын сы ордын пыр пукалісны чӧла.
Сійӧ эз вӧв стрӧг, но челядь пиысь некод эз думыштлы лёка гӧтӧвитны сылысь уроксӧ.
Сійӧ радейтіс челядьсӧ, и найӧ вочавидзисны сылы сідзи жӧ, и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым некор эз сулавлы сы урокъяс вылын ни дисциплина йылысь, ни сы предметъяс кузя успеваемость йылысь вопрос.
Но Зоя да Шура олӧмын заводитчис дзик выль полоса сійӧ лунсяньыс, кор найӧ классын кутіс преподавайтны роч кыв да литература кузя Вера Сергеевна Новосёлова.
И Зоя и Шура вывті сдержаннӧя, весиг видзчысигтыр петкӧдлісны ассьыныс чувствояссӧ.
Найӧ быдмӧмкӧд тшӧтш тайӧ чертаыс на характерын лоис век определённӧйджыкӧн.
Найӧ биысь моз полісны быдсяма ошкана кывъясысь.
Найӧ кыкнанныс вӧліны скупӧсь петкӧдлыны радейтӧм, нежность да ыджыд радлун, скӧрлун да неприязнь.
Татшӧм чувствояс йылысь, сы йылысь, мый переживайтӧны челядь, ме регыдджык мысти тӧдмавлі на синъяс серти, чӧв олӧм сертиыс, сы серти, кыдзи Зоя ветлӧдлӧ пельӧсысь пельӧсӧ, кор сылы мыйкӧ оз кажитчы либӧ сійӧ волнуйтчӧ.
Ӧтчыд — Зоялы сэки вӧлі ар дас кык — миян керка водзын улича вылын ӧтик детинка мучитіс да дэльӧдіс понйӧс: шыблаліс понйыслы изйӧн, кыскаліс бӧжӧдыс, а сэсся поп ныр дорас чургӧдліс калбас тор, и муртса на понйыс лӧсьӧдчыліс кватитны калбас торсӧ, детинкаыс лэптыліс кисӧ.
Зоя аддзыліс тайӧс ставсӧ ӧшиньӧд, и кыдзи сійӧ вӧлі, весиг эз пальтоась (делӧыс вӧлі кӧдзыд, сёр арын), котӧрӧн петіс улича вылӧ.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чужӧмыс, мый ме весиг повзи: сійӧ вот горзігтыр, и, гашкӧ, весиг кулакъяснас, уськӧдчас детинка вылӧ.
Но Зоя эз горӧд и весиг эз ырыштчыв сы вылӧ.
— Дугды!
Тэ абу морт та бӧрын, — кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын шуис Зоя.
Сійӧ шуис тайӧс эз гораа, но сэтшӧм ёна зывӧктӧмӧн, мый детинкаыс йӧжгыльтчис да кыдзкӧ бокногӧн, ни ӧти кыв вочавидзтӧг, муніс сэтысь...
— Сійӧ бур морт, — шулывліс кодкӧ йылысь Зоя, и тайӧ вӧлі тырмымӧн — ме тӧді: сійӧ ёна уважайтӧ сійӧс, код йылысь тадзсӧ шуис.
Но Вера Сергеевна йылысь и Зоя и Шура висьтавлісны дзебны кӧсйытӧм радлунӧн.
— Тэ кӧ эськӧ сӧмын тӧдін, кутшӧм сійӧ!
— шулывліс Зоя.
— Кутшӧм нӧ?
Мыйла тэныд сьӧлӧм вылад воис сійӧ?
— Ме весиг ог вермы гӧгӧрвоӧдны...
Ог, ог вермы.
Гӧгӧрвоан, вот сійӧ пырӧ классӧ, заводитӧ висьтавны — и ми ставӧн гӧгӧрвоам: сійӧ оз прӧстӧ урок нуӧд, сы вӧсна мый сылӧн урокыс расписание серти.
Абу, сылы аслыс тайӧ важнӧ да интереснӧ — висьталанторйыс.
И тыдалӧ — сылы оз ков, медым ми прӧста велӧдім ставсӧ, — оз, сійӧ кӧсйӧ, медым ми мӧвпалім да гӧгӧрвоим.
Ребята шуӧны, мый сійӧ сетӧ литературнӧй геройясӧс миянлы «косявлӧм» вылӧ.
И збыль, сійӧ шуӧ:
«Сійӧ кажитчӧ тіянлы?
А мыйла?
А кыдзи, ті ногӧн, сійӧ должен вӧлі вӧчны?»
И ми весиг огӧ казялӧй, кор сійӧ ланьтӧ, а классыс ставнас сёрнитӧ: то ӧти чеччӧ, то мӧд...
Ми вензям, скӧралам, а сэсся, кор ставӧн сёрнитасны, сійӧ заводитӧ висьтавны ачыс — сэтшӧм прӧстӧя, ньӧжйӧник, быттьӧкӧ сэні абу комын морт, а сӧмын куимӧн.
И ставыс сразу лоӧ гӧгӧрвоана: коді прав, коді ӧшибитчис.
И сэтшӧм окота лыддьыны ставсӧ, мый йылысь сійӧ висьталӧ!
Кор сылысь кывзан, сэсся дзик выльног небӧгтӧ лыддян — аддзан сійӧс, мый водзджыксӧ некор эн казявлы...
А сэсся — ӧд тайӧ колӧ сылы висьтавны аттьӧсӧ сыысь, мый ми ӧні настоящӧя тӧдам Мӧскуаӧс.
Первойя урок вылас жӧ сійӧ юаліс миянлысь:
«Толстой музейын вӧвлінныд?
Останкиноын вӧлінныд?»
И сэтшӧм скӧрысь:
«Эк, ті, москвичьяс!»
А ӧні — кӧні сӧмын ми сыкӧд эгӧ вӧлӧй, став музейясӧдыс ветлӧдлім!
И быдпӧрйӧ сійӧ миянӧс заставляйтліс мый йылысь кӧ мӧвпавны.
— Да збыльысь, сійӧ зэв бур, зэв!
— чойыскӧд тшӧтш ошкыліс Шура.
Шура всё-таки яндысьліс татшӧм чувствительнӧй кывъяссьыс и мыйлакӧ, медым дзебны ассьыс яндысьӧмсӧ либӧ медым эсканаджык вӧлі сылӧн шуӧмыс, пыр ошкыліс велӧдысьсӧ басӧн, кӧть кыз гӧлӧснас сылӧн омӧля на артмыліс.
Зато сылӧн синъясыс да чужӧмыс яснӧя да падъявтӧг висьталісны:
«Бур, зэв бур!»
Но настоящӧя ме гӧгӧрвои, мый сэтшӧмыс литература дінӧ, писатель дінӧ, история дінӧ кыпӧдӧм интересыс, кор классын заводитісны лыддьыны Чернышевскийлысь произведениеяс.
ВЫСОКӦЙ МЕРА
— Тіян нылыд велӧдчӧ институтын?
— юаліс ӧтчыд библиотекарша, кодлысь босьтлывлі ме небӧгъяс Зояӧн гижӧм список серти.
Списокъясыс век вӧліны кузьӧсь да разнообразнӧйӧсь.
Мый сӧмын эз лыддьыв Зоя, кор гӧтӧвитчис Парижскӧй Коммуна йылысь доклад кежлӧ!
Сэні вӧліны и серьёзнӧй историческӧй трудъяс и французскӧй рабочӧй поэтъяслысь — Потьелысь, Клеманлысь — переведитӧм кывбуръяс.
А мыйта вӧлі лыддьӧма 1812 вося Отечественнӧй война йылысь!
Зоя узис и оліс Кутузовлысь да Багратионлысь нимъяссӧ да сражениеяслысь описаниеяссӧ повторяйтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс висьтавліс наизусть «<rus>Война и мирысь</rus>» быдса лист бокъяс.
Илья Муромец йылысь доклад кежлӧ гӧтӧвитчигӧн сійӧ составитіс шоча сюрысь небӧгъяслысь быдса кузь список, код серти небӧгъяссӧ ме муртса корсялі библиотекаясысь.
Да, меным эз вӧв выльторйӧн, мый Зоя кужӧ уджавны серьёзнӧя, воны медся пыді источникъясӧдз, гӧгӧрвоӧ да кужӧ бура уджавны аслас тема вылас.
Но тадзи сійӧ эз на сетчыв ни ӧти уджӧ.
Чернышевскийкӧд паныдасьӧм Зоя олӧмын лоис зэв важнӧй событиеӧн.
Урокъяс вылысь воӧм бӧрын, кӧні Вера Сергеевна тӧдмӧдӧма челядьӧс Чернышевский биографияӧн, Зоя решительнӧя шуис:
— Ме кӧсъя тӧдны сы йылысь ставсӧ.
Гӧгӧрвоан, мамочка?
А школаын эм сӧмын «<rus>Что делать?</rus>»
Тэ нин, пӧжалуйста, юав, мый эм тіян библиотекаад.
Меным колӧ ыджыд, полнӧй биография, перепискаяс да современникъяслӧн казьтылӧмъяс.
Кӧсъя представитны аслым, кутшӧм сійӧ вӧлі олӧмас.
Тайӧ кывъясыс вӧліны сӧмын заводитчӧмӧн, и кольччыны бокӧ ме эг нин вермы.
Кывъяс вылӧ скуп Зоя друг лои варов, — тыдалӧ, сылы колӧ вӧлі юксьыны быд мӧвпӧн, аслас быд находкаӧн, лыддьӧмтор йылысь мӧвпалігӧн ыпнитысь быд выль бикиньӧн.
— Видзӧд, — Николай Гавриловичлысь кутшӧмкӧ важ биография меным петкӧдлігӧн шуис Зоя, — тані гижӧма, мый первойя студенческӧй воясас, занятиеясысь кындзи, сійӧ нинӧмӧн абу интересуйтчӧма.
А со видзӧдлы, кутшӧм латинскӧй кывбуръяс сійӧ сетлӧма сэки переведитны аслас воча вокыслы:
«Мед восторжествуйтас справедливость либӧ пӧгибнитас мир!»
Либӧ со вот:
«Мед бырас лӧж либӧ киссяс енэжыс!»
Неужели тайӧ случайнӧ?..
А со Пыпинлы письмӧысь:
«Содействуйтны аслад отечестволӧн не регыд кадся, а вечнӧй славалы да человечество благолы — мый вермас лоны вылынджык да коланаджык таысь?»
Мама, ме сэсся ог кут тэныд мешайтны, но сӧмын тэ кывзы ещӧ ӧти места.
Тайӧ дневникас гижӧд:
«Аслам убеждениеяслӧн торжество вылӧ ме ньӧти ог жалит олӧмӧс!
— Вӧля, равенство, братство да довольство торжествуйтӧм вылӧ, корысялӧм да лёкторъяс бырӧдӧм вылӧ.
Ме кӧ эськӧ сӧмын вӧлі убедитчӧма, мый менам убеждениеясӧй справедливӧйӧсь да найӧ восторжествуйтасны, ме весиг ог кут каитчыны, мый ме ог аддзы налысь торжество лунсӧ да ыджыдалӧмсӧ, и кокни лоас кувны, а оз курыд шог, ме кӧ таын лоа убедитчӧма»...
Но, тэ думышт: та бӧрын ӧмӧй позьӧ шуны, мый сійӧ интересуйтчис сӧмын аслас занятиеясӧн?
«<rus>Что делать?</rus>» лыддьыны заводитӧм бӧрын Зоя эз нин вермы эновтны небӧгсӧ — сійӧ сэтшӧма интересуйтчис небӧгнас, мый, кажитчӧ, первойысь ас олӧмас ме локтігкежлӧ абу шонтӧма ӧбед.
Сійӧ муртса казяліс, кыдзи ме пыри.
Здук кежлӧ лэптыліс ме вылӧ менӧ тӧдны вермытӧм синъяссӧ да пыр жӧ бара внимательнӧя кутіс лыддьысьны.
Ме эг мӧд тревожитны сійӧс, ӧзті керосинка, пукті суп, босьті ведра, медым мыссян дозйӧ кисьтны ва.
Сӧмын сэки Зоя казяліс, ырскӧбтіс-чеччис да мырддис менсьым ведраӧс:
— Мый нӧ тэ, мама!
Ме ачым!
Помасис ужин, Шура водіс узьны, сёрӧнджык воді и ме, унмовси, сэсся садьми, неуна куйлышті восьса синъясӧн, бара унмовси да бара садьми войнас сёрӧн нин, — а Зоя век на лыддьысис.
Сэки ме чеччи, кыв шутӧг босьті сылысь небӧгсӧ, тупки да пукті этажерка вылӧ.
Зоя мыжапырысь да кевмысяна видзӧдліс ме вылӧ.
— Меным сьӧкыд узьнысӧ бинас, а аски колӧ водз чеччыны, — шуи сылы. Ме тӧда вӧлі, мый сӧмын тайӧ помкаыс лоас сылы убедительнӧйӧн.
Асывнас Шура эз вермы кутчысьны, медым не дэльӧдыштны чойсӧ:
— Тӧдан, мама, тӧрыт сійӧ мыйӧн воис школаысь, пыр жӧ лыддьысьны кутіс.
Лыддьысьӧ — и нинӧм оз аддзы и оз кыв.
Ме ногӧн, сійӧ регыд кутас узьлыны Рахметов моз кӧрттувъяс вылын!
Зоя чӧв оліс, но рытнас школасьыс вайис небӧг, кӧні вӧлі вайӧдӧма Рахметов йылысь Георгий Димитровлысь кывъяссӧ — сы йылысь, кыдзи роч писательлӧн геройыс вӧлі кодыркӧ революционнӧй движениеын первойя воськовъяс вӧчысь том болгарскӧй рабочӧйлы радейтана образецӧн.
Димитров казьтыліс, мый сэки, том дырйиыс, сійӧ зілис лоны сэтшӧм жӧ чорыдӧн, волевӧйӧн, закалённӧйӧн, кыдзи Рахметов, сідз жӧ подчинитны ассьыс личнӧй олӧмсӧ великӧй делӧлы — уджалысь йӧзӧс мездӧм вӧсна тышлы.
Зоя босьтіс сочинение вылӧ тема «Чернышевскийлӧн олӧм».
Сійӧ помтӧг лыддьысис, мудзлытӧг корсис пыр выль материалъяс и мукӧд дырйиыс аддзыліс сэтшӧм фактъяс, кодъяс йылысь ме войдӧрсӧ ачым эг тӧдлы.
Чернышевскийлӧн гражданскӧй казнь йылысь Зоя висьталіс дженьыда, скупа, но выразительнӧя.
Этшаник кывъясӧн сійӧ опишитіс кымӧра, зэра асывсӧ, эшафот да сы вылын — чепъяса сьӧд столб да сьӧд дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма еджыд шыпасъясӧн:
«Государственнӧй преступник». Дӧскасӧ вӧлі ӧшӧдӧма Чернышевскийлы сьыліас.
Сэсся — куим тӧлысь чӧжся сьӧкыд, мучитана туй, сё верстъяс, сюрсъяс — кузь, мерайттӧм туй.
И медбӧрын, Кадая — ылі пемыд пельӧс, катарга, кӧні сарлӧн веськӧдлан котыр зілис кусӧдны «опальнӧй наукалысь яръюгыд светоч».
Зоя аддзӧма кутшӧмкӧ небӧгысь тушӧн вӧчӧм рисунок, стӧчджыка кӧ шуны — набросок, кодӧс вӧчлӧма политическӧй ссыльнӧйясысь ӧти: ичӧтик керка, кӧні олӧма Николай Гаврилович.
Шураӧс сідзжӧ эз вермы не ыштӧдны Зоялӧн увлечениеыс — сійӧ серпасаліс тайӧ набросоксӧ Зоялы тетрадяс, та дырйи кужис босьтны да передайтны главнӧйсӧ: шуштӧмлун, коді дорӧма пустыннӧй, кӧдзыд крайсӧ.
Горизонтлӧн чорыд черта, нюр, лыа, лёкиник, ляпкыдик вӧр, гуясвесьтса мылькторъяс вылын крестъяс, и тайӧ ставсӧ быттьӧ личкӧма улӧ ӧшйӧм зумыш енэжӧн, и личкӧма страшнӧй сьӧктаӧн ичӧтик керкасӧ, кодлӧн стенаяс сайсьыс он угадайт ни шоныд, ни кыпыдлун, ни радлун...
Кольӧны и кольӧны вояс одиночествоын — мучительнӧй, шуштӧм олӧм.
И эскыны позьтӧмӧн кажитчӧны письмӧясыс, кодъясӧс гижӧ Николай Гаврилович гӧтырыслы да челядьыслы, — пӧсь письмӧяс, кодъясын тырыс югыдлун, мелілун да любовь; письмӧясыс тӧлысьясӧн мунӧны войясын, лымъялігӧн.
Тадзи кольӧ+ кузь сизим во.
И вот Чернышевский катаргасьыс мездмӧм водзвылын.
Кутшӧм письмӧ сійӧ гижӧ аслас гӧтырыслы — Ольга Сократовналы!
«Менам мусаӧй, радлунӧй менам, дзик ӧти любовь да мӧвп менам...
гижа миян свадьба лунӧ.
Муса радлун менам, аттьӧала тэнӧ сыысь, мый тэ югдӧдан менсьым олӧмӧс...
Август 10-ӧд лунӧ помасьӧ менам срок, кор ог нин ло тэныд да челядьлы празднӧйӧн, бесполезнӧйӧн.
Ар кежлас, чайта, овмӧдча кӧнкӧ Иркутскын либӧ Иркутск дорын да кута имеитны позянлун уджавны важмоз...
Регыд ставыс заводитас вежсьыны бурлань.
Тавося арсянь жӧ...»
Быд кывйысь кылӧ уверенность, лача, мый регыд мысти аддзысясны.
А та пыдди — Вилюйскӧ ссылкаӧ мӧдӧдӧм да ещӧ кузь, помтӧм дас куим во одиночествоын.
Кӧдзыд, суровӧй тӧв кыссьӧ воджын; гӧгӧр — нюр, тундра.
Заключениеын олігӧн тайӧ медся сьӧкыд кад, кодӧс весиг оз югдӧд мездмӧм вылӧ лача.
Водзын нинӧм.
Одиночество, вой, лым...
И вот сэки Чернышевский дінӧ воӧ полковник Винников да передайтӧ сылы веськӧдлан котырлысь предложение: сетны помилование йылысь прошение.
Сетас кӧ прошение, кӧсйысьӧны мездыны, лэдзны воны рӧдинаӧ.
«Мый кузя жӧ ме должен корны помилованиесӧ?
— вочакывнас шуӧ Чернышевский.
— Тайӧ вопрос...
Меным кажитчӧ, мый менӧ ыстісны ссылкаӧ сӧмын сы вӧсна, мый менам юрӧй да жандармъяслӧн шеф Шуваловлӧн юрыс устроитӧма разнӧй ногӧн, а та кузя ӧмӧй позьӧ корны помилование?
Благодарита тіянӧс трудсьыд...
Прошение сетӧмысь ме дзикӧдз ӧтказывайтча...»
И бара ньӧжйӧник кыссьӧ кадыс.
Лун бӧрся лун, во бӧрся во мунӧ олӧмыс.
Сылӧн деятельнӧй, вынйӧра вежӧр, кодлы сэтшӧма колӧ уж да творчество, сэтшӧма кужӧ аддзыны водзысь!
Ки, коді гижис роч крестьяна дінӧ шыӧдчана скӧр да страстнӧй прокламацияяс.
Гӧлӧс, коді чуксаліс Герценӧс, медым сылӧн «Колоколыс» эз прӧстӧ тонньӧдлы, а чуксаліс Русьӧс босьтны чер.
Ассьыс став олӧмсӧ сійӧ сиис ӧтилы, стремитчис ӧти пельӧ: медым увтыртӧм войтыр шедӧдіс мездлун.
Сійӧ и невестаыслы коркӧ шуліс:
«Ме ог принадлежит аслым, ме бӧрйи сэтшӧм туй, коді грӧзитӧ меным тюрьмаӧн да крепостьӧн».
И тайӧ мортыс терпитӧ сылы медся страшнӧй мучениесӧ — бездействие.
Сійӧ оз вермы весиг кутлыны кулысь другыслысь кисӧ, шуны сылы прӧщальнӧй кыв
Некрасов вӧлі куланвыйын.
Та йылысь юӧрыс Чернышевскийлы вӧлі чорыд ударӧн.
«Кор тэ получитан менсьым письмӧ, Некрасов кӧ лоӧ ловъя на, — гижӧ сійӧ Пыпинлы, — висьтав сылы, мый ме пӧся радейтлі сійӧс, кыдзи мортӧс, мый ме аттьӧала сійӧс ме дінӧ бура относитчӧмысь, мый ме окала сійӧс, ме убедитчи: сылӧн славаыс некор оз кув, мый сы дінӧ, став роч поэтъясысь медся гениальнӧй да медся благороднӧй поэт дінӧ, Рочмулӧн любовыс вечнӧй.
Ме сыркъялӧмӧн бӧрда сы кузя...»
Куим тӧлысь чӧж воис тайӧ письмӧыс — и суис Некрасовӧс ещӧ ловъяӧн на.
«Висьталӧй Николай Гавриловичлы, — корис кулысь Некрасов, — мый ме сійӧс ёна аттьӧала.
Сійӧ бурӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс: став мукӧд кывъяс дорысь меным сылӧн кывъясыс медся донаӧсь».
Кызь во чӧжся катарга да ссылка бӧрын Чернышевский медбӧрын воис рӧдинаас.
Сійӧ ставнас — нетерпение, ставнас — порыв, сійӧ сувтлытӧг тӧвзьӧ, тайӧ кузь да сьӧкыд туй вылас ни ӧти час кежлӧ аслыс шойччӧг сеттӧг.
Медбӧрын сійӧ Астраханьын.
И сэні бара чорыд удар: Чернышевскийӧс лишитӧма уджавны позянлунысь.
Коді нӧ, кутшӧм журнал кутас печатайтны «политическӧй преступниклысь» статьяяссӧ?
И бара бездействие, бара гӧгӧр чӧв-лӧнь да пустота...
Чернышевский кулӧм водзвылас регыд аддзысьліс Короленкокӧд.
Николай Гаврилович эз тшӧктыв жалитны асьсӧ, казьтылӧ Короленко:
«Сійӧ пыр зэв бура владейтіс аснас и страдайтліс кӧ — а вермис-ӧ сійӧ не страдайтны зэв чорыда!
— то пыр страдайтліс гордӧя, ӧтнас, аслас шогнас некодкӧд юксьытӧг».
... Зоя гораа лыддис миянлы ассьыс сочинениесӧ.
Ми кыкнанным — и ме и Шура — шуим сійӧс, мый мӧвпалім:
«Зэв бур!»
— Тӧдан, — жырйӧд ветлӧдлігӧн содтіс Шура, — ме <ns>коркӧ-нибудь</ns> непременнӧ гижа ыджыд картина.
Сійӧ кутас шусьыны:
«Чернышевскийӧс гражданскӧя казнитӧм».
— А Герцен ӧд тадзи и гижліс, — тэрыба шуис Зоя.
— Тӧдан, сійӧ гижліс: неужели некод оз серпасав сэтшӧм картина — Чернышевский позорнӧй столб дорын?
Сійӧ шуліс, мый тайӧ картинаыс...
кыдз нин сійӧ шуліс?..
эрдӧдас тупӧй злодейясӧс, кодъяс кӧрталӧны мортлысь мӧвпсӧ позорнӧй столб дорӧ.
— Ме ставсӧ аддза, — чойыслысь висьталӧмсӧ муртса кывзӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс Шура.
— И нывсӧ, коді сылы шыбитіс дзоридзьяс, и офицерсӧ, коді горӧдіс:
«Прӧщай!»
И Чернышевскийсӧ аддза...
Тӧдан, сійӧ здукас, кор палач сы юр весьтын чегис шпагасӧ, Чернышевскийӧс сувтӧдіс пидзӧсчань вылас, но всё равно — чужӧмыс сылӧн сэтшӧм...
гӧгӧрвоан, сразу тыдалӧ, мый сійӧ пӧкӧритчытӧм и некор оз пӧкӧритчы!
Аскинас, кор ме муртса на мыччыси ӧдзӧсӧд, Шура горӧдіс:
— Мама, Вера Сергеевна юасис Зоялысь!
И тэ сӧмын думышт: юаліс буретш Чернышевский олӧм да удж йылысь.
— И мый?
— Зэв бур!
Зэв бур!
Став класс сэтшӧма кывзіс, весиг ме, кӧть меным нин и ставыс тайӧ вӧлі тӧдса!
И Вера Сергеевна вӧлі зэв дӧвӧль.
Сочинениесьыс Зоя сідзжӧ получитіс «отлично».
— Заслужитӧм отметка, — шуи ме.
— Дерт жӧ!
— шыасис Шура.
Кажитчӧ эськӧ, сочинениеысь «отлично» вӧлі Зоя уджлы пом.
Но тайӧ эз вӧв сідз.
Чернышевскийкӧд паныдасьӧм, сылӧн судьбакӧд да сы небӧгъяскӧд тӧдмасьӧм Зоялы вӧлі зэв ыджыдторйӧн.
Чернышевскийлӧн олӧмыс лоис сы поступокъяслӧн да мӧвпъяслӧн ыджыд примерӧн.
Татшӧм вӧлі литература кузя сочинение вылын Зоя уджлӧн настоящӧй итогыс.
ХИМИЯЫСЬ «ОТЛИЧНО»
Зоя велӧдчис зэв бура, кӧть и уна предметъяс сетчисны сылы сьӧкыда.
Математика да физика кузя сійӧ пукавліс мукӧд дырйиыс сёр войӧдз и нинӧм вылӧ эз сӧгласитчыв, медым сылы Шура отсаліс.
Кымынпӧрйӧ вӧвлі тадзи: рыт, Шура важӧн нин гӧтӧвитӧма урокъяс, а Зоя век на пызан сайын.
— Тэ мый вӧчан?
— Алгебраысь.
Задачаыс оз артмы.
— Вай ме тэныд петкӧдла, кыдзи вӧчны.
— Эн, ме ачым решита.
Кольӧ часджын, час.
— Ме узьны муна!
— скӧрысь шуӧ Шура.
— Со решениеыс.
Видзӧд, со татчӧ пукта.
Зоя весиг юрсӧ эз бергӧдлы.
Шура дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас да водіс узьны.
Зоя пукалӧ дыр.
Сійӧс кӧ босьтӧ унзіль, сійӧ мыськӧ чужӧмсӧ кӧдзыд ваӧн да бара пуксьӧ пызан сайӧ.
Решитӧм задачаыс куйлӧ орччӧн, сулалӧ сӧмын нюжӧдны кисӧ, но Зоя оз и видзӧд сыладорӧ.
Аскинас Зоя получайтӧ математика кузя «отлично», и классын тайӧ некодӧс оз шензьӧд.
Но ми Шуракӧд тӧдам, мый сылы сулалӧ тайӧ «отличноыс».
... Шура, способнӧй да ставсӧ ӧдйӧ гӧгӧрвоысь, частӧ урокъяссӧ гӧтӧвитӧ сідз-тадз и, овлывлӧ вӧлі, ваявліс гортӧ «посредственно».
И вокыслӧн быд посредственнӧй отметкаысь Зоя шогсьыліс сы дорысь ёнджыка:
— Тайӧ тэнад уджыд, гӧгӧрвоан?
Тэ он имеит право недобросовестнӧя относитчыны аслад удж дінӧ!
Шура сӧмын кӧрліс плешсӧ да окайтіс сійӧс кывзігӧн, сэсся эз вермыв кутчысьны:
— Мый нӧ, тэ ногӧн, ме абу способнӧй гӧгӧрвоны став тайӧ премудростьсӧ?
— Способнӧй кӧ — докажит!
Небӧгтӧ листалін да шыбитін?
Оз ков сідз, тэ заводитін кӧ, то помӧдзыс лыддьы!
Сэк висьталан: способнӧй.
Ме ог радейт, кор вӧчӧны кыдзсюрӧ.
Тайӧ прӧстӧ зывӧктана!
* * *
— Зоя, тэ мыйла сэтшӧм зумыш?
— Химияысь «отлично» получиті, — неокотапырысь вочавидзӧ Зоя.
Менам чужӧм вылын сэтшӧм чуймӧм, мый Шура оз вермы кутчысьны да гораа серӧктӧ.
— Тэ шогсян отличнӧй отметкаысь?
— юалі ме, ачым ог эскы аслам пельяслы и синъяслы.
— Пыр жӧ ме тэныд ставсӧ гӧгӧрвоӧда, — шуӧ Шура, сы вӧсна мый Зоя упорнӧя чӧв олӧ.
— Сійӧ, тӧдан кӧ, арталӧ, мый отметкаыс незаслуженнӧй, мый химиясӧ сійӧ «отлично» вылӧ оз тӧд.
Шура тайӧс висьталӧ ошкытӧмпырысь.
Зоя лэдзис щӧкасӧ кипыдӧсъяс вылас да гажтӧм, пемдӧм синъяссӧ вуджӧдіс Шура вывсянь ме вылӧ.
— Но да, — шуӧ сійӧ.
— Некутшӧм радлӧм тайӧ «отличноыс» меным эз вай.
Ме ветлӧдлі-ветлӧдлі, мӧвпалі-мӧвпалі, сэсся локті Вера Александровна дінӧ да шуа:
«Ме тіянлысь предметтӧ «отлично» вылӧ ог тӧд».
А сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да шуӧ:
«Ті кӧ тадз шуанныд, сідзкӧ кутанныд тӧдны.
Кутам артавны, мый «отличносӧ» пукті тіянлы авансӧн».
— И навернӧ нин сійӧ думыштіс, мый тэ прӧста сідз шуан!
— скӧрысь шуис Шура.
— Эз, сійӧ сідзсӧ эз думышт!
— Зоя друг веськӧдчӧ, кыкнан банбокыс сылӧн ёна гӧрдӧдӧны.
— Вера Александровна кӧ справедливӧй да тӧлка морт да сійӧ кӧ неуна кӧть тӧдыштӧ ассьыс велӧдчысьяссӧ, сійӧ Зоя йылысь тадз оз думышт, — дорйыны босьтчи ме Зояӧс, кор аддзи, кутшӧм забеднӧ лои Зоялы Шура кывъясысь.
... Сійӧ жӧ рытнас, кор Зоя мыйлакӧ муніс гортысь, Шура бара заводитіс сёрнитны химия кузя отметкакӧд лоӧмтор йылысь.
— Мам, ме ӧд талун эг прӧстӧ вид Зоятӧ, — заводитіс сійӧ зэв серьёзнӧя.
Сійӧ сулаліс ӧшиньлань мышкӧн, кыкнан кинас ӧшинь дорышас мыджсьӧмӧн; кӧрӧм синкымъяс костас сылӧн мыччысьӧма скӧр чукыр.
Неуна шензьӧмӧн ме виччыси, мый лоас водзӧ.
— Тэ, мам, гӧгӧрво: мукӧд дырйи Зоя вӧчӧ сідзи, мый некод оз вермы тайӧс гӧгӧрвоны.
Со тайӧ отметканас.
Ӧд классын быдӧн эськӧ рад вӧлі получитны «отлично», и некод эськӧ весиг эз думышт рассуждайтны, заслуженнӧй-ӧ либӧ незаслуженнӧй отметкаыс.
Химичка пуктіс — и ставыс.
Нет, Зоя кыдзкӧ нин мерасьыс вывті стрӧг!
Либӧ со, видзӧд кодкӧ лунӧ Борька Фоменков гижис сочинение — бурӧс, тӧлкаӧс.
Но сійӧ тӧдӧ: сылӧн пыр уна ӧшыбка.
Сэк сійӧ босьтас да и гижас помас:
«Грамматическӧй ӧшыбкатӧг ме роч сёрни ог радейт».
Ставӧн сералісны, а Зоя дивитіс.
Сійӧ, шуӧ, сылӧн уджыс, сылӧн делӧ, и тані шутитны нинӧмла...
Меным мый ӧбиднӧ, — пӧся водзӧ висьталӧ Шура: — ӧд Зоя гӧгӧрвоӧ жӧ шуткасӧ и серавны радейтӧ, а вот школаын та йылысь, ме ногӧн, некод весиг оз дӧгадайтчы.
Сулалӧ кодлыкӧ шумитыштны...
но, вобщем, неуна вильшасьыштны, — сы вылӧ менсьым видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын веськӧдіс асьсӧ, — и весиг неуна, дзик омӧлика — Зоя нин сразу лыддьӧ нотация.
Либӧ тӧрыт вот — тэ весиг он тӧд, кутшӧм шум лыбис классын!
Диктант вӧлі роч кузя.
Ӧтик нывка юалӧ Зоялысь, кыдзи гижсьӧ
«<rus>в течение</rus>» либӧ «<rus>в течении</rus>».
И Зоя сылы эз висьтав, тэ думыштлы сӧмын!
Перемена дырйи классыс ставнас юксис кыкпельӧ — муртса эз тышӧ воны: ӧтияс горзӧны, мый Зойка омӧль ёрт, мукӧдъяс — мый сійӧ принципиальнӧй...
— А тэ мый горзін?
— Месӧ нинӧм эг горзы.
Но сӧмын тӧдвылад кут: сы местаын кӧ некор эг ӧткажит ёртлы.
Недыр ми кыкнанным чӧв олім.
— Кывзы, Шура, — мӧді сёрнитны ме, — кор Зоялӧн оз артмы задачаыс, а тэнад важӧн нин ставыс помалӧма, Зоя корӧ тэнӧ отсавны сылы?
— Оз, оз кор.
— Помнитан, кыдзи сійӧ коркӧ пукаліс нёль час асылӧдз, а всё-таки сійӧ ачыс решитіс алгебра кузя сійӧ запутаннӧй задачасӧ?
— Помнита.
— Ме думайта, мый морт, коді сэтшӧм требовательнӧя, сэтшӧм стрӧга относитчӧ ас дорас, имеитӧ право требовательнӧя относитчыны и йӧз дінӧ.
Ме тӧда, ребята арталӧны сідз: подсказка — вежа делӧ.
Гимназияын миян тайӧ вӧлі законӧн.
Но тайӧ важся, лёк закон.
Ме ог уважайт найӧясӧс, кодъяс олӧны подсказкаясӧн да шпаргалкаясӧн.
И ме уважайта Зояӧс сы вӧсна, мый сылӧн эм мужество висьтавны та йылысь веськыда.
— Но да, ребята пиысь некымынӧн тадз жӧ шуӧны, мый Зоя пӧ честнӧй морт, висьталӧ сійӧс, мый мӧвпалӧ.
Вот Петька шуис тадзи:
«Ме кӧ ог гӧгӧрво, меным сійӧ пыр ставсӧ объясняйтӧ, некор оз ӧтказывайтчы, но контрольнӧй дырйи подсказывайтны нечестнӧ».
Но век жӧ...
— Мый нӧ «век жӧ»?
— Век жӧ тайӧ абу <rus>по-товарищески</rus>!
— Тӧдан, Шура, Зоя кӧ эськӧ ӧтказывайтчис отсавны, гӧгӧрвоӧдны — тайӧ эськӧ эз вӧв <rus>по-товарищески</rus>.
А ӧткажитны подсказкаын — ме ногысь, тайӧ и эм товарищескӧй поступок. Веськыд да честнӧй.
Ме казялі, мый менам кывъясӧй эз убедитны Шураӧс.
Сійӧ дыр на ещӧ сулаліс ӧшинь дорын, лыддьысьтӧг листаліс небӧг, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧ век на ачыс ачыскӧд вензьӧ.
* * *
Шура висьталӧмысь ӧткымынторъяс тревожитісны и менӧ.
Зоя — тэрыб, гажа нывка.
Сійӧ радейтӧ театр и, видзӧдас кӧ кутшӧмкӧ спектакль миянтӧг, пыр сэтшӧм выразительнӧя да пӧся висьтавлӧ, мый аддзыліс да кывліс, и миянлы Шуракӧд кажитчӧ, быттьӧкӧ ми асьным аддзылім пьесасӧ.
Сылӧн векся серьёзность пыр частӧ петӧ батьыслӧн кодь жӧ кутны позьтӧм юмор, и сэки ми рытывбыд сералам, казьтылам быдсяма тешкодь случайяс.
Мукӧд дырйи Зоя сёрнитӧ аслас обычнӧй гӧлӧсӧн и друг муртса тӧдчымӧн вежӧ гӧлӧссӧ, чужӧмыслысь выражениесӧ...
Ачыс сэки некор оз нюммун, а ми Шуракӧд сералам синва петтӧдз — тӧдмалам сійӧ мортсӧ, код йылысь мунӧ сёрниыс.
Вот Зоя гӧрбыльтчыштіс, топӧдіс вомдоръяссӧ да сёрнитӧ ньӧжйӧник, степеннӧя:
— А ме, донаясӧй менам, со мый тіянлы шуа, ті нин энӧ дивитӧй...
Ті томйӧз, онӧ эскӧй, а сӧмын нин кань кӧ туй вомӧн вуджас — беда лоас...
И миян водзӧ, быттьӧ ловъя, сувтӧ старушка — важ патераса суседка.
— Вернӧ, вернӧ: Акулина Борисовна!
— горзӧ Шура.
Вот Зоя зумыштчис да ещӧ стрӧга, дженьыда:
— Мыйла непорядок?
Пырысьтӧм-пыр жӧ дугдӧй!
А то меным быть лоӧ примитны мераяс!
И ми сералігтыр тӧдім Осиновӧй Гайясса школьнӧй стӧрӧжӧс.
Юмор чувствоыс шоча кольлӧ Зояӧс, и сійӧ кужӧ висьтавны серам петкӧдланаӧс, кӧть сійӧ ачыс кольӧ серьёзнӧйӧн.
Зоя радейтӧ гӧсьтъясӧс.
Кор миянӧ пыралӧ Серёжа дядьыс либӧ менам чой Ольга, либӧ удж кузя менам ёртъяс пӧвстысь кодкӧ, Зоя оз тӧд, кытчӧ пуксьӧдны, мыйӧн вердны.
Сійӧ гажаа, зіля ноксьӧ, непременнӧ гӧститӧдас аслас пӧжалӧмторйӧн, и век ӧбидитчӧ, гӧсьтлӧн кӧ абу кадыс пукавны дырджык.
Сійӧ бура, кокниа чувствуйтӧ асьсӧ верстьӧ йӧз пӧвстын.
Но вот школаын, ӧти арлыдаяс дінын Зоя частӧ кажитчӧ йӧршитчӧмаӧн да йӧзыскӧд абу варов.
И тайӧ тревожитӧ менӧ.
— Мыйла тэ некодкӧд он дружит?
— кыдзкӧ ӧтчыд юалі ме сылысь.
— А тэ ӧмӧй абу меным друг?
— паныдаліс Зоя.
— А Шура абу друг?
Да и Иракӧд ми дружитам.
— Сійӧ неуна чӧв олыштіс да нюмъялігтыр содтіс: — Тайӧ ӧд Шуралӧн классджынйыс другъяс.
А ме тадзи ог вермы.
АС КЕЖАС
— Зоя, тэ мый гижан?
— Прӧстӧ сідз.
Тайӧ лоӧ: Зоя пукалӧ дневник сайын.
Коленкоровӧй переплёта, клеткаа кыз тетрадь.
Зоя босьтлывлӧ сійӧс шочиника, гижӧ этшаник.
— Вай лыддям!
— корӧ Шура.
Зоя довкйӧдлӧ юрнас.
— Но ладнӧ инӧ!
Рӧднӧй вокыдлы он петкӧдлы?
Шура чуть-чуть ворсыштӧ: сылӧн скӧр, грознӧй тоныс, дерт, шутитӧм, но тайӧ шутитӧмас и тӧдчыштӧ настоящӧй ӧбида.
— Рӧднӧй вок лыддяс, а сэсся серавны кутас, тӧда ме тэнӧ, — вочавидзӧ Зоя.
Сэсся меным ньӧжйӧникӧн шуӧ: — Тэныд позьӧ.
... Тайӧ вӧлі тешкодь дневник.
Тайӧ вӧлі ньӧти эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧс нуӧдіс Зоя дас кык арӧсаӧн.
Сійӧ эз гижав сэтчӧ некутшӧм лоӧмторъяс.
Мукӧд дырйиыс сійӧ гижлывліс сэтчӧ сӧмын некымын кыв, мукӧд дырйиыс — небӧгысь фраза, мукӧд дырйиыс — кывбур визь.
Но йӧз кывъяс сайын, йӧз кывбуръяс сайын вӧлі тыдалӧ, мый мӧвпалӧ, мыйӧн тревожитчӧ менам нывкаӧй.
Мукӧд гижӧдъяс пиысь ме аддзи татшӧмӧс:
«Дружба — сійӧ лоӧ юксьыны быдторйӧн!
Имеитны общӧй мӧвпъяс, общӧй кӧсйӧмъяс.
Юксьыны радлунӧн и шогӧн.
Меным кажитчӧ, неправда гижӧны небӧгъясын, мый дружитӧны сӧмын противоположнӧй характера йӧз.
Тайӧ невернӧ: кымын унджык общӧйыс, сымын бурджык.
Ме кӧсйи эськӧ имеитны сэтшӧм ёртӧс, кодлы эськӧ верми дӧверитны ставсӧ.
Ме дружита Иракӧд, но меным пыр кажитчӧ, мый сійӧ меысь томджык, кӧть ми и ӧткодь арлыдаӧсь».
Дневникын вӧліны Маяковскийлӧн строчкаяс:
<rus>Но мне —</rus>
<rus>люди,</rus>
<rus>и те, что обидели —</rus>
<rus>вы мне всего дороже и ближе</rus>.
А сэсся Николай Островскийлӧн кывъясыс:
«Медся донаыс мортлӧн — сійӧ олӧм.
Сійӧ сетчӧ сылы ӧтчыд, и сійӧс овны колӧ сідзи, медым эз вӧв доймана сьӧкыд весьшӧрӧ олӧм вояс вӧсна...
и медым кулігад вермин шуны: став олӧмӧс да став вынӧс вӧлі сетӧма мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы».
Вӧліны и татшӧм кывъяс (ог тӧд, вӧліны-ӧ найӧ Зоялӧн али кытыськӧ найӧс лыддьылӧма):
«Коді оз думайт ас йывсьыс вывті уна, сійӧ ёна бурджык думайтысьыс дорысь».
И ещӧ:
«Уважайт асьтӧ, эн вывті донъяв.
Эн йӧршитчы аслад кышӧ и эн ло однобокӧйӧн.
Эн горзы, мый тэнӧ оз уважайтны, оз донъявны.
Унджык уджав ас вылад, и унджык лоас уверенность».
Ме тупки тетрадьсӧ аслыссяма да сложнӧй чувствоӧн.
Тайӧ лист бокъясас писькӧдчис ещӧ вывті на том, абу на зумыд, корсьысьысь мӧвп — быттьӧкӧ морт корсьӧ туй, петавлӧ вернӧй трӧпа вылӧ, а сэсся бара вошлӧ, шӧйтӧ да бара петӧ правильнӧй туй вылӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд, сӧстӧм рӧмпӧштан, кӧні петкӧдчис вежӧрыслӧн да сьӧлӧмыслӧн быд движение.
И ме решиті: ог кут сэсся лыддьыны Зоялысь дневниксӧ.
Мортлы полезнӧ олыштны ас кежас ӧтнаслы, видзӧдлыны ас пытшкас, думайтыштны быдтор йылысь, ылыстчыны бокӧвӧй синъясысь, весиг кӧть тайӧ мамлӧн син.
— Аттьӧ, мый эскан меным, — шуи ме Зоялы.
— Но дневникыд тэнад, и некодлы сійӧс лыддьыны оз ков.
ВОЖДЬЛӦН КЫВ
1938 вося гожӧмын Зоя кутіс гӧтӧвитчыны пырны комсомолӧ.
Сійӧ судзӧдіс устав, выльысь и выльысь лыддьыліс сійӧс, а сэсся Шура прӧверяйтліс, ставсӧ-ӧ сійӧ помнитіс да усвоитіс.
Тайӧ кад кежлас относитчӧ меным зэв памятнӧй случай.
— Мама, — ӧтчыд шуис Шура, — видзӧдлы, кутшӧм важ газет!
Вижӧдӧма ставнас.
Тэ видзӧдлы: кызь нёльӧд во!
Тайӧ вӧлі 1924 вося январ 30-ӧд лунся «Правда».
Ме кыв шутӧг босьті киӧ газетнӧй листсӧ.
И сэтшӧм яръюгыда тӧдвылӧ уси: февраль тӧлысся кӧдзыд лун, изба-читальня, кӧні тырыс йӧз; изба-читальняын шынитӧв, и Анатолий Петрович лыддьӧ крестьяналы Сталинлысь речь-клятвасӧ.
— Кытысь тэ босьтін газетсӧ?
— юалі ме.
— Тэ шуин, мый меным позьӧ пуктыны тетрадьясӧс папа ящикӧ.
Ме восьті сійӧс, видзӧда — куснялӧм газет.
Паськӧді — и вот...
— Да, ме сэки дзеблі тайӧ газетсӧ.
Чайті: Зоя быдмас — лыддяс.
Сылы сэки и арӧсджын на эз вӧв.
— Сідзкӧ, тайӧ менам газетыс?
— шуис Зоя.
Сійӧ видзчысигтыр паськӧдіс пызан вылӧ кадсьыс важмӧм газетнӧй листсӧ, копыртчис сы весьтӧ да мӧдіс лыддьыны.
— Лыддьы гораа, — корис Шура.
И выльысь юрӧбтісны кывъясыс, кодъясӧс сэтшӧм отчётливӧя помнитлі ме сійӧ ылӧ кольӧм лунсяньыс на:
— «Вывті ыджыд из гӧраӧн сулалӧ миян канму, кодӧс кытшалӧма буржуазнӧй государствояс океанӧн.
Гыяс бӧрся гыяс исковтісны сы вылӧ, грӧзитісны ойдӧдны да нуны сійӧс.
А из гӧра пыр сулалӧ вӧрзьӧдчывтӧг.
Мыйын сылӧн выныс?..»
Зоя тӧдліс тайӧ речсӧ и войдӧр.
Но ӧні тӧдса кывъяссӧ вӧлі лыддьӧма сыӧн кыдзкӧ выльногӧн: вижӧдӧм газетнӧй листыс вӧлі сійӧ лунъясыслӧн свидетельӧн, сійӧ заставитіс вӧвлытӧм ёся кывны висьталӧмыслысь став величиесӧ.
— «Клянитчам тэныд, Ленин ёрт, мый ми честьӧн выполнитам тэнсьыд и тайӧ заповедьтӧ», — ньӧжйӧник лыддис Зоя.
Аскинас сійӧ вайис библиотекаысь кремлёвскӧй курсантъяслӧн выпуск вылын Иосиф Виссарионовичлысь речсӧ.
И, помнита, ме вӧлі рад, мый тадзи заводитчис Зоялӧн Сталин трудъясӧн тӧдмасьӧмыс.
Вождьлӧн тайӧ речьясыс пыдӧ йиджтысисны сьӧлӧмас да сознаниеас дас вит арӧса нывкалы.
Сэтшӧм доступнӧйӧсь быдӧнлы, сэтшӧм прӧстӧйӧсь да несомненнӧйӧсь наын и глубокӧй справедливӧй мӧвп, и примеръяс да случайяс, кодъяс йылысь висьталіс Иосиф Виссарионович, сэтшӧм гӧгӧрвоанаӧсь медся том, медся неподготовленнӧй слушательлы сылӧн быд кыв.
Меным сьӧкыд ӧні лыддьӧдлыны, небӧгъяслысь кутшӧм кузь список восьтіс ас бӧрсяыс сійӧ памятнӧй, дыр кадсяньыс вижӧдӧм газетыс.
Зоя лыддис Сталин ёртлысь партиялӧн XVIII съезд вылын вӧчӧм доклад, сэсся — сылысь доклад Сӧветъяслӧн Чрезвычайнӧй VIII Всесоюзнӧй съезд вылын Конституциялӧн проект йылысь.
Сылы вӧлі важнӧ убедитчыны: да, ме ставсӧ гӧгӧрвоа; да, ме верма нин настоящӧя разбирайтчыны таын, ставыс тайӧ меным гӧгӧрвоана да матыса.
И сэки сылӧн дневникас лоис выль гижӧд, кодӧс сійӧ петкӧдліс меным.
Тайӧ вӧліны Анри Барбюслӧн «Сталин» небӧгысь строкаяс:
«Морт, кодлысь профильсӧ изобразитӧма гӧрд плакатъяс вылын — Карл Маркскӧд да Ленинкӧд орччӧн, — тайӧ морт, коді тӧждысьӧ быдтор йылысь да став йывсьыс, коді создайтіс сійӧ, мый эм, и создайтӧ сійӧс, мый лоас...
Коді кӧть эськӧ ті энӧ вӧлӧй, ті нуждайтчанныд тайӧ другын.
И коді кӧть эськӧ ті энӧ вӧлӧй, тіян судьбаын медбурыс находитчӧ тайӧ морт киясын, коді бодрствуйтӧ став пыддиыс да уджалӧ, — учёнӧйлӧн юра, рабочӧйлӧн чужӧма, прӧстӧй салдат паськӧма морт киясын».
«И СІДЗ ГӦГӦРВОАНА...»
Арнас, кор заводитчисны занятиеяс, Шура шуис меным:
— Ӧні ме аддза, миян ребята уважайтӧны Зояӧс.
Сэн ещӧ кымынӧнкӧ гӧтӧвитчӧны комсомолӧ да ӧні пыр шыӧдчӧны сы дінӧ: гӧгӧрвоӧд, да висьтав, да кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны.
И сэсся, комсомоллӧн комитет сетіс сылы сэтшӧм характеристика, кыдзи некодлы: и добросовестнӧй, и надежнӧй, и достойнӧй, и ставыс, мый тэныд колӧ.
И общӧй собрание вылын вӧлі зэв торжественнӧ.
Зоя петіс, висьталіс биографиясӧ, сэсся сеталісны сылы быдсяма вопросъяс, а сэсся кутісны обсуждайтны сылысь кандидатурасӧ.
И ставӧн, но, дзик ставыс висьталісны: честнӧй, веськыд, бур ёрт, общественнӧй уджсӧ ставсӧ выполняйтліс, бӧрӧ кольччысьяслы отсалӧ...
Помнита, Зоя гижис автобиография
— ставнас сійӧ тӧрис ӧти страничка вылӧ, и Зоя зэв ёна шогсис.
— Дзик нинӧм йылысь гижны, — шуаліс сійӧ.
— Но, чужи, но, пыри велӧдчыны, но, велӧдча...
А мый вӧчи?
Нинӧм!
... Сійӧ луннас Шура волнуйтчис, ме ногӧн, эз омӧльджыка ассьыс Зояысь.
Ог помнит, кор ещӧ ме аддзылі сійӧс сэтшӧмнас.
Сійӧ виччысис Зояӧс райком дорын.
Комсомолӧ пырысьыс сійӧ рытас вӧлі уна, а Зояӧс корӧмаӧсь пӧшти медбӧрын.
«Муртса верми виччысьны!» — висьтавліс сійӧ бӧрыннас.
Ме вывті жӧ ёна виччыси.
Зэв частӧ видзӧдлывлі ӧшиньӧд — оз-ӧ локны найӧ, но ӧшинь сайын пуксис нин войся пемыд, и сэні нинӧм нин оз вӧлі тыдав.
Сэки ме петі ывлаӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчи сылань, кытысянь долженӧсь вӧлі локны челядь.
Эг на удит ме вӧчны кымынкӧ воськов, кыдзи найӧ уськӧдчисны ме вылӧ, кыкнанныс пошкӧны, кыпыдӧсь.
— Примитісны!
Примитісны!
Став вопросъяс вылас вочавидзи!
— ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны найӧ.
Ми бара кайим жырйӧ, и Зоя, гӧрдӧдӧм банбокъяса, шуда, заводитіс висьтавны ставсӧ кыдзи вӧлі:
— Райкомса секретарыс сэтшӧм том, весел.
Сетавліс уна вопросъяс: мый сэтшӧмыс комсомол, сэсся Испанияын лоӧмторъяс йылысь, сэсся юаліс, кутшӧм трудъяс ме тӧда Маркслысь.
Ме висьталі, мый лыдди сӧмын «Коммунистическӧй манифест».
А бӧрыннас сійӧ шуӧ:
«А мый медся важнӧйыс уставын, кыдзи тэ ногӧн?»
Ме думайтышті и шуа:
«Медся главнӧйыс: комсомолеч должен лоны дасьӧн сетны Рӧдиналы ассьыс став вынсӧ, а ковмас кӧ — и олӧмсӧ».
Збыль ӧд тайӧ самӧй главнӧйыс?..
Сэки сійӧ и шуӧ:
«Но, а бура велӧдчыны, выполняйтны комсомольскӧй поручениеяс?»
Ме куті шензьыны, сэсся вочавидзи:
«Но, тайӧ и сідз гӧгӧрвоана».
Сэки сійӧ вештіс занавескасӧ, индіс енэжас да шуӧ:
«Мый сэні?»
Ме бара шензьыны мӧді, вочавидзи:
«Нинӧм абу».
— «А аддзан, — шуӧ, — мыйта кодзулыс?
Мича?
Тэ найӧс весиг эн казяв сразу, а ставыс сы вӧсна, мый найӧ и сідз гӧгӧрвосьӧны.
И ещӧ ӧтитор запомнит: став ыджыдыс да бурыс олӧмын тэчсьӧ ичӧтысь, тӧдчытӧмысь.
Тэ та йылысь эн вунӧд!»
Лӧсьыда шуис, да?
— Зэв лӧсьыда!
— ӧтпырйӧ вочавидзим ми Шуракӧд.
— Сэсся сійӧ юаліс, — водзӧ висьталіс Зоя: — «Тэ лыддьылін Ленинлысь речь Комсомоллӧн коймӧд съезд вылын?» — «Дерт жӧ!» вочавидзи.
«А бура сійӧс помнитан?» — «Ме ногӧн, наизусть».
— «Но, наизусть кӧ, висьтав медся памятнӧй местасӧ».
И ме висьталі:
«И вот, поколение, кодлы ӧні 15 арӧс и коді 10‒20 во мысти кутас овны коммунистическӧй обществоын, аслас велӧдчӧмлысь став могъяссӧ должен сувтӧдны сідзи, медым быд лун любӧй сиктын, любӧй карын томйӧз практическӧя решайтісны ӧтувъя уджлысь сійӧ либӧ тайӧ могсӧ, мед медся ичӧтсӧ, мед медся прӧстӧйсӧ».
— Зоя, а тэ он помнит, кор тэ первойысь кывлін сы йылысь, мый висьтавліс Владимир Ильич Коймӧд съезд вылын?
— юалі ме, пӧшти увереннӧй, мый сійӧ оз куж вочавидзны.
Но ме ӧшибитчи.
— Миянлы висьтавлісны гожӧмнас, лагерын, — думыштчывтӧг висьталіс Зоя.
— Помнитан, кӧстер дорын...
Сэсся ми пукалім да юим чай, и Зоя казьтывліс пыр выль и выль подробностьяс комсомолӧ сійӧс примитӧм кузя.
А узьны водны лӧсьӧдчигӧн шуис:
— Меным кажитчӧ, мый боксянь кӧ ме ӧні лои дзик мӧд кодьӧн, вылькодьӧн...
— Но, мый нӧ, вай тӧдмасям, — нюммунігтыр ме вочавидзи, но Зоя синъяс серти ме аддзи, мый сійӧ тайӧ часас шуткатӧ оз примит, и содті: — Гӧгӧрвоа, Зоя.
СТАРОПЕТРОВСКӦЙ ПРОЕЗДСА КЕРКА
Герцен кыдзкӧ ӧтчыд шулӧма:
«Нинӧм сэтшӧма оз мичмӧд томкадӧс, кыдзи ёна ыпъялысь общечеловеческӧй интерес».
Кор ме казьтыла, кыдзи воспитывайтчисны менам челядь да налӧн школаса ёртъясыс, ме аддза: да, тайӧ вӧчис налысь томкадсӧ одухотворённӧйӧн да прекраснӧйӧн.
Ставыс, мый вӧчсис канмуын да сы пределъяс сайын, инмыліс налы непосредственнӧ, вӧлі налӧн личнӧй делӧӧн.
Канму ёнмис, стрӧитсис, быдмис, а сыкӧд тшӧтш быдмисны Зоя да Шура — эз прӧстӧ видзӧдысьяс, а на гӧгӧрын став вӧчсянторйын деятельнӧй участникъяс.
И выльысь стрӧитан завод, и сӧветскӧй учёнӧйлӧн смел мӧвп, и войтыркостса конкурс вылын Сӧвет муысь музыкантъяслӧн успехъяс — ставыс тайӧ вӧлі и на олӧмлӧн юкӧнӧн, вӧлі торйӧдны позьтӧм и налӧн личнӧй судьбаысь.
Менам челядьлы ставыс тайӧ вӧлі важнӧйӧн, матысаӧн, ставтор вылас найӧ шыасьлісны сьӧлӧмсяньыс, обсуждайтісны школаын, гортын, бара и бара бӧр волісны та дінӧ думнас, та вылын воспитывайтчисны.
Комсомол райкомса секретаркӧд сёрни эз прӧстӧ запомнитсьы Зоялы, беседаыс збыльысь колис паметяс, и сійӧ луннас — сылӧн мӧдысь чужан луннас — секретарӧн шуӧм быд кыв лоис сылы законӧн.
Зоя пыр стӧча да добросовестнӧя выполняйтіс ассьыс обязанностьяссӧ.
Но ӧні сылы быд поручитӧм делӧӧ сійӧ збыльысь сетліс став вынсӧ, сьӧлӧмсӧ.
Быттьӧ ӧні сійӧ выльысь гӧгӧрвоис: сылӧн уджыс — сійӧ великӧй общӧй моглӧн юкӧныс, код йылысь коркӧ сёрнитліс Владимир Ильич.
Регыд мысти комсомолӧ сыӧн пырӧм бӧрын Зояӧс бӧрйисны группоргӧн.
Сійӧ пыр жӧ вӧчис комсомольскӧй поручениеяс кузя список.
«Быдӧн должен мыйкӧ вӧчны, мӧд ногӧн кӧ ми нӧ кутшӧм комсомолечьяс?»
Сійӧ юасис, коді мыйӧн интересуйтчӧ, коді кутшӧм удж кутас нуӧдны.
«Сэки бурджыка кутас уджавны», справедливӧя индіс сійӧ мекӧд сёрниын.
Колӧ шуны, сійӧ и войдӧр внимательнӧя следитліс класса ёртъяс бӧрсяыс да бура тӧдіс, коді мый вылӧ способнӧй да коді мый вермас вӧчны.
Поручениеяс сеталан списокыс артмис кузь да подробнӧй: ӧтиыс кывкутіс учебнӧй удж кузя, мӧдыс физкультурнӧй кузя, коймӧдыс — стенвыв газет вӧсна...
Ставыслы аддзысис удж.
Зоя да ещӧ кымынкӧ комсомолеч долженӧсь вӧлі велӧдны неграмотнӧй нывбабаясӧс Старопетровскӧй проездса керкаясысь ӧтиын.
— Сьӧкыд тайӧ, — шуи ме, — вывті сьӧкыд.
Да и ылӧ ветлынысӧ, а эновтны уджсӧ абу лӧсьыд.
Тэ думыштлін та йылысь?
— Но мый тэ!
— ыпнитіс Зоя.
— «Эновтны!»
Ми кӧ нин босьтчим...
Первойя прӧст рытын жӧ Зоя муніс Старопетровскӧй проездӧ.
Гортӧ бӧр воӧм бӧрын сійӧ висьталіс, мый сылӧн ученицаыс — олӧма нывбаба нин, коді дзик оз куж ни лыддьысьны, ни гижны и зэв окота сылы велӧдчыны грамотаӧ.
— Думыштлы тэ, весиг ассьыс нимсӧ кыдзи колӧ гижны оз куж!
— висьталіс Зоя.
— Уджыс сылӧн юрвывтырыс — и овмӧс кузя и челядь, но велӧдчыны сійӧ кутас, ме эска.
Менӧ встретитіс меліа, шуис нылукӧн...
Зоя босьтіс менсьым грамотаӧ велӧдан методика кузя небӧг да пукаліс сійӧн сёр войӧдз.
Недельнас кыкысь сійӧ мӧдіс ветлыны аслас ученица дорӧ, и нинӧм — ни зэр, ни лым, ни мудз — эз вермы сылы мешайтны.
— Кӧть мувӧрӧм лоас, сійӧ всё-равно мунас.
Лоас кӧ пӧжар — сійӧ всё-равно шуас, мый оз вермы подведитны ассьыс Лидия Ивановнасӧ, — шуліс Шура.
И кӧть Шура гӧлӧсын частӧ кывліс и дӧсада и серам, но сійӧ частӧ петавліс встречайтны Зояӧс сы урокъяс бӧрын, сы вӧсна мый арыс сулаліс зэра, лёк, и ми беспокоитчим, кыдзи Зоя мӧдас локны гортӧ пемыднас, няйт кузя.
Шуралы весиг тайӧ вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ: ветлыны чойысла, колльӧдны сійӧс.
Медым Зоя чувствуйтӧ, мый сійӧ лоӧ вок — дорйысьысь, мыджӧд, семьяын ӧтнас мужичӧй!
Шура ӧні вӧлі Зояысь тушанас ыджыдджык, паськыд пельпомъяса, ён.
— Видзӧдӧй, кутшӧмӧсь мускулъясыс!
— радейтліс сійӧ шулывлыны.
И Зоя сідзжӧ радлана гордостьӧн, шензигтыр шулывліс:
— Збыльысь, мама, видлы, кутшӧмӧсь мускулъясыс — кӧрт кодьӧсь!
... Ӧтчыд ме вайи билетъяс концерт вылӧ, коді лоӧ Консерваторияса Ыджыд залын.
Исполняйтсис Чайковскийлӧн Витӧд симфония.
Зоя радейтіс сійӧс, эз ӧтчыд кывлы да эскӧдліс, мый быдпӧрйӧ кывзӧ выль наслаждениеӧн.
— Кымын музыкаыс тӧдсаджык, сымын ёнджыка сійӧ действуйтӧ.
Ме нин кымынпӧрйӧ та кузя убедитчылі, — шуис сійӧ ӧтчыд.
Зоя вӧлі рад билетъясыслы, но быттьӧкӧ друг повзис, водз чуньсӧ вайис вомдорас да неуна курччыштіс, кыдзи вӧчліс сэк, кор сійӧ мыйкӧ казявліс да сылы немвиччысьтӧг усьлі дум вылас мыйкӧ друг вунӧдӧмтор.
— Мама, а тайӧ ӧд четвергӧ!
— шогпырысь шуис сійӧ.
— А ме ог вермы мунны.
Ӧд ме четвергъясӧ Лидия Ивановна ордын.
— Мыйся чепуха!
— скӧрмис Шура.
— Но, ӧтчыд он ветлы, кутшӧм сэн трагедия!
— Мый тэ!
Оз, тадзи оз артмы...
Ме жӧ ог вермы, медым сійӧ весьшӧрӧ виччысис.
— Ме ветла да висьтала, медым эз виччысь.
— Ог, ог вермы.
Панін кӧ, кы нин.
Сійӧ менӧ виччысьӧ занимайтчыны, а ме муна концерт вылӧ?
Оз, оз позь.
Сідзи Зоя эз и мун кывзыны Чайковскийлысь музыка.
— Но и характер!
Но и характер!
— долис Шура, и тайӧ горӧдӧмас сорсисны чойыс вылӧ скӧралӧм и ас кӧсйытӧгыс сійӧс уважайтӧм.
ВЫЛЬ ВОЛЫ ПАНЫД
... Воис выль, 1939 во.
Школаысь воӧм бӧрын Зоя висьталіс, мый классын нывкаяс гижӧны ёрта-ёртныслы выль вося пожеланиеяс.
Пожеланиеа запискасӧ колӧ сотны, а пӧимсӧ ньылыштны, мыйӧн сӧмын кремлёвскӧй часі кучкас дас кыкысь.
— Но, и думыштӧмаӧсь!
— прыснитіс-серӧктіс Шура.
— Ньылавны, пӧжалуй, ме ог кут, — серӧктіс Зоя, — навернӧ, абу нин чӧскыд сійӧ, а лыддьыны — лыддя.
Сійӧ перйис зепсьыс бура гаровтӧм да клеитӧм ичӧтик записка, разис сійӧс да гораа лыддис:
— «Зоинька, эн вӧйп йӧзсӧ сэтшӧм стрӧга.
Эн примит ставсӧ матӧ сьӧлӧм бердад.
Тӧд, мый пӧшти став йӧзыс эгоистъяс, леститчысьяс, пӧръясьысьяс, и надейтчыны на вылӧ оз позь.
Наӧн шуӧм кывъяссӧ коль вниманиетӧг.
Татшӧм менам пожелание Выль во кежлӧ».
Быд кыв лыддьӧм бӧрын Зоя пыр зумышджык лоліс, а лыддьӧм бӧрас лёкысь шыбитіс запискасӧ.
— Тадзи кӧ мӧвпавны йӧз йылысь, то мыйла овнысӧ?
— шуис сійӧ.
... Выль вося школьнӧй бал-маскарад кежлӧ Зоя гӧтӧвитчис сьӧлӧмсяньыс.
Нывкаяс шуисны пасьтавны Сӧвет Союзӧ пырысь национальностьяслысь костюмъяс.
Ми дыр мӧвпалім, мый пасьталас Зоя.
— Украинкаӧн лоас, — предложитіс Шура.
— Синъясыс мичаӧсь, синкымъясыс туянаӧсь, — мыйӧн нӧ абу сьӧд синкыма нывка.
Вышивайтӧм ковточкаыс эм, юбка эм, колӧны сӧмын лентаяс да сикӧтшъяс.
А бӧрынджык, кор ми сыкӧд колим кыкӧн, Шура шуис меным:
— Вот мый, мама: Зояыдлы колӧ ньӧбны выль туфли.
Классын став нывкаяслӧн туфлияс кутшӧмкӧ сэтшӧм каблукъясаӧсь — абу зэв джуджыдӧсь, а век жӧ...
— Тайӧ шусьӧ шӧр каблука, — висьталі ме.
— Да.
А Зоялӧн детинкаяслӧн кодь кутшӧмкӧ.
— Тайӧ тӧлысьнас оз удайтчы, Шурик.
— Сідзкӧ меным оз ков выль дӧрӧмыс.
Ме тайӧн на ветлӧдла.
И шапкаыд оз ков.
— Тэнад шапкаыд важӧн нин некытчӧ оз туй.
— Мама, но ӧд ме детинка, а Зоя нывка.
Весиг ныв нин.
Сылы тайӧ важнӧджык.
И вернӧ, сылы тайӧ вӧлі важнӧджык.
Помнита, ӧтчыд, гортӧ локтӧм мысти, ме суи Зояӧс рӧмпӧштан водзысь. Сійӧ вӧлі менам платтьӧа.
Менсьым кокшыӧс кылӧм бӧрын сійӧ тэрыба бергӧдчис.
— Мунӧ меным?
— яндысьӧмӧн нюмъялігтыр юаліс менсьым.
Сійӧ радейтіс ас вылас мерайтны менсьым платтьӧясӧс, и зэв вӧлі рад быд ичӧтик обновкалы.
Некор сійӧ эз корлы ньӧбны сылы выльӧс, пыр вӧлі дӧвӧль сійӧн, мый сылы ме ачым вурлі, но Шура вӧлі прав: сылы тайӧ эз вермы лоны веськодьӧн.
Ми аддзим колана сумма, и, миянкӧд пӧся вензьӧм бӧрын, Зоя век жӧ муніс да ньӧбис аслыс выль сьӧд туфли — буретш сійӧ шӧр каблука туфли, дзик первойысь на.
Выль вося мичмӧданторъяссӧ ми сідзжӧ судзӧдім: вӧліны и сикӧтшъяс и лентаяс.
Шуралы мыським да утюжитім дӧрӧмсӧ, кӧрталім выль галстук.
И менам челядь мунісны школаӧ вӧччӧмаӧсь и кыпыдӧсь.
Ме дыр сулалі ӧшинь дорын да видзӧді на бӧрся.
Рытыс вӧлі зэв югыд да шоныд.
Ывлаас ньӧжйӧник, неокотапырысь усис небыдик лым.
Ме тӧді, мый тайӧ лымъя чӧв-лӧнь пырыс мунӧм бӧрын, Зоя да Шура веськаласны шума том гажлун пытшкӧ, и став сьӧлӧмсянь ме кӧсйи, медым выль воыс ставнас вӧлі налы сэтшӧм жӧ югыдӧн, мичаӧн, шудаӧн.
... Гортӧ бӧр локтісны найӧ асъявылыс нин: школаас вӧлӧма ыджыд маскарад, музыка да «усьтӧдзыс танцуйтӧм», кыдзи висьталіс Шура.
— И тӧдан, мам, ми ворсім почтаӧн, и кутшӧмкӧ чудак пыр гижліс Зоялы, мый сылӧн мичаӧсь синъясыс.
Збыльысь, збыльысь!
Бӧрыннас весиг кывбур гижны ыштӧма!
Вот кывзы...
Шура сувтіс колананог да, серамсӧ муртса кутігтыр, декламируйтіс:
<rus>Ты такая ясноокая —</rus>
<rus>Даже сердце замирает!</rus>
<rus>Вся душа твоя глубокая</rus>
<rus>Под ресницами сияет!</rus>
И ми куимнанным эг вермӧ кутчысьны сералӧмысь.
... Тӧв помасигас тыдовтчис, мый буретш сійӧ нывкаыс, коді выль вося пожеланиеын гижліс Зоялы йӧзлӧн эгоизм да неверность йылысь да сы йылысь, мый йӧз вылӧ оз позь надейтчыны, дугдіс велӧдны грамотаӧ ассьыс «подшефнӧй» домохозяйкасӧ.
— Зэв ылын ветлынысӧ, — объявитӧма сійӧ группорглы — Зоялы.
— И урокъяс сэтшӧм уна сетӧны, ме ог удит вӧчнысӧ.
Инды кодӧскӧ мӧдӧс.
Зоялӧн скӧрмӧмысла синъясыс вӧліны дзик сьӧдӧсь, кор сійӧ висьталіс та йылысь меным:
— Ме весиг тайӧс гӧгӧрвоны ог вермы!
Нет, тэ кывзы: босьтӧма и эновтӧма.
И весиг абу думыштӧма, мый тайӧн сійӧ ставсӧ подведитас, оз асьсӧ ӧтнассӧ.
Кутшӧм нӧ сійӧ комсомолка?
А друг кӧ сійӧ паныдасяс сійӧ нывбабаыскӧд — кыдзи сійӧ сылы синмас видзӧдлас?
И ставныслы классын?
Зоя ачыс тӧвбыдӧн эз пропустит ни ӧти занятие.
Кутшӧмкӧ четвергӧ сылӧн зэв ёна висис юрыс, но, висьӧмсӧ венӧмӧн, век жӧ муніс.
Ми Шуракӧд пыр жӧ да став подробностьяснас тӧдмавлім Зоя ученицалӧн успехъяс йылысь.
— Лидия Ивановна помнитӧ нин став шыпасъяссӧ...
abu
— Лидия Ивановна лыддьысьӧ нин ӧдйӧ,
— ыджыд радлунӧн юӧртіс Зоя.
— Помнитан, сійӧ весиг кырымасьнысӧ эз кужлы.
А ӧні сылӧн и почеркыс мичаммӧ.
Тайӧ рытнас, узьны водігӧн, Зоя шуис:
— Тӧдан, мама, недель чӧж ветлӧдла и думайта: мый сэтшӧм бурыс лои?
И пыр жӧ дум вылӧ усьӧ: Лидия Ивановна лыддьысьны кужӧ.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла тэ лоин велӧдысьӧн.
Тайӧ збыльысь зэв лӧсьыд!
СЬӦКЫД ЛУНЪЯС
1940 вося арыс немвиччысьтӧг миянлы вайис сир курыд шог...
Зоя мыськалӧ вӧлӧм джодж.
Сійӧ тряпкасӧ сюяс ведраӧ, копыртчас — и друг садьыс бырӧ.
Тадзи, дзик садьтӧг куйлысьӧс, ме и аддзи сійӧс удж вылысь гортӧ воӧм бӧрын.
Шура, коді пырис жырйӧ мекӧд тшӧтш, уськӧдчис корны скорӧй помощлысь карета, коді и нуис Зояӧс Боткинскӧй больничаӧ.
Сэн установитісны диагноз: — Менингит.
Миянлы Шуракӧд пуксис сьӧкыд кад.
Кузь лунъяснас да войяснас ми вермим мӧвпавны сӧмын ӧтитор йылысь: бурдас-ӧ Зоя?..
Сійӧ вӧлі кулан выйын.
Зояӧс лечитысь профессорлӧн мекӧд сёрнитігӧн чужӧмыс вӧлі зумыш, тревожитчысь.
Меным кажитчыліс, мый некутшӧм лача абу.
Шура луннас некымынысь котравліс Боткинскӧй больничаӧ.
Сылӧн векджык восьса, ясыд чужӧмыс лоліс пыр ёнджыка букышӧн да зумышӧн.
Зоялӧн висьӧмыс муніс зэв сьӧкыда.
Спинно-мозговӧй каналас сылы вӧчалісны уколъяс — тайӧ вӧлі мучительнӧй да сложнӧй операция.
Татшӧм уколъяс пиысь ӧти бӧрын ӧтчыд ми Шуракӧд воим юавны Зоя состояние йылысь.
Медицинскӧй сестра внимательнӧя видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Регыд тіян дінӧ профессор петас.
Ме кынми места вылӧ.
— Мый сыкӧд?
— юалі ме, буракӧ, зэв страшнӧй гӧлӧсӧн нин, сы вӧсна мый тайӧ здукас петіс профессор, уськӧдчис ме дінӧ да шуис:
— Мый ті, мый ті, ставыс лючки-ладнӧ!
Ме кӧсйи аддзӧдлыны тіянӧс, медым успокоитны: ставыс мунӧ бурлань.
Нывкаыдлӧн зэв ыджыд выдержка, сійӧ ставсӧ терпитӧ зэв мужественнӧя да стойкӧя, ойзытӧг, шумтӧг.
— И Шура вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ меліа юаліс: — А тэ сэтшӧм жӧ?
Тайӧ луннас менӧ первойысь лэдзисны Зоя дінӧ.
Сійӧ пласьвидзис-куйліс, эз вермыв лэптывны юрсӧ.
Сылысь кисӧ кутігтыр ме пукалі орччӧн и эг чувствуйт, мый менам чужӧмӧд визувтӧ синва.
— Оз ков бӧрдны, — ньӧжйӧник, выныштчӧмӧн шуис Зоя.
— Меным лӧсьыдджык нин.
И збыльысь, сійӧ заводитіс бурдны.
Миянлы Шуракӧд пыр жӧ лои кокниджык, быттьӧкӧ дой, коді крепыда кутіс миянӧс тайӧ помтӧм кузь недельяс чӧжыс, друг лэдзис.
И такӧд тшӧтш воис нинӧмкӧд сравнитны позьтӧм ыджыд мудзлун.
Зоя висигӧн ми сэтшӧма мудзим, кыдзи эгӧ мудзлӧй став бӧръя вояс чӧжыс.
Вӧлі сідзи, быттьӧкӧ страшнӧй сьӧкыдтор, коді дыр личкис миянӧс, друг воши, и миян оз на тырмы вынным веськӧдчыны, шойччыштны.
Некымын лун мысти Зоя корис:
— Вай, меным, пӧжалуйста, мыйкӧ лыддьыны.
Мыйкӧ дыра кад мысти врач и збыльысь разрешитіс меным вайны небӧгъяс, и Зоя кутіс чувствуйтны асьсӧ зэв шудаӧн.
Сёрнитіс сійӧ ещӧ сьӧкыда на, ӧдйӧ мудзліс, но век жӧ лыддьысис.
Ме вайи сэки сылы Гайдарлысь небӧгъяс «Кельыдлӧз чашка» да «Барабанщиклӧн судьба».
— Кутшӧм чудеснӧй, лӧсьыд повесть!
— висьталіс сійӧ «Кельыдлӧз чашка» йылысь.
— Нинӧмыс сэні оз мун, нинӧм торъяыс абу, а небӧгыскӧд он вермы янсӧдчыны!
Зоя бурдіс ньӧжйӧ.
Первойсӧ сылы разрешитісны пукавны и сӧмын мыйкӧ дыра кад мысти — ветлӧдлыны.
Сійӧ дружитны мӧдіс ставныскӧд, кодъяс вӧліны сійӧ палатаын.
Орчча койка вылын куйлысь олӧма нывбаба ӧтчыд меным шуис:
— Жаль миянлы лоӧ торйӧдчыны тіян нывкакӧд.
Сійӧ сэтшӧм мелі, весиг медся сьӧкыд висьысьяслысь кужӧ сьӧлӧм кыпӧдны.
А Зояӧс лечитысь врач эз ӧтчыд шутитлы:
— Тӧданныд мый, Любовь Тимофеевна?
Сетӧй вай меным Зоятӧ ныв пыдди!
Сестраяс сідзжӧ бура видзӧдісны Зоя вылӧ, сетлывлісны сылы небӧгъяс, а профессор ачыс сылы вайліс газетъяс, кодъясӧс сійӧ, неуна бурдыштӧм бӧрын, гора лыддьыліс палатаын куйлысьяслы.
А ӧтчыд Зоя дінӧ лэдзисны Шураӧс.
Найӧ важӧн нин эз аддзысьлыны.
Воксӧ аддзӧм бӧрын Зоя кыпӧдчис койка вылас, и чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдіс.
А Шуракӧд лои сэтшӧмтор, мый овлывлӧ сыкӧд век, кор сійӧ веськалӧ тӧдтӧм йӧз обществоӧ: сійӧ полігтыр видзӧдлывліс Зоя суседкаяс вылӧ, гӧрдӧдіс плеш пӧсявтӧдзыс, чышкис чужӧмсӧ носӧвӧй чышъянӧн и медбӧрын сувтіс палата шӧрас, — эз тӧд, кытчӧ мунны водзӧ.
— Да лок, лок татчӧ, пуксьы вай татчӧ, — тэрмӧдліс Зоя.
— Вай висьтав ӧдйӧджык, мый школаын.
Да тэ эн яндысь, — шӧпнитіс сійӧ, — тэ вылӧ некод оз видзӧд.
Шура муртса лӧньӧдыштіс асьсӧ да Зоялӧн мӧдысь юалӧм вылӧ:
«Кыдзи мый школаад?
Вай висьтав ӧдйӧджык!» — перйис морӧс зепсьыс Ильич силуэта ичӧтик книжка.
Татшӧм жӧ книжкасӧ Зоя получитліс 1939 вося февральын.
— Комсомольскӧй билет!
— горӧдіс Зоя.
— Тэ комсомолеч?
— Ме тэныд эг висьтавлы, медым сюрприз вӧлі.
Ме тӧді, мый тэ лоан рад.
И, непривычнӧй обстановкасӧ вунӧдӧмӧн, Шура кутіс став подробностьяснас висьтавлыны чойыслы, кутшӧм вопросъяс сылы сетавлісны общӧй собрание вылын, мый йылысь сыкӧд сёрнитісны райкомын да кыдзи райкомса секретарь юаліс:
«Тэ Зоя Космодемьянскаялӧн вок?
Помнита сійӧс.
Смотри, эн вунӧд, висьтав сылы привет!»
БАРА ГОРТЫН
Зоя висигӧн Шура босьтліс гортӧ зэв уна чертёжнӧй удж.
Сійӧ гижтыліс сёр войӧдз, а мукӧд дырйиыс и асывъяснас, школаас мунтӧдз.
Сэсся сійӧ нуис чертёжъяссӧ да получитіс сьӧм, но эз сет сійӧс меным, кыдзи вӧлі век.
Ме эг кут юасьны, сы вӧсна мый ме тӧді: сійӧ и ачыс висьталас, мый кӧсйӧ вӧчны сійӧн.
Тадзи и лои.
Сійӧ лун водзвылас, кор колӧ вӧлі мунны больничаӧ Зояла, Шура шуис:
— Вот, мама, сьӧм.
Тайӧ Зоялы выль платтьӧ вылӧ.
Ме кӧсйи ньӧбны материал, да мед нин сійӧ ачыс.
Мед бӧрйӧ, кутшӧм сылы кажитчӧ.
... Зоя петіс миян дінӧ бледӧдӧм чужӧма, омӧльтчӧма, но синъясыс сідзи и югъялісны.
Сійӧ сывйыштіс менӧ да Шураӧс, коді сэки повзьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс, оз-ӧ аддзы кодкӧ.
— Мунамӧй, мунамӧй, ме гортӧ кӧсъя!
— тэрмӧдліс Зоя, быттьӧкӧ сійӧс бӧр вермисны бергӧдны палатаӧ.
И ми мӧдӧдчим, зэв ньӧжйӧник, корсюрӧ сувтлывлігтыр: полім мудзтыны сійӧс.
А Зоялы окота вӧлі мунны тэрыбджыка.
Сійӧ быдтор вылӧ видзӧдіс сэтшӧм горша, сэтшӧм морт моз, коді дыр оліс иган сайын.
Мукӧд дырйиыс сійӧ лэптыліс чужӧмсӧ шонділань — сійӧ вӧлі кӧдзыд, но югыд — Зоя синсӧ читкыраліс да нюмъяліс.
А лымйыс сэтшӧм лӧсьыда дзуртіс кок улын, пуясыс сулалісны гыӧрсьыс небыд гӧнаӧсь, сынӧдас быттьӧ тіралісны гажа ёсь бикиньяс.
Зоялӧн банбокъясыс неуна гӧрдӧдыштісны.
Гортын сійӧ ньӧжйӧник прӧйдитіс жырті да видлаліс быдтор: кинас малыштіс ассьыс пӧдушкасӧ, нуӧдіс кисӧ пызан кузя, шкап бок кузя, листаліс небӧгъяс — быттьӧкӧ выльысь тӧдмасис тайӧ ставыскӧд, став тайӧ татшӧм тӧдсаторъясыскӧд.
И сэк сы дорӧ матыстчис серьёзнӧй да быттьӧкӧ неуна яндысьысь Шура.
— Тайӧ тэныд выль платтьӧ вылӧ, — сьӧм мыччигӧн шуис сійӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ, — серьёзнӧя вочавидзис Зоя.
Сійӧ эз кут вензьыны и эз паныд сувт, кыдзи век вӧлі вӧчлывлӧ, кор сёрниыс мунліс сылы вылӧ кутшӧмкӧ обновка йылысь.
И чужӧм вылас сылӧн вӧлі ыджыд удовольствие.
— А ӧні вод, тэ мудзин!
— тшӧктана гӧлӧсӧн шуис Шура, и Зоя век сэтшӧм жӧ кывзысьӧмӧн да тӧдчана удовольствиеӧн водіс.
... Кодыр ме тӧждыси путёвка йылысь санаторийӧ, кӧні Зоя вермис эськӧ дзикӧдз справитчыны, сійӧ школаӧ эз ветлӧдлы — пукаліс гортын да занимайтчыштавліс.
— Меным эськӧ ёна окота вӧлі, медым колин тэ мӧд во кежлӧ, — видзчысьӧмӧн шуи ме.
— Тэныд оз на позь ещӧ серьёзнӧя занимайтчыны.
— Нинӧм вылӧ!
— упрямӧя юрсӧ пыркнитігтыр шуис Зоя.
— Санаторий бӧрын ме кута занимайтчыны зверь моз (сійӧ нюммуныштліс сы вӧсна, мый сылӧн шусис Шуралӧн кывйыс), и гожӧмнас кута занимайтчыны.
Непременнӧ вӧтӧда.
А то, вермас лоны, Шура — томджык, а школасӧ помалас меысь водзджык.
Ог, нинӧм вылӧ ог!
... Зоя радліс олӧмыслы, кыдзи радлӧ морт, коді мыніс смертельнӧй опасностьысь.
Сійӧ пыр сьыліс: рӧмпӧштан водзын сынасигӧн, жыр чышкигӧн, вышивайтчигӧн.
Частӧ сійӧ сьывліс Бетховенлысь «Клерхенлӧн сьыланкыв», кодӧс сійӧ ёна радейтліс:
<rus>Гремят барабаны, и флейты звучат.</rus>
<rus>Мой милый ведет за собою отряд.</rus>
<rus>Копье поднимает, полком управляет.</rus>
<rus>Ах, грудь вся горит, и кровь так кипит!</rus>
<rus>Ах, если бы латы и шлем мне достать,</rus>
<rus>Я стала б отчизну свою защищать!</rus>
<rus>Пошла бы повсюду за ними вослед...</rus>
<rus>Уж вӧрӧг отступает пред нашим полком.</rus>
<rus>Какое блаженство быть храбрым бойцом</rus>!
Зоялӧн гӧлӧсыс сідзи и юргис: долыд овны, лолавны со мый юргис сэні.
И весиг <rus>«Горные вершины»</rus> сьыланкывлӧн нор строкаясыс сы исполняйтӧмын кажитчисны тыр лачаа, задумчивӧй, радуйтана сьыланкывйӧн:
<rus>Не пылит дорога,</rus>
<rus>Не дрожат листы...</rus>
<rus>Подожди немного,</rus>
<rus>Отдохнешь и ты.</rus>
Тайӧ лунъясӧ Шура пуксьӧдас вӧлі Зояӧс ӧшинь дорӧ да частӧ серпасаліс.
— Тӧдан, — мӧвпалігтыр сійӧ ӧтчыд шуис, — ме лыддьылі, мый Суриков челядь дырсяньыс радейтлӧма сюся видзӧдны йӧз чужӧм вылӧ: кыдзи синъясыс пукалӧны, кыдзи артмӧны чужӧм чертаясыс.
И пыр мӧвпалӧма: мыйла тайӧ сэтшӧм мича?
И сэсся решитӧма: мича чужӧмыс сійӧ, кӧні чертаясыс гармонируйтӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Гӧгӧрвоан, мед кӧть нырыд чангыля, мед кӧть тэнад банлыясыд гырысьӧсь, а ставыс кӧ гармоничнӧй, то чужӧмыд мича.
— А менам ӧмӧй нырӧй чангыля?
Тэ ӧд тайӧс кӧсъян шуны?
— сералігтыр юаліс Зоя.
— Ог, — яндысигтыр вочавидзис Шура сылы лӧсявтӧм мелі гӧлӧсӧн.
— Ме кӧсъя шуны, мый тэнад чужӧмыд гармоничнӧй, ставыс лӧсялӧ ӧта-мӧдыслы: и плешкыд, и синъясыд, и вомыд...
АРКАДИЙ ПЕТРОВИЧ
Регыд мысти Зоя муніс санаторийӧ.
Вӧлі сійӧ неылын, Сокольникиын, и первойя жӧ прӧст рытас ме муні сійӧс видлыны.
— Мама!
— меным паныд уськӧдчигтыр да муртса здоровайтчыны удитӧм бӧрын горӧдіс Зоя.
— Тӧдан, коді тані шойччӧ?
— Коді нӧ?
— Гайдар!
Писатель Гайдар!
Да вот сійӧ локтӧ.
Парксянь локтіс паськыд пельпомъяса, восьса, муса чужӧма, кузь тушаа морт. Чужӧмыс неуна вӧлі мыйӧнкӧ мунӧ челядь чужӧм вылӧ.
— Аркадий Петрович!
— чукӧстіс Зоя.
— Тайӧ менам мама, тӧдмасьӧй.
Ме топӧдлі ыджыд ён кисӧ, матысянь аддзылі гажа, сералысь синъяссӧ — и меным пыр жӧ кажитчис, мый именнӧ татшӧмӧн ме век чайтлі «Кельыдлӧз чашка» да «Тимур» небӧгъяслысь авторсӧ.
— Зэв нин важӧн, кор ми челядькӧд лыддьылім тіянлысь первойя небӧгъястӧ, Зоя век юасьліс: кутшӧмӧсь ті, кӧні оланныд да позь-ӧ тіянӧс аддзӧдлыны?
— шуи ме.
— Ме — самӧй обыкновеннӧй морт, ола Мӧскуаын, шойчча Сокольникиын, и аддзывны менӧ позьӧ быд лун!
— сералігтыр рапортуйтіс Гайдар.
Сэсся кодкӧ чукӧстіс сійӧс, и, сійӧ миянлы нюммунӧм бӧрын, муніс.
— Тӧдан, кыдзи ми тӧдмасим?
— муртса ветлыштӧм туй кузя кытчӧкӧ менӧ нуӧдігӧн шуис Зоя.
— Муна ме паркӧд, видзӧда — сулалӧ сэтшӧм ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса дядя да тэчӧ лым морт.
Ме весиг эг сразу гӧгӧрво, мый тайӧ сійӧ.
И оз кыдзсюрӧ тэч, а сідз, тӧдан, старайтчӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс, ичӧт моз: вешъяс, видзӧдлас, любуйтчыштас...
Ме смелмӧдчи, локті сы дінӧ матӧджык да шуи:
«Ме тіянӧс тӧда, ті писатель Гайдар.
Ме тіянлысь став небӧгъястӧ тӧда».
А сійӧ вочавидзӧ:
«Ме, шуӧ, тіянӧс тӧда жӧ, и тіянлысь став небӧгъястӧ тӧда: Киселёвлысь алгебра, Соколовлысь физика, Рыбкинлысь тригонометрия!»
Ме серӧкті.
Сэсся Зоя шуис:
— Прӧйдитам ещӧ неуна, ме тэныд петкӧдла, мый сійӧ стрӧитіс: быдса крепость.
И збыльысь, тайӧ вӧлі крепость кодь: парк пыдіас орччӧн-орччӧн сулалісны сизим лым морт.
Первойыс вӧлі настоящӧй великан, а мукӧдъясыс пыр ичӧтджыкӧсь и ичӧтджыкӧсь, медся ичӧт лым мортыс пукаліс лымйысь тэчӧм палаткаын, а сы водзын лабичын вӧліны пожӧм кольяс да пӧтка гӧн.
— Тайӧ вражескӧй крепость, — сералігтыр висьталіс Зоя, — и Аркадий Петрович лыйлӧ сэтчӧ лым мачӧн, и ставӧн сылы отсалӧны.
— Тэ тшӧтш?
— Дерт, и ме тшӧтш!
Тані терпитны он вермы, сэтшӧм шум лыбас...
Тӧдан, мама, — друг мыйлакӧ помаліс Зоя, — ме пыр мӧвпавлі: морт, коді гижӧ татшӧм лӧсьыд небӧгъяс, непременнӧ и ачыс зэв бур.
А ӧні ме тайӧс тӧда.
Аркадий Петрович да Зоя кутісны дружитны: иславлісны ӧтлаын конькиӧн, ветлӧдлісны лыжиӧн, рытъяснас ӧтлаын сьывлісны да сёрнитлісны лыддьӧм небӧгъяс йылысь.
Зоя лыддьыліс сылы ассьыс радейтана кывбуръяссӧ и, мӧдысь аддзысигӧн, сійӧ меным шуис:
«Зояыд тіян зэв бура лыддьӧ Гётеӧс».
— А меным сійӧ тӧдан мый шуис, кор кывзіс Гётелысь кывбуръяссӧ?
— шензигтыр висьталіс бӧрыннас Зоя.
— Сійӧ шуис:
«Му вылӧ лэччӧй, му вылӧ!»
Мый тайӧ лоӧ?
Мӧдпӧрйӧ, санаторийысь мунӧм водзвылын регыд, Зоя висьталіс:
— Тӧдан, мама, ме тӧрыт юалі:
«Аркадий Петрович, мый сэтшӧмыс шуд?
Сӧмын, пӧжалуйста, энӧ вочавидзӧй меным, кыдзи Чукыдлы да Гекыдлы: шудсӧ пӧ быдӧн гӧгӧрвоӧ ас ногыс.
Ӧд эм жӧ йӧзыслӧн ӧти ыджыд, общӧй шуд?»
Гайдар думыштчис, а сэсся шуис:
«Дерт, эм татшӧм шудыс.
Сы вӧсна олӧны и кулӧны настоящӧй йӧз.
Но татшӧм шудыс став му вылас оз на регыд во».
Сэки ме шуи:
«Сӧмын эськӧ мед воис!»
И сійӧ шуис:
«Непременнӧ!»
Некымын лун мысти ме вои Зояла.
Гайдар колльӧдіс миянӧс дзиръя дорӧдзыс.
Прӧщайтчигӧн топӧдліс миянлысь кияснымӧс, сэсся мыччис Зоялы небӧг:
— Менам.
На память.
Небӧг корка вылас косясисны кык детинка: косіникыс — кельыдлӧз костюма да кызіникыс — руд костюма.
Тайӧ вӧліны Чук да Гек.
Зоя лои рад и неуна яндысьыштіс. Сійӧ аттьӧаліс небӧгысь, и ми сыкӧд петім дзиръя сайӧ.
Гайдар ӧвтіс кинас и дыр на видзӧдіс миян бӧрся.
Кор ми видзӧдлім медбӧръяысь, аддзим, кыдзи сійӧ ньӧжйӧник муніс керкалань.
Зоя друг сувтіс:
— Мама, а гашкӧ, сійӧ гижис меным мыйкӧ!
И тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ эз лысьт, сійӧ восьтіс небӧгсӧ.
Титульнӧй лист вылас вӧлі гырыся, мичаа гижӧма миянлы бура тӧдса кывъяс:
«Мый сэтшӧм шудыс — тайӧс быдӧн гӧгӧрвоис ас ногӧн.
Но ставыс ӧтлаын йӧзыс тӧдісны да гӧгӧрволісны, мый колӧ честнӧя овны, уна уджавны да ёна радейтны да видзны тайӧ шуда зэв ыджыд мусӧ, коді шусьӧ Сӧветскӧй канмуӧн».
— Тайӧ меным бара сійӧ вочавидзӧ, — ньӧжйӧник шуис Зоя.
... Некымын лун мысти санаторийысь воӧм бӧрын Зоя муніс школаӧ.
Сы йылысь, медым кольччыны мӧд во кежлӧ, сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
ӦТИ КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬЯС
— Тӧдан, — мӧвпалігтыр шуис Зоя, — менӧ зэв бура встретитісны школаын.
Весиг кыдзкӧ шензьӧдана бура...
кыдзкӧ бережнӧя.
Висьӧм бӧрын ме быттьӧкӧ стекляннӧйӧн лои да вот-вот жугала...
Збыль ӧд, вӧлі зэв любӧ видзӧдны, мый менам воӧм вылӧ радӧсь, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
Мӧдпӧрйӧ Зоя локтіс школаысь ӧтлаын гӧгрӧс чужӧма, гӧрд банбокъяса нывкакӧд.
Сійӧ вӧлі здоров — банйӧма, ён.
Татшӧмъяс йывсьыс шуӧны:
«кисьмӧм яблӧк».
Тайӧ вӧлі Катя Андреева, велӧдчис менам челядькӧд ӧти классын.
— Видза оланныд, бур лун!
— нюмъялігтыр да менсьым киӧс топӧдлігтыр шуис сійӧ.
— Катя кӧсйӧ отсавны меным математика кузя, — висьталіс Зоя.
— А мыйла оз Шура отсав тэныд?
Мыйла Катясӧ лишнӧй уджӧн сьӧктӧдны?
— Тӧданныд-ӧ, Любовь Тимофеевна, — серьёзнӧя шуис Катя, — Шуралӧн педагогическӧй способностьясыс абуӧсь.
Зоя уна пропуститіс, и сылы колӧ объясняйтны прӧйдитӧм материалсӧ пыр вочасӧн, тэрмасьтӧг.
А Шура...
Ме кывзі, кыдзи объясняйтӧ сійӧ: раз-раз, и гӧтов.
Тадзи оз туй.
— Раз педагогическӧй способностьясыс абуӧсь, сэки дерт...
— Дугды, тэ эн серав, — шыасис Зоя.
— Шура и збыльысь оз сэтшӧма куж объясняйтнысӧ.
А вот Катя...
Катя и збыльысь объясняйтіс бура да тӧлкӧн: тэрмасьтӧг, водзӧ оз вудж, кытчӧдз оз убедитчы, мый Зоя ставсӧ гӧгӧрвоис да усвоитіс.
Ме кывлі, кыдзи Зоя ӧтчыд шуис сылы:
— Тэ сы мында кад ме вылӧ воштан...
И Катя пӧся паныд сувтіс:
— Да мый тэ!
Ӧд кодыр ме объясняйта тэныд, ме сэтшӧм бура ставсӧ ачым усваивайта, мый гортын меным оз ковмы повторяйтны.
Вот ставыс ӧти сайын и артмӧ.
Зоя ӧдйӧ мудзліс.
Катя казявліс и тайӧс.
Сэки сійӧ вештыліс небӧгсӧ да шуліс:
— Мыйкӧ ме мудзи.
Вай неуна сідз больгыштам.
Мукӧд дырйиыс найӧ петавлісны ывлаӧ, гуляйтлісны, сэсся бӧр волісны да бара пуксьылісны занимайтчыны.
— Гашкӧ, тэ кӧсъян лоны велӧдысьӧн?
— шуткаӧн кыдзкӧ шуис Шура.
— Кӧсъя, — зэв серьёзнӧя шуис Катя.
Эз ӧтнас Катя волывлы миянӧ.
Пыравліс Ира, волывлісны детинкаяс: скромнӧй яндысьысь Ваня Носенков, страстнӧй футболист да ёна вензьысь Петя Симонов, энергичнӧй, весел Олег Балашов — лӧсьыд крут плеша, зэв мича детинка.
Корсюрӧ пыравліс ми ордӧ Юра Браудо — кузь тушаа, косіник зонка, параллельнӧй класса велӧдчысь; чужӧм вылас сылӧн тӧдчис ирония.
И сэки миян жырным тырлі шумӧн да серамӧн, нывкаяс вештылісны учебникъяссӧ, и заводитчыліс сёрни сразу быдтор йылысь.
— А тӧданныд, ӧні Анна Каренинаӧс оз сӧмын Тарасова ворс, но и Еланская, — юӧртліс Ира, и сэк жӧ кыптыліс спор сы йылысь, код артисткаыс правильнӧйджыка да пыдісяньджык гӧгӧрвоӧмаӧсь Толстойӧс.
Ӧтчыд Олег, коді мечтайтліс лоны лётчикӧн, локтіс ми ордӧ веськыда кино вывсянь, кӧні сійӧ видзӧдӧма Чкалов йылысь фильм.
Сійӧ сэк оліс аддзылӧмторнас.
— Вот и морт!
— шуаліс сійӧ.
— Не сӧмын необыкновеннӧй лётчик, но и шензьӧдана морт.
И юморыс сэтшӧм муса.
Тӧданныд, кор сійӧ комын сизимӧд воын лэбис Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ, сэні репортёръяс юалӧмаӧсь сылысь:
«Ті озырӧсь, господин Чкалов?» — «Да, — вочавидзӧма, — зэв озыр.
Менам сё сизимдас миллион».
Американечьяс сідзи и акнитӧмаӧсь:
«Сё сизимдас миллион?!
Шайт?
Доллар?»
А Чкалов спокойнӧя вочавидзӧма:
«Сё сизимдас миллион морт, кодъяс уджалӧны ме вылӧ, сідз жӧ, кыдзи ме уджала на вылӧ».
Ребята сералӧны.
Мӧдпӧрйӧ Ваня лыддис «Генерал» нима кывбуръяс, кодӧс сиӧма вӧлі Матэ Залкалы, коді уси Испанияын.
Ме зэв бура помнита тайӧ рытсӧ: ас водзвылас видзӧдігтыр Ваня пукаліс пызан сайын думайтчӧмӧн, а мукӧдыс пуксялісны коді койка вылӧ, коді ӧшинь вылӧ да кывзісны:
<rus>В горах этой ночью прохладно.</rus>
<rus>В разведке намаявшись днем,</rus>
<rus>Он греет холодные руки</rus>
<rus>Над желтым походным огнем.</rus>
<rus>В кофейнике кофе клокочет,</rus>
<rus>Солдаты усталые спят.</rus>
<rus>Над ним арагонские лавры</rus>
<rus>Тяжелой листвой шелестят.</rus>
<rus>И кажется вдруг генералу,</rus>
<rus>Что это зеленой листвой</rus>
<rus>Родные венгерские липы</rus>
<rus>Шумит над его головой...</rus>
Ваня лыддис зэв прӧстӧя, пафостӧг, но ставӧн ми кылім, кыдзи чеканнӧй, сдержаннӧй строчкаясас ыджыд вынӧн пессьӧ мортлӧн ыджыд сьӧлӧмыс.
И Ванялӧн видзӧдласыс лои чорыд, напряжённӧй, быттьӧкӧ зонкаыс шога да гордӧя видзӧдіс тайӧ ылі арагонскӧй войся пемыдас.
<rus>... Давно уж он в Венгрии не был,</rus>
<rus>Но где бы он ни был, над ним</rus>
<rus>Венгерское синее небо,</rus>
<rus>Венгерская почва под ним.</rus>
<rus>Венгерское красное знамя</rus>
<rus>Его освещает в бою.</rus>
<rus>И, где б он ни бился, он всюду</rus>
<rus>За Венгрию бьется свою.</rus>
<rus>Недавно в Москве говорили,</rus>
<rus>Я слышал от многих, что он</rus>
<rus>Осколком немецкой гранаты</rus>
<rus>В бою под Уэской сражен.</rus>
<rus>Но я никому не поверю:</rus>
<rus>Он должен еще воевать,</rus>
<rus>Он должен в своем Будапеште</rus>
<rus>До смерти еще побывать.</rus>
<rus>Пока еще в небе испанском</rus>
<rus>Германские птицы видны, —</rus>
<rus>Не верьте: ни письма, ни слухи</rus>
<rus>О смерти его неверны.</rus>
<rus>Он жив.</rus>
<rus>Он сейчас под Уэской,</rus>
<rus>Солдаты усталые спят.</rus>
<rus>Над ним арагонские лавры</rus>
<rus>Тяжелой листвой шелестят.</rus>
<rus>И кажется вдруг генералу,</rus>
<rus>Что это зеленой листвой</rus>
<rus>Родные венгерские липы</rus>
<rus>Шумит над его головой</rus>.
Ваня ланьтіс.
Некод эз вӧрзьӧдчы, эз шу ни ӧти кыв.
Но миян вылӧ, кыдзи пӧсь тӧв, пӧльтыштіс волнуйтчӧмыс сійӧ лунъясыслӧн, кор ми олім да мӧвпалім сӧмын испанскӧй лоӧмторъяс йылысь, кор «Мадрид», «Гвадалахара», «Уэска» кывъясыс юргисны, кыдзи ас, рӧднӧй кывъяс, и сійӧ ылі фронтъясвывса быд юӧрысь тэрыбджыка тіпкис сьӧлӧм.
— Ок, кутшӧм лӧсьыд!
— ышловзис Шура.
И сразу быдладорсянь мӧдісны юасьны:
— Кодлӧн кывбуръясыс?
Кытысь?
— Найӧс гижӧма комын сизимӧд воын на, ме найӧс неважӧн аддзи журналысь.
Збыльысь, лӧсьыдӧсь ӧд?
— Вай перепишитны!
— ӧтпырйӧ корисны ставӧн.
— Испания...
Сійӧ кадсянь ещӧ ӧтитор сӧмын сэтшӧма гымыштіс — Парижлӧн сетчӧм, — шуис Ваня.
— Да, — шуис Зоя, — ме зэв бура помнита тайӧ лунсӧ...
гожӧмын.
Вайисны газет, а сэн — Париж босьтӧма.
И сэтшӧм страшнӧ, сэтшӧм позор тайӧ вӧлі!..
— Ме помнита жӧ тайӧ лунсӧ, — ньӧжйӧник шуис Ваня.
— Прӧстӧ эскыны, думыштны оз позь вӧлі: фашистъяс ветлӧдлӧны Парижӧд.
Париж немецкӧй сапӧг улын.
Коммунаръяслӧн Париж...
— Кӧсйи ме эськӧ сэні лоны!
Ме эськӧ тышкаси Париж вӧсна, кыдзи миян йӧз тышкасисны Испанияын, — медбӧръя вир войтӧдз!
— ньӧжйӧник шуис Петя Симонов, и некод эз шензьы сійӧ кывъяслы.
— Ме мечтайті жӧ: первой Испания йылысь, сэсся — тышкасьны белофиннъяскӧд, и некытчӧ эг вермыв ветлыны, — ышловзигтыр шуис Шура.
Ме кывзі налысь да мӧвпалі: кутшӧм йӧз быдмӧны!..
Сійӧ тӧвнас ме бура тӧдмаси Зоялӧн да Шуралӧн ёртъяскӧд, кодъяс накӧд велӧдчисны ӧти классын, и аддзывлі налысь аслам челядьлысь кодь чертаяссӧ.
И мӧвпалі: тадзи сійӧ и должен лоны.
Семья — абу тупкӧса сосуд.
И школа — абу тупкӧса сосуд.
Семья, школа и челядь олӧны сійӧн жӧ, мый волнуйтӧ, тревожитӧ да радуйтӧ миянлысь канмуӧс ставнас, и гӧгӧр мунан став лоӧмторъясыс воспитывайтӧны миянлысь челядьӧс.
Со вот, например: мыйта труженикъяс — важся кадын прекраснӧй открытиеяс творитысьяс — колисны тӧдтӧмӧн!
А ӧні быдӧн, коді уджалӧ тӧлкӧн, яркӧя, талантливӧя, лоӧ знатнӧй мортӧн.
И быдӧнӧс, коді созидайтӧ, кытшалӧма войтыр уважениеӧн да радейтӧмӧн.
Вот нывка-текстильщица изобретитӧма способ лэдзны воддза серти уна пӧв унджык мича да ён ткань — и сылӧн примерыс ӧзтіс сьӧлӧмсӧ став текстильщицаяслысь став Сӧвет Союз пасьталаысь.
Вот трактористка — сійӧ уджалӧ сэтшӧм бура да тӧлкӧвӧя, мый сылӧн тӧрыт на некодлы тӧдтӧм нимыс лои ставлы радейтанаӧн да уважайтанаӧн.
Вот челядьлы выль небӧг — тайӧ «Тимур да сылӧн команда», честь йылысь, дружба йылысь, друг дінӧ нежность йылысь, мортӧс уважайтӧм йылысь повесть.
Вот выль фильм — тайӧ <rus>«Зори Парижа»</rus>: французскӧй войтыр йылысь, польскӧй патриот Домбровский йылысь, коді тышкасис аслас рӧдиналӧн мездлун да шуд вӧсна Парижса баррикадаяс вылын.
И челядь босьтӧны ас пытшкас став бурсӧ, честнӧйсӧ, смелсӧ, мыйӧн тырӧсь тайӧ небӧгъясыс, фильмъясыс, мыйӧн тыр миян олӧмлӧн быд лун.
И ме аддзылі: менам челядьлы да налӧн ёртъяслы нинӧм абу донаджыкыс миян рӧднӧй канмуысь, но налы дона и став ыджыд мирыс.
Франция налы абу Петэнлӧн да Лавальлӧн рӧдина, но Стендальлӧн да Бальзаклӧн канму, коммунаръяслӧн канму; англичана — великӧй Шекспирлӧн потомокъяс; американечьяс — найӧ, кодлӧн вӧліны Линкольн да Вашингтон, Марк Твен да Джек Лондон.
И кӧть найӧ аддзисны нин, мый немечьяс панісны мирын чудовищнӧй, разрушительнӧй война, босьтісны Франция, талялісны Чехословакия, Норвегия, — настоящӧй Германияыс вӧлі эз сійӧ, коді чужтіс Гитлерӧс да Геббельсӧс, а канму, кӧні уджалісны, гижисны Бетховен, Гёте, Гейне, кӧні чужис великӧй Маркс.
Челядьӧс воспитывайтісны сідзи, мый найӧ пӧся да пыдісянь радейтісны ассьыныс Рӧдинасӧ да уважайтісны мукӧд войтыръясӧс, став прекраснӧйсӧ, мый вӧчӧма став нацияясӧн, кодъяс олӧны му шар вылын.
Ставыс, мый аддзисны челядь ас гӧгӧрсьыс, ставыс, мыйӧ велӧдісны найӧс школаын, воспитывайтіс наын настоящӧй гуманизм, человечность, ыджыд кӧсйӧм стрӧитны, а не жуглыны, созидайтны, а не бырӧдны.
И ме пыдісянь эски налӧн будущӧйӧ, сыӧ, мый ставныс найӧ лоӧны шудаӧн и олӧмыс налӧн лоас бур да югыд.
«ВӦР-ВА ШУМ»
Ӧти бӧрся мӧд колисны лунъяс.
Зоя ӧні вӧлі здоров, дзикӧдз нин ёнмис, эз кут ӧдйӧ мудзны, — а тайӧ вӧлі сэтшӧм важнӧ миянлы!
Сійӧ ньӧжйӧникӧн суӧдіс классӧ, и таын сылы зэв ёна отсалісны ёртъясыс.
Зоя пыр вӧлі сэтшӧм чуткӧй дружескӧй, бур кыв дінӧ, и ёна донъяліс тайӧс.
Помнита, сійӧ ӧтчыд шуис меным:
— Тэ ӧд тӧдан, ме пыр радейтлі школаӧс, но ӧні...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и тайӧ чӧвлунас вӧлі сэтшӧм ыджыд чувство, кутшӧмӧс он вермы висьтавны кывъясӧн.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— И тӧдан, ме, буракӧ, дружитны мӧді Нина Смоляновакӧд.
— Нинакӧд?
Кутшӧм Нинакӧд?
— Сійӧ велӧдчӧ оз миян, а параллельнӧй классын.
Сійӧ меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Сэтшӧм серьёзнӧй.
И веськыд...
Ми кыдзкӧ воим сёрниӧ сыкӧд библиотекаын небӧгъяс йылысь, ребята йылысь.
И миян кыкнаннымлӧн став вылас ӧткодь видзӧдласъяс.
Ме тэнӧ сыкӧд непременнӧ тӧдмӧда.
Тайӧ сёрни бӧрас некымын лун мысти ме паныдаси улича вылын Вера Сергеевна Новосёловакӧд.
— Но мый?
— юалі ме.
— Кыдзи тіян сэні менам Зоя?
— Менам предмет кузя сійӧ важӧн нин вӧтӧдіс.
Тайӧ абу и дивӧ: ӧд сійӧ сэтшӧм уна лыддис нин...
Ми радуйтчам, мый сійӧ бурдіс, ёнмис.
Ме пыр сійӧс аддза ёртъяс пӧвстсьыс.
И меным кажитчӧ, сійӧ кутіс дружитны Нинакӧд.
Найӧ мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь — кыкнанныс зэв веськыдӧсь, кыкнанныс серьёзнӧя относитчӧны ставтор дінас: занятиеяс дінӧ, йӧз дінӧ.
Ме колльӧді Вера Сергеевнаӧс школаӧдзыс.
Гортӧ бӧр воигӧн ме мӧвпалі:
«Кутшӧм бура сійӧ тӧдӧ челядьсӧ!
Кыдзи кужӧ аддзыны ставсӧ, мый наын вӧчсьӧ!..»... Тӧдлытӧг воис тулыс — дружнӧй, веж.
Ог нин помнит, мыйӧн мыжмис сэки ӧкмысӧд «А» класс, но сӧмын ребята став класснаныс мунӧмаӧсь асланыс директор дінӧ мыжаясӧн да корӧмаӧсь не накажитны, а прӧстӧ сетны налы медся сьӧкыд участоксӧ школьнӧй дворсьыс, кодӧс решитӧма вӧлі озеленитны.
Николай Васильевич сӧгласитчӧма, и, збыльысь, пӧтачка абу сетӧма: индӧма налы медся сьӧкыд участоксӧ — сійӧ местасӧ, кӧні неважӧн помалісны куим судта школа корпус дінӧ пристройка.
Ставыс гӧгӧр вӧлі тырӧма быдсяма строительнӧй ёгӧн.
Сійӧ луннас Зоя да Шура воисны гортӧ сёрӧн да ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны висьтавны, кыдзи уджалісны.
Зыръяс да нӧсилкаяс отсӧгӧн ӧкмысӧд «А» класс рӧвняйталіс да весаліс площадкасӧ, идраліс чаг, кодйис пуяс садитӧм вылӧ гуяс.
Школьникъяскӧд ӧтлаын тшӧтш уджаліс и Николай Васильевич — новліс изъяс, кодйис му.
И челядь дінӧ друг локтіс кузь тушаа, косіник морт.
«Видза оланныд», шуис сійӧ.
«Видза оланныд!» ставӧн ӧтвылысь вочавидзисны челядь.
«Висьталӧй, кытысь позьӧ аддзывны тіянлысь директортӧ?»
«Тайӧ ме», тӧдтӧм морт дінӧ бергӧдчигмоз да муӧсь, сьӧд кияссӧ чышкалігтыр, шыасис Кириков...
— Гӧгӧрвоан, — сералігтыр висьталіс Зоя, — сулалӧ няйтӧссьӧма, зыръя, быттьӧкӧ директорыс сы вылӧ и олӧ, медым садитавны пуяс аслас велӧдчысьяскӧд!
Косіник мортыс вӧлӧма детскӧй писатель да «<rus>Правда</rus>лӧн» корреспондент.
abu
Первойсӧ сійӧ шензьыштіс, кор кыліс, мый косоворотка дӧрӧма паськыд пельпомъяса землекопыс и эм 201-ӧд школаса директор, сэсся серӧктіс и участок вылысь эз нин ветлыв, кӧть школаӧ воӧма вӧлі кутшӧмкӧ мӧд делӧяс кузя.
Сійӧ видлаліс томиник фруктӧвӧй сад, кодӧс садитісны велӧдчысьяс, ӧмидз кустъяс, розӧвӧй кустъяс.
«Кутшӧм лӧсьыд!..
— шуис сійӧ мӧвпалігтыр.
— Тэ вӧлін, шуам, шӧр классъясын, кор ачыд, аслад киясӧн школьнӧй садйӧ садиті яблоня.
Сійӧ быдмис тэкӧд тшӧтш, переменаяс дырйи тэ котравлін видзӧдлыны сы вылӧ, небзьӧдлін сы гӧгӧрысь мусӧ, опрыскивайтін, бырӧдін вредительясӧс.
И вот тэ помалан школа, а тэнад яблоняыд сетӧ нин первойя плодъяс...
Лӧсьыд!»
— Лӧсьыд!
— мечтательнӧя некымынысь шуис и Зоя.
— Лӧсьыд!
Вот ме ӧкмысӧд классын и талун садиті нин пу.
Кутам быдмыны ӧтлаын...
Менам нин пуыс коймӧд — эн вунӧд, мама.
А нёльӧд нин пуыс — Катя Андреевалӧн.
А некымын лун мысти «Правдаын» вӧлі печатайтӧма рассказ сы йылысь, кыдзи ӧкмысӧд класса велӧдчысьяс озеленитісны школьнӧй двор.
Помасис тайӧ рассказыс татшӧм кывъясӧн:
«Помасьӧны выпускнӧй испытаниеяс.
Школасьыс мунасны томйӧз, кодъяс получитісны сэні вернӧй прививка, бура быдмисны, кодъяс оз повны кынмалӧмъясысь ни восьса енэжувса тӧлысь.
Школаса питомечьяс мунасны уджавны, велӧдчыны, служитны Гӧрд Армияӧ...
Мунӧ, шувгӧ вӧр-ва шум,
Вӧр-ва шум, том тувсов шум!»
БАЛ
А июнь 21-ӧд лунӧ вӧлі дасӧд класслы выпуск кузя сиӧм вечер.
Ӧкмысӧд класс решитіс локны вечер вылас ставнас.
— Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ми радейтам миянлысь выпускникъясӧс, — шуис Шура.
— Сэні зэв бур ребята, ӧтнас Ваня Белых мый сулалӧ!..
— А, мӧд-кӧ, — шуис Катя, — ми видзӧдлам, кыдзи налӧн артмас, а локтан воын ми вӧчам ещӧ бурджыкӧс!
Найӧ гӧтӧвитчисны выпускнӧй бал кежлӧ, кыдзи гӧсьтъяс, кыдзи сэні участвуйтысьяс да кыдзи соперникъяс, кодъяс во мысти кӧсйӧны вӧчны сэтшӧм бур бал, кутшӧмӧс эз аддзыв вӧтӧн ни ӧти выпуск.
Найӧ мичмӧдісны школасӧ.
Налы отсаліс таын велӧдысь-художник Николай Иванович.
Сылӧн вӧлі сійӧ, мый сэтшӧм вылӧ донъялісны да уважайтісны 201-ӧд школаын, — пельк, зарни кияс.
Сійӧ пыр мичмӧдліс школасӧ мичаа да прӧстӧ и быдпӧрйӧ — Октябр годовщина кежлӧ, Выль во кежлӧ, майся лунъяс кежлӧ — мӧвпавліс век мыйкӧ выльӧс, вӧвлытӧмӧс.
И челядь ыджыд радлунӧн, сьӧлӧмсяньыс выполняйтлісны сылысь индӧдъяссӧ.
— А ӧні сійӧ асьсӧ ачыс панъяс!
— шуліс Шура.
... Рытыс вӧлі шоныд да югыд.
Ме гортӧ локті сёрӧм, час дас кежлӧ, и челядьӧс эг су — найӧ мунӧмаӧсь нин вӧлі бал вылӧ.
Недыр олыштӧм бӧрын ме бӧр петі ывлаӧ, пукси кильчӧпомӧ да спокойнӧя да немдумайттӧг дыр пукалі — прӧстӧ шойччи, наслаждайтчи чӧвлуннас да коръяслӧн свежӧй кӧрнас.
Сэсся чеччи да тэрмасьтӧг, ньӧжйӧник мӧдӧдчи школалань.
Меным окота вӧлі кӧть ылісянь видзӧдлыны сы вылӧ, кыдзи «асьсӧ панйис» Николай Иванович, кыдзи гажӧдчӧны челядь...
Да ме и эг думайт, мыйла муна: муна, гуляйта — вот и ставыс.
— Ті онӧ тӧдӧй, кӧні тані кыксё ӧтиӧд школаыс?
— кылі ме нывбаба гӧлӧс.
— Кириковлӧн?
— шыасис кодкӧ кыз бур гӧлӧсӧн, кор ме эг на удит бергӧдчыны.
— Да тадзи веськыда и мунӧ, а вот эсійӧ керка дорас — аддзанныд?
— кежӧй, сэні и эм.
Кыланныд музыкасӧ?
Да, и ме кылі музыкасӧ и ылісянь на аддзи уна биясӧн югъялысь школасӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны восьсаӧсь.
Ме ньӧжйӧник пыри, гӧгӧр видзӧдлі да надзӧник мӧді кайны пос кузя.
Да, Николай Иванович вӧчӧма медся бурсӧ, правильнӧйсӧ: сійӧ сетӧма гожӧмлы пырны школаас.
Быдлаын вӧліны дзоридзьяс да зелень.
Вазаясын, пельсаясын да гырничьясын, джоджас, стенъясас и ӧшиньяс вылын, быд пельӧсын и быд воськов сайын — роза букетъяс да коз пу лапъясысь пемыд гирляндаяс, сирень букетъяс, кыдз пу уввожъяс, и ещӧ дзоридзьяс, помтӧм дзоридзьяс...
Ме муні сэтчӧ, кысянь кыліс музыка, серам, шум.
Локті залӧ пыран восьса ӧдзӧс дорӧ да сувті, быттьӧ синтӧмми: сы мында би, сы мында том чужӧм, нюм, югъялысь синъяс...
Ме тӧді Ваняӧс — буретш сійӧс, код йылысь сэтшӧма радлӧмӧн да уважительнӧя висьтавліс Шура: сійӧ вӧлі учкомса председатель, прекраснӧй комсомолеч, бур велӧдчысь, штукатурлӧн пи и ачыс штукатурнӧй удж кузя мастер, тожӧ — зарни кияс да югыд юр...
Аддзи ме Володя Юрьевӧс, Лидия Николаевналысь писӧ, а Лидия Николаевна велӧдіс Зояӧс да Шураӧс младшӧй классъясын.
Тайӧ сӧдз синма, джуджыд плеша детинкаыс пыр чуймӧдліс менӧ аслас чужӧмыслӧн кутшӧмкӧ серьёзнӧй выражениенас, но ӧні сійӧ содзнас койис уна рӧма бумага торъяс сы бокті тӧвзьысь параяс вылӧ да гажаа, дзик на детинка моз, сераліс.
Сэсся синъясӧн ме корси Шураӧс, сійӧ сулаліс стен бердын, еджыд юрсиа нывка нюмъялігтыр корис сійӧс йӧктыны вальс, а сійӧ сӧмын яндысигтыр нюмъяліс да пыркӧдіс юрнас...
А вот и Зоя.
Сійӧ сьӧд чутӧсь гӧрд платтьӧа — буретш сійӧ платтьӧыс, кодӧс вӧлі ньӧбӧма Шуралӧн козьналӧм сьӧм вылӧ.
Платтьӧыс сылы зэв ёна муніс.
Шура, кор аддзис первойысь, сьӧлӧмсяньыс шуис:
«Сійӧ тэныд буретш тэ серти».
Зоя сёрнитіс мый йылысь кӧ кузь тушаа сьӧдіник детинкакӧд, кодлысь нимсӧ ме эг тӧд.
Синъясыс сылӧн югъялісны нюмӧн, чужӧмыс ыпъяліс.
Вальс помасис, параяс разӧдчисны.
Но сэк жӧ кыліс гажаа чукӧстӧм:
— Кытшӧ!
Кытшӧ!
Ставныд сувтӧй кытшӧ!
И син водзын бара кутісны сявкъявны нывъяслӧн кельыдлӧз, розӧвӧй, еджыд платтьӧясыс, тыдовтчылісны нюмъялысь, гӧрдӧдыштӧм чужӧмъяс...
Ме ньӧжйӧник вешйи ӧдзӧс дорысь.
Школаысь петӧм бӧрын ме здук кежлӧ ещӧ на сувтлі — ме кылі гажа, дружнӧй серам.
Сэсся ме ньӧжйӧник мӧдӧдчи уличаӧд, войся кӧдзыд сынӧдсӧ морӧс тырӧн лолалігтыр.
Меным тӧдвылӧ уси сійӧ луныс, кор первойысь нуӧді ичӧтик Зояӧс да Шураӧс школаӧ.
«Кутшӧмӧсь быдмисны...
Вот эськӧ батьыслы аддзывны!» мӧвпалі ме.
... Дженьыдӧсь гожся войяс Мӧскуаын, и чӧвлуныс абу зумыд.
Гораа камгӧны асфальт кузя сёрмӧм йӧзлӧн воськовъясыс, чушнитас код тӧдас кысянь локтысь автомобиль, ылӧ паськалӧ узьысь кар весьтті кремлёвскӧй курантъяслӧн хрустальнӧй звӧныс...
А июнь тӧлысся тайӧ войын, пӧжалуй, чӧвлуныс эз и вӧв.
То сэні, то тані виччысьтӧг кывлісны сёрнияс, серам, тэрыб кокни воськовъяс, друг юрӧбтыліс сьыланкыв.
Ӧшиньсянь шензигтыр видзӧдлывлісны не ас кадӧ садьмӧм йӧз, и сэки жӧ чужӧмъяс вылын петкӧдчыліс нюм.
Некод эз юась, мыйла тайӧ войӧ уличаяс вылын сы мында варов томйӧзыс, мыйла зонъяс да нывкаяс, киысь киӧ кутчысьӧмӧн, морт дас-дас вит восьлалӧны веськыда улича шӧрӧдыс, и мыйла налӧн сэтшӧм кыпыдӧсь, радӧсь чужӧмъясныс, и оз вермыны кутчысьны ни сьылӧмысь, ни серамысь.
Нинӧмла юасьны, ставӧн тӧдісны: тайӧ том Мӧскуа празднуйтӧ школьнӧй выпуск.
Медбӧрын ме вои гортӧ да воді.
Садьми, кор ывлаыс вӧлі нин югдӧ: июнь 22-лунся паныд войыс вӧлі сэтшӧм дженьыд...
Шура сулаліс аслас вольпась дорын.
Тыдалӧ, сылӧн ньӧжйӧник, видзчысигтыр ветлӧдлӧмсьыс и садьми ме.
— А Зоя?
— юалі ме.
— Найӧ мунісны Иракӧд, ещӧ неуна гуляйтыштны.
— Гажа вӧлі вечерыд, Шурик?
— Зэв!
Зэв гажа!
Но ми мунім водзджык, колим выпускникъясӧс ӧтнаннысӧ велӧдысьяскӧд.
Вежливость кузя, гӧгӧрвоан?
Медым не мешайтны налы прӧщайтчыны и сідз водзӧ.
Шура водіс, и мыйкӧ дыра ми олім чӧв.
Друг восьса ӧшинь сайсянь кылісны негора гӧлӧсъяс.
— Зоя да Ира...
— шӧпнитіс Шура.
Нывкаяс сувтісны буретш миян ӧшинь весьтӧ, мый йылысь кӧ пӧся сёрнитісны.
— ... тайӧ кор тэ медся шуда му вылас, — кылім ми Иралысь гӧлӧссӧ.
— Тайӧ сідз.
Но ме ог гӧгӧрво, кыдзи позьӧ радейтны мортӧс, он кӧ сійӧс уважайт, — паныд сувтіс Зоя.
— Но кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны!
— ӧбидапырысь горӧдіс Ира.
— Тэ ӧд лыддин сы мында небӧг!
— Сы вӧсна и шуа, мый тӧда: ме кӧ ог кут уважайтны мортӧс, то и радейтны сійӧс ог вермы.
— Но небӧгъясын любовь йывсьыс висьтавсьӧ мӧдног.
Небӧгъясын любовь — сійӧ шуд...
сійӧ дзик аслыспӧлӧс чувство...
— Да, дерт сідз.
Но ӧд...
Гӧлӧсъяс чинісны.
— Муніс колльӧдны Ираӧс, — ньӧжйӧник шуис Шура.
И тӧждысьӧмпырысь, кыдзи ыджыдджык, содтіс: — Сылы сьӧкыд лоӧ овнысӧ.
Сійӧ ставтор вылас кыдзкӧ видзӧдӧ аслыс ног.
— Нинӧм, — шуи ме.
— Сійӧ сӧмын на быдмӧ.
Ставыс лоӧ бур, Шурик.
И сэк жӧ кылісны пос кузя кайысь видзчысьысь кокшыяс.
Зоя муртса кывмӧн восьтіс ӧдзӧс.
— Ті узянныд?
— ньӧжйӧник юаліс Зоя.
Ми эгӧ шыасьӧй.
Гусьӧник восьлалігтыр сійӧ муніс ӧшинь дорӧ да, югдысь енэж вылас видзӧдігмоз, дыр на сулаліс.
ИЮНЬ КЫЗЬ КЫКӦД ЛУН
Менам паметьӧ бура колис тайӧ луныслӧн быд минут!
Июнь 22-ӧд лунӧ, вежалунӧ, ме должен вӧлі принимайтны медбӧръя экзаменъяс военнӧй школаын.
Югыд, шондіа асылӧ ме тэрмаси трамвай дорӧ.
Зоя колльӧдіс менӧ.
Сійӧ муніс мекӧд орччӧн — дзик нин верстьӧ ныв, стройнӧй, кузь тушаа, мичаа да чистӧя банйӧм чужӧма.
И нюмыс сылӧн вӧлі лӧсьыд, ясыд: сійӧ нюмъяліс шонділы, гӧгӧр ыркъялысь свежестьлы, озыра дзоридзалысь нин пу дуклы.
Ме пыри трамвайӧ.
Зоя ӧвтчыштіс кинас, недыр сулаліс сувтланінын да бергӧдчис мунны гортлань.
Гортсянь менам школаӧдз колӧ мунны трамвайӧн час гӧгӧр.
Трамвайын ме век лыддьыся, но тайӧ асылыс вӧлі сэтшӧм мича, мый ме петі площадка вылас, медым мунігчӧж унджык лолавны гожся мелі тӧвсӧ.
Некутшӧм правилӧяс признавайттӧг тӧлыс мунігкостіыс уськӧдчывліс трамвайӧ, летіс юрсисӧ площадка вылын тырыс сулалысь гажа томйӧзлысь.
Менам пӧпутчикъяс век вежласисны.
Тимирязевскӧй академия дорын чеччисны студентъяс и разалісны асланыс факультетъясӧ: экзаменационнӧй пӧсь кад вежалунъястӧ оз тӧд.
Тимирязевлы памятник дорын, скамьяяс вылын, уна рӧма дзоридзаинъяс пӧвстын сідзжӧ тыдалісны зонъяслӧн да нывъяслӧн группаяс: колӧ чайтны, гӧтӧвитчӧны, а ӧткымын шудаяс, пӧжалуй, сдайтӧмаӧсь нин.
А сэсся мӧд сувтланінын и площадка вылас и вагонъясас тырыс пырисны гӧрд галстукъяса да параднӧй костюмъяса школьникъяс.
Зэв на том да зэв стрӧг велӧдысь, коді вӧлі ӧчкиа, сюся следитіс, медым челядь эз шумитны, эз сулавны подножка вылын, эз мыччасьны ӧшиньӧд.
— Марья Васильевна, — кевмысис паськыд пельпомъяса ён детинка, — кыдз нӧ сідзи: и классын эн шумит и тані эн сёрнит...
Ӧні ӧд миян каникулъяс!
Велӧдысь ӧти кыв эз шу, сӧмын видзӧдліс детинка вылӧ, но сідзи, мый сійӧ ышловзьӧмӧн лэдзис синъяссӧ да ланьтіс.
Вагонын недыр вӧлі шынитӧв.
Сэсся би кодь гӧрд юрсиа, вильыш синъяса да став чужӧм пасьтаыс беринӧсь нывка гырддзанас тувкис пӧдругаыслы, мыйкӧ шӧпнитіс сылы пеляс — ставӧн ӧтпырйӧ мӧдісны шӧпкӧдчыны, серавны, вагонын бара мазіяс моз мӧдісны дзизгыны.
Ме петі трамвайысь.
Экзаменъяс заводитчытӧдз ещӧ часджын на, и ме тэрмасьтӧг мӧді паськыд улича кузя книжнӧй магазинъяс ӧшиньясӧ видзӧдалігтыр.
Колӧ висьтавны Шуралы, медым сійӧ татчӧ волас да ньӧбас дасӧд классын велӧдчигкежлӧ небӧгъяс да географическӧй картаяс.
Медым ставыс лоӧ дасьтӧма водзвыв: ӧд на водзын школаын медбӧръя, медся серьёзнӧй во...
А вот художественнӧй выставка, татчӧ ми тайӧ лунъясӧ волам ставӧн...
Ме локті школаӧ да кайи мӧдӧд судтаас.
Ставыс вӧлі кыдзкӧ тыртӧм, йӧзтӧм, абу экзаменъясдырся кодь.
Велӧдысьяс жырйын менӧ встретитіс директор.
— Талун экзаменъяс оз лоны, Любовь Тимофеевна, — шуис сійӧ.
— Велӧдчысьяс эз воны, помкаыс пока абу тӧдса.
Ещӧ нинӧм на чайттӧг ме кыськӧ ас пытшкын кылі тешкодь йирмӧг.
Миян велӧдчысьяс — военнӧйяс, образцӧвӧй ӧкуратностя йӧз.
Кутшӧм нӧ помка вермис найӧс кутны экзаменъяс лунӧ?
Мый лои?..
Тайӧс пока некод эз тӧд.
Кор ме бара петі улича вылӧ, меным кажитчис, мый лоӧма пӧдтана жар, а йӧзыслӧн чужӧмъясыс вӧліны неспокойнӧйӧсь, напряжённӧйӧсь.
Кытчӧ вошис асъя свежестьыс, праздникдырся мӧскуаса йӧз чукӧрлӧн тӧждысьтӧм, шума гажлуныс?
Ставӧн быттьӧ мыйкӧ виччысисны, и тайӧ виччысьӧмыс вӧлі сьӧкыд, быттьӧ бушков водзвылын.
Прӧйдитысь трамвайясын вӧлі тырыс йӧз, став бӧр туйсӧ ме пӧшти муні подӧн.
Гортсянь матын нин ме медбӧрын веськалі трамвайӧ да эг кывлы Молотов ёртлысь выступлениесӧ.
Но первойя кывйыс, кодӧн менӧ встретитісны гортын, вӧлі сійӧ, кутшӧм ставлы миянлы вӧлі тайӧ памятнӧй асылас бушков водзвывса кыпалысь пӧдтан жарыс.
— Война!
Мама, война!
— порог вомӧн муртса на воськовтӧм мысти челядь уськӧдчисны ме дінӧ да ӧтпырйӧ горӧдісны: — Тэ тӧдан, война!
Германия уськӧдчӧма миян вылӧ!
Война объявиттӧг!
Прӧстӧ вуджӧмаӧсь граница да восьтӧмаӧсь би!
Зоялӧн чужӧмыс вӧлі скӧр, и, ассьыс скӧрлунсӧ кутны вермытӧг, сійӧ сёрнитіс пӧся.
Шура зілис лоны спокойнӧйӧн.
— Но мый нӧ, тайӧс колӧ вӧлі виччысьны, — мӧвпалігтыр шуис сійӧ.
— Ми ӧмӧй эгӧ гӧгӧрволӧй, мый сэтшӧмыс фашистскӧй Германия?
Ми чӧв олыштім.
— Да, ӧні став олӧмыс мӧдӧдчас мӧд ногӧн, — быттьӧкӧ аслыс, пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн, ньӧжйӧник шуис Зоя.
Шура тэрыба бергӧдчис сылань:
— Гашкӧ, и тэ лӧсьӧдчан воюйтны?
— Да!
— пӧшти скӧрысь да, важмозыс некод дінӧ шыасьтӧг, вочавидзис Зоя.
Сэсся тэрыба бергӧдчис да петіс жырйысь.
... Ми тӧдім: война — сійӧ смерть, коді нуас уна миллион морт олӧм.
Ми тӧдім, мый война вайӧ разрушение, шудтӧмлун, шог.
Но сійӧ первойя ылі луннас ми весиг и думыштны ставсӧ эгӧ кужӧй, мый миянлы ваяс войнаыс.
Ми эгӧ на тӧдлӧй бомбёжкаяс, эгӧ тӧдӧй, мый сэтшӧмыс щель да бомбоубежище, — регыд мысти миянлы аслыным ковмис найӧс стрӧитны.
Ми ещӧ эгӧ на кывлӧй фугаснӧй бомбаяслысь шутьлялӧмсӧ да разрывайтчӧмсӧ.
Ми эгӧ тӧдлӧй, мый воздушнӧй гыысь торпыригӧдз жугавлӧны ӧшинь стеклӧяс, лэбӧны дзиръяс вывсьыс томанӧн игналӧм ӧдзӧсъяс.
Ми эгӧ тӧдлӧй, мый сэтшӧмыс эвакуация да челядь тыра эшелонъяс, — эшелонъяс, кодъясӧс вӧрӧг спокойнӧя да методичнӧя лыйлӧ самолётсянь.
Ми ещӧ нинӧм на эгӧ кывлӧй дзикӧдз сотӧм сиктъяс да разрушитӧм каръяс йылысь.
Ми эгӧ тӧдлӧй виселицаяс йылысь, пыткаяс да мучитчӧм йылысь, страшнӧй рӧвъяс да крут бужӧдъяс йылысь, кодъяс лоӧны гуӧн уна дас сюрс йӧзлы — нывбабаяслы, висьысьяслы, пӧрысь старикъяслы, мам киясас пузчужӧм кагаяслы.
Ми нинӧм эгӧ тӧдлӧй пачьяс йылысь, кӧні сюрсъясӧн, сё сюрсъясӧн соталӧны йӧзӧс, первойсӧ на вылын издевайтчӧм бӧрын.
Ми эгӧ тӧдлӧй душегубкаяс йылысь, морт юрсиысь вӧчӧм сеткаяс йылысь, морт кучикысь вӧчӧм переплётъяс йылысь...
Ми ещӧ унатор на эгӧ тӧдӧй.
Ми велалім уважайтны человеческӧйӧс мортын, радейтны челядьӧс да аддзыны наын ассьыным будущӧйӧс.
Ми ещӧ эгӧ на тӧдӧй, мый зверьяс, кодъясӧс вид сертиыс он торйӧд мортысь, вермасны шыбитны ичӧтик кагаӧс биӧ.
Ми эгӧ тӧдӧй, дыр-ӧ кыссяс тайӧ войнаыс...
Да, ми ещӧ сэки унатор на эгӧ тӧдӧй.
ВОЕННӦЙ ЛУНЪЯС
Миян керкаысь первойӧн колльӧдім фронт вылӧ Юра Исаевӧс.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ петіс улича вылӧ.
Сійӧ восьлаліс орччӧн гӧтырыскӧд, а неуна бӧрынджык, синвасӧ то чашъяннас, то партукнас чышкалігтыр, муніс мамыс.
Неылӧ муныштӧм бӧрын Юра видзӧдліс бӧрвылас.
Колӧ чайтны, быд патераын, кыдзи и миянын, кодкӧ сулаліс восьса ӧшинь дорын да видзӧдіс сылы бӧрсяньыс.
И, тыдалӧ, сэтшӧм мусаӧн кажитчис быдмысь веж кустъяс пӧвстса кык судта тайӧ ичӧтик керкаыс да став йӧзыс сэн — сэтшӧм рӧднӧйясӧн да матысаӧн.
Сійӧ аддзис миянӧс Зоякӧд ӧшинь дорысь, нюммуніс и мӧдіс ӧвтчыны фуражканас.
— Шудаӧн кольччыны!
— горӧдіс сійӧ.
— Шудаӧн бӧр воны!
— вочавидзис Зоя.
Юра ещӧ некымынысь видзӧдліс, быттьӧкӧ кӧсйис стӧчджыка запомнитны ставсӧ, мый колис, керкаыслысь быд черточка, кыдзи рӧднӧй морт чужӧмысь, и тайӧ восьса ӧшиньяссӧ, и керка гӧгӧрысь кустъяссӧ...
Регыд мысти армияӧ босьтісны Сергей Николинӧс.
Сійӧ муніс ӧтнас: гӧтырыс уджаліс заводын и эз вермы колльӧдны сійӧс.
Неылӧ муныштӧм бӧрын Сергей, кыдзи и Юра, видзӧдліс керка вылӧ.
Найӧ вӧліны разнӧй йӧз и ортсысяньыс ӧта-мӧдыскӧд эз вӧвны ӧткодьӧсь, но налӧн синъясыс тайӧ прӧщальнӧй минутас кажитчисны меным дзик ӧткодьӧсь: найӧ кыкнанныс быттьӧкӧ видзӧдласнас сывйыштлісны ставсӧ, мый вермисны шымыртны, и мыйта любовь да тревога вӧлі тайӧ видзӧдлӧмас!
... Олӧмыс лои дзик мӧднога, суровӧй да неспокойнӧй.
Вежсис ӧбликыс и миян Мӧскуалӧн.
Ӧшиньяссӧ вӧлі клеиталӧма бумажнӧй полосаясӧн: ӧтияслӧн решительнӧя креставлӧма, мукӧдъяслӧн — кутшӧмкӧ узорӧн.
Магазин витринаяс тувъявлӧма фанераӧн, костас тэчӧма лыа тыра мешӧкъяс.
Кажитчӧ, став керкаыс видзӧдісны синкым увсянь, букышӧн да видзчысьӧмӧн.
Миян керка дворын кодйисны щель.
Йӧзыс ваялісны сарайяссьыныс пӧвъяс, медым вӧчны убежищеас джодж.
Ӧти олысь ставсьыс медгора доказывайтіс, мый общӧй делӧ вылӧ нинӧм оз позь жалитны, но мыйлакӧ вунӧдӧма восьтыны ассьыс сарайсӧ — та пыдди сійӧ друг уськӧдчис дворын ворсысь челядь вылӧ (батьыс налӧн вӧлі фронт вылын, мамыс — удж вылын) да горзігтыр корис, медым найӧ ӧні жӧ, пырысьтӧм-пыр, вайисны пӧвъяс.
Зоя матыстчис сы дінӧ да, быд кыв тӧдчӧдӧмӧн, спокойнӧя шуис:
— Вот мый: ӧні ті восьтӧй ассьыныд сарайтӧ да сетӧй пӧвъяс, а пока ми уджалам, локтас удж вывсьыс тайӧ челядьыслӧн мамыс, и ставсӧ жӧ вӧчас, мый колӧ.
Поснияс вылад лӧсьыд горзыны!
... Война первойя лунъясӧ жӧ ми ордӧ пыраліс прӧщайтчыны менам племянник Слава.
Сійӧ вӧлі лётчик формаа, соскас бордъяса нашивка.
— Муна фронт вылӧ!
— висьталіс сійӧ.
Чужӧмыс вӧлі сылӧн сэтшӧм долыд, быттьӧ лӧсьӧдчис сійӧ мунны праздник вылӧ.
— Лёкӧн энӧ казьтылӧй!
Ми топыда кутлім сійӧс, и сійӧ муніс; миянын оліс муртса часджын.
— Кутшӧм абу лӧсьыд, мый нывъясӧс оз босьтны армияӧ!
— сы мунӧм бӧрся видзӧдігӧн шуис Зоя.
И мыйта шогсьӧм да вын вӧлі тайӧ кывъясас, мый весиг Шура эз решитчы, кыдзи век вӧлі овлӧ, шутитны либӧ споруйтны.
... Ми некор эгӧ водлӧй узьны Информбюролысь сводка радио пыр кывзытӧг.
А сійӧ первойя недельяснас гажтӧмӧсь вӧліны тайӧ юӧръясыс.
Зоя кывзіс найӧс, синкымъяссӧ топӧдӧмӧн да пиньяссӧ курччӧмӧн, и частӧ кыв шутӧг вешйыліс репродуктор дорысь.
Но ӧтчыд сылӧн горӧдсис:
— Кутшӧм му талялӧны!
Тайӧ вӧлі дойлӧн первойя да дзик ӧтчыд горӧдӧм, кодӧс ме кывлі Зоялысь сылӧн став нэм чӧжыс.
МУНӦМ
Июль 1-ӧд лунӧ рытъявылыс миянӧ кодкӧ кутіс таркӧдчыны.
— Позьӧ Шуратӧ?
— жырйӧ пыртӧг кодкӧ юаліс.
— Петя?
Симонов?
— пызан сайысь чеччигмоз да ӧдзӧс восьтігмоз чуймис Зоя.
— Мыйла тэныд Шураыс?
— Колӧ, — таинственнӧя вочавидзис Петя.
Тайӧ здукас пырис ачыс Шура, коді мыйлакӧ петавліс жырйысь, ёртыслы довкнитіс юрнас и кыв шутӧг сыкӧд петіс.
Ми видзӧдлім ӧшиньӧд: улын виччысисны найӧс некымын подросток, ставныс — ӧти класса велӧдчысьяс да другъясыс.
Найӧ мый йылысь кӧ сёрнитісны гусьӧн, сэсся ставныс мунісны ӧтчукӧрӧн.
— Школаӧ, — мӧвпалігтыр, вомгорулас шуис Зоя.
— Мыйся налӧн секретъяс?
Шура гортӧ бӧр локтіс рытнас сёрӧн.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ серьёзнӧй да тӧждысяна, кутшӧм вӧлі и Петялӧн.
— Мый лои?
— юаліс Зоя.
— Мыйла сідз ставсӧ гусьӧн?
Мыйла тэнӧ корлісны?
Ог вермы висьтавны, — решительнӧя вочавидзис Шура.
Зоя неуна топӧдыштліс пельпомъяссӧ, но чӧв оліс.
Аски асывнас, муртса на югдігас, Зоя котӧртіс школаӧ и бӧр локтіс волнуйтчигтыр.
— Детинкаяс мунӧны, — шуис сійӧ меным.
— Кытчӧ и мыйла — оз висьтавны.
Нывкаясӧс оз босьтны.
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдзи ме кевмыси налы, медым тшӧтш босьтісны менӧ!
Ӧд лыйсьыны ме кужа.
И ме ён.
Нинӧм эз отсав.
Висьталісны: босьтӧны сӧмын детинкаясӧс.
Зоя чужӧм сертиыс, синъяс сертиыс ме аддзи, кыдзи сьӧлӧмсяньыс сійӧ корис сійӧс тшӧтш босьтны.
Шура локтіс сёрӧн и спокойнӧя, быттьӧ мыйкӧ быд лунся йылысь, шуис:
— Мам, лӧсьӧд меным, пӧжалуйста, бельё пара.
И сёянтор туй вылӧ.
Сӧмын унаыс оз ков.
Тӧдӧ-ӧ сійӧ, кытчӧ найӧс мӧдӧдӧны, — та йылысь сійӧ эз висьтав миянлы.
— Ме кӧ нӧ первойя воськовсяньыс кута больгыны, кутшӧм нӧ ме военнӧй?
— чорыда шуис сійӧ.
Зоя кыв шутӧг бергӧдчис.
Лӧсьӧдім туйӧ регыд.
Шуралы туй вылас Зоя ньӧбис сукар, кампет, калбас.
Ме лӧсьӧді бельё да ставсӧ кӧрталі ӧти неыджыд тубрасӧ.
А лун мӧд джыннас ми мунім колльӧдны Шураӧс.
Тимирязевскӧй паркын вӧліны нин уна челядь разнӧй школаясысь.
Первойсӧ найӧ ставныс сідзи и сорсисны, а сэсся вочасӧн кутісны чукӧртчавны школаяс серти.
Мамъясныс и чойясныс сулалісны бокын да кутісны тубрасъяс, ичӧтик чемоданъяс, волыса мешӧкъяс.
Мунысьяс — пӧшти ставныс ыджыд тушааӧсь, паськыд пельпомъясаӧсь, но челядьлӧн кодь гажа чужӧмаӧсь — вӧчисны вид, быттьӧ гортысь да рӧднӧйяскӧд торйӧдчӧмыс налы привычнӧй делӧ.
Кодсюрӧ удитӧмаӧсь нин ветлыны прудйӧ купайтчыны, мукӧдъяс сёйисны мороженӧй, шутитісны, сералісны.
Но тӧдлытӧг найӧ пыр частӧджык видзӧдлывлісны часі вылӧ.
Найӧ, кодъяс дорысь эз вешйывны мамыс либӧ чойыс, неуна яндысисны: мунам важнӧй, серьёзнӧй удж вылӧ — и друг мамкӧд, быттьӧкӧ ичӧтъяс!
Ме тӧді, мый и Шура кутас яндысьны, сы вӧсна ми Зоякӧд вешйим бокӧ да пуксим гож сайӧ скамья вылӧ.
Час нёль кежлӧ кытшӧ воис уна тыртӧм трамвайнӧй вагон и заводитісны пуксявны.
Зонъяс тэрмасьӧмӧн прӧщайтчисны рӧднӧйясыскӧд, шумӧн занимайталісны местаяссӧ.
Налӧн, кодъяслӧн мамъясыс бӧрдісны, чужӧмныс вӧлі жугыль, шог.
Ме ог вӧлі кӧсйы торкны бӧръя минутъяссӧ, кор ми вӧлім ставӧн ӧтлаын, и ме эг бӧрддзы — сӧмын кутыштлі Шураӧс да крепыда топӧдлі сылысь кисӧ.
Сійӧ вӧлі волнуйтчӧ, кӧть и зілис не петкӧдлыны волнуйтчӧмсӧ.
— Энӧ виччысьӧй, кор ми мӧдӧдчам, мунӧй гортӧ!
Видз мамтӧ, Зоя!
— шуис Шура да чеччыштіс вагонӧ, сэсся ӧвтчыштіс кинас ӧшиньӧдыс да вӧчис знак:
«Энӧ виччысьӧй, мунӧй».
Но мунны, кор Шура вӧлі тані на, ми эгӧ вермӧй.
Ылынкодь сулалігӧн ми аддзылім, кыдзи дрӧгнитісны вагонъяс, кыдзи ӧти бӧрся мӧд грымакылігтырйи найӧ мӧдӧдчисны туйӧ, — и асьнымӧс казялім сӧмын сэки, кор медбӧръя трамвайыс саяліс син улысь.
Парк, кӧні сӧмын на сы мында вӧлі йӧз да сэтшӧм шум, пыр жӧ тыртӧммис да ланьтіс.
Великан-дубъяс улын сулалісны скамейкаяс, но сэні некод эз пукав.
Прудйыс вӧлі паськыд, ыркыд, муртса вераліс посньыдик серӧн, но сэні некод эз купайтчы.
Ни гӧлӧс, ни серам, ни тэрыба, ыджыда восьлалан кокшыяс.
Вывті чӧв-лӧнь...
Ми ньӧжйӧник мунім туй кузя.
Шонді югӧръяс муртса писькӧдчисны юр весьтын сук коръяс пырыс.
Сёрниттӧг ми воим дзик прудбердса скамья дорӧ да пуксим.
— Кутшӧм мича!
— друг шуис Зоя.
— Тӧдан, Шура татчӧ частӧ воліс серпасасьны.
Со эсійӧ поссӧ серпасавліс, аддзан?
Сійӧ шыӧдчыліс ме дінӧ, но сійӧ жӧ кадӧ быттьӧкӧ сёрнитіс ачыс ӧтнас — ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг.
— Прудйыс паськыд.
А Шура вартчыліс сы вомӧн уна пӧв, — гораа казьтывліс сійӧ.
— Тӧдан, кыдзи ӧтчыд вӧлі?
Важӧн нин, Шуралы сэк вӧлі дас кык арӧс кымын.
Сійӧ, кыдзи и век, тулыснас медводз заводитіс купайтчыны.
Ваыс кӧдзыд.
И друг коксӧ войтӧв кыскӧма, а вадорӧдзыс ылын на.
Сійӧ уджалӧ ӧти кокнас, мӧдыс дзикӧдз турдӧма.
Муртса воис вадорӧдзыс.
Сійӧ сэтшӧма меным кевмысис, мед ме тэныд нинӧм эг висьтав.
Ме эг и висьтавлы сэки.
А ӧні позьӧ нин.
— И, дерт жӧ, мӧд луннас бара нин купайтчис?
— юалі ме.
— Да.
Асывнас и рытнас купайтчыліс, любӧй поводдя дырйи, муртса не тӧлӧдзыс.
А вот сэні, кустъяс дорын, тӧвнас пыр йӧрдан вӧвлі.
Сэтысь посни черияс кыйлім — помнитан?
Первойсӧ консерв банкаӧн, а сэсся ичӧтик сакӧн.
Помнитан, кыдзи ми тэнӧ гӧститӧдім жаритӧм чериӧн?
— Бур нылӧй тэ менам!
— вочавидзӧм пыдди шуи ме да малышті сылысь гожъялӧм кисӧ.
И друг менам кипыдӧс улын сылӧн ён вӧсньыдик чуньясыс гӧрддзасисны кулакӧ.
— Кутшӧм нӧ ме бур!
— Зоя тэрыба чеччис, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧс мучитіс пыр.
— Кутшӧм нӧ ме бур, татчӧ кӧ коли?
Зонъяс мунісны, гашкӧ, воюйтны, а ме коли гортӧ.
Да кыдзи нӧ позьӧ ӧні нинӧм не вӧчны?!
«ТІЯН ДІНӦ ШЫӦДЧА МЕ, МЕНАМ ДРУЗЬЯ!»
— Мама, ӧдйӧджык, садьмы!
Мама!
Ме восьті синъясӧс.
Зоя сулаліс ме водзын кӧмтӧм, пельпом вылас ӧшӧдӧма кичышкӧд.
— Нинӧм, нинӧм эз ло, — менам повзьӧмӧн видзӧдлӧм вылӧ вочакыв пыдди тэрыба шуис сійӧ.
— Ӧні кутас выступайтны Сталин ёрт.
Радио пыр.
Вот...
Репродукторын шарӧдчӧм шы.
Чӧв-лӧнь.
И друг...
— Ёртъяс!
Граждана!
— кылім ми.
— Вокъяс да чойяс!
Миян армияса да флотса боечьяс!
Тіян дінӧ шыӧдча ме, менам ёртъяс!..
Ми кывзім, ставсӧ вунӧдӧмӧн, полім лолыштны.
Зоя веськӧдчис, топыда кабыртіс кияссӧ, эз вештыв синъяссӧ репродуктор вылысь, быттьӧ диск пыдісьыс вермис аддзыны сійӧс, коді шуаліс тайӧ кывъяссӧ, кодъяс тырӧсь сдержаннӧй дойӧн, радейтӧмӧн да дӧвериеӧн, вывті ыджыд вынӧн да скӧрлунӧн.
— ...
миян канму пырис смертельнӧй схваткаӧ аслас медлёк да коварнӧй вӧрӧгкӧд — германскӧй фашизмкӧд...
Враг жестокӧй да неумолимӧй...
Вождь висьталіс вӧрӧглӧн цельяс йылысь, сы йылысь, мый германскӧй фашизм кӧсйӧ захватитны миянлысь муяс, миян уджлысь плодъяс, восстановитны помещикъяслысь власьт, закабалитны да онемечитны Сӧвет Союзса свободнӧй войтыръясӧс.
... Делӧыс мунӧ, татшӧм ногӧн, Сӧвет канмулӧн олӧм да кулӧм йылысь, — висьталіс сійӧ, — СССР-са войтыръяслӧн олӧм да кулӧм йылысь, сы йылысь — лоны Сӧвет Союзса войтыръяслы свободнӧйясӧн, либӧ сюрны порабощениеӧ.
Колӧ, медым сӧвет йӧз гӧгӧрвоисны тайӧс...
Ми долженӧсь пыр жӧ перестроитны миянлысь став уджнымӧс военнӧй лад вылӧ, подчинитны ставсӧ фронтлӧн интересъяслы...
Гӧрд Армия, Гӧрд Флот да Сӧвет Союзса стан граждана долженӧсь дорйыны сӧвет мулысь быд вершӧк, тышкасьны миян каръяс да сиктъяс вӧсна медбӧръя вир войтӧдз...
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый вӧрӧгӧн займитӧм районъясын колӧ создавайтны партизанскӧй отрядъяс, сы йылысь, мый миян му вӧрӧг кок улын должен сотчыны да взрывайтчыны.
Спокойнӧй, негора гӧлӧсыс йиджліс самӧй сьӧлӧмӧдз, сыын юргис миянӧ ставным вылӧ, став войтыр вылӧ, быд сӧветскӧй морт вылӧ эскӧм.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый тайӧ абу кык армия костын обычнӧй война.
Сійӧ напомнитіс, мый ми долженӧсь не сӧмын бырӧдны миян канму весьтӧ ӧшйӧм опасностьсӧ, но и отсавны Европаса став войтыръяслы, кодъяс мучитчӧны германскӧй фашизм иго улын.
— ...
Войтырлысь став вынъяссӧ — вӧрӧгӧс разгромитӧм вылӧ!
Водзӧ, миян победа вӧсна!
Радио ланьтіс.
А ми век на сулалім чӧв, вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧкӧ полім сійӧ зэв ыджыд чувствосӧ воштӧмысь, коді тыртіс миянӧс сійӧ минутас.
Миянкӧд сӧмын на сёрнитіс морт, кодлы ми велалім эскыны аслыным моз жӧ, асланым сӧвестьлы моз жӧ.
Вождь, велӧдысь, друг.
Сы вылӧ ми надейтчылім пыр и быдторйын.
Ми тӧдім, мый сійӧ ӧні висьталіс медся важнӧйсӧ, медся главнӧйсӧ и мый сійӧ шыӧдчис миян быдӧн дінӧ.
Сійӧ отсаліс миянлы помӧдз гӧгӧрвоны да почувствуйтны, кутшӧм ыджыд миян Рӧдина весьтӧ ӧшйӧм опасностьыс, и кыдзи сійӧс венны, отсаліс выльног чувствуйтны миянлысь выннымӧс — свободолюбивӧй да единӧй войтырлысь став вынйӧрсӧ.
— Окота эськӧ тӧдны, кывліс-ӧ Шура...
— шуи ме.
— Ставӧн кывлісны, став канму пасьта, — падъявтӧг шуис Зоя.
И волнуйтчигтыр ньӧжйӧник повторитіс: — «Тіян дінӧ шыӧдча ме, менам ёртъяс!»
ПЕРВОЙЯ БОМБАЯС
Ми пукалам Зоякӧд пызан сайын.
Миян водзын — турунвиж рӧма грубӧй матерье: сэтысь ми вуралам вещевӧй мешӧкъяс.
Фронтлы вылӧ.
А ещӧ ми вӧчалам военнӧйяслы петличкаяс.
Мед тайӧ прӧстӧй удж, мед тайӧ абу нин сэтшӧм важнӧй делӧ, но тайӧ фронтлы вылӧ.
Тайӧ петлицаясыс боечлы — сылы, коді миянӧс дорйӧ вӧрӧгысь.
Тайӧ мешӧкыс боечлы жӧ: сэтчӧ сійӧ пуктас ассьыс кӧлуйсӧ, мешӧкыс згӧдитчас сылы, ковмылас походъясын...
Ми уджалам чӧв олігтыр, шойччывтӧг.
Шочиника ме лэдзлывла киысь вуранторсӧ да веськӧдла мышкӧс — сійӧ менам висьыштлывлӧ.
И видзӧда Зоя вылӧ.
Сылӧн гожъялӧм вӧсньыдик киясыс тэрыбӧсь да мудзлытӧмӧсь.
Уджыс сы киын сідз и пуӧ.
Гӧгӧрвоӧмыс, мый и сійӧ мыйкӧ вӧчӧ коланаӧс фронтлы вылӧ, кӧть и эз на мезды Зояӧс сьӧлӧмсӧ дойдана мӧвпъясысь, то всё-таки отсаліс аддзыны асьсӧ кутӧм кузя кутшӧмкӧ равновесие.
Сійӧ весиг чужӧм вылас вежсис: оз нин сэтшӧм шога видзӧдны синъясыс, а мукӧд дырйи вомдорас петкӧдчывлӧ нюм...
Ӧтчыд, кор ми тадзжӧ пукалім да вурсим, воссис ӧдзӧс, и пырис Шура.
Пырис зэв спокойнӧя, быттьӧкӧ локтіс школаысь, пельпомъяс вывсьыс пӧрччис мешӧксӧ и сэк сӧмын здоровайтчис.
Ми вӧлі тӧдам нин, мый сійӧ вӧлі трудӧвӧй фронт вылын.
Но и ӧні, локтан луннас, кыдзи и мунан луннас, сійӧ нинӧм эз мӧд миянлы висьтавлыны.
— Важнӧ, мый ме бара тіянкӧд, — решительнӧя шуис сійӧ, кор ми заводитлім сылысь мыйсюрӧ юасьны.
— А висьтавнысӧ меным дзик нинӧм.
Зэв ёна уджалі, со и ставыс.
— И, синъяссӧ мудера читкыралігтыр, содтіс: — Ме прӧстӧ бӧр локті, медым справитны ассьым чужан лунӧс.
Чайта, ті энӧ вунӧдӧй июль кызь сизимӧд лун йылысь?
Кыдз-некыдз, а дас квайт арӧс тырӧ.
А кор мыссис да пуксис пызан сайӧ, сійӧ шуис Зоялы:
— Ме тӧда, мый ми тэкӧд мӧдам вӧчны.
Мунам «Борецӧ» токарӧ велӧдчыны.
Ладнӧ?
Зоя пуктіс вурсянсӧ пидзӧсъяс вылас да видзӧдліс вокыс вылӧ.
Сэсся бара заводитіс вурсьыны да шуис:
— Ладнӧ.
Тайӧ лоас настоящӧй удж.
Шура бӧр воис июль 22 лунӧ, а рытнас вражескӧй самолётъяс первойысь писькӧдчисны Мӧскуаӧ.
Немецкӧй бомбаяс первойысь гылалісны юркар вылӧ.
Шура вӧлі спокойнӧй, падъявтӧг распоряжайтчис, тшӧктіс, медым нывбабаяс да челядь лэччалісны убежищеӧ.
«Сӧмын ассьыным нывбабаясӧс некыдз ог вермы ыстыны», норасис сійӧ, а ачыс бомбёжка чӧжыс вӧліс ывла вылын.
Зоя эз вешйыв сы дорысь ӧти воськов.
Узьны тайӧ войнас миянлы эз удайтчы.
А асъявылыс миян дворын паськаліс юӧр: бомба пӧ веськалӧма школаӧ.
— Миян школаӧ?
Кыксё ӧтикӧдӧ?!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя да Шура.
Ме эг на удит кыв шуны, кыдзи найӧ уськӧдчисны местасьыс да котӧртісны школалань.
Ме муртса верми вӧтчыны на бӧрся, но кольччыны гортӧ прӧстӧ эг вермы.
Ми мунім ӧдйӧ, эгӧ сёрнитӧй, сӧмын кор ылісянь аддзим школалысь зданиесӧ, ышловзим кокньыдджыка: школаыс сулаліс дзонь.
— Дзонь?
Абу, тайӧ сӧмын тадзи миянлы кажитчис.
Кор воим матӧджык, ми аддзим: бомбаыс усьӧма школа зданиеыслы воча, и, тыдалӧ, воздушнӧй волнанас нӧбӧдӧма став ӧшиньяссӧ — гӧгӧрбок, кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын клянича, клянича, клянича...
Сійӧ кӧдзыда быдлаын дзирдаліс, дугдывтӧг няжакыліс кок улын.
Школаыс быттьӧ вӧлі синтӧм.
Тайӧ ыджыд, пыр сэтшӧм спокойнӧй зданиеыс кажитчис сэтшӧм вынтӧмӧн: быттьӧкӧ ыджыд да ён морт друг синтӧммӧма.
Ми сувтыштлім, сэсся ньӧжйӧник кайим кильчӧ вылас.
И вот ме муна сійӧ коридоръясӧд, кӧні вӧлі тӧлысь сайын, выпускнӧй бал рытӧ.
Сэки сэні юргис музыка, юргис серам, ставыс вӧлі тырӧма томлунӧн да радлунӧн.
Ӧні ӧдзӧсъяссӧ дзир йывсьыс нетшыштӧма, кок улын стеклӧ торъяс, штукатурка...
Миянлы паныдасисны ещӧ кымынкӧ старшеклассник, и Шура котӧртіс кытчӧкӧ накӧд — буракӧ, подвалӧ.
Ме немдумайттӧг муні Зоя бӧрся, и минут мысти ми вӧлім нин библиотека порог дорын.
Стенъяс пӧлӧн сулалісны тыртӧм полкаяс: сійӧ жӧ взрывнӧй волнаыс, быттьӧкӧ зэв ыджыд скӧр лапа, ӧвтыштӧма на вылысь небӧгъяссӧ да кыдз веськалӧ шыблалӧма джодж пасьтала, пызан вывъясӧ.
Небӧгъясыс туплясисны быдлаын: тайӧ хаоссьыс синнад позьӧ вӧлі аддзыны Пушкин небӧглӧн академическӧй изданиелысь югыдвиж корешок, Чехов небӧгъяслысь лӧз переплётъяс.
Ме муртса эг тувччы Тургеневлӧн чукрасьӧм томик вылӧ, копыртчи, медым лэптыны сійӧс, и орччӧн сыкӧд аддзи, известь бус улысь, Шиллерлысь том.
А ыджыд восьса небӧг лист бокъяс вывсянь ме вылӧ видзӧдіс Дон-Кихотлӧн шемӧсмӧм чужӧмыс.
Тайӧ хаос шӧрын джоджас пукаліс олӧма нывбаба да бӧрдіс.
— Мария Григорьевна, сувтӧй, энӧ бӧрдӧй!
— сы дінӧ копыртчигмоз бледӧдӧм вомдоръяснас шуис Зоя.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ школьнӧй библиотекаӧн заведуйтысь Мария Григорьевна: сы йылысь эз ӧтчыд меным висьтавлы Зоя, кор воліс гортӧ выль интереснӧй книжкаӧн.
Тайӧ нывбабаыс радейтіс да тӧдіс небӧгсӧ, сійӧ сиис небӧглы ассьыс став олӧмсӧ.
А ӧні сійӧ пукаліс джоджын тайӧ шыблалӧм, чукрасьӧм, косясьлӧм небӧгъяс пӧвстын — сійӧ небӧгъяс пӧвстын, кодъясӧс сійӧ вӧлі велалӧма босьтны киас сэтшӧм видзчысигтыр да радейтӧмпырысь.
— Вайӧ чукӧртамӧй, вайӧ ставсӧ бура пукталамӧй бӧр, — настойчивӧя шуаліс Зоя да отсаліс чеччыны Мария Григорьевналы.
Ме бара копыртчи да куті чукӧртны небӧгъяссӧ.
— Мама, видзӧд!
— друг кылі ме.
Ме шензигтыр чатӧрті юрӧс, и бӧрдӧм синъяса Мария Григорьевна, небӧгъяс костӧд видзчысигӧн тувччалігтыр, локтіс миян дінӧ жӧ: сэтшӧм тешкодя, быттьӧкӧ торжествуйтана юрӧбтіс Зоялӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ мыччис меным Пушкинлысь восьтӧм томик.
— Видзӧдӧй!
— пыр на сідзжӧ тешкодя радлігтыр, торжествуйтан гӧлӧсӧн шуис Зоя.
Сійӧ тэрыба чышкыштіс буссӧ строкаяс вывсьыс, и ме лыдди:
<rus>Ты, солнце святое, гори!</rus>
<rus>Как эта лампада бледнеет</rus>
<rus>Пред ясным восходом зари,</rus>
<rus>Так ложная мудрость мерцает и тлеет</rus>
<rus>Пред солнцем бессмертным ума.</rus>
<rus>Да здравствует солнце, да скроется тьма!</rus>
«МЫЙӦН ТЭ ОТСАЛІН ФРОНТЛЫ ?»
А июль 27 лунӧ, аслас дас квайт арӧс тыран луннас, Шура юӧртіс:
— Но вот, ӧні тэ — кык токарлӧн мам!
... Найӧ чеччылісны муртса югдігас, удж вывсьыс волывлісны сёрӧн, но некор эз норасьлыны мудзӧм вылӧ.
Войся смена вылысь локтӧм бӧрын челядь эз сразу водлыны: гортӧ локтӧм мысти челядьӧс ме сулі узянінысь нин, а жыр вӧлі наӧн сӧстӧма идралӧма.
... Мӧскуа вылӧ воздушнӧй налётъяс век на вӧліны.
Рытъяснас ми кывлім дикторлысь спокойнӧй гӧлӧс:
— Граждана, воздушнӧй тревога!
И сылы отсасисны сиренаяслӧн горштырнас омлялӧмыс, паровознӧй гудокъяслӧн повзьӧдлана горзӧмыс.
Зоя да Шура ньӧтчыд эз лэччывны убежищеӧ.
На дінӧ волывлісны налӧн ӧттшӧтшъяясыс — Глеб Ермошкин, Ваня Скородумов да Ванюшка Серов, куимнанныс, кыдз быттьӧ сідз и колӧ, крепыдӧсь, зумыдӧсь, — и найӧ витнанныс мунлісны дежуритны: ветлӧдлісны керкаӧд, сулавлісны пост вылын чардакын.
И челядь и верстьӧ йӧз — ми ставӧн олім сійӧ выльнас, грознӧйнас, мый зырӧдіс-пырис миян олӧмӧ, и нинӧм мӧдтор йылысь эгӧ вермӧй ми мӧвпавны.
... Арнас старшӧй классъясса велӧдчысьяс, а накӧд тшӧтш и Зоя, мунісны трудӧвӧй фронт вылӧ: колӧ вӧлі совхозын ӧдйӧ идравны картупель, медым видзны сійӧс кынмӧмысь.
Заводитчис нин кынмавны, усьліс лым, и ме тӧждысьны мӧді Зоя дзоньвидзалун вӧсна.
Но сійӧ муніс радлігтыр.
Сьӧрсьыс сійӧ босьтіс сӧмын бельё пара, сӧстӧм тетрадьяс да некымын небӧг.
Некымын лун мысти ме сысянь получиті письмӧ, сэсся мӧдӧс:
«Ми отсалам идравны урожай.
Выработайтны нормаыс — 100 килограмм.
Октябр 2 лунӧ ме кери 80.
Тайӧ этша.
Непременнӧ кута керны 100!
Тэ кыдзи асьтӧ чувствуйтан?
Ме пыр тэ йылысь думайта да тӧждыся.
Зэв ёна гажтӧмча, но ӧні нин бӧр регыд воа: мыйӧн сӧмын керсяс картупельыс.
Мамочка, прӧстит менӧ, уджыс зэв няйт и абу зэв кокни, ме косялі галошиӧс.
Но тэ, пӧжалуйста, эн тӧждысь: гортӧ бӧр воа здоровӧн.
Пыр казьтывла тэнӧ и пыр думайта: ме омӧля тэ вылӧ муна.
Абу менам тэ кодь выдержкаыс!
Окала тэнӧ.
Зоя».
Ме дыр мӧвпалі тайӧ письмӧ вылас, медбӧръя строкаяс вылас.
Мый дзебсьӧ на сайын?
Мыйла Зоя думыштӧма кӧритны асьсӧ невыдержанностьын?
Тайӧ нин абу, навернӧ, прӧстӧ.
Рытнас письмӧ лыддьӧм бӧрын Шура падъявтӧг шуис:
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Оз ладмы ребятакӧд.
Тӧдан, сійӧ частӧ шулывліс, мый сылы оз тырмы тэнад выдержкаыд, йӧз дінас терпениеыс.
Сійӧ шуліс:
«Морт дінӧ колӧ кужны матыстчыны, оз позь сразу скӧрмыны сы вылӧ, а меным тайӧ оз пыр удайтчы».
Аслас открыткаясысь ӧтиын Зоя гижліс:
«Дружита Нинакӧд, код йылысь ме тэныд висьтавлі».
«Сідзкӧ, прав вӧлі Вера Сергеевна», думышті ме.
Октябр тӧлысся сёр рытын ме вои гортӧ неуна водзджык, восьті ӧдзӧс — и менам сьӧлӧмӧй сідзи и чеччыштіс: пызан сайын пукалісны Зоя да Шура.
Со медбӧрын челядь мекӧд, медбӧрын ми ставным ӧтлаынӧсь!
Зоя чеччыштіс-уськӧдчис, котӧртіс ӧдзӧс дорӧ да кутлыштіс менӧ.
— Бара ӧтлаынӧсь, — шуис и Шура, быттьӧкӧ кыліс менсьым думайтӧмӧс.
Семьяӧн ставӧн ми пукалім пызан сайын, юим чай, и Зоя висьталіс совхоз йылысь.
Аслас письмӧысь тешкодь строкаяс йылысь менсьым юасьӧм виччысьтӧг сійӧ висьталіс со мый:
— Уджавны вӧлі сьӧкыд.
Пыр зэрис, няйт, галошиясыд сибдалӧны, коктӧ зыртӧ.
Видзӧда — куимӧн уджалӧны меысь тэрыбджыка: ме дыр нокся ӧти местаын, а найӧ мунӧны ӧдйӧ.
Сэки ме думышті видлавны, мыйын делӧыс.
Торйӧдчи наысь да мӧді уджавны аслам отрезок вылын.
Найӧ ӧбӧдитчӧмаӧсь, шуӧны: единоличница.
А ме вочавидза:
«Вермас лоны, и единоличница, а ті онӧ честнӧя уджалӧй...»
Тэ гӧгӧрвоан, мый артмис: найӧ уджалӧны ӧдйӧ, вӧлӧм, сы вӧсна, мый картупельсӧ ӧктӧмаӧсь сӧмын вылыссьыс, мед сӧмын ӧдйӧнджык, и картупельыс уна кольлі пыдіас.
А ӧд сійӧ картупельыс, коді пыдынджык, медся бур, гырысь.
А ме кодйи пыдіті, медым ньӧтиӧс не кольны.
Со мый вӧсна и ме висьталі налӧн нечестнӧй удж йылысь.
Сэки найӧ меным шуӧны:
«Мыйла нӧ тэ эн сразу висьтав, мыйла торйӧдчин?»
Ме вочавидза:
«Кӧсйи видлавны ачымӧс».
А ребята шуӧны:
«Тэ и миянлы должен вӧлі ёнджыка эскыны и пыр жӧ висьтавны...»
И Нина шуис:
«Тэ вӧчин неправильнӧ».
Колӧ шуны, ёна споруйтім, шумитім.
— Зоя яндысигтыр довкнитіс юрнас да ньӧжйӧник помаліс: — Тӧдан, мама, ме сэки гӧгӧрвои, мый кӧть и ме прав, а такт меным оз тырмы.
Колӧ вӧлі первой сёрнитны ребятакӧд, гӧгӧрвоӧдны.
Гашкӧ, сэки и торйӧдчывны эськӧ эз ковмыв.
Шура сюся видзӧдліс ме вылӧ, и сы видзӧдласысь ме лыдди:
«Тэныд ӧд ме шулі!»
* * *
А Мӧскуа лунысь-лунӧ лои век суровӧйджыкӧн.
Керкаяс дзебсялісны маскировкаяс сайӧ.
Уличаяс кузя прӧйдиталісны военнӧйяслӧн стройнӧй рядъяс.
Шензьӧданаӧсь вӧліны налӧн чужӧмъясыс!
Топыда топӧдӧм вомдоръяс, ӧтлаалӧм синкымъяс увсяньыс веськыд да чорыд видзӧдлас...
Сосредоточеннӧй упорство, скӧр воля — со мый вӧлі тайӧ чужӧмъясас, тайӧ синъясас.
Уличаяс кузя тӧвзисны санитарнӧй машинаяс, грымакылігтыр да зяльскигтыр мунісны танкъяс.
Рытъяснас, войся сьӧд пемыд дырйи, кодӧс оз торк ни ӧшиньсянь усьысь би югӧр, ни уличавывса пӧнарлӧн би югӧрыс, ни автомобильлӧн тэрыб югӧрыс, колӧ вӧлі ветлыны пӧшти кималасӧн, видзчысьӧмӧн да сэк жӧ тэрмасьӧмӧн, и сідз жӧ видзчысьӧмӧн да тэрыб воськовъясӧн дінті прӧйдиталісны йӧз, кодъяслысь чужӧмъяссӧ оз позь вӧлі аддзыны.
А сэсся — тревогаяс, подъезд дорын дежуритӧм, енэж, коді ыпнитлывлӧ-югдывлӧ, вундавсьӧ прожектор югӧръясӧн, югдӧдсьӧ ылі пӧжарса би югӧрӧн.
Вӧлі сьӧкыд кад.
Враг сулаліс Мӧскуа дорын.
... Ӧтчыд ми Зоякӧд мунім улича кузя, и кутшӧмкӧ керка стенсянь, ыджыд лист вывсянь, миян вылӧ видзӧдіс воинлӧн суровӧй, требовательнӧй чужӧм.
Сюсь, юалана синъяс видзӧдісны миян вылӧ веськыда, быттьӧ ловъя синъяс, и уліас печатайтӧм кывъясыс сідзжӧ юрӧбтісны пельясаным, быттьӧкӧ найӧс вӧлі шуӧма гораа ловъя, требовательнӧй гӧлӧсӧн:
«Мыйӧн тэ отсалін фронтлы?»
Зоя бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ме ог вермы спокойнӧя прӧйдитны тайӧ плакат дінтіыс, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Тэ ӧд нывка на и тэ вӧлін трудӧвӧй фронт вылын — тайӧ ӧд сідзжӧ канмулы вылӧ, армиялы вылӧ удж.
— Этша, — упрямӧя вочавидзис Зоя.
Некымын минут ми мунім чӧв олігтыр, и Зоя друг шуис дзик мӧд гӧлӧсӧн, гажаа да решительнӧя:
— Ме шуда: мый кӧть ме ог думышт, ставыс артмӧ сідзи, кыдзи кӧсъя!
«Мый нӧ тэ думыштін?» кӧсйи ме юавны — и эг решитчы.
Сӧмын ньӧжйӧ да доймымӧн топавліс сьӧлӧмӧй.
ПРӦЩАЙТЧӦМ
— Мамочка, — шуис Зоя, — решитӧма: ме муна медсестраясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
— А кыдзи нӧ заводыд?
— Лэдзасны.
Тайӧ ӧд фронтлы.
Кык лунӧн сійӧ судзӧдаліс став колана справкаяс.
Ӧні вӧлі сійӧ гажа, кыпыд, кыдзи и пыр, кор сійӧ примитліс решение.
А ӧні ми сыкӧд вуралім мешӧкъяс, кепысьяс, шлемъяс.
Воздушнӧй налётъяс дырйи, кыдзи и войдӧр, сійӧ дежуритліс керка вевт вылын либӧ чардакын да вежаліс Шуралы, коді заводас кусӧдӧма нин не ӧти зажигательнӧй бомба.
Сійӧ лун водзвылас, кор Зоялы колӧ вӧлі мунны курсъяс вылӧ, сійӧ водз муніс гортысь да бӧрсӧ эз во сёр рытӧдз.
Ми Шуракӧд ӧбедайтім ас кежаным.
Сійӧ уджаліс тайӧ лунъясас войся сменаын и ӧні, кор лӧсьӧдчис мунны, мыйкӧ висьтавліс меным, а ме муртса кывзі — сэтшӧм мынтӧдчыны позьтӧм, повзьӧдчысь тревога друг шымыртіс менӧ.
— Мам, да тэ он кывзы!
— кӧритӧмпырысь шуис Шура.
— Прӧстит, Шурик.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме ог вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ воши Зояыд.
Шура муніс, а ме видлалі ӧшиньясысь затемнение, пукси пызан дорӧ, киӧ некутшӧм удж эз пыр, да бара мӧді виччысьны.
Зоя воис волнуйтчысь, сылӧн банбокъясыс сотчисны.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ, кутіс менӧ да, меным веськыда синмӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Мамочка, тайӧ ыджыд секрет: ме муна фронт вылӧ, вӧрӧг тылӧ.
Некодлы эн висьтав, весиг Шуралы.
Висьталан, мый ме муні дедушка ордӧ сиктӧ.
Ме полі бӧрддзӧмысь да чӧв олі.
А колӧ вӧлі вочавидзны.
Зоя видзӧдіс меным чужӧмӧ югъялан, радлан да мыйкӧ виччысян синъясӧн.
— А вын сертиыд-ӧ лоӧ тайӧ тэныд?..
— шуи ме медбӧрын.
— Тэ ӧд абу детинка?
Сійӧ вешйис небӧгъяс тыра этажерка дорӧ и сэтысянь важмозыс жӧ сюся видзӧдіс ме вылӧ.
— Мыйла нӧ непременнӧ тэ?
— муртса верми водзӧ висьтавны ме.
— Тэнӧ кӧ эськӧ призывайтісны, сэки мӧд делӧ...
Зоя бара матыстчис да кутіс менсьым киясӧс:
— Кывзы, мама: ме чайта, тэ кӧ эськӧ вӧлін здоров, тэ эськӧ вӧчин сідз жӧ, кыдзи и ме.
Ме ог вермы татчӧ кольччыны!
Ог вермы!
— мӧдысь шуис сійӧ.
Сэсся ньӧжйӧник содтіс: — Тэ ачыд шулін меным, мый олӧмын колӧ лоны честнӧйӧн да смелӧн.
Мый вӧчны ӧні меным, вӧрӧгыс кӧ дзик нин орччӧн?
Найӧ кӧ воисны татчӧ, ме эськӧ эг вермы овны...
Тэ жӧ тӧдан менӧ, мӧдног ме ог вермы.
Ме сылы кӧсйи вочавидзны мыйкӧ, но сійӧ бара мӧдіс сёрнитны, прӧстӧя да деловитӧя:
— Ме муна кык лун мысти.
Судзӧд меным, пӧжалуйста, красноармейскӧй сумка да мешӧк, кодъясӧс ми тэкӧд вурим.
Мукӧдторсӧ ме ачым судзӧда.
Да, ещӧ: бельё пара, кичышкӧд, майтӧг, щӧтка, карандаш да бумага.
Со и ставыс.
Сэсся сійӧ водіс, а ме кольччи пукавны пызан дорын, чувствуйті, мый ӧні ог вермы ни унмовсьны, ни лыддьысьны.
Ставсӧ вӧлі решитӧма — тайӧс ме аддза.
Но мый нӧ вӧчны?
Ӧд сійӧ ещӧ нывка на...
Меным некор эз ковмыв корсьны кывъяс аслам челядькӧд сёрнитігӧн, ми пыр жӧ гӧгӧрволім ӧта-мӧднымӧс.
А ӧні меным кажитчӧ вӧлі, мый ме сулала стена водзын, кодӧс меным не вуджны.
Ок, ловъя кӧ вӧлі эськӧ Анатолий Петрович!..
Но нинӧм эз отсав: ставыс, мый кӧть ог шу, лоас весьшӧрӧ.
И некод — ни ме, ни батьыс, ловъя кӧ вӧлі, — оз вермы кутны Зояӧс...
Сійӧ луннас Шура первойысь быдса недель бӧрын уджаліс асъя сменаын.
Сійӧ локтіс мудз да жугыль и сёйис неокотапырысь.
— Зоя чорыда решитӧма мунны Гайясӧ?
— юаліс сійӧ.
— Да, — дженьыда вочавидзи ме.
— Но мый нӧ, — мӧвпалігтыр шуис Шура, — тайӧ бур, мый сійӧ мунӧ.
Нывкаяслы ӧні абу места овны Мӧскуаын...
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі неувереннӧй.
— Гашкӧ, и тэ мунан?
— неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
— Сэні тэныд лоас спокойнӧджык.
Ме чӧв олігтыр пыркниті юрӧн.
Шура ышловзис, чеччис пызан сайысь да друг шуис:
— Тӧдан, ме вода.
Мыйкӧ ме мудзи талун.
Ме вевтти лампаӧс газет листӧн.
Шура мыйкӧ дыра куйліс шынитӧв, восьса синъясӧн, да, буракӧ, мый йылысь кӧ ёна мӧвпаліс.
Сэсся бергӧдчис стенлань да регыд унмовсис.
* * *
Зоя гортӧ воис сёрӧн.
— Ме сідзи и тӧді, мый тэ он узь, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
И ещӧ на ньӧжйӧникӧн содтіс:
— Ме аски муна, — и, быттьӧ менсьым сьӧлӧм дойӧс чинтыны кӧсйӧмӧн, малыштіс менсьым киӧс.
Сэк жӧ, дыр нюжӧдтӧг, сійӧ ещӧ ӧтчыд видлаліс кӧлуйсӧ, кодӧс колӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыс, да ӧкуратнӧя тэчис мешӧкӧ.
Ме чӧв олігтыр отсаси сылы.
Сэтшӧм прӧстӧй вӧлі туяс лӧсьӧдчӧмыс, кор зілян пуктыны мешӧкад быдтор сідзи, мед сійӧ босьтіс этшаджык места, и быд прӧст местаӧ сюйыштан майтӧгтор либӧ запаснӧй шерстянӧй носки.
А ӧд тайӧ вӧліны миян бӧръя, лыда минутъяс нин.
Дыр-ӧ кежлӧ ми торъяламӧй?
Кутшӧм опасностьяс, кутшӧм сьӧкыдлунъяс, кодъяс мукӧд дырйи и мужичӧйлы, салдатлы, муртса вын сертиыс, виччысьӧны менсьым Зояӧс?..
Ме эг вермы заводитны сёрнитны, ме тӧді, мый ог имеит право бӧрддзыны, и сӧмын горшӧй вӧлі менам век гӧрддзасьӧма.
— Но, вот, — шуис Зоя.
— Буракӧ, ставыс.
Сэсся кыскыштіс ассьыс ящиксӧ, перйис дневниксӧ да кӧсйис сюйны мешӧкас.
— Оз сулав, — муртса верми шуны ме.
— Да, тэ прав.
И ме эг на удит сійӧс ӧлӧдны, Зоя воськовтіс пачлань да шыбитіс тетрадьсӧ биӧ.
Сэсся пуксис сійӧ ичӧтик ляпкыдик скамья вылӧ да ньӧжйӧник, челядь моз корис:
— Пукалышт мекӧд.
Ме пукси орччӧн, и, кыдзи и войдӧр, кор челядь вӧліны ичӧтӧсь на, ми мӧдім видзӧдны гажаа, яръюгыда ыпъялысь би вылас.
Но сэки ме мыйсюрӧ висьтавлі, а бисьыс гӧрдӧдӧм банбокъяса Зоя да Шура кывзылісны.
Ӧні ме чӧв олі.
Ме тӧді, мый ӧні ме ог вермы шуны ни ӧти кыв.
Зоя бергӧдчыліс, видзӧдліс узьысь Шуралань, сэсся небыда босьтіс менсьым киясӧс асласӧ да муртса кывмӧн шуис:
— Ме висьтала тэныд, кыдзи ставыс вӧлі.
Сӧмын тэ некодлы, весиг Шуралы...
Ме сеті заявление комсомоллӧн райкомӧ, мый кӧсъя мунны фронт вылӧ.
Тэ тӧдан, мыйта сэні татшӧм заявлениеыс?
Уна сюрс.
Пыри райкомӧ вочакывла, а меным шуӧны:
«Мун Комсомоллӧн Мӧскуаса комитетӧ, Мӧскуаса комитетысь секретар дінӧ».
Ме муні.
Восьті ӧдзӧссӧ.
Секретарыс сразу зэв сюся видзӧдліс меным чужӧмӧ.
Сэсся ми сёрнитім, и сійӧ пыр видзӧдлывліс мыйлакӧ менам кияс вылӧ.
Ме первойсӧ век кизьӧс гарті, а сэсся киясӧс пукті пидзӧсъяс вылӧ да эг нин вӧрзьӧдлы найӧс, медым сійӧ эз думышт, мый ме волнуйтча...
Сійӧ первой юаліс биографияӧс.
Кытысь?
Кодъяс лоӧны батьмамныд?
Кытчӧ ветлі Мӧскуаысь?
Кутшӧм районъяс тӧда?
Кутшӧм кыв тӧда?
Ме шуи: немецкӧй.
Сэсся кокъяс йылысь, сьӧлӧм йылысь, нервъяс йылысь.
Сэсся кутіс сетавны вопросъяс топография кузя.
Юаліс, мый сэтшӧмыс азимут, кыдзи ветлӧдлыны азимут кузя, кыдзи ориентируйтчыны кодзувъяс серти.
Ме став вылас вочавидзи.
Сэсся:
«Винтовка тӧдан?»
— «Тӧда».
— «Цельӧ лыйсьылін?»
— «Да».
— «Вартчыны кужан?»
— «Кужа».
— «А вышка вывсянь ваӧ чеччыштны он пов?»
— «Ог пов».
— «А парашютнӧй вышка вывсянь он пов?»
— «Ог пов».
— «А воляыд крепыд тэнад?»
Ме вочавидзи:
«Нервъяс крепыдӧсь.
Терпеливӧй».
— «Но мый нӧ, — шуӧ, — война мунӧ, йӧзыс колӧны.
Мый шуан, тэнӧ кӧ фронт вылӧ ыстыны?» — «Ыстӧй!» — «Сӧмын, — шуӧ, — тайӧ ӧд абу кабинетын пукавны да сёрнитны...
Да, тэ, кӧні овлывлан бомбёжка дырйи?» — «Пукала керка вевт вылын.
Тревогаысь ог пов.
И бомбёжкаысь ог пов.
И вообще нинӧмысь ог пов».
Сэки сійӧ шуӧ:
«Но ладнӧ, пет коридорас да пукышт.
Ме тані мӧд ёрткӧд сёрнитышта, а сэсся мунам Тушиноӧ, видлам чеччыштны самолёт вывсянь».
Ме петі коридорас.
Ветлӧдла, думайта, кыдзи ме кута чеччыштны — не янавны эськӧ мед.
Сэсся бара корӧ:
«Гӧтов?» — «Гӧтов».
И сэк сійӧ мӧдіс повзьӧдлыны.
(Зоя ёнджыка топӧдіс менсьым киӧс.)
Но, мый условиеяс лоӧны сьӧкыдӧсь...
И мыйыс оз вермы лоны...
Сэсся шуӧ:
«Но, мун, думайтышт.
Волан кык лун мысти».
Ме гӧгӧрвои, мый самолётсянь чеччыштӧм йылысь сійӧ шуис прӧстӧ сідз, менӧ испытайтӧм могысь.
Локті кык лун мысти, а сійӧ и шуӧ:
«Ми решитім тэнӧ не босьтны».
Ме муртса эг бӧрддзы и друг мӧді горзыны:
«Кыдз сідз не босьтны?
Мыйла не босьтны?».
Сэки сійӧ нюммуніс да шуис:
«Пуксьы.
Тэ мунан тылӧ».
Сэки ме гӧгӧрвои, мый тайӧ сідзжӧ вӧлі испытание.
Гӧгӧрвоан, ме чайта: сійӧ кӧ казяліс, мый ме невольнӧ ышловзи кокньыдджыка либӧ ещӧ мыйкӧ, сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз босьт...
Но, со и ставыс.
Сідзкӧ, первой экзаменсӧ выдержиті...
Зоя ланьтіс.
Гажаа трачкӧдчисны пачын песъяс, шоныд би югӧръяс тіралісны Зоя чужӧм вылын.
Жырйын сэсся биыс эз вӧв.
Дыр на ми ещӧ пукалім тадзи да видзӧдім пачса би вылӧ.
— Жаль, мый Серёжа дядь абу Мӧскуаын, — мӧвпалігтыр шуис Зоя.
— Сійӧ эськӧ отсаліс тэныд татшӧм сьӧкыд кадас, сӧветуйтчис кӧть...
Сэсся Зоя тупкис пач, вольсаліс аслыс вольпась да водіс.
Недыр мысти воді и ме, но унмовсьыны эг вермы.
Ме мӧвпалі сы йылысь, мый Зоя оз регыд кад мысти бӧр кут узьны гортын, аслас крӧвать вылын.
Да узьӧ-ӧ сійӧ?
Ме ньӧжйӧник матыстчи.
Сійӧ пыр жӧ вӧрзьӧдчыштіс.
— Тэ мыйла он узь?
— юаліс сійӧ, и гӧлӧс сертиыс ме кылі, мый сійӧ нюмъялӧ.
— Ме чеччи видзӧдлыны часі вылӧ, медым оз узьсьы, — вочавидзи ме.
— Тэ узь, узь.
Ме бара воді, но узьны эг вермы.
Окота вӧлі бара матыстчыны сы дінӧ, юавны: гашкӧ, сійӧ думсӧ вежис?
Гашкӧ, бурджык ставнымлы ӧтлаын эвакуируйтчыны, кыдзи миянлы неӧтчыд нин предлагайтлісны?..
Мыйкӧ пӧдтіс менӧ, эг вермы лолавны...
Тайӧ медбӧръя вой.
Медбӧръя минут, кор ме верма на ещӧ сійӧс кутны...
Сэсся сёр лоас...
И ме бара чеччи.
Видзӧдлі водз асъя югдігӧн узьысь Зоя вылӧ, сылӧн спокойнӧй чужӧм вылас, топыда топӧдӧм, упрямӧй вомдоръяс вылас — и медбӧръяысь гӧгӧрвои: оз, думсӧ сійӧ оз веж.
... Шура водз муніс заводӧ.
— До свиданья, Шура, — шуис Зоя, кор сійӧ сулаліс нин пальтоа да шапкаа.
Шура топӧдліс сылысь кисӧ.
— Кутыштлы дедтӧ, — шуис сійӧ.
— И бабушкатӧ.
Бур туй тэныд!
Тӧдан, миянлы лоӧ гажтӧм тэтӧг.
Но ме рад: Гайясын тэныд лоас спокойнӧджык.
Зоя нюммуніс да кутыштліс воксӧ.
Сэсся ми сыкӧд юим чай, и сійӧ кутіс пасьтасьны.
Ме сеті сылы турунвиж рӧма шоныд кепысь, кодӧс ме ачым кылі, да ассьым шерстянӧй фуфайкаӧс.
— Ог, ог, ог босьт!
Кыдзи нӧ тэ кутан тӧвнас шоныд кӧлуйтӧгыс?
— сувтіс паныд Зоя.
— Босьт, — ньӧжйӧник шуи ме.
Зоя видзӧдліс ме вылӧ и нинӧм шутӧг босьтіс.
Сэсся ми петім ӧтлаын.
Асылыс вӧлі кымӧра, тӧлыс ыргис веськыда чужӧмад.
— Вай ме нуа тэнсьыд мешӧктӧ, — шуи ме.
Зоя сувтыштліс:
— Но мыйла нӧ сідз?
Видзӧдлы ме вылӧ...
Да тэнад синваыд визувтӧ?
Синваӧн менӧ колльӧдны оз ков.
Видзӧдлы вай ме вылӧ ещӧ.
Ме видзӧдлі: Зоялӧн чужӧмыс вӧлі шуда, рад.
Ме нюммуні жӧ.
— Но вот, тадзи бурджык.
Эн бӧрд...
Сійӧ топыда кутыштліс менӧ, окыштіс да чеччыштіс мунысь трамвай подножка вылӧ.
ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Гортын быдтор вылын тӧдчис Зоялӧн неважӧнся инмӧдчылӧмыс.
Этажеркаын небӧгъяс сулалісны сідзи, кыдзи сійӧ тэчліс.
Шкапын бельё, пызан вылын тетрадь стопа вӧліны тэчӧмаӧсь сы киясӧн.
И тӧв кежлӧ ӧкуратнӧя замазкаалӧм ӧшиньяс и джуджыд стӧканын кос коръяса арся увъяс — ставыс, ставыс казьтыліс сы йылысь.
Лун дас мысти кымын воис открытка, ставыс вӧлі некымын строка:
«Дона мамочка!
Ме ловъя и здоров, чувствуйта ачымӧс бура.
Кыдзи тэ сэні?
Окала да кутла тэнӧ.
Тэнад Зоя».
Шура дыр кутіс киас тайӧ открыткасӧ, выльысь и выльысь лыддьыліс полевӧй почталысь номерсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис велӧдны сійӧс наизусть.
— Мам?!
— шуис сӧмын сійӧ, и тайӧ горӧдӧмас вӧлі ставыс: шензьӧм, кӧритӧм, ыджыд ӧбида миян вылӧ миян чӧв олӧмысь.
Самолюбивӧй да упрямӧй Шура нинӧм йылысь эз кӧсйы менсьым юасьны.
Сійӧс шензьӧдіс да вывті ёна ӧбидитіс сійӧтор, мый Зоя нинӧм, кыв ни джын эз висьтав сылы.
— Но ӧд и тэ, кор июль тӧлысьын ветлін, Зоялы сідзжӧ нинӧм эн висьтав.
Тэ сэки эн имеит право висьтавнысӧ, Зоя сідзжӧ.
И сійӧ вочавидзис меным сэтшӧм кывъясӧн, кодъясӧс ме некор эг кывлы сылысь (ме эг и думыштлы, мый сійӧ вермас тадзи шуны):
— Ми олім Зоякӧд ӧти морт моз.
— И чӧв олыштӧм бӧрын мырдӧн содтіс: — Ми долженӧсь вӧлі мунны ӧтлаын.
Сэсся та йылысь ми эгӧ сёрнитлӧй.
... «Аслым места ог аддзы» — вот кор ме гӧгӧрвои, мый лоӧны тайӧ кывъясыс!
Быд лун сёр войӧдз ме пукавлі да вури военнӧй обмундирование и пыр мӧвпалі, мӧвпалі:
«Кӧні тэ ӧні?
Мый тэкӧд?
Мӧвпалан-ӧ тэ миян йылысь?..»
Ӧтчыд меным сюри неуна прӧст кад, и ме куті вайӧдны порядокӧ пызан йӧр: меным колӧ вӧлі лӧсьӧдны места Зоя тетрадьяслы, медым весьшӧрӧ найӧ эз бусӧссьыны.
Первойсӧ меным киӧ сюрины Зоя почеркӧн тшӧкыда гижӧм листокъяс.
Ме лыдди найӧс: тайӧ вӧліны Илья Муромец йылысь сылӧн сочинениеысь торъя листъяс, тыдалӧ, черновик.
Сочинениеыс заводитчӧ тадзи:
«Помтӧмӧсь роч мулӧн просторъясыс.
Сылысь покойсӧ видзӧны куим богатырь.
Шӧрас, ёнысь-ён вӧв вылын, Илья Муромец.
Сылӧн киас сьӧкыд булава, коді дась усьны вӧрӧг вылӧ.
Бокъясас — вернӧй ёртъясыс: ӧтарас — лукав синъяса Алёша Попович, а мӧдарас — красавец Добрыня».
Меным тӧдвылӧ уси, кыдзи Зоя лыддьыліс Илья йылысь былинаяс, кыдзи ӧтчыд вайис Васнецовлӧн нималана картиналысь репродукция да дыр, думайтӧмӧн видлаліс сійӧс.
Тайӧ картинасӧ опишитӧмӧн сійӧ и заводитіс сочинениесӧ.
Мӧд лист вылын вӧлі:
«Войтыр относитчӧ сы дінӧ меліа, жалитӧ, кор сійӧ ранитчӧ бойын, шуӧ Иленькаӧн либӧ Ильюшенькаӧн:
«Иленькалӧн кокыс песовтчис».
Кор сійӧс вермыны заводитлӧ скӧр «ошйысьысь», то ачыс роч муыс сетӧ сылы вынсӧ:
«Куйлігас Ильялӧн выныс куим пӧв содіс».
И мӧдар лист бокас:
«И вот сё вояс мысти войтырлӧн виччысьӧмыс да надейтчӧмыс збыльмис: миян мулӧн эмӧсь войтырысь петӧм аслас достойнӧй дорйысьяс — Гӧрд Армия.
Оз весьшӧрӧ сьывсьы песняын:
«Ми чужим тан, мед мойдкыв пӧртны збыльӧ».
Ми пӧртам збыльӧ чудеснӧй мойд, и войтыр сьылӧ аслас геройяс йылысь сідз жӧ ёна радейтӧмӧн, кыдзи сьывліс коркӧ Илья Муромец йылысь».
Ме бура тэчи тайӧ листъяссӧ Зоя тетрадьяс пиысь ӧтиӧ и аддзи, мый тайӧ тетрадяс Илья Муромец йылысь сочинениеыс, исправитӧма нин, чистӧя перепишитӧма, а сочинение помас Вера Сергеевна киӧн отчётливӧя гижӧма:
«Отлично».
Сэсся тетрадь стопасӧ ставнас мӧді тэчны ящикӧ, но вӧлі чувствуйтчӧ, мый самӧй пельӧсас мыйкӧ мешайтчӧ.
Нюжӧді киӧс, аддзи мыйкӧ чорыдтор и кыски ичӧтик записнӧй книжка.
Ме восьті сійӧс.
Первойя лист бокъяс вылас вӧлі гижӧма писательяслысь нимъяссӧ да налысь произведениеяссӧ, а уналы паныд пуктӧма вӧлі ичӧтик крест: сідзкӧ, лыддьӧма.
Сэні вӧліны Жуковский, Карамзин, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Диккенс, Байрон, Мольер, Шекспир...
Сэсся вӧлі карандашӧн гижӧм кымынкӧ лист, вушйӧма нин, пӧшти разберитны нин он вермы.
И друг — чернилаӧн, посни-посни, но чёткӧй Зоя почеркӧн:
«Мортын ставыс должен лоны зэв мичаӧн: и чужӧмыс, и паськӧмыс, и душаыс, и мӧвпъясыс» (Чехов).
«Лоны коммунистӧн — сідзкӧ дерзайтны, мӧвпавны, кӧсйыны, лысьтны» (Маяковский).
Мӧд лист бок вылысь ме аддзи карандашӧн тэрыба гижӧмтор:
«Отеллоын» — правдалӧн высокӧй идеалъяс вӧсна, моральнӧй сӧстӧмлун да духовнӧй искренность вӧсна мортлӧн тыш.
«Отелло» тема — настоящӧй, ыджыд человеческӧй чувстволӧн победа!»
И ещӧ:
«Шекспировскӧй произведениеясын геройлӧн гибельыс пыр сопровождайтсьӧ вылі моральнӧй началолӧн торжествоӧн».
Ме листалі ичӧтик, муртса важмыштӧм нин книжкасӧ, и меным вӧлі кажитчӧ, мый ме кыла Зоялысь гӧлӧссӧ, аддза сылысь сюсь, серьёзнӧй синъяссӧ да яндысьысь нюмсӧ.
Со «Анна Каренинаысь» Серёжа йылысь гижӧдтор:
«Сылы вӧлі ӧкмыс арӧс, сійӧ вӧлі ичӧт на; но душасӧ сійӧ ассьыс тӧдіс, сійӧ вӧлі дона сылы, сійӧ видзис душасӧ, кыдзи синлап видзӧ синмӧс, и любовь ключтӧг некодӧс эз лэдзлы аслас душа пытшкас».
Ме лыдди — и меным кажитчис, мый тайӧ шуӧма буретш Зоя йылысь.
Быдпӧрйӧ, быд строка сайсянь сійӧ видзӧдіс ме вылӧ.
«Маяковский — ыджыд темперамента морт, восьса сьӧлӧма, веськыд.
Маяковский создайтіс поэзияын выль олӧм.
Сійӧ — поэт-гражданин, поэт-оратор».
Сатин:
«Кор уджыд — удовольствие, олӧмыд — лӧсьыд!
Кор уджыд — обязанность, олӧмыд — рабство!»
«... Мый сэтшӧмыс — правда?
Морт — вот правдаыс!»
«... Лӧж — рабъяслӧн да кӧзяевалӧн религия...
Правда — свободнӧй мортлӧн ен!..
Морт!
Тайӧ — зэв бур!
Тайӧ юргӧ...
гордӧя!..
Колӧ уважайтны мортӧс!
Не жалитны...
не унижайтны сійӧс жалитӧмнас...
уважайтны колӧ!..
Ме пыр зывӧктӧмӧн видзӧдлі йӧзыс вылӧ, кодъяс вывті ёна тӧждысьӧны сы йылысь, медым лоны пӧтӧн.
Абу таын делӧыс!..
Морт — вылынджык!
Морт — вылынджык пӧтлунысь!»
(Горькӧй, <rus>«На дне»</rus>).
Выль лист бокъяс — выль гижӧдъяс:
<rus>«Мигуэль де Сервантес Сааведра.</rus>
<rus>«Хитроумный идальго дон-Кихот Ламанчский».</rus>
<rus>Дон-Кихот — воля, самопожертвование, ум».</rus>
«Небӧг, гашкӧ, став чудесаясысь медся сложнӧй да великӧй чудо, кодӧс вӧчӧма человечествоӧн будущӧйлӧн шудӧ да могуществоӧ сылӧн мунан туй вылын» (М. Горькӧй).
«Первойысь лыдди бур небӧг — быттьӧ менам лои ыджыд, зэв матыса друг.
Лыдди лыддьылӧм нин небӧг — быттьӧкӧ выльысь аддзыси аслам важ другкӧд.
Помалан лыддьыны лӧсьыд небӧг — быттьӧкӧ торйӧдчан медбур другыдкӧд, и код тӧдас, аддзысян-ӧ сыкӧд выльысь» (китайскӧй мудрость).
«Туйсӧ венас мунысь».
«Характерын, манераын, стильын, быдторйын медся мичаыс — сійӧ простота» (Лонгфелло).
И бара, кыдзи сійӧ луннас, кор ме лыдди Зоялысь дневниксӧ, меным кажитчис, мый ме кута киясын ловъя сьӧлӧм — сійӧ сьӧлӧм, коді пӧся кӧсйӧ радейтны да эскыны.
Ме век на листалі книжкасӧ, дыр думыштсьывлі быд лист бок вылын, и меным кажитчис: Зоя орччӧн, ми бара ӧтлаынӧсь.
И вот медбӧръя листъяс.
Дата: октябр 1941.
«Мӧскуаса комитетысь секретарь — скромнӧй, прӧстӧй морт.
Висьталӧ дженьыда, но яснӧя.
Сылӧн тел.
К 0‒27‒00, доб.
1‒14».
А сэсся — ыджыд выпискаяс «Фаустысь» да ставнас Эвфорионӧс славитысь хор:
<rus>«Лозунг мой в этот миг —</rus>
<rus>Битва, победный крик.</rus>
<rus>............................</rus>
<rus>Пусть!</rus>
<rus>На крылах своих</rus>
<rus>Рвусь туда!</rus>
<rus>Рвусь в боевой пожар,</rus>
<rus>Рвусь я к борьбе».</rus>
«Ме радейта Рочмуӧс сьӧлӧм доймытӧдз да весиг ог вермы думыштны ачымӧс кытыськӧ мӧдлаысь, Рочмуысь кындзи» (Салтыков-Щедрин).
И друг медбӧръя лист бок вылас, быттьӧ пуртӧн сутшкисны сьӧлӧмӧ, — «Гамлетысь» кывъяс:
«Прӧщай, прӧщай и помнит ме йылысь!»
«ТАНЯ»
Гижны тайӧ небӧгсӧ меным вӧлі и долыд и шог.
Ме гижи сійӧс — и меным кажитчӧ вӧлі, мый ме бара лайкйӧдла ичӧтик Зоялысь зыбкасӧ, бара киясын кута куим арӧса Шураӧс, бара аддза найӧс ӧтлаысь, ассьым челядьӧс — ловъяӧн, кодъяслӧн тыр лача.
Но кымын этшаджык кольӧ висьтавны, сымын меным сьӧкыдджык, сымын тыдаланаджык матыса, быть лоана помыс, сымын сьӧкыдджык аддзыны колана кывъяс...
Зоя мунӧм бӧрын лунъяссӧ ме помнита зэв бура, быд посниторйӧдз.
Сійӧ муніс — и Шуракӧд миян олӧмным пӧрис виччысьӧмӧ.
Войдӧр, кор вӧлі локтас гортӧ да оз су чойсӧ, Шура пыр юавліс:
«Кӧні Зоя?»
Ӧні сылӧн первой кывъяснас вӧліны:
«Письмӧ абу?»
Сэсся сійӧ дугдіс гораа юасьны, и сӧмын сы синъясысь ме пыр лыддьывлі тайӧ жӧ вопроссӧ.
Но ӧтчыд сійӧ котӧрӧн пырис жырйӧ, волнуйтчысь да шуда и, мый некор на эз вӧвлы, крепыда кутыштліс менӧ.
— Письмӧ?
— сразу дӧгадайтчи ме.
— Ещӧ кутшӧм!
— горӧдіс Шура.
— Кывзы:
«Дона мама!
Кыдзи тэ ӧні олан, кыдзи асьтӧ чувствуйтан, он-ӧ вись?
Мамочка, эм кӧ позянлун, гиж кӧть некымын строка.
Локта задание вылысь, вола видлыны тіянӧс.
Тэнад Зоя».
— Кутшӧм числӧся?
— юалі ме.
— Ноябр дас сизимӧд лунся.
Сідзкӧ, виччысям Зояӧс гортӧ!
И ми бара мӧдім виччысьны, но ӧні эг нин сэтшӧм тревожнӧя.
Ми виччысим век, быд час, виччысим лун и вой, пыр вӧлім дасьӧсь чеччыштны воссьысь ӧдзӧс шыӧ, быд минутӧ вӧлім дасьӧсь лоны шудаӧн.
Но колис ноябр, колис декабр, помасьны кутіс январ...
Ни письмӧяс, ни мукӧд юӧръяс сэсся эз вӧвны.
Ми Шуракӧд кыкнанным уджалім.
Став гортса уджъяс Шура босьтіс ас вылас, и ме казялі: сійӧ зільӧ быд уджын вежны Зояӧс.
Кор воас гортӧ первойӧн, сійӧ тэрмасьліс менам локтігкежлӧ шонтыны сёян.
Ме кывлывлі, кыдзи сійӧ чеччыліс войнас да шебрӧдліс менӧ шоныдджыка, сы вӧсна мый песнас лои вывті сьӧкыд и ми, кыдзи вермим, экономитім.
Ӧтчыд — тайӧ вӧлі январ помын — ме локта вӧлі гортӧ сёрӧн.
Кыдзи частӧ овлӧ, кор ёна мудзан, сідз-тадз кывзан йӧзыслысь сёрнисӧ.
Сійӧ рытнас улича вылын частӧ кывліс:
— Лыддинныд талун «Правда»?
— Лыддинныд Лидовлысь статья?
И омӧльтчӧм чужӧма, ыджыд синъяса том нывбаба висьталӧ вӧлі трамвайын спутникыслы:
— Сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан статья!
Кутшӧм нылыс!..
Ме гӧгӧрвои, мый газетын эм талун мыйкӧ зэв ыджыдтор.
— Шурик, — шуи ме гортын, — тэ лыддин талун «Правда»?
Висьталӧны, сэн пӧ эм зэв интереснӧй статья.
— Да, — ме вылӧ видзӧдтӧг дженьыда вочавидзис Шура.
— Мый йылысь нӧ?
— Том партизанка Таня йылысь.
Сійӧс ӧшӧдӧмаӧсь немечьяс.
Жырйын вӧлі кӧдзыд, ми велалім нин тадзи овны.
Но сэк меным кажитчис, мый и пытшкӧсӧй менам ставыс кӧдзавліс да топавліс.
«Сідзжӧ кодлӧнкӧ нывка, — думыштчис менам.
— И сійӧс виччысьӧны гортас, и сы йылысь тӧждысьӧны...»
Бӧрынджык кылі ме радио.
Бойяс йылысь юӧртӧмъяс, трудӧвӧй фронт вывсянь юӧръяс.
И диктор друг шуис:
— Передайтам Лидовлысь статья «Таня», кодӧс печатайтӧма «Правдаын» талун, январ кызь сизимӧд лунӧ.
Шог да скӧр гӧлӧс мӧдіс висьтавны сы йылысь, кыдзи декабр тӧлысся первой числӧясын Петрищево сиктын немечьяс казнитӧмаӧсь Таня нима партизанка-комсомолкаӧс.
— Мама, — друг шуис Шура, — позьӧ, ме выключита?
Меным аски водз колӧ чеччыны.
Ме чуйми: Шура пыр узьліс крепыда, мукӧд дырйиыс сылы эз мешайтлы ни гора сёрни, ни радио.
Меным окота вӧлі кывзыны помӧдз, но ме выключиті громкоговоритель, сӧмын шуи:
«Но мый нӧ, узь...»
Аскинас ме муні комсомоллӧн райкомӧ: гашкӧ, сэні мыйкӧ тӧдӧны Зоя йылысь?
— Заданиеыс секретнӧй, письмӧяс вермасны не лоны ещӧ дыр на, — шуис меным райкомса секретарь.
Колис ещӧ кымынкӧ помтӧм кузь лун, и февраль 7 лунӧ — тайӧ числӧыс менам оз вун нэм чӧж, — кор ме вои гортӧ, пызан вылысь ме аддзи записка:
«Мамочка, тэнӧ корисны пыравны ВЛКСМ райкомӧ».
«Виччыси жӧ!
— думышті ме.
— Дерт, Зоясянь кутшӧмкӧ юӧр, гашкӧ и письмӧ!»
Ме тӧвзи райкомӧ, быттьӧ бордъясӧн лэби.
Рытыс вӧлі пемыд, тӧла, трамвайяс эз ветлыны, но ме пӧшти котӧрті; конйыштчывлі, вильдалі, усьлі, чеччылі да бара котӧртлі, и некутшӧм бокиса шог дум менам эз вӧв — ме эг виччысь некутшӧм лёк юӧр, ме сӧмын кӧсйи тӧдны: кор ме аддза Зояӧс?
Дыр-ӧ сійӧ бӧр оз во?
— Ті вежӧнасьӧмныд.
Мунӧй бӧр гортад, тіянӧ мунісны комсомоллӧн МК-сянь, — шуисны меным райкомын.
«Регыдджык, регыдджык тӧдмавны, кор воас Зоя!»
И ме эг мун, а котӧрті гортӧ.
Ме восьті ӧдзӧс да сувті порог дорӧ.
Пызан сайсянь меным паныд чеччисны кыкӧн: йӧзӧс велӧдӧм кузя Тимирязевскӧй юкӧнса заведующӧй да серьёзнӧй, чуть напряжённӧй чужӧма тӧдтӧм том морт.
Вомсьыс сылӧн петіс ру: жырйын вӧлі кӧдзыд, некод абу пӧрччӧма пальтосӧ.
Шура сулаліс ӧшинь дорын.
Ме видзӧдлі сы чужӧм вылӧ, миян синъяс паныдасисны, и ме друг ставсӧ гӧгӧрвои...
Сійӧ уськӧдчис ме дінӧ, локтігас мыйкӧ пӧрӧдіс, а ме эг вермы вӧрзьӧдчыны, быттьӧкӧ кокъясӧй кынмӧмаӧсь джоджас.
— Любовь Тимофеевна, ті лыддинныд «Правдаысь» Таня йылысь?
— кылі ме.
— Сійӧ тіян Зояныд...
Тайӧ лунъясӧ ми мунам Петрищевоӧ.
Ме лэдзчыси кодӧнкӧ ме дінӧ вештӧм стул вылӧ.
Менам эз вӧв ни синва, ни ловшы.
Сӧмын окота вӧлі регыдджык кольччыны ӧтнамлы, и пельясын, и юр вемын стучитіс сӧмын ӧти кыв:
«Пӧгибнитӧма...
пӧгибнитӧма...»
* * *
Шура водтӧдіс менӧ крӧвать вылӧ да войбыд пукаліс орччӧн.
Сійӧ эз бӧрд.
Сійӧ видзӧдіс ас водзас кос синъясӧн да крепыда топӧдліс кыкнан кинас менсьым киӧс.
— Шура...
кыдзи нӧ ӧні ми?
— медбӧрын шуи ме.
И сэки, пыр асьсӧ кутны вермысь Шура уси вольпась вылӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Ме важӧн нин тӧда...
ставсӧ тӧда, — шуаліс сійӧ.
— Сэки ӧд «Правдаын» вӧлі фотография...
сьыліас гезъя...
Нимыс мӧд...
но ме гӧгӧрвои, мый сійӧ Зоя...
ме тӧді, мый тайӧ сійӧ...
Ме эг кӧсйы тэныд висьтавны...
чайті — гашкӧ, ылалі...
Эскӧді ачымӧс, мый ылалі.
Эг кӧсйы эскыны.
Но ме тӧді...
ме тӧді...
ме тӧді...
— Петкӧдлы, — шуи ме.
— Ог!
— бӧрдігтыр вочавидзис сійӧ.
— Шура, — шуи ме, — меным ещӧ унатор на водзын лоӧ аддзывны.
Меным лоас аддзывны сійӧс.
Ме кора тэнӧ...
Шура перйис пинжак пытшкӧс зепсьыс ассьыс записнӧй книжкасӧ: сэтчӧ, сӧстӧм лист бок вылӧ, клеитӧма газетысь вундӧм четырехугольник.
И ме аддзи Зоялысь чужӧмсӧ — рӧднӧй, муса, мучитчигтыр кынмӧм чужӧмсӧ.
Шура мыйкӧ шуаліс меным, ме эг кывлы, и друг воисны меӧдз сылӧн кывъясыс:
— Тӧдан, мыйла сійӧ шуис асьсӧ Таняӧн?
Помнитан Татьяна Соломахаӧс?
Сэк меным тӧдвылӧ уси и сразу гӧгӧрвои ставсӧ.
Да, тайӧ, дерт, ылі, важӧн нин пӧгибнитысь нывка йылысь мӧвпаліс сійӧ, кор шуис асьсӧ Таняӧн...
ПЕТРИЩЕВОЫН
Некымын лун мысти, февраль 13 лунӧ, ме муні Петрищевоӧ.
Омӧля помнита, кыдзи тайӧ вӧлі.
Помнита сӧмын, мый асфальтированнӧй туйыс Петрищевоӧдзыс оз во и машинасӧ ковмис кыскыны километр вит кымын.
Сиктас ми локтім кынмӧмаӧсь, йизьӧмаӧсь.
Менӧ вайӧдісны кутшӧмкӧ керкаӧ, но шонтысьны ме эг вермы: кӧдзыдыс вӧлі пытшкын.
Сэсся ми мунім Зоя гу дорӧ.
Нывкаӧс вӧлі перйӧмаӧсь нин гусьыс, и ме аддзи сійӧс...
Сійӧ куйліс телӧ бокӧдыс кияссӧ нюжӧдӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, сьыліас гезъя.
Сылӧн дзик спокойнӧй чужӧм пасьталаыс тӧдчисны нӧйтӧм туйяс, банбокас вӧлі кучкӧмысь лӧзов-сьӧд пятна.
Став телӧсӧ бытшйӧдлӧма штыкӧн, морӧс вылас — кынмӧм вир.
Ме сулалі пидзӧсъяс вылын сы дінын да видзӧді...
Сылӧн сӧстӧм плеш вывсьыс вешті юрси прать — и бара чуймӧдіс менӧ тайӧ мучитчӧм, нӧйтӧм чужӧмыслӧн спокойствиеыс.
Ме эг вермы торйӧдчыны сы дінысь, эг вермы вештыны сы вылысь синмӧс.
И друг ме дінӧ локтіс красноармейскӧй шинеля ныв.
Сійӧ небыда, но настойчивӧя босьтіс менӧ киӧд да лэптіс.
— Мунамӧй керкаас, — шуис сійӧ.
— Ог.
— Мунамӧй.
Ме вӧлі Зоякӧд ӧти партизанскӧй отрядын.
Ме тіянлы висьтала...
Сійӧ пыртіс менӧ керкаӧ, пуксис орччӧн мекӧд да мӧдіс висьтавны.
Сьӧкыд вӧлі меным кывзыны сылысь.
Мыйсюрӧ ме тӧда нин вӧлі газетъяс серти.
Ныв висьталіс, кыдзи комсомолеч-партизанъяслӧн группа вуджӧма фронт линия.
Кык недель найӧ олӧмаӧсь немечьясӧн займитӧм мувывса вӧръясын.
Войнас выполняйтӧмаӧсь командирлысь заданиеяс, луннас узьлӧмаӧсь кӧн веськалӧ лым вылын, шонтысьлӧмаӧсь кӧстер дорын.
Сёянсӧ босьтӧмаӧсь найӧ вит лун кежлӧ, но тырмӧдӧмаӧсь запассӧ кык недель кежлӧ.
Зоя юксьылӧма ёртъясыскӧд медбӧръя кусӧкнас, быд вомтыр ваӧн...
Тайӧ нывсӧ шуисны Клаваӧн.
Сійӧ висьталіс и бӧрдіс.
... Сэсся воис кад налы бӧр нин локны.
Но Зоя пыр долис, мый вӧчӧма этша на.
Сійӧ корӧма командирыслысь разрешение писькӧдчыны Петрищевоӧ.
Сійӧ ӧзтӧма немечьясӧн займитӧм керка да воинскӧй частьлысь конюшня.
Лун мысти сійӧ кыссяс сикт помын сулалысь мӧд конюшня дінӧ, сэні вӧлӧма кыксёысь унджык вӧв.
Сумкасьыс перъяс бензинтыра бутылка, койыштас сэтысь да копыртчас нин, медым биасьны истӧгӧн, — и сэки сійӧс мышсяньыс кватитас часӧвӧй.
Зоя йӧткыштас сійӧс, перъяс револьвер, но лыйнысӧ оз удит.
Немец кучкӧмӧн уськӧдас сы киысь оружиесӧ да кыпӧдас тревога...
Клава ланьтіс.
Сэки керкаса кӧзяйкаыс, пач би вылас видзӧдігтыр, друг шуис:
— А ме верма висьтавны, мый водзӧ вӧлі...
Кӧсъянныд кӧ...
Ме кывзі и сылысь.
Но гижны та йылысь ме ог вермы.
Ме вӧча тадзи: медым тані лоас Пётр Лидовлӧн рассказ.
Сійӧ первойысь гижис Зоя йылысь, кор тӧдмаліс сы йылысь, сійӧ первойӧн воис Петрищевоӧ, сійӧ свежӧй следъяс серти тӧдмаліс да юасис сы йылысь, кыдзи сійӧс мучитісны да кыдзи сійӧ пӧгибнитіс...
КЫДЗИ ТАЙӦ ВӦЛІ
«... И вот пыртісны Зояӧс, индісны нар вылӧ.
Сійӧ пуксис.
Пызан вылын сылы воча вӧліны телефонъяс, пишущӧй машинка, радиоприёмник да вӧлі паськӧдӧма штабнӧй бумагаяс.
Мӧдісны чукӧртчыны офицеръяс.
Керкаса кӧзяевалы (Воронинъяслы) тшӧктісны петны.
Старукаыс эз вермы сразу петны, и офицер горӧдіс:
«Матка, шыть!» — и йӧткыштіс сійӧс мышкӧдыс.
197 дивизияысь 332-ӧд пехотнӧй полкса командир подполковник Рюдерер ачыс допрашивайтіс Зояӧс.
Кухняас пукалігӧн Воронинъяс век жӧ вермисны кывны, мый вӧчсис жырйын.
Офицер юасис, и Зоя (сэки и сійӧ асьсӧ шуис Таняӧн) вочавидзис мытшасьлытӧг, гораа да лӧгысь.
— Ті коді?
— юаліс подполковник.
— Ог висьтав.
— Тайӧ ті ӧзтінныд конюшнясӧ?
— Да, ме.
— Кутшӧм цель тіян?
— Бырӧдны тіянӧс.
Кост.
— Кор ті вуджинныд фронт линия?
— Пекничаӧ.
— Ті зэв ӧдйӧ воӧмныд.
— Мый нӧ, вугравны, али мый?
Зоялысь юасисны сы йылысь, коді мӧдӧдіс сійӧс да коді вӧлі сыкӧд.
Требуйтісны, медым выдайтіс ассьыс другъяссӧ.
Ӧдзӧс пырыс кылісны вочакывъяс:
«ог», «ог тӧд», «ог висьтав, ог».
Сэсся сынӧдын кутісны шутьлявны тасмаяс, и кылӧ вӧлі, кыдзи тасманас кучкалісны телӧас.
Некымын минут мысти томиник офицер ырскӧбтіс-петіс жырйысь кухняӧ, пуктіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас, синъяссӧ куньӧмӧн да пельяссӧ тупкӧмӧн, пукаліс сідзи допрос помасьтӧдзыс.
Весиг фашистлӧн эз выдержитны нервъясыс...
Нёль ён мужичӧй пӧрччисны тасмаяснысӧ да нӧйтісны нывкаӧс.
Керкаса кӧзяеваыс лыддьӧмаӧсь кыксёысь кучкӧм, но Зоя эз сет ни ӧти шы.
А бӧрыннас бара вочавидзис:
«ог», «ог висьтав», сӧмын гӧлӧсыс сылӧн кыліс воддза дорысь омӧльджыка...
Унтер-офицер Карл Бауэрлейн (сёрӧнджык сюри пленӧ) аддзылӧма, кыдзи мучитӧма Зоя Космодемьянскаяӧс подполковник Рюдерер.
Аслас показаниеясын сійӧ гижліс:
«Тіян войтырлӧн томиник героиня нинӧм эз висьтав.
Сійӧ эз тӧд, мый сэтшӧм предательствоыс...
Сійӧ вӧлі лӧзӧдӧма кынмӧмысла, ранаяссьыс петіс вир, но сійӧ нинӧм эз висьтав».
Кык час оліс Зоя Воронинъяс керкаын.
Допрос бӧрас сійӧс нуӧдісны Василий Кулик керкаӧ.
Сійӧ муніс конвой улын, важмозыс вылыс паськӧмтӧг, лым вывті кӧмтӧг тувччалігтыр.
Кор сійӧс пыртісны Кулик керкаӧ, сылӧн плешас вӧлі ыджыд лӧзов-сьӧд пятна да киясас и кокъясас дойяс.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, юрсиыс вӧлі лёзялӧма, и сьӧд юрси пратьясыс вӧлі сибдӧмаӧсь ньылӧм войтъяса плешас.
Кияссӧ нывлысь вӧлі кӧрталӧма мышсяньыс гезйӧн, паръяссӧ сійӧ курччалӧма вирӧдз, да пыктӧмаӧсь.
Тыдалӧ, паръяссӧ сэк курччалӧма, кор сійӧс нӧйтӧмӧн кӧсйисны заставитны висьтасьны.
Сійӧ пуксис лабичӧ.
Немецкӧй часӧвӧй сулаліс ӧдзӧс дорын.
Зоя пукаліс спокойнӧя, вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся корис юыштны.
Василий Кулик вӧлі матыстчӧ ва пельса дорӧ, но часӧвӧй панйис сійӧс, кватитіс пызан вылысь лампа да вайӧдіс Зоя вомдорӧ.
Сійӧ кӧсйис тайӧн висьтавны, мый юктавны колӧ карасинӧн, а не ваӧн.
Кулик мӧдіс корны юктӧдны нывкаӧс.
Часӧвӧй ырыштчис, но сэсся неокотапырысь разрешитіс сетны Зоялы юыштны.
Зоя горша юис кык ыджыд кружка ва.
Керкаын олысь салдатъяс кытшалісны нылӧс да гораа тешитчисны сы вылын.
Ӧтияс тувкӧдісны сылы кулакнаныс, мӧдъяс вайӧдлісны щӧка улас ӧзтӧм истӧг, а кодкӧ визьнитіс сы мыш кузя пилаӧн.
Пӧттӧдзыс тешитчӧм бӧрын салдатъяс мунісны узьны.
Сэки часӧвӧй босьтіс винтовка да тшӧктіс Зояӧс чеччыны да петны керкасьыс.
Часӧвӧй муніс сы бӧрся улича кузя, пӧшти сылы мышкас штыксӧ инмӧдӧмӧн.
Сэсся горӧдіс:
«<deu>Цурюк</deu>!» да нуӧдіс нылӧс мӧдарӧ.
Кӧмтӧм, ӧти бельё кежысь, сійӧ ветлӧдліс лым вывті сэтчӧдз, кытчӧдз сылӧн мучительыс ачыс эз кут кынмыны да эз решит, мый кад нин пырны бӧр шоныд керкаӧ.
Тайӧ часӧвӧйыс караулитіс Зояӧс дас час рытсянь кык час войӧдз да быд час бӧрын петкӧдліс сійӧс ывлаӧ дас вит-кызь минут кежлӧ...
Медбӧрын пост вылӧ сувтіс выль часӧвӧй.
Шудтӧм нывлы разрешитісны водны лабичӧ.
Мыйӧн сюрис кад, Прасковья Кулик паніс Зоякӧд сёрни.
— Тэ кодлӧн лоан?
— юаліс сійӧ.
— А тіянлы мыйла тайӧс?
— Ачыд нӧ кытысь?
— Ме Мӧскуаысь.
— Батьмамныд эмӧсь?
Ныв эз висьтав.
Сійӧ куйліс асылӧдз вӧрзьывтӧг, нинӧм эз висьтав сэсся да весиг эз ойӧстлы, кӧть кокъясыс вӧлі кынмӧмаӧсь да, тыдалӧ, ёна доймисны.
Асывнас салдатъяс заводитісны вӧчны сикт шӧрӧ виселица.
Прасковья бара паніс нывкӧд сёрни:
— Войдӧрлун — тайӧ тэ вӧлін?
— Ме...
Немечьяс сотчисны?
— Эз.
— Жаль.
А мый сотчис?
— Налӧн вӧвъясныс сотчисны.
Висьталӧны — оружие сотчӧма...
Дас час асылын воисны офицеръяс.
На пиысь ӧтик бара юаліс Зоялысь:
— Висьталӧй, коді лоанныд ті?
Зоя эз вочавидз.
— Висьталӧй, кӧні олӧ ӧні Сталин?
— Сталин аслас пост вылын, — вочавидзис Зоя.
Водзӧ допроситӧмсӧ керкаса кӧзяева эз кывлыны: найӧс вӧтлісны керкасьыс да бӧрсӧ лэдзисны сэки, кор допросыс вӧлі помасьӧма нин.
Вайисны Зоялысь кӧлуйсӧ: ковтасӧ, брюкисӧ, чувкисӧ.
Сэн жӧ вӧлі сылӧн вещевӧй мешӧкыс, и мешӧкас — истӧг да сов.
Шапкаыс, мехӧвӧй курткаыс, кыӧм пухӧвӧй фуфайкаыс да сапӧгъясыс вошӧмаӧсь.
Найӧс удитӧмаӧсь ас костаныс юкны унтер-офицеръяс, а кепысьясыс веськалӧмаӧсь офицерскӧй кухняса рыжӧй пӧварлы.
Зояӧс пасьтӧдісны, и кӧзяеваыс отсалісны сылы кӧмавны сьӧдӧдӧм кокъясас чулки.
Морӧс вылас ӧшӧдісны сылысь мырддьӧм бензин тыра бутылкаяс да дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Ӧзталысь».
Тадзи сійӧс и петкӧдісны площадь вылӧ, кӧні сулаліс виселица.
Казнитан местасӧ вӧлі кытшалӧмаӧсь вӧвъяс вылын сабляа дас морт, сёысь унджык немецкӧй салдат да кымынкӧ офицер.
Местнӧй олысьяслы вӧлі прикажитӧма чукӧртчыны да сулавны казнитанінас, но найӧ воисны этшаӧн, а ӧткымынъяс локтісны да, недыр сулалыштӧм бӧрын, ньӧжйӧник муналісны гортаныс, медым не аддзыны тайӧ страшнӧй зрелищесӧ.
Перекладинасянь лэдзӧм петля улын вӧлі сувтӧдӧма ӧта-мӧд вылас кык ящик.
Зояӧс лэптісны, сувтӧдісны ящик вылӧ да сюйисны юрсӧ петляӧ.
Офицеръяс пиысь ӧти веськӧдіс виселица вылӧ аслас «кодакыслысь» объектив.
Палачьяслысь обязанностьяс выполняйтысь салдатъяслы комендант сетіс знак виччысьыштны.
Зоя воспользуйтчис тайӧн да шыӧдчис колхозникъяс да колхозницаяс дінӧ. Сійӧ горӧдіс гораа да сӧстӧм гӧлӧсӧн:
— Эй, ёртъяс!
Мый видзӧданныд гажтӧма?
Лоӧй смелджыкӧн, тышкасьӧй, нӧйтӧй фашистъясӧс, сотӧй, травитӧй!
Орччӧн сулалысь немеч ырыштчис да то ли кӧсйис кучкыны сійӧс, либӧ тупкыны сылысь вомсӧ, но Зоя йӧткыштіс сылысь кисӧ да висьталіс водзӧ:
— Меным абу страшнӧ кувны, ёртъяс!
Тайӧ шуд — кувны аслад войтыр вӧсна!
Фотограф снимитіс виселицасӧ ылісянь и матысянь да ӧні лӧсьӧдчӧ вӧлі, медым фотографируйтны сійӧс боксянь.
Палачьяс беспокойнӧя видзӧдлывлісны комендант вылӧ, и сійӧ горӧдіс фотографлы:
— <deu>Абер дох шнеллер</deu>!
* Ӧдйӧджык!
Сэки Зоя бергӧдчис комендантлань да сылы да немецкӧй салдатъяслы горӧдіс:
— Ті ӧні менӧ ӧшӧданныд, но ме абу ӧтнам.
Ми кыксё миллион, ставсӧ онӧ ӧшӧдӧй.
Тіянлы отомститасны ме вӧсна!
Салдатъяс!
Пока абу сёр, сетчалӧй пленӧ: всё равно победа лоӧ миян сайын!
Палач зэлӧдіс гезсӧ и петляыс топӧдіс Зоялысь горшсӧ.
Но сійӧ кыкнан кинас чашкӧдіс петлясӧ, кыпӧдчис кок чунь йылас да мыйвынсьыс горӧдіс:
— Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
Тышкасьӧй, энӧ полӧй!
Миянкӧд Сталин!
Сталин локтас!..
Палач пыксис дорӧм башмакнас ящикӧ, да ящикыс дзуртыштіс вильыд, юждӧм лым вывті.
Вылысса ящикыс уси улӧ да гораа гымгысис муас.
Йӧз чукӧр шатовмуні бӧрлань.
Кыліс да ланьтіс кодлӧнкӧ бӧрддзӧмыс, и йӧлаыс тшӧтш юрӧбтіс вӧр дорын...»
КЛАВАЛӦН ВИСЬТ
«Дона Любовь Тимофеевна!
Менӧ шуӧны Клаваӧн, ме вӧлі Тіян Зояыдкӧд ӧти партизанскӧй отрядын.
Ме тӧда, кор ми аддзысьлім Тіянкӧд Петрищевоын, Тіянлы сьӧкыд вӧлі менсьым кывзыны.
Но ме тӧда и мӧдтор.
Тіянлы важнӧ да ёна колӧ тӧдны быд минут йылысь, кодъясӧс Зоя оліс Тіянтӧг.
А лыддьыны, навернӧ, кокньыдджык кывзӧм дорысь.
Та вӧсна ме зіля висьтавны тайӧ письмӧын став йывсьыс, мый ме тӧда да помнита.
Октябр тӧлысь шӧрын мукӧд комсомолечьяскӧд тшӧтш ме виччыси Комсомоллӧн Мӧскуаса комитет коридоръясын сійӧ минутсӧ, кор менӧ примитас секретарь.
Ме мукӧдъяс моз жӧ кӧсйи, медым менӧ мӧдӧдісны вӧрӧг тылӧ.
Ыджыд йӧз чукӧрысь ме казялі мугов чужӧма, руд синма нывкаӧс.
Сійӧ вӧлі мехӧвӧй воротника коричневӧй пальтоа, кодлӧн доръясыс вӧліны сэтшӧм жӧ мехӧвӧйӧсь.
Сійӧ некодкӧд эз сёрнит да, тыдалӧ, ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз тӧд.
Секретарь кабинетысь сійӧ петіс югъялана, шуда синъяса, нюммуніс ӧдзӧс дорын сулалысьяслы да тэрыба муніс петанінлань.
Ме завидьпырысь видзӧдлі сылы бӧрвылас: вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧс признайтӧмаӧсь достойнӧйӧн.
Сэсся приём вылын вӧлі и ме.
А октябр 31-ӧд лунӧ — тайӧ лунсӧ ме некор ог вунӧд — ме локті «Колизей» кинотеатр дорӧ.
Тасянь мӧскуаса комсомолечьяслӧн ыджыд группалы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны частьӧ.
Буситіс зэр, вӧлі кӧдзыд, уль руа.
«Колизейӧ» пыранінын ме бара аддзи руд синъяса нывкаӧс.
«Ті кино вылӧ?» юалі ме.
«Да», синъяснас нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Мӧдісны воавны сэтчӧ ещӧ и ещӧ нывъяс да зонъяс.
«Ті кино вылӧ?» юавлім ми локтысьяслысь, и ставӧн вочавидзисны:
«Да».
Но кор кино кассаыс воссис, некод эз кут ньӧбавны билетъяссӧ.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и ставным серавны мӧдім.
Сэки ме матыстчи руд синъяса нывка дінӧ да юалі:
«Кыдзи тіянӧс шуӧны?»
И сійӧ вочавидзис:
«Зоя».
Сэсся Зоя да ещӧ ӧти нывка, Катя, вайисны магазинысь миндаль изъяс да мӧдісны ставыслы юклыны.
«Медым эз гажтӧм вӧв видзӧдны киносӧ», нюмъялігтыр шуаліс Зоя.
Регыд мысти ми ставӧн тӧдмасим.
Сэсся воис машина, ми пуксим да мунім став Мӧскуа пыр Можайскӧй шосселань.
Мунім и сьылім:
<rus>Дан приказ: ему — на запад,</rus>
<rus>Ей — в другую сторону.</rus>
<rus>Уходили комсомольцы</rus>
<rus>На гражданскую войну...</rus>
Ми прӧйдитім Мӧскуаса медбӧръя керкаяс дорӧд да петім Можайскӧй шоссе вылӧ.
Сэні нывбабаяс да подростокъяс стрӧитісны укреплениеяс.
И, навернӧ, ставӧн ми мӧвпалім ӧтитор йылысь: некодлы не босьтны миянлысь Мӧскуанымӧс; ӧд со москвичьяс ставӧн, и пӧрысь и том, дасьӧсь укрепляйтны да дорйыны сійӧс!
Час квайт кежлӧ рытнас ми воим асланым частьӧ.
Часть сулаліс Кунцево сайын.
Ужин бӧрын сразу жӧ заводитчим велӧдчыны.
Ми велӧдім личнӧй оружие — наган, маузер, парабеллум: разбирайтлім, чукӧртлім, проверяйтім ӧта-мӧднымӧс.
Зоя зэв ӧдйӧ гӧгӧрволіс ставсӧ, мый миянлы висьтавлісны.
«Вот эськӧ татчӧ менсьым вокӧс, — шуис сійӧ меным.
— Сійӧ став вылас мастер: любӧй механизм ӧти здукӧн разберитас и чукӧртас, весиг некутшӧм объяснениетӧг».
Жырйын ми вӧлім дас ныв.
Ми ставӧн муртса тӧдім ӧта-мӧднымӧс нимъяс серти, но кор колӧ вӧлі бӧрйыны старостаӧс, ӧтпырйӧ некымын гӧлӧс шуисны:
«Зояӧс».
И ме гӧгӧрвои, мый и мукӧдъяслы, эз сӧмын меным, сійӧ воӧма сьӧлӧм вылӧ.
Аски асывнас миянӧс чеччӧдісны квайт часын.
Сизимын долженӧсь вӧлі заводитчыны нин занятиеяс.
Зоя локтіс менам крӧвать дінӧ да шутитӧмпырысь шуис:
«Ӧдйӧджык чеччы, а то кӧдзыд ваӧн пызъя!»
А мӧд нывлы, коді неуна нюжмасьӧ вӧлі, сійӧ шуис:
«Кутшӧм нӧ тэ салдат?
Раз подъём, сідзкӧ сразу ырскӧбты-чеччы!»
Сёйигӧн сійӧ тэрмӧдліс жӧ миянӧс, и кодкӧ сылы шуис:
«Да мый тэ пыр командуйтан?»
Ме думышті: вот ӧні сійӧ мыйкӧ шуас лёкысь.
Но Зоя сӧмын видзӧдліс сійӧ нывкаыслы веськыда синмас да шуис:
«Асьныд менӧ бӧрйинныд.
А бӧрйинныд кӧ нин — кывзысьӧй».
Бӧрынджык эг ӧтчыд ме кывлы, кыдзи Зоя йылысь сёрнитлісны:
«Сійӧ некор оз видчы, но видзӧдлас кӧ нин...»
Велӧдчим ми эг классын, эг парта сайын.
А велӧдчим ми вӧрын.
Велӧдчим ветлӧдлыны цель дінӧ компас серти, ориентируйтчыны местность вылын, упражняйтчим лыйсьӧмын.
Ми босьтлім сьӧрысь тол тыра ящикъяс, велӧдім подрывнӧй делӧ — «чашйим пуясӧс», кыдзи шуліс миян преподаватель.
Велӧдчим став лунъяссӧ дугдывтӧг, пӧшти шойччытӧг.
Сэсся воис лун, кор миянӧс ӧтиӧн-ӧтиӧн кутіс коравны ас дінас майор Спрогис да выльысь юасьліс:
«Он пов?
Он повзьы?
Эм на позянлун мунны, ӧткажитчыны. Но тайӧ — медбӧръя позянлун, сэсся сёр лоӧ».
Зоя пырис сы дінӧ медводз да пӧшти пыр жӧ и петіс — сідзкӧ, вочавидзис сразу да решительнӧя.
Сэсся миянлы сетісны личнӧй оружие да юкисны группаяс вылӧ.
Ноябр нёльӧд лунӧ ми воим Волоколамск дорӧ, кӧні долженӧсь вӧлі вуджны фронт линия да пырны ылӧ вӧрӧг тылӧ: миянлы колӧ вӧлі минируйтны Волоколамскӧй шоссе,
Волоколамсклань мунісны кык группа — миян да Константин П-лӧн.
Мунім ми разнӧй направлениеясын.
Костя группаын вӧліны кык ныв — Шура да Женя.
Прӧщайтчигас найӧ шуисны:
«Нывъяс, выполнитам задание геройяс моз, а кувны кӧ, геройяс моз жӧ».
И Зоя вочавидзис:
«А кыдзи нӧ мӧд ногӧныс?»
Фронт линия ми вуджим сёр войын, чӧв-лӧнь, лыйсьытӧг.
Сэсся менӧ Зоякӧд мӧдӧдісны разведкаӧ.
Ми петім туйӧ радпырысь, миянлы зэв окота вӧлі регыдджык босьтчыны уджӧ.
Но муртса ми вӧчим кымынкӧ воськов, кыдзи, коді тӧдӧ кытысь, миян бокті тӧвзисны кык мотоцикл, и сэтшӧм матіті, мый позьӧ вӧлі эськӧ судзӧдчыны наӧдз кияснад.
Сэки ми гӧгӧрвоим, мый осторожность йылысь вунӧдны оз позь.
И пыр жӧ сёрнитчим: ловйӧн не сетчыны.
Сэсся мӧдім кыссьыны.
Арся коръяс сьӧктаммӧмаӧсь, кышакылӧны, и быд шы кажитчӧ зэв гораӧн.
А всё-таки Зоя кыссис тэрыба да пӧшти некутшӧм шытӧг, да кыдзкӧ зэв кокниа, быттьӧкӧ сы вылӧ эз ков некутшӧм выныштчӧм.
Тадзи ми кыссим сыкӧд шоссе пӧлӧн километр куим.
Сэсся бӧр бергӧдчим вӧр дорӧ, медым висьтавны асланым йӧзлы, мый туйыс свободнӧй.
Ребята торйӧдчалісны кык мортӧн да заводитісны пуктавны минаяс — шоссейнӧй минаяс колӧ пыр пуктавны кыкӧн.
А ми — нёль ныв — вӧлім боевӧй охранениеын.
Ребята эз на удитны помавны, кыдз ми ылысь кылім локтысь машинаяслысь шум, коді первойсӧ муртса кыліс, сэсся век гораджык, матынджык лоис.
Ми предупредитім ребятаӧс, и ставным ӧтлаын копыртчӧмӧн котӧртім вӧрӧ.
Муртса сувтыштлім шойччыштны, кыдзи кыліс взрыв.
Сразу лои югыд.
И сэсся лои сэтшӧм чӧв-лӧнь, быттьӧкӧ гӧгӧр вӧлі ставыс кулӧма.
Весиг вӧрыс дугдіс шувгыны.
А сэсся мӧд взрыв, коймӧд, лыйсьӧм шы, горзӧм...
Ми пырим вӧрас пыдӧ.
Кор дзикӧдз югдіс, шуисны вӧчны привал.
И поздравитім ӧта-мӧднымӧс праздникӧн, сы вӧсна мый вӧлі ноябр 7-ӧд лун.
Луншӧр кадӧ ми Зоякӧд мӧдӧдчим миртуй вылӧ, кыті петлісны машинаяс, и шыблалім бытшласьысь рогаткаяс — найӧ розьӧдлісны автомобильяслысь шинаяссӧ.
И ме казялі ӧтитор, мыйын бӧрыннас ме убеждайтчылі лунысь-лун пыр ёнджыка.
Зоякӧд абу страшнӧ.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс зэв точнӧя, спокойнӧя, увереннӧя.
Гашкӧ, та вӧсна ставӧн миян радейтлісны ветлыны сыкӧд разведкаӧ.
Рытнас ми бӧр воим «гортӧ», частьӧ.
Рапортуйтім задание выполнитӧм йылысь, пывсим.
Помнита, та бӧрын ми первойысь Зоякӧд мӧдім сёрнитны ас йывсьыным.
Ми пукалім крӧвать вылын.
Зоя шымыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ.
Дженьыда шырӧм юрсиа, пывсьӧм бӧрын гӧрдӧдӧм банбокъяса, меным сійӧ кажитчис дзик нывкаӧн.
И друг сійӧ юаліс:
— Кывзы, а тэ мыйӧн вӧлін частяд локтӧдз?
— Велӧдысьӧн.
— Сідзкӧ, ме тіянкӧд должен сёрнитны «ті» вылӧ да шуны ним-вичнад!
— горӧдіс Зоя.
А колӧ Тіянлы шуны, мый Зоя нывъяслы ставныслы шуліс «тэ», а зонъяслы «ті».
И найӧ сідзжӧ ставныс обращайтчыны кутісны сы дінӧ «ті» вылӧ.
Но сэки сылӧн тайӧ сэтшӧм тешкодя артмис, мый менам тӧдлытӧг серам петіс: сразу вӧлі тӧдчӧ, мый Зоя и збыльысь на нывка, мый сылы муртса на тырӧма дас кӧкъямыс арӧс да воӧма сійӧ татчӧ школьнӧй скамья вывсянь.
— Мыйла нӧ тэныд юрад воис — «ті» вылӧ сёрнитны да ним-вичӧн ыдждӧдлыны!
— шуи ме.
— Ме сӧмын куим арӧсӧн ыджыдджык тэысь.
Зоя думыштчис, сэсся юаліс:
— А тэ комсомолка?
— Да.
— Но, сідзкӧ, кута сёрнитны «тэ» вылӧ.
А тэнад бать-мамыд эмӧсь?
— Эмӧсь.
И чой эм.
— А менам мам да вок.
Бать менам куліс, кор меным вӧлі дас арӧс.
Мама ачыс миянӧс быдтіс.
Вот кор задание вылысь бӧр воам, группатӧ ставнысӧ нуӧда Мӧскуаӧ, мама дінӧ.
Аддзылан, кутшӧм сійӧ.
И мамалы ставныд ті зэв ёна сьӧлӧм вылас воанныд.
Ме тіян дінӧ ставныд дорӧ велалі и война помасьтӧдзыс тіянкӧд лоа.
Первойысь ми тадзи сёрнитім веськыда.
Аскинас ми получитім выль задание.
Группалӧн составыс дзикӧдз вежсис, но нывъяс колисны важъясыс: Зоя, Лида Булгина, Вера Волошина да ме.
Ми ставӧн ёна дружитім.
Миянлысь выль командирӧс шуисны Борисӧн.
Сійӧ вӧлі зэв выдержаннӧй, спокойнӧй, неуна грубӧйкодь, но некор эз видчыв да и мукӧдъяслы эз разрешайтлы.
Зоя радейтліс шуавны сылысь кывъяссӧ:
«Видчан — и ачыд тӧлкаджыкӧн он ло и мукӧдӧс тӧлкаджыкӧн он вӧч».
Горючӧй жидкость тыра бутылкаяс да гранатаяс ас гӧгӧр ӧшлӧм бӧрын ми мӧдӧдчим вӧрӧг тылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ писькӧдчим бойӧн, но ставӧн колим ловйӧн.
А аскинас получитім настоящӧй боевӧй крещение: миянӧс куимнанладорсянь кутісны перекрёстнӧя лыйлыны.
— Вокъяс, водӧй!
— горӧдіс Вера.
Водім, топӧдчим му бердас.
Кор лыйсьӧмыс лӧнис, кыссим кӧкъямыссё кымын метр, и сэки тыдовтчис, мый ёртъяс пиысь куимӧн абуӧсь.
— Разрешитӧй, ме бӧр бергӧдчыла, видзӧдла, абу-ӧ раненӧйяс, — командирлы шуис Зоя.
— Кодӧс босьтанныд аскӧдныд?
— юаліс Борис.
— Ӧтнам.
— Нӧрӧвитыштлӧй, первой мед немечьяс успокоитчасны.
— Ог, сэки сёр лоӧ.
— Ладнӧ, мунӧй.
Зоя мӧдіс кыссьыны.
Виччысям, виччысям, а сійӧ бӧрсӧ оз во.
Коли час, мӧд, коймӧд...
Ме ёна повзьӧмӧн мӧвпалі: Зоя пӧгибнитіс.
Мӧд ногӧн оз позь гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сы дыра абу.
Но кор кутіс югдыны, сійӧ воис.
Сійӧ вӧлі ас вылас ӧшлӧма оружиеяс, киясыс вирӧсь, мудзӧмысла чужӧмыс рудӧдӧма.
Куимнан ёртыс миян пӧгибнитӧмаӧсь.
Зоя кыссьылӧма быдӧн дорӧ, быдӧнлысь босьтӧма оружиесӧ.
Вера зептысь босьтӧма сы мамлысь фотографическӧй карточка да кывбуръяса ичӧтик записнӧй книжка, Колялысь — письмӧяс.
Первойя кӧстер ми пестім пыді вӧрын кос пу увъясысь — сійӧ омӧля тшынӧдӧ.
Кӧстерыс вӧлі ичӧтик: сійӧ эськӧ ставнас тӧрис тарелка вылӧ.
Ыджыдсӧ пестыны ми полім.
Ми шонтім кияснымӧс да консервъяс.
Тӧлыс вӧлі заводитчӧ дзик лымтӧм, некытысь вӧлі оз сюр ва, и ватӧмысла ми ёна мучитчим.
Менӧ ыстісны предварительнӧй разведкаӧ.
Муртса ме удиті водны посни понӧльяс пӧвстӧ, кыдзи сэтчӧ воисны кымынкӧ гитлеровец, сувтісны дзик орччӧн да мӧдісны сёрнитны.
Сёрнитӧны, сералӧны.
Колис час мында кымын.
Кокъяс менам дзикӧдз турдісны, вомдоръяс косьмисны.
Муртса ме верми виччысьны налысь мунӧмсӧ, и ме нинӧмӧн бӧр вои аслам неудачнӧй разведкаысь.
Встретитіс менӧ Зоя.
Сійӧ немтор эз кут юасьны, сӧмын кӧрталіс менсьым сьыліӧс аслас шарфнас да пуксьӧдіс матӧджык би дорӧ.
Сэсся кытчӧкӧ ветліс да вайис киас кружка да шуӧ:
— Ме вот тэныд ичӧтика йисыръяс заптышті, со — неуна сылыштіс.
Ю.
— Ме тайӧс некор ог вунӧд, — шуи ме.
— Ю, ю, — вочавидзис Зоя.
Сэсся миян отряд бара мӧдӧдчис водзӧ.
Ми Зоякӧд кыдзи разведчикъяс сё метр ылнаын мунім водзын, миян бӧрся — мукӧдъяс, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, ӧта-мӧдсяньыс метрӧн-джынйӧн коставлӧмӧн.
Друг Зоя сувтіс да лэптіс кисӧ: сетіс сигнал сувтны став группалы.
Вӧлӧмкӧ, му вылын Зоя водзын куйлӧ виӧм красноармееч.
Ми видлалім сійӧс.
Сылы вӧлі лыйӧмаӧсь кокас да кӧсичаас.
Зепсьыс ми аддзим заявление:
«Противотанкӧвӧй истребительнӧй батальонса лейтенант Родионовсянь.
Кора лыддьыны менӧ коммунистӧн».
Зоя босьтіс тайӧ листоксӧ да сюйис аслас ватник пытшкӧс зептӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі суровӧй, синкымъясыс зумыштчисны, и ме сэки думышті, мый сійӧ ӧні абу нин нывка кодь, а боеч кодь, коді пӧщадатӧг кутас мститны вӧрӧглы.
Ми мунім Петрищеволань, кытчӧ вӧлі чукӧрмӧмаӧсь противниклӧн ыджыд вынъяс.
Мунігӧн ми орйӧдлім связь.
Войнас воим Петрищево дорӧ.
Сикт гӧгӧрыс ставыс сук вӧр.
Ми пырим пыдӧ вӧрас да пестім ыджыд бипур.
Зонъяс пиысь ӧтиӧс командир ыстіс охранениеӧ.
Мукӧдыс пуксялісны бипур гӧгӧр.
Петіс гӧгрӧс, виж тӧлысь.
Некымын лун нин лымъяліс.
Миян гӧгӧр сулалісны лымйӧн тырӧм ыджыд сук коз пуяс.
— Вот эськӧ татшӧм коз пусӧ Манежнӧй площадь вылӧ,
— шуис Лида.
— Сӧмын мед тайӧ паськӧмнас жӧ!
— шуис Зоя.
Сэсся Борис мӧдіс юклыны медбӧръя паёк.
Быдӧнлы воис сукарджынйӧн, ичӧтик сакар торйӧн да ичӧтика вобла чери.
Зонъяс ӧтпырйӧ ставсӧ сёйисны, а ми курччышталім ичӧтикаӧн, медым дырджык кежлӧ нюжӧдны удовольствиесӧ.
Зоя видзӧдліс аслас сусед вылӧ да шуис:
— Ме пӧті, оз сэсся ков.
На, босьт, — и мыччис сылы сукар да сакар.
Сійӧ первой ӧткажитчис, а сэсся босьтіс.
Чӧв олыштім.
Лида Булгина шуис:
— Кутшӧм окота овны!
Не вунӧдлыны, кыдзи юрӧбтісны тайӧ кывъясыс!
Тайӧ кывъясас вӧлі ыджыд эскӧм, мый водзын — кузь да бур олӧм!
И сэк Зоя мӧдіс наизусть лыддьыны Маяковскийлысь кывбуръяс.
Войдӧр ме некор эг кывлы, кыдзи сійӧ лыддьӧ кывбуръяс.
Тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор: вой, вӧрыс ставыс тырӧма лымйӧн, сотчӧ бипур, и Зоя шуалӧ сэтшӧм ньӧжйӧ, но ярскӧба да сэтшӧм чувствоӧн, сэтшӧм выражениеӧн:
<rus>По небу тучи бегают,</rus>
<rus>дождями сумрак сжат.</rus>
<rus>Под старою телегою</rus>
<rus>рабочие лежат.</rus>
<rus>И слышит шопот гордый</rus>
<rus>вода и под и над:</rus>
<rus>«Через четыре года</rus>
<rus>здесь будет город-сад!»</rus>
Ме сідзжӧ радейта Маяковскийӧс и тайӧ кывбуръяссӧ тӧді бура, но тані кыдз быттьӧ ме первойысь найӧс кылі.
<rus>Свела промозглость корчею —</rus>
<rus>неважный мокр уют,</rus>
<rus>сидят впотьмах рабочие,</rus>
<rus>подмокший хлеб жуют.</rus>
<rus>Но шопот громче голода, —</rus>
<rus>он кроет капель спад:</rus>
<rus>«Через четыре года</rus>
<rus>здесь будет город-сад!»</rus>
Ме гӧгӧр видзӧдлі, аддза — ставыс пукалӧны, оз вӧрны и Зоя вылысь оз вештывны синъяссӧ.
А сылӧн чужӧмыс бара гӧрдӧдыштіс, и гӧлӧсыс лолі пыр вынаджык, пыр гораджык:
<rus>Я знаю — город будет,</rus>
<rus>Я знаю — саду цвесть,</rus>
<rus>когда такие люди</rus>
<rus>в стране в советской есть!</rus>
— Ещӧ!
— ӧтпырйӧ шуим ми, кор сійӧ помаліс.
И Зоя кутіс лыддьыны подряд ставсӧ, мый тӧдіс Маяковскийлысь наизусть.
А тӧдіс сійӧ уна.
Помнита, кутшӧм ыджыд чувствоӧн сійӧ лыддис «Во весь голос» поэмаысь отрывок:
<rus>... Я подыму, как большевистский партбилет,</rus>
<rus>все сто томов моих партийных книжек.</rus>
Тадзи и запомнитім ми тайӧ войсӧ: бипур, Зоя, Маяковскийлӧн кывбуръяс...
— Ті, буракӧ, сійӧс ёна радейтанныд?
— юаліс Борис.
— Вывті ёна!
— вочавидзис Зоя.
— Поэтъяс уна «буръяс и быдсямаяс», но Маяковский менам медся радейтана.
Сы бӧрын, кор вӧлі разведайтӧма местность, Борис кутіс юклыны обязанностьяс.
Ме кывлі, кыдзи сы костын да Зоя костын вӧлі дженьыдик татшӧм сёрни:
— Ті кольччанныд дежуритны, — шуис Борис.
— Ме кора ыстыны менӧ задание вылӧ.
— Задание вылӧ мунасны сӧмын зонъяс.
— Сьӧкыдлунсӧ колӧ юкны шӧри — нывъяслы и зонъяслы.
Ме кора тіянӧс!
Тайӧ «кора» кывйыс кыліс кыдзи требуйтӧм.
И командир сӧгласитчис.
Ме муні разведкаӧ, Зоя — задание вылӧ Петрищевоӧ.
Мунтӧдзыс шуис меным:
— Вай вежсям наганъяснад.
Менам бурджык.
А ме асламӧн и тэнадӧн пӧльзуйтча ӧткодя.
Сійӧ босьтіс менсьым прӧстӧй наган да сетіс меным ассьыс наган-самовзводсӧ.
Сійӧ и ӧні на ме ордын — тульскӧй заводысь — 12719 №-а, вӧчӧма 1935 воын.
Ме сыкӧд ог торйӧдчы война помасьтӧдз.
Задание вылысь Зоя бӧр воис дзикӧдз вежсьӧма — мӧдног сэсся он шу.
Сійӧ ӧзтӧма конюшня, керка да надейтчӧ, мый сэні пӧгибнитісны гитлеровечьяс.
— Дзик мӧд чувство, кор вӧчан настоящӧй удж,
— шуис сійӧ.
— Да тэ ӧмӧй ӧнӧдз нинӧм эн вӧчлы?
Разведкаӧ ветлан, связь орйӧдлан...
— Сійӧтӧ мый!
— торкис менӧ Зоя.
— Тайӧ вывті этша.
Командир разрешение серти сійӧ ещӧ ӧтчыд муніс Петрищевоӧ.
Ми сійӧс виччысим куим лун.
Но сійӧ бӧрсӧ эз лок.
Мукӧдтор йывсьыс Ті тӧданныд.
Зоя висьтавліс меным, мый Ті асланыд семьяын олінныд зэв дружнӧя, пӧшти энӧ торйӧдчылӧй.
И ме решиті, мый Тіянлы донаӧн лоас и сійӧ этшаникыс, мый ме сямма Тіянлы висьтавнысӧ.
Кӧть ме и тӧді Зоятӧ сӧмын ӧти тӧлысь, сійӧ лои меным, кыдзи и миян отрядса мукӧд членъяслы, медся югыд, медся сӧстӧм мортӧн, кутшӧмӧс ми сӧмын тӧдлім.
Кор ті волінныд Петрищевоӧ, ме аддзылі и Тіянлысь питӧ — Шуратӧ.
Сійӧ сулаліс Тіянкӧд орччӧн Зоя гу дорын.
Зоя кыдзкӧ меным шуліс:
«Ми воккӧд абу ӧткодьӧсь, характеръяс миян зэв ёна торъялӧны».
А ме видзӧді Шура вылад да вӧлі гӧгӧрвоа, мый характеръясыс ёна ӧткодьӧсь.
Кыдзи ӧні аддза — сулалӧ сійӧ, видзӧдӧ Зоя вылӧ, вомдорсӧ курччӧма да оз бӧрд.
Бурӧдан кывъяс менам абуӧсь.
Да найӧ и оз вермыны лоны.
Ме гӧгӧрвоа, мый абуӧсь свет вылас сэтшӧм кывъяс, медым позьӧ вӧлі Тіянӧс бурӧдны ыджыд шогысь.
Но ме кӧсъя Тіянлы висьтавны: Зоя йылысь память некор оз кув, оз вермы кувны.
Сійӧ ловъя миян пӧвстын.
Сійӧ унаӧс на кыпӧдас тыш вылӧ, уналы на югдӧдас туйсӧ аслас подвигнас.
И миян радейтӧм, Тіян нывъяслӧн да пиянлӧн радейтӧм, став миян му пасьта пыр Тіянкӧд, дона Любовь Тимофеевна.
Клава».
* * *
Петрищевоӧ ветлӧм бӧрын некымын лун мысти радио вайис юӧр сы йылысь, мый Зоялы кулӧм бӧрас присвоитӧма Сӧвет Союзса Геройлысь звание.
... Март заводитчигӧн водз асылын ме вӧлі муна Кремльӧ получитны Зоялысь грамота.
Шоныд тувсов тӧв ӧвтіс чужӧмӧ.
Ме мӧвпалі сы йылысь, мый лои миянлы Шуракӧд курыда привычнӧйӧн, мый бергавліс миян юрын быд воськолын:
«Зоя тайӧс оз нин аддзыв.
Некор.
Сійӧ радейтліс тулыс.
А ӧні Зоя абу.
И Гӧрд площадь вывті сійӧ оз нин прӧйдит.
Некор».
Меным дыр эз ковмы виччысьны.
Регыд мысти менӧ нуӧдісны ыджыд, джуджыд жырйӧ.
Ме эг сразу гӧгӧрво, кӧні ме, — и друг аддзи: пызан сайсянь чеччис морт.
«Калинин...
Михаил Иванович...» друг гӧгӧрвои ме.
Да, тайӧ Михаил Иванович локтіс меным воча.
Сылӧн чужӧмыс меным вӧлі сэтшӧм тӧдса портретъяс серти, эг ӧтчыд ме аддзыв сійӧс мавзолей трибуна вылысь.
И сылӧн пыр бур, муртса читкыртыштӧм синъясыс нюмъялісны.
А ӧні найӧ вӧліны стрӧгӧсь да жугыльӧсь.
Сійӧ дзикӧдз дзормӧма, и чужӧмыс сылӧн меным кажитчис сэтшӧм мудзӧн...
Кыкнан кинас сійӧ топӧдліс менсьым киӧс да ньӧжйӧник, сэтшӧм меліа сиис меным дзоньвидзалун да вын.
Сэсся мыччис меным грамота.
— Тіян нылӧн вӧчӧм ыджыд подвиг йылысь память кузя, — кылі ме.
Тӧлысь мысти Зоялысь телӧсӧ вайим Мӧскуаӧ да дзебим Новодевичье шойна вылӧ.
Сы гу вылӧ сувтӧдӧма памятник, и сьӧд мрамор вылас гижӧма Николай Островскийлысь кывъяс, кодъясӧс Зоя коркӧ, кыдзи девиз, кыдзи завет, гижліс аслас записнӧй книжкаӧ да кодъясӧс сійӧ оправдайтіс аслас дженьыдик олӧмнас да аслас смертьнас:
«Медся донаыс мортлӧн — сійӧ олӧм.
Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, — и сійӧс овны колӧ сідзи, медым кулігад вермин шуны: став олӧмӧс, став вынӧс вӧлі сетӧма мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы».
ШУРА
Миянлы Шуракӧд воисны сьӧкыд лунъяс.
Ми дугдім виччысьны, ми тӧдім, мый виччысьны нинӧм.
Войдӧр миян став олӧмным вӧлі тыр аддзысьӧм вылӧ надейтчӧмӧн, сыӧ эскӧмӧн, мый ми бара аддзам да кутыштлам миянлысь Зоянымӧс.
Почтӧвӧй ящик дорӧ матыстчигӧн ми надейтчӧмӧн видзӧдлім сы вылӧ: сійӧ вермис вайны миянлы Зоя йылысь юӧр.
Ӧні ми прӧйдитлім сы дінті сы вылӧ видзӧдлытӧг, ми тӧдім — сэні миянлы нинӧм абу.
Нинӧм, мый вайис эськӧ миянлы радлун.
Зэв шог письмӧ воис Осиновӧй Гайясысь менам батьсянь.
Сійӧ ёна шогсис Зоя кулӧм кузя.
«Ог гӧгӧрво ме.
Кыдз нӧ тайӧ сідз?
Ме, старик, ола, а сійӧ абу...» гижис сійӧ, и сэтшӧм шӧйӧвошӧм, сэтшӧм бурӧдны позьтӧм шог вӧліны тайӧ строкаясас!
Письмӧыс ставнас вӧлі чутӧссьӧма синва войтъясысь, мукӧд кывъяссӧ ме сідз и эг вермы гӧгӧрвоны.
— Старикъясыс жальӧсь...
— дедыслысь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Шура.
Шура ӧні вӧлі менам поддержкаӧн, сыӧн ме олі.
Сійӧ зілис кыдз позьӧ унджык кадсӧ колльӧдны мекӧд.
Войдӧр сійӧ поліс биысь моз быдсяма «нежностьясысь», а ӧні вӧлі мекӧд бур да мелі.
«Мамочка», век шулывліс ӧні сійӧ, кор пӧшти вит арӧссянь ме эг кывлы сылысь тайӧ кывсӧ.
Сійӧ пондіс аддзыны да казявны сійӧс, мый войдӧр эз веськавлы сы син улӧ.
Ме заводиті куритчыны, и сійӧ казяліс:
ме кӧ кӧсъя куритчыны, сідзкӧ синва матын.
Аддзас, мый ме корся папирос, видзӧдлас чужӧмӧ, матыстчас:
— Мый нӧ тэ?
Оз ков.
Но, пӧжалуйста...
кора ме тэнӧ...
Войяснас сійӧ пыр чувствуйтіс, ме кӧ ог узь.
Сійӧ матыстчыліс, пуксьыліс менам вольпась дорышӧ да кыв шутӧг малаліс менсьым киӧс.
Кор сійӧ мунліс, ме чувствуйті ачымӧс эновтӧмаӧн да вынтӧмӧн.
Семьяын ыджыднас лои Шура.
Урокъяс бӧрын (школаын бӧр заводитчисны занятиеяс) сійӧ сразу жӧ воліс гортӧ, и эз кӧ вӧв воздушнӧй тревога, пуксьыліс небӧг сайӧ.
Но и лыддьысигас сійӧ эз вунӧдлы ме йылысь.
Мукӧд дырйиыс прӧстӧ чукӧстліс ньӧжйӧникӧн:
— Мама!
— Да, Шурик!..
И бара заводитліс лыддьысьны.
А кадысь кадӧ шыасьліс:
— Тэ он узь?
Вот кывзы...
видзӧд, кутшӧм лӧсьыда шуӧма, — и гораа меным лыддьывліс сылы торъя ёна кажитчысь строкаяссӧ.
Ӧтчыд, Крамскойлысь письмӧяс лыддигӧн, сійӧ шуис:
— Видзӧд, кутшӧм тайӧ вернӧ:
«Художниклӧн донасьыс-дона качество — сьӧлӧм».
Лӧсьыда шуӧма, да?
Ме тадзи гӧгӧрвоа: куж не сӧмын аддзыны — тайӧ этша, колӧ гӧгӧрвоны да чувствуйтны...
Эк, мама!
— друг горӧдіс сійӧ.
— А война бӧрын кыдзи ме кута велӧдчыны, тэ кӧ эськӧ сӧмын тӧдін!..
— Тэ он узь?
— юаліс сійӧ коркӧ мӧдпӧрйӧ.
— Позьӧ, ме включита радио.
Сэн, буракӧ, музыка.
Ме довкниті юрӧн.
И друг Чайковскийлӧн Витӧд симфонияысь вальс шыяс тыртісны жырйӧс.
Ставыс вӧлі сійӧ лунъясӧ миянлы испытаниеӧн, и тайӧ вӧлі сідзжӧ испытание: Зоя медся ёна радейтліс Витӧд симфониясӧ.
Ми чӧла кывзім, полім гораджыка лолыштны, полім, мый тайӧ помасяс, орас тревогаӧн, мый оз удайтчы помӧдз кывзыны...
А кор помасис финал, Шура ыджыд убеждениеӧн шуис:
— Вот аддзылан, Победа лунӧ обязательнӧ кутасны исполняйтны Витӧд симфониялысь финалсӧ.
Кыдзи тэ ногӧн?
... Колины лун бӧрся лунъяс.
Врагӧс шыбитісны Мӧскуа дорысь, но вӧрӧг водзсасис упорнӧя да чорыда.
Сійӧ босьтіс ыджыдджык юкӧнсӧ Украиналысь, Беларусьлысь, босьтіс блокада кытшӧ Ленинградӧс, писькӧдчис Сталинградӧ.
Враг сотіс да бырӧдіс аслас туй вылысь ставсӧ.
Сійӧ мучитіс, пытайтіс, ӧшӧдаліс, пӧдтіс, распинайтіс.
Зверство йылысь, жестокость йылысь важся став понятиеяссӧ оз вӧлі позь сравнитны сыкӧд, мый миянлы ковмис тӧдмавны тайӧ война дырйи.
Газет лист сотіс китӧ да сьӧлӧмтӧ, радио вайліс сэтшӧм юӧръяс, мый гӧрддзасьліс горшыд.
Совинформбюролысь сводкаяс кывзігӧн Шура йирис пиньяссӧ, сэсся, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн да кулаксӧ кабыртӧмӧн, дыр ветлӧдліс кыв шутӧг жырйӧд.
Шочиника миян ордӧ пыравлісны сылӧн ёртъясыс: косіник Володя Юрьев, Лидия Николаевналӧн пиыс, кодлӧн мамыс велӧдіс Зояӧс да Шураӧс нёльӧд классын;
Юра Браудо, кодкӧд ме вӧлі нин тӧдса;
Володя Титов да ещӧ детинка, кодлысь нимсӧ ме ог помнит, овыс вӧлі тешкодь — Неделько.
Вочасӧн найӧ кутісны пыравлыны частӧджык, но кор ме найӧс сулі миян ордысь, найӧ сразу жӧ чӧв ланьтлісны да тэрмасьлісны мунны.
Мыйла нӧ детинкаясыс мунӧны, мыйӧн сӧмын ме воа?
— Оз кӧсйыны мешайтны, — вочавидзис Шура.
СТРАНА БЫД ПОМСЯНЬ
Ӧтчыд, кор ме перйи ящикысь газет, менам кок улӧ уси кымынкӧ письмӧ.
Ме лэпті найӧс да босьті лыддьыны ки улӧ сюрӧм первойя письмӧ — маркатӧм, кусыньясас муртса вушйыштӧм фронтӧвӧй куимсэрӧг.
«Дона мам...» лыдди ме — и первойысь бӧрддзи.
Тайӧ гижисны тӧдтӧм йӧз, Сьӧд саридз флотса боечьяс.
Найӧ зілисны поддержитны менӧ менам шоглунын, Зояӧс шуисны чойӧн да сы вӧсна кӧсйысисны мститны.
И вот быд асыв почта кутіс ваявны меным письмӧяс.
Кытысянь сӧмын найӧ эз волыны!
Став фронтъяс вывсянь, канму быд помсянь мыччысисны миянлы Шуракӧд сы мында пӧсь, дружескӧй кияс, сы мында сьӧлӧм шыӧдчис миян дінӧ.
Гижисны и челядь, и верстьӧ йӧз, и мамъяс, кодъяс война вылын воштісны ассьыныс челядьсӧ, ребята, кодъяслысь фашистъяс виисны батьмамсӧ, и найӧ, кодъяс сійӧ кадӧ вӧліны бой нуӧдан поле вылын.
И ставныс найӧ быттьӧкӧ кӧсйисны босьтыштны аслыныс миян шоглысь юкӧнсӧ.
Ми Шуракӧд вӧлі ранитчӧмаӧсь вывті сьӧкыда, и тайӧ ранасӧ нинӧм эз вермы бурдӧдны.
Но — ог тӧд, кутшӧм кывъясӧн шуны тайӧс — радейтӧм либӧ сьӧлӧмсянь со-чувствуйтӧм, кодӧн ӧвтіс быд письмӧ, шонтісны миянӧс.
Ми эгӧ вӧлӧй ӧткӧн асланым шогын.
Сы мында йӧз зілисны бурӧдны миянӧс, кокньӧдны миянлысь шогнымӧс бур, мелі кывйӧн — и тайӧ вӧлі сэтшӧм дона миянлы, сэтшӧма поддерживайтіс миянӧс!
Регыд мысти сы бӧрын, кор ме получиті первойя письмӧсӧ, миян жыр ӧдзӧсӧ полӧмӧн тотшкӧдчыштісны, и пырис тӧдтӧм ныв.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник; мугов чужӧмыс, дженьыда шырӧм юрсиыс да ыджыд синъясыс — сӧмын абу рудӧсь, а лӧзӧсь — тӧдвылӧ уськӧдісны Зояӧс.
Сійӧ сулаліс ме водзын яндысигтыр да чышъян помсӧ чуньнас гартлӧдлігтыр.
— Ме военнӧй заводсянь, — джӧмдалігтыр да ме вылӧ полӧмӧн видзӧдлывлігтыр шуис сійӧ.
— Ме...
миян комсомолечьяс... ми ставӧн корам тіянӧс!
Волӧй миян ордӧ комсомольскӧй собрание вылӧ...
да выступитӧй.
Ми зэв ёна корам тіянӧс, зэв ёна!
Ме гӧгӧрвоа, тайӧ тіянлы зэв сьӧкыд, но ми...
Ме шуи, мый выступайтны ог вермы, но собрание вылӧ вола.
Аскинас рытъявылыс ме мӧдӧдчи заводӧ.
Заводыс вӧлі Мӧскуа помын; завод гӧгӧрыс уна керкаяс вӧлі джынвыйӧ киссьӧмаӧсь.
— Фугаска уси.
Пӧжар вӧлі, — меным юавтӧм вопрос вылӧ дженьыда вочавидзис заводӧ нуӧдысь.
Кор ми пырим гӧрд пельӧсӧ, собраниеыс вӧлі заводитчӧма нин.
Первойӧн, мый ме аддзи, — Зоялысь чужӧмсӧ, коді видзӧдіс ме вылӧ президиум пызансайса стенсянь.
Ме ньӧжйӧникӧн пукси бокӧджык да мӧді кывзыны.
Сёрнитіс томиник зон, пӧшти подросток на.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый план кык тӧлысь нин оз выполняйтсьы, сёрнитіс скӧра, пӧся.
Сэсся выступитіс мӧд, арлыднас сыысь ыджыдджык, и шуис, мый опытнӧй кияс цехын лоӧны пыр этшаджык и этшаджык, став лачаыс ремесленникъяс вылӧ.
— А кутшӧм кӧдзыд!
Цехыс кӧбрег дорысь абу бурджык!
Киыд металл бердӧ кынмӧ!
— кыліс места вывсянь гӧлӧс.
— Абу яндзим тэныд!
— сыладорӧ бергӧдчӧмӧн горӧдіс менам спутница.
— Яндысь!
Друг виччысьтӧг сувті да кори кыв.
Менӧ корисны прӧйдитны ляпкыдик трибуна вылӧ, и кор ме муні, портрет вывсянь Зоялӧн синъясыс видзӧдісны веськыда меным синмӧ.
Ӧні Зоялӧн портретыс вӧлі ме сайын, неуна бокынджык, быттьӧкӧ сійӧ сулаліс менам пельпом сайын да видзӧдіс ме вылӧ.
Но Зоя йылысь ме эг сёрнит.
— Тіян вокъясныд, тіян чойясныд фронт вылын быд лун, быд час жертвуйтӧны олӧмнас, — шуи ме.
— Ленинград тшыгъялӧ.
Быд лун вражескӧй снарядъясысь пӧгибайтӧны йӧз...
Ог, ог босьтчы гижны сійӧс, мый ме сэки висьталі.
Ме ог помнит кывъяссӧ.
Но томйӧзлӧн ме вылӧ веськӧдӧм синъясыс подтвердитісны: ме висьтала сійӧс, мый колӧ.
Сэсся найӧ вочавидзисны меным — дженьыда, решительнӧя.
— Ми мӧдам уджавны ещӧ скӧрджыка, — шуис сійӧ, коді выступайтіс первойӧн.
— Ми шуам ассьыным бригадаӧс Зоя нимӧн, — шуис мӧд.
... Тӧлысь мысти меным звӧнитлісны сійӧ заводсяньыс.
— Любовь Тимофеевна, ми ӧні плансӧ перевыполняйтам, — кылі ме.
И ме гӧгӧрвои: дзикӧдз сетчыны шоглы — сідзкӧ оскорбитны Зоялысь память.
Оз позь сетчыны, дзикӧдз усьны сьӧлӧмнад, оз позь кувны.
Менам абу правоыс дзикӧдз усьны шогӧ.
Колӧ овны.
Колӧ тышкасьны будущӧй ради, аслад войтырлӧн шуд ради.
Выступайтны йӧз водзын, сёрнитны уна йӧза аудиториякӧд меным вӧлі вывті сьӧкыд.
Но ме эг вермы ӧткажитчыны, кор менӧ корлісны волыны, а тайӧ вӧлі пыр частӧджык.
Ме эг лысьтлы ӧткажитчыны, сы вӧсна мый гӧгӧрвои: менам кывйӧй кӧ отсалӧ, сійӧ кӧ воӧ йӧз вежӧрӧдз, томйӧз вежӧрӧдз, ме кӧ верма вӧрӧглы паныд великӧй тышӧ пуктыны кӧть неыджыд пай, — сідзкӧ, ме должен тайӧс вӧчны.
«СИ ТЭ МЕНЫМ ШУДА И БУР ТУЙ!»
— Кӧні тэ вӧлін, Шура?
Мыйла сэтшӧма сёрмин?
— Ок, мамочка, прӧстит, пӧжалуйста.
Тадз нин артмис.
Шура быд лун воӧ пыр сёрӧнджык.
Сійӧ ӧні абу спокойнӧй, мый йылысь кӧ пыр зэв ёна мӧвпалӧ.
Мый йылысь?
Мыйла сійӧ оз висьтав меным?..
Ми абу велалӧмаӧсь юасьны мӧда-мӧдлысь.
Кӧсъян кӧ юксьыны сійӧн, мый тэнад сьӧлӧм вылад, — висьтав ачыд.
Тадзи сійӧ вӧвлі и век.
Мыйла нӧ сійӧ ӧні чӧв олӧ?
Мый лоис?
Мый ещӧ миян вермас лоны?
Гашкӧ, воис Осиновӧй Гайясысь письмӧ?
Здоровӧсь-ӧ пӧрысьяс?..
Вот талун локтас Шура, и ме ачым ставсӧ сылысь юала.
И, пызан идралігӧн, друг тӧдлытӧг ме чышкышті кутшӧмкӧ вунӧдӧм бумага лист.
Копыртчи, лэпті.
Бумага лист вылас вӧлі Шура киӧн перепишитӧма кывбуръяс танк водитель йылысь, коді капитан Гастелло моз бӧръя здукас нин нуӧдіс вӧрӧг вылӧ биӧн ыпъялысь ассьыс машинасӧ:
<rus>Вот он по рытвинам крутым</rus>
<rus>Идет неудержимо,</rus>
<rus>И вьются по ветру за ним</rus>
<rus>Густые космы дыма.</rus>
<rus>Он возникает тут и там,</rus>
<rus>Как мститель, в самой гуще,</rus>
<rus>И настигает по пятам</rus>
<rus>Идущих и бегущих.</rus>
<rus>Дымится в поле снежный прах</rus>
<rus>На узком перекрестке, —</rus>
<rus>Трещат у танка на зубах</rus>
<rus>Обозные повозки.</rus>
<rus>Он через рвы летит вперед, —</rus>
<rus>В глазах мелькают пятна, —</rus>
<rus>И землю ту, что он берет</rus>
<rus>Он не отдаст обратно...</rus>
<rus>Ты различишь его в огне</rus>
<rus>По свету славы вечной,</rus>
<rus>По насеченной на броне</rus>
<rus>Звезде пятиконечной.</rus>
Ме лыдди тайӧ кывбуръяссӧ да друг гӧгӧрвои сійӧс, мый йылысь полі мӧвпавны став тайӧ кад чӧжыс: Шура мунас.
Мунас фронт вылӧ, и нинӧм, нинӧм сійӧс оз бергӧд.
Сійӧ нинӧм на эз шу меным, ӧти кыв на эз висьтав, и сылы ещӧ дас сизим арӧс на эз тыр, но ме тӧді: тадзи лоас.
И ме эг ӧшибитчы.
Кыдзкӧ рытнас гортӧ воӧм бӧрын ме ещӧ коридорын на кылі сёрни да, кор восьті ӧдзӧс, аддзи: пукалӧны витӧн — Шура, Володя Юрьев, Володя Титов, Неделько да Юра Браудо; быдӧнлӧн вомас папирос, жыр тырӧма табак тшынӧн.
Тайӧ здукӧдзыс ме некор эг аддзыв, медым Шура куритіс.
— Мыйла нӧ тайӧ тэ?
— сӧмын юалі ме.
— Миянӧс генерал и то ачыс гӧститӧдіс, — тэрыба, быттьӧ смелмӧдчӧм бӧрын, вочавидзис Шура.
— Ми...
тӧдан, ми мӧдам Ульяновскӧй танкӧвӧй училищеӧ.
Миянӧс примитісны нин.
Ме кыв шутӧг лэдзчыси улӧс вылӧ...
— Мамочка, — ме дорӧ крӧвать вылӧ пуксьӧмӧн войнас шуаліс Шура, — тэ сӧмын гӧгӧрво.
Но, пӧжалуйста!
Бокӧвӧй йӧз гижӧны тэныд:
«Ми кутам мститны Зоя вӧсна».
А ме, рӧднӧй вок, кольчча гортӧ?
Кыдзи нӧ ме видзӧдла йӧзыслы синмас?
Ме чӧв олі.
Ме кӧ сэки эг аддзы кывъяс, кодъяс эськӧ кутісны мунӧмысь Зояӧс, кутшӧм кывъяс аддза ме ӧні?..
1942 вося май 1 лунӧ Шура муніс.
— Найӧс оз кутны колльӧдны, — шуис сійӧ аслас другъяс йылысь.
— И менӧ оз ков, ладнӧ?
А то налы ӧбиднӧ лоӧ.
А тэ си меным шуда и бур туй.
Ме полі, мый менам гӧлӧсӧй оз пет, и сӧмын кыв шутӧг довкниті юрӧн.
Пиӧй ещӧ ӧтчыд кутыштліс менӧ, крепыда окыштіс да петіс жырйысь.
Ӧдзӧс клопкысис-пӧдлассис, и тайӧпӧрйӧ ме коли дзик ӧтнамӧн.
... А кымынкӧ лун мысти воис письмӧ Осиновӧй Гайяссянь: кулӧма менам мам.
«Эз вермы ас вывтіыс нуӧдны Зоя пӧгибнитӧм кузя шогсӧ», гижис бать...
УЛЬЯНОВСКСЯНЬ ЮӦРЪЯС
Шура гижис меным пӧшти быд лун.
Сійӧ веськалӧма аслас ёртъясыскӧд ӧти отделениеӧ да шуткаӧн шуліс сійӧс «201-ӧд мӧскуаса школаса дасӧд класслӧн Ульяновскӧй филиалӧн».
«Эк, мама, — гижліс сійӧ первойя письмӧяс пиысь ӧтиын, — нинӧм ӧд ме ог куж!
Весиг стройын бура ветлӧдлыны ог куж: талун, например, ёртлы тальччи коклябӧрас.
Командиръясӧс приветствуйтны сідзжӧ ог куж.
И менӧ таысь юрӧд оз малавны».
Кадыс муніс — и мӧд письмӧын сійӧ гижис:
«Мудза, ог тырмымӧн узь, но уджала зверь моз.
Бура велӧді нин винтовка, граната, наган.
Кольӧм лунъясӧ ми ветлім полигон вылӧ, кӧні лыйсим танксянь.
Менам результатъяс нормальнӧйӧсь: 400 да 500 метр ылнаӧ танксянь, пушкаысь да пулемётысь лыйсьӧмӧн, пельӧ веськалі «хорошо» вылӧ.
Тэ ӧні менӧ он тӧд: командиръясӧс приветствуйта зэв бура да и стройын ветлӧдла бура».
Кор велӧдчӧмыс кутіс матыстчыны экзаменъяслань, Шура быд письмӧын мӧдіс кевмысьны:
«Мама, верман кӧ, то судзӧд меным паськыд тасма; верман кӧ — портупеяаӧс.
И некымын лун мысти бара:
«Мама, корсь бурджыка!
Кутшӧм нӧ ме лоа офицер, тасмаыс кӧ менам дзик некытчӧ оз туй».
Тайӧ строкаяс пырыс ме вылӧ видзӧдісны ичӧтик Шуралӧн ӧтчаяннӧй синъясыс.
Стӧч тадзи жӧ, пӧшти тайӧ жӧ кывъяснас сійӧ корліс челядь дырйиыс, кор сылы мыйкӧ зэв ёна ковмыліс.
Со ме водзын Шуралӧн сё письмӧ, медся первойсяньыс бӧръяӧдзыс, — и, найӧс лыддигӧн, ме аддза, кыдзи быдмис, кыдзи возмужайтіс менам детинка.
Ӧтчыд ме получиті сысянь татшӧм письмӧ:
«Мама, миян занятиеяс училищеын матыстчӧны помлань — ноябр 1 лунӧ заводитчӧны экзаменъяс.
Ме мудзи, узя этша, но уджала уна.
Тӧдчӧ, мый ме тані велӧдча мукӧдъяс дорысь кык мында регыдджык на.
Коли.
Тайӧ экзаменъясыс лоасны менам олӧмын медся главнӧйӧн.
Ме зэлӧда ассьым став вынъяс, став внимание, сы вӧсна мый канму должен получитны бура гӧтӧвитӧм танкист-лейтенантӧс, именнӧ лейтенантӧс, а оз младшӧй лейтенантӧс и оз старшӧй сержантӧс.
Тэ гӧгӧрво — тайӧ абу вылӧ пуксьӧм, ышнясьӧм; прӧстӧ ме должен вӧчны ставсӧ, мый верма, медым лоны коланаӧнджык, пӧлезнӧйӧнджык.
Ме лыддя сы йылысь, кыдзи фашистъяс соталӧны миянлысь каръяс да сиктъяс, кыдзи найӧ мучитӧны челядьӧс да нывбабаясӧс, ме казьтыла сы йылысь, кыдзи кувтӧдзыс мучитісны Зояӧс, и кӧсъя сӧмын ӧтитор: регыдджык фронт вылӧ».
И мӧд письмӧ:
«Мама, кывзы: госэкзаменъяс помасисны.
Техника кузя — «отлично», огневӧй подготовка кузя — «отлично», тактика да военнӧй топография кузя — «отлично»...»
А тайӧ гордӧй, праздничнӧй письмӧ помас — содтӧд:
«Получиті письмӧ дедушкасянь — сійӧ висьӧ да олӧ ӧтнасӧн».
... Ӧтчыд арся шоныд рытӧ ме пукалі ӧшинь дорын да видзӧді улича вылӧ.
Ме водзын куйлісны письмӧяс, кодъяс вылӧ колӧ вочавидзны, а ме век ог вӧлі вермы вештыны синъясӧс кымӧртӧм югыд енэжысь.
И друг менсьым синмӧс тупкисны шоныд, паськыд кипыдӧсъяс.
— Шурик!..
— сӧмын и верми ме шуны.
— Тэ эн кывлы ни стучитӧмсӧ, ни сійӧс, кыдзи меным восьтісны, нинӧм!
— сералігтыр шуис сійӧ.
— Ме сулала ӧдзӧс дорын, видзӧда тэ вылӧ, а тэ век пукалан и пукалан!
— И менсьым синъясӧс кинас тупкиг (быттьӧ мӧвпаліс, мый меным тадзи кокньыдджык лоӧ ылысь кывзыны), шуис: — Ме вои прӧщайтчыны.
Аски муна фронт вылӧ.
Сійӧ ёнмӧма, пельпомъясыс лоӧмаӧсь ещӧ паськыдджыкӧсь, но лӧз синъясыс видзӧдісны век сідз жӧ детинкалӧн моз гажаа да прӧстӧя.
И бара вӧлі сьӧкыд, шог вой.
Шура чорыда узис, кипыдӧссӧ банбок улас пуктӧмӧн, а ме частӧ чеччывлі видзӧдлыны сы вылӧ и эг вермы любуйтчыны.
Меным страшнӧ вӧлі мӧвпавны, мый тайӧ войыс помасяс.
Но аслас пӧраӧ ывлаыс югдіс, Шура ырскӧбтіс-чеччис, ӧдйӧ мыссис да пасьтасис, тэрмасьӧмӧн юис чай да, ме дорӧ матыстчӧмӧн, шуис привычнӧйӧс нин:
— Эн колльӧд.
Асьтӧ видз.
А ме вӧсна эн тӧждысь.
— Ло честнӧйӧн...
да стойкӧйӧн...
гиж частӧджык...
— муртса ме верми шуны.
ВОЕННӦЙ КОРРЕСПОНДЕНТ
Шура муніс, и письмӧяс сысянь эз вӧвны.
Коли тӧлысь.
Ме пола вӧлі матыстчыны почтӧвӧй ящик дорӧ — меным пыр кажитчис, мый ме аддза сэтысь омӧль юӧр...
Тайӧ вӧліны зэв сьӧкыд лунъяс, кодъяс тырӧсь вӧліны сэтшӧм личкысь, сэтшӧм мучительнӧй виччысьӧмӧн, кутшӧмӧс ме эг тӧдлы весиг Зоя мунӧм бӧрын.
Сэки ӧд ме ещӧ эг на тӧд, мый сэтшӧмыс челядь воштӧмыс.
Ӧні ме тайӧс тӧда.
Мукӧд дырйи тревогаыс вӧтлысис ме бӧрся сідзи, мый ме зільлі пышйыны сыысь, быттьӧкӧ вӧлі позьӧ пышйыны ассьыд, аслад думъясысь....
Ме ветлӧдлі уличаяс кузя да зільлі мудзтӧдчыны сідз, медым гортӧ воӧм бӧрын сразу жӧ унмовсьны.
Но тайӧ шоча удайтчывліс меным.
Кутшӧма кӧть эг ветлыв уличаяс кузя, кымын километр кӧть эг прӧйдитлы, всё равно бӧрыннас пӧшти войбыд куйлывлі восьса синъясӧн.
Частӧ ме ветлывлі подӧн Новодевичье шойна вылӧ, Зоя гу вылӧ.
Ӧтчыд, гу дорас локтігӧн, ме аддзи сы дорысь паськыд пельпомъяса военнӧй мортӧс.
Кор ме вои матӧджык, сійӧ бергӧдчис мелань.
Тайӧ вӧлі ар комын вита, восьса, шань чужӧма, сюся видзӧдысь руд синъяса морт.
Меным кажитчис, быттьӧ сійӧ мыйкӧ кӧсйӧ шуны.
Ме видзӧдлі сы вылӧ, но здук мысти сійӧ муніс.
Ме вунӧді сы йылысь.
Но мунігӧн ме бара аддзи туй кежанінысь; сійӧ воис меным паныд.
— Любовь Тимофеевна?
— юаліс сійӧ полӧмӧн моз.
— Да, — шензигтыр вочавидзи ме.
И сэки сійӧ висьталіс асьсӧ:
— Лидов.
Ме эг вунӧдлы тайӧ нимсӧ: ӧд сыӧн вӧлі кырымалӧма «Правдаын» сійӧ тӧдса строкаяссӧ
— рассказ сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс партизанка Таня...
Ме топыда кутлі Лидовлысь кисӧ.
Ми ньӧжйӧник мӧдӧдчим туй кузя петанінлань.
— Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд, — сьӧлӧмысь шуи ме.
— Меным важӧн нин окота вӧлі аддзывны тіянӧс...
И ми кутім сёрнитны сідзи, быттьӧ ми сыкӧд вӧлім тӧдсаӧсь зэв нин важысянь.
Лидов висьталіс меным, кыдзи сійӧ первойысь кывлӧма Зоя йылысь.
Сійӧ узьӧма ичӧтик, джынвыйӧ киссьӧм керкаын Можайск дорын.
Кор пӧшти ставныс унмовсьӧмаӧсь, керкаӧ шонтысьны пырас кутшӧмкӧ старик.
Сійӧ водас джоджас Лидовкӧд орччӧн.
— Кыла ме, — висьталіс Пётр Александрович, — стариклы оз узьсьы.
Ойзӧ, лӧвтӧ, мыйкӧ сьӧлӧмыс абу местаас сылӧн.
«Кытчӧ мунан, старик?
— юалі.
— Мый нӧ тэ пыр на лӧвтан?»
И сэки старик висьталӧма Лидовлы, мый сійӧ кывлӧма ныв йылысь, кодӧс гитлеровечьяс ӧшӧдӧмаӧсь Петрищево сиктын.
Старик эз тӧд некутшӧм подробностьяс.
Сійӧ сӧмын повторяйтіс:
«Нывсӧ ӧшӧдісны, а сійӧ речь висьталіс...»
Лидов сэки жӧ чеччас да мунас Петрищевоӧ.
И тайӧ войсяньыс сійӧ дас вой чӧж подряд мудзлытӧг тӧдмалас ставсӧ, мый висьталӧны нывка пӧгибнитӧм йылысь, коді асьсӧ шуӧма «Таняӧн».
Сійӧ босьтас сӧмын фактъяс, сы вӧсна мый вӧлі убедитчӧма: фактъяслӧн гӧлӧсыс юрӧбтас гораджыка став сійӧтор дорысь, мый вермис эськӧ висьтавны журналист либӧ писатель ассяньыс.
— Мыйла нӧ ті ньӧтчыд энӧ волӧй ме ордӧ?
— юалі ме.
— Полі, мый тіянлы лоас сьӧкыд, — прӧстӧ вочавидзис сійӧ.
— Ті важӧн нин фронт вылын?
Сэки сійӧ первойысь нюммуніс — тайӧ нюмыс шензьӧдана мичмӧдліс сылысь чужӧмсӧ.
— Фронт вылын ме война заводитчан первой чассянь, — шуис сійӧ.
— Сэки Мӧскуаын война йылысь ещӧ эз на и тӧдны!
Июнь 22 лун суис менӧ Минскын, ме сэні вӧлі «Правдалӧн» корреспондентӧн...
Интереснӧ тайӧ вӧлі, — мӧвпаліс содтіс сійӧ да нюмъялігтыр тӧдвылас уськӧдіс сы йылысь, кыдзи телеграф пӧдвалын, кытчӧ сійӧ пырис чорыд бомбёжка дырйи, сетісны сылы Мӧскуасянь телеграмма, кодӧс вӧлі ыстӧма лунӧн водзджык.
Тайӧ вӧлі дзик мирнӧй телеграмма.
Редакция корис Лидовӧс гижны статья уборочнӧй кампания кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь.
Сійӧ дзебӧма телеграммасӧ зептас да тӧвзяс машинаӧн воинскӧй частьӧ, коді лӧсьӧдчӧ вӧлі оборонительнӧй бойяс кежлӧ.
Минскса уличаясын ыпъяліс нин би, и бомбёжкаыс эз на дугдыв.
Сэки, тайӧ жӧ первой луннас, Лидов передайтіс «Правдаӧ» корреспонденция, но сэн нинӧм эз вӧв гижӧма уборочнӧй кампания йылысь...
Сійӧ висьталіс тайӧ ставтор йывсьыс зэв прӧстӧя, этшаник кывъясӧн.
А ме восьлалі, кывзі сылысь да мӧвпалі:
«Вот овлӧ — тӧдан мортӧс воясӧн и нинӧм он вермы висьтавны сы йылысь.
А ӧні и ӧти чассӧ ми Пётр Александровичкӧд эгӧ вӧлӧй ӧтлаын да зэв этша сійӧ висьталіс ас йывсьыс, но ме тӧда сы йылысь зэв уна, тӧда медся главнӧйсӧ.
Тӧда, мый сійӧ веськыд да честнӧй морт, отважнӧй да спокойнӧй, кужӧ кутны асьсӧ киясын, некор оз шӧйӧвош.
Тӧда, мый сьӧкыд фронтӧвӧй обстановкаын оз кывъясӧн, а делӧ вылын, аслас став поведениенас велӧдӧ сійӧс кытшалысь йӧзӧс лоны спокойнӧйӧн да выдержаннӧйӧн.
— Ме талун бара муна фронт вылӧ, — прӧщайтчигӧн сійӧ шуис меным да ньӧжйӧникӧн содтіс: — А война бӧрын ме непременнӧ гижа Зоя йылысь небӧг.
Ыджыд, бур небӧг.
ВИТ ФОТОГРАФИЯ
1943 вося октябр 24-ӧд лун вайис меным выль испытание.
Газетӧ вӧлі лэдзӧма вит фотография: найӧс аддзӧмаӧсь гитлеровскӧй офицер ордысь, кодӧс виӧма сӧветскӧй боеч Смоленсксянь матын, Потапово сикт дорын.
Немец фотографируйтӧма Зояӧс виигас, сылысь бӧръя минутъяссӧ.
Ме аддзи лым вылысь виселица, аддзи ассьым Зояӧс, немечьяс пӧвстысь ассьым нывкаӧс...
сійӧ морӧс вылысь пӧвтор, кытчӧ гижӧма «Ӧзталысь»...
и найӧс, кодъяс пытайтісны да мучитісны сійӧс.
Сійӧ чассяньыс, кор ме тӧдмалі менам нывка пӧгибнитӧм йылысь, дугдывтӧг мучитіс менӧ ӧтитор: мый йылысь мӧвпаліс сійӧ, кор муніс аслас медбӧръя, страшнӧй туяс?
Мый чувствуйтіс?
Мый йылысь казьтывліс?
Менӧ чорыда шымыртліс ыджыд шог.
Ме эг вӧв сыкӧд сэки, кор ме вӧлі сылы медъёна кола; ме эг вермы кокньӧдны сылысь бӧръя минутъяссӧ ни кывйӧн, ни сы вылӧ видзӧдлӧмӧн...
И вит фотографияыс быттьӧ нуӧдісны менӧ Зоялӧн смертнӧй туй вывті.
Ӧні ме аслам синъясӧн аддзылі, кыдзи сійӧс казнитісны, ачым вӧлі сэні, но вывті нин сёрӧн...
Тайӧ снимокъясыс, быттьӧ, горзісны:
«Видзӧд, кыдзи сійӧс мучитісны!
Видзӧд, ло сы пӧгибнитӧмлӧн чӧв олысь свидетельӧн, переживайт выльысь став дойсӧ, став мучитчӧмсӧ — сылысь и ассьыд...»
Со сійӧ мунӧ ӧтнас, мучитӧма, оружиетӧм, но сы копыртӧм юрын мыйта выныс да гордостьыс!
Тыдалӧ, тайӧ здукас сійӧ весиг оз аддзы ас гӧгӧрсьыс палачьяссӧ. Мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ?
Лӧсьӧдчӧ кувны?
Казьтылӧ ассьыс став дженьыдик югыд олӧмсӧ?..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«МЕНЫМ ЗЭВ ОКОТА ОВНЫ!»
... А Шурасянь письмӧяс век на эз вӧвны.
И друг, ещӧ некымын лун мысти, ме восьті «Правда» да коймӧд лист бок вылысь аддзи юӧртӧм:
«Действующӧй армия.
Октябр 27 лун (телеграф кузя).
Энскӧй соединениелӧн частьяс чорыд бойясӧн помалӧны колясъяссӧ 197-ӧд немецкӧй пехотнӧй дивизиялысь, кодлӧн офицеръясыс да салдатъясыс 1941 вося ноябрын Петрищево сиктын мучитісны да виисны отважнӧй партизанка Зоя Космодемьянскаяӧс.
«Правдаын» йӧзӧдӧм вит немецкӧй фотоснимок, кӧні петкӧдлыссьӧны Зоя вылын вӧчӧм расправа, кыпӧдісны миян боечьяс да офицеръяс скӧрлунлысь выль гы.
Тані отважнӧя тышкасьӧ да мститӧ чойыс вӧсна Зоялӧн вокыс — комсомолеч-танкист, гвардии лейтенант Космодемьянский.
Бӧръя бойын «КВ» танкса экипаж Космодемьянский ёрт командование улын, гитлеровечьясӧс лыйліг да гусеницаяснас талялігтыр, первойӧн пырис вражескӧй оборонаӧ.
Майор Г. Вершинин».
Шура ловъя!
И мститӧ чойыс вӧсна!
И сійӧ бырӧдалӧ буретш сійӧ гитлеровечьяссӧ, кодъяс мучитісны да виисны Зояӧс...
И бара понді получайтны письмӧяс, но эг нин мирнӧй Ульяновскысь, а самӧй война мунанінысь.
1944 вося январ 1 лунӧ менӧ садьмӧдіс гора звонок.
— Коді эськӧ тайӧ?
— шензьӧмӧн гораа шуи ме, восьті ӧдзӧс да виччысьтӧмӧйла кынми места вылӧ: ме водзын сулаліс Шура.
Сійӧ кажитчис меным настоящӧй великанӧн — стройнӧй, паськыд пельпомъяса, кӧдзыдӧн ӧвтысь кузь шинеля.
Чужӧмыс сылӧн тӧвсьыс да ӧдйӧ мунӧмсьыс гӧрдӧдӧма, сук синкым вылас да синлысъясас сылісны лымчиръяс, синъясыс долыда югъялісны.
— Мый нӧ сідз видзӧдан, эн тӧд?
— сералігтыр юаліс сійӧ.
— Видзӧда — Илья Муромец воис!
— вочавидзи ме.
Тайӧ вӧлі выль во кежлӧ медся виччысьтӧм да медся дона пӧдарок.
Шура сідз жӧ вӧлі зэв рад.
Сійӧ ӧти воськов эз вешйыв ме дорысь да, кӧсйыліс кӧ петавны улича вылӧ — папиросла либӧ прӧстӧ сідз прӧйдитчыштны, — ичӧтик моз шулывліс:
— Ветлам мекӧд!
Луннас сійӧ некымынысь заводитлас сёрнитны пыр ӧтитор йылысь:
— Висьтав, кыдзи тэ олан.
— Да ме жӧ тэныд гижлі.
— Мый гижӧмыд!
Тэ висьтав.
Тэныд важмоз пыр на гижӧны?
Петкӧдлы письмӧястӧ...
Вай ме отсала тэныд вочавидзны...
Тайӧ эз вӧв лишнӧй: письмӧяс важмоз воисны меным помтӧг.
Йӧзыс гижисны меным, гижисны школаӧ, кӧні велӧдчыліс Зоя, газетъяслӧн редакцияясӧ, комсомоллӧн райкомъясӧ.
«Кор ме сулала пост вылын, меным кажитчӧ, мый Зоя — орччӧн мекӧд», гижис меным Сталинград дорсянь ныв-воин, Зоякӧд ӧткодь арлыда Октябрина Смирнова.
«Сета клятва: кута честнӧя служитны войтырлы, лоа сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі Зоя», ВЛКСМ Таганскӧй райкомӧ гижліс да корис ыстыны фронт вылӧ Зоякӧд ӧткодь арлыда москвичка-ныв.
«Ме кута воспитывайтны ассьым школьникъясӧс сідзи, медым найӧ вӧліны Зоя кодьӧсь, Тіян чудеснӧй, повтӧм ныв кодьӧсь», гижис меным том велӧдысь Башкириясянь.
«Тайӧ шогыс — миян, тайӧ шогыс — войтырлӧн», гижлісны новосибирскса школаысь велӧдчысьяс.
И ещӧ и ещӧ воалӧны пӧсь, сьӧлӧмсяньныс гижӧм письмӧяс, клятваяс, кывбуръяс Сибырсянь, Балтикадорсянь, Уралсянь, Тбилисисянь.
Воалісны письмӧяс и рубеж сайысь — Индиясянь, Австралиясянь, Америкасянь...
Шура лыддис став письмӧяссӧ.
Сэсся выльысь босьтіс киас Англияысь воӧм ӧти письмӧ.
Со мый вӧлі тайӧ письмӧас:
«Дона ёрт Любовь Космодемьянская!
Ми гӧтыркӧд олам ичӧтик патераын Лондон дорын.
Ми сӧмын на лыддим Тіян муса, збой нывка йылысь.
Кулӧм водзвылас шуӧм сылӧн кывъясысь миян петіс синваным: кутшӧм смеллун, кутшӧм мужество сэтшӧм том нывкалӧн!
Выль во заводитчигӧн ми виччысям ассьыным первой кага, и сійӧ кӧ лоас ныв, ми шуам сійӧс Тіян ныв нимӧн — первой социалистическӧй государствоса великӧй войтырлӧн ныв нимӧн.
Помтӧм радлунӧн ми кывзам да лыддям тіян великӧй тыш йылысь.
Но радлӧмыд этша на, ми кӧсъям тышкасьны тіянкӧд орччӧн — оз кывъяс, а удж, вот мый ӧні колӧ.
Ми эскам, мый абу ылын сійӧ кад, кор ми медбӧрын аддзам пеж фашизмлысь гибельсӧ. Фашизмсӧ ми мустӧмтам сідз жӧ, кыдзи и Ті.
Тіян войтыр пырас историяӧ кыдзи войтыр, кодлӧн отвагаыс, мужествоыс да стойкостьыс вӧчисны позянаӧн фашизм вылын победа.
Английскӧй войтыр бура гӧгӧрвоӧ, мый Рочму водзын сійӧ мынтыны вермытӧм долга, и миян частӧ шуӧны:
«Мый лои эськӧ миянкӧд, не кӧ эськӧ рочьяс!»
Кор кино экран вылысь аддзам Сталинӧс, сразу грымӧбтӧны аплодисментъяс, кылӧ «ура» горзӧм да приветственнӧй горӧдӧмъяс.
Помалам письмӧсӧ пожеланиеӧн: победа вӧсна да миян вечнӧй дружба вӧсна — война кадӧ и мир дырйи!
Мед олас сӧветскӧй войтыр да сылӧн славнӧй Гӧрд Армия!
Братскӧй приветӧн — Мэйбл да Дэвид Ризъяс».
— Тэ вочавидзин налы?
— юаліс Шура.
— Тайӧ бур.
Ме ногӧн, гижӧма сьӧлӧмсяньыс, сідз ӧд?
Тыдалӧ, найӧ гӧгӧрвоӧны, мый ми воюйтам ог сӧмын ас вӧсна, но и став вӧсна.
Сӧмын эськӧ мед найӧ тайӧс эз вунӧдны!
... Рытнас воис миянӧ менам вок Сергей.
Шуралы лои зэв нимкодь сы воӧмысь.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ воча да сёрнитісны сёр войӧдз.
Ме кӧзяйкаалі, частӧ петавлі кухняӧ, и ме кывлі сэки на сёрниысь сӧмын ӧткымын фразаяс.
— ... Вот тэ ӧтчыд гижлін, мый орӧдчин колоннасьыд да пызйыштін-тӧвзин вӧрӧг вылӧ, — шуис Сергей.
— Мыйла?
Тайӧ абу збойлун, а тайӧ молодечество.
Ог радейт!
Колӧ лоны смелӧн, но мыйла петкӧдлыны тӧлктӧг збоялӧм?
— Мӧвпавны кӧ асьтӧ видзӧм йылысь, сэки смеллун йылысь колӧ вунӧдны!
— кылі ме Шурасянь вочакыв.
— А тэ ӧмӧй он кывкут аслад салдатъяс олӧм вӧсна?
Тэ ӧд — командир...
— Висьтав, сӧмын эн дӧзмы, — недыр мысти кылі ме: — кыдзи тэ подчинённӧйясыдкӧд?
Томйӧзкӧд тайӧ овлӧ: петкӧдлӧны асьнысӧ ыджыд начальникъясӧн...
— Ме аслам йӧзлы ёрт.
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧмӧсь найӧ!..
И бара воклӧн гӧлӧс:
— А смеллун йывсьыд...
Тӧдан, ещӧ ӧтчыд лыддьы Толстойлысь рассказ «Набег».
Сэні зэв лӧсьыда та йылысь шуӧма.
Дженьыда да стӧча...
Шура висьтавліс этша да скупа.
Воддза дорысь сійӧ асьсӧ кутӧджык, и быттьӧ веситӧ быд кыв.
Тайӧ волігӧн ме казялі, мый сійӧ ёна вежсьӧма.
Тайӧс сьӧкыд вӧлі висьтавны кывъясӧн.
Гашкӧ, и ме ӧшибайтча, но меным кажитчӧ: коді кӧть ӧтчыд вӧвліс бойын, коді кӧть ӧтчыд прӧйдитіс тайӧ векни трӧпаӧдыс, кӧні ӧтар боксяньыс олӧм, а мӧдарсяньыс — смерть, сійӧ оз радейт уна кывйӧн висьтавлыны война йылысь, опасностьяс йылысь, кодъясӧс сійӧ аддзыліс.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі: Шура уна аддзыліс да пережитіс, и, гашкӧ, сы вӧсна сійӧ лоӧма верстьӧджыкӧн, собраннӧйджыкӧн да суровджыкӧн и такӧд тшӧтш — небыдджыкӧн, нежнӧйджыкӧн.
Аскинас Шура муніс госпитальӧ видлыны раненӧй ёртсӧ.
Кор сійӧ локтіс бӧр, сылӧн чужӧмыс дзик вӧлі мӧд, ме муртса тӧді тӧрытъя долыд багатырӧс.
Сійӧ кельдӧдӧма, омӧльтчӧма.
Ме тревожнӧя видзӧдлывлі тайӧ рӧднӧй, сэтшӧм на том чужӧм вылас: сэні кыдзкӧ сразу тӧдчанаӧсьджык лоӧмаӧсь банлыясыс, черлыыс, кӧрӧм синкымъясыс, кодъяс костын артмӧма чукыр, топыда топӧдӧм вомдоръясыс.
— Мый вӧчӧмаӧсь фашистъяс мортыскӧд!
— шуис сійӧ сьӧкыдпырысь.
— Тӧдан, тайӧ менам бур друг.
Сылӧн вӧлі эз прӧстӧй олӧм.
Сылы арӧс на абу вӧлӧма, кор кольӧма сирӧтаӧн.
Эз вӧв кокни, а мортӧн лоис.
Помаліс военнӧй училище, сэсся выдержитіс Ленинградын блокада, получитіс мӧд степеня ограничение, но ӧткажитчис сыысь да бара муніс фронт вылӧ.
И вот дзик на неважӧн ставыс ӧтпырйӧ: осколок тыас, сьӧлӧм дорас, киас, и кынӧмас ранитчӧма, и контузия.
Эз сёрнитлы, эз вӧрзьӧдчыв, эз кыв — думыштлы сӧмын!..
Коля Лопохаӧн сійӧс шуӧны.
Тэ кӧ эськӧ аддзылін, кутшӧм сылы нимкодь вӧлі менам волӧмысь!..
Шура вешйис ӧшинь дорӧ и, мелань бергӧдчывтӧг, ыджыд вынӧн, сьӧлӧмсяньыс, заклинание моз друг шуис:
— Ме непременнӧ бӧр локта!
Кокъястӧг, киястӧг, синтӧмма — всё равно кута овны!
Меным вывті окота овны!
... А гортӧ воӧм мысти коймӧд луннас шуис:
— Эн ӧбижайтчы, мамочка, но ме муна срокысь водз.
Меным сьӧкыд тані.
Сэні пӧгибайтӧны йӧзыс,
а тані...
Ме гӧгӧрвоа, олӧмыс должен водзӧ мунны...
но тайӧ меным сьӧкыд...
— Олышт ещӧ, донаӧй!..
Тайӧ ӧд тэнад законнӧй шойччӧг...
— Ог вермы.
Всё равно меным тайӧ абу шойччӧм.
Ме всё равно нинӧм йылысь мӧвпавны ог вермы, сӧмын фронт йылысь, ёртъяс йылысь.
И позьӧ кӧ, мамочка, тайӧпӧрйӧ тэ колльӧд менӧ, ладнӧ?
Ме кӧсъя дырджык овны тэкӧд.
Ме сійӧс колльӧді Беларусь вокзалӧ.
Вӧлі лӧнь кӧдзыд рыт.
Туйяс весьтын ылын вежоват сэзь енэжын улын дзирдаліс кодзув.
И сэтшӧм тешкодьӧн кажитчис меным тайӧ чӧвлуныс сійӧ часас, кор ме колльӧді пиӧс да тӧді, мый сійӧ регыд мысти бара веськалӧ би да смерть тӧвнырӧ...
Ми босьтім билетсӧ мягкӧй вагонӧ.
Шура пырис вагонас, медым пуктыны местаас ассьыс ичӧтик чемодансӧ, да бӧр ырскӧбтіс-петіс сэтысь.
— Ок, мама, тӧдан, сэні генерал!..
— детинка моз яндысигтыр да шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ.
— Эк тэ, воин!
— шутитышті ме.
— Кыдзи нӧ сідз: фронт вылӧ мунан, а аслад генералысь повзин?
Ме сулалі Шуракӧд платформа вылын медбӧръя секундаӧдзыс.
Поезд вӧрзис, и ме муні вагоныскӧд орччӧн, а Шура сулаліс подножка вылын да ӧвтчис меным кинас.
Сэсся вӧтчынысӧ ме эг нин кут вермыны да сӧмын видзӧді бӧрсяньыс.
Вагон кӧлесаяс грымакылісны, ӧдйӧ тӧвзьысь воздушнӧй гы муртса эз уськӧдлыв кок йылысь, синъясӧй тупкысисны синваӧн...
Сэсся перрон вылын друг лоис чӧв-лӧнь да тыртӧм, а меным пыр кажитчис, мый ме аддза пилысь чужӧмсӧ да сы килысь прӧщайтчана ӧвтыштӧмсӧ.
СТАВ СЬӦЛӦМСЯНЬ
Ме бара коли ӧтнам.
Но ӧні меным эз вӧв сэтшӧм сьӧкыд да эг вӧв ӧтнамӧн, кыдзи войдӧр: отсаліс удж.
Меным пыр вӧлі окота став сьӧлӧмсянь аттьӧавны найӧс, кодъяс отсалісны меным сійӧ лунъясас асланыс письмӧясӧн, асланыс тӧждысьӧмӧн, аслас сьӧлӧмлӧн пӧсьлунӧн.
Ставсӧ найӧс, кодъяс, ме ордӧ волігӧн, настойчивӧя да чорыда шулісны:
«Непременнӧ волӧй миян заводӧ.
Ті долженӧсь сёрнитны миян комсомолечьяскӧд».
Ме тӧда: кор мортлы зэв сьӧкыд, сійӧс вермас спаситны сӧмын ӧтитор — сійӧтор вежӧртӧм, мый сійӧ колӧ йӧзыслы, мый сылӧн олӧмыс абу весьшӧрӧ.
Кор терпитны вермытӧм шог уси ме вылӧ, меным отсалісны эскыны сыӧ, мый ме кола не сӧмын Шуралы, но ещӧ и уна йӧзлы.
Кор сійӧ муніс, меным эз сетны, менӧ эз лэдзны кольччыны ӧтнамлы — тайӧ вӧлі вывті сьӧкыд меным, но тайӧ менӧ спаситіс: ме вӧлі кола.
Уджыс вӧлі быдлаын уна.
Удж, коді корис радейтана кияс да радейтана сьӧлӧмъяс: война бырӧдіс уна и уна челядьлысь оланін, уна семьяяс.
«Сирӧта» — тайӧ пӧшти миянӧн вунӧдӧм кыв суровӧя да требовательнӧя казьтыліс ас йывсьыс.
И колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым челядь, кодъяслысь война мырддис батьмамсӧ, эз чувствуйтны асьнысӧ сирӧтаясӧн, ӧтнаннысӧн.
Колӧ вӧлі бӧр вайны батьмамныскӧд олан шоныдсӧ, семьялысь шоныдсӧ да радейтӧмсӧ.
Ме куті уджавны.
Кыдзи позьӧ унджык детскӧй домъяс, кодъяс мед вӧліны бурӧсь, збыль шоныдӧсь да гажаӧсь, кӧні мед быдторйыс вӧлі!
Кыдзи позьӧ унджык настоящӧй воспитательясӧс, тӧлка да радейтана воспитательясӧс!
Челядьлы колӧ кӧмкот-паськӧм, сёян-юан.
И, гашкӧ, таысь на ещӧ коланаджык — радейтӧм, тӧждысьӧм, шоныд.
Детскӧй домъяс лоалісны быдлаын — быд карын, заводъяс бердын, колхозъяс бердын.
Быдӧнлы окота вӧлі вӧчны мыйкӧ сійӧ челядьлы, кодъяслӧн батьмамныс усины бойын.
И меным вӧлі сэтшӧм важнӧ, мый и ме верма участвуйтны тайӧ уджас!
Меным ковмис уна ветлӧдлыны сэки: ме вӧвлі Тамбовын, Рязаньын, Курскын, Ивановоын, сэсся Беларусьын да Украинаын, Алтайын, Томскын, Новосибирскын.
Быдлаын помтӧм удж, быдлаын сирӧта-челядь — налы колӧ вӧлі сетны оланін: выль семьяын либӧ детскӧй домын.
И менӧ быдлаын встречайтлісны дӧвериеӧн да шоныдӧн тырӧм синъяс.
И ме дугдывтӧг велӧдчи: велӧдчи аслам войтырлысь мужествоӧ да стойкостьӧ.
1944 во помын Гӧрд Крест Общество командируйтіс менӧ Ленинградӧ.
Постаментъяс вылын, кӧні войдӧр дрӧжжитігтыр нетшкысисны бронзӧвӧй юношаяс киясысь Клодтлӧн чудеснӧй вӧвъясыс, ӧні сулалісны дзоридз тыра ящикъяс, медым эз дӧзмӧд синтӧ непривычнӧй тыртӧмлуныс.
Керка стенъясын вӧліны на гижӧдъяс:
«Артиллерийскӧй обстрел дырйи тайӧ бокыс ӧпаснӧджык», но ленинградсаяс, кодъясӧс кытшалӧма став канму тӧждысьӧмӧн да отсӧгӧн, важӧн нин дзоньталісны керкаяс, пукталісны ӧшинь стеклӧяс, асфальтӧн вевттисны уличаяс.
Мекӧд муніс олӧма нывбаба, «Электросила» заводысь сварщица.
Сійӧ висьталіс: блокада дырйи верӧсыскӧд найӧ уджалӧмаӧсь орччӧн, орчча станокъяс вылын.
Эбӧстӧммӧмаӧсь, тшыгъялӧмысла омӧльтчӧмаӧсь, а уджалісны, медым венны слаблунсӧ ӧти сӧмын воляӧн, упрямӧя кӧсйӧмӧн: не сетчыны.
Ӧтчыд, кор сійӧ бергӧдчӧма, медым видзӧдлыны верӧсыс вылӧ, аддзас сійӧс джоджсьыс лолавтӧмӧн нин.
Сійӧ матыстчас сы дінӧ, сулалыштас, а сэсся мӧдас уджавны водзӧ.
Сійӧ уджалӧ, а верӧсыс куйлӧ орччӧн, станок дорас, код дорысь сійӧ эз вешйыв медбӧръя лолыштӧмӧдзыс.
Сувтӧдны удж — лоӧ вӧлі сетчыны вӧрӧглы, а сійӧ эз кӧсйы сетчыны.
Ленинградын ме кывлі ӧти архитектор йылысь: блокада дырйи медся сьӧкыд лунъясас сійӧ проектируйтӧма Победа арка.
Меным висьтавлісны мамъяс йылысь, кодъяслӧн челядьыс пӧгибнитӧмаӧсь Ленинград дорйигӧн: найӧ, тайӧ мамъясыс, медбӧръя вынъяссӧ жалиттӧг, зілисны спаситны тшыгла кулӧмысь бокӧвӧй челядьӧс.
Ме кывзылі тайӧ рассказъяссӧ и выльысь и выльысь аслым шулі:
«Менам абу правоыс шогсьыны.
Тайӧ йӧзыс переживайтісны ыджыд несчастье, налӧн страдайтӧмъясыс да воштӧмъясыс висьтавны позьтӧм сьӧкыдӧсь, кыдзи менам воштӧмӧй.
Найӧ олӧны да уджалӧны.
Должен овны да уджавны и ме».
И ещӧ ӧтитор ме тӧді: Зоялӧн нимыс лои войтырӧн радейтанаӧн.
Сійӧ нимӧн миян йӧз, сылӧн да менам ёртъяс, мунісны бойӧ, уджалісны заводъясын да муяс вылын, сы йылысь кывліс Краснодонса детинка Олег Кошевой да висьталіс аслас другъяслы, и найӧ повторитісны сылысь подвигсӧ да сувтісны сыкӧд орччӧн, кыдзи рӧднӧй вокъяс да чойяс, ӧти великӧй да радейтана Рӧдиналӧн челядь.
Ме чувствуйті: Зоя йылысь памятьыс ловъя.
Абу меным ӧтнамлы сійӧ рӧднӧй.
Войтыр помнитӧ сійӧс ловъяӧн, отважнӧйӧн, нинӧмӧн пӧкӧритны позьтӧмӧн.
И тайӧ сідзжӧ отсаліс меным овны.
ПИСЬМӦЯС
Фронт вывсянь меным гижис племянник Слава, коді воюйтіс первойя лунъяссяньыс.
Сы бӧрын, кыдзи ми тӧдмасим Зоя гу дорын, мӧдіс гижны меным Пётр Лидов.
Унджыкысьсӧ тайӧ вӧліны чолӧмалана некымын кыв, и тайӧ некымын кывйыс меным вӧліны вывті донаӧсь.
Киӧ газет босьтӧм бӧрын ме век корсьлі фронт вывсянь юӧртӧмъяс, кодъясӧс кырымалӧма Лидовӧн.
Быдтор йылысь сійӧ кужис висьтавны сэтшӧм прӧстӧя, спокойнӧя да мужественнӧя.
Тайӧ вӧлі особӧй талант.
Тайӧ простотаас, тайӧ спокойствиеас вӧлі вывті ыджыд вын.
А кор дырджык эз вӧвлы «Правдаын» тӧдса кырымпас, меным лоліс сьӧкыд: ме тӧждыси сы йылысь, кыдзи рӧднӧй, матыса морт йылысь.
И быд некымын лун мысти волісны письмӧяс Шурасянь.
«... Настроение бур, торъя нин медбӧръя атака бӧрын.
Тайӧ бойын ме эг петав танкысь кык сутки сайӧ.
Чудоӧн ловйӧн коли; гӧгӧрбок ставыс сотчис, взрывъяссьыс тіраліс муыс, танкӧс шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ истӧг коробкаӧс моз.
Вообщем, мама, ме вӧсна эн тӧждысь».
«... Ӧні ме получайта выль экипаж да выль боевӧй машина «КВ».
Тайӧ менам коймӧд нин: ӧтикӧс снарядӧн жугӧдісны, мӧд сотчис, ачым муртса верми сэтысь чеччыштны...
Менам важ экипажысь виисны Джигирисӧс, мукӧдъясыс ранитчисны...
Ме гижи дедлы, тэ тшӧтш гиж.
Сійӧ висьӧ да олӧ ӧтнасӧн».
«... Ме ранитчылі, но эг эновтлы бой мунан поле.
Кӧрталі ранаӧс да бара пыри стройӧ.
Ӧні менам ранаыс тупкысис нин ставнас, бурдіс.
Ӧти бойын ранитчис миян старшӧй командирным, и ме примиті командование ас вылӧ да ёртъяскӧд ӧтлаын тӧвзим противник расположениеӧ.
И асывнас Орша вӧлі миян.
Ӧні ме ловъя да здоров, кыдзи и менам экипажӧй ставнас...
Дедсянь получиті письмӧ.
Сьӧкыд сылы.
Пыр на казьтылӧ Зояӧс да бабушкаӧс.
Ме вочавидзи сылы, зіли гижны меліджыка».
«... Местнӧй олысьяс пӧся встречайтӧны миянӧс.
Налы ставыс интереснӧ, ставыс кажитчӧ вӧвлытӧмӧн.
Ӧти керкаын ме петкӧдлі Зоя йылысь книжка.
И менсьым дыр юасисны да ёна корисны, медым ме коли налы книжкасӧ.
Ме эг вермы — небӧгыс менам ӧтик.
Сы вӧсна кора: верман кӧ, мӧдӧд налы — Орша кар, Перекопскӧй улича, 69 №-а керка.
«... Воис дыр виччысян час — лои мездӧма Беларусьӧс.
Йӧзыс встречайтӧны миянӧс дзоридзьясӧн, гӧститӧдӧны йӧлӧн.
Старушкаяс бӧрдігтыр висьталӧны, кыдзи найӧс мучитӧмаӧсь.
Но ставыс тайӧ коли бӧрӧ.
И сынӧдыс кажитчӧ торъя сӧстӧмӧн, а шондіыс торъя югыдӧн.
Мама, мама, регыд победа!»
«... Висьтав торйӧн нин менсьым чолӧм Серёжа дядьлы, висьтав, мый ме помнита ставсӧ, мый сійӧ шуліс меным.
Гижӧ оз тэныд дедушка?
Меным сысянь письмӧяс важӧн нин эз волыны».
«... Тэ юалан, кутшӧм менам звание, кутшӧм менам должность.
Вочавидза тэныд ӧти ыджыд начальник кывъясӧн, коді шуліс ме йылысь тадзи:
«Эн видзӧдӧй сійӧ звание да должность вылӧ: тайӧ мортсӧ создайтӧма абу чинъяслы вылӧ, а боевӧй действиеяс вылӧ».
«... Аттьӧ поздравитӧмсьыд, ме збыльысь получиті зарни орден — Отечественнӧй война 1 степеня орден.
Менам киын эм приказ менӧ Гӧрд Знамя орденӧн наградитӧм йылысь.
Эн думайт ме йылысь, быттьӧ ме вежси.
Характерӧй менам важкодьыс жӧ.
Но лои сӧмын ёнджык, чорыдджык».
«... Мама, мама, Пётр Лидов пӧгибнитӧма!
Мама, кутшӧм тайӧ страшнӧ, мый сійӧ пӧгибнитіс победаӧдз неуна водзджык.
Победа водзвылын пӧгибайтны — кутшӧм ӧбиднӧ тайӧ.
Сійӧ пӧгибнитӧма аэродром вылын Полтава дорын: петӧма укрытиесьыс, медым аддзыны сійӧ йӧзсӧ, кодъяс отражайтӧны вражескӧй авиациялысь налёт.
Сійӧ кӧсйӧма гижны на йылысь — сійӧ кӧсйӧма ставсӧ аддзывны аслас синъясӧн.
Тайӧ вӧлі настоящӧй военнӧй корреспондент да настоящӧй морт...»
«... Ми мунам рытыввылӧ, вӧрӧг му вывті.
Вот тӧлысьджын нин, кыдзи ме коставлытӧг бойясын, сы вӧсна и эг гижлы.
Но тэнад письмӧ вылӧ ме сэтшӧм рад, сэтшӧм рад — тайӧ вӧлі письмӧ рӧднӧй мусянь, рӧднӧй мамсянь.
Ӧні, кор ме гижа тэныд, сынӧдын дугдывтӧм ыджыд шум, машинаӧй менам тіралӧ, разрывъясысь муыс сідзи и йӧктӧ.
Некымын минут мысти миян ребята мунасны атакаӧ, водзӧ немецкӧй му вывті».
(Тайӧ письмӧсӧ гижӧма карандашӧн, гырыся, тэрмасян почеркӧн: Шура сідзжӧ тэрмасьӧма бойӧ.)
«... Здравствуй, менам муса, дона мама!
Коли нин тӧлысьысь унджык, кыдзи ме участвуйта сьӧкыд наступательнӧй бойясын.
Тӧдан, менам эз вӧв кадыс не сӧмын гижны, но весиг и лыддьыны получитӧм письмӧяссӧ...
Тані и войся форсированнӧй маршъяс, и танкӧвӧй бойяс, вӧрӧг тылын напряжённӧй, узьтӧм войяс, «фердинандъяслӧн» биа шутьлялысь снарядъяс...
Удайтчывліс лолыны свидетельӧн ёртъяс пӧгибнитігӧн, аддзывны, кыдзи орччӧн мунысь танк лэбӧ сынӧдас став экипажнас тшӧтш.
Лолі сӧмын кыв шутӧг мурч-курччывны пиньястӧ.
Напряжениесьыс да узьтӧмысла йӧзыс петӧны машинаяссьыс, быттьӧкӧ кодӧсь.
И век жӧ настроениеыс ставныслӧн медся шуда, медся праздничнӧй: ми мунам вӧрӧг му вывті.
Ми мститам нелямын ӧтиӧд воысь, дойясысь, синваысь, став унижениесьыс, мый миян йӧзлы ковмыліс терпитны фашистъяссянь.
Ми регыд аддзысям Мӧскуаын, тӧдса обстановкаын».
«... Ог воюйт, виччыся наступление йылысь приказ.
Сулалам оборонаын.
Став луныс кольӧ ӧтмоза чӧв-лӧньын да виччысьӧмын.
Олам немецкӧй керкаясын.
Быдлаын киссьӧм руд керкаяс.
Бомбаясысь артмӧм ыджыд воронкаяс вӧсна лоӧ кежавлыны асфальтируйтӧм шуштӧм шоссе вылысь.
Лун и вой йиркӧны-потласьӧны снарядъяс, миян керка тіралӧ и катласьӧ.
Фашистъяс водзсасьӧны ыджыд скӧрлунӧн, найӧ кутчысьӧны асланыс мулӧн быд кусӧкторйӧ.
Со и ӧні найӧ заводитісны лыйлыны ассьыныс посёлоксӧ...
Бӧръя бойын ме омӧлика ранитчыштлі, ӧні ставыс нин прӧйдитіс, но морӧсӧй доймӧ на...»
«Зэрӧ и зэрӧ.
Саридзын ваыс кӧдзыд, руд, сідзи и ӧвтӧ лёк поводдяӧн.
Шуштӧм, кӧдзыд тані.
Окота гортӧ, и, надейтча, тайӧ регыд збыльмас.
Видз асьтӧ, видз дзоньвидзалунтӧ ассьыд да частӧджык гиж.
Ме вӧсна эн тӧждысь.
Окала тэнӧ.
Тэнад дзик ӧти пи Александр».
Тайӧ письмӧ вылас вӧлі пасйӧма:
«Асыввыв Пруссия», и дата — «1945 вося апрель 1 лун».
Ме виччыси выль письмӧ — сійӧ эз волы.
Ме полі мӧвпавны, ме прӧстӧ виччыси.
Ме эг думайт катастрофа йылысь — вывті нин писькӧсӧн да олӧм радейтысьӧн вӧлі менам пиукӧй, и менам паметьын юргисны сылӧн тыр лачаӧн шуӧм кывъясыс:
«Ме непременнӧ бӧр воа!»
ГЕРОЙ СМЕРТЬӦН
Апрель 20 лунӧ ме аддзи почтӧвӧй ящикысь письмӧ.
Конверт вылас вӧлі Шура полевӧй почталӧн номерыс, но адрессӧ вӧлі гижӧма абу сы киӧн.
Письмӧсӧ киын кутігтыр ме дыр сулалі вӧрзьӧдчывтӧг, полі восьтыны письмӧсӧ.
Сэсся восьті, лыдди первойя строкаяссӧ.
Синъясӧй пемдісны.
Ме пыдісянь ышловзи, выльысь заводиті и бара эг вермы лыддьыны водзӧ.
Сэсся мыйвынысь курччи пиньясӧс да лыдди помӧдзыс.
«1945 вося апрель 14 лун.
Дона Любовь Тимофеевна!
Сьӧкыд Тіянлы гижны.
Но ме кора: лоӧй мужественнӧйӧн да стойкӧйӧн.
Тіян пиныд гвардияса старшӧй лейтенант Александр Анатольевич Космодемьянский пӧгибнитіс герой смертьӧн немецкӧй захватчикъяскӧд тышын.
Сійӧ сетіс ассьыс став олӧмсӧ миян Рӧдиналӧн мездлун да независимость ним кузя.
Шуа ӧтитор: Тіян пиныд — герой, и Ті верманныд гордитчыны сыӧн.
Сійӧ честнӧя дорйис Рӧдинаӧс, аслас чойыслы вӧлі достойнӧй вокӧн.
Ті сетінныд Рӧдиналы медся донасӧ, мый тіян вӧлі, — ассьыныд челядьтӧ.
Кенигсберг вӧсна бойясын Саша Космодемьянскийлӧн самоходнӧй установкаыс апрель 6-ӧд лунӧ медводз вуджис 30 метр пасьта воднӧй канал, восьтіс би противник кузя, чышкыштіс противниклысь артиллерийскӧй батарея, взорвитіс боеприпас тыра склад да бырӧдіс 60 кымын гитлеровскӧй салдатӧс да офицерӧс.
Апрель 8-ӧд лунӧ аслас установкаӧн сійӧ медводз пырис Кениген Луизен укрепитӧм фортӧ, кӧні вӧлі босьтӧма пленӧ 350 мортӧс, 9 исправнӧй танк, 200 автомашина да горючӧй тыра склад.
Бойяс нуӧдігӧн Александр Демьянский быдмис установкаса командирсянь батареяса командирӧдз.
Аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг сійӧ бура командуйтіс батареяӧн да образцӧвӧя выполняйтіс став боевӧй заданиеяс.
Сійӧ пӧгибнитіс тӧрыт Кенигсбергсянь рытыввылынджык, населённӧй пункт вӧсна — Фирбруденкруг вӧсна — бойясын.
Населённӧй пунктыс вӧлі нин миян киясын.
Медводдзаяс лыдын Тіян пиныд пырис и тайӧ населённӧй пунктас, бырӧдіс 40 гитлеровецӧс да таляліс гусеницаяснас 4 противотанкӧвӧй орудие.
Разорвитчӧм вражескӧй снаряд пыр кежлӧ орӧдіс олӧмсӧ и миянлы дона Александр Анатольевич Космодемьянскийлысь.
Война да смерть — торйӧдны позьтӧмӧсь, но ёна сьӧкыдджык переноситны быд смерть миян победа водзвылын.
Топыда кутла китӧ.
Лоӧй мужественнӧйӧн.
Тіянӧс сьӧлӧмсянь уважайтысь да гӧгӧрвоысь гвардияса подполковник Легеза».
... Апрель 30-ӧд лунӧ ме самолётӧн лэби Вильнюсӧ, кытысянь машинаӧн муні Кенигсбергӧдз.
Гӧгӧр тыртӧм, жуглӧма вӧлі ставсӧ.
Нинӧмыс абу кольӧма.
И йӧзыс некӧн абуӧсь — ловъя лов.
Сэсся паныдасисны немечьяс: найӧ мунісны да йӧткалісны ас водзладорас гортса кӧлуйтыра тачка либӧ тележка, и эз лысьтлыны лэптывны юрнысӧ, видзӧдлыны синъясӧ...
А сэсся паныдасисны миян уна йӧз — найӧ локтісны Рӧдинаӧ: локтісны вӧвъясӧн, машинаясӧн, подӧн, и налӧн ставныслӧн чужӧмъясныс вӧліны сэтшӧм долыдӧсь, сэтшӧм шудаӧсь!
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ: Победа абу гӧраяс сайын.
Сійӧ матын.
Сійӧ орччӧн.
Кымынысь юавліс Шура:
«Мама, кутшӧмӧн тэ ног лоӧ Победа луныс?
Кыдзи тэ чайтан, кор сійӧ лоас?
Ӧд збыльысь тулыснас?
Непременнӧ тулыснас!
А весиг кӧть и тӧвнас, то всё равно лымйыс сылас да мӧдасны дзоридзавны дзоридзьяс!»
И вот Победа матыстчис.
Тайӧ вӧліны Победа водзвывса лунъяс.
Шуд водзвывса лунъяс.
А ме пукалі аслам пи горт дорын.
Сійӧ куйліс, быттьӧ ловъя: чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, ясыд.
Ме некор эг чайтлы, мый ми аддзысям тадзи.
Тайӧ вӧлі сьӧкыдджык, мый вермис терпитны обыкновеннӧй мортлӧн сьӧлӧм...
Кутшӧмкӧ здукӧ, кор ме лэптылі Шура чужӧм весьтысь синъясӧс, ме аддзи мӧд том чужӧм.
Ме видзӧді сы вылӧ да эг вермы гӧгӧрвоны, кытысь ме сійӧс аддзылі войдӧр: сьӧкыд вӧлі мӧвпавны, казьтывны.
— Ме — Титов, Володя, — ньӧжйӧник шуис том морт.
И меным сразу тӧдвылӧ уси апрель тӧлысся рыт, кор ме, гортӧ воӧм мысти, суи Шураӧс да сылысь ёртъяссӧ гажаа сёрнитігӧн.
«Миянӧс генерал ачыс гӧститӧдіс папиросӧн...
Ми мунам Ульяновскӧй училищеӧ...» ме бара кылі пилысь гӧлӧссӧ.
— А мукӧдъясыс?
— выныштчӧмӧн юалі ме.
И Володя меным висьталіс, мый Юра Браудо да Володя Юрьев пӧгибнитісны.
Шура моз жӧ пӧгибнитісны Победаӧдз неуна водзджык...
Мыйта томйӧз, мыйта бур йӧз пӧгибнитісны тайӧ лунсӧ аддзывтӧг!..
... Ме эськӧ эг вермы подробнӧя да бура висьтавлыны Кенигсбергын колльӧдӧм тайӧ кык лун йылысь.
Но помнита, кутшӧма радейтӧмӧн, кутшӧм ыджыд уважениеӧн сёрнитісны ставӧн Шура йылысь.
— Отважнӧй...
— кывлі ме.
— Скромнӧй.
А кутшӧм ёрт!..
Том на, а вӧлі настоящӧй командир...
Некор сійӧс ог вунӧд!
А сэсся — бӧр гортӧ воӧм.
Колльӧдіс менӧ Шура танкса наводчик Саша Фесиков.
Сійӧ ухаживайтіс ме бӧрся, кыдзи висьысь бӧрся.
Пи моз тӧждысис ме йылысь: юасьтӧг тӧдліс, мый колӧ вӧлі вӧчны.
... Май 5-ӧд лунӧ Шураӧс дзебим Новодевичье шойна вылӧ.
Зоя гулы воча кыптіс выль гу мыльк.
Кулӧм бӧрас, кыдзи и олігас, найӧ бара вӧліны ӧтлаынӧсь.
Тайӧ вӧлі Победаӧдз нёль лун водзджык.
А май 9-ӧд лунӧ ме сулалі аслам ӧшинь дорын да видзӧді, кыдзи мунісны миян дінті йӧз, быттьӧ визувтіс ыджыд ю: мунісны челядь и верстьӧ йӧз, ставыс — кыдзи ӧти семья, кыпыдӧсь, шудаӧсь.
Луныс вӧлі сэтшӧм югыд, сэтшӧм шондіа!..
Менам челядь некор нин оз аддзывны ни лӧз енэжсӧ, ни дзоридзьяс, найӧ некор нин оз сэсся встретитны тулыссӧ.
Кайӧ сетісны ассьыныс олӧмнысӧ мукӧд челядь вӧсна — на вӧсна, кодъяс мунісны тайӧ дыр виччысян часас ме дінті.
НАЛЫ БЫТЬ ЛОНЫ ШУДАӦН!
... Ме радейта волыны татчӧ.
Ветлӧдлыны тайӧ школаса муса, тӧдса коридоръясӧд. Сэні велӧдчылісны менам челядь, и школасӧ ӧні шуӧны Зоя нимӧн.
Ме пырала класснӧй жыръясӧ.
Кая коймӧд судтаас да матыстча ӧдзӧс дорӧ, кӧні эм гижӧд:
«Тайӧ классын велӧдчылісны Сӧвет Союзса Геройяс Зоя да Шура Космодемьянскийяс».
Ме пыра тайӧ классас, и стенсяньыс видзӧдӧны ме вылӧ менам челядьлӧн портретъяс.
Со шӧр радас мӧд парта — тані пукавліс Зоя.
Ӧні тайӧ парта саяс велӧдчӧ мӧд нывка, сылӧн кодь жӧ сӧдз синъяса.
А со мӧд радын медбӧръя партаыс — тайӧ Шуралӧн местаыс.
Ӧні ме вылӧ сэтысянь сюся видзӧдӧны подросток-нывкалӧн синъясыс.
Сійӧ еджыд воротника коричневӧй платтьӧа, сьӧд партука, и сылӧн сэтшӧм думыштчӧм, серьёзнӧй чужӧмыс...
Ме лэчча уліас, поснияс дінӧ.
Пукся ляпкыдик парта сайӧ ичӧтик нывкакӧд орччӧн да восьта первой классын велӧдчысьяслысь хрестоматия.
Хрестоматия обложка вылас — зарни шепъяс, лӧз енэж, пожӧмъяс: рӧднӧй природалӧн ичӧтысянь радейтана, мирнӧй картина; сійӧ быттьӧ петкӧдлӧ сійӧс, мый йылысь висьталӧны хрестоматияса лист бокъясыс.
Тайӧ небӧгыслӧн быд лист бок — мирнӧй трудлы гимн, рӧднӧй мулы, миян вӧръяслы да ваяслы, миян йӧзлы гимн.
Миян канму веськӧдіс пельпомъяссӧ, миян канму стрӧитӧ да созидайтӧ, кӧдзӧ да быдтӧ нянь, сывдӧ сталь, выльысь стрӧитӧ пӧимӧдз сотлӧм каръяс да сиктъяс.
И миян канму быдтӧ выль прекраснӧй йӧзӧс.
Вот тайӧ нывкасӧ, коді пукалӧ мекӧд орччӧн, и сылысь став пӧдругаяссӧ, и став челядьсӧ Сӧветскӧй канму пасьталаын велӧдӧны медся бурӧ, медся разумнӧйӧ — радейтны ассьыс войтырсӧ, радейтны ассьыс Рӧдинасӧ.
Найӧс велӧдӧны уважайтны труд да войтыръяслысь братство, уважайтны да донъявны став прекраснӧйсӧ, мый вӧчӧма мувывса став войтыръясӧн.
Найӧ долженӧсь лоны шудаӧн!
Найӧ лоасны шудаӧн!
Сы мында кисьтӧма вир, сэтшӧм уна морт олӧм сетӧма сы ради, медым найӧ вӧліны шудаӧсь, медым выль война эз калечит налысь будущӧйсӧ...
Да, пӧгибнитісны уна том, сӧстӧм, честнӧй йӧз.
Пӧгибнитісны Зоя да Шура.
Пуктіс ассьыс юрсӧ бой мунан поле вылын 201-ӧд школаса велӧдчысь, славнӧй лётчик Олег Балашов.
Пӧгибнитіс Ваня Носенков, коді лыддьыліс миянын коркӧ Матэ Залка йылысь кывбуръяс.
Пӧгибнитіс Петя Симонов, коді радейтліс пӧся вензьыны, сетісны ассьыныс олӧмнысӧ Володя Юрьев и Юра Браудо.
Война заводитчӧм бӧрын первойя тӧлысьяснас пӧгибнитіс писатель Аркадий Петрович Гайдар.
Победаӧдз чуть неуна водзджык пӧгибнитіс Пётр Лидов, «Правдалӧн» военнӧй корреспондент...
Сы мында рӧднӧй, муса йӧз, сы мында сьӧкыд воштӧмъяс!..
Но тайӧ великӧй да чорыд битваын усьысьяс асланыс подвигӧн, асланыс отвагаӧн, асланыс смертьӧн писькӧдісны туй Победаӧ да Шудӧ.
А найӧяс, кодъяс ловъяӧсь, уджалӧны, стрӧитӧны, творитӧны.
Вот школаса коридорӧд меным паныд локтӧ кыпыд, муса чужӧма том нывбаба.
Тайӧ Катя Андреева: сійӧ, кыдзи и кӧсйыліс, лоис велӧдысьӧн да велӧдӧ аслас школаын, сійӧ школаын, кӧні сійӧ велӧдчывліс Зоякӧд да Шуракӧд ӧтлаын.
И менам челядькӧд ӧти классын мукӧд велӧдчысьяс — ӧні инженеръяс, врачьяс, велӧдысьяс; найӧ олӧны да уджалӧны, найӧ вӧчӧны водзӧ сійӧ делӧсӧ, мый вӧсна сетісны ассьыныс олӧмнысӧ налӧн ёртъясныс.
... Ме муна тӧдса коридорӧд.
Библиотека ӧдзӧс восьса.
Стенъяс пӧлӧн полкаяс и полкаяс, да небӧгъяс, небӧгъяс, помтӧм уна небӧгъяс.
— Войнаӧдз миян вӧлі кызь сюрс небӧг, а ӧні — нелямын сюрс, — шуӧ меным Катя.
Ме пета ывлаӧ.
Школа гӧгӧр ставыс вежӧдӧма: со сійӧ, челядь киясӧн садитӧм пуясыс.
И меным кажитчӧ, ме кыла Зоялысь гӧлӧссӧ:
— Менам пуыс коймӧдыс — эн вунӧд, мама.
БУФФАЛО СТАДИОН ВЫЛЫН
1949 вося апрель.
Париж.
Буффало стадион.
Тані мир сторонникъяслӧн митинг.
Парижскӧй конгресс лунъясӧ быдласянь, Франция быд пельӧссянь, стадион вылӧ воалісны «мирлӧн караванъяс».
Подӧн, велосипедъясӧн, машинаясӧн, юяс кузя пыжъясӧн йӧзыс зілисны воны Парижӧ, медым шуны:
«Ми доръям мир.
Война миянлы оз ков».
И тайӧ вежалунас, Конгресс тупкӧм водзвылын, Буффало стадион вылын да сы гӧгӧр чукӧрмис уна-уна йӧз.
А йӧз весьтын, дзоридзьяс саридз весьтын лэбалісны еджыд гулюяс — мирлӧн да чӧвлунлӧн символ.
Мир вӧсна боречьяслӧн тайӧ аддзывлытӧм парадас вӧлі вывті ыджыд вын.
Прӧйдитісны французскӧй шахтёръяс, Марсельса морякъяс, Лионса ткачьяс, Франция войвылысь крестьяна.
Прӧйдитіс француженка-мамъяслӧн колонна, найӧ нуисны ыджыд полотнище, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Францияса мамъяс некор оз сетны ассьыныс пиянсӧ Сӧвет Союзлы паныд война нуӧдӧм вылӧ!»
Прӧйдитісны фашистскӧй тюрьмаясын пӧгибнитӧмъяслӧн челядьыс.
Найӧ киясын вӧліны плакатъяс:
«Миянлы колӧ мир!», «Ми кӧсъям овны!»
Ме кылі кодлыськӧ волнуйтча на горӧдӧм:
— Ті кутанныд овны, сы вӧсна мый свет вылын эм Сӧвет Союз!
Некор ме ог вунӧд ещӧ ӧти колонна: мунісны Сопротивление движениеын участвуйтысьяс, страшнӧй гитлеровскӧй «смерть лагерьясса» вӧвлӧм узникъяс.
Тайӧ дзирдалысь луннас, тувсов мича дзоридзьяс пӧвстті, сирень, пион, роза дзоридзьяс пӧвстті, найӧ мунісны арестантскӧй визя паськӧмӧн, кодъясӧс видзисны сы йылысь казьтылӧм могысь, мый оз позь вунӧдны.
Найӧ быттьӧкӧ шуалісны:
«Помнитӧй фашизмдырся олӧм йылысь!
Помнитӧй позор йылысь, унижение йылысь, терпитны вермытӧм став мучениеяс да страданиеяс йылысь, кодъясӧс вайӧ йӧзлы фашизм!
Фашизм — сійӧ война!
Помнитӧй: тайӧ вӧлі, тайӧ прӧйдитіс миян вывті.
Мед жӧ сэсся тайӧ мӧдысь оз ло!»
И ме выльысь и выльысь мӧвпавлі: да, колӧ помнитны да тӧдвылӧ уськӧдны сы йылысь, мый ми испытайтім ас нэмын.
Со мый вӧсна, ассьым став дой венӧмӧн, ме зіли гижны тайӧ небӧгсӧ.
Кулӧмаыс абу сійӧ, коді гуын.
Кулӧмаыс сійӧ, коді вунӧдіс войналысь ужасъяссӧ, коді лэдзас лоны выль войналы.
Миян абу право, ми огӧ лысьтӧй вунӧдны!
И человечество кӧ кутас помнитны фашизмлысь кровавӧй адсӧ, то сійӧ оз сет асьсӧ пыртны сійӧ адас.
Но коді нӧ, оз кӧ менам канму, вермас тӧдвылӧ уськӧдны мирлы сылӧн долг йылысь!
Му шар став пельӧсын, став йӧз сьӧлӧмын кодлӧн нӧ медгораа юргӧ гӧлӧсыс, оз кӧ менам войтырлӧн гӧлӧсыс!
Ме думайта йӧз йылысь, кодъяс, Конгресс вылын мекӧд встречайтчигӧн, топыда кутлісны менсьым киӧс да ёна сочувствуйтӧмӧн видзӧдісны меным синъясӧ дружескӧй, гӧгӧрвоана видзӧдласӧн.
Негритянка йылысь, коді кутыштліс менӧ да малалыштіс пельпомӧд, быттьӧ кӧсйис шуны, мый шогсьӧ мекӧд тшӧтш.
Индияса нывбаба йылысь, коді пыр шӧпкӧдіс меным сӧмын ӧти кыв:
«Зоя...
Зоя...»
И тайӧ кывъяс вӧлі менам шоглы не сӧмын сочувствуйтӧм, но и менам войтыр водзын ыджыд уважениеӧн копыртчӧм.
Человечествоӧс позорысь, рабствоысь да бырӧдӧмысь спаситӧм вылӧ Сӧветскӧй государство сетавліс эз зарни, а вир.
Медся дона донӧн — аслас челядь вирӧн да олӧмӧн — миян канму бӧр шедӧдіс мирлы олӧм вылӧ право.
И ӧні, кыдзи и войдӧр, став мичаыс, бурыс да свободолюбивӧйыс торйӧдны позьтӧма йитчӧма миян великӧй Сӧветскӧй Рӧдинакӧд, Сталин нимкӧд!
Ме тӧда: уна миллион повтӧм да честнӧй сьӧлӧмъяс, — великӧй, вермыны позьтӧм вын.
Тайӧ вын водзын — мирлы выль страшнӧй войнаӧн грӧзитысь горш лёк зверьяс — нинӧм.
Мамъяс чукӧстӧм серти, мирса став демократическӧй вынъяс чукӧстӧм серти июнь 1 лун йӧзӧдӧма Войтыркостса челядь лунӧн.
Таын эм ыджыд, джуджыд правда: прӧстӧй йӧз быдлаын тышкасьӧны мир вӧсна шуд да радлун ним кузя, аслас челядь олӧм ним кузя.
Мед гораджыка и гораджыка юргас мир дорйӧм кузя, челядьӧс дорйӧм кузя войтыръяслӧн кыв!
Да, прав вӧлі миян делегат, кодлӧн благороднӧй гӧлӧсыс юрӧбтіс Конгресс трибуна вывсянь!
Ӧні быд морт должен юавны ассьыс:
«А мый ме вӧчи мир дорйӧм кузя?»
И быдӧн кӧ збыльысь кутас дорйыны мир, став честнӧй йӧзыс кӧ ӧтувтчасны — ми доръям мирсӧ, доръям миян челядьлысь шудсӧ, войтыръяслысь шудсӧ.
{Савельев Л. С. (комиӧдіс Ширяев Д.С.) @ Зимний штурмуйтӧм @ висьт @ Л. Савельев. Зимний штурмуйтӧм @ 1940 @ Лб. 3‒56.}
Савельев Леонид
Зимний штурмуйтӧм
ЛЕНИНЛӦН ПИСЬМӦЯС
1917 воӧ июль тӧлысьын Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр сетіс приказ Ленинӧс арестуйтӧм йылысь.
Большевикъяслы вӧлі яснӧ: Ленинӧс кӧ арестуйтасны, пырысь-пыр жӧ сы вылын вӧчасны расправа.
Большевистскӧй партия и став мирса уджалысь йӧз лишитчасны асланыс великӧй вождьысь.
Кӧть мый, а колӧ спаситны Ленинлысь олӧм!
Партия решитіс: Ленинлы колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мунны Петроградысь.
Июль дасӧтикӧд лунӧ Ленин дінӧ воис Сталин.
Сёрнитісны, мый вӧчны.
Владимир Ильич пуксис пызан дорӧ, ичӧтик рӧмпӧштан дінӧ, ӧдйӧ бритіс ассьыс тошсӧ, кушӧдз шырис юрсисӧ.
Ӧні сьӧкыд вӧлі тӧдны.
Сэсся Сталинкӧд ӧтлаын мунісны вокзал вылӧ.
Кор Ленин пуксис поездӧ, медбӧръя вагонӧ, вокзалвывса часі петкӧдлӧ вӧлі войшӧр.
Паровоз тутӧстіс, поезд вӧрзис.
Владимир Ильич петіс вагон площадка вылӧ, чӧвтліс синвидзӧдлассӧ вокзал вылӧ, Сталин пыр на сулалӧ вӧлі перрона вылын.
Кыв шутӧг, ӧти синвидзӧдласӧн, найӧ прӧщайтчисны мӧда-мӧдыскӧд.
Пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык пондісны стучитны кӧлесаяс, нуисны поездӧс пемыдас.
Коли минут — и бӧръя вагон воши син улысь...
Куим тӧлысь гӧгӧр дзебсясис Ленин.
Став тайӧ кад чӧжыс Ленин да Сталин эз вермывны аддзысьлыны.
Найӧс ӧні торйӧдісны дас километръяс — вӧр да видзьяс, тыяс да нюръяс.
И век жӧ, быттьӧкӧ найӧ вӧліны ӧтлаынӧсь: Ленин гижис письмӧяс, письмӧяссӧ гусьӧн вайлісны Петроградӧ, большевистскӧй партия Центральнӧй Комитетӧ, Сталинлы.
Мый йылысь гижліс Ленин, мый йылысь сӧветуйтчывліс сійӧ Сталинкӧд.
Ленин гижліс вооружённӧй восстание йылысь.
Ленин обсуждайтіс Сталинкӧд буржуазиялы да контрреволюционнӧй Мыйкӧдыра веськӧдлан котырлы паныд кыпӧдӧм восстание план йылысь.
abu
1917-ӧд ВОСЯ АРЫН
«Миян сайын вернӧй победа,
— гижліс Ленин,
— сы вӧсна, мый войтыр матын отчаяние выйын, а ми сетам став войтырлы вернӧй петан туй...»
Да, войтыр збыльысь вӧлі матын отчаяние выйын: воджын нин прӧйдитіс сійӧ кадсянь, кыдз войтыр путкыльтіс сарлысь власьт,
— а уна-ӧ бурджык лои олӧмыс тайӧ каднас?
1917 воӧ февральын, сарлысь власьтӧс свергнитӧм бӧрын, Петроградын, Мӧскуаын, став канму пасьтаын вӧлі организуйтӧма рабочӧй да салдатскӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс.
Тайӧ вӧлі войтыр власьт, и сылы колӧ вӧлі нуӧдны войтырӧс буржуазия вылын тыр победаӧдз.
Но лоис сідз, мый Сӧветъясын унджык местаяссӧ первой кадас босьтісны революциялӧн вӧрӧгъяс — меньшевикъяс да эсеръяс.
Меньшевикъяс да эсеръяс отсӧгӧн капиталистъяслы сэки удайтчис пӧръявны войтырӧс: найӧ босьтісны ас киӧ власьт, сарлӧн веськӧдлан котыр пыдди пуктісны буржуазнӧй Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр.
Мый жӧ сетіс тайӧ веськӧдлан котырыс войтырлы?
Рабочӧйяс требуйтісны веськӧдлан котырсянь, медым веськӧдлан котыр кӧртвомалас фабрикантъясӧс, медым заводъясын да фабрикаясын лӧсьӧдас рабочӧй контроль.
Но Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр тайӧс эз вӧч: сійӧ дорйис фабрикантъяслысь интересъяссӧ.
Крестьяналӧн эз тырмы му; найӧ требуйтісны, медым налы сетісны помещикъяслысь муяс.
Но Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр эз мун та вылӧ: сійӧ сулаліс помещикъяс дор.
1914 восянь кыссис виркисьтан мирӧвӧй война; салдатъяс эз кӧсйыны водзӧ участвуйтны грабительскӧй войнаын, найӧ требуйтісны мир.
Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр эз мун и та вылӧ: тайӧ войнаыс буржуазиялы вӧлі выгӧднӧ, и сы вӧсна веськӧдлан котыр водзӧ нуӧдіс войнасӧ.
А кымын дырджык нюжаліс война, сымын сьӧкыдджык да омӧльджык лои рабочӧйяслы да крестьяналы, сымын ёнджыка паськаліс разруха да тшыгъялӧм.
Войтыр кутіс гӧгӧрвоны: Мыйкӧдыра веськӧдлан котырсянь да меньшевикъяссянь и эсеръяссянь, кодъяс дорйисны сійӧс, немтор буртор водзӧ виччысьны оз позь.
Тайӧ веськӧдлан котырыс нуӧдіс канмуӧс гибельӧ.
Унаторйӧ велалісны уджалысьяс тайӧ каднас.
Воджын сайын кӧ вӧлі кажитчӧ, мый медглавнӧйыс — мездысьны сар власьт улысь, а мукӧдыс сэсся ставыс ачыс артмас.
А ӧні найӧ аддзисны збыльвылӧ, мый правӧсь вӧлӧм Ленин да большевикъяс: главнӧй тышъясыс вӧліны водзынӧсь на, самӧй важнӧйыс — мездысьны капиталистъяс власьт улысь.
1917-ӧд воӧ арын рабочӧйяс, крестьяна, салдатъяс заводитісны сюрсъясӧн пырны большевистскӧй партияӧ.
Водзті кӧ Сӧветъясын пукалісны медсясӧ меньшевикъяс да эсеръяс, то ӧні войтыр кутіс Сӧветъясӧ бӧрйыны большевикъясӧс сы вӧсна, мый ӧні войтыр эскис сӧмын большевикъяслы.
1917 воӧ арын крестьяна заводитісны мырдӧн босьтавны помещикъяслысь муяс.
Рабочӧйяс эновтлісны уджъяс фабрик-заводъяс вылын, объявляйтлісны забастовкаяс.
Салдатъяс ӧтказывайтчывлісны олӧмӧ пӧртны офицеръяслысь приказъяс и муналісны фронтъяс вылысь...
Ставсӧ тайӧс аддзисны Ленин да Сталин.
И найӧ гӧгӧрвоисны: ӧні виччысьны оз позь.
Колӧ заводитны восстание.
Но медым восстание вӧлі удачнӧйӧн, медым сійӧ сетіс войтырлы победа, колӧ вӧлі восстание кежлӧ зэв бура гӧтӧвитчыны.
КЛАД
Сентябр тӧлысьын, тӧлысьтӧм войӧ, кор ставыс карын вӧлі узьӧны нин, Выборгскӧй сторонаын паныдасисны йӧзтӧм местаын кык морт.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі Эриксон заводса слесарь, важ большевик.
Мӧдыс служитіс тайӧ жӧ заводас кочегарӧн.
Мӧда-мӧдыслы кыв шутӧг, мунісны найӧ орччӧн йӧзтӧм улича кузя.
Кадысь-кадӧ найӧ сувтлісны и кывзысисны: оз-ӧ лок кодкӧ на бӧрысь.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв, некутшӧм кокшыяс эз торкны войся чӧвлӧньсӧ.
Кор аддзисны, мый на бӧрся некод оз следит, найӧ бара мӧдӧдчылісны водзӧ.
Вот найӧ кежисны туй вылысь, вуджисны кутшӧмкӧ забор вомӧн.
Найӧ водзын вӧлі муртса тыдыштӧ железнодорожнӧй полотно.
Пемыдіника ӧзйисны ыджыд костӧн сулалысь фонарьяс, стрелкаяс вылын, кӧнкӧ ылын, тыдыштіс семафорлӧн гӧрд биыс, пыр ӧткодя да зумыша шумитісны телеграфнӧй проводъяс.
Найӧ вуджисны рельсъяс вомӧн.
И сразу лои нӧшта пемыдджык: найӧ веськалісны сук кыдзпуа рощаӧ.
Мичаник серъясӧн еджыдалісны пемыдас кыдзьяслӧн чукля стволъясыс.
— Аддзам-ӧ?
— шуис друг кочегар, томиник морт, видзӧднысӧ дзик на детинка.
И сійӧ вӧрзьӧдіс кинас ассьыс ёртсӧ.
Тыдалӧ сылы пемыдас лои гажтӧм.
— Син куньӧмӧн аддзам,
— увереннӧя вочавидзис старик.
— Да ме и бумагасӧ сьӧрысь босьті, сэтчӧ ставсӧ пасйӧма.
Сійӧ сувтіс ӧти мыр дорӧ.
— А ноко, Федя, петкӧдлы ассьыд искусствотӧ,
— друг шуис сійӧ.
Кочегар вайӧдіс кияссӧ вомдорас да паровоз тутсӧм моз куимысь горӧдіс.
Колис некымын секунда.
Кытыськӧ ылысянь кыліс куимысь воча тутӧстӧм.
Регыд пемыдын кыліс кӧлесаяслӧн дзуртӧм да вӧвлӧн сьӧкыда лолалӧм.
Вӧла сувтіс дзик мыр дінӧ.
Некымын морт чеччыштісны сэсь зыръясӧн да гезъясӧн.
— Ставыс лючки?
— юаліс воысьяс пиысь ӧти.
— Кладсӧ эн на аддзӧ?
— Клад!
— нюмдӧм пырысь вочавидзис старик.
— А мый нӧ, абу клад али мый?
Ещӧ бурджык на!
Сійӧ паськӧдіс бумажка, арталыштіс мыйкӧ ас кежас и увереннӧя нуӧдіс муртса тӧдчыштан векньыдик трӧпаӧд.
— А вот и пасыс!
— друг шуис сійӧ да карманнӧй фонарсӧ бергӧдіс пулань.
И ставӧн аддзисны пу кырсьӧ зэв яснӧя вӧчӧм крест.
Тасянь буретш кызь воськов.
Найӧ мунісны ещӧ кызь воськов.
— Стоп!
— шуис старик.
— Кодйыны таті!
И зыръяс ӧттшӧтш сатшкысисны муӧ.
Сёйторъяс сідзи и мӧдісны лэбны быд бокӧ.
Кокъяс улын лои нин джуджыдкодь гу.
— Оз тыдав мыйкӧ,
— ышловзис кочегар.
— Гашкӧ ог сэті кодйӧ.
И буретш тайӧ минутас кывсис зыръяс улын гора шы: зыръяс зурасисны кутшӧмкӧ предметӧ.
— Тані, тані и эм!
— горӧдісны радпырысь рабочӧйяс.
Найӧ пондісны лэптыны гуысь ыджыд ящик.
Лэптігас ӧти дӧскапӧв калькаліс и сэт костӧдыс мыччысис винтовкалӧн дулӧ.
— Зільджыка, ёртъяс, зільджыка,
— тэрмӧдліс старик-слесарь.
— Югдытӧдз ставсӧ эштӧдны.
Нӧшта кык ящик колис лэптыны.
Ӧтияс пондісны водзӧ кодйысьны, мукӧдъяс кыскисны ящиксӧ телега вылӧ.
— Но, и сьӧкыд жӧ!
— ящик кыскыны отсаліг нимкодясис кочегар.
— Ӧні бур оз ло буржуйяслы!..
Тадзи, тӧлысьтӧм сентябрся войын эриксонса рабочӧйяс перйисны муысь водзынджык дзеблӧм оружие.
Найӧ шедӧдісны сійӧс ещӧ февраль тӧлысьын на, кор путкыльтісны сарлысь власьт.
А кор Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр кутіс мырддявны рабочӧйяслысь оружие, найӧ шуисны гуавны сійӧс муӧ.
И сэні сійӧ куйліс дзонь куим тӧлысь.
Ӧні рабочӧйяс лӧсьӧдчисны большевикъяс юрнуӧдӧм улын выль да решительнӧй бой кежлӧ.
И ӧні налы бара ковмис оружие...
Сталин индӧдъяс серти, большевикъяс заводитісны рабочӧй-красногвардеечьяс костын военнӧй сборъяс.
Тайӧ сборъясыс, тайӧ военнӧй велӧдчӧмъясыс нуӧдсьылісны рытъясын тыртӧминъясын либӧ йӧзтӧмджык уличаяс вылын.
А Гӧрд гвардияса командиръяслы вӧлі организуйтӧма торъя курсъяс, кӧні найӧ велӧдчисны лыйсьыны да военнӧй тактикаӧ.
Но и не сӧмын рабочӧйясӧс,
— и салдатъясӧс, и матросъясӧс колӧ вӧлі сідз жӧ подготовитны восстание кежлӧ.
На пӧвстын, торъя нин салдатъяс пӧвстын, унаӧн вӧліны сэтшӧм йӧз, кодъяс омӧля разбирайтчисны лоӧмторъясын, налы колӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны, мыйла войтырлы колӧ кыпӧдчыны восстаниеӧн Мыйкӧдыра веськӧдлан котырлы паныд.
Зэв вӧлі важнӧ, медым восстание заводитчигӧн салдатъяс рабочӧйяскӧд кыпӧдчисны ӧтув, а эз паныд налы.
Большевикъяс требуйтісны быд заводса рабочӧйяссянь, медым найӧ топыда йитчисны Петыркарын сулалысь кутшӧмкӧ полккӧд.
Большевикъяс нуӧдісны пропаганда салдатъяс пӧвстын, лэдзисны налы вылӧ торъя газетъяс.
Большевикъяс зілисны рабочӧй да салдатскӧй депутатъяс Сӧветъяс пыр йитны рабочӧйясӧс да салдатъясӧс.
Октябр заводитчигӧн пӧшти ставыс нин вӧлі дась восстание кежлӧ.
Октябр 7-ӧд лунӧ 1917 воын Петроградӧ воис бӧр Ленин.
ВОЙСЯ ЗАСЕДАНИЕ
Поезд сӧмын на воис Петроградӧ.
Пассажиръяс тэрмасьӧмӧн пондісны петавны вагонъясысь.
Друг найӧс кытшалісны юнкеръяс и кутісны видлавны документъяс: юнкеръяс корсисны Ленинӧс.
* Юнкеръяс — военнӧй училищеса велӧдчысьяс.
Училище помалӧм бӧрын найӧ петлісны офицеръясӧ.
Самӧй тайӧ каднас поездлӧн паровозыс мездысис вагонъясысь и ӧдйӧ мӧдӧдчис бӧрвыв.
Сэсся сійӧ друг сувтіс.
Паровоз ступенькасянь чеччыштіс неыджыд тушаа, ӧчкиа дзор морт.
Сэсся лэдзыштіс синъяс вылас ассьыс паськыд дора сьӧд шляпасӧ, и ӧдйӧ мӧдӧдчис рельсъяс вомӧн.
Тайӧ вӧлі Ленин.
Сылы вылӧ партияӧн гӧтӧвитӧма нин вӧлі гуся патера — Сампсоньевскӧй проспект вылын дом №4.
Владимир Ильичлы вӧлі сетӧма жыр балконӧн.
Балкон дортіыс прӧйдитіс ва лэччан труба.
Тайӧ вӧлі зэв удобнӧ: немвиччысьтӧг суӧм опасностьяс дырйи позис лэччыны труба кузяыс улӧ, двор пытшкӧ.
А заборсьыс, кодӧн кытшалӧма вӧлі дворсӧ, нарошнӧ чегисны ӧти дӧска: артмис быттьӧкӧ запаснӧй петанін.
Ставсӧ вӧлі водзвыв артыштӧма.
Тайӧ патераас и овмӧдчис Ленин 1917 воын октябр 7 лунсянь.
Мӧд луннас Ленин аддзысьліс Сталинкӧд.
Тайӧ свиданиеыс кыссис нёль час чӧж.
Сталин висьтавліс Владимир Ильичлы сы йылысь, кыдз мунӧ восстание кежлӧ гӧтӧвитчӧм.
А октябр 10 лунӧ рытнас, первойысь куим тӧлысся перерыв бӧрын, Ленин воис партия Шӧр комитетса заседание вылӧ.
Тайӧ рытас вӧлі лёк да зэра поводдя.
Киссис тӧлӧн кӧдзыд зэр.
Кадысь-кадӧ нетшкысис тӧв, кусыньтліс пасьтӧм пуяссӧ му бердӧдз, швачкӧдчис керкаса ӧшиньясӧ.
Вӧлі васӧд, кӧдзыд да пемыд.
Сэтшӧм пемыд, мый некымын воськов сайсянь оз позь аддзыны мортӧс.
Некод ветлысь-мунысьяс пӧвстысь, кодлы удайтчис прӧйдитны тайӧ рытнас Карповка ю вадор пӧлӧн, эз куж думыштны, мый тані, 32-ӧд номера керкаын, чукӧртчисны большевикъяс, и найӧ принимайтӧны ӧні решение, коді вежас став мунантуйсӧ человечество историялысь.
Ленин пукаліс жыр пельӧсын ичӧтик пызан сайын, пач дорын.
Кыдз и став тайӧ бӧръя лунъясас, сійӧ вӧлі дзор парика.
Ленинкӧд орччӧн пукалісны Сталин да Свердлов.
Вот Ленин корис кыв и заводитіс ассьыс речь.
Тайӧ вӧлі шензьӧдана речь.
Быттьӧ полководец решительнӧй сражение водзвылын, Ленин арталіс вынъяс, кодъяс вылӧ вермасны подувтчыны большевикъяс.
Сійӧ велӧдіс, кыдз колӧ распределитны войтырлысь тайӧ вынсӧ, кытчӧ мӧдӧдны найӧс, медым шедӧдны победа.
Тайӧ вӧлі революционерлӧн, полководецлӧн да учёнӧйлӧн речь.
Ленин висьталіс — и ставыслы кажитчис, мый найӧ кылӧны не ӧти мортлысь гӧлӧс, а уна миллиона став войтырлысь гӧлӧс, аддзӧны сы сьӧлӧмысь тіпкӧмсӧ, гӧгӧрвоӧны сылысь медпыдысса желаниеяссӧ, сылысь нинӧмӧн жугӧдтӧм вӧлясӧ...
Шӧр комитет муніс ӧтсӧгласӧн Ленинкӧд, мый восстание кад заводитны.
Но сюрины кыкӧн, кодъяс выступитісны Ленинлы паныд, восстание кыпӧдан планлы паныд.
Тайӧяс вӧліны Зиновьев да Каменев — трусъяс да предательяс.
Тайӧ йӧзыс сӧмын прикидывайтчисны революционеръясӧн: збыльвылас жӧ найӧ вӧліны капиталистъяслӧн гуся отсасьысьясӧн.
— Оз ков кыпӧдны восстание.
— твердитісны Зиновьев да Каменев.
Ленин да Сталин сетісны чорыд отпор изменникъяслы, жугӧдісны найӧс.
Шӧр комитет примитіс Ленинлысь предложение.
Вӧлі нин вой, кор Ленин, Сталин да мукӧд ёртъяс речьяс бӧрын заседание тупкысис, и Шӧр комитетса членъяс пондісны ӧткӧн-ӧткӧн мунавны.
Ывла вылын пыр на тӧлӧн киссис зэр, вӧлі сэтшӧм жӧ кӧдзыд да пемыд, кыдз и войдӧр.
Ывлаын вӧлі дзик йӧзтӧм, ни ӧти ӧшиньын эз ӧзйы би, ставыс нин узисны.
Ни ӧти морт карын, некод весиг став мирас эз тӧд, мый тайӧ вояс большевикъяс, восстание кыпӧдӧм йылысь решение примитӧмӧн, заводитісны медыджыд да медся смелӧй делӧ став человеческӧй история кад чӧжӧн!
Шӧр комитетса мӧд заседание вылын — октябр 16 лунӧ — большевикъяс сёрнитісны восстание срок йылысь.
Вӧлі бӧрйӧма восстаниеӧн руководитны партийнӧй центр Сталин ёрт юрнуӧдӧм улын.
Татчӧ пырисны сідзжӧ Свердлов, Дзержинский да Урицкий.
Партийнӧй центр вӧлі руководящӧй ядроӧн Петроградскӧй сӧветса Военно-революционнӧй комитетын.
Военно-революционнӧй комитетлы колӧ вӧлі олӧмӧ пӧртны большевикъясӧн примитӧм восстаниелысь плансӧ, колӧ вӧлі руководитны восстаниенас.
abu
ВОССТАНИЕЛӦН ПЛАН
Коді лӧсьӧдіс восстаниелысь план?
И мыйын жӧ заключайтчис тайӧ планыс?
Ленин водзджык на, Сталинкӧд ӧтлаын, наметитіс тайӧ плансӧ.
Изложитіс Ленин тайӧ плансӧ партияса Шӧр комитет ним вылӧ ыстӧм аслас письмӧясын.
Вот мый гижліс Ленин аслас ӧти письмӧын:
«Ӧтлаӧдны миянлысь куимнан главнӧй вынсӧ: флот, рабочӧйясӧс да войсковӧй частьяс — сідзи, медым непременнӧ вӧлі босьтӧма и мыйда угоднӧ воштӧмъясӧн кутӧма: а) телефон, б) телеграф, в) кӧрттуй станцияяс, г) посъяс — медпервой».
Бурджыка кӧ думайтчыны тайӧ дженьыдик кывъясас: тан збыльысь заключайтчӧ быдса план.
Мыйла Ленин лыддис коланаӧн медпервой босьтны посъяс?
Сы вӧсна, мый став главнӧй учреждениеясыс, сідзжӧ и Тӧвся двореч, кӧні вӧлі Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр, вӧліны Петроград шӧрын; рабочӧйяс жӧ олісны карса окраинаясын.
Восстаниеӧн кыпӧдчысьяс кӧ пыржӧ оз босьтны посъяс, вӧрӧг удитас торйӧдны посъяс, и сэки рабочӧйяслы оз удайтчы пырны кар шӧрӧ.
Мыйла Ленин лыддис коланаӧн босьтны кӧрттуй станцияяс, вокзалъяс?
Сы вӧсна, мый кӧрттуйясті неприятель вермас вайны Петроградӧ войскаяс восстание пӧдтӧм вылӧ.
Кӧрттуйяс кӧ лоӧны кыпӧдчысьяс киын, вӧрӧг оз пӧлучит подкреплениеяс, сылӧн лоӧ выныс этшаджык.
Мыйла Ленин настаивайтліс, медым кыпӧдчысьяс непременнӧ босьтасны телефоннӧй станция да главнӧй телеграф?
Сы вӧсна, мый телефоннӧй да телеграфнӧй проводъяс кузя неприятель вермас сетавны ассьыс приказъяс став кар кузя, став канму пасьта.
Телефоннӧй станцияӧн да телеграфӧн кӧ завладейтасны кыпӧдчысьяс, найӧ оз сетны вӧрӧглы пӧльзуйтчыны проводъясӧн.
Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр оз понды тӧдны, мый вӧчсьӧ матігӧгӧрын, сійӧс лоӧ торйӧдӧма став мирысь, сійӧс лоӧ быттьӧ пӧртӧма Тӧвся дворечас.
Медым олӧмӧ пӧртны тайӧ ставсӧ, колӧ бура вооружитны войтырӧс.
Ленин индыліс, мый колӧ непременнӧ босьтны кыдз позьӧ регыдджык Петыр-Павел крепость: крепостьса арсеналын вӧлі сё сюрс винтовка, кодъяс колӧны кыпӧдчӧм рабочӧйяслы.
Босьтны посъяс да крепость; уськӧдчыны ӧтпырйӧн кар шӧрӧ быд боксянь кыпӧдчысь рабочӧйяслы, матросъяслы да салдатъяслы; босьтны телефоннӧй станция, телеграф да вокзалъяс; босьтны кытшӧ Тӧвся двореч; босьтны сійӧс штурмӧн да арестуйтны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧс — тадзи представляйтіс Ленин восстаниелысь туйсӧ.
Татшӧм вӧлі восстаниелӧн ленинскӧй план, единственнӧ правильнӧй план, коді вермис сетны победа.
Тайӧ вӧлі зэв смелӧй план, и олӧмӧ пӧртны сійӧс эз вӧв кокни.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана: восстание заводитчигӧн став позянлуныс неприятельла дорын.
Ӧд тайӧ кадас и посъяс, и кӧрттуйяс, и телефоннӧй станция, и телеграф ещӧ вӧліны сы ки улын на,
и сы кипод улын бура велӧдӧм армия, ыджыд запас оружие.
Восстание вылӧ кыпӧдчысьяслы лоӧ надейтчыны, сӧмын ас вылӧ, асланыс смеллун да напористость вылӧ.
Ичӧтик нюжмасьӧм, минутъясӧн падъялӧм вайӧ гибель.
Найӧ кӧ пондасны сулавны ӧти местаын и виччысьны, кор вынъяс чукӧрмӧм бӧрын вӧрӧг ачыс уськӧдчас на вылӧ, кыпӧдчысьяс сэк непременнӧ проиграйтасны.
Налы колӧ, мӧдарӧ, аслыныс сразу нападитны неприятель вылӧ: зэлӧдны став вынъяс и непременнӧ мунны водзӧ, наступайтны.
«Восстание кӧ заводитӧма,
— индыліс Ленин,
— колӧ действуйтны зэв ыджыд решительностьӧн и непременнӧ быть вуджны наступлениеӧ».
Восстаниеын ленинскӧй план требуйтіс большевикъяслысь железнӧй дисциплина, организованность, решительность да повтӧмлун!
ИЗМЕНА
Ленин мӧвпъяс серти восстание колӧ вӧлі заводитны друг, сідзи, медым вӧрӧгӧс суны немвиччысьтӧг.
Та серти вӧлі примитӧма став мераяс.
Но, тайӧ эз удайтчы.
Зиновьев да Каменев выдайтісны буржуазиялы партийнӧй тайна: восстание заводитчӧм водзвылас йӧзӧдісны восстаниелысь сроксӧ.
Тайӧ йӧзыс важысянь нин вермасьлісны Ленинлы паныд, кӧсйисны торкны большевистскӧй партияӧс веськыд туйысь, торйӧдны сійӧс Ленин дінысь.
Мыйвынсьыс найӧ зілисны торкны восстание.
И кор аддзисны, мый найӧ вынъясысь немтор оз артмы, мый партия мунӧ Ленин бӧрся да лӧсьӧдчӧ восстание кежлӧ, сэк найӧ решитчисны медбӧръя средствояс вылӧ — измена вылӧ.
Октябр 18 лунӧ меньшевистскӧй газетын Зиновьев да Каменев печатайтісны заявление, кӧні эрдӧдісны вӧрӧгъяслы Шӧр комитетлысь решение восстание йылысь.
Ыджыд возмущениеӧн да негодованиеӧн тырисны рабочӧйяс, кор найӧ тӧдмалісны тайӧ подлӧй поступок йывсьыс.
Збыльысь, мый жӧ вермас лоны таысь ыджыд подлостьыс: рабочӧйяс мунӧны асланыс олӧмӧн рискуйтӧмӧн бой вылӧ, пуляяс улӧ, а тайӧ кадас изменникъяс дасьтӧны налы гуся лэч, юрнас выдайтӧны найӧс вӧрӧглы!
«Ме шуа веськыда,
— гижис Владимир Ильич,
— ёртъясӧн найӧс некоднансӧ водзӧ ог лыддьы, став вынъясӧн и ЦК водзын, и съезд водзын понда тышкасьны кыкнансӧ найӧс партияысь вӧтлӧм йылысь».
Войтырлӧн вӧрӧгъяслы отсасис тшӧтш и Троцкий: сійӧ зілис нюжӧдны восстание и тайӧн вайӧдны сійӧс неудача вылӧ.
А аслас ӧти речын сійӧ веськыда висьталіс восстание срок йылысь, эрдӧдіс лунсӧ, кор кежлӧ большевикъяс урчитісны восстание заводитчӧмсӧ.
Ставыс тайӧ вайис зэв ыджыд вред: предательяс отсалісны капиталистъяслы, сетісны налы кад лӧсьӧдчыны отпор кежлӧ.
Керенский юрнуӧдӧм улын Мыйкӧдыра веськӧдлан котырлӧн вӧлі секретнӧй заседание Тӧвся дворечын.
Кузь пызан сайын пукалісны дас квайт министр да тӧлкуйтісны, мый колӧ вӧчны, медым пӧдтыны восстаниесӧ заводитчигас на и разгромитны революцияӧн веськӧдлан штаб — большевистскӧй партияӧс.
Вӧт мый найӧ шуисны:
Тупкыны став большевистскӧй газетъяс.
Торйӧдны посъяс, кодъяс йитісны карлысь центрсӧ окраинаяскӧд.
Петкӧдны Дворцовӧй площадь * вылӧ юнкеръяслысь отрядъяс, броневӧй частьяс да пулеметчикъясӧс и поручитны налы видзны Тӧвся двореч.
* Тӧвся двореч водзвывса площадь.
Став главнӧйджык учреждениеясӧ сувтӧдны усиленнӧй воинскӧй караулъяс.
Корны Петроградӧ войска Петергофысь, Царскӧй Селоысь и мукӧд местаясысь.
Мӧдӧдны войска Смольныйӧ, босьтны сійӧс да арестуйтны большевикъяслысь вождьяссӧ.
ТИПОГРАФИЯ РАЗГРОМИТӦМ
Руа да васӧд заводитчис кар весьтын октябр 24 лун.
Петісны нин паркысь да пондісны гримӧдчыны уличаяс кузя первой трамвайяс.
Горзісны нин пельчунӧдана шыясӧн фабричнӧй гудокъяс, йӧз сюрсъясӧн мунісны удж вылӧ.
Лавкаяс ӧдзӧс водзын заводитчисны чукӧртчыны буситан зэр улын кузь ӧчередьяс.
Ставыс муніс кыдз и пыр.
Некод эз куж думыштны, мый тайӧ луныс великӧй косьлӧн первой лун.
Сӧмын Кавалерградскӧй улица вылын вӧлі тыдалӧ мыйкӧ лоӧма: тані ӧти дом гӧгӧр чукӧртчӧма вӧлі йӧз чукӧр.
Тайӧ домас вӧлі большевистскӧй типография.
Татчӧ водз асылын волывлісны газетчикъяс выль газетъясла.
Нӧ талун газетчикъяс сулалісны тыртӧм сумкаясӧн: большевистскӧй газетъяс эз петны.
Типографиялӧн ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса.
Олӧмакодь рабочӧй, типографияса наборщик, сулаліс панель вылын — пальтоа, но шапкатӧм.
Зэр войтъяс тёпкисны сылы юр вылас.
Но тайӧс сійӧ эз и казяв.
Сійӧ волнуйтчӧмӧн висьтавліс сы йылысь, кыдз типографияӧ югдандорыс мырдӧн пырисны юнкеръяс, кыдз найӧ торкисны рабочӧйяслы печатайтны газет, а мыйкӧмында печатайтӧм газетъяссӧ сотісны...
— А ті нӧ мый видзӧдінныд?
— шыасисны йӧз чукӧрын.
— Босьтінныд эськӧ мед юнкеръясӧс шошаӧдыс да трекнитінныд, кыдз следуйтӧ...
— Куш кинад юнкеръяслы паныд он сувт,
— торкис наборщик.
— Ми ог вӧлі сетӧй, но найӧ миянӧс вӧтлалісны штыкъясӧн.
— А мый сэн вӧлі, газетас?
— юаліс кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Сэні вӧлі...
— заводитіс наборщик и дзугсис.
— Сэні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн статьяяс.
Ставӧн ланьтісны.
Наборщик шӧйӧвошӧм синъясӧн видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ.
Синъясас сылӧн сӧдзтысисны синва войтъяс.
— Юнкеръясыс мунісны али танӧсь на?
— друг юаліс том рабочӧй-красногвардеец, коді сулаліс йӧз чукӧрын да сюся кывзіс наборщиклысь висьталӧмсӧ.
— Юнкеръяс?
— юаліс наборщик,
— сэнӧсь найӧ,
— и индіс пӧдса ӧдзӧсӧ.
— Налӧн дворас сувтӧдӧма караул.
А мый?
Красногвардеец нинӧм эз вочавидз.
Ӧдйӧ мӧдӧдчис улича кузя, кежис пельӧс сайӧ, пырис аптекаӧ.
— Мем колӧ звӧнитны больничаӧ,
— шуис сійӧ и веськыда локтіс телефон дінӧ.
Но звӧнитіс сійӧ эз больничаӧ, а большевистскӧй районнӧй комитетӧ.
Сэтысянь пыр жӧ лоӧмтор йывсьыс юӧртісны Сталинлы.
Сталин тайӧ кадас вӧлі Смольныйын.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис став важностьсӧ тайӧ лоӧмторъяссьыс.
Типография мездӧм могысь сійӧ мӧдӧдіс революционнӧй салдатъясысь отряд.
И сэки жӧ, кад воштытӧг, сійӧ чукӧртіс сӧвещанньӧ вылӧ партия Шӧр комитетлысь членъясӧс.
ВОЕННО-РЕВОЛЮЦИОННӦЙ КОМИТЕТ
И сідз, битва панан лун воис!
Ӧні збыльысь быд минут вӧлі дона: кӧть мый, а колӧ панйыны неприятельӧс, мырддьыны сы киысь инициатива, пыр жӧ вуджны наступлениеӧ.
Ӧд некымын час мысти Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧн думыштӧм мераяс лоӧны олӧмӧ пӧртӧма, и сэки вермасьны лоӧ ёна сьӧкыдджык.
И ставыс тайӧ лои сы вӧсна, мый некымын предатель выдайтісны партийнӧй тайна.
Неужели жӧ вредсӧ, кодӧс найӧ вӧчисны, оз нин позь некыдз справитны, вӧрӧгӧс оз удайтчы панйыны?
Кӧть мый, а большевикъяс вуджасны наступлениеӧ, пыр жӧ заводитасны бой!
Сэк лои дзик яснӧ, кутшӧм бура водзӧвылӧ артыштісны большевикъяс, кор найӧ водзджык, восстание водзвылас на, организуйтісны Военно-революционнӧй комитет.
Тайӧ комитетыс, Сталин веськӧдлӧм улын вӧчис медбӧръя лунъясас зэв ыджыд удж и удитіс дасьтыны войтырӧс бой кежлӧ.
Октябр 20 лунӧ на комитет нуӧдіс став Петроград пасьтаас уна йӧза митингъяс; тайӧ митингъяс вылас рабочӧйяс да салдатъяс клянитчисны: кыдз сӧмын Военно-революционнӧй комитет чукӧстас, найӧ пыр жӧ петасны оружиеӧн уличаяс вылӧ.
Мӧд лунас, октябр 21 лунӧ, комитет назначитіс став петроградса воинскӧй частьясӧ и военнӧй карабъяс вылӧ ассьыс комиссаръясӧс.
Комиссаръяс пыр жӧ босьтчисны удж дінӧ: бӧрйисны революционнӧй салдатъясӧс и лӧсьӧдісны наысь боевӧй отрядъяс, босьтісны учёт вылӧ став оружие, следитісны офицеръяс бӧрся и найӧясӧс, кодъяс мунісны Сӧветъяслы паныд, вештылісны салдатъяс вылын руководитӧмысь.
Мӧд лунас, октябр 22 лунӧ, комитет чукӧртіс Смольныйӧ став полкса представительясӧс, кодъяс сулалісны Петроградын, и сёрнитчис накӧд, мый салдатъяс оз кутны сэсся выполняйтны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырлысь распоряжениеяссӧ, а найӧ пондасны подчиняйтчыны сӧмын Военно-революционнӧй комитетлы.
И, медбӧрын, октябр 23 лунӧ комитет сувтӧдіс став фабрик-заводъясӧ ассьыс караулъяс, вайӧдіс дасьвыйӧ Гӧрд гвардияӧс, лӧсьӧдіс красногвардеечьясысь сутки чӧжся дежурство заводскӧй телефонъяс дінын.
Тадз, планомернӧя да решительнӧя действуйтӧмӧн, большевикъяс мырддисны Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр да буржуазия киысь власьт.
Уналыда массаясӧс вӧлі вӧрзьӧдӧма, и некутшӧм вын нин эз вермы сувтӧдны найӧс: найӧ виччысисны сӧмын медбӧръя приказ, медым уськӧдчыны бой вылӧ...
Ставыс тайӧ и сетіс позянлун большевикъяслы октябр 24 лунӧ асылын сразу вуджны наступлениеӧ.
МУННЫ ПОМӦДЗ!
Сталинӧн чукӧртӧм заседание вӧлі дженьыд: ставӧн тӧдісны, мый колӧ вӧчны.
Колӧ вӧлі олӧмӧ пӧртны ленинскӧй план.
Та вылӧ быть колӧ медвойдӧр мобилизуйтны став вынсӧ революциялысь, чукӧстны бой вылӧ рабочӧйясӧс, матросъясӧс да салдатъясӧс.
Шӧр комитет вынсьӧдіс Сталинӧн вӧзйӧм колана решениеяс, а Военно-революционнӧй комитет пыр жӧ босьтчис найӧс пӧртны олӧмӧ.
Медвойдӧр петроградса став районъясӧ ысталісны связистъясӧс приказӧн: лӧсьӧдчыны выступление кежлӧ.
Связистъясӧс ысталісны и Гӧрд гвардия штабъясӧ и быд воинскӧй частьясӧ.
Тайӧ жӧ кадас йитчисны Петыр-Павел крепостьса комиссаркӧд.
Комиссар юӧртіс, мый крепостьса гарнизон сулалӧ большевикъяс дор.
Комиссарлы сетісны приказ гӧтӧвитны крепость бой кежлӧ, крепостнӧй стенъяс вылӧ петкӧдны пулемётъяс, некодӧс не лэдзны сэтчӧ Военно-революционнӧй комитетса пропусктӧг.
Сыысь кындзи, комиссарлы тшӧктісны пыр жӧ заводитны сетавны рабочӧйяслы оружие крепостьса складъясысь.
Сэсся вӧлі урчитӧма, кутшӧм отрядъяслы, кутшӧм посъяс дорӧ мунны, медым найӧс босьтны ас киӧ.
И нӧшта вӧлі корӧма вооруженнӧй вынъяс Смольныйӧс видзӧм могысь.
Эз на коль и час, кыдз Смольныйӧ кутісны локтавны ӧти-мӧд бӧрся грузовикъяс красногвардеечьясӧн да салдатъясӧн.
Отрядъясса командиръяс чеччыштлісны машинаясысь да пыравлісны инструкция пӧлучитӧм могысь Смольныйса ӧти жырйӧ, кӧні вӧлі Военно-революционнӧй комитет.
abu
Улыс этажын кывсисны сьӧкыда тувччалӧм шыяс да металлӧн брунӧдчӧм: салдатъяс катлісны выліӧ пулемётъяс.
Дворын путкылялісны пес чукӧръяс, стрӧитісны сэтысь баррикадаяс.
Пуяс улын чушкакылісны броневикъяс.
Сэн жӧ сеталісны оружие да патронъяс.
Став пыранінъясын вӧлі сувтӧдалӧма часӧвӧйясӧс, кодъяс прӧверяйтісны пропускъяс.
Шӧр комитетса членъяс шуисны не разӧдчыны Смольныйысь, не мунны, кӧть кутшӧм эськӧ сэн эз вӧв ӧпаснӧ.
Неприятельлы кӧ, шуам, удайтчас босьтны Смольный, тыш кутас мунны и водзӧ: найӧ вуджасны сэки Петыр-Павел крепостьӧ и сэтысянь кутасны руководитны бойясӧн.
Найӧ чорыда тӧдісны Ленинлысь индӧд:
«Некор оз ков ворсны восстаниеӧн, а заводитан кӧ сійӧс, колӧ чорыда тӧдны, мый колӧ мунны помӧдз».
Большевикъяс тӧдісны, мый найӧс ӧні виччысьӧ либӧ победа, либӧ смерть.
И найӧ дасьӧсь вӧліны мунны помӧдз.
«АВРОРАЛӦН» РАДИО
Большевикъяс, дерт, эз тӧдны Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр войся заседание йылысь, эз тӧдны, кутшӧм решениеяс вӧлі примитӧма тайӧ заседание вылас.
Но таын и заключайтчӧ полководецлӧн искусствоыс, медым быдсикас ичӧтик признакъяс серти кужны тӧдмавны вӧрӧг кӧсйӧмъяс йылысь и ас кадӧ торкны найӧс.
Большевикъяс, восстаниеӧн руководитысьяс, — Ленин, Сталин, Свердлов, Дзержинский и Урицкий, — кужисны тӧдмавны неприятельлысь планъяссӧ.
Найӧ эз сомневайтчыны, мый Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр корис нин отсӧг вылӧ Петроград окрестностьясын сулалысь полкъяс, мый сійӧ часысь-часӧ виччысьӧ выль вынъяслысь воӧм.
Большевикъяс решитісны, кӧть кыдз, а сувтӧдны тайӧ полкъяссӧ туй вылас и не лэдзны найӧс Петроградӧ.
Но та вылӧ колӧ вӧлі непременнӧ йитчыны тайӧ полкъясыскӧд, висьтавны салдатъяслы, мый налы нинӧмла дорйыны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧс, и тшӧктыны налы бӧр бергӧдчыны.
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Воспользуйтчыны та вылӧ телефонӧн?
Но телефоннӧй станция вӧлі ещӧ вӧрӧг киын на.
Сы вӧсна телефон пыр тайӧс вӧчны оз позь.
Воспользуйтчыны телеграфӧн?
Но и телеграф сідз жӧ вӧлі неприятель киын на.
Сы вӧсна и тайӧс вӧчны оз позь.
Мӧдӧдны Петроград окрестностьясӧ Военно-революционнӧй комитетса представительясӧс?
Но, кор найӧ воасны места вылӧдз, прӧйдитас уна кад, полкъяс сэк воасны нин Петроградӧ.
Оз, и тадз вӧчны оз позь.
Кажитчӧ, петан туй эз вӧв.
И век жӧ большевикъяс аддзисны петан туй.
Большевикъяс тӧдісны, мый Нева ю устьеын сулалӧ якӧр вылын военнӧй корабль — крейсер «Аврора».
Крейсер вылын вӧлі аслас радиостанция.
А крейсерлӧн команда подчиняйтчис Военно-революционнӧй комитетса комиссарлы.
Большевикъяс решитісны воспользуйтчыны корабль вывса радиостанцияӧн.
И вот, октябр 24-ӧд лунӧ «Аврора» передайтіс радио пыр Военно-революционнӧй комитетлысь распоряжение Петроград дінса карса Сӧветъясӧ:
«... Не лэдзны Петроградӧ ни ӧти войсковӧй часть, абу кӧ тӧдмалӧма, кутшӧм позиция кутӧ сійӧ частьыс пансьӧм лоӧмторъяс дінӧ.
Быд частьлы паныд мӧдӧдны кымынкӧ дас агитаторӧс, кодъяс долженӧсь тӧдмӧдны, Петроградӧ мунысь частьясӧс, мый найӧс кӧсйӧны усьӧдны войтыр вылӧ...
Колӧ действуйтны стрӧга да осторожнӧя и, ковмас кӧ, применитны вын.
Став тайӧ войскаяс локтӧм йылысь пыр жӧ юӧртны петроградса Смольный институтӧ, Военно-революционнӧй комитетӧ...»
Военно-революционнӧй комитет тӧдіс, мый местаяс вылын сюрӧны большевикъяс, кодъяс олӧмӧ пӧртасны сылысь распоряжениесӧ.
КРОНШТАДТӦ
Ленинскӧй план серти восстаниеын колӧ вӧлі примитны участие рабочӧйяслы, салдатъяслы, матросъяслы.
Но матросъяс Петроградын пӧшти эз вӧвны: матросъяс олісны Кронштадтын.
Кыдзи юӧртны кронштадтскӧй матросъяслы сы йылысь, мый восстание заводитчис, кыдз корны найӧс Петроградӧ?
Тані радиоыд эз нин туй.
Радиограмма пыр оз позь дӧверяйтны военнӧй секретъяс: сійӧс зэв кокниа вермас примитны неприятель.
А Петроградӧ матросъясӧс корӧм йылысь приказ вӧлі военнӧй секретӧн, сійӧс колӧ вӧлі видзны, кыдзи зэв чорыд тайнаӧс.
Тані ковмис мӧвпыштны мыйкӧ мӧдтор йылысь...
Муртса на кар вылӧ лэччысис рӧмыд, Смольныйсянь петісны морякъяс формаа кык морт.
Найӧ тэрыба мӧдӧдчисны Нева ю дорлань.
Сэні найӧс виччысис нин неыджыд буксирнӧй катер.
Найӧ пыр жӧ йӧткысисны вадорысь.
Сійӧ, кодыс вӧлі пӧрысьджык, босьтіс ас вылас штурманлысь удж.
Томджыкыс сувтіс руль дінӧ.
Тайӧ вӧліны кык большевик, кык матрос.
Военно-революционнӧй комитет поручитіс налы писькӧдчыны Кронштадтӧдз.
Найӧ нуисны сьӧрсьыныс кронштадтскӧй матросъяслы Военно-революционнӧй комитетсянь обращение, нуисны приказ — пыр жӧ кыпӧдчыны восстание вылӧ...
Катер муніс Нева кузя би ӧзтытӧг, ниӧтчыдысь эз тутӧстлы.
Сійӧ шлывгис водзӧ шытӧг и аддзытӧг.
Штурман сулаліс рулевӧйкӧд орччӧн и сюся видзӧдлывліс водзӧ.
Вот найӧ благополучнӧя прӧйдитісны Литейнӧй пос.
Вот и Троицкӧй пос колис бӧрвылӧ.
Ещӧ водзын кык пос: Дворцовӧй да Николаевскӧй.
Неужели налы оз удайтчы прӧйдитны, неужели катернысӧ кутасны?
Дворцовӧй пос прӧйдитӧма лючки.
Коли медбӧръя пос — Николаевскӧй.
Пыр сідз жӧ сюся видзӧдіс штурман пемыдас.
Гудыра тыдыштӧны ылын лымчиръяс да ру пыр Николаевскӧй пос; сьӧд мегырӧн кыпӧдчӧма Нева вомӧн.
И вот штурман аддзӧ: поссӧ разведитӧма.
Тайӧ зэв омӧль пас: поссӧ вермисны разведитны сӧмын юнкеръяс.
Сідзкӧ, найӧ сэнӧсь, сэні налӧн застава.
— Кывзы,
— шуис штурман и пуктіс кисӧ рулевӧйлы пельпом вылас — мый кӧть оз ло, не сувтны.
Менӧ кӧ виасны, бумагасӧ передайтан тэ.
И сійӧ кыскис питшӧгысь нёль пельӧ кусыньтӧм бумага — Военно-революционнӧй комитетлысь приказ.
Рулевӧй довкнитіс юрнас.
Катер шлывгӧ водзӧ, пемыд и чӧв.
Рӧвнӧя и пыдысянь уджалӧ сылӧн машина.
Пос пыр матысмӧ и матысмӧ.
И друг вылысянь, пос вывсянь, кыліс горӧдӧм:
— Стой!
Коді локтӧ?
— Ас йӧз!
— вочавидзис гораа да спокойнӧя штурман.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ, мый оз эскыны кыв вылӧ.
Но сійӧ эз и надейтчы та вылӧ.
Ставыс, мый сылы колӧ,
— нюжӧдны кадсӧ кӧть секунда-мӧд.
Колӧ вевъявны кӧть неуна ылыстчыны поссяньыс.
Катер ньӧв моз тӧвзьӧ водзӧ.
— Стой!
— горзӧны вывсянь.
— Пароль!
Вочакыв пыдди штурман копыртчылӧ труба дінӧ и командуйтӧ: полный ход!
Ставнас здрӧгнитлӧмӧн катер нетшыштчис водзӧ.
И пыр жӧ кывсисны лыйӧм шыяс.
Юнкеръяс лыйлісны пышйысь катер бӧрся винтовкаясысь и пулемётысь.
Пуляясыс сідзи и сявкйисны ваӧ, чирсйӧдлісны катерлысь бортсӧ да бӧжсӧ.
Катер тӧвзьӧ ю кузя, быттьӧ лэбач.
Тэрыба-тэрыба, став вынсьыс гримӧдчӧ сылӧн машина.
Пемыдыс топалӧ сы бӧрысь.
Водзӧ лыйсьӧм шыяс кутісны кывны шочджыка.
Юнкеръяс, тӧдӧмысь, эз вермыны нин рӧзнитны пемыдысь катерсӧ и ӧні лыйлісны кыдз-сюрӧ.
Медбӧрын, лӧнисны и тайӧ ӧтка лыйлӧм шыясыс.
Штурман кыскис чышъян и чышкис пӧсьсӧ чужӧмсьыс.
— Прӧйдитім!
— шуис сійӧ и радысла нюмдіс.
Войнас катер воис Кронштадтӧ.
Военно-революционнӧй комитетлӧн приказ пыр жӧ вӧлі передайтӧма Кронштадтскӧй сӧветӧ.
Кронштадтскӧй матросъяс пондісны гӧтӧвитны карабъяс Петроградӧ мунӧм вылӧ...
Тайӧ жӧ каднас петроградскӧй большевикъяс мӧдӧдісны Гельсингфорсӧ телеграмма: Гельсингфорсын сулаліс тайӧ каднас Балтийскӧй флот, сэні вӧліны уна матросъяс.
Телеграммаыс вӧліс зэв дженьыдик, ставыс кык кыв:
«Мӧдӧд устав».
Восстание йылысь телеграммаын нинӧм эз висьтавсьы, сэні быттьӧкӧ эз вӧв некутшӧм подозрительнӧй тор.
Сы вӧсна сійӧс и примитісны петроградскӧй телеграф вылын.
Но кор Гельсингфорсын пӧлучитісны тайӧ телеграммасӧ, сэні пыр жӧ лэптісны тревога став карабъяс вылын и кутісны гӧтӧвитчыны туйӧ: матрос-большевикъяс бура помнитісны, кыдз найӧ Петроградӧ бӧръя волігӧн сёрнитісны Военно-революционнӧй комитеткӧд тайӧ условнӧй телеграмма йывсьыс, мый сійӧ кутас означайтны.
«Мӧдӧд устав» — сійӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны тадзи:
«Мӧдӧд миноносечьяс и вит сюрс матросӧс петроградса рабочӧйяслы отсӧг вылӧ.
Восстание заводитчис».
ЮНКЕРЪЯС КОРСЬӦНЫ ЛЕНИНӦС
Сійӧ каднас, кор юнкеръяслӧн застава заводитліс кутны пос дорын катер, мӧд отряд юнкеръяслӧн муніс омӧля югзьӧдӧм, пемыд улича кузя Выборгскӧй сторонаӧд.
Тайӧ отрядлы поручитӧма вӧлі арестуйтны Ленинӧс.
Отрядса начальник эз тӧд, кӧні дзебсясьӧ Ленин.
Медся вернӧй, мӧвпаліс сійӧ, Ленин ӧні большевистскӧй газет редакцияын.
Сы вӧсна и нуӧдіс сійӧ ассьыс отрядсӧ Финляндскӧй проспектын сулалысь ыджыд дом дінӧ: сэні ӧти жырйын помещайтчис «Правда» газетлӧн редакция.
Ӧти сайысь решитісны разгромитны редакция, и босьтны сэсь став рукописьяссӧ.
Юнкеръяс матыстчисны дом дінӧ да кытшалісны сійӧс.
Редакцияын уджалысь большевикъяс аддзисны ӧшинь пыр юнкеръясӧс.
Пырысь-пыр жӧ редакциясянь звӧнитісны телефон пыр матысса Гӧрд гвардейскӧй штабӧ.
Сэсянь кӧсйисны пыр жӧ ыстыны красногвардеечьяслысь отряд.
Отрядлы колӧ вӧлі воны дас минут мысти.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ кутсьыны ас вынъясӧн дас минут, не лэдзны тайӧ каднас юнкеръясӧс.
Сэки большевикъяс вӧчисны татшӧм хитрость: найӧ пырысь-пыр жӧ босьталісны жыръяс ӧдзӧсъясысь номеръяс и ӧшӧдалісны найӧс мӧд порядокӧн.
Редакциялӧн жыр воддза сертиыс, сідзкӧ, лоис мӧд номер улын.
Домыс вӧліс ыджыд, зэв уна пос, жыр, коридоръяс.
Юнкеръяс тайӧ домас войдӧр некор эз вӧвлыны.
Налы вӧлі сӧмын известнӧ жыр номерыс, мый серти колӧ корсьны редакция.
Но, кор найӧ локтісны тайӧ номера жыр дінӧ, редакция сэні эз вӧв.
Найӧ кутісны шӧйтны коридоръясті — корсьны вошӧм жыр.
Тайӧ каднас удитісны воны красногвардеечьяс.
Найӧ кытшалісны юнкеръясӧс и босьтісны найӧс пленӧ.
ЛЕНИН МУНӦ СМОЛЬНЫЙӦ
Октябр 24 лунӧ рытнас Ленин ыстіс ӧти ёртӧс, большевик-рабочӧйӧс, Смольныйӧ, медым тӧдмавны, кыдзи сэні мунӧ делӧыс, ставыс-ӧ дась восстание кежлӧ.
Ачыс кольччис дзик ӧтнасӧн патераӧ.
Друг сійӧ кыліс ылыс да глушитӧм шыа лыйӧм: восстание заводитчис!
Владимир Ильич пондіс мӧвпавны.
Сэсся перйис сійӧ пызанӧ дзебӧм дзор парик и пуктіс сійӧс юрас.
Кӧрталіс чужӧмсӧ чышъянӧн, быттьӧкӧ сылӧн пиньясыс висьӧны.
Ӧчкиасис.
Босьтіс пальто, лэдзыштіс улӧджык, дзик син вылас, кепкасӧ.
Владимир Ильич решитіс мунны Смольныйӧ.
Тайӧ каднас ыстылӧм рабочӧйыд бӧр воис.
Весьшӧрӧ рабочӧй кевмысис Ленинлы не петны ывла вылӧ, висьталіс ыджыд опасность йылысь, коді грӧзитӧ сылы.
Ленин вӧлі непоколебимӧй.
Сэки рабочӧй решитіс колльӧдны Владимир Ильичӧс Смольныйӧдз.
Виччысьтӧм случай лоӧмысь, сійӧ босьтіс сьӧрсьыс револьвер.
Мыйкӧ кӧ быттьӧ лоас туй вылын, ковмас ылӧдны юнкеръясӧс лыйсьӧмӧн, сетны ассьыс олӧм, медым кыдзкӧ спаситны Ленинлысь олӧмсӧ.
Ӧтлаын петісны найӧ ывлаӧ и чеччыштісны первой паныдасян трамвайӧ.
Владимир Ильич заводитіс сёрнитны кондукторшакӧд, медым тӧдмавны, паськыда-ӧ нин разаліс юӧрыс восстание йылысь.
— Кытчӧ мунам?
— юаліс Ленин.
— Паркӧ,
— вочавидзис кондукторша.
— Мыйла татшӧм водз паркӧ?
— А тэ коді ачыд?
— юаліс кондукторша.
— Рабочӧй,
— вочавидзис Ленин.
— Тожӧ рабочӧй!
— шуис скӧрпырысь кондукторша.
— Мыйла да кытчӧ — он тӧд ачыд, мый вӧчсьӧ.
Буржуйясӧс нӧйтны кутам!
Вот кытчӧ мунам...
Владимир Ильич лои зэв рад: сійӧ тӧдмаліс буретш сійӧ, мый сылы вӧлі колӧ.
Трамвай кежис паркӧ.
Ленин да сійӧс колльӧдысь рабочӧй мӧдӧдчисны подӧн зэв кузь Шпалернӧй улича кузя...
И сэні чуть эз ло несчастье: пельӧс сайсянь друг мыччысис неприятельлӧн вӧла патруль.
— Кытчӧ мунанныд?
Петкӧдлӧй пропускнытӧ!
— горӧдіс патрульнӧй начальник.
— Мунӧй водзӧ, Ленин ёрт,
— вашнитіс рабочӧй.
— А ме пробуйта ылӧдны сійӧс сёрниясӧн.
Шатласьӧмӧн, быттьӧ зэв код морт, петіс сійӧ улича шӧрӧ и кутіс пинясьны патрулькӧд,
а ачыс кисӧ кутіс тайӧ каднас зептас, кӧні вӧлі дзебӧма револьвер.
Патрульнӧйяслы некор вӧлі ноксьыны код морткӧд.
Начальник ӧвтыштіс кинас, и патруль скачитіс водзӧ.
Часджын мысти Ленин вӧлі нин Смольныйын.
— Меным пыр жӧ колӧ аддзывны Сталинӧс!
— шуис сійӧ коридорын первой паныдасьысь красногвардеецлы.
ЗАВОДЪЯСЫН
Неприятель воспользуйтчис сійӧн, мый телефоннӧй станция вӧлі сы киын: сійӧ выключитіс став телефонъяссӧ Смольныйысь.
Кажитчӧ вӧлі, мый ӧні Военно-революционнӧй комитет да кыпӧдчӧм войтыр костын торксис быд сикас йитӧд, рабочӧйяс да салдатъяс колисны руководствотӧг, оз кутны тӧдны, мый налы вӧчны.
Но большевикъяс водзджык нин тӧдісны вӧрӧглысь тайӧ мерасӧ и удитісны вӧчны ассянь колана мераяс.
Сёр рытын Смольный воротаысь петіс уналыда отряд мотоциклистъяслӧн.
Площадь вылын найӧ пыр жӧ разӧдчисны, быдӧн мӧдӧдчис аслас маршрут кузя.
Тайӧ мунісны Военно-революционнӧй комитетлӧн гонечьяс, восстание йылысь вестникъяс.
Найӧ тэрмасисны заводъясӧ и казармаясӧ.
Ставныс найӧ нуисны сьӧрсьыныс ӧти и сійӧ жӧ приказ: кад выступитны!
Кад выступитны!
Кад пырны кар шӧрӧ!
Кад кытшӧ босьтны Тӧвся двореч!..
Вӧлі нин вой, кор ӧти мотоциклист сувтіс Путиловскӧй завод дорӧ.
Сійӧ сетіс ассьыс машинасӧ часӧвӧй-красногвардеецлы, а ачыс мӧдӧдчис Гӧрд гвардия штабӧ.
Сэні сійӧ передайтіс начальниклы приказ выступление йылысь да инструкция, кӧні вӧлі индӧма, кытчӧ именнӧ колӧ мунны путиловечьяслы, кутшӧм боевӧй задачаяс на водзын сувтӧдӧма.
Пыр жӧ тутӧстіс гораа да тревожнӧя заводскӧй сирена, чуксаліс куимнан сменаса рабочӧйясӧс.
Уличаяссӧ тыртӧмӧн, сюрсъясӧн кутісны чукӧртчыны завод дінӧ йӧз.
Ӧти паськыд заводскӧй помещениеын сеталӧны нин вӧлі оружие, гранатаяс, патронъяс; рабочӧйяс петісны татысь пулемётнӧй лентаясӧн вӧнясьӧмӧн, киясаныс винтовкаясӧн.
Дворын, бипур югӧръяс улын, вӧчисны тэрмасьӧмӧн перекличка.
Сэсся отрядъяс стрӧитчылісны и ӧдйӧ восьлалӧмӧн кыв шутӧг петісны ворота сайӧ.
Работницаяс кӧртавлісны сосканыс гӧрд креста лентаяс и сьӧрсьыныс нуисны бинт да лекарство тыра ящикъяс; найӧ сідз жӧ мунісны бой вылӧ — отсавны асланыс вокъяслы да верӧсъяслы.
Сэтшӧм жӧ тревожнӧй гудок шыяс кывсисны тайӧ каднас и мукӧд заводъясын.
Сэні сэтшӧм жӧ строгӧй порядокӧн петісны воротасянь красногвардейскӧй отрядъяс и вошлісны войся пемыдӧ.
Петроградсянь ылын, Гельсингфорсын, рӧвнӧя тувччалӧмӧн, помтӧм радъясын войся тыртӧм уличаяс кузя восьлалісны матросъяс.
Найӧ мунісны вокзал вылӧ.
Сэсянь дженьыдик костъясӧн ӧти-мӧд бӧрся петісны матросъясӧн тырӧм поездъяс Петроградӧ.
А Гельсингфорсскӧй гаваньысь бияс кусӧдӧмӧн, чӧв-лӧнь петісны саридзӧ военнӧй корабль-миноносечьяс.
На вылын дӧлаліс гӧрд флаг татшӧм гижӧдӧн:
«Став власьтыс Сӧветъяслы!»
Миноносечьяс мунісны Петроградӧ.
СМОЛЬНЫЙЫН
Вӧлі войшӧр.
Кар вӧйтчӧма сап пемыдӧ.
Сӧмын Смольныйын сотчисны бияс, ставнас сійӧ дзирдаліс яръюгыда югъялан аслас лыдтӧм-тшӧттӧм ӧшиньяснас.
Кӧдзыд арся ру пыр зданиеыс сылӧн кажитчис вывті величественнӧйӧн.
Смольныйӧ пыранінӧ воалісны пыр выльысь-выль автомобильяс, повозкаяс, грузовикъяс, локтісны быд боксянь йӧз чукӧръяс.
Сынӧдын сулаліс ни ӧти минут кежлӧ орлытӧм сюрс гӧлӧсъясӧн шыалӧм, кӧртлӧн триньӧдчӧм да машинаяслӧн горзӧм.
Смольный тайӧ войнас вӧлі быттьӧ ыджыд узловӧй станция.
Кыдз станцияӧ ылысянь локтӧны поездъяс, медым, недыр шойччӧм бӧрын, тась мӧдӧдчыны бара туйӧ, разӧдчыны сэсся быд бокӧ, быдӧн аслас маршрут серти — сідзи и татчӧ, Смольныйӧ, тэрмасисны быдладорсянь вооруженнӧй отрядъяс карса став районъяссянь и, тані боевӧй задание пӧлучитӧм бӧрын, мӧдӧдчылісны выльысь туйӧ, сап пемыд войын тувччалісны быдӧн аслас индӧм маршрут кузя.
Смольный зданиеса ӧти жырйын вӧлі Военно-революционнӧй комитет.
Восстаниеӧн руководитӧмыс ставнас вӧлі мунӧ тасянь.
Тані кырымавлісны ордеръяс оружие пӧлучитӧм вылӧ, индылісны, кытчӧ да кутшӧм отрядъяс мӧдӧдны, водзвыв артавлісны мунӧм вылӧ кад да пасйылісны Петроград карта вылӧ налысь маршрутсӧ.
Татысянь Ленинлӧн да Сталинлӧн вӧля, кодъяс вӧляын вӧлі войтырлӧн вӧля, разаліс став кар пасьта, став канму пасьта, тайӧ вӧляыс лӧсьӧдіс уна сюрс йӧзъяс движениеын порядок, нуӧдіс найӧс бой вылӧ.
Восстание кузя ленинскӧй план вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Петыр-Павел крепость вӧлі кыпӧдчысьяс киын.
Босьталӧма нин вӧлі став посъяс, Дворцовӧй да Николаевскӧй посъясысь кындзи.
Пӧлучитӧма нин вӧлі юӧръяс, мый Петергофса, Царскӧй Селоса, Выборгса большевикъяс кужисны олӧмӧ пӧртны ассьыныс долг: сувтӧдны полкъяс, кодъясӧс отсӧг вылӧ корис Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр.
Тайӧ полкъясыс ӧні оз прӧйдитны Петроградӧ.
«Авроралӧн» асывнас сетӧм радиограмма вӧчис ассьыс делӧ.
abu
ПАВЛОВСКӦЙ ВОЕННӦЙ УЧИЛИЩЕ
Сёр рытын Гренадерскӧй полкса казармаӧ, коді вӧлі Петроградскӧй сторонаын, пошкигтырйи котӧрӧн пырис тӧдтӧм салдат; сійӧ ставыс вӧлі няйт.
Сійӧ корис, медым сійӧс пырысь-пыр жӧ нуӧдасны полкса комиссар дінӧ.
Вот мый сійӧ висьталіс комиссарлы.
Сійӧ вӧлӧм Павловскӧй военнӧй училищеын обслуживающӧй командаысь салдат.
Тайӧ училищеас велӧдчисны юнкеръяс, а обслуживайтлісны найӧс да чышкылісны-мыськылісны жыръяс салдатъяс.
И вот салдатъяс тӧдмалӧмаӧсь, мый юнкеръяс пӧлучитісны приказ Мыйкӧдыра веськӧдлан котырсянь пырысь-пыр жӧ локны Тӧвся дворечӧ.
Салдатъяс гӧгӧрвоисны, мый юнкеръясӧс колӧ непременнӧ кутны.
Но кыдз тайӧс вӧчны?
Кор воысь салдат висьталіс ставсӧ тайӧ полковӧй комиссарлы, Павловскӧй училищеын мунісны татшӧм лоӧмторъяс.
Командаӧс обслуживайтысь салдатъяс аддзисны училищеысь пулемёт и ньӧжйӧникӧн кыскисны сійӧс ывлавылӧ.
Найӧ веськӧдісны пулемётсӧ здание ӧдзӧсӧ.
И кор ӧдзӧсъяс воссисны да тыдовтчисны сэні юнкеръяс, салдатъяс горӧдісны налы:
— Ни ӧти воськов водзӧ, кутам лыйлыны!
Юнкеръяс сувтісны; но регыд найӧ гӧгӧрвоисны, мый салдатъяс зэв этшаӧн, а найӧ, юнкеръяс, унаӧн.
И сэки найӧ пондісны дасьтысьны бой кежлӧ!
Салдатъяс гӧгӧрвоисны жӧ, мый вынъяс абу ӧткодьӧсь.
И век жӧ найӧ решитісны не бӧрыньтчыны.
— Кулам тані, а ог лэдзӧй тіянӧс Тӧвся дворечӧ,
— горзісны найӧ юнкеръяслы.
Омӧлик пом виччысис салдатъясӧс, эз кӧ эськӧ тайӧ минутнас пельӧссянь мыччысь автомобиль.
Автомобильсянь чеччыштіс Гренадерскӧй полкса комиссар.
Сійӧ котӧртіс юнкеръяс дорӧ и шуис налы: Гренадерскӧй полк ставнас петас налы паныд, оз кӧ найӧ пыр жӧ бергӧдчыны асланыс училищеӧ.
Паныд мунны быдса полклы юнкеръяс эз лысьтны.
Ас костаныс сёрнитчӧм бӧрын, найӧ бергӧдчисны училищеӧ.
Сідз найӧ эз вермыны пӧртны олӧмӧ веськӧдлан котырлысь приказ — эз явитчыны Тӧвся дворечӧ...
И карса мукӧд районъясын вӧлі кутӧма некымын юнкерскӧй отрядъясӧс.
Тӧвся двореч дінӧ воисны этшаджык юнкеръяс, мыйдта найӧс виччысис Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр.
А казацкӧй частьяс пӧвстысь, кодъяс сідз жӧ пӧлучитісны веськӧдлан котырсянь приказ, Зимний дінӧ эз во ни ӧти.
Военно-революционнӧй комитет мӧдӧдіс нин ассьыс вынъяссӧ кар шӧрлань.
abu
ТЕЛЕФОННӦЙ СТАНЦИЯ БОСЬТӦМ
Тайӧ вӧлі шензьӧдана вермасьӧм: пӧшти шумтӧг и аддзытӧг ӧти местаысь мӧд местаӧ вуджан вермасьӧм.
Тайӧ вӧлі вермасьӧм сы вӧсна, кодлы владейтны карӧн и став канмуӧн; капиталистъяслы либӧ рабочӧйяслы да крестьяналы.
То сэні, то тані немвиччысьтӧг явитчылісны красногвардейскӧй отрядъяс, друг лэбзьылісны пемыдсянь грузовикъяс вооруженнӧй рабочӧйясӧн да салдатъясӧн.
Кыпӧдчысьяс ӧдйӧ кытшовтлісны налы индӧм зданиеяс, котӧртлісны пос кузя вывлань, и обезоружитлісны сэтысь охранасӧ.
Большевикъяс вӧчлісны неприятельлы чардби сяма виччысьтӧм ударъяс.
Вит час рытын найӧ вӧчисны первой победа: босьтісны Главнӧй телеграфлысь здание.
Неприятель зэв регыдӧн гӧгӧрвоис, мыйдта сійӧ воштіс: телеграфнӧй провод, коді кыссис Зимнийсянь Главнӧй телеграфӧ, дзик сійӧ проводыс, коді йитіс Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧс став канмукӧд, друг дугдіс уджавны.
Войшӧр бӧрын часын кыпӧдчысьяс босьтісны телефоннӧй станция.
Нӧшта часджын мысти кыпӧдчысьяс киӧ вуджис Главнӧй почтамт.
Кык час войын — электростанция и вокзалъяс.
Ещӧ некымын час мысти — Государственнӧй банк.
Югдандор кыпӧдчысьяс босьтісны тюрьма «Кресты», кытчӧ вӧлі пуксьӧдӧма Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧн арестуйтӧм большевикъясӧс.
Найӧ пукалісны нин тані нёльӧд тӧлысь.
И вот ӧні камера ӧдзӧсъяс воссисны, узникъясӧс лэдзисны вӧля вылӧ.
Найӧ петісны кельдӧдӧмаӧсь, омӧльтчӧмаӧсь, окасисны вӧля вылӧ лэдзысь ёртъясыскӧд.
И пыр жӧ корисны винтовкаяс да петісны уличаяс вылӧ мукӧдъяскӧд ӧтлаын — бой вылӧ.
Военно-революционнӧй комитетӧ воалісны юӧръяс выльысь-выль успехъяс йылысь.
Но тайӧ успехъясыс да вермӧмъясыс сюрины эз кокньыда.
Быд победа да успех требуйтіс смеллун, сюсьлун да решительность.
Большевикъяс действуйтісны быд случайын разнӧй ногӧн.
Кор налы паныд выступайтісны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧн пӧръялӧм салдатъяс, большевикъяс старайтчисны убедитны найӧс, кыскыны асланысдор.
Буржуазияӧс упорнӧя защищайтысьяслы паныд, юнкеръяслы паныд, большевикъяс применяйтісны вын, а мукӧд дырйи босьтлісны хитростьӧн.
Вот, кыдз вӧлі босьтӧма телефоннӧй станция.
Кор кыпӧдчысьяс уськӧдчисны телефоннӧй станция воротаӧ, найӧ дворсьыс аддзисны ыджыд отряд юнкеръяслысь.
Юнкеръяс котӧртісны налы паныд, лыйлыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Найӧ котӧртісны паськӧдчӧм стройӧн, а кыпӧдчысьяслы паськӧдчыны вӧлі некытчӧ, найӧ вӧліны чукӧрын: дворас пыраніныс вӧлі векньыд.
Вӧлі яснӧ: кыпӧдчысьяс шедісны, кыдз быттьӧ лэчкӧ, найӧс ӧні ставнысӧ виасны.
Спаситчӧм вылӧ, кажитчӧ, некутшӧм лача эз вӧв.
И век жӧ большевикъяс эз бӧрыньтчыны, эз пышйыны.
Тайӧ опаснӧй каднас найӧ эз шӧйӧвошны.
— Юнкеръяс!
— горӧдіс кодкӧ на пиысь ӧти гораа да орйӧдлана гӧлӧсӧн, кыдзи сетлывлӧны команда офицеръяс.
— Юнкеръяс, сувтӧй!
Перйӧй патронъяс!
Юнкеръяс сувтісны и пондісны шензьыны.
Атакаӧ котӧртігӧн найӧ эз вермыны гӧгӧрвоны, кытысянь петіс тайӧ увереннӧй да властнӧй гӧлӧсыс.
Ӧткымынъяс пондісны нерешительнӧя перъявны винтовкаясысь патронъяс.
Мукӧдъяс корсисны синвидзӧдласӧн ассьыныс начальниксӧ: збыль-ӧ сійӧ сетіс татшӧм страннӧй приказсӧ?
Ставыс некымын секунда кежлӧ шӧйӧвошліны.
Но тайӧ секундаясыс и решитісны бойлысь судьбасӧ.
Кыпӧдчысьяс удитісны котӧртны векньыдик пыранінті дворӧ да кытшӧ босьтісны юнкеръясӧс.
Кымынкӧ минут бӧрын найӧ нин обезоружитісны юнкеръясӧс.
Тадз вӧлі босьтӧма телефоннӧй станция.
И пыр жӧ Смольныйысь бара вӧлі включитӧма став телефонсӧ, а Зимнийысь став телефонсӧ выключитӧма.
Враг воштіс быд сикас связь.
«АВРОРА» ЛОКТӦ НИКОЛАЕВСКӦЙ ПОС ДОРӦ
Карлӧн центр вӧлі нин кыпӧдчысьяс киын.
Ӧні колӧ олӧмӧ пӧртны Ленинлысь медбӧръя индӧд: босьтны Тӧвся двореч и арестуйтны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧс да сылысь главасӧ, Керенскийӧс.
Военно-революционнӧй комитет шуис медводз орӧдны главнӧй туй, коді нуӧдіс Дворцовӧй площадьӧ: Невский проспект.
Татчӧ вӧлі мӧдӧдӧма вына революционнӧй отрядъяс.
Тані, Казанскӧй собор дінын, войын вӧлі сувтӧдӧма патрульясӧс, найӧ некодӧс мунны водзӧ эз лэдзны.
Войнас жӧ революционнӧй салдатъяс орӧдісны мӧд туй Зимнийлань — Миллионнӧй улица.
Найӧ сувтӧдісны сэтчӧ застава и пондісны сувтӧдавны став автомобильяссӧ, кодъяс мунӧны Зимнийӧ либӧ локтӧны Зимнийсянь.
Сідз вӧлі кутӧма бомбаясӧн грузитӧм грузовик, бомбаяссӧ нуисны Зимнийӧ.
Содісны пыр выльысь-выль революционнӧй отрядъяс.
Найӧ расположитчисны Мойка да Зимний Канавка набережнӧй пӧлӧн.
Тӧвся двореч гӧгӧр быдмис ловъя кытш революционнӧй войскаяслӧн.
Но, медым кытшавны Тӧвся двореч быд боксянь, колӧ вӧлі непременнӧ босьтны Николаевскӧй да Дворцовӧй посъяс.
Тайӧ посъясыс вӧліны на ещӧ неприятель киын: сэні сулалісны юнкеръяслӧн вына отрядъяс; вӧтлыны найӧс сэтысь вӧлі зэв сьӧкыд.
Военно-революционнӧй комитет сетіс татшӧм приказ «Аврора» крейсерлы: матыстчыны дзик Николаевскӧй пос дінӧдз, веськӧдны юнкеръяс вылӧ пушкаяс, высадитны вадорӧ десант, вӧтлыны сэсь юнкеръясӧс и лӧсьӧдны бӧр поссӧ.
Но крейсерса командир ӧткажитчис нуӧдны корабльсӧ пос дінӧ.
— Крейсер ваын пукалӧ джуджыда,
— шуис сійӧ Военно-революционнӧй комитетса комиссарлы,
— а туй вылын ляпкыдінъяс эмӧсь.
Ми сӧмын жугӧдам винтъяс.
Пос дінӧ некыдзи ог вермӧ прӧйдитны.
Комиссар думайтчӧм пырысь ӧтарӧ-мӧдарӧ прӧйдитіс палуба вывті.
Сэсся сійӧ сувтіс и тшӧктіс корны ас дінас матрос-сигнальщикӧс.
Комиссар шуис сигнальщиклы сӧмын некымын кыв.
— Так точно,
— вочавидзис сигнальщик,
— лоӧ вӧчӧма.
И сійӧ котӧртіс улӧ.
— Кут тӧдвылын,
— горӧдіс сы бӧрысь комиссар,
— сюранныд кӧ юнкеръяс синулӧ, найӧ тіянӧс лыйласны...
Кымынкӧ минут мысти крейсер вывсянь лэдзисны ва вылӧ шлюпка.
Сэтчӧ сӧлісны кӧкъямыс матрос да сигнальщик.
Кыліс пелысъясӧн ӧвтыштӧм, и пыжыс суніс пемыдас...
Вӧлі пемыд вой.
Пыж гӧгӧр вӧлі дзик пемыд и чӧв, сӧмын кыліс, кыдзи булькакылӧ пелыс улын ва.
Кокнидик ру ӧшаліс Нева ю веркӧсын, сы вӧсна вадор дінса бияс вӧліны тыдыштӧны муртса.
Матросъяс кыв шутӧг сынісны, а сигнальщик тайӧ каднас мерайтіс лотӧн юлысь джуджтасӧ.
Сійӧ пыр виччысис, кор сылӧн зурасяс лотыс ляпкыдінӧ.
Но ляпкыдін эз на волы.
И друг сійӧ аддзис: дзик нин неылын водзвылын — Николаевский пос.
А пос бердын вадор пӧлӧн — юнкеръяс.
Юнкеръяс бура тыдалӧны пыжсянь: найӧ вӧліны би югӧръяс улын.
Пыжыс жӧ налы оз тыдав: сійӧ сӧльнитчис пемыдыскӧд.
Но вот югнитіс кӧнкӧ неылын прожектор, муртса пыжыс эз сюр прожектор югӧръяс улӧ.
Кад воштыны оз позь, колӧ регыдджык бӧр бергӧдчыны.
Бӧр мунігӧн джуджда мерайтны вӧлі оз ков.
Матросъяс сынісны мыйвынсьыныс.
Пыж шлывгис пемыдын, кыдз войся лэбач,
— ю визув кузя сыннытӧ кокни,
сӧмын тыдыштӧ, кыдз пелысъяс быттьӧ бордъяс, лыблӧны сынӧдӧ и сӧмын кылӧ, кыдз бульскӧдчӧ ва...
Кор пыжыс матыстчис крейсер бердӧ, сигнальщик первой кавшасис палуба вылӧ и доложитіс, мый ляпкыдінъяс абуӧсь, корабль вермас мунны пос дінӧ!
Кыліс корабльвывса телеграфлӧн звонок, сьӧкыда дзуртыштісны якӧрлӧн цепьяс — крейсер вӧрзис.
Куим час да джынйын матросъяс босьтісны Николаевский пос.
Сизим час асылын морякъяс да красногвардеечьяс ӧтувтӧм вынъясӧн вӧлі босьтӧма медбӧръя пос — Дворцовӧй.
Кыкнан поскӧдыс ыльӧбтісны Васильевскӧй островсянь рабочӧй-красногвардеечьяс Тӧвся дворечлань.
ЗИМНИЙ ДВОРЕЦЫН
Сійӧ войнас Зимнийын некод эз узь, сэні сідз жӧ мунісны бой кежлӧ дасьтысьӧмъяс.
Войся пемыдын сэтчӧ удитісны воны юнкеръяслӧн некымын отрядъяс.
Юнкеръяс расположитчисны самӧй дворечас, паськыд коридоръясӧ да мраморнӧй посъяс вылӧ.
Сэсся, винтовкаяссӧ помещениеӧ кольӧм бӧрын, перилаяс вылӧ пӧлыньтӧм бӧрын, юнкеръяс петалісны площадь вылӧ.
И сэні найӧ босьтчисны удж дінӧ.
Найӧ петкӧдлісны дворысь кузь сьӧкыд керъяс и тэчисны найӧс радъясӧн площадь вылӧ, дворечсянь кызь кымын воськов сайӧ.
Керъяс тэчсисны керъяс вылӧ.
Зимний водзвылын кыптіс керъясысь кыз стена.
Сійӧ, кыдз быттьӧ вӧняліс Зимнийӧс, тупкис став пыранінъяссӧ дворечӧ.
Уна местаясын керйысь вӧчӧм стенаясӧ кольӧма вӧлі ичӧтик ӧшиньяс — розьяс.
Розьясысь чургӧдчисны пулемёт дулояс.
Розьяссӧ вӧлі вӧчӧма сідзи, мый сэсянь позис лыйлыны и площадьвыв и дворечлань локтан уличаяс.
— Юнкеръяс тэрмасисны Тӧвся двореч пӧртны босьтны позьтӧм крепостьӧ.
Кор юнкеръяс вӧчисны укрепление, дворечын дугдывтӧг муніс заседание министръяслӧн Керенский председательствуйтӧм улын.
Сёрнитіс ачыс Керенский, сёрнитіс шойччывтӧг.
Мыйыс сӧмын и эз вӧв сы речын: и большевикъяс вылӧ грӧзитчӧм, и ошйысьӧм, и сёрнитӧмъяс сы йылысь, мый сійӧ кутас вӧчны восстание пӧдтӧм бӧрын.
Муніс кузь да бестӧлкӧвӧй сёрни мортлӧн, коді явӧ шӧйӧвошӧма опасность водзын, но некыдзи оз кӧсйы тайӧс йӧзлы петкӧдлыны!
Медбӧрын Керенский чӧвуси,
сійӧ сувтіс, пыксис мышнас колонна бердӧ, крестӧн пуктіс кияссӧ морӧс весьтас и гордӧя видзӧдіс гӧгӧрбок.
Сэк сёрнитны заводитіс Керенскийлӧн заместитель — промышленность кузя министр Коновалов, тканьяс вӧчысь фабрикант, Рочмуын медся озыр морт.
Тайӧ мортыс эз тратит лишнӧй кывъяс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылы колӧ.
Сійӧ кӧсйис, медым фабрикантъяс киын коли асланыс фабрикаяс да заводъяс, помещикъяс киын — асланыс муяс.
Сійӧ требуйтіс, медым большевикъясӧс лыйлыны ставсӧ ӧтитӧг, рабочӧйяслы вӧчны сэтшӧм виркисьтан пывсян, кодӧс найӧ кутасны помнитны нэм чӧжныс.
Но та могысь колӧ вӧлі войска, уна войска.
А войскаыс,
— сійӧ аддзис тайӧ,
— Мыйкӧдыра веськӧдлан котырлӧн войскаыс пӧшти эз вӧв.
И вот муртса-муртса ассьыс скӧрмӧмсӧ кутӧмӧн, Коновалов юаліс Керенскийлысь веськыда: кутшӧм вооруженнӧй вынъяс вылӧ вермас подувтчыны Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр, кутшӧм полкъяс локтасны сылы отсӧг вылӧ?
Сійӧ жӧ вопроссӧ сетіс и сахарозаводчик Терещенко, Мыйкӧдыра веськӧдлан котырын суйӧрсайса делӧяс кузя министр.
Керенский эз вермы сетны та вылӧ веськыд вочакыв.
Заседание муніс водзӧ.
А Керенский муніс аслас жыръясӧ.
Тайӧ жыръясыс вӧліны сэн жӧ, Тӧвся дворечын, сэні водзті овліс сар.
Ӧшиньясыс тайӧ жыръяссьыс вӧлі петӧны Нева вылӧ.
Керенский сувтіс ӧшинь дорӧ.
Вӧлі сизим час асыв, заводитіс югдыны.
Гудыр рӧмыд пыр Керенский друг аддзис: Дворцовӧй пос, коді неважӧн ещӧ вӧлі разведитӧма, ӧні нин вӧлі бӧр йитӧма.
Пос кузя локтісны Зимнийлань красногвардейскӧй да матросскӧй отрядъяс.
Тайӧс Керенский эз виччысь.
Сылы пыр кажитчис, мый восстаниеӧн кыпӧдчысьяс ылынӧсь, мый сылӧн эм на кад мӧвпыштны, мый вӧчны,
а найӧ, вӧлӧмкӧ, дзик нин матынӧсь, дворечкӧд орччӧн...
Сійӧ шӧйӧвоши.
Ӧні сылы лоӧ кывкутны ставсьыс, мый сійӧ вӧчис медбӧръя тӧлысьяснас, кывкутны став преступлениеясысь войтыр водзын.
Колӧ пырысь-пыр жӧ пышйыны.
Но кытчӧ пышйыны, кыдзи спаситчыны?
Ӧд дворечыс нин, тӧдӧмысь, гӧгӧрбок кытшалӧма, кыпӧдчысьяс тӧдасны сійӧс и кутасны.
Сэк сылы юрас воис мӧвп, мый позьӧ воспользуйтчыны суйӧрсайса флагӧн, например, американскӧйӧн.
Сійӧ пондіс котравны Двореч кузя, ноксьыны, сэсся судзӧдіс автомобиль американскӧй посольствоысь.
И сідз, пӧдса автомобильын, суйӧрсайса флаг улын, пышйис сійӧ дворечысь.
МЕДБӦРЪЯ ДЗЕБСЯНІН
Воис октябр 25 лун.
Пӧшти став карыс вӧлі кыпӧдчысьяс киын, сӧмын Тӧвся дворечӧн да сы водзвывса площадьӧн владейтіс неприятель.
Дворечын, аслас медбӧръя саймовтчанінын, дзебсясис Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр аслас став войсканас, аслас вооруженнӧй став вынъяснас.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі сійӧс вӧтлыны татысь, и босьтны Тӧвся двореч.
Но босьтны Тӧвся двореч зэв сьӧкыд.
Войвывсянь дворечӧс кытшалӧма ваӧн: Неваӧн да Зимний Канавкаӧн.
Таладор боксянь сы вылӧ оз позь уськӧдчыны.
Коли, сідзкӧ, лунладорбок.
Но сэні, двореч водзвылас зэв паськыд площадь.
Кыпӧдчысьяслы некытчӧ сайӧдчыны, дзебсьыны пуляясысь.
 Дворечсянь площадьвывсӧ лыйлыны вӧлі зэв лӧсьыд.
Сэтчӧ жӧ, юнкеръяс удитісны стрӧитны керйысь вӧчӧм укрепление двореч водзвылас.
Кыпӧдчысьяс кӧ уськӧдчасны атакаӧ, пыр жӧ сюрӧны пуля зэр улӧ.
А юнкеръяс вӧліны пӧшти тыр безопасностьын.
Таысь кындзи, неприятельлӧн вӧлі нӧшта ӧти преимущество: двореч пытшкын вӧлі уна пыран да петан туйыс; тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, вӧрӧг вермис кыпӧдчысьяс аддзытӧг ӧдйӧ вештавны вынъяс ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ и вӧчавны виччысьтӧм вылазкаяс.
Ставсӧ тайӧс тӧдіс Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр.
И та серти сійӧ арталіс, мый Зимнийын позьӧ кутсьыны выль вынъяс вотӧдз — не сӧмын кымынкӧ лун, а ковмас кӧ, весиг некымын вежон; ӧд патронъяс юнкеръяслӧн вӧлі тырмымӧн.
Тӧвся дворечын ӧти посъясыс — сё дас сизим, а жыръясыс да залъясыс — сюрсысь унджык.
Сэні вӧлі тырмымӧн местаыс и войска разместитӧм вылӧ, и ӧружие складъяс вылӧ, и продовольствие запасъяс вылӧ.
Стенаяс Зимнийлӧн кызӧсь и крепыдӧсь, найӧ вермасны кутны кузя нюжалан осада.
Да, Тӧвся двореч вӧлі пӧшти босьтны позьтӧмӧн!
Но большевикъяс решитісны босьтны Тӧвся двореч сійӧ жӧ лунас, октябр 25 лунӧ: рытнас либӧ войнас.
ШТУРМ ВОДЗВЫЛЫН
Дзонь лунтыр Военно-революционнӧй комитет мӧдӧдаліс Зимний дінӧ пыр выльысь-выль отрядъяс революционнӧй салдатъясысь да рабочӧйясысь.
Луншӧр кадын отсӧг вылӧ красногвардеечьяслы да салдатъяслы воисны матросъяс.
Сюрсъясӧн-сюрсъясӧн матросъяс, винтовкаясӧн пельпом вылас, пулемётнӧй лентаяс морӧс весьтас кресталӧмӧн, высадитчисны вадорӧ и пондісны стрӧитчавны колоннаясӧ.
Тайӧ жӧ каднас мунісны бой кежлӧ медбӧръя лӧсьӧдчӧмъяс Петыр-Павел крепостьын.
Крепостьса комиссар аслас помощникыскӧд мунісны крепостьса арсеналӧ.
Джынвыйӧ югыд ыджыд залын сулалісны пушкаяс — ставыс кыксё кымын.
Комиссар муніс пушкаяс рад костӧд и видлаліс найӧс.
Но став пушкаыс, кыдз нарошнӧ, вӧліны туйтӧмӧсь.
Быттьӧкӧ кодкӧ водзвыв старайтчӧма тшыкӧдны орудиеяссӧ, вӧчны найӧс туйтӧмӧн бой кежлӧ.
Сідз сійӧ и вӧлі: ещӧ кык вежон сайын на Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр, восстание кыпӧдӧмысь полӧмла, сетіс распоряжение босьтавны пушкаясысь лыйсьӧм вылӧ колана приспособлениеяс и гусьӧн нуны крепостьысь.
И вот ӧні комиссар да сылӧн помощник корсисны кӧть ӧти туяна пушка тайӧ артиллерийскӧй ӧрудиеяс шойнасьыс.
Медбӧрын бӧрйисны некымын полевӧй трехдюймовӧй орудие, видзӧднысӧ туянаджыкӧс.
Комиссар сетіс распоряжение петкӧдны арсеналысь тайӧ пушкаяссӧ да сувтӧдны найӧс лыа вылӧ крепостнӧй стена водзвылӧ да веськӧдны Тӧвся дворечлань.
abu
УЛЬТИМАТУМ
Воис рыт.
Тӧвся двореч вӧлі кытшалӧма гӧгӧрбок!
Адмиралтействосянь Марсово полеӧдз став уличаясыс вӧлі занимайтӧма кыпӧдчысьясӧн.
Пемыд пыр сукмис.
Лоис пыр ыркыдджык.
То сэні, то тані кутісны ыпъявны би чутъяс: тайӧ кыпӧдчысьяс ӧзталісны бипуръяс.
Регыд став Марсово полеыс югзис нерӧвнӧя ӧзъян бипур югӧръясӧн.
Салдатъяс и рабочӧйяс чукӧртчисны дзескыд чукӧръясӧн бипур гӧгӧр, шонтісны кияс, косьтісны зэрысь да лымйысь кӧтасьӧм шынельяссӧ.
Кодсюрӧяс пӧкаживайтісны тэрыб воськовъясӧн, медым не турдыны кӧдзыд тӧв вылын.
Мукӧдъяс, винтовкаяс вылас лэччысьӧмӧн, видзӧдісны би вылӧ да мыйкӧ мӧвпалісны.
Найӧ тӧдісны, мый регыд заводитчас бой и кодсюрӧлы тайӧ часыс лоас медбӧръя часӧн аслас олӧмын.
Тӧв пӧльтіс нетшкысьӧмӧн, то лэптыліс бисӧ вывлань, то пӧлыньтліс сійӧс дзик му бердас.
И та вӧсна йӧзлӧн вуджӧръясыс вежласисны форманас да ыджданас: то найӧ дзикӧдз топавлӧны, то друг нюжӧдчыласны му веркӧсті зэв ыджыда.
— Ёртъяс!
— юрган гӧлӧсӧн сёрнитіс бипур дорын пукалысь томиник салдат.
— Тӧданныд-ӧ ті, мый ми кӧсъям, мый вылӧ ми талун мунам?
— Тӧдам!
— вочавидзисны пемыдсянь салдатъяслӧн гӧлӧсъяс.
— А тӧданныд кӧ,
— водзӧ нуӧдіс салдат,
— то тіянлы ставныдлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ войнас решайтчӧ миян судьба: либӧ овны свободнӧй гражданаясӧн, либӧ кувны.
Мед олас рабочӧйяслӧн, салдатъяслӧн да крестьянскӧй депутатъяслӧн Сӧвет!
Мед олас Ленин!
Ура!
— Ура!
— горӧдісны вочакыв пыдди салдатъяс и, винтовкаяс киӧ босьтӧмӧн, лӧсьӧдчылісны нин мунны Тӧвся дворечлань.
Но отрядса начальник сувтӧдіс найӧс.
Колӧ виччысьны Военно-революционнӧй комитетлысь распоряжение,
— шуис сійӧ.
И салдатъяс бергӧдчисны асланыс важ местаясӧ.
Татшӧм жӧ сёрнияс мунісны став ыджыд пространство пасьтаыс Летньӧй садсянь Адмиралтействоӧдз.
Быдлаын красногвардеечьяс, матросъяс, салдатъяс дӧзмисны виччысьны, нетшкысисны регыдджык заводитны бой.
И быдлаын найӧ терпеливӧя виччысисны Военно-революционнӧй комитетлысь приказ.
А Военно-революционнӧй комитет нӧшта эз на сет бой кежлӧ сигнал.
Военно-революционнӧй комитет ыстіс Тӧвся дворечӧ ассьыс ультиматум: медбӧръя решительнӧй требование — предложитіс сдайтчыны бойтӧг.
Военно-революционнӧй комитет сетіс противниклы думыштны та серти кызь минут.
Тайӧ кызь минут прӧйдиттӧдз, бой заводитны вӧлі оз позь.
И вот, медбӧрын, прӧйдитіс кызь минут.
И, медбӧрын, кызьӧд минут вылас воис противниксянь вочакыв.
Мый жӧ сійӧ решитіс?
Вӧлӧмкӧ, сійӧ нӧшта немтор на абу решитӧма.
Сійӧ корис мӧвпалӧм вылӧ нӧшта дас минут.
Военно-революционнӧй комитет сетіс нӧшта дас минут срок.
Ньӧжйӧник кыссьӧны минутъяс бӧрся минутъяс...
Но вот и дас минут прӧйдитіс.
Мый жӧ ӧні вочавидзас вӧрӧг?
Сійӧ нинӧм оз вочавидз, сійӧ чӧв оліс.
Вӧлі яснӧ, мый вӧрӧг став тайӧ каднас мудеритіс.
Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр пӧръявлӧ кыпӧдчысьясӧс: сійӧ прӧстӧ нюжӧдӧ делӧсӧ, кӧсйӧ выиграйтны кад.
Сійӧ пыр на нӧшта надейтчӧ, мый часысь-часӧ колӧ воны фронт вывсянь сылы отсӧг вылӧ войскалы.
Сэк Военно-революционнӧй комитет решитіс заводитны штурм.
Бой заводитӧм вылӧ сигнал вӧлі тӧдса став революционнӧй отрядъясса начальникъяслы: Петыр-Павел крепость весьтын колӧ ӧзйыны гӧрд фонарлы, та бӧрын крепость кутас лыйлыны двореч кузя пушкаясысь.
Вот Петропавловскӧй шпиль йылын ӧзйис гӧрд фонарь.
Тайӧ сигналсӧ аддзӧм бӧрын, сетіс холостӧй выстрел крейсер «Аврора».
Ӧні Петыр-Павел крепость должен заводитны лыйлыны боевӧй снарядъясысь.
Вот Тӧвся дворечын кусӧдісны ӧтпырйӧ став ӧшиньясысь бияс.
Двореч водзвывса площадь да сэтчӧ локтан улицаяс лоисны пемыдӧсь, сьӧдӧсь.
Рабочӧйяс, салдатъяс, матросъяс лэптісны нин винтовкаяс.
Керйысь вӧчӧм укреплениеяс сайын юнкеръяс ляскысисны нин пулеметъяс дінӧ.
Но Петыр-Павел крепостьын пушкаяс мыйлакӧ оз лыйлыны.
Ыпъялӧ гӧрд фонарь вылын, крепость весьтын, но ачыс крепостьыс чӧв олӧ, сэтысянь оз кыв ни ӧти шы.
Некод оз тӧд, мыйла крепостьса гарнизон эз пӧрт олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Тыдалӧ, сэні лоис мыйкӧ виччысьтӧмтор.
Татшӧм решительнӧй моментӧ Петыр-Павел крепостьса пушкаяс оз отсавны восстаниеӧн кыпӧдчысьяслы...
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, красногвардеечьяс, матросъяс да салдатъяс заводитісны бой.
ТӦВСЯ ДВОРЕЧ ДОРЫН КОСЬ
Бой заводитчис ӧтпырйӧ площадь куимладорын: Морскӧй вылын, Александровскӧй сад дорын да Миллионнӧйын.
Йӧзлӧн горзӧмъяс сорсисны пулемётъяс трачкӧдчӧмкӧд да пуляяс шутлялӧмкӧд.
Сынӧдыс площадь весьтын, кажитчӧ, ыпъяліс оръявлытӧм лыйлӧмъясысь.
Красногвардеечьяс то водлісны, медым дзебсьыны дом выступъяс сайӧ, то чеччыштлісны да котӧртісны водзӧ, медым недыр мысти бара топӧдчыны му бердӧ.
Сідз, дженьыдик перебежкаясӧн наступайтісны найӧ водзӧ.
Тайӧ каднас неприятель ыстіс Морскӧй улица вылӧ ассьыс броневӧй автомобиль.
Броневик тэрмасьтӧг мӧдӧдчис кыпӧдчысьяслы паныд.
Кыз стальнӧй броня вевттис сійӧс гӧгӧрбок, видзис сэні пукалысь юнкеръясӧс.
Весьшӧрӧ лыйлісны сэтчӧ кыпӧдчысьяс: пуляяс эз мӧрччыны броняӧ.
Ньӧжйӧника бергӧдліс ассьыс башнясӧ броневик и веськӧдліс ассьыс пулемётъяссӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ, киськаліс красногвардеечьясӧс пуляясӧн.
Кажитчӧ некутшӧм спасенье эз вӧв спокойнӧя да беспощаднӧя уджалысь тайӧ сьӧкыд машинаысь.
Сэки красногвардеечьяслы отсӧг вылӧ уськӧдчисны матросъяс.
Найӧ тӧдісны, мый война вылын броневикъяс кузя лыйлӧны пушкаясысь.
Но пушкаяс кӧ абуӧсь, эм ещӧ мӧд способ; тайӧ способыс, веськыда кӧ шуны, зэв опаснӧй и требуйтӧ зэв ыджыд пельклун да хладнокровие: колӧ кӧртавны ӧтилаӧ некымын ручнӧй граната, матыстчыны кыдз позьӧ матӧджык броневик дорӧ, и шыбытны граната кӧртӧдсӧ сылы кӧлеса улас, — сэні медся слабӧй места броневиклӧн.
Шинельяс пӧрччӧм бӧрын, пондісны матросъяс матыстчыны некымын боксянь броневиклань.
Тайӧ вӧлі ыджыд опаснӧй зверь бӧрся кыйсьӧм кодь жӧ.
Броневик кыссис, ассьыс гӧгрӧс башнясӧ гӧгӧрбок бергӧдлӧмӧн.
Некымын матрос колины ранитчӧмӧн, мукӧдъяс водзӧ мӧдісны кыссьыны сы дінӧ.
Вот матросъяс пӧвстысь ӧтилы удайтчис матыстчыны броневик дорӧ матӧ.
Шеныштчӧмӧн мыйвынсьыс шыбытіс сійӧ гранатаяс кӧртӧд и веськаліс дзик кӧлеса улас.
Лои взрыв.
Жугалӧм, калечитчӧм броневик сувтіс места вылас, бой вылӧ эз кут туйны...
Сэки Миллионнӧйын да Александровскӧй сад дінын муніс чорыд бой.
Революционнӧй отрядъяс решитісны чукӧртны став вынъяс, вуджны лыйлан площадь вомӧныс и пырны дворечӧ.
Но дворечсянь лыйлісны сэтшӧм чорыда, мый сӧмын зэв этшалы удайтчис вуджны площадь, прорвитчыны юнкеръяс укреплениеяс пыр, и пырны двореч воротаӧдз.
Ставыс ветымын красногвардеец да салдат, ветымын герой, вермисны пырны воротаӧ.
Бӧрвыв видзӧдлӧм бӧрын, найӧ аддзисны, мый мукӧдъясыс эз удитны на бӧрся, колины керъяс мӧдар бокас.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый ӧні юнкеръяс чукӧртчасны и найӧс орӧдасны асланыс йӧзысь.
Тайӧ ветымын мортыс эз бӧрыньтчыны, эз заводитлыны спаситны ассьыныс олӧмсӧ.
Найӧ кутісны наступайтны водзӧ и, ӧдзӧсъяс дінысь юнкеръясӧс вӧтлӧм бӧрын, веськалісны пемыд пӧдвалӧ.
Найӧ уськӧдчисны пос кузя вывлань, кӧсйисны веськавны сійӧ жырас, кӧні дзебсясис Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр.
Но сэні найӧс виччысис засада.
Немвиччысьтӧг водзвывсянь и бӧрвывсянь уськӧдчисны юнкеръяс и кытшалісны найӧс гӧгӧрбок.
Водзсасьны вӧлі нем и мӧвпавны: найӧ шедісны лэчкӧ.
Тайӧ ветымын письыс ни ӧти морт эз пет пӧдвалысь и эз бергӧдчы ас йӧз дінӧ...
Тадзи неудачнӧя помасис первой атака.
Бой кыссис водзӧ, но лыйсьӧм шыяс ӧні кажитчӧ шочмыштісны.
Юнкеръяслы эз удайтчы вӧтлыны кыпӧдчысьясӧс площадь вылысь, но и кыпӧдчысьяслы эз удайтчы босьтны двореч.
ТАЙӦ КАДНАС ЗИМНИЙ ДВОРЕЦЫН ...
Тайӧ рытнас Мыйкӧдыра веськӧдлан котырса министръяс заседайтісны зэв мичаа вӧчӧм ыджыд Малахитовӧй залын.
Кор кылісны первой лыйӧм шыяс, — ставныс найӧ уськӧдчисны залысь: ӧшиньясыс вӧлі петӧны уличалань, и министръяс полісны, мый пуляяс вермасны жугӧдны стеклӧсӧ да пырны залӧ.
Ассьыныс портфельяс кианыс кутӧмӧн, найӧ мӧдӧдчисны корсьны безопаснӧйджык места.
Медбӧрын найӧ аддзисны татшӧм места: дворечысь ӧти пытшкӧсса жыр, ӧшиньяснас сійӧ петӧ вӧлі дворӧ.
Сэні найӧ пуксисны кузь пызан сайӧ да кутісны водзӧ нуӧдны заседание.
Кадысь-кадӧ заседание торксьыліс.
Жырйӧ пыравлісны юнкеръяслӧн представительяс и юавлісны: дыр-ӧ оз воны войскаяс фронт вылысь.
Министръяс и асьныс тайӧс эз тӧдны: коли нин вель уна кад, а войскаяс ӧнӧдз на эз воны; буракӧ, найӧ оз нин воны.
Но висьтавны та йылысь юнкеръяслы министръяс эз решитчыны.
Найӧ ышӧдісны юнкеръясӧс, мый войскаяс локтӧны нин Петроградӧ, найӧс колӧ виччысьны регыд, часысь-часӧ.
Юнкеръяслӧн представительяс бӧр мунлісны площадь вылӧ.
Часджын либӧ час мысти найӧ бара локлісны жырйӧ и юавлісны сійӧс жӧ: но, мый нӧ, дыр-ӧ оз воны войскаясыд?
Пыр ёнджыка и ёнджыка воштісны терпеньесӧ юнкеръяс.
Медбӧрын юнкерскӧй отрядъясысь ӧти заявитіс, мый сійӧ оз кӧсйы сэсся виччысьны.
Отряд дзоньнас эновтіс двореч да муніс площадь вылысь бӧр аслас училищеӧ.
Заседание водзӧ муніс.
Сэсся заседание бара торксьыліс минут кежлӧ: немвиччысьтӧг пондіс звӧнитны дыр чӧволысь телефон.
Министръяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и ӧти на пиысь матыстчис телефон дорӧ.
— Кысянь сёрнитӧны?
Зимний?
— кыліс трубка пыр гӧлӧс.
— Да, да!
— довкнитіс юрнас министр.
— Кутшӧм делӧ?
— Юалӧны Литовскӧй полксянь,
— водзӧ нуӧдіс тӧдтӧм гӧлӧс.
— Висьтав, тӧварыш, Зимнийсӧ босьтӧма нин, буржуазнӧй министръясӧс арестуйтӧма?
— Абу,
— зумыштчӧмӧн вочавидзис министр,
— миянӧс абу на арестуйтӧма.
— Абу на?
— пондіс шензьыны сійӧ, коді сёрнитіс Литовскӧй полкса казармаысь.
— А ми думайтам...
Но, ладнӧ, тіянӧс век жӧ регыд арестуйтасны.
Прӧщайтлӧй!
Водзӧ телефон эз звӧнитлы.
Тыдалӧ, телефоннӧй станцияын пыр жӧ казялісны ӧшыбкасӧ да тэрмасисны бӧр выключитны Тӧвся дворечӧс.
ТАЙӦ КАДНАС СМОЛЬНЫЙЫН ...
Тайӧ рытнас Смольныйын чукӧртчис сӧветъяслӧн Мӧдӧд Ставрочмувывса Съезд.
Ставнас ыджыд еджыд залыс Смольныйлӧн вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Быдладорысь воӧм делегатъяс рабочӧйяс, крестьяна, салдатъяс, матросъяс — пукалісны скамьяяс вылын, улӧсъяс вылын, ӧшиньяс вылын, сулалісны колоннаяс костын.
Зал вӧлі тырӧма.
Делегатъяс эз пӧрччыны ас вывсьыныс шинельяс, пасьяс, кучик тужуркаяс.
Ставыс воисны съезд вылӧ квайтсё ветымын делегат.
На пӧвстысь большевикъяс вӧліны пӧшти нёльсё.
Меньшевикъяс да эсеръяс вӧліны ставыс сё ветымын кымын.
Но вель уна вӧліны сэтшӧм делегатъяс, кодъяс кӧть матын сулалісны большевикъяслань, но эз решитчыны мунны на бӧрся, чайтісны, мый рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн ӧдвакӧ тырмас вын и сям босьтны власьт да водзӧ кутны сійӧс.
Тайӧ делегатъяс вылас и рассчитывайтісны меньшевикъяс да эсеръяс.
Найӧ старайтчисны повзьӧдны колебайтчысьяссӧ, зілисны кыскыны найӧс асланысдор, буржуазиядор.
Съезд воссис 10 час да 45 минутын, самӧй сійӧ каднас, кор площадь вылын, Тӧвся двореч водзвылын, муніс бой.
Медпервой кыв босьтіс меньшевик — кӧза кодь тошка офицер.
Тошсӧ пыркӧдӧмӧн и ассьыс гӧлӧссӧ лэптӧмӧн, сійӧ кутіс грӧзитны большевикъяслы.
Мӧдӧд, Коймӧд, Нёльӧд, Витӧд, Квайтӧд, Сизимӧд, Кӧкъямысӧд, Ӧкмысӧд, Дасӧд, Дас ӧтикӧд, Дас кыкӧд, Особӧй да Кавказскӧй армейскӧй комитетъяс нимсянь,
— горзіс сійӧ, пыр гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн, мый чужӧмыс сылӧн медбӧрын лои багралан гӧрд,
— найӧ нимсянь ме висьтала тіянлы: ми, армия, воам татчӧ и кутам тіянкӧд тышкасьны ог нин кылӧн, а оружиеӧн!
Залын минут кежлӧ лои чӧв.
И тайӧ каднас няйтӧн резсьӧм шынеля кутшӧмкӧ кузь салдат горӧдіс:
— Ёртъяс, эн эскӧй сылы!
Ме ачым муртса на фронт вывсянь: армия виччысьӧ сӧмын сигнал, медым локны революциялы отсӧг вылӧ, буржуазиякӧд бой вылӧ!
Окопъясын пукалысьяс требуйтӧны чӧвтны Мыйкӧдыра веськӧдлан котырӧс и терпенье вошӧмӧн виччысьӧны Сӧветъяслы власьт сетӧм.
Сэки бара выступайтіс меньшевикъяслӧн представитель.
Сійӧ висьталіс, мый восстание, оз кӧ ӧні, бӧрынджык непременнӧ лоас подавитӧма.
И медым ставыс тӧдӧны, мый меньшевикъяс сулалӧны бокын и оз принимайтны некутшӧм участие восстаниеын, мый меньшевикъяс решитісны ӧні жӧ эновтны съездлысь заседание.
Часілӧн стрелка вешйис нин дас ӧти сайӧ, кор меньшевикъяслӧн да эсеръяслӧн чукӧр кутіс прӧйдитны заседание зал пыр.
Скамья радъяс костӧ сорсялӧмӧн, тэрмасисны найӧ ӧдйӧджык петны.
А залыс ставнас сераліс, шутляліс, горзіс:
— Дезертиръяс!
Предательяс!
— кывсис ӧти пельӧссянь.
— Скатертӧн тіянлы туй!
— кыліс мӧдар пельӧссянь.
— Тэрмасьӧй, тэрмасьӧй, а то ми асьным тіянӧс вӧтлам!
Но регыд меньшевикъяс да эсеръяс бӧр бергӧдчисны, медым висьтавны выль сикас грӧзитчӧмъяс.
Та бӧрын найӧ мӧдысь эновтісны зал.
И муртса на удитісны найӧ петны, кыдз друг кылісны аслыс сикас пыдыс шыяс, быттьӧ му пытшсяньыс кучкисны.
Таркмуніны ӧшиньясысь стеклӧяс, тіравны пондіс сьӧкыд хрустальнӧй люстра йирк улын.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, тайӧ лыйлӧны пушкаясысь.
И ставӧн ӧтпырйӧ бергӧдчисны ыджыд, сьӧд, гыӧрӧн вевттьысьӧм ыджыд ӧшиньяслань, кутісны видзӧдны сэтчӧ, кодарланьын вӧлі домъяс сайӧ сайӧдчӧма Тӧвся двореч, кӧні муніс ӧні бой.
Тайӧ минутас залӧ бара пырисны меньшевикъяс да эсеръяс.
Скӧрмӧмысла да повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмъясӧн найӧ равзісны:
— Дугӧдны лыйсьӧм!
Распорядитчӧй, медым пыр жӧ дугдасны лыйсьыны!
Кор аддзисны, мый некод налы оз вочавидз, то найӧ бара, коймӧдысь, мӧдӧдчисны петны.
Ӧдзӧс дінӧ сувтӧмӧн, найӧ шуисны торжественнӧя:
— Тӧданныд: ми мунам!
Некод эз гримгы кокӧн, эз шутляв тайӧ разын — ставыс сералісны.
— Кымынысь нӧшта кутанныд мунны?
— горӧдіс кодкӧ на бӧрысь.
— Петінныд кӧ нин, мед и мунінныд!
Ӧні залӧ колисны сӧмын большевикъяс да налы сочувствуйтысьяс.
Ӧти-мӧд бӧрся рӧвнӧя кылісны пыр выльысь-выль лыйӧм шыяс.
Сӧветъяслӧн съезд водзӧ нуӧдіс ассьыс уджсӧ.
ТАЙӦ КАДНАС ПЕТРОПАВЛОВСКӦЙ КРЕПОСТЬЫН ...
Мыйла жӧ Петыр-Павел крепость эз отсав аслас пушкаясӧн кыпӧдчысьяслы, кор найӧ уськӧдчисны бой вылӧ?
А кутшӧм пушкаяс тайӧ заводитісны лыйлыны бӧрын, дас кык час войын нин?
Самӧй сійӧ каднас, кор красногвардеечьяс, матросъяс да салдатъяс, кодъяс кытшалӧны вӧлі дворцовӧй площадь, гӧтӧвитчисны бой кежлӧ, а Тӧвся дворечӧ дзебсьӧм министръяс обсуждайтісны налы мӧдӧдӧм ультиматум, Петыр-Павел крепостьса комиссар сетіс приказ: зарядитны пушкаяс.
Ультиматум помасян срокӧдз, бой заводитчытӧдз, коли сӧмын нин кӧкъямыс минут.
И друг комиссар жырйысь ӧдзӧсыс зэв паськыда воссис, сэтчӧ пырис салдат:
— Товарищ комиссар, артиллеристъяс ӧтказывайтчӧны лыйлыны!
Комиссар звирк чеччис и мӧдӧдчис ачыс артиллеристъяс дорӧ — тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Локтісны посньыдик зэр войтъяс.
Киас пӧнар кутӧмӧн, комиссар муніс лыа вывті, ёг чукӧръяс костті.
Ылысянь, Нева мӧдар вадорсянь кылісны винтовкаясысь первой лыйӧм шыяс.
Тӧвся двореч дінын заводитчис нин бой.
Ва гӧптъясті келӧмӧн да кутшӧмкӧ гуранъясӧ вӧйласьӧмӧн, комиссар тэрмасис пушкаяс дорӧ.
Сылы паныд петіс ротаса командир, офицер.
— Орудиеяс сімӧмаӧсь,
— шуис сійӧ.
— Первой лыйӧм бӧрын жӧ найӧ взорвитчасны торпыригӧдз, и сэки ставнымӧс миянӧс виас.
Комиссар кималасаліс револьверсӧ и пондіс видзӧдны офицерлы веськыда чужӧмас.
— Сета честнӧй офицерскӧй кыв,
— водзӧ нуӧдіс сійӧ кирган, пӧдӧм гӧлӧсӧн,
— тайӧ дзик збыль.
Любӧй артиллерист висьталас, мый лыйсьыны тайӧ ӧрудиеясысь оз позь...
— сэсся торксьыліс да содтіс,
— зэв ӧпаснӧ.
Комиссар крута бергӧдчис и шуис сыкӧд локтысь салдатлы.
— Корны пырысьтӧм-пыр саридзвывса полигонысь матрос-артиллеристъясӧс.
Вӧлі нин дас ӧти час гӧгӧр, кор воисны полигонысь моряк-артиллеристъяс, а накӧд тшӧтш некымын красногвардеец.
Комиссар нуӧдіс найӧс лыа вылӧ, ӧрудиеяс дінӧ.
Сэні бушуйтчис тӧв, шатлӧдліс пӧнаръясӧс, ю вылын ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясисны билӧн югӧръясыс, а гыяс ызӧптылісны дзик пушкаяс бердӧ, то бӧр исковтлісны.
Матросъяс пиысь ӧти мышкыртчис орудие весьтӧ и кутіс сійӧ видлавны.
Мукӧдъяс сувтісны сы гӧгӧр да чӧв олісны.
— Предохранительясыс абуӧсь,
— тӧв паныд кылыштіс матрослӧн гӧлӧсыс.
— И выбрасывательясыс сідзжӧ абуӧсь...
Затворъясыс тшыксьӧмаӧсь.
Сімӧма...
Каналас резьбаыс бырӧма...
Тайӧ ставыс вӧлі омӧль, зэв омӧль.
Но матросъяс да красногвардеечьяс век жӧ вочавидзлісны: лыйсьыны позьӧ.
— Компрессоръясас сӧвсем абу маслӧыс,
— друг шуис матрос орудие видлалігтырйи и веськӧдчис.
Тайӧ вӧлі медся страшнӧйтор.
И тайӧ разын сылы некод эз вочавидз, ставыс чӧв усины.
Чӧв олӧмсӧ торкис комиссар.
— Выдержитасны али разорвитчасны?
— юаліс сійӧ.
— Стӧч висьтавны оз позь,
— вочавидзис матрос.
— Гашкӧ выдержитасны, а гашкӧ и разорвитчасны.
— Кыдзи нӧ сэсся,
— юаліс комиссар:
— понданныд лыйлыны али он?
— Ті жӧ асьныд тӧданныд...
— Тӧдам,
— торкис матрос,
— мый сэні сёрнитнысӧ: раз колӧ, то колӧ.
Лыйлыны заводитам.
Некымын минут мысти пушкаяс вӧлі зарядитӧма и дасьтӧма лыйсьыны.
Матросъяс да красногвардеечьяс разорвитчӧм-керӧмысь ӧта-мӧдныскӧд прӧщайтчисны.
Комиссар сулаліс сэні жӧ, ӧти пушка дінын: пушка кӧ оз выдержит, сійӧс сідз жӧ виас матросъяскӧд ӧтлаын.
Шковкнитіс лыйӧм шы...
Пушкаяс выдержитісны, эз разорвитчыны.
Снарядъяс лэбисны Нева вомӧн, веськыда Тӧвся дворечӧ.
Матросъяс тэрмасьӧмӧн пондісны гӧтӧвитны пушка выльысь лыйӧм кежлӧ.
ШТУРМ
Кыдз сӧмын Петыр-Павел крепость заводитіс лыйлыны Тӧвся дворечӧ, красногвардеечьяс, матросъяс, салдатъяс площадь вывті кутісны мунны пыр водзӧ, и бой ӧзйис нӧшта ёнджыка.
Тайӧ вӧлі некор аддзывлытӧм бой: ставыс вӧйӧма пемыдӧ, ставыс сӧльнитчӧма ӧтлаӧ, и оз позь торйӧдны ни домъяс, ни йӧзӧс.
Метитчытӧг да кыдзсюрӧ лыйлісны юнкеръяс сійӧ бокас, кытысянь наступайтісны революционнӧй отрядъяс.
И сідзжӧ наугад лыйлісны красногвардеечьяс, матросъяс да салдатъяс.
Сӧмын ӧткымын юкӧнъяс Тӧвся дворечлӧн друг мыччысьлісны пемыдсьыс и заводитлісны югзьыны кельыд югӧръясӧн, кор на вылӧ усьлі прожекторъяслӧн югӧръяс:
«Аврора» веськӧдіс Невасянь ассьыс прожекторсӧ двореч вылӧ; прожектор югӧр ислаліс сы стенаяс да крыша вывті гӧрдоват югӧръясӧн, аслас югӧръяс улӧ кватитліс дворечлысь то ӧти, то мӧд юкӧн.
Площадь воис пемыдӧ.
И тайӧ тревожнӧй пемыдыс вӧлі тырӧма горзӧмъясӧн.
Саридз гыяс шковгӧм моз орлытӧм шум сулаліс площадь вылын.
Ставыс тані вӧлі ӧтлаӧ ӧтгудыртчӧма: лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзлӧн горзӧмъяс, ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧмлӧн шковгӧмъяс, пуляяслӧн шутлялӧм, снарядъяслӧн зӧркйӧдлӧм.
Пемыд да шум пиас революционнӧй отрядъяс босьтісны площадьлысь воськов бӧрся воськов, зырсисны водзӧ.
Тайӧ каднас революционнӧй салдатъяс пиысь кымынкӧ дас морт решитчисны зэв смел да ӧтчаяннӧй вылазка вылӧ: найӧ видлісны пырны Тӧвся дворечӧ лазарет пыр.
Лазаретыс, кӧні куйлісны фронт вылысь воысь раненнӧй боечьяс, вӧлі Адмиралтействоладор бокса двореч юкӧнас.
Салдатъяслы кокни вӧлі сёрнитчыны раненнӧйяскӧд.
Раненнӧйяс восьтісны ӧдзӧс, коді нуӧдіс лазаретӧ, и салдатъяс ӧтикӧн-ӧтикӧн ньӧжйӧникӧн пондісны пырны татчӧ.
А тасянь найӧ веськалісны двореч пытшса помещениеясӧ и ӧтлаасисны сэні неприятельскӧй войскакӧд.
Салдатъяс надейтчисны сы вылӧ, мый паськӧм серти найӧс оз позь торйӧдны наысь, кодъяс сражайтчӧны Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр дор: ӧд найӧ новлісны сійӧ жӧ формасӧ, сійӧ жӧ рудов рӧма шинельяс.
Сідз, самӧй чорыда тыш мунан кадас явитчисны дворечӧ некымын дас «гӧрд агитатор».
Асланыс олӧмӧн рискуйтӧмӧн, пондісны нуӧдны найӧ сэні ассьыныс опаснӧй удж: заводитлісны сёрнитны юнкеръяскӧд, убеждайтны найӧс дугдыны водзсасьны, паськӧдісны противник войскаын неуверенность, смута да полӧм.
А революционнӧй отрядъяс эз личӧдлыны наступление, матыстчисны пыр матӧджык двореч дінӧ.
Вӧліс нин войшӧрбӧр кад, кор найӧ бара уськӧдчисны атакаӧ.
Друг лӧнисны ружейнӧй да пулемётнӧй лыйсьӧмъяс.
Лӧнисны гӧлӧс шыяс.
Ставыс быттьӧкӧ кынмис.
И тайӧ шынитӧлас куимнан боксянь — Морскӧйсянь, Миллионнӧйсянь да Александровскӧй садсянь — площадь вомӧн уськӧдчисны дворечлань революционнӧй отрядъяс.
Тайӧ каднас пондісны бара ёна сяргыны неприятельскӧй пулемётъяс.
Вӧвлытӧм ӧдъясӧн лэдзисны найӧ наступайтысьяслы воча пуляяс,
сынӧдсӧ вундӧмӧн, лэбисны ручнӧй гранатаяс.
Красногвардеечьяслӧн, матросъяслӧн, салдатъяслӧн цепьяс тӧвзисны, водзӧ котӧртісны веськыда неприятель вылӧ, двореч дінӧ.
Секунда кежлӧ прожекторлӧн югӧръяс югзьӧдлісны неприятельскӧй укреплениеяс, тыдовтчылісны повзьӧмысла кынмӧм чужӧмъясыс юнкеръяслӧн.
Сэсся ставыс ӧтлаасис пемыд ёкмыльӧ.
Нӧшта ӧти здук — и торжествуйтана, победитана горӧдӧм шыяс кывсисны нин укрепление керъяс мӧдар бокын.
Юнкеръясӧс вӧлі нырыштӧма, шыбытӧма, бӧрыньтӧма.
Красногвардеечьяс шыблалісны керъяс, жуглісны ӧдзӧсъяс, вынӧн лэччысьлісны воротаяс вылӧ, кавшасисны на кузя вылӧ.
И вот ыджыд кӧрт ворота здрӧгнитіс, ӧтар-мӧдар бокыс сылӧн плавнӧя кутіс воссьыны.
Быттьӧ лавина уськӧдчисны дворечӧ революционнӧй отрядъяс.
На синводзын воссис вывті еджыдысла дзирдалан паськыд пос, мраморнӧй статуяясӧн да картинаясӧн мичмӧдӧм паськыд коридор.
Юнкеръяс лыйлісны вылісянь, пос перила сайӧ дзебсьӧмӧн.
Найӧ дзебсьылісны колоннаяс да статуяяс сайӧ и сэтысянь лыйлісны наступайтысьяслы.
Враг вӧлі быдлаын и некӧн: сійӧ дзебсис, лоис аддзытӧм, кыдз сук пемыд вӧр шӧрын.
Сійӧ сетліс ас йывсьыс тӧдны виччысьтӧм лыйӧм шыясӧн быд боксянь.
Водзӧ наступайтны лои зэв виччысьӧмӧн, помещение бӧрся помещение юнкеръясысь ньӧжйӧникӧн весалӧмӧн.
Час да джын кымын кыссис тайӧ битваыс двореч пытшкас.
Медбӧрын революционнӧй отрядъяс воисны сійӧ жыр дорӧдзыс, кӧні заседайтісны министръяс.
Ӧдзӧс дорас сулаліс юнкеръяслӧн отряд, винтовкаясӧн лыйлыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Красногвардеечьяс кватитісны на киысь винтовкаяс и пырисны жырйӧ.
Кык час войын министръясӧс вӧлі арестуйтӧма.
Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр дугдіс существуйтны.
abu
ЛЕНИНЛӦН РЕЧЬ
Октябр 26-ӧд лунӧ сӧветъяслӧн II-ӧд Съезд чукӧртчис аслас мӧд заседание вылӧ.
Бара залыс вӧлі тырӧма рабочӧйясӧн, крестьянаӧн, салдатъясӧн, матросъясӧн.
Бара дзирдаліс ыджыд люстра, кодӧс быттьӧкӧ вӧлі кытшалӧма небыдик руӧн: зал вӧлі ломтытӧм, и лолалӧмысь руыс кайис вылӧ.
Бара зал ӧтар помсянь мӧдарӧ саридз гыяс моз юргис гӧгӧрвотӧм шум: сюрс йӧзлӧн сёрни шы.
И друг ставыс лӧнис.
Ставӧн пондісны видзӧдны ӧтарлань, трибуналань.
Трибуна вылын сулаліс сійӧ мортыс, код бӧрся ёна кыйсис тайӧ бӧръя тӧлысьнас Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр, сійӧ мортыс, коді лӧсьӧдіс восстаниелысь план, сійӧ мортыс, коді йитіс войтырӧс и вайӧдіс сійӧс победаӧдз.
Трибуна вылын сулаліс Ленин.
Сыкӧд орччӧн сулалісны сылӧн соратникъяс, сылӧн испытаннӧй другъясыс: Сталин, Свердлов, Дзержинский.
И вот став залыс пондіс тіравны аплодисментъясысь да радпырысь горзӧмъясысь.
Ленин лэптіс кисӧ, и ставыс ланьтіс.
— Ӧні,
— шуис Ленин,
— ми босьтчам социалистическӧй пӧрядокъяс стрӧитӧм дінӧ.
Тайӧс вӧлі шуӧма зэв прӧстӧ, тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана быдӧнлы.
Такӧд ӧттшӧтш тайӧ кывъяснас вӧлі тӧдчӧдӧма медся важнӧйсӧ, сы йылысь, мый лои вӧчӧма.
Ӧд дзик первойысь на человечество историяын рабочӧйяс да крестьяна босьтісны власьт ас киӧ.
И ӧні колӧ вӧлі вӧчны канмуын ставсӧ, лӧсьӧдны сэні ассьыныс социалистическӧй порядок.
Ленин водзӧ нуӧдіс сёрни.
Сійӧ сёрнитіс сійӧ могъяс йывсьыс, кодъяс сувтӧны выль власьт водзын и сійӧ сьӧкыдлунъяс йывсьыс, кодъяскӧд лоас вермасьны.
И, кыдзи и пыр, Ленинӧс кывзысьяслы кажитчис, мый найӧ кылӧны не ӧти мортлысь гӧлӧс, а став войтырыслысь гӧлӧссӧ, мый Ленин кывъясӧн сёрнитӧ тайӧ ачыс войтырыс.
Ленин бӧрын сёрнитісны мукӧд ёртъяс.
Сёрнитісны дженьыдика: куим минутӧн.
Колӧ вӧлі тэрмасьны: на водзын сы мыйдта удж!
Ӧти-мӧд бӧрся вӧлі примитӧма куим декрет, победитысь войтырлӧн первой куим закон.
Власьт йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд шуис, мый ӧнісянь войтыр ачыс кутас веськӧдлыны миян канмуӧн, да, ачыс войтыр, бӧрйӧм Сӧветъяс пыр.
Мир йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд предложитіс став войтыръяслы дугӧдны захватническӧй война, кодӧс вӧлі заводитӧма налӧн веськӧдлан котырясӧн, капиталистъясӧн.
Му йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд став муяссӧ сетіс канмуын налы, кодъяс уджалӧны му вылын — крестьяналы.
А сэсся, кор тайӧ законъяссӧ вӧлі примитӧма, заводитісны бӧрйыны выль, Сӧветъяс пыр веськӧдлан котыр.
И медвойдӧр веськӧдлан котырӧ бӧрйисны найӧс, кодъяс руководитісны восстаниеӧн, кодъяс мездісны войтырӧс и нуӧдісны сійӧс социализмӧ, — Ленинӧс да Сталинӧс...
Тадзи прӧйдитіс тайӧ луныс, Сӧветскӧй республикалӧн медводдза лун.
{Горькӧй М. @ Йӧзын @ повесьт @ М. Горькӧй. Йӧзын @ 1940 @ Лб.3-281.}
Горькӧй Максим
Йӧзын
І
Ме — йӧзын, служита «детинкаӧн», «моднӧй кӧмкот» магазин бердын, карса главнӧй улича вылын.
Менам кӧзяин — ичӧтик, гӧгрӧс морт; сылӧн — пемыдгӧрд, ниртчӧм чужӧм, турунвиж пиньяс, васӧд-няйт синъяс.
Сійӧ меным кажитчӧ синтӧмӧн.
Медым, сыын убедитчыны ме вежньӧдла чужӧмӧс.
— Эн вежньӧдлы чужӧмтӧ,
— гусьӧник, но стрӧга шуӧ сійӧ.
Оз во сьӧлӧмвылӧ, мый тайӧ гудыр синъясыс аддзӧны менӧ, и оз эскыссьы, мый найӧ аддзӧны,
— гашкӧ, кӧзяин сӧмын чайтӧ, мый ме вежньӧдла чужӧмӧс.
— Ме шуи — эн вежньӧдлы чужӧмтӧ,
— нӧшта гусьӧнджык, кыз паръяссӧ пӧшти вӧрзьӧдлытӧг, внушайтӧ сійӧ.
— Эн гыжъяв киястӧ,
— кыссьӧ ме дінӧ сылӧн шӧпкӧдӧмыс.
— Тэ служитан первокласснӧй магазинын карса главнӧй улича вылын, тайӧс колӧ помнитны!
Детинкалы колӧ ӧдзӧс дорын сулавны, кыдзи статуй...
Ме ог тӧд, мый сэтшӧм статуйыс, ме ог вермы овны кияс гыжъявтӧг:
найӧ кыкнаныс тырӧмаӧсь гырддзаӧдз гӧрд чутъясӧн да гыжнаясӧн, найӧс терпитны позьтӧмӧдз сёйӧ лудан клещ.
— Тэ мый вӧчлін гортад?
— юалӧ кӧзяин, менсьым киясӧс видлалігтыр.
Ме висьтала, сійӧ качайтӧ гӧгрӧс юрнас, кодӧс топыда клеитӧма руд юрсиясӧн, да ӧбиднӧя шуӧ:
— Ветӧш чукӧртӧм — сійӧ омӧльджык корысялӧмысь, омӧльджык гусясьӧмысь.
Ошйысьӧм пырысь ме шуа:
— Ме ӧд и гусясьлывлі тшӧтш.
Сэки, конторка вылӧ, каньлӧн кодь лапаяснас тапкигмоз кияссӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ повзьӧмӧн сатшкысьӧ тыртӧм синъяснас менам чужӧмӧ да шӧпкӧдӧ:
— Мы-ый?
Кыдз сійӧ гусясьлін?
Ме гӧгӧрвоӧда — кыдзи да мый.
— Но, тайӧс лыддям пустякъясӧн.
А тэ кӧ менсьым гусялан ботинки либӧ сьӧм, ме тэнӧ пуксьӧда тюрьмаӧ арлыд тыртӧдзыд.
Сійӧ тайӧс шуис спокойнӧя, ме повзи да нӧшта ёнджыка куті мустӧмтыны сійӧс.
Кӧзяинысь ӧтдор, магазинын тӧргуйтіс менам вок, Яков дядьлӧн Саша, да старшӧй приказчик — пельк, сибдысь да банйӧм чужӧма морт.
Саша новліс гӧрдов сюртук, манишка, галстук, лэдзалӧм брюки, вӧлі тшап да эз видзӧдлывлы ме вылӧ.
Кор дед вайӧдіс менӧ кӧзяин ордӧ да корис Сашаӧс отсавны мем, велӧдыштны менӧ,
— Саша важнӧя букыштчыліс, ӧлӧдӧмӧн:
— Колӧ, медым сійӧ менсьым кывзысис!
Менам юр вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, дед кусыньтіс менсьым сьыліӧс.
— Кывзы сылысь, сійӧ тэысь ыджыдджык и арлыднас и должностьнас.
А Саша, синъяснас бугдзыльтліс да шуис мем:
— Помнит, мый дедушкаыд шуис.
И первой лунсяньыс жӧ заводитіс вывті пӧльзуйтчыны аслас старшинствоӧн.
— Каширин, эн бугдзыльӧдлы синъястӧ,
— сӧветуйтіс сылы кӧзяин.
— Ме — нинӧм,
— вочавидзліс Саша, юрсӧ копыртӧмӧн, но кӧзяин эз эновтчы:
— Эн бугдзылясь ӧш моз, ньӧбасьысьяс думыштасны, мый тэ козёл...
Приказчик окотапырысь сераліс, кӧзяин мисьтӧма нюжӧдліс паръяссӧ, Саша, ёна гӧрдӧдӧмӧн, саялі прилавок сайӧ.
Мем эз кажитчыны тайӧ сёрниясыс, ме эг гӧгӧрволы уна кыв, мукӧддырйиыс кажитчис, мый тайӧ йӧзыс сёрнитӧны тӧдтӧм кыв вылын.
Кор пыралас вӧлі нывбаба-ньӧбасьысь, кӧзяин кыскывліс зепсьыс кияссӧ, малыштліс уссӧ да рад пырысь лӧсьыдіника нюмдывліс; тайӧ, кӧзяинлысь чужӧмсӧ чукыръясӧн тупкӧмӧн, эз вежлы лазгӧдчӧм аддзытӧм синъяссӧ.
Приказчик сувтліс веськыда, гырддзаяссӧ бокъясас топыда пуктӧмӧн, а кияссӧ почтительнӧя ӧшӧдліс сынӧдас, Саша полігтыр мигайтліс, быльснитчӧм синъяссӧ дзебны зільӧмӧн, а ме сулалі ӧдзӧс дорын, гусьӧник гыжъялі киясӧс да видзӧді вузасян церемония бӧрся.
Ньӧбасьысь водзӧ пидзӧсъяс вылӧ сувтӧмӧн, приказчик мерайтӧ башмак, тешкодя чуньяссӧ шергӧдӧмӧн.
Киясыс сылӧн дзӧрӧны, сійӧ нывбаба кокъясӧ инмӧдчӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧ полӧ коксӧ чегны, а кокыс — кыз, дзик ньывкӧс пельпомъяса, увлань юра сулея кодь.
Ӧтчыд кутшӧмкӧ дама, кокъяснас чужъясиг да чукрасигмоз, шуис:
— Ой, кутшӧма ті гильӧдчанныд.
— Тайӧ — вежливость ради,
— тэрыба да пӧся гӧгӧрвоӧдіс приказчик.
Тешкодь вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ сибдӧ нывбаба-ньӧбасьысьяс дінӧ, да, медым не серӧктыны, ме бергӧдчывлі ӧдзӧс стеклӧлань.
Но мырдӧн менӧ кыскис наблюдайтны ньӧбасьӧм бӧрся,
— вывті нин ёна менӧ гажӧдісны приказчиклӧн приёмъясыс, да сійӧ жӧ кадӧ ме мӧвпалі, мый некор ме ог велавлы сэтшӧм вежливӧя вӧрӧдны чуньясӧс, сэтшӧм ӧдйӧ кӧмӧдны йӧз кокӧ башмакъяс.
Частӧ, вӧлі, кӧзяин мунас магазинысь прилавка сайса ичӧтик комнаткаӧ да сэтчӧ корас Сашаӧс; приказчик кольліс нывбаба ньӧбасьыськӧд ӧтнасӧн.
Ӧтчыд рыжӧй нывбаба кокӧ инмӧдчӧмӧн, сійӧ пегыртіс чуньяссӧ да окаліс сійӧс.
— Ах, ышловзис нывбаба,
— кутшӧм ті дуритысьӧсь!
А сійӧ пӧльтчӧдіс чужӧмсӧ да сьӧкыдпырысь шуис:
— Мм-ух!
Ме сэтшӧма вак-вакӧн куті серавны, мый кок йылысь усьны полӧмла кутчыси ӧдзӧс вугйӧ, ӧдзӧс воссис, ме юрнам зургыси стеклӧӧ да жугӧді сійӧс.
Приказчик зымӧдіс ме вылӧ кокнас, кӧзяин котшкӧдіс менам юрӧ сьӧкыд зарни чунькытшнас, Саша заводитліс нетшкыны менсьым пельясӧс, а рытнас, кор ми вӧлі мунам гортӧ, стрӧга шуис меным:
— Татшӧмторъяссьыд вӧтласны тэнӧ!
Но, мый сэн тешкодьыс?
И гӧгӧрвоӧдіс: приказчик кӧ дамаяслы воӧ сьӧлӧм вылас — вузасьӧм мунӧ бурджыка.
— Дамалы башмакъясыс оз и ковны, а сійӧ локтас да лишнӧйӧс ньӧбас, сӧмын мед видзӧдлыны лӧсьыд приказчик вылӧ.
А тэ он гӧгӧрво!
Ноксьы тэкӧд...
Тайӧ менӧ ӧбӧдитыштіс, некод мекӧд эз ноксьыв, а медся нин сійӧ.
Асывъяснас кухарка, висьысь да скӧр нывбаба, менӧ садьмӧдліс Сашаӧс серти часӧн водзджык, ме весавлі кӧмкотсӧ да паськӧмсӧ кӧзяевалысь, приказчиклысь, Сашалысь, пуктылі самӧвар, став пачьясӧ пыртлі пес, ӧбедайтіг кежлӧ весавлі дозмук.
Магазинӧ локтӧм бӧрын чышкывлі джодж, чышкывлі бус, дасьтылі чай, новлі ньӧбасьысьяслы тӧвар, ветлывлі гортӧ ӧбедла; менсьым ӧдзӧс дорын сулалан должностьӧс нулывліс Саша да, кор казяліс, мый тайӧ унижайтӧ сылысь чинсӧ, видіс менӧ:
— Дыш пон!
Уджав, со, тэ пыдди...
Мем вӧлі сьӧкыд да гажтӧм, ме велалі овны самостоятельнӧ, асывсянь рытӧдз Кунавинса лыа уличаяс вылын, гудыр Ока вадоръясын, лудъяс вылын да вӧрын.
Эз вӧвны бабушка, ёртъяс, некодкӧд вӧлі сёрнитыштны, а олӧмыс скӧрмӧдліс, меным ассьыс абу завидьтана, ылӧдчана гугсӧ петкӧдлӧмӧн.
Эз этшаысь вӧвлы, мый ньӧбасьысь-нывбаба мунас нинӧм ньӧбтӧг — сэки найӧ — куимнаныс асьнысӧ чувствуйтісны ӧбӧдитӧмаӧн.
Кӧзяин дзебліс зептас ассьыс лӧсьыдіник нюмсӧ, командуйтліс:
— Каширин, идрав тӧварсӧ!
И видчис:
— Видзӧд, кыдзи лукйысис, порсь!
Йӧй бӧблы гажтӧм гортас пукавны да магазинъясті шӧйтӧ.
Тэ кӧ эськӧ вӧлін менам гӧтыр, ме эськӧ тэнӧ...
Сылӧн гӧтырыс, косіник, сьӧд синъяса, ыджыд ныра, сы вылӧ зымӧдліс кокъяснас да слуга вылӧ моз горзіс.
Частӧ, тӧдса ньӧбасьысьӧс вежливӧй поклонъясӧн да мелі кывъясӧн колльӧдӧм бӧрын, найӧ сы йылысь сёрнитісны мисьтӧма да яндысьтӧг; сійӧ сёрниясыс меын чужтылісны кӧсйӧм котӧртны улича вылӧ да, нывбабаӧс суӧдӧмӧн, висьтавны, кыдзи сёрнитӧны сы йылысь.
Ме, дерт, тӧді, мый йӧзыс вообще син сайын мӧда-мӧд йывсьыныс сёрнитӧны лёка, но тайӧяс став йывсьыс сёрнитлісны мисьтӧма, быттьӧкӧ найӧ вӧліны кодӧнкӧ признайтӧмны медбур йӧзӧн да индӧмаӧсь мирлы судьяясӧ.
Уналы завидуйтӧмӧн, найӧ некодӧс эз ошкывлыны да быд морт йылысь тӧдісны мыйкӧ-нибудь лёкӧс.
Кыдзкӧ ӧтчыд магазинӧ локтіс том нывбаба, алӧй-гӧрд чужӧмбанъяса да югъялан синъяса, сійӧ вӧлі пасьталӧма сьӧд воротника бархатнӧй ротонда — сылӧн чужӧмыс вӧлі кыпӧдчӧ воротник вевдорас, кыдзи шензьӧдан мича дзоридз.
Пельпомъяс вывсьыс ротондасӧ Саша ки вылӧ чӧвтӧм бӧрын, сійӧ лои нӧшта мичаджык: статя фигураыс вӧлі топыда зэлӧдӧма гӧлубоватӧй-руд шӧвкӧн, пельясас дзирдалісны брильянтъяс,
— сійӧ мем кажитчис Василиса Прекраснаяӧн, и ме вӧлі уверен, мый тайӧ нач губернаторша.
Сійӧс примитісны торъя нин бура, сы водзын, би водзын моз куснясигтыр, тыртісны мелі кывъясӧн.
Куимнаныс шаркъялісны-котралісны магазин кузя, быттьӧ бесъяс; шкап стеклӧяс кузя вуджрасисны налӧн мыгӧръясыс, кажитчис, мый гӧгӧр ставыс ӧзйӧма, сылӧ да со пырысь-пыр лоас мӧдпӧлӧс, мӧд формаа.
А кор сійӧ, регыдӧн дона ботинки бӧрйӧм бӧрын, муніс, кӧзяин, чупнитӧмӧн, шутёвтігмоз шуис:
— С-сука...
— Ӧти кывйӧн — актриса,
— зывӧктӧмӧн содтіс приказчик.
И найӧ кутісны мӧда-мӧдныслы висьтавлыны дама любовникъяс йылысь, сы гуляйтӧмъяс йылысь.
Ӧбед бӧрын кӧзяин водіс узьны магазин сайса комнаткаӧ, а ме, сылысь зарни часісӧ восьтӧм бӧрын, механизмас войтӧдалі уксус.
Мем зэв нимкодь вӧлі аддзыны, кыдзи сійӧ, садьмӧм бӧрас, пырис магазинӧ киас часіӧн да шӧйӧвошӧмӧнмоз бормочитіс:
— Мыйсяма ӧказия?
Друг — часі ньылӧдӧма!
Некор татшӧмыс эз вӧвлы — ньылӧдӧма!
Абу-ӧ нин лёк водзӧ!
Кӧть эськӧ и магазинын ноксьӧмыс да гортын уджыс вӧлі юрвывтыр, ме быттьӧкӧ вӧйи сьӧкыд шог пытшкӧ, да пыр тшӧкыдджыка менам думайтсис: мый эськӧ вӧчны сэтшӧмӧс, медым менӧ вӧтлісны магазинысь?
Лымйӧсь йӧз лӧня вуджӧртлӧны магазин ӧдзӧс пӧлӧн,
— чайтсьӧ, мый найӧ кодӧскӧ дзебӧны, колльӧдӧны шойна вылӧ, но сёрмӧмаӧсь петкӧдіг кежлас да тэрмасьӧны суӧдны гортсӧ.
Дзӧрӧны вӧвъяс, ӧдва-ӧдва толаяс венӧмӧн.
Магазин сайса вичко кӧлӧкӧльняын быд лун нора звӧнитӧны — ыджыдвидз; кӧлӧкӧллӧн брунгӧмыс юрлӧсӧн моз кучкалӧ юрад: оз доймы, а бӧбман да пельтӧмман сыысь.
Ӧтчыд, кор ме разбирайті дворын, магазин ӧдзӧс дорын, муртса на пӧлучитӧм тӧвар ящик, ме дінӧ локтіс вичкоса стӧрӧж, пӧла бока ичӧтик старик, небыд, быттьӧкӧ вӧчӧма ветьӧкъясысь, да сырзьӧма, быттьӧ сійӧс косявлӧмаӧсь понъяс.
— Тэ кӧть, ен морт, мед гусялін меным колоши, а?
— вӧзйис сійӧ.
Ме нинӧм эг шу.
Сійӧ пуксис тыртӧм ящик вылӧ да очсыштіс, пернапасаліс вомсӧ да — бара:
— Гусяв, а?
— Гусясьны — оз позь!
— висьталі ме сылы.
— А гусясьӧны, век жӧ.
Уважит пӧрысьлунӧс.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧм йӧз кодь, кодъяс пӧвстын ме олі, ме чувствуйті, мый сійӧ тырвыйӧ уверен, мый ме гусяла и сӧгласитчи сылы сетны колоши ӧшинь форточкаӧд.
— Вот и бур,
— радлытӧг, спокойнӧя шуис сійӧ,
— он ылӧд?
Но, но, ме аддза нин, мый он ылӧд...
Здук мында пукыштіс ланьтӧмӧн, няйт, уль лымсӧ сапӧг пӧтшванас зыртігтыр, сэсся кутіс куритны сёй трубкаысь да друг повзьӧдіс менӧ:
— Ме кӧ тэнӧ ылӧда?
Босьта ме колошитӧ, да кӧзяиныд ордӧ нуа, дай шуа, мый тэ сійӧс вузалін пӧлтиникысь?
А?
Сылӧн доныс кык шайтысь унджык, а тэ пӧлтиникысь!
Гӧстинеч вылӧ, а?
Ме шемӧсмӧмӧн видзӧді сы вылӧ, быттьӧ сійӧ вӧчис нин сійӧс, мый кӧсйис, а сійӧ век висьталіс гусьӧник, нускигтыр аслас сапӧг вылӧ видзӧдӧмӧн да лӧз тшынсӧ пӧлялігтыр.
— А лоис кӧ, шуам, мый кӧзяиныд жӧ и велӧдіс менӧ: мун, тӧдмав менсьым детинкаӧс — ёна-ӧ сійӧ гусясьӧ?
Кыдзи сэк лоас?
— Ог сет тэныд ме колошитӧ!
— шуи ме скӧрысь.
— Ӧні оз нин позь сеттӧгыд, кӧсйысин кӧ нин!
Сійӧ кутіс менӧ киӧд, кыскис ас бердас да, менам плешӧ кӧдзыд чуньнас тотшкӧдігтыр водзӧ дышпырысь висьталіс:
— Кыдзи нӧ тэ нинӧм тӧдтӧг — на, босьт?!
— Тэ ачыд корин да.
— Мыйсӧ эськӧ ме ог кор да!
Ме тэнӧ тшӧкта вичко грабитны, кыдзи нӧ тэ — грабитан?
Позьӧ ӧмӧй мортлы эскыны!
Ок, тэ, дурачок.
И сійӧ йӧткыштіс менӧ, да сувтіс.
— Гусялӧм колошиыд меным оз ков, ме абу барин, колоштӧ ог новлы.
Тайӧ ме шутитышті сӧмын...
А тэнад прӧстлунысь, кор Ыджыдлун воас, ме тэнӧ кӧлӧкӧльня вылӧ лэдзла, звӧнитны кутан, карсӧ видзӧдлан...
— Ме карсӧ тӧда нин.
— Кӧлӧкӧльнясянь сійӧ мичаджык...
Сапӧг ныръяссӧ лым пытшкас гуавлігтыр, сійӧ ньӧжйӧник муніс вичко пельӧс сайӧ, а ме, сы бӧрся видзӧдӧмӧн, шогпырысь, повзьӧмӧн мӧвпалі: збыльысь шутитыштіс старикыд, али кӧзяин вӧлі ыстӧма менӧ видлавны?
Магазинӧ мунны полі.
Ӧшинюлӧ чепӧсйис Саша да горӧдіс:
— Мый чӧртсӧ тэ ноксян!
Ме друг скӧрми да шеныштчи сы вылӧ клещинам.
Ме тӧді, мый сійӧ да приказчик гусявлӧны кӧзяинлысь: найӧ ботинки либӧ туфли гоз дзебисны пач трубаӧ, сэсся, магазинысь мунігас, дзебисны сійӧс пальто сос пытшканыс.
Тайӧ меным эз кажитчы да повзьӧдіс менӧ
— ме помниті кӧзяинлысь грӧзитчӧмсӧ.
— Тэ гусясян?
— юалі ме Сашалысь.
— Ог ме, а старшӧй приказчик,
— стрӧга висьталіс сійӧ меным,
— ме сӧмын отсала сылы.
Сійӧ шуӧ — услужит!
Мем быть колӧ кывзысьны, а то сійӧ пакӧсть вӧчас.
Кӧзяин!
Сійӧ ачыс тӧрытъя приказчик, сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
А тэ ланьтӧмӧн ов!
Висьталігас сійӧ видзӧдіс рӧмпӧштанӧ да лӧсьӧдіс галстуксӧ сійӧ жӧ чуньяснас вывті тешкодя шергӧдӧмӧн вӧрӧдіг, кыдзи тайӧс вӧчлывліс старшӧй приказчик.
Сійӧ мудзлытӧг мем петкӧдліс ассьыс старшинствосӧ да ме вылын власьт, горзіс ме вылӧ басӧн, а менӧ кесйӧдігӧн, кисӧ нюжӧдлывліс водзлань тойыштігмоз.
Ме вӧлі сыысь кузьджык дай ёнджык, но косіник да укшаль, а сійӧ — топыд, небыд да масляннӧй.
Сюртукнас да лэдзалӧм брюкинас сійӧ мем кажитчис важнӧйӧн, солиднӧйӧн, но сыын вӧлі мыйкӧ лӧсьыдтӧмтор, серам петкӧдлана.
Сійӧ синнас эз аддзы кухаркаӧс, тешкодь бабаӧс,
— оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, бур али лёк сійӧ.
— Медся ёна ме радейта косьяс,
— висьтавліс кухарка, сьӧдов, пӧсь синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— Меным ставыс ӧткодь, кӧть кутшӧм кось: тышкасьӧны-ӧ петукъяс, понъяс, мужикъяс — ставыс сійӧ меным ӧткодь.
И дворын кӧ косясисны петукъяс либӧ гулюяс, сійӧ эновтліс уджсӧ да видзӧдлывліс кось вылас кось помасьтӧдз, ӧшиньӧ пырӧмӧн, пельтӧммӧмӧн да немӧймӧмӧн.
Рытъяснас сійӧ меным да Сашалы шулывліс:
— Мый ті, челядь, прӧстӧ пукаланныд, косясьыштінныд кӧ эськӧ, бурджык.
Саша скӧралӧ:
— Ме тэд, йӧйлы, абу челядь, а мӧд приказчик!
— Но, тайӧстӧ ме ог аддзы.
Меным, кытчӧдз он гӧтрась, кага!
— Йӧй, бӧбмӧм юр...
— Бес тӧлка, да енмыс сійӧс оз радейт.
Сылӧн поговоркаясыс медся нин дӧзмӧдлісны Сашаӧс.
Саша дразнитліс сійӧс, а сійӧ, синъяссӧ сы вылӧ кӧсӧйтӧмӧн, шуаліс:
— Ок, тэ, тӧрӧкан, енлӧн ӧшыбка!
Эз ӧтчыд нин Саша ызйӧдлыв менӧ мавтны сылысь узигас чужӧмсӧ ваксаӧн либӧ саӧн, сутшкавны сы юрлӧсӧ емъяс либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн «шутитыштны» сы вылын, но ме полі кухаркаысь, дай узис сійӧ кокниа, тшӧкыда садьмывліс; садьмас, ӧзтас лампа да пукалӧ крӧвать вылас, кытчӧкӧ пельӧсас видзӧдӧмӧн.
Мукӧддырйи сійӧ локтас ме дінӧ пач сайӧ да, менӧ садьмӧдӧм бӧрын, киргӧмӧн корліс:
— Менам оз узсьы, Лексейка, мыйыськӧ пола, сёрнитышт мекӧд.
Унйылысь ме мыйкӧ висьтавлі сылы, и сійӧ лӧня пукавліс да копрасис.
Мем кажитчис, мый сійӧ пӧсь тушаысь петӧ воск да ладан дук да мый сійӧ регыд кулас.
Вермас лоны, мый сійӧ ӧні сунтшыктас чужӧмнас джоджӧ да кулас.
Полӧмла ме заводиті гораджыка сёрнитны, но сійӧ сувтӧдліс менӧ:
— Шш!
А то сволочьяс садьмасны, думыштасны тэ йылысь, мый тэ менам любовник...
Ме бердын сійӧ пукавліс пыр ӧтмоза: гӧрбыльтчӧмӧн, пидзӧсъяс костас кикаръяссӧ сюйӧмӧн, найӧс ёсь кок лыяснас топӧдӧмӧн.
Морӧсыс сылӧн эз вӧв, да весиг кыз дӧра дӧрӧм пырыс тӧдчисны ордлыясыс, быттьӧкӧ косьмӧм бӧчкавывса асыкъяс.
Дыр ланьтӧмӧн пукалас да друг шӧпкӧдыштас:
— Кӧть эськӧ кувны ли мый ли, пыр кутшӧмкӧ шог...
Либӧ кодлыськӧ юалас:
— Со и овсис, — но?
— Узь!
— шулывліс сійӧ, менӧ кыв шӧрын торкӧмӧн, кусыньтчыліс да, рудов, зыктӧг вошліс кухня пемыдас.
— Ведьма!
— син саяс нимтыліс сійӧс Саша.
Ме сылы вӧзйи:
— А тэ синмас сылы шу тайӧс.
— Чайтан, пола?
Но сэки жӧ чукыртчис, висьталігтыр:
— Ог, синмас ог шу!
Гашкӧ, сійӧ збыльысь ведьма да...
Став дінӧ лӧгпырысь да скӧрысь видзӧдӧмӧн, кухарка и меным нинӧмӧн эз буравлы,
— тракнитас менӧ кокӧд квайт час асылын да горзӧ:
— Тырмас дрыкнитнытӧ!
Пырт пес!
Пукты самӧвар!
Весав картупель!
Садьмыліс Саша да ымзыліс:
— Мый тэ равзан!
Ме кӧзяинлы висьтала, узьны оз позь...
Ассьыс кос лыяссӧ кухня кузя тэрыба вешталігтыр, кухарка югнитліс сылань узьтӧмла пыктӧм синъяснас:
— У, енлӧн ӧшыбка!
Мед эськӧ тэ вӧлін менам пиӧн, ме эськӧ тэнӧ чеплялышті.
— Проклятӧй,
— видіс Саша да магазинӧ мунігӧн внушайтіс меным:
— Колӧ вӧчны, медым сійӧс вӧтласны.
Колӧ, тӧдлытӧг, сов быдлаӧ содтыштны,
— сылӧн кӧ ставыс лоӧ сир курыд сола, вӧтласны сійӧс.
Либӧ карасинавны!
Мый тэ зевайтан.
— А тэ!
Сійӧ лёкысь чушнитіс:
— Трус!
Кухарка кулі миян син водзын: копыртчис, медым лэптыны самӧвар да друг шлёпкысис джоджӧ, быттьӧ кодкӧ зургис сылы морӧсас, сэсся лӧня пӧрис бок вылас, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, а сы вомысь кутіс визувтны вир.
Ми кыкнанным пырысьтӧм-пыр гӧгӧрвоим, мый сійӧ куліс, но, полігтыр, дыр видзӧдім сы вылӧ, весиг кыв шуны вермытӧг.
Медбӧрти, Саша мыйвынсьыс уськӧдчис кухняысь, а ме, тӧдтӧг, мый вӧчны, ляскыси ӧшинь бердӧ, югыдінас.
Воис кӧзяин, тӧждысьӧмпырысь сувтіс пидзӧс вылас, видліс чуньнас кухаркалысь чужӧмсӧ да шуис:
— Збыльысь, кулӧма...
мый нӧ сійӧ?
И кутіс юрбитны пельӧсӧ, Никола Чудотворецлӧн ичӧтик ӧбраз вылӧ, а юрбитыштӧм бӧрын, командуйтіс посводзӧ:
— Каширин, котӧрт, явит полициялы!
Воис полицейскӧй, тапъялыштіс, пӧлучитіс чай вылӧ, муніс; сэсся выльысь воис, а сыкӧд ён вӧла извозчик; найӧ босьтісны кухаркаӧс кокъясӧдыс, юрӧдыс да петкӧдісны сійӧс ывлаӧ.
Посводзсянь видзӧдліс кӧзяйка, тшӧктіс меным:
— Мыськы джоджсӧ!
А кӧзяин шуис:
— Бур, мый сійӧ кувсис рытын...
Ме эг гӧгӧрво, мыйла тайӧ бур.
Кор водім узьны, Саша шуис мем вӧвлытӧм дженьыда:
— Эн кусӧд лампасӧ!
— Полан?
Сійӧ юрсӧ гартліс эшкыннас да дыр куйліс ланьтӧмӧн.
Войыс вӧлі лӧнь, быттьӧкӧ кывзысис мыйкӧ дорӧ, мыйкӧ виччысис, а меным кажитчис, мый вот локтан секундаын жӧ клёнгасны кӧлӧкӧлӧ да друг ставныс карын пондасны котравны, горзыны повзьӧмысь чорыда весьӧпӧрӧмла.
Саша эшкын увсьыс чургӧдіс нырсӧ да гусьӧник шуис:
— Вай водам паччӧрӧ, орччӧн?
— Паччӧрад пӧсь.
Недыр мысти сійӧ шуис:
— Кыдзи сійӧ — друг, а?
Со тэныд и ведьма...
Ог вермы унмовсьыны...
— И ме ог вермы.
Сійӧ заводитіс висьтавны покойникъяс йылысь, кыдзи найӧ, гусьыныс петӧмӧн, войшӧркадӧдз шӧйтӧны кар кузя, корсьӧны, кӧні олісны, кытчӧ колины налӧн рӧдняясыс.
— Покойникъяс помнитӧны сӧмын карсӧ,
— гусьӧник висьталіс сійӧ,
— а уличаястӧ да керкаястӧ оз нин помнитны...
Лоис пыр лӧньджык и лӧньджык, кыдз быттьӧ пемыдджык.
Саша лэптыштліс юрсӧ да юаліс:
— Окотитан кӧ, видзӧдлам менсьым сундукӧс?
Мем важысянь нин вӧлі окота тӧдмавны, мый сійӧ дзеблалӧ сундукас.
Сійӧ сундуксӧ игнавліс ӧшалан томанӧн, а восьтывліс пыр кутшӧмкӧ торъя видзчысьӧмӧн да, ме кӧ заводитлі видзӧдлыны сундукас, скӧрысь юавліс:
— Мый тэд колӧ?
Но?
Кор ме сӧгласитчи, сійӧ пуксис вольпась вылӧ, кокъяссӧ джоджӧ лэдзтӧг, да прикажитан тонӧн нин меным тшӧктіс пуктыны сундуксӧ вольпась вылӧ, сы кокъяс дорӧ.
Сылӧн ключыс ӧшаліс перна кӧв йылас пернаыскӧд ӧтлаын.
Сійӧ видзӧдліс кухняса пемыд пельӧсъясӧ да важнӧя букыштчыліс, восьтіс томансӧ, пӧльыштіс сундук вевт вылас, быттьӧ сійӧ вӧлі пӧсь, да медбӧрти, вевтсӧ лэптӧм бӧрын, кыскис кымынкӧ белье пара.
Сундукыс вӧлі джынйӧдзыс тыртӧма аптечнӧй кӧрӧбкаясӧн, уна сикас рӧма чайнӧй бумага ёкмыльясӧн, вакса да сардина улысь жӧч банкаясӧн.
— Тайӧ мый?
— А вот аддзан...
Сійӧ кокъяснас сывйыштіс сундуксӧ да копыртчис сы весьтӧ, гусьӧник сьылігтыр:
— Царю небесный...
Ме виччыси аддзыны ворсанторъяс: менам некор эз вӧвлыны ворсанторъяс да на вылӧ видзӧдлі лӧгалӧмӧн, но эг завидуйттӧг сы вылӧ, кодлӧн найӧ вӧліны.
Мем зэв сьӧлӧмвылӧ воис, мый Сашалӧн, сэтшӧм солиднӧйлӧн, эмӧсь ворсанторъяс, кӧть сійӧ и дзеблалӧ найӧс яндысьӧмӧн, но мем вӧлі гӧгӧрвоана сійӧ яндысьӧмыс.
Саша восьтіс первой кӧрӧбкасӧ да сэтысь кыскис ӧчки оправа, пуктіс сійӧс ныр вылас да ме вылӧ стрӧга видзӧдӧмӧн, шуис:
— Сійӧ нинӧм, мый стеклӧясыс абуӧсь, тайӧ ӧчкиыс сэтшӧм нин.
— Вайлы меным видзӧдлыны!
— Тэныд тайӧ абу син сертиыд.
Тайӧ пемыд синъяслы, а тэнад кутшӧмкӧ югыдӧсь,
— гӧгӧрвоӧдіс сійӧ да хозяйственнӧя герчкӧбтіс, но пыр жӧ повзьӧмӧн видзӧдліс кухня пельӧсъясӧ.
Вакса увса кӧрӧбкаын куйлісны уна быдсикас кизьяс,
— сійӧ ошйысьӧмӧн мем висьтавліс:
— Тайӧс ме ставсӧ улич вылысь чукӧрті!
Ачым.
Комын сизим нин...
Коймӧд кӧрӧбкаас вӧлӧмаӧсь гырысь ыргӧн булавкаяс, улич вылысь чукӧртӧмъяс жӧ, сэсся сапӧг подковъяс, зыртчӧмъяс, чегъялӧмъяс да быдсаяс, башмакъясысь да туфлиясысь пражаяс, ыргӧн ӧдзӧс вуг, лы беддьысь чегӧм шмак, нывлӧн юр сынаныс, «Сонник да оракул» да нӧшта уна-уна сэтшӧмсяма вещияс.
Ме эськӧ трапьеяс да лыяс корсигӧн ӧти тӧлысь чӧжӧн кокниа верми чукӧртны татшӧм пустяковӧй штукаястӧ даспӧв унджык.
Сашалӧн вещиясыс кыпӧдісны меын разочаруйтчӧм, яндысян да сы дінӧ жалитан чувство.
А сійӧ внимательнӧя видлаліс быд штука, радейтӧмӧн малаліс сійӧс чуньяснас, сылӧн кыз паръясыс важнӧя чургӧдчывлісны, мылькъя синъясыс видзӧдісны меліа да тӧждысьӧмӧн, но ӧчкиыс сылысь челядь чужӧмсӧ вӧчис тешкодьӧн.
— Мыйла тэд тайӧ?
Саша тэрыба видзӧдліс ме вылӧ ӧчки оправа пырыс да юаліс чегъясян дискантӧн:
— Колӧ кӧ, мыйкӧ козьнала?
— Оз, оз ков...
Тыдалӧ ӧткажитчӧмысь да сійӧ озырлун вылӧ вежавтӧмысь ӧбидитчӧмӧн, сійӧ здук мында чӧв оліс, сэсся ньӧжйӧник шуис:
— Босьт кичышкӧдсӧ, чышкалам ставсӧ, а то бусӧссьӧмаӧсь...
Кор вещияссӧ лои чышкалӧма да тэчӧма, сійӧ тупыльтчис вольпась вылас, стенланьӧ чужӧмӧн.
Зэрмис, вевт вывсянь войталіс, ӧшиньясӧ таркӧдчис тӧв.
Меланьӧ бергӧдчывтӧг, сійӧ шуис:
— Энлы, кор садйын лоас косджык, ме тэныд петкӧдла сэтшӧм штука — акнитан!
Ме эг шыась, лӧсьӧдчи узьны.
Коли нӧшта кымынкӧ секунда, сійӧ друг чеччыштіс да, кияснас стенсӧ парсалігтыр, ёна ыджыд убедительностьӧн кутіс шуавны:
— Ме пола...
Господи, ме пола!
Господи помилуй,
мый нӧ тайӧ?
Сэки и ме повзи кывшуны ог вермы: мем кажитчис, мый дворлань бана ӧшинь дорын, меланьӧ мышкӧн сулалӧ кухарка, юрсӧ пӧлӧстӧмӧн, плешнас стеклӧӧ мыджсьӧмӧн, кыдзи сійӧ сулавліс ловъя дырйиыс петукъяс косясьӧм вылӧ видзӧдігӧн.
Саша ымзіс, стенсӧ гыжъялігтыр, кокъяснас пессьӧмӧн.
Ме ӧдва, быттьӧ пӧсь шомъяс вывті, бокӧ видзӧдлытӧг вуджи кухняті да воді сыкӧд орччӧн.
Мудзтӧдз ымзӧм бӧрын ми унмовсим.
Та бӧрын кымынкӧ лун мысти вӧлі кутшӧмкӧ праздник, тӧргуйтім луншӧркадӧдз, ӧбедайтім гортын, да кор кӧзяева ӧбед бӧрын водісны узьны, Саша таинственнӧя меным шуис:
— Мунам!
Ме казялі, мый ӧні аддза штука, коді заставитас менӧ акӧстны.
Петім садйӧ.
Векньыдик му полоса вылын, кык керка костын, сулаліс дас вит кымын пӧрысь нинпу, кыз стволъясыс вӧлі эжсьӧмаӧсь турунвиж лишайяс, кыдзи ватаӧн, сьӧдов куш увъясыс чурвидзисны вӧрзьывтӧг.
И на пӧвстын ни ӧти рака поз.
Пуясыс, быттьӧкӧ шойна вылын памятникъяс.
Тайӧ нинпуясысь ӧтдор, садйын нинӧм эз вӧв, ни куст, ни турунъяс, туйяс вылын муыс топыда талялӧма да сьӧд, быттьӧ чугунысь, сэні, кӧн колян вося коръяс улысь тыдалӧны мулӧн кушинъяс, сійӧ сідзжӧ сырзьӧма бакӧн, кыдзи тай нюйтӧн сулалан ва.
Саша муніс пельӧс сайӧ, уличаладорсянь забор бердӧ, сувтіс нинпу улӧ, да синъяссӧ быльгӧдӧмӧн, видзӧдіс орчча керкаса гудыр ӧшиньясӧ.
Пуксис лажыньтчӧмӧн, да кияснас паськӧдіс кор чукӧр,
— тыдовтчис кыз вуж да сы дінын муас пыдӧдз вӧйӧм кык кирпич.
Сійӧ лэптіс найӧс,
— на улысь тыдовтчис кӧрт лист тор, кӧрт лист улын — нёль пельӧса пӧвтор, медбӧрти ме водзын воссис вуж улӧ пырысь ыджыд розь.
Саша ӧзтіс истӧгтув, сэсся чуткис воскӧвӧй сись помӧ, сюйис сійӧс тайӧ розяс да меным шуис:
— Видзӧд!
Эн пов сӧмын...
Ачыс сійӧ, тыдалӧ, поліс: сись помыс сы киын дрӧжжитіс, сійӧ бледӧдіс, лӧсьыдтӧма ӧшӧдіс паръяссӧ, синъясыс сылӧн лоины васӧдӧсь, сійӧ прӧст кисӧ ньӧжйӧник нуис мышку саяс.
Сылӧн полӧмыс вуджис меным, ме зэв виччысьӧмӧн видзӧдлі вужувса гуӧ,
— вужйыс вӧлі служитӧ пещералы сводйӧн,
— сы пытшкӧ Саша ӧзтіс куим сись, найӧ тыртісны пещераӧс лӧз югӧрӧн.
Сійӧ вӧлі вель паськыд, джуджданас ведра судта кымын, но паськыдджык, бокъяссӧ сылысь дорвыв вӧлі вевттьӧма уна рӧма стеклӧ торъясӧн да чайнӧй дозмук торъясӧн.
Шӧрас кумач лӧстукӧн вевттьӧм мыльк кодь вылын, куйліс свинеч бумагаӧн клеитӧм ичӧтик горт, джынйӧдзыс вевттьӧма кутшӧмкӧ парчевӧй кышӧд вылӧ скодитысь лестукӧн, тайӧ вевттьӧд увсьыс чурвидзисны пышкайлӧн рудов лэбач кокъяс да ёсь ныра юр.
Горт сайын кыпӧдчис аналой, сы вылын куйліс ыргӧн перна, а аналой гӧгӧрын ломалісны подсвечникъясӧ сувтӧдӧм куим воскӧвӧй сись пом; подсвечникъяссӧ вӧлі гартӧма кампет увса эзысь да зарни бумагаясӧн.
Бияслӧн йывъясыс пӧлыньтчисны пещера розьлань; пещера пытшкын чусыда югъялісны уна рӧма киньяс, чутъяс.
Восклӧн, пӧсь сисьмӧмторъяслӧн да мулӧн дукыс ӧвтыштіс меным чужӧмӧ, синъясын вераліс, чеччаліс пазавлӧм ӧшкамӧшка.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс меын ёна шензьӧм да пӧдтіс менсьым полӧмӧс.
— Лӧсьыд?
— юаліс Саша.
— Тайӧ мыйла?
— Часовня,
— висьталіс сійӧ,
— сэтшӧм ӧд?
— Ог тӧд.
— А пышкайыс — покойник!
Гашкӧ мощияс лоасны сыысь, ӧд сійӧ мыжтӧг страдайтысь мученик...
— Тэ сійӧс кулӧмаӧс аддзин?
— Эг, сійӧ пырис сарайӧ, а ме сійӧс вевтти шапкаӧн да куті.
— Мыйла?
— Сідз...
Сійӧ видзӧдліс меным синъясӧ да выльысь юаліс.
— Лӧсьыд?
— Абу!
Сэки сійӧ копыртчис пещера дорӧ, тэрыба вевттис сійӧс пӧвйӧн, кӧрт листӧн, кирпичьяссӧ личкыштіс муас, сувтіс кок йылас да, пидзӧсъяссьыс няйтсӧ весаліг, стрӧга юаліс:
— Мыйла эз кажитчы?
— Пышкайыс жаль.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ вӧртӧм синъяснас, быттьӧ синтӧм, тувкыштіс меным морӧсӧ да горӧдіс:
— Йӧй!
Тайӧс тэ завидьыдла шуан, мый оз кажитчы!
Чайтан, тэнад садйын, Канатскӧй улича вылад, бурджыка вӧлі вӧчӧма.
Ме тӧдвылӧ уськӧді ассьым беседкаӧс да увереннӧя вочавидзи:
— Дерт, бурджыка!
Саша шыбытіс пельпом вывсьыс сюртуксӧ муӧ да, сосъяссӧ пуджӧмӧн, кипыдӧсъяс вылас сьӧлалыштӧм бӧрын, вӧзйис:
— Сідзкӧ, вай инӧ косясьны!
Косясьны мем эз вӧв окота, ме вӧлі личкӧма мудзтӧдан гажтӧмӧн, мем эз вӧв лӧсьыд вӧлі видзӧдны воклӧн лёкмӧм чужӧм вылӧ.
Сійӧ уськӧдчис ме вылӧ, люкыштіс юрнас морӧсӧ, вожасис ме вылӧ верзьӧмӧн да равӧстіс:
— Олӧм али смерть?
Но ме вӧлі сыысь ёнджык да зэв ёна скӧрми: минут мысти сійӧ куйліс увлань чужӧмӧн, кияссӧ юр саяс нюжӧдӧмӧн, да киргис.
Ме повзи да пондылі сійӧс лэптыны, но сійӧ мездысис кияснас и кокъяснас, пыр ёнджыка менӧ повзьӧдлӧмӧн.
Ме вешйи бокӧ, эг тӧд, мый вӧчны, а сійӧ, юрсӧ лэптыштӧмӧн, сёрнитіс:
— Мый, босьтін?
Вот кута тадзи туплясьны, кытчӧдз кӧзяева оз аддзыны, а сэки норася тэ вылӧ, тэнӧ и вӧтласны!
Сійӧ видчис, грӧзитчис; сылӧн кывъясыс скӧрмӧдісны менӧ, ме уськӧдчи пещера дорӧ, перйи изъяссӧ, пышкайсӧ гортнас швыркниті забор сайӧ улича вылӧ, ставсӧ гурйи пещера пытшсьыс да талялі сійӧс кокъяснам.
— Вот тэныд, аддзылін?
Менам буянитӧм вылӧ Саша видзӧдіс тешкодя: му вылӧ пуксьӧмӧн, сійӧ, вомсӧ неуна восьтыштӧмӧн да синкымсӧ кыпӧдыштӧмӧн, кыйӧдіс ме бӧрся, нинӧм эз шуав, а кор ме помалі, сійӧ тэрмасьтӧг сувтіс, пыркнитчис да пельпом вылас сюртуксӧ плавгӧмӧн, спокойнӧя да лёк туналана шуис:
— Ӧні аддзылан, мый лоас, нӧрӧвитлы неуна!
Тайӧс ӧд ме тэныд ставсӧ наросьнӧ вӧчи, тайӧ — кӧлдуйтӧм!
Ага!
А-а?
Ме сідзи и лажыньтчи, быттьӧ сійӧ кывъясысь доймӧмӧн, гыркпытшкӧсӧд киськыштіс кӧдзыдӧн.
А сійӧ муніс бӧрлань видзӧдлытӧг, нӧшта ёнджыка менӧ личкис аслас спокойствиеӧн.
Ме шуи аски жӧ пышйыны карысь, кӧзяин дорысь, кӧлдуйтчысь Саша дорысь, став тайӧ дзескыд, дурацкӧй олӧмсьыс.
Аски асывнас выль кухарка, менӧ садьмӧдіг, гӧрӧдіс:
— Батюшки!
Мый тэнад нырвомыд лоӧма?..
— Заводитчис кӧлдуйтӧмыд!
— мӧвпышті ме повзьӧмӧн.
Но кухарка сэтшӧма семдӧмӧн сераліс, мый ме невӧляысь нюммуні да видзӧдлі сы рӧмпӧштанӧ: менсьым чужӧмӧс вӧлі сука мавтӧма саӧн.
— Тайӧ — Саша?
— А, чайтан, ме!
— смекайтчӧмӧн горӧдіс кухарка.
Ме заводиті весавны кӧмкот, киӧс сюйи башмакӧ,
— менам чуньӧ сатшис булавка.
— Вот тай кӧлдуйтӧмыд!
Став сапӧгъясас вӧлӧмаӧсь булавкаяс да емъяс; найӧс лӧсьӧдӧма сэтшӧм сюся, мый найӧ бытшкысисны меным кипыдӧсӧ.
Сэки ме босьті кӧдзыд ва тыра кӧш да зэв нимкодьпырысь сійӧс кисьті ещӧ садьмытӧм на либӧ узьӧм улӧ сетчӧм кӧлдун юр вылӧ.
Но век жӧ ме ачымӧс чувствуйті лёка: меным пыр кажитчис пышкай горт, рудов, чукля гыжъяса да сылӧн вывлань ныра чурвидзысь восковӧй ныр, а гӧгӧрыс — уна рӧма киньяслӧн мудзлытӧм вуджрасьӧм, кыдз быттьӧ кӧсйӧ ыпнитны ӧшкамӧшка да оз вермы.
Горт паськаліс, лэбач гыжъяс быдмисны, кыптісны вывлань да дрӧжжитісны ловзьӧмӧн.
Пышйыны ме решиті талун рыт, но ӧбед водзвылын, керосинка вылын шыд тыра доз шонтігӧн, ме, думайтсьӧмӧн, пузьӧді сійӧс, а кор куті кусӧдны бисӧ, дозсӧ пӧрӧді аслам ки вылӧ, и менӧ мӧдӧдісны больничаӧ.
Помнита больничаса сьӧкыд кошмар: вижов, лайкыд тыртӧминын синтӧг жуисны, мурзісны да ружтісны саванъяса рудов да еджыд фигураяс, кӧстыльяс вылын ветлӧдліс усъяс кодь синкымъяса кузь морт, пыркӧдіс ыджыд сьӧд тошнас да равзіс, шутлялӧмӧн:
— Пре-свящӧннӧйлы висьтала!
Койкаяс вӧліны горт кодьӧсь, висьысьяс, вывлань нырӧн куйлӧмӧн, вӧлі скодитӧны кулӧм пышкайяс вылӧ.
Качайтчисны виж стенъяс, парус моз куснясис йирк, джоджыс лайкъяліс, койкаяслысь радсӧ ылыстлӧмӧн да матыстлӧмӧн, ставыс вӧлі надейтчыны позьтӧм, шуштӧм, а ӧшиньяс сайын чурвидзисны пу увъяс, быттьӧ розгаяс, да кодкӧ пыркӧдіс наӧн.
Ӧдзӧс дорын йӧктіс гӧрдов, вӧсньыдик покойник, дженьыдик кияснас тракйис ассьыс савансӧ да чилзіс:
— Мем оз ковны йӧйясыд!
А кӧстыль вылын ветлысь морт равзіс сылы юр вылас:
— Пре-освящен-нӧйлы...
Дед, бабушка, дай став йӧзыс пыр висьтавлісны, мый больничаын моритӧны йӧзӧс,
— ме ассьым олӧмӧс лыдди помасьӧмӧн нин.
Ме дінӧ локтіс ӧчкиа нывбаба, савана жӧ, гижис мыйкӧ менам юрвесьтса сьӧд пӧв вылӧ,
— мелыс чеги, сылӧн торпыригъясыс гылалісны менам юр вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс сійӧ.
— Некыдз.
— Тэнад ӧд эм жӧ ним?
— Абу.
— Но, эн дурит, а то ньӧръяласны.
Ме и сэтчӧдз вӧлі уверен, мый ньӧръяласны, а сы вӧсна эг кут вочавидзны сылы.
Сійӧ чушнитіс, быттьӧкӧ кань, да кань моз, зыктӧг, муніс.
Ӧзтісны кык лампа, налӧн виж биясыс ӧшӧдчисны йирк улӧ, быттьӧкӧ кодлӧнкӧ вошӧм синъяс, ӧшалӧны да мигайтӧны, дӧзмытӧдз ёрӧмӧн, мӧда-мӧд дінас матыстчыны зільӧмӧн.
Пельӧсын кодкӧ шуис:
— Вай картіасям?
— Кыдзи нӧ ме китӧгыс?
— А-а, вундісны тэнсьыд китӧ!
Пыр жӧ ме думышті: со кисӧ вундӧмаӧсь сыысь, мый мортыс картіасьӧма.
А мый вӧчасны мекӧд сы водзын, кыдзи уморитны менӧ?
Киясӧс менсьым сотіс да нетшкис, быттьӧ кодкӧ наысь перъяліс лыяссӧ.
Ме гусьӧник бӧрді полӧмла да висьӧмла, а медым эз аддзыны синваӧс, тупки синъясӧс, но синва кыпӧдіс синлапъясӧс да визувтіс кӧсича кузя пель пытшкӧ.
Пуксис вой, став йӧзыс водісны койкаяс вылӧ, рудов эшкынъяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн, быд минутӧн лои лӧньджык и лӧньджык, сӧмын пельӧсын кодкӧ бормочитіс:
— Нинӧм оз артмы, и сійӧ — дрянь, и весиг эсійӧ — дрянь...
Гижны эськӧ бабушкалы письмӧ, медым сійӧ локтіс да пышйӧдіс менӧ больничаысь, кытчӧдз ещӧ ловъя на ме, но гижны оз позь: кияс оз действуйтны дай нинӧм вылӧ гижныс.
Видлыны, оз-ӧ удайтчы пышйыны татысь?
Войыс лои пыр лӧньджык, быттьӧкӧ сувтіс веккежлӧ.
Ме кокъясӧс ньӧжйӧник лэдзи джоджӧ да матыстчи ӧдзӧс дорӧ, сылӧн ӧти джынйыс вӧлі восьса,
— калидорын, лампа горулын, пу скамья вылын, чурвидзис да тшыналіс ёж кодь рудов юр, ме вылӧ пемыд синъяснас видзӧдіг.
Ме эг слӧймы дзебсьыны.
— Коді шӧйтӧ?
Волы татчӧ!
Гӧлӧсыс абу страшнӧй, небыдик.
Ме матыстчи, видзӧдлі сы гӧгрӧс чужӧм вылӧ, кодӧс сатшйӧдлӧма дженьыдик юрсиясӧн,
— юр вылас найӧ вӧліны кузьджыкӧсь да чурвидзисны быд бокӧ, юрсӧ эзысь югӧръясӧн кытшалӧмӧн, а вӧнь йылын ӧшаліс ключ чукӧр.
Сылӧн кӧ эськӧ тошкыс да юрсиыс вӧлі кузьджык, сійӧ эськӧ скодитіс апостол Петр вылӧ.
— Тайӧ — пуӧм кияса?
Мый нӧ тэ шландайтан войын?
Кутшӧм закон серти?
Сійӧ пӧльыштіс меным морӧсӧ да чужӧмӧ уна тшын, сывйыштіс менӧ шоныд кинас сьыліӧд да матыстіс ас бердас.
— Полан?
— Пола.
— Тані — первойтӧ ставыс полӧны.
А повны нинӧмысь.
Медся нин меысь — ме ӧбӧдитны некодӧс ог сет...
Куритчыны окотитан?
Но, эн курит.
Тайӧ тэныд водз на, нӧрӧвитышт во кык...
А мам-батьыд кӧнӧсь?
Абуӧсь мам-батьыд!
Но, оз и ков — натӧг олам, сӧмын эн пов!
Гӧгӧрвоин?
Ме важӧн нин эг аддзыв йӧзӧс, кодъяс кужӧны сёрнитны прӧстӧя да дружескӧя, гӧгӧрвоана кывъясӧн,
— мем висьтавны вермытӧм лӧсьыд вӧлі кывзыны сійӧс.
Кор сійӧ нуӧдіс менӧ аслам койка дорӧ, ме кори:
— Пукышт мекӧд!
— Позьӧ,
— сӧгласитчис сійӧ.
— Тэ — коді?
— Ме?
Салдат, самӧй прӧстӧй салдатыс, кавказскӧй.
И война вылын вӧвлі, а — кыдз нӧ мӧд ногыс?
Салдат война радиыс и олӧ.
Ме венгеръяскӧд воюйтлі, черкескӧд, поляккӧд — мыйдта колӧ.
Войнаыд, вокӧ, ыджыд йӧйталӧм!
Ме минут кежлӧ куньлі синъясӧс, а кор восьті найӧс, салдат местаын пукаліс пемыд рӧма платтьӧа бабушка, а салдат сулаліс бабушка дорын да висьталіс:
— Видзӧд жӧ, ставныс кулӧмаӧсь, а?
Палатаын ворсӧдчис шонді,
— зарниӧдлас сэтысь ставсӧ да дзебсяс, а сэсся бара яръюгыда видзӧдлас ставным вылӧ, быттьӧ кага вильшасьӧ.
Бабушка копыртчис ме дорӧ, юаліс:
— Мый, сьӧлӧмшӧр?
Увечитісны?
Висьтавлі ме сылы, рыжӧй беслы...
— Ӧні ме ставсӧ вӧча закон серти,
— мунігмозыс шуис салдат, а бабушка, чужӧмвывсьыс синвасӧ чышкалігтыр, висьталіс:
— Миян салдатыс, балахонскӧй, вӧлӧма...
Ме пыр на чайта, мый вӧтася, да ола ланьтӧмӧн.
Локтіс доктор, кӧрталіс менсьым сотчӧминъясӧс, и со ме бабушкакӧд муна извозчик доддьын карса уличаясті.
Сійӧ висьталӧ:
— А дедыд миян — дзикӧдз йӧймыны пондіс, сэтшӧм горш лои, видзӧдны шог!
Да нӧшта сылысь неважӧн сё чӧлкӧвӧя сьӧм Псалтырь костсьыс кыскӧма ыжкувӧчысь Хлыст, сылӧн выль другыс.
Мый вӧлі — у-у!
Яръюгыда дзирдалӧ шонді, еджыд лэбачьясӧн кывтӧны енэжті кымӧръяс, ми мунам Волга вомӧн пос кузя, юргӧ, пӧльтчӧ йи, пос пӧвъяс улын сёлькӧдчӧ ва, ярмаркаса яй кодь гӧрд собор вылын ӧзйӧны зарни крестъяс.
Паныдасис паськыд чужӧма баба киясас атласнӧй увъяса верба ёкмыльӧн — тулыс локтӧ, регыд Ыджыдлун,
Сьӧлӧмӧй кутіс жаворонокӧн тірзьыны.
— Ёна радейта ме тэнӧ, бабушка!
Тайӧ эз шензьӧд сійӧс, спокойнӧй гӧлӧсӧн сійӧ меным шуис:
— Сы вӧсна мый рӧднӧй, а менӧ, ньӧти ошйысьтӧг шуа, и бокӧвӧйяс радейтӧны, слава тебе, богородица!
Нюмъялігтыр сійӧ содтіс:
— Вот — гажмас регыд сійӧ, пиыс ловзяс!
А Варюшка, менам нылӧй...
И ланьтіс...
ІІ
Дед менӧ встретитіс дворын,
— пидзӧс вылас сувтӧмӧн, черӧн лӧсаліс кутшӧмкӧ тув.
Лэптіс черсӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис сійӧс швыркнитны менам юрӧ, да, шапкасӧ босьтӧм бӧрын, смекайтчӧмӧн шуис:
— Оланныд-выланныд, преподобнӧй лицо, ваше благородие!
Служитсис!
Но, ӧні кыдз кужанныд, сідзи и олӧ, да!
Ок, ті-и...
— Тӧдам, тӧдам!
— тэрыба шуыштіс бабушка, сыысь шенасиг, а жырйӧ пырӧм бӧрын, самӧвар сувтӧдігмозыс, висьталіс:
— Ӧні — дедушкаыд дзикӧдз рӧзӧритчис; мый вӧлыштіс сьӧмыс, ставсӧ вежапи Николайыслы сеталіс, а распискасӧ, тыдалӧ, сылысь абу босьтӧма,
— ог нин тӧд, кыдзи сійӧ налӧн лои, сӧмын — рӧзӧритчис, пропадитіс сьӧмыс.
А ставыс тайӧ сыысь, мый гӧльяслы ми эг отсавлӧй, шудтӧмъясӧс эг жалитлӧй, енмыд миян йылысь и мӧвпыштіс: мыйла нӧ Каширинъяссӧ озырмӧді?
Мӧвпыштіс, да и лишитіс ставсьыс...
Гӧгӧр видзӧдліс сійӧ да висьталіс:
— Ме пыр нин старайтча енмыдлы неуна буралыштны, медым стариктӧ эз вывті нартит,
— ӧні заводиті ассьым нажӧткаӧс войясӧ гуся милӧстинаӧн сетавны.
Вот, колӧкӧ, ветлам талун, менам сьӧмыд эм...
Пырис дед, читкыртчыліс да юаліс:
— Сёйны лӧсьӧдчинныд?
— Ог тэнсьыд,
— шуис бабушка.
— А кӧсъян кӧ, пуксьы миянкӧд, и тэныд тырмас.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ, гусьӧникӧн шуис:
— Кисьт...
Ставыс жырйын вӧлі ас местаас, сӧмын мамӧлӧн пельӧсыс жугыля пустуйтіс, да стенын, дед вольпась весьтын, ӧшаліс бумага лист печатнӧй шыпасъяса гырысь гижӧдӧн:
«Исусе спасе едино живый!
Да пребудет святое имя твое со мною по все дни и часы живота моего.»
— Тайӧс коді гижис?
Дед эз вочавидз, бабушка, виччысьыштӧм бӧрын, нюммунӧмӧн шуис:
— Тайӧ бумагаыслӧн доныс сё чӧлкӧвӧй!
— Абу тэнад делӧ!
— горӧдіс дед.
— Ставсӧ тӧдтӧм йӧзлы сетала!
— Сетавнытӧ бур, а кор вӧлі — эн сетавлыв,
— спокойнӧя шуис бабушка.
— Ланьт!
— чилӧстіс дед.
Тані ставыс пӧрядокын, ставыс важкодь.
Пельӧсын сундук вылын, белье кӧрзинкаын садьмис Коля да видзӧдіс сысянь; синъясыслӧн лӧз визьясыс ӧдва тыдыштӧны синлапъяс увсьыс.
Сійӧ лоӧма нӧшта рудджык, нярзьӧм, сылысь; сійӧ эз тӧд менӧ, нинӧм шутӧг бергӧдчис мӧдарӧ да кунис синъяссӧ.
Ывла вылын менӧ виччысьӧмаӧсь шуштӧм юӧръяс:
Вяхирь — кулӧма. Страстнӧй вежонӧ «ветряк пӧдтӧма»;
Хаби — мунӧма овны карӧ,
Язьлӧн висьмӧмны кокъясыс, сійӧ оз гуляйт.
Тайӧс ставсӧ юӧртӧм бӧрын сьӧд синъяса Кострома скӧра шуис:
— Вывті нин ӧдйӧ кулӧны детинкаясыд!
— Да ӧд кулі сӧмын Вяхирь?
— Ӧткодь: коді муніс улича вылысь, быттьӧкӧ кулі жӧ.
Сӧмын тӧдмасян, велалан, а ёрттӧ либӧ удж вылӧ сетасны, либӧ кулӧ.
Тані тіян двор помын, Чесноков ордын, выльяс олӧны, — Евсеенкояс; зон — Нюшка, бур, пельк!
Сылӧн кык чой, ӧтиыс ичӧт на, а мӧдыс чотӧ, кӧстыльӧн ветлӧ, мича.
Сійӧ думайтыштіс да содтіс:
— Ми, вокӧ, Чуркакӧд радейтчим сыӧ, пыр косясям!
— Нывкаыскӧд?
— Мыйла?
Ас костаным.
Нылыскӧд — гежӧда!
Ме, дерт, тӧді, мый гырысь зонъяс да весиг мужикъяс радейтчӧны, тӧді и сылысь грубӧй вежӧртассӧ.
Мем эз ло лӧсьыд, жаль Костромаӧс, лӧсьыдтӧм видзӧдны сы пельӧса туша вылӧ, сьӧдов скӧр синъяс вылӧ.
Чотысь нывкаӧс ме аддзылі рытнас, сійӧ жӧ луннас.
Кильчӧ вывсяньыс дворӧ лэччигӧн сійӧ уськӧдіс кӧстыльсӧ да вынтӧм сувтіс постшупӧдас перилӧ тасъясӧ еджыд кияснас чабыртчӧмӧн, вӧсньыдик, жебиник.
Ме кӧсйи лэптыны кӧстыльсӧ, но бинтуйтӧм киясӧй действуйтісны лёка ме дыр песси да скӧралі, а сійӧ меысь вылынджык сулаліг, гусьӧник сераліс:
— Мый нӧ тайӧ киясыд тэнад?
— Пӧсь ваӧн соті.
— А ме со — чота.
Тэ тайӧ дворсьыс?
Дыр больничаас куйлін?
А ме сэні куйлі ды-ыр!
Ышловзьӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Зэв дыр!
Сы вылын вӧлі подков сера кельыдлӧз еджыд, важиник, но сӧстӧм платтьӧ, шыльыда сыналӧм юрсиыс куйліс морӧс вылас кыз, дженьыдик кӧсаӧн.
Сылӧн синъясыс — ыджыдӧсь, серьёзнӧйӧсь, найӧ спокойнӧй пытшкӧсын ӧзйис кельыдлӧз битор, омӧлик, ёсь ныра чужӧмсӧ югдӧдіг.
Сійӧ лӧсьыда нюмъяліс, но эз кажитчы меным.
Сылӧн став висьлӧс фигуркаыс быттьӧ висьталіс:
— Менӧ эн вӧрзьӧдӧй, пӧжалуйста!
Кыдзи вермисны ёртъяс радейтчыны сыӧ?
— Ме — важӧн нин вися,
— висьталіс сійӧ окотапырысь да быттьӧкӧ ошйысьӧмӧн.
— Менӧ суседка кӧлдуйтіс, пинясис мамӧкӧд да кӧлдуйтіс менӧ, сылы лёк вылӧ...
Больничаад страшнӧ?
— Да...
Сыкӧд эз вӧв лӧсьыд, ме пыри жырйӧ.
Войшӧр гӧгӧрын бабушка меліа садьмӧдіс менӧ.
— Мунам ли мый?
Йӧзлы мырсьыштан — киясыд регыдджык бурдасны...
Кутіс менӧ киӧд да нуӧдіс пемыдас, кыдзи синтӧмӧс.
Войыс вӧлі сьӧд, ульруа, дугдывтӧг пӧльтіс тӧв, быттьӧ тэрыба визувтіс ю, кӧдзыд лыаыс инмӧдчыліс кокъясӧ.
Бабушка виччысьӧмӧн матыстчыліс мещанскӧй керкаяс пемыд ӧшиньяс дорӧ, куимысь пернапасасьӧм бӧрын, кольліс ӧшинь вылас витура да куим крендель, выльысь пернапасасьліс, кодзувъястӧм енэжӧ видзӧдіг, да шӧпкӧдіс:
— Вежасьыс вежа енэжса сар ань, отсав йӧзлы!
Ставным грешникъяс тэ водзын, матушка!
Кымын ылыстчим ми гортсянь, сымын лӧньджык да шуштӧмджык лои гӧгӧр.
Войся енэжыс, пыдӧстӧм пемыднас джудждӧдӧм, быттьӧкӧ век кежлӧ дзебис тӧлысьӧс да кодзувъясӧс.
Тупыльтчис кыськӧ пон, сувтіс миянлы паныд да кутіс эргыны, пемыдас дзирдалӧны сылӧн синъясыс; ме повзьӧмӧн топӧдчи бабушка бердӧ.
— Нинӧм,
— шуис бабушка,
— тайӧ прӧстӧ пон, беслы — абу кад, сылы сёр, петукъяс ӧд сьылісны нин!
Манитіс понсӧ, шыльӧдыштіс сійӧс да сӧветуйтӧ:
— Тэ видзӧд, кычан, эн повзьӧдлы менсьым ичӧтик внукӧс.
Пон зырасьыштіс менам кокӧ, и водзӧ мӧдӧдчим куимӧн.
Дас кык пӧв бабушка матыстчыліс ӧшиньяс весьтӧ, ӧшиньвывъясӧ «гуся милӧстина» кольӧмӧн; заводитіс югдыны, пемыдысь быдмисны руд керкаяс, кыпӧдчис сакар кодь еджыд кӧлӧкӧльняыс Напольнӧй вичколӧн: шойналӧн кирпич ӧградаыс гежӧдмис, быттьӧ киссьӧм рӧгӧза.
— Мудзис старукаыд,
— висьталіс бабушка,
— кад гортӧ!
Аски садьмасны бабаяс, а найӧ челядьлы неуна заптыштӧма богородица.
Кор нинӧм абу, сэки и неунаыд згӧдитчӧ!
Ок-ок, Алёша, гӧля олӧ войтыр, да сы йылысь некодлӧн абу тӧждысьӧм.
Озырлӧн ен йылысь тай оз думайтсьы,
Страшнӧй суд йылысь оз пещитчы,
Гӧльыд тай сылы абу друг ни вок,
Сылы эськӧ сӧмын унджык зарни век —
А тшук сійӧ зарни лоас адын ӧгырӧн!
Вот сійӧ кыдзи!
Овны колӧ мӧда-мӧд йылысь тӧждысьӧмӧн, а ен — став вӧсна!
А ме рад, мый тэ бара мекӧд...
Мем сідзжӧ нимкодь, гудыра чувствуйтіг, мый буртор вӧчи мыйкӧ, мый йылысь некор ог вунӧд.
Ме гӧгӧрын дзӧрис гӧрдов пон ручлӧн кодь нырӧн да бур мыжмӧм синъясӧн.
— Понйыс миянкӧд кутас овны?
— А мый нӧ?
Мед олас, окота кӧ?
Со ме сылы крендель сета, менам кык коли.
Вай, пуксьылам лабичас, мыйкӧ ме мудзи...
Пуксим дзиръядорса лабич вылӧ, пон водіс миян кокъяс улӧ да кутіс йирны кос крендель, а бабушка висьталіс:
— Тані ӧти еврейка олӧ, сылӧн ӧд — ӧкмыс челядь, поснисьыс посниӧсь.
Сылысь ме юала: кыдзи нӧ тэ олан, Мосевна?
А сійӧ шуӧ: ола аслам енкӧд, кодкӧд нӧ сэсся олан?
Ме нёровтчи бабушка шоныд бок бердӧ да унмовси.
Олӧмыс выльысь кутіс шорӧн визувтны ӧдйӧ да сука, впечатлениеяс паськыд потокыс быд лун вайис сьӧлӧмлы мыйкӧ выльӧс, мый радуйтіс да тревожитіс, эльтіс, заставляйтіс мӧвпавны.
Регыд ме сідзжӧ мый вынысь куті зільны кыдз позьӧ частӧджык аддзӧдлыны чотысь нылӧс, сыкӧд сёрнитны либӧ ланьтӧмӧн пукавны орччӧн, дзиръядорса лабич вылын,
— сыкӧд и ланьтӧмӧн овны вӧлі лӧсьыд.
Сійӧ вӧлі сӧстӧминик, быттьӧ колипкай, да вывті бура висьтавлывліс сы йылысь, кыдзи олӧны Дон вылын казакъяс: сэні сійӧ дыр олӧма дядьыс ордын, вый вӧчан заводса машинист ордын, сэсся сылӧн батьыс, слесарь, вуджӧма Нижнийӧ.
А нӧшта дядь, мӧд, дак сійӧ служитӧ сар дінын.
Рытъясын, праздникъясӧ, уличавывса став йӧз петліс «дзиръя сайӧ»,
зонъяс да нывъяс мунлісны шойна вылӧ ворсны хороводӧн, мужикъяс разӧдчавлісны трактиръясӧ, улича вылӧ кольліны бабаяс да челядь.
Бабаяс пуксьывлісны дзиръяяс дорӧ веськыда лыа вылас, либӧ лабичьяс вылӧ, да кыпӧдлісны ыджыд зык, пинясиг да элясиг;
челядь заводитлісны мачасьны, городкиасьны, ворсны «шар-мазлоысь»,
мамъяс видзӧдісны ворсӧм бӧрся, пельк да сюсьясӧс ошкӧмӧн, лёка ворсысьясӧс сералӧмӧн.
Вӧлі пель чунавмӧн зыка да вунӧдны позьтӧм гажа;
«гырысьяслӧн» миян бӧрся видзӧдӧм, миянӧс, посниясӧс, ызйӧдліс, быд ворсӧмӧ пыртліс торъя гажлун да мӧда-мӧдӧс венны чорыда зільӧм.
Но кӧть кутшӧма эг ылавлӧй ворсӧмӧ ми куимӧн — Кострома, Чурка да ме — век жӧ оз-оз, да ӧти либӧ мӧд котӧртлас ошйысьны чотысь нывка водзын.
— Аддзылін, Людмила, кыдзи ме витнан городкисӧ карсьыс швачкӧбті?
Сійӧ меліа нюмъяліс, юрнас кымыныськӧ помся гогнитӧмӧн.
Войдӧр миян компание быд ворсігӧн зілис лоны ӧтлаын, а ӧні ме казялі, мый Чурка да Кострома пыр ворсӧны разнӧй партияясын. Мӧда-мӧдныскӧд быдӧн венласьӧны сюсьлунын да венын, унаысь — синваӧдз да косьӧдз.
Ӧтчыд найӧ косясисны сэтшӧма дурмӧмӧн, мый ковмис сюйсьыны гырысьяслы, да вӧрӧгъясӧс понъясӧс моз киськалісны ваӧн.
Людмила пукаліс лабич вылын, дзоньвидза кокнас зымӧдіс муас, а кор косясьысьяс тупыльтчылісны сы дінӧ, тойлаліс найӧс кӧстыльнас, повзьӧм гӧлӧсӧн горзігтыр:
— Дугдӧй!
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыдлӧз, синъясыс шеваа бабалӧн моз кусіны да кылаліны.
Мӧдысь Кострома Чуркалы городки партия ворссьӧм бӧрын дзебсис бакалейнӧй лавкаса зӧртыра йӧртӧд сайӧ, пуксис сэтчӧ лажыньӧн да бӧрддзис,
— тайӧ вӧлі пӧшти страшнӧ: сійӧ чорыда мурчкурччис пиньсӧ, черлыясыс сылӧн чургӧдчисны, лысер чужӧмбаныс измис, а сьӧд зумыш синъяссьыс гӧгыльтчисны сьӧкыд, гырысь синва войтъяс.
Кор ме куті сійӧс бурӧдны, сійӧ шӧпкӧдіс, дульсӧ ньылаліг:
— Энлы...
ме сійӧс кирпичӧн балябӧжас...
аддзылас!
Чурка лои ышнясьысь, ветлӧдліс улича шӧрӧд, кыдзи ветлӧдлӧны жӧник-зонъяс, картузсӧ пӧлӧстӧмӧн, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн; сійӧ велӧдчӧма нин пинь пырыс чилскӧбтыны дульсӧ да кӧсйысис:
— Регыд куритчыны велӧдча.
Кыкысь нин ме видлі, да восӧдӧ.
Ставыс тайӧ эз кажитчы меным.
Ме казялі, мый вошта ёртӧс, да меным чайтсис, мый таысь мыжаыс Людмила.
Кыдзкӧ ӧти рытӧ, кор ме дворын бӧрйӧдлі ӧктӧм лыяс, трапьеяс да быдсяма кламсӧ, ме дінӧ матыстчис Людмила, катласьӧмӧн, веськыд кинас шенасигтыр.
— Олан-вылан,
— шуис сійӧ, куимысь юрнас копыртчылӧмӧн,
— Кострома тэкӧд ветліс?
— Да.
— А Чурка?
— Чурка миянкӧд оз лӧсяв.
Тайӧ ставсьыс тэ мыжа, радейтчӧмаӧсь найӧ тэӧ да косясьӧны...
Сійӧ гӧрдӧдіс, но смекайтчӧмӧн вочавидзис:
— Вот ещӧ!
Мыйӧн нӧ ме мыжа?
— А мыйла мусмӧдан?
— Ме найӧс эг тшӧктыв радейтчыны!
— скӧрысь шуис сійӧ да ылыстчис, висьталіг:
— Ставыс тайӧ йӧйталӧм!
Ме наысь ыджыдджык, меным дас нёль арӧс.
Ыджыдджык нывъяс вылӧ оз радейтчывны.
— Уна тэ тӧдан!
— сійӧс эльтыштны кӧсйӧмӧн горӧді ме:
— Со лавочница, Хлыстовалӧн чойыс, дзик нин пӧрысь, а кыдзи кыскасьӧ зонъяскӧд!
Людмила бергӧдчис меланьӧ, пыдӧдз сутшкис ассьыс кӧстыльсӧ дворса лыаӧ.
— Тэ ачыд нинӧм он тӧд,
— тэрыба, бӧрдан гӧлӧсӧн шуис сійӧ, и сылӧн мелі синъясыс мичаа ӧзйисны.
— Лавочница — рӧспутнӧй, а ме — сэтшӧм али мый?
Ме ичӧт на.
Менӧ оз позь вӧрзьӧдны да чеплявны, и ставыс...
тэ эськӧ мед лыддин «Камчадалка» роман, мӧд частьсӧ, сэки эськӧ и висьталін!
Сійӧ муніс шльыпкигтыр.
Меным жаль лои сійӧ — сы кывъясын шыаліс мем тӧдтӧм кутшӧмкӧ правда.
Мыйла чеплялӧны сійӧс менам ёртъяс?
А нӧшта висьталӧны — радейтчим...
Мӧд луннас, Людмила водзын ассьым мыжӧс вештыны кӧсйӧмӧн, ме сизимура вылӧ ньӧби «ид сакарысь» леденцы, кодӧс, кыдз ме тӧді нин, радейтліс сійӧ.
— Колӧ?
Сійӧ мырдӧн скӧра шуис:
— Вешйы, ме тэкӧд ог кут дружитны.
Но пыр жӧ босьтіс леденцыӧс, меным индӧмӧн:
— Кӧть эськӧ мед бумагаторйӧн гартыштін,
— киясыд кутшӧм няйтӧсь.
— Ме мыськи, но оз нин мынны.
Сійӧ аслас кос да пӧсь кинас босьтіс менсьым киӧс, видзӧдліс:
— Кыдзи тшыкӧдӧмыд...
— А тэнад чуньясыд бытшласьӧмаӧсь...
— Тайӧ — емӧн, ме ёна вурся...
Кымынкӧ минут мысти, гӧгӧрбок видзӧдігтыр, сійӧ вӧзйис:
— Кывзы, вай, кытчӧкӧ дзебсям да кутам лыддьыны «Камчадалка» — кӧсъян?
Дыр корсим дзебсянін, быдлаын вӧлі лӧсьыдтӧм.
Медбӧрын шуим, мый медся бур пырны пывсянкӧджӧ: сэні пемыд, но позьӧ пуксьыны ӧшинь дорас — сійӧ видзӧдӧ сарай да сыкӧд орчча бойня костса няйт пельӧсӧ, йӧз сэтчӧ видзӧдлӧны шоча.
И со сійӧ пукалӧ ӧшиньлань бокӧн, висян коксӧ скамья вылас нюжӧдӧмӧн, дзоньвидзасӧ джоджас лэдзӧмӧн, пукалӧ да косясьлӧм небӧгӧн чужӧмсӧ сайӧдӧмӧн волнуйтчӧмпырысь шуалӧ уна гӧгӧрвотӧм да шуштӧм кывъяс.
Но ме волнуйтча.
Джоджын пукалігӧн ме аддза, кыдзи серьёзнӧй синъясыс кык кельыдлӧз биӧн котралӧны небӧг листбокъяс кузя, мукӧддырйи найӧс кӧтӧдӧ синва, нывкалӧн гӧлӧсыс тіралӧ, гӧгӧрвотӧм йитӧдъясын тӧдтӧм кывъяс тэрмасьӧмӧн шуаліг.
Но, ме сюся кывза сылысь кывъяссӧ да, найӧс стикъясӧ тэчны зільӧмӧн, быдног бергӧдла — тайӧ дзикӧдз нин мешайтӧ меным гӧгӧрвоны, мый йылысь висьталӧ небӧгыс.
Менам пидзӧс вылын вугралӧ пон, ме сійӧс нимта Тӧлӧн, сы понда мый сійӧ пашкыр гӧна, кузь, ӧдйӧ котралӧ да эргӧ, кыдзи пач трубаын арся тӧв.
— Тэ кывзан?
— юалӧ нывка.
Ме нинӧм шутӧг гогйӧдла юрӧн.
Дзугсьӧм кыв чукӧръяс пыр ёнджыка дӧзмӧдӧны менӧ, пыр ёнджыка менам кӧсйыссьӧ найӧс сувтӧдавны выльног, кыдзи найӧ сулалӧны сьыланкывъясын, кӧні быд кыв ловъя да ӧзйӧ енэжса кодзув моз.
Кор пемдіс, Людмила, небӧг тыра быгалӧм кисӧ лэдзӧм бӧрын, юаліс:
— Лӧсьыд ӧд?
Со аддзан...
Тайӧ рытсянь ми тшӧкыда пукавлім пывсянкӧджын.
Людмила, менам шуд вылӧ, регыд ӧткажитчис «Камчадалка» лыддьӧмысь.
Ме эг вермы вочавидзны сылы, мый йылысь мунӧ сёрниыс тайӧ помасьлытӧм небӧгас, помасьлытӧм сы вӧсна, мый мӧд часть бӧрын, кодсянь ми заводитім лыддьыны, чужи коймӧд: и меным нывка висьталіс, мый эм на нёльӧд.
Торъя нин лӧсьыд миянлы вӧлі зэра лунъясӧ, эз кӧ сійӧ зэра луныс лӧсявлы суббӧта шӧрӧ, кор ломтылісны пывсян.
Дворын киссьӧ зэр, некод оз пет дворӧ, оз видзӧдлы миянлань, миян пемыд пельӧсӧ.
Людмила вывті ёна поліс, мый миянӧс «суасны».
— Тӧдан, мый думыштасны сэки?
— гусьӧник юаліс сійӧ.
Ме тӧді да полі жӧ, мед эськӧ эз «суны».
Ми пукавлім быдса часъясӧн, сёрнитім мыйсюрӧ йылысь, мукӧддырйи ме висьтавлі бабушкалысь мойдъяссӧ. А Людмила — Медведица ю вылын казакъяс олӧм йылысь.
— Ой, сэні кутшӧм лӧсьыд!
— ышловзис сійӧ.
— Тані мый?
Тані сӧмын корысьяслы овны...
Ме думышті, мый кор быдма, тшук ветла видзӧдлыны Медведица юсӧ.
Регыд ми дугдім нуждайтчыны пывсянкӧджысь.
Людмилалӧн мамыс аддзис удж ыжкувӧчысь ордысь да асывсянь мунліс гортсьыс, чойыс велӧдчис школаын, вокыс уджаліс заводын.
Зэра лунъясӧ ме волывлі нывка ордӧ, отсаси сылы пуны-пӧжавны, идравны жыр да кухня, сійӧ серавліс:
— Ми тэкӧд гозъя моз олам, сӧмын узьлам торйӧн.
Ми весиг бурджыка олам, верӧсъясыд гӧтыръясыслы оз отсавны...
Менам кӧ лоыштлі сьӧм, ме ньӧблі юмовторъяс, ми юим чай, сэсся самӧварсӧ кӧдзӧдлім кӧдзыд ваӧн, медым Людмилалӧн скӧр мамыс эз казяв, мый ми шонтылім.
Мукӧддырйи миян ордӧ волывліс бабушка, пукаліс прошви кыиг либӧ вышивайтчигмоз, висьтавліс шензьӧдан мойдъяс, и кор дед мунліс карӧ, Людмила пыравліс миян ордӧ, да ми пируйтлім ньӧти тӧждысьтӧг.
Бабушка висьтавліс:
— Ой, лӧсьыда ми олам!
Аслад грӧш — стрӧит мый колӧ!
Сійӧ ошкис миянлысь дружитӧмӧс.
— Детинкалы нывкакӧд дружитчыны — сійӧ бур делӧ, сӧмын оз ков балуйтны.
И прӧстӧй кывъясӧн гӧгӧрвоӧдіс миянӧс, мый лоӧ «балуйтӧмыс.»
Сійӧ висьталіс мичаа, сьӧлӧмсяньыс, да ме бура гӧгӧрвои, мый оз ков вӧрзьӧдны дзоридзьяс, кор найӧ абу на потӧмаӧсь, а то сэки наысь оз ло чӧскыд дук ни ягӧд.
«Балуйтны» эз вӧв окота, но сійӧ эз мешайт меным да Людмилалы сёрнитны сы йылысь, мый йылысь примитӧма овны ланьтӧмӧн.
Сёрнитім, дерт, колӧм серти, сы понда мый мужик нывбаба кост отношение сійӧ грубӧй форманас вывті тшӧкыда да дӧзмӧдана сюйсис синъясӧ, вывті эльтіс миянӧс.
Людмилалӧн батьыс, ар нелямына мича мужик, вӧлі кудриа юрсиа, ыджыд усъяса, да кыдзкӧ вывті победнӧя вӧрӧдіс сук синкымсӧ.
Сійӧ вӧлі дивӧ кодь чӧв олысь,
— ме ог помнит ни ӧти кыв, кодӧс эськӧ медым шуліс сійӧ.
Челядьсӧ радейтігӧн сійӧ немӧй моз мургис, да весиг гӧтырсӧ нӧйтліс чӧва.
Рытъяснас, праздникъясӧ, сійӧ пасьтавліс кельыдлӧз дӧрӧм, плисӧвӧй шаровары, югъявмӧн весалӧм сапӧг да ворота дорӧ петліс тасма йылӧ мышку саяс ӧшӧдӧм ыджыд гудӧкӧн, да сувтліс, быттьӧ салдат «караул вылӧ».
Сэки жӧ миян ворота пӧлӧн заводитчыліс «гуляйтӧм», уткаяс моз ӧта-мӧд бӧрсяыс локтавлісны нывъяс да бабаяс, Евсеенко вылӧ гусьӧник, синлысъяс пырыс, да восьсӧн горш синъясӧн, видзӧдігтыр, а сійӧ сулалӧ, улыс парсӧ чургӧдӧмӧн, да сідзжӧ видзӧдӧ ставныс вылӧ пемыд синъяса бӧрйӧдлан видзӧдласӧн.
Вӧлі мыйкӧ пон сяма лӧсьыдтӧм тайӧ синъясӧн шытӧг сёрнитан беседаын, мужичӧйяс бердті нывбабаяслӧн ньӧжмыд, паткылясян вӧрасын,
— кажитчис, мый на пиысь любӧй, сӧмын мед мужичӧй тшӧктӧмӧн мигнитас сылы, кывзысьӧмӧн, виӧм морт моз, лизгыртчас уличаса ёгӧсь лыа вылӧ.
— Зурзьӧдіс козёл, яндысьтӧм син!
— броткӧдчӧ Людмилалӧн мамыс.
Вӧсньыдик да джуджыд, кузьмӧс, мисьтӧм чужӧма, тиф бӧрын дженьыдӧдз шырӧм юрсиа, сійӧ вӧлі дзик росмӧм гӧлик кодь.
Сыкӧд орччӧн пукалӧ Людмила да тӧлктӧг зільӧ мамсӧ ылыстны ывлаысь, мырдӧн тольгӧ-юалӧ мый йылысь кӧ.
— Ланьт, наян поз, шудтӧм урӧд!
— тӧждысьӧмӧн мигайтігтыр ропкӧдчӧ мамыс; сылӧн векньыдик монгольскӧй синъясыс дивӧ кодь югыдӧсь да вӧртӧмӧсь,
мыйӧкӧ сатшкысисны да век кежлӧ сувтісны.
— Тэ эн скӧрав, мамочка, ӧткодь нин,
— висьталӧ Людмила.
— Тэ видзӧд жӧ, кыдзи рогожницаыс пасьтасьӧма!
— Ме эськӧ бурджыка пасьтаси, ті куимыс кӧ эн вӧлӧй, вильӧдінныд ті менӧ, сёйинныд,
— немжалиттӧг да быттьӧ синва пыр вочавидзӧ мамыс, синъяснас ыджыд, паськыд, рогожник дӧва вылӧ сатшкысьӧмӧн.
Сійӧ ичӧтик керка кодь, морӧсыс сылӧн чургӧдчӧма кильчӧ моз; тупкыштӧм да турунвиж чышъяннас вундыштӧм гӧрд чужӧмыс, мунӧ слухӧвӧй ӧшинь вылӧ, сэки, кор ӧшинь стеклӧясын ворсӧдчӧ шонді.
Евсеенко, гудӧксӧ морӧс вылас лӧсьӧдӧмӧн, ворсӧ.
Гудӧк вылын уна-уна лад, сылӧн шыясыс мырдӧн кыскӧны кытчӧкӧ, став улича пасьталаысь тупыльтчӧны челядь, уськӧдчӧны гудӧкасьысь кок улӧ да ланьтӧны лыа пиын, нимкодьӧсь:
— Виччысь, бергӧдасны тэнсьыд башкатӧ,
— грӧзитчӧ Евсеенко верӧсыслы.
Сійӧ кывшутӧг пӧлӧстлӧ синсӧ сыланьӧ.
А рогожница из моз пуксьӧма неылӧ, Хлыстов лавкабердса скамья вылӧ да юрсӧ пельпом вылас нёровтӧмӧн кывзӧ, ӧзъяліг.
Луд вылын, шойна сайын, гӧрдӧдӧ рытъя кыа, улича кузя ю кузя моз кывтӧны яръюгыда пасьтасьӧм, гырысь тушаа ёкмыльяс, тӧвныр моз шаркъялӧны челядь, а шоныд сынӧдыс мелі да кода.
Мыйӧнкӧ ныр чашкӧданаӧн лолалӧ луннас шоналӧм лыаыс, торъя нин кылӧ жирнӧй, юмов дукыс бойняяслӧн — вир дук; а дворъяссянь, кӧні олӧны кучиквӧчысьяс, солӧн да синтӧ зӧлитана дукӧн пуркйӧ уль кучик кӧр.
Бабаяслӧн варгӧм, мужикъяслӧн коддзӧм шыа равзӧм, челядьлӧн юрган шыяс, гудӧклӧн кызіника сьылӧм — ставыс ӧтлаасьӧ сук зыкӧ, ыджыд вынӧн ышлолалӧ мудзлытӧг творитысь му.
Ставыс — грубӧй, пасьтӧм да внушайтӧ довериелысь ыджыд, зумыд чувство тайӧ сьӧд, яндысьтӧм пемӧсногса олӧм дінас.
Аслас вынъясӧн ошйысиг да шогпырысь муыс, зэлӧдчӧмӧн корсьӧ, кытчӧ коявны найӧс.
И кадъясӧ зык пырыс сатшкысьӧны сьӧлӧмӧ, нэм кежлӧ паметьӧ кольӧмӧн, кутшӧмкӧ вывті шуштӧм кывъяс:
— Ӧтиӧс ставлы ӧтпырйӧ нӧйтны оз позь — колӧ ӧчередӧн.
— Коді миянӧс жалитас, кор асьным асьнымӧс ог жалитӧй...
— Али енмыс бабаӧс серам вылӧ чужтіс?..
Матыстчӧ вой; сынӧд лои ыркыдджык, зыкыс лӧньӧ, пу керкаяс паськалӧны, быдмӧны, пасьтасьӧны вуджӧръясӧн.
Челядьӧс кыскисны дворъясӧ узьны, мукӧдыс сэн жӧ унмовсисны заборъяс улӧ, мамысъяс кок улӧ да пидзӧсъяс вылӧ.
Вой сувтігӧн челядь лоӧны лӧньджыкӧсь, небыдджыкӧсь.
Евсеенко тӧдлытӧг воши, быттьӧкӧ сылі, рогожница сідзжӧ абу, кыз гӧлӧса гудӧк ворсӧ кӧнкӧ ылын, шойна сайын.
Людмилалӧн мамыс пукалӧ лабичын, йӧжгыльтчӧмӧн, мышкусӧ кань моз гӧрбыльтӧмӧн.
Менам бабушка муніс чай юны суседка ордӧ, бабка да быдӧнӧс тӧдысь ордӧ; утка кодь ныра да мужикъяслӧн кодь плавкӧс морӧс вылас «за спасение погибших» зарни медаля баба ордӧ.
Став уличаыс полӧ сыысь, чайтӧ кӧлдуньяӧн: сы йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ петкӧдіс биысь, пӧжар дырйи, кутшӧмкӧ полковниклысь куим челядьӧс да сылысь висьысь гӧтырсӧ.
Бабушкалӧн сыкӧд дружба; улича вылын паныдасигӧн, кыкнаныс найӧ ылысянь нюмъялӧны мӧда-мӧдныслы кыдзкӧ торъя бура.
Кострома, Людмила да ме пукалам ворота дорса лабич вылын;
Чурка чукӧстіс Людмилалысь воксӧ вермасьны — найӧ сывйыштчисны да пессьӧны лыа вылын, кыпӧдӧны бус.
— Дугдӧй!
— полігтыр шуӧ Людмила.
Сы вылӧ сьӧд синъяссӧ кӧсӧйтӧмӧн, Кострома висьталӧ мудер синъяса дзор старик вӧралысь Калинин йылысь, морт йылысь, коді тӧдса став слободалы аслас дурнӧй славаӧн.
Сійӧ неважӧн кувсис, но сійӧс эз гуавны шойна лыа пытшкӧ, а пуктісны гортсӧ му веркӧсас, мукӧд гуясысь бокӧ.
Гортйыс — сьӧд, кузь кокъяс йылын, вевт вылас гижйӧдлӧма еджыд краскаӧн — серпасалӧма крест, шы, бедь да кык лы.
Быд вой, мыйӧн сӧмын пемдас, старик чеччӧ гортсьыс да ветлӧдлӧ шойна вывті, пыр мыйкӧ корсьӧ петукъяслӧн медводдза горӧдчӧмӧдз.
Эн висьтав страшнӧй йывсьыс!
— корӧ Людмила.
— Лэдз!
— горзӧ Чурка, Людмила вокӧн сійӧс кутӧмысь мездысьны зільӧмӧн, да смекайтчӧмӧнмоз Костромалы шуалӧ:
— Мый ылӧдлан?
Ме ачым аддзылі, кыдзи тыртісны гортсӧ, а вевдорас тыртӧм, памятник вылӧ...
А мый ветлӧдлӧ покойник — сійӧс код юра кузнечьяс лӧсьӧдлӧмаӧсь...
Кострома сы вылӧ видзӧдтӧг, скӧрысь вӧзйис:
— Ылӧдла кӧ, мун, узь шойна вылас!
Найӧ заводитісны вензьыны, а Людмила, шога юрнас гогйӧдліг, юаліс:
— Мамук, покойникъясыс ӧмӧй войнас чеччылӧны?
— Чеччылӧны,
— бӧрсяньыс шуис мамыс, быттьӧкӧ ылысянь шыасис йӧлӧга шы.
Локтіс лавочницалӧн пиыс, Валёк, кыз банйӧм чужӧма, ар кызя зон, кывзыштіс миянлысь вензьӧмнымӧс да шуис:
— Коді ті куим пиысь горт вылас куйлас югдытӧдз, сылы кызь ура сета да дас папирос, а коді повзяс — пельяссӧ нетшка мыйдта колӧ, но?
Ставныс ланьтісны повзьыштӧмӧн, а Людмилалӧн мамыс шуис:
— Йӧйталӧм!
Позьӧ ӧмӧй челядьӧс ышӧдны этатшӧм торъяс вылӧ...
— Вай шайт, муна!
— зумыша вӧзйис Чурка.
Кострома пыр жӧ эльтыштӧмӧн юаліс:
— А кызь ураысь полан?
— И Валёклы шуис:
— Сет сылы шайт, оз жӧ ӧд мун-а, сӧмын ошйысьӧ...
— Но, босьт шайт!
Чурка чеччис муысь да чӧва, тэрмасьтӧг, муніс бокӧ, забор пӧлӧн матыникті.
Кострома чуньяссӧ вомас сюйӧмӧн, пель чунӧдмӧн шутёвтіс сы бӧрся, а Людмила тревожнӧя пондіс шуавны:
— О, господи!
Кутшӧм квастун...
мый нӧ тайӧ!
— Кытчӧ тіянлы, трусъяс!
— издевайтчис Валёк.
— А ещӧ улича вылын первой тышкасьысьясӧн лыддьысянныд, каньпиян...
Вӧлі ӧбиднӧ кывзыны сылысь издевайтчӧмсӧ: тшӧг зонмыс эз сьӧлӧм вылӧ во миянлы, сійӧ челядьӧс пыр ышӧдліс лёкторъяс вылӧ, висьтавліс налы нывъяс да нывбабаяс йылысь мисьтӧм, лӧжнӧй сёрнияс, велӧдіс найӧс дразнитны; челядь кывзысьлісны сылысь да таысь мынтысьлывлісны вывті донӧн.
Сійӧ мыйлакӧ мустӧмтіс менсьым понйӧс, сійӧс лыйліс изъясӧн, ӧтчыд сылы нянь пытшкын сетіс ем.
Но нӧшта ӧбиднӧджык вӧлі видзӧдны, кыдзи йӧжгыльтчӧмӧн да яналӧмӧн мунӧ Чурка.
Ме Валёклы шуи:
— Вай шайт, ме муна...
Сійӧ, менӧ сералӧмӧн да повзьӧдлӧмӧн, сетіс шайтсӧ Евсеенколы, но нывбаба стрӧга шуис:
— Оз ков, ог босьт!
И скӧрмӧмӧн муніс.
Людмила эз жӧ босьт бумажкасӧ, тайӧ нӧшта нин ыдждӧдіс Валёклысь сералӧмсӧ.
Ме кӧсйи нин мунны, зонлысь сьӧм кортӧг, но сэтчӧ воис бабушка да делӧсӧ тӧдмалӧм бӧрын босьтіс шайтсӧ, а меным спокойнӧя шуис:
— Пальтотӧ пасьтав да эшкын босьт, а то асъядорыс кӧдзыд лоӧ.
Сылӧн кывъясыс внушитісны меным лача, мый нинӧм страшнӧйыс мекӧд оз ло...
Валёк сувтӧдіс условие, — мый меным колӧ куйлыны либӧ пукавны югдытӧдз гортйыс вылын, сы вылысь лэччывтӧг, кӧть мед мый оз ло, кӧть мед гортйыс катласьны мӧдас, кор старик Калинин заводитас петны гусьыс.
Чеччышта кӧ му вылас, ме ворсся.
— Видзӧд жӧ,
— ӧлӧдіс Валёк,
— ме тэ бӧрся войбыд кута кыйӧдны!
Кор ме муні шойна вылӧ, бабушка пернапасаліс менӧ да сӧветуйтіс:
— Мыйкӧ кӧ каститчас — эн вӧрзьӧдчы, а сӧмын лыддьы богородица дево радуйся...
Ме муні тэрыба, вӧлі окота регыдджык заводитны да помавны ставсӧ тайӧс.
Менӧ колльӧдісны Валёк, Кострома да нӧшта кутшӧмкӧ зонъяс.
Кирпичнӧй ӧграда вомӧн вуджигӧн дзугси ме эшкыннам, уси да пырысь-пыр чеччышті кок йылӧ, быттьӧкӧ лыаӧн тойыштӧм.
Ӧграда сайын вак-вакӧн серӧктісны.
Мыйкӧ ёкнитіс морӧсын, мышку кучик кузя визнитіс кӧдзыд.
Джӧмдалігтыр ме вои сьӧд горт дорӧдз.
Ӧтар боксяньыс сійӧс вӧлі тыртыштӧма лыаӧн, мӧдар боксяньыс — сылӧн дженьыдик, кыз кокъясыс кушалӧмаӧсь, быттьӧкӧ кодкӧ заводитлӧма лэптыны сійӧс да шатовтӧма.
Ме пукси горт вылӧ, кок весьтас, гӧгӧр видзӧдлі: мылькйӧсь шойна тшӧкыда сутшкалӧма руд крестъясӧн, вуджӧръясыс шевгӧдчӧмӧн водісны гуяс вылӧ, найӧс сывйыштӧмаӧсь щӧтьӧсь мылькъяс.
Кӧн-сюрӧ крестъяс костӧ бавгӧдчӧмӧн, чурвидзӧны вӧсньыдик, коньӧр кодь кыдзьяс, увъяснас йитӧны торъялӧм гуясӧс; найӧ вуджӧръяс прошви пыр зурвидзӧны ситурунъяс — тайӧ рудов щӧтьясыс медся шуштӧмӧсь!
Лым сюръяӧн кыпӧдчӧма вывланьӧ вичко, сулалысь кымӧръяс костӧд югдӧдыштлӧ ичӧтик, сылысь тӧлысь.
Язьлӧн батьыс — «Омӧлик мужик» — дышпырысь кучкалӧ стӧрӧжӧвӧй кӧлӧкӧлӧ, быд пӧрйӧ, кор сійӧ тракнитӧ гезйӧдыс, вевтвывса кӧрт листӧ инмылӧмӧн, нора дзуртыштлӧ, сэсся кылас ичӧтик кӧлӧкӧлӧ коса кучкӧм;
кӧлӧкӧл юргӧ дженьыда да шога.
— Ен, сет меным ун,
— думвылӧ уси менам стӧрӧжлӧн поговоркаыс.
Шуштӧм.
И мыйлакӧ пӧдтӧ, кӧть эськӧ войыс и ыркыд, ме вылысь киссьӧ пӧсь.
Удита-ӧ ме котӧртны стӧрӧжкаӧдз, старик Калинин кӧ кутас петны гусьыс?
Шойна зэв тӧдса меным, даспӧвъясӧн нин ме ворслі гуяс костын Язькӧд да мукӧд ёртъяскӧд.
Со эстчӧ, вичко бердас, гуалӧма мамӧс...
Нӧшта эз на ставыс унмовсьны, Слободасянь воӧны гажа серам шыяс, сьыланкыв торпыригъяс.
Мылькъяс йылын, кӧрттуй бердын, кытысь босьтӧны лыа, либӧ кӧнкӧ Катызовка сиктын торксялӧм сорӧн кылӧ гудӧк шы, ӧграда сайӧд пыр мунӧ кузнеч Мячов да сьылӧ,
— сійӧс ме тӧда сьыланкыв сертиыс:
— Кыдзи миян мамӧлӧн
Грекъяс абу прамӧйӧсь, —
Радейтӧ да оз ставӧс,
Сӧмын тятьӧс ӧтикӧс...
Лӧсьыд кывзыны олӧмлысь медбӧръя лолыштӧмъяс, но кӧлӧкӧлӧ быдысь кучкӧм бӧрын лоӧ лӧньджык, чӧвлӧньыс ойдӧ, кыдзи видзьяс кузя ю, ставсӧ вӧйтӧ, дзебӧ.
Лолыд шлывъялӧ помтӧм, пыдӧстӧм тыртӧминын да кыдзи истӧг тув би моз пемыдінын, кусӧ, тайӧ тыртӧминса океан пӧвстӧ вошӧмӧн, кӧні олӧны, дзирдалігтыр, сӧмын судзӧдны позьтӧм кодзувъяс, а ставыс му вылысь воши, ковтӧм да кулӧма.
Ме тубыртчи эшкынӧ да кокъясӧс сюркнялӧмӧн пукси горт вылӧ, вичколань паныдӧн, и, кор вӧрзьышта, горт вевтыс дзуртыштӧ, сы улын лыаыс шаракылӧ.
Мыйкӧ кучкысис муас ме мышкын ӧтчыд дай мӧдысь, сэсся месянь матӧ усис кирпич тор,
— тайӧ вӧлі страшнӧ, но ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый швыркйӧдлӧны ӧграда сайсянь Валёк да сылӧн компание, кӧсйӧны повзьӧдны менӧ.
Но йӧзлӧн матыслун вӧсна меным лои лӧсьыдджык.
Мырдӧн мӧвпавсис мам йылысь.
Ӧтчыд, кор ме видлі куритны папирос, сійӧ заводитіс менӧ нӧйтны, а ме шуи:
— Эн вӧрзьӧд, сытӧг нин меным лёк, вывті ёна вукӧдӧ...
Сэсся, накажитӧм, ме пукалі пач сайын, а мамӧ бабушкалы висьталіс:
— Нинӧм тӧдтӧм детинка, некодӧс оз радейт...
Ӧбиднӧ вӧлі кывзыны тайӧс.
Кор мам накажитіс менӧ, меным жаль вӧлі сійӧ, нейӧмкӧ сы вӧсна: гежӧда сійӧ накажитлывліс тӧлкӧн да коланінӧ.
И вообще — вывті уна олӧмас ӧбиднӧйыс, со кӧть ӧграда сайса тайӧ йӧзыс,
— ӧд найӧ бура тӧдӧны, мый ме ӧткӧннад шойна вылын полышта, а кӧсйӧны ёнджыка повзьӧдны.
Мыйла?
Окота вӧлі налы горӧдны:
— Весасьӧй чӧрту!
Но тайӧс шуны вӧлі ӧпаснӧ,
— код тӧдас, кыдзи та вылӧ видзӧдлас чӧртыд?
Сійӧ навернӧ кӧнкӧ тані матын.
Лыа пытшкас уна слюда чиръяс, сійӧ чусыда дзирдаліс тӧлысь югӧр улын, и тайӧ меным тӧдвылӧ уськӧдіс, кыдзи ӧтчыд ме, Ока кузя кывтігӧн пур вылын куйліг, видзӧді ваас,
— друг пӧшти менам чужӧм дорӧдз кыпӧдчис ляпапи, бергӧдчис мелань бокӧн да лои морт чужӧмбан кодь.
Сэсся видзӧдліс ме вылӧ лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синнас, суныштіс да пырис пыділань, усьысь клён кор моз катласигтыр.
Паметь уджаліс пыр ёнджыка зэлӧдчӧмӧн, тӧдвылӧ уськӧдліс олӧмысь быдсяма вӧвлытӧмторъяссӧ, быттьӧ наӧн дорйысис ыръянитӧмӧн страшнӧйтор лӧсьӧдлысь мӧвпъясысь.
Со тупыльтчӧ ёж, тотшкӧдӧ лыа кузяыс чорыд лапаяснас: сійӧ дзик керкаса дед-олыся кодь — сэтшӧм жӧ ичӧтик, сырзьӧма.
Казьтыла, кыдзи бабушка, лажыньтчӧмӧн пуксяс пач водзӧ да шуалӧ:
— Мелі кӧзяинӧй, бырӧд тӧрӧканъясӧс...
Ылын кар весьтын — меным тыдавтӧминын — лои югыдджык, асъя кӧдзыдыс жмитіс чужӧмбанъясӧс, куньсьӧны вӧлі синъяс.
Ме кӧлач моз йӧжгыльтчи, тубырті юрӧс эшкынӧн:
мый лоны, лоас!
Садьмӧдіс менӧ бабушка,
— сулалӧ мекӧд орччӧн да эшкынӧс кыскигтыр шуалӧ:
— Чеччы!
Эн-ӧ кынмы?
Но, мый — страшнӧ?
— Страшнӧ, сӧмын та йылысь некодлы эн висьтав, челядьлы эн висьтав!
— А мыйла чӧв овны?
— шензис сійӧ.
— Абу кӧ страшнӧ, сідзкӧ и ошйысьнытӧ нинӧмӧн.
Мунім гортӧ, а мунігам сійӧ меліа висьталіс:
— Ставсӧ колӧ аслыд видлыны, мусапи, ставсӧ колӧ аслыд тӧдны.
Ачыд кӧ он велӧдчы — некод оз велӧд...
Рытъядор ме лои уличаса «геройӧн», ставныс менсьым юасисны:
— Да збыльысь ӧмӧй абу страшнӧ?
И кор ме шуи: — Страшнӧ. Юрнаныс качайтігтыр горӧдісны:
— Ӧ-ӧ!
Со, аддзан?
А лавочница гораа да сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Сідзикӧнӧсь, ылӧдӧмаӧсь, мый Калинин чеччылӧ.
Чеччыліс кӧ — повзис ӧмӧй детинкаысь.
Сійӧ эськӧ тайӧс шеныштіс шойна вывсьыс да и тіянлы не аддзывны вӧлі.
Людмила ме вылӧ видзӧдіс меліа шензьӧмӧн, весиг дед вӧлі, тыдалӧ, здӧвӧль меӧн, пыр нюмъяліс.
Сӧмын Чурка ыръянитӧмӧн моз шуис:
— Сылы — кокни, сылӧн бабушкаыс — ведьма.
ІІІ
Тӧдлытӧг, асъя кыа петігӧн ичӧтик кодзув моз, кусі вок Коля.
Бабушка, сійӧ да ме узим ичӧтик сарайын, разнӧй трапьеясӧн вевттьӧм песъяс вылын; миянкӧд орччӧн, гӧрбуш пӧвъясысь вӧчӧм щельӧсь стен сайын, вӧлі кӧзяинлӧн чипанпоз: рытсяньыс ми кылім, кыдзи пуртыкасисны да котсисны, унмовсигтыр, пӧт курӧгъяс: асывнас миянӧс чуксаліс гора гӧлӧса зарни петук.
— О, мед тэ потан!
— садьмигмоз броткӧдчис бабушка.
Ме эг нин узь, видзӧді, кыдзи песвидзанін щельяс пыр ме дінӧ вольпась вылӧ паськӧдчисны шонді югӧръяс, а наын йӧктӧ кутшӧмкӧ эзысь бус,
— тайӧ бус чиръясыс, быттьӧ мойдса кывъяс.
Пес пӧвстын шаркӧдчӧны шыръяс, котралӧны бордъяс вылас сьӧд чутъяса гагъяс.
Мукӧддырйи, курӧг помёт косьмӧм дук пӧвстысь мунігӧн, ме петлывлі песвидзанінысь, кавшасьлі сы вевт вылӧ да видзӧдавлі, кыдзи керкаын садьмӧны куньса синма йӧз, гырысьӧсь, узиганыс пыктӧмаӧсь.
Со ӧшиньӧ сюйис гӧна башкасӧ пыжвӧчысь Ферманов, ыръян пьяница, сійӧ дзоргӧ шонді вылӧ кылалӧм синъясӧн векньыдик щельясӧд да порсь моз руксӧ.
Котӧрӧн петіс дворӧ дед, кыкнан кинас гӧрдов тошсӧ малалігтыр
— тэрмасьӧ пывсянӧ кӧдзыд ваӧн киськасьны.
Керкаса кӧзяинлӧн варов кухаркаыс, ёсь ныра, чужӧм тырыс беринъяса, дзик кӧк кодь, ачыс кӧзяин — пӧрысь, тшӧг гулю кодь, и став йӧзыс мунӧны лэбачьяс, пемӧсъяс да зверьяс вылӧ.
Асылыс сэтшӧм мича да сэзь, но меным неуна гажтӧм, окота мунны луд вылӧ, кӧні некод абу,
— ме тӧда нин, мый йӧз, кыдзи и пыр, тшыкӧдӧны мича лунсӧ.
Ӧтчыд, кор ме куйлі вевт вылын, бабушка чукӧстіс менӧ да, аслас вольпась вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, гусьӧник шуис:
— Кулі Коляыд...
Детинка вешйӧма кумач пӧдушка вылысь да куйліс гын вылын, лӧзов, джынвыйӧ пасьтӧм, дӧрӧмыс дзугсьӧма голя бердас да пасьтӧммӧдӧма польтчӧм кынӧмсӧ да доймалӧм чукля коксӧ, кияссӧ тешкодя пуктӧма кос весьтас, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧма асьсӧ лэптыны.
Юрыс муртса пӧлӧстчыштӧма бокӧ.
— Слава богу, муніс,
— шуис бабушка ассьыс юрсисӧ сыналігмоз.
— Мыйӧс нӧ эськӧ сійӧ оліс коньӧрӧй?
Быттьӧ йӧктігтыр зымӧдіс локтіс дед, виччысьӧмӧн вӧрзьӧдіс чуньнас кагалысь куньса синсӧ, бабушка дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый вӧрӧдан мыссьытӧм кияснад?
Сійӧ кутіс бормочитны:
— Со — чужтісны...
оліс, сёйис,
ӧтарӧ ни мӧдарӧ...
— Пальӧдчы,
— торкис сійӧс бабушка.
Сійӧ синтӧм моз видзӧдліс бабушка вылӧ да петіс дворӧ, висьталігтыр:
— Менам дзебны нинӧм вылӧ, кыдз кужан ачыд...
— Тьфу, тэ, шудтӧм лов!
Ме муні да дзик рытӧдзыс гортӧ эг волы.
Коляӧс дзебим аски асывнас, ме эг мун вичкоӧ да ӧбедня чӧж пукалі мамӧлӧн кодйӧм гу дорын, понкӧд да Язь батькӧд ӧтлаын.
Сійӧ гусӧ кодйӧма донтӧг да сійӧн пыр ошйысис ме водзын.
— Тайӧс ме сӧмын тӧдса ради, а то эськӧ — шайт...
Ме видзӧдлі вижов гуӧ, кытысь пуркйис чӧскыдтӧм дук, да сы бокысь аддзи сьӧдов, уль пӧвъяс.
Меӧн быд муртса вӧрзьыштігӧн гу гӧгӧрса лыа чукӧръясыс шаргисны-гылалісны; вӧсньыд струяӧн визувтісны пыдӧсас, бокъясас чукыръяс кольӧмӧн.
Ме наросьнӧ вӧрӧдчи, медым лыаыс тыртіс тайӧ пӧвъяссӧ.
— Эн балуйт,
— куритчигтыр шуис Язьлӧн батьыс.
Бабушка кияс вылас вайис ичӧтик еджыд горт, «Омӧлик мужик» чеччыштіс гуӧ, босьтіс гортсӧ, пуктіс сійӧс сьӧд пӧвъяскӧд орччӧн да, гуысь кайӧм бӧрын, кутіс сэтчӧ тойлавны лыасӧ и кокъяснас, и зырйӧн.
Сылӧн калляныс кадилӧ моз тшыналіс.
Дед да бабушка сідзжӧ чӧва отсалісны сылы.
Эз вӧвны ни попъяс, ни корысьяс, сӧмын ми нёльӧн сука сулалысь крест чукӧр пӧвстын.
Стӧрӧжлы сьӧм сетігӧн бабушка видӧмӧнмоз шуис:
— А тэ, кыдзкӧ, вӧрзьӧдӧмыд жӧ Варялысь гортсӧ...
— Кыдз нӧ мӧдногыс?
Сідз нин ме йӧзлысь мусӧ босьтышті.
— Сійӧ нинӧм!
Бабушка муӧдз копыртчыліс гулы, ырӧстіс-бӧрддзис, ымзыны кутіс да муніс, а сы бӧрся — дед, синъяссӧ картуз кӧзырӧкнас дзебӧмӧн, зыртчӧм сюртуксӧ тракйигтыр.
— Гӧртӧм му вылӧ кӧдзим кӧйдыссӧ,
— друг шуис сійӧ, водзӧ мунӧмӧн, быттьӧ пашня вылын кырныш.
Ме бабушкалысь юалі:
— Мый сійӧ?
— Ен сыкӧд!
Сылӧн аслас мӧвпъяс,
— вочавидзис бабушка.
Вӧлі жар, бабушка муніс сьӧкыда, кокъясыс сылӧн вӧйласисны шоныд лыаӧ, сійӧ тшӧкыда сувтлывліс да пӧсялӧм чужӧмсӧ косӧдліс чышъяннас.
Ме зэлӧдчӧмӧн сылысь юалі:
— Сьӧдыс нӧ гуас — сійӧ мамӧлӧн гортйыс?
— Да,
— скӧрысь шуис сійӧ.
— Вежӧрттӧм кутю...
Воыс на ещӧ абу, а сісьмӧма нин Варяыд!
Тайӧ ставыс лыа вӧснаыс,
— сы пыр ваыс йиджӧ.
Сёй кӧ вӧлі, бурджык эськӧ.
— Ставыс сісьмӧны?
— Ставыс.
Сӧмын вежаяс мынӧны сыысь...
— Тэ — он сісьмы!
Сійӧ сувтіс, менам юр вылысь лӧсьӧдыштіс картузӧс да збыльпырысь сӧветуйтіс:
— Эн мӧвпав сы йылысь, оз ков.
Кылан?
Но ме мӧвпалі:
— Кутшӧм сійӧ ӧбиднӧ да прӧтивнӧ — смерть.
Вот пежыд!
Мем вӧлі вывті лӧсьыдтӧм!
Кор воим гортӧ, дед вӧлі пузьӧдӧма нин самӧвар, да вайис пызан вылӧ.
— Юамӧй чайсӧ, а то — жар,
— шуис сійӧ.
— Ме ассьым нин заварита.
Ставныд вылӧ.
Матыстчис бабушка дінӧ да шлапкӧдыштіс сійӧс пельпом кузяыс.
— Мый, мамаша, а?
Бабушка шеныштчис кинас.
— Мый нин сэні!
— Со ӧд!
Скӧрмис миян вылӧ енмыд, нетшкӧ кусӧк бӧрся кусӧк.
Мед эськӧ семьяыд бура оліс, кыдзи чуньясыд киад...
Дыр нин сійӧ эз сёрнитлы сэтшӧм небыда да бура.
Ме кывзі сылысь да виччыси, мый старик бырӧдас менсьым ӧбида, отсалас меным вунӧдны важ гу да сы бокса сьӧд, уль торпыригъяс йылысь.
Но бабушка чорыда ӧлӧдіс сійӧс:
— Ланьт жӧ, бать!
Нэм чӧжыд шуалан тэ тайӧ кывъяссӧ, а кодлы наысь кокниджык.
Нэм чӧжыд тэ ставнымӧс сёйин, кыдзи сім сёйӧ кӧртӧс...
Дед ружӧктіс, видзӧдліс сы вылӧ да чӧвланьтіс.
Рытнас, ворота дорын, ме шогпырысь висьталі Людмилалы сы йылысь, мый аддзылі асывнас, но тайӧ эз вӧч сы вылӧ тӧдчана впечатление.
— Сирӧтаӧн овны лӧсьыдджык.
Куласны кӧ менам батьӧ да мамӧ, ме эськӧ чойӧс коля воклы, а ачым — нэм кежлӧ манастырӧ.
Кытчӧ ещӧ меным?
Верӧс сайӧ ме ог шогмы, чотысь — абу работница.
Да нӧшта челядьтӧ сэтшӧм жӧ чотысьясӧс чужтан.
Сійӧ висьталіс тӧлкӧн, кыдзи миян уличавывса став бабаяс да, колӧкӧ, тайӧ рытсянь менам эз ло сы дінӧ интерес: дай олӧмыс воссис сэтшӧм, мый ме пыр гежӧдджыка куті паныдасьлыны пӧдругакӧд.
Вок кулӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти дед меным шуис:
— Талун водзджык вод, югдігӧн чуксала, вӧрӧ песла ветлам...
— А ме — турунъяс ӧктышта,
— шуис бабушка.
Кыддза да козъя вӧр сулаліс нюр вылын, слободасянь верст куим сайын.
Кондаӧн да валежникӧн озыр, сійӧ паськӧдчӧма ӧтар боксянь Окаӧдз, мӧдарӧ — мунӧ Мӧскуаӧ мунан шоссейнӧй туйӧдз да водзӧ, туй сайӧдзыс на.
Сійӧ небыд щӧть весьтӧ сьӧд вевттьӧдӧн вылӧдз кыпӧдчӧ пож да яг — «Савелов бурысь».
Став тайӧ озырлуныс вӧлі граф Шуваловлӧн да видзсис омӧля;
Кунавинскӧй мещана сы вылӧ видзӧдісны аслас вылӧ моз, чукӧртісны валежник, кералісны конда, кор тӧлкыс сюрас, эз брезгуйтны и ловъя пуӧн.
Аръявыв, тӧв кежлӧ пес дасьтігӧн, вӧрӧ мунлісны дасъясӧн чера да коскас гез вӧня йӧз.
Со и ми куимӧн мунам югдандор турунвиж-эзысь лысваа луд кузя: миянсянь шуйгавылын, Ока сайын, Дятловӧй гӧраяслӧн гӧрдов бокъяс весьтын, еджыд Нижний-Новгород весьтын, турунвиж садъяса мылькъясын, зарни вичко юръясын тэрмасьтӧг кыпӧдчӧ дышиник роч шонді.
Небыдик тӧв унзіля пӧльтӧ лӧнь, гудыр Ока весьтсянь; копрасьӧны лысваӧн сьӧктӧдӧм зарни купальничаяс, лиловӧй колокольчикъяс эбӧстӧммӧмла копыртчӧмаӧсь му бердӧ, уна рӧма бессмертникъяс коса зурвидзӧны вынтӧм эжа вылын, алӧй кодзувъяссӧ восьтӧ «войся мичук» — гвоздика.
Пемыд стенӧн миянлы паныд локтӧ вӧр.
Лапъя козъяс, быттьӧ гырысь лэбачьяс; кыдзьяс, быттьӧкӧ нывъяс.
Нюрлӧн шома кӧрыс визувтӧ луд кузя.
Мекӧд орччӧн розӧвӧй кывсӧ нюжӧдӧмӧн, мунӧ пон, сувтыштавлӧ да, исасьыштӧм бӧрын, гӧгӧрвотӧг копрасьӧ руч кодь юрнас.
Дед, бабушка кацавейкаа, кӧзыртӧм важ картуза, читкырасьӧ, мыйлыкӧ шпыньялӧ, вӧсньыдик кокъяснас восьлалӧ видзчысьӧмӧн, быттьӧ кыйӧдчӧ.
Бабушка, лӧз ковтаа, сьӧд юбкаа да юр вылас еджыд чышъяна, тэрыба тупыльтчӧ му кузя — сы бӧрся вӧтчынытӧ сьӧкыд.
Кымын матынджык вӧр, сымын кыпыдджык дед;
нырнас сынӧдсӧ кыскыштігмоз, ружтігтыр сійӧ первойсӧ висьталӧ мытшласьӧмӧн, гӧгӧрвотӧма, сэсся, быттьӧкӧ коддзӧдӧмӧн, гажаа да мичаа:
— Вӧръясыд — енлӧн садъяс.
Некод сійӧс эз кӧдзлы, — сӧмын ӧти ен сетӧм тӧв, сылӧн вежа вомӧн лолалӧм.
Вӧвлывлі, том дырйи, Жегулиыш, кор ме бурлакӧн ветлі...
Ок, Лексей, оз удайтчы тэныд аддзывны, тӧдлыны, мый ас вывті нулі ме!
Ока вылын вӧръяс — Касимовсянь Муромӧдз, либӧ Волгасайса вӧр, Уралӧдз паськӧдчӧма, да!
Тайӧ ставыс муртавны позьтӧм да шензьӧдана!..
Бабушка бугдзыльӧн видзӧдӧ сы вылӧ да мигайтӧ меным, а дед, вутшъясӧ джӧмдалігтыр, тэрыба торгӧ косіник кывъяс, наӧн тыртӧ менсьым паметьӧс.
— Ми Саратовсянь Макарияӧ нуим вый тыра баржа, и вӧлі миян приказчик Кирилло, Пурехысь, а вакойысьӧн — касимовскӧй татарин, Асаф кӧ а...
Воим Жегулиӧдз, лыбис вывсянь тӧв миянлы паныд — вынысь петім, сувтім ӧдва ловъяӧсь, кутім шатлавны, чеччим вадорӧ рок пуны.
А му вылын май, Волгаыд саридз кодь, нюжвидзӧ, и гыясыс сы вывті чукӧрӧн чукӧрӧн гуляйтӧны юсьяс моз сюрсъясӧн, Каспийӧ кывтӧны.
Жегули гӧраясыд, тувсовся турунвиж рӧмаӧсь, енэжлань кыпӧдчӧмаӧсь, енэжас еджыд кымӧрторъяс шлывъялӧны, шонді му вылӧ сылӧ зарниӧн.
Шойччам, любуйтчам, ставным топӧдчим мӧда-мӧд бердӧ, ю выладтӧ войтӧла, кӧдзыд, а вадорын — шоныд, чӧскыд дука!
Рытъядор, миян Кирилло — вӧлі шӧр арлыда, скӧр мужичӧй — сувтіс кокйылас, пӧрччис шапкасӧ, дай шуӧ: «Но, ребята, ме ӧнісянь сэсся тіянлы абу начальник, абу слуга, мунӧй — асьныд, а ме вӧрӧ ылыстча!»
Ми ставным шемӧсмим.
Мый нӧ тайӧ?
Миянлы ӧд кӧзяин водзын юралысьтӧг оз позь — юртӧг йӧз оз ветлывны!
Сійӧ кӧть и Волга, но и-веськыд туй вылад на позьӧ ылавны.
Войтыр — вежӧрттӧм зверь, сылы — мый жалитнысӧ?
Повзим.
А — сійӧ ассьыс: «Водзӧ ог кӧсйы тадз овны, тіянлы пастукӧн, вӧрӧ муна!»
Ми некымынӧн вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин нӧйтны сійӧс, да кӧртавны, а кодсюрӧ мӧвпалыштісны сы йылысь да горзӧны: «Сулавлӧй!»
А вакойысь татариныд тшӧтш горзӧ:
«И ме муна!»
Дзик беда.
Сылы, татаринлы, кык туйысь нин кӧзяин абу мынтӧма, дай коймӧдысь нин джынтуйсӧ вӧчис — сійӧ кадӧ ыджыд сьӧм!
Равзісны, равзісны дзик войӧдзыс, а войнас миян дінысь сизимӧн мунісны, ми колим — то ли дас квайтӧн, то ли дас нёльӧн.
Вот тэныд и вӧр!
— Найӧ — рӧзбойникъясӧн лоины?
— Колӧкӧ — рӧзбойникъясӧн, а колӧкӧ аскежын олысьясӧн,
— сійӧ кадӧ эг зэв разбирайтчылӧй сэтшӧм делӧяснад...
Бабушка пернапасасьӧ:
— Пресвятая матерь божия!
Мыйӧн мӧвпыштан йӧз йывсьыд, став вылас жальыд петас.
— Ставыслы сетӧма ӧти мывкыд
— тӧд, кытчӧ бес кыскӧ...
Вӧрӧ пырам вазьӧм туйӧд, нюрвывса вутшъяс да коньӧр кодь козъяс пӧвсӧд.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ вывті бур — нэм кежлӧ мунны вӧрӧ, кыдзи муніс Пурехса Кирилла.
Вӧрын абуӧсь гудрасьысь йӧз, косясьӧмъяс, юӧмъяс, сэні вунӧдан дедлӧн зывӧктӧдан горшлун йылысь, мамлӧн лыа гу йылысь, став йывсьыс, мый эльтӧмӧн личкӧ сьӧлӧмтӧ сьӧкыд шог.
Косінын бабушка шуӧ:
— Колӧ сёйыштны, пуксьыштламӧй!
Сылӧн наберушкаас рудзӧг нянь, турунвиж лук, ӧгурцы, сов да трапье пытшкын рысь; дед тайӧ став вылас видзӧдӧ яндысьӧмӧн да мигайтӧ.
— А ме сёянтортӧ нинӧм эг босьт, ок, мокасьт.
— Ставнымлы тырмас...
Пукалам ыргӧн кодь гӧрд, веськыд пожӧм пу бердӧ доровтчӧмӧн; сынӧдыс тырӧма сир дукӧн, эрдвывсянь ӧвтӧ небыдик тӧв, вӧрӧдчыштӧны урбӧжъяс; мугӧм кинас бабушка нетшкӧ турунъяс да меным висьтавлӧ зверобой, буквица да подорожник турунъяслӧн бурдӧдан свойствояс йылысь, папоротниклӧн гуся вын йылысь, лемасьысь Иван-чай да буса турун плавун йылысь.
Дед кералӧ валежник, меным сылысь кералӧмсӧ колӧ чукӧртны ӧти местаӧ, но ме сы тӧдлытӧг пышъя раскӧ, бабушка бӧрся —
сійӧ ньӧжйӧник тапикасьӧ гырысь пуяс пӧвстын да сулалігмоз пыр копрасьӧ му бердӧ, сійӧ тырӧма лыскӧн.
Ветлӧдлӧ да ачыс аскӧдыс сёрнитӧ.
— Водз пятнаассьӧмаӧсь — этша лоас тшакыд!
Омӧля тэ, господьӧй, гӧльяс вӧсна тӧждысян, гӧльлы и тшакыд — чӧскыд сёян!
Ме сы бӧрся муна чӧва, виччысьӧмӧн, тӧждысьӧмӧн, медым сійӧ эз казяв менӧ: меным эз вӧв окота торкны сійӧс енкӧд, турунъяскӧд, лягушаяскӧд сёрнитігӧн...
Но сійӧ аддзӧ менӧ.
— Дед дінсьыд пышйин?
И узоръяса турун ризіӧн мичаа пасьтӧдӧм сьӧд му бердӧ копрасиг, сійӧ висьталӧ сы йылысь, кыдзи ӧтчыд ен, йӧз вылӧ лӧгасьӧмӧн, ойдӧдӧма мусӧ ваӧн да пӧдтӧма став ловъяловсӧ.
А сылӧн бур тӧлка мамыс водзвыв чукӧртӧма став сикас кӧйдыссӧ наберушкаӧ, дай дзебӧма, а бӧрыннас шонділы кевмысьӧ: косьты мусӧ помысь помӧдз, сыысь тэныд йӧз сьыласны слава!
Шонді косьтӧма мутӧ, а сійӧ дзеблӧм кӧйдыснад и кӧдзӧма.
Видзӧдӧ енмыд: бара нин муыд тырӧма ловъяловъясӧн, — и турунъясӧн, и скӧтӧн, и йӧзӧн!..
Коді тайӧс, шуӧ, вӧчис менам тшӧктытӧг.
Сэні сійӧ сылы каитчис, енмыдлы и аслыс нин вӧлі жаль видзӧдны тыртӧм му вылад, и сійӧ сылы шуӧ: тайӧ бура тэ вӧчин!
Мем сьӧлӧм вылӧ воӧ висьтыс, но ме сӧмын шензя да збыльпырысь шуа:
— Сідз ӧмӧй вӧлӧма?
Енлӧн мамыс чужӧма потоп бӧрас дыр мысти на да.
Ӧні бабушка чуймис,
— Тайӧс коді тэныд висьталіс?
— Школаын, небӧгъясӧ гижӧма.
Тайӧ успокоитыштӧ сійӧс, сійӧ меным сӧветуйтӧ:
— А тэ эновт, вунӧд тайӧс, став небӧгъястӧ; ылӧдлӧны найӧ, небӧгъясыд!
И гусьӧник, гажаа сералӧ:
— Лӧсьӧдӧмаӧсь йӧйясыд!
Ен — вӧлі, а мамыс сылӧн эз вӧв, э-э!
Кодсянь нӧ эськӧ сійӧ чужис?
— Ог тӧд.
— Вот и бур!
«Ог тӧдӧдз» велӧдчин!
— Поп висьталіс, мый сылӧн мамыс чужӧма Иоакимсянь да Аннасянь.
Бабушка скӧралӧ нин,
— сулалӧ мекӧд воча да стрӧга видзӧдӧ веськыда менам синъясӧ:
— Сідзикӧнӧсь, Марья Яковлевна?
Тэ кӧ тадзи кутан мӧвпавны, ме тадзнад тэнӧ шлячкӧда!
Но минут мысти менӧ гӧгӧрвоӧдӧ:
— Богородицаыд пыр вӧвлі, ставсьыс водзджык!
Сысянь чужи ен, а сэсся...
— А Христосыс нӧ кыдзи?
Бабушка яналыштӧмӧн кунис синъяссӧ да чӧв олӧ.
— А Христос...
да, да, да?
Ме аддза, мый ме вені, дзуги сійӧс сы тайнаясын, и таысь меным абу лӧсьыд.
Мунам пыр пыдӧджык вӧрӧ, лӧзов пемыдӧ, кодӧс вундалӧма зарни шонді югӧръясӧн.
Вӧрса шоныдас да лӧньтасас гусьӧник лолалӧ кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс шум, мечтайтӧдысь да мечта кыпӧдысь.
Дзуртӧны уркайяс, тиньгӧны пыстаяс, сералӧ кӧк, шутлялӧ иволга, дугдывтӧг юргӧ зябликлӧн веж петкӧдлан сьыланкывйыс, мӧвпалӧмӧн сьылӧ тешкодь лэбач щур.
Пемыдгӧрд лягушаяс чеччалӧны кокъяс улын; вужъяс пӧвстті, зарни юрсӧ кыпӧдыштӧмӧн, куйлӧ уж да кыйӧдӧ найӧс.
Тшӧпкӧдчӧ ур, пожӧм лапъяс пӧвстын вуджрасьӧ сылӧн пашкыр бӧжыс; аддзан вывті уна, окота аддзыны нӧшта унджык, мунны пыр водзӧджык.
Пожӧм пуяс костӧд тыдовтчывлӧны гырысь йӧзлӧн пырыс тыдалана, воздушнӧй фигураяс да вошӧны турунвиж тшӧкыдас; сы пыр югдыштлӧ кельыдлӧз, эзыся енэж.
Кокъяс улын небыд эшкынӧн куйлӧ нитш, кодӧс вурлӧма пув коръясӧн да кос турипув везъясӧн, турун пӧвстын вир войтъяс моз дзирдалӧ намыр, тшакъяс дразнитӧны ныртӧ чашкӧдан дукӧн.
— Пресвятая богородица, мувывса югыд шондіӧй,
— ышлолалӧмӧн юрбитӧ бабушка.
Вӧрын сійӧ дзик кӧзяйка кодь да гӧгӧр сылы тӧдсаяс,
— сійӧ ош моз тапикасьӧ, ставсӧ аддзӧ, ставсӧ ошкӧ да аттьӧалӧ.
Сы дінсянь — быттьӧкӧ вӧр кузяыс шоныд визувтӧ, и кор сыӧн лямӧдӧм нитшкыс веськалӧ да сувтӧ — меным вывті нин лӧсьыд тайӧс видзӧдны.
Мунан и мӧвпалан: бур лоны рӧзбойникӧн, грабитны горшъясӧс, озыръясӧс, грабитӧмторсӧ сетавны гӧльяслы,
— мед ставныс лоасны пӧтӧсь, гажаӧсь, завидуйттӧмӧсь да мед оз увтчыны лёк понъяс моз мӧда-мӧд выланыс.
Сідзжӧ бур воӧдчыны бабушка ен дорӧдз, сійӧ богородица дорӧдз да налы висьтавны став правдасӧ сы йылысь, кутшӧм омӧля олӧны йӧзыс, кутшӧм мисьтӧма да ӧбиднӧя найӧ дзебӧны мӧда-мӧднысӧ туйтӧм лыа пытшкӧ.
И мыйда вообще му вылас ӧбиднӧйыс, мый ньӧти оз ков.
Богородица кӧ эскас меным, мед сетас сэтшӧм вежӧр, медым ме верми ставсӧ лӧсьӧдны мӧдног, кыдзкӧ бурджыка.
Мед эськӧ йӧзыс менсьым кывзісны эскӧмӧн,
— ме эськӧ корси жӧ, кыдзи бурджыка овны!
Сійӧ нинӧм, мый ме ичӧтик.
— Христос вӧвлӧма сӧмын арӧсӧн ыджыдджык меысь, а сэки кывзылӧмаӧсь нин сійӧс мудречьяс.
Ӧтчыд, мӧвпъясӧ ылалӧмӧн, ме уси джуджыд гуӧ, увйӧн кырышті ассьым бокӧс да балябӧжысь парсышті кучиксӧ.
Пукалі гу пыдӧсын, сир кодь сибдысь кӧдзыд няйтын да ёна яналӧмӧн чувствуйті, мый ме ачым ог вермы петны, а горзӧмӧн повзьӧдны бабушкаӧс эз вӧв лӧсьыд.
Но век жӧ чукӧсті сійӧс.
Сійӧ пырысь-пыр кыскис менӧ да пернапасасьӧмӧн шуаліс:
— Слава те господи!
Но, ладнӧ, мый тыртӧм гуыс, а кӧзяиныс кӧ сэн куйліс?
И серам пырыс бӧрддзис.
Сэсся нуӧдіс менӧ шор дорӧ, мыссьӧдіс, кӧрталіс ранаӧс аслас дӧрӧмнас, ляскис доймӧмсӧ лӧньӧдан кутшӧмкӧ коръяс да нуӧдіс кӧрттуй бердса будкаӧ
— гортӧдз ме эг вермы воӧдчыны, вывті слабиті да.
Ме пӧшти быд лун куті бабушкаӧс нуӧдны:
— Ветлам вӧрӧ!
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчыліс, и сідз ми олім гожӧмбыд, сёр арӧдз, турунъяс, вотӧс, тшак да ӧрешки вотім.
Вотӧмторъяссӧ бабушка вузавліс, да сы вылын и олім.
— Дась нянь сёйысьяс!
— дзуртіс дед, кӧть ми ньӧти эг пӧльзуйтчывлӧй сійӧ няньӧн.
Вӧр чужтіс менам вежӧрӧ спокойнӧй да гажа чувство; сійӧ чувствоас бырисны менам став шогъяс, вунісны лӧсьыдтӧмторъяс, и сійӧ жӧ кадӧ менам бурмис ощущайтан органъяслӧн настороженность: кывны да аддзыны куті ёнджыка, паметь лои ёнджыка чуткӧйӧн, впечатлениеяслӧн вместилищеыс — джуджыдджык.
И век ёнджыка шензьӧдіс менӧ бабушка, ме велалі сійӧс лыддьыны став йӧз сертиыс ыджыдджык существоӧн, му вылын медся бурӧн да тӧлкаӧн, а сійӧ мудзлытӧг ёнмӧдіс тайӧ убеждениесӧ.
Кыдзкӧ рытын, еджыд гоб вотӧм бӧрын, ми туй кузя гортӧ мунігӧн петім вӧр дорса кушинӧ, бабушка пуксис шойччыны, а ме пыри пуяс сайӧ — абу-ӧ ещӧ тшак?
Друг кыла бабушкалысь гӧлӧссӧ да аддза: трӧпа вылӧ пуксьӧмӧн бабушка спокойнӧя вундалӧ тшак подъяс, а сы дорын кывсӧ нюжӧдӧмӧн сулалӧ руд косіник еджыд пон.
— А тэ мун, мун сэсь!
— шуалӧ бабушка.
— Мун, ен тэкӧд!
Та водзвылын неважӧн Валёк отравитіс менсьым понйӧс, меным зэв окота вӧлі чуксавны тайӧс, выльсӧ.
Ме котӧрӧн петі трӧпа вылӧ, понйыс тешкодя кусыньтчыліс, голясӧ бергӧдтӧг, видзӧдліс ме вылӧ тшыг синма турунвиж видзӧдласӧн да бӧжсӧ сюркнялӧмӧн чеччыштіс вӧрӧ.
Туша модаыс сылӧн эз вӧв понлӧн кодь, и кор ме шутёвті, сійӧ повзьӧмӧн шыбытчис кустъяс пиӧ.
— Аддзылін?
— нюмъялігтыр юаліс бабушка.
— А ме первойсӧ эг тӧд, чайті — пон, видзӧда — абу, клыкъясыс кӧинлӧн, дай голяыс тшӧтш!
Повзи весиг: но, шуа, тэ кӧ кӧин, сідзкӧ мун татысь!
Бур, мый кӧинъясыд гожӧмнад абу лёкӧсь.
Сійӧ некор эз ылавлы вӧрын, пыр торксьытӧг аддзыліс гортӧ мунан туй.
Турун дукъяс серти сійӧ тӧдіс, кутшӧм тшакъяслы колӧ лоны тайӧ местаын, кутшӧмъяслы — мӧдлаын, да тшӧкыда менсьым юасьліс:
— А кутшӧм пу радейтӧ рыжик?
А кыдз тэ торйӧдан бур уртшакӧс ядовитӧйысь?
А кутшӧм тшак радейтӧ папоротник?
Пу кырсь вылын тӧдчытӧм гыжтуйяс серти сійӧ индыліс ургорсъяс, ме каттьысьлі пу йылӧ да рӧзӧритлі позсӧ ичӧтик зверлысь, тӧв кежлӧ дасьтӧм ӧрешкисӧ сы пытшкысь ӧктӧмӧн, мукӧддырйи позъяс ӧрешкиыс вӧлі дас пунтӧдз.
И ӧтчыд, кор ме занимайтчи тайӧ уджӧн, кутшӧмкӧ вӧралысь сяркнитіс меным веськыд бокӧ кызь сизим штука бекасинӧй дрӧб: дас ӧтиксӧ бабушка перъяліс емӧн, а мукӧдыс пукалісны менам кучикын уна вояс, вочасӧн петӧмӧн.
Бабушкалы сьӧлӧм вылас воис, мый ме терпитӧмӧн терпита сійӧс.
— Молодец,
— ошкис сійӧ.
— Эм терпенье, лоас и тӧлк!
Быд пӧрйӧ, кор сылӧн неуна чӧжсьыштліс тшакъяс да ӧрешки вузалӧмысь сьӧм, сійӧ тайӧс пуктавліс «гуся милӧстинаӧн» ӧшиньвывъясӧ,
а ачыс весиг праздникъясӧ ветлывліс киссьӧм, дӧмасӧсь паськӧмӧн.
— Корысь дорысь лёкджыкӧн ветлан, менӧ янӧдан,
— мургис дед.
— Нинӧм, ме тэныд — абу ныв, ме ӧд абу невеста...
Найӧ пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутісны вензьывлыны.
— Ме абу грекаджык мукӧдысь,
— ӧбӧдитчӧмӧн горзіс дед,
— а накажитӧма ёнджыка!
Бабушка сійӧс эльтыштіс:
— Чӧртъяс тӧдӧны, коді мый дон сулалӧ.
И шулывліс меным синмӧ:
— Менам старикыд полӧ чӧртъяссьыд!
Со кутшӧм ӧдйӧ пӧрысьмӧ полӧмысла.
Ок, коньӧрӧй мортӧй...
Гожӧмбыднад ме вӧрын вывті ёнми да вӧйми, эг кут интересуйтчыны ӧттшӧтшъяяс олӧмӧн, Людмилаӧн,
— сійӧ меным кажитчис шог-авъяӧн.
Ӧтчыд дед воис карысь ставнас кӧтасьӧма — вӧлі ар, да зэрис — пышкай моз пыркнитчис порог дорын да торжественнӧя шуис:
— Но, вильышпоз, аски лӧсьӧдчы местаӧ!
— Кытчӧ нӧшта?
— скӧрысь юаліс бабушка.
— Тэнад Матрена чойыд дорӧ, сійӧ пи дінӧ...
— Ок, бать, лёка тэ мӧвпыштӧмыд!
— Ланьт, йӧй!
Гашкӧ сійӧс чертёжникӧн вӧчасны.
Бабушка чӧва лэдзис юрсӧ.
Рытнас ме Людмилалы висьталі, мый муна карӧ, сэні кута овны.
— И менӧ регыд нуасны,
— думайтсьӧмӧн висьталіс сійӧ.
— Папа окотитӧ, медым менсьым кокӧс дзикӧдз орӧдісны, коктӧг ме лоа дзоньвидза.
Гожӧмбыднад сійӧ омӧльтчӧма, чужӧмбан кучикыс сылӧн лоӧма лӧзов, синъясыс ыдждӧмаӧсь.
— Полан?
— юалі ме.
— Пола,
— шуис сійӧ да шытӧг бӧрддзис.
Нинӧм вӧлі гажӧдны сійӧс — ме ачым полі карын олӧмысь,
ми дыр пукалім чӧв олігтыр, мӧда-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн.
Вӧлі кӧ гожӧм, ме эськӧ нуӧді бабушкаӧс мунны мир кузя, кыдзи сійӧ ветлывліс ичӧт дырйиыс.
Позис эськӧ и Людмилаӧс босьтны аскӧд,
— ме эськӧ кыскалі сійӧс ичӧтик телегаын.
Но вӧлі ар, улича кузя лэбаліс ульыс тӧв, енэжсӧ тубралӧмаӧсь помасьлытӧм кымӧръяс, муыс чукрӧссис, лои няйт да шудтӧм...
ІV
Ме бара карын, кык судта, уна йӧзлы ӧтувъя горт кодь еджыд керкаын.
Керкаыс — выль, но кутшӧмкӧ лёкиник, пыктӧма, быттьӧ корысь, коді другысь озырмӧма да пырысь-пыр сёйӧма тшӧгтӧдзыс.
Сійӧ сулаліс уличалы бокӧн, быд судтаын кӧкъямыс ӧшинь, а сэні, кӧн колӧ лоны керка водз,
— нёль ӧшинь, улыс судтаясыс видзӧдӧны векньыдик туй вылӧ, дворӧ, вылыс судтаясыс — забор вомӧн, мыськасьысьлӧн ичӧтик керка вылӧ да няйт оврагӧ.
Уличаыс, кыдзи ме велалі гӧгӧрвоны сійӧс,
— абу; керка водзӧ паськӧдчӧма няйт овраг, кык местаті сійӧс орӧдӧмаӧсь векньыдик му посъяс.
Шуйгавылын овраг петӧ арестантскӧй ротаяс дорӧ, сэтчӧ дворъясысь кыскалӧны ёг, да сы пыдӧсын сулаліс сьӧдоввиж няйт гӧп; веськыдвылын, овраг помын, шузьӧ Звездинлӧн нюйта прудыс, а овраг шӧрыс — буретш керканымлы паныд; джынйӧдзыс тырӧма ёгӧн, вевттьысьӧма петшӧрӧн, лапкоръясӧн, вӧв шомкорйӧн, мӧд джынъяс поп Доримедонт Покровский быдтӧма сад; садъяс — турунвиж краскаӧн краситӧм вӧсни драничьясысь вӧчӧм беседка.
Тайӧ беседкаас кӧ лыйлыны изйӧн, — драничьясыс ратшкакылӧмӧн потласьӧны.
Местаыс вывті гажтӧм, яндысьтӧм няйт; арыс чорыда урӧдитӧма ёгӧсь сёйӧд мусӧ, сійӧс пӧртӧма кокъясӧ ёна сибдысь гӧрдов сирӧ.
Ме некор на эг аддзывлы татшӧм ичӧтик местаысь та мында няйт, да, сӧстӧм лудъяс да вӧръяс дінӧ велалӧм бӧрын, тайӧ кар пельӧсыс вайліс меным шог.
Овраг сайын кыссьӧны рудов, киссьӧм заборъяс, и на пӧвстысь ылысь ме аддза ичӧтик, рудов керка, кӧні олі тӧвнас, магазинын детинкаӧн вӧвсигӧн.
Тайӧ керкаыслӧн матыслуныс нӧшта на ёнджыка личкӧ менӧ.
Мыйла мем бара ковмис овны тайӧ улича вылас?
Ассьым кӧзяинӧс ме тӧда, сійӧ волывліс мам ордӧ гӧститны ӧтлаын аслас вокыскӧд, коді тешкодя пищитліс:
— Андрей-папа, Андрей-папа.
Найӧ кыкнанныс сэтшӧмӧсь жӧ кутшӧмӧн и вӧліны: ыджыдыс, гӧрба ныра, кузь юрсиа, лӧсьыдіник да, чайтсьӧ, бур; ичӧтыс, Виктор, век жӧ на сэтшӧм вӧвлӧн кодь чужӧма да сэтшӧм жӧ беринӧсь.
Налӧн мамыс — менам бабушкалӧн чой — зэв скӧр да горзысь.
Ыджыд пиыс — гӧтыра, гӧтырыс сылӧн мичаа вӧччӧма, шобді нянь кодь еджыд, сылӧн зэв пемыд, гырысь синъяс.
Первойя лунъяснас жӧ сійӧ меным кыкысь кымын шуис:
— Ме мамыдлы козьнавлі, шӧвк тальма, стеклярусӧн...
Мем некыдз эз эскыссьы, мый сійӧ козьналіс, а мамӧ босьтіс козин.
А кор казьтыштіс сійӧ тальма йылысь нӧшта ӧтчыд, ме сылы сӧветуйті:
— Козьналін, дак эн нин ошйысь.
Сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс ме дорысь.
— Мы-ый?
Тэ кодкӧд сёрнитан?
Сылӧн чужӧмыс вевттьысис гӧрд чутъясӧн, синъясыс быльгӧдчисны, сійӧ чукӧстіс верӧссӧ.
Верӧсыс локтіс кухняӧ, киас цыркульӧн, пель саяс карандашӧн, кывзіс гӧтырыслысь да мем шуис.
— Сылы и ставлы колӧ шуны — ті.
А оз ков наяна сёрнитны!
Сэсся терпитны вермытӧг гӧтырыслы шуис:
— Эн беспокоит тэ менӧ пустякъяснас!
— Кыдзи — пустякъяс!
Тэнад кӧ рӧдняыд...
— Чӧртыс мед босьтас сійӧс, рӧдня!
— горӧдіс кӧзяин да пышйис.
Мем эз жӧ кажитчы, мый тайӧ йӧзыс бабушкалы рӧдня; менам наблюдениеяс серти, рӧдняяс мӧда-мӧд дінаныс тӧдтӧмъяс дінӧ дорысь лёкджыка видзӧдӧны: мӧда-мӧд йылысь лёкторъяс да тешкодьторъяс йылысь бокӧвӧйяс дорысь унджык тӧдігӧн, найӧ лёкджыка гудрасьӧны, тшӧкыдджыка пинясьӧны да тышкасьӧны.
Кӧзяин кажитчис меным, сійӧ тшӧкыда пыркнитлывлӧ юрсинас, найӧс лӧсьӧдыштӧ пель саяс да мыйӧнкӧ тӧдвылӧ уськӧдліс «Бур делӧӧс».
Тшӧкыда, гажаа серавліс, руд синъясыс видзӧдісны меліа, варышлӧн кодь ныр дорас ворсӧдчисны тешкодь чукыръяс.
— Тырмас тіянлы пинясьнытӧ, зверьяс-курӧгъяс!
— шулывліс сійӧ гӧтырыслы да мамыслы, небыда нюмдігас посни, топыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр.
Энька да монь пинясьлісны быд лун; менӧ ёна шензьӧдліс, кутшӧм кокниа да ӧдйӧ найӧ венӧ воӧны.
Асывсяньыс, кыкнаныс сынасьтӧмӧсь, кизьтӧмӧсь, найӧ шыбласисны жырйысь-жырйӧ, быттьӧ керкаын лоӧма пӧжар; лунтыр нокошитчисны, шойччылісны сӧмын пызан сайын ӧбед, рытъя чай да ужын дырйи.
Юисны, сёйисны уна, дурмытӧдз, мудзтӧдз, сёйиганыс сёрнитісны сёян-торъяс йылысь да дышпырысь броткӧдчисны, выль зык кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Мый кӧть мед эз лӧсьӧд энькаыс, моньыс непременнӧ шуліс:
— А менам мам тайӧс оз тадзи вӧч.
— Оз тадз, сідзкӧ — лёкджыка!
— Оз — бурджыка!
— Но, и мун аслад мамыд дінӧ.
— Ме тані — кӧзяйка!
— А ме коді?
Сюйсьывліс кӧзяин:
— Тырмас, зверьяс-курӧгъяс!
Мый нӧ ті — йӧймӧмныд?
Керкаын ставыс вӧлі висьтавны кужтӧм тешкодь да серам петкӧдлана: кухняысь столӧвӧйӧ пыран туйыс вӧлі патераын ӧти — ичӧтик, векни клозет пыр; сы пыр петкӧдлісны столӧвӧйӧ самӧвар да сёянторъяс, сійӧ вӧлі гажа шуткаяслы местаӧн да — тшӧкыда — тешкодь недоразумениеяслӧн источникӧн.
Менам уджӧ тшӧтш пырис клозетса бакӧ ва кисьталӧм, а ме узьлі кухняын, сійӧ ӧдзӧслы паныдӧн да параднӧй кильчӧ ӧдзӧс дорын, кухня пачсянь юрӧйлы вӧлі жар, кокъясӧ ыргис кильчӧсянь, узьны водігӧн ме чукӧртлі став джодждӧраяссӧ да найӧс тэчлі аслам кок вылӧ.
Ыджыд залын, прӧстенӧкъясас кык рӧмпӧштанӧн, зарни бедь йылын «Нива» картинаяс-премияясӧн, карточнӧй пызан гозйӧн да дюжина венскӧй улӧсъясӧн вӧлі тыртӧм да гажтӧм.
Ичӧтик гӧстинӧй дзескыда тыртӧма унасикас небыд мебельясӧн, «приданӧй» чукӧръясӧн, эзысьӧн да чайнӧй дозмукӧн; залсӧ мичмӧдісны ыджыдсьыс-ыджыд куим лампа.
Пемыд, ӧшиньтӧм спальняын паськыд крӧватьысь ӧтдор, сулалісны сундукъяс, шкапъяс, насянь пуркйис листӧвӧй табак да персидскӧй катшасин дук.
Тайӧ куим жырйыс пыр вӧліны тыртӧмӧсь, а кӧзяева гудрасисны ичӧтик столӧвӧйын, мӧда мӧдныслы мешайтчӧмӧн.
Асъя чай бӧрын, кӧкъямыс час бӧрын, вокыскӧд кӧзяин пыр жӧ вештывлісны пызан, пукталісны сы вылӧ еджыд бумага листъяс, готовальняяс, карандашъяс, тушь тыра ичӧтик блюдъяс да босьтчылісны уджӧ, ӧтиыс пызан помас, мӧдыс сылы паныдӧн.
Пызаныс шатласис.
Сійӧ тыртліс жырсӧ ставнас, да, кор детскӧйысь петліс кагавидзысь кӧзяйкаыскӧд, найӧ зургысьлісны пызан пельӧсӧ.
— Да эн шӧйтӧй ті тані!
— горзіс Виктор.
Кӧзяйка верӧсыслысь ӧбидитчӧмӧн корис:
— Вася, висьтав сылы, медым сійӧ ме вылӧ эз равзы!
— А тэ пызансӧ эн дзӧрӧд,
— меліа сӧветуйтіс кӧзяин.
— Ме — нӧбася, тані дзескыд...
— Сідзкӧ, ми залӧ мунам уджавнысӧ.
Но кӧзяйка дӧзмӧмӧн горзіс.
— Господи, коді нӧ уджавлӧ залын?
Клозет ӧдзӧсӧд мыччысьӧ старука Матрена Ивановалӧн дӧзмӧм, пач биӧн доналӧм чужӧмыс, сійӧ горзӧ:
— Со, Вася, аддзан: тэ уджалан, а сійӧ нёль жырйын пиявны оз вермы.
Гребешкаса дворянка, а тӧлкыс войт мында абу!..
Виктор ехиднӧя сералӧ, а кӧзяин горзӧ:
— Тырмас!
Но моньыс, энькасӧ ядовитӧй сёрниӧн тыртӧмӧн, пӧрӧдчас улӧс вылӧ да горзӧ:
— Пышъя!
Кула!
— Эн мешайтӧй мем уджавны, чӧрт мед тіянӧс нуас!
— зэлӧдчӧмсьыс бледӧдӧмӧн равзӧ кӧзяин.
— Сумасшедшӧй керка — ӧд тіян вӧсна жӧ мышкуӧс чегъяла, тіянӧс вердӧм вылӧ!
О, зверьяс-курӧгъяс...
Первойсӧ тайӧ зыксьӧмъясыс повзьӧдлісны менӧ, медся нин ме повзи, кор кӧзяйка, нянь шӧралан пурт кватитӧмӧн, котӧрӧн петіс клозетӧ да, кыкнан ӧдзӧссӧ игналӧм бӧрын, сэні кутіс лёкысь мурзыны.
Минут дыра керкаын лолі лӧнь, сэсся кӧзяин мыджсис кияснас ӧдзӧсӧ, кусыньтчис да мем горӧдіс:
— Кавшась, жугӧд стеклӧсӧ, мынтӧд пробойсьыс круксӧ.
Ме тэрыба чеччышті сійӧ мышку вылӧ, жулькниті ӧдзӧс весьтса стеклӧсӧ, но кор кусыньтчи увлань — кӧзяйка сьӧлӧмсяньыс кутіс котшкӧдны менам юрӧ пурт воропнас.
Ме кыдзкӧ слӧйми восьтыны ӧдзӧссӧ, и кӧзяин косьӧнсорӧн кыскис гӧтырсӧ столӧвӧйӧ да мырддис сылысь пуртсӧ.
Кухняын пукалігӧн да кучкалӧм юрӧс зыралігӧн жӧ ме казялі, мый страдайті прӧста: пуртыс вӧлӧма ныж, сійӧн весиг нянь шӧрӧм сьӧкыд вундыны, а кучиктӧ — некыдз нин он вунды; мем оз ков вӧлӧм кавшасьны кӧзяин мышку вылӧ, ме верми эськӧ стеклӧсӧ жугӧдны улӧс вывсянь, да, медбӧрын, бурджык вӧлӧм круксӧ восьтыны ыджыд мортлы — сылӧн киыс кузьджык.
Тайӧ история бӧрын керкаын зыксьӧмъяс менӧ ёнасӧ эз нин повзьӧдлыны.
Вокъяс сьывлісны вичкоса хорын; овлывлӧ, мый найӧ заводитлісны гусьӧник сьывны уджаліганыс, ыджыдыс кыз гӧлӧсӧн сьывліс:
— Роч акань нывлысь чунькытш
Ме вӧйті саридзӧ...
Ичӧтыс босьтліс тенорӧн:
— И сыкӧд ӧттшӧтш вошті
Тшӧтш мувыв шудлунӧс.
Детскӧйысь кывліс кӧзяйкалӧн небыда горӧдӧм:
— Ті йӧймӧмныд али мый?
Кага узьӧ...
Либӧ:
— Тэ, Вася, гӧтыра, позьӧ и не сьывны нывъяс йылысь, мый вылӧ сійӧ?
Да регыд и всенощна вылӧ брунгасны...
— Но, сідзкӧ ми — вичко сьыланкыв...
Но кӧзяйка внушитліс, мый вичко сьыланкыв абу лӧсьыд кӧнсюрӧ сьывны, а тані нӧшта нин...
и сійӧ кинас тшапа петкӧдліс ичӧтик ӧдзӧс вылӧ.
— Ковмас патеранымӧс вежны, а то — чӧртыс тӧдӧ мый!
— шулывліс кӧзяин.
Эз шочджыка шулывлы сійӧ, мый колӧ вежны пызансӧ, но тайӧс сійӧ шуаліс нин куим во чӧж.
Кӧзяевалысь йӧзъяс йылысь сёрни кывзігӧн, мем пыр дум вылӧ усьлі кӧмкот вузалан магазин — сэні тадз жӧ сёрнитлісны.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый карын кӧзяева асьнысӧ лыддьӧны медся буръясӧн жӧ, найӧ тӧдӧны поведениелысь медся стӧч правилӧяссӧ, и мем гӧгӧрвотӧм тайӧ правилӧяс сертиыс найӧ судитӧны став йӧзсӧ нем жалиттӧг да пӧщадатӧг.
Тайӧ судыс менсьым кыпӧдліс кӧзяева законъяслы паныда ыджыд шог да дӧсада, законъяс нарушайтӧм — менам лои гаж вайысьӧн.
Удж вӧлі менам уна: ме вӧчлі горничнӧйлысь уджъяссӧ, середаясӧ мыськывлі кухня джодж, весавлі самӧвар да ыргӧн дозмук, суббӧтаясӧ мыськылі джоджсӧ став патерасьыс да кыкнан поссӧ.
Поткӧдлі да пыртлі пач ломтыны пес, мыськавлі дозмукъяс, весалі овощи, ветлывлі кӧзяйкакӧд базарті, сы бӧрся ньӧбӧмторъясӧн тыра кӧрзина кыскаліг, котӧртлывлі лавкаӧ, аптекаӧ.
Менам матыса начальство — бабушкалӧн чойыс, зыксьысь, раммывлытӧм-скӧр старука, чеччыліс водз, час квайт асылын; тэрыба мыссьӧм бӧрын, сійӧ ӧти дӧрӧм кежсьыс сувтліс пидзӧс вылас ӧбраз водзӧ да дыр норасис сылы аслас олӧм вылӧ, челядь вылас, монь вылас.
— Господьӧй!
— ӧтчукӧрӧ пегыртӧм чуньяссӧ плеш бердас топӧдӧмӧн, синва сора гӧлӧсӧн горӧдӧ сійӧ.
— Господьӧй, нинӧм ме ог кор, нинӧм мем оз ков,
— сет сӧмын шойччыштны, такӧдышт менӧ, господьӧй, аслад вынӧн!
Сылӧн боргӧмыс садьмӧдліс менӧ, садьмӧм бӧрын, ме видзӧді эшкын увсянь да полӧмӧн кывзі жар молитвасӧ.
Арся асылыс гудыра видзӧдчӧ кухня ӧшиньӧд, зэрӧн мыськӧм стеклӧяс пыр, джоджын, кӧдзыд рӧмыдын, катласьӧ рудов фигура, тӧждысьӧмӧн кияснас шенасиг, вешйӧм чышъян увсьыс сы ичӧтик юр вывсянь голя да пельпомъяс вылас сявмунӧма шочиник югыд юрси, чышъяныс помся усьӧ юр вывсьыс; старука, чышъянсӧ шуйга кинас тэрыба лӧсьӧдіг, бормочитӧ:
— А мед тэ потан!
Шеныштчӧмӧн кучкалӧ аслас плешӧ, кынӧмӧ, пельпомъясӧ да скӧралӧ:
— А моньӧс, господь, накажит ме ради; артышт сылы ставсӧ, став ӧбидаясӧс менсьым!
И восьты синсӧ менам пилы,
— моньлы восьты и Викторушколы!
Господи, отсав Викторушколы, сет сылы ассьыд милӧстьтӧ.
Викторушко узьӧ сэн жӧ кухняын, пӧлатяс; мамыс лӧвтӧмӧн садьмӧдӧм, сійӧ унзіль гӧлӧсӧн горзӧ:
— Мамӧ, бара ті равзанныд водза-водз!
Тайӧ прӧстӧ беда!
— Но, но, узь,
— мыжмӧмӧн шӧпкӧдӧ старука.
Минут либӧ кыкӧс чӧва довкъялыштас да бара водзӧс мынтана горӧдӧ:
— И мед лыяс налы лыас да налы мед эз ло пом ни пыдӧс, господи...
Татшӧм страшнӧясӧ весиг менам дедушка эз юрбитлы.
Юрбитыштӧм бӧрын, сійӧ садьмӧдліс менӧ:
— Чеччы, тырмас пуритны-узьнытӧ, он сы вылӧ ов!
Пукты самӧвар, пырт пес,
— сартастӧ эн рытсяньыс лӧсьӧд?
У!
Ме зіля ставсӧ вӧчны тэрыба, сӧмын мед эг кыв старукалысь чушъялӧмӧн шӧпкӧмсӧ, но сылы буравны он вермы; сійӧ тӧвся турӧб моз шыбласьӧ кухняӧд да омлялӧмӧн чушъялӧ:
— Ньӧжйӧджык, бес!
Викторушкоӧс кӧ садьмӧдан ме тэныд петкӧдла.
Котӧртлы лавкаӧ...
Прӧстӧй лунъясӧ асъя чай кежлӧ ньӧблім кык тув шобді нянь да кык ур вылӧ грӧша булкияс том кӧзяйкалы.
Кор ме вайлі нянь, нывбабаяс подозрительнӧя гӧгӧр видлавлісны сійӧс, ки выланыс веситісны да юавлісны:
— А содтӧд торйыс эз вӧв?
Эз?
Нолтӧ, паськӧдлы вомтӧ!
— и нимкодясьӧмӧн горӧдлісны:
— жӧритӧма торсӧ, со крӧшкиясыс пиньясас!
... Ме уджала окотапырысь,
— мем сьӧлӧм вылӧ воліс бырӧдны керкаысь няйт, мыськыны джоджъяс, весавны ыргӧн дозмукъяс, душникъяс, ӧдзӧс вугъяс;
ме эг ӧтчыд кывлыв, кыдзи мирнӧй часъясӧ нывбабаяс сёрнитлісны ме йылысь:
— Зіль.
— Сӧстӧм.
— Сӧмын вывті дерзскӧй.
— Но, матушка, коді нӧ сійӧс воспитайтіс!
И кыкнанныс зілисны меын воспитайтны аслыныс кывзысьӧм, но найӧс ме лыдди джынвыйӧ йӧйясӧн, эг радейт, эг кывзысь да накӧд сёрнитлі пинь на пинь.
Том кӧзяйка, тыдалӧ, казяліс, кутшӧм лёка действуйтӧны ме вылӧ кутшӧмсюрӧ сёрнияс, да сы вӧсна пыр тшӧкыдджыка шулывліс:
— Тэныд оз ков вунӧдны, мый босьтӧма корысь семьяысь!
Ме тэнад мамлы шӧвк тальма козьнавлі.
Стеклярусӧн!
Ӧтчыд ме сылы шуи:
— Мый нӧ сійӧ тальма вӧсна меным ковмас тіянлы кучикӧс кульны?
— Батюшки, да ӧд сійӧ сотны вермас!
— повзьӧмӧн горӧдіс кӧзяйка.
Ме вывті шензи: мыйла — сотны?
Найӧ кыкнанныс мӧда-мӧд вежмӧныс норасисны ме вылӧ кӧзяинлы, а кӧзяин мем стрӧга висьталіс:
— Тэ, вокӧ, видзӧд менам!
Но ӧтчыд сійӧ веськодьпырысь шуис гӧтырыслы да мамыслы.
— Тшӧтш и ті бурӧсь!
Мерин вылын моз ездитанныд детинка вылас,
— мукӧд кӧ важӧн нин пышйис, либӧ кокйывсьыс уси татшӧм уджсьыд.
Тайӧ синва петмӧныс скӧрмӧдіс нывбабаясӧс; гӧтырыс кокнас зымӧдӧмӧн, лёкысь горзіс:
— Да позьӧ ӧмӧй сы дырйи тадз сёрнитны, кузь юрсиа йӧй?
Мый нӧ ме сылы, татшӧм кывъяс бӧрад?
Ме нӧбасьысь нывбаба.
Мамыс бӧрдан гӧлӧсӧн омляліс:
— Ен мед тэнӧ прӧститас, Василий, сӧмын — эн вунӧд менсьым кывйӧс — тшыкӧдан тэ детинкасӧ!
Кор найӧ мунісны, скӧралӧмӧн, кӧзяин стрӧга шуис:
— Аддзан, чӧртпи, кутшӧм зык тэ вӧсна?
Вот ме мӧдӧда тэнӧ дедыд дорӧ, и бара лоан трапье чукӧртысьӧн!
Ме эг вермы терпитны ӧбидасӧ, да шуи:
— Трапье чукӧртысьнас бурджык овны тіянын дорысь!
Босьтінныд велӧдчысьӧ, а мыйӧ велӧданныд?
Помӧйяс петкӧдлыны...
Кӧзяин босьтіс менӧ юрсиӧд, дойдтӧг, виччысьӧмӧн да менам синъясӧ видзӧдіг, шензьӧмӧн шуис:
— Бур ёрш жӧ тэ вӧлӧмыд!
Тайӧ, вокӧ, мем оз шогмы, о-оз...
Ме чайті — менӧ вӧтласны, но мӧд луннас кӧзяин локтіс кухняӧ киясас кыз бумага трубкаӧн, карандашӧн, угольникӧн да линейкаӧн.
— Пуртъястӧ весавны помалан — серпасав вот тайӧс!
Бумага лист вылын вӧлі петкӧдлӧма уна ӧшиньяса да лепнӧй украшениеяса кык судта керкалысь фасад.
— Вот тэныд цыркуль!
Мерайт став визьяссӧ, пасйы налысь помъяссӧ бумага вылӧ чутъясӧн, сэсся чутсянь чутӧдз линейка серти нуӧд карандашӧн.
Первой кузьтаног — тайӧ лоӧны горизонтальнӧйяс, сэсся вомӧнног — тайӧ вертикальнӧйяс.
Вӧч!
Ме зэв рад лои сӧстӧм уджысь да велӧдчыны заводитӧмысь, но бумага да инструментъяс вылӧ видзӧді полӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг.
Но пыр жӧ мыськи киясӧс да пукси велӧдчыны.
Лист вылӧ нуӧді став горизонтальнӧй визьяссӧ, мерайті — бур!
Кӧть эськӧ куим визь лои лишнӧй.
Нуӧді став вертикальнӧйяссӧ да шензьӧмӧн аддзи, мый керкалӧн чужӧмыс мисьтӧма вежыньтчис, ӧшиньясыс вуджисны простенокъяс местаӧ, а ӧти, стен саяс петӧмӧн, ӧшаліс сынӧдын, керкаыскӧд орччӧн.
Параднӧй кильчӧыс сідзжӧ кыпӧдчӧм сынӧдӧ мӧд судта весьтӧдз, карнизыс лои керка вевт шӧрас, вышкавыв ӧшиньыс — труба вылын.
Ме дыр, чуть ли эг синва сорӧн, видзӧді веськӧдны позьтӧм тайӧ чудесаяс вылас, зіли гӧгӧрвоны, кыдзи найӧ артмисны.
И гӧгӧрвотӧг, решиті делӧсӧ веськӧдны фантазия отсӧгӧн: керка дорса карнизъяс вылӧ да жӧлӧб дорӧ серпасалі ракаясӧс, гулюясӧс, пышкайясӧс, а ӧшинювса му вылӧ чукля кока йӧзӧс, зонтикъяс улын, кодъяс оз дзикӧдз дзебны налысь урӧслунсӧ.
Сэсся ставсӧ тайӧс гижті кӧсӧй визьясӧн да уджӧс нуи велӧдысьлы.
Сійӧ вылӧ лэптіс синкымъяссӧ, вештіс юрсисӧ да зумыша юаліс:
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— Зэрӧ,
— висьталі ме.
— Зэригад став керкаясыс кажитчӧны пӧлӧсӧсь, сы вӧсна мый зэрыд — ачыс век пӧлӧс.
Лэбачьяс — со тайӧ став лэбачьясыс — карнизъяс вылӧ дзебсьӧмаӧсь.
Зэригад век тадзи овлӧ.
А тайӧ — гортаныс котӧртӧны йӧз, со барыня усьӧма, а этійӧ — лимонъяс новлӧдлысь...
— Покорнӧ аттьӧала,
— шуис кӧзяин и, пызан вылӧ копыртчӧмӧн, юрсинас бумагасӧ чышкалігтыр, вак-вакӧн серӧктіс да горӧдіс:
— Ок, мед тэ торпыригӧдз пасьмунан, зверь-воробей!
Локтіс кӧзяйка, бӧчкаӧн моз рушкунас качайтігтыр, видзӧдліс менам удж вылӧ да верӧсыслы висьталіс:
— Тэ ньӧръяв сійӧс!
Но кӧзяин меліа шуис:
— Нинӧм, ме ачым эг бурджыка заводитлы...
Сійӧ гӧрд карандашӧн пасйис керкаводзлысь дзуглӧмъяссӧ да мем сетіс нӧшта бумага...
— Вӧч ещӧ ӧтчыд!
Кутан гижтыны тайӧс, кытчӧдз тӧлк оз босьт...
Мӧд копияыс менам артмис бурджыка, сӧмын ӧшиньыс артмис кильчӧ ӧдзӧс вылӧ.
Но мем эз кажитчы, мый керкаыс тыртӧм, и ме сійӧс овмӧді быдсяма пӧлӧс олысьяснас: ӧшиньяс дорын пукалісны кианыс вееръяса барыняяс, папироса кавалеръяс, а на пиысь ӧти, куритчытӧм морт, петкӧдліс ставныслы кузь нырсӧ.
Кильчӧ помын сулаліс извозчик да куйліс пон.
— Мыйла нӧ тэ бара пачкайтін?
— скӧрысь юаліс кӧзяин.
Ме сылы висьталі, мый йӧзтӧм керка — вывті гажтӧм, но сійӧ кутіс видчыны.
— Чӧрту ставсӧ тайӧс!
Кӧсъян кӧ велӧдчыны — велӧдчы!
А тайӧ — вильшасьӧм...
И кор меным, медбӧрын, удайтчис вӧчны керка фасадлысь оригиналвывса копия, сійӧ кӧзяинлы зэв воис сьӧлӧм вылас.
— Со, аддзан, кужӧмыд жӧ!
Тадзнад, пӧжалуй, ми регыд тэкӧд и прамӧй делӧӧдз воам...
И сетіс мем урок:
— Вӧч патералысь план: кыдзи сулалӧны жыръяс, кӧнӧсь ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс, кӧні мый сулалӧ.
Ме индавны нинӧм ог кут — вӧч ачыд.
Ме муні кухняӧ да думайтчи — мыйсянь заводитны?
Но та вылын и помасис менам гижтысян искусствоӧ велӧдчӧм...
Локтіс ме дінӧ старука кӧзяйка да лёк туналана юаліс:
— Гижтыны кӧсъян?
Менӧ юрсиӧд кватитӧмӧн сэтшӧма люкнитіс чужӧмӧс пызанӧ, мый ме дойді ассьым нырӧс да паръясӧс, а сійӧ чеччалігтыр косявліс чертёжӧс, пызан вылысь швыркнитіс инструментъяс да бокъясас кисӧ пуктӧмӧн, победнӧя кутіс горзыны:
— Налӧй, чӧртъяс!
Оз, тайӧ оз лӧсяв!
Медым бокӧвӧй уджаліс, а ӧтка вокӧс, рӧднӧй вирӧс, вӧтлыны!
Котӧрӧн локтіс кӧзяин, катовтіс сылӧн гӧтырыс, и лыбис йӧйталӧм: куимнаныс усьласисны мӧда-мӧд вылас, сьӧласисны, омлялісны, а тайӧ ставыс помасис сійӧн, мый, кор бабаяс мунісны бӧрдны, кӧзяин меным шуис:
— Тэ ӧні шыбитлы тайӧс ставсӧ, эн велӧдчы — ачыд аддзан, со мый артмӧ!
Мем жаль вӧлі сійӧ — сэтшӧм мудзӧм, вынтӧм да нэм кежлас пельтӧммӧдӧма бабаяс горзӧмӧн.
Ме и водзджык нин гӧгӧрволі, мый старука оз кӧсйы, медым ме велӧдчи, мем наросьнӧ мешайтӧ сыын.
Чертёж бердӧ пуксьытӧдз ме пыр юавлі сылысь:
— Уджыд абу?
Сійӧ букыштчӧмӧн вочавидзліс:
— Кор лоас — висьтала, тӧрчит пызан сайын, дурит, сійӧс тӧд...
И недыр мысти жӧ ыстывліс менӧ кытчӧкӧ либӧ шулывліс:
— Кутшӧма тэнад параднӧй постӧ чышкӧма?
Пельӧсъясас — тырыс ёг, бус!
Мун, чышкы...
Ме муні, видзӧдлі — бус эз вӧв.
— Тэ мекӧд споритан?
— горзіс сійӧ.
Ӧтчыд сійӧ киськаліс менсьым став чертёжъясӧс ырӧшӧн, мӧдысь пӧрӧдіс на вылӧ ӧбразъяс водзысь маслӧ тыра лампада,
— сійӧ вильшасис ичӧтик нывка моз, челядь мудерлунӧн да мудерлунсӧ дзебны челядьсяма кужтӧг.
Ни водзджык, ни бӧрын ме эг аддзывлы мортӧс, коді эськӧ сы моз жӧ ӧдйӧ да кокниа дӧзмыліс да сэтшӧм жӧ ёна радейтіс норасьны быдӧн вылӧ да быдторйысь.
Став йӧзыс да быдӧн радейтӧны норасьны, но тайӧс сійӧ вӧчис торъя наслаждайтчӧмӧн, быттьӧ сьыліс сьыланкыв.
Сылӧн писӧ радейтӧмыс вӧлі йӧйталӧм кодь, серам петкӧдліс да повзьӧдліс менӧ выннас, кодӧс ме эг вермы нимтыны мӧдног, кыдзи яр вынӧн.
Вӧвлі, асъя молитва бӧрын, сійӧ сувтас пач пристук вылӧ да, гырддзаяссӧ меддорса пӧлать пӧв вылӧ пуктӧмӧн, пӧся шӧпкӧдӧ:
— Случайнӧй тэ менам, ен сетӧмтор, менам пӧсь вирӧй, сӧстӧм, алмазнӧй, кокни евангельскӧй перӧ!
Узьӧ,
— узь, кагаӧй, мед пасьтӧдас тэнсьыд ловтӧ гажа вӧтӧн, мед вӧтӧ уськӧдчас тэд невеста, первой красавица, королевишна, озыр ныв, купеч ныв!
А тэнад вӧрӧгъяслы — чужлытӧг пӧдны, а другъясыдлы — овны налы сё арӧсӧдз, а нывъяс мед эськӧ тэ бӧрся — чукӧрӧн-чукӧрӧн, кыдзи уткаяс селезень бӧрся!
Менам кутчысьны вермытӧг серам петӧ: грубӧй да дыш Виктор дзик сизь кодь — сэтшӧм жӧ сера, ыджыд ныра, сэтшӧм жӧ ыръян да нинӧм гӧгӧрвотӧм.
Мамыслӧн шӧпкӧмыс мукӧддырйи садьмӧдліс сійӧс, и сійӧ унйывсьыс бормочитліс:
— Мунӧй ті чӧрту, мамӧ, мый ті сэні чушйӧдланныд веськыда менам нырвомӧ...
овны оз позь...
Мукӧддырйи сійӧ кывзысьӧмӧн лэччыліс пристук вылысь, сералігтыр:
— Но, узь, узь, узь...
лёк поз!
— Но вӧвлывлі и сідз: кокъясыс сылӧн кусыньтчывлісны, пач бокӧ шлапкысьӧмӧн, сійӧ, вомсӧ восьтӧмӧн, гораа ышловзьыліс, быттьӧ кывсӧ сотіс, и киссисны сотыштан кывъяс:
— Сі-идз?
Тайӧ тэ мамтӧ чӧрту мӧдӧдін, пеж лов!
Ок, тэ, менам войшӧрса яндысьӧм, проклятӧй жель, дявол тэнӧ ме пытшкӧ сюйис, сісьмыны эськӧ тэныд чужтӧдзыд!
Сійӧ шуаліс мисьтӧм кывъяс, коддзӧм уличавывса кывъяс — шуштӧм вӧлі кывны найӧс.
Сійӧ узьліс этша, инас ӧшйытӧг. Мукӧддырйиыс войнас кымынкӧ пӧв паччӧр вылысь лэччылӧмӧн, уськӧдчыліс диван вылӧ ме дінӧ да садьмӧдліс менӧ.
— Мый нӧ ті?
— Ланьт,
— юрбитігтыр, пемыдас кытчӧ кӧ видзӧдчигмоз шӧпкӧдіс сійӧ.
— Господьӧй...
Илья пророк...
Великомученица Варвара...
видз тӧдлытӧм смертьысь.
Дзӧран кинас сійӧ ӧзтыліс сись.
Сылӧн гӧгрӧс, нырсер мунӧм чужӧмыс зэлӧдчӧмӧн пӧльтчыліс руд синъясыс, тӧждысьӧмӧн мигайтігтыр, видзӧдісны пемыднас вежсьӧм кӧлуйяс вылӧ.
Кухня — ыджыд, но тыртӧма шкапъясӧн, сундукъясӧн, войнас сійӧ кажитчӧ ичӧтик.
Сэні гусьӧник олӧны тӧлысь югӧръяс, дрӧжжитӧ ӧбраз водзын куслытӧм лампадалӧн биторйыс, стенын йи нёньяс моз дзирдалӧны пуртъяс, джаджъясын — сьӧд скӧвӧрдаяс, кодъяслӧн кӧ синтӧм рожаяс.
Паччӧр вылысь старука лэччис виччысьӧмӧн, быттьӧ ю вадорсянь ваӧ да, кӧмтӧм кокъяснас шлёпкӧдігтыр, мунліс пельӧсӧ, кӧні помӧйяс кисьталан лӧкань весьтын ӧшаліс пеля мыссян доз, коді скодитӧ керыштӧм юр вылӧ сэн жӧ сулаліс ва тыра пельса.
Виньдалӧмӧн да ружтӧмӧн сійӧ юис ва, сэсся видзӧдліс ӧшиньӧд, стеклӧвывса кельыдлӧз узоръяса гыӧр пыр.
— Помилуй мя, боже, помилуй мя,
— шӧпкӧдӧмӧн корӧ сійӧ.
Мукӧддырйи, кусӧдас бисӧ, сувтас пидзӧсъяс вылас да кутас нора вашкӧдны:
— Коді менӧ радейтӧ, господьӧй, кодлы ме кола?
Паччӧр вылӧ кайӧм бӧрын труба ӧдзӧссӧ пернапасалӧм бӧрын, сійӧ видліс, топыда-ӧ куйлӧны юшкаясыс: кисӧ саӧсьтӧмӧн, сійӧ лёкысь видчис да кыдзкӧ друг унмовсис, быттьӧкӧ сійӧс дойдіс тыдавтӧм вын.
Кор ме вӧлі дӧзмӧма сы вылӧ, ме мӧвпалі: жаль, мый абу сы вылӧ гӧтрасьлӧма дед.
— Вот эськӧ йирыштіс жӧ тайӧ сійӧс!
Дай талы на эськӧ сюрис ӧрешки вылас.
Сійӧ ӧбӧдитліс менӧ тшӧкыда, но вӧвліны лунъяс, кор пӧльтчӧм важнӧй чужӧмыс сылӧн лолывлі жугыль, синъясыс тырліны синваӧн, и сійӧ зэв збыльпырысь шулывліс:
— Тэ чайтан — меным кокни?
Чужті челядьӧс, видзи, кокйылӧ сувтӧді — мый вылӧ?
Со — ола на ордын кухаркаӧн, лӧсьыд тайӧ меным!
Тайӧ вайис тӧдтӧм бабаӧс да сы вылӧ вежис ассьыс вирсӧ — тайӧ ӧмӧй лӧсьыд?
Но?
— Абу лӧсьыд,
— сьӧлӧмсянь шулывлі ме.
— Со ӧд?
Сійӧ и эм...
И сійӧ ньӧти яндысьтӧг заводитліс висьтавны монь йывсьыс.
— Вӧвлі ме сыкӧд пывсянын — аддзылі сійӧс!
Мый вылӧ ыштӧма.
Сэтшӧмъяс ӧмӧй красавицаяснас шусьӧны?..
Мужчинаяслысь нывбабаяс дінӧ относитчӧм йылысь сійӧ век висьтавліс шензьымӧн мисьтӧма: первойсӧ сылӧн сёрниясыс меын кыпӧдлісны зывӧктӧм, но регыд ме велалі найӧс кывзыны сюся, ыджыд интересӧн, тайӧ сёрнияссьыс кутшӧмкӧ сьӧктӧдан веськыдлун чувствуйтӧмӧн.
— Бабаыд, — вын, сійӧ асьсӧ енсӧ ылӧдӧма, со кыдзи!
— жунгис сійӧ, кипыдӧснас пызан пӧвйӧ тапкӧдігтыр.
— Ева вӧсна став йӧзыс адӧ мунӧны, вот и на!
Нывбаба вын йылысь сійӧ вермис висьтавны помтӧг, и мем пыр чайтсис, мый тайӧ сёрнияснас сійӧ кодӧскӧ кӧсйӧ повзьӧдны.
Ме медся нин эг вунӧд, мый «Ева — енмӧс ылӧдӧма».
Миян дорын сулаліс флигель, сэтшӧм жӧ керка кодь ыджыд.
Кык керкаса кӧкъямыс патера пиысь нёляс олісны офицеръяс, витӧдас — полкса поп.
Став дворыс вӧлі тырӧма денщикъясӧн, вестӧвӧйясӧн, на дорӧ волывлісны мыськасьысьяс, горничнӧйяс, кухаркаяс; став кухняясас дугдывтӧг мунісны романъяс да драмаяс, синваӧн, пинясьӧмӧн, тышкасьӧмӧн.
Тышкасисны салдатъяс мӧда-мӧдныскӧд, землекопъяскӧд, керкаса кӧзяин уджалысьяскӧд; нӧйтісны нывбабаясӧс.
Дворын помся пуис сійӧ, мый шусьӧ развратӧн, рӧспутничайтӧмӧн,
— здоровӧй зонъяслӧн зверьсяма, раммывтӧм тшыглун.
Тайӧ олӧмыс, коді тырӧма сьӧлӧмтӧ майыштӧдан чувствоӧн, вежӧрттӧм мучитчӧмӧн, победитысьяслӧн мисьтӧм ошйысьӧмӧн, подробнӧя да яндысьтӧг обсуждайтчывліс менам кӧзяеваӧн ӧбед, рытъя чай да ужын дырйи.
Старука пыр тӧдліс дворса став историясӧ да висьтавліс найӧс пӧся да на вылӧ радлӧмӧн.
Томыс кывзіс тайӧ висьтъяссӧ, пӧльтчӧм паръяснас чӧва нюмъялігтыр,
Виктор вак-вакӧн сераліс, а кӧзяин чукыртчылӧмӧн шуліс:
— Тырмас, мамӧ...
— Господи, и кывтӧ нин мем оз позь шуны!
— норасьліс висьталысь.
— Виктор ызйӧдліс сійӧс:
— Водзӧ, мамӧ, мый яндысьнысӧ!
Ставыс ӧд ас йӧз...
Ыджыд пиыс мам дінас относитчис зывӧктӧдан жалитӧмӧн, зільліс сыкӧд ӧткӧн не кольччыны, а тайӧ кӧ лолывліс, мамыс сійӧс тыртліс гӧтыр вылас норасьӧмъясӧн, да век нин корліс сьӧм.
Пиыс тэрмасьӧмӧн сюйыштліс сы киӧ шайт, куимӧс, кымынкӧ эзысь монета.
— Дзик прӧста ті, мамӧ, босьтанныд сьӧмтӧ, мем сійӧ абу жаль, а — дзик прӧста!
— Ме ӧд корысьяслы, ме — сись вылӧ, вичкоӧ...
— Но кутшӧм корысьяс нӧ сэн!
Викторсӧ бӧрын дзикӧдз ті тшыкӧданныд.
— Он радейт тэ воктӧ, ыджыд грек тэнӧ суас сыысь!
Сійӧ мунліс мам дінсьыс шенасигтыр.
Виктор мамыскӧд обращайтчывліс грубӧя, сералӧмӧн.
Сійӧ вӧлі вывті уна сёйӧ, кор тшыгъялас.
Вӧскресенняясӧ мамыс пӧжавліс кӧвдумъяс да пыр кымынкӧ штука дзебліс гырничӧ, гырничсӧ дзебліс диван улӧ, код вылын ме узьлі.
Виктор локтіс ӧбедня вылысь, перйыліс гырничсӧ да броткӧдчис:
— Эн вермы унджыксӧ, тувъяс-кӧзыръяс!
— А тэ ӧдйӧнджык жӧрит, мед оз аддзывны...
— Ме наросьнӧ висьтала, кыдзи тэ меным кӧвдумъястӧ гусявлан, балябӧжад вилки!
Ӧтчыд ме гырничсӧ перйи да кӧвдум гоз сёйи,
— Виктор таысь менӧ нӧйтіс.
Сійӧ эз радейтлы менӧ сідзжӧ, кыдзи и ме сійӧс, смекайтчис ме вылын, заставитліс луннас куимысь весавны сылысь сапӧгъяссӧ, а пӧлатьӧ узьны водігӧн костӧдліс пӧвъяссӧ да щельӧдыс сьӧлавліс, менам юрӧ веськавны зільӧмӧн.
Колӧ лоны, воксӧ кылбӧритӧм ради, коді тшӧкыда шулывліс «зверьяс-курӧгъяс», Виктор сідзжӧ шуаліс поговоркаяс, но ставныс найӧ вӧліны шензьымӧн лӧсявтӧмӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь.
— Мамӧ — <rus>кругом направо!</rus>
— кӧні менам носкиӧй?
Сійӧ менӧ тыртліс глупӧй юасьӧмъясӧн:
— Алёшка, висьтав: мыйла гижсьӧ лӧзоват, а шусьӧ кузовӧн?
Мыйла шуӧны кӧлӧкӧл, а оз пӧлӧс пӧл?
Мыйла — пу бердӧ, а оз кӧн берда?
Мем эз во сьӧлӧм вылӧ ставныслӧн налӧн сёрни моданыс; бабушкалӧн да дедлӧн мича кыв вылын воспитайтӧм, ме первойсӧ ог вӧлі гӧгӧрво йитны позьтӧм сэтшӧм кывчукӧръяс, кыдзи «ужаснӧ тешкодь», «кувтӧдз кӧсъя сёйны», «страшнӧ гажа», ме чайтлі, мый тешкодьыс оз вермы лоны ужаснӧ, гажаыс — абу страшнӧ, и став йӧзыс сёйӧны пӧшти кулан лунӧдзыс.
Ме налысь юавлі:
— Позьӧ ӧмӧй сідзсӧ шуны?
Найӧ видчылісны:
— Кутшӧм велӧдысь, висьталӧй!
Вот — пельтӧ нетшкыны...
Но и «пельтӧ нетшкыны» мем кажитчис нелючкиӧн: нетшкыны позьӧ турунъяс, дзоридзьяс, ӧрешкияс.
Найӧ заводитлісны мем докажитны, мый пельястӧ сідзжӧ позьӧ нетшкыны, но тайӧ эз убедитлы менӧ, и ме нимкодясьӧмӧн шулі:
— Кӧть мый, а пельястӧ оз нетшкыны!
Синвежысьыс да пеж яндысьтӧмлуныс гӧгӧрын вӧлі сэтшӧм уна — артыштны позьтӧм унджык, «публичнӧй керкаясӧн» да «шляйтчысь нывъясӧн» тырӧм Кунавин улича вылын серти.
Кунавинын няйт да синвежысь саяс кыліс мыйкӧ няйтыслысь да синвежысьыслысь быть колӧмсӧ петкӧдлысь: сьӧкыд, тшыг нисьӧ пӧт олӧм, сьӧкыд удж.
Тані олісны пӧта да кокниа, уджсӧ вежис гӧгӧрвотӧм, ковтӧм жуӧм да жӧдзӧм.
И став вылас тані куйліс кутшӧмкӧ курыд, эльтчысь шог.
Ме олі омӧля, но нӧшта на лёкджыка ме чувствуйті ачымӧс, кор ме ордӧ воліс гӧститны бабушка.
Сійӧ пырліс керкасайса кильчӧӧд, кухняӧ пыригӧн юрбитіс ӧбразъяс вылӧ, сэсся косвыйӧныс копыртчыліс ичӧт чойыслы, и тайӧ копыртчылӧмыс уна пудъя из моз кусыньтіс менӧ, пӧдтіс.
— А, тайӧ тэ, Акулина,
— бабушкаӧс небрежнӧя да кӧдзыда встречайтліс менам кӧзяйка.
Ме эг тӧд бабушкаӧс: паръяссӧ неуна топӧдӧмӧн, тӧдтӧм выйӧдз ставнас чужӧмсӧ вежӧмӧн, сійӧ гусьӧник пуксьыліс ӧдзӧс дорса скамья вылӧ, помӧйяс тыра лӧкань дорӧ, да чӧв оліс, быттьӧ мыжа, чойыслы юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс ньӧжйӧник, раминика.
Тайӧ мучитіс менӧ, и ме скӧрысь шуи:
— Мый нӧ тэ, кытчӧ пуксин?
Меліа меным мигнитӧмӧн, сійӧ внушитігмоз шыасис.
— А тэ ланьт, тэ тані абу кӧзяин!
— Сійӧ век кытчӧ оз ков сюйсьӧ, нӧйт кӧть вид сійӧс, — кутіс норасьны кӧзяйка.
Сійӧ унаысь лёк вылӧ радлӧмӧн чойыслысь юавліс:
— Мый, Акулина, корысь кодя олан?
— Ыджыд тай шог...
— Нинӧм — абу шог, яндысьӧмыд кӧ бырӧ.
— Висьталӧны — христос пӧ милӧстинаӧн жӧ овлӧма...
— Бӧлбанъяс тайӧс висьталӧны, еретникъяс, а тэ, пӧрысь выжыв, кывзан!
Христос — абу корысь, а ен пи, сійӧ воас, шуӧма, славаӧн судитны ловъяясӧс да кулӧмаясӧс — и кулӧмъясӧс помнит!
Сыысь он дзебсьы, мамушка, кӧть помӧдз сотчан...
Сійӧ тэнӧ Василийыдкӧд накажитас асланыд ыджыдӧ пуксьӧмысь, ме ради, кыдзи ме, вӧлі, отсӧг корлывла тіянлысь, озыръяслысь...
— Ме тай мый верми отсавлі тэныд,
— веськодя пырысь висьтавліс бабушка.
— А господь миянӧс накажитіс нин, тэ тӧдан...
— Этша тіянлы!
Этша...
Чойыс дыр пилитіс да суис бабушкаӧс аслас мудзлытӧм кывнас, а ме кывзі сылысь лёкысь чилзӧмсӧ да шогсьӧмӧн мӧвпалі: кыдзи вермӧ бабушка терпитны тайӧс?
И эг радейтлы ме сійӧс сэтшӧм минутъясас.
Петліс жырйысь том кӧзяйка, бурпырысь гогйӧдліс юрнас бабушкалы.
— Локтӧй столӧвӧяс, нинӧм, локтӧй!
Чойыс бабушкалы горзіс:
— Коктӧ чышкы, деревенщина, нюр вылӧ стрӧитӧмтор!
Кӧзяин бабушкаӧс встречайтліс гажаа:
— А, премудрӧй Акулина, кыдзи овлан?
Старик Кашириныс лолалӧ на?
Бабушка сылы нюмъяліс аслас сьӧлӧмсянь нюмдӧмӧн.
— Пыр пессян, уджалан?
— Пыр на уджала!
Арестант моз.
Сыкӧд бабушка сёрнитіс меліа да бура, но — кыдзи ыджыдджык.
Мукӧддырйи кӧзяин казьтывліс менсьым мамӧс:
— Да-а, Варвара Васильевна...
Кутшӧм нывбаба вӧлі — багатыр, а?
Сылӧн гӧтырыс шыасьліс бабушка дінӧ да сюйыштіс кыв.
— Помнитанныд, ме сылы тальма козьнавлі, сьӧдӧс, шӧвкӧс, стеклярусӧн?
— Кыдз жӧ...
— Дзик на выль тальма вӧлі...
— Да-а,
— бормочитіс кӧзяин,
— тальма, тальма, а олӧмыс — шельма!
— Мый тэ тайӧ висьталан?
— подозрительнӧя юаліс сылысь гӧтырыс.
— Ме?
Сідз...
Гажа лунъяс кольӧны, бур йӧз мунӧны...
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла тэ тайӧс?
— тӧждысьліс кӧзяйка.
А сэсся бабушкаӧс нуӧдасны видзӧдлыны пуз чужӧм кагаӧс, ме пызан вылысь идрала няйт чайнӧй дозмук, а кӧзяин мем гусьӧник да думайтсьӧмӧн шуӧ:
— Бур старука, тэнад бабушкаыд...
Ме зэв здӧвӧльӧн сылы тайӧ кывъясысь, а бабушкакӧд аскежысь колигӧн, сылы норпырысь шуала:
— Мыйла тэ татчӧ волывлан, мыйла?
Ӧд тэ аддзан кутшӧмӧсь найӧ...
— Ок, Алёша, ставсӧ ме аддза,
— чудеснӧй чужӧм вылас шань серамбанӧн ме вылӧ видзӧдігтыр вочавидзӧ сійӧ, и мем лоӧ яндзим: но, дерт, жӧ, сійӧ ставсӧ аддзӧ, ставсӧ тӧдӧ, тӧдӧ и сійӧс, мый вӧчсьӧ ме пытшкын тайӧ минутнас.
Виччысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, оз-ӧ кодкӧ лок, сійӧ кутлӧ менӧ, сьӧлӧмсяньыс шуаліг:
— Эг эськӧ ме лок татчӧ, эн кӧ тэ вӧв тані,
— мыйла найӧ меным?
Да дедушкаыд висьмис, матӧвои ме сыкӧд, эг уджав, сьӧмыд менам абу...
А пиӧй, Микайлӧ, Сашасӧ вӧтліс, вердны-юктавны колӧ сійӧс.
Найӧ кӧсйысьлісны тэысь квайт шайтӧн во сетны, вот ме и мӧвпалі — оз-ӧ кӧть чӧлкӧвӧй сетны?
Тэ ӧд во джын кымын нин олін...
— И мем пельӧ вашкӧдӧ:
— Найӧ тшӧктісны тэнӧ ёсьтӧдлыштны, видны, некодлысь пӧ он кывзысь, шуӧны.
Тэ эськӧ кӧть, муса пиӧй, олыштін на ордын, во кык терпитыштін, ёнмытӧдзыд!
Терпитышт, а?
Ме кӧсйыси терпитны.
Сійӧ вывті сьӧкыд.
Менӧ пӧдтӧ тайӧ олӧмыс, — корысялӧм, шог, ставыс суетаын кынӧмпӧт вӧсна, и ме ола вӧтӧн моз.
Мукӧддырйи менам мӧвпавсьӧ — колӧ пышйыны.
Но сулалӧ ӧкаяннӧй тӧв, войяснас омлялӧны турӧбъяс, чардакын чушкӧ тӧв, ратшкакылӧны кӧдзыдӧн топӧдӧм трӧпилӧяс, — кытчӧ пышъян?
Гуляйтны менӧ эз лэдзлыны, да и некор вӧлі гуляйтнысӧ: тӧвся дженьыдик луныс керка пытшса суетаын кольлі кутны позьтӧм ӧдйӧ.
Но вичкоӧ ветлыны мем колӧ вӧлі быть; субӧтаясӧ — сеношнаӧ, праздникъясӧ — сёр ӧбедняӧ.
Мем сьӧлӧм вылӧ воліс вӧвлыны вичкоясын; кытчӧкӧ пельӧсӧ сувтӧмӧн, кӧні личыдджык да пемыдджык, ме радейтлі ылысянь видзӧдны кӧнӧстас вылӧ — сиська би улас найӧ быттьӧкӧ сылӧны, амвонлӧн рудов из джодж вылӧ сук зарни шоръясӧн визувтӧмӧн: ньӧжйӧник вӧрӧдчӧны ӧбразъяслӧн пемыд фигураясыс, гажаа дзӧрӧ сар ӧдзӧсса зарни прошви, сись биюгӧръясыс зарни мазіяс моз ӧшӧдчӧмаӧсь лӧзов сынӧдӧ, а нывбабаяслӧн да нывъяслӧн юръясыс дзоридзьяс кодьӧсь.
Гӧгӧр ставыс лӧсьыда йитчӧма хор сьылӧмкӧд, ставыс олӧ мойдкывса тешкодь олӧмӧн, вичкоыс ставнас потан моз ньӧжйӧник катласьӧ — катласьӧ сир кодь сук да пемыд тыртӧминын.
Мукӧддырйиыс мем кажитчис, мый вичкоыс пыдӧ вӧйӧма ты пытшкӧ, мусьыс дзебсьӧма, медым овны аслыспӧлӧс, нинӧм вылӧ скодиттӧм олӧмӧн.
Тыдалӧ, татшӧм чувствосӧ меын чужтіс бабушкалӧн Китеж кар йылысь висьтыс, и ме тшӧкыда, став ас гӧгӧрсакӧд ӧтлаын унйылысь сунтшыкасиг, хор сьылӧмӧн, молитваяс шӧпкӧдӧмӧн, йӧзлӧн ышлолалӧмӧн унмовсьӧдӧм, аслым шуавлі сьыланкыв кодь, шуштӧм висьт:
— Кытшалісны со татара — ӧкаяннӧйяс
Асланыс тайнӧ пеж силаӧн,
Кытшалісны найӧ Китеж-кар,
Заутренньӧ дыр, асъя рӧмыдын.
Ой ли, господь енмӧй дай
Пресвятая богородица!
Отсалӧй жӧ ті аслад рабъяслы,
Помӧдз сулавны асъя службасӧ,
Помӧдз кывзыны вежа писанньӧ!
Ой, эн сетӧй лёк татаринлы
Святӧй вичко вылын теш вӧчны
Гӧтыр-нывъясӧс — срамитӧм вылӧ,
Посни челядьӧс — сералӧм вылӧ,
Пӧрысь войтырӧс лютӧй смерть вылӧ!
А кор кыліс тайӧ господь Саваоф,
Дай кыліс тшӧтш богородица
Йӧзлысь тайӧ нора кевмысьӧм,
Христианскӧй сьӧлӧм шогъяссӧ.
И сэк шуис господь Саваоф
Аслас Михайлӧ Архангеллы:
— Нолтӧ ветлы жӧ вай, Михайлӧ,
Пыркнит мусӧ Китеж кар улысь,
Вӧйт тэ Китеж джуджыд ты пытшкӧ;
Мед сэн йӧзыс кевмиг нуасны
Ньӧти шойччытӧг, ни мудз тӧдтӧг
Заутреннясянь да всенощнаӧдз
Святӧй вичколысь став службасӧ
Во веки дай века веков!
Сійӧ воясӧ ме вӧлі тырӧма бабушка кывбуръясӧн, кыдзи маӧн улей; кажитчӧ, ме мӧвпалі и найӧ форма йылысь.
Вичкоын ме эг юрбитлы,
— лӧсьыдтӧм вӧлі бабушка ен водзын шуавны дедлысь скӧр молитваяссӧ да бӧрдӧдысь псаломъяссӧ; ме вӧлі уверен, мый бабушка енлы тайӧ оз вермы сьӧлӧм вылас воны, сідзжӧ кыдз эз во сьӧлӧм вылӧ меным, да сэтчӧ жӧ найӧс печатайтӧмаӧсь небӧгъясӧ,
— сідзкӧ, енмыс найӧс наизусть нин тӧдӧ, кыдзи и став велӧдчӧм йӧз.
Сы вӧсна, вичкоын, сійӧ минутъясӧ, кор сьӧлӧм топаліс мыйкӧ йылысь курыд шогӧн, либӧ кор сійӧс йирисны да гыжъялісны кольӧм лунся ичӧтик ӧбидаяс, ме зільлі лӧсьӧдны ассьым молитваяс: сулаліс сӧмын мӧвпыштны аслам гажтӧм ӧлӧм йылысь — асьныс, ыджыд вын пуктытӧг, кывъяс тэчсисны норасьӧмъяс:
Енмӧй, господьӧй — гажтӧм кажитчӧ!
Кӧть нин ӧдйӧджык мед быдми ме!
А то,
— бурджык нин кӧть джагӧдча.
Прӧстит, енмӧй — овны сьӧкыд зэв!
Велӧдчӧмысь — юрӧ нем оз сюртчы
Чӧртлӧн акань, пӧрысь баб Матрена
Пыр ме вылӧ кӧин моз увтчӧ,
И олӧм менам — сола вывті ёна!
Ассьым уна молитва и ӧні на ме помнита,
— челядь дырся вежӧрлӧн уджыс сьӧлӧмад пуксьӧ вывті джуджыд тшупӧдъясӧн — тшӧкыда найӧ оз бурдны нэм чӧжыд.
Вичкоын вӧлі лӧсьыд, ме сэн шойччи сідзжӧ, кыдзи вӧрын да луд вылын.
Ичӧтик сьӧлӧм, коді тӧдса уна обидаяскӧд да коді пачкайтӧма лёк, пеж олӧмнас, ойдлывліс, гӧгӧрвотӧм, пӧсь мечтаясӧн.
Но ме вичкоӧ ветлывлі сӧмын ёна кӧдзыдъяс дырйи, либӧ кор кар кузя лёкысь шыбласис турӧб, кор кажитчӧ, мый енэжыс кынмӧма, тӧвныр сійӧс пӧртӧма лым кымӧръясӧ, и муыс, сідзжӧ толаяс улын кын, некор нин оз мездыв, оз ловзьыв.
Лӧнь войясӧ мем ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воліс ветлӧдлыны кар кузя, уличаысь уличаӧ, медся лӧнь пельӧсъясӧ пыравлӧмӧн.
Вӧвлі, мунан — быттьӧ бордъяс вылын лэбзян: ӧтнад, кыдзи енэжын тӧлысь; тэ водзвылын кыссьӧ тэнад вуджӧрыд, кусӧдӧ лым вывсьыс югӧр киньяссӧ, тешкодя кавшасьӧ тумбаясӧ, заборъясӧ.
Улича шӧрӧд восьлалӧ войся стӧрӧж, киас сяргана, ыджыд тулупа, сыкӧд орччӧн — нетшкысьӧ пон.
Укшаль мортыс дзик пончом кодь,
— сійӧ петӧма дворсьыс да мунӧ улича кузя, код тӧдас кытчӧ, а дӧзмӧм понйыс — сы бӧрся.
Мукӧддырйи паныдасясны весел барышняяс да кавалеръяс — ме мӧвпала, мый найӧ сідзжӧ пышйӧмаӧсь сеношнаысь.
Кадъясӧ, югдӧдӧм ӧшинь форточкаяс пыр, сӧстӧм воздукӧ киссьӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дукъяс — вӧсньыдикӧсь, тӧдтӧмӧсь, кодъяс петкӧдлӧны мӧд пӧлӧс, меӧн тӧдтӧм олӧм; сулалан ӧшинь весьтын, и исасьыштӧм, кывзысьыштӧм бӧрын, казялан: кутшӧм тайӧ олӧмыс, кутшӧм али йӧз олӧны тайӧ керкаас?
Сеношна, а найӧ — гажаа ызгӧны, сералӧны, ворсӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс гитараяс вылын, форточкаысь сука визувтӧ ыргӧн сутугалӧн брунгӧмыс.
Медся ёна менӧ интересуйтіс ӧти судта ляпкыдик керка, коді сулаліс йӧзтӧм — Тихоновскӧй да Мартыновскӧй — уличаяс пельӧсын.
Ме веськалі сэтчӧ тӧлыся войӧ, шондӧдігӧн нин, видзӧпырӧм лунъясӧдз; ӧшиньса нёль пельӧса форточкаӧд, шоныд руыскӧд ӧттшӧтш, ывлаӧ петіс кывлытӧм шы, быттьӧ кодкӧ, вывті ён да мелі, сьыліс вомсӧ тупкӧмӧн; кывъясыс мем оз вӧлі кывны, но сьыланкывйыс мем кажитчис шензьӧдмӧн тӧдсаӧн да гӧгӧрвоанаӧн, кӧть и сійӧс кывзынысӧ мешайтіс струналӧн брунгӧмыс, сьыланкывлысь визувтӧмсӧ помся торкалӧмӧн.
Ме пукси тумба вылӧ, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ ворсӧны кутшӧмкӧ чудеснӧй вына да терпитны позьтӧм скрипка вылын. Кывзыны сійӧс пӧшти доймана вӧлі.
Мукӧддырйи сійӧ сьыліс сэтшӧм вынӧн, мый — кажитчис — керкаыс ставнас дрӧжжитӧ, а ӧшиньясын стеклӧясыс зёлякылӧны.
Вевт вылысь вияліс ва, менам синъясысь сідзжӧ кутісны тёпкыны синва войтъяс.
Тӧдлытӧг локтіс войся стӧрӧж да тойыштіс менӧ тумба вылысь, юаліс:
— Тэ мый тан тӧрчитан?
— Музыка,
— висьталі ме.
— Да кӧть мый!
Мун...
Ме котӧрӧн кытшовті квартал гӧгӧр, бӧр локті ӧшинь улӧ, но керкаын эз нин ворсны, форточкаӧд ывлавылӧ петіс гажа зык, и тайӧ некутшӧма эз мун нор музыка вылӧ, быттьӧкӧ сійӧс ме кывлі вӧтӧн.
Пӧшти быд субӧтаӧ ме куті котӧртлыны тайӧ керка дорас, но сӧмын ӧтчыд тулыснас, бара кылі сэтысь виолончель шы — сійӧ ворсіс пӧшти помся войшӧркадӧдз; кор ме бӧр локті гортӧ, менӧ нӧйтісны.
Тӧвся кодзувъяс улын карса тыртӧм уличаяс пӧвсӧд войся прогулкаяс менӧ ёна озырмӧдісны.
Ме наросьнӧ бӧрйи кар шӧрсянь ылысджык уличаяс: каршӧрса уличаяс вылын вӧлі уна пӧнар, менӧ вермисны казявны кӧзяевалӧн тӧдсаяс.
Сэки эськӧ кӧзяева тӧдмалісны, мый ме сеношнаяс дырйи гуляйта.
Мешайтісны кодъюраяс, городовӧйяс да «шляйтчысь» нывъяс; а бокиса уличаяс вылын позьӧ вӧлі видзӧдны улыс судта ӧшиньясӧ, найӧ кӧ абу ёна гыӧртӧмаӧсь да абу занавесалӧмаӧсь пытшкӧссяньыс.
Унапӧлӧс серпасъяс петкӧдлісны мем тайӧ ӧшиньясыс: ме аддзывлі, кыдзи йӧзыс юрбитӧны, окасьӧны, косясьӧны, ворсӧны картіӧн, тӧждысьӧмӧн да шытӧг тӧлкуйтӧны.
Ме водзын, быттьӧ кӧпейкаа панорамаын, кыссис черияслӧн кодь немӧй олӧм.
Ме аддзылі пӧдвалысь, пызан сайысь, кык нывбабаӧс — томиникӧс да олӧмаджыкӧс; налы паныдӧн пукаліс кузь юрсиа гимназист да кинас шенасьӧмӧн налы лыддис небӧг.
Томыс кывзіс синкымъяссӧ букыштӧмӧн, улӧс бӧр вылас лэччысьӧмӧн; а олӧмаджыкыс — вӧсньыдик да мича юрсиа — друг тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас, сылӧн пельпомъясыс кутісны дрӧжжитны, гимназист швыркнитіс небӧгсӧ, а кор томыс, кок йылас сувтӧм бӧрын, пышйис — гимназист уськӧдчис пидзӧс вылас мича юрсиаыс водзӧ да кутіс окавны сылысь кисӧ.
Мӧд ӧшиньысь ме видзӧді, кыдзи ыджыд тошка морт, аслас пидзӧс вылӧ гӧрд ковтаа нывбабаӧс пуксьӧдӧмӧн, кагаӧс моз качайтіс сійӧс да, тыдалӧ, мыйкӧ сьыліс, вомсӧ паськыда восьтавлӧмӧн, синъяссӧ кылӧдӧмӧн.
Нывбаба ставнас дрӧжжитіс серамла, мышку вылас шыбытчывліс, кокъяснас чужъясьӧмӧн, мӧдыс веськӧдіс сійӧс да бара заводитіс сьывны, и нывбабаыс бара жӧ сераліс.
Ме дыр на вылӧ видзӧді да муні, кор казялі, мый найӧ заптысьӧмаӧсь гажлунӧн войбыд кежлӧ.
Уна татшӧм сяма серпасъяс колины нэм кежлӧ менам паметьӧ, да тшӧкыда, найӧн ылалӧмӧн, ме сёрмывлі гортӧ.
Кӧзяевалысь тайӧ кыпӧдліс подозрение, и найӧ юасьлісны менсьым:
— Кутшӧм вичкоын вӧлін?
Кутшӧм поп сьыліс?
Найӧ тӧдісны карысь став попъяссӧ, тӧдісны, кор кутшӧм евангелие лыддьӧны, — тӧдісны ставсӧ — налы вӧлі кокни кыйны менӧ пӧръясьӧмын.
Кыкнан нывбабаыс кевмысисны менам дедлӧн скӧр енлы,
— енлы, коді требуйтіс, медым сы дінӧ шыасисны полӧмӧн; сылӧн нимыс пыр вӧлі нывбабаяс вомын,
— весиг пинясиганыс найӧ мӧда-мӧдныслы грӧзитлісны:
— Энлы!
Енмыс тэнӧ накажитас, сійӧ тэнӧ кокыльтас пежӧс!..
Старука ыджыдвидз дырйи первой вежонся вежалунӧ пыр пӧжавліс кӧвдумъяс, а найӧ век сотчывлісны сылӧн; биысь гӧрдӧдӧмла, сійӧ лёкысь горзыліс:
— А, чӧртъясыс мед тэнӧ нӧбаласны...
И друг, скӧвӧрдасӧ исалыштӧм бӧрын, сьӧдӧдіс, скӧвӧрдасӧ швачнитіс джоджӧ да кутіс омлявны.
— Ба-атюшки, скӧвӧрдаыс ӧд уллюнъя, пежыд, эг ӧд ме сійӧс сотлы сӧстӧм выльлуннад, го-осподьӧй!
Сувтіс пидзӧс вылас да сувтӧмӧн корис:
— Господьӧй-батюшкоӧй, прӧстит менӧ, ӧкаяннӧйӧс, тэнад страстьяс радиыд!
Эн мыжды, господьӧй, пӧрысь йӧйӧс...
Пӧжалӧм кӧвдумъяссӧ сетісны понлы, скӧвӧрдасӧ ӧжӧгайтісны, а моньыс мӧдіс энькасӧ кӧритны:
— Ті весиг видз дырйи уллюнъя скӧвӧрда вылын пӧжасяд...
Найӧ ассьыныс еннысӧ крукыштлісны керка пытшса быд ичӧтик торйӧ, асланыс ичӧтик олӧм быд пельӧсӧ, — таысь гӧлиник олӧмыс босьтліс ортсыса тӧдчанлун да важность, чайтліс высшӧй вынлы быд часся служитӧмӧн.
Тайӧ гажтӧминик пустякъясӧ енмӧс казьтыштлӧмыс пӧдтіс менӧ, и мырдӧн ме видзӧдчи пельӧсъясӧ, ачымӧс кодкӧ надзор улын чувствуйтӧмӧн, а войяснас менӧ кӧдзыд кымӧрӧн тубыртліс полӧм,
— сійӧ петліс кухня пельӧссянь, кӧні пемыд ӧбразъяс водзын сотчис куслытӧм лампада.
Джаджкӧд орччӧн — ыджыд ӧшинь, кык рама, кодъясӧс торйӧдӧма стойкаӧн; пыдӧстӧм, лӧз тыртӧмин видзӧдчӧ ӧшиньӧ, кажитчӧ, мый керкаыс, кухняыс, ме — ставыс ӧшалӧ тайӧ тыртӧмин дорас, и другджык кӧ вӧрзьӧдчыны, ставыс нетшыштчас лӧзов, кӧдзыд розьӧ да лэбзяс кытчӧкӧ кодзувъяс пӧлӧн, шыч ни рач лӧньын, шумтӧг, кыдзи вӧйӧ ваӧ шыбытӧм из.
Дыр ме куйлі вӧрзьӧдчытӧг, мӧдар бок вылӧ бергӧдчыны полӧмӧн, олӧмлысь страшнӧй пом виччысьӧмӧн.
Ог помнит, кыдз ме мыні тайӧ полӧмсьыс, но ме мыні регыд; тӧдӧмысь, мем таын отсаліс бабушкалӧн бур енмыс, и ме думайта, мый сэк нин чувствуйті прӧстӧй збыльторсӧ: ме нинӧм на лёкторсӧ эг вӧчлы, мыжтӧг накажитны менӧ — абу закон серти, а йӧз грекъяс вӧсна ме ог кывкут.
Гуляйтлі ме и ӧбедняяс, медсясӧ тулысын,
— сылӧн венны позьтӧм вынъясыс менӧ мырдӧн эз лэдзны вичкоӧ.
Мем кӧ сись вылӧ сетлісны сизим ур — тайӧ дзикӧдз нин воштыліс менӧ: ме ньӧблі шегъяс, ӧбедня чӧж ворслі да век нин сёрмывлі гортӧ.
А ӧтчыд ме сюсьмӧдчи ворссьыны быдса гривенник, кодӧс мем сетлісны кодрасьӧм вылӧ да прӧскур вылӧ, сы вӧсна ковмис нин прӧскурсӧ йӧзлысь гусявны блюд вылысь, кодӧс дьячок петкӧдіс алтарсьыс.
Вывті окота вӧлі ворсны, да ме дурмытӧдз кысси ворсӧмӧ.
Вӧлі тырмымӧн пельк, вына да регыд шедӧді матыса уличаяс вылын шегйӧн, шарӧн да городкиӧн ворсӧм кузя ворсысьяслысь слава.
Ыджыдвидз дырйи менӧ заставитісны даръясьны, и вот ме муна висьтасьны миян сусед, отец Доримедонт Покровский дорӧ.
Ме сійӧс лыдди суров мортӧн да унаторйӧн ме вӧлі грека тшук сы водзын: изъясӧн жуглі сы садйысь беседкасӧ, лӧгалі сы челядькӧд, да вообще сійӧ вермис казьтыштлыны меным, сылы сьӧлӧм вылас вотӧм уна поступокъяс.
Тайӧ менӧ вывті тревожитіс, и кор ме сулалі гӧлиник вичкоын, висьтасьны ӧчеред виччысиг, — менам сьӧлӧмӧй тіралӧмӧн ёпкис.
Но отец Доримедонт менӧ встретитіс мелі кывъяса горӧдчӧмӧн:
— А, сусед...
Но, сувт пидзӧс вылад!
Мыйысь грека?
Сійӧ менсьым юрӧс вевттис сьӧкыд бархатӧн, ме пӧда вӧлі сись да ладан дуксьыс, сёрнитны вӧлі сьӧкыд да эз кӧсйыссьы.
— Ассьыд ыджыдджыкъяслысь кывзысян?
— Ог.
— Шу — грека!
Ас тӧдлытӧг ме крапкӧбті:
— Прӧскуръяс гусявлі.
— Тайӧ — кыдзи нӧ?
Кӧні?
— юаліс поп, мӧвпыштӧм бӧрын да тэрмасьтӧг.
— Трех святитель ордысь, Покров ордысь, Микӧла ордысь...
— Но-но, став вичкосьыс...
Тайӧ, зон, абу бур, грек — гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
— Шу — грека!
Мисьтӧм чужӧм.
Гусясьӧмыд, медым сёйны?
— Кор — сёйны, а то — шегъясигӧн ворсся сьӧмӧс, а прӧскурсӧ колӧ гортӧ вайны, ме и гусяла...
Отец Доримедонт заводитіс мыйкӧ вашкӧдны, гӧгӧрвотӧма да мудзӧмӧн, сэсся нӧшта сетіс кымынкӧ вопрос да друг стрӧга юаліс:
— Эн-ӧ лыддьыв подпольнӧй изданиеа небӧгъяс?
Ме, дерт, эг гӧгӧрво вопроссӧ да выль пӧв юалі:
— Мый?
— Эн-ӧ лыддьыв запрещеннӧй небӧгъяс.
— Эг, некутшӧмӧс...
— Тэнад грекъясыд прӧстмӧны тэныд...
Сувт!
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі сылы чужӧмас — сійӧ кажитчис думайтсьӧмӧн да бурӧн.
Мем эз вӧв лӧсьыд, яндзим: менӧ висьтасьны мӧдӧдігӧн кӧзяева сы йылысь висьтавлісны повзьӧдлӧмӧн, менӧ став грекъясысь честнӧя каитчыны убедитіг.
— Ме тіян беседкаӧ изъясӧн лыйлі,
— висьталі ме.
Поп лэптіс юрсӧ да шуис:
— И сійӧ абу бур!
Мун...
— И понйыдлы лыйлі...
— Водзӧ!
— чукӧстіс отец Доримедонт, ме пӧлӧн видзӧдӧмӧн.
Ме муні, ачымӧс чувствуйті ылӧдӧмаӧн да ӧбӧдитӧмаӧн: сэтшӧма зэлӧдчи висьтасьӧмысь полӧмла, а ставыс артмис эз страшнӧя да весиг эз интереснӧя.
Сӧмын интереснӧйджык вӧлі меӧн тӧдтӧм небӧгъяс йылысь юалӧм, ме тӧдвылӧ уськӧді гимназистӧс, коді пӧдвалын нывбабаяслы лыддис небӧг, и тӧдӧ уськӧді «Бур делӧӧс»,
— сылӧн сідзжӧ вӧлі уна сьӧд небӧг, кызӧсь, гӧгӧрвотӧм серпасъясӧн.
Мӧд луннас мем сетісны дас вит ур да менӧ мӧдӧдісны даръясьны.
Ыджыдлун вӧлі сёрӧн, лымйыс важӧн нин сыліс, уличаяс косьмисны, туйяс вылын тшыналіс бус: луныс вӧлі шондіа, гажа.
Вичко ӧграда дорын ышмӧмӧн ворсіс бабкиӧн мастерӧвӧйяслӧн ыджыд компание: ме думышті, мый удита на даръясьны, да ворсысьяслы вӧзйыси:
— Примитӧй менӧ!
— Ворсны пырӧмысь кӧпейка,
— збоя висьталіс письтиӧсь да рыжӧй морт.
Но ме не омӧльджыка гордӧя шуи:
— Куимӧс шуйгавывсянь мӧд гоз улӧ.
— Сьӧмтӧ сконӧ!
И заводитчис ворсӧм!
Ме вежи дас вит ураӧс, куим ур пукті кузь кокын гоз бабкиулӧ; коді инмас тайӧ гозйӧ — босьтас сьӧм, а оз инмы — ме босьта сысянь куим ур.
Менам шуд вылӧ кыкӧн меститчыны менам сьӧмӧ — и кыкнаныс эз веськавны,
— ме вои квайт ур гырысьяслысь, мужикъяслысь.
Тайӧ зэв ышӧдіс менӧ...
Но ворсысьяс пиысь кодкӧ шуис:
— Видзӧдӧй сы бӧрся, ребята, а то сійӧ пышъяс воӧм сьӧмнас...
Сэн ме дӧзмышті да скӧрмӧмӧн висьталі, быттьӧ шарганӧ кучки:
— Ӧкмыс ур шуйгаладорса гоз улӧ!
Но, ворсысьяслысь тайӧ эз кыпӧд тӧдчана впечатление, сӧмын менам арлыда кутшӧмкӧ детинка горӧдіс, ӧлӧдӧмӧн:
— Видзӧдӧй,
— сійӧ шуда, тайӧ Звездинкаысь чертёжник, ме тӧда сійӧс!
Косіньдзи мастерӧвӧй, дук сертиыс кучиквӧчысь, лёкысь шуис:
— Чӧртпи?
Бу-урр...
Печикнас метитчӧмӧн сійӧ меткӧя уськӧдіс меӧн пуктӧм сконӧс да меланьӧ кусыньтчылӧмӧн юаліс:
— Ырзан?
Ме вочавидзи:
— Веськыдвыв меддорса улӧ — куимӧс!
— И чышкышта,
— ошйысис кучиквӧчысь, но ворссис.
Куим пӧрйӧысь унджык помся кон вылӧ сьӧм пуктыны оз позь,
— ме куті печлавны йӧзлысь сувтӧдӧмъяс да вои нӧшта ур нёль кымын, дай шег чукӧр.
Но кор выльысь воис ӧчередь меӧдз, ме сувтӧді куимысь да ворсси став сьӧмӧс, буретш сійӧ кадӧ, кор ӧбедня помасис, звӧнитісны кӧлӧкӧлъяс, йӧз чепӧсйисны вичкоысь.
— Гӧтыра?
— юаліс кучиквӧчысь, менӧ юрсиӧд чабыртны лӧсьӧдчӧмӧн, но ме пескыльтчи, пышйи да, кутшӧмкӧ праздничнӧй паськӧмӧн пасьтасьӧм зонмӧс суӧдӧм бӧрын, вежливӧя шыаси:
— Ті даръясинныд?
— Но, мый нӧ эськӧ?
— менӧ подозрительнӧя видзӧдіг, вочавидзис сійӧ.
Ме кори сійӧс мем висьтавны, кыдзи дарйӧдӧны, мый шуалӧ сэки поп, да мый вӧлі колӧ вӧчны меным.
Зон скӧрысь букыштчис да повзьӧдлан гӧлӧсӧн рикӧстіс.
— Даръясян кадсӧ прогуляйтін, еретник?
Но, а ме тэныд нинӧм ог висьтав — мед батьыд кучиктӧ кульӧ тэ вылысь!
Ме котӧрті гортӧ, тӧдӧмӧн, мый кутасны юасьны да тшук тӧдмаласны, мый ме эг даръясь.
Но, менӧ поздравитӧм бӧрын, старука юаліс сӧмын ӧтитор йылысь:
— Дячоклы буралӧмсьыс уна-ӧ сетін?
— Вит ура,
— немдумышттӧг шуи ме.
— И куим урыс сылы эськӧ тырмис, а сизим урасӧ мед аслыд колин, полокала!
... Тулыс.
Быдлун пасьтасьӧма выльӧ, быд лун ярджык да шаньджык, коддзӧдмӧн паркйӧ том турунъясӧн, кыдзьяслӧн свежӧй зеленьӧн, мырдӧн кыскӧ луд вылӧ кывзыны жаворонокӧс, шоныд му вылӧ вывлань чужӧмӧн водӧмӧн.
А ме весала тӧвся паськӧм, отсала сійӧс тэчны сундукӧ, чиръя листа табак, мебельысь чышкала бус, асывсянь войӧдз песся лӧсьыдтӧм, мем ковтӧм кӧлуйясӧн.
Прӧст кадӧ мем дзик нинӧм вӧчны; миян коньӧр кодь улича вылын дзик тыртӧм, водзӧ — оз лэдзны мунны, дворын скӧр, мудзӧм мукодйысьяс, лигышмунӧм кухаркаяс да мыськасьысьяс, быд рыт — пон свадьбаяс,
— тайӧ мем зывӧк да сы выйӧдз эльтӧ, мый окота синтӧммыны.
Ме ылыстча чардакӧ, сьӧрысь ножич да унасикас рӧма бумагаяс босьта, наысь вундала прошви серпасъяс да наӧн мичмӧда трӧпилӧяс
— век нин менам шоглы пальӧдантор.
Мем вывті окота мунны кытчӧ кӧ, кӧні этшаджык узьӧны, этшаджык пинясьӧны, оз сэтшӧм наяна дӧзмӧдны енмӧс норасьӧмъясӧн, оз сэтшӧм тшӧкыда ӧбӧдитны йӧзӧс скӧр судӧн.
... Ыджыдлун субӧтаӧ карӧ вайӧны оранскӧй манастырысь Владимирскӧй божья матерлысь чудотворнӧй ӧбраз; сійӧ гӧститӧ карын июнь тӧлысь шӧрӧдз да волӧ став керкаас, быд церковнӧй прикод патераӧ.
Менам кӧзяева ордӧ сійӧ явитчис весьлунӧ асылын; ме кухняын весалі ыргӧн дозмук, кор том кӧзяйка жырсянь повзьӧмӧн горӧдіс:
— Параднӧйсӧ восьт — Оранскӧй ен вайӧны!
Ме уськӧдчи увлань, няйт, сылӧсь да зыртӧм кирпичӧсь киясӧн, восьті ӧдзӧс,
— том манак, ӧти киас пӧнара да мӧдас кадилӧа, гусьӧник броткис:
— Шкорганныд?
Отсав...
Кык обыватель векньыдик пос кузя катӧдісны сьӧкыд киот, ме налы отсалі, няйт кияснам да пельпомӧн киот дорышсӧ кутышталӧмӧн, бӧрсянь восьлалісны сьӧкыд манакъяс, кыз гӧлӧсъяснаныс дышпырысь сьылігтыр:
— Пресвятая богородица, моли бога о на-ас...
Ме жугыля эскӧмӧн мӧвпышті:
— Дӧзмас сійӧ ме вылӧ сыысь, мый ме, няйт, нуа сійӧс, и косьмасны менам киясӧй...
Ӧбразсӧ сувтӧдісны енув пельӧсӧ сӧстӧм прӧстыняӧн вевттьӧм кык улӧс вылӧ, киот бокъясӧ сувтісны сійӧс кутіг, кык манак, томӧсь да мичаӧсь, ангел кодьӧсь — сӧдз синмаӧсь, нимкодьӧсь, мича пашкыр юрсиаӧсь.
Служитісны молебен.
— О, всепетая мати,
— вӧсньыд гӧлӧснас босьталіс ыджыд поп да пыр гӧрдов чуньнас пеграліс пыктӧм пель йывсӧ, коді вӧлі дзебсьӧма пашкыр юрси пытшкас.
— Пресвятая богородица, помилуй на-ас,
— мудзӧмӧн сьылісны манакъяс.
Ме радейті богородицаӧс; бабушка висьтъяс серти, тайӧ сійӧ кӧдзӧ му вылӧ гӧль йӧзӧс гажӧдӧм вылӧ став дзоридзьяссӧ, став гажлунъяссӧ — став бурсӧ да мичасӧ.
И кор вӧлі колӧ инмӧдчывны сійӧ ки бердӧ, казявлытӧг, кыдзи инмӧдчылӧны гырысьяс, ме тіралігтыр окалі ӧбразлысь чужӧмсӧ, паръяссӧ.
Кодкӧ вына кинас швыркнитіс менӧ порог улӧ, пельӧсӧ.
Вунӧді, кыдзи мунісны манакъяс, ӧбраз нуиг, но зэв помнита: кӧзяева, менӧ, джоджын пукалысьӧс, кытшалӧмӧн, ёна полӧмӧн да тӧждысьӧмӧн тӧлкуйтісны — мый нӧ лоас ӧні мекӧд?
— Колӧ сёрнитлыны попкӧд, коді велӧдчӧмаджык,
— висьталіс кӧзяин да лёкавтӧг видіс менӧ:
— Невежа, кыдз нӧ тэ он гӧгӧрво, мый паръяссӧ окавны оз позь.
А ещӧ...
школаын велӧдчӧмыд...
Кымынкӧ лун ме обреченнӧя виччыси, — мый жӧ лоас?
Киот бердӧ чабыртчи няйт киясӧн, инмӧдчылі незаконнӧя,
— тайӧ меным оз нин коль весь, оз коль!
Но, тыдалӧ, богородица прӧститіс мырдӧн лоӧм грекысь, кодӧс вӧлі вӧчӧма сьӧлӧмсянь радейтӧмӧн.
Либӧ накажитӧмыс вӧлі сэтшӧм кокни, мый ме сійӧс эг и казявлы тшӧкыда накажитӧмъяс пӧвстысь, кодъясӧс ас вывті нулі бур йӧзсянь.
Мукӧддырйи, медым скӧрмӧдны пӧрысь кӧзяйкаӧс, ме дӧзмӧдӧмӧн сылы шулі:
— А богородицаыд, тыдалӧ, вунӧдіс менӧ накажитнытӧ...
— А тэ энлы,
— лёкысь кӧсйысис старука.
— Ещӧ видзӧдлам...
... Розӧвӧй чайнӧй бумагаӧн, свинеч листъясӧн, пу коръясӧн да быдсяматорнас чардак трӧпилӧяс мичмӧдігӧн ме сьывлі вичкоса мотивъяс ногӧн ставсӧ, мый воліс юрӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны туйын калмыкъяс:
— Чардакын ме ӧтнам
Ножичӧн ветла.
Вундала бумага торъяс.
Гажтӧм мем, лёк мортлы!
Вӧлі кӧ эськӧ ме понйӧн —
Котралі кыт колӧ,
А ӧні быдӧн видӧны тай зонмӧс,
Быдторйысь ёна пола,
Со кыдзи ме тані ола!
Старука, менсьым уджӧс видзӧдалігӧн серавліс, качайтіс юрнас.
— Тэ эськӧ мед тадзи кухнятӧ гажӧдін...
Ӧтчыд чардакӧ локтіс кӧзяин, видзӧдаліс менсьым уджӧс, ышловзис да шуис:
— Забавнӧй тэ, Пешков, чӧрт мед тэнӧ босьтас...
фокусник али мый тэысь петас, а?
Он гӧгӧрво весиг...
Сійӧ мем сетіс ыджыд николаевскӧй витура.
Ме монетаӧс крепиті вӧсни сутугаысь вӧчӧм лапкаясӧн да медальӧс моз ӧшӧді сійӧс аслам уна пӧлӧс уджъяс пӧвстӧ медся тыдаланінӧ.
Но мӧд луннас монетаӧн воши, лапкаяснас и ставнас,
— ме уверен, мый тайӧ старука гусяліс сійӧс!
V
Тулыснас ме пышйи:
асывнас муні лавкаӧ чай юигкежлӧ няньла, а лавочник, ме дырйи гӧтырыскӧд водзӧ вензигтыр, кучкис сылы плешас гираӧн,
гӧтырыс котӧрӧн петіс улича вылӧ да сэтчӧ уси,
пыр жӧ чукӧртчисны йӧз,
нывбабаӧс пуксьӧдісны доддьӧ, нуисны сійӧс больничаӧ, ме котӧрті извозчик бӧрся, а сэсся, аслам тӧдлытӧг, лои Волга набережнӧй вылын, киын кызь ура.
Меліа югъяліс тувсовъя лун.
Волга ойдӧма паськыда, му вылын вӧлі зыка, вӧльнӧ,
— а ме тайӧ лунӧдзыс олі кӧбрегын шырпи моз.
И ме мӧвпышті, мый ог бӧр мун кӧзяева ордӧ и ог мун Кунавиноӧ бабушка дінӧ,
— ме эг вермы кутны кывйӧс, вӧлі яндзим аддзыны бабушкаӧс, а дед эськӧ кутіс серавны ме вылын.
Лун кык-куим ме шӧйті набережнӧй кузя, вердчи бур сьӧлӧма крючникъяс бердын, пристаньясын накӧд ӧтлаын узьлі, а сэсся на пиысь ӧти мем шуис:
— Тэ, детинка, кыдз ме аддза, весь тан зыртчан!
Мун жӧ «Добрый» вылӧ, сэн дозмук мыськысь колӧ...
Ме муні; кӧзыроктӧм сьӧд шӧвк шапкаа, ыджыд тошка, джуджыд буфетчик гудыр синъяснас ӧчки пырыс видзӧдліс ме вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Кык шайтӧн тӧлысь...
Паспорт.
Паспорт менам эз вӧв, буфетчик мӧвпыштіс да вӧзйис:
— Мамтӧ вайӧдлы.
Ме уськӧдчи бабушка дінӧ, сійӧ менсьым поступокӧс ошкис да уговоритіс дедӧс ветлыны ремесленнӧй управаӧ меным паспортла, а ачыс мекӧд муніс паракод вылӧ.
— Бур,
— миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис буфетчик.
— Мунам.
Нуӧдіс менӧ паракод бӧжӧ, кӧні пызан сайын чай юиг да папирос куритіг, пукаліс еджыд курткаа да еджыд колпака ыджыд пӧвар.
Буфетчик йӧткыштіс менӧ сыланьӧ.
— Посудник.
И сэк жӧ сійӧ муніс, а пӧвар, чушнитӧмӧн, щӧть моз лэптіс сьӧд усъяссӧ да бӧрсяньыс сылы шуис:
— Медаланныд быд бессӧ, сӧмын мед донтӧмджык...
Чатӧртіс дженьыда шырӧм, сьӧд юрсиа ыджыд юрсӧ, шашаритіс сьӧдов синъяссӧ, зэлӧдчис, пӧльтчис да чорыда горӧдіс:
— Коді тэ сэтшӧмыс?
Мем эз сьӧлӧм вылӧ во тайӧ мортыс,
— еджыд паськӧма, сійӧ век кажитчис сьӧдӧн, чуньяс вылас сылӧн быдмис гӧн, гырысь пельяссьыс чурвидзисны юрсияс.
— Менам кынӧм сюмалӧ,
— шуи ме сылы.
Сійӧ мигнитіс, и друг сылӧн скӧр чужӧмыс вежсис паськыда нюмдӧмысь, кыз, доналӧм бандзибъясыс тшупӧдӧн вешйисны пельясланьыс, гырысь вӧв пинь кодь синъяссӧ восьтӧмӧн, усъясыс небыда лэччисны — сійӧ кутіс мунны кыз, мелі баба вылӧ.
Аслас стӧканысь чайсӧ борт сайӧ койыштӧм бӧрын, кисьтіс свежӧйӧс, матыстіс мем быдса французскӧй булки, ыджыд калбас тор.
— Лӧпатит!
Мам-батьыд эм?
Гусясьны кужан?
Но, эн пов, ставыс тан вӧръяс — велӧдасны!
Сёрнитіс сійӧ, быттьӧ увтчис.
Сылӧн ыджыд, лӧзӧдз бритӧм чужӧмыс ныр дортіыс вӧлі дорвыв вевттьысьӧма гӧрд гӧнъясӧн, пӧльтчӧм гӧрд нырыс лэччӧма усъяс вылас, улыс парйыс сьӧкыда да мисьтӧма ӧшӧдчӧма, вомкӧтшас сибдӧма тшыналысь папирос.
Сійӧ, тыдалӧ, муртса на воӧма пывсянысь — сы дінысь ӧвтіс кыдз пу корӧсьӧн да перцовкаӧн, пельдінъясас да сьылі вылас югъяліс чулькйӧн петан пӧсь.
Кор менам юсис чай, сійӧ мем сюйыштіс шайта бумага сьӧм.
— Мун, ньӧб аслыд кык партук нагруникъясӧн.
Энлы,
— ме ачым ньӧба!
Лӧсьӧдыштіс колпаксӧ да муніс сьӧкыда катласигтыр, кокъяснас палубасӧ видлалӧмӧн, быттьӧ ош.
... Вой, яръюгыда дзирдалӧ тӧлысь, паракодсянь шуйгавыв, видзьяс вылӧ пышйӧмӧн.
Важиник рыжӧй паракод, труба вылас еджыд визьӧн, тэрмасьтӧг да кыдзсюрӧ шлапкӧдӧ бордъяснас эзысь ва кузя, сылы паныд ньӧжйӧник кывтӧны пемыд вадоръяс, ва вылӧ вуджӧръяс лэдзӧмӧн, на вылын гӧрдӧн югъялӧны керка ӧшиньяс, сиктын сьылӧны — нывъяс ворсӧны хороводӧн, и «ай-люли» припевыс юргӧ дзик аллилуйя моз...
Паракод бӧрся кузь буксир йылын кыссьӧ баржа, сідзжӧ рыжӧй: сійӧс палуба вывсяньыс вевттьӧма кӧрт клеткаӧн, клеткаас — арестантъяс, кодъясӧс судитӧма поселение вылӧ да катаргаӧ мӧдӧдӧм вылӧ.
Баржа нырын сись моз дзирдалӧ часӧвӧйлӧн штыкыс; посни кодзувъяс лӧз енэжын сідзжӧ ӧзйӧны сисьяс моз.
Баржа вылын лӧнь, сійӧс озыра киськалӧ тӧлысь югӧр, кӧрт решеткаа сьӧд сетка сайын гудыра тыдалӧны гӧгрӧс руд чутъяс,
— тайӧ арестантъяс видзӧдӧны Волга вылӧ.
Лимзалӧ ваыс, не то бӧрдӧ, не то полӧмӧн сералӧ.
Ставыс гӧгӧрын кутшӧмкӧ вичкоса кодь, да маслӧӧн ӧвтӧ сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи вичкоын.
Видзӧда баржа вылӧ да казьтыла дзолядырся олӧмӧс, Астраханьсянь Нижнийӧ мунӧм; кӧрт чужӧмсӧ мамӧлысь да бабушкалысь, мортлысь, коді пыртіс менӧ тайӧ интереснӧй, кӧть и сьӧкыд олӧмас, — йӧз пӧвстӧ.
А кор ме казьтыла бабушкаӧс, став лёкыс, ӧбиднӧйыс пышйӧ ме дінысь, вежсьӧ, ставыс лоӧ интереснӧйджык, лӧсьыдджык, йӧзыс — бурджык да шаньджык...
Менӧ пӧшти синваӧдз волнуйтӧ войыслӧн мичлуныс, волнуйтӧ тайӧ баржаыс — сійӧ скодитӧ горт вылӧ да сэтшӧм лишнӧй паськыда ойдӧм ю простор вылас, шоныд войся зумыш лӧньын.
Мылькйӧсь-чуркйӧсь вадор визьыс, то кыптылӧмӧн да лэччыштӧмӧн, — лӧсьыда тревожитӧ сьӧлӧмӧс,
— мем окота лоны бурӧн, йӧзлы коланаӧн.
Миян паракод вывса йӧз — аслыспӧлӧсӧсь, ставныс найӧ — пӧрысьяс и томъяс, мужичӧйяс и нывбабаяс — мем кажитчӧны ӧткодьӧн.
Миян паракод мунӧ ньӧжйӧ, делӧвӧй йӧз пуксьӧны почтовӧйяс вылӧ, а миян паракод вылӧ чукӧртчӧны кутшӧмкӧ раминик немуджтӧмъяс.
Асывсянь да рытӧдз найӧ сёйӧны, юӧны, да пачкайтӧны уна дозмукъяс, пуртъяс, вилкияс, паньяс: менам удж — мыськыны дозмук, весавны вилкияс да пуртъяс, ме занимайтча тайӧн квайт час асывсянь да пӧшти войшӧркадӧдз.
Луннас, кык да квайт часъяс костын да рытнас, дассянь войшӧрӧдз, менам уджӧй этшаджык,
— пассажиръяс, сёйӧм бӧрын шойччигмоз, сӧмын юӧны чай, сур, вина.
Тайӧ часъясӧ свободнӧйӧсь буфетса став уджалысьяс — менам начальство.
Пызан сайын перилӧ дорын чай юӧны пӧвар Смурый, сылӧн отсасьысь Яков Иваныч, кухняса посудник Максим да палубавывса пассажиръяслы официант Сергей, гӧрба ыджыд черлыа, письтиӧсь чужӧма да васӧд синъяса морт.
Яков Иваныч висьтавлӧ быдсяма пежсӧ ырзан серамӧн сералігтыр, сісьмӧм, турунвиж пиньяссӧ петкӧдлӧмӧн.
Сергей пельӧдзыс паськӧдӧма ассьыс лягуша вомсӧ, букыш Максим чӧв олӧ, на вылӧ кыйны позьтӧм рӧма стрӧг синъяснас видзӧдігтыр.
— Аз-зиатъяс!
Мор-рдва!
— шочиника пыді гӧлӧсӧн шулывлас старшӧй пӧвар.
Тайӧ йӧзыс мем оз воны сьӧлӧм вылӧ.
Кыз, лысмӧм Яков Иваныч висьталӧ сӧмын нывбабаяс йылысь и пыр — мисьтӧмтор.
Чужӧмыс сылӧн пустӧй, лӧз чутӧсь, ӧтар бандзиб вылас зӧр тусь гӧрдов ловгӧнъясӧн сійӧ найӧс гартӧ емӧ.
Кор паракод вылӧ чужӧ кокниа сетчысь пассажирка, сійӧ сы гӧгӧр ветлӧ кыдзкӧ торъя нин ньӧжйӧ да полӧмӧн, быттьӧ корысь, сыкӧд сёрнитӧ юмова да норпырысь, паръясас сылӧн тыдовтчас майтӧг быг, сійӧ век пӧльыштӧ быгсӧ тэрыба пеж кывнас.
Мем мыйлакӧ кажитчӧ, мый вот татшӧм тшӧгӧн и колӧ лоны палачьяслы.
— Бабаӧс колӧ кужны калитны,
— велӧдӧ сійӧ Сергейӧс, Максимӧс; найӧ сылысь кывзӧны внимательнӧя да дузгӧдчӧны, гӧрдӧдӧны.
— Азиатъяс,
— мустӧма букӧстас Смурый, сьӧкыда сувтас да командуйтас меным:
— Пешков — марш!
Аслас каютаын сійӧ сюйыштас мем кучик коркаа книжка да водӧ койка вылӧ, ледник стен бердӧ.
— Лыддьы!
Ме пукся макарон ящик вылӧ дз сьӧлӧмысь лыддя:
— «Умбракул, распещренный звездами, значит удобное сообщение с небом, которое имеют они освобождением себя от профанов и пороков...»
Смурый, папироссӧ кыскыштӧм бӧрын, пӧльыштӧ тшынсӧ да ропкӧ:
— Верблюдъяс!
Гижӧмаӧсь...
— «Оголение левой груди означает невинность сердца»...
— Кодлӧн — оголениеыс?
— Абу висьталӧма.
— Сідзкӧ — бабаяслӧн...
Ок, распутникъяс.
Сійӧ куньӧ синсӧ да куйлӧ, кияссӧ юр саяс шыбытӧмӧн, папиросыс муртса тшыналыштӧ, вомкӧтшас ляскысьӧмӧн, сійӧ лӧсьӧдыштӧ папироссӧ кывнас, кыскыштӧ сідзи, мый морӧсас сылӧн мыйкӧ шутлялӧ, и ыджыд чужӧмыс вӧйӧ сук тшын пытшкас.
Мукӧддырйи мем кажитчӧ, мый сійӧ унмовсис, ме дугда лыддьӧмысь да видлала проклятӧй небӧгсӧ — вукӧдмӧн дӧзмӧдіс сійӧ менӧ.
Но Смурый киргӧ:
— Лыддьы!
— «Венерабль отвечает: посмотри, любезный, мой фрер Сюверьян...»
— Северьян...
— Печатайтӧма — Сюверьян...
— Но?
Вот чертовщина!
Сэтчӧ помас кывбурӧн гижӧма, кырссьы сэсянь...
Ме кырсся:
— Миянлысь делӧяс тӧдмавны кӧсйысь профанъяс, —
Некор тіян лёк синъяс оз аддзыны найӧс.
Ті сійӧс он тӧдмалӧй, фреръяс сьылӧны кыдзи.
— Сулав,
— шуӧ Смурый,
— да тайӧ жӧ абу кывбуръяс!
Вай небӧгсӧ...
Сійӧ скӧра листалӧ кыз, лӧз листбокъяссӧ да небӧгсӧ сюйӧ вольпась улас.
— Босьт мӧдӧс...
Менам шог вылӧ, сылӧн кӧртӧн дорӧм сьӧд сундукын небӧгыс уна, сэні: «Омировы наставления», «Мемории артиллерийские», «Письма лорда Седенгали», «О клопе насекомом зловредном, а также об уничтожении оного, с приложением советов против сопутствующих ему», вӧліны и небӧгъяс, кодъяслӧн эз вӧв на заводитчанін, ни пом.
Мукӧддырйи пӧвар тшӧктыліс менӧ видлавны тайӧ небӧгъяссӧ, шуавны налысь став титулъяссӧ — ме лыдди, а сійӧ скӧрысь ропкис.
— Сочиняйтӧны, ракалияяс...
Кыдзи пиняд сеталӧны, а мыйысь — гӧгӧрвоны оз позь.
Гервасий!
А мый чӧртла сійӧ мем, тайӧ Гервасийыс!
Умбракул...
Тешкодь кывъяс, тӧдтӧм нимъяс дӧзмӧдмӧн пырисны паметьӧ, гильӧдісны кывйӧс, окота вӧлі уна пӧв шуавны найӧс — гашкӧ, шыясыс восьтісны налысь вежӧртассӧ?
А ӧшинь сайын мудзлытӧг сьыліс да сёлькъясис ва.
Бур эськӧ мунны бӧжас — сэтчӧ, тӧвар ящикъяс пӧвстӧ, кытчӧ чукӧртчӧны матросъяс, кочегаръяс, пассажиръясӧс воӧны картіӧн, сьылӧны сьыланкывъяс, висьтавлӧны интереснӧй историяяс.
Лӧсьыд пукавны накӧд и, прӧстӧй да гӧгӧрвоанаӧс кывзіг, видзӧдны Кама вадоръясӧ, ыргӧн сутуга моз нюжӧдчӧм пожӧмъяс вылӧ, видзьяс вылӧ, кытчӧ ытва бӧрын кольӧмаӧсь ичӧтик тыяс да куйлӧны стеклӧ торпыригъяс моз, лӧз енэжсӧ отражайтӧмӧн.
Миян паракодным торйӧдӧма муысь, пышйӧ сыысь, а вадорсянь мудзӧм лунся лӧньын кылӧ тыдавтӧм кӧлӧкӧльнялӧн бомгӧм, тӧдвылад уськӧдӧны сиктъяс да йӧз йылысь.
Гыяс йылын качайтчӧ черикыйысьлӧн пыж; сійӧ скодитӧ нянь край вылӧ; а вадорын тыдовтчис ичӧтик сикт, детинка чукӧр сёльӧдчӧны юын, виж лыа лента кузя мунӧ гӧрд дӧрӧма мужик.
Ылісянь, ю вывсянь, ставыс кажитчӧ лӧсьыд, ставыс — быттьӧ ворсанторъяс, ышмымӧн посни да сера.
Окота горӧдны вадорӧ кутшӧмкӧ мелі, бур кывъяс — вадорӧ да баржа вылӧ.
Тайӧ гӧрд баржаыс вывті манитіс менӧ, ме быдса час верми синмӧс вештывтӧг видзӧдны, кыдзи сійӧ тшӧтшыд нырнас гудйӧ васӧ.
Паракод порсьӧс моз кыскис сійӧс; личавлігъясӧн буксир клестайтіс ва кузя, сэсся бара зэлавліс, гырысь ва войтъяс гылӧдӧмӧн, да тракнитліс баржа нырӧд.
Мем вывті окота вӧлі видзӧдлыны кӧрт позйын зверьясӧн пукалысь йӧзлысь чужӧмсӧ.
Перымын, кор найӧс чеччӧдісны вадорӧ, ме матыстчи баржа скодняяс кузя;
ме пӧлӧн мунісны дасъясӧн руд паськӧма мортъяс, кокъяснас гораа зымӧдіг да кандала кольчаясӧн зяткӧдчиг, сьӧкыд нопъяс улын гӧрбыльтчӧмӧн.
Мунісны нывбабаяс и мужичӧйяс, пӧрысьяс и томъяс, мичаяс и мисьтӧмъяс, но дзик жӧ сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь став йӧзыс, сӧмын мӧдног пасьтасьӧмаӧсь да тшыкӧдӧмаӧсь бритӧмӧн.
Дерт, тайӧ — рӧзбойникъяс, но бабушка вывті уна висьтавліс бурсӧ рӧзбойникъяс йылысь.
Смурый, коді мукӧдъяс дорысь ёнджыка скодитіс лёк рӧзбойник вылӧ, баржа вылӧ зумыша видзӧдлывліг, ропкис:
— Енмӧ, видз татшӧм судьбаысь!
Кыдзкӧ ӧтчыд ме юалі сылысь:
— Мыйла тайӧ — ті страпайтанныд, а мукӧдъяс виалӧны, грабитӧны?
— Ме ог страпайт, а гӧтӧвита, страпайтӧны — бабаяс,
— сералігтыр шуис сійӧ; мӧвпалыштӧм бӧрын содтіс:
— йӧз костын торъялӧмыс — йӧйталӧмын.
Ӧтик — мывкыда, мӧд — омӧльджыка, коймӧд — дзик йӧй.
А медым мывкыдмыны, колӧ лыддьыны веськыд небӧгъяс, чёрнӧй магия да — нӧшта мыйкӧ?
Став небӧгсӧ колӧ лыддьыны, сэки аддзан веськыдджыксӧ...
Сійӧ помся висьтавліс меным:
— Тэ лыддьы!
Он гӧгӧрво небӧгсӧ — сизимпӧв лыддьы, сизимысьӧн он гӧгӧрво — лыддьы дас кыкысь.
Паракод вылын став олыськӧд, весиг чӧв олысь буфетчиккӧд, Смурый сёрнитліс орйӧдлӧмӧн, усъяссӧ щӧтялӧмӧн,
— быттьӧкӧ йӧзлы изъясӧн лыйлӧ.
Ме дінӧ сійӧ вӧлі небыд да внимательнӧй, но тайӧ вниманиеас вӧлі мыйкӧ менӧ неуна повзьӧдлысь; мукӧддырйи пӧвар мем кажитчис джынвыйӧ йӧйӧн, кыдзи и бабушкалӧн чойыс.
Мукӧддырйи сійӧ мем шулывліс:
— Нӧрӧвитыштлы лыддьынытӧ.
И синъяссӧ куньӧм бӧрын, дыр куйлӧ, нырнас нускигтыр; сылӧн ыджыд рушкуыс кынтышталӧ, морӧс вылас, покойниклӧн моз пуктӧм киыслӧн сотчӧм, гӧна чуньясыс вӧрӧдчӧны,
— тыдавтӧм емъясӧн кыӧны тыдавтӧм чулки.
И друг кутас ропкыны:
— Да.
Со тэныд — мывкыд, мун дай ов!
А мывкыдтӧ скупа сетӧма дай абу ӧткодя.
Ставыс эськӧ мед вӧліны ӧткодь мывкыдаӧсь, а со — абу...
Ӧти гӧгӧрвоӧ, мӧд оз гӧгӧрво, и эмӧсь сэтшӧмъяс, мый ньӧти нин оз кӧсйыны гӧгӧрвоны, а!
Кывъясӧ мытшласьӧмӧн, сійӧ висьтавлывліс историяяс аслас салдатскӧй олӧмысь,
— сійӧ историяяслысь вежӧртассӧ ме ог вермы кыйны, найӧ эз кажитчыны интереснӧйӧн, дай висьтавліс сійӧ эз первойсяньыс, а мый дум вылас усьлі.
— Кор кутшӧмкӧ салдатӧс полкӧвӧй командир, юалӧ: мый тэныд висьталіс поручик?
Ставсӧ сійӧ вочавидзӧ сідзи, кыдз вӧлі,
— салдатлы колӧ висьтавны веськыда.
А поручик стен вылӧ моз видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис, лэдзис юрсӧ.
Да...
Пӧвар скӧралӧ, пӧлялӧ тшынсӧ да ропкӧ:
— Ме ӧмӧй тӧда, мый позьӧ висьтавны да мый оз позь?
Сэк поручикӧс судитісны крепостьӧ, а сылӧн матушкаыс шуӧ...
а, енмӧй менам!
Ме жӧ нинӧмӧ абу велӧдчӧма...
Жар.
Ставыс гӧгӧр ньӧжйӧник дзӧрӧ, жынгӧ, каюта кӧрт стена сайын больскӧдчӧ ва да бызӧдчӧ паракод кӧлеса, иллюминатор пӧлӧн паськыд полосаӧн визувтӧ ю, ылын тыдалӧ видзьяса вадорлӧн ичӧтик полоса, маячитӧны пуяс.
Пельыд велалӧма став шыыс дінӧ,
— кажитчӧ, мый гӧгӧр лӧнь, кӧть и паракод нырын матрос нора лӧвтӧ:
— Си-зим, си-зим...
Абу окота примитны участие нинӧмторйын, абу окота кывзыны, уджавны, сӧмын мед эськӧ пукавны кӧнкӧ вуджӧр сайын, кӧні абу жирнӧй, пӧсь дукыс кухнялӧн, пукавны да унйылысь видзӧдны, кыдзи ва кузя исковтӧ тайӧ лӧнь, мудзӧм олӧмыс.
— Лыддьы!
— скӧрысь тшӧктӧ пӧвар.
Сыысь полӧны весиг класснӧй официантъяс, дай рам, абу варов, судак кодь буфетчик сідзжӧ, тыдалӧ, поліс Смурыйысь.
— Эй, тэ, свинья!
— горзӧ сійӧ буфетнӧй прислуга вылӧ.
— Талань волы, вӧр!
Азиатъяс...
Умбракул...
Матросъяс да кочегаръяс сы вылӧ видзӧдӧны почтительнӧя, леститчӧмӧн,
— сійӧ налы сетавліс пуӧм, бульоннӧй яй, юасис сикт йылысь, семьяяс йылысь.
Маслӧӧссьӧм да коптитчӧм кочегар-белоруссъяс паракод вылын лыддьысьлісны низшӧй йӧзӧн, найӧс шуисны ӧти нимӧн — ягутъясӧн, да дільӧдісны:
— Яга, бяга, на берягу...
Кор Смурый кывліс тайӧс, сійӧ, щӧтясьӧмӧн, вирысла гӧрдӧдӧмӧн, кочегарлы равӧстіс:
— Мый тэ лэдзан ас вылад серавны, мисьтӧм чужӧм?
Сетышт сылы нырвомас!
Кыдзкӧ ӧтчыд боцман, мичаник да лёк мужик, сылы шуис:
— Ягут да хохол — ӧти вера!
Пӧвар кватитіс сійӧс шошаӧдыс да вӧньӧдыс, лэптіс сынӧдӧ да мӧдіс пыркӧдны, юалӧмӧн:
— Колӧ кӧ — пасьнита!
Вензьывлісны тшӧкыда, мукӧддырйи косьӧдз, но Смурыйӧс эз нӧйтлывны,
— сылӧн вӧлі немортногса ыджыд вын, а сыысь ӧтдор, сыкӧд тшӧкыда и меліа сёрнитліс капитанлӧн гӧтырыс, мужскӧй чужӧма, детинкалысь моз шыльыда шырӧм юрсиа, джуджыд, тшӧг нывбаба.
Смурый чорыда юліс вина, но некор эз коддзыв.
Асывсянь юны заводитӧмӧн, сулеясӧ юліс нёль пӧрйӧ, и пӧшти рытӧдзыс сысъявліс сур.
Чужӧмыс сылӧн вочасӧн рудмис, пемыд синъясыс шензьымӧн паськалісны.
Вӧлі, рытын, пуксяс сійӧ перилӧ вылӧ, ыджыд, еджыд, и часъясӧн пукалӧ чӧва, ылыс визув вылас букыша видзӧдӧмӧн.
Сійӧ часӧ быдӧн торъя нин повлісны сыысь, а ме — жалитлі.
Петіс кухняысь Яков Иванович, пӧсялӧма, доналӧма; кушмӧм юрлысӧ гыжъяліг, сувтіс да, кинас шеныштчӧмӧн, саявліс, либӧ сёрнитліс ылысянь.
— Стерлядьыд унмовсьӧма.
— Но, солянкаӧ.
— А юква либӧ парӧвӧйӧс кӧ закажитасны?
— Гӧтӧвит.
Жӧритасны.
Мукӧддырйи ме решитчывлі матыстчыны сы дінӧ, сійӧ сьӧкыда веськӧдіс синсӧ ме вылӧ.
— Мый?
— Нинӧм.
— Бур...
Ме, кыдзкӧ, татшӧм часъяс пиысь ӧтиын юалі сылысь:
— Мыйла ті ставсӧ повзьӧдланныд, ӧд ті — бурӧсь?
Менам виччысьӧмлы паныд, сійӧ эз скӧрмы.
— Тайӧ ме сӧмын тэ дорӧ бур.
Но сэк жӧ содтіс, сьӧлӧмсяньыс да мӧвпалӧмӧн:
— А, пӧжалуй, збыль, ме быд дорӧ бур.
Сӧмын тайӧс ог петкӧдлы, оз позь тайӧс петкӧдлыны йӧзлы, а то найӧ зульскӧдасны.
Бур вылад быдӧн каттьысьӧ, кыдзи нюр вылын вутш вылӧ...
И таляласны.
Мун, вай сур...
Сулеясӧ помӧдзыс стӧкан бӧрся стӧкан юӧм бӧрын, сійӧ нёнялыштіс уссӧ да шуис:
— Вӧлін кӧ тэ, лэбачӧй, ыджыдджык, то ме эськӧ тэнӧ унаторйӧ велӧді.
Менам эм мый висьтавны мортлы, ме абу йӧй...
Тэ лыддьы небӧгъяс, наын колӧ лоны ставыс, мый колӧ.
Тайӧ абу пустякъяс, небӧгъясыд.
Сурсӧ юан?
— Ме ог радейт.
— Бур.
Эн и ю.
Юӧм — сійӧ шог.
Вина — чӧртлӧн удж.
Мед эськӧ ме вӧлі озыр — вӧтлі эськӧ ме тэнӧ велӧдчыны.
Велӧдчытӧм мортыд — ӧш, сійӧс кӧть доддяв, кӧть яй вылӧ начкы, а сійӧ сӧмын бӧжнас ӧвтчӧ...
Капитанша сетіс сылы Гогольлысь том, ме лыдди «Страшная месть», сійӧ мем вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис, но Смурый скӧрысь горӧдіс:
— Ерунда, мойдкыв!
Ме тӧда, эмӧсь мӧдсикас небӧгъяс...
Мырддис менсьым небӧгӧс, капитанша ордысь вайис мӧдӧс да зумыша тшӧктіс:
— Лыддьы Тарасӧс...
кыдзи сійӧс?
Корсь.
Капитанша шуӧ — лӧсьыд...
Кодлы — лӧсьыд?
Сылы лӧсьыд, а мем, колӧкӧ, и лӧсьыдтӧм?
Ассьыс юрсисӧ шырӧма, со!
А мый нӧ пельяссӧ абу шырӧма?
Кор Тарас чукӧстіс Остапсӧ вермасьны, пӧвар паськыда серӧктіс.
— Тайӧ — тадз!
А мый нӧ?
Тэ велӧдчӧмыд, а ме — вына!
Мый печатайтӧны!
Верблюдъяс...
Сійӧ кывзіс внимательнӧя, но тшӧкыда броткис:
— А, ерунда!
Оз жӧ позь мортӧс керыштны пельпомсяньыс бӧрӧдзыс, оз позь!
abu
Ме жӧ ачым салдат...
Андрейлӧн изменитӧмыс сыын кыпӧдіс мустӧмтӧм.
— Пеж пи, а?
Баба вӧсна!
Тьфу!
Но кор Тарас лыйис писӧ, пӧвар лэдзис кокъяссӧ койка вылысь, мыджсис сыӧ кокъяснас, кусыньтчис да бӧрддзис,
— ньӧжйӧник визувтісны бандзибъяс кузяыс синва войтъяс, палуба вылӧ войталӧмӧн; сійӧ нускис да ропкис.
— Ой, енмӧй...
енмӧй...
И друг равӧстіс ме вылӧ.
— Да лыддьы жӧ, чӧрт лы!
Сійӧ бара бӧрддзис и — нӧшта ёнджыка да курыдджыка, кор Остап кулӧм водзвылас горӧдіс: «Батьӧ!
Кылан-ӧ тэ?»
— Ставыс воши,
— шлюпкис Смурый,
— ставыс, а!
Пом нин?
Эк, проклятӧй удж!
А вӧлӧмаӧсь йӧз! Тарасыс тайӧ, а?
Да-а, тайӧ йӧз...
Босьтіс киысь небӧгсӧ да бура видлаліс сійӧс, коркасӧ синванас кӧтӧдіг.
— Бур небӧг!
Прӧстӧ праздник!
Сэсся ми лыддим «Ивангоэ»,
— Смурыйлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис Ричард Плантагенет.
— Тайӧ настоящӧй король!
— внушитӧмӧн висьталіс сійӧ.
Мем небӧгыс кажитчис гажтӧмӧн.
Вообще, ми эг лӧсялӧй вкусъясын,
— менӧ вывті кыскис «Повесть о Томасе Монесе» — «История Тома Джонса, найденыша»-лӧн важся перевод, а Смурый ропкис:
— Йӧйталӧм!
Мый мем сыӧдз, Томасӧдз?
Мый вылӧ сійӧ мем колӧ?
Колӧ лоны мӧд пӧлӧс небӧгъяслы...
Ӧтчыд ме сылы шуи, мый мем тӧдса — эмӧсь мӧдсикас небӧгъяс, подпольнӧйяс, запретитӧмъяс; найӧс позьӧ лыддьыны сӧмын войын, пӧдвалъясын.
Сійӧ сувтӧдіс синъяссӧ, чошкӧдчис.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ ылӧдлан?
— Ме ог ылӧдлы, менсьым на йылысь поп висьтӧдігас юасис, а сыӧдз ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧс лыддьӧны да бӧрдӧны...
Пӧвар менам чужӧм вылӧ зумыша видзӧдӧмӧн юаліс:
— Коді бӧрдӧ?
— Барыня, коді кывзіс.
А мӧдыс весиг пышйис повзьӧмысла.
— Пальӧдчы, сӧран,
— шуис Смурый, ньӧжйӧник синъяссӧ кунигтыр, а чӧв олыштӧм бӧрын кутіс бормочитны:
— Дерт, кӧнъясынкӧ эмӧсь...
мый-нибудь гуся.
Сійӧ лотӧг оз вермы...
Абу сэтшӧмӧсь менам вояс, дай сямӧй менам сідзжӧ...
Но, а век жӧ...
Сійӧ вермис сёрнитны татшӧм мичаа быдса час...
Аслам казявлытӧг, ме велалі лыддьысьны да босьтлі небӧгсӧ нимкодьпырысь; сійӧ, мый йылысь висьталісны небӧгъяс, лӧсьыда торъяліс олӧмсьыс.
— Олӧмыс лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Смурый сідзжӧ пыр ёнджыка увлекайтчис лыддьысьӧмӧн да тшӧкыдджыка орӧдліс менӧ уджысь.
— Пешков, лок лыддьысьны.
— Менам мыськытӧм дозмук уна.
— Максим мыськас.
Сійӧ скӧрысь мӧдӧдіс старшӧй пӧсудникӧс менам удж вылӧ, мӧдыс лёкысла жугліс стӧканъяс, а буфетчик рама ӧлӧдіс менӧ:
— Чеччӧда паракод вылысь.
Ӧтчыд Максим наросьнӧ пуктӧма няйт ва да юӧм чай тыра тазйӧ кымынкӧ стӧкан, а ме васӧ койышті борт сайӧ, и стӧканъяс лэбисны сэтчӧ жӧ.
— Тайӧ менам мыж!
— шуис Смурый буфетчиклы.
— Гижӧй ме вылӧ.
Буфетса уджалысьяс ме вылӧ кутісны видзӧдны кымӧс увтіыс, мем шулывлісны:
— Эй, тэ! Грамотей!
Тэ мыйысь сьӧмсӧ босьтан?
И зільлісны мем уджсӧ сетны кыдз позьӧ унджык, ковтӧг дозмукъяс пачкайтӧмӧн.
Ме гӧгӧрвои, мый ставыс тайӧ лёкӧн помасяс меным, и эг ӧшыбитчы.
Рытладор кутшӧмкӧ ичӧтик пристаньысь миян дінӧ паракод вылӧ сӧлісны банйӧм чужӧма баба да виж платтьӧа да розӧвӧй ковтаа ныв.
Кыкнаныс найӧ вӧлі юыштӧмаӧсь,
— баба нюмъяліс, быдӧнлы копрасис да дьякӧн моз сёрнитіс о вылӧ:
— Прӧститӧй, роднӧйяс, юышті ме ичӧтика!
Судитлісны менӧ, оправдайтісны, со ме и нимкодьвывсьыд юышті...
Ныв сідзжӧ сераліс, йӧз вылӧ гудыр синъяснас видзӧдіг, да зурйӧдліс бабалы.
— А тэ мун, чумӧвӧй, мун, сійӧс тӧд...
Найӧ меститчисны второй класс рубка дорӧ, сійӧ каюталы паныд, кӧні узьлісны Яков Иванович да Сергей.
Бабаыс регыд кытчӧкӧ воши, а ныв дінас пуксис Сергей, лягуша вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Войнас, кор ме уджӧс помалӧм бӧрын воді пызан вылӧ, Сергей локтіс ме дінӧ да чабыртіс киӧд.
— Лок, ми тэнӧ гӧтралам...
Сійӧ вӧлі код.
Ме заводитлі нетшыштны киӧс, но сійӧ кучкис менӧ.
— Ло-ок!
Котӧрӧн локтіс Максим, код жӧ, и кыкнад найӧ кыскисны менӧ палуба кузя асланыс каюта дорӧ, узьысь пассажиръяс пӧлӧн.
Но каюта ӧдзӧс дорын сулаліс Смурый, ӧдзӧс шӧрын куричьясас кутчысьӧмӧн — Яков Иваныч, а ныв гымӧдіс сылы мышкуас кулакъяснас да коддзӧм гӧлӧсӧн горзіс:
— Лэдзӧ-ӧ-ӧй...
Смурый нетшыштіс менӧ Сергей да Максим киясысь, найӧс чабыртіс юрсиӧдыс и кык юр воча клёнгӧм бӧрын, швыркнитіс бокӧ — найӧ кыкнаныс усины.
— Азиат!
— шуис сійӧ Яковлы, сылы нырулас ӧдзӧсӧн крапкӧмӧн, да, менӧ тойлаліг, горзіс:
— Мун татысь!
Ме котӧрті паракод бӧжӧ.
Войыс вӧлі кымӧра, юыс — сьӧд: корма сайын пуисны кык рудов туй, тыдавтӧм вадоръяслань торйӧдчӧмӧн; тайӧ ичӧтик туйяс костӧдыс кыссис баржа.
То веськыдвылын, то шуйгавылын, чужлӧны гӧрд би чутъяс да, нинӧм югдӧдтӧм вошӧны вадорлӧн виччысьтӧм чукыльяс сайӧ; на бӧрын лоӧ нӧшта пемыдджык да ӧбиднӧ.
Локтіс пӧвар, пуксис мекӧд орччӧн, сьӧкыда ышловзис да ӧзтіс папирос.
— Найӧ тэнӧ сы дінӧ кыскисны?
Ок, пежъяс!
Ме жӧ кывлі, кыдз найӧ мырдӧналісны.
— Ті мырддинныд сійӧс на ордысь?
— Сійӧс?
— пӧвар лёкысь видыштіс нылӧс да сьӧкыд гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс:
— Тані ставыс гадъяс.
Тайӧ паракодыс — сиктысь омӧльджык.
Сиктас овлін?
— Эг.
— Сиктыд — веськыд беда!
Медсясӧ тӧлын...
Чигарка помсӧ борт сайӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ чӧв олыштіс да бара кутіс висьтавны.
— Вошан тэ порсь стада пытшкас, жаль мем тэ, кутюпи.
И быдӧн жальӧсь.
Мукӧддырйиыс ог тӧд, мый эськӧ вӧчи...
весиг пидзӧс вылӧ эськӧ сувті да юалі: мый ті вӧчанныд, сукин сынъяс, а?
Мый ті вӧчанныд, синтӧмъяс, верблюдъяс...
Паракод кузя тутӧстіс, буксир шлёпнитчис ваӧ; сук пемыдын кутіс катласьны пӧнар би, индіс пристань, пемыдсьыс тыдовтчисны нӧшта бияс.
— Пьянӧй Яг,
— ропкис пӧвар.
— И ю эм — Пьянӧй жӧ.
Вӧлі каптенармус — Пьянков.
И писарь — Запивохин.
Чеччыла вадорас...
Гырысь камскӧй бабаяс да нывъяс кузь нӧсилкаяс вылын пыртлісны вадорысь пес.
Лямкаяс улын кусыньтчӧмӧн, упругӧя йӧктігтыр, пара бӧрся пара локтісны кочегарня трюм дорӧ да шыблалісны сывджын пес сьӧд гуӧ, гораа горӧдӧмӧн:
— Эн доймӧй!
Кор найӧ локтісны пес тырӧн, матросъяс кватайтісны найӧс морӧсӧдныс, кокъясӧдныс, бабаяс чирзісны, сьӧлалісны мужикъяс вылӧ; бӧр петіганыс чепӧльтӧмъясысь да зургӧмъясысь найӧ дорйысисны нӧсилкаясӧн кучкасьӧмӧн.
Ме тайӧс аддзылі дасъясысь нин — быд рейсын: быд пристаньын, кӧні босьтісны пес, вӧлі сійӧ жӧ тор!
Мем чайтсис, мый ме пӧрысь нин, тайӧ паракод вылас, уна во ола, да тӧда ставсӧ, мый вермас лоны сы вылын аски, вежон мысти, арнас, мӧд во.
Югдіс нин.
Пристаньысь вылынджыкса лыа кыркӧтш вылын тыдовтчис ыджыд пожӧма вӧр.
Гӧра паныд, вӧрлань мунісны бабаяс, сералісны да омлялӧмӧн сьылісны; кузь нӧсилкаӧн вооружитчӧмъяс, найӧ вӧліны салдатъяс кодьӧсь.
Окота вӧлі бӧрдны, морӧсын пуис синва, сьӧлӧмӧй быттьӧ на пытшкын пусис; тайӧ вӧлі висьӧмӧн.
Но бӧрдны — яндзим, и ме куті отсавны матрос Бляхинлы мыськыны палуба.
Тайӧ вӧлі тыдавтӧм морт, Бляхин.
Ставнас кутшӧмкӧ быгалӧм, бледмӧм, сійӧ пыр дзебсясис пельӧсъясын, сэсянь ичӧтик синъяснас кодзлӧдліг.
— Прамӧй ногӧн кӧ менам прозвищеӧй абу Бляхин, а...
Сы понда, аддзан тэ,
— мам менам вӧлі рӧспутнӧй.
Чой эм, и чойӧй сідзжӧ...
Сэтшӧмӧс нин, тыдалӧ, шуӧма судьбасӧ налы кыкнаныслы.
Судьбаыд, вокӧ, ставнымлы миянлы — якӧр.
Тэ эськӧ кӧть мунін, да — нӧрӧвитыштлы...
И ӧні, палуба кузя боннас ниртіг, сійӧ мем ньӧжйӧник висьталіс:
— Аддзылін, кыдзи бабаясӧс ӧтдортӧны?
Сійӧ ӧд и эм!
И уль пестӧ кӧ дыр ӧзтан — сотчас!
Ог радейт ме тайӧс, вокӧ, ог уважайт.
И чужи кӧ ме бабаӧн, вӧйтчи эськӧ сьӧд йирӧ, со тэныд христос вежа пӧруканас!..
И сідз нин некодлы абу вӧля, а сэні нӧшта ӧзтӧны!
Кодзсьысьясыд, ме тэд шуа, абу йӧй йӧз.
Кодзсьысьяс йылысь — кывлін?
Вежӧра йӧз, зэв правильнӧя догадайтчис: шыбыт став посни торъяс, дай служит сылы, чистӧя...
Миян пӧлӧн ва гӧпъяс вомӧн муніс капитанша, юбкасӧ вылӧдз лэптӧмӧн; сійӧ век чеччыліс водз.
Джуджыд статя, и сылӧн сэтшӧм прӧстӧй, сӧдз чужӧм...
Окота вӧлі котӧртны сы бӧрся да сьӧлӧмсянь корны:
— Висьталӧй меным мыйкӧ, висьталӧй!..
Паракод ньӧжйӧник ылыстчис пристаньысь, а Бляхин, пернапасасиг, шуис:
— Мӧдӧдчим...
VІ
Сарапулын Максим муніс паракод вылысь
— муніс чӧва, некодкӧд прӧщайтчытӧг, серьёзнӧй да спокойнӧй.
Сы бӧрся сералігтыр чеччис весел баба, а баба бӧрся — нывка, нюкыртчӧма, пыктӧм синъяса.
Сергей жӧ дыр сулаліс пидзӧс вылас капитан каюта водзын, окаліс ӧдзӧс пӧвсӧ, клёнӧдіс сыӧ плешнас да горзіс:
— Прӧститӧй менӧ, ме абу мыжа!
Тайӧ — Максим...
Матросъяс, буфетса уджалысьяс, весиг кодсюрӧ пассажиръяс тӧдісны, мый сійӧ ылӧдлӧ, — но ызйӧдӧмӧн сӧветуйтісны:
— Ёнджыка, ёнджыка — прӧститас!
Капитан вӧтліс сійӧс, весиг чужйис кокнас, мый вӧсна Сергей турбыльтчис, но кыдзкӧ прӧститіс.
И Сергей сэк жӧ заводитіс шаркъявны палуба кузя, чай юигкежлӧ дозмук тыра подносъяс разӧдіг, йӧзлы синъясас пон моз корсьысьӧмӧн видзӧдіг.
Максим пыдди вадорысь босьтісны ичӧтик вятскӧй салдатӧс, лысермунӧм дзоляник юра да рыжӧй синъяса мортӧс.
Пӧварлӧн отсасьысь пыр жӧ сійӧс мӧдӧдіс начкавны курӧгъясӧс; салдат пыр жӧ начкис кыкӧс, а мукӧдсӧ лэдзаліс палуба вылӧ, пассажиръяс заводитісны кутавны найӧс,
— куим курӧг лэбзисны борт сайӧ.
Сэки салдат пуксис кухня дорӧ пес вылӧ да зэв ёна бӧрддзис.
— Тэ мый, йӧй?
— Чуймӧмӧн юаліс сылысь Смурый.
— Салдатъяс ӧмӧй бӧрдлӧны?
— Ме — нестроевӧй ротаысь,
— ньӧжйӧник шуис салдат.
Тайӧ пӧгубитіс сійӧс,
— часджын мысти паракод вылын став йӧзыс вак-вакӧн сералісны сы вылын; матыстчасны сы дінӧ, синъяснаныс сатшкысясны веськыда чужӧмас, юаласны:
— Тайӧ?
И кутасны льӧбзьыны ӧбиднӧй лӧсявтӧм серамысь.
Салдат первойсӧ эз аддзы йӧзсӧ, эз кыв серамсӧ; важиник ситеч дӧрӧм соснас чужӧмсьыс синвасӧ чукӧртігмоз, сійӧ быттьӧ дзеблаліс синвасӧ соскас.
Но регыд сылӧн рыжӧй синъясыс скӧра ӧзйисны, и сійӧ тэрыба заводитіс:
— Мый бугыльяснытӧ чашкӧдінныд ме вылӧ.
Ой, да мед тіянӧс лестукъяс вылӧ косявлас...
Тайӧ нӧшта ёнджыка гажмӧдіс публикасӧ, салдатӧс кутісны зурйӧдлыны чуньяснас, тракйыны дӧрӧмӧдыс, партукӧдыс, кӧзакӧд моз сыкӧд ворсіг, и сідз травитісны сійӧс ӧбедӧдз, а ӧбед бӧрын кодкӧ пу пань воропӧ сюйӧма пыдзралӧм лимон лестук да кӧрталӧма салдат мышкӧ, сы партук кӧвйӧ: салдат мунӧ, паньыс бовъялӧ сы мышкын ставыс сералӧны, а сійӧ — шедӧм шыр моз бергалӧ, оз гӧгӧрво, мый вылӧ сералӧны.
Смурый сы бӧрся кыйӧдӧ чӧва, серьёзнӧя, пӧварлӧн чужӧмыс лоис бабалӧн кодь.
Мем жаль лои салдатыд, ме юалі пӧварлысь:
— Позьӧ сылы висьтавны пань йывсьыс?
Сійӧ кывшутӧг гогнитіс юрнас.
Кор ме висьталі салдатлы, мый вылӧ сералӧны, сійӧ тэрыба кватитіс паньсӧ, нетшыштіс сійӧс, шыбытіс джоджас, тальыштіс кокнас да кыкнан кинас тшапкысис менам юрсиӧ; ми заводитім тышкасьны, миянӧс кытшалысь публикалы ыджыд гаж вылӧ.
Смурый тойлаліс видзӧдысьясӧс, торйӧдіс миянӧс да, первой менӧ пельӧд трогӧдӧм бӧрын, кватитіс салдатӧс пельӧдыс.
Кор публика аддзис, кыдзи тайӧ ичӧтик мортыс пӧвар ки улын пыркйӧ юрнас да йӧктӧ, публика лёкысь пондіс горзыны, шутьлявны, зымӧдны кокъяснас, серамысла потласьӧмӧн.
— Ура, гарнизон!
Сетышт юрнад пӧварыслы рушкуас!
Йӧз чукӧрлӧн тайӧ йӧй радлӧмыс кыпӧдіс менсьым кӧсйӧм уськӧдчыны на вылӧ да кучкавны пескӧн няйтӧсь башкаяс кузяыс.
Смурый лэдзис салдатӧс да, кияссӧ мышку саяс дзебӧмӧн, мӧдіс публика вылӧ кабан моз, тшӧтясьӧмӧн, пиньяссӧ страшнӧя жергӧдӧмӧн.
— Мунӧй местаясад — марш!
Аз-зиатъяс...
Салдат выльысь уськӧдчис ме вылӧ, но Смурый ӧти кинас шамыртіс сійӧс моздорас, нуӧдіс отвод дорӧ да заводитіс качайтны ва, салдатлысь юрсӧ киськаліг да сылысь рузумысь вӧчӧм акань кодь тушасӧ ставнас бергӧдліг.
Котӧрӧн локтісны матросъяс, боцман, капитанлӧн помощник, выльысь чукӧрмис йӧз чукӧр; быдса юрӧн вылынджык сулаліс буфетчик, кыдзи и пыр чӧв да немӧй.
Салдат пуксис кухня дінӧ пес вылӧ, тіралан кияснас пӧрччис сапӧгсӧ да заводитіс пыдзравны нямӧдсӧ, но сійӧ вӧлӧма кос, а сы шочиник юрси вылысь войталіс ва,
— тайӧ бара серамсӧ петкӧдіс публикалысь.
— Дзик ӧткодь,
— друг шуис салдат чилӧк да ёсь гӧлӧсӧн,
— виа детинасӧ!
Менӧ пельпомӧд кутӧмӧн, Смурый мыйкӧ висьталіс капитан помощниклы, матросъяс вӧтлалісны публикаӧс, а кор ставныс разӧдчисны, салдатлысь пӧвар юаліс:
— Мый нӧ тэкӧд вӧчны?
Мӧдыс чӧв оліс, ме вылӧ йӧй синъяснас видзӧдіг да став тушанас тешкодя сыркъяліг.
— Смир-рно, кликуша!
— шуис Смурый.
Салдат вочавидзис:
— Дудки, тайӧ тэныд абу ротаыд.
Ме аддзи, мый пӧвар яналіс, сылӧн пӧльтчӧм банбокъясыс друг шнёпмунісны, сійӧ сьӧлыштіс да муніс, менӧ аскӧдыс нуӧдӧмӧн; ышмӧмӧн ме восьлалі сы бӧрся да помся видзӧдлывлі бӧрӧ салдат вылӧ, а Смурый бормочитіс:
— Ӧд, кутшӧм дивӧ, а?
Лэдзӧй тіянлы...
Миянӧс суӧдіс Сергей да мыйлакӧ шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— Сійӧ асьсӧ вундыны кӧсйӧ!
— Кӧні?
— равӧстіс Смурый да котӧртіс.
Салдат сулаліс прислугалы каюта ӧдзӧс дорын, киас ыджыд пуртӧн, — тайӧ пуртнас сапйӧдлісны голяяссӧ курӧгъяслысь, поткӧдлісны ломзьӧдчӧм вылӧ пес; пуртыс вӧлі ныж да пила кодь пиньӧсь.
Каюта водзын сулаліс публика, ва юра, ичӧтик тешкодь мортӧс видзӧдіг; чангыль ныра чужӧмыс салдатлӧн студен моз дрӧжжитіс, вомыс мудзӧмпырысь воссис, паръясыс чеччалісны.
Сійӧ ымзіс:
— Мучительяс...
му-учительяс...
Мыйкӧ вылӧ кавшасьлӧмӧн ме видзӧдлі йӧз юръяс вомӧн налысь чужӧмъяссӧ, — йӧз нюмъялісны, гигзисны, мӧда-мӧдныслы шуалісны:
— Видзӧд, видзӧд...
Кор сійӧ косіник ичӧтик кинас кутіс гач пиас сюявны петӧм дӧрӧмсӧ, мекӧд орччӧн сулалысь олӧма мужичӧй ышловзьӧмӧн шуис:
— Кувны лӧсьӧдчӧма, а гачсӧ лӧсьӧдӧ...
Публика нӧшта гораджыка серӧктіс.
Вӧлі гӧгӧрвоана: некод оз эскы, мый салдат вермас асьсӧ вундыны,
— эг эскы и ме, а Смурый, сы вылӧ муртса дзорнитлӧм бӧрын, кутіс аслас рушкуӧн тойлавны йӧзсӧ, шуалігтыр:
— Мун сэсь, йӧй!
Сійӧ шулывліс йӧйӧн ӧтпырйӧ унаӧс,
— матыстчас быдса йӧз чукӧр дінӧ и горзӧ на вылӧ:
— Мунӧ местааныд, йӧй!
Тайӧ сідзжӧ серам кодь, но кажитчис вернӧйӧн: талун асывсянь став йӧзыс — ӧти ыджыд йӧй.
Публикаӧс вӧтлӧм бӧрын сійӧ матыстчис салдат дінӧ да чургӧдіс кисӧ.
— Вай татчӧ пуртсӧ...
— Дзик ӧткодь,
— шуис салдат, пуртсӧ йывнас паныдӧн чургӧдігмоз, пӧвар пуртсӧ сюйыштіс меным да салдатӧс тойыштіс каютаӧ.
— Вод да узь!
Мый тэ сідзсӧ, а?
Салдат кывшутӧг пуксис койка вылӧ.
— Сійӧ тэныд сёйны ваяс и вина,
— винасӧ юлывлан?
— Неуна юыштла...
— Тэ, видзӧд, эн вӧрӧд сійӧс — тайӧ эз сійӧ серав тэ вылын, кылан?
Ме шуа — эз сійӧ...
— А мыйла менӧ мучитісны?
— ньӧжйӧник юаліс салдат.
Смурый чӧв олыштіс да зумыда шыасис:
— Но, а ме тӧда?
Мекӧд кухняӧ мунігӧн сійӧ броткис:
— Но...
Збыльвылӧ, сирасисны коньӧрушка дінӧ!
Аддзан — кыдзи?
Сійӧ жӧ!
Йӧзыд, вокӧ, вермасны йӧймӧдны, вермасны...
Сирасясны, кыдз лудікъяс, дай — шабаш.
Весиг кутшӧм сэн лудікъяс!
Лудікъяссьыс лёкджыкӧсь...
Кор ме салдатлы вайи нянь, яй да вина, сійӧ пукаліс койка вылын, катласис бӧрӧ да водзӧ и ньӧжйӧник, баба моз шлюпкӧмӧн бӧрдіс.
Тӧрелкаяс пызан вылӧ пуктӧм бӧрын ме шуи:
— Сёй...
— Пӧдлав ӧдзӧссӧ.
— Пемыд лоас.
— Пӧдлав, а то найӧ бара сюйсьыны кутасны...
Ме муні.
Салдат мем эз во сьӧлӧм вылӧ, сійӧ меын эз кыпӧд страдайтӧм да жалитӧм.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдтӧм,
— бабушка унаысь велӧдліс менӧ:
— Йӧзӧс колӧ жалитны, быдӧн шудтӧмӧсь, быдӧнлы сьӧкыд...
— Нуин?
— менсьым юаліс пӧвар.
— Но мый сійӧ сэн?
— Бӧрдӧ.
— Сі...
мешӧк!
Кутшӧм сійӧ салдат?
— Мем сійӧ абу жаль.
— Но?
Мый сідзи?
— Йӧзӧс колӧ жалитны...
Смурый босьтіс менӧ киӧд, кыскыштіс ас бердас да внушитӧмӧн шуис:
— Мырдӧн оз жалитны, а ылӧдлыны оз шогмы,
— гӧгӧрвоин?
Тэ эн велӧдчы кисельяс кизертны, тӧд асьтӧ ачыд...
И менӧ йӧткыштӧмӧн зумыда содтіс:
— Тан тэныд абу места!
На, курит...
Ме вывті ёна волнуйтчи, ставнам рудзмуні пассажиръяс поведениеӧн, мыйкӧ висьтавны кужтӧм скӧрмӧданаӧс да пӧдтанаӧс чувствуйті сыын, кыдз найӧ травитісны салдатӧс, кутшӧм нимкодя сералісны, кор Смурый трогӧдіс сійӧс пельӧдыс.
Кыдз вермис налы сьӧлӧм выланыс воны тайӧ став прӧтивнӧйыс, норыс, мый тані сэтшӧм ёна гажӧдіс найӧс?
Со найӧ бара пуксялісны, водалісны ляпкыдик тент улӧ,
— юӧны, рӧмидзтӧны, ворсӧны картіӧн, мирнӧя да солиднӧя тӧлкуйтігтыр видзӧдӧны ю вылӧ, быттьӧкӧ эз найӧ шутьлявны да лӧвтны час сайын.
Ставныс найӧ сэтшӧм жӧ лӧньӧсь, дышӧсь, кыдзи и пыр; асывсянь рытӧдз найӧ ньӧжйӧник жӧдзӧны паракод вылын, кыдзи гебъяс либӧ бус чиръяс шонді югӧръясын.
Со дасъясӧн йӧз, посъяс дорын жӧдзиг да пернапасасиг, петӧ паракод вылысь пристаньӧ, а пристаньысь веськыда на вылӧ кавшасьӧны нӧшта сэтшӧм жӧ йӧз, сідзжӧ гӧрбыльтӧмаӧсь мышкунысӧ нопъяс да сундукъяс сьӧкта улын, сідзжӧ пасьтасьӧмаӧсь...
Тайӧ йӧзлӧн дугдывтӧг вежсьӧмыс нинӧм оз веж паракод олӧмын, — выль пассажиръяс кутасны сёрнитны сы йылысь жӧ, мый йылысь сёрнитлісны чеччысьяс: му йылысь, удж йылысь, ен йылысь, бабаяс йылысь, и сійӧ жӧ кывъясӧн.
— Пуктӧма господь енмӧн терпитны и, морт, терпит!
Нинӧм он вӧч! Сэтшӧм миян судьбаным...
Тайӧ кывъяссӧ гажтӧм кывзыны, и найӧ скӧрмӧдӧны: ме ог терпит няйт, ме ог кӧсйы терпитны ме дінӧ лёкӧн, невеськыда, ӧбиднӧя видзӧдӧм; ме чорыда тӧда, чувствуйта, мый эг заслужит сэтшӧм видзӧдӧмсӧ.
И салдат эз заслужит.
Гашкӧ сійӧ ачыс кӧсйӧ лоны тешкодьӧн...
Вӧтлісны паракод вылысь Максимӧс — сійӧ вӧлі серьёзнӧй, шань зон, а Сергейӧс, пеж мортӧс, кольӧдісны.
Ставыс тайӧ — абу сідз.
А мыйла тайӧ йӧзыс, кодъяс вермӧны травитны мортӧс, сійӧс воштыны пӧшти йӧймытӧдз, пыр кывзысьӧмӧн подчиняйтчӧны матросъяслӧн скӧрысь горӧдӧмъяслы, обидатӧг кывзӧны видӧмъяс?
— Мыйла борт вылас лэччысинныд?
— мича, но скӧр синъяссӧ читкыртӧмӧн горзӧ боцман.
— Паракодсӧ пӧлыньтінныд, разӧдчӧй, драпӧвӧй чӧртъяс...
Чӧртъяс кывзысьӧмӧн ваткыльтасны мӧд борт вылас, а сэтысь найӧс бара межъясӧс моз вӧтлӧны.
— А, ӧкаяннӧйяс...
Жар войясӧ лунтырӧн доналӧм кӧрт тент улын — дука; пассажиръяс тӧрӧканъяс моз вальмасьӧны палуба вывті, водӧны кытчӧ веськалӧ; пристаньӧ вотӧдз матросъяс найӧс садьмӧдӧны чужъялӧмӧн.
— Эй, мый нюжгӧдчинныд туй шӧрас!
Мунӧй ас местааныд...
Найӧ чеччасны да унйывсьыныс вешъясны сэтчӧ, кытчӧ найӧс тойлалӧны.
Матросъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и найӧ, сӧмын мӧдног пасьтасьӧмаӧсь, но найӧн командуйтӧны полицейскӧйяс моз.
Лӧня олӧм, полӧм да шога кывзысьӧм тӧдчӧ ставсьыс войдӧр, и сэтшӧм тешкодь, страшнӧ, кор тайӧ кывзысян кырсь пырыс друг писькӧдчӧ чорыд, тӧлктӧм да пӧшти пыр гажтӧм озорничайтӧм.
Мем кажитчӧ, мый йӧзыс оз тӧдны, кытчӧ найӧс нуӧны, налы дзик ӧткодь, кытчӧ найӧс чеччӧдасны паракод вывсьыс.
Кӧть кытӧн найӧ чеччасны вадорӧ, сэні недыр пукалӧм бӧрын, найӧ бара локтасны ӧти либӧ мӧд паракод вылӧ, бара кытчӧкӧ мунасны.
Ставныс найӧ кутшӧмкӧ вошӧмаӧсь, чужан мутӧмӧсь, став муыс налы тӧдтӧм.
И ставныс найӧ йӧймымӧн полысьӧсь.
Ӧтчыд войшӧр бӧрын мыйкӧ поті машинаысь, пушкаысь моз лыйис.
Палубаыс пыр жӧ тубыртчис еджыд руӧн, сійӧ сука кыпӧдчис машиннӧй трюмысь тшыналіс быд щельӧд; кодкӧ тыдавтӧм горӧдіс пель чунавмӧн:
— Гаврил, сурик, гын...
Ме узи машиннӧй трюм бердын, пызан вылын, мый вылын мыськавлі дозмук, и кор садьми лыйӧм шыысь да сыркнитчӧмысь, палуба вылын вӧлі чӧвлӧнь, машинаысь пӧся чушкис пар, тшӧкыда камӧдчисны мӧлӧтъяс.
Но минут мысти став палубнӧй пассажирыс уна гӧлӧсӧн кутісны лӧвтны, равзыны, и пырысь-пыр лои шуштӧм.
Еджыд ру пытшкын — сійӧ ӧдйӧ сӧдзис — чепсасисны, мӧда мӧднысӧ кок йывсьыныс уськӧдӧмӧн, лёзь юрсиа бабаяс, черилӧн кодь гӧгрӧс синъяса ротйысьӧм мужикъяс, ставныс кытчӧкӧ кыскисны нопъяс, мешӧкъяс, сундукъяс крукасьлӧмӧн да усьласигтыр, енмӧс, Никола-угодникӧс чуксалӧмӧн, нӧйтісны мӧда-мӧднысӧ; тайӧ вӧлі вывті страшнӧ, но и ӧттшӧтш интереснӧ; ме котралі йӧз бӧрся да пыр видзӧді — мый найӧ вӧчӧны?
Первойысь на ме аддзи войся тревога и кыдзкӧ пырысь-пыр гӧгӧрвои, мый йӧзыс тайӧс вӧчисны ылалӧмӧн: паракод муніс ӧдсӧ чинтытӧг, веськыд борт сайын, вывті матын, ӧзъялісны ытшкысьяслӧн кӧстеръяс, войыс вӧлі югыд, вылын сулаліс тыр тӧлысь.
А йӧз шыбласисны палуба кузя пыр тэрыбджыка, бырскӧбтісны класснӧй пассажиръяс, кодкӧ чеччыштіс борт сайӧ, сы бӧрся — мӧд, и ещӧ; кык мужик да манак пескӧн перйисны палуба дінӧ винтитӧм скамья; паракод бӧжысь шыбытісны ваӧ курӧгъяс тыра ыджыд поз; палуба вылын, капитанскӧй пос дорын, пидзӧс вылас сулаліс мужик да, сы пӧлӧн котралысьяслы кевмысиг, кӧин моз омляліс:
— Православнӧйяс, грека...
— Пыжӧ, дьявӧлъяс!
— горзіс кыз барин, ӧти гача, дӧрӧмтӧм, да аслас морӧсӧ зымӧдіс кулакнас.
Котралісны матросъяс, йӧзӧс шошаӧдныс кватлалӧмӧн, кучкалісны налы юрас, шыблалісны палуба вылӧ.
Сьӧкыдпырысь катласис Смурый, войся белье вылас пасьталӧм пальтоа, и гора гӧлӧсӧн ставнысӧ ӧлӧдіс:
— Да яндысьӧй!
Мый ті, — йӧйминныд?
Паракодыс жӧ сулалӧ, сувтіс жӧ, но!
Со — вадор!
Йӧйясӧс, кодъяс чеччыштісны ваӧ, ытшкысьяс куталісны, кыскисны, со найӧ,
— аддзанныд, кык пыж?
А коймӧд класса йӧзӧс сійӧ кучкаліс кулакнас юраныс, вывсянь увлань, и найӧ мешӧкъяс моз, чӧва, шляпкысьлісны палуба вылӧ.
Шызьӧм-гызьӧм эз на лӧнь, кыдз Смурый вылӧ лэбыштіс тальмаа дама, киас сёян паньӧн, и сы ныр улын паньнас шенасиг, горзіс:
— Кыдз тэ лысьтан?
Кӧтасьӧм господин сійӧс кутіг, нёнялыштіс уссӧ да дӧсадаӧн шуис:
— Эновт сійӧс, бӧлбанӧс...
Смурый кисӧ шевгӧдӧмӧн, яналӧмӧн мигайтіс да юасис менсьым:
— Мый сэтшӧмыс, а?
Мыйысь сійӧ менӧ?
Но, вот!
Да ӧд ме сійӧс первойысь на аддза!..
А кутшӧмкӧ мужик вирӧн сульсиг горзіс:
— Но и йӧз, но и рӧзбойникъяс!..
Гожӧм быдӧн ме кыкысь аддзылі паракод вылысь паника, и кыкнанысьсӧ сійӧ эз вӧв кыпӧдӧма веськыд ӧпасностьӧн, а сылы водзын лоны верман полӧмӧн.
Коймӧдысь пассажиръяс кутісны кык вӧрӧс,
— на пиысь ӧтиыс вӧлі пасьтасьӧма странникӧн,
нӧйтісны найӧс матросъясысь гусьӧн пӧшти быдса час, а кор матросъяс мырддисны вӧръясӧс, публика кутіс видны найӧс:
— Вӧр вӧрӧс дзебӧ, тӧдӧмысь!
— Асьныд ті жуликъяс, со и бураланныд жуликъяслы...
Жуликъясӧс вӧлі нӧйтӧма садьбыртӧдзыс, найӧ эз вермыны сулавны кок йыланыс, кор найӧс сетісны полициялы кутшӧмкӧ пристаньын...
И уна вӧлі сэтшӧмыс, коді пӧся волнуйтіс, эз лэдзлы гӧгӧрвоны йӧзсӧ — лёкӧсь найӧ али бурӧсь?
рамӧсь али озорникъяс?
И мыйла тшук сэтшӧм скӧрӧсь, лёкӧсь, сэтшӧм яндысяна рамӧсь?
Ме та йылысь юавлі пӧварлысь, но сійӧ, ассьыс чужӧмсӧ папирос тшынӧн кытшалӧмӧн, шулывліс тшӧкыда, дӧсадаӧн:
— Эк, мый тэнӧ гильӧдӧ!
Йӧз, но, и йӧз...
ӧти — тӧлка, мӧд — йӧй.
Тэ лыддьы небӧгъяс, а эн бормочит.
Небӧгъясын, кор найӧ веськыдӧсь, колӧ лоны ставсӧ висьталӧма...
Вичкоса небӧгъяс да житиеяс эз радейтлыв...
— Но, тайӧ попъяслы, поп пиянлы...
Мем окота лои вӧчны сылы сьӧлӧм вылас воанатор — козьнавны небӧг.
Казаньысь ме вит ура вылӧ ньӧби «Предание о том, как солдат спас Петра Великого», но сэки пӧвар вӧлі кодъюра, скӧр, ме эг лысьт сылы сетны козинӧс да первой ачым лыдди «Преданиесӧ».
Сійӧ вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис меным,
— ставыс сэтшӧм прӧстӧй, гӧгӧрвоана, интереснӧй да дженьыд.
Ме вӧлі уверен, мый тайӧ небӧгыс менам велӧдысьлы сетас удовольствие.
Но кор ме сеті сылы небӧгӧс, сійӧ кывшутӧг небӧгӧс кипыдӧснас нямыртіс гӧгрӧс комокӧ да швыркнитіс борт сайӧ.
— Со кыдзи тэнсьыд небӧгтӧ, дурень!
— шуис сійӧ зумыша.
— Ме жӧ тэнӧ понйӧс моз велӧда, а тэ пыр кӧсъян пӧтка яй жӧритны.
Зымкнитіс кокнас да равӧстіс:
— Тайӧ кутшӧм небӧг?
Ме йӧйталӧмъястӧ ставсӧ нин лыддьылі!
Мый сэтчӧ гижӧма — веськыдтор?
Но, висьтав!
— Ог тӧд.
— Сідзкӧ ме тӧда!
Кор мортлысь керыштан горсӧ, сійӧ пос вывсянь усьӧ увлань, и мукӧдъяс оз нин кавшасьны турун видзанінӧ — салдатъясыд абу йӧйяс!
Найӧ эськӧ ӧзтісны турунсӧ и — пом!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Сійӧ жӧ!
Ме тӧда Петыр сар йывсьыд.
— Татшӧмыс сыкӧд эз вӧвлы!
Вешйы сэсь...
Ме гӧгӧрволі, мый пӧвар вӧлі прав, но небӧгыс, век жӧ, сьӧлӧм вылӧ воис меным; нӧшта ӧтчыд «Предание» ньӧбӧмӧн, ме лыдди сійӧс мӧдпӧв и шензьӧмӧн убедитчи, мый небӧгыс збыльысь лёк.
Тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ, и ме пӧвар вылӧ куті видзӧдны ёнджыка на внимательнӧя да эскӧмӧн, а сійӧ, мыйлакӧ пыр тшӧкыдджыка ыджыд дӧсадаӧн, шуавліс:
— Эк, кутшӧма эськӧ колӧ тэнӧ велӧдны!
Тэд тан абу места...
Ме и ачым чувствуйті — абу места.
Сергей менӧ мустӧмтіс; ме некымынысь нин казявлі, мый сійӧ менсьым пызан вылысь гусявлӧ чайнӧй приборъяс да буфетчикысь гусьӧн найӧс сеталӧ пассажиръяслы.
Ме тӧді, мый тайӧ лыддьысьсьӧ гусясьӧмӧн,
— Смурый не ӧтчыд нин ӧлӧдліс менӧ:
— Видзӧд, аслад пызан вылысь чайнӧй дозмук официантъяслы эн сет!
Меным нӧшта на унджык вӧлі омӧльыс, частӧ мем окота вӧлі первойя пристань вылын жӧ пышйыны паракод вылысь, мунны вӧрӧ.
Но кутіс Смурый: сійӧ ме дінӧ лои пыр меліджык,
— и меным вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис паракодлӧн дугдывтӧг мунӧмыс.
Вӧлі лӧсьыдтӧм, кор сійӧ сувтліс пристань дорӧ, и ме пыр виччыси — вот мыйкӧ лоас, и ми кывтам Камасянь Белаяӧ, Вяткаӧ, а то — Волга кузя, и аддза выль вадоръяс, каръяс, выль йӧзӧс.
Но тайӧ эз ло — паракод вылын менам олӧм помасис виччысьтӧг да меным яналӧмӧн.
Рытын, кор ми мунім Казаньсянь Нижнийлань, буфетчик менӧ корис ас ордас, ме пыри, сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ ме бӧрся да шуис Смурыйлы, коді зумыштчӧмӧн пукаліс ковровӧй табуретка вылын:
— Вот.
Смурый скӧрысь юаліс менсьым:
— Тэ Сергейлы сеталан приборъяс?
— Сійӧ ачыс босьтӧ, кор ме ог аддзы.
Буфетчик ньӧжйӧник шуис:
— Оз аддзы, а тӧдӧ.
Смурый кучкис аслас пидзӧсӧ кулакнас, сэсся гыжъялыштіс пидзӧссӧ, шуаліг:
— Сулавлӧй, эштанныд...
И кутіс мӧвпавны.
Ме видзӧді буфетчик вылӧ, сійӧ — ме вылӧ, но кажитчис, мый ӧчки саяс сылӧн абуӧсь синъясыс.
Сійӧ оліс шынитӧв, ветлӧдліс гусьӧник, сёрнитіс ичӧт гӧлӧсӧн.
Мукӧддырйи сылӧн вушйӧм тошкыс да тыртӧм синъясыс быльснитчылісны кысянькӧ пельӧс сайсянь и сэк жӧ вошлісны.
Узьны водтӧдзыс сійӧ дыр сулавліс пидзӧс вылас буфетын куслытӧм лампадаа ӧбраз водзын,
— ме аддзывлі сійӧс червоннӧй туз кодь ӧдзӧс томан розь пыр, но мем эз удайтчыв аддзывны, кыдзи юрбитӧ буфетчик: сійӧ прӧстӧ сулаліс да видзӧдіс ӧбраз да лампада вылӧ, ышлолалӧмӧн тошсӧ малаліг.
Чӧв олыштӧм бӧрын Смурый юаліс:
— Серёжка сетлывліс тэд сьӧм?
— Эз.
— Некор?
— Некор.
— Сійӧ оз ылӧдлы,
— шуис Смурый буфетчиклы, а мӧдыс гусьӧник вочавидзис:
— Дзик ӧткодь.
Пӧжалуйста.
— Мунам!
— горӧдіс меным пӧвар, матыстчис менам пызан дорӧ да кокньыдика печиктіс чуньнас меным кӧсичаӧ.
— Йӧй!
И ме — йӧй!
Мем колӧ вӧлі видзӧдны тэ бӧрся...
Нижнийын буфетчик рӧсщӧтайтіс менӧ: ме пӧлучиті кӧкъямыс шайт гӧгӧр — меӧн нажӧвитӧм медводдза ыджыд сьӧм.
Мекӧд прӧщайтчигӧн Смурый зумыша висьталіс:
— Н-но, вот!..
Ӧні видзӧд кыкнан синнад — гӧгӧрвоан?
Вомтӧ паськӧдны оз позь...
Сійӧ сюйыштіс меным киӧ табак видзан бисернӧй кӧшель.
— Налы жӧ, вот тэд!
Тайӧ бур рукоделье, тайӧс меным вежань вышывайтліс...
Но прӧщайтлы!
Лыддьы небӧгъяс — тайӧ медся бур!
Босьтіс менӧ киняулӧд, лэптыштіс, окыштіс да крепыда сувтӧдіс пристань палуба вылӧ.
Меным вӧлі жаль и сійӧ, и ачым; ме муртса эг бӧрддзы ыджыд гӧлӧсӧн, видзӧдіг, кыдз сійӧ бӧр мунӧ паракод вылӧ, грузчикъясӧс вешталігтыр, ыджыд, сьӧкыд, ӧтка...
Кымынӧс сэсся ме аддзылі сы кодь шань, ӧтка, олӧмысь торъялӧм йӧзӧс.
VІІ
Дед да бабушка мунісны карӧ.
Ме на ордӧ локті скӧр да воинственнӧй, сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд,
— мыйысь менӧ лыддисны вӧрӧн?
Бабушка менӧ встретитіс меліа да пыр жӧ муніс самӧвар пуктыны; дед, кыдз век, смекайтчӧмӧн юаліс:
— Уна-ӧ зарнитӧ чӧжин?
— Мый эм — ставыс менам,
— ӧшинь дорӧ пуксиг, вочавидзи ме.
Торжественнӧя кыски зептысь папирос пачка да заводиті куритчыны.
— Сі-идз,
— шуис дед, менам удж вылӧ сюся видзӧдігтыр.
— Со мый?
Чӧрт зелля куритан?
Абу-ӧ водзджык на?
— Мем со весиг кӧшель козьналісны,
— ошйысьышті ме.
— Кӧшель,
— чирӧстіс дед.
— Тэ мый, скӧрмӧдан менӧ?
Сійӧ уськӧдчис мелань, вӧсни, ён кияссӧ нюжӧдӧмӧн, турунвиж синъяснас кодзлаліг.
Ме чеччышті, юрнам зурги сылы кынӧмас, — старик пуксис джоджӧ да кымынкӧ секунда видзӧдіс ме вылӧ, шензьӧмӧн синсӧ лапйӧдліг, сьӧд вомсӧ калькнитӧмӧн, сэсся спокойнӧя юаліс:
— Тайӧ тэ менӧ тувкин, дедтӧ?
Тэнад мамлысь рӧдимӧй батьтӧ?
— Уна нин ті менӧ нӧйтлінныд,
— буркниті ме, гӧгӧрвоӧмӧн, мый вӧчи зывӧктанаӧс.
Дед, косіник да кокньыдик, чеччис джоджысь, пуксис мекӧд орччӧн, сюся нетшыштіс менсьым папиросӧс, шыбытіс сійӧс ӧшиньӧд да повзьӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Йӧй юр, гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый тайӧс тэд некор ен оз прӧстит тэнад став олӧм чӧжыд?
Мам,
— шыасис сійӧ бабушка дінӧ,
— тэ видзӧдлы жӧ, кучкис ӧд сійӧ менӧ?
Сійӧ!
Кучкис.
Юав вот сылысь!
Бабушка эз понды юасьны, а прӧстӧ матыстчис ме дорӧ да кватитіс юрсиӧд, кутіс тракйыны да шуавны:
— А таысь — со кыдз сійӧс, со кыдз...
Оз вӧлі доймы, но вывті ӧбиднӧ, и торъя нин вӧлі ӧбиднӧ дедлӧн лёкысь радлан серамысь,
— сійӧ инас эз ӧшйы улӧс вылын, клопйӧдліс кипыдӧсъяснас асьсӧ пидзӧс кузяыс да серампырыс каркйӧдліс:
— Сідз, сі-идз...
Ме нетшыштчи, чеччышті посводзӧ, воді сэтчӧ пельӧсас, личкӧма, пустӧшитӧма, кывзіг, кыдзи дзожгӧ самӧвар.
Матыстчис бабушка, копыртчис ме весьтӧ да муртса кывмӧн вашнитіс:
— Тэ менӧ прӧстит, ме ӧд эг доймымӧн тракӧд тэнӧ, ме ӧд наросьнӧ!
Мӧдногыс оз позь,
— дедушкоыд ӧд старик, сійӧс колӧ уважайтны, сылӧн сідзжӧ лыясыс чегъясьӧмаӧсь, ӧд сійӧ сідзжӧ шогсӧ паньыштіс тыр сьӧлӧмӧн,
— ӧбижайтны сійӧс оз ков.
Тэ абу ичӧт, тэ гӧгӧрвоан сійӧс...
Колӧ гӧгӧрвоны, Алёша!
Сійӧ сэтшӧм жӧ кага, абу бурджык сыысь...
Сылӧн кывъясыс пӧсь ваӧн моз мыськалісны менӧ, тайӧ дружескӧй шӧпкӧдӧмсьыс лои и яндзим, и кокни, ме топыда сывйышті бабушкаӧс, ми окыштчим.
— Мун сы дінӧ, мун, нинӧм!
Сӧмын сы дырйи пырысь-пырсӧ эн куритчы, сет велавны...
Ме пыри жырйӧ, видзӧдлі дед вылӧ да ӧдва кутчыси серамысь — дед збыльысь вӧлі бурасьӧма, кыдз кага, ставнас югъяліс, вӧрӧдіс кокъяснас да сизьдіс гӧрдов гӧна лапаяснас пызанӧ.
— Мый, козёл?
Бара люкасьны локтін?
Ак тэ, рӧзбойник!
Дзик батьыд кодь!
Фармазон, пырин керкаӧ — эн пернапасась, пыр жӧ табак куритны, ак, тэ, Бонапарт, кӧпейхаа морт.
Ме чӧв олі.
Сылӧн мудзис кывйыс да сідзжӧ ланьтіс, да чай юигӧн заводитіс велӧдны менӧ.
— Ен водзын полӧм мортлы колӧ, кыдзи вӧвлы дом.
Ен кындзи некод другным миян абу!
Мортлы мортыд — лёк вӧрӧг!
Мый йӧзыд — вӧрӧгъяс, сыысь ме кылі кутшӧмкӧ правда, а став мукӧдыс эз вӧрзьӧдны менӧ.
— Ӧні бара мун Матрена тьӧткаыд ордӧ, а тулыснас — паракод вылӧ.
Тӧвсӧ олышт на ордын.
А эн висьтав, мый тулыснас мунан на ордысь...
— Но мыйла ылӧдлыны йӧзсӧ?
— шуис бабушка, а ачыс сӧмын на ылӧдліс дедӧс менӧ пӧрйӧдлӧмӧн тракйӧмнас.
— Пӧръясьтӧг он ов,
— пыксис дед,
— нолтӧ висьтав, коді олӧ пӧръясьтӧг?
Рытнас, кор дед пуксис Псалтырь лыддьыны, ме бабушкакӧд петі ворота сайӧ, эрд вылӧ; ичӧтик, кык ӧшиня хибарка, кытӧн овліс дед, сулаліс кар помын, Канатнӧй улича «бӧрладорын», кӧні коркӧ вӧвлі дедлӧн аслас керка.
— Со кытчӧ воим!
— сералігтыр висьталіс бабушка.
— Оз вермы старикыд аслас сьӧлӧм вылӧ воан места корсьны, пыр местаысь местаӧ ветлӧ.
Сылы и тані абу лӧсьыд, а меным — лӧсьыд!
Миян водзӧ паськӧдчис верст куим пасьта оврагъясӧн торйӧдлӧм эжсялӧм му, кодӧс кытшалӧма вӧр гребешок, казанскӧй тракт бердса кыдзьяс визьӧн.
Оврагъясысь розгаясӧн чургӧдчӧмаӧсь кустарник уввожъяс, лэччысь кӧдзыд шонділӧн югӧръясыс мичмӧдӧмаӧсь найӧс вирӧн.
Лӧнь рытъя тӧлыс вӧрӧдіс рудов былинкаясӧс; матыса овраг сайын, — сідзжӧ былинкаяс моз, — воисны мещанскӧй зонъяслӧн да нывъяслӧн мыгӧръяс.
Ылын, веськыдвылын, сулаліс старообрядческӧй шойналӧн гӧрд стена, сійӧс шулісны «Бугровскӧй скитӧн», шуйгавылын, овраг весьтын, кыпӧдчис му вылӧ пемыд пу чукӧр, сэні — еврейскӧй шойна.
Ставыс гӧгӧр гӧль, ставыс чӧва топӧдчис ранитчӧм му бердӧ.
Кар помса ичӧтик керкаяс полӧмӧн видзӧдісны ӧшиньяснас буса туй вылӧ, туй вылын шӧйтӧны посньыдик, омӧль вердаса курӧгъяс.
Девичӧй манастырь дорын локтӧ стада, баксӧны мӧсъяс; лагерысь кылӧ военнӧй музыка — равзӧны да уксӧны ыргӧн трубаяс.
Лёкысь гудӧксӧ чашйигтыр локтӧ кодъюра, джӧмдалӧ да бормочитӧ;
— Ме воӧдча тэӧдз...
тшук...
— Дурачок,
— гӧрд шонді вылӧ читкыртчӧмӧн, шуӧ бабушка,
— кытчӧ тэд воӧдчыны?
Регыд усян, унмовсян, а узигад тэнӧ ректасны...
И гудӧкыд, тэнад олан гажыд, пропадитас...
Ме висьтавла сылы, кыдзи олі паракод вылын, да гӧгӧр видзӧда.
Сы бӧрын, ме мый аддзылі, тан мем гажтӧм, ме ачымӧс чувствуйта скӧвӧрда вывса йӧршӧн.
Бабушка кывзӧ чӧва да внимательнӧя, сідзжӧ, кыдз ме радейта кывзыны сылысь, и кор ме висьталі Смурый йылысь, сійӧ, лабутнӧя пернапасасигмоз шуалӧ:
— Бур морт, отсав сылы, богородица, буриник!
Тэ, видзӧд, эн вунӧд сы йылысь!
Тэ пыр буртортӧ ёнджыка помнит, а мый лёк — прӧстӧ вунӧд...
Меным вывті сьӧкыд вӧлі висьтавны сылы, мыйла меным вӧчисны рӧщӧт, но сьӧлӧмӧс чорзьӧдӧмӧн ме висьталі.
Тайӧ эз вӧч сы вылӧ некутшӧм впечатление, сійӧ сӧмын веськодьпырысь шуыштіс:
— Тэ том на, он куж овнытӧ...
— Вот, быдӧн мӧда-мӧдныслы шуӧны: он куж овны,
— мужикъяс, матросъяс, Матрен тьӧтка — пиыслы; а мый колӧ кужнысӧ?
Паръяссӧ топӧдӧмӧн сійӧ гогйӧдлыштіс юрнас.
— Вот тайӧ ме ог тӧд!
— А шуан жӧ?
— Мыйысь не шуны?
— спокойнӧя шуис бабушка,
— тэ эн элясь, тэ ичӧт на, тэныд оз на и ков тӧдны.
Да код нӧ кужӧ?
Сӧмын жуликъяс.
Со, дедушкаыд и вежӧра, и велӧдчӧма, а сідзжӧ нинӧм эз сяммы.
— Тэ ачыдсӧ бура олін?
— Ме?
Бура.
И омӧлясӧ олі — быдногыс...
Миян пӧлӧн тэрмасьтӧг мунісны йӧз, ас бӧрсяньыс кузь вуджӧръяс кыскӧмӧн, кокъяс увсьыныс тшынӧн кыпӧдчис бус, дзебис тайӧ вуджӧръяссӧ.
Рытъя шог лои пыр сьӧкыдджык, ӧшиньясысь киссис дедлӧн ропкӧм шы:
— Господи, да не яростию твоею обличиши мене, ниже гневом твоим накажеши мене...
Бабушка нюмъялігтыр шуис:
— Дӧзмис нин, дерт, енмыд сыысь!
Быд рыт ропкӧдӧ, а мый йылысь.
Ӧд пӧрысиник нин, нинӧм нин оз ков, а пыр норасьӧ, пыр чукрасьӧ...
Енмыд, кӧнкӧ, кывзысяс рытъя гӧлӧсъясад, дай серӧктас: бара Василий Каширин дольӧ!..
Мунам жӧ узьны...
Ме думышті босьтчыны сьылысь лэбачьясӧс кыйӧмӧ; мем кажитчис, мый тайӧ бура вердас: ме кута кыйны, а бабушка — вузавны.
Ньӧби тыв, асык, западняяс, вӧчи садӧкъяс, и со югдігӧн ме пукала оврагын, кустъяс пӧвстын, а бабушка кӧрзинаӧн да мешӧкӧн тапикасьӧ вӧрӧд, ӧктӧ медбӧръя тшакъяс, жов да ӧрӧшки.
Сӧмын на кыпӧдчис мудз сентябрся шонді; сылӧн еджыд югӧръясыс то кусласны кымӧръяс пӧвстӧ, то эзысь югӧрӧн усясны ме дінӧ оврагӧ.
Овраг пыдӧсын рӧмыд на, сэтысь кыпӧдчӧ еджгов ру; сёйӧд крут овраг бокыс пемыд да куш, а мӧдар бокыс нюз, вевттьысьӧма пемыд рӧма турунӧн, виж, гӧрдов да алӧй коръяса кустарникъясӧн; ыркыд тӧвру нетшкӧ коръяссӧ да нӧбӧдӧ овраг кузя.
Пыдӧсас, йӧнъяс пӧвстын, горзӧны щеглята, руд йӧнъяс пӧвстысь ме аддза збой лэбач юръяс вылысь алӧй чепчикъяс.
Ме гӧгӧрын бырсйӧдлӧны любопытнӧй виж пыстаяс; еджыд банбокъяснысӧ тешкодя пӧльтӧмӧн, найӧ ызгӧны да шуксьӧны, быттьӧ том кунавинскӧй мещанаяс праздник дырйи; тэрыбӧсь, вежӧраӧсь да лёкӧсь, найӧ кӧсйӧны быдтор тӧдны, быдтор видлыны, и шедӧны западняӧ ӧти бӧрся мӧд.
Жаль видзӧдны, кыдз найӧ пессьӧны, но менам удж тӧргӧвӧй, суровӧй; ме найӧс йӧртала запаснӧй садӧкӧ да дзеба мешӧкӧ,
— пемыдінын найӧ пукалӧны смирнӧя.
Боярышник куст вылӧ пуксис чиж стая; куст сявкнитӧма шондіӧн, чижъяс радӧсь шонділы да нӧшта гажаджыка чирксӧны; асланыс вӧрас серти найӧ мунӧны зонпосни школьникъяс вылӧ.
Горш, домовитӧй сорокопут сёрмӧма лэбны шоныд муӧ, пукалӧ нюклясьысь лежнӧг уввож вылын, нырнас весалӧ борд гӧнъяссӧ да сьӧд синъяснас сюся кыйӧдӧ сёян бӧрся.
Вывлань чепӧсйис жаворонок моз, кутіс малязіӧс, тӧждысьӧмӧн сатшкис сійӧс ёсь ув вылӧ да бара пукалӧ, руд, вӧруйтан юрсӧ бергӧдлігтыр.
Шытӧг лэбзис туналысь лэбач щур, меӧн горша мечтайтан предмет — вот эськӧ кыйны!
Жонь, стаяысь торйӧдчӧмӧн, пукалӧ ловпу вылын, гӧрд, важнӧй, быттьӧ генерал, и скӧрысь дзуртӧ сьӧд нырсӧ копрӧдлігтыр.
Кымын вылынджык шонді, сымын унджык лэбач да налӧн гажаджык чирксӧм.
Оврагыс ставнас тырӧ музыкаӧн, сылӧн основнӧй тоныс — тӧвру улын кустарниклӧн дугдывтӧг кышакылӧм; лэбачьяслӧн эльтчысь гӧлӧсъясыс оз вермыны пӧдтыны тайӧ лӧнь юмов-шог зыксӧ,
— ме сыын кыла гожӧмлысь медбӧръя сьылӧмсӧ, сійӧ вашкӧдӧ мем кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс кывъяс, и найӧ асьныс тэчсьӧны сьыланкывйӧ.
А сійӧ жӧ кадӧ паметь, аслам кӧсйытӧг, тӧдвылӧ уськӧдлӧ важся серпасъяссӧ.
Кысянькӧ вывсянь горзӧ бабушка:
— Тэ — кӧні?
Сійӧ пукалӧ овраг бужӧд дорын, плавгӧма чышъянсӧ, сы вылӧ тэчӧма нянь, ӧгурцы, сёркни, яблокъяс; тайӧ став благостыня пӧвстас сулалӧ шонді водзын дзирдалысь ичӧтик, вывті мича граненӧй графин крустальнӧй пробкаӧн — Наполеон юрӧн, графинын — зверобойын сулӧдӧм ичӧтик шкалик вина.
— Господьӧй, кутшӧм лӧсьыд!
— аттьӧалӧмӧн шуӧ бабушка.
— А ме сьыланкыв лӧсьӧді!
— Да но?
Ме висьтала мыйкӧ сылы, кывбуръяс кодьӧс.
— Локтӧ тӧв, быдлун кӧдздӧдны пондіс.
Прӧщай, менам жар гожӧмся шонді!..
Но сійӧ менсьым помӧдз кывзытӧг торкӧ менӧ:
— Татшӧм сьыланкыв, — эм, сӧмын сійӧ бурджык!
И сьылан гӧлӧсӧн висьталӧ:
— Ой, и лэччӧ гожся шондіыс
Ылыс вӧрпу сайӧ, кӧні пемыд вой,
Эх, и коли меӧй, коньӧр нывка,
Менам тувсовлунся гажтӧг, ӧтнам скӧнь...
Кор ме пета сиктсай эрд вылӧ,
Казьта тувсов кадся гуляйтӧмӧс век, —
Ыбъяс вылын босьтӧ менӧ шог, —
Вошті ассьым томлунӧс ме сэк.
Муса пӧдругаяс, нывъяс менам, ой!
Мыйӧн усяс первой, еджыд, небыд лым,
Менам морӧс пиысь перйӧ сьӧлӧмӧс,
Лымъяс менсьым сьӧлӧмӧс ті гуалӧ!..
Менам авторскӧй самолюбие ни ӧти оз страдайт, мем зэв сьӧлӧм вылӧ воӧ сьыланкывйыс и вывті жаль нылыс.
А бабушка висьталӧ:
— Со, кыдз шогыд сьывсьӧ!
Тайӧс аддзан, ныв лӧсьӧдӧма: гуляйтӧма сійӧ тулыссяньыс, а тӧв кежлас мусукыс эновтӧма сійӧс, гашкӧ мӧд дорӧ матыстчӧма, и бӧрдӧма нылыс сьӧлӧм доймӧмысла...
Мый ачыд ас вывтіыд он нулы — сы йылысь лючки-бура он висьтав, а сійӧ, аддзан, кутшӧм лӧсьыда лӧсьӧдӧма сьыланкывсӧ!
Кор бабушка первойысь вузаліс лэбачьясӧс нелямын ур дон, тайӧ вывті шензьӧдіс сійӧс.
— Видзӧдлы жӧ тэ!
Ме чайті — пустӧй удж, челядь ворсӧм, а со сійӧ кыдзи бергӧдчис.
— Донтӧг на ещӧ вузалӧмыд...
— Да но?.
Базар лунъясӧ сійӧ вузаліс шайт дон дай унджык и пыр шензьыліс: кутшӧм уна позьӧ нажӧвитны немторнас!
— А нывбаба быдса лун песлалӧ бельё, либӧ джоджъяс мыськӧ четвертакӧн лун, со и гӧгӧрво!
А ӧд абу лӧсьыд тайӧ!
И лэбачьясӧс садӧкын видзны абу лӧсьыд.
Шыбыт жӧ тэ тайӧс, Алёша.
Но ме вывті нин сетчи лэбач кыйӧмад, сійӧ мем вывті сьӧлӧм вылӧ воис да менӧ независимӧйӧн кольӧмӧн, эз вай лёкторсӧ некодлы, лэбачьяслы кындзи.
Ме лӧсьӧді бур лэчьяс, пӧрысь лэбачкыйысьяскӧд тӧлкуйтӧмъяс унаторйӧ велӧдісны менӧ,
— ме ӧтнам ветлывлі кыйны лэбачьясӧс пӧшті комын верст сайӧ, Костовскӧй вӧрӧ, Волга вадорӧ, кӧні, мачтовӧй пожӧма вӧрын, олісны уркайяс да любительясӧн донъялан пыста-апполоновкаяс — гежӧд мичлуна кузь бӧжа еджыд лэбачьяс.
Вӧвлі — петан рытсяньыс да кузь войбыд шляпиктан казанскӧй тракт кузя, мукӧддырйи — арся зэр дырйи, джуджыд няйтӧд.
Мышку сайын клеёнкаысь вурӧм мешӧк, сэні садӧкъяс да позъяс приманитан лэбачӧн.
Киын ыджыд ореховӧй бедь.
Йирмӧг да шуштӧм арся пемыдын, вывті шуштӧм!..
Туй бокъясын сулалӧны пӧрысь, гым-чардӧн чегъялӧм кыдзьяс, шевгӧдӧмаӧсь менам юр весьтӧ васӧд увъяссӧ; шуйгавылын, нӧрыс горулас, сьӧд Волга весьтын, пыдӧстӧм пропастьӧ мунӧмӧн, кывтӧны медбӧръя паракодъяс да баржаяс мачтавывса гежӧдик бидзувъяс, ваас бызӧдчӧны кӧлесаяс, уксӧны свистокъяс.
Чугун кодь му бердысь сувтӧны туйбердса сиктъясысь керкаяс, кок улӧ тупыльтчӧны скӧр, тшыг понъяс, стӧрӧж кучкалӧ нӧшкӧ да повзьӧмпырысь горзӧ:
— Коді локтӧ!
Кодӧс чӧртъясыс кыскӧны — коді тшӧктӧ войын шӧйтны?
Ме вывті ёна полі, мый менсьым мырддясны лэчьясӧс, да сьӧрысь босьті стӧрӧжъяслы вылӧ вит ураяс.
Фокино сиктса стӧрӧж лӧсявны кутіс мекӧд да пыр окайтіс:
— Бара нин локтан?
Ок, тэ, повтӧм, инасьтӧм войся олысь, а?
Сійӧс шуисны Нифонтӧн, вӧлі сійӧ ичӧтик, дзориник, вежа кодь, частӧ сійӧ питшӧгсьыс перйыліс сёркни, яблок, китыр анькытш да сюйыштліс менам киӧ, шулывліс:
— Наышт, другӧ, ме тэд гӧстинеч лӧсьӧдышті, сёйышт неуна.
И колльӧдіс менӧ кар помӧдзыс.
— Мун, ен тэкӧд!
Вӧрӧ ме волі югдандор, пукталі лэчьяс, ӧшлі приманкаяс, водлі вӧр дорӧ, виччысьлі, кор воас лун.
Лӧнь.
Гӧгӧр ставыс кынмӧма арся сьӧкыд ун пытшкӧ; рудов пемыд пырыс гӧра улысь муртса тыдыштӧны паськыд видзьяс; найӧ вундассьӧмаӧсь Волгаӧн, павгысьӧмаӧсь сы вомӧн да паськӧдчӧмаӧсь, сылісны ру пытшкӧ.
Ылын, видзладор бокса видзьяс сайысь, тэрмасьтӧг петӧ югыд шонді, сьӧд вӧр туганъяс вылын ӧзъялӧны бияс, и заводитчас тешкодь, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь движение: пыр тэрыбджыка кыптӧ видзьяс вылысь ру да эзысьӧн ворсӧ шонді югӧръясын, а сы бӧрся кыпӧдчӧны му бердысь кустъяс, пуяс, турун зорӧдъяс, видзьясыс быттьӧ сылӧны шонді улас да визувтӧны гӧгӧрбок, гӧрдов-зарни рӧмаӧсь.
Со шонді инмӧдчис вадор бердса лӧнь ваӧ; — кажитчӧ, мый юыс ставнас вӧрзис, сетчис сылань, кытчӧ суныштіс шонді.
Пыр вылӧджык кыпӧдчиг, сійӧ, нимкодь, благословитӧ, шонтӧ кушмӧм, кынмысь мусӧ, а муыс ӧвтӧ арся юмов дукъясӧн.
Ясыд сынӧд мусӧ, петкӧдлӧ вывті ыджыдӧн, сійӧс помтӧг паськӧдӧ.
Ставыс кывтӧ ылілань да кыскӧ воӧдчыны лӧз мудорлань.
Ме шонді петӧмсӧ тайӧ местаын аддзылі нин уна дас пӧв, и ме водзын чужи век выль мир, выльногса мича...
Ме кыдзкӧ медся радейта шонді, мем сьӧлӧм вылӧ воӧ сылӧн аслас нимыс, нимыслӧн юмов шыясыс, наӧ дзебсьӧм звӧныс; радейта синмӧс тупкӧмӧн пуктыны чужӧмӧс шонді югӧрлы воча, кыйны сійӧс ки пыдӧсӧн, кор сійӧ мечӧн писькӧдчӧ забор щель либӧ уввожъяс костӧд.
Дедушка вывті ёна пӧчитайтӧ «князь Михаил Черниговскийӧс да болярин Феодорӧс, кодъяс абу копыртчывлӧмаӧсь шонділы,» — тайӧ йӧзыс меным кажитчӧны чиган кодь сьӧдӧн, зумышӧн, лёкӧн, да налӧн гӧль мордвинлӧн моз пыр висьӧны синъяс.
Кор шонді кыпӧдчӧ видзьяс весьтӧ, менам мырдӧн нюмъявсьӧ нимкодьла.
Ме весьтын шувгӧ лыска вӧр, турунвиж лапъяс вылысь лысва войтъяс пыркӧдігтыр, вуджӧр сайын, пуяс улын, узорӧсь папоротник коръяс вылын эзысь парчаӧн дзирдалӧ асъя кынмыштӧмысь пуж.
Гӧрдӧдӧм турун ляскӧма зэръясӧн, му бердӧ ляскысьӧм заясыс вӧртӧмӧсь, но кор на вылӧ усьӧ югыд югӧрыс — тӧдчӧ турун пӧвстын омӧлика дзӧрӧм, колӧкӧ олӧмлӧн медбӧръя выныштчӧм.
Садьмисны лэбачьяс; рудов московкаяс пуховӧй шарикъясӧн усьӧны увйысь увйӧ, биа уркайяс пӧла нырнаныс пожӧм йывъясын килльӧны коль, пожӧм лап помын качайтчӧ еджыд аполлоновка, шенасьӧ кузь рулевӧй гӧнъяснас, сьӧд моль синмыс эскытӧг кӧсӧйтчӧ меӧн нюжӧдӧм сак вылӧ.
И кыдзкӧ друг кылан, мый став вӧрыс, коді минут сайын вӧлі сэтшӧм зумыш-чӧв, тырис уна сё лэбач гӧлӧсӧн, тырӧма мувывса медся сӧстӧм ловъя-ловъяс тӧждысьӧмӧн,
— на серти морт, мувывса мичлунлӧн бать, лӧсьӧдіс асьсӧ гажӧдӧм вылӧ эльеръяс, херувимъяс, серафимъяс да став ангельскӧй чинсӧ.
Мем неуна жаль кыйны посни лэбачьясӧс, яндзим пуксьӧдны найӧс садӧкъясӧ, мем ёнджыка кажитчӧ видзӧдны на вылӧ, но кыйсьыны да сьӧм нажӧвитны кӧсйӧм венӧны жалитӧмӧс.
Лэбачьяс менсьым серам петкӧдлӧны асланыс мудерлунӧн: югыдлӧз пыста сюся да бура видзӧдіс западняясӧ, гӧгӧрвоис, мыйӧн сійӧ грӧзитӧ сылы да боксянь пырӧмӧн, повтӧг, лӧсьыда кыскалӧ кӧйдыссӧ западня бедьяс костӧд.
Пыстаяс зэв вежӧраӧсь, но найӧ вывті любопытнӧйӧсь, и тайӧ воштӧ найӧс.
Тшап жоньяс — йӧйӧсь: найӧ сак улӧ локтӧны быдса стаяӧн, кыдзи тшыг мещана вичкоӧ; кор найӧс сакыштан, найӧ ёна шензьӧны, кылӧдӧны синъяссӧ да чеплялӧны чуньястӧ кыз нырнаныс.
Западняӧ уркай локтӧ спокойнӧя да тшапа; поползень, тӧдтӧм, некод вылӧ скодиттӧм лэбач, дыр пукалас сак водзын, кузь нырнас новлӧдліг, кыз бӧж вылас пыксьӧмӧн; сійӧ пу стволъяс кузя котралӧ сизь моз, век ветлӧдлӧ пыстаяс бӧрся.
Тайӧ тшын рӧма лэбачас эм мыйкӧ шуштӧмтор, сійӧ кажитчӧ ӧткаӧн, некод сійӧс оз радейт, и сійӧ некодӧс.
Сійӧ катша моз радейтӧ гусявлыны да дзеблавны посни югъялысь вещияс.
Луншӧр кежлӧ ме кыйсьӧмӧс помала, муна гортӧ вӧрті да лудъяс кузя,
— мунны кӧ ыджыд туй кузя, сиктъяс пыр, детинкаяс да зонъяс мырддясны садӧкъяс, орйӧдласны да жугласны лэчьяс,
— тайӧс вӧлі испытайтӧма нин меӧн.
Ме воа рытладор мудзӧма, тшыг, но мем кажитчӧ, мый ме тайӧ луннас быдми, тӧдмалі мыйкӧ выльтор, лои вынаджык.
Тайӧ выль выныс мем сетӧ позянлун дедлысь лёкысь серавлӧмсӧ кывзыны спокойнӧя да дӧзмытӧг; сійӧс аддзӧмӧн, дед заводитліс сёрнитны тӧлкӧн, бурысь:
— Шыбыт пустӧй делӧтӧ, шыбыт!
Лэбачьяс пыр некод на абу йӧзӧ петлӧма, эз вӧв сэтшӧм случай, ме тӧда!
Бӧрйы жӧ тэ аслыд места да чӧж сы вылын ассьыд мывкыдтӧ.
Морт оз пустякъяс вылӧ ов, сійӧ — ен кӧйдыс, сылы колӧ сетны бур кӧйдыса шепъяс!
Мортыд — чӧлкӧвӧй кодь: бергӧдчис бурджык оборотын — куим чӧлкӧвӧй лои!
Чайтан, овнытӧ кокни?
Абу, абу зэв кокни!
Мортыд мортлы — сап пемыд вой, быдӧн асьсӧ ачыс должен югдӧдны.
Быдӧнлы сетӧма дас чуньӧн, а быдӧн аслас киясӧн кӧсйӧ курыштны унджык.
Колӧ петкӧдлыны вынтӧ, а выныд кӧ абу — мудерлунтӧ; коді ичӧт да слаб, сылы абу рай ни ад!
Ов быттьӧкӧ быдӧнкӧд, а помнит, мый ӧтнад; быдӧнӧс кывзы, некодлы эн эскы; син водзын эскан, пӧлӧсӧн мурталан...
Чӧв ов,
— керкаяс да каръяс стрӧитӧны оз кывйӧн, а шайтӧн да черӧн.
Тэ абу башкирец, абу калмык, каръяслӧн став озырлуныс — тойяс да ыжъяс...
Сійӧ вермис сёрнитны тайӧ кывъяснас быдса рыт, да ме найӧс наизусть нин тӧді.
Кывъясыс мем воисны сьӧлӧм вылӧ, но найӧ вежӧртас дінӧ ме видзӧді эскытӧг.
Сійӧ кывъясысь вӧлі гӧгӧрвоана, мый мортлы мешайтӧны, сылы колӧм серти овны, кык вын: ен да йӧз.
Ӧшинь дорӧ пуксьӧмӧн, бабушка путшкис прошви шӧрт; шургис чӧрсыс сійӧ сюсь киясын, сійӧ дыр чӧва кывзіс дедлысь сёрнитӧмсӧ да друг шуис:
— Ставыс сідз лоӧ, кыдз матерь божия видзӧдлас.
— Мый сійӧ?
— горӧдіс дед.
— Ен!
Ме ен йывсьыд эг вунӧд, ме ентӧ тӧда!
Пӧрысь йӧй, мыйнӧ енмыс му вылӧ йӧйясӧс кӧдзлӧма, али мый?
... Мем кажитчыліс, мый медся бура му вылын олӧны казакъяс да салдатъяс; налӧн олӧмыс — прӧстӧй, гажа.
Бур поводдя дырйи найӧ водз асывнас чужлісны миян керка водзӧ, овраг сайӧ, еджыд тшакъяс моз, тыртӧммӧм лудсӧ кӧдзӧмӧн да панлісны интереснӧй ворсӧм:
пелькъяс, вынаяс, еджыд дӧрӧмаӧсь, найӧ гажаа котралісны луд кузя кианыс ружьеясӧн, саявлісны оврагӧ, да друг, трубаяс чуксалӧм серти, бара чепӧсйылісны луд вылӧ «ура» горзӧмӧн, лёк туналысь барабан шыяс улын котӧртісны веськыда миян керка вылӧ штыкъяснаныс щӧтясьӧмӧн, и кажитчис, мый пыр жӧ гудйыштасны миянлысь керканымӧс му бердсьыс, пасьясны турун зорӧдӧс моз.
Ме тшӧтш горзі «ура» да ачымӧс вунӧдӧмӧн котӧрті накӧд; барабанлӧн лёк брунӧдчӧмыс меын кыпӧдіс пузян кӧсйӧм мыйкӧ пазӧдны, чегъявны заборсӧ, нӧйтны детинкаясӧс.
Шойччигъясаныс салдатъяс менӧ гӧститӧдлісны махоркаӧн, петкӧдлісны сьӧкыд ружьеяснысӧ, мукӧддырйи сійӧ либӧ мӧд, меным морӧсӧ штыксӧ веськӧдӧмӧн, горзіс наросьнӧ лёкысь:
— Сутшкы тӧрӧкансӧ!
Штыкыс югъяліс, кажитчис, мый сійӧ ловъя, ниглясьӧ змей моз да кӧсйӧ чушкыны,
— тайӧ вӧлі неуна повзьӧдлана, но ёнджыкасӧ лӧсьыд.
Мордвин-барабанщик менӧ велӧдіс ичӧтик бедьясӧн клёнӧдны барабан кучик кузя; первой босьтіс менсьым кикарӧс да, найӧс доймымӧн чабыртӧмӧн сюйыштіс меным пегыртӧм чуньясӧ бедьторъяс.
— Кучкав — рас-дува, рас-дува!
Трам-та-та-там!
Кучкав сылы — шуйга-ньӧжйӧ, веськыд — ёна, трам-та-та-там!
— лэбач синъяссӧ паськӧдӧмӧн, лёкысь горзіс сійӧ.
Ме луд вывті котралі салдатъяскӧд дзик велӧдчӧм помасьтӧдзыс да сэсся колльӧдлі найӧс карпыр казармаӧдзныс, гора сьыланкывъяснысӧ кывзіг, видзӧді мелі-шань чужӧм банъяс выланыс, кодъяс сэтшӧм вылиникӧсь, быттьӧкӧ муртса чеканитӧм вит ураяс.
Ӧтсяма йӧзлӧн топыд массаыс гажаа визувтіс улича кузя ӧтувъя вынӧн, коді кыпӧдліс сы дінӧ бур чувство, сыӧ юӧ моз суныштны, вӧрӧ моз пырны кӧсйӧм.
Тайӧ йӧзыс нинӧмысь оз повны, быдтор вылӧ видзӧдӧны повтӧг, быдтор вермӧны венны, найӧ шедӧдӧны ставсӧ, мый кӧсйӧны, а главнӧйыс — ставныс найӧ прӧстӧйӧсь, шаньӧсь.
Но ӧтчыд, шойччигӧн, том унтер мем сетіс кыз папирос.
— Курит!
Сійӧ менам — сэтшӧм, некодлы эськӧ эг сет, да тэ вывті нин, зонмӧ, шань!
Ме ӧзті.
Унтер воськов мында бӧрыньтчис, и друг би синтӧммӧдіс менӧ, сотіс менсьым чуньясӧс, нырӧс, паръясӧс, рудов сола тшыныс заставитіс несъявны да кызны; синтӧм, повзьӧм, ме тапикаси места вылын, а салдатъяс менӧ топыд кытшӧн кытшовтӧдӧмӧн, гораа да гажаа вак-вакӧн сералісны.
Ме муні гортӧ,
— шутьлялӧм да серам юргисны ме бӧрся, мыйкӧ пастух плеть моз шлачкӧдчис.
Висисны сотчӧм чуньяс, висьмис чужӧм, синмысь тюргис синва, но менӧ личкис эз висьӧмыс, а сьӧкыд, гӧгӧрвотӧм шензьӧм: мыйла тайӧс вӧчисны мекӧд?
Мыйла тайӧ гажӧдӧ бур зонъясӧс?
Гортын ме кайи чардакӧ да дыр пукалі сэні, казьтылі став висьтавны кужтӧм лёксӧ, коді сэтшӧм тшӧкыда паныдасьліс менам туй вылын.
Медся бура да лӧсьыда дум вылӧ уси мем Сарапулысь ичӧтик салдат — ме водзын сулалӧ да быттьӧкӧ ловъя, юалӧ:
— Мый?
Гӧгӧрвоин?
Регыд мем ковмис ас вывті кыскыны нӧшта мыйкӧ ёнджыка сьӧкыдӧс да чуймӧданаӧс.
Ме куті котравны казакъяс казармаӧ,
— найӧ сулалісны Печерскӧй слӧбӧда дорын.
Казакъяс кажитчисны мӧд пӧлӧсӧн салдатъяс серти, эз сы вӧсна, мый найӧ пелька ветлісны вӧвъяс вылын да вӧлі мичаджыка пасьтасьӧмаӧсь,
— найӧ мӧд ногӧн сёрнитісны, сьылісны мӧдпӧлӧс сьыланкывъяс да вывті лӧсьыда йӧктісны.
Вӧлі, рытъяснас, вӧвъяснысӧ весалӧм бӧрын, найӧ чукӧртчасны конюшня дорӧ кытшӧ, и ичӧтик рыжӧй салдат кудриа юрсинас пыркнитӧмӧн, ыргӧн труба кодь ён гӧлӧснас босьтас сьывны; ньӧжйӧник, зэлӧдчӧмӧн нюжӧдчигтыр, босьтас жугыль сьыланкыв лӧнь Дон йылысь, лӧз Дунай йылысь.
Синъяссӧ сійӧ куньӧма, кыдзи найӧс куньӧ зорянка-лэбач, коді тшӧкыда сьывлывлӧ сы выйӧдз, мый уввож вывсьыс усьӧ му вылӧ кулӧмӧн, дӧрӧм кизьяссӧ казак разялӧма, тыдалӧны ключица лыясыс, быттьӧ ыргӧн вугыръяс, и ставнас тайӧ мортыс — кисьтӧма, ыргӧн.
Вӧсни кокъяс йылас катласигтыр, быттьӧ муыс сы улын гыалӧ, кияснас шенасьӧмӧн, синтӧм да юргысь, сійӧ быттьӧкӧ дугдіс лоны мортӧн, лои горнист трубаӧн, пастух пӧлянӧн.
Мукӧддырйиыс мем кажитчис, мый сійӧ путкыльтчас, усяс мышкунас му вылӧ да зорянка моз кулӧ,
— сы вӧсна мый сьыланкывйыс вылӧ видзис ассьыс став душасӧ, сылысь став вынсӧ.
Зепъясаныс да паськыд мышку саяныс кияснысӧ дзебӧмӧн, сы гӧгӧр венокӧн сулалӧны ёртъясыс, стрӧга видзӧдӧны сы ыргӧн чужӧмбан вылӧ, кыйӧдӧны сынӧдті шлывъялысь ки бӧрсяыс да сьылӧны важнӧя, спокойнӧя, вичкоса кырлӧсын моз.
Ставныс найӧ — тошкаяс, тоштӧмъяс — тайӧ минутнас вӧлі мунӧны ӧбразъяс вылӧ. Сэтшӧм жӧ грӧзӧсь да ылыстчӧмаӧсь йӧзысь.
Сьыланкывйыс ыджыд туй кодь кузь, сійӧ сэтшӧм жӧ шыльыд, паськыд да мудрӧй; кор кывзан сійӧс, сэк вунӧдан — му вылас лун али вой, детинка ме али старик, вунӧдан ставсӧ!
Ланьтасны сьылысьяслӧн гӧлӧсъяс, кылӧ, кыдзи ружтӧны вӧвъяс, степвывса вӧляысь гажтӧмтчис, кыдз лӧня да вештыны позьтӧг локтӧ лунвывсянь арся войыс; а сьӧлӧм быдмӧ да кӧсйӧ потны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм чувствоясӧн тырӧмла да йӧз дінӧ, му дінӧ ыджыд, немӧй радейтӧмла.
Ичӧтик, ыргӧн казак меным кажитчис не мортӧн, а мыйӧнкӧ ёнджыка тӧдчанаӧн — мойдкывса ловъяловӧн, став йӧзсьыс бурджыкӧн да выліджыкӧн.
Ме эг вермы сыкӧд сёрнитны.
Кор сійӧ юаліс менсьым мыйкӧ йылысь, ме шудапырысь нюмъялі да шӧйӧвошӧмӧн чӧв олі.
Ме дась вӧлі вӧтлысьны сы бӧрся чӧва да кывзысьӧмӧн, кыдз пон, сӧмын мед тшӧкыдджыка аддзывны сійӧс, кывлыны, кыдз сійӧ сьылӧ.
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ вӧлі, конюшня пельӧсын сулаліг, чужӧмбан весьтас кисӧ лэптӧмӧн, видлалӧ чуняс сюйӧм шыльыд эзысь чунькытш; сылӧн мича паръясыс льӧбзисны, ичӧтик гӧрдов усъясыс дзӧрисны, чужӧмыс вӧлі шог да увтыртӧма.
Но кыдзкӧ ӧтчыд, пемыд рытын, ме локті садӧкъясӧн Старая сенная площадьвывса трактирӧ — трактирщикыс вӧлі вывті радейтӧ сьылысь лэбачьясӧс да тшӧкыда ньӧбавліс найӧс менсьым.
Казак пукаліс стойка бердын, пельӧсын, пача стена костын; сыкӧд вӧлі тшӧг нывбаба, тушанас пӧшти кык пӧв ыджыдджык сыысь, сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс воляліс сафьян моз, сійӧ казак вылӧ видзӧдіс мелі мам синъясӧн, неуна полыштіг; казак вӧлі код, нюжӧдӧм кокъяснас шаркйӧдліс джоджас да, буракӧ, вель ёна инмывліс нывбаба кокъясӧ,
— сійӧ, здрӧгниталӧмӧн чукрасис, ньӧжйӧник сылысь корис:
— Эн йӧйталӧй...
Казак выныштчылӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ, но найӧ ньӧжмыда бӧр лэччылісны.
Сылы вӧлі жар, сійӧ разяліс мундирсӧ и дӧрӧмсӧ, кушӧдіс голясӧ.
Нывбаба, чышъянсӧ юр вывсьыс пельпом вылас лэдзӧм бӧрын, пуктіс пызан вылӧ зумыд еджыд кияссӧ, чуньяссӧ гӧрдӧдз крукалӧмӧн.
Кымын дырджык ме видзӧді на вылӧ, сымын ёнджыка сійӧ мем кажитчис бур мам водзын мыжмӧм пиӧн; нывбаба мыйкӧ висьталіс меліа да кӧритӧмӧн, а сійӧ яндысьӧмӧн чӧв оліс,
— нинӧмӧн вӧлі вочавидзны заслужитӧм видӧм вылӧ.
Друг казак чеччис, быттьӧ сутшкисны; лӧсьыдтӧма — улӧ плеш вылас — пуктіс картузсӧ, кипыдӧснас шлапкӧбтіс нывбабалы да казявтӧг муніс ӧдзӧс дорӧ, нывбаба сідзжӧ чеччис да трактирщиклы шуис:
— Ми регыд воам, Кузьмич...
Йӧзыс найӧс колльӧдісны серамӧн, шуткаясӧн.
Кодкӧ шуис кыза да сурова:
— Локтас лоцман,
— сійӧ сылы сетас!
Ме петі на бӧрся: найӧ колисны менӧ воськов дасӧн, мунісны пемыдӧд, площадь пӧлӧн, пыр няйтті, нӧрыс пӧкатлань, джуджыд Волга вадорӧ.
Мем вӧлі тыдалӧ, кыдз шатлалӧ нывбаба, казакӧс кутіг, ме кылі, кыдзи шляпкӧ няйтыс найӧ кокъяс улын; нывбаба гусьӧник, кевмысьӧмӧн юаліс:
— Кытчӧ нӧ ті?
Но, кытчӧ нӧ?
Ме вӧтчи на бӧрся няйтӧд, кӧть тайӧ и эз вӧв менам туйыс таті.
Кор найӧ воисны нӧрыс йылӧ, казак сувтіс, нывбабаысь бӧрыньтчис ӧти воськов мында да друг швачкӧбтіс сылы чужӧмас; нывбаба шензьӧмӧн да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Ой, да мыйысь нӧ тайӧ?
Ме сідзжӧ повзи, котӧрті пӧшти на бердӧдз, а казак кватитіс нывбабаӧс туша вомӧнногыс, шыбытіс сійӧс перилӧ вомӧныс гӧра горулас, чеччыштіс сы бӧрся, и найӧ кыкнаныс сьӧд ёкмыльӧн гӧгыльтчисны увлань, нӧрыс бокса туй вывті.
Ме шемӧсми, кынми кывзігӧн места вылӧ, кыдз сэні, улын дзазакылӧ косясьлӧ платтьӧ, мурзӧ казак, а нывбабалӧн вӧсньыдик гӧлӧсыс оръявлӧмӧн бормочитӧ:
— Ме горӧда...
горӧда...
Сійӧ гораа, висьлӧса ойӧстіс и лои чӧв.
Ме босьті из, лэдзи сійӧс увлань,
— шармуні туруныс.
Площадь вылын клопайтіс кабаклӧн стеклӧ ӧдзӧс, кодкӧ укнитіс, буракӧ, уси, и бара пуксис чӧвлӧнь, коді дась быд секундаӧ повзьӧдны мыйӧнкӧ.
Нӧрыс горулын тыдовтчис ыджыд еджыд комӧк; шльыпкӧмӧн да нускигтыр сійӧ ньӧжйӧ, кыдзсюрӧ кайӧ вывлань,
— ме аддза нывбабаӧс.
Сійӧ мунӧ ыж моз нёль кокӧн, мем тыдалӧ, мый сійӧ коскӧдзыс пасьтӧм, ӧшалӧны сылӧн гырысь нёньясыс, и кажитчӧ, мый сылӧн куим чужӧм.
Со сійӧ кыссис перилӧяс бердӧдз, пуксис на вылӧ пӧшти мекӧд орччӧн, лолалӧ мудзӧм вӧв моз, дзугсьӧм юрсисӧ лӧсьӧдлігтыр; сы ыджыд туша вылысь бура тӧдчӧны сьӧд няйт чутъяс;
сійӧ бӧрдӧ, чужӧмдзиб вывсьыс синвасӧ чышкалӧ мыссьысь кань моз, аддзӧ менӧ да гусьӧник горӧдӧ:
— Господи — код нӧ тайӧ?
Мун, яндысьтӧм син!
Ме ог вермы мунны, изми шензьӧмла да курыд шог чувствола,
— мем думвылӧ усьӧны бабушка чойлӧн кывъясыс:
— Бабаыд вын, Ева асьсӧ енсӧ ылӧдӧма...
Нывбаба чеччис да косясьлӧм платтьӧнас морӧссӧ тупкыштӧмӧн, кокъяссӧ кушӧдӧмӧн, тэрыба мӧдӧдчис мунны, а гӧра горувсянь кайис казак, кутіс шенасьны сынӧдын еджыд рузумъясӧн, ньӧжйӧник шутёвтіс, кывзысьыштіс да заводитіс гажа гӧлӧсӧн:
— Дарья!
Мый?
Казак пыр босьтӧ, мый колӧ,
тэ мӧвпалін — кодъюра?
А-абу, тайӧ ме тэныд кажитчи...
Дарья!
Сійӧ сулалӧ зумыда, сылӧн гӧлӧсыс юргӧ трезвӧя да серам петкӧдлана.
Копыртчӧмӧн сійӧ чышкаліс еджыд рузумъясӧн ассьыс сапӧгъяссӧ да заводитіс бара:
— Эй, босьт ковтатӧ...
Даш!
Да эн чегъясь...
И казак гораа шуис нывбабалы позорнӧй кыв.
Ме пукала галяиз чукӧр вылын, кывза войся лӧньын ӧтка да сэтшӧм личкана ыджыд тайӧ гӧлӧссӧ.
Син водзын йӧктӧны площадь вывса пӧнар бияс;
веськыдвылын, сьӧд пу чукӧр пӧвстын, кыпӧдчӧ благороднӧй нывъяслӧн еджыд институт.
Дышпырысь ӧта-мӧд бӧрся няйт кывъяс шуаліг, казак мунӧ площадь вылӧ, еджыд трапьеӧн шенасигтыр, да бӧръяпом вошӧ, кыдз лёк вӧт.
Улын, нӧрыс горулын, ва качайтанінын пошкӧ пар лэдзан трубка, туй кузя гӧгыльтчӧ извозчиклӧн телега, гӧгӧр — некод абу.
Отравитӧмӧн, — ме муна нӧрыс пӧлӧн киӧ кӧдзыд из топӧдӧмӧн,
— ме эг удит шыбытны сійӧс казаклы.
Георгий Победоносеч вичко дінын менӧ сувтӧдіс войся стӧрӧж, скӧра юасьӧмӧн — коді ме, мый нуа мышку сайын мешӧкын.
Ме сылы подробнӧя висьталі казак йылысь.
— Сійӧ кутіс серавны, горӧдлывлӧмӧн:
— Сюся-а!
Казакъясыд, вокӧ, дошлӧй йӧз, абу миянлы гоз!
А бабаыс сука...
Сійӧ сьӧмдіс серамысла, а ме муні водзӧ, тӧдтӧг, мый вылӧ сійӧ сералӧ?
Ме ужасын мӧвпалі: а мый, татшӧмыс кӧ лои менам мамкӧд, бабушкакӧд?
VІІІ
Кор уси лым, дед менӧ бара нуис бабушка чой ордӧ.
— Тайӧ абу омӧль тэныд, абу омӧль,
— висьтавліс сійӧ меным.
Мем кажитчис, мый ме гожӧмнас олі страшнӧ уна, пӧрысьми да вежӧрсялі, а кӧзяевалы тайӧ кадӧ лои ёна гажтӧмджык.
Пыр сэтшӧм жӧ тшӧкыда найӧ висьӧдчӧны, мытсавтӧдз сёйӧмла, ассьыныс желудоксӧ расстраивайтӧмӧн, сэтшӧм жӧ подробнӧя висьталӧны мӧда-мӧдныслы висьӧмъяс мунӧм йылысь, старука сэтшӧм жӧ страшнӧя да лёкалӧмӧн юрбитӧ енлы.
Том кӧзяйка кага вайӧм бӧрас омӧльтчӧма, вӧсняммыштӧма мыгӧрыс, но ветлӧдлӧ сідзжӧ важнӧя да тэрмасьтӧг, кыдзи нӧбасьысь.
Кор сійӧ вурӧ челядьыслы белье, сэк гусьӧник сьылӧ век ӧти сьыланкыв:
— Спиря, Спиря, Спиридон, —
Спиря, менам муса зон;
Ачым пукся дадь шӧрӧ,
Спиряӧс жӧ дадь бӧрӧ...
Пыран кӧ жырас, сійӧ пыр жӧ дугдас сьылӧмысь да лёкысь горӧдас:
— Мый тэныд?
Ме уверен, мый сійӧ эз тӧд, таысь ӧтдор, ни ӧти сьыланкыв.
Рытнас кӧзяева корасны менӧ жыраныс да тшӧктасны:
— Нолтӧ, висьтышт, кыдз тэ олін паракод вылын!
Ме пукся уборнӧй ӧдзӧс дорса улӧс вылӧ да висьтала; мем лӧсьыд казьтывны мӧд пӧлӧс олӧм йылысь тані, кытчӧ менӧ сюйисны ас кӧсйытӧг.
Ме увлекайтча, вунӧда кывзысьяс йылысь, но регыд кежлӧ; нывбабаяс некор абу ветлывлӧмаӧсь паракод вылын да юасьӧны менсьым:
— А век жӧ, кӧнкӧ, полан?
Ме ог гӧгӧрво — мыйысь повны?
— А друг сійӧ джуджыдінӧ кежас, да и вӧяс?
Кӧзяин сералӧ, а ме — кӧть и тӧда, мый паракодъяс джуджыдінӧ оз вӧйны
— ог вермы убедитны сыын нывбабаясӧс.
Старука вӧлі уверен, мый паракод ва вывті оз кывт, а мунӧ, кӧльӧсаяснас ва пыдӧсас пыксьӧмӧн, кыдз му вывті телега.
— Сійӧ кӧ кӧрт, кыдзи нӧ сійӧ кывтӧ?
Чер тай, небось, оз кывт...
— А кӧш тай нӧ ваӧ оз вӧй?
— Ӧткодялін!
Кӧш — ичӧтик, тыртӧм...
Кор ме висьтала Смурый да сійӧ небӧгъяс йылысь, найӧ ме вылӧ видзӧдӧны подозрительнӧя; старука висьталӧ, мый небӧгъяс сочиняйтӧны йӧйяс да еретикъяс.
— А Псалтырсӧ?
А Давид сар?
— Псалтырь — священнӧй писание, да и сэні на Давид сар корлӧма енлысь прӧща Псалтырсьыд.
— Кӧні сійӧс шуӧма?
— Менам кипыдӧсын,
— ме вот тэнӧ кватита балябӧжӧдыд, и тӧдмалан — кӧні!
Сійӧ быдтор тӧдӧ, быдӧн йылысь сёрнитӧ увереннӧя да пыр йӧя.
— Печоркаын татарин кулӧма, и вот сылӧн лолыс горшӧдыс петӧма, сьӧд, дьӧгӧдь кодь.
— Ловыд — дух,
— висьтала ме, но сійӧ зывӧктӧмӧн горзӧ:
— Татариныслӧн?
Йӧй!
Том кӧзяйка полӧ жӧ небӧгъясысь.
— Сійӧ вывті вреднӧ лыддьыны небӧгъяс, а медсясӧ — том дырйи,
— висьталӧ сійӧ.
— Миян Гребешкаын вель бур семьяысь ӧти нывка лыддьысис-лыддьысис, да дьякӧн вылӧ и радейтчис.
А дьякӧн гӧтыр сэтшӧма янӧдіс сійӧс — весиг ужас!
Улича вылын, йӧз дырйи...
Мукӧддырйи ме употребляйті кывъяс Смурый небӧгысь; на пиысь ӧтиын — пом ни заводитчан абу — вӧлі шуӧма: «сідз шуны, некод абу изобретитлӧма порок; кыдз пыр, сійӧ чужи уна посньыдик наблюдениеяс да открытиеяс бӧрын».
Ог тӧд мыйла, но менам кыв йылын бергаліс тайӧ фразаыс, медся нин радейті сэсь кык кывсӧ: «сідз шуны»; ме наын кылі вын,
— уна шог мем вайлісны найӧ, смешитана шог.
Овлӧ сэтшӧмыд.
Ӧтчыд, кӧзяева корӧм вылӧ висьтавны налы нӧшта мыйкӧ паракод йылысь, ме вочавидзи:
— Мем нинӧм нин висьтавны, сідз шуны...
abu
— Кыдз?
Кыдз тэ шуин?
И нёльнаныс пондісны дружнӧя вак-вакӧн серавны, шуалігтыр:
— Сідз шуны, а — ба-атюшки!
Весиг кӧзяин мем шуис:
— Лёкӧс тэ думыштӧмыд, чудак!
Сійӧ кадсянь найӧ дыр менӧ нимтісны:
— Эй, сідз шуны!
Лок жӧ кага бокті чышкы джоджсӧ, сідз шуны.
Тайӧ тӧлктӧм издевайтчӧмыс эз эльт, но вывті шензьӧдіс менӧ.
Ме олі ныжмӧдан шогын да, медым венны сійӧс, ме зіли кыдз позьӧ унджык уджавны.
Удж вӧлі тырмымӧн, керкаын вӧлі кык кага, кагавидзысьяс кӧзяевалы эз кужлыны уджавны, найӧс помся вежлалісны; мем колӧ вӧлі ноксьыны кагаяскӧд, быд лун мыськи рузумъяс да быд вежон ветлі Жандармскӧй ключӧ белье пожъявны,
— сэн менӧ сералісны прачкаяс:
— Мый тэ бабьей уджӧ босьтчӧмыд?
Мукӧддырйи найӧ вайӧдлісны менӧ сы выйӧдз, мый ме найӧс шлячкӧді гартыштӧм ва бельеӧн; найӧ сьӧлӧмсяньыс мем мынтылісны сійӧн жӧ, но накӧд вӧлі гажа, интереснӧ.
Жандармскӧй ключ визувтіс джуджыд овраг пыдӧсті, Окаӧ лэччӧмӧн, оврагыс орӧдӧма кар бердысь луд, кодӧс шуӧны древней ен Ярило нимӧн.
Тайӧ луд вылас, Семен лунъясӧ, карса мещана котыртлісны гуляйтӧм: бабушка висьталіс мем, мый сы том дырйи йӧзыс нӧшта эскылӧмаӧсь на Ярилолы да ваявлӧмаӧсь сылы жертва: босьтасны кӧльӧса, гартласны сійӧс сира кудельӧн да, чой горувлань лэдзӧм бӧрын, горзігтыр, сьылігтыр видзӧдӧны — гӧгыльтчас-ӧ биа кӧльӧсаыс Окаӧдз.
Гӧгыльтчас кӧ — ен Ярило примитіс жертвасӧ: гожӧм лоӧ шондіа да шуда.
Прачкаяс вӧліны, унджыкыс, Ярилоысь, ставныс збой, пинясьысь бабаяс; найӧ тӧдлісны карысь став олӧмсӧ, и вӧлі вывті интереснӧ кывзыны налысь висьтъяссӧ купечьяс, чиновникъяс, офицеръяс йылысь, кодъяс вылӧ найӧ уджалісны.
Пожъявны белье тӧлын, йиа ваын, — каторжнӧй удж; ставныслӧн нывбабаяслӧн киясныс сэтшӧма кынмылісны, мый потласьӧ кучикыс.
Пу юкмӧсӧ йӧртӧм шор весьтӧ йӧжгыльтчӧмӧн, важиник щельӧсь, лэбулын, коді эз видз лымйысь ни тӧлысь, бабаяс пожъялісны белье: налӧн чужӧмъясныс тырӧма вирӧн, чеплялӧма кӧдзыдӧн, кӧдзыдыс сотӧ ва чуньястӧ, найӧ оз кусыньтчыны, синсьыд тюргӧ синва, а нывбабаяс дугдывтӧг торгӧны, висьтавлӧны мӧда-мӧдныслы разнӧй вӧвлӧм торъяс, быдӧн да быдтор вылӧ видзӧдісны кутшӧмкӧ збойлунӧн.
Ставсьыс лӧсьыда висьтавліс Наталья Козловская, ар комынысь пӧрысьджык, свежӧй, зумыд, смешитан синъяса, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вӧрысь да ёсь кывъя нывбаба.
Сійӧ пӧльзуйтчис став пӧдругаяс водзас вниманиеӧн да уважайтісны сійӧс удж дінӧ бур киподтуйыс ради, ӧкуратнӧй паськӧмыс ради, сы ради, мый сійӧ нывсӧ сетӧма велӧдчыны гимназияӧ.
Кор сійӧ ва белье тыра кык кӧрзина сьӧкта улын гӧрбыльтчыштӧмӧн, лэччис нӧрыс йывсянь вильыд трӧпа кузя, сійӧс встречайтлісны нимкодьпырысь, тӧждысьӧмӧн юасисны:
— Кыдзи нылыд?
— Нинӧм, пасибӧ, велӧдчӧ, слава богу!
— Видзӧд — барыняӧн лоас?
— А сы ради и велӧда.
Кытысь нӧ эськӧ баръяс, мисьтӧм чужӧмъяс?
Ставныс миянысь, мувывса сьӧд йӧзысь, а кысь нӧ нӧшта?
Кымын унджык наука, сымын кузьджыкӧсь кияс, унджык босьтасны, а коді унджык босьтӧма, сылӧн и уджыс сӧстӧм...
Ен мӧдӧдӧ миянӧс татчӧ йӧй челядьӧн, а бӧр корӧ вежӧра старикъясӧн, сідзкӧ колӧ велӧдчыны!
Кор сійӧ висьтавліс, ставныс чӧв олісны, сюся кывзісны складнӧй, увереннӧй сёрнисӧ.
Сійӧс ошкисны син водзас и син саяс, шензисны сы винёвлунӧ да вежӧр вылӧ, но — некод эз подражайт сылы.
Сійӧ аслас ковта сос помӧ вурӧма сапӧг гӧльӧнь кучик — та вӧсна сылы позис не кушӧдны сойсӧ гырддзаӧдзыс, не кӧтӧдны сосъяссӧ.
Ставныс шуалісны, мый сійӧ мӧвпыштӧма бурӧс, но некод эз вӧч тайӧс аслыс, а кор вӧчи ме — менӧ серамвыв лэптісны.
— Ок тэ, баба вежӧр вылысь велӧдчан!
Сійӧ ныв йылысь сёрнитісны:
— Эстшӧм важнӧй удж!
Но, ӧти барыняӧн унджык лоӧ, кокни-ӧ?
Да, гашкӧ оз на и помав да, кулас...
— Сідз жӧ ӧд и велӧдчӧм йӧзыд оз кокниа овны: со Бахиловлӧн нылыс велӧдчис-велӧдчис да ачыс велӧдысьӧн лои, но, а велӧдысь кӧ — вековуша...
— Дерт жӧ!
Верӧс саяд и велӧдчытӧг босьтасны, сӧмын мед вӧлі мыйысь босьтнысӧ...
— Баба умыд абу юрын...
Вӧлі тешкодь да лӧсьыдтӧм кывзыны, мый найӧ асьныс ас йывсьыныс сёрнитӧны сэтшӧм яндысьтӧма.
Ме тӧді, кыдзи сёрнитӧны нывбабаяс йылысь матросъяс, ме аддзылі, мый мужикъяс пыр ошйысьӧны мӧда-мӧд водзаныс нывбабаясӧс ылӧдлӧм кузя сюсьлунӧн, сыкӧд паныдасьлігъясӧ винёвлунӧн;
ме чувствуйті, мый найӧ «бабаяс» вылӧ видзӧдӧны лёкногӧн, но пӧшти пыр асланыс вермӧмъяс йылысь мужичӧйяс висьтъясын ошйысьӧмкӧд ӧтлаын, шыаліс мыйкӧ, мый йылысь верми ме мӧвпавны, мый тайӧ висьтъясын ошйысьӧмъясыс да лӧсьӧдлӧмъясыс унджык, правда сертиыс.
Прачкаяс эз висьтавлыны мӧда-мӧдныслы асланыс любовнӧй приключениеяс йылысь, но быдторйын, мый сёрнитлісны найӧ мужикъяс йылысь, ме кывлі смекайтчана лёк чувство да мӧвпалі, мый, пӧжалуй, сійӧ збыль, бабаыд — вын!
— Кӧть кыдзи эн бергав, кодкӧд эн лӧсяв, а баба дінӧ воан, он мын,
— шуис ӧтчыд Наталья, и кутшӧмкӧ старука прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн горӧдіс сылы:
— А кытчӧ нӧ мӧдлаас?
Ен дінсянь и то миян дорӧ мунӧны, манакъяс, отшельникъяс...
Валӧн бӧрдан сёлькӧдчӧм, ва рузумъясӧн шляпкӧдчӧм шы улын тайӧ сёрниясыс овраг пыдӧсын, няйт щельын, кодӧс весиг тӧвся лымйыс эз вермывлы тупкыны аслас сӧстӧм эшкынӧн, тайӧ яндысьтӧм, лёк тӧлкуйтӧмъясыс гусятор йылысь, сы йылысь, кытысь став племенаяс да войтыръяс, кыпӧдлісны меын полана зывӧктӧм, бокӧ тойлалісны мӧвпӧс да чувствоӧс сійӧ «романъясысь», кодъяс дӧзмӧданаӧн кытшавлісны менӧ;
«роман» йылысь менам топыда йитчис няйт, рӧспутнӧй историяяс йылысь гӧгӧрвоӧм.
Но век жӧ оврагын, прачкаяс пӧвстын, кухняясын денщикъяс ордын, пӧдвалын рабочӧй-мукодйысьяс ордын вӧлі ӧткодявны позьтӧм интереснӧйджык гортын серти, кӧні сёрнияслӧн, гӧгӧрвоӧмъяслӧн да лоӧмторъяслӧн эндӧм ӧтсяма луныс кыпӧдліс сӧмын сьӧкыд да лёк гажтӧмтчӧм.
Кӧзяева олісны сёйӧм, висьӧмъяс, узьӧм, сёйигкежлӧ, узигкежлӧ мырсьӧмӧн дасьтӧмъяс кӧлдуйтӧм кытшын; найӧ сёрнитісны грекъяс йылысь, смерть йылысь, зэв полісны сыысь, найӧ тойтісны, кыдзи изки гӧгӧрын кӧйдыс тусьяс, век виччысьӧмӧн, мый вот сійӧ нырыштас найӧс.
Прӧст кадӧ ме петлывлі сарайӧ пес поткӧдлыны, аскӧдным ӧткӧн олыштны кӧсйӧмӧн, но тайӧ шоча удайтчывліс,
— локтавлісны денщикъяс да висьтавлісны дворын асланыс олӧм йылысь.
Мукӧддырйиыс тшӧкыдджыка ме дінӧ сарайӧ волывлісны Ермохин да Сидоров.
Первойыс — кузь, мышкыра калужанин, ставнас кыз да зумыд сӧнъясысь кыӧм, ичӧт юра, гудыр синъяса морт.
Сійӧ вӧлі дыш, дӧзмымӧн йӧй, вӧрис ньӧжйӧ, укшаля, а кор аддзыліс нывбабаӧс, то баксіс, копыртчывліс водзлань, быттьӧкӧ кӧсйис уськӧдчыны сылы кок улас.
Ставӧн дворын шензисны кухаркаяс, горничнӧйяс вылын сыӧн регыдӧн вермӧмъяс вылӧ, вежалісны сылы, полісны сы ош вынысь.
Сидоров, Туласа, косньӧд да лысермунӧм мужик, вӧлі пыр жугыль, сёрнитіс гусьӧн, кызіс виччысьӧмӧн, синъясыс сылӧн полӧмӧн ӧзйисны, сійӧ вывті радейтіс видзӧдны пемыд пельӧсъясӧ; висьталӧ-ӧ мыйкӧ гусьӧник, либӧ пукалӧ чӧва, но пыр видзӧдӧ сійӧ пельӧсӧ, кыті пемыдджык.
— Тэ мый видзӧдан?
— А, гашкӧ, шыр котӧртас...
Радейта шыръясӧс, сэтшӧмӧсь, тюръялӧны, раминикӧсь...
Ме гижлывлі сиктъясӧ денщикъяслы письмӧяс, радейтанаясыслы запискаяс, мем тайӧ кажитчывліс, но мукӧдлы дорысь лӧсьыдджык вӧлі гижны письмӧяс Сидоровлы — сійӧ ӧкуратнӧя быд субӧтаӧ мӧдӧдліс письмӧяс чойыслы Тулаӧ.
Менӧ ас дінас кухняӧ корӧм бӧрын, сійӧ пуксьыліс пызан сайӧ мекӧд орччӧн, кипыдӧсъяснас топыда ниртліс шырӧм юрсӧ да шӧпкӧдіс меным пельӧ:
— Но, валяй!
Первой — кыдз колӧ: менам муса чойӧй, видза олӧй уна во — кыдз колӧ!
Ӧні гиж: чӧлкӧвӧйтӧ ме получиті, сӧмын сійӧ оз ков да аттьӧала.
Мем нинӧм оз ков, ми олам бура,
— ми олам ни ӧти ог бура, а понъяс моз, но тэ сы йылысь эн гиж, а гиж — бура!
Сійӧ — ичӧтик, сылы сӧмын на дас нёль арӧс — мыйла сылы тӧдны?
Ӧні гиж ачыд, кыдз тэнӧ велӧдісны...
Шуйга боксянь сійӧ ӧшӧдчис ме вылӧ, пӧся да пуркъян дукӧн лолаліс мем пельӧ да сьӧлӧмсяньыс шӧпкӧдіс:
— Медым сійӧ эз сетчы зонъяслы окавны да малыштны сійӧс морӧсӧдыс да некыдзи!
Гиж: кодкӧ кӧ сёрнитӧ меліа, тэ сылы эн эскы, тайӧ кӧсйӧ сійӧ ылӧдлыны тіянӧс, портитны...
Кызӧмсӧ кутны зільӧмла руд чужӧмбаныс сылӧн тыри вирӧн, сійӧ пӧльтліс чужӧмбанъяссӧ, синъяссьыс чепӧсйис синва, сійӧ дзуртіс улӧс вылын да зурйӧдліс менӧ.
— Тэ мешайтан!
— Нинӧм, гиж!..
Медсясӧ господалы эн эскы, найӧ нывкасӧ ылӧдласны ӧтчыдйӧн.
Сійӧ тӧдӧ ассьыс кывъяссӧ да ставсӧ вермӧ висьтавны, а мыйӧн тэ эскин сылы, сэк — тэнӧ публичнӧй керкаӧ.
А чӧжан кӧ чӧлкӧвӧйтӧ, сет поплы, сійӧ и хранитас, кор бур морт.
А лучше гуав муӧ, медым некод эз аддзыв, и помнит — кӧні.
Вӧлі вывті шог кывзыны тайӧ шӧпкӧдӧмсӧ, кодӧс пӧдтіс жӧч форточка жбырганлӧн дзуртӧм шыыс.
Ме видзӧдлывла сьӧдасьӧм пач вылӧ, гутъяса дозмук тыра шкаф вылӧ,
— кухня эскыны позьтӧм няйт, тырӧма лудікъясӧн, курыда паркйис жаритӧм выйӧн, карасинӧн, тшынӧн.
Паччӧрын, пазъясас кышӧдчӧны тӧрӧканъяс, жугыльтчӧ сьӧлӧмыд, пӧшти синва петмӧн жаль салдатыс, сылӧн чойыс.
Позьӧ ӧмӧй, бур ӧмӧй овны тадзи?
Ме гижа мыйкӧ, Сидоровлысь шӧпкӧдӧмсӧ кывзытӧг нин, гижа сы йылысь, кутшӧм гажтӧм да ӧбиднӧ овнысӧ, а сійӧ ышлолалӧмӧн висьталӧ меным:
— Уна гижан, пасибӧ!
Ӧні сійӧ кутас тӧдны, мыйысь колӧ повны...
— Нинӧмысь оз ков повны,
— скӧрысь шуа ме, кӧть эськӧ ачым и пола унаторйысь...
Салдат кызігтырйи сералӧ:
— Чудак!
Кыдз нӧ не повны?
А — господьысь, а — енмысь?
Да этша ӧмӧй мыйысь?
Чойсяньыс письмӧ пӧлучитӧм бӧрын, сійӧ тӧждысьӧмӧн корліс:
— Лыддьы, пӧжалуйста, ӧдйӧджык...
И тшӧктывліс менӧ лыддьыны чукыль-мукыльӧн гижӧм, ӧбӧдитана дженьыд да вежӧртастӧм письмӧсӧ куимысьӧдз.
Сійӧ вӧлі шань, небыд, но нывбабаяс вылӧ видзӧдліс сідзжӧ, кыдзи и ставыс — по-собачьи грубӧя да прӧстӧя.
Вӧляысь и невӧляысь ме наблюдайтлі тайӧ отношениеяссӧ, кодъяс тшӧкыда заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс мунлісны чуймӧдан да пеж тэрыблунӧн менам синъяс водзын, да аддзывлі, кыдзи Сидоров аслас салдатскӧй олӧм вылӧ норасьӧмъясӧн бабалысь кыпӧдліс бур чувство, кыдзи сійӧ дурмӧдӧ бабаӧс мелі ылӧдлӧмӧн, а медбӧрын, Ермохинлы аслас победа йылысь висьталігӧн, зывӧка чукрасьӧ да сьӧласьӧ, быттьӧкӧ юис курыд лекарство.
Тайӧ ёнтыштіс менсьым сьӧлӧмӧс, ме скӧрысь юалі салдатлысь — мыйла ставныс найӧ ылӧдлӧны бабаясӧс, пӧръясьлӧны налы, а сэсся, нывбаба вылын издевайтчӧмӧн, сетӧны сійӧс ӧта-мӧдыслы да тшӧкыда — нӧйтӧны?
Сійӧ сӧмын гусьӧник серӧктыліс да шуліс:
— Тэныд оз ков интересуйтчыны тайӧ делӧясӧн, тайӧ ставыс лёк, тайӧ — грек!
Тэ — ичӧтик, тэныд водз на...
Но ӧтчыд ме шедӧді стӧчджык да вывті паметь вылӧ усян вочакыв.
— Чайтан — сійӧ оз тӧд, мый ме сійӧс пӧръяла?
— мигнитӧмӧн да кызігтыр шуис сійӧ.
— Сійӧ — тӧ-ӧдӧ!
Сійӧ ачыс кӧсйӧ, медым пӧръялісны.
Тайӧ уджын ставыс пӧръясьӧны, тайӧ сэтшӧм удж нин, яндзим быдӧнлы, некод некодӧс оз радейт, а прӧстӧ — дуритӧм!
Тайӧ вывті яндзим, вот, энлы, ачыд тӧдлан!
Колӧ, медым войын, а лунын — пемыдінын, чуланын, да!
Таысь ен вӧтлӧма райысь, та вӧсна ставыс шудтӧмӧсь...
Сійӧ висьталіс сэтшӧм бура, сэтшӧм шога, каитчӧмӧн, мый тайӧ неуна миритыштіс менӧ романъяскӧд; ме сы вылӧ видзӧдлі ёртногӧнджык Ермохин вылӧ дорысь, кодӧс мустӧмті да быдногыс зіли лэптыны серамвыв, скӧрмӧдны, тайӧс мем удайтчывліс, да тшӧкыда сійӧ котравліс ме бӧрся дворті лёк кӧсйӧмъясӧн, кодъяс сӧмын укшальлун вӧснаыс гежӧда удайтчывлісны сылы.
— Тайӧс — оз позь,
— висьтавліс Сидоров.
Мый оз позь — ме тӧді, но мый та вӧсна йӧзыс шудтӧмӧсь — эз эскыссьы.
И аддзылі, мый шудтӧмӧсь, а ог эскы сы вӧсна, мый тшӧкыда казявлывлі радейтысь йӧз синъясысь вӧвлытӧм выражение, чувствуйті радейтысьяслысь аслыспӧлӧс бурлун; аддзыны тайӧ сьӧлӧм праздниксӧ пыр вӧлі лӧсьыд.
Но век жӧ олӧмыс, помнита, кажитчис мем пыр ёнджыка гажтӧм, чорыд, век кежлӧ путкыльтчывтӧм вылӧ лӧсьӧдӧмӧн сійӧ формаясын да отношениеясын, кыдзи ме аддзылі сійӧс лунысь лунӧ.
Эг мӧвпыштлы, мый вермас лоны бурджыктор мыйкӧ сы серти, мый эм, мый оз вешйыв син водзсьыд быд лун.
Но ӧтчыд мем салдатъяс висьталісны история, коді ёна волнуйтіс менӧ:
ӧти патераын оліс карса медбур портнӧйлӧн шӧрасьысь, лӧнь, рам, абу роч морт.
Сылӧн вӧлі ичӧтик, челядьтӧм гӧтыр, коді лун и вой лыддис небӧгъяс.
Зыкӧн тырӧм двор пытшкын, кодъюра йӧзӧн дзескыда шӧтӧм керкаясын тайӧ кыкыс олісны тыдавтӧг да чӧва, гӧсьтъясӧс эз корлывны, асьныс некытчӧ эз ветлывны, сӧмын праздникъясӧ театрӧ.
Верӧсыс асывсянь сёр рытӧдз вӧлі служба вылын, гӧтырыс, том арлыда нывка кодь, вежонын кыкысь кымын луннас петавліс библиотекаӧ.
Ме тшӧкыда аддзывлі, кыдз сійӧ, чотігмоз катласигтыр, ичӧтик воськовъясӧн мунӧ дамба кузя, тасмаӧн кӧрталӧм небӧгъяса, быттьӧ гимназистка, прӧстӧйиник, лӧсьыдіник, выль, сӧстӧм ичӧтик киясас перчаткиӧн.
Чужӧмыс сылӧн лэбачлӧн кодь, тэрыб синъясӧн, да сійӧ ставнас мичаник, подзеркальник вывса фарфоровӧй фигурка кодь.
Салдатъяс сёрнитісны, мый сылӧн веськыд бокас оз тырмыны ордлыясыс, сы вӧсна и мунігас катласьӧ сэтшӧм тешкодя, но мем тайӧ кажитчис лӧсьыдӧн да пырысь-пыр торйӧдліс дворса мукӧд дамаясысь — офицер гӧтыръясысь: тайӧяс, найӧ гора гӧлӧсъяс, мича сера паськӧмъяс да джуджыд турунъюръяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧліны кутшӧмкӧ важмӧмаӧсь, быттьӧкӧ найӧ дыр да вунӧдӧмӧн куйлісны пемыд чуланын, уна сикас ковтӧм кӧлуйяс пӧвстын.
Дворын ичӧтик шӧрасьысь лыддьысис джынвыйӧ йӧйӧн, сёрнитісны, мый сійӧ небӧгъясын воштӧма вежӧрсӧ, воӧма сы выйӧдз, мый оз вермы овмӧсӧ кутчысьны, сылӧн верӧсыс ачыс ветлӧ сёянъясла, ачыс заказывайтӧ ӧбед да ужин кухаркалы, ыджыд, зумыш, пыр вазьӧм гӧрд синма да мӧд пыддиыс векньыдик розӧвӧй щеля, абу роч бабалы.
Ачыс жӧ барыня — сёрнитісны сы йылысь — оз куж торйӧдны порсьяй куканьяйысь да ӧтчыд позорнӧя ньӧбӧма петрушка пыдди — хрен!
Ті мӧвпыштлӧй, кутшӧм ужас!
Куимнаныс найӧ вӧліны керкаын бокӧвӧйясӧн, быттьӧкӧ случайнӧ веськалӧмаӧсь тайӧ курӧг позса ыджыд ӧти вежӧсӧ, тӧдвылӧ уськӧдлісны пыстаясӧс, кодъяс кӧдзыдысь спасайтчигӧн, форточка пыр лэбзьӧны йӧзлӧн дука да няйт оланінӧ.
И друг денщикъяс мем висьталісны, мый господа офицеръяс ичӧтик шӧрасьыськӧд панӧмаӧсь ӧбиднӧй да лёк ворсӧм:
найӧ пӧшти быд лун, то ӧти, то мӧд, ыстӧны сылы записка, кӧні гижӧны сы вылӧ радейтчӧм йылысь, асланыс страдайтӧмъяс йылысь, сы мичлун йылысь.
Сійӧ вочавидзӧ налы, корӧ кольны сійӧс спокойын, жалитӧ, мый вайис шог, корӧ енлысь, медым сійӧ отсаліс налы бӧр мустӧмтыны сійӧс.
Татшӧм запискасӧ пӧлучитӧм бӧрын, офицеръяс лыддьӧны сійӧс ставныс ӧтлаын, сералӧны нывбаба вылын да ӧтвылысь жӧ гижӧны сылы письмӧ кодсянькӧ ӧти нимсянь.
Мем тайӧ историясӧ висьталігӧн денщикъяс сідзжӧ сералісны, видісны шӧрасьысьӧс.
— Шудтӧм, чукля дура,
— кыз гӧлӧсӧн висьталіс Ермохин, а Сидоров гусьӧник отсыштіс сылы:
— Быд баба кӧсйӧ, медым сійӧс пӧръялісны.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ...
Эг эскы ме, мый шӧрасьысь тӧдӧ, кыдзи сералӧны сы вылын да пыр жӧ шуи висьтавны сылы та йылысь.
Кыйӧді, кор сылӧн кухаркаыс муніс кӧбрегӧ, да котӧрӧн пыри чорнӧй поскӧд ичӧтик нывбаба патераӧ, бырсниті кухняӧ — сэн некод абу, пыри жырас — шӧрасьысь пукаліс пызан дорын, ӧти киас сылӧн сьӧкыд зарни тасьті, мӧдас — восьтӧм небӧг; сійӧ повзис, морӧс бердас топӧдіс небӧгсӧ да кутіс гусьӧник горзыны:
— Коді тайӧ?
Августа!
Коді тэ?
Ме заводиті тэрыба да торксялӧмӧн сылы висьтавны, виччысьӧмӧн, мый сійӧ лыяс меным небӧгнас либӧ тасьтінас.
Сійӧ пукаліс ӧмидз рӧма ыджыд креслӧын, пасьтасьӧма бӧждорӧдзыс сыръяса, юръюлас да соспомъясас прошвияса кельыдлӧз капотӧн, сійӧ пельпомъяс вылӧ сявмунӧма еджгов волнистӧй юрсиыс.
Сійӧ вӧлі сар ӧдзӧс дорса ангел кодь.
Креслӧ мыш бердас топӧдчӧмӧн, сійӧ видзӧдіс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас, первойсӧ скӧрысь, сэсся шензьӧмӧн, нюмъялігтыр.
Кор ме висьталі ставсӧ, мый кӧсйи, да, збойлунӧс воштӧм бӧрын, бергӧдчи ӧдзӧслань, сійӧ горӧдіс мем:
— Сулав!
Тасьтісӧ йӧткыштіс поднос вылӧ, небӧгсӧ шыбытіс пызан вылӧ да, кипыдӧсъяссӧ воча пуктӧмӧн, заводитіс ыджыд мортлӧн кодь кыз гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм тэ страннӧй детинка...
Матӧджык локыл!
Ме матыстчи ёна полӧмӧн, сійӧ кутіс менсьым киӧс да, сійӧс ичӧтик кӧдзыд чуньяснас малаліг, юаліс:
— Тэнӧ некод эз велӧд тайӧс мем висьтавны, эз?
Но, бур, ме аддза, эска — тэ ачыд думыштӧмыд...
Менсьым киӧс лэдзӧм бӧрын, сійӧ тупкис синъяссӧ да ньӧжйӧник, нюжӧдӧмӧн шуис:
— Тадзи та йылысь сёрнитӧны няйт салдатъяс.
— Ті эськӧ мед мунінныд патерасьыд,
— солиднӧя сӧветуйті ме.
— Мыйла?
— Ӧдӧлитасны найӧ тіянӧс.
Сійӧ лӧсьыда серӧктіс, сэсся юаліс:
— Тэ велӧдчылін?
Небӧгъяс лыддьыны радейтан?
— Некор мем лыддьынысӧ.
— Радейтін кӧ эськӧ, сюри кадыд.
Но — пасибӧ!
Сійӧ мем нюжӧдіс ӧтлаӧ кусыньтӧм чуньяссӧ да наын эзысь монета,
— яндзим вӧлі босьтны тайӧ кӧдзыд вещсӧ, но ме эг лысьт ӧткажитчыны сыысь да мунігӧн сійӧс пукті пос перилӧ столбик вылас.
Ме тайӧ нывбаба дінсьыс нуи меным джуджыд, выль впечатление, ме водзын быттьӧкӧ ӧзйис кыа, и некымын лун ме олі радлігтыр, ыджыд жыр да сэтысь кельыдлӧз паськӧма ангел кодь шӧрасьысьӧс казьтылӧмӧн.
Гӧгӧр ставыс вӧлі тӧдтӧм мича, сійӧ кокъяс улын куйліс ыджыд зарни ковёр, эзысь стеклӧа ӧшинь пыр видзӧдіс, сы бердын шонтысьӧмӧн, тӧвся лун.
Мем окота вӧлі нӧшта ӧтчыд видзӧдлыны сы вылӧ,
— мый лоас, ме кӧ муна да кора сылысь небӧг?
Ме вӧчи тайӧс да бара аддзылі сійӧс воддза местаысь, сідз жӧ киас небӧгӧн, но чужӧмбаныс сылӧн вӧлі кӧрталӧма кутшӧмкӧ гӧрдов чышъянӧн, синмыс пыктӧма.
Мем сьӧд коркаа небӧг сетігӧн шӧрасьысь гӧгӧрвотӧма шуыштіс мыйкӧ.
Ме муні шогпырысь, нуи небӧг, кодсянь ӧвтіс креозотӧн да анисовӧй капляясӧн.
Небӧгӧс ме тубырті сӧстӧм дӧрӧмӧ да бумага пытшкӧ да дзеби чардакӧ, полі, медым кӧзяева эз мырддьыны, эз тшыкӧдны сійӧс.
Найӧ, выкройкаяс да премияяс ради «Нива» пӧлучайтігӧн, эз лыддьывлыны сійӧс, но, картинкаяссӧ видлалӧм бӧрын, тэчлісны спальняса шкапӧ, а во помас переплетайтлісны да дзеблісны крӧвать уланыс, кӧні куйлісны нин «Живое обозрениелӧн» куим том.
Кор ме мыськалі спальняысь джоджсӧ, тайӧ небӧгъяс улас визувтліс няйт ва.
Кӧзяин судзӧдліс «Русский Курьер» газет да рытъяснас, сійӧс лыддигӧн, видчыліс:
— Чӧртыс найӧс гӧгӧрвоас, мыйла найӧ гижӧны тайӧ ставсӧ!
Гажтӧм жӧ...
Субӧтаӧ, чардакӧ белье ӧшлігӧн, мем думвылӧ уси небӧгыд, перйи сійӧс, паськӧді да лыдди медводдза строкасӧ: «Керкаяс — йӧз кодьӧсь; быдӧнлӧн эм аслас физиономия».
Тайӧ чуймӧдіс менӧ аслас веськыдлунӧн
— ме куті лыддьыны водзӧ чардак ӧшинь дорӧ сувтӧмӧн, и лыдди йирмӧг босьттӧдз, а рытнас, кор кӧзяева мунісны сеношнаӧ, небӧгӧс пырті кухняӧ да вӧйтчи арся коръяс кодь вижов, сырзьӧм листбокъяс пытшкӧ;
найӧ кокниа нуӧдісны мӧд олӧмӧ, выль нимъяс да сямъяс дінӧ, петкӧдлісны бур геройясӧс, меӧн аддзывлӧм йӧз вылӧ ньӧти мунтӧм жугыль злӧдейясӧс.
Тайӧ вӧлі Ксавье де-Монтепэнлӧн роман, кузь, кыдзи и сылӧн став романъясыс, тырӧма йӧзӧн да вӧвлӧмторъясӧн, петкӧдліс тӧдтӧм, визув олӧм.
Тайӧ романын ставыс вӧлі шензьымӧн прӧстӧй да гӧгӧрвоана, быттьӧкӧнӧсь строчкаяс костас дзебӧм кутшӧмкӧ югӧр югдӧдіс бурсӧ и лёксӧ, отсаліс радейтны и мустӧмтны, заставитіс зэлӧдчӧмӧн кыйӧдны дзескыд позйӧ дзугсьӧм йӧз судьба бӧрся.
Пыр жӧ кыптіс чорыд кӧсйӧм отсавны талы, мешайтны сылы, вунӧдсьыліс, мый став тайӧ виччысьтӧг воссьысь олӧмыс сквӧзь бумагаысь;
ставыс вунӧдсьыліс тышъяс колебайтчӧмын, ньылыштсьыліс нимкодь чувствоӧн ӧти листбок вылын, дӧзмӧм чувствоӧн мӧд вылын.
Ме сэтшӧма ылалі лыддьысьӧмӧн, мый, кор кылі параднӧй кильчӧ вылын кӧлӧкӧльчикӧ звӧнитӧм, эг пырсӧ гӧгӧрво, коді тайӧ звӧнитӧ да мыйла.
Сись пӧшти ставнас сотчӧма, подсвечник, кодӧс сӧмын асывнас на весавлі ме, вӧлі тырӧма госӧн; лампадка светильня, мый бӧрся мем колӧ вӧлі видзӧдны, вильснитӧма кутӧд йывсьыс да кусӧма.
Ме куті чепсасьны кухня кузя, ассьым преступлениеӧс дзебны зільӧмӧн, сюйи небӧгӧс пач улӧ да заводиті лӧсьӧдны лампадка.
Жырйысь бырс петіс нянька:
— Пельтӧммин?
Звӧнитӧны!
Ме уськӧдчи ӧдзӧс восьтыны.
— Шкоргин?
— сурова юаліс кӧзяин, гӧтырыс сылӧн, пос кузя сьӧкыда кайиг, норасис, мый ме сійӧс прӧстудиті, старука видчис.
Кухняын сійӧ пыр жӧ аддзис ӧзтӧм сись да менсьым кутіс юасьны — мый ме вӧчи.
Ме чӧв олі, быттьӧ кысянькӧ вылысянь уси, ставнам жугласи, повзи, мый сійӧ аддзас небӧгӧс, а сійӧ горзіс, мый ме сота керкасӧ.
Кӧзяин гӧтырыскӧд локтіс ужнайтны, старука налы норасис:
— Со, видзӧдӧй, став сисьтӧ сотӧма и керкатӧ сотас...
Ужнайтігӧн найӧ нёльнаныс пилитісны менӧ асланыс кывъясӧн, менсьым вӧляӧн и невӧляысь вӧчлӧм прӧступокъяс казьтылӧмӧн, менӧ гибельӧн повзьӧдлӧмӧн, но ме тӧді нин, мый найӧ ставсӧ тайӧс висьталӧны оз лёкнысла дай оз бур чувствояс ради, а сӧмын гажтӧмнысла.
И вӧлі тешкодь аддзыны, кутшӧм найӧ пустӧйӧсь да серам кодьӧсь сійӧ небӧгса йӧз сертиыс.
Со налӧн сёйсис, сьӧктаммисны, мудзӧмпырысь торйӧдчисны узьны; старука аслас скӧр норасьӧмъясӧн енмӧс дӧзмӧдыштӧм бӧрын, кайис паччӧр вылӧ да водіс.
Сэк ме чеччи, кыски пач улысь небӧгӧс, матыстчи ӧшинь дорӧ; войыс вӧлі югыд, тӧлысь видзӧдіс веськыда ӧшиньӧ, но посни гижӧд эз сетчы синъяслы.
А лыддьыны вӧлі мучитчымӧн окота.
Ме джаджйысь босьті ыргӧн кӧструля да сійӧн отразиті тӧлысь югӧрсӧ небӧг вылӧ — лои нӧшта лёкджык, пемыдджык.
Сэк ме кайи лабичӧ, пельӧсас, ӧбразъяс дорӧ да заводиті лыддьыны сувтсӧн лампада югыдын, да, мудзӧм, лабич вылӧ лэччысьӧмӧн, унмовси, а садьми старука горзӧмъясысь да тувкӧдӧмъясысь.
Небӧгӧс киас кутӧмӧн сійӧ ёна камӧдіс сійӧн менам пельпомъясӧ, лёкысла гӧрд, рыжӧй юрнас яра пыркайиг, кӧмтӧм, ӧти дӧрӧм кежысь.
Пӧлатьсянь ымзіс Виктор:
— Мама, да эн равзӧй ті!
Овны оз позь...
— Воши небӧгӧй, косявласны,
— мӧвпалі ме.
Асъя чай дырйи менӧ судитісны.
Кӧзяин стрӧга юасис:
— Кытысь тэ босьтін небӧгсӧ?
Нывбабаяс мӧда-мӧднысӧ торкалӧмӧн горзісны, Виктор презрительнӧя исаліс листбокъяссӧ да висьталіс:
— Дукиӧн ӧвтӧ, ей-богу...
Тӧдмалӧм бӧрын, мый небӧгыс поплӧн, найӧ ставныс нӧшта ӧтчыд видлалісны сійӧс, шензьӧмӧн да скӧралӧмӧн, мый священник лыддьӧ романъяс, но век жӧ тайӧ неуна сайкӧдыштіс найӧс, кӧть эськӧ кӧзяин и дыр на внушайтіс меным, мый лыддьысьны — вреднӧ да ӧпаснӧ.
— Со найӧ, лыддьысьысьясыд, кӧрттуй взорвитӧмаӧсь, кӧсйӧмаӧсь вины...
Кӧзяйка скӧрысь да повзьӧмӧн горӧдіс верӧсыслы:
— Тэ йӧймин!
Мый тэ сылы висьталан?
Ме Монтепэнӧс нуи салдатлы, висьталі сылы, мыйын делӧыс,
— Сидоров босьтіс небӧгӧс, чӧва восьтіс ичӧтик сундук, перйис сӧстӧм кичышкӧд да, сы пиӧ романсӧ тубыртӧмӧн, дзебис сундукӧ, мем висьталіс:
— Эн кывзысь налысь — лок ме ордӧ да лыддьысь, ме некодлы ог висьтав!
А локтан кӧ да — ме абу, ключыс ӧшалӧ ӧбраз сайын, восьты сундуксӧ дай лыддьы...
Небӧг дінӧ кӧзяинлӧн отношениеӧс пыр жӧ кыпӧдіс сійӧс менам синъяс водзын зэв колана да страшнӧй тайна вылнаӧдз.
Сійӧ, мый кутшӧмкӧ «лыддьысьысьяс» взорвитӧмаӧсь кытыськӧ кӧрттуй, кодӧскӧ вины кӧсйӧмӧн, эз интересуйт менӧ, но казьтывлі висьтасигӧн поплысь юалӧмсӧ пӧдвалын гимназистлысь лыддьысьӧмсӧ, «правильнӧй небӧгъяс» йылысь Смурыйлысь кывъяссӧ и казьтыштлі дедлысь сьӧд небӧг лыддьысь фармазонъяс йылысь висьтъяссӧ:
— А Благословеннӧй государь Александр Павлыч дырйи дворяна, сьӧд небӧг лыддьӧмӧ да фармазонствоӧ сетчӧмӧн, кӧсйисны предайтны став роч войтырӧс римса папалы, иезуитъяс!
Сэн генерал Аракчиев кыйӧма найӧс уджалігкостаныс, да найӧ чинъяс вылӧ видзӧдтӧг — ставнысӧ Сибырӧ, катаргаӧ, сэні найӧ и сгинитісны, сісьмисны...
Дум вылӧ усьлывліс «умбракул распещренный звездами», «Гервасий» да торжественнӧй смешитана кывъяс:
— «Профаны, любопытствующие знать наши дела!
Никогда слабые ваши очи не узрят оных!»
Ме ачымӧс чувствуйті кутшӧмкӧ ыджыд тайнаяс порог дорысь да олі йӧймӧм морт моз.
Окота вӧлі помӧдз лыддьыны небӧгӧс, вӧлі пола, мый сійӧ вошас салдат ордысь, либӧ салдат кыдзкӧ тшыкӧдас сійӧс.
Мый ме сэки висьтала шӧрасьысьлы?
А старука сюся кыйӧдіс, медым ме эг котрав денщик ордӧ, йирис менӧ:
— Книжник!
Небӧгъясыд, со, рӧспутничайтны велӧдӧны, со сійӧ небӧг лыддьысьыд, мый выйӧдз воӧма — базар вылӧ ачыс оз вермы ветлыны, сӧмын офицеръяскӧд кыскасьӧ, луннас корлывлӧ найӧс, ме тӧда!
Мем окота вӧлі горӧдны:
— Тайӧ абу збыль!
Сійӧ оз кыскась...
Но ме полі дорйыны шӧрасьысьӧс — друг старука гӧгӧрвоас, мый небӧгыс сылӧн?
Кымынкӧ лун ме олі вывті лёка: ме пытшкын ыджыдаліс вунӧдчӧм, майыштан шогсьӧм, Монтепэн судьбаысь полӧмла ме эг вермы узьны, и вот ӧтчыд шӧрасьысьлӧн кухаркаыс сувтӧдіс менӧ дворас да шуис:
— Вай небӧгтӧ!
Ме бӧрйи кадсӧ ӧбед бӧрын, кор кӧзяева водісны шойччыны, да шӧрасьысь дінӧ пыри яналыштӧмӧн, личкӧм.
Сійӧ встретитіс менӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі первойысьсӧ, сӧмын пасьтасьӧма мӧдног: руд юбкаа, сьӧд бархатнӧй ковтаа, восьса голя вылас бирюзовӧй крестӧн.
Сійӧ вӧлі мунӧ энь жонь вылӧ.
Кор ме висьталі сылы, мый эг удит лыддьыны небӧгӧс и мый менӧ оз лэдзны лыддьысьны, ӧбидала да тайӧ нывбабасӧ аддзылӧмысь нимкодьла синъяс менам вазисны синваӧн.
— Ф-фу, кутшӧм йӧй йӧз!
— векньыдик синкымъяссӧ вӧрзьӧдыштлӧмӧн шуис сійӧ.
— А ещӧ тэнад кӧзяинлӧн сэтшӧм интереснӧй чужӧм.
Тэ эн дӧзмы, ме мӧвпыштла.
Ме гижа сылы.
Тайӧ менӧ повзьӧдіс, ме сылы шуи, мый ылӧдлі кӧзяеваӧс, висьталі, мый небӧгсӧ эг босьт тэнсьыд, а поплысь.
— Оз ков, эн гижӧй!
— кори ме сылысь.
— Найӧ кутасны серавны тіян вылын, видны тіянӧс.
Тіянӧс ӧд дворын некод оз радейт, быдӧн сералӧны, шуӧны, мый ті йӧйӧсь да тіян оз тырмы ордлыыд...
Тайӧ ставсӧ висьталӧм бӧрын ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый ме висьталі лишнӧйӧс да ӧбиднӧйӧс сылы,
— сійӧ курччис вылыс парсӧ да лапнитіс аслас лядьвейӧ, быттьӧкӧ пукаліс верзьӧмӧн вӧв вылын.
Ме шӧйӧвошӧмӧн лэдзи юрӧс, му пырыс мунны кӧсйӧмӧн, но шӧрасьысь ӧшӧдчис улӧс вылӧ да кутіс гажаа вак-вакӧн серавны, шуалігтыр:
— Ой, кутшӧм йӧя...
кутшӧм йӧя!
Но мыйнӧ вӧчны?
— менӧ сюся видзӧдіг, ассьыс ачыс юаліс сійӧ, а сэсся ышловзис да шуис:
— Тэ вывті тешкодь детинка, вывті...
Сыкӧд орччӧн сулалысь рӧмпӧштан вылысь видзӧдлӧм бӧрын, ме аддзи ыджыд черлыа, паськыд ныра чужӧм кымӧс вылас ыджыд лӧзӧн, важӧн нин шырлытӧм юрсиыс дзугсьӧм пратьясӧн чурвидзисны гӧгӧрбок, вот тайӧ и шусьӧ «вывті тешкодь детинканас?...»
Тешкодь детинка оз мун вӧсньыдик фарфоровӧй фигура вылӧ...
— Тэ абу босьтӧмыд сэк сьӧмтӧ, кодӧс ме сеті.
Мыйла?
— Мем оз ков.
Сійӧ ышловзис.
— Но мый нӧ вӧчны!
Тэнӧ кӧ лэдзасны лыддьысьны, лок, ме тэд сета небӧгъяс...
Рӧмпӧштан подулын куйлісны куим небӧг; сійӧ, кодӧс ме вайи, вӧлі медся кыз.
Ме шогпырысь видзӧді сы вылӧ.
Шӧрасьысь нюжӧдіс мем ичӧтик розӧвӧй кисӧ.
— Но, прӧщай!
Ме полӧмӧн инмӧдчылі сійӧ киӧ да тэрыба муні.
А, пӧжалуй, веськыда сёрнитӧны сы йылысь, мый сійӧ нинӧм оз тӧд,
— со, кызь уратӧ шуис сьӧмӧн, быттьӧкӧ кага.
Но тайӧ мем сьӧлӧм вылӧ воліс.
ІХ
И гажтӧм и тешкодь казьтывны, мыйдта сьӧкыд унижениеяс, ӧбидаяс да тревогаяс вайисны мем лыддьысьны друг ыпнитӧм колӧмыс!
Шӧрасьысьлӧн небӧгъясыс кажитчисны страшнӧ донаӧн, да, полӧмла, мый пӧрысь кӧзяйка найӧс сотас пачын, ме зіли не мӧвпавны тайӧ небӧгъяс йылысь, а куті босьтавлыны ичӧтик да уна рӧма книжкаяс лавкаысь, кытысь асывъяснас чай кежлӧ ньӧблывлі нянь.
Лавочник вӧлі зэв мисьтӧм зон — кыз паръяса, пӧсялысь, еджыд льӧбъялысь чужӧм вылас зӧлӧтушнӧй вурысъясӧн да чутъясӧн, еджыд синъясӧн да пыктӧм киясас дженьыдик, мисьтӧм чуньясӧн.
Сылӧн лавкаыс вӧлі зонпоснилы да уличвывса кокни вежӧра нывъяслы рытъясын чукӧртчывланін; менам кӧзяинлӧн вокыс сідзжӧ пӧшти быд рыт ветліс сы дінӧ сур юны да ворсны картіӧн.
Менӧ частӧ ыстывлісны сійӧс ужнайтны корны, и ме эг ӧтчыд аддзывлы дзескыд, ичӧт жырйын стойка сайысь лавочниклысь банйӧм чужӧма ышмысь гӧтырсӧ — Викторушка либӧ мӧд зон пидзӧс вылын пукалігӧн.
Тайӧ, тыдалӧ, эз ӧбӧдитлы лавочникӧс; эз ӧбижайтчыв сійӧ и сэки, кор сылысь чойсӧ, коді отсаліс сылы лавкаын тузасьны, топыда кутлісны сьылысьяс, салдатъяс да ставыс, кодлы тайӧ кажитчыліс.
Лавкаын тӧвар вӧлі этша, тайӧс сійӧ гӧгӧрвоӧдіс сійӧн, мый сылӧн уджыс выль на.
Гӧсьтъяслы да ньӧбасьысьяслы сійӧ петкӧдліс мисьтӧм-няйт картинкаяс, сетліс — окотитысьяслы — гижавны яндысьтӧм кывбуръяс.
Ме лыдди пустӧй книжкаяс Миша Евстигнеевлысь, мынтылі небӧг лыддьӧмысь ӧти ур; тайӧ вӧлі дона, книжкаяс эз вайны мем некутшӧм удовольствие.
«Гуак или непреоборимая верность», «Францыль Венециан», «Битва русских с кабардинцами или прекрасная магометанка, умирающая на гробе своего супруга» да став татшӧм литератураыс эз бурмӧдлы менӧ, частӧ кыпӧдліс лёк дӧсада: кажитчис, мый небӧгыс издевайтчӧ ме вылын, кыдзи йӧйпи вылын, эскыны позьтӧм торъяс сьӧкыд кывъясӧн висьталӧмӧн.
«Стрельцы», «Юрий Милославский», «Таинственный монах», «Япанга, татарский наездник» да мукӧд татшӧм сяма небӧгъяс мем сьӧлӧм вылӧ волісны ёнджыка — наысь мыйкӧ кольлі; но нӧшта ёнджыка менӧ увлекайтісны жития святых, тані мыйкӧ вӧлі серьёзнӧй, мыйлы эски да мый, мукӧддырйи, вывті ёна волнуйтіс.
Став великомученикъясыс мыйлакӧ тӧдвылӧ уськӧдлісны мем «Бур делӧӧс», великомученицаяс — бабушкаӧс, а преподобнӧйяс — дедӧс, сылӧн бур часъясын.
Лыддьыси ме сарайын, пес поткӧдлыны мунӧмӧн, либӧ чардак вылын, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ лӧсьыдтӧм, кӧдзыд.
Мукӧддырйи, небӧгыс кӧ интересуйтліс менӧ либӧ колӧ вӧлі лыддьыны сійӧс регыдджык, ме чеччывлі войнас да ӧзтывлі сись, но пӧрысь кӧзяйка казяліс, мый войяснас сисьяс чинӧны, кутіс найӧс мерайтны сартасӧн да меркасӧ кытчӧкӧ дзеблывліс.
Асылын кӧ сиськын эз судзсьыв вершӧк, либӧ ме кӧ, сартассӧ аддзӧмӧн, сійӧс эг чеглы сотчӧм сись кузьтаӧдз, кухняын кыптывліс яра горзӧм, и ӧтчыд Викторушка пӧлатьсянь скӧрмӧмӧн висьталіс:
— Да, мама, дугдӧй увтчынытӧ!
Овны оз позь!
Дерт, сійӧ сотӧ сисьястӧ, сійӧ ӧд небӧгъяс лыддьӧ, лавочник ордысь босьтӧ, ме тӧда!
Видзӧдлӧй жӧ сылысь чардак вывсӧ...
Старука котӧртліс чардак вылӧ, аддзис кутшӧмкӧ книжка да косявліс сійӧс лестукъясӧдз.
Тайӧ, тӧдӧмысь, огорчитіс менӧ, но лыддьысьны кӧсйӧм нӧшта ёнджыка содіс.
Ме гӧгӧрволі, мый тайӧ керкаӧ кӧ воас вежа,
— менам кӧзяева заводитасны и сійӧс велӧдны, пондасны асланыс лад вылӧ лӧсьӧдны; найӧ кутасны вӧчны тайӧс гажтӧмнысла.
Найӧ кӧ кутасны вӧйпны йӧзӧс, горзыны, издевайтчыны на вылын, — найӧ вунӧдасны сёрнитнысӧ, немӧймасны, найӧ оз кутны аддзыны асьнысӧ.
Сы могысь, медым морт чувствуйтіс асьсӧ, быть колӧ, медым сійӧ кыдзкӧ видзӧдіс йӧз вылӧ.
Менам кӧзяева эз кужны матысаяс вылӧ видзӧдны мӧдног, кыдзи велӧдӧмӧн, видӧмӧн, и заводитан кӧ овны сідзи жӧ, кыдзи найӧ,
— сідзжӧ мӧвпавны, чувствуйтны,
— ӧткодь — найӧ видісны эськӧ и таысь.
Сэтшӧм нин йӧз.
Ме быдногыс мудеритчи лыддьысьны, старука некымынысь косявліс небӧгӧс, и друг лавочниклы лоис менам зэв ыджыд уджйӧз — нелямын сизим ур!
Сійӧ корис сьӧм да грӧзитіс, мый уджйӧзӧс мынтӧм вылӧ менсьым кутас кольӧдны кӧзяинлысь сьӧмсӧ, кор ме локта лавкаӧ ньӧбасьны.
— Мый сэки лоас?
— издевайтчӧмӧн сійӧ юавліс менсьым.
Сійӧ мем вӧлі терпитны позьтӧм мустӧм и, тыдалӧ, тайӧс чувствуйтӧмӧн, мучитіс менӧ быдногыс грӧзитӧмӧн: кор ме пыри лавкаӧ, сылӧн чутӧсь чужӧмбаныс нюмдылі, и сійӧ меліа юавліс:
— Уджйӧзтӧ вайин?
— Эг.
Тайӧ сійӧс повзьӧдліс, сійӧ букыштчыліс.
— Кыдзи нӧ?
Мый нӧ мем мирӧвӧйлы норасьны тэ вылӧ, а?
Медым тэнӧ опишитісны да колонияӧ?
Мем некысь вӧлі босьтны сьӧмсӧ — менсьым жалованиеӧс мынтісны дедлы, ме падми, ог тӧд мый вӧчны?
А лавочник, кор ме кори виччысьыштны уджйӧз мынтӧм, вочакыв пыдди чургӧдіс мелань кӧвдум кодь кыз да выйӧсь кисӧ да шуис:
— Окышт — виччысьла!
Но кор ме кватиті прилавок вылысь гира да шеныштчи сы вылӧ, сійӧ, лажыньтчӧмӧн, горӧдіс:
— Мый, мый тэ, мый тэ — ме шутита!
Гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ оз шутит, ме думышті гусявны сьӧм, мед мынтӧдчыны сыысь.
Асывъяснас, кор ме весалі кӧзяинлысь паськӧмсӧ, сы гач зепъясын зёльӧдчисны монетаяс, мукӧддырйиыс найӧ усьлывлісны зепсьыс да тюрлісны джоджӧд, ӧтчыд кутшӧмкӧ уси посув щельӧ, песвидзанінӧ; ме вунӧді висьтавнытӧ та йылысь да тӧдвылӧ уськӧді сӧмын некымын лун мысти, кор пес пӧвстысь сюри кызь ура.
Кор ме сеті сійӧс кӧзяинлы, гӧтырыс сылы шуис:
— Со аддзан?
Колӧ сьӧмтӧ лыддьыны, кор зепъясад колян.
Но кӧзяин мем нюмъялігтыр шуис:
— Сійӧ оз гусяв, ме тӧда!
Ӧні, кор думышті гусявны, ме тӧдвылӧ уськӧді тайӧ кывъяссӧ, сылысь дӧверитчӧм нюмдӧмсӧ да чувствуйті, кутшӧм сьӧкыд лоас мем гусявнытӧ.
Некымын пӧрйӧ ме перйылі зепсьыс эзысь, лыдди сійӧс да сідзи эг и вермы босьтны.
Лун куим ме мучитчи сійӧн, и друг ставыс помасис вывті регыдӧн да прӧстӧя; кӧзяин немвиччысьтӧг юаліс менсьым:
— Тэ мый, Пешков, жугыль лоин, висьӧдчан али мый?..
Ме веськыда висьталі ассьым став шогӧс, сійӧ букыштчис.
— Со аддзан, мыйӧ найӧ вайӧдӧны, небӧгъясыд!
На помысь — сідз кӧть тадз — век нин беда...
Сетіс пӧлтинник да стрӧга сӧветуйтіс.
— Смотри, эн ылав кывнад гӧтырлы либӧ мамлы — зык лоас.
Сэсся, шаньпырысь сераліг, шуис:
— Ӧвсьытӧм тэ, чӧртыс мед тэнӧ босьтас!
Нинӧм, тайӧ бур.
Сӧмын — небӧгъястӧ шыбыт.
Выль восянь ме судзӧда выль газет, вот сэки и лыддьысь.
И вот, рытъяснас, чай бӧрын ужинӧдз ме кӧзяевалы гораа лыддя «Московский листок» — Вашковлысь, Рокшанинлысь, Рудниковскийлысь романъяссӧ да мукӧд литература шогысла кувмӧн личкӧм йӧзлы кынӧмпӧт вылӧ.
Мем оз во сьӧлӧмвылӧ гораа лыддьысьӧм, тайӧ мешайтӧ мем гӧгӧрвоны лыддьӧмторсӧ; но менам кӧзяева кывзӧны сюся, кыдз быттьӧкӧ неуна горша, ойзӧны, геройяс лёклун вылӧ шензьӧмӧн, и гӧрдитчӧмӧн висьталӧны мӧда-мӧдныслы:
— А ми олам — лӧня, рама, нинӧм ог тӧдӧй, слава те господи!
Найӧ дзугӧны вӧвлытӧмторъяс, нималана рӧзбойник Чуркинлысь поступокъяссӧ шуӧны ямщик Фома Кручинлысь, соралӧны нимъяс; ме веськӧдала ӧшыбкаяссӧ кывзысьяслысь, — тайӧ вывті шензьӧдӧ найӧс.
— Но и паметь жӧ сылӧн!
«Мӧскуаса Листокын» тшӧкыда паныдасьлӧны Леонид Гравелӧн кывбуръяс, мем найӧ зэв кажитчӧны, на пиысь кодсюрӧсӧ ме гижала тетрадьӧ, но кӧзяева сёрнитӧны поэт йылысь:
— Старик ӧд, а кывбуръяс сочиняйтӧ.
— Пьяница, джынвыйӧ йӧй, сылы веськодь.
Кажитчӧны мем кывбуръясыс Стружнинлӧн, граф Мементо-Морилӧн, а нывбабаяс, пӧрысьыс и томыс, шуӧны, мый кывбуръясыд — ворсӧм.
— Тайӧ сӧмын Петрушка да актеръяс сёрнитӧны кывбуръясӧн.
Сьӧкыдӧсь меным вӧліны тайӧ тӧвся рытъясыс кӧзяева син водзын, ичӧтик, дзескыд жырйын.
Ӧшинь сайын лӧнь вой.
Шочиника резякылӧ кӧдзыд, йӧз пукалӧны пызан сайын да кынмӧм черияс моз чӧва олӧны.
А то — турӧб шаркӧдчӧ стеклӧясӧ да стенӧ, омлялӧ трубаын, таркӧдчӧ юшкаясӧн; челядь жырйын бӧрдӧны кагаяс, — окота пуксьыны пемыд пельӧсӧ да, йӧжгыльтчӧмӧн, омлявны кӧин моз.
Ӧтар пызан помас пукалӧны нывбабаяс, вурсьӧны либӧ кыӧны чувки, мӧдар помас — Викторушка, мышкусӧ гӧрбыльтӧмӧн, дышпырысь копируйтӧ чертёжъяс да кадысь кадӧ горзӧ:
— Да эн дзӧрӧдӧй пызансӧ!
Овны оз позь, тузъяс-кӧзыръяс, понъяс...
Бокын, зэв ыджыд пяльцы сайын, пукалӧ кӧзяин, ичӧтик крестъясӧн дӧраӧ вышивайтӧ пызандӧра; сы чуньяс улысь петӧны гӧрд ракъяс, лӧз черияс, виж бобувъяс да арся гӧрдов листъяс.
Сійӧ ачыс лӧсьӧдіс вышивайтан серпассӧ да коймӧд пӧв нин пукалӧ тайӧ удж вылын,
— уджыс вывті нин дӧзмӧдіс сійӧс, да тшӧкыда, луннас, кор ме прӧст, мем сійӧ шуліс:
— Нолтӧ, Пешков, пуксьыв пызандӧра саяс, уджышт!
Ме пукся да действуйта кыз емӧн,
— меным жаль кӧзяинӧй, да пыр, быдторйӧн, мыйӧн верма, окота отсыштны сылы.
Меным пыр кажитчӧ, мый ӧтчыд сійӧ шыбытас гижтыны, вышивайтны, ворсны картіӧн да заводитас вӧчны мыйкӧ мӧдтор, интереснӧйӧс, мый йылысь сійӧ тшӧкыда мӧвпавлӧ друг уджсӧ шыбытӧмӧн да сы вылӧ, мыйкӧ аслыс тӧдтӧмтор вылӧ вӧрзьывтӧм шензьысь синъяснас видзӧдіг, юрсиыс сылӧн лэччӧма плеш да чужӧмбан вылас, сійӧ мунӧ манастырса послушник вылӧ.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— сылысь юалӧ гӧтырыс.
— Сідз,
— вочавидзӧ сійӧ да босьтчӧ удж бердӧ.
Ме чӧва шензя: позьӧ ӧмӧй юавны, мый йылысь морт мӧвпалӧ?
И оз позь вочавидзны тайӧ юалӧм вылас,
— пыр мӧвпыштчӧ ӧтпырйӧ унатор йылысь: став йывсьыс, мый эм синъяс водзад, сы йылысь, мый аддзылісны найӧ тӧрыт да во сайын, ставыс тайӧ дзугсьӧма, кутны позьтӧм, ставыс вӧрӧ, вежласьӧ.
«Мӧскуаса Листокысь» фельетонъяс эз тырмыны рыт кежлӧ, ме вӧзйи лыддьыны журналъяс, кодъяс куйлісны спальняса крӧвать улын, том кӧзяйка эскытӧмпырысь шуис:
— Мый нӧ сэсь лыддян?
Сэні сӧмын картинкаяс...
Но крӧвать улын, «Живописнӧй обозрениеысь» ӧтдор, вӧлӧма нӧшта «Огонёк», и со ми лыддям Салиаслысь «Граф Тятин-Балтинский».
Кӧзяинлы зэв воӧ сьӧлӧм вылас висьтса йӧйкодь герой, сійӧ жалиттӧг да синва петтӧдзыс ваксьӧ сералӧ барчук шог приключениеяс вылӧ да горзӧ:
— Нет, тайӧ лӧсьыд, гажа!
— Ылӧдчӧм, кӧнкӧ,
— висьталӧ кӧзяйка, медым петкӧдлыны, мый и ачыс сійӧ кужӧ гӧгӧрвоны.
Крӧватьувса литература меным служитіс зэв ыджыд служба: ме шедӧді аслым право босьтны журналъяс кухняӧ да лои позянлун лыддьысьны войясын.
Менам шуд вылӧ, старука вуджис узьлыны челядь жырйӧ,
— дзикӧдз юсис нянька.
Викторушка мем эз мешайт.
Кор керкаын ставыс унмовсьлісны, сійӧ гусьӧник пасьтасьліс да асылӧдз вошлі кытчӧкӧ.
Би мем эз сетлыны, сисьсӧ нулісны жырйӧ, сись ньӧбӧм вылӧ менам сьӧм эз вӧв, сэк ме гусьӧник куті чукӧртны подсвечникъяс вылысь гос, тэчи сійӧс сардинка улысь жӧч банкаӧ, содтӧд кисьтышті сэтчӧ лампаднӧй маслӧ да, сунисысь путшкылі светильня, войяснас пач вылӧ ломзьӧдлі тшына би.
Кор ме листалі ыджыд томлысь листбокъяссӧ, светильнялӧн гӧрд кыв кодь биыс дзӧрис, грӧзитчис кусны, светильня быд минутӧ вӧйлі тӧпитӧм дука кизьӧртор пытшкӧ, тшыныс сёйис синмӧс, но став тайӧ лӧсьыдтӧмторъясыс бырлісны наслаждайтчӧмын, кодӧн ме видзӧдалі иллюстрацияяссӧ да лыдди на дінӧ объяснениеяс.
Тайӧ иллюстрацияясыс ме водзын мусӧ паськӧдлісны пыр паськыдджыка и паськыдджыка, мичмӧдлісны сійӧс мойдкывса каръясӧн, петкӧдлісны мем джуджыд гӧраяс, мича саридз вадоръяс.
Олӧмыс чудеснӧя быдмис, муыс лои ас бердас кыскысьджык, озырджык йӧзӧн, тырӧмаджык каръясӧн да быдногыс разнӧйджык сикаса.
Ӧні, ылӧ Волга сайӧ видзӧдігӧн, ме тӧді нин, мый сэн абу тыртӧминыс, а войдӧр, вӧвлі, видзӧдан Волга сайӧ, лоас кыдзкӧ торъя гажтӧм: шыльыда куйлӧны видзьяс, пемыд дӧмас кодь кустарникъясӧн, видзьяс помын пиньӧсь сьӧд вӧр стена, видзьяс весьтын — гудыр кӧдзыд лӧз енэж.
Му вылын тыртӧм, ӧтка.
И сьӧлӧмыд сідзжӧ тыртӧммӧ, гуся шог гильӧдӧ сійӧс, став кӧсйӧмъяс бырӧны, мӧвпавны — нинӧм йылысь, кӧсйыссьӧ куньны синъястӧ.
Нинӧм оз кӧсйысь нор тыртӧминыс, сьӧлӧмсьыд нёнялӧ ставсӧ, мый сэні эм.
Иллюстрацияяс дінӧ объяснениеяс гӧгӧрвоана висьталісны мукӧд канмуяс йылысь, мӧдсикас йӧз йылысь, висьталісны кольӧм кадся да ӧнія уна вӧвлӧмторъяс йылысь, ме унатор ог вермы гӧгӧрвоны, и тайӧ менӧ мучитӧ.
Мукӧддырйи юрвемӧ воасны кутшӧмкӧ тешкодь кывъяс — «метафизика», «хилиазм», «чартист» — найӧ терпитны позьтӧмӧдз мешайтӧны менӧ, быдмӧны чудовищнӧя, ставсӧ сайӧдӧны, и мем кажитчӧ, мый ме некор ог гӧгӧрво, оз кӧ меным удайтчы тӧдмавны тайӧ кывъясыслысь вежӧртассӧ,
— буретш найӧ и сулалӧны стӧрӧжъясӧн став тайнаяс порог вылын.
Тшӧкыда быдса фразаяс дыр олӧны паметьын, кыдзи чуньын жель, мӧдтор йылысь мӧвпавны меным торкӧмӧн.
Помнита, ме лыдди тешкодь кывбуръяс:
— Стальӧ кышсьӧм, мунӧ ӧтнас,
Царыс гунъяслӧн Атилла,
Чӧв и скӧрлун чужӧм вылас,
сы бӧрся сьӧд кымӧр моз мунӧны воинъяс да горзӧны:
— Кӧн нӧ Рим, кӧн вына Римыс?
Рим — кар, сійӧс ме тӧда нин вӧлі, но кодъяс сэтшӧмъясыс — гуннъяс?
Тайӧ быть колӧ тӧдны.
Бур кад бӧрйӧмӧн ме юала кӧзяинлысь.
— Гуннъяс?
— шензьӧмӧн юалӧ сійӧ.
— Чӧртыс тӧдӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс!
Ерунда, кӧнкӧ...
И ошкытӧг качайтӧ юрнас.
— Чепуха пуӧ тэнад юрад, тайӧ омӧль, Пешков!
Бур ли, омӧль ли, но ме кӧсъя тӧдны.
Мем кажитчӧ, мый полковӧй священник Соловьев сійӧс должен тӧдны — кодъяс сэтшӧм гуннъясыс и, сійӧс дворын вӧтӧдӧмӧн, ме юала.
Блед, висьысь да пыр скӧр, гӧрд синъяса, синлысъястӧм, ичӧтик виж тошка, мусӧ сьӧд бедьнас сутшйӧдліг, сійӧ меным висьталӧ:
— А тэныд кутшӧм делӧ сэтчӧдз, а?
Поручик Нестеров менам юалӧм вылӧ лёкысь горӧдіс:
— Мы-ый?
Сэк ме думышті, мый гуннъяс йылысь колӧ юавны аптекаын провизорлысь, сійӧ ме вылӧ пыр видзӧдӧ меліа, сылӧн авъя чужӧм, ыджыд ныр вылас зарни ӧчки.
— Гуннъяс,
— шуис мем провизор Павел Гольдберг,
— вӧліны кочевӧй войтыр, кыдзи и киргизъяс.
Тайӧ войтырыс абу нин, ставыс кулі.
Меным лои шог да дӧсаднӧ — эз сы вӧсна, мый гуннъяс кулӧмаӧсь, а сійӧн, мый кывйыслӧн вежӧртасыс, коді менӧ сэтшӧм дыр мучитіс, вӧлӧма сэтшӧм прӧстӧй да нинӧм меным эз сет.
Но ме вывті благодарен гуннъяслы — накӧд паныдасьлӧм бӧрын кывъяс менӧ омӧльджыка кутісны майыштыны, и Атилла ради ме тӧдмаси провизор Гольдбергкӧд.
Тайӧ мортыс тӧдіс прӧстӧй вежӧртассӧ став мудрӧй кывъясыслысь, сылӧн вӧліны ключьяс быд тайна дінӧ.
Кык чуньнас ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ кыз стеклӧяс пырыс сюся видзӧдліс менам синъяс вылӧ да висьталіс, быттьӧкӧ тувъяліс менам плешӧ посньыдик кӧрттувъяс.
— Кывъясыд, зонмӧ, сійӧ — кыдзи пу вылын коръяс, и, медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд пӧлӧс, колӧ тӧдны, кыдзи быдмӧ пуыс — колӧ велӧдчыны.
Небӧгыд, зонмӧ, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и лӧсьыдыс и пӧлезнӧйыс...
Ме тшӧкыда котӧртлывлі сы дінӧ аптекаӧ содала да магнезияла верстьӧяслы, кодъяс помся страдайтісны «сьӧлӧм сотӧмысь», бобкӧвӧй мазьла да слабительнӧйясла кагаяслы.
Провизорлӧн дженьыдик велӧдӧмъясыс мем внушитісны небӧгъяс дінӧ пыр ёнджыка серьёзнӧй отношение, и тӧдлытӧг найӧ лоины меным быть коланторъясӧн, кыдзи пьянницалы вина.
Найӧ мем петкӧдлісны мӧдпӧлӧс олӧм — ыджыд чувствояслысь олӧм да кӧсйӧмъяслысь олӧм, кодъяс вайӧдісны йӧзӧс подвигъяс преступлениеяс вылӧ.
Ме аддзылі, мый ме гӧгӧрса йӧз абу способнӧйӧсь подвигъяс вылӧ да преступлениеяс вылӧ.
Найӧ олӧны кӧнкӧ бокын ставсьыс, мый йылысь гижӧны небӧгъяс, сьӧкыд и гӧгӧрвонытӧ — мый интереснӧйыс найӧ олӧмын?
Ме ог кӧсйы овны татшӧм олӧмӧн...
Сійӧ мем гӧгӧрвоана,
— ог кӧсйы...
Серпасъяс дінӧ объяснениеясысь ме тӧді, мый Прагаын, Лондонын да Парижын кар шӧрас абуӧсь оврагъяс да ёг тыра няйт дамбаяс, сэні веськыд паськыд уличаяс, мӧдногса керкаяс да вичкояс.
Сэні абу квайт тӧлыся тӧв, коді игнавлӧ йӧзӧс керкаясӧ, абу ыджыдвидз, кор позьӧ сёйны сӧмын шоммӧдӧм капуста, сола тшак, тэсь да чӧскыдтӧм шабді выя картупель.
Ыджыдвидз дырйи оз позь лыддьыны небӧгъяс,
— менсьым мырддисны «Живописное Обозрение», и тайӧ тыртӧм, кослунъя олӧмыс бара матыстчис дзик ме бердӧдз.
Ӧні, кор ме верми сійӧс сравнитны сыкӧд, мый тӧді небӧгъясысь, сійӧ меным кажитчис нӧшта на гӧль да мисьтӧм.
Лыддьысигӧн ме ачымӧс чувствуйті дзоньвидзаджыкӧн, вынаджыкӧн, уджалі тэрыба да сюся, менам вӧлі мог: кымын регыдджык помала, сымын унджык коляс кад лыддьысьӧм вылӧ.
Небӧгъястӧг ме лолі дышджык, менӧ кутіс ӧдӧлитны меӧн водзджык тӧдтӧм висьӧдан вунӧдчӧм.
Помнитчӧ, буретш тайӧ тыртӧм лунъяснас вӧлі мыйкӧ гусятор:
ӧтчыд рытнас, кор ставныс водалісны узьны, друг жынгӧмӧн юрмуні собор кӧлӧкӧлӧ кучкӧм шы,
сійӧ пыр жӧ пыркнитіс ставсӧ керкаысь,
джынвыйӧ пасьтасьӧм йӧз уськӧдчисны ӧшиньясӧ, юасисны мӧда-мӧдныслысь:
— Пӧжар?
Набат?
Вӧлі кылӧ, мый и мукӧд патераясын сідзжӧ шуксьӧны, клопкӧдчӧны ӧдзӧсъясӧн; кодкӧ дворын котраліс домповодӧд вӧв кутӧмӧн.
Пӧрысь кӧзяйка горзіс, мый грабитӧмаӧсь собор, кӧзяин ӧлӧдіс сійӧс:
— Тырмылас, мамӧ, ӧд кылан жӧ, мый тайӧ абу набат!
— Но, сідзкӧ архирей кулӧма...
Викторушка лэччис пӧлатьысь, пасьтасис да бормочитіс:
— А ме тӧда мый лои, тӧда!
Кӧзяин ыстіс менӧ чардак вылӧ видзӧдлыны, абу-ӧ би югӧр, ме котӧрті, слухӧвӧй ӧшиньӧд петі вевт вылӧ, — би югӧр оз вӧлі тыдав, лӧнь, кӧдзыд сынӧдын тэрмасьтӧг бувгис кӧлӧкӧл; кар унзільпырысь ляскысьӧма му бердӧ, пемыдті котӧртісны, лымйӧн дзуртігтыр, тыдавтӧм йӧз, дзижакылісны додь сювъяс, и пыр лёк тунъяланаджык бувгис кӧлӧкӧл.
Ме бӧр пыри жырйӧ.
— Би оз тыдав!
— Фу, господи!
— шуис пальтоасьӧм и шапкаасьӧм кӧзяин, лэптыштіс воротниксӧ да полӧмӧн кутіс коксӧ сюйны галошӧ.
Кӧзяйка кевмысис сылы:
— Эн мун!
Но, эн мун, меся...
— Ерунда!
Викторушка, сідзжӧ пасьтасьӧма, ставсӧ дразнитіс:
— А ме тӧда...
Кор вокъяс петісны улича вылӧ, нывбабаяс менӧ самӧвар пуктыны тшӧктӧм бӧрын, уськӧдчисны ӧшиньяс дорӧ, но пӧшти сэк жӧ уличасянь звӧнитіс кӧзяин, чӧва котӧрӧн пырис пос кузя да, прохожӧйӧ ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Царӧс виӧмаӧсь!
— Виӧмаӧсь!
— горӧдіс старука.
— Виӧмаӧсь, меным офицер висьталіс...
Мый нӧ ӧні лоас?
Звӧнитіс Викторушка да, дышпырысь пӧрччысиг, скӧрысь шуис:
— А ме думышті — война!
Сэсся ставныс найӧ пуксисны чай юны, сёрнитісны спокойнӧя, но ньӧжйӧник да виччысьӧмӧн.
И улича вылын лои чӧв, кӧлӧкӧл эз нин бувгы.
Кык лун найӧ гусьӧник шӧпкӧдчисны, ветлывлісны кытчӧкӧ, на ордӧ сідзжӧ волісны гӧсьтъяс да мыйкӧ подробнӧя висьтавлісны.
Ме вывті ёна зіли гӧгӧрвоны — мый лоӧма?
Но кӧзяева меысь дзеблісны газетсӧ, а кор ме юалі Сидоровлысь — мыйысь виӧмаӧсь сарсӧ, сійӧ гусьӧник вочавидзис:
— Сы йылысь сёрнитны оз позь.
И ставыс тайӧ регыдӧн вушйис, нюжаліс быдлунся пустякъясӧн, и ме регыд ас вывті нуи вывті мисьтӧм история:
Ӧти вежалунӧ, кор кӧзяева мунісны водз ӧбедняӧ, а ме, самӧвар пуктӧм бӧрын, муні жыръяс идравны, — ыджыдджык кагаыс пырӧма кухняӧ, нетшыштӧма самӧвар крансӧ да пуксьӧма пызан улӧ ворсны кранӧн.
Самӧвар трубаын шомыс вӧлі уна, и кор ваыс самӧварсьыс бырӧма, сійӧ сылӧма, пуксьӧма.
Ме жырсянь на кылі, мый самӧвар дзожгӧ овлытӧм скӧра, а кухняӧ пыригӧн ме ёна повзьӧмӧн аддзи, мый сійӧ ставнас лӧзӧдӧма да тірзьӧ, быттьӧ кӧсйӧ чеччыштны джоджсьыс.
Самӧвар краныслӧн чуктӧм втулкаыс улӧдз копыртчӧма, вевтыс вешйӧма боквыв, вугъяс увсьыс визувтісны озысь войтъяс, югыдлӧз самӧвар кажитчис садьтӧм кодӧн.
Ме киськалі сійӧс ваӧн, сійӧ дзожмуні да жугыля пӧрис джоджӧ.
Звӧнитісны параднӧй кильчӧ вылын, ме восьті ӧдзӧс да старука юалӧм вылӧ — дасьӧ самӧвар, дженьыдика вочавидзи:
— Дась.
Тайӧ кывсӧ, кодӧс, дерт, шусис шӧйӧвошӧмӧйла да повзьӧмӧйла, вӧлі примитӧма серам пыдди да джудждӧдіс наказание,
менӧ нӧйтісны.
Старука нӧйтіс сартас китырӧн, тайӧ эз вӧв ёна доймана, но колис кучик улӧ зэв уна жель, рытладор мышкуӧй пыктіс пӧдушка кодьӧдз, а мӧд луннас луншӧр гӧгӧр кӧзяинлы быть лоис менӧ нуны больничаӧ.
Кор кузь да серам петмӧн косіник доктор видлаліс менӧ, сійӧ шуис спокойнӧй пӧдӧм басӧн:
— Тані ковмас протокол гижны нӧйтӧм йылысь.
Кӧзяин гӧрдӧдіс, шаркӧдчыны кутіс кокъяснас да пондіс мыйкӧ гусьӧник висьтавлыны докторлы, а мӧдыс сы юр весьтӧд видзӧдіг, дженьыдика вочавидзис:
— Ог вермы.
Оз позь.
Но сэсся юаліс менсьым:
— Норасьны кӧсъян?
Менам вӧлі доймӧ, но ме шуи:
— Ог кӧсйы, лечитӧй регыдджык.....
Менӧ нуӧдісны мӧд жырйӧ, водтӧдісны пызан вылӧ, доктор кыскаліс жельяссӧ дзоляник кӧдзыд щипцыӧн да шмонитіс:
— Бура вӧчӧмаӧсь тэнсьыд кучиктӧ, другӧ, ӧні тэ он кут кӧтасьны
Кор сійӧ помаліс менӧ терпитны позьтӧмӧдз гильӧдысь уджсӧ, сійӧ шуис:
— Нелямын кык жель кыскӧма, другӧ, эн вунӧд, ошйысьны пондан.
Аски тайӧ часнас волы перевязка вылӧ.
Тшӧкыда нӧйтӧны?
Ме мӧвпышті да вочавидзи:
— Войдӧр тшӧкыдджыка нӧйтлісны.
Доктор гораа серӧктіс басӧн:
abu
Кор сійӧ менӧ петкӧдіс кӧзяин дінӧ, сэк сылы висьталіс:
— Верманныд босьтны, дзоньтӧма!
Аски ыстылӧй, кӧрталам.
Тіян шуд вылӧ — шут сійӧ тіян....
Извозчик доддьын пукаліг, кӧзяин меным висьталіс:
— И менӧ, Пешков, сідзжӧ нӧйтлісны — мый вӧчан?
Нӧйтлісны, вокӧ!
Тэнӧ век жӧ кӧть ме жалита, а менӧ и жалитныс некодлы вӧлі!
Быдлаын йӧз — дзескыд, а жалитыштны — абу ни ӧти сукин сын!
Эх, зверьяс-курӧгъяс
Сійӧ мунігчӧж видчис, меным жаль вӧлі сійӧ, и зэв ме вӧлі здӧвӧль сыӧн, мый сійӧ мортногсӧн сёрнитӧ мекӧд.
Гортын менӧ встретитісны именникӧс моз, нывбабаяс заставитісны подробнӧ висьтавны, кыдзи лечитіс менӧ доктор, мый сійӧ висьталіс, — кывзісны да, юмова чупкӧдчӧмӧн, читкырасигтыр, акайтісны.
Шензьӧдіс менӧ висьӧмъяс дінӧ, дойяс дінӧ да быд лӧсьыдтӧмтор дінӧ налӧн тайӧ ыджыд интересыс!
Ме казялі, кутшӧм здӧвӧльӧнӧсь найӧ меӧн, мый ме ӧткажитчи на вылӧ норасьӧмысь и тайӧн воспользуйтчи ме да налысь кори разрешение босьтны небӧгъяс шӧрасьысьлысь.
Найӧ эз лысьтны ӧткажитны меным, сӧмын старука шензьӧмӧн горӧдіс:
— Но, и бес!
Мӧд луннас ме сулалі шӧрасьысь водзын, сійӧ меліа висьталіс:
— А меным висьталісны, мый тэ висьӧдчан, нуӧмаӧсь больничаӧ,
— аддзан, кутшӧма ылӧдчӧмӧн сёрнитӧны?
Ме чӧв олі.
Яндзим вӧлі висьтавны правдасӧ — мыйла сылы тӧдны грубӧйсӧ да шогсӧ?
Сідз шань, мый сійӧ оз мун мукӧдъяс вылӧ.
Бара ме лыддя кыз небӧгъяс Дюма-батьлысь, Понсон-де-Террайльлысь, Монтепэнлысь, Законнэлысь, Габориолысь, Эмарлысь, Буагобэлысь,
— тайӧ небӧгъяссӧ ме лыддя ӧдйӧ, ӧти-мӧд бӧрся и меным — гажа.
Ме ачымӧс чувствуйта кутшӧмкӧ вӧвлытӧм олӧмса участникӧн, сійӧ олӧмыс юмова волнуйтӧ, збойлун чужтӧмӧн.
Бара тшынӧдӧ менам асвӧчӧм светильник, ме лыддьыся войбыдъясӧн, асылӧдзыс, менам неуна висьыштӧны синъяс, и пӧрысь кӧзяйка меным бурпырысь висьталӧ:
— Виччысь, небӧг сёйысь, синаканьясыд потасны, синтӧмман.
Сӧмын ме зэв регыдӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ став интереснӧ дзугӧм небӧгъясас, найӧ унапӧлӧс вӧвлӧмторъяс вылӧ, унапӧлӧс канмуяс да каръяс вылӧ видзӧдтӧг, сёрниыс мунӧ пыр ӧтитор йылысь: бур йӧз — шудтӧмӧсь да найӧс вӧтлӧдлӧны лёкъяс, лёкъяс — пырджык шудаӧсь да тӧлкаӧсь, буръяс серти, но, бӧръяпом, мыйкӧ кутны позьтӧм венӧ лёк йӧзсӧ, да век торжествуйтӧны буръяс.
Мустӧммис «радейтӧм», код йылысь став мужичӧйыс и нывбабаыс сёрнитісны ӧти и сійӧ жӧ кывйӧн.
Тайӧ ӧткодьлуныс лои не сӧмын гажтӧмӧн, но и чужтіс гудыр мӧвпъяс.
Вӧлі первой листбокъяссяньыс нин заводитан казявны, коді венас, кодӧс венасны, и кыдз сӧмын лоас гӧгӧрвоана гӧрӧдыс, зілян разьны сійӧс аслад фантазия вынӧн.
Небӧгсӧ лыддьӧмысь дугдӧм бӧрын, мӧвпалан сы йылысь, кыдзи арифметика учебникса задача йылысь, и пыр тшӧкыдджыка удайтчӧ лючкиа решитны, коді геройяс пиысь воис став благополучие райӧ, коді лоӧ сюйӧма петляӧ.
Но став тайӧтор сайсьыс ме аддза ловъя да меным тӧдчымӧнъя правдаысь югӧръяс мӧд олӧмлысь, мӧдногса отношениеяслысь петкӧдчылӧмъяс.
Меным гӧгӧрвоана, мый Парижын извозчикъяс, рабочӧйяс, салдатъяс да став «сьӧд йӧз» абу татшӧм, кутшӧм Нижнийын, Казаньын, Перымын,
— сійӧ повтӧгджык сёрнитӧ господаяскӧд, накӧд асьсӧ кутӧ прӧстӧйджыка да независимӧйджыка.
Со салдат, но сійӧ оз мун на пиысь ни ӧти вылӧ, кодӧс ме тӧда,
— ни Сидоров вылӧ, ни паракодвывса вятчанин вылӧ, ни медся нин Ермохин вылӧ; сійӧ — мортногсаджык став мукӧдъяс сертиыс.
Сыын эм мыйкӧ ӧтувъя Смурыйкӧд, но сійӧ абу сэтшӧм зверь кодь да лёк.
Со — лавочник, но и сійӧ сідзжӧ бурджыка меным тӧдса став лавочникъяс дорысь.
И небӧгъясын попъяс абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс ме тӧда,
— найӧ бур сьӧлӧмаӧсьджык, жалитӧмӧнджык видзӧдӧны йӧз вылӧ.
Вообще, заграницаын став олӧмыс, кыдзи висьталӧны сы йылысь небӧгъяс, интереснӧйджык, кокньыдджык, бурджык сійӧ олӧмысь, кодӧс ме тӧда: заграницаын оз косясьны сэтшӧм тшӧкыда да зверьяс моз, оз издевайтчыны морт вылын сэтшӧм шуштӧма, кыдзи издевайтчисны вятскӧй салдат вылын, оз кевмысьны сылы сэтшӧм видчан кывъясӧн, кыдз кевмысьӧ пӧрысь кӧзяйка.
Медся нин тӧдчӧ, мый злӧдейяс, горш да пеж йӧз йылысь висьталігӧн, небӧгъяс оз петкӧдлыны налысь висьтавны кужтӧм чорыдлунсӧ, коді сэтшӧм тӧдса меным, сэтшӧм тшӧкыда аддзывлі ме.
Небӧгса злӧдей лёкмӧма делӧвитӧя, пӧшти пыр позьӧ гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ лёк, а ме аддза помкатӧм, вежӧртастӧм лёкалӧм, сыӧн морт сайын гажӧдчӧ, сысянь некутшӧм выгода виччысьтӧг.
Быд выль небӧг лыддьӧм бӧрын роч олӧмлӧн мукӧд канмуясса олӧмысь тайӧ торъялӧмыс ме водзӧ петӧ пыр гӧгӧрвоанаджыка, гудыр дӧсада кыпӧдӧмӧн, няйт пельӧсъяса вит виж листбокъясысь лыддьӧмтор веськыдлунын подозрение содтӧмӧн.
И друг менам киӧ веськаліс Гонкурлӧн роман «Братья Земганно», ме сійӧс лыдди пыр жӧ, ӧти войӧн и мыйӧнкӧ, тайӧ кадӧдз ас вывті нулытӧм шензьӧдӧм, выль пӧв заводиті лыддьыны прӧстӧй, жугыль история.
Сыын эз вӧв нинӧм дзугӧмаыс, нинӧм ортсысянь интереснӧйыс, первой листбокъяссяньыс жӧ сійӧ кажитчис серьёзнӧйӧн да косӧн, жития святых модаа.
Сылӧн сэтшӧм стӧч да мичлунъясысь лишитӧм кывйыс, первойсӧ лӧсьыдтӧма шензьӧдіс менӧ, но скуп кывъяс, зумыда тэчӧм фразаяс, сэтшӧм бура пуксисны сьӧлӧмӧ, сэтшӧм внимательнӧя висьталісны акробатъяс-вокъяс драма йылысь, мый менам киясӧй тіралісны тайӧ небӧгсӧ лыддьыны наслаждениеысь.
Ме сыркъялӧмӧн бӧрді, кор лыдди, кыдзи чегӧм кокъяса коньӧр артист кыссьӧ чардак вылӧ, кӧні сылӧн вокыс гусьӧн занимайтчӧ радейтана искусствоӧн.
Тайӧ славнӧй небӧгсӧ шӧрасьысьлы сетігӧн ме сылысь кори сетны меным нӧшта татшӧмӧс жӧ.
— Кыдзи татшӧмӧс жӧ?
— сералігтыр юаліс сійӧ.
Тайӧ серамыс шӧйӧвоштіс менӧ, и ме эг кут гӧгӧрвоны, мый меным колӧ, и сійӧ висьталіс:
— Тайӧ — гажтӧм небӧг, вай нӧрӧвитыштлы, ме тэныд вая мӧдӧс, интереснӧйӧсджыкӧс...
Кымынкӧ лун мысти сійӧ меным сетіс Гринвудлысь «Подлинная история маленького оборвыша», небӧг нимыс неуна сутшкыштіс менӧ, но первойя листбокыс жӧ кыпӧдіс сьӧлӧмын гажпырысь нюмдӧм,
— сідзи тайӧ нюмдӧмнас ме и лыдди небӧгсӧ ставсӧ помӧдзыс, мукӧд листбокъяссӧ кык пӧв да куим пӧв лыддьӧмӧн.
Со кутшӧм сьӧкыда да мучитчӧмӧн весиг заграницаын мукӧддырйи олӧны детинкаяс!
Но, меным абу на талун татшӧм лёк, сідзкӧ — позьӧ не няргыны!
Уна збойлун меным козьналіс Гринвуд, а регыд сы бӧрын меным сюрины нин настоящӧй правильнӧй небӧгъяс — «Евгений Гранде».
Старик Гранде бура тӧдвылӧ уськӧдіс меным дедӧс, вӧлі ӧбиднӧ, мый книжкаыс сэтшӧм ичӧтик, и шензьӧдіс, кутшӧм уна сэн правдаыс.
Тайӧ правдасӧ, коді вывті тӧдса меным да вывті дӧзмӧдіс олӧмын, меным небӧг петкӧдліс дзик выльногӧн — лёкавтӧг, спокойнӧя.
Меӧн водзджык лыддьӧм небӧгъяс, Гонкурлӧн кындзи, йӧзӧс судитісны сэтшӧм жӧ скӧра да горзӧмӧн, кыдз менам кӧзяева, зэв тшӧкыда найӧ кыпӧдлісны преступникъяс дінӧ симпатия да бур йӧз дінӧ дӧсада чувство.
Пыр вӧлі жаль аддзыны, мый уна вежӧр да вӧля видзӧмӧн, морт век жӧ оз вермы шедӧдны коланторсӧ, бур йӧз сы водзын первойясяньыс да медбӧръя листбокӧдзыс сулалӧны вӧрзьывтӧг, кыдзи каменнӧй сюръяяс.
Кӧть эськӧ тайӧ сюръя бердас мынны позьтӧг жугласьӧны став лёк кӧсйӧмъясыс, но изъяс оз кыпӧдны симпатия.
Ӧд кӧть кутшӧм мича да зумыд стена эз вӧв, но кор кӧсъян нетшыштны тайӧ стена сайса яблоня вылысь яблок,
— оз позь любуйтчыны стенаӧн.
А мем нин кажитчис, мый медся донасӧ да ловъясӧ дзебӧма кытчӧкӧ бур морт сайӧ...
Гонкурлӧн, Гринвудлӧн, Бальзаклӧн эз вӧвны злӧдейяс, эз вӧвны бур йӧз, вӧліны прӧстӧ йӧз, чудесакодь ловъяӧсь; найӧ эз лэдзны сомневайтчыны, мый наӧн став висьталӧмъясыс да вӧчӧмторъясыс вӧлі висьталӧма да вӧчӧма именнӧ сідзи и эз вермы лоны вӧчӧма мӧдног.
Татшӧм ногӧн ме гӧгӧрвои, кутшӧм ыджыд праздник «бур, веськыд небӧгыд».
Но кыдз сійӧс корсьны?
Шӧрасьысь эз вермы отсавны таын.
— Вот бур небӧг,
— висьталіс сійӧ меным Арсен Гуссэлысь «Руки полны роз, золота и крови», Бэлолысь, Поль де-Коклысь, Поль Февальлысь романъяс вӧзйӧмӧн, но ме найӧс лыдди зэлӧдчӧмӧн нин.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны Мариетталӧн, Вернерлӧн романъяс, меным найӧ кажитчисны гажтӧмӧн.
Эз гажӧд и Шпильголен, но зэв сьӧлӧм вылӧ воисны Ауэрбахлӧн висьтъяс.
Сю да Гюго сідзжӧ эз вывті кыскыны менӧ, наысь бурджыкӧ пукті ме Вальтер Скоттӧс.
Меным вӧлі колӧны небӧгъяс, кодъяс эськӧ волнуйтісны и гажӧдісны, кыдз чудеснӧй Бальзак.
Фарфоровӧй нывбаба сідзжӧ пыр омӧльджыка сьӧлӧм вылӧ воис меным.
Сы водзӧ петкӧдчыны ме пасьтавлі сӧстӧм дӧрӧм, сынавлі юрсиӧс, быдногыс старайтчи мичаджыка лӧсьӧдчыны — ӧдвакӧ тайӧ удайтчыліс меным, но ме пыр виччыси, мый сійӧ менсьым тайӧс казялӧмӧн, сёрнитны кутас мекӧд прӧстӧйджыка да дружескӧя, сӧстӧм, пырся праздничнӧй чужӧм вылас тайӧ чери сяма нюмтӧг.
Но сійӧ, нюмъялігтыр мудз да юмов гӧлӧсӧн юавліс:
— Лыддин?
Лӧсьыд?
— Абу.
Вӧсньыдик паръяссӧ муртса лэптыштӧмӧн сійӧ видзӧдіс ме вылӧ да, ышлолалігтыр важмоз висьталіс ныр пырыс.
— Но, мыйла нӧ?
— Ме лыддьылі нин та йылысь.
— Мый йылысь — та йылысьсӧ?
— Радейтчӧм йывсьыс...
Читкыртчӧмӧн, сійӧ сераліс юмов серамӧн.
— Ах, но ӧд быд небӧгын гижӧны радейтчӧм йылысь!
Ыджыд креслӧӧ пуксьӧмӧн, сійӧ довкйӧдлӧ меховӧй туфлиа ичӧтик кокнас, очсалігтыр, тӧбсьӧ кельыдлӧз халатикӧн да розӧвӧй чуньяснас тотшкӧдӧ аслас пидзӧсвывса небӧг переплет кузя.
Меным окота юавны:
— Мыйла нӧ ті онӧ мунӧй тайӧ патерасьыс?
Ӧд офицеръяс тіянлы век гижалӧны запискаяс, сералӧны тіян вылын...
Но оз тырмы смеллун тайӧс висьтавны сылы, и ме муна, нуа «радейтчӧм» йылысь кыз небӧг да сьӧлӧмын жугыль мӧвп.
Дворын тайӧ нывбаба йывсьыс сёрнитӧны пыр мисьтӧмджыка, серавлӧмӧнджык да лёкджыка.
Меным вывті ӧбиднӧ кывзыны тайӧ няйт да, буракӧ, лӧжнӧй висьталӧмъяссӧ; син сайын ме жалита нывбабаӧс, ме пола сы вӧсна.
Но кор сы ордӧ локтӧмӧн, ме аддза сылысь ёсь синъяссӧ, ичӧтик тушаыслысь каньлӧн кодь вӧрассӧ да тайӧ пырся праздничнӧй чужӧмсӧ, — жалитӧмӧй и полӧмӧй тшын моз бырӧны.
Тулыснас сійӧ друг муніс кытчӧкӧ, а кымынкӧ лун мысти и сылӧн верӧсыс вежис патерасӧ.
Кор жыръясыс сулалісны тыртӧг, выль овмӧдчысьясӧс виччысьӧмӧн, ме пыралі видзӧдлыны картина ӧшалан местаястіыс нёль пельӧса пятнаяса, чукыльтчӧм кӧрттувъяса да кӧрттувъясысь ранаяса куш стена вылӧ.
Краситӧм джоджӧ вӧлі шыблалӧма уна рӧма лестукъяс, бумага торъяс, жугласьӧм аптечнӧй кӧрӧбкаяс, духи сулеяяс, да дзирдаліс ыджыд ыргӧн булавка.
Меным лои шог, окота вӧлі нӧшта ӧтчыд аддзӧдлыны ичӧтик шӧрасьысьӧс, — висьтавны кутшӧм здӧвӧльӧн ме сійӧн.
Х
Нӧшта шӧрасьысь мунтӧдз на, менам кӧзяева патера улӧ овмӧдчис сьӧд синма том дама ичӧтик нывкӧд да мамыскӧд, дзор старукакӧд, коді дугдывтӧг куритіс янтарнӧй мундштукӧн папиросъяс.
Дама вӧлі вывті мича, властнӧй, гордӧй, сійӧ сёрнитіс лӧсьыд кыз гӧлӧсӧн, быдӧн вылӧ видзӧдіс юрсӧ чатӧртӧмӧн, муртса синсӧ читкыртыштӧмӧн, быттьӧкӧнӧсь йӧзыс вывті ылынӧсь сысянь да найӧс омӧля аддзӧ.
Пӧшти быд лун сы патера кильчӧ дорӧ сьӧд салдат Тюфяев вайӧдліс вӧсни кока рыжӧй вӧлӧс, дама петавліс кильчӧ вылас, сталь рӧма кузь бархатнӧй платтьӧӧн, раструбъяса еджыд перчаткиясӧн, виж сапӧгӧн.
Ӧти киас шлейф да лилӧвӧй из воропа плеть кутіг, сійӧ малаліс, ичӧтик кинас вӧвлысь жергӧдӧм нырвомсӧ,
— мӧдыс кӧсӧйтчис сы вылӧ биа синнас, ставнас тіраліс, да ньӧжйӧник тапйӧдліс гыжнас юждӧм муӧ.
— Робер, Ро-обер,
— гусьӧник шуаліс сійӧ да чорыда тапкӧдіс вӧвлы мича нюгыльтчӧм сьылі кузяыс.
Сэсся, Тюфяев пидзӧс вылӧ коксӧ пуктӧмӧн, дама пелька чеччыштіс седлӧ вылӧ, и вӧв гордӧя йӧктігтыр, мунліс дамба кузя; сійӧ пукаліс седлӧ вылас сэтшӧм лӧсьыда, быттьӧ вужъясьӧма сы бердӧ.
Сійӧ мича вӧлі шоча овлан сійӧ мичлуннас, коді век кажитчӧ выльӧн, аддзывтӧмӧн да век тыртӧ сьӧлӧмтӧ дурмӧдан нимкодьлунӧн.
Сы вылӧ видзӧдігӧн ме мӧвпалі, мый вот татшӧмӧсь вӧліны Диана Пуатье, королева Марго, ныв Ла-Вальтер да мукӧд красавицаяс, историческӧй романъясса героиняяс.
Сійӧс пыр кытшавлісны карын сулалысь дивизияса офицеръяс, рытъяснас сы ордын ворслісны пианино да скрипка вылын, йӧктывлісны да сьывлывлісны.
Мукӧдъясысь тшӧкыдджыка сы гӧгӧр бергавліс дженьыдик кокъяс йылас, дзик быттьӧ паракодвывса машинист, дзор да госа, кыз, гӧрд рожаа майор Олесов.
Сійӧ бура ворсліс гитара вылын да асьсӧ кутліс кыдзи дамалӧн преданнӧй, кывзысьысь слуга.
Сэтшӧм жӧ, мамыс кодь, шуда мича вӧлі и кудриа юрсиа, гӧгрӧс чужӧма вит арӧса нылыс.
Сылӧн гырысь лӧзов синъясыс видзӧдісны серьёзнӧя, спокойнӧя виччысян видзӧдласӧн, и тайӧ нывкаас вӧлі мыйкӧ не челядьсяма вежӧр.
Бабушка асывсянь рытӧдз уджаліс овмӧс бердын ӧтвылысь Тюфяевкӧд, зумыш-немӧй, да кыз, кӧсӧй синма горничнӧйкӧд; кагалӧн нянька эз вӧв, нывка оліс пӧшти ӧтнасӧн, быдса лунъясӧн ворсіс кильчӧ вылас либӧ сыкӧд паныда кер бунт вылын.
Ме тшӧкыда рытъяснас петавлывлі сыкӧд ворсны да зэв радейті нывкаӧс, а сійӧ регыдӧн велаліс ме дінӧ да унмовсьывліс менам кияс вылын, кор ме висьтавлі сылы мойдъяс.
Унмовсяс, а ме сійӧс нуа вольпасьӧ.
Регыд воис сы выйӧдз, мый узьны водігӧн сійӧ непременнӧ корис, медым ме локті прӧщайтчыны сыкӧд.
Ме волі, сійӧ збыль пырысь нюжӧдліс меным кызіник кисӧ да шулывліс:
— Прӧщай аскиӧдз!
Бабушка, кыдз колӧ шуныс?
— Ен мед видзас тэнӧ,
— вомсьыс да ёсь нырсьыс чимлӧз тшын струяяс лэдзаліг шулывліс бабушка.
— Ен мед видзас тэнӧ аскиӧдз, а ме нин кута узьны,
— шуаліс нывка, прошвиӧн дорӧсалӧм ӧдеялӧ пытшкӧ тубыртчигмоз.
Бабушка сылы внушайтіс:
— Абу аскиӧдз, а — пыр!
— А аскиыс ӧмӧй оз пыр овлы?
Сійӧ радейтіс «аски» кывсӧ, да быдтор, мый сьӧлӧм вылас воліс сылы, вуджӧдліс локтан кадӧ; муӧ сатшкас нетшыштӧм дзоридз либӧ чегӧм уввож дай шуӧ:
— Аски тайӧ лоас сад...
— Коркӧ-нибудь аски ме сідзжӧ аслым ньӧба вӧв да мама моз верзьӧмӧн муна...
Сійӧ вӧлі тӧлка, но эз вывті весел,
— тшӧкыда медся пӧся ворсігӧн друг думыштчас да виччысьтӧг юалас:
— Мыйла нӧ попъясыслӧн юрсиыс нывбабаяслӧн кодь?
Петшӧр сотыштӧма да, сылы чуньнас грӧзитіг шуис:
— Энлы, ме юлбита енлы, сэк сійӧ тэныд вӧчас вывті лёкӧс.
Ен быдӧнлы вермас лёктӧ вӧчны — сійӧ весиг мамаӧс вермас накажитны...
Мукӧддырйи сійӧ усьлі лӧнь, серьёзнӧй шогӧ; ме бердӧ топӧдчӧмӧн, виччысян лӧз синъяснас енэжӧ видзӧдігтыр, сійӧ висьталіс:
— Бабушка скӧравлывлӧ, а мама некор оз, сійӧ сӧмын сералӧ.
Сійӧс быдӧн ладейтӧны, сы вӧсна мый сылы пыл некол, пыл локтӧны гӧсьтъяс, и видзӧдӧны сы вылӧ, ӧд сійӧ мича.
Сійӧ — муса мама.
И Олесов шуӧ: муса мама!
Меным вывті окота вӧлі кывзыны нывкалысь,
— сійӧ висьталіс меӧн тӧдтӧм мир йылысь.
Аслас мам йылысь сійӧ пыр висьталіс окота пырысь да уна,
— ме водзын ньӧжйӧник воссьыліс выль олӧм, бара ме казьтыштлі Королева Маргоӧс, тайӧ нӧшта ёнджыка ыдждӧдліс небӧгъяс дінӧ доверие, а сідзжӧ олӧм дінӧ интерес.
Ӧтчыд рытын, кор ме пукалі кильчӧ вылын, Откосӧ мунӧм кӧзяеваӧс виччысигмоз, а нывка вуграліс менам кияс вылын, верзьӧмӧн локтіс сылӧн мамыс, кокниа чеччыштіс муӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн юаліс:
— Мый нӧ сійӧ — узьӧ?
— Да.
— Вот кыдз...
Чепӧссис салдат Тюфяев, босьтіс вӧвсӧ, дама сюйыштіс плетьсӧ кушак костас да кисӧ нюжӧдӧмӧн шуис:
— Вай меным сійӧс!
— Ме ачым нуа!
— Но!
— ме вылӧ, вӧлыс вылӧ моз горӧдіс, да зымгис кокнас кильчӧ пос вылӧ.
Нывка садьмис, синсӧ лапйӧдліс, видзӧдліс мамыс вылӧ да сідзжӧ нюжӧдіс сыланьӧ кисӧ.
Найӧ мунісны.
Ме велалі, медым ме вылӧ горзісны, но эз вӧв лӧсьыд, мый тайӧ дамаыс сідзжӧ горзӧ,
— быдӧн кывзысясны сылысь, кӧть сійӧ и тшӧктас горзытӧг.
Кымынкӧ минут мысти менӧ чукӧстіс кӧсӧй синма горничнӧй,
— нывка, тыдалӧ, оз кӧсйы узьны мунны мекӧд прӧщайтчытӧг.
Ме, мам водзас гӧрдитчӧмӧн, пыри гӧстинӧйӧ,
— нывка пукаліс мамыс пидзӧс вылын, дама тэрыб кияснас пӧрччӧдіс сійӧс.
— Но вот,
— шуис дама,
— со сійӧ и воис, тайӧ чудовищеыд!
— Тайӧ абу чудовище, а менам детинка.
— Вот кыдз?
Зэв бур.
Вай инӧсь мыйкӧ козьналам тэнад детинкаыдлы.
Кӧсъян?
— Да, кӧсъя.
— Зэв бур, ме тайӧс вӧча, а тэ мун узьны.
— Прӧщай аскиӧдз,
— меным кисӧ чургӧдӧмӧн шуис нывка.
— Ен мед видзас тэнӧ аскиӧдз...
Дама шензьӧмӧн горӧдіс:
— Коді нӧ тайӧс тэнӧ велӧдіс — бабушка?
— Да-а...
Кор сійӧ муніс, дама менӧ корис чуньнас.
— Мый нӧ тэныд козьнавны?
Ме шуи, мый меным нинӧм оз ков козьнавны, а оз-ӧ сет сійӧ меным кутшӧмкӧ книжка?
Сійӧ лэптыштіс менсьым щӧкаӧс, дукиӧн ӧвтысь, пӧсь чуньяснас, лӧсьыда нюмъялӧмӧн юаліс:
— Со кыдз, тэ радейтан лыддьысьны, да?
Кутшӧм небӧгъяс нӧ тэ лыддьывлін?
Нюмъялігас сійӧ лои нӧшта мичаджык; ме шӧйӧ вошӧмӧн висьталі сылы кымынкӧ роман.
— Мый нӧ наысь сьӧлӧм вылад воӧ тэныд?
— кисӧ пызан вылӧ пуктӧмӧн да чуньяссӧ вӧрӧдіг, юаліс сійӧ.
Сы дінсянь ӧвтіс кутшӧмкӧ дзоридзьяслӧн чӧскыд чорыд дук, сыкӧд тешкодя ӧтлаасис пӧсялӧм вӧв дук.
Кузь синлысъяс пырыс сійӧ ме вылӧ видзӧдіс думайтӧмӧн, серьёзнӧя,
— тайӧ минутъясӧдзыс некод на ме вылӧ эз видзӧдлыв тадзи.
Уна мягкӧй да мича мебель вӧсна жырйын вӧлі дзескыд, кыдзи лэбач позйын; ӧшиньяссӧ тупкӧмаӧсь веж дзоридзьяс, пемыдас дзирдалісны лымеджыд пач тшупӧдъяс, сыкӧд орччӧн лӧсталіс сьӧд рояль, а стенъяс вывсянь пемыд зарни рамаясын видзӧдчисны кутшӧмкӧ сьӧдов грамотаяс, кытчӧ чукльӧдлӧмӧн кӧдзӧма славянскӧй печатьса гырысь шыпасъясӧн, и быд грамота улын шнур йылын ӧшаліс пемыд, ыджыд печать.
Став кӧлуйясыс тайӧ нывбаба вылас видзӧдісны сэтшӧм жӧ кывзысьӧмӧн да полӧмӧн, кыдзи ме.
Ме сылы висьталі, кыдзи кужи, мый овны вывті сьӧкыд да гажтӧм, а небӧгъяс лыддигӧн вунӧдан сы йылысь.
— Да-а, вот кыдз?
— сувтігмозыс шуис сійӧ,
— тайӧ абу омӧль, тайӧ, пӧжалуй, збыль...
Но, мый нӧ?
Ме тэныд кута сетны небӧгъяс, но ӧні менам абу...
А, колӧкӧ, вот босьт тайӧс...
Диван вывсьыс сійӧ босьтіс виж коркаа сырйыссьӧм небӧг.
— Лыддян — сета мӧд частьсӧ, найӧ нёль небӧг...
Ме муні, сьӧрысь нуи князь Мещерскийлысь «Петыркарса гусяторъяс» небӧгъяс, да заводиті лыддьыны тайӧ небӧгъяссӧ ыджыд вниманиеӧн, но первойя листбокъяссяныс жӧ меным лои гӧгӧрвоана, мый петербургса «тайнаяс» тӧдчымӧнъя гажтӧмджыкӧсь мадридскӧй, лондонскӧй да парижскӧй тайнаясысь.
Гажаджыкӧн меным кажитчис сӧмын Вӧля да Бедь йылысь басня.
«Ме вылынджык тэысь,
— шуис Вӧля,
— сы вӧсна, мый вежӧраджык».
Но Бедь сылы вочавидзис:
«Абу, ме вылынджык тэысь, сы вӧсна мый ме — вынаджык».
Вензисны, вензисны да и косьӧ воисны;
Бедь нӧйтіс Вӧляӧс, и Вӧля — меным помнитчӧ — нӧйтӧм помысь кулі больничаын.
Небӧгын муніс сёрни нигилист йылысь.
Помнита, мый — князь Мещерский серти — нигилист эм сэтшӧм морт, мый сы видзӧдлӧмысь кулӧны курӧгъяс.
Нигилист кыв меным кажитчис ӧбиднӧйӧн да мисьтӧмӧн, но сэсся ме нинӧм эг гӧгӧрво да уси шогӧ: тыдалӧ, ме эг куж гӧгӧрвоны бур небӧгъяс!
А мый небӧгыс бур, сыын ме вӧлі убедитчӧма: Ӧд оз жӧ кут татшӧм важнӧй да мича дама лыддьыны лёкъясӧс.
— Но, мый нӧ, лӧсьыд?
— юаліс сійӧ, кор ме бӧр вайи сылы Мещерскийлысь вит роман.
Меным вывті сьӧкыд вӧлі вочавидзны — абу, ме мӧвпышті, мый тайӧ сійӧс скӧрмӧдас.
Но сійӧ сӧмын серӧктіс да муніс портьер сайӧ, кӧні вӧлі сылӧн узьланіныс, и сэсь петкӧдіс лӧз сафьян переплёта ичӧтик том.
— Тайӧ тэныд сьӧлӧм вылад воас, сӧмын эн лякӧсьт.
Тайӧ вӧліны Пушкинлӧн поэмаяс.
Ме найӧс ставсӧ лыдди ӧтпырйӧн, вӧлі шымыртӧма сійӧ горш чувствоӧн, кодӧс испытайтан аддзывлытӧм мича местаӧ веськалӧмӧн, — век зілян сійӧс гӧгӧртны пыр жӧ.
Тадз овлӧ сы бӧрын, кор дыр ветлӧдлан нюрӧд, вӧрті, нитш вутшъяс вывті да немвиччысьтӧг тэ водзын воссяс кос эрдтор, ставнас тыр дзоридзьясӧн да шондіа.
Мыйкӧ дыра видзӧдан сы вылӧ чуймӧмӧн, а сэсся нимкодя котӧрӧн котӧртан ставсӧ, вына мувывса турунъяс бердӧ коклӧн быд инмӧдчылӧм гусьӧник гажӧдӧ.
Пушкин сы выйӧдз менӧ шензьӧдіс кывбур прӧстӧйлуннас да музыканас, мый проза дыр мем кажитчис туйтӧмӧн, и лыддьынысӧ сійӧс вӧлі лӧсьыдтӧм.
«Руслан» дінӧ пролог казьтыліс меным бабушкалысь мойдъяссӧ, найӧс ӧтилаӧ чудеснӧя чукӧртӧмӧн, а ӧткымын строкаяс шензьӧдісны менӧ асланыс чеканитӧм правдананыс:
— Сэн, гуся-тӧдтӧм туйяс вылын,
Коктуйяс тӧдтӧм зверьяслӧн...
— думысь мӧдпӧв шуалі ме чудеснӧй строкаяссӧ, и аддзи тайӧ, меным вывті тӧдса, муртса тӧдчана трӧпаяссӧ, аддзи гуся коктуйяссӧ, кодъясӧн талялӧма туруныс, кодӧн ещӧ ртуть кодь сьӧкыд лысва войтъяссӧ абу на пыркнитӧма.
Стихъяслӧн юргысь строкаясыс помнитсисны шензьӧдмӧн кокниа, ставсӧ, мый йылысь найӧ висьталісны, праздничнӧя мичмӧдӧмӧн; тайӧ менӧ вӧчис шудаӧн, менсьым олӧмӧс — шудаӧн, кокниӧн да лӧсьыдӧн, кывбуръяс юргисны, кыдз выль олӧм юӧртысьяс.
Кутшӧм ыджыд шуд — лоны грамотнӧйӧн!
Пушкинлӧн вывті лӧсьыд мойдъясыс ставсьыс матынджыкӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь; найӧс некымын пӧв лыддьӧм бӧрын, ме найӧс тӧді нин наизусть, вода узьны да синъясӧс куньӧмӧн шӧпкӧда кывбуръяс, кытчӧдз ог унмовсьы.
Эг этшаысь ме тайӧ мойдъяссӧ висьтавлыв денщикъяслы; найӧ кывзӧны да вак-вакӧн сералӧны, меліа ёрччыштӧны, Сидоров малалӧ менӧ юрӧд да ньӧжйӧник шуӧ:
— Вот и бур, а?
О, господьӧй...
Менсьым ыззьӧмӧс, коді шымыртіс менӧ, вӧлі казялӧма кӧзяеваӧн, старука видчис:
— Дугдывтӧг лыддьысян, вильышпоз, а самӧварыд нёльӧд лун весавтӧм.
Кыдз босьта быгыльтан...
Мый нӧ быгыльтаныд?
Сыысь ме дорйыси кывбуръясӧн:
— Сьӧд сьӧлӧмнас лёк радейтліс,
Кӧлдунья пӧрысь...
Дама нӧшта вылӧджык быдмис менам син водзын,
— со кутшӧм небӧгъяс лыддьӧ сійӧ!
Тайӧ абу фарфорӧвӧй шӧрасьысьыд...
Кор ме вайи сылы небӧгсӧ да жугыля сеті, сійӧ увереннӧя шуис:
— Тайӧ тэныд лӧсьыд кажитчис!
Тэ Пушкин йывсьыс кывлін?
Ме мыйкӧ лыддьылі нин поэт йылысь ӧти журналысь, но меным окота вӧлі, медым сійӧ ачыс висьталіс сы йылысь, и ме шуи, мый эг кывлы.
Пушкин олӧм да кулӧм йылысь дженьыдика висьталӧм бӧрын, сійӧ, тувсовъя лун моз нюмъялӧмӧн, шуис.
— Аддзан, кутшӧм ӧпаснӧ радейтны нывбабатӧ?
Меӧн лыддьӧм став небӧгъяс серти ме тӧді, мый сійӧ, збыльысь, — ӧпаснӧ, но и — бур.
Ме висьталі:
— Ӧпаснӧ, а быдӧн радейтӧны!
И нывбабаясыд ӧд сідзжӧ мучитчӧны сыысь...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, кыдзи видзӧдлывлӧ быдӧн вылӧ, синлысъяс пырыс, да серьёзнӧя шуис.
— Вот кыдзи?
Тэ тайӧс гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ, ме сиа тэныд — эн вунӧд сы йылысь!
И кутіс юасьны, кутшӧм кывбуръяс меным воисны сьӧлӧм вылӧ.
Ме куті мыйкӧ висьтавны сылы, киясӧн ӧвтчигтыр, наизусть лыддьӧмӧн.
Сійӧ менӧ кывзіс чӧва да серьёзнӧя, сэсся чеччис да кутіс ветлӧдлыны жырйӧд, мӧвпалӧмӧн висьталіс:
— Тэныд, муса зверӧй, колӧ эськӧ велӧдчыны!
abu
Тэнад кӧзяеваыд — тэныд рӧдняяс?
И кор ме вочавидзи вынсьӧдӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— О!
— кыдз быттьӧ менӧ осуждайтіс.
Сійӧ меным сетіс «Песни Беранже», вывті бур издание, гравюраяса, зарни доръяса да гӧрд кучик доръяса небӧг.
Тайӧ сьыланкывъясыс помӧдз менӧ воштісны вежӧрсьым курыд шоглӧн лёк гажлункӧд страннӧ топыд йитӧднас.
Морӧсын кӧдзыдӧн ме лыдди «Пӧрысь корысьлысь» кывъяссӧ:
— Ме пеж номыр — ог дӧзмӧдчы тіян?
Колӧкӧ кокнад тальыштӧй да виӧ!
Мыйнӧ жалитанныд?
Мед но лязас кок!
Мыйла менӧ велӧдны эн вермӧ,
Мыйла лёк вын кучик пиӧ йӧрмис?
Артмис эськӧ номыр помысь — кодзувкот!
Эськӧ куліг вокъясӧс моз кутлі.
Ӧні пӧрысь брӧдягаӧн куліг — ,
Ёрӧм кора йӧзыслы ме вот!
А та бӧрын синва петтӧдз сералі, «Бӧрдысь верӧсӧс» лыддиг.
И торъя нин меным юрӧ колины Беранжелӧн кывъяс:
— Гажаа овны наука —
Прӧст мортлы кокньыдик вель!..
Беранже меын кыпӧдіс кутны позьтӧм гажлун, вильшасьны кӧсйӧм, став йӧзлы висьтавны чорыд, ёсь кывъяс и ме дженьыдик срокӧн вывті велалі сыӧ.
Сылысь кывбуръяссӧ, сідзжӧ ме велӧді наизусть да ыджыд кыпыдлунӧн лыдди денщикъяслы, кымынкӧ минут кежлӧ на ордӧ кукняясӧ котӧртлӧмӧн.
Но регыд меным ковмис ӧткажитчыны таысь, сы вӧсна мый строкаяс:
— Ар дас сизима мича нывлы
Кӧть кутшӧм шапка бура мунӧ!
кыпӧдісны нывъяс йылысь зывӧктана тӧлкуйтӧмъяс,
— тайӧ дурмытӧдз дӧзмӧдіс менӧ, и ме салдат Ермохинлы юрас кучки кӧструляӧн.
Сидоров да мукӧд денщикъяс мырддисны сійӧс менсьым ньӧжмыд кияссьым, но сійӧ кадсянь ме эг лысьтлы котравны офицерскӧй кухняясті.
Улича вылӧ гуляйтны менӧ эз лэдзлыны, дай некор вӧлі гуляйтнысӧ — удж пыр содіс; ӧні горничнӧйлысь, дворниклысь да «посылкаяс вывса детинкалысь» векся уджъяссӧ вӧчӧм кындзи, меным колӧ вӧлі быд лун паськыд пӧвъяс вылӧ тувъявлыны кӧрттувйӧн коленкор, клеитавны сы вылӧ чертёжъяс, выль пӧв гижны кӧзяинлысь стрӧитчан удж кузя сметаяссӧ, прӧверайтны пӧдрядчикъяслысь счётъяс,  кӧзяин уджаліс асывсянь рытӧдз, кыдз машина.
Сійӧ воясӧ ярмаркаса казеннӧй керкаяс вуджисны тӧргӧвӧйяслы частнӧй собственностьӧ, тӧргуйтан радъяссӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдлісны выльног, менам кӧзяин босьтліс пӧдрядъяс лавкаяс ремонтируйтӧм вылӧ да выльясӧс стрӧитӧм вылӧ.
Сійӧ лӧсьӧдаліс чертёжъяс, «керка юръяс выльмӧдӧм кузя, вевтӧ слухӧвӧй ӧшинь писькӧдӧм кузя» да с. в.; тайӧ чертёжъяссӧ ме нулывлі пӧрысь архитектор ордӧ конвертӧн, кытчӧ дзеблісны кызь вит шайта бумажка, — архитектор босьтліс сьӧмсӧ да гижсьыліс...
«Чертёж натуранас лючки, уджъяс бӧрся надзор примитіс Имярек».
Тӧдӧмысь, натурасӧ сійӧ эз аддзыв, а уджъяс бӧрся надзорсӧ примитны эз вермы, ӧд висьӧм вӧсна гортсьыс ни ӧти эз петавлы.
Ме жӧ нулывлі калымъяс ярмаркаса смотрительлы да нӧшта кутшӧмкӧ ковтӧм йӧзлы, насянь пӧлучитлывлі «разрешительнӧй бумажка быдпӧлӧс беззаконие вылӧ» кыдзи шуліс кӧзяин тайӧ документъяссӧ.
Ставсьыс таысь менам лои право виччысьны кӧзяеваӧс ӧдзӧс дорын, кильчӧ вылын, кор найӧ рытъяснас мунлісны гӧститны.
Тайӧ лолывлі шоча, но найӧ гортас волісны войшӧр бӧрын, и некымын час ме пукавлі кильчӧ пос вылын либӧ кер бунт вылын, сылы паныдӧн, менам дама патера ӧшиньӧ видзӧдігтыр, гажа сёрнисӧ да музыкасӧ кывзӧмӧн.
Ӧшиньясыс восьсаӧсь.
Занавесъяс да уна дзоридзьяс пыр ме аддзывлі, кыдзи жыръясті ветлӧдлӧны офицеръяслӧн стройнӧй фигураяс, ислалӧ гӧгрӧс майор, шлывъялӧ дама, коді пасьтасьӧма шензьымӧн прӧстӧя да мичаа.
Ме сійӧс шуи аслым — Королева Марго.
— Вот сійӧ гажа олӧмыс, код йылысь гижӧны французскӧй небӧгъясын, — ӧшиньясас видзӧдігтыр мӧвпалі ме.
И пыр меным вӧлі неуна гажтӧм: менам челядь вежӧртӧмлы сьӧкыд аддзыны Королева Марго гӧгӧрысь мужичӧйясӧс, найӧ гартчисны сы гӧгӧр, кыдз дзоридзьяс гӧгӧр чушканзіяс.
Мукӧдъяссьыс гежӧдджыка сы дінӧ волывліс керыштӧм плеша да пыдӧ вӧйӧм синъяса, джуджыд жугыль офицер; сійӧ пыр вайлывліс сьӧрсьыс скрипка да чудеснӧя ворсіс,
— сідз ворсіс, мый ӧшинюлас сувтлывлісны ветлысь-мунысьяс, керъяс вылӧ чукӧртчыліс уличасьыс став войтырыс, весиг менам кӧзяева — найӧ кӧ вӧліны гортанысӧсь — восьтлісны ӧшиньяс да кывзігмоз ошкисны музыкантӧс.
Ог помнит, медым найӧ ошкылісны нӧшта кодӧскӧ, соборнӧй протодьяконӧс кындзи, и тӧда, мый выйӧн пӧжалӧм чериа пирог налы сьӧлӧм вылас, век жӧ, воліс ёнджыка, музыка дорысь.
Мукӧддырйи офицер сьыліс да лыддис кывбуръяс пӧдӧм гӧлӧсӧн, тешкодя кашкӧмӧн, кипыдӧссӧ плеш вылас топӧдӧмӧн.
Ӧтчыд, кор ме ӧшинюлас ворсі нывкакӧд да Королева Марго корис офицерӧс сьывны, сійӧ дыр ӧткажитчис, сэсся ярскӧба шуис:
— Сӧмын сьыланкыв мичлунсӧ корӧ,
Мичлунлы и сьыланкыв оз ков...
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воисны тайӧ кывбуръясыс и мыйлакӧ жаль лои офицерыс.
Меным вӧлі лӧсьыдджык видзӧдны менам дама вылӧ, кор сійӧ пукаліс рояль бердын, ворсігтыр, жырйын ӧтнас.
Музыка дурмӧдіс менӧ, ме нинӧм эг аддзы, ӧшиньсӧ кындзи, да сы сайысь лампалӧн виж югӧр пиысь, нывбабалысь стройнӧй фигурасӧ, сійӧ чужӧмлысь гордӧй профильсӧ да еджыд кияссӧ кындзи, кодъяс лэбачьяс моз шлывъялісны клавиатура вывті.
Видзӧді ме сы вылӧ, кывзі жугыль музыкасӧ да сӧри: аддза кыськӧ клад да ставнас сета сылы,
— мед сійӧ лоас озыр!
Ме кӧ вӧлі Скобелев, ме эськӧ бара явиті война турокъяслы, босьті эськӧ выкуп, стрӧиті эськӧ керка откос вылӧ — карӧ медлӧсьыдінас — да козьналі эськӧ сылы,
— мед сӧмын мунас сійӧ тайӧ улича вывсьыс, кӧні быдӧн сы йылысь сёрнитӧны ӧбиднӧя да пежа.
И суседъяс, и миян дворса став уджалысьяс, — а менам кӧзяева медся нин, — ставныс сёрнитісны Королева Марго йылысь сідзжӧ мисьтӧма да лёкысь, кыдзи и шӧрасьысь йылысь, но сёрнитісны виччысьӧмӧнджык, гуся гӧлӧсӧн да дзоръялігтыр.
Полісны сыысь, колӧкӧ, сы понда, мый сійӧ вӧлі зэв знатнӧй мортлӧн дӧва,
— сійӧ жыр стенса грамотаяссӧ вӧлі сетӧма сы верӧс дедъяслы важся роч саръясӧн: Годуновӧн, Алексейӧн да Петр Великӧйӧн,
— тайӧс мем висьталіс салдат Тюфяев, грамотнӧй, пыр Евангелье лыддьысь морт.
Колӧкӧ, йӧз полісны, медым сійӧ эз нӧйт аслас лилӧвӧй из воропа плетьнас — сёрнитісны, мый сійӧ нӧйтӧма нин тайӧн кутшӧмкӧ важнӧй чиновникӧс.
Но гусьӧн вашкӧдан кывъяс эз вӧвны бурджыкӧсь гораа шуӧм кывъясысь; менам дама оліс сы дінӧ вывті ыджыд лӧглун кутӧмӧн, лӧглун пытшкын, коді вӧлі гӧгӧрвотӧм меным да коді мучитіс менӧ.
Викторушка висьталіс, мый войшӧр бӧрын гортӧ локтігӧн сійӧ видзӧдліс Королева Марго спальняӧ да аддзис, мый сійӧ ӧти дӧрӧм кежысь пукалӧ кушетка вылын, а майор, пидзӧс вылас сувтӧмӧн, тшӧтшӧдӧ сылысь кок гыжъяссӧ да губкаӧн чышкалӧ кокъяссӧ.
Старука видчигтыр сьӧласис, том кӧзяйка чирӧстіс, гӧрдӧдӧмӧн:
— Виктор, фу!
Кутшӧм яндысьтӧм!
Ак, кутшӧм пеж ловъяс тайӧ господаыд!
Кӧзяин чӧв оліс, шпыньяліс,
— ме зэв вӧлі благодарен сійӧн сыысь, мый сійӧ чӧв олӧ, но полӧмӧн виччыси, мый сійӧ пырас зыкӧ да омлялӧмсӧ ошкыны.
Чирзігтыр, окайтӧмӧн нывбабаяс подробнӧя юасисны Викторушкалысь, кыдзи именнӧ пукаліс дамаыс, кыдзи вӧлі пидзӧсасьӧма майор — Виктор содталіс выльторъяс.
— Рожаыс гӧрд, кывсӧ нюжӧдӧма.
Ме нинӧм лёксӧ эг аддзы сыысь, мый майор тшӧтшӧдлӧ кокгыжсӧ дамалысь, но ме эг эскы, мый сійӧ вӧлі нюжӧдӧма кывсӧ, тайӧ меным кажитчис ӧбиднӧй лӧжӧн, а ме Викторушкалы шуи:
— Тайӧ кӧ абу бур, сідзкӧ мыйла ті ӧшиньӧдыс видзӧдінныд?
Ті ӧд абу нин ичӧт.
Менӧ видісны, дерт, но видчӧмыс эз ӧбӧдит менӧ, меным сӧмын ӧтитор коліс — котӧртны улӧ, майор моз пидзӧс вылӧ сувтны дама водзӧ да корны сылысь:
— Пӧжалуйста, мунӧй тайӧ керкасьыс!
Ӧні, кор ме тӧдмалі, мый эм мӧд олӧм, мӧд пӧлӧс йӧз, чувствояс, мӧвпъяс, тайӧ керкаыс, став тайӧ олысьяснас, кыпӧдіс меын пыр ёнджыка сьӧкыд мустӧмтӧм.
Ставыс сійӧ вӧлі кыӧма мисьтӧм сёрнияс няйт тывйӧн, сэні эз вӧв ни ӧти морт, код йылысь эськӧ эз сёрнитны лёкысь.
Висьлӧс, коньӧр кодь, полковӧй поп, нималіс кыдз юысь да развратник морт; офицеръяс да налӧн гӧтыръясыс олісны, менам кӧзяева висьталӧмъяс серти, юрвылӧдзыс грек пытшкын; меным мустӧмӧсь лоины салдатъяслӧн нывбабаяс йылысь ӧтсяма тӧлкуйтӧмъяс, и медся ёна мустӧммисны менам кӧзяева — ме вывті бура тӧді наӧн йӧз йылысь радейтана немжалиттӧм тӧлкуйтӧмъяслысь збыль донсӧ.
Йӧз порокъяс бӧрся наблюдайтӧмъяс — нач ӧти гажӧдчантор, мыйӧн позьӧ пӧльзуйтчыны дон мынтытӧг.
Менам кӧзяева сӧмын забавляйтчисны кывнаныс матысаяссӧ гогналӧмӧн, и быттьӧ водзӧс мынтісны быдӧнлы сыысь, мый асьныс олӧны сэтшӧм бурногсӧн, сьӧкыда да гажтӧма.
Кор Королева Марго йылысь сёрнитісны мисьтӧма, ме ас вывті нулі не челядь сяма чувствояс, войтӧв кыскалӧмӧн, менам сьӧлӧмӧй пӧльтчыліс суклясьысьяс дінӧ лӧглунӧн, менӧ шымыртіс кутчысьны вермытӧм кӧсйӧм скӧрмӧдны быдӧнӧс, вильшасьны, а мукӧддырйи ме испытайті ас дінам да став йӧз дінас жалитӧмлысь мучитан содӧм,
— тайӧ немӧй жалитӧмыс вӧлі сьӧкыдджык на лӧглунысь.
Ме тӧді Королева йылысь унджык найӧ тӧдӧм серти, и ме полі, медым налы эз ло тӧдса сійӧ, мый тӧда ме.
Праздникӧ, кор кӧзяева мунісны соборӧ сёр ӧбедня вылӧ, ме локті сы ордӧ асывнас, сійӧ корліс менӧ ас дінас спальняӧ, ме пуксьылі зарни шӧвкӧн эжӧм ичӧтик креслӧ вылӧ, нывка вӧлі каяс менам пидзӧс вылӧ, ме висьтавлі мамыслы лыддьӧм небӧгъяс йылысь.
Сійӧ куйліс паськыд крӧватьын, ӧтлаӧ пуктӧм ичӧтик кипыдӧсъяссӧ чужӧмбан улас пуктӧмӧн, сылӧн тушаыс дзебӧма покрывало улӧ. Сэтшӧм жӧ зарни рӧмӧн, кыдзи и ставыс спальняын, пемыд юрсиыс, кодӧс кыӧма кӧсаясӧ, мугӧм пельпом вывтіыс шыбытчӧмӧн, куйлісны сы водзын, мукӧддырйи крӧватьсяньыс джоджӧдз ӧшӧдчӧмӧн.
Менсьым кывзігӧн сійӧ видзӧдӧ менам чужӧмӧ мелі синъясӧн да, муртса тӧдчыштӧмӧн нюмъялігтыр шуӧ:
— Вот кыдз?
Весиг сылӧн бур кӧсъян нюмдӧмыс вӧлі, менам синъясын, королевалӧн снисходительнӧя нюмдӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс кыз лелькуйтан гӧлӧсӧн, и меным кажитчис, мый сійӧ висьталӧ ӧтитор.
— Ме тӧда, мый ме став йӧзсьыс ёна бурджык да сӧстӧмджык, и некод на пиысь оз ков меным.
Мукӧддырйи ме сійӧс сулывлі рӧмпӧштан водзын, сійӧ пукаліс ляпкыдик креслӧ вылын, сыналіс юрсисӧ, юрсиыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ кузь да тшӧкыд, кыдзи бабушкалӧн.
Ме аддзылі сылысь мугӧм зумыд морӧсъяссӧ, сійӧ ме дырйи пасьтавліс липсӧ, чувкисӧ, но сылӧн дзик куш яйыс эз кыпӧд меын яндысьӧм, а сӧмын сы вӧсна гордостьлысь радлан чувство.
Сы дінсянь пыр паркйис дзоридз дук, коді дорйис сійӧс сы йылысь лёк мӧвпъясысь.
Ме вӧлі ён вына, бура тӧді мужичӧйяслысь нывбабаяс дінӧ видзӧдан тайнаяссӧ, но йӧз ме водзын тайӧ тайнаяс йывсьыс сёрнитісны сэтшӧм сьӧлӧмсянь лёк вылӧ радлӧмӧн, сэтшӧм чорыда, сэтшӧм няйта, мый тайӧ нывбабаяссӧ ме эг вермы аслым мӧвпыштны мужичӧй сывйыштӧмӧн, меным сьӧкыд вӧлі мӧвпавны, мый кодлӧнкӧ эм право инмӧдчыны сы дінӧ лёкысь да яндысьтӧг, сійӧ телӧӧ кӧзяин киӧн.
Ме вӧлі уверен, мый кухняяс да чуланъяс радейтӧм абу тӧдса Королева Марголы, сійӧ тӧдӧ кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, высшӧй гажлунъяс, мӧдпӧлӧс радейтӧм.
Но ӧтчыд, рытладор, ме локті гӧстинӧйӧ да кылі спальня портьера сайысь менам сьӧлӧм бердса дамалысь гора серам да мужик гӧлӧс, коді корис:
— Энлы жӧ...
Господи!
Ог эскы.
Меным колӧ вӧлі мунны, ме гӧгӧрвои тайӧс, но мунны эг вермы...
— Коді сэні?
— юаліс сійӧ.
— Тэ?
Пыр...
Спальня паркйис дзоридзьяс дукӧн; рӧмыд, ӧшиньяссӧ вӧлі занавесалӧма...
Королева Марго куйліс вольпась вылын, тшӧкаӧдзыс вевттьысьӧма эшкынӧн, а сыкӧд орччӧн, стен бердас, пукаліс ӧти дӧрӧма, восьса морӧса скрипач-офицер,
— морӧс вылас сылӧн сідзжӧ вӧлі вурыс, коді куйліс гӧрд визьӧн веськыд пельпомсяньыс нёньланьыс мунӧмӧн да вӧлі сэтшӧма тӧдчӧ, мый ме весиг рӧмыдас бура аддзи сійӧс.
Офицерлӧн юрсиыс вӧлі тешкодя дзугсьӧма, и первойысь ме аддзи сы жугыль, керыштӧм чужӧм вылысь нюмдӧм,
— нюмъяліс сійӧ тешкодя.
А сылӧн гырысь, нывбаба синъясыс видзӧдісны Королева вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын первойысь аддзис сылысь мичлунсӧ.
— Тайӧ менам друг,
— шуис Королева Марго, ог тӧд меным али сылы.
— Мыйла тэ сэтшӧма повзин?
— кылі ме, быттьӧ ылысянь, сылысь гӧлӧссӧ.
— Лок татчӧ...
Кор ме матыстчи, сійӧ топӧдіс менӧ сьыліӧд куш, пӧсь кинас да шуис:
— Быдман дай тэ лоан шуда...
Мун!
Ме пукті небӧгӧс полка вылӧ, босьті мӧдӧс да муні.
Мыйкӧ ёнкнитіс менам сьӧлӧмын.
Дерт, ме весиг минут эг мӧвпавлы, мый менам Королева радейтӧ, кыдзи став нывбабаяс, дай офицер эз лэдзлы мӧвпавны сідз.
Ме аддзылі ас водзысь сылысь нюмъялӧм, нюмъяліс сійӧ гажаа, кыдзи нюмъялӧ тӧдлытӧг чуймӧдӧм кага, сылӧн жугыль чужӧмыс чудеса выйӧдз выльмӧма.
Офицерлы колӧ вӧлі радейтны сійӧс — позьӧ ӧмӧй сійӧс не радейтны?
И дама сідзжӧ бура вермис козьнавны сійӧс аслас радейтӧмӧн — офицер сэтшӧм чудеснӧя ворсіс, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс кужис лыддьыны кывбуръяс...
Но сы вӧсна нин, мый меным вӧлі колӧ корсьны тайӧ утешениесӧ, меным вӧлі гӧгӧрвоана, мый абу ставыс бур, абу ставыс вернӧ менам отношениеын сы дінӧ, мый ме аддзылі, да тшук Королева Марго дінӧ.
Ме ачымӧс чувствуйті мыйкӧ воштӧмӧн да кымынкӧ лун олі ыджыд шогын.
... Ӧтчыд ме лёкысь да немдумайттӧг вильшаси и кор вои дама ордӧ небӧгла, сійӧ меным зэв стрӧга шуис:
— Но тэ ӧтчаяннӧй вильышпоз жӧ, кыдз ме кывлі!
Эг думайтлы ме тайӧс...
Ме эг вермы терпитны да понді висьтавны, кутшӧм зывӧк меным овнысӧ, кутшӧм сьӧкыд кывзыны, кор сы йылысь сёрнитӧны лёка.
Меным паныд сувтӧмӧн сійӧ пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ да первойсӧ менсьым висьталӧмӧс кывзіс сюся, серьёзнӧя, но регыд серӧктіс да ньӧжйӧник тойыштіс менӧ.
— Тырмас, ме ставсӧ тайӧс тӧда — гӧгӧрвоан?
Тӧда!
Сэсся босьтіс менӧ кыкнан киӧдым да зэв меліа шуис:
— Кымын омӧльджыка кутан пыдди пуктыны став тайӧ пежъяссӧ, сымын бурджык тэныд...
А киястӧ тэ омӧля мыськан...
Но, тайӧс эськӧ сійӧ вермис и не шуны; сійӧ кӧ эськӧ весаліс ыргӧн, мыськис джодж да песлаліс кага рузумъяс, и сылӧн эськӧ киясыс вӧліны менам дорысь не еджыдджыкӧсь, мӧвпалі ме.
— Кужӧ овны морт — сы вылӧ лёкалӧны, сылы завидуйтӧны; оз куж — сійӧс мустӧмтӧны,
— думайтсьӧмӧн висьталіс сійӧ да кыпӧдыштіс менӧ, ас дінас кыскигмоз, да шпыньялӧмӧн менам синъясӧ видзӧдіг.
— Тэ менӧ радейтан?
— Да.
— Ёна?
— Да.
— А — кыдзи?
— Ог тӧд.
— Аттьӧ, тэ — славнӧй!
Ме радейта, кор менӧ радейтӧны...
Сійӧ серӧктіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но, ышловзьӧм бӧрын, дыр чӧв оліс аслас киясын менӧ кутӧмӧн.
— Тэ тшӧкыдджыка волывлы ме ордӧ; кор верман, сэки и волы...
Ме пӧльзуйтчи тайӧн да уна буртор босьті сысянь.
Ӧбед бӧрын менам кӧзяева водлісны узьны, а ме котӧртла вӧлі уліӧ да, сійӧ кӧ вӧлі гортас, пукавлі сы ордын быдса часӧдз, весиг дырджык.
— Лыддьыны колӧ роч небӧгъястӧ, тӧдны колӧ ассьыд, роч олӧмтӧ,
— велӧдіс сійӧ менӧ, тэрыб розовӧй чуньяснас аслас дука юрсиӧ шпильки сатшйӧдлігтыр.
И роч писательяслысь нимъяссӧ лыддьӧдлігтыр юасис:
— Тэ он вунӧд?
Сійӧ тшӧкыда шулывліс думайтсьӧмӧн да неуна дӧсадаӧн:
— Тэныд колӧ велӧдчыны, велӧдчыны, а ме пыр вунӧда сы йылысь!
Ок, енмӧй...
Сы ордын пукыштӧм бӧрын ме котӧртлі выліӧ киам выль небӧгӧн да быттьӧ пытшкӧссяньым пожъялӧм.
Ме лыдди нин Аксаковлысь «Семейная хроника», славнӧй роч поэма «В лесах», шензьӧдан «Записки охотника», Гребенкилысь да Соллогублысь некымын том, Веневитиновлысь, Одоевскийлысь, Тютчевлысь кывбуръяс.
Тайӧ небӧгъясыс пожъялісны менсьым сьӧлӧмӧс, сійӧс корысьмӧм да курыд збыльлун впечатлениеясысь весалӧмӧн; ме чувствуйті, мый сэтшӧм бур небӧгыс, да гӧгӧрвои сылысь меным быть коланлунсӧ.
Тайӧ небӧгъясысь спокойнӧя тэчсис ас вылӧ чорыда эскӧм: ме абу ӧтнам му вылын и — ог вош!
Воліс бабушка, ме нимкодьпырысь висьталі сылы Королева Марго йылысь, — бабушка, чӧскыда табак чушкӧм бӧрын, увереннӧя висьталіс:
— Но, но вот и бур!
Бур йӧзыд ӧд уна, сӧмын корсь — аддзан!
И ӧтчыд вӧзйис:
— Гашкӧ, ветлыны сы ордӧ, аттьӧ висьтавны тэ вӧсна?
— Оз, оз ков...
— Но оз и ков...
Господьӧй, господьӧй, кутшӧм бур ставыс!
Овны ме сӧглас уна нэмъяс!
Королева Марголы эз удайтчы тӧждысьны сы йылысь, медым ме велӧдчи,
— Троица лунӧ лои мисьтӧм история да муртса эз пӧгубит менӧ.
Праздникӧдз некымын лун войдӧр менам зэв ёна пыктісны синлапъясӧй да дзикӧдз тупкысисны синъясӧй, кӧзяева повзисны, мый синтӧмма, дай ачым ме повзи.
Менӧ нуӧдісны тӧдса акушер-доктор Генрих Родзевич ордӧ, сійӧ пытшкӧссяньыс поткӧдіс менсьым синлапӧс, некымын лун ме куйлі кӧрталӧм синмӧн, мучитана, пемыд гажтӧм пиын.
Троица паныдӧ кӧртӧдӧс босьтісны, и ме бара сувті кок йылӧ, быттьӧ кыпӧдчи гуысь, кытчӧ вӧлі пуктӧма ловйӧн.
Нинӧм оз вермы лоны страшнӧйджыкыс син воштӧм дорысь; тайӧ висьтавны кужтӧм ӧбида, сійӧ мортлысь мырддьӧ ӧкмыс дасӧд мирсӧ.
Гажа Троица лунӧ ме, висьысь туйын олысь, луншӧркадсянь вӧлі мездӧма став аслам обязанностьясысь да ветлӧдлі кухняясӧд, видлалі денщикъясӧс.
Ставыс стрӧг Тюфяев кындзи, вӧліны кодӧсь; рытладор Ермохин лӧсыштіс Сидоровлы юрас пескӧн, Сидоров садьтӧгыс уси посводзӧ, а повзьӧм Ермохин пышйис оврагӧ.
Двор кузя ӧдйӧ паськалі тревожнӧй сёрни, мый Сидоровӧс виӧма.
Кильчӧ дорас чукӧртчисны йӧз, видзӧдісны салдат вылӧ, коді шой моз нюжгӧдчӧма порог вомӧн кухнясянь посводзланьӧ юрӧн; вашкӧдчисны, мый колӧ корны полицияӧс, но некод эз кор дай некод эз лысьт инмӧдчыны салдат бердӧ.
Воис прачка Наталья Козловская, выль сиреневӧй платтьӧа, пельпом вылас еджыд чышъянӧн, скӧрысь тойлаліс йӧзӧс, пырис посводзӧ, лажыньтчис да гораа шуис:
— Йӧйяс — сійӧ ловъя!
Вайӧй ва...
Сійӧс кутісны ӧлӧдны:
— Йӧз делӧас кӧть эськӧ эн сюйсьы!
— Ва, шуа!
— пӧжар вылын моз горӧдіс сійӧ, ассьыс выль платтьӧсӧ пидзӧс вевдорӧдзыс лӧсьыда лэптыштӧм бӧрын, кыскыштіс улыс юбкасӧ да пуктіс салдатлысь вирӧсь юрсӧ аслас пидзӧс вылӧ.
Публика ошкӧм пырысь да полӧмӧн разӧдчис; пемыд посводзысь ме аддзи, кутшӧм скӧрысь еджыд гӧгрӧс чужӧм вылас дзирдалӧны прачкалӧн синваӧн ойдӧм синъясыс.
Ме вайи ва ведра, сійӧ тшӧктіс васӧ кисьтыны Сидоров юр вылӧ, морӧс вылас да висьталіс:
— Менӧ эн киськав,
— менам гӧститны колӧ мунны...
Салдат паляліс, восьтіс гӧгӧрвотӧм синъяссӧ, ымӧстіс.
— Лэпты,
— шуис Наталья, сійӧс киняувтіыс босьтӧм бӧрын, да, медым не пачкайтны платтьӧсӧ, чургӧдӧм ки йылас кутӧмӧн.
Ми салдатӧс пыртім кухняӧ, водтӧдім вольпась вылӧ, сійӧ чышкыштіс салдатлысь чужӧмсӧ ва ветьӧкӧн, а ачыс муніс, шуӧмӧн:
— Кӧтӧд ветьӧксӧ ванас да кут юр вылас, а ме муна да корся мӧд йӧйсӧ.
Чӧртъяс, сійӧ и виччысь, мый катаргаӧ мунтӧдз юасны!
Пачкайтчӧм улыс юбкасӧ коксьыс лэдзис джоджас, швыркнитіс пельӧсӧ да муніс, шпоракылысь, чукрасьӧм платтьӧсӧ тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдігтыр.
Сидоров, нюжмасигтыр, сутшикталіс, ойзіс, сы юр вылысь менам кӧмтӧм коклапа вылӧ сьӧд капляясӧн войталіс сьӧкыд вир,
— тайӧ эз вӧв лӧсьыд, но полӧмла ме эг лысьт вештыны кокӧс тайӧ вир капля увсьыс.
Вӧлі курыд; дворын пӧртмасис праздник лун, керка кильчӧяс, дзиръяяс баситӧма том кыдз пуясӧн; быд тумба бердӧ кӧрталӧма выльӧн керыштӧм клён да пелысь пу уввожъяс, став уличаыс гажаа вежӧдіс, ставыс сэтшӧм том, выль; асывсяньыс мем кажитчис, мый тувсов праздникыс воис дыр кежлӧ, тайӧ лунсянь олӧмыс лоас сӧстӧмджык, югыдджык, гажаджык.
Салдатӧс восӧдіс, кухня тыри дэбыд вина да веж лук дукӧн, ӧшинь стеклӧясӧ дугдывтӧг ляскысьӧны лязалӧм ныра кутшӧмкӧ гудыр, паськыд рожаяс, — чужӧмбан бердас пуктӧм кипыдӧсъясыс тайӧ рожаяссӧ вӧчӧны шогмытӧм ыджыд пеляӧн.
Салдат бормочитіс, казьтыліг.
— Тайӧ — кыдз нӧ ме?
Уси?
Ермохин?
Бу-ур ёрт...
Сэсся кутіс кызны, бӧрддзис кодъюра синваӧн да кутіс лӧвтны:
— Чойӧй менам...
Чойӧй...
Сувтіс кок йылас, вильдалӧ, кӧтасьӧма да лёк дука, шатовмуніс да, койка вылӧ шлёпкысьӧмӧн, синъяссӧ страшнӧя гӧгрӧдлігтыр, шуис:
— Дзикӧдз виисны...
Менам серамӧй петіс.
— Код, чӧрт, сералӧ?
— юаліс салдат, ме вылӧ гӧгӧрвотӧг видзӧдӧмӧн.
— Кыдз тэ сералан?
Менӧ виисны нэм кежлам...
Сійӧ пондіс кыкнан кинас тойлавны менӧ да бормочитіс:
— Первой срок — Илья пророк, мӧдыс — Ёгорӧй вӧв вылын, а коймӧд — эн лок ме дінӧ!
Вешйы сэсь, кӧин...
Ме шуи:
— Эн дурит!
Сійӧ лӧсявтӧг скӧрмис, равӧстіс, шаркӧдчис кокъяснас.
— Менӧ виисны, а тэ...
И сьӧкыда, ньӧжмыд, няйт кинас кучкис меным синмӧ,
— ме ырӧсті-бӧрддзи, синтӧмми да кыдзкӧ-мыйкӧ чепӧсйи ывлаӧ, Натальялы паныд; сійӧ вайӧдіс киӧдыс Ермохинӧс да горӧдлывліс:
— Мун, вӧв!
Тэ мый?
— менӧ кутӧм бӧрын, юаліс сійӧ.
— Косясьӧ...
— Косясьӧ-ӧ?
— шензьӧмӧн лывкнитіс Наталья да, Ермохинӧс тракнитӧм бӧрын, сылы шуис:
— Но, лешӧй, сідзкӧ — аттьӧав ассьыд ентӧ!
Ме синъясӧс мыськи ваӧн да, посводзсянь ӧдзӧсӧ видзӧдігӧн, аддзылі, кыдзи салдатъяс миритчисны кутчысьлігтыр да бӧрдӧмӧн, сэсся кыкнаныс кутісны кутлыны Натальяӧс, а сійӧ кучкаліс налы кинас, горӧдліг.
— Босьтӧй лапанытӧ, понъяс!
Мый ме тіянлы — пӧтаскука?
Водӧй да пуритӧй узьӧй, кор тіян баринъясныд абу на гортадӧсь — но, ӧдйӧ!
А то беда лоас тіянлы!
Сійӧ посни челядьӧс моз водтӧдіс найӧс, ӧтисӧ — джоджӧ, мӧдсӧ — койка вылӧ, да, кор найӧ заводитісны шкоргыны, петіс посводзӧ.
— Ставнам ме лякси, а — гӧститны пасьтасьлі!
Кучкис сійӧ тэнӧ?..
Со вӧд кутшӧм йӧй!
Вот сійӧ, винаыд.
Эн ю, зонмӧ, некор эн ю...
Сэсся ме пукалі сыкӧд ворота дорса лабич вылын да юаси, кыдзи сійӧ оз пов кодъюра йӧзысь...
— Ме и садь йӧзысь ог пов, найӧ менам — со кӧнӧсь!
— сійӧ петкӧдліс чорыда топӧдӧм, гӧрд кулаксӧ.
— Менам верӧс, покойник, сідзжӧ помтӧг кодавліс, сэк ме сійӧс, вӧлі, кодъюрнас кӧртала киясӧдыс, а узьыштас — лэдза сы вылысь гачсӧ да прамӧйджык ньӧрйӧн клестайта: эн ю, эн кодав, гӧтрасин кӧ — гӧтырыд тэд забава, а абу вина!
Да.
Мудзтӧдз ньӧръяла, сэк сійӧ сы бӧрын сись кодь менам...
— Ёнӧсь ті,
— шуи ме, кор дум вылӧ уси нывбаба Ева йылысь, коді весиг енмӧс ылӧдлӧма.
Наталья ышловзьӧмӧн шуис:
— Бабалы выныд колӧ унджык мужиклы дорысь, сылы эськӧ выныд кык вылӧ колӧ, а енмыс пайкӧма сійӧс!
Мужик — абу рӧвня морт.
Сійӧ висьталіс спокойнӧя, скӧравтӧг, пукаліс ыджыд морӧс вылас кисӧ пуктӧмӧн, мышкунас заборӧ мыджсьӧмӧн, синъяснас ёгӧсь, галяизйӧн киськалӧм дамба вылӧ жугыля видзӧдӧмӧн.
Ме ылалі тӧлка сёрни кывзӧмӧн, вунӧді кад йывсьыс да друг аддзи дамба помысь кӧзяинкӧд кутчысьӧмӧн локтысь кӧзяйкаӧс, найӧ локтӧны ньӧжйӧ, важнӧя, кыдзи индейскӧй петук курӧгкӧд, да сюся дзоргисны миян вылӧ, мыйкӧ мӧда-мӧдныслы висьталіг.
Ме котӧрті параднӧй кильчӧ ӧдзӧс восьтыны, восьті; пос кузя кайигӧн кӧзяйка ядовитӧя мем шуис:
— Прачкаяскӧд любезничайтан?
Уліса барыняыдлысь велалӧмыд обходитчыны?
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсявтӧм, мый весиг эз инмы меным; ӧбиднӧджык кажитчис, мый кӧзяин серӧктӧмӧн шуис:
— Мый нӧ — кад!..
Мӧд лун асывнас ме лэччи сарайӧ песла да каньлы вӧчӧм нёль пельӧса ӧшинь дорысь, сарай ӧдзӧс дорысь аддзи тыртӧм кӧшелёк; ме уна дасысь нин сійӧс аддзылі Сидоров киысь да пыр жӧ нуи сылы.
— А кӧні нӧ сьӧмыс?
— юаліс сійӧ, кӧшель пытшсӧ чуньнас видлаліг.
— Чӧлкӧвӧй да комын ур.
Вай татчӧ!
Юрыс сылӧн вӧлі кичышкӧд чалмаа; вижов, омӧльтчӧм, сійӧ скӧрысь лапйӧдліс пыктӧм синъяссӧ да эз эскы, мый ме кӧшелёксӧ аддзи тыртӧг.
Локтіс Ермохин да кутіс сылы убеждайтны, ме вылӧ юрнас довкйӧдлігтыр:
— Тайӧ сійӧ гусяліс, сійӧ, нуӧд сійӧс кӧзяева ордас!
Салдат салдатлысь оз гусяв!
Тайӧ кывъясыс меным висьталісны, мый гусяліс буретш сійӧ, сійӧ жӧ и шыбытіс кӧшелёксӧ сарайӧ меным,
— ме пыржӧ горӧді сылы синмас:
— Ылӧдлан, тэ гусялін!
И помӧдз убедитчи, мый ме аслам дӧгадайтчӧмын прав,
— сылӧн дубӧвӧй чужӧмыс вежыньтчис повзьӧмӧн да скӧрлунӧн, сійӧ гӧгралыштіс да вӧсни гӧлӧсӧн нюжӧдіс:
— Докажит!
Мыйӧн эськӧ ме докажиті?
Ермохин горзігтыр кыскис менӧ дворӧ, Сидоров вӧтчис миян бӧрся да мыйкӧ горзіс жӧ, ӧшиньяссянь мыччысисны йӧзлӧн унасикас юръяс; спокойнӧя куритчигтыр видзӧдіс Королева Марголӧн мамыс.
Ме гӧгӧрвои, мый ме воши менам дама син водзын, и — ышми.
Помнита — салдатъяс кутісны менӧ киӧд, а кӧзяева сулалӧны налы воча, мӧда-мӧдныслы дакйӧдлӧны, кывзӧны норасьӧмъяс, и кӧзяйка увереннӧя висьталӧ:
— Дерт тайӧ сылӧн удж!
Мыйкӧ сійӧ тӧрыт прачкакӧд дзиръя дорын любезничайтіс: сідзкӧ, вӧлі сьӧм, сылысь сьӧмтӧгыд нинӧм он босьт...
— Зэв бур!
— горзіс Ермохин.
Ме улысь джоджыс кутіс вӧрны, ме вывті ёна скӧрми, ме равзі кӧзяйка вылӧ да вӧлі пӧттӧдз нӧйтӧма.
Но эз сэтшӧма менӧ нӧйтӧмъяс мучитны, кутшӧма мӧвпыс сы йылысь, мый ӧні мӧвпалӧ ме йылысь Королева Марго.
Кыдз ме оправдайтча сы водзын?
Солаӧсь вӧліны менам тайӧ пеж часъясыс.
Менам шуд вылӧ, салдатъяс ӧдйӧ паськӧдісны тайӧ историясӧ став двор пасьта, став улича пасьтала, и рытнас чардакын куйлігӧн ме кылі уліысь Наталья Козловскаялысь горзӧм шы.
— Ог, мыйла ме кута чӧв овны!
Ог, гӧлубчик, мун жӧ, мун!
Ме шуа — мун!
А то ме бариныд ордӧ муна, сійӧ тэнӧ заставитас...
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ зыкыс ме кузя.
Горзіс прачка миян кильчӧ помын, сылӧн гӧлӧсыс юргис пыр гораджыка да торжествуйтӧмӧн.
— Тэ тӧрыт уна-ӧ меным петкӧдлін сьӧмтӧ?
Кытысь найӧ тэныд — висьтав.
Нимкодьӧйла кашкигтыр, ме кылі, кыдзи Сидоров нора нюжйӧдлӧ:
— Ай-ай, Ермохин...
— А детинкасӧ янӧдінныд, нӧйтінныд, а?
Меным окота вӧлі котӧртны улӧ, дворӧ, йӧктыны нимкодьӧйла, аттьӧалӧмӧн окавны прачкаӧс, но сійӧ кадӧ,
— тыдалӧ, ӧшиньсянь,
— чавзыны мӧдіс менам кӧзяйка:
— Детинкасӧ сыысь нӧйтім, мый сійӧ пинясьӧ, а мый сійӧ вӧр — некод сійӧс эз думайт тэ яндысьтӧм синмысь ӧтдор!
— Ті асьныд, сударыня, яндысьтӧм синъяс, мӧс ті этатшӧм, лэдзӧй тіянлы шуны.
Ме кывзі тайӧ пинясьӧмсӧ музыкаӧс моз, сьӧлӧмӧс доймымӧн сотіс ӧбидалӧн да Натальялы благодарностьлӧн пӧсь синва, ме пошикті сійӧс кутны зэлӧдчӧмла.
Сэсся чардакӧ пос кузя ньӧжйӧник кайис кӧзяин, пуксис стрӧпилӧяс йитӧд вылӧ ме дорӧ да, юрсисӧ лӧсьӧдігмоз, шуис:
— Мый, вокӧ, оз везит тэныд, Пешков?
Ме нинӧм шутӧг бергӧдчи сыысь.
— А век жӧ пинясян тэ мисьтӧма,
— водзӧ висьталіс сійӧ, а ме гусьӧникӧн сылы шуи:
— Кор бурда — муна тіянысь...
Сійӧ пукалыштіс, чӧв олыштіс папироссӧ куритігтыр да, сылысь помсӧ сюся видзӧдіг, гусьӧник шуис:
— Мый нӧ, тэнад делӧ!
Тэ абу нин ичӧт, ачыд видзӧд, кыдзи бурджык лоас тэныд...
И муніс.
Кыдзи и пыр — жаль вӧлі сійӧ.
Та бӧрын нёльӧд сутки вылас ме муні гортысь.
Меным вывті окота вӧлі прӧщайтчыны Королева Маргокӧд, но менам эз судзсьы смеллунӧй мунны сы ордӧ да, веськыда шуны, ме виччыси, мый сійӧ ачыс корас менӧ.
Нывкакӧд прӧщайтчигӧн ме кори:
— Висьтав мамыдлы, мый вывті ыджыда аттьӧала сійӧс, вывті!
Висьталан?
— Висьтала,
— меліа да нежнӧя нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— Прӧщай аскиӧдз, да?
Ме паныдаси сыкӧд во кызь мысти. Сійӧ вӧлі мунӧма офицер, жандарм сайӧ...
ХІ
Ме бара посудникӧн юсь кодь еджыд, ыджыд да удал «Перым» паракод вылын.
Ӧні ме «сьӧд» посудник либӧ «кухоннӧй мужик», ме босьта сизим шайтӧн тӧлысь, менам могӧй — отсасьны пӧваръяслы.
Буфетчик, гӧгрӧс да пӧльтчӧм чужӧма, мач кодь кушмӧм юра морт; мышку саяс кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ быдса лунъясӧн сьӧкыда ветлӧдлӧ палуба вывті, быттьӧ шондіа, жар лунӧ порсь корсьӧ вуджӧра пельӧс.
Буфетын красуйтчӧ сылӧн гӧтыр, ар нелямын саяс, мича, но нюкыртчӧм дама, сэтшӧма пудритчӧма, мый сы чужӧмбан вылысь яр-мича платтьӧ вылас киссьӧ еджыд сибдысь бус.
Кухняын ыджыдалӧ дона пӧвар Иван Иванович, прӧзвище сертиыс Ошпи, ичӧтик, гӧгрӧсіник, варышлӧн кодь ныра да серам петкӧдлан синъяса морт.
Сійӧ — тшап, новлӧ крахмалитӧм воротникъяс, быд лун бритчӧ, чужӧмбанъясыс сылӧн лӧзӧсь, рудов усъяссӧ читкыртӧма вывлань; прӧст кадӧ сійӧ дугдывтӧг гартӧ уссӧ, пӧжасьӧм гӧрд чуньяснас лӧсьӧдліг, да пыр видзӧдӧ сы вылӧ ичӧтик гӧгрӧс рӧмпӧштан пыр.
Медся интереснӧй мортыс паракод вылын — кочегар Яков Шумов, паськыд морӧса, нёль пельӧса мужик.
Чангыль нырыс сылӧн паськыд, быттьӧ зыр, ошлӧн кодь синъясыс дзебсьӧмаӧсь сук синкымъяс улас, чужӧмбаныс — нюрвывса нитш вылӧ скодитысь посньыдик да читкыльӧсь юрсиын, юр вылас тайӧ юрсиыс гынмӧма топыд шапкаӧ, сійӧ сьӧкыда сы пыр новлӧдлӧ крукыля чуньяссӧ.
Сійӧ сюся картіасис сьӧм вылӧ да шензьӧдіс аслас жӧритӧмӧн; тшыг пон моз сійӧ помала зыртчис кухня бердын, корліс яй кусӧкъяс, лыяс, а рытъяснас юліс чай да висьтавліс ас йывсьыс шензьӧдан историяяс.
Томысянь сійӧ вӧлӧма карса пастуклы отсасьысьӧн Рязаньын, сэсся шӧйтысь манак ылӧдӧма сійӧс манастырӧ, сэн сійӧ нёль во послушничайтӧма.
— И ӧні эськӧ ме манак, сьӧд ен кодзув,
— тэрыб кывворӧн балагуритіс сійӧ,
— сӧмын локтіс тай миян оланінӧ Пензаысь сэтшӧм лӧсьыдиник енлы юрбитысь, дай бӧбӧдіс менӧ: кутшӧм тэ лада, кутшӧм зумыд, а ме, висьталӧ, честнӧй дӧва, ӧтка, и мунін эськӧ мед тэ ме ордӧ дворник пыдди, менам, висьталӧ, аслам керка, а тӧргуйта ме лэбач пухӧн да гӧнӧн...
— Ладнӧ-ӧ, сійӧ менӧ — дворникӧ, ме сы ордӧ — любовникӧн, и олі сы пӧсь нянь дорын во куим...
— Повтӧг ылӧдлан,
— аслас ныр вылысь прыщикъяс тӧждысьӧмӧн видзӧдігтыр, торкис сійӧс Ошпи.
— Ылӧдчӧмсьыд кӧ эськӧ сьӧм сетісны — лоис нин эськӧ тэнад сюрс!
Яков рӧмидзтӧ, сы синтӧм чужӧм вывті вӧрӧны дзор юрси кольчаяс, дзӧрӧны гӧна пельясыс; пӧварлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, сійӧ водзӧ висьталӧ сэтшӧм жӧ ӧткодя да тэрыба.
— Сійӧ вӧлі меысь пӧрысьджык, сыкӧд меным лои гажтӧм!
меным лои дзескыд, тӧдмаси ме сійӧ племянницакӧд, а сійӧ та йылысь тӧдлӧма да менӧ сьылі тшуптӧдым улич вылӧ...
— Тайӧ тэныд награда — бурджыкыс оз ков,
— висьталӧ пӧвар сэтшӧм жӧ кокниа да складнӧя, кыдзи Яков.
Кочегар, вом кӧтшас сакар тор сюйӧм бӧрын, висьталӧ водзӧ:
— Шӧйтышті ме тӧв йывтіыс недыр дай кӧвъяси мыйӧнсюрӧ вузасьысь старик-володимерец дінӧ, и мунім ми сыкӧд став му пырыс: Балкан гӧра вылӧ ветлім, турокъяс дінӧ, румынъяс дінӧ сідзжӧ, грекъяс дінӧ, унасикас австриякъяс дінӧ — став войтырсӧ кытшовтім, ӧтилысь ньӧбан, мӧдлы — вузалан...
— А гусясьлінныд?
— серьёзнӧя юалӧ пӧвар.
— Старик — весиг гыж ыжда!
И меным шуис: йӧз муті ветлы честнӧя, тані, шуӧ, сэтшӧм мода, мый нинӧмсьыс башкатӧ орӧдасны.
Гусясьны ме — збыльысь — видлі, сӧмын эз бура артмы: заводитлі ме купечлысь дворсьыс вӧвсӧ пышйӧдны, но эг куж, кутісны, пондісны, дерт нин, нӧйтны, нӧйтісны, нӧйтісны, полицияӧ кыскисны.
А вӧлім ми кыкӧн, ӧтиыс настоящӧй вӧвгусявлысь, а ме сэтшӧм-татшӧм, ёнджыкасӧ любопытство вӧсна.
А сійӧ купеч ордас ме уджавлі, выль пывсянас пач тэчлі, и висьмис купеч, сэн менам вӧтӧн уськӧдчысьӧма сылы лёка, повзьӧма сійӧ и давай начальстволысь корны: лэдзӧй сійӧс,
— тайӧ менӧ, сідзкӧ, — лэдзӧй сійӧс, а то пӧ сійӧ ун йылысь вӧтӧ уськӧдчӧ — он прӧстит сылы, шуӧ, он и бурдлы, кӧлдун сійӧ, тыдалӧ, — сійӧ ме, сідзкӧнӧсь, кӧлдун!
Н-но, купеч сійӧ знатнӧй, лэдзисны менӧ...
— Тэнӧ эськӧ не лэдзны, а сюйлыны лун куим кежлӧ ваӧ, мед тэ пиысь став лёкыс пожъясис,
— сюйыштіс пӧвар.
Яков пыр жӧ шуис:
— Правильнӧ, лёкыс меын уна, веськыда шуны — быдса сикт тыр лёкыс меын...
Зэлыд воротник саяс чуньсӧ сюйӧмӧн юрнас бергӧдлігтыр да дӧсада пырысь норасиг, пӧвар скӧрысь нюжӧдӧ сійӧс.
— Кутшӧм чуш!
Олӧ му вылын вот татшӧм арестант, жӧритӧ, юӧ, шляйтчӧ, а — мый ради?
Но, висьтав, мыйла тэ олан?
Тяпкӧдчӧмӧн кочегар вочавидзӧ.
— Тайӧс ме ог тӧд.
Ола и ола.
Ӧтик — куйлӧ, мӧд — шӧйтӧ, чиновник пуксьӧма да пукалӧ, а сёйны — быдӧнлы колӧ.
Пӧвар ещӧ ёнджыка скӧрмӧ.
— Мӧд ногӧн кӧ, кутшӧм тэ порсь, мый весиг — висьтавныс он куж!
Веськыда — порсь сёян...
— Мый тэ видчан?
— шензьӧ Яков.
— Мужикъяс — ставныс ӧти дубса жолудьяс.
Тэ эн видчы, ме ӧд тэысь бурджыкӧн некыдз нин ог ло...
Тайӧ мортыс пырысь-пыр да чорыда кӧрталіс менӧ ас дінас: ме видзӧді сы вылӧ вӧвлытӧм шензьӧмӧн, кывзі вомӧс паськӧдӧмӧн.
Сыын вӧлі, кыдзи ме мӧвпалі, олӧмсӧ аслысногӧн ёна тӧдӧм.
Сійӧ быдӧнлы шуліс «тэ», кузь гӧна синкымъяс увсяньыс быдӧн вылӧ видзӧдіс ӧткодя веськыда, независимӧя, и быдӧнӧс — капитанӧс, буфетчикӧс, первой класса важнӧй пассажиръясӧс — быттьӧкӧ ӧткодяліс ӧти радӧ аскӧдыс, матросъяскӧд, буфетса прислугакӧд да палуба вывса пассажиръяскӧд.
Вӧвлі — ӧбезьяналӧн кодь кузь кияссӧ мышку саяс пуктӧмӧн сулалӧ сійӧ капитан либӧ машинист водзын да чӧва кывзӧ, кыдзи сійӧс видӧны дышӧдчӧмысь, либӧ сыысь, мый сійӧ немдумышттӧг мортӧс воис картіӧн, сулалӧ, — и тыдалӧ, мый видӧмыс сылы оз мӧрччы, первой пристаньын паракод вылысь чеччӧдӧмӧн грӧзитӧмъяс оз повзьӧдны сійӧс.
Сы пытшкын эм быдӧнлы тӧдтӧм — кыдз тайӧ вӧлі «Бур делӧын», — сійӧ, тыдалӧ, и ачыс уверен аслас особенностьын, сыын, мый йӧзыс оз вермыны гӧгӧрвоны сійӧс.
Ме некор эг аддзыв тайӧ мортсӧ ӧбӧдитчӧмӧн да думъясӧ вӧйтчӧмӧн, ог помнит, медым сійӧ дыр чӧв оліс, сы гӧна вомысь пыр да весиг быттьӧкӧ аслас кӧсйытӧг помасьлытӧм шорӧн визувтісны кывъяс.
Кор сійӧс видӧны либӧ кодлыськӧ кывзӧ интереснӧй висьт, сылӧн паръясыс вӧрӧны, быттьӧкӧ сійӧ аслыс шуалӧ сійӧс, мый кылӧ, либӧ гусьӧник водзӧ висьталӧ ассьыс.
Быд лун, вахтасӧ помалӧм бӧрын, сійӧ петліс кочегарня розьӧд кӧмтӧм, пӧсялӧма, мавтчӧма нефтьӧн, вӧньтӧм, кӧтасьӧм дӧрӧма, сук, кудритчӧм гӧна морӧсыс восьса, и пыр жӧ палуба кузя киссис сылӧн рӧвнӧй, ӧти пӧлӧс сибдӧм гӧлӧсыс, зэр тусьяс моз сяркмунлісны кывъясыс.
— Видза олан, мамӧ!
Кытчӧ мӧдін?
Чистопольӧ?
Тӧда, вӧвлі сэн, озыр татарин ордын батракӧн овлі.
А татаринсӧ шулісны Усак Губайдулинӧн, куим гӧтыра вӧлі старикыс, зумыд чужӧмыс гӧрд.
А ӧти том гӧтыр, забавнӧй вӧлі татарка, менам сыкӧд грек вӧлі...
Сійӧ быдлаын вӧвлӧма, аслас ветлӧдлігӧн став нывбабаыскӧд вӧлӧма грек; сійӧ быдӧн йылысь висьтавліс лёкавтӧг, спокойнӧя, быттьӧкӧ некор аслас олігчӧжӧн абу тӧдлӧма ни ӧбидаяс, ни видӧмъяс.
Минут мысти сылӧн сёрниыс юргис кӧнкӧ корма вылын.
— Честнӧй войтыр, кодъяс — картіӧн ворсӧны?
Стукӧ, куим листӧ, тасмаӧ, эй!
Гажа удж картіыд, пукалӧмӧн позьӧ сьӧм босьтны, купеческӧй занятие...
Ме казялі, мый сійӧ гежӧда шулывлӧ: бур, лёк, мисьтӧм, но пӧшти пыр! Лӧсьыд, гажа, любопытнӧ.
Мича нывбабаыд сылы — забавнӧй бобув, шондіа мича луныд — утешнӧйлун.
А медся тшӧкыда сійӧ шулывліс:
— Сьӧлыштны!
Ставыс сійӧс лыддисны дыш мортӧн, а мем кажитчис, мый сійӧ вӧчӧ ассьыс сьӧкыд уджсӧ пач водзын, адскӧй, дука да пӧдтан жарын сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и ставыс, но ме ог помнит, медым сійӧ норасис мудзӧм вылӧ, кыдзи норасисны мукӧд кочегаръяс.
Ӧтчыд старука-пассажиркалысь кодкӧ кыскӧма сьӧм тыра кӧшельсӧ; тайӧ вӧлі сэзь лӧнь рытӧ, став йӧзыс олісны бурысь да мирнӧя.
Капитан сетіс старукалы вит шайт, пассажиръяс сідзжӧ чукӧртісны ас костсьыныс мыйкӧ мында; кор сьӧмсӧ сетісны старукалы, сійӧ, йӧзлы кокулӧдзыс юрбитӧмӧн да копрасьӧмӧн, висьталіс:
— Бур йӧзӧй — тані куим чӧлкӧвӧй да гривенник вылӧ унджык лои менам серти!
Кодкӧ гажаа горӧдіс:
— Босьт ставсӧ, бабушка, мый прӧстӧ тиньгынысӧ.
Куим шайтаыд некор абу лишнӧй...
Кодкӧ лӧсьыда шуис:
— Сьӧмыд — абу йӧз, лишнӧй оз лоны...
А Яков матыстчис старука дінӧ да серьёзнӧя шуис:
— Вай меным лишнӧйсӧ, ме картіӧн ворса!
Публика серӧктіс, думыштіс, мый кочегар шутитӧ, но сійӧ сьӧлӧмсяньыс кутіс кевмысьны тайӧ шӧйӧ вошӧм старукалы:
— Вай, бабушка!
Мый вылӧ тэныд сьӧмыс?
Тэд аски кыз му улӧ...
Сійӧс вӧтлісны видігтыр; сійӧ, юрнас качайтӧмӧн, меным шензьӧмӧн висьталіс:
— Чудак йӧз!
Мыйла эськӧ сюйсьыны йӧз делӧӧ?
Ӧд сійӧ ачыс висьталіс, сьӧмыс сылы лишнӧй!
А менӧ эськӧ куим шайтаыд утешитыштіс...
Сьӧмыд, буракӧ, сійӧс вывті гажӧдіс аслас ортсынас — сёрнитігӧн сійӧ радейтліс эзысь да ыргӧн весавны гачас, а монетасӧ югъявмӧн весалӧм бӧрын, вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ да крукыля чуньясас чангыля ныр водзас кутӧмӧн, видзӧдіс сійӧс.
Но сійӧ сьӧм вылад эз вӧв горш.
Ӧтчыд сійӧ меным вӧзйис ворсны стукӧн, ме ог вӧлі куж.
— Он куж?
— шензис сійӧ.
— Кыдз нӧ тэ?
А ещӧ грамотнӧй!
Колӧ тэнӧ велӧдны.
Вай наросьнӧ ворсам, сакар вылӧ...
Сійӧ менсьым воис пунтджын пильнӧй сакар да торъяссӧ век сюяліс гӧна чужӧмбан саяс, сэсся, аддзӧмӧн, мый ме кужа нин ворсны, вӧзйис:
— Ӧні вай збыльвылӧ ворсны, сьӧлӧмысь!
Сьӧмыд эм?
— Эм вит шайт.
— А менам кык саяс.
Тӧдӧмысь, сійӧ пыр жӧ воис менӧ.
Бӧр воны кӧсйӧмӧн, ме скон вылӧ вит шайтысь пукті сюртукӧс да ворсси, сувтӧді выль сапӧгӧс куим шайтысь да сідз жӧ ворсси.
Сэки Яков меным недӧвӧльнӧя, пӧшти скӧра, шуис.
— Он, тэ ворсны он вермы, вывті горач — пыр жӧ сюртуктӧ да сапӧгтӧ босьт!
Тайӧ мем оз ков.
На, босьт бӧр паськӧмтӧ и сьӧмтӧ босьт, нёль чӧлкӧвӧйсӧ, а шайтыс — мем велӧдӧмсьыс...
Ладнӧ абу?
Ме вывті вӧлі благодарен сылы.
— Сьӧлыштны!
— шуис сійӧ менам аттьӧалӧм вылӧ вочакыв пыдди.
— Ворсӧм, сійӧ — ворсӧм, забава, сідзкӧ, а тэ дзик быттьӧ косьӧ пыран.
Скӧравны и тышкасигӧн оз ков — кучкав ыштӧмӧн!
Мый сэн скӧравнысӧ?
Тэ том на, асьтӧ колӧ кутны чорыда.
Ӧтчыд эз удайтчы, витысь эз удайтчы, сизимӧдысь — сьӧлышт!
Вешйыв.
Ыркалыштан — бара водзӧ!
Сійӧ — ворсӧм!
Мем сійӧ пыр ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воис и эз во.
Мукӧддырйи сылӧн висьтъясыс казьтылісны бабушкаӧс.
Сыын вӧлі уна мыйкӧ сэтшӧмыс, мый кыскис ас бердас менӧ, но — лёкысь тойыштліс сылӧн йӧз дінӧ сук, тыдалӧ, нэм кежлас сувтӧм веськодя видзӧдӧмыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, шонді лэччандор, второй класса кодъюра пассажир, тшӧг купеч-пермяк уси борт сайӧ да бультыкасигтыр кывтіс гӧрд-зарниа ва туй кузя.
Машинасӧ ӧдйӧ сувтӧдісны, паракод сувтіс кӧльӧса увсьыс уна быг лэдзӧмӧн, увтасмӧм шонділӧн гӧрд югӧръясыс вирмӧдісны сійӧс; тайӧ пуан вирас, ылын нин корма сайын, бультыкасис сьӧд туша, ю кузя кыліс сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан дикӧй горӧдӧм.
Пассажиръяс сідзжӧ равзісны зытласьӧмӧн, бортъяс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, чукӧртчисны корма вылӧ.
Вӧйысьлӧн ёртыс — код жӧ, гӧрдов кушмӧм юра, кучкаліс быдӧнӧс кулакнас, писькӧдчис бортлань да равзіс:
— Вешйӧй!
Ме сійӧс пыр жӧ кыска...
Кык матрос нин шыбытчисны ваӧ да саженкаясӧн варччисны вӧйысьлань, корма вылысь лэдзисны шлюпка, а команда горӧдӧмъяс да нывбаба чирзӧм шыяс пӧвстын спокойнӧй да рӧвнӧй струяӧн визувтіс Яковлӧн слабмӧм гӧлӧсыс:
— Вӧ-ӧяс, кӧть мый, а вӧяс, сы вӧсна мый сы вылын сюртук!
Кузь паськӧмнад — обязательнӧ вӧян.
Шуам — бабаяс, мый вӧсна найӧ мужикъяс дорысь регыдджык вӧйӧны?
Юбка вӧснаыс.
Мыйӧн баба веськалӧма ваӧ, пыр жӧ и пудъя гира моз.
Видзӧдӧй — со и вӧйи, ме прӧста ог висьтав...
Купеч збыльысь вӧйи, сійӧс корсисны час кык да эз и аддзыны.
Сылӧн ёртыс, палялӧм бӧрын, пукаліс корма вылын да, пӧлясигтыр, нора бормочитіс:
— Но, вот, воим!
Мый ӧні вӧчны, а?
Мый висьтала рӧднӧйясыслы, а?
Сылӧн рӧднӧйясыс...
Яков, мышку саяс кисӧ дзебӧмӧн, сувтіс сы водзӧ да пондіс бурӧдны,
— Нинӧм, купеч!
Некод вӧд оз тӧд, кӧн сылы шуӧма кувны.
Мукӧд мортыс сёяс тшак да кватитчан — и кулӧма!
Сюрсъясӧн йӧз тшактӧ сёйӧны на здоровйӧ, а ӧтик кувны!
А — мый нӧ тшакыд?
Паськыд, зумыд, сійӧ из моз сулаліс купеч водзын да сы вылӧ, быттьӧ ӧтруб, киськаліс кывъяс.
Первойсӧ купеч чӧва бӧрдіс, тош вывсьыс синвасӧ паськыд кипыдӧснас чышкалігтыр, но кывзыштӧм бӧрын равӧстіс:
— Лешӧй!
Мый тэ менсьым сьӧлӧмӧс кыскан?
Православнӧйяс, вӧтлӧй сійӧс, а то грек лоас!
Яков спокойнӧя ылыстчигмоз шуис:
— Чудак йӧз!
Сы дінӧ — бурӧн, а сійӧ — зорйӧн...
Мукӧддырйи кочегар меным кажитчис йӧйӧн, но тшӧкыдджыка ме мӧвпалі, мый сійӧ наросьнӧ пӧртчӧ йӧйӧ.
Меным вывті окота юавны сылысь, кыдзи сійӧ ветлӧдліс му вывті, мый аддзывліс, но тайӧ омӧля удайтчыліс; юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, ошлӧн кодь сьӧд синъяссӧ сійӧ муртса восьтыштіс, кинас малалыштіс ассьыс нитшсялӧм чужӧмсӧ да казьтыштӧмӧн нюжӧдіс:
— Йӧзыд быдлаын, вокӧ, кодзувкотъяс кодьӧсь?
И сэн йӧз, и тан,
— жуӧм, ме тэд шуа!
Медся уна, дерт, крестьяна,
— муыд тырӧма мужикнад, кыдзи, шуам, арся корйӧн.
Болгаръяс?
Аддзывлі болгаръясӧс, грекъясӧс сідзжӧ, а то — сербъясӧс, румынъясӧс сідзжӧ да быдпӧлӧс чиганъясӧс,
— унаӧн найӧ, унапӧлӧсъяс!
Кутшӧм йӧз!
Да ӧд кутшӧм нӧ?
Каръясын — карса, сиктъясын — сиктса, дзик жӧ миянлӧн моз.
Ӧткодьыс уна.
Мукӧдыс весиг сёрнитӧны миян моз, сӧмын омӧля, кыдз, шуам, татараяс либӧ мордва.
Грекъяс миян моз оз кужны, найӧ больӧдӧны кыдз веськалӧ, шуалӧны быттьӧ кывъяс, а мый сійӧ лоӧ — оз позь гӧгӧрвоны.
Накӧд колӧ чуньнад сёрнитны.
А менам старик — сійӧ пӧрйӧдлывліс, мый быттьӧкӧ и грекъяслысь гӧгӧрвоӧ, бормочитӧ — карамара да калимера.
Мудер вӧлі старик, бура кӧмӧдлывліс найӧс!..
Бара тэ юалан — кутшӧмӧсь?
Чудак, кутшӧмӧсь нӧ йӧзыд вермӧны лоны?
Но, дерт, сьӧдӧсь найӧ, и румынъяс сьӧдӧсь жӧ, тайӧ ӧти вера.
Болгара сьӧдӧсь жӧ, но, найӧ веруйтӧны миян моз.
А грекъяс — найӧ турокъяс моз...
Меным кажитчис, мый сійӧ оз висьтав ставсӧ, мый тӧдӧ; эм сылӧн ещӧ на мыйкӧ, мый йылысь сійӧ оз кӧсйы висьтавны.
Журналъясса картинаяс серти ме тӧді, мый Грециялӧн юркарыс Афины — зэв важся да вывті мича кар, но Яков, юрнас эскытӧмпырысь качайтӧмӧн отвергайтліс Афиныӧс.
— Тайӧ тэныд сӧрӧмаӧсь, вокӧ, Афинъясыд абу, а эм Афон, сӧмын абу кар, а гӧра, да сы вылын — манастыр.
Сэсся нинӧм.
Шусьӧ: вежа гӧра Афон, сэтшӧм картинаяс эмӧсь, старик тӧргуйтліс наӧн.
Эм кар Белгород, сулалӧ Дунай ю вылын, Ярославль либӧ Нижний кодь кымын.
Каръясныс налӧн абу синмӧ шыбытчысьӧсь, а вот сиктъясын — мӧд делӧ!
Бабаяс сідзжӧ, но бабаяс прӧстӧ кувмӧн утешнӧйӧсь.
Ӧти вӧсна муртса ме эг кольччы сэтчӧ,
— мый нӧ, кыдз сійӧс и шуисны?
— Сійӧ кипыдӧснас чорыда зыралӧ синтӧм чужӧмсӧ, чорыд горшыс ньӧжйӧник рутшкакылӧ, горшас сылӧн, кӧнкӧ пыдын, кылӧ серам, тӧдвылӧ уськӧдӧ жугалӧм шарганлысь триньӧдчӧмсӧ.
— Вунӧдчысь морт!
А вӧд кыдз ми сыкӧд, вӧлі...
Прӧщайтчигас сійӧ бӧрдіс, и ме весиг бӧрді, ей богу.
Сійӧ спокойнӧя яндысьтӧг заводитіс велӧдны менӧ, кыдз колӧ вӧдитчыны нывбабаяскӧд.
Ми пукалім корма вылын, тӧлыся шоныд войыс кывтӧ миянлы паныд, муртса тыдыштӧ эзысь ва сайысь виддза вадор, гӧраладорсянь — мигайтчӧны вижов бияс, муӧн пленӧ босьтӧм кутшӧмкӧ кодзувъяс.
Ставыс гӧгӧр вӧрӧ, унмовсьлытӧг дзӧрӧ, олӧ лӧнь, но настойчивӧй олӧмӧн.
Жугыль, шань чӧвлӧняс гылалӧны сибдӧм шыа кывъяс:
— Вӧлі, паськӧдас кияссӧ, чергӧдчас...
Яковлӧн висьтыс яндысьтӧм, но абу прӧтивнӧй, сыын абу ошйысьӧм, сыын абу лёклун, а шыалӧ мыйкӧ бурногӧн да неуна жугыля.
Енэжын тӧлысь сідзжӧ яндысьтӧм пасьтӧм да сідзжӧ волнуйтӧ, заставляйтӧ шогсьыны мыйкӧ йылысь.
Дум вылӧ усьлывлӧ сӧмын бурыс, медся бурыс — Королева Марго да аслас правдаӧн вунӧдны позьтӧм кывбуръяс:
Сӧмын сьыланкыв мичалунсӧ корӧ,
Мичалунлы и сьыланкыв оз ков.
Ас вывсьым тайӧ мечтайтан настроениесӧ, кыдзи омӧлика вугралӧмӧс, пыркнитӧмӧн, ме бара юалі кочегарлысь сы олӧм йылысь, сы йылысь мый сійӧ аддзывліс.
— Чудак тэ,
— висьталӧ сійӧ,
— мый нӧ тэд висьтавны?
Ме ставсӧ аддзывлі.
Юав: манастыр аддзылін?
Аддзылі.
А трактиръяс?
Аддзылі жӧ.
Аддзылі господскӧй олӧм и мужицкӧйӧс.
Овлі пӧта, овлі и тшыгйӧн...
Ньӧжйӧник, быттьӧ зыбуч, ӧпаснӧй поскӧд джуджыд шор вуджиг, сійӧ казьтылӧ.
— Но, вот, шуам, пукала ме частьын вӧв гусялӧмысь — лоас меным Сибыр, мӧвпала!
А квартальнӧй — видчӧ, выль керкаас пачьясыс сылӧн тшынӧдӧны.
Ме шуа: тайӧ делӧтӧ ме, ваше благородие, верма лӧсьӧдны.
Сійӧ — ме вылӧ: ланьт!
Тан, шуӧ, медся бур мастерыс нинӧм эз вермы...
А ме сылы: овлӧ, мый и пастук вежӧраджык генералысь,
— ме сэк быдӧн дінӧ зэв ёна збойми, ӧткодь жӧ нин — водзын Сибыр!
Сійӧ шуӧ: но, босьтчыв, шуӧ, нӧшта кӧ лёкджык лоас — ме тэнсьыд став лытӧ пызьӧдз дрӧбита!
Кык суткиӧн ме сылысь делӧсӧ лӧсьӧді — шензьӧ квартальнӧй, горзӧ: ак, тэ, йӧй, бӧлбан!
Вӧд тэ — мастер, а тэ вӧвъяс гусявлан, кыдз тайӧ?
Ме сылы висьтала: тайӧ, меся, ваше благородие, прӧстӧ йӧйталӧм.
Вернӧ, шуӧ, йӧйталӧм, жаль, шуӧ, меным тэ!
Да.
Жаль пӧ.
Аддзылін?
Полицейскӧй морт, аслас должность серти жалиттӧм морт, а со жалитіс...
— Но и мый нӧ?
— юала ме.
— Нинӧм.
Жалитыштіс.
А мый ещӧ?
— Мый нӧ тэнӧ жалитнысӧ, тэ со кутшӧм из!
Яков бурпырысь сералӧ:
— Ч-чудак!
Из, шуӧ, а?
А тэ и изсӧ жалитны куж, изйыд сідзжӧ ас местаас добра, изнад уличаяс вольсалӧны.
Быдсяма материал жалитны колӧ, прӧста нинӧм оз куйлы.
Мый сійӧ лыаыд?
Да и сы вылын быдмӧны былинкаяс...
Кор кочегар висьталӧ тадзи, меным торъя нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ тӧдӧ мыйкӧ меным гӧгӧрвоны позьтӧмӧс.
— Мый тэ думайтан пӧвар йылысь?
— юала ме.
— Ошпи йывсьыд?
— веськодя висьталӧ сійӧ.
— Мый сы йылысь мӧвпавнысӧ?
Сэн мӧвпавны дзик нинӧм.
Сійӧ вернӧ.
Иван Иванович сэтшӧм ӧккуратнӧй, шыльыд, мӧвпыд оз вермы крукасьны сыӧ.
Сыын интереснӧ сӧмын ӧтитор: сійӧ оз радейт кочегарӧс, пыр видӧ сійӧс да пыр корӧ чай юны.
Ӧтчыд пӧвар сылы шуис:
— Вӧлі кӧ эськӧ крепостнӧй право, да вӧлі кӧ ме тэныд барин — ме эськӧ тэнӧ, дармоедӧс, быд вежонын сизимысь дубиті-нӧйті!
Яков серьёзнӧя шуис:
— Сизимысь — уна кодь!
Кочегарӧс видігӧн пӧвар мыйлакӧ вердӧ сійӧс быдсяматорнас; грубӧя сюйыштас сылы кусӧк да шуас:
— Жӧрит!
Яков тэрмасигтыр курччалӧ да висьталӧ:
— Уна вын ме чукӧрта тэ пыр, Иван Иванович!
— А кытчӧ тэныд, дышгурдейлы, выныс?
— Кыдзи кытчӧ?
Овны понда дыр...
— Да мыйла тэныд овнысӧ, лешӧй!
— И лешыд олӧ.
Али, шуан, абу забавнӧ овнысӧ?
Овнытӧ, Иван Иванович, вывті лӧсьыд...
— Кутшӧм едиот!
— Мый сійӧ?
— Е-ди-от.
— Со кутшӧм кыв,
— шензьӧ Яков, а Ошпи меным висьталӧ:
— Вот думышт: ми вир пычкам, лыяс косьтам плита дорса адскӧй жарын, а сійӧ — вот, порсь моз жӧритӧ аслыс!
— Быдӧнлы аслас судьба,
— сёянторсӧ курччалігтыр, висьталӧ кочегар.
Ме тӧда, мый ломтысян пач водзын уджавны сьӧкыдджык да жарджык плита дорын серти, ме некымынысь войяснас заводитлі «пестыны» Яковкӧд ӧтвылысь, и менӧ дивӧ кутӧ, мый сійӧ мыйлакӧ оз кӧсйы индыны пӧварлы аслас сьӧкыд удж вылӧ.
Абу, тайӧ мортыс тӧдӧ мыйкӧ аслыспӧлӧстор...
Сійӧс быдӧн видісны — капитан, машинист, боцман, — быдӧн, кодлы абу дыш, и вӧлі тешкодь: мыйла сійӧс оз рӧщӧтайтны?
Кочегаръяс сы вылӧ видзӧдісны бурджыка мукӧд йӧз серти, кӧть и сералісны уна сӧрӧмысь, картіӧн ворсӧмысь.
Ме налысь юалі:
— Яков — бур морт?
— Яковыд?
Нинӧм.
Сійӧ оз дӧзмы, сыкӧд вӧч мый окотитан, кӧть биа ӧгыр сылы питшӧгас лӧд...
Пӧртъяс дорын сьӧкыд удж дырйи да сылӧн вӧвлӧн кодь аппетит дырйи, кочегар узис вывті этша — вежсяс вахта вылысь да, частӧ паськӧмсӧ вежтӧг, пӧсялӧм, няйт, войбыд тӧрчитас корма вылын, сёрнитӧ пассажиръяскӧд либӧ ворсӧ картіӧн.
Сійӧ ме водзын сулаліс, кыдзи игана сундук, кытчӧ, ме чувствуйті, дзебӧма мыйкӧ меным колантор, и ме мырдӧн корси ключсӧ, коді босьтіс эськӧ сійӧс.
— Мый тэд, вокӧ, колӧ, ог вермы ме гӧгӧрвоны?
— синкымъяс пырыс тыдавтӧм синъяснас менӧ видзӧдіг, юасис сійӧ.
— Но, му, но, збыль, мый кытшовті ме сійӧс уна, ещӧ мый?
Ч-чудак!
Мый тэд, вот лучше кывзы, висьтала, мый ӧтчыд мекӧд вӧлі.
И висьталӧ: оліс-выліс уезднӧй карын том судья, чахоткаӧн висьысь, а гӧтырыс сылӧн — немка, здоровӧй, челядьтӧм.
И радейтчис немкаыд мича чужӧмбана купеч вылӧ; купечыд — гӧтыра, гӧтырыс — мича, куим челядь.
Вот купечыд казяліс, мый немка радейтчис сы вылӧ, и думыштіс сералыштны сы вылын.
Корас сійӧс войнас ас дінас садйӧ, а ачыс пригласитас кык тӧдса приятельӧс да дзебас найӧс садъяс, кустъяс пытшкӧ:
— Чудеса!
Но, локтіс немка, сідз да тадз, ме — вот сійӧ, шуӧ, ставнам тані!
А мӧдыс сылы шуӧ: ме тэд, барыня, ог вермы вочавидзны, ме гӧтыра, а вот запті ме тэныд кык приятельӧс, сідз найӧ — ӧтиыс дӧвеч, мӧдыс гӧтыртӧм.
Немка — ак!
— да кыдз сылы швачкӧбтас нырвомас, сійӧ турбыльтчас скамья вомӧн, а немка сылы рожаас башмакӧн, да каблукӧн!
А ме сійӧс колльӧді, — ме судья ордас дворникӧн вӧлі; видзӧда щельӧд, забор пыр — аддза, нуӧ похлебка.
Сэн бырс чеччыштісны приятельясыд немка вылад, да — кӧсаӧдыс, а ме звиркниті забор вывті, тойлалі найӧс,
— тадзтӧ, шуа, оз позь, господа купечьяс!
Барыня сы водзӧ став сьӧлӧмсьыс, а сійӧ мӧвпыштӧма мисьтӧмтор.
Нуӧді сійӧс, а найӧ меным кирпичӧн юрам косьыштісны...
Шогӧ уси сійӧ, ветлӧдлӧ дворті ачыс не ачыс да висьталӧ меным: муна ме асланым йӧз дінӧ, немечьяс дінӧ, Яков, мыйӧн сӧмын верӧс кулас — муна!
Ме шуа: дерт, колӧ мунны!
Куліс судья, и муніс сійӧ.
Мелі вӧлі, вежӧра сэтшӧм.
И судья мелі жӧ вӧлі, упокой господи...
Ме чӧв ола, тайӧ историялысь смыслсӧ вежӧрттӧг, гӧгӧрвотӧг.
Чувствуйта сыысь мыйкӧ тӧдсаӧс, жалиттӧмӧс, туйтӧмӧс, но — мый шуны?
— Бур история?
— юалӧ Яков.
Ме мыйкӧ висьтала, скӧралӧмӧн видча, но сійӧ спокойнӧя гӧгӧрвоӧдӧ:
— Йӧз пӧтӧсь, быдторйӧн здӧвӧльӧсь; но мукӧддырйиыс окота шутитыштны, а оз артмы налӧн шуткаыс, оз кужны быттьӧкӧ.
Йӧз серьёзнӧйӧсь, тӧргӧвӧйӧсь, дерт.
Тӧргуйтӧм требуйтӧ уна вежӧр; вежӧрӧн овны, кӧнкӧ, гажтӧм, вот и окота босьтӧма балуйтыштны.
Корма сайын, ставнас быгйӧсь, ӧдйӧ визувтӧ ю, кылӧ котӧртысь валӧн пуӧмыс, сьӧд вадорыс ньӧжйӧник колльӧдӧ сійӧс.
Палуба вылын шкоргӧны пассажиръяс, скамьяяс костӧд — узьысь тушаяс пӧвстті — ньӧжйӧ вӧрӧ, миянлань матыстчӧмӧн, джуджыд, кос нывбаба, сьӧд платтьӧа, восьса дзор юрсиа,
— кочегар, меным пельпомӧ тувкӧм бӧрын, гусьӧник висьталӧ:
— Видзӧд — гажтӧмтчӧ...
И меным кажитчӧ, мый йӧзлӧн шогыс гажӧдӧ сійӧс.
Висьтавліс сійӧ уна, ме кывзі сылысь горша, бура помнита сылысь став висьтъяссӧ, но ог помнит ни ӧти гажаджыкӧс.
Сійӧ висьталіс бӧльӧ спокойнӧйджыка небӧгъяс дорысь — небӧгъясысь ме тшӧкыда кылі чувствосӧ писательлысь, сылысь лёкалӧмсӧ, гажлунсӧ, сылысь шогсӧ, сералӧмсӧ.
Кочегар эз серав, эз вид, сійӧс нинӧм эз ӧбӧдитлы и эз гажӧд тӧдчымӧнъя; сійӧ висьталіс, кыдзи судья водзын равнодушнӧй свидетель, кыдз морт, кодлы ӧткодя чуждӧйӧсь мыжаяс, мыждысьяс и судьяяс...
Тайӧ равнодушиеыс меын кыпӧдіс лёкджык шог, кыпӧдіс Яков дінӧ скӧр лӧглун.
Олӧмыс сотчис сы водзын, кыдзи пачын пӧртъяс улын би, сійӧ сулаліс пач водзас сарӧг ош лапаас пу мӧлӧтӧн да небыдика тотшкӧдіс форсунка кран кузя, лампасӧ чинтыштӧмӧн либӧ содтыштӧмӧн.
— Ӧбӧдитлісны тэнӧ?
— Коді нӧ менӧ ӧбӧдитас?
Ме ӧд ён, кыдз ӧтчыд сетӧбта!..
— Ме ог нӧйтӧмъяс йылысь, а душатӧ — ӧбӧдитлісны?
— Душатӧ оз позь ӧбӧдитны, душаыд ӧбидатӧ оз примит,
— висьталӧ сійӧ.
— Морт душаыд дінӧ некыдз он инмӧдчы нинӧмӧн...
Палубнӧй пассажиръяс, матросъяс, став йӧзыс сёрнитісны душа йылысь сэтшӧм жӧ уна да тешкодя, кыдзи му, удж йылысь, нянь да нывбабаяс йылысь.
Душаыд прӧстӧй йӧз сёрниын дасӧд кыв, ветлысь кыв, кыдзи вит ура.
Меным оз во сьӧлӧм вылӧ, мый тайӧ кывйыс сэтшӧма овмӧдчӧма йӧзлӧн нильӧг кывъяс вылын, а кор мужикъяс матькӧны, лёкысь да меліа, душа помнитӧмӧн,
— тайӧ майыштӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме зэв бура помнита, кутшӧм виччысьӧмӧн бабушка висьтавліс душа йылысь, радейтӧмлӧн, мичлунлӧн да гажлунлӧн гуся места йылысь, ме эски, мый бур морт кулӧм бӧрын еджыд ангелъяс сылысь душасӧ нуӧны кельыдлӧз енэжӧ, менам бабушкалӧн бур ен дінӧ, а сійӧ меліа встречайтӧ сійӧс:
— Мый, менам донаӧй, мый менам сӧстӧмӧй, — страдайтін, маитчин?
И душалы сетӧ серафимов бордъяс — квайт еджыд борд.
Яков Шумов душа йылысь сёрнитӧ сэтшӧм жӧ видзчысьӧмӧн, этша да дышпырысь, кыдз сёрнитіс сы йылысь бабушка.
Видчигӧн сійӧ эз гарыштлывлы душаӧс, а кор сы йылысь тӧлкуйтісны мукӧд, ӧшлӧн кодь гӧрдов сьылісӧ кусыньтӧмӧн, чӧв оліс.
Кор ме сылысь юала — мый сэтшӧм душаыс?
— Сійӧ вочавидзӧ:
— Дух, енлӧн лолалӧм...
Меным этша тайӧ, ме юала ещӧ мыйкӧ йылысь, сэк кочегар, юрсӧ копыртӧмӧн, висьталӧ:
— Душа йывсьыд, вокӧ, и попъяс этша гӧгӧрвоӧны, сійӧ делӧыд тупкӧса, гуся...
Сійӧ менӧ кутӧ сы йылысь пыр мӧвпалӧмын, чорыда зэлӧдчӧмын гӧгӧрвоны сійӧс, но тайӧ зэлӧдчӧмыс успехтӧм.
Таысь ӧтдор, ме нинӧм ог аддзы, сійӧ ставсӧ сайӧдӧ аслас паськыд фигуранас.
Ме вылӧ подозрительнӧ меліа видзӧдӧ буфетчица,
— асывнас меным колӧ сетны сылы мыссьыны, кӧть и тайӧ уджыс второкласснӧй горничнӧй Лушалӧн, сӧстӧминик да гажа нывкалӧн.
Кор ме сулала дзескыд каютаын, буфетчица дінын, коді коскӧдзыс пасьтӧм, да аддза сылысь вижов, шоммӧм рокӧс кодь руш тушасӧ, дум вылӧ усьӧ Королева Марголӧн топыд, мугӧм тушаыс, и меным прӧтивнӧ.
А буфетчица пыр висьталӧ мыйкӧ йылысь, то нора ропкӧмӧн, то скӧрысь да сералӧмӧн.
Сійӧ сёрнилӧн вежӧртасыс меӧдз оз во, кӧть ме быттьӧкӧ ылысянь казяла сы йылысь, — тайӧ коньӧр кодь, гӧлиник, яндысян вежӧртас.
Но ме ог дӧзмы, — ме ола ылын буфетчицасянь да ставсьыс, мый вӧчсьӧ паракод вылын, ме — нитшсялӧм ыджыд из сайын, сійӧ дзебӧ меысь став тайӧ мирсӧ, коді лун и вой кывтӧ кытчӧкӧ.
— Дзикӧдз радейтчис тэӧ миян Гавриловна,
— унйылысь моз ме кыла Лушалысь сералысь кывъяссӧ.
— Паськӧд вомтӧ, кут шудтӧ...
Оз сӧмын сійӧ серав менӧ, став буфетнӧй прислуга тӧдӧ кӧзяйка слаблун йылысь, а пӧвар читкыртчӧмӧн висьталӧ:
— Ставсӧ баба видлӧма — пирожнӧй окота лоӧма, бесыдлы!
Войтыр...
Видзӧд, Пешков, кыкнаннад, а аддзы — куимлаысь...
И Яков меным сідзжӧ бать моз тӧлкӧн внушайтӧ:
— Дерт, тэ кӧ эськӧ вӧлін во кыкӧн ыджыдджык, но, ме эськӧ тэныд висьталі мӧдногджык, а ӧні, тэнад воясӧ — бурджык, пӧжалуй, эн сетчы!
А то — кыдз кужан...
— Шыбыт,
— висьтала ме,
— пакӧсьт тайӧ...
abu
— Дерт жӧ...
Но пыр жӧ, юр вывсьыс гынмӧм юрсисӧ чуньяснас веськӧдлыны босьтчигмоз, кӧдзӧ ассьыс гӧгрӧсіник кывъяссӧ:
— Но, сідзжӧ и сылысь уджсӧ колӧ гӧгӧрвоны, тайӧ уджыд — судзсьытӧм, тӧвся удж...
И пон радейтӧ, кор сійӧс малалӧны, сыысь ёнджыка — морт.
Баба олӧ мелілунӧн, кыдзи ваӧн тшак.
Сылы, кӧнкӧ, аслыс яндзим, а мый вӧчны?
Туша корӧ идӧр сэсся и нинӧм...
Кутны позьтӧм сы синъясӧ зэлӧдчӧмӧн видзӧдіг моз ме юала:
— Тэныд сійӧ жаль?
— Менымтӧ?
Мам сійӧ меным, али мый?
Мамъяснысӧ оз жалитны, а тэ...
чудак!
Сійӧ сералӧ гусьӧник, быттьӧ потӧм бракольчи.
Мукӧддырйиыс ме, сы вылӧ видзӧдігӧн, быттьӧкӧ уся лӧнь тыртӧминӧ, пыдӧстӧм гуӧ да сьӧд пемыдінӧ.
Вот ставыс гӧтрасьӧны, а тэ, Яков, мыйла он гӧтрась?
— А мый вылӧ?
Бабатӧ ме сідз кор ковмас корся, ен сыкӧд, прӧстӧ...
Гӧтыралы колӧ ӧти местаын овны, крестьянствоӧ босьтчыны, а менам — му омӧль, дай этша сійӧ, дай сійӧс дядь мырддис.
Воис вокӧ салдатысь, давай дядькӧд споритны, судитчыны, да — зорйӧн сылы юрас.
Вир кисьтіс.
Таысь сійӧс — острогӧ воӧн-джынйӧн кежлӧ, острогсяньыд ӧти туй, — бара острогӧ.
А гӧтырыс сылӧн утешнӧй том баба вӧлі...
да, мый сёрнитнысӧ!
Гӧтрасин — сідзкӧ, пукав аслад чом дорын, кӧзяит, а салдат — абу аслас олӧм вылын кӧзяин.
— Тэ енлы юрбитан?
— Ч-чудак!
Дерт жӧ, юрбита...
— А кыдзи?
— Быдног.
— Тэ кутшӧм молитваяс лыддьывлан?
— Молитваястӧ ме ог тӧд.
Ме, вокӧ, прӧстӧ: Господи Исусе, ловъяӧс — помилуйт, кулӧмӧс — упокой, спасит, господьӧй, висьӧмъясысь...
Но, ещӧ мыйсюрӧ шуалышта...
— Мый?
— А сідз!
Сылы — кӧть мый шуан, ставсӧ кылас!
Сійӧ ме дінӧ относитчӧ меліа, тӧдны кӧсйӧмӧн, кыдзи мудер кычи дінӧ, коді кужӧ вӧчны забавнӧй штукаяс.
Сыкӧд пукалан, вӧвлі войын, сы дінсянь вӧлі ӧвтӧ нефтьӧн, чадӧн лукйӧн,
— сійӧ радейтліс лук да уль луктӧ яблокӧс моз йирис; друг сійӧ юалас:
— Нолтӧ, Олёка, еремакань-кукань, висьтышт кывбуртӧ.
Ме уна кывбур тӧда наизусть, сы кындзи, менам эм кыз тетрадь, кытчӧ гижӧма радейтанаяссӧ.
Лыддя сылы «Русланӧс», сійӧ кывзӧ вӧрзьӧдчывтӧг, синтӧм да немӧй, кирган ловшысӧ кутӧмӧн, сэсся гусьӧник шуас:
— Утешнӧй, лӧсьыд мойд!
Ачыд али мый лӧсьӧдін?
Пушкин?
Эм сэтшӧм барин Мухин-Пушкин, аддзылі ме сійӧс.
— Абу сійӧ, тайӧс важӧн нин виисны!
— Мыйысь?
Ме висьтала сылы сэтшӧм дженьыдик кывъясӧн, кыдзи висьталіс меным Королева Марго.
Яков кывзӧ, сэсся спокойнӧя шуӧ:
— Бабаяс вӧсна вель уна йӧз вошӧны...
Тшӧкыда ме сылы висьтала уна пӧлӧс историяяс, кодъясӧс лыддьывлі небӧгъясысь; ставныс найӧ менам дзугсисны, пузисны беспокойнӧй, мича олӧм ӧти кузь историяӧ. Тайӧ олӧмыс тырӧма биа страстьясӧн, безумнӧй подвигӧн, чимгӧрд благородствоӧн, мойд кывса удачаясӧн, дуэльясӧн да смертьясӧн, благороднӧй кывъясӧн да пеж уджъясӧн.
Рокамболь менам примитіс рыцарскӧй чертаяс Ля-Мольлысь, Аннибаллысь, Коконнлысь; Людовик ХІ — чертаяссӧ Гранде батьлысь; корнет Олетаев ӧтлаасьӧ Генрих ІV-кӧд.
Тайӧ историяыс, кӧні ме, ышмигмоз, вежлалі йӧзлысь характеръяссӧ, вешталі вӧвлӧмторъяссӧ, вӧлі меным мирӧн, кӧні ме вӧлі свободнӧй, кыдзи дедлӧн енмыс, — сійӧ сідзжӧ ворсӧ быдӧнӧн, кыдз окотаыс.
Меным збыльторсӧ аддзыны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі мешайттӧг, менсьым ловъя йӧзӧс гӧгӧрвоны кӧсйӧмсӧ кӧдзӧдтӧг, тайӧ небӧгса хаосыс тупкыліс менӧ сӧдз, но ас пырыс лэдзан кымӧрӧн уна заразнӧй няйтысь да олӧмлӧн ядовитӧй отраваысь.
Небӧгъяс менӧ вӧчисны унаторлы тӧдтӧмӧн: тӧдӧмӧн, кыдзи радейтӧны да страдайтӧны, оз позь мунны публичнӧй керкаӧ; кӧпейкаа разврат кыпӧдліс сы дорӧ мустӧмтӧм да жальлун йӧз дінӧ, кодъяслы сійӧ вӧлі юмов.
Рокамболь велӧдіс менӧ лоны чорыдӧн, не сетчыны кытшалысь вынъяслы, Дюмалӧн геройясыс внушитісны кӧсйӧм сетны ачымӧс кутшӧмкӧ зэв колана, ыджыд делӧлы.
Менам радейтана геройӧн вӧлі весел король Генрих ІV, меным кажитчис, мый буретш сы йылысь висьталӧ Беранжелӧн славнӧй сьыланкывйыс:
Мужикъяс вылӧ оз кут грӧз,
И юны вӧлі лют;
Да — если шудаӧсь став йӧз,
Мый шогла сар оз ю?
Генрих ІV-ӧc романъяс петкӧдлісны бур мортӧн, матысаӧн аслас войтырлы; шонді кодь ясыд, сійӧ внушитіс меным убеждение, мый Франция — медся мича канму став мулӧн, канму рыцарьяслӧн, кодъяс ӧткодя благороднӧйӧсь король мантияӧн и крестьянин паськӧмӧн: Анж Питу сэтшӧм жӧ рыцарь, кутшӧми и дʼАртаньян.
Кор Генрихӧс виисны, ме угрумӧя бӧрддзи да Равальях дінӧ лӧглунла гуджниті пиньяснам.
Тайӧ корольыс менам висьтъясын кочегарлы пӧшти пыр вӧлі главнӧй геройӧн, и меным чайтсис, мый Яков сідзжӧ кутіс радейтны Францияӧс да «Хенрикӧс.
— Бур морт вӧлӧма Хенрик-корольыс — сыкӧд кӧть йӧрш кый, кӧть мый окотаыд,
— висьталіс сійӧ.
Сійӧ эз чиктыв, эз торкав, менсьым висьтъясӧс юасьӧмъясӧн, сійӧ кывзіс чӧва, синкымъяссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьӧдлытӧм чужӧмӧн, — быттьӧ нитшсялӧм важ из.
Но ме кӧ кутшӧмкӧ помка вӧсна орӧдыштла висьталӧмӧс, сійӧ пыр жӧ юавліс:
— Пом?
— Абу на.
— А тэ эн дугдав!
Прансузъяс йылысь сійӧ висьталіс ышлолалігтыр:
— Ыркыда олӧны...
— Кыдз сійӧ?
— А вот ми тэкӧд жарын олам, уджалам, а найӧ — ыркӧдчӧны.
И налӧн некутшӧм удж абу, сӧмын юӧны да гуляйтӧны, — утешнӧй олӧм!
— Найӧ и уджалӧны.
— Оз тыдав сійӧ тэнад историяясысь, — веськыда пасйис кочегар, и меным друг лои гӧгӧрвоана, мый унджык небӧгыс, кодъясӧс лыддьылі, пӧшти ньӧти оз висьтавны, кыдзи уджалӧны, кутшӧм уджӧн олӧны благороднӧй геройяс.
— Нолтӧ, узьышта ме неуна,
— висьталіс да мышку вылас шыбытчис сэтчӧ, кӧні пукаліс, здук мысти ӧтсяма шутляліс нырнас.
Арнас, кор Кама вадоръяс рыжӧймисны, пуяс зарниасисны, а кӧсӧй шонді югӧръяс кутісны кельдӧдны,
— Яков немвиччысьтӧг муніс паракод вылысь.
Нӧшта вечернянас на сійӧ меным висьталіс:
— Аскомысь ми тэкӧд, еремакань-кукань, воам Перымӧ, ветлам пывсянӧ, пывсям буриника, сэсянь — музыкаа трактирӧ, — гажа!
Радейта ме видзӧдны, кыдзи машина ворсӧ.
Но Сарапулын паракод вылӧ пуксис устӧм-тоштӧм, льӧбъялысь, нывбабалӧн кодь чужӧма, кыз мужичӧй.
Шоныд кузь ной пальтонас да руч ку пельяса картузнас нӧшта ёнджыка сійӧ муніс нывбаба вылӧ.
Сійӧ пыр жӧ займитіс ичӧтик пызан кухня бердысь, кӧні вӧлі шоныдджык, корис чай юан прибор да заводитіс юны вижов пӧсь ва, ной пальтосӧ разявтӧг, картузсӧ пӧрччытӧг, ёна пӧсялӧмӧн.
Арся кымӧръяс дугдывтӧг сявкйисны посньыдик зэр, да кажитчис, мый кор тайӧ мортыс чышкас клетчатӧй носовикнас чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, зэрыс надзмылӧ, а сы серти, кор мортыс бара пӧсялас — и зэрыс ӧддзылӧ.
Регыд сы дорын лои Яков, и найӧ пондісны видлавны календарысь карта — пассажир сы кузя новлӧдліс чуньнас, а кочегар спокойнӧя висьталіс:
— Мый нӧ!
Нинӧм.
Тайӧ меным — сьӧлыштны.
— И бур, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис пассажир, аслас кок дорса восьса вома кучик мешӧкӧ календарсӧ сюйигмоз.
Гусьӧник сёрнитігтыр найӧ пондісны юны чай.
Яковӧн вахта вылӧ мунтӧдз сылысь юалі, кутшӧм морт тайӧ.
Сійӧ сералігтыр вочавидзис:
— Видзӧдны, быттьӧ гулю, кодзсьысь, сідзкӧ, Сибырысь, ылын!
Забавнӧй, план серти олӧ...
Сійӧ ылыстчис меысь, палуба кузя сьӧд, вӧвгыж кодь чорыд кок бӧрляяснас тувччалӧмӧн, но бара сувтіс, боксӧ гыжъялігтыр.
— Ме сылы уджалысьӧ медаси; кыдз Перымӧ воам, чечча паракод вылысь, прӧщай, еремакань-кукань!
Кӧрттуй кузя мунны, сэсся — ю кузя, да вӧвъясӧн на ещӧ; вит вежон быттьӧ, муннысӧ колӧ, со, кытчӧ мортыд тувйыштчӧма...
— Тэ сійӧс тӧдан?
— юалі ме, Яковлӧн немвиччысьтӧг решитӧм вылӧ шензьӧдӧм.
— Кытысь?
И эг аддзывлы некор, ме ӧд сы оланінъясын эг овлы.
Асывнас Яков, дженьыдик, сылӧсь пася, куш кок вылас гартлӧм нямӧда, Ошпилӧн кодь лэбтӧм чегъясьӧм идзас шляпаа, чабраліс менсьым киӧс чугун чуньяснас да шуис:
— Мунам мекӧд, а?
Сійӧ босьтас и тэнӧ, гулюыд, сӧмын висьтавны сылы; окотитан кӧ — висьтала?
Вундасны тэныд лишнӧй, сьӧм сетасны.
Налы сійӧ — праздник, мортӧс тшыклыны, найӧ сыысь наградитасны...
Кодзсьысь сулаліс борт бердын кыняулас ичӧтик ёкмыльӧн, вӧрзьывтӧм синъяснас сюся видзӧдіс Яков вылӧ; сійӧ сьӧкыд, пӧльтчӧма, быттьӧ вӧйӧм морт.
Ме гусьӧник виді сійӧс, кочегар нӧшта ӧтчыд топӧдліс менсьым киӧс.
— Мед сійӧ, сьӧлыштны!
Быдӧн аслас енлы юрбитӧ, миянлы мый?
Но, прӧщай, ов шуд вылӧ!
И муніс Яков Шумов, ош моз ӧт-мӧд кок йылас катласигтыр, менам сьӧлӧмын сьӧкыд, сложнӧй мӧвпъяс кольӧмӧн,
— вӧлі жаль кочегарыс и дӧсаднӧ сы вӧсна, вӧлі, помнитсьӧ, неуна завидь, и тревожнӧя мӧвпавсис: мыйла муніс мортыс код тӧдас кытчӧ?
И — кутшӧм морт нӧ Яков Шумовыс?
ХІІ
Сёр арын, кор паракодлӧн рейсъяс помасисны, ме пыри ученикӧн иконописнӧй мастерскӧйӧ, но мӧд луннас, менам кӧзяйка, небыдик да кодіник старука, меным владимирскӧй кывворӧн висьталіс:
— Лунъяс ӧні дженьыдикӧсь, рытъяс кузьӧсь, сідз тэ асывсяньыс кутан лавкаӧ ветлыны, лавкаын детинкаӧн сулалан, а рытнас — велӧдчы!
И сетіс сійӧ менӧ ичӧтик тэрыб кока приказчик, мича, лӧсьыдик чужӧма том зон киподулӧ.
Кӧдзыд асывъясӧ, югдан рӧмыдын ме муна сыкӧд став кар пырыс, унзіль, купеческӧй улича Ильинка кузя, Нижний базарӧ; сэн, Гостинӧй двор мӧд судтаын, миян лавка.
Кладовӧйысь лӧсьӧдӧм, пемыд, кӧрт ӧдзӧса да террасаланьӧ ӧти ичӧтик ӧшиньӧн, лавка вӧлі дзескыдӧдз тыртӧма уна сикас размера енъясӧн, шыльыд да «винограда» киотъясӧн, виж кучик коркаа церковно-славянскӧй гижӧда небӧгъясӧн.
Миян лавкакӧд орччӧн вӧлі мӧд лавка, сэні тӧргуйтіс енъясӧн жӧ да небӧгъясӧн сьӧд тошка купеч, рӧдпом староверческӧй начетчиклӧн, коді тӧдса Волга сайын, Керженскӧй крайын; купеч дінын — ме арлыда, косіник да збой пи, стариклӧн кодь ичӧтик руд чужӧма, шырлӧн кодь гӧгралан синъяса.
Лавка восьтӧм бӧрын меным вӧлі колӧ котӧртлыны трактирӧ пузьӧдӧм вала; чай юыштӧм бӧрын — идравны лавка, чышкавны тӧвар вылысь бус да сэсся — тӧрчитны терраса вылын, сюся кыйӧдны, мед ньӧбасьысьяс эз пырны сусед лавкаӧ:
— Ньӧбасьысьыд — йӧй,
— увереннӧя висьталіс меным приказчик.
— Сылы дзик ӧткодь, кӧть кытысь ньӧбас, сӧмын мед донтӧм, а тӧварсьыд сійӧ оз гӧгӧрво.
Ӧбраз пӧвъясӧн тэрыба тотшкӧдчигтыр, ассьыс уджсӧ бура тӧдӧмнас ошйысьӧмӧн, сійӧ велӧдіс менӧ.
— Мастерскӧй уджыд — донтӧм тӧвар, куим вершӧк нёль пыдди аслыс сулалӧ — квайт вершӧк сизимлы аслыс сулалӧ...
Святӧйясӧс тӧдан?
Эн вунӧд?
Вонифатий — юсьӧмысь;
Варвара великомученица — пинь висьмӧмысь, немвиччысьтӧг кулӧмъясысь;
Василий Блаженный — кынтан висьӧмысь да горачкаысь...
Богородицаясӧс тӧдан?
Видзӧд: Скорбящӧй, Троеручица, Алабацкӧй-Знамение, Не рыдай мене мати, Утоли моя печали, Казанскӧй, Покрова, Семистрельнӧй...
Ме ӧдйӧ тӧдмалі образъяслысь донсӧ найӧ ыдждаяс да удж серти, тӧдмалі богородица ӧбразъяслысь торъялӧмсӧ, но тӧдвылын кутны вежаяслысь тӧдчанлунсӧ эз вӧв кокни.
Мӧвпыштчан, вӧлі, мыйкӧ йылысь лавка ӧдзӧс дорын сулалігӧн, а приказчик друг заводитас тӧдмавны менсьым тӧдӧмлунъясӧс:
— Сьӧкыда чужтысьясӧс торйӧдысь — коді лоӧ?
Ме кӧ сорася, сійӧ презрительнӧя юалас:
— Мый вылӧ тэнад юрыд?
Нӧшта сьӧкыдджык вӧлі чуксавны ньӧбасьысьясӧс; лёка гижӧм ӧбразъяс эз воны сьӧлӧм вылӧ меным, найӧс вузавны эз вӧв лӧсьыд.
Бабушка висьталӧмъяс серти ме богородицаӧс чайтлі томӧн, мичаӧн, шаньӧн; сэтшӧмӧн жӧ сійӧ вӧлі и журналъясса картинкаяс вылын, а ӧбразъяс сійӧс петкӧдлісны пӧрысьӧн, стрӧгӧн, кузь крукыля ныраӧн да пу киӧн.
Базарнӧй лунъясӧ, середаӧ да пекничаӧ, тӧргуйтӧм муніс збоя, терраса вылын сійӧ и удж тыдовтчылісны мужикъяс да старукаяс, мукӧддырйи быдса семьяяс, ставыс — Волгасайса старообрядечьяс, абу эскысь да вӧрса зумыш йӧз.
Аддзылан, вӧлі, кыдзи ньӧжйӧник, быттьӧ усьӧмысь полӧмӧн, восьлалӧ галлерея кузя сьӧкыд морт, коді пасьтасьӧма ыж ку пасьӧн да кыз, гортын гындӧм нойӧн,
— сы водзын лоӧ лӧсьыдтӧм, яндзим.
Ёна сьӧкыдпырысь сувтан сылы туй вылас, гӧгралан сійӧ пудъя сапӧга кок улын да ном моз сьылан:
— Мый тіянлы колӧ, бур мортӧй.
Следованнӧй тӧлкӧвӧй псалтырьяс, Ефрем Сиринлӧн небӧгъяс, Кирилловъяс, Уставъяс, Часословъяс — пыралӧй, видзӧдлӧй!
Быд сикас ӧбразъяс, кутшӧм колӧ, разнӧй донысь, медбур уджъясыс, пемыд краскаӧн.
Заказ серти гижам кодӧс колӧ, став вежаяссӧ да богородицаяссӧ!
Именнӧйӧс, гашкӧ, окотитанныд закажитны, семейнӧйӧс?
Медбур мастерскӧй Рочмуын!
Первойя тӧргуйтӧм карын!
Вежӧрттӧм да гӧгӧрвотӧм ньӧбасьысь дыр шемӧс олас, ме вылӧ пон вылӧ моз видзӧдіг, да друг, менӧ пу кинас боквыв вештыштӧм бӧрын, мунас сусед лавкаӧ, а менам приказчик ыджыд пельяссӧ ниртігтыр, скӧрысь ропкӧ:
— Лэдзин, тӧр-гуйтысь...
Сусед лавкаын жынгӧ небыдик, юмов гӧлӧс, визувтӧ бӧбйӧдлысь сёрни.
— Ми, рӧдимӧй, ог ыж куӧн тӧргуйтӧй, ог сапӧгъясӧн, а — енлы сӧстӧм ловӧн, коді бурджык эзысь-зарниысь, и абу сылы некутшӧм дон.
— Ч-чӧрт!
— шӧпкӧ менам приказчик вежалӧмӧн да нимкодясьӧмӧн.
— Бура пӧртӧ синъяссӧ мужиклысь.
Велӧдчы!
Велӧдчы!
Ме велӧдчи сьӧлӧмсянь,
— быд удж колӧ вӧчны бура, босьтчин кӧ сыӧ.
Но ме омӧля велалі ньӧбасьысьясӧс кыскӧмӧ да тузасьны; тайӧ зумыш мужикъясыс кыв вылас скупӧсь, крысаяс вылӧ скодитысь старукаяс пыр мыйыськӧ повзьӧмаӧсь, юрнысӧ ӧшӧдӧмаӧсь, кыпӧдлісны менсьым на дінӧ жалитӧм, окота вӧлі ньӧбасьысьлы гусьӧник висьтавны ӧбразлысь настоящӧй донсӧ, лишнӧй кызюра кортӧг.
Ставныс найӧ меным кажитчисны гӧльӧсь, тшыгӧсь, и вӧлі тешкодь видзӧднысӧ, мый тайӧ йӧзыс мынтӧны куим шайт да джын Псалтырысь — небӧгысь, кодӧс найӧ ньӧблісны мукӧдсьыс тшӧкыдджыка.
Найӧ шензьӧдісны менӧ асланыс небӧгъяс тӧдӧмлунӧн да ӧбразъяс вывса гижӧдъяслысь бурлунсӧ тӧдӧмӧн, а ӧтчыд дзориник пӧльӧ, кодӧс ме пырта вӧлі лавкаӧ, рама меным шуис:
— Ылӧдлӧм сійӧ лоӧ, ичӧт мортӧй, мый тіян мастерскӧй ӧбразъяс кузя Рочмуын медся бур, медбурыд — Рогожинлӧн, Мӧскуаын!
Яндысьӧмӧн ме вешйи, а сійӧ ньӧжйӧник муніс водзӧ, весиг сусед лавкаӧ эз пыр.
— Аддзылін?
— ехиднӧя юаліс менсьым приказчик.
— Ті меным эн на висьтавлӧй Рогожин мастерскӧй йывсьыс...
Сійӧ пондіс видчыны:
— Шӧйтӧны вот татшӧм ньӧжмыдъясыс да быдтор тӧдӧны, анафемаяс, быдтор гӧгӧрвоӧны, пӧрысь понъяс...
Мичаник, пӧт да самолюбивӧй, сійӧ мустӧмтіс мужикъясӧс да бур минутъясӧ норасис мем:
— Ме — тӧлка, ме сӧстӧмлун радейта, бур, чӧскыд дукъяс — ладан, одеколон, татшӧм достоинство дырйи меным колӧ ӧшурки дука мужиклы коскӧдзыс копрасьны, медым сійӧ кӧзяйкалы сетіс вит ур мында барыш!
Бур тайӧ мем?
Мый сэтшӧм мужик?
Шома вурун, му лёльӧ, а сэк жӧ...
Сійӧ огорчитчӧмӧн ланьтліс.
Мем сьӧлӧм вылӧ воисны мужикъяс, на пиысь быдӧнысь ме кылі мыйкӧ гусятор, кыдзи и Яковысь.
Вӧлі, лавкаӧ пырас дженьыд пась вылас пасьталӧм чапана ыджыд фигура, пӧрччас кузь гӧна шапкасӧ, пернапасасяс кык чуньнас пельӧсӧ, кӧні дзузгыштӧ лампада, видзӧдігтыр, югдӧдтӧм ӧбразъясӧс синъяснас не видзӧдны зільӧмӧн, сэсся видзӧдласнас чӧва видлалас ас гӧгӧрсӧ да шуас:
— Вай тӧлкӧвӧй Псалтыртӧ!
Чапан соссӧ пуджӧм бӧрын, сійӧ дыр лыддяс выходнӧй листсӧ, вирӧдз потласьӧм, му рӧма паръяснас вӧрӧдігтыр.
— Важсяджыкыс — абу?
— Важсяясыс — сюрс шайт сулалӧны, кыдз ті тӧданныд...
— Тӧдам.
Чуньсӧ дулялӧмӧн мужик листалӧ листбокъяссӧ,
— сэн, кытчӧ сійӧ инмӧдчылӧ сыӧ, кольӧ чуньсьыс пемыд снимок.
Приказчик, ньӧбасьысь кӧсичаӧ лёк видзӧдласӧн видзӧдігтыр, висьталӧ:
— Священнӧй писаниеыд ставыс ӧткодь важся, енмыд ассьыс кывъяссӧ эз вежлав...
— Тӧдам, кывлім!
Енмыд абу вежлалӧма, да Никон вежлалӧма.
И, небӧгсӧ тупкӧм бӧрын, ньӧбасьысьыс чӧва мунӧ.
Мукӧддырйи тайӧ вӧрса йӧзыс споритісны приказчиккӧд, и меным вӧлі гӧгӧрвоана, мый найӧ писаниесӧ тӧдӧны бурджыка сы дорысь.
— Нюрвывса язычникъяс,
— броткис приказчик.
Ме сідзжӧ аддзылі, мый кӧть выль небӧгыс и абу мужик сьӧлӧм серти, сійӧ сы вылӧ видзӧдӧ бура, инмӧдчӧ сы дінӧ полӧмӧн, быттьӧкӧ небӧгыс вермӧ лэбач моз лэбзьыны сы киысь.
Тайӧс вывті лӧсьыд вӧлі видзӧдны, сы понда мый и меным небӧгыд — чудӧ, сэтчӧ пыртӧма сійӧс гижысьлысь сьӧлӧмсӧ; небӧгсӧ восьтӧмӧн, ме мезда сійӧ сьӧлӧмсӧ, и сійӧ гусьӧн сёрнитӧ мекӧд.
Вывті тшӧкыда старикъяс да старукаяс вайлісны вузавны заниконовскӧй кадся древнепечатнӧй небӧгъяс либӧ татшӧм небӧгъяслысь списокъяс, кодъясӧс мичаа вӧчлісны скитницаяс Иргизын да Керженецын;
Минеялысь списокъяс, кодъясӧс эз правитлы Дмитрий Ростовский;
важ гижӧда ӧбразъяс, крестъяс да финифтьяса ыргӧн складеньяс, саридз сайын кисьтӧм эзысь кӧшъяс, кодъясӧс козьнавлӧмаӧсь кабацкӧй целовальникъяслы мӧскуаса князьяс; ставсӧ тайӧс вӧзйылісны гусьӧн, кыйялігтыр, пӧла увсяньыс.
И менам приказчик, и миян сусед зэв сюся кыйӧдісны татшӧм вузасьысьяс бӧрся, найӧс мӧда-мӧдныслысь мырддьыны зільӧмӧн; древностьяссӧ шайтъясысь да дас шайтъясысь ньӧбӧмӧн, найӧ вузавлісны найӧс жӧ ярмарка вылын озыр старообрядечьяслы сёясысь.
Приказчик велӧдіс менӧ:
— Тэ кыйӧд татшӧм лешӧйяссӧ, кӧлдуньяяссӧ, став синъястӧ паськӧдӧмӧн кыйӧд!
Найӧ аскӧдныс шуд вайӧны.
Кор воліс татшӧм вузасьысь, приказчик ыстыліс менӧ важ гижӧда небӧгъяс, ӧбразъяс да став важторъяс тӧдысь начетчик Петр Васильичла.
Тайӧ вӧлі Василий Блаженнӧйлӧн кодь кузь тошка, лӧсьыд чужӧм вылас вежӧра синъясӧн, кузь старик.
Ӧти коклапаыс сылӧн вӧлі керыштӧма, сійӧ ветліс чотігтыр, киас кузь беддьӧн, тӧв и гожӧм ризі вылӧ мунысь кокньыдик, вӧсньыд сюртукӧн да кӧструля вылӧ садитысь тешкодь формаа бархатнӧй картузӧн.
Збодер, веськыд, сійӧ лавкаӧ пыригӧн лэдзыштліс пельпомъяссӧ, гӧрбыльтліс мышкусӧ, гусьӧник ойзіс, тшӧкыда пернапасасьліс кык чуньнас да пыр боргис молитваяс да псаломъяс.
Тайӧ благочестиеыс да пӧрысь слаблуныс пырысь-пыр внушитісны вузасьысьлы начетчик дінӧ эскӧм.
— Мыйӧн делӧясныд пачкайтчӧмаӧсь тіян?
— юаліс старик.
— Вот ӧбраз вузавсьӧ, вайис мортыс, висьталӧ — строгановскӧй.
— Мый?
— Строгановскӧй.
— А-а...
Омӧля кыла, енмыд тупкис менсьым пельӧс никонианскӧй лёк кывъяссьыд...
Картузсӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ кутӧ ӧбразсӧ горизонтальнӧя, видзӧдӧ гижӧд пӧлӧныс, боксяньыс, веськыда, видзӧдӧ пӧв шпонка вылас, синсӧ читкыртӧмӧн да аслыс ныр улас мургӧмӧн:
— Ен тӧдтӧм никониана, древньӧй благообразие дінӧ миянлысь любовнымӧс казялӧмӧн да дявӧлӧн велӧдӧм унасикас лёк фальшъясӧ велалӧмӧн, ӧні и вежа ӧбразъястӧ вӧчӧны сюся, ой, сюся!
Видзӧднысӧ ӧд ӧбразыс быттьӧ збыльысь строгановскӧй либӧ устюжскӧй, а то — суздальскӧй, но, а видзӧдлыны кӧ бурджыка пытшкӧсас — фальша!
Сійӧ кӧ висьталӧ «фальша»,
— сідзкӧ — ӧбразыс дона да гежӧд.
Уна условнӧй знак индӧ приказчиклы, уна-ӧ позьӧ сетны ӧбразысь, небӧгысь; ме тӧда, мый кывъяс «уныние да скорбь» петкӧдлӧны — дас шайт, «Никон-тигр» — кызь витӧс; мем яндзим видзӧдны, кыдзи ылӧдлӧны вузасьысьӧс, но начетчиклӧн сюся ворсӧмыс кыскӧ менӧ.
— Никонианаыд, Никон-тигрлӧн сьӧд челядь, бес веськӧдлӧмӧн быдтор вермӧны вӧчны,
— со и левкасыс, быттьӧ настоящӧй, и доличнӧйсӧ ӧти киӧн гижӧма, а чужӧмсӧ, видзӧд,
— абу сійӧ кистьӧн, абу сійӧн.
Важ мастеръясыд, кыдз Симон Ушаков,
— кӧть сійӧ еретник вӧлі, ачыс став ӧбразъяссӧ гижліс, и доличнӧйсӧ, и чужӧмсӧ, ачыс и пӧвсӧ стружитіс, и левкаяссӧ нуӧдліс, а ӧнія кадся ентӧдтӧм йӧзыд тайӧс оз вермыны!
Важӧнтӧ ӧд иконописьыд вежа уджӧн вӧлі, а ӧні — ӧти художество.
Медбӧрын, ӧбразсӧ сійӧ виччысьӧмӧн пуктас прилавок вылӧ, картузасяс да шуас:
— Грекъяс.
Тайӧ лоӧ — ньӧб!
Сы юмов кывъясӧн юӧ вӧйӧм, старик тӧдӧмлунъясӧн чуймӧдӧм, продавец уважайтӧмӧн юалӧ:
— Кыдзи нӧ бур морт, ӧбразыс?
— Ӧбразыд — никонианскӧй.
— Оз вермы лоны!
Сы вылӧ дедъяс, прадедъяс юрбитлісны...
— Никоныд тэнад прадедысь на водзджык овліс.
Старик матыстас ӧбразсӧ вузасьысь чужӧмбан бердӧ да стрӧга нин внушайтӧ:
— Тэ видзӧд, кутшӧм сійӧ весел, тайӧ ӧмӧй ӧбраз?
Тайӧ — картина, немтӧдтӧм художество, никонианскӧй забава,
— тані духыс абу!
Кута-ӧ ме ылӧдчыны?
Ме — пӧрысь морт, веськыда ола, меным регыд енмыс дінӧ мунны, меным ылӧдчынысӧ нинӧмла нин.
Сійӧ, пӧрысьмӧмла слабитӧмысь кулысь, сы донъялӧм дінӧ эскытӧг ӧбӧдитчӧмӧн, лавкаысь петӧ терраса вылӧ.
Приказчик ӧбразысь мынтас кымынкӧ шайт, вузасьысь мунас Петр Васильевичлы улӧдз копрасигтыр; менӧ ыстасны трактирӧ чай вылӧ пӧсь вала; бӧр локтігӧн начетчикӧс ме суа збодерӧн, гажаӧн; ньӧбӧмторсӧ любуйтчӧмӧн видлаліг, сійӧ приказчикӧс велӧдӧ:
— Видзӧд: ӧбразыс — стрӧг, гижӧма бура, со страхом божиим, морт сямсӧ — вӧтлӧма сэтысь...
— А кодлӧн гижӧдыс?
— юалӧ приказчик пӧртмасьӧмӧн да чеччышталігтыр.
— Тайӧс водзджык на тэд тӧднысӧ.
— А уна-ӧ сетасны тӧдысь йӧз?
— Сійӧс ме ог тӧд.
Вай, кодсюрӧлы петкӧдла...
— Ок, Петр Васильич...
— А вузала кӧ — тэд сёджынсӧ, а мый содтӧдыс — менам!
— Ок...
— Да тэ эн окайт...
Найӧ юӧны чай, яндысьтӧг тӧргуйтчигтыр, жулик синъясӧн мӧда-мӧд выланыс видзӧдӧмӧн.
Приказчик ставнас старик киын, сійӧ гӧгӧрвоана; а кор старик мунас, сійӧ мем шуас:
— Тэ, смӧтри, эн больӧд кӧзяйкалы тайӧ ньӧбӧмтор йывсьыс!
Ӧбраз вузалӧм йылысь сёрнитчӧм бӧрын приказчик юалӧ:
— А мый выльторйыс карын, Петр Васильич?
Виж кинас тошсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сылӧсь паръяссӧ нюжӧдыштӧмӧн, старик висьталӧ озыр купечьяс олӧм йылысь; тӧргуйтан удачаяс йылысь, юӧмъяс йылысь, висьӧмъяс, свадьбаяс йылысь, мужикъяс да бабаяс изменитӧмъяс йылысь.
Тайӧ жирнӧй висьтъяссӧ сійӧ пӧжалӧ ӧдйӧ да сюся, кыдзи бур кухарка блинъяс, да найӧс киськалӧ дзожган серамӧн.
Приказчиклӧн гӧгрӧсіник чужӧмыс рудӧдӧ завидьысла да нимкодьысла, синъясыс кыскыштчӧмаӧсь мечтайтан тшынӧн; ышлолалігтыр, сійӧ нораа висьталӧ:
— Олӧны йӧз!
А ме, вот...
— Быдӧнлӧн аслас судьба,
— юргӧ начетчиклӧн кыз гӧлӧс.
— Ӧтилы судьбасӧ ангелъяс дорӧны зарни мӧлӧтъясӧн, а мӧдлы — бес, чер тышкӧн...
Тайӧ зумыд, сӧнӧд старикыс ставсӧ тӧдӧ — карсьыс став олӧмсӧ, купечьяслысь, чиновникъяслысь, попъяслысь да мещаналысь став гусяторъяссӧ.
Сійӧ гӧгӧр аддзӧ, быттьӧ хищнӧй лэбач, сыын сорласьӧм мыйкӧ кӧинлӧн да ручлӧн; мем пыр зэв окота скӧрмӧдны сійӧс, но сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ ылісянь да быттьӧ ру пыр.
Сійӧ мем кажитчӧ пыдӧстӧм тыртӧмторйӧн кытшалӧмаӧн; сы дінӧ кӧ матӧджык матыстчыны — кытчӧкӧ тювгысян-усян.
И ме сыысь кыла мыйкӧ ӧтсямаӧс кочегар Шумовкӧд.
Кӧть эськӧ приказчик син водзас и син саяс нимкодясьӧ сы вежӧрӧн, но овлӧны минутъяс, кор сылы сідзжӧ, кыдзи и мем, окота скӧрмӧдны, эльтыштны старикӧс.
— А тэ ӧд йӧзлы ылӧдчысь,
— друг шуас сійӧ, старик чужӧмӧ задорнӧя видзӧдігтыр.
Старик, дыша серӧктӧмӧн, шыасяс:
— Ӧти господь сӧмын ылӧдчытӧг олӧ, а ми — йӧйясӧн олам; йӧйӧс кӧ нӧ он ылӧдлы — кутшӧм пӧльза сыысь?
Приказчик скӧралӧ:
— Абу жӧ ӧд став мужикыс йӧйяс, ӧд купечьясыд мужикъясысь жӧ петӧны!
— Ми ог купечьяс йылысь сёрнитӧй.
Йӧйяс жуликъясӧн оз овны.
Йӧй — вежа, юрвем оз мудзты.
Старик висьталӧ пыр дышджыка и дышджыка, и тайӧ вывті скӧрмӧдӧ.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ сулалӧ вутш вылын, а сы гӧгӧр — арай.
Сійӧс скӧрмӧдны оз позь, сійӧс он вермы лӧгӧдны либӧ кужӧ пыдӧ дзебны сійӧс.
Но тшӧкыда лолывлі, мый сійӧ ачыс заводитлывліс крукасьны ме дінӧ — матыстчас дзик бокӧдзым да тош пытшкас серӧктӧмӧн юалас:
— Кыдз тэ французскӧй сочинительтӧ шуан — Понпуш?
Менӧ ку пытшсьым петмӧн скӧрмӧдӧ тайӧ нимъяс вежлалан туйтӧм модаыс, но, кадӧдз куччысьӧмӧн, ме вочавидза:
— Понсон-де-Террайль.
— Кӧні сарайыс?
— А ті эн сӧрӧй, ті абу нин ичӧт.
— Збыльысь абу ичӧт.
Тэ мый лыддьывлан?
— Ефрем Сиринӧс.
— А кодыс бурджыка гижӧ: тэнад гражданскӧйясыд, али этійӧ?
Ме чӧв ола.
— Гражданскӧйясыд ёнджыкасӧ мый йылысь гижӧны?
— оз ӧвсьы сійӧ.
— Быдтор йылысь, мый олӧмас паныдасьлӧ.
— Сідзкӧнӧсь, понъяс йылысь, вӧвъяс йылысь,
— тайӧ найӧ паныдасьлӧны.
Приказчик гигзьӧ-сералӧ, ме скӧрала.
Мем вывті сьӧкыд, нейӧмкӧ, но, ме кӧ заводита на дінысь мунны, приказчик сувтӧдас:
— Кытчӧ?
А старик менӧ пытайтӧ:
— Нолтӧ, грамотей, йир ӧти задача: тэ водзын сюрс пасьтӧм морт, витсё баба, витсё мужик, а на костын Адам, Ева — кыдз тэ корсян Адам-Еваӧс?
Сійӧ дыр юасяс менсьым да, медбӧрын, торжественнӧя висьталас:
— Йӧйпи, найӧ ӧд эз чужны, а создайтӧма, сідзкӧ — налӧн гӧгныс абу!
Старик тӧдӧ лыдтӧм-тшӧттӧм татшӧм «задачаяс», сійӧ вермас наӧн дзикӧдз мучитны.
Лавкаын первойя дежуритігъясӧ ме висьталі приказчиклы меӧн лыддьӧм некымын небӧглысь содержаниесӧ, ӧні сійӧ висьталӧмъясыс пӧрисны мем лёк вылӧ: приказчик найӧс висьтавліс Петр Васильевичлы наросьнӧ быдног сӧрӧмӧн, мисьтӧмӧдз вежньӧдлӧмӧн.
Старик сюся отсаліс сылы таын яндысьтӧм юасьӧмъясӧн; налӧн сибдысь кывъясыс шӧтісны мисьтӧм кыв чукӧръясӧн Евгения Грандеӧс, Людмилаӧс, Генрих ІV-ӧc.
Ме гӧгӧрволі, мый найӧ тайӧс вӧчӧны оз лёкла, а гажтӧмнысла, но таысь мем ньӧти эз вӧв кокниджык.
Няйтӧсьтӧм бӧрын, найӧ порсьяс моз гудйысисны сэні да руксісны, мичаыс — налы тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм да смешнӧйӧс — марайтӧмысь да пачкайтӧмысь нимкодясьӧмла.
Став Гостинӧй двор, сэтысь став олысьыс, купечьяс и приказчикъяс, олісны дивӧ кодь олӧмӧн, коді тырӧма челядьсяма йӧйиник, но пыр лёк забаваясӧн.
Карӧ воӧм мужик кӧ юавліс, кыдзи матынджык мунны карса сійӧ либӧ мӧд местаӧ, сылы пыр индылісны невернӧй туй,
— тайӧ сы выйӧдз быдӧнлы пырӧма модаӧ, мый ылӧдчысьяслы эз нин вай удовольствие.
Кутасны кык крысаӧс, кӧрталасны найӧс бӧжӧдныс, лэдзасны туй вылӧ да любуйтчӧны сійӧн, кыдзи найӧ нетшкысьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, курччалӧны мӧда-мӧднысӧ; а мукӧддырйи крысаӧс киськаласны карасинӧн да ӧзтасны сійӧс.
Кӧртавлісны пон бӧжӧ жугалӧм кӧрт ведра; дурмӧмӧн повзьӧм пон лявзӧмӧн да клёнӧдчигтыр тӧвзьыштас кытчӧкӧ, йӧз видзӧдӧны да вак-вакӧн сералӧны.
Вӧлі уна татшӧм сяма гажӧдчӧмъясыс, кажитчис, мый став йӧзыс — медся нин сиктсаяс — олӧны Гостинӧй дворлы тшук забава вылӧ.
Морт дінӧ отношениеын тӧдчис постояннӧй кӧсйӧм сералыштны сы вылын, вӧчны сылы дойманаӧс, лӧсьыдтӧмӧс.
И вӧлі тешкодь, мый меӧн лыддьӧм небӧгъяс чӧв олӧны йӧзлӧн мӧда-мӧд вылын смекайтчыштны тайӧ постояннӧй, чорыд зільӧм йылысь.
Гостинӧй дворса татшӧм забаваяс пиысь ӧти мем кажитчис торъя нин обиднӧй да прӧтивнӧй.
Уліын, миян лавка улын, вурунӧн да гынсапӧгъясӧн тӧргуйтысьлӧн вӧлі приказчик, коді шензьӧдіс став Нижний базарсӧ аслас ыджыд вытьӧн; сылӧн кӧзяиныс ошйысис работниклӧн тайӧ способностьӧн, кыдзи ошйысьӧны лёк понмӧн либӧ ён вӧлӧн.
Эз гежӧда корлы сійӧ тӧргуйтӧм кузя суседъяссӧ заклад вартны:
— Коді вартас дас чӧлкӧвӧйысь?
Сулала сы вылын, мый кык часӧн Мишка жӧритас дас пунт яй!
Но ставныс тӧдісны, мый Мишка вермас вӧчны тайӧс, да висьталісны:
— Заклад ог вартӧй, а порсь яйсӧ позьӧ ньӧбны, мед жӧритас, ми видзӧдам.
— Сӧмын — медым нач яй сетны, лытӧмӧс!
Вензьыштасны этшаник да дышиника, и вот пемыд складысь петӧ косіник, тоштӧм, паськыд чужӧма зон, гӧрд кушакӧн вӧнясьӧм кузь драпӧвӧй пальтоа, ставнас тырӧма люввидзысь вурун пратьясӧн.
Кывзысьӧмӧн сійӧ пӧрччис картузсӧ ичӧтик юрсьыс да пыдӧ вӧйӧм синъяса гудыр видзӧдласӧн чӧва видзӧдӧ кӧзяиныслы гӧгрӧс чужӧмас, коді вӧлі ӧзйӧ чимгӧрд вирӧн да тырӧма кыз, чорыд ловгӧнӧн.
— Дас пунт яй сёян?
— Дырӧн-ӧ?
— вӧсньыд гӧлӧсӧн делӧвитӧя юалӧ Мишка.
— Кык часӧн.
— Сьӧкыд!
— Мый сэн — сьӧкыд!
— Сетӧй кык стӧкан сур!
— Валяй,
— висьталӧ кӧзяин да ошйысьӧ:
— Ті эн думайтӧй, мый сійӧ тшыг, абу, сійӧ асывнас пунт кык кӧлач сёйис, дай луншӧркадын ӧбедайтіс кыдз колӧ...
Ваясны порсь яй, чукӧртчасны видзӧдысьяс, ставныс кыз купечьяс, кодъяс тӧбсьӧмаӧсь сьӧкыд пасьясӧн да мунӧны гырысь гираяс вылӧ; йӧз ыджыд кынӧмаӧсь, а синъясныс ставныслӧн посниӧсь, госысла пыкӧсаӧсь да унзільӧн сырмӧмаӧсь некор мынлытӧм гажтӧмысь.
Кинысӧ воча сос сюйӧмӧн, топыд кытшӧн найӧ кытшалӧны пуртӧн да рудзӧг нянь крайӧн вооружитчӧм сёйысьӧс; сійӧ лӧсьыда пернапасасьӧ, пуксьӧ вурун куль вылӧ, пуктӧ яйсӧ ящик вылӧ, ас бокас, мурталӧ сійӧс тыртӧм синъяснас.
Вӧсньыдик нянь да кыз яй шӧрӧм вундӧм бӧрын, сёйысь ӧкуратнӧя найӧс шлапкӧ ӧтлаӧ, кыкнан кинас вайӧ вомдорас,
— паръясыс сылӧн дзӧрӧны, сійӧ нюлыштӧ найӧс кузь пон кывнас, тыдалӧны посни ёсь пиньяс,
— и пон моз копыртӧ нырсӧ яй весьтӧ.
— Заводитіс!
— Видзӧдӧй часі выланыд!
Став синмыс веськӧдӧма сёйысь чужӧм вылӧ, сійӧ улыс черлы вылӧ, пельдорса гӧгрӧс жӧлвакъяс вылас; видзӧдӧны, кыдзи ёсь щӧкаыс ӧтмоза лэччылӧ да кайӧ, дышпырысь юксьӧны мӧвпъясӧн:
— Дзик быттьӧ ош кусньӧдлӧ!
— А тэ аддзывлін ошсӧ сёйигас?
— Ме ӧмӧй вӧрын ола?
Сійӧ сідз шусьӧ — ош моз сёйӧ.
— Шусьӧ — порсь моз.
— Порсьыд порсьӧс оз сёй...
Дышпырысь сералӧны, и пыр жӧ кодкӧ тӧдысь веськӧдӧ:
— Порсьыд ставсӧ сёйӧ — и порсьпиянсӧ и ассьыс чойсӧ...
Сёйысьлӧн чужӧмыс вочасӧн рудӧдӧ, пельясыс лоӧны лӧзовӧсь, вӧйӧм синъясыс петӧны лы гуранъяссьыс, лолалӧ сійӧ сьӧкыда, но сылӧн щӧкаыс вӧрӧ пыр на сідз ӧтмоза.
— Зэлӧдчы, Михайло, кад!
— ошкӧны сійӧс.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн мурталӧ синъяснас яй коляссӧ, юӧ сур да бара тяпкӧдчӧ.
Публика ловзьыштӧ, пыр тшӧкыдджыка видзӧдлывлӧ Мишка кӧзяин киысь часісӧ, йӧз мӧда-мӧднысӧ ӧлӧдӧны:
— Мед эськӧ сійӧ часісӧ эз вешты бӧрӧ — босьтӧй сылысь!
— Мишка бӧрсяыс видзӧдӧй: мед яй торъяссӧ сос пытшкас оз сюяв!
— Оз вермы сёйны срокӧдз!
Мишкалӧн кӧзяиныс ызйӧдӧмӧн горзӧ:
— Босьта четвертнӧй билет!
Мишка, эн выдайт!
Публика ышмӧдӧ кӧзяинӧс, но некод заклад оз варт.
А Мишка пыр аклялӧ, чужӧмыс сылӧн яйыс кодь нин лои, ёсь, гӧч нырыс нораа шутлялӧ.
Видзӧдны сы вылӧ страшнӧ, мем кажитчӧ, мый сійӧ ӧні жӧ горӧдас, бӧрддзас:
— Помилуйтӧй...
Либӧ — ньылалас горшӧдзыс яй, сунтшыктас видзӧдысьяслы кок уланыс юрнас да кулӧ.
Медбӧрын, сійӧ ставсӧ сёйис, шашаритіс гудыр синъяссӧ да мудзӧмӧн киргӧ:
— Юны вайӧй...
А сылӧн кӧзяин, часі вылӧ видзӧдӧмӧн, броткӧ:
— Сёрмис, подлецыд, нёль минут вылӧ...
Публика сійӧс дільӧдӧ:
— Жаль, эг закладтӧ вартӧй, ворссин эськӧ тэ!
— А век жӧ зверь-зон!
— Да-а, сійӧс эськӧ циркӧ...
— Ӧд мый выйӧдз господь вермӧ урӧстыны морттӧ, а?
— Мунамӧй чай юны али мый?
И баржаяс моз кывтӧны трактирӧ.
Ме кӧсъя гӧгӧрвоны, мый чукӧртіс тайӧ сьӧкыд, чугуннӧй йӧзсӧ шудтӧм зон гӧгӧрыс, мыйла сылӧн висьӧдан ыджыд вытьыс гажӧдӧ найӧс?
Пемыд да гажтӧм векньыдик галлереяын, кодӧс дзескыдӧдз тыртӧма вурунӧн, ыж куясӧн, пыш-кудельӧн, канатӧн, гынсапӧгӧн, кучика тӧварӧн.
Панельысь сійӧс торйӧдӧны кирпич колоннаяс; укшаль кызӧсь, найӧ вильӧдӧмаӧсь каднас, резсьӧмаӧсь улича няйтнас.
Став кирпичсӧ да на костысь щельяссӧ, дерт, думысь лыддьӧма сюрс пӧвъясӧн нин да нэм кежлӧ колины паметьӧ асланыс уродливӧй узоръяса сьӧкыд везйӧн...
Панель вывті тэрмасьтӧг мунӧны подаяс; улича кузя ньӧжйӧник ветлӧдлӧны извозчикъяс, тӧвар тыра додьяс; улича сайын, кык судта лавкаяслӧн гӧрд кирпичнӧй квадратын — площадь, кодӧс тыртӧма ящикъясӧн, идзасӧн, чукырӧссьӧм оберточнӧй бумагаӧн да коді вевттьысьӧма няйт, талялӧм лымйӧн.
Ставыс тайӧ, йӧзкӧд, вӧвъяскӧд ӧтлаын, ветлӧдлӧм вылӧ видзӧдтӧг, кажитчӧ вешъясьтӧмӧн, дышпырысь бергалӧ ӧти местаын, тыдавтӧм чепъясӧн сы бердӧ крепитӧм.
Друг чувствуйтан, мый тайӧ олӧмыс — пӧшти шыавтӧм, немӧймымӧн гӧль шыяснас.
Дзуртӧны додьсювъяс, крапкакылӧны магазин ӧдзӧсъяс, горзӧны пирӧгъясӧн тӧргуйтысьяс, но йӧзлӧн гӧлӧсыс юргӧ гажтӧма, дышпырысь, найӧ ӧткодьӧсь, на дінӧ ӧдйӧ велалан да дугдан найӧс казявны.
Кулӧмалы моз брунгӧны вичко кӧлӧкӧлъяс,
— тайӧ нюр звӧныс век пель паметьын.
Кажитчӧ, мый сійӧ плавайтӧ базар весьтса сынӧдын дугдывтӧг, асывсянь войӧдз, сійӧ юклалӧ став мӧвпъястӧ, чувствоястӧ, личкысь ыргӧн зэрӧн водӧ став впечатлениеяс вылӧ.
Кӧдзыд да дӧзмӧдан гажтӧмлун лолалӧ быдласянь: няйт лымйӧн вевттьӧм мусянь, вевтвывса рудов толаяссянь, яй кодь кирпич зданиеяссянь; гажтӧмыс кыпӧдчӧ трубаясысь руд тшынӧн да кыссьӧ рудов, ляпкыдик, тыртӧм енэжӧ; гажтӧма тшыналӧны вӧвъяс, лолалӧны йӧз.
Гажтӧмлӧн эм аслас дук — пӧсьлӧн, гослӧн, кӧнтусь выйлӧн, пирӧглӧн да тшынлӧн сьӧкыд да гӧгӧрвотӧм дук; тайӧ дукыс топӧдӧ юртӧ, кыдзи пӧсь, дзескыд шапка, да, морӧсад йиджӧмӧн, тешкодя коддзӧдӧ, лоӧ лёк кӧсйӧм тупкыны синъяс, лёкысь горзыны да котӧртны кытчӧкӧ, да ӧддзӧдчӧмӧн кучкысьны юрнам медводдза стена бердӧ.
Ме дзорга купеч чужӧмъясӧ, найӧ тшӧгӧсь, сук, жирнӧй вирӧн пӧльтчӧмаӧсь, чеплялӧмаӧсь кӧдзыдӧн да вӧрзьытӧмӧсь, быттьӧ вӧтӧн аддзигӧн.
Йӧз тшӧкыда очсалӧны, кос лыа вылӧ шыбытӧм черияс моз вомсӧ паськӧдлӧмӧн.
Тӧвнас тӧргуйтӧны жеба да тӧргуйтысьяс синмын абу сійӧ кыйӧдчан, хищнӧй гогъялӧмыс, коді неуна краситӧ, ловзьӧдӧ найӧс гожӧмнас.
Сьӧкыд пасьясныс ветлӧдлӧмсӧ дзескӧдӧмӧн, личкӧны йӧзӧс мулань; купечьяс сёрнитӧны дыша, а кор скӧрмасны — споритӧны; ме думайта, мый найӧ тайӧс вӧчӧны наросьнӧ, сӧмын мед мӧда-мӧдныслы петкӧдлыны — ми ловъяӧсь!
Мем вывті гӧгӧрвоана, мый гажтӧм личкӧ найӧс, виӧ, и сӧмын тайӧ ставсӧ ньылалысь выныслы паныда успехтӧм тышӧн ме верма аслым гӧгӧрвоӧдны йӧзлысь чорыд да йӧй забаваяссӧ.
Мукӧддырйи ме та йылысь сёрнитла Петр Васильевичкӧд.
Кӧть сідзсӧ сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ смекайтчӧмӧн, издевайтчӧмӧн, но сылы сьӧлӧм вылас воӧ менам небӧгъяс дінӧ зільӧмӧй, да ӧткымынысь сійӧ ачыс сёрнитӧ мекӧд велӧдӧмӧнмоз, серьёзнӧя.
— Оз кажитчы мем, кыдз олӧны купечьяс,
— висьтала ме.
Кузь чунь вылас тош пратьсӧ гартӧм бӧрын, сійӧ юалӧ:
— А кытысь нӧ тэ тӧдан, кыдз найӧ олӧны?
Али тэ тшӧкыда гӧститны ветлывлан на ордӧ?
Тан, зонмӧ, улича, а улича вылад мортъясыд оз овны, улича вылад найӧ тӧргуйтӧны, а то — муніс сэті тэрмасьӧмӧн, дай — бара гортас.
Улича вылӧ йӧз петӧны пасьтасьӧмӧн, а паськӧм увсьыд не тӧдны, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь, морт восьсӧн олӧ гортас, аслас нёль стен пытшкын, а кыдзи сійӧ сэн олӧ — тайӧ тэ он тӧд!
— Да вӧд думныс налӧн ӧти, мый тан, мый гортаныс?
— А код вермас тӧдны, кутшӧмӧсь думъясыс суседыслӧн?
— синсӧ стрӧга гӧгрӧстӧмӧн, кыз гӧлӧсӧн висьталӧ старик.
— Думыд кыдз тойяс, он лыддьы найӧс,
— висьталӧны старикъяс.
Колӧкӧ, морт гортас воӧмӧн тшӧтш пидзӧс вылас уськӧдчас, дай бӧрддзас, енлы кевмысьӧмӧн: прӧстит, енмӧй, грекӧвӧйи тэнад вежа лунӧ!
Колӧкӧ, керкаыс сылы — манастырь, и олӧ сэн сӧмын енкӧд?
Сідз вот!
Быд чераньпи тӧд ассьыд пельӧс, везъяв, да куж гӧгӧрвоны ассьыд вестӧ, медым кутіс жӧ тэнӧ...
Кор сійӧ висьталӧ серьёзнӧя, гӧлӧсыс юргӧ ещӧ на кызджыка, басӧн, быттьӧкӧ висьталӧ зэв колана тайнаяс.
— Тэ вот йӧз йылысь нин тӧлкуйтан, а йӧзӧс тӧдны тэд — водз на, тэнад арлыдаяс оз вежӧрӧн овлыны, а синъясӧн!
Сідзкӧнӧсь, видзӧд, эн вунӧд да чӧв ов.
Уджавны — вежӧр, а душалы — вера!
Мый небӧгъяс лыддян, — сійӧ бур, а быдторйын колӧ тӧдны мера: кодсюрӧ лыддьӧны йӧймымӧн да енмӧс вунӧдмӧн...
Сійӧ мем кажитчис кувлытӧм,
— сьӧкыд вӧлі чайтны, мый сійӧ вермас пӧрысьмыны, вежсьыны.
Сылы кажитчӧ вӧлі висьтавны историяяс купечьяс йылысь, рӧзбойникъяс йылысь, фальшивӧй монета чеканитысьяс йылысь, кодъяс лоӧмаӧсь нималана йӧзӧн; ме уна нин кывлі татшӧм историяястӧ дедлысь, да дед висьталіс начетчикысь бурджыка.
Но висьтъяслӧн вежӧртасыс вӧлі ӧткодь: озырлун пыр перйыссьыліс йӧзлы да енлы паныда грекӧн.
Петр Васильев йӧзӧс эз жалитлы, а ен йылысь сёрнитліс сьӧлӧмсяньыс, ышлолалӧмӧн да синъяссӧ дзебӧмӧн.
— Сідз вот и ылӧдлӧны ентӧ, а сійӧ, батюшко Исус, ставсӧ аддзӧ да бӧрдӧ: йӧзӧй менам, йӧзӧй, шудтӧм йӧзӧй, ад тіянлы дасьтӧма!
Ӧтчыд ме смелитчи казьтыштны сылы:
— Ті ӧд ылӧдланныд жӧ мужикъясӧс...
Тайӧ сійӧс эз ӧбӧдит.
— Ыджыд-ӧ менам удж!
— шуис сійӧ.
— Пӧрйышта куим шайт либӧ вит шайт — вот и ставыс.
Лыддьысигӧн менӧ суӧмӧн, сійӧ босьтліс менам киысь небӧгӧс, крукасьӧмӧн юасьліс лыддьӧмтор йылысь да, эскытӧмпырысь дивуйтчӧмӧн, висьталіс приказчиклы:
— Видзӧд жӧ,
— гӧгӧрвоӧ небӧгъястӧ, шельма!
И тӧлкӧн, вунӧдтӧм вылӧ велӧдліс:
— Кывзы менсьым кывъясӧс, тайӧ тэд згӧдитчас!
Кирилл — кык вӧлі, кыкнаныс — епископъяс; ӧтиыс — александрийскӧй, мӧдыс — ерусалимскӧй.
Первойыс тышкасис ӧкаяннӧй еретик Несторийлы паныд, коді велӧдіс похабнӧя, мый богородицаыд пӧ — морт сійӧ, а сы вӧсна — эз вермы енмӧс чужтыны, но чужтіс мортӧс жӧ, Христос нимӧн да уджъясӧн, мӧд ногӧн кӧ — мир спаситысьӧс; сідзкӧнӧсь, сійӧс оз ков шуны богородицаӧн, а христородицаӧн,
— гӧгӧрвоин?
Тайӧс шуӧма ересьӧн!
Ерусалимскӧй Кирилл жӧ тышкасис еретик Арийлы паныд...
Ме ёна нимкодяси, мый сійӧ тӧдӧ церковнӧй история, а сійӧ, поповскӧй кинас тошсӧ пыркйигмоз, ошйысис:
— Ме тайӧ удж кузяыд — генерал; ме Мӧскуаӧ, Троица дінӧ ветлі кыв вылын вензьыны ядовитӧй учёнӧй никонианакӧд, попъяскӧд да светскӧйяскӧд; ме, ичӧт морт, весиг профессоръяскӧд нин сёрни нуӧдлі, да!
Ӧти попӧс сы выйӧдз кывворнам топӧдлі, мый сылӧн весиг нырсьыс вир чепӧсйис — вот кыдз!
Бандзибъясыс сылӧн гӧрдӧдісны, синъясыс югдісны.
Прӧтивник нырысь вир чепӧсйӧмтӧ, тыдалӧ, сійӧ лыддис ассьыс медся ыджыд успехӧн, зарни венеч пытшса аслас слава медся яръюгыд рубинӧн, да та йылысь висьтавліс ёна нимкодь пырысь:
— Ми-ича поп, ыджыд!
Сулалӧ сійӧ аналой водзын, а нырсьыс тёп, тёп!
И оз аддзы ассьыс срамсӧ.
Лёк вӧлі попыс, быттьӧ пустыняса лев, гӧлӧсыс — кӧлӧкӧл!
А ме сійӧс ньӧжйӧник, да вочасӧн сьӧлӧмас, да сылы ордлыяс костас аслам кывъясӧн, шылаясӧн моз!..
Сійӧ жӧ веськыда пӧсь пач моз доналӧ еретник лёклуннас...
Эк, вӧвліны уджъяс!
Тшӧкыда волывлісны нӧшта начетчикъяс: Пахомий, ыджыд кынӧма, сылӧсь сюртука, синпӧла, тшӧгӧм да руксысь морт;
Лукиан, шыр кодь шыльыд, мелі да збой, ичӧтик старик, а сыкӧд ыджыд жугыль морт, коді мунӧ кучер вылӧ, сьӧд тошка, кулӧмалӧн кодь чужӧма, сьӧлӧм вылӧ вотӧм, но мича, вӧрзьывтӧм синъяса.
Пӧшти пыр найӧ вайлісны вузавны важ небӧгъяс; ӧбразъяс, кадилӧяс, кутшӧмкӧ дозъяс; мукӧддырйи вайӧдлісны вузасьысьясӧс — старикӧс либӧ старукаӧс Волга сайысь.
Уджнысӧ помалӧм бӧрын, пуксьылісны прилавок бердӧ, межа дорӧ ракаяс моз, юисны чай кӧлачӧн да кослунъя сакарӧн и висьтавлісны мӧда-мӧдыслы никонианскӧй вичкоӧн гонениеяс йылысь: сэні — шобсисны, мырддисны енлы служитан небӧгъяс; мӧдлаын — полиция тупкӧма кевманін да кӧзяинъяссӧ кыскӧма судӧ 103-ӧд статья серти.
Тайӧ 103-ӧд статьяыс вӧлі медся тшӧкыд темаӧн найӧ сёрниын, но найӧ сы йылысь сёрнитісны спокойнӧя, кыдзи мыйыськӧ, шуам, тӧвся кӧдзыдалӧмъясысь, мынны позьтӧмтор йылысь.
Кывъяс — полиция, шобсьӧм, тюрьма, суд, Сибыр — кывъяс, кодъяс помся казьтывсьылісны вера бӧрся гонениеяс йылысь найӧ сёрниясын, усьлісны менам сьӧлӧм вылӧ биа шомъясӧн тайӧ старикъяс дінас симпатия да сочувствие ӧзтӧмӧн; лыддьӧм небӧгъяс менӧ велӧдісны уважайтны йӧзӧс, кодъяс чорыдӧсь асланыс могӧ воӧдчӧмын, донъявны ас кыв выланыс сулалӧмсӧ.
Ме вунӧдлі став лёксӧ, мый ме аддзылі тайӧ овны велӧдысьяссьыс, чувствуйті сӧмын налысь спокойнӧй чорыдлун, код сайын — мем кажитчис — дзебсьӧма велӧдысьяслӧн асланыс правдаӧ ёна эскӧм, правда ради быд сикас мучениеяс примитны дасьлун.
Бӧрынас, кор мем удайтчис аддзывны уна татшӧм да та вылӧ мунысь важ вералы эскысьясӧс и йӧз пӧвстысь, и интеллигенция пӧвстысь, ме гӧгӧрвои, мый тайӧ чорыдлуныс — йӧзлӧн пассивность, кодъяслы некытчӧ мунны сійӧ местаысь, кӧні найӧ сулалӧны, дай некытчӧ оз кӧсйыны найӧ мунны, ӧд, важ кывъясӧн да модаысь петӧм вежӧртасъясӧн ёна дзугсьӧмъяс, найӧ сюръя моз олӧны тайӧ кывъясас да вежӧртасъясас.
Налӧн вӧляныс вӧрзьӧдны позьтӧм, оз вермы сӧвмыны водзӧвылӧ тырвизьӧн, да кор кутшӧмкӧ бокысянь кучкӧм шыбытас найӧс векся местасьыс, найӧ, кыдзи гӧра вывсянь из, механическӧя тупыльтчӧны увлань.
Найӧ асланыс постъяс вылын кутчысьӧны важмӧм истинаяс гу дораныс ваяс йывсьыс кулӧм вына казьтылӧмъясӧн да страдайтӧм дінӧ да увтыртӧм дінӧ висьлӧса радейтӧмӧн, но налысь кӧ мырддьыны страдайтны позянлунсӧ, найӧ, пустӧшитӧмъяс, вошӧны, кыдзи ыркыд тӧла лунӧ кымӧръяс.
Вера, код вӧсна найӧ дасьӧсь страдайтны нимкодьпырысь да ёна любуйтчӧмӧн, сійӧ, кывшутӧг, чорыд вера, но сійӧ новлӧм паськӧм кодь, кодӧс мазитӧма быдсяма няйтнас, — сійӧ сӧмын сы вӧсна омӧля доступнӧй кадлӧн пазӧдлан уджлы.
Вежӧр да чувство велалісны предрассудокъяс да догматъяс топыд, сьӧкыд кыш дінӧ, и кӧть бордтӧмӧсь, тшыклӧмаӧсь, но олӧны долыда, лӧсьыда.
Тайӧ вераыс мода серти — миян олӧмса медся гажтӧм да вреднӧй явлениеяс пиысь ӧти; тайӧ вераас из стена вуджӧр сайын моз став выльторйыс быдмӧ ньӧжйӧ, мӧд ногӧн, быдмӧ нэра.
Тайӧ пемыд вера пытшкас вывті этшаӧсь радейтан югӧръяс, вывті уна ӧбидаыс, лёкалӧмыс да вежалӧмыс, коді пыр ӧтлаын мустӧмтӧмкӧд.
Тайӧ вералӧн биыс — сісьман фосфорическӧй дзирдалӧм.
Но сы могысь, медым убедитчыны таын, мем ковмис овны уна сьӧкыд вояс, уна чегъявны аслам душаысь, шыблавны паметьысь.
А сэки, кор ме медводдзаысь паныдаси тайӧ гажтӧм да яндысьтӧм збыльлун пӧвстсьыс овны велӧдысьяскӧд,
— найӧ кажитчисны меным ыджыд духовнӧй вына йӧзӧн, мувывса медбур йӧзӧн.
Пӧшти на пиысь быдӧн судитчылӧма, пукалӧма тюрьмаын, вӧлӧм ыстывлӧма уна каръясысь, странствуйтлӧма этапъясӧн арестантъяскӧд: ставныс найӧ олӧмны видзчысьӧмӧн, ставныс дзебсясисны.
Но ме аддзылі, мый никонианаӧн «духӧс дзескӧдӧм» вылӧ норасигӧн, важ вераса йӧз и асьныс вывті окотапырысь, весиг нимкодясьӧмӧн, зырӧны мӧда-мӧднысӧ.
Синпӧла Пахом юыштӧм бӧрын радейтіс ошйысьны аслас веськыда шензьӧдан паметьнас, — ӧткымын небӧгъяс сійӧ тӧдіс «чунь вывсьыс» — кыдзи еврей-ешиботник тӧдӧ Талмуд; зургас чуньнас любӧй листбокӧ, и сійӧ кывсяньыс, код вылӧ сувтас чуньыс, Пахом заводитас лыддьыны водзӧ наизусть, небыдик, назган гӧлӧсӧн.
Сійӧ пыр видзӧдӧ джоджӧ, и сылӧн ӧтка синмыс котралӧ джоджӧд сэтшӧм тӧждысьӧмӧн, быттьӧ корсьӧ мыйкӧ вошӧмтор, вывті донаӧс.
Медся частӧ сійӧ петкӧдліс тайӧ фокуссӧ князь Мышецкийлӧн «Виноград Российский» небӧг вылын,
— сійӧ медся нин бура тӧдіс «дивнӧй да всехрабрӧй страдалечьяслысь многотерпеливӧй да многомужественнӧй страданиеяссӧ», а Петр Васильев пыр зілис кыйны сійӧс ӧшыбкаяс вылын.
— Ылӧдлан!
Сійӧ эз Киприан Благоюродивыйкӧд вӧв, а Денис Целомудрыйкӧд.
— Кутшӧм ещӧ Денис?
Дионисий шусьӧ...
— Тэ быд кывйӧ эн крукась!
— А тэ менӧ эн велӧд!
Минут мысти найӧ кыкнаныс, лёклунӧн пӧльтчӧмъяс, мӧда-мӧдныс вылӧ дзик воча чужӧм видзӧдӧмӧн, висьталӧны:
— Чревоугодник тэ, яндысьтӧм рожа, со кутшӧм нидзув сёйӧмыд...
Пахомий, счеты вылысь лыддигмоз, вочавидзӧ:
— А тэ — любострастник, козёл, бабаяс бӧрся вӧтлысьысь.
Приказчик, сос пытшкас кияссӧ сюйӧмӧн, ехиднӧя нюмъялӧ да важся енлы эскысьясӧс детинкаясӧс моз ыштӧдӧ:
— Сі-идз сійӧс!
А нолтӧ, ещӧ!
Ӧтчыд старечьяс тышкасисны.
Петр Васильев немвиччысьтӧм пельклунӧн шлёпкӧдіс ёртыслы чужӧмбанас, вайӧдіс сійӧс пышйӧмӧдз да чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ мудзӧмӧн чышкалігтыр, котӧртысьлы горӧдіс:
— Смотри — тайӧ тэ вылӧ грекыс усяс!
Тэ, ӧкаяннӧй, менсьым лолӧс грекӧ вӧйтін, тьфу тэныд!
Сійӧ медся нин радейтліс видны ассьыс став ёртъяссӧ, мый найӧ абу тырмымӧн чорыдӧсь веранас да ставныс усьӧны «нетовщинаӧ».
— Тайӧ ставсӧ Алексаша тіянӧс гудрӧдлӧ,
— кутшӧм вӧд, петук чукӧстчис!
Нетовщина вӧлі скӧрмӧдӧ да, тыдалӧ, повзьӧдлӧ сійӧс, но юалӧм вылӧ: мый гӧгӧрвосьӧ тайӧ велӧдӧмас?
— сійӧ вочавидзис эз вывті тӧлкӧн.
— Нетовщина — медся курыд еретникалӧмыс, сыын ӧти вежӧр, а енмыс абу!
Вот казакъясын, чу, нинӧм нин и оз почитайтны, Библия кындзи, а Библия — сійӧ саратовскӧй немечьяссянь, Люторсянь, код йылысь шуӧма: «имя себе прилично сочета: воистину бо — Лютор, иже лют глаголется, люте бо, любо» люто!
Нетовечьяс шусьӧны шалопутъясӧн, а сідзжӧ штундаӧн, и ставыс тайӧ — Рытыввывсянь, сэтчӧс еретникъяссянь.
Изуродуйтӧм кокнас тапкӧдігтыр, сійӧ висьталіс кӧдзыда да веськыда:
— Вот кодӧс выль обрядса вичкоыдлы колӧ вӧтлыны, вот кодӧс кыйӧдны да сотнытӧ!
А оз миянӧс, ми — медважся Русь, миян вера истиннӧй, асыввывса, вужнас роч вера, а тайӧ ставыс — Рытыввыв, вежньӧдлӧм, вӧльнӧумничайтӧм!
Немечьяссянь, прансузъяссянь — кутшӧм бур?
Со найӧ дас кыкӧд вонад...
Ылалӧмӧн, сійӧ вунӧдліс, мый сы водзын детинка, ён кинас босьтіс менӧ кушакӧд и, то асланьыс кыскыштігмоз, то йӧткыштігмоз, висьталіс мичаа, шызьӧмӧн, пӧся да том морт моз:
— Йӧйтӧдлӧ морт вежӧрсӧ аслас лӧсьӧдӧмторъяс пиын, лёк кӧин моз йӧйтӧдлӧ сійӧ, дяволлы кывзысьысь, морт ловсӧ, ен сетӧмторсӧ мырддьӧмӧн!
Мый мӧвпыштӧмаӧсь, беслысь, кывзысьысьяс!
Богомолъяс, кодъяс пыр став нетовщинаыс мӧдіс, велӧдлісны: сотанаыд пӧ дзик ен пи, Исус Христослӧн ыджыдджык вок,
— со кытчӧдз воисны!
Велӧдісны сідзжӧ: начальстволысь — не кывзысьны, удж — не вӧчны, гӧтыръястӧ, челядьтӧ — эновтны; нинӧм пӧ мортлы оз ков, некутшӧм пӧрядок, а мед морт олас кыдз окотаыс, кыдз сылы бес тшӧктас.
Вот бара тыдовтчис Алексашкаыд тайӧ, о, нидзувъяс...
Вӧвлі, мый сэки приказчик заставляйтліс менӧ мыйкӧ вӧчны, ме мунлі старик дінысь, но сійӧ, ӧтнасӧн галлерея вылӧ кольӧмӧн ас гӧгӧрса тыртӧмас висьталіс водзӧ:
— О, бордтӧм ловъяс, о, синтӧг чужысь каньпиян,
— кытчӧ пышъя тіянысь?
И сэсся, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кияснас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, дыр чӧв оліс, видзӧдіс вӧрзьытӧг тӧвся, рудов енэжӧ.
Сійӧ ме вылӧ кутіс видзӧдны внимательнӧйджыка да меліджыка, менӧ небӧг сайысь суигӧн, малаліс пельпомӧд да висьталіс:
— Лыддьы, ичӧт морт, лыддьы. Згӧдитчас.
Тӧлкторйыд, тыдалӧ, тэнад эм; жаль — ассьыд ыджыдджыкъясӧс он уважайт, быдӧнкӧд пинь на пинь, тэ чайтан — тайӧ ышмалӧмыд кытчӧ тэнӧ вайӧдас?
Тайӧ, ичӧт морт, вайӧдас оз кытчӧкӧ мӧдлаӧ, кыдз арестантскӧй ротаӧ.
Небӧгъястӧ лыддьы, но помнит, — небӧгыд небӧг, а ов аслад юрвемӧн!
Со Хлыст ордын вӧлі наставник Данил, сідз сійӧ воис мӧвпӧ, мый ни важ ни выль небӧгъяс пӧ оз ковны, чукӧртіс найӧс кулльӧ, да — ваӧ!
Да...
Тайӧ, дерт, сідзжӧ — йӧйталӧм!
Со и Алексаша, пон юр, мутитчӧ...
Сійӧ пыр тшӧкыдджыка казьтывліс тайӧ Алексаша йывсьыс да ӧтчыд лавкаӧ локтіс тӧждысян чужӧма, суров, висьталіс приказчиклы:
— Александр Васильев тані, карас, тӧрыт воӧма!
Корси, корси сійӧс — эг аддзы.
Дзебсясьӧ!
Пукышта, колӧкӧ пыралас татчӧ...
Приказчик лӧгпырысь шыасис:
— Ме нинӧм ог тӧд, некодӧс!
Юрсӧ гогнитӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Сідзи и колӧ: тэныд — став йӧзыс ньӧбасьысьяс да вузасьысьяс, а мукӧдъяс абуӧсь!
Гӧститӧд жӧ чайнад...
Кор ме вайи ыджыд ыргӧн чайникӧн пӧсь ва, лавкаын вӧліны нин гӧсьтъяс: гажаа нюмъялысь старик Лукиан, а ӧдзӧс сайын, пемыд пельӧсас, пукаліс выль морт, коді вӧлі шоныд пальтоа, кузь гынсапӧга, гӧрд кушак вӧня, синкымӧдзыс лэдзӧм шапкаа.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мисьтӧм, сійӧ кажитчис ньӧжмыдӧн, рамӧн, вӧлі скодитӧ приказчик вылӧ, коді сӧмын на воштӧма местасӧ да сійӧн вывті жугыль.
Петр Васильев, сыланьӧ видзӧдтӧг, мыйкӧ висьталіс стрӧга да збыльысь, а сійӧ тіралан кинас пыр вешталіс шапкасӧ: лэптас кисӧ, быттьӧ пернапасасьны кӧсйӧ, да вештыштас шапкасӧ вывлань, сэсся — ещӧ и ещӧ, а сійӧс пӧшти юрдзибйылӧдзыс вештӧм бӧрын, бара дзескыда да лӧсьыдтӧма шапкаалас синкымӧдзыс.
Тайӧ судорожнӧя шенасьӧмыс менӧ заставитіс тӧд вылӧ уськӧдны йӧй Игошаӧс — «зептад смертьӧс».
— Миян ичӧт гудыр юын плавайтӧны быдпӧлӧс налимъяс да пыр ёнджыка гудыртӧны васӧ,
висьталіс Петр Васильев.
Приказчик кодь морт ньӧжйӧник да спокойнӧя юаліс:
— Тайӧ тэ — ме йылысь али мый?
— Мый кӧть и тэ йылысь...
Сэки мортыд нӧшта юаліс, гусьӧник, но вывті сьӧлӧмсяньыс:
— Но, а ас йывсьыд кыдз тэ шуан, мортӧй?
— Ас йылысь ме сӧмын енлы висьтала — сійӧ менам делӧ...
— Абу, мортӧй, и менам сідзжӧ,
— торжественнӧя да мыйвынсьыс шуис выль морт.
— Эн бергӧд ассьыд чужӧмтӧ правдаысь, эн синтӧммӧд асьтӧ ачыд, сійӧ лоӧ ен да йӧз водзын ыджыд грек!
Мем сьӧлӧм вылӧ воис, мый сійӧ Петр Васильевӧс шуӧ мортӧн, да менӧ волнуйтіс сылӧн ичӧтик, торжественнӧй гӧлӧсыс.
Сійӧ сёрнитіс сідзи, кыдз бур попъяс лыддьӧны «господи, владыко живота моего», да пыр копыртчыліс водзлань, улӧс вывсьыс вешйӧмӧн, аслас чужӧм водзын кинас ӧвтчигтыр.
— Эн вид менӧ, грекнад ме абу няйтджык тэысь...
— Пузис самӧварыд, чушйӧдлыны кутіс,
— лӧгпырысь шуыштіс пӧрысь начетчик, а мӧдыс водзӧ висьталіс сы кывъяс вылӧ сувтлытӧг:
— Сӧмын енмыс тӧдӧ, коді ёнджыка гудыртӧ свят духлысь источникъяссӧ, — гашкӧ, тайӧ — тіян грек; небӧгсаяс — бумажнӧй йӧз, а ме абу книжнӧй, абу бумажнӧй, ме — прӧстӧй, ловъя морт...
— Тӧда ме тэнсьыд прӧстӧйлунтӧ, кывлывлі вель унаысь!
— Тайӧ ті дзуганныд йӧзсӧ, ті чегъяланныд веськыда сійӧ мӧвпъяссӧ, ті, книжникъяс да фарисейяс...
Ме — мый шуа, висьтав?
— Ересь!
— шуис Петр Васильев, а морт новлӧдліс ас чужӧм водзтіыс кипыдӧссӧ, быттьӧ лыддис сы вылӧ гижӧмтор да пӧся висьталіс:
— Ті чайтанныд: йӧзӧс ӧти картаысь мӧдӧ вӧтлӧмӧн налы бурджыкӧс вӧчанныд?
А ме шуа — онӧй!
Ме шуа — мездысь, морт!
Мый вылӧ керкаыд, гӧтырыд да ставыс тэнад ен водзас?
Мездысь, мортӧй, ставсьыс, мый вӧсна йӧзыс нӧйтӧны да начкӧны мӧда-мӧдсӧ,
— зарни вӧсна, эзысь вӧсна да быдпӧлӧс эмбур вӧсна, сійӧ ӧд сім и пеж!
Абу мувывса лудъяс вылын лов спаситаніныд, а райскӧй долинаясын!
Торйӧдчӧй ставсьыс, шуа, ме, орӧдӧй став йитӧдъяссӧ, гезъяссӧ, бырӧдӧй тайӧ мирыслысь везъяссӧ,
— тайӧ антихристлӧн кыӧмтор...
Ме муна веськыд туйӧд, ме ог чукльӧдлы душанам, пемыд мирсӧ ог примит...
— А нянь, ва, паськӧм — босьтан?
Сійӧ ӧд, видзӧд, мирскӧй!
— ехиднӧя шуис старик.
Но и тайӧ кывъясыс эз инмыны Александрлы, сійӧ водзӧ висьталіс пыр ёнджыка сьӧлӧмсяньыс, и, кӧть гӧлӧсыс вӧлі ичӧт, кажитчис, мый сійӧ пӧлялӧ ыргӧн трубаӧ.
— Мый дона тэныд, мортӧй?
Сӧмын ӧти ен дона; сувт жӧ сы водзӧ, — быдторйысь сӧстӧм, орӧд мувыв кӧртӧдъястӧ аслад лолысь, и аддзас енмыс: тэ — ӧтнад, сійӧ — ӧтнас!
Сідз матыстчан енлань, тайӧ — сы дінӧ ӧти туй!
Вот мыйын спасениетӧ индӧма — мам-батьтӧ шыбыт, индӧма, ставсӧ шыбыт да весиг асьтӧ пӧрйӧдлысь синтӧ перйы!
Ен ради бырӧд ассьыд тушатӧ да видз ловтӧ, и тэнад лолыд ыпъявны кутас нэмыд...
— Нолтӧ тэнӧ дуксьӧм понъяс дінӧ,
— сувтігмозыс шуис Петр Васильев.
— Ме вӧлі чайта, мый тэ колян восяньыд вежӧраджык лоин, а тэ сыысь на омӧльджык...
Старик катласигтыр петіс терраса вылӧ; тайӧ повзьӧдіс Александрӧс, сійӧ шензьӧмӧн тэрмасигтыр юаліс:
— Мунан?
А...
кыдз нӧ?
Но мелі Лукиан лӧньӧдӧмӧн мигнитіс да шуис:
— Нинӧм...
Нинӧм...
Сэки Александр шыбытчис сы вылӧ:
— Вот и тэ, мувывса мырсьысь-пессьысь, сідзжӧ коялан ёгӧсь кывъяс, а мый тӧлкыс?
Но — куим паръя аллилуйя, но — сугубӧй...
Лукиан шпыньмуні сылы да сідзжӧ петіс терраса вылӧ, а мӧдыс, приказчик дінӧ шыасьӧмӧн, увереннӧя шуис:
— Оз вермыны найӧ терпитны менсьым душаӧс, оз вермыны!
Бырӧны, кыдзи би шӧрысь тшын...
Приказчик плеш пырыс видзӧдліс сы вылӧ да коса висьталіс:
— Ме тіянлысь делӧястӧ ог гӧгӧрво.
Морт быттьӧкӧ яналыштіс, лэдзыштіс шапкасӧ, бормочитіс:
— Кыдз нӧ позьӧ не гӧгӧрвоны?
Тайӧ сэтшӧм делӧяс...
найӧ требуйтӧны, медым гӧгӧрвоисны...
Юрсӧ лэдзӧмӧн, минут мында пукаліс чӧва; сэсся сійӧс чукӧстісны старикъяс, и куимнаныс найӧ прӧститчытӧг мунісны.
Тайӧ мортыс ыпнитіс ме водзын войся кӧстер моз, яра сотчыштіс да кусі, аслас олӧм отрицайтӧмӧн меным кутшӧмкӧ правда чувствуйтны заставитӧмӧн.
Рытнас, кор лои прӧст кад, ме сьӧлӧмсянь висьталі сы йылысь иконописнӧй старшӧй мастерлы, раминик да мелі Иван Ларионовичлы; сійӧ кывзіс менсьым да гӧгӧрвоӧдіс:
— Пышйӧм морт, тыдалӧ, тайӧ эмӧсь сэтшӧм сектаръяс — нинӧм оз признайтны.
— Кыдзи нӧ найӧ олӧны?
— Пышъялӧмӧн олӧны, пыр странствуйтӧны му вывті, сы вӧсна и сетӧма налы сэтшӧм нимсӧ — пышъялысь йӧз!
Му да сы вылысь ставыс — миянлы тӧдтӧм, шуӧны найӧ, а полиция найӧс лыддьӧ вреднӧйӧн, куталӧ...
Кӧть ме олі курыда, но ме эг гӧгӧрволы: кыдзи нӧ сійӧ позьӧ пышйыны ставсьыс?
Сійӧ кадын менӧ кытшалысь олӧмын уна вӧлі мем интереснӧйыс да донаыс, да регыд Александр Васильев кельдӧдіс менам паметьын.
Но кадысь кадӧ, сьӧкыд часъясӧ, сійӧ чужлі ме водзӧ: мунӧ луд вывті, руд туй кузя, вӧрлань, вешталӧ шапкасӧ еджыд, уджавтӧм ки дзӧран вӧрасӧн да боргӧ:
— Ме муна веськыд туйӧд, ме нинӧм ог примит!
Кӧртӧдъястӧ пӧ орӧд...
Сыкӧд орччӧн дум вылӧ усьлі батьӧ, кыдзи бабушка сійӧс аддзыліс вӧтӧн: киас сус пу беддя, а сы бӧрся котӧртӧ сера пон, тірӧдӧ кывнас...
ХІІІ
Иконописнӧй мастерскӧй вӧлі ыджыд джынвыйӧ каменнӧй керкаса кык жырйын; ӧти жырйыслӧн куим ӧшинь видзӧдӧны дворланьӧ да кык — садйӧ, мӧдыслӧн — ӧти ӧшинь садланьӧ, мӧд ӧшинь улича вылӧ.
Ӧшиньясыс посниӧсь, квадратнӧйӧсь, стеклӧясыс наын, важмӧмысла ӧшка-мӧшка рӧмаӧсь, мастерскӧйӧ омӧля лэдзӧны гӧлиник, кельыд югӧръяссӧ тӧвся лунъяслысь.
Кыкнан жырсӧ дзескыда тыртӧма пызанъясӧн, быд пызан сайын, копыртчӧмӧн, пукалӧ ӧбраз гижысь, мукӧд пызан саяс кыкӧн.
Йирксянь кӧвъяс йылын лэччӧны стеклӧ шаръяс; найӧс тыртӧма ваӧн, и найӧ чукӧртӧны лампалысь югыдсӧ да шыбытӧны сійӧс квадратнӧй ӧбраз пӧв вылӧ еджыд, кӧдзыд югӧрӧн.
Мастерскӧйын жар да дука, уджалӧ морт кызь кымын «богомаз» Палехысь, Холуйысь, Мстераысь; ставныс пукалӧны разьӧм юръюла ситеч дӧрӧмаӧсь, тикӧвӧй гачаӧсь, кӧмтӧмӧсь либӧ нямӧдаӧсь.
Мастеръяс юр весьтын паськӧдчӧма сотӧм махоркалӧн лӧзов тшын, сука ӧвтӧ олифа, лак, сісь кольк дукӧн.
Сир моз ньӧжйӧ визувтӧ нориник владимирскӧй сьыланкыв:
— Со кутшӧм тай яндысьтӧм ӧнія йӧз —
Став йӧз дырйи детинка нывкаӧс кутліс...
Сьылӧны и мукӧд сьыланкывъяс, сідзжӧ гажтӧмъясӧс, но тайӧс медся тшӧкыда.
Сылӧн нюжйӧдлан мотивыс оз мешайт мӧвпавны, оз мешайт новлӧдлыны сьӧдбӧж гӧнысь вӧчӧм кисточкаӧн ӧбраз серпас кузя, «доличнӧйлысь» складкаяссӧ краситігтыр, вежаяслӧн лысермунӧм чужӧмъяс вылӧ страдайтӧмлысь вӧсньыдик чукыръяс пуктӧмӧн.
Ӧшинь весьтын ичӧт мӧлӧтнас тотшкӧдчӧ чеканитчысь Гоголев — юысь старик, ыджыд лӧз нырӧн; дышиник сьыланкыв струяӧ дугдывтӧг сюйсьӧ мӧлӧтлӧн коса тотшкӧдӧм — быттьӧкӧ пучей йирӧ пу.
Ӧбраз гижӧм некодӧс оз увлекайт; кутшӧмкӧ лёк мудрец юклӧма уджсӧ уна пельӧ, кодъясын абу мичлуныс да оз вермыны чужтыны удж дінӧ радейтӧм, сы дінӧ интерес.
Кӧсӧй синма столяр Панфил, лёк да лӧгалысь, ваялӧ сыӧн стружитӧм да клеитӧм разнӧй размера кипарисовӧй да липовӧй пӧвъяс; чахоткаа зон Давидов найӧс краситӧ; сылӧн ёртыс Сорокин пукталӧ «левкас»;
Миляшин нуӧдалӧ карандашнас подлинникысь серпассӧ, старик Гоголев зарниалӧ да чеканитӧ зарни вывті сер, доличникъяс гижӧны пейзаж да паськӧмъяснысӧ ӧбразлысь, сэсся сійӧ чужӧмтӧг да киястӧг, сулалӧ стен бердын, виччысьӧ личникъяслысь помалӧм.
Вывті лӧсьыдтӧм видзӧдны иконостасъяслы да алтарь ӧдзӧсъяслы вӧчӧм гырысь ӧбразъясӧс, кор найӧ сулалӧны стен бердын чужӧмтӧг, киястӧг да кокъястӧг, — сӧмын ӧти ризі либӧ латы да дженьыдик дӧрӧмъяс архангелъяслӧн.
Тайӧ сераа гижӧм пӧвъяссьыс ӧвтӧ кулӧм дукӧн; сійӧ, мый эськӧ вермис ловзьӧдны найӧс, абу, но кажитчӧ, мый сійӧ вӧлӧма нин да чудеснӧя бырӧма, кольӧма сӧмын ассьыс сьӧкыд ризісӧ.
Кор «тушасӧ» гижӧма личникӧн, ӧбразсӧ сетӧны мастерлы, коді пукталӧ сер кузяыс чеканок «финифтьяс»; гижӧдъяссӧ гижӧ сідзжӧ торъя мастер, а лакуйтӧ ачыс мастерскӧйӧн веськӧдлысьыс, Иван Ларионыч, рам морт.
Чужӧмыс сылӧн руд, тошкыс сідзжӧ руд, вӧсньыдик шӧвк гӧнъясысь, рудов синъясыс кыдзкӧ торъя нин пыдынӧсь да жугыльӧсь.
Сійӧ бура нюмъялӧ, но сылы он нюмды, абу лӧсьыд кыдзкӧ,
сійӧ мунӧ Симеон Столпник ӧбраз вылӧ — сэтшӧм жӧ косньӧд, омӧль, да сылӧн вӧрзьывтӧм синъясыс сэтшӧм жӧ отвлечённӧя видзӧдӧны кытчӧкӧ ылӧ, йӧзъяс да стенаяс пыр.
Кымынкӧ лун мысти сы бӧрын, кыдз ме пыри мастерскӧйӧ, зібйыв спасъяс кузя мастер, донскӧй казак Капендюхин, мича да ён морт, локтіс кодъюрӧн да, пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн, юмов, бабалӧн кодь синъяссӧ читкыртӧмӧн, заводитіс чӧва нӧйтны ставнысӧ кӧрт кулакъяснас.
Ляпкыдик да статя, сійӧ шыбласис мастерскӧй кузя, быттьӧ кӧбрегын крысаяс пӧвстын кань; шӧйӧвошӧм йӧз сыысь дзебсисны пельӧсъясӧ да сэсянь мӧда-мӧдныслы горзісны:
— Нӧйт!
Личник Евгений Ситановлы удайтчис ӧвтыштны табуретӧн дурмӧм буянлы юрас.
Казак пуксис джоджӧ, сійӧс пыр жӧ пӧрӧдісны да кӧртавлісны кичышкӧдъясӧн, сійӧ кутіс найӧс йирны да нетшкыны зверь пиньяснас.
Сэки дурмымӧн скӧрмис Евгений, — чеччыштіс пызан вылӧ, да бок бердас гырддзаяссӧ топӧдӧмӧн лӧсьӧдчис чеччыштны казак вылӧ; джуджыд, сӧнӧд, сійӧ аслас чеччыштӧмӧн тшук эськӧ лязӧдіс Капендюхинлысь морӧсклеткасӧ, но сійӧ минутӧ сы дорӧ воис пальтоа да шапкаа Ларионыч, чуньнас грӧзитіс Ситановлы да шуис мастеръяслы гусьӧник да тӧлкӧн:
— Петкӧдӧй сійӧс посводзӧ, мед палялас...
Казакӧс кыскисны мастерскӧйысь, сувтӧдалісны пызанъяс, улӧсъяс да бара пуксисны уджавны, висьтавлісны ёрт вын йылысь дженьыдик замечаниеяс, тунъялісны, мый коркӧ сійӧс виасны жӧ косясигас.
— Вины сійӧс сьӧкыд,
— шуис Ситанов зэв спокойнӧя, кыдзи сёрнитӧны ззв тӧдса удж йылысь.
Ме видзӧді Ларионыч вылӧ, гӧгӧрвотӧг мӧвпалігтыр: мыйла тайӧ зумыд, скӧр йӧзыс сэтшӧм кокниа кывзысьӧны сылысь?
Сійӧ быдӧнлы петкӧдліс, кыдзи колӧ уджавны, весиг медбур мастеръяс окотапырысь кывзісны сылысь сӧветъяс;
Капендюхинӧс сійӧ велӧдіс ёнджыка да унджык кывйӧн мукӧдъясӧс дорысь.
— Тэ, Капендюхин, шусян — живописец; сійӧ лоӧ, тэд колӧ живӧя гижны, итальянскӧй модаӧн.
Маслӧӧн серпасасьм корӧ шоныд краскаяслысь ӧтувъялун, а тэ со лишнӧй белитін, и богородицаыдлӧн синъясыс лоины кӧдзыдӧсь, тӧвсяӧсь.
Бандзибъяссӧ гижӧма гӧрда, яблок кодя, а синъясыс — на дінӧ бокӧвӧйӧсь.
Дай абу лючкиа сувтӧдӧма — ӧтикыс видзӧдӧ ныргӧчас, мӧдыс кӧсичаланьыс вешйӧма, и артмӧма чужӧмыс абу вежалӧн кодь сӧстӧм, а мудер, мувывса кодь.
Он думайт тэ уджалігад, Капендюхин.
Казак, кывзігмозыс, вешкыртӧ чужӧмсӧ, сэсся, баба синъяснас яндысьтӧг нюмъялігмоз, лӧсьыд, но кодалӧмысла неуна сибдыштӧм гӧлӧсӧн, висьталӧ:
— Ок, Ив-ан Ларионыч, батьӧй,
— тайӧ абу менам удж.
Ме музыкантӧн чужи, а менӧ — манакӧ!
— Сьӧлӧмсянь зільӧмӧн быд удж позьӧ венны.
— Оз, мый сэтшӧм меыс?
Мем эськӧ колльысьысьӧ, да збой тройка, э...
И, голя гӧчсӧ чургӧдӧмӧн, сійӧ ӧтчаяннӧя нюжӧдӧ:
— Э, и-эх, до-оддяла ме збоя
Тройка карӧй вӧвъясӧс,
Ох, да и тӧвзьышта сэзь войӧд
Аддзӧдлыны — ой, дай кутыштлыны дроляӧс!
Иван Ларионович, покорнӧя нюмъялігтыр, лӧсьӧдӧ ӧчкисӧ рудов, жугыль ныр вывсьыс да ылыстчӧ, а дас гӧлӧс дружнӧя босьтӧны сьыланкыв, коді, вына потокӧ ӧтлаасьӧмӧн, да, мастерскӧйсӧ ставнас сынӧдӧ кыпӧдӧмӧн моз, ӧткодя качайтӧ сійӧс.
— Вӧвъяс асьныс тӧдӧны,
Кӧн олӧ сударушка...
Ученик Пашка Одинцов дугдіс кольквиж кисьталӧмысь, кыкнан киас босьтіс кольккыш да вӧсньыдик гӧлӧсӧн босьтсис сьывны.
Шыясӧн дурмӧмъяс, ставныс вунӧдчисны, ставныс лолалӧны ӧти морӧсӧн, олӧны ӧти чувствоӧн, синбӧжнаныс казак бӧрся кыйӧдӧмӧн.
Кор сійӧ сьыліс, мастерскӧй сійӧс признайтіс аслас владыкаӧн; быдӧн кыссисны сыланьӧ, видзӧдісны сійӧ кияслысь паськыда шенасьӧмсӧ — сійӧ паськӧдліс кияссӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис лэбны.
Ме уверен, мый сійӧ кӧ эськӧ, сьылӧмсӧ друг орӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Нӧйт, жуглы ставсӧ!
— ставныс, весиг медся солиднӧй мастеръяс, кымын кӧ минутӧн эськӧ мастерскӧйсӧ пасьйисны чаг торпыригӧдз.
Сьывліс сійӧ шоча, но сійӧ буйнӧй сьыланкывъяслӧн власьтыс пыр вӧлі ӧткодь венны позьтӧм да вына; мед кӧть кутшӧм сьӧкыд эськӧ эз вӧв йӧзлы, сійӧ кыпӧдліс да ӧзтыліс найӧс, ставныс зэлӧдчылісны, лолісны вынъяслӧн пӧся йитчӧмын вынйӧра органӧн.
Тайӧ сьыланкывъясыс менсьым кыпӧдісны сьылысь дінӧ, йӧз вылын сылӧн мича власьт дінӧ вежалан пӧсь чувство; мыйкӧ шуштӧма волнуйтысь киссис менам сьӧлӧмӧ, сійӧс висьмӧн паськӧдӧмӧн, окота вӧлі бӧрдны да горзыны сьылысь йӧзлы:
— Ме радейта тіянӧс!
Чахоткаа, вижов Давидов, ставнас пратьӧсь юрсиа, сідзжӧ паськӧдіс вомсӧ, тешкодя скодитіс чавканпи вылӧ, коді муртса на петӧма кольк пытшсьыс.
Гажа, буйнӧй сьыланкывъяс сьывлісны сӧмын сэки, кор сійӧс босьтліс казак, тшӧкыдджыка жӧ сьывлісны нор да нюжйӧдланъясӧс «бессовестный войтыр» йылысь, «Уж как под лесом — лесочком» да Александр І кувсьӧм йылысь: «Как поехал наш Лександра свою армию смотреть».
Мукӧддырйи, миян мастерскӧйса медбур личник Жихарев вӧзйӧм серти, заводитлісны сьывны вичко сьыланкывъяс, но сійӧ шоча удайтчыліс.
Жихарев пыр зілис воӧдчыны кутшӧмкӧ аслыссяма, сӧмын сылы ӧтнаслы гӧгӧрвоана стройностьӧ да ставныслы мешайтіс сьывны.
Тайӧ вӧлі ар нелямын вита морт, косіник, кушмӧм юра, чиганлӧн кодь сьӧд, читкыльӧсь юрсиа, ус кодь гырысь, сьӧд синкымъяса.
Ичӧтик ёсь сук тошыс ёна мичмӧдіс сылысь вӧсньыдик мугӧм, нероч чужӧмсӧ, но гӧрба ныр улас чурвидзисны чорыд усъяс, кодъяс лишнӧйӧсь нин сы синкымъяс дырйи.
Лӧзов синъясыс сылӧн вӧлі торъялӧны: шуйгаыс — тӧдчымӧнъя ыджыдджык веськыдсьыс.
— Пашка!
— горзіс сійӧ тенорӧн менам ёртлы, учениклы,
— нолтӧ босьтлы: «Хвалите!»
Войтыр, кывзӧй!
Водздӧраас кияссӧ чышкалігмоз Пашка босьтіс...
— Хва-алите...
— И-имя господне,
— отсаліс кымынкӧ гӧлӧс, а Жихарев тӧждысьӧмӧн горзіс:
— Евгений — улӧджык!
Лэдз гӧлӧстӧ дзик душа пытшкӧдзыд...
Ситанов шытӧг, быттьӧ бӧчкаӧ кучкалӧ, нюжӧдӧ:
— Р-раби господа...
— Абу сі-идз!
Тат колӧ сідз босьтны, медым муыс сыркмунліс да асьныс гурйыв воссисны ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс!
Жихарев ставнас нетшкысис гӧгӧрвотӧм кыпыдлунын, сылӧн дивӧ кодь синкымъясыс вешъясьӧны плеш вывтіыс вывлань — увлань, сылӧн гӧлӧсыс орӧ, да чуньясыс ворсӧны тыдавтӧм гусли вылын.
— Рабы господа — гӧгӧрвоан?
— ёна тӧдчӧдӧмӧн висьталӧ сійӧ.
— Тайӧ колӧ чувствуйтны кӧйдысӧдзыс, став кыш пырыс.
Р-рабы, хвалите господа!
Кыдз нӧ ті, ловъя йӧз, он гӧгӧрвоӧй?
— Тайӧ миян некор оз артмы, кыдз тіянлы тӧдса,
— вежливӧя висьталӧ Ситанов.
— Но, эновтам!
Жихарев жугыля босьтсьӧ уджавны.
Сійӧ медбур мастер, вермӧ гижны чужӧмъяс по-византийски, по-фряжски да «живописнӧя», итальянскӧй модаӧн.
Иконостас вылӧ заказъяс примитігӧн Ларионыч сӧветуйтчӧ сыкӧд,
— сійӧ бура тӧдӧ ӧбраз гижан подлинникъястӧ, став дона копияясыс чудотворнӧй ӧбразъяслӧн — Феодоровскаялӧн, Смоленскаялӧн, Казанскаялӧн да мукӧдлӧн — мунӧны сы ки пыр.
Но подлинникъяс пиын лукйысигӧн сійӧ гораа ропкӧ:
— Кӧрталісны миянӧс тайӧ подливникъясыд...
Колӧ веськыда шуны: кӧрталісны!
Мастерскӧйын аслас важнӧй положение вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ мукӧдъясысь омӧльджыка ышнясьӧ, меліа относитчӧ ученикъяс дінӧ — ме да Павел дінӧ; кӧсйӧ велӧдны миянӧс мастерствоӧ — тайӧн некод оз занимайтчы сыысь ӧтдор.
Сійӧс сьӧкыд гӧгӧрвоны; вообще — жугыль морт, сійӧ мукӧддырйи быдса вежонӧдз уджалас ланьтӧмӧн, быттьӧ немӧй; видзӧдӧ быдӧн вылӧ шензьӧмӧн да чуждӧя, быттьӧ медводдзаысь аддзӧ сылы тӧдса йӧзӧс.
И кӧть вывті радейтӧ сьылӧм, но сійӧ лунъясӧ оз сьыв да быттьӧкӧ весиг оз кыв сьылӧм шысӧ.
Ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ мӧда-мӧдыслы сы вылӧ мигайтігтыр.
Сійӧ гӧрбыльтчӧма пӧлӧн пуктӧм ӧбраз весьтӧ, а пӧвйыс сулалӧ сійӧ пидзӧсъяс вылын, шӧрыс мыджсьӧ пызан дорыш вылӧ, сылӧн вӧсньыдик кисточкаыс бура гижӧ пемыд, кидмӧм чужӧм, ачыс сійӧ сідзжӧ пемыд да кидмӧм.
Друг сійӧ висьталӧ, ярскӧба да ӧбӧдитчӧмӧн:
— Предтеча — мый сэтшӧмыс?
Теч, — важ ногӧн лоӧ — мунны.
Предтеча — предшественник, а — абу мыйкӧ мӧдтор...
Мастерскӧйын лоӧ лӧнь, ставӧн сералігтыр кӧсӧйтчӧны Жихаревлань, а чӧвлӧняс кылӧны тешкодь кывъяс:
— Сійӧс оз ков ыж ку пасьӧн гижны, а бордъясӧн...
— Тэ — кодкӧд сёрнитан?
— юалӧны сылысь.
Сійӧ чӧв олӧ, оз кыв юалӧмсӧ либӧ оз кӧсйы вочавидзны, сэсся — виччысян чӧвлӧняс бара усьӧны сылӧн кывъяс:
— Олӧмтӧ колӧ тӧдны, а коді сійӧс тӧдӧ — олӧмтӧ?
Мый нӧ ми тӧдам?
Олам бордтӧг...
Кӧні ловным!
Ловным кӧні?
Подлинникъяс...
да!
— эм.
А сьӧлӧмыс — абу...
Тайӧ гораа мӧвпалӧмыс кыпӧдӧ быдӧнлысь, Ситановлысь кындзи, смекайтчан нюмдӧмъяс — пӧшти пыр кодкӧ-нибудь эльтыштӧмӧн вашнитас:
— Субӧтаӧ — юсяс...
Кузиник, сӧнӧд Ситанов, кызь кык арӧса зон, гӧгрӧс чужӧма, ус ни синкымъяс абуӧсь, жугыля да серьёзнӧя видзӧдӧ пельӧсӧ.
Помнита, Феодоровская божья матерлысь копиясӧ помалӧм бӧрын, Жихарев пуктіс ӧбразсӧ пызан вылӧ да шуис гораа, волнуйтчан гӧлӧсӧн:
— Помалӧма лои, матушка!
Кутшӧм чаша, тэ,
— пыдӧстӧм чаша, кытчӧ кутас киссьыны ӧні мирса йӧзлӧн курыд синваыс...
И пельпом вылас шыбытіс кодлыськӧ пальтосӧ да муніс кабакӧ.
Томйӧз кутісны серавны, шутлявны; олӧмаджык йӧз вежалӧмӧн ышловзисны сы бӧрся, а Ситанов матыстчис удж бердас, сюся видзӧдліс сы вылӧ да висьталіс:
— Дерт, сійӧ юсяс, ӧд уджсӧ жаль сдайтны.
Тайӧ жалитӧмыс — абу быдӧнлы доступнӧй.
Жихаревлӧн юсьӧмъяс пыр заводитчылісны субӧтаясӧ.
Тайӧ, пӧжалуй, эз вӧв пырся висьӧм алкоголик-мастерӧвӧйлӧн; заводитчыліс тайӧ сідзи: асывнас сійӧ гижліс записка да сійӧн кытчӧкӧ мӧдӧдліс Павелӧс, а ӧбед водзвылын Ларионычлы висьталіс:
— Ме талун — пывсянӧ!
— Дыр-ӧ кежлӧ?
— Но, господи...
— Пӧжалуйста, эн дырджык кыдз воторникӧдз!
Жихарев сӧгласитчӧмӧн гогйӧдліс куш юрлынас, синкымъясыс сылӧн тіралісны.
Пывсянысь воӧм бӧрын, сійӧ пасьтасис франтӧн, ӧшӧдіс манишка, голя вылас косынка, атласнӧй жилетка кузяыс лэдзис кузь эзысь чеп да чӧва муніс; мем да Павеллы тшӧктіс:
— Рыт кежлас мастерскӧйсӧ бурджыка идралӧй; ыджыд пызансӧ мыськӧй, вуштӧй.
Ставнымлӧн лои праздничнӧй настроение, ставным тэрмасим помавны, весасим, котӧртім пывсянӧ, тэрыба ужнайтім; а ужын бӧрын воліс Жихарев, закуска кулёкъясӧн, сурӧн да винаӧн, а сы бӧрся — нывбаба, коді вӧлі ыджыд гӧгӧрбоксянь пӧшти безобразнӧя.
Тушанас сійӧ вӧлі вершӧк дас кыкӧн джуджыдджык кык аршинысь, миян став улӧсъяс и табуреткаяс сы водзын лоины чачӧяс кодьӧн, весиг кузь Ситанов — сы дінын пи кодь.
Сійӧ вывті статя, но сылӧн морӧсыс мылькйӧн кыптӧма щӧкаланьыс, вӧрасыс ньӧжмыд, укшаль.
Сылы ар нелямын саяс, но сылӧн гӧгрӧс, вӧртӧм, чужӧмыс, вӧвлӧн кодь гырысь синъяснас, том да шыльыд ичӧтик вомыс кажитчӧ серпасалӧмаӧн, донтӧм аканьлӧн кодь.
Нывбаба шпыньяліс, сійӧ быдӧнлы сюйыштліс паськыд, шоныд кипыдӧссӧ да шуаліс ковтӧм кывъяс:
— Видза оланныд.
Кӧдзыд талун.
Кутшӧм дука тіян.
Тайӧ краска дук.
Видза оланныд.
Сы вылӧ, ёна туӧм ю кодь спокойнӧй да вына морт вылӧ, видзӧдны лӧсьыд, но сы сёрниын — мыйкӧ вӧт кодь, ставныс найӧ оз ковны да мудзтӧны.
Кыв шуӧм водзвылас сійӧ пӧльтчыліс, пӧшти чимгӧрд бандзибъяссӧ ещӧ ёнджыка гӧгрӧстӧмӧн.
Томйӧз гигзигтыр шӧпкӧдӧ:
— Вот и машина!
— Кӧлӧкӧльня!
Паръяссӧ бантикӧс моз, а кияссӧ морӧс улас пуктӧмӧн, сійӧ пуксьӧ нянь-сов тыра пызан сайӧ, самӧвар бердӧ, да ӧчередьӧн видзӧдӧ быдӧн вылӧ вӧвлӧн кодь синъяса бур видзӧдласнас.
Ставныс сійӧс бурӧ пуктӧны, томйӧз весиг неуна полыштӧ сыысь, — зонка видзӧдӧ тайӧ ыджыд туша вылас горш синъясӧн, но кор сы синкӧд паныдасяс сылӧн топыда кутлысь синмыс, зонка яналӧмӧн лэдзӧ ассьыс синъяссӧ.
Жихарев сідзжӧ бурӧ пуктӧ ассьыс гӧстясӧ, сыкӧд сёрнитӧ «ті» вылӧ, шуӧ сійӧс кумушкаӧн, гӧститӧдігас улӧдз копрасьӧ.
— Да ті эн тӧждысьӧй,
— юмова нюжӧдас гӧстя,
— кутшӧм ті беспокойнӧйӧсь, збыльысь!
Ачыс сійӧ олӧ тэрмасьтӧг, сылӧн киясыс вӧрӧны сӧмын гырддзаяссяньыс чуньясӧдзыс, а гырддзаясыс топыда жмитчӧмаӧсь бокъяс бердас.
Сы дінсянь ӧвтӧ пӧсь нянь спирт дук.
Старик Гоголев, нимкодьысла мыкталӧмӧн, ошкӧ нывбабалысь мичлунсӧ — быттьӧ дяк акафист лыддьӧ, мӧдыс кывзӧ шаньпырысь нюмъялігтыр, а кор Гоголев сорсяс кывъясас — сійӧ висьталӧ ас йывсьыс:
— А ныв дырйиным ми ньӧти эг вӧлӧй мичаӧсь, тайӧ ставыс нывбаба олӧмысь содіс миянлы.
Комын ар кежлӧ ми лоим сэтшӧм тӧдчанаӧн, мый весиг дворяна интересуйтчылісны, ӧти уезднӧй предводитель пара вӧла коляска кӧсйысьлісны...
Юыштӧм да чукрӧсь Капендюхин сы вылӧ видзӧдӧ лӧгалан видзӧдласӧн да скӧрысь юалӧ:
— Сійӧ — мыйысь нӧ кӧсйысис?
— Миян радейтчӧмысь, дерт,
— висьталӧ гӧстя.
— Радейтчӧм,
— шӧйӧвошӧмӧн бормочитӧ Капендюхин,
— кутшӧм али радейтчӧм сэні.
— Ті, сэтшӧм мича молодец, зэв бура тӧданныд радейтӧм йывсьыс,
— прӧстӧя висьталӧ нывбаба.
Мастерскӧй дзӧрӧ серамла, а Ситанов Капендюхинлы ропкӧдӧ:
— Дура, абу кӧ омӧльджык!
Татшӧмтӧ позьӧ радейтны сӧмын ыджыд, сьӧкыд шогла, кыдз ставлы тӧдса...
Сійӧ кельдӧдӧ винаысь, кӧсичаясас жемчужинаясӧн чепӧсйӧма пӧсь, вежӧра синъясыс тӧждысьӧмӧн ӧзйӧны.
А старик Гоголев, мисьтӧм нырнас копрасиг, чуньяснас чышкӧ син дорсьыс синвасӧ да юалӧ:
— Кымын кага тэнад вӧвлі?
— Кага менам ӧти вӧлі...
Пызан весьтын ӧшалӧ лампа, пач пельӧс сайын — мӧд.
Найӧ омӧля югдӧдӧны, мастерскӧй пельӧсъясӧ ӧтлаасисны пемыд вуджӧръяс, кысянь видзӧдӧны помӧдз гижавтӧм, юртӧм фигураяс.
Шыльыд руд чутъясын, кияс да юръяс местаын, каститчӧ шуштӧмтор; пырся серти ёнджыка кажитчӧ, мый вежаяслӧн тушаясыс тӧдлытӧг вошӧмаӧсь краситӧм паськӧмъяс увсьыс, тайӧ пӧдвалысь.
Стеклӧ шаръяссӧ лэптӧмаӧсь дзик йирк бердас, ӧшалӧны сэн крукъяс йылын, тшын ёкмыль пӧвстын, да лӧза дзирдалӧны.
Жихарев тӧждысьӧмӧн ветлӧдлӧ пызан гӧгӧр, гӧститӧдӧ ставнысӧ, сылӧн куш юрлыыс копыртчылӧ то ӧти дінӧ, то мӧд дінӧ, вӧсньыд чуньясыс дугдывтӧг ворсӧны.
Сійӧ — омӧльтчӧма, хищнӧй нырыс сылӧн лои ёсьджык, кор сійӧ сулалӧ билы бокногӧн, сы бандзиб вылӧ водӧ нырыслӧн сьӧд вуджӧр.
— Юӧй, сёйӧй, другъяс,
— висьталӧ сійӧ юрган тенорӧн.
А нывбаба кӧзяйственнӧя нюркйӧдлӧ:
— Мый ті, кумӧй, тӧждысянныд?
Быдӧнлӧн аслас ки, аслас аппетит:
сыысь унджык, мыйта колӧ — некод оз вермы сёйны!
— Шойччы, войтыр!
— кыпыда горзӧ Жихарев.
— Менам другъяс, ставным ми ен рабъяс, вай сьыламӧй «Хвалите имя»...
Сьылӧм оз ладмы, ставныс нин лигышмунӧмаӧсь, сёйӧмысь да винаысь коддзӧмӧн.
Капендюхин киын — кык рада гудӧк, том Виктор Салаутин, ракапи кодь сьӧд да серьёзнӧй, босьтіс бубен, зэлыд кучик кузяыс новлӧдлӧ чуньнас, кучикыс пыдысянь брунгӧ, ышмӧмӧн сяргӧны бракольчияс.
— Р-рускӧй!
— командуйтӧ Жихарев.
— Кума, пӧжалуйста!
— Ой,
— сувтігмоз ышлолалӧ нывбаба,
— кутшӧма ті тӧждысянныд.
Петӧ прӧст местаӧ да сы вылын сулалӧ часовня моз зумыда.
Сы вылын паськыд коричневӧй юбка, виж батист ковта да юр вылас алӧй чышъян.
Ышмӧмӧн нязгӧ гудӧк, тронякылӧны сылӧн кӧлӧкӧльчикъясыс, сяргӧны бракольчияс; бубен кучик сетӧ пыдысянь ружтан, сьӧкыд шы; тайӧс кывны абу лӧсьыд; быттьӧкӧ мортыс йӧймӧма да, оксӧмӧн, ырзӧмӧн, плешнас клёнӧдӧ стенӧ.
Жихарев йӧктыны оз куж, сійӧ прӧстӧ кокъяснас изӧ, югъявмӧн весалӧм сапӧг каблукнас зымӧдігтыр, кӧза моз чеччалӧ, лӧсьыд музыка шыас оз веськав.
Кокъясыс сылӧн — быттьӧ йӧзлӧн, тушаыс мисьтӧма нюглясьӧ, сійӧ пессьӧ, кыдзи черань везйын зі либӧ тывйын чери,
— тайӧ абу гажа.
Но ставныс, весиг кодъюраяс, сы вежнясьӧм вылӧ видзӧдӧны сюся, ставныс чӧва видзӧдӧны чужӧм да кияс вылӧ.
Чужӧмыс Жихаревлӧн шензьӧдмӧн ворсӧдчӧ, лолывлӧ кор мелі да яналӧм, кор друг гордӧй да — сурова букышасьӧ; со сійӧ мыйкӧ вылӧ чуймис, акнитіс, здук кежлӧ куньліс синъяссӧ, а найӧс восьтӧм бӧрын, лои жугыль.
Кулакъяссӧ чабыртӧмӧн сійӧ кыссьӧ нывбабалань да друг, кокнас зымкнитӧмӧн, уськӧдчӧ пидзӧс вылас сы водзӧ, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, синкымъяссӧ лэптӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс шпыньялігтыр.
Нывбаба бурысь нюмъялігтыр видзӧдӧ сы вылӧ вывсянь увлань да спокойнӧя ӧлӧдӧ:
— Мудзанныд ті, кум!
Сійӧ кӧсйылӧ меліа куньны синъяссӧ, но тайӧ куимура монета ыджда синъясыс оз куньсьыны, и сылӧн чужӧмыс чукырӧссьӧ да лоӧ мисьтӧм.
Нывбаба сідзжӧ оз куж йӧктыны, сӧмын ньӧжйӧник катлӧдлӧ ассьыс ыджыд тушасӧ да зыктӧг новлӧдлӧ сійӧс местаысь местаӧ.
Шуйга киас сылӧн чышъян, сійӧ дышиника шенасьӧ чышъяннас; веськыд кисӧ мыджӧма бокас — тадзсӧ сійӧ скодитӧ зэв ыджыд кувшин вылӧ.
А Жихарев ветлӧдлӧ тайӧ из баба гӧгӧрыс, сылы воча вежлалӧ чужӧмсӧ,
— кажитчӧ, мый йӧктӧ оз ӧтнас, а дас морт, ставныс разнӧйӧсь: ӧти — рам, кывзысьысь; мӧд — скӧр, повзьӧдчысь, коймӧд ачыс мыйыськӧ полӧ да, ньӧжйӧник ойзігтыр, кӧсйӧ тӧдлытӧг мунны ыджыд, мисьтӧм нывбаба дінысь.
Со воис нӧшта ӧтик, — жергӧдіс пиньяссӧ да ранитчӧм пон моз лёкысь куснясьӧ.
Тайӧ гажтӧм, кужтӧм йӧктӧмыс менӧ сьӧкыда нормӧдӧ, чужтӧ омӧлик казьтылӧмъяс салдатъяс йылысь, прачкаяс да кухаркаяс йылысь, пон свадьбаяс йылысь.
Паметям Сидоровлӧн раминик кывъясыс:
— Тайӧ уджын ставыс ылӧдчӧны, тайӧ сэтшӧм нин уджыс — быдӧнлы яндзим, некод некодӧс оз радейт, а прӧстӧ балуйтӧм...
Ме ог кӧсйы эскыны, мый «ставныс ылӧдчӧны тайӧ уджын»,
— кыдз нӧ сэки Королева Марго?
И Жихарев, дерт, оз ылӧдлы.
Ме тӧда, мый Ситанов радейтіс «шляйтчысь» нылӧс, а нылыс заразитіс мӧдсӧ туйтӧм висьӧмӧн, но сійӧ нылӧс сыысь оз нӧйт, кыдзи сӧветуйтӧны сылы ёртъясыс, а медаліс сылы жыр, лечитӧ нывсӧ да сы йылысь пыр сёрнитӧ кыдзкӧ торъя меліа, яндысьӧмӧн.
Ыджыд нывбаба пыр на катласьӧ, кулӧм моз шпыньяліг, чышъяннас шенасьӧмӧн;
Жихарев лёкысь чеччалӧ сы гӧгӧр, ме видзӧда дай мӧвпала: збыль ӧмӧй енмӧс ылӧдлысь Ева вӧлі мунӧ этійӧ вӧлыс вылӧ?
Ме заводита нин мустӧмтны сійӧс.
Чужӧмтӧм ӧбразъяс видзӧдчӧны пемыд стенъяссянь, ӧшинь стеклӧяс бердӧ топӧдчис пемыд вой.
Дука мастерскӧйын лампаяс ломзьӧны пемыда; кывзысьыштан, и — сьӧкыд кок шыяс пӧвсӧд, йӧз зык пытшкысь кылӧ ыргӧн мыссяндозйысь помӧй тыра ушатӧ ва капляяслӧн тэрыба тёпкӧм.
Кутшӧма тайӧ ставыс оз мун сійӧ олӧм вылӧ, код йылысь ме лыддьывлі небӧгъясысь!
Шогӧдмӧн оз мун.
Со, медбӧрын, ставныслы лои гажтӧм.
Капендюхин гудӧксӧ сюйыштӧ Салаутин киӧ да горзӧ:
— Ворс!
Тэрыба!
Сійӧ йӧктӧ Ванька Цыган моз — быттьӧ сынӧдӧдыс лэбалӧ; сэсся лӧсьыда да пелька йӧктӧ Павел Одинцов, Сорокин; чахоткаа Давидов сідзжӧ джодж кузя новлӧдлӧ кокъяссӧ да кызӧ бус да тшын вӧсна, виналӧн да коптитӧм калбаслӧн, коді пыр паркйӧ дубитӧм кучикӧн, чорыд дук вӧсна.
Йӧктӧны, сьылӧны, горзӧны, но быдӧн помнитӧ, мый сійӧ гажӧдчӧ, и ставныс быттьӧкӧ экзамен сдайтӧны мӧда-мӧдыслы,
— экзамен пельклун да мудзтӧмлун вылӧ.
Коддзӧм Ситанов юалӧ то ӧтилысь, то мӧдлысь:
— Позьӧ ӧмӧй радейтны этатшӧм нывбабаӧс, а?
Кажитчӧ, мый сійӧ ӧні жӧ бӧрддзас.
Ларионыч ёсь пельпом лыяссӧ лэптыштіс да вочавидзис сылы:
— Нывбабанас тай нывбаба-а,
мый сэсся тэд колӧ?
Найӧ, кодъяс йылысь сёрнитӧны, тӧдлытӧг вошины.
Жихарев воас мастерскӧйӧ лун кык-куим мысти, ветлас пывсянӧ да вежон кык пондас уджавны аслас пельӧсын чӧва, важнӧй, ставыслы бокӧвӧй.
— Мунісны?
— жугыль, лӧзов-руд синъяснас мастерскӧйсӧ видзӧдалігтыр, ассьыс ачыс юалӧ Ситанов.
Чужӧмыс сылӧн мисьтӧм, кутшӧмкӧ пӧрысьмӧм, но синъясыс — сӧдзӧсь да бурӧсь.
Ситанов мекӧд дружитӧ,
— тайӧн ме обязан аслам кыз тетрадьлы, кытчӧ гижалӧма кывбуръяс.
Сійӧ енлы оз эскы, но вывті сьӧкыд гӧгӧрвоны — коді мастерскӧйын, Ларионычысь ӧтдор, радейтӧ енмӧс да эскӧ сылы: ставныс сы йылысь сёрнитӧны кокньыдика мӧвпалӧмӧн, сералӧмӧн, сидз жӧ, кыдзи радейтӧны сёрнитны кӧзяйка йылысь.
Но ӧбедайтны и ужнайтны пуксигӧн ставныс пернапасасьӧны, узьны водігӧн — юрбитӧны, праздникъясӧ ветлӧны вичкоӧ.
Ситанов нинӧм тайӧс оз вӧч, да сійӧс лыддьӧны безбожникӧн.
— Енмыд абу,
— висьталӧ сійӧ.
— Кытысь нӧ эськӧ ставыс?
— Ог тӧд...
Кор ме сылысь юалі: кыдз нӧ сійӧ — ен абу?
— сійӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— Тӧдан-ӧ: енмыд — Высота!
И лэптіс кузь кисӧ аслас юр весьтӧ, а сэсся сійӧс лэдзис джоджсянь аршин вылнаӧдз да шуис:
— Морт — Низость!
Вернӧ?
А шуӧма: «морт лӧсьӧдӧма ен серти да сы кодя», кыдз тэ тӧдан!
А мыйлы ӧткодь Гоголев?
Тайӧ менӧ путкыльтӧ: няйт да юысь старик Гоголев, аслас арлыд вылӧ видзӧдтӧг, грешитӧ Онан грекӧн; мем дум вылӧ усины вяткаса салдат, Ермохин, бабушкалӧн чойыс,
— мый наын ен сямаыс?
— Йӧзыд — порсьяс, кыдз тайӧ тӧдса,
— висьталӧ Ситанов да пыр жӧ заводитӧ бурӧдны менӧ:
— Нинӧм, — Максимыч, эмӧсь и буръяс, эмӧсь!
Сыкӧд вӧлі кокни, личыд.
Кор сійӧ оз тӧд мыйкӧ-нибудь, сэк веськыда висьталӧ:
— Ог тӧд, та йылысь эг мӧвпыштлыв!
Тайӧ — сідзжӧ вӧвлывтӧмтор: сыкӧд паныдасьтӧдз ме аддзывлі сӧмын йӧзӧс, кодъяс быдтор тӧдісны, быдтор йылысь сёрнитісны.
Мем вӧлі тешкодь аддзыны сійӧ тетрадьысь, орччӧн бур кывбуръяскӧд, кодъяс вӧрзьӧдӧны вӧлі сьӧлӧмтӧ, уна-уна няйт кывбуръяс, кодъяс чужтісны сӧмын яндзим.
Кор ме сылы висьталі Пушкин йылысь, сійӧ индіс аслас тетрадьӧ гижӧм «Гаврилиада» вылӧ...
— Пушкиныд нӧ мый?
Прӧстӧ — шутитысь, а вот Бенедиктов, тайӧс, Максимыч, сулалӧ казьтывны!
И синъяссӧ куньӧмӧн ньӧжйӧник лыддис:
— Со видзӧд: мича нывбабалӧн
Веж петкӧдлана морӧс рӧч...
И мыйлакӧ медся нин торйӧдліс куим строка, найӧс ыджыд кыпыдлунӧн лыддьӧмӧн:
Но весиг кутш кодь лэчыд синмӧн
Жар биа тайӧ иганінӧд
Не пырны сійӧ сьӧлӧмӧдз...
— Гӧгӧрвоан?
Мем вывті яндзим вӧлі висьтасьны, мый — ог гӧгӧрво ме, мыйлы сійӧ нимкодясьӧ.
ХІV
Мастерскӧйын менам обязанность эз вӧв сложнӧй: асывнас, кор ещӧ ставныс на узьӧны, мем колӧ вӧлі дасьтыны мастеръяслы самӧвар, а кор найӧ кухняын юисны чай, ми Павелкӧд идралім мастерскӧй, краска вӧчӧм вылӧ торйӧдлім кольк пытшкысь еджыдсьыс вижсӧ, сэсся ме мунлі лавкаӧ.
Рытнас менӧ тшӧктылісны вуштыны краскаяс да «видзӧдчыны» мастерствоӧ.
Первойсӧ ме «видзӧдчи» ыджыд интересӧн, но регыд гӧгӧрвои, мый пӧшти ставныс, кодъяс занятӧсь тайӧ торпыригъяс вылӧ юклӧм мастерствонас, оз радейтны сійӧс да страдайтӧны мучитан гажтӧмлунӧн.
Рытъяс менам вӧліны прӧстӧсь, ме висьталі йӧзлы паракод вылын олӧм йылысь, висьталі унапӧлӧс историяяс небӧгъясысь да, аслам тӧдлытӧг, мастерскӧйын босьті кутшӧмкӧ торъя места — висьталысьлысь да лыддьысьлысь.
Ме регыд гӧгӧрвои, мый став тайӧ йӧзыс аддзылӧмаӧсь да тӧдӧны меысь этшаджык; пӧшти на пиысь быдӧнӧс томдырсяньыс вӧлі пуксьӧдӧма мастерствоса дзескыд позйӧ да сійӧ кадсяньыс пукалӧ сэні.
Став мастерскӧйысь сӧмын Жихарев вӧвлӧма Мӧскуаын, код йылысь сійӧ сёрнитліс внушитӧмӧн да букыша:
— Мӧскуаыд синвалы оз эскы, сэні видзӧд кыкнан синнад!
Мукӧдыс вӧвлӧмаӧсь сӧмын Шуяын, Владимирын; кор сёрнитісны Казань йылысь, менсьым юасисны:
— А рочьясыс сэн уна?
И вичкояс эмӧсь?
Перым налы вӧлі Сибырын; найӧ эз эскыны, мый Сибыр — Урал сайын.
— Уралса судакъястӧ да осетръястӧ нӧ сэтысь вайӧны, Каспий саридзысь?
Сідзкӧ — Уралыд саридз вылын!
Мукӧддырйи ме чайтлі, мый найӧ сералӧны ме вылын, кайтӧмӧн, мый Англия — саридз-океан сайын, а Бонапарт рӧднас калужскӧй дворяна пиысь.
Кор ме висьтавлі налы сы йылысь, мый ачым аддзывлі, найӧ омӧля эскисны меным, но ставныс радейтісны страшнӧй висьтъяс, дзугсьӧм историяяс; весиг олӧма йӧз явӧ бурджыкӧн лыддьылісны лӧсьӧдӧмторсӧ правдаысь, ме бура аддзылі, мый кымын эскыны позьтӧмӧсь вӧвлӧмторъясыс, сымын унджык висьтас фантазия, сымын бурджыка менсьым кывзӧны йӧз.
Вообще, збыльторйыс эз кыскы найӧс, и ставныс мечтайтӧмӧн видзӧдчисны водзӧ, ӧніяыслысь гӧльлунсӧ да урӧсъяссӧ аддзыны кӧсйытӧг.
Тайӧ менӧ нӧшта нин ёнджыка шензьӧдіс, мый ме вель ёна нин чувствуйті небӧг да олӧм костысь противоречиеяссӧ; со ме водзын ловъя йӧз, и небӧгъясын абуӧсь сэтшӧмъясыс: абу Смурый, кочегар Яков, пышъялысь Александр Васильев, Жихарев, прачка Наталья...
Давидов сундукын вӧлӧмаӧсь нямрассьӧм висьтъяс Голицинскийлӧн, «Иван Выжигин» Булгаринлӧн, ичӧтик том барон Брамбеуслӧн; ме тайӧс ставсӧ лыдди гораа, ставныслы кажитчис, а Ларионыч шуис:
— Лыддьысьӧмыд чышкӧ ёгсӧ да зыксӧ — сійӧ бур!
Ме куті сьӧлӧмсянь корсьны небӧгъяс, аддзылі найӧс да лыдди пӧшти быд рыт.
Тайӧ вӧліны бур рытъяс; мастерскӧйын войын кодь чӧв, пызанъяс весьтын ӧшалӧны стеклӧ шаръяс — еджыд, кӧдзыд кодзувъяс, налӧн югӧръясыс югдӧдӧны пызан дорӧ копыртчӧм пашкыра да кушмӧм юръяссӧ; ме аддза спокойнӧй, думайтсьӧм чужӧмъяс, мукӧддырйи кылас небӧг авторӧс либӧ геройӧс ошкан гӧлӧс.
Йӧз ас вылас скодиттӧм сюсь да рам; ме вывті радейта найӧс тайӧ часъясас, и найӧ сідзжӧ ме вылӧ видзӧдӧны бура; ме ачымӧс чувствуйті местаысь.
— Небӧгъясӧн миян лои кыдз тулысын, кор пытшкӧс рамаяс босьталӧны да первойысь дзирйыв восьтӧны ӧшиньяс,
— шуис ӧтчыд Ситанов.
Сьӧкыд вӧлі корсьны небӧгъяс, библиотекаӧ гижсьыны эг гӧгӧрвоӧй, но ме кыдзкӧ век жӧ мудеритчывлі да корсьлі небӧгъяс, найӧс, милӧстинаӧс моз, быдлаысь корсьлі.
Ӧтчыд пӧжарнӧй брандмейстер мем сетіс Лермонтовлысь том, и вот ме чувствуйті поэзиялысь вын, йӧз вылӧ сылысь ыджыд влияниесӧ.
Помнита, «Демон» первойя строкаяссянь нин Ситанов видзӧдліс небӧгӧ, сэсся — менам чужӧмӧ, пуктіс кистьсӧ пызан вылӧ да, кузь кияссӧ пидзӧсас сюйыштӧм бӧрын шпыньялігтыр, кутіс катласьны.
Сы улын улӧсыс дзуртыштіс.
— Ланьтлӧй, вокъяс,
— шуис Ларионыч да, сідзжӧ уджсӧ эновтӧмӧн, матыстчис Ситанов пызан дорӧ, код сайын ме лыдди.
Поэма менӧ волнуйтіс мучитӧмӧн да лӧсьыда, менам оръясис гӧлӧсӧй, ме омӧля аддзи кывбуръяслысь строкаяссӧ, синъяс дорӧ доршасис синва.
Но нӧшта ёнджыка волнуйтіс мастерскӧйын гусьӧник, видзчысьӧм пырысь вӧрӧмсӧ, ставнас мастерскӧй сьӧкыда бергаліс, да магнит моз йӧзӧс кыскис ме дінӧ.
Кор ме помалі первой юкӧнсӧ, пӧшти ставныс сулалісны пызан гӧгӧрын, мӧда-мӧд бердас топыда слӧнитчӧмӧн, кутчысьӧмӧн, букышасигтыр да нюмъялігтыр.
— Лыддьы, лыддьы,
— шуис Жихарев, менсьым юрӧс небӧг весьтӧ копыртӧмӧн.
Ме помалі лыддьыны, сійӧ босьтіс небӧгӧс, видзӧдліс сійӧ титул вылӧ да, аслас кыня улӧ сюйӧм бӧрын, висьталіс:
— Тайӧс нӧшта ӧти пӧв колӧ лыддьыны!
Аски бара лыддян.
Небӧгсӧ ме дзеба.
Вешйис, томлаліс Лермонтовӧс аслас пызан ящикӧ да босьтчис уджӧ.
Мастерскӧйын вӧлі лӧнь, йӧз виччысьӧмӧн разӧдчисны асланыс пызанъяс дорӧ;
Ситанов матыстчис ӧшинь дорӧ, ляскысис плешнас стеклӧ бердӧ да кынмис, а Жихарев бара пуктіс кисточкасӧ да стрӧг гӧлӧсӧн шуис:
— Вот тайӧ — житие, раб божий...
да!
Лэптыштіс пельпомъяссӧ, дзебис юрсӧ да водзӧ висьталіс:
— Демонтӧ ме верма весиг гижны: тушаыс сьӧд да гӧна, бордъясыс биа гӧрдӧсь — сурик кодьӧсь, а чужӧмыс киясыс, кокъясыс — лӧзов еджыдӧсь, ылӧсас, быттьӧ тӧлыся войын лым.
Сійӧ дзик ужынӧдз тӧждысьӧмӧн да сылы лӧсявтӧг дзирнясис табуретка вылын, ворсіс чуньяснас да гӧгӧрвотӧма сёрнитіс демон йылысь, нывбабаяс да Ева йылысь, рай йылысь да сы йылысь, кыдзи грешитлісны вежаяс.
— Тайӧ ставыс збыль!
— вынсьӧдіс сійӧ.
— Святӧйяс кӧ грешитӧны грека нывбабаяскӧд, то, дерт, демонлы бур нин грешитны сӧстӧм душакӧд...
Сійӧс кывзісны чӧва; буракӧ, ставныслы, кыдзи и мем, эз вӧв окота сёрнитны.
Уджалісны дышпырысь, часі вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, а кор кучкаліс ӧкмыс час, — уджнысӧ шыбытісны дружнӧя.
Ситанов да Жихарев петісны дворӧ, ме вӧтчи на бӧрся.
Сэні, кодзувъяс вылӧ видзӧдігтыр, Ситанов шуис:
— Нэм чӧж кочуйтысь караванъяс
Эновтӧм кодзув котыр кост.
тайӧс он выдумайт!
— Ме некутшӧм кыв ог помнит,
— кӧдзыд вылын тірзигтыр шуис Жихарев.
— Нинӧм ог помнит, а сійӧс аддза!
Шензьӧдӧ тайӧ — морт заставитӧма чӧртӧс жалитны?
Ӧд жаль сійӧ, а?
— Жаль,
— сӧгласитчис Ситанов.
— Вот мый сідзкӧ — мортыд!
— вунӧдны позьтӧма, горӧдіс Жихарев.
Посводзын сійӧ менӧ ӧлӧдіс:
— Тэ, Максимыч, лавкаад некодлы эн висьтав тайӧ небӧг йывсьыс, сійӧ, дерт, гуся небӧг!
Ме нимкодяси: со кутшӧм небӧгъяс йылысь менсьым юалӧма попыд висьтасигам!
Ужнайтім дыша, век овлан зыктӧг да сёрнитӧг, быттьӧкӧ ставныскӧд лоӧма мыйкӧ важнӧй, мый йылысь колӧ чорыда мӧвпавны.
А ужын бӧрын, кор ставныс водалісны узьны, Жихарев, небӧгсӧ перйӧм бӧрын, мем шуис:
— Нолтӧ, ещӧ ӧтчыд лыддьы тайӧс!
Ньӧжйӧджык, эн тэрмась...
Кымынкӧ морт гусьӧник чеччисны вольпасьяс вывсьыныс, матыстчисны пызан дорӧ да пуксялісны сы гӧгӧр улыс дӧрӧм-гач кежсьыныс, кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн.
И бара, кор менам лыддьыссис, Жихарев шуис, пызанӧ чуньнас тотшкӧдігтыр:
— Тайӧ — олӧм!
Ок, демон, демон...
вот кыдз, вокӧ, а?
Ситанов катовтчыліс менам пельпом вомӧн, лыддис мыйкӧ да серӧктіс висьталӧмӧн:
— Гижа аслым тетрадьӧ...
Жихарев чеччис да небӧгсӧ нуис аслас пызан дорӧ, но сувтіс да друг пондіс висьтавны норпырысь, дрӧгъялан гӧлӧсӧн:
— Олам синтӧм кутюпиян моз, но коді кытчӧ — ог тӧдӧй, енлы ни демонлы ог колӧй!
Кутшӧм нӧ ми енлӧн рабъяс?
Иов — раб, а енмыд ачыс сёрнитлӧма сыкӧд!
Моисейкӧд сідзжӧ!
Моисейлы сійӧ весиг ним сетӧма: Мойсей, сідзкӧ ен морт.
А ми — кодъяслӧн?..
Игналіс небӧгсӧ да кутіс пасьтасьны, Ситановлысь юаліс:
— Мунан трактирӧ?
— Ме аслам дінӧ муна,
— гусьӧник вочавидзис сійӧ.
Кор найӧ мунісны, ме воді ӧдзӧс дорӧ джоджас, Павел Одинцовкӧд орччӧн.
Сійӧ дыр пессис, нускис да друг гусьӧник бӧрддзис.
— Мый нӧ тэ?
— Ставныс мем кувмӧн жальӧсь,
— шуис сійӧ,
— ме ӧд нёльӧд во нин накӧд ола, ставнысӧ тӧда...
Мем жальӧсь жӧ вӧліны тайӧ йӧзыс; ми дыр эг унмовсьӧй, вашкӧдчӧмӧн сёрнитім на йылысь, быдӧнысь аддзим мелі, бур чертаяс да ставныслысь мыйкӧ, мый нӧшта ёнджыка джудждӧдіс миянлысь челядь сяма жалитӧмнымӧс.
Ме зэв лӧсялі Павел Одинцовкӧд; бӧрынас сыысь артмис бур мастер, но сійӧ недыр кежлӧ тырмис, комын ар гӧгӧрсянь сійӧ заводитіс вывті ёна юны, сэсся ме аддзылі сійӧс Мӧскуаын Хитровӧй рынок вылысь босякӧн да неважӧн кывлі, мый сійӧ кулӧма тиф висьӧмӧн.
Шуштӧм казьтывны, мыйдта бур йӧз тӧлктӧг пӧгибнитіс менам олігӧн!
Став йӧзыс омӧльтчӧны да кулӧны, сійӧ естественнӧ; но некӧні найӧ оз омӧльтчыны сэтшӧм повзьымӧн ӧдйӧ сэтшӧм тӧлктӧг, кыдзи миянын, Русьын...
Сэки сійӧ вӧлі гӧгрӧс юра детинка, меысь ар кыкӧн ыджыдджык; збой, авъя да сӧстӧм, сійӧ вӧлі киподтуя: бура серпасавліс лэбачьясӧс, каньясӧс да понъясӧс да шензьӧдмӧн лӧсьыда вӧчаліс карикатураяс мастеръяс вылӧ, найӧс пыр гӧнаӧн петкӧдлӧмӧн: Ситановӧс — ӧти кок йылас жугыль истанӧн, Жихаревӧс — орӧм сорса, гӧнтӧм юра петукӧн, висьысь Давидовӧс — шог пиголицаӧн.
Но ставсьыс бурджыка сылӧн артмыліс пӧрысь чеканщик Гоголев, ыджыд пельяса нярбордъя шыр кодь, ироническӧй нырӧн да квайт гыжъя дзоляник кокъясӧн.
Гӧгрӧс пемыд чужӧм вывсяньыс видзӧдісны еджыд син кытшъяс, синаканьясыс вӧліны чечевица тусь кодьӧсь да сулалісны син пӧперегыс,
— тайӧ чужӧмыслы сетіс ловъя да вывті мисьтӧм выражение.
Мастеръяс эз дӧзмывлыны, кор Павел петкӧдліс карикатураяс, но Гоголевлӧн карикатураыс ставныслысь кыпӧдліс мисьтӧм впечатление, да художниклы стрӧга сӧветуйтісны:
— Тэ лучше косяв жӧ, а то старик кӧ аддзас, ойкӧдас тэнӧ!
Няйт да сісь, век кодъюра, старик вӧлі дӧзмымӧн леститчысь, куслытӧм лёк да суклясис став мастерскӧй вылӧ приказчиклы, кодӧс кӧзяйка лӧсьӧдчис гӧтравны аслас племянница вылӧ да коді та вӧсна асьсӧ лыддис нин кӧзяинӧн став керкаас да йӧз вылын.
Мастерскӧй лӧгаліс сы вылӧ, но поліс, сы вӧсна поліс и Гоголевысь.
Павел лёкысь да быдногыс ку пытшсьыс петкӧдіс чеканщикӧс, быттьӧ сувтӧдіс аслыс мог Гоголевлы не сетны ни ӧти минут спокой.
Ме сідзжӧ таын мый верми отсалі сылы, мастерскӧй гажӧдчис миян пӧшти пыр немжалиттӧм грубӧй ворсӧмъясӧн, но миянӧс ӧлӧдіс:
— Сюрас тіянлы, зонъяс!
Ойкӧдас тіянӧс Кузька-жукыд!
Кузька-жук — сійӧ приказчиклӧн прозвище, кодӧс сылы сетіс мастерскӧй.
Ӧлӧдӧмъяс эз повзьӧдлыны миянӧс, ми краситлім узьысь чеканщиклысь чужӧмсӧ; ӧтчыд, кор сійӧ узис кодъюрӧн, зарниалім сылысь нырсӧ, сійӧ сутки куим эз вермы мыськыны зарнисӧ сарӧг ныр вывсьыс.
Но быд пӧрйӧ, кор миянлы удайтчыліс скӧрмӧдны старикӧс, ме казьтывлі паракод, ичӧтик вяткаса салдатӧс, и менам гудыртчывліс сьӧлӧмӧй.
Сійӧ арлыд вылӧ видзӧдтӧг, Гоголев вӧлі век жӧ сэтшӧм ён, мый тшӧкыда нӧйтлывліс миянӧс, немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн; нӧйтас, а сэсся норасяс кӧзяйкалы.
Кӧзяйка — быд лун жӧ код да сы вӧсна век шань, весел — зілис повзьӧдны миянӧс, польтчӧм кияснас тотшӧдіс пызанӧ да горзіс:
— Бара нин ті вильшасянныд, бесъяс?
Сійӧ — пӧрысь, сійӧс пӧчитайтны колӧ!
Коді нӧ тайӧ сылы румкаас вина пыдди — фотогенсӧ кисьтіс?
— Тайӧ ми...
Кӧзяйка шензис:
— Ой, батюшки, да найӧ нӧшта и висьтасьӧны!
Ок, ӧкӧяннӧйяс...
Старикъясӧс пӧчитайтны колӧ!
Сійӧ миянӧс вӧтліс керка помсьыс, а рытнас норасис приказчиклы, и сійӧ мем скӧрысь висьталіс:
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ: небӧгъяс лыддян, весиг священнӧй писание, и — татшӧм вильшасьӧм, а?
Видзӧд, вокӧ!
Кӧзяйка вӧлі ӧтка да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана ноль; вӧлі, юас чӧскыд наливкаяс, пуксяс ӧшинь дорӧ да сьылӧ:
— Оз жалитышт дзик некод менӧ,
Некодлы меӧдз абу мог,
Дзик некод гажтӧмтчӧм оз аддзы,
Некодлы висьтавны сиршог.
И сыркъялігтыр нюжӧдас дрӧжитан пӧрысь гӧлӧснас:
— Ю-у-у...
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ, киас пӧжӧм йӧв тыра кашник босьтӧм бӧрын, матыстчис пос дорӧ, но друг сылӧн кокъясыс кусыньтчисны, сійӧ пуксис да мӧдӧдчис пос кузя увлань, поскысь поскӧ сьӧкыда дзопйысигтыр да кисьыс кашниксӧ лэдзтӧг.
Йӧлыс солькъясис сылы платтьӧ вылас, а сійӧ, кисӧ нюжӧдӧмӧн, кашникыслы скӧрысь горзіс:
— Мый тэ, лешӧй?
Кытчӧ нӧ тэ?
Абу кыз, но рушмӧм кодь небыд, сійӧ вӧлі мунӧ пӧрысь кань вылӧ, коді оз нин вермы кутавны шыръясӧс да сьӧктаммӧма ёна сёйӧмла, сӧмын кургӧ, аслас победаяс да удовольствиеяс йылысь юмова казьтылӧмӧн.
— Вот,
— букыштчӧмӧн висьталӧ Ситанов,
— вӧлі ыджыд делӧ, бур мастерскӧй, тайӧ делӧ вылас мырсис вежӧра морт, а ӧні ставыс увлань лэччӧ, ставыс Кузька лапаӧ веськӧдчис!
Уджалім-уджалім, а ставсӧ йӧз дядь вылӧ!
Думыштан та йылысь, и друг башкаад потӧ кутшӧмкӧ пружинатор — нинӧм оз ков, сьӧлыштны став удж вылас, и водны керка вевт вылӧ да куйлыны быдса гожӧм, енэжас видзӧдігмоз.
Павел Одинцов усвоитіс жӧ нин Ситановлысь тайӧ мӧвпъяссӧ да, ыджыд морт моз папирос куритігӧн, философствуйтіс ен йылысь, юӧм йылысь, нывбабаяс йылысь да сы йылысь, мый быд удж вошӧ, ӧтияс мыйкӧ вӧчӧны, а мӧдъяс кисьтӧны-пазӧдӧны вӧчӧмторсӧ, оз донъявны ни оз гӧгӧрвоны сійӧс.
Сэтшӧм минутъясас сылӧн ёсь, шань чужӧмыс чукрӧссьыліс, пӧрысьмыліс, сійӧ пуксис джоджӧ вольпась вылас, кутіс пидзӧсъяссӧ да дыр видзӧдіс нёль пельӧса кельыдлӧз ӧшиньясӧ, лым толаясӧн поньталӧм сарай вевт вылӧ, тӧвся енэжса кодзувъяс вылӧ.
Мастеръяс сургӧны, ымзӧны ун йывсьыныс, кодкӧ сӧрӧ, кывъяснас виньдалӧмӧн, пӧлатьын ассьыс олӧм коляссӧ сьӧлалӧ Давидов.
Пельӧсын, ӧта-мӧд бокас, туплясьӧны унмӧн да пӧкмӧлляӧн дорӧм «раб божийяс» Капендюхин, Сорокин, Першин; стен бердсянь видзӧдӧны чужӧмтӧм, киястӧм да кокъястӧм ӧбразъяс.
Пӧдтӧ олифа, сісь колькъяс, няйт, щельясӧдыс шоммӧм джодж сук дукӧн.
— Кутшӧма мем ставныс жальӧсь!
— вашкӧдӧ Павел.
— Господи!
Йӧз дінӧ тайӧ жалитӧмыс и менӧ пыр ёнджыка мучитӧ.
Миянлы кыкнанымлы, кыдз ме висьталі нин, став мастеръясыс кажитчасны бур йӧзӧн, а олӧмныс вӧлі лёк, абу налы кодь, терпитны позьтӧм гажтӧм.
Тӧвся турӧб лунъясӧ, кор му вылас ставыс — керкаяс, пуяс — дзӧрис, нетшкысис, омляліс, бӧрдіс, да ыджыдвидз ради бувгисны нор кӧлӧкӧлъяс, гажтӧмыс ыльӧбтыліс мастерскӧйӧ гыӧн, свинеч моз сьӧкыда личкысис йӧз вылӧ, наысь став ловъясӧ кувтӧдӧмӧн, кабакӧ, нывбабаяс дінӧ кыскӧмӧн; нывбабаяс вӧліны сэтшӧм жӧ вунӧдчан средствоӧн, кыдзи вина.
Сэтшӧм рытъясӧ — небӧгъяс эз отсавны, и сэки ми Павелкӧд зілим йӧзӧс гажӧдны асланым средствоясӧн: мавтлім ассьыным рожаяснымӧс саӧн, краскаясӧн, баситчылім пыш-кудельӧн да, миянӧн гижӧм быдпӧлӧс комедияяс ворсігӧн, героическӧя тышкасим гажтӧмкӧд, йӧзӧс серавны заставитӧмӧн.
Кор думвылӧ уси «Предание сы йылысь, кыдз салдат спаситіс Петр Великийӧс», ме лӧсьӧді тайӧ небӧгсӧ сёрнитан формаӧн, ми кавшасьлім пӧлатьӧ Давидов дінӧ да кикимеритчим сэні, воображайтан шведъяслысь юрнысӧ гажаа кералӧмӧн, публика — вак-вакӧн сераліс.
Публикалы медся нин сьӧлӧм вылас воліс китайскӧй чӧрт Цинги-Ю-Танг йылысь легенда;
Пашка петкӧдліс шудтӧм чӧртӧс, кодлы окота лоӧма вӧчны бур делӧ, а ме — став мукӧдсӧ: мужикъясӧс и нывбабаясӧс, предметъясӧс, бур духӧс да весиг изсӧ, код вылын шойччис китайскӧй чӧрт ыджыд шогын, бур вӧчны быд аслас тӧлктӧм заводитлӧм бӧрын.
Публика сераліс, а ме шензи, мый сэтшӧм кокниа позьӧ вӧлі заставитны сійӧс серавны,
— тайӧ кокнилуныс эз кажитчы меным.
— Ак, ті, дзоля шутъяс!
— горзісны миянлы.
— Ак, супостатъяс!
Но кымын водзӧ, сымын ёнджыка дӧзмӧмӧн менам думайтсис, мый тайӧ йӧз душалы шогыс матынджык нимкодьлунсьыс.
Гажлун миян некор оз ов да оз донъявсьы ачыс аснас, а сійӧс наросьнӧ лэптӧны дзебасысь унзіль роч шогӧс мерайтан средство пыдди.
Оз эскыссьы гажлун пытшкӧс вынлы, коді олӧ оз ачыс ас вӧснаыс, оз сы вӧсна, мый кӧсйӧ овны, а чужӧ сӧмын жугыль лунъяс чукӧстӧм серти.
И вывті тшӧкыда роч гажӧдчӧм тӧдлытӧг да казявтӧг вуджӧ жестокӧй драмаӧ.
Морт йӧктӧ, быттьӧ орйӧдлӧ асьсӧ кӧртавлысь везъяс, и друг, ас пытшсьыс медлёк зверсӧ мездӧмӧн, зверь сяма шогын шыбытчӧ ставыс вылӧ да ставнысӧ чашйӧ, йирӧ, жуглӧ...
Тайӧ мырдӧн гажӧдчӧмыс, коді садьмӧдӧма ортсысянь тойлӧмӧн, скӧрмӧдліс менӧ, да, вунӧдчытӧдз ышмӧмӧн, ме заводитлывлі висьтавлыны да ворсны тӧдлытӧг артмӧм фантазияяс,
— мем вывті окота вӧлі йӧзлы вӧчны истиннӧй, бур да лӧсьыд гажӧдчӧм.
Мый-ӧ кӧ ме воӧдчылі, менӧ ошкисны, ме вылӧ шензисны, но шогыс, кодӧс мем быттьӧкӧ удайтчыліс шатовтлыны, выльысь ньӧжйӧник сукмыліс да ёнмыліс, йӧзӧс топӧдӧмӧн.
Руд Ларионыч меліа висьталіс:
— Но и гаж вӧчысь жӧ тэ, ен тэкӧд!
— Гажӧдысь,
— дорйис сійӧс Жихарев.
— Тэ, Максимыч, веськӧдчы циркӧ, либӧ театрӧ, тэысь колӧ петны бу-ур шут!
Став мастерскӧйысь театрӧ ветлывлісны, рӧштво дырйи да видзӧпырӧм дырйи, сӧмын кыкӧн — Капендюхин да Ситанов; пӧрысьджык мастеръяс серьёзнӧя сӧветуйтісны налы пожъявны тайӧ грексӧ ва вежӧдан юкмӧс Йӧрданын купайтчӧмӧн.
Ситанов торъя нин тшӧкыда убеждайтліс менӧ:
— Ставсӧ эновт, велӧдчы актерӧ!
И волнуйтчӧмӧн висьталіс, гажтӧм «Олӧм актер Яковлевлысь».
— Вот мый вермас лоны.
Сійӧ радейтліс висьтавны Королева Мария Стюарт йылысь, сійӧс «шельмаӧн» нимтӧмӧн, а торъя нин нимкодясис «Испанскӧй дворянинӧн».
— Дон Сезар де-Базан, сійӧ, Максимыч, медся бур мортыс!
Шензьымӧн бур!
Сыын ас пытшкас мыйкӧ сідзжӧ вӧлі «Испанскӧй дворянинлӧн».
Ӧтчыд каланча водзвывса площадь вылын куим пӧжарнӧй забавляйтчигмоз нӧйтісны мужикӧс; морт нелямын йӧз чукӧр видзӧдіс нӧйтӧм вылас да ошкис салдатъясӧс.
Ситанов уськӧдчис косьӧ, кузь кияснас топыда кучкалӧмӧн ляскӧбтіс пӧжарнӧйясӧс, кыпӧдіс мужикӧс да сійӧс сюйыштіс йӧз пӧвстӧ, горӧдӧмӧн:
— Нуӧдӧй!
А ачыс кольччис, ӧтнас куимлы воча; пӧжарнӧй двор вӧлі дас воськов сайын, салдатъяс вермисны чукӧстны отсӧг да Ситановӧс эськӧ нӧйтісны, но сы шуд вылӧ, пӧжарникъяс повзисны да пышйисны двораныс.
— Понъяс!
— на бӧрся горӧдіс сійӧ.
Вӧскресенняясӧ томйӧз ветлывліс кулакӧн тышкасьны Петропавловскӧй шойна сайса Леснӧй двор дорӧ, кытчӧ чукӧртчывлісны ва кыскалан обозса рабочӧйяслы да матігӧгӧр сиктъясса мужикъяслы паныд.
Карлы паныд обоз сувтӧдліс тӧдса косясьысьӧс — ичӧтик юра, пыр доршасьӧм синваа, висян синма мордвинӧс, великанӧс.
Няйт, дженьыд дукӧс соспомнас синвасӧ чышкалігтыр, сійӧ сулаліс асланыс йӧз водзын, коксӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, да бур пырысь чуксаліс:
— Петӧй ли мый ли, а то — кӧдзыд!
Сылы паныд миянладорсянь петліс Капендюхин, и пыр мордвин нӧйтлывліс сійӧс.
Но вирӧссьӧм, кашкысь казак шулывліс:
— Мед кӧть кула, а мордваӧс — вена!
Тайӧ медбӧрын, лои могӧн сійӧ олӧмын, сійӧ весиг ӧткажитчис вина юӧмысь, водтӧдзыс тушасӧ вӧлі зыралӧ лымйӧн, ёна сёйис яй да, мускулсӧ ёнмӧдігӧн, быд рыт унаысь пернапасасьліс кык пудъя гираӧн.
Но и тайӧ эз отсав сылы.
Сэки сійӧ кепысяс вурис свинеч торъяс да ошйысис Ситановлы:
— Ӧні — мордвалы пом!
Ситанов стрӧга ӧлӧдіс сійӧс:
— Шыбыт, а то кось водзвылад выдайта тэнӧ!
Капендюхин эз эскы сылы, но кор воисны кось вылӧ, Ситанов друг мордвинлы шуис:
— Бӧрыньтчыв, Василий Иванович, первой ме Капендюхинкӧд вермасьышта!
Казак гӧрдӧдіс да равӧстіс:
— Ме тэкӧд ог кут, вешйы!
— Кутан,
— шуис Ситанов да мӧдӧдчис сы вылӧ, кӧсӧй видзӧдласӧн казак чужӧмӧ видзӧдігтыр.
Капендюхин кутіс жӧдзны места вылас, кисьыс нетшыштіс кепысьсӧ, сюйис сійӧс питшӧгас да тэрыба вешйис косясянінысь.
И миян, и вӧрӧгъясладорса йӧз вӧлі ёна чуймӧмаӧсь, кутшӧмкӧ бур морт Ситановлы скӧрысь шуис:
— Тайӧ, бур вокӧй, абу закон, медым гортса делӧяс мирскӧй косьын решитны!
Ситанов вылӧ вувзьысисны гӧгӧрбоксянь, сійӧс видісны,
сійӧ дыр ланьтӧмӧн оліс, но, медбӧрын, бур мортлы шуис:
— А ме кӧ морт виӧмысь видзи?
Бур морт пыр жӧ казяліс да весиг картузсӧ пӧрччис, шуӧмӧн:
— Сэки миянладорсянь тэныд — аттьӧ!
— Сӧмын тэ, дядьӧ, эн больгы!
— Мыйла?
Капендюхин — гежӧд косясьысь, а неудачаяс лёкмӧдӧны мортӧс, ми гӧгӧрвоам!
А сылысь кепысьяссӧ ӧні косясьӧм водзвылас видлавны кутам.
— Тіян делӧ.
Кор почтённӧй морт вешйис, миянладорса йӧз пондісны видны Ситановӧс:
— Судзӧдісны тэнӧ, додьвож!
Нӧйтіс эськӧ казакыд, а ӧні вот ми нӧйтӧмӧн кутам ветлыны...
Видісны дыр, крукасьӧмӧн, нимкодьпырысь.
Ситанов ышловзис да шуис:
— Эк, ті, шантрапа...
И ставныслы виччысьтӧг, корис мордвинӧс тышкасьны — мӧдыс сувтіс воча, кулакъяснас гажаа ӧвтчӧмӧн да балагуритігтыр:
— Тышкасьыштам, шонтысьыштам...
Кымынкӧ морт ки-на-ки кутчысьӧмӧн шыбытчисны мышкуяснаныс бӧрсаяс вылӧ,
— артмис ыджыд, паськыд кытш.
Тышкасьысьяс, мӧда-мӧд вылас сюся видзӧдчиг жӧдзисны, веськыд кияснысӧ водзӧ, шуйгаяснысӧ — морӧсъяс берданыс пуктӧмӧн.
Опытнӧй йӧз пыр жӧ казялісны, мый Ситановлӧн киыс кузьджык мордвинлӧн серти.
Лои лӧнь, тышкасьысьяс кок улын дзуртіс лым.
Кодкӧ эз вермы терпитнысӧ, нора да горша бормочитіс:
— Кӧть эськӧ заводитісны нин...
Ситанов шеныштчис веськыд кинас, мордвин лэптіс шуйга кисӧ дорйысьӧм могысь да сюри Ситанов шуйга кисянь морӧспань улас чорыда тітшкӧбтӧм, тшӧкмуніс, бӧрыньтчыштіс да радпырысь шуис:
— Том, а абу йӧй!
Найӧ заводитісны чеччавны мӧда-мӧд выланыс, ӧддзӧдчӧмӧн тітшӧдісны мӧда-мӧдныслы морӧсас сьӧкыд кулакъяс; кымынкӧ минут мысти и асланым и мӧдарсаяс кыпыда горзісны:
— Тэрыбджыка, богомаз!
Гиж сійӧс, чеканит!
Мордвин вӧлі ёна ёнджык Ситановысь, но тӧдчымӧнъя сьӧкыдджык сыысь, сійӧ эз вермы кучкавны сэтшӧм тэрыба да сылы сюри кык да куим кучкӧм ӧти пыддиыс.
Но мордвинлӧн нӧйтӧм тушаыс, тыдалӧ, эз вывті страдайт, сійӧ пыр уксіс, сераліс да друг вывлань, киняулас, чорыда кучкӧмӧн вӧрзьӧдіс Ситановлысь веськыд кисӧ пельпомтіыс.
— Торйӧдӧй — ӧткодьӧсь!
— ӧтвылысь горӧдіс некымын гӧлӧс да, кытшсӧ орӧдӧм бӧрын, йӧз торйӧдісны тышкасьысьясӧс.
Мордвин сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Абу вывті ён, а пельк, богомаз!
Бур тышкасьысь лоас, тайӧс ме шуа став йӧз дырйи.
Подростокъяс заводитісны ӧтувъя тыш, а ме Ситановӧс нуӧді фельдшер веськӧдчысь дінӧ, сылӧн поступокыс нӧшта ёнджыка кыпӧдіс сійӧс менам синъясын, ыдждӧдіс сы дінӧ симпатия да уважение.
Сійӧ вообще вӧлі вывті веськыд, честнӧй да тайӧс лыддис быттьӧкӧ ассьыс должностьӧн, но шенасьысь Капендюхин сюся серавліс сы вылын:
— Эх, Женя, ошйысьӧм вылӧ олан!
Весалін ловтӧ праздник водзвылын самӧварӧс моз, дай ошйысян — со югыда дзирдалӧ!
А тэнад душаыд — ыргӧн, да вывті гажтӧм тэкӧд...
Ситанов спокойнӧя оліс ланьтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс уджаліс либӧ тетрадяс гижис Лермонтовлысь кывбуръяс; тайӧ гижӧм вылас сійӧ видзис ассьыс став прӧст кадсӧ, а кор ме сылы вӧзйи:
— Тіян ӧд сьӧмыд эм, ті мед ньӧбинныд небӧгсӧ!
Сійӧ вочавидзис:
— Ог, бурджык гижны аслам киӧн.
Листбоксӧ тшап крукыльяса мича, посни почеркӧн гижӧм бӧрын, чернила косьмӧмсӧ виччысигмоз, сійӧ гусьӧник лыддис:
— Му вылӧ видзӧдлігӧн быдлун,
Дзик ньӧти жаль петны оз кут,
Кӧн абу ньӧти прамӧй шудлун,
И мичлун пыдди — ставыс руд...
И синъяссӧ читкыртӧмӧн висьталіс:
— Тайӧ — правда!
Ок, и бура жӧ сійӧ правдасӧ тӧдӧ!
Менӧ вывті шензьӧдісны Ситановлӧн Капендюхинкӧд отношениеясыс — юыштӧм бӧрын казак пыр зыртчис ёртыс вылӧ тышкасьны, Ситанов дыр ӧлӧдліс сійӧс:
— Лэччысь!
Эн зыртчы...
А сэсся заводитліс код мортӧс лёкысь нӧйтны, сэтшӧм лёкысь, мый мастеръяс, кодъяс мӧда-мӧд кост тыш вылӧ видзӧдісны зрелище вылӧ моз, сюйсьылісны тайӧ тышас да янсӧдлісны другъясӧс.
— Он кӧ дугӧд Евгенийӧс ас кадӧ — кувтӧдзыс нӧйтас и асьсӧ оз жалит,
— шулывлісны найӧ.
Садь юрнас Капендюхин сідзжӧ мудзлытӧг издевайтчис Ситанов вылын, сылысь кывбуръяс дінӧ кыссьӧмсӧ да сылысь шудтӧм романсӧ серамвыв лэптӧмӧн, няйта, но тӧлктӧг ревность кыпӧдӧмӧн.
Казаклысь издевайтчӧмсӧ Ситанов кывзіс чӧва, ӧбӧдитчытӧг, а мукӧддырйи весиг ачыс сераліс Капендюхинкӧд ӧтвылысь.
Узьлісны найӧ орччӧн да войяснас дыр вашкӧдчӧмӧн сёрнитісны мыйкӧ йылысь.
Тайӧ сёрниясыс мем эз сетлыны спокой — окота вӧлі тӧдны, мый йылысь вермасны бурысь сёрнитны йӧз, кодъяс сэтшӧма оз скодитны мӧда-мӧдныс вылӧ?
Но кор ме матыстчи на дінӧ, казак ропкис:
— Тэд мый колӧ?
А Ситанов быттьӧкӧ эз аддзы менӧ.
Но ӧтчыд найӧ чукӧстісны менӧ, да казак юаліс:
— Максимыч, тэ кӧ эськӧ вӧлін озыр, мый тэ вӧчин?
— Небӧгъяс эськӧ ньӧби.
— А ещӧ?
— Ог тӧд.
— Ок,
— дӧсадаӧн бергӧдчис ме дорысь Капендюхин, а Ситанов спокойнӧя шуис:
— Аддзан — некод оз тӧд, пӧрысь ни том!
Ме тэныд шуа: и озырлуныд ачыс ас местаас — нинӧмла!
Ставыс корӧ кутшӧмкӧ-нибудь содтӧд...
Ме юалі:
— Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Оз узьсьы, вот и сёрнитам,
— вочавидзис казак.
Сёрӧнджык, найӧ сёрниясӧ кывзысьыштӧм бӧрын, ме тӧдмалі, мый найӧ войяснас сёрнитӧны сы йылысь жӧ, мый йылысь йӧз радейтӧны сёрнитны и луннас: ен йылысь, правда да шуд йылысь, нывбабаяс йӧйлун да мудерлун йылысь, озыръяс горшлун йылысь да сы йылысь, мый став олӧмыс дзугсьӧма, гӧгӧрвотӧм.
Ме пыр горша кывзыси тайӧ сёрниясӧ, найӧ менӧ волнуйтісны, мем сьӧлӧм вылӧ воис, мый пӧшти став йӧзыс сёрнитӧны ӧтмоза: олӧм — омӧль, колӧ овны бурджыка!
Но сійӧ жӧ кадӧ ме аддзи, мый бурджыка овны кӧсйӧм нинӧм вылӧ оз обяжит, нинӧм оз веж мастерскӧй олӧмысь, мастеръяслӧн мӧда-мӧд дінӧ отношениеясысь.
Став тайӧ сёрниясыс, ме водзын олӧмсӧ югдӧдӧмӧн, ас бӧрсяыс восьтісны кутшӧмкӧ нор тыртӧмин, и тайӧ тыртӧминас, быттьӧ тӧла дырйи пруд ва вылын ёг турун, тӧлктӧг да дӧзмӧмӧн варччӧны йӧз, буретш найӧ, кодъяс сёрнитӧны, мый татшӧм зытласьӧмысь тӧлкыс абу да ӧбӧдитӧ найӧс.
Уна да окотапырысь сёрнитігӧн пыр кодӧскӧ-нибудь судитісны, каитчисны, ошйысисны да, быд пустяксьыс лёк тышъяс кыпӧдӧмӧн, чорыда ӧбӧдитісны мӧда-мӧднысӧ.
Заводитлісны тӧдмавны сы йылысь, мый лоӧ накӧд кулӧм бӧраныс, а мастерскӧй порог дорын, кӧні сулаліс помӧйяслы пельса, сісьмӧма джодж пӧвйыс, джодж увсянь тайӧ уль, сісь, вазьӧм розьӧдыс ӧвтіс кӧдзыд, шоммӧм му дук, таысь кынмисны кокъяс; ми Павелкӧд сюялім тайӧ розьсӧ турунӧн да трапкаясӧн.
Тшӧкыда гаравлісны сы йылысь, мый колӧ вежны джодж пӧвсӧ, а розьыс лои пыр паськыдджык, турӧб лунъясӧ сэті шувгис трубаті моз, йӧз вӧлі прӧстудитчӧны, кызісны.
Форточкаса жӧч вертун вукӧдмӧн лӧсьыдтӧма дзуртіс, сійӧс мисьтӧма видісны, а кор ме сійӧс мавті маслӧӧн, Жихарев кывзысьыштіс да шуис:
— Оз дзурт форточкаыд и — лои гажтӧмджык!
Пывсянысь воӧм бӧрын водлісны бусӧсь да няйт вольпасьясӧ — няйт да чӧскыдтӧм дукъяс вообще некодӧс эз дӧзмӧдны.
Вӧлі уна-уна посниторъяс, кодъяс мешайтісны овны, найӧс кокни вӧлі бырӧдны, но тайӧс некод эз вӧч.
Тшӧкыда шулывлісны:
— Некод йӧзӧс оз жалит, ни ен, ни асьныс асьнысӧ...
Но кор ми, ме да Павел, мыським няйтӧн да насекомӧйясӧн сёйӧм, кувны пондысь Давидовӧс, миянӧс серамвыв лэптісны, пӧрччалісны ассьыныс дӧрӧмъяснысӧ, вӧзйисны миянлы шобны найӧс, нимтісны банщикъясӧн да вообще издевайтчисны сідзи, быттьӧкӧ ми вӧчим мыйкӧ позорнӧйӧс да вывті тешкодьӧс.
Рӧштвосянь да дзик ыджыд видзӧдз Давидов куйліс пӧлатьын, сьӧмдӧмӧн кызіс, улӧ сьӧлаліс дука вир комӧкъясӧн, помӧй тыра ушатӧ веськавтӧг, вир шляпкысьліс джоджӧ; войясӧ сійӧ садьмӧдлывліс йӧзӧс сӧран горзӧмъяснас.
Пӧшти быд лун шулывлісны:
— Колӧ эськӧ сійӧс больничаӧ нуны да!
Но первойсӧ тыдовтчис, мый паспортыслӧн срокыс кольӧма, сэсся, сылы бурджык лои, бӧръявылыс шуисны:
— Ӧткодь нин, регыд кулас!
Сійӧ и ачыс кӧсйысис:
— Ме — регыд!
Сійӧ вӧлі раминик юморист да сідзжӧ пыр зілис вӧтлыны мастерскӧйысь лёк шогсӧ шуткаторъясӧн,
— увлань ӧшӧдас лысермунӧм руд чужӧмсӧ да шутьлялан гӧлӧсӧн висьталас:
— Войтыр, кывзы пӧлатьӧ лэптысьӧм мортлысь гӧлӧссӧ...
И лӧсьыда висьталіс шог чепуха:
— Пӧлатьясын ола пыр,
Садьмывла няр чужӧмбана,
Узигӧн и олігтыр
Сёйӧны пыр тӧрӧканъяс...
— Оз шогсьы,
— нимкодясис публика.
Мукӧддырйи ме да Павел кайлывлім сы дінӧ, сійӧ мырдӧн шутитіс:
— Мыйӧн гӧститӧдны, дона гӧсьтъясӧй!
Свежӧй черань — оз ков?
Сійӧ кулӧ вӧлі ньӧжйӧ, да тайӧ вывті ёна дӧзмӧдіс сійӧс, сійӧ, дзикӧдз дӧсадитчӧмӧн, висьталіс:
— Некыдз ог вермы кувны, прӧстӧ беда!
Сылӧн кулӧмысь повтӧмыс зэв ёна повзьӧдліс Павелӧс, войяснас сійӧ садьмӧдлывліс менӧ да вашкӧдіс:
— Максимыч, — буракӧ, кулі сійӧ...
Вот войнас кулас, а ми кутам сы улын куйлыны, ок, господи!
Пола ме покойникъясысь...
Либӧ шулывліс:
— Но мыйла нӧ оліс та дырасӧ?
Кызь арӧс на абу тырӧма, а кулӧ нин...
Ӧтчыд тӧлыся войӧ, сійӧ садьмӧдіс менӧ да, шашаритӧм синъяснас повзьӧмпырысь видзӧдіг, шуис:
— Кывзы!
Пӧлатьын ружтіс Давидов, тэрыба да торйӧдлӧмӧн шуалігтыр:
— Вайӧй татчӧ, ва-йӧй...
Сэсся сійӧ пондіс сутшиктыны.
— Кулӧ, ей богу, вот аддзылан!
— волнуйтчис Павел.
Ме лунтыр ас вылам дворысь му вылӧ кыскалі лым, зэв ёна мудзи, мем окота вӧлі узьны, но Павел менӧ корис:
— Пӧжалуйста, эн узь, криста ради, эн узь!
И друг, пидзӧс вылас сувтіс да лёкысь горӧдіс:
— Чеччӧй, Давидовыд кулі.
Кодсюрӧ садьмисны, вольпась вылысь кыпӧдчис некымын фигура, кылісны скӧра юалӧмъяс.
Капендюхин кайис пӧлатьӧ да чуймӧмӧн шуис:
— Збыльысь ӧд, тыдалӧ, кулӧма...
кӧть и шоныд на...
Лои чӧвлӧнь.
Жихарев пернапасасис да, эшкыннас тубыртчигмоз, шуис:
— Но, мыйнӧ, сарство небеснӧ сылы!
— Кодкӧ вӧзйис:
Посводзӧ эськӧ сійӧс петкӧдны...
Капендюхин лэччис пӧлатьысь, видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Мед асылӧдз куйлас, сійӧ и ловъя дырйиыс некодлы эз мешайтлыв...
Павел юрсӧ дзебис юрлӧс улас да сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
А Ситанов эз и садьмыв.
ХV
Сыліны му вылысь лымъяс, сыліны енэжысь тӧвся кымӧръяс, му вылӧ уль лымйӧн да зэрӧн усьӧмӧн; шонді пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык мунӧ ассьыс лунся туйсӧ, шоныдджык лои сынӧд, кажитчис, мый воис нин тувсов гаж, шутитігтыр дзебсясьӧ кӧнкӧ кар сайын муяс вылын да регыд ыльӧбтас кар вылӧ.
Уличаяс вылын — гӧрдов няйт, панельяс пӧлӧн котӧртӧны шоръяс, Арестантскӧй площадь вылын нимкодя чеччалӧны воробейяс.
И йӧзын тӧдчӧ пышкай сяма шуксьӧм.
Тувсов шум весьтті, пӧшти дугдывтӧг асывсянь рытӧдз, визувтӧ кыпыд звӧн, лайкыдіника сьӧлӧмӧс качайтӧ,
— тайӧ звӧнас, старик сёрниын моз, дзебсьӧма мыйкӧ ӧбӧдитӧм, кажитчӧ, мый кӧлӧкӧлъяс быдтор йылысь висьталӧны шогпырысь:
— Вӧлі-и, вӧлі тайӧ, вӧлі-и...
Менам нимлунӧ мастерскӧй мем козьналіс ичӧтик, мичаа гижӧм ӧбраз Алексейлысь, ен мортлысь, и Жихарев внушитӧмӧн висьталіс кузь речь, кодӧс дыр помниті ме.
— Коді тэ?
— синтасъяссӧ лэптӧмӧн, чуньяснас ворсігтыр, висьталіс сійӧ.
— Абу унджык, кыдзи детинка, сирӧта, чужӧмсяньыд дас куим арӧс, а ме — пӧшти нёль пӧв ыджыдджык тэысь да ошка тэнӧ, бур кайта сыысь, мый тэ ставыс дінӧ сулалан он бокног, а чужӧмнад банӧн!
Тадзи и сулав пыр, тайӧ бур!
Сёрнитіс сійӧ енлӧн рабъяс йылысь и сы йӧз йылысь, но йӧз да рабъяс костын торъялӧмыс мем коли гӧгӧрвотӧм, дай сылы буракӧ, эз вӧв зэв ясыд.
Сійӧ висьталіс гажтӧма, мастерскӧй сераліс сы вылын, ме, сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдӧм да шӧйӧвошӧм, сулалі киам ӧбразӧн, эг тӧд, мый мем вӧчны.
Медбӧрын, Капендюхин ораторлы дӧсадитчӧмӧн горӧдіс:
— Да тырмас нин сійӧс сьылӧднытӧ, со сылӧн весиг пельясыс нин лӧзӧдісны.
Сэсся, меным пельпомӧ тапкӧмӧн, сідзжӧ ошкыштіс:
— Бурыс тэын сійӧ, мый тэ став йӧзлы рӧдня — вот мый бурыс!
Да непӧштӧ нӧйтны, но и виднысӧ тэнӧ — сьӧкыд, кӧть и эм мыйысь!
Ставныс ме вылӧ видзӧдісны бур синъясӧн, менсьым смущайтчӧмӧс меліа сераліг, ещӧ кӧ неуна — и ме эськӧ, навернӧ, ривӧсті-бӧрддзи тайӧ йӧзлы колан мортӧн ачымӧс чувствуйтӧмысь немвиччысьтӧм радлӧмла.
А буретш тайӧ асывнас Петр Васильевлы приказчик юрнас ме вылӧ довкнитлӧмӧн шуис:
— Туйтӧм детинка да нинӧм вылӧ абу способнӧй!
Кыдзи и пыр, ме асывсянь муні лавкаӧ, но луншӧр бӧрын приказчик мем шуис:
— Мун гортӧ, лэдзав амбар вевт вылысь лымсӧ да сюяв кӧбрегӧ...
Сы йылысь, мый менам нимлун, сійӧ эз тӧд; ме вӧлі уверен, мый и некод оз тӧд та йылысь.
Кор помасис мастерскӧйын поздравлениеяслӧн церемония, ме вежси, котӧрті дворӧ да кавшаси сарай вевт вылӧ шыблавны топыд, сьӧкыд лым, мый вӧлі сійӧ тӧлӧ вывті уна.
Но волнуйтчӧмла ме вунӧді восьтыны кӧбрег ӧдзӧсӧс да тырті сійӧс лымйӧн.
Муӧ чеччыштӧм бӧрын да тайӧ ӧшыбкасӧ аддзӧмӧн, ме пыр жӧ босьтчи ӧдзӧс водзысь шыблавны лымсӧ; уль лымйыд топыда пуксьӧма; пу зырйӧй муртса мӧрччис сыӧ, а кӧрт зыр эз вӧв, да ме зырйӧс чеги буретш сійӧ здукӧ, кор дзиръя дорын тыдовтчис приказчик; оправдайтчис роч пӧслӧвича — «долыд бӧрся шогыд кокбӧрля дорад вӧтлысьӧ».
— Сі-идз,
— ме дінӧ матыстчигмоз смекайтчӧмӧн шуис приказчик.
— Ок, тэ, уджалысь, чӧртыс мед тэнӧ босьтас!
Вот сетышта тэныд йӧй башкаад...
Сійӧ шеныштчис ме вылӧ зыр воропӧн, ме бӧрыньтчышті да скӧрысь шуи:
— Да вӧд ме эг дворникӧ медась тіянлы...
Сійӧ швыркнитіс беддьӧн менам кокӧ, ме шамырті лым комӧк да шляпкӧбті сылы чужӧмас; сійӧ котӧртіс чушйӧдлігтыр, а ме уджӧс эновті да пыри мастерскӧйӧ.
Кымынкӧ минут мысти вывсянь котӧрӧн локтіс сылӧн невестаыс, тыртӧм чужӧм вылас прыщияса, дзирнясьысь нывка.
— Максимычӧс выліӧ!
— Ог мун,
— шуи ме.
Ларионыч юаліс гусьӧник да чуймӧмӧн:
— Кыдз нӧ сійӧ — он мун?
Ме сылы висьталі мыйын делӧыс; сійӧ тӧждысьӧмӧн букыштчис да кайис вылӧ, мем муртса кывмӧн шуис:
— Кутшӧм тэ, вокӧ, дерзскӧй...
Мастерскӧй пондіс ызгыны, приказчикӧс видіг;
Капендюхин шуис:
— Но, ӧні тэнӧ вӧтласны!
Тайӧ менӧ эз повзьӧд.
Приказчиккӧд менам отношениеяс важӧн нин лоины терпитны позьтӧмӧсь,
— сійӧ мустӧмтіс менӧ вывті ёна да пыр ёнджыка ёся, ме сідзжӧ сійӧс терпитны эг вермы, но ме кӧсйи гӧгӧрвоны — мыйла сійӧ сэтшӧм лёкысь относитчис ме дінӧ.
Сійӧ лавка джоджӧ шыблавліс монетаяс; ме чышкысигӧн аддзывлі найӧс да лӧді прилавоквывса тасьтіӧ, кӧні куйлісны грӧшъяс да ӧти ураяс корысьяслы сеталӧм вылӧ.
Кор ме казялі, мыйла мем тшӧкыда сюралӧны найӧ, приказчиклы ме шуи:
— Ті дзик прӧста мем шыблаланныд сьӧмнытӧ!
Сійӧ ӧзйис да видзчысьтӧг горӧдіс:
— Эн лысьт менӧ велӧдны, ме ачым тӧда, мый вӧча!
Но пыр жӧ веськӧдіс:
— Кыдзи сійӧ прӧста шыблала?
Найӧ асьныс гылалӧны...
Сійӧ дугӧдіс менӧ лавкаын небӧгъяс лыддьӧмысь, шуис:
— Тайӧ абу тэнад вежӧр серти удж!
Мый тэ — начетчикӧ метитчан, дармоед?
Сійӧ эз дугӧд ассьыс заводитлӧмъяссӧ кыйны менӧ двугривенникъясӧн, и ме гӧгӧрволі, мый джодж чышкигӧн кӧ монета тюрас щельӧ, сійӧ зэв бура убедитчас, мый ме гусялі сійӧс.
Сэки ме сылы нӧшта ӧтчыд вӧзйи шыбытны тайӧ ворсӧмсӧ, но сійӧ жӧ лунӧ, трактирысь пӧсь ва тырӧн локтігӧн, ме кылі, кыдзи сійӧ внушитӧ неважӧн медалӧм сусед приказчиклы:
— Тэ велӧд сійӧс Псалтырь гусявны — регыд миянлы Псалтырьяс воасны, куим кӧрӧб...
Ме гӧгӧрвои, мый сёрни мунӧ ме йылысь,
— кор ме пыри лавкаӧ, найӧ кыкнанныс шай-паймунісны, но и тайӧ признакысь ӧтдор менам вӧліны подувъяс чайтны найӧс меным паныда дурацкӧй заговорын.
Суседлӧн приказчикыс эз нин первойысь служит сы ордын; сійӧ лыддьысис бур тӧргӧвечӧн, но страдайтіс юӧмӧн; юигас кӧзяиныс вӧтлыліс сійӧс, а сэсся бара босьтліс ас дорас тайӧ мудер синъяса омӧль виръяя да вынтӧм мортсӧ.
Ортсысяньыс кӧзяин быд вӧрзьыштӧмысь полысь да кывзысьысь, сійӧ век нюмъяліс аслас тош пытшкын авъя серамӧн, радейтіс шуавны шмонитан кывъяс, да сы дінысь паськаліс сэтшӧм лёк дук, коді лӧсялӧджык сісь пиньяса йӧзлы, кӧть эськӧ сылӧн пиньясыс вӧліны еджыдӧсь да ёнӧсь.
Ӧтчыд сійӧ менӧ страшнӧ ёна шензьӧдіс: матыстчис ме дінӧ меліа нюмъялігтыр, но друг чашнитіс ме вылысь шапкаӧс да шамыртіс юрсиӧд.
Ми косьӧ воим, галлерея вылысь сійӧ менӧ йӧткыштіс лавкаӧ да пыр зілис водтӧдны джоджын сулалысь ыджыд киот вылӧ,
— тайӧ кӧ сылы удайтчис, ме эськӧ пасьниті стеклӧяссӧ, жугӧді резьбасӧ да, тӧдӧмысь, гирсйӧдлі дона ӧбразъяс.
Сійӧ вывті омӧль вӧлі, и мем удайтчис венны сійӧс, но сэки, менам ёна шензьӧм вылӧ, тошка мужичӧй ёна бӧрддзис, джоджын пукаліг да жугалӧм нырсӧ чышкалігтыр.
А аски асывнас, кор менам кӧзяева мунісны кытчӧкӧ да ми лоим ӧтнаным, сійӧ мем, ныргӧч вывсьыс да дзик син увсьыс пыкӧссӧ чуньнас ниртігтыр, дружескӧя шуис:
— Чайтан — тайӧ ме ас окотаысь уськӧдчи тэ вылӧ?
Ме — абу йӧй, ме ӧд тӧді, мый тэ менӧ нӧйтан, ме слаб, юсьӧм морт.
Тайӧ менӧ кӧзяин тшӧктіс: пыркӧдышт, шуӧ, тэ сійӧс, да старайтчы, медым сійӧ аслас лавкаысь тышкасигас унджыктор тшыкліс, век нин налы убыткатор!
А ачым ме — эг эськӧ понды, со кыдз менсьым рожаӧс баситін тэ...
Ме эски сылы, и мем жаль лои сійӧ, ме тӧді, мый сійӧ олӧ тшыг нисьӧ пӧт, нывбабакӧд, коді зульскӧдлывлӧ сійӧс.
Но ме век жӧ юалі сылысь:
— А тэнӧ кӧ тшӧктасны мортӧс отравитны — отравитан?
— Сійӧ заставитас,
— ньӧжйӧник, жаль серамбанӧн шуис сійӧ:
— Сійӧ — вермас...
Та бӧрын регыд мысти сійӧ менсьым юаліс:
— Кывзы, менам весиг грӧш абу, гортын сёйны нинӧм, гӧтыр — увтчӧ, гусяв, другӧ, асланыд складысь кутшӧмкӧ-нибудь ӧбраз, а ме вузала сійӧс, а?
Гусяв?
Либӧ — Псалтырь?
Мем думвылӧ уси кӧмкот вузалан магазин, вичкоса стӧрӧж, ме мӧвпалі: выдайтас менӧ тайӧ мортыс!
Но сьӧкыд вӧлі ӧткажитны, и ме сылы сеті ӧбраз, а гусявны некымын шайта Псалтырь эг решитчы, тайӧ мем кажитчис зэв ыджыд преступлениеӧн.
Мый вӧчан?
Моральын век дзебсьӧма арифметика; вежа наивностьыс «Уголовнӧй наказаниеяс йылысь уложениелӧн» вывті бура выдайтӧ тайӧ ичӧтик тайнасӧ, код сайын дзебсясьӧ собственностьлӧн ыджыд лӧж.
Кор ме кывлі, кыдзи менам приказчик внушайтӧ тайӧ коньӧркодь мортыслы менӧ велӧдны Псалтырь гусялӧм вылӧ,
— ме повзи.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый менам приказчик тӧдӧ, кутшӧм ме шань сійӧ эмбур вылӧ, и мый суседлӧн приказчикыс сылы висьталӧма тайӧ ӧбраз йывсьыд.
Йӧз щӧт весьт бурлунлӧн пежторйыс да мем тайӧ дрянь налькйыс — ставыс ӧтлаын менсьым кыпӧдісны лӧгалан чувство, ас дінӧ да ставыс дінӧ мустӧмтӧм.
Некымын лун ме ёна мучитчи, виччысьӧмӧн, кор воасны небӧг тыра кӧрӧбъяс; медбӧрын, найӧ воисны, ме разбирайта найӧс складын, ме дінӧ матыстчӧ суседлӧн приказчик да корӧ сетны сылы Псалтырь.
Сэки ме сылысь юала:
— А тэ менам приказчиклы висьталін ӧбраз йывсьыд?
— Висьталі,
— вочавидзис сійӧ нор гӧлӧсӧн.
— Ме, вокӧ, нинӧм ог вермы дзебны...
Тайӧ менӧ шемӧстіс, ме пукси джоджӧ да чашкӧді сы вылӧ синъясӧс, а сійӧ яналӧм пырысь, коньӧркодь, пондіс тэрыба броткыны:
— Гӧгӧрвоан-ӧ, тэнад кӧзяиныд ачыс дӧгадайтчис, мӧд ногӧн кӧ, тайӧ менам кӧзяин дӧгадайтчис да висьталіс тэнад кӧзяинлы...
Мем кажитчис, мый ме воши,
— кыйыштісны менӧ тайӧ йӧзыс, и ӧні мем дасьтӧма места ичӧт арлыда преступникъяс колонияӧ.
Кор сідзи — ӧткодь нин!
Вӧйны кӧ, джуджыдджыкинас нин.
Ме сюйышті приказчик киӧ Псалтырь, сійӧ дзебис сійӧс пальто улас да муніс, но пыр жӧ бӧр локтіс и — Псалтырь уси менам кок дорӧ, а морт восьлаліс ӧдзӧслань, шуӧмӧн.
Ог босьт!
Вошан тэкӧд...
Ме эг гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ
— мыйла мекӧд вошан?
Но ме вӧлі вывті здӧвӧлен сійӧн, мый сійӧ эз босьт небӧгӧс.
Та бӧрын менам ичӧтик приказчик кутіс ме вылӧ видзӧдны нӧшта скӧрысьджык да подозрительнӧя.
Ставыс тайӧ мем дум вылӧ уси, кор Ларионыч кайис вылӧ; сійӧ оліс сэн недыр да бӧр воис ещӧ на ёнджыка личкӧм да рам мукӧддырся дорысь, а ужин водзын, син-на-син, мем шуис:
— Клопочиті, медым тэнӧ мездісны лавкаысь, сетісны эськӧ мастерскӧйӧ.
Эз артмы тайӧ!
Кузьма оз окотит.
Тэ вывті нин сылы он во сьӧлӧм вылас...
Керкаын менам сідзжӧ вӧлі вӧрӧг — приказчиклӧн невестаыс, вывті ворсӧдчысь нывка; сыкӧд ворсӧдчис мастерскӧйса став томйӧз, сійӧс посводзын виччысьӧмӧн, кутлӧмӧн; сійӧ эз дӧзмы та вылӧ, а сӧмын гусьӧник чилзіс, кыдзи ичӧтик пон.
Асывсянь рытӧдз сійӧ рӧмидзтіс, сылӧн зепъясыс пыр вӧліны тырӧсь преникъясӧн, лепешкиясӧн, черлыясыс мудзлытӧг вӧрисны,
— сійӧ беспокойнӧй руд синъяса тыртӧм чужӧм вылӧ видзӧдны вӧлі лӧсьыдтӧм.
Мем да Павеллы сійӧ сетавліс нӧдкывъяс, кодъяс пыр ас пытшкас кутлісны кутшӧмкӧ-нибудь дӧзмӧдан яндысьтӧмлун, висьтавліс миянлы скороговоркаяс, кодъяс ӧтлаасьлісны мисьтӧм кывъясӧ.
Ӧтчыд олӧма мастеръяс пиысь кодкӧ сылы шуис:
— Но и яндысьтӧм син тэ, нывка!
Сійӧ збоя вочавидзис омӧлик сьыланкывса кывъясӧн:
— Нывкаӧс кӧ яндзим босьтӧ
Баба вылӧ сэки оз туй...
Ме первойысь на аддзи татшӧм нывкаӧс, сійӧ мем вӧлі мустӧм да менӧ повзьӧдліс, грубӧя ворсӧдчиг, а кор аддзис, мый тайӧ ворсӧдчӧмъясыс меным абу юмовӧсь, лои пыр дӧзмӧдчысьджык.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кӧбрегын, кор ме Павелкӧд отсалім сылы паритны квас да ӧгурцы улысь пельсаяс, сійӧ миянлы вӧзйис:
— Кӧсъянныд кӧ, детинкаяс, тіянӧс ме окасьны велӧда?
— Ме тэысь на бурджыка кужа,
— сералігмоз вочавидзис сылы Павел, а ме шуи сылы, медым сійӧ окасьнысӧ муніс жӧникыс дінӧ, и шуи тайӧс эг вывті любезнӧя.
Сійӧ скӧрмис.
— Ок, кутшӧм грубиян!
Барышня сыкӧд любезничайтӧ, а сійӧ нырсӧ бергӧдӧ; эстшӧм, кутшӧм, а?
И чуньнас грӧзитӧмӧн содтіс:
— Но, энлы, ме тэнсьыд тайӧс ог вунӧд!
Павел, менӧ отсыштӧмӧн, тшӧтш лӧдсыштіс сылы:
— Петкӧдлас тэныд жӧникыд, тӧдлас кӧ тэнад ворсӧдчӧм йылысь,
Сійӧ лӧгпырысь чукыртліс прыщикӧсь чужӧмсӧ.
— Ог пов ме сыысь!
Менам приданӧйӧн ме дасӧс аддза, ёна бурджыкъясӧс.
Нывлы сӧмын свадьбуйтны и балуйтыштны.
И сійӧ заводитіс балуйтны Павелкӧд, а ме сійӧ кадсянь аддзи сыын мудзлытӧм удтысьысьӧс.
Лавкаын лои пыр сьӧкыдджык, ме лыдди став вичко небӧгъяссӧ, менӧ сэсся эз нин кыскыны начетчикъяслӧн споръяс да сёрнияс,
— сёрнитісны найӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.
Сӧмын Петр Васильев важмозыс кыскис менӧ аслас пемыд морт олӧм тӧдӧмӧн, сёрнитны интереснӧя да мывкыда аслас кужӧмӧн.
Мукӧддырйи менам думайтсис, мый вот татшӧм жӧ и ветліс му кузя пророк Елисей, ӧтка да водзӧс мынтысь.
Но быдысьӧн, кор ме стариккӧд восьсӧн сёрнитлі йӧз йылысь, аслам думъяс йылысь, сійӧ окотапырысь менсьым кывзіс да меӧн висьталӧмторӧс висьтавліс приказчиклы, а мӧдыс либӧ ӧбиднӧя серавліс менӧ либӧ скӧрысь видліс.
Ӧтчыд стариклы висьталі, мый мукӧддырйи сылысь сёрнисӧ ме гижала тетрадьӧ, кытчӧ менам гижӧма нин унасикас кывбуръяс, небӧгъясысь изречениеяс; тайӧ вывті ёна повзьӧдіс начетчикӧс, сійӧ тэрыба шатовтчис меланьӧ да пондіс повзьӧмӧн менсьым юасьны:
— Тайӧс нӧ мыйла тэ?
Тайӧ, бурпи, оз шогмы!
Мед оз вун?
Оз, тэ тайӧс шыбыт!
Со ӧд тэ кутшӧм!
Тэ вай сет мем сійӧ гижӧдъяссӧ, а?
Сійӧ дыр да настойчивӧя убеждайтіс менӧ, медым ме тетрадьӧс сеті сылы либӧ соті сійӧс, а сэсся кутіс скӧрысь вашкӧдчыны приказчиккӧд.
Кор ми мунам вӧлі гортӧ, приказчик мем стрӧга шуис:
— Тэ мыйкӧ пасъялан, гижалан — мед сійӧ эз вӧв!
Кывлін?
Сійӧн вӧдитчӧны сӧмын сыщикъяс.
Ме виччысьтӧг юалі:
— А кыдз нӧ Ситановыс!
Сійӧ тшӧтш гижалӧ.
— Тшӧтш?
Кузь йӧй...
Дыр кодь чӧв олӧм бӧрын сійӧ вӧвлытӧм небыда юаліс:
— Кывзы, петкӧдлы мем ассьыд тетрадьтӧ и Ситановыслысь тшӧтш — ме тэд пӧлтинник сета!
Сӧмын сідз вӧч, медым Ситанов эз тӧдлы, гусьӧник...
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі уверен, мый ме олӧмӧ пӧрта сылысь кӧсйӧмсӧ, да, водзӧ кыв шутӧг, дженьыдик кокъяснас котӧртіс ме водзын.
Гортын ме Ситановлы висьталі приказчик вӧзйӧм йылысь, Евгений букыштчис.
— Тайӧс тэ прӧста болькнитӧмыд...
Ӧні сійӧ велӧдас кодӧскӧ гусявны тетрадьяснымӧс тэнсьыд и менсьым.
Вай мем ассьыд, ме дзеба...
А тэнӧ сійӧ регыд вӧтлас, видзӧд!
Ме вӧлі убедитчӧма сыын да шуи мунны, мыйӧн бабушка бӧр воас карӧ,
— сійӧ тӧвбыд оліс Балахнаын; сійӧс кодкӧ корӧма нывъясӧс прӧшви кыны велӧдны.
Дед бара нин оліс Кунавинын, ме эг ветлывлы сы ордӧ, дай сійӧ карӧ волігас эз видлывлы менӧ.
Ӧтчыд ми паныдасим улича вылын; сійӧ локтӧ вӧлі сьӧкыд енотовӧй пася, поп моз тшапа да ньӧжйӧник, ме здоровайтчи сыкӧд; кипыдӧс увтіыс ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ думайтсьӧмӧн шуаліс:
— А, тайӧ тэ...
тэ богомаз ӧні, да, да...
Но, мун, мун!
Кежӧдіс менӧ туй вывсьыс да пыр сэтшӧм жӧ тшапа да ньӧжйӧ муніс водзӧ.
Бабушкаӧс ме аддзывлі шоча; сійӧ уджаліс мудзлытӧг, вердіс дедӧс, коді висьӧдчис пӧрысь выжыв висьӧмнас, ноксис дядьяс челядькӧд.
Торъя нин уна клопота сылы вайліс Саша, Михаиллӧн пиыс, мича зон, мечтайтысь да небӧг радейтысь.
Сійӧ уджаліс красильнӧй мастерскӧйясын, тшӧкыда ӧти кӧзяин ордысь мӧд ордӧ вуджӧмӧн, а коластъясас пукаліс бабушка сьылі вылын, спокойнӧя видзчысис, кор бабушка аддзас сылы выль места, Бабушка сьылі вылын жӧ ӧшаліс Сашалӧн чойыс, коді вӧлі неудачнӧя петӧма верӧс сайӧ, юысь мастерӧвӧй сайӧ.
Верӧсыс тшӧкыда нӧйтлывліс сійӧс да вӧтлывліс гортсьыс.
Бабушкакӧд паныдасигӧн ме пыр ёнджыка гӧгӧрвоӧмӧн нимкодяси сы сьӧлӧмӧн, но — ме чувствуйті нин, мый тайӧ мича сьӧлӧмыс синтӧммӧдӧма мойдкывъясӧн, оз вермы аддзыны, оз вермы гӧгӧрвоны курыд збыльторыслысь явлениеяссӧ, и менам тревожитчӧмъяс, менам волнениеяс сылы тӧдтӧмӧсь.
— Терпитны колӧ, Олёша.
Тайӧ ставыс, мый вермис сійӧ мем воча шуны менам повестьяс вылӧ: олӧмса безобразиеяс йылысь, йӧз мучитчӧм йылысь, шог йылысь — ставыс йылысь, мый менӧ возмущайтіс.
Ме вӧлі лёка приспособитчӧма терпитӧм вылӧ, да мукӧддырйи кӧ петкӧдлі скӧтлысь, пулысь, излысь тайӧ буркерысьсӧ — ме петкӧдлі сійӧс ачымӧс испытайтӧм ради, сы ради, медым тӧдны аслам вынъяслысь запассӧ, му вылын устойчивость степеньӧс.
Мукӧддырйи подростокъяс, йӧй томлунланыс, гырысьяс вын вылӧ завидуйтӧм вӧсна, заводитлывлӧны лэптыны дай лэптӧны сьӧкыдторъяс, кодъяс найӧ мускулъяслы да лыяслы вывті ыджыдӧсь, пробуйтлывлӧны ошйысьӧмӧн, гырысь ён йӧз моз, пернапасасьны кык пудъя гираясӧн.
Ме сідзжӧ тайӧс ставсӧ вӧчи веськыд и переноснӧй вежӧртасын, физическӧя и духовнӧя, и сӧмын кутшӧмкӧ случайность вӧсна муртса эг доймы кувтӧдз, эг калечит ачымӧс нэм чӧж кежлӧ.
Ӧд нинӧм оз калечит мортӧс сэтшӧм страшнӧя, кыдзи уродуйтӧ сійӧс терпение, ортсыса условиеяс вынлы пӧкӧритчӧм.
И ме кӧ, медбӧрын, век жӧ муӧ вода калечитчӧмӧн, то — гордитчӧмӧн шуа аслам медбӧръя часӧ, мый бур йӧз во нелямын серьёзнӧя тӧждысисны тшыкӧдны менсьым душаӧс, но налӧн асныра уджныс эз вӧв вывті удачнӧй.
Пыр тшӧкыдджыка менӧ шымыртіс буйнӧй кӧсйӧм вильшасьны, гажӧдны йӧзӧс, заставляйтны найӧс серавны.
Мем удайтчывліс тайӧ, ме вӧлі кужа висьтавны Нижньӧй базарса купечьяс йылысь, валысь чужӧмъяссӧ петкӧдлӧмӧн; петкӧдлі, кыдзи мужикъяс да бабаяс вузалӧны да ньӧбӧны ӧбразъяс, кутшӧм сюся кӧмӧдӧ найӧс приказчик, кыдзи споритӧны начетчикъяс.
Мастерскӧй вак-вакӧн сераліс, эз шоча мастеръяс шыбытлывны уджнысӧ, видзӧдӧмӧн, кыдз ме кикимеритча, но та бӧрын век мем Ларионыч сӧветуйтліс:
— Тэ эськӧ мед ужин бӧрын петкӧдлін, а то мешайтан уджавнысӧ...
«Петкӧдлӧмӧс» помалӧм бӧрын ме ачымӧс чувствуйті кокниджыка, быттьӧ мыні менӧ сьӧктӧдысь ношаысь; часджын кежлӧ, час кежлӧ менам юрӧй рекмывліс, а сэсся бара кажитчис, мый менам юрӧй тырӧма посньыдик, ёсь кӧрттувъясӧн, найӧ сэн, вӧрӧдчӧны, шоналӧны.
Ме гӧгӧрын пузис кутшӧмкӧ няйт рок, и ме чувствуйті, мый ньӧжйӧникӧн пуся ме сэні.
Думайтсис:
— Став олӧмыс ӧмӧй татшӧм?
И ме кута овны сідзи, кыдзи тайӧ йӧзыс, ог ӧмӧй вермы корсьны, ог ӧмӧй аддзы нинӧм бурджыксӧ?
— Скӧр лоан, Максимыч,
— висьталіс мем Жихарев, ме вылӧ сюся видзӧдіг.
Ситанов менсьым тшӧкыда юавліс:
— Тэ мый?
Ме эг куж вочавидзны.
Олӧмыс ыръяна да лёкысь вуштіс менам сьӧлӧм вылысь ассьыс жӧ медбур гижӧдъяссӧ, найӧс кутшӧмкӧ ковтӧмторйӧн ехиднӧя вежӧмӧн, ме скӧра да настойчивӧя паныд сулалі сійӧ вынлы, ме кывті сійӧ жӧ ю кузя, кыті и ставыс, но меным ваыс вӧлі кӧдзыдджык, и сійӧ эз сэтшӧм кокниа кут менӧ, кыдз мукӧдӧс — кадъясын мем кажитчис, мый ме вӧя ва пыдӧсас.
Ме дінӧ йӧз относитчисны пыр бурджыка, ме вылӧ эзджык сідз равзыны, кыдзи Павел вылӧ, эз тэрмӧдлыны менӧ, шуисны вичӧн, медым тӧдчӧдны ме дінӧ уважайтан отношение.
Тайӧ — бур, но вӧлі мучитчымӧн сьӧкыд видзӧдны, кутшӧм уна йӧзыс юӧны вина, кутшӧм найӧ зывӧк кодӧсь, да кутшӧм дойдана налӧн нывбабаяс дінӧ отношениеныс, кӧть ме и гӧгӧрвои, мый вина да нывбабаяс — став забаваыс тайӧ олӧмын.
Тшӧкыда шогпырысь казьтывлі, мый ачыс авъя, смел Наталья Козловская нывбабаӧс сідзжӧ шуис забаваӧн.
Но кыдз нӧ эськӧ сэк бабушка?
И Королева Марго?
Королева йылысь ме казьтывлі пӧшти полан чувствоӧн — ставыслы сійӧ вӧлі сэтшӧм тӧдтӧм, быттьӧ ме сійӧс аддзывлі вӧтӧн.
Ме вывті уна куті мӧвпавны нывбабаяс йылысь да решайті нин вопрос, а абу-ӧ мунны локтан праздникӧ сэтчӧ, кытчӧ ветлӧны ставыс?
Тайӧ эз вӧв физическӧй кӧсйӧмӧн,
— ме вӧлі здоров и брезглив, но дурмымӧн окота вӧлі кутлыны кодӧскӧ меліӧс, авъяӧс, да восьсӧн, помтӧм дыр, мамлы моз, висьтавны аслам сьӧлӧмвыв дойяс йылысь.
Ме завидуйті Павеллы, кор сійӧ войяснас мем висьталіс воча керкаса горничнӧйкӧд аслас роман йылысь.
— Вот, вокӧ, штука: тӧлысь сайын ме сылы лымйӧн лыйлі, эз глянитчыв мем сійӧ, а ӧні пукалан лабичын, топӧдчан сы бердӧ — некод абу донаджык!
— Мый йылысь нӧ ті сёрнитланныд?
— Быдтор йылысь, дерт.
Сійӧ мем — ас йывсьыс, а ме сылы — ас йылысь жӧ.
Но, окасям...
Сӧмын сійӧ — честнӧй...
Сійӧ, вокӧ, беда, кутшӧм бур!...
Но куритан тэ дзик нин важ салдат моз!
Ме куритчи ёна; коддзӧдӧмнас табак ныждіс беспокойнӧй мӧвпъясӧс, тревожнӧй чувствоясӧс.
Вина, менам шуд вылӧ, аслас дукӧн да кӧрӧн меын чужтіс зывӧктӧм, а Павел юис окота пырысь, да коддзӧм бӧрас, нора бӧрдіс:
— Гортӧ кӧсъя ме, гортӧ!
Лэдзӧй менӧ гортӧ...
Сійӧ вӧлі, мем помнитсьӧ, сирӧта, мамыс и батьыс важӧн нин сылӧн кувлӧмаӧсь, чойяс, вокъяс эз вӧвны, ар кӧкъямыссянь сійӧ оліс бокӧвӧй йӧз ордын.
Тайӧ олӧм вылӧ дӧзмӧмӧн да тувсов чуксасьӧмъяс вылӧ нӧшта ёнджыка ыштӧмӧн, ме бара думышті пырны паракод вылӧ да, Астраханьӧдз лэччӧм бӧрын, пышйыны Персияӧ.
Ог помнит, мыйла именнӧ — Персияӧ, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, мый мем вывті глянитчисны Нижнегородскӧй ярмарка вылын персияна-купечьяс: пукалӧны этатшӧм каменнӧй идолъяс, краситӧм тошъяснысӧ шонді водзӧ чургӧдӧмӧн, спокойнӧя кальян куритігтыр, а синъясныс налӧн гырысьӧсь, сьӧдӧсь, быдтор тӧдысьӧсь.
Навернӧ, ме и пышйи эськӧ кытчӧкӧ, но ыджыдлун вежонӧ, кор мыйкӧ мындаӧн мастеръяс муналісны гортъясаныс, асланыс сиктъясӧ, а кольысьяс пьянствуйтісны,
— шондіа лунӧ Ока весьтӧд луд вывті гуляйтігӧн ме паныдаси аслам кӧзяинкӧд, бабушка племянниккӧд.
Сійӧ локтіс кӧтасьӧм руд пальтоа, киясыс гач зепъясас, вомас папирос, юрдзиб йылас шляпа; сылӧн лӧсьыд чужӧмыс меліа нюмъяліс меным.
Сылӧн вӧлі свободнӧй, долыд мортлӧн козьнасян вид, и миянысь ӧтдор луд вылын некод эз вӧв.
— А, Пешков, Христос воскресе!
Христосасим, сійӧ юаліс, кутшӧма ме ола, и ме сылы веськыда висьталі, мый мастерскӧй, кар да вообще ставыс — мустӧммис мем, и ме мӧвпалі мунны Персияӧ.
— Дугды,
— шуис сійӧ серьёзнӧя.
— Кутшӧм сэн, чӧртӧс, Персия?
Тайӧс ме, вокӧ, тӧда, тэнад воясӧ и мем сідзжӧ вӧлі окота пышйыны быд чӧртыс дорӧ!...
Мем кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм ухарскӧя шыбласьӧ чӧртъяснас; сы пытшкын ворсӧдчис мыйкӧ буртор, тувсовъя, ставнас сійӧ вӧлі — набекрень,
— Куритчан?
— юаліс сійӧ, мем кыз папиросъяса эзысь портсигар чургӧдігмоз.
Но, тайӧ менӧ помӧдз нин веніс!
— Вот мый, Пешков, лок вай тэ бара ме ордӧ!
— вӧзйис сійӧ.
— Ме, вокӧ, таво босьті ярмарка вылысь пӧдрадъяс сюрс нелямын вылӧ кымын — гӧгӧрвоан?
Вот ме тэнӧ сувтӧда ярмарка вылӧ; лоан тэ менам десятник кодь кымын, примитны быдсикас материал, видзӧдны, медым ставыс вӧлі кад кежлӧ меститӧма да медым рабочӧйяс эз гусясьны — лӧсялӧ?
Жалованье — вит шайтӧн тӧлысь да вит ур ӧбед вылӧ.
Бабаяслы тэӧдз дела абу, асывсянь тэ мунін, рытнас воин; бабаяс — бокынӧсь!
Сӧмын тэ налы эн висьтав, мый ми аддзысьлім, а прӧстӧ лок вежалунӧ — и шабаш.
Ми торйӧдчим другъясӧн, прӧщайтчигӧн сійӧ менсьым топӧдліс киӧс да весиг, мунігас, ылісянь чолӧмалӧмӧн ӧвтчис шляпанас.
Кор ме мастерскӧйын висьталі, мый муна — тайӧ первойсӧ унджыкыслысь кыпӧдіс ме дінӧ леститчан жалитӧм, медся нин волнуйтчис Павел.
— Но, думыштлы,
— кӧритана пырысь висьталіс сійӧ,
— кыдз тэ кутан овны разнӧй мужикъясыскӧд миянкӧд олӧм бӧрын?
Плӧтникъяс, маляръяс...
Ок, тэ!
Тайӧ шусьӧ — дякӧнсянь пӧнӧмарӧ...
Жихарев ропкис:
— Чери корсьӧ — кӧні джуджыдджык, бур молодеч — мый омӧльджык...
Мастерскӧйӧн мем вӧчӧм колльӧдӧм вӧлі шог да сьӧкыд.
— Дерт, колӧ видлыны и сійӧс, и тайӧс,
— висьталіс пӧхмелляысь вижӧдӧм Жихарев.
— А бурджык ӧтпырйӧн, да ёнджыка кутчысьны мыйӧкӧ ӧтиӧ...
— И нэм кежлад нин,
— гусьӧник содтіс Ларионыч.
Но ме чувствуйті, мый найӧ висьталӧны мырдӧн да быттьӧкӧ колӧм ради, — менӧ накӧд йитысь сунисыс кыдзкӧ пырысь-пыр сісьмис да ори.
Пӧлатьын бергаліс кодъюра Гоголев да киргис:
— Окотита кӧ — ставыс острогын лоӧны!
Ме — секрет тӧда!
Коді тані енлы эскӧ?
Аха-а...
Кыдзи и пыр, стенъяс бокӧ пӧлыньтчӧмаӧсь гижны помавтӧм, чужӧмтӧм ӧбразъяс, йирк бердӧ ляскысьӧмаӧсь стеклӧ шаръяс.
Биӧн дыр нин эз уджавлыны, шаръясӧн эз пӧльзуйтчыны, найӧс вевттьӧмаӧсь нин руд бус да са слӧй.
Ставсӧ на зэв бура помнита, мый и синмӧс тупкӧмӧн ме пемыдсьыс аддзи пӧдвалсӧ ставнас, став сійӧ пызанъяссӧ, ӧшинь вылысь краска тыра банкаяссӧ, воропъяса кистьяссӧ, ӧбразъяссӧ, помӧй тыра ушатсӧ пельӧсысь, пыргӧн умывальник улысь, коді скодитӧ пӧжарнӧй каска вылӧ да Гоголевлӧн пӧлатьсянь ӧшӧдчӧм куш кок вылӧ; кокыс лӧз, вӧйӧм морт кок кодь.
Окота вӧлі ӧдйӧджык мунны, но Русьын радейтӧны нюжӧдны жугыль минутъяс; прӧщайтчиганыс йӧз быттьӧ сьылӧны заупокойнӧй литургия.
Жихарев, синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн, мем шуис:
— А тайӧ небӧгтӧ, Демонтӧ, ме тэд ог вермы сетны — кӧсъян кызюра босьтны сыысь?
Небӧгыс вӧлі менам,
— старик брандмейстер козьналіс мем сійӧс, мем жаль вӧлі сетны Лермонтовӧс.
Но кор ме, неуна ӧбӧдитчӧмӧн, ӧткажитчи сьӧмысь, Жихарев спокойнӧя сюйыштіс монетасӧ кӧшелёкас да падъявтӧг висьталіс:
— Кыдз окотаыд, а ме ог сет небӧгтӧ!
Тайӧ небӧгыс — абу тэнад, тайӧ сэтшӧм небӧг, мый сійӧн абу дыр и грек нажӧвитны...
— Да сійӧс ӧд магазинын вузалӧны, ме аддзылі!
Но сійӧ помӧдз убедитчӧмӧн мем шуис:
— Сійӧ нинӧм на оз петкӧдлы, магазинъясын и пистолетъяс вузалӧны да...
Сідзи и эз сет мем Лермонтовӧс.
Кӧзяйкакӧд прӧщайтчыны вылыс судтаӧ кайигӧн ме пос водзын зураси сы племянницакӧд, сійӧ юаліс:
— Висьталӧны — тэ пӧ мунан?
— Муна.
— Эн кӧ ӧд мун, вӧтлім жӧ,
— висьталіс сійӧ меным, эз вывті любезнӧя, но сьӧлӧмсяньыс.
А кодіник кӧзяйка шуис:
— Прӧщай, христос тэкӧд!
Тэ — абу бур детинка, дерзкӧй.
Кӧть эськӧ ме тэсянь лёксӧ нинӧм эг аддзыв, а ставныс висьталӧны — абу пӧ бур тэ!
И друг бӧрддзис, синва сорыс висьталіг:
— Ловъя кӧ вӧлі покойник, менам бур мужикӧй, шань мортӧй, сійӧ эськӧ тэнӧ бертлӧдлыштіс, зульскӧдыштіс эськӧ тэнӧ балябӧжад, а — кольӧдіс эськӧ, эз вӧтлы!
А ӧні ставыс мӧдіс мӧд ногӧн.
Муртса кӧ абу сідзи — мун, мун, весась!
Ок и кытчӧ тэ, детинка, воштысян, мый бердӧ кутчысян?
ХVІ
Ме муна кӧзяинкӧд пыжӧн ярмарка уличаяс вывті, мӧд судтаӧдзыс ытваӧн ойдӧдӧм каменнӧй лавкаяс пӧвсӧд.
Ме — ӧпаснӧйясӧн сына; кӧзяин пыж бӧжӧ пуксьӧмӧн кужтӧг веськӧдлӧ, бӧжалан пелыссӧ пыдӧ ваас сюйӧмӧн; пыж дышиника чукльӧдлӧ, лӧнь, гудыра мӧвпалысь ва кузя уличаысь уличаӧ кежласьӧмӧн.
— Эк, ыджыд таво ваыд, чӧрт мед сійӧс босьтас!
Манитас сійӧ уджъяснымӧс,
— ропкӧ кӧзяин чигарка куритігмоз; сылӧн тшыныс ӧвтӧ чишкасьӧм ной дукӧн.
— Ньӧжйӧджык!
— повзьӧмӧн горзӧ сійӧ.
— Пӧнар вылас мунам!
Веськӧдіс пыжсӧ да видчӧ:
— Но, и пыж сетӧмаӧсь, подлечьяс!..
Сійӧ мем петкӧдлӧ местаяс, кӧні, ва ямӧм бӧрын, заводитчасны лавка ремонтируйтӧм кузя уджъяс.
Лӧзӧдз бритӧм, шырӧм усъяса да вомас чигаркаа, сійӧ оз мун пӧдрядчик вылӧ.
Сы вылын кучик куртка, пидзӧсӧдзыс гӧленя сапӧгъяс, пельпом вомӧныс — ягташ, кок улас чурвидзӧ кык ствола Лебель ружье.
Сійӧ сӧмын беспокойнӧя вешталӧ кучик картузсӧ, — лэдзас сійӧс синмӧдзыс, чушкӧдас паръяссӧ да тӧждысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдӧ; лэптас картузсӧ юрпыдӧс йылӧдзыс, томмас да ус пытшкас нюмъялӧ, мыйкӧ буртор йылысь мӧвпалӧмӧн,
— и оз эскыссьы, мый сылӧн уна удж, мый ньӧжйӧ ва ямӧм майыштӧ сійӧс,
— сы пытшкын гуляйтӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ неделӧвӧй мӧвпъяслӧн гы.
А ме личкӧма гусьӧн шензян чувствоӧн: сэтшӧм тешкодь аддзыны тайӧ кулӧм карсӧ, тупкӧс ӧшиньяса керкаяслысь веськыд радсӧ,
— карсӧ, кодӧс дорвыв ойдӧдӧма ваӧн да коді быттьӧ кывтӧ миян пыж пӧлӧн.
Енэж руд.
Шонді дзебсясьӧ кымӧръяс пӧвстын, сӧмын шочиника тӧлын моз, эзысь пятнаӧн ва костӧд мыччысьлӧмӧн.
Ваыс сідз жӧ руд да кӧдзыд; визувыс сылӧн оз тӧдчы, кажитчӧ, мый сійӧ кынмӧма, унмовсьӧма тыртӧм керкаяскӧд, няйтвиж рӧма краскаясӧн краситӧм лавкаяс радъяскӧд ӧтлаын.
Кор кымӧръяс пӧвстті видзӧдӧ кельыд шонді,
— ставыс гӧгӧрбок неуна югдӧ, ва отражайтӧ енэжлысь руд эшкынсӧ — миян пыжным ӧшалӧ сынӧдас кык енэж костын; каменнӧй зданиеяс сідзжӧ кыпӧдчыштӧны да муртса тӧдчыштӧмӧн кывтӧны Волгалань, Окалань.
Пыж гӧгӧрын качайтчӧны жугалӧм бӧчкаяс, ящикъяс, кӧрӧбъяс, чагъяс да идзас, мукӧддырйи кулӧм змейӧн кывтас зор либӧ кер.
Кӧнсюрӧ ӧшиньясыс восьсаӧсь, галлереяяс вевт вылын косьмӧ бельё, чурвидзӧны гынсапӧгъяс, ӧшиньсянь руд ва вылӧ видзӧдӧ нывбаба, чугуннӧй галлерея колонка йылӧ домалӧма пыж, сылысь гӧрд бортъяссӧ ва отразитӧ жирнӧя да яй кодьӧн.
Тайӧ олӧм признак вылас юрнас довкнитлӧмӧн, кӧзяин мем висьталӧ:
— Тайӧ — ярмаркавывса стӧрӧж олӧ.
Петас ӧшиньӧдыс вевт вылӧ, пуксяс пыжас дай ветлӧдлӧ, видзӧдалӧ — абуӧсь-ӧ кӧнкӧ вӧръяс.
А вӧръяс кӧ абуӧсь, ачыс вӧруйтас...
Сійӧ висьталӧ дышиника, спокойнӧя, мыйкӧ мӧдтор йылысь мӧвпалӧмӧн.
Гӧгӧр лӧнь, тыртӧм да эскыны позьтӧм, быттьӧ вӧтӧн.
Волга да Ока ӧтлаасьӧмаӧсь ыджыд тыӧ; ылын, пушкыртчӧм гӧра вылын мичаа дӧввидзӧ кар, ставнас садъяс пиын, кодъяс нӧшта пемыдӧсь на, но пу гаръясыс пӧльтчӧмаӧсь нин, и садъяс пасьтӧдӧны керкаяссӧ да вичкояссӧ шоныд турунвиж пасьӧн.
Ва вывті сука шлывгӧ пасхальнӧй звӧн, кылӧ, кыдзи муралӧ карыс, а тані — дзик вунӧдӧм шойна вылын кодь.
Миян пыжным чукльӧдлӧ кык рада сьӧд пуяс костӧд, ми мунам Главнӧй визьӧд Старӧй собор дорӧ.
Сигараыс беспокоитӧ кӧзяинӧс, сылысь синсӧ курыд тшынӧн тыртӧ, пыж пыр ӧтарӧ нырнас либӧ бокнас зурасьӧ пуяс бердӧ,
— кӧзяин скӧралӧмӧн шензьӧ:
— Этатшӧм пеж пыж!
— Да ті эн бӧжалӧй.
— Кыдз нӧ позьӧ
— ропкӧ сійӧ.
— Пыжын кӧ кыкӧнӧсь, то век — ӧтиыс сынӧ, мӧдыс бӧжалӧ.
Вот — видзӧд, Китайскӧй радъяс...
Ме важӧн нин тӧда ярмаркатӧ ставнас; тӧда и тайӧ тешкодь радъяссӧ мисьтӧм вевтъяснас; вевт пельӧсъясас пукалӧны, кокнысӧ кресталӧмӧн, китаечьяслӧн гипсовӧй фигураяс; коркӧ ме аслам ёртъяскӧд наӧ швыркйӧдлі изъясӧн, да ӧткымын китаечьяслысь юрнысӧ, кияснысӧ буретш жугӧдлі ме.
Но ог нин гордитчы ме тайӧн...
— Ерунда,
— радъяс вылӧ индігмоз, висьталӧ кӧзяин.
— Мем эськӧ мед сетісны тайӧс стрӧитны...
Сійӧ картузсӧ лэптіс балябӧж йылас да шутьлялӧ.
А менам мыйлакӧ думайтсьӧ, мый сійӧ эськӧ тайӧ каменнӧй карсӧ стрӧитіс татшӧм жӧ гажтӧма, тайӧ жӧ увтас местаас, кодӧс быд во ойдӧдлӧны кык юлӧн ваяс.
И Китайскӧй радъяссӧ эськӧ думыштіс...
Борт сайӧ сигарасӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ зывӧка сьӧлыштіс да висьталӧ:
— Гажтӧм, Пешков!
Гажтӧм.
Велӧдчӧм йӧз — абуӧсь, сёрнитыштны — некодкӧд.
Окота ошйысьыштны — а код водзын?
Абу йӧзыс.
Ставыс плӧтникъяс, каменщикъяс, мужикъяс, жульё...
Сійӧ видзӧдӧ веськыдвылӧ, ва пытшкысь мыльк йылӧ мичаа кыпӧдчӧм еджыд мечеть вылӧ, да водзӧ висьталӧ, вунӧдлӧмтор тӧдвылас уськӧдігмоз:
— Заводиті ме сур юны, сигара курита, ола немеч моз.
Немечьясыд, вокӧ, делӧвӧй йӧз, сэтшӧм зверь-курӧгъяс!
Сурыд — лӧсьыд занятие, а сигараяс дінӧ — эг на велав!
Куритчан, гӧтыр ропкӧ: мыйӧн тайӧ тэ дінсянь паркйӧ, кыдзи шорник дінсянь?
Да, вокӧ, олам, мудеритчам...
Нолтӧ, веськӧдлы ачыд...
Пелыссӧ пыжас пуктӧм бӧрын, сійӧ босьтӧ ружье да лыйӧ вевт вылын пукалысь китаецлы, — китаецлы некутшӧм вред эз ло, дрӧб шаркнитіс вевтӧ да стенас, сынӧдӧ бус-тшын лэптӧмӧн.
— Эг веськав,
— жалиттӧг висьталӧ лыйсьысь да бара ружьеас пуктӧ патрон.
— Тэ кыдз нин нывъяс кузяыс — уллюнйӧссин?
Эн?
А ме дас куим арӧссянь радейтчылі нин...
Вӧтӧн моз сійӧ висьталӧ архитектор горничнӧй вылӧ аслас первой радейтчӧмлысь история. Архитектор ордас сійӧ овлӧма ученикӧн.
Ньӧжйӧник сёлькӧдчӧ рудов ва, керка пельӧсъяссӧ пожъялӧ, собор сайын пемыда дзирдалӧ ва пустыня, кӧнсюрӧ сы весьтын кыпӧдчӧны сьӧдов бадь ньӧръяс.
Ӧбраз гижан мастерскӧйын тшӧкыда сьывлісны семинарскӧй сьыланкыв:
— Саридз лӧз гыа,
— Саридз скӧр гыа.
Кулан выйӧдз гажтӧм буракӧ, сійӧ лӧзов саридзыс...
— Войяс эг узь,
— висьталӧ кӧзяин.
— Вӧлі, чечча вольпась вылысь да сулала сійӧ ӧдзӧс дорын, дзоля пон моз дрӧжжита,
— керкаыс кӧдзыд вӧлі!
Войяснас сы дінӧ кӧзяин волывліс, вермис менӧ суны, а ме эг пов, да...
Сійӧ висьталӧ думайтсьӧмӧн, быттьӧ важ, киссьӧм платтьӧ видлалӧ — ещӧ на ӧтчыд позьӧ пасьтавлыны али оз нин?
Казяліс сійӧ менӧ, жальыс петіс, восьтіс ӧдзӧссӧ да корӧ: лок, йӧйпи...
Ме уна кывлі татшӧм висьтъяссӧ, дӧзми ме наысь, кӧть и наын вӧлі лӧсьыдтор,
— первой «радейтӧм» йылысь пӧшти став йӧзыс висьталісны ошйысьтӧг, эз няйта, а частӧ сэтшӧм меліа да жугыля, мый ме гӧгӧрвои: тайӧ вӧлі медся бурыс висьталысь олӧмын.
Уналӧн, кажитчӧ, сӧмын сійӧ и вӧлӧма бурыс.
Сералӧмӧн да юрнас качайтӧмӧн, кӧзяин шензьӧмӧн горӧдӧ:
— А гӧтырыдлы тайӧс он висьтав, весиг ӧти кыв!
Но, мый сэн сэтшӧмыс?
А он висьтав!
Вот — история...
Сійӧ висьтавлӧ оз меным, а аслыс.
Сійӧ кӧ ланьтӧмӧн оліс, сёрниті эськӧ ме,
— тайӧ чӧвинас да тыртӧминас быть колӧ сёрнитны, сьывны, ворсны гудӧкӧн, а то нэм кежлад унмовсян сьӧкыд унмӧн тайӧ кулӧм кар пӧвстас, коді вӧйӧма рудов, кӧдзыд ва пиӧ.
— Ӧтикӧ — эн гӧтрась томӧн!
— велӧдӧ сійӧ менӧ.
— Гӧтрасьӧм — сійӧ, вокӧ, ёна важнӧй делӧ!
Овны позьӧ кӧн окотаыд да кыдз окотаыд, тэнад вӧля!
Ов Персияын — магометашкакӧд;
Мӧскуаын — городовӧйӧн, шогсьы, гусясь,
— ставсӧ позьӧ веськӧдны!
А гӧтыр — сійӧ, вокӧ, поводдя кодь, сійӧс он веськӧд...
он!
Сійӧ, вокӧ, абу сапӧгыд — пӧрччин дай шыбытін...
Чужӧмыс сылӧн вежсис, сійӧ видзӧдіс руд ва вылӧ, синкымсӧ букыштӧмӧн, чуньнас ниртіс гӧрба нырсӧ да бормочитіс.
— Да, вокӧ...
Видзӧд кыкнан синнад!
Шуам — тэ быд бокӧ синсян, а пыр веськыда сулалан...
но, сӧмын — быдӧнлы аслыс капкан пуктӧма.
Ми пырам Мещерскӧй тыса кустъяс пӧвстӧ, сійӧ ӧтлаасьӧма Волгакӧд.
— Ньӧжйӧджык сын,
— вашкӧдӧ кӧзяин, ружьесӧ кустъяслань веськӧдіг.
Кымынкӧ омӧлик куликӧс лыйӧм бӧрын сійӧ командуйтӧ:
— Мунам Кунавиноӧ!
Ме кольчча сэтчӧ рытӧдз, а тэ гортын висьталан, мый ме пӧдрадчикъяскӧд задержитчи...
Сідз жӧ ытваӧн ойдӧдӧм слӧбӧдаса уличаяс пиысь ӧтиӧ сійӧс чеччӧдӧм бӧрын, ме ярмарка вывті бӧр локта стрелкаӧ, домала пыжӧс да, сэтчӧ пуксьӧмӧн, видзӧда кык ю ӧтлаасьӧм вылӧ, карыс вылӧ, паракодъяс вылӧ, енэж вылӧ.
Енэжыс быттьӧ ыджыдсьыс-ыджыд лэбачлӧн пашкыра борд, ставнас еджыд сук гӧна.
Кымӧр костса лӧз пропастьясӧд мыччысьлывлӧ зарни шонді да му вылӧ ӧтчыд видзӧдлӧмӧн вежӧ сы вылысь ставсӧ.
Гӧгӧр ставыс вӧрӧ збоя да надежнӧя; валӧн тэрыб визулыс кокниа кылӧдӧ лыдтӧм-щӧттӧм пуръяс; пуръяс вылын зумыда сулалӧны тошка мужикъяс, сынӧны кузь гребъясӧн, равзӧны мӧда-мӧд выланыс, паныдасьысь паракод вылӧ.
Ичӧтик паракод ва катчӧс кыскӧ тыртӧм баржа, юыс нуӧ, бӧрыньтӧ сійӧс, сійӧ сир моз бергӧдлӧ нырсӧ да пошкӧ, сылы паныдӧн збоя котӧртысь ваӧ кӧлесаяснас ыръяна мыджсьӧмӧн.
Баржа вылын, борт сайӧ кокнысӧ ӧшӧдӧмӧн, пельпом-на-пельпом пукалӧны нёль мужик — ӧти гӧрд дӧрӧма — и сьылӧны сьыланкывъяс: кывъясыс оз кывны, но ме тӧда сійӧс.
Мем кажитчӧ, мый татысь, ловъя ю вылысь, ме тӧда ставсӧ, мем ставныс матынӧсь, да ставсӧ ме верма гӧгӧрвоны.
А кар, коді ойдӧма ме мышкын — лёк вӧт, кӧзяинлӧн мӧвпыштӧмтор, сэтшӧм жӧ омӧля гӧгӧрвоана, кыдзи сійӧ ачыс.
Ставыс вылӧ пӧттӧдз видзӧдӧм бӧрын ме локта гортӧ, ачымӧс верстьӧ мортӧн чувствуйтӧмӧн, коді вермӧ вӧчны быд удж.
Туй вылын ме кремль гӧра йывсянь видзӧда Волга вылӧ,
— ылісянь, гӧра вывсянь, муыс кажитчӧ зэв ыджыдӧн да кӧсйысьӧ сетны ставсӧ, мый колӧ.
Гортын менам эмӧсь небӧгъяс; патераын, кӧні овліс Королева Марго, ӧні олӧ ыджыд семейство: вит барышня, ӧти мичаджык мӧдсьыс, да кык гимназист,
— тайӧ йӧзыс мем сетӧны небӧгъяс.
Ме вывті окотаысь лыддя Тургеневӧс да шензя, мыйла сылӧн ставыс гӧгӧрвоана, прӧстӧй да тувсовъя кодь сӧдз, кутшӧм сӧстӧм сылӧн йӧзыс, и кутшӧм бур ставыс, мый йылысь сійӧ рама висьталӧ.
Лыддя Помяловскийлысь «Бурсы» да сідзжӧ шензя: тайӧ дивӧкодя мунӧ ӧбраз гижан мастерскӧй олӧм вылӧ; мем сэтшӧм бура тӧдса лёк гажтӧмлун, коді пузьӧ лёк озорничайтӧмӧ.
Лӧсьыд вӧлі лыддьыны роч небӧгъяс, наын пыр чувствуйтчис мыйкӧ тӧдса да жугыльтор, быттьӧкӧ листбокъяс пӧвстӧ дзебсьӧмӧн кынмӧма ыджыдвидз дырся звӧн,
— муртса на восьтан небӧгтӧ, сійӧ нин гусьӧник мургӧ.
«Мертвые души» ме лыдди дышӧдчӧмӧн, «Записки из мертвого дома» — сідзжӧ; «Мертвые души», «Мертвый дом», «Смерть», «Три смерти», «Живые мощи» — тайӧ небӧг нимъяслӧн ӧткодьлуныс мырдӧн сувтӧдіс внимание, татшӧм небӧгъяс дінас гӧгӧрвотӧм мустӧмтӧм чужтӧмӧн.
«Знамение времени», «Шаг за шагом», «Что делать?», «Хроника села Смурина» — сідзжӧ эз сьӧлӧм вылӧ воны меным, кыдзи и став татшӧм сяма небӧгъясыс.
Но мем вывті кажитчисны Диккенс да Вальтер Скотт, тайӧ авторъяссӧ ме лыдди ёна наслаждайтчӧмӧн, кык-куим пӧлӧн ӧти и сійӧ жӧ небӧгсӧ.
В.
Скоттлӧн небӧгъясыс казьтылісны озыр вичкоысь праздничнӧй ӧбедня,
— неуна кузь да гажтӧм, а пыр торжественнӧй.
Диккенс меным коли писательӧн, код водзын ме почтительнӧя копыртчыла,
— тайӧ мортыс шензьӧдӧмӧн судзӧдіс медся сьӧкыд искусствосӧ йӧз дінӧ радейтӧмлысь.
Рытъясын керка кильчӧ вылӧ чукӧртчывліс ыджыд компание: К.
, вокъяс, налӧн чойяс, подростокъяс; чангыля ныра гимназист Вячеслав Семашко; мукӧддырйи волывліс барышня Птицына, кутшӧмкӧ важнӧй чиновниклӧн ныв.
Сёрнитісны небӧгъяс йылысь, кывбуръяс йылысь,
— тайӧ вӧлі матын, гӧгӧрвоана и меным; ме лыдди унджык найӧ ставныс дорысь.
Но тшӧкыдджыка найӧ висьтавлісны мӧда-мӧдныслы гимназия йылысь, норасисны велӧдысьяс выланыс; налысь висьтъяссӧ кывзігӧн ме ачымӧс чувствуйті ёртъясысь свободнӧйджыкӧн, ёна шензи найӧ терпитан вынлы; но век жӧ завидуйті налы — найӧ велӧдчӧны!
Менам ёртъяс вӧліны ме серти ыджыдджыкӧсь, но ме ачым аслым кажитчи на серти медся верстьӧӧн, медся кисьмӧмаӧн да опытнӧйӧн; тайӧ неуна смущайтіс менӧ — мем окота вӧлі ачымӧс чувствуйтны на бердӧ матысьджык.
Ме локывлі гортӧ сёр рытын, бусӧсь да няйт, найӧ впечатлениеяс серти, кодъяс збыльвылас — вывті ӧтсямаӧсь, мӧдсикас впечатлениеясӧн тырӧмӧн.
Найӧ уна сёрнитісны барышняяс йылысь, радейтчисны то ӧтиӧ, то мӧдӧ, заводитлісны сочиняйтны кывбуръяс; эз шоча таын ковмывлы менам отсӧг, ме зэв радпырысь упражняйтчи кывбуръяс лӧсьӧдлӧмӧн, кокниа корсялі рифмаяс, но мыйлакӧ менам кывбуръясӧй век артмисны юмористическӧйӧсь, а барышня Птицынаӧс, кодлы мукӧдлы дорысь тшӧкыдджыка индыссьылісны кывбуръяс, ме век ӧткодявлі градвыв пуктасъяскӧд, — луковицакӧд.
Семашко мем вӧлі шуӧ:
— Кутшӧм нӧ тайӧ кывбуръяс?
Тайӧ — сапӧг кӧрттувъяс.
Наысь нинӧмӧн не кольччыны кӧсйӧмӧн, ме сідзжӧ радейтчи барышня Птицынаӧ.
Ог помнит, мыйын сійӧ выражайтчис менам, но помасис — лёка: Звездин прудса сісь турунвиж ва вылын плавъяліс пӧв, и ме вӧзйи барышняӧс гуляйтӧдыштны тайӧ пӧв вылас.
Сійӧ сӧгласитчис, ме вайӧді пӧвсӧ вадорӧ да сувті сы вылӧ,
— менӧ ӧтнамӧс сійӧ лэптіс бура.
Но кор мичаа пасьтасьӧм барышня, ставнас прӧшвияса да лентаяса, тшапа сувтіс мӧдар пом йылас, а ме гордӧя тойыштчи беддьӧн вадорсьыс, проклятӧй пӧвйыд катласьны пондіс миян улын, и барышня суныштіс прудйӧ.
Ме рыцарскӧя уськӧдчи сы бӧрся, ӧдйӧ кыски сійӧс вадорӧ,
— повзьӧм да прудса турунвиж нюйт бырӧдісны менам дамалысь мичлунсӧ!
Кӧтасьӧм кулакнас мем грӧзитчӧмӧн, сійӧ горзіс:
— Тайӧ тэ наросьнӧ вӧйтін менӧ!
И, менам сьӧлӧмсянь оправдайтчӧм вылӧ эскытӧг, сійӧ кадсянь ме вылӧ пондіс видзӧдны враждебнӧя.
Вообще, карын олӧм эз вӧв зэв интереснӧй, пӧрысь кӧзяйка ме вылӧ видзӧдіс важ моз лёка; том кӧзяйка ме вылӧ видзӧдіс подозрительнӧя;
беринъясысь ещӧ ёнджыка гӧрдӧдӧм Викторушка чушъяліс быдӧн вылӧ, мыйӧнкӧ бурӧдны позьтӧм выйӧдз ӧбӧдитчӧмӧн.
Гижтысян удж кӧзяинлӧн вӧлі уна; сійӧс эз вермывны вӧчны кыкӧн вокыскӧд да сійӧ корис отсасьны менсьым дядьӧс.
Ӧтчыд ме ярмарка вылысь вои водз, час витын, да, столӧвӧйӧ пыригмоз аддзи чайнӧй пызан дорысь меӧн вунӧдӧм мортӧс, коді пукаліс кӧзяинкӧд орччӧн.
Сійӧ нюжӧдіс мем кисӧ.
— Видза оланныд...
Ме шайпаймуні немвиччысьтӧмтор аддзӧмла, пыр жӧ пӧжарӧн ыпнитіс важыс, сотыштіс сьӧлӧмӧс.
— Повзис весиг,
— горӧдіс кӧзяин.
Дядь ме вылӧ видзӧдіс страшнӧ омӧль чужӧм вылас нюмдыштӧмӧн, сылӧн пемыд синъясыс лоӧмаӧсь нӧшта на гырысьджыкӧсь, ставнас сійӧ вӧлі зыртчӧма, рудзмунӧма.
Ме сюйышті киӧс сійӧ вӧсньыдик, пӧсь чуньяс костӧ.
— Но, вот, бара паныдасим,
— кызігтыр шуис сійӧ.
Ме муні, быттьӧ нӧйтӧм бӧрын слабитӧм морт.
Миян костын артмисны кутшӧмкӧ виччысяна да гӧгӧрвотӧм волысьӧмъяс — сійӧ менӧ шуис нимӧн да вичӧн, сёрнитіс мекӧд кыдз аскодьыскӧд.
— Кор мунанныд лавкаӧ, пӧжалуйста, ньӧбӧй мем четверть пунта табак Лаферм, сё гильза Викторсон да ӧти пунт пуӧм калбас.
Сьӧмыс, кодӧс сійӧ мем сетлывліс, пыр вӧлі шоныд сійӧ пӧсь киӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ — чахоткаа да абу нин му вылын олысь.
Сійӧ тӧдіс тайӧс да, ёсь сьӧд тошсӧ гартлігмоз, висьталіс спокойнӧй басӧн:
— Менам висьӧм пӧшти лечитны позьтӧм.
Да, ёна кӧ эськӧ сёйны яй, сэк — позьӧ справитчыны.
Гашкӧ, ме справитча на.
Сёйис сійӧ вывті уна, сёйис да куритіс папиросъяс, найӧс сӧмын ӧбед дырйи вомсьыс шыбытліс.
Ме быдлун сылы вӧлі ньӧба калбас, порсь яй, сардина, но бабушкалӧн чойыс увереннӧя да мыйлакӧ, лёкысь радлӧмӧн, шулывліс:
— Смертьтӧ сёяннад он верд, сійӧс он ылӧд, он!
Кӧзяева дядь вылӧ видзӧдісны ӧбиднӧй вниманиеӧн, мырдӧн сӧветуйтісны сылы видлыны сійӧ либӧ мӧд лекарство, но син саяс сералісны сійӧс.
— Дворянин!
Крӧшкиястӧ пӧ, шуӧ, колӧ частӧджык чышкыны пызанъяс вывсьыныд, гутъяс пӧ крӧшкиясысь паськалӧны,
— висьталіс том кӧзяйка, а старука сылы торгис:
— Кыдзи нӧ, дворянин!
Сюртукыс ставнас шоркайтчӧма, няйтысла волялӧ, а сійӧ век на ещӧ сійӧс щӧткаӧн чашйӧ.
Сӧстӧм, медым — ни ӧти бусчир!
А кӧзяин быттьӧкӧ бурӧдіс найӧс:
— Чӧвлӧй, зверьяс-курӧгъяс, регыд сійӧ кулас!..
Мещаналӧн дворянство дінӧ тайӧ лӧсявтӧм, враждебнӧй отношениеыс мырдӧн матыстіс менӧ дядькӧд.
Гуткулантшак — пеж тшак жӧ, да кӧть нин мича!
Тайӧ йӧз пӧвстас пӧдысь дядь вӧлі мунӧ чери вылӧ, коді случайнӧ веськалӧма курӧг позйӧ,
— лӧсявтӧм ӧткодялӧм, кутшӧм лӧсявтӧм вӧлі и став тайӧ олӧмыс.
Ме сыын куті аддзыны «Бур делӧлысь» чертаяс, — меным вунӧдны позьтӧм мортлысь чертаяс; сійӧс да Королеваӧс ме мичмӧдлі став медбурнас, мый мем сетісны небӧгъяс, налы ме сеті став сӧстӧмджыкъяссӧ ассьым, лыддьысьӧмӧн чужтӧм став фантазияясӧс.
Дядь — сэтшӧм жӧ тӧдтӧм да мустӧм морт, кыдзи «Бур делӧ».
Керкаын сійӧ кутчысис быдӧнкӧд ӧткодя, некор эз шыасьлыв первой, юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс кыдзкӧ торъя нин вежливӧя да дженьыда.
Мем вывті сьӧлӧмвылӧ воліс, кор сійӧ велӧдіс кӧзяинӧс: сулалӧ пызан дорын, шӧри кусыньтчӧмӧн да, кос гыжнас кыз бумага кузя тотшкӧдіг, спокойнӧя внушайтӧ:
— Таті стрӧпилӧяссӧ быть колӧ йитны ключӧн.
Тайӧ пондас кутны стенаяс вылӧ личкан вынсӧ, мӧд ногӧн стрӧпилӧясыс кутасны паськӧдны стенаястӧ.
— Вернӧ, чӧрт мед босьтас!
— ропкис кӧзяин, а кор дядь муніс, гӧтырыс сылы шуис:
— Прӧстӧ шензя, мыйла тэ лэдзан асьтӧ велӧдны!
Мыйлакӧ медся нин сійӧс дӧзмӧдіс, кор дядь ужин бӧрын весавліс пиньсӧ да пожъявліс вомсӧ, голягӧчсӧ чургӧдӧмӧн.
— Ме ногӧн,
— чирӧм гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ,
— тіянлы, Евгений Васильич, вреднӧ тадзи юртӧ чатрӧдлыны!
Сійӧ вежливӧя шпыньялӧмӧн юаліс:
— Мыйла нӧ?
— Да...
сідз нин.
Сійӧ заводитіс лы бедьторйӧн весавны ассьыс лӧзов гыжъяссӧ.
— Мун дай тӧлкуйт, гыжсӧ ещӧ весалӧ!
— волнуйтчис кӧзяйка.
— Кулӧ нин, а сэтчӧ жӧ...
— Эх-хе!
— ружтіс кӧзяин,
— мыйдта тіян вылӧ, зверьяс-курӧгъяс, йӧйталӧмыс кӧласьӧма...
— Да мый тэ тайӧ висьталан?
— скӧраліс кӧзяйка.
А старука войяснас сьӧлӧмсяньыс норасис енлы:
— Господьӧй, со ӧшӧдісны мем сьылі вылӧ тайӧ сісь мортсӧ, а Викторушка — бара бокын...
Викторушка кутіс подражайтны дядьлы, сійӧ ньӧжмыд походкалы, увереннӧй барскӧй киподтуйыслы, кыдзкӧ торъя нин мичаа галстуксӧ кӧртавны сы кужӧмлы да тэрыба, тяпкӧдчытӧг сёйны.
Викторушка пыр ӧтарӧ грубӧя юасис:
— Максимов, кыдзи французскӧй кыв вылын — пидзӧс?
— Менӧ шуӧны Евгений Васильевичӧн,
— спокойнӧя казьтыштіс дядь.
— Но, ладнӧ!
А — морӧс?
Ужнайтігӧн Викторушка мамыслы командуйтіс:
— Ма мер, донне муазанкор солонина!
abu
— Ак тэ, французпи,
— нюмъяліс старука.
Дядь скӧравтӧг, глухонемӧй моз, акляліс яй, некод вылӧ эз видзӧд.
Ӧтчыд ыджыд вокыс дзӧляджыкыслы шуис:
— Ӧні, Виктор, кор велӧдчин французскӧй кыв вылын сёрнитны, тэд колӧ любовницаӧс лӧсьӧдны...
Тайӧ вӧлі дзик ӧтиысь, кор, кыдз ме помнита, дядь чӧва шпыньмуні.
А кӧзяйка скӧралӧмӧн швачкис паньсӧ пызан вылӧ да верӧсыслы горӧдіс:
— Кыдзи нӧ тэд абу яндзим ме дырйи татшӧм срамъяссӧ висьтавны!
Мукӧддырйи дядь волывліс ме дінӧ пемыд посводзӧ; сэні чардакӧ каян пос улын, ме узьлі; пос вылас, ӧшиньлы паныдӧн, лыдди небӧгъяс.
— Лыддьысянныд,
— тшынсӧ пӧльыштігмоз, юаліс сійӧ; сы морӧс пытшкын дзожгисны сэрапомъяс.
— Мый тайӧ?
Ме петкӧдлі небӧгӧс.
— Ак,
— титул вылас видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ,
— тайӧс ме, кажитчӧ, лыддьылі!
Куритчан?
Куритчим, ӧшиньӧд няйт дворӧ видзӧдіг; сійӧ висьталіс:
— Зэв жаль, мый ті он вермӧй велӧдчыны, тіян, кажитчӧ, эм способностьныд...
— Со, ме велӧдча, лыддьыся...
— Тайӧ этша на, колӧ — школа, система...
Окота вӧлі сылы шуны:
— Тіян, менам сударь, и школа, и система вӧлӧма, а мый тӧлкыс?
Но сійӧ, быттьӧ менсьым думӧс тӧдӧмӧн, содтіс:
— Характерыд кӧ эм, школаыд бура воспитайтӧ.
Олӧмтӧ вермӧны водзӧ йӧткыны сӧмын зэв грамотнӧй йӧз...
— Унаысь мем сійӧ сӧветуйтліс:
— Ті эськӧ лучше мед мунінныд татысь, ог аддзы татысь тӧлк ни пӧльза тіянлы...
— Мем кажитчӧны рабочӧйяс.
— А...
Мыйӧн нӧ?
— Интереснӧ накӧд...
— Вермас лоны...
А ӧтчыд сійӧ шуис:
— Кутшӧм дрань збыльвылас, тайӧ миян кӧзяеваыд, дрань...
Тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, кыдзи да кор шуліс тайӧ кывсӧ менам мамӧй, ме тӧдлытӧг вешйи сы дінысь,
— сійӧ шпыньялігтыр юаліс:
— Ті он сідзи мӧвпалӧй?
— Сідз.
— Но, да...
Ме сійӧс аддза.
— Кӧзяиныс век жӧ, сьӧлӧмвылӧ воӧ меным...
— Да, сійӧ, пӧжалуй, бур мужик...
Но — тешкодь...
Мем окота вӧлі сыкӧд сёрнитыштны небӧгъяс йылысь, но сійӧ, тыдалӧ, эз радейт небӧгъястӧ да унаысь мем сӧветуйтліс:
— Ті — энӧ увлекайтчӧй, небӧгъясын ставсӧ вывті ёна мичмӧдӧма, вежӧма ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ.
Небӧг гижысьясыс унджык тайӧ миян кӧзяин коддем йӧз — посни йӧз.
Татшӧмсяма тӧлкуйтӧмъясыд мем кажитчисны смелӧн да подкупитісны менӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ менсьым юаліс:
— Ті Гончаровӧс лыддьылінныд?
— «Фрегат Паллада» лыддьылі.
— Сійӧ вывті гажтӧм, «Палладаыд».
Но, вообще, Гончаров — медся тӧлка писатель Рочмуын.
Сӧветуйта лыддьыны сылысь «Обломов» романсӧ.
Тайӧ сылӧн медся правдивӧй да смел небӧг.
И вообще роч литератураын — медбур небӧг...
Диккенс йылысь сійӧ висьталіс:
— Сійӧ — чепуха, эскӧда тіянӧс...
А вот «Новое время» газет дінӧ приложениеясын печатайтсьӧ вывті интереснӧйтор «Искушение святого Антония» — сійӧс ті лыддьӧй!
Ті, кажитчӧ, радейтанныд вичкосӧ да ставсӧ сійӧс, вичкосасӧ.
«Искушениеыд» тіянлы пӧлезнӧ лоас...
Сійӧ ачыс мем вайис быдса пачка приложениеяс, ме лыдди Флоберлысь мудрӧй уджсӧ; сійӧ мем кажитчис вежаяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм олӧм кодьӧн, мыйсюрӧ начетчикӧн висьталӧм историяяс кодьӧн, но торъя джуджыд впечатление эз сет, ёнджыка мем кажитчис сыкӧд орччӧн печатайтӧм «Мемуары Упилио Файмали, укротителя зверей».
Кор ме та йылысь висьталі дядьлы, сійӧ спокойнӧя тӧдчӧдіс:
— Сідзкӧ — тіянлы водз на лыддьыны татшӧм гижӧдъястӧ!
Но эн вунӧдӧй тайӧ небӧгыс йылысь...
Мукӧддырйи сійӧ дыр пукаліс мекӧд ни ӧти кыв шутӧг, сӧмын кывзіс да помся пуркйис тшынӧн.
Сылӧн мича синъясыс шуштӧма ӧзйисны.
Ме гусьӧник видзӧді сы вылӧ да вунӧдчылі, мый тайӧ мортыс, коді кулӧ сэтшӧм честнӧя да прӧстӧя, норасьтӧг, коркӧ вӧлі матын менам мамлы да оскорбляйтліс сійӧс.
Ме тӧді, мый сійӧ оліс кутшӧмкӧ вурсьыськӧд, и мӧвпалі сы йылысь гӧгӧрвотӧма да жалитӧмӧн: кыдзи нӧ сійӧ оз брезгуйт кутлыны тайӧ кузь лыяссӧ, окавны тайӧ вомсӧ, кысянь чорыда паркйӧ сісь дук?
Сідз жӧ, кыдзи вӧвлі, «Бур делӧ», дядь немвиччысьтӧг висьталіс мыйкӧ вывті аслыссямаӧс:
— Ме радейта гончӧй понъясӧс, найӧ — йӧйӧсь, но ме найӧс радейта.
Вывті мичаӧсь.
Мича нывбабаяс тшӧкыда овлӧны йӧйӧсь...
Ме гӧрдитчӧмӧн мӧвпалі:
— Тӧдін кӧ эськӧ тэ Королева Маргоӧс!
— Став йӧзыслӧн, кодъяс дыр олӧны ӧти керкаын, чужӧмъясныс лоӧны ӧтсямаӧсь,
— шуис сійӧ ӧтчыд; ме гижи тайӧс аслам тетрадьӧ.
Ме виччыси татшӧм кывъяссӧ благостыняӧс моз,
— лӧсьыд вӧлі кывзыны керкаысь вӧвлытӧм кывсочетаниеяс, кӧні ставыс сёрнитісны зыртчӧм, ӧтсяма формаясӧ чорзьӧм, рӧмтӧм кывйӧн.
Дядь мекӧд некор эз сёрнитлы мамӧ йылысь, весиг, кажитчӧ, нимсӧ сылысь некор эз шулы; тайӧ сьӧлӧмвылӧ воис меным, чужтіс сы дорӧ уважайтӧм дінӧ матыс чувство.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме сылысь юалі ен йылысь,
— ог помнит, мыйджык именнӧ, сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да зэв спокойнӧя шуис:
— Ог тӧд.
Ме енлы ог эскы.
Ме тӧдвылам уськӧді Ситановӧс, висьталі сы йылысь, а дядь, менсьым внимательнӧя кывзӧм бӧрын, тӧдчӧдіс пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя:
— Сійӧ тӧлкуйтӧ, а тӧлкуйтысьыд век нин мыйкӧ эскӧ.
Ме прӧстӧ — ог эскы...
— А тайӧ ӧмӧй позьӧ?
— Мыйла нӧ оз позь?
Со аддзанныд — ог эскы...
Ме аддзи ӧтитор — сійӧ кулӧ.
Ӧдва кӧ ме жалиті сійӧс, но медводдзаысь чувствуйті ыджыд да естественнӧй интерес матыса кулысь дінӧ, смерть тайна дінӧ.
Вот — пукалӧ морт, пидзӧснас меӧ инмӧдчӧмӧн, пӧсь, мӧвпалысь; увереннӧя сувтӧдалӧ йӧзӧс на дінӧ аслас отношениеяс визь серти; сёрнитӧ быдтор йылысь, кыдзи судитны да разрешайтны власьт кутысь,
— сыын эм мыйкӧ мем колана, либӧ мыйкӧ, меным ковтӧмтор тӧдчӧдысь.
Тайӧ — гӧгӧрвоны позьтӧм сложнӧй существо, мӧвпъяслӧн помтӧм тӧвнырлы места; кӧть кыдзи ме эг относитчы сы дінӧ, сійӧ эм менам аслам юкӧн, олӧ кӧнкӧ ме пытшкын, ме сы йылысь мӧвпала, да сылӧн ловвуджӧрыс куйлӧ менам сьӧлӧм вылын.
Аски сійӧ ставнас бырас, ставнас, ставыскӧд, мый дзебсьӧма сы юрын, сьӧлӧмын, мый ме — мем кажитчӧ — кужа лыддьыны сы мича синъясысь.
Кор сійӧ бырас — орас менӧ мирыскӧд йитысь, ловъя сунисъяс пиысь ӧти, кольӧ казьтылӧм, но — сійӧ ставнас меын, век кежлӧ ограничитӧма, вежсьытӧм.
А ловъя; вежсьысьыс — мунас.
Но тайӧ — думъяс, а на сайын куйлӧ сійӧ кывъясӧн висьтавны позьтӧм сійӧтор, мый чужтӧ да вердӧ найӧс, мый властнӧя тшӧктӧ видзӧдчыны олӧм явлениеясӧ, насянь быдӧнсянь корӧ вочакыв — мыйла?
— Кажитчӧ, регыд ме вода, тӧданныд,
— ӧтчыд, зэра лунӧ шуис дядь.
— Сэтшӧм глупӧй слабитӧм.
И нинӧм оз ков...
Мӧд луннас рытын чай юигӧн сійӧ торъя нин бура и чышкис пызан вывсьыс да пидзӧсъяс вывсьыс нянь крӧшкияссӧ, вешталіс ас бердсьыс мыйкӧ тыдавтӧмтор, а старука-кӧзяйка, сы вылӧ кымӧс увтіыс видзӧдіг, моньыслы вашкӧдӧмӧн висьталіс:
— Видзӧд — куштысьӧ, весасьӧ...
Лун кык мысти сійӧ удж вылӧ эз во, а сэсся пӧрысь кӧзяйка мем сюйыштіс ыджыд, еджыд конверт да шуис:
— На, тӧрыт нин бабенка вайліс, луншӧр гӧгӧрын, да менам вунӧма сетнысӧ.
Шань бабукыд, а кутшӧма тэд сійӧ кажитчӧ, веськыда шуны, ог тӧд!
Конвертын, больничнӧй бланока бумага лист вылӧ гырысь шыпасъясӧн вӧлі гижӧма:
«Лоас свободнӧй час — волӧй аддзӧдчывны.
Ме Мартыновскӧйын.
Е. М.»
Мӧд лун асывнас ме пукалі больничнӧй палатаын, дядь койка вылын; сійӧ вӧлі койкасьыс кузьджык, и сылӧн руд, пуджсьӧм носкиа кокъясыс чурвидзисны бӧр тасъяс костӧдыс.
Мича синъясыс, виж стенаяс кузя гудыра кодзлӧдліг, сувтісны менам чужӧм вылӧ да юр дорас табуретка вылын пукалысь нывка дзоля кияс вылӧ.
Сійӧ пуктіс кисӧ юрлӧс вылас, а дядь, вомсӧ калькӧдӧмӧн зыраліс чужӧмбансӧ сыӧ.
Нывка вӧлі кызіник, шыльыд сьӧд платтьӧа; сы кузьмӧс чужӧм кузя ньӧжйӧник визувтіс синва; вазьӧм кельыдлӧз синъясыс вешйывтӧг видзӧдісны дядь чужӧмӧ, ёсь лыяс, ыджыд ёсьмӧм ныр да пемыд вом вылас.
— Попӧс эськӧ,
— вашкӧдіс сійӧ,
— а сійӧ оз тшӧкты...
оз гӧгӧрво нинӧм...
И юрлӧс вывсьыс кияссӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ найӧс топӧдіс морӧс бердас, быттьӧ юрбитіс.
Минут кежлӧ дядь паляліс, видзӧдліс йиркӧ, серьёзнӧя букыштчӧмӧн да быттьӧкӧ мыйкӧ казьтыліг, сэсся меланьӧ матыстіс ассьыс кос сойсӧ:
— Ті?
Пасибӧ.
Со аддзанныд...
Чувствуйта вывті йӧя...
ачымӧс...
Тайӧ сійӧс мудзтіс, сійӧ кунис синъяссӧ, ме малалі сылысь лӧз гыжъяса кузиндзик кӧдзыд чуньяссӧ, нывка гусьӧник юаліс:
— Евгений Васильевич, сӧгласитчӧй, пӧжалуйста!
— Вот — тӧдмасьӧй,
— шуыштіс сійӧ, синъяснас сы вылӧ индӧмӧн.
— Шань морт...
Ланьтіс, вомсӧ пыр паськыдджыка паськӧдӧмӧн, и друг горӧдіс, рака моз киргӧмӧн; кутіс пессьыны койка вылас, дзугис эшкынсӧ, ас гӧгӧрсӧ куш кияснас шаркӧдіг — нывка сідзжӧ горӧдіс, юрсӧ чукрасьӧм юрлӧс пытшкӧ сюйӧмӧн.
Кулі дядь ӧдйӧ; кулі да пыр жӧ лои мича.
Ме больничаысь петі нылӧс сойбордйӧдыс кутӧмӧн.
Сійӧ висьысь моз шатласис, бӧрдіс.
Сы киын вӧлі комокӧ ёкмыльтӧм чышъян; ӧтиас да мӧд син дорас сійӧс пуктывліг, сійӧ чышъянсӧ гартліс пыр зэлыдджыка да сы вылӧ видзӧдіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі медся драгоценнӧйыс да мед бӧръяыс сылӧн.
Друг сувтіс, ме бердӧ ляскысьӧмӧн, видӧмӧн шуис:
— И тӧлӧдзыс эз ов...
Ой, господи, господи, мый нӧ тайӧ лоӧ?
Сэсся чургӧдіс мем синванас кӧтӧдӧм кисӧ.
— Прӧщайтлӧй.
Сійӧ тіянӧс вывті ошкыліс.
Дзебны — аски.
— Колльӧдны тіянӧс гортӧдзныд?
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
— Мыйла нӧ?
Ӧні — лун, абу вой.
Переулок пельӧссянь ме видзӧді сы бӧрся,
— сійӧ муніс ньӧжйӧник — кыдзи морт, кодлы некытчӧ тэрмасьнысӧ.
Вӧлі август, пуяс вылысь гылаліс нин кор.
Менам эз ло кад дядьӧс колльӧдны шойна вылӧ, и ме некор нин эг аддзыв сійӧ нывсӧ...
ХVІІ
Быд асыв, квайт часын, ме мунлі удж вылӧ, ярмарка вылӧ.
Сэні менӧ виччысисны интереснӧй йӧз: плӧтник Ӧсип, дзориник, Николай угодник кодь, сюсь уджалысь да шмонитысь морт; гӧрба кровельщик Ефимушка; енлы эскысь каменщик Петр, зумыш морт, сідзжӧ ёна скодитӧ вежа вылӧ; штукатур Григорий Шишлин, еджыд тошка, кельыдлӧз синъяса мича морт, коді дзирдалӧ аслас раминик бурлунӧн.
Ме тӧдлі тайӧ йӧзсӧ чертёжник ордын мӧд период олігӧн; быд вежалунӧ найӧ, вӧлі, волывлісны кухняӧ, мывкыдӧсь, важнӧйӧсь, меным выль, мича кывъяса, лӧсьыд сёрниаӧсь.
Став тайӧ солиднӧй мужикъясыс сэк мем кажитчисны сквӧзь бурӧн; быдӧн вӧлі аслыснога интереснӧй, ставныс выгоднӧя торъялісны лёкъясысь, Кунавин слободаса гусясьысь да юысь мещанаысь.
Медся ёна сэк мем сьӧлӧмвылӧ воліс штукатур Шишлин, ме весиг вӧзйысьлі артеляс сы дінӧ, но сійӧ, зарни синтассӧ еджыд чуньнас гыжъяліг, небыда ӧткажитіс меным:
— Водз на тэныд, миян уджным — абу кокни, нӧрӧвитышт на во-мӧд...
Сэсся пыркнитіс мича юрнас да юаліс:
— Али омӧля олан?
Но, нинӧм, терпит, ас пытшкад топыдджыка топӧдчы, сэки — терпитан!
Ог тӧд, мый мем сетіс тайӧ бур сӧветуйтӧмыс, но благодарнӧя запомниті сійӧс.
Найӧ и ӧні волывлісны менам кӧзяин дінӧ быд вежалун асылӧ, пуксявлісны кухня пызан гӧгӧр скамьяяс вылӧ да кӧзяинӧс виччысигмоз интереснӧя беседуйтісны.
Кӧзяин шумнӧя да гажаа здоровайтчыліс накӧд, зумыд кияснысӧ топӧдӧмӧн, пуксьывліс водз пельӧсас.
Перъявлісны счеты, сьӧм пачка, мужикъяс пызан вылӧ пукталісны ассьыныс счетъяснысӧ, нямрасьӧм записнӧй книжкаяс,
— заводитчис рӧщӧт вежонысь.
Шутитӧмӧн да балагуритӧмӧн кӧзяин зілис обсчитайтны найӧс, а найӧ — сійӧс; мукӧддырйи поводнӧя вензьывлісны, но частӧджык — дружнӧя сералісны.
— Эк, бур мортӧй, жуликӧн тэ чужлӧмыд!
— шулывлісны мужикъяс кӧзяинлы.
Сійӧ вочавидзис, яналыштӧмӧн сералігтыр:
— Но и ті, зверьяс-курӧгъяс, сідзжӧ дзик жулик кодьӧсь!
— Да кыдзи нӧ мӧдногыс, друг?
— веськыда висьталіс Ефимушка, а серьёзнӧй Петр висьталіс:
— Гусясьӧм вылас и олан, а мый уджыштан — енлы да сарлы...
— Вот мем и окота объегоритны тіянӧс!
— сераліс кӧзяин.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс дорйисны сійӧс:
— Зепталыштны, сідзкӧ?
— Бӧбӧдыштны?
Григорий Шишлин, пушкыра тошсӧ кияснас морӧс бердас топӧдӧмӧн, нюжйӧдлӧмӧн шуис:
— Вокъяс, а вайӧ сідзи кутамӧй вӧчны, ылӧдчытӧг?
Ӧд честнӧя кӧ овны,
— сідз ӧд кутшӧм лӧсьыд, спокойнӧ, а?
Рӧднӧй войтыр, а?
Кельыдлӧз синъясыс сылӧн пемдісны, вазисны; тайӧ минутъясас сійӧ вӧлі шензьымӧн бур; быттьӧкӧ ставнысӧ шӧйӧвоштіс сылӧн вӧзйӧмыс, ставныс яналыштӧмӧн мӧдарӧ бергӧдчисны сыысь.
— Мужикыд ӧд оз на уна ылӧд,
— ышлолалігтыр ропкис бурногса Ӧсип, быттьӧкӧ мужикӧс жалитӧмӧн.
Сьӧдов каменщик, пызан весьтӧ мышкыра мышкусӧ кусыньтӧмӧн, кыз гӧлӧсӧн висьталіс:
— Грек, мый нюрыд — кымын водзӧ, сымын вӧян!
И найӧ сёрни тонӧн кӧзяин ропкӧ:
— Ме нӧ — мый?
Воча шыася сідз, кыдзи увкнитасны...
Философствуйтыштӧм бӧрын, бара заводитісны кӧмӧдны мӧда-мӧднысӧ, а рӧщӧт помасьӧм бӧрын, зэлӧдчӧмнысла пӧсялӧмъяс да мудзӧмъяс, мунӧны трактирӧ чай юны, аскӧдныс тшӧтш кӧзяинӧс корӧмӧн.
Ярмарка вылын мем вӧлі колӧ видзӧдны, медым тайӧ йӧзыс эз гусявлыны кӧрттув, кирпич, тьӧс; на пиысь быдӧнлӧн, менам кӧзяин ордын уджалӧмысь ӧтдор, вӧлі аслас пӧдрад, да быдӧн зілис мыйкӧ-нибудь сӧтны менам ныр улысь аслыс делӧ вылӧ.
Найӧ менӧ встретитісны меліа, а Шишлин шуис.
— Помнитан, тэ вӧзйысьлін ме дінӧ артельӧ?
А ӧні — со, кытчӧ тэнӧ кыпӧдӧма, лоан ме вылын начальник, а?
— Но, но,
— балагуритіс Ӧсип,
— видзӧд да эн ылав, ен тэд отсав!
Петр эз зэв бур пырысь пасйы:
— Нарадитӧмаӧсь том туриӧс веськӧдлыны пӧрысь шыръясӧн.
Менам обязанностьяс ёна скӧрмӧдлісны менӧ; мем вӧлі яндзим тайӧ йӧз водзас,
— ставыс найӧ кажитчисны, мый тӧдӧны мыйкӧ аслыссямаӧс, бурӧс да некодлы, налы кындзи, гӧгӧрвотӧмтор, а мем колӧ видзӧдны на вылӧ вӧръяс да ылӧдчысьяс вылӧ моз.
Первой лунъяссӧ мем накӧд вӧлі сьӧкыд, но Ӧсип регыд казяліс тайӧс да ӧтчыд, веськыда синмам мем шуис:
— Вот мый, зонмӧ, тэ эн чушъяв, тайӧ дзик нинӧмла — гӧгӧрвоин?
Ме, дерт, нинӧм эг гӧгӧрво, но чувствуйті, мый старик гӧгӧрвоӧ менсьым туйтӧм положениеӧс, и менам регыд ладмисны сыкӧд восьса отношениеяс.
Сійӧ велӧдіс менӧ кӧнкӧ пельӧсын:
— Миян пӧвстын, кӧсъян кӧ тӧдны, главнӧй вӧрыс — каменщик Петруха, сійӧ ыджыд семьяа, горш морт.
Сы бӧрся — видзӧд кыкнан синнад, сійӧ нинӧмӧн оз брезгуйт сылы ставыс шогмӧ: пунт кӧрттув, дас кирпич, мешӧк известка,
— ставсӧ босьтас!
Морт сійӧ — бур, енлы юрбитысь, стрӧг мӧвпъяса да грамотнӧй, но, а — веруйтны радейтӧ!
Ефимушка — баба ордас олӧ, сійӧ — рам, гӧрбаясыд — некод абу йӧй!
А вот Григорий Шишлин — сійӧ йӧй руа, сылы непӧштӧ йӧзлысь босьтны, лучше ассьыс сетны!
Сійӧ уджалӧ дзик ылӧсас, сійӧс быдӧн вермас ылӧдлыны, а сійӧ — оз вермы!
Вежӧртӧгыс веськӧдлӧ...
— Сійӧ — шань?
Ӧсип видзӧдліс ме вылӧ кыдзкӧ ылысянь да шуис вунӧдны позьтӧм кывъяс:
— Вернӧ, шань!
Дыш мортлы шаньӧн лоны — медся кокни; шаньлуныд, зонмӧ, вежӧр оз кор...
— Но, а ачыд тэ?
— юалі ме Ӧсиплысь.
Сійӧ серӧктіс да вочавидзис:
— Ме — нывка моз — кор лоа бабушкаӧн, сэки аскежын и висьтала, тэ нӧрӧвитышт неуна!
А то — думсьыд корсь, кытчӧ ме дзебсьӧма,
— корсьышт вот!
Сійӧ путкыльтіс менсьым став мӧвпъясӧс сы йылысь да сійӧ другъяс йылысь.
Мем сьӧкыд вӧлі сомневайтчыны сійӧ донъялӧм кузя веськыдлунын,
— ме аддзи, мый Ефимушка, Петр, Григорий — лыддьӧны енлы эскысь старикӧс асьнысӧ дорысь сюсьӧнджык да став житейскӧй делӧясын тӧдысьджыкӧн.
Найӧ быдтор кузя сӧветуйтчисны сыкӧд, кывзісны сылысь сӧветъяссӧ внимательнӧя, сетісны сылы быдсикас почтениесӧ.
— Вӧч милӧсть, сӧветуйт тэ миянлы,
— корисны найӧ сылысь, но ӧтчыд, кор Ӧсип вешйис бокӧ, каменщик Григорийлы гусьӧникӧн шуис:
— Еретник.
А Григорий сералігтыр содтіс:
— Паяц.
Штукатур дружескӧя ӧлӧдіс менӧ:
— Тэ видзӧд, Максимыч, старикыдкӧд — колӧ овны виччысьӧмӧн, сійӧ тэнӧ ӧти часӧн чунь гӧгӧрыс гартыштас!
Этатшӧм, вот, зӧлитысьӧсь старикъясыд — ен мед видзас, мый выйӧдз вреднӧйӧсь!
Ме нинӧм эг гӧгӧрво.
Мем кажитчис, мый медся честнӧй да еннога мортыс — каменщик Петр; сійӧ ставыс йылысь сёрнитіс дженьыда, внушитӧмӧн, сылӧн мӧвпыс медся тшӧкыда сувтлывліс ен вылӧ, ад вылӧ да смерть вылӧ.
— Эк, ребята-вокъяс, кӧть кыдзи эн мырсьы, кӧть мый вылӧ эн надейтчы, а гортйысь да гуысь некодлы не мынны!
Сылӧн пыр висис кынӧмыс, и вӧліны лунъяс, кор сійӧ ньӧти эз вермы сёйны; весиг ичӧтик няньтор сёйӧмысь заводитліс кынӧмсӧ нетшкӧмӧн висьӧдны да мучитӧмӧн восӧдны.
Гӧрба Ефимушка сідзжӧ кажитчис вывті бур да честнӧй, но пыр — тешкодь, кадъясӧ — блаженнӧй, весиг йӧй кодь, кыдзи рам дурачок.
Сійӧ помся радейтчис унапӧлӧс нывбабаясӧ да ставныс йылысь сёрнитіс ӧтсяма кывъясӧн:
— Веськыда шуа: абу баба, а нӧк пиын дзоридз, ей-бо-о!
Кор збой кунавинскӧй мещанкаяс локлісны лавкаясӧ джодж мыськыны, Ефимушка лэччывліс вевт вылысь да, кытчӧкӧ пельӧсӧ сувтӧмӧн мургис, рудов, ловъя синъяссӧ читкыртӧмӧн, ыджыд вомсӧ пельясӧдзыс паськӧдӧмӧн.
— Кутшӧм ён бабаӧс сетӧма мем господь; этатшӧм нимкодьлун воӧма меӧдз; но, и мый нӧ тайӧ нӧк пытшса дзоридз, да и кыдз нӧ мем судьбасӧ аттьӧавны татшӧм пӧдароксьыс?
Да ме татшӧм мичлунсьыд ловйӧн сотча!
Первойсӧ бабаяс сералісны сы вылын, ӧта-мӧд вежмӧныс горзӧны:
— Видзӧдлӧй жӧ, кыдзи гӧрба мортыс сылӧ, а — батюшки!
Серавлӧмъяс ньӧти эз задевайтны кровельщикӧс, сылӧн паськыд чужӧмыс лоис унзіля, сійӧ сёрнитӧ быттьӧ сӧригӧн юмов кывъясыс визувтісны дурмӧдан потокӧн да тӧдчымӧн дурмӧдлісны нывбабаясӧс.
Медбӧрын, кодкӧ-нибудь ыджыдджык шензьӧмӧн висьталіс пӧдругаясыслы:
— Ті кывзӧй, кыдзи мужикыс майшасьӧ, чистӧ том зон!
— Лэбач моз сьылӧ...
— Али паперть вылын корысь моз,
— эз сетчы ыръян нывбаба.
Но Ефимушка оз вӧлі скодит корысь вылӧ; сійӧ сулаліс зумыда, паськыд вужъяса мыр моз, сылӧн гӧлӧсыс юргис пыр чуксаланаджык, кывъясыс лоины кыскысьджыкӧсь, бабаяс кывзісны найӧс чӧва.
Сійӧ, збыльысь, быттьӧкӧ сылі мелі дурмӧдан сёрниӧн.
Тайӧ помасис сійӧн, мый пажун дырйи либӧ шабаш бӧрын сійӧ, пельӧсӧсь сьӧкыд юрнас гогйӧдліг, ёртъясыслы шензьӧмӧн висьтавліс:
— Аттӧ, кутшӧм юмов баба, да шань,
— нэм чӧжӧн первойысь паныдаси сэтшӧмыскӧд!
Аслас победаяс йылысь висьталігӧн Ефимушка эз ошйысь, эз серавлы побежденнӧй вылын, кыдзи век вӧчлывлісны мукӧдъяс, сійӧ сӧмын нимкодьпырысь да благодарнӧя шпыньяліс, а сылӧн руд синъясыс шензьӧмӧн паськалісны.
Ӧсип, юрнас качайтіг, горӧдіс:
— Ок, тэ, смерттӧм мужичӧй!
Кымын арӧс нин тэныд?
— А мем — нёль нин петіс нелямынӧд вылас.
Да сійӧ — нинӧм!
Ме талун ар вит вылӧ томми, быттьӧкӧ юын визув ваын купайтчи, ставнам ёнми, сьӧлӧм вылын — спокойнӧ!
Нет, — ӧд кутшӧм нывбабаяс овлӧны, а?
Каменщик сурова висьталіс сылы:
— Кыдзи воськовтан витӧд десятка сайӧ, видзӧд,
— курыд-солаӧсь лоӧны тэныд аслад похабнӧй модаясыд!
— Яндысьтӧм тэ, Ефимушка,
— ышлолаліс Григорий Шишлин.
А мем кажитчис, мый мича морт вежалӧ гӧрба морт удачалы.
Ӧсип ставныс вылӧ видзӧдіс ӧткодя гартчӧм эзысь синкымъяс увсяньыс да балагуритіс:
— Быд Машкалӧн — аслас замашка, ӧтияс радейтӧны тасьті да пань, а мӧдъяс — кизь да сикӧтш, и став Машкаяс лоӧны бабушкаяс...
Шишлин вӧлі гӧтыра, но гӧтырыс сылӧн коли сиктӧ,
сійӧ сідзжӧ видзӧдлывліс джоджмыськысьяс вылӧ,
ставнысӧ найӧс вӧлі кокниа позьӧ босьтны, быдӧн содтӧд «нажӧвитыштліс»;
татшӧмсяма нажӧтка вылӧ тшыг слободаын видзӧдісны сэтшӧм жӧ прӧстӧя, кыдзи и быдсяма мӧдпӧлӧс удж дінӧ.
Но мича мужик эз вӧрзьӧдлы нывбабаӧс, сійӧ сӧмын ылысянь видзӧдіс на вылӧ аслыссяма видзӧдласӧн, быттьӧкӧ кодӧскӧ, асьсӧ либӧ найӧс, жалитӧмӧн.
А кор найӧ асьныс заводитлісны ворсӧдчыны сыкӧд, сійӧс ылӧдлӧмӧн, сійӧ яндысьӧмӧн сералігтыр ылыстчыліс наысь.
— Но тіянӧс...
— Мый тэ, чудак?
— шензис Ефимушка.
— Позьӧ ӧмӧй случай воштыны?
— Ме — гӧтыра,
— казьтыштліс Григорий.
— Да гӧтырыд ӧмӧй тӧдлас?
abu
abu
— Тайӧс ме ог тӧд — кыдзи, а — должен тӧдны, ачыс кӧ сійӧ честнӧя олӧ.
А ме кӧ честнӧя ола, а сійӧ грешитас — ме сы йылысь тӧдмала...
— Да — кыдзи нӧ?
— горзӧ Ефимушка, но Григорий спокойнӧя шуалӧ:
— Тайӧс ме ог тӧд.
Кровельщик скӧрмӧмӧн шенасьӧ кияснас.
— Вот — пӧжалуйста.
Честнӧ, ог тӧд...
Ок, тэ, юр!
Шишлинлӧн уджалысьяс, сизим морт, сы вылӧ видзӧдісны прӧстӧя, сыын чувствуйтісны кӧзяинӧс, а син саяс сійӧс нимтісны куканьӧн.
Удж вылӧ воӧмӧн да аддзиг, мый найӧ дышӧдчӧны, сійӧ босьтліс соколок, зыр да артист моз босьтчыліс удж бердӧ ачыс, меліа горӧдыштлӧмӧн:
— Зэлӧдчылӧй, другъяс, зэлӧдчылӧй!
Ӧтчыд аслам кӧзяинлысь поручение исполнитігӧн, Григорийлы ме шуи:
— Лёкӧсь тэнад уджалысьясыд...
Сійӧ быттьӧкӧ чуймыштіс:
— Да но?
— Тайӧ уджсӧ колӧ вӧлі тӧрыт нин луншӧрӧдз помавны, а найӧ и талун на оз удитны...
— Сійӧ вернӧ — оз удитны,
— сӧгласитчис сійӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, виччысьӧмӧн шуис:
— Ме, дерт, аддза, да абу лӧсьыд тэрмӧдлынысӧ найӧс — ӧд ставныс асйӧз, мекӧд ӧти сиктысь.
Бара жӧ и сійӧс босьт: шуӧма енмӧн — пӧсь кисьтӧмӧн сёй нянь, ӧд — ставнымлы шуӧма, тэныд, меным.
А ми тэкӧд наысь омӧльджыка уджалам, но, быттьӧкӧ, абу лӧсьыд ӧддзӧдлынытӧ найӧс.
Сійӧ оліс думайтсьӧмӧн; мунӧ тыртӧм ярмарка уличаяс кузя да друг, Обводнӧй канал посъяс пиысь ӧти вылӧ сувтӧмӧн, дыр сулалас перилӧ бердын, ваас, енэжас, ылӧ Ока вылӧ видзӧдіг.
Суӧдан сійӧс, юалан:
— Тэ нӧ мый?
— А?
— садьмигмоз, яналыштӧмӧн шпыньялӧ сійӧ.
— Тайӧ ме сідзи...
сувтыштлі, видзӧдалышті неуна...
— Бура, вокӧ, енмыдлӧн лӧсьӧдӧма ставсӧ,
— тшӧкыда шуавліс сійӧ.
— Енэж, му, юяс визувтӧны, паракодъяс котӧртӧны.
Пуксин паракод вылӧ, и кытчӧ окотаыд: Рязаньӧ, либӧ Рыбинскӧ, Перымӧ, Астраханьӧдз!
Рязаньын ме вӧвлі, нинӧм — кар, а гажтӧм, Нижнийсьыд на гажтӧмджык, миян Нижнийын — молодеч, гажа!
А Астраханьын — гажтӧмджык.
Астраханьын, главнӧйыс, калмыкъясыд уна, а ме сійӧс ог радейт.
Ог радейт некутшӧм мордваӧс, тайӧ калмыкъястӧ, персианатӧ, немечьясӧс да быдсикас войтыръяссӧ...
Сійӧ сёрнитӧ ньӧжйӧ, сылӧн кывъясыс виччысьӧмӧн видлалӧны вежӧра морт серти да пыр аддзӧны сійӧс каменщик Петрын.
— Абу войтыръяс найӧ, а — мимородъяс,
— увереннӧя да скӧрысь висьталӧ Петр,
— Христосысь бокын чужӧмаӧсь, Христосысь бокыті и мунӧны...
Григорий ловзьыштӧ, пӧртмасьӧ.
— Сідзи али абу, а ме, вокъяс, радейта сӧстӧм войтырӧс, рочьястӧ, медым синъясныс вӧлі веськыдӧсь!
Жыдъястӧ ме ог жӧ радейт да весиг ог гӧгӧрво, мыйла енмыслы войтыръясыс?
Мудрӧя лӧсьӧдӧма...
Каменщик жугыля содтӧ:
— Мудрӧя, а быттьӧ лишнӧйыс унакодь!...
Налысь сёрнисӧ кывзыштӧм бӧрын, сюйсьӧ Ӧсип, смекайтчӧмӧн да лёкысь:
— Лишнӧйыс — эм, вот тайӧ сёрниыс тіян, — дзик лишнӧй!
Ок, ті, сехта!
Ньӧръялыштны эськӧ тіянӧс ставнытӧ.
Ӧсип кутчысьӧ аслысногӧн, но оз позь гӧгӧрвоны, — мыйӧн сійӧ сӧгласен, мыйлы паныд кутас вензьыны.
Мукӧддырйи кажитчӧ, мый сійӧ веськодя сӧгласен став йӧзыскӧд, найӧ став мӧвпъяскӧд; но частӧджык аддзан, мый ставныс мустӧммӧмаӧсь сылы, йӧз вылӧ сійӧ видзӧдӧ джынвыйӧ йӧйяс вылӧ моз да висьталӧ Петрлы, Григорийлы, Ефимушкалы:
— Ок, ті, порсьпиян...
Найӧ сералӧны, оз зэв долыда да окотапырысь, а век жӧ сералӧны.
Кӧзяин мем нянь вылӧ сетлывліс лун кежлӧ вит ура; тайӧ эз тырмы, ме неуна тшыгъялі, тайӧс аддзӧмӧн, рабочӧйяс корлывлісны менӧ завтракайтны да ужнайтны аскӧдныс, а мукӧддырйи и пӧдрядчикъяс нуӧдлывлісны менӧ трактирӧ чай юны.
Ме пыксьытӧг сӧгласитчи, мем сьӧлӧмвылӧ воліс пукавны на пӧвстын, ньӧжмыд сёрнияс, тешкодь висьтъяс кывзіг; найӧ нимкодясисны меӧн церковнӧй небӧгъяс уна лыддьӧмӧн».
— Кокалӧмыд тэ небӧгъястӧ пӧттӧдзыд нин, пиньястӧ тувъялӧмыд зэлыдӧдз,
— висьталіс Ӧсип, ме вылӧ пӧлӧзнича кодь синъяснас сюся видзӧдіг; сьӧкыд кыйны сылысь выражениесӧ,
— синаканьясыс сылӧн пыр быттьӧ сылӧны, бырӧны.
— Тэ видз тайӧс, чӧж, згӧдитчас; быдман — мун манакӧ войтырӧс кывнад гажӧдны, а то — миллионерӧ...
— Миссионерӧ,
— веськӧдӧ каменщик мыйлакӧ ӧбӧдитчӧм гӧлӧсӧн.
— Мый?
— юалӧ Ӧсип.
— Миссионер шусьӧ, ӧд тӧдан!
И абу пельтӧм тэ...
— Но, ладнӧ, миссионерӧ, еретникъяскӧд вензьыны.
А то тшук еретникас гижсьы,
— сідзжӧ нянь нажӧвитан должность.
Тӧлка мортлы и еретникӧн позьӧ овны...
Григорий гӧрдӧдӧмӧн сералӧ, а Петр тош пытшкас висьталӧ:
— Вот кӧлдунъяс сідзжӧ оз омӧля овны, быдсикас безбожникъяс...
Но Ӧсип пыр жӧ паныдалӧ:
— Кӧлдун грамотаӧн оз ов, грамотаыд кӧлдунлы абу сы серти...
И мем висьталӧ:
— Вот, видзӧд, кывзы: миян грездын оліс ӧти бобыль, Тушкаӧн нимтім, омӧлиндзи мужик, прӧстӧй; оліс — перӧӧн, сэтчӧ-татчӧ, кытчӧ тӧв пӧльыштас, а — уджавны ни бездельничайтны!
Вот муніс сійӧ ӧтчыд, нинӧм вӧчныс да, юрбитны да бовъяліс-шӧйтіс кык во, а бӧрынас воис выль модаа: юрсиыс — пельпомӧдзыс, юр вылас — скуфеечка, туша вылас — чӧртовӧй кожаысь вурӧм гӧрдов ризі; ставыс вылӧ видзӧдӧ да мырдӧн вӧзйӧ: пӧкаитчӧй, треклятӧйяс!
Мый нӧ не пӧкаитчыны, а медся нин — бабаяслы?
И делӧ ладмис: Тушка пӧт, Тушка код, Тушка и бабаясӧн вывті здӧвӧль...
Каменщик скӧрысь торкӧ:
— Да сыын ӧмӧй делӧыс, мый пӧт да код?
— Мыйын нӧ эськӧ?
— Делӧыд — кывйын?
— Но, сійӧ кывъясӧ ме эг пырӧдчыв,
кывъяснад — ме и ачым вывті озыр.
— Ми Тушниковтӧ, Дмитрий Васильевичтӧ, бура кодь тӧдам,
— ӧбӧдитчӧмӧн висьталӧ Петр, а Григорий чӧва копыртіс юрсӧ да видзӧдӧ аслас стӧканӧ.
— Ме — ог вензьы,
— сӧгласитчӧмӧн висьталӧ Ӧсип,
— тайӧс вот ме асланым Максимычлы висьтала ставсӧ уна пӧлӧс туйяс йывсьыд...
— Мӧд пӧлӧс туйясӧдыд ӧд острогӧ веськалӧны...
— Шоча ӧмӧй?
— ӧткывйӧ воӧ Ӧсип.
— Он быд трӧпа вывсянь веськав попӧ, колӧ тӧдны, кыті кежны...
Сійӧ пыр неуна дразнитыштӧ асногса йӧзӧс — штукатурӧс да каменщикӧс; гашкӧ, сійӧ оз радейт найӧс, но сюся дзебӧ сійӧс.
Йӧз вылӧ сылысь видзӧдӧмсӧ вообще он вермы кутны.
Ефимушка вылӧ сійӧ видзӧдӧ быттьӧкӧ небыдджыка да бурджыка.
Кровельщик оз пыр сёрнит ен йылысь, правда йылысь — сы другъясӧн радейтана сёрнияссӧ.
Пызанлы бокногӧн улӧссӧ сувтӧдӧмӧн, — медым улӧс бӧрыс эз мешайт гӧрбыслы, — сійӧ спокойнӧя юӧ чай, стӧкан вылӧ стӧкан, да друг чошкӧдчӧ да видзӧдӧ тшынӧн тырӧм жырйӧ, йитчытӧм гӧлӧс шыясӧ кывзысьӧмӧн, чеччыштӧ да ӧдйӧ вошӧ.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый трактирӧ локтіс кодкӧ, кодлы Ефимушка долга, а кредиторъяс сылӧн — бур десятка, и сы понда, мый кодсюрӧ нӧйтӧны сійӧс, — пышйӧ грекысь.
— Скӧралӧны, чудакъяс,
— падъялӧ сійӧ,
— да вӧд вӧлі кӧ менам сьӧмыс, али эськӧ эг ӧмӧй сет ме?
— Ок, курыд, кос пуӧй,
— шуӧ сылы Ӧсип.
Мукӧддырйи Ефимушка дыр пукалас зумыштчӧмӧн, нинӧм аддзытӧг, кывтӧг; паськыд чужӧмыс небзьӧ, мелі синъясыс видзӧдӧны ещӧ на бурджыка.
— Мый йылысь мӧвпыштчин, служивӧй?
— юалӧны сылысь.
— Мӧвпала,
— ме кӧ эськӧ вӧлі озыр, эк, гӧтраси эськӧ медся настоящӧй барыня вылас, дворянка вылӧ, ей-богу, полковник ныв вылӧ, примернӧ, радейті эськӧ сійӧс — господьӧй!
Ловйӧн сотчи эськӧ сы дінын...
Сы вӧсна мый, вокъяс, вевтти ме ӧтиысь полковниклысь дачавывса керка вевтсӧ...
— И вӧлі сылӧн дӧва ныв,
— кывлім ми тайӧс!
— лӧгпырысь сійӧс торкӧ Петр.
Но Ефимушка, кипыдӧсъяснас пидзӧсъяссӧ ниртігтыр, катласьӧ, гӧрбнас сынӧдсӧ кокалӧмӧн, да водзӧ висьталӧ:
— Вӧлі, петас сійӧ садйӧ, ставнас еджыд да мича, видзӧда ме сы вылӧ вевт вывсянь и — мый вылӧ мем шондіыс, и — мыйла югыд светыс?
Сідзи эськӧ гулюӧн сылы кок улас и лэбзи!
Прӧстӧ — нӧк пытшкын лазоревӧй дзоридз!
Да этатшӧм госпожаыскӧд эськӧ кӧть нэм чӧжыд ӧти вой!
— А мый нӧ эськӧ кутінныд жӧритны?
— сурова юалӧ Петр, но тайӧ Ефимушкаӧс оз шӧйӧвошты.
— Господи!
— горӧдӧ сійӧ.
— Да унаӧ нӧ миянлы колӧ?
Сэтчӧ жӧ сійӧ — озыр...
Ӧсип сералӧ:
— И кор нӧ тэ, Ефимушка, асьтӧ кеслан тайӧ делӧясас, эмбур таргайтысьӧй?
Нывбабаяс йылысь кындзи, Ефимушка нинӧм йылысь оз сёрнит, и уджалысь сійӧ асруа, то уджалӧ отличнӧя, тэрыба, то сылӧн оз ладмы дзоля, пу мӧлӧтыс гребеньяссӧ кучкалӧ дышиника, кыдзсюрӧ, костъяс кольӧмӧн.
Сы дінысь пыр паркйӧ маслӧӧн, вӧрваньӧн; но сылӧн эм аслас дук, чорыд да чӧскыд, сылӧн дукыс выльӧн кералӧм пу дук кодь.
Плӧтниккӧд интереснӧ сёрнитны быдтор йылысь; интереснӧ, но абу вывті лӧсьыд, сылӧн кывъясыс пыр майыштӧны сьӧлӧмтӧ, и сьӧкыд гӧгӧрвоны, кор сійӧ сёрнитӧ серьёзнӧя, кор шутитӧ.
Григорийкӧд жӧ медся лӧсьыд сёрнитны ен йылысь, сійӧ радейтӧ тайӧс да сыын чорыд.
— Гриша,
— юала ме,
— а тӧдан: эмӧсь йӧз, кодъяс оз эскыны енлы?
Сійӧ спокойнӧя серӧктӧ:
— Кыдзи сійӧ?
— Шуӧны: абу ен моз!
— О!
Со мый!
Тайӧс ме тӧда.
И тыдавтӧм гутысь кинас ӧвтчигтыр, висьталӧ:
— Давид сар на ещӧ, помнитан, шуӧма:
«рече безумец в сердце своём: несть бог»,
со — кор нин та йылысь шулывлісны безумнӧйяс!
Ентӧг некыдзи оз позь овмӧдчыны...
Ӧсип быттьӧкӧ сӧгласитчӧ сыкӧд:
— Босьтлы жӧ Петрухалысь енсӧ, сійӧ тэд петкӧдлас пуж!
Шишлинлӧн мича чужӧмыс лоӧ стрӧг, гыжкостъясас косьмӧм известя чуньяснас тошсӧ шыльӧдіг, сійӧ таинственнӧя висьталӧ:
— Енмыд овмӧдчӧма быд вир-яйӧ; сӧвесть да став пытшкӧсса ядроыс — енсянь сетӧма!
— А — грекъяс?
— Грекъясыд — вир-яйсянь, сӧтанасянь!
Грекъясыд — сійӧ ортсысяньыд писти кодь, абу мӧдпӧлӧс!
Медся ёна грешитӧ сійӧ, коді грек йывсьыс уна мӧвпалӧ: он казьтыв гректӧ — он грешит!
Грек йылысь мӧвптӧ сӧтана, вир-яйлӧн кӧзяиныс внушайтӧ...
Каменщик сомневайтчӧ.
— Мыйкӧ абу сідз, быттьӧкӧ...
— Сідз!
Енмыд — гректӧм, а морт — сылӧн образ да подобие.
Грешитӧ образыс, вир-яйыс; а подобиеыс грешитны оз вермы, сійӧ — подобие, дух...
Сійӧ победнӧя шпыньялӧ, а Петр ропкӧ:
— Тайӧ, быттьӧкӧ, абу тадзи...
— А тэ ногӧн,
— каменщиклысь юалӧ Ӧсип,
— он грешит — он и висьтась, он висьтась — он и спаситчы?
— Сідзсӧ тӧлкаджык быттьӧ!
Чӧртӧс вунӧдан — енмӧс мустӧмтан, шулывлісны старикъяс...
Шишлин абу юысь, сійӧ кык румкаӧн коддзӧ; сэки сылӧн чужӧмыс лоӧ розӧвӧй, синъясыс челядьлӧн кодь, гӧлӧсыс сьылӧ.
— Вокъясӧй менам, кутшӧм тайӧ ставыс лӧсьыд!
Со, олам, уджалам неуна, пӧтӧсь, слава богу,
— ок, кутшӧм лӧсьыд!
Сійӧ бӧрдіс, сылӧн синваыс визувтіс сылы тош вылас да югъяліс шӧвк сияс вылас стеклӧ сикӧтш мольясӧн.
Сылӧн олӧмсӧ тшӧкыда ошкӧмъясыс да тайӧ стеклӧ синваыс мем вӧліны мустӧмӧсь,
— менам бабушка олӧмсӧ ошкис убедительнӧйджыка, прӧстӧджыка, эз сэтшӧма кӧвъялӧмӧн.
Став тайӧ сёрниясыс менӧ кутісны постояннӧй зэлӧдчӧмын, кыпӧдісны гӧгӧрвотӧм тревога.
Ме уна нин лыддьывлі мужикъяс йылысь висьтъяс и аддзи, кутшӧм ёна небӧгса мужик торъялӧ ловъясьыс.
Небӧгъясын став мужикъясыс шудтӧмӧсь, буръяс и лёкъяс, ставныс найӧ кывъяснаныс и вежӧрнаныс гӧльджыкӧсь ловъясьыс.
Небӧгса мужик этшаджык сёрнитӧ ен йылысь, сектантъяс да вичкояс йылысь,
— унджык начальство йылысь, му йылысь, правда да сьӧкыд олӧм йылысь.
Нывбабаяс йылысь сійӧ сідзжӧ сёрнитӧ этшаджык, оз сэтшӧм грубӧя, а меліджыка.
Ловъя мужиклы бабаыд — забава, но забава ӧпаснӧй, бабакӧд пыр колӧ мудеритны, а то сійӧ венас да дзугас став олӧмтӧ.
Небӧгса мужик кӧть лёк, кӧть бур, но сійӧ пыр ставнас тані, небӧгын; а ловъя мужикъяс бурӧсь кӧть лёкӧсь, найӧ шензьымӧн интереснӧйӧсь.
Кӧть тэ водзын кутшӧма эз больгы тайӧ ловъя мужикыс, пыр чувствуйтан, мый сы пытшкын ещӧ на коли мыйкӧ, но тайӧ колясыс — сӧмын аслыс, да, колӧкӧ, тайӧ висьтавтӧмторъяс, гусяас — медся главнӧйыс.
Став небӧгса мужикъяс пиысь мем медся сьӧлӧмвылӧ воис «Плотничӧй артельса» Петр; окота вӧлі лыддьыны тайӧ висьтсӧ аслам другъяслы, и ме вайи небӧгсӧ ярмарка вылӧ.
Мем частӧ ковмывліс войколавны сійӧ либӧ мӧд артельын; мукӧддырйи сы понда, мый лунтырнас мудзлі да эз тырмы вынӧй гортӧ мунны.
Кор ме висьталі, мый вот менам эм плӧтникъяс йылысь небӧг, тайӧ друг ставнысӧ интересуйтіс, а Ӧсипӧс — медся нин.
Сійӧ босьтіс небӧгӧс менам киысь, листаліс сійӧс, ӧбраз вылӧ мунан юрнас эскытӧмпырысь качайтӧмӧн.
— Збыль вӧд, быттьӧ, миян йылысь гижӧма!
Ӧд кутшӧмӧсь, шельмаяс!
Коді гіжис — барин?
Но, ме сідзи и думышті.
Баръяс да чиновникъяс быдтор вылӧ сяммӧны!
Кӧні господь оз дӧгадайтчы, сэні чиновник думайтас; сы вылӧ найӧ и олӧны...
— Виччысьтӧг тэ, Ӧсип, ен йывсьыд сёрнитан,
— пасйис Петр.
— Нинӧм!
Господьлы менам кывйӧй ичӧтджык менам куш юрпыдӧсӧ лым чир либӧ зэр тусь веськалӧм дорысь,
тэ — эн сумневайтчы, миянлы тэкӧд енмӧдз не инмӧдчывны...
Сійӧ друг инасьтӧг заводитіс ворсны, быттьӧ бикиньяс, ёсь кывъяс шыблалӧмӧн, наӧн, ножичӧн моз, ставсӧ, мый паныд сувтӧ сылы, шырӧмӧн.
Лунтырнад сійӧ кымыныськӧ юаліс:
— Лыддям, Максимыч?
Но, делӧ, делӧ!
Тайӧс ладнӧ мӧвпыштӧма.
Шабашитӧм бӧрын мунім ужнайтны сійӧ артельӧ, а ужин бӧрын воисны Петр аслас уджалысь Ардальонкӧд да Шишлин томиник зон Фомакӧд.
Сарайын, кӧні узьліс артель, ӧзтісны лампа, и ме заводиті лыддьыны; кывзісны чӧва, вӧрзьӧдчывтӧг, недыр мысти Ардальон скӧрысь шуис:
— Но, ме пайысь тырмас!
И муніс.
Шензьӧм пырысь вомсӧ паськӧдӧмӧн медводз унмовсис Григорий, сы бӧрын унмовсисны плӧтникъяс, но Петр, Ӧсип да Фома, ме дінӧ матыстчӧмӧн, кывзісны зэлӧдчӧмӧн.
Кор ме помалі лыддьыны, Ӧсип пыр жӧ кусӧдіс лампасӧ,
— кодзувъяс серти вӧлі нин войшӧр гӧгӧр.
Петр пемыднас нин юаліс:
— Мыйла нӧ тайӧс гижӧма?
Кодлы паныд?
— Ӧні — узьны!
— шуис Ӧсип, сапӧгсӧ пӧрччигмоз.
Фома гусьӧник вешйис бокӧ.
Петр требуйтӧмӧн мӧдысь шуис:
— Ме юала — кодлы паныд гижӧма тайӧ?
— Найӧ небось тӧдӧны!
— шуыштіс Ӧсип пӧвъяс вылӧ узьны вольсасигтыр.
— Ичиньяслы кӧ паныд, тайӧ дзик прӧстӧй удж: таысь ичиньяс бурджыкӧсь оз лоны,
— настойчивӧя висьталіс каменщик.
— А Петрлы паныд, дзик жӧ прӧста:
сылӧн грек, — сылӧн вочакыв!
Морт виӧмысь — Сибырӧ, сэсся и нинӧм!
Небӧг — лишнӧй татшӧм грек пиад...
лишнӧй, быттьӧкӧнӧсь?
Ӧсип чӧв оліс.
Сэки каменщик содтіс:
— Вӧчнысӧ налы нинӧм, со и видлалӧны йӧзлысь делӧяс!
Рытйысянінын бабаяс моз.
Прӧщайтлӧй, инӧ, узьны колӧ...
Сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс восьса ӧдзӧс весьтӧ, лӧз квадрат шӧрас, да юаліс:
— Ӧсип, тэ кыдзи чайтан?
— Ой?
— унзільпырысь шыасис плӧтник.
— Но, ладнӧ, узь...
Шишлин тімбыльтчис бок вылас сэтчӧ, кӧні пукаліс.
Фома водіс пессьӧм идзас вылӧ мекӧд орччӧн.
Слобода узис, ылысянь кылыштіс паровозъяслӧн тутсӧм, чугун кӧлесаяслӧн мургӧм, буферъяслӧн зёлькӧдчӧм.
Сарайын быдногыс шкоргисны.
Мем вӧлі нейӧмкӧ, ме виччыси кутшӧмкӧ сёрнияс, а — нинӧм абу...
Но друг Ӧсип шуис ньӧжйӧник да складнӧя:
— Ті, ребята, эн эскӧй талы, ті — томӧсь, тіянлы дыр на ковмас овны, чӧжӧй аслыныд вежӧр!
Аслад умыд — йӧз умлы кык весьтӧ!
Фома, узян?
— Ог,
— окота пырысь шыасис Фома.
— Сійӧ и эм!
Ті кыкнанныд грамотнӧйӧсь, сідзкӧ ті — лыддьӧй, да нинӧм вылӧ эн эскӧй.
Найӧ быдторсӧ вермасны печатайтны, тайӧ — на ки помын ставыс!
Сійӧ кокъяссӧ ӧшӧдіс пӧвъяс вывсянь, кияснас мыджсис пӧв дорышӧ да, миянланьӧ копыртчӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— Небӧгтӧ, — сійӧс кыдз колӧ гӧгӧрвоны?
Тайӧ йӧз вылӧ донесение, небӧг!
Видзӧдлӧй пӧ, кутшӧм эм морт, плӧтник, али кодкӧ мӧд, а вот барин, дак сійӧ — мӧд сикас морт!
Небӧгтӧ — оз прӧста гижны, а кодӧскӧ дорйӧм ради...
Фома кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Петр правильнӧ виис подрядчиктӧ!
— Но, сійӧ — весьшӧрӧ, мортӧс вины некор абу правильнӧ.
Ме тӧда, тэ Григорийӧс он радейт, сӧмын сійӧ думъястӧ тэ шыбыт.
Ми ставным — йӧз абу озырӧсь, талун — ме кӧзяин, аски — бара уджалысь...
— Ме ог та йылысь, Ӧсип дядь...
— Сійӧ ставыс ӧткодь...
— Тэ — справедливӧй.
— Сулав, ме тэд висьтала, мыйла гижӧма сочинениесӧ,
— торкис Ӧсип Фомалысь скӧр кывъяссӧ,
— тайӧ вывті мудер сочинение!
Со тэд барин мужиктӧг, со мужик баринтӧг!
Ӧні видзӧд: и баринлы лёк, дай мужиклы абу бурыс.
Барин слабитіс, дурмис, а мужик лоис ошйысьысь, юысь, висьлӧс, лои ӧбӧдитчӧма — вот сійӧ кыдзи!
А баръяс ордын крепостьын пӧ вӧлӧма бурджык — барин мужик сайӧ дзебсьывліс, мужик — барин сайӧ, и гӧгралісны кыкнаныс пӧтӧсь, спокойнӧйӧсь...
Ме — ог спорит, вернӧ, господаяс дырйиыд вӧлі овнытӧ спокойнӧйджык, господалы абу выгӧднӧ, мужикыд кӧ гӧль,
— налы бур, сійӧ кӧ озыр да бӧб, со мый налы кивыв.
Ме тайӧс тӧда, ме ӧд ачым на господскӧй крепостяд пӧшти нелямын во овлі, менам кучик вылӧ уна гижӧма.
Меным тӧдвылӧ уси, мый вот тадзи жӧ господа йылысь сёрнитліс извозчик Петр, коді асьсӧ начкис, и мем вӧлі вывті лӧсьыдтӧм, мый Ӧсиплӧн мӧвпъясыс лӧсялӧны сійӧ лёк старик мӧвпъяскӧд.
Ӧсип кинас вӧрӧдыштіс менсьым кокӧс, водзӧ висьталіг:
— Небӧгъяс да быд пӧлӧс сочинениеяс колӧ гӧгӧрвоны!
Прӧста некод нинӧм оз вӧч, сійӧ видзӧдныссӧ сӧмын, быттьӧ, прӧста.
И небӧгъястӧ оз прӧста гижны, — а медым юртӧ гудравны.
Ставыс вӧчсьӧ умӧн, умтӧгыд — ни черӧн керавны, ни нинкӧм гудйыны...
Висьталіс сійӧ дыр, водліс да бӧр вирскӧбтыліс, ассьыс лӧсьыд прибауткаяссӧ ньӧжйӧникӧн кояліг, пемыдас да чӧвлӧньын.
— Шусьӧ: господа мужиклы бокӧвӧй йӧз.
И тайӧ — абу вернӧ.
Ми — сійӧ жӧ господа пӧвстысь, сӧмын — буретш кок увсьыс; дерт, барин велӧдчӧ небӧгъяс серти, а ме кольяс серти, да бариныдлӧн еджыдджык борыс — сыын и став торъялӧмыс.
А-абу, зонъяс, кад нин мирлы овны выльногӧн, сочинениеястӧ колӧ шыбытны, эновтны!
Мед быдӧн юалас ассьыс: Ме — коді?
Морт.
А сійӧ коді?
Бара жӧ морт.
Мый нӧ ӧні: али енмыс сылысь лишнӧй сизим ура корӧ?
А-абу, подать кузяыд ми кыкнаным ен водзад ӧткодьӧсь...
Медбӧрын, асъядор, кор югыдыс кусӧдіс став кодзувъяссӧ, Ӧсип мем шуис:
— Аддзылін, кыдз ме кужа сочиняйтнытӧ?
Со мый висьталі — мый весиг некор эг думыштлыв!
Ті, ребята, менсьым эн эскӧй, тайӧ ме ёнджыка узьсьытӧмла, серьёзнӧя дорысь.
Куйлан-куйлан, дай думыштан мыйкӧ-нибудь гаж вылӧ: коркӧ не коркӧ оліс-выліс рака, лэбаліс му вывсянь гӧра йылӧдз, межасянь межаӧдз, оліс сійӧ ас кадӧдз, господь сійӧс накажитіс: куліс рака дай косьмис!
Кутшӧм сэн вежӧртас?
Абу некутшӧм вежӧртас...
Вай жӧ узьыштам; регыд чеччыны кад...
ХVІІІ
Кыдзи и аслас кадӧ кочегар Яков,
— Ӧсип менам син водзын паськыда быдмис да аснас тупкис меысь став йӧзсӧ.
Сыын вӧлі мыйкӧ кочегарлы вывті матыса, но сэк жӧ сійӧ мем кажитчис дед кодь, начетчик Петр Васильев кодь, кочегар Смурый кодь да, став йӧзыс кодь, кодъяс чорыда пуксьӧмаӧсь менам паметьӧ, сійӧ сэтчӧ колис ассьыс джуджыд узорсӧ, сёйис сійӧс, кыдзи окись ыргӧн кӧлӧкӧлӧс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылӧн кык пӧлӧс дум: луннас, уджалігас, йӧз пӧвстын збой, прӧстӧй мӧвпъясыс делӧвитӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсьджык на дорысь, кодъяс чужӧны сылӧн шойччигас, рытъясын, кор сійӧ мунӧ мекӧд карӧ, аслас кумъяс ордӧ, аладдяясӧн вузасьысь дінӧ, да войяснас, кор сылӧн оз узьсьы.
Сылӧн эмӧсь аслыссяма войся мӧвпъяс, пӧнарса би моз уна бокаӧсь.
Найӧ бура югдӧдӧны, но — кӧні налӧн прамӧй чужӧмныс, кодар бокыс сійӧ либӧ мӧд мӧвплӧн матынджык да донаджык Ӧсиплы?
Сійӧ мем кажитчис ёна вежӧраӧнджык став йӧзсьыс, кодкӧд ме паныдасьлывлі, ме ветлӧдлі сы гӧгӧр сэтшӧм жӧ настроениеӧн, кыдзи кочегар Яков гӧгӧр,
— окота тӧдмавны, гӧгӧрвоны мортсӧ, а сійӧ — пышйӧ, чукльӧдлӧ да — кутны он вермы.
Мыйын дзебсьӧма сылӧн правдаыс?
Мыйлы позьӧ эскыны сы пытшкын?
Ме казьтывла, кыдз мем шулывліс сійӧ:
— Ачыд корсь, кытчӧ ме дзебсьӧма, корсь вот!
Менсьым самолюбиеӧс вӧрзьӧдӧма, но меын вӧрзьӧдӧма унджык самолюбиесӧ дорысь,
— меным кӧть мый, а колӧ гӧгӧрвоны старикӧс.
Став сійӧ кутны вермытӧм дырйи, сійӧ — чорыд.
Кажитчис, мый сійӧ кӧть олас ещӧ на сё во, а пыр коляс сэтшӧмӧн жӧ, вӧрзьытӧг видзӧ асьсӧ чуйдӧдана неустойчивӧй йӧз пӧвстын.
Начетчик кыпӧдіс меын сэтшӧм впечатление стойкостьлысь, но сійӧ эз зэв сьӧлӧмвылӧ во меным;
Ӧсиплӧн стойкостьыс — мӧд пӧлӧс, сійӧ лӧсьыдджык.
Йӧзлӧн шатовтчӧмыс вывті ёна шыбытчӧ синмӧ, налӧн ӧти положениеысь мӧдӧ фокуснӧй чеччышталӧмъясыс — путкыльтлісны менӧ;
ме мудзи нин шензьыны тайӧ висьтавны позьтӧм чеччалӧмыслы, и найӧ ньӧжйӧник кусӧдісны менсьым йӧз дінӧ интересӧс, гудыртісны йӧз дінӧ менсьым радейтӧмӧс.
Ӧтчыд, июль заводитчигӧн, сійӧ местаӧ, кӧн ми уджалім, кыккокйыв воис развинченнӧй телега;
кӧзла вылас пукаліс, зумыша сутшикталігтыр, кодъюра извозчик, тошка, шапкатӧм да потӧм паръя;
телегаас чергӧдчӧма кодіник Григорий Шишлин, сійӧс киӧдыс кутіс кыз, гӧрд бандзибъяса ныв, идзас шляпаа, алӧй банта да стеклӧ вишняяса, киас зонтикӧн да куш кокас резиновӧй колошиа.
Зонтикнас ӧвтчигтыр, пӧлнясьӧмӧн, сійӧ вак-вак сераліс да горзіс:
— Да, чӧртъяс!
Ярмаркаыс абу восьса, абу ярмаркаыс, а найӧ менӧ ярмарка вылӧ!
Григорий, нюкыртчӧм да пӧсялӧм, кыссис телегасьыс, пуксис муас да синва сорӧн миянлы, видзӧдысьяслы, висьталіс:
— Пидзӧс вылӧ сувта — вывті уна согрешиті!
Думышті да согрешиті — со!
Ефимушка шуӧ:
Гриша, Гриша, шуӧ...
abu
abu
Сійӧ тайӧс вернӧ шуӧ: ӧтчыд олам...
Ӧтчыдысь унджык пӧв — оз позь...
Ныв сьӧмдіс серамысла, зымӧдіс кокъяснас, вошталіс колошисӧ, а извозчик зумыша горзіс:
— Регыдджык мунам водзӧ!
Харламъяс — мунамӧй, вӧлӧй оз сулав!
Вӧлыс пӧрысь, омӧлик кляча, ставнас быгзьӧма, сулаліс вӧрзьытӧг, а ставыс ӧтлаын вӧлі терпитны позьтӧм тешкодь.
Григорийлӧн уджалысьяс сідзи и сьӧмдісны серамысла, кӧзяин вылӧ, сійӧ баскӧй дама вылӧ да ышмӧм колльӧдысь вылӧ видзӧдӧмӧн.
Эз серав сӧмын Фома, сулаліс лавка ӧдзӧс водзын мекӧд орччӧн да бормочитіс:
— Нетшыштӧма свиньяӧс...
А гортас сылӧн — гӧтыр, мича-мича баба!
Извозчик пыр тэрмӧдліс мунны, ныв лэччис телегаысь, лэптіс Григорийӧс да, сійӧс аслас кок улӧ пуктӧм бӧрын, горӧдіс, зонтнас ӧвтыштӧмӧн:
— Мунім!
Кӧзяин вылын бурпырысь издевайтчӧмӧн, сылы вежалӧмӧн, йӧз босьтчисны уджӧ, Фома горӧдӧм серти; сылы, тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд аддзыны Григорийӧс тешкодьӧн.
— Шусьӧ — кӧзяин!
— ропкӧдчис сійӧ.
— Тӧлысьысь этшаджык колӧ уджавны, сиктӧ мунам...
Эз вермы терпитыштны...
Мем вӧлі дӧсаднӧ Григорий вӧсна — тайӧ вишняяса нылыс сэтшӧм ӧбиднӧ лӧсявтӧм вӧлі сы бокын.
Ме эг шоча мӧвпавлыв: мыйла Григорий Шишлин — кӧзяин, а Фома Тучков — уджалысь?
Зумыд, еджыд зон, кудриа юрсиа, гӧгрӧс чужӧм вылас варышлӧн кодь ныра да рудов, рам синъяса, Фома оз вӧлі мун мужик вылӧ — сійӧс кӧ бура пасьтӧдны, сійӧ эськӧ лӧсяліс бур семьяса купеч пи вылӧ.
Тайӧ мортыс вӧлі жугыль, сёрнитіс этша, коланаинӧ.
Грамотнӧй, сійӧ нуӧдіс пӧдрядчиклысь счётъяс, лӧсьӧдаліс сметаяс, кужис ёртъяссӧ заставитны тэрыба уджавны, но ачыс уджаліс дышпырысь.
— Став уджсӧ некор он вӧч,
— спокойнӧя висьталіс сійӧ.
Небӧгъяс йылысь сёрнитіс кедзовтӧмӧн:
— Печатайтнытӧ быдтор позьӧ, ме тэд мый окотаыд думышта, сійӧ — пустяк...
Но сійӧ быд дінӧ сюся кывзысис, да сійӧс кӧ мыйкӧ-нибудь интересуйтіс — юасис подробнӧя да настойчивӧя, мыйкӧ аслас йылысь пыр мӧвпалӧмӧн, ставсӧ ас меранас мурталӧмӧн.
Ӧтчыд ме Фомалы шуи, мый вот сылы эськӧ колӧ лоны подрядчикӧн,
— сійӧ дышиника шыасис:
— Ӧтпырйӧ кӧ эськӧ сюрсъясӧн бергӧдлыны — но, ещӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ...
А грӧшъяс вӧсна войтыркӧд ноксьыны — тайӧ пустӧй удж.
Ог, ме вот видзӧда-видзӧда да манастырӧ муна, Оранкиӧ.
Ме — мича, статя, кутшӧмкӧ купеч гӧтырлы сьӧлӧм вылас воа, дӧвалы!
Овлывлӧ сідзсӧ,
— ӧти сергацкӧй зон кык воӧн шуд шедӧдіс, да нӧшта ӧд ныв вылӧ гӧтрасис, татчӧс карса вылӧ; керкаысь керкаӧ новлӧдлісны ӧбразъяс, а нылыд сійӧс и видзӧдӧма...
Тайӧ сылӧн вӧлі думыштӧма,
— сійӧ тӧдіс уна висьтъяс сы йылысь, кыдзи манастыръясын послушничество петкӧдліс йӧзӧс кокни шуд вылӧ.
Мем сылӧн висьтъясыс эз кажитчыны, эз кажитчы и Фома умлӧн направлениеыс, но ме вӧлі уверен, мый сійӧ мунас манастырӧ.
Воссис ярмарка, и Фома, ставнымлы виччысьтӧг, пырис трактирӧ джоджчышкысьӧн.
Ог шу, мый тайӧ шензьӧдіс ёртъяссӧ, но ставныс найӧ зон вылӧ кутісны видзӧдны издевайтчӧмӧн: праздникъясӧ, чай юны лӧсьӧдчигӧн мӧда-мӧдныслы сералігтыр шулывлісны:
— Ветламӧй асланым шестёрка дінӧ!
А трактирӧ воӧмӧн тшӧтш кӧзяйскӧя горзісны:
— Эй, джоджчышкысь!
Кудриа юрси, волы татчӧ!
Сійӧ воліс да юаліс, юрсӧ лэптылӧмӧн:
— Мый тшӧктанныд?
— Эн тӧд тӧдсаястӧ?
— Тӧднысӧ меным некор.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ёртъясыс мустӧмтӧны сійӧс, кӧсйӧны забавляйтчыштны сы вылын, да на вылӧ видзӧдіс жугыль-виччысян синъясӧн; чужӧмыс сылӧн лои пу кодь, но, кажитчис, сійӧ шуӧ:
— Но, регыдджык, сералӧй ли мый ли.
— Чай вылад сетны?
— юавлісны сылысь, наросьнӧ дыр гудйысисны кӧшӧль пытшкас да эз сетлыны весиг ӧти ура.
Ме юалі Фомалысь: кыдзи нӧ тэ тайӧ, — кӧсйылін манакӧ, а пырин лакейӧ?
— Манакӧ ме эг кӧсйыв,
— вочавидзис сійӧ,
— а лакейӧ недыр кежлӧ пыри...
Во нёль мысти ме сійӧс аддзылі Царицынысь, пыр на трактирысь джоджчышкысьӧн, а сэсся лыддьылі газетысь, мый Фома Тучковӧс арестуйтӧма жугӧдчӧмӧн гусясьны пырӧмысь.
Медся нин менӧ чуйдӧдіс каменщик Ардальонлӧн — Петр артельса старшӧй да медбур уджалысьлӧн историяыс.
Тайӧ сьӧд тошка да весел мужикыс сідзжӧ мырдӧн кыпӧдіс юалӧм:
мыйла абу сійӧ — кӧзяин, а Петр?
Вина сійӧ юліс шоча да пӧшти некор эз юлыв коддзытӧдз; ассьыс уджсӧ тӧдіс вывті бура, уджаліс радейтӧмпырысь, кирпичьясыс лэбалісны сы киясын, быттьӧ гӧрд гулюяс.
Сыкӧд орччӧн висьлӧс да быгыд Петр артельын кажитчис дзик лишнӧй; сійӧ сёрнитіс удж йылысь:
— Йӧзлы стрӧита каменнӧй керкаяс, аслым горт вылӧ пуӧс...
Ардальон, нимкодьпырысь кирпичьяссӧ пукталіг, горӧдавліс:
— Ок-ма, уджав, ребята, енлы слава вылӧ!
И ставныслы висьталіс, мый локтан тулысӧ сійӧ мунас Томскӧ, сэні сылӧн зятьыс босьтӧма ыджыд пӧдряд — вичко стрӧитны да корӧ сійӧс ас дінас десятникӧн.
— Тайӧс менам думыштӧма нин.
Вичкояс стрӧитны — тайӧс ме радейта!
— шулывліс сійӧ да мем вӧзйис:
— Мунам мекӧд!
Сибырын, вокӧ, грамотнӧйыдлы зэв кокни, сэні грамотаыд — кӧзыр!
Ме сӧгласитчи, да Ардальон победительнӧя горӧдіс:
— Но, вот!
Тайӧ делӧ, а абу шуткаяс...
Петр да Григорий вылӧ сійӧ видзӧдліс бур пырысь сералӧмӧн, кыдзи верстьӧ морт челядь дінӧ, да Ӧсиплы висьталіс:
— Хвастунъяс, ассьыныс став мӧвпъяссӧ мӧда-мӧдыслы петкӧдлӧны, быттьӧкӧ картіӧн ворсӧны.
Ӧтик — менам со кутшӧм масьт, мӧд — а менам пӧ со найӧ, кӧзыръяс!
Ӧсип падъялӧмӧн пасйӧ:
— А кыдзи нӧ мӧдногыс?
Ошйысян уджыд морт серти, став нывъясыс водзлань морӧсӧн ветлӧны...
— Ставныс — эк да эк, ен да ен, а асьныс — сьӧм чӧжӧны!
— Оз ӧвсьы Ардальон.
— Но, Гриша оз чӧж...
— Ме — ас йывсьым.
Муні эськӧ енмыдкӧдтӧ вӧрӧ, пустыняӧ.
Ок, дӧзми ме тан овны, тулыснас ме муна Сибырӧ...
Рабочӧйяс, Ардальонлы вежалӧмӧн, шулывлісны:
— Миянлы кӧ эськӧ сэтшӧм, зять модаа, кутӧдыд, эськӧ и ми Сибырсьыд эг повзьӧй...
И друг Ардальон воши.
Вӧскресенняӧ муніс артельысь, да лун куим некод эз тӧд, кӧні сійӧ.
Тревожнӧя дӧгадайтчылісны:
— Гашкӧ, кодкӧ виис сійӧс?
— А то — купайтчис да вӧйи?
Но локтіс Ефимушка, яналыштӧм чужӧма, да висьталіс:
— Гуляйтчӧма Ардальоныд!
— Мый нӧ ылӧдлан?
— эскытӧг горӧдіс Петр.
— Гуляйтчӧма, юсьӧма.
Прӧстӧ — рыныш моз ӧзйӧма дзик шӧрсяньыс.
Быттьӧ радейтана гӧтыр кулӧма...
— Сійӧ дӧвеч!
Кӧні сійӧ?
Петр скӧрысь мӧдӧдчис спаситны Ардальонӧс, но мӧдыс нӧйтіс сійӧс.
Сэки Ӧсип, паръяссӧ чорыда топӧдӧмӧн, пыдӧ сюйис кияссӧ зепъясас да висьталіс:
— Ветла да видзӧдла ме — мый сэтшӧмыс?
Бур мужик.
Ме мӧдӧдчи сыкӧд.
— Вот сійӧ, мортыд,
— туйын висьталіс Ӧсип,
— олӧ-олӧ, быттьӧ ставыс бур, а друг — бӧжсӧ лэдзис да мӧдіс шӧйтны став тыртӧминъястіыс.
Видзӧд, Максимыч, велӧдчы!
Ми локтім «зэв гажа Кунавин сиктса» донтӧминик керкаяс пиысь ӧтиӧ,
миянӧс встретитіс варовиник старука.
Ӧсип вашкӧдчыштіс сыкӧд, и сійӧ нуӧдіс миянӧс ичӧтик тыртӧм жырйӧ, стойлӧ кодь пемыд да няйт вежӧсӧ.
Койка вылын узис, пась-пась куйлӧмӧн, ыджыд, кыз нывбаба; старука тувкыштіс кулакнас сылы бокас да шуис:
— Пальӧдчы!
Эй, лягуша, пальӧдчыв!
Нывбаба повзьӧмӧн чеччыштіс да, кипыдӧсъяснас чужӧмсӧ ниртіг, юаліс:
— Господьӧй!
Код нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ?
— Сыщикъяс воисны,
— сурова шуис Ӧсип; и нывбаба ойӧстіс да воши, а Ӧсип сьӧлыштіс сы бӧрся да мем висьталіс:
— Сыщикъяссьыд найӧ чӧртъясысь дорысь ёнджыка на полӧны...
Старука стенсьыс босьтіс ичӧтик рӧмпӧштан да лэптіс шпалер лестук.
— Видзӧдлӧй — этайӧ-ӧ?
Ӧсип видзӧдліс переборка щельӧ.
— Буретш сійӧ!
Вӧтлы нывсӧ сэтысь...
Ме сідзжӧ видзӧдлі щельӧ: сэтшӧм жӧ дзескыд конураын, кыдзи и тайӧ, кӧні ми вӧлім, ставниясӧс топыда пӧдлалӧм ӧшинь вылын ломаліс жӧч лампа, сы дорын сулаліс кӧсӧй синма пасьтӧм татарка, вурис дӧрӧмсӧ.
Сы сайын, кык юрлӧса вольпась вылын, кыпӧдчис Ардальонлӧн пӧльтчӧм чужӧмыс, чурвидзис сылӧн сьӧд, дзугсьӧм тошкыс.
Татарка дрӧгнитіс, ас вылас плавгис дӧрӧмсӧ, муніс вольпась пӧлӧныс да друг петіс миян жырйӧ.
Ӧсип видзӧдліс сы вылӧ да бара сьӧлыштіс:
— О, яндысьтӧм син!
— Ачыд пӧрысь йӧй,
— сералігтыр вочавидзис сійӧ.
И Ӧсип серӧктіс, сылы чуньнас грӧзитігтыр.
Ми вуджим татарка конураӧ, старик пуксис вольпась вылӧ Ардальон кок дорӧ да дыр мырсис-садьмӧдіс сійӧс, а мӧдыс броткӧдчис:
— Но, ладнӧ...
виччысьлы, мунам...
Медбӧрын, паляліс, йӧя видзӧдліс Ӧсип вылӧ, ме вылӧ да, гырд синъяссӧ куньӧм бӧрын, мурӧстіс:
— Но, но...
— Тэ нӧ мый тайӧ?
— спокойнӧя шуис сійӧ, видчытӧг, но гажтӧма.
— Крутитышті,
— киргӧмӧн да кызігтыр гӧгӧрвоӧдіс Ардальон.
— Мый сідзи?
— Да сідз нин.
— Неладнӧ, быттьӧкӧ...
— Мый бурыс...
Ардальон босьтіс пызан вылысь джынъя вина сулея да кутіс голяпомсьыс юны, сэсся вӧзйис Ӧсиплы:
— Юан?
Тані и закускаыслы колӧ лоны...
Старик кисьтіс аслас вомӧ вина, ньылыштіс, чукыртчыліс да пондіс тӧждысьӧмӧн аклявны нянь кусӧк, а гудыр Ардальон дышпырысь висьталіс:
— Со — татаркакӧд кӧртаси.
Тайӧ ставыс — Ефимушка, татарка, висьталӧ, том, Касимовоысь сирӧта, ярмарка вылӧ локтӧма.
Стен сайсянь нимкодя шуисны чегъясьӧм кывйӧн:
— Татарка — сартас!
Томиник курӧг кодь.
Вӧтлы сійӧс сэсь, тайӧ абу тэд бать...
— Вот сійӧ и эм,
— вомгорулас шуыштіс Ардальон, стенлань тупӧя видзӧдіг.
— Ме аддзылі,
— шуис Ӧсип.
Ардальон шыасис ме дінӧ:
— Со кыдзи ме, вокӧ...
Ме виччыси, мый Ӧсип кутас видны Ардальонӧс, велӧдны сійӧс, а мӧдыс кутас падъялӧмӧн каитчыны.
Но нинӧм татшӧмсямаыс эз вӧв,
— найӧ пукалісны орччӧн, воча пельпом, да сёрнитісны спокойнӧя дженьыд кывъясӧн.
Вывті гажтӧм вӧлі аддзыны найӧс тайӧ пемыд, няйт жырсьыс; татарка стена щель пыр шуаліс смешнӧй кывъяс, но найӧ эз кывзыны сылысь.
Ӧсип босьтіс пызан вывсьыс вобла, торкӧдыштіс сійӧс сапӧгас да кутіс ӧкуратнӧя кульны кучиксӧ, юасигтыр:
— Сьӧмтӧ ставсӧ сысйыштін?
— Петр ордын эм...
— Видзӧд, судзсян-ӧ?
Мунны эськӧ ӧні Томскад...
— Да мый нӧ, Томскад...
— Али он нин мӧд?
— Тӧдтӧмъяс кӧ эськӧ корисны?
abu
— А сійӧ — чой, зять...
— Но?
— Абу зэв нимкодь ас йӧз начальство улад мунны...
— Начальствоыд быдлаын ӧткодь.
— Век жӧ...
Найӧ сёрнитісны сэтшӧм дружескӧя, серьёзнӧя, мый татарка дугдіс дразнитны найӧс, пырис жырйӧ, гусьӧник босьтіс стенысь платтьӧсӧ да воши.
— Том,
— шуис Ӧсип.
Ардальон видзӧдліс сы вылӧ да дӧсадитчытӧг шуыштіс:
— Ставсӧ — Ефимушка, гудыртас.
Нинӧм, бабаясӧс кындзи, оз тӧд...
А татарка — весел, век дуритӧ...
— Видзӧд — он мын,
— ӧлӧдіс сійӧс Ӧсип да, вобласӧ курччалӧм бӧрын, пондіс прӧщайтчыны.
Бӧр локтігӧн ме Ӧсиплысь юалі:
— Мыйла нӧ тэ сы дінӧ ветлін?
— А — видзӧдлыны.
Мортыс тӧдса.
И — уна татшӧм случай ме аддзылі — олас-олас морт, да друг, острогысь моз мынтӧдчас,
— выль пӧв висьталіс сійӧ войдӧрджык висьталӧмторсӧ.
— Винасьыд колӧ виччысьны!
Но минут мысти шуис:
— А сытӧг — гажтӧм!
— Винатӧгыс?
— Но, да.
Юыштан — быттьӧ мӧд му кузя мунан.
Ардальон — эз мын.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ локтіс удж вылӧ, но регыд бара воши, а тулыснас ме сійӧс аддзылі босякъяс пӧвстысь,
— сійӧ вӧлі затонын баржа бокысь жуглӧ йи.
Ми бара паныдасим да мунім трактирӧ чай юны, а чай юигӧн сійӧ ошйысис:
— Помнитан, кутшӧм роботник ме вӧвлі, а?
Веськыда шуа: аслам делӧ вылын — химик.
Сёясӧн верми нажӧвитны.
— Но, а — эн нажӧвит.
— А — эг нажӧвит!
— гӧрдитчӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Сьӧлыштны мем удж вылад!
Сійӧ сёрнитіс ньӧти видзчысьтӧг, йӧзыс трактирын чошкӧдчӧмӧн кывзісны сылысь задорнӧй кывъяссӧ.
— Помнитан, мый мудер вӧр Петрухаыд удж йылысь шулывліс?
Йӧзлы — каменнӧй керка, аслым — пу горт.
Вот тэныд и — став уджыс!
Ме шуи:
— Петруха — висьысь, сійӧ кулӧмысь полӧ.
Но Ардальон горӧдіс:
— Ме ӧд вися жӧ, менам, гашкӧ, сьӧлӧмӧй нин абу места вылас!
Праздникъясӧ ме тшӧкыда лэччывлі карысь «Миллионнӧй» улича вылӧ, кӧні олісны босякъяс, и аддзывлі, кутшӧм регыдӧн Ардальон лолывліс ас мортӧн «Зарни ротаын».
Во сайын на ещӧ — весел да серьёзнӧй, ӧні Ардальон лои кыдзкӧ горзысь, артмӧма аслыссяма пӧлнясян походка, йӧз вылӧ видзӧдіс задоритчӧмӧн, быттьӧ быдӧнӧс корис спор вылӧ да косьӧ да пыр ошйысис:
— Тэ видзӧд, мыйӧн менӧ йӧзыс лыддьӧны,
— ме тані атаман кодь кымын!
Нажӧвитӧм сьӧмсӧ жалиттӧг, сійӧ гӧститӧдіс босякъясӧс, сувтлывліс косьясын омӧльджыкладорӧ да частӧ корліс:
— Ребята, неправильнӧ!
Колӧ правильнӧя вӧчны.
Сійӧс сідзи и шуисны — Правильнӧй, тайӧ зэв сьӧлӧмвылас воис сылы.
Ме сэсся видзӧді йӧз вылӧ, кодъясӧн чукйӧн тыртӧма уличалысь важ да няйт каменнӧй мешӧксӧ.
Ставныс тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс кежӧмаӧсь олӧмсьыс, но кажитчис, мый найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь ассьыныс олӧм, кӧзяеваысь зависиттӧмӧс да долыдӧс.
Тӧждысьтӧмӧсь, долыдӧсь, найӧ казьтылісны мем дедушколысь висьталӧмъяссӧ бурлакъяс йылысь, кодъяс кокниа пӧрлывлӧны рӧзбойникъясӧ да отшельникъясӧ.
Кор эз вӧв уджныс, найӧ эз брезгуйтлывны паракодъяс да баржаяс вылысь ичӧтика вӧруйтӧмӧн, но тайӧ эз смущайт менӧ,
— ме вӧлі аддза, мый став олӧмыс вурлӧма вӧруйтӧмӧн, кыдзи важ дукӧс руд сунисъясӧн, да сійӧ жӧ кадӧ ме вӧлі аддза, мый тайӧ йӧзыс мукӧддырйи уджалӧны сэтшӧм окотапырысь, вынъясныcсӧ жалиттӧг, кыдзи сійӧ овлывлӧ тэрмасян уджъяс вылын, пӧжаръяс вылын, йи кылалігӧн.
И вообще найӧ унджыксӧ весь олісны мукӧд йӧз серти.
Но Ӧсип, Ардальонкӧд менсьым дружитӧмӧс казялӧмӧн, бать моз ӧлӧдіс менӧ:
— Вот мый, менам сьӧлӧмшӧр, курыд кос пу, тэ нӧ мый тайӧ Миллионнӧйыскӧд сэтшӧм ёна другасян.
Видзӧд, эн корсь аслыд вред...
Ме кыдзи кужи, висьталі сылы, мый мем сьӧлӧмвылӧ воӧны тайӧ йӧзыс — олӧны уджавтӧг, долыда.
— Кыдз небеснӧй лэбачьяс,
— серӧктӧмӧн торкис менӧ сійӧ.
— Тайӧ ӧд найӧ сы понда, мый — дышӧсь, пустӧй йӧз, уджыд налы — шог!
— Да мый нӧ — уджыс?
Шусьӧ: праведнӧй удж помысь некод каменнӧй керка оз кыпӧд!
Мем кокни вӧлі сідзсӧ шуны, ме вывті тшӧкыда кывлывлі тайӧ поговоркасӧ да чувствуйті сылысь правдасӧ.
Но Ӧсип скӧрмис ме вылӧ да горӧдіс:
— Тайӧ — коді шуӧ?
Йӧйяс да дышъяс, а тэныд, кутюпи,
— оз ков кывзыны тайӧс!
Ӧд тэ кутшӧми!
Татшӧм йӧй сёрнитӧ кывлан сӧмын завидуйтысьяслысь да неудачникъяслысь, а первой тэ бордъясь, сэсся жбыргы!
А тэнад дружитӧм йылысь кӧзяиныдлы висьтала — эн вид!
И — висьталіс.
Кӧзяин сы дырйи жӧ мем шуис:
— Тэ, Пешков, Миллионнӧйтӧ эновт!
Сэні — вӧръяс, проституткаяс, да сэсянь туйыс — острогӧ, больничаӧ.
Эновт!
Ме понді дзебны ассьым Миллионнӧйӧ ветлывлӧмӧс, но регыд ковмис ӧткажитчыны наысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме пукалі Ардальонкӧд да сійӧ ёрткӧд, Робеноккӧд, сарай вевт вылын, ӧти узьланінса дворын;
Робенок гажаа висьталіс миянлы, кыдзи сійӧ кыссьӧма подӧн Ростов-на-Донусянь Мӧскуаӧ.
Тайӧ вӧлі салдат-сапёр, георгиевскӧй кавалер, чотӧ,
— турецкӧй война вылын сылысь жугӧдӧмаӧсь пидзӧссӧ.
Ляпкыдик, латшкӧс, сійӧ вӧлі страшнӧ ён киа, сылы ковтӧм вына, уджавны сійӧ эз вермы аслас чотӧм вӧсна.
Кутшӧмкӧ висьӧм понда сылӧн юрсиыс усьӧма юр вывсьыс и чужӧм вывсьыс — юрыс сылӧн, збыльысь, вӧліс пуз чужӧм кага юр кодь.
Рыжӧй синъяснас кодзлаліг, сійӧ висьталіс:
— Но вот: Серпухов; полисадникын пукалӧ поп; батюшка, шуа, сетӧй турецкӧй геройлы...
— Юрнас качайтӧмӧн, Ардальон висьталӧ:
— Но, ылӧдлы, ылӧдлы...
— Мый нӧ ме ылӧдла?
— Ӧбӧдитчытӧг юалӧ Робенок, а менам приятель лабутнӧя да дышпырысь висьталӧ:
— Неправильнӧй тэ мортыд!
Тэныд колӧ стӧрӧжӧ вӧзйысьны, коктӧмъясыд век стӧрӧжын олӧны, а тэ прӧста довъялан да дугдывтӧг ылӧдлан...
— Да ӧд ме — медым сералыштны, ме гаж аддза ылӧдла...
— Тэныд ас вылад серавны колӧ...
Дворӧ, коді вӧлі пемыд да няйт, кӧть и сулаліс шондіа, кос поводдя, петіс нывбаба да горӧдіс, кутшӧмкӧ тряпкаӧн ӧвтчигтыр:
— Коді юбка ньӧбас?
Эй, пӧдругаяс...
Керка щельясысь петісны нывбабаяс, вузасьысьӧс топыда кытшалісны; ме пыр жӧ тӧді сійӧс — тайӧ песласьысь Наталья!
Ме чеччышті вевт вылысь, но сійӧ, юбкасӧ первойя дон вылӧ сетӧм бӧрын, ньӧжйӧникӧн мунӧ нин вӧлі дворысь.
— Видза оланныд!
— Сійӧс ворота сайын суӧдӧмӧн, нимкодьпырысь здоровайтчи ме.
— А водзӧ мый висьталан?
— ме вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн, юаліс сійӧ да друг сувтіс, скӧрысь горӧдӧмӧн:
— Господи помилуй!
Мый нӧ тэ тані?..
Менӧ вӧрзьӧдіс да шӧйӧвоштіс сылӧн повзьӧмӧн горӧдӧмыс; ме гӧгӧрвои, мый сійӧ повзис ме вӧсна; повзьӧм да шензьӧм сэтшӧм ясыда тӧдчисны сійӧ авъя чужӧм вылын.
Тэрмасьӧмӧн ме висьталі сылы, мый ог ов тайӧ уличаын, а сӧмын корсюрӧ волывла видзӧдлыны.
— Видзӧдлыны?!
— смешитӧмӧн да скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ нӧ мый, кытчӧ нӧ тэ видзӧдчан?
Ветлысь-мунысьяслы зепъясӧ да бабаяслы питшӧгӧ?
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чукырӧсь, сингорувъясас куйлісны пемыд вуджӧръяс, паръясыс дышпырысь ӧшӧдчӧмаӧсь.
Трактир ӧдзӧс дорӧ кольччигмоз, сійӧ шуис:
— Мунам, чайӧн юктала!
Пасьтасьӧмыд сӧстӧма, абу татчӧс ногӧн, а ог эскы ме тэныд мыйкӧ...
Но трактирын быттьӧкӧ сійӧ эскис меным да чай кисьтігмоз пондіс шог пырысь висьтавны сы йылысь, мый сійӧ сӧмын час сайын на садьмис да эз на ещӧ юлы ни сёйлы.
— А тӧрыт воді — садьтӧм код, ог нин и помнит: кӧні юи, кодкӧд?
Мем жаль вӧлі сійӧ, эз вӧв лӧсьыд сы водзын да окота вӧлі юавны, кӧні нӧ сылӧн нылыс?
А сійӧ, вина да пӧсь чай юыштӧм бӧрын кутіс сёрнитны збоя, грубӧя, кыдзи и тайӧ уличаса став нывбабаясыс; но кор ме юалі сылысь ныв йывсьыс, друг палялӧмӧн сійӧ горӧдіс:
— А тэныд мыйла тайӧ тӧднысӧ?
Он, бур пиӧй, нывтӧ менсьым тэ он судзӧд, он!
Юыштіс ещӧ да висьталіс:
— Нылӧйлы мекӧд вӧчнысӧ нинӧм.
Ме — коді?
Песласьысь.
Кутшӧм нӧ ме мам сылы?
Сійӧ — образованнӧй, велӧдчӧма.
Сійӧ и эм, вокӧ!
И муніс ме дінысь озыр пӧдруга дінӧ, велӧдысьӧ, быттьӧкӧ...
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ гусьӧник юаліс:
— Со кыдз!
Песласьысь — тіянлы оз ков?
А — гуляйтысь баба — колӧ?
Мый сійӧ «гуляйтысь», ме, дерт, пырысь-пыр аддзи тайӧс,
— мӧд пӧлӧс нывбабаяс уличаын эз вӧвны.
Но кор сійӧ ачыс висьталіс та йылысь, менам яндзимӧйла да сійӧс жалитӧмла доршасис синва, быттьӧ сотыштіс сійӧ менӧ тайӧ висьталӧмнас,
— сійӧ, коді нӧшта неважӧн на вӧлі сэтшӧм смел, независимӧй, авъя!
— Ок, тэ,
— ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын ышлолалігтыр шуис сійӧ.
— Мун жӧ тэ татысь!
И кора ме тэнӧ, и сӧветуйта — эн сюйсьы татчӧ, вошан!
Сэсся, пызан весьтӧ зуньгыртчӧмӧн да поднос вылӧ мыйкӧ чуньнас серпасаліг, гусьӧник да аслыс моз сійӧ заводитіс мытшласьӧмӧн висьтавны:
— Мый нӧ тэд менам корӧмъясыд да сӧветъясыд?
Рӧднӧй нылыд кӧ эз кывзы.
Ме горза сылы: он вермы тэ ассьыд рӧднӧй мамтӧ эновтны, мый тэ?
А сійӧ — джагӧдча, шуӧ.
Казаньӧ муніс, акушеркаӧ велӧдчыны кӧсйӧ.
Но, бур...
Бур...
А кыдзи нӧ ме?
А ме — вот сідз.
Кытчӧ мем воштысьны?
А — ветлысь-мунысь бердӧ...
Ланьтӧм бӧрын, сійӧ дыр мӧвпаліс мыйкӧ йылысь нем-висьтавтӧг паръяссӧ вӧрӧдіг, да, тыдалӧ, вунӧдіс ме йылысь.
Пар пельӧсъясыс ӧшӧдчисны, вомыс вешкыртчис чарла моз, и вӧлі мучитчымӧн сьӧкыд видзӧдны, кыдзи дзӧрӧ кучикыс паръяс вылас да шытӧг мыйкӧ йылысь висьталӧны тіралан чукыръясыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі челядьлӧн кодь, ӧбӧдитӧм.
Чышъян увсьыс петӧма юрси пратьыс да куйлӧ чужӧмбан вылас, ичӧтик пель саяс кусыньтчӧмӧн.
Кӧдзалӧм чай тыра стӧканас тёпмуні синваыс, нывбаба, тайӧс казялӧмӧн, ылыстіс чашкасӧ да топыда кунис синъяссӧ, ещӧ на кык синва войт пычиктӧмӧн, сэсся чужӧмсӧ чышкаліс чышъяннас.
Менам эз тырмы терпенньӧ пукавны сыкӧд дырджык, ме гусьӧник сувті.
— Прӧщайтлӧй!
— А?
Мун, мун, чӧрт!
— ме вылӧ видзӧдтӧг макыштіс сійӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, коді сыкӧд.
Ме бара муні дворӧ, Ардальон дінӧ,
— сійӧ кӧсйысис мекӧд рак кыйны ветлыны, а мем окота вӧлі висьтавны сылы тайӧ нывбаба йывсьыс.
Но сійӧ да Робенок вевт вылын эз нин вӧвны; дзугсьӧм дворысь найӧс менам корсиг кості улича вылын лыбис скандалитан зык; тані пыр овлӧны скандалъяс.
Ме петі ворота сайӧ да пыр жӧ зураси Натальякӧд,
— шльыпкигтыр, потӧм чужӧмсӧ чышъяннас чышкигтыр, мӧд кинас лёзьмӧм юрсисӧ лӧсьӧдігтыр, сійӧ видзӧдтӧг муніс панель кузя, сы бӧрся восьлалісны Ардальон да Робенок;
Робенок шуаліс:
— Сетӧбты сылы ещӧ ӧтчыд, сетӧбты!
Ардальон, кулакнас ӧвтчигтыр, вӧтӧдіс нывбабаӧс; нывбаба бергӧдчис сыланьӧ морӧсӧн, чужӧмыс сылӧн вӧлі страшнӧй, синъясыс ӧзъялісны лӧглунӧн.
— Н-на, нӧйт!
— горӧдіс сійӧ.
Ме чабыртчи Ардальон киӧ, сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Мый нӧ тэ?
— Эн вӧрӧд,
— муртса верми шуны ме сылы.
Сійӧ кутіс серавны.
— Сійӧ тэныд — любовница?
Ай да Наташка — ылӧдӧма манакӧс!
Робенок сідзжӧ сераліс, аслыс лядьвеяс лапйӧдлӧмӧн, да найӧ дыр менӧ киськалісны пӧсь няйтӧн,
— тайӧ вӧлі мучитӧ!
Но найӧ больгиг коста, Наталья муніс, а ме, медбӧрын, ку пиысь петӧмӧн, юрнам люкышті Робеноклы морӧсас, турбыльті сійӧс да пышйи.
Сійӧ лунсянь ме дыр эг волы Миллионнӧйӧ, но ещӧ ӧтчыд аддзылі на Ардальонӧс,
— паныдасьлі ме сыкӧд паром вылын.
— Тэ — кытчӧ вошлін?
— нимкодьпырысь юаліс сійӧ.
Кор ме сылы висьталі, мый мем прӧтивнӧ казьтывны, кыдз сійӧ эльтіс Натальяӧс да мисьтӧма эльтіс менӧ, Ардальон меліа серӧктіс.
— Да сійӧ ӧмӧй — збыльысь?
Тайӧ ми шутитӧм ради мавтыштлім тэнӧ!
А сійӧ, — да мый нӧ сійӧс не нӧйтны, сійӧ кӧ нин гуляйтысь?
Гӧтыръяснысӧ нӧйтӧны, а татшӧмъястӧ ньӧти абу жаль,
сӧмын тайӧ ставыс — ӧти балуйтчӧм!
Ме ӧд гӧгӧрвоа, — кулак абу наука!
— Да мый нӧ тэ велӧдан сійӧс?
Мыйӧн тэ бурджык?
Сійӧ сывйыштіс менӧ пельпомӧдым да, пыркӧдігтыр, серамбанӧн шуис:
— Сыын миян и безобразиеным, мый некод некодысь абу бурджык...
Ме, вокӧ, ставсӧ гӧгӧрвоа, и ортсысяньыс, и пытшкӧссяньыс, ставсӧ!
Ме — абу деревняыд!
Сійӧ вӧлі неуна юыштӧма, кыпыд; ме вылӧ видзӧдіс меліа жалитӧмӧн, кыдзи бур велӧдысь, бестӧлкӧвӧй велӧдчысь вылӧ...
... Мукӧддырйи ме аддзывлі Павел Одинцовӧс; сійӧ лоӧма нӧшта на збойджык, пасьтасис тшапа, сёрнитіс мекӧд бура да пыр видіс:
— Кутшӧм удж бердӧ тэ кутчысьӧмыд — пропадитан!
Тайӧ мужикъясыд...
Сэсся шогпырысь висьталіс мастерскӧй олӧмысь выльторъяс.
— Жихарев пыр на ветлӧ сійӧ мӧскыдкӧд;
Ситанов, тыдалӧ, шогсьӧ: вывті ёна пондіс юны.
А Гоголевӧс — кӧинъяс сёйӧмаӧсь;
Рӧштво кежлӧ муніс сійӧ гортас, сэні сійӧс, кодъюрнас, кӧинъяс и сёйӧмаӧсь!
И нимкодь серамӧн сьӧмдӧмӧн Павел смешнӧя сочиняйтіс:
— Сёйӧмаӧсь да — сідзжӧ ставныс кодӧсь!
Долыдӧсь лоины,
— вӧрӧд ветлӧдлӧны, велӧдӧм понъяс моз, бӧркок йыланыс, омлялӧны, а сутки мысти ставныс пропадитӧмаӧсь!..
Ме кывзі да тшӧтш сералі, но чувствуйті, мый мастерскӧй ставыскӧд, мый ме тӧдлывлі сэні,
— ылын месянь.
Тайӧ вӧлі неуна шог.
ХІХ
Тӧвнас ярмарка вылын удж пӧшти эз вӧв; гортын ме вӧчи, кыдзи и войдӧр, уна пӧлӧс посни уджъяс; найӧ босьтлывлісны лунсӧ ставнас, но рытъясыс кольлісны свободнӧйӧсь, ме бара кӧзяевалы гораа лыдди «Ниваысь» да «Московский листокысь» мем сьӧлӧмвылӧ вотӧм небӧгъяс, а войяснас лыдди бур небӧгъяс да видлі гижны кывбуръяс.
Ӧтчыд, кор нывбабаяс мунісны сеношна вылӧ, кӧзяин висьӧдчӧм вӧсна кольччис гортӧ, сійӧ менсьым юаліс:
— Виктор сералӧ, мый тэ, быттьӧкӧ, Пешков, кывбуръяс гижан, вернӧ, али абу?
Нолтӧ, лыддьышт!
Ӧткажитчыны эз вӧв лӧсьыд, ме лыдди кымынкӧ кывбур; найӧ, тыдалӧ, эз воны сьӧлӧмвылас сылы, но сійӧ век жӧ шуис:
— Валяй, валяй!
Гашкӧ, Пушкинӧн лоан; лыддьывлін Пушкинсӧ?
Дзебӧны-ӧ олысяӧс,
Гашкӧ, свадьба ёмалӧн?
Сійӧ кадӧ олысяясыдлы эскылісны на, но ачыс, сійӧ, буракӧ, эз нин эскы, а прӧста — шутитіс!
— Да-да, вокӧ,
— думайтчӧмӧн нюжӧдіс сійӧ,
— колӧ эськӧ тэныд велӧдчыны, а сёрмин нин тэ!
Чӧртыс тӧдӧ, кыдз тэ кутан овны?..
Тетрадьтӧ ассьыд ылӧджык дзеб, а то кӧласясны бабаясыд — серам вылӧ лэптасны...
Бабаясыд, вокӧ, радейтӧны тайӧс, — сьӧлӧмтӧ дойдны...
Кутшӧмкӧ кадсянь кӧзяин лои чӧв, зумыш, да пыр полӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧрас, а звонокъяс повзьӧдлісны сійӧс; мукӧддырйи друг зэв ёна скӧрмывліс дзик пустякъяссьыс, горзіс быдӧн вылӧ да пышйывліс гортсьыс, а сёр войнас бӧр волывліс кодӧн...
Чувствуйтчис, мый сы олӧмын лоис мыйкӧ, сылы кындзи некодлы тӧдтӧмтор, вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, да оліс ӧні сійӧ эз увереннӧя, эз окотапырысь, а кыдзкӧ сідз, мода серти.
Праздникъясӧ, ӧбедсянь ӧкмыс часӧдз, ме ветлывлі гуляйтны, а рытнас пукавлі Ямскӧй уличавывса трактирын;
трактирса кӧзяиныс, кыз да век пӧсялӧм морт, страшнӧ радейтіс сьылӧм, тайӧс тӧдісны пӧшти став вичко хорса сьылысьяс да чукӧртчывлісны сы ордӧ;
сійӧ гӧститӧдіс найӧс сьыланкывъясысь винаӧн, сурӧн, чайӧн.
Сьылысьяс — кодъюра да омӧля интереснӧй йӧз;
сьылісны найӧ дышпырысь, сӧмын гӧститӧдӧм радиыс, да пӧшти пыр вичкосаӧс, а сы пыдди, мый енлы эскысь пьяницаяс лыддисны, мый вичко сьыланкывъяслы трактирын абу места, кӧзяин найӧс пыртлывліс аслас жырйӧ, а ме сьылӧмсӧ верми кывзыны сӧмын ӧдзӧс пыр.
Но эз шоча сьывлывлыны и мужикъяс, мастерӧвӧйяс,
— трактирщик ачыс корсьлывліс сьылысьяссӧ кар пасьталаысь, базарнӧй лунъясӧ юасьлывліс на йылысь воӧм крестьяналысь да корлывліс ас ордас.
Сьылысь век пуксьывліс буфет стойка дорӧ улӧс вылӧ, вина бӧчка улӧ, — сылӧн юрыс серпасассис бӧчка пыдӧсын, гӧгрӧс рамаын моз.
Медся бура — да пыр кутшӧмкӧ аслыссяма бур сьыланкывъяс — сьыліс ичӧтик, косіник шорник Клещов, рыжӧй юрси пратьяса, нюкыртчӧм морт; ыджыд нырыс сылӧн покойниклӧн моз югъяліс, посньыдик, унзіль синъясыс эз вӧрны.
Вӧвлывлі, куняс сійӧ синъяссӧ, слӧнитчас бӧчка пыдӧс бердӧ балябӧжнас да, морӧссӧ чургӧдӧмӧн, небыдик, но ставсӧ венысь тенорӧн тэрыба босьтас:
— Эк, да кыдз руаліс сӧстӧм полевыв
Да кыдз кузь туйяс руыс сайӧдіс...
Тані сійӧ сувтіс, коснас мыджсис стойка бердӧ, кусыньтчис бӧрлань да сьӧлӧмсяньыс нуӧдіс водзӧ, чужӧмсӧ йирклань лэптӧмӧн:
Эк, кытчӧ, кытчӧ мӧда ме,
Кодар бокысь паськыд туйыс сюрӧ мем?
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі ичӧтик, — но мудзлытӧм, сійӧ трактирса пельчунӧдан зыксӧ вурліс эзысь струнаӧн, шог кывъяс, ойзӧмъяс да горзӧмъяс венісны став йӧзсӧ,
— весиг кодъюраяс лоины шензьымӧн серьёзнӧйӧсь, чӧва видзӧдісны ас нырувса пызанъясӧ, а менам потӧ вӧлі сьӧлӧмӧй, коді тыри сійӧ вынйӧра чувствоӧн, мый век чужтӧ бур музыка, лов пытшкад чудеснӧя инмӧдчӧмӧн.
Трактирын лои вичкоын кодь лӧнь, сьылысь — быттьӧ бур поп.
Сійӧ оз проповедуйт, а, збыльысь, став сьӧлӧмсяньыс честнӧя юрбитӧ став йӧз вӧсна; честнӧя, гораа мӧвпалӧ гӧль морт олӧмса став шоглунъяс йылысь.
Гӧгӧрбоксянь сы вылӧ видзӧдӧны тошка йӧз, зверь чужӧмъяс выланыс мӧвпалӧмӧн мигайтчӧны челядь синъяс; мукӧддырйи кодкӧ-нибудь ышловзяс и тайӧ бара тӧдчӧдӧ сьыланкывлысь победительнӧй вынсӧ.
Сэтшӧм минутъясас мем век чайтсис, мый став йӧзыс олӧны фальшивӧй, думайтӧмӧн лӧсьӧдӧм олӧмӧн, а прамӧй морт олӧмыс — вот сійӧ!
Пельӧсын пукалӧ кыз рожаа тӧргуйтысь Лысуха, яндысьтӧг гуляйтысь наян баба; дзебӧма юрсӧ госа пельпомъясас да бӧрдӧ, гусьӧник мыськӧ синванас ассьыс наян синъяссӧ.
Сысянь неылӧ пызан вылас ӧшйӧма зумыш октавист Митропольский, кузь юрсиа детина, коді скодитӧ шырсьӧм дякӧн вылӧ, коддзӧм чужӧм вылас гырысь синъяса; видзӧдӧ ас водзас сулалысь вина румка вылас, быттьӧ сійӧс вайлӧ вом дорас да бӧр сувтӧдӧ пызан вылӧ, виччысьӧмӧн да шытӧг,
— оз вермы мыйлакӧ юны.
И став йӧзыс трактирын чӧв ланьтісны, быттьӧкӧ кывзысисны важӧн вунӧдӧмтор вылӧ, мый вӧлі дона да матыса налы.
Кор Клещов, сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын, рампырысь пуксис улӧс вылӧ, трактирщик, сылы вина тыра стӧкан сетігмоз, здӧвӧльпырысь шпыньялӧмӧн шуис:
— Но, дерт, бур!
Кӧть эськӧ тэ и он сы мындасӧ сьыв, мыйдта висьталан, сӧмын, мастер, нинӧм и шуны!
Мӧд ногӧн — некод оз шу...
Клещов тэрмасьтӧг юис вина, виччысьӧмӧн тшӧкъяліс да ньӧжйӧник висьталіс:
— Сьывнытӧ быдӧн вермас, кодлӧн гӧлӧс эм, а петкӧдлыны, кутшӧм сьӧлӧмыс сьыланкывъяс,
— тайӧс сӧмын мем сетӧма!
— Но, сӧмын, эн ошйысь!
— Кодлы — нинӧмӧн, сійӧ оз ошйысь,
— пыр сідз ньӧжйӧник, но ыръянаджык висьталіс сьылысь.
— Вылӧ пуксьысь тэ, Клещов!
— дӧсадитчӧмӧн горӧдӧ трактирщик.
— Аслам душаысь вылӧджык ог пуксьы...
А пельӧсын мургис жугыль октавист:
— Мый гӧгӧрвоанныд тайӧ безобразнӧй ангел сьылӧмсьыс ті, нидзувъяс, ті, бакшасьӧм ловъяс?
Сійӧ пыр да ставыскӧд вӧлі не сӧгласен, ставыслы воча вензис, ставсӧ эрдӧдліс да пӧшти быд праздникӧ сійӧс чорыда нӧйтлісны таысь и сьылысьяс, и ставыс, коді вермис, кодлы эз вӧв дыш.
Трактирщик радейтӧ Клещовлысь сьыланкывъяссӧ, но терпитны оз вермы асьсӧ сьылысьсӧ; ставыслы норасьӧ сы вылӧ да явӧ корсьӧ помка омӧльтны шорникӧс, сералыштны сы вылын: тайӧс тӧдӧны и трактирӧ пыр волысьяс и ачыс Клещов.
— Бур сьылысь, да ышнясьысь, и колӧ сійӧс тракнитны,
— висьталӧ сійӧ, да кутшӧмсюрӧ гӧсьтъяс сӧгласитчӧны сыкӧд.
— Сійӧ — вернӧ, вылӧ пуксьысь зонмыс!
— Мыйӧн нӧ вылӧ пуксьӧ?
Гӧлӧсыс — енсянь, эз ачыс нажӧвит!
Дай ыджыд-ӧ нӧ гӧлӧс?
— ыръяна дольӧ трактирщик.
Сӧгласитчысь публика сы бӧрся висьталӧ:
— Вернӧ, тані абу гӧлӧс, а унджыкыс — кужӧм.
Ӧтчыд, кор сьылысь, кӧдзалӧмӧн, муніс, трактирщик пондіс сёрнитӧдны Лысухаӧс.
— Вот эськӧ тэныд, Марья Евдокимовна, балуйтыштны Клещовыскӧд, кӧть эськӧ тэ неуна сысйыштін сійӧс, а?
Мый тэныд сулалӧ?
— Ме кӧ эськӧ томджык вӧлі,
— сералігтыр шуис вузасьысь.
Трактирщик лёкысь да гораа равӧстіс:
— Мый нӧ томъясыд кужасны?
А тэ — босьтчы!
Видзӧдлыны эськӧ, кыдз сійӧ сибдас тэ бердӧ.
Шогӧ кӧ уськӧдны сійӧс, сэки эськӧ сійӧ и сьыліс, а?
Босьтчы, Евдокимовна, аттьӧала, эй?
Но сійӧ эз босьтчы.
Ыджыд да тшӧг торговка синсӧ лэдзис да, морӧс вывсьыс чуньяснас чышъян сырсӧ видлаліг, ӧтмоза да дыша висьталіс:
— Тані — томӧс колӧ.
Ме кӧ эськӧ томджык вӧлі, но — эг эськӧ ӧткажитчы...
Пӧшти пыр трактирщик зілис юктӧдны Клещовӧс, но мӧдыс кык-ӧ-куим сьыланкыв сьылӧм бӧрын да быд вӧсна стӧкан юӧм бӧрын, бура гартліс горшсӧ вязаннӧй шарпӧн, гӧна плешка юр вылас дзескыда лэдзыштіс картузсӧ да муніс.
Эз шоча трактирщик корсьлыв и Клещовлы соперникъясӧс; сьылас шорник ӧти сьыланкыв, а сійӧ, сійӧс ошкӧмӧн, волнуйтчигтыр висьталас:
— Тані, забыль, ещӧ ӧти сьылысь воис!
Нолтӧ матыстчылӧй, петкӧдлӧй асьнытӧ!
Сьылысь мукӧддырйи петкӧдліс бур гӧлӧс, но ме ог тӧд случай, медым Клещов соперникъяс пиысь кодкӧ-нибудь сьыліс сэтшӧм жӧ прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс, кутшӧма кужис сьывны тайӧ ичӧтик, мисьтӧм шорникыс.
— Н-нда,
— жалитӧмпырысь шуис трактирщик,
— тайӧ, дерт, бур!
Главнӧйыс тан — гӧлӧс, а вот — душаыс...
Публика сераліс:
— Ок-ма, шорниктӧ не венны, тыдалӧ!
А Клещов ставыс вылӧ рыжӧй, пратьмӧм синкымъяс увсяньыс видзӧдлывліг, трактирщиклы спокойнӧя да вежливӧя висьталіс:
— Балуйтанныд ті.
Меным воча не корсьны тіянлы сьылысьӧс, сы понда мый меным дарованиесӧ сетіс ен!
— Ми ставным — енсянь!
— Рӧзӧритчанныд винанад, а он аддзӧй...
Трактирщик гӧрдӧдіс да ропкис:
— Кыдз шуны, кыдз шуны...
А Клещов мыйвермӧмсьыс сылы доказывайтіс:
— Ещӧ ме тіянлы шуа, мый тайӧ сьылӧмыд например, абу петукъяслӧн косясьӧм...
— Да ме тӧда!
Мый тэ зыртчан?
— Ме ог зыртчы, ме сӧмын доказывайта; сьыланкывйыд — забава, тайӧ нин — лукав мортсянь!
— Да тырмас!
Лучше нӧшта сьылышт...
— Сьывнытӧ ме век верма, весиг вӧтӧн,
— сӧгласитчис Клещов, виччысьӧмӧн кызігтыр, да заводитліс сьывны.
И став пустякъясыс, кывъяслӧн да кӧсйӧмъяслӧн став дряньыс, став пошлӧйыс, трактирсаыс — чудеснӧя воши тшынӧн; ставныс вылӧ ӧвтыштіс мӧд пӧлӧс — вежӧра, сӧстӧм, радейтӧмӧн да шоглунӧн тыр — олӧм струяӧн.
Ме завидуйті тайӧ мортыслы, ёна завидуйті сійӧ талантлы, йӧз вылын сійӧ власьтлы,
— сійӧ сэтшӧм чудеснӧя пӧльзуйтчис тайӧ власьтнас!
Мем окота вӧлі тӧдмасьны шорниккӧд, мыйкӧ йылысь дыр сёрнитны сыкӧд, но ме эг лысьт матыстчыны сы дінӧ,
— ставыс вылӧ Клещов видзӧдіс еджыд синъяснас сэтшӧм тешкодя, быттьӧ некодӧс абу аддзывлӧма ас водзсьыс.
И сыын вӧлі мыйкӧ меным мустӧмтор, коді мешайтіс радейтны сійӧс,
— а окота вӧлі радейтны тайӧ мортсӧ не сӧмын сэки, кор сійӧ сьыліс.
Мисьтӧм вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ, старик моз, юр вылас зэвтӧ картузсӧ да кыдзи, ставыслы петкӧдлӧмӧн, тӧбӧ голясӧ гӧрд вязаннӧй шарпӧн, мый йылысь сійӧ висьталіс:
— Тайӧ мем мусукӧй менам кыис, ӧти нывка...
Сійӧ кӧ эз сьыв, сэк важнӧя пӧльтчӧдчис, чуньнас зыраліс кулӧм, кынтӧм нырсӧ, а юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс ӧтмоза, дышпырысь.
Кор ме сы бокӧ пукси да юалі мыйкӧ йылысь, сійӧ ме вылӧ видзӧдлытӧг шуис:
— Вешйы сэтысь, зонмӧ!
Ёнджыка сьӧлӧмвылӧ воис меным октавист Митропольский; трактирӧ пырӧм бӧрын, сійӧ мунліс пельӧсӧ ёна сьӧкыда груз нуысь морт походкаӧн, кок нырнас чужйыштӧмӧн лӧсьӧдліс улӧссӧ да вӧлі пуксяс, гырддзанас пызан вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, ыджыд, гӧна юрсӧ кипыдӧс вылас пуктӧмӧн.
Сійӧ кывшутӧг румка кык-ӧ-куим юӧм бӧрын пыдысянь каркйӧдліс; ставыс, здрӧгнитӧмӧн, бергӧдчылісны сыланьӧ, а сійӧ, щӧканас кипыдӧс вылас мыджсьӧмӧн, вызывайтана видзӧдіс йӧз вылӧ; сынавтӧм юрси бурысьыс мисьтӧма сявмунӧма сійӧ пӧльтчӧм, руд чужӧмбан вылас.
— Мый видзӧданныд?
Мый аддзанныд?
— друг юаліс сійӧ буксан кывъясӧн.
Мукӧддырйи сылы вочавидзлісны:
— Вӧрсаӧс аддзам!
Вӧвліны рытъяс, кор сійӧ юис чӧва да чӧва жӧ и мунліс, коксӧ кыскӧмӧн, но кымыныськӧ ме кывлі нин, кыдзи сійӧ видіс йӧзӧс, пророклы подражайтӧмӧн:
— Аз есмь бога моего неподкупный слуга и се обличаю вы, Яко Исаия!
Горе граду Ариилу, иде же скверновцы и жулики и всякие мрази безобразнии жительствуют в грязи подлых вожделений своих!
Горе корабельным крилам земли, ибо несут они по путям вселеннӧй людишек препакостных,
— разумею вас, пьяницы, обжоры, отребие мира сего,
— несть вам числа, окаянии, и не приемлет вас земля в недра своя!
Гӧлӧсыс сылӧн сэтшӧма юргис, мый весиг ӧшинь стеклӧяс зёлькӧдчисны,
— тайӧ зэв кажитчис публикалы, да сійӧ ошкис пророкӧс:
— Яндысьтӧг кульӧ, кузь гӧна пон!
Сыкӧд кокни вӧлі тӧдмасьны,
— сулаліс сӧмын сійӧс гӧститӧдны; сійӧ корис графин вина да гӧрд переча ӧш мус порция, сылысь радейтана сёянсӧ; тайӧ ӧгрӧдліс вомтӧ да став пытшкӧстӧ.
Кор ме сылы тшӧкті висьтавны меным, кутшӧм небӧгъяс колӧ лыддьыны, сійӧ скӧрысь да дзик воча видзӧдӧмӧн висьталіс мем юалӧмӧн:
— Мыйла лыддьынысӧ?
Но менам дӧзмӧмӧн небзьыштӧм бӧрын шуис:
— Еклезиастӧс — лыддьылін?
— Лыддьылі.
— Еклезиастӧс лыддьы!
Сэсся нинӧм.
Сэні мирса став мудростьыс, сӧмын ӧти квадратнӧй межъяс оз гӧгӧрвоны сійӧс — мӧд ногӧн кӧ, некод оз гӧгӧрво...
Тэ коді сэтшӧмыс — сьылан?
— Ог.
— Мыйла?
Колӧ сьывны.
Тайӧ медся туйтӧм удж.
Орчча пызан дорсянь юалісны сылысь:
— А тэ ачыдсӧ — сьылан?
— Да, ме ӧд — бездельник!
Но?
— Нинӧм.
— Абу выльтор.
Ставлы тӧдса, мый тэнад башкаад нинӧм абу.
И некор нинӧм оз ло.
Аминь!
Татшӧм тонӧн сійӧ сёрнитіс ставныскӧд, и мекӧд, дерт; кӧть эськӧ кык-ӧ-куимысь гӧститӧдӧм бӧрын ме дінӧ пондіс относитчыны небыдджыка да весиг ӧтчыд шензьӧмӧнсорӧн шуис:
— Видзӧда ме тэ вылӧ да ог гӧгӧрво: мый тэ, коді тэ да мыйла тэ?
А, шуныкӧ — чӧрту тэнӧ!
Клещов дінӧ сійӧ относитчис гӧгӧрвотӧма: сійӧс кывзіс тӧдчана наслаждайтчӧмӧн, весиг мукӧддырйиыс меліа шпыньялӧмӧн, но сыкӧд эз тӧдмась да сёрнитіс сы йылысь грубӧя, мустӧмтӧмӧн:
— Тайӧ — бӧлбан!
Сійӧ кужӧ лолавны, сійӧ гӧгӧрвоӧ мый йылысь сьылӧ, а век жӧ — осёл!
— Мыйла?
— Аслас природа сертиыс.
Мем окота вӧлі сёрнитны сыкӧд, кор сійӧ садь, но садьнас сійӧ сӧмын ымзіс, ставыс вылӧ гудыртчӧм, жугыль синъяснас видзӧдӧмӧн.
Кодкӧ пыр ме тӧдмалі, мый тайӧ, нэм чӧжыс код мортыс, велӧдчылӧма Казанскӧй академияын, вермис лоны архиерейӧн,
— ме эг эскы талы.
Но ӧтчыд, ас йывсьым сылы висьталігӧн, ме казьтыштлі епископ Хрисанфлысь нимсӧ; октавист пыркнитіс юрнас да шуис:
— Хрисанф?
Тӧда.
Менам велӧдысь да бурсиысь.
Казаньын, академияын, — помнита!
Хрисанф лоӧ — зарни дзоридз, кыдзи лючки шуӧма Памва Берындаын.
Да, сійӧ вӧлі зарни дзоридз, Хрисанфыд!
— А коді сійӧ Памва Берындаыс?
— юалі ме, но Митропольский дженьыда вочавидзис:
— Абу тэнад делӧ.
Гортын ме аслам тетрадьӧ гижышті «непременнӧ лыддьыны Памва Берындаӧс», — мем чайтсис, мый именнӧ тайӧ Берындасьыс ме аддза вочакывъяссӧ менӧ тревожитысь уна-уна юалӧмъяс вылӧ.
Певчӧй зэв радейтіс шуавны кутшӧмкӧ меӧн кывлытӧм нимъяс, тешкодь кывъяс; тайӧ вывті майыштіс менӧ.
— Олӧмыд — абу Анисья!
— висьталіс сійӧ.
Ме юалі:
— Коді нӧ сійӧ — Анисьяыс?
— Пӧлезнӧй,
— вочавидзис сійӧ да менам гӧгӧрвотӧмӧй забавляйтіс сійӧс.
Тайӧ кывъясыс да сійӧ, мый велӧдчылӧма академияын, заставитісны менӧ мӧвпавны, мый сійӧ тӧдӧ уна, да вӧлі вывті ӧбиднӧ, мый сійӧ нинӧмтор йылысь оз кӧсйы висьтавны, а висьталӧ кӧ, то гӧгӧрвотӧма.
А, колӧкӧ, ме эг куж юавны сылысь?
Но век жӧ сійӧ кольыштіс мыйсюрӧ менам сьӧлӧмӧ; мем сьӧлӧмвылӧ воис сылӧн сійӧ пророк Исайя улӧ лӧсьӧдӧм обличениеяслӧн кодъюра смеллуныс.
— О, мувывса пежтор да смрад!
— равӧстіс сійӧ,
— омӧльджыкъясыс тіян — нималӧны, а бурджыкъясӧс — вӧтлӧма; воас грознӧй лун да каитчыны кутанныд таысь, но сёр нин лоас, сёр!
Тайӧ равзӧмсӧ кывзігӧн меным тӧдвылӧ уси «Бур делӧ», песласьысь Наталья, коді пӧгибнитіс сэтшӧм ӧбиднӧя да кокниа, Королева Марго пеж сёрнияс пӧвстысь,
— менам вӧлі нин мый казьтывны.
Тайӧ мортыскӧд менам дженьыдик тӧдмасьӧм помасис лёка.
Тулыснас ме аддзыси сыкӧд луд вылын, лагерьяс дорын, сійӧ восьлаліс верблюд моз, юрнас гогйӧдлӧмӧн, ӧтка, пӧльтчӧма.
— Гуляйтан?
— кирган гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Мунам ӧтлаын.
Ме сідзжӧ гуляйта.
Ме, вокӧ, вися, да...
Кымынкӧ воськов ми мунім чӧва и друг палатка гуысь аддзим мортӧс: сійӧ пукаліс гу пыдӧсын, бок вылас нёровтчӧмӧн, пельпомнас окоп стенӧ мыджсьӧмӧн, ӧтар боксяньыс сылӧн пальтоыс кыптӧма пельсьыс вылӧджык, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧма пӧрччыны да абу вермӧма.
— Кодъюра морт,
— сувтовкериг шуис сьылысь.
Но морт ки улын нэр турун вылас туплясис ыджыд револьвер, сысянь неылын — картуз, а картузыскӧд орччӧн — муртса джынъялыштӧм вина сулея,
— сылӧн тыртӧм юрыс саймовтчӧма веж турун пӧвстӧ.
Мортлӧн чужӧмыс вӧлі яндысьӧмӧн дзебӧма пальто улас.
Минут мында ми сулалім чӧва, сэсся Митропольский, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сувтіс да шуис:
— Лыйсьӧма.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый мортыс абу код, а кулӧма, но тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧг, мый эз кӧсйыссьы эскыны.
Помнита, пальто увсьыс мыччысьӧм ыджыд, шыльыд юрлыыс вылӧ да лӧзӧдӧм пельыс вылӧ видзӧдігӧн ме эг чувствуйт ни полӧм, ни жалитӧм,
— эз эскыссьы, мый морт вермис вины асьсӧ татшӧм гажа тувсов лунӧ.
Октавист кипыдӧснас чорыда зыраліс ассьыс бритӧм банбокъяссӧ, быттьӧ сылы вӧлі кӧдзыд, да киргӧмӧн шуис:
— Олӧма морт.
Гӧтырыс пышйӧма либӧ йӧзлысь сьӧм лотайтӧма...
Сійӧ менӧ ыстіс карӧ полицияла, а ачыс пуксис гу дорас, сэтчӧ коксӧ ӧшӧдӧмӧн да зыртчӧм пальтонас тӧбсьӧмӧн.
Самоубийство йылысь городӧвӧйлы юӧртӧм бӧрын, ме ӧдйӧ котӧрті бӧр, но тайӧ каднас октавист юӧма покойниклысь вина коляссӧ да менӧ встречайтіс тыртӧм сулеянас ӧвтчӧмӧн.
— Со мый пӧгубитӧма сійӧс!
— равзіс сьылысь да, сулеянас муӧ лёкысь швачкӧбтӧмӧн, торпыригӧдз пазьнитіс сійӧс.
Ме бӧрся котӧрӧн воис городӧвӧй, видзӧдліс гуӧ, пӧрччис картузсӧ да, падъялӧмӧн пернапасасиг, сьылысьлысь юаліс:
— Тэ коді сэтшӧмыс?
— Абу тэнад делӧ...
— Полицейскӧй мӧвпыштіс да важнӧйджыка юаліс:
— Кыдзи нӧ тайӧ ті,
— тані кулӧм морт, а ті — кодӧсь?
— Ме кызь во нин код!
— кипыдӧснас морӧсас кучкӧм бӧрын, гӧрдитчӧмӧн шуис сьылысь.
Ме вӧлі уверен, мый сійӧс арестуйтасны винасӧ юӧмысь.
Карсянь котӧртісны йӧз, дрожкиӧн воис стрӧг квартальнӧй, лэччис гуӧ, лэптыштіс самоубийцалысь пальтосӧ да видзӧдліс сы чужӧм вылӧ.
— Коді медводз аддзис?
— Ме,
— шуис Митропольский.
Квартальнӧй видзӧдліс сы вылӧ да лёк туналӧмӧн нюжӧдіс:
— А-а, видза олан, менам сударь!
Чукӧртчисны видзӧдысьяс, морт дас вит; кашкӧны, кыпыд чужӧмаӧсь, видзӧдчисны гуӧ, сы весьтын гӧгралӧмӧн, кодкӧ горӧдіс:
— Тайӧ миян улича вылысь чиновник, ме сійӧс тӧда!
Октавист пӧрччис картузсӧ да, дзирнясьӧмӧн, сулаліс квартальнӧй водзын, вензис сыкӧд гӧгӧрвотӧма, кутшӧмкӧ кывъяс горӧдыштлӧмӧн; сэсся квартальнӧй тувкис сылы морӧсас, сійӧ шатовмуні, пуксис; сэки полицейскӧй тэрмасьтӧг зепсьыс кыскис гезпом, кӧрталіс сійӧн сьылысьӧс сыӧн привычнӧя да кывзысьӧмӧн мышку саяс дзебӧм кияссӧ, а квартальнӧй пондіс скӧрысь горзыны видзӧдысьяс вылӧ:
— Вешйӧй!
Туйтӧмъяс...
Котӧрӧн воис ещӧ пӧрысиник городӧвӧй, синваӧсь, гӧрд синъяса, мудзӧмысла паськӧдӧм вома; киас босьтіс гез помсӧ, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма октавистӧс, да ньӧжйӧник нуӧдіс сійӧс карӧ.
Ме тшӧтш муні луд вывсьыс, жугыль; паметьын йӧлӧга моз юргисны кирган кывъясыс:
— Горе граду Ариилу!..
А синъяс водзын — сьӧкыда личкысь картина: полицейскӧй тэрмасьтӧг аслас шынель зепсьыс кыскӧ гез, а грознӧй пророк кывзысьӧмӧн пуктіс гӧрд, гӧна кияссӧ мышку саяс да килутшъяссӧ кресталіс сэтшӧм привычнӧя да кужӧмӧн...
Регыд ме тӧдмалі, мый пророкӧс карысь ыстӧмаӧсь этапӧн.
А сы бӧрын воши Клещов, — выгоднӧя гӧтрасьӧма да мунӧма овнысӧ уездӧ, кытчӧ восьтӧма шорнӧй мастерскӧй.
... Ме сэтшӧм сьӧлӧмсянь ошки кӧзяинлы шорниклысь сьыланкывъяссӧ, мый сійӧ ӧтчыд шуис:
— Колӧ ветлыны, кывзыштны...
И со сійӧ, чуймӧм синъяссӧ лэптӧмӧн да синсӧ паськыда восьтӧмӧн, пукалӧ пызан сайын меным паныд.
Трактирӧ мунігӧн сійӧ сераліс менӧ дай трактирын на воддза минутъяснас пыр издевайтчис ме вылын, публика вылын да пӧдтан дукъяс вылас.
Кор шорник босьтіс сьывны, сійӧ смекайтчӧмӧн шпыньмуні да пондіс стӧканӧ кисьтны сур, но кисьтіс джынйӧдзыс да дугдіс, шуӧмӧн:
— Ок...
чорт!
Киыс сылӧн кутіс тіравны, сійӧ ньӧжйӧник сувтӧдіс сулеясӧ да пондіс сюся кывзыны.
— Д-да, вокӧ,
— шуис сійӧ ышлолалігтыр, кор Клещов помаліс сьывны,
— збыльысь сьылӧ...
Чӧртыд!
Весиг пӧсь лои...
Шорник бара горӧдіс сьывны юрсӧ чатӧртӧмӧн, йиркас видзӧдіг:
— Озыр сиктсянь, кӧні сӧстӧм полевыв,
Кыдзи туй кузя муніс мичаник том ныв...
— Лӧсьыда сьылӧ,
— вомгорулас шуыштіс кӧзяин, юрнас качайтӧмӧн да сералігтыр.
А Клещов свирель моз юргӧ:
— Мича нывка вочавидзис сылы тадз:
Ог туй некодлы ме, коньӧр сирота...
— Бур,
— вашкӧдӧ кӧзяин, гырдмӧм синъяснас мигайтігтыр,
— ф-фу, чӧрт...
бур!
Ме видзӧда сы вылӧ дай нимкодяся; а сьыланкывлӧн ырзысь кывъясыс, трактирса зыксӧ вевтыртӧмӧн, юргӧны пыр ёнджыка, мичаджыка, сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧмӧнджык:
— Гажтӧм вывті миян сиктын кӧть мед кор,
Менӧ, нылӧс, некод войпукны оз кор,
Ок, ме гӧль, и вылын паськӧм абу бур,
Удал зонлысь тайӧн янӧда, дерт, юр...
Дӧвеч корасьліс, но сы дінӧ эг лок —
Ог ме терпит водзӧ татшӧм оланног!..
Менам кӧзяин яндысьтӧг бӧрддзис,
— юрсӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧ да чушйӧдлӧ гӧрба нырнас, а сылы пидзӧс вылас войталӧ синва.
Коймӧд сьыланкыв бӧрын сійӧ, волнуйтчӧм да быттьӧкӧ нюкыртчӧм, шуис:
— Ог вермы сэсся тані пукавны,
— пӧда, дукъяс жӧ, чӧрт...
Мунам гортӧ!..
Но ывлаын сійӧ вӧзйис:
— Мунам, Пешков, гостиницаӧ, закуситам и ставыс.
Абу окота гортӧ!..
Сёрнитчытӧг пуксис извозчик доддьӧ да туй чӧжыс чӧв оліс, а гостиницаын, пельӧс пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын, пыр жӧ заводитіс ичӧтик гӧлӧсӧн, гӧгӧр видзӧдлывлӧмӧн да скӧрысь шогаліг:
— Йӧймӧдіс менӧ тайӧ козёлыд...
сэтшӧм шог вайис...
Абу, тэ со лыддян, тӧлкуйтан, а тэ висьтав — мыйсяма дьявӧльщина?
Олан, олан, нелямын арӧдз олӧма, гӧтыр, челядь, а сёрнитны некодкӧд.
Мукӧддырйиыс — сы выйӧдз восьті эськӧ сьӧлӧмӧс, сэтшӧма эськӧ сёрниті быдтор йылысь, а некодкӧд!
Сыкӧд сёрнитан, гӧтыркӧд, оз во сыӧдз...
Да мый нӧ гӧтырыд?
Сылӧн челядь...
но, овмӧс, аслас удж!
Сійӧ менам сьӧлӧмлы бокӧвӧй.
Гӧтырыд — друг сӧмын первой кагаӧдз...
кыдз шуласны.
Да сійӧ менам, вообще...
но, тэ ачыд аддзан...
ни ворсны, ни йӧктыны...
ловтӧм яй комӧк, чӧрт тіянкӧд!
Шог, вокӧ...
Сійӧ дзӧрӧмӧн юис кӧдзыд, курыд сур, чӧв олыштіс, кузь юрсисӧ дзугӧмӧн, да бара пондіс висьтавны:
— Вообще, вокӧ, йӧзыд — сволочь!
Со тэ мужикъяскӧд сёрнитан, сідз да тадз...
ме — гӧгӧрвоа, вывті уна нелючкиыс, пежыс — вернӧ ӧд, вокӧ...
Вӧръяс ставныс!
А тэ чайтан, тэнад висьталӧмыд наӧдз воӧ?
Весиг чальгыж ыджда!
Да.
Найӧ, — Петр, Ӧсип, — туйтӧм йӧз!
Найӧ мем ставсӧ висьтавлӧны, и кыдзи тэ ме йылысь шуавлан, и ставсӧ...
Мый, вокӧ?
Ме чуймӧмӧн олі чӧв.
— Сійӧ и эм!
— сералігтыр шуис кӧзяин.
— Тэ правильнӧ Персияад мӧдӧдчылін, сэні кӧть нинӧм он гӧгӧрво — тӧдтӧм кыв!
А ас кыв вылад — сӧмын пежторъяс!
— Ӧсип висьтавлӧ ме йылысь?
— юалі ме.
— Но, да.
А тэ — мый думайтлін?
Сійӧ медся уна сёрнитӧ, сӧрысь.
Сійӧ, вокӧ, мудер штука...
Оз, Пешков, кывъясыд оз воны.
Правда?
А мый чӧртла сійӧ!
Тайӧ дзик ӧткодь, арся лым кодь, уси няйт вылӧ да — сылі.
Няйтыс лои унджык.
Тэ — лучше ланьтӧмӧн ов...
Сійӧ стӧкан бӧрся стӧкан юис сур да, коддзытӧг висьталіс пыр тэрыбджыка да скӧрысь:
— Пӧслӧвича висьталӧ: кывйыд — абу ӧжин, а чӧв олӧм — зарни.
Ок, вокӧ, шог, шог...
Вернӧ сійӧ сьыліс: «Нелюдимо на селе у нас живут».
Мортлӧн сиротство...
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ лэдзыштіс гӧлӧссӧ да шуис:
— Вот, — аддзи ме вӧлі аслым... зэв бур другӧс — сэні ӧти нывбаба паныдасьліс, дӧва, верӧссӧ сылысь Сибырӧ судитӧмаӧсь фальшивӧй сьӧмысь — пукалӧ тані острогын.
Тӧдмаси ме нывбабаыскӧд...
сьӧмыс сылӧн весиг ӧти ур абу, но, сійӧ та вӧсна и, тӧдан...
тӧдмасис мекӧд.
Видзӧдча — кутшӧм али шань морт!
Мича-мича, тӧдан, том...
прӧстӧ — замечательнӧ!
Ӧтчыд, мӧдысь...
сэсся ме сылы шуа: кыдзи нӧ тайӧ, шуа, верӧсыд тэнад — жулик, ачыд тэ асьтӧ он честнӧя кут — мыйла нӧ тэ Сибырас сы бӧрся?
А сійӧ, тӧдан кӧ, верӧсыс бӧрся мунӧ, овмӧдчӧм вылӧ, да-а...
И вот нывбабаыд мем шуӧ: кӧть мед кутшӧм, шуӧ, сійӧ эз вӧв, а ме сійӧс радейта, меным сійӧ бур!
Гашкӧ, сійӧ тайӧс ме вӧсна грешитіс?
А ме тэкӧд грешита — сы ради, сылы, шуӧ, сьӧм колӧ, сійӧ — дворянин да велалӧма бура овны.
Ме кӧ эськӧ, шуӧ, ӧтнам вӧлі, ме эськӧ честнӧя олі.
Ті, шуӧ, сідзжӧ бур морт да зэв сьӧлӧмвылӧ воанныд меным, но сӧмын та йылысь энӧ сёрнитӧй мекӧд...
Чӧрт!
Сеті ме нывбабаыдлы ставсӧ, мый вӧлі ордын — кӧкъямыс дас саяс — дай шуа: извинитӧй, шуа...
ме ог вермы сэсся тіянкӧд, ог вермы!
Муні, да — со...
Ланьтіс, друг коддзӧм бӧрын зуньгыртчӧмӧн, сійӧ бормочитіс.
— Квайт пӧрйӧ вӧлі сы ордын.
Тэ он вермы гӧгӧрвонытӧ, мый тайӧ сэтшӧмыс!
Ме, колӧкӧ, квайт пӧрйӧ сійӧ патера дорӧ матыстчылі...
а пырнысӧ — эг лысьт...
эг вермы!
Ӧні сійӧ муніс...
Сійӧ кияссӧ пуктіс пызан вылӧ да вашкӧдӧмӧн, чуньяссӧ вӧрӧдігтыр, шуис:
— Ен мед видзас, сыкӧд выльысь паныдасьлӧмысь, ен мед видзас!
Сэки — ставсӧ чӧрту!
Мунам гортӧ...
мунам!
Мӧдӧдчим; сійӧ шатлаліс да ропкис:
— Со кыдзи, вокӧ...
Менӧ эз шензьӧд сыӧн висьталӧм историяыс — мем важӧн нин кажитчис, мый сыкӧд лоас мыйкӧ-нибудь вӧвлытӧмтор.
Но ме вывті вӧлі личкӧма ставнас сійӧн, мый сійӧ висьталіс олӧм йылысь, медся нин Ӧсип йылысь сы кывъясӧн.
ХХ
Куим гожӧм ме олі «десятникӧн» зэв лӧнь карын, тыртӧм керкаяс пӧвстын, наблюдайті, кыдзи рабочӧйяс арнас жуглӧны лӧсьыдтӧм каменнӧй лавкаяс, а тулыснас стрӧитӧны сэтшӧмъясӧс жӧ.
Кӧзяин вывті ёна тӧждысис, медым ме бура нажӧвиті сылысь вит шайтсӧ.
Лавкаын кӧ выль пӧв вольсалісны джоджсӧ, — мем колӧ вӧлі босьтны став сійӧ площадь пасьтаысь мусӧ аршин судта; босякъяс тайӧ уджысь босьтлісны шайт, ме нинӧм эг босьтлывлы, но тайӧ удж вӧчигӧн ме эг слӧймывлы кыйӧдны плӧтникъяс бӧрся, а найӧ перъялісны ӧдзӧс томанъяс, вугъяс, гусявлісны быдсяма посниторсӧ.
И рабочӧйяс, и подрядчикъяс быдногыс зілисны ылӧдлыны менӧ, гусявны мыйкӧ-нибудь, тайӧс вӧчлісны пӧшти восьсӧн, гажтӧм обязанностьлы подчиняйтчигмоз, да весиг ньӧти эз скӧравны, кор ме виді найӧс, но, скӧравтӧг, шензисны:
— Вит чӧлкӧвӧйыд вӧсна тэ мырсян кызь вӧсна моз, видзӧднысӧ серамыд петас!
Ме индывлі кӧзяинлы, мый менам удж вылын шайт воигӧн сійӧ век воштӧ даспӧв унджык, но сійӧ меным мигнитӧмӧн висьталіс:
— Ладнӧ, бӧб улӧ лэччысь!
Ме казялі, мый сійӧ подозревайтӧ менӧ вӧруйтны отсалӧмын, тайӧ кыпӧдіс ме пытшкын ен дінӧ мустӧмтан чувство, но эз ӧбӧдит; сэтшӧм пӧрядок: ставыс вӧруйтӧны, и ачыс кӧзяин тшӧтш радейтӧ босьтны йӧзлысь.
Ярмарка бӧрын сыӧн ремонтируйтны босьтӧм лавкаяс видлалігӧн да вунӧдӧм самӧвар, дозмук, ковер, ножич, а мукӧддырйи ящик либӧ тӧвар штука аддзигӧн кӧзяин, сералігтыр, шулывліс:
— Вӧч кӧлуйыслысь список да ну ставсӧ складӧ!
А складысь сійӧ новліс эмбурсӧ гортас аслыс вылӧ, налысь описьсӧ меным некымын пӧлӧдз лӧсьӧдлыны заставитӧмӧн.
Ме ог радейт кӧлуйтӧ, мем нинӧм оз ков, весиг небӧгъяс дзескӧдісны менӧ.
Менам нинӧм эз вӧв, Беранжелӧн ичӧтик том да Гейнелӧн сьыланкывъяс кындзи; окота вӧлі ньӧбны Пушкинӧс, но карса дзик ӧтка букинист, ичӧтик лёк старик, Пушкин вылӧ корис вывті уна.
Мебель ковёръяс, рӧмпӧштанъяс да ставыс, мый тыртліс кӧзяинлысь патерасӧ, эз кажитчы меным, дӧзмӧдіс аслас укшальлуннас, краска да лак дукъяснас; мем вообще эз воны сьӧлӧмвылӧ кӧзяевалӧн жыръясыс, вӧліны ковтӧмторйӧн да лишнӧй торйӧн лӧдӧм сундук кодьӧсь.
И вӧлі прӧтивнӧ, мый кӧзяин кыскалӧ складысь йӧзлысь кӧлуй, ас гӧгӧрсӧ пыр лишнӧй кӧлуйӧн тыртіг.
Королева Марго жыръясын сідзжӧ вӧлі дзескыд, но зато мича.
Олӧмыс вообще мем кажитчис йитӧдтӧм, туйтӧм, сыын вӧлі вывті уна синмӧ шыбитчан йӧйталӧмыс.
Со ми выль пӧв лӧсьӧдам лавкаяс, а тулыснас ытва ойдӧдас сійӧс, кыпӧдас джоджъяссӧ, вежньӧдлас ортсы ӧдзӧсъяссӧ; ямас ваыс — сісьмасны балкаяс.
Воысь воӧ дас воясӧн нин ва ойдӧдлӧ ярмарка, тшыкӧдлӧ керкаяс, мостӧвӧйяс; тайӧ быдвося ойдӧдлӧмъясыс йӧзлы вайӧны вывті гырысь убыткаяс, и быдӧн тӧдӧны, мый тайӧ ойдлӧмъясыс оз бырны асьныс аснас.
Быд тулыс йи кывтігас жуглӧ баржаяс, дасъясӧн посни суднояс, — йӧз оксӧны да стрӧитӧны выль суднояс, — а йи бара жуглӧ найӧс.
Кутшӧм нӧ ӧти и сійӧ жӧ местаын лӧсявтӧм жӧдзӧм!
Ме та йылысь юала Ӧсиплысь, сійӧ шензьӧ да сералӧ:
— Ок, тэ, цапля, видзӧд, кыдз тшапнитін!
Да тэныд нӧ кутшӧм делӧ таӧдз ставӧдзыс?
Тэн нӧ мый, а?
Но сэн жӧ серьёзнӧйджыка, сӧмын ас пӧрысьлуныслы лӧсявтӧм сӧдз, кельыдлӧз синъяссьыс смешитан биторсӧ кусӧдтӧг, висьталӧ:
— Тайӧс тэ дельнӧя приметитін!
Шуам, нинӧмла сійӧ тэныд, а, гашкӧ, и згӧдитчас.
Тэ вот ещӧ мый приметит...
И висьталӧ косіник кывъясӧн, сьӧлӧмсяньыс найӧс прибауткаясӧн, немвиччысьтӧм сравнениеясӧн да быдсяма балагуритӧмнас киськалӧмӧн:
— Со — норасьӧны йӧз: муным этша, а Волга тулыснас нетшкӧ вадоръяс, нуӧ мусӧ, пуктӧ сійӧс аслас руслоӧ лыа косьтъясӧн; сэки мӧдъяс норасьӧны: Волга ляпкалӧ!
Тувсов шоръяс, да гожся зэръяс кодйӧны оврагъяс,
— бара жӧ муыд юӧ мунӧ.
Сійӧ висьталӧ жалиттӧг, лёкавтӧг, а быттьӧкӧ олӧм вылӧ норасьӧмъяссӧ тӧдӧмнас наслаждайтчӧмӧн, и кӧть эськӧ сылӧн кывъясыс менам вежӧръяслы сӧгласӧн торгӧны,
— мем абу лӧсьыд кывзынысӧ найӧс.
— А ещӧ приметит — пӧжаръяс...
Ме тӧдвылӧ уськӧда, мый, кажитчӧ, эз на вӧвлы гожӧм, кор эськӧ эз сотчыны Волга сайысь вӧръяс: быд во июльын енэжыс тупкысьӧма гудырвиж тшынӧн; пемыдгӧрд шонді югӧръяссӧ воштӧмӧн, видзӧдӧ му вылӧ висян син моз.
— Вӧръяс — пустӧй делӧ,
— висьталӧ Ӧсип,
— тайӧ имениеыс барскӧй, казеннӧй, мужиклӧн вӧрыд абу.
Сотчӧны каръяс — тайӧ сідзжӧ неыджыд делӧ,
— каръясын олӧны озыръяс, найӧс нинӧмла жалитны!
Тэ босьт сиктъяс, грездъяс,
— кымын сикт гожӧмбыднад сотчас!
Гашкӧ — сёысь унджык, вот тайӧ — убытка!
Сійӧ гусьӧник сералӧ:
— Эм овмӧсыд, да абу вежӧрыд!
И артмӧ тэнад да менам, мый быттьӧкӧ морт оз аслыс вылӧ уджав, а билы да валы!
— Мый нӧ тэ сералан?
— А мый?
Пӧжартӧ синванад он кусӧд, а ытваыд синвасьыд вынйӧраджык лоӧ.
Ме тӧда, мый тайӧ еннога старикыс — медся тӧлка морт став письыс, кодӧс ме аддзывлі, но мый нӧ сійӧ радейтӧ, мый мустӧм сылы?
Ме мӧвпала та йылысь, а сійӧ водзӧ лӧдӧ менам кӧстерӧ косіник кывъяссӧ.
— А тэ видзӧд, кутшӧм этша йӧз жалитӧны выннысӧ, и асьныс, и йӧзлысь, а?
Кыдзи кӧзяиныд тэнӧ песӧ!
А винаыд мый дон сулалӧ мортлы?
Артавны оз позь, тайӧ вылынджык быд учёнӧй вежӧрысь!
Керка сотчас — мӧдӧс позьӧ сувтӧдны, а вот кор бур мужик пропадайтӧ прӧста — тайӧс он веськӧд!
Ардальон, шуам либӧ жӧ Гриша — видзӧд, кыдзи мужикыд ыпнитіс-ӧзйис!
Йӧйиник сійӧ, а бур сьӧлӧма мужик, Гришаыд!
Тшыналӧ идзас кольта моз.
Бабаясыд уськӧдчисны сы вылӧ, вӧрса виӧм лов вылӧ номыръяс моз.
Ме юала сылысь — ӧбижайтчытӧг, тӧдны кӧсйӧмӧн:
— Мыйла нӧ тэ кӧзяиныдлы висьтавлан менсьым мӧвпъясӧс?
Спокойнӧя да весиг меліа сійӧ гӧгӧрвоӧдӧ:
— А медым сійӧ тӧдіс, кутшӧмӧсь тэнад вреднӧй мӧвпъясыд; колӧ, медым сійӧ тэнӧ велӧдіс, кодлы нӧ тэнӧ велӧдны, кӧзяиныдлы кындзи?
Ме ог лёкалӧм вӧсна висьтав сылы, а тэнӧ жалитӧм кузя.
Зон тэ абу йӧй, а башкаад тэнад бес гудрасьӧ.
Гусяв — ме кыв ог шу, нывъяс дінӧ ветлы — сідзжӧ чӧв ола, и юан — ог висьтав!
А тэнад дерзостьяс йылысь век висьтала кӧзяиныдлы, сідзи и тӧд...
— Ог кут ме тэкӧд сёрнитны!
Сійӧ чӧв оліс, кипыдӧссьыс гыжнас сирсӧ гудйиг, сэсся, ме вылӧ мелі синъяснас видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Ылӧдлан, кутан!
Кодкӧд ещӧ тэныд сёрнитнысӧ?
И некодкӧд...
Сӧстӧминик, ӧкуратнӧй, Ӧсип друг кажитчис мем кочегар Яков кодь, коді веськодя видзӧдӧ быдтор вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ мунӧ начетчик Петр Васильев вылӧ, мукӧддырйи — извозчик Петр вылӧ, кодъяслӧн сыын мыйкӧ эм ӧткодь дедкӧд — сійӧ ӧти либӧ мӧдног мунӧ меӧн аддзывлӧм став старикъяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны шензьымӧн интереснӧй старикъяс, но ме чувствуйті, мый накӧд овны оз позь,
— сьӧкыд да прӧтивнӧ.
Найӧ быттьӧкӧ йирӧны сьӧлӧмтӧ, налӧн тӧлка сёрниясыс сьӧлӧмтӧ тупкӧны гӧрдов сімӧн.
Ӧсип — шань?
Абу.
Омӧль морт?
Абу жӧ.
Сійӧ вежӧра, со мый гӧгӧрвоана меным.
Аслас винёвлунӧн шензьӧдіг тайӧ вежӧрыс виис менӧ, да, медбӧрын, ме понді чувствуйтны, мый сійӧ мем быдногӧн враждебнӧй.
Менам сьӧлӧмын пузисны сьӧд мӧвпъяс:
— Став йӧзыс — мӧда-мӧдлы тӧдтӧмӧсь, найӧ мелі кывъяс вылӧ да шпыньялӧм вылӧ видзӧдтӧг, дай ставыс му вылас — тӧдтӧмӧсь; кажитчӧ, мый некод абу йитчӧма сыкӧд ёна радейтана чувствоӧн.
Сӧмын ӧтнас бабушка радейтӧ овны да ставсӧ радейтӧ.
Бабушка да вывті бур Королева Марго.
Мукӧддырйи татшӧм да татшӧм сяма мӧвпъясыс сукмисны пемыд кымӧрӧн, овны лоис дзескыд да сьӧкыд, а кыдзи овны мӧдногыс, кытчӧ мунны?
Весиг сёрнитны некодкӧд, Ӧсипкӧд кындзи.
И ме пыр тшӧкыдджыка сёрнитлі сыкӧд.
Сійӧ кывзіс менсьым пӧся больгӧмӧс синмӧ шыбытчан интересӧн, юасис менсьым мыйкӧ тӧдмавны кӧсйӧмӧн, да спокойнӧ висьталіс:
— Сизь асныра, да абу страшнӧ, некод сыысь оз пов!
Сьӧлӧмсянь ме сӧветуйта тэныд: мун тэ манастырӧ, олан тэ сэні верстьӧӧдзыд — кужан бура тӧлкуйтӧмнад енлы юрбитысьясӧс гажӧдны, и лоас аслыд спокойнӧ, и манакъяслы — доход!
Сьӧлӧмсянь сӧветуйта.
Мирскӧй уджъяс вылӧ тэ, тыдалӧ, он шогмы, ли мый...
Манастырӧ мунны эз вӧв окота, но ме чувствуйті, мый гантайтчи да бергала гӧгӧрвотӧм кӧлдуйтӧм кытшын.
Вӧлі шог.
Олӧмыс лои арся вӧр кодь,
— тшакъяс косьмӧмаӧсь нин, тыртӧм вӧрын вӧчны нинӧм, да кажитчӧ, мый сквӧзь тӧдан сійӧс.
Ме эг юлы вина, эг ноксьы нывъяскӧд,
— тайӧ кык коддзӧдысьсӧ менсьым вежисны небӧгъяс.
Но кымын унджык ме лыддя, сымын сьӧкыдджык вӧлі овны, сэтшӧм пустӧя да ковтӧг, кыдз мем кажитчис, олӧны йӧзыс.
Меным сӧмын на тыри дас вит арӧс, но мукӧддырйиыс ме чувствуйті ачымӧс олӧма мортӧн; ме кыдзкӧ пытшсяньым пӧльтчи да сьӧктамми ставсьыс, мый олі, лыдди, мый йылысь инасьтӧг мӧвпалі.
Ас пытшкам ме видзӧдлі да аддзи ассьым впечатлениеяс местаӧс пемыд чулан кодьӧн, коді дзескыда да кыдзсюрӧ тыртӧма кутшӧм сюрӧ кӧлуйясӧн.
На пиын разберитчыны эз вӧв вын да кужӧм.
И став сьӧктаясыс, кӧть сійӧ вӧлі уна, куйлісны лепитчӧмӧн, катласисны да шатлӧдлісны менӧ, кыдзи ва зумыда сулавтӧм дозӧс.
Ме зывӧктӧмӧн эг радейт несчастьеяс, висьӧмъяс, норасьӧмъяс; кор ме аддзи чорыдсӧ,
— вир, нӧйтӧмъяс, весиг морт вылын кывйӧн издевайтчӧм,
— тайӧ менсьым кыпӧдліс органическӧй мустӧмтӧм; сійӧ ӧдйӧ пӧрліс кутшӧмкӧ кӧдзыд дурмӧмӧ, и ме ачым косяси зверь моз, мый бӧрын мем лолі висьмӧн яндзим.
Мукӧддырйи сэтшӧм окота вӧлі нӧйтны мунысь мортӧс, и ме сэтшӧм синтӧма уськӧдчывлі косьӧ, мый весиг ӧні тӧдвылӧ усьлывлӧны тайӧ ӧтчаяннӧй дурмылӧмъясыс, кодъяс чужтывсьылісны вынтӧмлунӧн, яндзимӧн да шогӧн.
Ме пытшкын олісны кыкӧн: ӧтиыс, вывті уна зывӧксӧ да няйтсӧ тӧдмалӧм бӧрын, неуна повзьыштіс таысь, да, быдлунъя страшнӧйсӧ тӧдӧмӧн личкӧм, пондіс олӧм вылас, йӧз вылас видзӧдны эскытӧг, подозрительнӧя, ньӧти жалитны вермытӧг ставыс вылӧ, а сідзжӧ и ас вылӧ.
Тайӧ мортыс мечтайтіс небӧгъяскӧд, йӧзтӧг лӧнь, ӧтка олӧм йылысь, манастырь йылысь, вӧрса стӧрӧжка йылысь, кӧрттуйвывса будка йылысь, Персия йылысь да кӧнкӧ кар бокын войся стӧрӧж должность йылысь.
Этшаджык йӧз, ылынджык насянь...
Мӧдыс, честнӧй да мудрӧй небӧгъясса вежа дукӧн пыртӧм, быдлунся страшнӧй торлысь верман вывсӧ видзӧдіг, чувствуйтіс, кутшӧм кокниа тайӧ выныс вермӧ орӧдны сылысь юрсӧ, лязӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ няйт кокбӧрлянас, да мый вынсьыс дорйысиг, пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, кулакъяссӧ чабыртӧмӧн, пыр дась быд спор вылӧ и кось вылӧ.
Тайӧ радейтіс и жалитіс ёна, и кыдз коліс французскӧй романъясса повтӧм геройлы, коймӧд кыв серти, пуртӧсысь шпага кватитӧмӧн, сувтліс боевӧй позицияӧ.
Сійӧ кадӧ менам вӧлі ядовитӧй вӧрӧг, Малӧй Покровскӧй уличавывса ӧти публичнӧй керкаысь дворник.
Ме сыкӧд тӧдмаси ӧтчыд асылын, ярмарка вылӧ мунігӧн: сійӧ керка дорса дзиръя весьтас извозчик пролеткаысь кыскис садьтӧм код нылӧс; пуджсьӧм чулкияса кокӧдыс чабыртӧмӧн да косвыйӧдзыс кушӧдӧмӧн, сійӧ яндысьтӧг, горзігтыр да сералӧмӧн, тракйис сійӧс, сьӧлаліс сійӧ туша вылӧ, а сійӧ, нюкыртчӧм, куньса синма, восьса вома, йӧткышталӧмсьыс усьӧмӧн, небыд, быттьӧкӧ вӧрзьӧм кияс вылас юрсӧ шыбытӧмӧн, зурасьліс мышкунас, балябӧжнас да лӧз чужӧмнас пролетка пуклӧсӧ, кок пуктанінӧ, медбӧрын, уси мостӧвӧй вылӧ, юрнас из бердӧ швачкысьӧмӧн.
Извозчик швачнитіс вӧвсӧ да муніс сэтысь, а дворник кутчысис ныв кокъясӧ да, бӧрыньтчигтыр, шойӧс моз кыскис сійӧс тротуар вылӧ.
Ме йӧйми, котӧрӧн уськӧдчи да, менам шуд вылӧ, котӧртігам, ачым шыбыті либӧ тӧдлытӧг уськӧді саженнӧй ватерпас, мый спаситіс дворникӧс и менӧ ыджыд неприятностьысь.
Ӧддзӧдчӧм вылысь сійӧс кучкӧмӧн, ме пӧрӧді дворникӧс, чеччышті кильчӧ вылӧ, лёкысь куті тракйыны звонок воропӧд, котӧрӧн петісны кутшӧмкӧ дурмӧм йӧз, ме нинӧм эг вермы налы висьтавны да ватерпасӧс босьтӧм бӧрын, муні.
Мунан туй вылам суи извозчикӧс; сійӧ видзӧдыштіс ме вылӧ кӧзла вывсяньыс да ошкӧмӧн шуис:
— Пелька тэ сійӧс тойыштін!
Ме скӧрысь юалі сылысь: кыдзи нӧ сійӧ дворянинлы лэдзис издевайтчыны ныв вылын,
— сійӧ спокойнӧя, брезглива шуис:
— А мем — мед кӧть пон найӧс нуас!
Меным господа мынтысисны, кор сійӧс пуксьӧдісны пролеткаам,
— кутшӧм нӧ мем делӧ, коді кодӧс нӧйтӧ?
— А виисны кӧ сійӧс?
— Но, да, — он регыд ви этатшӧмтӧ,
— шуис извозчик сідзи, быттьӧкӧ абу нин ӧтчыд босьтчылӧма вины код нывъясӧс.
Сійӧ лунсянь ме пӧшти быд асыв аддзылі дворникӧс, муна улича кузя, а сійӧ чышкӧ мостӧвӧйсӧ либӧ пукалӧ кильчӧ вылас, кыдз быттьӧ виччысьӧ менӧ.
Ме матыстча сы дорӧ, сійӧ, соссӧ пуджигтыр, сувтӧ да ӧлӧдӧмӧн шуӧ:
— Но, ӧні ме тэнӧ чегъяла?
Сылы вӧлі ар нелямын саяс: ичӧтик, чукля кока, нӧбасьысь нывбабалӧн кодь рушкуа, видзӧдіс ме вылӧ югъялысь синъяснас, да вӧлі повзьымӧн тешкодь аддзыны, мый сылӧн синъясыс — шаньӧсь, долыдӧсь.
Косясьны сійӧ эз куж, дай киясыс сылӧн вӧліны менам кияс дорысь дженьыдӧсь,
— кык-ӧ-куимысь шашаритчылӧм бӧрын сійӧ сетчыліс меным, топӧдчыліс мышкунас дзиръя бердӧ да шензьӧмӧн шуліс:
— Но, энлы жӧ, тыри!..
Тайӧ косьяссьыд ме дӧзми, и ме ӧтчыд сылы шуи:
— Кывзы, йӧй, дугды тэ ме вылӧ воӧмысь, пӧжалуйста!
— А тэ мыйла косясян?
— видӧмӧн юаліс сійӧ.
Ме сідзжӧ юалі сылысь, мыйла сійӧ сэтшӧм яндысьтӧг издевайтчис ныв вылын.
— А тэд нӧ мый?
Жаль сійӧ?
— Жаль, дерт.
Сійӧ чӧв олыштіс, чышкис уссӧ да юаліс:
— А кань жаль тэныд?
— Но и кань жаль...
Сэки сійӧ мем шуис:
— Тэ — йӧй, жулик!
Энлы, ме тэныд петкӧдла...
Ме эг вермы не ветлыны тайӧ улича кузя — тайӧ вӧлі медся дженьыд туй.
Но ме понді водзджык чеччыны, медым не паныдасьны тайӧ мортыскӧд, и, век жӧ, кымынкӧ лун мысти аддзи сійӧс — сійӧ пукаліс кильчӧ вылас да малаліс аслас пидзӧс вылас куйлысь тшын рӧма каньӧс, а кор ме матыстчи сы дінӧ воськов куим выяӧдз, сійӧ чеччыштіс, кватитіс каньсӧ кокӧдыс да шеныштчӧмӧн кучкис сійӧс юрнас тумбаӧ, мый весиг ме вылӧ прысьнитіс пӧсьӧн,
— кучкис, шыбытіс каньсӧ ме кок улӧ да сувтіс ӧдзӧс водзас, юалӧмӧн:
— Мый?
Но, мый нӧ сэн вӧчны!
Ми туплясим дворын кык пон моз; а сэсся, туйдорса бурьян пӧвстын пукалігӧн, висьтавны позьтӧм шога йӧймӧмӧн, ме курччалі паръясӧс, медым не ырзыны, не лимзавны.
Вот казьтыштан та йылысь да, мучитан зывӧктӧмысь дрӧгъялӧмӧн, шензян — мыйла ме эг йӧймы, эг ви некодӧс?
Мыйла ме висьтавла татшӧм мерзостьяссӧ?
А медым ті тӧданныд, милостивӧй государьяс,
— тайӧ, ӧд, эз на быр, эз на быр!
Тіянлы кажитчӧны выдуманнӧй страхъяс, кажитчӧны ужасъяс, мичаа висьталӧмӧн, фантастически страшнӧйыс лӧсьыда волнуйтӧ тіянӧс.
А ме, со тӧда збыльвылӧ страшнӧйсӧ, быдлунъя ужассӧ, и ме сайын отрицайтны позьтӧм право лӧсьыдтӧма волнуйтны тіянӧс сы йылысь висьтъясӧн, медым ті эн вунӧдӧй, кыдзи оланныд да мыйӧн оланныд.
Пеж да няйт олӧмӧн олам ми ставным, со мыйын делӧыс!
Ме зэв радейта йӧзӧс да эг эськӧ кӧсйы некодӧс мучитны, но оз позь лоны сентиментальнӧйӧн да оз позь дзебны грознӧй правдасӧ мичаа ылӧдлан уна пӧлӧс кывъяс пӧвстӧ.
Олӧмлань, олӧмлань!
Колӧ на пӧвстӧ паськӧдны ставсӧ, мый эм бурыс, мортногсаыс миян сьӧлӧмъясын да юрвемъясын.
... Менӧ медся нин вежӧрвылысь воштіс нывбабаяс дінӧ отношение; романъяс пӧттӧдз лыддьӧмӧн, ме видзӧді нывбаба вылӧ, кыдзи олӧмас медся бур да медся тӧдчана вылӧ.
Таын утверждайтлісны менӧ бабушка, сылӧн богородица да Василиса Премудрая йылысь мойдъяс, шудтӧм песласьысь Наталья да сійӧ сёясысь, сюрсъясысь меӧн казявлӧм видзӧдласъясыс да шпыньмунӧмъясыс, кодъясӧн нывбабаяс, олӧмлӧн мамъяс, мичмӧдӧны сійӧс, тайӧ олӧмсӧ, коді гӧль долыдлунъясӧн, гӧль радейтӧмӧн.
Нывбабалы слава сьылісны Тургеневлӧн небӧгъяс, да ставнас, мый ме тӧді нывбабаяс йылысь бурсӧ, ме баситі ассьым вунӧдлытӧм Королевалысь образсӧ;
Гейне да Тургенев медся нин уна сетісны талы донаторъяссӧ.
Рытнас ярмарка вылысь локтігӧн ме сувтлывлі гӧра йылӧ, кремль стена бердӧ, и видзӧдлі, кыдзи Волга сайӧ лэччӧ шонді, визувтӧны енэжті биа юяс, гӧрдӧдлӧ да лӧзӧдлӧ лунвывса радейтана юыс.
Мукӧддырйи сэтшӧм минутъясас став муыс кажитчис зэв ыджыд арестантскӧй биржаӧн; сійӧ скодитӧ порсь вылӧ, да сійӧс дышпырысь кытчӧкӧ кыскӧ тыдавтӧм паракод.
Но тшӧкыдджыка мӧвпавсис му ыджда йылысь, каръяс йылысь, кодъяс тӧдсаӧсь меным небӧгъяс серти, мӧд канмуяс йылысь, кӧні олӧны мӧдног.
Мукӧд муса писательяс небӧгъясын олӧмсӧ петкӧдлісны сӧстӧмджыка, бурджыка, кокнидджыкӧн сы дорысь, коді ньӧжйӧник да ӧтмоза пуис ме гӧгӧр.
Тайӧ лӧньӧдіс менсьым тревожитчӧмӧс, мӧд олӧм позянлун йылысь ыръян мечтаяс кыпӧдӧмӧн.
И пыр чайтсис, мый вот ме паныдася кутшӧмкӧ прӧстӧй, мудрӧй морткӧд, коді петкӧдас менӧ паськыд, югыд туй вылӧ.
Ӧтчыд, кор ме пукалі кремль стена бокса скамья вылын, мекӧд орччӧн лои дядя Яков.
Ме эг казявлы, кыдзи сійӧ матыстчис, дай эг тӧд пырысь-пыр сійӧс; кӧть эськӧ кымынкӧ во ми олім ӧти карын, но паныдасьлывлім шоча, случайнӧ, пырмуніг моз.
— Ок, тэ тай нюжалӧмыд,
— зургис меным шутитігмоз да шуис сійӧ, и ми пондім сёрнитны, кыдзи бокӧвӧйяс, но важӧн нин тӧдса йӧз.
Бабушка висьталӧмъяс серти ме тӧда, мый тайӧ воясӧ Яков дядь помӧдз рӧзӧритчӧма, ставсӧ лотайтӧма, юӧма, служитіс этапнӧй дворын смотрительлы помощникӧн, но службаыс помасьӧм лёка: смотрительыс висьмӧма, Яков дядь аслас патераын заводитлӧма чукӧртавлыны гажа пиръяс арестантъяслы...
Тайӧс тӧдлӧмаӧсь, сійӧс лишитӧмаӧсь местасьыс да сетӧмаӧсь судӧ, мыжалісны сыысь, мый сійӧ войяснас лэдзлывлӧма арестантъясӧс карӧ «гуляйтны».
Арестантъяс пиысь некод абу пышйӧма, а ӧтиӧс вӧлі кутӧма сійӧ минутӧ, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс вӧлӧм пӧдтӧ кутшӧмкӧ дякӧнӧс.
Дыр кыссьӧма следствие, сӧмын судӧдз делӧыс абу воӧма,
— арестантъяс да надзирательяс кужӧмаӧсь мездыны дядьӧс тайӧ историяысь.
Ӧні сійӧ олӧ уджтӧг, пиыс средствояс вылӧ, коді сьыліс вичкоса сійӧ кадӧ нималана Рукавишников хорын.
Пи йывсьыс сійӧ сёрнитіс тешкодя:
— Сійӧ менам серьёзнӧй лои, важнӧй!
Солист.
Он кӧ удит кад кежлӧ самӧвар сетны, либӧ паськӧмсӧ весавны, скӧралӧ!
Ӧкуратнӧй зон!
И сӧстӧм...
Ачыс дядь ёна пӧрысьмӧма, ставнас няйтӧссьӧма, вӧснялӧма, нюкыртчӧма.
Сылӧн долыд кудриыс ёна шочмӧма, пельясыс чургӧдчӧмаӧсь, син еджыдас да бритӧм банбокса сафъяновӧй кучикас лоӧма уна гӧрд сӧнъяс.
Сёрнитіс сійӧ шутитӧмӧн, но кажитчис, мый сы вомын мыйкӧ куйлӧ да мешайтӧ кывйыслы, кӧть эськӧ и пиньясыс ставыс на вӧліны.
Ме нимкодяси, мый лои позянлун сёрнитны морткӧд, коді кужис овны весела, уна аддзыліс да уна должен тӧдны.
Ме бура помнита сылысь збой, серам петкӧдлан сьыланкывъяссӧ, да паметьын юргисны сы йылысь дедлӧн кывъясыс.
— Сьыланкывъяс кузя — Давид сар, а уджъяс кузя — Авессалом ядовит!
Бульвар вывті миян пӧлӧн ветліс сӧстӧм публика: мича паськӧма барыняяс, чиновникъяс, офицеръяс; дядь вӧлі пасьталӧма важ арся пальто, чукрасьӧм картуз, гӧрдов сапӧгъяс да йӧжгылясис, тыдалӧ, аслас костюмысь яндысьӧмла.
Ми мунім Пачаинскӧй оврагса трактиръяс пиысь ӧтиӧ да пуксим ӧти местаӧ рынок вылӧ бана ӧшинь дорӧ.
— Помнитанныд, кыдзи ті сьывлінныд.
— Корысь нямӧдсӧ косьтыны ӧшӧдіс,
А мӧд корысь нямӧдсӧ гусяліс...
Кор ме шуи сьыланкывса кывъяс, ме друг медводдзаысь чувствуйті сылысь тешкодь вежӧртассӧ, да мем кажитчис, мый весел дядь лёк и тӧлка.
Но сійӧ, румкаас вина кисьтігӧн, думайтӧмӧн шуис:
— Да, олі ме, чудиті, а — этша!
Тайӧ сьыланкывйыс — абу менам, сійӧс лӧсьӧдіс семинарияса ӧти велӧдысь, кыдзи мый нин сійӧс и шуисны, покойникӧс?
Вунӧді.
Сыкӧд ми вӧлім приятельяс.
Гӧтыртӧм.
Юсис и — кулі, кынмис.
Мыйдта йӧз юсис кыдз ме тӧда — лыддьынысӧ сьӧкыд!
Тэ он ю?
Эн ю, нӧрӧвитлы.
Дедушкатӧ тшӧкыда аддзывлан?
Жугыль старик.
Йӧймыны, быттьӧкӧ, вошны кутӧма.
Юыштӧм бӧрын сійӧ гажмис, веськӧдчис, томмис да пондіс висьтавны збойджыка.
Ме сылысь юалі арестантъяскӧд история йылысь.
— Тэ кывлін?
— гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ да, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, висьталіс:
— Мый нӧ, арестантъясыд?
Ме ӧд налы абу судья.
Видзӧда — йӧз, йӧз и эм, и шуа: вокъяс, вайӧ дружнӧя овны, вайӧ долыда овны, эм, шуа, сэтшӧм сьыланкыв:
Судьбалы гажлунысь не повны!
Мед колӧк сійӧ вӧчӧ джаг,
Ми кутам серам ради овны,
Код олӧ мӧдног — чиг йӧй!
Сійӧ серӧктіс, видзӧдліс ӧшиньӧд пемыд овраг вылӧ, код пыдӧсӧ сувтӧдалӧма торговӧй ларьяс, да уссӧ веськӧдлігтыр нуӧдіс водзӧ:
— Найӧ, дерт, нимкодьӧсь, гажтӧм тюрьмаад.
Но, вот, помалам прӧверка, пыр жӧ — ме ордӧ; вина, закуска; кор — менсьым, кор — налысь, и — лайкнитчис, гажмис матушка Русь!
Ме радейта сьылӧмъяс, йӧктӧмъяс, а на пӧвстын зэв бур сьылысьяс да йӧктысьяс, шензьӧдмӧн!
Мукӧдыс — кандалъяса; но, а наӧн он йӧкты, и ме разрешитлі пӧрччыны кандалъяс, сійӧ збыль.
Найӧ, шуам, асьныс кужӧны пӧрччыны, кузнечтӧг, сюсь йӧз, шензьӧдмӧн!
А мый ме найӧс карӧ грабитны лэдзлі — ерунда, тайӧ весиг докажиттӧм и коли...
Сійӧ ланьтіс да видзӧдліс ӧшиньӧ, оврагӧ, кӧні старьевщикъяс игнавлісны ассьыныс ларьяссӧ; сэні клёнакылісны кӧрт игантасъяс, дзуртісны сімӧм пробойяс, усьласисны кутшӧмкӧ пӧвъяс, гораа клопкысьӧмӧн.
Сэсся мем весела мигнитіс да неыджыд гӧлӧсӧн висьталіс водзӧ:
— Правда кӧ висьтавны, ӧтик, збыльысь, ветлывліс войяснас, сӧмын тайӧ абу кандальник, а прӧстӧ татчӧс вӧр, нижнегородскӧй; сылӧн неылын, Печорка вылын, любовница оліс.
Да и дякӧнкӧд лоӧма история ӧшыбкаӧн: купечӧн чайтӧмаӧсь дякӧнсӧ.
Делӧыс вӧлі тӧлын, вой, турӧб, став йӧзыс — пасяӧсь, тэрмасьӧмнад он тӧд, коді купеч да коді дякӧн?
Тайӧ мем кажитчис серам петкӧдланаӧн, сійӧ тшӧтш сераліс, висьталӧмӧн:
— Да, ей богу!
Чӧртыс найӧс тӧдас...
Тані дядь немвиччысьтӧг да тешкодь кокниа скӧрмис, йӧткыштіс закуска тыра тӧрелкасӧ, брезглива чукыртіс чужӧмсӧ да, папирос ӧзтӧм бӧрын, пыдысянь буркнитіс:
— Вӧруйтӧны мӧда-мӧдныслысь, сэсся мӧда-мӧдныссӧ куталӧны, тюрьмаӧ дзебӧны, Сибырӧ, катарга вылӧ, но, а месӧ сэн мый?
Сьӧлыштны мем ставныс вылӧ...
Менам — аслам душа!
Ме водзӧ сувтіс гӧна кочегар — сійӧ сідзжӧ тшӧкыда шулывліс «сьӧлыштны».
И шуисны сійӧс Яковӧн жӧ.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— небыда юаліс дядь.
— Жальӧсь вӧліны тіянлы арестантъясыс?
— Найӧс кокни жалитнытӧ, сэтшӧм ребята эмӧсь, шензьӧдмӧн!
Мукӧддырйи видзӧдан да мӧвпалан: а ме ӧд пӧдметки вылас ог туй, кӧть и сы вылын начальник!
Тӧлкаӧсь, чӧртъяс, сюсьӧсь...
Вина да важъяссӧ казьтылӧмъяс бара лӧсьыда ловзьӧдісны сійӧс; гырддзанас ӧшиньвылӧ лэччысьӧмӧн, чуньяс костас чигаркапома виж кинас шенасигтыр, сійӧ кыпыдпырысь заводитіс сёрнитны:
— Ӧтик, син пӧла, гравер да часі делӧяс кузя мастер, фальшивӧй сьӧм вӧсна судитчӧма да пышйӧма, тэ эськӧ мед кывзыштін, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!
Би!
Прӧстӧ сьылӧ, быттьӧ солист.
Висьталӧй, шуӧ, мыйла казна вермӧ печатайтны сьӧм, а ме — ог вермы?
Висьталӧй!
Некод оз вермы тайӧс висьтавны сылы.
Некод, и ме ог жӧ вермы.
А ме — сы вылын начальник!
Мӧд — нималана мӧскуаса вӧр, сэтшӧм раминик, тшап, сӧстӧм — сійӧ вежливӧя висьталіс.
Йӧз, шуӧ, уджалӧны, нырвыланыс усьтӧдз, а ме тайӧс ог кӧсйы: ме, шуӧ, тайӧс видлі нин: уджалан, уджалан, лоан, бӧрыннас, йӧйӧн, грӧшыд вылӧ юсян, сизим уратӧ картіӧн ворссян, вит ура сетан бабалы лелькуйтчӧмысь, сэсся — бара тшыг, гӧль.
Ог, шуӧ, ме тайӧ ворсӧмтӧ ог ворс...
Яков дядь зуньгыртчис пызанланьыс, да водзӧ висьталіс, юрпыдӧс йылӧдзыс гӧрдӧдӧмӧн да сэтшӧм кыпыда, мый весиг сылӧн дзоляник пельясыс дрӧгнитавлісны:
— Найӧ, вокӧ, абу йӧйяс, найӧ лючки тӧлкуйтӧны!
Но, сійӧс чӧрту, ставыс тайӧ канитель.
Например: кыдзи ме овлі?
Казьтывнысӧ яндзим — ставыс нетшкысьӧмӧн, гусьӧникӧн, шогыд — аслад, а гажыд — гусясьӧм!
Кор батьыд горзӧ — он лысьт, кор гӧтырыд — он вермы, кор, вӧвлывлі, и ачыд полан чӧлкӧвӧйлысь бергӧдны юрсӧ.
Со и прӧзевайті олӧмӧс, а пӧрысьӧ нэмӧ аслам пиӧйлы лакейӧн служита.
Мый дзебнысӧ?
Служита, вокӧ, раминика, а сійӧ ме вылӧ равзӧ эстшӧм баринӧн.
Шуӧ — бать, а ме кыла — лакей!
Мый нӧ ме, сы вылӧ ӧмӧй чужлі, сы вылӧ ӧмӧй вийси, медым пилы служитны?
Да кӧть эськӧ эз вӧв тайӧ,
— мыйла олі, уна-ӧ удовольствие получиті ме?
abu
abu
— Ме, со, сідзжӧ ог тӧд, кыдзи мем овны...
Сійӧ серӧктіс.
— Но...
Коді нӧ тайӧс тӧдӧ?
Ме эг на аддзыв сэтшӧмъясӧс, медым тӧдісны.
Сідз, олӧны йӧз, коді мый дінӧ велалӧма...
И бара кутіс висьтавны нормӧмӧн да скӧрысь:
— Вӧлі менам, мырдӧналӧмысь, ӧти морт Кутшысь, дворянин, зэв бур йӧктысь, сідзи сійӧ, вӧвлывлі, ставсӧ смешитас; Ванька йылысь сьывліс:
Ветлӧ Ванька погост кырті —
Вылын кутӧ нырсӧ!
Эй, тэ, Ванька, мыччыв ныртӧ
Водзлань погост кырсьыд!..
Сідз ме мӧвпала, мый тайӧ ньӧти абу тешкодь, а правда!
Кӧть кыдзи эн бергав, гусьыд водзӧ видзӧдлывны он вермы.
А сідзкӧ — меным ставыс ӧткодь: арестантӧн овны, али арестантъяс вылас смотрительӧн...
Сійӧ мудзис висьтавнысӧ, юис вина да видзӧдліс лэбач моз, ӧти синнас, тыртӧм графинӧ чӧва, ӧзтіс ещӧ ӧти папирос, ус пырыс тшынсӧ пӧлялӧмӧн.
«Кӧть кыдзи эн пессьы, кӧть мый вылӧ эн надейтчы, а гортйысь да шойнаысь некодлы не мынны» — эз этшаысь шулывлы каменщик Петр, коді дзик ньӧти вӧлі оз мун Яков дядь вылӧ.
Мыйдта нин ме тӧді татшӧм да та сяма поговоркаястӧ!
Сэсся нинӧм нин эз кӧсйыссьы дядьлысь юавны.
Гажтӧм вӧлі сыкӧд, и жаль вӧлі сійӧ; пыр казьтывсисны збой сьыланкывъясыс, коді нимкодьпырысь вӧтлысис небыдик шог бӧрся.
Эг вунӧд ме и весиг Цыганӧс, эг вунӧд да, Яков дядьлӧн рудзмунӧм фигура вылӧ видзӧдігӧн, мырдӧн мӧвпалі:
— Помнитӧ оз сійӧ, кыдзи сійӧ Цыганӧс лямӧдіс крестнас?
Эз вӧв окота юавны та йылысь.
Ме видзӧді оврагӧ, кодӧс чукйӧныс тыртӧма ульыс августся пемыдӧн.
Оврагысь кайӧ яблок да дыня дук.
Карӧ мунан векньыдик туй пӧлӧн ӧзъялісны пӧнаръяс, ставыс вӧлі сквӧзь тӧдса.
Со ӧні тутӧстӧ Рыбинскӧ мунысь паракод да мӧд — Перымӧ мунысь...
— Но, колӧ мунны,
— шуис дядя.
Трактир ӧдзӧс дорын, менсьым киӧс тракӧдӧмӧн, сійӧ шутитӧмӧн сӧветуйтіс:
— Тэ эн шогсьы; тэ быттьӧкӧ шогсян, а?
Сьӧлышт!
Тэ том на ещӧ.
Помнит: «судьба — гажӧдчыны оз мешайт!»
Но, прӧщайтлы, ме дорӧ — Успенье дырйи!
Весел дядь муніс, аслас висьталӧмӧн менӧ ещӧ на дзугсьӧмӧнджык кольӧмӧн.
Ме муні карӧ, петі луд вылӧ.
Вӧлі тӧлыся, енэж кузя кывтісны сьӧкыд кымӧръяс, му вывсьыс менсьым вуджӧрӧс пемыд вуджӧръяснаныс чышкӧмӧн.
Луг вывті карсӧ кытшовтӧмӧн ме вои Волга дорӧ, Откосӧ, воді сэтчӧ бусӧсь турун вылас да дыр видзӧді ю сайӧ, видзьяс вылӧ, тайӧ вӧрӧшитчытӧм муыс вылӧ.
Волга вомӧн ньӧжйӧникӧн кыссисны кымӧр вуджӧръяс; видзьяс вылӧ тупыльтчӧм бӧрын найӧ лоӧны югыдджыкӧсь, быттьӧкӧ мыссисны ю ваӧн.
Ставыс гӧгӧр джынвыйӧ узьӧ, ставыс сэтшӧма пельтӧммӧдӧма, ставыс вӧрӧ кыдзкӧ дыша, быттьӧ коланінӧ моз, а оз вӧрӧмсӧ, олӧмсӧ пӧся радейтӧм кузя.
И сэтшӧм окота буриника чужйыны муыслы и тшӧтш аслым, медым ставыс — и ачым ме — пондім бергавны гажа тӧвнырӧн, йӧзлӧн праздничнӧй йӧктӧмӧн, кодъяс (йӧз) радейтчӧмаӧсь мӧда-мӧднысӧ, тайӧ олӧмас, кодӧс заводитӧма мӧд — мича, збой, сӧстӧм — олӧм ради...
Думайтсис:
— Колӧ аскӧдым мыйкӧ-нибудь вӧчны, а то пропадита...
Зумыш арся лунъясӧ, кор не сӧмын он аддзы, но и он чувствуйт шондісӧ, вунӧдан сы йылысь,
— арся лунъясӧ эз ӧтчыд ковмывлы шӧйтны вӧрын.
Вошан туйсьыд, воштан став трӧпаястӧ, медбӧрын, найӧс корсьны мудзӧм бӧрын, мурч курччан пиньястӧ да мунан веськыда чащаӧд, сісь валежникъяс кузя, нюрвывса вӧйласян вутшъяс вывті — бӧръяпом, век петан туй вылӧ.
Сідз ме и решиті.
Сійӧ воӧ арнас ме муні Казаньӧ, тайнӧя надейтчӧмӧн, мый, гашкӧ, сэні верма кытчӧкӧ пырны велӧдчыны.
1915–1916 вв.
{Горькӧй М. (комиӧдіс С. П. Морозов) @ Менам университетъяс @ повесьт @ М. Горькӧй. Менам университетъяс @ 1948 @ Лб. 3-138.}
Горькӧй Максим
Менам университетъяс
И вот — ме муна велӧдчыны Казанскӧй университетӧ, ичӧтджыктор йылысь ог и мӧвпав.
Университет йылысь мӧвп меным сюйис юрӧ гимназист Н.
Евреинов, сьӧлӧм вылӧ воысь зон, нывбабалӧн кодь мелі синъяса мича морт.
Сійӧ оліс чардакын мекӧд ӧти керкаын, тшӧкыда аддзывліс менӧ небӧгӧн, тайӧ заинтересуйтіс сійӧс, ми тӧдмасим, и регыд Евреинов заводитіс убеждайтны менӧ, мый менам эмӧсь «наука дорӧ вывті ыджыд способностьяс».
— Тіянӧс природа создайтӧма наукалы служитӧм вылӧ, — шулывліс сійӧ, кузь юрсинас лӧсьыдиника пыркӧдіг.
Ме сэки ог на вӧлі тӧд, мый наукалы позьӧ служитны кролик моз, а Евреинов сэтшӧм бура доказывайтліс мем: университетъяс нуждайтчӧны буретш татшӧм зонъясысь, кутшӧм ме.
Тӧдӧмысь, вӧлі казьтылӧма Михаил Ломоносовӧс.
Евреинов шуліс, мый Казаньын ме кута овны сы ордын, прӧйдита арбыд да тӧвбыд чӧжӧн гимназиялысь курс, сдайта «кутшӧмсюрӧ» экзаменъяс — сійӧ тадзи и висьталӧ вӧлі: «кутшӧмсюрӧ» — университетын мем сетасны казеннӧй стипендия, и во вит мысти кымын ме лоа «учёнӧйӧн».
Ставыс — зэв прӧстӧ, сы вӧсна мый Евреиновлы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, и сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма.
Ассьыс экзаменъяссӧ сдайтӧм бӧрын сійӧ муніс, а недель кык бӧрти кымын и ме мӧдӧдчи сы бӧрся.
Менӧ колльӧдігӧн бабушка сӧветуйтіс:
— Тэ — эн скӧрав йӧз вылас, тэ век скӧралан, стрӧг дай ныртӧ лэпталысь лоин!
Тайӧ — дедсяньыд тэнад, а — мый сійӧ, дедыд?
Оліс, оліс, да йӧйӧ и петіс, стрӧг старик.
Тэ — ӧтитор помнит: оз ен йӧзсӧ судит, тайӧ — чӧртлы сьӧлӧм сертиыс!
Но, прӧщай...
И, ляпмунӧм руд банбокъяссьыс скуп синва войтъяссӧ чышкалігтыр, сійӧ шуис:
— Огӧ нин аддзысьлӧй сэсся, мунан тэ, инад ӧшйытӧм, зэв ылӧ, а ме — кула...
Бӧръя каднас ме ӧтдортчи муса старука дорысь и весиг шоча аддзывлі сійӧс, а ӧні, друг, лои сьӧкыд меным, мый некор нин ог паныдасьлы морткӧд, коді вӧлі меным сэтшӧм матыса сьӧлӧмшӧр мортӧн.
Сулала паракод бӧжладорын да видзӧда, кыдз сійӧ сэні, пристань борт дорын, пернапасъяс чӧвталӧ ӧти кинас, а мӧднас — важ шаль помӧн — чышкалӧ чужӧмсӧ, пемыд синъяссӧ, кодъясын тӧдчис йӧзӧс помтӧм радейтӧм.
И вот ме татарскӧй карын, ӧти судта керкаын, дзескыд патераын.
Керкаыс ӧткӧн сулалӧ чой йылын, векни, гӧль улича помын; ӧти стен сылӧн видзӧдіс сотчӧм тыртӧм местаӧ, кытчӧ тшӧкыда быдмӧма ёг турун; полынь, йӧн да вӧв шомкор пӧвстын, бузина кустъяс пиын, тыдалісны кирпичнӧй зданиелӧн колясъясыс, на улын вӧлі ыджыд пӧдвал: сэні овлісны да кулавлісны кӧзяинтӧм понъяс.
Зэв бура помнита ме тайӧ пӧдвалсӧ, ассьым ӧти университетӧс.
Евреиновъяс — мам да кык пи — олісны ичӧтик пенсия помысь.
Медводдза лунъясас жӧ ме аддзи, кутшӧм трагическӧй шоглунӧн ичӧтик велӧдчытӧм дӧва, базарысь воӧм бӧрын да кухня пызан вылӧ ньӧбӧмторъяссӧ тэчалӧм мысти, решайтіс сьӧкыд задача: кыдзи вӧчны омӧлик яй кусӧкторъясысь бур сёян, медым тырмис сійӧ куим здоров зонлы, асьсӧ лыддьытӧг?
Сійӧ вӧлі чӧліник; руд синъясас быттьӧ кынмӧма лачатӧм, рам асныралӧм, кутшӧм овлӧ вӧвлӧн, коді видзӧма нин став вынсӧ; — вӧв кыскӧ чой паныд додьсӧ и тӧдӧ — оз вермы катӧдны, — а век жӧ кыскӧ!
Лун куим мысти менам локтӧм бӧрын, асылын, кор пияныс узисны на, а ме отсаси Евреиновалы кухняын овощи весавны, сійӧ надзӧник да видзчысьӧмӧн юаліс менсьым:
— Ті мыйла воинныд?
— Велӧдчыны, университетӧ.
Сылӧн синкымъясыс кутісны кайны вывлань виж кымӧс кучикыскӧд ӧттшӧтш, сійӧ вундіс пуртӧн ассьыс чуньсӧ и, вирсӧ нёнялігтыр, пуксис улӧс вылӧ, но пыр жӧ бӧр сувтіс да шуис:
— О, чӧрт...
Сійӧ кӧрталіс носӧвӧй чышъянӧн вундӧм чуньсӧ да ошкыштіс менӧ:
— Ті бура кужанныд картупель весавны.
Но, ещӧ мед не кужны!
И ме висьталі сылы паракод вылын аслам служба йылысь.
Сійӧ юаліс:
— Ті чайтанныд — тайӧ тырмымӧн лоӧ, медым университетӧ пырны?
Сэкся кадӧ ме омӧля гӧгӧрволі юмор.
Ме видзӧді сійӧ вопрос вылӧ серьёзнӧя да висьталі сылы, мый ме кута вӧчны, и медбӧрын ме водзын долженӧсь воссьыны наука храмлӧн ӧдзӧсъяс.
Сійӧ ышловзис:
— Ок, Николай, Николай...
А Николай сійӧ здукнас пырис кухняӧ мыссьыны, узьӧм чужӧма, пашкыр юрсиа и, кыдзи век, долыд.
— Мама, бур эськӧ пельменьяс вӧчны!
— Да, бур, — сӧгласитчис мам.
Кулинарнӧй искусство тӧдӧмӧн ошйысьыштны кӧсйӧмӧн ме шуи, мый пельмень вылӧ яй — омӧль дай этша.
Сэк Варвара Ивановна скӧрмис да шуис менам ним кузя кымынкӧ сэтшӧм чорыд кыв, мый менам пельясӧй дзикӧдз гӧрдӧдісны да кутісны быдмыны вывлань.
Сійӧ шыбитіс пызан вылӧ китыр морковь да петіс кухняысь, а Николай мигнитіс меным да гӧгӧрвоӧдіс мамыслысь поведениесӧ татшӧм кывъясӧн:
— Омӧль настроениеыс...
Пуксис скамья вылӧ да висьталіс меным, мый нывбабаяс, вообще, нервнӧйджыкӧсь мужичӧйясысь, татшӧм найӧ природалӧн свойствоыс, тайӧс нин збыльысь докажитӧма ӧти солиднӧй учёнӧйӧн, кажитчӧ — швейцарецӧн.
Джон Стюарт Милль, англичанин, сідзжӧ висьтавліс та кузя ӧттор-мӧдтор.
Николайлы ёна кажитчыліс менӧ велӧдӧм, и сійӧ пӧльзуйтчис быд удобнӧй случайӧн, медым сюйны менам юрӧ мыйкӧ коланатор, мыйтӧг оз позь овны.
Ме горша кывзі сылысь, сэсся Фуко, Ларош-Фуко да Лярошжаклен сӧльнитчылісны менам ӧти мортӧ, и ме эг вермы помнитны, коді кодлысь керыштіс юрсӧ: Лавуазье Дюмурьелысь, али — мӧдарӧ?
Шань зон сьӧлӧмсяньыс кӧсйис «вӧчны меысь мортӧс», сійӧ эскӧдліс менӧ таын, но — сылӧн эз вӧв кад и став мукӧд условиеыс сы вылӧ, медым серьёзнӧя займитчыны мекӧд.
Томлунлы лӧсялана эгоизм да кокни ру эз лэдзлыны сылы аддзыны, кутшӧм ыджыд вынӧн, кутшӧм сьӧкыда да сюся мамыс бергӧдӧ овмӧссӧ, нӧшта на этшаджык тайӧс гӧгӧрволіс сылӧн вокыс, укшаль, чӧв олысь гимназист.
А меным важӧн нин зэв бура вӧліны тӧдсаӧсь кухняса химиялӧн да экономиялӧн сложнӧй фокусъяс, ме бура аддзылі мудеритӧмсӧ нывбабалысь, кодлы лунысь-лун ковмыліс пӧръявлыны аслас пиянлысь кынӧмъяссӧ да вердны лёк манераяса, ортсысяньыс мисьтӧм пришлӧй зонмӧс.
Тӧдӧмысь, менам пай вылӧ воӧм быд няньтор водліс менам сьӧлӧм вылӧ изйӧн.
Ме куті корсьны кутшӧмкӧ удж.
Асывсянь мунлі гортысь, медым не ӧбедайтны, а лёк поводдя дырйи — коллявлі кадсӧ сотчӧм керка местаын, пӧдвалын.
Сэні, кань шойяслысь да пон шойяслысь дуксӧ кывзіг, чорыд зэр шум улӧ да тӧв ышлолалӧм улӧ, ме регыд гӧгӧрвои, мый университет — фантазия, и мый бурджык эськӧ вӧлі, ме кӧ муні Персияӧ.
А ме нин аддзи ачымӧс дзор тоша волшебникӧн, коді аддзӧма способ быдтыны яблок ыджда нянь тусьяс, пуд сьӧкта картупель и вообще удитӧма лӧсьӧдны не этша буртор мулы, код вывті дьявольски сьӧкыд ветлӧдлыны не сӧмын меным ӧтнамлы.
Ме нин велалі мечтайтны необыкновеннӧй приключениеяс да великӧй подвигъяс йылысь.
Тайӧ зэв ёна отсавліс меным олӧмын сьӧкыд лунъясӧ, а сы вӧсна мый татшӧм лунъясыс вӧліны уна, — ме век ёнджыка сетчылі мечтайтӧмӧ.
Ме эг виччысь отсӧгсӧ бокысянь и эг надейтчы шуда случай вылӧ, но ме пытшкын вочасӧн сӧвмис волевӧй упрямство, и кымын сьӧкыдджыка тэчсисны олӧм условиеяс — сымын крепыдджыкӧн и весиг тӧлкаджыкӧн ме чувствуйті ачымӧс.
Ме зэв водз гӧгӧрвои, мый мортӧс создайтӧ сылӧн ас гӧгӧрса средакӧд водзсасьӧм.
Медым не тшыгъявны, ме ветлывлі Волга дорӧ, пристаньяс дорӧ, кӧні кокниа вӧлі позьӧ нажӧвитны дас вит-кызь ур.
Сэні, грузчикъяс, босякъяс, жуликъяс пӧвстын, ме чувствуйті ачымӧс кӧрт торйӧн, кодӧс сюйӧма доналӧм шом пытшкӧ, — быд лун гумлавлі ме зэв уна ёсь, сотысь впечатлениеяс.
Сэні ме водзын тӧвнырӧн гӧгралісны горш йӧз, грубӧй инстинктъяса йӧз, мем кажитчис налӧн олӧм вылӧ скӧралӧмыс, кажитчис сералана враждебнӧй отношениеыс быдтор дінӧ мирын да тӧждысьтӧм отношениеыс асьныс дінӧ.
Ставыс, мый ас вывті муніс, кыскис менӧ тайӧ йӧз дінӧ, корис вӧйтчыны найӧ едкӧй средаӧ.
Меӧн лыддьӧм Брет-Гарт да зэв уна «бульварнӧй» романъяс нӧшта на ёнджыка кыпӧдлісны менсьым симпатияяс тайӧ среда дорас.
Профессиональнӧй вӧр Башкин, велӧдысьяс институтса вӧвлӧм велӧдчысь, чорыда нӧйтлӧм да чахоткаӧн висьысь морт, лючкиа висьтавліс мем:
— Мый тэ ныв моз чукрасян, али честьтӧ воштыны полан?
Нывлы честь — сылӧн став достояниеыс, а тэд — сӧмын сійӧс.
Ӧш честнӧй, дак сійӧ — турунӧн пӧт!
Башкин вӧлі рыжӧй, бритчӧма актёр моз и, дзоляник тушанас пелька да небыда вӧриг, сійӧ кажитчис каньпиӧн.
Ме дінӧ сійӧ относитчис кыдзи велӧдысь, покровительственнӧя, и ме казялі, мый сійӧ сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧ мем удача, шуд.
Зэв тӧлка, сійӧ лыддьылӧма уна бур небӧг, ставсьыс ёнджыка сылы воліс сьӧлӧм вылас «Граф Монте-Кристо»:
— Тайӧ небӧгас эм и цель и сьӧлӧм, — шулывліс сійӧ.
Башкин радейтліс нывбабаясӧс да на йылысь висьтавліс чӧскыда тяпкӧдчигтыр, ыджыд радлунӧн, жугалӧм телӧнас кыдзкӧ дрӧжжитӧмӧн; тайӧ дрӧжжитӧмас вӧлі мыйкӧ висьлӧс, сійӧ кыпӧдліс менсьым зывӧктана чувство, но сёрнияссӧ сылысь ме кывзывлі внимательнӧя, налысь мичлунсӧ чувствуйтӧмӧн.
— Баба, баба!
— сьылӧмӧн моз шулывліс сійӧ, и чужӧмвывса виж кучикыс банйывліс, пемыд синъясыс дзирдалісны ыджыд радлунӧн.
— Баба вӧсна ме — быдтор вылӧ муна.
Сылы, чӧртлы моз — грек абу!
Ов радейтчӧмӧн, бурджыксӧ таысь некод нинӧм оз тӧд!
Сійӧ кужліс лӧсьыда висьтавлыны да кокниа сочиняйтліс проституткаяслы шудтӧм радейтчӧм шоглун йылысь сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана сьыланкывъяс, — сылысь сьыланкывъяссӧ сьывлісны Волга вывса став каръясын, и — колӧ шуны — сыӧн жӧ вӧлі лӧсьӧдӧма зэв паськыда тӧдса сьыланкыв:
<rus>Не красива я, бедна,</rus>
<rus>Плохо я одета,</rus>
<rus>Никто замуж не берёт</rus>
<rus>Девушку за это...</rus>
Бура ме вылӧ видзӧдіс гусясьысь морт Трусов, шань чужӧма, тшапа пасьтасьӧма да музыкантлӧн кодь вӧсни чуньяса.
Сылӧн вӧлі Адмиралтейскӧй слободаын лавка, кытчӧ ӧшӧдӧма вывеска «<rus>Часовых дел мастер</rus>», но ачыс сійӧ занимайтчис гусявлӧмторъяс иналӧмӧн.
— Тэ, Максимыч, вӧруйтны эн велӧдчы!
— шулывліс сійӧ мем, ассьыс дзормыштӧм тошсӧ солиднӧя шыльӧдігмоз да мудер, сувтса синъяссӧ читкыртӧмӧн.
— Ме аддза: тэнад мӧд туй, тэ морт духовнӧй.
— Мый сійӧ — духовнӧйыс?
— А — код пытшкын нинӧм вылӧ вежалӧм абу, сӧмын любопытство...
Тайӧ вӧлі невернӧ ме йылысь, ме вежалі ёна и унатор вылӧ; колӧ шуны, менсьым вежалӧм кыпӧдліс Башкинлӧн бура сёрнитны кужанлуныс: сійӧ сёрнитіс кыдзкӧ аслыспӧлӧсногӧн, кывбур манераӧн, виччысьтӧм мича кывъясӧн да кыв оборотъясӧн.
Помнита ӧти любовнӧй приключение йылысь сыӧн гижӧм повестьлысь заводитчӧмсӧ:
«Гудыр синма войын пукала ме, — сыч моз гыркса пуын, — номеръясын, гӧль Свияжск карын, а — ар, октябр, дышиника зэрӧ, тӧв лолалӧ, быттьӧ ӧбӧдитӧм татарин лӧвтӧ сьыланкыв, — помтӧм сьыланкыв: о-о-о-у-у-у...
... И вот локтіс ныв, кокньыдик, розӧвӧй, быттьӧкӧ шонді петігӧн кымӧр, а синъясас — душалӧн ылӧга сӧстӧмлун.
«Сьӧлӧмшӧрӧй, — шуӧ честнӧй гӧлӧсӧн, — абу мыжа ме тэ водзын.
Тӧда — пӧръясьӧ, а эска — правда!
Вежӧрӧн — чорыда тӧда, сьӧлӧмӧн — ог эскы некыдз!»
Висьталігас сійӧ ритмически катласис, куньтыртліс синъяссӧ да частӧ кокньыдика инмӧдчывліс аслас морӧсӧ сьӧлӧм весьтас.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі петӧ пыдысянь, чусмӧм кодь, а кывъясыс — яръюгыдӧсь, и мыйкӧ соловей сьылӧм кодь вӧлі наын.
Вежӧктылі ме Трусов вылӧ, — тайӧ мортыс зэв интереснӧ висьтавліс Сибыр йылысь, Хива, Бухара йылысь, ёся сералӧмӧн да зэв лёка висьтавліс архиерейяс олӧм йылысь, а ӧтчыд таинственнӧя шуис Александр III сар йылысь:
— Тайӧ сарыс аслас делӧ кузя мастер!
Трусов меным вӧлі кажитчӧ сэтшӧм «злӧдейяс» пытшкысь ӧтиӧн, кодъяс роман помын — лыддьысьлы немвиччысьтӧг — лоӧны зэв бур сьӧлӧма геройясӧн.
Мукӧд дырйи, пӧдтан войясӧ, тайӧ йӧзыс вуджлісны Казанка ю вомӧн, видзьяс вылӧ, кустъяс дорӧ, и сэн юисны, сёйисны, асланыс делӧяс йылысь сёрнитігмоз, но частӧджык — олӧм сложность йылысь, йӧзлӧн ӧта-мӧд костын дзуг отношениеяс йылысь, торъя нин уна нывбабаяс йылысь.
На йылысь сёрнитлісны скӧралӧмӧн, гажтӧма, ӧткымынысь — сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана и век пӧшти сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧкӧ видзӧдлывлісны шуштӧм виччысьтӧмторъясӧн тыр пемыдӧ.
Ме олі накӧд кык-куим вой чусмӧм кодзувъяса пемыд енэж улын, бадь кустъясӧн тырӧм логын, пӧдтан шоныдын.
Волга вӧлі матын и сы вӧсна пемыдыс вӧлі варуа. Пемыд пӧвсттіыс быд бокӧ кыссисны зарни чераньясӧн мачта пӧнаръяслӧн бияс, сьӧд пемыд джуджыд вадорӧ сатшйӧдлӧма би комӧкъяс да сӧнъяс — тайӧ Услонын — озыр сиктын — югъялӧны трактирлӧн да керкаяслӧн ӧшиньяс.
Омӧлика буткӧдчӧны ваын паракод кӧлесаяс, баржаяс кӧрӧван вылын кӧинъяс моз дӧзмӧдана омлялӧны матросъяс, кӧнкӧ кӧрт кузя кучкалӧны мӧлӧтӧн, гажтӧма юргӧ сьыланкыв, — ньӧжйӧник чусмӧ кодлӧнкӧ лолыс, — сьыланкывсьыс пӧимӧн моз пуксьӧ сьӧлӧм вылӧ шог.
И нӧшта на гажтӧмджык кывзыны йӧзлысь ньӧжйӧ визувтысь сёрнисӧ, — йӧз думыштчӧмаӧсь олӧм йылысь и быдӧн висьталӧны ассьыныс, пӧшти оз кывзыны ӧта-мӧдыслысь.
Кустъяс улын пукаліг либӧ куйліг найӧ куритӧны папиросъяс, шочиника — оз горша — юӧны вина, сур и сёрнинаныс мунӧны кытчӧкӧ бӧрлань, казьтылӧны важсӧ.
— А вот мекӧд вӧлі случай, — шуӧ кодкӧ, войся пемыднас муӧ личкӧм морт.
Висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын йӧз сӧгласитчӧны:
— Овлӧ и тадз, — быдтор овлӧ...
«Вӧлі», «овлӧ», «вӧвлі» — кыла ме, и мем кажитчӧ, мый тайӧ войнас йӧзыс воисны асланыс олӧмын медбӧръя часъясӧ, — ставыс нин вӧлі, сэсся нинӧм оз ло!
Тайӧ ӧтдортіс менӧ Башкинысь да Трусовысь, но век жӧ — мем кажитчӧны найӧ, и логика серти кӧ, мый ме испытайтлі, вӧлі эськӧ тырвыйӧ лӧсялана, муні кӧ ме накӧд.
Вывлань кыпӧдчӧм кузя, велӧдчыны заводитӧм кузя оскорбитӧм лача — сідзжӧ тойлаліс менӧ на дорӧ.
Тшыгъялан, скӧралан да гажтӧм шог часъясӧ ме чувствуйті, мый збыльысь верма мунны преступление вылӧ не сӧмын «собственностьлӧн священнӧй институтлы» паныд.
Но томлунлӧн романтизм мешайтіс мем кежны туй вылысь, код кузя мем вӧлі сиӧма мунны.
Гуманнӧй Брет-Гарт да бульварнӧй романъясысь кындзи, ме лыдди нин уна серьёзнӧй небӧг, — найӧ кыпӧдісны ме пытшкын стремление мыйкӧ неяснӧйлань, но тӧдчымӧнъя ыджыдджыктор вылӧ став дорсьыс, мый ме аддзылі.
И сэк жӧ менам лоины выль тӧдмасьӧмъяс, чужины выль впечатлениеяс.
Евреинов патеракӧд орчча тыртӧм местаӧ волывлісны гимназистъяс ворсны городкиӧн, и менӧ шемӧсмӧдіс на пиысь ӧти — Гурий Плетнев.
Мугӧм чужӧма, японец кодь лӧз юрсиа, посньыдик сьӧд чутӧсь чужӧма, быттьӧ порокӧн зыралӧма, век весел, ворсігъясын пельк, сёрниын тӧлка, сы пытшкын тырыс вӧліны унапӧлӧс талантъяслӧн зародышъяс.
И сійӧ, кыдзи пӧшти став талантливӧй роч йӧз, оліс сійӧ средствояс вылӧ, кодъясӧс сылы сетіс природа, эз зіль кыпӧдны и сӧвмӧдны найӧс.
Сылӧн вӧлі вывті бур слух да зэв бур музыкальнӧй чутьё. Сійӧ радейтіс музыка, и артист моз ворсіс гуслиӧн, балалайкаӧн, гудӧкӧн, эз видлы ворсны благороднӧйджык да сьӧкыдджык инструмент вылын.
Вӧлі сійӧ гӧль, пасьтасьліс омӧля, но сійӧ удаллунлы, сьӧкыд тушалӧн збой движениеяслы, паськыд жестъяслы зэв бура лӧсялісны: чукрасьӧм косясьлӧм дӧрӧмыс, дӧмасӧсь гачыс да киссьӧм омӧлик сапӧгыс.
Сійӧ вӧлі мунӧ сэтшӧм морт вылӧ, коді кузя кыссьысь сьӧкыд висьӧм бӧрын сӧмын на чеччӧма кок йылас, либӧ мунӧ тӧрыт на тюрьмаысь лэдзӧм узник вылӧ — ставыс олӧмын сылы вӧлі выльӧн, лӧсьыдӧн, ставыс кыпӧдліс сы пытшкын гора гаж — сійӧ чеччаліс му вывті, быттьӧ ракета-шутиха.
Кор тӧдмаліс, кутшӧм мем сьӧкыд да ӧпаснӧ овны, сійӧ вӧзйис овмӧдчыны аскӧдыс да гӧтӧвитчыны сиктса велӧдысьӧ.
И вот ме ола тешкодь, гажа трущобаын — «Марусовкаын», коді тӧдса, дерт, казанскӧй студентъяслы, не ӧти поколениелы.
Тайӧ вӧлі Рыбнорядскӧй улича вылын ыджыд, джынвыйӧ киссьӧм керка, кодӧс быттьӧкӧ мырддьӧмаӧсь сійӧ владелечьяслысь: тшыг студентъяс, проституткаяс да призракъяс кодь кутшӧмкӧ йӧз.
Плетнев оліс коридорын, чардакӧ каян пос улын, сэні сулаліс сылӧн койка, а коридор помас, ӧшинь дорас: пызан, улӧс, и тайӧ — ставыс.
Куим ӧдзӧс вӧлі петӧ коридорӧ, кык жырйын олісны проституткаяс, коймӧдас — семинаристъяс пӧвстысь чахоткаӧн висьысь математик, кузь тушаа, косіник, пӧшти страшнӧй морт. Сійӧ вӧлі чорыд рыжӧй тошка, няйт сырилеткиыс муртса тупкыліс яйсӧ; сырилетки розьясӧдыс шуштӧма тыдалісны лӧзоват кучикыс да скелетлӧн ордлыясыс.
Сійӧ пӧткӧдчыліс, тыдалӧ, сӧмын аслас гыжъяснас: найӧс йирліс вирӧдз. Сійӧ лун и вой мыйкӧ гижтіс, вычисляйтіс да дугдывтӧг пыдісянь гортӧма кызіс.
Проституткаяс полісны сыысь, лыддьылісны сійӧс йӧйӧн, но жаляддза пуктывлісны сы ӧдзӧс дорӧ нянь, чай да сакар, сійӧ босьтліс джоджсьыс тубрасъяссӧ да пыртліс аслас жырйӧ, мудзӧм вӧв моз корсйӧдлігтыр.
Найӧ кӧ вунӧдлісны либӧ мыйлакӧ эз вермыны вайны сылы ассьыныс козинъяссӧ, математик, ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, чирӧм гӧлӧсӧн горзіс коридорас:
— Нянь!
Пемыд гуранъясӧ вӧйӧм синъясас сылӧн дзирдаліс маниаклӧн кодь гордость: сійӧ вӧлі шуда ассьыс величиесӧ вежӧртӧмӧн.
Шочиника сы ордӧ волывліс вежыньтчӧм кока гӧрба ичӧтик урӧд; пыктӧм ныр вылас сылӧн вӧлі вына ӧчки, юрсиыс дзор, скопецлӧн кодь виж чужӧм вылас тӧдчис мудеритан нюм.
Найӧ топыда пӧдлавлісны ӧдзӧссӧ да часъясӧн пукалісны шынитӧв, тешкодь чӧв-лӧньын.
Сӧмын ӧтчыд, сёр войын менӧ садьмӧдіс математиклӧн кирган скӧр гӧлӧсыс:
— А ме шуа — тюрьма!
Геометрия — клетка, да!
Шыр кыян нальк, да!
Тюрьма!
Гӧрба урӧд чилзігтыр сераліс, долис кутшӧмкӧ тешкодь кыв, а математик кыдз арӧстас:
— Чӧрту!
Весась!
Кор гӧсьтыс быгыльтчис коридорӧ, чушкиг да чилзігтырйи, паськыд разлетайкаӧ тубыртчигмоз, — кузь да страшнӧй математик, дзугсьӧм юрсиас чуньяссӧ сюйӧмӧн, киргис ӧдзӧс порог дорсянь:
— Евклид — йӧй!
<ns>Дур-рак</ns>...
Ме докажита, мый енмыд грек Эвклидсьыд вежӧраджык!
И швачкис ӧдзӧснас сэтшӧм чорыда, мый сійӧ жырйын мыйкӧ грым-грам уси.
Регыд ме куті тӧдны, мый тайӧ мортыс кӧсйӧ — математика отсӧгӧн — докажитны, мый эм ен, но математик удитіс кувны водзджык тайӧс вӧчтӧдз.
Плетнев уджаліс типографияын войся корректорӧн газетын, нажӧвитліс войнас дас ӧти ур.
И, ме кӧ эг удитлы нажӧвитны, ми олім суткинас нёль пунт нянь вылын, ньӧблім кык ур дон чай да куим ур дон сакар.
А менам эз тырмыв уджалӧм вылӧ кадыс, — колӧ вӧлі велӧдчыны.
Мем наукаяс сетчылісны вывті сьӧкыда, торъя нин ёна дӧзмӧдліс менӧ грамматика уродливӧй векни, кын формаяснас, ме некыдз эг сяммыв йӧршитны сэтчӧ ловъя да сьӧкыд, капризно-гибкӧй роч кыв.
Но регыд, менам радлӧм вылӧ, тыдовтчис, мый ме заводиті велӧдчыны «вывті водз» и мый, весиг сиктса велӧдысь вылӧ экзаменъяс сдайтӧм бӧрын, эг получит эськӧ места, — арлыд вӧсна.
Плетнев да ме узьлім ӧти койка вылын, ме — войясын, сійӧ — лунын.
Войын узьтӧмла мудзӧм, нӧшта нин пемдӧдӧм чужӧма да гырдмӧм синъяса, сійӧ воліс водз асывнас, ме пыр жӧ котӧрӧн ветлі трактирӧ пӧсь вала, самӧвар миян, дерт, эз вӧв.
Сэсся ми пуксьылім ӧшинь дорӧ да няньӧн юим чай.
Гурий висьтавліс меным газетнӧй выльторъяс, лыддьывліс «Красное домино» нима алкоголик-фельетонистлысь забавнӧй кывбуръяс да шензьӧдліс менӧ олӧм дінӧ шутливӧя видзӧдӧмӧн, — мем вӧлі кажитчӧ, мый сійӧ видзӧдӧ олӧм вылас сідз жӧ, кыдзи и кыз нырвома баба Галкина вылӧ, коді вузавліс важ дамскӧй паськӧмъяс да вӧлі сводняӧн.
Тайӧ бабаыслысь сійӧ занимайтліс чардак пос улысь пельӧстор, но «патерасьыс» мынтыны сылы вӧлі нинӧмӧн, и сійӧ мынтывліс гажа шуткаясӧн, гудӧкӧн ворсӧмӧн, сьӧлӧмӧдз йиджан сьыланкывъясӧн; сійӧ сьывліс тенорӧн, и сэки сы синъясын тӧдчис шпыньялӧм.
Баба Галкина том дырйиыс вӧлӧма операса хористкаӧн, сійӧ гӧгӧрволіс сьыланкывъясысь тӧлк, и эз шоча сійӧ нахальнӧй синъясысь пьяницалӧн да обжоралӧн кодь кыз, лӧзов-руд банбокъяс вылас шорӧн визувтлыны посни синватусьяс.
Галкина чышкавліс чужӧм вывсьыс синвасӧ тшӧг чуньяснас да сэсся чуньяссӧ мичаа чышкыліс няйт чышъянторйӧн.
— Ах, Гурочка, — ышлолаліг шулывліс сійӧ, — ті дзик артист кодь!
И вӧлінныд кӧ ті неуна мичаджыкӧн — устроиті эськӧ ме тіянлы судьбанытӧ!
Мыйта том зонмӧс нин ме ӧтлаӧдлі нывбабаяскӧд, кодъяслӧн сьӧлӧмныс гажтӧмтчӧ ӧтка олӧмын.
Татшӧм «зонъяс» пиысь ӧти оліс тані жӧ, миян вевдорын.
Тайӧ вӧлі студент, рабочӧй-скорняклӧн пи — шӧркоддем тушаа, паськыд морӧса, урӧдлӧн кодь векни лядьвейяса зон. Сійӧ вӧлі скодитӧ куимсэрӧг вылӧ, ёсь пельӧсыс кодлӧн видзӧдӧ увлань, и пельӧссӧ неуна чегыштӧма, — студентлӧн кок лапаясыс ичӧтикӧсь, быттьӧкӧ нывбабалӧн.
И пельпомъясас пыдӧ пырӧм юрыс ичӧтик жӧ: сійӧс баситӧ щӧть кодь рыжӧй юрси, а еджыд, виртӧм чужӧм вылас зумыша быльквидзӧны мылькъя вежоват синъяс.
Зэв ыджыд трудӧн, кӧзяинтӧм пон моз тшыгъялігтыр, бать вӧлялы паныд, сійӧ кыдзкӧ вермӧма помавны гимназия да пырны университетӧ, но сылӧн тыдовтчис лӧсьыд небыд бас, и сылы окота лои велӧдчыны сьывны.
Галкина кыйис сійӧс та вылын да ӧтувтіс ар нелямына озыр купчихакӧд. Купчихалӧн пиыс вӧлі студент коймӧд курсын, нылыс — помалӧ вӧлі гимназия.
Купчиха вӧлі косіник, топалӧма, пӧв кодь, а тушаыс веськыд, быттьӧ салдатлӧн. Сылӧн чужӧмыс манахиня-аскеткалӧн кодь косіник, гырысь, руд синъясыс дзебсьӧмаӧсь пемыд гуранъясӧ. Сійӧ сьӧд платтьӧа, важ модаа шӧвк головкаа, сы пельясын дрӧжжитісны яд кодь турунвиж рӧма изъяса исергаяс.
Ӧткымынысь, рытъясын либӧ водз асывъясын, сійӧ волывліс аслас студент дорӧ, и ме унаысь аддзывлі, кыдзи тайӧ нывбабаыс, быттьӧкӧ ворота вомӧн чеччыштӧм бӧрын, муніс двор кузя зэв зумыд воськолӧн.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис страшнӧйӧн, вомдоръяссӧ сэтшӧма топӧдӧма, мый найӧ пӧшти эз тыдавны, синъяссӧ паськыда арыштӧма, лачатӧг, шога найӧ видзӧдӧны водзӧ, но — чайтсьӧ, мый сійӧ синтӧм.
Оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ уродливӧй, но сыын бура вӧлі тӧдчӧ напряжение, коді уродуйтіс сійӧс, быттьӧкӧ нюжӧдліс сылысь тушасӧ да доймытӧдз топӧдліс чужӧмсӧ.
— Видзӧд, — шуис Плетнев, — быттьӧ йӧй!
Студент синнас эз аддзыв купчихаӧс, дзебсясис сыысь, а мӧдыс вӧтлысис сы бӧрся, быттьӧ немжалиттӧм кредитор либӧ шпион.
— Кампузитчӧм морт ме, — юыштӧм бӧръясын каитчывліс студент.
— И — мыйла колӧ мем сьывнысӧ?
Татшӧм рожаӧн да фигураӧн — оз лэдзны менӧ сцена вылӧ, оз лэдзны!
— Эновт тайӧ ноксьӧмтӧ!
— сӧветуйтліс Плетнев.
— Да.
Но жаль мем сійӧ!
Ог вермы терпитны, а — жаль!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдз сійӧ — эх...
Ми — тӧдам вӧлі, сы вӧсна мый кывлывлім, кыдз тайӧ нывбабаыс, пос вылын сулаліг, войын, кевмысис-корис пыдісянь петысь, дрӧгнитлывлысь гӧлӧсӧн:
— Христа ради...
голубчик, но — Христа ради!
Купчихалӧн вӧліны ыджыд завод, керкаяс, вӧвъяс, сетавліс акушерскӧй курсъяс вылӧ сюрсъясӧн сьӧм и корысь моз корліс меліалӧм, кыдзи милӧстыня.
Чай бӧрын Плетнев водліс узьны, а ме мунлывлі удж корсьны и гортӧ бӧр волі сёр рытын, кор Гурийлы колӧ вӧлі мунны типографияӧ.
Ме кӧ вайлі нянь, калбас либӧ пуӧм «сюв», ми юклім вайӧмторсӧ шӧри, и сійӧ босьтліс ассьыс юкӧнсӧ сьӧрсьыс.
Ӧтнамӧн кольӧм бӧрын ме шлёнъявлі «Марусовка» коридоръясӧд да закоулокъясӧд, видзӧдалі, кыдзи олӧны меным тӧдтӧм выль йӧз.
Керкатыр вӧлі шӧтӧма йӧз, и сійӧ кажитчис кодзувкоткарӧн.
Сы пытшкысь кыліс кутшӧмкӧ шома, клящӧй дук, и гӧгӧрбок пельӧсъясын дзебсясисны йӧзлы враждебнӧй пемыд вуджӧръяс.
Асывсянь сёр войӧдз керкаын сулаліс шум; дугдывтӧг сяргисны вурсьысь нывбабаяслӧн машинаяс, опереткаса хористъяс видлалісны гӧлӧснысӧ, басовитӧя нюжйӧдліс гаммаяс студент, гораа декламируйтіс юсьӧм, йӧй нисьӧ прӧсуж актёр, истерическӧя горзісны гажмӧм проституткаяс, и — чужлі менам естественнӧй, но разрешиттӧм вопрос:
— Мыйла тайӧ ставыс?
Тшыг томйӧз пӧвстын шӧйтліс кушмӧм юра, ыджыд рушкуа, паськыд банлыяса рыжӧй морт, кокъясыс сылӧн вӧсниӧсь, вомыс зэв паськыд да пиньясыс вӧвлӧн кодьӧсь, — тайӧ пиньяс вӧснаыс сійӧс нимтісны «Рыжӧй кӧинӧн».
Сійӧ коймӧд во нин судитчӧ кутшӧмкӧ рӧднякӧд, симбирскӧй купечьяскӧд, да ставлы и быдӧнлы висьтавліс:
— Кӧть кула, а — рӧзӧрита найӧс помӧдз!
Корысьясӧн мирӧдыс мӧдӧдчасны, куим во кутасны милӧстина помысь овны, — сы бӧрын ме налы бӧр сета ставсӧ, мый судӧн перъя налысь, ставсӧ сета да юала: — мый, чӧртъяс?
Казялінныд!
— Конь, тайӧ — тэнад олӧмлӧн цель?
— юасисны сылысь.
— Ставнам ме, став сьӧлӧмӧн сетчи та вылӧ и сэсся нинӧм ог вермы вӧчны!
Сійӧ дзонь лунъясӧн тӧрчитліс окружнӧй судын, палатаын, аслас адвокат ордын, тшӧкыда, рытъясын, вайлывліс извозчик доддьын зэв уна кулёкъяс, тубыртасъяс, бутылкаяс да вӧчлывліс ас ордас, ӧшйӧм йирка да пӧлыньтчӧм джоджа няйт жырас, шумнӧй пиръяс. Сэтчӧ корлывліс студентъясӧс, вурсьысь нывъясӧс, — ставсӧ, коді вӧлі кӧсйӧ пӧттӧдз сёйны да неуна юыштны.
Ачыс «Рыжӧй конь» юліс сӧмын ром, кодысь пызан дӧра вылас, паськӧм вылас и весиг джоджас кольлісны мыськавны позьтӧм пемыд-гӧрдов пятнаяс, — юсьӧм бӧрын сійӧ заводитліс лӧвтны:
— Муса лэбачьясӧй ті менам!
Радейта тіянӧс — ті честнӧй йӧз!
А ме — лёк подлец да <ns>кр-рокодил</ns>, — кӧсъя пӧгубитны рӧдняясӧс и — пӧгубита!
Ей-богу!
Кӧть кула, а...
«Коньлӧн» синъясыс жалитана мигайтӧны, и паськыд банлыяса мисьтӧм чужӧмыс кӧтасьліс код синваӧн, сійӧ чышкыліс синвасӧ банбокъяссьыс кипыдӧснас да нирталіс пидзӧсъясас, — сылӧн гачыс век вӧлі вый пятнаяса.
— Кыдзи ті оланныд?
— горзіс сійӧ.
— Тшыглун, кӧдзыд, омӧль паськӧм, — тайӧ ӧмӧй нӧ — закон?
Мыйӧ татшӧм олӧмсьыс позьӧ велӧдчыны?
Эх, государь кӧ эськӧ тӧдіс, кыдз ті оланныд...
И, зепсьыс уна рӧма бумага сьӧм пачка кыскӧм мысти, вӧзйыліс:
— Кодлы сьӧм колӧ?
Босьтӧй, вокъяс!
Хористкаяс да вурсьысь нывъяс горша нетшыштлісны сьӧмсӧ сійӧ гӧна киысь, «Конь», лёкысь сералігтыр, шуліс:
— Да тайӧ — абу тіянлы!
Тайӧ — студентъяслы.
Но студентъяс сьӧм эз босьтлыны.
— Чӧрту сьӧмыд!
— скӧрысь горзіс скорняклӧн пи.
Сійӧ ачыс, ӧтчыд, код юрӧн, вайис Плетневлы дас чӧлкӧвӧяяслысь чорыд комӧкӧ моз чукралӧм пачка, да шуис, пызан вылӧ найӧс шыбитӧмӧн:
— Со — колӧ?
Меным — оз ков...
Водіс миян койка вылӧ да кутіс ырзыны, лёкысь ырзыны, и лоис сійӧс юктӧдыштавны да киськавны ваӧн.
Кор сійӧ унмовсис, Плетнев босьтсьыліс веськӧдавны, шыльӧдны сьӧмсӧ, но таысь нинӧм эз артмы — найӧс сэтшӧм топыда чукралӧма, мый колӧ вӧлі кӧтӧдны ваӧн, медым торйӧдны ӧта-мӧд бердсьыс.
Тшына, няйт жырйын — сылӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны орчча керкаса каменнӧй стенӧ — дзескыд да сьӧкыд лолавны, шума да кошмарнӧ.
«Конь» горзӧ ставсьыс гора.
Ме юалі сылысь:
— Мыйла ті оланныд тан, а онӧ гостиницаын?
— Муса мортӧй — сьӧлӧм вӧсна!
Сьӧлӧмлы шоныдджык тіянкӧд...
Скорняклӧн пиыс сідз жӧ шуӧ:
— Вернӧ, Конь!
И ме — сідзжӧ.
Мӧдлаын эськӧ ме пропадиті...
Конь тшӧктӧ Плетневлы:
— Ворс!
Сьыв...
Гуслисӧ аслыс пидзӧс вылас пуктӧмӧн Гурий сьылӧ:
<rus>— Ты взойди-ко, взойди, солнце красное...</rus>
Гӧлӧсыс небыд сылӧн, сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
Жырйын сэк лоӧ лӧнь, ставӧн думыштчӧмӧн кывзӧны нор кывъяс да гусельнӧй струнаяслысь гортӧминик звӧнсӧ.
— Лӧсьыд, чӧрт!
— броткӧ купчихалӧн шудтӧм утешительыс.
Гурий Плетнев обладайтіс мудростьӧн, кодлӧн нимыс вӧлі гажлун, и сы вӧсна важ керкаса аслыспӧлӧс олысьяс пӧвстын сійӧ ворсіс волшебнӧй мойдъясса бур сьӧлӧма духлысь роль.
Душаыс сылӧн, кодӧс вӧлі краситӧма томлунлӧн яръюгыд краскаясӧн, фейерверкӧн моз югдӧдліс олӧмсӧ славнӧй шуткаясӧн, бур сьыланкывъясӧн, обычайяс да привычкаяс вылын ёся сералӧмӧн, олӧмлӧн грубӧй неправда йылысь смел речьясӧн.
Сылы сӧмын на тыри кызь арӧс, ортсысяньыс сійӧ кажитчис подростокӧн, но ставыс керкаын видзӧдісны сы вылӧ, кыдзи сэтшӧм морт вылӧ, коді сьӧкыд пӧраӧ вермас сетны тӧлка сӧвет и век сяммас мыйӧнкӧ отсавны.
Бурджык йӧз — радейтісны сійӧс, омӧльджыкъяс — полісны, и весиг пӧрысь будочник Никифорыч век чолӧмавліс Гурийӧс ручлӧн кодь нюмӧн.
«Марусовкалӧн» дворыс — «проходнӧй», чой паныд кайиг, сійӧ йитліс кык улича: Рыбнорядскӧйӧс Старо-Горшечнӧйкӧд; бӧръя улича вылас, неылын миян оланін воротасянь, пельӧсас мичаа сатшвидзӧ Никифорычлӧн будкаыс.
Никифорыч — миян кварталын старшӧй городӧвӧй: морӧсас ӧшлӧм медальяса, кузь тушаа, косіник старик, чужӧмыс сылӧн — тӧлка, нюмыс — любезнӧй, синъясыс — мудерӧсь.
Шумнӧй колонияса бывшӧй да будущӧй йӧз бӧрся сійӧ видзӧдіс зэв сюся; луннас некымынысь сылӧн мича, лӧсьыд фигураыс тыдовтчыліс дворын, муніс тэрмасьтӧг да видзӧдаліс патераяс ӧшиньясӧ сідзи жӧ, кыдзи видзӧдӧ зоологическӧй садса смотритель зверьяс клеткаяс вылӧ.
Тӧвнас ӧти патераысь арестуйтісны кипӧла офицер Смирновӧс да салдат Муратовӧс, найӧ вӧліны георгиевскӧй кавалеръяс, Скобелевлӧн Ахал-Техинскӧй экспедицияса участникъяс; арестуйтісны найӧс — а сідзжӧ Зобнинӧс, Овсянкинӧс, Григорьевӧс, Крыловӧс да нӧшта мукӧдӧс тайнӧй типография лӧсьӧдны заводитлӧмысь. Сы могысь Муратов да Смирнов луннас, вежалунӧ, воӧмаӧсь гусявлыны шрифтъяс карса уна йӧза улича вылӧ Ключников типографияӧ.
Сэки найӧ и сюрӧмаӧсь.
А ӧтчыд войын жандармъяс кутӧмаӧсь «Марусовкаысь» кузь, зумыш олысьӧс, кодӧс ме нимтылі «Ветлӧдлысь кӧлӧкӧльняӧн».
Асывнас, та йылысь кывлӧм бӧрын, Гурий ыззьӧмӧн пыркнитіс ассьыс сьӧд юрсисӧ да шуис меным:
— Вот мый, Максимыч, комын сизим чӧрт, котӧртлы, вокӧ, ӧдйӧджык...
Висьталіс, кытчӧ колӧ котӧртлыны да содтіс:
— Смотри — видзчысьӧмӧнджык!
Гашкӧ, сэн сыщикъяс...
Таинственнӧй поручение вылӧ ме лои зэв рад, и мӧдӧдчи лэбны джыдж моз ӧдйӧ адмиралтейскӧй слободаӧ.
Сэтысь, медниклӧн пемыд мастерскӧйысь, ме аддзи кудриа юрсиа, вывті лӧз синма том мортӧс; сійӧ вӧлі лудитӧ кастрюля, но — дзик эз вӧв рабочӧй кодь.
А пельӧсын, тискияс дорын, ноксис дзоляник старичок. Сы еджыд юрси вылын вӧлі ремешок.
Ме юалі медниклысь:
— Абу-ӧ тіян удж?
Старичок скӧра вочавидзис:
— Миян — эм, а тэныд вылӧ — абу!
Томыс, пыр мунан моз ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, бара лэдзис юрсӧ кастрюля весьтӧ.
Ме ньӧжйӧник чужйышті сылы кокас, — сійӧ чуймӧмпырысь да скӧрысь сувтӧдіс ме вылӧ синъяссӧ, кутіс кастрюлясӧ воропӧдыс, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис шыбитны сійӧн меным.
Но, кор аддзис, мый ме сылы мигайта, шуис лӧня:
— Мун, мун...
Нӧшта ӧтчыд сылы мигнитӧм бӧрын ме петі ӧдзӧс сайӧ, сувті ывла вылас; кудриа юрсиа нюжмасигтыр петіс жӧ да, папирос куритіг, чӧла веськӧдіс синъяссӧ ме вылӧ:
— Ті — Тихон?
— Но, да!
— Пётрӧс арестуйтісны.
Сійӧ скӧрысь зумыштчис да ёся кутіс видзӧдны ме вылӧ.
— Кутшӧм сэтшӧм Пётрӧс?
— Кузь тушаа, мунӧ дьякӧн вылӧ.
— Нӧшта мый?
— Сэсся нинӧм.
— А кутшӧм меным делӧ Пётрӧдз, дьякӧнӧдз и став мукӧдторйӧдзыс?
— юаліс медник, и сійӧ юалан ногсьыс ме дзикӧдз гӧгӧрвои: тайӧ абу рабочӧй.
Ме котӧрӧн мӧдӧдчи гортӧ. Мем вӧлі любӧ, мый кужи олӧмӧ пӧртны поручениесӧ.
Тадзи ме медпервойысь участвуйті «конспиративнӧй» делӧясын.
Гурий Плетнев вӧлі тӧдса тайӧ делӧяснас, но менам корӧм вылӧ — пыртны менӧ тайӧ делӧяс кытшас — вочавидзліс:
— Тэныд, вокӧ, водз на!
Тэ — велӧдчышт...
Евреинов тӧдмӧдіс менӧ ӧти таинственнӧй морткӧд.
Тайӧ тӧдмасьӧмыс вӧлі йитчӧма унаторйысь видзчысьӧмӧн, та вӧсна мем водзвыв кажитчыліс тайӧ мыйкӧ зэв серьёзнӧйторйӧн.
Евреинов нуӧдіс менӧ кар сайӧ, Арскӧй поле вылӧ. Мунігӧн сійӧ водзвыв висьталіс, мый тайӧ тӧдмасьӧмыс месянь корӧ зэв ыджыд осторожность, сійӧс колӧ видзны тайнаын.
Сэсся сійӧ индіс неыджыд, руд фигура вылӧ, коді ньӧжйӧник восьлаліс тыртӧм поле вывті. Евреинов бергӧдчыліс да чӧла шуис:
— Со сійӧ!
Мунӧй сы бӧрся и, кор сійӧ сувтас, матыстчӧй сы дінӧ да шуӧй: ме локтӧм морт...
Таинственнӧйтор — век зэв лӧсьыд, но тан сійӧ мем кажитчис тешкодьӧн: зэв жар, шондіа лунӧ, му вылын руд турунтор моз катласьӧ ӧтка морт, — со и ставыс.
Шойна ворота дорын сійӧс суӧдӧм бӧрын ме аддзи ас водзысь кос чужӧма да лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяса дзоляник зонмӧс. Видзӧдіс сійӧ стрӧга.
Сійӧ вӧлі гимназистлӧн кодь руд пальтоа, но югыд кизьяссӧ резьӧдӧма да на местаӧ вурӧма сьӧд, лы кизьяс, киссьӧм картуз вылас тӧдчӧ герблӧн туйыс, и вообще сійӧс вӧлі мыйкӧ кадысь водз куштӧма — быттьӧкӧ сійӧ тэрмасьӧ петкӧдлӧны асьсӧ тырвыйӧ кисьмӧм мортӧн.
Ми пукалам гуяс костын, сук кустъяс вуджӧрын.
Морт сёрнитіс коса, делӧвитӧя, и ставнас, сквӧзь, эз кажитчы меным.
Сійӧ стрӧга юасис, мый ме лыддьылі, да тшӧктіс меным занимайтчыны кружокын, кодӧс котыртӧма сійӧ, ме сӧгласитчи, и ми торйӧдчим, — сійӧ муніс первойӧн, тыртӧм поле вылӧ видзчысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдалігтыр.
Кружокын, кӧні вӧліны ещӧ куим ли нёль зон ме вӧлі медтом да ньӧти эг вӧв дась Дж.-Ст. Милльлысь небӧг изучитӧм вылӧ. Тайӧ небӧгас примечаниеяссӧ гижӧма Чернышевский.
Ми чукӧртчывлім велӧдысьяс институтса ученик Миловский патераӧ, — бӧрынджык сійӧ гижлывліс висьтъяс Елеонский псевдоним улын и, вит кымын том гижӧм бӧрын, помаліс асьсӧ виӧмӧн, — меӧн аддзылӧм кымын морт мунісны олӧмсьыс ас вӧлясьыс!
Тайӧ вӧлі чӧв олысь морт, мӧвпаліс полӧмӧн, сёрнитіс видзчысьӧмӧн.
Оліс сійӧ няйт керка пӧдвалын да занимайтчис «телӧлысь да душалысь равновесие» кутӧм могысь столярнӧй уджӧн.
Сыкӧд вӧлі гажтӧм.
Милльлысь небӧгсӧ лыддьӧм эз интересуйт менӧ, регыд мысти экономикалӧн основнӧй положениеясыс лоисны меным зэв тӧдсаӧсь, ме гӧгӧрвои тайӧс ас вылын, мый найӧс вӧлі гижӧма аслам кучик вылӧ, и меным кажитчис, мый нинӧмла вӧлі гижны кыз небӧг сьӧкыд кывъясӧн сы йылысь, мый тырвыйӧ гӧгӧрвоана быдӧнлы, коді видзӧ ассьыс вынъяссӧ «бокӧвӧй дядьӧлы» бур олӧм ради.
Ёна сьӧкыдпырысь ме пукавлі кык-куим час тайӧ гуын, коді тырӧма клей дукӧн, да видзӧді, кыдзи няйт стенӧд ветлӧдлӧны мокрицаяс.
Ӧтчыд вероучитель сёрмис локны индӧм часӧ, и ми чайтім, мый сійӧ оз нин лок, да лӧсьӧдім дзоляник пир: ньӧбим бутылка вина, нянь да ӧгурцы.
Друг ӧшинь весьтӧд ӧдйӧ тыдовтчылісны миян велӧдысьлӧн руд кокъясыс; муртса ми удитім дзебны винанымӧс пызан улӧ, кыдз велӧдысь лои миян пӧвстын, и заводитіс тӧлкуйтны Чернышевскийлысь мудрӧй выводъяс.
Ми ставӧн пукалам вӧрзьытӧг, истуканъяс моз, полігтырйи виччысям, дыр-ӧ кодкӧ миян пӧвстысь оз пӧрӧд кокнас вина бутылкасӧ.
Пӧрӧдіс сійӧс наставник, пӧрӧдіс да, пызан улӧ видзӧдлӧм бӧрын, эз шу ни ӧти кыв.
Ок, бурджык эськӧ вӧлі, сійӧ кӧ чорыда ёрччыштіс!
Сылӧн чӧв олӧмыс, суровӧй чужӧмыс да ӧбӧдитчӧмӧн читкыртӧм синъясыс вывті ёна янӧдісны менӧ.
Яндзимысла гӧрдӧдӧм чужӧма ёртъяс вылӧ букышӧн видзӧдлывліг ме чувствуйті ачымӧс мыжаӧн вероучитель водзын и сьӧлӧмсянь ме жалиті сійӧс, кӧть винасӧ эз вӧв ньӧбӧма менам инициатива серти.
Лыддьысигӧн вӧлі гажтӧм, окота вӧлі мунны Татарскӧй слободаӧ, кӧні олӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, сӧстӧм олӧмӧн бур сьӧлӧма, мелі йӧз; найӧ сёрнитӧны неправильнӧй роч кывйӧн; рытъясын, джуджыд минаретъяс вывсянь, найӧс корӧны мечетьясӧ муэдзинъяслӧн тешкодь гӧлӧсъяс, — меным чайтсис, мый татаралӧн став олӧмыс мӧдногса, меным тӧдтӧм, абу скодитана сы вылӧ, мый ме тӧда и мый оз радуйт менӧ.
Сьӧлӧмӧс менсьым кыскӧ Волга вылӧ трудӧвӧй олӧм музыкалань; тайӧ музыкаыс и ӧнӧдз на гажӧдӧ менсьым сьӧлӧмӧс; ме бура помнита сійӧ лунсӧ, кор медводдзаысь куті чувствуйтны уджлысь героическӧй поэзия.
Казань улӧ Волгаӧ пуксьӧма из вылӧ персидскӧй тӧвар тыра ыджыд баржа, сылӧн розялӧма пыдӧсыс; грузчикъяслӧн артель босьтіс менӧ ректыны баржаысь груз.
Вӧлі сентябр тӧлысь, пӧльтіс рытыв-вой тӧв, руд ю вылын скӧра чеччалісны гыяс, тӧв лёкысь нетшкис гы бурысьяссӧ, резіс юсӧ кӧдзыд зэрӧн.
Морт ветымына артель зумыша пукалӧ тыртӧм баржа палуба вылын, тубыртчӧма рӧгӧзаясӧ да брезентӧ; баржасӧ кыскис ичӧтик буксирнӧй паракод, кашкигтырйи сявкйис зэрысь ывлаас бикинь кольтаяс.
Пуксьӧ рыт.
Свинеч кодь ва енэжыс пемдігтыр лэччӧ ю весьтӧ.
Грузчикъяс ропкисны да ёрччисны, ёрисны зэрсӧ, тӧвсӧ, олӧмсӧ, дыша зуйялісны палуба вывті, кӧсйисны дзебсьыны зэрсьыс да васьыс.
Мем чайтсис, мый тайӧ джынвыйӧ узьысь йӧзыс оз вермыны уджавны, оз спаситны весь вошысь грузсӧ.
Войшӧрлань воим перекат дорӧдз; домалім тыртӧм баржасӧ орччӧн изъяс вылын пукалысь баржакӧд; артельнӧй старӧста, ядовитӧй старик, пистиӧсь чужӧма, мудер да понъясьысь морт, варышлӧн кодь синъяса и ныра, куш юр вывсьыс ва картузсӧ нетшыштӧмӧн, горӧдіс вӧсньыдик, бабйӧй гӧлӧсӧн:
— Юрбитӧй, ребята!
Пемыдас, баржа палуба вылын, грузчикъяс чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ да заводитісны мурзыны ошъяс моз, а старӧста медводз помаліс юрбитны да чилӧстіс:
— Пӧнаръяс!
Но, молодчикъяс, петкӧдлӧй удж!
Честнӧя, челядь пиян!
Ен тікӧд — заводитӧй!
И сьӧкыд, дыш, кӧтасьӧм йӧз заводитісны «петкӧдлыны удж».
Найӧ, быттьӧ бойӧ, шыбитчисны вӧйӧм баржа палуба вылӧ да трюмъясӧ, — ивкйӧдлӧмӧн, горзӧмӧн, шмонитан кывъясӧн.
Ме гӧгӧр гӧн юрлӧсъяс моз лэбалісны рис тыра мешӧкъяс, изюм, кучик да каракуль тюкъяс, котралісны паськыд пельпомъяса ён йӧз, ышӧдісны ӧта-мӧднысӧ омлялӧмӧн, шутьлялӧмӧн, чорыда ёрччӧмӧн.
Сьӧкыд вӧлі эскыны, мый татшӧм гажаа, кокниа да ӧдйӧ уджалӧны буретш сійӧ сьӧкыда кыпалысь зумыш йӧзыс, кодъяс сӧмын на шогпырысь норасисны олӧм вылӧ, зэр да кӧдзыд вылӧ.
Зэрны кутіс тшӧкыдджыка, зэрыс лои кӧдзыдджык, тӧлыс чорзис, нетшкис дӧрӧмъяс, павтырталіс юръяс вылас, кушӧдліс кынӧмъяссӧ.
Зэра пемыд ывлаас, квайт пӧнарӧн слабиника югдӧдӧм улын, котралісны сьӧд йӧз, зымӧдісны кокъяснас баржаяс палуба вывті.
Уджалісны сідз, быттьӧкӧ тшыгъялӧмаӧсь уджсьыс, быттьӧкӧ важӧн нин виччысисны тайӧ удовольствиесӧ — шыблавны киысь киӧ нёль пудъя мешӧкъяс, котӧрӧн мышку выланыс новлыны тюкъяс.
Уджалісны ворсігмоз, челядь моз гажмӧмӧн, сэтшӧм коддзӧдана радлӧмӧн, кутшӧмысь лӧсьыдджык вермӧ лоны сӧмын нывбабалӧн кутлӧм.
Кӧрӧм коска дженьыдик пальтоа, тошка ыджыд морт, кӧтасьӧм, нильӧг, — тыдалӧ, груз кӧзяиныс либӧ сылӧн довереннӧйыс — друг кутіс лёкысь горзыны:
— Молодчикъяс — ведра сувтӧда!
Разбойничокъяс — кык лоас!
Уджалӧй!
Пемыдсяньыс быд боксянь некымын гӧлӧс ӧтпырйӧ кыза равӧстісны:
— Куим ведра!
— Куим лоас!
Уджалӧй, валяй!
И удж нӧшта ёнджыка мӧдіс пуны.
Ме сідзжӧ кватайті мешӧкъяс, новлі, шыбитлі, бара котӧртлі да кватитлі, и мем кажитчис, мый и ачым ме, и ставыс ас гӧгӧр кутіс гартчыны ёна йӧктігӧн моз, мый тайӧ йӧзыс вермасны уджавны татшӧм ёна да гажаа, мудзлытӧг, асьнысӧ жалиттӧг — тӧлысьяс, вояс, мый найӧ, карса кӧлӧкӧльняясӧ да минаретъясӧ кутчысьӧмӧн, вермасны кыскыны карсӧ места вывсьыс, кытчӧ кӧсъясны.
Тайӧ войыс коли сэтшӧм радлунӧн, кутшӧм менам эз на вӧвлы, душаӧй югдіс кӧсйӧмӧн — овны нэм чӧж уджысь лоӧм тайӧ ыджыд радлунын.
Бортъяс сайын йӧктӧны гыяс, палубаяс вылӧ швачӧдӧ зэр, ю весьтын шутьлялӧ тӧв, югдандор рӧмыдын ӧдйӧ да мудз тӧдтӧг котралӧны джынвыйӧ пасьтӧм, кӧтасьӧм йӧз да горзӧны, сералӧны, асланыс вынӧн, асланыс уджӧн любуйтчигтырйи.
А, сэні нӧшта, тӧлыс косяліс сьӧкыд кымӧръяссӧ, и енэжлӧн лӧз, син ёран чут вылын дзирдыштіс шонділӧн гӧрдов югӧр — гажа зверьяс сійӧс встретитісны ӧтырышъя горзӧмӧн, тошсялӧм, кӧтасьӧм муса нырвомъяс пыркӧдіг.
Окота вӧлі кутлыны да окавны тайӧ кык кока зверьяссӧ, кодъяс сэтшӧм тӧлкаӧсь да пелькӧсь уджын, кодъяс асьнысӧ вунӧдӧмаӧсь сьӧлӧм босьтӧдана уджас.
Кажитчӧ, мый татшӧм радлана пуан уджыслы нинӧм оз вермы сувтны паныд, сійӧ вермас му вылын вӧчны чудесаяс, вермас ӧти войӧн вевттьыны став мусӧ мичаысь-мича дворечьясӧн да каръясӧн, кыдз та йылысь висьтавсьӧны вещӧй мойдкывъясын.
Йӧз уджалӧм вылӧ минут-мӧд видзӧдӧм бӧрын шонді югӧр эз вермы венны кыз сьӧкыд кымӧръяссӧ да вӧйи на пӧвстӧ, кыдзи саридзӧ кага, а зэрыс мӧдіс кисьтны пельса дорысь моз.
— Шабаш!
— горӧдіс кодкӧ, но сылы скӧра вочавидзисны:
— Ме тэд шабашита!
И луншӧр бӧрӧдз, кык часӧдз, кытчӧдз эз ректыны став тӧварсӧ, джынвыйӧ пасьтӧм йӧз уджалісны шойччывтӧг, пельсаысь моз кисьтан зэр улын да чорыд тӧв йылын, и ме сьӧлӧмсянь гӧгӧрвои, кутшӧм озыр гырысь вынъясӧн мортлӧн му.
Сэсся вуджимӧ паракод вылӧ и сэн ставӧн унмовсим код йӧз моз, а Казаньӧ воӧм бӧрын, быттьӧкӧ руд няйт шор, гузь петім лыа вадорӧ да мӧдӧдчимӧ трактирӧ юны куим ведра вина.
Сэні ме дорӧ матыстчис вӧр Башкин, гӧгӧр видзӧдліс ме вылӧ да юаліс:
— Мый тэкӧд вӧчисны?
Ме ыджыд радлунӧн висьталі сылы уджалӧм йылысь, сійӧ кывзіс менсьым да ышловзьӧмӧн зывӧктана шуис:
— Йӧй.
И — сыысь на омӧльджык — <ns>идиёт</ns>!
Шутьлялігтыр, чери моз тушанас нюглясиг, сійӧ воши дзескыда сувтӧдалӧм пызанъяс костын, — на сайын ыджыд шумӧн пируйтӧны грузчикъяс, пельӧсын кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн заводитіс сьывны мисьтӧм сьыланкыв:
— Эх, вӧлі тайӧ делӧыс войся кадӧ, дерт, —
Петіс садйӧ гуляйтны барыня сэк — эй!
Дас кымын гӧлӧс мӧдӧдчисны пельтӧ чунӧдана горзыны, кучкалісны пызанъясӧ кипыдӧснаныс:
Стӧрӧж карсӧ стӧрӧжитӧ,
Аддзӧ — барыня пласьтвидзӧ...
Серам, шутьлялӧм и гораа гымакылан кывъяс; асланыс отчаяннӧй цинизм серти, кӧнкӧ, абуӧсь татшӧм кывъясыс некӧн свет вылын.
Кодкӧ тӧдмӧдіс менӧ дзоляник бакалейнӧй лавкаса кӧзяинкӧд — Андрей Деренковкӧд. Лавкаыс вӧлі шыбласъясӧн тырӧм овраг дорын, гӧль, векньыдик улича помын.
Деренков вӧлі тӧлка синъяса, еджгов тошка, шань чужӧма, кос киа морт. Сылӧн вӧлі запрещённӧй да шоч небӧгъясысь библиотека, коді карын лыддьыссис медбурӧн, — небӧгъяснас пӧльзуйтчылісны казаньса уна лыда учебнӧй заведениеясса студентъяс да быдсяма революционно-настроеннӧй йӧз.
Деренковлӧн лавкаыс вӧлі меновщик-скопец керкабердса ляпкыдик пристройкаын, ӧдзӧсыс лавкасянь петіс ыджыд жырйӧ, сійӧс омӧлика югдӧдіс дворӧ петысь ӧшинь, тайӧ жыр саяс, сылы продолжениеӧн, вӧлі ичӧтик кухня, кухня сайын, пристройка да керкакостса пемыд посводзын, пельӧсас, дзебсьӧма чулан, и сэні гусьӧн видзсис коварнӧй библиотека.
Мыйкӧ мында небӧгсӧ вӧлі перепишитӧма перӧӧн кыз тетрадьясӧ, — татшӧмъяс вӧліны Лавровлӧн «<rus>Исторические письма</rus>», Чернышевскийлӧн «<rus>Что делать?</rus>», Писаревлӧн ӧткымын статьяяс, «<rus>Царь-голод</rus>», «<rus>Хитрая механика</rus>», — став тайӧ рукописьяссӧ уна пӧв нин лыддьӧмаӧсь, найӧ ёна чукрасьӧмаӧсь.
Кор ме первой на локті лавкаӧ, ньӧбасьысьяскӧд ноксьысь Деренков мем довкнитіс юрнас жырйӧ пыран ӧдзӧслань; ме пыри сэтчӧ и аддза: рӧмыдінын, пельӧсас, пидзикокӧн сьӧлӧмсяньыс юрбитӧ дзоляник старик, коді муніс Серафим Саровский портрет вылӧ.
Старик вылӧ видзӧдігӧн ме куті чувствуйтны мыйкӧ противоречивӧйӧс, неладнӧтор.
Деренков йылысь мем висьтавлісны, мый сійӧ «народник»; менам чайтӧм серти народник — революционер, а революционер не должен эскыны енлы, енлы эскысь старик мем кажитчис тайӧ керкаас лишнӧйӧн.
Юрбитны помалӧм бӧрын сійӧ ӧкуратнӧя шыльӧдыштіс еджыд юрсисӧ да тошсӧ, дзоргыштіс ме вылӧ да шуис:
— Андрейлӧн бать.
А ті коді лоанныд?
Со кыдз.
А ме чайті — вежсьӧм паськӧма студент.
— Мыйла нӧ студентлы вежны паськӧмсӧ?
— юалі ме.
— Но, да, — ньӧжйӧ вочавидзис старик, — ӧд кутшӧм паськӧм кӧть эн пасьтав — енмыд тӧдас!
Сійӧ муніс кухняӧ, а ме, ӧшинь дорын пукаліг — вӧйи мӧвпъясӧ и друг кылі горӧдӧм:
— Вот сійӧ кутшӧм!
Кухняӧ петан ӧдзӧс кӧсяк дорын сулаліс еджыд платтьӧа ныв, сӧдз юрсисӧ сылысь вӧлі дженьыда шырӧма, блед, польдчыштӧм кельыд чужӧм вылас нюмъялігтырйи дзирдалісны лӧз синъяс.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ ангел вылӧ, кыдз найӧс серпасалӧны донтӧм олеографияяс.
— Мыйла ті повзинныд?
Ме ӧмӧй сэтшӧм страшнӧй?
— сёрнитіс сійӧ вӧсни, оръясяна гӧлӧсӧн и видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧ матыстчис мелань, стен бердӧ кутчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ мунӧ оз чорыд джодж вывті, а сынӧдті нюжӧдӧм лайкъялысь гез вывті.
Тайӧ ветлыны кужтӧмлуныс нӧшта ёнджыка матыстіс сійӧс мӧд мирса существокӧд.
Сійӧ ставнас дрӧгнитавліс, быттьӧкӧ кокъясас сылы сатшалісны емъяс, а стеныс сотіс сылысь челядьлӧн кодь польдчӧм кияссӧ.
И киас чуньясыс кыдзкӧ дзик эз вӧрны.
Ме сулала сы водзын кывшутӧг, шӧйӧвошӧмӧн да чувствуйта ёна жалитӧм.
Тайӧ пемыд жырас ставыс аслыспӧлӧс!
Ныв пуксис улӧс вылӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс, мый улӧсыс лэбзяс сы улысь.
Прӧстӧя, кыдз некод тайӧс оз вӧч, сійӧ висьталіс меным, мый сӧмын витӧд лун на заводитіс ветлӧдлыны, а сыӧдз пӧшти куим тӧлысь куйліс вольпасьын — оз уджавны ни киясыс ни кокъясыс.
— Тайӧ сэтшӧм нервнӧй висьӧм, — шуис сійӧ нюмъялігтыр.
Помнита, мем вӧлі окота, медым эськӧ сылысь висьӧмсӧ висьталісны кыдзкӧ мӧдног; нервнӧй висьӧм — вывті прӧстӧ татшӧм нывлы да татшӧм аслыснога жырйын, кӧні став вещиыс полігтыр топӧдчӧмаӧсь стенъяс бердӧ, а пельӧсас, ӧбразъяс водзын, вывті югыда сотчӧ лампадаын би, и ыджыд ӧбедайтан пызанвывса еджыд пызан дӧра кузя некутшӧм помкатӧг визлалӧ сійӧ ыргӧн цепьяслӧн вуджӧрыс.
— Мем уна висьтавлісны тіян йылысь, — вот мем и окота видзӧдлыны, кутшӧмӧсь ті, — кылі ме челядьлысь кодь вӧсни гӧлӧс.
Тайӧ нылыс видзӧдіс ме вылӧ кутшӧмкӧ терпитны позьтӧм видзӧдласӧн, сійӧ лӧз синъяс серти тӧдчис, мый сійӧ быттьӧкӧ пырыд аддзӧ тэнӧ.
Татшӧм нывкӧд ме эг вермы — эг куж сёрнитны.
И чӧв оліг видзӧдалі Герценлысь, Дарвинлысь да Гарибальдилысь портретъяссӧ.
Лавкаысь бырскӧбтіс еджыд юрсиа, наян синъяса, мекӧд ӧттшӧтшъя зон, кухняӧ пыригмозыс сійӧ горӧдіс чегъясян гӧлӧсӧн:
— Тэ мыйла петін, Марья?
— Тайӧ менам дзоля вокӧй, Алексей, — шуис ныв.
— А ме — велӧдча акушерскӧй курсъяс вылын, да вот, висьми.
Мыйла ті чӧв оланныд?
Ті — яндысянныд?
Воис Андрей Деренков, ассьыс кос кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн; чӧла малыштіс чойсӧ небыд юрсиӧдыс, дзугис сійӧс да кутіс юасьны — кутшӧм удж ме корся?
Сэсся воис гӧрд кудриа юрсиа, вежоват синъяса лӧсьыд статя ныв, стрӧга видзӧдліс ме вылӧ, кутіс еджыд нылӧс киӧдыс да, сійӧс нуӧдігмоз, шуис:
— Тырмас, Марья!
Нимыс эз лӧсяв нывлы, — вӧлі грубӧй сылы.
Ме петі жӧ, тешкодя волнуйтчигтыр, а лун мысти, рытын, бара нин пукалі тайӧ жырас, зіли гӧгӧрвоны — кыдзи и мыйӧн тані олӧны?
Олісны — кыдзкӧ аслысног.
Муса, рам старик Степан Иванович, еджгов и быттьӧкӧ пырыс тыдалана, пукаліс пельӧсын да видзӧдіс сэсянь, пемыд вомдоръяссӧ вӧрӧшитӧмӧн, ньӧжйӧник нюмъяліг, быттьӧ кевмысис:
— Эн вӧрзьӧдӧй менӧ?
Сы пытшкын оліс кӧчлӧн кодь полӧм, кутшӧмкӧ несчастье водзвыв кылӧм, — тайӧ мем вӧлі бура гӧгӧрвоана.
Пу кырсь кодь чорыдӧдз выйӧн да пызьӧн морӧсвывсӧ мавтӧм руд курткаа кос киа Андрей ветлӧдліс жырйӧд кыдзкӧ бокногӧн, мыжа моз нюмъяліс, быттьӧ кага, кодӧс сӧмын на прӧститісны кутшӧмкӧ дурӧмысь.
Вузасьны сылы отсасис Алексей — дыш, грубӧй зон.
Коймӧд вокыс — Иван, велӧдчис велӧдысьяс институтын и оліс сэні интернатын, гортас волывліс сӧмын праздникъяс дырйи; тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, сӧстӧм паськӧма, шыльыда сынасьӧм морт, муніс важ чиновник вылӧ.
Висьысь Марья оліс кӧнкӧ чардакас да шоча лэччывліс уліӧ, а кор сійӧ воліс, ме чувствуйті ачымӧс лӧсьыдтӧма, быттьӧ менӧ кӧртавлісны тыдавтӧм гезъясӧн.
Деренковъяслысь овмӧссӧ нуӧдіс керкаса кӧзяин-скопецкӧд ӧтлаын олысь ыджыд тушаа, кос нывбаба, пу аканьлӧн кодь чужӧма да скӧр манакинялӧн кодь стрӧг синъяса.
Сэн жӧ бергаліс сылӧн ныв, рыжӧй Настя; кор сійӧ видзӧдіс турунвиж синъяснас мужичӧйяс вылӧ — ёсь нырыслӧн нырбордъясыс дрӧгнитавлісны.
Но збыльвылас Деренковъяс патераын кӧзяеваӧн вӧліны университетса, духовнӧй академияса да ветеринарнӧй институтса студентъяс, — ызгысь йӧз чукӧр, кодъяс олісны роч войтыр вӧсна тӧждысян настроениеын, Рочму будущӧй вӧсна дугдывтӧг тревожитчӧмын.
Газетъясса статьяясӧн, сӧмын на лыддьӧм небӧгъясысь выводъясӧн, карса да университетса олӧмысь лоӧмторъясӧн помала возбуждённӧйӧсь, найӧ рытъясын чукӧртчывлісны Деренков лавкаӧ Казаньса быд уличаяс вылысь чорыд вензьӧмъяс вылӧ да пельӧсъясын ньӧжйӧник шӧпкӧдчӧм вылӧ.
Сьӧрсьыныс вайлісны кыз небӧгъяс да, листбокъясӧ чуньяснас зурӧдіг, горзісны ӧта-мӧд вылас, утверждайтлісны истинаяс, кодлы кутшӧм кажитчыліс.
Тӧдӧмысь, ме омӧля гӧгӧрволі тайӧ вензьӧмъяссӧ, меным истинаясыс вошлісны уна кывъяс пытшкӧ, кыдзи гӧль йӧзлӧн кизьӧр шыд пытшкын гос войтъяс.
Ӧткымын студентъяс меным кажитчылісны сектантскӧй Поволжьеса старик начётчикъясӧн, но ме гӧгӧрволі, мый аддза йӧзӧс, кодъяс дасьтысьӧны вежны олӧмсӧ бурлань, и кӧть налӧн сьӧлӧмшӧрса кӧсйӧмыс вошліс шорӧн визувтысь кывъяс пытшкӧ, но — эз вӧйны сэтчӧ.
Задачаясыс, кодъясӧс найӧ кӧсйисны решайтны, вӧліны меным гӧгӧрвоанаӧсь, и ме чувствуйті ачымӧс заинтересованнӧйӧн тайӧ задачаяссӧ удачнӧя решитӧмын.
Меным тшӧкыда кажитчыліс, мый студентъяс кывъясын кылӧны менам немӧй мӧвпъясӧй, и ме видзӧді тайӧ йӧз вылас пӧшти кыпъялӧмӧн, кыдзи пленник, кодлы кӧсйысьӧны сетны мездлун.
Найӧ жӧ видзӧдісны ме вылӧ быттьӧ столяръяс пу тор вылӧ, кодысь позьӧ вӧчны кутшӧмкӧ вӧвлытӧмтор.
— Самородок!
— рекомендуйтлісны найӧ менӧ ӧта-мӧдныслы, сэтшӧм жӧ гордостьӧн, кутшӧмӧн уличавывса детинкаяс петкӧдлӧны ӧта-мӧдыслы ыргӧн витура, кодӧс аддзӧмаӧсь мостӧвӧй вылысь.
Мем эз кажитчы, кор менӧ шулісны — «самородокӧн» да «войтырлӧн пиӧн», — ме чувствуйті ачымӧс олӧмлӧн пасынокӧн и, пӧраӧн, ёна кылі ас вылысь вынлысь сьӧкталунсӧ, коді веськӧдліс менам вежӧр развитиеӧн.
Сідз, книжнӧй магазин ӧшиньысь меным тӧдтӧм кывъясӧн нимтӧм небӧг «<rus>Афоризмы и максимы</rus>» аддзӧм бӧрын, ме ӧзйи кӧсйӧмӧн лыддьыны сійӧс да кори духовнӧй академияса студентлысь тайӧ небӧгсӧ.
— Видза оланныд,
— ироническӧя горӧдіс будущӧй архиерей, негрлӧн кодь юра морт, — кудриа юрсиа, кыз паръяса, гырысь пиня студент.
— Тайӧ, вокӧ, ерунда.
Тэ лыддьы, мый сетӧны, а сійӧ юкӧнӧ, кытчӧ тэд оз позь — эн сюйсьы!
Велӧдысьлӧн грубӧя шуӧмыс зэв эз кажитчы меным.
Небӧгсӧ ме, дерт, ньӧби, та вылӧ мыйкӧ мында сьӧм нажӧвиті пристаньясын уджалӧмӧн, а мыйкӧ мында Андрей Деренковлысь удждӧмӧн.
Тайӧ вӧлі медводдза серьёзнӧй небӧг, кодӧс ме ньӧби, сійӧ менам ӧнӧдз на век эм.
Вообще — мекӧд обращайтчисны вель стрӧга: кор ме лыдди «<rus>Азбука социальных наук</rus>», меным кутіс чайтсьыны, мый культурнӧй олӧм организуйтӧмын пастушескӧй племяяслысь рольсӧ ёна ыдждӧдӧма авторӧн, а сюсь брӧдягаясӧс, охотникъясӧс — ӧбӧдитӧмаӧсь сыӧн.
Ме висьталі ассьым сомнениеясӧс ӧти филологлы, — а сійӧ, аслас бабйӧй чужӧмлы внушайтан выражение сетны зільӧмӧн, дзонь час чӧж меным висьталіс «критикуйтӧм вылӧ право» йылысь.
— Медым имеитны право критикуйтны — колӧ эскыны кутшӧмкӧ истинаӧ, — мыйӧ ті эсканныд?
— юаліс сійӧ менсьым.
Сійӧ лыддьыліс небӧгъяс весиг ывла вылын, — мунӧ панель кузя, чужӧмсӧ небӧгӧн тупкӧмӧн, да тойлалӧ йӧзсӧ.
Гортас, чардакын, тшыг тифӧн висигӧн туплясиг, сійӧ горзіс:
— Мораль должен гармоническӧя кутны ас пытшкас свободалысь да принуждениелысь элементъяс, — гармоническӧя, гар-гар-гарм...
Нежнӧй морт, помала сёйтӧмла джынвыйӧ висьысь да чорыд истина упорнӧя корсьӧмысь слабмӧм, сійӧ эз тӧд некутшӧм радлантор, небӧгъяс лыддьӧмысь кындзи, и кор сылы кажитчыліс, мый сійӧ вермис миритӧдны кык вына умлысь противоречиеяссӧ, сылӧн муса, пемыд синъясыс челядьлӧн моз шуда нюмъялісны.
Во дас мысти Казаньын олӧм бӧрын, ме сыкӧд бара паныдаси Харьковын, сійӧ вит во олӧма ссылкаын Кемын и бара нин велӧдчӧ университетын.
Мем кажитчис, мый сійӧ олӧ кодзувкоткарйын моз жуысь противоречивӧй мӧвпъяс пӧвстын; туберкулёзысь пӧгибайтысь, сійӧ зілис миритӧдны Ницшеӧс да Марксӧс, сьӧлаліс вирӧн да киргис, чабраліс киясӧс менсьым кӧдзыд сибдалан чуньяснас:
— Синтезтӧг — овны оз позь!
Сійӧ кулі университетӧ мунігӧн трамвай вагонын.
Ме эг этша аддзыв разум ради татшӧм великомученикъясӧс, — на йылысь паметь меным священнӧй.
Татшӧм йӧзыс морт кызь кымын чукӧртчывлісны Деренков патераын, — на пиын вӧлі весиг японец Пантелеймон Сато, духовнӧй академияса студент.
Мукӧд дырйи волывліс ыджыд тушаа, паськыд морӧса морт, гӧгрӧс сук тошка да татарин ног бритӧм юра.
Сійӧс быттьӧкӧ топыда вӧлі вурӧма руд казакинӧ, кодӧс крючкиалӧма тшӧкаӧдзыс.
Сійӧ векджык пукаліс кӧнкӧ пельӧсын, куритіс дженьыд каллян да став вылас спокойнӧя видзӧдіс руд синъяснас.
Сылӧн синъясыс тшӧкыда да ёся сувтлісны менам чужӧм вылӧ, ме кылі, мый, тайӧ серьёзнӧй мортыс думсьыс веситӧ менӧ, и, мыйлакӧ, ме полі сыысь.
Сылӧн чӧв олӧмыс шензьӧдіс менӧ; гӧгӧр ставыс сёрнитісны гораа, уна, решительнӧя, и кымын ёсьджыка юргисны кывъяс, сымын ёнджыка, дерт, найӧ кажитчисны меным; ме зэв дыр эг гӧгӧрво, кутшӧм тшӧкыда ёсь кывъясын дзебсясьӧны жалкӧй да лицемернӧй мӧвпъяс.
Мыйла чӧв олӧ тайӧ тошка багатырыс?
Сійӧс нимтӧны «Хохолӧн» и, ме чайта, некод, Андрейысь кындзи, эз тӧд сылысь нимсӧ.
Регыд мем лои тӧдса, мый тайӧ мортыс неважӧн воӧма ссылкаысь, Якут областьысь, кӧн сійӧ олӧма дас во.
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым интересӧс сы дінӧ, но эз кыпӧд менсьым смеллун тӧдмасьны сыкӧд, кӧть ме эг страдайт ни яндысьӧмӧн, ни полӧмӧн, а, мӧдарӧ, виси кутшӧмкӧ тревожнӧй любопытствоӧн, кӧсйи тӧдны ставсӧ и кыдз позьӧ регыдджык.
Тайӧ качествоыс нэм чӧж мешайтіс меным серьёзнӧя босьтчыны мый дорӧ кӧ ӧтитор дорӧ.
Кор вӧлі сёрнитӧны войтыр йылысь, ме шемӧсӧн да аслым эскытӧг чувствуйті, мый тайӧ тема кузя ме ог вермы мӧвпавны сідз, кыдзи мӧвпалӧны тайӧ йӧзыс.
Налы войтыр вӧлі мудростьлӧн, духовнӧй мичлунлӧн да бур сьӧлӧмлӧн воплощениеӧн, налы войтыр вӧлі пӧшти ен кодь да единодушнӧй существоӧн, коді кутӧ ас пиас став мичлунлысь, справедливостьлысь да величественностьлысь вужъяссӧ.
Ме ог вӧлі тӧд татшӧм войтырсӧ.
Ме аддзылі плӧтникъясӧс, грузчикъясӧс, каменщикъясӧс, тӧді Яковӧс, Осипӧс, Григорийӧс, а тан сёрнитӧны именнӧ единосущнӧй войтыр йылысь и пуктӧны асьнысӧ кытчӧкӧ сыысь улӧджык, сійӧ воляысь зависимӧйӧ.
Мем жӧ чайтсис, мый буретш тайӧ йӧзыс кутӧны ас пианыс мӧвплысь мичлун да вын, на пытшкӧ чукӧрмӧма да ыпйӧ-ломтысьӧ олӧм дорӧ человеколюбивӧй бур воля, человеколюбиелӧн кутшӧмкӧ выль правилӧяс серти олӧм стрӧитӧм мездлун дорӧ воля.
Буретш человеколюбиесӧ ме эг аддзыв тайӧ мортторъясыслысь, кодъяс пӧвстын олі тайӧ кадӧдзыс, а тан сійӧ юргӧ быд кывйын, ыпъялӧ быд синмын.
Выль зэрӧн киссисны менам сьӧлӧм вылӧ войтырлы юрбитысьяслӧн сёрнияс, и ёна отсаліс мем сиктса шуштӧм олӧм йылысь, великомученик-мужик йылысь наивнӧй литература.
Ме понді чувствуйтны, мый сӧмын зэв ёна, став сьӧлӧмсяньыд мортӧс радейтӧмӧн, позьӧ гумовтны тайӧ радейтӧмсьыс колана вын сы вылӧ, медым аддзыны да гӧгӧрвоны олӧмлысь смыслсӧ.
Ме дугді мӧвпавны ас йылысь и заводиті внимательнӧйджыка относитчыны йӧз дорӧ.
Андрей Деренков доверчивӧя висьталіс мем, мый сійӧ вузасьӧмысь воӧм ичӧт доходъяс дзоньнас мунӧны отсӧг вылӧ йӧзлы, кодъяс эскӧны, мый: «медводз — войтырлӧн шуд».
Сійӧ гӧграліс на пӧвстын, быттьӧ архиерейскӧй служба вылын сьӧлӧмсяньыс енлы эскысь дьячок, эз дзеблы ёна радлӧмсӧ небӧг лыддьысьяс збой мудрость водзын; шуда нюмъялігтыр, кос кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн, мӧд кинас ассьыс небыд тошсӧ нетшкиг, сійӧ юаліс менсьым:
— Лӧсьыд?
Мися, сійӧ жӧ!
И кор народникъяслы еретникъяс ногӧн паныд сувтліс ветеринар Лавров, коді вӧлі дзодзӧглӧн кодь котсысь тешкодь гӧлӧса, Деренков, повзьӧмысла синъяссӧ тупкигмоз, шӧпкӧдіс:
— Кутшӧм смутьян!
Народникъяс дінӧ сылӧн отношениеыс вӧлі менамлӧн кодь жӧ, но Деренков дорӧ студенчестволӧн отношениеыс кажитчис мем грубоватӧйӧн да лёкӧн, сэтшӧм кодьӧн жӧ, кыдзи господа видзӧдӧны работникныс дорӧ, трактирнӧй лакей дорӧ.
Ачыс Деренков тайӧс эз казявлы.
Гӧсьтъясӧс колльӧдӧм бӧрын сійӧ частӧ кольлывліс менӧ узьны, ми идравлім жырсӧ да сэсся, джоджын, войлокъяс вылын куйліг, другъяс моз дыр сёрнитлім лампадка биӧн муртса югдӧдӧм пемыдас.
Верующӧйлӧн кодь чӧла радлӧмӧн сійӧ висьтавліс мем:
— Чукӧрмасны татшӧм бур йӧзыс сёяс, сюрсъяс, займитасны Рочмуын став тӧдчана местаяссӧ и пыр жӧ вежасны став олӧмсӧ!
Сійӧ вӧлі ар дасӧн ыджыдджык меысь, и ме казялі, мый рыжӧй юрсиа Настя зэв ёна воӧ сылы сьӧлӧм вылас, сійӧ зілис не видзӧдны Настялӧн задор синъясӧ, йӧз дырйи сыкӧд сёрнитіс кыдзи кӧзяин: коса, командуйтан гӧлӧсӧн, но колльӧдліс сійӧс шог видзӧдласӧн, а кор сёрнитіс сыкӧд ас кежас, Деренков яндысьӧмпырысь рама нюмъяліс да нетшкис тошсӧ.
Деренковлӧн ичӧтджык чойыс видзӧдліс кывйӧн шыбласян косьяс вылӧ сідзжӧ пельӧссянь; челядь чужӧмыс сылӧн тешкодя польдчыліс ёна видзӧдӧмысла, синъясыс паськавлісны, а кор юргисны торъя нин чорыд кывъяс, — сійӧ гораа ышлолаліс, быттьӧ сы вылӧ кисьтісны йиа ва.
Сы дорын матын, вылӧ лэптӧм юра петук моз пӧкаживайтіс рыжоват юрсиа медик, сійӧ сёрнитіс нывкӧд таинственнӧя вашкӧдӧмӧн моз да внушительнӧя кӧрліс синкымъяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Но — воис ар, постояннӧй уджтӧг мем водзӧ оз позь овны.
Ставнас, мый вӧчсис ме гӧгӧрын, ылалі ме да куті уджавны век этшаджык и пӧткӧдчи йӧз нянь помысь, а йӧз няньыд век зэв сьӧкыда пырӧ горшад.
Тӧв кежлӧ колӧ вӧлі корсьны «места», и ме аддзи сійӧс крендельнӧй пекарняысь, коді вӧлі Василий Семёновлӧн.
Олӧмлысь тайӧ периодсӧ менам висьталӧма «Хозяин», «Коновалов», «<rus>Двадцать шесть и одна</rus>» висьтъясын.
Сьӧкыд кад!
Но — велӧдана.
Сьӧкыд вӧлі физически, нӧшта сьӧкыдджык — моральнӧ.
Кор ме лэччи мастерскӧй пӧдвалӧ, меа-йӧза костын, аддзыны и кывзыны кодъясӧс меным лои нин быть, кыптіс «вунӧдӧмлӧн стена».
Некод на пиысь эз волывлы ме дорӧ мастерскӧйӧ, а ме уджалі суткинас дас нёль час да эг вермы прӧстӧй лунъясӧ ветлыны Деренков ордӧ, праздник лунъясӧ жӧ либӧ узи, либӧ жӧ кольччылі удж кузя ёртъяскӧд.
Ёртъяс пиысь ӧтикъяс первой лунъяссянь жӧ кутісны видзӧдны ме вылӧ, кыдз забавнӧй шут вылӧ, мӧдъяс видзӧдісны сідзи, кыдзи челядь видзӧдӧны наивнӧй радейтӧмӧн морт вылӧ, коді кужӧ висьтавлыны лӧсьыд мойдкывъяс.
Чӧртыс тӧдӧ, мый ме висьтавлі тайӧ йӧзыслы, но, тӧдӧмысь, ставсӧ, мый вермис сетны налы лача мӧдпӧлӧс, кокниджык да вежӧраджык олӧм вӧчны позянлун вылӧ.
Ӧткымынысь тайӧ удайтчыліс меным, и, кор казявлі, кыдзи пыктӧм чужӧмъясныс югдӧны морт шогӧн, а синъяс ӧзйӧны обидаӧн да скӧрлунӧн, — ме чувствуйті ачымӧс праздничнӧя да гордостьӧн мӧвпалі, мый «уджала войтыр пӧвстын», «югдӧда» сійӧс.
Но, тӧдӧмысь, частӧджык меным лоліс испытывайтны ассьым вынтӧмлунӧс, знаниеяслысь тырмытӧмлун, весиг олӧм йылысь, быт кузя медся прӧстӧй вопросъяс вылӧ вочавидзны кужтӧмлун.
Сэки ме чувствуйті ачымӧс пемыд гуӧ шыбитӧмаӧн, кӧні йӧзыс жуӧны синтӧм лёльӧяс моз, зільӧны сӧмын вунӧдны збыль олӧмсӧ да вунӧдлӧны тайӧс кабакъясын да проституткаяскӧд кӧдзыда кутчысьлігъясӧ.
Публичнӧй керкаясӧ ветлыны колӧ вӧлі быть быд тӧлысьӧ заработок получитан лунӧ; тайӧ удовольствие йылысь гораа мечтайтісны шуда лунӧдз недель водзвыв, а сійӧ кольӧм бӧрын — дыр висьтавлісны ӧта-мӧдныслы испытайтӧм наслаждениеяс йылысь.
Тайӧ сёрниясын понъясян кывъясӧн ошйысисны полӧвӧй энергияӧн, чорыда видісны нывбабаясӧс, сёрнитісны на йылысь зывӧктана сьӧласьӧмӧн.
Но — тешкодь!
— став татшӧмторъяс сайысь ме кылі — меным чудитчис — шогсьӧм да яндысьӧм.
Ме вӧлі аддза, мый «утешение керкаясын», кӧні шайт вылӧ позьӧ вӧлі ньӧбны нывбабаӧс войбыд кежлӧ, менам ёртъяс кутісны асьнысӧ яндысьӧмпырысь, мыжаяс моз, — тайӧ меным кажитчис естественнӧйӧн.
А на пиысь ӧткымынъяс кутісны асьнысӧ вывті вӧльнӧя, удальствоӧн, и сыын ме чувствуйті нарошнӧ вӧчӧм фальшь.
Меным ёна вӧлі окота тӧдны мужичӧйяс да нывбабаяс костын отношение йылысь, и ме наблюдайті та бӧрся торъя ёся.
Ачым ме нӧшта эг на пӧльзуйтчыв нывбаба меліалӧмӧн, и тайӧ сувтӧдліс менӧ лӧсьыдтӧм позицияӧ: ме вылын лёкысь сералісны и нывбабаяс, и ёртъяс.
Регыд менӧ дугдісны корны «утешение керкаясӧ», веськыда шуисны:
— Тэ, другӧ, миянкӧд эн ветлы.
— Мыйла?
— Сідзи!
Абу лӧсьыд тэкӧд.
Ме топыда кутчыси тайӧ кывъясас, чувствуйті наысь мыйкӧ важнӧйтор да, но эг кыв тӧлкаджык гӧгӧрвоӧдӧм.
— Эстшӧм, тэ!
Шуӧма тэныд — эн ветлы!
Гажтӧм тэкӧд...
И сӧмын Артём шпыньялӧмӧн шуис:
— Быттьӧкӧ поп дырйи либӧ бать дырйи.
Нывъяс первой сералісны менӧ ачымӧс виччысяна кутӧмысь, сэсся кутісны ӧбӧдитчӧмӧн юасьны:
— Зывӧктан?
Нелямын арӧса «ныв», пушыд да мича полька Тереза Борута, «экономка», ме вылӧ породистӧй понлӧн кодь вежӧра синъясӧн видзӧдіг, шуис:
— Эновтам вай сійӧс, пӧдругаяс, — сылӧн, кӧть кыдз, невеста эм — да?
Татшӧм силач быть должен невестаӧн овны, сэсся нинӧмӧн!
Сійӧ вӧлі алкоголичка, юліс палявлытӧг и код-юрнас вӧлі вывті зывӧк, а садьӧн чуймӧдліс менӧ йӧз дінӧ тӧлка отношениеӧн да найӧ вӧчӧмторъяслысь смыслсӧ спокойнӧя корсьӧмӧн.
— Медся гӧгӧрвоны позьтӧм йӧз, сійӧ, дерт, академияса студентъяс, да,
— висьтавліс сійӧ менам ёртъяслы.
— Найӧ сэтшӧмторъяс вӧчӧны нывъяскӧд: тшӧктасны джоджсӧ майтӧгавны, сувтӧдасны пасьтӧм нылӧс бауӧн, ки-кокнас тарелкаяс вылӧ и тойлалӧны сійӧс бӧрсяньыс — ылӧдз-ӧ мунас джоджӧдыс?
Тадзи — ӧтиӧс, тадзи и мӧдӧс.
Вот.
Мыйла тайӧ?
— Тэ сӧран!
— шуи ме.
— Ой, ог!
— ӧбӧдитчытӧг, спокойнӧя горӧдіс Тереза, тайӧ спокойствиеас вӧлі мыйкӧ эскӧдана.
— Тэ ассяньыд лӧсьӧдін тайӧс!
— Кыдзи нӧ татшӧмтор вермас лӧсьӧдны ныв?
Ме йӧйтала мый!
— синъяссӧ арыштӧмӧн юаліс сійӧ.
Йӧз чошкӧдлісны пельяссӧ миянлысь вензьӧмнымӧс кывзігӧн, а Тереза водзӧ висьтавліс гӧсьтъяс ворсӧмъяс йылысь сэтшӧм веськодьпырысь, кыдзи висьтавлӧ морт сӧмын сы могысь, медым гӧгӧрвоны — мыйла тайӧ?
Кывзысьяс зывӧктӧмӧн сьӧласисны, лёкысь видісны студентъясӧс, а ме аддзӧмӧн, мый Тереза кыпӧдӧ лёкалӧм меӧн радейтана йӧз дорӧ, висьталі, мый студентъяс радейтӧны йӧзӧс, налы кӧсйӧны буртор.
— Сійӧ — Воскресенскӧй уличаса студентъяс, штатскӧйяс, университетысь, ме жӧ висьтала духовнӧйяс йылысь, Арскӧй поле вылысь!
Найӧ, духовнӧйясыд, сирӧтаяс ставныс, а сирӧта быдмӧ век гусясьысьӧн либӧ озорникӧн, омӧль мортӧн быдмӧ, сійӧ жӧ немтор дінӧ абу кӧртасьӧма, сирӧта!
«Экономкалӧн» спокойнӧй висьталӧмыс да нывъяслӧн студентъяс вылӧ, чиновникъяс да вообще «сӧстӧм публика» вылӧ лёка норасьӧмъясыс кыпӧдлісны менам ёртъяслысь не сӧмын зывӧктӧм да лёкалӧм, но пӧшти радлӧм, сійӧ тыдалӧ вӧлі кывъясысь:
— Сідзкӧ, — образованнӧйясыд омӧльджыкӧсь на миянысь!
Меным вывті сьӧкыд вӧлі кывзыны тайӧ кывъяссӧ.
Ме вӧлі аддза, мый джынвыйӧ пемыд, дзоля жыръясӧ визувтӧ, быттьӧ гуранъясӧ, карлӧн став няйтыс, пузьӧ чад би вылын и, враждаӧн, скӧрлунӧн тырӧм, бӧр визувтӧ карӧ.
Ме видзӧда вӧлі, кыдз тайӧ щельясын, кытчӧ олӧмлӧн гажтӧмлуныс да инстинктыс йӧршитӧны йӧзӧс, кыдзи сэтшӧм-татшӧм кывъясысь тэчсьӧны сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана сьыланкывъяс радейтӧм кузя лоысь тревогаяс да мучитчӧмъяс йылысь, кыдзи артмӧны мисьтӧм легендаяс «образованнӧй йӧз» олӧм йылысь, кыдзи чужӧ гӧгӧрвотӧмтор дінӧ смешитана да лёка видзӧдӧм, и вӧлі аддза, мый «утешение керкаяс» являйтчӧны университетъясӧн, кытысь менам ёртъяс босьтӧны вель ядовитӧй сяма тӧдӧмлунъяс.
Видзӧда ме, кыдзи няйт джодж кузя ветлӧдлӧны, кокъяссӧ дыша кыскалігтыр, «радлун вайысь нывъяс», кутшӧм зывӧктана вӧрӧны налӧн лёсмунӧм телӧясыс дӧзмӧдана чилзысь гудӧк шы улӧ, либӧ терпениеысь петкӧдысь жугалӧм пианино струнаяс брунӧдчӧм шы улӧ, видзӧда — и менам чужӧны кутшӧмкӧ неяснӧй, но тревожнӧй мӧвпъяс.
Быдторйысь ме гӧгӧрын ӧвтіс гажтӧмлунӧн, отравляйтіс душаӧс вынтӧм кӧсйӧмӧн кытчӧкӧ мунны.
Кор, мастерскӧйын, ме заводитлі висьтавны сы йылысь, мый эмӧсь йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньыс корсьӧны свободаӧ, войтырлы шудӧ туйяс, — меным сувтлісны паныд:
А вот нывъясыдтӧ оз висьтавны на йылысь!
И немжалиттӧг, циническӧй скӧрлунӧн серавлісны менӧ, а ме вӧлі ӧвсьытӧм кычипиӧн, чувствуйті ачымӧс ыджыд понъяс дорысь не вежӧртӧмджыка да смелджыка, — ме сідзжӧ скӧралі.
Кор заводиті гӧгӧрвоны, мый олӧм йылысь думъяс абу кокньыдджыкӧсь олӧмсьыс, ме мукӧд дырйи ас пытшкысь кылі ненавистьлысь ыпнитлӧмъяс сійӧ вывті терпитысь ёртъяс дінӧ, кодъяскӧд уджалі.
Менӧ торйӧн нин пузьӧдліс налӧн терпитны вермӧмыс, кывзысяна безнадёжностьыс, кыдзи найӧ подчиняйтчисны кӧзяинлӧн вывті лек смекайтчӧмъяслы.
И — быттьӧ нарошнӧ! — буретш тайӧ сьӧкыд лунъясас меным удайтчис тӧдмасьны дзик выль идеяӧн, и кӧть сійӧ вӧлі меным враждебнӧйӧн, но век жӧ чуймӧдіс менӧ.
Ӧти войӧ, пурга дырйи, кор кажитчӧ, мый скӧра омлялысь тӧлыс косялӧма руд енэжсӧ зэв посни торпыригъяс вылӧ, и найӧ киссьӧны му вылӧ, кодӧс тыртӧны ас улас йи бус толаяс, и кажитчӧ, мый помасис мулӧн олӧмыс, шонді кусӧма, оз нин пет сэсся, — татшӧм войӧ, Масленича дырйи, ме вӧлі локта Деренковъяссянь мастерскӧйӧ.
Восьлала, синъясӧс тупкӧмӧн, тӧв паныд, гартчысь-гудрасьысь руд хаос пыр и друг — уси, панель пӧперег куйлысь морт вылӧ сконъяси да.
Ми кыкнанным ёрччыштім, ме — рочӧн, сійӧ — французскӧй кыв вылын:
— О, дьявӧл...
Такӧ кыпӧдіс менсьым любопытствоӧс, ме лэпті сійӧс, сувтӧді кок йылас, — сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, кокни.
Менӧ тойлалігтыр сійӧ лёкысь горзіс:
— Менам шапкаӧй, чӧрт тіянӧс босьтас!
Вайӧй шапкаӧс!
Ме изӧймита!
Шапкасӧ лым пиысь аддзӧм бӧрын ме пыркниті сійӧс, пукті сылы зу кодь юрсиа юр вылас, но сійӧ нетшыштіс шапкасӧ и, ме вылӧ сійӧн ӧвтігтыр, видчис кык кыв вылын, вӧтліс менӧ:
— Весась!
Друг шыбитчис водзӧ и воши гартчысь гудыртас пытшкас.
Водзӧ мунігӧн ме бара аддзи сійӧс — сійӧ сулалӧ, кусӧдӧм пӧнара пу сюръяӧс кияснас сывъялӧмӧн, да зэв эскӧдана дольӧ:
— Лена, ме пӧгибайта...
о, Лена....
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі код и, пӧжалуй, дзикӧдз кынмис эськӧ, коли кӧ ме сійӧс ывла вылӧ.
Ме юалі, кӧні сійӧ олӧ.
— Тайӧ кутшӧм уличаыс?
— горӧдіс сійӧ синва сорӧн.
— Ме ог тӧд, кытчӧ мунны.
Ме шымырті сійӧс коскӧдыс и куті нуӧдны юасигтыр, кӧн сійӧ олӧ.
— Булакын, — тірзигтыр бормочитіс сійӧ.
— Булакын...
сэн — пывсянъяс, — керка...
Восьлаліс сійӧ кыдзсюрӧ, кокъясыс дзугсьылісны и мешайтіс меным мунны; ме кылі, кыдзи таркакылісны сылӧн пиньясыс:
— <fra>Си тю савэ</fra>, — менӧ тойлаліг бормочитіс сійӧ.
— Мый ті шуанныд?
Сійӧ сувтіс, лэптіс кисӧ да шуис гӧгӧрвоана — гордостьӧн, кыдз меным кажитчис:
— <fra>Си тю савэ у же те мен</fra>...
И сюйис чуньяссӧ вомас, шатлалӧ, муртса оз усь.
Лажыньтчылӧмӧн ме сійӧс босьті мышку вылӧ да мӧдӧдчи нуны, а сійӧ, тшӧканас менам юрлыӧ мыджсьӧмӧн, ропкис:
— <fra>Си тю савэ</fra>...
Но ме дзикӧдз кынма, о, енмӧй...
* Тӧдін кӧ эськӧ, кытчӧ ме тэнӧ нуа... (Франц.)
Булакын ме муртса верми тӧдмавны сылысь — кутшӧм керкаын сійӧ олӧ, дыр мысти ми пырим ичӧтик флигель посводзӧ. Флигельыс сулаліс пыдын дворын и гартчысь лым пӧвстті эз и тыдав.
Сійӧ кималасӧн аддзис ӧдзӧссӧ, видзчысьӧмӧн таркӧдыштіс да ӧлӧдана вашнитіс:
— Шш!
Надзӧнджык...
Ӧдзӧс восьтіс гӧрд капота нывбаба, киас сійӧ кутіс ӧзтӧм сись, миянлы туй сетӧм бӧрын сійӧ чӧла вешйис бокӧ да, кыськӧ лорнет перйӧм мысти, мӧдіс видзӧдны ме вылӧ.
Ме сылы шуи, мый мортыслӧн, буракӧ, гегдӧмаӧсь киясыс и сійӧс пыр жӧ колӧ пӧрччӧдны да водтӧдны вольпасьӧ.
— Да?
— юаліс сійӧ гораа, том гӧлӧсӧн.
— Кияссӧ колӧ сюйны кӧдзыд ва пытшкӧ...
Сійӧ чӧла индіс лорнетнас пельӧслань, — сэні, мольберт вылын, вӧлі сулалӧ картина, — ю, пуяс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі нывбабалӧн вӧрзьытӧм чужӧм вылӧ, а сійӧ вешйис жыр пельӧсӧ, пызан дорӧ, сэні ломаліс розӧвӧй абажур улын лампа. Нывбаба пуксис сэтчӧ, босьтіс пызан вывсьыс червон валет да кутіс видлавны сійӧс.
— Тіян еджыд вина абу?
— гораа юалі ме.
Сійӧ эз вочавидз, разӧдіс картіяссӧ пызан вылӧ.
Морт, кодӧс ме вайӧді, пукаліс улӧс вылын, юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн, туша пӧлӧныс гӧрд кияссӧ лёткӧдӧмӧн.
Ме нуӧді сійӧс диван вылӧ да мӧді пӧрччӧдны, ачым нинӧм ог гӧгӧрво, ола быттьӧ вӧтын.
Диванвесьтса меным паныда стенас тырыс вӧлі ӧшлӧма фотографияяс, на пӧвстын чусман рӧмӧн югъялӧ еджыд лента бантъяса зарни венок; лента помас зарни шыпасъясӧн печатайтӧма:
<rus>«Несравненной Джильде».</rus>
— Чӧрт тэкӧд — надзӧнджык!
— мӧдіс лӧвтны морт, кор ме заводиті зыравны сылысь кияссӧ.
Нывбаба тӧждысяна да чӧла тэчаліс карті.
Чужӧмыс сылӧн лэбачлӧн кодь, нырыс ёсь, синъясыс гырысьӧсь, оз вӧрны.
Вот нывбаба ичӧт нывкалӧн кодь кияснас лӧсьӧдыштіс парик кодь пушкыра дзор юрсисӧ да юаліс ньӧжйӧник, но ясыда:
— Тэ аддзылін Мишаӧс, Жорж?
Жорж йӧткыштіс менӧ, ӧдйӧ пуксис да тэрмасьӧмӧн шуис:
— Но ӧд сійӧ муніс Киевӧ...
— Да, Киевӧ, — сы бӧрын шуис нывбаба, карті вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг, и ме казялі, мый гӧлӧсыс сылӧн век ӧткодя юргӧ, абу выразительнӧй.
— Сійӧ регыд локтас...
— Да?
— О, да!
Регыд.
— Да?
— нӧшта юаліс нывбаба.
Джынвыйӧ пӧрччӧдӧм Жорж чеччыштіс джоджӧ да, кыкысь ыджыда воськовтӧм бӧрын, сувтіс пидзӧс вылас нывбаба кокъяс дорӧ да кутіс висьтавны сылы мыйкӧ французскӧй кыв вылын.
— Ме спокойнӧй, — рочӧн вочавидзис нывбаба.
— Ме — вошлі туйысь, тӧдан?
Турӧб, ыджыд тӧв, ме чайта вӧлі — дзикӧдз кынма, — тэрмасьӧмӧн висьталіс Жорж, нывбабалысь пидзӧс вылас куйлысь кисӧ малалігтыр.
Жоржлы вӧлі ар нелямын, гӧрд кыз паръя, сьӧд уска чужӧмыс кажитчис повзьӧмаӧн, тревожнӧйӧн, сійӧ чорыда зыраліс дзор юрси щӧтьсӧ аслас гӧгрӧс юрысь да кутіс сёрнитны век садьсялӧмӧнджык.
— Ми аски мунам Киевӧ, — шуис нывбаба, не то юалӧмӧн, не то — висьталӧмӧн.
— Да, аски!
И тэныд колӧ шойччыштны.
Мыйла тэ он вод?
Зэв нин сёр...
— Сійӧ оз лок талун, Миша?
— Оз!
Сэтшӧм пурга...
Мунам, вод...
Сійӧ босьтіс пызан вылысь лампа да нуӧдіс нывбабаӧс дзоляник ӧдзӧсӧд, коді вӧлі небӧг шкап сайын.
Ме дыр пукалі ӧтнам, нинӧмтор йылысь мӧвпавтӧг, сылысь лӧнь, чирыштӧм гӧлӧссӧ кывзігтыр.
Гӧна лапаяс шарӧдчисны ӧшинь стеклӧясӧд.
Сылысь лымйысь артмӧм ваын чусыда тыдаліс сисьлӧн би.
Жыр тыр вӧлі кӧлуй, сынӧдыс вӧлі аслыспӧлӧс дука, шоныд, унмовськӧдана.
Вот Жорж шатлалігтыр воис, киас кутіс лампа, абажурыс таркӧдіс стеклӧас.
— Водіс.
Пуктіс лампасӧ пызан вылӧ, думыштчӧмӧн сувтіс жыр шӧрӧ да, ме вылӧ видзӧдтӧг, мӧдіс сёрнитны:
— Но, мый жӧ?
Тэтӧг, дерт, ме эськӧ пӧгибниті...
Пасибӧ!
Тэ коді?
Сійӧ пӧлыньтіс юрсӧ, кывзіс орчча жырйысь кышӧдчӧмсӧ да дрӧгмунлывліс.
— Тайӧ тіян гӧтыр?
— ньӧжйӧник юалі ме.
— Гӧтыр.
Ставыс.
Став олӧмӧй!
— джоджӧ видзӧдӧмӧн ярскӧба, ньӧжйӧник шуис тайӧ мортыс да бара заводитіс чорыда зыравны юрсӧ кипыдӧсъяснас.
— Чай юны, — а?
Сійӧ немдумайттӧг мӧдӧдчыліс ӧдзӧслань, но сувтіс: сылы тӧдвылас уси, мый прислугаыс вывті уна чери сёйӧмысь висьмис да нуисны больничаӧ.
Ме вӧзйыси пуктыны самӧвар, сӧглас петкӧдлӧм могысь сійӧ довкнитіс юрнас и, тыдалӧ, вунӧдчис, мый сійӧ джынвыйӧ пасьтӧм, да, кӧмтӧм кокъяснас ва джодж кузя шлёпсьӧдігтыр, нуӧдіс менӧ дзоляник кухняӧ.
Сэні, мышнас пач бердӧ ляскысьӧм бӧрын, сійӧ бара шуис:
— Тэтӧг — ме эськӧ дзикӧдз кынми, — пасибӧ!
И друг, дрӧгмунӧмӧн, сатшкис ме вылӧ повзьӧмысла паськалӧм синъяссӧ.
— Мый эськӧ сыкӧд сэк вӧлі?
О, господи...
Пемыдінӧ ӧдзӧсӧд видзӧдіг сійӧ тэрыба вашкӧдіс:
— Тэ аддзан, — сійӧ висьӧ.
Сылӧн лыйсис пиыс, музыкант, Мӧскуаын, а сійӧ век на виччысьӧ писӧ, со кык во нин, пӧшти...
Сэсся, чай юигӧн, сійӧ сідз-тадз, аслыспӧлӧс кывъясӧн висьталіс, мый нывбабаыс — помещица, а ачыс сійӧ история кузя велӧдысь, вӧлӧма помещица пиыслӧн репетиторӧн, радейтчӧма помещица вылас, мӧдыс мунӧма верӧс дорсьыс, — верӧсыс вӧлӧма немеч, барон. Тайӧ нывбабаыс сьывлӧма операын, найӧ олӧмаӧсь зэв бура, кӧть первой верӧсыс быдног зільӧма торкны налысь олӧмсӧ.
Сійӧ сёрнитіс синсӧ читкыртӧмӧн, мыйвынсьыс видзӧдіс мый вылӧкӧ няйт кухняысь, кодлӧн пач дортіыс сісьмӧма джоджыс.
Чайсӧ ньылалігӧн сотчылігъясӧ чужӧмыс чукыртчыліс, гӧгрӧс синъясыс повзьӧмпырысь мигайтісны.
— Тэ — коді?
— нӧшта ӧтчыд юаліс сійӧ.
— Да, крендельщик, рабочӧй.
Тешкодь. Абу сы кодь.
Мый тайӧ лоӧ?
Кывъясыс сылӧн юргисны беспокойнӧя, сійӧ видзӧдіс ме вылӧ эскытӧма, травитӧм моз.
Ме дженьыдика висьталі ас йылысь.
— Вот кыдз?
— ньӧжйӧ горӧдіс сійӧ.
— Да, вот кыдз...
И друг быттьӧ ловзис, кутіс юасьны:
— Тэ тӧдан «Гадкӧй уткапи» йылысь мойд?
Лыддьылін?
Чужӧмыс сылӧн вежыньтчис, сійӧ заводитіс висьтавны скӧрысь да чуймӧдіс менӧ аслыспӧлӧс чирӧм кодь гӧлӧснас чилзӧмыс.
— Тайӧ мойдыс — ылӧдчана!
Тэнад арлыдӧ ме сідзжӧ чайтлі — абу-ӧ ме юсь?
И — вот...
Должен вӧлі мунны академияӧ — муні университетӧ.
Батьӧй — поп — ӧткажитчис меысь.
Велӧді — Парижын — человечество несчастиеяслысь история — прогресслысь история.
Гижи, да.
О, кыдз ставыс тайӧ...
Сійӧ кыпӧдчыштліс улӧс вылас, кывзысьыштіс да сэсся шуис меным:
— Прогресс — сійӧ лӧсьӧдӧма асьтӧ бурӧдӧм вылӧ!
Олӧм — абу разумнӧй, смыслыс сылӧн абу.
Рабствотӧг — прогресс абу, унджык йӧзыс кӧ этшаджыкыслы оз подчиняйтчыны — человечество сувтас аслас туйяс вылын.
Ассьыным олӧмнымӧс, ассьыным уджнымӧс кокняммӧдны кӧсйӧмӧн ми сӧмын усложняйтам олӧмсӧ, содтам удж.
Фабрикаяс да машинаяс сы вылӧ, медым вӧчны нӧшта и нӧшта машинаяс, тайӧ — йӧйталӧм!
Век унджык лоӧ рабочӧй, а ӧд колӧ сӧмын крестьянин, нянь уджалысь.
Нянь — сійӧ ставыс, мый колӧ трудӧн босьтны природалысь.
Кымын этшаджык колӧ мортлы — сымын сійӧ шудаджык, кымын унджык кӧсйӧмъясыс — сымын этшаджык мездлун.
Гашкӧ — эг татшӧм кывъясысь, но именнӧ тайӧ глушитана мӧвпъяссӧ первойысь на кылі ме, да нӧшта татшӧм ёсь, нинӧмӧн сайӧдтӧм формаын.
Ыззьӧмысла чилӧстӧмӧн сійӧ полігтыр видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, коді вӧлі восьса пытшкӧсса жыръясӧ, минут кымын кывзіс чӧв лӧньсӧ да бара мӧдіс лёкысь шӧпкӧдны:
— Гӧгӧрво, — быдӧнлы колӧ этшаник: няньтор да нывбаба...
Кор заводитіс висьтавны нывбаба йылысь таинственнӧя вашкӧдӧмӧн, сэтшӧм кывъясӧн, кодъясӧс ме эг тӧд, кывбуръясӧн, кодъясӧс ме эг лыддьыв, — сійӧ друг лои гусясьысь Башкин кодь.
— Беатриче, Фиаметта, Лаура, Нинон, — шӧпкӧдіс сійӧ меным тӧдтӧм нимъяс и висьталіс кутшӧмкӧ радейтчӧм корольяс йылысь, поэтъяс йылысь, лыддис французскӧй кывбуръяс, гырддзаӧдзыс кушӧдӧм вӧсни кинас ритмъяссӧ орйӧдлӧмӧн.
— Любовь да тшыглун веськӧдлӧны мирӧн, — кылі ме пӧся шӧпкӧдӧм и тӧдвылӧ меным уси, мый тайӧ кывъяссӧ печатайтӧма «Царь-Голод» нима революционнӧй брошюраӧ, заголовок улас, и тайӧ менам юр вежӧрын сетіс кывъясыслы торъя ыджыд тӧдчанлун.
— Йӧз корсьӧны забвение, утешение, а оз — тӧдӧмлун!
Тайӧ мӧвпыс дзикӧдз шемӧсмӧдіс менӧ.
Кухняысь ме муні асывнас, — стенас дзоляник часіыс петкӧдліс квайт часысь муртса унджык.
Восьлалі рудов пемыдын лым толаясӧд, кывзі турӧблысь лӧвтӧмсӧ да казьтылі жугӧдӧм мортлысь скӧр чилзӧмсӧ. Тайӧс казьтылігӧн ме чувствуйті, мый сылӧн кывъясыс тасасисны кытчӧкӧ менам горшӧ да пӧдтӧны.
Эз вӧв окота мунны мастерскӧйӧ, аддзыны йӧзӧс и, ас вылын лымсӧ кыскалігтыр, ме шӧйті Татарскӧй слобода уличаясӧд сэтчӧдз, кытчӧдз эз ло югыд да лым валъяс костъясӧд эз кутны сунлавны карса олысьяслӧн мыгӧръясыс.
Сэсся ме некор нин эг паныдасьлы велӧдыськӧд и эг кӧсйы аддзывны сійӧс.
Но бӧрынджык ме эг ӧтчыд кывлы сёрнияс сы йылысь, мый олӧмлӧн абу некутшӧм смысл и трудысь абу некутшӧм пӧльза, — тайӧс висьтавлісны безграмотнӧй странникъяс, горттӧм брӧдягаяс, «толстовечьяс» да вылын культураа йӧз.
Висьтавліс та йылысь иеромонах, богословие кузя магистр, взрывчатӧй веществояс вылын уджалысь химик, биолог — неовиталист и нӧшта унаӧн на.
Но тайӧ идеяясыс эз нин шемӧсмӧдлыны менӧ сэтшӧма, кыдз сэки, кор ме первойысь на тӧдмаси накӧд.
И сӧмын, вот, во кык сайын кымын — тайӧ тема вылӧ медводдза беседасянь комын воысь унджык кольӧм бӧрын — ме дзик виччысьтӧг кылі тайӧ мӧвпъяссӧ и пӧшти сійӧ жӧ кывъясӧн менам важся тӧдса рабочӧйсянь.
Ӧтчыд менам сыкӧд пансис сёрни «<rus>по душам</rus>», и тайӧ мортыс — «политическӧй воротило», кыдзи сійӧ, гажтӧма шпыньялӧмӧн, нимтыліс асьсӧ, шуис меным сійӧ повтӧм веськыдлунӧн, коді эм, кажитчӧ, сӧмын роч йӧзлӧн:
— А. М., мусаӧй, нинӧм меным оз ков, нинӧм вылӧ тайӧ ставыс — академияяс, наукаяс, аэропланъяс, — лишнӧй!
Колӧ сӧмын лӧнь пельӧс да — баба, медым сійӧс ме окалі, кор окота, а сійӧ меным мед честнӧя — душанас и телӧнас — вочавидзис, — вот!
Ті — интеллигентъяс ногӧн мӧвпаланныд, ті нин абу миян, а — отравитчӧм морт, тіянлы идея вылынджык йӧзторъяс дорысь, ті жидъяс ногӧн мӧвпаланныд: морт — суббӧталы?
— Еврейяс оз мӧвпавны тадз...
— Чӧртыс найӧс тӧдӧ, кыдз найӧ мӧвпалӧны, — йӧз найӧ аслыссямаӧсь, — папироспомсӧ юӧ шыбитӧм бӧрын да сы вылӧ видзӧдіг вочавидзис сійӧ.
Ми пукалім Нева дорын, гранитнӧй скамья вылын, тӧлыся арся войӧ, кыкнанным вывті мудзӧмаӧсь бесполезнӧй волнениеясӧн коллялӧм лунысь, кутшӧмкӧ буртор, полезнӧйтор вӧчны ёна кӧсйӧмысь, коді нинӧмторйӧ эз вайӧд.
— Ті миянкӧд, но — абу миян морт, со мый ме шуа, — водзӧ висьталіс сійӧ думыштчӧмӧн, лӧня.
— Интеллигентъяслы сьӧлӧм вылас воӧ беспокоитчӧм, найӧ уна нэмъяс чӧж нин йитчӧмаӧсь бунтъяс дорӧ.
Кыдзи Христос вӧлӧма идеалистӧн да бунтуйтчылӧма му вевдорса цельяс вӧсна, — сідзи и став интеллигенцияыс бунтуйтчӧ утопия вӧсна.
Бунтуйтчӧ — идеалист, а сыкӧд пытшкӧсса тыртӧмлун, негодяйство, сволочь, и ставыс — скӧр йывсьыс, аддзӧны найӧ, мый олӧмас налы местаыс абу.
Рабочӧй кыпӧдчӧ революция вӧсна, сылы колӧ добитчыны трудлысь орудиеяссӧ да продуктъяссӧ правильнӧя юклӧм.
Власьт дзикӧдз босьтӧм бӧрын, — чайтанныд, сӧгласитчас сійӧ государство вылӧ?
Нинӧм вылӧ!
Ставыс разӧдчасны, и быдӧн, аслас страх вӧсна, лӧсьӧдас аслыс лӧнь пельӧстор...
— Техника, шуанныд?
Да сійӧ нӧшта топыдджыка шыртыштас петлясӧ миян сьылі вылысь, нӧшта чорыдджыка кӧрталас миянӧс.
Абу сідз, колӧ мынтӧдчыны лишнӧй трудысь.
Мортлы спокой колӧ.
Фабрикаяс да наукаяс спокой оз сетны.
Ӧтка мортлы — уна оз ков.
Мыйла ме кута кар стрӧитны, кор меным сӧмын ичӧтик керка колӧ?
Кӧні чукӧрӧн олӧны — сэні и водопроводъяс, и канализация, и электричество.
А — видлӧй натӧг овны, — сэтшӧм кокни лоӧ!
Абу сідз, уна лишнӧйыс миян, и ставыс тайӧ — интеллигенциясянь,
сы вӧсна ме и шуа: интеллигенция — вреднӧй категория.
Ме шуи, мый некод оз куж сэтшӧм пыдіа да решительнӧя олӧмсӧ бессмысленнӧйӧн вӧчны, кыдз тайӧс вӧчам ми, рочьяс.
— Медся свободнӧй войтыр дух сертиыс, — шпыньмуніс собеседникӧй.
— Сӧмын, — ті эн скӧрмӧй, ме правильнӧя сёрнита, тадз миян миллионъяс мӧвпалӧны, да — шунысӧ оз кужны...
Олӧм колӧ лӧсьӧдны прӧстӧйджыка, сэки сійӧ йӧз дінӧ лоӧ бурджык сьӧлӧма...
Тайӧ мортыс некор эз вӧв «толстовецӧн», эз петкӧдлыв анархизмлань катовтчӧмъяс, — ме бура тӧда сійӧ духовнӧй развитиелысь историясӧ.
Сыкӧд сёрнитӧм бӧрын ме невӧляысь мӧвпышті: а мый, збыльысь кӧ уна миллион роч йӧз сӧмын сы вӧсна терпитӧны революциялысь сьӧкыд мукаяссӧ, мый сьӧлӧм пытшкӧсаныс кутӧны лача мездысьны трудысь?
Этшаджык труд — унджык наслаждение, тайӧ зэв ылӧдчана да увлекайтӧ, кыдзи и став збыльмытӧмтор, кыдзи быдсяма утопия.
И меным дум вылӧ усины Генрих Ибсенлӧн кывбуръяс:
Ме консерватор?
О, абу!
Ме век сійӧ жӧ, кодӧн нэм чӧж вӧлі, —
Ог радейт вештавны фигураяс,
Но — кӧсйи эськӧ дзугны став ворсӧмсӧ.
Помнита сӧмын ӧти революция, —
Сійӧ вӧлі тӧлкаджык бӧръяяссьыс
И вермис эськӧ ставсӧ жугӧдны —
Сійӧ, дерт, Всемирнӧй потоп.
Но — и сэк Дьявӧлӧс кӧмӧдісны!
Ті тӧдад — Ной лои диктаторӧн.
О, тайӧс кӧ честнӧйджыка позьӧ вӧчны,
Ме ог ӧткажитчы отсавны тіянлы, —
Ті тӧждысяд Всемирнӧй потоп йылысь,
Ме жӧ, радпырысь, ковчег улӧ сюя торпеда!
Дерешковлӧн лавка сетліс этша доход, а материальнӧй отсӧгын нуждайтчысь йӧз да «делӧторъяс» век содісны.
— Колӧ мыйкӧ мӧвпыштны, — тошторсӧ тӧждысяна чеплялігтыр шулывліс Андрей и мыжа морт моз нюммунліс да сьӧкыда ышлолаліс.
Меным кажитчӧ, мый тайӧ мортыс лыддьӧ асьсӧ судитӧмаӧн йӧзлы отсалӧм кузя пыр кежлӧ катарга вылӧ и кӧть миритчӧма наказаниеыскӧд, но, век жӧ, пӧраӧн сійӧс сьӧктӧдӧ тайӧ.
Не ӧтчыд, унапӧлӧс кывъясӧн, ме юавлі:
— Мынла ті вӧчанныд тайӧс?
Сійӧ, буракӧ, менсьым кулӧмъясӧс гӧгӧрвотӧг, вочавидзліс — мыйла?
— юалӧм вылӧ, сёрнитіс книжнӧя да гӧгӧрвотӧма войтыр сьӧкыд олӧм йылысь, просвещение да тӧдӧмлун коланлун йылысь.
— А — йӧзыс кӧсйӧны, корсьӧны тӧдӧмлунъяссӧ?
— Но, кыдз нӧ.
Дерт жӧ!
Ӧд ті кӧсъянныд?
Да, ме — кӧсйи.
Но — ме куті тӧдвылын история кузя велӧдысьлысь кывъяс:
«Йӧз корсьӧны забвение, утешение, а оз — тӧдӧмлун».
Татшӧм ёсь идеяяслы — вреднӧ паныдасьны дас сизим арӧса йӧзкӧд, идеяяс ныжмӧны тайӧ паныдасьлӧмъясысь, йӧз сідзжӧ оз выигрывайтны.
Меным кутіс кажитчыны, мый ме казяла век ӧти и сійӧ жӧ тор: йӧзлы кажитчӧны интереснӧй висьтъяс сӧмын сы вӧсна, мый сэки найӧ вунӧдлӧны час кежлӧ сьӧкыд, но привычнӧй олӧмсӧ.
Кымын унджык висьтын «выдумка», сымын горша кывзӧны сійӧс.
Медся интереснӧй сэтшӧм небӧг, кӧні уна мича «выдумка».
Ӧти кывйӧн кӧ шуны — ме плавайті чад пиын.
Деренков думыштіс восьтыны булочнӧй.
Помнита — вӧлі дзик стӧча арталӧма, мый тайӧ предприятиеыс должен сетны быд оборотнӧй шайт вылӧ комын вит прӧчентысь не этшаджык.
Ме должен вӧлі уджавны пекарлы отсасьысьӧн и, кыдз «ас морт», кыйӧдны, медым пекарь эз гусявлы пызь, кольк, вый и пӧжалӧмтор.
И вот ме вуджи овны ыджыд няйт пӧдвалысь дзоляӧ, сӧстӧмджыкӧ, — сійӧ сӧстӧмлун йылысь тӧждысьӧм куйліс менам обязанность вылын.
Нелямын морта артель пыдди ме водзын вӧлі ӧти морт. Сылӧн дзор кӧсичаяс, ёсь тоштор, косіник, копчёнӧй чужӧм, пемыд, думайтчана синъяс да тешкодь вом: ёкышлӧн кодь ичӧтик, паръясыс польдчӧмаӧсь, кызӧсь и сідзи топалӧмаӧсь, быттьӧкӧ думсьыс сійӧ окасьӧ.
И мыйкӧ смешитчана югъялӧ пыдын синъясас.
Сійӧ, дерт, гусясьліс, — первой уджалан войнас жӧ сійӧ торйӧдіс бокӧ дас кольк, пунт куим кымын пызь да прамӧй ыджыд вый комӧк.
— Тайӧ — кытчӧ мунас?
— Тайӧ мунас ӧти нывкалы, — дружескӧя шуис сійӧ да, нырвывсӧ чукыртлӧмӧн, содтіс: — <ns>Лӧс-сьыд</ns> нывка.
Ме заводитлі убедитны сійӧс, мый гусясьӧм лыддьыссьӧ преступлениеӧн.
Но — либӧ менам красноречиеӧй эз тырмы, либӧ ме ачым эг вӧв тырмымӧнъя убедитчӧма сыын, мый заводитлі докажитны, сёрниӧй менам вӧлі дзик весь.
Уль нянь тыра лар вылын куйлігмоз да ӧшинь пыр кодзувъяс вылӧ видзӧдігтыр пекарь шензьӧмпырысь мӧдіс бормочитны:
— Сійӧ менӧ — велӧдӧ!
Первойысь на аддзӧ и — гӧтов — велӧдӧ!
А ачыс куим пӧв томджык меысь.
Серам петӧ...
Кодзувъясӧс видзӧдӧм бӧрын шуис:
— Быттьӧкӧ, аддзылі ме тэнӧ кыськӧ, — тэ код ордын уджавлін?
Семёнов ордын?
Сійӧ кӧн тай бунтуйтлісны?
Сідз.
Но, сідзкӧ, ме тэнӧ вӧтӧн аддзылі...
Некымын лун мысти ме казялі, мый тайӧ мортыс вермӧ узьны мыйта колӧ и любӧй ногӧн, весиг сувтсӧн, зыр вылӧ мыджсьӧмӧн.
Унмовсигас сійӧ лэптыліс синкымъяссӧ, и чужӧмыс сылӧн тешкодя вежсьыліс, кажитчис ироническӧя чуймӧмаӧн.
А радейтана темаӧн сылӧн вӧліны кладъяс да вӧтъяс йылысь висьтъяс.
Сійӧ зэв эскана висьтавліс:
— Мутӧ ме аддза сквӧзь, и ставнас сійӧ, кыдзи и пирӧг, тырӧма кладъясӧн: сьӧм тыра пӧртъяс, сундукъяс, чугунъяс гӧгӧр гуавлӧмаӧсь.
Не ӧтчыд вӧвлі: аддза вӧтӧн тӧдса места, шуам, пывсян, — пельӧс улас сэтчӧ эзысь дозмукъяс тыра сундук гуалӧма.
Садьми и мӧдӧдчи войын кодйыны гу, аршынӧн-джынйӧн кымын кодйи — видзӧда — шом да понлӧн юрлы.
Со, сійӧ, — аддзи!..
Друг — трах!
— ӧшиньыс зёльмуні, и кутшӧмкӧ баба мыйвынсьыс горзӧ: Караул, вӧръяс!
Дерт — пышйи, а то эськӧ — нӧйтісны.
Тешкодь.
Ме частӧ кыла тайӧ кывсӧ: тешкодь!
— но Иван Козьмич Лутонин оз серав, а сӧмын нюмъялӧмпырысь синъяссӧ читкыртӧмӧн, чукыртӧ нырсӧ, паськӧдлӧ ныр розьяссӧ.
Сылӧн вӧтъясыс — абу интереснӧйӧсь, найӧ сэтшӧм жӧ гажтӧмӧсь да мисьтӧмӧсь, кыдзи и олӧмыс, и ме ог гӧгӧрво: мыйла сійӧ ассьыс вӧтъяссӧ висьталӧ сьӧлӧмшӧрсьыс, а сы йылысь, кыдзи олӧны сы гӧгӧрын — оз радейт висьтавны?
Став карыс — шызьӧма: лыйсьӧма, венеч улысь локтӧм бӧрын, верӧссайӧ мырдӧн сетӧм ныв; батьыс вӧлӧма озыр купеч, тӧргуйтӧ чайӧн.
Нылӧс дзебигӧн горт бӧрсяыс муніс томйӧз чукӧр, некымын сюрс морт, гу вылас студентъяс висьталісны речьяс, полиция вӧтлаліс найӧс.
Пекарнякӧд орчча дзоля магазинын век на горзӧны тайӧ драма йывсьыс, магазинсайса жырйын дзик тыр студентъяс, миянӧ, пӧдвалӧ, кылӧны ыззьӧдана гӧлӧсъяс, сотысь кывъяс.
— Кӧсасӧ сылысь омӧля нетшкӧмаӧсь, сійӧ нылыслысь, — шуӧ Лутонин и пыр жӧ та бӧрын юӧртӧ меным:
— Вуграся быттьӧ ме прудйын, гычьясӧс кыя, друг — полицейскӧй: сулав, кыдз тэ лысьтан?
Пышйыны некытчӧ, суні ме ваас и — садьми...
Но, кӧть и збыль олӧмыс визувтіс сійӧ внимание сайті, — сійӧ регыд пондіс гӧгӧрвоны, мый булочнӧйын эм мыйкӧ вӧвлытӧмтор: магазинын вузасьӧны нывъяс, кодъяс оз туйны тайӧ делӧ вылас, лыддьӧны книжкаяс — кӧзяинлӧн чойыс да сылӧн пӧдругаыс — ыджыд тушаа, банйӧм банбокъяса, мелі синъяса ныв.
Волывлӧны студентъяс, дыр пукалӧны магазинсайса жырйын да горзӧны либӧ вашкӧдчӧны мыйкӧ йылысь.
Кӧзяин волӧ шоча, а ме — «отсасьысь» — лои быттьӧкӧ булочнӧйса управляющӧйӧн.
— Рӧдня тэ кӧзяиныслы?
— юалӧ Лутонин.
— А, гашкӧ, сійӧ тэнӧ зять пыдди видзӧ?
Оз?
Тешкодь.
А — мыйла студентъяс шӧйтӧны?
Барышняяслы...
М-да.
Но, тайӧ вермас лоны...
Кӧть эськӧн барышняясыс и абу вывті чӧскыд-мичаӧсь...
Студентишкаясыд, кӧнкӧ, ёнджыка булкияс сёйӧны барышняяслы зільӧм дорысь...
Пӧшти быд лун, вит, квайт час асылӧ, ывла вылын, пекарня ӧшинь дорӧ воӧ дженьыд кока ныв; сійӧс быттьӧ тэчӧма неӧтыджда полушариеясысь и сы вӧсна кажитчис арбуз тыра мешӧкӧн.
Ӧшиньдорса гуӧ куш кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ очсалігтыр чукӧстӧ:
— Ваня!
Юрас сылӧн сера чышъян, сы улысь тыдалӧны орӧс юрси читкыльяс, кодъяс посни кольчаясӧн разӧдчӧмаӧсь мачьяс моз польдчӧм гӧрд банбокъясас, векни кымӧс вылас да гильӧдӧны узян синъяссӧ.
Сійӧ дыша вештышталӧ чужӧм вывсьыс юрсисӧ дзоляник кияснас, чуньясыс налӧн тешкодя разіпельӧ торвидзӧны, быттьӧ пуз чужӧм кагалӧн.
Зэв окота тӧдны — мый йылысь позьӧ сёрнитны татшӧм нывкӧд?
Ме чуксалі пекарӧс, сійӧ юалӧ нывлысь:
— Воин?
— Аддзан.
— Узин?
— Но, а кыдз жӧ?
— Мый вӧталін?
— Вунӧді...
Карын лӧнь.
Но кӧнкӧ кылӧ дворниклӧн роскыс шарӧдчӧ, чирксӧны сӧмын на садьмӧм пышкайяс.
Ӧшинь стеклӧясӧ зурасьӧны петысь шонділӧн дэбыд югӧръяс.
Зэв сьӧлӧм вылӧ воӧны меным тайӧ лун заводитчӧмъясыс.
Гӧна кисӧ ӧшиньӧ чургӧдӧмӧн пекарь видлалӧ нывлысь кокъяссӧ, сійӧ веськодя сетчӧ исследованиеыслы, нюммунтӧг, ыжлӧн кодь синъяснас мигайтігтыр.
— Пешков, кыскав сдобнӧй нянь, пӧра!
Ме кыскала пачысь кӧрт листъяс, пекарь кватайтӧ на вылысь дас кымын плюшка, слойка, сайка, шыблалӧ нывлы водзас, а сійӧ, пӧсь плюшкасӧ киысь киӧ шыблалӧмӧн, курччалӧ сійӧс ыжлӧн кодь виж пиньяснас, сотӧ вом пытшкӧссӧ да скӧрысь лӧвтӧ, ымзӧ.
Нылӧн любуйтчиг пекарь шуӧ:
— Платтьӧтӧ лэдз, яндысьтӧм...
А кор ныв мунас, пекарь ошйысьӧ меным:
— Аддзылін?
Бальӧпи кодь кудриа.
Ме, вокӧ, сӧстӧм, бабаяскӧд ог ов, сӧмын нывъяскӧд.
Тайӧ менам — дас коймӧд!
Никифорычлы — вежа ныв.
Сылысь ёна радлӧмсӧ кывзіг ме мӧвпалі:
— И меным — тадз овны?
Весӧвӧй еджыд нянь пачысь кыскалӧм бӧрын ме тэчи кузь пӧв вылӧ дас, дас кык чӧлпан и тэрмасьӧмӧн нуи найӧс Деренков лавкаӧ, а бӧр воӧм бӧрын, сӧвті кык пудъя кӧрзинаӧ булкаяс да сдобнӧй нянь и котӧрті духовнӧй академияӧ, медым суны студентъясӧс асъя чай дырйи.
Сэн, бура ыджыд столӧвӧйын, сулала ӧдзӧс дорын, снабжайта студентъясӧс булкиясӧн «книжка вылӧ» да «наличнӧй расчёт вылӧ», — сулала и кывза налысь вензьӧмъяссӧ Толстой йылысь; академияса профессоръяс пытшкысь ӧти — Гусев — Лев Толстойлӧн ярӧй вӧрӧг.
Корсюрӧ менам кӧрзинаын, булкаяс улын, куйлӧны книжкаяс, ме должен гусьӧникӧн сюйыштны найӧс сійӧ либӧ мӧд студентлы, корсюрӧ — студентъяс дзебӧны небӧгъяс да запискаяс менам кӧрзинаӧ.
Недельын ӧтчыд ме ветлывла нӧшта ылӧджык — «Сумасшедшӧй домӧ», кӧн лыддьывліс лекцияяс психиатр Бехтерев, висьысьясӧс демонстрируйтіг.
Ӧтчыд сійӧ петкӧдліс студентъяслы великӧй мортӧн асьсӧ лыддьысь висьысьӧс: кор аудитория ӧдзӧсӧд мыччысис тайӧ кузь мортыс, еджыд паськӧма, чулки кодь колпака, ме невӧляысь шпыньмуні, но сійӧ, здук кежлӧ мекӧд орччӧн сувтыштлӧм бӧрын, видзӧдліс меным чужӧмӧ, и ме чепӧсйи, — быттьӧкӧ сійӧ бытшкис менам сьӧлӧмӧ сьӧд, но биа ёсь синъяснас.
И сэтчӧдз, кытчӧдз Бехтерев, ассьыс тошсӧ чепляліг, почтительнӧя сёрнитіс висьыськӧд, ме ньӧжйӧник малалі ассьым чужӧмӧс, коді кажитчӧ вӧлі пӧсь бусӧн сотыштӧмаӧн.
Висьысь сёрнитіс пыдісянь петысь басӧн, сійӧ мыйкӧ требуйтіс, кузь чуньяса кузь кисӧ халат сос пытшсьыс грознӧя чургӧдӧмӧн, меным чайтсис, мый сылӧн став тушаыс неестественнӧя нюжалӧ, помтӧг быдмӧ, мый тайӧ кузь кинас сійӧ, местасьыс вешйытӧг, судзас менӧ да кватитас горшӧд.
Лысермунӧм чужӧмвывса пемыд гуранъяссянь грӧзитана да властнӧя югъялісны сотысь сьӧд синъясыс.
Кызь кымын студент видзӧдӧны аслыссяма колпака морт вылӧ, ӧткымынъяс — нюмъялігтыр, унджыкыс — серьёзнӧя да шога. Висьысьлӧн сотысь синъяскӧд сравнивайтігӧн налӧн синъясныс кажитчӧны дзик прӧстӧйӧн.
Сійӧ страшнӧй, и мыйкӧ величественнӧйтор эм сыын, — эм!
Студентъяс вӧліны черияс кодь лӧньӧсь, и тайӧ чӧв-лӧняс гораа юргис профессорлӧн гӧлӧсыс, сылӧн быд юалӧм вайӧ ас бӧрсьыс пыдісянь петысь гӧлӧслысь грознӧй горӧдӧмъяс, гӧлӧсыс петӧ быттьӧ джодж увсянь, кулӧм, еджыд стенъяссянь, висьысь вӧрис архиерей моз ньӧжйӧ да важнӧя.
Войнас ме гижи маниак йылысь кывбуръяс, шуи сійӧс «став владыкаяс вылын владыкаӧн, енлӧн другӧн да сӧветникӧн», и дыр на сылӧн образыс оліс мекӧд, мешайтіс овны меным.
Уджала вӧлі квайт час рытсянь пӧшти луншӧрӧдз, лунын ме узи и верми лыддьысьны сӧмын удж костын, няньшом лӧсьӧдӧм бӧрын, мӧд няньшом ловзьӧм виччысигмоз, да ещӧ лыддьысьлі пачӧ нянь сюялӧм бӧрын.
Кымын пыдӧджык ме пырлі ремеслӧ тайнаясӧ, пекарь мӧдіс уджавны век омӧльджыка, сійӧ менӧ «велӧдіс», меліа дивуйтчӧмӧн сёрнитігтыр:
— Тэ — уджавны сямман, во либӧ кык мысти — лоан пекарӧн.
Тешкодь.
Том тэ, оз кутны тэнсьыд кывзыны, пыдди пуктыны оз кутны...
Небӧгъяс лыддьӧм вылӧ сійӧ видзӧдіс лёка:
— Тэ эськӧ мед эн лыддьысь, а узин, — тӧждысьӧмӧн сӧветуйтіс сійӧ, но некор эз юавлы — кутшӧм небӧгъяс ме лыддя?
Вӧтъяс, кладъяс йылысь мечтаяс да гӧгрӧс, дженьыдик ныв — сылӧн вӧлі став олӧмыс.
Ныв тшӧкыда волывліс войясын, и сэки пекарь нуӧдліс сійӧс посводзӧ пызь мешӧкъяс вылӧ либӧ — вӧлі кӧ кӧдзыд — шуліс меным, нырсӧ чукыртӧмӧн:
— Петав часджын кежлӧ!
Ме петавлі мӧвпаліг: кутшӧм ыджыд торъялӧмыс тайӧ любовлӧн сійӧ любовысь, код йылысь гижӧны небӧгъясын...
Магазинсайса дзоляник жырйын оліс кӧзяинлӧн чой, ме сылы пузьӧдлі самӧваръяс, но зіли шочджыка аддзывлыны сійӧс — эз вӧв лӧсьыд мем сыкӧд.
Сылӧн челядьсяма синъясыс видзӧдісны ме вылӧ сійӧ жӧ терпитны позьтӧм видзӧдласӧн, кыдзи и первой аддзысьлӧмъяс дырйи, пыдысь тайӧ синъяссьыс меным быттьӧ тыдаліс нюм, и сійӧ нюмыс меным кажитчис смешитанаӧн.
Уна лишнӧй вын вӧсна ме уджын эг вӧв пельк; пекарь видзӧдӧ, кыдз ме вештала да новла вит пудъя мешӧкъяс, жалитӧмпырысь шулывлӧ:
— Вын тэнад — куимлы тырмас, а пельклуныд абу!
И кӧть тэ и кузь, а, век жӧ, — ӧш...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый таӧдз эг нин этша небӧг лыддьы, радейті лыддьыны кывбуръяс и ачым заводитлі найӧс гижны, — висьтавлі ме «аслам кывъясӧн».
Ме чувствуйті, мый найӧ сьӧкыдӧсь, ёсьӧсь, но меным чайтсис, мый сӧмын кывбуръясӧн ме верма петкӧдлыны ассьым ёна дзугсьӧм мӧвпъясӧс.
А ӧткымынысь ме нарошнӧ гижи грубӧя, мыйкӧ менӧ скӧрмӧданалы да меным лӧсявтӧмлы протестуйтӧм ради.
Менам ӧти велӧдысь, студент-математик, кӧритіс менӧ:
— Чӧртыс тіянӧс тӧдӧ, кыдзи ті сёрнитанныд.
Онӧ кывъясӧн, а — гираясӧн!
Вообще — ме эг кажитчыв аслым, кыдз тайӧ тшӧкыда овлӧ подростокъяслӧн; аддзи ачымӧс тешкодьӧн, грубӧйӧн.
Чужӧмӧй — чурвидзысь банлыяса, калмыцкӧй сяма, гӧлӧсӧй — аслым кывзысьтӧм.
А кӧзяинлӧн чойыс ветлӧдліс ӧдйӧ, пелька, быттьӧ сынӧдын чикыш, и меным чайтсис, мый сылӧн пелька вӧрӧмыс оз лӧсяв сійӧ гӧгрӧс, небыд фигуралы.
Мыйкӧ невернӧйтор эм сы жестъясын да походкаас, мыйкӧ нарошнӧкодь вӧчӧм.
Гӧлӧсыс юргӧ гажаа, сійӧ тшӧкыда сералӧ и, гора серамсӧ кылігӧн, ме мӧвпала: сылы окота, медым ме вунӧді сы йылысь, кутшӧмӧн аддзылі сійӧс первойысь.
А ме эг кӧсйы вунӧдны сы йылысь, меным вӧлі дона вӧвлытӧмсямаыс, меным колӧ вӧлі тӧдны, мый вӧвлытӧмсямаыс вермӧ лоны, эм.
Корсюрӧ сійӧ юавліс менсьым:
— Мый ті лыддянныд?
Ме вочавидзлі дженьыда, и меным окота вӧлі юавны сылысь:
— А мыйла тіянлы тайӧс тӧдны?
Ӧтчыд пекарь, дженьыдик кокасӧ мелуйтігӧн, шуис меным код морт гӧлӧсӧн:
— Петав здук кежлӧ.
Эк, мунін эськӧ мед кӧзяин чой дорӧ, мый видзӧдан?
Ӧд студентъяс...
Ме кӧсйыси жугӧдны сылысь юрсӧ гираӧн, шуас кӧ сійӧ нӧшта мыйкӧ татшӧмтор жӧ, и петі посводзӧ мешӧкъяс вылӧ.
Ӧдзӧссӧ эз вӧв топыда пӧдлалӧма, и костӧдыс ме кылі Лутонинлысь гӧлӧс:
— Мыйла ме кута скӧравны сы вылӧ?
Сійӧ някалӧма небӧгъяс и — олӧ йӧй моз...
Посводзын чипсӧны да шарӧдчӧны крысаяс, пекарняын ымзӧ да лӧвтӧ ныв.
Ме петі ывла вылӧ, сэні дыша, пӧшти шумтӧг, буситӧ-зэрӧ, но век жӧ пӧдтӧ, сынӧдыс тырӧма тшын дукӧн — сотчӧ вӧр.
Войшӧр важӧн нин коли.
Булочнӧйлы паныда керкаын ӧшиньясыс восьсаӧсь, слабиника югдӧдӧм жыръясын сьылӧны:
<rus>— Сам Варламий святой</rus>
<rus>С золотой головой,</rus>
<rus>Сверху гляди на них,</rus>
<rus>Улыбается...</rus>
Ме аслым думышті Мария Деренковаӧс менам пидзӧс вылын куйлысьӧн, — кыдзи куйлӧ пекарь пидзӧс вылын нылыс — и став тушаӧн чувствуйті, мый тайӧ абу позяна, весиг страшнӧ.
<rus>— И всю ночь, напролёт,</rus>
<rus>Он и пьёт, и поёт,</rus>
<rus>И ещё-о!..</rus>
<rus>кое-чем</rus>
<rus>Занимается... </rus>
Хорсьыс задоритана торъялӧ кыз, басӧвӧй — о.
Копыртчӧмӧн, киясӧн пидзӧсӧ мыджсьӧмӧн, ме видзӧда ӧшиньӧд; занавес прошви пыр меным тыдалӧ нёль пельӧса гу, сылысь руд стенъяссӧ югдӧдӧ кельыдлӧз абажура дзоляник лампа, сы водзын, ӧшиньлань чужӧмӧн, пукалӧ ныв да гижӧ.
Со — лэптіс юрсӧ да гӧрд ручканас лӧсьӧдыштіс кӧсичадорса юрси пратьсӧ.
Синъяссӧ читкыртӧма, чужӧмыс нюмъялӧ.
Сійӧ ньӧжйӧн куснялӧ письмӧсӧ, клеитӧ конверт, доръясӧдыс кывнас дуллялӧмӧн, и, конвертсӧ пызан вылӧ шыбитӧм бӧрын, грӧзитӧ сылы дзоляник чуньнас, — менам чалься ичӧтджык.
Но — бара босьтӧ письмӧ, зумыштчӧмӧн косялӧ конвертсӧ, лыддьӧ, клеитӧ мӧд конвертӧ, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн гижӧ адрес да ӧвтӧ письмӧнас сынӧдын, быттьӧ еджыд флагӧн.
Бергалігтыр да кияснас шенасиг мунӧ пельӧсӧ, кӧні сылӧн вольпасьыс, сэсся петӧ сэсь ковтасӧ пӧрччӧм бӧрын — пельпомъясыс пышка кодь гӧгрӧсӧсь — босьтӧ пызан вылысь лампа да саялӧ пельӧсӧ.
Кор видзӧдан, кыдзи морт кутӧ асьсӧ ӧтнасӧн, — сійӧ кажитчӧ йӧйӧн.
Ме ветлӧдла двор кузя, мӧвпала сы йылысь, кутшӧм тешкодя олӧ тайӧ нылыс, кор сійӧ аслас позйын ӧтнасӧн.
А кор сы дорӧ локтас рыжӧй юрсиа студент да, ньӧжйӧ, пӧшти вашкӧдӧмӧн — кутас висьтавны сылы мыйкӧ, ныв ставнас йӧжгыльтчас, лоӧ ещӧ ичӧтджыкӧн, видзӧдӧ сы вылӧ полігтыр да дзебӧ кияссӧ мышкас либӧ пызан улӧ.
Оз вӧлі кажитчы меным тайӧ рыжӧйыс.
Зэв оз кажитчы.
Чышъянӧ тубыртчӧмӧн, шатлалігтыр мунӧ дженьыд кока да кургӧ:
— Мун пекарняӧ...
Пекарь босьталӧ ларысь уль нянь да висьтавлӧ меным, кутшӧма бурмӧдӧ сьӧлӧмтӧ сылӧн мудзлытӧм радейтана нылыс, а ме — мӧвпала:
— Мый нӧ лоӧ мекӧд водзӧ?
И меным кажитчӧ, мый кӧнкӧ матын, пельӧс сайын, менӧ виччысьӧ омӧльтор.
Булочнӧйын делӧяс мунӧны сэтшӧм бура, мый Деренков корсьӧ нин мӧд, ыджыдджык пекарня да кӧсйӧ медавны нӧшта ӧти отсасьысьӧс.
Тайӧ — бур, менам вывті уна уджӧй, мудза сэтшӧма, мый нинӧм ог вежӧрт.
— Выль пекарняын тэ лоан старшӧй отсасьысьӧн, — шуӧ меным пекарь.
— Висьтала, мед мынтасны тэныд дас шайтӧн тӧлысь.
Да.
Ме гӧгӧрвоа, мый сылы выгоднӧ кутны менӧ старшӧйӧн, сійӧ — оз радейт уджавны, а ме уджала окотапырысь, мудзыд меным пӧлезнӧ, сійӧ кусӧдӧ сьӧлӧмлысь тревогаяс, кутӧ нывбабаяс дінӧ инстинктлысь лёкысь нетшкысьӧмсӧ.
Но — оз лэдз лыддьысьны.
— Бур, мый тэ шыбитін небӧгъяс, — крысаяс эськӧ сёйисны найӧс!
— шуӧ пекарь.
— А он ӧмӧй тэ вӧтасьлы?
Кӧнкӧ — аддзылан вӧтъястӧ, сӧмын — гусьӧн видзан!
Тешкодь.
Ӧд вӧтъяс висьтавны — медся безвреднӧй делӧ, повны нинӧмысь...
Сійӧ зэв мелі мекӧд, кажитчӧ — весиг уважайтӧ менӧ.
Либӧ — полӧ, кыдзи кӧзяинӧн индӧм мортысь, кӧть эськӧ тайӧ оз мешайт сылы помала гусявлыны пӧжалӧмторсӧ.
Кулӧма бабушкаӧй.
Ме тӧдмалі сійӧ кулӧм йылысь дзебӧм бӧрас сизим недель мысти письмӧысь, кодӧс ыстіс меным воча вок.
Дженьыдик письмӧын — запятаяястӧг — вӧлі шуӧма, мый бабушка, вичко паперть вылын милӧстина коригӧн, усьӧма да чегӧма коксӧ.
Кӧкъямысӧд лун вылас «заводитчӧма Антонов огонь».
Бӧрынджык ме кывлі, мый кыкнан воча вокӧй да воча чойӧй челядьыскӧд — здоров томйӧз — пукалӧмаӧсь старука сьылі вылын, пӧткӧдчӧмаӧсь сыӧн корӧм милӧстина помысь.
Налӧн абу тырмӧма мывкыдныс корны докторӧс.
Письмӧын вӧлі шуӧма:
«Дзебимӧй сійӧс Петропавловскӧйӧ кӧні асланым ставыс колльӧдім ми и корысьяс найӧ сійӧс радейтісны и бӧрдісны.
Дедушка бӧрдіс жӧ миянӧс вӧтліс, а ачыс кольччис гу вылӧ ми видзӧдім кустъяс сайсянь кыдз сійӧ бӧрдіс сійӧ регыд жӧ кулӧ».
Ме — эг бӧрд, сӧмын — помнита — быттьӧ йиа кӧдзыд тӧв пӧвсыштіс менӧ.
Войнас, дворын пес чипас вылын пукалігӧн, мем зэв окота лои висьтавны кодлыкӧ бабушка йылысь, сы йылысь, кутшӧм сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма, тӧлка, став йӧзлы мам.
Дыр ме новлӧдлі сьӧлӧмын тайӧ сьӧкыд кӧсйӧмсӧ, но висьтавны вӧлі некодлы, сідз сійӧ висьтавтӧг и сотчис.
Тӧдвылӧ уськӧді тайӧ лунъяссӧ уна во мысти, кор лыдди чуймӧдана правдивӧй висьт А. П. Чеховлысь извозчик йылысь, коді сёрнитӧма вӧлыскӧд аслас пи кулӧм йылысь.
И меным лои жаль, мый сійӧ зэв гажтӧм лунъясӧ эз вӧв ме дінын ни вӧв, ни пон и мый ме эг гӧгӧрво висьтавны ассьым шогӧс крысаяслы, — пекарняын крысаыс вӧлі уна, и ме олі накӧд век дружнӧя.
Ме гӧгӧр варыш моз кутіс бергавны городӧвӧй Никифорыч.
Ыджыд тушаа, ён морт, щӧть кодь эзысь юрсиа, мичаа шырӧм гӧгрӧс тошторъя, сійӧ, вомнас чӧскыда тяпкӧдігтырйи, видзӧдіс ме вылӧ, быттьӧ рӧштво вечерняӧ керыштӧм юра дзодзӧг вылӧ.
— Лыддьысьны радейтан, кывлі ме?
— юаліс сійӧ.
— Кутшӧмджык небӧгъяс, шуам?
Шуам — <rus>жития святых</rus>, али Библия.
И Библия лыдди ме, и Четьи Минеи, — тайӧ чуймӧдліс Никифорычӧс, буракӧ, тӧлк вывсьыс воштыліс.
— М-да!
Лыддьысьӧм — законнӧй пӧлезнӧйтор!
А — граф Толстойлысь гижӧдъяс эз удайтчыв лыддьыны?
Лыддьылі ме и Толстойӧс, но — вӧлӧмкӧ — не сійӧ гижӧдъяссӧ, кодъяс интересуйтісны полицейскӧйӧс.
— Тайӧ — шуам сідз — обыкновеннӧй гижӧдъяс, кодъясӧс быдӧн гижӧны, а, шуӧны, ӧткымынъясын сійӧ попъяслы паныд вооружитчӧма, — найӧс эськӧ лыддьыны!
Гектограф вылын печатайтӧм «ӧткымын» гижӧдъяс ме лыддьылі жӧ, но найӧ меным кажитчисны гажтӧмӧн, и ме тӧда вӧлі, мый на йылысь оз ков сёрнитны полициякӧд.
Ветліг-мунігӧн, ывла вылын некымынысь сёрнитӧм бӧрын, старик кутіс корны менӧ ас ордас:
— Пырав ме ордӧ будкаӧ, чай юыштны.
Ме, дерт, гӧгӧрволі, мый сійӧ месянь кӧсйӧ, но — меным окота вӧлі мунны сы дінӧ.
Сёрниті тӧлка йӧзкӧд, и вӧлі шуӧма, мый понда кӧ бӧрыньтчыны будочник любезностьясысь, — тайӧ вермас ыдждӧдны сылысь подозрениеяссӧ пекарня вылӧ.
И вот, — ме гӧстита Никифорыч ордын.
Ичӧтик керкалысь коймӧд юкӧнсӧ босьтӧ кухня пач, мӧд коймӧд юкӧнас — ситеч занавес сайын — двухспальнӧй крӧвать, код вылӧ тэчӧма кумач эжӧда уна юрлӧс, став мукӧд местасӧ мичмӧдӧ дозмук видзан шкап, пызан, кык улӧс да скамья.
Никифорыч, кизявтӧм мундира, пукалӧ скамья вылын, вевттьӧ аслас тушанас дзик ӧти дзоляник ӧшиньсӧ, орччӧн мекӧд — гӧтырыс, ар кызя, джуджыд морӧса баба, банйӧм чужӧма, аслыссяма, лӧзов рӧма, лукав да скӧр синъяса; дон гӧрд вомдоръясыс капризнӧя чурвидзӧны, гӧлӧсыс скӧр, косіник.
— Ме тӧда, — шуӧ полицейскӧй, — мый тіянӧ пекарняад волывлӧ менам вежа ныв Секлетея, — ныв тайӧ гуляйтысь да подлӧй.
И став бабаыс — подлӧйӧсь.
— Ставыс?
— юалӧ гӧтырыс.
— Ӧтитӧг!
— решительнӧя шуӧ Никифорыч да зёльӧдчӧ медальяснас, быттьӧ вӧв сийӧс-заводнас.
И блюдсьыс чай ырснитӧм бӧрын, чӧскыда тяпкӧдчигмоз, бара шуӧ:
— Подлӧйӧсь да гуляйтысьӧсь медбӧръя уличнӧйсянь...
и весиг сарицаясӧдз!
Савскӧй сарица Соломон сар дорӧ кык сюрс верст сайӧ пустыняӧд ветлӧма распутство вылӧ.
А сідзжӧ сарица Екатерина, кӧть и шуӧны сійӧс Великаяӧн...
Сійӧ подробнӧя висьталӧ кутшӧмкӧ истопник йылысь, коді ӧти войӧ сарицакӧд олӧмысь получитӧма став чинъяс сержантсянь генералӧдз.
Гӧтырыс, сьӧлӧмсьыс кывзӧмӧн, нюлӧ вомдоръяссӧ да пызан улӧ кокнас чужйышталӧ менам кокӧ.
Никифорыч висьталӧ зэв лабутнӧя, чӧскыд кывъясӧн и, кыдзкӧ меӧн казявтӧг, вуджӧ мӧд тема вылӧ:
— Например: эм тан первой курсса студент Плетнев.
Гӧтырыс ышловзьӧмӧн шуӧ:
— Мисьтӧм, а — прамӧй морт!
— Коді?
— Господин Плетнев.
— Ӧти-кӧ — абу господин, господинӧн сійӧ лоас, кор велӧдчӧмсӧ помалас, а ӧні прӧстӧ студент, кутшӧмъяс миян сюрсъясӧн.
Мӧд-кӧ — мый лоӧ — прамӧй морт?
— Весел.
Том.
— Ӧти-кӧ — балаганса паяц весел жӧ...
— Паяц — сьӧм вылӧ гажӧдчӧ.
— Ланьт!
Мӧд-кӧ — и кыр пон кутюпиӧн овлӧ...
— Паяц — обезьяна кодь...
— Ланьт, шуи ме, кажитчӧ!
Кылін?
— Но, кылі.
— Сійӧ жӧ.
И Никифорыч, гӧтырсӧ ланьтӧдӧм бӧрын, сӧветуйтӧ меным:
— Вот — тӧдмась жӧ Плетневкӧд, — зэв интереснӧй!
Сійӧ менӧ аддзывлӧма Плетневкӧд ывла вылысь, буракӧ, не ӧтчыдысь, и ме шуи:
— Ми тӧдсаӧсь.
— Да?
Вот кыдз...
Сійӧ кывъясысь ме кылі дӧсада, кутіс торкъявны, медальяс зилякылӧны.
А ме — чошкӧді пельӧс: меным вӧлі тӧдса, мый Плетнев печатайтӧ гегтограф вылын кутшӧмкӧ листъяс.
Нывбаба, кокнас менӧ тувкӧдӧмӧн, лукава ыззьӧдӧ старикӧс, а мӧдыс, павлин моз польдчӧмӧн, паськӧдӧ аслас сёрнилысь пашкыр бӧжсӧ.
Гӧтырыслӧн дурӧмыс меным мешайтӧ кывзыны, и ме бара эг казяв, кор вежсис сылӧн гӧлӧсыс, лои лӧньджык, внушительнӧджык.
— Аддзытӧм вез — гӧгӧрвоан-ӧ?
— юалӧ сійӧ менсьым да видзӧдӧ чужӧмӧ гӧгрӧсмӧм синъяснас, быттьӧ мыйыськӧ повзьӧма.
— Шуам государь императорӧс чераньӧн...
— Ой, мый тэ!
— горӧдіс нывбаба.
— Тэ — ланьт!
Йӧй, — тадз шуам, мед гӧгӧрвоанаджык вӧлі, а оз видӧм ради, кӧбыла.
Идрав самӧварсӧ...
Синкымсӧ кӧрӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ внушительнӧя висьталӧ водзӧ:
— Синнад аддзытӧм вез — быттьӧ чераньвез — петӧ <rus>его императорское величество государь император Александр Третий</rus>сянь и <rus>прочая</rus>сянь, — прӧйдитӧ сійӧ господа министръяс пыр, его высокопревосходительство губернатор пыр и став чинъяс пыр плӧть меӧдз и весиг медбӧръя салдатӧдз.
Тайӧ везйӧн ставыс йитчӧма, ставыс гантайтчӧма, сійӧ аддзытӧм ёнлунӧн и кутсьӧ нэмыс, помтӧг государлӧн сарство.
А — полячишкоясӧс, жидъясӧс да рочьясӧс ньӧбӧма мудер английскӧй королева, и найӧ зільӧны тайӧ везсӧ орӧдны, кыт позьӧ, быттьӧкӧ найӧ — войтыр вӧсна!
Лёкысь вашкӧдӧмӧн, ме дорӧ пызан вывті копыртчӧмӧн, сійӧ юалӧ:
— Гӧгӧрвоин?
Сійӧ жӧ.
Ме тэныд мыйла шуа?
Пекарыд ошкӧ тэнӧ, тэ пӧ, шуӧ, вежӧра зон, честнӧй и олан — ӧтнад.
А тіянӧ, булочнӧяд, студентъяс волывлӧны, пукалӧны Деренкова ордын войяснас.
Кор — ӧти, гӧгӧрвоана.
Но — кор унаӧн?
А?
Ме студентъяслы паныд нинӧм ог шу — талун сійӧ студент, аски — прокурорлӧн ёрт.
Студентъяс — бур йӧз, сӧмын найӧ тэрмасьӧны рольяссӧ ворсны, а сарлӧн вӧрӧгъяс — ышӧдӧны найӧс!
Гӧгӧрвоан?
И нӧшта шуа...
Но эз на удит сійӧ шуны — ӧдзӧс гурйыв воссис, пырис гӧрд ныра, кудриа юр вылас ремешока дзоляник старик, киас сылӧн вӧлі вина сулея и ачыс юыштӧма нин.
— Кутам шашки вештавны?
— гажаа юаліс сійӧ, и пыр жӧ мӧдіс сявкйыны-висьтавлыны прибауткаяс.
— Менам тесть, гӧтырлӧн бать, — дӧсадапырысь, зумыштчӧмӧн шуис Никифорыч.
Некымын минут мысти ме прӧщайтчи да петі; лукав баба, ме бӧрся будка ӧдзӧс пӧдлалігӧн, чепӧльтіс менӧ да шуис:
— Кымӧръясыс кутшӧм гӧрдӧсь — би!
Енэжын сыліс зарни рӧма дзоляник кымӧртор.
Ассьым велӧдысьӧс ӧбӧдитны кӧсйытӧг ме шуа век жӧ, мый будочник сы дорысь решительнӧджыка да гӧгӧрвоанаджыка висьталіс меным государственнӧй механизм устройство йылысь.
Кӧнкӧ пукалӧ черань, кысянь петӧ, став олӧмсӧ йитлӧмӧн да гантайтӧмӧн, «синнад аддзытӧм вез».
Ме регыд велалі быдлаысь аддзыны тайӧ везлысь крепыд петляяссӧ.
Рытнас, сёрӧн нин, магазин пӧдлалӧм бӧрын, кӧзяйка корис менӧ ас дорас да деловитӧя юӧртіс, мый сылы тшӧктӧма тӧдмавны — мый йылысь сёрнитіс мекӧд будочник?
— Ах, енмӧй!
— полӧмпырысь горӧдіс, менсьым ставсӧ кывзӧм бӧрын, и мӧдіс шыр моз котравны жырті пельӧсысь пельӧсӧ, юрнас пыркӧдіг.
— Мый, — пекарь оз юась тіянлысь нинӧм йылысь?
Ӧд сылӧн пӧдругаыс — Никифорычлы рӧдня, да?
Вӧтлыны колӧ сійӧс.
Ме сулала, ӧдзӧс кӧсяк бердӧ лэдзчысьӧмӧн, синкым увті сы вылӧ видзӧдіг.
Сійӧ кыдзкӧ вывті прӧстӧя шуис «пӧдруга» кывсӧ — тайӧ меным эз кажитчы.
И эз кажитчы пекарӧс вӧтлӧм йылысь сылӧн мӧвпыс.
— Олӧй видзчысьӧмӧнджык, — висьталіс сійӧ и, кыдз век, меным эз вӧв лӧсьыд сійӧ ёсь синъясысь, быттьӧ — сійӧ юалӧ менсьым мыйкӧ йылысь, мый ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Со сійӧ сувтіс ме водзӧ, сайӧдіс мышкас кияссӧ.
— Мыйла ті век татшӧм зумышӧсь?
— Менам неважӧн бабушкаӧй кулі.
Тайӧ сылы кажитчис забавнӧйӧн; нюмъялігтыр сійӧ юаліс:
— Ті ёна радейтлінныд сійӧс?
— Да.
Сэсся тіянлы нинӧм оз ков?
— Оз.
Ме муні да войнас гижи кывбуръяс, и сэні, помнита, вӧлі упрямӧй строка:
<rus>— «Вы — не то, чем хотите казаться».</rus>
Шуӧма вӧлі, медым студентъяс кыдз позьӧ шочджыка волывлісны булочнӧйӧ.
Найӧс аддзывтӧг ме пӧшти эг вермы юасьны лыддьӧм небӧгъясын паныдасьысь гӧгӧрвотӧмторъяс йылысь да куті пасъявны тетрадьӧ менӧ интересуйтысь вопросъяс.
Но ӧтчыд, мудзӧм бӧрын, унмовсьыссьӧма сы весьтӧ, а пекарь лыддьӧма менсьым пасйӧдъясӧс.
Чуксаліс менӧ да юалӧ:
— Мый тайӧ тэ гижан?
«Мыйла Гарибальди эз вӧтлы корольӧс?» Мый сійӧ Гарибальдиыс?
И позьӧ ӧмӧй вӧтлавны корольясӧс?
Скӧра шыбитіс тетрадьӧс ларь вылӧ, кайис гӧбӧч вылӧ да кутіс сэн ропкыны:
— Висьтав, пӧжалуйста — корольясӧс вӧтлавны ковмӧма сылы.
Тешкодь.
Тэ тайӧ дурӧмъястӧ — эновт.
Лыддьысьысь!
Во вит сайын татшӧм лыддьысьысьястӧ жандармъяс куталісны шыръясӧс моз, да.
Тэӧн и татӧг Никифорыч интересуйтчӧ.
Тэ — эновт корольясӧс вӧтлавны, найӧ тэныд абу гулюяс.
Сійӧ висьталіс меным бурпырысь, а ме эг и вермы вочавидзны сылы сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі, — меным эз тшӧктыны сёрнитны пекаркӧд «ӧпаснӧй темаяс» вылӧ.
Карын киысь киӧ ветлӧдліс кутшӧмкӧ волнуйтысь небӧг, сійӧс лыддьылісны да — вензисны.
Ме кори ветеринар Лавровӧс судзӧдны меным сійӧс, но сійӧ некутшӧм лачатӧг шуис:
— Э, энӧ, батя, энӧ виччысьӧй!
Пӧлинӧ — сійӧс тайӧ лунъясӧ, буракӧ, кутасны лыддьыны ӧти местаын, гашкӧ, ме нуӧда тіянӧс сэтчӧ...
«Успенье лунӧ» войшӧр кадӧ ме восьлала Арскӧй поле вывті, видзӧда пемыд пӧвстті Лавров мыгӧр бӧрся — сійӧ мунӧ сажень ветымын кымын водзынджык.
Поле вылын — морт лов абу, а век жӧ ме муна «видзчысьӧмӧн» — тадз сӧветуйтіс Лавров, — шутьляла, сьылыштны босьтчыла, быттьӧкӧ ме «гажмӧм мастерӧвӧй».
Юр весьтті дыша шлывгӧны сьӧд кымӧр торъяс, на костті зарни мачӧн исковтӧ тӧлысь, вуджӧръяс вевттьӧны мусӧ, ва гуранъяс лӧсталӧны эзысьӧн да стальӧн.
Мышкын скӧра юргӧ кар.
Туй индалысьӧй сувтіс кутшӧмкӧ сад забор дорӧ — духовнӧй академия сайын, ме тэрмасьӧмӧн вӧтӧді сійӧс.
Чӧла вуджим забор вомӧн, мунам сук садті, пу увъясыс инмалӧны миян тушаясӧ, гырысь ва войтъяс гылалӧны миян вылӧ.
Керка стен дорӧ сувтӧм бӧрын ньӧжйӧник таркӧдам топыда пӧдлалӧм ӧшинь ставеньӧ.
Ӧшинь восьтӧ кутшӧмкӧ тошка дядьӧ, сы сайысь ме аддза сӧмын пемыдсӧ и ог кыв ни ӧти шы.
— Коді?
— Яковсянь.
— Пырӧй.
Сап пемыдас кылӧны уна йӧз, паськӧмӧн да кокъясӧн кышӧдчӧм, ньӧжйӧник кызӧктышталӧм, вашкӧдчӧм.
Ӧзйӧ истӧг, югдӧдлӧ чужӧмӧс, ме аддза джоджысь, стен дорысь, некымын морт мыгӧр.
— Ставӧнӧсь?
— Да.
— Занавесалӧй ӧшиньяс, медым эз тыдав югыдыс ставень щельяс пыр.
Скӧр гӧлӧс гора шуӧ:
— Кутшӧм умник тайӧ мӧвпыштӧма чукӧртны миянӧс овтӧм керкаӧ?
— Ньӧжйӧджык!
Пельӧсын ӧзтісны дзоляник лампа.
Жырйыс — тыртӧм, мебельтӧм, сӧмын — кык ящик, на вылӧ пуктӧма пӧв, а пӧв вылын — быттьӧ забор вылын чавканъяс — пукалӧны вит морт.
Лампаыс сулалӧ сідзжӧ ящик вылын, кодӧс сувтӧдӧма «попӧн».
Джоджын, стен пӧлӧн, нӧшта куимӧн и ӧшинь вылын ӧти — кузь юрсиа зон, зэв вӧсни да блед.
Сы кындзи да тошка морт кындзи, меным тӧдсаӧсь ставныс.
Тошка морт кыз гӧлӧсӧн шуӧ, мый сійӧ кутас лыддьыны брошюра «<rus>Наши разногласия</rus>», сійӧс гижӧма Георгий Плеханов, «вӧвлӧм народоволеч».
Пемыдас джоджын кодкӧ мурзӧ:
— Тӧдам!
Обстановкалӧн таинственностьыс радлана волнуйтӧ менӧ; тайналӧн поэзия — высшӧй поэзия.
Чувствуйта ачымӧс асъя служба вылын вичкоын верующӧйӧн и тӧдвылӧ уськӧдала катакомбаяс, первой христианаӧс.
Жырйын гортӧминик бас мичаа шуалӧ кывъяс:
— <ns>Ер-рунда</ns>, — бара кодкӧ мурзӧ пельӧссянь.
Сэн, пемыдас, загадочнӧя да чусыда лӧсталӧ кутшӧмкӧ ыргӧн, коді тӧдвылӧ уськӧдӧ римскӧй воинлысь шлемсӧ.
Бӧрынджык гӧгӧрвои, мый тайӧ пач душник.
Жырйын ызгӧны гортӧм гӧлӧсъяс; кысисны ӧта-мӧдыскӧд пӧсь кывъяс, и оз позь гӧгӧрвоны, коді мый висьталӧ.
Ӧшинь вывсянь, менам юр вевдорын, сералӧмпырысь да гораа юалӧны:
— Кутам лыддьыны водзӧ али огӧ?
Тайӧс шуӧ кузь юрсиа блед зон.
Ставӧн чӧв ланьтісны, кылӧ сӧмын лыддьысьысьлӧн бас.
Ӧзйӧны истӧгъяс, югъялӧны папиросъяслӧн гӧрд бияс, югдӧдлӧны думыштчӧм йӧзсӧ, читкыртӧм либӧ паськыда арыштӧм синъяссӧ.
Лыддьӧм кыссьӧ мудзтӧдана дыр, ме мудзи кывзыны, кӧть и кажитчӧны меным ёсь да ышӧдана кывъясыс, кокниа да прӧстӧя найӧ тэчсьӧны убедительнӧй мӧвпъясӧ.
Кыдзкӧ сразу, виччысьтӧг ори лыддьысьысьлӧн гӧлӧс, и пыр жӧ жыр тыри скӧрмӧм гӧлӧсъясӧн:
— Ренегат!
— Звӧнитысь ыргӧн!..
— Тайӧ — геройясӧн кисьтӧм вир пытшкӧ сьӧвзьӧм.
— Генераловӧс, Ульяновӧс казнитӧм бӧрын...
И бара ӧшинь вывсянь кылӧ зонлӧн гӧлӧс:
— Господа, — оз-ӧ позь видчӧмнытӧ вежны серьёзнӧй сёрни вылӧ, коланатор йылысь сёрнитны?
Ме ог радейт вензьӧмъяс, ог куж кывзыны найӧс, меным сьӧкыд гӧгӧрвоны ыззьӧдӧм мӧвпъяслысь капризнӧй чеччалӧмсӧ, и меным зэв оз кажитчы вензьысьяслӧн сайӧдтӧм самолюбиеыс.
Зон, ӧшинь вывсянь копыртчӧмӧн, юалӧ менсьым:
— Ті — Пешков, булочник?
Ме — Федосеев.
Миянлы колӧ эськӧ тӧдмасьны.
Шуны кӧ — тан миянлы вӧчны нинӧм, тайӧ шумыс — дыр кежлӧ, а пӧльзаыс сыысь этша.
Мунам?
Федосеев йылысь ме кывлі, кыдз томйӧзысь зэв серьёзнӧй кружок организуйтысь йылысь, и меным воис сьӧлӧм вылӧ сылӧн пыдӧ вӧйӧм синъяса блед нервнӧй чужӧмыс.
Поле вывті мекӧд мунігӧн сійӧ юасис, эмӧсь абу менам тӧдсаяс рабочӧйяс пӧвстысь, мый ме лыддя, уна-ӧ менам эм прӧст кад и пыр мунан моз шуис:
— Кывлі ме тайӧ булочнӧй йывсьыд, — гӧгӧрвотӧм, мыйла ті татшӧм нинӧм абунас занимайтчанныд.
Мыйла тайӧ тіянлы?
Ме и сыӧдз нин кутшӧмкӧ кадсянь куті чувствуйтны, мый меным тайӧ оз ков, мый йылысь и висьталі сылы.
Менам кывъясысь сійӧ лои рад; киӧс топыда чабыртӧмӧн, сӧстӧма нюмъяліг, сійӧ шуис, мый аскомысь сійӧ мунӧ недель куим кежлӧ, а локтӧм бӧрас висьталас меным, кыдзи и кӧн ми паныдасям.
Булочнӧйын делӧяс мунӧны вель бура, аслам делӧясӧй — век лёкджыка.
Вуджим выль пекарняӧ, и менам обязанностьяслӧн лыд нӧшта на содіс.
Меным лоӧ вӧлі уджавны пекарняын, новлыны булкаяс патераясӧ, академияӧ да «благороднӧй девицаяс институтӧ».
Кӧрзинаысь сдобнӧй булкаяс бӧрйигмоз нывъяс сюйыштавлісны меным запискаяс, и частӧ мича листторъяс вылысь ме чуймӧмӧн лыддьывлі челядь киӧн моз гижӧм понъясян кывъяс.
Тешкодя чувствуйті ме ачымӧс, кор сӧдз синма сӧстӧминик барышняяс кытшавлісны кӧрзинаӧс и, лӧсьыдиника чужӧмнысӧ чукрӧдлӧмӧн, бӧрйылісны дзоляник розӧвӧй кияснаныс булкаяс, — видзӧда ме на вылӧ и зіля тӧдмавны — кодъяс меным гижӧны яндысьтӧм запискаяс, гашкӧ, налысь лёк смыслсӧ гӧгӧрвотӧг?
И, «утешение керкаяс» тӧдвылӧ уськӧдіг, мӧвпала:
— Збыль ӧмӧй сійӧ няйт керкаяссьыс и татчӧ нюжалӧ «синмӧн аддзытӧм везйыс»?
Ӧти ныв, сьӧд кӧсаа, вылын морӧса брюнетка, сувтӧдіс менӧ коридорын да тэрмасьӧмӧн ньӧжйӧник шуис:
— Сета тэныд дас ур, нуан кӧ тэ меӧн сетӧм адрес кузя записка.
Сылӧн пемыд, мелі синъясыс тырины синваӧн, сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, вомдоръяссӧ топыда курччӧмӧн, а чужӧмыс и пельясыс сылӧн ёна гӧрдӧдісны.
Дас урысь ме благороднӧя ӧткажитчи, а запискасӧ босьті да сеті ӧти судебнӧй палатаса член пилы, чахоткаа мортлӧн кодь банйӧм чужӧма кузь студентлы.
Сійӧ вӧзйис меным пӧлтинник, чӧла да мӧвпалана лыддис посни ыргӧн сьӧмъяс, а кор ме шуи, мый тайӧ меным оз ков — сюйис сьӧмсӧ гач зептас, но — эз веськав, и сьӧмыс сявмуні джодж пасьта.
Сійӧ шӧйӧвошӧм морт моз видзӧдіс, кыдзи витураяс да сизимураяс гӧгыльтчӧны быд бокӧ, да сэтшӧм ёна зыраліс кияссӧ, мый ратшкакылісны чунь суставъясыс, и бормочитіс сьӧкыда ышлолалӧмӧн:
— Мый ӧні вӧчны?
Но, прӧщайтлы!
Меным колӧ мӧвпыштны...
Ог тӧд, мый сійӧ мӧвпыштіс, но барышняыс меным лои зэв жаль.
Регыд мысти нылыс институтысь воши, а во дас вит мысти ме аддзылі сійӧс Крымысь гимназияса велӧдысьӧн, сійӧ вӧлі висьӧ туберкулёзӧн да сёрнитіс ставтор йылысь пӧщадатӧм скӧрлунӧн, коді овлӧ олӧмӧн оскорбитӧм мортлӧн.
Булкаяс новлӧм помалӧм бӧрын ме водлі узьны, рытын уджалі пекарняын, медым войшӧр кежлӧ дасьтыны магазинӧ сдобнӧй, — булочнӧйыс вӧлі карса театр дорын, и спектакль бӧрын публикаыс пыравліс миянӧ пӧсь слойкаяс куштыны.
Сэсся мунлі суктыны весӧвӧй нянь да французскӧй булкаяс вылӧ няньшом, а суктыны киӧн дас вит, кызь пуд — тайӧ абу ворсӧм.
Бара узьлі час кык, куим и бара мунлі булкаяс новлыны.
Тадз — лунысь-лун.
А меным зэв окота лои кӧдзны «разумнӧйӧс, бурӧс, вечнӧйӧс».
Ме, морт — йӧзкӧд лӧсялысь, кужлі сьӧлӧмсянь висьтавлыны, юрын гартчисны ас вывті нуӧм переживаниеяс да небӧгъясысь лыддьӧмторъяс.
Зэв этша колӧ вӧлі меным сы вылӧ, медым прӧстӧй фактысь лӧсьӧдны интереснӧй история, код подулын капризнӧя нюглясис «синмӧн аддзытӧм вез».
Ме вӧлі тӧдса Крестовников да Алафузов фабрикаясса ӧткымын рабочӧйяскӧд; торъя нин матысаӧн вӧлі старик-ткач Никита Рубцов, спокой тӧдтӧм, вежӧра морт, коді уджавлӧма Рочму пасьталаын пӧшти быд ткацкӧй фабрикаын.
— Ветымын да сизим во ветлӧдла ме му вывті, Лексей тэ менам Максимыч, том на тэ, менам выль чӧлнӧкӧй,
— шулывліс сійӧ пыдісянькодь да нюмъявліс висьлӧс руд синъяснас пемыд ӧчки улысь; ӧчкисӧ вӧлі ачыс йитӧма ыргӧн сутугаӧн, и ныр вылас да пельяс саяс сійӧ сутугасьыс тӧдчылісны сімлӧн турунвиж чутъяс.
Ткачьяс нимтылісны сійӧс «Немецӧн» сы вӧсна, мый сійӧ бритліс тошсӧ да кольліс сӧмын чорыд ус да сук дзор тоштор улыса пар увдорас.
Шӧркоддем тушаа, паськыд морӧса, сійӧ вӧлі тырӧма висьлӧс гажлунӧн.
— Радейта циркӧ ветлыны, — шуліс сійӧ шуйга пельпом вылас йӧгӧсь кушмӧм юрсӧ пӧлыньтӧмӧн.
— Вӧвъясӧс — скӧтӧс — кыдзи велӧдӧны, а?
Радыд петас.
Видзӧда скӧт вылӧ почтениеӧн, — мӧвпала: но, сідзкӧ, и йӧзӧс позьӧ велӧдны вежӧрӧн пӧльзуйтчыны.
Скӧтӧс — сакарӧн пӧръявлӧны циркачьяс, но, ми, дерт, сакартӧ лавкаысь вермам ньӧбны.
Миянлы сакарыд колӧ душалы, а тайӧ лоӧ — меліалӧм!
Сідзкӧ, зонмӧй, меліалӧмӧн колӧ действуйтны, а оз пес чуркаӧн, кыдзи мунӧ миян костын, — вернӧ?
Ачыс йӧзкӧд эз вӧв мелі, сёрнитіс накӧд зывӧктӧмпырысь да сералӧмӧн, вензигъясын вочавидзліс ӧти слога кывъяс горӧдӧмъясӧн, явӧ зілис ӧбӧдитны вензьысь ёртсӧ.
Ме тӧдмаси сыкӧд пивнӧйын, кор сійӧс лӧсьӧдчӧны вӧлі нӧйтны и кыкысь кучкисны нин, ме сувті сы дор да нуӧді сійӧс.
— Ёна кучкисны тіянӧс?
— юалі ме, пемыд ывлаті, арся буситысь зэр увті сыкӧд мунігӧн.
— Но, — тадз на ӧмӧй нӧйтлӧны?
— веськыда шуис сійӧ.
— Энлы, — мыйла тайӧ тэ сёрнитан мекӧд «ті» вылӧ?
Тасянь и ми тӧдмасим.
Первойсӧ сійӧ менӧ ёся да дошлӧя смешитліс, но кор ме висьталі сылы, кутшӧм роль миян олӧмын ворсӧ «синмӧн аддзытӧм вез», сійӧ мӧвпыштӧмӧн горӧдіс:
— А тэ — абу йӧй, абу!
Со тэ?..
— И кутіс видзӧдны ме вылӧ бать моз меліа, весиг ним да вичӧн менӧ ыдждӧдліс.
— Мӧвпъясыд тэнад, Лексей тэ менам Максимыч, муса шилаӧй менам, — правильнӧй мӧвпъяс, сӧмын некод тэныд оз кут эскыны, абу выгоднӧ...
— Ті эсканныд?
— Ме — горттӧм пон, дженьыд бӧжа, а войтыр состоитӧ цепйыв понъясысь, быд бӧж йылын йӧн йылыс уна: гӧтыръяс, челядь, гудӧкъяс, галошияс.
И быд пон ассьыс гортсӧ радейтӧ.
Оз эскыны.
Миян — Морозов фабрикаын — вӧлі делӧ!
Коді водзын мунӧ, сылы кымӧсас сеталӧны, а кымӧсыд — абу бекйыд, дыр кылӧ.
Сійӧ кутіс сёрнитны неуна мӧд ногӧнджык, кор тӧдмасис Крестовников ордса рабочӧйкӧд — Яков Шапошниковкӧд. Бӧръяыс вӧлі гитарист, висис чахоткаӧн, бура тӧдіс Библия, и Рубцовӧс чуймӧдіс ен абутӧм йылысь зэв яра висьталӧмӧн.
Сійӧ сьӧлаліс быд бокӧ сісьмӧм тысьыс вир сора кашельсӧ и чорыда да сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс:
— Первой: менӧ создайтӧма дзик абу «<rus>по образу и подобию божию</rus>», — ме нинӧм ог тӧд, нинӧм ог вермы и, сэтчӧ жӧ, абу бур морт, абу, абу бур!
Мӧд: ен оз тӧд, кутшӧм меным сьӧкыд, либӧ тӧдӧ, да оз вермы отсавны, либӧ вермӧ отсавны, да — оз кӧсйы.
Коймӧд: ен абу ставсӧ тӧдысь, абу быдтор вермысь, абу милӧстя, а — прӧстӧ кӧ шуны — абу сійӧ некӧн.
Тайӧ — лӧсьӧдӧма, ставсӧ лӧсьӧдӧма, став олӧмыс лӧсьӧдӧма, но — менӧ он пӧръяв!
Рубцов чуймис немӧймытӧдз, сэсся рудӧдіс скӧрысла да кутіс лёкысь ёрччыны, но Яков Библияысь босьтӧм цитатаясса торжественнӧй кывйӧн веніс сійӧс, заставитіс ланьтны да думыштчӧмӧн йӧжгыльтчыны.
Сёрнитігас Шапошников лоліс пӧшти страшнӧйӧн.
Сійӧ вӧлі пелькиник мугов чужӧма, цыганлӧн кодь сьӧд кудриа юрсиа, лӧзоват вомдоръяс сайын дзирдыштлісны кӧинлӧн кодь пиньяс.
Пемыд синъясыс дзик вӧрзьытӧг веськыда сатшкысьлісны противник чужӧмӧ, и сьӧкыд вӧлі не сетчыны тайӧ сьӧкыд, личкысь видзӧдласлы — сійӧ меным уськӧдліс тӧдвылӧ великӧй мортӧ пуксьысь висьысьлысь синъяссӧ.
Яков ордсянь мекӧд мунігӧн Рубцов сёрнитіс зумыша:
— Енлы паныд ме водзын эз сёрнитлыны.
Татшӧмтор ме некор эг кывлы.
Быдсяматорсӧ кывлі, а татшӧмӧс — эг.
Дерт, тайӧ мортыс дыр оз ов му вылын.
Но, — жаль!
Калитчис еджыдӧдз...
Интереснӧ, вокӧ, зэв интереснӧ.
Сійӧ регыдӧн да дружескӧя мӧдіс лӧсявны Яковкӧд и ставнас кыдзкӧ кутіс пуны, волнуйтчыны да тілис чуньнас висьысь синъяссӧ.
— Сі-идз, — шпыньяліг сёрнитіс сійӧ, — енмӧс, сідзкӧ, отставкаӧ?
М-м.
Сар йывсьыд менам, шпигорӧй тэ, аслам думъяс: меным сар оз мешайт.
Абу саръясын делӧыс, — кӧзяеваын.
Ме кӧть кутшӧм саркӧд миритча, кӧть Иван Грозныйкӧд: на, пукав, сарав, любӧ кӧ, сӧмын — лэдз тэ менӧ справитчыны кӧзяинкӧд, — во-от!
Лэдзан — зарни цепьясӧн престол бердад дора, юрбитны тэ вылӧ кута...
«Царь-Голод» лыддьӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ставыс — кыдзи и эм, вернӧ.
Кор первойысь аддзис литографированнӧй брошюра, сійӧ юаліс менсьым:
— Коді тайӧс тэныд гижис?
Мичаа гижӧ.
Тэ висьтав сылы — аттьӧ.
Рубцов кӧсйис тӧдны век унджык и — таысь некор эз пӧтлы.
Зэв ыджыд вниманиеӧн сійӧ кывзывліс Шапошниковлысь енлы паныд вывті ёсь сёрнисӧ, часъясӧн кывзіс небӧгъяс йылысь менсьым висьталӧмъяс, чатӧртчӧмӧн радпырысь сераліс да, кадыксӧ чургӧдӧмӧн, чиктыліс:
— Лӧсьыд штучка мортлӧн вежӧрыд, ой, лӧсьыд!
Ачыс сійӧ лыддьысис сьӧкыда, — мешайтісны висьысь синъясыс, но тӧдны унатор жӧ вӧлі тӧдӧ, и частӧ чуймӧдліс менӧ тайӧн:
— Немечьяслӧн эм вывті тӧлка плӧтник, — сійӧс весиг корольыс сӧветъяс вылӧ корлывлӧ.
Юасьӧм бӧрын ме тӧдмалі, мый сёрниыс мунӧ Бебель йылысь.
— Кыдз ті тайӧс тӧданныд?
— Тӧда, — дженьыда вочавидзліс сійӧ йӧгӧсь юрсӧ чальнас гыжъялігтыр.
Шапошниковӧс эз интересуйт сьӧкыд олӧмыс, сійӧ сӧмын оліс енмӧс бырӧдӧм йылысь мӧвпъясӧн, духовенствоӧс смешитӧмӧн, торйӧн нин синнас эз вермы аддзыны манакъясӧс.
Ӧтчыд Рубцов бурпырысь юаліс сылысь:
— Мый нӧ тэ, Яков, век сӧмын енлы паныд горзан?
Сійӧ мӧдіс нӧшта скӧрджыка увтны:
— А мый нӧшта мешайтӧ меным, но?
Ме пӧшти кызь во веруйті, страхын сы водзын олі.
Терпиті.
Вензьыны — оз позь.
Лӧсьӧдӧма вылісянь.
Олі кӧрталӧма моз.
Лыдди Библия, — аддза: лӧсьӧдӧма тайӧс.
Лӧсьӧдӧма, Никита!
И, кинас ӧвтчигтырйи, быттьӧ «синмӧн аддзытӧм вез» орӧдӧмӧн, сійӧ пӧшти бӧрдіс:
— Вот — кула сы вӧсна кадысь водзджык!
Вӧліны менам нӧшта некымын интереснӧй тӧдсаяс, частӧ пыравлі Семёнов пекарняӧ важ ёртъяс дінӧ, найӧ примитлісны менӧ радпырысь, кывзісны сьӧлӧмсяньыс.
Но — Рубцов оліс Адмиралтейскӧй слободаын, Шапошников — Татарскӧйын, ылын Кабан сайын, верст вит сайын ӧта-мӧдсяньыс, ме зэв шоча верми аддзӧдчывны накӧд.
А ме дорӧ волыны — оз позь, некӧн вӧлі гӧсьтъясӧс принимайтны, сэтчӧ жӧ выль пекарь, отставнӧй салдат, волысьӧ вӧлі жандармъяскӧд; жандармскӧй управление дворлӧн мышвылыс вӧлі орччӧн миян дворкӧд, и солиднӧй «лӧз мундиръяс» вуджавлісны миян забор вывті — булкаясла полковник Гангардтлы и няньла — аслыныс.
И нӧшта: меным вӧлі рекомендуйтӧма зэв не «мыччасьны йӧз пӧвстын», медым булочнӧй вылӧ эз вӧв веськӧдӧма торъя внимание.
Ме гӧгӧрвои, мый менам уджӧй воштӧ смыслсӧ.
Век частӧджык лолі, мый йӧз эз лыддьысьны делӧ мунӧмкӧд да босьтавлісны кассаысь сьӧм сэтшӧм немдумайттӧма, мый корсюрӧ нинӧмӧн вӧлі мынтысьны пызьысь.
Деренков чепляліс тошторсӧ да шогпырысь шпыньяліс.
— Обанкротитчам.
Сылы овсис омӧля жӧ: гӧрд юра Настя «эз вӧв тыртӧм» и прысьйӧдліс скӧр кань моз, видзӧдліс быдтор вылӧ и быдӧн вылӧ ӧбӧдитчӧм турунвиж синъясӧн.
Сійӧ зырӧдліс веськыда Андрей вылӧ, быттьӧкӧ эз аддзы сійӧс; мӧдыс, мыжа морт моз шпыньяліг, сетліс сылы туй да ышлолаліс.
Корсюрӧ Андрей норасьліс меным:
— Абу серьёзнӧ ставыс.
Ставыс ставсӧ босьтӧны, — тӧлктӧг.
Ньӧби аслым дюжинаджын носки — пыр жӧ вошины!
Тайӧ тешкодь вӧлі — носкияс йывсьыс — но ме эг серав, сы вӧсна мый ме аддза вӧлі скромнӧй, нинӧм вылӧ горшасьтӧм мортлысь вийсьӧмсӧ, кыдзи сійӧ зілис лад вылӧ пуктыны пӧлезнӧй делӧ, а ставыс сы гӧгӧр видзӧдӧны тайӧ делӧ вылас кокнипырысь да веськодя, кисьтӧны делӧсӧ.
Деренков эз мӧвпав сійӧ йӧзсянь благодарность йылысь, кодъяслы вӧлі служитӧ, но — сылӧн вӧлі право ас дорас внимательнӧйджык, дружескӧйджык отношение вылӧ, и эз аддзы татшӧм отношениесӧ.
А семьяыс ӧдйӧ киссис: батьыс век ёнджыка мӧдіс йӧйтавны религиознӧй подув вылын, ичӧт вокыс заводитіс юны да гуляйтны нывъяскӧд, чойыс кутіс асьсӧ бокӧвӧй моз, и сылӧн, тыдалӧ, пансис рыжӧй студенткӧд гажтӧм роман, ме частӧ казявлі, мый синъясыс пыктӧмаӧсь бӧрдӧмысла, и студентӧс ме синмӧн эг кут вермыны аддзыны.
Мем чайтсьыліс, мый ме радейта Мария Деренковаӧс.
Ме сідзжӧ радейті, кажитчӧ, миян магазинса вузасьысь Надежда Щербатоваӧс; сійӧ вӧлі гӧрд чужӧма кыз ныв, алӧй вомдоръясас век ворсіс нюм.
Ме вообще виси радейтчӧмӧн.
Арлыд, характер, аслам олӧмлӧн дзугсьӧмлуныс требуйтісны нывбабакӧд матыстчӧм и тайӧ эз вӧв водз, весиг сёрджык нин.
Меным колӧ вӧлі нывбабалӧн меліалӧм, либӧ, кӧть нин, нывбабалӧн дружескӧй внимание, колӧ вӧлі сёрнитны ас йылысь дзик восьсӧн, разберитчыны унапӧлӧс дзуг мӧвпъясын, впечатлениеяслӧн хаосын.
Другъяс менам — эз вӧвны.
Йӧз, кодъяс видзӧдісны ме вылӧ, кыдз «обработайтны индӧм материал» вылӧ, меным эз кажитчыны, налы эз ковмыв веськыда висьталӧм.
Кор ме заводитлі налы висьтавны не сы йылысь, мый найӧс интересуйтіс, — найӧ меным сӧветуйтлісны:
— Эновтӧй тайӧс!
Гурий Плетневӧс арестуйтісны да нуисны Петыркарӧ, «крестыӧ».
Та йылысь меным медводз висьталіс Никифорыч, водз асылын ывла вылын мекӧд паныдасигӧн.
Думыштчӧмӧн да торжественнӧя меным паныд восьлаліг, став медальяса — быттьӧкӧ воӧ парад вывсянь — сійӧ лэптіс кисӧ фуражка дорас да чӧла вежӧналіс менӧ, но пыр жӧ сувтіс да скӧр гӧлӧсӧн шуис меным мышсянь:
— Гурий Александровичӧс арестуйтісны талун войнас...
И, кинас ӧвтыштӧмӧн, гӧгӧрыс видзӧдлӧм мысти, содтіс лӧньджыка:
— Пропадитіс зонмыд!
Меным кажитчис, мый сійӧ мудер синъяс вылын югъялӧны синва войтъяс.
Ме вӧлі тӧда, мый Плетнев виччысис арестуйтӧмсӧ, сійӧ ачыс висьталіс меным сы йылысь да сӧветуйтіс не аддзысьлыны сыкӧд ни меным, ни Рубцовлы, кодкӧд сійӧ сідзжӧ дружескӧя тӧдмасис, кыдзи и ме.
Никифорыч, аслыс кок улас видзӧдігтыр, гажтӧма юаліс:
— Мый он волывлы ме ордӧ?..
Рытнас ме локті сы ордӧ, сійӧ сӧмын на садьмӧма и, вольпась вылас пукалӧмӧн, юӧ ырӧш, гӧтырыс копыртчӧма ӧшинь дорас да дӧмлӧ гач.
— Сідз, вот, — заводитіс сёрнитны будочник, енотлӧн моз гӧнсялӧм морӧссӧ гыжйышталігтыр да мӧвпалана ме вылӧ видзӧдіг.
— Арестуйтісны.
Аддзӧмаӧсь сылысь кастрюля, — сыын сійӧ краска пулӧма — государлы паныд листовкаяс печатайтӧм вылӧ.
И, джоджӧ сьӧлыштӧм бӧрын, сійӧ скӧрысь горӧдіс гӧтырыслы:
— Вай гачсӧ!
— Пырысь-пыр, — юрсӧ лэптытӧг вочавидзис сійӧ.
— Жалитӧ, бӧрдӧ, — шуис старик, синъяснас гӧтыр вылас индіг.
— И меным — жаль.
Но ӧд — мый вермас вӧчны студент государлы паныд?
Сійӧ кутіс пасьтасьны шуаліг:
— Ме, здук кежлӧ, петала...
Пукты самӧвар тэ.
Гӧтырыс, местасьыс вӧрзьытӧг, видзӧдіс ӧшиньӧ, но кор мужикыс воши будка ӧдзӧс сайӧ, сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис, чургӧдіс ӧдзӧслань топыда гӧрддзалӧм кулаксӧ да ыджыд скӧрлунӧн векыштӧм пинь пырыс шуис:
— У, пӧрысь стерво!
Чужӧмыс сылӧн пыктӧма синваысла, шуйга синмыс пӧшти тупкысьӧма ыджыд лӧз пыкӧсӧн.
Чеччыштіс, матыстчис пач дінӧ да, самӧвар дорӧ копыртчигӧн, скӧрысь шуаліс:
— Пӧръяла ме сійӧс, сідз пӧръяла — омлявны мӧдас!
Кӧин моз омлявны.
Тэ — эн эскы сылы, ни ӧти кыв эн эскы!
Сійӧ кыйӧ тэнӧ.
Ылӧдлӧ сійӧ, — сылы некод абу жаль.
Кыйсьысь.
Сійӧ — ставсӧ тӧдӧ тіян йылысь.
Сы вылын и олӧ.
Сылӧн кыйсьӧм — йӧзӧс куталӧм...
Сійӧ матыстчис дзик ме бердӧ и нор гӧлӧсӧн шуис:
— Мелуйтыштін мед эськӧ менӧ, а?
Меным эз кажитчы тайӧ нывбабаыс, но синмыс видзӧдіс ме вылӧ сэтшӧм гажтӧма, мый ме сывйышті сійӧс да куті малавны чорыд, дзугсьӧм жирнӧй юрсисӧ.
— Код бӧрся сійӧ ӧні кыйӧдчӧ?
— Рыбнорядскӧйын, номеръясын кутшӧмкӧ олысьяс бӧрся.
— Он тӧд овсӧ?..
Нюмъялігтырйи сійӧ вочавидзис:
— Вот ме висьтала сылы, мый йылысь юасян тэ менсьым.
Локтӧ...
Гурочкатӧ сійӧ кыйис...
И ырскӧбтіс пачлань.
Никифорыч вайис сулея вина, варенье, нянь.
Пуксим чай юны.
Марина мекӧд пукаліс орччӧн да тӧдчӧдана меліа гӧститӧдіс менӧ, кыйкъяліс дзоньвидза синнас менам чужӧм вылӧ, а верӧсыс долис меным:
— Тайӧ синмӧн аддзытӧм везйыс — сьӧлӧмъясын, лыясын, нолтӧ — заводитлы нетшкыны, бырӧдны сійӧс?
Сар — войтырлы — ен!
И друг юаліс:
— Тэ, вот, небӧгъяс тырыс лыддьӧмыд, Евангелие лыддин?
Но, кыдз, тэ ногӧн, ставыс збыль сэні?
— Ог тӧд.
— Ме ногӧн — гижӧма и лишнӧйтор.
И — абу этша.
Например — корысьяс йылысь: корысьяс блаженнӧйӧсь, — мыйӧн нӧ эськӧ найӧ блаженнӧйӧсь?
Весьшӧрӧ неуна шуӧма.
И вообще — гӧльяс йылысь — уна гӧгӧрвотӧмтор.
Колӧ торйӧдны: гӧльӧс гӧльмӧмысь.
Гӧль — сідзкӧ — омӧль!
А коді гӧльмис — сійӧ шудтӧм, гашкӧ.
Тадз колӧ сёрнитны.
Тайӧ — бурджык.
— Мыйла?
Сійӧ, ме вылӧ юалана видзӧдігмоз, чӧв олыштіс, а сэсся мӧдіс сёрнитны ярскӧба да тӧдчӧдана, тыдалӧ — уна пӧв мӧвпавлӧм мӧвпъяс.
— Евангелиеын жалитӧм уна, а жалитӧм — вреднӧйтор.
Тадз ме мӧвпала.
Жалитӧмыд требуйтӧ гырысь расходъяс ковтӧм да весиг вреднӧй йӧз вылӧ.
Богадельняяс, тюрьмаяс, сумасшедшӧй домъяс.
Отсавны колӧ ён, дзоньвидза йӧзлы, медым найӧ выннысӧ прӧста эз видзны.
А ми отсалам слаб йӧзлы, — слабӧ ӧмӧй вӧчан ёнӧн?
Тайӧ канительсьыс ён йӧз слабмӧны, а слабӧйяс — найӧ сьылі вылын пукалӧны.
Вот мыйӧн займитчыны колӧ — тайӧн!
Мӧвпавны колӧ унатор йылысь.
Колӧ гӧгӧрвоны — олӧм важӧн нин вешйис Евангелие дорысь, сылӧн — аслас туй.
Вот, аддзан — мый вӧсна Плетнев юрсӧ воштіс?
Жалитӧм вӧсна.
Корысьяслы сеталам, а студентъяс пропадитӧны.
Кӧн тан разумно, а?
Первой на кылі ме тайӧ мӧвпъяссӧ татшӧм ёсь формаын, кӧть и водзджыксӧ паныдасьлі накӧд, — найӧ олысьӧсьджык да ёнджыка паськалӧмаӧсь сы дорысь, кыдзи чайтӧны.
Во сизим бӧрын, Ницшеӧс лыддигӧн, ме зэв мичаа уськӧді тӧдвылӧ казанскӧй городӧвӧйлысь философиясӧ.
Пӧпуттьӧ шуа: шоча паныдасьлісны меным небӧгъясын сэтшӧм мӧвпъяс, кодъясӧс ме эг кывлыв водзджык, олӧмысь.
А тайӧ «морт кыялысьыс» век висьталіс, кывъяссӧ шуалігӧн чуньяснас поднос дорӧ таркӧдігтыр.
Косіник чужӧмыс стрӧга зумыштчис, но видзӧдіс сійӧ эз ме вылӧ, а югыда весалӧм ыргӧн самӧвар вылӧ.
— Мунны тэныд кад, — кыкысь казьтыліс сылы гӧтырыс, сійӧ эз вочавидз гӧтырыслы, пысавліс кыв бӧрся кыв аслас мӧвпъяс чӧрс вылӧ, и — друг мӧвпъясыс, меным казявтӧг, мӧдӧдчисны выль туйӧд.
— Тэ — зон абу йӧй, грамотнӧй, мый тэныд булочникалӧмыд?
Тэ вермин эськӧ не этшаджык сьӧм нажӧвитны и мӧд службаӧн государь сарстволы...
Сійӧс кывзігӧн ме мӧвпалі, кыдзи эськӧ висьтавны Рыбнорядскӧй уличавывса меным тӧдтӧм йӧзлы сы йылысь, мый Никифорыч кыйӧдчӧ на бӧрся?
Сэні, номеръясын, оліс ссылкаысь, Ялуторовскысь, неважӧн воӧм Сергей Сомов, код йылысь меным висьтавлісны уна интереснӧйтор.
— Вежӧра йӧз долженӧсь овны чукӧрӧн, кыдз, примернӧ, улейын мазіяс, либӧ позъясын чушканзіяс.
Государлӧн сарство...
— Видзӧд — ӧкмыс час нин, — шуис нывбаба.
— Чӧрт!
Никифорыч, мундирсӧ кизявлігтыр, чеччис.
— Но, нинӧм, извозчикӧн муна.
Прӧщайтлы, вокӧ.
Пыравлы, эн яндысь...
Будкаысь мунігӧн ме чорыда шуи аслым, мый некор нин сэсся ог лок «гӧститны» Никифорыч ордӧ — зэв эз кажитчы меным старик, кӧть и интереснӧй вӧлі.
Жалитӧмысь лоан вред йылысь кывъясыс ёна кутісны волнуйтны да чорыда йиджисны менам паметьӧ.
Ме кылі наысь кутшӧмкӧ правда, но вӧлі дӧсаднӧ, мый кылі тайӧ кывъяссӧ полицейскӧйсянь.
Тайӧ тема кузя тшӧкыда споруйтлісны, на пытшкысь ӧти торъя ёна шызьӧдіс менӧ.
Карын петкӧдчис «толстовец», — медводдза морт, коді меным паныдасис, — ыджыд тушаа, топыд яя морт, мугыд чужӧма, козёллӧн кодь сьӧд тошка да негрлӧн кодь кыз паръяса.
Гӧрбыльтчӧмӧн сійӧ видзӧдіс муӧ, но, мукӧд дырйи, вывлань тракнитӧмӧн лэптыліс кушмӧм юрсӧ да сотіс лёкысь дзирдалысь пемыд, вазьӧм синъяснас, — кутшӧмкӧ мустӧмтӧм сотчис сійӧ ёсь видзӧдласын.
Беседуйтісны ӧти профессор патераын, вӧліны уна томйӧз и на пӧвстын — вӧсньыдик, ӧкуратнӧй поп, богословие кузя магистр, сьӧд, шӧвк расаа; расаыс зэв бура мунліс сы блед мича чужӧмлы, кодӧс югдӧдӧма кӧдзыд, руд синъяслӧн муртсаник нюммунӧмӧн.
Толстовец дыр висьталіс сы йылысь, мый Евангелиеын гижӧм великӧй истинаяс кутасны пыр сулавны зумыда; сійӧ сёрнитіс пыді гӧлӧсӧн, дженьыдик фразаясӧн, но кывъясыс юргисны чорыда, наын кыліс збыль эскӧмлӧн вын, кывъяссӧ шуалігӧн сійӧ быттьӧ век ӧтмоза сӧтышталіс гӧна шуйга кинас, а веськыдсӧ кутіс зептас.
— Актёр, — вашкӧдісны пельӧсын, мекӧд орччӧн.
— Зэв театральнӧй, да...
А ме таӧдз неважӧн лыдди небӧг — кажитчӧ, Дрепэрлысь — кыдзи католицизм тышкасьӧ наукалы паныд, и меным кажитчис, мый тайӧ сёрнитӧ сійӧ йӧз пытшкысь ӧти, кодъяс вывті ёна эскӧны радейтӧмӧн мир спаситӧмны, кодъяс дасьӧсь, йӧз дорӧ милосердие вӧсна, виавны да сотавны найӧс кӧстеръяс вылын.
Сійӧ вӧлі паськыд соска еджыд дӧрӧма да сы вевдорӧ пасьталӧм кутшӧмкӧ рудіник, важ халата, — тайӧ сідзжӧ торйӧдіс сійӧс мукӧдсьыс.
Проповедь помас сійӧ горӧдіс:
— Сідзкӧ — Христоскӧд ті али Дарвинкӧд?
Сійӧ шыбитіс тайӧ вопроссӧ изйӧс моз пельӧсӧ, кӧні дзескыда пукалісны томйӧз и кысянь полігтырйи да ёна радуйтчан синъясӧн сы вылӧ видзӧдісны зонъяслӧн да нывъяслӧн синъяс.
Сёрниыс сылӧн, тыдалӧ, уськӧдіс шемӧсӧ унаӧс, йӧз чӧв олісны, юръяссӧ мӧвпалана копыртӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс быдӧн вылӧ сотан синъяснас да стрӧга содтіс:
— Сӧмын фарисейяс вермасны босьтчывны ӧтлаавны тайӧ кык неммиритчытӧмторсӧ и, найӧс ӧтувтіг, яндысьтӧг асьнысӧ жӧ пӧръялӧны, лӧжӧн тшыкӧдӧны йӧзсӧ...
Сувтіс поп, ӧкуратнӧя лэптыштіс раса соспомъяссӧ да мӧдіс сёрнитны плавнӧя, ядовитӧй вежливостьӧн да раминика шпыньяліг:
— Ті, буракӧ, мӧвпаланныд фарисейяс йылысь вульгарнӧя, сійӧ жӧ лоӧ не сӧмын грубӧ, но и дзоньнас ошибочнӧ...
Ме вывті ёна чуйми, кор сійӧ пондіс доказывайтны, мый фарисейяс вӧліны иудейскӧй войтырлысь заветъяссӧ збыльысь да честнӧя хранитысьясӧн и мый войтыр век мунліс накӧд ӧтвылысь аслас вӧрӧгъяслы паныд.
— Лыддьӧй, например, Иосиф Флавийӧс...
Кок йылас чеччыштӧм бӧрын да кинас лёкысь ёна шеныштӧмӧн толстовец сӧтыштіс Флавийӧс да пондіс горзыны:
— Войтыръяс и ӧні мунӧны вӧрӧгъяскӧд другъясыслы паныд, войтыръяс оз ас вӧлясьыс мунны, найӧс мырдӧн вӧтлӧны.
Мый меным тіян Флавийыд?
Поп да мукӧдъяс косявлісны спорлысь основнӧй темасӧ посни торъяс вылӧ, и сійӧ воши.
— Истина, сійӧ — любовь, — горӧдлывліс толстовец, а синъясыс сылӧн югъялісны ненавистьӧн да зывӧктӧмӧн.
Ме коддзи кывъясысь, эг тырвыйӧ гӧгӧрволы найӧс, кок улын муыс бергаліс кывъяс бушковын и частӧ ме ӧтчаяниепырысь мӧвпалі, мый абу му вылын меысь йӧйджык да тӧлктӧмджык морт.
А толстовец, багралысь гӧрд чужӧмсьыс пӧсьсӧ чышкаліг, лёкысь горзіс:
— Эновтӧй Евангелие, вунӧдӧй сы йылысь, медым не ылӧдчыны!
Распинайтӧй Христосӧс мӧдпӧв, тайӧ лоӧ честнӧйджык!
Ме водзын стен моз сувтіс вопрос: кыдзи нӧ?
Олӧмыс кӧ — мувывса шуд вӧсна помасьлытӧм тыш, — милосердие да любовь долженӧсь сӧмын мешайтны тыш успехлы?
Ме тӧдмалі толстовецлысь овсӧ — Клопский, тӧдмалі, кӧні сійӧ олӧ, а аскинас, рытын, вои сы дорӧ.
Сійӧ оліс кык ныв помещицаяс керкаын, накӧд буретш вӧлі и пукалӧ садйын пызан сайын, ыджыд пӧрысь нин пу вуджӧр улын.
Еджыд гача да сэтшӧм жӧ дӧрӧма, кузь тушаа, косіник, вӧлі разялӧма дӧрӧм кизьсӧ и тыдаліс гӧна мугов морӧсыс, — сійӧ вӧлі дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн ме мӧвпалі аслым истина проповедуйтысь горттӧм апостолӧс.
Сійӧ паняліс эзысь паньӧн тасьтіысь ӧмидза йӧв, чӧскыда ньылаліс, тяпкӧдіс кыз паръяснас да, быд ньылыштӧм бӧрын, пӧляліс каньлӧн кодь шоч ус вывсьыс еджыд посни войтъяс.
Сылы прислуживайтысь ӧти ныв сулаліс пызан дорын, мӧдыс — лэдзчысьӧма нин пу дорӧ, пуктӧма кияссӧ морӧс вылас да мечтательнӧя видзӧдӧ буса, жар енэжӧ.
Кыкнанныс найӧ сиреневӧй рӧма кокни платтьӧаӧсь да зэв ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Сійӧ сёрнитіс мекӧд радейтӧмлӧн творческӧй вын йылысь, меліа да окотапырысь, сёрнитіс сы йылысь, мый колӧ душаад сӧвмӧдны тайӧ чувствосӧ, коді ӧтнас вермӧ «кӧртавны мортӧс мир духкӧд» — радейтӧмкӧд, коді разалӧма олӧмын быдлаын.
— Сӧмын тайӧн позьӧ кӧртавны мортӧс!
Радейттӧг — оз позь гӧгӧрвоны олӧм.
Найӧ жӧ, кодъяс шуӧны: олӧмлӧн закон — тыш, найӧ — пӧгибнитӧм вылӧ сиӧм синтӧм йӧз.
Би он вен биӧн, сідз жӧ и лёкӧс он вен лёкӧн!
Но кор нывъяс кутчысьӧмӧн мунісны сад пытшкӧ, гортланьыс, тайӧ мортыс, читкыртӧм синмӧн на бӧрся видзӧдігмоз, юаліс:
— А тэ коді?
И, менӧ кывзӧм бӧрын, заводитіс, чуньяснас пызанӧ тотшкӧдігтыр, висьтавны сы йылысь, мый морт — быдлаын морт и оз ков зільны олӧмын места вежлавны, а колӧ воспитайтны духӧс йӧзӧс радейтӧм кузя.
— Кымын улынджык сулалӧ морт, сымын матынджык сійӧ олӧмлӧн настоящӧй правда дорӧ, сійӧ вежа мудрость дорӧ...
Меным неуна эз эскыссьы, мый сійӧ вӧлі тӧдса тайӧ «вежа мудростьыскӧд», но нинӧм эг шу, аддзӧмӧн, мый сылы мекӧд гажтӧм; сійӧ видзӧдліс ме вылӧ ӧтдортана, очсыштіс, пуктіс кияссӧ сьылі саяс, нюжӧдіс кокъяссӧ, мудзӧмӧн кунис синъяссӧ, боргыштіс, быттьӧкӧ вугралігмоз:
— Радейтӧмлы пӧкӧритчӧм...
олӧмлӧн закон...
Дрӧгмунӧмӧн шеныштіс кияснас, мый дорӧ кӧ сынӧдас кватласиг, повзьӧмӧн дувгӧдіс ме вылӧ синъяссӧ:
— Мый?
Мудзи ме, прӧстит!
Бара кунис синъяссӧ и, быттьӧкӧ доймӧмысь, чорыда курччис пиньяссӧ, найӧс тыдӧдіг; улыса парйыс лэччис, вылыссаыс — кыпӧдчис, и лӧзов шоч ускыс щӧть моз сувтіс.
Бӧр ме муні мустӧмтан чувствоӧн сы дорӧ и кыдзкӧ эз эскыссьы, мый сійӧ висьталӧ сьӧлӧмшӧрсьыс.
Некымын лун мысти водз асылын ме нуи булкаяс тӧдса доцентлы, коді вӧлі гӧтыртӧм, ёна юысь, и сы ордысь нӧшта ӧтчыд аддзи Клопскийӧс.
Сійӧ, буракӧ, войбыд абу узьӧма, чужӧмыс рудӧдӧма, синъясыс гӧрдӧсь да пыктӧмаӧсь, — меным кажитчис, мый сійӧ код.
Синва петтӧдзыс код, кызіник доцент пукаліс джоджас улыс бельё кежсьыс, киас кутіс сигара, сы гӧгӧр кыдзсюрӧ сулаліс мебель, туплясисны сур бутылкаяс, шыблалӧм вылыс паськӧм, сійӧ пукаліс катласигтыр да мурзіс:
— <ns>Милосер-рдие</ns>...
Клопский чорыда да скӧрысь горзіс:
— Милосердие абу!
Ми сісьмам радейтӧмла либӧ миянӧс пычӧдасны радейтӧм вӧсна тышын, — ставыс ӧткодь: миянлы сиӧма пӧгибнитны...
Пельпомӧд кватитӧмӧн менӧ пыртіс жырйӧ да шуис доцентлы:
— Вот — юав сылысь — мый сійӧ кӧсйӧ?
Юав: колӧ сылы йӧзӧс радейтӧм?
Доцент видзӧдліс ме вылӧ синваӧн тырӧм синъясӧн да кутіс серавны:
— Тайӧ — булочник,
ме сылы долга.
Шатовмуніс, сюйис зептас кисӧ, перйис ключ да нюжӧдіс меным:
— На, босьт ставсӧ!
Но толстовец босьтіс сылысь ключсӧ да ӧвтыштіс ме вылӧ кинас.
— Мун!
Бӧрти получитан.
И шыбитіс менсьым босьтӧм булкаяссӧ пельӧсын сулалысь диван вылӧ.
Сійӧ эз тӧд менӧ, и тайӧ меным вӧлі кивыв.
Мунігӧн ме нуи паметьын радейтӧм вӧсна пӧгибнитӧм йылысь сылысь кывъяссӧ и сьӧлӧмын сы дорӧ зывӧктӧм.
Регыд меным висьталісны, мый сійӧ признайтчӧма радейтӧмын кӧзяйка-нывъяс пиысь ӧтилы, и, сійӧ жӧ лунӧ, — мӧдыслы.
Чойяс радпырысь висьталісны та йылысь ӧта-мӧдныслы, и радлӧмыс пӧрис толстовецлы паныд скӧралӧмӧ; найӧ тшӧктӧмаӧсь дворниклы висьтавны, медым радейтӧм проповедуйтысь пыр жӧ весасис найӧ керкаысь.
Толстовец воши карысь.
Йӧз олӧмын милосердие да радейтӧм тӧдчанлун йылысь вопрос — страшнӧй да сложнӧй вопрос — водз сувтіс ме водзӧ, первойсӧ — сьӧлӧм вылысь неопределённӧй, но ёся кылан разлад формаын, сэсся — определённо яснӧй кывъяса стӧч формаын:
— Кутшӧм жӧ радейтӧмлӧн рольыс?
Ставыс, мый ме лыддьылі, вӧлі йиджтысьӧма христианство, гуманизм идеяясӧн, йӧзӧс жалитӧм кузя пойгӧмӧн, — та йылысь жӧ мичаа да ӧзйӧдана сёрнитӧны вӧлі медбур йӧзыс, кодъясӧс ме тӧді сійӧ кадӧ.
Ставсьыс, мый ме аддзылі аслам синмӧн, меным эз тыдав йӧзӧс жалитӧм.
Олӧмыс ме водзын паськӧдчис кыдзи помасьлытӧм зыксьӧм да скӧралӧм, кыдзи дугдывлытӧм, лёк тыш пустякъяс вӧсна.
Меным жӧ колӧны вӧлі сӧмын небӧгъяс, став мукӧдторйыс менам син водзын эз имеит некутшӧм тӧдчанлун.
Сулалӧ вӧлі петны ывла вылӧ да пукалыштны час кымын ворота дорын, медым гӧгӧрвоны, мый став тайӧ извозчикъясыс, дворникъясыс, рабочӧйясыс, чиновникъясыс, купечьясыс — олӧны оз сідз, кыдз ме, и йӧз, кодъясӧс ме радейті, оз сійӧс кӧсйыны, оз сэтчӧ мунны.
Найӧ жӧ, кодъясӧс ме уважайті, кодъяслы эски, — кыдзкӧ ӧткаӧсь, чуждӧйӧсь и — лишнӧйӧсь йӧз пытшкас, кодзувкотъяслӧн кодь няйт да мудер уджын, кодъяс зэв старайтчӧмӧн стрӧитӧны олӧмлысь кодзувкоткар; тайӧ олӧмыс кажитчис меным дзик тӧлктӧмӧн, кулӧм кодь гажтӧмӧн.
И тшӧкыда ме аддзылі, мый йӧз бур сьӧлӧмаӧсь да тырӧсь радейтӧмӧн сӧмын кывъяс выланыс, делӧ вылас жӧ аслыныс гӧгӧрвотӧг подчиняйтчӧны олӧмын общӧй порядоклы.
Зэв сьӧкыд вӧлі меным.
Ӧтчыд ветеринар Лавров, водянкаысь вижӧдӧм да пыктӧм, пӧдігтырйи меным шуис:
— Скӧрлунтӧ колӧ ыдждӧдны сэтчӧдз, медым став йӧзыс мудзисны сыысь, медым сійӧ лоис зывӧк ставлы и быдӧнлы, кыдз вот тайӧ вывті мустӧм арыс!
Ар сэки заводитчис водз, вӧлі зэра, кӧдзыд, ёна паськалісны висьӧмъяс да самоубийствояс.
Лавров сідзжӧ отравитчис цианистӧй калийӧн — эз кӧсйы виччысьны сійӧ кадсӧ, кор сійӧс пӧдтас водянка.
— Скӧтӧс лечитіс, — скӧт моз и кулі!
— колльӧдіс ветеринарлысь шуйсӧ сылӧн квартирохозяиныс, вурсьысь Медников, ен дума косіник морт, коді тӧдіс наизусть божья матерлысь став акафистсӧ.
Сійӧ нӧйтіс ассьыс челядьсӧ — ар сизима нывкаӧс да ар дас ӧтика гимназистӧс — куим вожа кучик плетьӧн, а гӧтырсӧ нӧйтіс бамбук беддьӧн кокпӧкъясас да норасис:
— Мирӧвӧй судья вӧйпис менӧ сыысь, мый ме быттьӧкӧ китаецлысь босьті тайӧ системочкасӧ, а ме нэмӧн китаецсӧ эг аддзыв, вывескаяс да картинаяс вылысь ӧтдор.
Сылӧн ӧти рабочӧй, чукля кока гажтӧм морт, прӧзвищенас «Дунькалӧн верӧс», шулывліс аслас кӧзяин йылысь:
— Пола ме рам йӧзысь, кодъяс благочестивӧйӧсь!
Буйнӧй морттӧ пыр и аддзан, и век эм кад дзебсьыны сыысь, а рамыд кыссьӧ тэ вылӧ тыдавтӧм, коварнӧй змей моз турун пытшті и друг чушкас душаӧ, медся восьсаинӧ.
Пола рамъясысь...
«Дунькалӧн верӧс» — Медниковлӧн радейтана, лӧнь, мудер ябедник кывъясын, — вӧлі правда.
Корсюрӧ меным чайтсьыліс, мый лӧнь йӧз лишайяс моз небзьӧдӧны олӧмлысь из сьӧлӧмсӧ, вӧчӧны сійӧс бурджыкӧн да вынаджыкӧн, но частӧджык, кор ме аддзылі рам йӧзӧс, а найӧ вӧліны унаӧн, кор аддзылі валысь лёктор дорӧ сюся приспособляйтчӧмсӧ, найӧ душаяслысь казявны позьтӧм вежласьӧмсӧ да нюглясьӧмсӧ, налысь ном моз зыньгӧмсӧ, — ме чувствуйті ачымӧс лӧдз чукӧрын кӧрталӧм кокъяса вӧлӧн.
Та йылысь ме и мӧвпалі полицейскӧй ордысь мунігӧн.
Ышлолаліс тӧв, и дрӧжжитісны пӧнаръясын бияс, а кажитчӧ — дрӧжжитӧ пемыдруд енэжыс, му вылас бус кодь посни октябрся зэр кӧдзигтыр.
Кӧтасьӧм проститутка кыскӧ улича кузя катыдлань код мортӧс, киӧдыс сійӧс кутӧмӧн, тойлалӧ, мӧдыс мыйкӧ бормочитӧ, сыркъялӧ.
Нывбаба мудзӧм морт моз пыдісянь шуалӧ:
— Татшӧм тэнад судьбаыд...
— Вот, — мӧвпышті ме, — и менӧ кодкӧ кыскӧ, тойлалӧ мустӧм пельӧсъясӧ, петкӧдлӧ меным аслыссяма унапӧлӧс йӧзӧс, няйтсӧ и гажтӧмсӧ.
Мудзи ме таысь.
Гашкӧ эз татшӧм кывъясӧн вӧв мӧвпыштӧма, но буретш тайӧ мӧвпыс ӧзйис юр вежӧрын, буретш тайӧ гажтӧм рытнас ме первойысь куті чувствуйтны душалысь мудзӧм, сьӧлӧмӧс сёйысь бакшасьӧм.
Тайӧ чассяньыс ме куті чувствуйтны ачымӧс лёкджыка, куті ас вылӧ видзӧдны кыдзкӧ бокысянь, кӧдзыда, бокӧвӧй да враждебнӧй синъясӧн.
Ме вӧлі аддза, мый быд морт пытшкын сідз-тадз да несложнӧя аддзӧны места противоречиеяс не сӧмын кывлӧн да уджлӧн, но и чувствуйтӧмлӧн, — налӧн капризнӧй ворсӧмыс торъя ёна сьӧктӧдіс менӧ.
Тайӧ ворсӧмсӧ ме казявлі и ас пытшкысь, тайӧ вӧлі нӧшта омӧльджык.
Менӧ кыскис быдлаӧ — нывбабаяс дорӧ и небӧгъяс дорӧ, рабочӧйяс дорӧ и весел студенчество дорӧ, но некытчӧ ме эг удит веськавны и олі «ни сэн, ни тан», дурпоп моз бергаліг, а кутшӧмкӧ аддзыны позьтӧм, но ён ки чорыда клестайтіс менӧ тыдавтӧм плетьӧн.
Кор тӧдмалі, мый Яков Шапошников водӧма больничаӧ, ме муні видлыны сійӧс, но сэн пӧла вома кыз нывбаба, ӧчкиа да еджыд чышъяна, код улысь вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь пӧсь ваӧн заваритӧм кодь гӧрд пельясыс, коса шуис:
— Кулі.
И аддзӧмӧн, мый ме ог мун, а чӧла сулала сы водзын, — скӧрмис, горӧдіс:
— Но?
Мый ещӧ?
Ме сідзжӧ скӧрми да шуи:
— Ті — йӧй.
— Николай, — вӧтлы сійӧс!
Николай вӧлі чышкалӧ рузумӧн кутшӧмкӧ ыргӧн прутъяс, сійӧ кызӧктыштіс да кульыштіс менӧ прутнас мышкӧ.
Сэки ме босьті сійӧс моздорӧ, петкӧді ывла вылӧ да пуксьӧді больнича кильчӧдорса ва гуранӧ.
Сійӧ видзӧдіс та вылӧ спокойнӧя, пукалыштіс некымын минут чӧла, синъяссӧ ме вылӧ сувтӧдӧмӧн, а сэсся чеччис да шуис:
— Ок, тэ, пон!
Ме муні Державинскӧй садйӧ, сэн пукси поэт памятник дорӧ скамья вылӧ, зэв окота вӧлі вӧчны кутшӧмкӧ лёктор, мисьтӧмтор, медым эськӧ ме вылӧ уськӧдчис йӧз чукӧр да тайӧн сетіс меным право нӧйтны найӧс.
Но, праздник лун вылӧ видзӧдтӧг, сад вӧлі тыртӧм и гӧгӧр — ни ӧти морт лов, сӧмын шыбласис тӧв, тӧлӧдіс кос листъяссӧ, кышакыліс пӧнар сюръяӧ клеитӧм афишаӧн.
Сӧдз лӧз, кӧдзыд сынӧдыс сукмис сад весьтын пемыд горулын.
Зэв ыджыд бронзӧвӧй идолище грымвидзис ме водзын, ме видзӧді сы вылӧ да мӧвпалі: оліс му вылын ӧтка морт Яков, бырӧдӧ вӧлі став сьӧлӧмсяньыс енмӧс и кулі обыкновеннӧй смертьӧн.
Обыкновеннӧйӧн.
Таын вӧлі мыйкӧ сьӧкыд, зэв ӧбиднӧйтор.
— А Николай идиот; сылы колӧ вӧлі тышкасьны мекӧд либӧ корны полицияӧс да нуӧдны менӧ участокӧ...
Муні Рубцов ордӧ, сійӧ пукаліс аслас юрсюянінын пызан дорас, дзоля лампа водзын да дӧмліс пинжак.
— Яков кулі.
Старик лэптіс ема кисӧ, буракӧ, пернапасасьны кӧсйӧмӧн, но сӧмын ӧвтыштіс кинас и, суниссӧ мыйӧкӧ крукалӧмӧн, ньӧжйӧник ёрччыштіс.
Сэсся — пондіс броткыны:
— Шуны кӧ — ставӧн кулам, сідз нин миян тӧлктӧг мунӧ, — да, вокӧ!
Сійӧ, вот, кулі, а тан ӧти медник вӧлі, да сійӧс сідзжӧ — щӧт вылысь здолой.
Колян вежалунӧ, жандармъяскӧд.
Менӧ сыкӧд Гурка тӧдмӧдіс.
Тӧлка медник!
Студентъяскӧд неуна путайтчыліс.
Тэ кывлін, бунтуйтчӧны студентъяс — збыльысь?
Нолтӧ, дӧмышт меным пинжаксӧ, ог аддзы ме нинӧм...
Сійӧ сетіс меным ассьыс росйысьӧм пинжаксӧ, суниса ем, а ачыс, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, кутіс восьлавны жырйӧд, кызіг да ропкигтыр:
— То тан, то — сэн ӧзйыштлас битор, а чӧрт пӧльыштас и — бара гажтӧм!
Шудтӧм тайӧ карыс.
Муна тась, пока паракодъяс ветлӧны на.
Сувтіс да, юрсӧ гыжъялігтыр, юаліс:
— А — кытчӧ мунан?
Быдлаын вӧвлі.
Да.
Быдлаті ветлӧдлі, а сӧмын ачымӧс пыркӧді.
Сьӧлыштіс да содтіс:
— Но — и олӧм, сволочь!
Олі, олі, а — нинӧм эг нажӧвит, ни душалы, ни телӧлы...
Сійӧ ланьтіс, ӧдзӧс дорын пельӧсын сулаліг да быттьӧ мыйкӧ кывзіг, сэсся решительнӧя матыстчис мелань, пуксис пызандор йылӧ.
— Ме шуа тэныд, Лексей тэ менам Максимыч, — прӧста Яков ассьыс ыджыд сьӧлӧмсӧ ен вылӧ видзис.
Ни ен, ни сар бурджыкӧн оз лоны, наысь кӧ ме чӧвтча, а колӧ, медым йӧзыс асьныс ас выланыс скӧрмисны, путкыльтісны эськӧ ассьыныс подлӧй олӧмнысӧ, — во-от!
Эк, пӧрысь ме, сёрми, регыд дзик синтӧм лоа — шог, вокӧ!
Вурин?
Аттьӧ...
Мунам трактирӧ, чай юны...
Трактирӧ мунігӧн, пемыд вӧсна сконъясьлігтыр, пельпомӧд менӧ кватлалӧмӧн,
сійӧ бормочитіс:
— Эн вунӧд менсьым кывйӧс: оз кутны йӧз помӧдз терпитны, скӧрмасны коркӧ и заводитасны ставсӧ пылльыны — бусӧ пӧртасны ассьыныс пустякъяссӧ!
Оз кутны терпитны...
Трактирӧ ми эг веськалӧй: публичнӧй дом кытшалӧмаӧсь матросъяс, — воротасӧ видзисны Алафузовскӧй рабочӧйяс.
— Быд праздник тані кось!
— ошкана шуис Рубцов, босьтіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ, и, мыйӧн аддзис, мый керка дорйысьяс пӧвстын эмӧсь аслас ёртъяс, пыр жӧ тшӧтш сюйсис косяс, ышӧдіг да усьӧдіг:
— Эн сетчы, фабрика!
Пычӧд лягушаясӧс!
Глушит ляпапиянӧс!
И — экма-а!
Тешкодь и лӧсьыд вӧлі аддзыны, кутшӧм пелька да сьӧлӧмшӧрсьыс действуйтіс тӧлка старик, матрос-речникъяс чукӧр пыр прӧйдитіг, найӧ кучкӧмъяс вылӧ вочавидзӧмӧн, пельпомнас зутшйӧдлӧмӧн кок йывсьыныс уськӧдаліг.
Косясисны скӧравтӧг, гажаа, удаллун петкӧдлӧм ради, лишнӧй вынысла.
Морт тушаяслӧн чукӧр гудыртчис ворота дорын, фабричнӧйясӧс сылань топӧдӧмӧн, ратшкакылісны пӧвъяс, юргисны ышӧдана горӧдӧмъяс:
— Сетышт куш юра воеводаыслы!
Кыкӧн кавшасьӧмаӧсь керка вевт вылӧ да лӧсьыда збоя сьылӧны:
<rus>— Мы не воры, мы не плуты, не разбойники,</rus>
<rus>Судовые мы ребята, рыболовники</rus>!
Тюрзӧ полицейскӧй, пемыдас дзирдалӧны ыргӧн кизьясыс, кок уланыс шлюпкакылӧ няйт, а вевт вывсянь кылӧ:
— <rus>Мы закидываем сети по сухим берегам,</rus>
<rus>По купеческим домам, по амбарам, по клетям...</rus>
— Сулав!
Куйлысьӧс оз нӧйтны...
— Дедӧ — чужӧмтӧ бурджыка видз!
Сэсся Рубцовӧс, менӧ и нӧшта морт витӧс, вӧрӧгъясӧс ли, другъясӧс ли, нуны кутісны участокӧ, и арся войлӧн лӧньӧм пемыдыс колльӧдіс миянӧс збой песняӧн:
<rus>Эх, мы поймали сорок щук,</rus>
<rus>Из которых шубы шьют!</rus>
— Кутшӧм бурӧсь йӧзыс Волга вылын!
— ыджыд радлунӧн висьталӧ Рубцов, частӧ сульсиг да сьӧласигтыр, и вашкӧдӧ меным:
— Тэ — пышйы!
Видзӧд, кор скодаджык и — пышйы!
Мыйла тэныд участокӧ сюйсьыны?
Ме и ме бӧрся кутшӧмкӧ кузь матрос уськӧдчим боки уличаӧ, чеччыштім забор вомӧн, мӧд вомӧн и — тайӧ войсянь ме эг нин аддзыв муса мортӧс — Никита Рубцовӧс.
Ме гӧгӧр тыртӧм кутіс лоны.
Заводитчӧны вӧлі студенческӧй волнениеяс, — смыслыс налӧн меным эз вӧв гӧгӧрвоана, помкаяс — абу яснӧйӧсь.
Ме аддзылі гажаа ноксьӧм, эг чувствуйт сэтысь драма и мӧвпалі, мый университетын велӧдчӧмысь шуд ради позьӧ терпитны весиг мучитӧмъяс.
Меным кӧ шуисны: — Мун, велӧдчы, но сыысь, вежалунъясӧ, Николай площадь вылын ми кутам тэнӧ нӧйтны бедьясӧн! — ме, навернӧ, примиті эськӧ тайӧ условиесӧ.
Семёнов крендельнӧйӧ пыралігӧн ме кывлі, мый крендельщикъяс лӧсьӧдчӧны мунны университет дорӧ студентъясӧс нӧйтны:
— Гираясӧн кутам нӧйтны!
— сёрнитісны найӧ гажаа скӧралӧмӧн.
Ме куті вензьыны, видчыны накӧд, но друг пӧшти шемӧсмӧмӧн мӧді чувствуйтны, мый студентъясӧс дорйыны меным ньӧти абу окота, оз сюрны кывъяс.
Помнита, муні ме пӧдвалысь жугӧдӧм морт кодь, сьӧлӧм вылын вӧлі кутшӧмкӧ венны позьтӧм шог, кувтӧдз шог.
Войнас пукалі Кабан вадорын, шыблалі сьӧд ваӧ изъяс да мӧвпалі куим кывйӧн, помала найӧс дольӧмӧн:
— Мый меным вӧчны?
Шогла заводиті велӧдчыны ворсны скрипка вылын, войясын пилитлі магазинын, войся стӧрӧжӧс да шыръясӧс шызьӧдіг.
Музыка ме радейтлі и босьтчи сы дорӧ зэв окотапырысь, но менам велӧдысьӧй, театральнӧй оркестрса скрипач, уроксӧ сетігӧн, — кор ме петі магазинысь, — восьтӧма игнавтӧм касса ящик, и, бӧр воӧм мысти, ме суи сійӧс гусясигас — сійӧ сюяліс зептас сьӧм.
Кор аддзис менсьым ӧдзӧсӧд пырӧм, сійӧ нюжӧдіс голясӧ, лӧсьӧдіс гажтӧм, бритӧм чужӧмсӧ да ньӧжйӧ шуис:
— Но — нӧйт!
Вомдоръясыс сылӧн тіралісны, рӧмтӧм синъяссьыс визувтіс аслыссяма гырысь синва.
Меным окота вӧлі кучкыны скрипачӧс; медым тайӧс не вӧчны, ме пукси джоджӧ, кулакъясӧс пукті ас улӧ и тшӧкті сылы пуктыны сьӧмсӧ кассаӧ.
Сійӧ ректіс зепъяссӧ, мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но сувтіс да шуис лӧсявтӧм вӧсни да страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Вай дас шайт!
Сьӧм ме сылы сеті, но скрипкаӧн ворсны велӧдчӧмысь эновтчи.
Декабрын ме решиті вины ачымӧс.
Ме заводитлі гижны тайӧ решениеыслысь помкасӧ «Макар олӧмысь случай» висьтын.
Но тайӧ меным эз удайтчы — висьтыс артмис грубӧйӧн, лӧсьыдтӧмӧн и эз вӧв сэні пытшкӧсса правдаыс.
Мый вӧлі бурыс — меным чайтсьӧ — буретш сійӧ, мый сыын дзик ньӧти абу правда.
Фактъяс — правдивӧйӧсь, а найӧс гӧгӧрвоӧдӧмыс вӧчӧма быттьӧкӧ абу меӧн и висьтыс мунӧ оз ме йылысь.
Не сёрнитны кӧ висьтлӧн литературнӧй ценность йылысь — сыын ме аддза мыйкӧ аслым кажитчанаӧс, — быттьӧкӧ ме воськовті ас вомӧн.
Ме ньӧби базар вылысь барабанщиклысь нёль патронӧн зарядитӧм револьвер да лыйи аслым морӧсӧ, арталі веськавны сьӧлӧмӧ, но розьӧді сӧмын тыӧс, и тӧлысь мысти, зэв яндысьӧмӧн, ачымӧс йӧйсьыс йӧйӧн лыддьӧмӧн, бара нин уджалі булочнӧйын.
Но — эг дыр.
Март тӧлысь помын, рытын, пекарнясянь магазинӧ пырӧм бӧрын, ме аддзи продавщица жырйысь Хохолӧс.
Сійӧ пукаліс ӧшинь дорас улӧс вылын, мӧвпалігтыр куритіс кыз папирос да внимательнӧя видзӧдіс пуркйысь тшын вылас.
— Ті прӧстӧсь?
— юаліс сійӧ здоровайтчытӧг.
— Кызь минут кежлӧ.
— Пуксьӧй, сёрнитыштам.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі ас вылас зэвтӧма-пасьталӧма «чортӧвӧй кожаысь» вурӧм казакин, сы паськыд морӧс вылын шыльквидзис русыд тош, веськыда кымӧс весьтас щӧть моз сулаліс дженьыда шырӧм чорыд юрсиыс, кӧмалӧма мужицкӧй гырысь брӧдни, наысь чорыда ӧвтіс дьӧгӧдь дукӧн.
— Но — вот, — мӧдіс спокойнӧя да гортӧминика сёрнитны сійӧ, — онӧ-ӧ кӧсйӧ ті локны ме ордӧ?
Ме ола Красновидово сиктын, нелямын вит верст сайын Волга кывтчӧсын, менам сэн эм лавка, ті кутанныд меным отсасьны вузасьны, та вылӧ тіян этша кад кутас мунны, менам эмӧсь бур небӧгъяс, отсала тіянлы велӧдчыны сӧглас?
— Да.
— Пекничаӧ локтӧй квайт час асылын Курбатов пристань дорӧ, юалӧй Красновидовоысь досчаник, * — кӧзяиныс Василий Панков.
Но да, — ме лоа сэн нин и аддза тіянӧс.
Аддзысьлытӧдз!
Сувтіс, чургӧдіс меным паськыд кисӧ, а мӧд кинас кыскис пытшкӧс зепсьыс сьӧкыд, эзысь луковица-часі да шуис:
— Помалім квайт минутӧн!
Да — менам нимӧй — Михайло Антонов, а овӧй — Ромась.
Сідз.
Сійӧ муніс бӧрӧ видзӧдлытӧг, тувччаліс зумыда, кокниа нуис багатырлӧн кодь ён сьӧкыд тушасӧ.
Кык лун мысти ме мӧдӧдчи кывтны Красновидовоӧ.
Волга сӧмын на воссьӧма, вылісянь, гудыр ва вывті лайкъялігтыр, кыссьӧны руд рышкыд йи пластъяс, досчаник панлалӧ найӧс, и найӧ зыртсьӧны пыж бокъясӧ да зутшмунігъясын сявмунӧны ёсь кристаллъясӧн.
Ворсӧ асыв-вой тӧв, вӧтлӧ вадорӧ гыяс, синтӧ ёрмӧн дзирдалӧ шонді, югӧръясыс гагыд еджыд пучокъясӧн чеччӧны лӧзоват стеклӧ кодь йи пласт бокъясысь.
Досчаник, кодӧс сьӧкыда грузитӧма бӧчкаясӧн, мешӧкъясӧн, ящикъясӧн, мунӧ парус улын, — руль дорын том мужик Панков, сійӧ тшапа пасьталӧма дубитӧм ыжку пинжак, кодлысь морӧссӧ вышивайтӧма уна рӧма шнурокӧн.
Чужӧмыс сылӧн — спокойнӧй, синъясыс кӧдзыдӧсь, сійӧ абу варов и этша мунӧ мужик вылӧ.
Досчаник нырын, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, сулалӧ Панковлӧн батрак, Кукушкин, росйысьӧм дукӧса дзуг юрсиа мужик. Сійӧ вӧнясьӧма кӧвйӧн, юрас — чукрасьӧм поповскӧй шляпа. Чужӧмыс лӧз да парсалӧма.
Кузь багырӧн йи пластъяс йӧтлалігмоз сійӧ зывӧктана ёрччӧ:
— Вешйы...
Кытчӧ зырӧдан...
Ме пукала Ромаськӧд орччӧн парусувса ящикъяс вылын, сійӧ ньӧжйӧ висьталӧ меным:
— Мужикъяс менӧ оз радейтны, торъя нин — озыръяс!
Тайӧ радейттӧмсӧ и тіянлы ковмас испытайтны.
Кукушкин пуктіс багырсӧ пыж пӧперег, аслыс кок улас, сёрнитӧ зэв радпырысь, миянладорӧ парсалӧм чужӧмсӧ бергӧдӧмӧн:
— Торъя тэнӧ, Антоныч, поп оз радейт...
— Сійӧ збыль, — шуӧ Панков.
— Тэ сылы, писти сера понлы, кыдзи горшас лы!
— Но эмӧсь и другъяс менам — лоӧны и тіян, — кыла ме Хохоллысь гӧлӧс.
Кӧдзыд.
Мартовскӧй шонді омӧля на шонтӧ.
Вадорын качайтчӧны пасьтӧм пуяслӧн пемыд увъясыс, кӧнсюрӧ горнӧй вадор щельясын да куст увъясын бархат лестукъясӧн куйлӧ лым.
Ю вылын быдлаын — йи пластъяс, быттьӧ ыж стада луд вылӧ разӧдчӧма.
Ме чувствуйта ачымӧс вӧтын моз.
Кукушкин, каллянас табак сӧвтігтыр, философствуйтӧ:
— Шуам кӧть, тэ поплы абу гӧтыр, но, аслас должность сертиыс, сійӧ кӧсйысис радейтны быдся тварсӧ, кыдзи небӧгъясын гижӧма.
— Коді тайӧ тэнӧ нӧйтіс?
— шпыньялігтырйи юалӧ Ромась.
— Сідз, кутшӧмкӧ тёмнӧй должностьяса йӧз, буракӧ — жуликъяс, — зывӧктана шуис Кукушкин.
И — гордостьӧн содтіс:
— Эз, менӧ, ӧтнамӧс, антиллеристъяс нӧйтісны, — сійӧ — вот прамӧя!
Весиг ог гӧгӧрво — кыдзи ме ловйӧн коли.
— Мыйысь нӧйтісны?
— юалӧ Панков.
— Тӧрыт?
Али — антиллеристъясыс?
— Но — тӧрыт?
— Да — позьӧ ӧмӧй гӧгӧрвоны, мыйысь нӧйтӧны ?
Йӧз миян козёл кодьӧсь, чуть мыйкӧ — пыр и люкасьны!
Аслас должностьӧн лыддьӧны — тышкасьӧм!
— Ме чайта, — шуӧ Ромась, — кузь кывсьыд нӧйтӧны тэнӧ, сёрнитан тэ виччысьтӧг...
— Пӧжалуй, сідз!
Морт ме интересуйтчысь, зэв окота быдтор йылысь юасьны.
Менам сьӧлӧмӧй зэв радлӧ, кор мыйкӧ выльтор кыла.
Досчаниклӧн нырыс зутшмуні йи пластӧ, пыж бокӧд лёкысь шарснитіс.
Кукушкин шатовмунліг кватитіс багыр,
Панков кӧритана шуӧ:
— А тэ уджтӧ эн вунӧд, Степан!
— А тэ менӧ эн сёрнитӧд!
— йи пластъяс йӧткышталіг бормочитӧ Кукушкин.
— Ог вермы ме ӧти сайын и должностьӧс ассьым исполняйтны и тэкӧд сёрнитны...
Найӧ бурпырысь вензьӧны, а Ромась шуӧ меным:
— Муыс тан лёкджык, миян, Украинаын дорысь, а йӧзыс — бурджыкӧсь.
Зэв способнӧй войтыр!
Ме кывза сылысь сьӧлӧмсянь да эска сылы.
Меным кажитчӧ сылӧн лӧньлуныс да рӧвнӧй, прӧстӧй, вына сёрниыс.
Тӧдчӧ, мый тайӧ мортыс уна тӧдӧ и мый сійӧ асногыс видзӧдӧ йӧз вылӧ.
Меным торъя нин лӧсьыд сыысь, мый сійӧ оз юась — мыйла ме лыйси?
Быд морт эськӧ сы местаын важӧн нин юаліс, а ме сэтшӧма дӧзми тайӧс юасьӧмсьыс.
И — сьӧкыд вочавидзны.
Чӧртыс тӧдӧ, мыйла ме кӧсйи вины ачымӧс.
Хохоллы ме, дерт, вочавидзи эськӧ кузя да тӧлктӧма.
Да меным и вообще абу окота казьтывны та йылысь, — Волга вылын сэтшӧм лӧсьыд, вӧльнӧ, югыд.
Досчаник кывтӧ вадорті, шуйгавылын паськыда шливвидзӧ ю, ойдӧдӧма видзьясладор лыа вадорсӧ.
Тыдавмӧн содӧ ваыс, нюкльӧдлӧ да лайкйӧдлӧ вадорса кустъяссӧ, а сылы паныд сёнъясӧд да щельясӧд шумӧн исковтӧны югыд тувсов шоръяс.
Нюмъялӧ шонді, виж ныра грачьяс лӧсталӧны сійӧ югӧръяс улын сьӧд стальӧн, тӧждысяна кравзӧны позъяс вӧчигмоз.
Гож водзын щӧть моз чуткӧдчӧ, кыпӧдчӧ муысь шонділань зэв веж турун.
Тушалы — кӧдзыд, а душаын — лӧнь радлӧм и сідзжӧ чужӧны югыд лачаяслӧн нежнӧй петасъяс.
Зэв кыпыд тулысын му вылын.
Луншӧр кежлӧ воим Красновидовоӧ; джуджыд, крута вундӧм гӧра вылын сулалӧ кельыдлӧз юра вичко, сысянь ӧта-мӧд бӧрся кыссьӧны гӧра кыр пӧлӧн бур ён керкаяс, лӧсталӧны виж тьӧска вевтӧн да парчевӧй идзасӧн.
Прӧстӧ и мича.
Кымынысь ме любуйтчывлі тайӧ сиктнас паракодъясӧн сы дорті прӧйдитігъясын.
Кор Кукушкинкӧд ӧтлаын заводитім ректыны досчаник, Ромась, меным мешӧкъяс пыжсянь мыччалігӧн, шуис:
— Но, — вын тіян эм!
И, ме вылӧ видзӧдтӧг, юаліс:
— А морӧсыд — оз вись?
— Ньӧти оз.
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воис тайӧ деликатнӧя юалӧмыс, — меным торъя окота вӧлі, медым мужикъяс эз тӧдны ачымӧс вины заводитлӧм йылысь.
— Вын — эм, позьӧ шуны — должность сертиыд унджык, — больгис Кукушкин.
— Кутшӧм губернияысь, молодчик?
Нижегородскӧйысь?
Ва панялысьясӧн нимтӧны тіянӧс.
А ещӧ — «<rus>чай, примечай, отколе чайки летят</rus>» — тайӧ тіян йылысь жӧ лӧсьӧдӧма.
Гӧра вывсянь, увлань лэччан туйӧд, небзьӧм сёй вывті, эзысьӧн дзирдалысь уна шор костъясӧд, паськыда восьлалӧ, вильдаліг да катласиг, кузь косіник мужик, ачыс кӧмтӧм, ӧтпӧвса да еджыд гача, кудриа тошка, сук гӧрдов юрсиа.
Вадорлань матыстчӧм бӧрын сійӧ шуис гораа да меліа:
<rus>— С приездом.</rus>
Видзӧдліс ас гӧгӧрыс, лэптіс кыз потш, сэсся мӧдӧс, пуктіс найӧс помъяснас пыж дор вылӧ и, досчаникӧ кокниа чеччыштӧм бӧрын, сетіс команда:
— Мыджсьӧй кокъяснад потш помъясас, медым эз вильскӧбтыны пыж дорсьыс, да принимайтӧй бӧчкаяс.
Зонмӧ, лок татчӧ, отсась.
Сійӧ вӧлі картина вылын кодь мича и, тыдалӧ, зэв ён.
Ыджыд веськыд ныра, банйӧм чужӧм вылас стрӧга югъялісны голубоват синъяс.
— Прӧстудитчан, Изот, — шуис Ромась.
— Месӧ?
Эн пов.
Быгыльтім вадорӧ карасин бӧчка.
Изот, менӧ юр вывсянь кок улӧдз видзӧдлӧмӧн, шуис:
— Приказчик?
— Вермасьышт сыкӧд, — шуис Кукушкин.
— А тэнсьыд бара нырвомтӧ тшыкӧдісны?
— Мый накӧд вӧчан?
— Кодъяскӧд сійӧ?
— А — кодъяс нӧйтӧны...
— Ок, тэ!
— ышловзьӧмӧн шуис Изот и шыӧдчис Ромась дорӧ.
— Телегаясӧн пыр жӧ воасны.
Ме тіянӧс ылысянь аддзи, — кывтанныд.
Лӧсьыда кывтінныд.
Тэ — мун, Антоныч, ме тан олышта.
Вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ мортыс относитчӧ Ромась дорӧ, кыдзи матыса друг, тӧждысьӧмӧн, весиг — покровитель сямӧн, кӧть Ромась вӧлі ыджыдджык сыысь ар дасӧн.
Часджын мысти ме пукалі нин выль керкаса сӧстӧм да гажа жырйын, стенъяссьыс век на кыліс сир да кудель дук.
Ёсь синма збой баба лӧсьӧдіс пызан вылӧ ӧбедайтны, Хохол бӧрйис чемоданысь небӧгъяс да тэчис найӧс пачдорса джаджйӧ.
— Тіян жырныд лӧскын, — шуис сійӧ.
Чардак ӧшиньсянь неуна тыдалӧ сикт, миян керкалы паныда овраг, а сэтысь — пывсян вевтъяс, кустъяс пӧвстын.
Овраг сайын — садъяс да сьӧд муяс; кокньыдик гыясӧн кыссисны найӧ горизонтлань, кӧні лӧзаліс вӧр.
Пывсян сигӧр вылын пукалӧ лӧз мужик, киас кутӧ чер, а мӧд кисӧ пуктӧма кымӧс дорас — видзӧдӧ увлань, Волгалань.
Дзуртӧ телега, дӧзмӧдана баксӧ мӧс, ызгӧны шоръяс.
Керка воротаысь петіс сьӧд паськӧма старука и, вороталань бергӧдчӧмӧн, чорыда шуис:
— Сдокнитінныд эськӧ мед ті!
Кык детинка, кодъяс изъясӧн да няйтӧн вӧлі потшӧны шор, старукалысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, ньӧв моз шыбитчисны пышйыны сы дорысь, а старука лэптіс муысь чагтор, сьӧлыштіс сы вылӧ да шыбитіс шорӧ.
Сэсся мужичӧй сапӧга кокнас жугӧдіс челядьлысь стрӧйбасӧ да мӧдӧдчис увлань, юлань.
Кыдз бара тан ме кута овны?
Корисны ӧбедайтны.
Уліын, пызан сайын, пукаліс Изот, гӧрд коклапаяссӧ нюжӧдӧмӧн, да мыйкӧ висьталіс, но — менӧ аддзӧм бӧрын, чӧв ланьтіс.
— Мый нӧ тэ?
— зумыша юаліс Ромась.
— Висьтав водзӧ.
— Да и нинӧм сэсся, ставсӧ висьталі.
Значит — сідз шуим: асьным, мися, справитчам.
Тэ новлӧдлы пистолеттӧ сьӧрсьыд, либӧ — кызджык бедь.
Баринов дырйи — оз позь быдтор йылысь сёрнитны, сылӧн да Кукушкинлӧн — кывъясныс бабаяслӧн кодьӧсь.
Тэ, зонмӧ, чери кыйны радейтан?
— Ог.
Ромась мӧдіс висьтавны, мый колӧ котыртны мужикъясӧс, посни садовладелечьясӧс, нетшыштны найӧс скупщикъяс киысь.
Изот, внимательнӧя сылысь кывзӧм бӧрын, шуис:
— Мироедъяссянь тэныд олӧм оз ло.
— Видзӧдлам.
— Да, — сідз нин!
Ме видзӧді Изот вылӧ да мӧвпалі:
— Кӧнкӧ, — татшӧм мужикъяс вылӧ видзӧдӧмӧн и гижӧны висьтъяснысӧ Каронин да Златовратский...
Збыльысь ӧмӧй нӧ удайтчис меным матыстчыны мыйкӧ серьёзнӧй дорӧ, и ӧні ме кута уджавны настоящӧй делӧ нуӧдысь йӧзкӧд?
Ӧбед бӧрын Изот шуис:
— Тэ, Михайло Антонов, эн тэрмась, бурыд — регыдӧн оз шед.
Кокньыдика колӧ!
Кор сійӧ муніс, Ромась мӧвпалана шуис:
— Вежӧра морт, честнӧй.
Жаль — малограмотнӧй, муртса лыддьысьны вермӧ.
Но — зільӧ велӧдчыны.
Вот, — отсалӧй сылы та кузя!
Дзик рытӧдзыс сійӧ тӧдмӧдіс менӧ лавкаса тӧвар донъясӧн, висьталіс:
— Ме вузала донтӧгджык, сиктса мукӧд кык лавочник дорысь, дерт — тайӧ налы оз кажитчы.
Пакӧсьтитчӧны меным, лӧсьӧдчӧны нӧйтны.
Ола ме тан ог сы вӧсна, мый меным лӧсьыд либӧ выгӧднӧ вузасьны, а — мукӧд помкаяс вӧсна.
Тайӧ — тіян булочнӧй кодьыд жӧ...
Ме шуи, мый гӧгӧрвоана.
— Но, да...
Колӧ жӧ йӧзӧс велӧдны умӧ-разумӧ, — сідз?
Лавка вӧлі пӧдса, ми ветлӧдлім сэні лампаӧн, и ывла вылын кодкӧ ветлӧдлӧ жӧ, видзчысьӧмӧн шлёпӧдӧ няйтті, ӧткымынысь кильчӧ пос вылӧ сьӧкыдпырысь кайлӧмӧн.
— Со — кыланныд?
— ветлӧдлӧ!
Тайӧ — бобыль Мигун, лёк пемӧс, сійӧ радейтӧ лёк вӧчны, мича ныв моз ворсӧдчыны.
Ті сыкӧд кывъяснад видзчысьӧмӧнджык, да и — вообще...
Сэсся, жырйын каллянсӧ ӧзтӧм бӧрын, паськыд мышкунас пач бердӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ пуркйис аслыс тошкас тшын да, кывъяссӧ прӧстӧй, яснӧй сёрниӧ ньӧжйӧ тэчӧмӧн, висьталіс, мый важӧн нин казяліс, кыдзи ме некутшӧм пӧльзатӧг видза ассьым том воясӧс.
— Ті морт способнӧй, природа сертиыд — асныра и, тыдалӧ, кӧсйӧмъясыд бурӧсь.
Тіянлы колӧ велӧдчыны, да — сідз, медым небӧгыд эз сайӧд йӧзсӧ.
Ӧти сектант, старичок, зэв вернӧя шуис: «быдсяма велӧдӧм — мортсянь петӧ».
Йӧз велӧдӧны дойманаджык, — грубӧя найӧ велӧдӧны — но налӧн наукаыс крепыдджыка йиджӧ.
Висьталіс сійӧ меным тӧдсатор, сы йылысь, мый медводз колӧ сиктлысь юр вежӧрсӧ югдӧдны.
Но и тӧдса кывъясысь ме кылі тӧдчанаджык, выльджык смысл.
— Сэн тіян студентъяс ёна больгӧны войтырӧс радейтӧм йылысь, а ме налы шуа та вылӧ: войтырӧс радейтны оз позь.
Сійӧ — куш кывъяс, войтырӧс радейтӧм...
Шпыньмуніс тошкас да, ме вылӧ сюся видзӧдіг, заводитіс восьлавны жырйӧд и водзӧ висьтавны крепыда, внушительнӧя:
— Радейтны — сійӧ лоӧ: сӧглашайтчыны, небзьыны, не казявны, прӧщайтны.
Татшӧм ногӧн сӧмын позьӧ мунны нывбаба дорӧ.
А — позьӧ ӧмӧй не казявны войтырлысь невежествосӧ, сӧглашайтчыны сійӧ неправильнӧй мӧвпъяскӧд, лэдзчысьны сійӧ быд подлостьӧдз, прӧщайтны сійӧ зверстволы?
Оз?
— Оз.
— Вот, аддзанныд!
Тіян сэн век Некрасовӧс лыддьӧны да сьылӧны, но, тӧданныд, Некрасовнад ылӧ он мун!
Мужиклы колӧ сюйны юрас — тэ, вокӧ, кӧть и ачыд морт абу омӧль, а олан омӧля и нинӧм он куж вӧчны, медым олӧмыд лои бурджык, кокниджык.
Зверь, пӧжалуй, сюсьджыка тӧждысьӧ ас вӧснаыс, тэ дорысь, зверь дорйӧ асьсӧ бурджыка.
А тэысь, мужикысь, лоис ставыс, — дворянство, духовенство, учёнӧйяс, саръяс, ставыс тайӧ коркӧя мужикъяс.
Аддзан?
Гӧгӧрвоин?
Но — велӧдчы овны, мед тэнӧ эз пӧвсавны...
Кухняӧ мунӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс кухаркалы пузьӧдны самӧвар, а сэсся кутіс петкӧдлыны меным небӧгъяссӧ, — пӧшти ставыс научнӧйӧсь: Бойль, Ляйэль, Гартпуль, Лекки, Леббок, Тэйлор, Милль, Спенсер, Дарвин, а рочьяс пӧвстысь — Писарев, Добролюбов, Чернышевский, Пушкин, Гончаровлӧн «Фрегат Паллада», Некрасов.
Сійӧ малаліс найӧс паськыд кипыдӧснас, меліа, быттьӧкӧ каньпиянӧс, да раминика ропкис:
— Бур небӧгъяс!
А тайӧс — он аддзы некысь: тайӧс цензура сотӧма.
Кӧсъянныд тӧдны, мый сійӧ государство — лыддьӧй тайӧс!
Сійӧ мыччис меным Гоббслысь небӧг «Левиафан».
— Тайӧ — бара жӧ государство йылысь, но кокньыдджык, гажаджык!
Гажа небӧгыс вӧлӧма Маккиавелилӧн «Государь».
Чай сайын сійӧ дженьыдика висьталіс ас йывсьыс:
черниговскӧй кузнечлӧн пи, сійӧ вӧлӧма Киев станцияын поездъяс смазчикӧн, тӧдмасьӧма сэні революционеръяскӧд, котыртӧма рабочӧйясысь самообразование кузя кружок, сійӧс арестуйтӧмаӧсь, во кык пукалӧма тюрьмаын, а сэсся — ыстӧмаӧсь ссылкаӧ Якут областьӧ дас во кежлӧ.
— Первойсӧ — олі сэн якутъяскӧд, улусын, чайті — пропадита.
Тӧлыс сэн, чӧртыс мед босьтас, сэтшӧм, тӧданныд, мый мортлӧн юр вемыс кынмӧ.
Да и лишнӧй разум сэн.
Сэсся, аддза: то — тан, то — сэн роч морт чурвидзӧ, сатшйӧдлӧма найӧс абу тшӧкыда, а, век жӧ, — эмӧсь!
И, мед эз гажтӧмсьыны, выльясӧс на дінӧ тӧждысяна содталӧны.
Бур йӧз вӧліны.
Вӧлі студент Владимир Короленко, — сійӧ ӧні воӧма жӧ нин бӧр.
Ме сыкӧд бура олі, сэсся — торъялім.
Ми, вӧлӧмкӧ, унатор кузя ӧткодьӧсь, а ӧткодь йӧзлӧн дружба оз ладмы.
Но тайӧ серьёзнӧй, асныра мортыс быдсяма удж вылӧ способнӧй.
Весиг ӧбразъяс серпасавліс, тайӧ меным эз кажитчыв.
Ӧні, шуӧны, журналъясӧ бура гижӧ.
Дыр, войшӧрӧдз сёрнитіс сійӧ, тыдалӧ, пыр жӧ зумыда кӧсйис сувтӧдны менӧ аскӧдыс орччӧн.
Первой на збыльысь лӧсьыд вӧлі меным морткӧд.
Ачымӧс вины заводитлӧм бӧрын ме куті ас дорӧ относитчыны ёна омӧльджыка, ме ачымӧс чувствуйті некытчӧ туйтӧмӧн, код водзын кӧ мыжаӧн и меным вӧлі яндзим овны.
Ромась, буракӧ, гӧгӧрвоӧ вӧлі тайӧс и бур морт ногӧн, ме водзын прӧстӧя аслас олӧмӧ ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, — веськӧдіс менӧ.
Некор вунӧдтӧм лун.
Вежалунӧ ми восьтім лавканымӧс ӧбедня бӧрын, и пыр жӧ миян кильчӧ дорӧ кутісны чукӧртчыны мужикъяс.
Первойӧн воис Матвей Баринов, няйт, росйысьӧм паськӧма морт, обезьяналӧн кодь кузь кияса, мича, бабьей синъяса, видзӧдӧ сідз, быттьӧкӧ век мыйӧнкӧ ылалӧма.
— Мый кывсьӧ карын?
— чолӧмалӧм бӧрын юаліс сійӧ и, вочакыв виччысьтӧг, горӧдіс воысь Кукушкинлы:
— Степан!
Тэнад каньясыд бара петукӧс жӧритӧмаӧсь!
И пыр жӧ висьталіс, мый губернатор Казаньысь мунӧма Петыркарӧ сар дорӧ клопочитны, медым став татарасӧ выселитны Кавказӧ да Туркестанӧ.
Губернаторӧс ошкыштіс:
— Тӧлка!
Ассьыс делӧсӧ гӧгӧрвоӧ...
— Тэ ачыд тайӧс ставсӧ лӧсьӧдін, — спокойнӧя шуис Ромась.
— Ме?
Кор?
— Ог тӧд...
— Кутшӧм омӧля тэ эскан йӧзлы, Антоныч, — шуис Баринов кӧритӧмӧн, юрнас жалитана довкйӧдліг.
— А ме — татараӧс жалита.
Кавказын овны колӧ привычка.
Видзчысигтыр матыстчис дзоляник, косіник морт, йӧзлысь пасьталӧм кӧрӧм коска косясьлӧм паськӧма; руд чужӧмыс век судорожнӧя дрӧгнитавліс, сьӧд вомдоръясас тӧдчыліс висьысьлӧн кодь нюм; векньыдик шуйга синмыс дугдывтӧг мигайтіс, сы вевдорын дрӧгнитавліс вурысъясӧн орйӧдлӧм дзор синкымыс.
— Мигунлы почёт!
— смешитӧмӧн шуис Баринов.
— Мый тавой гусялін?
— Тэнсьыд сьӧмтӧ, — Ромась водзын шапкасӧ пӧрччӧмӧн гора тенорӧн вочавидзис Мигун.
Дворысь петіс миян керкаса кӧзяин да суседным Панков, сійӧ вӧлі пинжака, сьыліас гӧрд чышъян, резинӧвӧй галошиа да морӧс вылас ӧшӧдӧм вӧжжи кодь кузь эзысь цепта.
Сійӧ скӧра видзӧдліс Мигун вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс:
— Тэ кӧ, пӧрысь чӧрт, менам град йӧрӧ кутан кысъясьны, ме тэнӧ майӧгӧн кокъясад!
— Заводитчӧ тӧдса сёрни, — спокойнӧя шуис Мигун да ышлолалігтыр содтіс: — Кыдз овны, — не кӧ нӧйтны?
Панков кутіс видны сійӧс, а сійӧ содтіс:
— Кутшӧм нӧ ме пӧрысь?
Нелямын квайт ар...
— А ыджыдвиддзын тэныд ветымын куим вӧлі, — горӧдіс Баринов.
— Ачыд висьтавлін — ветымын куим!
Мыйла ылӧдлан?
Локтіс ыджыд тошка солиднӧй старик Суслов * да чери кыйысь Изот, тадз чукӧрмис морт дас.
Хохол пукаліс кильчӧ вылын, лавка ӧдзӧс дорын, куритчис каллянӧн, чӧла кывзіс мужикъяслысь сёрнисӧ; найӧ пуксялісны кильчӧ пос тшупӧдъяс вылӧ да ӧтар-мӧдарбокса лабичьяс вылӧ.
* Омӧля помнита мужикъяслысь овъяссӧ и, буракӧ, дзуги либӧ исказиті найӧс.
Лун вӧлі кӧдзыд, уна рӧма, тӧлӧн кынтӧм лӧз енэжті ӧдйӧ тӧвзисны кымӧръяс, югыд чутъяс да вуджӧръяс купайтчисны шоръясын да ва гуранъясын, то синтӧ ёрисны яръюгыда дзирдалӧмӧн, то лелькуйтісны бархатнӧй небыдлунӧн.
Мичаа вӧччӧм нывъяс дзодзӧгъяс моз шлывгӧны улича кузя увлань, Волгалань, восьлалӧны ва гуранъяс вомӧн, юбка бӧждоръяссӧ лэптӧмӧн да чугуннӧй сапожкияссӧ мыччӧдлӧмӧн.
Котӧртӧны детинкаяс, пельпомъяс вылас кузь вугыр шатинаӧсь, мунӧны солиднӧй мужикъяс, миян лавкадорса йӧз чукӧр вылӧ кӧсӧя видзӧдлывліг, картузъяссӧ да гын шляпаяссӧ чӧла лэптыштавліг.
Мигун да Кукушкин лабутнӧя сёрнитісны неяснӧй вопрос кузя: кодныс ёнджыка нӧйтӧны — купеч али барин?
Кукушкин доказывайтіс — купеч, Мигун дорйис помещикӧс, и сылӧн гора тенорокыс венліс Кукушкинлысь дзуг сёрнисӧ.
— Господин Фингеровлӧн папашаыс Наполеон Бонапартӧс тошкӧдыс нетшкылӧма.
А господин Фингеров кватитас вӧлі кыкӧс балябӧжъясӧдыс юрсиӧдыс, паськӧдас ассьыс кияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да и зутшнитас воча кымӧс — эштіс!
Кыкнанныс куйлӧны кулӧм нисьӧ ловъяӧсь.
— Сідзнадтӧ — водан!
— сӧгласитчис Кукушкин, но содтіс: — Но, зато купечыд сёйӧ баринысь унджык...
Ортсысяньыс шань Суслов, вевдорса тшупӧд вылын пукаліг, норасьӧ:
— Слабмӧ мужикыд свет вылын, Михайло Антонов!
Господа дырйи оз вӧлі позь весь овны, быд мортӧс вӧлі делӧ дорӧ индӧма...
— А тэ сет прошение, медым бара крепостнӧй право лӧсьӧдісны, — вочавидзис сылы Изот.
Ромась чӧла видзӧдліс сы вылӧ и кутіс таркӧдны-пыркӧдны каллянсӧ кильчӧ пос перилӧ дорӧ.
Ме виччыси: кор нӧ сійӧ заводитас сёрнитны?
И, мужикъяслысь ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧм сёрнисӧ сюся кывзігтыр, кӧсйи водзвыв тӧдмавны — мый жӧ шуас Хохол?
Меным чайтсис, мый сійӧ колис нин мужикъяс сёрниысь уна скода места, кор лӧсьыдджык вӧлі сюйсьыны найӧ сёрниӧ.
Но сійӧ веськодьпырысь чӧв оліс да пукаліс идол моз вӧрзьытӧг, видзӧдіс, кыдзи тӧв чукрӧдлӧ ва гуранъясысь васӧ и вӧтлалӧ кымӧр торпыригъяс да суктӧ найӧс пемыдруд чукӧрӧ.
Ю вылын тутсіс паракод, улісянь кыліс нывъяслӧн чилзан сьыланкыв, ворсӧ гудӧк.
Икйӧдліг да ырзігтырйи увлань улича вывті восьлаліс код морт, ӧвтчис кияснас, а кокъясыс, ва гуранъясӧ веськавлігӧн, тешкодя кусыньтчылісны.
Мужикъяс сёрнитісны век ньӧжйӧджык, кывъясас кыліс шогсьӧм, и менӧ сідзжӧ вӧрзьӧдыштіс норлун, сы вӧсна мый кӧдзыд енэжыс грӧзитчис зэрӧн, и тӧдвылӧ уси меным карлӧн оръявлытӧм унапӧлӧс шум, уличаяс вылын йӧзлӧн ӧдйӧ жуӧм, налӧн збой сёрни, вежӧрӧдзыд сатшысь помтӧм кывъяс.
Рытнас, чай юигӧн, ме юалі Хохоллысь: — кор жӧ сійӧ сёрнитлӧ мужикъяскӧд?
— Мый йылысь?
— А-а, — менсьым внимательнӧя кывзӧм бӧрын шуис сійӧ, — но, тӧданныд, ме кӧ сёрниті накӧд та йылысь, да нӧшта ывла вылын, — менӧ эськӧ бара ыстісны якутъяс дорӧ...
Сійӧ тэчис каллянас табак, ӧзтіс сійӧс, пыр жӧ вевттьысис тшынӧн да лӧня, паметьӧ коляна мӧдіс сёрнитны сы йылысь, мый мужик — морт видзчысьысь, недоверчивӧй.
Сійӧ — ачыс ассьыс полӧ, суседсьыс полӧ, а торйӧн нин — быд бокӧвӧй мортысь.
Эз на коль комын во, кыдз сылы сетісны вӧля, быд нелямын арӧса крестьянин чужліс рабӧн на и тайӧс оз вунӧд.
Мый сійӧ вӧля — сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Прӧстӧ кӧ шуны — вӧля, сійӧ лоӧ: ода, кыдз кӧсъя.
Но — гӧгӧр начальство, и ставыс мешайтчӧны овны.
Помещикъяслысь крестьянствосӧ мырддис сар, сідзкӧ, ӧні сар став крестьянство вылас единӧй господин.
И бара жӧ: а мый нӧ сійӧ вӧляыс?
Друг воас лун, кор сар висьталас, мый сійӧ лоӧ.
Мужик зэв эскӧ сарлы, став му да став озырлунъяс кутысь единӧй господинлы.
Сійӧ мырддис крестьянаӧс помещикъяс киысь, — вермас мырддьыны купечьяслысь паракодъяссӧ да лавкаяссӧ.
Мужик — эскӧ сарлы, сійӧ гӧгӧрвоӧ: уна господин — омӧль, ӧти — бурджык.
Сійӧ виччысьӧ, мый воас лун, кор сар висьталас сылы, мый сійӧ вӧляыс.
Сэки — кватлав, коді мый вермас.
Тайӧ лунсӧ ставӧн виччысьӧны и быдӧн — полӧ, быдӧн олӧ видзчысьӧмӧн ас выйӧныс: не прӧзевайтны эськӧ решительнӧй лунсӧ, кодыр кутасны ставӧн юксьыны.
И — ачыс ассьыс полӧ: кӧсйӧ уна и эм мый босьтны, а — кыдз босьтан?
Ставыс пиньнысӧ кеслӧны ӧтитор вылӧ.
Сэтчӧ жӧ быдлаын — лыдтӧм-щӧттӧм начальство, коді мужиклы явнӧй вӧрӧг, да и сарлы.
Но — и начальствотӧг оз позь, ставыс косьӧ воасны, котшкӧдасны ӧта-мӧднысӧ.
Тӧлыс скӧрысь швачӧдіс ӧшинь стеклӧясӧ гырысь тувсов зэрӧн.
Руд рӧмыдыс ойдӧдіс ывлавывсӧ; менам сьӧлӧм вылын лои руд жӧ да гажтӧм.
Лӧнь гӧлӧс мӧвпалана висьталӧ:
— Сюйӧй мужиклы юрас, медым сійӧ вочасӧн велаліс босьтны сарлысь власьтсӧ аслас киӧ, висьталӧй сылы, мый войтырлӧн должен лоны право бӧрйыны начальствоӧс асланыс пӧвстысь — и станӧвӧйӧс, и губернаторӧс, и сарӧс...
— Сідзтӧ — сё во чӧж лоӧ!
— А ті чайтінныд ставсӧ вӧчны Троица лун кежлӧ?
— зэв збыльысь юаліс Хохол.
Рытнас сійӧ муніс кытчӧкӧ, а час дас ӧтиын ме кылі ывла вылысь лыйӧм шы, — сійӧ гымӧбтіс кӧнкӧ матын.
Сап пемыд ывла вылӧ, зэр улӧ, котӧрӧн петӧм бӧрын ме аддзи, мый Михаил Антонович локтӧ вороталань, тэрмасьтӧг да ёна видзчысьӧмӧн ордйӧдалӧ ва гуранъяс, ачыс ыджыд, сьӧд.
— Ті — мый?
Тайӧ ме лыйи...
— Кодӧс?
— А эстӧн кутшӧмкӧ йӧз зоръясӧн уськӧдчисны ме вылӧ.
Ме шуа — ӧвсьӧй, лыйлыны мӧда, — оз кывзыны.
Но, сэки ме лыйи енэжас, — сійӧ оз доймы...
Сійӧ сулалӧ посводзын, пӧрччысьӧ, пыдзралӧ ва тошсӧ да вӧв моз прысьйӧдлӧ.
— А сапӧгъяс, вӧлӧмкӧ, розяӧсь менам!
Колӧ вежны кӧмӧс.
Ті кужанныд револьвер весавны?
Пӧжалуйста, а то сімас.
Мавтӧй карасинӧн...
Вывті ёна радуйтіс менӧ сылӧн торкны позьтӧм спокойствиеыс, руд синъяслӧн лӧня видзӧдӧмыс.
Жырйын, тошсӧ рӧмпӧштан водзын сыналігмоз, сійӧ висьталіс меным:
— Ті сикт кузя видзчысьӧмӧнджык ветлӧдлӧй, торйӧн нин — праздник лунъясӧ, рытъясын, тіянӧс, дерт, сідзжӧ нӧйтны вермасны.
Но сьӧрсьыныд бедь эн новлӧдлӧй, сійӧ тышкасьысьястӧ дэльӧдӧ, и вермасны найӧ мӧвпавны, мый ті — поланныд.
А повны — оз ков!
Найӧ асьныс полысь йӧз...
Ме заводиті овны зэв бура, быд лун вайліс меным выльтор да важнӧйтор.
Горша куті лыддьыны естествознание кузя небӧгъяс.
Ромась менӧ велӧдӧ:
— Тайӧс, Максимыч, медся водз и медся бура колӧ тӧдны, тайӧ наукаӧ морт пуктӧма медбур мывкыдсӧ.
Рытъясын, недельнас куимысь, волывліс Изот, ме велӧді сійӧс грамотаӧ.
Первойсӧ сійӧ видзӧдіс ме вылӧ эскытӧмпырысь, кокньыдика шпыньялӧмӧн, но некымын урок бӧрын бур сьӧлӧмӧн шуис:
— Лӧсьыда объясняйтан!
Тэныд, эськӧ, зонмӧ, велӧдысьӧн лоны...
И — друг шуис:
— Тэ, тыдалӧ, ён, нолтӧ, вай беддьӧн кыскасям?
Босьтім кухняысь бедь, пуксим джоджӧ и, ӧта-мӧдлы воча кокпыдӧс мыджсьӧмӧн, дыр зілимӧ лэптыны ӧта-мӧднымӧс, а Хохол шпыньяліг ыззьӧдіс миянӧс:
— А — но?
Коді?
Изот менӧ лэптіс, и тайӧ, буракӧ, ещӧ ёнджыка сійӧс матыстіс ме дорӧ.
— Нинӧм, тэ — здоров!
— бурӧдіс сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
— Жаль, чери кыйны он радейт, а то ветлӧдлім эськӧ тэкӧд Волга дорӧ.
Войын, Волга вылын — сарство небеснӧй!
Велӧдчис сійӧ старайтчӧмӧн, вель бура и — зэв лӧсьыда дивуйтчис; мукӧд дырйи урок вылын друг чеччас, босьтас джаджйысь небӧг, вылӧ лэптас синкымъяссӧ, сьӧкыдпырысь лыддяс кык-куим строка да гӧрдӧдӧмӧн видзӧдны кутас ме вылӧ, ачыс шензьӧ:
— Лыддьыся ӧд, каналляӧй!
И, синсӧ куньӧмӧн, бара висьталӧ лыддьӧмторсӧ:
<rus>— Словно как мать над сыновней могилой</rus>
<rus>Стонет кулик над равниной унылой...</rus>
— Аддзылін?
Некымынысь сійӧ, джын гӧлӧсӧн, видзчысигтыр юавліс:
— Висьтав тэ меным, вокӧ, кыдз жӧ тайӧ артмӧ всё-таки?
Видзӧдӧ морт тайӧ чукыль-мукыльяс вылас, а наысь тэчсьӧны кывъяс, и ме тӧда найӧс — кывъясыс ловъяӧсь, миян!
Кыдз ме тайӧс тӧда?
Некод меным найӧс оз вашкӧд.
Найӧ кӧ эськӧ картинкаяс вӧліны, то сэк гӧгӧрвоана.
А тан быттьӧкӧ асьнысӧ мӧвпъяссӧ печатайтӧма, — кыдз тайӧ?
Мый ме верми сылы вочавидзны?
И менам «ог тӧд» эз кажитчыв мортыдлы.
— Кӧлдуйтӧм!
— шуис сійӧ ышловзьӧмӧн да небӧг листъяссӧ югыд водзын видзӧдӧмӧн.
Сыын вӧлі мыйкӧ челядьлӧн кодь, наивнӧй, и тайӧ зэв ёна меным сьӧлӧм вылӧ воліс; сійӧ век ёнджыка кутіс кажитчыны меным сэтшӧм славнӧй мужикӧн, кутшӧмъяс йылысь гижӧны небӧгъясын.
Кыдзи пӧшти и быд чери кыйысь, сійӧ вӧлі поэт, радейтіс Волгаӧс, лӧнь войяс, ӧткалун, радейтіс видзӧдны ас гӧгӧрса олӧм вылӧ.
Видзӧдӧ кодзувъяс вылӧ и юалӧ:
— Хохол шуӧ, — и сэн, гашкӧ, кутшӧмкӧ олысьяс эмӧсь, миян кодьӧсь — кыдз чайтан, збыль тайӧ?
Знак эськӧ налы сетны, юавны — кыдз олӧны?
Кӧнкӧ — бурджыка миян дорысь, гажаджыка...
Веськыда кӧ шуны — аслас олӧмӧн вӧлі доволен, сійӧ батьтӧм-мамтӧм, бобыль и некодсянь оз зависит чери кыйӧм кузя аслас лӧнь, радейтана делӧын.
Но мужикъяс вылӧ сійӧ видзӧдіс эскытӧмпырысь и меным шулывліс:
— Тэ эн видзӧд, мый найӧ меліӧсь, найӧ — мудер йӧз, фальшивӧй, тэ налы эн эскы!
Ӧні найӧ тэкӧд — сідз, а аски — мӧдног.
Быдӧн сӧмын ас вӧснаыс тӧждысьӧ, а общественнӧй делӧ — катаргаӧн лыддьӧны.
И ыджыд лӧглунӧн, коді оз вӧлі мун тайӧ небыд сьӧлӧма мортыслы, сійӧ висьтавліс «мироедъяс» йылысь:
— Найӧ — мыйла озырджыкӧсь мукӧдсьыс?
Сы вӧсна мый — вежӧраджыкӧсь.
Вот, сідзкӧ, тэ, сволочь, помнит, вежӧра кӧ: крестьянство должен овны стадаӧн, дружнӧя, сэки сійӧ — вын!
А найӧ сиктсӧ юкалӧны сартас пескӧс моз, ӧд со мый!
Асьныс аслыныс вӧрӧгъяс.
Тайӧ — злодейскӧй йӧз.
Со кыдз Хохол мучитчӧ накӧд...
Мича, ён, сійӧ зэв кажитчыліс нывбабаяслы, и найӧ сылы эз сетлыны спокой.
— Дерт, та кузя ме балуйтчӧм морт, — бурпырысь висьтасис аслас грекъяс йылысь,
— Мужикъяслы — дерт, ӧбиднӧ, ме ачым эськӧ ӧбидитчи на местаын.
Но бабаясӧс оз позь не жалитны, бабаыд, сійӧ быттьӧ, кыдз тэнад мӧд душа.
Олӧ сійӧ — праздник оз тӧдлы ни мелі кыв; уджалӧ вӧв моз, и сэсся нинӧм.
Мужикъяслы радейтны некор, а ме — свободнӧй морт.
Унаӧс, свадьба бӧрын первой жӧ воас, мужикъясыс кулакъясӧн вердӧны.
Да, ме таын — грека, балуйтча накӧд.
Ӧтитор сӧмын кора: ті, бабаяс, сӧмын энӧ лӧгалӧй ӧта-мӧд вылад, — ме тырма ставныдлы!
Энӧ вежӧктӧй ӧта-мӧд вылад, ставныд ті меным ӧткодьӧсь, ставнытӧ жалита...
И, тошкас шпынняліг, синсӧ лэдзӧмӧн, сійӧ висьталіс:
— Ме, весигтӧ, муртса ӧтик барынякӧд эг дурышт, — дачаӧ локтӧма карсянь барыня.
Зэв мича, ачыс йӧв кодь еджыд, а юрсиыс — сӧдз кудель.
И синъясыс лӧзовӧсь, бурӧсь.
Ме сылы чери вузавлі, и век вӧлі видзӧда сы вылӧ.
Тэ мый?
— юалӧ.
— Асьныд тӧданныд,
— шуа.
— Но, ладнӧ, — шуӧ, — ме тэ дінӧ войнас воа, виччысь!
— И — збыль!
— Воис.
Сӧмын — номъясысь сійӧ вӧлі полӧ, ӧдӧлитісны сійӧс номъяс, но, и эз артмы миян нинӧм.
Ог вермы, шуӧ, вывті ёна курччасьӧны да, а ачыс муртса оз бӧрд.
Сутки мысти сы дінӧ мужикыс воис, судья кутшӧмкӧ.
Да, со найӧ кутшӧмӧсь, барыняясыд, — шога да кӧритӧмӧн помаліс сійӧ.
— Номъяс налы овны мешайтӧны...
Изот ёна ошкис Кукушкинӧс:
— Вот, тӧдмась бурджыка тайӧ мужикыскӧд, — бур сьӧлӧма сійӧ!
Оз радейтны сійӧс, но, — дзик прӧста!
Больгысь, дерт, но ӧд — быд скӧтлӧн аслас сер.
Кукушкин вӧлі безземельнӧй, гӧтрасьлӧма юысь баба батрачка вылӧ, коді вӧлӧм ичӧтик тушаа, но зэв пельк, ён да скӧр.
Ассьыс керкасӧ Кукушкин сдайтӧма кузнечлы, а ачыс оліс пывсянын, уджаліс Панков ордын.
Сійӧ ёна радейтліс выльторъяс, а кор найӧ эз вӧвны — ачыс лӧсьӧдавліс унапӧлӧс историяяс, век ӧти вез йылӧ найӧс пысавлӧмӧн.
— Михайло Антонов — кывлін тэ?
Тиньковскӧй урядник манакавны мунӧ, аслас должность вӧсна, ог кӧсйы пӧ мужикъясӧс нӧйтны, — шабаш!
Хохол серьёзнӧя шуліс:
— Вот тадз став начальствоыд и пышъяс тіян дорысь.
Кукушкин босьталӧ сынавтӧм орӧс юрсисьыс идзасторъяс, турун, курӧг гӧн да тӧлкуйтӧ:
— Ставыс — оз пышйыны, а кодъяслӧн сӧвесть эм — налы, дерт, сьӧкыд асланыс должностьяс вылын.
Он эскы тэ, Антоныч, сӧвестьӧ, аддза ме.
А ӧд сӧвестьтӧгыд и ыджыд мывкыдӧн он вермы овны!
Со, кывзы случай...
И висьталӧ кутшӧмкӧ «сюсь вежӧра» помещица йылысь:
— Сэтшӧм лёкпоз вӧлі, мый весиг губернатор, аслас ыджыд должность вылӧ видзӧдтӧг, гӧститны сы ордӧ воӧма.
Сударыня пӧ, видзчысьӧмӧнджык олӧй, быдтор вермас лоны, тіян злодейскӧй подлость йывсьыд пӧ весиг Петыркарӧдз нин кывсьӧма!
Помещицаыд, дерт, наливкаӧн гӧститӧдас сійӧс, а ачыс шуӧ:
мунӧй, ен тікӧд, ог вермы ме вежны ассьым характерӧс!
Куим во да тӧлысь мысти друг сійӧ чукӧртӧ мужикъясӧс:
— вот, шуӧ, став му ме коля тіянлы и прӧщайтӧй, и прӧститӧй менӧ, а ме...
— Манастырӧ, — помалӧ Хохол.
Кукушкин, сы вылӧ сюся видзӧдӧмӧн, шуӧ:
— Збыль, игуменьяӧ!
Сідзкӧ — и тэ кывлін сы йылысь?
— Некор эг кывлы.
— А — мыйӧн нӧ тӧдан?
— Ме — тэнӧ тӧда.
Фантазёр бормочитӧ да довкйӧдлӧ юрнас:
— Эстшӧм тэ — йӧзлы он эскы...
И тадз — век: омӧль, лёк йӧз сійӧ висьтъясын мудзӧны лёк вӧчӧмысь да «вошӧны некутшӧм юӧртӧг», но векджык Кукушкин мӧдӧдӧ найӧс манастыръясӧ, кыдзи «свалка» вылӧ мусор.
Сы юрӧ волӧны виччысьтӧм да тешкодь мӧвпъяс, — сійӧ друг зумыштчас да висьталӧ:
— Прӧста ми татараӧс вермимӧй, — татараясыд бурджыкӧсь миянысь!
А татараяс йылысь некод эз сёрнит сэки, а сёрнитісны садовладелечьясысь артель котыртӧм йылысь.
Ромась висьтавлӧ Сибыр йылысь, сибырса озыр крестьянин йылысь, но друг Кукушкин мӧвпалана бормочитӧ:
— Сельдитӧ кӧ во кык, куим не кыйны, сійӧ вермас сэтшӧма паськавны, мый саридзыд петас вадоръяссьыс, и йӧзлы потоп лоӧ.
Вывті рӧдмысь чери!
Сиктын Кукушкинӧс лыддьӧны пустӧй мортӧн, а висьтъясыс да тешкодь мӧвпъясыс дӧзмӧдӧны мужикъясӧс, сы вӧсна сійӧс век видӧны да смешитӧны, но кывзӧны сылысь век интересӧн, внимательнӧя, быттьӧкӧ виччысьӧны аддзыны сійӧ больгӧмысь правда.
— Изки, — нимтӧны сійӧс солиднӧй йӧз, и сӧмын тшап Панков серьёзнӧя шуӧ:
— Степан — загадочнӧй морт...
Кукушкин зэв способнӧй уджалысь, сійӧ бӧчка вӧчысь, пач тэчысь, тӧдӧ мазіясӧс, велӧдӧ бабаясӧс, кыдзи видзны гортса пӧтка, бура плӧтничайтӧ, и быдтор сылы сетчӧ, кӧть уджалӧ сійӧ и ньӧжйӧ, неокотапырысь.
Радейтӧ каньясӧс, пывсянас сылӧн душ дас кымын зверь да зверпиян, пӧтӧсь, вердӧ найӧс ракаясӧн, чавканъясӧн и, каньяссӧ лэбачьясӧн вердны велӧдӧм бӧрын, ас вылас кыпӧдӧ нӧшта омӧльджык отношение: сылӧн каньясыс куталӧны сильӧясӧс, курӧгъясӧс, а бабаяс вӧтлысьӧны Степан зверьяс бӧрся, немжалиттӧг нӧйтӧны найӧс.
Кукушкин пывсян дорын частӧ кылӧ скӧрмӧм кӧзяйкаяслӧн лёкысь чилзӧм, но тайӧ веськодь сылы:
— Йӧйяс, кань — вӧралысь зверь, сійӧ понйысь пелькджык.
Вот ме велӧда найӧс пӧткаӧс кыйны, каньясӧс вӧдитны кутам сёясӧн — вузавлыны кутам, доход тіянлы, йӧйяс!
Сійӧ тӧдлӧма грамота, но вунӧдӧма, а бӧр велӧдчыны оз кӧсйы.
Природа сертиыс вежӧра, сійӧ ставсьыс медводз гӧгӧрвоӧ Хохол висьтъясысь медколанасӧ.
— Сідз, сідз, — шуӧ сійӧ синъяссӧ читкыртӧмӧн, быттьӧкӧ курыд лекарство ньылыштысь кага: — сідзкӧ — Иван Грозныйыд посни войтырлы лёк эз вӧчлы...
Сійӧ, Изот да Панков волӧны миянӧ рытъясын и тшӧкыда пукалӧны войшӧрӧдз, кывзӧны Хохоллысь висьтъяс: мир строение йылысь, суйӧрсайса государствояс олӧм йылысь, войтыръяслӧн революционнӧй судорогаяс йылысь.
Панковлы кажитчӧ французскӧй революция.
— Вот тайӧ — олӧмын настоящӧй поворот, — ошкӧ сійӧ.
Сійӧ кык во сайын юксьӧма батьыскӧд, коді вӧлі ыджыд зобъя да страшнӧя арыштӧм синъяса озыр мужик.
Панков гӧтрасьӧма — «радейтӧм кузя» — сирӧта вылӧ, Изот племянница вылӧ, видзӧ сійӧс стрӧга, но пасьтӧдӧ карсаӧс моз.
Батьыс Панковӧс проклянитӧма асныралӧмысь, и пиыс выль керка бокті прӧйдитігъясын зэв лёкысь сьӧлалӧ сы вылӧ.
Панков сдайтӧма Ромасьлы арендаӧ керка и стрӧитӧма сы бердӧ лавка, кӧть талы вӧлі паныд мунӧны сиктса богатейяс, и найӧ синнас оз аддзыны таысь Панковӧс, но сійӧ на вылӧ видзӧдӧ ортсысяньыс веськодя, сёрнитӧ на йылысь лёка, а накӧд — грубӧя да смешитана.
Сиктса олӧмыс дӧзмӧдӧ сійӧс:
— Тӧді кӧ ме ремеслӧ — олі эськӧ карын...
Лӧсьыд статя, век сӧстӧма пасьтасьӧм, сійӧ кутӧ асьсӧ солиднӧя, и зэв самолюбивӧй; вежӧрыс сылӧн видзчысьысь, абу эскысь.
— Тэ сьӧлӧмсяньыд, али нӧ расчёт серти татшӧм делӧас кутчысин?
— юалӧ сійӧ Ромасьлысь.
— А — кыдз чайтан?
— Энлы — тэ висьтав.
— Тэ ногӧн — кыдз бурджык?
— Ог тӧд!
А — тэ ногӧн?
Хохол абу сетчысь и дыр мысти мужиклы лоӧ висьтавны ассьыс мӧвпсӧ.
— Бурджык — вежӧрсянь, дерт!
Вежӧрыд пӧльзатӧг оз ов, а кӧні пӧльза — сэн делӧыд зумыд.
Сьӧлӧм — миянлы омӧль сӧветчик.
Сьӧлӧм серти кӧ, ме эськӧ сэтшӧмтор вӧчи — беда!
Попӧс эськӧ обязательнӧ соті, — эн сюйсьы, кытчӧ оз ков!
Поп, скӧр старичок, вурдысь нырвома, ёна солалӧма Панковлы, ая-пиа костса зыкӧ сюйсьӧмӧн.
Первойсӧ Панков мекӧд эз ладмыв и видзӧдіс пӧшти враждебнӧя, весиг кӧзяин моз горӧдлывліс ме вылӧ, но регыд мысти тайӧ эз кут сылӧн тӧдчыны, кӧть, ме чувствуйті, век на гусьӧн лӧгаліс ме вылӧ, да и меным аслым Панков эз кажитчы.
Зэв паметнӧйӧсь меным дзоляник сӧстӧм жырйын рыт коллялӧмъяс.
Ӧшиньяссӧ топыда тупкӧма ставеньясӧн, пызан вылын, пельӧсын, ломалӧ лампа, сы водзын крут кымӧса, ыджыд тошка, шыльыда шырсьӧм морт, сійӧ висьталӧ:
— Олӧмлӧн смыслыс сыын, медым морт век ылӧджык вешйис скӧтысь...
Куим мужик кывзӧны внимательнӧя, ставныслӧн бур синъяс, тӧлка чужӧмъяс.
Изот пукалӧ век вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ кывзӧ мыйкӧ зэв ылысь сэтшӧмӧс, коді кылӧ сӧмын ӧтнаслы.
Кукушкин бергалӧ, быттьӧ сійӧс номъяс курччалӧны, а Панков, еджыд ус помъяссӧ чеплялігтыр, лӧня тӧлкуйтӧ:
— Сідзкӧ, — всё-таки вӧлі нужда войтырлы юксьыны сословиеяс вылӧ.
Меным зэв кажитчӧ, мый Панков некор оз сёрнит Кукушкинкӧд, аслас батракыскӧд, грубӧя и бура кывзӧ мечтательлысь тешкодь лӧсьӧдлӧмторъяссӧ.
Помасьӧ беседа, — ме муна ас оланінӧ, чардакӧ, и пукала сэн, восьса ӧшинь дорын, видзӧда унмовсьӧм сикт вылӧ да муяс вылӧ, кӧні ыджыдалӧ вӧрзьӧдтӧм чӧв-лӧнь.
Войся пемыдсӧ розьӧдлӧма дзирдалысь кодзувъясӧн, кодъяс сымын матынӧсь мулы, кымын ылынджыкӧсь найӧ месянь.
Лӧньыс топӧдӧ сьӧлӧмӧс, а мӧвпӧй паськалӧ помасьтӧм пространствоас, и ме аддза уна сюрс сикт, кодъяс сідзжӧ чӧла топӧдчӧмаӧсь тшӧтшкӧс му бердӧ, кыдзи и ляскысьӧма сы бердӧ миян сиктным.
Нинӧм оз вӧрзьы, шынитӧв.
Пемыд пустотаыс, менӧ небыдика шымыртӧмӧн, сатшкысьӧ душаӧ уна сюрс тыдавтӧм ванидзулӧн, и, вочасӧн, ме чувствуйта унзільысь слабмӧм, гӧгӧрвотӧм полӧм волнуйтӧ менӧ.
Му вылын ме ичӧт да вывті тӧдчытӧм...
Сиктлӧн олӧмыс оз радуйт менӧ.
Ме унаысь кывлі и лыддьылі, мый сиктын йӧз здоровӧсьджык да бур сьӧлӧмаӧсьджык карын дорысь.
Но — ме аддза мужикъясӧс помасьлытӧм каторжнӧй трудын, на пиын уна нездоров йӧз, уджын жугалӧмъяс и пӧшти ньӧти абуӧсь весел йӧз.
Карса мастерӧвӧйяс да рабочӧйяс уджалӧны не омӧльджыка, но олӧны гажаджыка и оз татшӧм ӧтмоз да дӧзмӧдана няргыны олӧм вылӧ, кыдзи тайӧ зумыш йӧзыс.
Крестьянинлӧн олӧмыс оз кажитчы меным прӧстӧйӧн, сійӧ требуйтӧ му дорӧ вывті ыджыд внимание да йӧз дорӧ отношениеын уна чуткӧй мудерлун.
И абу сьӧлӧмшӧрысь тайӧ мывкыдӧн гӧль олӧмыс, — тӧдчӧ, мый сиктса став йӧз олӧны кималасӧн, синтӧмъяс моз, пыр мыйыськӧ полӧны, оз эскыны ӧта-мӧдныслы, мыйкӧ кӧинъяслӧн кодь эм найӧ олӧмын.
Меным сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйысь найӧ сэтшӧма оз радейтны Хохолӧс, Панковӧс и став «миян йӧзӧс», кодъяс кӧсйӧны овны тӧлкӧн.
Ме бура аддза карлысь бурторъяссӧ, сылысь шуд вӧсна висьӧмсӧ, вежӧрлысь повтӧм писькӧслунсӧ, унапӧлӧс цельяссӧ да могъяссӧ.
И век, татшӧм войясӧ, меным тӧдвылӧ усьӧны карса кык олысь:
«Ф. Калугин и З. Небей».
«Часӧвӧй делӧяс кузя мастеръяс, а сідзжӧ пӧчиниталӧны разнӧй аппаратъяс, хирургическӧй инструментъяс, вурсян машинаяс, быдпӧлӧс системаа музыкальнӧй ящикъяс да мукӧдтор».
Тайӧ вывескасӧ тувъялӧма дзоляник магазин стенӧ векньыдик ӧдзӧс весьтӧ, ӧдзӧс ӧтар-мӧдарас бусӧсь ӧшиньяс, ӧтиладорас пукалӧ Ф.
Калугин, куш юра, сылӧн виж юрлы вылас эм йӧг, синмас — лупа; гӧгрӧс чужӧма, топыд яя, сійӧ пӧшти дугдывтӧг нюмъялӧ, ичӧтик вӧсни щипцыясӧн часі механизмын гудйысигмоз, либӧ мыйкӧ сьылӧ, гӧгрӧс вомсӧ восьтӧмӧн, кодӧс сайӧдӧ щӧть кодь дзор ускыс.
Мӧд ӧшинь дорын — З.
Небей, кудриа юрсиа, сьӧд морт, ыджыд пӧла ныра, сливаяс кодь гырысь синъяса да ёсь тошторъя; косіник, вӧсньыдик, сійӧ мунӧ дьявӧл вылӧ.
Сійӧ сідзжӧ разялӧ да тэчалӧ кутшӧмкӧ вӧсньыдик штучкаяс и пӧраясӧн немвиччысьтӧг горзӧ басӧн:
— Тра-та-там, там, там!
Мыш саяныс налӧн кыдзсюрӧ тэчӧма ящикъяс, машинаяс, кутшӧмкӧ кӧлесаяс, аристонъяс, глобусъяс, джаджъясас гӧгӧр быдсяма формаа металлическӧй вещьяс да стенъясас зэв уна часі качайтӧны маятникъяснаныс.
Ме дась лунтыр видзӧдны, кыдзи уджалӧны тайӧ йӧзыс, но менам кузь тушаӧй сайӧдӧ налы югыдсӧ, найӧ страшнӧя чукрӧдлӧны меным чужӧмсӧ, ӧвтӧны кияснас — тшӧктӧны весасьны.
Мунігӧн ме завидьпырысь мӧвпала:
— Кутшӧм шуд кужны быдтор вӧчны!
Уважайта тайӧ йӧзсӧ и эска, мый найӧ тӧдӧны став машинаяслысь, инструментъяслысь тайнаяссӧ и вермасны пӧчинитны свет вывсьыс любӧйтор.
Тайӧ — йӧз!
А сикт оз кажитчы меным, мужикъясӧс — ог гӧгӧрво.
Бабаяс торъя нин тшӧкыда норасьӧны висьӧмъяс вылӧ, то налӧн «кочӧг бытшкӧ», то «сьӧлӧмсӧ ёнтӧ» да дугдывтӧг «кынӧмсӧ орйӧдлӧ», — та йылысь найӧ медъёна да окотапырысь сёрнитӧны праздникъяс дырйи ӧшинь уланыс либӧ Волга вадорын.
Ставныс найӧ вывті ӧдйӧ скӧрмӧны, быдногыс сакӧны ӧта-мӧднысӧ.
Жугӧдӧм сёй гырнич вӧсна, коді сулалӧ дас кык ур, куим семья тышкасисны зоръясӧн, чегисны старукалысь кисӧ да поткӧдісны зонлысь юрсӧ.
Татшӧм косьяс овлӧны пӧшти быд недельын.
Зонъяс относитчӧны нывъяс дорӧ ньӧти яндысьтӧг да тешитчӧны на вылын: кутасны нывъясӧс муяс вылын, лэпталасны налысь юбкаяссӧ юр вевдорас, чорыда кӧрталасны бӧждоръяссӧ нинмӧн.
Тайӧ шусьӧ «дзоридз моз вӧчны нылӧс».
Коскӧдзыс пасьтӧм нывъяс чилзӧны, видчӧны, но, буракӧ, налы тайӧ ворсӧмыс сьӧлӧм сертиыс — тӧдчӧ, мый найӧ разьӧны юбкаяснысӧ ньӧжйӧнджык, кыдз эськӧ вермисны.
Вичкоын всеношна служба дырйи зонъяс чеплялӧны нывъяслысь лядьвейяссӧ, — тыдалӧ, сӧмын та могысь и ветлӧны найӧ вичкоӧ.
Вежалунӧ амвон вывсянь поп висьталіс:
— Скӧтъяс!
Абу ӧмӧй нин мӧд места безобразиеяс вылӧ?
— Украинаын войтыр, пӧжалуй, религияын поэтичнӧйджык, — висьталӧ Ромась, — а тані, енлы эскӧмын, ме аддза сӧмын полӧмлысь да горшлунлысь медся грубӧй инстинктъяс.
Сэтшӧм, тӧданныд, енмӧс збыльысь радейтӧм, сійӧ мичлунӧн да вынӧн радуйтчӧм — татчӧс йӧзлӧн абу.
Тайӧ, гашкӧ, и бур: религияысь кокниджык мынтӧдчыны, сійӧ жӧ — вывті вреднӧй предрассудок, висьтала тіянлы!
Зонъяс баквалӧсь, но — трусъяс.
Куимысь кымын нин найӧ босьтчылісны нӧйтны менӧ ывла вылын войнас, но танӧ налы эз удайтчыв, и сӧмын ӧтчыд кучкисны кокӧ беддьӧн.
Дерт, ме Ромасьлы эг висьтавлы тайӧ стычкаяс йылысь, но, кор казяліс, мый ме чота, сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Э-э, всё-таки — получитінныд гӧснеч?
Ме жӧ шулі тіянлы!
Кӧть сійӧ и оз сӧветуйт меным гуляйтны войясын, но ме век жӧ корсюрӧ петавла град йӧръясӧд Волга вадорӧ и пукала сэні, кустъяс улын, видзӧда войлӧн пырыс тыдалана эшкын пыр увлань, юсайса видзьяс вылӧ.
Величественнӧя ньӧжйӧ визувтӧ Волга, сійӧ зарниасьӧ тыдавтӧм шонді югӧръясысь, кодъясӧс отражайтӧ кулӧм тӧлысь.
Ме ог радейт тӧлысьтӧ, сыын эм мыйкӧ лёктор туналана и понлысь моз жӧ, сы вылӧ видзӧдігӧн, менсьым кыпӧдӧ шоглун, и кӧсйыссьӧ нораа омлявны.
Ме лои зэв рад, кор тӧдмалі, мый сійӧ югдӧдӧ оз аслас югыдӧн, мый сійӧ кулӧма и абу и оз вермы лоны сы вылын олӧм.
Таӧдз ме чайтлі, мый сы вылын олӧны ыргӧн йӧз, найӧс тэчӧмаӧсь куимсэрӧгъясысь, ветлӧдлӧны циркульяс моз и ыджыдвидз дырйи моз звӧнитӧны.
Сы вылын ставыс — ыргӧн; быдмӧгъяс, пемӧсъяс, ставыс дугдывтӧг, пель чунавмӧн юргӧ мулы паныд, кӧсйӧ сылы вӧчны лёктор.
Меным лои сьӧлӧм серти, кор тӧдмалі мый тӧлысьыд енэжын тыртӧм места, но век жӧ окота вӧлі, медым сы вылӧ уси ыджыд метеор, сэтшӧм вынӧн, медым тӧлысьыс ыпнитіс-ломзис ударсьыс да кутіс дзирдавны му весьтын аслас югӧрӧн.
Видзӧда, кыдзи Волгалӧн кӧнкӧ ылын пемыдас чужӧм визулыс серӧдӧ югыдыслысь парчевӧй визьсӧ да вошӧ джуджыд вадорсянь усьысь сьӧд вуджӧрын, — и чувствуйта, мый мӧвпӧй лоӧ век збодьӧрджык да ёсьджык.
Кокниа мӧвпавсьӧ мый йылысь кӧ, кывъясӧн выразитны вермытӧмтор йылысь, сійӧ чуждӧй ставыслы, мый переживайті луннас.
Ыджыдысь-ыджыд ва визувтӧ пӧшти шытӧг.
Пемыд, паськыд туй кузя исковтӧ паракод, би бордъя чудовищнӧй лэбач моз, и небыд шум визувтӧ бӧрсьыс, быттьӧкӧ сьӧкыд бордъясӧн шпорӧдчӧм шы.
Видзладор вадорын гӧвкъялӧ битор, сысянь ва вылӧ паськалӧ ёсь гӧрд югӧр — тайӧ чери кыйысь кыйӧ чери, а позьӧ чайтны, мый ю вылӧ лэччӧма енэжысь ӧти инасьтӧм кодзув и дзувъялӧ ва весьтті биа дзоридз моз.
Небӧгъясысь лыддьӧмтор сӧвмӧ тешкодь фантазияясӧ, юрад дугдывтӧг кысьӧны вӧвлытӧм мичлунлӧн картинаяс, и быттьӧ тшӧтш шлывган ваыскӧд, войся небыд сынӧдті.
Ме дорӧ воис Изот, войын сійӧ кажитчӧ ещӧ ыджыдджыкӧн, ещӧ лӧсьыдджыкӧн.
— Тэ бара тан?
— юалӧ сійӧ, пуксьӧ мекӧд орччӧн, мӧвпалігтыр дыр чӧв олӧ, видзӧдӧ ю вылӧ да енэжӧ, зарни рӧма шӧвк тошсӧ малалігмоз.
Сэсся — мечтайтӧ:
— Велӧдча, лыддя быдтор йылысь — ветла став юяс пӧлӧн и кута ставсӧ гӧгӧрвоны!
Кута велӧдны йӧзӧс!
Да.
Лӧсьыд, вокӧ, юксьыны душаӧн морткӧд!
Весиг бабаяс — ӧткымынъяс — сёрнитны кӧ накӧд сьӧлӧмшӧрсьыд — и найӧ гӧгӧрвоӧны.
Неважӧн пукаліс менам пыжын ӧти нывбаба и юалӧ: мый миянкӧд лоӧ, кор кулам?
Ог эскы — шуӧ — ни адлы, ни мӧдаръюгыдлы.
Аддзылін?
Найӧ, вокӧ, сідзжӧ...
Кывъясыс сылы эз сюрны, сійӧ чӧв олыштіс и медбӧрын содтіс:
— Ловъя душаяс...
Изот вӧлі войын олысь морт.
Сійӧ бура чувствуйтіс мичлун, мичаа сёрнитіс сы йылысь, мечтайтысь кага моз жӧ лӧнь кывъясӧн.
Енлы сійӧ эскис полӧмтӧг, кӧть и церковнӧя, мӧвпаліс енсӧ ыджыд авъя старикӧн, мир вылын бур сьӧлӧма да вежӧра кӧзяинӧн, коді оз вермы венны лёксӧ сӧмын сы вӧсна, мый: — Оз вевъяв сійӧ, вывті уна йӧзыс рӧдмӧма да.
Но — нинӧм, сійӧ — удитас, аддзылан!
А вот, Христосӧс ме ог вермы гӧгӧрвоны — некыдз!
Нинӧм меным сыысь.
Эм ен, но и — ладнӧ.
А сэн — нӧшта ӧти!
Пи, шуӧны.
Мый вылӧ нӧ — пиыс?
Енмыд ӧд эз кув...
Но тшӧкыдджыка Изот пукалӧ чӧла, мӧвпалӧ мый йылысь кӧ, и пӧраӧн сӧмын сёрнитӧ, ышловзяс да:
— Да, вот сійӧ кыдз...
— Мый?
— Тайӧ ме аслым...
И бара ышлолалӧ ылі гудырӧ видзӧдіг.
— Лӧсьыд тайӧ — олӧмыд!
Ме сӧглашайтча:
— Да, лӧсьыд!
Ыджыд вынӧн шлывгӧ пемыд валӧн бархатнӧй полоса, сы весьтӧ мегыр моз синсьӧма Млечнӧй путьлӧн эзысь полоса, зарни жаворонокъясӧн дзирдалӧны гырысь кодзувъяс, и сьӧлӧмӧй лӧня сьылӧ олӧм тайнаяс йылысь ассьыс неразумнӧй мӧвпъяссӧ.
Ылын, видзьяс весьтын, гӧрдов кымӧръяс сайсянь писькӧдчӧны шонді югӧръяс и — со шонді паськӧдіс енэжын ассьыс павлин кодь бӧжсӧ.
— Чуймӧдана сійӧ — шондіыд!
— шудаа нюмъялігтыр бормочитӧ Изот.
Яблоняяс дзоридзалӧны, сиктын быдлаын быттьӧ кыпӧдчӧмаӧсь розӧвӧй толаяс и кылӧ курыд кӧр, сійӧ пырӧ быдлаӧ, вевттьӧ дьӧгӧдь да куйӧд дук.
Уна сё дзоридзалысь пу, кодъяс пасьталӧмаӧсь праздник дырйи моз лепестокъясысь розӧвӧй атлас, веськыд радъясӧн мунӧны сиктсянь муяслань.
Тӧлыся войясӧ, ичӧтик тӧврутор пӧльтігӧн, дзоридзьяслӧн мотылёкъяс вӧрӧны, кышӧдчӧны муртса кывмӧн, и кажитчӧ, мый сиктӧс ойдӧдӧны зарниасьысь гырысь кельыдлӧз гыяс.
Мудз тӧдтӧг да сьӧлӧмсяньыс сьылӧны колипкайяс, а лунын зэв збоя нерсьӧны ябыръяс и тыдавтӧм жаворонокъяс кисьтӧны му вылӧ дугдывтӧм, мелі звӧн.
Праздникъяс дырйи, рытъясын, нывъяс да ичмоньяс ветлӧдлісны улича кузя, сьылісны песняяс, вомъяссӧ лэбач пиян моз восьтӧмӧн, и унзільпырысь моз нюмъялісны гажмӧм нюмӧн.
Изот сідзжӧ нюмъяліс, быттьӧ код морт, сійӧ омӧльтчӧма, синъясыс вӧйӧмаӧсь пемыд гуранъясӧ, чужӧмыс лоӧма нӧшта стрӧгджык, мичаджык и — вежаджык.
Сійӧ кузь лунтыр узис, ывла вылӧ петавліс сӧмын рытгорувнас, тӧждысян чужӧма, лӧня мӧвпалысь.
Кукушкин грубӧя, но меліа издевайтчис сы вылын, а мӧдыс, яндысяна шпынняліг, шуліс:
— Чӧв ов.
Мый вӧчан?
И чиктыліс:
— Ой, лӧсьыд овны!
И, ӧд, кутшӧм меліа овны позьӧ, кутшӧм кывъяс эмӧсь сьӧлӧмыдлы!
Мукӧдсӧ — кувтӧдзыд он вунӧд, ловзян — медводз тӧдвылад усьӧ!
— Виччысь, — нӧйтасны тэнӧ верӧсъясыс.
— шулывліс сылы Хохол сідз жӧ меліа нюмъялігтырйи.
— И — эм мыйысь, — сӧгласитчыліс Изот.
Пӧшти быд вой, соловейяс сьылӧмкӧд тшӧтш, садъясын, муяс вылын, ва дорын, юргис Мигунлӧн волнуйтана вӧсни гӧлӧсыс, сійӧ шензьӧдана мичаа сьыліс лӧсьыд песняяс, сы вӧсна весиг мужикъяс сылы унаторйысь прӧститлісны.
Суббӧта рытъясӧ миян лавка дорӧ чукӧрмыліс век унджык йӧз и — век нин — старик Суслов, Баринов, кузнеч Кротов, Мигун.
Пукалӧны да серьёзнӧя варовитӧны.
Мунасны ӧтияс, локтасны мӧдъяс, и тадз — пӧшти войшӧрӧдз.
Корсюрӧ зык лэптыласны код йӧз, медтшӧкыда — салдат Костин, сійӧ синпӧла и шуйга киас абу кык чунь.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн, кулакъяснас шенасигтыр, сійӧ матыстчӧ лавкалань косясьысь петук моз да мыйвынсьыс горзӧ чирӧм гӧлӧсӧн:
— Хохол, вреднӧй нация, турецкӧй вера!
Висьтав — мыйла вичкоӧ он ветлы, а?
Еретник!
Йӧзӧс гудрӧдлан!
Висьтав — коді тэ сэтшӧмыс?
Сійӧс дэльӧдӧны:
— Мишка, — мыйла тэ чуньястӧ орйӧдлін?
Турокысь повзин?
Мишка заводитӧ косясьны, но сійӧс кватитӧны и, сераліг да горзігтыр, йӧткыштӧны оврагӧ. Сійӧ быгыльтчӧ увлань да пель косялана чирзӧ:
— Караул!
Виисны...
Сэсся кайӧ бӧр, бус мешӧк кодь, да корӧ Хохоллысь вина шкалик вылӧ.
— Мыйысь?
— Теш вӧчӧмысь, — вочавидзӧ Костин.
Мужикъяс дружнӧя сералӧны.
Ӧти асылӧ, праздник лунӧ, кор кухарка ломзьӧдіс пачысь пес да петіс дворӧ, а ме вӧлі лавкаын, — кухнясянь кыліс чорыда гыпнитӧм, лавка дрӧгмуні, джаджъясысь гылалісны кампет банкаяс, зильмуніны жугалӧм стеклӧяс, кутіс таркакывны джодж.
Ме уськӧдчи кухняӧ, кухня ӧдзӧсӧд жырйӧ путкыртіс сьӧд тшын, сы сайын мыйкӧ дзужгис да трачкакыліс, — Хохол кватитіс менӧ пельпомӧд:
— Сулав...
Посводзын мӧдіс лимзыны кухарка.
— Э, йӧй...
Ромась пырис тшынӧн тыр кухняӧ, мӧдіс грымӧдчыны мыйӧнкӧ, чорыда ёрччыштіс да горӧдіс:
— Дугды тэ!
Ва вайӧ!
Кухня джоджын тшыналісны пес плакаяс, сотчис сартас, куйлісны кирпичьяс, сьӧд пачвомдорыс вӧлі тыртӧм, быттьӧ чышкыштӧма.
Тшына кухняысь ки улӧ сюрис ва ведра, да ме кисьті джоджын ломтысьысь пес вылӧ и мӧді бӧр шыблавны пессӧ пачӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык!
— шуис Хохол, кухаркаӧс киӧдыс нуӧдігмоз, да, жырйӧ сійӧс йӧткыштӧм бӧрын, командуйтіс:
— Игнав лавкатӧ!
Видзчысьӧмӧнджык, Максимыч, вермас на ещӧ взорвитчыны...
— И лажыньтчӧмӧн мӧдіс видлавны коз пу пес чуркаяс, сэсся кутіс бӧр кыскавны пачысь меӧн шыблалӧм пессӧ.
— Мый ті вӧчанныд?
— А — вот!
Сійӧ меным мыччис тешкодя чашмунӧм пес чурка, и ме казялі: сьӧвмӧссӧ сылысь розьӧдӧма напаръяӧн и тешкодя сьӧдӧдӧма.
— Гӧгӧрвоанныд?
Найӧ, чӧртъяс, пес чуркаас пуктӧмаӧсь порок.
Йӧйяс!
Но, — мый позьӧ вӧчны фунт порокӧн?
И, пессӧ бокӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ кутіс мыськыны кисӧ, ачыс висьталіс:
— Бур, мый Аксинья эз вӧв, а то эськӧ дойдіс сійӧс...
Шома дука тшын разаліс, мӧдіс тыдавны, мый джаджйысь жугавлӧма дозмук, ӧшинь рамаысь пызьмунӧмаӧсь став стеклӧясыс, а пач вомысь — нетшыштӧма кирпичьяс.
Тайӧ часӧ Хохоллӧн спокойствиеыс эз кажитчы меным, — сійӧ кутіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ тайӧ тӧлктӧм вӧчӧмторсьыс ньӧти оз скӧрав сійӧ.
А ывла вылын котралісны детинкаяс, юргисны гӧлӧсъяс:
— Хохоллӧн пӧжар!
Сотчам!
Лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс баба, а жырсянь повзьӧм гӧлӧсӧн горзіс Аксинья:
— Лавкаӧ жугӧдчӧны-пырӧны, Михайло Антоныч!
— Но, но, ньӧжйӧ!
— шуис Хохол ва тошсӧ кичышкӧдӧн чышкигмоз.
Жырйӧ восьса ӧшиньясӧд видзӧдісны повзьӧмла да скӧрла вежыньтчӧм рожаяс, тшын сёйӧ синъяснысӧ — найӧ читкырасисны, и кодкӧ ыззьӧдана, чирзан гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Вӧтлыны найӧс сиктысь!
Скандалъяс налӧн век!
Мый тайӧ, господи?
Дзоляник рыжӧй мужик, пернапасасиг да вомдоръяссӧ вӧрӧдіг, заводитліс пырны ӧшиньӧд и — эз вермы: веськыд киас сылӧн вӧлі чер, а шуйгаыс, кодӧн лёкысь зілис кутчысьны ӧшиньӧ, пыр мынліс.
Киас пес чуркаа Ромась юаліс сылысь:
— Кытчӧ тэ?
— Кусӧдны, батюшка...
— Да некыт жӧ оз сотчы...
Мужик, повзьӧмысла вомсӧ паськӧдӧмӧн, воши, а Ромась петіс лавка кильчӧ вылӧ и, пес чуркасӧ петкӧдлігмоз, висьталіс йӧз чукӧрлы:
— Кодкӧ тіян пӧвстысь пуктӧма тайӧ чуркаас порок да сюйӧма миян пес пытшкӧ.
Но порокыс этша вӧлӧма, и лёкыс нинӧм эз ло.
Ме сулалі Хохол мышкын, видзӧді йӧз чукӧр вылӧ да кывлі, кыдзи чера мужик полӧмӧн висьталіс:
— Кыдз сійӧ ӧвтыштчас ме вылӧ пескӧн...
А салдат Костин, бара нин код, горзӧ:
— Вӧтлыны сійӧс, изуверӧс!
Судӧ сетны...
Но унджык йӧзыс чӧв олісны, Ромась вылӧ синъяснысӧ сатшкӧмӧн, сылысь кывъяссӧ эскытӧма кывзігтырйи:
— Сы вылӧ, медым взорвитны керка, колӧ уна порок, пӧжалуй — пуд!
Но, мунӧй сэсся...
Кодкӧ юаліс:
— Кӧні старӧста?
— Урядник колӧ!
Йӧз разӧдчисны тэрмасьтӧг, неокотапырысь, быттьӧ мыйкӧ жалитісны.
Ми пуксим чай юны, Аксинья кисьталіс, мелі да бур, кутшӧмӧн некор оз овлы, и, Ромась вылӧ жалитӧмпырысь видзӧдлывліг, висьталіс:
— Он норасьӧй ті на вылӧ, вот найӧ и пакӧститчӧны.
— Оз скӧрмӧд тіянӧс тайӧ?
— юалі ме.
— Кадыс оз тырмы скӧравны быд йӧйталӧм вылӧ.
Ме мӧвпышті: став йӧзыс кӧ эськӧ татшӧм спокойнӧя вӧчисны ассьыныс уджсӧ!
А сійӧ нин висьталӧ, мый регыд мунас Казаньӧ да юаліс, кутшӧм небӧгъяс вайны?
Мукӧд дырйи меным кажитчис, мый тайӧ мортыслӧн душа местаас действуйтӧ — часіын моз — аслыссяма механизм, кодӧс ӧтчыдысьӧн заведитӧма нэм чӧж кежлас.
Ме радейті Хохолӧс, зэв ёна уважайті сійӧс, но меным вӧлі окота аддзывны, медым кӧть ӧтчыд сійӧ скӧрмыліс ме вылӧ либӧ кодкӧ мӧд вылӧ, горзіс эськӧ да зымӧдіс кокъяснас.
Но, сійӧ эз вермы либӧ эз кӧсйы скӧравны.
Кор сійӧс дӧзмӧдісны глупостьӧн либӧ лёк вӧчӧмӧн, сійӧ сӧмын смешитчана читкыртліс руд синъяссӧ да кӧдзыда шулывліс дженьыдик кывъяс, мыйкӧ век зэв прӧстӧйтор, немжалиттӧмӧс.
Сідз, сійӧ юаліс Сусловлысь:
— Мыйла нӧ ті, пӧрысь морт, пӧръясьланныд, а?
Стариклӧн виж банбокъясыс да кымӧсыс ньӧжйӧник гӧрдӧдісны чим гӧрдӧдз, быттьӧкӧ и еджыд тошкыс сідзжӧ гӧрдӧдіс вуж бердӧдыс.
— Ӧд тіянлы таысь пӧльзаыс абу, а тіянӧс оз кутны уважайтны.
Суслов, юрсӧ лэдзӧмӧн, сӧгласитчис:
— Вернӧ — абу пӧльза!
И бӧрыннас висьтавліс Изотлы:
— Тайӧ мортыс — душаӧн веськӧдлысь!
Вот татшӧмъясӧс эськӧ начальствоад бӧрйыны...
...  Дженьыда, тӧлкӧвӧя Ромась висьталӧ, мый и кыдз ме должен вӧчны сытӧг, и меным чайтсьӧ, мый сійӧ вунӧдӧма нин взрывӧн сійӧс повзьӧдны кӧсйӧм йылысь, кыдз вунӧдӧны гут курччӧм йылысь.
Воис Панков, видлаліс пачнымӧс и зумыштчӧмӧн юаліс:
— Эн повзьӧй?
— Но, мыйысь нӧ?
— Война!
— Пуксьы чай юны.
— Гӧтыр виччысьӧ.
— Кӧні вӧлін?
— Чери кыйим.
Изоткӧд.
Сійӧ петіс и кухняын ещӧ на ӧтчыд шуис:
— Война.
Хохолкӧд сійӧ сёрнитліс век дженьыда, быттьӧкӧ найӧ важӧн нин сёрнитчӧмаӧсь став важнӧй да сложнӧйторъяс йылысь.
Помнита, Иван Грозный саралӧмлысь историясӧ кывзӧм бӧрын, кодӧс висьталіс Ромась, Изот шуис:
— Гажтӧм сар!
— Мясник, — содтіс Кукушкин, а Панков решительнӧя шуис:
— Торъя мывкыд сылӧн оз тыдав.
Но, чирсіс сійӧ князьясӧс да ӧд на местаӧ рӧдмӧдіс посни дворянишкаясӧс.
Да ещӧ бокӧвӧйясӧс вайӧдіс, йӧз муысь.
Таын — тӧлк оз тыдав.
Посни помещикыд омӧльджык гырысьысь.
Гут — абу кӧин, ружьеысь он лый, а дӧзмӧдӧ сійӧ кӧинысь ёнджыка.
Воис Кукушкин кизьӧртӧм сёй тыра ведраа и, пач ремонтируйтігмоз, сёрнитіс:
— Думыштӧмаӧсь, чӧртъяс!
Тойяснысӧ бырӧдны ассьыныс оз вермыны, а мортӧс изведитны — пӧжалуйста!
Тэ, Антоныч, уна тӧвар ӧтпырйӧ эн вай, бурджык — этшаджык, да частӧджык, а то ещӧ, сотасны.
Ӧні, кор тэ тайӧ штукасӧ лӧсьӧдан, — виччысь пуж!
«Тайӧ штукаыс» — сад кутысьяслӧн артель, зэв эз вӧв сьӧлӧм сертиныс сиктса озыръяслы.
Хохол пӧшти лӧсьӧдіс нин сійӧс Панков отсӧгӧн, Суслов да ещӧ кык-куим вежӧра мужик отсӧгӧн.
Уна кӧзяинъяс кутісны Ромась вылӧ видзӧдны бурджыка, ньӧбасьысь лыд лавкаын век тӧдчымӧн содіс, и весиг «некытчӧ туйтӧм» мужикъяс — Баринов, Мигун — быдногыс зілисны отсавны Хохоллы быдторйӧн, мыйӧн сӧмын вермисны.
Меным ёна воліс сьӧлӧм вылӧ Мигун, ме радейтлі сылысь мича, нор сьыланкывъяссӧ.
Сьылігас сійӧ куньліс синъяссӧ и страдание петкӧдлысь чужӧмыс эз чукрась судорогаӧн.
Оліс сійӧ пемыд войясын, кор абу тӧлысь и енэжсӧ занавесалӧма топыд кымӧръясӧн.
Вӧвлі, рытсяньыс корас менӧ ньӧжйӧник:
— Волы Волга вылӧ.
Сэні, стерлядьяс вылӧ запретитӧм чери кыян кӧлуй лӧсьӧдігӧн, аслас пыж нырын пукаліг, кокъяссӧ пемыд ваӧ лэдзӧмӧн, сійӧ висьталӧ джын гӧлӧсӧн:
— Издевайтчӧ ме вылын барин, — но, ладнӧ, верма терпитны, пон сыкӧд, сійӧ — мӧдпӧлӧс, сійӧ тӧдӧ, мый ме ог тӧд.
А кор — аскоддемыд, мужик, дзескӧдӧ тэнӧ — кыдзи ме верма тайӧс примитны?
Мыйӧн ми абу ӧткодьӧсь?
Сійӧ — шайтъясӧн лыддьӧ, ме — кӧпейкаясӧн, сыын и ставыс!
Мигунлӧн чужӧмыс висьлӧса тракйысьӧ, синкымыс чеччалӧ, чуньясыс тэрыба вӧрӧны, вугыръяссӧ бӧрйӧдліг да напильникӧн найӧс тӧчитіг, лӧня юргӧ сьӧлӧмшӧрсянь висьталӧм:
— Лыддьӧны менӧ вӧрӧн, збыль — грека!
Дак, ӧд, и ставыс грабёжӧн олӧны, ставыс ӧти-мӧднысӧ нёнялӧны да йирӧны.
Да.
Ен миянӧс оз радейт, а чӧрт — балуйтӧдӧ!
Сьӧд ю кыссьӧ миян дінті, сьӧд кымӧръяс шлывгӧны сы весьтӧд, мӧдлапӧвса видзьяс оз тыдавны пемыдас.
Ньӧжйӧник сяльӧдчӧны лыа вадорын гыяс да мыськӧны менсьым кокъясӧс, быттьӧкӧ корӧны менӧ ас бӧрсяньыс кытчӧкӧ визувтысь помтӧм пемыдӧ.
— Овнысӧ ӧд колӧ?
— ышлолалігтыр юалӧ Мигун.
Вылын, гӧра йылын, нора омлялӧ пон.
Унйылысь моз ме мӧвпала:
— А мыйла колӧ овны татшӧмъяслы да тадз, кыдзи тэ?
Ю вылын зэв лӧнь, зэв пемыд да шуштӧм.
И абу помыс тайӧ шоныд пемыдыслы.
— Виасны Хохолӧс.
И тэнӧ, видзӧд, виасны, — бормочитӧ Мигун, сэсся немвиччысьтӧг да ньӧжйӧ заводитӧ сьывны.
<rus>— Меня-а маменька любила-а, —</rus>
<rus>Говорила:</rus>
<rus>Эх-ма, Яша, эх ты, милая душа,</rus>
<rus>Живи тихо-о...</rus>
Сійӧ кунис синъяссӧ, гӧлӧсыс мӧдіс юргыны гораджыка да нораджыка, чуньясыс, шӧртсӧ каттигӧн, кутісны ньӧжйӧджык вӧрны.
— <rus>Не послушал я родимой,</rus>
<rus>Эх, — не послушал...</rus>
Менам кыптіс тешкодь чувство: быттьӧкӧ муыс, кодӧс кырӧдӧма, ыджыд выннас пемыд, кизьӧр массаыс, вӧйӧ сы пытшкӧ, а ме — исковта, вильда му вывсьыс пемыд пӧвстас, кытчӧ пыр кежлӧ вӧйи шонді.
Мигун сэтшӧм жӧ немвиччысьтӧг дугдіс сьылӧмысь, кыдзи и заводитліс, чӧла кыскис пыжсӧ ваӧ, пуксис сэтчӧ да пӧшти некутшӧм шытӧг воши сап пемыдас.
Видзӧда бӧрсьыс да мӧвпала:
— Мыйла олӧны татшӧм йӧзыс?
Другъяс лыдын менам и Баринов, безалабернӧй морт, баквал, дыш, суклясьысь да инас ӧшйытӧм брӧдяга.
Сійӧ овлӧма Мӧскуаын и висьталӧ сы йылысь сьӧласигтырйи:
— Адлӧн кар!
Тӧлктӧмтор.
Вичкоыс — дас нёль сюрс да квайт штука, а йӧзыс — ӧтитӧг жуликъяс!
И ставыс — лудан висьӧмӧн висьӧны, быттьӧ вӧвъяс, ей-богу!
Купечьяс, военнӧйяс, мещана, — ставныс дзик ветлӧны да гыжъясьӧны.
Действительнӧ, — сар-пушка сэн эм, зэв ыджыд струмент!
Пётр Великий ачыс сійӧс кисьтлӧма, медым бунтовщикъясӧс лыйлыны; баба ӧти, дворянка, бунт лэптӧма, сылы паныд, сійӧс радейтӧм вӧсна.
Олӧма сарыд сыкӧд стӧч сизим во, лунысь-лун, сэсся эновтӧма сійӧс куим челядьӧн.
Скӧрмас сарицаыд и — бунт!
Дак, вокӧй тэ менам, сарыд кыдз йиркнитас тайӧ пушкасьыс бунт кузя — ӧкмыс сюрс куимсё кӧкъямыс морт ӧтпырйӧн водтӧдас!
Весиг — ачыс повзяс: нет, шуӧ митрополит Филаретлы, — колӧ сійӧс, сволочӧс, заклепайтны, мед мукӧд эз ыштыны!
Заклепайтісны...
Ме шуа сылы, мый ставыс тайӧ сӧрӧм, сійӧ — скӧралӧ:
— <ns>Гос-споди</ns> енмӧй менам!
Кутшӧм тэнад характерыд омӧль!
Меным тайӧ историясӧ учёнӧй морт подробнӧя висьтавліс, а тэ...
Ветлӧма сійӧ и Киевӧ «вежаяс дорӧ» да висьталӧ:
— Карыс тайӧ — миян сикт сяма, гӧра вылын жӧ сулалӧ и — юыс, вунӧді вот, кыдзи шуӧны.
Волга дорад сійӧ — шор гуран!
Дзуг кар, колӧ веськыда шуны.
Став уличаясыс — чукляӧсь и гӧра паныд кайӧны.
Войтыр — хохол, абу миян кодь вира, кыдзи и Михайло Антонов, а — джынвыйӧ польскӧй, джынвыйӧ татарскӧй.
Балакайтӧ, — оз сёрнит.
Йӧз оз мыссьывны, няйтӧсь.
Лягушаясӧс сёйӧны, — лягушаясыс налӧн фунт дасаӧсь кымын.
Кыскасьӧны ӧшъясӧн, весиг гӧрӧны наӧн.
Ӧшъяс налӧн — вывті ёнӧсь, меддзоляыс — миян ӧшкысь нёль пӧв ыджыдджык.
Кӧкъямысдас куим пуд веситӧ.
Манакъясыд сэн — ветымын сизим сюрс да кыксё сизимдас куим архиерей...
Но, чудак!
Кыдз нӧ тэ верман вензьыны?
Ме — ачым ставсӧ аддзылі, аслам синъясӧн, а тэ — вӧлін сэні?
Эн вӧв.
Но, сійӧ жӧ.
Ме, вокӧ, точностьтӧ ставсьыс медъёна радейта...
Сійӧ радейтліс цифраяс, ме велӧді сійӧс содтавны да умножайтны найӧс, но эз вермы терпитны юклӧм.
Окотапырысь умножайтліс уна знака числӧяс, храбрӧя ӧшибайтчыліс сэки и, лыа вылӧ беддьӧн цифраяслысь зэв кузь визь гижӧм бӧрын, видзӧдіс на вылӧ, шензигтыр да, челядьлӧн кодь синъяссӧ арыштӧмӧн, горӧдлывліс:
— Татшӧм штукасӧ и шуныс некод оз вермы!
Баринов — морт черӧн лӧсйӧм кодь, дзуг юрсиа, киссьӧм паськӧма, а чужӧмыс мичакодь, лӧсьыдіник кудриа тошка, кельыдлӧз синъясыс нюмъялӧны челядь нюмӧн.
Сылӧн да Кукушкинлӧн эм мыйкӧ ӧткодь, и, буракӧ, сы вӧсна найӧ и ӧтдортчӧны ӧта-мӧдсьыс.
Баринов кыкысь ветлӧма Каспийӧ чери кыйны и — сӧрӧ:
— Саридзыд, вокӧй, нинӧм вылӧ оз скодит.
Тэ сы водзын — геб.
Видзӧдан тэ сы вылӧ и — абу тэ!
И олӧмыд сэн чӧскыд.
Воӧны сэтчӧ быдпӧлӧс йӧзыс, весиг архимандрит ӧти вӧлі: ничево — уджалӧ!
Кухарка вӧлі жӧ ӧти, овлӧма сійӧ прокурор ордын любовница пыдди — но, мый сэсся ещӧ колӧ?
Но — терпенье абу тырмӧма:
зэв тэ меным, прокурорӧй, муса, а всё-таки — прӧщай!
Сы вӧсна мый — коді кӧть ӧтчыд аддзыліс саридз, сійӧс бӧр сэтчӧ кыскӧ.
Простор сэн.
Кыдзи и енэжын — некутшӧм зытласьӧм!
Ме сідзжӧ муна сэтчӧ нэм кежлӧ.
Ог радейт ме йӧзӧс, вот мый!
Меным эськӧ отшельникӧн овны, пустыняясын, но, — ме ог тӧд прамӧй пустыняяссӧ...
Сійӧ довъяліс сиктӧд горттӧм пон моз, сійӧс синнас эз вермыны аддзыны, но кывзісны висьтъяссӧ сылысь сэтшӧм жӧ окотапырысь, кыдзи и Мигунлысь песняяссӧ.
— Лӧсьыда пӧръясьӧ!
Век кӧть кывзы!
Сылӧн фантазияясыс корсюрӧ гудыртлісны юр вежӧрсӧ весиг сэтшӧм положительнӧй йӧзлысь, кыдзи Панковлысь, — ӧтчыд тайӧ недоверчивӧй мужикыс шуис Хохоллы:
— Баринов доказывайтӧ, мый Грозный йылысь абу ставсӧ гижӧма небӧгъясӧ, унатор дзебӧма.
Сійӧ быттьӧ пӧ кӧлдунӧн вӧлӧма, Грозныйыд, кутшӧ пӧрччывлӧма, — сійӧ кадсянь и кутшъясӧс сьӧм вылӧ чеканитӧны — сійӧ ним кузя.
Ме гӧгӧрволі — кымынӧдысь нин?
— мый став вӧвлытӧмторйыс, фантастическӧйыс, кодӧс тӧдан нин явӧ лӧсьӧдӧма, а мукӧд дырйи нӧшта и зэв лёка, йӧзлы ёнджыка кажитчӧ олӧм правда йылысь серьёзнӧй висьтъяс серти.
Но кор ме висьтавлі та йылысь Хохоллы, сійӧ нюмъялігтырйи шуліс:
— Тайӧ прӧйдитас!
Мед сӧмын йӧз мӧвпавны велаласны, а правдаӧдзыд найӧ воасны.
И тайӧ чудакъяссӧ — Бариновӧс, Кукушкинӧс — тіянлы колӧ гӧгӧрвоны.
Тайӧ, тӧданныд кӧ, — художникъяс, сочинительяс.
Татшӧм жӧ чудакӧн, кӧнкӧ, Христосыд вӧлі.
А — сӧгласитчӧй, мый, ӧд, сійӧ ӧткымынтор абу лёка лӧсьӧдӧма...
Чуймӧдліс менӧ, мый став тайӧ йӧзыс этша да неокотапырысь сёрнитлісны ен йылысь, — сӧмын старик Суслов тшӧкыда да убеждениеӧн пасйыліс:
— Ставыс — енсянь!
И тайӧ кывъясысь ме век кывлі мыйкӧ безнадёжнӧйӧс.
Зэв бура овсис тайӧ йӧзкӧд, и унатор ме тӧдмалі насянь войся сёрниясын.
Меным кажитчис, мый Ромасьӧн сувтӧдӧм быд вопрос, кыдзи вынйӧра пу, лэдзліс ассьыс вужъяссӧ олӧм пытшкӧсӧ, а сэн, пыдӧдз пырӧмӧн, тайӧ вужъясыс кысисны мӧд, татшӧм жӧ сё вося пу вужъяскӧд, и тайӧ быд ув вылын яръюгыда дзоридзалӧны мӧвпъяс, пушыда паськалӧны гора кывъяслӧн коръяс.
Небӧгъяслысь ӧзйӧдысь масӧ пӧттӧдз нёнялӧм бӧрын ме чувствуйті ачымӧс быдмӧмӧн, сёрниті увереннӧйджыка, и Хохол эз нин ӧтчыд нюмъялігтыр ошкыв менӧ:
— Бура действуйтанныд, Максимыч!
Кутшӧм благодарнӧй ме вӧлі сылы тайӧ кывъяссьыс!
Панков ӧткымынысь вайӧдліс ассьыс гӧтырсӧ, рам чужӧма да тӧлка лӧз синъяса дзоляник нывбабаӧс, коді вӧлі пасьтасьӧма «карса ног».
Сійӧ ньӧжйӧник пуксьыліс пельӧсӧ, вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, но недыр мысти вомыс шензяна воссьывліс и синъясыс полана паськавлісны.
А ӧткымынысь сійӧ, меткӧй кыв кылӧм бӧрын, тупкыліс кияснас чужӧмсӧ да гусьӧникӧн сераліс.
Панков жӧ мигнитас Ромасьлы да шуас:
— Гӧгӧрвоӧ!
Хохол ордӧ волісны видзчысьысь йӧз, сійӧ мунліс накӧд чардакӧ, менам оланінӧ, да пукавліс сэн часъясӧн.
Сэтчӧ Аксинья катӧдліс сёян-юан, сэн найӧ узьлісны, некод найӧс эз аддзыв, меысь да кухаркаысь кындзи, коді пон моз кывзысьліс Ромасьлысь, пӧшти юрбитліс сы вылӧ.
Войяснас Изот да Панков колльӧдлісны тайӧ гӧсьтъяссӧ пыжӧн миян весьтті мунысь паракод вылӧ либӧ Лобышки пристаньӧ.
Ме видзӧда вӧлі гӧра йывсянь, кыдзи сьӧд ю вылын, либӧ эзысь тӧлысь югӧрӧн киськалӧм ю вылын вошлӧ да тыдавлӧ чечевица кодь пыж, лэбалӧ сы весьтын пӧнарлӧн би, медым казялас паракодвывса капитан, — видзӧді да чувствуйті ачымӧс великӧй, тайнӧй делӧын участникӧн.
Карсянь волывліс Мария Деренкова, но ме эг нин аддзы сы синъясысь сійӧс, мыйысь коркӧ гӧрдӧдлывлі, — найӧ ӧні меным кажитчисны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь овлӧны нывлӧн, коді шуда аслас мичлунӧн да рад, мый сійӧс радейтӧ тошка ыджыд морт.
Ромась сёрнитіс сыкӧд сэтшӧм жӧ спокойнӧя да серамсорӧн, кыдзи и быдӧнкӧд, сӧмын тшӧкыдджыка малаліс тошсӧ, да синъясыс дзирдалісны меліджыка.
А Мариялӧн вӧсни гӧлӧсыс юргис гажаа, сійӧ вӧлі кельыдлӧз платтьӧа, югыд юрси вылас кельыдлӧз лентаа.
Челядьлӧн кодь киясыс сылӧн некытчӧ эз инасьны — быттьӧкӧ корсисны, кытчӧ эськӧ кутчысьны?
Вомсӧ восьтытӧг сійӧ пӧшти дугдывтӧг мыйкӧ сьыліс да ӧвтіс чышъянӧн гӧрдов чужӧмсӧ.
Вӧлі сыын мыйкӧ сэтшӧм, коді волнуйтіс менӧ выльногӧн, сы дорӧ кыскытӧма да скӧра.
Ме зіли кыдз позьӧ шочджыка аддзывны сійӧс.
Июль шӧрын воши Изот.
Сёрнитісны, мый сійӧ вӧйӧма, и лун кык мысти збыльмис тайӧ: верст сизим сайын сиктсянь улӧджык, виддза вадорӧ, ляскӧма сылысь пыжсӧ, кодлӧн розялӧма пыдӧсыс и жугалӧма бокыс.
Омӧльтор лоӧмсӧ тӧлкуйтісны сідз, мый Изот, тыдалӧ, унмовсьӧма ю вылас и пыжсӧ нуӧма сиктсянь верст вит сайӧ улынджык якӧръяс вылын сулалысь куим баржа снастьяс вылӧ.
Ромась вӧлі Казаньын, кор лои тайӧторйыс.
Рытнас ме дінӧ лавкаӧ воис Кукушкин, шога пуксис мешӧкъяс вылӧ, чӧв олыштіс, кок вылас аслыс видзӧдіг, сэсся ӧзтіс чигарка да юаліс:
— Кор воас Хохол?
— Ог тӧд.
Сійӧ заводитіс чорыда зыравны кипыдӧснас ассьыс нӧйтӧм банбокъяссӧ, ньӧжйӧникӧн матькис да мурзіс, быттьӧкӧ виньдӧма лыӧн.
— Мый тэ?
Вомдоръяссӧ курччалігмоз сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Синъясыс гӧрдӧдісны, тшӧкалыыс дрӧжжитіс.
Аддзӧмӧн, мый сійӧ оз вермы висьтавны, ме тревожнӧя виччыси кутшӧмкӧ шог юӧр.
Коркӧ, ывла вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ мыкталігтырйи, сьӧкыдпырысь заводитіс:
— Ветлі ме Мигункӧд.
Изотлысь пыжсӧ видзӧдлім.
Черӧн пыдӧссӧ кералӧма — гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ — виӧмаӧсь Изотушкаӧс!
Мӧдног оз вермы лоны...
Юрнас пыркӧдіг сійӧ кутіс пызйыны мать бӧрся мать, сыркъяліс пӧся, синватӧг, а сэсся ланьтіс да заводитіс пернапасасьны.
Зэв сьӧкыд вӧлі аддзыны, кыдзи тайӧ мужикыс кӧсйӧ бӧрддзыны, и — оз вермы, оз куж, тіралӧ ставнас скӧрысла да шогысла.
Друг чеччис да, юрнас пыркйигтыр, муніс.
Аскинас, рытын, детинкаяс купайтчиганыс аддзӧмаӧсь Изотӧс жугалӧм баржа улысь, коді косьмӧма вадорӧ сиктсянь неуна вылынджык.
Баржалӧн пыдӧсджынйыс вӧлі вадорса изъяс вылын, мӧд джынйыс — ваын, и сы улын, бӧжладорас, жугалӧм рульӧ крукасьӧмӧн, пласьвидзис увлань чужӧмӧн Изотлӧн кузь тушаыс, юрыс вӧлі жугалӧма да тыртӧм, — ваыс мыськӧма сы пытшкысь вемсӧ.
Чери кыйысьӧс кучкӧмаӧсь мышсяньыс, балябӧжсӧ вӧлі быттьӧкӧ лӧсйӧма черӧн.
Визулыс вӧрӧшитіс Изотӧс, кокъяссӧ нуис вадорлань, киясыс легисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ чери кыйысь зэлӧдӧ став вынсӧ, медым петны вадорӧ.
Зумыша, мыйкӧ мӧвпаліг, сулалӧны вадорын озыр мужикъяс морт кызь кымын, гӧльяс эз на воны муяс вылысь.
Беддьӧн ӧвтчигтыр жӧдзис мудериник, полысь старӧста, кыскышталіс нырнас да чышкаліс сійӧс розӧвӧй дӧрӧм соснас.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн, сулаліс ён лавочник Кузьмин да видзӧдлывліс то ме вылӧ, то Кукушкин вылӧ.
Сійӧ скӧрысь зумыштчис, но рӧмтӧм синъясас доршасис синва, и сера чужӧмыс меным кажитчис коньӧрлӧн кодь.
— Ой, лёктор вӧчӧмаӧсь!
— чукля кокъяснас педзигтыр лыддьӧдліс старӧста.
— Ок, мужикъяс, абу бур!
Сылӧн моньыс, том кыз баба, пукаліс из вылын, веськодя видзӧдіс ваӧ да тіралысь кинас чӧвталіс пернапасъяс, вомдоръясыс вӧрисны, и улыса кыз, гӧрд парйыс кыдзкӧ мисьтӧма, понлӧн моз ӧшйӧма, да тыдалӧны ыжлӧн кодь виж пиньясыс.
Чой йывсянь уна рӧма комӧкъясӧн гӧгыльтчӧны нывъяс, челядь, тэрмасигтыр восьлалӧны бусӧссьӧм мужикъяс.
Йӧз чукӧрын видзчысьӧмӧн да ньӧжйӧ ызгисны:
— Жель кодь мужик вӧлі.
— Мыйӧн нӧ?
— Вот эсійӧ, Кукушкиныс, жель кодь...
— Дзик нинӧмысь виисны мортсӧ...
— Изот — лӧня оліс...
— Лӧня-а?
— мужикъяслань шыбитчӧмӧн горӧдіс Кукушкин.
— Мыйысь нӧ, сідзкӧ, ті виинныд сійӧс, а?
Сволочь!
А?
Друг йӧй моз мӧдіс серавны кутшӧмкӧ баба, и шеваа бабалӧн серамыс быттьӧ плетьӧн кучкис йӧз чукӧрӧс, — мужикъяс мӧдісны горзыны, ӧта-мӧд выланыс зытласиг, ёрччиг да горзігтырйи, а Кукушкин уськӧдчис лавочник дорӧ да ӧддзӧдчӧмӧн сетыштіс сылы кипыдӧснас сарӧгӧсь банбокас:
— На, скӧтина!
Кулакъяснас шенасигтырйи сійӧ пырысь-пыр жӧ чепӧсйис йӧз чукӧрысь да пӧшти гажаа горӧдіс меным:
— Мун тась, косясьны кутасны!
Сылы кучкӧмаӧсь нин, сійӧ сьӧласис вирӧн, парсӧ поткӧдӧмаӧсь да, но чужӧм вылас сійӧ вӧлі рад...
— Аддзылін, кыдзи ме Кузьминлы сетышті?
Миян дорӧ котӧрӧн воис Баринов да полігтырйи видзӧдлывліс баржадорса йӧз чукӧр вылӧ. Йӧз жуисны ӧтчукӧрын, и сэтысь кыліс старӧсталӧн вӧсни гӧлӧсыс:
— Энлы, тэ висьтав — кодлы ме вӧлясӧ сета?
Те — докажит!
— Мунны тась меным колӧ, — чой паныд кайигмоз броткис Баринов.
Рытыс вӧлі жар, сьӧкыд вӧлі лолавны.
Вир гӧрд шонді лэччӧ вӧлі топыд, лӧзоват кымӧръяс сайӧ, гӧрд югӧръясыс дзирдалісны куст коръяс вылын; кӧнкӧ мураліс гым.
Менам син водзын вӧрӧшитчис Изотлӧн тушаыс, и визулӧн веськӧдӧм юрсиыс жугӧдӧм юр вылас быттьӧ сувтӧма.
Меным усины тӧдвылӧ сылӧн пыдісянь петысь гӧлӧсыс, бур кывъясыс:
— Быд мортлӧн эм челядь сяма, — сы вылӧ и колӧ мыджсьыны, челядь сяма вылас!
Босьтны кӧть Хохолӧс: сійӧ быттьӧ кӧрт, а душаыс сылӧн — челядьлӧн кодь!
Кукушкин восьлаліс мекӧд орччӧн да скӧрысь шуаліс:
— Ставнымӧс миянӧс тадз жӧ...
Господи, кутшӧм йӧйталӧм!
Хохол воис лун кык мысти, сёрӧн войнас, тыдалӧ, мыйӧнкӧ зэв доволен, вӧвлытӧм мелі.
Кор ме лэдзи сійӧс керкаӧ, сійӧ клопнитіс пельпомӧд.
— Этша узянныд, Максимыч!
— Изотӧс виисны.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Сылӧн бандзибъясас лоины жӧлвакъяс кодьӧсь и тошкыс мӧдіс дрӧжжитны, быттьӧ визувтіс морӧс вылас.
Картузсӧ пӧрччытӧг сійӧ сувтіс жыр шӧрӧ, читкыртіс синъяссӧ да довкйӧдліс юрсӧ.
— Сідз.
Оз тӧдны — коді?
Но, да...
Ньӧжйӧ муніс ӧшинь дорӧ да пуксис сэтчӧ, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ме жӧ висьтавлі сылы...
Начальство вӧлі?
— Тӧрыт.
Станӧвӧй.
— Но, и мый?
— юаліс сійӧ и ачыс аслыс вочавидзис:
— Дерт — нинӧм!
Ме висьталі сылы, мый станӧвӧй, кыдзи и век, сувтіс Кузьмин ордӧ да лавочниклы кучкӧмысь тшӧктіс пуксьӧдны Кукушкинӧс кӧдзыдінӧ.
— Сідз.
Но, мый нӧ сэсся шуан?
Ме муні кухняӧ самӧвар пузьӧдны.
Чай юигӧн Ромась висьталіс:
— Жаль тайӧ войтырыс, — ассьыс медбур йӧзсӧ виалӧ сійӧ!
Позьӧ чайтны — полӧ наысь.
«Абу на серти» найӧ сылы, кыдзи тан шуӧны.
Кор ме муна вӧлі этапӧн Сибырӧ, — ӧти каторжанин меным висьталіс: гусясьлӧма сійӧ, дзонь шайка сылӧн вӧлӧма, вит морт.
И вот ӧти шуӧма:
огӧ кутӧй, вокъяс, гусясьны, всё равно — тӧлкыс абу, олам омӧля!
И таысь сійӧс найӧ пӧдтӧмаӧсь узигас, кор сійӧ вӧлӧма код.
Висьталысьыс ёна ошкис меным виӧм мортсӧ: куимӧс, шуӧ, ме вии та бӧрын — абу жаль, а ёртӧс ӧнӧдз на жалита, бур ёрт вӧлі, тӧлка, весел, сӧстӧм сьӧлӧма.
«Мыйла нӧ ті виинныд сійӧс, — юала, — полінныд: выдайтас?» Весиг ӧбидитчис: «Эз, — шуӧ, — сійӧ эськӧ некутшӧм сьӧм вылӧ эз выдайт, нинӧм вылӧ!
А — сідз, кыдзкӧ, дружитны сыкӧд эз ло лӧсьыд, ставным ми — грешнӧйӧсь, а сійӧ, быттьӧ, праведник.
Абу бур».
Хохол чеччис да заводитіс ветлӧдлыны жырйӧд, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, каллянсӧ вомас кутігтыр. Сійӧ пасьталӧма кокбӧрляӧдзыс кузь татарскӧй дӧрӧм и вӧлі ставнас еджыд.
Кӧмтӧм кокпыдӧсъяснас зымйӧдлӧмӧн восьлаліг сійӧ сёрнитіс лӧня да мӧвпалана:
— Унаысь ме зурасьлі праведниклӧн кодь татшӧм полӧм вылӧ, бур мортӧс олӧмысь вӧтлӧм вылӧ.
Кыкног видзӧдӧны татшӧм йӧз вылӧ: либӧ найӧс быдногыс бырӧдӧны, водзвыв прамӧя травитӧм бӧрын, либӧ — понъяс моз — видзӧдӧны налы синманыс, кысъясьӧны на водзын кынӧм выланыс.
Тадзи — шочджыка овлӧ.
А велӧдчыны налысь овны, вӧчны сідз, кыдз найӧ вӧчӧны — оз вермыны, оз кужны.
Гашкӧ — оз кӧсйыны?
Кӧдзалӧм чай стӧкансӧ босьтӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Вермасны и не кӧсйыны!
Думыштӧй асьныд, — йӧз вывті ыджыд трудӧн лӧсьӧдісны аслыныс кутшӧмкӧ олӧм, велалісны сійӧ олӧмас, а кодкӧ ӧти — бунтуйтӧ: эн кужӧй овны!
Ог кужӧй?
Да ми жӧ ассьыным медся бур выннымӧс пуктімӧ тайӧ олӧмас, мед дьявӧл тэнӧ нуас!
И — бац сійӧс, велӧдысьӧс, праведникӧс.
Эн мешайтчы!
А, век жӧ, настоящӧй правдаыс накӧд, кодъяс шуӧны: он кужӧй овны!
Накӧд правдаыс.
Ӧд найӧ нуӧдӧны олӧмсӧ бурлань.
Кинас небӧг тыра джаджлань ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Торъя нин — тайӧяс!
Ок, верми кӧ эськӧ ме небӧг гижны!
Но — ог туй та вылӧ, — мӧвпъясӧй менам сьӧкыдӧсь, абу складнӧйӧсь.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, гыравывтчис да, юрсӧ кияснас кутӧмӧн, шуис:
— Кутшӧм жаль Изотыс...
И дыр чӧв оліс:
— Но, давай, водам узьны...
Ме муні ас оланінӧ, чардакӧ, пукси ӧшинь дорӧ.
Муяс весьтын востымасис, югдывліс енэж джынйыс; тӧлысьыс быттьӧ полігтыр дрӧгмунлӧ, кор енэжыс ойдлас сӧстӧм гӧрдов югӧрӧн.
Лёкысь увтчисны да омлялісны понъяс, и не кӧ эськӧ тайӧ омлялӧмыс, позьӧ вӧлі думыштны асьтӧ морт овтӧм ді вылын олысьӧн.
Ылын мураліс гым, ӧшиньӧд пырис пӧдтан шоныд сынӧд.
Ме син водзын куйліс Изотлӧн тушаыс, — вадорын, бадь кустъяс улын.
Лӧз чужӧмнас куйлӧ енэжлань, а стеклӧ кодь синъясыс стрӧга видзӧдӧны ас пытшкӧсас.
Зарниалысь тошкыс плакмӧма ёсь комӧкъясӧн, сы пытшкӧ дзебсьӧма чуймӧмӧн восьтӧм вомыс.
— Главнӧйыс, Максимыч, бурлун, мелілун!
Ме ыджыдлунтӧ радейта сы вӧсна, мый сійӧ — медся мелі праздник!
Волгаӧн сӧстӧма мыськӧм лӧз кокъяс бердас сибдӧма жар шондіӧн косьтӧм лӧз гачыс.
Гутъяс ызгисны чери кыйысь чужӧм весьтын, тушасьыс чашкис вукӧдана лёк дук.
Кылі сьӧкыд кокшыяс пос вылысь, ӧдзӧсӧд кусыньтчӧмӧн пырис Ромась да, тошсӧ китырас кутӧмӧн, пуксис менам койка вылӧ.
— А ме, тӧданныд-ӧ, гӧтрася!
Да.
— Сьӧкыд лоӧ тані нывбабалы...
Сійӧ ёся видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧкӧ виччысис: мый ещӧ ме шуа?
Но ме эг тӧд, мый шуны.
Еджыд чардби югӧръясыс ыпнитлісны жырйын, ойдӧдлісны сійӧс.
— Гӧтрася Маша Деренкова вылӧ...
Менам кӧсйысьтӧг нюммунсис: тайӧ здукӧдзыс меным эз волы юрӧ, мый тайӧ нывсӧ позьӧ шуны — Машаӧн.
Тешкодь.
Ог помнит, медым батьыс ли, вокъясыс ли шулісны сійӧс тадз — Маша.
— Ті мый сераланныд?
— Сідз.
— Чайтанныд — ме сылы пӧрысь?
— Ог, ог!
— Сійӧ висьталіс меным, мый ті радейтлӧмныд сійӧс.
— Кажитчӧ, — да.
— А ӧні?
Прӧйдитіс?
— Да, ме чайта.
Сійӧ лэдзис кисьыс тошсӧ, лӧня шуис:
— Тіян арлыдӧ тадзи частӧ кажитчӧ, а менамӧ — сійӧ оз нин кажитчы, но прӧстӧ шымыртӧ ставсӧ, и нинӧм йылысь сэсся он вермы и мӧвпавны, вын оз судзсьы!
И, шпыньмунігӧн крепыд пиньяссӧ тыдӧдліг, сійӧ висьталіс водзӧ:
— Акциумдорса косьын Антонийӧс вӧлі венӧма Цезарь Октавианӧн сы вӧсна, мый Антоний эновтӧма ассьыс флотсӧ да командованиесӧ, и вӧтчӧма аслас корабльӧн Клеопатра бӧрся, кодыр сійӧ повзьӧма да ӧтдортчӧма бойсьыс, — вот мый овлӧ!
Чеччис Ромась, веськӧдчис да мӧдысь шуис аслас вӧлялы паныд мунысь морт моз:
— Сідзкӧ, со кыдз — гӧтрася!
— Регыд?
— Арнас.
Яблок босьтӧм бӧрын.
Ӧдзӧсӧд петігӧн сійӧ копыртліс юрсӧ колана дорысь улӧджык на, а ме воді узьны да мӧвпышті, мый, пӧжалуй, бурджык лоӧ, муна кӧ ме татысь арнас.
Мыйла сійӧ висьталіс Антоний йывсьыс?
Эз кажитчы тайӧ меным.
Матыстчис нин кад босьтны скороспелӧй яблокъяс.
Урожай вӧлі зэв бур, яблоня увъяс нюкыльтчӧмаӧсь муӧдзыс яблокъясӧн личкӧм вӧсна.
Ёна ӧвтіс садъяссянь яблок дукӧн, садъяс дорын гыисны челядь, чукӧртісны лёльӧӧсь да тӧлӧн гылӧдӧм виж да розӧвӧй яблокъяс.
Август заводитчигӧн Ромась воис Казаньысь, вайис пыжтыр тӧвар да кутшӧмкӧ кӧрӧбъяс.
Вӧлі прӧстӧй лун, час кӧкъямыс асылын.
Хохол сӧмын на удитіс вежны паськӧмсӧ, мыссис да, чай юны лӧсьӧдчигмоз, гажаа висьталіс:
— А лӧсьыд кывтны ю кузя войын...
И друг, нырнас кыскыштӧмӧн, тӧждысяна юаліс:
— Быттьӧкӧ — тшын дук кылӧ?
Сійӧ жӧ здукнас дворсянь кыліс Аксиньялӧн горзӧм:
— Сотчам!
Ми уськӧдчим дворӧ, — сотчӧ вӧлі сарайлӧн град йӧрладорса стеныс, а сарайын ми видзим карасин, дьӧгӧдь, вый.
Некымын здук ми повзьӧмпырысь видзӧдім, кыдзи яръюгыд шонді водзын рӧмсӧ воштӧм билӧн виж кывъясыс делӧвитӧя нюлӧны стенсӧ, кусыньтчӧны вевт вывлань.
Аксинья вайис ведра ва.
Хохол койыштіс сійӧс дзоридзалысь стенӧ, шыбитіс ведрасӧ да шуис:
— Чӧрту!
Бӧчкаяс быгльӧдлӧй, Максимыч!
Аксинья — лавкаӧ!
Ме ӧдйӧ быгыльті дворӧ да уличаӧ дьӧгӧдь бӧчка да босьтчи карасин бӧчка дорӧ, но кор ме бергӧді сійӧс, — вӧлӧмкӧ, розьыс сылӧн восьса, и карасин мӧдіс визувтны му вылӧ.
Тувсӧ корсигӧн, а би — оз виччысь, пӧвъясысь вӧчӧм сарай посводз пыр мыччысисны сылӧн ёсь кывъясыс, ратшкакыліс вевт и мыйкӧ дэльӧдана сьыліс.
Джынъя бӧчкасӧ ортсыӧ быгыльтӧм бӧрын ме казялі, мый улича вывті быдладорсянь горзігтыр да лыддьӧдлӧмӧн котӧртӧны бабаяс, челядь.
Хохол да Аксинья петкӧдлӧны лавкаысь тӧвар, лэдзалӧны сійӧс оврагӧ, а улича шӧрын сулалӧ сьӧд паськӧма дзор пӧч да, кулакнас грӧзитӧмӧн, лёкысь горзӧ:
— А-а-а, дьявӧлъяс!..
Ме бара котӧрӧн пыри сарайӧ, сэні тырыс вӧлі тшын, гӧгӧр ызгис, ратшкакыліс, вевт вывсянь нюглясигтыр ӧшалӧны гӧрд лентаяс, а стеныс нин лоӧма доналӧм решётка кодь.
Тшыныс пӧдтіс менӧ да сёйис синмӧс, менам муртса тырмис вынӧй быгыльтны бӧчкасӧ сарай ӧдзӧс дорӧдз, ӧдзӧсын сійӧ сибдіс и водзӧ эз мун, а вевт вывсянь ме вылӧ киссисны бикиньяс, сотісны кучикӧс.
Ме понді горзыны — корны отсӧг, котӧрӧн воис Хохол, кватитіс менӧ киӧд да йӧткыштіс дворӧ.
— Котӧртӧй тась!
Пырысь-пыр жӧ взорвитчас...
Сійӧ шыбитчис посводзӧ, а ме сы бӧрся, и — чардакӧ, сэні менам куйліс уна небӧг.
Ӧшиньӧд найӧс шыблалӧм бӧрын ме кӧсйи тшӧтш на бӧрысь шыбитны шапка тыра ящик, но ӧшиньӧд сійӧ эз тӧр, сэки ме куті чуктӧдавны кӧсякъяссӧ пудджынъя гираӧн, но, ёна сявкнитіс — мыйкӧ гыпмуні вевт вылӧ, и ме гӧгӧрвои, мый тайӧ взорвитчис карасин бӧчка, вевтыс ме весьтын ыпнитіс, мӧдіс ратшкакывны, ӧшинь дорті ветлӧдліс рыжӧй би кыв, видзӧдлывліс ӧшиньӧд керка пытшкӧ, и меным лои терпитны позьтӧм жар.
Уськӧдчи пос дорӧ, — тшын путкыртіс-кайис меным паныд, пос тшупӧдъяс вывті кыссисны пемыдгӧрд змейяс, а уліын, посводзын, сідз ратшкакыліс, быттьӧкӧ кӧрт пиньясӧн кодкӧ йирис пу.
Ме — шӧйӧвоши.
Тшын пӧвстті ме нинӧм эг аддзы, пӧдтіс менӧ, ме сулалі вӧрзьытӧг кымынкӧ помтӧм секундаяс.
Посвесьтса дзоля ӧшиньӧд тыдовтчыліс рыжӧй тошка важ рожа, лёкысь чукыртчыліс, воши, и пыр жӧ вевтсӧ розьӧдісны билӧн вир гӧрд копьёясыс.
Помнита, меным кажитчис, мый юрсиӧй менам трачкакылӧ, и таысь кындзи ме эг кыв некутшӧм мукӧдпӧлӧс шыяс.
Вежӧрта, мый — пӧгибниті, сьӧктаммисны кокъяс,
и синъяс доймисны, кӧть ме и тупкылі найӧс киясӧн.
Олӧмлӧн мудрӧй инстинкт индіс меным спаситчӧм вылӧ дзик ӧти туй — ме кватиті моздорӧ вольпасьӧс, юрлӧсӧс, мочалка чукӧр, гарті юрӧс ыж ку тулупӧн и чеччышті ӧшиньӧд.
Ас садьӧ ме вои овраг дорын, ме водзын кокъяссӧ сюркнялӧмӧн пукаліс Ромась да горзіс:
— <ns>Мы-ый</ns>?
Ме сувті, гӧгӧрвотӧг видзӧдлі, кыдзи сылӧ миян керканым, ставнас пасьтасьӧма гӧрд стружкиясӧн, сьӧд мусӧ сы водзысь нюлісны понлӧн кодь алӧй кывъяс.
Ӧшиньяс лолалісны сьӧд тшынӧн, вевт вылын быдмисны-качайтчисны виж дзоридзьяс.
— Но, мый?
— горзӧ Хохол.
Пӧсялӧм, саӧссьӧм чужӧмӧдыс визувтіс няйт синва, синъясыс полӧмӧн мигайтісны, ва тошкас дзугсьӧмаӧсь нинторъяс.
Ме кыптылі быттьӧ радлун гы вылын — сэтшӧм ыджыд, вынйӧра чувство!
— сэсся ёнтыштіс шуйга кокӧс, ме воді да шуи Хохоллы:
— Кокӧй вӧрзьӧма.
Ромась, кокӧс малыштӧм бӧрын, друг нетшыштіс сійӧс — менӧ вундыштіс чорыд дой, и некымын минут мысти, радӧйла быттьӧ код, чотігтырйи ме новлі асланым пывсян дорӧ спаситӧм кӧлуй, а Ромась, калляна вома, гажаа висьталӧ:
— Ме нин мӧвпалі, мый ті сотчанныд, кор бӧчкасӧ взорвитіс да карасиныс брызьнитіс керка вевт вылӧ.
Биыс сюръяӧн кайӧ, зэв вылӧ, а сэсся енэжас кыпӧдчис эстшӧм тшак кодь и керкаыс ставнас пасьтасис биӧн.
Но, чайта, пропадитіс Максимыч!
Сійӧ вӧлі спокойнӧй нин, кыдзи и век, ӧкуратнӧя пукталіс кӧлуйсӧ чукӧрӧ да шуис сьӧдасьӧм чужӧма няйт паськӧма Аксиньялы:
— Пукалӧй тан, видзӧй, медым эз гусявлыны, а ме муна кусӧдчыны...
Тшын пытшкын овраг весьтын лэбалісны еджыд бумага торъяс.
— Эк, — шуис Ромась, — жальӧсь небӧгъясыс!
Рӧднӧйӧсь небӧгъясыс вӧліны...
Ӧзйис нин нёль керка.
Луныс вӧлі лӧнь, би эз тэрмась, паськаліс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ, сылӧн нюдз кывъясыс кутчысьлісны плетеньясӧ да керка вевтъясӧ кыдзкӧ быттьӧ неокотапырысь.
Доналӧм сынан сыналіс вевт вывъясысь идзас, чукля би чуньяс лыддисны плетеньяссӧ, ворсісны на вылын, быттьӧ гуслияс вылын, тшына сынӧдын паськаліс билӧн скӧрпырысь дзужгысь пӧсь сьылӧм да лӧня, пӧшти нежнӧя кыліс сылысь пулӧн трачкӧдчӧм.
Тшын пиысь гылалісны улича вылӧ да дворъясӧ зарни «чавканъяс», тӧлктӧг жуисны мужикъяс да бабаяс, быдӧн тӧждысисны ас вӧснаыс, и помасьлытӧг юргис омлялӧм кодь горзӧм:
— Ва вайӧ-ӧ!
Ва вӧлі ылын, гӧра горулын, Волгаын.
Ромась ӧдйӧ чукӧртіс мужикъясӧс ӧтчукӧрӧ, пельпомъясӧдыс кватлалӧмӧн да тойлалӧмӧн, сэсся юкис найӧс кык пельӧ и прикажитіс жуглыны плетеньяс да посни стрӧйбаяс пӧжар ӧтар-мӧдар бокысь.
Сылысь покорнӧя кывзысисны, и заводитчисны тӧлкӧнджык тышкасьны бикӧд, коді ыджыд лачаӧн кӧсйис ньылыштны став «порядоксӧ», став уличасӧ.
Но уджалісны век жӧ полігтырйи и кыдзкӧ лачатӧг, быттьӧ вӧчисны делӧсӧ кодлыкӧ йӧзлы.
Менам настроение вӧлі бур, чувствуйті ачымӧс вынаӧн, кыдзи некор.
Улича помысь ме аддзи озыр мужикъясӧс, медводзас — старӧста да Кузьмин, найӧ сулалӧны, нинӧм оз вӧчны, быттьӧ зрительяс, горзӧны, ӧвтчӧны кияснас да бедьясӧн.
Му вывсянь верзьӧмӧн скачитісны мужикъяс, ӧвтчисны, гырддзаяснысӧ пельӧдзныс вайӧдлӧмӧн, бабаяс горзісны налы паныд, котралісны челядь.
Ӧзйисны посни стрӧйбаяс ещӧ ӧти дворын, колӧ вӧлі кыдз позьӧ ӧдйӧджык косявны карта стенсӧ, сійӧс вӧлі кыӧма кыз росъясысь и красуйтчисны нин сы вылын билӧн алӧй лентаяс.
Мужикъяс заводитісны керавлыны плетень майӧгъяс, на вылӧ кутісны киссьыны бикинь, шом, и найӧ чепӧсйисны бокӧ, трундитысь дӧрӧмъяссӧ кияснас зыралігтыр.
— Энӧ полӧй!
— горзіс Хохол.
Тайӧ эз отсав.
Сэки сійӧ кватитіс кодлыськӧ шапкасӧ да шлапкис менам юрӧ:
— Кералӧй сыладор помсяньыс, а ме — тасянь!
Ме кералі ӧти, мӧд майӧг, — стен мӧдіс шатлавны, сэки ме кайи сы вылӧ, кутчыси выліас, а Хохол пондіс кыскыны менӧ кокъясӧд ас дорас, и плетеньлӧн полосаыс ставнас пӧри, вевттис менӧ пӧшти юр вылӧдз.
Мужикъяс дружнӧя кыскисны плетеньсӧ улича вылӧ.
— Сотчинныд?
— юаліс Ромась.
Сылӧн тӧждысьӧмыс содтыліс менсьым вынӧс да пельклунӧс.
Окота вӧлі бура петкӧдлыны ачымӧс тайӧ дона морт водзын, и ме эг тӧд ачымӧс — лэбалі, медым эськӧ сӧмын сійӧ ошкис.
А тшын пӧвстын гулюяс моз век на лэбалісны миян небӧг листъяс.
Веськыдладорсянь удайтчис дугӧдны пӧжар паськалӧмсӧ, а шуйгаладорӧд век паськаліс и паськаліс, ӧзйис нин дасӧд керка.
Мыйкӧ мында мужикӧс Ромась колис кыйӧдны гӧрд змейяс мудеритӧм бӧрся, а унджык работниксӧ вӧтліс шуйгаладорӧ; озыр мужикъяс дорті котӧртігӧн, ме кылі кодлыськӧ скӧрысь горӧдӧм:
— Ӧзтісны!
А лавочник шуис:
— Пывсянсьыс сылысь колӧ видзӧдлыны!
Тайӧ кывъясысь меным эз ло лӧсьыд.
Тӧдса, мый возбуждение, торъя нин — кор радуйтана, содтӧ вынтӧ; ме вӧлі возбуждённӧй, уджалі ставтор йывсьыс вунӧдӧмӧн и медбӧрын уси эбӧсысь.
Помнита: пукалі му вылын, мыйкӧ пӧсь дорӧ нёровтчӧмӧн, Ромась киськалӧ менӧ ведра помысь ваӧн, а мужикъяс, миянӧс кытшалӧмӧн, ошкана бормочитӧны:
— Но и вын детиналӧн!
— Тайӧ — оз выдайт...
Ме топӧдчи юрӧн Ромась кок бердӧ да некодысь яндысьтӧг мӧді бӧрдны, а сійӧ малаліс менсьым ва юрӧс да шуаліс:
— Шойччыштӧй!
Тырмас.
Кукушкин да Баринов, кыкнанныс чӧртъяс кодь сьӧдӧсь, нуӧдісны менӧ оврагӧ, бурӧдісны:
— Нинӧм, вокӧ!
Помасис.
— Повзин?
Ме эг на ещӧ удит прамӧя шойччыштны да сайкавны, кыдз аддзи, мый оврагӧ, миян пывсянлань, лэччӧны морт дас «озыръяс», на водзвылын — старӧста, а сы мышкын кык сотскӧй нуӧдӧны киӧдыс Ромасьӧс.
Сійӧ — шапкатӧм, ва дӧрӧмыслӧн соскыс орӧма, вомас каллян, чужӧмыс суровӧя зумыштӧма да страшнӧй.
Салдат Костин, беддьӧн ӧвтчигтыр, мыйвынсьыс равзӧ:
— Биын сотны еретникӧс!
— Восьты пывсянтӧ...
— Жугӧдӧй томансӧ — ключыс вошӧма, — гораа шуис Ромась.
Ме чеччышті кок йылӧ, кватиті мусьыс зорпом и сувті Ромаськӧд орччӧн.
Сотскӧйяс вешйисны, а старӧста чилзан гӧлӧсӧн, полігтыр шуис:
— Православнӧйяс, — томанъяс жуглыны оз позь!
Ме вылӧ индігмоз Кузьмин горзіс:
— Со тайӧ ещӧ...
Коді татшӧмыс?
— Спокойнӧ, Максимыч, — шуис Ромась.
— Найӧ чайтӧны, мый ме дзеби тӧварӧс пывсянӧ и ачым ӧзті лавкаӧс.
— Кыкнанныд ті!
— Жугӧдӧй!
— Православнӧйяс...
— Вочавидзам!
— Миян вочакыв...
Ромась вашнитіс:
— Сувтӧй мышнад менам мышкӧ!
Медым мышсянь эз кучкыны...
Пывсянлысь томан жугӧдісны, некымын морт пыр жӧ сюйсисны ӧдзӧсӧд и пӧшти пыр жӧ петісны сэсь, а ме, сэк кості, сеті зорпомӧс Ромасьлы киас и лэпті мусьыс мӧдӧс.
— Нинӧм абу...
— Нинӧм?
— Ак, дьявӧлъяс!
Кодкӧ полігтыр шуис:
— Дзик прӧста, мужикъяс...
И вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс буйнӧя, код йӧз моз:
— Мый — дзик прӧста?
— Биӧ!
— Смутьянъяс...
— Артельяс лӧсьӧдалӧны!
— Вӧръяс!
И компанияыс налӧн — вӧръяс!
— Ланьт!
— гораа шуис Ромась.
— Но, — аддзылінныд ті, мый пывсянын тӧвар абу дзебӧма — мый ещӧ тіянлы колӧ?
Ставыс сотчис, коли — со: аддзанныд?
Кутшӧм нӧ пӧльза вӧлі меным ассьым добраӧс сотны?
— Стракуйтӧма!
И бара дас кымынӧн лёкысь мӧдісны горзыны:
— Мый видзӧднысӧ на вылӧ?
— Тырмас!
Терпитім нин...
Менам тіралісны кокъясӧй и пемдісны синъясӧй.
Гӧрдов ру пыр ме аддзи скӧр рожаяс, ус-тошкӧн кытшалӧм вомъяс да муртса куті ачымӧс тайӧ йӧзӧс нӧйтӧмысь.
А найӧ равзӧны, чеччалӧны миян гӧгӧр.
— А-а-а, зоръяс босьтӧмаӧсь!
— Зоръясӧн?!
— Нетшыштасны найӧ менсьым тошкӧс, — шуис Хохол, и ме чувствуйті, мый сійӧ шпыньялӧ.
— И тіянлы сюрас, Максимыч, — эк!
Но — спокойнӧ — спокойнӧ...
— Видзӧдлӧй, томыслӧн чер!
Менам гач тасма костын збыльысь чурвидзис плӧтничайтан чер, ме вунӧді сы йылысь.
— Тӧдчӧ — полӧны, — соображайтӧ Ромась.
— Но ті черӧн энӧ действуйтӧй, мыйкӧ кӧ...
Тӧдтӧм, дзоляник да чотысь мужик, тешкодя чеччаліг, мыйвынсьыс чилзіс:
— Кирпичьясӧн найӧс!
Кучкы менам юрӧ!
Сійӧ збыльысь кватитіс кирпичтор, ӧвтыштіс да шыбитіс меным рушкуӧ, но эг на удит ме сылы вочавидзны, кыдзи вылісянь варыш моз тювгысис сы вылӧ Кукушкин, и найӧ сывъясьӧмӧн быгыльтчисны оврагӧ.
Кукушкин бӧрся котӧрӧн воис Панков, Баринов, кузнеч, ещӧ морт дас кымын, и пыр жӧ Кузьмин солиднӧя мӧдіс сёрнитны:
— Тэ, Михайло Антонов, морт вежӧра, тэ тӧдан: пӧжарыд мужикӧс йӧймӧдӧ...
— Мӧдім, Максимыч, вадорӧ, трактирӧ, — шуис Ромась и, вомсьыс каллянсӧ босьтӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ сюйис сійӧс гач зептас.
Зорпом вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ мудзӧмысла сьӧкыда мӧдіс кайны оврагысь, и кор Кузьмин, сыкӧд орччӧн мунігӧн, мыйкӧ шуис, сійӧ, Кузьмин вылӧ видзӧдлытӧг, вочавидзис:
— Весась син водзысь, йӧй!
Миян керка местаын дзирдаліс чусмысь зарни шом чукӧр, шӧрас сулаліс пач, дзоньӧн кольӧм трубаысь пӧсь сынӧдӧ петіс кельыдлӧз тшынтор.
Чурвидзисны гӧрдӧдз доналӧм койка прутъяс, быттьӧ черань кокъяс.
Вороталӧн шомӧдз сотчӧм сюръяяс сулалісны бипур дорын сьӧд стӧрӧжъяс моз, ӧти сюръя ӧзъялысь шом шапкаа да ичӧтик би кывъяса, кодъяс видзӧднысӧ петук бӧж кодьӧсь.
— Сотчисны небӧгъяс, — ышловзьӧмӧн шуис Хохол.
— Тайӧ дӧсаднӧ!
Детинкаяс дзимлялісны бедьясӧн уличавывса няйтӧ гырысь сэрапомъяс, быттьӧ порсьпиянӧс, найӧ дзужгигтырйи куслісны да тыртлісны сынӧдсӧ синтӧ сёян еджгов тшынӧн.
Вит арӧса детинка, еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса, пукаліс шоныд няйт ва гуранын да кучкаліс беддьӧн куснясьӧм ведраӧ, аслыс зэв ёна кажитчис кӧртлӧн брунӧдчӧмыс.
Зумыша ветлӧдлісны сотчысьяс, чукӧртісны ӧтилаӧ гортса кольӧм кӧлуйсӧ.
Бӧрдісны да видчисны бабаяс, пинясисны сотчӧм путоръяс вӧсна.
Сотчӧм керкаясдорса садъясын вӧрзьытӧг сулалісны пуяс, уналӧн на пиысь коръясыс гӧрдӧдӧмаӧсь бисьыс, и зэв уна ӧшалысь банйӧм яблокъяс кутісны ёнджыка тыдавны.
Ми лэччим ва дорӧ, купайтчим и сэсся чӧла юимӧй чай вадорса трактирын.
— А яблокъяснад мироедъяс делӧсӧ ворссисны, — шуис Ромась.
Воис Панков, сійӧ мыйкӧ ёна мӧвпаліс да мукӧд дырся дорысь вӧлі небыдджык.
— Мый, вокӧ?
— юаліс Хохол.
Панков лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Менам керкаӧй стракуйтӧма вӧлі.
Чӧв олыштім, кыдзкӧ тешкодя ёся видзӧдлывлім ӧта-мӧд вылӧ, быттьӧ тӧдтӧм йӧз.
— Мый ӧні кутан вӧчны, Михаил Антоныч?
— Мӧвпышта.
— Мунны колӧ тэныд татысь.
— Видзӧдла.
— Менам план эм, — шуис Панков, — петам вӧля вылӧ, сёрнитыштам.
Мӧдісны.
Ӧдзӧс дорын Панков бергӧдчыліс да шуис меным:
— А — тэ абу полысь!
Тэныд тані — позьӧ овны, тэысь повны кутасны...
Ме сідзжӧ петі вадорӧ, воді кустъяс улӧ да мӧді видзӧдны ва вылӧ.
Ывлаын жар, кӧть шондіыс лэччӧ нин вӧлі рытыввывлань.
Паськыд свитокӧн паськӧдчис ме водзӧ ставыс, мый ме переживайті тайӧ сиктын — быттьӧкӧ краскаясӧн гижӧма ю полоса вылӧ.
Гажтӧм вӧлі меным.
Но регыд личкис мудз, и ме чорыда унмовси.
— Эй, — кылі ме вӧтӧн моз и менӧ быттьӧкӧ тракйӧны да кыскӧны.
— Кулін али нӧ мый?
Чеччы!
Мӧдлапӧвса видзьяс весьтын гӧвквидзис пемыдгӧрд тӧлысь, еджыд, быттьӧкӧ кӧлеса.
Ме дорӧ копыртчӧма Баринов, тракӧдӧ менӧ.
— Лок, Хохол тэнӧ корсьӧ, тӧждысьӧ!
Ме мышкын мунігӧн сійӧ ропкис:
— Тэныд оз позь узьны, кӧн веськалӧ!
Мунны кутас чой йывті морт, конъясяс — и гӧгыльтчас тэ вылӧ из.
А то нарошнӧ лэдзас.
Тані — оз шутитны.
Йӧзыд, вокӧй тэ менам, лёктӧ дыр помнитӧны.
Лёк кындзиыд сылы и помнитнысӧ сэсся нинӧм.
Вадорса кустъяс пиын кодкӧ ньӧжйӧника шарӧдчӧ, — вӧрӧшитчӧны увъяс.
— Аддзин?
— гора гӧлӧсӧн юаліс Мигун.
— Вайӧда, — вочавидзис Баринов.
И воськов дас сайӧ мунӧм бӧрти шуис ышловзьӧмӧн:
— Чери гусявны лӧсьӧдчӧ.
И Мигунлӧн — олӧмыс абу кокни.
Ромась встретитіс менӧ скӧрысь кӧритӧмӧн:
— Ті нӧ мый тайӧ гуляйтанныд?
Кӧсъянныд, медым нӧшалісны тіянӧс?
А кор ми колим ӧтнанным, сійӧ зумыштчӧмӧн лӧня шуис:
— Панков тшӧктӧ тіянлы кольччыны сы дорӧ.
Сійӧ кӧсйӧ лавка восьтыны.
Ме тіянлы ог сӧветуйт.
А вот мый, ме вузалі сылы ставсӧ, мый коли, муна Вяткаӧ и мыйкӧ дыра мысти кора тіянӧс ас дорӧ.
Ладнӧ?
— Думышта.
— Думыштӧй.
Сійӧ водіс джоджӧ, бергалыштіс неуна и чӧв ланьтіс.
Ме пукалі ӧшинь дорын да видзӧді Волга вылӧ.
Тӧлысьлӧн Волга вылӧ усьӧм югӧрыс мем казьтыліс пӧжарлысь би.
Мӧдлапӧвса кыр дорӧд сьӧкыда шлопӧдӧ кӧлеса бордъяснас буксирнӧй паракод, мачтаяслӧн куим би шлывгӧны пемыдас, инмӧдчылӧны кодзувъясӧдз и мукӧд дырйи сайӧдлӧны найӧс.
— Скӧраланныд мужикъяс вылӧ?
— зільпырысь юаліс Ромась.
— Оз ков.
Найӧ сӧмын бӧбӧсь.
Скӧралӧм — сійӧ йӧйталӧм.
Кывъясыс сылӧн эз бурӧдны, эз вермыны небзьӧдны менсьым пузьӧм сьӧлӧмӧс да вывті ыджыд ӧбидаӧс...
Ме син водзын вуджрасисны зверьяслӧн гӧна паськыд вомъяс, кодъяс лёкысь чирзӧны:
— Кирпичьясӧн найӧс!
Тайӧ кадӧ ме эг на кужлы вунӧдны сійӧс, мый меным оз ков.
Да, ме вӧлі аддза, мый тайӧ йӧзлӧн, быдӧнӧс кӧ босьтны торйӧн, скӧрлун абу уна, а частӧ и ньӧти абу сійӧ.
Найӧ, веськыда кӧ шуны, бур сьӧлӧма зверьяс, — любӧйӧс на пӧвстысь абу сьӧкыд заставитны нюммунны челядь шомӧн, любӧй пондас кывзыны кага моз эскӧмӧн мывкыд шедӧдӧм йылысь да шуд корсьӧм йылысь висьтъяс, ыджыд сьӧлӧма йӧз подвигъяс йылысь висьталӧмъяс.
Тайӧ аслыссяма душаа йӧзлы дона ставыс, мый ӧзтӧ мечта — асланыс вӧля законъяс серти кокниа овны позянлун йылысь мечта.
Но кор сиктса скодъяс вылын либӧ вадорса трактирын тайӧ йӧзыс чукӧрмӧны руд чукӧрӧ, найӧ кытчӧкӧ дзебӧны ассьыныс став бурсӧ да пасьталӧны попъяс моз лицемеритӧмлысь да лӧжлысь ризі; вынаяс водзын на пиын заводитӧ ворсны понъяслӧн кодь угождайтӧм, и сэки на вылӧ зывӧк видзӧдны.
Либӧ — виччысьтӧг найӧс шымыртӧ кӧинлӧн кодь скӧрлун, щӧтьнысӧ лэптӧмӧн, пиньяссӧ арыштӧмӧн, найӧ лёкысь омлялӧны ӧта-мӧд выланыс, дасьӧсь косясьны — и косясьӧны — пустяк вӧсна.
Тайӧ здукъясас найӧ страшнӧйӧсь и вермасны кисьтны вичко, кытчӧ нӧшта тӧрыт на ветлісны лӧня да покорнӧя, кыдзи гидӧ ыжъяс.
Налӧн эмӧсь поэтъяс да мойдысьяс, — некод найӧс оз радейт, олӧны найӧ сиктын смек вылӧ, отсӧгтӧг, ставыс найӧс ӧтдортӧны.
Ог куж, ог вермы овны тайӧ йӧз пӧвстын.
И ме висьталі ассьым став курыд мӧвпъясӧс Ромасьлы сійӧ лунӧ, кор ми янсӧдчим сыкӧд.
— Кадысь водз вӧчӧм вывод, — шуис сійӧ кӧритӧмпырысь.
— Но, — мый нӧ вӧчан, сідзкӧ нин лоис?
— Неправильнӧй вывод!
Подулавтӧм.
Сійӧ дыр убеждайтіс менӧ бур кывъясӧн, мый ме абу прав, ӧшибайтча.
— Эн тэрмасьӧй мыжавны!
Мыжавны, — медся кокни, эн увлекайтчӧй тайӧн.
Видзӧдӧй быдтор вылӧ спокойнӧйджыка, кутӧй тӧдвыланыд ӧтитор: ставыс мунӧ, ставыс вежсьӧ бурджыклань.
Ньӧжйӧ?
Зато — крепыда!
Видзӧдӧй быдлаӧ, тӧдмалӧй ставсӧ, лоӧй повтӧмӧн, но — энӧ тэрмасьӧй мыжавны.
Аддзысьлытӧдз, другӧ!
Тайӧ аддзысьлӧмыс олӧмӧ пӧри дас вит во мысти Седлецын, сы бӧрын, кор Ромась воис ссылкаысь «народоправечьяс» делӧ кузя дас во Якут областьын олӧм бӧрын.
Менӧ свинеч моз кутіс личкыны шоглун, кор Ромась муніс Красновидовоысь, ме кӧзяинтӧм кутюпи моз эг инась места вылӧ, шӧйті вӧлӧсть кузя.
Ме ветлӧдлі Бариновкӧд сиктъясті, уджалімӧй озыр мужикъяс ордын, вартім, картупель керим, садъяс весалім.
Олі ме сы ордын пывсянын.
— Лексей Максимыч, войтыртӧм воевода, — кыдз нӧ, а?
— юаліс сійӧ менсьым зэра войӧ.
— Мунам, али мый, аски саридз вылӧ?
Ей-богу!
Мый сэсся?
Оз радейтны тані ми вокӧс, этатшӧмъясӧс.
Ещӧ — вермасны код юрӧн — эсійӧ, коркӧ...
Эз первойысь тадз шулы Баринов.
Сійӧ сідзжӧ, мыйлакӧ, кутіс гажтӧмсьыны, обезьяналӧн кодь киясыс рудзмуніны, сійӧ шога гӧгӧр видзӧдіс, быттьӧкӧ вӧрӧ вошӧм морт.
Пывсян ӧшиньӧ швачӧдіс зэр, сылысь пельӧссӧ кырӧдӧма овраг пыдӧсӧ ызгигтыр визувтысь шор.
Небыда ӧзйывлісны медбӧръя гымалысь кымӧрлӧн блед чардыштӧмъясыс.
Баринов ньӧжйӧ юавліс:
— Мунам, а?
Аски?
Мӧдӧдчим.
... Вывті лӧсьыд кывтны Волга кузя арся войӧ, кор пукалан баржа бӧжын, руль дорын, кодӧн веськӧдлӧ ыджыд юра, гӧна чудовище, — веськӧдлӧ, сьӧкыд кокъяснас палуба вылӧ зымӧдігтыр, да ыджыда ышлолалӧ:
— О-уп!..
О-рро-у...
Корма сайын шӧвк моз шпорӧдчӧ-сяльӧдчӧ ва, быттьӧ сук сир, помыс оз тыдав.
Ю весьтын путкырасьӧны арся сьӧд кымӧръяс.
Гӧгӧрбок — сӧмын ньӧжйӧ вӧрӧшитчӧ пемыд, коді вевттьӧма вадоръяссӧ, кажитчӧ, мый муыс ставнас сылӧма сы пиын, лоӧма тшын кодь да кизьӧр, коді дугдывтӧг, помасьлытӧг, став массанас визувтӧ кытчӧкӧ увлань, тыртӧм лӧнь местаӧ, кӧні абу ни шонді, ни тӧлысь, ни кодзувъяс.
Водзын, ва руа пемыдас, сьӧкыда пушкӧ тыдавтӧм буксирнӧй паракод, быттьӧкӧ вермасьӧ сійӧс кыскысь чорыд вынкӧд.
Куим би — кыкыс ва весьтын и ӧти вылын на весьтын — колльӧдӧны паракодсӧ; матынджык меладорын кымӧръяс улӧд шлывгӧны зарни гычьяс моз нӧшта нёль би, ӧтиыс на пиысь — миян баржа мачтавывса пӧнарлӧн би.
Ме чувствуйта ачымӧс кӧдзыд, вый гадь пытшкӧ йӧршитӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧ исковтӧ пӧката местаӧд, а ме сибді сы пытшкӧ, быттьӧ геб.
Меным чайтсьӧ, мый шлывгӧмыс вочасӧн бырӧ, и матын нин здук, кор сійӧ дзикӧдз сувтас, — паракод дугдас броткӧдчыны да шлопйӧдлыны кӧлеса бордъяснас сук ваӧ, став шыясыс тӧвзясны, кыдзи пу вылысь кор, вушъясны мелӧн гижӧм пасйӧдъяс моз, и топыда сывйыштас менӧ дзик вӧрзьытӧмлун, чӧв-лӧнь.
И руль дорын ветлӧдлысь косясьлӧм ыж ку тулупа, кузь гӧна ыж ку шапкаа ыджыд морт сувтас вӧрзьытӧг, нэм чӧж кежлӧ кӧлдуйтӧм моз и оз кут мурзыны:
— Орр-оп!
О-урр...
Ме юалі сылысь:
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— А тэныд мыйла тӧднысӧ?
— гортӧм гӧлӧсӧн моз юаліс сійӧ.
Шонді лэччандор, Казаньсянь вӧрзьӧдчигӧн, ме казялі, мый тайӧ ош кодь дурк мортлӧн чужӧмыс гӧна, сійӧ быттьӧ нинӧм оз аддзы.
Руль дорӧ сувтігӧн сійӧ кисьтіс пу кӧшӧ бутылка вина, юис сійӧс ва моз, вом дорас кыкысь матыстлӧмӧн, да закуситіс яблокӧн.
А кор буксир тракнитіс баржаӧс, морт, руль вороп дорӧ кутчысьӧм бӧрын, видзӧдліс гӧрд шонді гӧгыль вылӧ да, юрнас пыркнитӧмӧн, стрӧга шуис:
— Благӧслӧвит <ns>осподь</ns>!
Паракод кыскӧ Нижнийса ярмарка вылысь Астраханьӧ нёль баржа, сэтчӧ грузитӧма штучнӧй кӧрт, сакар бӧчкаяс да кутшӧмкӧ сьӧкыд ящикъяс, — ставыс тайӧ Персиялы.
Баринов таркӧдыштіс кокнас ящикъясӧ, дукаліс, мӧвпалыштіс да шуис:
— Тӧдӧмысь — ружьеяс, Ижевскӧй заводысь...
Но рулевӧй зургис сылы кулакнас рушкуас да юаліс:
— Тэныд кутшӧм делӧ?
— Ме мӧвпалі...
— А — нырвомад, — кӧсъян?
Пассажирскӧй паракод вылын мунӧмысь миянлы нинӧмӧн мынтысьны, баржа вылӧ босьтісны миянӧс «жаляддза», и, кӧть ми «сулалам вахта вылын» матросъяс пыдди, баржа вылын ставыс ми вылӧ видзӧдӧны корысьяс вылӧ моз.
— А тэ шуан — войтыр, — кӧритӧ менӧ Баринов.
— Тан — прӧстӧ: коді код вылын мунӧ верзьӧмӧн...
Пемыдыс сэтшӧма сукмис, мый баржаяс оз тыдавны, аддзан сӧмын тшын кодь кымӧръяс фон вылысь пӧнар биясӧн югдӧдӧм мачта йывъяссӧ.
Кымӧръяссянь ӧвтӧ нефть дукӧн.
Менӧ дӧзмӧдӧ рулевӧйлӧн зумыш чӧв олӧмыс.
Боцман индіс менӧ тайӧ зверыслы отсӧг вылӧ, «вахтитны» руль дорын.
Бияс вешъялӧм бӧрся видзӧдігмоз, ю чукыльясын, сійӧ ньӧжйӧ шуӧ меным:
— Эй, босьтчы!
Чеччышта кок йылӧ да бергӧда рульлысь рычагсӧ.
— Ладнӧ, — броткӧ сійӧ.
Ме бара пукся палуба вылӧ.
Сёрни панны тайӧ мортыскӧд — оз удайтчы, сійӧ вочавидзӧ вопросъясӧн:
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ?
Кор прӧйдитам вӧлі сійӧ местаті, кӧні Камалӧн виж ваыс усьӧ сталь рӧма Волгаӧ, сійӧ, войвывлань видзӧдлӧм бӧрын, броткӧбтіс:
— Сволочь!
— Коді?
Эз вочавидз.
Кӧнкӧ ылын, пыдӧстӧм пемыдас, омлялӧны да увтчӧны понъяс.
Тайӧ казьтылӧ олӧмлысь кутшӧмкӧ колясъяс йылысь, кодъясӧс эз на лямӧд пемыдыс.
Тайӧ чайтсьӧ судзны позьтӧм ылын да ковтӧмӧн.
— Понъяс тан омӧльӧсь, — немвиччысьтӧг шыасьӧ рульдорса морт.
— Кӧні — тан?
— Быдлаын.
Миянын пон — дзик зверь кодь...
— Тэ кытысь?
— Вӧлӧгдаысь.
И, быттьӧ косясьлӧм мешӧкысь картупель, пондісны киссьыны руд, сьӧкыд кывъяс:
— Тайӧ — коді тэкӧд — дядяыс?
Йӧй сійӧ, ме думысь.
А менам дядя тӧлка.
Сюсь.
Озыр.
Симбирскӧйын пристань кутӧ.
Трактир.
Вадорас.
Тайӧс ставсӧ ньӧжйӧ да быттьӧкӧ зэв сьӧкыда висьталӧм бӧрын морт дувгӧдіс тыдавтӧм синъяссӧ паракод мачта пӧнар вылӧ, видзӧдіс, кыдзи сійӧ кыссьӧ зарни чераньӧн пемыд тыв пытшкын.
— Но, босьтчыв...
Грамотнӧй?
Он тӧд — коді законъяс гижӧ?
И вочакыв виччысьтӧг сійӧ висьталӧ водзӧ:
— Унаног шуӧны: ӧтияс — сар, мӧдъяс — митрополит, сенат.
Стӧч кӧ эськӧ ме тӧді — коді, ветлі эськӧ сы дінӧ.
Шуи эськӧ: тэ гиж законъяссӧ сідзи, медым ме эг лысьт киӧн шеныштны, а непӧштӧ мед кучкыны!
Закон должен лоны кӧрт кодьӧн.
Ключ кодьӧн.
Томлалісны менсьым сьӧлӧмӧс и шабаш!
Сэки ме — кывкута!
А тадз — ог кывкут!
Ог.
Сійӧ бормочитӧ аслыс вомгорулас, век ньӧжйӧджык да дзугджыка, ачыс кабырнас таркӧдӧ рычаг пуӧ.
Паракод вывсянь горзісны рупор пыр, и мортлӧн пыдісянь петысь гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм жӧ лишнӧйӧн, кыдзи понъяслӧн увтӧм да омлялӧм, кодӧс сыла воныс ньылыштіс нин.
Паракод бокъясӧд сьӧд ва веркӧсті виж вый чутъясӧй дзирдыштлӧны би югӧръяс и сылӧны нинӧмтор югдӧдны вермытӧг.
А миян юръяс весьтын ва кымӧръяс, быттьӧ нюйт, визувтӧны сэтшӧм нильӧгӧсь да пемыдӧсь.
Ми век пыдӧджык исковтам шытӧм пемыд гуранӧ.
Морт зумыша норасьӧ:
— Мыйӧдз вайӧдісны менӧ?
Сьӧлӧмӧй оз лолав...
Веськодьлун шымыртіс менӧ, веськодьлун да кӧдзыд гажтӧмлун.
Окота лои узьны.
Видзчысьӧмӧн, кымӧръяс пыр сьӧкыда писькӧдчӧмӧн, кыйкнитіс шондітӧм асъя югыд, — вынтӧм да руд.
Краситіс васӧ свинеч рӧмӧн, тыдӧдіс вадоръяс дорысь виж кустъяс, сімӧн вевттьысьӧм кӧрт пожӧмъяс, налысь пемыд лапъяссӧ, визьӧн нюжӧдчӧм сиктса керкаясӧс, мужиклысь изйысь лӧсйӧм кодь мыгӧр.
Баржа весьтті лэбис каля, шутёвтіс синсьӧм бордъяснас.
Менӧ да рулевӧйӧс вежисны вахта вылысь, ме пыри брезент улӧ да унмовси, но регыд мысти — тадз меным кажитчис — садьмӧдіс менӧ кокъясӧн зымӧдӧм шы да горзӧм шы.
Брезент улысь юрӧс чургӧдӧмӧн ме аддзи, мый куим матрос топӧдӧмаӧсь рулевӧйӧс «конторка» стен бердӧ да уна гӧлӧсӧн горзӧны:
— Эновт, Петруха!
— Ен тэкӧд, — нинӧм!
— А тырмас тэныд!
Кияссӧ кресталӧмӧн, чуньяснас аслас пельпомъясӧ кутчысьӧмӧн, рулевӧй сулалӧ спокойнӧя, кокнас палуба бердӧ кутшӧмкӧ тубыртас тальччӧма да, видзӧдӧ быдӧн вылӧ ӧта-мӧд бӧрся да сибдӧм гӧлӧсӧн кевмысьӧ:
— Лэдзӧй грекысь мунны!
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, шапкатӧм, ӧти дӧрӧм кежысь да еджыд гача; шыльӧдтӧм юрсиыс пошкыртчӧма, тшӧтш лэччӧма мылькъя кымӧс вылас, код улысь тыдалісны вурдысьлӧн кодь дзоляник гырд синъясыс, найӧ видзӧдісны кевмысяна, тревожнӧя.
— Вӧян!
— шуӧны сылы.
— Ме?
Некор ог.
Лэдзӧй, вокъяс!
Он лэдзӧй — виа сійӧс!
Кыдзи воам Симбирскӧйӧ, сідзи и...
— Да дугды!
— Эк, вокъяс...
Сійӧ ньӧжйӧ, паськыда шевгӧдіс кияссӧ, лэдзчысис пидзӧсъяс вылас и, кияснас «конторка» бердӧ инмӧдчӧмӧн, быттьӧ крест вылӧ распинайтӧм, бара шуис:
— Лэдзӧй грекысь пышйыны!
Пыдісянь петысь тешкодь гӧлӧсас вӧлі мыйкӧ шемӧсмӧдана, пелыс кодь кузь шевгӧдӧм киясыс, кодъясӧс кипыдӧсъяснас бергӧдӧма йӧзлань, тіралісны.
Тіраліс сідзжӧ ошлӧн кодь пашкыр гӧна чужӧмыс, вурдысьлӧн кодь аддзытӧм синъясыс сьӧд шарикъяс моз былькмунӧмаӧсь син гуранъяссьыс.
Кажитчӧ, тыдавтӧм ки кабыртӧма сійӧс горшӧдыс да джагӧдӧ.
Мужикъяс чӧла бӧрыньтчисны сы дорысь, сійӧ дурка сувтіс кок йылас, лэптіс тубыртассӧ да шуис:
— Вот — пасибӧ!
Матыстчис борт дорӧ да виччысьтӧм кокниа чеччыштіс ваӧ.
Ме сідзжӧ уськӧдчи борт дорӧ да аддзи, кыдзи Петруха, юрнас пыркӧдігтыр, шапкаӧс моз пуктіс тубрассӧ юр вылас да пондіс варччыны, визулыслы падвежӧн, лыа вадорлань, кӧні, сылы паныд, тӧв улын копрасисны бадь кустъяс да шыблалісны ваӧ виж коръяссӧ.
Мужикъяс сёрнитісны:
— Вермис ӧд всё-таки асьсӧ кутны!
Ме юалі:
— Сійӧ — йӧймис али мый?
— Мыйла?
Эз, сійӧ — душасӧ спаситӧм ради...
Петруха воис нин ляпкыдінӧ, сувтіс морӧсӧдзыс ваӧ да ӧвтыштіс юр весьтас тубрасӧн.
Матросъяс пондісны горзыны:
— Прӧща-ай!
Кодкӧ юаліс:
— А кыдз нӧ пашпорттӧгыс сійӧ?
Гӧрд юра, чукля кока матрос меным сьӧлӧмшӧрсьыс висьталіс:
— Сылӧн, Симбирскын, дядь олӧ, сылы сійӧ злӧдей да рӧзӧритель, вот сійӧ и думыштӧма вины дядьсӧ, да жаль лоӧма ачыс, мездысис грекысь.
Зверь мужик, а — бур сьӧлӧма!
Бур мужик...
А бур мужик восьлаліс нин лыа вывті, ю катчӧс и — со сійӧ воши кустъяс сайӧ.
Матросъяс вӧлӧмаӧсь бур йӧз, ставныс найӧ вӧліны меным землякъяс, нэмӧвӧйся волгарьяс; рытланьыс ме чувствуйті нин ачымӧс на пӧвстын ас мортӧн.
Но аскинас казялі, мый найӧ видзӧдӧны ме вылӧ зумыша, эскытӧмпырысь.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый чӧрт гильӧдӧма Бариновлысь кывсӧ, и тайӧ фантазёрыс мыйкӧ висьталӧма матросъяслы.
— Висьталін?
Бабйӧй синъяснас нюмъялігтыр, пель сайсӧ яндысяна гыжъяліг, сійӧ эз соссьы.
— Висьталі неуна!
— Да — ме жӧ тэнӧ тшӧкті чӧв овны?
— Да ӧд ме и чӧв олі, да вывті нин историяыс интереснӧй.
Кӧсйим картіасьны, а рулевӧй мырддис картісӧ, — гажтӧм!
Ме и эсійӧ...
Менам юасьӧмъяс вылӧ висьталісны, мый Баринов, гажтӧмысла лӧсьӧдӧма вель тешкодь история, помалӧма сідзи, мый ме и Хохол, древньӧй викингъяс моз, тышкасим черъясӧн мужик чукӧркӧд.
Весь вӧлі скӧравны сы вылӧ, — сійӧ правдасӧ аддзыліс сӧмын збыль олӧм сайысь.
Ӧтчыд, кор ме сыкӧд, удж корсьны мунігӧн, пукала вӧлі муясвывса овраг дорын, сійӧ збыльысь да меліа меным внушайтіс:
— Правдатӧ колӧ бӧрйыны сьӧлӧм сертиыд!
Со, овраг сайын, скӧтӧс видзӧны, пон котралӧ, пастук ветлӧдлӧ.
Но, и мый жӧ?
Мый миян душаяслы пӧльзаыс таысь?
Сьӧлӧмшӧрӧй, тэ видзӧдлы прӧстӧ: лёк мортыд — правда, а бурыс — кӧні?
Бурсӧ нӧшта абу на лӧсьӧдӧмаӧсь, <ns>да-а</ns>!
Симбирскын матросъяс зэв нелюбӧпырысь тшӧктісны миянлы чеччыны баржа вылысь вадорӧ.
— Ті миянлы абу подходящӧй йӧз, — шуисны найӧ.
Вуджӧдісны миянӧс пыжӧн Симбирскса пристаньяслань, и ми косьмим вадорӧ, зепъясын вӧлі комын сизим ур.
Мӧдӧдчим трактирӧ чай юны.
— Мый кутам вӧчны?
Баринов увереннӧя шуис:
— Кыдзи — мый?
Колӧ мунны водзӧ.
Самараӧдз кывтім «кӧчьясӧн» пассажирскӧй вылын.
Самараын медасим баржа вылӧ, сизим лун мысти пӧшти лючки-ладнӧ воимӧ Каспий вадоръяс дорӧдз да сэні мӧдім уджавны чери кыян ичӧтик артельын — Кабанкул-байса калмыцкӧй няйт промыселын.
{Горькӧй М. (комиӧдіс Елькин В.) @ Челядьдыр @ повесьт @ М. Горькӧй. Челядьдыр @ 1939 @ Лб. 3–237.}
Горькӧй Максим
Челядьдыр
Сиа аслам пилы
I
Джынвыйӧ пемыд дзескыд жырйын, джоджын, ӧшинь весьтын, куйлӧ менам бать, кодӧс пасьтӧдӧма еджыд паськӧмӧ да коді овлытӧм кузь; сійӧ кӧмтӧм кокъяслӧн чуньясыс тешкодя паськалӧмаӧсь, мелі киясыслӧн чуньясыс, кодъясӧс веськыда пуктӧма морӧс вылас, сідз жӧ чукляӧсь: сылысь гажа синъяссӧ топыда вевттьӧма ыргӧн сьӧм сьӧд гӧгыльясӧн, мелі чужӧмыс сьӧдӧдӧма да повзьӧдлӧ менӧ мисьтӧма жергӧдӧм пиньяснас.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм, гӧрд юбкаа, мам сулалӧ пидзӧсъяс вылас, батьлысь плеш вывсьыс кузь небыд юрсисӧ сыналӧ балябӧжас сьӧд гребёнкаӧн, кодӧн ме радейтлі вундавны арбуз коркаяс; мам дугдывтӧг висьталӧ мыйкӧ сук кирган гӧлӧсӧн, сылӧн руд синъясыс пыктӧмаӧсь да быттьӧ сылӧны, гырысь синва войтъясӧн визувтігтыр.
Менӧ киӧд кутӧ бабушка, — гӧгрӧс, ыджыд юра, гырысь синъяса да тешкодь руш ныра; сійӧ ставнас сьӧд, небыд да шензьымӧн интереснӧй; сійӧ сідз жӧ бӧрдӧ, кыдзкӧ аслыс ногӧн да мамлы бура отсалӧмӧн, тіралӧ дзоньнас да тракйӧдлӧ менӧ, батьлань йӧткигтыр; ме мыджся, дзебся сы сайӧ; ме пола и меным абу лӧсьыд.
Ме некор эг аддзыв, медым гырысьяс бӧрдісны, и эг гӧгӧрво кывъяссӧ, кодъясӧс уна пӧв висьталіс бабушка:
— Прӧщайтчы тятяыдкӧд, некор нин он аддзыв сійӧс, кулі сійӧ, сьӧлӧмшӧр, эз кадӧ, эз аслас часӧ...
Ме ёна виси, сӧмын на сувті кокъяс вылӧ; висигӧн — ме тайӧс бура помнита — бать меліа ноксис мекӧд, сэсся друг сійӧ воши, да сійӧс вежис бабушка, тешкодь морт.
— Тэ кысянь локтін?
— юалі ме сылысь.
Сійӧ вочавидзис:
— Вылісянь, Нижньӧйысь, да эг подӧн, а паракодӧн вои!
Ва вывтіыс оз подӧн ветлыны, бӧб!
Тайӧ вӧлі тешкодь да гӧгӧрвотӧм: выліын, керкаын, олісны тошъяса краситӧм персияна, а пӧдвалын пӧрысь виж калмык вузавліс ыж куяс.
Пос кузя перилӧяс вывті верзьӧмӧн позьӧ исковтны либӧ, кор усян, гӧгыльтчыны увлань юрӧн, — тайӧс ме тӧда вӧлі бура.
И мыйла сэтчӧ васӧ?
Ставыс абу веськыд да тешкодя дзугӧма.
— А мыйла ме бӧб?
— Сійӧн, мый увган, — шуис сійӧ, сідз жӧ сералӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс меліа, гажаа, лӧсьыда.
Ме первой лунсяньыс жӧ дружитчи сыкӧд, и ӧні меным окота, медым сійӧ регыдджык муніс мекӧд тайӧ жырсьыс.
Менӧ личкӧ мамлӧн шогыс; сылӧн синваыс да лӧвтӧмыс ме пытшкын ӧзтісны выль, тревожнӧй чувство.
Ме медводдзаысь аддза сійӧс сэтшӧмнас, — сійӧ пыр вӧлі стрӧг, сёрнитліс этша; сійӧ сӧстӧм, шыльыд да вӧв кодь ыджыд; сылӧн чорыд яй да вывті ён кияс.
А ӧні сійӧ ставнас кыдзкӧ лӧсьыдтӧма пыктӧма да пессьӧма, ставыс сы вылын косясьлӧма; юрсиыс, коді юр вылас куйлывліс лӧсьыда, ыджыд сӧдз шапкаӧн, сявмунӧма куш пельпом кузяыс, лэччӧма чужӧм вылас, а сылӧн мӧд джынйыс, кодӧс кыӧма кӧсаӧ, бовъялӧ, батьлы унмовсьӧм чужӧмас инмаліг.
Ме важӧн нин сулала жырйын, но сійӧ ӧтпыр эз видзӧдлы ме вылӧ, — сыналӧ батьӧс да век лӧвтӧ, синванас тырӧмӧн.
Ӧдзӧсӧд видзӧдлӧны сьӧд мужикъяс да салдат будочник.
Сійӧ скӧра горзӧ:
— Ӧдйӧджык идралӧй!
Ӧшинь занавесалӧма сьӧд шалльӧн, сійӧ пӧльтчӧ, быттьӧ парус.
Ӧтчыд бать гуляйтӧдіс менӧ паруса пыжӧн.
Друг йиркнитіс гым.
Бать серӧктіс, зумыда топӧдіс менӧ пидзӧсъяснас да горӧдіс:
— Нинӧм, эн пов, Лук!
Друг мам сьӧкыда ӧдӧбтіс джоджысь, пыр жӧ бӧр пуксис, пӧрӧдчис мыш вылас, джодж кузя юрсисӧ сявкнитӧмӧн; сылӧн синтӧм, еджыд чужӧмыс лӧзӧдіс, да, бать моз пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, шуис сійӧ повзьӧдана гӧлӧсӧн:
— Ӧдзӧссӧ пӧдлалӧй...
Ӧльӧксейӧс — ортсыӧ!
Менӧ тойыштӧм бӧрын бабушка уськӧдчис ӧдзӧслань, горӧдіс:
— Родимӧйяс, эн полӧй, эн вӧрзьӧдӧй, мунӧй криста ради!
Тайӧ — абу холера, чужтан кад воис, помилуйтӧй, батюшки!
Ме дзебси пемыд пельӧсӧ сундук сайӧ да сэсянь видзӧді, кыдзи мам пластайтчӧ джодж кузя ойзӧмӧн да пиньяссӧ гуджйӧдлӧмӧн, а бабушка, гӧгӧрыс кыскасьӧмӧн, сёрнитӧ меліа да рад пырысь:
<rus>— Во имя отца и сына!</rus>
Терпитышт, Варюша!
Пресвятая мати божия, заступница...
Мем страшнӧ; найӧ ноксьӧны джоджын бать дорын, инмӧдчылӧны сы бердӧ, лӧвтӧны да горзӧны, а бать оз вӧрзьыв да быттьӧ сералӧ.
Тайӧ — джоджын ноксьӧмыс — кыссис дыр; мам не ӧтчыдысь сувтліс кок вылас да бара усьлі; бабушка тупыльтчӧмӧн петавліс жырйысь, быттьӧ сьӧд небыд шар; сэсся пемыдын друг горӧдіс кага.
<rus>— Слава тебе, господи!</rus>
— шуис бабушка.
— Пи!
И ӧзтіс сись.
Ме, тыдалӧ, унмовси пельӧсас, — нинӧм сэсся ог помнит.
Менам паметьын мӧдтор — зэра лун, шойналӧн тыртӧм пельӧс: ме сулала сибдалана му вильыд мыльк вылын да видзӧда гуӧ, кытчӧ лэдзисны батьлысь гортсӧ; гу пыдӧсас уна ва, и эмӧсь лягушаяс, — кыкӧн кайисны нин виж горт вевт вылӧ.
Гу дорын — ме, бабушка, кӧтасьӧм будочник да кык скӧр мужик зыръяӧсь.
Ставнымӧс киськаліс бисер кодь посни шоныд зэр.
— Тырт, — шуис будочник, бокӧ мунігтыр.
Бабушка бӧрддзис, юр чышъян помнас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
Мужикъяс, копыртчӧмӧн, тэрыба кутісны шыблавны гуӧ му, булькакыліс ва: горт вылысь чеччыштӧм бӧрын, лягушаяс кутісны шыбласьны гу стенъясӧ, му комокъяс бӧр уськӧдалісны найӧс пыдӧсас.
Вешйы, Лёня, — шуис бабушка менӧ пельпомӧд босьтӧмӧн; ме мынтӧдчи сійӧ ки улысь, эз вӧв окота мунны.
— Эстшӧм тэ, господи, — норасис бабушка, не то ме вылӧ, не то ен вылӧ, и дыр сулаліс чӧв, юрсӧ копыртӧмӧн; гуыс нин ӧтвесьтасис муыскӧд, а сійӧ век на сулалӧ.
Мужикъяс зыръяснас гораа шлапйӧдлісны му кузя; ӧдӧбтіс тӧв да вӧтліс, нуис зэрсӧ.
Бабушка босьтіс менӧ киӧд да нуӧдіс ылыса вичколань, зэв уна сьӧд крестъяс пӧвстті.
— Тэ мый он бӧрдышт?
— юаліс сійӧ, кор петім ӧграда сайӧ.
— Мед эськӧ бӧрдыштін!
— Абу окота, — шуи ме.
— Но, абу кӧ окота, сідзкӧ оз и ков, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана: ме бӧрдлі шоча и сӧмын ӧбидаысь, но эг доймӧмла; бать век серавліс менам синва вылын, а мам горзыліс:
— Эн лысьт бӧрдны!
Сэсся ми мунім паськыд, зэв няйт улича кузя дрожкиӧн, пемыд гӧрд керкаяс пӧвсӧд; ме юалі бабушкалысь:
— А лягушаясыс оз петны?
— Оз, оз нин петны, — вочавидзис сійӧ.
— Ен накӧд!
Ни бать, ни мам эз гаравлыны татшӧм тшӧкыда да рӧдственнӧя енлысь ним.
Некымын лун мысти ме, бабушка да мам мунім паракод вылын, дзоляник каютаын; менам выль чужысь вок Максим кулі да куйліс пельӧсын пызан вылын, еджыдӧ тӧбӧм, гӧрд вӧньӧн гартӧм.
Нопъяс да сундукъяс вылӧ кайӧмӧн, ме видзӧда вӧв син кодь мылькъя да гӧгрӧс ӧшинь пыр; руалӧм стеклӧ сайын помтӧг визывтӧ гудыр, быгъя ва.
Кадъясӧн сійӧ, кыптылӧмӧн, нюлӧ стеклӧсӧ.
Ме невӧляысь чеччышта джоджӧ.
— Эн пов, — шуӧ бабушка да, менӧ небыд кияснас кокниа лэптыштӧмӧн, бара сувтӧдӧ нопъяс вылӧ.
Ва весьтын — руд ва ру, ылын кӧнкӧ петкӧдчылӧ сьӧд му да бара вошӧ ру пытшкӧ да ваӧ.
Гӧгӧрын ставыс дзӧрӧ.
Сӧмын мам, кияссӧ юр вылас пуктӧмӧн, сулалӧ стен бердӧ ӧшйӧмӧн, зумыда да вӧрзьӧдчывтӧг.
Чужӧмыс сылӧн пемыд, кӧрт да синтӧм, синъясыс топыда куньсьӧмаӧсь, сійӧ пыр чӧв олӧ, и ставнас кутшӧмкӧ мӧд, выль, весиг платтьӧыс сы вылын меным тӧдтӧм.
Бабушка эз ӧтчыд висьтавлы сылы ньӧжйӧник:
— Варя, тэ эськӧ мед сёйыштін мыйкӧ, этшаник, а?
Сійӧ чӧв олӧ да оз вӧрзьӧдчыв.
Бабушка мекӧд сёрнитӧ вашкӧдчӧмӧн, а мамкӧд — гораджыка, но кыдзкӧ виччысьӧмӧн, полӧмӧн да зэв этша.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ полӧ мамӧысь.
Сійӧ гӧгӧрвоана меным да зэв матысьтӧ бабушкакӧд.
— Саратов, — виччысьтӧг гораа да скӧра шуис мам.
— Кӧн нӧ матросыс?
Со и кывъясыс сылӧн тешкодьӧсь, тӧдтӧмӧсь: Саратов, матрос.
Пырис паськыд дзор морт, коді пасьтасьӧма лӧз паськӧмӧн, вайис дзоляник ящик.
Бабушка босьтіс ящиксӧ да кутіс водтӧдны воклысь телӧсӧ, водтӧдіс да нюжӧдӧм кияс вылас нуис ӧдзӧслань, но, кыз, сійӧ вермис прӧйдитны каютаса векни ӧдзӧсӧд сӧмын бок ногӧн да тешкодя сувтліс сы водзӧ.
— Эх, мамаша, — горӧдіс мам, мырддис сылысь гортсӧ, да кыкнаныс найӧ вошины, а ме коли каютаӧ, лӧз мужикӧс видзӧдӧмӧн.
— Мый, куліс вокыд?
— шуис сійӧ, ме дорӧ копыртчӧмӧн.
— Тэ коді?
— Матрос.
— А Саратовыс — коді?
— Кар.
Видзӧд ӧшиньӧдыс, со сійӧ!
Ӧшинь сайын вӧрис му; сьӧд, крут вадоръяса, руасис сійӧ, коді скодитӧ тупӧсьысь сӧмын на вундӧм ыджыд нянь шӧрӧм вылӧ.
— А бабушка кытчӧ муніс?
— Внуксӧ дзебны.
— Сійӧс муӧ сюясны?
— А кыдз нӧ?
Сюясны.
Ме висьталі матрослы, кыдзи тыртісны ловъя лягушаясӧс, батьӧс гуалігӧн.
Сійӧ кыпӧдіс менӧ кияс вылас, топыда топӧдліс ас бердас да окыштіс.
— Эк, зон, нинӧм на тэ он гӧгӧрво!
— шуис сійӧ.
— Лягушаясӧс жалитны оз ков, ен накӧд!
Мамтӧ жалитышт, — со кыдз сійӧс шогыс дойдіс!
Ми весьтын кутіс жынгыны, омлявны.
Ме тӧді нин, мый тайӧ — паракод, да эг повзьы, а матрос тэрыба лэдзис менӧ джоджас да уськӧдчис ортсӧ, шуӧмӧн:
— Колӧ котӧртны!
И меным сідз жӧ окота лои котӧртны.
Ме петі ӧдзӧс сайӧ.
Джынвыйӧ пемыд векни щельын вӧлі тыртӧм.
Ӧдзӧссянь неылын, пос тшупӧдъяс вылын югъяліс ыргӧн.
Вывлань видзӧдлӧмӧн, ме аддзи йӧзӧс, киясас кутӧны ящикъяс да нопъяс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставыс петӧны паракод вывсьыс, — сідзкӧ и меным колӧ петны.
Но кор мужик чукӧркӧд ӧттшӧтш ме лои паракод борт дорын, вадорӧ петан пос водзын, ставныс кутісны горзыны ме вылӧ:
— Тайӧ кодлӧн?
Кодлӧн тэ?
— Ог тӧд.
Менӧ дыр тойлалісны, тракйисны, видлалісны.
Медбӧрын локтіс дзор матрос да кватитіс менӧ, висьталӧмӧн:
— Тайӧ астраханскӧй, каютаысь...
Котӧрӧн сійӧ нуис менӧ каютаӧ, сюйыштіс тубрасъяс вылӧ да муніс, чуньнас грӧзитігтыр.
— Ме тэд сета!
Юр весьтын шумыс лои пыр лӧньджык, паракод дрӧжжитіс нин да эз буткӧдчы ва кузя.
Каюта ӧшиньсӧ тупкис кутшӧмкӧ кӧтасьӧм стен; лои пемыд, дука, тубрасъяс пӧльтчисны, менӧ дзескӧдӧмӧн и ставыс вӧлі лӧсьыдтӧм.
Гашкӧ, менӧ тадзи и колясны ӧтнамӧс тыртӧм паракодас нэм кежлӧ?
Матыстчи ӧдзӧслань.
Сійӧ оз воссьы, сылысь ыргӧн вугсӧ оз позь бергӧдны.
Босьті йӧв тыра бутылка да ме мый вынысь кучки ручкаас.
Бутылкаыс жугалі, йӧлыс киссис менам кокъяс вылӧ, пырис сапӧг пытшкӧ.
Неудачаысь скӧрмӧмӧн, ме воді тубрасъяс вылӧ, гусьӧник бӧрддзи да синваа чужӧмӧн унмовси.
А кор садьми, паракод бара буткӧдчис да дзӧрис, каюта ӧшинь ломаліс шонді моз.
Бабушка, ме дорын пукалӧмӧн, сыналіс юрсисӧ да чукрасис, мыйкӧ шӧпкӧдӧмӧн.
Юрсиыс сылӧн вӧлі вывті ыджыд, сійӧ сука вевттис сылысь пельпомъяссӧ, морӧссӧ, пидзӧсъяссӧ да куйліс джоджын, сьӧд лӧзӧн рӧмасьӧмӧн.
Ӧти кинас сійӧс джоджысь кыпӧдӧмӧн да ки вылас кутӧмӧн, сійӧ сьӧкыда новлӧдліс кыз пратьяс кузяыс шоч пиня пу сынан; паръясыс сылӧн пӧлыньтчисны, сьӧд синъясыс дзирдалісны скӧра, а чужӧмыс та мында юрси пӧвстас лои ичӧт да тешкодь.
Талун сійӧ кажитчис скӧр, но кор ме юалі, мыйла сылӧн сэтшӧм кузь юрсиыс, сійӧ висьталіс тӧрытъя кодь пӧсь да небыд гӧлӧсӧн:
— Тыдалӧ, наказание пыдди енмыс сетӧма, — сынав вот сійӧс, ӧкаяннӧйӧс!
Том дырйи ме тайӧ бурысьнас ошйысьлі, пӧрысь дырйи ёра!
А тэ узь.
Водз на ещӧ, — шондіыс муртса сӧмын войсяньыс кыпӧдчис.
— Ог нин кӧсйы узьны.
— Но, инӧ, эн узь, — пырысь-пыр сӧгласитчис сійӧ, кӧсасӧ кыиг да диван вылӧ видзӧдіг, кӧні вывлань чужӧмӧн, струна моз нюжӧдчӧмӧн куйліс мам.
— Кыдзи сійӧ тэ тӧрыт бутылкасӧ поткӧдін?
Ньӧжйӧник висьтав!
Сёрнитіс сійӧ, кыдзкӧ аслыс ногӧн кывъяссӧ нюркйӧдлӧмӧн, и найӧ кокниа пырисны меным, паметьӧ, быттьӧ дзоридзьяс, сэтшӧм жӧ меліӧсь, пӧртмасьысьӧсь.
Кор сійӧ нюмъяліс, сылӧн вишня кодь сьӧд синаканьясыс паськалісны, вывті долыд югыдӧн ӧзйӧмӧн, нюмыс мичаа калькӧдіс еджыд, ён пиньяссӧ, да, чужӧмъяслӧн пемыд кучикас зэв уна чукыръяс вылӧ видзӧдтӧг, став чужӧмыс кажитчис том да югыд.
Ёна мисьтӧмтіс сійӧс паськалӧм ныррозьяса тайӧ руш да гӧрд ныр йылыс.
Сійӧ чушкис табак эзысьӧн баситӧм сьӧд табак дозйысь.
Ставнас сійӧ — пемыд, но югъяліс пытшкӧссяньыс — синъяс пырыс — куслытӧм, гажа да шоныд югыдӧн.
Сійӧ копыра, пӧшти гӧрба, кыз, а ветлӧдліс кокниа да пелька, быттьӧ ыджыд кань, — сійӧ и небыд сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ мелі зверыс.
Сыӧдз кыдз быттьӧ ме узи, пемыдын дзебсьӧм, но воис сійӧ, садьмӧдіс, петкӧдіс югыд водзӧ, кӧрталіс ставсӧ ме гӧгӧр орлытӧм везйӧ, кыис разнӧй рӧма прӧшвиӧ да пырысь-пыр лои век кежлӧ другӧн, менам сьӧлӧмлы медся матысаӧн, медся гӧгӧрвоана да дона мортӧн, — тайӧ мир дінӧ сылӧн бескорыстнӧя радейтӧмыс озырмӧдіс менӧ, сьӧкыд олӧм вылӧ ён вын сетӧмӧн.
Нелямын во сайын паракодъяс ветлӧдлісны ньӧжйӧ; ми мунім Нижнейӧдз зэв дыр, и ме бура помнита мичлунӧн пӧттӧдз любуйтчан сійӧ первойя лунъяссӧ.
Пуксис бур поводдя; асывсянь рытӧдзыс ме бабушкакӧд палуба вылын, сэзь енэж улын, арӧн зӧлӧтитӧм, шӧвкӧн вурӧм Волга вадоръяс костын.
Тэрмасьтӧг, лӧзов-руд ва кузя плицаясӧн дыша да гораа бызӧдчигтыр, кыссьӧ визув паныд югыд-рыжӧй паракод, кузь буксир йылын баржаа.
Баржаыс руд да скодитӧ мокрицалань.
Волга весьтті казявтӧг кывтӧ шонді; быд часын ставыс гӧгӧр выль, ставыс вежсьӧ; турунвиж гӧраяс — быттьӧ мулӧн озыр паськӧм вылын пушыд складкаяс; вадоръясын сулалӧны каръяс да сиктъяс, ылысянь быттьӧ преникысь вӧчӧмъяс; арся зарни лист кывтӧ ва кузя.
— Тэ видзӧд, кутшӧм лӧсьыд!
— быд здук висьталӧ бабушка, боргысь бортӧ вуджӧмӧн, и ставнас дзирдалӧ, а синъясыс сылӧн долыда паськалӧмаӧсь.
Вадор вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ тшӧкыда вунӧдлӧ ме йылысь: сулалӧ борт дорын, морӧс вылас кияссӧ пуктӧмӧн, нюмъялӧ да чӧв олӧ, а синъясас синва.
Ме тракъя сійӧс набойкаа дзоридзьяса сьӧд юбкаӧдыс.
— Ась?
— пыркнитчас сійӧ.
— А ме быттьӧ вугыртлі да вот аддза.
— А мый вӧсна бӧрдан?
— Сійӧ, мусаӧй, радлунла да пӧрысьлунла, — висьталіс сійӧ, нюмъялӧмӧн.
— Ме ӧд пӧрысь нин, квайт дас сайӧ гожӧмъяс-тулысъяс менам путкыльтчисны-мунісны.
И, табак чушкӧм бӧрын, заводитӧ висьтавлыны меным кутшӧмкӧ тешкодь историяяс бур рӧзбойникъяс йылысь, вежа йӧз йылысь, быд сикас зверьяс да пеж сила йылысь.
Мойдъяс сійӧ висьталӧ лӧня, таинственнӧя, менам чужӧм дінӧ копыртчӧмӧн, паськыд синаканьяснас менам синмӧ видзӧдӧмӧн, быттьӧ менам сьӧлӧмӧ менӧ кыпӧдысь вын кисьтӧмӧн.
Висьталӧ, быттьӧ сьылӧ, и кымын водзӧ, сымын лӧсьыдджыка шыалӧны кывъясыс.
Кывзыны сылысь вывті лӧсьыд.
Ме кывза — и кора:
— Ещӧ!
— А ещӧ со кыдз вӧлі: пукалӧ пач улын дед-олыся, дойдӧма сійӧ ассьыс лапасӧ лапшаӧн, катласьӧ, няргӧ:
«Ой, шыръяс, доймӧ, ой, шырпиян, ог вермы терпитны!»
Коксӧ лэптӧмӧн, сійӧ кутчысьӧ сыӧ кияснас, качайтӧ сійӧс сынӧдас да тешкодя чукыртлӧ чужӧмсӧ, быттьӧ сылӧн аслас доймӧ.
Гӧгӧрыс сулалӧны матросъяс — тошка мелі мужикъяс, — кывзӧны, сералӧны, ошкӧны сійӧс да сідз жӧ корӧны:
— А нолтӧ, бабушка, висьтав нӧшта мыйкӧ!
Сэсся шуӧны:
— Мунам миянкӧд ужнайтны!
Ужын сайын найӧ гӧститӧдӧны сійӧс винаӧн, менӧ — арбузӧн, дыняӧн; сійӧ вӧчсьӧ гусьӧн: паракод вылын мунӧ морт, коді дугӧдӧ сёйны фруктаяс, мырддялӧ найӧс да шыблалӧ юас.
Сійӧ пасьтасьӧма будочник моз — ыргӧн кизьяса да пыр код; йӧзыс дзебсясьӧны сыысь.
Мам шоча петавлӧ палуба вылӧ да кутчысьӧ миянысь бокын.
Сійӧ пыр чӧв олӧ.
Сылӧн ыджыд, веськыд тушаыс, пемыд, кӧрт чужӧмыс, кӧсаӧ кыӧм сӧдз юрсиыслӧн сьӧкыд коронаыс — со сійӧ, ён да зумыд, тӧдвылӧ усьӧ мем кыдз быттьӧ ру пыр либӧ сӧдз кымӧр пыр.
Сылӧн ылысянь да гажтӧма видзӧдӧны руд синъясыс, бабушкалӧн кодь жӧ гырысьӧсь.
Ӧтчыд сійӧ стрӧга шуис:
— Сералӧны йӧзыс тіян вылын, мамаша!
— А ен накӧд!
— тӧждысьтӧма вочавидзис бабушка.
А мед сераласны наздоровйӧ!
Помнита бабушкалысь челядь сяма радлунсӧ Нижний аддзигӧн.
Киӧд нетшкиг, сійӧ тойлаліс менӧ бортлань да горзіс:
— Видзӧд, видзӧд, кутшӧм лӧсьыд!
Со сійӧ, батюшка, Нижнийыд, со сійӧ кутшӧм, енъяслӧн!
Вичкоясыд, видзӧд тэ, лэбзьӧны быттьӧ!
И корис мамӧс, муртса эз бӧрдӧмӧн:
— Варюша, видзӧдлы, нолтӧ, а?
Вунӧдін ӧд кӧнкӧ!
Радлышт!
Мам зумыша нюмъяліс.
Кор паракод сувтіс мича кар дорӧ, ю шӧрӧ, кодӧс тыртӧма судноясӧн да коді щӧтясьӧма уна сё ёсь мачтаясӧн, сійӧ борт дінӧ воис уна йӧз тыра ыджыд пыж, багырӧн кутчысис лэдзӧм трап дінӧ, да пыжысь йӧзыс ӧти бӧрся мӧд кутісны кайны палуба вылӧ.
Медводзын тэрыба муніс неыджыд косіник старик, сьӧд кузь паськӧма, зарни кодь рыжӧй тош торъя, лэбачлӧн кодь ныра да турунвиж синъяса.
— Папаша!
— кыза да гораа горӧдіс мам да уськӧдчис сы вылӧ, а сійӧ, юрӧдыс сійӧс кутӧмӧн, сылысь чужӧмбанъяссӧ ичӧтик, гӧрд кияснас тэрыба малалӧмӧн, горзіс, чилзӧмӧн:
— <ns>Мы-ый</ns>, йӧй?
Ага-а!
Сійӧ жӧ мися...
Эх, <ns>ті-і</ns>...
Бабушка кутліс да окаліс кыдзкӧ ӧтпырйӧ ставнысӧ, винт моз бергалігтыр; сійӧ тойлаліс менӧ йӧзланьыс да тэрыба шуаліс:
— Но, ӧдйӧджык!
Тайӧ Микайлӧ дядь, тайӧ — Яков дядь...
Наталья тьӧтка, тайӧ — вокъясыд, кыкнаныс Сашаяс, Катерина чойыд, тайӧ ставныс миян рӧд, со мыйтӧм!
Дед шуис сылы:
— Дзоньвидза-ӧ, мам?
Найӧ куимысь окыштчисны.
Дед нетшыштіс менӧ топыд йӧз чукӧрысь да, юрӧд кутӧмӧн, юаліс:
— Тэ кодлӧн сэтшӧмыс лоан?
— Астраханскӧй, каютаысь...
— Мый сійӧ висьталӧ?
— шыӧдчис дед мам дінӧ да, вочакыв виччысьтӧг, вештіс менӧ, шуӧмӧн:
— Бандзибъясыс батьыслӧн...
Пырӧй пыжас.
Чеччим вадорӧ да чукӧрӧн мӧдім гӧра паныд, туй кузя, кодӧс вольсалӧма гырысь булыжникӧн, кык джуджыд горув костын, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь нярзьӧм, талялӧм турунӧн.
Дед мамкӧд мунӧны медводзын.
Дед вӧлі тушанас сылы пельпомӧдзыс, восьлаліс посниа да тэрыба, а мамӧ, сы вылӧ вылісянь улӧ видзӧдӧмӧн, быттьӧ дживгис сынӧдті.
На бӧрся чӧла мунісны дядьяс: мольыд юрсиа сьӧд Микайлӧ, дед кодь косіник; сӧдз чужӧма да кудриа Яков, югыд платтьӧяса кутшӧмкӧ кыз нывбабаяс да морт квайт челядь, ставныс ыджыдджыкӧсь меысь да ставныс чӧлӧсь.
Ме вӧлі муна бабушкакӧд да ичӧтик Наталья тьӧткӧд.
Блед, кельыдлӧз синъяса, ыджыд кынӧма, сійӧ тшӧкыда сувтлывліс да, пошкигтыр шӧпкис:
— Ой, ог вермы!
— Мыйла найӧ вӧрзьӧдісны тэнӧ?
— скӧра ропкис бабушка.
— Со ӧд мывкыдтӧм йӧзыд!
И гырысьяс, и челядь — ставныс эз кажитчыны меным, ме чувствуйті на пиын ачымӧс бокӧвӧйӧн, весиг и бабушка кыдзкӧ эз кут тӧдчыны, ылыстчис.
Медсясӧ жӧ меным эз во сьӧлӧм вылӧ дед; ме пыр пытшкӧсын кылі сыын вӧрӧгӧс, и менам тыдовтчис сы дінӧ торъя внимание, ӧпасайтчан любопытство.
Воим гӧра йылӧдз.
Дзик сійӧ нӧрыс вылын, веськыдвывса пӧкат дінӧ слӧнитчӧмӧн да аснас улича заводитӧмӧн, сулаліс паськыд, ӧти судта керка, кодӧс мавтӧма няйт-розӧвӧй краскаӧн, сюйыштчӧм ляпкыд вевта да чургӧдчӧм ӧшиньяса.
Уличасянь сійӧ меным кажитчис ыджыд, но сы пытшкын, дзоляник, джынвыйӧ пемыд жыръясын, вӧлі дзескыд; быдлаын, кыдзи пристань дорса паракод вылын, шӧйтісны скӧр йӧз, кӧйялысь пышкайяс чукӧрӧн чепсасисны челядь, и быдлаын сулаліс ныртӧ чазӧдан, тӧдтӧм дук.
Ме веськалі йӧр пытшкӧ.
Йӧрыс вӧлі сідз жӧ дурк: гӧгӧр ӧшлӧма кӧтасьӧм гырысь рузумъяс, сувтӧдалӧма разнӧй рӧма сук ва тыра тшанъяс.
abu
Пельӧсас ляпкыдик, джынвыйӧ киссьӧм пристройкаын, пачын жара сотчисны песъяс, мыйкӧ дзожгис, булькакыліс, да тыдавтӧм морт гораа висьтавліс тешкодь кывъяс:
— Сандал — фуксин — купорос...
II
Заводитчис да кутіс кывтны ыджыд тэрыблунӧн сук, уна рӧма, висьтавны вермытӧм тешкодь олӧм.
Сійӧ тӧдвылӧ усьлӧ меным, кыдзи суровӧй мойдкыв, кодӧс бура висьталӧма бур, но мучитана правдивӧй генийӧн.
Ӧні важсясӧ ловзьӧдігӧн, ме ачым кадъясӧн сьӧкыда эска, мый ставыс вӧлі тшук сідзи, кыдзи вӧлі, и унатор кӧсйыссьӧ венны, вештыны, — вывті озыр скӧрлунӧн «мывкыдтӧм племялӧн» пемыд олӧмысь.
Но правдаыд вылынджык жалостьысь, и ӧд ог ас йылысь ме висьтавлы, а шуштӧм впечатлениеяслӧн сійӧ дзескыд, пӧдтана кытш йылысь, кӧні оліс — да и талунъя лунӧдз олӧ — прӧстӧй роч морт.
Дедлӧн керкаыс вӧлі тырӧма ставлӧн ставкӧд мӧда-мӧд дінӧ зыксьӧм пӧсь руӧн; сійӧ отравляйтіс гырысьясӧс, и весиг челядь принимайтісны сыын ловъя участие.
Бӧрынджык бабушка висьтъясысь ме тӧдмалі, мый мам воӧма буретш сійӧ лунъясӧ, кор сылӧн вокъясыс чорыда корисны батьыслысь эмбур юклӧм.
Мамлӧн виччысьтӧм воӧмыс нӧшта ёнджыка ёсьмӧдіс да чорзьӧдіс налысь юксьыны кӧсйӧмсӧ.
Найӧ полісны, мый менам мам кутас корны приданӧй, кодӧс вӧлі шуӧма сылы, но абу сетӧма дед, сы вӧсна мый сійӧ петіс верӧссайӧ «самӧкруткаӧн», сійӧ вӧлялы паныд.
Дядьяс лыддисны, мый сійӧ приданӧйсӧ колӧ лоны юкӧма на костын.
Найӧ сідз жӧ важӧн нин да чорыда вензисны мӧда-мӧдныскӧд сы йылысь, кодлы восьтыны карын мастерскӧй, кодлы — Ока сайын, Кунавино слӧбӧдаын.
Локтӧм бӧрын нин регыд, кухняын, ӧбедайтігӧн, лыбис зык: дядьяс друг чеччыштісны кокъяс вылас да, пызан вомӧн нюжӧдчӧмӧн, кутісны омлявны да эргыны дед вылӧ, понъяс моз пиньяснысӧ скӧра жерйӧдліг да тракйысиг, а дед, пызанӧ паньӧн таркӧдӧмӧн, гӧрдӧдіс дзоньнас да гораа — петукӧн горӧдіс:
— Керкаысь вӧтла!
Доймӧм пырысь чужӧмсӧ вежыньтӧмӧн, бабушка шуасис:
— Сет налы ставсӧ, бать, — спокойнӧйджык тэныд лоас, сет!
— Ланьт, пӧтачница!
— горзіс дед, синъяснас кодзлаліг, да вӧлі тешкодь, мый, сэтшӧм ичӧтик, сійӧ вермӧ горзыны сэтшӧм гораа.
Мам чеччис пызан сайысь да, тэрмасьтӧг ӧшиньлань вешйӧмӧн, бергӧдчис ставыслы мышкӧн.
Друг Микайлӧ дядь ырыштчӧмӧн кучкис вокыслы чужӧмас; сійӧ чилӧстіс, кутчысис сыкӧд, кыкнаныс гӧгыльтчисны джодж кузя, киргӧмӧн, ойзӧмӧн, пинясьӧмӧн.
Бӧрддзисны челядь; ӧтчаяннӧя горӧдіс нӧбасьысь тьӧтка Наталья: менам мам кыскис сійӧс кытчӧкӧ, моздорас босьтӧмӧн; пистиӧсь, гажа чужӧма нянька Евгения вӧтлаліс кухняысь челядьӧс; пӧрласисны стулъяс; паськыд пельпомъяса том подмастерье Цыган верзьӧмӧн пуксис Микайлӧ дядь мышку вылӧ, а мастер Григорий Иванович, сьӧд ӧчкиа, кушмӧм юра, тошка морт, спокойнӧя кӧртавліс дядьлысь кияссӧ кичышкӧдӧн.
Голясӧ нюжӧдӧмӧн, дядь ниртчис шоч сьӧд тошнас джодж бердӧ да страшнӧя киргис, а дед, пызан гӧгӧр котралӧмӧн, нора горӧдавліс:
— Вокъяс, а!
Рӧднӧй вир!
Эх, ті-и...
Ме нӧшта пинясьны заводитчигас на, повзьӧмӧн, котӧрті паччӧр вылӧ да сэтысянь шуштӧм шемӧсӧн видзӧді, кыдзи бабушка ыргӧн мыссян дозйысь ваӧн мыськӧ Яков дядь жугалӧм чужӧм вылысь вирсӧ;
Яков дядь бӧрдіс да тапйӧдліс кокъяснас, а бабушка сьӧкыда шуаліс:
— Ӧкаяннӧйяс, йӧй рӧд, садьсялӧй!
Дед, пельпом вылас косялӧм дӧрӧмсӧ зэлӧдіг, горзіс сылы:
— Мый, ведьма, чужтін зверӧс?
Кор Яков дядь муніс, бабушка сувтіс пельӧсӧ, керка тырӧн лӧвтӧмӧн:
— Пресвятая мати божия, бергӧд менам челядьлы мывкыдсӧ.
Дед сувтіс сы дорӧ бок ногӧн да, пызан вылӧ видзӧдӧмӧн, кӧні ставсӧ вӧлі путкылялӧма, кисьтӧма, ньӧжйӧник шуис:
— Тэ, мам, видзӧд на бӧрся, а то найӧ Варваратӧ изведитасны, мый бурсӧ виччысьныс...
— Тырмас, ен тэкӧд!
пӧрччы вай дӧрӧмтӧ, ме дӧмышта...
И, кипыдӧсъяснас сылысь юрсӧ топӧдӧмӧн, сійӧ окыштіс дедлысь плешсӧ; сійӧ жӧ — сы дорын ичӧтик — зургысис чужӧмнас сылы пельпомас.
— Колӧ, тыдалӧ, юксьыны, мам...
— Колӧ, бать, колӧ!
Найӧ сёрнитісны дыр; первойсӧ бурысь, а сэсся дед кутіс джодж кузя шаркйӧдлыны кокнас, кыдзи петук тышкасьӧм водзвылын, грӧзитіс бабушкалы чуньнас да гораа вашкӧдіс:
— Тӧда ме тэнӧ, тэ найӧс ёнджыка радейтан.
А Мишкаыд тэнад — езуит, а Яшкаыд — фармазон!
И юасны найӧ менсьым эмбурӧс, лотайтасны...
Паччӧр вылын лӧсьыдтӧма бергӧдчыштӧмӧн, ме уськӧді утюг; паччӧр поскӧд таркӧдчигтыр, сійӧ шлёпмуні помӧй тыра лӧканьӧ.
Дед чеччыштіс постшупӧд вылӧ, кыскис менӧ да кутіс видзӧдны менам чужӧмӧ сідзи, быттьӧ менӧ аддзис медводдзаысь.
— Коді тэнӧ пуксьӧдіс паччӧр вылас?
Мамыд?
— Ме ачым.
— Ылӧдлан.
— Ог, ачым.
Ме повзи.
— Сійӧ йӧткыштіс менӧ, кипыдӧснас плешкӧ кокньыдика кучкӧмӧн.
— Дзик батьыс кодь!
Вешйы мун...
Ме вӧлі рад пышйыны кухняысь.
Ме бура аддзи, мый дед видзӧдӧ ме бӧрся мывкыд да турунвиж сюсь синъяснас, да полі сыысь.
Помнита, мем пыр кӧсйыссис дзебсьыны сійӧ сотысь синъясысь.
Мем кажитчис, мый дед лёк: сійӧ быдӧнкӧд сёрнитӧ серамвыв лэптӧмӧн, ӧбӧдитӧмӧн, эльтӧмӧн да быдӧнӧс ызйӧдны да скӧрмӧдны зільӧмӧн.
— Эх, <ns>ті-и</ns>!
— тшӧкыда горӧдлывліс сійӧ; нюжӧдана <ns>«і-и»</ns> шыыс пыр кыпӧдліс менсьым кӧдзыд чувство.
Шойччан часӧ, рытъя чай дырйи, кор сійӧ, дядьяс да уджалысьяс волісны мастерскӧйысь кухняӧ, мудзӧсь, сандалӧн краситӧм, купоросӧн сотӧм киясаӧсь, кӧвторйӧн кӧрталӧм юрсиаӧсь, скодитӧны кухняса пельӧсын сулалысь сьӧд ӧбразъяс вылӧ, — тайӧ ӧпаснӧй часас дед пуксьывліс мекӧд воча да, мукӧд внукъясыслысь завидь кыпӧдӧмӧн, сёрнитліс мекӧд накӧд дорысь тешкодьджыка.
Ставнас сійӧ вӧлі статя, тӧчитӧм, ёсь.
Сылӧн атласнӧй, шӧвкъясӧн вурӧм глухӧй жилетыс вӧлі важ, ниртчӧма, ситеч дӧрӧмыс чукрӧссьӧма, гач пидзӧсъяс вылас красуйтчисны гырысь дӧмасъяс, а век жӧ сійӧ кажитчис пиянсьыс и бурджыка и мичаджыка пасьтасьӧмаӧн, кодъяс (пияныс) новлісны пинджакъяс, машинкаяс да сьыліяс вылас шӧвк кӧсынкаяс.
Воӧм бӧрти некымын лун мысти сійӧ заводитіс менӧ велӧдны молитваяс.
Став мукӧд челядьыс вӧліны ыджыдджыкӧсь да велӧдчисны нин грамотаӧ Успенскӧй дьячок ордын; вичкоыслӧн зарни юръясыс вӧлі тыдалӧны керка ӧшиньяссянь.
Менӧ велӧдіс раминик, полысь тьӧтка Наталья, челядь чужӧма да сэтшӧм сӧдз синма нывбаба, мый, мем кажитчис, на пыр позьӧ аддзыны ставсӧ сійӧ юр сайысь.
Ме радейтлі видзӧдны сійӧ синъясӧ дыр, орӧдчывтӧг, лапйӧдлытӧг, сійӧ читкыраліс синъяссӧ, бергӧдліс юрпас да корис надзӧник, пӧшти вашкӧдӧмӧн:
— Но, шуав, пӧжалуйста
<rus>«Отче наш, иже еси...»</rus>
И ме кӧ юалі:
«мый сэтшӧмыс — <rus>яко же</rus>?»
— сійӧ полігтыр бергӧдчӧмӧн, сӧветуйтліс:
— Тэ эн юась, сійӧ омӧльджык.
Прӧстӧ шуав ме бӧрся:
<rus>«Отче наш»...</rus>
Но?
Менӧ беспокоитіс: мыйла юасьныс омӧльджык?
<rus>«Яко же»</rus> кывйыс мыйкӧ вӧлі гуся, да ме наросьнӧ быд ног вежньӧдлі сійӧс:
«Яков же», <rus>«я в коже»</rus>.
Но блед, быттьӧ сылысь тьӧтка терпеливӧя веськӧдаліс гӧлӧснас, коді век сылӧн оръясис.
— Эн, тэ шуав прӧстӧя:
<rus>«яко же».</rus>
Но и ачыс сійӧ, и сылӧн став кывъясыс эз вӧвны прӧстӧйӧсь.
Тайӧ скӧрмӧдӧ вӧлі менӧ, молитвасӧ тӧдны мешайтӧмӧн.
Ӧтчыд дед юаліс:
— Но, Олешка, мый талун вӧчин?
Ворсін!
Аддза плеш вывса йӧг сертиыд.
Сійӧ абу ыджыд мудрость йӧгтӧ нажӧвитныд!
А «<rus>Отче наш</rus>тӧ» велӧдін?
Тьӧтка надзӧник шуис:
— Сылӧн паметьыс омӧль.
Дед серӧктіс, рыжӧй синкымъяссӧ гажаа кыпӧдлӧмӧн.
— А сідзкӧ, — ньӧръявны колӧ!
И бара юаліс менсьым:
— Тэнӧ батьыд ньӧръявліс?
Гӧгӧрвотӧг, мый йылысь сійӧ сёрнитӧ, ме нинӧм эг шу, а мам висьталіс:
— Эз, Максим эз нӧйтлы сійӧс, да и меным эз тшӧкты.
— Сійӧ нӧ мыйла?
— Висьтавліс, нӧйтӧмнад он велӧд.
— Йӧй сійӧ вӧлі быдторйын, Максимыд сійӧ, покойник, прӧсти господи!
— скӧрысь да ярскӧба шуис дед.
Менӧ ӧбӧдитісны сылӧн кывъясыс.
Сійӧ казяліс тайӧс.
— Тэ мый паръястӧ чушкӧдін?
Со тэ кутшӧм...
И, юр вывсьыс дзор рыжӧй юрсисӧ малыштӧмӧн, сійӧ содтіс:
— А ме вот субӧтаӧ Сашкаӧс чуньлысысь кута ньӧръявны.
— Кыдз сійӧ ньӧръявны?
— юалі ме.
Ставӧн серӧктісны, а дед шуис:
— Нӧрӧвит, аддзылан...
Сайӧдчӧмӧн, ме мӧвпалі: ньӧръявны — сідзкӧ краситны сетӧм платтьӧяс пыркӧдны, а нӧйтны да кучкавны — ӧти и сійӧ жӧ, тыдалӧ.
Нӧйтӧны вӧвъясӧс, понъясӧс, каньясӧс, Астраханьын будочникъяс нӧйтӧны персиянаӧс, — сійӧс ме аддзылі.
Но ме некор эг аддзыв, медым сідзи нӧйтісны челядьӧс, и кӧть тані дядьяс печлавлісны ассьыныс челядьсӧ, то плеш кузяыс, то балябӧж кузяыс, — челядь видзӧдісны сы вылӧ веськодя, сӧмын доймӧм местасӧ гыжйыштавліг.
Ме эг ӧтчыд юавлы налысь:
— Доймӧ?
И пыр найӧ збоя вочавидзлісны:
— Оз, ньӧти оз!
Чуньлыс йылысь зыксян историясӧ ме тӧдлі.
Рытъясын чайсянь ужинӧдз, дядьяс да мастер вурлісны краситӧм материеысь лестукъяссӧ ӧти «торйӧ» да йитлісны сы бердӧ картон ярлыкъяс.
Джынвыйӧ синтӧм Григорий вылын шутитыштны кӧсйӧмӧн, Микайлӧ дядь ӧкмыс арӧса племянникыслы тшӧктіс донӧдны сиська би вылын мастерлысь чуньлыссӧ.
Саша топӧдіс чуньлыссӧ сись вылын нагар босьталан щипцыӧн, ёна донӧдіс сійӧс да казявтӧг Григорий ки улӧ пуктӧм бӧрын, дзебсис пач сайӧ, но буретш сійӧ здукнас локтіс дед, пуксис уджавны да ачыс сюйис чуньсӧ доналӧм чуньлысас.
Помнита, кор ме шум вылӧ котӧрӧн локті кухняӧ, дед, сотчӧм чуньяснас пеляс кутчысьӧмӧн, тешкодя чеччаліс да горзіс:
— Кодлӧн уджыс, басурманъяс?
Микайлӧ дядь, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, гӧгльӧдліс чуньлыссӧ чуньнас да пӧляліс сы вылӧ; мастер веськодя вурсис; сійӧ ыджыд кушмӧм юр вылын чеччалісны вуджӧръяс; котӧрӧн локтіс Яков дядь да, пач пельӧс сайӧ дзебсьӧмӧн, гусьӧник сераліс сэні: тертука вылын бабушка вуштіс кын картупель.
— Тайӧс Яковлӧн Сашаыс вӧчис, — друг висьталіс Микайлӧ дядь.
— Ылӧдлан!
— горӧдіс Яков, пач сайысь чеччыштӧмӧн.
А кӧнкӧ пельӧсын сылӧн пиыс бӧрдіс да горзіс:
— Папа, эн эскы.
Сійӧ ачыс менӧ велӧдіс.
Дядьяс кутісны пинясьны.
Дед пыр жӧ лӧнис, чунь вылас пуктіс вуштӧм картупель да чӧла муніс, менӧ аскӧдыс босьтӧмӧн.
Ставӧн висьтавлісны — мыжа Микайлӧ дядь.
Гӧгӧрвоана, мый чай сайын ме юалі: кутасны-ӧ сійӧс ньӧръявны да нӧйтны?
— Колӧ эськӧ, — шыасис дед, ме вылӧ пӧлӧсӧн видзӧдлӧмӧн.
Микайлӧ дядь, пызанӧ кинас кучкӧмӧн, горӧдіс мамлы:
— Варвара, ланьтӧд ассьыд понпитӧ, а то ме сылысь юрсӧ бергӧда!
Мам шуис:
— Видлы, вӧрзьӧд...
И ставӧн ланьтісны.
Сійӧ кужліс висьтавны дженьыдик кывъяс кыдзкӧ сідз, быттьӧ тойлаліс наӧн ас дорсьыс йӧзсӧ, шыблаліс найӧс, и найӧ ланьтлісны.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставӧн полӧны мамысь, весиг ачыс дед сёрнитіс сыкӧд эз сідз, кыдз мукӧдъяскӧд, — лӧньджыка.
Тайӧ вӧлі меным любӧ, и ме гӧрдитчӧмӧн ошйыси вокъяс водзын:
— Менам мам — медся ён!
Найӧ эз пыксьыны.
Но сійӧ, мый лои субӧтаӧ, орӧдіс мам дінӧ менсьым отношениеяс.
Субӧтаӧдз ме сідз жӧ удиті мыжмыны.
Меным зэв дивӧ кодь вӧлі, кутшӧм сюся гырысьяс вежӧны матеръеяслысь рӧмсӧ: босьтасны вижӧс, кӧтӧдасны сійӧс сьӧд ваын, и матеръеыс лоӧ пемыд лӧз — «кубӧвӧй»; пожъяласны рудӧс гӧрдов ваын, и сійӧ лоӧ гӧрдоват — «бордо».
Прӧстӧй, а — гӧгӧрвотӧм.
Меным окота лои мыйкӧ краситны аслым, и ме висьталі сы йылысь Яков Сашалы, серьёзнӧй детинкалы; сійӧ пыр вӧлі гырысьяс син водзын, быдӧнкӧд мелі, быдторйӧн да быд ногӧн дась отсыштны.
Гырысьяс ошкисны сійӧс кывзысьӧмсьыс, мывкыдсьыс, но дед видзӧдіс Саша вылӧ кӧсӧйӧн да шулывліс;
— Ӧд кутшӧм подхалим!
Косіник, сьӧд, быльгӧдчӧм, раклӧн кодь синъяса, Яков Саша сёрнитіс тэрыба, лӧня, кывъяснас виньдалӧмӧн, и век гусьӧник гӧгӧрыс видзӧдлывліс быттьӧ кытчӧкӧ пышйыны, дзебсьыны кӧсйӧмӧн.
Сылӧн карӧй синаканьясыс оз вӧрны, но кор сійӧ скӧрмыліс, тіралісны ӧттшӧтш синъеджыдъясыскӧд.
Меным сійӧ эз кажитчы.
Ёнджыка меным сьӧлӧм вылӧ воліс омӧля казялан увалень Микайлӧ Саша, шогсьысь синъяса да мича нюма лӧнь детинка, коді зэв ёна муніс аслас раминик мам вылас.
Сылӧн вӧліны мисьтӧм пиньяс; найӧ чурвидзисны вом пытшсьыс да вылысса черлыас быдмисны кык радӧн.
Сійӧ зэв интересуйтіс сійӧс: сійӧ век вомас кутіс чуньяссӧ: сайса радсьыс пиньяссӧ вӧрӧдӧмӧн, нетшкыштны зільӧмӧн, сійӧ покорнӧя лэдзліс видлавны найӧс быдӧнлы, коді окотитліс.
Но ёнджыка интереснӧйсӧ нинӧм ме эг аддзыв сыын.
Керкаын, коді дзикӧдз тырӧма йӧзӧн, сійӧ оліс ӧткӧн, радейтліс пукавны пемыд пельӧсъясын, а рытъясын ӧшинь дорын.
Сыкӧд лӧсьыд вӧлі чӧв овны — пукавны ӧшинь дорын, сы дорӧ топыда топӧдчӧмӧн, да чӧв овны быдса час, видзӧдӧмӧн, кыдз рытъя гӧрд енэжын Успенскӧй храмса зарни луковицаяс гӧгӧр жбыръялӧны сьӧд чавканъяс, ӧдӧбтыласны ёна вылӧ, уськӧдчасны улӧ да, кусысь енэжсӧ сьӧд тывйӧн друг вевттьӧмӧн, вошасны кытчӧкӧ, ас бӧрсяньыс тыртӧмин кольӧмӧн.
Кор видзӧдан та вылӧ, нинӧм йылысь абу окота сёрнитны, да лӧсьыд гажтӧмлун тыртӧ морӧстӧ.
А Яков дядьлӧн Саша вермис быдтор йылысь сёрнитны уна да лабутнӧя, быттьӧ ыджыд морт.
Тӧдмалӧм бӧрын, мый ме кӧсъя босьтсьыны краситчысь ремеслӧӧ, сійӧ сӧветуйтіс меным шкапысь босьтны празнишнӧй ыджыд пызандӧра да краситны сійӧс лӧз рӧмӧ.
— Еджыд век кокньыдджыка мичӧдсьӧ, ме нин тӧда!
— висьталіс сійӧ зэв серьёзнӧя.
Ме кыски сьӧкыд пызандӧра, котӧрті сійӧн дворӧ, но кор сылысь помсӧ лэдзи «кубӧвӧй» краскаа тшанӧ, ме вылӧ кысянькӧ лэбыштіс Цыган, нетшыштіс пызандӧраӧс да, сійӧс паськыд лапаяснас пыдзраліг, горӧдіс воклы, коді посводзсянь видзӧдіс менам удж бӧрся:
— Чукӧст бабушкатӧ регыдджык!
И, дзугсьӧм юрсиа сьӧд юрнас лёк тунъялана качайтігтыр, шуис меным.
— Но, и сюрас жӧ тэныд таысь!
Котӧрӧн локтіс бабушка, кутіс окайтны, весиг бӧрддзис, тешкодя менӧ видӧмӧн:
— Ак тэ, пермяк, сола пель!
Медым тэнӧ кыпӧдас да шлёпнитас!
Сэсся кутіс корны Цыганӧс:
— Тэ, Ваня, эн нин висьтав дедыслы.
Ме нин дзеба делӧсӧ; гашкӧ, сайкалас кыдзкӧ...
Ванька тӧждысьӧм пырысь висьталіс, кӧтасьӧм кияссӧ разнӧй рӧма водздӧраӧн чышкиг:
— Мем мый?
Ме ог висьтав; видзӧдӧй, Сашуткаыд эськӧ мед эз ябедничайт!
— Ме сылы витура сета, — шуис бабушка, менӧ керкаӧ пыртігтыр.
Субӧтаӧ, сеношна водзвылын, кодкӧ пыртӧдіс менӧ кухняӧ; сэні вӧлі пемыд и лӧнь.
Помнита посводзӧ и жыръясӧ топыда пӧдлалӧм ӧдзӧсъяс, а ӧшиньяс сайысь гудыр арся рыт да зэрлысь шарӧдчӧм.
Сьӧд пачвом водзын паськыд скамья вылын пукаліс скӧр Цыган, ас вылас ньӧти оз скодит; дед, лӧкань дорса пельӧсын сулалӧмӧн, ва тыра ведраысь бӧрйис кузь ньӧръяс, мерайталіс найӧс, ӧтикӧс мӧдкӧд пукталӧмӧн, да шлычкӧмӧн шенасис наӧн сынӧд кузяыс.
Бабушка, кӧнкӧ пемыдас сулалӧмӧн, гораа чушкис табак да ропкис:
— <ns>Ра-адлан</ns>...
мучитель...
Яков Саша, кухняын улӧс вылын пукалӧмӧн, кулакъяснас ниртіс синъяссӧ да не аслас гӧлӧсӧн, быттьӧ пӧрысь корысь, нюжӧдіс:
— Прӧститӧй Криста ради...
Быттьӧ мыръяс, сулалісны улӧс сайын Микайлӧ дядьлӧн челядьыс, вок да чой, дзик орччӧн.
— Ньӧръяла — прӧстита, — шуис дед, кулак пырыс васӧд кузь ньӧр лэдзалігтыр.
— Нолтӧ, пӧрччы гачтӧ!..
Сёрнитіс сійӧ спокойнӧя, и ни сылӧн гӧлӧс шыыс, ни дзуртан улӧс вылын детинкалӧн ноксьӧмыс, ни бабушка кокъяслӧн таркакылӧмыс, — нинӧм эз торк кухняса рӧмыдын ляпкыдик сьӧдасьӧм йирк улын памятнӧй чӧв-лӧньсӧ.
Саша сувтіс, разис гач кизьсӧ, лэдзис сійӧс пидзӧсӧдзыс да, кияснас кутігтыр, копыртчӧмӧн, джӧмдалӧмӧн, муніс скамья дорӧ.
Видзӧдны, кыдзи сійӧ мунӧ, эз вӧв лӧсьыд, менам сідз жӧ тіралісны кокъясӧй.
Но лои нӧшта омӧльджык, кор сійӧ пӧкӧритчӧмӧн водіс лабич вылӧ увлань чужӧмӧн, а Ванька, лабич бердӧ сійӧс кыняувъястіыс да сьылітіыс паськыд кузьчышъянӧн кӧрталӧм бӧрын, копыртчис сы весьтӧ да кватитіс сьӧд кияснас сылысь кокъяссӧ кокшегъяс дінтіыс.
— Лексей, — чукӧстіс дед, — лок матӧджык!..
Но, кодлы шуа?..
Со видзӧд, кыдз ньӧръялӧны...
Раз!..
Неуна вывлань кинас ӧвтыштлӧмӧн, сійӧ шлёчкис ньӧрнас куш яй кузяыс.
Саша чилӧстіс.
— Ылӧдлан, — шуис дед, — тадзи оз доймы!
А вот тадзи доймӧджык!
И кучкис сідз, мый яй вылас пырысь-пыр ӧзйис, кыптіс гӧрд визь, а вок нюжйӧдлӧмӧн кутіс омлявны.
— Абу юмов
— юасис дед, кисӧ ӧтмоз лэпталіг и лэдзаліг.
— Он радейт?
Тайӧ чуньлыссьыд!
Кор сійӧ шеныштчыліс кинас, морӧсын менам ставыс кыптывліс сыкӧд ӧттшӧтш; усьліс киыс — и ме дзоньнам быттьӧ усьлі.
Саша чилзіс вывті вӧсниа, мисьтӧма:
— Ог ку-ут...
Ӧд ме жӧ висьталі пызандӧра йывсьыс...
Ӧд ме висьталі...
Спокойнӧя, быттьӧ салтыр лыддигтыр, дед висьтавліс:
— Удтысьӧм абу правданньӧ!
Удтысьысьлы первой плетьыс.
Со тэныд пызандӧраысь!
Бабушка уськӧдчис ме дінӧ да кватитіс менӧ киясӧд, горӧдӧмӧн:
— Лексейӧс ог сет!
Ог сет, изверг!
Сійӧ кутіс зымӧдны кокнас ӧдзӧсӧ, чуксасьӧмӧн:
— Варя, Варвара!..
Дед уськӧдчис сы дінӧ, уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс, кватитіс менӧ да нуис лабич дорӧ.
Ме песси сійӧ киясын, нетшки рыжӧй тошсӧ, курччи сылысь чуньсӧ.
Сійӧ равзіс, чепляліс менӧ да, медбӧрын шыбытіс лабич вылӧ, менсьым чужӧмӧс жугӧдӧмӧн.
Помнита сылысь йӧймӧм гӧлӧссӧ.
— Кӧртав!
Виа!..
Помнита мамлысь блед чужӧмсӧ да сылысь ыджыд синъяссӧ.
Сійӧ котраліс лабич пӧлӧн да киргис:
— Папаша, оз ков!..
Сетӧй...
Дед нӧйтіс менӧ садь быртӧдз, и кымынкӧ лун ме виси, ӧтик ӧшиня да уна ӧбразъяса киот водзса пельӧсын куслытӧм гӧрд лампадаа дзоляник жырса паськыд жар вольпась вылын вывлань мышкӧн туплясьӧмӧн.
Висян лунъяс менам олӧмын вӧліны гырысь лунъясӧн.
Сійӧ лунъяс чӧжыс ме, тыдалӧ, ёна быдми да чувствуйті мыйкӧ аслыс пӧлӧстор.
Сійӧ лунъяссяньыс менам лои йӧз дінӧ беспокойнӧй внимание, да быттьӧ менсьым кулисны сьӧлӧмысь кучиксӧ, сійӧ лои вывті чуткӧй быд ӧбида да дой дінӧ, аслам дінӧ и бӧкӧвӧй дінӧ.
Ставсьыс медводз, менӧ зэв ёна шензьӧдіс бабушкалӧн мамкӧд вензьӧмыс: дзескыд жырйын бабушка, сьӧд да ыджыд, воис мам вылӧ, сійӧс пельӧсӧ зыриг, да скӧраліс:
— Тэ мый эн мырддьы сійӧс, а?
— Повзи ме.
— Этатшӧм ёныс!
Яндысь, Варвара!
Ме — старука, да ог пов!
Яндысь!..
— Дугдӧй, мамаша: шогӧдӧ менӧ...
— Он, он радейт тэ сійӧс, абу жаль сирӧтаыд!
Мам шуис сьӧкыда да гора:
— Ме ачым век кежлӧ сирӧта!
Сэсся найӧ кыкнаныс дыр бӧрдісны, пельӧсса сундук вылын пукалӧмӧн, да мам шуаліс:
— Не Ӧльӧксей кӧ, муні эськӧ ме, муні!
Ог вермы овны тайӧ адас, ог вермы, мамаша!
Вынъясӧй абу...
— Вирӧй тэ менам, сьӧлӧмӧй менам,
— шӧпкӧдіс бабушка.
Ме гӧгӧрвои: мам — абу ён; сійӧ, кыдзи ставыс, полӧ дедысь.
Ме мешайта сылы мунны гортысь, кӧні сійӧ оз вермы овны.
Тайӧ вӧлі зэв шуштӧм.
Регыд мысти мам, збыль, воши керкаысь,
мунӧма кытчӧкӧ гӧститны.
Кыдзкӧ друг, быттьӧ йиркысь чеччыштіс, локтіс дед, пуксис крӧвать вылӧ, видліс менсьым юрӧс йи кодь кӧдзыд кинас;
— Видза олан, сударь...
Да тэ сёрнит, эн скӧрав...
Но, мый нӧ?
Зэв окота вӧлі чужйыны сылы кокӧн, но вӧлі сьӧкыд вӧрзьӧдчыштны.
Сійӧ кажитчис нӧшта ёнджыка рыжӧй, кутшӧм вӧлі водзті; юрыс сылӧн тӧждысьтӧма качайтчис; югыд синъясыс корсисны мыйкӧ стенысь.
Зепсьыс кыскис кӧзаа преник, кык сахарнӧй рожки, яблок да лӧз изюм роз да сійӧ ставсӧ тайӧс пуктіс пӧдушка вылӧ, менам ныр дінӧ.
— Со, аддзан, ме тэныд гӧснеч вайи!
Копыртчӧмӧн окыштіс менӧ плешӧ: сэсся кутіс сёрнитны, менсьым юрӧс дзоляник, чорыд кинас ньӧжйӧник малаліг, коді краситчӧма виж рӧмӧ, коді торйӧн тӧдчӧ чукля, лэбачлӧн кодь гыжъяс вылас.
— Ме тэнӧ сэки вывті, зонмӧ.
Скӧрми ёна; курччин тэ менӧ, гыжъялін, но и ме сідз жӧ скӧрми!
Но, абу беда, мый тэ лишнӧй терпитін, — бур вылӧ мунас!
Тэ тӧд: кор ас, рӧднӧй нӧйтӧ — сійӧ абу ӧбида, а наука!
Йӧзлы эн сетчы, а ас мортыд нинӧм!
Тэ чайтан, менӧ эз нӧйтлыны?
Менӧ, Олёша, сэтшӧма нӧйтлісны, мый тэ сійӧс и страшнӧй вӧтӧн он аддзыв.
Менӧ сідз ӧбӧдитлісны, мый, пӧдикӧсь, ачыс господь енмыс видзӧдіс — бӧрдіс!
А мый артмис?
Сирӧта, корысь мамлӧн пи, ме со вои аслам местаӧдз, — цехса старшинаӧ пуктӧма, йӧзлы начальник.
Ме дінӧ кос, тэчаса тушанас нёровтчӧмӧн, сійӧ кутіс висьтавлыны аслас челядь дырся лунъяс йылысь зумыд да сьӧкыд кывъясӧн, найӧс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кокниа да пелька тэчӧмӧн.
Сылӧн турунвиж синъясыс югыда ӧзйисны да, зарниа юрсинас гажаа тшӧтясьӧмӧн, ассьыс вылын гӧлӧссӧ сукмӧдӧмӧн, сійӧ брунгис меным чужӧмӧ:
— Тэ со паракодӧн локтін, пар тэнӧ вайис, а ме том дырйи ачым, аслам вынӧн Волга паныд баржаяс кыскавлі.
Баржа — ва кузя, ме — вадор пӧлӧн, кӧмтӧм, ёсь изъяс вывті, лыа вывті, да сідзи шонді петӧмсянь войӧдзыс!
Калитас шондіыс балябӧжтӧ, юрыд, чугун моз пуӧ, а тэ, куим пельӧ кусыньтчӧмӧн, — лыясыд дзуртӧны, — мунан да мунан, и туйсӧ он аддзы, синъястӧ ньылӧмӧн тыртӧма, а сьӧлӧмыд бӧрдӧ, а синваыд гӧгыльтчӧ, — ок-ма, Олёша, чӧв ов!
Мунан, мунан, да лямкасьыд и джӧмдан, чужӧмнад муас — и сы вылӧ рад; сідзкӧ, став выныд дзикӧдз бырӧма, кӧть шойччы, кӧть кув!
Со кыдз олім ен син водзын, милӧстивӧй господь Исус Кристос син водзын!..
Да тадзикӧн ме куимысь Волга-мамӧс мерайті: Симбирсксянь Рыбинскӧдз, Саратовсянь татчӧдз, да Астраханьсянь Макарьевӧдз, ярманга вылӧдз, — тані уна сюрс верст!
А нёльӧд во вылас и водоливӧн нин муні, — петкӧдлі кӧзяинлы ассьым мывкыдӧс!..
Висьталіс сійӧ и — ӧдйӧ, кымӧр моз быдмис ме водзын, дзоляник, косіник старикысь мойдкывйын кодь вына мортӧ пӧрӧмӧн, — сійӧ ӧтнас ю паныд нуӧдӧ ыджыд руд баржа...
Кор-сюрӧ сійӧ чеччыштлас вольпась вылысь да, кияснас шенасьӧмӧн, петкӧдліс меным, кыдзи ветлӧны бурлакъяс лямкаясын, кыдзи качайтӧны ва; сьыліс неыджыд басӧн кутшӧмкӧ сьыланкывъяс, сэсся бара томиника пырысь чеччыштліс крӧвать вылӧ да, дзоньнас шензьӧдана, нӧшта ёнджыка сука, зумыда висьтавліс:
— Но, сы пыдди, Олёша, привал вылын, шойччигӧн, гожся рытын, Жигулиын, кытӧнкӧ турунвиж гӧра улын тэчам, вӧлі, кӧстеръяс — роктор пуны, да кыдз босьтас шог бурлак сьӧлӧмшӧр сьыланкыв, да кыдз босьтас, юркнитас став артельыс, — быдӧн кӧдзыдыс кучикӧдыд юковтас, и быттьӧ Волгаыс ставнас ӧдйӧджык мӧдас визувтны, — сідзи эськӧ, гашкӧ, вӧв моз и сувтіс кыккокйыв, дзик кымӧръясӧдзыс!
И став шогыс — кыдз тӧв йылын бус; сэтчӧдз йӧзыс сьывлісны, мый, вӧвлывлі, и рокыс пӧртсьыс пышйӧ; сэн кашеварӧс половникӧн плешас колӧ кучкавны; ворс кыдз окота, а делӧтӧ тӧд!
Некымын пӧрйӧ видзӧдлывлісны ӧдзӧсӧ, чуксалісны сійӧс, но ме кори:
— Эн мун!
Сійӧ, сералігтыр, шенасис йӧзысь:
— Энлӧй, сэн...
Висьтавліс сійӧ дзик рытӧдз, и кор муніс, меліа мекӧд прӧщайтчӧмӧн, ме тӧді, мый дед абу лёк да абу страшнӧй.
Меным синва петтӧдз сьӧкыд вӧлі казьтывны, мый тайӧ сійӧ сэтшӧм чорыда нӧйтіс менӧ, но и вунӧдны сы йылысь ме эг вермы.
Дедлӧн волӧмыс паськыда восьтіс ӧдзӧс быдӧнлы, и асывсянь рытӧдз кодкӧ пукаліс вольпась дорын, быд ногӧн менӧ гажӧдны зільӧмӧн: помнита, мый сійӧ эз пыр вӧв гажа да лӧсьыд.
Мукӧд дорысь тшӧкыдджыка вӧвлывліс ме ордын бабушка; сійӧ и узьліс мекӧд ӧтик крӧвать вылын; но сійӧ лунъяслысь медся тӧдчана впечатление меным сетіс Цыган.
Нёль пельӧса паськыд морӧса, кудриа ыджыд юра, сійӧ локтіс рытъя дорыс, зарниасян шӧвк дӧрӧма, плисӧвӧй гача да мекъя дзуртан сапӧга.
Югъяліс сылӧн юрсиыс, дзирдалісны сук кымъяс улас гажа кӧсӧй синъясыс да том усъяс сьӧд визь улын еджыд пиньясыс, ӧзъяліс дӧрӧмыс, куслытӧм лампадалысь гӧрд би небыда отражайтӧмӧн.
— Тэ видзӧдлы, — шуис сійӧ, соссӧ кыскыштӧмӧн, гырддзаӧдзыс гӧрд прутъяса куш кисӧ меным петкӧдлӧмӧн, — со кыдз парсасьӧма!
Да нӧшта лёкджык вӧлі, ёна нин бурдіс.
— Гӧгӧрвоан-ӧ: кыдзи дедыд ярмис, да аддза, вирсерӧдз вӧчас сійӧ тэнӧ, сэк куті ме тайӧ киӧс пуктавны, виччыси — чегас ньӧрйыс, дедыд мунас мӧдла, а тэнӧ и кыскасны бабушка либӧ мамыд!
Но, ньӧрйыс эз чег, винёв, кӧтӧдӧм!
А век жӧ тэныд этшаджык сюри, — аддзан, мыйтӧмӧн?
Ме, зон, жуликоватӧй!..
Сійӧ серӧктіс шӧвк, мелі серамӧн, пыктӧм кисӧ бара видзӧдіг, да, сералігтырйи, висьталіс:
— Сэтшӧм жаль лоин тэ меным, весиг кыла, горшӧй гӧрддзасис!
Беда!
А сійӧ лӧсйӧ...
Вӧв моз прыськайтіг, юрнас гогйӧдліг, сійӧ кутіс висьтавны мыйкӧ уджъяс йылысь, пыр жӧ лои матыса меным, челядь кодь прӧстӧй.
Ме шуи сылы, мый зэв радейта сійӧс, — сійӧ вунӧдлытӧм прӧстӧя вочавидзис:
— Да ӧд и ме тэнӧ сідз жӧ радейта, — сы вӧсна и дойсӧ примиті, радейтӧм кузя!
Али ме сувті эськӧ код вӧсна кӧ мӧд вӧсна?
сьӧвзьыны меным...
Сэсся сійӧ велӧдіс менӧ ньӧжйӧник, ӧдзӧс вылӧ тшӧкыда видзӧдлывлӧмӧн:
— Кор тэнӧ мӧдысь кутасны нӧйтны, тэ, видзӧд, эн зэлӧдчы, эн зэлӧд яйтӧ, — гӧгӧрвоан?
Кык мында доймӧ, кор яйтӧ зэлӧдан, а тэ лэдз сійӧс свободнӧя, медым сійӧ небыд вӧлі, — кисельӧн куйлы!
И эн пӧльтчы, лолав кыдз верман, горзы мый эбӧссьыд, — тэ тайӧс помнит, тайӧ бур!
Ме юалі.
— Ещӧ ӧмӧй кутасны нӧйтны?
— А кыдз нӧ?
— спокойнӧя шуис Цыган.
— Дерт, кутасны!
Тэнӧ, колӧкӧ, тшӧкыда кутасны нӧйтны...
— Мыйысь?
— Дедыд аддзас нин...
И бара тӧждысьӧм пырысь кутіс велӧдны!
— Сійӧ кӧ нӧйтӧ вылісянь, прӧстӧ вылісянь пукталӧ ньӧрсӧ, — но, сэк куйлы спокойнӧя, небыда; а сійӧ кӧ кыскыштӧмӧн нӧйтӧ, — кучкас да асланьыс кыскыштӧ ньӧрсӧ, медым кучиктӧ кульыштны, — сідз кӧ и тэ йӧткыштчы сылань ньӧр бӧрсяыс, гӧгӧрвоан?
Сійӧ кокниджык.
Сьӧд кӧсӧй синнас мигнитӧмӧн, сійӧ шуис:
— Ме тайӧ делӧад сюсьджык ассьыс квартальнӧйсяыс!
Менам кучикысь, зон, кӧть кепысь вур.
Ме видзӧді сійӧ гажа чужӧм вылӧ да казьтылі Иван-саревич йылысь, Иванушка-дурачок йылысь бабушкалысь мойдъяс.
III
Кор ме бурді, мем лои гӧгӧрвоана, мый керкаын Цыган кутӧ торъя места: дед горзіс сы вылӧ эз сэтшӧм тшӧкыда да скӧра, кыдзи пиян вылас, а син саяс сы йылысь висьтавліс, синъяссӧ куньтыралӧмӧн да юрнас качайтӧмӧн:
— Зарниӧсь киясыс Иванлӧн, <rus>дуй его горой</rus>!
Помнитлӧй менсьым кывйӧс: оз ичӧт морт быдмы!
Дядьяс сідз жӧ Цыганкӧд сёрнитісны меліа, дружескӧя да некор эз «шутитны» сыкӧд, кыдз мастер Григорийкӧд, кодлы найӧ быд рыт вӧчлісны мыйкӧ ӧбиднӧйӧс да лёкӧс: то донӧдасны би вылын ножичлысь вугъяссӧ, то сюйыштасны сійӧ улӧс вылӧ кӧрттув вывлань ёсьӧн либӧ пуктасны, джынвыйӧ синтӧмлы, разнӧй рӧма матерье лестукъяс, — сійӧ вурліс найӧс ӧти «штукаӧ», а дед видӧ сійӧс сыысь.
Ӧтчыд, кор сійӧ ӧбед бӧрын узис кухняын пӧлатьын, сылы краситісны чужӧмсӧ фуксинӧн, и дыр сійӧ ветлӧдліс тешкодь, страшнӧй: руд тошсьыс чусмӧмӧн видзӧдӧны ӧчкилӧн кык гӧгрӧс стеклӧ, да гажтӧма лэччӧ кузь гӧрдов ныр, коді скодитӧ кыв вылӧ.
Найӧ дугдывтӧг вӧчалісны сэтшӧм выдумкаяссӧ, но мастер ставсӧ нуӧдіс чӧв олӧмӧн, сӧмын ньӧжйӧник тшӧкъяліс да утюгӧ, ножичӧ, щипцыӧ либӧ чуньлысӧ инмӧдчытӧдз ёна кӧтӧдліс чуньяссӧ дульнас.
Сійӧ лои сылӧн привычкаӧн: весиг ӧбед дырйи пурт либӧ вилки босьтӧм водзвылын, сійӧ кӧтӧдліс чуньяссӧ, челядьлысь серам петкӧдӧмӧн.
Кор сылы вӧлі сьӧкыд, сійӧ ыджыд чужӧм вылын петкӧдчис чукыръяслӧн гы да, плеш вывтіыс тешкодя исковтӧмӧн, синкымъяссӧ лэптӧмӧн, вошліс кытчӧкӧ куш юрлы вылас.
Ог помнит кыдзи видзӧдіс дед тайӧ пияныс ышмӧм вылӧ, но бабушка грӧзитліс налы кулакнас да горзіс:
— Яндысьтӧм чужӧмъяс, злыднияс!
Но и Цыган йылысь син саяс дядьяс сёрнитісны скӧра, серамвыв лэптӧмӧн, кулитісны сылысь уджсӧ, видісны вӧрӧн да дышӧн.
Ме юалі бабушкалысь, мыйла сійӧ.
Окота пырысь да гӧгӧрвоана, кыдзи век, сійӧ висьталіс меным:
— А аддзан тэ, кыкнаныслы окота Ванюшкаӧс аслыныс босьтны, кор налӧн асланыс мастерскӧйяс лоасны, вот найӧ мӧда-мӧд водзас и кулитӧны сійӧс: омӧль уджалысь пӧ!
Сійӧ найӧ ылӧдлӧны, мудеритӧны.
А ещӧ полӧны, мый Ванюшка оз мун на дінӧ, кольччас дедкӧд, а дед асныра, сійӧ и коймӧд мастерскӧй Иванкакӧд лӧсьӧдны вермас, — дядьясыдлы сійӧ оз ло выгӧднӧ, гӧгӧрвоин?
Сійӧ ньӧжйӧник серӧктіс:
— Мудеритӧны ставныс, енлы серам вылӧ!
Но, а дедыд сійӧ мудералӧмсӧ аддзӧ да наросьнӧ дэльӧдӧ Яшаӧс Мишакӧд:
«Ньӧба, — шуӧ, — Иванлы рекрутскӧй квитанция, медым сійӧс салдатӧ эз босьтны: мем сійӧ аслым колӧ!»
А найӧ скӧрмӧны, налы сійӧ оз ков, и сьӧмыс жаль, — квитанцияыс дона!
Ӧні ме бара олі бабушкакӧд, паракод вылын моз, и быд рыт узьӧм водзвылын сійӧ висьтавліс меным мойдъяс либӧ ассьыс олӧмсӧ, коді сідз жӧ мойд кодь.
А семья делӧвӧй олӧм йылысь, — челядьсӧ торйӧдӧм йылысь, дедӧн аслыс выль керка ньӧбӧм йылысь, — сійӧ висьтавліс серам пыр, ӧтдортчӧмӧн, кыдзкӧ ылісянь, быттьӧ суседка, а керкаын арлыд сертиыс абу мӧд.
Ме тӧдмалі сысянь, мый Цыган шыбытӧм морт: водз тулысын, зэра войӧ, сійӧс аддзисны керка ворота дорса лабич вылысь.
— Куйлӧ, партукӧ гартыштӧма, — мӧвпалӧмӧн да таинственнӧя висьтавліс бабушка, — муртса кылыштӧ, кынмӧма нин.
— А мыйла шыблалӧны челядьсӧ?
— Йӧлыс мамыслӧн абу, вердныс нинӧмӧн: вот сійӧ тӧдмалӧ, кӧні неважӧн кага чужлі да кулі, и сюйыштас сэтчӧ ассьыс.
Ланьтыштлӧмӧн, юрсӧ сыныштӧм бӧрын, сійӧ водзӧ нуӧдіс, ышлолалӧмӧн, йиркӧ видзӧдӧмӧн:
— Гӧльлун ставыс, Ӧльӧша; сэтшӧм гӧльлун овлӧ, мый и висьтавныс оз позь!
И шуӧны, мый верӧссайӧ мунтӧм ныв эн лысьт чужтыны, яндзим пӧ!
Дедыд кӧсйис Ванюшкатӧ полицияӧ нуны, да ме эг лэдз: босьтам, мися, аслыным, — сійӧс ен миянлы ыстіс на пыдди, кодъяс кулісны.
Ӧд менам дас кӧкъямысӧс вӧлі чужтӧма; ставныс кӧ олісны — дзонь улич йӧз, дас кӧкъямыс керкаыс!
Менӧ, видзӧд, дас нёль арӧсӧн верӧссайӧ сетлӧмаӧсь, а дас вит арӧснас вайи нин; да вот радейтӧма господь менсьым вирӧс, пыр босьталіс да босьталіс менсьым челядьӧс ангелӧ.
И жаль меным, а и рад!
Вольпась дорыш вылын ӧтик дӧрӧм кежысь пукалӧмӧн, ставнас сьӧд юрсиӧн тырӧм, ыджыд да лёзь, сійӧ вӧлі энь ош кодь, кодӧс неважӧн вайӧдіс йӧрӧ Сергачысь тошка вӧрса мужик.
Лым кодь еджыд, сӧстӧм морӧссӧ пернапасавлӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник сералӧ, дзоньнас вӧрӧ:
— Бурджыксӧ аслыс босьтіс, омӧльджыксӧ меным колис.
Зэв ме рад вӧлі Иванка вылӧ, — зэв нин ёна радейта тіянӧс, посниясӧс!
Но, и примитіс сійӧс, пыртім, со сійӧ и олӧ, бур.
Ме сійӧс первойсӧ жукӧн нимті, — сійӧ вӧлі торъя ёна жунгӧ, — дзик жук, кыскасьӧ да жунгӧ став горничаяс тырӧн.
Радейт сійӧс, — сійӧ прӧстӧй сьӧлӧма морт.
Ме и радейтлі Иванӧс, и шензьылі сы вылӧ вӧвлытӧма.
Субӧтаясӧ, кор дед, вежон чӧжӧн грешитӧм челядьӧс ньӧръялӧм бӧрын, вӧлі мунас сеношна вылӧ, кухняын вӧлі заводитчас гижны позьтӧм гажа олӧм: Цыган кутавліс пач сайысь сьӧд тӧрӧканъяс, ӧдйӧ вӧчліс сунисысь сийӧс-завод, бумагаысь вундавліс додь да виж, сӧстӧма вуштӧм пызан вывті ветлӧдліс нёль воронӧй, а Иван, налысь котралӧмсӧ вӧсни желльӧн веськӧдлӧмӧн, кыпыда чилзіс:
— Архиерейла мӧдісны!
Клеитліс тӧрӧкан мыш вылӧ дзоляник бумага тор, вӧтліс сійӧс додь бӧрся да висьтавліс:
— Мешӧксӧ вунӧдӧмаӧсь.
Манак котӧртӧ, кыскӧ.
Кӧртавліс тӧрӧканлысь кокъяссӧ сунисӧн; тӧрӧкан кыссис юрнас сунласьӧмӧн, а Ванька горзіс, кипыдӧсъяснас клопайтіг:
— Кабаксянь дьячок вечерня вылӧ мунӧ!
Сійӧ петкӧдавліс шыр пиянӧс, кодъяс сійӧ команда улын сулалісны да ветлӧдлісны бӧр лапаяс вылас, кузь бӧжъяссӧ ас бӧрсяньыс кыскаліг, збой син сьӧд мольясӧн, тешкодя мигайтӧмӧн.
Шыръясӧн сійӧ вӧдитчис виччысьӧм пырысь, новлӧдліс найӧс питшӧгас, вомсьыс вердіс сакарӧн, окаліс да сёрнитіс убедительнӧя:
— Шыр — тӧлка олысь, мелі, сійӧс дед-олыся радейтӧ!
Коді шыръясӧс вердӧ, сылы и дед олыся буралӧ...
Цыган кужліс вӧчны фокусъяс картіӧн, сьӧмӧн, горзіс став челядьсьыс ёнджыка да пӧшти нинӧмӧн эз торъявлы наысь.
Ӧтчыд челядь, сыкӧд картіӧн ворсігӧн, колисны сійӧс «йӧйӧ» некымынысь помся, — сійӧ зэв жугыльмис, ӧбӧдитчӧмӧн чушкӧдіс паръяссӧ да шыбытіс ворсӧмсӧ, а сэсся норасис меным, нырсӧ кыскаліг:
— Тӧда ме, найӧ сёрнитчӧмаӧсь!
Найӧ мигайтчисны, картіяссӧ сеталісны мӧда-мӧдыслы пызан увтіыс.
Сійӧ ӧмӧй ворсӧм?
Жульничайтныд ме ачым кужа не омӧльджыка...
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, и вӧлі сійӧ ыджыдджык миянысь, миянӧс нёльнанымӧс ӧтлаӧ босьтӧмӧн.
Но торйӧн сійӧс помнита ме праздник рытъясӧ, кор дед да Микайлӧ дядь мунлісны гӧститны, кухняын петкӧдчывліс гитараӧн кудриа Яков дядь, бабушка лӧсьӧдліс чай озыр закускаӧн да винаӧн, кодӧс пуктӧма турунвиж штофӧ, код пыдӧсӧ стеклӧысь мичаа вӧчӧма гӧрд дзоридзьяс; дурпопӧн бергаліс праздничнӧя пасьтасьӧм Цыган; бок ногӧн пыравліс мастер, сьӧд стеклӧа ӧчкиӧн дзирдалӧмӧн; нянька Евгенья, пистиӧсь, гӧрд чужӧма да кыз, быттьӧ кубышка, мудер синъяса да брунган гӧлӧса: мукӧд дырйи вӧліны ловгӧна успенскӧй дьячок да нӧшта кутшӧмкӧ сьӧд, вильыд йӧз, кодъяс мунӧны сиръяс да налимъяс вылӧ.
Ставыс уна юлісны, сёйлісны, сьӧкыда пошиктӧмӧн, челядьлы сетлісны гӧснечьяс, мортӧти румкаӧн чӧскыд наливка, да вочасӧн ӧзйис пӧсь, но тешкодь гажӧдчӧм.
Яков дядь радейтӧм пырысь настроитліс гитара, а настроитӧм бӧрас шуавліс пыр ӧти пӧлӧс кывъяс:
— Но, ме заводита!
Кудрияснас пыркнитӧмӧн сійӧ копыртчывліс гитара весьтас, нюжӧдліс голясӧ, быттьӧ дзодзӧг; сылӧн гӧгрӧс, тӧждысьтӧм чужӧмыс лоліс унзіляӧн: ловъя, кыйны вермытӧм синъясыс куслісны выйӧссьӧм ру пиӧ, да, струнаяссӧ ньӧжйӧник нетшкӧмӧн, сійӧ ворсіс мыйкӧ разымчивӧйӧс, коді невӧляысь сувтӧдӧ кок йылӧ.
Сылӧн музыкаыс корис ыджыд лӧньлун; тэрыб шорӧн сійӧ визувтіс кысянькӧ ылісянь, сӧдзӧдчис джодж да стенаяс пыр да, сьӧлӧмтӧ волнуйтӧмӧн, манитіс гӧгӧрвотӧм гажтӧм да спокойтӧм чувство.
Тайӧ музыка улас лоліс жаль ставыс дай ачыд, гырысьяс кажитчисны сідз жӧ посниӧн, и ставӧн пукалісны вӧрзьӧдчытӧг, мӧвпалан чӧвлунын олӧмӧн.
Торйӧн ёна кывзіс Микайлӧ Саша: сійӧ пыр нюжӧдчис дядьлань, видзӧдіс гитара вылас, вомсӧ калькӧдӧмӧн, да пар пырыс сылӧн лэччис дульыс.
Мукӧд дырйи сійӧ вунӧдчыліс сэтчӧдз, мый усьлывліс улӧс вывсьыс, кияснас джоджӧ зурасьӧмӧн, да, тайӧ кӧ лолывліс, сійӧ сідз нин и пукаліс джоджын, ӧти местаӧ видзӧдысь синъяссӧ шашаритӧмӧн.
И ставӧн кынмывлісны, шемӧсмылісны; сӧмын самӧвар ньӧжйӧник сьылӧ, гитаралысь норасьӧмсӧ кывзыны мешайттӧг.
Посни ӧшиньлӧн кык квадрат видзӧдӧны арся вой пемыдӧ, кадъясӧн кодкӧ небыдика таркӧдӧ наӧ.
Пызан вылын качайтчӧны кык сальнӧй сисьлӧн виж бияс, ёсьӧсь, быттьӧ шыяс.
Яков дядь пыр ёнджыка ымзіс; кажитчис, сійӧ чорыда узьӧ, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, сӧмын киясыс сылӧн олӧны торъя олӧмӧн: веськыдыслӧн кусыньтӧм чуньясыс аддзыны позьтӧма тіралісны сьӧд голосник весьтын, быттьӧ лэбач шпорӧдчис да нӧйтіс; шуйгаыслӧн чуньясыс ыджыд тэрыблунӧн котралісны гриф кузя.
Юыштӧм бӧрын, сійӧ пӧшти пыр сьыліс пинь пырыс лӧсьыдтӧма шутлялан гӧлӧсӧн помтӧм сьыланкыв:
Вӧлі кӧ эськӧ Яковным пон, —
Лӧвтіс Яковным асывсянь войӧдз!
Ой, гажтӧм мем!
Ой, зэв шог мем!
Туй кузя монахиня мунӧ;
Потшӧс вылын рака пукалӧ
Ой, гажтӧм мем!
Пач костын сверчок кылӧ точкӧ,
Тӧрӧканъяс беспокоитчӧны.
Ой, гажтӧм мем!
Корысь нямӧдсӧ косьтыны ӧшис,
А мӧд корысь нямӧдсӧ гусяліс!
Ой, гажтӧм мем!
Да, ох, зэв шог мем!
Ме эг вермыв терпитны тайӧ сьыланкывсӧ да, кор дядь горӧдлывліс корысьяс йылысь, ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдлі терпитны вермытӧм шогын.
Цыган кывзіс музыкасӧ сійӧ жӧ вниманиеӧн, кыдзи ставыс, аслас сьӧд юрси пратьясас чуньяссӧ сюйӧмӧн, пельӧсӧ видзӧдӧмӧн да нырнас кыскалӧмӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ виччысьтӧг да нора горӧдлывліс:
— Эх, гӧлӧс кӧ эськӧ мем, — сьылі эськӧ ме кутшӧма, господи!
бабушка ышлолалӧмӧн шулывліс:
— Тырмас тэныд, Яша, сьӧлӧмтӧ нетшкыны!
А тэ эськӧ, Ванятка, йӧктыштін...
Найӧ эз век вӧчлыны сылысь корӧмсӧ пырысь-пыр, но вӧвлі, мый музыкант друг здук кежлӧ топӧдлас струнаяссӧ кипыдӧснас, а сэсся кулаксӧ кабыртӧмӧн, выныштчӧмӧн шыбытліс ассяньыс джоджӧ мыйкӧ тыдавтӧмӧс, шытӧмӧс да ухарскӧя горӧдліс:
— Тырмас гажтӧмавны-тӧскуйтны!
Ванька, сувт!
Лӧсьӧдчӧмӧн, виж дӧрӧмсӧ кыскышталіг, Цыган виччысьӧм пырысь, быттьӧ кӧрттуйяс вывті восьлалӧмӧн, петавліс кухня шӧрӧ; сылӧн мугӧм банбокъясыс гӧрдӧдлісны, да, яндысьӧм пырысь нюмъялӧмӧн, сійӧ корис:
— Сӧмын тшӧкыдджыка, Яков Васильич!
Дурмӧмӧн брунгис гитара, сяргӧмӧн зымгисны каблукъяс, пызан вылын и шкапын зёлькакыліс дозмук, а кухня шӧрын биӧн ыпъяліс Цыган, шывкъяліс варышӧн, кияссӧ быттьӧ бордъясӧс моз шевгӧдӧмӧн, тӧдчытӧг кокъяссӧ вешталӧмӧн; икнитӧмӧн лажыньтчывліс джоджӧ да чивкъяліс зарни джыджӧн, гӧгӧрыс шӧвкӧн ставсӧ югдӧдӧмӧн, а шӧвкыс, тракйысиг да волькъясьӧмӧн, быттьӧ сотчис да сыліс.
Цыган йӧктіс мудзлытӧг, вунӧдчӧмӧн, и кажитчис, мый восьтыны кӧ ӧдзӧссӧ ывлаӧ, сідзи и йӧктігтыр мунас улич кузя, кар кузя, код тӧдас кытчӧ...
— Вунды вомӧныс!
— горӧдіс Яков дядь, кокнас тапйӧдлігтыр.
И гораа шутляліс, да дӧзмӧм гӧлӧсӧн горӧдавліс прибауткаяс:
<rus>Эх-ма!</rus>
<rus>Кабы не было мне жалко лаптей,</rus>
<rus>Убежал бы от жены и от детей.</rus>
Пызан сайса йӧзӧс тракйӧдліс, найӧ сідз жӧ кадъясӧн горӧдлывлісны, чилӧстлывлісны, быттьӧ найӧс сотышталӧ; тошка мастер клопайтіс асьсӧ куш плешкас да мургис мыйкӧ.
Ӧтчыд сійӧ, ме дінӧ копыртчӧмӧн да небыд тошнас менсьым пельпомӧс вевттьӧмӧн, висьтавліс веськыда пельӧ, быттьӧ ыджыд морт дінӧ шыӧдчӧмӧн:
— Батьтӧ эськӧ, Лексей Максимыч, татчӧ, — сійӧ эськӧ мӧд би ӧзтіс!
Гажа вӧлі морт, мелі.
Тэ сійӧс помнитан-ӧ?
— Ог.
— Но?
Вӧвлывлі, сійӧ да бабушкаыд, — энлы, нолтӧ!
Сійӧ кыпӧдчис кок йылас, ыджыд, омӧльтчӧм, коді мунӧ вежа образ вылӧ, копыртчис бабушкалы да кутіс корны сійӧс вӧвлытӧм сук гӧлӧсӧн:
— Ӧкулина Ивановна, вӧч милӧсть, прӧйдитчы ӧтпыр!
Кыдз, вӧвлі, Максим Саватьевичкӧд ветлывлім.
Гажӧдышт!
— Мый тэ, свет, мый тэ, сударь, Григорий Иванович?
— сералігтыр да йӧжгылясиг, висьталіс бабушка.
— Кытчӧ нин мем йӧктыны!
Йӧз серам вылӧ сӧмын...
Но ставӧн кутісны корны сійӧс, и друг сійӧ тома сувтіс, лӧсьӧдіс юбкасӧ, веськӧдіс, сьӧкыд юрсӧ чатӧртӧмӧн, и мӧдіс кухня кузя, горӧдавлӧмӧн:
— А сералӧй, инӧ, мыйта гажныд!
Нолтӧ, Яша, ладмӧд музыкатӧ!
Дядь дзоньнас чатӧртчис, нюжӧдчис, лэдзис синъяссӧ да мӧдіс ворсны ньӧжйӧджык;
Цыган здук кежлӧ сувтліс да, чеччыштӧмӧн, мӧдіс присядка бабушка гӧгӧр, а сійӧ джодж кузя кывтіс шытӧг, быттьӧ сынӧдтіыс, кияснас шевйӧдлӧмӧн, синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, сьӧд синъяснас кытчӧкӧ ылӧ видзӧдӧмӧн.
Мем сійӧ кажитчис тешкодьӧн, ме пыльсниті, мастер стрӧга грӧзитіс меным чуньнас, и став гырысьяс видзӧдлісны мелань дивитӧм пырысь.
— Эн зымӧд, Иван!
— шуис мастер, нюмъёвтӧмӧн;
Цыган кывзысьӧмӧн чеччыштіс бокӧ, пуксис порог вылӧ, а нянька Евгенья, голя гӧчсӧ чургӧдіс вӧсни, лӧсьыд гӧлӧсӧн:
Вежалун чӧж, суббӧтаӧдз,
Кружева пыр кыис ныв, —
Эх, и сывдіс сійӧс уджыс,
Муртса ловъя — коньӧр ныв!
Бабушка эз йӧкты, а быттьӧ висьтавліс мыйкӧ.
Со сійӧ мунӧ ньӧжйӧник, мӧвпалӧмӧн, лайкъялігтыр, ки увтіыс гӧгӧрыс видзӧдӧмӧн, и сылӧн став ыджыд мыгӧрыс вӧрӧ кӧсйытӧма, кокъясыс туйсӧ корсьӧны виччысьӧм пырысь.
Сувтіс, мыйыськӧ друг повзьӧмӧн, чужӧмыс дрӧгмуні, зумыштчис и пыр жӧ югъявны кутіс бур мелі нюмӧн.
Качнитчис бокӧ, кодлыкӧ туй сетӧмӧн, кинас кодӧскӧ вештӧмӧн; юрсӧ копыртӧмӧн, чӧвусьлі, кывзысигтыр, пыр гажаджыка нюмъялӧмӧн, — и друг сійӧс нетшыштіс места вывсьыс, тӧвнырӧн кутіс бергӧдлыны, ставнас сійӧ лои веськыдджык, тушанас ыджыдджык, и оз нин вӧлі позь синтӧ вештыны сы вылысь сэтшӧм яр мича да муса лои сійӧ томлунлӧн шензьӧдан тайӧ минутъясас!
А нянька Евгенья труба моз пӧльтіс:
Ӧбед бӧрсянь войшӧр кадӧдз
Воскресениеӧ йӧкті
Муні уличын медбӧрын,
Жаль, — празникыс этша!
Йӧктыны дугдӧм бӧрын, бабушка пуксис аслас местаӧ самӧвар дінӧ; ставныс ошкисны сійӧс, а сійӧ юрсисӧ лӧсьӧдігтыр шуаліс:
— А ті чӧвлӧй вай.
Абу аддзывлӧмныд ті прамӧй йӧктысьяссӧ.
А вот миян Балахинын вӧлі ӧтик ныв, — ог нин и тӧд кодлӧн, кыдз шулісны, — да мукӧдыс, сійӧ йӧктӧм вылӧ видзӧдӧмӧн, весиг долыдлунысла бӧрдлісны!
Видзӧдан, вӧлі, сы вылӧ, — со тэныд и празник, сэсся нинӧм оз ков!
Завидьті ме сылы грешница!
— Сьылысьяс да йӧктысьяс — мирын первой йӧз!
— стрӧга шуис нянька Евгенья да кутіс сьывны мыйкӧ Давид сар йылысь, а Яков дядь, Цыганӧс кутӧмӧн, шуаліс сылы!..
— Тэныд эськӧ трактиръясын йӧктыны, — йӧймӧдін эськӧ тэ йӧзсӧ!..
— Меным гӧлӧс колӧ!
— норасис Цыган.
— Гӧлӧс кӧ эськӧ ен сетіс, дас во эськӧ ме сьылі, а бӧрас — кӧть манакӧ!
Ставныс юисны вина, торъя уна — Григорей.
Стӧкан бӧрся стӧкан сылы кисьталӧмӧн, бабушка ӧлӧдліс:
— Видзӧд, Гриша, дзикӧдз синтӧмман!
Сійӧ вочавидзліс лабутнӧя:
— Мед!
Меным синъяс сэсся оз нин ковны, — ставсӧ аддзылі ме...
Юис сійӧ коддзытӧг, но лоис пыр варовджык и пӧшти мем висьтавліс бать йылысь:
— Ыджыд сьӧлӧма морт вӧлі, друг менам, Максим Саватеич...
Бабушка ышлолаліс, дакайтӧмӧн:
— Да, господьлӧн пи...
Ставыс вӧлі вывті интереснӧ, ставыс кутіс менӧ зэлӧдчӧмын, и ставсьыс сӧдзӧдчис сьӧлӧмӧ кутшӧмкӧ лӧнь, абу мудзтысь гажтӧмтчӧм.
И гажтӧмлун и радлун олісны йӧз пӧвстын орччӧн, пӧшти торйӧдчывтӧг, ӧтикыс мӧдсӧ кыйны вермытӧм, гӧгӧрвотӧм тэрыблунӧн вежӧмӧн.
Ӧтчыд Яков дядь, абу зэв код, кутіс ас вывсьыс косявлыны дӧрӧмсӧ, скӧра нетшкыны асьсӧ кудриӧдыс, шочиник еджыд ускӧдыс, нырӧдыс да ӧшйӧм парйӧдыс.
— Мый тайӧ татшӧмыс, мый?
— лӧвтіс сійӧ, синванас мыссиг.
— Мыйла тайӧ?
Кучкаліс асьсӧ чужӧмас, плешас, морӧсас да бӧрдіс:
— Некытчӧ туйтӧм да подлец, пасьвартӧм сьӧлӧм!
Григорей эргис:
— Ага-а!
Сійӧ жӧ вот!..
А бабушка, сідз жӧ гажа, лӧньӧдіс сійӧс, сылысь кияссӧ куталӧмӧн.
— Тырмас, Яша, енмыс тӧдӧ, мыйӧ велӧдӧ!
Юыштӧм бӧрын, сійӧ лолывліс нӧшта лӧсьыдджык: Сылӧн сьӧд синъясыс, нюмъялӧмӧн, сетісны став вылӧ сьӧлӧмтӧ шонтан югӧр, да ыпъялан чужӧмсӧ чышъянӧн ӧвтӧмӧн, сійӧ нюркйӧдлӧмӧн висьтавліс:
— Господи, господи!
Кутшӧм лӧсьыд ставыс!
Энлӧ, ті видзӧдӧй, кутшӧм лӧсьыд ставыс!
Тайӧ вӧлі сійӧ сьӧлӧмлӧн горӧдчӧм, став олӧмыслӧн лозунг.
Менӧ зэв шензьӧдісны тӧждысьтӧм дядьлӧн синваыс да горзӧмыс.
Ме юалі баблысь, мыйла Яков дядь бӧрдіс, и видіс и нӧйтіс асьсӧ.
— Ставсӧ эськӧ мед тэныд тӧдны!
— неокота пырысь, пыр вӧвлӧм серти мӧдарӧ, шуис сійӧ.
— Нӧрӧвит, водз на тэныд сюйсьыны тайӧ делӧясӧ...
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым тӧдны кӧсйӧмӧс.
Ме муні мастерскӧйӧ да кӧртаси Иван дінӧ, но и сійӧ эз кӧсйы висьтавны меным, сераліс ньӧжйӧник, мастер вылӧ кӧсӧя видзӧдавлӧмӧн, да, мастерскӧйысь менӧ тойлалігтыр, горзіс:
— Лэдзчысь, вешйы!
Вот ме тэнӧ пӧртъяс сюя, красита!
Мастер, паськыд ляпкыд пач водзын сулалӧмӧн, кытчӧ вывсяньыс пуктӧма да гӧгӧрыс топыда мавтӧма куим пӧрт, гудраліс наын кузь сьӧд мутӧйӧн да сійӧс кыскывліс, да видзӧдіс, кыдз помсьыс войталӧны уна рӧма войтъяс.
Жара сотчис би, поп ризі кодь рӧмасян кучик водздӧра бӧждор вылӧ вуджӧрасьӧмӧн.
Пӧртъясын дзожгис краситӧм ва, курӧдан ру сук кымӧрӧн кыссис ӧдзӧслань, двор кузя гӧвкъяліс кос кижа.
Мастер ӧчки увсяньыс видзӧдліс ме вылӧ гудыр, гӧрд синъяснас да грубӧя шуис Иванлы:
— Пес!
Али он аддзы?
А кор Цыган петіс дворӧ, Григорий, Сандал куль вылӧ пуксьӧмӧн, корис менӧ ас дінас:
— Лок татчӧ!
— Пуксьӧдіс пидзӧсъяс вылас да, пӧсь, небыд тошнас менам чужӧмӧ инмӧдчӧмӧн, памятнӧя висьталіс:
— Дядьыд тэнад гӧтырсӧ кулӧм выйӧдз нӧйтӧма, песӧма, а ӧні сійӧс сӧвестьыс нетшкӧ, — гӧгӧрвоин?
Тэныд ставсӧ колӧ гӧгӧрвоны, видзӧд, а то вошан!
Григорейкӧд — прӧстӧ, кыдз бабушкакӧд, но шуштӧм кажитчӧ, мый сійӧ ӧчки увсяньыс ставсӧ пырыс аддзӧ.
— Кыдзи нӧйтіс?
— висьталӧ сійӧ, тэрмасьтӧг.
— А сідз: водас сыкӧд узьны, вевттяс сійӧс эшкыннас юр вывтіыс да чеплялӧ, нӧйтӧ.
Мыйла?
А сійӧ, пӧди, и ачыс оз тӧд.
И, Иван вылӧ видзӧдтӧг, коді, пес моздорӧн пырӧм бӧрын, пукалӧ лажиньтчӧмӧн би водзын, кияссӧ шонтіг, мастер водзӧ нуӧдӧ внушайтӧмӧн.
— Гашкӧ, сы вӧсна нӧйтіс, мый гӧтырыс вӧлі сыысь бурджык, а сылы завидь.
Каширинъяс, зон, буртӧ оз радейтны, найӧ сылы завидьтӧны, а примитны оз вермыны, бырӧдӧны.
Тэ вот юав бабушкаыдлысь, кыдзи найӧ тэнсьыд батьтӧ му вывсьыс выжывитісны.
Сійӧ ставсӧ висьталас — сійӧ неправдатӧ оз радейт, оз гӧгӧрво.
Сійӧ вежа кодь, кӧть и вина юӧ, табак чушкӧ.
Блаженнӧй кодь быттьӧ.
Тэ зумыда сыӧ кутчысь...
Сійӧ йӧткыштіс менӧ, и ме петі дворӧ, личкӧмаӧн, повзьӧдлӧмаӧн.
Керка посводзын менӧ суӧдіс Ванюша, кватитіс юрӧд да вашнитіс ньӧжйӧник:
— Тэ эн пов сыысь, сійӧ бур; тэ видзӧд сылы веськыда синмас, сійӧ тайӧс радейтӧ.
Ставыс вӧлі тешкодь да волнуйтіс.
Ме эг тӧд мӧд олӧм, но омӧлика помниті, мый бать да мам олісны эз тадзи: вӧліны налӧн мӧд пӧлӧс сёрнияс, мӧд пӧлӧс гаж, ветлісны да пукалісны найӧ век орччӧн, матыникын.
Найӧ тшӧкыда да дырӧн серавлісны рытъясын, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, сьывлісны гораа; ӧшинь улӧ чукӧртчывлісны йӧз, на вылӧ видзӧдӧмӧн.
Йӧзыслӧн вылӧ кыпӧдӧм чужӧмъясыс тешкодя тӧдвылӧ уськӧдісны меным ӧбед бӧрса мыськытӧм тӧрелкаяс.
Тані сералісны этша, и эз вӧв век гӧгӧрвоана, мый вылын сералӧны.
Тшӧкыда горзісны ӧта-мӧд вылас, грӧзитісны мыйӧнкӧ ӧта-мӧдыслы, гусьӧн вашкӧдчисны пельӧсъясын.
Челядь вӧліны лӧньӧсь, казявтӧмӧсь; найӧс личкӧма му бердӧ, кыдз зэрӧн бусӧс.
Ме керкаын чувствуйті ачымӧс бокӧвӧйӧн, и став тайӧ олӧмыс дойдіс менӧ уна дас бытшкӧмӧн, подозрительнӧй настраивайтӧмӧн, быдтор дінӧ ыджыд вниманиеӧн видзӧдавны заставляйтӧмӧн.
Менам дружба Иванкӧд пыр содіс: бабушка шонді петӧмсянь сёр войӧдз пыр ноксис горт гӧгӧрса уджӧн, и ме пӧшти быдса лун бергалі Цыган гӧгӧр.
Сійӧ пыр сідз жӧ пуктывліс розга улӧ ассьыс кисӧ, кор дед нӧйтліс менӧ, а мӧд луннас, пыктӧм чуньяссӧ петкӧдлӧмӧн, норасьліс меным:
— Абу, тайӧ ставыс тӧлктӧг!
Тэныд — абу кокниджык, а меным — видзӧд жӧ вот!
Сэсся ме ог кут, тэӧн и ставнас!
И мӧд пӧрйӧ бара примитліс ковтӧм дой.
— Тэ ӧд эн кӧсйы?
— Эг кӧсйы, да вот сюйи...
Сідз нин, кыдзкӧ казявтӧг...
Регыд ме тӧдмалі Цыган йылысь сэтшӧмтор, коді нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым интерес сы дінӧ да менсьым радейтӧм.
Быд пекничаӧ Цыган доддявліс паськыд доддьӧ гнедӧй мерин Шарапӧс, бабушкалысь радейтанторсӧ, мудер ышмысьӧс да чӧсмасьысьӧс; пасьтавліс дженьыдик, пидзӧсӧдзыс, пасьпинджак, сьӧкыд шапка да, турунвиж кушакӧн зэлыда вӧнясьӧмӧн, ветлывліс базарӧ ньӧбны сёян-юан.
Мукӧд дырйи сійӧ бӧрсӧ дыр эз волыв.
Гортын ставныс тӧждысисны, матыстчывлісны ӧшиньяс дорӧ да, стеклӧ вылысь йисӧ лолалӧмӧн сывдіг, видзӧдлывлісны ывла вылӧ.
— Оз лок?
— Оз!
Ставсьыс ёнджыка волнуйтчис бабушка.
— Ок-ма, — шулывліс сійӧ пияныслы да дедлы, — пӧгубитанныд ті меным мортсӧ дай вӧвсӧ пӧгубитанныд!
И кыдз абу яндзим тіянлы сӧвестьтӧм рожаяс?
Али асланым этша?
Ок, мывкыдтӧм рӧд, адгоршъяс, — накажитас тіянӧс ен!
Дед зумыштчӧмӧн, ропкис:
— Но, ладнӧ.
Медбӧръяысь тайӧ...
Мукӧд дырйи Цыган бӧрсӧ волывліс сӧмын луншӧр кежлӧ; дядьяс, дед тэрыба петлісны дворӧ; на бӧрся чорыда табак чушкигтыр, энь ош моз петавліс бабушка, мыйлакӧ век укшаль тайӧ часнас.
Котӧрӧн петлісны челядь, да заводитлісны гажаа ректыны додь, коді тыр порсьпиянӧн, кыйӧм пӧткаӧн, чериӧн да став сортъяса яй кусӧкъясӧн.
— Ставсӧ ньӧбин, кыдз шуӧма вӧлі?
— юаліс дед, ёсь синъяснас кӧсӧя додьсӧ видзӧдӧмӧн.
— Ставсӧ, кыдз колӧ, — гажаа вочавидзис Иван да, двор кузя чеччалӧмӧн, медым шонтысьны, гораа клопйӧдліс кепысьяснас.
— Эн пес кепысьсӧ, сы вылӧ сьӧм сетӧма, — стрӧга горӧдіс дед.
— Здачаыд эм?
— Абу.
Дед ньӧжйӧник кытшовтіс додь гӧгӧрыс да шуаліс лӧня:
— Бара мыйкӧ тэ уна вайӧмыд.
Видзӧд, век жӧ, — эн-ӧ сьӧмтӧг ньӧбав?
Менам мед эз вӧв сійӧ.
И тэрыба мунліс чужӧмсӧ чукыртӧмӧн.
Дядьяс нюмъялӧмӧн уськӧдчывлісны додь дорӧ да, кияс вылас пӧтка, чери, дзодзӧг тушаяс, кукань кокъяс, гырысь яй кусӧкъяс кыпӧдлӧмӧн, шутёвтлывлісны, ошкӧмӧн увгисны:
— Но, сюся бӧрйӧмыд!
Микайлӧ дядь торйӧн чиктывліс: пружина моз чеччавліс додь гӧгӧр, сизь нырнас быдтор дукалӧмӧн, паръяснас чӧскыда чупйӧдлӧмӧн, тӧждысян синъяссӧ юмола читкыралӧмӧн, косіник, скодитӧ бать вылас, но сы дорысь ыджыдджык да гӧлӧвня кодь сьӧд.
Кынмӧм кияссӧ сосъяс пытшкас дзебӧмӧн, сійӧ юасис Цыганлысь.
— Тэныд батьыд уна-ӧ сетіс?
— Вит чӧлкӧвӧй.
— А тані дас вит дон.
А уна-ӧ тэ видзин?
— Нёль да дасур.
— Сідзкӧ ӧкмысдас урыс зептад!
Аддзылін, Яков кыдзи сьӧмыд, быдмӧ?
Яков дядь мороз вылын ӧти дӧрӧм кежысь сулалӧмӧн, ньӧжйӧник сераліс, кӧдзыд лӧз енэжлань синъяснас лапйӧдлӧмӧн.
— Тэ миянлы, Ванька, мортӧти румкаӧн сувтӧд, — дышиника пырысь шулывліс сійӧ.
Бабушка лэдзаліс вӧв.
— Мый, дитятко?
Мый, каньпи?
Дурыштны окота.
Но, балуйтышт, енлӧн гаж!
Ыджыд Шарап, сук бурысьнас ӧвтіг, гыжъяліс сійӧс еджыд пиньяснас пельпомӧдыс, нетшкис шӧвк чышъянсӧ юрси вывсьыс, видзӧдіс сылы чужӧмас мелі синнас да, синлыс вывсьыс гыӧрсӧ пыркӧдӧмӧн ньӧжйӧник гӧрдліс.
— Нянь коран?
Сійӧ вомас сылы сюяліс кыза солалӧм ыджыд край, мешӧкӧн пуктывліс водздӧрасӧ ныр улас да видзӧдіс мӧвпалӧмӧн, кыдзи сійӧ сёйӧ.
Цыган, том вӧв моз сідз жӧ ворсӧмӧн, чеччыштіс сы дінӧ.
— Сэтшӧм нин, бабуш, бур мериныд, сэтшӧм сюсь...
— Вешйы мун, эн ӧвтчы бӧжнад!
— горӧдіс бабушка, кокнас тапнитӧмӧн.
— Тӧдан, мый ог радейт ме тэнӧ тайӧ луннас.
Сійӧ висьталіс меным, мый Цыган оз сы мында ньӧбав базарын, мыйтӧм гусявлӧ.
Сетас сылы дед вит чӧлкӧвӧя, сійӧ куим чӧлкӧвӧй вылӧ ньӧбас, а дас вылӧ гусялас, — гажтӧма висьталіс сійӧ.
— Радейтӧ гусясьны, баловник!
Ӧтчыд видлӧма — артмӧма бура, а гортын сералыштісны, ошкыштісны удачаысь, сійӧ и босьтіс гусясьӧмсӧ обычайӧ.
А дедыд томдырсяньыс гӧльлунсӧ-шогсӧ пӧттӧдзыс видліс, — пӧрысьла дорыс горш лои, сылы сьӧмыд донаджык рӧднӧй челядьсьыс, сійӧ рад дарӧвӧй вылад!
А Микайлӧ Яковкӧд...
Кинас шеныштӧмӧн, сійӧ чӧвланьтліс здук кежлӧ, сэсся, восьса табак доз вылӧ видзӧдӧмӧн, содтіс нурбылялігтыр.
— Сэн, Лёня, делӧыс прӧшви, а кыис сійӧс синтӧм баба, кысь нин миянлы узорсӧ разберитны!
Вот кутасны Иванӧс гусясьӧмысь, нӧйтасны кувтӧдзыс...
И нӧшта, чӧв олыштӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧник шуис:
— Эхе-хе!
Правилӧяс миян уна, а правдаыс абу...
Мӧд луннас ме куті корны Цыганӧс, медым сійӧ сэсся эз гусясь...
А то тэнӧ кутасны нӧйтны кулан выйӧдз...
— Оз вермыны, — пышъя: ме пельк, вӧлӧй тэрыб!
— шуис сійӧ сералігтыр, но пырысь-пыр жӧ гажтӧма зумыштчис,
— ӧд, ме тӧда: гусясьны абу бур да ӧпаснӧ!
Тайӧ ме сідзи, гажтӧмла.
И сьӧмтӧ ме ог чӧж, тэнад дядьясыд вежон чӧжнад ставсӧ менсьым ылӧдласны.
Мем абу жаль, босьтӧй!
Ме пӧт.
Сійӧ друг босьтіс менӧ кияс вылас, пыркӧдыштіс ньӧжйӧник.
Кокни тэ, вӧсни, а лыясыд ёнӧсь, силач лоан.
Тэ тӧдан мый: велӧдчы гитара вылын ворсны, кор Яков дядьтӧ, ей-богу!
Ичӧт на тэ, со кӧн шогыс!
Ичӧт тэ, а скӧр.
Дедтӧ он радейт?
— Ог тӧд.
— А ме став Каширинъяссӧ, бабушкаысь кындзи, ог радейт, мед найӧс демон радейтас!
— А менӧ?
— Тэ — абу Каширин, — тэ Пешков, мӧд вир, мӧд рӧд...
— И друг менӧ крепыда топӧдӧмӧн, сійӧ кутіс пӧшти лӧвтны.
— Эх, меным кӧ эськӧ сьылан гӧлӧс, ух, тэ, господи!
Вот ӧзті эськӧ ме йӧзсӧ...
Мун, зон, уджавны колӧ...
— Сійӧ лэдзис менӧ джоджӧ, пуктіс вомас аслыс китыр посни кӧрттув да кутіс зэвтны, тувъявны ыджыд квадратнӧй пӧв вылӧ сьӧд матерйӧлысь уль дӧра.
Регыд сійӧ пӧгибнитіс.
Лои сійӧ тадз: дворын, ворота дорын, забор, бердӧ нёровтӧмӧн, куйліс увъяса кыз комӧля ыджыд дубӧвӧй крест.
Куйліс сійӧ важӧн нин.
Ме казялі сійӧс гортын олан первойя лунъясӧ жӧ, — сэки волі сійӧ выльджык и вижджык, но арбыдӧн зэръяс улын ёна сьӧдасьӧма.
Сэсянь ёна ӧвтіс мӧритӧм дубӧн и вӧлі сійӧ дзескыд, няйт дворын лишнӧйӧн.
Сійӧс ньӧбис Яков дядь, медым сувтӧдны аслас гӧтыр гу вылӧ, и сетіс кыв аслас пельпомъяс вылын нуны крестсӧ гӧтыр кулӧмыслы во тыран лунӧ шойнаӧдзыс.
Тайӧ луныс воис субӧтаӧ, тӧв заводитчигӧн; вӧлі кӧдзыд да тӧла, керкаяс вылысь гылаліс лым.
Ставӧн керкаысь петісны дворӧ, дед да бабушка куим внуккӧд нӧшта водзджык мунісны шойна вылӧ панихида служитны; менӧ колисны гортӧ, кутшӧмкӧ грекъясысь накажитӧм пыдди.
Дядьяс, кодъяс ӧткодь сьӧд пасьпинджакаӧсь, кыпӧдісны крестсӧ му бердсьыс да сувтісны бордъяс улас;
Григорей да кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт, сьӧкыд комӧльсӧ муртса пырысь кыпӧдӧмӧн, пуктісны сійӧс Цыганлы паськыд пельпом вылӧ; сійӧ шатовмуні, паськӧдіс кокъяссӧ.
— Он вермы?
— юаліс Григорей.
— Ог тӧд.
Сьӧкыд быттьӧ...
Микайлӧ дядь скӧра горӧдіс:
— Восьты воротасӧ, синтӧм чӧрт!
А Яков дядь шуис:
— Яндысь, Ванька, ми кыкнаным кизьӧрджыкӧсь тэысь!
Но Григорей, воротасӧ восьтігӧн, стрӧга сӧветуйтіс Иванлы:
— Видзӧд жӧ, эн жугӧдчы!
Мунӧй <rus>с богом</rus>!
— Лысӧм юра йӧй!
— гӧрӧдіс Микайлӧ дядь уличсянь.
— Ставӧн, кодъяс вӧліны дворын, серӧктісны, кутісны гораа сёрнитны, кыдз быттьӧ ставныслы сьӧлӧм вылас воис, мый крестсӧ нуисны.
Григорей Иванович, мастерскӧйӧ менӧ киӧд нуӧдӧмӧн, висьталіс:
— Гашкӧ, талун тэнӧ дедыд оз нӧйт, меліа видзӧдӧ сійӧ...
Мастерскӧйын, краситны дасьтӧм вурун чукӧр вылӧ менӧ пуксьӧдӧмӧн да тӧждысьӧм пырысь сійӧн пельпомӧдз гартлӧмӧн, сійӧ, пӧртъяс весьтын кыптан русӧ дукалӧмӧн, мӧвпалігтыр висьталіс:
— Ме, мусаӧй, комын сизим во дедтӧ тӧда, делӧ заводитчигас аддзылі и помас видзӧда.
Ми сыкӧд важӧн другъяс-приятельяс вӧвлім, ӧтлаын тайӧ делӧсӧ заводитім, мӧвпыштім.
Сійӧ тӧлка, дедыд!
Вот сійӧ кӧзяинӧн сувтӧдіс асьсӧ, а ме эг сяммы.
Но, господь, ставнымысь миянысь тӧлкаджык: сійӧ сӧмын нюммунас, а медся премудрӧй мортыс нин и йӧйын мигайтӧ.
Тэ ещӧ он на гӧгӧрво, кытчӧ мый висьтавсьӧ, кытчӧ вӧчсьӧ, а колӧ тэныд ставсӧ гӧгӧрвоны.
Сиротскӧй олӧмыд сьӧкыд.
Батьыд тэнад, Максим Саватеич, кӧзыр вӧлі, сійӧ ставсӧ гӧгӧрволіс, — сы вӧсна дедыд эз и радейтлы сійӧс, эз морт туйӧ пуктыв...
Вӧлі лӧсьыд кывзыны бур кывъяс, видзӧдӧмӧн, кыдзи пачын ворсӧ гӧрд да зарни би, кыдзи пӧртъяс весьтын кыпӧдчӧ йӧв кодь еджыд ру кымӧр, пӧла вевт пӧвъяс вылӧ сизӧй пужйӧн пуксьӧмӧн, — сійӧ бонзьӧм щельяс пыр тыдалӧны енэжлӧн кельыдлӧз лентаяс.
Тӧлыс лои лӧньджык, кӧнкӧ югдӧдӧ шонді, став дворсӧ быттьӧ стеклӧ бусӧн киськалӧма, улича вылын дзуртӧны додь пӧлӧзъяс, кельыдлӧз тшын пуркйӧ керка трубаясысь, кокни вуджӧръяс исковтӧны лым кузя, сідз жӧ мыйкӧ висьтавлігтыр.
Кузь, лысермунӧм Григорей, тошка, шапкатӧм, гырысь пельяса, быттьӧ бур кӧлдун, гудралӧ пуан краскасӧ да век велӧдӧ менӧ:
— Видзӧд ставыслы веськыда синмас; пон тэ вылӧ уськӧдчас, и сылы сідз, жӧ, — дугдас...
Сьӧкыд ӧчкиыс личкӧма сылысь ныр гӧчсӧ, ныр йылыс лӧзӧдӧма да мунӧ бабушка ныр вылӧ.
— Энлы,
— друг шуис сійӧ, кывзысигтыр, сэсся кокнас пӧдлаліс пач ӧдзӧссӧ да чеччалігтыр котӧртіс двор кузя.
Ме сідз жӧ уськӧдчи сы бӧрся.
— Кухняын, джодж шӧрын куйліс Цыган, вывлань чужӧмӧн; ӧшиньяссянь паськыд югӧр визьяс усины сылы юр вылас, морӧс вылас ӧти, мӧд — кокъяс вылас.
Плешкыс сылӧн тешкодя югъяліс: синкымъясыс вылӧ кыптӧмаӧсь; кӧсӧй синъясыс сюся видзӧдісны сьӧд йиркӧ; лӧзӧдӧм паръясыс, дрӧгниталӧмӧн, лэдзалісны розӧвӧй больяс; вом кӧтшъяссьыс, чужӧмъяс кузяыс, шея вылас да джоджӧ визувтіс вир; сійӧ сук шорӧн визувтіс мышку увсьыс.
Кокъясыс Иванлӧн лӧсьыдтӧма лэччысьӧмаӧсь, да вӧлі тыдалӧ, мый гачыс кӧтасьӧма, сійӧ сьӧкыда сибдӧма джодж бердӧ.
Джоджсӧ вӧлі мичаа мыськӧма дресваӧн.
Сійӧ ёна югъяліс.
Вир шоръяс вомӧн вуджисны югӧр визьяссӧ да визувтісны пороглань, зэв гӧрдӧсь.
Цыган эз вӧрӧшитчы, сӧмын туша пӧлӧныс нюжӧдӧм кияслӧн чуньясыс вӧрисны, джоджӧд гыжъясьӧмӧн, да шонді водзын дзирдалісны мичӧдӧм гыжъясыс.
Нянька Евгенья, пидзӧсчанясьӧмӧн, Иван киясӧ сюйӧ вӧлі вӧсньыдик сись;
Иван эз кут сійӧс, сиськыс уси, биыс вӧйи вир пытшкас; нянька, сійӧс кыпӧдӧм бӧрын, чышкаліс водздӧра помнас да бара зілис пуктыны вирӧсь чуньясас.
Кухняын гӧвкъяліс качайтана вашкӧдчӧм; сійӧ тӧв моз тойлаліс менӧ порог вылысь, но ме чорыда кутчыси ӧдзӧс вугйӧ.
— Джӧмдіс сійӧ, — кутшӧмкӧ руд гӧлӧсӧн висьталіс Яков дядь, дрӧгниталӧмӧн да юрнас бергӧдлӧмӧн.
Сійӧ дзоньнас вӧлі сера, песлӧдлӧм, синъясыс сылӧн вежсьӧмаӧсь да тшӧкыда лапйӧдлісны.
— Усис, а сійӧс и лязӧдіс, — мышкас кучкис.
И миянӧс эськӧ калечитіс да ми кадын шыбытім крестсӧ.
— Ті сійӧс и лямӧдінныд, — пыдысянь шуис Григорей.
— Да, кыдз нӧ...
— Ті!
Вирыс век визувтіс, порог дорын сійӧ нин чукӧрмис гӧптӧ, сьӧдӧдіс да быттьӧ кыпӧдчис вывлань.
Розӧвӧй быг лэдзӧмӧн, Цыган ымзіс, кыдзи вӧтӧн, да сыліс, лоис век плавкӧсджык, джодж бердӧ сибдӧмӧн, сэтчӧ пырӧмӧн.
— Микайлӧ гӧнитіс вӧлӧн вичкоӧ батьла, — вашкӧдіс Яков дядь, — а ме извозчик доддьӧ пукті сійӧс, да ӧдйӧджык нин татчӧ...
Бур, мый ме эг ачым комӧль улас сувт, а то эськӧ вот...
Нянька бара лӧсьӧдіс сисьсӧ Цыган ки бердӧ, войтӧдліс сійӧ кипыдӧс вылӧ воск да синва.
Григорей гораа да грубӧя шуис:
— Да тэ юр весьтас джоджас сувтӧд, Чуваша!
— И сійӧ.
— Шапкасӧ босьт сы юрысь!
Нянька босьтіс Иван юрысь шапкасӧ;
Иван чорыда камгысис балябӧжнас.
Ӧні юрыс сылӧн пӧлыньтчис, да вирыс кутіс визувтны ёнджыка, но ӧтар вом кӧтшсьыс нин.
Тайӧ кыссис вывті дыр.
Первойсӧ ме виччыси, мый Цыган шойччыштас, кыпӧдчас, пуксяс джоджӧ да, сьӧвзьӧм мысти, шуас:
— Ф-фу, кутшӧм жар...
Тадз вӧчліс сійӧ, кор садьмыліс вежалунъясӧ, ӧбед бӧрын.
Но сійӧ эз чеччы, век сыліс.
Шондіыс вешйис нин сы дорысь, югыд визьяс дженьдаммисны да куйлісны сӧмын ӧшинь куричьяс вылын.
Цыган ставнас сьӧдӧдіс, эз нин вӧрӧд чуньяснас, и пар вывсьыс быгйыс быри.
Сійӧ балябӧж сайын да пельяс дорас чурвидзис куим сись, зарни кисточкаясӧн ӧвтӧмӧн, пушкыр, лӧзӧдз сьӧд юрсисӧ югдӧдӧмӧн, виж вуджӧръяс дрӧжжитісны мугӧм чужӧмбанъяс вылас, югъялісны ёсь ныр йылыс да розӧвӧй пиньясыс.
Нянька, пидзӧсъяс вылас сулалӧмӧн, бӧрдіс, шӧпкӧдігтыр.
— Сьӧлӧмшӧр тэ менам, муса варышпиӧй...
Вӧлі шуштӧм, кӧдзыд.
Ме пыри пызан улӧ да дзебси сэтчӧ.
Сэсся кухняӧ сьӧкыда пырис енотовӧй пася дед, воротник вылас бӧжъяса салопа бабушка, Микайлӧ дядь, челядь да уна бокӧвӧй йӧз.
Джоджӧ пасьсӧ шыбытӧм бӧрын, дед горӧдіс:
— Сволочьяс!
Кутшӧм детинаӧс ті прӧста изведитінныд!
Ӧд сылы эськӧ доныс эз вӧв во вит мысти.
Джоджӧ уси паськӧм, Иванӧс видзӧдны меным мешайтӧмӧн; ме петі, веськалі дед кок улӧ.
Сійӧ швыркнитіс менӧ бокӧ, дядьяслы ичӧтик гӧрд кулакнас грӧзитӧмӧн:
— Кӧинъяс!
И пуксис скамья вылӧ, кияснас сыӧ мыджсьӧмӧн, нырсӧ коса кыскалӧмӧн, дзуртан гӧлӧсӧн висьталігтыр:
— Тӧда ме — сійӧ тіянлы горш пӧперегныд сулаліс...
Эх, Ванюшечка...
Дурачок!
Мый вӧчан, а!
Мый — шуа — вӧчан?
Вӧвъясыд йӧзлӧн, вӧжжиясыд — сісьӧсь.
Мам, эз кут радейтны миянӧс енмыд бӧръя вояснас, а?
Мам?
Джодж шӧрӧ паськӧдчӧмӧн, бабушка кияснас малаліс Иванлысь чужӧмсӧ, юрсӧ, морӧссӧ, лолаліс сылы синъясас, кватайтіс киясӧдыс, нямраліс найӧс да пӧрӧдіс став сисьяссӧ.
Сэсся сійӧ сьӧкыда кыпӧдчис кокъяс йылас, ставнас сьӧд, югъялан сьӧд платтьӧа, страшнӧя паськӧдіс синъяссӧ да шуис ньӧжйӧ:
— Мунӧй, ӧкаяннӧйяс!
Ставӧн, дедысь кындзи, петісны кухняысь.
... Цыганӧс дзебисны некодӧн тӧдлытӧг, паметьӧ кольтӧг.
IV
Ме куйла паськыд крӧвать вылын, нёль пӧв тӧблӧма сьӧкыд эшкынӧн, да кывза, кыдз бабушка юрбитӧ енлы, пидзӧсъяс вылас сулалӧмӧн, ӧти кисӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, мӧднас тэрмасьтӧг да шочиника крестасьӧмӧн.
Ывла вылын лыйлӧ пашляк; тӧлысьлӧн турунвиж рӧма югӧр видзӧдӧ узора — йизьӧм — ӧшинь стеклӧяс пыр, ыджыд ныра мелі чужӧмсӧ бура югдӧдӧмӧн да сьӧд синъяссӧ фосфорическӧй биӧн ӧзтӧмӧн.
Шӧвк чышъян, бабушкалысь юрсисӧ вевттьӧмӧн, дзирдалӧ, быттьӧ дорӧма; сьӧд платтьӧыс вӧрӧ пельпомъяс вылас, джоджӧ вольсасьӧмӧн.
Молитва помалӧм бӧрын, бабушка чӧв ланьтӧмӧн пӧрччысьӧ, паськӧмсӧ ӧккуратнӧя пуктӧ пельӧсса сундук вылӧ да локтӧ вольпась дінӧ, а ме наросьнӧ узьӧм улӧ сетча да быттьӧ чорыда узя.
— Ӧд, ылӧдлан, пӧди, рӧзбойник, он узь?
— ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
— Он, мися, узь, сьӧлӧмшӧр?
Нолтӧ, вай эшкынсӧ!
Водзын лоантор виччысьӧмӧн, ме ог вермы кутны нюмӧс; сэки сійӧ ропкӧдчӧ:
— А-а, сідзкӧ тэ пӧрысь бабушкаыд вылын шуткаяс шутитны мӧвпыштӧмыд!
Эшкынсӧ дорӧдыс босьтӧмӧн, сійӧ сэтшӧм пелька да ёна тракнитӧ сійӧс асланьыс, мый ме чеччыштла сынӧдас да, некымын пӧв бергӧдчӧмӧн, шлёпмуна небыд вольпась пиӧ, а сійӧ сералӧ.
— Мый, кушман пи?
Номйӧс сёйин?
Но мукӧд дырйи сійӧ юрбитӧ зэв дыр, ме збыль унмовся да ог нин кывлы, кыдз сійӧ водӧ.
Кузь молитваяс пыр помалӧны скӧралан, пинясян да косясян лунъяс; кывзыны найӧс зэв интереснӧ; бабушка ставсӧ висьталӧ енлы, быдтор йылысь, мый лоис керкаын; сьӧкыда, ыджыд мылькйӧн сулалӧ пидзӧсъяс вылас да первой шӧпкӧ гӧгӧрвотӧма, тэрыба, а сэсся сука ропкӧ:
— Тэ, господи, ачыд тӧдан, — быдӧнлы окота, мый бурджык.
Микайлӧ ыджыдджык, сылы эськӧ карас колӧ кольччыны, ю сайӧ мунны ӧбиднӧ сылы, и местаыс сэні выль — тӧдмавтӧм: мый лоас — он тӧд.
А бать, — сійӧ Яковӧс ёнджыка радейтӧ.
Али сійӧ бур — не ӧткодя челядьӧс радейтны?
Асныра старикным, — тэ эськӧ, господи, мывкыдмӧдін сійӧс.
Дзирдалан гырысь синъяснас пемыд ӧбразъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ сӧветуйтӧ аслас енлы:
— Вайӧд тэ, господи, бур вӧт сылы, медым гӧгӧрвоис сійӧ, кыдзи колӧ челядьсӧ юкны.
Крестасьӧ, копрасьӧ муӧ, ыджыд плешнас джодж бердӧ клёнӧдӧмӧн, да бара веськӧдчӧмӧн, сёрнитӧ внушительнӧя:
Варваралы эськӧ мед нюммунін кутшӧмкӧ радлунӧн!
Мыйӧн сійӧ тэнӧ скӧрмӧдіс, мыйӧн мукӧдсьыс грекаджык?
Мый тайӧ: том, здоров нывбаба, а шогын олӧ.
И казьтышт, господьӧй, Григорейӧс, — синъясыс сылӧн пыр слабджык.
Синтӧммас, — корны петас, абу лӧсьыд!
Став вынсӧ сійӧ дед вылӧ видзис, а дед ӧмӧй отсалас...
О, господи, господи...
Сійӧ дыр чӧв олӧ, юрсӧ да кияссӧ покорнӧя лэдзӧмӧн, быттьӧ чорыда онмовсис, кынмис.
— Мый нӧшта?
— гораа казьтылӧ сійӧ, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн.
— Спасит, помилуйт став православнӧйясӧс; менӧ, йӧй ӧкаяннӧйӧс, прӧстит, — тэ тӧдан: ог лёкалӧмла грешит, а йӧй мывкыд вӧсна.
И, ыджыда ышловзьӧмӧн, сійӧ висьталӧ меліа, сьӧлӧм бурмӧмӧн:
— Ставсӧ тэ, рӧдимӧй, тӧдан, ставыс тэныд, батюшка, тӧдса.
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воліс бабушкалӧн енмыс, коді сылы сэтшӧм матыса, и ме унаысь корлі сійӧс:
— Висьтав ен йывсьыд!
Сійӧ висьтавліс сы йылысь аслыс ногӧн: зэв лӧня, кывъяссӧ тешкодя нюжйӧдлӧмӧн, синъяссӧ тупкӧмӧн да непременнӧ пуксӧн; кыпӧдчыштлас, пуксяс, плавгас куш юр вылас чышъян да панас дыр кежлӧ, кытчӧдз он унмовсьы:
— Пукалӧ господь мыльк вылын, райскӧй луг шӧрын, лӧз яхонт из престол вылын, эзысь нинпуяс улын, а сійӧ нинпуясыс дзоридзалӧны во гӧгӧр чӧж; оз овлы райын ни тӧв, ни ар, и дзоридзьяс некор оз нярзьыны, сідзи и дзоридзалӧны мудзлытӧг божйӧй угодникъяслы радуйтчӧм вылӧ.
А господь гӧгӧр лэбалӧны зэв уна ангелъяс, — кыдзи лым усьӧ, али малязіяс бергалӧны, — али быттьӧ еджыд гулюяс лэбалӧны енэжсянь муӧ, да бара енэжӧ и быдторсӧ висьталӧны енлы миян йылысь, йӧз йылысь.
Сэні и тэнад, и менам, и дедыдлӧн, — быдӧнлы ангел сетӧма, енмыд быдӧн вылӧ ӧткодя видзӧдӧ.
Вот тэнад ангелыд господьлы висьталӧ:
Лексей дедыслы кывсӧ петкӧдліс!
А господь и наградитас:
но, мед старикыс нӧйтыштас сійӧс!
И тадзи ставсӧ, став йылысь да ставлы сійӧ сетӧ делӧяс серти, — кодлы шогӧн, кодлы радлунӧн.
И ставыс тайӧ сэтшӧм бур сылӧн, мый ангелъяс гажӧдчӧны, ӧвтӧны бордъяснас да сьылӧны сылы, дугдывтӧг:
<rus>«Слава, тебе, господи, слава тебе!»</rus>
А сійӧ, муса, сӧмын нюмъялӧ налы — ладнӧ пӧ нин!
И ачыс сійӧ нюмъялӧ, юрнас качайтӧмӧн.
— Тэ сійӧс аддзылін?
— Эг аддзыв, а тӧда!
— вочавидзӧ сійӧ думайтӧмӧн.
Ен, рай, ангелъяс йылысь сёрнитігӧн, сійӧ лолі ичӧтӧн да рамӧн, чужӧмыс сылӧн томмыліс, васӧд синъясыс сявкйылісны торъя пӧсь свет.
Ме босьтлывлі киясӧ атласнӧй сьӧкыд кӧсаяссӧ, гартлывлі наӧн ассьым голяӧс да, вӧрзьӧдчывтӧг, сюся кывзі помтӧм, некор дӧзмӧдлытӧм висьтъяс.
— Енмӧс аддзыны мортлы абу сетӧма, — синтӧмман; сӧмын вежаяс видзӧдӧны сы вылӧ тыр синмӧн.
А вот ангелъястӧ аддзылі ме; найӧ петкӧдчылӧны, кор лолыд сӧстӧм.
Сулала вӧлі вичкоын асъя водз ӧбедня вылын, а вӧлтарас и ветлӧны кыкӧн, ру кодьӧсь, на пыр ставыс тыдалӧ, югыдӧсь, и бордъясыс джоджӧдзыс, прӧшви кодьӧсь, кисейнӧйӧсь.
Ветлӧдлӧны найӧ престол гӧгӧр да отец Ильялы отсалӧны, стариклы: сійӧ кыпӧдас омӧлик кияссӧ, енлы юрбитіг, а найӧ гырддзаяссӧ сылысь кутышталӧны.
Сійӧ зэв пӧрысь вӧлі, синтӧм нин, зурасьліс быдторйӧ да регыд сы бӧрын и эштіс, куліс.
Ме сэки, мыйӧн аддзи найӧс — изми радӧйла, сьӧлӧмӧй йӧктыны кутіс, синваӧй гӧгыльтчӧ, — ок, лӧсьыд вӧлі!
Ой, Лёнька, сьӧлӧмшӧр, лӧсьыд ставыс енлӧн и енэжын, и му вылын, сэтшӧм лӧсьыд...
— А миянлы ӧмӧй лӧсьыд?
Пернапас чӧвтӧмӧн, бабушка вочавидзис:
— Слава вежасьыс вежа ен мамлы, — ставыс бур!
Тайӧ менӧ вӧлі скӧрмӧдӧ: сьӧкыд вӧлі признайтны, мый гортын ставыс бур; меным кажитчис, сэні овсьӧ омӧльджыка и омӧльджыка.
Ӧтчыд, ӧдзӧс дорті Микайлӧ дядь жырйӧ мунігӧн, ме аддзылі, кыдзи Наталья тьӧтка, ставнас еджыд паськӧма, морӧс бердас кисӧ топӧдӧмӧн, котраліс жыр кузя, эз гораа, но страшнӧя горӧдавлӧмӧн:
— Господи, босьт менӧ, нуӧд менӧ...
Молитваыс сылӧн меным вӧлі гӧгӧрвоана и ме гӧгӧрволі Григорейӧс, кор сійӧ броткӧдчис:
— Синтӧмма, корны пета, и то бурджык лоас...
Мем вӧлі окота, медым сійӧ регыдджык синтӧммис, — ме вӧзйыси эськӧ сійӧс новлӧдлысьӧ, и ветлӧдлім эськӧ ми мир кузя ӧтлаын.
Ме висьтавлі нин сылы та йылысь; мастер тошкас сералігтыр, вочавидзис:
— Вот и ладнӧ, и мунам!
А ме кута висьтавлыны карын: тайӧ со Василей Каширинлӧн, цеховӧй старшиналӧн, внук, нывсяньыс!
Лӧсьыд лоас...
Не ӧтчыд ме аддзылі Наталья тьӧтка тыртӧм синъяс улысь лӧз пыкӧсъяс, сійӧ виж чужӧм вылын пыктӧм паръяс.
Ме юалі бабушкалысь:
— Дядь сійӧс нӧйтӧ?
Ышлолаліг, сійӧ вочавидзліс:
— Нӧйтӧ гусьӧник, анафема проклятӧй!
Дедыд оз тшӧкты нӧйтны сійӧс, сэк сійӧ войяснас нӧйтӧ.
Лёк сійӧ, а мӧдыс — кисель...
И висьталӧ вочасӧн кыптӧмӧн:
— Век жӧ ӧні оз нин сідз нӧйтны, кыдзи нӧйтлывлісны!
Но, пиньясад кучкас, пеляд, кӧсаӧдыд здук мында нетшкыштас, а ӧд, важӧн часъясӧн нӧйтлывлісны!
Менӧ дедыд ӧтчыд нӧйтліс ыджыдлун медводдза лунӧ ӧбеднясянь рытӧдзыс.
Нӧйтыштас — мудзас, а шойччыштӧм бӧрас — бара.
И вӧжжиӧн, и быд ногыс.
— Мыйысь?
— Ог нин помнит.
А мӧдысь менӧ сійӧ нӧйтіс джынвыйӧ кулӧм выйӧдз да вит сутки сёйны эз сетлы, — ӧдва бурді сэки.
А то нӧшта...
Тайӧ шензьӧдіс менӧ ёнасьыс ёна: бабушка вӧлі дед серти кык ыжда, и эз эскыссьы, мый дед вермас венны сійӧс.
— Сійӧ ӧмӧй тэысь ёнджык?
— Абу ёнджык, а ыджыдджык!
Сыысь кындзи, — верӧс!
Ме вӧсна сійӧ ен водзын кывкутӧ, а меным шуӧма терпитны...
Интереснӧ да лӧсьыд вӧлі видзӧдны, кыдзи сійӧ чышкывліс ӧбразъяс вылысь бус, весавліс ризіяс; ӧбразъяс вӧліны озырӧсь, жемчугъясаӧсь, венокъясас эзысь да уна рӧма изъяс пытшкын; сійӧ босьтліс пельк кияснас ӧбраз, нюмъялӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да висьталіс меліа:
— Ӧд кутшӧм муса ликыс!..
Пернапас чӧвтӧмӧн, окаліс.
— Бусӧссьӧмыд, сьӧдасьӧмыд, — ак тэ, мать всепомощнӧй, ньӧтчыд бырлытӧм радлун!
Видзӧд, Лёня, сьӧлӧмшӧр, гижӧма кутшӧм вӧсниа, фигураясыс ставыс посньыдикӧсь, а быдӧн торйӧн сулалӧ.
Шусьӧ тайӧ «Даскык празник», шӧрас кӧ божъя матер Федоровская, бурсьыс бур.
А тайӧ со — <rus>«Не рыдай мене, мати, зряще во гробе»</rus>...
Мукӧд дырйи меным кажитчӧ, мый сійӧ сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсяньыс да серьёзнӧя ворсӧ ӧбразъяснас, кыдзи вежӧрсьыс вошӧм Катерина чойыс — аканьясӧн.
Сійӧ абу этшаысь аддзывлӧма чӧртъясӧс, унаӧс и ӧткаясӧс.
— Муна кыдзкӧ ыджыдвидз дырйи, войын, Рудольф керка дінті; войыс тӧлыся, еджыд, друг аддза: керка вылас, труба дорас верзьӧмӧн пукалӧ сьӧд, копыртӧма сюра юрсӧ труба весьтас да дукалӧ, прыськайтӧ, ыджыд, гӧна.
Дукалӧ да бӧжнас керка вевт кузяыс и новлӧдлӧ, шаркйӧ.
Ме пернапасалі сійӧс:
«<rus>да воскреснет бог и расточатся врази его</rus>» — шуала.
Сэн сійӧ чилӧстіс ньӧжйӧник да патурликсьӧмӧн исковтіс керка вевтсяньыс йӧрас, — пышйис!
Тыдалӧ, Рудольфъяс уллюнъяӧс пуисны сійӧ луннас, сійӧ и дукаліс, радуйтчӧмӧн...
Ме серала, ас водзӧ вайӧдӧмӧн, кыдзи чӧрт лэбзьӧ патурликӧн керка вывсянь, и бабушка сідз жӧ сералӧ, висьталӧмӧн:
— Зэв найӧ радейтӧны ышмӧмтӧ, дзик быттьӧ посни челядь!
Со ӧтчыд ме песласи пывсянын, и воис кадыс войшӧрӧдз; друг пач ӧдзӧсыс кыдз чеччыштас!
И киссисны найӧ сэтысь, ӧтик мӧдысь ичӧтджык, гӧрдӧсь, турунвижӧсь, тӧрӧкан кодь сьӧдӧсь.
Ме — ӧдзӧслань, — туйыс абу; сибді бесъяс пӧвстӧ, став пывсянсӧ тыртісны найӧ, бергӧдчыны оз позь, кок улӧ сюйсьӧны, нетшкӧны, сідз топӧдісны, мый и юрбитны ог вермы!
Гӧнаӧсь, небыдӧсь, пӧсьӧсь, быттьӧ каньпиян, сӧмын бӧр кокъяс йылас ставыс; бергалӧны, ышмӧны, шыр кодь пиньяснас жерйӧдлӧны, синъясыс турунвижӧсь, сюръясыс муртса петыштӧмаӧсь, йӧгъясӧн чурвидзӧны, бӧжъясыс порсьлӧн кодьӧсь, — ок тэ, батюшки!
Садь вӧд быри!
А кыдз палялі, — сиськӧй муртса ӧзйӧ, ворйӧй кӧдзалӧма, песлалӧм кӧлуйӧс джоджас шыбытӧма.
Ак ті, мӧвпала, мед пӧльыштас тіянӧс гӧраӧн!
Синъясӧс куньӧм бӧрын, ме аддза, кыдз пывсян пач вомысь, сійӧ руд изъяс костысь сук шорӧн киссьӧны гӧна, рӧмасян тваръяс, тыртӧны дзоляник пывсянсӧ, пӧлялӧны сись вылӧ, ышмӧм пырысь мыччӧдлӧны розӧвӧй кывъяссӧ.
Тайӧ сідз жӧ тешкодь, но и шуштӧм.
Бабушка, юрнас качайтӧмӧн, здук мында чӧв олӧ и друг бара быттьӧ ӧзъяс ставнас.
— А то проклятӧйясӧс аддзылі ме; тайӧ сідз жӧ войын, тӧлын, турӧб вӧлі.
Муна ме Дюков лог вомӧн, кӧні, помнитан, висьтавлі, Яков да Микайлӧ тэнсьыд батьтӧ прудса прӧрубын вӧйтны кӧсйылісны?
Но, вот, муна; сӧмын патурликси трӧпа кузяыс увлань, пыдӧсас, кыдзи икнитас лог кузяыс!
Видзӧда, а ме вылӧ куим воронӧй тӧвзьӧ, и гӧрд колпака сэтшӧм кыз чӧрт майӧгӧн чурвидзӧ, веськӧдлӧ воронӧйясӧн, кӧзла вылас сувтӧма, кияссӧ нюжӧдӧма, кутӧ дорӧм чепъясысь вӧчӧм вӧжжи.
А логйӧдыс туйыс эз вӧв, и тӧвзьӧ тройкаыс веськыда прудъяс, лым кымӧрӧн вевттьысьӧма.
И пукалӧны доддяс сідз жӧ ставныс чӧртъяс; шутлялӧны, горзӧны, колпакъяснас ӧвтчӧмӧн, — да сідзинассӧ сизим тройка скачитіс, быттьӧ пӧжарнӧйяс, и став вӧвъясыс воронӧйӧсь, и ставныс найӧ — йӧз, кодъясӧс проклянитӧма мамъяснас-батьяснас; сэтшӧм йӧзыс чӧртъяслы теш вылӧ мунӧны, а чӧртъяс на вылын ветлӧны, гӧняйтӧдлӧны найӧс войясын асланыс разнӧй празникъяс вылӧ.
Тайӧ ме, тыдалӧ, бесовскӧй свадьба аддзылі...
Не эскыны бабушкалы оз позь, — сійӧ висьталӧ сэтшӧм прӧстӧя, убедительнӧя.
Но торйӧн бура сійӧ висьтавліс кывбуръяс сы йылысь, кыдзи богородица ветлӧдлӧма земнӧй мукаясті, кыдзи сійӧ тшӧктӧма рӧзбойница «князь-барыня» Енгалычеваӧс не нӧйтны, не грабитны роч йӧзӧс; Ӧльӧксей, божей морт йылысь, Иван-воин йылысь кывбуръяс; премудрӧй Василиса йылысь, Поп-Козёл да божей крестник йылысь мойдъяс; страшнӧй быльяс Марфа Посадница йылысь, Баба Устя йылысь, рӧзбойникъяс атаман йылысь, египетскӧй грешница Мария йылысь, рӧзбойник мам шогъяс йылысь; мойдъяс, быльяс да кывбуръяс сійӧ тӧдіс лыдтӧм-тшӧттӧм уна.
Ни йӧзысь, ни дедысь, ни чӧртъясысь, ни мукӧд пӧлӧс пеж силаысь повтӧг, сійӧ вывті ёна повліс сьӧд тӧрӧканъясысь, найӧс весиг ассяньыс ылысянь чувствуйтӧмӧн.
Вӧвлі, садьмӧдас менӧ войнас да вашкӧдӧ:
— Ӧлёша, мусаӧй, тӧрӧкан кайӧ, лязӧд, Христа ради!
Унзіля, ме ӧзтывлі сись да уявлі джодж кузя вӧрӧгӧс корсьӧмӧн; сійӧ эз пыр да век удайтчывлы мем.
— Некытӧн абу, — шулывлі ме, а сійӧ, вӧрзьӧдчытӧг куйлӧмӧн, юр вывтіыс эшкынӧн шебрасьӧмӧн, муртса кылӧ корӧ:
— Ой, эм!
Но, корсьышт, кора тэнӧ!
Сэн тайӧ, ме тӧда нин...
Сійӧ некор эз ылавлы, — ме аддзывлі тӧрӧканӧс кытыськӧ крӧватьсянь ылысь.
— Виин?
Но слава богу!
А тэныд аттьӧ...
И, юрвывсьыс эшкынсӧ шыбытӧм бӧрын, кокньыдика ышлолаліс, нюмъялӧмӧн.
Ме кӧ эг аддзывлы тӧрӧканӧс, сійӧ эз вермыв унмовсьыны; ме чувствуйтлі, кыдз тіралӧ сылӧн тушаыс войся лӧньын быд ичӧтик кышнитӧмысь, и кывлі, мый сійӧ, ловшысӧ кутӧмӧн, шӧпкӧ:
— Порог дорын сійӧ...
Сундук улӧ пырис...
— Мыйла тэ полан тӧрӧканъяссьыс?
Сійӧ резоннӧя вочавидзліс:
— А абу гӧгӧрвоана меным, мый вылӧ найӧ?
Кыскасьӧны и кыскасьӧны, сьӧдӧсь.
Господь быд тварлы ассьыс удж сетӧма: мокрица петкӧдлӧ, мый керкаын ва руа; лудік — сідзкӧ, стенъяс няйтӧсь: той усьласьӧ — нездоров лоас морт, — ставыс гӧгӧрвоана!
А тайӧс, — код тӧдас, кутшӧм на пытшкын вын олӧ, мый вылӧ найӧ ыстыссьӧны?
Ӧтчыд, кор сійӧ сулаліс пидзӧсъяс вылас, сьӧлӧмсяньыс енкӧд сёрнитіг, дед, жырйӧ ӧдзӧс ван восьтӧмӧн, сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Но, мам, видліс миянӧс енмыд, — сотчам!
— Да мый тэ!
— горӧдіс бабушка джоджысь ӧдӧбтӧмӧн, да кыкнаныс, сьӧкыда зымӧдӧмӧн, уськӧдчисны ыджыд параднӧй жыр пемыдӧ.
— Евгенья, босьтав ӧбразъястӧ!
Наталья, пасьтӧд челядьтӧ!
— ён гӧлӧсӧн стрӧга командуйтіс бабушка, а дед ньӧжйӧник омляліс:
— И-и-ы...
Ме котӧрӧн петі кухняӧ; дворланьӧ бана ӧшинь дзирдаліс, быттьӧ зарниа; джодж кузя визувтісны исковтісны виж чутъяс; кӧмтӧм Яков дядь, сапӧгсӧ кӧмаліг, чеччаліс на вылын, быттьӧ сылысь пӧдӧшвасӧ сотӧ, да горзіс:
— Тайӧ Мишка ӧзтіс, ӧзтіс да муніс, ага!
— Ланьт, пон, — шуис бабушка, да ӧдзӧслань сійӧс тойыштіс сідз, мый сійӧ муртса эз усь.
Стеклӧяс вывса гыӧр пыр вӧлі тыдалӧ, кыдзи сотчӧ мастерскӧй вевт, а сійӧ восьса ӧдзӧс сайын гартчӧ кудриа би.
Лӧнь войын сылӧн гӧрд рӧмъясыс рӧмалісны тшынтӧг; сӧмын зэв вылын на весьтын вӧрис сьӧдоват кымӧр, млечнӧй туйлысь эзысь визь аддзыны мешайттӧг.
Кельыда югъяліс лым, и стрӧйба стенъяс дрӧжжитісны, качайтчисны, быттьӧкӧ дворса жар пельӧсӧ зільӧмӧн, кӧні гажаа ворсіс би, мастерскӧй стенысь паськыд щельяс гӧрдӧн ойдӧдӧмӧн, на пытшкысь калитӧм чукля кӧрттувъясӧн мыччасьӧмӧн.
Кос вевтса сьӧд тьӧсъяс кузя, ӧдйӧ сійӧс гантайтӧмӧн, гартчисны зарни, гӧрд лентаяс; на пӧвстын чурвидзис да пуркйис тшынӧн гончарнӧй вӧсни труба; лӧня трачкӧдчӧм, шӧвклӧн шаракылӧм нӧйтчис ӧшинь стеклӧясӧ, биыс пыр паськаліс; мастерскӧй, кодӧс босьтӧма сыӧн, лои вичкоса иконостас кодь да венны вермытӧг кыскис ас дорас матӧджык.
Юр вылӧ сьӧкыд пасьпинджак плавгӧмӧн, кокъясӧс кутшӧмкӧ сапӧгъясӧ сюйӧмӧн, ме петі посводзӧ, кильчӧ вылӧ да, яръюгыда ворсысь биӧн синтӧммӧм, дед, Григорей, дядь горзӧмъясысь, пӧжар трачкӧдчӧмысь пельтӧммӧм, бабушка поведениеысь повзьӧмӧн шемӧсми: юр вылас тыртӧм мешӧк плавгӧмӧн, попонаӧн гартчӧмӧн, бабушка котӧртіс веськыда биас да пырис сэтчӧ, горӧдіг:
— Купорос, йӧйяс!
Взорвитас купороссӧ...
— Григорей, кут сійӧс!
— омляліс дед.
— Ой, воши...
Но бабушка бӧр нин петіс, ставнас тшыналӧмӧн, юрнас довкйӧдлӧмӧн, копыртчӧмӧн, нюжӧдӧм киясас ведра тӧриг бутылкаын купороснӧй вый нуӧмӧн.
— Бать, вӧвтӧ петкӧд!
— киргӧмӧн, кызігтыр, горзіс сійӧ.
— Босьтӧй пельпом вылысь, — сотча, али он аддзӧ?
Григорей нетшыштіс сійӧ пельпомъяс вылысь трунжитысь попонасӧ да, шӧри чегъясьӧмӧн, кутіс, шыблавны зырйӧн мастерскӧй ӧдзӧсӧ гырысь лым комӧкъяс; дядь сы гӧгӧр чеччаліс киясас черӧн; дед котраліс бабушка гӧгӧр, сылы лымйӧн шыблалӧмӧн; бабушка бутылкасӧ сюйис тола пиӧ, уськӧдчис вороталань, восьтіс сійӧс да, котӧртысь йӧзлы копрасьӧмӧн, шуаліс:
— Амбарсӧ, суседъяс, видзӧй!
Вуджас биыс амбар вылӧ, сарайӧ, — миян ставыс кушӧдз сотчас, и тіянӧ кутчысяс!
Кералӧй вевтсӧ, турунсӧ — садйӧ!
Григорей, вылісяньыс шыблав, мый тэ му вылас коялан!
Яков, эн жӧдз, сет йӧзыслы черъяс, зыръяс!
Батюшкаяс-суседъяс, босьтсьӧй дружнӧйджыка, ен миянлы отсалас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ интереснӧй, кутшӧм и пӧжарыс; биӧн югдӧдӧм, коді быттьӧ кыйис сійӧс, сьӧдӧс, сійӧ шыбласис двор кузя, быдлаӧ вевъялӧмӧн, быдӧнлы индалӧмӧн, ставсӧ аддзӧмӧн.
Дворӧ рискӧбтіс Шарап, бӧр кокъяс вылас ӧдӧбталӧмӧн, дедӧс шыблалӧмӧн; би кучкис сійӧ ыджыд синъясӧ, найӧ гӧрда дзирдыштісны; вӧв корскайтны кутіс, табанитчис водз кокъяснас; дед поводсӧ лэдзис кияссьыс да чеччыштіс бокӧ, горӧдӧмӧн:
— Мам, кут!
Бабушка шыбытчис ӧдӧбтысь вӧв кокъяс улӧ, сувтіс сы водзын кияссӧ шевгӧдӧмӧн; вӧв нораа гӧрӧгтіс, нюжӧдчис сылань, би вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн.
— А тэ эн пов!
— басӧн шуис бабушка, сійӧс шошаӧдыс лапйӧдлӧмӧн да поводсӧ босьтӧмӧн.
— Али ме тэнӧ эновта тайӧ стракас?
Ок, тэ, шырпи...
Шырпи, коді куим пӧв ыджыдджык бабушкаысь, кывзысьӧмӧн муніс сы бӧрся вороталань да прыськайтіс, сылысь гӧрд чужӧмсӧ видзӧдӧмӧн.
Нянька Евгенья петкӧдіс гартлӧм, пыдысянь ымзысь челядьӧс да горӧдіс:
— Василий Васильич, Лексейыд абу...
— Мун, мун!
— вочавидзис дед, кинас ӧвтіг, а ме дзебси кильчӧ пос улӧ, медым нянька эз нуӧд и менӧ.
Мастерскӧй вевт киссис нин; чурвидзисны енэжлань стрӧпилӧяслӧн вӧсни потшъяс, тшынӧн пӧлясьӧмӧн, зарни шомӧн дзирдалӧмӧн; струба пытшкын лӧвтӧмӧн да трачкӧдчӧмӧн взрывайтчисны турунвиж лӧз, гӧрд бурысьяс, биыс кольтаясӧн шыбласис дворӧ, йӧз вылӧ, кодъяс жуисны ыджыд бипур водзын, сэтчӧ зыръясӧн лым шыблалӧмӧн.
Би пытшкас скӧра пуисны пӧртъяс, сук кымӧрӧн кыпӧдчис ру да тшын, аслыс пӧлӧс дукъяс ветлісны двор кузя, синъясысь петкӧдісны синва, ме петі кильчӧ улысь да веськалі бабушкалы кокъяс улас.
— Вешйы!
— горӧдіс сійӧ.
— Лязӧдасны, мун...
Дворӧ пырис сорса ыргӧн шапкаа верзьӧма.
Рыжӧй вӧлыс резіс быгйӧн, а сійӧ, плетя кисӧ вылӧ лэптӧмӧн, горзіс, грӧзитӧмӧн:
— Кежӧй!
Гажаа да тэрыба зильӧдчисны кӧлӧкӧльчикъяс, ставыс вӧлі праздничнӧй мича.
Бабушка йӧткыштіс менӧ кильчӧ вылӧ.
— Ме кодлы шуа?
Вешйы!
Оз вӧлі позь кывзыны сійӧс тайӧ часнас.
Ме пыри кухняӧ, бара ляскыси ӧшинь стеклӧ бердӧ, но сьӧд йӧз чукӧр сайсянь эз нин тыдав биыс, — сӧмын ыргӧн шлёмъяс дзирдалӧны тӧвся сьӧд шапкаяс да картузъяс пӧвстын.
Бисӧ регыдӧн личкисны му бердӧ, киськалісны, талялісны, полиция вӧтлаліс йӧзсӧ, и кухняӧ пырис бабушка.
— Тайӧ коді!
Тэ-э?
Он узь, полан?
Эн пов, ставыс нин помасис...
Пуксис мекӧд орччӧн да чӧвланьтіс, катласьӧмӧн.
Вӧлі лӧсьыд, мый бара пуксис лӧнь вой, пемыд: но и биыс вӧлі жаль.
Пырис дед, сувтіс порог дорӧ да юаліс:
— Мам?
— Ой?
— Сотчин?
— Нинӧм.
Сійӧ ӧзтіс сернӧй изтӧг, ассьыс саӧн мавтӧм хорёк чужӧмсӧ лӧз биӧн югдӧдӧмӧн, аддзис пызан вылысь сись да, тэрмасьтӧг, пуксис бабушкакӧд орччӧн.
— Мыссин мед эськӧ, — шуис сійӧ, коді сідз жӧ ставнас саӧн мавтчӧма да код дінысь ӧвтӧ синсӧ сёян тшынӧн.
Дед ышловзис:
— Милӧсьта енмыд тэӧдз овлӧ, ыджыд мывкыд тэныд сетӧ...
И, сійӧс пельпомӧдыс малыштӧмӧн, содтіс, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн:
— Дженьыд кад кежлӧ, час кежлӧ, а сетӧ!..
Бабушка сідз жӧ нюммуніс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но дед зумыштчис.
— Григорейӧс рӧщӧтайтны колӧ, — тайӧ сійӧ эз бура видзӧд!
Уджавсис сылӧн, овсис!
Кильчӧ вылын Яшка пукалӧ, бӧрдӧ йӧйыд...
Мунін эськӧ мед тэ сы дінӧ...
Сійӧ чеччис да муніс, кисӧ чужӧм водзас кутӧмӧн, чуньяс вылас пӧлялӧмӧн, а дед ме вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧник юаліс:
— Став пӧжарсӧ аддзылін, первойсяньыс?
Бабушкаыд кыдз, а?
Старука ӧд...
Нӧйтӧма, чегъясьӧма...
Сійӧ жӧ!
Эх, ті-и...
Копыртчис да дыр чӧв оліс, сэсся сувтіс да, сись вылысь чуньяснас нагарсӧ босьтӧмӧн, бара юаліс:
— Полін тэ?
— Эг.
— И нинӧм повныс...
Пельпомъяс вывсьыс дӧрӧмсӧ скӧра нетшыштӧмӧн, сійӧ муніс пельӧсӧ, мыссяндоз дінӧ, да сэн, пемыдас, кокнас тапнитӧм бӧрын, гораа шуис:
— Пӧжар — йӧйталӧм!
Пӧжарысь площадь вылын плетьӧн колӧ нӧйтны сотчысьсӧ; сійӧ — йӧй, а то — гусясьысь!
Со кыдз колӧ вӧчны, и оз лоны пӧжаръяс...
Мун узь.
Мый пукалан?
Ме муні, но узьны тайӧ войсӧ эз удайтчы: сӧмын на воді вольпась вылӧ — менӧ швыркнитіс сэтысь не морт нога омлялӧм; ме бара уськӧдчи кухняӧ; кухня шӧрын сулаліс дед дӧрӧмтӧм, киас сиськӧн; сиськыс дзӧрис, дед шаркйӧдліс кокъяснас джодж кузя да, места вывсьыс вешйытӧг, киргис:
— Мам, Яков, мый тайӧ?
Ме чеччыштӧмӧн кайи паччӧр вылӧ, йӧршитчи пельӧсӧ, а керкаын бара заводитчис жуӧм, кыдзи пӧжар вылын; гыясӧн нӧйтчис йиркӧ да стенъясӧ ӧтсяма, пыр гораджык дӧзмӧдан омлялӧм.
Дикмӧмӧн котралісны дед да дядь, горзіс бабушка, найӧс кытчӧкӧ вӧтлӧмӧн;
Григорей гымӧдчис песъясӧн, найӧс пачӧ сюялӧмӧн, чугунӧ кисьталіс ва да ветлӧдліс кухняын, юрнас качайтӧмӧн, быттьӧ астраханскӧй верблюд.
— Да тэ ломты первой пачтӧ!
— командуйтіс бабушка.
Сійӧ уськӧдчис сартасла, веськаліс менам кокӧ да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Код сэн?
Фу, повзьӧдін...
Быдлаын тэ, кӧні оз ков...
— Мый тайӧ вӧчсьӧ?
— Наталья тьӧт чужтӧ, — веськодь пырысь шуис сійӧ, джоджӧ чеччыштӧм бӧрын.
Мем тӧдӧуси, мый менам мам эз горзыв тадз, кор рӧдитліс.
Пачӧ чугунъяс сюйӧм бӧрын, Григорей кайис ме дінӧ паччӧр вылӧ да, зепсьыс сёй трубка кыскӧм бӧрын, петкӧдліс меным сійӧс.
— Куритчыны заводитча, синъяс вӧсна!
Бабушкаыд сӧветуйтӧ: чушкы, а ме лыддя — бурджык куритны...
Сійӧ пукаліс паччӧр дорыш вылын, кокъяссӧ тоньгӧдӧмӧн, улӧ, гӧль сиська би вылӧ видзӧдӧмӧн: сылӧн чужӧмыс да пельыс вӧлі мавтӧма саӧн, дӧрӧмыс бокӧдыс косясьӧма, ме аддзи сылысь ордлыяссӧ, кодъяс асык кодь паськыдӧсь.
Ӧчкиыслӧн ӧтик стеклӧыс вӧлі жугалӧма, пӧшти стеклӧ джынйыс петӧма кытшсьыс, и розяс видзӧдіс гӧрд син, кӧтасьӧм, быттьӧ рана.
Листа табакӧн трубкасӧ тыртіг, сійӧ кывзысис кага вайысь ойзӧм шыясӧ да борӧдчис тӧлктӧг, код мортӧс тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн:
— Бабушкаыд сотчис сьӧтаки.
Кыдзи сійӧ терпитны кутас?
Видзӧд, кыдз ойзӧ тьӧткаыд!
Вунӧдісны сы йылысь; кылан, дзик пӧжар заводитчӧмсяньыс на пессьыны кутіс — повзьӧмысла...
Со сійӧ, кутшӧм сьӧкыд морттӧ чужтыны, а бабаясӧс оз уважайтны, мамъясӧс, мӧд ног кӧ...
abu
Ме вугралі да садьмывлі шуксьӧмысь, ӧдзӧсъяс клопӧдчӧмысь, код Микайлӧ дядь горзӧмысь; пельясӧ писькӧдчисны тешкодь кывъяс:
— Царскӧй ӧдзӧсъяс восьтыны колӧ...
— Сетӧй сылы ром сора лампаднӧй маслӧ да са: стӧкан джын ром да сёян пань са...
Микайлӧ дядь дугдывтӧг корис:
— Лэдзӧй менӧ видзӧдлыны...
Сійӧ пукаліс джоджын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, да сьӧлаліс ас водзас, кипыдӧсъяснас джоджӧ шлёпайтігтыр.
Паччӧрын лои терпитны позьтӧм жар, ме лэччи, но, кор вои дядь весьтӧ сійӧ кутіс менӧ кокӧд, тракнитіс и ме уси, балябӧжӧн швачкысьӧмӧн.
— Йӧй, — шуи ме сылы.
Сійӧ чеччыштіс кокъяс йылас, бара кватитіс менӧ да равӧстіс меӧн ӧвтыштчӧмӧн:
— Пасьварта пач бердас...
Садьми ме параднӧй жырса пельӧсын, ӧбразъяс улын, дед пидзӧсъяс вылын: йиркӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ качайтіс менӧ да шуаліс ньӧжйӧник:
— Правдайтчӧмыд жӧ миянлы абу, некодлы...
Сійӧ юр весьтын яръюгыда ӧзйис лампада, пызан вылын, жыр шӧрын, — сись, а ӧшиньӧ видзӧдіс тӧвся гудыр асыв.
Дед юаліс ме дінӧ копыртчӧмӧн:
— Кыті висьӧ?
Гӧгӧр висис; юрӧй менам вӧлі кӧтасьӧма, тушаӧй сьӧкыд, но эз вӧв окота висьтавны сы йылысь, — ставыс гӧгӧр вӧлі сэтшӧм тешкодь: пӧшти жырса став стулъяс вылын пукалісны бокӧвӧй йӧз — лиловӧй паськӧма священник, ӧчкиа да военнӧй паськӧма дзор старик да нӧшта унаӧн; ставӧн найӧ пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧ мыръяс, виччысьӧмын кынмӧмӧн, да кывзісны кытӧнкӧ матын валысь булькӧдчӧм.
Ӧдзӧс кӧсяк дорын сулаліс Яков дядь, нюжӧдчӧмӧн, мышкас кияссӧ дзебӧмӧн.
Дед шуис сылы:
— На, нуӧд тайӧс узьны...
Дядь корис менӧ чуньнас да муніс кок чуньяс йылас бабушка жыр ӧдзӧслань, а кор ме кайи крӧвать вылӧ, сійӧ вашнитіс:
— Кулі Наталья тьӧткаыд...
Тайӧ эз шензьӧд менӧ, — сійӧ важӧн нин оліс казявтӧмӧн, кухняӧ, пызан дорӧ петавтӧг.
— А кӧні бабушка?
— Эстӧн, — вочавидзис дядь, кинас шеныштӧмӧн да муніс век сідз жӧ кӧмтӧм кок чуньяс йылас.
Ме куйлі крӧвать вылын, гӧгӧр видзӧдӧмӧн.
Ӧшинь стеклӧяс бердӧ топӧдчисны кутшӧмкӧ гӧна, дзор, синтӧм чужӧмъяс; пельӧсын сундук весьтын, ӧшалӧ бабушкалӧн платтьӧыс, — тайӧс ме тӧді, — но ӧні кажитчис, мый сэтчӧ дзебсьӧма кодкӧ ловъя да виччысьӧ.
Юрӧс юрлӧс улӧ дзебӧмӧн, ме видзӧді ӧти синмӧн ӧдзӧс вылӧ; окота вӧлі чеччыштны вольпась вылысь да пышйыны.
Вӧлі жар, пӧдтіс сук, сьӧкыд дук, казьтылӧмӧн, кыдзи кулі Цыган да джодж кузя визувтісны вир шоръяс; юрын либӧ сьӧлӧмын быдмис кутшӧмкӧ пыкӧс; ставыс, мый ме аддзылі тайӧ керкаас, кыссис ме пыр, кыдз тӧвся обоз улич вывті, да личкис, бырӧдіс...
Зэв ньӧжйӧник воссис ӧдзӧс, жырйӧ пырис бабушка, пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ пельпомнас, слӧнитчис сы бердӧ мышнас да, куслытӧм лампадкаса лӧз билань кияссӧ нюжӧдӧмӧн, ньӧжйӧн, челядь моз нора, шуис:
— Киясӧй менам, киясӧй доймӧны...
V
Тулыс кежлӧ дядьяс юксисны;
Яков кольччис карӧ, Микайлӧ муніс ю сайӧ, а дед ньӧбис Полевӧй улич вылысь ыджыд интереснӧй керка, кӧні вӧлі улысса каменнӧй судтаас кабак, чардакас дзоляник гажа жыр да йӧрас сад, коді лэччис куш бадь ньӧръясӧн щӧтясьӧм сёнӧ.
— Розгаыс!
— шуис дед, гажаа меным мигнитӧмӧн, кор, садсӧ видзӧдіг, ме муні сыкӧд небыд, сылыштӧм туйяс кузя.
— Вот ме тэнӧ регыд грамотаӧ кута велӧдны, сэк найӧ згӧдитчасны...
Став керкаыс вӧлі тырӧма патерантъясӧн; сӧмын вылыс судтаас дед колис ыджыд жыр аслыс да гӧсьтъясӧс примитӧм вылӧ, а бабушка мекӧд овмӧдчис чардакын.
Сылӧн ӧшиньыс видзӧдіс улич вылӧ, да, ӧшинь пыр мыччысьӧмӧн, позьӧ вӧлі аддзыны, кыдзи рытъясын да празникъяс дырйи кабакысь петӧны кодъюраяс, шатлалӧмӧн мунӧны улич кузя, равзӧны да гылалӧны.
Мукӧд дырйи найӧс шыблавлісны туй вылӧ, быттьӧ мешӧкъясӧс, а найӧ бара жугӧдчисны кабак ӧдзӧсӧ; ӧдзӧсыс клопайтіс, зёлькӧдчис, дзуртіс блокыс, пансьыліс кось, — став тайӧ торъяс вылас вылысянь видзӧдны вӧлі лӧсьыд.
Дед асывсяньыс ветлывліс пияныс мастерскӧйясӧ, налы лӧсьӧдчыны отсаліс; сійӧ бӧр волывліс рытнас, мудз, увтыртӧм, скӧр.
Бабушка страпайтіс, вурсис, луасис град йӧрын да садйын, бергаліс дзонь лун, быттьӧ ыджыд кубарь, кодӧс вӧтлӧны тыдавтӧм плетьӧн, чушкис табак, чорыда несъяліс да висьталіс, ньылӧм чужӧмсӧ чышкиг.
— Видза ов, мир честнӧй, <rus>во веки-веков</rus>!
Но, вот Ӧлёша, сьӧлӧмшӧр, овмӧдчим ми <ns>лӧ-ӧня</ns>!
Слава тэд, сарица небеснӧй, сэтшӧм нин бур лои ставыс!
А меным эз кажитчы, мый ми олам лӧня; асывсянь сёр рытӧдз ывлаын и керкаын суматошнӧя котралісны патерантъяс, дугдывтӧг волывлісны суседкаяс, ставӧн кытчӧкӧ тэрмасисны да, пыр сёрмӧмӧн, окайтісны, ставӧн лӧсьӧдчисны кытчӧкӧ да чуксасисны:
— Ӧкулина Ивановна!
Быдӧнлы ӧткодя меліа нюмъялӧмӧн, быд дінӧ небыда внимательнӧй, Ӧкулина Ивановна певнас сюявліс нырас табак, ӧккуратнӧя чышкыліс нырсӧ да чуньсӧ клетчатӧй гӧрд чышъянӧн да висьтавліс:
— Тойяссьыд, сударыня менам, колӧ тшӧкыдджыка пывсянын мыссьыны, мятнӧй парӧн колӧ пывсьыны; а тойыс кӧ кучик увса, — босьтӧй дзодзӧг гос, сӧстӧмӧс, сёян пань мында, чайнӧй сульӧма, куим войт вескӧй ртуть, гудралӧй тайӧс ставсӧ сизим пӧв блюд вылын фаянсӧвӧй мутӧйӧн дай мавтӧй!
Пу паньӧн али лыӧн кӧ кутанныд гудравны, — ртутьыс вошӧ; ыргӧн, эзысь энӧ пуктӧй, — вреднӧ.
Мукӧд дырйи думайтсьӧмӧн сійӧ сӧветуйтліс:
— Ті, матушка, Печераӧ, Асаф-<ns>химник</ns> дінӧ ветлӧй, — ог куж ме тіянлы вочавидзныс.
Сійӧ служитліс гӧгиньӧн, ладмӧдліс семья кост вензьӧмъяс да пинясьӧмъяс, лечитліс челядьӧс, наиздуч висьтавліс «Богородицалысь вӧт», медым нывбабаяс велӧдісны сійӧс «шуд вылӧ», сетавліс хозяйственнӧй сӧветъяс:
— Ӧгурецыд ачыс висьталас, кор сійӧс солавны кад; сы дінысь кӧ дугдас кывны му да став мукӧд пӧлӧс дук, сэк ті сійӧс и босьтӧй.
Ырӧштӧ колӧ дӧзмӧдны, мед ён вӧлі, скӧрмис; ырӧшыд юмовтӧ оз радейт, сідзкӧ сэтчӧ изюм пуктыштӧй, а то сакар шыбытыштӧй, ведра вылӧ зӧлӧтник.
Вареньетӧ вӧчӧны уна ног; эм дунайскӧй кӧр да гишпанскӧй, а то нӧшта — кавказскӧй...
Ме быдса лун бергалі сы гӧгӧр садйын, йӧрын, ветлывлі суседкаяс ордӧ, кӧн сійӧ часъясӧн юліс чай, быдсяма историяяс висьтавлӧмӧн: ме кыдз быттьӧ вужъяси сы бердӧ да ог помнит, медым сійӧ олан кадас аддзылі мыйкӧ мӧдтор, пуксьылан места аддзывтӧм-мудзлытӧм бур старукаысь кындзи.
Мукӧд дырйи, регыд кад кежлӧ, волывліс кытыськӧ мам; гордӧй, стрӧг, сійӧ став вылас видзӧдіс кӧдзыд руд синъясӧн, быттьӧ тӧвся шонді, да ӧдйӧ вошлі, ас йывсьыс казьтыланторъяс кольтӧг.
Ӧтчыд ме юалі бабушкалысь:
— Тэ — кӧлдунья?
— Но, вот ещӧ мӧвпыштӧма!
— серӧктіс сійӧ да пыр жӧ думайтсьӧмӧн содтіс:
— Кысь нин мем: кӧлдуйтчӧм — сьӧкыд наука.
А ме со и грамотасӧ ог тӧд, — ни аз; дедыд со кутшӧм грамотей, а меным богородица эз сет мывкыдсӧ.
И восьтіс ме водзын аслас олӧмлысь нӧшта кусӧктор:
— Ме, ӧд, сідз жӧ сирӧтаӧн быдми, мамӧй менам бӧбыль вӧвліс, доймӧм морт; нӧшта ныв дырйиыс на сійӧс барин повзьӧдлӧма.
Сійӧ повзьӧмысла войнас шыбытчӧма ӧшинь пыр да боксӧ ассьыс и дойдӧма, пельпомсӧ сідз жӧ дойдӧма, сы вӧсна сылӧн веськыд киыс, медся коланаыс, косьмӧма, а вӧлі, сійӧ, матушкаӧй, знатнӧй прӧшвикыысь.
Но, лои сійӧ баръяслы ковтӧм, и сетісны найӧ сылы вӧльнӧй, — ов пӧ, ачыд кыдз кужан, — а китӧгыд кыдзи олан?
Вот сійӧ и петіс корны, йӧз ордӧ милӧстьла, а сэні йӧзыс озырджыка овлісны, бурджыкӧсь вӧліны, — славнӧй балахонскӧй плӧтникъяс да прӧшвикыысьяс, — ставыс тӧдчана йӧз!
Ветлам, вӧлі, ми сыкӧд, матушкакӧд, тӧвнас-арнас кар кузя, а кыдз Гаврилӧ архангел ӧвтыштас мечнас, тӧвсӧ вӧтлас, тулысыс мусӧ вевттяс, сэк ми ылӧджык, кытчӧ синъяс нуасны.
Муромын вӧвлывлім, и Юровецын, и Волга кузя вывлань, и лӧнь Ока кузя.
Тулыснад да гожӧмнад лӧсьыд му вывтіыд ветлыны, муыс ласков, туруныс бархатнӧй; вежасьыс вежа ен мам дзоридзьясӧн киськалӧма муяссӧ, тэныд сэні и радлун, сэні и сьӧлӧмыдлы эрд!
А матушка, вӧлі, тупкыштас лӧз синъяссӧ, да кыдз панас сьыланкыв ёна вылын гӧлӧсӧн, — гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв ён, а гора, — и ставыс гӧгӧр быттьӧ вугыртас, оз вӧрзьӧдчы, кывзӧ сійӧс.
Лӧсьыд вӧлі Криста-ради овны!
А кыдз мем тыри ӧкмыс арӧс, яндзим лои матушкалы менӧ корны новлӧдлыны, яндысис сійӧ да сувтіс Балахонӧ; ветлӧдлӧ уличаясӧд керкаысь-керкаӧ, а празникъяс дырйи — вичко папертьясын корӧ.
А ме гортын ола, велӧдча прӧшви кыны, тэрмася велӧдча, окота ӧдйӧджык отсыштны матушкалы; вӧвлывлі мыйкӧ кӧ оз артмы, — синва кисьта.
Кык воысь неуна дырджыкӧн, видзӧд тэ, велалі делӧӧ, да и славаӧ кар пасьтаын пыри: чуть кодлыкӧ бур удж колӧ, пырысь-пыр миянӧ; нолтӧ Ӧкуля, босьтлы коклюшкитӧ *.
* Коклюш — тӧчитӧм пу бедьяс, — ӧти помыс кызджык, мӧдас кизь, — вӧдитчӧны прӧшви кыигӧн.
Прӧшви кыигӧн, сы пыдди, медым вештавны сунисъяссӧ, кодъясӧс кокни дзугны, вешталісны коклюшъясӧн, кодъяс вылӧ вӧлі гартӧма суниссӧ.
А ме и рад, мем празник.
Дерт, абу менам мастерство, а матушкалӧн велӧдӧмыс.
Сійӧ кӧть и ӧти киа, ачыс абу роботнича, а ӧд петкӧдлынысӧ кужис.
А бур велӧдысьыд дас роботникысь дона.
Но, сэк ме гордитчыны куті: тэ, мися, матушка, шыбыт корныд, ӧні ме тэнӧ ӧтнам — ачым верда.
А сійӧ меным:
чӧв ов, сійӧс тӧд, тайӧ тэныд приданнӧй вылӧ чӧжсьӧ.
Сэн регыд и дедыд ликмис, тӧдчана зон вӧлі: кызь кык арӧс, а водолив нин.
Тӧдмалӧма менӧ сылӧн мамыс, аддзӧ: роботнича ме, корысь мортлӧн ныв, сідзкӧ лӧнь лоа, <ns>н-но</ns>...
А вӧлі сійӧ кӧлашница да лёк сьӧлӧма баба, мед не сійӧн лоӧ казьтыштӧма...
Окма, мый миянлы лёкъяс йывсьыс казьтывныс?
Господь и ачыс найӧс аддзӧ; а бесъяс радейтӧны.
И сійӧ сералӧ сьӧлӧмшӧр серамӧн, нырыс сылӧн тешкодя дзӧрӧ, а синъясыс, мӧвпыштчана югъялӧмӧн, ласкайтӧны менӧ, кывъяс дорысь став йывсьыс нӧшта гӧгӧрвоанаджык висьталӧмӧн.
Помнита, вӧлі лӧнь рыт; ми бабушкакӧд дед жырйын юим чай; дед вӧлі висьӧ, пукаліс вольпась вылын дӧрӧмтӧг, пельпомъяссӧ кичышкӧдӧн вевттьӧмӧн, да, ёна петан ньылӧмсӧ быд здук чышкалӧмӧн лолаліс сибдӧм ловшыӧн тшӧкыда.
Турунвиж синъясыс сылӧн гудыртчӧмаӧсь, чужӧмыс пыктӧма, гӧрдӧдӧма, торйӧн нин гӧрдӧсь вӧліны дзоляник ёсь пельясыс.
Кор сійӧ нюжӧдліс кисӧ чай чашкала, киыс нориника тіраліс.
Сійӧ вӧлі раминик, оз мун ас вылас.
— Мый мем сакарсӧ он сет?
— ышмӧдӧм кага асныра тонӧн юаліс сійӧ бабушкалысь.
Бабушка вочавидзис меліа, но чорыда:
— Маӧн ю, сійӧ тэныд бурджык!
Пӧдӧмӧн тшӧкъялӧмӧн, дед ӧдйӧ ньылаліс пӧсь чай да висьтавліс:
— Тэ видзӧд, мед эськӧ ме эг кув!
— Эн пов, видзӧда.
— Сійӧ жӧ!
Ӧні кувны, сійӧ лоӧ быттьӧ ньӧти эг и ов, — ставыс пракӧн мунас.
— А тэ эн сёрнит, чӧв куйлы.
Здук мында сійӧ чӧв оліс, синъяссӧ куньӧмӧн, сьӧд паръяснас тяпкӧдӧмӧн, да друг, быттьӧ чуткӧмысь, пыркнитчылас, гораа сёрнитігтыр:
— Яшкаӧс да Мишкаӧс гӧтравны колӧ кыдз позьӧ регыдджык, гашкӧ, гӧтыръясыс да выль челядьыс кутыштасны найӧс, — а?
И казьтыліс, кодъяслӧн карын эмӧсь бурджык невестаяс.
Бабушка чӧв оліс чашка бӧрся чашка юӧмӧн; ме пукалі ӧшинь дорын, видзӧдӧмӧн, кыдз кар весьтын пӧртмасьӧ рытъя кыа да гӧрда дзирдалӧны керка ӧшиньясын стеклӧяс, — дед дугӧдіс менӧ гуляйтны дворӧд да сад кузя кутшӧмкӧ мыжысь.
Садйын кыдзьяс гӧгӧр жунгигтыр лэбалісны гутъяс, бондар уджаліс сусед дворын, кӧнкӧ матын тӧчитісны пуртъяс; сад сайын, логйын, ызгӧмӧн ноксисны челядь, сук кустъяс пӧвстын гантайтчиг.
Ёна кыскис ывла вылӧ, рытъя гажтӧмтчӧм пырис сьӧлӧмӧ.
Друг дед, кытыськӧ выль книжка судзӧдӧм бӧрын, гораа шлёчкис сійӧн ки пыдӧс кузяыс да збодера чукӧстіс менӧ:
— Нолтӧ, тэ, пермяк, сола пель, волы татчӧ!
Пуксьы, калмыцкӧй бандзиб!
Аддзан фигурасӧ?
Тайӧ — аз.
Шуав: аз!
Буки!
Веди!
Тайӧ — мый?
— Буки.
— Веськалін!
Тайӧ?
— Веди.
— Сӧран, аз!
Видзӧд: глаголь, добро, есть, — тайӧ мый?
— Добро.
— Веськалін!
Тайӧ?
— Глаголь.
— Вернӧ!
А тайӧ?
— Аз.
Бабушка сувтіс дорйыны:
— Куйлін мед эськӧ, тэ, бать, лӧня...
— Сулав, ланьт!
Мем тайӧ буретш, а то менӧ мӧвпъяс венӧны.
Валяй, Алексей!
Сійӧ кутіс менӧ сьыліӧд пӧсь, ва кинас да менам пельпом вомӧн зурӧдіс чуньнас шыпасъясӧ, книжкасӧ менам ныр дорын кутӧмӧн.
Сы дінысь жара ӧвтіс уксусӧн, пӧсьӧн да пӧжалӧм лукӧн, ме вӧлі пӧшти пӧда, а сійӧ ярмӧмӧн, киргис да горзіс меным пельӧ:
<rus>— Земля!</rus>
<rus>Люди!</rus>
Кывъяс вӧліны тӧдсаӧсь, но славянскӧй знакъяс эз вӧвны на кодьӧсь:
«Земля» муніс нидзув вылӧ, «Глаголь» гӧрбыля Григорей вылӧ, «я» — ме вылӧ да бабушка вылӧ ӧтлаын, а дедын мыйкӧ вӧлі общӧй азбукаса став шыпасъяскӧд.
Сійӧ дыр гӧняйтӧдіс менӧ алфавит кузя, и дорвыв, и торйӧн юасьӧмӧн; сійӧ заразитіс менӧ аслас пӧсь ярлуннас, ме сідз жӧ пӧсялі да горзі горш тырӧн.
Тайӧ гажӧдіс дедӧс: морӧсас кутчысьӧмӧн, кызігтыр, сійӧ нямраліс небӧгсӧ да киргис:
— Мам, тэ видзӧд, кыдз кыптіс, а?
Ах тэ, астраханскӧй лихорадка, мый равзан, мый?
— Тайӧ ті горзанныд...
Мем гажа вӧлі видзӧдны сы вылӧ да бабушка вылӧ: сійӧ, пызан вылӧ гырддзаяс вылас ӧшйӧмӧн, чужӧм бокъясас кулакнас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс миян вылӧ да ньӧжйӧник сераліс, шуалӧмӧн.
— Да тырмас тіянлы пессьынытӧ!..
Дед дружескӧя меным висьтавліс:
— Ме горза, сы вӧсна мый ме вися, тэ мыйла?
И висьтавліс бабушкалы, кӧтасьӧм юрнас пыркнитліг:
— А абу веськыда гӧгӧрвоӧма покойнича Наталья, мый паметьыс талӧн абу; паметьыс, слава богу, вӧвлӧн кодь.
Валяй водзӧ, чангыль ныр:
Медбӧрын, сійӧ шутливӧя йӧткыштіс менӧ крӧвать вылысь.
— Тырмас!
Кут книжкасӧ.
Аски тэ меным став азбукасӧ торксьывтӧг висьталан, и таысь ме тэныд сета вит ура...
Кор ме нюжӧді киӧс книжкала, сійӧ бара кыскис менӧ ас дорас да шуис гажтӧма:
— Эновтіс тэнӧ мамыд му вылӧ, зон...
Бабушка пыркнитчис:
— Ой, бать, мыйла тэ сёрнитан сідзи?..
— Эг эськӧ висьтав, — шогыс тшӧктӧ...
Эх, кутшӧм ныв дзугсис...
Друг сійӧ тойыштіс менӧ.
— Мун, гуляйт!
Улич вылӧ эн лысьт, а дворӧд да садйын...
Мем буретш садйӧ и вӧлі колӧ: кыдз ме сӧмын петкӧдчылі сэні, нӧрыс вылын — логсянь детинкаяс заводитчасны лыйлыны меным изъясӧн, а ме рад пырысь воча лыйлі налы сійӧн жӧ.
— <rus>Бырь</rus> локтіс!
— горзісны найӧ менӧ аддзӧмӧн да тэрыба вооружайтчӧмӧн.
— Лупитӧ сійӧс!
Ме эг тӧд, мый сэтшӧм «бырыс», и прӧзвищеыс эз ӧбӧдит менӧ, но вӧлі лӧсьыд водзсасьны ӧткӧн унакӧд воча, лӧсьыд аддзыны, кор тэӧн меткӧя шыбытӧм из заставитӧ вӧрӧгӧс пышйыны, дзебсьыны кустъяс пӧвстӧ.
Нуӧдсисны сійӧ косьясыс скӧравтӧг, помасьлісны пӧшти ӧбидатӧг.
Грамота сетчис меным кокниа, дед видзӧдіс ме вылӧ пыр внимательнӧйджыка да пыр шочджыка ньӧръяліс, кӧть, менам мӧвпалӧмъяс серти, ньӧръявны менӧ колі воддзасьыс тшӧкыдджыка: ыджыдджыкӧн да збойджыкӧн лоӧмӧн ме тшӧкыдджыка куті дзуглыны дедлысь правилӧяссӧ да наказъяссӧ, а сійӧ сӧмын видчис да ӧвтыштчавліс ме вылӧ.
Мем думайтчис, мый, пӧжалуй, водзджыксӧ сійӧ менӧ прӧста нӧйтліс, и ме ӧтчыд шуи сылы тайӧс.
Щӧкаӧ кокньыдика йӧткыштӧмӧн сійӧ кыпӧдіс менсьым юрӧс да, мигайтӧмӧн, нюжӧдіс:
— <ns>Мы-ый</ns>?
И сяркакылӧмӧн серӧктіс, шуис:
— Ах, тэ, еретник!
Да кыдз тэ верман лыддьыны, мыйта тэнӧ нӧйтны колӧ?
Коді вермас тӧдны сійӧс, меысь кындзи?
Сгинит, мун!
Но пыр жӧ кватитіс менӧ пельпомӧд да бара синъясӧ видзӧдлӧмӧн, юаліс:
— Мудер тэ али прӧст сьӧлӧма, а?
— Ог тӧд...
— Он тӧд?
Но, сідзкӧ, ме тэныд шуа: ло мудерӧн, сійӧ бурджык, а прӧст сьӧлӧмыд сійӧ жӧ йӧйлун, гӧгӧрвоин?
Меж прӧст сьӧлӧма.
Тӧдвылад кут!
Айда, гуляйт...
Регыдӧн шыпасысь-шыпасӧ ме лыдди нин Салтыр; пырджык сійӧс велӧді рытъя чай бӧрын, и быдысьӧн мем колӧ вӧлі лыддьыны псалом.
— <ns>Буки-люди-аз-ла-бла; живете-иже-же-блаже, на-шер-блажен</ns>, — шуавлі ме, указкаӧн листбок кузя новлӧдлӧмӧн, да гажтӧма юавлі:
— Блажен муж, — сійӧ Яков дядь?
— Вот ме клеснита тэныд балябӧжад, тэ и гӧгӧрвоан, коді эм блажен муж!
— скӧра прысьйӧмӧн шуасьліс дед, но ме чувствуйті, мый сійӧ скӧралӧ сӧмын привычка сертиыс, пӧрядок ради...
И пӧшти некор эг ӧшыбитчыв: здук мысти дед, тыдалӧ, ме йылысь вунӧдӧмӧн, ропкӧдчис:
— Н-да, ворсӧм да сьылӧм кузя сійӧ — Давид сар, а делӧяс кузя — <rus>Авессалом ядовит</rus>!
Сьыланкыв лӧсьӧдлысь, кыв песысь, балагур...
Эх, ті-и,
«<rus>Скакаше, играя веселыми ногами»</rus>, а ылӧдз воанныд?
Вот, — ылӧдз-ӧ?
Ме дугді лыддьысьӧмысь, кывзысьӧмӧн, сійӧ зумыш, тӧждлуна чужӧмӧ видзӧдавлӧмӧн; сылӧн синъясыс, читкыртчӧмӧн, видзӧдісны кытчӧкӧ ме вомӧн, наын югъяліс гажтӧм, пӧсь чувство и ме нин тӧді, мый ӧні жӧ дедлӧн пыр овлан скӧрлуныс сылас сыын.
Сійӧ тэрыба таркӧдіс вӧсньыдик чуньяснас пызанӧ, югъялісны краситӧм гыжъясыс, вӧрисны зарни синкымъясыс.
— Дедушко!
— Ась!
— Висьталӧй мыйкӧ.
— А тэ лыддьы, дыш мужик!
— ропкӧдчӧмӧн шуасьліс сійӧ, быттьӧ садьмӧм бӧрын, синъяссӧ чуньяснас тілигтыр.
— Басьни-сёрни радейтан, а Салтыр он радейт...
Но ме подозревайті, мый сійӧ и ачыс сёрнисӧ радейтӧ Салтырсьыс ёнджыка; сійӧ тӧдіс сійӧс пӧшти ставсӧ наиздуч, обет серти быд рыт, водӧм водзвылын, кафизма гораа да сідз лыддьӧмӧн, кыдзи дьячокъяс вичкоын лыддьӧны часослов.
Ме сьӧлӧмсянь корлі сійӧс, и старик, пыр небзьӧмӧн, вӧчліс ме ногӧн.
— Но, инӧ, ладнӧ!
Салтырыд пыр кежлӧ тэкӧд коляс, а меным регыд ен дінӧ суд вылӧ мунны...
Вурунъясӧн вышывайтӧмӧн ёна важ креслӧ мыш вылӧ лэччысьӧмӧн да сы бердӧ пыр ёнджыка топӧдчӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, йиркӧ видзӧдіг, сійӧ ньӧжйӧ да мӧвпалӧмӧн висьтавліс важ олӧм йылысь, аслас бать йылысь: ӧтчыд Балахноӧ воӧмаӧсь рӧзбойникъяс купеч Заевӧс грабитны, дедлӧн батьыс уськӧдчӧма кӧлӧкӧльня вылӧ набат звӧнитны, а рӧзбойникъяс суӧмаӧсь сійӧс, кералӧмаӧсь саблянас да шыбытӧмаӧсь кӧлӧкӧльничасьыс увлань.
— Ме сійӧ каднас ичӧтик кага вӧлі, сійӧ делӧсӧ эг аддзыв, ог помнит; помнитны ачымӧс ме заводиті французсянь, дас кыкӧд арӧсын, мем буретш дас кык арӧс тыри.
Вайӧдісны сэки миян Балахноӧ комын кымын пленникӧс: ставыс косіникӧсь, ичӧтӧсь; пасьтасьӧмаӧсь коді мыйӧ, корысьясысь лёкджыка, дрӧжжитӧны, а кодъяс и кынмӧмаӧсь, сулавны оз вермыны.
Мужикъяс кӧсйисны кулӧм выйӧдз нӧйтны найӧс да конвой эз сет, гарнизоннӧйяс дорйыны сувтісны, вӧтлалісны мужикъясӧс гортъясас.
А бӧрвылас нинӧм, велалісны ставӧн; прансузъяс сійӧ — пельк, гӧгӧрвоысь йӧз; бура гажаӧсь, весиг, — сьыланкывъяс, вӧвлі, сьылӧны.
Нижнийысь баръяс волывлісны тройкаяс вылын видзӧдлыны пленнӧйяссӧ; локтасны да ӧтикъяс видӧны, кулакъяснас прансузъяслы грӧзитӧны, нӧйтлісны весиг; мӧдъяс — меліа сёрнитӧны найӧ кыв вылын, сьӧм сетӧны да быдсяма шоныд хунды-мундысӧ.
А ӧти барин-старик тупкис кияснас чужӧмсӧ да бӧрддзис дзикӧдз — шуӧ — пӧгубитіс французӧс злодей Бонапарт.
Со, аддзан кыдз: роч вӧлі, и весиг барин, а бур: бокӧвӧй йӧзӧс жалитіс...
Здук мында сійӧ чӧв олӧ, синъяссӧ тупкӧмӧн, юрсӧ кипыдӧсъяснас шыльӧдӧмӧн, сэсся водзӧ нуӧдӧ, важсясӧ виччысьӧм пырысь садьмӧдӧмӧн.
— Тӧв, пурга нӧбӧдӧ улич кузя, кӧдзыдыс керкаясӧс топӧдӧ, а найӧ, прансузъясыд, котӧртӧны, вӧвлі, миян ӧшинь улӧ, мам дінӧ, — сійӧ кӧлачьяс пӧжавліс да вузавліс, — таркӧдӧны стеклӧӧ, горзӧны, чеччалӧны, пӧсь кӧлач корӧны.
Мамӧ керкаӧ эз лэдзлы найӧс, а ӧшинь пыр сюйыштас кӧлачсӧ, француз кватитас да питшӧгас сійӧс, пӧсьсӧ веськыда яй бердас, сьӧлӧм дінас: кыдз нин найӧ терпитісны сійӧс, — оз позь гӧгӧрвоны!
Унаӧн куліны кынмӧмнысла, найӧ — шоныд муса йӧз, кӧдзыдінад найӧ абу велалӧмаӧсь.
Миян пывсянын, градйӧрын, кыкӧн олісны, офицер деньщик Миронкӧд; офицерыс вӧлі кузь, омӧль, лыясыс да кучикыс, бабйӧй салопӧн ветлӧдліс, а салопыс сылы пидзӧсӧдзыс.
Зэв мелі вӧлі дай юысь; мам менам гусьӧник сур пулывліс — вузавліс, а сійӧ ньӧбас, юас да сьыланкывъяс сьылӧ.
Велаліс миян ног, борӧдчӧ вӧлі: тіян сторона абу еджыд, сійӧ — сьӧд, скӧр!
Омӧля сёрнитліс, а гӧгӧрвоны позьӧ, и вернӧ сійӧ: миян юйывса крайяс абу меліӧсь, Волга кузя увланьынджык шоныдджык муыс, а Каспий сайын, быттьӧ, и лымйыс дзик оз овлы.
Тайӧ позьӧ эскыны: ни евангелиеын, ни деяниеясын, ни, медся нин, Салтырын, лым йылысь, тӧв йылысь оз казьтывсьы, а Кристослӧн олан местаыс — сійӧ сторонаын...
Вот Салтыр помалам, заводита ме тэкӧд Евангелие лыддьыны.
Сійӧ бара чӧв олӧ, быттьӧ вугравны кутіс; мӧвпалӧ мый йылысь кӧ, видзӧдӧ ӧшиньӧ, синъяссӧ пӧлӧстӧмӧн, ставнас дзоляник да ёсь.
— Висьтавлӧй, — казьтыла ме ньӧжйӧник.
— Но, вот, — дрӧгмунлӧмӧн, заводитӧ сійӧ, — прансузъяс, сідзкӧ!
Сэтшӧм жӧ йӧз, абу омӧльджыкӧсь миянысь, грешнӧйясысь.
Вӧвлі мамлы горзӧны: мадама, мадама, — тайӧ колӧ лоны, менам дама, менам барыня, а барыняыс лабазысь ас вылас новлӧдліс вит пудъя пызь мешӧк.
Выныс, сылӧн вӧлі эз бабйӧй, кызь арӧсӧдз менӧ юрсиӧд тракйис зэв кокниа, а кызь арӧсӧн ме и ачым эг омӧль вӧв.
А сійӧ деньщикыс, Мироныс, вӧвъясӧс радейтліс: ветлӧдлӧ дворъясӧд да пасъясӧн корӧ, мед эськӧ сылы сетісны вӧв весавны.
Первойсӧ полісны: тшыкӧдас, вӧрӧг: а бӧрас мужикъяс асьныс кутісны корны сійӧс; айда, Мирон!
Сійӧ серӧктас, чукыльтас юрсӧ да ош моз мунӧ.
Рыжӧй вӧлі весиг гӧрдӧдз, ыджыд ныра, кыз паръя.
Зэв бура дӧзьӧритіс вӧвъяс бӧрся да шензьӧдана кужліс найӧс лечитны; бӧрын тані, Нижнийын, кӧнӧвалӧн вӧлі, да йӧймис, и нӧйтісны сійӧс пӧжарнӧйяс кулӧм выйӧдз.
А офицер тулыс кежлӧ косьмыны кутіс да Тувсов Микола лунӧ лӧня кулі: пукаліс пывсянын думайтсьӧмӧн ӧшинь дорас, да сідзи и эштіс, юрсӧ ывлаӧ чургӧдӧмӧн.
Мем сійӧ жаль вӧлі, ме весиг сы вӧсна гусьӧник бӧрді; нежнӧй сійӧ вӧлі, босьтас менӧ пельясӧд и висьталӧ меліа, мый йылысь кӧ ассьыс, и гӧгӧрвотӧм, а лӧсьыд!
Морт мелілунтӧ базар вылысь он ньӧб.
Заводитліс сійӧ аслас кывъясӧ велӧдны менӧ, да мам дугӧдіс, весиг поп дінӧ нуӧдліс менӧ, а поп нӧйтны тшӧктіс да офицер вылас норасис.
Сэки, зон, стрӧга олісны, тэныд сійӧс не нин тӧдлыны, тэ пыдди мукӧдъясӧн ӧбидасӧ тӧдлӧма, и тайӧс тэ эн вунӧд!
Со ме, босьтам, ме сэтшӧмтор тӧдлі...
— Пемдіс.
Рӧмыдас дед тешкодя содіс, синъясыс сылӧн югъялӧны, быттьӧ каньлӧн.
Став тор йывсьыс сійӧ сёрнитӧ ньӧжйӧник, виччысьӧмӧн, думайтсьӧмӧн, а ас йывсьыс — пӧся, тэрыба да ошйысяна.
Мем оз кажитчы, кор сійӧ сёрнитӧ ас йывсьыс, оз кажитчыны сылӧн постояннӧй приказъясыс.
— Тӧдвылад кут!
Тэ найӧс тӧдвылад кут!
Унатор сы пытшкысь, мый сійӧ висьтавліс, эз вӧв окота помнитны, но найӧ и дед приказаниеястӧг мырдӧн сюйсисны паметьӧ висян дойӧн.
Сійӧ некор эз висьтавлы мойдъяс, а ставсӧ сӧмын вӧвлӧмӧс, и ме казялі, мый сійӧ оз радейт юасьӧмъяс; та вӧсна ме лэдзчысьтӧг юасьлі сылысь:
— А коді бурджык: прансузъяс али рочьяс?
— Но, кыдз сійӧс тӧдны?
Ме ӧд эг аддзыв, кутшӧма прансузъяс ас ордас олӧны, — скӧра ропкӧдчӧ сійӧ да содтӧ:
— Аслас позйын и хорёк бур...
— А рочьясыс бурӧсь?
— Быдсямаыс эм.
Помещикъяс дырйи бурджыкӧсь вӧліны; дорӧма вӧлі йӧзыс.
А ӧнітӧ ставыс вӧля вылын, — ни нянь, ни сов!
Баръяс, дерт, абу милӧстивӧйӧсь, сы пыдди налӧн мывкыдсӧ унджык чӧжӧма, он быдӧн йылысь тайӧс шу, но бариныд кӧ бур, сэк нимкодясян нин!
А мукӧдыс и барин, да йӧй, кыдз мешӧк, — мый сэтчӧ сюясны, сійӧс и нуас.
Кышыс миян уна; видзӧдлан — морт, а тӧдмалан — куш кышыс, ядроыс абу, сёйӧма.
Колӧ эськӧ миянӧс велӧдны, мывкыднымӧс ёсьтыны, а тӧчилаыс сідз жӧ абу прамӧйыс...
— Рочьяс — ёнӧсь?
— Эмӧсь силачьяс, да абу вынын делӧыс, — пельклунын; выныд кӧть мыйтӧм эз вӧв, а вӧв век вынаджык.
— А мыйла прансузъясыс миянкӧд воюйтісны?
— Но, война — сарлӧн делӧ, миянлы сійӧс абу сетӧма гӧгӧрвоны!
Но менам юалӧм вылӧ, коді вӧлі сэтшӧм Бонапартыс, дед памятнӧя вочавидзис.
— Вӧлі сійӧ збой морт, кӧсйис став мирсӧ завоюйтны, и медым сы бӧрын ставӧн ӧткодя олісны, ни господаяс, ни чиновникъяс оз ковны, а прӧстӧ: ов сословиетӧг!
Нимъясыс сӧмын разнӧйӧсь, а праваясыс ӧткодьӧсь быдӧнлы.
И вераыс ӧти.
Дерт, тайӧ йӧйталӧм: сӧмын ракъясӧс оз позь торйӧдны, а чериыд ставыс разнӧй: осетр сомлы абу ёрт, стерлядь сельдилы абу пӧдруга.
Бонапартъясыд сійӧ и миян вӧвліны, — Разин, Степан Тимофеев, Пугач, Емельян Иванов, ме тэныд на йылысь бӧрын висьтала...
Мукӧд дырйи сійӧ дыр да чӧвланьтӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ, синъяссӧ гӧгрӧстӧмӧн, быттьӧ медводдзаысь казялӧмӧн.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдтӧм.
Некор эз сёрнитлы мекӧд менам бать йылысь, мам йылысь.
Эз этшаысь тайӧ сёрнияс вылӧ волывлы бабушка, чӧла пуксьывліс пельӧсӧ, дыр пукавліс сэн чӧв, тыдавтӧм, да друг юавліс небыда куталана гӧлӧсӧн:
— А помнитан, бать, кутшӧм лӧсьыд вӧлі, кор ми тэкӧд Муромӧ енлы юрбитны ветлім?
Кутшӧм воын нин сійӧ вӧлі?..
Мӧвпалыштӧм бӧрын, дед лабутнӧя вочавидзис.
— Стӧча ог висьтав, а вӧлі сійӧ холераӧдз, сійӧ воӧ, кор олончанаӧс куталісны вӧръясысь.
— А вернӧ!
Ещӧ полім ми наысь...
— Сійӧ жӧ.
Ме юавлі: кодъяс сэтшӧм олончанаыс да мыйла найӧ пышъялӧны вӧръясӧд — дед эз зэв окота пырысь висьтавлы:
— Олончана — прӧстӧ мужикъяс, а пышъялісны казнаысь, заводъясысь, уджысь.
— А кыдзи найӧс куталісны?
— Но, кыдз?
Кыдзи зонпоснияс ворсӧны: ӧтикъяс — пышйӧны, мӧдъяс — куталӧны, корсьӧны.
Кутасны, плетьясӧн нӧйтӧны, орсӧн; ныррозьяссӧ косявлісны сідз жӧ, клеймӧ плешас пуктывлісны пас вылӧ, мый накажитӧма.
— Мыйысь?
— Спросысь.
Сійӧ — гӧгӧрвотӧм делӧяс, и коді мыжа: сійӧ-ӧ, коді пышйӧ, али сійӧ, коді кыйӧ, — миянлы не гӧгӧрвоны...
— А помнитан, бать, — бара висьталӧ бабушка, — кыдзи ыджыд пӧжар бӧрад...
Быдторйын стӧчлун радейтӧмӧн, дед стрӧга юалӧ:
— Кутшӧм ыджыд пӧжар бӧрын?
Кольӧмас вӧйтчӧмӧн, найӧ вунӧдлісны ме йылысь.
Гӧлӧсъясыс да сёрниыс налӧн шыалӧны оз гораа да сэтшӧм лӧсьыда, мый мукӧд дырйиыс кажитчӧ, быттьӧ найӧ сьыланкыв сьылӧны, гажтӧм сьыланкыв висьӧмъяс йылысь, пӧжаръяс йылысь, йӧзӧс нӧйтӧм йылысь, друг кувсьӧмъяс да сюсь мошенничествояс йылысь, Криста-ради юродивӧйяс йылысь, скӧр господа йылысь.
— Мыйтӧм олӧма, мыйтӧм аддзылӧма!
— ньӧжйӧник шуавліс дед.
— Али лёка олім?
— висьтавліс бабушка.
— Тэ казьтышт, кутшӧм бур тулыс заводитчис сы бӧрын, кор ме Варяӧс чужті!
— Сійӧ — 48-ӧд воын, буретш венгерскӧй поход дырйи; Тикӧн кумтӧ пыртчӧм бӧрас мӧд луннас и нуисны...
— И воши, — ышловзьӧ бабушка.
— И воши, — да!
Сійӧ восяньыс енлӧн благостыняыс, кыдз пур вылӧ ва, миянлы керкаӧ визувтны кутіс.
Ок, Варвара...
— А тэд тырмас, бать...
Дед скӧрмывліс, зумыштчывліс.
— Мый тырмас?
Эз удайтчыны челядьыд, кӧть кутшӧм боксянь на вылӧ эн видзӧдлы.
Кытчӧ сӧкным-вынным миян муніс?
Ми тэкӧд мӧвпавлім — кудйӧ чукӧртам, а енмыдтӧ миян киясӧ сюйӧма омӧлик пож.
Сійӧ горӧдлывліс да, быттьӧ сотчӧм, котраліс жыр кузя, висьысь моз кызӧктышталӧмӧн, челядьӧс видӧмӧн, дзоляник кос кулакнас бабушкалы грӧзитӧмӧн.
— А ставсӧ тэ пӧтакайтін налы, татьяслы, пӧтатчица!
Тэ, ведьма!
Шоглунын синва сора омлялӧмӧдз воӧмӧн, мунліс пельӧсӧ, ӧбразъяс дорӧ, кучкывліс ӧвтыштчӧмӧн кос, гыпкакылан морӧсас;
— Господи, али ме грекаджык мукӧдъясысь?
Мыйысь?
И дзоньнас тіравліс, ӧбида пырысь да скӧра синваа синъяснас дзирдалӧмӧн.
Бабушка, пемыдын пукаліг, чӧла пернапасасьліс, сэсся, ньӧжйӧник сы дінӧ матыстчӧмӧн, лӧньӧдліс.
Но, мый нин тэ сідз шогӧ усин?
Господь тӧдӧ, мый вӧчӧ.
Уналӧн-ӧ челядьыс бурджыкӧсь миян челядьысь?
Быдлаын, бать, ӧти и сійӧ жӧ, — зыксьӧм да вензьӧм, да кось.
Став бать-мамъяс ассьыныс грекъяссӧ синваӧн мыськалӧны, он тэ ӧтнад...
Мукӧд дырйи тайӧ сёрниясыс лӧньӧдлісны дедӧс, сійӧ чӧла, мудзӧм пырысь водліс вольпасьӧ, а ми бабушкакӧд ньӧжйӧник мунлім ас орданым чардак вылӧ.
Но ӧтчыд, кор сійӧ матыстчис сы дінӧ мелі сёрниӧн, дед ӧдйӧ бергӧдчис да ӧвтыштӧмӧн чорыда кучкис сылы кулакнас чужӧмас.
Бабушка шатовмунлі, лайкнитчыліс кокъяс йылас, вом дорас кисӧ пуктӧмӧн, веськӧдчис да ньӧжйӧникӧн, спокойнӧя шуис:
— Эх, йӧй...
И вирӧн сьӧвзис сылы кок улас, а сійӧ кык пӧрйӧ кузя чирӧстліс, кыкнан кисӧ лэптӧмӧн:
— Мун, виа!
— Йӧй, — мӧдысь шуис бабушка, ӧдзӧс дорысь вешйӧмӧн; дед уськӧдчис сы бӧрся, но сійӧ тэрмасьтӧг воськовтіс порогсӧ да швачкӧбтіс ӧдзӧссӧ дед чужӧм водзын.
— Пӧрысь кучик, — чушъяліс дед, кельдалысь шом кодь гӧрд кӧсякӧ кутчысьӧмӧн, чуньяснас сійӧс гыжъялӧмӧн.
Ме пукалі лежанка вылын кулӧма нисьӧ ловъя, сылы эскытӧг, мый аддзылі: медводдзаысь ме дырйи сійӧ кучкис бабушкаӧс, и тайӧ вӧлі личкана-зывӧк, восьтіс сыын мыйкӧ выльӧс — сэтшӧмӧс, мыйӧн оз вӧлі позь миритчыны да коді быттьӧ лязӧдіс менӧ.
А сійӧ век сулаліс, кӧсякӧ кутчысьӧмӧн да, быттьӧ пӧимӧн вевттьысьӧмӧн, рудмис, йӧжгыльтчис.
Друг петіс жыр шӧрӧ, сувтіс пидзӧсъяс вылас да, кутчысьны вермытӧг, зургысис водзӧ, кинас джоджӧ инмӧдчылӧмӧн, но пыр жӧ веськӧдчис, кучкис аслыс кияснас морӧсас.
— Но, господи...
Ме исковті лежанка пӧв тшупӧдъяс вылысь йи кузя моз, уськӧдчи ывлаӧ, выліын бабушка, жыр кузя ветлӧдлӧмӧн, пожъяліс вомсӧ.
— Тэнад доймӧ?
Сійӧ вешйис пельӧсӧ, сьӧлыштіс васӧ помӧй ведраӧ да спокойнӧя вочавидзис:
— Нинӧм, пиньясӧй дзоньӧсь, парйӧс сӧмын поткӧдіс.
— Мыйысь сійӧ?
Ӧшиньӧд улич вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Скӧралӧ, сьӧкыд сылы, пӧрысьлы, неудачаяс век...
Тэ вод <rus>с богом</rus>, эн мӧвпав та йылысь...
Ме юалі сылысь нӧшта мый йылысь кӧ, но сійӧ вӧвлытӧм стрӧга горӧдіс;
— Кодлы ме шуа, — вод?
Кывзысьтӧм кутшӧм...
Пуксис ӧшинь дорӧ да, парсӧ нёняліг, кутіс тшӧкыда сьӧвзявны чышъянас.
Пӧрччысигӧн, ме видзӧді сы вылӧ: ӧшиньлӧн лӧз квадратын сійӧ сьӧд юр весьтын дзирдалісны кодзувъяс.
Ывлаын вӧлі лӧнь, жырйын — пемыд.
Кор ме воді, сійӧ матыстчис да, менсьым юрӧс ньӧжйӧник малыштӧм борын, шуис:
— Узь спокойнӧя, а ме сы дорӧ лэчча...
Тэ менӧ эн вывті жалит, сьӧлӧмшӧр, ме ӧд сідз жӧ, кӧнкӧ, и ачым мыжа...
Узь!
Менӧ окыштӧм бӧрын, сійӧ муніс, а меным лои терпитны вермытӧм гажтӧм, ме чеччышті паськыд, небыд да шоныд крӧватьысь, матыстчи ӧшинь дорӧ да, улӧ, тыртӧм улич вылӧ видзӧдӧмӧн, изми терпитны позьтӧм шогын.
VI
Бара заводитчис мыйкӧ кошмарнӧй.
Ӧтчыд рытын, кор, чай юӧм бӧрын, ми дедкӧд пуксим Салтыр сайӧ, а бабушка заводитіс мыськавны дозмук, жырйӧ ӧдӧбтіс веньйысьӧм, кыдз век, Яков дядь, коді вӧлі скодитӧ росйысьӧм пачлыс вылӧ.
Здоровайтчытӧг, картузсӧ кытчӧкӧ пельӧсӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ, тракйысигтыр, кияснас шенасьӧмӧн, тэрыб сёрниӧн заводитіс:
— Тятенька, Мишка буянитӧ дзик вӧвлытӧма!
Ӧбедайтіс ме ордын, коддзытӧдз юис да кутіс безобразнӧй йӧйталӧмсӧ петкӧдлыны: жугӧдліс, лестукъясӧдз косявліс гӧтӧвӧй заказ — шерстянӧй платтьӧ, ӧшиньяс жугӧдліс, менӧ ӧбӧдитіс, Григорейӧс.
Татчӧ локтӧ, грӧзитӧ: батьлысь, горзӧ, тошсӧ нетшка, виа!
Ті видзӧдӧй...
Дед, кияснас пызанӧ мыджсьӧмӧн, ньӧжйӧник кыпӧдчис кок йылас, чужӧмыс сылӧн чукырӧссис, вешйис нырланьыс, шуштӧма кутіс скодитны чер вылӧ.
— Кылан, мам?
— чирӧстіс сійӧ.
— Кутшӧми, а?
Батьсӧ вины локтӧ, кылан, рӧднӧй пи!
А кад!
Кад, челядь...
Прӧйдитіс жыр кузя, пельпомъяссӧ веськӧдліг, матыстчис ӧдзӧс дорӧ, скӧра сюйис пробойӧ сьӧкыд крук да шыӧдчис Яков дінӧ:
— Тайӧ ті пыр кӧсъянныд Варваралысь приданнӧйсӧ курыштны?
Босьтӧй, со!
Сійӧ петкӧдліс дядь ныр улӧ пига; дядь ӧбӧдитчӧмӧн чеччыштіс бӧрлань.
— Тятенька, месӧ нӧ мый?
— Тэ?
Тӧда ме тэнӧ!
Бабушка чӧв оліс, чашкаяс тэрыба идраліг.
— Ме жӧ тіянӧс дорйыны локті...
— Но?
— серам вылӧ лэптӧмӧн горӧдіс дед.
— Тайӧ бур!
Аттьӧ, пиӧ!
Мам, сет тайӧ ручыслы мыйкӧ киас, — коколюка ли, утюг ли!
А тэ, Яков Васильев, кыдз жугӧдчас вокыд, — нӧйт сійӧс менам юрӧ!..
Дядь сюйис кияссӧ зепъясас да вешйис пельӧсӧ.
— Ті кӧ меным онӧ эскӧй...
— Эска?
— горӧдіс дед, кокнас тапнитӧмӧн, — ог, быд зверлы эска, — понлы, ёжлы, — а тэныд виччысьла!
Тӧда: тэ сійӧс юкталін, тэ велӧдін!
Нолтӧ, нӧйт ӧні!
Бӧрйы и нӧйт: сійӧс, менӧ...
Бабушка ньӧжйӧник вашнитіс меным:
— Котӧрт выліӧ, видзӧд ӧшиньӧд, а кор Микайлӧ дядь тыдовтчас улич вылын, лэччы татчӧ, висьтав!
Мун ӧдйӧджык...
И вот ме, ярмӧм дядь грӧзитан локтӧмӧн неуна ловзьӧм, но ме вылӧ пуктӧм поручениеӧн гордӧй, тӧрчита ӧшиньын, паськыд улича видзӧдіг; сійӧ кыза вевттьысьӧма бусӧн: бус пырыс мылькъясӧн мыччысьӧны гырысь булыжникъяс;
шуйгавылӧ сійӧ мунӧ ылӧдз да, лог вуджӧмӧн, петӧ Осторожнӧй плӧщадь вылӧ, кӧні сёйӧд му вылын зумыда сулалӧ пельӧсъясас нёль башняа руд здание — важ острог; сыын эм мыйкӧ шогсьӧдан мича, внушительнӧй.
Веськыдвылын, миян керкасянь куим керка сайын, паськыда паськалӧ Сеннӧй плӧщадь, кодӧс топӧдӧма арестантскӧй ротаяслӧн виж корпусӧн да свинеч рӧма пӧжарнӧй каланчаӧн.
Каланчаса ӧшиня вышка гӧгӧр бергалӧ пӧжарнӧй стӧрӧж, быттьӧ чеп йылын пон.
Став площадьсӧ юклӧдлӧма логъясӧн; ӧти лог пыдӧсын сулалӧ турунвиж ва, веськыдвывджык — дука Дюков пруд, кытчӧ, бабушка висьталӧм серти, дядьяс тӧлын шыбытлісны юкмӧсӧ менсьым батьӧс.
Пӧшти ӧшинькӧд паныдӧн — переулок, код пӧлӧн стрӧиталӧма посньыдик керкаяс; сійӧ зурасьӧ <rus>Трех святительяс</rus> кыз, паськыд вичкоӧ.
Веськыда кӧ видзӧдны — аддзан керка вевтъяс, быттьӧ пыжъяс, кодъясӧс пӧрӧдӧма вывлань пыдӧсӧн садса турунвиж гыясӧ.
Миян уличса вушйӧм керкаясӧс, кодъясӧс ниртӧма кузь тӧвся турӧбъясӧн, пожъялӧма арся помтӧм зэръясӧн, пудритӧма бусӧн; найӧ жмитчӧны мӧда-мӧд бердас, быттьӧ паперть вылын корысьяс, да сідз жӧ, мекӧд ӧтлаын, виччысьӧны кодӧскӧ, ӧшиньяссӧ подозрительнӧя чургӧдӧмӧн.
Йӧз абу уна, мунӧны найӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ паччӧр дорас зіб вылын мӧвпалысь тӧрӧканъяс.
Пӧдтана пӧсь кыпӧдчӧ ме дінӧ; сука кылӧны турунвиж лукъя, моркова пирӧгъяслӧн меӧн радейттӧм кӧръяс; сійӧ кӧръясыс пыр кыпӧдӧны менсьым гажтӧмлун.
Гажтӧм; гажтӧм кыдзкӧ торъя, пӧшти терпитны позьтӧма; морӧс тырӧ кизер, пӧсь свинечӧн, сійӧ личкӧ пытшкӧссянь, паськӧдӧ морӧсӧс, ордлыясӧс; мем кажитчӧ, мый ме пӧльтча, гадь моз, да меным дзоляник жырйын, горт кодь йирк улын дзескыд.
Со сійӧ, Микайлӧ дядь; сійӧ видзӧдӧ переулоксянь, руд керка пельӧс сайсянь; сюйӧма картузсӧ пельяс вылас, да найӧ паськалӧмаӧсь, чурвидзӧны.
Сы вылын рыжӧй пинджак да бусӧсь сапӧгъяс пидзӧсӧдзыс, ӧтик киыс клетчатӧй гач зептас, мӧднас сійӧ кутчысьӧ тошкас.
Меным оз тыдав сылӧн чужӧмыс, но сійӧ сулалӧ сідз, быттьӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны улич вомӧныс да кватитчыны дед керкаӧ гӧна сьӧд кияснас.
Колӧ котӧртны улӧ, висьтавны, мый сійӧ локтіс, но ме ог вермы орӧдчыны ӧшиньысь да аддза, кыдз дядь, ньӧжйӧник, быттьӧ ассьыс руд сапӧгъяссӧ бусӧсьтыны полӧмӧн, вуджӧ уличасӧ, кыла, кыдзи сійӧ восьтӧ кабак ӧдзӧс, — ӧдзӧсыс дзуртӧ, зёльӧдчӧны стеклӧяс.
Ме котӧрта улӧ, таркӧдча дед жырйӧ.
— Коді тайӧ?
— скӧра юалӧ дед, восьтытӧг.
— Тэ?
Но?
— Кабакӧ пырис?
Ладнӧ, мун!
— Ме пола сэні...
— Терпитыштан!
Бара ме тӧрчита ӧшиньын.
Рӧмдӧ: улич вылын бус кыптіс, лоис джуджыдджык, сьӧдджык; керка ӧшиньясын маслянӧя паськалӧны бияслӧн виж чутъяс; воча керкаын — музыка, уна струнаяс сьылӧны жугыля да бура.
И кабакын сідз жӧ сьылӧны; кор воссяс ӧдзӧс уличӧ, кылӧ мудзӧм, оръясьӧм гӧлӧс; ме тӧда, мый тайӧ гӧлӧсыс чукля корысь Никитушкалӧн, тошка стариклӧн, кодлӧн веськыд син пыддиыс гӧрд ӧгыр, а шуйгаыс топыда куньсьӧма.
Швачмунӧ ӧдзӧс и керыштас сылысь сьыланкывсӧ, черӧн моз.
Бабушка завидьтӧ корысьлы, — сылысь сьыланкывъяссӧ кывзіг, сійӧ висьтавлӧ, ышлолалӧмӧн:
— Ӧд кутшӧм благодатнӧй, — кутшӧм кывбуръяс тӧдӧ.
Удача!
Мукӧд дырйи бабушка корлывлӧ сійӧс дворӧ; сійӧ пукалӧ кильчӧ вылын, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, и сьылӧ, висьтавлӧ, а бабушка орччӧн сыкӧд, кывзӧ, юасьӧ:
— Энлы, нолтӧ, да <rus>матер божияыс</rus> ӧмӧй и Рязаньын вӧлі?
И корысь висьталӧ басӧн увереннӧя.
— Сійӧ быдлаын вӧлі, став губерняясын...
Тыдавтӧма кывтӧ улич кузя онзіля мудз да жмитӧ, личкӧ сьӧлӧмӧс, синъясӧс.
Кутшӧм лӧсьыд, бабушка кӧ эськӧ локтіс!
Либӧ кӧть эськӧ дед.
Мыйсяма морт вӧлі менам бать, мыйла дед да дядьяс эз радейтлыны сійӧс, а бабушка, Григорей да нянька Евгенья сёрнитӧны сы йылысь сэтшӧм бура?
А кӧні менам мамӧй?
Ме пыр тшӧкыдджыка мӧвпала мам йылысь, сійӧс бабушкаӧн висьталӧм став мойдъяс да быльяс шӧрӧ пуктӧмӧн.
Сійӧ, мый мам оз кӧсйы овны аслас семьяын, вылӧджык кыпӧдӧ сійӧс менам мечтаясын; мем кажитчӧ, мый сійӧ олӧ ыджыд туй дорса постоялӧй дворын, рӧзбойникъяс ордын, кодъяс грабитӧны прӧйдитысь озыръясӧс да грабитӧм торсӧ юкӧны корысьяскӧд.
Гашкӧ, сійӧ олӧ вӧрын, пещераын, сідз жӧ, дерт, бур рӧзбойникъяскӧд, страпайтӧ налы да стӧрӧжитӧ грабитӧм зарнисӧ.
А гашкӧ, ветлӧдлӧ му кузя, сылысь сокровищеяссӧ лыддьӧмӧн, кыдзи ветлывліс «князь-барыня» Енгалычева божия-матеркӧд ӧтлаын, да богородица висьтавлӧ менам мамлы, кыдзи висьтавліс «князь-барынялы».
Тэд не чукӧртны, горшасьысь раба,
Став му пасьтасьыс зарни-эзысьсӧ;
Тэд не вештыны ньӧтчыд, номтӧм лов,
Му став эмбурнас ассьыд куш яйтӧ...
И мам вочавидзӧ сылы «князь-барыня» рӧзбойнича кывъясӧн:
Тэ прӧстит, вежасьыс вежа ен мам,
Жалит менсьым грека ловторйӧс.
Эг ме ас ради, мирсӧ грабитлы,
А ӧд, грабиті, ӧтка пи вӧсна!..
И богородица, бабушка кодь бур, прӧститас сійӧс, шуас:
Ок, тэ, Варюшка, тэ татарскӧй вир,
Ой, тэ, лёк жӧ нин христианскӧй шог!
А вай мун, инӧ, аслад туй кузя —
Мунан туйыд ас, ас и синваыд!
Да эн вӧрзьӧд тэ, кӧть нин роч йӧзӧс,
Ветлы вӧръясӧд, грабит мордваӧс,
Ветлы степьясӧд, калмыкӧс вӧтлы!..
Тайӧ мойдкывъяссӧ казьтылӧмӧн, ме ола вӧтын моз, менӧ садьмӧдӧ кок шы, ноксьӧм, уліын посводзын, ывла вылын равзӧм; ӧшиньӧ мыччысьӧмӧн, ме аддза, кыдзи дед, Яков дядь да кабатчиклӧн роботник, тешкодь черемисин Мельян, тойлалӧны калиткаысь улича вылӧ Микайлӧ дядьӧс; сійӧ мыджсьӧ, сійӧс нӧйтӧны киясас, мышкас, сьыліас, чужъялӧны кокъяснас, да, медбӧрын, сійӧ ӧдӧбӧн лэбзьӧ улича вывса бус пӧвстӧ.
Калитка клопкысис, зёлькнитӧ вешняк да калич; ворота вомӧн шыбытісны нямрасьӧм картуз; лои лӧнь.
Недыр куйлыштӧм бӧрын, дядь кыпӧдчӧ, дзоньнас косясьлӧм, пратьмӧм, босьтӧ из да шыбытӧ воротаас; кылӧ гораа кучкысьӧм, быттьӧ бӧчка пыдӧсӧ.
Кабакысь петӧны сьӧд йӧз, равзӧны, киргӧны, шенасьӧны кияснас; керка ӧшиньясысь мыччысьӧны морт юръяс, — улича ловзьӧ, сералӧ, горзӧ.
Ставыс тайӧ сідз жӧ мойдкыв кодь, любопытнӧй, но лӧсьыдтӧм, — повзьӧдчысь.
И друг ставыс вушъяс, ставныс ланьтасны, бырасны.
... Порог дорын, сундук вылын пукалӧ бабушка, копыртчӧмӧн, вӧрзьӧдчытӧг, лолавтӧг; ме сулала сы водзын да малала сылысь пӧсь, небыд, кӧтасьӧм чужӧмсӧ, но сійӧ, тыдалӧ, оз чувствуйт сійӧс да жугыля бергӧдчӧ.
— Господи, али эз тырмы тэнад бур мывкыдыд ме вылӧ, менам челядь вылӧ?
Господи, помилуйт...
Меным кажитчӧ, мый Полевӧй улича вывса керкаын дед оліс во дорысь эз унджык — тулыссянь тулысӧдз, но и сійӧ каднас керка шедӧдіс шумнӧй слава; пӧшти быд вежалун миян ворота дорӧ чукӧртчылісны зонпосни, улич пасьта радпыр юӧртӧмӧн:
— Каширинъяслӧн бара косясьӧны!
Микайлӧ дядь пырджык волывліс рытын и войбыд керкаӧс кутіс осадаын, сэні олысьяссӧ тіралан полӧмын; мукӧд дырйи сыкӧд волывлісны кык-куим отсасьысь, отбойнӧй кунавинскӧй мещана; логсянь найӧ писькӧдчывлісны садйӧ да клопотайтісны сэні кодъюра фантазия став пасьталуннас, ӧмидз да сэтӧр кустъяс нетшкӧмӧн; ӧтчыд найӧ косялісны пывсян, сэтысь ставсӧ жугӧдӧмӧн, мый вӧлі позьӧ жугӧдлыныс: вылыс джоджсӧ, скамьяяс, ва чугунъяс, а пачсӧ кисьтісны, жугӧдісны кымынкӧ джодж плака, нетшыштісны ӧдзӧссӧ, рамасӧ.
Дед, пемыд да кывшутӧм, сулаліс ӧшинь дорын, сылысь эмбурсӧ рӧзӧритысь йӧз уджӧ кывзысьӧмӧн; бабушка котраліс кытӧнкӧ дворын, пемыдын тыдавтӧм, да кевмысяна чуксасис:
— Миша, мый тэ вӧчан, Миша!
Садйысь вочакыв пыдди сылы лэбис идиотскӧй няйт роч видчан кыв, кодлӧн смыслыс, тыдалӧ, абу гӧгӧрвоана скӧтъяс мывкыдлы да чувстволы, кодъяс лэдзисны сійӧс.
Бабушка бӧрся не вӧтчыны тайӧ часъясӧ, а сытӧг страшнӧ; ме лэчча дед жырйӧ, но сійӧ киргӧ меным паныд:
— Мун <ns>ан-нафема</ns>!
Ме котӧрта чардак вылӧ да сэтысянь слуховӧй ӧшинь пыр видзӧда сад да двор пемыдӧ, син улысь бабушкаӧс зіля не воштыны, пола, мый сійӧс виасны, да горза, чуксала.
Сійӧ оз лок, а код дядь, менсьым гӧлӧсӧс кылӧм бӧрын, лёка да няйта видӧ менсьым мамӧс.
Ӧтчыд сэтшӧм рытӧ дед висис, куйліс вольпась вылын да, кичышкӧдӧн гартлӧм юрсӧ юрлӧс вывті бергӧдлӧмӧн, горзігтыр норасис:
— Со сійӧ мый ради олім, грешитім, эмбур чӧжим!
Эз кӧ вӧв яндзим, страм, корны эськӧ полицияӧс, а аски губернатор дінӧ...
Страм!
Кутшӧм нӧ сійӧ мам-бать полицияӧн ассьыныс челядьсӧ травитӧны?
Но сідзкӧ, куйлы, старик!
Сійӧ друг лэдзис кокъяссӧ крӧвать вылысь, шатлалӧмӧн муніс ӧшиньлань, бабушка кутыштліс сійӧс киняувтіыс:
— Кытчӧ тэ, кытчӧ?
— Ӧзты би!
— ловсӧ шедӧдіг, гораа сынӧдсӧ ас пытшкас кыскиг, тшӧктіс сійӧ.
А кор бабушка ӧзтіс сись, дед киясас босьтіс пӧсьвесьник да, сійӧс ас водзас кутӧмӧн, кыдзи салдат ружье, горӧдіс ӧшинь пыр сералана да гораа:
— Эй, Мишка, войся вӧр, дурмӧм шелудивӧй пон!
Пырысь-пыр жӧ торпыригӧдз пыльмуні ӧшиньлӧн выліса стеклӧыс, да пызан вылӧ бабушка дінӧ уси кирпич джын.
— Эн веськав!
— ымӧстіс дед да серӧктіс либӧ бӧрддзис.
Бабушка босьтіс сійӧс кияс вылас, быттьӧ менӧ, да нуис вольпась вылӧ, повзьӧмӧн шуалігтыр:
— Мый тэ, мый тэ, Кристос тэкӧд!
Ӧд тадзинад — Сибыр сылы: ӧд, сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоас, скӧр дырйиыс, мый Сибыр...
Дед вӧрӧдіс кокъяснас да бӧрдіс коса, киргана.
— Мед виас...
Ӧшинь сайын эргис, топайтіс, гыжъяліс стенсӧ.
Ме босьті пызан вылысь кирпич, котӧрті ӧшинь дорӧ; бабушка удитіс кватитны менӧ да, пельӧсӧ швырнитӧмӧн, скӧра шуис:
— Ак тэ, ӧкаяннӧй...
Мӧдысь дядь, кыз беддьӧн вооружитчӧмӧн, жугӧдчис ывласянь керка посводзӧ, сьӧд кильчӧ тшупӧдъяс вылын сулалӧмӧн да ӧдзӧс жугӧдлӧмӧн, а ӧдзӧс сайын сійӧс виччысисны дед, киясас беддьӧн, кык постоялец, кутшӧмкӧ ӧщӧпекӧн, да кабатчиклӧн гӧтырыс, ыджыд тушаа нывбаба, скалкаӧн; на мышкын жӧдзис бабушка, кевмысьӧмӧн:
— Лэдзӧй ті менӧ сы дінӧ!
Сетӧй кыв шуны...
Дед сулаліс, коксӧ водзӧ пуктӧмӧн, быттьӧ <rus>«Медвежья охота»</rus> картина вылын рогатинаа мужик; кор бабушка матыстчыліс сы дінӧ, сійӧ чӧвланьтӧмӧн тойлаліс сійӧс гырддзанас да кокнас.
Нёльнаныс сулалісны, страшнӧя лӧсьӧдчӧмӧн; на весьтын стенын ломаліс пӧнар, мисьтӧма, дзӧрӧмӧн налысь юръяссӧ югдӧдӧмӧн; ме видзӧді став тайӧ тор вылас чардак пос вывсянь, и меным окота вӧлі нуӧдны бабушкаӧс выліӧ.
Дядь жугӧдліс ӧдзӧссӧ сьӧлӧмсяньыс да тэрыба ӧдзӧсыс помала дзӧрис, дась вӧлі чеччыштны вевдорса петлясьыс, — улыссасӧ вӧлі жугӧдӧма нин да прӧтивнӧя зяткӧдчис.
Дед висьтавліс аслас соратникъяслы сідз жӧ кутшӧмкӧ зяткӧдчан гӧлӧсӧн:
— Киясас нӧйтӧй, кокъясас, пӧжалуйста, а юрас оз ков...
Стенын ӧдзӧскӧд орччӧн вӧлі дзоляник ӧшинь — сӧмын юртӧ сюйны; дядь жугӧдіс нин сэтысь стеклӧсӧ, да сійӧ, кольӧм ёсь торпыригъяснас, сьӧдаліс, быттьӧ перйӧм син.
Бабушка уськӧдчис сы дорӧ, нюжӧдіс кисӧ ывлаӧ да, кинас шенасьӧмӧн, горӧдіс:
— Миша, Криста ради, мун!
Нинӧмӧ воштасны тэнӧ, мун!
Дядь кучкис сылы майӧгӧн киас; вӧлі тыдалӧ, кыдз ӧшинь пӧлӧн исковтӧмӧн, бабушка ки вылӧ уси мыйкӧ паськыд, а сы бӧрын и ачыс бабушка пуксис, пӧрӧдчис мыш вылас, нӧшта горӧдны удитӧмӧн:
— Миш-ша, пышйы...
— А, мам?
— страшнӧя равӧстіс дед.
Ӧдзӧс ван воссис, сійӧ сьӧд розьӧ чепӧсйис дядь и пырысь-пыр, зырйӧн няйтӧс моз, вӧлі шыбытӧма кильчӧ вылысь.
Кабатчица нуӧдіс бабушкаӧс дед жырйӧ; регыд и сійӧ локтіс сэтчӧ, зумыша матыстчис бабушка дінӧ.
— Лыыс дзонь?
— Ок, чеги, тыдалӧ, — шуис бабушка, синъяссӧ восьтывтӧг.
— А сыкӧд мый вӧчинныд, сыкӧд?
— Лэччысь!
— стрӧга горӧдіс дед.
— Зверь ли мый ме?
Кӧрталім, сарайын куйлӧ.
Ваӧн киськалі ме сійӧс...
Но, лёк!
Код вылӧ эськӧ сійӧ?
Бабушка кутіс ойзыны.
— Лы веськӧдысьла ме ысті, — тэ терпитышт!
— шуис дед, сы дінӧ вольпась вылӧ пуксьӧмӧн.
— Изведитасны тэкӧд миянӧс, мам; кадсьыс водзджык изведитасны!
— Сет тэ налы ставсӧ...
— А Варвара?
Найӧ сёрнитісны дыр: бабушка лӧня да нора, дед — горзӧмӧн, скӧра.
Сэсся локтіс дзоляник старука, гӧрба, пельясӧдзыс вома; улысса черлыыс сылӧн дзӧрис, вомыс вӧлі восьса, черилӧн моз, да сэтчӧ вылысса пар пырыс видзӧдчис ёсь нырыс.
Синъясыс сылӧн оз вӧлі тыдавны: сійӧ муртса вешталіс кокъяссӧ, джодж кузя клюкаӧн шаркӧдчӧмӧн, киас кутшӧмкӧ зёлькӧдчан ноп нуӧмӧн.
Мем кажитчис, мый тайӧ локтіс бабушкалӧн смертьыс; ме чеччышті сы дінӧ да горӧді став вынысь!
— Весась татысь!
Дед видзчысьтӧма кватитіс менӧ да вывті скӧралӧмӧн нуис чардак вылӧ...
VII
Ме зэв водз гӧгӧрвои, мый дедлӧн — ӧтик ен, а бабушкалӧн — мӧд.
Вӧвлывлі, — садьмас бабушка, дыр, крӧвать вылын пукалӧмӧн, сынанӧн сыналӧ ассьыс шензьӧдан юрсисӧ, тракйӧ юрнас, нетшкӧ, пиньяссӧ крукалӧмӧн, кузь сьӧд шӧвк кодь дзонь пратьяс да видӧ вашкӧдӧмӧн, медым не садьмӧдны менӧ.
А, лыйлы тіянӧс!
Колтун тіянлы, ӧкаяннӧйяслы...
Кыдзикӧн кӧ юрсисӧ веськӧдлӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ кыӧ кыз кӧсаяс, тэрыба мыссьӧ, скӧра прыськайтӧмӧн, да, ыджыд, узьӧмысь чукрасьӧм чужӧм вывсьыс дӧзмӧмсӧ бырӧдтӧг, сувтӧ ӧбразъяс водзӧ, — вот сэки и заводитчыліс асъя збыль сӧстӧммӧдчӧм, коді пырысь-пыр свежӧймӧдіс сійӧс ставнас.
Гӧрба мышкусӧ веськӧдӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, Казанскӧй божия матер гӧгрӧс чужӧм вылӧ меліа видзӧдӧмӧн, сійӧ паськыда, мудзлытӧг юрбитіс да гораа, пӧся шӧпкӧдчис;
— Богородица преславнӧй, сет ассьыд милӧстьтӧ локтан лун кежлӧ, матушка!
Копрасис муӧдз, мышсӧ веськӧдліс ньӧжйӧн и бара вашкӧдіс пыр пӧсьджыка да радейтанаджыка.
— Радлунлӧн источник, красавица пречистӧй дзоридзалан яблок пу...
Сійӧ пӧшти быд асыв аддзис выль ошкан кывъяс и сійӧ век заставитліс менӧ кывзысьны сійӧ молитваӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Сӧстӧм сьӧлӧмушко менам, небеснӧй!
Менӧ дорйысь да видзысь, зарни шондіӧй, <rus>мати господня</rus>, видз лёк торъясысь, эн сет некодӧс ӧбӧдитны, и менӧ эськӧ мед эз ӧбӧдитны, прӧстаысь!
Сьӧд синъясас нюмӧн да кыдз быттьӧ томмыштӧм, сійӧ бара юрбитіс сьӧкыд кисӧ ньӧжмыда вӧрӧдӧмӧн.
— Исусе Христе, <rus>сыне божий</rus>, ло милӧсьтаӧн ме дінӧ, грешнича дінӧ, матери твоея ради...
Пыр сылӧн молитваыс вӧлі акафистӧн, сьӧлӧмсяньыс ошкӧмӧн.
Асылын сійӧ юрбитліс эз дыр: колӧ вӧлі самӧвар пуктыны, прислугаӧс дед эз нин видз, и бабушка кӧ сёрмывліс чайсӧ лӧсьӧдны сыӧн индӧм кад кежлӧ, сійӧ дыр да скӧра видчывліс.
Мукӧд дырйи сійӧ, бабушка дорысь водзджык садьмӧмӧн, кайлывліс чардак вылӧ да, сійӧс молитва лыддигӧн суӧмӧн, мыйкӧ дыра кывзіс сылысь шӧпкӧдчӧмсӧ, вӧсни сьӧд паръяссӧ мисьтӧма вежньӧдлӧмӧн, а чай сайын ропкис:
— Мыйтӧм ме тэнӧ, дуб юр, велӧді, кыдз колӧ кевмыны, а тэ пыр ассьыд борган, еретнича!
Кыдз толькӧ терпитӧ тэнӧ енмыс!
— Сійӧ гӧгӧрвоас, — увереннӧя вочавидзліс бабушка.
— Сылы кӧть мый эн висьтав — сійӧ разберитас...
— Чуваша проклятӧй!
Эх ті-и...
Бабушкалӧн енмыс вӧлі лунтыр сыкӧд, сійӧ весиг пемӧсъяслы висьтавліс сы йылысь.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ енмыслы кокниа да кывзысьӧмӧн сетчӧ ставыс: йӧз, понъяс, пӧткаяс, мазіяс, турунъяс: сійӧ быд дінӧ му вылын вӧлі ӧткодь бур, ӧткодь матын.
Ӧтчыд кабатчицалӧн ышмӧм кань, мудер чӧсмасьысь да подхалим, руд, зарниа юра, керкаын ставлӧн радейтантор, вайис садйысь скворецӧс; бабушка мырддис мучитӧм лэбачӧс да кутіс видны каньӧс:
— Енмысь тэ он пов, подлӧй злодей!
Кабатчица да дворник сералыштісны тайӧ кывъяс вылас, но бабушка скӧра горӧдіс на вылӧ:
— Чайтанныд, пемӧсъяс енмӧс оз гӧгӧрвоны?
Став тварыс гӧгӧрвоӧ сійӧс не омӧльджыка тіянысь, немжалиттӧмъяс...
Госсялӧм, гажтӧмтчысь Шарапӧс доддяліг, сійӧ сёрнитліс сыкӧд:
— Мый тэ гажтӧм, енлӧн роботник, а?
Пӧрысь тэ...
Вӧв ышлолаліс, довкйӧдліс юрнас.
И век жӧ енлысь нимсӧ сійӧ шуавліс эз сэтшӧм тшӧкыда, кыдзи дед.
Бабушкалӧн енмыс вӧлі гӧгӧрвоана меным да эз вӧв страшнӧй, но сы водзын оз вӧлі позь пӧръясьны, — яндзим.
Сійӧ кыпӧдліс меын венны позьтӧм яндысьӧм, и ме некор эг пӧръясьлы бабушкалы.
Вӧлі прӧстӧ оз позь дзебны кӧть мыйкӧ тайӧ бур енсьыс и, кажитчӧ, весиг эз кыптыв пӧръясьны кӧсйӧм.
Ӧтчыд кабатчица, дедкӧд пинясьӧм бӧрын, видіс ӧттшӧтш сыкӧд и бабушкаӧс, коді эз пыр зыкас, видіс лёкысь и весиг лыйис сылы морковӧн.
— Но, и йӧй тэ, сударыня менам, — спокойнӧя шуис сылы бабушка, а ме ёна скӧрми да шуи водзӧс мынтыны злӧдейкалы.
Ме дыр мӧвпалі, мыйӧн эськӧ ёнджыка дойдны тайӧс кык щӧкаа да синтӧм рыжӧй кыз нывбабасӧ.
Олысьяс вензьӧмъяс вылын менам наблюдайтӧмъяс серти, ме тӧді, мый найӧ, ӧбидаясысь мӧда-мӧдыслы водзӧс мынтӧмӧн кералӧны бӧжъяссӧ каньяслысь, травитӧны понъясӧс, начкалӧны петукъясӧс да чипанъясӧс либӧ, войын вӧрӧглы кӧбрегас пырӧмӧн, капуста либӧ ӧгурцы пельсаясӧ кисьталӧны карасин, лэдзӧны ортсӧ бӧчкаясысь ырӧш, — но ставыс тайӧ меным эз кажитчы; колӧ вӧлі мӧвпыштны мыйкӧ ёнджыка внушительнӧйӧс да страшнӧйӧс.
Ме мӧвпышті: кыйӧді, кор кабатчица лэччис кӧбрегӧ, пӧдлалі сы бӧрся вевтсӧ, игналі сійӧс, йӧкті сы вылын водзӧс мынтан танец да, керка вевт вылӧ ключсӧ шыбытӧм бӧрын, котӧрӧн пыри кухняӧ, кӧні страпайтіс бабушка.
Сійӧ пырсӧ эз гӧгӧрво менсьым чиктылӧмӧс, а гӧгӧрвоӧм бӧрас, шлёчкӧдіс менӧ кытчӧ колӧ, кыскис ывлаӧ да мӧдӧдіс керка вылӧ ключла.
Сійӧ отношениеӧн шензян, ме чӧв олӧмӧн судзӧді ключсӧ да, двор пельӧсӧ котӧртӧм бӧрын, видзӧді сэсянь, кыдзи сійӧ мездӧ вӧлі пленнӧй кабатчицаӧс да кыдзи кыкнаныс найӧ, дружелюбнӧя сералӧмӧн, мунӧны дворӧд...
— Ме-е тэнӧ, — грӧзитіс меным кабатчица кыз кулакнас, но сылӧн синтӧм чужӧмыс гажаа нюмъяліс.
А бабушка босьтіс менӧ шошаӧд, вайӧдіс кухняӧ да юаліс:
— Тайӧ тэ мыйла вӧчин?
— Сійӧ тэнӧ морковӧн лыйис...
— Сідзкӧ тайӧ тэ ме вӧсна?
Сідз!
Вот ме тэнӧ, брандахлыст, шыръяслы пач улӧ сюя, тэ и казялан!
Кутшӧм дорйысьысь, — видзӧдлӧй гадь вылас, а то пыр жӧ потӧ!
Вот висьтала дедыдлы, — сійӧ тэнсьыд кучиктӧ лэдзас!
Мун чардак вылӧ, небӧгтӧ велӧд...
Лунтыр сійӧ эз сёрнит мекӧд, а рытнас, молитва вылӧ сувттӧдз, пуксис вольпась вылӧ да внушительнӧя висьталіс памятнӧй кывъяс:
— Со мый, Лёнька, сьӧлӧмшӧр, тэ тшуп аслыд тайӧс: гырысьяс делӧӧ эн гартчы!
Гырысьяс — тшыксьӧм йӧз; найӧс енмӧн испытайтӧма, а тэ нӧшта абу на, — и ов челядь мывкыдӧн.
Виччысь, кор господь тэнад сьӧлӧмӧ инмӧдчас, тэнсьыд делӧтӧ тэныд индас, аслад трӧпа вылӧ вайӧдас. Гӧгӧрвоин?
А коді мыйын мыжа, — сійӧ абу тэнад делӧ.
Енлы судитны да наказывайтны.
Сылы, а не миянлы!
Сійӧ чӧв олыштіс, чушкыштіс табак да, веськыд синсӧ читкыртлӧмӧн, содтіс:
— Да, пӧди, и ачыс господьыс оз пыр вермы гӧгӧрвоны, кӧні кодлӧн мыжыс.
— Енмыс ӧмӧй оз ставсӧ тӧд?
— юалі ме шензьӧмӧн, а сійӧ лӧниника да гажтӧма вочавидзис:
— Ставсӧ кӧ эськӧ тӧдіс, сэк эськӧ унатор, пӧди, йӧзыс эз вӧчны.
Сійӧ, кӧнкӧ, батюшка, видзӧдас-видзӧдас енэжсяньыс му вылӧ, миян вылӧ ставным вылӧ, да мукӧд здукнас кыдз бӧрддзас, да кыдз сыркъявны кутас:
«Йӧзӧй ті менам, йӧзӧй, менам муса йӧзӧй!
Ок, кутшӧм ті меным жальӧсь:
Сійӧ ачыс бӧрддзис да, кӧтасьӧм чужӧмсӧ чышкытӧг, вешйис пельӧсӧ юрбитны.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн енмыс лои нӧшта матынджык да гӧгӧрвоанаджык меным.
Дед, менӧ велӧдӧмӧн, сідз жӧ висьтавліс, мый ен — быдлаын олысь, быдтор тӧдысь, быдтор аддзысь существо, бур отсӧг йӧзлы став делӧясын, но кевмис сійӧ эз сідз, кыдз бабушка.
Асылын, пельӧсӧ ӧбразъяс водзӧ сувттӧдз, сійӧ дыр мыссьывліс, сэсся, ӧккуратнӧя пасьтасьӧм, мичаа сынавліс рыжӧй юрсисӧ, лӧсьӧдліс тошсӧ да, рӧмпӧштан пыр асьсӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, дӧрӧмсӧ кыскышталӧмӧн, жилет сайӧ сьӧд кӧсынкасӧ лӧсьӧдӧмӧн, виччысьӧмӧн, быттьӧ кыйӧдчӧмӧн, мунлывліс ӧбразъяс водзӧ.
Сувтлывліс сійӧ пыр ӧтик джодж плака ув вылӧ, коді скодитіс вӧв син вылӧ, здук мында сулавліс чӧв-ланьтӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, салдат моз туша пӧлӧныс кияссӧ нюжӧдӧмӧн.
Сэсся, веськыд да вӧсни, сійӧ внушительнӧя шуавліс:
— <rus>Во имя отца и сына и святого духа</rus>!
Мем кажитчис, мый тайӧ кывъяс бӧрас жырйын лолі торъя лӧнь, — весиг гутъяс дзизгӧны виччысьӧмӧнджык.
Дед сулалӧ юрсӧ чатӧртӧмӧн; синкымъясыс сылӧн кыптыштӧмаӧсь; щӧтясьӧмаӧсь, зарни кодь тошкыс чурвидзӧ горизонтальнӧя, молитваяс сійӧ лыддьӧ чорыда, быттьӧ урок висьталӧ: гӧлӧсыс сылӧн юргӧ гӧгӧрвоана да требовательнӧя:
— Напраснӧ <rus>судия приидет, и коегождо деяния обнажатся</rus>...
Кокньыдика кучкалӧ кулакнас асьсӧ морӧсас да настойчивӧя корӧ:
<rus>— Тебе единому согреших, — отврати лице твое от грех моих</rus>...
Лыддьӧ <rus>«Верую»</rus>, кывъяссӧ мичаа шуалӧмӧн; веськыд кокыс сылӧн дрӧгнитавлӧ, быттьӧ молитваыслы тактӧн шы сеттӧг топайтӧмӧн; ставнас сійӧ зэлӧдчӧмӧн кыссьӧ ӧбразъяслань, быдмӧ да быттьӧ лоӧ век вӧснидджык, косджык, сӧстӧминик, сэтшӧм ӧккуратнӧй да требуйтысь:
<rus>— Врача родшая, уврачуй души моея многолетние страсти!</rus>
<rus>Стенания от сердца приношу ти непрестанно, усердствуй, владычице!</rus>
И гораа чуксалӧ, турунвиж синъясас синваӧн:
<rus>— Вера же вместо дел да вменится мне, боже мой, да не взыщеши дел, отнюдь оправдающих мя</rus>.
Ӧні сійӧ юрбитӧ тшӧкыда, судорожнӧя, довкйӧдлӧ юрнас, быттьӧ люкасьӧ, гӧлӧсыс сылӧн кайлӧ чилзӧмӧдз да шлюпкакылӧ.
Сёрӧнджык, синагогаясын вӧвлӧмӧн, ме гӧгӧрвои, мый дед кевмыліс еврей моз.
Самӧвар важӧн нин прысьйӧдліс пызан вылын, жырйын лайкъяліс рыська рудзӧг шаньгаяслӧн пӧсь дук, — сёйны окота!
Бабушка зумыша лэдзчысьӧма кӧсяк бердӧ да ышлолалӧ, синъяссӧ джоджӧ лэдзӧмӧн; ӧшиньӧ садсянь видзӧдӧ гажа шонді, пуяс вылын жемчугъясӧн дзирдалӧ лысва, асъя сынӧд чӧскыда ӧвтӧ укропӧн, сэтӧрӧн, воӧм яблокъясӧн, а дед век юрбитӧ, качайтчӧ, чилӧставлӧ:
<rus>— Погаси пламень страстей моих, якӧ нищ есмь и окаянен!</rus>
Ме наиздуч тӧда став асъя молитваяс и ставсӧ узьны водӧм водзвывсаясӧс, — тӧда и сюся кыйӧда, оз-ӧ торксьы дед, оз-ӧ коль кӧть ӧтик кыв?
Тайӧ овлывліс вывті шоча и век кыпӧдліс меын лёкысь радлана чувство.
Юрбитӧмсӧ помалӧм бӧрын, дед шулывліс меным да бабушкалы:
<rus>— Здраствуйте<!/rus>
Ми копыртчывлім да, медбӧрын, пуксьывлім пызан сайӧ.
Сэн ме висьтавлі дедлы:
— А тэ талун <rus>«довлеет»</rus> колин!
— Пӧръясян?
— майышмунӧмӧн да эскытӧг юавліс сійӧ.
— Колин нин!
Колӧ:
«<rus>Но та вера моя да довлеет вместо всех</rus>», а тэ и эн висьтав «<rus>довлеетсӧ</rus>».
— <ns>Но-о</ns>! вот!
— горӧдлывліс дед, синъяснас мыжа пырысь читкыраліг.
Бӧрынджык сійӧ мыйӧнкӧ курыда мынтас меным сійӧ индӧдсьыс, но ӧні, сійӧс яналӧмӧн аддзӧмӧн, ме торжествуйта.
Ӧтчыд бабушка шуткаӧн шуис:
— А гажтӧм, пӧди, енмыдлы кывзыны тэнсьыд бать, — век тэ долян ӧтикӧс да век сійӧс жӧ.
— <ns>Мы-ый</ns> сійӧ?
— Лёк тунъялана нюжӧдіс дед.
— Мый тэ баксан?
— Шуа, аслад сьӧлӧмсьыд ни ӧти кыв тэ енмыдлы он козьнав некор, мыйтӧм ме ог кывлы!
Сійӧ лӧзӧдіс, тірзьыны кутіс да, стул вылысь чеччыштӧмӧн, шыбытіс блюдсӧ сылы юрас, шыбытіс да чилзыны кутіс, быттьӧ ув вылын пила:
— Весась, пӧрысь ведьма!
Венны позьтӧм <rus>божией</rus> вын йылысь меным висьтавліг, сійӧ пыр да ставсьыс медводз торйӧдліс сылысь чорыдлунсӧ: вот грешитісны йӧз — и вӧйтӧма, нӧшта грешитісны — и сотӧма, жугӧдлӧма налысь каръяссӧ, вот ен накажитліс йӧзӧс тшыгйӧдӧмӧн да моритӧмӧн, и век сійӧ — му вылын меч, грешникъяслы бич.
— Быдӧнӧс, коді кывзысьтӧмӧн нарушайтӧ енлысь законъяссӧ, лоас накажитӧма шогӧн да гибельӧн!
— Вӧсни чуньяс лыясӧн пызанӧ тотшӧдӧмӧн, сійӧ внушайтіс.
Меным вӧлі сьӧкыд эскыны ен чорыдлунӧ.
Ме подозревайті, мый дед нарошнӧ лӧсьӧдлӧ тайӧс ставсӧ, медым пыртны меным полӧм не ен водзын, а сы водзын.
И ме веськыда юавлі сылысь:
— Тайӧ тэ висьтавлан, медым ме кывзыси тэнсьыд?
А сійӧ сідз жӧ веськыда вочавидзліс:
— Но, дерт жӧ!
Ещӧ эськӧ тэ мед эн кывзысь?!
— А кыдз нӧ бабушка?
— Тэ сылы, пӧрысь йӧйлы, эн эскы!
— стрӧга велӧдіс дед.
— Сійӧ том дырсяньыс йӧй, сійӧ велӧдчытӧм да мывкыдтӧм.
Ме вот прикажита сылы, медым эз лысьт сійӧ сёрнитны тэкӧд тайӧ великӧй делӧяс йывсьыс!
Вочавидз меным: кымын эм ангельскӧй чин?
Ме вочавидзлі и юавлі:
— А кодъяс сэтшӧм чиновникъясыс ?
— Эк тэнӧ мотайтӧ!
— серавліс сійӧ, синъяссӧ дзебӧмӧн, да паръяснас рӧмидзтӧмӧн, висьтавліс неокота пырысь:
— Сійӧ енлы оз инмы, чиновникъяс, сійӧ — человеческӧй.
Чиновник суть законоед, сійӧ законъяс сёйӧ.
— Кутшӧм законъяс?
— Законъяс?
Сійӧ значитӧ — обычайяс, — гажаджыка да окота пырысь висьтавліс старик, вежӧра, чуткасьысь синъяснас югниталӧмӧн.
— Олӧны йӧз, олӧны и сӧгласитчӧны: со этадз медся бур, тайӧс ми и босьтам асланым обычай пыдди, пуктам правилӧӧн, законӧн!
Пример: челядь, ворсны чукӧртчиг, сёрнитчӧны, кыдзи ворсӧмсӧ нуӧдны, кутшӧм порядокӧн.
Но, вот сійӧ сёрнитчӧмыс и эм закон!
— А чиновникъяс!
— А чиновник озорник вылӧ скодитӧ, локтас и став законъяссӧ дзугас.
— Мыйла?
— Но, тайӧс тэныд не гӧгӧрвоны!
— стрӧга зумыштчӧмӧн, висьталӧ сійӧ да бара внушайтӧ:
— Йӧзлӧн став делӧяс вылын — господь!
Йӧз кӧсйӧны ӧтитор, а сійӧ — мӧдтор.
Йӧзыдлӧн нинӧмтор абу зумыд.
Пӧльыштас господь, — и ставыс пракмунӧ, бусӧ пӧрӧ.
Менам вӧлі уна помка интересуйтчыны чиновникъясӧн, и ме зільлі тӧдмавны:
— А со Яков дядь сьылӧ:
Югыд ангелъяс — енлӧн чинъяс,
А чиновникъяс — сӧтъяслӧн холопъяс!
Дед кыпӧдыштіс кипыдӧснас тошсӧ, сюйис сійӧс вомас да кунис синъяссӧ.
Чужӧмбокъясыс сылӧн дрӧжжитісны.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ пытшкӧснас сералӧ.
— Кӧртавны эськӧ тіянӧс Яшкакӧд кокӧдныд да лэдзны ва кузя!
— шуис сійӧ.
— Тайӧ сьыланкывъяссӧ ни сылы сьывны, ни тэныд кывзыны оз ков.
Тайӧ — кулугурскӧй шуткаяс, раскольникъясӧн лӧсьӧдӧма, еретникъясӧн.
И, думайтсьӧмӧн, синъяссӧ кытчӧкӧ ме вомӧн веськӧдӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник нюжӧдіс:
— Эх, <ns>ті-и</ns>...
Но, енмӧс йӧз вылын грознӧя да вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ, кыдзи и бабушка, сідз жӧ кыскис сійӧс став аслас делӧясӧ, — и сійӧс, и лыдтӧм-тшӧттӧм вежа угодникъясӧс.
Бабушка жӧ быттьӧ ньӧти эз тӧд угодникъясӧс, Микӧлаысь, Юрийысь, Фролысь да Лаврысь кындзи, кӧть эськӧ найӧ сідз жӧ вӧліны зэв бурӧсь да матысаӧсь йӧзлы: ветлӧдлісны сиктъясӧд да каръясӧд, йӧз олӧмӧ сюйсьӧмӧн, найӧ став свойствоясӧн обладайтӧмӧн.
Дедлӧн жӧ вежаясыс вӧліны пӧшти ставныс мученикъяс, найӧ путкыльтавлісны идолъясӧс, вензисны римскӧй саряскӧд, и сыысь найӧс пытайтісны, сотлісны, кульлісны налысь кучиксӧ.
Мукӧд дырйи дед мечтайтліс:
— Отсалін эськӧ мед енмӧй вузавны тайӧ керкасӧ, кӧть витсё вылӧ пӧльзаӧн, — сьылӧді эськӧ ме молебен Микӧла-угодниклы.
Бабушка, сералӧмӧн, шуавліс меным:
— Сідз сылы, пӧрысь йӧйлы, Микӧла и кутас керкаяс вузавлыны, — абу сылӧн, Микӧла-батюшкалӧн, некутшӧм бурджык уджыс!
Менам дыр хранитчисны дедлӧн святцыыс, сійӧ киӧн гижӧм разнӧй гижӧдъясӧн.
Наын, колӧ шуны, Яким да Анна лункӧд воча вӧлі гижӧма рыжӧй чернилаӧн да веськыд шыпасъясӧн:
«мездісны бедаысь милостивечьяс».
Ме помнита сійӧ «бедасӧ»: удайтчытӧм челядьӧс поддержитӧм вӧсна тӧждысьӧмӧн, дед кутіс нуӧдны ростовщичество, кутіс гусьӧн закладӧ босьтавны кӧлуйяс.
Кодкӧ удтӧма сы вылӧ, и ӧтчыд войын локтіс полиция обыскӧн.
Вӧлі ыджыд суматоха, но ставыс помасис бура; дед юрбитіс шонді петтӧдз да асывнас ме дырйи гижис святцыясын тайӧ кывъяссӧ.
Ужнайттӧдз сійӧ лыддис мекӧд Салтыр, Часослов либӧ Ефрем Сиринлысь сьӧкыд небӧг, а ужнайтӧм бӧрын, бара сувтіс молитва вылӧ, и рытъя лӧньын дыр кылісны гажтӧм покаяннӧй кывъяс:
<rus>— Что ти принесу или что ти воздам, великодаровитый бессмертный царю...</rus>
<rus>и соблюди нас от всякого мечтания...</rus>
<rus>Господи, покрый мя от человек некоторых...</rus>
<rus>Даждь ми слезы и память смертную...</rus>
А бабушка унаысь шулывліс:
— Ой, кутшӧма талун мудзи ме!
Тыдалӧ юрбиттӧг нин вода...
Дед нулывліс менӧ вичкоӧ: субӧтаясӧ — сеношна вылӧ, праздникъясӧ — сёр ӧбедня вылӧ.
Ме и храмын юклывлі, кор кутшӧм енлы кевмыны: ставсӧ, мый лыддьӧны поп да дьячок, — сійӧ дед енлы, а певчӧйяс пыр сьылӧны бабушка енлы.
Ме, дерт, грубӧя петкӧдла енъяс костын сійӧ челядьсяма торйӧдӧмсӧ, коді, помнита, тревожнӧя кык пельӧ торйӧдліс душаӧс, но дедлӧн енмыс кыпӧдліс меын полӧм да ылыстчӧм: сійӧ эз радейт некодӧс, видзӧдіс став бӧрся стрӧг синмӧн, сійӧ, ставсьыс медводз, корсис да аддзис мортын омӧльӧс, лёкӧс, грешнӧйӧс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ оз эскы мортлы, пыр виччысьӧ пӧкаитчӧм да радейтӧ наказывайтны.
Сійӧ лунъясӧ ен йылысь мӧвпъяс да чувствояс вӧліны менам душалӧн главнӧй пищаӧн, медся мичаӧн ӧлӧмын, — век жӧ мукӧд впечатлениеяс сӧмын ӧбӧдитісны менӧ асланыс чорыдлуннас да няйтнас, зывӧктӧм да шогсьӧм кыпӧдӧмӧн.
Ен вӧлі медся бурӧн да югыдӧн ставсьыс, мый кытшавліс менӧ, — бабушкалӧн енмыс, сэтшӧм муса друг став ловъяыслы.
И, дерт, эз вермы не тревожитны вопрос: кыдз жӧ сійӧ дед оз аддзы бур енмӧс?
Менӧ эз лэдзлыны гуляйтны улич вылӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вывті кыпӧдліс менӧ, ме быттьӧ коддзывлі сійӧ впечатлениеясысь и пӧшти пыр лолывлі скандалъяслӧн да буйствояслӧн мыжаӧн.
Ёртъяс менам эз вӧвны, суседлӧн челядьыс ме вылӧ видзӧдісны враждебнӧя; меным эз сьӧлӧм вылӧ волы, мый найӧ менӧ шуӧны Каширинӧн, а найӧ, сійӧс казялӧмӧн, сымын ёнджыка горзісны мӧда-мӧдыслы:
— Кащей Каширинлӧн внукыс петӧма, видзӧдлӧй!
— Босьтлӧй сійӧс!
И пансьывліс кось.
Вӧлі ме не арлыд серти ён да пельк косьын — тайӧс признайтлісны асьныс жӧ вӧрӧгъяс, кодъяс пыр усьласьлісны ме вылӧ чукӧрӧн.
Но век жӧ улич пыр нӧйтліс менӧ, и гортӧ ме волывлі век тільскӧдӧм нырӧн, потӧм паръясӧн да чужӧм вылын лӧзъясӧн, косясьлӧм паськӧма, бусӧсь.
Бабушка паныдавліс менӧ повзьӧмӧн, жалитӧм пырысь:
— Мый, кушман пи, бара косясин?
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс, а?
Кыдз ме тэнӧ понда киысь-киӧ...
Мыссьӧдліс менсьым чужӧмӧс, лӧзінъяс вылӧ пуктывліс бодяга, ыргӧн сьӧм либӧ свинеч примочка да шуавліс».
* Бодяга — ваын быдмысь быдмӧг.
Бодягаӧн ниртлісны лӧзӧдӧминъяс да ссадинаяс сы могысь, медым бурдӧдны найӧс.
— Но, мый тэ пыр косясян?
Гортын рам, а улич вылын нинӧм вылӧ он туй!
Яндысьтӧм син.
Вот висьтала дедыдлы, мед оз кут лэдзны сійӧ тэнӧ...
Дед аддзывліс менсьым лӧзӧдӧминъясӧс, но некор эз видчыв, сӧмын кызӧкталіс да мурзіс:
— Бара метальясӧн?
Тэ менам, Аника-воин, эн лысьт улич вылӧ петны, кылан!
Менӧ эз и кыскы уличыс, сэні кӧ вӧлі лӧнь, но кор ме кута кывны челядьлысь гажаа ызгӧм, то пышйывлі дворысь, дед ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Лӧзӧдӧминъяс да дойяс эз дӧзмӧдны, но пыр скӧрмӧдлісны улич вывса забаваяслӧн чорыдлуныс, — чорыдлун, коді вывті тӧдса мем, коді вайӧдліс скӧрмӧмӧдз.
Ме эг вермыв терпитны, кор челядь усьӧдлісны понъясӧс либӧ петукъясӧс, нӧйтлісны каньясӧс, гӧняйтӧдлісны еврейяслысь кӧзаяссӧ, тешитчылісны код корысьяс вылын да блаженнӧй «Игоша, зептын смерть» вылын.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, кос да сім яя, ыж куысь вурӧм сьӧкыд тулупа, лысермунӧм, сімӧм чужӧм вылас чорыд юрсияса морт.
Сійӧ ветлӧдліс уличті копыртчӧмӧн, тешкодя качайтчӧмӧн, да чӧла дугдывтӧг видзӧдіс муӧ аслас кок улӧ.
Сылӧн ичӧтик гажтӧм синъяса чугуннӧй чужӧмыс внушайтіс меным полыштана почтение, — думайтсис, мый тайӧ мортыс вӧчӧ серьёзнӧй делӧ, сійӧ мыйкӧ корсьӧ, и мешайтны сылы оз ков.
Зонпосни котӧртісны сы бӧрся, гӧрбыльтчӧмӧн, мышкуас изъясӧн лыйлігтырйи.
Сійӧ дыр быттьӧ эз казяв найӧс да эз кыв лыйлӧмыслысь дойсӧ, но вот сувтіс, чатӧртіс гӧна шапкаа юрсӧ, лӧсьӧдіс шапкасӧ дзӧран кинас да видзӧдӧ, быттьӧ сӧмын на садьмис.
— Игоша, смерть зептад!
Игоша, кытчӧ мунан?
Видзӧд — смерть зептад!
— горзӧны зонпосни.
Сійӧ кутчысис кинас зептас, сэсся, ӧдйӧ копыртчӧмӧн, кыпӧдліс муысь из, чурка, кос няйт корӧг да, кузь кинас тешкодя шенасьӧмӧн, нурбыляліс видчан кывъяс.
Видчыліс сійӧ пыр ӧтик и сійӧ жӧ куим мисьтӧм кывйӧн, — сы боксянь зонпосни вӧліны ёна озырджыкӧсь сыысь.
Мукӧд дырйи сійӧ вӧтчывліс на бӧрся, чотігтыр; кузь тулупыс мешайтіс сылы котӧртныс, сійӧ усьлывлі пидзӧсъяс вылас, кос увъяс кодь сьӧд кияснас муӧ мыджсьӧмӧн.
Зонпосни лыйлісны сылы бокъясас да мышкас изъясӧн, медся повтӧмъяс матыстчылісны дзикӧдз да бӧр пышйывлісны, сійӧ юр вылӧ содзтыр бус кисьтӧмӧн.
Уличлӧн мӧд и, вермас лоны, нӧшта ёнджыка сьӧкыд впечатлениеӧн вӧлі мастер Григорий Иванович.
Сійӧ дзикӧдз синтӧммис да петіс корны, ыджыд тушаа, благообразнӧй, немӧй.
Сійӧс новлӧдліс киӧдыс дзоляник тушаа руд старука; ӧшиньяс улӧ сувтлывлӧмӧн, старукаыс чипсан гӧлӧсӧн нюркйӧдлывліс кытчӧкӧ бокӧ пыр видзӧдӧмӧн:
— Сетӧй, Криста ради, синтӧмлы, убогӧйлы...
А Григорий Иванович чӧв оліс.
Сьӧд ӧчкиясыс сылӧн видзӧдісны веськыда керка стенӧ, ӧшиньӧ, паныдасьысь чужӧмӧ; сквӧзь краситӧм киыс ньӧжйӧник малаліс паськыд тошсӧ, паръясыс сылӧн вӧлі топыда топӧдӧма.
Ме тшӧкыда аддзывлі сійӧс, но некор эг кывлы ни ӧти шы тайӧ топӧдӧм вомдоръяссьыс, и стариклӧн чӧв олӧмыс мучитана личкыліс менӧ.
Ме эг вермы матыстчыны сы дінӧ, некор эг матыстчыв, а, мӧдарӧ, сійӧс аддзылӧм бӧрын, котӧртлі гортӧ да висьтавлі бабушкалы:
— Григорий ветлӧдлӧ уличӧд!
— Но?
— тӧждысьӧм да жалитӧм пырысь горӧдлывліс сійӧ.
— На со, котӧрт, сет сылы!
Ме ӧткажитчылі грубӧя да скӧра.
Сэки сійӧ ачыс петавліс ворота сайӧ да дыр сёрнитлывліс сыкӧд, моски вылын сулалӧмӧн.
Григорий серӧктывліс, пыркӧдліс тошнас, но ачыс сёрнитліс этша, век ӧткодя.
Мукӧд дырйи бабушка, сійӧс кухняӧ корӧмӧн, юктавліс чайӧн, вердлывліс.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ юаліс: кӧні ме?
Бабушка чукӧстіс менӧ, но ме пышйи да дзебси пес чипасъяс пӧвстӧ.
Эг вермы ме матыстчыны сы дінӧ, — вӧлі терпитны вермытӧм яндзим.
Сӧмын ӧтчыд сёрнитім ми сыкӧд Григорий йылысь: сійӧс ӧграда сайӧдз колльӧдӧм бӧрын, бабушка ньӧжйӧник муніс дворӧд да бӧрдіс, юрсӧ лэдзӧмӧн.
Ме матыстчи сы дорӧ, куті сійӧс киӧдыс.
— Тэ нӧ мый пышъялан сыысь?
— ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Сійӧ тэнӧ радейтӧ, сійӧ ӧд бур...
— Мыйла дед оз верд сійӧс?
— юалі ме.
— Дедыд?
Сійӧ сувтіс, топӧдіс менӧ ас бердас да пӧшти вашкӧдӧмӧн, пророческӧя висьталіс:
— Помнит менсьым кывйӧс: чорыда накажитас миянӧс ен тайӧ морт вӧснаыс!
Накажитас...
Сійӧ эз ӧшыбитчы: во дас мысти, кор бабушка ланьтіс нин век кежлӧ, дед ачыс ветлӧдліс карса уличаясӧд корысь да вежӧрттӧм, ӧшиньяс улын нораа корӧмӧн:
— Бур пӧваръяс менам, сетӧй пирӧг кусӧк, пирӧгтор эськӧ меным!
эх, ті-и...
Важъяыс сылӧн сӧмын и кольӧма мый тайӧ курыд, нюжӧдана, пытшкӧстӧ волнуйтана:
— Эх, <ns>ті-и</ns>...
Игошаысь да Григорий Ивановичысь кындзи, менӧ личкис, улич вылысь вӧтлӧмӧн, кыдз-сюрӧ олысь баба Ворониха.
Сійӧ петкӧдчывліс празникъяс дырйи, ыджыд, лёзьмӧм, код.
Восьлаліс сійӧ кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс походкаӧн, быттьӧ кокъяснас вӧрӧдтӧг, муас инмывлытӧг, ветлӧдліс кымӧр моз да равзіс мисьтӧм сьыланкывъяс.
Став паныдасьысьяс дзебсьывлісны сыысь керка воротаясӧ, пельӧсъясӧ, лавкаясӧ пыравлӧмӧн, — сійӧ быттьӧ чышкис уличсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧшти лӧз, пӧльтчӧма гадь моз, ыджыд руд синъяссӧ страшнӧя да тешкодя шашаритӧма.
А мукӧд дырйи сійӧ омлявліс, бӧрдліс:
— Челядьӧй менам, кӧнӧсь ті?
Ме юавлі бабушкалысь: мый тайӧ?
— Оз позь тэныд тӧдны!
— вочавидзис сійӧ гажтӧма, но век жӧ висьталіс дженьыдика; вӧлі тайӧ нывбабаыслӧн верӧс, чиновник Воронов, окота лои сылы босьтны мӧд, ыджыдджык чин, сійӧ и вузаліс гӧтырсӧ аслас начальниклы, а сійӧс нуис кытчӧкӧ, да кык во сійӧ гортас эз ов.
А кор бӧр воис, челядьыс сылӧн — детина да нывка — кулісны нин, верӧсыс ворссис казеннӧй сьӧм да пукаліс тюрьмаын.
И со шогысла нывбабаыд кутіс юны, гуляйтны, буянитны.
Быд празникӧ, рыт кежлас сійӧс босьтӧ полиция...
Абу, гортын вӧлі бурджык, улич вылын дорысь.
Торъя лӧсьыдӧсь вӧліны ӧбед бӧрса часъяс, кор дед мунлывліс Яков дядь мастерскӧйӧ, а бабушка, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, висьтавлывліс меным интереснӧй мойдъяс, историяяс, висьтавліс менам бать йылысь.
Скворецлы, кодӧс бабушка мырддис каньлысь, тшӧтшӧдіс жугалӧм бордсӧ, а курччалӧм кок пыддиыс бура лӧсьӧдіс пу кок да, лэбачӧс бурдӧдӧм бӧрын, кутіс сійӧс велӧдны сёрнитны.
Сулалӧ, вӧлі, ӧшинь кӧсяк вывса садӧк водзын дзонь час — ыджыд сэтшӧм бур зверь — да сук гӧлӧсӧн дольӧ гӧгӧрвоысь, шом кодь сьӧд лэбачлы:
— Но, кор: скворушкалы — роктор!
Скворец, юмористлысь кодь гӧгрӧс, ловъя синсӧ сы вылӧ пӧлӧстӧмӧн, тотшкӧдӧ пу кокнас садӧклӧн вӧсни пыдӧсӧ, нюжйӧдлӧ голясӧ да шутьлалӧ иволга моз, нерӧ сойкаӧс, кӧкӧс, зільӧ нявӧстны кань моз, омлялӧ пон моз, а морт сёрни сылы оз сетчы.
— Да тэ эн дур!
— Серьёзнӧя шуӧ сылы бабушка.
— Тэ шу: скворушкалы роктор!
Бордъяса сьӧд ӧблезяна пель чунавмӧн равзӧ мыйкӧ бабушка кывъяс вылӧ скодитанаӧс, — старука нимкодясьӧмӧн сералӧ, чунь вывсьыс сетӧ лэбачлы проса рок да висьталӧ:
— Ме тэнӧ, шельмаӧс, тӧда; пӧръячка тэ, — ставсӧ верман, ставсӧ кужан!
И ӧд велӧдіс скворецтӧ: недыр мысти сійӧ бура гӧгӧрвоана нин корис рок, а бабушкаӧс аддзӧмӧн, нюжӧдліс мыйкӧ татшӧмӧс: — <ns>Дра-астуй</ns>...
Первойсӧ сійӧ ӧшаліс дед жырйын, но регыд дед вӧтліс сійӧс миянӧ, чардак вылӧ, сійӧн мый скворец велаліс нерны дедӧс; дед гӧгӧрвоана шуалӧ молитва кывъяс, а лэбач, садӧк тасъяс костӧд восковӧй виж нырсӧ чургӧдӧмӧн, шутьлялӧ:
— Тью, тью, тью-ирр, ту-ирр, ти ирр, тью-уу!
Дедлы тайӧ кажитчӧма ӧбиднӧйӧн; ӧтчыд сійӧ, молитвасӧ орӧдӧмӧн, тапнитіс кокнас да лёкысь горӧдіс:
— Идрав сійӧс, дяволӧс, виа!
Уна вӧлі интереснӧйыс керкаын, уна забавнӧйыс, но кадъясӧн менӧ пӧдтіс висьтавны вермытӧм шог, ставнам ме быттьӧ тырлі мыйӧнкӧ сьӧкыдӧн да дыр олі, джуджыд пемыд гуын моз, аддзанлунӧс, кыланлунӧс, да став чувствоясӧс воштӧмӧн, синтӧм да джынвыйӧ кулӧма...
VIII
Дед немвиччысьтӧг вузаліс керкасӧ кабатчиклы, Канатнӧй улича вылысь ньӧбис мӧдӧс; моститтӧм, турунзьӧм, сӧстӧм да лӧнь, сійӧ уличыс веськыда петіс муяс вылӧ да пӧлӧныс вӧлі стрӧиталӧмаӧсь посньыдик, уна рӧмӧн краситӧм керкаяс.
Выль керка вӧлі мичаджык, воддзасьыс лӧсьыдджык; сылысь фасадсӧ краситӧма мелі да спокойнӧй сьӧдоват ӧмидз рӧма краскаӧн; сы вылын тыдалана югзисны куим ӧшиньлӧн кельыдлӧз ставеньяс да чардак ӧшиньлӧн ӧтка решетчатӧй ставня; керка вевтсӧ шуйга боксяньыс мичаа вевттисны вязлӧн да нинпулӧн сук коръя увъяс.
Дворас да садъяс вӧлі уна лӧсьыд кулига, быттьӧ нарошнӧ дзебсясьӧмӧн ворсӧм вылӧ.
Торйӧн нин лӧсьыд садйыс, неыджыд, но сук да лӧсьыда дзугсьӧм; сійӧ ӧти пельӧсын сулаліс дзоляник, быттьӧ чача, пывсян; мӧдын вӧлі ыджыд, бура джуджыд гу; сійӧ эжсялӧма ёг турунӧн, а сэтысь чурвидзисны кыз гӧлӧвняяс, сотчӧм важ пывсянлӧн колясъясыс.
Шуйгавывсянь потшис садсӧ полковник Овсянников конюшняяслӧн стен, веськыдвывсянь — Бетленглӧн стрӧйбаяс; пытшкӧсас сійӧ вочаасис молочница Петровна, кыз гӧрд, кӧлӧкӧл кодь шумнӧй баба усадьбакӧд; сылӧн муӧ сюйыштчӧм сьӧд да важ, нитшкӧн бура вевттьысьӧм керкаыс кык ӧшиньӧн веськодя пырысь видзӧдіс муяс вылӧ, кодӧс уйдӧдлӧма джуджыд логъясӧн, ыліса вӧрлӧн сьӧкыд лӧз кымӧрӧн; му вывті быдса лун ветлӧдлісны, котралісны салдатъяс; арся шонді кӧсӧй югӧръясын дзирдалісны штыкъяслӧн еджыд вирдалӧмъяс.
Керкаыс дзоньнас вӧлі тырӧма меӧн аддзывтӧм йӧзӧн: водзладор пӧлӧвинаас оліс татараяс пӧвстысь военнӧй, ичӧтик гӧгрӧс гӧтырыскӧд; асывсянь рытӧдз сійӧ горзіс, сераліс, ворсіс озыра баситӧм гитара вылын да ёсь, гора гӧлӧсӧн сьыліс ставсьыс тшӧкыдджыка задорнӧй сьыланкыв:
Ог радейт ӧтнам — пола,
Мӧд нылӧс корсьны колӧ!
Куж корсьны сійӧс тась.
И со тэныд награда
Туй вылас тані дась!
О-о, <ns>ю-юмов</ns> зэв <ns>нагр-рада-а</ns>!
Военнӧй, шар кодь гӧгрӧс, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, пӧльтіс лӧз чужӧмсӧ да кутшӧмкӧ рыжӧй синъяссӧ гажаа кылӧдӧмӧн, дугдывтӧг куритіс каллян, кызіс тешкодь, пон гӧлӧс шыӧн:
— Вух, вух-вух-вух...
Кӧбрег да конюшня весьтса шоныд пристройкаын олісны кык ломовӧй извозчик — дзоляник сивӧй Петыр дядь, сылӧн немӧй племянник Стёпа, шыльыд, зумыд зон, кодлӧн чужӧмыс вӧлі мунӧ гӧрд ыргӧн поднос вылӧ, да гажтӧм кузь татарин Валей, денщик.
Ставыс тайӧ вӧліны выль йӧз, кодъяс озырӧсь меным тӧдтӧмлунӧн.
Но торъя ёна шымыртіс да кыскис менӧ ас дінас нахлебник «Бур делӧ».
Сійӧ босьтӧма керка мышвыв джынйын кухнякӧд орчча жыр, кузьӧс, кык ӧшиняӧс, кодъяс видзӧдӧны садйӧ да дворӧ.
Тайӧ вӧлі косіник, гӧрбыльтчӧм морт, еджыд чужӧма, важся сьӧд тошка, ӧчкиа, мелі синъяса.
Сійӧ вӧлі чӧв олысь, казявтӧм да, кор сійӧс корӧны вӧлі ӧбедайтны, чай юны, пыр вочавидзліс:
— Бур делӧ!
Бабушка сідзи и кутіс шуны сійӧс син водзас и син саяс.
— Лёнька, горӧд «Бур делӧ» чай юны!
Ті, «Бур делӧ», мый омӧля сёяд?
Став жырсӧ вӧлі тыртӧма кутшӧмкӧ ящикъясӧн, менам тӧдтӧм гражданскӧй печата кыз небӧгъясӧн; быдлаын сулалісны разнӧй рӧма жидкость тыра бутылкаяс, ыргӧн да кӧрт торъяс, свинеч прутъяс.
Асывсянь рытӧдз сійӧ, рыжӧй кучик курткаа, клетчатӧй руд гача, дзоньнас кутшӧмкӧ краскаясӧн мавтчӧм, чӧскыдтӧм дука, дзугсьӧм юрсиа да дурк, сывдіс свинеч, паяйтіс кутшӧмкӧ ыргӧн торъяс, мыйкӧ веситіс ичӧт вески вылын, ымзіс, сотліс чуньяссӧ да тэрыба пӧляліс найӧс, матыстчыліс, джӧмдалігтыр, стенын ӧшалан чертёжъяс дорӧ, да ӧчкисӧ чышкӧм бӧрын, нюкайтіс чертёжъяссӧ, вӧсни да веськыд зэв еджыд нырнас бумагаясӧ пӧшти инмӧдчӧмӧн.
А мукӧд дырйи друг сувтліс жыр шӧрӧ либӧ ӧшинь дорӧ да дыр сулаліс, синъяссӧ куньӧмӧн, чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, измӧм, чӧв-ланьтӧм.
Ме кайлі сарай вевт вылӧ да двор вомӧн видзӧді сы бӧрся восьса ӧшинь пырыс, аддзылі пызан вывсьыс спиртӧвӧй лампалысь лӧз би, сьӧд мыгӧр, аддзылі, кыдзи сійӧ мыйкӧ гижӧ чукрасьӧм тетрадьӧ, ӧчкиыс сылӧн дзирдалӧ кӧдзыд да лӧз рӧмӧн, быттьӧ йи пластъяс; тайӧ мортыслӧн колдовскӧй уджыс менӧ часъясӧн кутліс сарай вевт вылын, тӧдны кӧсйӧм мучительнӧя ӧзтӧмӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ, ӧшинь дорын, быттьӧ рама пытшкын сулалӧмӧн, мыш саяс кияссӧ дзебӧмӧн, видзӧдіс веськыда вевт вылӧ, но менӧ быттьӧ эз аддзыв, и сійӧ зэв ёна вӧлі ӧбӧдитӧ.
Друг чеччыштліс пызан дорӧ да, кык пельӧ кусыньтчӧмӧн корсьысис сэні.
Ме чайта, мый ме эськӧ полі сыысь, вӧлі кӧ сійӧ озырджык, бурджыка пасьтасьӧма, но сійӧ вӧлі гӧль: сійӧ куртка воротник вылын чурвидзис дӧрӧмлӧн няйт юрйыв, гачыс чутъяса да дӧмасӧсь, куш кокъясас — талялӧм туфли.
Гӧльяс — абу страшнӧйӧсь, абу ӧпаснӧйӧсь, сыын менӧ тӧдлытӧг убедитіс на дінӧ бабушкалӧн жалитана видзӧдӧмыс да мустӧмтана видзӧдӧм — дед боксянь.
Керкаын некод эз радейт «Бур делӧӧс»: быдӧн сёрнитісны сы йылысь сералӧмӧн; военнӧйлӧн гажа гӧтырыс нимтіс сійӧс «мел нырӧн», Петыр дядь — аптекарӧн да кӧлдунӧн, дед — чернокнижникӧн да фармазонӧн.
— Мый сійӧ вӧчӧ?
— юалі ме бабушкалысь.
Сійӧ стрӧга шыасис:
— Абу тэнад делӧ; чӧв ов, сійӧс тӧд...
Ӧтчыд, смелмӧдчӧмӧн, ме локті сійӧ ӧшинь дорӧ да юалі, волнуйтчӧмӧс муртса дзебӧмӧн:
— Тэ мый вӧчан?
Сійӧ дрӧгмуні, дыр видзӧдіс ме вылӧ ӧчки весьтӧдыс да, язваяса да сотчӧм туйяса кисӧ меным нюжӧдӧмӧн, шуис:
— Кавшась...
Сійӧ, мый сійӧ вӧзйис пырны сы дінӧ эз ӧдзӧс пыр, а ӧшинь пыр, нӧшта ёнджыка кыпӧдіс сійӧс ме водзын.
Сійӧ пуксис ящик вылӧ, сувтӧдіс менӧ ас водзас, йӧткыштліс, кыскыштіс бӧр да, медбӧрын, юаліс:
— Тэ кытысь?
Тайӧ вӧлі тешкодь: ме нёльысь луннас пукалі кухняын пызан сайын сы дорын.
Ме вочавидзи:
— Татчӧс внук...
— Ага, да, — шуис сійӧ, ассьыс чуньсӧ видлалӧмӧн, да чӧвланьтіс.
Сэки ме лыдди коланаӧн висьтавны сылы:
— Ме абу Каширин, а Пешков...
— Пешков?
— невернӧя ме бӧрся шуис сійӧ.
— Бур делӧ.
Йӧткыштіс менӧ бокӧ, кыпӧдчис да, пызан дорӧ мунӧмӧн, шуис:
— Но, пукав лӧня...
Ме пукалі дыр-дыр, видзӧдӧмӧн, кыдз сійӧ рашпильӧн зыртӧ тиски костӧ топӧдӧмӧн ыргӧн тор, тиски увса картон вылӧ гылалӧны зарни опилки торъяс.
Со сійӧ чукӧртіс опилкисӧ киас, кисьтіс кыз чашкаӧ, содтіс сы дінӧ банкаысь сов кодь еджыд бус, кисьтіс бутылкаысь мыйӧнкӧ сьӧдӧн, — чашкаын дзужгыны кутіс, кыпӧдчис тшын, чӧскыдтӧм дук пырис меным нырӧ, ме куті кызны, катлӧдлыны юрӧн, а сійӧ, кӧлдун, ошйысьӧм пырысь юаліс:
— Чӧскыдтӧм дукыс?
— Да!
— Сійӧ жӧ!
Тайӧ, зон, вывті бур!
«Мыйӧн ошйысьӧ!»
мӧвпыштсис меным, да ме стрӧга шуи:
— Чӧскыдтӧм кӧ, абу нин бур...
— Но?
— шуис сійӧ, мигайтӧмӧн.
— Тайӧ, зон, абу жӧ пыр!
А тэ бабкиӧн ворсан?
— Кознаысь?
— Кознаысь, да?
— Ворса.
— Колӧ кӧ, налиткаяс вӧча?
Бур бугун лоас!
— Колӧ.
— Мун, вай бабкитӧ.
Сійӧ бара матыстчис ме дінӧ, тшыналан чашкасӧ киас кутӧмӧн, сэтчӧ ӧтик синнас видзӧдӧмӧн, матыстчис и шуис:
— Ме тэныд налитка вӧча; а тэ сы пыдди эн кут волывлыны ме дорӧ. Бур?
Тайӧ менӧ зэв ёна ӧбӧдитіс.
— Ме и сідзи некор ог лок...
Дӧзмӧм, ме муні садйӧ.
Сэні вӧрӧшитчис дед, яблок пуяслысь вужъяссӧ куйӧдалӧмӧн;
ар вӧлі, пуяс вылысь важӧн нин заводитіс гылавны кор.
— Нолтӧ, тшӧтшкӧртав ӧмидзсӧ, — шуис дед, меным ножич сетӧмӧн.
Ме юалі сылысь:
— «Бур делӧыд» мый вӧчӧ?
— Горнича тшыкӧдлӧ, — скӧра вочавидзис дед.
— Джоджсӧ сотіс, шпалеръяс няйтӧсьтіс, косявліс.
Вот висьтала сылы, — мед мунас.
— Сідзи и колӧ, — сӧгласитчи ме, ӧмидзлысь кос лапъяс вундавны босьтсьӧмӧн.
Но ме тэрмаси.
Зэра рытъясӧ, дед кӧ мунлывліс гортысь, бабушка вӧчлывліс кухняын зэв интереснӧй собраниеяс, став олысьяссӧ чай юны корӧмӧн: извозчикъясӧс, денщикӧс, тшӧкыда волывліс збой Петровна, мукӧд дырйи волывліс весиг гажа постоялка, и пыр пельӧсын, пач дорын, вӧрзьӧдчытӧг да чӧла тӧрчитіс «Бур делӧ».
Немӧй Степан татаринкӧд ворсіс картіӧн;
Валей клопайтіс картіяснас немӧйлы паськыд ныр кузяыс да шуаліс:
— <ns>Аш-шайтан</ns>!
Петыр дядь вайлывліс ыджыд край еджыд нянь да ыджыд сёй банкаын «семечки» варение, вундавліс няньсӧ шӧрӧмъяс вылӧ, кыза мавтліс найӧс варениеӧн да юклывліс быдӧнлы тайӧ чӧскыд малиновӧй шӧрӧмъяссӧ, кипыдӧс вылас найӧс кутӧмӧн, улӧ копрасьӧмӧн.
— Босьтӧй жӧ милӧстьӧн, сёйыштӧй!
— Меліа корис сійӧ, а кор сы ордысь босьтлісны шӧрӧмсӧ, сійӧ внимательнӧя видзӧдліс ассьыс сьӧд кипыдӧссӧ да, сы вылысь варение войт казялӧмӧн, нювліс сійӧс кывнас.
Петровна бутылкаын вайлывліс вишневӧй наливка, гажа барыня — ӧрӧшки да кампетъяс.
Заводитчыліс гажа пир, бабушкалӧн радейтана удовольствие.
Мыйкӧ дыра мысти сы бӧрын, кор «Бур делӧ» вӧзйис меным взятка сыысь, медым ме эг ветлы сы ордӧ гӧститны, бабушка вӧчис татшӧм рытсӧ.
Киссис да сёлькакыліс арся дугдывтӧм зэр, омляліс тӧв, шувгисны пуяс, увъяснас стенсӧ гыжъялӧмӧн.
Кухняын вӧлі шоныд, лӧсьыд, ставӧн пукалісны мӧда-мӧдсяньыс матыникын, ставныс вӧліны кыдзкӧ торйӧн мусаа лӧньӧсь, а бабушка вӧвлытӧм лышкыда висьтавліс мойдкывъяс, ӧтикӧс мӧдысь бурджыкӧс.
Сійӧ пукаліс паччӧр дорыш вылын, кокъяснас приступокӧ мыджсьӧмӧн, йӧзлань копыртчӧмӧн, кодъясӧс югдӧдӧма дзоляник кӧрт лампаа биӧн; сійӧ нин пыр, бабушка кӧ вӧлі кыпыд, сійӧ кайлывліс паччӧр вылӧ, висьтавлӧмӧн:
— Мем вылысянь колӧ висьтавны, — вылысяньыс бурджык!
Ме меститчи сійӧ кокъяс дорӧ, паськыд пристук вылӧ, пӧшти «Бур делӧ» юр весьтӧ.
Бабушка висьтавліс лӧсьыд история Иван-воин да Мирон-отшельник йылысь; рӧвнӧя киссисны сочнӧй, вескӧй кывъяс:
Овліс-вывліс скӧр воевода Гордион,
Вӧлі сійӧ сьӧд, измӧм сӧвесьта;
Правда сійӧ вӧтліс, йӧзӧс нӧйтліс,
Овліс лёклунын, быттьӧ розя пуын сыч.
Медсясӧ жӧ эз радейт Гордион
Старец Мирон-отшельникӧс,
Правдаӧс лӧня дорйысьӧс,
Мирлы ыджыд бур сиысьӧс.
Чуксалӧ воевода вернӧй слугаӧс,
Храбрӧй Иванушко-воинӧс:
— Мун, тэ, Иванка, ви старикӧс,
Кичливӧй старец Миронӧс.
Мун да керышт сылысь юрсӧ,
Кватит сійӧс сивӧй тошкӧдыс,
Вай меным, ме понъясӧс верда!
Муніс Иван, кывзысис.
Мунӧ Иван курыда мӧвпалӧ:
«Ог ачым мун, — нужда нуӧдӧ!
Тыдалӧ, сэтшӧм мем енсянь доляыс».
Дзебис Иван пӧла улас ёсь меч,
Локтіс, копыртчыліс отшельниклы:
— Век-ӧ тэ здоров, честнӧй старичок?
Кыдзи старечӧс господь милуйтӧ?
Сэн прозорливец сідзи нюмдыштӧ,
Мудрӧй кывъясӧн сійӧ висьталӧ:
— Тырмас тэд, Иван, правдасӧ дзебны,
Господь енмыдлы ставыс тӧдана,
Бур и омӧльтор сійӧ киясын!
Тӧда ӧд, мыйла локтін ме дорӧ!
Яндзим Иванлы отшельник водзын,
А и полӧ жӧ Иван сійӧс не кывны.
Перйис меч сійӧ кучик пуртӧсысь,
Чышкис кӧртторсӧ паськыд пӧланас
— Ме тэнӧ, Мирон, вины кӧсйыси,
Сідз, медым тэ и мечӧс эн аддзыв,
Но, а ӧні юрбит господьлы,
Юрбит сылы тэ медбӧръяысь.
Ас весьт, ме пыдди, став йӧз рӧд пыдди,
А ме бӧрынас юртӧ керышта!..
Сувтіс пидзӧсйыв стареч Мирон,
Сувтіс ньӧжйӧник том дуб пу улӧ,
Дубыс сы водзын улӧдз копрасьӧ.
Старец сёрнитӧ, нюмъялігтырйи:
— Ой, Иван, видзӧд: дыр тэд виччысьны!
Став йӧз рӧд вӧсна кузь молитваыд!
Бурджык пыр жӧ кӧ вины менӧ,
Медым лишнӧя тэ эн манитчы!
Сэк Иван сэтшӧм скӧра зумыштчис,
Сійӧ ковтӧг сэтӧн ошйысис:
— Коли шуӧма, сідзкӧ шуӧма!
Тыкӧ юрбит тэ, ме кӧть нэм вичча!
Юрбитӧ отшельник дзик рытӧдзыс,
Рытсянь юрбитӧ сійӧ асъя кыаӧдз,
Асъя кыасянь сійӧ дзик войӧдзыс,
Гожӧмсяньыс сійӧ бара тулысӧдз.
Юрбитӧ Мирон сідзи воысь-во,
Том дуб лои нин кымӧрӧдзыс дзик,
Сійӧ желудьсянь сук вӧр чепӧсйис,
А молитвалы помыс век абу!
Ӧніӧдз найӧ сідз и олӧны:
Старче енлы век ньӧжйӧн кевмысьӧ,
Корӧ енлысь йӧзлы отсӧгтор,
Преславнӧй богородицалысь — радуйтчӧм,
А Иван-воин бокас сулалӧ,
Мечыс важӧн нин бусӧ пӧрӧма,
Дорӧм доспехъяс важӧн сёйис сім,
Озыр паськӧмыс сісьмис нивею,
Тӧв и гожӧм Иван пасьтӧг сулалӧ,
Косьтӧ жар сійӧс, сӧмын оз вермы,
Ӧвад юӧ вир, сӧмын оз вермы,
Ошъяс, кӧинъяс оз вӧрзьӧдны,
Кӧдзыд-пургаяс абу сы вылӧ.
Ачыс оз вермы местасьыс вӧрзьыны,
Ни кияс лэптыны, весиг кыв шуны.
Сійӧс сідзикӧн накажитӧма:
Омӧль тшӧктӧмсӧ медым эз кывзы,
Йӧз сӧвесть сайӧ медым эз дзебсьы!
А кывъяс старечлӧн грешникъяс вӧсна
Ӧнӧдз мунӧ век господь-ен дорӧ,
Быттьӧ сӧстӧм ю паськыд саридзӧ!
Бабушка висьтавны заводитчигӧн нин ме казялі, мый «Бур делӧ» мый вӧсна кӧ тӧждысьӧ: сійӧ тешкодя, дзӧрана вӧрӧдіс кияснас, пӧрччывліс да пасьтавліс ӧчкисӧ, ӧвтліс ӧчкинас кывъяс нюркйӧдлӧм серти, довкйӧдліс юрнас, инмӧдчыліс синъясас, чуньяснас ӧчкисӧ ёна личкӧмӧн, и кипыдӧссӧ тэрыба новлӧдлӧмӧн век ниртіс плешсӧ, чужӧмбанъяссӧ, быттьӧ ёна пӧсялӧм.
Кор кывзысьяс пӧвстысь кодкӧ вӧрзьыштліс, кызӧктыштіс, шаркӧдіс кокъяснас, нахлебник стрӧга шыкайтіс:
— Шш!
А кор бабушка ланьтіс, сійӧ рискӧбтӧмӧн чеччыштіс да, кияснас шенасьӧмӧн, кыдзкӧ некор вӧвлытӧма кутіс бергавны, боргыны.
— Тӧданныд, тайӧ ёна дивӧ, тайӧс колӧ гижны непременнӧ!
Тайӧ — страшнӧ вернӧй, миян...
Ӧні бура вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ бӧрдӧ, — синъясыс сылӧн вӧліны тырӧсь синваӧн; синваыс петіс вывсяньыс и увсяньыс, синъясыс купайтчисны сыын; тайӧ вӧлі тешкодь да зэв жалитана.
Сійӧ котраліс кухня кузя, тешкодя, укшаля чеччышталӧмӧн, ӧвтіс ӧчкинас аслас ныр водзын, сійӧс пысавны кӧсйӧмӧн, да век эз вермы сюйыштны сутугасӧ пель саяс.
Петыр дядь сераліс сы вылӧ видзӧдавлӧмӧн, ставныс яналӧмӧн чӧв олісны, а бабушка тэрыба висьтавліс:
— Гижӧй, мый нӧ, грекыс таын абу; ме и ещӧ на уна тӧда татшӧмсӧ...
— Абу, буретш тайӧ!
Тайӧ — страшнӧ роч, — кыпыда горӧдавліс нахлебник да, друг кухня шӧрын сюръя моз сулалӧмӧн, кутіс гораа сёрнитны, веськыд кинас сынӧдсӧ вундалӧмӧн, а шуйгаас тіраліс ӧчкиыс.
Сёрнитіс дыр, ярскӧба, чилӧставлӧмӧн, да кокнас тапйӧдлӧмӧн ӧти и сійӧ жӧ кывъяс тшӧкыда шуалӧмӧн:
— Оз позь овны йӧз сӧвестьӧн, да, да!
Сэсся друг кыдзкӧ орлі гӧлӧсыс, чӧв ланьтіс, видзӧдліс ставныс вылӧ да ньӧжйӧник, мыжа моз муніс, юрсӧ копыртӧмӧн.
Йӧз сералісны, яндысьӧмӧн видзӧдавлісны мӧда-мӧд вылас, бабушка вешйис паччӧр сэрӧгӧ, вуджӧр сайӧ, да сьӧкыда-сьӧкыда ышлолаліс сэн.
Кипыдӧснас гӧрд кыз паръяссӧ чышкиг, Петровна юаліс:
— Скӧрмис, быттьӧ?
— Эз, — вочавидзис Петыр дядь.
— Тайӧ сійӧ сідзи...
Бабушка лэччис паччӧр вылысь да чӧв-ланьтӧмӧн кутіс шонтыны самӧвар, а Петыр дядь тэрмасьтӧг висьтавліс:
— Господаяс быдӧн татшӧмӧсь, — капризникъяс!
Валей зумыша буркнитіс:
— Гӧтыртӧмыд век дурӧ!
Ставӧн серӧктісны, а Петыр дядь век висьталіс:
— Синваӧдз воис.
Тыдалӧ — вӧвлі — сир дӧбӧдліс, а ӧні и плотва — ӧдва...
Лои гажтӧм; кутшӧмкӧ гажтӧмлун чепляліс сьӧлӧмӧс:
«Бур делӧ» ёна шензьӧдіс менӧ, вӧлі жаль сійӧ, — сэтшӧм мичаа помнитчисны сылӧн вӧйӧм синъясыс.
Сійӧ эз узь гортын, а мӧд луннас локтіс ӧбед бӧрын, рам, лигышмӧма, явӧ яндысьысь.
— Тӧрыт ме шумиті, — шуис сійӧ бабушкалы мыжа моз, быттьӧ ичӧтик.
— Ті онӧ скӧралӧй?
— Мый вылӧ нӧ?
— А вот, мый ме суитчи, сёрниті?
— Ті некодӧс энӧ ӧбӧдитӧй...
Ме чувствуйті, мый бабушка полӧ сыысь, оз видзӧд сылы чужӧмас и сёрнитӧ вӧвлытӧма, — вывті нин лӧня.
Сійӧ матыстчис дзик бабушка дінӧ да шуис шензьымӧн прӧстӧя:
— Тӧданныд-ӧ, ме дзик ӧтнам, абу менам некод!
Чӧв олан, чӧв олан, — и друг пузяс пытшкӧсад, орӧдчас...
дась излы висьтавлыны, пулы...
Бабушка вешйыштіс сы дорысь.
— А ті эськӧ мед гӧтрасид...
— Э!
— горӧдіс сійӧ, чукыртчылӧмӧн, и муніс, кинас шеныштӧмӧн.
Бабушка букыштчӧмӧн видзӧдліс сы бӧрся, чушкыштіс табак да сэсся стрӧга висьталіс меным:
— Тэ, видзӧд, эн зэв бергав сы гӧгӧр; енмыс сійӧ тӧдӧ, кутшӧм сійӧ сэтшӧм...
А менӧ бара кутіс кыскыны сы дінӧ.
Ме аддзылі, кыдзи вежсис, путкыльтчис сылӧн чужӧмыс, кор сійӧ шуис: «дзик ӧтнам»;
тайӧ кывъяс вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвоана меным, коді (кывйыс) вӧрзьӧдіс менӧ сьӧлӧмӧд, и ме мӧді сы бӧрся.
Видзӧдлі ывласянь сійӧ жыр ӧшиньӧ, жырйыс вӧлі тыртӧм да скодитӧ чулан вылӧ, кытчӧ тэрмасьӧмӧн, кыдз-сюрӧ, шыблалӧма разнӧй ковтӧм кӧлуй, — сэтшӧм жӧ ковтӧм да тешкодь кӧлуй, кутшӧм налӧн кӧзяиныс.
Ме муні садйӧ да сэтысь, гуранысь, аддзи сійӧс; копыртчӧмӧн, кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн, гырддзаяснас пидзӧсъясас мыджсьӧмӧн, сійӧ лӧсьыдтӧма пукаліс сотчӧм кер пом вылын; керйыс вӧлі тырӧма муӧн, а сылӧн помыс, шомӧн югъялӧмӧн, чурвидзис нярзьӧм полынь, петшӧр да лопух весьтын сынӧдын.
И сійӧ, мый сылы вӧлі лӧсьыдтӧм пукавныс, нӧшта ёнджыка кыскис тайӧ морт дінас...
Сійӧ дыр эз казяв менӧ, филин кодь синтӧм синъяснас кытчӧкӧ бокӧ видзӧдӧмӧн, сэсся друг юаліс кыдз быттьӧ дӧсада пырысь:
— Мела?
— Абу.
— А мый нӧ?
— Сідз.
Сійӧ босьтіс ӧчкисӧ, чышкис сійӧс гӧрд да сьӧд чутӧсь чышъянӧн да шуис:
— Но, лок татчӧ!
Кор ме пукси сыкӧд орччӧн, сійӧ топыда шымыртіс менӧ пельпомъясӧд.
— Пукав.
Кутам пукавны да чӧв овны.
Ладнӧ?
Вӧт сійӧ буретш...
Тэ асныра?
— Да.
— Бур делӧ!
Чӧв олім дыр.
Рытыс вӧлі лӧнь, рам, бабйӧ летолӧн сійӧ гажтӧм рытъяс пиысь ӧти, кор гӧгӧр ставыс сэтшӧм уна рӧма да сэтшӧм тыдалана линяйтӧ, бледӧдӧ быд часӧн, а муыс бырӧдіс нин ассьыс став, пӧтӧс, гожся дукъяссӧ, ӧвтӧ сӧмын кӧдзыд ульруӧн, сынӧдыс жӧ шензьымӧн сӧдз, да гӧрдоват енэжын тэрыба вуджрасьӧны чавканъяс, гажтӧм мӧвпъяс кыпӧдӧмӧн.
Ставыс шы ни тӧв да лӧнь, быд шы — лэбачлӧн кышнитӧм, усьысь корлӧн чишнитӧм — кажитчӧ гораӧн, тшӧктӧ ӧпасайтчана дрӧгмунны, но, дрӧгмунӧм бӧрын, бара дзикӧдз лӧнян, — сійӧ шымыртӧма став мусӧ да тыртӧ морӧстӧ.
Сэтшӧм минутъясас чужӧны торйӧн сӧстӧм, кокни мӧвпъяс, но вӧсниӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, быттьӧ чераньвез, да кывъясӧн кутны вермытӧмӧсь.
Найӧ ыпнитлӧны да вошӧны регыд, кыдз усьысь кодзувъяс, сьӧлӧмтӧ мый йылысь кӧ шогӧн сотыштӧмӧн, ласкайтӧны сійӧс, тревожитӧны, сэн сійӧ пуӧ, плавитчӧ, ассьыс формасӧ нэм кежлӧ босьтӧмӧн, сэн артмӧ сылӧн чужӧмыс.
Нахлебник шоныд бок бердӧ топӧдчӧмӧн, ме видзӧді сыкӧд тшӧтш яблок пу сьӧд увъяс пыр гӧрд енэж вылӧ, видзӧді тэрыб чечоткаяс лэбалӧм бӧрся, аддзи, кыдзи щеглятаяс килльӧны кос йӧнлысь юръяс, сэтысь курыд кӧйдыссӧ шедӧдалӧмӧн, кыдз муяс вывсянь киссьӧны багров дора гӧна руд кымӧръяс, а кымӧръяс увті сьӧкыда лэбзьӧны ракаяс позъясланьыс, шойна вылӧ.
Ставыс вӧлі лӧсьыд да кыдзкӧ торйӧн абу пырся гӧгӧрвоана да матыса.
Мукӧд дырйи морт юавлывліс, ыджыда ышловзьӧмӧн.
— Лӧсьыд, зон?
Сійӧ жӧ!
А абу уль, абу кӧдзыд?
А кор енэжыс рӧмдіс, да ставыс гӧгӧр пӧльтчис, улёват рӧмыдӧн тырӧмӧн, сійӧ шуис:
— Но, тырмас!
Мунам...
Садса калитка дорӧ сійӧ сувтіс, ньӧжйӧник сёрнитӧмӧн:
— Бур тэнад бабушкаыд, — о, кутшӧм му!
Тупкис синъяссӧ да, нюмъялӧмӧн, лыддис ньӧжйӧник, зэв гӧгӧрвоана.
Сійӧс сідзикӧн накажитӧма:
Омӧль тшӧктӧмсӧ медым эз кывзы,
Йӧз сӧвесть сайӧ медым эз дзебсьы...
— Тэ, зон, тӧдвылад кут тайӧс, ёна!
И, менӧ водзӧ тойлалігтыр, юаліс:
— Гижны кужан?
— Ог.
— Велӧдчы.
А кор велалан, — гижав, мый бабушкаыд висьтавлӧ, — сійӧ, зон, ёна гӧдитчӧ...
Ми кутім дружитчыны.
Сійӧ лунсяньыс ме волывлі «Бур делӧ» дінӧ, кор кӧсйи, пуксьывлі кутшӧмкӧ трапйӧ тыра ящикӧ да сюся видзӧді, кыдз сійӧ сывдӧ свинеч, шонтӧ ыргӧн; калитӧм бӧрын, ичӧтик наковальня вылын мича воропа кокни мӧлӧтӧн дорӧ кӧрт пластинаяс, уджалӧ рашпильӧн, напилокъясӧн, наждакӧн да сунис кодь вӧсньыдик пилаӧн.
И ставсӧ веситӧ чуткӧй ыргӧн вески вылын.
Кыз еджыд чашкаясӧ разнӧй жидкостьяс кисьталӧмӧн, видзӧдӧ, кыдзи найӧ тшынасьӧны, тыртӧны жырсӧ горшӧ сатшан дукӧн, чукрасьӧ, видзӧдӧ кыз небӧгӧ да ымзӧ, гӧрд паръяссӧ курччалӧмӧн, либӧ ньӧжйӧник нюжӧдӧ сибдыштӧм гӧлӧсӧн.
<rus>О, роза Сарона...</rus>
— Тайӧ мый тэ вӧчан?
— Ӧтик штука, зонмӧ...
— Кутшӧмӧс?
— А-а, аддзан-ӧ, ог куж ме висьтавны сідзи, медым тэ гӧгӧрвоин...
— Дед шуӧ, мый тэ пӧ, гашкӧ, фальшивӧй сьӧмъяс вӧчан...
— Дедыд?
Мм...
Но, тайӧ сійӧ пустяк висьталӧ!
Сьӧмыд, зонмӧ, — ерунда...
— А мыйӧн няньсьыд мынтысьны?
— Н-да, зонмӧ, няньсьыд колӧ мынтыны, вернӧ...
— Аддзан?
И яйысь сідз жӧ.
— И яйысь...
Сійӧ ньӧжйӧник, шензьӧдана лӧсьыда сералӧ, гильӧдӧ менӧ пель сайӧд, быттьӧ каньпиӧс, да висьталӧ:
— Некыдз ог вермы ме вензьыны тэкӧд, — тэ, зонмӧ, менӧ йӧртан; вай бурджык чӧв олыштам...
Мукӧд дырйи сійӧ дугдыліс уджавны, пуксьывліс мекӧд орччӧн и ми дыр видзӧдам ӧшиньӧд, кыдз сявкйӧ зэр керка вевтъяс вылӧ, дворӧ, коді быдмӧма турунӧн, кыдзи гӧльмӧны яблок пуяс коръяс гылалӧмсьыс.
Сёрнитліс «Бур делӧ» скупа; но пыр кутшӧмкӧ колана кывъясӧн; тшӧкыдджыка жӧ, менсьым вниманиеӧс мыйкӧ вылӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник тувкӧдіс менӧ да петкӧдліс синнас, мигайтӧмӧн.
Нинӧм торъясӧ ме ог аддзы дворысь, но гырддзанас тайӧ тувкӧдӧмсьыс да дженьыдик кывъяссьыс став тыдалан торйыс кажитчӧ торъя тӧдчанаӧн, ставыс чорыда пырӧ юрӧ.
Со дворті котӧртӧ кань, сувтіс лӧсталан вагӧп водзӧ да, аслас вуджӧр вылӧ видзӧдӧмӧн, лэптіс небыд лапасӧ, быттьӧ кӧсйӧ сійӧс кучкыны.
«Бур делӧ» ньӧжйӧник висьталӧ:
— Каньяс гордӧйӧсь да абу дӧверчивӧйӧсь...
Зарни кодь рыжӧй петук Мамай, сад потшӧс вылӧ лэбзьӧмӧн, крепитчис, шеныштіс бордъяснас, муртса эз усь да, ӧбӧдитчӧмӧн, скӧра боргӧ, голясӧ нюжӧдӧмӧн.
— Тшап генерал, а абу зэв тӧлка...
Мунӧ укшаль Валей, няйт кузя сьӧкыда восьлалӧмӧн, быттьӧ пӧрысь вӧв; паськыд лыяса чужӧмыс сылӧн пӧльтчӧма, сійӧ видзӧдӧ, синсӧ читкыртӧмӧн, енэжӧ, а сэтысянь веськыда сійӧ морӧс вылӧ, усьӧ арся еджыд югӧр, — Валей куртка вылын ыргӧн кизьыс ӧзйӧ, татарин сувтіс да вӧрӧдӧ сійӧс чукля чуньяснас.
— Быттьӧ медаль сетӧмаӧсь, любуйтчӧ...
Ме ӧдйӧ да ёна кӧртаси «Бур делӧ» дінӧ, сійӧ лои меным коланаӧн и курыд ӧбидаяс лунъясӧ и радуйтчан часъясӧ.
Чӧв олысь, сійӧ эз дугӧдлы менӧ сёрнитны быдтор йылысь, мый воліс меным юрӧ, а дед век орӧдліс менӧ стрӧга горӧдӧмӧн:
— Эн больгы, бес мельнича!
Бабушка жӧ вӧлі сэтшӧма тырӧма ас уджнас, мый эз нин кыв да эз принимайт йӧзыслысь.
«Бур делӧ» пыр кывзіс менсьым больгӧмӧс внимательнӧя да тшӧкыда шулывліс меным, нюмъялӧмӧн:
— Но, тайӧ, абу сідз, тайӧс тэ ачыд лӧсьӧдӧмыд...
И век сылӧн дженьыд индӧдъясыс лӧсявлісны ас кадын, вӧліны коланаӧсь, — сійӧ быттьӧ пырыс аддзывліс ставсӧ, мый вӧчсис менам сьӧлӧмын да юрын, аддзыліс став лишнӧй невеськыд кывъяс водзджык, найӧс меӧн шуны удиттӧдз, аддзыліс и торйӧдліс бокӧ кык мелі кучкӧмӧн:
— Ылӧдлан, зонмӧ!
Ме эг этшаысь наросьнӧ испытайтлы сылысь тайӧ кӧлдовскӧй способностьсӧ; вӧвлі, мӧвпышта мыйкӧ и висьтавла, кыдз вӧвлӧмӧс, но сійӧ неуна кывзыштӧм бӧрын, отрицательнӧя качайтліс юрнас:
— Но, ылӧдлан, зонмӧ...
— А мыйла тэ тӧдан?
— Ме нин, зонмӧ, аддза...
Тшӧкыда, Сеннӧй площадь вылӧ вала мунігӧн бабушка босьтлывліс менӧ аскӧдыс, и ӧтчыд ми аддзим, кыдзи вит мещанин нӧйтӧны мужикӧс, — уськӧдӧмаӧсь сійӧс му вылас да нетшкӧны, быттьӧ понъяс понйӧс.
Бабушка шыбытіс ведраяссӧ карнан вывсьыс да, сійӧн шенасьӧмӧн, мӧдіс мещана вылӧ, меным горӧдӧмӧн:
— Вешйы бокӧ!
Но ме повзи, котӧрті сы бӧрся да куті лыйлыны мещаналы галькиӧн, изъясӧн, а бабушка збоя тувкӧдіс мещанаӧс карнаннас, кучкаліс налы пель помъясас, юръясас.
Дорйысьны сувтісны и ещӧ кутшӧмкӧ йӧз, мещана пышйисны, бабушка кутіс мыськавны нӧйтӧм мортсӧ: чужӧмсӧ сылысь вӧлі талялӧма, ме и ӧні зывӧктана аддза, кыдз сійӧ няйт чуньяснас топӧдіс орӧдӧм нырбордсӧ да омляліс, да кашляйтіс, а чунь увсьыс резіс вир бабушкалы чужӧмас, сылы морӧс вылас; бабушка сідз жӧ горзіс тіраліс ставнас.
Кор ме, гортӧ локтӧм бӧрын, котӧрӧн пыри нахлебник дінӧ да куті висьтавлыны сылы, сійӧ шыбытіс уджсӧ да сувтіс ме водзӧ, сабля моз кузь напилок кыпӧдӧмӧн, ӧчки увсяньыс ме вылӧ ёся да стрӧга видзӧдӧмӧн, а сэсся друг орӧдіс менӧ, пӧся, вӧвлытӧм внушительнӧя:
— Бур, буретш сідзи и вӧлі ставыс!
Зэв бур!
Аддзылӧм торйӧн чуймӧм, ме эг удит шензьыны сійӧ кывъяс вылӧ да водзӧ куті висьтавлыны, но сійӧ кутліс менӧ да, жыр кузя покаживайтӧмӧн, джӧмдалӧмӧн, кутіс сёрнитны.
— Тырмас, водзӧ оз ков!
Тэ нин, зонмӧ, ставсӧ висьталін, мый колӧ, — гӧгӧрвоан?
Ставсӧ!
Ме ланьті, ӧбӧдитчӧмӧн, но, мӧвпалыштӧм бӧрын, меным зэв помнитчана шензьӧмӧн, гӧгӧрвои, мый сійӧ сувтӧдіс менӧ ас кадын: збыль, ме ставсӧ висьталі:
— Тэ, зонмӧ, тайӧ случайясас эн сувтав, — тайӧ абу бур помнитны!
— шуис сійӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ нем виччысьтӧг висьтавліс меным кывъяс, кодъяс сідзи и колисны мекӧд нэм кежлӧ.
Висьтавла ме сылы менам вӧрӧг Клюшников йылысь, Новӧй уличаса боеч, кыз ыджыд юра детинка йылысь, кодӧс ни ме эг вермы венны косьын, ни сійӧ менӧ.
«Бур делӧ» внимательнӧя кывзіс менсьым шогӧс да шуис:
— Тайӧ — ерунда; татшӧм выныд абу вын!
Збыль выныс — тэрыба вӧрӧмын; кымын ӧдйӧджык, сымын ёнджык, — гӧгӧрвоин?
Мӧд вежалунӧ ме видлі кулакъясӧн уджавны тэрыбджыка и кокниа верми Клюшниковӧс.
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым вниманиеӧс нахлебник кывъяс дінӧ.
— Быдтор колӧ кужны босьтны, — гӧгӧрвоан?
Сійӧ зэв сьӧкыд — кужны босьтны!
Ме нинӧм эг гӧгӧрво, но невӧляысь юрын куті сэтшӧм да сэтшӧм сяма кывъяссӧ, — дзик сы вӧсна юрын куті, мый сійӧ прӧстӧй кывъясас вӧлі мыйкӧ дӧсаднӧ-таинственнӧй: ӧд, оз ков вӧлі некутшӧм торъя кужӧм босьтны из, нянь кусӧк, чашка, мӧлӧт!
А керкаын «Бур делӧӧс» век ёнджыка эз радейтны; весиг гажа постоялкалӧн мелі каньыс эз кайлы сійӧ пидзӧсъяс вылӧ, кыдз кайлывліс быдӧн ордӧ, и эз мунлы сійӧ мелі чуксалӧм вылӧ.
Ме каньсӧ нӧйті сыысь, нетшки сылысь пельяссӧ да, муртса эг бӧрдігтыр кор сійӧс, мед эз пов мортысь.
— Менам паськӧмысь кылӧ кислота дук, — вот каньыд и оз лок ме ордӧ, — висьтавліс сійӧ, но ме тӧді, мый ставӧн, весиг бабушка, висьтавлісны сійӧс мӧд ногӧн, враждебнӧя нахлебниклы, невеськыда да ӧбиднӧя.
— Мыйла тэ бергалан сы дорын?
— скӧра юавліс бабушка.
— Видзӧд, велӧдас сійӧ тэнӧ мыйӧкӧ...
А дед чорыда нӧйтліс менӧ нахлебник дорӧ быд ветлӧмысь, коді лои тӧдса сылы, рыжӧй вурдысьлы.
Ме, дерт, эг висьтавлы «Бур делӧлы» сы йылысь, мый менӧ дугӧдӧны сыкӧд тӧдсалун кутӧмысь, но веськыда висьтавлі, кыдзи видзӧдӧны сы вылӧ гортын.
— Бабушка тэысь полӧ; сійӧ шуӧ — чернокнижник пӧ тэ, а дед сідз жӧ, мый тэ енлы вӧрӧг и йӧзлы ӧпаснӧй...
Сійӧ пыркйис юрнас, быттьӧ гутъясӧс вӧтлӧмӧн: сійӧ мелі чужӧм вылын розоватӧя ыпъяліс нюм, кодысь менам топавліс сьӧлӧмӧй да вижӧдліс синъясын.
— Ме, зонмӧ, аддза нин!
— ньӧжйӧник висьтавліс сійӧ.
— Сійӧ, зонмӧ, гажтӧм, а?
— Да!
— Гажтӧм, зонмӧ...
Медбӧрти сійӧс вӧтлісны.
Ӧтчыд ме локті сы дінӧ асъя чай бӧрын да аддза, мый сійӧ, джоджын пукалӧмӧн, тэчӧ ассьыс кӧлуйсӧ ящикъясӧ, <rus>роза Сарона</rus> йылысь ньӧжйӧник сьылігтыр.
— Но, прӧщай, зонмӧ, со ме и муна...
— Мыйла?
Сійӧ веськыда видзӧдліс ме вылӧ, да шуис:
— Он ӧмӧй тэ тӧд?
Жырйыс колӧ тэнад мамлы...
— Коді сійӧс висьталіс?
— Дедыд...
— Ылӧдлӧ сійӧ!
«Бур делӧ» кыскис менӧ киӧд ас дінас, и кор ме пукси джоджӧ, сійӧ кутіс висьтавны ньӧжйӧник:
— Эн скӧрав!
А ме, зонмӧ, мӧвпышті, мый тэ тӧдан, да эн висьтав меным; сійӧ абу лӧсьыд, мӧвпышті ме...
Вӧлі гажтӧм да мый вӧсна кӧ сы вылӧ дӧсаднӧ.
— Кывзы, нолтӧ, — пӧшти вашкӧдӧмӧн висьтавліс сійӧ, нюмъяліг.
— Тэ помнитан, ме тэныд шулі: эн волывлы ме ордӧ?
Ме довкнитлі юрӧн.
— Ӧбӧдитчин тэ ме вылӧ, да?
— Да...
— А ме, зонмӧ, эг кӧсйы тэнӧ ӧбӧдитны
ме, видзӧдтӧ, тӧді: тэ кӧ мекӧд дружитчыны кутан, тэнад кутасны видны тэнӧ.
abu
abu
Сійӧ сёрнитіс быттьӧ ичӧтик, мекӧд ӧти арлыда; а ме вывті рад лои сійӧ кывъяслы; мем весиг кажитчис, мый ме важӧн нин, нӧшта сэки на, гӧгӧрвои сійӧс; ме сідзи и шуи:
— Сійӧс ме важӧн гӧгӧрвои!
— Но, вот!
Сідз, зонмӧ.
Вот сійӧ буретш, сьӧлӧмшӧр...
Менам терпитны вермытӧма кутіс ёпкыны сьӧлӧмӧй.
— Мыйла найӧ оз радейтны тэнӧ некод?
Сійӧ кутыштліс менӧ, топӧдліс ас дорас да вочавидзис, мигнитӧмӧн:
— Бокӧвӧй, — гӧгӧрвоан?
Вот сы вӧсна буретш.
Абу сэтшӧм...
Ме тракйи сійӧс соскӧдыс, тӧдтӧг, кужтӧг, мый висьтавны.
— Эн скӧрав, — бара шуис сійӧ да пельӧ вашкӧдӧмӧн содтіс:
— Бӧрдны сідз жӧ оз ков...
А аслас сідз жӧ синваыс тюрӧ гудыр ӧчки увсьыс.
И сэсся, кыдзи век, ми дыр пукалім чӧв, сӧмын шочиника дженьыдик кывъясӧн шыбласьӧмӧн.
Рытнас сійӧ муніс, меліа ставныскӧд прӧщайтчӧмӧн, чорыда менӧ кутлӧмӧн.
Ме петі ворота сайӧ да аддзи, кыдзи, сійӧ дзӧрис телега вылын, коді гӧгыльяснас лямӧдаліс кынмӧм няйт корӧгъяс.
Пырысь-пыр сійӧ мунӧм бӧрын бабушка босьтсис мыськавны да весавны няйт жырсӧ, а ме нарошнӧ ветлӧдлі пельӧсысь-пельӧсӧ да мешайті сылы.
— Мун!
— горзіс сійӧ, ме вылӧ зурасьӧмӧн.
— Ті мыйла вӧтлід сійӧс?
— А тэ ёнджыка сёрнит!
— Йӧйяс ті ставныд, — шуи ме.
Сійӧ кутіс шлёпайтны менӧ ветьӧкнас, горзӧмӧн:
— Да тэ тай дурмӧмыд, вильышпоз!
— Абу тэ, а став мукӧдыс йӧйяс, — веськӧді ме, но тайӧ сійӧс эз лӧньӧд.
Ужын сайын дед висьтавліс:
— Но, слава богу!
А то, вӧвлі, кыдз аддза сійӧс — сьӧлӧмӧ пурт: ох, колӧ вӧтлыны!
Ме скӧрмӧмла жугӧді паньӧс да бара меным сюри.
Тадзи помасис менам дружба аслам рӧднӧй канмуын лыдтӧм-тшӧттӧм бокӧвӧй йӧз пиысь, сійӧ медбур йӧз пиысь медводдза морткӧд...
IX
Челядь дырйи ачым ачымӧс ме представляйта мазі позйӧн, кытчӧ разнӧй прӧстӧй, руд йӧз, мазіяс моз, ваялісны олӧм йылысь асланыс тӧдӧмлунъяслысь да мӧвпъяслысь ма менсьым душаӧс лышкыда озырмӧдӧмӧн, коді мыйӧн вермис.
Тшӧкыда сійӧ маыс вӧлі няйт да курыд, но быдсикас тӧдӧмлун — век жӧ ма.
«Бур делӧ» мунӧм бӧрын мекӧд дружитчис Петыр дядь.
Сійӧ вӧлі мунӧ дед вылӧ: сэтшӧм жӧ косіник, ӧккуратнӧй, сӧстӧм, но сійӧ вӧлі тушанас дедысь ичӧтджык да ставнас сыысь жебджык; сійӧ вӧлі скодитӧ подросток вылӧ, коді шутка петкӧдлӧм могысь пасьтасьӧма старикӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кыӧма, быттьӧ пож, ставыс вӧсньыдик кучик жгутъясысь, на костын чеччалісны, быттьӧ садӧкын чижъяс, вижоват еджыдъяса тешкодь тэрыб синъяс.
Сылӧн сивӧй юрсиыс кудритчӧма, тошкыс кысьӧма кольчаясӧн, сійӧ куритіс каллян, тшыныс сылӧн — юрсиыскӧд ӧткодь рӧма — сідз жӧ кудритчӧ, и сёрниыс сылӧн вӧлі кудриа, прибауткаясӧн озыр.
Сёрнитіс сійӧ жунган гӧлӧсӧн быттьӧ меліа, но меным пыр кажитчис, мый сійӧ смешитчӧ быдӧн вылын:
— Арлыдъясӧ воигӧн тшӧктіс меным барыня-графиня, Татьян, свет Лексевна:
«ло кузнечӧн»,
а мыйкӧ дыра кад мысти приказывайтӧ:
«отсась садовниклы!»
Ладнӧ; сӧмын, кӧть кыдзи мужикӧс эн пукты — век абу бур!
Мукӧд дырйи сійӧ висьталӧ:
«тэныд, Петрушка, чери кыйны.»
А меным ставыс ӧткодь, ме и чери...
Но, сӧмын ме ладмӧдчи — прӧщай чери, аттьӧ; а меным — карӧ мунны, извозчик, оброк вылӧ.
Но, мый нӧ, извозчикӧ, а — нӧшта кыдз?
А нӧшта нинӧм нин эгӧ вевъялӧй ми барынякӧд вежны, воис вӧля, и коли вӧв бердӧ, ӧні менам сійӧ графиня пыдди ветлӧдлӧ.
Вӧлыс вӧлі пӧрысиник, да стӧч сійӧс, еджыдӧс, ӧтчыд разнӧй краскаясӧн кутіс краситны код маляр, — заводитіс да эз и помав.
Кокъясыс сылӧн вӧлі вӧрзьӧмаӧсь, и ставнас сійӧ — трапьеясысь вурӧма, гудыр синъяса, чургӧдчӧм лыяса юрыс шогсяна копыртчӧма, пӧльтчӧм сӧнъясӧн да важ, зыртчӧм кучикӧн туловищеланьыс омӧлика зэлӧдӧм.
Петыр дядь вӧдитчис сыкӧд бура, эз нӧйт да нимтіс «Танькаӧн».
Дед сылы ӧтчыд шуис:
— Тэ мый тайӧ скӧтсӧ христианскӧй нимӧн нимтан?
— Некыдз, Василь Васильев, некыдз, почтённӧй!
Христианскӧй сэтшӧм ним — Танька — абу, а эм — Татьяна!
Петыр дядь сідз жӧ вӧлі грамотнӧй да ёна лыддьылӧма писание, найӧ пыр вензьылісны дедкӧд, вежаяс пиысь коді кодысь вежаджык: осуждайтлісны, ӧтикыс мӧдысь стрӧгджыка, древней грешникъясӧс; ёнджыкасӧ жӧ сюрлывлі Авессаломлы.
Мукӧд дырйи вензьӧмъяс вӧліны дзик грамматическӧй сямаӧсь, дед висьтавліс
«<rus>согрешихом, беззаконовахом, неправдаховахом</rus>», а Петыр дядь шуліс, мый колӧ висьтавны «<rus>согрешиша, беззаконоваша, неправдоваша</rus>».
— Ӧти делӧ — ме ногӧн, мӧд — тэ ногӧн!
— дӧзмывліс дед, гӧрдӧдӧмӧн, да нерис:
— ваша шиша!
Но Петыр дядь, тшынӧн кытшасьӧмӧн, ехиднӧя юавліс:
— А мыйӧн бурджыкӧсь тэнад <rus>хом</rus>ъясыд?
Ньӧти найӧ енмыдлы абу бурджыкӧсь!
Енмыд, гашкӧ, молитватӧ кывзіг, мӧвпалӧ: юрбит кыдзи гажыд, а доныс тэныд — грӧш!
— Вешйы, Лексей!
— яра горӧдліс дед, турунвиж синъяснас кодзлаліг.
Петыр зэв радейтліс сӧстӧмлун, пӧрядок; дворӧд мунігӧн, сійӧ пыр кокнас чужъявліс бокӧ чагъяс, черепъяс, лыяс, чужъявліс да видліс бӧрас:
— Лишнӧй тор, а — мешайтчан!
Сійӧ вӧлі кыввора, кажитчис бурӧн, гажаӧн, но кадъясӧн синъясыс сылӧн гырдмылісны, гудырмылісны да сувтлывлісны, кыдз кулӧмалӧн.
Вӧвлі, пукалӧ сійӧ кӧнкӧ пельӧсын, пемыдын, кусыньтчӧмӧн, зумыш, немӧй, кыдз сылӧн племянникыс.
— Тэ — мый, Петыр дядь?
— Вешйы, — шуліс сійӧ пыдысянь да стрӧга.
Миян уличса ӧтик керкаӧ овмӧдчис тешкодь привычкаа кутшӧмкӧ барин, кодлӧн плеш вылас вӧлі сюр: праздникъясӧ сійӧ пуксьывліс ӧшинь дорас да лыйліс ружьеысь дрӧбйӧн понъяслы, каньяслы, чипанъяслы, ракаяслы, а сідз жӧ и ветлысь-мунысьяслы, кодъяс эз кажитчывны сылы.
Ӧтчыд сійӧ бекасинникӧн сяркнитіс «Бур делӧлы» бокас; дрӧбыс эз розьӧд кучик курткасӧ, но некымын дрӧб веськалӧма сійӧ зептӧ; ме помнита, кыдзи нахлебник ӧчки пырыс внимательнӧя видзӧдіс сизӧй дрӧбъяссӧ.
Дед кутіс тшӧктыны сійӧс норасьны, но сійӧ шуис, дрӧбъяссӧ кухня пельӧсӧ шыбытӧмӧн:
— Оз сулав.
Мӧдысь стрелок некымын дробь сизьдыштіс дедлы кокас; дед скӧрмис, сетіс мирӧвӧйлы прошение, кутіс чукӧртны уличаын потерпевшӧйясӧс да свидетельясӧс, но барин друг воши кытчӧкӧ.
И вот, быдысьӧн, кор улич вылын бухайтісны лыйсьӧмъяс, Петыр дядь — вӧлі кӧ гортын — тэрыба пуктывліс сивӧй юр вылас праздничнӧй ыджыд кӧзырӧка вушйӧм картузсӧ да тэрыба котӧртліс ворота сайӧ.
Сэні сійӧ дзебліс мышкас кафтан улас да, кафтансӧ петук бӧж моз кыпӧдыштӧмӧн, кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн, тшапа мунліс моски кузя стрелок дорті; мунас, бӧр бергӧдчас да — выльысь.
Ми, керкаын ставӧн, сулалам ворота дорын, ӧшиньӧд видзӧдӧ военнӧйлӧн лӧз чужӧмыс, сы весьтын — сійӧ гӧтырлӧн еджыд юрыс;
Бетленг дворысь сідз жӧ петісны кутшӧмкӧ йӧз, сӧмын Овсянниковлӧн руд, лӧнь керкаыс некодӧс оз петкӧдлы.
Мукӧд дырйи Петыр дядь гуляйтӧ успехтӧг, — кыйсьысь, тыдалӧ, оз признайт сійӧс пӧтка пыдди, коді достойнӧй лыйны, но мукӧд дырйи кык ствола ружье бухайтӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн:
— Бух-бух...
Шагсӧ ӧддзӧдтӧг, Петыр дядь матыстчӧ миян дінӧ да, зэв дӧвӧльнӧй, висьталӧ:
— Пӧлаӧ клеснитіс!
Ӧтчыд дрӧбыс веськаліс сылы пельпомас да сьыліас; бабушка, дрӧбъяссӧ емӧн перъяліг, зӧлитіс Петыр дядьӧс:
— Мый тэ сылы, йӧйлы, пӧтакайтан?
Синтӧ кӧ сійӧ тэнсьыд перъяс!
— О-оз, некыдз, Ӧкулина Ивановна, — веськодя пырысь нюжӧдіс Петыр.
— Сійӧ омӧлик лыйсьысь...
— Да тэсӧ мыйла сійӧс ышмӧдан?
— Ме ӧмӧй ышмӧда?
Меным окота дӧзмӧдыштны баринӧс.
И, перъялӧм дрӧбъяссӧ кипыдӧс вывсьыс видзӧдӧмӧн, сійӧ шуліс:
— Омӧлик лыйсьысь!
А вот барыня графинялӧн, Татьян Лексевналӧн, вӧлі временнӧй супружескӧй должностьын — сійӧ верӧсъяссӧ вежлавліс быттьӧ лакейясӧс — сідзкӧ вӧлі сы ордын, шуа, Мамонт Ильич, военнӧй морт, но, — сійӧ правильнӧ лыйсис!
Сійӧ, бабушка, пуляясӧн, эз мӧд торйӧн!
Сувтӧдас Игнашка-дурачокӧс ылӧ, гашкӧ, воськов нелямын сайӧ, а йӧйыдлы вӧняс бутылка кӧрталас сідз, мый сійӧ сылӧн кокъяс костас ӧшалӧ, а Игнашка кокъяссӧ паськӧдас, сералӧ йӧйысла.
Мамонт Ильич метитас пистолетсьыс — бац!
Пазьмуні бутылкаыд.
Сӧмын ӧтчыд деб ли мый ли Игнашкаӧс курччис — тракнитчис сійӧ, а пуляыс сылы пидзӧсас, буретш гӧгыляс!
Корисны лекарӧс, пырысь-пыр сійӧ коксӧ пилитіс, — гӧтов!
Дзебисны сійӧс...
— А йӧйыс?
— Сійӧ-нинӧм.
Йӧйыдлы ни кок, ни ки оз ков, сійӧ и аслас йӧйлуннас кынӧмсӧ пӧткӧдас.
Йӧйтӧ быдӧн радейтӧ, йӧйлуныд ӧбидатӧм.
Шуӧма: и дяк, и повыдчик, йӧй кӧ — абу обидчик...
Бабушкаӧс татшӧм висьтъясыд эз шензьӧдлыны, сійӧ ачыс тӧдіс сэтшӧмъяссӧ, а меным лолі неуна шуштӧм ме юавлі Петырлысь:
— А бариныд кувтӧдз вины вермас?
— Мыйла оз вермы?
<ns>Ве-ермас</ns>.
Найӧ весиг мӧда-мӧднысӧ виалӧны.
Татьян Лексевна ордӧ локтіс улан, вензьыштісны найӧ Мамонткӧд, пырысь-пыр пистолетъяссӧ кианыс, мунісны паркӧ, сэні, пруд дорын, туй вылын, сійӧ уланыс Мамонтлы бац — буретш мускас!
Мамонтӧс — погостӧ, улансӧ — Кавказӧ, — со тэныд и ставыс!
Тайӧ найӧ — асьныс асьнысӧ!
Мужикъяс да мукӧдъяс йылысь — сэн нин нинӧм сёрнитныс!
Ӧні налы — кӧнкӧ — абу зэв жальӧсь йӧзыд, эз налӧн лоны йӧзыс, но, а важӧнтӧ век жӧ жалитісны, — асланыс добра!
— Но, и сэки эз зэв жалитлывны, — висьталӧ бабушка.
Петыр дядь сӧглашайтчӧ:
— И сійӧ вернӧ: асланыс добра, да — донтӧм...
Ме вылӧ сійӧ видзӧдіс меліа, сёрнитіс мекӧд бурджыка, гырысьяскӧд дорысь и эз дзеблы синъяссӧ, но мыйкӧ эз кажитчы меным сыын.
Быдӧнӧс радейтана варениеӧн гӧститӧдӧмӧн, менсьым нянь шӧрӧмӧс мавтліс кызджыка, вайлывліс меным карысь чужъя преникъяс, маковӧй сбойна да сёрнитліс мекӧд век серьёзнӧя, ньӧжйӧник.
— Кыдзи овныс кутам, сударик?
Салдатӧ мунан, али чиновникӧ?
— Салдатӧ.
— Сійӧ — бур.
Ӧні и салдатлы эз ло сьӧкыд.
Попӧ сідз жӧ бур, горзы сӧмын — господи помилуй — да и ставыс!
Поплы весиг кокньыдджык, салдатлы дорысь, а нӧшта сыысь кокни черикыйысьлы; сылы дзик некутшӧм наука оз ков — мед сӧмын привычка вӧлі!..
Сійӧ лӧсьыда петкӧдліс, кыдзи ветлӧны черияс сам гӧгӧр, кыдзи пессьӧны, вугырӧ шедӧм бӧрын, ёкышъяс, головльяс, ёдіяс.
— Вот тэ скӧралан, кор тэнӧ дедыд ньӧръялас, — бурӧдана висьтавліс сійӧ.
— Скӧравны сэні, сударик, оз ков, сійӧ тэнӧ наука вылӧ ньӧръялӧны, и сійӧ ньӧръялӧмыс челядь дырся!
А вот менам госпожа Татьян Лексевна — но, сійӧ ньӧръявліс знаменитӧя!
Сылӧн сы вылӧ нарошнӧ морт вӧлі, Христофорӧн шулісны, сэтшӧм мастак аслас делӧын, мый сійӧс, вӧвлі, мукӧд усадьбаса суседъяс ас орданыс корӧны барыня-графинялысь: лэдзлӧй, сударыня Татьян Лексевна, Христофортӧ дворняӧс ньӧръялыштны!
И лэдзлывліс.
Сійӧ ӧбидатӧг да подробнӧя висьтавліс, кыдзи барыня, кисейнӧй еджыд платтьӧа да енэж рӧма воздушнӧй чышъянторъя, пукавліс колонкаяса кильчӧ вылын, гӧрд креслӧын, а Христофор сы водзын швучкис бабаясӧс да мужикъясӧс.
— И вӧлі, сударик, Христофорыс тайӧ, кӧть и рязанскӧй, но, чиган кодь, али хохол кодь, усъясыс сылӧн пельясӧдзыс, а рожаыс — лӧз, тошсӧ бритліс.
И не то сійӧ — дурачок, не то лэдзчысьӧма, медым лишнӧй эз юасьны...
Вӧвлі, кухняын чашкаӧ кисьтас ва, кутас гут, а то тӧрӧкан, кутшӧмкӧ жукӧс и — вӧйтӧ найӧс ньӧрторйӧн, дыр вӧйтӧ.
А то — ассьыс рудсӧ кыскас юръюв сайсьыс — сійӧс вӧйтӧ...
Татшӧм да татшӧм кодь висьтъяс меным вӧліны бура тӧдсаӧсь нин, ме уна кывлі найӧс бабушка да дед вомысь.
Разнӧй пӧлӧсӧсь, найӧ ставныс тешкодя мунӧны мӧда-мӧд вылас: быдын мучитісны мортӧс, тешитчисны сы вылын, вӧтлісны сійӧс.
Менӧ дӧзмӧдісны тайӧ висьтъясыс, кывзыны найӧс эз вӧв окота, и ме кори извозчикӧс:
— Висьтав мӧдтор!
Сійӧ чукӧртіс ассьыс став чукыръяссӧ вом дорланьыс, сэсся кыпӧдліс найӧс синъяс дорӧдзыс да сӧгласитчис:
— Ладнӧ, горш морт, — мӧдтор.
Вот вӧлі миян пӧвар...
— Кодлӧн?
— Графиня Татьян Лексевналӧн.
— Мыйла тэ сійӧс шуан Татьянӧн?
Сійӧ ӧмӧй мужичӧй?
Сійӧ вӧсньыдика сераліс:
— Дерт — барыня сійӧ, но — вӧліны сылӧн усторъяс.
Сьӧдыникӧсь, — рӧднас сійӧ сьӧд немечьяс пиысь, тайӧ йӧзыс арапъяс кодьӧсь.
Сідзкӧ вот — пӧвар; тайӧ, сударик, лоас тешкодь история...
Тешкодь историяыс вӧлі сыын, мый пӧвар тшыкӧдӧма кулебяка да сійӧс заставитӧмаӧсь сёйны кулебякасӧ ставсӧ ӧтпырйӧ; сійӧ сёйӧма да висьмӧма.
Ме скӧралі:
— Тайӧ ньӧти абу тешкодь!
А мый тешкодь?
Нолтӧ, висьтав.
— Ме ог тӧд...
— Сідзкӧ — чӧв ов!
Сійӧ бара кутіс кыны гажтӧм вез.
Мукӧд дырйи, праздникъясӧ волывлісны вокъяс гӧститны — Микайлӧ дядьлӧн жугыль да дыш Саша, Яков дядьлӧн ӧккуратнӧй, быдтор тӧдысь Саша.
Ӧтчыд, стрӧйба вевтъяс вывті куимӧн ветлӧдлігӧн, ми аддзим Бетленг дворысь мехӧвӧй турунвиж сюртука баринӧс; стен дорса пес чукӧр вылын пукалӧмӧн, сійӧ ворсіс понпиянкӧд; сылӧн дзоляник, кушмӧм виж юрыс вӧлі шапкатӧм.
Кодкӧ вокъяс пиысь вӧзйис гусявны ӧти понпи, да пырысь-пыр лӧсьӧдіс гусялӧм кузя остроумнӧй план: вокъяс пыр жӧ петасны улича вылӧ Бетленг ворота дорӧ, ме повзьӧда баринӧс, а кор сійӧ, повзьӧмысла пышъяс, найӧ уськӧдчасны дворас да кватитасны понписӧ.
— Кыдзи повзьӧдныс?
Вокъяс пиысь ӧтик вӧзйис:
— Тэ сьӧлышт сылы кушмӧм юр вылас!
Ыджыд-ӧ грек сьӧлавны мортлы юр вылас?
Ме унаысь кывлі и ачым аддзылі, мый сыкӧд вӧчлӧны ёна омӧльджыкӧс, и дерт, ме честнӧя вӧчи ас вылӧ босьтӧм могӧс.
Вӧлі ыджыд зык да скандал, миян дворӧ Бетленг керкаысь локтіс мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн быдса армия, сійӧс вайӧдіс том, мича офицер, и сы вӧсна, мый преступление каднас вокъяс смирнӧя гуляйтісны улич вывті, менам йӧй озорство йылысь нинӧм тӧдтӧг, — дед ньӧръяліс менӧ ӧтнамӧс, сійӧн Бетленг керкаса став олысьясӧс бура могмӧдӧмӧн.
Кор ме, нӧйтӧм, куйлі кухняын пӧлатьын, ме дінӧ кайис праздничнӧя пасьтасьӧм да гажа Петыр дядь.
— Тайӧ тэ сюся мӧвпыштӧмыд, сударик!
— шӧпкӧдіс сійӧ.
— Сідз сылы и колӧ, пӧрысь козёллы, сідз сійӧс, — сьӧлав на вылӧ!
Нӧшта эськӧ — изйӧн сісь юр кузяыс!
Ме водзын сулаліс баринлӧн гӧгрӧс, юрситӧм, челядьлӧн кодь чужӧм, ме помниті, кыдзи сійӧ, понпи моз, ньӧжйӧник да нораа чилзіс, виж лысинасӧ дзоля кияснас чышкаліг, меным вӧлі терпитны вермытӧм яндзим, ме лӧгалі вокъяс вылӧ, но — ставыс сійӧ здукӧн вуні, кор ме тӧдмалі извозчиклысь кыӧм чужӧмсӧ, сійӧ дзӧрис сідз жӧ повзьӧдлана зывӧка, кыдз и дедлӧн чужӧмыс, кор сійӧ ньӧръяліс менӧ.
— Мун!
— горӧді ме, Петырӧс киясӧн и кокъясӧн тойлаліг.
Сійӧ сьӧмдіс, кутіс мигайтны да лэччис пӧлатьысь.
Сійӧ кадсянь менам воши сыкӧд сёрнитны кӧсйӧм, ме куті пышъявны сыысь и, сійӧ жӧ кадын куті подозрительнӧя видзӧдны извозчик бӧрся, мыйкӧ гудыра виччысьӧмӧн.
Регыд баринкӧд история бӧрын лои нӧшта ӧтик.
Менӧ важӧн нин кыскис Овсянниковлӧн лӧнь керкаыс, меным кажитчис, мый сійӧ руд керкаас визувтіс аслыс пӧлӧс, мойдкывъяслӧн таинственнӧй олӧм.
Бетленг керкаын олісны шумнӧя да гажаа, сэні вӧлі уна мича барыня, сэтчӧ волывлісны офицеръяс, студентъяс, век сэні сералісны, горзісны да сьылісны, ворсіс музыка.
И керкаыслӧн чужӧмыс вӧлі гажа, ӧшиньясыслӧн стеклӧясыс дзирдалісны ясыда, на сайын дзоридзьяслӧн зелень вӧлі разнӧй сикасӧн синмад шыбытчана.
Дед эз радейтлы тайӧ керкасӧ...
— Еретникъяс, безбожникъяс, — висьтавліс сійӧ сэні став олысьяс йылысь, а нывбабаясӧс нимтывліс пеж кывйӧн, кодлысь смыслсӧ Петыр дядь меным ӧтчыд висьталіс сідз жӧ зэв пежа да лёк вылӧ радлана.
Овсянниковлӧн стрӧг да чӧв керкаыс внушайтліс дедлы почтение.
Тайӧ ӧтик судта, но джуджыд керкаыс нюжӧдчис эжсялӧм, сӧстӧм да тыртӧм дворӧ, код шӧрын вӧлі вевта юкмӧс кык сюръя йылын.
Керкаыс быттьӧ бӧрлань пырӧма улич вывсьыс, сыысь дзебсьӧмӧн.
Сылӧн векни да аркаяса куим ӧшиньыс вӧліны мусяньыс вылынӧсь, да стеклӧясыс сэні гудырӧсь, шондіӧн мичмӧдӧма ӧшка-мӧшкаӧ.
А ворота мӧдар бокас сулаліс амбар, фасад сертиыс дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧми и керкаыс, сідз жӧ куим, но фальшивӧй ӧшиньяс: руд стенас тувъялӧма тасъяс, да на вылӧ еджыд краскаӧн серпасалӧма рамаяслысь переплётъяс.
Тайӧ синтӧм ӧшиньясыс вӧліны лӧсьыдтӧмӧсь, и став амбарыс бара петкӧдліс, мый керкаыс кӧсйӧ дзебсьыны, овны казявтӧг.
Мыйкӧ лӧнь да ӧбӧдитӧм, либӧ лӧнь да гордӧй вӧлі став усадьбаас, сійӧ тыртӧм конюшняясын, сарайясын, кодъяс гырысь воротааӧсь да сідз жӧ тыртӧмӧсь.
Мукӧд дырйи дворас чотігтыр ветлӧдліс бритчӧма, ыджыд усъяса, ыджыд тушаа старик, ус сіясыс чурвидзисны быттьӧ емъяс.
Мукӧд дырйи бакъяса да чукля ныра мӧд старик петкӧдліс конюшняысь кузь юра серӧй вӧв, векни морӧса, вӧсни кокъяса, сійӧ, дворӧ петӧм бӧрын, гӧгӧр ставыслы копрасис, быттьӧ раминик манакиня!
Чотысь гораа лапкӧдліс сійӧс кипыдӧснас, шутьляліс, ыджыд шыӧн ышлолаліс, сэсся вӧвсӧ бара дзеблісны пемыд конюшняӧ.
И меным кажитчис, мый старик кӧсйӧ керкасьыс мунны, но оз вермы, кӧлдуйтӧма.
Пӧшти быд лун дворын, луншӧрсянь рытӧдз, ворсісны куим детинка; ӧткодь руд курткаясӧ да гачьясӧ пасьтасьӧмаӧсь, ӧткодь шапкааӧсь, гӧгрӧс чужӧмаӧсь, руд синъясаӧсь, сэтшӧма мунісны мӧда-мӧд вылас, мый ме торйӧдлывлі найӧс сӧмын туша сертиныс.
Ме видзӧді на бӧрся забор щельӧд, найӧ оз вӧлі казявны менӧ, а меным окота вӧлі, мед казялісны.
Кажитчис меным, кутшӧм бура, гажаа да дружнӧя найӧ ворсӧны тӧдтӧм ворсан торъясӧн, кажитчисны налӧн костюмъясныс, мӧда-мӧд вӧснаыс бура тӧждысьӧмыс, коді торъя ёна тӧдчӧ вӧлі ыджыдджыкъясыслӧн ичӧт вок дінас, тешкодь да збой путкыль дінӧ отношениеын.
Сійӧ кӧ усьлывлі — найӧ серавлісны, кыдзи пыр серавлӧны усьысь вылын, но сералісны эз лёкысь радлӧмӧн, пырысь-пыр жӧ отсавлісны сылы сувтны, а сійӧ кӧ лякӧсьтліс кияссӧ либӧ пидзӧсъяссӧ, найӧ чышкылісны сылысь чуньяссӧ да гачсӧ лапкоръясӧн, чышъянъясӧн, а шӧр кост детинкаыс бурысь шулывліс:
— Вот нин <ns>уксальыс</ns>...
Найӧ мӧда-мӧдныскӧд некор эз видчывны, эз ылӧдлыны ӧти мӧдсӧ, и куимнаныс вӧліны зэв пелькӧсь, ёнӧсь, мудзлытӧмӧсь.
Ӧтчыд ме кайи пу йылӧ да шутёвті налы, — найӧ сувтісны сэтчӧ, кытчӧ найӧс суис шутёвтӧмыс, сэсся тэрмасьтӧг ӧтлаасисны да, ме вылӧ видзӧдавлӧмӧн, кутісны мыйкӧ йылысь гусьӧник тӧлкуйтны.
Ме мӧвпышті, мый найӧ менӧ кутасны лыйлыны изъясӧн, лэччи муӧ, зепъясӧ, питшӧгӧ ӧкті изъяс да бара кайи пу йылӧ, но найӧ нин ворсісны месянь ылын двор пельӧсын да, тыдалӧ, вунӧдісны ме йылысь.
Тайӧ вӧлі гажтӧм, но меным эз вӧв окота первойӧн заводитны косьсӧ, а регыд мысти кодкӧ горӧдіс налы ӧшинь форточка пырыс.
— Челядь, — марш гортӧ!
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг да кывзысьӧмӧн, быттьӧ дзодзӧгъяс.
Унаысь ме пукавлі забор дорса пу йылын, виччысьӧмӧн, мый вот найӧ корасны менӧ аскӧдныс ворсны, — найӧ эз корлыны.
Мӧвпӧн ме ворсі нин накӧд, мукӧд дырйи сэтшӧма ылавлӧмӧн, мый горӧдлывлі да гораа серавлі; сэки найӧ, куимнаныс, видзӧдлывлісны ме вылӧ, ньӧжйӧник мый йылысь кӧ сёрнитіг, а ме яндзимӧн тырӧм, лэччывлі муӧ.
Ӧтчыд найӧ кутісны ворсны дзебсясьӧмӧн, корсьны чередыс уси шӧркостыслы, сійӧ сувтіс амбар сайса пельӧсӧ да сулаліс, синъяссӧ кияснас честнӧя тупкӧмӧн, видзӧдлывлытӧг, а сылӧн вокъясыс котӧртісны дзебсьыны.
Ыджыдджык вокыс тэрыба да пелька кайис паськыд кӧшовник доддьӧ, коді вӧлі амбар лэбулас, а ичӧт вокыс, шӧйӧвошӧмӧн, тешкодя котраліс юкмӧс гӧгӧр, эз аддзы, кытчӧ асьсӧ воштыны.
— Ӧтик, — горӧдіс ыджыдджыкыс, — кык...
Ичӧт вокыс чеччыштіс юкмӧс струба вылӧ, кватитчис гезъяс, шыбытіс кокъяссӧ тыртӧм чепняӧ, и чепняыс, пӧдӧм шыӧн сруб стенӧ камӧдчигтыр, воши.
Ме шемӧсми, видзӧді, кутшӧм тэрыба да шытӧг бергалӧ бура мавтӧм кӧльӧсаыс, но пыр жӧ гӧгӧрвои, мый вермас лоны, да чеччышті дворас на дорӧ, горзігтыр:
— Юкмӧсад усис!..
Шӧркост детинкаыс котӧртіс сруб дорӧ мекӧд ӧттшӧтш, тшапкысис гезъяс, гезйыс тракнитіс вывлань, сотыштіс сылысь кияссӧ, но ме удиті нин босьтны сы киысь гезсӧ, а сэк котӧрӧн воис ыджыдджык вокыс; чепнясӧ кыскыны меным отсалігтыр, сійӧ шуис:
— Ньӧжйӧник, пӧжалуйста!..
Ми ӧдйӧ кыским ичӧтсӧ, сійӧ сідз жӧ вӧлі повзьӧма, сылӧн веськыд ки чуньяссьыс войталіс вир, банбокыс сідз жӧ ыджыда гирснитчӧма, сійӧ вӧлі коскӧдзыс кӧтасьӧма, бледӧдӧма лӧзӧдтӧдз, но нюмъяліс, дрӧгнитышталӧмӧн, синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, нюмъяліс да нюжӧдіс:
— <ns>Кы-ыдз</ns> ме <ns>у-ус-и</ns>...
— Тэ йӧймӧмыд, вот мый, — шуис шӧркостыс, сійӧс кутлӧмӧн да чужӧм вывсьыс чышъянӧн вирсӧ чышкиг, а ыджыдджыкыс, зумыштчӧмӧн висьталіс:
— Мунам, он жӧ нин ӧд дзеб...
— Тіянӧс кутасны нӧйтны?
— юалі ме.
Сійӧ довкнитліс юрнас, сэсся меным кисӧ чургӧдӧмӧн шуис:
— Тэ вывті ӧдйӧ котӧртін!
Ошкӧмла нимкодьмӧм, ме эг удит босьтны сылысь кисӧ, а сійӧ бара нин висьталіс шӧркост вокыслы:
— Мунам, сійӧ прӧстудитчас!
Ми висьталам, мый сійӧ уси, а юкмӧс йывсьыд, — оз ков!
— Да, оз ков, — сӧгласитчис ичӧтик вокыс, дрӧгниталігтыр.
— Тайӧ ме уси гӧптӧ, да?
Найӧ мунісны.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый кор ме видзӧдлі ув вылӧ, кысянь чеччышті дворӧ, — сійӧ ещӧ лайкъяліс на, виж листъяссӧ гылӧдігтыр.
Вежон чӧж вокъяс эз петавны дворӧ, а сэсся петкӧдчисны воддза дорсьыс ызгысьӧсьджык; кор ыджыдджык вокыс аддзис менӧ пу йылысь, сійӧ меліа горӧдіс:
— Лок миян дінӧ!
Ми пырим амбар лэбулӧ, важ кӧшовкаӧ да, мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, дыр сёрнитім.
— Нӧйтісны тіянӧс?
— юалі ме.
— Сюрис, — вочавидзис ыджыдджыкыс.
Сьӧкыд вӧлі эскыны, мый тайӧ детинкаяссӧ сідз жӧ нӧйтӧны, кыдзи и менӧ, вӧлі на вӧсна ӧбиднӧ.
— Мыйла тэ дзоля лэбачьяссӧ кыян?
— юасис медічӧтыс.
— Найӧ лӧсьыда сьылӧны.
— Эн, тэ эн кый, мед бурджык найӧ лэбаласны, кыдз кӧсйӧны...
— Но, ладнӧ, ог кут!
— Сӧмын тэ войдӧр кый ӧтикӧс да козьнав меным.
— Тэныд — кутшӧмӧс?
— Сьылысьӧс.
— И садӧкын.
— Сідзкӧ — сійӧ чиж.
— Кань сёяс, — шуис ичӧтыс.
— И папа оз лэдз.
Ыджыдджыкыс сӧгласитчис:
— Оз лэдз...
— А мамыд тіян эм?
— Абу, — шуис ыджыдджык вокыс, но шӧркост вокыс веськӧдіс сійӧс:
— Эм, сӧмын — мӧд, абу миян, а миянсӧ — абу, кулі сійӧ.
— Мӧдыс шусьӧ — ичинь, — шуи ме; ыджыдджыкыс довкнитліс юрнас:
— Да.
И куимнаныс мӧвпыштчисны, зумыштчисны.
Бабушка мойдъяс серти ме тӧді, мый сэтшӧм ичиньыс, и меным вӧлі гӧгӧрвоана тайӧ зумыштчӧмыс.
Найӧ пукалісны топыда мӧда-мӧд бердас, ӧткодьӧсь, быттьӧ чипанпиян: а ме тӧдвылӧ уськӧді ведьма-мачехаӧс, коді ылӧдчӧмӧн босьтӧма рӧднӧй мамыслысь места, сии налы:
— Локтас на рӧднӧй мамыд, виччысьлӧй!
Ыджыдджыкыс вӧрзьӧдліс пельпомъяснас:
— Кулі кӧ?
Сійӧ оз овлы...
— Оз овлы?
Господи, да кымынысь кулӧмаяс, весиг торпыриг вылӧ керавлӧмъяс, ловзьывлісны, найӧс кӧ пызйыны ловъя ваӧн, кымынысь смертьыс, вӧвлі эз збыль, эз енлӧн, а кӧлдунъяссянь да кӧлдунняяссянь!
Ме кыпыда заводиті висьтавлыны налы бабушкалысь историясӧ; ыджыдджыкыс первой пыр нюмъяліс да шуаліс ньӧжйӧник:
— Тайӧс ми тӧдам, тайӧ — мойдъяс...
Сылӧн вокъясыс кывзісны чӧв-ланьтӧмӧн, дзоляыс — паръяссӧ топыда топӧдӧмӧн да пӧльтчӧмӧн, а шӧркостыс, гырддзанас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, копыртчис ме дорӧ да копыртіс воксӧ сійӧ сьылі сайӧ пуктӧм кинас.
Ёна нин рытъяммис, гӧрд кымӧръяс ӧшалісны керка вевтъяс весьтын, кор миян дорӧ локтіс еджыд усъяса, коричневӧй, поплӧн кодь кузь паськӧма да мехӧвӧй кузь гӧна шапкаа старик.
— Коді тайӧ татшӧмыс?
— юаліс сійӧ, ме вылӧ чуньнас индӧмӧн.
Ыджыдджык детинкаыс сувтіс да довкнитіс юрнас дед керка вылӧ:
— Тайӧ — эстысь...
— Коді сійӧс корис?
Детинкаяс, ставныс ӧттшӧтш, чӧв-ланьтӧмӧн петісны доддьысь да мунісны гортаныс, бара кывзысьысь дзодзӧгъясӧс меным казьтылӧмӧн.
Старик чорыда босьтіс менӧ пельпомӧд да двор кузяыс нуӧдіс вороталань; меным вӧлі окота бӧрдны сы водзын полӧмла, но сійӧ восьлаліс сэтшӧм гырыся да тэрыба, мый ме эг удит бӧрддзыны, кыдзи лои нин улич вылын, а сійӧ, калитка дорас сувтӧмӧн грӧзитіс меным чуньнас да шуис:
— Эн лысьт ме дорӧ волывлыны!
Ме скӧрми:
— Ме ньӧти ог тэ ордӧ волы, пӧрысь чӧрт!
Аслас кузь кинас сійӧ бара кватитіс менӧ да нуӧдіс тротуар кузя, юасигтыр, быттьӧ менам юрӧ мӧлӧтӧн кучкаліс:
— Тэнад дедыд гортад?
Менам шог вылӧ дед вӧлӧма гортын; сійӧ сувтіс грӧзнӧй старик водзӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, тошсӧ водзлань чургӧдӧмӧн, да тэрыба висьтавліс, чусмӧм да кӧпейка кодь гӧгрӧс синъяснас видзӧдӧмӧн:
— Мамыс сылӧн ветлӧ туйын, ме ог эшты, видзӧдны сы бӧрся некодлы, — ті прӧститӧй нин, полковник!
Полковник ружӧктіс керка тырнас, пу сюръя моз бергӧдчис да муніс, а менӧ, мыйкӧ дыра мысти, шыбытісны дворӧ, Петыр дядь телегаӧ.
— Бара веськалін, сударик?
— юасис сійӧ, вӧвсӧ лэдзаліг.
— Мыйысь нӧйтісны ?
Кор ме висьталі сылы — мыйысь, сійӧ ыпнитіс да пузис.
— А тэ мыйла дружитчин накӧд?
Найӧ — барчукъяс — змей пиян; со кыдзи тэнӧ на вӧсна!
Тэ ӧні ачыд найӧс нӧйт — мый видзӧдныс!
Сійӧ дыр чишъяліс, нӧйтӧмысь скӧрмӧм, ме первойсӧ кывзі сійӧс чувственнӧя, но сылӧн кыӧм чужӧмыс дрӧжжитіс век лӧсьыдтӧмджык да казьтыштліс меным, мый детинкаясӧс сідз жӧ нӧйтасны да мый найӧ ме водзын абу мыжаӧсь.
— Найӧс нӧйтны оз ков, найӧ бурӧсь, а тэ век ылӧдлан, — шуи ме.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да друг горӧдіс:
— Вешйы телега вывсьыс!
— Йӧй тэ!
— горӧді ме, муӧ чеччыштӧмӧн.
Сійӧ кутіс котравны ме бӧрся двор кузя, весьшӧрӧ кутны зільӧмӧн, котраліс да мый вынсьыс равзіс:
— Йӧй ме?
Ылӧдла ме?
Сідзкӧ ме тэнӧ...
Кухня кильчӧ вылӧ петіс бабушка, ме суйыштчи сы дорӧ, а Петыр дядь кутіс норасьны:
— Некутшӧм олӧм меным абу детинка вӧснаыд?
Ме сы дорысь вит пӧв ыджыдджык, а сійӧ менӧ — <rus>по матушке</rus> и быд ног...
И ылӧдчысьӧн...
Кор менам син водзын сӧрӧны, ме шӧйӧвошлывлі да бӧбмывлі шензьӧмӧйла; шӧйӧвоши и тайӧ здукас, но бабушка чорыда шуис:
— Но, тайӧ тэ, Петыр, и збыль ылӧдлан, — мисьтӧма сійӧ тэнӧ эз вид!
— Дед эськӧ эскис извозчиклы.
Сійӧ лунсяньыс миян пансис чӧв олан, лёк война: сійӧ зільліс быттьӧ тӧдлытӧг тувкнитны менӧ, инмӧдны вӧжжинас, лэдзавліс менсьым лэбачьяс, ӧтчыд травитіс найӧс каньлы, и быдтор кузя норасис ме вылӧ дедлы, пыр пӧръясьлӧмӧн, меным век тшӧкыдджыка кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм жӧ детинка, кутшӧм ме, сӧмын пасьтасьӧма старикӧн.
Ме разявлі сылысь лаптияссӧ, казявтӧг лабмӧдлі да быздӧдлі оборъяссӧ, и Петыр кӧмасигӧн найӧ оръясьлісны; ӧтчыд сылы шапка пытшкас кисьті переч, заставиті быдса час несъявны, вообще зіли, вын серти да мывкыд серти, не кольны сылы уджйӧзӧн.
Празникъясӧ сійӧ быдса лунъяс сюся кыйӧдчывліс ме бӧрся да не ӧтчыд кыйліс менӧ дугӧдӧм тор вылын — барчукъяскӧд волысьлӧмын: кыйліс и дед дорӧ мунліс ябедничайтны.
Барчукъяскӧд волысьӧмъяс нуӧдсис водзӧ и меным век лои лӧсьыдджык.
Дзоляник кулигаын, дед керка да Овсянников забор костын, быдмис вяз, нинпу да бузиналӧн тшӧкыд куст; тайӧ куст улас ме заборӧ писькӧді кузьмӧс розь, вокъяс чередӧн либӧ кыкӧн матыстчылісны сэтчӧ, и ми сёрнитлім гусьӧник, лажиньӧн либӧ пидзӧс вылын сулалӧмӧн.
На пиысь кодкӧ век кыйӧдліс, мед эськӧ полковник эз су миянӧс виччысьтӧг.
Найӧ висьтавлісны асланыс гажтӧм олӧм йылысь, и кывзыны тайӧ вӧлі меным зэв гажтӧм; висьтавлісны сы йылысь, кыдзи олӧны меӧн кыйӧм лэбачьяс, унатор челядь олӧм йылысь, но некор ни ӧти кыв наӧн эз вӧв висьталӧма ичинь йывсьыс да бать йывсьыс, — ме сійӧс ог помнит.
Тшӧкыдджыка жӧ найӧ прӧстӧ тшӧктывлісны меным висьтавны мойд и ме сьӧлӧмсянь выльысь висьтавлі бабушкалысь историяяссӧ, а мыйкӧ кӧ вунӧдлі, то кори найӧс виччысьыштлыны, котӧрӧн муні бабушка дорӧ да юавлі сылысь вунӧдӧм местаяс йылысь.
Тайӧ пыр вӧвлі лӧсьыд сылы.
Ме уна висьтавлі налы и бабушка йылысь; ыджыдджык детинкаыс ӧтчыд шуис, ыджыда ышловзьӧмӧн.
— Бабушкаяс, тыдалӧ, ставныс зэв бурӧсь — миян бур жӧ вӧвлі...
Сійӧ тадзи тшӧкыда да гажтӧма шулывліс: вӧвлі, вӧвлывлі, быттьӧ сё во нин олӧма му вылын, а абу дас ӧтиӧс.
Сылӧн вӧліны, помнита, векни кипыдӧсъяс, вӧсни чуньяс, дзоньнас сійӧ — вӧсни, рӧшкыд, а синъясыс — зэв сӧдзӧсь, но рамӧсь, быттьӧ вичко лампадка бияс.
И вокъясыс сылӧн сідз жӧ вӧліны мусаӧсь, сідз жӧ кыпӧдлісны ас дінаныс ыджыд доверчивӧй чувство, — век вӧлі окота вӧчны налы буртор, но ыджыдджыкыс ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воис меным.
Сёрниӧн ылалӧмӧн, ме унаысь эг казявлы, кыдзи петкӧдчыліс Петыр дядь да торйӧдліс миянӧс нюжӧдана горӧдӧмӧн:
— <ns>Ба-ара-а</ns>?
Ме аддзи, мый сыкӧд пыр тшӧкыдджыка овлӧны зумышлун припадокъяс, весиг велалі водзвыв тӧдмавны, кутшӧмӧн сійӧ локтӧ удж вывсьыс: воротаяс сійӧ векджык восьтывліс тэрмасьтӧг, петляясыс налӧн дзуртісны кузя да дыша, извозчик жӧ кӧ вӧлі дӧзмӧма, петляяс дзуртыштлісны дженьыда, быттьӧ дойысь ойзӧмӧн.
Сылӧн немӧй племянникыс муніс сиктӧ гӧтрасьны;
Петыр оліс ӧтнас конюшня вылын, дзоляник ӧшиня ляпкыдик конураын, коді вӧлі тырӧма пӧжсьӧм кучик, дьӧгӧдь, ньылӧм да табак сук дукӧн, — сійӧ дук вӧснаыс ме некор эг ветлыв сійӧ оланінӧ.
Узьліс сійӧ ӧні лампасӧ кусӧдлытӧг, мый зэв эз кажитчы дедлы.
— Видзӧд, сотан тэ менӧ, Петыр!
— Некыдз ог, ло спокойнӧй!
Ме вой кежлас биӧс пукта ва тыра тасьтіӧ, — вочавидзис сійӧ, бокӧ видзӧдӧмӧн.
Сійӧ ӧні вообще видзӧдліс пыр кыдзкӧ бокӧ да важӧн нин дугдіс волывлыны бабушка рытъяс вылӧ; эз гӧститӧд варениеӧн, чужӧмыс сылӧн косьмис, чукыръясыс лоины джуджыдджыкӧсь, и ветлӧдліс сійӧ шатлалӧмӧн, кокъяснас курасьӧмӧн, быттьӧ висьысь.
Ӧтчыд, прӧстӧй лунӧ, асылын, ме дедкӧд дворын зырті лым, коді джуджыда усьӧма войнас, — друг калитка калич шы, аслыс ногӧн, зятмуні, дворӧ пырис полицейскӧй, сайӧдіс калиткасӧ мышнас да корис дедӧс кыз руд чуньнас.
Кор дед матыстчис, полицейскӧй копыртіс сы дорӧ ыджыд ныра чужӧмсӧ да, быттьӧ дедлысь плешсӧ кокаліг, кутіс ньӧжйӧник висьтавны мыйкӧ йылысь, а дед тэрмасьӧмӧн вочавидзис:
— Тані!
Кор?
Сет ен паметь...
И друг тешкодя чеччыштӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— Господи помилуй, збыль ӧмӧй?
— Ньӧжйӧ, — стрӧга шуис полицейскӧй.
Дед гӧгӧр видзӧдліс, аддзис менӧ.
— Босьт зыръястӧ да пыр гортад!
Ме дзебси пельӧс сайӧ, а найӧ мунісны извозчик конураӧ, веськыд кисьыс полицейскӧй пӧрччис перчаткисӧ да клопайтіс сійӧн шуйга кипыдӧс кузяыс, висьталігтырйи.
— Сійӧ — гӧгӧрвоӧ; вӧвсӧ эновтӧма, а ачыс — дзебсис вот...
Ме котӧрӧн пыри кухняӧ висьтавны бабушкалы ставсӧ, мый аддзылі и кывлі, сійӧ нянь шомӧсын лойис теста, бусӧссьӧм юрнас катлӧдлӧмӧн, менсьым кывзӧм бӧрын, сійӧ спокойнӧя шуис:
— Гусялӧма, тыдалӧ, мыйкӧ...
Мун, гуляйт, мый тэныд!
Кор ме бара петі дворӧ, дед сулаліс калитка дорын, картузсӧ пӧрччӧмӧн, да юрбитіс, енэжӧ видзӧдіг.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр, щӧтясьӧм, да ӧтик кокыс тіраліс.
— Ме шуи — пыр гортӧ!
— горӧдіс сійӧ меным, тапнитӧмӧн.
И ачыс мӧдіс ме бӧрся, а кухняӧ пырӧм бӧрын, чукӧстіс:
— Волы жӧ татчӧ, мам!
Найӧ петісны орчча жырйӧ, дыр вашкӧдчисны сэні, и кор бабушка бара пырис кухняӧ, меным лоис гӧгӧрвоана, мый лоӧма мыйкӧ страшнӧй:
— Тэ мый повзин?
— Чӧв ов, сійӧ тӧд, — ньӧжйӧник вочавидзис бабушка.
Лунтыр керкаын эз вӧв лӧсьыд, полана; дед да бабушка тревожнӧя видзӧдавлісны мӧда-мӧд вылас, сёрнитісны гусьӧн да гӧгӧрвотӧма, дженьыдик кывъясӧн, кодъяс нӧшта ёнджыка суктісны тревогасӧ.
— Тэ, мам, ӧзтав жӧ лампадкаястӧ быдлаӧ, — тшӧктіс дед кызӧктышталӧмӧн.
Ӧбедайтім неокота пырысь, но тэрмасьӧмӧн, быттьӧ кодӧскӧ виччысиг; дед мудзӧмӧн пӧльтліс чужӧм бокъяссӧ, ружӧкталіс да ропкис:
— Вына дяволыд мортыдлы паныдтӧ!
Ӧд со и благочестивӧй, быттьӧ, и церковник, а — на со тэ, а?
Бабушка ышлолаліс.
Тӧмитана дыр сыліс тайӧ эзысь-гудыр тӧвся луныс, а керкаын лои пыр беспокойнӧйджык, сьӧкыдджык.
Рытъя дорыс локтіс полицейскӧй, мӧд нин, рыжӧй да кыз, сійӧ пукаліс кухняын лабич вылын, вуграліс, нускиг да копрасиг, а кор бабушка юаліс сылысь:
— Кыдз нӧ сійӧ тӧдмалінныд?
— сійӧ вочавидзліс эз пырысь-пыр да сука:
— Миян быдтор тӧдмаласны, эн тӧждысь!
Помнита, ме пукалі ӧшинь дорын да, вомын важ грӧш шонтӧмӧн, зіли печатайтны стеклӧ йи вылӧ Георгий Победоносечӧс, коді сутшкӧ змейӧс.
Друг посводзын гораа юрӧбтіс, паськыда ванвоссис ӧдзӧс, и Петровна чунавмӧн горӧдіс порог дорсянь:
— Видзӧдлӧй, мый тіян керка саяныд!
Будочникӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ бара ӧдӧбтіс посводзӧ, но сійӧ кватитіс Петровнаӧс юбкаӧдыс да сідз жӧ повзьӧмӧн кутіс горзыны:
— Сулав, — коді татшӧмыс?
Мый видзӧдныс?
Порогӧ крукасьӧмӧн, сійӧ уси пидзӧсъяс вылас да кутіс горзыны, кывъяснас тшӧкмуналӧмӧн да синванас тырӧмӧн.
— Муна мӧсъяс лысьтыны, аддза: мый тайӧ Каширинъяслӧн садъяс сапӧг кодьыс?
Сэк скӧра горӧдіс дед, кокъяснас зымӧдіг:
— Сӧран, йӧй!
Эн вермы тэ нинӧм садйысь аддзыны, заборыс джуджыд, щельяс сэн абуӧсь, сӧран!
Нинӧм миян абу!
— Бабушка!
— омляліс Петровна, ӧти кисӧ сылань нюжӧдӧмӧн, а мӧднас юрас кутчысьӧмӧн.
— Вернӧ, батюшка, сӧра вӧд ме!
Муна ме, а тіян заборлань коктуйяс, и ӧтик местаын лымсӧ талялӧма, ме забор вомӧныд и видзӧдлі, и аддза — куйлӧ сійӧ...
— <ns>Коді-и</ns>?
Тайӧ горӧдӧмыс кыссис вывті дыр и нинӧм оз вӧлі позь гӧгӧрвоны сыын; но друг ставныс, быттьӧ йӧймисны, мӧда-мӧдсӧ тойлалӧмӧн, уськӧдчисны кухняысь ывлаӧ, котӧртісны садйӧ, — сэні, лымйӧн небыда вольсалӧм гуын, куйліс Петыр дядь, сотчӧм кер бердӧ мышнас слӧнитчӧмӧн, юрсӧ морӧс вылас улӧ ӧшӧдӧмӧн.
Веськыд пель саяс сылӧн вӧлі джуджыд рана, гӧрд, быттьӧ вом; сэсянь, быттьӧ, пиньяс, чурвидзисны лӧзоват кусӧкъяс; ме тупки синъясӧс полӧмла да синлысъяс пыр аддзи Петыр пидзӧсъясысь меным тӧдса шорнӧй пурт, а сы дінысь веськыд киыслысь кокыльтчӧм, сьӧд чуньяссӧ; шуйгасӧ вӧлі вештӧма бокӧ да вӧйӧма лымъяс.
Лымйыс извозчик улын сылӧма, сылӧн дзоляник тушаыс пыдӧ вӧйӧма небыдик еджыд пук пытшкӧ да лоӧма нӧшта ёнджыка челядь кодь.
Сысянь веськыдладор бокас лым вылын гӧрдаліс тешкодь сер, коді скодитіс лэбач вылӧ, а шуйгаладорас лымсӧ нинӧмӧн эз вӧв вӧрзьӧдӧма, шыльыд да синтӧ ёран югыд.
Кывзысяна копыртӧм юрыс щӧканас мыджсьӧ вӧлі морӧсас, кудрия сук тошсӧ личкӧмӧн, куш морӧс вылас кынмӧм вир пытшкын куйліс ыджыд ыргӧн крест.
Гӧлӧсъяс шумысь вӧлі сьӧкыда бергӧдчӧ юр; дугдывтӧг горзіс Петровна, горзіс полицейскӧй, кытчӧкӧ Валейӧс мӧдӧдӧмӧн, горзіс дед:
— Эн тальӧй коктуйяссӧ!
Но друг зумыштчис да, аслас кок улӧ видзӧдӧмӧн, гораа да властнӧя шуис полицейскӧйлы:
— А тэ весьшӧрӧ равзан, служивӧй.
Тані енлӧн делӧ, енлӧн суд, а тэ аслад разнӧй пежнад, — эх, <ns>ті-и</ns>!
И ставныс пырысь-пыр ланьтісны, ставныс кутісны дзоргыны покойник вылӧ, ышлолалӧмӧн, юрбитӧмӧн.
Дворсянь садйӧ котӧртісны кутшӧмкӧ йӧз, найӧ вуджисны Петровна забор вомӧн, гылалісны, горзісны, но век жӧ вӧлі лӧнь сэтчӧдз, кытчӧдз дед, гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын, мый вынсьыс эз горӧд:
— Суседъяс, мый нӧ тайӧ ті ӧмидз пуяссӧ чегъялад, кыдз нӧ тайӧ абу яндзим тіянлы!
Бабушка босьтіс менӧ киӧд да, шльыпкигтыр, нуӧдіс керкаӧ.
— Мый сійӧ вӧчис?
— юалі ме; сійӧ вочавидзис:
— Али он аддзы...
Рытывбыд сёр войӧдз кухняын да сыкӧд орчча жырйын жуисны да горзісны бокӧвӧй йӧз, командуйтіс полиция, дьякӧн вылӧ скодитысь морт гижис мыйкӧ да юасис, утка моз герчкӧмӧн:
— Кыдз?
Кыдз?
Бабушка кухняын быдӧнӧс гӧститӧдіс чайӧн, пызан сайын пукаліс гӧгрӧс морт, пистиӧсь чужӧма, ыджыд усъяса да дзуртан гӧлӧсӧн висьтавліс:
— Збыль ним-вичыс сылӧн тӧдтӧм, сӧмын тӧдмалӧма, мый рӧднас сійӧ Елатьмаысь.
А немӧй — ньӧти абу немӧй и ставас признайтчис.
И коймӧдыс признайтчис, сэн ещӧ коймӧд ем.
Вичкояс найӧ грабитісны ёна нин важысянь, сійӧ налӧн главнӧй мастерствоыс...
— О, господи, — ышлолаліс Петровна, гӧрд да пӧсялӧма.
Ме куйлі пӧлатьын, улӧ видзӧдӧмӧн, став йӧзыс кажитчисны меным дженьыдикӧсь, кызӧсь да страшнӧйӧсь.
X
Ӧтчыд субӧтаӧ, водз асылын, ме муні Петровна градйӧрӧ жоньяс кыйны: кыйи дыр, но гӧрд морӧса тшап лэбачьяс эз локны западняӧ, асланыс мичлунӧн дэльӧдӧмӧн, найӧ забавнӧя ветлӧдлісны эзысь чарӧм кузя, лэбзьывлісны гыӧрӧн шоныда пасьтасьӧм кустарник увъяс вылӧ, да качайтчисны на вылын быттьӧ ловъя дзоридзьяс, лӧзоват лым киньяс гылӧдӧмӧн.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм мича, мый кыйсьӧмлӧн неудачаыс эз дӧсадит; кыйсьысь ме вӧлі эг зэв страстнӧй, кыйсьӧмыс меным сьӧлӧм вылӧ воис век ёнджыка, результат дорысь, ме радейтлі видзӧдны, кыдзи олӧны пичужкаяс, да мӧвпавны на йылысь.
Лӧсьыд ӧтнадлы пукавны лым эрд помын, кывзіг, кыдзи кӧдзыд лун хрустальнӧй лӧньын сьылӧны лэбачьяс, а кӧнікӧ ылын сьылӧ, лэбзьӧмӧн мунысь тройкалӧн кӧлӧкӧльчик, роч тӧвлӧн гажтӧм жаворонок...
Лым вылын кынмышті да куті кывны, мый кынті пельясӧс, ме чукӧрті дзугъясӧс да садӧкъясӧс, вуджи забор вомӧн дед садйӧ да мӧді гортӧ, — улич вылӧ ворота вӧлі восьса, ыджыд тушаа мужик нуӧдіс дворысь тройка вӧв, кодъясӧс доддялӧма тупкӧса ыджыд доддьӧ, вӧвъяс вылысь сука пуркйис ру, мужик гажаа шутляліс, — менам дрӧгмуні сьӧлӧмӧй.
— Кодӧс вайин?
Сійӧ бергӧдчис, видзӧдліс ме вылӧ ки увтіыс, чеччыштіс пуклӧс вылас да шуис:
— Попӧс!
Но, сэтчӧдз меным делӧ абу; поп кӧ, то, навернӧ, постоялечьяс дорӧ.
— Эх, <ns>курӧгъя-ас</ns>,
— горӧдіс, шутёвтіс мужик, вӧвъяссӧ вӧжжинас тогӧдӧмӧн, лӧньлунсӧ гажӧн тыртӧмӧн; вӧвъяс дружнӧя нетшыштчисны эрдлань, ме видзӧдлі на бӧрсянь, воротасӧ пӧдлалі, но кор пыри тыртӧм кухняӧ, орччӧн жырйын кыліс мамлӧн ыджыд гӧлӧс, сылӧн сӧдз кывъяс:
— Мый нӧ ӧні — вины менӧ колӧ?
Пӧрччысьтӧг, садӧкъяс шыбытӧм бӧрын, ме чеччышті посводзӧ, зураси дед вылӧ; сійӧ кватитіс менӧ пельпомӧд, видзӧдліс менам чужӧмӧ дикмӧм синъясӧн да, муртса мыйкӧ ньылыштӧм бӧрын, шуис кирган гӧлӧсӧн:
— Мамыд локтіс, мун!
Сулав...
Качнитіс менӧ сідзи, мый ме муртса кутчыси кокъяс йылын, да тойыштіс жыр ӧдзӧслань.
— Мун, мун...
Ме зураси ӧдзӧсӧ, кодӧс вӧлі эжӧма войлокӧн да клеёнкаӧн, дыр эг вермы аддзыны вугсӧ, кынмӧмла да волнуйтчӧмла тіралысь киясӧн корсьысиг, медбӧрын ньӧжйӧник восьті ӧдзӧс да сувті порог вылӧ, синтӧммӧм.
— Со сійӧ, — висьталіс мам.
— Господи, кутшӧм ыджыд!
Мый, он тӧд?
Кыдзи ті сійӧс пасьтӧдад, но нин...
да сылӧн пельясыс еджыдӧсь!
Мамаша, вайӧй ӧдйӧджык дзодзӧг гос...
Сійӧ сулаліс жыр шӧрын, ме весьтӧ копыртчӧмӧн, ме вылысь паськӧмӧс шыблаліг, менӧ мачӧс моз бергӧдліг; сылысь ыджыд мыгӧрсӧ вӧлі вевттьӧма шоныд да небыд, мужичӧй чапан * кодь паськыд гӧрд платтьӧӧн, сійӧс кизявлӧма гырысь сьӧд кизьясӧн пельпомсяньыс да — пӧлӧн — бӧждорӧдзыс.
Ме некор эг аддзыв татшӧм платтьӧсӧ.
* Чапан — кафтан.
Чужӧмыс сылӧн меным кажитчис ичӧтджык, кутшӧм вӧлі водзті, ичӧтджык да еджыдджык, а синъясыс ыдждӧмаӧсь, вӧйӧмаӧсь пыдӧджык и юрсиыс зӧлӧтистӧйджык.
Менӧ пӧрччӧдіг, сійӧ шыблаліс паськӧмӧс порог дорӧ, сылӧн ӧмидз кодь паръясыс мисьтӧма вежыньтчисны, да пыр кыліс командуйтан гӧлӧс:
— Мый чӧв олан?
Рад?
Фу, кутшӧм няйт дӧрӧмыд...
Сэсся сійӧ зыраліс менсьым пельясӧс дзодзӧг госӧн; вӧлі доймӧ, но дзодзӧг госысь петіс свежӧймӧдан, чӧскыд дук, да сы вӧсна эзджык доймы.
Ме топӧдчи сы бердӧ, сійӧ синъясӧ видзӧдавлӧмӧн, волнуйтчӧмла немӧймӧм, да сійӧ кывъяс пыр кылі бабушкалысь лӧнь, гажтӧм гӧлӧссӧ:
— Асныра сійӧ, ньӧти эз кут кывзысьны, весиг дедсьыс оз пов...
Эх, Варя, Варя...
— Но, эн лӧвтӧй, мамаша, олас!
Мамкӧд ӧткодялӧм серти ставыс гӧгӧр вӧлі ичӧт, нор да важ, ме сідз жӧ ачымӧс кылі дед кодь пӧрысьӧн,
зумыд пидзӧсъяснас менӧ топӧдӧмӧн, сьӧкыд, пӧсь кинас юрсиӧс малалӧмӧн, сійӧ висьтавліс:
— Шырны колӧ.
И школаӧ кад.
Велӧдчыны кӧсъян?
— Ме велалі нин.
— Нӧшта неуна колӧ.
Нет, кутшӧм тэ ён, а?
И сераліс сук, шонтана сералӧмӧн, меӧн ворсігтыр.
Пырис дед, руд, щӧтьмӧм, гӧрдӧдӧм синъяса: мам йӧткыштіс менӧ кинас, гораа юалӧмӧн:
— Но, мый нин, папаша?
Мунам?
Сійӧ сувтіс ӧшинь дорӧ, стеклӧ вылысь йисӧ гыжнас гыжъялӧмӧн, дыр чӧв оліс, ставыс гӧгӧр зэлаліс, лои шуштӧм, да, кыдзи пыр татшӧм зэлалӧм минутъясӧ, менам став туша пасьта быдмисны синъяс, пельяс, тешкодя паськаліс морӧс, горӧдны кӧсйӧм кыпӧдӧмӧн.
— Лексей, мун пет!
— пыдісянь шуис дед.
— Мыйла?
— юаліс мам ас дорас менӧ бара кыскӧмӧн.
— Некытчӧ тэ он мун, ог лэдз...
Мам сувтіс, муніс жыр кузя, быттьӧ гӧрдоват кымӧр, сувтіс дед мыш сайӧ.
— Папаша, кывзӧй...
Сійӧ бергӧдчис мамлань чужӧмӧн, чилӧстіс:
— Ланьт!
— Но, а горзыны ме вылӧ ме тіянлы ог лэдз, — ньӧжйӧник шуис мам.
Бабушка чеччис диван вылысь, чуньнас грӧзитігтыр.
— Варвара!
А дед пуксис улӧс вылӧ, кутіс бормочитны:
— Сулав, ме — коді?
А?
Кыдз тайӧ?
И друг равӧстіс эз аслас гӧлӧсӧн:
— Янӧдін тэ менӧ, Варька-а!..
— Мун, — тшӧктіс менӧ бабушка; ме петі кухняӧ, личкӧм, кайи паччӧр вылӧ да дыр кывзі, кыдзи переборка сайын то сёрнитісны ставныс ӧтпырйӧ, мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн, то чӧв олісны, быттьӧ друг унмовсьӧмӧн.
Сёрниыс муніс кага йылысь, кодӧс чужтӧма мам да кодлыкӧ сетӧма, но оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый вӧсна скӧралӧ дед: сы вӧсна-ӧ, мый мам чужтӧма, сылысь юасьтӧг, либӧ сы вӧсна, мый эз вай сылы кагасӧ?
Сэсся дед пырис кухняӧ лёзь, чимгӧрд да мудзӧм, сы бӧрся — бабушка, ковта пӧланас чужӧм вывсьыс синвасӧ чышкалӧмӧн; дед пуксис скамья вылӧ, кияснас сыӧ мыджсьӧмӧн, копыртчӧмӧн, дрӧгниталӧмӧн да руд паръяссӧ курччалӧмӧн, бабушка лэдзчысис сы водзӧ пидзӧсъяс вылас, ньӧжйӧник, но пӧся висьтавлӧмӧн:
— Бать, да прӧстит тэ сылы, Криста ради, прӧстит!
И не татшӧм додьяс жугласьлӧны.
Али господалӧн, купечьяслӧн оз овлы тайӧ?
Нывбаба — видзӧд кутшӧм!
Но прӧстит, ӧд некод абу праведнӧй...
Дед лэччысис стен бердӧ, видзӧдіс сылы чужӧмас да ропкис, вомсӧ пӧлыньтӧмӧн сераліг, шльыпкигтыр:
— Но, да, ещӧ дай!
А кыдз жӧ?
Тэ кодӧс он прӧстит, тэ — ставсӧ прӧститан, но, да-а, эх, ті-и...
— Копыртчис сы дорӧ, кватитіс пельпомъясӧдыс да кутіс тракйыны сійӧс, тэрыба шӧпкӧдӧмӧн:
— А енмыд, небось нинӧм оз прӧщайт, а?
Гу дорӧ, со, суис, наказывайтӧ, бӧръя лунъяс миян, а — ни спокой, ни радлун абу и — оз ло!
И — помнит тэ менсьым кывйӧс,
— ещӧ корысьясӧн кулам, корысьясӧн!
Бабушка босьтіс сылысь кияссӧ, пуктіс орччӧн сыкӧд да ньӧжйӧник, кокньыдика серӧктіс.
— Ыджыд тай шог!
Мыйысь повзьӧма — корысьясӧн!
Но, и — корысьясӧн.
Тэ, тӧд, пукав тыкӧ гортад, а корнысӧ ме муна, — эн пов, меным сетасны, пӧтӧсь лоам!
Тэ — шыбыт нолтӧ ставсӧ!
Сійӧ друг серӧктіс, бергӧдіс юрсӧ, быттьӧ кӧза, да, бабушкаӧс сьыліӧдыс кутӧмӧн, топӧдчис сы бердӧ, дзоляник, чукрӧдлӧм, шльыпкигтыр:
— Эк, <ns>йӧ-ӧй</ns>, блаженнӧй тэ йӧй, меным медбӧръя морт!
Нинӧм тэныд, йӧйлы, абу жаль, нинӧм тэ он гӧгӧрво!
Тэ эськӧ мед казьтыштін: али ми тэкӧд эгӧ уджавлӧй, али ме эг грешит найӧ ради, — но, кӧть нин ӧні, кӧть неуна эськӧ...
Сэні и ме, терпитны вермытӧг, дзоньнам пузи синваӧн, чеччышті паччӧр вылысь да уськӧдчи на дінӧ, радлунла бӧрдӧмӧн, мый вот найӧ сідз сёрнитӧны вӧвлытӧм бура, на вӧсна шогысь и сыысь, мый мам локтіс, и сыысь, мый найӧ ӧткодя примитісны менӧ асланыс бӧрдӧмас, кутлӧны менӧ кыкнаныс, топӧдлӧны, синванас киськалӧмӧн, а дед шӧпкӧ меным пельясӧ да синъясӧ:
— Ак тэ, беспи, тэ тані жӧ!
Со мамыд локтіс, ӧні тэ сыкӧд кутан овны, дедтӧ, пӧрысь чӧртӧс, лёкӧс — бокӧ ӧні, а?
Бабушкатӧ пӧтачницаӧс, баловницаӧс — бокӧ?
Эх, ті-и...
Шевгӧдіс кияснас, миянӧс вештӧмӧн, да сувтіс, гораа, скӧра шуӧмӧн:
— Вешйӧны ставныс, ставныс бокӧ нӧрӧвитӧны — ставыс торйӧн мунӧ...
Но, кор сійӧс ли мый ли!
Ӧдйӧнджык нин...
Бабушка петіс кухняысь, а дед юрсӧ копыртӧмӧн, шуис пельӧсӧ:
— Всемилостивӧй господи, но — вот, аддзан, вот!
И крепыда, гораа кучкис асьсӧ кулакнас морӧсас; меным сійӧ эз кажитчы, меным вообще эз кажитчыв, кыдзи сійӧ сёрнитӧ енкӧд, пыр быттьӧ ен водзын ошйысьӧмӧн.
Локтіс мам, сійӧ гӧрд паськӧмысь кухняын лои югыдджык, сійӧ пукаліс пызан дорса лабич вылын, дед да бабушка — сы бокъясын, мам платтьӧлӧн паськыд сосъясыс куйлісны найӧ пельпомъяс вылын, сійӧ ньӧжйӧник да серьёзнӧя мыйкӧ висьтавліс, а найӧ кывзісны сійӧс лӧня, торкавтӧг.
Ӧні найӧ кыкнаныс лоины дзоляникӧсь, и кажитчис, мый сійӧ — налы мам.
Волнуйтчӧмла мудзӧм, ме чорыда унмовси пӧлатьын.
Рытнас пӧрысьяс, празнишнӧя пасьтасьӧмӧн, мунісны сеношна вылӧ, бабушка меліа мигнитіс дед вылӧ, коді вӧлі цеховӧй старшина мундира, енотовӧй пася да кӧм вывтіыс лэдзалӧм буркиа, мигнитіс да шуис мамлы:
— Тэ видзӧд, кутшӧм батьыд, — сӧстӧм кӧза пи!
Мам гажаа серӧктіс.
Кор ме коли сыкӧд сійӧ жырйӧ, сійӧ пуксис диван вылӧ, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, да шуис кипыдӧснас аскӧдыс орччӧн клопнитіг:
— Лок ме дорӧ!
Но, кыдзи тэ олан — омӧля, а?
Кыдзи ме олі?
— Ог тӧд.
— Дедыд нӧйтӧ?
— Ӧні оз нин зэв.
— Да?
Тэ висьтав меным, мый колӧ, — но?
Дед йылысь висьтавлыны эз вӧв окота, ме куті сёрнитны сы йылысь, мый вот тайӧ жыръяс оліс зэв бур морт, но некод оз вӧлі радейт сійӧс, да дед сійӧс ӧткажитіс патераысь.
Вӧлі тыдалӧ, мый тайӧ историяыс эз кажитчы мамлы, сійӧ шуис:
— Но, а ещӧ мый?
Ме висьталі куим детинка йылысь, сы йылысь, кыдзи полковник вӧтліс менӧ дворсьыс, — мам кутліс менӧ топыда.
— Эстшӧм дрянь...
И чӧв-ланьтіс, синсӧ читкыртӧмӧн, джоджӧ видзӧдӧмӧн, юрнас качайтӧмӧн.
Ме юалі:
— Мыйла дед скӧраліс тэ вылӧ?
— Ме сы водзын мыжа.
— А тэ эськӧ мед вайин сылы кагатӧ...
Сійӧ чатӧрмунлі, зумыштчӧмӧн, паръяссӧ курччӧмӧн, да кутіс серавны, менӧ топӧдлӧмӧн.
— Ах, тэ, чудовище!
Тэ — чӧв ов та йылысь, кылан?
Чӧв ов и — весиг эн мӧвпав!
Дыр сёрнитіс мыйкӧ лӧня, стрӧга да гӧгӧрвотӧма, сэсся сувтіс да кутіс ветлӧдлыны, щӧкаас чуньяснас тотшкӧдӧмӧн, сук синкымъяснас вӧрӧдӧмӧн.
Пызан вылын сотчис, рӧмпӧштанын вӧрӧмӧн да вуджрасьӧмӧн, сальнӧй сись, няйт вуджӧръяс кыскасисны джодж кузя, пельӧсын ӧбраз водзын ӧзйис лампадка, йиа ӧшиньӧс эзысьӧн сявкйис тӧлысь югыд.
Мам гӧгӧр видзӧдліс, быттьӧ корсис мыйкӧ куш стенъясысь, йиркысь.
— Тэ кор водлывлан узьны?
— Недыр мысти.
— Да, а луннас тэ узин, — тӧдвылас уськӧдіс сійӧ да ышловзис.
Ме юалі:
— Тэ мунны кӧсъян?
— Кытчӧ нӧ?
— шензьӧмӧн шыасис сійӧ да, менсьым юрӧс лэптыштӧмӧн, дыр видзӧдіс меным чужӧмӧ, сэтшӧм дыр, мый менам синва мыччысис синъясын.
— Тэ мый тайӧ?
— Голяӧй доймӧ.
Вӧлі доймӧ и сьӧлӧмӧй, ме пыр жӧ кылі, мый оз кут сійӧ овны тайӧ керкаын, мунас.
— Тэ кутан мунны батьыд вылӧ, — шуис сійӧ, кокъяснас джодждӧра бокӧ вешталӧмӧн.
— Бабушкаыд висьтавліс тэныд сы йылысь?
— Да.
— Сійӧ вывті радейтліс Максимӧс, — вывті!
И сійӧ бабушкатӧ сідз жӧ...
— Ме тӧда.
Мам видзӧдліс сись вылӧ, чукыртчыліс да кусӧдіс сійӧс да шуис:
— Тадзи бурджык!
Да, тадзи свежӧйджык да сӧстӧмджык, дугдісны вуджрасьны сьӧд, няйт вуджӧръяс, джоджӧ водісны югыдлӧз чутъяс, зарни киньяс ломзисны ӧшинь стеклӧяс вылын.
— А кӧні тэ олін?
Быттьӧ важӧн вунӧдӧмторсӧ казьтылӧмӧн, сійӧ висьтавліс некымын кар, и ставыс бергаліс жырйын шытӧг, быттьӧ варыш.
— А кытысь тэ босьтін татшӧм платтьӧсӧ?
— Ачым вури.
Ме аслым ставсӧ вӧча ачым.
Вӧлі лӧсьыд, мый сійӧ некод вылӧ оз скодит, но гажтӧм, мый сійӧ сёрнитӧ этша, а сылысь кӧ не юасьны, сэк и ньӧти оз сёрнит.
Сэсся сійӧ бара пуксис ме дінӧ диван вылӧ, и ми пукалім чӧв-ланьтӧмӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз эз локны пӧрысьяс, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь воск, ладан дукӧн, торжественнӧя чӧлӧсь да меліӧсь.
Ужнайтім празнишнӧя, лабутнӧя, сёрнитісны пызан сайын этша да виччысьӧмӧн, быттьӧ кодлыськӧ кокни унсӧ садьмӧдны полӧмӧн.
Регыд мам кутіс энергичнӧя менӧ велӧдны «Гражданскӧй» грамотаӧ: ньӧбис книжкаяс, да на пиысь ӧтик кузя — <rus>«Родное слово»</rus> кузя — ме некымын лунӧн вені гражданскӧй печать лыддьӧмлысь премудростьсӧ, но мам сэк жӧ вӧзйис меным велӧдны кывбуръяс наиздуч, и тасянь заводитчисны миян мӧда-мӧд вылӧ дӧзмӧмъяс.
Стихъяс висьтавлісны:
<rus>Большая дорога, прямая дорога,</rus>
<rus>Простора не мало взяла ты у бога.</rus>
<rus>Тебя не ровняли топор и лопата,</rus>
<rus>Мягка ты копытку и пылью богата.</rus>
Ме лыдди «<rus>простора</rus>» пыдди «<rus>простого</rus> », «<rus>ровняли</rus> »пыдди «<rus>рубили</rus>», «<rus>копытку</rus>» пыдди «<rus>копытка</rus>»,
— Но, мӧвпышт, — внушайтіс мам, — мый — <rus>простого</rus>?
<rus>Чудовище!</rus>
<rus>Про-сто-ра</rus>, гӧгӧрвоан?
Ме гӧгӧрволі и век жӧ лыдди <rus>«простого»</rus>, ас вылӧ шензьӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс, скӧралӧмӧн, мый ме тӧлктӧм да асныра: тайӧ вӧлі курыд кывны, ме зэв сьӧлӧмсянь зіли помнитны проклятӧй кывбуръяссӧ да мӧвпӧн лыдди найӧс ӧшыбкаястӧг, но, гораа лыддигӧн кытшовтны вермытӧг дзуги.
Ме синмӧн эг кут аддзыны тайӧ кыйны вермытӧм строкаяссӧ да лёкла куті нарошнӧ кыдз-сюрӧ висьтавлыны найӧс, лёк ногӧн радӧ ӧткодь шыа кывъяс бӧрйӧмӧн; мем зэв кажитчис, кор кӧлдуйтӧм кывбуръяс воштыссисны став смыслсьыс.
Но тайӧ забаваыс эз коль весьшӧрӧ: ӧтчыд, удачнӧй урок бӧрын, кор мам юаліс, велӧдӧма-ӧ, медбӧрын, кывбуръяс, ме аслам тӧдлытӧг, куті боргыны:
<rus>Дорога двурога, творог, недорога.</rus>
<rus>Копыта, попы-то, корыто...</rus>
Кватитчи ме сёрӧн: мам, кияснас пызанӧ мыджсьӧмӧн, сувтіс да юаліс торйӧдлӧмӧн:
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— Ог тӧд, — шуи ме, чуймӧмӧн.
— Энлы, век жӧ?
— Тайӧ — сідз.
— Мый — сідз.
— Тешкодь.
— Мун пельӧсӧ.
— Мыйла?
Сійӧ ньӧжйӧн, но скӧра мӧдысь шуис:
— Пельӧсӧ!
— Кутшӧмӧ?
Вочавидзтӧг, сійӧ видзӧдіс менам чужӧмӧ сідзи, мый ме дзикӧдз шӧйӧвоши, гӧгӧрвотӧг — мый сылы колӧ?
Пельӧсын, ӧбразъяс улын, чурвидзис гӧгрӧс пызан, сы вылын дука кос турунъяса да дзоридзьяса ваза, мӧд водз пельӧсын сулаліс ковёрӧн вевттьӧм сундук, кӧтшас пельӧссӧ вӧлі тыртӧма крӧватьӧн, а нёльӧдыс — эз вӧв, ӧдзӧс кӧсякыс сулаліс дзик стен бердас.
— Ме ог тӧд, мый тэныд колӧ, — шуи ме сійӧс гӧгӧрвотӧг.
Сійӧ пуксис, чӧв олыштіс, плешсӧ да чужӧм-бокъяссӧ чышкышталӧмӧн, сэсся юаліс:
— Тэнӧ дедыд сувтӧдлывліс пельӧсӧ?
— Кор?
— Вообще, коркӧ?
— горӧдіс сійӧ, кипыдӧснас пызан кузя кыкысь кучкӧмӧн.
— Эз.
Ог помнит.
— Тэ тӧдан, мый сійӧ наказание — сулавны пельӧсын?
— Ог.
Мыйла — наказание?
Сійӧ ышловзис.
— <ns>Ф-фу</ns>!
Лок татчӧ.
Ме матыстчи, сылысь юалӧмӧн:
— Мыйла тэ горзан ме вылӧ?
— А тэ мыйла нарошнӧ дзуглан кывбуръяссӧ?
Кыдз кужи, ме висьталі сылы, мый вот, синъясӧс куньӧмӧн, ме помнита кывбуръяссӧ, кыдз найӧс печатайтӧма, но кута кӧ лыддьыны — локталасны мукӧд кывъяс.
— Тэ он притворяйтчы?
Ме вочавидзи: ог, но пырысь-пыр мӧвпышті:
«а, гашкӧ, притворяйтча?»
И друг, тэрмасьтӧг, лыдди кывбуръяссӧ дзик правильнӧя; сійӧ менӧ шензьӧдіс да нинӧмӧ воштіс.
Чувствуйтӧмӧн, мый менам чужӧмӧй друг быттьӧ пыктіс, а пельяс гӧрдӧдісны, сьӧктісны да юрын лӧсьыдтӧма шувгӧ, ме сулалі мам водзын, яндзимла ӧзйӧмӧн, да синва пыр аддзи, кыдзи гажтӧма сьӧдӧдіс сылӧн чужӧмыс.
— Кыдз нӧ тайӧ?
— юаліс сійӧ бокӧвӧй гӧлӧсӧн,
— сідзкӧ — притворяйтчин?
— Ог тӧд.
Ме эг кӧсйы...
— Сьӧкыд тэкӧд, — шуис сійӧ, юрсӧ копыртӧмӧн.
— Мун!
Сійӧ кутіс корны, медым ме пыр ёнджыка велӧдалі кывбуръяссӧ, а менам паметь пыр омӧльджыка воспринимайтіс сійӧ рӧвнӧй строкаяссӧ, и пыр ёнджыка содіс, пыр лёкджыкӧн кутіс лоны венны позьтӧм кӧсйӧм мӧдногавны, тшыкӧдлыны кывбуръяссӧ, бӧрйыны на дінӧ мукӧд кывъяс, тайӧ удайтчыліс меным кокниа, — ковтӧм кывъяс локталісны быдса чукӧръясӧн да ӧдйӧ дзуглісны обязательнӧйсӧ, небӧгас гижӧмсӧ.
Тшӧкыда вӧвлі, мый быдса строка лоліс меным тыдавтӧмӧн, и кӧть кутшӧм честнӧя ме эг зіль кыйны сійӧс, сійӧ эз сетчы паметьлы.
Уна дӧзмӧмъяс меным вайис нор кывбур, — кажитчӧ, князь Вяземскийлӧн:
<rus>И вечерней, и ранней порою</rus>
<rus>Много старцев и вдов, и сирот</rus>
<rus>Христа ради на помощь зовет</rus>.
а коймӧд строкасӧ:
<rus>Под окошками ходят с сумою</rus>,
ме ӧкуратнӧя коли.
Мам, скӧралӧмӧн, менам подвигъяс йылысь висьтавліс дедлы: дед лёк тунъялана шулывліс:
— Ышмӧ!
Паметьыс сылӧн эм: молитваяс сійӧ ме дорысь ёнджыка тӧдӧ.
Ылӧдлӧ, паметьыс сылӧн — из кодь, мыйкӧ кӧ гижӧма сы вылӧ, сідзкӧ крепыда нин!
Тэ — ньӧръяв сійӧс!
Бабушка сідз жӧ эрдӧдліс менӧ:
— Мойдъяс помнитӧ, сьыланкывъяс — помнитӧ, а сьыланкывъясыс — абу ӧмӧй сійӧ жӧ кывбуръяс?
Ставыс тайӧ вӧлі вернӧ, ме чувствуйті ачымӧс мыжаӧн, но мыйӧн только босьтся вӧлі велӧдны кывбуръяс — кытыськӧ асьныс аснас локталӧны кывъяс кыссьӧны тӧрӧканъясӧн мукӧд кывъяс да сідз жӧ тэчсьӧны строкаяссӧ:
<rus>Как у наших у ворот</rus>
<rus>Много старцев и сирот</rus>
<rus>Ходят, ноют, хлеба просят.</rus>
<rus>Наберут — Петровне носят,</rus>
<rus>Для коров ей продают</rus>
<rus>И в овраге водку пьют.</rus>
Войын, бабушкакӧд пӧлатьын куйлігӧн, ме дӧзмӧданаа доли сылы ставсӧ, мый помниті небӧгъясысь, да ставсӧ, мый лӧсьӧдлі ачым: мукӧд дырйи сійӧ серавліс, но тшӧкыдджыка видліс менӧ.
— Ӧд вот, тӧдан тэ, верман!
А корысьяс вылын оз ков серавны, ен накӧд!
Кристос вӧвлӧма корысь, и став вежаяс сідз жӧ...
Ме бормочитлі:
<rus>Не люблю нищих</rus>
<rus>И дедушку — тоже,</rus>
<rus>Как тут быть?</rus>
<rus>Прости меня боже!</rus>
<rus>Дед всегда ищет,</rus>
<rus>За что меня бить...</rus>
— Мый тэ сёрнитан, мед косьмас тэнад кывйыд!
— скӧраліс бабушка.
— Да кыдз дедыд кывлас тэнсьыд тайӧ кывъястӧ?
— Мед!
— Весьшӧрӧ тэ ышман да дӧзмӧдан мамтӧ!
Сылы и тэтӧг абу зэв лӧсьыд, — мӧвпалӧмӧн да меліа велӧдіс бабушка.
— Мыйла сылы абу лӧсьыд?
— Чӧв ов, сійӧ тӧд!
Не гӧгӧрвоны тэныд...
— Ме тӧда, мый дед сійӧс...
— Чӧв ов, шуа!
Меным овсис омӧля, ме испытайтлі чувство, коді вӧлі матын отчаяниеӧ, но мыйлакӧ меным окота вӧлі дзебны сійӧс, ме збоялі, ышми.
Мамлӧн урокъяс лоины век унджык, гӧгӧрвотӧмджыкӧсь, ме кокниа венлі арифметика, но терпитны эг вермы гижны да ньӧти эг гӧгӧрволы грамматика.
Но главнӧйыс, мый личкис менӧ, — ме аддзи, чувствуйті, кутшӧм сьӧкыд мамлы овны дед керкаын: сійӧ век ёнджыка зумышмис, быдӧн вылӧ видзӧдіс йӧз синъясӧн, сійӧ кузя чӧвланьтӧмӧн пукавліс садйӧ видзӧдан ӧшинь дорын да кыдзкӧ вежсис ставнас.
Локтӧм бӧрас воддза лунъяснас сійӧ вӧлі пельк, свежӧй, а ӧні сійӧ синъяс улын тӧдчисны пемыд чутъяс, сійӧ быдса лунъясӧн ветлӧдліс сынасьтӧг, чукрасьӧм платтьӧӧн, ковтасӧ кизявлытӧг, тайӧ сійӧс тшыкӧдіс да ӧбӧдитіс менӧ: сылы век колӧ лоны мичаӧн, стрӧгӧн, сӧстӧма пасьтасьӧмаӧн — ставсьыс бурджык!
Урокъяс дырйи сійӧ видзӧдіс вӧйӧм синъясӧн ме вомӧн — стенӧ, ӧшиньӧ, юасис менӧ мудзӧм гӧлӧсӧн, вунӧдавліс вочакывъяс да век тшӧкыдджыка скӧраліс, горзіс — тайӧ сідз жӧ ӧбиднӧ: мамлы колӧ лоны ставсьыс ёнджыка справедливӧйӧн, кыдз мойдъясын.
Мукӧд дырйи ме юавлі сылысь:
— Тэныд абу лӧсьыд миянкӧд?
Сійӧ скӧра шыасьлывліс:
— Вӧч ассьыд делӧтӧ.
Ме сідз жӧ аддзи, мый дед дасьтӧ мыйкӧ, коді повзьӧдлӧ бабушкаӧс да мамӧс.
Сійӧ тшӧкыда игнасьліс мам жырйӧ да ымзіс, чилзіс сэн, кыдз чукля бока Никанор пастухлӧн меным мустӧм пу пӧлян.
Ӧти сэтшӧм сёрни дырйи мам горӧдіс став керка тыр:
— Сійӧ оз ло, оз!
И швачкис ӧдзӧс, а дед — кутіс омлявны.
Тайӧ вӧлі рытын; бабушка, кухняын пызан дорын пукаліг, дедлы вурис дӧрӧм да шӧпкӧдіс мыйкӧ аслыс.
Кор швачкысис ӧдзӧс, сійӧ шуис, кывзысьӧм бӧрын:
— Постоялечьяс дорӧ муніс, о, господи!
Друг кухняӧ бырскӧбтіс дед, котӧртіс бабушка дорӧ, кучкис сылы юрас да кутіс чишъявны, доймӧм кисӧ качайтӧмӧн.
— Эн больгы, мый оз ков, ведьма!
— Пӧрысь йӧй тэ, — спокойнӧя шуис бабушка, дзугӧм юрсӧ лӧсьӧдӧмӧн.
— Кута тай ме чӧв овны, кыдз жӧ!
Век, ставсӧ, мый тӧдмала тэнад затеяяс йылысь, висьтала сылы...
Дед уськӧдчис сы вылӧ да тэрыба кутіс швачӧдны кулакъяснас бабушкалы ыджыд юрас; дорйысьтӧг, сійӧс тойышттӧг, бабушка шуаліс:
— Но, нӧйт, нӧйт дурачок!
Но, на, нӧйт!
Ме пӧлатьсянь на вылӧ куті шыблавны пӧдушкаяс, шебрасъяс, паччӧр вылысь тюнияс, но ярмӧм дед чужъяліс сылы юрас кокъяснас, медбӧрын крукасис да уси, ва тыра ведра пӧрӧдӧмӧн.
Чеччыштіс, сьӧласиг да пӧлясигтыр, йӧй моз гӧгӧр видзӧдліс да котӧртіс ас ордас, чардак вылӧ, бабушка кыпӧдчис ойзігтыр, пуксис скамья вылӧ, кутіс веськӧдлыны дзугсьӧм юрсисӧ.
Ме лэччи пӧлатьысь, сійӧ меным скӧра шуис:
— Чукӧрт подушкаяссӧ и ставсӧ да тэч паччӧр вылӧ!
Мӧвпыштӧма жӧ: пӧдушкаясӧн шыбласьны!
Тэнад сійӧ делӧыс?
И сійӧ, пӧрысь бес, йӧймӧма, — йӧй!
Друг сійӧ окнитіс, чукыртчис да, юрсӧ копыртӧмӧн, чукӧстіс менӧ:
— Видзӧдлы тӧ, мыйкӧ доймӧ таті?
Ме вешті сылысь сьӧкыд юрсисӧ — вӧлӧмкӧ, мый пыдӧ кучик улас сылы пырӧма шпилька, ме кыски сійӧс, аддзи мӧдӧс, менам позялісны чуньясӧй.
— Ме лучше мамӧс чукӧста, пола!
Сійӧ кутіс шенасьны кинас.
— Мый тэ?
Ме тэныд чукӧста!
Слава богу, мый эз кывлы, эз аддзыв сійӧ, а тэ — со мый!
Мун инӧ тась!
И кутіс ачыс прӧшви кыысь пельк чуньяснас гудрасьны аслас сьӧд сук бурысьын.
Смелмӧдчӧмӧн, ме отсалі сылы кыскыны кучик увсьыс нӧшта кык кыз, чукыльтчӧм шпилька.
— Доймӧ?
— Нинӧм, аски пывсян кута ломтыны, мысся, — прӧйдитас.
И кутіс корны менӧ меліа:
— А тэ, сьӧлӧмшӧр, эн висьтавлы, мый дедыд нӧйтіс менӧ, кылан?
Найӧ и сытӧг скӧрӧсь мӧда-мӧд вылас.
Он висьтав?
— Ог.
— Но, помнит жӧ!
Вай жӧ, идралам татысь ставсӧ.
Менам чужӧмын нинӧм оз тӧдчы?
Но ладнӧ, сідзкӧ нинӧм быттьӧ эз вӧв...
Сійӧ кутіс косӧдны джодж, а ме сьӧлӧмсянь шуи:
— Тэ — быттьӧ вежа, мучитӧны-мучитӧны тэнӧ, а тэныд — нинӧм!
— Мый нинӧм абусӧ изан?
Святӧй...
Аддзӧма кысь?
Сійӧ дыр ропкис, пидзӧсчань вылас ветлӧдлӧмӧн, а ме, пристук вылын пукаліг, мӧвпалі — кыдз эськӧ водзӧс мынтыны дедлы бабушка вӧсна?
Медводдзаысь сійӧ нӧйтіс бабушкаӧс менам син водзын сэтшӧм зывӧка да страшнӧя.
Ме водзын, рӧмыдын, ыпъяліс сылӧн гӧрд чужӧмыс, шевъялісны рыжӧй юрсиясыс; менам сьӧлӧмын сотышталӧмӧн пуис ӧбида, и вӧлі дӧсаднӧ, мый ме ог вермы мӧвпыштны колана водзӧс мынтӧм.
Но лун кык мысти кымын, мыйлакӧ сы дінӧ чердак вылас пыриг, ме аддзи, мый сійӧ, джоджын восьса ящик водзын пукалӧмӧн, босьталӧ сэтысь бумагаяс, а улӧс вылын куйлӧны сылӧн радейтана святцыясыс — дас кык лист кыз руд бумага, кодъясӧс юклӧма квадратъяс вылӧ тӧлысся лун лыд серти, и быд квадратын — сійӧ лунся став вежаяслӧн фигураяс.
Дедлы вӧлі зэв донаӧсь сійӧ святцыясыс, и лэдзліс меным видзӧдны найӧс сӧмын сійӧ шог случайясын, кор вӧлі мыйлакӧ торъя дӧвӧлен меӧн, а ме пыр видзӧдлі тайӧ топыда тэчӧм руд посньыдик да муса фигуркаяс вылас кутшӧмкӧ чувствоӧн.
Ме тӧді на пиысь ӧткымынъяслысь олӧмсӧ — Кириклысь да Улиталысь, Варвара великомученицалысь, Пантелеймонлысь да нӧшта уналысь меным торйӧн сьӧлӧм вылӧ воліс Алексейлӧн, <rus>божей</rus> мортлӧн гажтӧм олӧмыс, и сы йылысь лӧсьыд кывбуръясыс: найӧс тшӧкыда да трогательнӧя лыддьыліс меным бабушка.
Видзӧдлан, вӧлі, тайӧ уна сё йӧз вылас да лӧня сьӧлӧмыд бурмӧ сійӧн, мый пыр вӧвлӧмаӧсь мученикъяс.
Но ӧні ме решиті вундавны сійӧ святцыяссӧ да, кор дед вешйис ӧшинь дорӧ кутшъяса лӧз бумага лыддьӧмӧн, ме кватиті некымын лист, ӧдйӧ котӧрті улӧ, кыски бабушка пызан йӧрысь ножич да, пӧлатьӧ кайӧм бӧрын, заводитчи вежаяслысь вундавны юръяссӧ.
Вундалі юръяссӧ ӧтик радлы да — вежаяс лоины жальӧсь: сэки ме заводиті вундавны визьясӧдыс, кодъяс юклісны квадратъяс, но эг вевъяв тшытшлыны мӧд радсӧ — локтіс дед, сувтіс пристук вылӧ да юаліс:
— Тэныд коді тшӧктіс святцысӧ босьтны?
Бумага квадратторъяс аддзӧм бӧрын, кодъясӧс разӧдӧма пӧвъяс вылӧ, сійӧ кутіс кватайтны найӧс, вайліс чужӧм дорас, шыблаліс, бара кватайтліс, чер лыыс сылӧн вежыньтчис, тошкыс тракйысис, и сійӧ сэтшӧм ёна лолаліс, мый бумагаторъясыс лэбисны джоджӧ.
— Мый тэ вӧчӧмыд?
— горӧдіс сійӧ, медбӧрын, да кокӧд тракнитіс менӧ асланьыс; ме бергӧдчи сынӧдас, бабушка кватитіс менӧ кияс вылас, а дед нӧйтіс кулакнас сійӧс, менӧ да чилзіс:
— Виа-а!
Пырис мам, ме лои пельӧсын, пач дорын, а сійӧ, менӧ потшӧмӧн, висьтавліс, дедлысь кияссӧ куталӧмӧн да вешталӧмӧн, кодъяс лэбалісны сійӧ чужӧм водзын:
— Мыйсяма безобразие?
Садьсялӧй!..
Дед водіс ӧшинь дорса скамья вылӧ, омляліг.
— Виисны!
Ставныс, ставныс меным паныд, а-а...
— Кыдзи тіянлы абу яндзим?
— пыдысянь юраліс мамлӧн гӧлӧсыс.
— Мый ті век притворяйтчад?
Дед горзіс, зымӧдіс кокъяснас скамья кузя, сылӧн тошкыс тешкодя чурвидзис йирклань, а синъяссӧ вӧлі топыда куньӧма: меным сідз жӧ кажитчис, мый сылы — яндзим мамысь, мый дед — збыль притворяйтчӧ, сы вӧсна и тупкис синъяссӧ.
— Клеита ме тіянлысь тайӧ лестукъяссӧ каленкор вылӧ, нӧшта бурджык лоас, ёнджык, — висьтавліс мам, листъяссӧ да торъяссӧ видзӧдалӧмӧн.
— Аддзан — чукрасьӧма ставыс, ульсалӧма, косясьлӧ...
Мам сёрнитіс сыкӧд, кыдз мекӧд, кор ме, урокъяс дырйи, ог вӧлі гӧгӧрво мыйкӧ, да друг дед сувтіс, лабутнӧя лӧсьӧдіс дӧрӧмсӧ, жилетсӧ, кызӧктіс да шуис:
— Талун жӧ и клеит!
Ме тэныд ӧні мукӧд листъяссӧ вая...
Муніс ӧдзӧслань, но порог дорын бергӧдчис, ме вылӧ чукля чуньнас индӧмӧн.
— А сійӧс колӧ ньӧръявны!
— Следуйтӧ, — сӧгласитчис мам, ме дорӧ копыртчӧмӧн.
— Мыйла тэ тайӧс вӧчин?
— Ме — нарошнӧ.
Мед сійӧ оз нӧйт бабушкаӧс, а то ме сылысь ещӧ тошсӧ шыра...
Бабушка, косялӧм ковтасӧ пӧрччиг, укӧряйтӧмӧн шуис, юрнас качайтігтыр:
— Чӧв олін, кыдз вӧлі кӧсйысьӧма!
И сьӧвзис джоджӧ!
— Мед тэнад кывйыд пыктас, мед не вӧрзьӧдны тэныд сійӧс, не бергӧдны.
Мам видзӧдліс сы вылӧ, прӧйдитчис кухня кузя, бара локтіс ме дорӧ.
— Кор дедыд сійӧс нӧйтіс?
— А тэ, Варвара, яндысин эськӧ мед сы йылысь юасьныс, тэныд-ӧ мог?
— скӧра шуис бабушка.
Мам кутліс сійӧс.
— Эх, мамаша, мусаӧй тэ менам...
— Вот тэныд и мамаша!
Вешйы вай...
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас да чӧвланьтісны, торйӧдчисны: посводзын тапӧдчис дед.
Воӧм бӧрас мам воддза лунъяснас жӧ дружитчис гажа постоялкакӧд, военнӧй гӧтыркӧд, да пӧшти быд рыт петавліс керка водз джынйӧ, кытчӧ волывлісны Бетленг ордса йӧз — мича барыняяс, офицеръяс.
Дедлы тайӧ оз вӧлі сьӧлӧм вылас во; эз ӧтчыд, кухняын ужын сайын пукаліг, сійӧ грӧзитлы паньӧн да ропкывлы:
— Ӧкаяннӧйяс, бара чукӧртчисны!
Ӧні асылӧдз унмовсьыны оз сетны.
Регыд мысти сійӧ олысьясӧс корис прӧстмӧдны патерасӧ, а кор найӧ мунісны — вайис кытыськӧ кык додь разнӧй мебель, сувтӧдаліс найӧс передньӧй жыръясӧ да томналіс ыджыд, ӧшалан томанӧн.
— Оз ковны миянлы олысьяс, ме ачым кута гӧсьтъясӧс принимайтны.
И вот, празник лунъясӧ кутісны волывлыны гӧсьтъяс: воліс бабушкалӧн чойыс Матрена Ивановна, ыджыд ныра, гора гӧлӧса прачка, коді новліс визя шӧвк платтьӧ да зарниӧн рӧмасян чышъян, сыкӧд — и пияныс: Василий — чертёжник, бур да гажа, ставнас пасьтасьӧма руд паськӧмӧн; рӧмасьысь паськӧма Виктор, кодлӧн юрыс вӧлі вӧвлӧн кодь, беринъясӧн тырӧм векни чужӧма, — нӧшта посводзын на, колошисӧ пӧрччӧмӧн, сійӧ горӧдліс сьывны вӧсньыдик гӧлӧсӧн, быттьӧ Петрушка:
Андрей-папа, Андрей-папа...
Тайӧ зэв шензьӧдліс да повзьӧдліс менӧ.
Волывліс Яков дядь гитараӧн, вайӧдліс аскӧдыс часі вӧчысь чукля да лысӧй мастерӧс, коді кузь сьӧд сюртука, раминик, мунӧ манак вылӧ.
Сійӧ пыр пуксьывліс пельӧсӧ, копыртліс юрсӧ да нюмъяліс, кык пельӧ вожалӧм бритӧм щӧкаас сюйӧм чуньнас юрсӧ тешкодя кутӧмӧн.
Вӧлі сійӧ сьӧдіник, сылӧн дзик ӧти синмыс став вылас видзӧдіс кыдзкӧ торйӧн ёся; сёрнитіс тайӧ мортыс этша, шуавліс ӧтик пӧлӧс кывъяс:
— Энӧ прӧстасӧ тӧждысьӧ, ставыс ӧткодь...
Кор ме аддзи сійӧс медводдзаысь, мем друг тӧдвылӧ уси, кыдзи ӧтчыд, важӧн нин, ещӧ Новая улича вылын олігӧн на, ворота сайын гораа да тревожнӧя кучкалісны барабанъяс, улич кузя, острогсянь площадь вылӧ, мунӧ вӧлі, солдатъясӧн да йӧзӧн кытшалӧм, сьӧд, джуджыд телега, да сэні — скамья вылын — пукаліс неыджыд морт, гӧгрӧс ной шапкаа, дорӧм цепъясын; сылы морӧс вылас ӧшӧдӧма еджыд шыпасӧн гижӧм гырысь гижӧда сьӧд пӧв, — морт ӧшӧдӧма юрсӧ, быттьӧ гижӧдсӧ лыддиг, да дзоньнас качайтчис, цепъяснас зёльӧдчӧмӧн.
И кор мам висьтавліс часі делӧяс кузя мастерлы:
«Со менам пиӧй»,
— ме повзьӧмӧн бӧрыньтчи сы дорысь, киясӧс дзебӧмӧн.
— Энӧ прӧстасӧ тӧждысьӧй, — шуис сійӧ, ставнас вомсӧ веськыд пельланяс тешкодя вештӧмӧн, кватитіс менӧ вӧньӧд, кыскис ас дорас, тэрыба да кокниа бергӧдіс гӧгӧр да лэдзис, ошкигтыр:
— Нинӧм, крепыд детинка...
Ме вешйи пельӧсӧ, кучик креслӧӧ, коді сэтшӧм ыджыд, мый сы вылын позьӧ вӧлі куйлыны, — и дед пыр ошйысьліс, сійӧс шулывліс Грузинскӧй князь креслӧӧн, — пукси да видзӧді, кутшӧм гажтӧма гажӧдчӧны гырысьяс, кутшӧм тешкодя да подозрительнӧя вежсьӧ часі делӧяс кузя мастерлӧн чужӧмыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі маслянӧй, кизьӧр, сыліс да гӧвкъяліс; сійӧ кӧ нюмъявліс, сылӧн кыз паръясыс вешйылісны веськыд чужӧм бок вылас, и ичӧтик нырыс сідз жӧ вешъяліс, быттьӧ тӧрелка вылын пельмень.
Тешкодя вӧрисны гырысь, паськалӧм пельясыс, то видзӧдысь синкымкӧд ӧтлаын кыптӧмӧн, то бандзибъяс вылас вешйылӧмӧн, — кажитчис, мый сійӧ кӧ окотитас, то вермас вевттьыны наӧн ассьыс нырсӧ, кипыдӧсъяснас моз.
Мукӧд дырйи сійӧ, ышловзьӧмӧн, мыччывліс сьӧд, пест кодь гӧгрӧс кывсӧ, да сійӧн правильнӧй кытш пелька вӧчӧмӧн, малаліс выя кыз паръяссӧ.
Ставыс тайӧ эз вӧв тешкодь, а сӧмын шензьӧдіс дугдывтӧг сы бӧрся видзӧдны заставляйтӧмӧн.
Юисны рома чай, — сылӧн вӧлі дукыс сотӧм лук турунлӧн кодь: юисны бабушкалысь наливкаяссӧ, зарни кодь вижӧс, дьӧгӧдь кодь сьӧдӧс, да турунвижӧс; сёйисны чорыд варенец, сдобнӧй, мака маа лепёшкияс, пӧсявлісны, пӧлясисны да ошкисны бабушкаӧс.
Сёйӧм бӧрын, гӧрдӧсь да пӧльтчӧмаӧсь, тшапа пуксялісны стулъяс вылӧ, дышиника корисны Яков дядьӧс ворсыштны.
Сійӧ копыртчывліс гитара весьтӧ да триньӧдчис, лӧсьыдтӧма, дӧзмӧдана сьылӧмӧн:
Эх, кыдз кужим, сідзи олім.
Став кар пасьта шумӧ волім, —
<ns>Ба-арынялы</ns> Казаньысь
Ставсӧ висьталім ми тані...
Ме чайті, мый тайӧ зэв гажтӧм сьыланкыв, а бабушка висьталіс:
— Тэ эськӧ мед, Яша, мӧдтор мыйкӧ ворсін, вернӧй сьыланкыв эськӧ, а?
Помнитан, Мотря, кутшӧмъясӧс, вӧвлі сьыланкывъяссӧ сьывлывлісны?
Шушӧдчан платтьӧсӧ лӧсьӧдӧмӧн, прачка внушительнӧя висьталіс:
— Ӧні, матушка, мӧдсикас мода...
Дед видзӧдіс бабушка вылӧ синсӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ сійӧ пукаліс зэв ылын, да водзӧ настойчивӧя кӧдзис гажтӧм шыяс, дӧзмӧдан кывъяс.
Дед таинственнӧя сёрнитіс мастеркӧд, чуньяс вылас мыйкӧ сылы петкӧдлӧмӧн, а сійӧ, синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, видзӧдіс мамла дорӧ, довкйӧдліс юрнас, и сылӧн кизьӧр чужӧмыс кыйны вермытӧма вежласис.
Мам пыр пукавліс Сергеевъяс костын, лӧня да серьёзнӧя сёрнитліс Васильевкӧд; сійӧ ышлолаліс, висьталіг:
— <ns>Да-а</ns>, та вылын колӧ мӧвпавны...
А Виктор пӧта нюмъяліс, шаркӧдчис кокъяснас да друг вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдліс:
Андрей-папа, Андрей-папа.
Ставныс, шемӧса ланьтӧмӧн, видзӧдісны сы вылӧ, а прачка лабутнӧя висьтавліс:
— Тайӧс сійӧ тиатрысь кывлӧма, тайӧс сэн сьылӧны...
Вӧлі кык либӧ куим татшӧм рытыс, кодъяс памятнӧйӧсь асланыс личкана гажтӧмлунӧн, сэсся часі делӧяс кузя мастер локтіс лунын, вежалунӧ, сёр ӧбедня бӧрын пырысьтӧм-пыр.
Ме пукалі мам жырйын, бисера косялӧм вышивка сылы быздӧдны отсалӧмӧн, друг да тэрыба воссис ӧдзӧс, бабушка сюйис жырйӧ повзьӧм чужӧмсӧ да пырысь-пыр воши, гораа вашнитӧмӧн.
— Варя — локтіс!
Мам эз вӧрзьӧдчы, эз дрӧгнит, а ӧдзӧс бара воссис, порог вылӧ сувтіс дед да шуис торжественнӧя:
— Пасьтась, Варвара, мун!
Чеччытӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мам юаліс:
— Кытчӧ?
— Мун, <rus>с богом</rus>!
Эн вензьы.
Морт сійӧ спокойнӧй, аслас делӧын — мастер дай Лексейлы бур бать...
Дед сёрнитіс вӧвлытӧм важнӧя да пыр малаліс кипыдӧсъяснас ассьыс бокъяссӧ, а гырддзаясыс сылӧн дрӧгниталісны, мышку саяс кусыньтчӧмӧн, быттьӧ киясыс сылӧн кӧсйисны нюжӧдчыны водзӧ, да сійӧ тышкасис налы паныд.
Мам спокойнӧя торкис:
— Ме тіянлы шуа, мый тайӧ оз ло...
Дед воськовтіс сы дорӧ, нюжӧдіс кияссӧ, быттьӧ синтӧммӧм, копыртчӧмӧн, щӧтясьӧмӧн, да кутіс киргыны:
— Мун!
А то — нуӧда!
Кӧсаӧдыд...
— Нуӧдад?
— юаліс мам, сувтӧмӧн; чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс, синъясыс шуштӧма векнялісны, сійӧ тэрыба кутіс нетшкыны ас вывсьыс ковтасӧ, юбкасӧ да, ӧтик дӧрӧм кежысь кольччӧмӧн, матыстчис дед дорӧ:
— Нуӧдӧй!
Дед жергӧдіс пиньяссӧ, мамлы кулакнас грӧзитӧмӧн.
— Варвара!
Пасьтась!
Мам вештіс сійӧс кинас, кутчысис ӧдзӧс вугъяс.
— Но — мунамӧй!
— Проклянита!
— вашкӧдӧмӧн шуис дед.
— Ог пов.
Но?
Мам восьтіс ӧдзӧс, но дед кватитіс сійӧс дӧрӧм бӧждорӧдыс, уськӧдчис пидзӧсъяс вылас да шӧпкӧдны кутіс:
— Варвара, дьявӧл, пропадитан!
Эн страмит...
И ньӧжйӧник, нора кутіс ӧлюртны:
— <ns>Ма-ам, ма-ам</ns>...
Бабушка потшис нин мамлы туйсӧ, сы вылӧ, быттьӧ чипан вылӧ, кияснас шенасьӧмӧн, сійӧ вӧтліс мамӧс ӧдзӧсӧ да пинь пырыс ропкис:
— Варька, йӧй, — мый тэ?
Мун, яндысьтӧм бугыль!
Сійӧс жырйӧ тойыштӧмӧн, игналіс ӧдзӧссӧ калич вылӧ да копыртчис дед дорӧ, ӧти кинас сійӧс кыпӧдӧмӧн, мӧднас грӧзитӧмӧн.
— У-у, пӧрысь бес, немгӧгӧрвотӧм!
Пуксьӧдіс сійӧс диван вылӧ, дед шлёпмуні, быттьӧ рузумысь вӧчӧм акань, восьтіс вомсӧ да кутіс довкйӧдлыны юрсӧ; бабушка горӧдіс мамлы:
— Пасьтась, тэ!
Джоджысь платтьӧсӧ кыпӧдӧмӧн, мам шуис:
— Ме ог мун сы дорӧ, — кылад?
Бабушка йӧткыштіс менӧ диван вылысь.
— Вай кӧш ва, регыдджык!
Сёрнитіс сійӧ ньӧжйӧ, пӧшти шӧпкӧдчӧмӧн, спокойнӧя да властнӧя.
Ме котӧрӧн петі посводзӧ, керка воддза джынйын мернӧя тапйӧдлісны сьӧкыд шагъяс, а мам жырйын юргис сылӧн гӧлӧсыс:
— Аски муна!
Ме пыри кухняӧ, пукси ӧшинь дорӧ, быттьӧ вӧтын.
Ойзіс да лимзаліс дед, ропкӧдчис бабушка, сэсся швачкысис ӧдзӧс, лои лӧнь да шуштӧм.
Тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, мыйла менӧ мӧдӧдісны, ме ыргӧн кӧшӧн гумовті ва, петі посводзӧ — передньӧйысь петіс часі делӧяс кузя мастер, юрсӧ копыртӧмӧн, кинас меховӧй шапкасӧ малаліг да тшӧкъяліг.
Бабушка, кисӧ кынӧм бердас топӧдӧмӧн, копрасис сылы мышкас да ньӧжйӧник шуаліс:
— Асьныд тӧданныд, — мырдӧннад муса он ло...
Сійӧ крукасис кильчӧ порогӧ да ӧдӧбтіс дворӧ, а бабушка пернапасасис да ставнас кутіс тіравны, не то чӧв оліг бӧрддзӧмӧн, не то — сералӧмӧн.
— Мый тэ?
— юалі ме, сы дінӧ матыстчӧмӧн.
Сійӧ нетшыштіс менсьым кӧшӧс — ваыс менам кок вылӧ киссис — да горӧдіс:
— Тайӧ нӧ кытчӧ тэ ваысла ветлін?
Пӧдлав ӧдзӧссӧ!
И пырис мам жырйӧ, а ме — бара кухняӧ — кывзыны, кыдзи найӧ, орччӧн, лӧвтӧны да ропкӧны, быттьӧ вӧрзьӧдны вермытӧмторъяс местаысь-местаӧ вешталӧмӧн.
Луныс вӧлі сэзь; кык ӧшинь, йизьӧм стеклӧяс пыр, видзӧдісны тӧвся шонділӧн кӧсӧй югӧръяс; пызан вылын, кытчӧ корсьӧма ӧбед кежлӧ, пемыда югъяліс озысь дозмук, рыжӧй ырӧш тыра графин да дедлӧн мӧд графин, кӧні пемыд турунвиж вина, кодӧс сулӧдӧма буквица да зверобой вылын.
Ӧшинь гыӧръяс костӧд вӧлі тыдалӧ керка вевтъяс вылысь синтӧ ёрана дзирдалысь лым, пӧртмасисны забор столбъяс да скворешня вылын эзысь чепчикъяс.
Ӧшинь кӧсякъяс вылын, садӧкъясын, кытчӧ сявкйӧ шонді, ворсісны менам лэбачьяс; чилзісны ручнӧй гажа чижъяс, дзуртісны снегиръяс, сьыліс щеголь.
Но тайӧ гажа, эзысь да юргысь луныс эз радуйт, вӧлі ковтӧм, и ставыс вӧлі ковтӧм.
Меным окота лои лэбачьяссӧ лэдзны, ме куті босьтавны садӧкъясӧс — котӧрӧн пырис бабушка, асьсӧ бокъясас кияснас шлапйӧдлӧмӧн, да уськӧдчис пач дорӧ, видчӧмӧн.
— А, ӧкаяннӧйяс, мед пӧльыштас тіянӧс гӧраӧн!
Ак, тэ, пӧрысь йӧй, Ӧкулина...
Кыскис пачысь пирӧг, тотшӧдіс чуньнас корка кузяыс да лёкысь сьӧвзис.
— Но — косьмӧма!
Вот тэныд и шонті!
Ак, демонъяс, мед эськӧ тіянӧс ставнытӧ косявлас!
Тэ мый бугыльястӧ паськӧдін, сыч?
Сідз эськӧ ставнытӧ и жугӧдлі, омӧлик гырничьясӧс моз.
И — бӧрддзис, пӧлыньтчӧмӧн, пирӧгсӧ ӧтар-мӧдар бок вылас бергӧдлӧмӧн, чуньяснас кос коркаяс кузяыс татшйӧдлӧмӧн, гырысь синва войтъяс сьӧкыда гылалісны на вылӧ.
Кухняӧ пырисны дед да мам; бабушка швыркнитіс пирӧгсӧ пызан вылӧ сідзи, мый тӧрелкаяс чеччыштлісны.
— Со, видзӧдлӧй, мый лои тіян вӧсна, мед тіянлы пом ни пыдӧс оз ло!
Мам, мелі да спокойнӧй, кутліс сійӧс, да корис мед эз скӧрав дед, чукрасьӧм, мудзӧм, пуксис пызан сайӧ да, сьылі вылас салфетка пуктӧмӧн, ропкис, кӧтасьӧм синъяссӧ шонді ёрӧмысь читкыралӧмӧн:
— Ладнӧ, нинӧм!
Сёйлім и бур пирӧгъяссӧ.
Господьыд скупкодь, воясысь сійӧ минутъясӧн мынтӧ...
Сійӧ прӧченттӧ оз признайт.
Пуксьы, вай, Варя...
ладнӧ!
Дед вӧлі быттьӧ безумец, ӧбед чӧж сёрнитіс ен йылысь, нечестивӧй Ахава йылысь, батьӧн лоны сьӧкыд доля йылысь, — бабушка скӧра дугӧдліс сійӧс:
— А тэ — сёй, сійӧс тӧд!
Мам шутитіс, сӧдз синъяснас югъялӧмӧн.
— Мый, повзин ӧнтай?
— юаліс сійӧ, менӧ йӧткыштӧмӧн.
Эг, ме эг ёна повзьы сэки, но ӧні меным вӧлі лӧсьыдтӧм, гӧгӧрвотӧм.
Сёйисны найӧ, кыдз век празникъяс дырйи, вывті дыр, да кажитчис, мый тайӧ абу сійӧ йӧз, кодъяс часджын сайын горзісны мӧда-мӧд выланыс, вӧліны дасьӧсь косясьны, пуисны синваын да бӧрдӧмын.
Кыдзкӧ эз нин эскыссьы, мый ставсӧ сійӧс найӧ вӧчисны серьёзнӧя да мый налы сьӧкыд бӧрдны.
И налӧн синваыс и горзӧмыс, и мӧда-мӧд кост став мучитчӧмъясыс, тшӧкыда ыпнитлӧмӧн, ӧдйӧ кусӧмӧн, кутісны лоны меным велалӧм торйӧн, век омӧльджыка дойдісны менӧ, век омӧльджыка вӧрзьӧдісны сьӧлӧмӧс.
Дыр мысти, ме гӧгӧрвои, мый роч йӧз, асланыс олӧм гӧльлун да омӧльлун кузя, вообще радейтӧны забавляйтчыны шогӧн, челядь моз ворсӧны сыӧн, да шоча яндысьӧны лоны шудтӧмъясӧн.
Помтӧм прӧстӧйлунъясын и шог — празник, и пӧжар — забава; куш чужӧм вылын и гыжтуй — баситантор.
XI
Сійӧ история бӧртиыс мам пырысь-пыр ёнмис, зумыда веськӧдчис да лоис керкаын кӧзяйкаӧн, а дед лоис казявтӧм, мӧвпалысь, ас вылас мунтӧм лӧнь.
Сійӧ пӧшти дугдіс петавны керкаысь, век ӧткӧн пукаліс чардак вылын, таинственнӧй небӧг <rus>«Записи моего отца»</rus> лыддьӧмӧн.
Тайӧ небӧгсӧ сійӧ видзис ящикас томан сайын, и не ӧтчыд ме аддзылі, мый сійӧс кыскытӧдз, дед мыськӧ кияссӧ.
Небӧгыс вӧлі дженьыдик, кыз рыжӧй кучик переплёта; титул водзвывса лӧзоват лист вылын красуйтчис вушйӧм чернилаа фигурнӧй гижӧд:
«Почтеннӧй Василий Каширинлы благодарностьӧн сьӧлӧмсянь казьтылӧм вылӧ»,
кырымалӧма вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь ов, а кырымпасыс петкӧдліс лэбзьысь лэбачӧс.
Переплётлысь сьӧкыд коркасӧ виччысьӧмӧн восьтӧм бӧрын дед пуктывліс эзысь доръяса ӧчкисӧ да, тайӧ гижӧд вылас видзӧдӧмӧн, дыр вӧрӧдіс нырнас, ӧчкисӧ ладмӧдӧмӧн.
Ме не ӧтчыд юавлі сылысь — мыйсяма тайӧ небӧг?
— сійӧ внушительнӧя вочавидзліс:
— Тайӧс тэныд оз ков тӧдны.
Виччысьышт, кула — кольӧ тэныд.
И енотовӧй пасьӧс тэныд коля.
Сійӧ мамкӧд кутіс сёрнитны небыдика да этшаджык, сылысь сёрнияссӧ кывзіс внимательнӧя, синъяснас югйӧдлӧмӧн, кыдз Петыр дядь, да ропкис, шенасигтыр.
abu
abu
Сылӧн сундукъясын куйлісны уна диковиннӧй вӧччанторъяс: штофнӧй юбкаяс, атласнӧй душегрейяс, шӧвк сарапанъяс, кодъясӧс кыӧма эзысьӧн, кикаяс да кокошникъяс, кодъясӧс вурӧма жемчугъясӧн, пӧртмасян рӧма чышъянъяс да косынкаяс, мордовскӧй сьӧкыд монистаяс, уна рӧма изъясысь ожерельеяс; сійӧ ставсӧ тайӧс моздорас пыртліс мам жыръясӧ, пуктавліс стулъяс вылӧ, пызанъяс вылӧ, мам нимкодясис вӧччанторъяснас, а дед висьтавліс:
— Миян воясӧ паськӧмыд ӧнія дорысь уна пӧв мичаджык да озырджык вӧвлі!
Паськӧмыд озырджык, а овлім — прӧстӧйджыка, лададжыка.
Колисны кадъяс, оз бергӧдчыны.
Но, мерайт, вӧччы...
Ӧтчыд мам недыр кежлӧ петаліс орчча жырйӧ да пырис сэтысь лӧз, зарниӧн вурӧм сарапанӧн, жемчужнӧй кикаӧ пасьтасьӧмӧн; дедлы улӧ копыртчылӧмӧн, сійӧ юаліс:
— Ладнӧ-ӧ, сударь-батюшка?
Дед кызӧктіс, дзоньнас кыдзкӧ югъявны кутіс, кытшовтіс сы гӧгӧр, кияснас паськӧдліг, чуньяснас вӧрӧдіг, да шуис гӧгӧрвотӧма, быттьӧ вӧт пыр:
— Эх, тэныд кӧ эськӧ, Варвара, уна сьӧм, да тэ гӧгӧр кӧ эськӧ бур йӧз...
Ӧні мам оліс керка передньӧй джынса кык жырйын, сы ордын тшӧкыда вӧвліны гӧсьтъяс, мукӧдъясысь тшӧкыдджыка Максимов вокъяс: Петыр, ыджыд сӧдз тошка да кельыдлӧз синъяса ён мича офицер, буретш сійӧ, код дырйи дед менӧ ньӧръяліс пӧрысь баринӧс сьӧлалӧмысь;
Евгений, сідз жӧ ыджыд тушаа, вӧсни кокъяса, блед чужӧма, сьӧд ёсь тошка.
Сылӧн гырысь синъясыс вӧлі мунӧны сливаяс вылӧ, пасьтасис сійӧ зарни кизьяса да векни пельпомъяс вылас зарни вензельяса турунвиж мундирӧ.
Сійӧ тшӧкыда да пелька пыркйӧдліс юрнас, джуджыд, шыльыд плеш вывсьыс гыасьысь, кузь юрсисӧ вештӧмӧн, лӧсьыда нюмъяліс да пыр висьтавліс мый йылысь кӧ пыді гӧлӧсӧн, сёрнисӧ гуся кывъясӧн панӧмӧн:
— Аддзанныд-ӧ, кыдзи ме мӧвпала...
Мам кывзіс сійӧс синсӧ читкыртӧмӧн, сералӧмӧн, да тшӧкыда орӧдліс:
— Кага ті, Евгений Васильевич, извинитӧй...
Офицер, пидзӧс кузяыс паськыд кипыдӧснас асьсӧ швачӧдӧмӧн, горӧдліс:
— Именнӧ жӧ кага...
Гажаа да шумнӧя колисны рӧштво дырся лунъяс, пӧшти быд рыт мам ордын вӧліны маскаӧ вӧччӧм йӧз, сійӧ ачыс вӧччывліс — век ставсьыс бурджыка — да мунліс гӧсьтъяскӧд.
Быдысьӧн, кор сійӧ гӧсьтъяс рӧмасьысь чукӧркӧд петліс ворота сайӧ, керканым быттьӧ муӧ вӧйлі, быдлаын лолі лӧнь, тревожитана гажтӧм.
Жыръясӧд пӧрысь энь дзодзӧгӧн дживъяліс бабушка, ставсӧ порядокӧ вайӧдӧмӧн, дед сулаліс, пачса шоныд изразечьяс дорӧ мышнас топӧдчӧмӧн, да висьтавліс ачыс аслыс:
— Но, — ладнӧ, бур...
Видзӧдлам, мыйсяма тшын...
Рӧштво лунъяс бӧрын мам нуӧдіс менӧ да Сашаӧс, Микайлӧ дядьлысь писӧ, школаӧ.
Сашалӧн батьыс гӧтрасис.
Тьӧтка первой лунсяньыс жӧ эз кут радейтны ичинь водзсӧ, кутіс нӧйтны сійӧс, да, бабушка корӧм серти, дед босьтіс Сашаӧс ас ордас.
Школаӧ ми ветлім тӧлысь дыра, ставсьыс, мый вӧлі меным сетӧма сэні, ме помнита сӧмын, мый юалӧм вылӧ: «Кыдз тэнад овыд» оз позь вочавидзны прӧстӧ:
«Пешков», а колӧ шуны:
«Менам ов — Пешков».
А сідз жӧ оз позь шуны велӧдысьлы:
«Тэ, зон, эн горзы, ме тэысь ог пов...»
Меным школаыс первойсяньыс жӧ эз во сьӧлӧм вылӧ, вок жӧ воддза лунъяснас вӧлі зэв дӧвӧлен, кокниа аддзис аслыс ёртъясӧс, но ӧтчыд урок дырйи сійӧ унмовсис да друг ун йывсьыс страшнӧя горӧдіс:
— Ог понды-ы...
Садьмӧдӧм Саша вӧзйысис классьыс ывлаӧ, вӧлі жалиттӧг лэптӧма смеквыв да мӧд луннас, кор ми, школаӧ мунігӧн, Сеннӧй площадь вывсянь лэччим, сійӧ сувтіс да шуис:
— Тэ — мун, а ме ог мун!
Ме бурджык гуляйтны кута.
Пуксис лажыньӧн, небӧг нопсӧ тӧждысьӧм пырысь гуаліс лым пытшкӧ да муніс.
Вӧлі январ тӧлысся сэзь лун, гӧгӧр дзирдаліс эзысь шонді, ме зэв завидьті воклы, но, сьӧлӧмӧс чорзьӧдӧмӧн, муні велӧдчыны, — эз вӧв окота огорчитны мамӧс.
Сашаӧн гуалӧм небӧгъяс, дерт, вошисны, да мӧд луннас сылӧн вӧлі нин законнӧй помка не мунны школаӧ, а коймӧд луннас сылӧн поведениеыс лоис тӧдса дедлы.
Миянӧс кыскисны судӧ, — кухняын пызан сайын пукалісны дед, бабушка, мам да юасисны миянӧс, — помнита, кутшӧм тешкодя вочавидзліс Саша дед юасьӧм вылӧ:
— Кыдз нӧ тайӧ тэ он веськав школаад?
Саша, рам синъяснас дед чужӧмӧ веськыда видзӧдӧмӧн, вочавидзис, тэрмасьтӧг:
— Вунӧді, кӧні сійӧ.
— Вунӧдін?
— Да.
Корси-корси...
— Тэ эськӧ мед Лексей бӧрсяыд мунін, сійӧ помнитӧ.
— Ме сійӧс вошті.
— Лексейсӧ?
— Да.
— Тайӧ нӧ кыдз?
Саша мӧвпалыштіс да шуис, ышловзьӧмӧн:
— Турӧб вӧлі, нинӧм оз тыдав.
Ставныс серӧктісны, — поводдяыс сулаліс лӧнь, сэзь.
Саша сідз жӧ виччысьӧмӧн нюммуні, а дед ехиднӧя юасис, пиньсӧ жергӧдӧмӧн:
— Тэ эськӧ мед киӧдыс сійӧс кутін, вӧньӧдыс?
— Ме — куті, да менӧ тӧлыс нетшыштіс, — висьталіс Саша.
Сёрнитіс сійӧ дыша, лачатӧг, меным эз вӧв лӧсьыд кывзыны тайӧ ковтӧм, лӧсявтӧм лӧжсӧ, да ме зэв шензи сійӧ ыръянитӧм вылӧ.
Миянӧс ньӧръялісны да миянлы медалісны колльӧдысьӧс, вӧвлӧм пӧжарникӧс, чегӧм киа старикӧс, — сылы колӧ вӧлі видзӧдны, медым Саша эз кежлы бокӧ наукаӧ мунан туй вылысь.
Но тайӧ эз отсав: мӧд луннас жӧ вок, овраг дорӧдз воӧмӧн, друг копыртчис, пӧрччис коксьыс тюнисӧ да шыбытіс сійӧс ас дорсьыс бокӧ, пӧрччис мӧдсӧ да шыбытіс мӧдарӧ, а ачыс ӧти чувки кежысь, уськӧдчис котӧртны площадь кузя.
Старик, окайтӧмӧн, котӧртіс чукӧртны тюнияссӧ, а сэсся, повзьӧм, нуӧдіс менӧ гортӧ.
Лунтыр дед, бабушка да менам мам ветлӧдлісны кар кузя, пышйысьӧс корсьӧмӧн, и сӧмын рытланьыс аддзисны Сашаӧс манастыр дорысь, Чирков трактирысь, кӧні сійӧ гажӧдіс йӧзсӧ йӧктӧмӧн.
Вайисны сійӧс гортӧ да весиг эз нӧйтны, детинка асныра чӧв олӧмысь шӧйӧвошӧмӧн, а сійӧ куйліс мекӧд пӧлатьын, кокъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, кокпыдӧсъяснас йирк кузя шаркӧдчӧмӧн, да ньӧжйӧник шуаліс:
— Тьӧтка менӧ оз радейт, бать сідз жӧ оз радейт, и дед оз радейт, — мый нӧ ме накӧд кута овны?
Вот юала бабушкалысь, кӧні рӧзбойникъяс олӧны, и пышъя на дінӧ, — сэки ті ставныд тӧдлад...
Пышъям ӧтлаын?
Ме эг вермы пышйыны сыкӧд: сійӧ лунъясӧ менам вӧлі аслам мог — ме шуи лоны ыджыд, югыд тошка офицерӧн, а та могысь быть колӧ велӧдчыны.
Кор ме воклы висьталі план, сійӧ, мӧвпалыштӧм бӧрын, сӧгласитчис мекӧд:
— Тайӧ бара жӧ бур.
Кор тэ лоан офицерӧн, ме нин лоа атаманӧн, и тэныд ковмас кыйны менӧ, и кодкӧ коднымӧс кӧ виас, а то пленӧ босьтас.
Ме тэнӧ ог кут вины.
— И ме тэнӧ сідз жӧ.
Та вылын и решитім.
Локтіс бабушка, кайис паччӧр вылӧ да, миян вылӧ видзӧдӧмӧн, кутіс висьтавлыны:
— Мый, шырпиян?
Э-эх, сирӧтаяс, торпыригъяс!
Миянӧс жалитӧм бӧрын, сійӧ кутіс видны Сашалысь ичиньсӧ — кыз Надежда тьӧткаӧс, трактирщиклысь нывсӧ, сэсся вообще став ичиньясӧс, дядьясӧс да сэтчӧ-шӧрӧ лӧсялӧмӧн, висьталіс история сы йылысь, кыдзи мудрӧй пустынник Иона, челядь дырйиыс, судитчылӧма аслас ичинькӧд ен судӧн; сылысь батьсӧ, угличанинӧс, Белоозеро вывса черикыйысьӧс.
Изведитӧма том гӧтырыс:
Юкталӧма сійӧс зэв ён брагаӧн,
А нӧшта — соннӧй зелляӧн.
Пуктӧма сійӧс, узиг костіыс,
Дубӧвӧй пыжӧ, кыдз дзескыд гортйӧ,
А босьтӧма сійӧ пипу пелыстор,
Ачыс сынӧма дзик ты шӧрӧдзыс,
Дзик ты шӧрӧдзыс, пемыд джумъяслань,
Яндзим тӧдтӧм ведьма удж вылӧ.
Сэн копыртчӧма да катовтчӧма,
Кокни пыжторсӧ путкыльтӧма.
Верӧсыс лэччис пыдӧсас,
Ачыс регыдӧн воис вадорӧ,
Воис да уськӧдчис му вылӧ,
Сэсся омляліс бабьей норасьӧм,
Лӧжнӧй шогъяссӧ кутіс висьтавны.
Бур йӧз сылы ставсӧ эскисны,
Сыкӧд ӧттшӧтш ёна бӧрдісны:
— Ой жӧ тэ дай, томиник дӧва!
Тэнад зэв ыджыд бабьей шогсьӧмыд,
А и олӧмным — делӧ господьлӧн,
А и смертьыс тшӧтш енмӧн ыстыссьӧ.
Сӧмын пасынок Ионушко,
Сійӧ эз эскы ичинь синвалы,
Пуктіс ки сійӧ ичинь сьӧлӧмлань,
Сылы висьтавліс кроткӧй гӧлӧсӧн:
— Ой тэ, ичиньӧй, судьба менам,
Ой тэ, войся лэбач, тэ зэв мудер ӧд,
А ог эскы ме тэнад синвалы:
Вывті сьӧлӧмыд нӧйтчӧ тэнад радлана!
А вай жӧ тэкӧд ми енлысь юалам,
Святӧй вынъяслысь ставлысь юалам!
Кодкӧ босьтас мед булатнӧй пурт
Да мед шыбытас сӧстӧм енэжӧ,
Тэнад правда — пурт виас менӧ,
Менам правда — усяс тэ вылӧ!
Видзӧдліс сы вылӧ ичиньыс,
Синъяс сылӧн лёка ӧзйисны,
Зэв зумыда сувтіс кок йылас,
Сыкӧд воча кутіс вензьыны,
— Ак, тэ, пемӧс дзик мывкыдтӧм,
Ак, тэ, омӧль морт, шыблӧгтор,
Мый нӧ тайӧ тэ мӧвпыштін?
Кыдзи тайӧс вермин шунысӧ?
Видзӧдӧны йӧз, кывзӧны,
Найӧ аддзӧны — пемыд делӧыс:
Юръяс лэдзисны, мӧвпӧ вӧйтчисны,
Ас костаныс сідз сёрни нуӧны.
Бӧрын петіс кыйсьысь пӧрысь нин,
Копыртчыліс сійӧ гӧгӧрбок,
Шуис кывъяссӧ татшӧмӧс:
— А ті сетӧй, вай, меным бур йӧзӧй,
Веськыд кырымӧ булатнӧй пурт,
Шыбыта ме сійӧс енэжӧдз,
Усяс сійӧ мед — аддзас мыжасӧ!
Пӧрысь мортлы сетісны ёсь пурт.
Шыбытіс сійӧс дзор юр весьттіыс,
Лэбачӧн пурт лэбас енэжӧ,
Виччысьӧны дыр — сійӧ век оз усь.
Видзӧдӧны йӧзыс вылі енэжӧ,
Шапкаяснысӧ ставӧн пӧрччисны,
Ставӧн лӧнисны, да и войыс лӧнь, —
А енэж вылысь пурт — сійӧ век оз усь!
Сьӧд ты весьтын кыа ыпнитіс,
Ичинь гӧрдӧдіс, ичинь серӧктіс,
Сэки ньӧв моз пурт лэбис муланьӧ —
Да дзик веськыда ичинь сьӧлӧмӧ.
Пидзӧс выланыс сувталісны йӧз,
Енлы чӧвтісны ставныс пернапас:
— Слава енмӧй тэд, тэнад правдаысь! —
Пӧрысь кыйсьысь босьтіс Ионаӧс,
Ылі скитӧ сэк сійӧс нуӧдіс,
Коді Керженец ю дорын сулалӧ,
Китеж кар дорын коді нималӧ...
* Тамбовскӧй губ., Борисоглебовскӧй уездса Колюпановка сиктын, ме кывлі тайӧ легендаыслысь мӧд вариант: пуртыс виӧ пасыноксӧ, коді клеветайтӧма ичиньсӧ (авторлӧн примечание).
Мӧд луннас ме садьми дзоньнам гӧрд чутъяса, босьтӧма писти...
Менӧ меститісны мыш вывса чардак вылӧ, и дыр ме сэні куйлі синтӧм, киясӧд и кокъясӧд паськыд бинтъясӧн ёна кӧртавлӧм, мисьтӧм кошмаръяс переживайтӧмӧн, — на пиысь ӧтик помысь ме муртса эг пӧгибнит.
Ме дорӧ волывліс сӧмын бабушка менӧ вердны пань помысь, кагаӧс моз, висьтавлыны помтӧм, пыр выль мойдъяс.
Ӧтчыд рытын, кор ме вӧлі бурда нин да куйлі разялӧмӧн, — сӧмын чуньясӧс вӧлі бинтуйтӧма кепысьясӧ, медым ме эг вермы гыжъявны чужӧмӧс, — бабушка мыйлакӧ сёрмис локны пыр овлан кадӧ, тайӧ кыпӧдіс ме пытшкын тревога, и друг ме аддзи сійӧс; сійӧ куйліс ӧдзӧс сайын чардакса буса пос вылын, увлань чужӧмӧн, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, голясӧ сылысь вӧлі джынвыйӧдзыс вундӧма, Петыр дядьлысь моз, пельӧссянь, буса пемыдсянь сы дорӧ матыстчӧ вӧлі ыджыд кань, нюдз виж синъяссӧ горша паськӧдӧмӧн.
Ме чеччышті вольпась вылысь, йӧткышті кокъясӧн да пельпомъясӧн ӧшиньлысь кыкнан рамасӧ да шыбытчи дворӧ, тола пиӧ.
Сійӧ рытнас мам ордын вӧліны гӧсьтъяс, некод эз кывлы, кыдзи ме жугӧдлі стеклӧяс да рамаяс, меным лои лым пытшкын куйлыны бура дыр.
Ме нинӧм эг чег ассьым, сӧмын вӧрзьӧді киӧс пельпом дорті да ёна вундаси стеклӧясӧн, но менам быри кок эбӧсӧй, и тӧлысь куим ме куйлі, найӧс ньӧти вӧрзьӧдны вермытӧг; куйлі, да кывзі, кыдз век ёнджыка ызгӧмӧн олӧ керка, кутшӧм тшӧкыда сэні уліын клопайтӧны ӧдзӧсъяс, кутшӧм уна ветлӧны йӧз.
Керка вевт кузя шарӧдчисны гажтӧм тӧвныръяс, ӧдзӧс сайын чардак вылын ветліс-омляліс тӧв, кулӧм мортӧс дзебигӧн моз сьыліс трубаын, троньӧдчисны юшкаяс, луннас горзісны ракаяс, лӧнь войясӧ муяс вывсянь кыліс кӧинъяслӧн гажтӧма лювзӧм, — тайӧ музыка улас и быдмис сьӧлӧмӧй.
Сэсся ӧшиньӧ полӧмӧн да ньӧжйӧник, но лунысь-лун век меліджыка кутіс видзӧдны март тӧлысся шонділӧн югъялан синма полысь тулыс, керка вылын да чардак вылын кутісны нявзыны, горзыны каньяс, тувсовъя кышакылӧм писькӧдчис стенъяс пыр — жугласисны хрустальнӧй йи нёньяс, керка сигӧръяс вылысь исковтіс сылыштӧм лым, а кӧлӧкӧлъяслӧн звӧныс тӧвся дорысь лои сукджык.
Волывліс бабушка; сылӧн кывъясыс век тшӧкыдджыка да ёнджыка ӧвтісны винаӧн, сэсся сійӧ сьӧрсьыс кутіс вайлыны ыджыд еджыд чайник, дзеблывліс сійӧс менам крӧвать улӧ да висьтавліс мигайтӧмӧн:
— Тэ, сьӧлӧмшӧр, олыся-дедыдлы эн висьтавлы!
— Мыйла тэ юан?
— Чӧв ов!
Быдман — тӧдны кутан...
Чайник сюрысь нёнялыштӧм бӧрын, вомдорсӧ соснас чышкӧм бӧрын, сійӧ юмова нюмъявліс, юалӧмӧн:
— Но и вот, сударь тэ менам, мый йылысь нин тӧрыт ме висьтавлі?
— Бать йылысь.
— А кутшӧм местаті?
Ме сылы казьтылі, да шор моз дыр визувтіс сылӧн складнӧй сёрниыс.
Сійӧ ачыс заводитіс висьтавлыны меным бать йылысь, локтіс ӧтчыд садь, жугыль да мудзӧм да шуӧ:
— Аддзылі ме вӧтӧн тэнсьыд батьтӧ, мунӧ, быттьӧ, му вывті, киас ӧрехӧвӧй бедь, шутьлялӧ, а сы бӧрся сера пон котӧртӧ, тірӧдӧ кывнас.
Мыйкӧ тшӧкыда Максим Саватеичӧс ме куті вӧтӧн аддзывлыны, — тыдалӧ, абу спокойнӧй сылӧн инасьтӧм лолыс...
Некымын рыт дорвыв сійӧ висьтавліс батьлысь историясӧ, сэтшӧм жӧ интереснӧйӧсь, кыдз сылӧн став историяясыс: бать вӧлӧма салдат пиӧн, коді воӧдчӧма офицерӧдз да кодӧс сылы подчиненнӧйясыскӧд чорыдлун вӧснаыс, мӧдӧдӧмаӧсь Сибырӧ; сэн, кӧнкӧ Сибырын, и чужлӧма менам батьӧй.
Овсьӧма сылы омӧля, ичӧтысяньыс нин сійӧ кутӧма пышъявны гортсьыс; ӧтчыд дедыс корсьӧма сійӧс вӧрысь понъясӧн кӧчӧс моз; мӧдысь кутӧма да сэтшӧма пондӧма нӧйтны, мый суседъясыс мырддьӧмаӧсь кагасӧ да дзебӧмаӧсь сійӧс.
— Поснияссӧ пыр нӧйтӧны?
— юавлі ме; бабушка вочавидзліс:
— Пыр.
Батьлӧн мамыс кулӧма водз, а кор сылы тырӧма ӧкмыс арӧс, кулӧма и дедыс, батьӧс босьтӧма ас ордас вежайыс — столяр, гижӧдӧма сійӧс Перым карса цеховӧйӧ да пондӧма велӧдны аслас мастерствоӧ, но бать пышйӧма сы ордысь, новлӧдлӧма ярмаркаясӧд синтӧмъясӧс, дас квайт арӧсӧн локтӧма Нижньӧйӧ да кутӧма уджавны пӧдрадчик ордын — Колчин паракодъяс вывса столяр ордын.
Кызь арӧсӧн сійӧ вӧлӧма нин бур краснодеревецӧн, обойщикӧн да драпировщикӧн.
Мастерскӧй, кӧні сійӧ уджалӧма, вӧлӧма дедыд керкаяскӧд орччӧн, Ковалиха вылын.
— Заборъясыс ляпкыдӧсь, а йӧзыс збойӧсь, — висьтавліс бабушка, сералігтыр.
— Вот, вотам ми Варякӧд садйын ӧмидз, друг сійӧ, тэнад батьыд, звирк забор вомӧн, ме быдӧн повзи: локтӧ яблок пуяс костӧд сэтшӧм ён, еджыд дӧрӧма, плисӧвӧй гача, а — кӧмтӧм, шапкатӧм, кузь юрси вылас тасмаа.
Тайӧ сійӧ — корасьны локтӧма.
Аддзывлі ме сійӧс и водзджык, ӧшинь увті ветлывліс, аддза — мӧвпышта: эстшӧм кутшӧм лӧсьыд зонмыс!
Юала ме сылысь, мыйӧн матыстчис:
мый тайӧ тэ, молодец, он туйӧд ветлы?
— А сійӧ пидзӧсъяс вылас сувтіс.
— Ӧкулина, шуӧ, Ивановна, со тэныд ме ставнам тані, став сьӧлӧмӧн и тушаӧн, а со — Варя; отсав тэ миянлы, ради бога, ми гӧтрасьны кӧсъям!
— Сэн ме шемӧсми, и кывйӧй менам быри.
Видзӧда, а мамыд тэнад, мошеннича, яблок пу сайӧ дзебсьӧмӧн, ставнас ӧмидз кодь гӧрд, и знакъяс сылы сетӧ, а аслас — синъясас синва.
Ах, ті, шуа, мед ті потад, да мый нӧ тайӧ ті мӧвпыштӧмныд?
Да садя абу нӧ тэ, Варвара?
Да, тэ, молодец, шуа, тэ мӧвпыштлы жӧ: ас сертиыд-ӧ тэ кыдзсӧ чеган?
— дедыд миян сійӧ каднас озыр вӧлі, челядьсӧ абу на юкӧма, нёль керка сылӧн, и сьӧм, и честьын сійӧ, таӧдз неуна водзджык сылы сетісны позумента шляпа да мундир, сыысь, мый сійӧ ӧкмыс во вежсьывтӧг цехын старшинаӧн пукаліс, — гордӧй вӧлі сійӧ сэки!
Висьтала ме, кыдз колӧ, а ачым тірала полӧмла, да и жаль меным найӧс: сьӧдӧдісны кыкнаныс.
Сэк тэнад батьыд шуис:
ме пӧ тӧда, мый Василий Васильев оз сет Варясӧ ме сайӧ бурӧн, сідз кӧ ме сійӧс гусяла, сӧмын тэ отсышт миянлы; тайӧ медым ме отсалі!
Ме весиг шеныштчи сы вылӧ, а сійӧ оз и вешйы:
кӧть изйӧн, шуӧ, лый, а — отсав, ме пӧ ог жӧ нин эновтчы!
Сэні и Варвара матыстчис сы дорӧ, сійӧ пельпом вылӧ кисӧ пуктіс, да и шуӧ:
ми, шуӧ, важӧн нин гӧтрасим, ещӧ майын на, миянлы сӧмын венчайтчыны колӧ.
— Ме сідзи и шайпаймуні, ба-атюшки!
Бабушка кутіс серавны, став тушанас вӧрӧмӧн, сэсся чушкис табак, чышкис синвасӧ да водзӧ нуӧдіс, нимкодя ышловзьӧмӧн:
— Тэ тайӧс он на вермы гӧгӧрвоны, мый лоӧ — гӧтрасьны да мый — венчайтчыны, сӧмын тайӧ — ыджыд беда, ныв кӧ венчайтчытӧг кага чужтӧ!
Тэ тайӧс эн вунӧд да, кыдз быдман, татшӧм делӧяс вылӧ нывъясӧс эн кыскы, тэныд таысь лоас зэв ыджыд грек, а нылыс лоас шудтӧм, да и кагаыс беззаконнӧй — эн жӧ вунӧд, видзӧд!
Тэ ов, бабаясӧс жалитӧмӧн, радейт найӧс сьӧлӧмсяньыд, а эн ышмӧм ради, тайӧ ме тэныд буртор висьтала!
Сійӧ думайтчис улӧс вылын качайтчӧмӧн, сэсся, пыркнитчӧмӧн, бара заводитіс:
— Но, мый нӧ сэні вӧчныс?
Ме Максимӧс — плеш кузяыс, ме Варвараӧс кӧсаӧдыс, а Максим меным тӧлкӧн висьталӧ:
тышнад делӧтӧ он веськӧд!
И Варвара сідз жӧ:
ті, шуӧ, первой мед мӧвпыштід эськӧ, мый вӧчны, а косясьны — бӧрынас!
Юала Максимлысь:
сьӧмыд тэнад эм?
Вӧлі, шуӧ, да ме сы вылӧ Варялы чунькытш ньӧби.
— Мый нӧ сійӧ тэнад — куим шайта вӧлі?
Эз, шуӧ, сё шайт гӧгӧр.
— А сэки сьӧмыд вӧлі дона, кӧлуйясыд — донтӧмӧсь.
Видзӧда ме на вылӧ, тэнад мам-бать вылад — эстшӧм кутшӧм челядь, мӧвпала, кутшӧм йӧйӧсь!
Мамыд шуӧ:
ме сійӧ чунькытшсӧ джодж улӧ дзеби, медым ті энӧ аддзӧй, сійӧс позьӧ вузавны!
— Но, дзик на челядь!
Но, сідз ли, тадз ли, сёрнитчим ми, мый венчайтчыны налы вежон мысти, а попкӧд ме ачым делӧсӧ лӧсьӧда.
А ачым — ыджыд гӧлӧсӧн бӧрда, сьӧлӧмӧй тіралӧмӧн тіралӧ, пола дедсьыд, да и Варялы — шуштӧм.
Но, лӧсьӧдчим!
Толькӧ тэнад батьыдлӧн вӧлі недруг, ӧтик мастер, лёк морт, и важӧн нин сійӧ став йывсьыс казяліс да видзӧдіс миян бӧрся.
Вот, вӧчӧді ме ассьым ӧтка нылӧс, мый лӧсяліс медбурыс, петкӧді сійӧс ворота сайӧ, а пельӧс сайын тройка виччысис, пуксис Варя, шутёвтіс Максим — мӧдӧдчисны!
Локта ме гортӧ синваӧн тырӧмӧн — друг паныдалӧ менӧ сійӧ мортыс, да и шуӧ, подлецыд:
ме, шуӧ, бур, судьбалы мешайтны ог кут, сӧмын тэ, Ӧкулина Ивановна, сет меным та пыдди ветымын шайт!
— А менам сьӧмӧй абу, ме сьӧмтӧ эг радейтлы, эг чӧж, вот ме, йӧйыд, и шуи сылы:
абу менам сьӧмыс и ог сет!
Тэ, шуӧ, кӧсйысь!
Кыдз тайӧ — кӧсйысьны, а кытысь нӧ ме сійӧс бӧрынас босьта?
Но, шуӧ, али сьӧкыд озыр мужикыдлысь гусявны?
Меным эськӧ колі, йӧйлы, сёрнитыштны сыкӧд, сулӧдыштны сійӧс, а ме сьӧлышті сылы чужӧмас, да и мӧді гортӧ!
Сійӧ — меысь водз котӧртіс дворӧ да кыпӧдіс бунт!
Синъяссӧ куньӧмӧн, сійӧ висьталӧ нюмъялӧм сорӧн.
— Весиг и ӧні страшнӧ казьтывныс сійӧ лёк делӧяссӧ!
Равӧстіс дедыд, зверсьыс-зверь, — шутка ӧмӧй сійӧ сылы?
Сійӧ, вӧлі, видзӧдӧ, Варвара вылӧ, ошйысьӧ: дворянин сайӧ сета, барин сайӧ!
Со тэныд и дворянин, со тэныд и барин!
Вежасьыс вежа ен мам бурджыка миянысь тӧдӧ, кодӧс кодкӧд ӧтлаавны.
Бергалӧ дедыд двор кузяыд, быттьӧ биӧн сотчӧ, чукӧстіс Яковӧс Микайлӧкӧд, сійӧ конопатӧй мастерсӧ корис, да Климӧс, кучерӧс; аддза ме — кистень сійӧ босьтіс, тасма йылын гира, и Микайлӧ — ружье кватитіс, вӧвъясным миян вӧліны бурӧсь, тэрыбӧсь, дрожки-тарантас — кокниӧсь, — но, мӧвпала, суӧдасны!
И сэн меным мывкыд сетіс Варваралӧн ангел-хранительыс, — босьті ме пурт, да гужиястӧ додь вож дортіыс и вунді, гашкӧ, мися, туй вылас орӧны!
Сійӧ и лои: бергӧдчӧма вожыс мунігас, муртса абу виӧма дедӧс, Микайлӧӧс да Климӧс, и манитчыштӧмаӧсь найӧ, а кӧртасьӧм бӧрас, гӧнитӧмаӧсь вичкоӧдзыс — Варя Максимкӧд паперть вылын сулалӧны, венчайтчӧмаӧсь, <rus>слава те, господи</rus>!
«Мӧдӧдчӧмаӧсь, вӧлі, миян Максим вылӧ косьӧн, но, — сійӧ ён вӧлі, выныс сылӧн вӧлі овлытӧм.
Микайлӧӧс паперт вывсьыс шыбытӧма, кисӧ сылысь дойдӧма, Климӧс сідз жӧ дойдӧма, а дедыд Яковкӧд да сійӧ мастерыскӧд — повзьӧмаӧсь сыысь.
«Максим и скӧралігас эз воштыв мывкыдсӧ, дедыдлы шуӧ:
шыбыт кистеньтӧ, эн шенась ме вылӧ, ме морт рам, а мый ме босьті, сійӧс ен меным сетіс, и мырддьыны некодлы оз позь, и сэсся меным тэсянь нинӧм оз ков.
Эновтчӧмаӧсь найӧ сы дорысь, дед пуксьӧма дрожки вылӧ, горӧдӧма:
прӧщай ӧні, Варвара, абу ныв тэ меным, и ог кӧсйы тэнӧ аддзыны, кӧть — ов, кӧть — тшыглы кув.
Бӧр локтіс дедыд — давай менӧ нӧйтны, давай видны, ме толькӧ кызӧктла да чӧв ола: ставыс прӧйдитас, а мыйлы лоны, сійӧ кольӧ!
Бӧрын сійӧ меным шуӧ:
но, Ӧкулина, видзӧд жӧ: нылыд тэнад сэсся абу некӧн, помнит тайӧс!
— Ме пыр ассьым мӧвпала: унджык сӧр, рыжӧй, — скӧрлуныд йи кодь жӧ, шоныдӧдз сӧмын олӧ!»
Ме кывза внимательнӧя, горша.
Мый-сюрӧ сійӧ висьтын шензьӧдӧ менӧ, дед висьтавліс меным мамлысь венчайтчӧмсӧ дзик эз тадз: сійӧ вӧлӧма тайӧ гӧтрасьӧмыслы паныд, сійӧ венеч бӧрас абу лэдзӧма мамӧс ас ордас гортас, но мам венчайтчӧма, сійӧ висьталӧм серти, — абу гусьӧн, и вичкоын сійӧ вӧлӧма.
Меным абу окота юавны бабушкалысь, коді на пытшкысь висьталӧ вернӧйджыка, сы вӧсна, мый бабушкалӧн историяыс мичаджык да меным кажитчӧ ёнджыка.
Висьтавлігас, пыр сійӧ качайтчӧ, быттьӧ пыжын кывтӧ.
Висьталӧ кӧ шогсянтор либӧ страшнӧйтор йылысь, то качайтчӧ ёнджыка, кияссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, быттьӧ сынӧдсьыс мыйкӧ кутыштӧ.
Сійӧ тшӧкыда куньлӧ синъяссӧ, да сійӧ чужӧм чукыръясын дзебсьӧ синтӧм, бур нюм, а сук синкымъясыс муртса-муртса дзӧрӧны.
Мукӧд дырйи менӧ сьӧлӧмӧд вӧрзьӧдӧ тайӧ синтӧм, ставсӧ миритысь бурлуныс, а мукӧд дырйи зэв окота лоӧ, медым бабушка шуис кутшӧмкӧ вына кыв, мыйкӧ горӧдіс.
— Первойсӧ, вежон кык, эг и тӧд ме, кӧні Варя Максимкӧд, а сэсся сы ордысь котӧрӧн локтіс збойиник детинка, висьталіс.
Олі ме субӧтаӧдз, да быттьӧ сеношна дорӧ муна, а ачым на ордӧ!
Олісны найӧ ылын, Суетинскӧй туй вылын, ичӧтик флигельын, став дворыс мастеровщинаӧн тыр, ёгӧсь, няйт, шума, а найӧ — нинӧм, быттьӧ каньпиян, кыкнаныс гажаӧсь кургӧны да ворсӧны.
Нуи ме налы, мый вӧлі позьӧ: чай, сахар, разнӧй шыдӧсъяс, варение, пызь, кос тшак, сьӧмтор, ог помнит унаӧ, ньӧжйӧник кыскалі дедлысь — ӧд, абу кӧ аслыд вылӧ, сэки и гусявны позьӧ!
Батьыд тэнад нинӧм оз босьт, дӧзмӧ;
али, шуӧ, ми корысьяс?
И Варвара сы ног жӧ сьылӧ:
ах, мыйла, тайӧ, мамаша?..
Ме найӧс видышті:
йӧюк, шуа, ме тэныд — коді?
Ме тэныд ен сетӧм мам, а тэныд, йӧюклы, — кровнӧй!
Позьӧ ӧмӧй, шуа, ӧбӧдитны менӧ?
Ӧд, кор мамтӧ му вылын ӧбӧдитӧны — енэжын божья матер курыда бӧрдӧ!
Но, сэк Максим кватитіс менӧ кияс вылас да давай менӧ горнича кузяыс новлӧдлыны, да нӧшта йӧктышталӧ, — ён вӧлі, ошкыд!
— А Варька ветлӧдлӧ, нывка, паваӧн, верӧснас ошйысьӧ, быттьӧ выль аканьӧн, и век синъяссӧ вӧчалӧ да пыр сэтшӧм важнӧя овмӧс йылысь висьтавлӧ, быттьӧ збыль баба — семдӧм босьтас видзӧдны!
А ватрушкаяс чай юны вайис да наӧ кӧин пиньяссӧ чегъялас, и рыськыс корӧгъясӧн киссьӧ!
«Тадз сійӧ и муніс вель дыр, и тэ нин гӧтов вӧлін чужны, а дедыд век чӧв олӧ, — асныра, дед-олыся!
Ме гусьӧник на дінӧ ветлывла, а сійӧ и тӧдіс тайӧс, да быттьӧ оз тӧд.
Быдӧнлы керкаын дугӧдӧма Варя йылысь сёрнитны, и ставныс чӧв олӧны, и ме сідз жӧ чӧв ола, а ачым ассьым тӧда — батьлӧн сьӧлӧмыд абу дыр кежлӧ немӧй.
Вот кыдзкӧ воис заветнӧй час, — вой, пурга, тӧлыс омлялӧ, ӧшиньясӧ быттьӧ ошъяс кавшасьӧны, трубаяс сьылӧны, став бесъяс мынӧмаӧсь чеп йылысь, куйлам ми дедыдкӧд — оз узьсьы, ме и шуа:
омӧль гӧль мортлы татшӧм войнад, а нӧшта омӧльджык сылы, кодлӧн сьӧлӧмыс абу спокойнӧй!
Друг дедыд юалӧ:
кыдзи найӧ олӧны?
Нинӧм, мися, бура олӧны.
Ме, шуӧ, код йылысь тайӧ юалі?
— Варвара ныв йывсьыд, Максим зять йывсьыд.
— А кыдз тэ гӧгӧрвоин, мый на йылысь?
Тырмас, шуа, бать, йӧйтавныд, шыбытін эськӧ мед тэ сійӧ ворсӧмсӧ, но — кодлы сыысь гажа?
— ышлолалӧ сійӧ;
ак, ті, шуӧ, чӧртъяс, руд чӧртъяс ті!
Сэсся — юасьӧ:
мый пӧ сійӧ ыджыд йӧй — тайӧ тэнад бать йылысь: — вернӧ, мый йӧй?
— Ме шуа
— йӧй, коді уджавны оз кӧсйы, йӧз шӧя вылын пукалӧ, тэ эськӧ, вот, Яков да Микайлӧ вылад видзӧдлін — оз-ӧ найӧ йӧйяснас овны?
— Коді керкаын роботник, коді эмбурсӧ чукӧртысьыс?
Тэ.
А ыджыдӧсь-ӧ найӧ тэнад отсасьысьяс?
— Сэн сійӧ — видны менӧ, и йӧй ме, и подлӧй, и свӧдня, и ог нин тӧд кыдзи!
Чӧв ола.
— Кыдз тэ, шуӧ, вермин ылавны мортӧн, коді код тӧдӧ кытысь, код тӧдӧ кутшӧм?
— Ме аслым чӧв ола, а кыдз сійӧ мудзис, шуа:
ветлін эськӧ мед тэ, видзӧдлін, кыдз найӧ олӧны, бура ӧд олӧны.
— Уна, шуӧ, честьыс лоас налы, мед асьныс локтасны...
— Сэн нин ме весиг бӧрддзи радӧйла, а сійӧ юрсиӧс менсьым лёзьӧдӧ, радейтліс сійӧ менам юрсиӧн ворсны, бормочитӧ:
эн шлюпкы, йӧй, али, шуӧ, менам сьӧлӧмӧй абу?
— Сійӧ ӧд важӧнсӧ вывті бур вӧлі, дедыд миян, да кыдз мӧвпыштіс, мый сыысь тӧлкаджыкыс абу, сійӧ кадсяньыс и лёкмис да тӧлктӧм лои.
«Но, вот и локтісны найӧ, мамыд да батьыд, вежа лунӧ, прощеннӧй вежалунӧ, кыкнаныс ыджыдӧсь, шыльыдӧсь, сӧстӧмӧсь; сувтіс Максим дедыдлы воча, — а дедыд сылы пельпомӧдзыс, — сувтіс и шуӧ:
эн чайт, ради бога, Василий Васильевич, мый ме тэ ордӧ локті приданнӧйла, эг, локті ме аслам гӧтыр бать ордӧ честь сетны.
— Дедлы тайӧ сьӧлӧм вылас воис, сералӧ сійӧ
ак тэ, шуӧ, орясина, рӧзбойник!
Но, шуӧ, тырмас дурны, олӧй мекӧд!
— Зумыштчис Максим: сійӧ пӧ нин кыдз Варя окотитас, а меным дзик ӧткодь.
— И пырысь-пыр заводитіс налӧн пинь на пинь — некыдз оз ладмӧдчыны!
Ме нин тэнад батьлы и мигайта, и кокӧн сійӧс пызан увті, — оз, сійӧ век ассьыс!
— Лӧсьыдӧсь сылӧн синъясыс вӧліны: меліӧсь, сӧдзӧсь, а синкымъясыс — сьӧдӧсь; вӧлі сійӧ лэдзас найӧс, синъясыс дзебсясны, чужӧмыс лоас измӧм, асныра, и некодӧс нин сійӧ оз кывзы, сӧмын менӧ; ме сійӧс радейтлі рӧднӧй челядьӧс дорысь бура ёнджыка, а сійӧ тӧдіс тайӧс да сідз жӧ радейтліс менӧ!
Топӧдчас вӧлі, ме дорӧ, шымыртас, а то кватитас кияс вылас, новлӧдлӧ горнича кузя да висьталӧ:
тэ, шуӧ, меным збыль мам, кыдз му, ме тэнӧ Варвараӧс дорысь ёнджыка радейта!
А мамыд тэнад, сійӧ кадас, вывті гажа ышмысь вӧлі — уськӧдчас сы вылӧ, горзӧ:
кыдз тэ лысьтан татшӧм кывъяс шуавны, пермяк, сола пель?
И ноксям, ворсам куимӧн: бура овлім ми, сьӧлӧмшӧр!
Йӧктыліс сійӧ сідз жӧ зэв лӧсьыда, сьыланкывъяс тӧдліс буръясӧс — синтӧмъяс вылысь велалӧма, а синтӧмъяс — бурджык сьылысьяс абуӧсь!
«Овмӧдчисны найӧ мамыдкӧд флигельӧ, садйӧ; сэні и чужин тэ, буретш луншӧркадын — батьыд ӧбедайтны локтӧ, а тэ сылы паныд.
Мыйкӧ сійӧ радліс, мыйкӧ йӧйталіс, а мамтӧ нин дзикӧдз маитіс, быттьӧ и код тӧдӧ кутшӧм сьӧкыд делӧ чужтыны кагаӧс!
Пуксьӧдіс менӧ аслас пельпом вылӧ да нуис став двор вомӧн дед дорад докладывайтны сылы, мый нӧшта внук лои, — дедыд весиг серавны кутіс;
эстшӧм, шуӧ, лешӧй тэ, Максим!
«А дядьясыд тэнад эз радейтлыны сійӧс, — вина сійӧ эз юлы, кыв вылас вӧлі ёсь да сюсь быдсяма выдумкаяс вылӧ, — курыда найӧ сылы йирыштчисны!
Кыдзкӧ ыджыдвидз дырйи кыпӧдчис тӧв, и друг став керка пасьтаын кутіс сьывны, страшнӧя омлявны, ставӧн шӧйӧвошины, мыйсяма каститчӧм?
Дедыд дзикӧдз повзис, тшӧктіс быдлаӧ лампадкаяс ӧзтавны, котралӧ, горзӧ:
молебен колӧ сьылӧдны!
И друг ставыс лӧнис, — нӧшта ёнджыка повзисны ставныс.
Яков дядьыд дӧгӧдайтчис,
— тайӧ, шуӧ, кӧнкӧ, Максим вӧчис!
— Бӧрын сійӧ ачыс висьталіс, мый слухӧвӧй ӧшиньӧ сувтӧдаліс разнӧй бутылкаяс да склянкаяс, — тӧлыс голяясас пӧльтӧ, а найӧ и жынгӧны, быдӧн ас ногыс.
Дед грӧзитіс сылы:
мед эськӧ тайӧ шуткаясыд тэнӧ, Максим, бара бӧр Сибырӧ эз мӧдӧдны!
«Ӧти воӧ ёна кӧдзыд вӧлі, и муяс вывсянь карӧ кутісны волывлыны кӧинъяс, то понйӧс джагӧдасны, то вӧлӧс повзьӧдасны, кор караульщикӧс сёйӧмаӧсь, уна суматока вӧлі на вӧсна!
А тэнад батьыд босьтас ружье, кӧмалас лызь, да войнас эрд вылӧ, видзӧдан да кӧинӧс кыскӧ, а то и кыкӧс.
Куяссӧ куляс, юръяссӧ весалас, пуктас стеклӧ синъяс, — лӧсьыда артмывліс!
Вот и петіс Микайлӧ дядьыд посводзӧ колан делӧӧн, друг — бӧр котӧртӧ, юрсиыс сувтӧма, синъясыс былялӧмаӧсь, гӧлӧсыс сибдӧма нинӧм оз вермы шуны.
Гачыс сылӧн усьӧма, дзугсис сійӧ сэтчӧ, уси, вашкӧдӧ — кӧин!
Быдӧн кватитісны, коді мый удитіс, уськӧдчисны посводзӧ биӧн, — видзӧдӧны, а рундуксянь и збыль кӧин юрсӧ чургӧдӧма!
Сійӧс нӧйтны, сійӧс лыйлыны, а сійӧ — кӧть мый!
Бурджыка видзӧдлісны — куш кучик да тыртӧм юр, а воддза кокъяссӧ кӧрттувйӧн тувъялӧма рундук бердӧ!
Дедыд сэки ёна — чорыда скӧрмис Максим вылӧ.
А сэн ещӧ Яков кутіс сійӧ шуткаяссӧ вӧчавны: картонысь Максим клеитас быттьӧ юр — ныр, синъяс, вом вӧчас, пакля лепитас юрси пыддиыс, а сэсся мунӧны Яковкӧд улич кузя да тайӧ страшнӧй рожаяссӧ ӧшиньясӧ сюялӧны — йӧзыд, дерт, полӧны, горзӧны.
А войясын — прӧстыняясӧн гартыштчӧмӧн мунӧны, попӧс повзьӧдісны, сійӧ уськӧдчӧма будка вылӧ, а будочник, сідз жӧ повзьӧмӧн, давай караул горзыны.
Уна найӧ сідзнадтӧ тешитчисны, и некыдз он ӧлӧд найӧс: и ме нин шулывлі — шыбытӧй, и Варя сідз жӧ, — оз, оз ӧвсьыны!
Сералӧ Максим:
зэв нин, шуӧ, гажа видзӧдныс, кыдзи йӧзыс нинӧм абусьыс полӧмла юрсӧ воштӧмӧн садьтӧгыс пышйӧны!
Мун, сёрнит сыкӧд...
«И ставсьыс таысь сійӧ муртса юрсӧ эз пукты: Микайлӧ дядьыд ставнас дедыд кодь — обидчивӧй, лӧг кутысь, и мӧвпыштӧма сійӧ изведитны тэнсьыд батьтӧ.
Вот, найӧ локтӧны вӧлі тӧв заводитчигӧн гӧститанінысь, нёльӧн: Максим, дядьясыд да ӧтик дьячок — сійӧс бӧрынас шырисны, сійӧ извозчикӧс кулӧм выйӧдз нӧйтӧма!
Локтӧны вӧлӧм ямскӧй улич вывсянь да ылӧдӧмаӧсь Максимӧс Дюков пруд вылӧ, быттьӧ йи вывті ислалыштны кок йыланыс, кыдзи челядь иславлӧны, ылӧдӧмаӧсь, да и тойыштӧмаӧсь сійӧс прӧрубас, — ме тэныд висьтавлывлі тайӧс...
— Мыйла дядьяс лёкӧсь?
— Найӧ — абу лёкӧсь, — спокойнӧя висьтавлӧ бабушка, табак чушкигтыр.
— Найӧ прӧстӧ — йӧйӧсь!
Мишка мудер, да йӧй, а Яков сідз аслыс, блаженнӧй муж...
Но, тойыштӧмаӧсь найӧ сійӧс ваад, сійӧ бӧр кыпӧдчӧма, кватитчӧма киясас проруб дорышӧ, а найӧ сійӧс давай кучкавны киясас, став чуньяссӧ сылысь талялӧмаӧсь каблукъяснаныс.
Шуд сылӧн — вӧлӧма сійӧ садь, а найӧ — кодӧсь, сійӧ кыдзкӧ, ен отсӧгӧн, нюжӧдчӧма йи улад, кутчысьӧма проруб шӧрас вывлань чужӧмӧн, лолалӧ, а найӧ сійӧс оз судзны, шыблалыштӧмаӧсь мыйкӧ-дыра сылы юрас йиторъясӧн дай мунӧмаӧсь, — ачыс пӧ вӧяс!
А сійӧ петӧма, да котӧрӧн, да полицияӧ — полицияыс сэн жӧ, тӧдан, плӧщадь вылын.
Квартальнӧй тӧдіс сійӧс и миянлысь став семьянымӧс, юалӧ: кыдз сійӧ лои?
Бабушка юрбитӧ да благодарнӧя висьталӧ:
— Упокой, господи, Максим Савватеичӧс аслад праведнӧйяскӧд, сулалӧ сійӧ тайӧс!
Дзебис ӧд сійӧ полициясьыд делӧтӧ;
тайӧ, шуӧ, ачым ме, кодъюрӧн веськалі пруд вылӧ, да и веськалі прӧрубас!
Квартальнӧй шуӧ:
абу збыль, тэ он ю!
Дыр-ӧ, регыд-ӧ, зыралӧмаӧсь сійӧс полицияын винаӧн, пасьтӧдӧмаӧсь кос паськӧмӧн, гартлӧмаӧсь тулупӧн, вайисны гортӧ, и ачыс квартальнӧй сыкӧд да нӧшта кыкӧн.
А Яша да Миша эз на удитны локны, трактиръясӧд шӧйтӧны, бать-мамсӧ славитӧны.
Видзӧдам ми мамыдкӧд Максим вылӧ, а сійӧ ас вылас оз мун, кельыд дзоньнас, чуньяссӧ жугӧдлӧма, вирӧн ойдӧмаӧсь, вискияс вылас быттьӧ лым, а оз сыв — дзормӧмаӧсь вискиясыс.
«Варвара — горзӧмӧн-горзӧ:
мый тэкӧд вӧчисны?
Квартальнӧй ныръясьӧ быд дінӧ, юасьӧ, а менам сьӧлӧм кылӧ, — ок, омӧльтор!
Ме Варяӧс ысті квартальнӧй дінӧ, а ачым гусьӧник юася Максимушколысь — мый лои?
Встречайтӧй, вашкӧдӧ сійӧ, Яковӧс да Микайлӧӧс медводз, велӧдӧ найӧс, — медым висьтавлісны, мый торйӧдчим мекӧд ямскӧй вылын, асьныс найӧ мунісны Покровкаӧдз, а ме пӧ, Прадильнӧй проулокӧ кежи!
Энӧ дзугӧй, а то лёк лоас полициясянь!
Ме — дедыд дінӧ:
мун сёрнитӧд кварташкасӧ, а ме пиянӧс виччысьны ворота сайӧ, и висьталі сылы, кутшӧм лёктор лоис.
Пасьтасьӧ сійӧ, тіралӧ, бормочитӧ:
сідзи ме и тӧді, сійӧс ме и виччыси!
— Ылӧдлӧ ставсӧ, нинӧм эз тӧд!
Но, встретиті ме челядьӧс кипыдӧсӧн рожаясас — Мишка повзьӧмысла пырысь-пыр садь лои, а Яшенька, мусаӧй, и дзик нинӧм оз гӧгӧрво, но бормочитӧ,
тайӧ ставсӧ Микайлӧ, сійӧ ыджыдджык!
Лӧньӧдім ми кыдзкӧ квартальнӧйӧс — бур господин сійӧ вӧлі!
Ок, шуӧ, тӧдӧ, мыйкӧ кӧ тіян лоас омӧльтор, ме кута тӧдны, кодлӧн мыжыс!
Сідзи и муніс.
А дедыд матыстчис Максим дорӧ дай шуӧ:
но, аттьӧ тэныд, мукӧд кӧ тэ местаын, тадзи эз вӧч, ме тайӧс гӧгӧрвоа!
И тэныд, нылӧй, аттьӧ, мый бур мортӧс бать керкаад вайӧдін!
Сійӧ ӧд, дедыд, кор окотитліс, сэтшӧм бура сёрнитліс, сійӧ нин бӧрын, йӧйлунысла кутіс сьӧлӧмсӧ чорзьӧдны.
Колим ми куимӧн, бӧрддзис Максим Савватеич, да быттьӧ сӧрны кутіс:
мыйысь найӧ менӧ, мый ме налы лёксӧ вӧчи?
Мама, мыйысь?
Сійӧ менӧ эз мамашаӧн, а мамӧн шуліс, быттьӧ ичӧтик, да сійӧ и вӧлі, характер сертиыс, кага кодь.
Мыйысь, юалӧ?
Ме ыджыд гӧлӧсӧн бӧрда.
Мый меным сэсся колі?
Менам челядьыс, жальӧсь найӧ!
Мамыд тэнад став кизьяссӧ ковтасьыс нетшкис, пукалӧ лёзь, быттьӧ кось бӧрын, мургӧ:
мунам, Максим!
Вокъяс миянлы вӧрӧгъяс, пола наысь, мунам!
Ме нин сы вылӧ чирӧсті:
эн нин увгы, сідз нин синтӧ курӧдӧ!
Сэн дедыд тайӧ йӧйяссӧ мӧдӧдіс прӧщенньӧ корны, уськӧдчис мамыд Мишка вылӧ, швач сійӧс чужӧмас — вот и прӧщенньӧ!
А батьыд норасьӧ:
кыдз нӧ тайӧ ті вокъяс?
Ӧд ті калекаӧн верминныд менӧ вӧчны, кутшӧм ме роботник киястӧгыд?
Но, миритчисны кыдзкӧ.
Висис батьыд, вежон сизим туплясис, и оз-оз, да шуас:
эх, мама, мунам миянкӧд мукӧд каръясӧ — гажтӧмкодь тані!
Регыд и сылы лои мунны Астраханьӧ: гожӧмнас сэтчӧ виччысисны сарӧс, а тэнад батьлы вӧлі пӧручитӧма триумфальнӧй воротаяс стрӧитны.
Первой паракодӧн найӧ кывтісны; быттьӧ сьӧлӧмкӧд ме торйӧдчи накӧд, сійӧ сідз жӧ жугыль вӧлі да пыр корис менӧ — мед эськӧ ме муні Астраханяс.
А Варвара радліс, весиг эз кӧсйы дзебны ассьыс радлӧмсӧ, яндысьтӧм син...
Сідзи и мунісны.
Вот тэныд и ставыс...»
Сійӧ ньылыштіс вомтыр вина, чушкыштіс табак да шуис, ӧшиньӧд сизӧй енэж вылӧ думайтсьӧмӧн видзӧдігтыр:
— Да, вӧлім ми тэнад батьыдкӧд эгӧ ӧтик вирысь, а ӧтик сьӧлӧмысь.
Мукӧд дырйи, сійӧ висьталігӧн, пыравліс дед, вывлань кыпӧдліс хорёк чужӧмсӧ, ёсь нырнас дукавліс сынӧдсӧ, подозрительнӧя видзӧдлывліс бабушка вылӧ, кывзіс сылысь сёрнисӧ да ропкис:
— Сӧр, сӧр...
Нем виччысьтӧг юавліс:
— Лексей, сійӧ тані вина юис?
— Эз.
— Ылӧдлан, синъяс сертиыд аддза.
И кӧсйытӧг мунліс.
Бабушка, бӧрсяньыс мигнитӧмӧн, висьтавліс кутшӧмкӧ прибаутка:
— Мун, Авдей, эн повзьӧдлы вӧвъяссӧ...
Ӧтчыд сійӧ, жыр шӧрын сулалӧмӧн, джоджӧ видзӧдӧмӧн, ньӧжйӧник юаліс:
— Мам?
— Ай?
— Тэ аддзан он делӧсӧ?
— Аддза.
— Мый нӧ тэ чайтан?
— Судьба, бать!
Помнитан, тэ век висьтавлін дворянин йылысь?
— Н-да.
— Вот сійӧ и эм.
— Корысь.
— Но, тайӧ сылӧн делӧ!
Дед муніс.
Мыйкӧ омӧльтор кылӧмӧн, ме юалі бабушкалысь:
— Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Ставсӧ эськӧ мед тэныд тӧдны — ропкӧдчӧмӧн шыасис сійӧ, менсьым кокъясӧс зыралӧмӧн.
— Том дырсянь ставсӧ тӧдмалан — пӧрысь дырйиыд юавныс нинӧм йылысь лоӧ...
И серӧктіс, юрнас качайтӧмӧн.
— Ах, дедушка, дедушка, ичӧтик ёгтор тэ ен синмын!
Лёнька, тэ сӧмын чӧв ов та йылысь!
— рӧзӧритчис ӧд дедыд кушӧдз!
Сетіс ӧтик баринлы уна сьӧм-сюрсъяс, а бариныс обанкрутитчӧма...
Нюмъялӧмӧн, сійӧ думайтсис, дыр пукаліс чӧв, а ыджыд чужӧмыс сылӧн чукыртчис, лои жугыль, пемыд.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— А вот, мӧвпала, мый тэныд висьтавны?
— пыркнитчис сійӧ.
— Но, Евстигней йылысь, ладнӧ?
Вот сідзкӧ:
Овліс дьяк Евстигней
Чайтліс — став йӧзыс йӧй.
Ни попъяс, ни бояра
Сы моз оз дзирдавны яра!
Ветлӧ сійӧ спеся, кыдз пырин
А лыддьӧ асьсӧ лэбач Сирин,
Велӧдӧ суседъяссӧ быд кадӧ,
Век абу сідз, абу лада.
Вичкоыд ичӧт — косяв кӧть бӧр!
Уличыд — векни, мунны он тӧр!
Яблокыд сылы — кельыд дай шоч!
Шондіыд петӧма водз!
Индасны сійӧс кутшӧм кӧть уджӧ,
А сійӧ:
бабушка пӧльтӧ чужӧмбанъяссӧ, быльӧдӧ синъяссӧ, бур чужӧмыс сылӧн лоӧ йӧйлӧн кодь да тешкодь, сійӧ шуалӧ дыш гӧлӧсӧн:
«Ме пӧ ачым сідзитӧ кужа,
Ме пӧ, дерт, сійӧс вӧчи на бура,
Да век сӧмын кадыс оз сюр а».
Ланьтыштлӧм бӧрын, нюмъялӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник водзӧ нуӧдӧ:
И локтісны сы дорӧ войын беспиян:
«Олӧмыд, дьякӧн, омӧлик тіян?
Сідзкӧ, вай мӧдам жӧ миянкӧд адӧ.
Шомъясыс сэтӧні сотчӧны лада».
Эз вевъяв сюсь дьякӧн пасьтавны шапка,
Бесъяслӧн сійӧс уна ки тшапкис,
Кыскӧны, ышмӧны, мунӧны зыкӧн.
Пельпомъяс вылас пуксисны кыкӧн,
Сюйисны сійӧс адса би пытшкӧ.
«Лӧсьыд-ӧ тэныд, ёна-ӧ бытшкӧ?»
Жаритчӧ дьякӧн, видзӧдӧ синнас,
Бокъясас кутчысьӧ кияснас,
Паръяссӧ водзлань чургӧдӧ спеся,
«Чад жӧ тай адныд!» висьталӧ сэсся.
Дыш, кыз гӧлӧсӧн басня помалӧм бӧрын, сійӧ, чужӧмсӧ вежӧмӧн, ньӧжйӧник сералӧ, меным висьталӧмӧн:
— Эз сетчы Евстигнейыд, чорыда ас дорас сулалӧ, асныра, быттьӧкӧ миян дедыд!
Нолтӧ, узь, кад...
Мам кайлывліс чардак вылӧ ме дорӧ шоча, дыр кежлӧ эз кольччыв мекӧд, сёрнитліс тэрыба.
Сійӧ лоны кутіс век мичаджык, век бурджыка кутіс пасьтасьны, но и сыын, кыдз бабушкаын, ме чувствуйті мыйкӧ выльтор, кодӧс меысь дзебӧма, чувствуйті и казявлі.
Век омӧльджыка интересуйтлісны менӧ бабушкалӧн мойдъясыс, и весиг сійӧ, мый сійӧ висьтавлывліс бать йылысь, эз лӧньӧд гудыр, но лунысь-лун содысь тревога.
— Мыйла тӧждысьӧ батьлӧн лолыс?
— юавлі ме бабушкалысь.
— А кыдз сійӧс тӧдныс?
— висьтавліс сійӧ, синъяссӧ тупкӧмӧн.
— Сійӧ делӧыс енлӧн, небеснӧй, миянлы тӧдтӧм...
Войясын, лӧз ӧшиньяс пыр унзільтӧг видзӧдӧмӧн кутшӧм ньӧжйӧ енэж кузя кывтӧны кодзувъяс, ме лӧсьӧдлывлі кутшӧмкӧ гажтӧм историяяс, главнӧй местаас на пӧвстын сулавліс бать, сійӧ пыр кытчӧкӧ вӧлі мунӧ, ӧтнас, киас бедь, да сы бӧрся кузь гӧна пон...
ХII
Ӧтчыд ме рытъядор унмовси, а садьмӧм бӧрын, кылі, мый и кокъясӧй садьмисны, лэдзи найӧс крӧвать вылысь, — найӧ бара вошины, но петкӧдчис нин эскӧм, мый кокъяс дзоньӧсь, и ме кута ветлыны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый ме радӧйла горӧді, лички став тушаӧн кокъясӧс джоджӧ, уси, но пырысь-пыр жӧ кысси ӧдзӧслань, пос кузя, ӧдйӧ мӧвпалӧмӧн, кутшӧма ставыс уліын чуймасны, менӧ аддзӧмӧн.
Ог помнит, кыдзи ме лои мам жырйын, бабушка пидзӧсъяс вылын, сы водзын сулалісны кутшӧмкӧ бокӧвӧй йӧз, косіник, турунвиж старука висьтавліс, став гӧлӧсъяссӧ вевтыртӧмӧн:
— Юктавны сійӧс ӧмидзӧн, тӧбны юр вылӧдзыс...
Сійӧ вӧлі ставнас турунвиж, и платтьӧыс, и шляпаыс, и синулас зӧртуся чужӧмыс, весиг зӧртусь вылас сіясыс вӧліны турун кодьӧсь.
Улыс парсӧ лэдзӧмӧн, вылыссӧ сійӧ кыпӧдіс да видзӧдіс ме вылӧ турунвиж пиньяснас, чуньястӧм сьӧд прӧшви перчаткиа кинас синъяссӧ тупкӧмӧн.
— Тайӧ коді?
— юалі ме повзьӧмӧн,
дед вочавидзис мисьтӧм гӧлӧсӧн:
— Тайӧ нӧшта тэнад бабушка...
Мам, сералӧмӧн, йӧткыштіс мелань Евгений Максимовӧс.
— Со и батьыд...
Сійӧ кутіс висьтавны мыйкӧ тэрыба, гӧгӧрвотӧма;
Максимов, синъяссӧ читкыртӧмӧн, копыртчис ме дінӧ да шуис:
— Ме тэныд козьнала краскаяс.
Жырйын вӧлі зэв югыд, водз пельӧсын, пызан вылын, ӧзйисны вит сиська эзысь канделябръяс, на костын сулаліс дедлӧн радейтан ӧбраз <rus>«Не рыдай мене, мати»</rus>, дзирдаліс да биясын сыліс ризілӧн жемчуг, венечьяс зарни вылын лучистӧя ӧзйисны малиновӧй альмандинъяс.
Пемыд стеклӧ ӧшиньясын улич-вывсянь чӧв-ланьтӧмӧн блинъясӧн ляскысисны гудыр гӧгрӧс рожаяс, сибдісны лязалӧм ныръяс, ставыс гӧгӧр кытчӧкӧ вӧлі кывтӧ, а турунвиж старука кӧдзыд чуньяснас видлаліс менсьым пель сайӧс, шуалӧмӧн:
— Непременнӧ, непременнӧ...
— Унзільыс босьтіс, — шуис бабушка да нуис менӧ ӧдзӧслань.
Но менӧ унзіль эз босьт, а прӧстӧ куни синъясӧс, и кор сійӧ кыскис менӧ выліӧ пос кузя, юалі сылысь:
— Мый нӧ тэ эн висьтав меным та йылысь?
— А тэ — ладнӧ, чӧв ов!..
— Пӧръясьысьяс ті...
Менӧ крӧвать вылӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ сюйыштчис юрнас пӧдушкаӧ да тіравны кутіс ставнас, бӧрддзис: пельпомъясыс сылӧн помала дзӧрисны, ньылалігтыр сійӧ шуаліс:
— А тэ бӧрдышт...
бӧрдышт...
Меным бӧрдны эз вӧв окота.
Чардак вылын вӧлі пемыд да кӧдзыд, ме тіралі, крӧвать качайтчис да дзуртіс, турунвиж старука сулаліс менам син водзын, ме притворитчи, ме унмовси, и бабушка муніс.
Вӧсньыдик струяӧн ӧтмоза визувтіс некымын тыртӧм лун, сёрнитчӧм бӧрас мам кытчӧкӧ муніс, керкаын вӧлі личкана лӧнь.
Кыдзкӧ асылын локтіс дед, киас стамеска, матыстчис ӧшинь дорӧ да кутіс гудйыны тӧвся рамалысь замазкасӧ.
Локтіс бабушка ва тыра тазйӧн да ветьӧкъясӧн, дед ньӧжйӧник юаліс сылысь:
— Мый, старука?
— А мый?
— Рад, али мый?
Сійӧ вочавидзис сідз жӧ, кыдзи меным пос вылын:
— А тэ — ладнӧ, чӧв ов!
Прӧстӧй кывъяс ӧні кутісны аслыс пӧлӧс смысл, на сайын дзебсясис ыджыд гажтӧм, мый йылысь оз ков сёрнитны да мый быдӧн тӧдӧны.
Ӧшиньсӧ виччысьӧмӧн перйӧм бӧрын, дед петкӧдіс сійӧс ортсӧ, бабушка гувгӧдіс ӧшинь — садйын горзіс скворец, чользисны пышкайяс; сылӧм мулӧн коддзӧдан дук пырис жырйӧ, пачлӧн лӧзоват изразечьяс яндысьӧмӧн кельдісны, на вылӧ видзӧдны лои кӧдзыд.
Ме вольпась вылысь лэччи джоджӧ.
— Кӧмтӧгыд эн ветлӧдлы, — шуис бабушка.
— Муна садйӧ.
— Абу на кос сэні, виччысьыштін мед эськӧ!
Эз вӧв окота сылысь кывзыны, и весиг гырысьяссӧ видзӧдны вӧлі лӧсьыдтӧм.
Садйын петкӧдчисны нин том турунлӧн сӧдз турунвиж емъяс, яблок пуяс вылын пӧльтчисны да потласисны почкаяс, Петровна керка вевт вылын, мичаа вижӧдіс нитш, быдлаын вӧліны уна лэбачьяс; гажа звӧн, свежӧй, дука сынӧд лӧсьыда кытшаліс юрӧс.
Гуын, кӧні асьсӧ сутшкаліс Петыр дядь, куйліс, дзугсьӧмӧн, лымйӧн личкӧм рыжӧй йӧн, — абу лӧсьыд видзӧдны сы вылӧ, нинӧм тувсовъяыс сыын абу, сьӧд гӧлӧвняясыс югъялӧны гажтӧма и став гуыс дӧзмӧдана ковтӧм.
Меным скӧрысь окота лои нетшыштны, чегъявны йӧнъяссӧ, кыскавны кирпич торъяссӧ, гӧлӧвняяссӧ, идравны став няйтсӧ, ковтӧмсӧ да гуын аслым сӧстӧм оланін лӧсьӧдӧмӧн, овны сэні гожӧмын ӧткӧн, гырысьястӧг.
Ме пырысь-пыр жӧ босьтси уджӧ, сійӧ здукӧн, дыр кежлӧ да бура вештіс менӧ ставсьыс, мый вӧчсис гортын, и кӧть вӧлі пыр на зэв ӧбиднӧ, но лунысь-лун воштіс интерес.
— Тэ мый паръястӧ чушкӧдӧмыд?
— юасисны менсьым то бабушка, то мам, — вӧлі нейӧмкӧ, мый найӧ юасьӧны сідзи, ме ӧд эг скӧрав на вылӧ, а прӧстӧ керкаын ставыс лои бокӧвӧй.
Ӧбед сайын, рытъя чай да ужын сайын тшӧкыда пукавліс турунвиж старука, быттьӧ важ потшӧсын сісь майӧг.
Синъяссӧ сылысь вӧлі вурӧма чужӧмас тыдавтӧм сунисӧн; лы гуранъясысь кокниа былькнитчӧмӧн, найӧ вӧрисны зэв пелька, ставсӧ аддзӧмӧн, ставсӧ казялӧмӧн, йирклань чатӧртчӧмӧн, кор сійӧ сёрнитліс ен йылысь, чужӧмбокъяс вылас лэдзчысьӧмӧн, сёрни кӧ мунліс гортса йылысь.
Синкымъясыс сылӧн вӧліны быттьӧ ӧтрубысь да кутшӧмкӧ клеитӧмъяс.
Сылӧн куш, паськыд пиньясыс шытӧг курччалісны ставсӧ, мый сійӧ сюйліс вомас, тешкодя кисӧ кусыньтӧмӧн, чальсӧ паськӧдӧмӧн, пельяс дорас сылӧн гӧглясисны лы гӧгыльяс, пельясыс вӧрисны, да зӧртусьыслӧн турунвиж сіясыс сідз жӧ вӧрисны, виж, чукырӧсь да сӧстӧм кучик кузяыс зывӧка кыскасьӧмӧн.
Сійӧ ставнас вӧлі сэтшӧм жӧ сӧстӧм, кутшӧм сылӧн пиыс, на дорӧ лӧсьыдтӧм вӧлі инмӧдчыны.
Первой лунъясас сійӧ заводитліс сюйны ассьыс кулӧм кисӧ менам паръяс дінӧ, кисьыс кыліс казанскӧй виж майтӧг да ладан дук, ме бергӧдчылі, пышйылі.
Сійӧ тшӧкыда висьтавліс пиыслы:
— Детинкасӧ быть колӧ зэв ёна воспитывайтны, — гӧгӧрвоан, Женя?
Сійӧ кывзысьӧмӧн вӧлі копыртас юрсӧ, зумыштас синкымъяссӧ да чӧв олӧ.
И ставныс зумыштчылісны тайӧ турунвиж дырйиыс.
Ме мустӧмтылі старукасӧ, — да и писӧ сылысь — сосредоточеннӧй лӧглунӧн, и уна нӧйтӧмъяс меным вайис тайӧ сьӧкыд чувствоыс.
Ӧтчыд ӧбедайтігӧн турунвиж старушка висьталіс, синъяссӧ страшнӧя быльӧдӧмӧн:
— Ах, Алешенька, мыйла тэ сідзи тэрмасян сёйны да сэтшӧм гырысь кусӧкъяс!
Тэ виньдан, мусаӧй!
Ме перйи вомысь кусӧкӧс, бара пысалі сійӧс вилки йылӧ да чургӧді сылы:
— Босьтӧй, ёна кӧ жаль...
Мам тракнитіс менӧ пызан сайысь, менӧ позорӧн вӧлі вӧтлӧма чардак вылӧ, — локтіс бабушка да сераліс, ассьыс вомсӧ тупкӧмӧн:
— А, <ns>ба-атюшки</ns>!
Но, и вильыш поз жӧ тэ, Кристос тэкӧд...
Меным оз вӧлі кажитчы, мый сійӧ тупкӧ вомсӧ, ме пышйи сы дінысь, кайи керка вылӧ да дыр пукалі сэн труба сайын.
Да, меным зэв окота вӧлі пакӧститны, шуавны быдӧнлы лёк кывъяс, и вӧлі сьӧкыд венны сійӧ кӧсйӧмсӧ, а лои венны: ӧтчыд ме лоан дядьлысь да бабушкалысь мавті стулъяссӧ вишневӧй клейӧн, кыкнаныс найӧ сибдісны: тайӧ вӧлі зэв тешкодь, но кор дед дӧлӧдіс менӧ, чардак вылӧ ме дорӧ локтіс мам, кыскис менӧ ас дорас, зумыда топӧдіс пидзӧсъяснас да шуис:
— Кывзы, — мыйла тэ лёкалан?
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм тайӧ меным шог!
Синъясыс сылӧн тырисны сӧдз синваӧн, сійӧ топӧдіс менсьым юрӧс аслас чужӧм бердӧ — тайӧ вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый бурджык нин эськӧ мед сійӧ кучкис менӧ.
Ме шуи, мый некор ог кут ӧбӧдитны Максимовъясӧс, некор, — мед сӧмын сійӧ оз бӧрд.
— Да, да, — шуис сійӧ ньӧжйӧник, — оз ков пакӧститны!
Вот регыд ми венчайтчам, сэсся мунам Мӧскуаӧ, а сэсся бӧр локтам, и тэ кутан овны мекӧд.
Евгений Васильевич зэв бур да мывкыда, тэныд сыкӧд лоӧ лӧсьыд.
Тэ пондан велӧдчыны гимназияын, сэсся лоан студентӧн, — вот сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм сійӧ ӧні, а сэсся докторӧн.
Мыйӧн кӧсъян, — ученӧй вермас лоны мыйӧн кӧсйӧ.
Но, мун, гуляйт...
Тайӧ «сэссяясыс», кодъясӧс пуктӧма сыӧн ӧтик бӧрся мӧдӧс, кажитчисны меным поскӧн кытчӧкӧ вывті улӧ да сысянь бокӧ, пемыдӧ, ӧткӧн олӧмӧ, — эз радуйт менӧ сэтшӧм поскыс.
Зэв вӧлі окота шуны мамлы:
— Эн мун, пӧжалуйста, верӧссаяд, ме ачым кута тэнӧ вердны!
Но тайӧ эз шусьы.
Мам век кыпӧдліс зэв уна думъяс сы йылысь, но висьтавны тайӧ думъяссӧ ме некор эг решитчы.
Садйын менам делӧяс мӧдісны бура: ме нетшки, йӧнсӧ ытшки косаӧн, гу дорышас, кыті муыс кырӧма, тэчи кирпич торъяс, вӧчи наысь паськыд пуклӧс, — сы вылын весиг позьӧ куйлыны.
Чукӧрті уна рӧма стеклӧ да дозмук торпыригъяс, лепитлі найӧс сёйӧн кирпич костся щельясӧ, — кор гуӧ видзӧдіс шонді, ставыс тайӧ мичаа ӧзйыліс, быттьӧ вичкоын.
— Сюся мӧвпыштӧмыд!
— шуис ӧтчыд дед, менам удж вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Сӧмын йӧнмыс тэнӧ матайтас, вужъяссӧ кольӧмыд!
Вай жӧ ме мусӧ кодъя кӧртзырӧн, — мун, вай!
Ме вайи кӧртзыр, сійӧ сьӧлаліс киясас да, кызӧктышталӧмӧн, кутіс пыдӧ бытшйӧдлыны кокнас кӧртзырсӧ сыла муӧ.
— Шыблав вужъяссӧ!
Сэсся ме тэныд садита татчӧ подсолнухаяс, — лӧсьыд лоас!
Лӧсьыд...
И друг, зыр весьтӧ копыртчӧмӧн, сійӧ чӧв-ланьтіс, кынмис, ме видзӧдчи сы дінӧ — сійӧ посньыдик, понлӧн кодь вежӧра синъясысь му вылӧ тшӧкыда гылалісны посни войтъяс.
— Тэ мый?
Сійӧ пыркнитчис, кипыдӧснас чышкис чужӧмсӧ, гудыра видзӧдліс ме вылӧ.
— Пӧсялі ме!
Видзӧдлы жӧ — нидзулыс мыйта!
Сэсся бара пондіс кодйыны мусӧ да друг шуис:
— Весь тэ ставсӧ тайӧс лӧсьӧдін!
Весь, зон.
Керкатӧ ӧд ме регыд вузала.
Ар кежлас, навернӧ, вузала.
Сьӧмыс колӧ, мамыдлы приданнӧй вылӧ.
Сідз вот.
Мед кӧть сійӧ бура олас, ен сыкӧд...
Сійӧ шыбытіс зырсӧ да, кинас шеныштӧмӧн, муніс пывсян сайӧ, сад пельӧсӧ, кӧні сылӧн вӧліны виричьяс, а ме заводиті кодйыны мусӧ да пырысь-пыр жӧ кӧртзырйӧн дойді ассьым кокчуньӧс.
Тайӧ мешайтіс меным колльӧдны мамӧс вичкоӧ венчайтчыны мунігас, ме верми сӧмын петны ворота сайӧ да аддзылі, кыдзи сійӧ Максимовкӧд подручку, юрсӧ копыртӧмӧн, виччысьӧмӧн пукталӧ кокъяссӧ тротуар кирпичьяс вылӧ, кодъяс мыччысьӧмаӧсь тротуар щельясысь, — быттьӧ мам мунӧ кӧрттув йывъяс кузя.
Свадьбаыс эз вӧв гажа, вичкоысь локтӧм бӧрын гажтӧминика юисны чай, мам пыр жӧ вежсис да петіс аслас спальняӧ тэчны сундукъяс, дядь пуксис мекӧд орччӧн да висьталіс:
— Ме кӧсйысьлі тэныд козьнавны краскаяс да тані карас буръясыс абуӧсь, а ассьым ме ог вермы сетны, ме нин тэныд краскаястӧ ыста Мӧскуаысь...
— А мый ме кута вӧчны наӧн?
Тэ он радейт серпасасьны?
— Ме ог куж.
— Но, ме тэныд мыйкӧ мӧдтор ыста.
Локтіс мам.
— Ми ӧд регыд бӧр локтам, вот батьыд сдайтас экзамен, помалас велӧдчыныс, ми и бӧр...
Вӧлі лӧсьыд, мый найӧ сёрнитӧны мекӧд, кыдз ыджыдкӧд, но кыдзкӧ тешкодь вӧлі кывны, мый тошка морт век на велӧдчӧ.
Ме юалі:
— Тэ мыйӧ велӧдчан?
— Межевӧй делӧӧ...
Меным вӧлі дыш юавны, — мыйсяма сійӧ делӧ?
Керканымӧс тыртіс гажтӧм лӧнь, кутшӧмкӧ шерстянӧй шарӧдчӧм, окота вӧлі, медым ӧдйӧджык локтіс вой.
Дед сулаліс мышнас пач бердӧ топӧдчӧмӧн, да видзӧдіс ӧшиньӧ, синсӧ читкыртӧмӧн; турунвиж старука отсаліс мамлы тэчсьыны, ропкис, а бабушкаӧс, коді вӧлі луншӧрсянь код, сы вӧсна яндзим ради, катӧдісны чардак вылӧ да игналісны сэтчӧ.
Мам муніс мӧд луннас асылын водз; сійӧ кутліс менӧ прӧщайтчигас, му бердсьыс кокниа кыпӧдлӧмӧн, видзӧдліс менам синъясӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм синъясӧн да шуис, окалігмоз:
— Но, прӧщай...
— Висьтав сылы, мед кывзысяс менсьым, — зумыштчӧмӧн шуыштіс дед, енэжӧ видзӧдлігмоз, коді вӧлі розӧвӧй на.
— Кывзысь дедушкаыдлысь, — шуис мам, менӧ пернапасалӧм бӧрын.
Ме виччыси, мый сійӧ шуас мыйкӧ мӧдтор, да скӧрми дед вылӧ, — тайӧ сійӧ мешайтіс мамлы.
Со найӧ пуксисны пролёткаӧ, мам дыр да скӧра мездаліс платтьӧ бӧждорсӧ, коді кытчӧкӧ крукасьӧма.
— Отсав, али он аддзы?
— шуис меным дед.
— Ме эг отсав, менӧ вӧлі крепыда шымыртӧма гажтӧмлун.
Максимов терпитӧмӧн лӧсьӧдіс пролёткаын ассьыс векни лӧз гача кузь кокъяссӧ, бабушка сюяліс сійӧ киясӧ кутшӧмкӧ тубрасъяс, сійӧ тэчис найӧс аслыс пидзӧсъяс вылӧ, щӧканас кутышталігтыр да полӧмӧн чукрӧдліс блед чужӧмсӧ, нюжӧдӧмӧн:
— <ns>Ты-ырма-ас</ns>...
Мӧд пролётка вылӧ пуксис турунвиж старука ыджыд пиыскӧд, офицеркӧд, — старука пукаліс быттьӧ серпасалӧма, а пиыс гыжъяліс ассьыс тошсӧ сабля воропнас да очсаліс.
— Сідзкӧ, — ті война вылӧ мунанныд?
— юаліс дед.
— Обязательнӧ!
— Бур делӧ.
Турокъясӧс колӧ нӧйтны...
Мӧдӧдчисны.
Мам некымынысь бергӧдчыліс, чышъянӧн ӧвтіг, бабушка, керка стен бердӧ кинас мыджсьӧмӧн, сідз жӧ сынӧдын вӧрӧдіс кинас, синванас мыссиг, дед сідз жӧ чуньяснас личкаліс синъяссьыс синвасӧ да ропкис орйӧдлӧмӧн:
— Оз ло...
сэні бурыс...
оз ло...
Ме пукалі тумба вылын, видзӧді, кыдзи чеччыштлӧны пролёткаяс, — со найӧ кежисны пельӧс сайӧ, да морӧсын мыйкӧ топыда камгысис, пӧдласис.
Вӧлі водз, керка ӧшиньяс тупкӧсаӧсь на ставеньясӧн, улича тыртӧм — некор ме эг аддзыв сійӧс сэтшӧм тыртӧмӧн — лӧньӧн.
Ыліын дугдывтӧг дӧзмӧдчана ворсіс пастук.
— Мунам чай юны, — шуис дед, менӧ пельпомӧд кутӧмӧн.
— Тыдалӧ, судьба тэныд мекӧд овны; сідзи и кутан тэ ме бердӧ чирсйӧдлыны, кыдзи изтӧгтув кирпичӧ!
Асывсянь рытӧдз чӧвланьтӧмӧн ми сыкӧд ноксим садйын; сійӧ лэптіс градъяс, кӧртавліс ӧмидз лапъяс, босьталіс яблок пуясысь лишайяс, виаліс лёльӧясӧс, а ме век лӧсьӧді да баситі аслым оланін.
Дед кераліс сотчӧм керлысь помсӧ, сутшкаліс муӧ бедьяс, ме ӧшӧді на вылӧ лэбачьяса садӧкъяс, кыи кос йӧнмысь топыд плетень да пуклӧс весьтӧ вӧчи шонді инмӧмысь да лысва усьӧмысь лэбув, — менам лои вывті лӧсьыд.
Дед висьталіс:
— Тайӧ зэв пӧлезнӧ, мый тэ велӧдчан ачыд аслыд лӧсьӧдны, кыдзи бурджык.
Ме зэв донъялі сылысь кывъяссӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ водліс пуклӧс вылӧ, кодӧс вевтти эжаӧн, да велӧдліс менӧ, тэрмасьтӧг, быттьӧ сьӧкыда пырысь кывъяссӧ перъялӧмӧн.
— Ӧні тэ мам бердсьыд вундӧм шӧрӧм, лоасны сылӧн мукӧд челядь, лоӧны найӧ сылы тэ дорысь матысаджыкӧсь.
Бабушкаыд, вот, юны заводитіс.
Дыр чӧв олӧ, быттьӧ, кывзысьӧ, — бара неокота пырысь шуалӧ сьӧкыд кывъяс:
— Тайӧ сійӧ мӧд пӧрйӧ юсис, — кор Микайлӧлы уси салдатӧ мунны — бабушкаыд сідз жӧ юсьыліс.
Велӧдіс менӧ, пӧрысь выжыв, ньӧбны сылы рекрутскӧй квитанция.
Гашкӧ, сійӧ салдатас мӧд мортӧн эськӧ вӧлі...
Эх, ті-и-и...
А ме регыд кула.
Сідзкӧ — колян тэ ӧтнад, ачыд ас кежсьыд — ставнад тан, — аслыд кынӧмпӧт перйысь — гӧгӧрвоин?
Но, вот.
Велӧдчы лоны ачыд роботникӧн, а мукӧдъяслы — эн сетчы!
Ов лӧня, спокойнӧя, а — аснырӧн!
Кывзы быдӧнлысь, а вӧч, кыдз тэныд бурджык...
Гожӧмбыд, дерт, зэра лунъясысь кындзи, ме олі садйын, шоныд войясӧ весиг узьлі сэні кошма вылын, кодӧс козьналіс бабушка; эз шоча сійӧ и ачыс узьлы садйын, ваяс моздор турун, разӧдас сійӧс менам куйланін дорӧ, водас да дыр меным висьтавлас мый йылысь кӧ, ассьыс сёрнисӧ виччысьтӧм содтӧдъясӧн орӧдлӧмӧн:
— Видзӧд — кодзув уси!
Тайӧ кодлӧнкӧ сӧстӧм лолыс гажтӧмтчӧма, земля-матиӧс тӧдвылас уськӧдӧма!
Сідзкӧ, ӧні кытӧнкӧ бур морт чужис.
Либӧ индывліс меным:
— Выль кодзув петӧма, видзӧдлы жӧ!
Ӧдтӧ кутшӧм дзирдалысь!
Ок тэ, енэж-енэжӧй, енлӧн югыд ризі...
Дед ропкӧдчис:
— Прӧстудитчанныд, йӧйяс, висьманныд, а то пострел кватитас.
Вӧръяс локтасны, джагӧдасны...
Вӧлі, лэччас шонді, ойдасны енэжын биа юяс да — сотчасны, усяс садса бархатнӧй зелень вылӧ зарниасьысь — гӧрд пӧим, сэсся ставыс гӧгӧрбок тӧдчана пемдас, паськалас, пӧльтчас, шоныд рӧмыдӧн кисьтӧм, лэччысясны шондіӧн пӧтӧм листъяс, копыртчасны турунъяс му бердӧ, ставыс лоас небыдджык, пушкыраджык, ньӧжйӧник лолалӧ разнӧй мелі дукъясӧн, быттьӧ музыка, — и музыкаыс кывтӧ ылісянь, мувывсянь, лагерьясын ворсӧны водан кад.
Мунӧ вой, и сыкӧд киссьӧ морӧсӧ мыйкӧ ён, свежӧймӧдысь, быттьӧ мамлӧн бур мелуйтӧм, лӧньлуныс небыда малалӧ сьӧлӧмтӧ пӧсь, гӧна киӧн, и вошӧ паметьысь ставыс, мый колӧ вунӧдны, — лунся став зӧлитысь, посни бусыс.
Лӧсьыд куйлыны вывлань чужӧмӧн, видзӧдіг, кыдзи ӧзйӧны кодзувъяс, енэжсӧ помтӧг джудждаммӧдӧмӧн; сійӧ джуджтаыс, пыр вывлань мунӧмӧн, выль кодзувъяс восьтӧмӧн, кокниа кыпӧдӧ тэнӧ му бердысь и — сэтшӧм тешкодя — не то став муыс чиніс тэ кодьӧдз, не то тэ ачыд чудеснӧя быдмин, паськалін да плавитчан ставыскӧд ӧтлаасьӧмӧн, мый эм гӧгӧрад.
Лоӧ пемыдджык, лӧньджык, но быдлаӧ аддзыны позьтӧг нюжӧдӧма чуткӧй струнаяс, и быд шы — кутас-ӧ сьывны лэбач ун йывсьыс, котӧртас-ӧ ёж, али кӧнкӧ лӧня ыпнитлас морт гӧлӧс — ставыс аслыс ногӧн, оз лунся моз гораа, чуткӧй лӧньлунӧн любовнӧя тӧдчӧмӧн.
Ворсыштіс гудӧк, кылыштіс нывбаба серам, тротуар кирпич кузя зёлькмуні сабля, лявӧстіс пон, — ставыс тайӧ ковтӧм, тайӧ усьӧны кольӧм лунлӧн бӧръя коръяс.
Вӧвліны войяс, кор друг му вылын, улич вылын пузьыліс код мортлӧн горзӧм, кодікӧ котӧртіс, сьӧкыда кокъяснас тапйӧдлӧмӧн, — тайӧ вӧлі велалӧм тор да эз кыпӧдлы внимание.
Бабушка дыр оз узь, куйлӧ, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн, да лӧнь кыпыдлунын висьтавлӧ мый йылыськӧ, тыдалӧ, сы йылысь ньӧти тӧждысьтӧг, кывза ме сылысь али ог.
И век сійӧ кужліс бӧрйыны мойдкыв, коді вӧчліс войсӧ нӧшта тӧдчанаджыкӧн, нӧшта мичаджыкӧн.
Сійӧ мернӧя висьталӧм шыӧ ме тӧдлытӧг унмовсьылі да садьмылі лэбачьяскӧд ӧттшӧтш; веськыда чужӧмӧ видзӧдӧ шонді, шоналӧмӧн, лӧня вералӧ асъя сынӧд, яблок пу коръяс пыркйӧны лысва, васӧд турун дзирдалӧ век ёнджыка, хрустальнӧйӧдз сӧдзӧмӧн, вӧсньыдик рутор кыпӧдчӧ сы весьтын.
Сиреневӧй енэжын содӧ шонді югӧръяслӧн веер, енэж лӧзӧдӧ.
Вылын — оз тыдав — сильгӧ жаворонок, и став рӧмъяс, шыяс лысваӧн йиджӧны морӧс пытшкӧ, лӧнь радлун кыпӧдӧмӧн, ӧдйӧджык чеччыны, мыйкӧ вӧчны да гӧгӧрын став ловъякӧд дружбаын овны кӧсйӧм садьмӧдӧмӧн.
Тайӧ вӧлі медся лӧнь да созерцательнӧй кад став менам олӧм чӧж, тшук тайӧ гожӧмын тэчсис да ёнмис аслам вынъясӧ эскӧмлӧн чувство.
Ме дикми, лои йӧзтӧмтчысь; кывлі Овсянников челядьлысь горзӧмъяс, но менӧ эз кыскы на дінӧ, а кор петкӧдчылісны вокъяс, сыысь ньӧти мем эз вӧв нимкодь, сӧмын кыпӧдліс тревога, мед эськӧ найӧ эз жуглыны садйысь стрӧйбаясӧс — менсьым медводдза ассьым вӧчӧм торйӧс.
Дугдісны интересуйтны менӧ и дедлӧн сёрниясыс, кодъяс лоины пыр косджыкӧсь, ропкӧдчанаӧсь, ойзанаӧсь.
Сійӧ кутіс тшӧкыда пинясьны бабушкакӧд, вӧтлывліс сійӧс керкаысь, бабушка мунліс то Яков дядь ордӧ, то — Микайлӧ дядь ордӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ эз волы гортӧ некымын лунӧдз, дед ачыс страпайтіс, сотліс ассьыс кияссӧ, лӧвтіс, жугӧдліс дозмук да тӧдчымӧнъя лои горш.
Мукӧд дырйи, ме дорӧ чомйӧ локтӧмӧн, сійӧ лӧсьыда пуксьывліс эжа вылӧ, видзӧдіс ме бӧрся дыр, чӧвланьтӧмӧн, да виччысьтӧг юавліс:
— Мый чӧв олан?
— Сідз.
А мый?
Сійӧ заводитліс велӧдны:
— Ми — абу баръяс.
Велӧдны миянӧс некодлы.
Миянлы колӧ ставсӧ аслыным гӧгӧрвоны.
Мукӧдъяслы, со, небӧгъяс гижӧма, училищеяс стрӧитӧма, а миянлы нинӧм на эз удит воны.
Ставсӧ ачыд босьт...
И думайтчыліс, косьмыліс, вӧрзьытӧм, немӧй, пӧшти — шуштӧм.
Арнас сійӧ вузаліс керканымӧс, а вузавтӧдзыс неуна водзджык, друг, асъя чай сайын зумыша да решительнӧя висьталіс бабушкалы:
— Но, мам, верді ме тэнӧ, верді, — тырмас!
Корсь няньтӧ аслыд ачыд.
Бабушка тайӧ кывъяссӧ кывзіс дзик спокойнӧя, быттьӧ важӧн нин тӧдіс, мый найӧс лоӧ шуӧма, да виччысис сійӧс.
Тэрмасьтӧг кыскис табакдоз, зарадитіс ассьыс чутъяса нырсӧ да шуис:
— Но, мый нӧ!
Сідзкӧ и сідз, сідзкӧ — этадз.
Дед босьтіс гӧра увса важ керка пӧдвалысь кык пемыд посни жыр.
Кор кутім вуджны патераӧ, бабушка босьтіс кузь кӧвъя важ нинкӧм, шыбытіс сійӧс пач улӧ да, лажыньтчӧмӧн, кутіс чуксавны, дед-олысяӧс:
— Дед-олыся, — со тэныд дадь, мӧдӧдчы миянкӧд выль местаӧ, мӧд пӧлӧс шуд вылӧ...
Дед видзӧдліс дворсянь ӧшиньӧ да горӧдіс:
— Ме тэныд нуа, еретнича!
Видлы, срамитлы менӧ...
— Ой, видзӧд, бать, лёк лоас, — серьёзнӧя, ӧлӧдіс сійӧ, но дед ёна скӧрмис да дугӧдіс сылы нуны дед-олысяӧс.
Мебель да разнӧй кӧлуй сійӧ лун куим вузавліс старьевщикъяслы-тотаралы, чорыда тӧргуйтчӧмӧн да видчӧмӧн, а бабушка видзӧдіс ӧшиньӧд да то бӧрдіс, то сераліс, омӧлика горӧдавлӧмӧн:
— Кыскы-ы!
Жуглы...
Ме сідз жӧ дась вӧлі бӧрдны, ассьым садйӧс чомйӧс жалитӧмӧн.
Вуджим кык телега вылын, и сійӧс, код вылын пукалі ме, разнӧй кӧлуй пӧвстын, ёна тракӧдіс, быттьӧкӧ сы могысь, медым шыбытны менӧ бокӧ.
И чорыда, кытчӧкӧ шыбытӧм вылӧ тракӧдӧмсӧ тайӧ кылӧмын ме олі во кык, дзик мам кулан лунӧдз.
Мам локтіс регыд мысти сы бӧрын, кыдз дед овмӧдчис пӧдвалын. Мам вӧлі кельыд, омӧльтчӧм, гырысь синъяса, кодъясын тӧдчис пӧся шензяна дзирдалӧм.
Сійӧ пыр кыдзкӧ быдтор вылӧ дыр видзӧдіс, быттьӧ медводдзаысь аддзис батьсӧ, мамсӧ да менӧ, видзӧдіс да чӧв оліс, а дядь мудзлытӧг ветлӧдліс жыр кузя, ньӧжйӧник, шутляліг да кывзіг моз, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, чуньяснас ворсігтыр.
— Господи, кутшӧм ӧдйӧ тэ быдман!
— шуис меным мам, пӧсь кипыдӧсъяснас менсьым чужӧмӧс топӧдӧмӧн.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі мисьтӧма, — паськыд рыжӧй платтьӧӧ, коді пӧльтчӧма кынӧм вылас.
Дядь нюжӧдіс меным кисӧ.
— Видза олан, зон!
Но, кыдз тэ, а?
Дукыштіс сынӧдсӧ да шуис:
— А, тӧданныд, — тіян зэв ульруа!
Кыкнаныс найӧ быттьӧ дыр котӧртӧмаӧсь, мудзӧмаӧсь; ставыс на вылын чукрасьӧма, ниртчӧма и нинӧм налы оз ков, а сӧмын эськӧ водны да шойччыштны.
Гажтӧма юисны чай, дед юавліс, видзӧдӧмӧн, кыдзи зэр мыськӧ ӧшинь стеклӧ:
— Сідзкӧ — ставыс сотчис?
— Ставыс, — решительнӧя шуис дядь.
— Ми асьным муртса чеччыштім...
— Сідз.
Биыд оз шутит.
Бабушка пельпом бердӧ топӧдчӧмӧн, мам шӧпкӧдіс мыйкӧ сылы пеляс, — бабушка читкыраліс синъяссӧ, быттьӧ найӧс югыдӧн ёрис.
Лои век гажтӧмджык.
Друг дед шуис ехиднӧя да спокойнӧя, зэв гораа:
— А меӧдз сёрни кывсис, Евгений Васильев, государь, мый пӧжарыс абу вӧлӧма, а прӧстӧ тэ картіӧн ворссьӧмыд ставсӧ...
Лои лӧнь, быттьӧ кӧбрегын, чушйӧдліс самӧвар, школитіс стеклӧясӧ зэр, сэсся мам шуыштіс:
— Бать...
— Мый, <ns>ба-ать</ns>?
— чунӧдана горӧдіс дед.
— Мый ещӧ лоӧ?
Эг шулы ме тэныд; эн мун комын кызь сайӧ?
Со тэныд — со сійӧ — вӧсньыд!
Дворянка, а?
Мый, нылӧ?
Мӧдісны горзыны нёльнаныс, ставсьыс гораджыка дядь.
Ме петі посводзӧ, сэн пукси песъяс вылӧ да кынми чуймӧмын: мамӧс быттьӧ вежӧмаӧсь, сійӧ дзик абу сэтшӧм, абу воддза кодь.
Жырйын тайӧ вӧлі омӧльджыка тӧдчӧ, но тані, пемыдын, бура тӧдвылӧ уси, кутшӧм сійӧ вӧлі водзті.
Сэсся, кыдзкӧ, ог помнит, ме лои Сормовоын, керкаын, кӧні ставыс вӧлі выль, стенъяс шпалертӧмӧсь, керъяс костса пазъясас торк да торк пытшкас уна тӧрӧканъяс.
Мам да дядь олісны кык жырйын, кӧні ӧшиньясыс видзӧдісны улич вылӧ, а ме бабушкакӧд — керка вевтлань бана ӧтик ӧшиня кухняын.
Керка вевтъяс сайын сьӧд кукишъясӧн видзӧдісны енэжӧ завод трубаяс да сука, кудритчӧмӧн тшыналісны, тӧвся тӧв разӧдіс тшынсӧ став сикт пасьта; пыр миян жыръясын сулаліс сыла чад дук.
Водз асылын кӧин моз омляліс гудок:
— <ns>Хвоу, оу, оу-у</ns>...
Сувтны кӧ лабич вылӧ, то ӧшиньлӧн вылыс стеклӧяс пыр, керка вевтъяс вомӧн, тыдалӧ заводлӧн пӧнаръясӧн югдӧдӧм воротаыс, коді воссьӧма, быттьӧ пӧрысь корысьлӧн пиньтӧм сьӧд вом, — сэтчӧ сука пырӧ посни йӧзлӧн чукӧр.
Луншӧрын — бара гудок; паськавліны вороталӧн сьӧд паръясыс, джуджыд розь восьтӧмӧн, заводыс вукӧдіс аклялӧм йӧзӧн, сьӧд шорӧн найӧ визувтісны улич вылӧ, еджыд мохнатӧй тӧв лэбаліс улич пӧлӧн, йӧзсӧ керкаясӧ вӧтлалӧмӧн да шыблалӧмӧн.
Енэжыс сикт весьтын вӧлі тыдавлӧ зэв шоча: лунысь-лун керка вевтъяс весьтын, лым толаяс весьтын, кодъясӧс солалӧма саӧн, ӧшаліс мӧд вевт, руд, плавкӧс, сійӧ топӧдліс воображение да синтӧммӧдліс синъяс аслас гажтӧм ӧтик рӧмӧн.
Рытъясын завод весьтын кыптыліс гудыр гӧрд кыа, трубаяслысь помъяссӧ югдӧдӧмӧн, да вӧлі кажитчӧ, мый трубаясыс оз вӧлі вывлань кыпӧдчыны, а лэччӧны мулань сійӧ тшына кымӧрсьыс, лэччӧны, лолалӧны гӧрдӧн да омлялӧны, гудитӧны.
Тайӧ став вылас видзӧдны вӧлі вывті вукӧдана, лёк гажтӧмлун йирис сьӧлӧмӧс.
Бабушка уджаліс кухарка пыдди — страпайтіс, мыськис джоджъяс, поткӧдліс пес, ваяліс ва, сійӧ уджаліс асывсянь рытӧдз, водліс узьны мудзӧма, ружтіг да окайтігтыр.
Мукӧд дырйи сійӧ, страпайтӧм бӧрын, пасьтавліс дженьыдик ватнӧй ковта да, юбкасӧ вылӧ сюйыштӧмӧн, мӧдӧдчывліс карӧ:
— Видзӧдлыны, кыдзи сэні старик олӧ...
— Босьт менӧ!
— Кынман, видзӧд, кутшӧм турӧб!
И мунліс сійӧ сизим верст сайӧ лымъя эрдъясӧ вошӧм туй кузя.
Мам, вижӧдӧм, кынӧма, гартчывліс сыръя дора руд, косясьлӧм шалльӧ.
Синмӧн эг вермы видзӧдны ме сійӧ шальсӧ, коді тшыкӧдӧ вӧлі ыджыд, статя мыгӧрсӧ, синмӧн эг вермы видзӧдны да орйӧдлі сыр помъяссӧ, синмӧн эг вермы видзӧдны керкасӧ, заводсӧ, сиктсӧ.
Мам ветлӧдліс киссьӧм тюниӧн, кызіс, вывті ыджыд кынӧмсӧ пыркӧдӧмӧн, сылӧн рудоват лӧз синъясыс коса да скӧра дзирдалісны да вӧртӧг тшӧкыда сувтлісны куш стенаяс вылӧ, быттьӧ на бердӧ клеитчылісны.
Мукӧддырйи сійӧ быдса час видзӧдіс ӧшинь пыр ывлаӧ: уличыс вӧлі скодитӧ черлы вылӧ, некымын пинь пӧрысьысла сьӧдӧдӧма, вежыньтчӧма, некымын пинь усьӧма нин, да лӧсьыдтӧма пуктӧма выльясӧс, черлы сертиыс гырысьӧс.
— Мыйла ми тані олам?
— юавлі ме.
Сійӧ вочавидзліс:
— Ах, чӧв ов тэ...
Сійӧ этша сёрнитліс мекӧд, пыр сӧмын тшӧктывліс:
— Ветлы, мыччы, вай...
Улич вылӧ менӧ лэдзлісны шоча, быд пӧрйӧ ме гортӧ волі зонпосниӧн нӧйтӧм, — косясьӧм менам вӧлі радейтана да дзик ӧти наслаждениеӧн, ме сетчылі сылы зэв окота пырысь.
Мам швачӧдліс менӧ тасмаӧн, но накажитӧмыс нӧшта ёнджыка дӧзмӧдліс, да мӧд пӧрйӧ ме косяси зонпосникӧд ярджыка, — а мам накажитліс менӧ ёнджыка.
Коркӧ ӧтчыд ме ӧлӧді сійӧс, мый сійӧ кӧ оз дугды нӧйтны, ме курчча сылысь кисӧ, пышъя эрд вылӧ да сэні кынтӧдча, — сійӧ шензьӧдана тойыштіс менӧ, прӧйдитчис жыр кузя да шуис, мудзӧмысла пӧдӧмӧн:
— Зверпи!
Ловъя, тіралан рӧмъяс сійӧ чувствояслӧн, кодъяс шусьӧны радейтӧмӧн, чинісны ме пытшкын, пыр тшӧкыдджыка ыпнитлісны быдтор вылӧ лёкалӧмӧн лӧз чад биторъяс, чусаліс сьӧлӧмын сьӧкыд недовольстволӧн чувство, тайӧ руд безжизненнӧй чепухаын ӧткалун сознайтӧм.
Дядь вӧлі стрӧг мекӧд, эз вӧв варов мамкӧд, сійӧ пыр шутлявліс, кызіс, а ӧбед бӧрын сувтліс рӧмпӧштан водзӧ да тӧждысьӧмӧн, дыр гудйис сартасторйӧн тшупӧдъяса пиньяссӧ.
Век тшӧкыдджыка сійӧ пинясис мамкӧд, скӧра шуавліс сылы «ті» — тайӧ тікайтӧмыс чорыда менӧ скӧрмӧдіс.
Пинясигас сійӧ пыр топыда пӧдлавліс кухня ӧдзӧс, тыдалӧ, кӧсйис, мед ме эг кыв сылысь кывъяссӧ, но век жӧ ме кывзыси сійӧ пыді бас шыясӧ.
Ӧтчыд сійӧ горӧдіс, кокнас зымнитӧмӧн:
— Тіян йӧй рушку вӧсна ме некодӧс ог вермы корны ас ордӧ гӧститны, мӧс ті этатшӧм!
Чуймӧмӧн, бешеннӧй обидаын, ме сэтшӧма чеччыштлі пӧлать вылын, мый кучкыси юрӧн йиркӧ да вирӧдз курччи ассьым кывйӧс.
Субӧтаясӧ дядь ордӧ дасъясӧн волывлісны рабочӧйяс вузавлыны гижӧдъяс провизия вылӧ, кодӧс налы колӧ вӧлі босьтны заводскӧй лавкаын, сійӧ гижӧдъяснас налы мынтысьлісны сьӧм пыдди, а дядь ньӧбаліс найӧс джын донысь.
Сійӧ принимайтіс рабочӧйясӧс кухняын, пызан сайын пукалӧмӧн, тшап, зумыш, босьтліс гижӧдсӧ да шуліс:
— Шайтӧн-джынйӧн.
— Евгений Васильев, енсьыс пов...
— Шайтӧн-джынйӧн.
Тайӧ лӧсявтӧм, сьӧд олӧмыс эз дыр кыссьы; мамлы кага вайтӧдз, менӧ нуисны дед ордӧ.
Сійӧ оліс нин Кунавиноын, Песчаннӧй улич вылын, коді лэччӧ нӧрыс увлань Напольнӧй вичкоса шойна ӧграда дінӧ, кык судта керкаын роч пача да дворлань бана кык ӧшиня дзескыд жырйын олӧмӧн.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— шуис сійӧ, мелань паныд локтіг, да чилӧк гӧлӧсӧн серӧктіс/
Шулывлісны: абу мусаджык друг, кыдз рӧдимӧй мам, а ӧні, тыдалӧ, шуам: не рӧдимӧй мам, а пӧрысь чӧрт дед!
Эх, <ns>ті-и</ns>...
Эг удит ме тӧдмасьны выль места вылын, локтісны бабушка да кагаа мам, дядьӧс вӧтлӧмаӧсь заводсьыс сыысь, мый сійӧ ӧбӧдитіс рабочӧйясӧс, но сійӧ ветлӧма кытчӧкӧ, да сійӧс пыр жӧ босьтӧмаӧсь вокзалӧ кассирӧн билетъяс вузалӧм вылӧ.
Колис уна прӧст кад, да менӧ бара овмӧдісны мам дінӧ, каменнӧй керкаса пӧдвальнӧй судтаӧ, мам пыр жӧ менӧ иналіс школаӧ; первойя лунсяньыс жӧ школа кыпӧдіс ме пытшкын зывӧктӧм.
Ме муні сэтчӧ мам башмакӧн, пальтоӧн, кодӧс вурӧма вӧлі бабушка ковтаысь, виж дӧрӧмӧн да лэдзалӧм гачӧн, ставсӧ тайӧс пыр жӧ вӧлі лэптӧма серамвыв, виж дӧрӧм вӧсна меным сетісны «бубен тузлысь» прозвище.
Зонпосникӧд ме регыд ладмӧдчи, но велӧдысь да поп эз радейтны менӧ.
Велӧдысь вӧлі виж, кушмӧм юра, сылӧн нырсьыс пыр петіс вир, сійӧ пырліс классӧ, ныррозьяссӧ ватаӧн сюялӧмӧн, пуксьывліс пызан сайӧ, нускигтыр юавліс урокъяс да друг, кывджын вылын ланьтӧмӧн, кыскывліс ныррозьяссьыс ватасӧ, гӧгӧр видзӧдавліс сійӧс, юрнас качайтӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі плавкӧс, ыргӧн, шоммӧм, чукыръясас куйліс кутшӧмкӧ нюйт, торйӧн нин тшыкӧдісны тайӧ чужӧмсӧ сы вылын дзик лишнӧй озысь синъясыс, кодъяс сэтшӧм лӧсьыдтӧма сибдылісны менам чужӧмӧ, мый пыр окота вӧлі чужӧм бокъясӧс чышкыны кипыдӧсӧн.
Некымын лун ме пукалі первой отделениеын, воддза парта вылын, пӧшти дзик велӧдысь пызан дорын, — тайӧ вӧлі терпиттӧмтор, кажитчис, сійӧ меысь кындзи некодӧс оз аддзы, сійӧ нускис дугдывтӧг:
— Песко-ов, веж <ns>дӧрӧмтӧ-ӧ</ns>!
Песко-ов, эн вӧрӧд кокъястӧ!
Песков, бара тэнад кӧмкотсьыд гӧп <ns>визувті-ис</ns>!
Ме мынті сылы таысь йӧймоз вильшасьӧмӧн: ӧтчыд судзӧді кынтӧм арбузджын, кодйи сійӧс да джынвыйӧ кӧрталі сунис йылӧ пемыд посводзса ӧдзӧс блок бердӧ.
Кор ӧдзӧсыс воссис, арбузджын кыптіс вылӧ, а кор велӧдысь ӧдзӧссӧ пӧдлаліс — арбуз шапкаӧн пуксис сылы веськыда кушмӧм юр вылас.
Стӧрӧж нуӧдіс менӧ велӧдысь гижӧдӧн гортӧ, да ме мынтыси тайӧ дурӧмсьыс аслам кучикӧн.
Мӧдысь ме кисьті сійӧ пызанйӧрӧ чушкан табак; сійӧ сэтшӧма кутіс несъявны, мый петіс классысь, ас пыддиыс ыстӧма ассьыс зятьсӧ, офицерӧс, коді заставитіс став классӧ сьывны <rus>«Боже, царя храни»</rus> да <rus>«Ах ты, воля, моя воля»</rus>.
Найӧс, кодъяс сьылісны эз лючки, сійӧ швачӧдіс линейкаӧн юраныс, кыдзкӧ торйӧн гораа да тешкодя, но эз доймана.
Законоучитель, мича да том, пушкыра юрсиа поп, эз кут радейтны менӧ сы вӧсна, мый менам эз вӧв <rus>«Священная история ветхого и нового завета»</rus>, да сы вӧсна, мый ме нери сылысь сёрнитан модасӧ.
Классӧ пырӧм бӧрын, сійӧ первой делӧӧн юавліс менсьым:
— Пешков, небӧгтӧ вайин али эн?
Да.
Небӧгтӧ?
Ме вочавидзлі:
— Эг.
Эг вай.
Да.
— Мый — да?
— Эг.
— Но, и — мун гортад!
Да.
Гортад.
Сы вӧсна мый ме тэнӧ велӧдны ог кӧсйы.
Да.
Ог кӧсйы.
Тайӧ менӧ эз ёна шогӧд, ме мунлі да урокъяс помасьтӧдз шӧйтлывлі слӧбӧдаса няйт уличьясті, сійӧ шумнӧй олӧм дінӧ видзӧдчалігмоз.
Поплӧн вӧлі благообразнӧй христовӧй чужӧм, мелі, нывбабалӧн кодь синъяс да посньыдик кияс, сідз жӧ кутшӧмкӧ меліӧсь быдтор дінӧ, мый веськавлі наӧ.
Быдтор — небӧг, линейка, перӧручка — сійӧ босьтліс шензьӧдана лӧсьыда, быттьӧ босьтан торйыс вӧлі ловъя, рӧшкыд, поп зэв радейтліс сійӧс да поліс дойдны сійӧс виччысьтӧг инмӧдчӧмӧн.
Челядькӧд сійӧ эз вӧв сэтшӧм мелі, но найӧ век жӧ радейтлісны сійӧс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме велӧдчи бура, меным регыд вӧлі висьталӧма, мый менӧ вӧтласны школаысь недостойнӧй поведениеысь.
Ме шогӧ уси — сійӧ грӧзитіс меным ыджыд лёкторъясӧн: мам пыр ёнджыка дӧзмыліс, век тшӧкыдджыка нӧйтлывліс менӧ.
Но воис отсӧг, — школаӧ ньӧти виччысьтӧг локтіс епископ Хрисанф, помнитсьӧ, гӧрба.
* Годса куим тома <rus>«Религия древнего мира»</rus> трудлӧн, <rus>«Египетский метампсихоз»</rus> статьялӧн, а сідз жӧ <rus>«О браке и женщине»</rus> публицистическӧй статьялӧн автор.
Тайӧ статьяыс, кодӧс том дырйи лыддьылі ме, вӧчис ме вылӧ ыджыд впечатление.
Кажитчӧ, ме невернӧ вайӧді сылысь титулсӧ.
Печатайтӧма сизимдасӧд воясся кутшӧмкӧ богословскӧй журналын
(авторлӧн примечание).
Кор сійӧ, ичӧтик, сьӧд паськӧма, пуксис пызан сайӧ, сосъяссьыс кисӧ мыччис да шуис:
— Но, вайӧ беседуйтны, менам челядь!
— классын пыр жӧ лои шоныд, гажа, пӧльыштіс тӧдтӧм лӧсьыдӧн.
Уна морт бӧрти менӧ пызан дорӧ корӧмӧн, сійӧ юаліс збыльысь:
— Тэныд — кымынӧд арӧс?
Сӧмын?
Кутшӧм тэ, зонмӧ, кузь, а?
Зэръяс улын тшӧкыда сулавлін, а?
Пызан вылӧ гырысь ёсь гыжъяса кос кисӧ пуктӧмӧн, чуньясас неыджыд тошсӧ босьтӧмӧн, сійӧ кутіс дзоргыны менам чужӧмӧ бур синъяснас, вӧзйӧмӧн:
— Нолтӧ, висьтав меным священнӧй историяысь, мый тэныд кажитчӧ?
Кор ме шуи, мый менам небӧгыс абу да священнӧй историясӧ ме эг велӧд, сійӧ веськӧдіс клобуксӧ да юаліс:
* Клобук — духовнӧй лицояслӧн, манакъяслӧн шапка (головнӧй убор).
— Кыдз нӧ сійӧ?
Ӧд сійӧс колӧ велӧдны!
А гашкӧ, мыйкӧ тӧдан, кывлін?
Салтыр тӧдан?
Сійӧ бур.
И молитваяс?
Но вот аддзан!
Да нӧшта и житиеяс?
Стихъясӧн?
Да тэ менам ёна тӧдысь.
Пырис миян поп, гӧрд, лолыс тырӧма, епископ благословитіс сійӧс, но кор поп кутіс сёрнитны ме йылысь, епископ лэптіс кисӧ, шуӧмӧн:
— Энлӧй, неуна...
Нолтӧ висьтав Ӧльӧксей йылысь, божей морт йылысь?..
— Зэв бур кывбуръяс, зонмӧ, а?
— шуис сійӧ, кор ме сувті, кутшӧмкӧ кывбур вунӧді да.
— А нӧшта мыйкӧ?..
Давид сар йылысь?
Зэв кывзышта!..
Ме аддзи, мый сійӧ збыль кывзӧ да сылы кажитчӧны кывбуръясыс; сійӧ юасис менӧ дыр, сэсся друг сувтӧдіс, тӧдмалӧмӧн, тэрыба:
— Салтыр кузя велӧдчылін?
Коді велӧдіс?
Дедыд бур?
Лёк?
Збыль ӧмӧй?
А тэ ёна ышмывлан?
Ме шӧйӧвоши, но шуи — да.
Велӧдысь попкӧд подтвердитісны менсьым сознаниеӧс, сійӧ кывзіс найӧс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, сэсся шуис, ышлолыштӧмӧн:
— Со мый тэ йылысь висьталӧны — кывлін?
Нолтӧ, матыстчыв!
Менам юр вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, кодысь кыліс кипарис пу дук, сійӧ юаліс:
— Мый нӧ тайӧ тэ ышмалан?
— Зэв гажтӧм велӧдчыныс.
— Гажтӧм?
Сійӧ, зонмӧ, абу збыль мыйкӧ.
Вӧлі кӧ тэныд гажтӧм велӧдчыны — велӧдчин эськӧ тэ лёка, а вот велӧдысьясыд висьталӧны, мый бура тэ велӧдчан.
Сідзкӧ эм мыйкӧ мӧдтор.
Питшӧгсьыс дзоляник книжка перйӧм бӧрын, сійӧ гижис:
— Пешков, Алексей.
Сідз.
А тэ век жӧ мед кутчысин эськӧ, зонмӧ, эн эськӧ ышмыв ёнасӧ!
Неуна — позьӧ, а унатӧ нин йӧзлы дӧсаднӧ овлӧ!
Сідзи-ӧ ме шуа, челядь?
Уна гӧлӧс гажаа вочавидзис:
— Сідз.
— Ті асьныд ӧд онӧ ёна ышмӧй?
Детинкаяс, шпыньялӧмӧн, кутісны висьтавны:
— Ог.
Ёна жӧ!
Ёна!
Епископ лэччысис стул мыш вылӧ, топӧдіс менӧ ас дорас да шензьӧдана шуис сідз, мый ставыс — весиг велӧдысь дай поп — кутісны серавны:
— Ӧдтӧ кутшӧм тор, вокъяс, ӧд и ме тіян воясад ыджыд озорникӧн вӧвлі!
Мыйла эськӧ сійӧ, вокъяс?
Челядь сералісны, сійӧ юасис налысь, ставнысӧ сюся дзуглӧмӧн, мӧда-мӧдыслы возражайтны заставляйтӧмӧн да пыр содтіс гажсӧ.
Медбӧрын сувтіс да шуис:
— Лӧсьыд тіянкӧд, озорникъяс, да кад меным мунны!
Лэптіс кисӧ, соссӧ пельпомланьыс кыскыштӧмӧн, да ставнымӧс, паськыда макайтӧмӧн пернапасаліг, благословитіс:
— <rus>Во имя отца и сына и святого духа</rus>, благословляйта тіянӧс бур уджъяс вылӧ!
Прӧщайтлӧй.
Ставныс кутісны горзыны:
— Прӧщайтлӧй, владыко!
Бара волӧй.
Клобукнас ӧвтӧмӧн, сійӧ шуаліс:
— Ме — локта, локта!
Ме тіянлы небӧгъяс вая!
И шуис велӧдысьлы, классысь кывтігтыр:
— Лэдзӧй жӧ найӧс гортаныс!
Сійӧ петкӧдіс менӧ киӧд посводзас да сэні ньӧжйӧник шуис, ме дорӧ копыртчӧмӧн:
— Сідзкӧ тэ — кутчысь, ладнӧ?
Ме ӧд гӧгӧрвоа, мыйла тэ ышман!
Но, прӧщай, вокӧ!
Ме ёна волнуйтчи, кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс чувство пуис морӧсын, и весиг — кор велӧдысь, классӧ лэдзӧм бӧрын, — корис менӧ да кутіс висьтавны, мый меным ӧні колӧ овны ваысь лӧньджыка, турунысь улынджык, — ме кывзі сылысь внимательнӧя, окота пырысь.
Поп, пасьсӧ пасьталіг, меліа шуаліс:
— Ӧнісянь тэд менам урокъяс вылын ковмас пукавны!
Да, ковмас.
— Но — пукав лӧня!
Да.
Лӧня.
Бурмисны менам делӧясӧй школаын, — гортын пансис лёк история: ме гусялі мамлысь ӧти шайт сьӧм.
Тайӧ вӧлі водзвыв мӧвпышттӧм мыжӧн: ӧтчыд рытын мам муніс кытчӧкӧ, менӧ кагаыскӧд горт овны колис; весь олігмоз, ме паськӧді дядьлысь ӧти небӧг — <rus>«Записки врача»</rus> Дюма-батьлысь — да лист костъяссьыс аддзи кык билет — дас шайта да шайта.
Небӧгыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, ме пукті сійӧс да друг мӧвпышті, мый шайт вылӧ позьӧ ньӧбны не сӧмын «Священнӧй история», но, навернӧ, Робинзон йылысь небӧг.
Мый сэтшӧм небӧгыс эм, ме тӧдмалі неуна водзджык школаын; кӧдзыд лунӧ, перемена дырйи, ме висьтавлывлі зонпоснилы мойдкыв, друг на пытшкысь ӧтик мустӧмтӧмӧн шуис:
— Мойдкывъяс — сӧрӧм, а вот — Робинзон, сійӧ настоящӧй история.
Аддзысис нӧшта некымын детинка, кодъяс лыддьӧмаӧсь Робинзонӧс, быдӧн ошкисны сійӧ небӧгсӧ, ме ӧбӧдитчи, мый бабушкалӧн мойдкывйыс эз кажитчы, и сэки жӧ шуи лыддьыны Робинзонӧс, медым сідз жӧ висьтавны сы йылысь: сійӧ — сӧрӧм!
Мӧд луннас ме школаӧ вайи «Священнӧй история» да Андерсен мойдкывъяслысь чукрӧдлӧм кык том, куим фунт еджыд нянь да фунт калбас.
Владимирскӧй вичко пемыд ӧграда дорса дзоляник лавкаын вӧлі и Робинзон, виж обложкаа важиник небӧг и медводдза лист вылас серпасалӧма меховӧй колпака, пельпомъяс вылас зверь куа, тошка морт, — тайӧ меным эз кажитчы, а мойдкывъяс весиг и ортсысяньыс вӧліны мусаӧсь, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый чукрасьӧмаӧсь.
Ыджыд перемена дырйи ме юклі зонпосникӧд нянь да калбас, да ми заводитім лыддьыны дивуйтчӧдан мойдкыв «Соловей» — сійӧ пырысь-пыр кутчысис сьӧлӧмӧ.
«Китайын став олысьясыс — китаечьяс, и ачыс императорыс — китаец»,
— помнита, кутшӧм лӧсьыда шензьӧдіс менӧ тайӧ фразаыс аслас прӧстӧй, гажаа нюмъялысь музыканас да нӧшта мыйӧнкӧ вывті бурӧн.
Меным эз удайтчы помӧдз лыддьыны «Соловейӧс» школаын — эз тырмы кадыс, а кор ме локті гортӧ, мам, коді сулаліс пачводз дорын скӧвӧрӧдникӧн, яесьнича жаритігтыр, юаліс менсьым тешкодь, пыдын гӧлӧсӧн:
— Тэ босьтін шайтсӧ?
— Босьті, со — небӧгъяс...
Скӧвӧрӧдникнас менӧ сійӧ нӧйтіс вывті сьӧлӧмсяньыс, а Андерсенлысь небӧгъяссӧ мырддис да век кежлӧ дзебис кытчӧкӧ, мый вӧлі нӧйтӧмсьыс курыдджык.
Некымын лун ме эг ветлы школаӧ, а тайӧ каднас, дядь, тыдалӧ, висьталӧма менам подвиг йылысь ӧтлаын служитысьясыслы, найӧ — асланыс челядьлы, на пытшкысь ӧтик вайис сійӧ историясӧ школаӧ и кор ме локті велӧдчыны, менӧ встретитісны выль нимӧн — гусясьысь.
Дженьыд и гӧгӧрвоана, но — абу веськыд: ӧд ме эг дзеб, мый шайтсӧ босьті ме.
Заводитлі висьтавны сійӧс — меным эз эскыны, сэки ме муні гортӧ да мамлы шуи, мый школаӧ сэсся ог мун.
Ӧшинь дорын пукалігмоз, бара кынӧма, руд, мудзӧм, йӧйлӧн кодь синъяса, сійӧ вердіс Саша вокӧс да видзӧдіс ме вылӧ, чери моз вомсӧ восьтӧмӧн.
— Тэ — ылӧдлан, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Некод оз вермы тӧдны, мый тэ босьтін шайтсӧ.
— Мун, юав.
— Тэ ачыд висьталін.
Но, шу — ачым?
Видзӧд, ме ачым аски тӧдмала, коді вайис сійӧс школаад!
Ме висьталі велӧдчысьӧс.
Чужӧмыс сылӧн нораа чукыртчис да кутіс сывны синваӧн.
Ме петі кухняӧ, воді аслам вольпась вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі пач сайӧ ящикъяс вылӧ, куйлі да кывзі, кыдзи жырйын ньӧжйӧник лӧвтӧ мам.
— Боже мой, боже мой...
Терпение эз тырмы куйлыны шоналӧм, сылӧсь трапкаяс прӧтивнӧй дук вӧсна, ме чеччи, мӧдӧдчи дворӧ, но мам горӧдіс:
— Кытчӧ тэ?
Кытчӧ?
Лок ме дорӧ!..
Сэсся ми пукалім джоджын, Саша куйліс мам пидзӧсъяс вылын, кватайтіс сійӧ платтьӧ вылысь кизьяс, копрасис да шуаліс:
— <ns>Бувуга</ns>, — мый лоӧ: пуговка.
Ме пукалі, мам бок бердӧ топӧдчӧмӧн, сійӧ висьтавліс, менӧ кутӧмӧн:
— Ми — гӧльӧсь, миян быд ур, быд ур...
И пыр мыйкӧ эз помӧдз висьтав, пӧсь кинас менӧ топӧдыштавлігмоз.
— Ӧдтӧ дрянь...
дрянь!
— друг сійӧ шуис кывъяс, кодъясӧс ме ӧтчыд кывлі нин сысянь.
Саша сы бӧрысь шуис:
— <ns>Дянь</ns>!
Тешкодь вӧлі тайӧ детинкаыс: укшаль, ыджыд юра, сійӧ видзӧдіс гӧгӧрыс став вылас мича, лӧз синъясӧн, лӧнь нюмӧн да быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Сёрнитны сійӧ заводитіс вывті водз, некор эз бӧрд, лӧнь гажлун оръявлытӧм состояниеын олігӧн.
Вӧлі омӧлик, муртса кыскасис да зэв радліс, кор аддзыліс менӧ, вӧзйысис менам кияс вылӧ, радейтліс чабравны менсьым пельясӧс ичӧтик небыдик чуньяснас, кодъясысь мыйлакӧ кыліс фиалка дук.
Сійӧ кулі виччысьтӧг, висьтӧг, ещӧ асывнас на вӧлі лӧня-гажа, кыдз ныр, а рытнас, всеношна звӧнитігӧн, куйліс нин пызан вылын.
Сійӧ лои регыд, мӧд кагаӧс, Николайӧс чужтӧм бӧрын.
Мам вӧчис, мый кӧсйысьліс; школаын ме бара артмӧдчи бура, но менӧ бара шыбытіс дед ордӧ.
Ӧтчыд, рытъя чай дырйи, дворысь кухняӧ пырӧм бӧрын, ме кылі мамлысь орӧдчана горӧдӧм:
— Евгений, ме тэнсьыд кора, кора...
— Йӧйталӧм!
— шуис дядь.
— Но ӧд ме тӧда, — тэ сы дорӧ мунан!
— <ns>Нн-о</ns>?
Некымын секунда кыкнаныс чӧв олісны, мам кызіс, висьталігтыр:
— Кутшӧм тэ лёк дрянь...
Ме кылі, кыдзи дядь кучкис сійӧс, уськӧдчи жырйӧ да аддзи, мый мам, пидзӧсъяс вылас усьӧмӧн, мышнас да гырддзаяснас мыджсьӧма стулӧ, морӧссӧ лэптӧма, юрсӧ чатӧртӧма, киргӧ да синъясыс страшнӧя дзирдалӧны, а дядь, чистӧя пасьтасьӧм, выль мундира, чужъялӧ сылы морӧсас аслас кузь кокнас.
Ме кватиті пызан вылысь эзысьӧн баситӧм лы ворона пурт, — сійӧн шӧралісны нянь, сійӧ вӧлі дзик ӧтитор, коді коли мам ордӧ менам бать бӧрын, — кватиті да мый вынысь кучки дядьлы бокас.
Шуд кузя, мам вевъяліс тойыштны Максимовӧс, пурт вильснитіс бок кузяыс, мундирсӧ паськыда косялӧмӧн да сӧмын кучиксӧ гыжйыштӧмӧн.
Дядь, окнитӧмӧн, шыбытчис жырйысь ывлаӧ, бокас кутчысьӧмӧн, а мам кватитіс менӧ, кыпӧдліс да равӧстӧмӧн шыбытіс джоджӧ.
Менӧ мырддис дядь, дворысь бӧр пырӧм бӧрын.
Сёрӧн рытнас, кор сійӧ век жӧ муніс гортысь, мам локтіс ме дорӧ пач сайӧ, виччысьӧмӧн кутліс, окаліс менӧ да бӧрдіс:
— Прӧстит, ме мыжа!
Ок, мусаӧй, кыдз тэ вермин?
Пуртӧн?
Ме дзик сьӧлӧмсянь да тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, мый висьтала, шуи сылы, мый виа дядьӧс и ачымӧс сідз жӧ.
Ме чайта, мый вӧчи эськӧ тайӧс, но кӧть век жӧ заводитлі эськӧ.
Весиг ӧні ме аддза гач пӧлӧныс югыд канта сійӧ подлӧй, кузь коксӧ, аддза, кыдз сійӧ качайтчӧ сынӧдын да чужъялӧ кӧмкот нырнас нывбаба морӧсӧ.
Дикмӧм роч олӧмлысь тайӧ свинеча лёкторъяссӧ казьтылӧмӧн, ме кадъясӧн юавла ассьым: да сулалӧ-ӧ сёрнитныс сы йылысь?
И, выльмӧдӧм эсканлунӧн, вочавидза аслым — сулалӧ: ӧд сійӧ — винёв, подлӧй правда, сійӧ эз на кув и талунъя лунӧдз.
Тайӧ сійӧ правда, кодӧс колӧ тӧдны вужйӧдзыс, медым вужнас жӧ и нетшыштны сійӧс паметьысь, морт сьӧлӧмысь, став миян сьӧкыд да позорнӧй олӧмысь.
И эм мӧд, ещӧ на положительнӧйджык помка, коді тшӧктӧ менӧ серпасавны тайӧ лёкторъяссӧ.
Кӧть найӧ и мустӧмӧсь, кӧть и личкӧны миянӧс, зэв уна бур мортъясӧс кулӧмӧдз лязӧдӧмӧн, роч морт век жӧ сэтшӧм на здоров да том душанас, мый венӧ да венас найӧс.
Не сӧмын сійӧ чуймӧдана миян олӧмным, мый сыын сэтшӧм плодовитӧй да госа быдсикас скотскӧй няйтыслӧн пласт, но сійӧн, мый сійӧ пласт пырыс век жӧ победнӧя быдмӧ яркӧй, здоровӧй да творческӧй, быдмӧ бур — морт нога, сӧдз, мортсяма олӧмлань миян возрождение вылӧ жугӧдны позьтӧм лача кыпӧдӧмӧн.
ХIII
Бара ме дед ордын.
— Мый, рӧзбойник?
— встретитіс сійӧ менӧ, кинас пызанӧ камӧдӧмӧн.
— Но, ӧні нин ме тэнӧ вердны ог кут, мед бабушкаыд вердас!
— И кута, — шуис бабушка.
— Эстшӧм пик, аддзӧмыд тай!
— Вот и верд!
— горӧдіс дед, но пыр жӧ лӧнис, меным висьталӧмӧн:
— Ми сыкӧд дзикӧдз юксим, ӧні миян ставыс торъя...
Бабушка, ӧшинь дорын пукалігмоз, тэрыба кыис прӧшви, гажаа печласисны коклюшкаяс, тувсовъя шонді водзын зарни ёжӧн дзирдаліс ыргӧн булавкаясӧн тшӧкыда бытшйӧдлӧм пӧдушка.
И ачыс бабушка, быттьӧ ыргӧнысь кисьтӧма — вежсьывтӧм!
А дед нӧшта ёнджыка косьмӧма, чукыртчӧма, сылӧн рыжӧй юрсиыс дзормыштӧма, вӧраслуныслӧн спокойнӧй важнӧй вӧрасыс вежсьӧма горяч тэрыблунӧн, лӧзов синъясыс видзӧдӧны подозрительнӧя.
Сералігтыр, бабушка висьтавліс меным сы костын да дед костын эмбур юклӧм йылысь: дед сетіс сылы став гырничсӧ, тасьті-паньяссӧ, став дозмуксӧ да шуис:
— Тайӧ — тэнад, а сэсся менсьым нинӧм эн кор!
Сэсся босьтӧма сылысь став стариннӧй платтьӧяссӧ, вещияссӧ, ручку салопсӧ, вузалӧма ставсӧ сизимсё шайтысь, а сьӧмсӧ сетӧма прӧчентъяс улӧ аслас вежапилы, фруктъясӧн вузасьысь еврейлы.
Сійӧ дзикӧдз висьмис скуплунӧн да воштіс яндзимсӧ: кутіс ветлӧдлыны важ тӧдсаяс ордӧ, ремесленнӧй управаын аслас вӧвлӧм сослуживечьяс ордӧ, озыр купечьяс ордӧ да, норасьӧмӧн, мый рӧзӧритісны челядьыс, корис налысь сьӧм гӧльлун кузя.
Сійӧ пӧльзуйтчис уважениеӧн, сылы сетавлісны уна, гырысь билетъясӧн; бабушка ныр улын билетнас шенасьӧмӧн, дед ошйысис да дільӧдіс сійӧс, быттьӧ кага:
— Аддзылін, йӧй?
Тэныд талысь сёӧд пайсӧ оз сетны!
Чукӧртӧм сьӧмсӧ сійӧ сетліс прӧчент улӧ аслас выль приятельлы, кузь да кушмӧм юра скорняклы, кодӧс слӧбӧдаын нимтісны Хлыстӧн, да сійӧ чойлы лавочницалы, гӧрд чужӧма, кыз бабалы, мудзӧм синъясыс кодлӧн карӧйӧсь да патока кодь чӧскыдӧсь.
Керка пытшкын ставыс стрӧга юксьыліс: ӧтик лун сёянсӧ лӧсьӧдліс бабушка аслас сьӧм вылӧ ньӧбӧм прӧдуктаысь, мӧд лунӧ прӧдуктасӧ да нянь ньӧбліс дед, и век сійӧ лунъясӧ ӧбедъяс вӧліны омӧльджыкӧсь: бабушка ньӧбліс бур яй, а сійӧ — гыркпытшкӧс, мусъяс, тыяс, сычуг.
Чай да сахар видзсис быдӧнлӧн торйӧн, но чайсӧ заваритлісны ӧтик чайникӧ, и дед тревожнӧя шулывліс:
— Сулав, энлы, — тэ унаӧ пуктін?
Кисьтыштас чайторсӧ аслас кипыдӧс вылӧ да, ӧккуратнӧя найӧс лыддьӧм бӧрын, шуас:
— Тэнад чайыд менамысь поснидджык, сідзкӧ — мем колӧ этшаджык пуктыны, менам гырысьджык, сукджыка заваритчӧ.
Сійӧ ёна видзӧдіс, медым бабушка кисьталіс чайсӧ и сылы, и аслыс ӧткодь сука да мед сійӧ юис сыкӧд ӧтмында чашка.
— Медбӧръяӧн али мый?
— юавліс бабушка сы водзвылын, кыдз ковмас кисьтны став чайсӧ.
Дед видзӧдлывліс чайникӧ да висьтавліс:
— Но, быть нин — медбӧръяӧн!
Весиг ӧбраз водзас лампадкаӧ маслӧ быдӧн ньӧбліс аслыс, — тайӧ ветымын вося ӧтувъя удж бӧрын!
Меным вӧлі зывӧк и тешкодь видзӧдны дедлысь став тайӧ фокусъяссӧ, а бабушкалы — сӧмын серам.
— А тэ — тырмас!
— лӧньӧдліс сійӧ менӧ.
— Но, мый сэтшӧмыс?
Пӧрысь лои старикыд, вот и йӧйталӧ!
Сылы ӧд кӧкъямысдас, — восьлавлы тэ сымындасӧ!
Мед йӧйталӧ, кодлы шогыс?
А ме аслым да тэныд — нажӧвита кусӧктӧ, эн пов!
Ме сідз жӧ заводиті нажӧвитны сьӧм: празникъясӧ, водз асылын, босьтлывлі мешӧк да ветлывлі дворъясӧд, уличьяс кузя чукӧртны лыяс, трапйӧяс, бумага, кӧрттув.
Пуд трапйӧ да бумага ньӧблісны ветошникъяс кык дас урӧн, кӧрт — сідз жӧ, пуд лыдас урӧн, кӧкъямыс урӧн.
Ноксьывлі ме тайӧ уджнас и прӧстӧй лунъясӧ школа бӧрын, быд субӧтаӧ разнӧй тӧваръяс комын ур дон, пӧлтинник дон, а удача дырйи и унджык дон вузалӧмӧн.
Бабушка босьтліс менсьым сьӧмӧс, тэрыба сюйліс сійӧ юбка зептас да синъяссӧ лэдзӧмӧн ошкывліс менӧ:
— Вот и пасибӧ тэныд, сьӧлӧмшӧр!
Ми тэкӧд кынӧмнымӧс ог пӧткӧдӧ, — ми?
Ыджыд тай делӧ!
Ӧтчыд ме гусьӧник аддзылі, кыдзи сійӧ, менсьым вит ураясӧс кипыдӧс вылас кутӧмӧн, видзӧдіс на вылӧ да чӧвланьтӧмӧн бӧрдіс, ӧтик гудыр синва войт ӧшаліс пемза кодь чутъяса ныр йылас.
Ветошничество дорысь доходнӧйджык статьяӧн вӧлі Ока вадор пӧлӧнса вӧр складъясысь пес да тьӧс гусявлӧм либӧ Песокъяс вылысь, — ді вылысь, кӧні ярмарка дырйи тӧргуйтӧны кӧртӧн регыдӧн вӧчӧм балаганъяссянь.
Ярмарка бӧрас балаганъяссӧ разьӧны, а потшъяссӧ, тьӧсъяссӧ — тэчӧны штабельясӧ, и найӧ куйлӧны сэні, Песокъяс вылын, пӧшти дзик тувсовъя ытваӧдз.
Бур тьӧскысь домовладелец-мещанаяс сетлывлісны гривенникӧн, ӧти луннас позьӧ вӧлі гусявны, тьӧс кык, куим.
Но удача вылӧ вӧлі колӧны кымӧра лунъяс, кор турӧб либӧ зэр вӧтлалісны стӧрӧжъясӧс, заставляйтісны найӧс дзебсьыны.
Чукӧрмис дружнӧй ватага: корысь мордовкалӧн дас арӧса пи, Санька Вяхир, муса, нежнӧй да пыр весел детинка; батьтӧм-мамтӧм Кострома, торгӧдчӧм юрсиа, лысермунӧм, ыджыд тушаа, сьӧд синъяса — сійӧ, бӧрынджык, дас куим арӧсӧн, джагӧдчис посни преступникъясӧс видзан колонияын, кытчӧ веськалі кык гулю гусялӧмысь; татарчонок Хаби, дас кык арӧса силач, прӧст сьӧлӧма да бур; тшӧтшыд юра Язь, шойнаса стӧрӧжлӧн да гу кодйысьлӧн пи; чери моз чӧв олысь, ар кӧкъямыса детинка, коді страдайтіс «сьӧд немочӧн», а арлыд серти медся ыджыдӧн вӧлі портниха-дӧвалӧн пи Гришка Чурка, тӧлка, веськыд морт да кулакӧн косясьны зэв радейтысь: ставныс — ӧтик улича вывса йӧз.
Гусясьӧм, коді вӧлі тшыг нисьӧ пӧт мещаналы пырся торйӧн да олӧм вылӧ пӧшти дзик ӧти средствоӧн, слӧбӧдаын эз лыддьыссьы грекӧн.
Тӧлысьӧн-джынйӧн дыра ярмарка эз вермы вердны быдса во кежлӧ, да зэв уна почтённӧй домохозяеваяс «нажӧвитчылісны ю вылын» — куталісны ытваӧн нуӧм пес да керъяс, вуджӧдлісны тьӧспыжъяс вылын посни груз, но медсясӧ гусясисны баржаяс вылысь да вообще — «мартышничайтісны» Волга да Ока вылын, кыскалісны ставсӧ, мый вӧлі лёка пуктӧма.
Празникъясӧ гырысьяс ошйысисны асланыс удачаясӧн, поснияс кывзісны да велӧдчисны.
Тулыснас, ярмарка водзвывса пӧсь кадӧ, рытъясӧ слӧбӧдаса уличаяс вӧлі тырӧмаӧсь усьтӧдз юсьӧм мастерӧвӧйясӧн, извозчикъясӧн да быдсикас уджалысь йӧзӧн — слӧбӧдаса детинкаяс пыр гурйысисны найӧ зепъясын, сійӧ вӧлі узаконитӧм прӧмыс, сійӧс вӧчисны повтӧг, гырысьяс син водзын.
Плӧтникъяслысь гусявлісны инструмент, легкӧвӧй извозчикъяслысь гайка ключьяс, а лӧмӧвӧйяслысь — шкварняяс, телега чӧрсъясысь кӧрт подоскаяс, — миян компания тайӧ делӧяснас эз занимайтчы;
Чурка ӧтчыд решительнӧя висьталіс:
* Подоска — чӧрс улӧ сюйӧм кӧрт полоса, медым чӧрсыс омӧльджыка зыртчис.
— Ме гусясьны ог кут, меным мам оз тшӧкты.
— А ме — пола!
— шуис Хаби.
Костромалӧн вӧлі гусясьысьяс дінӧ зывӧктан чувство, «гусясьысь» кывсӧ сійӧ шуліс торъя ён гӧлӧсӧн, и кор вӧлі аддзӧ, мый бокӧвӧй челядь грабитӧны кодъюраясӧс, — вӧтлавліс найӧс, удайтчыліс жӧ кӧ кутны детинкаӧс — чорыда нӧйтліс сійӧс.
Тайӧ ыджыд синъяса, гажтӧм детинкаыс пуктыліс асьсӧ ыджыд морт пыдди, сійӧ ветлӧдліс аслыспӧлӧс походкаӧн, качайтчӧмӧн, быттьӧ крючник, зілис сёрнитны сук, кыз гӧлӧсӧн, ставнас сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ зэлыд, думайтӧм, пӧрысь.
Вяхир вӧлі уверен, мый гусясьӧм — грек.
Но Песокъяс вылысь потшъяс да тьӧсъяс новлыны эз лыддьысьлы грекӧн, миян пиысь некод эз пов сыысь, и ми лӧсьӧдлім уна приёмъяс, кодъяс зэв ёна кокньӧдлісны миянлысь тайӧ делӧсӧ.
Рытнас, кор пемдыліс, либӧ мисьтӧм лунӧ, Вяхир да Язь мунлісны Песокъяс вылӧ затон пыр пӧльтчӧм, вазьӧм йи кузя, — найӧ мунісны явӧ, стӧрӧжъяслысь вниманиесӧ ас выланыс веськӧдны зільӧмӧн, а ми, нёльӧн, кыссим казявтӧг, торйӧн.
Язьӧн да Вяхирӧн тревожитчӧм стӧрӧжъяс видзӧдісны на бӧрся, ми чукӧртчам вӧлі водзвыв индӧм штабель дорӧ, бӧръям аслыным тьӧсъяс да котӧртам, кор тэрыб кока ёртъяс дільӧдӧны стӧрӧжъясӧс, ас бӧрсяыс найӧс котравны заставляйтӧмӧн, ми мӧдӧдчам бӧр.
Миян быдӧнлӧн гез, сы помӧ крукӧн кусыньтӧма ыджыд кӧрттув, сійӧн потш либӧ тьӧс крукалӧмӧн, ми кыскам вӧлі найӧс лым кузя да йи кузя, — стӧрӧжъяс пӧшти некор эз казявлыны миянӧс, а казялӧм бӧрын — эз вермыны суӧдны.
Тьӧсъяс вузалӧм бӧрын ми юклім выручкасӧ квайт пельӧ, — волывліс вит урӧн, мукӧд дырйи сизим урӧн морт вылӧ.
Сійӧ сьӧм вылас позьӧ вӧлі зэв пӧта овны лун, но Вяхирӧс нӧйтліс мамыс, сійӧ кӧ эз вайлывлы сылы шкалик либӧ косушка вина вылӧ;
Кострома чӧжис сьӧм, мечтайтіс лӧсьӧдны гулюкыйӧм;
Чуркалӧн мамыс вӧлі висьӧ, сійӧ зілис нажӧвитны кыдз позьӧ унджык;
Хаби сідз жӧ чӧжис сьӧм, карӧ мунны лӧсьӧдчиг, кытӧн сійӧ чужліс да кытысь сійӧс вайис дядьыс, коді Нижнийӧ воӧм бӧрын регыд мысти вӧйис.
Хаби вунӧдӧма, кыдзи шусьӧ карыс, помнитіс сӧмын, мый сійӧ сулалӧ Кама вылын, Волгасянь матын.
Миянӧс мыйлакӧ тайӧ карыс зэв смешитіс, ми дразнитлім кӧсӧй синма татарчонокӧс, сьылӧмӧн:
Кама вылын кар,
Кӧн — ог тӧдӧй асьным!
Не судзӧдны кинад,
Не судзӧдны кокнад.
Первойсӧ Хаби миян вылӧ скӧраліс, но ӧтчыд Вяхир висьталіс сылы курган гӧлӧсӧн, коді оправдайтіс прӧзвищесӧ.
— Мый тэ?
Ёртъяс вылӧ ӧмӧй скӧравлӧны?
Татарчоноклы лои яндзим да ачыс кутіс сьывны Кама вывса кар йылысь.
Миянлы, век жӧ, тьӧс гусявлӧм дорысь ёнджыка кажитчис трапьеяс да лыяс чукӧртӧм.
Тайӧ лои торъя интереснӧ тулысын, кор сыліс лымйыс, да зэръяс бӧрын, кодъяс мичаа пожъявлісны тыртӧм ярмаркалысь посйӧм уличаяс.
Сэні, ярмарка вылын, век позьӧ вӧлі канаваясысь ӧктыны уна кӧрттув, кӧрт торпыригъяс, эз этшаысь сюрлывлы сьӧм, ыргӧн и эзысь, но сы могысь, медым рядскӧй стӧрӧжъяс эз вӧтлыны миянӧс да эз мырддьыны мешӧкъяснымӧс, колӧ вӧлі либӧ мынтыны налы сизим уръясӧн либӧ дыр копрасьны налы.
Вообще сьӧм миянлы эз кокниа чукты, но олім ми зэв дружнӧя, и кӧть мукӧд дырйи вензьыштлім неуна, — ме ог помнит ни ӧти кось ас костын.
Миянӧс миритысьӧн вӧлі Вяхир, сійӧ пыр аскадӧ кужліс шуны миянлы кутшӧмкӧ торъя тӧдчана кывъяс; прӧстӧйӧсь, найӧ шензьӧдлісны да янӧдісны миянӧс.
Сійӧ и ачыс висьтавліс найӧс шензьӧмӧн.
Язьлӧн лёк ногӧн дурӧмъясыс эз ӧбӧдитлыны, эз повзьӧдлы сійӧс, став лёкторъяссӧ сійӧ лыддис ковтӧмӧн да эскӧдӧмӧн паныдавліс.
— Но, мыйла сійӧ ещӧ?
— юавліс сійӧ, и ми бура аддзывлім — нинӧмла!
Ассьыс мамсӧ сійӧ нимтіс: «Менам мордовка», — сійӧ эз смешит миянӧс.
— Тӧрыт менам мордовка гортӧ воис код-код!
— гажаа висьтавліс сійӧ зарни рӧма гӧгрӧс синъяснас югъялігтыр.
— Восьтіс ӧдзӧс, пуксис порог вылӧ да сьылӧ, и сьылӧ, курӧгыд!
Положительнӧй Чурка юавліс:
— Мый — сьылӧ!
Вяхир, пидзӧс кузяыс кипыдӧснас шлёчйӧдлігтыр, вӧсни гӧлӧсӧн сьывліс аслас мамлысь сьыланкывсӧ:
Ой, стук-стук-стук —
Томиник пастук,
Сійӧ — ӧшиньӧ тар-тар,
Ми тай ывлаӧ шур-шар!
Пастук-Борька,
Рытъя кыа дзоргӧ,
Кутас ворсны пӧлян вылын —
Ставыс ланьтасны сикт вылын!
Сійӧ тӧдіс зэв уна татшӧм задорнӧй сьыланкывъяссӧ да зэв лӧсьыда найӧс сьывліс.
— Да, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — сідз и сійӧ, унмовсис порог вылын, кӧдзӧдіс горничаӧс, ой, кутшӧма ме ставнам тірала, муртса эг кынмы, а кыскыны сійӧс — вынӧй оз тырмы.
Талун нин асывнас сылы висьтала:
мый тэ сэтшӧм страшнӧй пьянница?
А сійӧ шуӧ: нинӧм, терпитышт неуна, ме регыд нин кула!
Чурка збыль чужӧмӧн сійӧ жӧ шуліс:
— Сійӧ регыд кулас, ставнас нин пыктӧма.
— Жаль лоас тэныд?
— юала ме.
— А кыдз жӧ?
— шензьӧ Вяхир.
— Сійӧ ӧд менам бур.
И ставным ми, тӧдӧмӧн, мый мордовка дугдывтӧг нӧйтӧ Вяхирӧс, эским, мый сійӧ бур: весиг вӧвлі, мый неудача лунъясӧ Чурка вӧзйыліс:
— Вайӧ, чукӧртамӧ ӧти урӧн, Вяхир мамлы вина вылӧ, а то сійӧ нӧйтас сійӧс!
Грамотнӧйяс компаниеын вӧліны кыкӧн — Чурка да ме;
Вяхир зэв завидьтіс миянлы да кургис, асьсӧ ёсь, шырлӧн кодь пельӧдыс тракйигтыр.
— Дзеба ассьым мордовкаӧс, — тшӧтш муна училищеӧ, копыртча велӧдысьлы кок вылас, мед босьтас менӧ.
Велӧдча — садовникӧ медася архирейлы, а то аслыс сарыслы!..
Тулыснас мордовкаӧс, ӧттшӧтш вичко стрӧитӧм вылӧ сьӧм чукӧртысь стариккӧд, да вина бутылкакӧд ӧтлаын, лямӧдіс найӧс на вылӧ усьысь пес плакаӧн: нывбабаӧс нуисны больничаӧ, а лабутнӧй Чурка Вяхирлы шуис:
Айда ме ордӧ овны, мам менам велӧдас тэнӧ грамотаӧ...
И регыд мысти Вяхир, юрсӧ вылӧ чатӧртӧмӧн лыддис вывескаяс:
— Балакейнӧй лавка...
Чурка веськӧдліс сійӧс:
— Бакалейнӧй, титимера!
— Ме аддза, да пасъясыс чеччалӧны.
— Шыпасъяс!
— Найӧ чеччалӧны — радӧсь, мый найӧс лыддьӧны!
Сійӧ ёна петкӧдліс серам да шензьӧдіс ставнымӧс миянӧс пуясӧс да турунъясӧс аслас радейтӧмӧн.
Слӧбӧда, коді разіпель паськӧдчӧма лыа вылӧ, вӧлі гӧль быдмӧгъясӧн, сӧмын кӧн-сюрӧ, дворъясын, ӧткӧн-ӧткӧн чурвидзисны гӧль кустъяс, бузиналӧн чукля кустъяс, да забор улын полігтыр дзебсясисны руд, кос былинаяс; кодкӧ кӧ миян пиысь пуксьывліс на вылӧ — Вяхир скӧра ропкис:
— Но, мыйла турунсӧ нырад?
Пуксид эськӧ мед бокас, лыа вылас, абу ӧмӧй ӧткодь тіянлы?
Сы дырйи эз вӧв лӧсьыд чегны кустлысь ув, нетшыштны бузиналысь дзоридзалан роз либӧ Ока вадорысь вундыны бадь пу ньӧр — сійӧ век шензьыліс, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн да кияссӧ шевгӧдӧмӧн:
— Мый ті век чегъялад?
Вот, чӧртъяс!
И быдӧнлы вӧлі яндзим сійӧ шензьӧмысь.
Субӧтаясӧ ми вӧчлывлім гажа забава, — лӧсьӧдчим сэк кежлӧ вежон чӧж, уличьяс вылысь лёкногӧн талялӧм нинкӧмъяс чукӧртӧмӧн, найӧс пыді пельӧсъясӧ тэчӧмӧн.
Рытнас, субӧтаӧ, кор Сибырса ӧзынсянь вӧлі мунӧны гортас кручник-татараяслӧн ватагаяс, ми, позицияясӧ сувтӧмӧн, кӧнкӧ крестасян туй вылын, заводитлім татараяслы лыйлыны нинкӧмъясӧн.
Первой тайӧ вӧлі скӧрмӧдӧ найӧс, найӧ котралісны миян бӧрся, видчисны, но регыд асьныс кутісны увлекайтчыны ворсӧмнас да, тӧдӧмӧн нин, мый найӧс виччысьӧ, петкӧдчывлісны тышкасянінӧ сідз жӧ уна нинкӧмӧн вооружитчӧмӧн, тайӧ этша, — тӧдмалӧм бӧрын, кытчӧ ми дзебам боевӧй материал, найӧ эз ӧтчыд гусявлыны миянлысь, — ми норасим налы:
— Тайӧ — абу ворсӧм!
Сэки найӧ юклісны нинкӧмъяссӧ, джынсӧ миянлы сетӧмӧн да — заводитчыліс бой.
Найӧ пырджык сувтлывлісны восьса местаӧ, ми, чилзӧмӧн, котралім на гӧгӧр, нинкӧмъясӧн шыблалігтыр, найӧ сідз жӧ омлялісны да чунӧдана серавлісны, кор кодкӧ миян пӧвстысь котӧртігас сунгысьліс юрнас лыа пиӧ; сійӧс уськӧдлісны кок улас нинкӧм пелька шыбытӧмӧн.
Ворсӧм кыссис дыр, мукӧд дырйи дзик пемыдӧдз, чукӧртчывлісны мещанство, видзӧдлывліс пельӧсъяс сайсянь да ропкӧдчыліс, пӧрядок ради.
Ракаясӧн лэбалісны сынӧдті руд, бусӧсь лаптияс, мукӧд дырйи кодлыкӧ миян пӧвстысь прамӧя сюрлывлі, но гажыс вӧлі доймӧм дорысь да дӧзмӧм дорысь вылынджык.
Тотараяс ярмылісны миянысь эз омӧльджыка; унаысь, бой помасьӧм бӧрын, ми мунлім накӧд артельӧ, сэн найӧ вердлісны миянӧс чӧскыд вӧв яйӧн, пуктасъясысь пуӧм кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс сёянӧн, ужын бӧрын юлісны кирпичнӧй сук чай, юмов уль няньысь вӧчӧм сдобнӧй ӧрӧшкиясӧн.
Миянлы кажитчылісны сійӧ гырысь йӧзыс, бӧрйӧм кодь — силачьяс, наын вӧлі мыйкӧ челядь сяма, зэв гӧгӧрвоана, — менӧ торйӧн нин шензьӧдліс налӧн лёкавтӧмлун, вӧрзьӧдны позьтӧм бурлун да мӧда-мӧд дінас внимательнӧй, серьёзнӧй отношение.
Ставыс найӧ вывті лӧсьыда серавлісны, синва петтӧдзныс серамнас тшӧкмуналӧмӧн, а на пӧвстысь ӧтик — касимовец, жугалӧм ныра, мойдкывйын кодь ён мужик, сійӧ нуис ӧтчыд баржа вылысь ылӧ вадорӧ кызь сизим пудъя колокол, — сійӧ, сералігтыр омляліс да горзіс:
— Вву, вву!
Кывъяс — турун, а кывъяс — посни сьӧм, а кывъясыд зарни монета!
Ӧтчыд сійӧ Вяхирӧс пуксьӧдіс аслас кипыдӧс вылӧ, вылӧ кыпӧдіс сійӧс да шуис:
— Со кӧні ов, небеснӧй!
Мисьтӧм лунъясӧ ми чукӧртчывлім Язь ордӧ, шойна вылӧ, сійӧ бать стӧрӧжкаӧ.
Тайӧ вӧлі чукля лыяса морт, кузь кияса, дурк, сылӧн ичӧтик юр вылас, сьӧд чужӧм вылас быдмылісны няйт сіяс; юрыс сылӧн вӧлі косьмӧм йӧн юр кодь, кузь, вӧсни голяыс — за кодьыс.
Сійӧ чӧскыда читкыраліс кутшӧмкӧ виж синъяссӧ да тэрыба борӧдчис:
— Эн сет енмӧй узьтӧмалӧм!
Ух!
Ми ньӧблывлім куим зӧлӧтник чай, восьмина сакар, нянь, ӧбязательнӧ — Язь батьлы шкалик вина.
Чурка стрӧга тшӧктывліс сылы:
— Омӧлик мужик, — сувтӧд самӧвартӧ!
Мужик, сералігтыр, сувтӧдліс жӧч самӧвар, ми, чай виччысигмоз, сёрнитім асланым делӧяс йылысь сійӧ сеталіс миянлы бур сӧветъяс:
— Видзӧдӧй, аски Трусовъяслӧн нелямын лунъя, ыджыд ӧбед лоӧ, — со найӧ кӧні, лыясыд тіянлы!
— Трусовъяслысь лыяссӧ кухаркаыс чукӧртӧ, — тӧдчӧдліс быдтор тӧдысь Чурка.
Вяхир мечтайтіс, ӧшиньӧд шойна вылӧ видзӧдӧмӧн:
— Регыд вӧрӧ ветлыны кутам, ох ты!
Язь век чӧв оліс, ставнымӧс шог синмӧн внимательнӧя видзӧдӧмӧн, чӧв олӧмӧн жӧ сійӧ петкӧдліс миянлы ассьыс чачаяссӧ — пу салдатъясӧс, кодъясӧс чукӧртӧма ёг кисьталан гуысь, коктӧм вӧвъяс, ыргӧн торпыригъяс, кизьяс.
Сылӧн батьыс пукталіс пызан вылӧ разнӧй пӧлӧс чашкаяс, кружкаяс, вайліс самӧвар, — Кострома пуксьывліс чай кисьтавны, а сійӧ ассьыс шкаликсӧ юӧм бӧрын, кайліс паччӧр вылас да, сэсянь кузь голясӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдліс миянӧс сюзьлӧн кодь синъяснас, ропкӧдчывліс:
— Ух, мед тіянлы сдокнитны, — быттьӧ ӧд и абу детинкаяс, а?
Ак, вӧръяс, эн сет енмӧ узьтӧмалӧм!
Вяхир висьтавліс сылы:
— Ми ньӧти абу вӧръяс!
— Но, инӧ, вӧришкаяс...
Язьлӧн кӧ батьыс дӧзмӧдліс миянӧс, — Чурка скӧра горӧдлывліс сы вылӧ:
— Лэдзчысь, омӧлик мужик!
Меным, Вяхирлы да Чуркалы зэв эз кажитчыв, кор тайӧ мортыс заводитліс лыддьӧдлыны, кутшӧм керкаын эмӧсь висьысьяс, коді слӧбӧжана пӧвстысь регыд кулӧ, — сійӧ висьтавліс та йылысь азыма да жалиттӧг, а аддзӧмӧн, мый миянлы оз кажитчы сылӧн сёрниыс, — нарошнӧ дільӧдіс да зудитіс миянӧс:
— А-а, поланныд, шишигаяс?
Сійӧ жӧ!
А вот регыд кыз морт кулас, — эк, и дыр сылы сісьмыны лоӧ!
Сійӧс ланьтӧдлісны, — сійӧ эз дугды:
— А ӧд тіянлы колӧ кувны, помой гуяс вылад онӧ дыр олӧй!
— Но, сідзкӧ и кулам, — шуаліс Вяхир, — миянӧс ангелӧ босьтасны...
— Тіянӧс?
— пӧдны кутліс чуймӧмысла Язьлӧн батьыс.
— Сійӧ — тіянӧс?
Ангелӧ?
Кочкавтӧдзыс серавліс да бара дэльӧдіс, покойникъяс йылысь разнӧй пакӧстьяс висьтавлӧмӧн:
Но мукӧд дырйи тайӧ мортыс друг заводитлывліс висьтавны журган, ичӧт гӧлӧсӧн мыйкӧ тешкодьӧс:
— Кывзӧй, вай, челядьпиян, сулавлӧй!
Вот, войдӧрлун дзебисны ӧтик бабаӧс, тӧдмалі ме, челядьпиян, сы йылысь история — мыйсяма жӧ сійӧ баба?
Сійӧ зэв тшӧкыда вӧлі висьтавлӧ нывбабаяс йылысь да век — няйта, но сійӧ висьтъясын вӧлі мыйкӧ юасяна, норасяна, сійӧ быттьӧкӧ корис мӧвпавны миянӧс сыкӧд, и ми кывзім внимательнӧя.
Сёрнитліс сійӧ кужтӧг, тӧлктӧг, тшӧкыда ассьыс сёрнисӧ юасьӧмӧн торкалӧмӧн, но сійӧ висьтъясысь паметьӧ колисны кутшӧмкӧ беспокоитысь торпыригъяс:
— Юалӧны сылысь:
коді ӧзтіс?
Ме ӧзті!
Кыдз сідз, йӧй?
Тэ гортад эн вӧв сійӧ войнас, тэ больничаын куйлін!
Ме ӧзті!
Тайӧ сійӧ — мыйла нӧ?
Ух, эн сет, енмӧй узьтӧмалӧм...
Сійӧ тӧдіс олӧмлысь история пӧшти быд слобожанинлысь, кодӧс гуалӧма сыӧн гажтӧм, куш шойна лыа пытшкӧ, сійӧ быттьӧкӧ висьтавліс миян водзын керкаяслысь ӧдзӧсъяс, ми пыравлім сэтчӧ, аддзылім, кыдзи олӧны йӧз, чувствуйтім мыйкӧ серьёзнӧйӧс, важнӧйӧс.
Сійӧ, кажитчӧ, вермис эськӧ сёрнитны войбыд асылӧдз, но мыйӧн сӧмын стӧрӧжкаса ӧшинь гудырмас, рӧмыдӧн вевттьысьӧмӧн, Чурка чеччывліс пызан сайысь:
— Ме — гортӧ, а то мам кутас повны.
Коді мекӧд?
Мунлім ставӧн,
Язь колльӧдліс миянӧс ӧграда дорӧдзыс, игнавліс воротасӧ да, решетка бердӧ пемыд, лысермунӧм чужӧмсӧ топӧдӧмӧн, пыдісянь шулывліс:
— Прӧщайтлӧй!
Ми сідз жӧ горӧдлім сылы — прӧщай!
Пыр эз вӧв лӧсьыд кольны сійӧс шойна вылӧ.
Кострома, бӧрӧ видзӧдлӧмӧн, ӧтчыд шуис:
— Вот, садьмам аски, а сійӧ — кулӧма.
— Язьлы ставсьыс медлёк овны, — унаысь шулывліс Чурка, а Вяхир пыр паныд сувтліс:
— Миянлы ньӧти абу омӧль...
И менам видзӧдӧм серти миянлы овсис эз омӧля, — меным тайӧ улич вывса, независимӧй олӧмыс зэв кажитчыліс, и кажитчисны ёртъяс, найӧ кыпӧдлісны меын кутшӧмкӧ ыджыд чувство, пыр тӧждысяна пырысь окота вӧлі вӧчны налы мыйкӧ бурӧс.
Школаын меным бара лои сьӧкыд, велӧдчысьяс серавлісны ме вылын, ветошникӧн, нищебродӧн нимтӧмӧн, а ӧтчыд, вензьӧм бӧрын, висьталісны велӧдысьлы, мый ме дінысь ӧвтӧ помӧй гуӧн да оз позь мекӧд орччӧн пукавны.
Помнита, кутшӧм ёна ӧбӧдитчи тайӧ норасьӧмнас да кутшӧм сьӧкыд меным вӧлі сы бӧрын ветлыны школаӧ.
Норасьӧмсӧ вӧлі мӧвпыштӧма лёклун вӧсна: ме зэв бура мыссьывлі быд асыв да некор эг волы школаӧ сійӧ паськӧмӧн, кодӧн чукӧрті трапье.
Но вот, медбӧрын, ме сдайті экзамен коймӧд классӧ, награда пыдди сетісны евангелие, Крыловлысь басняяс, переплёта, да нӧшта переплёттӧм ӧтик небӧг, гӧгӧрвотӧм титула — «Фата Моргана», сетісны меным сідз жӧ похвальнӧй лист.
Кор ме тайӧ козинъяссӧ вайи гортӧ, дед зэв ёна радліс, небзис, да шуис, мый ставсӧ тайӧс колӧ видзны да мый сійӧ игналас небӧгъяссӧ аслас небӧг чукӧр дінӧ.
Бабушка некымын лун нин куйліс висьӧмӧн, сылӧн эз вӧв сьӧм, дед окайтіс да чилзіс.
— Помалад ті менӧ, вильӧдад лы выйӧн, эк, <ns>ті-и</ns>...
Ме небӧгъяссӧ нуи лавкаӧ, вузалі найӧс ветымын вит урысь, сьӧмсӧ сеті бабушкалы, а похвальнӧй листӧс тшыкӧді кутшӧмкӧ гижӧдъясӧн да сэки жӧ сеті дедлы.
Сійӧ ӧккуратнӧя дзебис бумагасӧ, сійӧс паськӧдлытӧг да менсьым тшыкӧдӧмӧс казявтӧг.
Школаысь мынтӧдчӧм бӧрын, ме бара овмӧдчи улич вылын, ӧні лои нӧшта лӧсьыдджык, — вӧлі буретш тулыс шӧр, нажетка лои бурджык, вежалунъясӧ став компаниеӧн асывсянь мунлім муяс вылӧ, пожӧма ягӧ, бӧр локлім слӧбӧдаӧ рытнас сёрӧн, да лӧсьыда мудзӧмӧн да мӧда-мӧд дінӧ нӧшта матынджыкӧн лоӧмӧн.
Но сійӧ олӧмыс кыссис эз дыр — дядьӧс ӧткажитісны должностьсьыс, сійӧ бара кытчӧкӧ воши, мам, дзоляник Николай воккӧд, овмӧдчисны дед ордӧ, и ме вылӧ вӧлі пуктӧма нянькалысь обязанность, — бабушка муніс карӧ да оліс сэні озыр купеч керкаын, плащаница вылӧ вевттьӧд вышивайтӧмӧн.
Немӧй, омӧльтчӧм мам муртса вешталіс кокъяссӧ, став вылас страшнӧй синъясӧн видзӧдӧмӧн,
вок вӧлі зӧлӧтукаа, кокшегъяс вылас язваяса да сэтшӧм омӧлик, мый весиг бӧрднысӧ гораа эз вермы, а сӧмын зэв нора лӧвтіс, вӧлі кӧ тшыг, пӧтнас жӧ вугравліс да вугралігас кыдзкӧ тешкодя ышлолаліс, кургис ньӧжйӧник, быттьӧ каньпи.
Внимательнӧя сійӧс видлалӧм бӧрын, дед шуис:
— Бура эськӧ вердны колӧ сійӧс да оз тырмы менам ставныд вылӧ кӧрымыс...
Мам, пельӧсын, вольпась вылын пукалігӧн, киргӧмӧн ышловзис:
— Сылы оз уна ков...
— Сылы — оз уна, талы — оз уна, и петӧ уна...
Сійӧ шеныштчис кинас да шыӧдчис ме дінӧ:
— Николайӧс колӧ видзны вӧля вылын, шонді водзын, лыа пытшкын...
Ме мешӧкӧн ваялі сӧстӧм кос лыа, пукті сійӧс чукӧрӧн ӧшинь улӧ шонді водзӧ да тыртлі вокӧс голяӧдзыс, кыдз вӧлі тшӧктӧма дедӧн.
Детинкалы кажитчис пукавны лыа пытшкын, сійӧ чӧскыда читкырасис да югдӧдіс меным вӧвлытӧм синъясӧн, — синъеджыдъястӧгыс, сӧмын куш кельыдлӧз синаканьяс, кодъясӧс кытшалӧма еджыд кольчаторйӧн.
Ме пырысь-пыр да топыда кӧртаси вок дінӧ, меным кажитчис, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый йылысь ме мӧвпала, ӧшинювса лыа вылын сыкӧд орччӧн куйлігмоз, кысянь миян дінӧ кыссьӧ дедлӧн дзуртан гӧлӧсыс:
— Кувны — абу зэв ыджыд мудрость, тэ эськӧ мед овныс кужин!
Мам кузя кызӧ...
Кияссӧ мездӧмӧн, детинка кыссьӧ мелань, еджыд юрнас катлӧдлӧмӧн; юрсиыс сылӧн шоч, рӧмасьӧ дзор еджыдӧн, а чужӧмыс пӧрысиник, мудрӧй.
Миян дінӧ кӧ матӧ локтас курӧг, кань, — Коля дыр видзӧдӧ на вылӧ, сэсся видзӧдлас ме вылӧ да муртса тӧдчымӧн нюмъялӧ, — менӧ смущайтӧ сійӧ нюмыс, — оз-ӧ вок чувствуйт, мый меным гажтӧм сыкӧд да окота пышйыны улич вылӧ, кольны сійӧс?
Двор — ичӧтик, дзескыд да ёгӧсь, ворота дорсянь мунӧны гӧрбушъясысь стрӧитӧм сарай торъяс, песвидзанінъяс да кӧбрегъяс, сэсся найӧ чукыльтӧны, помасьӧны пывсянӧн.
Вевтъяссӧ дзикӧдз тыртӧма пыжысь чуктӧм пӧвторъясӧн, пес плакаясӧн, уль чагъясӧн, пӧвъясӧн — ставсӧ тайӧс мещана куталісны Ока вылысь йи кывтігӧн да ытва дырйи.
И став дворсӧ мисьтӧма тыртӧма разнӧй пу чукӧръясӧн; ваӧн туктӧм пуяс пӧжсьӧны шонді водзын, сісь дук паськӧдӧмӧн.
Орччӧн — посни скӧт начканін; пӧшти быд асыв сэні баксісны куканьяс, арзісны межъяс, вирӧн ӧвтӧ сэтшӧм сука, мый мукӧд дырйи меным кажитчис; сійӧ дукыс лэбалӧ буса сынӧдын сӧдз лӧзов-гӧрд сеткаӧн.
Кор сюръяс костас чертышӧн кучкалӧмысь чуналӧм пемӧсъяс мисьтӧма баксісны, — Коля чикыртліс синъяссӧ да, паръяссӧ чушкӧдӧмӧн, тыдалӧ, кӧсйис шуны бӧрсяньыс, но сӧмын пӧльышталіс сынӧдсӧ:
— Ффу...
Луншӧрын дед, ӧшиньӧ юрсӧ чургӧдӧмӧн, горӧдліс:
— Ӧбедайтны!
Сійӧ ачыс вердліс кагаӧс, аслас пидзӧсъяс вылын сійӧс кутӧмӧн, — аклялыштас картупель, нянь да чукля чуньнас сюяс Коля вомӧ, сылысь вӧсни паръяссӧ да ёсь щӧкасӧ лякӧсьтӧмӧн.
Неуна вердыштӧм бӧрын, дед лэптыштліс ичӧтик детинкалысь дӧрӧмсӧ, зурӧдліс чуньнас сылысь пӧльтчӧм кынӧмсӧ да мӧвпалӧмӧн шуліс:
— Тырмас али мый?
Али нӧшта сетны?
Ӧдзӧс дорса пемыд пельӧссянь кывліс мамлӧн гӧлӧсыс:
— Аддзанныд жӧ ті, — сійӧ судзӧдчӧ няньла!
— Кагаыд йӧй!
Сійӧ оз вермы тӧдны, унаӧ сылы колӧ сёйны.
И бара Коля вомӧ сюяліс аклялӧмсӧ.
Тайӧ вердӧм вылас видзӧдны меным вӧлі яндзим, горш уліын менӧ пӧдтіс да шогӧдіс.
— Но, ладнӧ!
— шулывліс, медбӧрын, дед,
— на, ну сійӧс мамыслы.
Ме босьтлі Коляӧс, — сійӧ ымзіс да нюжӧдчис пызанлань.
Меным паныд, киргӧмӧн, кыпӧдчыліс мам, кос кияссӧ нюжӧдӧмӧн, кузь, вӧсни, быттьӧ чегъялӧм лапаяса коз.
Сэсся дзикӧдз лои чӧв, шоча шуас дзужган гӧлӧсӧн кыв, а то лунтыр чӧв куйлӧ пельӧсын да олӧ кулан выйын.
Мый сійӧ кулан выйын вӧлі, — тайӧс ме, дерт, чувствуйті, тӧді, да дед вывті тшӧкыда, дӧзмӧдана висьтавліс кулӧм йылысь, торъя нин рытъясын, кор йӧрын вӧлі пемдас да ӧшиньясӧ пырас ыжку кодь шоныд сыла сісь дук.
Дедлӧн крӧватьыс сулаліс водз пельӧсын, пӧшти ӧбразъяс улын, сійӧ водліс налань да ӧшиньлань юрӧн, водліс да пыр ропкӧдчис пемыдын:
— Вот, — воис кад кувны.
Кутшӧм рожаӧн ен водзӧ сувтам?
Мый висьталам?
А ӧд нэмчӧж ноксим, мыйкӧ вӧчим...
Мый выйӧдз воим?..
Ме узьлі пач да ӧшинь костын, джоджын, меным вӧлі дзескыд, кокъясӧс ме сюйлывлі пач улӧ, найӧс гильӧдлісны тӧрӧканъяс.
Тайӧ пельӧсыс вӧчліс эз этша лёкторъяс — дед, страпайтігас, укват да коколюка помъясӧн, пыр тойліс ӧшиньысь стеклӧсӧ.
Вӧлі тешкодь да шензьӧдана, мый сійӧ, сэтшӧм тӧлка морт, оз гӧгӧрво дженьгӧртны укват помъяссӧ.
Ӧтчыд, кор дедлӧн мыйкӧ пузис чугунын да кутіс пӧзьны, сійӧ тэрмыштсис да сідзи тракнитіс укватнас, мый чеччӧдіс ӧшинь рамаысь тассӧ, кыкнан стеклӧсӧ, пачводзын пӧрӧдіс чугунсӧ да жугӧдіс сійӧс.
Старикӧс сэтшӧма огорчитіс, мый сійӧ пуксис джоджӧ да бӧрддзис:
— Господи, господи...
Луннас, кор сійӧ муніс, ме босьті нянь шӧралан пурт да дженьдӧді укватъяссӧ весьт куим кузя, но дед, менсьым уджӧс аддзӧм бӧрын, кутіс видчыны:
— Проклятӧй бес, — пилаӧн колӧ вӧлі пилитны, пилаӧн!
Помъяссьыс скалкаяс эськӧ артмисны, вузавны эськӧ найӧс позис, дявӧл рӧд!
Кияснас шенасигтыр, сійӧ котӧрӧн петіс посводзӧ, а мам шуис:
— Эн эськӧ мед сюйсьы тэ...
Кулі сійӧ августын, вежалунӧ, луншӧр гӧгӧр.
Дядь сӧмын на бӧр локтіс аслас ветланінысь да бара кытӧнкӧ служитіс, бабушка Колякӧд вуджисны нин сы ордӧ, вокзал дорса сӧстӧминик патераӧ, сэтчӧ жӧ матыса лунъясӧ долженӧсь вӧлі вуджӧдны и мамӧс.
Асылын, кулан луннас, сійӧ висьталіс меным ньӧжйӧ, но пыр овлан дорысь ёнджыка сӧдз да кокни гӧлӧсӧн:
— Ветлы Евгений Васильевич ордӧ, висьтав — кора сійӧс локны!
Кыпӧдчис вольпась вылас, кинас стенӧ мыджсьӧмӧн, да пуксис, содтӧмӧн:
— Регыдджык котӧрт!
Меным кажитчис, мый сійӧ нюмъялӧ да мыйкӧ выльтор югъяліс сійӧ синъясын.
Дядь вӧлі ӧбедня вылын, бабушка ыстіс менӧ табакла еврейка-будочница ордӧ, гӧтӧвӧй табакыс эз вӧв, ковмис виччысьны будочницалысь табак зыртӧм, сэсся вайны сійӧс бабушкалы.
Кор ме локті дед ордӧ, мам пукаліс пызан сайын, сиреневӧй сӧстӧм платтьӧӧ пасьтасьӧмӧн, мичаа сынасьӧма, важмозыс ыджыдӧ пуксьысь чужӧма.
— Тэныд лои кокньыдджык?
— юалі ме, мыйлакӧ повзьӧмӧн.
Ме вылӧ шуштӧма видзӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Лок татчӧ!
Тэ кӧні шӧйтін, а?
Ме эг удит воча шуны, кыдз сійӧ, менӧ юрсиӧд кватитӧмӧн, мӧд киас босьтіс кузь, нюклясьысь пурт, кодӧс вӧчӧма вӧлі пилаысь, да ӧвтыштчӧмӧн некымынысь кучкис менӧ плавкӧс ногнас, — пуртыс уси сійӧ киысь.
— Лэпты!
Вай...
Ме лэпті пуртсӧ, шыбыті сійӧс пызан вылӧ, мам тойыштіс менӧ, ме пукси пач тшупӧд вылӧ, сы бӧрся повзьӧмӧн видзӧдіг.
Улӧс вылысь чеччӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧник вешйис аслас пельӧсӧ, водіс вольпась вылас да чышъянӧн кутіс чышкыны пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Киыс сылӧн ветлӧдліс кывзысьтӧг, кыкысь усьлі чужӧм боктіыс пӧдушка вылӧ да нуӧдіс чышъяннас сы кузя.
— Вай ва...
Ме ведраысь чашкаӧн гумовті, сійӧ, юрсӧ сьӧкыда кыпӧдӧмӧн, юыштіс неуна да вештіс менсьым киӧс кӧдзыд кинас, ыджыда лолыштӧмӧн.
Сэсся видзӧдліс пельӧсӧ ӧбразъяс вылӧ, вуджӧдіс синъяссӧ ме вылӧ, вӧрӧдыштіс паръяснас, быттьӧ серӧктыштӧмӧн, да ньӧжйӧник лэдзис синъяс вылас кузь синлысъяссӧ.
Гырддзаясыс сылӧн топыда топӧдчисны бокъясас, а киясыс, чуньяснас омӧлика вӧрӧдӧмӧн, кыссисны морӧс вылас, горшланьыс вешйӧмӧн.
Сійӧ чужӧм кузя кывтіс вуджӧр, чужӧм пытшланьыс мунӧмӧн, виж кучиксӧ зэлӧдӧмӧн, нырсӧ ёсьтӧмӧн.
Шензьӧдана воссьывліс вомыс, но лолалӧмыс оз вӧлі кыв.
Вель дыр сулалі ме мам вольпась дорын чашкаа киӧн, видзӧді, кыдз кӧдзалӧ, лӧзӧдӧ сылӧн чужӧмыс.
Пырис дед, ме шуи сылы:
— Кулі мамӧ...
Сійӧ видзӧдліс вольпась вылӧ.
— Мый ылӧдлан?
Муніс пач дорӧ да кутіс кыскыны пирӧг, заслэньчаӧн да скӧвӧрда листӧн гораа бриньгӧмӧн.
Ме видзӧді сы вылӧ, тӧдӧмӧн, мый мам кулі, виччысьӧмӧн, кор сійӧ гӧгӧрвоас тайӧс.
Локтіс дед, парусиновӧй пинджака, еджыд картуза.
Шытӧг босьтіс улӧс, нуис сійӧс мам вольпась дінӧ, да друг, улӧснас джоджӧ швачкӧмӧн, гораа горӧдіс, быттьӧ ыргӧн труба:
— Да сійӧ кулӧма, видзӧдӧй...
Дед синъяссӧ шашаритӧмӧн, ньӧжйӧник локтіс пач дорсянь — заслэньчаыс киас — джӧмдалӧмӧн, быттьӧ синтӧм.
Кор мамлысь гортсӧ тыртісны кос лыаӧн да бабушка синтӧммоз муніс кытчӧкӧ гу мылькъяс пӧвсӧд, сійӧ зурасьӧма крестӧ да жугӧдӧма ассьыс чужӧмсӧ.
Язьлӧн батьыс нуӧдіс сійӧс стӧрӧжкаӧ, да кор бабушка мыссис, сійӧ ньӧжйӧник висьтавліс меным бурӧдан кывъяс:
— Ак, тэ, эн сет ен узьтӧмалӧм, мый тэ, а?
Сійӧ нин — сэтшӧм делӧ...
Вернӧ ме шуа, бабушка?
И озырлы и прӧстлы — быдӧнлы туйыс погостлань, — сідз-ӧ, бабушка?
Ӧшиняс видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ друг чепӧсйис стӧрӧжкаысь,
но пыр жӧ бӧр пырис Вяхиркӧд ӧтлаын, дзирдалысь, гажа.
— Тэ видзӧдлы жӧ, — шуис сійӧ, меным жугалӧм шпора чургӧдӧмӧн, — видзӧд кутшӧм тор!
Тайӧс ми Вяхиркӧд тэныд даритам.
Видзӧд — кӧлесаыс, а?
Абу мӧдног — казак новлӧма да воштӧма...
Ме кӧсйи Вяхирлысь ньӧбны тайӧ торсӧ, сизим ур сетлі...
— Мый тэ сӧран!
— лӧня, но скӧра шуис Вяхир, а Язьлӧн батьыс, ме водзын чеччалӧмӧн, мигайтіс сы вылӧ да шуаліс:
— Вяхирыс, а?
Стрӧг!
Но, — ог ме, сійӧ козьналӧ тайӧс тэныд, сійӧ...
Бабушка мыссис, чышъянӧн тӧбис пыктӧм лӧз чужӧмсӧ да чукӧстіс менӧ гортӧ, — ме ӧткажитчи, тӧдӧмӧн, мый сэні, казьтылӧм вылын кутасны вина юны, да, навернӧ, зыкӧ воасны.
Микайлӧ дядь ещӧ вичкоын на ышлолаліс, Яковлы висьталӧмӧн:
— Юыштам талун, а?
Вяхир зілис менсьым серамӧс петкӧдлыны: пысаліс шпорсӧ щӧка вылас да кывнас судзӧдіс репеёк, а Язьлӧн батьыс нарошнӧ гораа сераліс, горӧдавлӧмӧн:
— Видзӧд, тэ, видзӧд, мый сійӧ вӧчӧ!
— Но аддзӧмӧн, мый ставыс тайӧ оз гажӧд менӧ, сійӧ серьёзнӧя шуис:
— Но, тырмас, пальӧдчы вай!
Ставным кулам, весиг лэбач кулӧ.
Вот мый: ме тэнад мамлысь гусӧ эжаӧн кыша — колӧ?
Вот ӧні мунам му вылӧ, — тэ, Вяхир, ме; менам Санька миянкӧд; вундалам эжасӧ да сідз лӧсьӧдам гутӧ — бурджыка оз тӧр!
Меным кажитчис тайӧ, и ми мунім му вылӧ.
Мамӧс дзебӧм бӧрын некымын лун мысти дед меным шуис:
— Но, Лексей, тэ — абу металь, менам сьылі вылын — абу места тэныд, а мун вай тэ йӧзӧ...
И муні ме йӧзӧ.
1913-1914 вв.
{Прилежаева М. П. (комиӧдіс Т. Куклина) @ Ёртъясыд тэкӧд! @ повесьт @ М. Прилежаева. Ёртъясыд тэкӧд! @ 1952 @ Лб. 3‒126.}
Прилежаева Мария Павловна
Ёртъясыд тэкӧд
1 глава
ДАСЬ-Ӧ ТЭ?
Кутшӧм дыр кыссис бӧръя урокыс!
Со и звонок!
Велӧдысь петіс классысь.
Саша Емельянов тэрыба пукталіс тетрадьяссӧ да небӧгъяссӧ портфеляс, да, кыдзи пыр овлывлӧ татшӧм случайяс дырйиыс, кытчӧкӧ вошӧма табельыс, ручкаыс гӧгыльтчӧма парта улас, и друг Саша кутіс чувствуйтны, мый волнуйтчӧмысла сылӧн синмыс вералӧ.
Сійӧ видзӧдліс ёртыс вылӧ да казяліс, мый Костя сідзжӧ омӧля справляйтчӧ аслас школьнӧй сумкаӧн.
Саша нюмъёвтіс ёртыслы: кор ышӧдан кодӧскӧ, неуна смелман и ачыд.
Шензьӧдана век жӧ, кутшӧма найӧ повзисны бӧръя здукас!
— Гладков!
Емельянов!
— бӧръя партасьыс чеччигӧн шуаліс кыз банбокъяса детинка.
— Кывзӧй, мый ме тіянлы сӧветуйта...
— Детинкалӧн веськыд синмыс вӧлі неуна кӧсӧй, и та вӧсна чужӧм вылас тӧдчис бур, рассеяннӧй выражение.
— Ребята, кывзӧй!
— Сёйышт первой, пӧтлытӧм Володя!
Тешкодя нюмъёвтӧмӧн Юрка Резников тапнитіс кыз детинкалы пельпомас, коді, и збыльысь, зепсьыс чорыд булка перйӧм мысти, варснитіс джынсӧ.
— Вешйы!
— булкасӧ помалігӧн веськодя вочавидзис Володя.
— Емельянов, Гладков, энӧ волнуйтчӧй — вот мый ме тіянлы сӧветуйта.
Ставныс серӧктісны.
Бур сӧвет, сӧмын абу век кокни сӧвет серти вӧчны!
Борис Ключарев, ыджыд тушаа да ньӧр кодь вӧсни подросток, 7-ӧд «Б»-лӧн комсорг, тӧждысьӧмӧн юаліс:
— Талунъя газетсӧ удитінныд лыддьыны?
Сэні буретш войтыркостса обзор.
Неужели энӧ удитӧй?
Челядь чукӧрысь мыччысис Лёня Пыжовлӧн рыжӧй чубыс:
— Сідзкӧ, кывзӧй лекция, челядь!
Чуб саяліс кодлӧнкӧ пельпом сайӧ, но Ключарев весиг синкымсӧ эз вӧрзьӧдлы.
— Ребята, мед эськӧ ті он жӧ провалитчӧй политика кузяыд!
Медся главнӧйыс!
— тӧждысьӧмпырысь водзӧ висьтавліс сійӧ.
— Убеждениеяс — медся главнӧйыс!
— решительнӧя суитчис Володя.
— Убеждениеясӧн нинӧм вылӧ оз провалитчыны.
Сійӧ лэптыштліс сосвомдорсӧ да видзӧдліс часі вылас.
Челядь пӧвстысь кыз детинка дзик ӧтнас вӧлі часіа да сы вӧсна быд лӧсялан случай дырйи радейтліс тӧдмавны кад.
— Сёрминныд!
— горӧдіс сійӧ.
— Стӧч нёль минут вылӧ сёрминныд!
— Но, котӧртӧй!
Тэрыбджыка!
— Ребята!
Уставтӧ энӧ дзугӧй!
Детинкаяс петісны классысь.
Коридорӧд налы паныд локтіс ыджыд тушаа, еджыд юрсиа ныв, пионервожатӧй Таня Измайлова.
Шонді югӧр ӧшиньсянь паськыд визьясӧн уси стенъяс вылӧ, коридорса виж джодж вылӧ да зарниӧдіс Танялысь пушыд кӧсаяссӧ.
Енэжлӧн пемыдлӧз рӧмнас дзирдаліг ӧшинь сайын кывтіс тӧвся сэзь лун.
— Ребята!
— гажаа шуис Таня Измайлова.
— Кутшӧм шондіа талун!
Комсомоллӧн комитетӧ ставныс нин чукӧртчӧмаӧсь.
Воис Анатолий Лаврентьевич, 7-ӧд «Б»-лӧн класснӧй руководительыс.
Сійӧ пуксис Танякӧд орччӧн да, детинкаяс вылӧ видзӧдігмоз, мыйкӧ висьтавліс сылы.
Кывзігас Таня веськӧдліс пидзӧс вылас чышъянтор, чабравліс да бара заводитліс веськӧдлыны.
Первойӧн корисны Костяӧс.
Костя кельдӧдіс да, жыр шӧрӧ петӧм мысти, лэдзис кияссӧ, быттьӧ линейка дырйи.
Сійӧ вочавидзис зэв ньӧжйӧ, гӧлӧсыс сылӧн тіралыштіс.
А Таня быд вочакыв дырйи ошкана довкйӧдліс юрнас, зілис, медым Костя аддзис.
Мыйлакӧ Сашалы дум вылас уси гожӧм, пионерскӧй походъяс, кар сайӧ ветлывлӧм, костёръяс.
Ӧтчыд Таня вайӧдіс челядьӧс му вылӧ.
Виж сю пӧвстын быдмис бӧрӧздаясӧн моз потласьӧм сьӧд кырся сё вося кыдз пу.
Сійӧ улӧдз ӧшӧдӧма лапъяссӧ, быттьӧ лёзьмӧм кузь кӧсаяс.
Таня таинственнӧя шуис:
— Кывзӧй сьылысь пусӧ!
Уна сё тыдавтӧм лэбач дзользисны пӧрысь кыдз пулӧн сук вожъяс да коръяс пӧвстын.
Челядь ланьтісны.
Сю вочавидзліс тӧвлы омӧлика кышакылӧмӧн.
Пу сьыліс.
Мый йылысь вӧлі пӧрысь кыдз пу улас сійӧ сборыс?
Дерт жӧ, сійӧ вӧлі зэв важнӧй.
— Емельянов!
Саша звирк чеччис.
Школьнӧй комитетса секретарь, дасӧд класса велӧдчысь Коля Богатов, сюся, быттьӧ первойысь, видзӧдліс Саша вылӧ, гораа лыддис сылысь анкетасӧ, чӧв олыштіс да друг юаліс:
— Кывзы, тэ пыран комсомолӧ...
мыйла?
— Ме кӧсъя пырны комсомолӧ...
— ньӧжйӧник заводитіс Саша.
Шонді югӧр пырис ӧшиньӧд, югдӧдіс жырсӧ, югыда сявкнитчис стенъяс пасьтала, инмис банбокас.
Саша друг смелмис.
— Став передӧвӧй челядь пырӧны комсомолӧ.
Школаын миян коді пыр водзын мунӧ?
Комсомолечьяс!
Найӧ ӧтлаынӧсь, налӧн ӧтувъя цель.
Ме пыр виччыси, кор меным тырас дас нёль арӧс...
— Кутшӧм газет тэ медся ёна радейтан лыддьыны?
— небыда юаліс Коля Богатов.
— «Комсомолкаӧс»...
— Саша джӧмдіс.
— Ме радейта «Пионерскӧй правда».
Любитлі ӧнӧдз.
«Комсомольскӧйсӧ» ме мукӧд дырйиыс лыддьывлі жӧ, но «Пионерка» дінас кыдзкӧ ёнджыка велалі.
«Пионеркаын» ӧтчыд печатайтісны кроссворд вылӧ менсьым разгадкаӧс, а статьяӧс...
— Саша яндысьыштӧмӧн ланьтіс.
— Кутшӧм статья?
— любопытствоӧн юаліс Анатолий Лаврентьевич.
— Ӧти проект вӧлі.
Кыдзи вӧчны модель, коді веськӧдлыссьӧ светӧн,
— нурбыльтіс Саша.
— Вочавидзисны?
— Эз.
Тыдалӧ, эз на удитны.
— Кӧсъян изобретательӧн лоны?
— Окота эськӧ вӧлі,
— юалӧм вылас шензигтыр висьтасис Саша.
Комитетын сёрниыс кажитчис сылы вывті прӧстӧйӧн, быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь другъяс да беседуйтӧны.
А сійӧ виччысис — сылысь юаласны:
«Дась-ӧ тэ, Емельянов, сетны Рӧдиналы вынъястӧ да олӧмтӧ?
— «Дась.
Да».
И, быттьӧ Сашалысь думъяссӧ тӧдмалӧм мысти, Анатолий Лаврентьевич думыштчӧмӧн шуис:
— Быдӧн ас местаас служитӧ Рӧдиналы.
Изобретательӧн...
Тайӧ, зонмӧ, бур!
Миянлысь изобретательясӧс тӧдан?
— Дерт жӧ!
Саша гӧрдитчӧмӧн висьталіс некымын дас радейтана ним.
Коля Богатов нимкодьысла гӧрдӧдіс: сылы сьӧлӧм вылас вӧлі воӧ восьса видзӧдласа да яндысьыштан нюма тайӧ тӧлка, тэрыб зонкаыс.
Но сьӧкыдторйыс водзын на.
Разбирайтчӧ-ӧ детинкаыс политикаын?
— Емельянов, миян эмӧсь канмуяс-другъяс?
Войтыр демократияа канмуяс тӧдан?
Коля юаліс ещӧ некымынтор да кокниа ышловзис: Емельянов вочавидзис повтӧг, увереннӧя, тӧлкӧвӧя.
— Тэ и художественнӧй литература лыддян?
Дружескӧй видзӧдласъясысь радлігтыр Саша збоя да окотапырысь кутіс лыддьӧдлыны:
<rus>«Человек-амфибия», «Человек-невидимка», «Остров сокровищ», «Борьба двух миров», «Приключения...»</rus>
Саша помнитіс зэв уна интереснӧй небӧг ним, но, кор казяліс Колялысь шӧйӧвошӧмсӧ, сійӧ дугдіс, зілис гӧгӧрвоны, мыйын ӧшибитчис.
— Ог, ме ог сы йылысь,
— гӧгӧрвоӧдіс Богатов, коді, сідз жӧ кыдзи Саша, тӧдіс став фантастическӧй да приключенческӧй романъяссӧ.
— Ме юала, тэ сэтшӧм небӧгъяс лыддьылін, кӧні...
но, гӧгӧрвоан...
тыш йылысь либӧ комсомол йылысь висьтавсьӧ...
революция йылысь?
— А!
— дӧгадайтчис Саша, радлігтыр, мый и тайӧс сійӧ тӧдӧ.
— Например, «Кыдзи калитчис сталь»?
Дерт жӧ!
Либӧ «Том гвардия».
Ме радейта Сергей Тюленинӧс.
Найӧс вӧлі нуӧны лыйлыны.
Сергей тӧдіс, мый пӧгибнитас, и кулӧм водзвылас мездіс ӧтиӧс.
Пиньнас йирис сы ки вылысь гӧрӧдсӧ.
Вот — ёртыс!
Саша чӧв ланьтіс.
Жырйын недыр вӧлі шынитӧв.
Таня Измайлова чеччис.
— Тэ кӧсъян сёрнитны?
— юаліс Коля Богатов.
— Ог...
да...
Ме сӧмын кӧсйи висьтавны...
Саша вӧлі бур пионер.
Сійӧс колӧ примитны комсомолӧ.
Богатов бергӧдчис велӧдысьлань.
Велӧдысь кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
— Но, висьтав биографиятӧ.
Саша лӧсьӧдчис талунъя собрание кежлӧ.
Сійӧ уна вопрос эз вермы водзвыв тӧдны, но тайӧс эськӧ быть юалісны.
И кӧть кутшӧма эз лӧсьӧд вочакывсӧ, кӧть кыдзи эз казьтыв ассьыс воддза олӧмсӧ, Саша сідзи и эз вермы дум вылас уськӧдны аслас олӧмысь лоӧмторъяс да фактъяс, кодъясысь эськӧ вермис артмыны сылӧн биографияыс.
Сійӧ вермис эськӧ висьтавны эз ас йывсьыс — бать йывсьыс.
Батьыс пӧгибнитіс фронт вылын.
Сійӧс кулӧм бӧрас наградитісны орденӧн.
Но Саша нинӧм эз удит висьтавны.
Воссис ӧдзӧс, пырис директор.
— Стӧч Емельяновӧс обсуждайтанныд?
— А мый, Геннадий Павлович?
— чеччигмозыс чуймӧмпырысь юаліс Богатов.
— Емельяновӧс срочнӧ корӧ мамыс.
Верманныд онӧ лэдзны?
Богатов падъялігтыр видзӧдліс Саша вылӧ.
— Шуны кӧ, сы йылысь ставыс гӧгӧрвоана.
Емельянов, биографиятӧ висьталан общӧй собрание вылын.
— Тэрмасьышт,
— тшӧктіс директор.
Саша петіс жырйысь да тӧвзьыштіс пос кузя.
Мам виччысис вестибюльын.
Сійӧ кутіс киас Сашалысь пасьсӧ да шапкасӧ.
— Ӧдйӧджык!
Подъезд дінын сулаліс машина.
Сашаӧс собраниеыс шызьӧдіс, волнуйтіс, Саша пытшкын возбуждениеыс эз на кӧдзав, но век жӧ, мамыскӧд орччӧн пуксигӧн, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр — ёртъяс пӧвстсьыс кодкӧ оз-ӧ аддзы, кутшӧм важнӧя ӧні найӧ тӧвзьыштасны «Победа» автомашинаӧн.
Улича вылын челядь эз вӧвны, и сӧмын кӧдзыдыс вӧсна гыӧртӧм юрсиа Юлька сулаліс школьнӧй решетка дінын.
Саша тӧдіс, мый Юлька кутас кӧть войӧдзыс виччысьны Костя Гладковӧс тані, решетка дінас, весиг сійӧ кӧ ачыс вермис пӧрны йиторйӧ.
— Юлька!
Ставыс бур!
— сылы кинас ӧвтыштіг горӧдіс Саша.
Ӧдвакӧ Юлька кыліс.
Переулокъясӧд машина петіс шоссе вылӧ да полнӧй скоростьӧн кутіс тӧвзьыны.
Со нин туй бокъясын кутісны вуджрасьны паськыд лапъяс вылын еджыд лым туктаяса сьӧд коз пуяс.
— Ставыс бур?
— меліа юаліс мамыс.
Юрас сылӧн вӧлі туйын новлан шапка-шлем, кодӧс вӧлі лэдзӧма пӧшти синкымъясӧдзыс, сійӧ пасьталӧма кожанӧй пальто, вывтіыс зэлыда тасмаасьӧма.
Сашалы вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ, кор мамыс пасьтавліс кожанӧй пальтосӧ да ассьыс шлемсӧ,
— тайӧ паськӧмнас сійӧс позьӧ вӧлі чайтны путешественницаӧн либӧ весиг лётчицаӧн.
Некод оз и думышт, мый сійӧ прӧстӧ врач.
Кутшӧм кокни да спокойнӧ Сашалӧн сьӧлӧм вылас!
Быттьӧкӧ тӧдлытӧг, сійӧ инмӧдчис банбокнас мам пельпом бердас да кутіс тэрыба, некутшӧм йитӧдтӧг висьтавлыны шума, тревожнӧй да долыд талунъя лун йылысь.
Мамыс кывзіс чӧв олігтыр, сӧмын некымынысь шуыштіс:
— Бур!
Бур!
Машина ӧні муніс джуджыд пожӧма ягӧд.
Шондіыс кӧсӧй югӧръяснас югдӧдіс пожӧмъяссӧ.
Налӧн веськыд стволъяс вылас куйліс гӧрдоват, неспокойнӧй рӧм, быттьӧ ылысса пӧжарлӧн кыа.
Сашалы друг дум вылас уси, мый регыд янсалас мамыскӧд.
— Дыр кежлӧ?
— мамыслысь рабочӧй чемоданчиксӧ кок дінсьыс аддзӧм бӧрын юаліс Саша.
— Лун куим-нёль кежлӧ.
— Сьӧкыд операцияыс, мама?
— Кыдзи век.
Менам оз овлыны кокни операцияяс, Сашук.
Мам пӧрччис перчаткисӧ да, кияссӧ лэптӧмӧн, лӧсьӧдыштіс шлем увсьыс балябӧжсьыс юрсисӧ.
Обыкновеннӧй кияс — кузь, вӧсньыдик чуньяса, гыжъяссӧ век шырӧма зэв рӧвнӧя да дженьыда.
Воысь воӧ тайӧ киясыс вӧчӧны ӧти и сійӧ жӧ удж.
Мам оперируйтӧ опухольяс мозговӧй оболочкаяс вылысь.
Научно-исследовательскӧй институт частӧ мӧдӧдлӧ сійӧс командировкаясӧ.
Саша велаліс мамыс ветлӧмъяс дінӧ.
Но талун эз вӧв окота янсӧдчыны.
Пукалыштісны эськӧ рытнас ӧтлаын!
— Сашук,
— шуис мамыс,
— экстреннӧй вызов, ме эг удит весиг гортӧ пыравны, эг висьтав Агафья Матвеевналы.
Сыкӧд тэ эн вензьы метӧг, Саша!
Тырмас тіянлы воюйтны!
И, сыысь кындзи, условие: менам вотӧдз некытчӧ эн ветлы, сӧмын школаад.
Но, позьӧ Гладковъяс ордӧ...
— Тӧда!
— буркнитіс Саша. Сылӧн пыр жӧ торксьыліс настроениеыс, кор сылы заводитлісны сувтӧдны условиеяс.
Дыр на сійӧс кутасны воспитывайтны?
Мамыс чӧв олігтыр видзӧдліс детинка вылӧ чуймӧмпырысь да неуна дӧзмӧмӧн.
— Мый тэ, мама?
— яндысьыштіс Саша.
— Пӧра тэныд, Саша, тӧдны: сьӧлӧм вылын менам должен лоны вывті спокойнӧ, медым ме верми бура уджавны.
Вӧр помасис.
Машина чепӧсйис эрд вылӧ.
Ылын, енэжтас вылас, омӧлика тӧдчисны шонді водзын югъялысь ыджыд лэбачьяслӧн мыгӧръяс.
Тайӧ вӧлі аэродром.
Мам босьтіс Сашалысь кисӧ аслас киас.
— Бура вӧч операциятӧ,
— нурбыльтіс Саша.
Сылы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлывліс мамыс вылӧ.
Мамыс пукаліс вӧрзьӧдчытӧг да веськыда, и сылӧн руд, паськыда восьтӧм синъясысь Саша аддзис сійӧ стрӧг сдержанностьсӧ, код серти век тӧдліс: мамсӧ виччысьӧ сьӧкыд удж.
— Эн шогсьы ме вӧсна,
— шуис Саша.
— Постарайтча,
— ньӧжйӧник вочавидзис мамыс.
Машина сувтіс дзик аэродром дінӧ.
Найӧ петісны, кодкӧ встретитіс мамсӧ да тэрыба нуӧдіс сійӧс вокзал вомӧныс.
Мамыс мунігмозыс шыасьліс то колльӧдысь дінас, то Саша дінӧ:
— Да, да.
Ми ӧмӧй вермам шуны, мый случайыс безнадёжнӧй, кытчӧдз абу вӧчӧма ставсӧ, мый позьӧ?..
Саша!
До свиданья, дружок!
Эн гажтӧмчы!
Мамыс тэрыба окыштіс Сашалысь чужӧмсӧ, вештыштліс ас дінсьыс, ещӧ ӧтчыд кутліс да котӧртіс.
Муртса мам саяліс кабинаӧ, поссӧ босьтісны.
Самолёт нырас винтыс кутіс бергавны, тӧвнырӧн лэптіс лым буссӧ.
Лымсӧ резігтыр самолёт тӧвзьыштіс, казявтӧг торйӧдчис мусьыс, и Саша эз на удит воны ас садяс, а самолёт лэбис нин ылын, лои пыр ичӧтджык и ичӧтджык.
Регыд сійӧ лои чутысь не ыджыдджык.
Коли ещӧ некымын здук, и чутыс дзикӧдз воши енэжас.
2 глава
ЮЛЬКА
Саша мыйкӧ дыра видзӧдіс ылӧ, пӧшти синва петтӧдзыс мудзис синмыс.
Енэжыс тыртӧм, паськыд; кӧнкӧ сэні, ылын, самолёт лэбзьӧ лымйӧн вевттьысьӧм му весьтті.
Шонді пуксис.
Воӧ нин рыт.
Саша пыр на сулаліс.
«Лун куим-нёль».
Мый вӧсна, кор мамыс гортас, Саша оз мӧвпав сы йылысь, кутшӧм сыкӧд лӧсьыд?
А со и лэбис...
Муртса эз дӧзмӧд мамсӧ прӧщайтчигас.
Эк!
Саша довгис машина дінӧ.
Крыло вылӧ нёровтчӧмӧн шопер куритчис.
Тэрмасьтӧг куритіс помӧдзыс, шыбитіс чигаркапомсӧ да чӧв олігтыр пырис кабинаас.
Найӧ мӧдӧдчисны бӧр, Мӧскуалань.
Ӧдйӧ пемдіс.
Вӧрыс сулаліс зумыш да гажтӧм.
Фараяс би югӧр улын син водзын куйліс ӧтка, веськыд туй.
Но со машина кежис биясӧн югдӧдӧм шоссе вылӧ, кутісны вуджрасьны карсайса ӧти судта керкаяс.
Тутсӧм, трамвайяслӧн звонокъяс, ветлӧм-мунӧм, шум.
Со и горт.
Машина матыстчис подъезд дорӧ.
— Эн гажтӧмчы мамсьыд, другӧ,
— шуис шопер.
Кыдзи сійӧ дӧгадайтчӧма?
— Пасибӧ.
До свиданья.
Дворын чӧв-лӧнь.
Гладковъяс ӧшиньӧд кодкӧ вуджӧртчис, тюлевӧй занавес вылын тӧдчыштліс мыгӧрыс.
Саша кайис витӧд судтаӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ аслас ключӧн.
Агафья Матвеевна эз вӧв гортас.
Агафья Матвеевна — патераса суседка, сійӧ жӧ вӧдитчӧ Саша мамлӧн овмӧсӧн.
Везитіс, мый старука абу гортын: дерт жӧ эськӧ мыйыськӧ видыштіс.
Саша вӧлі тшыг.
Сійӧ аддзис буфетысь повидло да тӧдлытӧгыс пӧшти ставсӧ сёйис няньӧн.
Та бӧрын ӧбедайтны эз кут ковны.
Аскежся олӧмлӧн вӧліны аслас бурторъяс: окота кӧ — ӧбедайт, а окота кӧ — занимайтчы аслад делӧясӧн.
Мый эськӧ вӧчны?
Лоӧ, пӧжалуй, пыр жӧ пуксьыны урокъяс вӧчны.
Саша неокотапырысь восьтіс ассьыс портфельсӧ.
Чӧв-лӧньсӧ друг торкис телефон.
— Алло!
Алло!
Кывза!
Шынитӧв.
— Вочавидзӧй!
Алло!
— настойчивӧя выль пӧв шуис Саша: ӧбиднӧ, телефоныс кӧ торксьӧма.
— Алло!
Кытчӧ тэнӧ талун нулісны урокъяс бӧрад?
Сёрнитіс Юлька.
Сійӧ абу вермӧма терпитнысӧ, сылы зэв окота лоӧма тӧдмавны.
— Мамаӧс колльӧді.
Сійӧ лэбис Беларусьӧ.
Чӧв олыштісны.
— Ӧні ӧтнад лоан?
— вӧлисти кыліс Саша.
— Да.
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Вочакыв пыдди бара чӧв-лӧнь.
— Кӧні Костяыд?
— юаліс Саша, ачыс поліс, мед эськӧ Юлька эз ӧшӧд трубкасӧ.
— Костя читальняын.
А Агафья Матвеевна гортас?
— Абу.
Гуляйтӧ, тыдалӧ.
Урокъястӧ велӧдін, Юля?
— Да.
А тэ?
— Ме удита на.
Верма и часӧдз пукавны.
Юлька чӧв ланьтіс.
— Алло!
— тӧждысис Саша.
— Эн ышнясь!
— вочавидзис Юлька.
— Ошйысьны пондіс!
Часӧдз вермас пукавны!
Саша решитіс не ӧбижайтчыны: эз вӧв окота помавны сёрнисӧ.
— Юля, тэ мый ӧні кӧсъян вӧчны?
— Нинӧм торъя ог.
Кывзы, колӧкӧ, вайӧда тэ дінӧ Джекӧс?
Чайтан, пола, мый ӧтдортчас меысь?
Татшӧм бурторсӧ Юлькасянь Саша весиг эз виччысь.
— А ме дзик пыр жӧ корся «Современнӧй дебютъяс»,
— шуис сійӧ.
— Ладнӧ.
Но, виччысь миянӧс Джеккӧд.
Саша восьтіс книжнӧй шкап.
Кутшӧм лёк, мый сійӧ ӧнӧдз эз аддзы «Современнӧй дебютъяс», кӧть Юлька важӧн нин корис!
Женскӧй школаын шахматнӧй турнир.
Сизимӧд классаяс болейтӧны Юлия Гладкова вӧсна: ӧкмысдасыс даслы паныд сыысь, мый сійӧ лоӧ чемпионкаӧн.
Муртса Сашалы сюри небӧгыс, кыдзи ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
Пеля шапкаыс кыдзкӧ муртса ӧшйыштӧма Юлькалӧн юрчут йылас, пасьыс кизявтӧм: эз сулав кизясьны двор вомӧн котӧртнытӧ.
— Кӧдзыдкодь!
— банбоксӧ зыралігтыр да гынсапӧгсьыс лымсӧ пыркӧдігмоз шуис Юлька.
— Джек!
Лок татчӧ!
Джек, квайт тӧлысся понпи, коричневӧй, синъяс костас зэв ичӧтик еджыд печата, зэлӧдіс кӧвсӧ, уськӧдчис Сашалы кок улас, кутіс чепсасьны, увтчыны, пуксис, таркӧдыштіс бӧжнас джоджас да бӧр чепӧсйис.
— Джек, лок татчӧ!
— дӧзмӧмӧн мӧдысь шуис Юлька.
Тыдалӧ, сійӧ каитчис нин, мый вайӧдіс понсӧ, и ӧні ёна мӧвпаліс та йылысь.
Джек пуксис да пӧлыньтіс юрсӧ боквыв, меліа видзӧдіс нывка чужӧм вылӧ.
— Тэ век мевйӧдан сійӧс ас дінад,
— шуис Юлька,
— сы вӧсна сійӧ тэ дінӧ и велалӧма.
— Мыйӧн нӧ ме сійӧс мевйӧда?
— мыжапырысь правдайтчис Саша.
— Зептад сакар новлӧдлан.
Тэ радейтан Джекӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ.
— Но и мый нӧ?
Оз ӧмӧй позь?
— Сторожевӧй пон должен тӧдны сӧмын кӧзяинсӧ,
— стрӧга висьталіс Юлька.
— Лыддьы <rus>«Служебное собаководство»</rus>.
Саша думыштіс, мый ӧдвакӧ Юлька коляс Джексӧ сы дінӧ вой кежлас.
Юлька чӧв оліс.
Джек ньӧжйӧник таркӧдіс бӧжнас джоджӧ.
— Агафья Матвеевнаыд воис?
— Эз на.
— Но, мед нин инӧ.
Мед кольччӧ.
Сійӧ разис кӧвсӧ.
Джек радпырысь увтыштіс да котӧртіс исавны кӧлуйсӧ.
Юлька решитіс кольны Джекӧс да дугдіс мучитчыны.
— Колӧкӧ, ворсам?
— предложитіс Саша, ачыс быдногӧн зілис угодитны Юлькалы.
— Вай.
Аслас школаын Юлькалӧн пӧшти эз вӧвны соперницаяс, но быдпӧрйӧ, кор сійӧ заводитліс ворсны, торъя нин детинкаяскӧд, сійӧ волнуйтчис.
Сійӧ ворсіс пасьсӧ пӧрччытӧг, сувтсӧн, чӧв олігтыр.
Сьӧд юрсиыслӧн читкыля прать уси сылы банбок вылас.
Юлька дӧзмӧмӧн вештіс юрсисӧ пель саяс.
Саша получитіс мат дас кыкӧдысь петӧм бӧрын.
— Абу интереснӧ ворснысӧ,
— разочаруйтчӧмӧн, но сэк жӧ кокнипырысь шуис Юлька.
— Тэ он ворс — тэ прӧстӧ вешталан фигураяссӧ.
— А тэ йӧзлысь партияяссӧ повторяйтан.
Настоящӧй мастеръяс ассьыныс вариантъяс лӧсьӧдалӧны.
Тэ лӧсьӧдін?
Юлька чӧв олігтыр идраліс шахматсӧ.
— Мый?
— дэльӧдіс Саша.
— Сӧмын гениальнӧй морт вермас лоны гроссмейстерӧн.
— Гениальнӧйлы кокньыдджык.
Меным лоӧ сьӧкыдджык.
Вот и став торъялӧмыс.
— Сідзкӧ, лоан?
— Обязательнӧ.
Шоча удайтчывліс Юлькаӧс венны.
— А мыйла тэ век жӧ кӧсъян?
— юасис Саша.
— Сідз прӧста...
Джек, эн хулиганит!..
Но медсясӧ сы вӧсна, мый сӧветскӧй шахматистка должен босьтны мировӧй первенство.
— Тэ кӧсъян шедӧдны первенство женскӧй турнирын?
— И мужскӧйын.
Аслас водзӧ лоан победаяс йылысь сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, быттьӧ артмӧм делӧ йылысь нин.
Зэв вермас и тадзи лоны.
Думсьыс Саша уважайтіс Юлькаӧс.
— Висьтав, тіянлы Костякӧд талун страшнӧ вӧлі?
— «Современнӧй дебютъяс» небӧглысь сырйыссьӧм коркасӧ видлалігмоз юаліс Юлька.
Юлькалӧн юалӧмыс вайис Сашалы сійӧ особеннӧй, тревожнӧй и сэк жӧ долыд настроениесӧ, коді вӧлі Сашалӧн талун асывбыд.
И кӧть сылы вӧлі страшнӧ сӧмын собрание заводитчытӧдзыс, а бӧрас, мӧдарӧ, кокни да долыд, сійӧ век жӧ шуис:
— Тӧдан, кутшӧм сьӧкыд вӧлі!
Миян стрӧга принимайтӧны.
Оз быдӧн прӧйдит.
Быд вопрос кузя прӧверка!
Дисциплина кузя, велӧдчӧм кузя, а торъя нин политика кузя.
Миян секретарыд зэв требовательнӧй.
А кутшӧм принципиальнӧй!
— Коля Богатов?
— Да.
Сійӧ видзӧднысӧ сӧмын обыкновеннӧй.
Збыль ӧд, он и казяв быттьӧкӧ?
Зэв нин кузь, а сэсся нинӧмӧн оз торъяв, збыль ӧд?
Но делӧвӧй.
А главнӧйыс — справедливӧй.
— Вот сійӧ бур,
— думыштчӧмӧн шуис Юлька.
— Миян вообще этша несправедливӧй детинкаыс,
— водзӧ висьталіс Саша.
— Налы миянын омӧля овсьӧ.
— «Миянын, миянын»!
— друг скӧрмис Юлька.
— А миян школаын налы рай?
— Тэ ассьыныд ошкы жӧ, эм кӧ мыйысь ошкынысӧ,
— ӧбидитчис Саша.
— Некод оз кут.
Юлька пыркнитыштіс юрсӧ, мый вӧсна кудриа юрси пратьыс бара петіс пель сайсьыс.
— Ме ог сы йылысь мӧвпав.
Ме мӧвпала, морт кӧ пырис комсомолӧ, сійӧ должен вежсьыны, лоны кутшӧмкӧ мӧдногаӧн: серьёзнӧйӧн, тӧлкаӧн.
Да?
— Ӧти лунӧн он вежсьы,
— паныд шуис Саша, асьсӧ чувствуйтіс неуна шӧйӧвошӧмаӧн.
— Дерт жӧ,
— сӧгласитчис Юлька.
— Саша, кытчӧ тэнад мамыд лэбис?
— Операция вылӧ.
— Но, ладнӧ.
Мед Джек узьлӧ тэ ордын, кытчӧдз мамыд оз во.
Джек зэв бур стӧрӧж, вот аддзан!
Юлька лажыньтчис.
Джек радпырысь никӧстіс, зургис нырнас Юлькалы пидзӧсас.
Юлька малалыштіс сылысь пель костсӧ.
— Эн верд Джекӧс,
— распорядитчис сійӧ.
— Сійӧ должен сёйны гортын, медым оз ӧтдортчы кӧзяинсьыс.
Юлька муніс.
Джек кутіс никсыны, гыжъяліс лапаяснас ӧдзӧссӧ.
Саша пуксьӧдіс сійӧс аскӧдыс орччӧн креслӧӧ.
Асныра пон чеччыштіс да бара муніс ӧдзӧс дорӧ.
Саша быдса час пессис сыкӧд.
Медбӧрын Джек вугыртіс.
Саша дыр пукаліс, вӧчис урокъяс.
Жырйын шынитӧв.
Сашалы дум вылас уси мамыс.
Мыйлакӧ неуна шог.
Унмовсигас сійӧ думыштіс, кыдзи паськыд еджыд енэжын сылі сьӧд чут, и лои ещӧ нин шогджык.
Саша ӧшӧдчис крӧвать вывсяньыс да кинас видліс Джекӧс.
Понпи никыльтчӧмӧн узис.
Саша малыштіс сылысь ӧткодя лыбавлысь шоныд кынӧмсӧ да тожӧ унмовсис.
3 глава
ВОЖАТӦЙ ДУМЫШТЧӦМА
Сэки, кор Юлька ворсіс Саша Емельяновкӧд шахматнӧй партия, сылӧн вокыс, Костя Гладков, пукаліс пионерскӧй жырйын да мӧвпаліс кызь ӧтиӧд отряд уджлысь план.
Некымын лун сайын сійӧс назначитісны 3-ӧд «Б» классӧ вожатӧйӧн.
— А миян Костякӧд мыйкӧ лоӧма,
— шуис Юлька, коді талун ӧбед дырйи видзӧдіс вокыс бӧрся:
Костя машинальнӧя нямлясис, эз казяв, тыдалӧ, мый куйлӧ сы водзын тарелкаас.
Костя нинӧм эз шу.
Ӧбед бӧрын сійӧ некутшӧм могтӧг вывті дыр сулаліс ӧшинь дорын.
Юлькалы урокъясыс юрас эз пырны, сійӧ мӧвпаліс: мый вӧсна Костя нырсӧ ӧшӧдӧма?
— Детинкаяскӧд пинясин али ещӧ мыйкӧ лои?
Костя висьталіс, мый лоӧма.
— Но, налы ёна везитӧма, тэнад коймӧд классаяслы, мый налӧн лоӧ татшӧм вожатӧй!
— думышттӧг решитіс Юлька.
Костя недоверчивӧя видзӧдліс чой вылас: сійӧ эз лыддьы асьсӧ сэтшӧм бурӧн.
— Сьӧкыд: ог тӧд, мыйсянь заводитны.
Юля быд здукын дась вӧлі отсавны вокыслы.
Сійӧ сувтіс вокыскӧд орччӧн ӧшинь дорӧ да чӧв олігтыр видзӧдіс, кыдзи заводскӧй трубаысь пуркйӧ сук тшын.
Керкаяс весьтын — кельыд тӧвся енэж.
— Абу жӧ ӧд ӧтнад тэ став светас вожатӧйыс!
— шуис медбӧрын Юлька, и тайӧ петкӧдлӧ вӧлі, мый нинӧм интереснӧйыс сы юрӧ эз во.
— Абу ӧтнам, но, мукӧдыс, тыдалӧ, ставныс сюсьджыкӧсь меысь!
— скӧра вочавидзис Костя.
— Вот ог радейт, кор ас выланыс лэдзӧны!
— Мый лэдзӧны?
— юаліс Костя.
— <ns>Ра-зо-чарование</ns>!
— нюркнитіс Юлька.
— Мыйкӧ кӧ тэнад оз артмы,
Юлька, тэ век йӧз вылӧ воан.
— Тайӧ тэнад оз артмы.
Эз ӧд менӧ назначитны вожатӧйнас.
Тадзи найӧ сулалісны ӧшинь дорын да ньӧжйӧник пинясисны, кытчӧдз жырас эз пыр мамныс.
Мамыс вӧлі олӧма нывбаба, коді быдтіс сизим челядьӧс.
Куимӧн пӧгибнитісны фронт вылын, кыкыс олісны ас кежсьыныс, сыкӧд колисны бӧръяясыс, двӧйниа, Костя да Юля.
— Челядь,
— шуис мамыс,
— ті больганныд, а урокъясыд виччысьӧны!
— Урокъяс да урокъяс!
— броткыштіс Юлька.
Тетрадьяс да небӧгъяс лэбисны сумкаысь пызан вылӧ, ковмис найӧс лӧсьӧдлыны.
Эз вӧв окота Юлькалы босьтчыны удж бердӧ.
Тайӧ рытнас найӧ нинӧм эз вермыны думыштны.
Ӧні Костя пукаліс пионерскӧй жырйын.
Пызаныс вӧлі тырӧма журналъясӧн:
«Вожатӧй», «Вожатӧй», «Вожатӧй»...
Костя думыштчӧмӧн листаліс найӧс.
Дерт, позьӧ вӧлі эськӧ образец пыдди босьтны тайӧ вӧсньыдик книжкаясас опишитӧм любӧй сбор да, урокӧс моз велӧдӧм бӧрын, ставсӧ стӧча вӧчны сідз жӧ.
Костялы эз вӧв окота тадзисӧ вӧчны.
Мыйла сылы окота вӧлі обязательнӧ думыштны ассьыс?
Но сійӧ эз тӧд, кыдзи босьтчыны удж бердас.
Сыысь кындзи, сійӧ поліс аслас авторитет вӧсна.
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс — ставыс тӧдса челядь ӧти дворысь; гожӧмнас асывсянь войӧдз найӧ ворслісны волейболӧн, итальяночкаӧн, а частӧджык футболӧн.
Вот Костя кӧ эськӧ вӧлі футболист, сылӧн авторитетыс кызь ӧтикӧд отрядын — водзвыв позьӧ шуны — вӧлі эськӧ обеспечитӧма.
Шоча овлӧ, медым дас нёль арӧса детинка эз радейт футболӧн ворсны, но Костялы футболыд вӧлі веськодь.
Мый вӧчан!
Сійӧ пукаліс журнал дорын, думыштчӧмӧн кӧрлӧдліс плешсӧ.
Гӧрд банбокъяса да Юлькалӧн кодь жӧ кызіник вомдора сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
И Таня, пионерскӧй жырйӧ пырӧм мысти, пыр жӧ гӧгӧрвоис — коньӧрлӧн оз артмы.
Таня матыстчис пызан дорӧ да, детинка пельпом вомӧн видзӧдлӧм бӧрын, аддзис «Первой сборлӧн план» заголовока тыртӧм бумага лист.
Костя гӧрдӧдіс, а Таня видзӧдліс сы вылӧ ньӧти шогсьытӧг.
— Некор сразу оз артмы,
— гажаа шуис сійӧ.
Сы вӧсна, мый радлынысӧ вӧлі нинӧмысь, Костя зумыша шуис:
— Ті бӧрйинныд туйтӧм кандидатӧс.
Провалита первой сбортӧ, сэки каитчанныд.
— Первой бӧрас лоӧ мӧд, сэсся коймӧд, нёльӧд,
— рассудитіс Таня.
— Да, дерт...
коймӧд, нёльӧд.
Ог гӧгӧрво век жӧ, мыйла буретш менӧ бӧрйинныд?
Таня пуксис орччӧн, дружескӧя пуктіс кисӧ сылы; пельпом вылас:
— Кывзы, Костя, оз век вӧчны сӧмын сійӧс, мый зэв окота вӧчны.
Тэнад эм настойчивость да кывкутӧм чувство.
И тэ кужан увлекитчыны.
А тайӧ талант.
— Батюшки!
— Костя серӧктіс.
— Но, талант йылысь — тайӧ мойд!
А Таня рад лои, мый Костя серӧктіс, и дыр кыпыда висьтавліс аслас практикаысь вӧвлӧмторъяс.
Уна на пӧвстын вӧлі тешкодьыс да мусаыс, серьёзнӧйыс, а главнӧйыс, Костя гӧгӧрвоис, мый и Танялы оз ставыс сетчы кокньыда.
4 глава
РАЙКОМСА СЕКРЕТАРЬ
Асывнас вӧлі примитӧма телефонограмма — Богатовӧс вызывайтіс райкомса мӧд секретарь Кудрявцев, и Коля, школьнӧй комитетлӧн заседание бӧрын, здук кежлӧ пыраліс гортас сёйыштны да мӧдӧдчис комсомоллӧн райкомӧ.
Сійӧ тэрыба восьлаліс тротуар кузя, ичӧтика ватаалыштӧм дженьыдик курткаа.
Кутшӧмкӧ детинка горӧдіс:
— Кузь кок!
Коля Богатов яндысьӧмпырысь нюмъёвтіс, банбокас кутіс тӧдчыны джуджыд гурантор.
Мый сійӧ вермас вӧчны аслас кузь кокъяснас, кодъяс спокой оз сетны став паныдасьысь детинкаяслы!
Либӧ со ещӧ банбокас гуранторйыс — сы вӧсна воддза во Богатов тренируйтчис некымын тӧлысь, велӧдчис овны нюмъявтӧг.
Пустӧй думыштӧмтор!
А сэсся Богатов подчинитчис судьбаыслы.
Дженьыдик курткасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ пырис секретарь дінӧ.
— А, здравствуй!
— шуис райкомса секретарь.
— Пуксьы.
Висьтавлы, кыдзи комсомолечьясыд велӧдчӧны.
Коля Богатов перйис зепсьыс записнӧй книжка.
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ волывліс райкомӧ, сійӧ не сӧмын эз зіль петкӧдлыны школаса делӧяссӧ бурджыкӧн сыысь, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь, а мӧдарӧ, пуктіс став вынъяссӧ сы вылӧ, медым не вунӧдны висьтавны тырмытӧмторъяс йылысь.
И ӧні, записнӧй книжкасӧ листалыштӧм бӧрын, Богатов стрӧга кызӧктыштіс да лыддис некымын фамилия.
— Тайӧ кодъяс?
— юаліс Кудрявцев.
— Тайӧ найӧ, кодъяслӧн эмӧсь двойкаяс.
— А мый вӧсна налӧн двойкаясыс?
— Кодлӧн дыш вӧсна, кодлы отсавны колӧ.
— Отсаланныд?
— Дерт жӧ.
Ми зілям действуйтны комсоргъяс пыр.
Ыджыд тӧдчанлун, кор бур комсорг.
— Но, дерт жӧ!
Кывзы, Богатов, а кыдзи тэнад аслад делӧыд велӧдчӧмнад?
— Менам?
Мый нӧ, немтор.
— А стӧчджыка?
— Джынвыйӧ, пӧжалуй.
— Мый джынвыйӧ — четвёркаяс да тройкаяс?
— Тройкаяс абуӧсь.
— Тэ, Богатов, кутшӧм вузӧ лӧсьӧдчан?
«Мый сійӧ интересуйтчӧ?» — чуймис Коля.
Сійӧ абу вӧлі велалӧма да эз радейтлы висьтавлыны ас йывсьыс.
— Ме пыра университетӧ, физическӧй факультетӧ.
Ёна интересуйтча физика проблемаясӧн.
Ог тӧд, гашкӧ ми кужам нин используйтны атомнӧй энергия...
Век жӧ долженӧсь кужны.
Не сы вылӧ, медым воюйтны, а сы вылӧ, медым не воюйтны.
«Налӧн» серти дзик мӧдара установка.
Правильнӧ?
— Правильнӧ,
— подтвердитіс Кудрявцев.
— Но тэ тӧдан, университетӧ четверкаяснад вермасны не примитны.
— Чорыдджыка босьтча,
— увереннӧя вочавидзис Богатов.
— Коли воджын.
Кӧть кыдз, ме пыра университетӧ.
Кудрявцев босьтіс киас карандаш, бергӧдлыштіс сійӧс.
— Делӧыс сыын, мый районса школаясысь тэ ӧтнад комитетса секретарь — дасӧд класса велӧдчысь.
Комсомольскӧй удж вӧсна кӧ он справляйтчы, кыдз колӧ, велӧдчӧмнад, висьтав — освободитам.
Богатовлӧн банбокъясыс ньӧжйӧник кутісны кельдӧдны.
«Со мый вӧлӧма!»
Сылы лои недыр чӧв олыштны, медым кутны асьсӧ киас.
— Ог кӧ туй либӧ ог справляйтчы уджнас, освободитӧй, дерт,
— вочавидзис сійӧ медбӧрын спокойнӧйджыка.
Кудрявцев друг скӧрмис:
— Дугды нинӧм абусӧ сёрнитны!
Тэкӧд честнӧя сёрнитӧны.
Уджалан бура, а век жӧ сьӧкыд кӧ, освободитам, сы вӧсна мый дасӧд класса.
Гӧгӧрвоин?
Чудак!
— Фу!
— Богатов паськӧдіс куртка пӧлаяссӧ.
— А ме повзьылі...
Ӧні меным ставыс гӧгӧрвоана...
тӧда миян директор Геннадий Павловичлысь политикасӧ.
Геннадий Павлович миян идеалист.
— Кыдзи нӧ сідз?
— Зэв прӧста.
Колӧкӧ, веськыда висьтала?
Сӧмын мед миян костын кольӧ, Кудрявцев ёрт.
Кудрявцев чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ.
— Висьтав, лыддян кӧ, мый колӧ висьтавны,
— сӧгласитчис сійӧ эз зэв окотапырысь.
— Миян Геннадий Павлович челядь йылысь мӧвпалӧ идеалист моз.
Сійӧ мечтайтӧ: лӧсьӧда дасӧд класса велӧдчысьяслы условиеяс, медым ылаласны урокъясӧн да мукӧдтор йылысь вунӧдасны.
Но миянӧс он вермы сӧмын урокъясӧн ылӧдны.
Оз, оз артмы.
Ті тӧданныд, миян эмӧсь зонъяс — дас кыкӧдысь кывзӧны «Онегинӧс».
А шахматистъяс?
Спортсменъяс?
Либӧ ещӧ ӧти эпидемическӧй висьӧм...
— Кутшӧм?
— Танцуйтан.
— Тэ он вись сійӧн?
— Шӧркодя...
коркӧсянь...
Но век жӧ шӧркодя.
Коля тэрыба видзӧдліс секретарь вылӧ, поліс, эз-ӧ думышт сійӧ, мый Коля кокни мывкыда.
Но Кудрявцев кывзіс окотапырысь, синъясас тӧдчис лукавӧй серам.
— Да!
— шуис сійӧ.
— А ме ог нин танцуйтышт!
— Мый вӧсна, Кудрявцев ёрт?
— Кокӧй со...
— Кудрявцев вешйыштіс стулнас да нюжӧдіс коксӧ — кокыс пидзӧсӧдыс эз куснясь.
— Ранитчыліс, да?
— юаліс Коля.
— Да.
Кудрявцев бара вуджис воддза сёрниас:
— Оз ков освобождайтны, сідзкӧ?
Выдержитан?
А ме тіянӧ лӧсьӧдча волыны, Богатов.
— Вот и бур!
— рад лои Коля.
— Локтӧй регыдджык!
Кор?
— Вай решитам.
Общӧй собраниеыд тіян регыд?
— Да дзик тайӧ лунъясӧ, выльлунӧ.
Бур вӧлі эськӧ волыны тіянлы общӧй собрание вылӧ.
Кутам выль ребятаӧс принимайтны.
— Ладнӧ!
— тэрыба сӧгласитчис Кудрявцев.
— Вола.
Понедельникас кодӧс принимайтанныд?
— Сизимӧд классысь кыкӧс — Гладковӧс да Емельяновӧс.
Кыкнанныслы дас нёль арӧс тыри.
Бур детинкаяс, Кудрявцев ёрт!
Дзик на ӧні комитет вылын накӧд сёрнитім.
Сознательнӧйӧсь!
И политикаын разбирайтчӧны.
Коля нюммуніс, кор сылы дум вылас уси неважӧнся сёрниыс.
Тайӧ сёрниас мыйкӧ ёна вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Да, со мый!
— Ті ӧні абу занятӧсь, Кудрявцев ёрт?
— Кыдзи абу занят?
Тэкӧд занят.
— Сідзкӧ ме тіянлы висьтала,
— Кудрявцев дінӧ матӧджык вешйыштӧм бӧрын да гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ гусятор висьтавны, заводитіс Богатов
Талун комитет вылын ӧти детинка, Емельянов, висьталіс Тюленин йылысь.
Гӧгӧрвоанныд...
Кыдзи эськӧ тіянлы бурджыка висьтавны...
Эз уна и висьтав, а сразу тыдалӧ, мый Тюленин сылӧн идеал.
А ӧд Тюлениныс коркӧ, войнаӧдз, вӧлі, кӧнкӧ, медся обыкновеннӧй зон, прӧстӧ бур — и ставыс.
Ме и думышті: ӧнія челядьысь уна Тюленин быдмас.
— А кыдзи нӧ!
Дерт жӧ!
— кыпыда шыасис Кудрявцев.
— Но та йылысь кодкӧ должен тӧждысьны?
Воспитайтны колӧ выль Тюленинъясӧс!
Тюленинъясыд дасьӧн оз чужны...
Богатов, сідзкӧ ме тіянӧ вола.
Понедельникӧ?
Сійӧ пасйыштіс блокнотас.
— Обязательнӧ волӧй!
— Богатов чеччис.
— Воспитание йывсьыд ме тіянкӧд дзик сӧгласен,
— думыштіс да серьёзнӧя шуис сійӧ.
— Ми тэкӧд быд вопрос кузя ӧти кывйӧ воим,
— нюмъёвттӧг вочавидзис Кудрявцев.
— До свиданья!
Коля лэптӧма воротниксӧ курткаыслысь, коді вӧлі вывті дженьыдик, декабрса рытӧ ветлӧм вылӧ вывті ичӧтик, да надзӧник муніс гортас.
Кӧдздӧдіс.
Лым вылӧ усины рӧмыдлӧн лӧзов-гӧрд вуджӧръяс, и енэжын, коді вӧлі зэв на югыд да сэзь да код вылын тӧдчис кыалӧн кусысь визь, друг ломзис кодзув.
Богатов дыр видзӧдіс ӧтка кодзув вылӧ, кытчӧдз сукмӧм рӧмыдас сідз жӧ друг эз кутны тӧдчыны выль кодзувъяс.
Кыаыс кусі, пуксис вой.
5 глава
ЭРД ВЫЛЫН СӦВЕЩАЙТЧӦМ
Рытнас, Юлька мунӧм бӧрын, Саша кык час жугліс юрсӧ алгебраическӧй задача вылын: Анатолий Лаврентьевич радейтліс шӧйӧвоштыны сизимӧд класса велӧдчысьясӧс ребусъясӧн.
Талун челядь чукӧртчисны школаӧ водзджык, медым тӧдмавны, коді решитіс правильнӧ.
Дерт жӧ, Борис Ключарев, математик, отличник!
И Юра Резников.
Найӧ сулалісны класснӧй дӧска дінын, пель чунавмӧныс горзісны ӧта-мӧдныслы венны позьтӧм доводъяс.
— Гӧгӧрво тэ, гӧгӧрво!
— мелнас скӧра котшкӧдігтыр горзіс Юра Резников.
— Допуститам, мый формула...
— Допуститам?
Нинӧм огӧ допуститӧй!
Миянлы известнӧ...
Сетӧма...
А С В...
— Кодлысь эськӧ спишитны?
— гораа мӧвпаліс Лёня Пыжов.
Володя Петровых шогпырысь перйис тетрадкасӧ:
— Самолюбиеыд тэнад абу, Лёнька!
Кыліс звонок, и пыр жӧ Анатолий Лаврентьевич пӧшти котӧрӧн пырис классӧ, шыбитіс пызан вылӧ небӧг чукӧр, тэрыба видзӧдліс партаяс вылӧ, энергичнӧя зыралыштіс кияссӧ, и тайӧ жестысь мортлӧн, коді окотапырысь босьтчӧ удж бердӧ, и тайӧ том, сералысь видзӧдласысь, кыдзи и век, челядьлы зэв окота лои велӧдчыны.
Разнӧйӧсь овлісны урокъяс.
Ӧтияс вылын, кыдзи Анатолий Лаврентьевич урокъяс вылын, пыр интереснӧ, кӧть велӧдысьыс требовательнӧй, стрӧг, придирайтчысь да весиг сералыштас на.
Эз прӧста Лёня Пыжов полӧмпырысь лэптыштлывлы пельпомъяссӧ, кор Анатолий Лаврентьевич, кияссӧ тасма костас сюйӧмӧн, тэрмасьтӧг мӧдӧдчыліс ӧдзӧссянь коймӧд парта дінӧ.
А сэк кості уроклӧн минутъяс казявтӧг лэбӧны, и Володя Петровых оз эштыв любуйтчыштны аслас часіӧн.
Овлӧ, мӧдарӧ, мый урок чӧж сійӧ висьтавлӧ класслы, кыдз мунӧ кадыс, а зоология кузя велӧдысь, ичӧтик, тамыш Мария Петровна, оз вермы гӧгӧрвоны, мый вӧсна сизимӧд классаяс пыр бергӧдчывлӧны класс помлань, кӧні пукалӧ Петровых.
Овлӧны Конституция урокъяс, на вылын он кывлы серам, кыдзи Анатолий Лаврентьевич урокъяс вылын, но кодкӧ кӧ уськӧдас пенал либӧ небӧг, некымын гӧлӧс горӧдасны грӧзитӧмпырысь:
«Ньӧжйӧджык!»
Тадзи час бӧрся час мунӧ школьнӧй лун, дзик жӧ тӧрытъя луныс кодь, но тшӧтш и аскиа лун кодьыс и сэк жӧ муртса казявмӧн выльнога, аслыспӧлӧс, тырӧма тӧдчытӧм, посни да вывті важнӧй лоӧмторъясӧн.
Тайӧ луныс, коді заводитчис сизимӧд классаяслысь сообразительностьсӧ испытайтӧмӧн, помасис ставныслы шог происшествиеӧн.
Происшествиеыс лои физика вылын.
Физическӧй кабинет нёльӧд судтаын, 7-ӧд «Б» — первойын.
Первой судтасянь нёльӧд судтаӧдз путешествуйтӧм вылӧ буретш муніс перемена.
Звонок сетігӧн 7-ӧд «Б» тыр порядокын сулаліс кабинет ӧдзӧс дорын, виччысис Надежда Димитриевналысь воӧмсӧ.
Ыджыд тушаа, статя, лым кодь еджыд юрсиа велӧдысь, век торжественнӧй лӧз платтьӧа, аслас виднас нин вызывайтіс почтение.
Но физическӧй кабинетӧ челядь пыравлісны рама да полісны зымӧдны кокъяснаныс эз сы вӧсна, мый налысь вежӧрнысӧ чуймӧдліс велӧдысьлӧн дзор юрсиыс.
Кабинетысь ӧшиньяссӧ тупкылісны портьераясӧн, Надежда Димитриевна кайліс кафедра вылӧ, и, сылӧн вӧсни кияслысь кывзысьӧмӧн, пемыдас трансформатор проводъяс кузя омӧлика трачкакылігтыр котӧртісны лӧз змейкаяс, кельыдлӧз югӧръясӧн вывлань качлісны бикинь чукӧръяс либӧ индукционнӧй катушкалӧн ӧтсяма жургӧм шы улӧ мичаа ыпнитлывлісны гӧрд, гӧрдов-виж, гӧрдов-лӧз рӧмӧн волшебнӧй бедьторъяс.
Трачнитіс выключатель, вештісны штораяс — велӧдысьлӧн киясас прӧстӧй стекляннӧй трубкаяс.
Физика — чудеса, но гӧгӧрвоанаджык, интереснӧйджык наука абу!
Саша Емельянов пыр кежлӧ завоюйтіс кабинетын аслыс первойя партасӧ: и кылӧ, и тыдалӧ, и нинӧм он пропустит.
Велӧдысь восьтіс журнал.
— Гладков!
Костя петіс.
Надежда Димитриевна кораліс ӧти бӧрся мӧдӧс, а кафедра вылын сулаліс загадочнӧй стрелкаа тӧдтӧм, зэв мича прибор.
Медбӧрын Надежда Димитриевна пӧдлаліс журналсӧ да объявитіс:
— Тіян водзын вольтметр!
— Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс приборлысь устройствосӧ.
Саша удитіс вӧчны тетрадяс чертёж.
— Включита,
— шуис Надежда Димитриевна.
Друг...
Сійӧ неладнӧ вӧрзис, джӧмдіс.
Медым не усьны, сійӧ кутчысис кафедраӧ да йӧткыштіс вольтметрсӧ гырддзанас.
— Ой!
— ӧти морт моз горӧдіс повзьӧм класс.
Джоджын туплясисны жугалӧм рамалӧн торъяс, чурвидзис кусыньтчӧм стрелка.
— Мый ме вӧчи!..
— жугалӧм вольтметр весьтын сулалігӧн ньӧжйӧник шуис Надежда Димитриевна.
Первойя партаяс сайын пукалысьяс уськӧдчисны чукӧртны торъяссӧ.
— Надежда Димитриевна, немтор...
И сытӧг позяс.
— Ми теориясьыс гӧгӧрвоам...
— эскӧдісны челядь, кодъясӧс шӧйӧвоштіс велӧдысьлӧн шогсьӧмыс.
— Пӧрысьми ме, тыдалӧ, челядь,
— ышловзис Надежда Димитриевна.
— Ставыс киысь усьӧ...
— Менам челядьдырсянь ставыс киысь усьӧ,
— пыр жӧ шуис Юра Резников.
— Талун асывнас тарелка жугӧді.
Мый бердӧ кӧть ог кутчысь, пыр жӧ жугӧда.
— Но, менам муса физикъяс,
— сылӧн бурӧдӧм вылӧ тӧдлытӧг нюмъёвтӧм мысти шуис Надежда Димитриевна,
— ковмас миянлы локтан урок вылын усвоитны Омлысь закон теоретическӧя.
Ак, мый нӧ ме вӧчи!
— Ребята,
— ньӧжйӧник объявитіс Борис Ключарев,
— чукӧртчыны керосинӧвӧй лавка дорӧ!
— Эрд вылӧ, керосинӧвӧй лавка дорӧ!
— висьтавлісны партасянь партаӧдз.
Школа сайын вӧлі эрд.
Сійӧ вӧлі потштӧм, эновтӧма.
Гожӧмнас тані ворсісны футболӧн, тӧвнас косясисны лым мачьясӧн, и тані, керосинӧвӧй лавка стен сайын, кытчӧ тӧвся турӧбъяс пуктывлӧны толаяс, обсуждайтсьывлісны челядь олӧмысь став важнӧй лоӧмторъясыс.
Татчӧ урокъяс бӧрын чукӧртчисны сизимӧд класса велӧдчысьяс.
— Зэв нин ёна сійӧ кутіс шогсьыны,
— ышлолаліс Володя Петровых.
— Казялінныд?
Жаль видзӧднысӧ.
— Колӧ мыйкӧ думыштны, ребята!
— решитіс Ключарев.
— Вольтметрыс кыдзи усяс, велӧдысьыд кыдзи кельдӧдас!
— эз ӧвсьы Володя.
— Тырмас тэныд!
Окайтӧ!
Думайт.
Борис скӧрысь курччаліс вомдорсӧ: нинӧм эз вермы думыштнысӧ.
Друг Юра Резников спокойнӧя шуис:
— А ме думышті, мый вӧчны.
— Кӧні?
— Мый?
Кыдзи?
— Вӧчны вольтметр.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Саша Емельянов ӧти здукӧн лои сыкӧд орччӧн.
— Тэ чайтан...
мый...
Вӧчны аслыным?
— Ха!
Позьӧ.
Устройстволӧн принципыс тӧдса?
— Тӧдса,
— шуис Саша, ас вылас скӧралігтыр, мый эз дӧгадайтчы та йылысь Юркаысь водзджык.
— Материалсӧ судзӧдны позьӧ?
— Де...
дерт жӧ, позьӧ.
Юра чӧв олыштіс, эскытӧг довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ог тӧд, збыльысь, кужан-ӧ тэ...
Ме эськӧ и ачым босьтчи, да менам радиоприёмник помавтӧм сулалӧ, детальясыс оз тырмыны.
Кывзы, а гашкӧ...
— Пӧжалуй...
видла,
— мыкталігтыр шуис Саша.
Сыын вермасисны и вӧчны кӧсйӧм и полӧм.
— Ребята!
Ребята!
— кутіс волнуйтчыны Володя Петровых.
— Вот эськӧ...
Пырӧ Надежда Димитриевна, а кафедра вылын выль прибор!
Сэки сійӧ...
Вот ми кӧ эськӧ збыльысь...
— Бур эськӧ вӧчны демонстрационнӧй вольтметр!
— кыліс кодлӧнкӧ мечтательнӧй гӧлӧс.
— Демонстрационнӧй вылад мыйта материалыс мунас!
— Материалтӧ судзӧдам.
Сӧмын эськӧ вӧчны.
— Оз куж!
— Емельянов?
Кужас!
— Вот эськӧ ещӧ звукӧвӧй кино сконструируйтны.
— Оз позь.
— Позьӧ!
Лыддьы журнал «Техника — томйӧзлы».
Но Ключарев быдтор вылӧ видзӧдіс тыр садьӧн: ракетопланъяс, кино-телевизоръяс — интереснӧ, но ставсӧ тайӧс бӧрынджык.
Субӧта кежлӧ колӧ вӧчны вольтметр.
— Саша, сӧгласен?
Босьтчан?
Удитан?
Волнение вӧсна, гордость вӧсна да приборсӧ вӧчны терпитны вермытӧма кӧсйӧм вӧсна Сашалӧн тырлі лолыс.
Сійӧ чӧв олігтыр довкнитіс юрсӧ, ачыс зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Вот и бур!
— гажмис Борис.
— Тэ кужан, эн пов.
Помнитан, светӧвӧй модельыд тэнад пӧшти артмис.
Главнӧйыс — точность.
Колӧ бура выэскыны.
Ребята, Надежда Димитриевналы не висьтавны!
— А гарыштны позьӧ?
— юаліс Петровых.
— Медым весьшӧрӧ эз шогсьы.
Ставсӧ не висьтавны, а сідзи...
гарыштны?
— Оз!
Оз!
— горӧдісны челядь.
— Сюрприз!
— Гаралӧмсьыд пӧщада энӧ виччысьӧй!
— Юра Резников бергӧдлыштіс кулаксӧ Володя ныр водзын да бергӧдчис Сашалань.
— Висьтав, видлавнытӧ элементъясыд тэнад эмӧсь?
— Ог...
ог тӧд.
Буракӧ, абу...
— повзьӧмӧн вочавидзис Саша.
Сійӧс шымыртіс нин вольтметрлӧн «идеяыс», ӧні Саша некодлы нин эз вермы уступитны сійӧс.
— Ме судзӧда.
Ветла «Электросбытӧ», батарейкаяс ньӧба,
— зілис сійӧ эскӧдны детинкаясӧс, а ачыс тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс, оз-ӧ лӧсьӧдчы кодкӧ мырддьыны: вӧчасны вольтметрсӧ сытӧг!
Юра Резников, коді асывсянь да войӧдз ньӧбаліс, корсяліс, вежлаліс да кораліс быдпӧлӧс детальяс аслас радиоприёмниклы, нуӧдіс Сашаӧс бокӧ да, чувствуйтӧмӧн, мый позьӧ бура вежсьыны, таинственнӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Эн мун.
Ме сета.
— А сэсся, быттьӧ сылы дзик веськодь, небрежнӧя юаліс
Тэнад, гашкӧ, переменнӧй конденсатор сюрас?
— Абу,
— мыжапырысь висьталіс Саша, ачыс зэв ёна шогӧ уси, мый сылӧн конденсаторыс абу.
— Но, сідзкӧ, гашкӧ, контурнӧй катушка кӧнкӧ туплясьӧ?
— наступайтіс водзӧ Юра Резников.
— Вежсим эськӧ.
Тӧдан, кутшӧмӧсь менам батарейкаясыс!
«Электросбытсьыд» оз на век и сюр, а батарейкаястӧгыд — мат.
Саша тӧдіс, мый мат.
Мыйсӧ эськӧ сійӧ эз сет контурнӧй катушка вылас, медым вежны сійӧс батарейкаяс вылӧ!
Но катушка сылӧн абу.
— Гашкӧ, наушникъяс?
— век на надейтчис да юасис Юра.
Саша чӧв оліс.
А Юра Резниковӧс бара шымыртіс ыштӧм, код вӧсна Юра зэв частӧ унатор вӧчлывліс немдумайттӧг.
Йӧйӧн колӧ вӧлі лоны, медым висьтавны фанера йылысь.
Но Юра эз вермы кутсьыны:
— Фанераыд колӧ?
Зэв коланатор.
Наушникъяс вылад ме эськӧ тэныд фанера сеті, да и батарейкаяс содтӧд вылӧ.
И кӧрттувъяс.
Клейыд колӧ?
Тӧрыт на сӧмын восьті тюбиксӧ.
Пӧшти быдса.
Сета!
Сійӧ чӧв ланьтіс, шензис аслас лышкыдлун вылӧ.
Гортас Юралӧн вӧлі кык гоз наушник.
Мый вылӧ сылы коймӧдыс?
— Сӧгласитчы, а то сэсся ог сет.
И наушникъясыд абуӧсь?!
Э-эк, тэ!
Быдса класс синъяс водзын тыдовтчис, мый Сашалы нинӧмысь вӧчны вольтметрсӧ.
Вольтметр вермис не артмыны.
— <ns>Констру-уктор</ns>!
— сералӧмсорӧн нин нюркнитіс Лёня Пыжов.
— Вӧчнытӧ босьтчытӧдз эськӧ мед думыштін, мыйысь кутан вӧчны.
Медым кадсӧ весьшӧрӧ не воштыны, ас водзас йитор тӧждысьтӧг чужъялігтыр, Пыжов мӧдӧдчис гортланьыс.
— Юрка!
Тэ мый...
кӧсъян торкны миянлысь удж?
— сы дінӧ матыстчиг грӧзитӧмӧн ньӧжйӧ юаліс Борис Ключарев.
— Резников!
Жертвуйт фанератӧ!
— кевмысис Петровых.
— Честнӧй кыв, Юра, сет!
Костя Гладков скӧрмис:
— Мый ті сійӧс уговаривайтанныд?
Сытӧг вӧчам!
Да гашкӧ, и менам гортын эм.
Корсьла — дерт жӧ сюрас...
И сідзи быдӧн.
— Эн корсь: ме сета.
— И ме!
— «Ме, ме»!
— друг зэв ёна скӧрмӧмӧн нерыштіс Юра.
— Кытысь ті батарейкаяссӧ босьтанныд?
А жестьсӧ?
Бурминныд!!!
Емельянов, ме бӧрся!
Сійӧ сюйис кияссӧ зептас да муніс детинкаяс дінысь, эз и видзӧдлы, локтӧ оз сы бӧрся Саша.
6 глава
«ВОЛЬТМЕТРСӦ ВӦЧА МЕ!»
Саша, дерт, муніс сы бӧрся.
Юра кӧ эськӧ тшӧктіс сылы чеччыштны керосинӧвӧй лавка вевт вывсянь, либӧ увлань юрӧн сувтны, либӧ тӧвбыд уступайтны ассьыс очередьсӧ медся интереснӧй небӧгъяс вылӧ, кодъяс лоӧны классын, Саша эськӧ быдтор вылӧ сӧгласитчис.
Сійӧ сӧгласитчис эськӧ воштӧмъяс да жертваяс вылӧ, сійӧ дась вӧлі терпитны омӧльтӧм, сӧмын эськӧ мед вӧчны вольтметр!
Аслад киясӧн тувъявлыны сійӧс прӧстӧй фанера да жесть торъясысь да заставитны уджавны!
Саша ёна вӧлі ылалӧма аслас думъясӧн да та вӧсна пыдди эз пукты сійӧс, мый Юрка мунігчӧжыс важничайтіс водзвылас: сьыліс, сувтыштавліс кутшӧмкӧ медся тӧдчытӧм витрина дорӧ да муртса кыскис коксӧ.
Найӧ кыссисны пӧшти часджын, кӧть муннысӧ колӧ вӧлі сӧмын кык квартал.
Сӧмын горт дорас Юрка казяліс сы бӧрся мунысьсӧ.
— А, тэ!
— шуис сійӧ да потшис ӧдзӧссӧ мышнас.
— Кывзы, виччысьлы менӧ тані, площадка вылас.
Юралӧн вильыш синъясыс шӧйӧвошӧмысла дугдісны югъявны.
— Гортын мам.
Сійӧ миян, тӧдан...
Ок, и пинясьӧ, няйтӧсьтан кӧ джоджтӧ!
Тэ нӧрӧвитлы, виччысьыштлы тані.
Сійӧ тювкнитіс-пырис ӧдзӧсӧд, и пӧшти сэк жӧ Саша кыліс горӧдӧмъяс, шум, мыйкӧ грыммуні-уси джоджӧ и, плеш вывсьыс сикӧтш мольяс кодь ньылӧм войтъяс чышкалігтыр, площадка вылӧ чепӧсйис Юра.
— Оз сет!
Сашалӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
— Вай сулыштам тані неуна,
— ассьыс став тшаплунсӧ воштӧмӧн шуис Юра.
— Кывлін?
Век тадзи — увгас, увгас, а сэсся кӧдзалӧ.
Виччысьыштны колӧ.
Нервнӧй!
Тэ эн пов, ме сылысь кора фанератӧ.
— Юрка, да ӧд тэ шулін...
— Шулі.
Мый эськӧ эг да...
Кухняын сулалӧ фанера лист, мӧвпала — кодлы сійӧ сэні колӧ?
Да тэ эн пов: мам абу горш, сӧмын кажитчӧ сідзи.
Тайӧ лист вылас сійӧ пӧжасигӧн нянь быглялӧ.
Юра мыжапырысь ланьтіс, грӧзитыштіс Сашалы чуньнас да бара дыр кежлӧ воши.
Саша виччысис перилӧ вылас гырддзанас лэччысьӧмӧн.
Мый вӧсна век зэв сьӧкыда сетчӧ сійӧ, мый кӧсъян добитчыны?
Но кымын сьӧкыдджык, сымын интереснӧйджык.
«Лоӧ вольтметр!
И сійӧс вӧча ме!»
Буретш тайӧ здукас ӧдзӧс гурйыв воссис, Юра петкӧдіс фанера.
Синъясас тӧдчис ыджыд радлӧм да лукавство.
— Сетіс.
На!
Босьт!
Босьт батарейкаяссӧ.
И кӧрттувъяс сьӧрысь босьті.
Сійӧ тыртіс Сашаӧс тайӧ донаторъяснас.
— А мый вӧсна сетіс — тӧдмав.
Ме шуа сылы — колӧ Надежда Димитриевналы отсавны.
Сійӧ и тшӧктіс босьтны.
Тӧдан мый?
Тэ ӧдйӧджык котӧрт — друг думыс вежсяс да оз сет.
Саша чӧв олыштіс.
Зепъясас зилякылісны кӧрттувъяс.
Юра котӧртіс колльӧдны сійӧс ворота дорӧдз.
Прӧщайтчигас сійӧ неуна зумышмис:
— Кывзы, вот мый...
тэ меным бӧрын мыйкӧ сетан жӧ.
— Обязательнӧ, Юрка.
Гашкӧ, кӧрттувъястӧ бӧр босьтан?
Менам аслам эм.
— Кӧрттувъяссӧ?
Мый меным наысь?
Но, вай.
Сэсся другъяс янсӧдчисны.
Пока найӧ ноксисны, луныс кусі да муніс, ломзисны пӧнаръяс, ӧшиньясӧд кутісны тыдавны унапӧлӧс рӧма абажуръяс, водзӧ югӧрсӧ веськӧдӧмӧн машинаяс видзӧдалісны фараяснас шоссе вылысь лымсӧ, а сизим судта керка вевт весьтын ӧшйис ыджыд тӧлысь да турунвижкодь тіралысь югӧрнас кутіс вензьыны рытъя карлӧн бияскӧд.
Саша кыскис ассьыс грузсӧ, эз чувствуйт, кыдзи кӧдзыдысь гегдӧны киясыс, и мӧвпаліс сы йылысь, мый Юрка бур (вежалунӧ колӧ ветлыны кӧрт лом шыблаланінӧ, корсьны сылы сэтысь мыйкӧ зэв коланатор), и сы йылысь, мый, тыдалӧ, челядь пиысь некод оз тӧд, кыдзи вӧчны вольтметр, а сылы, Сашалы, гӧгӧрвоана.
Медбӧрын кӧдзыдысла чуньясыс эз кутны веськавны, ковмис ӧдзӧсӧ таркӧдчыны кокнас — татшӧм ногӧн сійӧ паныдасис Агафья Матвеевнакӧд.
Гырысь чукыръясӧсь мугов чужӧма, ичӧтик синъяса да быттьӧкӧ дӧзмӧмысь топӧдӧм вома, ыджыд тушаа, косіник старука встретитіс Сашаӧс скӧрысь юалӧмӧн:
— Ывлаас вой.
Кӧні ветлӧдлін?
— Вӧліны делӧяс,
— ньӧжйӧник вочавидзис Саша.
Сійӧ прӧйдитіс Агафья Матвеевна дінті сэтшӧм тшапа, мый мӧдыс эз вермы пыр жӧ вочавидзны,
— здук лои воштӧма, Саша ассьыс став кӧлуйсӧ пыртіс жыръясӧ.
Агафья Матвеевнакӧд Сашалӧн важысянь лоины тешкодь отношениеяс, кодъясӧс Сашалӧн мамыс шуліс «разведка бойӧн».
Колӧ веськыда шуны Саша йылысь — эз пыр сійӧ заводитлы.
Векджык сійӧ пырлывліс кухняӧ рама да зільліс лоны вежливӧйӧн.
Сійӧ шулывліс рама:
«Видза оланныд!»
Но Агафья Матвеевналы угодитны сьӧкыд:
— Ӧні и здоровайтчынытӧ оз кужны, кыдзи колӧ: бурк ныр уланыс, бурк...
Мелі кывъяссьыд кывйыд оз косьмы.
Важӧнтӧ культурнӧй детинкаяс кокнас шаркнитасны...
Лӧг петӧ кывзыны важ кадся воспитаннӧй детинкаяс йылысь, кодъяс быттьӧкӧ кокъяснас шаркайтлӧмаӧсь!
Сетавны эськӧ налы буриника сьылідзиръясас!
Саша кӧ вочавидзліс мыйкӧ татшӧм ногӧн, разведка бойӧн пӧрліс чорыд тышӧ.
И ӧні вермис лоны тыш.
Агафья Матвеевна пуктіс кияссӧ коскас, лои косіник, вӧсньыдик «Ф» шыпас кодь, да лӧгпырысь чӧла видзӧдіс детинка поведение бӧрся.
Поведениеыс сылӧн вӧлі неприличнӧй, некытчӧ туйтӧм!
Саша босьтіс пызан вывсьыс пызан дӧрасӧ да зэв ёна тэрмасигтыр кутіс перъявны зепъяссьыс жесть торъяс, батарейкаяс, сутуга торъяс, мыйкӧ ещӧ и ещӧ.
Тайӧ хлам вылас видзӧдігӧн старукалӧн син водзас пемдіс.
— Мый керсьӧ керкаас!
Видзӧдлӧй жӧ, бур йӧз!
— Агафья Матвеевна,
— вочавидзис Саша,
— тані йӧзыс абуӧсь.
Ми тіянкӧд ӧтнаным.
— Со ӧд кутшӧм!
— бокас швачнитіс кияссӧ старука, коді зэв ёна скӧрмис детинкалӧн вежливӧй дерзость вылӧ.
— Быд аддзысигӧн вильыш сёрнияс!
Тэныд тшӧктыліс мамыд тадзисӧ мекӧд сёрнитны?
Кӧні тэнӧ, некытчӧ туйтӧмӧс, тэнад <rus>бродяжьей</rus> кокъясыд войшӧрӧдзыс новлӧдлісны?
Шыблав ставсӧ!
— Агафья Матвеевна!!
— горӧдіс Саша да потшис старукалысь туйсӧ пызанвывса кӧлуй чукӧр дінӧ.
— Ог лэдз!
Эн вӧрзьӧдӧй!
— Водз, мусаӧй, не лэдзнытӧ велалӧмыд.
Видзӧдтӧ, кутшӧм йӧзыд асныраӧсь лоӧмаӧсь!
Важӧнтӧ...
— И старука кутіс лыддьӧдлыны, лыддьӧдлыны...
Саша кывзіс сылысь гажтӧм мойдъяссӧ, кытчӧдз эз думышт спасительнӧй петан туй:
— Ой, кухняын, тыдалӧ, мыйкӧ сотчӧ!
Старука подозрительнӧя исалыштіс нырнас, некутшӧм дук, тыдалӧ, эз кыв, но дӧмӧм гынсапӧгнас чушкигтыр век жӧ мӧдӧдчис кухняӧ.
Порог дорсяньыс зумыша юаліс:
— Он шыбит?
— Ог.
— Мый вӧчны лӧсьӧдчин?
Висьтав.
— Агафья Матвеевна!
Научнӧй прибор.
— Фанераысь?!
— Агафья Матвеевна крапнитіс ӧдзӧссӧ.
— Ӧні удж бердӧ!
— шуис аслыс Саша.
Сійӧ падъяліс: первой урокъяс велӧдны али пыр жӧ вӧчны вольтметр?
Агафья Матвеевна ӧдзӧсӧд мыччис юрсӧ:
— Он ылӧдлы, мый научнӧй прибор?
— Агафья Матвеевна, ылӧдчысьӧн кӧ менӧ лыддянныд, эн юасьӧй!
— Тьпу!
Аттӧ дивӧ!
Лок ӧбедайтышт.
Учёнӧй!
Ӧбед бӧрын вын да решимость содісны.
Удж бердӧ!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Но кутшӧм ылын пызан вылӧ кыдзсюрӧ шыблалӧм кӧлуйыс сійӧ шуда идеясьыс, кутшӧмӧс лӧсьӧдіс сылӧн юр вемыс!
Кутшӧм кокньыда, свободнӧя да стройнӧя тэчсис Сашалӧн юрас, кыдзи вӧчны вольтметр, а киясыс ӧшибитчисны, муртса на босьтчисны удж бердӧ!
Укшаль, тӧлктӧм кияс!
Саша клеитіс катушкалы каркас да, чукралӧм бӧрын, шыбитіс пызан улӧ.
Сійӧ некор оз вермы вӧчны вольтметр, сылӧн весиг катушкаыс оз артмы.
Зэв ёна шогсигтыр Саша прӧйдитіс жырйӧдыс.
Со кор заводитчисны настоящӧй сьӧкыдлунъясыс!
Мученье!
Тырмымӧн фанера, картон, жесть, сутуга — и син водзын вешйывтӧг сулалӧ яснӧй, ыштӧдан образ, но кыдзи сы бердӧ босьтчыны?
Зэв ёна думыштчӧмӧн Саша немжалиттӧг треплитіс плешвесьтса читкыля юрси пратьсӧ — дас нёль арӧса быд детинкалысь дугдывтӧг тӧждысянторсӧ.
И друг дум вылас уси: кымынысь, унмовсигас либӧ войнас унйывсьыс, Саша аддзыліс — мамыс тадзи жӧ ветлӧдлӧ жырйӧдыс; со Саша аддзӧ, войнас гижӧм лист бокъясысь мам косявлӧ пызан дінын ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс.
«Э!
— друг содӧм вынӧн решитіс Саша.
— Клеита ӧкмыс катушка, а дасӧдыс, дерт нин, артмас».
Артмис коймӧдыс.
Сійӧ вӧлі пӧшти зэв бур — ӧкуратнӧй, мичаник каркас.
Саша любуйтчыштіс катушканас, нимкодьпырысь ышловзис да босьтчис мӧд деталь бердӧ.
Сьӧкыдторйыс водзын на.
Бур!
Первой Саша уджаліс чӧла, сэсся казявтӧг кутіс сьывны.
Тайӧ сьыланкывйыс вӧлі кывъястӧм.
Абу сьыланкыв, а марш, кодӧс эськӧ колӧ вӧлі ворсны трубаӧн.
Трум!
Ту-ту-ту!
Тра-та!
Бем-м-м!
Агафья Матвеевна таркӧдыштіс стенас.
Но Саша сьыліс, сӧмын надзӧнджык.
7 глава
«КЫДЗИ ТЭ НАЙӦС КУТАН ВОСПИТЫВАЙТНЫ?»
Джек нюжмасьыштіс, восьтіс синсӧ да, кузь пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, кывзысьыштіс.
Жырйын вӧлі пемыд, но ӧткымын признакъяс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый воӧма асыв.
Кӧнкӧ крапнитіс ӧдзӧс, стен сайын кышакылыштіс, ӧшинь пыр кылісны гӧгӧрвотӧм шыяс.
Тайӧ вӧліны эз войлӧн, а лунлӧн шыяс.
Джеклы уси дум вылас, мый сійӧ абу гортас.
Сійӧ чеччис да видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис исавлыны ставсӧ.
Гортас Джек нинӧм вылӧ эськӧ эз чеччы кӧзяйкасьыс водзджык, но ставыс, мый вӧлі ӧні Джек гӧгӧр, вӧлі бокӧвӧй, тӧдтӧм, беспокоитіс сійӧс.
Понпи йӧткыштіс лапаяснас ӧдзӧссӧ да пырис мӧд жырйӧ.
Сійӧ корсис кӧзяйкасӧ.
Кӧзяйка эз вӧв.
Джек бӧр локтіс детинка крӧвать дорӧ да кутіс никсыны.
Сійӧ гажтӧмчис гортсьыс да нывкаысь.
Детинка эз садьмы.
Джек кватитіс пиньнас эшкын дорсӧ, кыскыштіс.
Эшкын уси джоджӧ, но детинка узис, пӧдушкаас чужӧмсӧ дзебӧмӧн.
Ӧшинь сайын муртса югдыштіс, жырйын бурджыка кутісны тӧдчыны визьяс, пельӧсъясын кутісны тыдавны кутшӧмкӧ выль предметъяслӧн мыгӧръяс — керкаыс лои ещӧ бокӧвӧйджык.
Джек кутіс тревожнӧя увтчыны.
Детинка чеччыштіс.
Мыйкӧ дыра сійӧ кӧмтӧгыс сулаліс джоджын да кулакъяснас тілис синъяссӧ.
Медбӧрын, дзикӧдз садьмӧм да мыйкӧ гӧгӧрвоӧм мысти, сійӧ горӧдіс:
— Джек!
Молодец!
Менӧ садьмӧдін.
Тӧлкаӧй, кыдзи тэ гӧгӧрвоин?
Видзӧдлы, мый ме тӧрыт вӧчи.
Сійӧ матысталіс пон ныр дінӧ кутшӧмкӧ вещьяс.
Джек ошканасямӧн легнитіс бӧжсӧ.
Детинка пасьтасигкості пон зэв гажаа чепсасис жырйӧд, гыжъяліс лапаяснас ӧдзӧс, сэсся пуксис да, Саша вылӧ кевмысян синъясӧн видзӧдігтыр, кутіс увтчыны сэтшӧм нора, мый Саша уськӧдчис сійӧс кутлыны.
— Мусаӧй!
Тӧлкаӧй!
Тэ кӧ эськӧ менам вӧлін!
Саша эз вермы кутчысьны да, кӧть Юлька и эз тшӧкты, сетіс Джеклы сакар.
Найӧ панласигтыр котӧртісны двор вомӧн да кайисны Гладковъяс патераӧ.
Буретш воисны — Гладковъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь петны.
Юлька тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс Джек вылӧ, но эз кут меліавны сійӧс:
— Местаӧ!
Кывзысьӧмпырысь бӧжсӧ легӧдігтыр Джек руньгис ширма сайӧ.
— Сійӧс оз позь пӧвадитны,
— важнӧя шуис Юлька.
— Тэ тӧдан, кутшӧм роль ворсісны служебнӧй понъяс война дырйи?
Сійӧ ӧшӧдіс пельпом вомӧныс полевӧй сумка, кытчӧ вӧлі тырыс тэчӧма небӧгъяс, сюяліс шапка улас ассьыс читкыля юрсисӧ, видлаліс зепъяссӧ, кӧні, кыдзи и Костялӧн да Сашалӧн, вӧлі зэв уна ценнӧйтор — лупа, фонарик, перочиннӧй пурт, магнит,
— и найӧ мӧдӧдчисны школаӧ.
Найӧс шуисны куим мушкетёрӧн.
Коймӧд мушкетёрыс, прошвиа воротника коричневӧй платтьӧа да сьӧд передника, эз кольччы ёртъяссьыс.
Мӧдарӧ, мукӧд дырйиыс буретш сійӧ збоя восьлаліс медводзын.
Вӧлі сійӧ лӧнь декабрса асылыс, кор тшын вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ фабричнӧй труба весьтын, югыд столбӧн пыкӧ енэжсӧ, руд рӧмыд пытшкын кыпӧдчӧ кӧдзыд шонді, дзуртӧ лым и проводъяс вывсянь друг киссьӧ гыӧр кокньыд еджыд зэрӧн.
Юлька сяммӧма веськавны тайӧ зэр улас да сулаліс, кытчӧдз став лымчиръясыс эз усьны сылы шапка вылас, пельпом да сьылі вылас, а сылӧн сьӧд, югъялысь, васӧд, быттьӧ мыськӧм, синъясыс чуймӧмпырысь паськалӧмаӧсь.
И Саша, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тшӧтш аддзис и асывсӧ, и пуяслысь еджыд вожъяссӧ, и енэжысь кымӧрсӧ, коді кывтіс, быттьӧ лӧз ва вылын зарни доръяса пыж, и чуймис на вылӧ, кыдзи и Юлька.
Но Юлька дзик пыр жӧ пыркнитіс пась вывсьыс посни лым буссӧ да, пельпом вывсьыс сьӧкыд сумкасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, висьталіс, мый химияысь босьтас тройка.
— Тӧрыт кӧ эськӧ ми тэкӧд, Костя, эг пукалӧй весьшӧрӧ рытывбыд, эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧбиднӧ!
— Мый ті вӧчинныд?
Юлька лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Кык юр — и нинӧм оз вермыны думыштны!
— Мый тіянлы колӧ думыштнысӧ?
— Необыкновеннӧйтор!
— вочавидзис Юлька да муніс, эз и нюмъёвт сы чуймӧм вылӧ.
Найӧ пыр торйӧдчылісны эрд вылын, мужскӧй школа сайын.
Тані, кар помас, дас судта зэв ыджыд каменнӧй зданиеяс сулалісны ичӧтик пу керкаяскӧд ӧтсор.
Ичӧт ӧшиньясаӧсь, муас вӧйӧмаӧсь, тайӧ ичӧтик керкаясыс коллялісны нэм помнысӧ школакӧд паныда тыртӧм эрд дорын.
Воссис калитка, петіс детинка.
Сійӧ сулалыштіс думыштчӧмӧн, быттьӧ решайтіс, кытчӧ эськӧ мунны, кӧть талялӧм туйыс нуӧдіс эрд вомӧныс веськыда школа дорӧ.
— Вадим Коняхин!
— повзьӧмӧн шуис Костя.
— Мунам ӧдйӧджык, Саша.
Бергӧдчам, мед сійӧ оз казяв.
Но Вадик казяліс.
Зэв шудаа нюмъялігтыр сійӧ тола вомӧныс локтіс нин Колялань.
— Костя!
Здравствуй, Костя!
Тэ регыд локтан миян дінӧ?
Сійӧ зильгис кӧлӧкӧльчик кодь вӧсни гӧлӧснас, тайӧ коймӧд класса ичӧтик велӧдчысьыс, кузь, муртса абу кок подйӧдзыс пальтоа, кепыся, шапкаа, код улысь чурвидзис сӧмын нырыс,
— ёна сійӧс тӧбӧмаӧсь гортас!
— Костя, миян отрядын дас куим детинка.
Таня висьталіс — тэ миян вожатӧй, да тшӧктіс, медым кывзысим.
А мый ми тэкӧд кутам вӧчны?
Саша эз на аддзыв, медым Костя коркӧ татшӧма яндысьліс, татшӧма шай-паймунліс, татшӧма падмыліс!
Весиг гӧлӧсыс сылӧн вежсис, кор, ичӧтик детинка юр вывті видзӧдіг, сійӧ шуис:
— Субӧтаӧ сбор вылын тӧдмалан, мый кутам вӧчны.
Вадик вештыштіс шапкасӧ кулакнас ныр вывсьыс плеш вылас; шапка увсьыс тыдовтчисны синъяс, кодъяс сэтшӧм чуймӧмӧн видзӧдлісны Костя вылӧ, мый сійӧ гӧрдӧдіс яндзимысла, но чӧв оліс.
Вадик водзӧ сэсся эз юась.
Шапкаыс бара уси сылы ныр вылас.
Мыжапырысь нюмъёвтӧмӧн сійӧ кыскис тола пиысь первой ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ.
Костя колльӧдіс Вадикӧс синъяснас да зумыша шуис:
— Ме ог тӧд, мый ми кутам вӧчны сбор вылас.
Со мый йылысь ті мӧвпалӧмныд, тӧрыт Юлькаыдкӧд!
— Та йылысь.
Мый йылысь нӧ сэсся?
Гӧгӧрвоан, чукӧртчисны пионеръяс.
Первойя сбор.
Интереснӧ!
Найӧ виччысьӧны.
Первойя сбортӧ векджык ёна виччысьӧны.
Шуны кӧ, ме кӧсъя, медым кызь ӧтикӧд отряд вӧлі зэв бур.
— Но, дерт жӧ!
— шуис Саша гӧгӧрвоӧмӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис Костялысь тревогасӧ.
Лоны вожатӧйӧн!
Оз быдӧн куж!
Со мый вӧсна Костя абу варов, сылӧн пыр сэтшӧм спокойнӧй сьӧд синъясас тӧдчис тӧждысьӧм.
— Костя, а кыдзи тэ найӧс кутан воспитывайтны?
— Тӧдан, найӧс колӧ интереснӧя воспитывайтны,
— ыштӧмӧн шыасис Костя
ичӧтик детинкаяс!
Аддзылін Вадиксӧ?
Ми Юлькакӧд сідзи и решитім: колӧ думыштны особеннӧйтор.
— Тайӧ збыль.
А мый?
— Ачым ог тӧд.
Субӧтаӧдзыс куим лун коли, а ме век на ог тӧд.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма шогӧ усьӧма!
Саша сьӧлӧмсяньыс заводитіс бурӧдны другсӧ:
— Кывзы, тэ дугды, эн шогсьы...
Изобретитам мыйкӧ.
Костя лачатӧг ӧвтыштіс кинас:
— Изобретайтім нин ми Юлькакӧд!
Некыдз оз артмы.
Тыдалӧ, лоӧ нин первойя сборсӧ торъя интерестӧг заводитны.
Авторитеттӧ уськӧдан, вот мыйысь ме пола.
Шуасны — гажтӧм вожатӧй.
Гӧгӧрвоан?
Ылӧд найӧс сэсся сбор вылад локны!
Да, обстоятельствоясыс эз вӧвны вежаланаӧсь.
Кӧть жугӧд ассьыд юртӧ, мыйӧн бурӧдан?
Саша весьшӧрӧ мӧвпаліс, кыдзи эськӧ отсавны другыслы, кытчӧдз школаысь эз кыв звоноклӧн зильгӧм.
— Мый?
Звонок?
Сёрмам!
Костя пыр жӧ вӧтліс ас пытшсьыс шогсӧ.
Найӧ кыккокйыв котӧртісны раздевалкаӧ.
Первой урокыс — Конституция.
Марина Григорьевна вӧлі классын нин.
Первой видзӧдлӧмсяньыс тайӧ томиник велӧдысьыслӧн нинӧм эз чуймӧд: руд юрси, кодӧс поткӧдӧма веськыд проборӧн, гӧгрӧс банбокъяс, неуна беринӧсь ныр, и сӧмын синъясыслӧн выражениеыс югдӧдіс чужӧмсӧ пытшкӧссяньыс ловъя мӧвпӧн.
Марина Григорьевналӧн урокъясыс эз вӧвны ӧта-мӧд кодьысӧсь.
Мыйта вӧлі пуктӧма тайӧ урокъясас мӧвп, вын, вдохновенье, мечтаяс — тайӧс челядь эз тӧдны, но быд час, кодӧс найӧ колльӧдісны велӧдыськӧд, вӧчис найӧс неуна верстьӧджыкъясӧн, взволнованнӧйджыкъясӧн да унджык мӧвпалысьясӧн.
Найӧ мынтісны велӧдысьлы мыйӧн вермисны — Марина Григорьевнаӧс классын встречайтліс сэтшӧм чӧв-лӧнь, код дырйи яндысьӧмысь да радлӧмысь сылӧн чужӧмыс гӧрдӧдліс.
Марина Григорьевна уджаліс неспокойнӧя.
Детинкаяс не ӧтчыд казявлісны, кыдзи, уроксӧ заводитігӧн, велӧдысь либӧ весьшӧрӧ листалӧ журналсӧ, либӧ чабралӧ носӧвӧй чышъянсӧ, мукӧд дырйиыс сылӧн гӧлӧсыс, быттьӧ сунис, муртса оз ор, и челядь поддерживайтісны сійӧс чӧла кывзӧмӧн.
Эз сы вӧсна, мый найӧ вӧліны бур сьӧлӧмаӧсь! Эз!
Найӧ эськӧ эз прӧститны полӧмтӧ, кужтӧмлунтӧ, тӧдтӧмтӧ.
Марина Григорьевналӧн характерас вӧлі сэтшӧмтор, мый челядь гӧгӧрволісны.
Сідзи быдӧн на пӧвстысь, медся заветнӧйтор йылысь сёрнитігӧн, зілис пыдӧджык дзебны пытшкӧсса жарсӧ, не петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ — тайӧ некор абу кокни!
Марина Григорьевна гижис доска вылӧ веськыд, пӧшти челядь почеркӧн:
«123 статья.
СССР-са гражданалӧн равноправие, налӧн национальность да раса вылӧ видзӧдтӧг, хозяйственнӧй, государственнӧй, культурнӧй да общественно-политическӧй олӧмлӧн быд юкӧнын являйтчӧ непреложнӧй законӧн».
— Ті ставныд тӧданныд миян канмулысь тайӧ законсӧ?
Некымын гӧлӧс шыасисны:
— Да, дерт жӧ!
— Сэтысь и тӧднысӧ нинӧм,
— наивнӧя шуыштіс Лёня Пыжов.
— Яснӧ.
Сійӧ эз радейтлы рассуждениеястӧ: сетісны эськӧ мед велӧдны, да и пом.
Юра Резников зэв скӧрысь видзӧдліс Лёнька вылӧ:
— Фашистъяс йылысь вунӧдін?
— Да сійӧ коркӧ вӧвлі.
Ӧні важӧн абу,
— веськодьпырысь вочавидзис Пыжов.
Ключарев зумыша кӧрыштіс синкымъяссӧ:
— Тэ чайтан, ӧні фашистъяс абуӧсь?
Некӧн?
Марина Григорьевна матыстчис партаяс дінӧ:
— Кывзӧй, мый ме тіянлы висьтала.
8 глава
ЛУНВЫВ ШТАТ АЛАБАМА
Тайӧ луннас Марина Григорьевна висьталіс челядьлы негритянскӧй детинка Сэмлысь историясӧ.
Сэм чужис да оліс АӦШ лунвылын, Алабама штатса ичӧтик кар Хантсвеллын.
Карын небоскрёбъяс эз вӧвны, уличаяс вылын куйліс бус.
Хлопковӧй плантацияясса озыр владелечьяслӧн керкаясныс буссьыс сайӧдчӧмаӧсь вуджӧра садъяс пӧвстӧ.
Негритянскӧй кварталъясын вуджӧрыс вӧлі этша, но век жӧ Сэмлӧн ичӧтик керка дінын быдмисны кык персиковӧй пу, а ӧшинь улас мамыс вӧчис клумба...
Ылысянь тайӧ клумбасӧ позьӧ чайтны гӧрд шальӧн, кодӧс шыбитӧмаӧсь ӧшиньӧдыс.
Сэм эз ветлывлы керка дорсьыс ылӧ и эз вежав мистер Эвенсонлӧн вуджӧра парк вылӧ.
Сьӧд детинкалы медся жар шондіыс вӧлі веськодь.
Шуны кӧ, Сэм эз норасьлы олӧм вылас.
Сылӧн вӧліны бур мам да долыд бать, коді кужис висьтавлыны мойдъяс.
Да,
сыысь кындзи, Сэмлӧн батьыс ворсіс банджоӧн.
Сійӧ сэтшӧм бура ворсіс, праздник лунӧ кильчӧ пос вылӧ пуксьӧмӧн, мый мамыс ӧтарӧ чышкыштавліс синъяссӧ партукнас.
Ӧтчыд из улысь петіс лёкгаг да бать ворсігчӧж вӧрзьӧдчытӧг куйліс лыа вылын.
— Па,
— шуис Сэм,
— сійӧ кывзӧ жӧ!
— Тэ шутитан, Сэм,
— серӧктіс бать,
— лёкгагъяс нинӧм оз гӧгӧрвоны музыкаысь.
Сэмлы сэки вӧлі вит арӧс.
Сійӧ унатор на жӧ эз гӧгӧрво.
Сійӧ мӧвпаліс, мый сідзи и колӧ, медым хлопковӧй плантация вылын уджалӧмысь батьлы мынтісны кык пӧв этшаджык еджыд рабочӧйяслы дорысь.
Мукӧд дырйиыс бать висьтавлывліс канму йылысь, коді куйлӧ океан сайын.
Йӧзыс, кодъяс олӧны сійӧ канмуас,
— унапӧлӧс войтыр сикасъясысь, а законыс ставныслы ӧткодь, и сэні кӧ сьӧд морт уджалӧ еджыд дорысь бурджыка, сылы и почётыс ыджыдджык.
— Тэ мойд висьтавлан, па?
Бать гартыштіс чуняс детинкалысь чорыд юрси читкыльсӧ.
— Ме висьтала дзик збыльтор, Сэми.
Сідзи жӧ, кыдзи дзик збыльтор сійӧ, мый тайӧ йӧзыс жугӧдасны немецкӧй фашистъясӧс.
Сэки сёрниас суитчис мамыс да, кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн, медым эськӧ дворас кодкӧ эз кыв, шуис:
— Немецкӧй фашистъяс да мистер Эвенсон костын сылӧн хлопковӧй плантацияӧн, мед сійӧ му пырыс мунас, ме видзӧда да, ыджыд торъялӧмыс абу.
Бать нинӧм эз шу да пестіс каллянсӧ.
Дыр мысти воис сэтшӧм кад, мый коркӧ и Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс заводитісны фашистскӧй Германиялы паныд военнӧй действиеяс.
Правда, Германиялӧн олӧмыс овсис нин: сӧветскӧй войска ёна нӧйтіс сійӧс.
Сэки и Сэмлысь батьсӧ, негр Джоӧс, мӧдӧдісны фронт вылӧ.
Кутшӧм мича сійӧ лоӧма военнӧй паськӧмнас!
Кутшӧм гажаа сійӧ сераліс, гӧрайывса лым кодь еджыд, югъялысь пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн!
— Ме чайта, гӧтыр,
— прӧщайтчигас шуис бать,
— мыйсюрӧ война бӧрад миянлы бурлань вежсяс.
Канму кӧ призывайтӧ сьӧд мортӧс салдатӧ, сідзкӧ сійӧ и салдатлы неуна рӧдня.
А мам сӧмын вочавидзис:
— Видзчысь, мед эськӧ тэнӧ эз вины, Джо!
Кор бать муніс, мам пуксис кыӧм улӧс вылӧ да мӧдысь шуис:
— Видзчысь, мед эськӧ тэнӧ эз вины, Джо!
Но мам эз бӧрд, эз.
Сійӧ эз бӧрддзы весиг сійӧ луннас, кор сійӧс вӧтлісны мистер Эвенсон ордысь, кӧні сійӧ уджаліс пӧденщицаӧн.
Лои несчастье: коньӧр мам сотіс утюгӧн мисс Эвенсонлысь прошвиа юбкасӧ.
Водзджык татшӧмторйыс эськӧ эз ло, но ӧні сійӧ кутіс частӧ думыштчывны, и со тшыки мича юбка!
Та бӧрын налы лои сьӧкыд.
Мам быдлаысь корсис удж.
Сылы веськыда синмас сералісны:
— Тайӧ буретш сійӧ тӧлктӧм негритянкаыс, коді нинӧм оз куж вӧчны кыдз колӧ?
Мун татысь, дыш баба!
— да пӧдлавлісны ӧдзӧссӧ.
И вот ӧтчыд радио пыр сводкаын юӧртісны сы йылысь, мый негритянскӧй соединение отличитчӧма Африкаса ӧти укреплённӧй пункт вӧсна тышын.
Негр Джо вӧлі тайӧ соединениеас.
Хантсвеллса негритянскӧй посёлокын ставныс тӧдмалісны Джо смеллун йылысь.
Сэм чирзіс радысла, быттьӧ порсьпи.
А коньӧр мамӧс друг кутіс треситны лихорадка, сылӧн зяткакылісны пиньясыс, и сійӧ нинӧм эз вермы висьтавны.
Регыд сійӧс бӧр босьтісны Эвенсонъяс ордӧ.
Мистрис Эвенсон, зэв важнӧй дама, быдӧнлы висьтавліс:
— Ме кӧсъя отсавны салдат гӧтырлы.
Збыльвылассӧ Клэ получитіс уджсӧ сы вӧсна, мый некод сы моз эз куж гладитны оборкаяс да складкаяс да угодитны кӧзяйкалы.
А Сэм виччысис и виччысис.
Сійӧ матыстчывліс стен дорӧ, кӧні виж лента йылын ӧшаліс банджо, да, струнаяссӧ вӧрӧдігтыр, казьтыліс батьыслысь сьыланкывсӧ.
И вот война помасис.
Воис бать.
Куртка вылас сылӧн вӧлі орден.
Посёлокса став челядьыс котӧртісны Джо бӧрся, и став мужичӧйяс да нывбабаяс петісны керкаяссьыныс.
Бать воис жар луншӧр кадӧ.
Садъясын кисьмисны яблокъяс да персикъяс, клумбаяс вылын розаяс жарысла гартыштӧмаӧсь лепестокъяссӧ, госа индюк сулаліс керка дінын да дурмӧм моз ньылаліс доналӧм сынӧдсӧ.
— Э,
— шуыштіс бать,
— сідзкӧ ті метӧг кыдзкӧ-мыйкӧ олӧмныд на, пӧрысь индюкыд кӧ ловъя на.
— Да, олім кыдзкӧ-мыйкӧ,
— тӧждысьтӧг вочавидзис мам.
Бать локтӧм бӧрын сійӧ бара лои тӧждысьтӧм.
Сійӧ эз висьтав, мый тайӧ индюкыс суседъяслӧн.
Сійӧ эз висьтав и сійӧс, мый керкаын сэсся абуӧсь нин мича цыновкаяс, крӧвать дінын ситеч занавескаяс да уна мукӧдтор.
Сьӧкыд лунъясӧ ставыс муніс керкаысь.
Мам ваяліс пызан вылӧ сёян да тӧдлытӧг кутчысьлывліс батьлы киас, пельпомас.
Сійӧ век на эз эскы, мый сылӧн верӧсыс бӧр воис гортас!
Бать сёйис пӧсь пудинг да юис виски.
Радысла сійӧ юис быдса стӧкан.
— Тэ коддзан, Джо,
— сералігтыр шуис мам.
Сэм пӧльтіс банбокъяссӧ да кучкис кулакъяснас пӧльтӧм банбокъясас.
Сійӧ эз тӧд, мый эськӧ ещӧ вӧчны, да медбӧрти, татшӧм ыджыд зонка, кавшасис батьыслы пельпом вылас.
Батьыс чеччис да, шатовтчышттӧг, пельпом вылас петкӧдіс сійӧс керкасьыс.
Ывла вылын челядь горзісны:
— Дядя Джо воӧма!
А карса киноын мунӧ хроника, дядя Джо, сэні петкӧдлӧны Африкаын тыш да буретш сійӧ карсӧ, кодӧс ті босьтінныд!
— Миян петкӧдлӧны тайӧ хроникасӧ?
— Миян петкӧдлісны ӧти лун.
Ті сёрминныд видзӧдлыны, дядя Джо!
Бать лэдзис Сэмӧс пельпом вывсьыс:
— Мун, ноко, корсь менсьым шляпаӧс, Сэм!
Мам тожӧ петіс ывла вылӧ да, пыр на сералігтырйи, шуаліс:
— Мый тэ, Джо?
Хроника мунӧ карын, еджыдъяс ордын.
Мун узьышт лучше, Джо!
И друг Сэм аддзис бать синъясысь зэв ёна скӧрмӧм.
Бать кывзысьтӧг да скӧра копыртіс юрсӧ.
Мам нёровтчис ӧдзӧс курич бердӧ да топӧдіс кисӧ сьӧлӧм дінас.
— О, Джо!
Мый тэ кӧсъян вӧчны?
Но бать бара нин сераліс:
— Нинӧм страшнӧйсӧ ог: ме сӧмын кӧсъя видзӧдлыны бокысянь, кыдзи ми босьтім карсӧ.
Сэми, мунам!
И найӧ мӧдӧдчисны сійӧ кварталъясас, кӧні олісны еджыдъяс.
Бать збодера восьлаліс.
Сійӧ куритіс каллянсӧ да гораа сёрнитіс:
— Война вылын ӧткодя кулӧны еджыдъяс и сьӧдъяс.
Салдат кӧ коли ловъя, сійӧ кӧсйӧ тӧдны, кутшӧм сылӧн рӧдинаыс.
Эк, аддзылін кӧ эськӧ тэ, Сэм, сійӧ йӧзсӧ, кодъясӧс меным лои аддзывны да кывзывны!
И кор найӧ прӧйдитісны негритянскӧй посёлок да заводитчисны изйӧн вольсалӧм уличаяс, коттеджъяс, кодъяс вӧлі саялӧмаӧсь садъяс пӧвстӧ, да туйвежъясын полисменъяс, бать чӧв ланьтіс да кусӧдіс каллянсӧ.
— Па,
— муртса оз бӧрд, кевмысис Сэм,
— оз ков мунны кино вылӧ, па!
Мыйла мам сетіс сылы вискисӧ?
— Ме петкӧдла удостоверение,
— бормочитіс бать,
— Сэтчӧ гижӧма: со морт, коді босьтіс тайӧ карсӧ.
Сэні эм печать да кырымпас — ставыс, кыдзи колӧ.
Ті верманныд не лэдзны менӧ асланыд ресторанъясӧ, но тайӧ картина вылас ті менӧ лэдзанныд, либӧ ме жугла торпыригӧдз тіянлысь проклятӧй кинотӧ!
Идзас шляпаа некымын нывка сулалісны киноӧ пыранінын.
— Негр!
Найӧ тэрмасьӧмӧн дзебсисны ӧдзӧс сайӧ.
Негр кайис пос кузя да пырис вестибюльӧ.
Паськыд нырбордъясыс сылӧн тіралыштісны.
— Па!
— бара кевмысис детинка.
Бать вештыштіс сійӧс.
Сеанс виччысьысь йӧз чукӧрын кылісны горӧдӧмъяс.
— Челядь, ме дінӧ!
— горӧдіс олӧма мистрис.
— Мый сэтшӧмыс тані вӧчсьӧ, ме ог гӧгӧрво!
Негр матыстчис касса дінӧ да таркнитіс ӧшиньӧ.
Еджыд юрсиа ныв восьтіс ӧшиньсӧ.
— Ӧтиӧс?
Кыкӧс?
— билетъяса книжка вылӧ чуньяссӧ пуктӧмӧн да видзӧдлытӧг юаліс сійӧ.
Друг сійӧ аддзис сьӧд ки, коді мыччис сьӧм.
— Ой!
— шӧйӧвошӧмӧн чирӧстіс ныв.
Но регыд сійӧ успокоитчис.
— Билетъяс абуӧсь,
— веськодя вочавидзис ныв да крапкис ӧшиньсӧ.
— Кутшӧм наглость!
— кыліс Сэм.
— Война кадӧ найӧ ставныс вельмисны!
Тайӧ негрыс, тыдалӧ, кӧсйӧ, медым менӧ сы вӧсна удж вылысь вӧтлісны.
Еджыд брюкиа да визя жилета, шыльыда бритчӧм косіник морт локтіс вестибюль вомӧн, тэрмасис происшествие месталань.
— Эй, другӧ!
Кыдзи тэнӧ... дядя Том али Сэм...
тэ ылалӧмыд.
Эн повзьӧдлы менсьым сӧстӧм публикаӧс.
Но, тэрыба!
Администратор сёрнитіс ньӧжйӧник да ӧвтчис театральнӧй программаӧн, Джолы туйсӧ индігмоз.
Эз ӧмӧй вӧтлывны Джоӧс и водзджык, кор кодъюрӧн сійӧ веськавлывліс общественнӧй садйӧ либӧ сувтлывліс ресторан дінӧ, кӧні сэтшӧм бура ворсӧ музыка?
Да, мыйкӧ лоӧма сыкӧд война вылын.
Гашкӧ, сылысь сэні контузитісны юрсӧ да сійӧ йӧймӧма?
Сійӧ перйис зепсьыс ассьыс удостоверениесӧ:
— Со.
Татчӧ печать пуктӧма.
Татчӧ гижӧма, мый ме тышкаси буретш сійӧ кар вӧснаыс, кодӧс ті петкӧдланныд талун.
И меным сетісны орден.
Администратор кучкис трубкаӧ гартыштӧм программаӧн бумажкаас, эз и видзӧдлы сы вылӧ:
— Эн вунӧдчы, молодчик!
Марш!
Сійӧс, мый лои бӧрынджык, Сэм оз вунӧд, кӧть сё арӧсӧдз олас.
Бать бара копыртіс юрсӧ, быттьӧ скӧрмӧм ӧш, да воськовтіс администраторлань.
— А воюйтны ті менӧ ыстылінныд?
— зэв скӧрысь равӧстіс Сэмлӧн батьыс.
Йӧз чукӧрын кыліс истерическӧй горӧдӧм:
— Негр виӧ еджыдӧс!
Кылісны свистокъяслӧн кузя нюжалысь, оръясьлана шыяс, некымын полисмен чепӧсйисны вестибюльӧ.
Сэмӧс йӧткыштісны.
— Энӧ вӧрӧдӧй папаӧс!
Сійӧ бур, сійӧ воюйтіс!
Детинка гораа бӧрддзис.
Кодкӧ кватитіс сійӧс праздничнӧй дӧрӧм юрйылӧдыс да понпиӧс моз шыбитіс кильчӧ вылӧ.
Сэм гири-люки уси кильчӧ поскӧд.
Усигас сійӧ поткӧдіс вомдорсӧ, дойдіс синсӧ да, юрсӧ бус пиас пуктӧмӧн, дыр куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сэсся сійӧ чеччис да чышкис кипыдӧсъяснас няйтӧссьӧм банбокъяссӧ.
Сылӧн доймӧм синмыс лои гӧрд-лӧз, но век жӧ Сэм аддзис ыліысь равзысь йӧз чукӧр.
Тайӧ кыскисны ӧшӧдны пу вылӧ сылысь батьсӧ, сьӧд салдатӧс, коді тышкасис Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс флаг улын.
* * *
Звонок зильгис дзик виччысьтӧг!
Саша весиг дрӧгмуніс.
Помасис ӧмӧй нин урокыс?
Марина Григорьевна видзӧдліс класс вылӧ, бӧр муніс доска дорӧ да индіс сійӧ кывъяс вылас, кодъясӧс улітіыс вӧлі кыкысь визьнитӧма мелӧн:
«СССР-са гражданалӧн равноправие, налӧн национальность да раса вылӧ видзӧдтӧг...»
— Ті кутанныд помнитны, челядь, миян Конституциялысь сё кызь коймӧд статья?
Сійӧ петіс классысь.
Саша гусьӧникӧн видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Костя видзӧдіс ӧшиньӧд, вомдорыс сылӧн тіраліс.
— Тэ мый?
— ньӧжйӧник юаліс Саша.
— Проклятӧй гадъяс!
Мистеръяс-твистеръяс!
Чӧртъяс!
— бормочитіс Костя.
Сійӧ грӧзитіс кулакнас
Ме эськӧ найӧс...
Мед сӧмын меным сюрласны!
— и бара бергӧдчис ӧшиньлань.
Борис Ключарев, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн, лукйысис портфеляс.
Некод дорӧ шыасьтӧг Володя Петровых гораа висьтавліс:
— Кыдзи найӧ сійӧс...
Сійӧ воис гортас ордена.
А найӧ сійӧс...
кыскисны.
Сэм видзӧдіс, кыдзи найӧ сійӧс ӧшӧдісны...
— Эн окайт, тэ!
— друг пӧшти грубӧя горӧдіс Борис Ключарев, стальнӧй рӧма, ёсь синъяссӧ читкыртӧмӧн.
Саша чеччис да петіс классысь.
Сылӧн морӧсас мыйкӧ ёнтіс.
Негритянскӧй детинка эз петав юрсьыс.
Коридорын котралісны, сулалісны чукӧръясӧн, зырсисны орчча классъясса челядь.
Саша бокыті кытшовтіс найӧс.
— Емельянов!
Дасӧд класс ӧдзӧс дорын сулаліс Коля Богатов.
Райкомын сёрнитӧм бӧрын, кор сійӧ сэні ошкис сизимӧд классаясӧс, сылӧн на дінӧ лои кутшӧмкӧ выль чувство — беспокойнӧй тӧждысьӧм, пӧшти нежность, торъя нин Саша дінӧ.
Колялы окота лои тӧлкуйтыштны мый йылысь кӧ тайӧ визув зонкаыскӧд да, пӧжалуй, бурджыка тӧдмасьны.
Но Саша зумыштчӧмӧн чӧв оліс, мыйкӧ дзебис ас пытшкас.
— Мыйкӧ лои?
— дӧгадайтчис Богатов.
— Пинясин детинкаяскӧд?
Али двойка пуктісны?
— Кӧні?
Мый?
Петкӧдлӧй!
Колякӧд орччӧн лои сылӧн другыс, Сергей Вихров, известнӧй художник, коді, школалы шензьӧм вылӧ да став традицияяслы паныд, шырлывліс юрсӧ машинкаӧн кушӧдз, новліс роговӧй ӧчки да мудзлытӧг снабжайтіс школьнӧй газетсӧ карикатураясӧн быдсямапӧлӧс темаяс вылӧ.
— Петкӧдлӧй меным двоешниксӧ!
— зепсьыс блокнот тэрыба кыскигмоз шуаліс Вихров.
— Сідз.
Бур!
Зэв бур типаж!
Сэтшӧм, кутшӧм колӧ.
Колька, верман дасьтыны статья «Велӧдчӧмын прогульщикъяс» либӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Иллюстрация эм!
Сашалӧн вомдорыс нора чукыртчыліс.
Вихров зумыштчис:
— Мый тэ, зонка?
Синва кисьтны лӧсьӧдчин?
Сійӧ вӧлі мелі зон, кӧть и карикатурист, и Саша сы вылӧ эз дӧзмы.
— Мый нӧ тэ эн тӧд?
— юаліс Коля Богатов.
— Но, бӧрднытӧ нин оз ков.
— Да абу!
Абу!
— вӧлисти шуис Саша, ачыс чувствуйтіс, мый и збыльысь горшдіныс гӧрддзасьӧ: тайӧ ыджыд зонъясыс бурӧдісны сійӧс сэтшӧм беспомощнӧя да кужтӧма.
Вихров дзебис блокнотсӧ.
— Лӧсьыдтӧма артмис,
— ньӧжйӧник упрекнитіс сійӧс Коля Богатов.
— Тэ тӧлктӧм, Серёжка.
Сюйсян аслад карикатураясӧн, кор он тӧд, мыйын делӧыс!
Сійӧ кутіс Сашаӧс гырддзаӧдыс да видзчысьӧмӧн юаліс:
— Висьтав век жӧ, мый?
— Нинӧм!
Честнӧй кыв!
— клянитчис Саша, ачыс пыр на кыліс морӧссьыс сьӧкыдтор киссьытӧм синва вӧснаыс, но мыйӧнкӧ вӧлі ёна нин бурӧдӧма.
— Ме прӧстӧ думышті сы йылысь, кутшӧм страшнӧ Америкаын!
Перемена помасис, челядь чукӧръясӧн пырисны классӧ.
Коридор тыртӧммис.
9 глава
МЕД ОЛАС ТЕХНИКА!
Урокъяс бӧрын эрд вылын бомбитісны керосинӧвӧй лавкалысь стенсӧ.
Сэсся снайперъяс чуймӧдісны светсӧ вешъясьысь цельӧ веськалан искусствоӧн.
Но кор Юрка швачнитіс Володя Петровыхлы чужӧмас зэв ыджыд лым мачӧн, ворсӧмыс торксис.
Кепысь пӧвнас кынмӧм банбокъяссӧ зыралігтыр Володя шогпырысь норасис челядьлы Юрка вылӧ:
— Сійӧ век рамъяс дінӧ пондӧ!
Коді водзӧс косӧдӧ, сійӧс оз вӧрзьӧд.
Меным сыкӧд связывайтчынысӧ абу окота, а кӧсъя кӧ — лэбас керка вевт вомӧныс.
Юра Резников, коді дась нин вӧлі каитчыны вӧчӧмторсьыс, думыштны позьтӧм татшӧм дерзкӧй кывъяссӧ кылӧм бӧрын варыш моз уськӧдчис Володя вылӧ.
Кыз, укшаль детинка мешӧк моз уси лым пиӧ.
Юра верзьӧмӧн пуксис сылы кынӧм вылас, лӧсьӧдчис дорйыны ассьыс честьсӧ.
— Лупит сійӧс!
Нӧйт кӧсӧй синмаӧс!
— чирӧстіс Лёня Пыжов.
— Сетав сылы буриника!
Водзвыв чорыд тыш виччысиг сійӧ чеччаліс — сэтшӧм окота вӧлі сылы видзӧдлыны, кыдзи кутасны «лупитны кӧсӧй синмаӧс».
И друг Костя Гладков, кодлӧн синъясас тӧдчис жалитӧм да зывӧктӧм, тайӧ нывкаыс, Юлькалӧн вуджӧрыс, кыдзи сійӧс нимтісны челядь, ырыштчис да кучкис Пыжовлы сьыліас.
Пыжов шай-паймуніс.
Сылӧн став посни беринъясыс ыпнитісны биторъяс моз.
— Мыйысь?
Прӧстасьыс?
Сійӧ бергаліс-видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, виччысис детинкаяссянь отсӧг.
Вочакыв пыдди кодлӧнкӧ мӧд кулак мыччысис сылӧн вӧсньыдик, наян ныр дінӧ.
— Висьталінныд кӧ эськӧ, мыйысь!
— бӧрддзис Пыжов.
Сэки Володя, коді, Юркалысь водзӧс косӧдӧм виччысигмоз, кывзысьӧмпырысь куйліс лымйын, вӧрзис, чужйыштчис кокнас, выныштчис:
— Ноко, лэдз!
Резников чеччис.
— Ӧти вылӧ уськӧдчинныд!
— детинкаясӧс йӧткалігтыр чуймӧмӧн шуаліс Петровых.
— Разӧдчӧй, а то ме ставнытӧ тіянӧс тола пиас тойлала!
Сійӧ пӧльтіс ассьыс кыз банбокъяссӧ, кӧсӧя видзӧдліс Борис вылӧ.
Борис сулаліс бокын, чӧв олігтыр курччаліс вомдорсӧ.
— Эн ӧлӧд!
А ещӧ справедливӧйӧн лыддьыссян!
Да ещӧ и комсорг!
— Разбирайтчытӧг ставсӧ дорвыв жалитан...
Жалитысь!
— дӧзмӧмпырысь вочавидзис Борис.
Пыжов сыркъялігтыр чукӧртіс лым пиысь небӧгъяссӧ.
— Найӧ эз прӧстаысь пондыны,
— бурпырысь висьтавліс сылы Петровых.
— Куйлысьӧс нӧйтӧны?
Ме ӧд вӧлі куйла.
А тэ?
Тэ мыйла ызйӧдлан?
Пасибӧ, менӧ сэки Юрка кутӧ вӧлі.
Ок, и лёк эськӧ лои тэныд!
Петровыхлӧн зэв ёна ышнясьӧмыс ставнысӧ гажмӧдыштіс.
Шпыньмуніс и Лёня да, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, детинкаяскӧд ӧтлаын мӧдӧдчис гортас.
Друг Юра шуис:
— Неправда, кор шуӧны, мый оз позь ставӧн ӧтилы паныд петны.
А сійӧ кӧ ставныслы паныд мунӧ?
— Сӧмын косясьны оз ков,
— вочавидзис Костя синъясас зывӧктана гажтӧмчӧмӧн.
— А ачыд?
— Ачым?
Ог тӧд.
Менам тӧдлытӧг артмис.
Костя чӧв ланьтіс да бергӧдчис бокӧ.
Мунігчӧжыс сійӧ мӧвпаліс мыйкӧ ассьыс, тыдалӧ, бара сбор йылысь.
Янсӧдчигас сійӧ зумыша шуис Сашалы:
— Менам делӧясӧй лёкӧсь.
— Мый найӧ гӧгӧрвоӧны, тэнад коймӧд классаясыд!
— такӧдӧм моз шуис Саша, коді дӧзмис нин сёрнитны ӧтитор йылысь.
— Лоан обыкновеннӧй вожатӧйӧн.
— Сідз нин лоӧ.
— Костя ышловзис.
А Саша тэрмасис мунны гортас, сы вӧсна мый дум вылас уси аслас чудеснӧй вольтметрыс.
Талун челядь спокой эз сетлыны, юасисны, но Саша быдног зілис вежны сёрнисӧ.
Вот помалас, сэки мед любуйтчӧны!
Бӧръя урок вылын юрас сылы воис смелӧй да прӧстӧй мӧвп.
Катушка вылӧ кӧ содтыны выль обмотка да вӧчны ещӧ кык содтӧд клемма, сэки...
Ак, трасичаӧй, сэки сылӧн артмас пӧшти универсальнӧй прибор, коді мерайтӧ токлысь сила, мощность да напряжение!
— Вӧча!
Кӧть мед мый!
Неужели меным не вӧчны?
— бормочитіс Саша, аслас лолыс тырӧма поскӧд котӧрӧн кайӧмысла, терпитны вермытӧмысла да шуда предчувствиеясысла.
«Кутшӧм окота вӧчны!
И удайтчас кӧ, сэки школа пасьталаыс...
— Сійӧ сувтіс, дӧгадайтчӧмторйыс чуймӧдіс сійӧс.
Ӧд челядь пӧвстысь некод на эз вӧчлы татшӧм приборсӧ.
— Коді, меысь кындзи?
Со кор ставныс, первойсянь да дасӧд классӧдз, тӧдласны, кутшӧм Емельянов!»
«Изобретатель!
Конструктор!
Ті кывлінныд?
7-ӧд «Б»-ын велӧдчӧ гениальнӧй конструктор!»
Сійӧ сулаліс площадка вылын, а фантазияыс нуис и нуис сійӧс, быттьӧкӧ дом поводтӧм вӧв, кытчӧдз збыль олӧмыс эз сувт сы син водзӧ — кытчӧдз эз мыччысь Агафья Матвеевна.
Старука мыччӧма юрсӧ ӧдзӧсӧдыс, видзӧдӧ мыйкӧ пос вывсьыс.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ видзӧдіс буретш Сашаӧс.
— Воин, мусаӧй!
Лок, лок!
Важӧнкодь тэнӧ виччыся.
Этша на гортад вильшасян — ывла вылын босьтчин.
— Агафья Матвеевна!
— скӧрысь ӧлӧдіс Саша.
— Квайтымын вит во Агафья Матвеевнаӧн шуӧны!
Коді тӧрыт войшӧрӧдзыс шумитіс, йӧзыслы узьны эз сет?
Велӧдісны тэнӧ лыддьысьны да гижны, а велалӧмыд, тыдалӧ, сьывны да йӧктыны!
Агафья Матвеевна кресталіс морӧс вылас косіник, сӧнӧсь кияссӧ, виччысис опыт сертиыс противниклысь воча выступление, но Саша, коді небзис аслас фантастическӧй планъяс вӧснаыс, рама шуис:
— Агафья Матвеевна, <rus>честное слово</rus>, ме вӧчи прибор.
Тӧданныд мый?
Ті кӧ вӧчанныд замыкание да кыдзкӧ портитанныд электричество, энӧ корӧй монтёрӧс — ме вӧча.
Саша сӧмын ёнджыка дӧзмӧдіс Агафья Матвеевнаӧс.
— Сійӧ ме портита!
— сідзи и уськӧдчис Агафья Матвеевна.
— Тэ ачыд эн портит-а!
Тӧрыт лампочка рытывбыд мигайтіс.
Мыйысь эськӧ мися сылы мигайтнысӧ?
И нинӧм, мый сійӧ дурӧ биӧн!
Со ӧд кутшӧм!
Старука виччысис, но детинка дзик эз кӧсйы пырны тышӧ.
Саша воськовтіс, кӧсйис мунны тыш местасьыс, и Агафья Матвеевналӧн наступайтан жарыс пыр жӧ кӧдзалі.
— Но, но!
Дзик петук кодь лоин!
Ӧбедайтны тэнӧ виччыси.
Совтӧг, няньтӧг — омӧль сёрни.
Пуксьы.
Агафья Матвеевна чӧвтіс тарелкаӧ пӧсь шыд.
Сашалы сёйны вӧлі вывті ёна нин колӧ.
Сійӧ горша сёйис.
Быд пань паньыштӧм бӧрын кынӧмыс ёнджыка сюмаліс.
Щӧкасӧ кинас пыкӧмӧн Агафья Матвеевна ропкис асьсӧ гажӧдӧм могысь:
— Небось, эг весьшӧрӧ ме йӧз ордын нэмӧс ов!
Быдсяматорсӧ аддзылі.
Приличнӧй йӧзлысь обхождениесӧ ме зэв бура тӧдмалі.
Босьтам кӧть: мыйла тэ сэтшӧм тэрыба панясян, быттьӧ мыш весьтад плеть швичьялӧ?
Важӧнтӧ, детинкаыд кӧ воспитаннӧй...
Саша вештыштіс тарелкасӧ да, быттьӧкӧ сійӧс мыйкӧ чуткис, кутіс зэв ёна видзӧдны Агафья Матвеевналӧн бурмӧм синъясас.
Старука сійӧс дугдывтӧг пилитіс, збыльвылас жӧ сылӧн дзик ӧти радлунӧн вӧлі юктавны, вердны да меліавны руд синма, чангыль ныра детинкаӧс, кодлӧн тешкодь юрси пратьыс веер моз паськавліс плеш весьтас, кор сійӧ вунӧдчӧмӧн пыркнитлывліс юрнас.
— Мый тэ, пиук?
— Агафья Матвеевна!
— укӧрбаӧн шуис Саша.
— Эк, Агафья Матвеевна!
Ті пыр «приличнӧй» детинкаяс йылысь висьтавланныд.
Тіянлы эськӧ Америкаӧ ветлыны!
Сэні «приличнӧй» детинкаясыд да нывкаясыд тырыс!
Видзӧдлінныд эськӧ, кыдзи найӧ негрӧс ӧшӧдісны...
— Мый тэкӧд, мый йылысь тайӧ тэ?
— Со мый йылысь...
Кывзӧй!
Саша висьталіс Агафья Матвеевналы Сэмлысь да Джолысь историясӧ.
— ...
Найӧ шыбитісны сійӧс кильчӧ вылӧ, сійӧ доймис.
Найӧ линчуйтісны батьсӧ, и Сэм аддзыліс.
Сійӧ пуыс, гашкӧ, сулалӧ на...
Сэні, киноас, вӧлі уна «воспитаннӧй» детинка.
Некод эз дорйы Сэмӧс да Джоӧс...
— Господьӧй енмӧй!
— акнитіс Агафья Матвеевна.
— Да сылӧн чужӧмыс, гашкӧ, и сьӧд, а сӧвестьыс югыд?
Кыдзи муыс ас вылас терпитӧ фашистскӧй зверьяссӧ?
Кыдзи налы шондіыс югдӧдӧ?
Войтырыс налӧн, тыдалӧ, йӧй на, видзӧдӧ мый вылӧ!..
— Агафья Матвеевна!
— Саша чеччыштіс.
Мыйкӧ мӧвпалігтыр Саша некымын здук сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся ӧдвывсьыс кучкис кипыдӧснас аслыс плешкас, нетшыштіс кӧрттув йылысь пасьсӧ, шапкасӧ да, ӧдзӧссӧ гурйыв восьса кольӧмӧн, воши, быттьӧ тӧвнырӧн сійӧс нуис.
— Сашенька!
Саша!
— уськӧдчыліс старука детинка бӧрся.
Но сэки Саша вӧлі нин Гладковъяс ордын.
Юлька да Костя пукалісны пызан сайын мӧда-мӧдыслы паныдӧн.
Пызан шӧрас куйліс линейка, коді юкис пызансӧ кыкпельӧ.
Сы вӧсна мый Юлькалы эз вӧв окота доказывайтны теоремаяс, сійӧ зіля доказывайтіс Костялы сылӧн территория границаяслысь незаконностьсӧ.
Юлька вештыліс Колялань линейкасӧ, Костя чӧв олігтыр бӧр йӧткыліс сійӧс.
— Ме ог сет тэныд захватывайтны менсьым джынсӧ,
— чорыда шуис Юлька.
— Но, сідзкӧ лэб аслад небӧгъясӧн джоджӧ!
— Ог, первой тэ лэбан!
Лэбзьӧм эз ло: Джек юӧртіс кодкӧ локтӧм йылысь.
Сійӧ чошкӧдіс пельсӧ, збоя тявкнитіс да, коньӧр трус, дзебсис Юлька стул улӧ, а жырйӧ чепӧсйис-пырис Саша.
Места юкан споръяс помасисны.
— Видза оланныд!
Кывзӧй!..
— горзіс Саша.
— Тӧданныд...
— Ог тӧдӧй!
А мый?
Но, ӧдйӧджык висьтав!
— Костя, школаын миян эпидиаскоп эм?
— Буракӧ... эм.
Да, дерт жӧ!
— Ура!
Мед олас техника!
Костя, ме тӧда, мый тэ кутан вӧчны сбор вылад!
10 глава
«МЕ МЕДСЯ ШУДАЫС СВЕТ ВЫЛАС!»
Медым почувствуйтны асьтӧ дзик шудаӧн, колӧ, медым лӧнь керкаын турунвиж абажур улын ломзис лӧсьыдик лампа, коді югдӧдіс пызан вылысь яркӧй кытш, и медым Джек бурпырысь эргис нывка кокъяс дінын да матын югъялісны ыджыд сьӧд синъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі.
Найӧ пукалісны ӧтнаныс Юлькалӧн пельӧсын, кодӧс вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн, и кытчӧдз Саша висьтавліс, вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый джуджыд пу футлярын важ часі тэрмасьтӧг, гораа сёрнитіс ачыс аскӧдыс:
«Тадз?
Абу тадз.
Тадз».
Саша помаліс.
Юлька тэрыба топӧдіс Джекӧс морӧс бердас, окыштіс сылысь еджыд печатсӧ.
Джек нюлыштіс сылысь банбоксӧ, и Саша, коді лои тырмымӧн наградитӧма, рама копыртіс юрсӧ.
— Костя, удж бердӧ!
— гажаа распорядитчис Юлька.
— Костенька, мусаӧй, ӧдйӧджык!
Юлька зэв ӧдйӧ аддзис ставсӧ, мый колӧ удж вылӧ, и Костя копыртчис пызан весьтӧ.
Сашалысь да Юлькалысь ньӧжйӧник лолалӧмсӧ аслас балябӧж весьтысь чувствуйтіг, Костя полӧмӧн вӧчис первой проба.
Эз нин вывті бур мастер вӧв Костя, но эскиз артмис.
Юлька бӧрыньтчис ӧти воськов да дыр, придирчивӧя видзӧдіс искусстволӧн тайӧ произведение вылас.
— Бур!
— медбӧрти донъяліс сійӧ.
— Абу-ӧ ыджыд планыс?
— Абу, абу, абу!
— решительнӧя паныд шуис Костя.
Сійӧ лэптіс синсӧ, и Саша аддзис наысь сьӧлӧм бурмӧм, радлун да полӧм.
— Саша, Саша!
Колӧ думыштны помсӧ.
Тэ абу занят?
Он ёна тэрмась?
Костя, тыдалӧ, вунӧдӧма, кутшӧма тэрмасьӧ, кутшӧма оз эшты ёртыс.
А Юлька чуймӧмӧн юаліс:
— Позьӧ ӧмӧй ӧні мунны?
И Саша, дерт, кольччис.
Найӧ сэтшӧм яра трудитчисны, мый Саша кватитчис сӧмын сэки, кор важиник футляр пытшса часі ньӧжйӧник кучкис квайтысь.
Сэки Саша падъялігтыр шуис:
— Ме ог удит помавны вольтметрӧс.
Ме муна.
Но сэтшӧм жаль вӧлі эновтны картоннӧй квадратикъяслысь тайӧ чукӧръяссӧ, кӧні ӧні вӧліны Юлькалӧн, Сашалӧн да Костялӧн мӧвпъясыс, налӧн шогсьӧмыс да радлӧмыс да налӧн споръясыс!
— Кӧть кыдз,
— юрсӧ крута пыркнитӧм мысти скӧрыськодь шуаліс Юлька,
— ме лыддя...
ме требуйта...
вайӧ помалам победаӧн.
— Нывкаяслы век бур пом колӧ,
— вочавидзис Костя.
— И тэныд победаыс колӧ!
Киӧн ӧвтыштӧм — квадратикъяс пиысь ӧти вылӧ лышкыд кисть серпасаліс победительяслысь алӧй флаг.
Юлька вочавидзис Костялы сералан видзӧдласӧн:
— Тэ молодец!
Кутшӧм эз вӧв окота Сашалы на дінысь мунны!
Но сійӧ кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ.
Абу лӧсьыд вежны ассьыд кывтӧ.
А вольтметр?
И Саша, Джекӧс тэрыба ошейникалӧм бӧрын, кыскис ас бӧрсяыс ассьыс кывзысьтӧм стӧрӧжсӧ, коді пыксис и водз кокъяснас и бӧр кокъяснас да надейтчис Юлькалӧн милӧсть вылӧ.
Кӧзяйка эз веж ассьыс кывсӧ:
— Мун стӧрӧжит!
Пӧра нин пӧльза вайны, дышӧй!
Агафья Матвеевнакӧд сёрнитыштӧм вылӧ Саша видзис стӧч сы мында кад, мыйта ковмис, медым ӧшӧдны тув йылӧ пасьсӧ да шапкасӧ, да, кор коли ӧтнас, перйис ящиксьыс куим батарейка.
Найӧ дзик выльӧсь, налӧн контактнӧй пружинаясыс югъялӧны!
Но оз позь любуйтчыны.
Мортлӧн кӧ чорыд характер, медпервой сійӧ босьтчӧ сьӧкыдтор бердӧ.
Сашалӧн характерыс чорыд, и Саша батарейкаяссӧ пуктіс бокӧ.
Первой — урокъяс.
Зоологияысь куим листбок, синтаксис, кык задачка да наизусть Асыввыв Сибырлысь юяс.
Немтор!
Сы пыдди бӧрынас лоӧ шуд — сійӧ кутас прӧверяйтны вольтметр.
Ответственнӧй, страшнӧй здук.
Друг стрелка оз вешйы боклань?
Тайӧс думыштӧмысь нин Сашалы лои жар.
Имеитны ки улад батарейкаяс да не видлавны пыр жӧ налысь действиесӧ — сюрӧ-ӧ свет пасьталаысь морт, коді вермас не сетчыны татшӧм соблазныслы?
— Дзик ӧтчыд видла.
Видзӧдла, кутас уджавны али оз.
Саша йитіс элементъяслысь батареясӧ клеммаяскӧд.
Чудеса!
Гордость!
Стрелка шкала вылын дрӧгнитіс, вешйыштіс, сувтіс.
И Саша пропадитіс.
Мед презирайтӧны сійӧс, сійӧ ачыс асьсӧ презирайтіс,
— сійӧ вунӧдіс чорыд характер йылысь.
Коньӧр кодь, волятӧм морт, сійӧ вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ и нинӧм йылысь эз вермы мӧвпавны, стрелка кындзи, коді тіраліс, быттьӧ ловъя, да сылӧн тшӧктӧм серти ньӧжйӧник вешйыліс боклань.
Саша видзӧдіс стрелкалысь вӧрӧмсӧ, йитліс ӧти батарейка, кыкӧс, куимӧс, бара ӧтиӧс.
Шкала вылӧ делениеяс вӧчтӧдз сійӧ зэв уна пӧв видлаліс стӧчлунсӧ.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд удж!
— Ме рад!
Кутшӧм ме рад!
Ме медся шудаыс свет вылас!
Думыштны сӧмын — тӧрыт на пызан вылын куйлісны картон, фанера да сутуга торъяс, а талун красуйтчӧ гӧтӧвӧй прибор, код вылын позьӧ петкӧдлыны научнӧй опытъяс.
Ті кӧсъянныд видлавны токлысь напряжениесӧ?
Пӧжалуйста: стрелка вешйӧ, мунӧ, ещӧ, ещӧ, стоп!
Саша кӧ эськӧ лэптіс синсӧ да аддзис асьсӧ рӧмпӧштан пыр, сійӧ эськӧ эз сразу чайт аснас тайӧ гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм детинкасӧ, кодлӧн юрси пратьыс лёзьмӧма и чужӧмыс вывті шуда.
Но мый сылы рӧмпӧштаныд?
Сашаӧс быттьӧкӧ дорӧмаӧсь вольтметр дінас.
Но быдторлы волывлӧ пом.
Кад босьтчыны урокъяс бердӧ!
Саша восьтіс «Зоология», лыддис некымын фраза да пыр жӧ вунӧдіс найӧс.
Эк, и жаль, мый мама абу!
Саша думыштіс: со дзуртыштіс ӧдзӧс, пырӧ мама, сійӧ гыӧрысла едждӧдӧм кожанӧй шлема.
Путешественница!
Лок ӧдйӧджык гортӧ!
Звӧнит, он кӧ вермы талун вонытӧ.
И телефон кутіс звӧнитны.
Ура!
Чудесаяса лун!
Но эз мамыс сёрнит.
Юлькалӧн требовательнӧй гӧлӧс юаліс:
— Саша, кытысь миянлы босьтны океан?
Сэні найӧ водзӧ уджалісны, создавайтісны чудесаяс, волнуйтчисны, найӧ страдайтісны да радлісны, и найӧ пинясисны сэні минутнас витысь.
Саша кыліс — Юлька юаліс:
— Костя, а бушков?
— Бушков?
abu
Оз ков.
Век ӧтитор!
— Костя, тэ тӧлктӧм!
Океан вылын быть должен лоны бушков.
Впечатление вылӧ, гӧгӧрвоан?
Но Костялӧн гӧлӧсыс, Юлькаӧс торкалігтыр, горзіс:
— Саша — штиль!
Океан, турунвиж гыяс, кырта!
Пола, ог удитӧй субӧта кежлад!
Трубка пытшкас кыліс тутсӧм.
Джек, бӧжсӧ легӧдігтыр, пӧлыньтіс юрсӧ боквыв да меліа видзӧдіс Сашалы синмас.
Гӧгӧрвоис, мудерыд, кодкӧд ӧні сёрнитіс Саша!
— Джек, тэ гӧгӧрвоин — океан да кырта, сы вылын еджыд кымӧр!
Друг кымӧрыс торйӧдчис кырта вывсьыс да лэбӧ.
Тайӧ каляяс лэбӧны.
Гортаныс, миянӧ!
И, дерт жӧ, мама регыд бӧр воас.
Лӧсьыд, Джек, збыль ӧд?
11 глава
ЮЛЬКАЛӦН БОЛЕЛЬЩИКЪЯС
А мӧд лун асывнас Саша сӧмын сы вӧсна эз сёрмы урокъяс вылӧ, мый Джек, тӧлка пон, бара нетшыштіс сы вылысь эшкынсӧ.
Классӧ пӧшти звоноккӧд ӧттшӧтш котӧрӧн пырӧм бӧрын Саша эз вермы гӧгӧрвоны, мый керсьӧ.
— А!
— горзіс Юра Резников.
— Сійӧ оз кӧсйы поддерживайтны!
Сылы веськодь, ми кӧ яналам!
Код йылысь мунӧ сёрниыс?
Саша видзӧдліс класс вылӧ да чуймӧмӧн кутіс видзӧдны ёрт вылас.
Костя пукаліс сэтшӧм зумыш чужӧма, мый вӧлі гӧгӧрвоана — сійӧ мыжа.
— Мый лои?
— Эн юась,
— вочавидзис Костя.
Саша эз удит гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс,
— пырис Анатолий Лаврентьевич.
Велӧдысь пыр жӧ кутіс вызывайтны ӧти бӧрся мӧдӧс да вӧчис сэтшӧм прӧверка, мый ставнысӧ повзьӧдіс.
Саша эз и заводитлы шӧпкӧдчыны ёртыскӧд.
Ставыс лои гӧгӧрвоана урок помланьыс.
Часі вевтнас трачнитӧм бӧрын да тӧдмалӧм мысти, мый звонокӧдз коли куим минут, Анатолий Лаврентьевич чеплялыштіс бритӧм тшӧтшыд щӧкасӧ, класслысь выдержкасӧ тӧдмалігмоз чӧв олыштіс да висьталіс:
— Талун, кыдзи тӧданныд, женскӧй школаын первенство вылӧ финальнӧй встреча.
Тіян класслы лӧсьӧдӧма вит пригласительнӧй билет.
Сы вӧсна мый ті петкӧдлінныд математика кузя кутшӧмсюрӧ тӧдӧмлунъяс, награда пыдди содта ещӧ сы мында жӧ.
Вит да вит — ставыс дас.
Дас морт мунасны турнир вылӧ, и сэсся некод.
И друг класс шызис.
Анатолий Лаврентьевич спокойнӧя виччысис:
— Лӧньджыка!
Висьталас ӧти.
Пригласительнӧй билетъяссӧ велӧдысь пока сюйис зептас.
Быттьӧкӧ команда серти, ставныс бергӧдчисны Гладковлань.
Костя чеччис.
Мыкталігтыр, гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ висьталіс чуймӧдана выльтор — шансъяс, мый победитас Юлия Гладкова, код вӧсна болейтіс 7-ӧд «Б» ставнас, зэв ёна чинісны.
Победительницаӧн талунъя встречаын лоӧ Алла Твердислова, Юлькалӧн соперницаыс.
— Йӧймин?
— ёртсӧ курткаӧдыс тракйигтыр зэв скӧрысь шӧпнитіс Саша.
Мый лоӧма Юлькакӧд, Костя кӧ, медся вернӧй болельщикыс, сыысь ӧткажитчис?
Ӧткажитчис встреча лунӧ?
Саша мырдӧн пуксьӧдіс Костяӧс места вылас:
— Чӧв ов!
Эн лысьт сёрнитны!
Чӧв ов, кӧть мед мый эз ло: Юлька выиграйтас, и сэсся некод.
— Ог гӧгӧрво!
— чуймис Анатолий Лаврентьевич.
— Мый вӧсна Гладковалӧн чинісны шансъясыс?
Коньӧр Костя вӧлі сэтшӧма шогӧ усьӧма, мый нинӧм эз вермы висьтавны.
Сэки чеччис Борис Ключарев:
— Гладков тӧрыт чойыскӧд ӧтлаын лӧсьӧдчӧма пионерскӧй сбор кежлӧ.
Найӧ увлекитчӧмаӧсь, пукалӧмаӧсь куим час войӧдз.
Асывнас школаӧ мунны найӧс ӧдва садьмӧдӧмаӧсь.
Мед нин — Костя кӧ талун эз пӧттӧдзыс узь, но ӧд Юлялӧн талун финал!
Гӧгӧрвоана ставлы, мый грӧзитӧ мортлы, кор сійӧ финальнӧй встреча кежлӧ абу дась.
Сӧмын ӧні Саша гӧгӧрвоис, кутшӧма ӧшибитчӧма сылӧн другыс.
— Юлька висьтасис, мый юрас сылӧн быттьӧкӧ лыа и сылы ставыс веськодь,
— висьтавліс Костя.
— А медсясӧ сылы талун нинӧм абу окота.
Сійӧ миян зэв узьысь.
Эк, и колӧ жӧ вӧлі меным тӧрыт вунӧдны турнир йылысь!
— А гашкӧ,
— кыліс бӧръя партасянь бур, тӧждысьысь гӧлӧс,
— гашкӧ, сӧмын асывсяньыс юрас лыа, а рыт кежлас ставыс прӧйдитас?
— Ӧдвакӧ.
Да, ӧні победа вылад нин омӧль лача,
— вочавидзис Володялӧн суседыс, Сеня Гольдштейн.
— Кутшӧм лача!
Турнир водзвылын тренировка пыдди морт займитчӧма бокӧвӧй делӧясӧн!
— Э!
Нывъяссьыд тӧлктӧ виччысьны!
Анатолий Лаврентьевич кывзіс, чӧв олігтыр видлаліс часісӧ.
Велӧдысь бергӧдліс сійӧс, любуйтчис зарниа пытшкӧснас, быттьӧкӧ талун на сӧмын ньӧбӧма и некыдз оз вермы пӧттӧдзыс видзӧдны — дзик Володя Петровых кодь, кор сійӧ первойысь локтіс школаӧ ки вылас кучик браслета.
Саша полігтырйи думыштіс, оз-ӧ гусьӧник радлы велӧдысьыс — дерт нин рытнас сійӧ нимкодясьыштас аслас дасӧд классаяскӧд: найӧ ӧд болейтӧны Алла вӧсна.
— Весьшӧрӧ ті водзвыв сдайтчанныд,
— часісӧ уберитӧм бӧрын шуис Анатолий Лаврентьевич.
— А друг Гладкова век жӧ победитас?
Ті кӧ повзинныд, чӧв олыштӧй, медым сылы не мешайтны.
Анатолий Лаврентьевичлӧн тайӧ кывъясысь челядь воисны ас садяныс.
— Шогсьынытӧ водз на,
— шуис Саша Костялы.
— Некод оз тӧд, кыдзи лоӧ делӧыс.
Костя чӧв оліс.
Тӧрыт на сійӧ эз сомневайтчы, мый чойыс вермас.
Медбӧръя встреча!
Противникъяслӧн вынъясыс дзик ӧткодьӧсь: квайт очко ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн.
Костя радліс сы вылӧ, мый вынъясыс ӧткодьӧсь.
Бур, мый ставыс тӧдӧны дасӧд класса велӧдчысь Алла Твердисловаӧс, мый физика кузя карса олимпиадаын сійӧ босьтіс первой премия и быдлаын, кӧні сӧмын кӧсъяс, босьтӧ первой места, мый мужскӧй и женскӧй школаяслӧн старшӧй классъясса велӧдчысьяс и весиг ачыс Анатолий Лаврентьевич болейтӧны Алла вӧсна — и бурджык, бурджык!
Алла — дасӧд класса велӧдчысь, сыысь кындзи сійӧ настоящӧй чудеса: висьталӧны, дас во пӧ велӧдчӧма сӧмын пятёркаяс вылӧ.
И ставыс тайӧ Костялы тӧрыт на эз вӧв страшнӧ.
Победительницаӧн лоӧ Юлька!
Тадзи Костя мӧвпаліс тӧрыт.
Коридорӧ чукӧртчӧмаӧсь суседъяс — дасӧд класса велӧдчысьяс.
Перемена чӧжыс сӧмын и сёрнитісны талунъя встреча йылысь.
Регыд должен заводитчыны турнир женскӧй да мужскӧй школаяс костын.
Детинкаяс командаса чемпион, дасӧд класса велӧдчысь Алёша Чугай, кодӧс кытшалӧмаӧсь челядь, разбирайтіс Алла Твердисловалысь тӧрытъя партиясӧ.
— Мича партияыс.
А коді казяліс, кутшӧм смела заводитіс Твердислова король вылӧ атакасӧ?
Збыль, вӧлі ӧти видзчысьтӧм шаг.
Ме повзи, кор сійӧ жертвуйтіс мӧд пешкаӧн, но сэсся сійӧ ӧти здукӧн выправитчис.
— Дӧсаднӧ, мый сылӧн вӧлі слаб прӧтивник.
— Да...
Талун ёнджык.
Шуны кӧ, тӧрыт тайӧ Гладковаыс эз жӧ омӧля ворс.
— Тэ чайтан, сійӧ абу ӧпаснӧй Твердисловалы?
— Чайта, абу.
Гладкова кӧ лоӧ чемпионка, школаяс костын турнир, дерт, оз ло.
Кӧть кыдз, а ме сизимӧд класса нывкакӧд встречаысь ӧткажитча.
Алёша Чугай, ён да весел спортсмен, кодлӧн свитер морӧсыс вӧлі мичмӧдӧма унапӧлӧс значокъясӧн, сералӧмӧн моз висьталіс водзӧ:
— Чемпион — сизимӧд класса нывка?
Ха-ха!
Сійӧ, кӧнкӧ, аканьӧн на ворсӧ.
— А век жӧ, Гладкова кӧ лоӧ чемпионка,
— шуис Коля Богатов,
— тэныд буретш сыкӧд лоӧ паныдасьны.
Тэ он имеит право ӧтказывайтчыны.
— Ме?
— Чугай збыльысь чуймис.
— Теш могысь ме верма ворсны партия кагакӧд, но збыльысь?
Некор!
Тэ тӧдан, кодкӧд ме ворслі?
Общегородскӧй турнирын...
— Ладнӧ, ладнӧ, кывлім,
— торкис Коля Богатов.
— Школаяс костын турнир йылысь вопросыс решитӧма нин, и тэ кӧ...
Но эн шогсьы, талун первой места босьтас, дерт, Твердислова.
Сизимӧд классаяс кывлісны сёрнисӧ.
Оз позь шуны, мый сійӧ збодермӧдыштіс найӧс.
Мыйкӧ найӧ дзикӧдз ланьтісны.
Коньӧр Юлька!
Омӧль услуга вӧчис сылы Костя.
Колӧ вӧлі чӧв овны, мый Юлька талун абу дась ворсны.
Шудтӧм Юлька!
Сылӧн болельщикъясыс шогӧ усины.
А кутшӧм сьӧкыд вермасьны, тэнӧ кӧ оз поддерживайтны!
Кыдзи побеждайтны, тэнад победаӧ кӧ оз эскыны?..
Тыдалӧ, Борис Ключарев тайӧс бура гӧгӧрвоӧма.
— Кывзӧй!
Детинкаяс гӧгӧртісны сійӧс.
— Коді ворсліс Юля Гладковакӧд?
— Ми!
— Ме!
— И ме!
— Тӧданныд, кыдзи ворсӧ Гладкова?
— ыштӧмӧн висьтавліс Ключарев.
— Мыйла ми сӧгласитчим болейтны Гладкова вӧсна?
Сы вӧсна, мый сійӧ сизимӧд класса?
Да?
И сы вӧсна, мый уверенӧсь?
Ті вунӧдінныд, мый Юля аналитическӧя разберитіс Лилиентальлысь, Смысловлысь, Ботвинниклысь, Котовлысь став современнӧй дебютъяссӧ да партияяссӧ?
<ns>А-на-ли-тическӧя</ns>!
Гӧгӧрвоана?
Алла велӧдӧма ворсӧмлысь некымын вариант, гӧгӧрвоанныд ті, но Юля став тайӧ вариантъяссӧ тӧдӧ жӧ.
Мыйла сійӧ непременнӧ должен ворссьыны?
Абу дась?
Эз пӧттӧдзыс узь?
Ребята, гажӧдам сійӧс рытнас, мед вунӧдас, мый сылӧн унмыс локтӧ.
— Ме верма висьтавны ӧти зэв тешкодь, кузь история,
— Борис вылӧ ыджыд, жугыль синъяснас видзӧдіг предложитіс Сеня Гольдштейн.
Зэв гораа серӧктӧмысь зильмуніны ӧшинь стеклӧяс.
— Гольдштейн — весел морт!
Ха-ха-ха!
— Мед эськӧ Юля дзикӧдз эз унмовсь!
— Ме кута гажӧдны,
— ассьыс кыз банбокъяссӧ важнӧя пӧльтӧмӧн шуис Петровых.
— Ме кужа, например, вомӧс восьтывтӧг гыркпытшкӧсӧн сёрнитны.
— Чепуха!
— торкис Юра Резников.
— Сійӧс колӧ ышӧдыштны.
Вая жӧ ме сылы пӧнарас запаснӧй лампа.
Дуб эськӧ пондіс йӧктыны радысла.
Кӧть кыдз, а сизимӧд классаяс быттьӧ ловзисны.
Урокъяс костын классӧ пыраліс Анатолий Лаврентьевич.
Велӧдысьлысь веськыда юалісны:
— Анатолий Лаврентьевич, кодлӧн ворсӧм стильыс оригинальнӧйджык — Гладковалӧн али Твердисловалӧн?
Анатолий Лаврентьевич, бритӧм тшӧтшыд щӧкасӧ чунь помъяснас кутӧмӧн, дыркодь мӧвпаліс.
Детинкаяс чӧла да терпеливӧя виччысисны.
— Колӧ шуны, Гладкова интереснӧя ворсӧ.
— Ура!!
— юрӧбтіс класс пасьтала.
— Гладковалӧн талант!
Анатолий Лаврентьевич лӧньӧдіс школьникъяслысь энтузиазмсӧ:
— Мый сэтшӧмыс талант?
Удж да выдержка.
Твердисловалӧн выдержкаыс эм.
Гладковалӧн — ог тӧд.
— Дерт жӧ, эм!
А гашкӧ, абу?
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ луннас 7-ӧд «Б» вӧлі неспокойнӧй.
Бур, мый детинкаяслӧн класснӧй руководительыс ачыс вӧлі болельщик да быд минут видзӧдлывліс часі вылас, тыдалӧ, тэрмӧдліс кадсӧ, а то эськӧ налы бурӧн не мынны.
Урокъяс помасисны.
Саша да Костя тӧвзисны-котӧртісны гортаныс.
Югыда дзирдаліс кӧдзыд шонді, кок улын зильгис-дзуртіс лым; лӧньӧсь да еджыдӧсь, сулалісны садйын томиник топольяс, кӧдзыдысла гыӧртӧмаӧсь.
Татчӧ, сад пельӧсас, детинкаяс сувтлісны да некымын здук чӧв олігтыр сьӧкыда лолалісны.
— Рытнас аддзам,
— шойччыштӧм бӧрын шуис Костя.
— Аддзам,
— эскӧдіс Саша.
— Юлька тшӧктіс пыравны квайт часын.
Ме тэрмася читальняӧ.
— Ладнӧ, пырала.
— Но, бур туй.
Найӧ янсӧдчисны.
Саша эськӧ пыраліс Гладковъясӧ кӧть ӧні, видзӧдлыны, кыдзи-мый сэні Юлька, но приличие ради колӧ вӧлі локны индӧм сроксьыс не водзджык.
Сійӧ пуксис велӧдны урокъяс.
Бэм!
Бэм!
Бэм!
— стен сайын Агафья Матвеевна ордын часі кучкис куимысь.
Нёльысь!
Витысь!
Урокъяс гӧтовӧсь.
Саша сюяліс небӧгъяссӧ портфеляс.
Ӧні позьӧ сьӧлӧмсянь рытывбыд занимайтчыны, мыйӧн окота.
Но детинка места вылас оз ӧшйы.
Сійӧс кыскӧ ӧшинь дорӧ.
Гладковъяслӧн ӧшиньясыс занавесаӧсь — нинӧм оз тыдав.
Мый сэні вӧчӧ Юлька?
Гашкӧ, дрессируйтӧ понсӧ, кык-куим лишнӧй партия ворсӧм пыдди?
Сылӧн артмас!
Мый эськӧ сылы козьнавны?
Турнир ӧд, кӧть кыдз-а!
Оз быд рыт овлы татшӧм событиеыд.
Друг Саша решитіс сочинитны Юлька ним кузя кывбуръяс.
Некор на сійӧ эз гижлы кывбур.
Но зільыштны кӧ ёнджыка, олӧм чӧжнас ӧтчыд тайӧс быдӧн кужас вӧчны.
Саша сӧмын первойсӧ мучитчыштіс, сэсся строкаясыс вель кокньыда артмалісны ӧти бӧрся мӧд.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі вдохновение — кывбуръясыс кажитчисны Сашалы лӧсьыдӧсь, звучнӧйӧсь и, шуны кӧ, тырвыйӧ лӧсялісны Юлькалы.
Бэм!
Бэм!
Бэм!..
Квайт час.
Кад мунны!
Пызан вылӧ шыблалӧм тетрадьяс да небӧгъяс вылӧ видзӧдлӧм мысти Саша думыштіс, мый ӧні вӧчӧ Юлька: первой решайтіс уравнение кык неизвестнӧйӧн, сэсся бара лӧсьӧдчис сбор кежлӧ, медбӧрти вежӧрыс век жӧ вермис.
Саша суис Юлькаӧс, кор сійӧ думыштчӧмӧн вӧлі листалӧ «Современнӧй дебютъяс».
Костя тшӧктіс Сашалы тӧждысьыштны чой вӧснаыс.
Саша лыддис аслас долгӧн збодермӧдыштны Юлькаӧс.
— Тайӧ Аллаыд нинӧм оз гӧгӧрво настоящӧй ворсӧмсьыд.
Ме кывлі, кыдзи дасӧд классаяс серавлісны сійӧс.
— Но и сӧрӧм!
Лӧг петӧ татшӧм сӧрӧмсӧ кывзыны!
Мый нӧ найӧ сёрнитісны?
— Анатолий Лаврентьевич висьталіс, мый тэ интереснӧя ворсан.
Тэнад эм аслад стиль, а сылӧн стильыс абу.
И мый талун лоӧ первой серьёзнӧй встреча.
Ӧти кывйӧн кӧ, повзьӧмаӧсь, прӧстӧ серамыд петӧ!
Юлька чӧв оліс.
Небӧг вылӧ видзӧдіг сійӧ, тыдалӧ, лыддис кутшӧмкӧ партия.
Саша эз кӧсйы сылы мешайтны да терпеливӧя виччысис.
— Тэ он тӧд,
— синъяссӧ лэптігмоз юаліс Юлька,
— мортлӧн олӧмас ӧти цель овлӧ али уна?
Саша шӧйӧвоши.
Но мыйла тані олӧмлӧн цель, кор сёрниыс мунӧ турнир финал йылысь?
Тайӧ сумасброднӧй нывкаыслӧн некутшӧм характер абу, со и ставыс.
Самолюбиеыс сылӧн абу жӧ.
Саша дӧзмӧмпырысь вочавидзис:
— Цель овлӧ ӧти.
— Ме тадзи жӧ мӧвпавлі.
Ог тӧд, мый керны.
Менам артмӧ уна.
— Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы,
— тэрмӧдлыштіс сійӧс Саша, коді эз кӧсйы сёрнитны нинӧм йылысь, турнир кындзи.
Саша воис сы дорӧ серьёзнӧй думъясӧн, мед сійӧ тӧдӧ.
Но Саша казяліс, мый Юлька пасьталӧма мича воротника праздничнӧй коричневӧй платтьӧсӧ, сьӧд передникыс ӧкуратнӧя гладитӧма.
Сійӧ лӧсьӧдчӧма турнир кежлӧ, сомнение абу.
Саша небзьыштіс да, мӧвпалыштӧм мысти, шуис:
— Сы серти, кутшӧмӧсь цельясыс.
Мӧда-мӧд дінас кӧ лоӧны содтӧдӧн, дерт, позьӧ, а противоположнӧйӧсь кӧ — оз позь.
— Меным окота лоны шахматисткаӧн,
— вочавидзис Юлька.
— Ме непременнӧ кӧсъя шедӧдны мирӧвӧй первенство.
Непременнӧ!
Но меным окота, Саша, вӧчны ещӧ мыйкӧ зэв важнӧйӧс да интереснӧйӧс.
Шуам, лоны докторӧн.
Кыдзи тэнад мамаыд — хирургӧн.
А ещӧ, Саша, тӧдан...
Сійӧ неувереннӧя видзӧдліс Саша вылӧ, муртса гӧрдӧдыштіс да, яндысьӧмсӧ венӧм бӧрын, думыштчӧмӧн шуис:
— И велӧдысьӧн тожӧ абу омӧль лоны...
— Тэ — велӧдысь?
— Саша шай-паймуніс.
— Докторӧн — позьӧ.
Позьӧ изобретитны кузь олӧм.
Кулан висьӧмъясысь бурдӧдан пилюля тожӧ позьӧ думыштны.
Либӧ кыдзи мама...
прӧстӧ спасайтны мортӧс.
Но ещӧ и велӧдысьӧн!
Эк, Юлька, Юлька, прӧститчы сэки шахматыдкӧд!
— Мыйла?
— чуймис Юлька.
— Велӧдысь — и шахмат кузя чемпионка?
Оз вермы лоны!
Оз позь.
— Но мыйла?
Мыйла?
— Оз позь.
Ачым ог тӧд мыйла, но оз позь,
— долис Саша, коді воши тӧлк вывсьыс и ӧні пӧшти вӧлі уверен сыын, мый талунъя партияас Юлька славатӧг сдайтчас Аллалы.
Да!
Мортлӧн должен лоны сӧмын ӧти цель.
Шахмат кӧ — мед лоӧ шахмат!
— Кыдзи тайӧ тэныд юрад воис?
— стрӧга юаліс Саша.
— Тӧрыт ми Костякӧд лӧсьӧдчим сбор кежлӧ,
— сералігтыр вочавидзис Юлька,
— и вот меным кажитчис...
Саша, а кыдзи нин тэнад вольтметрыд?
Сійӧ, тыдалӧ, дась кӧть мый йылысь сёрнитны, тайӧ аслыссяма нывкаыс, и сӧмын упрямӧя оз сёрнит турнир йылысь.
— Юлька, мунам.
Сэні, дерт, виччысьӧны.
— Виччысьӧны?
Но, мунам сідзкӧ, Саша!
Ӧдйӧджык!
Юлька рассеяннӧя листыштіс «Дебютъяслысь» лист бок, ышловзис, чеччис и сэтшӧм ньӧжйӧ кизясис да сэтшӧм дыр кӧртавліс кӧвсӧ аслас гӧрдӧдӧм, важиник шапкаыслысь, быттьӧкӧ налы колӧ вӧлі мунны Войвыв полюсӧ.
Саша гӧгӧрвоис, кутшӧма Юлька волнуйтчӧ.
Но сійӧ эз и петкӧдлы, мый дӧгадайтчис та йылысь; мӧдарӧ, спокойнӧя шуис:
— Кӧдзыд.
Лэпты воротниктӧ.
Перчаткитӧ эн вунӧд.
Мунігас Юлька чӧв оліс, а Саша зіля гажӧдіс сійӧс да серамсӧ петкӧдліс.
Сійӧ мыйвынсьыс старайтчис, сы вӧсна мый зэв ёна кӧсйис, медым Юлька талун победитіс.
12 глава
КОРОЛЬЛЫ МАТ!
Саша эз лыддьы асьсӧ трусӧн.
Мӧдарӧ, трусъястӧ сійӧ зэв ёна эз радейт.
Саша найӧс презирайтіс.
Но женскӧй школаса кельыдлӧз рӧма залӧ пырӧм бӧрын, кӧні вӧлі сувтӧдалӧма шахматӧн ворсӧм вылӧ пызанъяс, и зэв уна челядьӧс да пызанъяс дінӧ чукӧртчӧм велӧдысьясӧс аддзӧм мысти, кодъяс пӧвстын медся тӧдчанаӧн кажитчис Анатолий Лаврентьевич, кодлӧн соскас вӧлі турнирын веськӧдлысьлӧн гӧрд лента, Саша, коді должен вӧлі лоны сӧмын видзӧдысьӧн, медся яндысьтӧма повзис.
Обстановкалӧн торжественностьыс чуймӧдіс сійӧс.
Юлька!
Мый сыкӧд лоӧ?
Юлькаӧс кытшалӧмаӧсь пӧдругаясыс.
Найӧ шӧпкӧдчисны сыкӧд, тракйисны сійӧс соскӧдыс да партукӧдыс.
Юлька муртса удитіс вочавидзнысӧ.
Детинкаяс-болельщикъяс мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн сулалісны стенъяс пӧлӧн.
Быдӧн тӧдӧны — детинкаяс збойӧсь сӧмын сэки, кор позьӧ кулакъясӧн уджавны.
Зильгис кӧлӧкӧльчик.
Алёша Чугай, тшӧтш жӧ соскас гӧрд лентаа, вылӧ лэптӧма юр весьтас кӧлӧкӧльчиксӧ да мыйвынсьыс звӧнитіс, объявляйтіс турнир заводитчӧм йылысь.
Женскӧй школаын турнир организуйтысьӧн вӧлі Анатолий Лаврентьевич, сы вӧсна гӧгӧрвоана, мый финальнӧй встреча заводитчытӧдз буретш сійӧ висьталіс вступительнӧй кыв.
Дерт, кӧнкӧ, тайӧ вӧлі зэв тӧлка речь.
Саша да Костя немтор эз гӧгӧрвоны — найӧ прӧстӧ эз кывлыны.
Анатолий Лаврентьевич сёрнитігкості детинкаяс корсисны лӧсьыдджык места, кытысянь эськӧ бура позис аддзыны медся ответственнӧй пызансӧ, кӧні разыгрывайтсис первенство вылӧ партия.
Турнир заводитчис.
И сэки Саша первойысь аддзис Алла Твердисловаӧс, код йылысь кывсис сы мында чуймӧданатор.
Анатолий Лаврентьевич, например, шуис ассьыс ученицасӧ зэв талантливӧйӧн.
Гашкӧ, кодкӧ мӧд эз тӧд, а сизимӧд классаяс тӧдісны Анатолий Лаврентьевич ошкӧмлысь донсӧ.
Со сійӧ мыйкӧ шуис Аллалы, тыдалӧ мыйкӧ ошканаӧс: вочакыв пыдди Алла нюмъёвтіс.
Став сертиыс тӧдчӧ — ньӧти оз волнуйтчы.
Алла кӧ эськӧ эз вӧв Юлькалӧн соперница, дерт жӧ эськӧ сійӧ воис Сашалы сьӧлӧм вылас.
Сылӧн спокойнӧй руд синъяс, прӧстӧя сыналӧм веськыд, шыльыд юрси.
А кутшӧм гажаа да восьсӧн сійӧ сералӧ, неуна весиг гӧрдӧдыштӧ сералӧмсьыс!
И ньӧти оз лэптысь Юлька водзын, кӧть Юлька тайӧ увереннӧй дасӧд класса дінас — дзик обыкновеннӧй, тӧдчытӧм нывка.
Тыдалӧ, и Костя думыштӧма сійӧс жӧ: видзӧднысӧ сійӧ эз вӧв зэв весел.
Ворсӧм заводитісны еджыдъяс.
Детинкаяс сулалісны чукӧрӧн первойя пызан дорын, мукӧд вылас найӧ эз и видзӧдлыны.
Класснӧй доска вылӧ, кодӧс ӧшӧдӧма стенас, Алёша Чугай, гораа объясняйтігмоз, гижаліс ӧти бӧрся мӧдӧс Аллалысь да Юлькалысь ходъяссӧ.
Нывкаяс ворсісны сосредоточеннӧя да серьёзнӧя.
Коля Богатов сёрмис.
Сійӧ локтіс дасӧд ход бӧрын.
Доска вылӧ видзӧдлӧм мысти, кӧні Алёша Чугай объясняйтіс очереднӧй гижӧдсӧ, Богатов ӧдйӧ гӧгӧрвоис обстановкасӧ: вермӧны сьӧдъяс, найӧ босьтӧмаӧсь надежнӧй позицияяс.
Найӧ овладейтӧмаӧсь центрӧн, а еджыдъяс сӧмын на заводитӧны ворсны.
Сьӧдъяссӧ нуӧдӧ расчётливӧй, тӧлка ки.
Мый сійӧ вӧчас коньыскӧд, код весьтын друг лои угроза?
Залын шынитӧв.
Коля Богатов оз писькӧдчы водзӧ, медым видзӧдлыны, коді сэні ворсӧ сьӧдъяснас.
Алла — Коля таын уверен, но век жӧ оз кӧсйы видзӧдны.
Следующӧй ходсӧ, коді унатор петкӧдлас, лои виччысьны дыр, зэв дыр.
Думыштчывны лоӧ!
Сьӧд конь веськаліс доза тӧлктӧм положениеӧ.
Думайтыштан татшӧм положение вылад!
Но со Алёша Чугай гижис доска вылӧ вӧчӧм ход.
Конь спаситӧма.
Зал лолыштіс кокньыдджыка.
Кодкӧ горӧдіс:
— Молодчина!
Коля Богатов бергӧдчис шахматнӧй пызанъяслань мышкӧн.
Сійӧ решитіс нинӧмысь не видзӧдны, коді ворсӧ сьӧдъясӧн, дзик победаӧдз.
Кутшӧм окота сылы поздравитны Аллаӧс!
Но еджыдъяс тожӧ абу йӧйӧсь!
Выль ход, и ӧні сьӧдъяс долженӧсь мӧвпавны пешкаӧс дорйӧм йылысь.
Тайӧ пешкасӧ некыдз оз позь сетны.
Э!
Оз-ӧ вуджны сьӧдъясыс дорйысян тактикаӧ?
Но кутшӧм тешкодьтор вӧчисны еджыдъяс!
Коді, кутшӧм йӧй, лысьтас эновтны заводитӧм наступлениесӧ да некутшӧм помкатӧг заводитны атака мӧд участок вылын?
Мый тайӧ — йӧйталӧм али манёвр?
Сьӧдъяс нервничайтӧны.
Сы серти, кыдзи вештавсьӧны фигураяс, позьӧ гӧгӧрвоны — общӧй план торксьӧма.
Быд воча петӧм — дорйысьӧм.
Мый сэтшӧмыс керсьӧ шахматнӧй доска вылын?
Бушков!
Еджыдъяслӧн зэв ён натиск, зэв тэрыб темпъяс!
Сьӧд ладья босьтӧма.
Корольлы шах!
Зал ньӧжйӧник акнитіс.
Тайӧ вӧлі нимкодясян ышловзьӧм.
Алёша Чугай зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн.
Богатов аддзис Алёшалысь видзӧдлассӧ да казяліс сылысь шай-паймунӧм да чуймӧм.
«Неужели?» — повзьӧмпырысь думыштіс Богатов да, терпитны вермытӧг челядьӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталігтыр, писькӧдчис пызан дінӧ матӧджык.
Саша казяліс — Коля сувтіс сыладорбокӧ, кытысянь бурджыка тыдалӧ Алла.
Сійӧ видзӧдіс Аллалысь ворсӧмсӧ сэтшӧм жӧ отчаяниеӧн да полӧмӧн, сэтшӧм жӧ лачаӧн, пӧшти кевмысьӧмӧн, кыдзи волнуйтчӧмысла бледӧдӧм Костя видзӧдӧ чойыслысь ворсӧмсӧ.
«Ого!
Кутшӧм найӧ кыкнанныс болельщикъяс!» — югнитіс Саша юрын мӧвп.
Но некор та йылысь мӧвпавны.
Воис тышлӧн медся сьӧкыд здук.
Обстоятельствояс кӧ грознӧя бергӧдчӧны тіянлы паныд, оз позь не воштыны спокойствие.
Алла Твердислова воштіс сійӧс.
Бандзибъясыс сылӧн ыпнитісны-гӧрдӧдісны.
Доска вылӧ видзӧдігтыр Алла мӧвпалӧ.
Колӧ корсьны корольлы бур дзебсянін.
Мыйла та дыра мӧвпавны ход, кор сійӧ дзик нин ӧти?
Алла дзугсис.
Тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Бара корольлы шах.
Зал бара акнитіс.
Сӧмын чудеса вермас спаситны Аллаӧс, и сэсся нинӧм...
Ставныс ӧні видзӧдӧны Юлька вылӧ.
Бӧръя радсаясыс сувталӧны кок чунь йыланыс, медым бурджыка сійӧс видзӧдлыны.
Юлька — ворсӧмлӧн полнӧй кӧзяин.
Сійӧ вӧчӧ сідз, мый петны лоӧ сьӧдъяслы да мыйкӧ пыр воштыны.
Сьӧдъяслӧн быд воськов — воштӧм.
Шудтӧм король, шудтӧм Алла!
Корольлы мат!
Алёша Чугай мыйвынсьыс кутіс звӧнитны кӧлӧкӧльчикӧн.
Ошкана равӧстӧм кыліс женскӧй школаса кельыдлӧз залын.
— Мед олас Гладкова!
Ура!
Сизимӧд классаяс, кодъяс вывті дыр соблюдайтісны порядок, кутісны, быттьӧ команда серти, боксируйтны.
Бокс, коді заводитчис ачыс, вуджан висьӧм моз ӧти секундаӧн вуджис став залыслы.
Саша да Костя заводитлісны матыстчыны победительница пызан дінӧ.
Найӧс йӧткалісны.
— Юлька!
— чуксалісны Костя да Саша.
Весьшӧрӧ.
Юлька дінӧ писькӧдчыны он вермы.
— Ух, тэ!
— шуис Костя, ачыс видзӧднысӧ шуда да мудзӧма.
Сійӧ дась нин вӧлі вешйыны кытчӧкӧ бокӧ да сэні виччысьыштны, но Саша выль вынӧн сюйсис йӧз чукӧрӧ.
Найӧ писькӧдчисны Юлька дінӧ буретш ас кадӧ: Анатолий Лаврентьевич, коді сӧмын на помалӧма поздравляйтан речсӧ, кутліс кисӧ женскӧй школаса чемпионкалысь.
Коді эськӧ думыштіс, мый Юлька татшӧм достоинствоӧн кужас принимайтны поздравляйтӧмъяс!
Сійӧ эз паськыда нюмъяв, а сӧмын копрӧдліс юрсӧ веськыдвывлань да шуйгавывлань, быттьӧ настоящӧй победительница.
Чемпионкаӧс кытшалісны дасӧд класса зонкаяс.
Алёша Чугай, нималысь шахматист да спортсмен, зэв ёна чуймӧмӧн видзӧдіс сьӧд синма, неуна чурвидзыштысь банлыяса нывка вылӧ; сыкӧд Алёшалы лоӧ встретитчыны школаяскостса турнир вылын.
Серёжа Вихров нетшыштіс блокнотсьыс ӧти лист.
— Сулав, нывка!
Ичӧтика бергӧдышт юртӧ.
Сідз.
Позволитӧй висьтавны нимӧс: художник Вихров.
Школьнӧй газетса корреспондент.
Да сулав жӧ тэ, чемпион!
Велӧдчы относитчыны слава дінӧ спокойнӧя.
Но медся ыджыд торжество лои сійӧ здукас, кор воис Коля Богатов, коді недыр кежлӧ вошлі залысь.
Юр весьтас лэптӧмӧн, медым не жуглыны, сійӧ вайис дзоридзьяс — турунвиж кузь заяс йылын лӧзов-гӧрд ирисъяс.
Весиг сизимӧд класса детинкаяс чинтісны ловшынысӧ.
Дзик шынитӧв дырйи Коля Богатов шуис:
— Турнирын победительницалы мужскӧй школаса дасӧд классянь!
Юлька чӧв оліс.
Вывті нин уна почестьясыс, Юлька шӧйӧвоши на вӧсна.
Да и ставыс тӧдӧны: дзоридзьяссӧ, кодъяс вӧсна Коля Богатов сёрмис турнир вылӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма Алла Твердисловалы.
Да, кӧні Алла?
Сӧмын ӧні сы йылысь казьтыштісны, ставныс юасисны:
— Кӧні Твердислова?
И Юлька тайӧ здукас шӧпнитіс Костялы да Сашалы:
— Вайӧ пышъямӧй татысь!
Найӧ зілисны пышйыны, позьӧ кӧ шуны пышйӧмӧн йӧзӧн тыр залӧд мунӧмсӧ.
Саша водзвыланыс лӧсьӧдіс туйсӧ.
— Со миян Гладкова,
— шуалісны нывкаяс.
— Поздравляйтам, Юля!
Тэныд ӧні коли победитны Чугайӧс.
Умница, Юлька!
Саша дась вӧлі нимкодясьны шумнас да славанас сёр войӧдз, но Юлька кӧсйис ӧдйӧджык пышйыны.
Костя юаліс:
— Тэ ёна мудзин?
Тэнад, кӧнкӧ, юрыд висьӧ?
Юлька, тыдалӧ, и збыль мудзӧма.
Раздевалкаын найӧ паныдасисны Аллакӧд.
Батарея вылӧ пуксьӧмӧн Алла кӧмаліс ботысӧ.
Дінас виччысис Коля Богатов, кутіс пельпом вылас Аллалысь пасьсӧ.
Коля шай-паймуні, кор аддзис Юлькаӧс, эз тӧд, мый вӧчны, да мыйлакӧ сувтіс сідз, медым сайӧдны Аллаӧс.
— Тэ мунан жӧ?
Мыйла тэ сэтшӧм водз мунан?
— юаліс сійӧ.
Алла лэптіс юрсӧ.
— А!
— шуис сійӧ да серӧктіс.
Сэки Коля Богатов пӧся шуис Юлькалы:
— Тэ талун талантливӧя ворсін!
Зэв бура!
— Да, зэв бура!
— мелі любопытствоӧн Юлька вылӧ видзӧдігтыр сӧгласитчис Алла.
— И ӧд сӧмын на сизимӧд классын!
Юлька гӧрдӧдіс, кыдзи гӧрдӧдлывліс сӧмын сійӧ, пӧшти синва петтӧдзыс, да мыччис Аллалы дзоридзьяссӧ:
— Босьт.
На, пӧжалуйста!
Всё равно ме ог успокоитчы, кытчӧдз тэ он босьт.
Всё равно найӧ тэнад.
И Саша и Костя нинӧм вылӧ эськӧ эз сетны тайӧ дзоридзьяссӧ, неуна нярмыштӧм лӧзов-гӧрд ирисъяссӧ, первой триумфлысь свидетельяссӧ!
Кыдзи Юлька вермис янсӧдчыны накӧд?
Но сійӧ, быттьӧкӧ сьӧкыд нуанторйысь мынтӧдчӧм мысти, котӧрӧн лэччис кильчӧ поскӧд.
Детинкаяслы лои суӧдны сійӧс.
— Костя,
— тшӧктіс Юлька,
— ветлы Джекла, Саша нуӧдас сійӧс татысянь.
Костя век на скӧраліс чой вылас дзоридзьяссьыс:
— Ог, ме прӧстӧ тэнӧ ог гӧгӧрво!
Тэныд козьналісны сэтшӧм мича букет, а тэ...
— Оз сулав сы йылысь сёрнитны,
— неокотапырысь вочавидзис Юлька.
— Сійӧс ӧд Богатов Аллалы лӧсьӧдіс.
— О-о, асьтӧ радейтысь!
И Костя тэрмасьӧмӧн муніс гортас, кокъяссӧ вежньӧдлігтыр, быттьӧ вӧля вылӧ мынтӧдчӧм том чань.
— Кывзы, Юля, ме водзвыв чувствуйті, мый тэ победитан,
— шуис сэки Саша.
— Колӧкӧ, лыддя ӧти кывбур, сӧмын он кӧ кут серавны.
— Мый тэ, кор ме серавлі!
Найӧ кежисны йӧзтӧм, лӧнь садйӧ да сулалісны кыкӧн тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм туй вылын.
— Стихотворениеыс шусьӧ «Сӧветскӧй нывка»,
— шуис Саша.
Сійӧ шуаліс кывъяссӧ вежсьӧм гӧлӧсӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, ни ӧтчыд эз лэптыв синъяссӧ:
<rus>Рвутся снаряды в большом тёмном поле.</rus>
<rus>Тебе не устоять, фашист!</rus>
<rus>Строй фашистов дрогнул.</rus>
<rus>Они побежали.</rus>
<rus>Вдогонку им пуль свист.</rus>
<rus>В ярости наши фашистов гонят.</rus>
<rus>Бой далеко теперь, ушёл за леса.</rus>
<rus>Ветер над полем.</rus>
<rus>Раненый стонет.</rus>
<rus>В глазах качается небес синева.</rus>
<rus>Ветер треплет у девочки красный галстук.</rus>
<rus>Она наклонилась, слышит стон.</rus>
<rus>— Товарищ, я здесь.</rus>
<rus>Мужайся, товарищ!</rus>
<rus>— И вот спасён он.</rus>
<rus>Фашисты разбиты.</rus>
<rus>Девочка в школе.</rus>
<rus>Она героиня не только в бою —</rus>
<rus>В учёбе, работе, турнирах...</rus>
<rus>И любит Советскую Родину свою.</rus>
Бӧръя фразасӧ висьталӧм вылӧ Сашалӧн муртса тырмис лолыс.
Мороз.
Кокъяс улын дзуртіс лым.
Гӧгӧр ставыс дзирдаліс, быдладорбокын ыпнитлывлісны лымчиръяс лӧз да турунвиж биторъясӧн, кусавлісны да бара ӧзйылісны, быттьӧкӧ дзебсясьӧмӧн ворсісны.
Юлька да Саша чӧв олігтыр мунісны еджыд аллея кузя, Сашалӧн сьӧлӧмыс тревожнӧя да тэрыба тіпкис.
Сійӧ ӧд тӧдіс, мый Юлька дзик обыкновеннӧй нывка, но ӧні, кор ставыс сэтшӧм таинственнӧ — шынитӧв, лӧнь топольяс, лымчиръяслӧн дзирдалыштӧм,
— и торйӧн нин кывбуръяс бӧрын, Юлька эз кажитчы ас кодьыс.
Саша полігтыр видзӧдіс тӧлысь югӧр вӧсна вежсьӧм чужӧм вылӧ.
Кутшӧмкӧ выль, зэв мича нывка мунӧ сыкӧд орччӧн.
Мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ?
Саша кӧсйӧ юавны и оз лысьт...
Но со найӧ пырисны вуджӧр улӧ, коді усьӧ лым вылӧ налӧн вит судта керкаысь. Вуджӧрыс юкис садсӧ кыкпельӧ.
Кусӧм лымчиръяс тані эз нин ворсны, и Юлька бара лои ас кодьыс: неуна чурвидзыштысь банлыяс, вылӧ лэптӧм шапка улысь тыдалысь пӧката плеш, сӧмын гыӧрыс сука пуксьӧма синлысъяс да синкымъяс вылас да сьӧд синъясыс неспокойнӧя югъялӧны.
Юлька восьтіс вомсӧ:
— Тэ гижӧмыд героиня йылысь.
Дерт, миян эмӧсь татшӧм нывкаясыс.
Но эн жӧ ӧд тэ ме йылысь гиж!
И сэк пельӧс сайсянь котӧрӧн воис Костя, кӧв йылын вайӧдіс Джекӧс.
Некымынысь чеччыштӧмӧн найӧ суӧдісны Сашаӧс да Юлькаӧс.
Шудаа увтчигтыр Джек уськӧдчис Юлька дінӧ.
— Здравствуй, Джек!
Но вот, ме победиті!
Костя, а тӧдан, ӧні меным кажитчӧ — ме некор ог ло шахматисткаӧн.
Ог, ог куж!
— Кыдзи он ло?
— горӧдіс чуймӧм Саша.
— Тэ должен лоны мирӧвӧй чемпионкаӧн.
Тэ йылысь газетъясӧ гижасны.
Тэ и ачыд гижан небӧг:
«Менам дебютъяс.
Ю. Гладкова».
Тэныд дзоридзьястӧ кутасны козьналавны кӧрзинатырӧн, а оз кутшӧмкӧ кык-куим ирис.
Быдлаын тэнад фотографияяс, снимокъяс!
Киноын — быдлаын тэ!
Юлька, кыдзи тэныд юрад воис сомневайтчынысӧ?!
— Сэтшӧм интереснӧ ворсны,
— гораа казьтыліс Юлька, ачыс кывзіс и эз кывзы Сашалысь,
— свет вывсьыс ставсӧ вунӧдан!
Кор сьӧдъяс заводитісны наступление и ме водзвыв тӧдмавлі Аллалысь став ходъяссӧ, кутшӧм вӧлі интереснӧ!
А кор челядь горӧдісны «ура», и Анатолий Лаврентьевич кутіс поздравляйтны, да сэтчӧ ещӧ дасӧд классаяс гӧгӧр чукӧртчисны, меным лои страшнӧ, сэтшӧм страшнӧ!
Ме муртса эг висьтась, мый случайнӧ выиграйті.
Ме думышті — а друг и збыль случайнӧ?
Но ме быть кӧсъя добитчыны, медым школаяскостса турнир вылын миян школа петіс первой местаӧ.
— Ага!
Кӧсъян жӧ!
— радлӧмӧн горӧдіс Костя.
— И Чугайкӧд вермасьыштны кӧсъян?
— Чугайкӧд?
Дерт жӧ!
— вочавидзис Юлька.
— Ог успокоитчы, кытчӧдз Чугайӧс ог победит.
Ог, ог, ог!
Юлька сёрнитіс и видзӧдіс сэтчань, кӧні керкалӧн вуджӧрыс ори ёна тӧдчысь визьӧн.
Сэні лым вылас ӧзйылісны да кусавлісны, бара ыпнитлывлісны да дзирдалісны уна рӧма бикиньяс.
Еджыд сад вӧлі торжественнӧй, лӧнь да думыштчӧма, быттьӧ выль вося войӧ.
И тӧлысьыс киськаліс ставнас мусӧ да енэжсӧ кӧдзыд яр югӧрӧн.
— Ӧні сэсся тэныд некор оз ло окота сувтны,
— шуис Костя.
— Ме тэнӧ тӧда нин, Юлька!
— Тэныд, кӧнкӧ, сэсся абу нин окота лоны ни велӧдысьӧн, ни хирургӧн?
— юаліс Саша.
— Мӧдарӧ, зэв окота,
— лукавӧя вочавидзис нывка.
— А кыдзи нӧ Ботвинник: инженер и мирӧвӧй чемпион!
Юлька сераліс.
Сійӧ бӧр лои кыпыд, увереннӧй да кутіс командуйтны.
— Саша, мӧвпышт аскиа сбор йылысь.
Друг воас выль мӧвп!
Мый бара лоӧ?
Мый лоӧ?
До свиданья!
Босьт аскӧдыд Джекӧс!
Сійӧ котӧртіс еджыд туй кузя, и Костя муніс сы бӧрся.
А Джек шогпырысь руньгис Саша бӧрся, чуймӧмӧн мӧвпаліс, буракӧ, мыйла детинка чӧв олӧ.
13 глава
КРУШЕНИЕ
Эз, эз сбор йылысь мӧвпышт Саша, кор сёр войӧдз бергаліс ӧтар бок вывсьыс мӧдар бок вылас да сьӧкыда ышлолаліс.
Асывнас Джек первойысь сійӧс эз садьмӧд.
Нюжӧдӧм лапаяс вылас нырвомсӧ пуктӧмӧн Джек вӧлі чӧскыда шкоргӧ-узьӧ, кор детинка садьмис.
Ӧшинь сайын пемыд, некутшӧм югдӧм на эз тӧдчы.
Детинка кыскыштіс юр вылас эшкынсӧ, зілис бӧр унмовсьны, но син водзас бара воис тӧрытъя турнирыс.
Шум, горзӧм, дзоридзьяс, поздравительнӧй речьяс, дасӧд классаяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь Юлькаӧс, шай-паймунӧм Анатолий Лаврентьевич...
Со сійӧ, торжествоыс!
Саша сэсся эз нин вермы узьны.
Сійӧ пуксис крӧвать вылас.
Джек, кор кыліс, чеччыштіс, нюжмасьыштіс, чӧскыда очсыштіс да чолӧмалӧм могысь кутіс таркӧдны бӧжнас джоджӧ.
— Кымын час, кыдзи тэ чайтан, Джек?
Саша биасис.
Дас вит минуттӧм сизим час.
Этажерка вылын сулаліс коричневӧй, лакысла югъялысь рамаа вольтметр.
Кутшӧм сійӧ ён, изящнӧй, мича!
«Неужели сійӧс ме вӧчи?
Весиг оз эскыссьы!
— чудеса-приборсӧ видзӧдігмоз гӧрдитчӧмӧн мӧвпаліс Саша.
— Неужели найӧ оз донъявны?»
Донъяласны!
Став школаыс тӧдлас — велӧдысьяс и челядь!
«Емельяновлӧн прибор!
Ті аддзылінныд Емельяновлысь приборсӧ?
Кывлінныд?!»
Вихров серпасалас газетӧ Сашалысь портретсӧ, Богатов гижас статья.
Надежда Димитриевна шуас...
Тайӧ асывнас Саша дзик нинӧм йылысь эз вермы мӧвпавны, сыысь кындзи, кутшӧм гора слава да почёт виччысьӧны сійӧс школаас.
Юлькалӧн тӧрытъя триумфысь Сашалӧн юрыс бергӧдчис.
Сылы тожӧ вӧлі колӧ триумф, оз этшаджык!
Сійӧ пасьтасис да сэтшӧм зіля шыльӧдіс ассьыс кывзысьтӧм юрсисӧ, коді быд асыв вӧлі чургӧдчӧма водзӧ, да сэтшӧм зіля мыссис да весасис, быттьӧ лӧсьӧдчис мунны Большой театрӧ <rus>«Лебединое озеро»</rus> вылӧ.
Кадыс муніс зэв ньӧжйӧ, минутнӧй стрелка ӧдва кыссис кӧкъямысӧд вылӧ дас вит минутӧдз.
Унзіль бӧрас руа тӧвся асыв муртса югдӧдыштіс енэж дорсӧ кыткӧ сэті, керкаяс сайті.
Со енэжас ёнджыка кутіс тӧдчыны визь.
Тайӧ фабрика трубаысь тшын, тӧлыс нуӧ сійӧс асыввывлань.
Со кытыськӧ петіс кымӧр пласт да друг ыпнитіс розӧвӧй югӧрӧн.
Саша петіс гортсьыс.
Вӧлі неыджыд турӧб.
Коса кышакылігтыр кок улын гартчис лым.
Кымӧр пласт ӧдйӧ пемдіс, еджыд, топыд кымӧр кыпӧдчис асыввывсянь и пыр паськыдджыка да вылӧджык паськаліс енэж пасьталаыс.
Саша нуӧдіс Джекӧс Юлька дорӧ, но эз виччысь Гладковъясӧс.
Сійӧ тэрмасис.
Терпитны вермытӧм, полӧм да лача вӧтлісны сійӧс, спокой эз сетны.
Школа воссьытӧдз сійӧ сулыштіс кильчӧ вылын.
— Кутшӧм водз талун!
— шуис тётя Дуся, уборщица.
Детинка тювкнитіс сы дінті раздевалкаӧ.
Сэтысь сійӧ тӧдіс ӧти гуся места ичӧтик шкап сайысь, кӧні видзлісны чернила, мел торъяс да мукӧд школьнӧй кӧлуй,
— зэв надёжнӧй пельӧстор.
Саша вештыштіс шкапсӧ да, раздевалкаӧ тётя Дуся пыртӧдз на, дзебис вольтметрсӧ пельӧсас.
— Дуран?
— вешалкаяслӧн кузь радъяс вылӧ видзӧдлӧм мысти юаліс тётя Дуся, но нинӧм подозрительнӧйсӧ эз казяв да сетіс Сашалы пальто вылас номерок.
Саша муніс классӧ.
Тешкодь, кор школа тыртӧм: гора йӧлӧга шыасьӧ кокшылы, чӧв-лӧньыс кыпӧдӧ сьӧлӧм вылад тӧдтӧм шог.
Но со кыліс кокъясӧн зымӧдӧм, и ывла вылысь кӧдзыд ру кымӧркӧд ӧттшӧтш ырскӧбтісны-пырисны сёрни, серам, ноксьӧм.
Шума школа лои привычнӧйӧн, гӧгӧрвоанаӧн.
Класс ӧдзӧс дорын сулалігӧн Саша встречайтіс ызӧбӧн пырысь детинкаясӧс.
— Емельянов, здравствуй!
— Эй, вӧлін тӧрыт турнир вылын?
— Здравствуй.
Дерт жӧ, кыдзи нӧ не вӧвны!
Коридорын, кӧні чукӧрӧн сулалісны гырысьджык детинкаяс, сёрнитісны сы йылысь жӧ.
— Чугай!
Ковмас тэныд ворсны сизимӧд класса нывкаыдкӧд.
— Да,
— вочавидзис Алёша, и гӧлӧсас эз нин кыв воддзамоз сералӧмыс.
— Ӧшӧдін ныртӧ, зонмӧ,
— шутитіс Вихров.
— Абу лӧсьыд нывкалы сдавайтчыны.
А вермас лоны.
— Некор!
— дӧзмӧмӧн вочавидзис Чугай.
Но быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, Чугайӧс мучитісны сомнениеяс, тревога.
— Гладкова талантливӧй,
— висьтавліс Коля Богатов.
— А главнӧйыс, зэв смел!
Тӧрыт паныдасисны кык дзик разнӧй стиль.
Тайӧпӧрйӧ смеллун вермис расчёт.
— Инициатива — вот мый решитіс.
Сідзкӧ, найӧ ставныс на мӧвпалісны тӧрытъя турнир йылысь.
А Саша тэрмӧдліс кадсӧ.
Физика — витӧд урок.
Кутшӧм дыр виччысьны!
Кутшӧм сьӧкыд!
Зоологияысь велӧдысь Мария Петровна ӧшліс кӧрттувъяс йылӧ нагляднӧй пособиеяс, босьтіс киас указка.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сэтшӧм гора, быттьӧ классӧ пырӧма ыджыд мазі.
— Видлалам лягушкалысь пищеварение органъяссӧ.
Найӧ состоитӧны пищеводысь, желудокысь...
Лягушка кровообращение органъяслӧн строениеыс — пасйӧй, тайӧ интереснӧ — ёна торъялӧ...
Ичӧтик тушаа, бур Мария Петровна, кодлӧн урокъяс вылын сизимӧд классаяс частӧ занимайтчылісны асланыс делӧясӧн, быдсяманогӧн зілис внушитны аслас шума велӧдчысьяслы млекопитающӧйяс да земноводнӧйяс олӧм дінӧ интерес.
Талун Сашалы веськодьӧсь вӧліны не сӧмын земноводнӧйяс.
Переменаяс дырйи сылы эз вӧв окота, кыдзи овлӧ век, котравны ӧти судтасянь мӧд судтаӧ, дӧзмӧдны паныдасьлысь детинкаясӧс, либӧ зэв ыджыд рискӧн писькӧдчывны дворӧ, либӧ обсудитны Юрка Резниковкӧд Тӧлысь вылӧ радиопередачаяслысь позянлун.
Урокъяс вылын Саша пукаліс думыштчӧмӧн, ылӧ видзӧдігтыр.
Мый вӧчсис сылӧн юрас!
Сійӧ уськӧдліс дум вылас став нималана конструкторъяссӧ.
Тайӧ прославленнӧй обществоас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокньыда, пӧшти ӧткодьӧн накӧд.
Урок дырйи, Саша чужӧм вылӧ видзӧдлӧм мысти, Костя шӧпнитіс:
— Мый тэ сералан?
Пукалӧ да нюмъялӧ зэв паськыда!
Придаточнӧй предложениеяс — мый сэні гажаыс?
Саша вочавидзис сійӧ шӧйӧвошӧм, бурсяма видзӧдласӧн, кытысь позьӧ вӧлі лыддьыны и асьсӧ вылӧджык пуктӧм и ёртсӧ жалитӧм, сы вӧсна мый сійӧ ставыскӧд ӧткодь.
Но Костя нинӧм эз лыддьы да чуймӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Дзик жӧ нин тэ бӧб кодь!
Саша нинӧм эз шу.
Регыд найӧ аддзасны!
Витӧд урок заводитчигӧн Саша кутіс волнуйтчыны ещӧ ёнджыка.
— Тэ сэтшӧм кельыд,
— вежыс петіс Лёня Пыжовлӧн,
— ӧткажитчы вочавидзнытӧ.
Надежда Димитриевна справкатӧг эскас.
Меным эськӧ тадзи кельдӧдны физика водзвылын!
И сэки сизимӧд классаяслы дум вылас уси.
— А вольтметр!
— повзьӧмӧн горӧдіс Юра Резников.
— Тэ эн вӧч?
Тайӧ луннас детинкаяс вӧліны занятӧсь зэв сьӧкыдтор решитӧмӧн: кутшӧм позиция налы колӧ босьтны Чугайлӧн Юля Гладковакӧд водзӧ лоан встречаын?
Ӧткажитчыны болейтны Юлька вӧсна?
Жаль, несправедливӧ, ӧбиднӧ.
Но детинкаяс пиысь коді вермис кӧсйыны аслас школалы поражение?
Кодлӧн самолюбиеыс тайӧс терпитас?
Найӧ эз тӧдны, мый вӧчны.
Найӧ обсуждайтісны тайӧ сложнӧй вопроссӧ став переменаяс чӧж звоноксянь звонокӧдз.
Татшӧм ногӧн, вольтметр йылысь класс недыр кежлӧ вунӧдліс.
— Эн вӧч?
Провалитін, сідзи и эм!
Ставыс воши!
— наступайтісны Саша вылӧ ёртъясыс.
И Володя Петровых, булка сёйигмоз, гораа шогсис:
— Кутшӧм жаль!
Надежда Димитриевна эськӧ рад вӧлі.
Саша, мый вӧсна тэ эн вӧч?
Эз удайтчы?
Висьтась.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Саша тшапа нюмъёвтӧмӧн вочавидзис:
— Вольтметр гӧтов.
— Мый?
Вай сійӧс ӧдйӧджык!
Петкӧдлы!
Кӧні?
— Володя муртса эз виньды медбӧръя нянь торнас.
— Ӧдйӧджык!
Вай!
— Мунамӧй!
— торжественнӧя шуис Саша да ошкана шум дырйи кутіс восьлавны аслас класса велӧдчысьяс водзвылын, первой тшапа да ньӧжйӧ, сэсся ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, медбӧрти кутіс лэбны мыйвынсьыс.
Сы бӧрся лэбис 7-ӧд «Б» ставнас.
Тадзи найӧ чепӧсйисны-пырисны вестибюльӧ.
— Сулалӧй!
Кытчӧ ті?
Сувтӧй, рӧзбойникъяс!
— шызис тётя Дуся, паськӧдіс кияссӧ да зілис дорйыны «рӧзбойникъясысь» вешалкаяссӧ.
— Пӧжалуйста!
Сӧмын менӧ.
Ме пыр...
Сэні ӧтитор эм!
— кевмысис Саша.
Сійӧ копыртчис, тювкнитіс тётя Дуся ки увті да уськӧдчис шкап дінӧ.
Друг вольтметрыс жугалі?
Воши?
Сашалӧн сьӧлӧмыс ёкнитіс водзвыв лёктор кылӧм вӧсна.
Саша вештыштіс шкапсӧ, видзӧдліс пемыд пельӧсӧ и...
Вольтметр тані, нинӧм абу лоӧма, дзонь, мича!
Саша лэптіс сійӧс юр весьтас.
Некымын секунда класс чӧла видзӧдіс сы вылӧ.
Кутшӧм ыджыд, кутшӧм шуда наградаӧн уджсьыс вӧлі ёртъясыслӧн тайӧ благодарнӧй чӧв олӧмыс!
Но со Петровых нимкодя шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— Кутшӧм мича!
— Саша!
Вот тайӧ да!
Ньӧбӧм дорысь мичаджык!
— шызисны детинкаяс.
— Кутшӧм рад лоӧ Надежда Димитриевна!
Ӧні вайӧй решитамӧй.
— Мый решитны?
— тэрыба юаліс Саша.
Сійӧ воськовтіс вестибюльса ӧшинь дорӧ.
Челядь чукӧр воськовтіс сы бӧрся.
Саша пуктіс вольтметрсӧ ӧшинь вылӧ да тупкис сійӧс кипыдӧснас.
— Мый решитны?!
— Мый?
— нюмъёвтіс Володя.
— Кыдзи ми кутам козьнавны.
Сеня Гольдштейн думыштчывтӧг шуис:
— Козьналас Саша.
Коді нӧ сэсся?
Сійӧ вӧчис, сылы и речь висьтавны.
— Саша?!
Мый ті, ребята!
Сійӧ оз куж.
Сылӧн солидностьыс этша.
Оз, вайӧй мӧдӧс.
Мед Володя!
Петровых кывзысьӧмпырысь сӧгласитчис:
— Ме верма.
Кыдз кӧсъянныд.
— Оз туй!
— суитчис Костя Гладков.
— Тэ заводитан сёрнитны да пыр жӧ и мытшасян.
Тэ и сёрнитнысӧ он куж.
Да и зэв укшаль.
Пӧжалуй, уськӧдан вольтметрсӧ.
Колӧ мӧдӧс бӧрйыны.
— Кодӧс?
— Сеня Гольдштейнӧс.
— Оз туй.
— Сідзкӧ Юрка Резниковӧс.
— Юркаӧс?
Позьӧ эськӧ...
Мыйкӧ ещӧ шуас лӧсявтӧмӧс.
Найӧ шуалісны речь висьталӧм вылӧ ӧти бӧрся мӧд кандидатӧс да ӧти бӧрся мӧдӧс отвергайтісны.
— Борисӧс!
— горӧдіс кодкӧ.
— Борисӧс!
Борисӧс!
Юалӧмсӧ вӧлі решитӧма.
Борис Ключарев — со класслӧн достойнӧй представитель.
— Борис кужас висьтавны!
— радліс Володя.
— Тэ, Борька, шуан:
«Сизимӧд «Б» тіянлы преподноситӧ...» и мыйкӧ ещӧ торжественнӧйджыкӧс.
Тэ кужан лӧсьӧдчытӧгыс висьтавнысӧ?
— Кужӧ!
Кужӧ!
— терпиттӧг горзіс Юра.
— Ребята, коді нуас?
Саша, вай ноко ме нуа.
Эх, и бур лоӧма приборыс!
Мича!
Ньӧбӧм дорысь мичаджык!
— Энлӧй, ребята!
— дугӧдіс Ключарев.
— Тӧданныд мый?
Вайӧ сёрниястӧг.
— Мыйла?
— Вайӧ прӧстӧ сувтӧдам вольтметрсӧ.
Пырас Надежда Димитриевна...
Сійӧ дӧгадайтчас, мый козьналіс сизимӧд «Б».
Коді нӧ сэсся?
Ребята, талун старайтчӧй бурджыка вочавидзны.
Пыжов, велӧдін?
Эн подведит миянӧс талун, Пыжов!
Ключаревлӧн кельыд банбокъяс вылас кутіс тӧдчыны вирпас.
Сдержаннӧй, стрӧг подросток яндысис петкӧдлыны ассьыс радлунсӧ, кыдзи Юра, Володя, кыдзи мукӧд детинкаяс, но сылӧн кӧдзыдкодь синъясас кутіс тӧдчыны мыйкӧ бур.
— Кутшӧм любӧ лоӧ Надежда Димитриевналы!
— нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— Мунамӧй!
Кодкӧ босьтӧй вольтметрсӧ!
Юра Резников сӧмын и виччысис, кор кылас команда.
— Ме нуа!
— горӧдіс сійӧ.
— Эн лысьт!
Вешйы!
Первой юавны колӧ!
— Саша мышнас сайӧдіс ассьыс вольтметрсӧ.
Юра Резников сувтіс, быттьӧ вӧв, кодӧс кутісны вӧжжиӧдыс.
— Кодлысь юасьнысӧ?
Решитім ӧд?..
— шуис сійӧ, ачыс шемӧсмӧма не сэтшӧма сы вылӧ горӧдӧмысь, кутшӧма Саша синъяслӧн да чужӧмлӧн тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм выражениеысь.
Сійӧ эз тӧд Сашаӧс, тайӧ вӧлі мӧд детинка.
Детинкалӧн щӧкаыс тіраліс.
— Вӧчӧй асьныд, сэки и решайтӧй!
— Саша,
— чуймӧмӧн юаліс Костя,
— тэ ӧмӧй аслыд вӧчин вольтметрсӧ?
Мый тэкӧд, Саша?
— Мый мекӧд?
Нинӧм!
— зэв возбуждённӧя, скӧрысь вочавидзис Саша.
— Распоряжайтчысьяс!
Ме конструируйті!
Ме!
Мудерӧсь...
— Саша!
Да мый тэ!
— яндзимысла гӧрдӧдігтыр торкис Костя.
— Неужели тэ чайтан...
Ми кӧсъям, кыдзи бурджык...
Да меным кӧ эськӧ тшӧктісны...
— Но!
— Саша зывӧкпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ
Мый эськӧ тэ кужин!
— Гашкӧ, эг тадз, а век жӧ кужи!
А ме кӧ эськӧ тӧді...
ме эськӧ ачым вӧчи вольтметрсӧ!
— Эк тэ, скупердяй!
Плюшкин!
— скӧрысь суитчис Юра Резников.
— Коді тэныд сетіс фанерасӧ?
А батарейкаяссӧ?
Тэныд условиеяс лӧсьӧдісны!
— Ребята, мед сійӧ козьналас ассяньыс ӧтнассянь,
— миритчанногӧн шуис Володя.
— Мед сӧмын не торкны Надежда Димитриевналы сюрпризсӧ.
Сы пельпом сайысь мыччысьліс Лёня Пыжовлӧн мудер нырыс.
— Со мый вӧлӧма!
— серӧктіс Пыжов, ачыс, мед эськӧ мыйкӧ эз ло, дзебсис Володя мыш сайӧ.
— Гӧгӧрвои: Емельянов мечтайтӧ прославитчыны.
Гениальнӧй конструктор!
Став школа пасьтаыс сы кодьыс абу!
Прославляйтӧй сійӧс!
Борислӧн вомдор вылас здук кежлӧ тӧдчыштліс нюм, дзик ӧти здук кежлӧ, но Саша, зэв ёна скӧрмӧма, униженнӧй, яндзимысла да ӧбидаысла кӧдзавлігтыр, гӧгӧрвоӧмӧн, мый торксьӧ ставыс, мый кежлӧ сійӧ лӧсьӧдчис, горӧдіс синмас тайӧ спокойнӧй, стрӧг детинкаыслы, коді кужис нуӧдны ас бӧрсяыс быдса класс:
— Велалӧмныд командуйтны!
Ме вӧчи вольтметрсӧ.
Менам!
Окота кӧ — сета, абу кӧ — ог!
А распоряжайтчыны некодлы ог лэдз и тіянлысь кывзысьны ог кут и, думышта кӧ, босьта да и жугӧда!
Сійӧ чӧв ланьтіс, сы вӧсна мый чувствуйтіс асьсӧ ёна мудзӧмаӧн тӧлктӧм скӧрмылӧм бӧрас да дзикӧдз пӧгибнитӧмаӧн.
— Корӧй, гашкӧ сета,
— нурбыльтіс сійӧ, кор сылы лои зэв шог классыслӧн чӧв олӧм вӧснаыс.
— Вӧч, мый кӧсъян, аслад вольтметрӧн,
— дӧзмӧмӧн вочавидзис Борис.
— Корны ми огӧ кутӧй.
— Кланяйтчыны?
— скӧрысь горӧдіс Юра Резников.
— Сы бӧрын и козьнавнытӧ оз ло окота.
Сійӧ кыккокйыв чепӧсйис вестибюльысь.
— Асьным вӧчам!
Асьным вӧчам!
— гораа сьыліс Юра, зілис пӧдтыны ас пытшсьыс вежалӧмсӧ да Саша приборӧн неважӧнся нимкодясьӧмсӧ.
Костя кыв ни джын шутӧг муніс.
Зильгис звонок.
Саша полӧмӧн аддзис — детинкаяс муналӧны.
Некод эз бергӧдчыв.
Саша коли ӧтнас.
Сійӧ бӧбмӧмӧн видзӧдіс детинкаяс бӧрся.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый лои.
Сэтшӧм виччысьтӧг, сэтшӧм ӧдйӧ суис сійӧс лёктор!
«Найӧ бӧр локтасны.
Неужели некод оз бергӧдчы?
Неужели оз корны?» — вуджрасис сылӧн юрас.
Тыртӧм вестибюльын сійӧ сулаліс ӧшинь дорас.
Ӧшинь вылын сулаліс мича вольтметр.
Аддзытӧг сы вылӧ видзӧдігтыр, Саша пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзіс.
Найӧ бӧр локтасны.
Оз вермы лоны, медым мунісны!
Со кутісны кывны кокшыяс.
Саша зэв тэрыба, горша бергӧдчис сыладорӧ — сійӧ виччысис классянь ыстӧм мортӧс.
Перила вомӧныс ӧшӧдчӧмӧн Лёнька Пыжов чуксаліс Сашаӧс чуньнас.
Сійӧ нюліс гӧрд вомдорсӧ кыв помнас, коді вӧлі сылӧн мудер нырыс кодь жӧ ёсь.
Кажитчис, мый сійӧ дзик на ӧні гусьӧн мыйӧнкӧ чӧсмасьӧма.
Сашалӧн кокъясыс лоины сэтшӧм сьӧкыдӧсь, быттьӧ кык из столб.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да видзӧдіс Пыжов вылӧ.
Лёнька катласигтыр матыстчис Саша дінӧ да чужӧм вылас терпитны позьтӧм мелі выражениеӧн, синъяснас лёкногӧн нюмъялігтыр, шуаліс:
— Лӧгасин Борькакӧд?
Ӧні век кежлӧ нин.
А детинкаяс Борька дор.
Но и мед!
Колӧкӧ, дружитны кутам?
Колӧкӧ, висьтала Надежда Димитриевналы, кыдзи детинкаяс зілисны мырддьыны тэнсьыд вольтметртӧ?
Молодец, мый эн сет!
Найӧ радӧсь йӧз сьылі вылын ӧшавны!
Сідз налы и колӧ!
Саша чӧв оліс, а Лёнька, гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, сылы висьтавліс:
— Ме ӧні нарошнӧ вӧзйыси Надежда Димитриевналысь, медым тэнӧ аддзӧдлыны.
Колӧкӧ, рытнас ӧтлаын кино вылӧ мунам?
А детинкаясыд миянлы мый?
И натӧг овсяс!
Ещӧ бурджыка!
— Мун татысь!
— шуис Саша.
Лёнька бӧрыньтчис.
— Мун, ӧдйӧджык мун!
— ньӧжйӧник долис Саша, кытчӧдз Лёнька, мыйыськӧ друг повзьӧм вӧсна, эз кай котӧрӧн пос кузяыс.
А Саша чепӧсйис-петіс школа кильчӧ вылӧ.
Тӧлыс швачнитіс плетьӧн моз сылы синмас кос лымйӧн, и тӧв да лым вӧснаыс синъяссьыс чепӧсйис синва.
Саша котӧртіс, ачыс эз тӧд кытчӧ, ылӧджык гортсьыс да школасьыс.
Сы бӧрся шутьлялігтыр вӧтчис турӧб.
14 глава
«СЭМ, ТЭНАД ЭМӦСЬ ДРУГЪЯС!»
Урок шӧрӧдзыс Костя вӧлі зэв уверен — Саша локтас.
Сійӧ сэтшӧм частӧ бергӧдчывліс ӧдзӧслань, мый Надежда Димитриевна медбӧрын юаліс:
— Мый вӧсна тӧждысян, Гладков?
Но эз сӧмын Гладков — талун классыс ставнас вӧлі неспокойнӧй.
Надежда Димитриевна видзӧдліс партаяс вылӧ.
Емельянов эз вӧв.
Надежда Димитриевна листаліс журналсӧ — первой урокъяс вылын Емельянов вӧлӧма.
— Емельянов висьмис?
— юаліс Надежда Димитриевна.
— Буракӧ.
Но кор воссис ӧдзӧс (бӧр локтіс Пыжов), класс ставнас бергӧдчис ӧдзӧслань.
Надежда Димитриевна бура аддзис челядь чужӧмъяс вылысь шогсьӧм.
Найӧ виччысисны мӧдӧс.
Да, урок шӧрӧдз найӧ ставныс надейтчисны, мый Саша локтас.
Должен локны!
Сійӧ вермис вайны ассьыс вольтметрсӧ да шуны:
«Надежда Димитриевна, 7-ӧд «Б» тіянлы преподноситӧ...»
Неужели Емельяновлы збыльысь колӧ вӧлі, медым классыс ставнас кевмысис вӧчны сылы тайӧ милӧстьсӧ?
Надежда Димитриевна челядь синъясысь аддзис тӧждысьӧм, волнуйтчӧм, надейтчӧм.
Челядь вочавидзисны мукӧд лунъяс дорысь омӧльджыка, веськодя, урок йывсьыс мӧвпавтӧг, мӧвпъясыс налӧн кӧнкӧ лэбалісны.
— Вуджам выль материалӧ,
— класслӧн поведение бӧрся сюся видзӧдігтыр шуис Надежда Димитриевна.
— Челядь, меным эз удайтчы судзӧдны вольтметр.
Сідзкӧ, Омлӧн закон...
Сійӧ чуймис сы вылӧ, мый буретш тайӧ здукас класс жугыльтчис.
Кажитчис, мый челядь мыйыськӧ зэв ёна шогсьӧны, кор гӧгӧрвоисны, мый виччысьны весьшӧрӧ нин.
Надежда Димитриевна казяліс Борислысь да Костя Гладковлысь мӧда-мӧд вылас яндысьӧмпырысь видзӧдлӧмсӧ.
Челядь кывзісны объяснениеяссӧ мыжа зільлунӧн.
Велӧдысь помаліс уроксӧ, ачыс шӧйӧвошӧма.
Кор сійӧ вӧлі мунӧ гортас, тётя Дуся чукӧстіс сійӧс раздевалкаӧ.
— Видзӧдлӧй, Надежда Димитриевна, тайӧ чудеса вылас.
Емельянов колис, а ме идралі.
Зыкыс вӧлі тані!
... Сизимӧд классаяс мӧдӧдчисны школаысь ӧтчукӧрӧн.
Найӧ тӧлкуйтыштісны эрд вылын, кӧні тӧлыс, паськыдінӧ веськалӧм бӧрын, скӧраліс, кыпӧдіс лымсӧ кымӧръясӧн, жургис телеграфнӧй столбъясын.
— Ӧбиднӧ!
— шога ышловзис Петровых.
— Кӧнкӧ, Саша и ачыс каитчыны кутіс.
— Ӧні тэ сійӧс жалитышт!
— зумыша вочавидзис Борис.
Юра Резников зывӧкпырысь шутёвтіс:
— Миян Володя Петровых — сыысь бӧбджык сэсся некод абу!
— Торйӧдчис классысь!
Сылы дӧверяйтлісны, а сійӧ торйӧдчис!
— скӧралісны челядь.
Тӧлыс шутьляліс, кӧнкӧ швачӧдчис пӧдлавтӧм дзиръя, пӧшти керосиновӧй лавка вевт весьтӧдз лои тола.
— Мый нӧ, мунамӧй,
— тӧвланьыс мышкӧн бергӧдчӧмӧн да синъяснас Гладковӧс корсьӧм мысти шуис Ключарев.
Костя эз вӧв, сійӧ кольччис сбор вылӧ.
Сизимӧд классаяс разӧдчисны гортъясаныс.
А пионерскӧй жырйын чукӧртчис кызь ӧтикӧд отряд ставнас.
Вадик Коняхин, Вова Горбатов, Шура Акимов — дас куим детинка тшапа пуксялісны пызан пӧлӧн, кодӧс вӧлі вевттьӧма гӧрд нойӧн.
Детинкаяс гӧгӧрвоисны ассьыныс достоинствосӧ да водзӧ лоан событиеыслысь важностьсӧ.
Воротничок улас быдӧнлӧн тыдаліс пышнӧй гӧрд галстук, кокъясныс эз судзны джоджӧдз да ӧтмоза бовъялісны пызан улын.
Шуны кӧ, кызь ӧтикӧд отрядса юнӧй пионеръяс виччысисны вожатӧйсӧ ньӧти тӧждысьтӧг.
А налӧн коньӧр вожатӧйыс сулаліс сэки ӧдзӧс саяс, зэв ёна яндысис.
Колӧ вӧлі пырны да гажа чужӧмӧн, кокниа да збодера шуны:
«Видза оланныд, ребята!»
Сӧмын и ставыс.
Но Костялӧн сьӧлӧмыс чепсасис морӧс пытшкас, быттьӧкӧ вадорӧ шыбитӧм чери.
Сійӧ вӧлі шогӧ усьӧма аслас полӧм вӧснаыс.
Тайӧ вермис ставсӧ торкны.
Сбор вермис не лоны.
Друг коридор мӧдар помсяньыс кыліс гора, гажа серам.
Костя, кыдзи спасениелы, лои рад тӧдса серамлы: Таня Измайлова!
Сійӧ локтіс Коля Богатовкӧд мый йылысь кӧ гораа сёрнитігтыр.
— Костя, тэ?
Тэ эн на заводит?
Пельпом вылас лэччӧм пушыд кӧсаыслысь помсӧ тэрыб чуньяснас кыигмоз Таня чуймӧмӧн видзӧдіс Костя вылӧ.
— Костя, он-ӧ нин тэ пов?
— дӧгадайтчис сійӧ.
И тайӧ юалӧмыс быттьӧ тойыштіс, вайӧдіс Костяӧс ас садяс.
Дерт, сылы эз удайтчы нюмъёвтны, но сьӧлӧмыс морӧс пытшкас лӧньыштіс.
Костя босьтіс асьсӧ киас:
— Ӧні ме пыра.
— Таня, вай кывзыштам сборсӧ,
— друг решитіс Богатов.
— Тэ он кут яндысьны, Гладков?
Эз, Костя яндысис сӧмын сійӧ ичӧтик детинкаяссьыс, кодъяс виччысисны сійӧс ӧдзӧс саяс, сӧмын наысь!
Сійӧ, мый орччӧн лоины спокойнӧй, пӧшти верстьӧ йӧз, содтіс Костялы збодерлунсӧ.
Сыысь кындзи, пырны куимӧн ёна кокньыдджык, ӧткӧннад дорысь.
И сбор заводитчис.
— А мый ми кутам вӧчны?
— вӧсньыдик гӧлӧсӧн юаліс Вадик Коняхин, сійӧ сетіс сійӧ жӧ вопроссӧ, код вылӧ неважӧн эз вочавидз Костя.
— Ті ӧні пионеръяс,
— шуис Костя, ачыс повзис, кутшӧм жерган гӧлӧсӧн сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ, эз тӧд, кытчӧ воштыны ассьыс кузь, лӧсьыдтӧм кияссӧ, корсис синъяснас мыджӧд.
Мыджӧд пыддиыс сюри зэв ыджыд чернильница, коді сулаліс пызан шӧрас, и Костя кутіс сы вылӧ сюся видзӧдны.
Но век жӧ сійӧ зэв кыпыд речсьыс, кодӧс сійӧ сочинитліс Юлькакӧд да Сашакӧд ӧтлаын, ӧні дум вылас усины сӧмын татшӧм кывъяс:
— Ті пионеръяс.
Ті долженӧсь радейтны миянлысь замечательнӧй Рӧдинанымӧс.
— А ми радейтам!
— вочавидзис Шура Акимов, зэв сӧдз, югыд синъяса, ыджыд юра ён детинка.
Костя здук кежлӧ ланьтліс, мӧвпаліс, кыдзи заводитӧмсяньыс вуджны сы дінӧ, мый сійӧ лӧсьӧдчис вӧчны.
Тайӧ здук чӧж чӧв олігас пионеръяслӧн настроениеыс вежсис.
Найӧ вывті дыр да торжественнӧя виччысисны.
Найӧ неуна мудзисны тайӧ торжественностьсьыс.
Налы друг окота лоӧма сёрнитыштны медся прӧстӧйторъяс йылысь.
Вадик чеччис да дӧвӧля нюмъялігтыр висьтасис:
— А ми чегӧм бордъя чавканӧс аддзим.
— Эг чавканӧс — ракаӧс!
— тэрыба шуис Вова Горбатов.
— Чавканъясыд тӧв кежлад татысь лэбӧны.
— Костя!
Ми дзебим ракасӧ чардакӧ.
— Костя, тэ чайтан, бордйыс бурдас?
— Сэтшӧм бур рака!
Костя шӧйӧвошӧмӧн кывзіс: рака оз вӧлі пыр собраниелӧн повесткаӧ, сійӧ пырис кыдзкӧ ачыс, дзугис став планъяссӧ.
Отсӧг корсигмоз Костя видзӧдліс Таня вылӧ да Коля Богатов вылӧ.
Налӧн чужӧмъясныс гажаӧсь.
Тыдалӧ, абу нин сэтшӧм ыджыд грек, мый челядь неуна кежисны планысь.
— Кыдзи тэ чайтан, Костя, ракасӧ позьӧ велӧдны морт дорӧ?
— Бура кӧ кутанныд дӧзьӧритны, дерт жӧ велӧданныд,
— солиднӧя вочавидзис вожатӧй.
— Сідзкӧ ме босьта ракасӧ ас ордӧ, мед олӧ ме ордын коридорын,
— шуис Шура Акимов Костя вылӧ невиннӧя видзӧдігмоз да гынсапӧга кокъяссӧ немтӧждысьтӧг бовйӧдліг.
— Мудер!
Мед лоӧ ӧтувъя!
— паныд горӧдісны челядь.
— Ӧтлаын кутам дӧзьӧритны.
Шура мӧвпыштіс.
— Ог!
Ӧтувъяыд меным оз ков.
Кутшӧм интерес?
Ме босьта да и мӧдӧс корся.
Лоӧ менам.
Друг ставныслы лои лӧсьыдтӧм, а Костя эз и казяв, кыдзи быри сійӧ, мый вӧлі быттьӧкӧ кӧрталӧма сійӧс.
Костя ӧні эз мӧвпав вожатӧйлӧн авторитет йылысь, сійӧ прӧстӧ скӧрмис тайӧ ыджыд юра детинка вылас, коді вӧлӧма сэтшӧм колысь мортӧн.
И мыйкӧ ӧбиднӧя уськӧдіс дум вылас Сашаӧс.
— Сідз,
— шуис Костя, эз нин сэсся корсь отсӧг Таня видзӧдласысь и тӧдіс бура, мый да мыйла кӧсйӧ вӧчны.
— Предлагайта, ребята: вӧчамӧй эрд вылын йи чой.
abu
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
— горӧдісны челядь.
— Бур.
Тэ, Шура Акимов, он вермы ыджыдӧс, тэ аслыд вӧч ичӧтӧс.
Пызан улын руд гынсапӧг дугдіс бовъявны.
Шура шай-паймуніс.
Шай-паймуніс отрядыс ставнас.
— Мыйла?
— чуймисны челядь.
— Мыйла Акимовӧс не примитны ӧтувъя чой вылас?
— Сы вӧсна мый Акимов аслас чой вылас кутас иславны ӧтнас аслас ракаыскӧд.
Челядь серӧктісны, кор думыштісны татшӧм тешкодьторсӧ.
Сераліс Таня Измайлова.
Сераліс Богатов.
Шура Акимов эз тӧд, кытчӧ воштысьны серамсьыс.
Ӧти коксьыс сылӧн уси гынсапӧгыс.
Тайӧ помкаыс сюри да Шура пырис пызан улӧ и дыр кӧмасис сэні.
Медбӧрти сійӧ петіс пызан улысь да, некод вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Сідзкӧ ме ог лӧсьӧд торъя ракаӧс, а ӧтлаын.
Сёрниыслӧн тадзи помасьӧмыс быдӧнлы воис сьӧлӧм вылас.
А Костя, яндысьӧмсьыс друг мездмӧм мысти, лӧсьӧдчытӧг висьталіс речь:
— Миянын, миян Рӧдинаын, йӧз ставсӧ вӧчӧны ӧтлаын — воюйтӧны, велӧдчӧны, стрӧитӧны.
Кодкӧ кӧ торйӧдчас, тайӧ мортыс век зэв шудтӧм.
Сылы гажтӧм, ёртъястӧг сьӧкыд, сійӧ оз шедӧд победа.
Бара дум вылас уси Саша.
Здук кежлӧ сьӧлӧм вылас лои делӧ, лӧсьыдтӧм.
Синкымъяссӧ кӧрлӧдлігтыр Костя шуис:
— Ме казялі: морт кӧ торйӧдчас, артмӧ вред.
Но кад вуджны делӧ бердӧ.
Друг Костя кокниа гӧгӧрвоис, кыдзи вуджны сы дінӧ, мый сійӧ лӧсьӧдчис вӧчны.
— Миян став йӧзыс ӧтлаынӧсь.
Мукӧд канмуясас абу тадз.
И ӧні ті аддзанныд...
Сійӧ тупкис ӧшиньяссӧ шторыясӧн, эз сет челядьлы и ас садяныс воны.
Сійӧ кималасӧн восьтіс шкапсӧ — ставсӧ дасьтӧма, ставыс ки улас.
Сэтшӧм чӧв-лӧнь дырйи, мый волнуйтчӧм вӧсна мыш кузя котӧртіс йирмӧг, быттьӧ электрическӧй бикиньяс, Костя вайис пызан вылӧ эпидиаскоп.
Трач — включитӧма ток, и вот стенын, нёль пельӧса югдӧдӧминын, лои океан.
Зэв вылӧ енэжлань качлӧны турунвиж гыяс.
Абу, тайӧ абу штиль.
Скӧрысь гӧгыльтчӧ зэв ыджыд гы, мӧд, коймӧд, налӧн еджыд бурысьясыс жугавлӧны ӧта-мӧд бердас.
Бушков!
Океаныс омлялӧ, лайкъясьӧ, сувтсӧн сувтлӧ.
Бура и серпасалӧма сійӧс Саша!
— О-о!
— шуис кодкӧ.
И пемыдас, синъяссӧ аддзытӧг, кодъяс любопытствоысь Костя яндысис, челядьлысь сӧмын ӧтсяма ловшысӧ кылігӧн, сійӧ смелмис, гажмис, да сылы дум вылас уси ставыс, мый найӧ Юлькакӧд сочинитісны турнирӧдз сійӧ рытнас.
— Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс.
Лунвыв штат Алабама...
И со...
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс вылӧ стен вывсянь видзӧдӧ сьӧд детинкалӧн гӧгрӧс чужӧмыс.
Детинка сералӧ.
Еджыд пиньясыс, гӧгрӧс синъяслӧн лӧзоват белокъясыс, плешвесьтса юрсилӧн гажа читкыльясыс, лӧсталысь паськыд нырыс — ставыс сералӧ.
И челядь тшӧтш заводитӧны серавны, первой ньӧжйӧник, сэсся гажаджыка, гораджыка, гораджыка.
— Менам нимӧй Сэм,
— висьталӧ сьӧд детинка.
— Вайӧй кутам дружитны.
Сёрнитіс, дерт, Костя, но пемыдад ставсӧ позьӧ думыштны, кыдзи окота.
Кӧть кыдз, а кызь ӧтикӧд отряд ӧттшӧтш горӧдіс:
— Вай!
Костя вежис эпидиаскопысь картоннӧй квадратиксӧ: бара сійӧ жӧ детинкаыс, но ӧні сулалӧ нин.
Сы вылын лёкногӧн ӧшалӧны косясьлӧм дӧрӧмыслӧн лестукъясыс, чужӧмыс кырыштчалӧма, синдорыс лӧзӧдӧма, кыз вомдорыс мисьтӧма ӧшӧдчӧма.
Детинка бӧрдӧ.
— Мый вӧсна сійӧ бӧрдӧ?
— Кутанныд дружитны?
— шуӧ Костя-Сэм.
— Висьталім — кутам.
— А тэ абу хулиган?
— Тайӧс юаліс Вадик Коняхин, кодӧс гуляйтны лэдзлігъясӧн гортас тӧблывлісны шарпӧн дзик нырӧдзыс да стрӧга тшӧктывлісны не тӧдмасьны хулиганъяскӧд.
— Абу.
Но ме сьӧд.
Кодкӧ чуймис да гораа шуис:
— А мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Кутшӧм сійӧ тешкодь!
— Ме абу тешкодь.
Став еджыд детинкаясыс нӧйтӧны менӧ сыысь, мый ме сьӧд.
— Ылӧдлан!
Сійӧ ылӧдлӧ!
— горӧдісны кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс.
Найӧ муртса пиньӧ эз воны Сэмкӧд, кӧть сӧмын на дружитчисны.
Но нёль пельӧса югдӧдӧминын лои выль фигура — жугыль, бур чужӧма кыз нывбаба.
Костя серпасаліс бумага вылӧ «Дядя Томлӧн хижинаысь» тётушка Хлоялысь портретсӧ.
Тётушка Хлоя вӧлі Сэмлӧн мам кодь.
— Сэмкӧд миян шог!
— партук вылас сьӧд кияссӧ пуктӧм мысти шуис Клэ.
— Батьсӧ Сэмлысь мӧдӧдісны фронт вылӧ, а менӧ вӧтлісны удж вылысь.
Сэки тыдовтчис лентаяслӧн, прошвияслӧн, оборкаяслӧн еджыд кымӧр.
Кымӧр весьтас тыдаліс тыква кодь юр да чурвидзис кузь ныр.
— Чучела!
— кыз гӧлӧсӧн шуис Шура Акимов.
Чучела наступайтіс негритянка вылӧ, грӧзитчис, зырис.
Кытчӧ воши Костялӧн яндысьӧмыс?
Сійӧ лои мӧд мортӧн, вежлаліс гӧлӧссӧ, банбокъясыс сылӧн ыпъялісны, синъясыс би моз югъялісны.
Дерт пемыдас нинӧм вӧлі оз тыдав, кылӧ вӧлі сӧмын гӧлӧсыс, и ӧні гӧлӧсыс дзуртіс, тіраліс, триньгис, быттьӧ жугалӧм клавишъяс:
— Негритянка!
Тэ сотін менсьым юбкаӧс.
Убирайтчы удж вылысь!
Тэ ӧні кулан тшыгла детинкаыдкӧд ӧтлаын!
Ок!
Мый кутіс керсьыны пионерскӧй жырйын!
— Крыса!
— равзіс кодкӧ.
— Крыса!
— зэв скӧрысь чивзіс Вадик.
— Крыса!
Крыса!
Челядь равзісны сэтчӧдз, кытчӧдз мистрис Эвенсон эз уберитчы.
Син ёрмӧн еджыд пиньяссӧ тыдӧдіг экран вывсянь нюмъяліс негр, дядя Джо.
Пыр жӧ тыдалӧ — вот тайӧ морт!
Челядь успокоитчисны, весиг клопайтыштісны кипыдӧсъяснаныс.
Найӧ кутісны радейтны тайӧ компаниясӧ — Джоӧс, Клэӧс да Сэмӧс.
Война, фронт, тышъяс!
Джо — молодчина, герой.
Эпидиаскоп шыблаліс стен вылӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс пыр выль изображениеяс.
Историяыс пыр муніс водзӧ, сійӧ бергӧдны позьтӧма матыстчис помлань.
Пионер жырлӧн чӧв-лӧньыс Костялы друг лои сьӧкыд: кажитчис, сійӧс колисны ӧтнассӧ, а орччӧн — мортлӧн зэв лёк, думыштны позьтӧм судьба.
Костя пӧшти шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— И Джоӧс кыскисны виселица вылӧ...
— Оз ков!
— кыліс пемыдас горӧдӧм.
И быттьӧкӧ мыйкӧ взорвитчис:
— Оз ков!
Оз ков!
Тайӧ вӧлі восстание.
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс сувтісны дорйыны Сэмӧс да Джоӧс.
Найӧ сэсся эз кӧсйыны видзӧдны.
Найӧ чеччыштісны местаяссьыныс, кулакъясыс налӧн таркӧдісны пызанӧ, быттьӧ пулемётнӧй очередь.
Костя включитіс свет — гӧгӧрыс возбуждённӧй, зэв скӧр чужӧмъяс.
Вадик чышкаліс чернилаӧсь кинас синваӧсь банбоксӧ.
— Пыр!
Ме пыр,
— зэв ёна волнуйтчигтыр шуис Костя.
Сійӧ шыбитіс пачкасьыс некымын бӧръя картина да бӧрйис найӧс, кодъясӧс висьталіс сылы Юлька.
Тӧлка Юлька!
Пемыд.
Друг стен вылын тыдовтчис би сюръя.
Радлун!
Ура!
Кар сотчӧ.
Збой сьӧд детинка кавшасис медся джуджыд керка вевт вылӧ да труба бердас кӧрталіс гӧрд флаг!
Ура!
— Заводитчис восстание,
— зэв ёна волнуйтчӧмӧн висьтавліс Костя.
— Кыпӧдчисны мистер Эвенсон да мукӧд мистеръяс плантацияяс вылын уджалысьяс.
Найӧ тӧдісны Сӧвет Союз йылысь.
Налы висьтавліс Джо.
Рабочӧйяс кыпӧдчисны капиталистъяслы паныд.
— Вот тайӧ да, Костя!
Сідзи налы и колӧ!
— Миянӧ эськӧ тайӧ Сэмсӧ!
Вернӧ, Костя?
Вожатӧй дорӧ чукӧртчӧмӧн детинкаяс горзісны да чеччалісны.
— Сійӧс позьӧ примитны пионерӧ!
— Сылы эськӧ бур вӧлі, миянын, Костя.
— Да!
Да!
Да!
— вочавидзис Костя.
Сійӧ вӧлі шуда и зэв ёна мудзӧма.
Помалігас колӧ вӧлі мыйкӧ висьтавны, медым вӧчны сборлысь итог — тадзи велӧдіс старшӧй пионервожатӧй,
— но Костя эз вермы.
Сійӧ мыжапырысь видзӧдліс Таня вылӧ.
Таня зэв тэрыба чеччис, чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй, синъясыс югъялісны решимостьӧн.
Сійӧ вештіс кӧсасӧ пельпом саяс да кутіс сьывны:
«Свободнӧй республика семьяӧс ӧтув...»
Вӧсни, ён гӧлӧс гораа сьыліс мелодиясӧ, мелодияыс содіс, паськаліс, стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс зильгӧм моз заводитісны сьывны челядьлӧн вӧсни гӧлӧсъяс, налы полігтырйи ньӧжйӧник аккомпанируйтіс Колялӧн кыз гӧлӧсыс, и мыйкӧ ыджыдтор, тӧдчанатор ӧтувтіс да йитіс ӧні ставнысӧ — дасӧд класса велӧдчысь Коля Богатовӧс, Таняӧс, и Костяӧс, и ичӧтик детинкаясӧс.
Тайӧ вӧлі ассьыныс Рӧдина радейтӧмлӧн стрӧг, сдержаннӧй, шуда чувство.
15 глава
ӦТНАС
Окружнӧй кӧрттуйвывса туйяс вылын маневрируйтіс товарнӧй состав.
Саша сулаліс Горбатӧй пос дінын.
Неылын — жугавлӧм кӧрт торъяслӧн чукӧр.
Кымынысь Юрка Резниковкӧд найӧ татчӧ котӧртлывлісны да экспедициясьыс бӧр мунлісны пыр озыр добычаӧн — сутуга торъяс, гайка, кутшӧмкӧ ичӧтик винт.
Сэсся найӧ Юркакӧд татчӧ оз нин волыны!
Ставыс воши!
Ставыс!
Саша тӧдіс.
Сійӧ сулаліс тӧв йылын да видзӧдіс, кутшӧм пелька уджалӧны машинист да сцепщик.
Сцепщик поезд мунігас повтӧг ветлӧдліс вагонъяс костӧд; торйӧдӧм вагонъяс водзӧ мунісны асланыс туйӧд, а паровоз, гартчысь рулысь фонтан шыбитӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн котӧртіс бокӧ, грымакыліс-муніс переведитӧм стрелка дінті.
Стрелочник сьӧлӧмсяньыс сигналитіс флажокъясӧн.
Ставыс тайӧ кажитчис ворсӧм кодьӧн.
Саша видзӧдіс часысь дырджык, кытчӧдз кокыс кӧдзыдысла эз гегды.
Сэки сійӧ мӧдӧдчис.
Кытчӧ?
Аслас олӧм чӧжӧн первойысь Саша вӧлі ӧтнас.
Сійӧс кыскис школалань.
Переулокъясті кытшлалыштӧм бӧрын сійӧ лои школьнӧй решетка дорын.
Калиткаӧд ызӧбӧн петісны челядь.
Горзігтыр да сералігтыр найӧ котралісны улича кузя, быттьӧкӧ кӧсйысьӧмаӧсь йӧктыны бушковсьыс тэрыбджыка.
Костя отрядысь пионеръяс.
Сідзкӧ, сбор сӧмын на помасьӧма.
Кыдзи бара справитчис Костя?
Саша кӧсйысьліс отсавны сылы!
Абу кокни ӧткӧн ноксьыны эпидиаскопӧн — вежлавны картинкаяс, висьтавлыны, порядок бӧрся следитны.
Тӧдмавны эськӧ, мый вӧлі сэні, сбор вылас!
— Саша, сулавлы, виччысьлы!
Саша, тэ, тыдалӧ, пельтӧммӧмыд?
Быттьӧкӧ му увсьыс быдмис Юлька.
Тыдалӧ, сійӧ кыйӧдӧма найӧс Костякӧд.
— Муртса суӧді тэнӧ!
Ок, кутшӧма ме волнуйтча!
Миян классын став нывкаяс тӧдӧны, мый Костякӧд тіян талун сьӧкыд лун.
Ставныс ӧтитӧг тӧдӧны!
Дерт жӧ: и вольтметр и сэтшӧм ответственнӧй сбор!
Но, висьтавлы.
Кыдзи?
Юлька мудзӧма котӧртӧмысла; пеля шапкаыс муртса ӧшйӧма дзик юрчут йылас, сылӧм лымсьыс плешкыс вӧлі ва, кӧсичаясас юрсиыс читкыльтчӧма гӧгрӧс читкыльясӧ.
Сійӧ терпитны вермытӧг юасис Сашалысь:
— Да висьтавлы нин ӧдйӧджык!
Мый сэтшӧмыс?
Юлька повзис Сашалӧн лёкногӧн чӧв олӧмысь.
— Мый тэкӧд лои?
— Нинӧм мекӧд эз ло!
— Гашкӧ, Костякӧд?
— И сыкӧд нинӧм.
— Мыйла тэ татшӧм?
Саша, мый тэ соссян?
Юлька тӧждысигтыр жалитӧмӧн видзӧдіс детинка чужӧм вылӧ.
Саша воськовтіс, лӧсьӧдчис мунны.
Юлька кутіс сійӧс соскӧдыс:
— Энлы, а тэ отсасин Костялы сбор вылас?
И друг, асьсӧ помниттӧг, Саша дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— Эг отсась!
Эг!
А тэныд сӧмын Костя йылысь и колӧ тӧдны!
Эг вӧв сбор вылас.
Эг мун, вот и ставыс!
Сійӧ чӧв ланьтіс, кор аддзис, кутшӧма вежсис скӧрмӧмысла нывкалӧн чужӧмыс.
Саша ӧбидаысла муртса эз бӧрд: ставныслы веськодь, мый сылӧн, Сашалӧн, лои беда.
Сы вӧсна некод оз кут тӧждысьны.
— Тэ лӧгасин Костякӧд?
— шензьӧмӧн юаліс Юлька.
— Татшӧм ответственнӧй луннас сылы отсалӧм пыдди тэ сыкӧд лӧгасин?
И тэ он тӧд, мый вӧлі сбор вылас?
— Ог тӧд.
Кытысь меным тӧднысӧ?
Сашалы эз ло лӧсьыд Юлька видзӧдӧмысь, сійӧ бергӧдчис бокӧ.
— Ӧні метӧг нин олӧй,
— нурбыльтіс сійӧ.
— Ак, со тэ кутшӧм!
Юлька ырыштчӧмӧн кучкис кулакнас Сашалы мышкас.
Нывка эз куж косясьны, сійӧ некор на эз доказывайтлы йӧзлы кулакъяснас, мый найӧ абу правӧсь.
Сійӧ кучкаліс-пӧвсаліс Сашаӧс кытчӧ веськалӧ: мышкас, бокъясас, кынӧмас.
Юлька местаын кӧ эськӧ вӧлі детинка, Саша эськӧ секундаӧн вермис отразитны нападениесӧ.
Сійӧ эськӧ кужис дорйыны асьсӧ!
Но сы вылӧ наступайтіс нывка, и тайӧ вӧлі Юлька.
Яндзим, оз позь кучкыны Юлькалы.
Саша бӧрыньтчис, надейтчис, мый ставыс тайӧ помасяс кыдзкӧ ачыс.
Рӧкыд вылӧ, тайӧс казялісны.
Пионеръяс чукӧрӧн пыр на сулалісны школьнӧй решетка дорын.
Найӧ видзӧдісны, кыдзи лым весалан машина, ас гӧгӧрыс турӧб лэптігтыр, лэбзис-муніс трамвайнӧй туйяс пӧлӧн.
Лым весалан машина лэбыштіс, а пионеръяс аддзисны сэтшӧмтор, мый он век аддзывлы, да кутісны горзыны уличатырнас:
— Видзӧдӧй, Емельяновӧс нывка нӧйтӧ!
Сизимӧд класса велӧдчысь повзьӧма нывкаысь!
— Вот и трус!
Вот и трус!
— йӧктігтыр горзісны челядь.
И Саша, код вылӧ талун зэв нин уна уси позорыс, зургис Юлькалы пельпомас.
Юлька бускысис-уси чужӧмнас небыд, пушыд толаӧ.
А Саша тӧвныр моз уськӧдчис котӧртны и, сӧмын переулокӧ кежӧм бӧрын нин, сувтіс да видзӧдліс пельӧс сайсянь.
Юлька чеччӧма толасьыс.
Костялӧн пионеръясыс зіля пыркӧдісны Юлька пась вылысь лымсӧ.
Тайӧ каднас кильчӧ вылӧ петісны Таня, Богатов да Костя.
— Ме эг и мӧвпавлы, мый татшӧм интереснӧ лоны вожатӧйӧн,
— гӧрдӧдӧмӧн шуаліс Костя.
— Ме мӧвпавлі — колӧ, сідзкӧ, быть ло вожатӧйӧн.
А вӧлӧмкӧ, кутшӧм интереснӧ!
И, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу страшнӧ.
— Костя!
— вожатӧйсӧ аддзӧм мысти горӧдісны челядь.
— Емельянов нинӧм абуысь нӧйтіс Юлятӧ.
Ми водзӧс мынтам, сійӧ тӧдлас!
— Ылӧдчанныд,
— веськодя вочавидзис Юлька.
— Ме ачым сійӧс нӧйті.
Со ӧд кутшӧм дорйысьысьяс!
Костя, но кыдзи?
Мыйкӧ артмис?
Костя яндысьыштӧмӧн нюмъёвтіс, и Юлька вунӧдіс ассьыс полӧмсӧ да успокоитчис.
— И шогсьынысӧ немторйысь вӧлі.
Ме ньӧти эг сомневайтчы,
— важнӧя шуис Юлька.
— Но, сідзкӧ, мунам.
Коля Богатовлы да руд баля ку шапкаа нывлы юрнас тшапа довкнитӧм бӧрын Юлька мӧдӧдчис Костякӧд гортас.
Ныв думыштчӧмӧн дыр видзӧдіс на бӧрся.
— Тэ эн казяв, Богатов,
— шуис сійӧ, кор кык фигура саялісны
мукӧд дырйиыс морт олӧ и олӧ, лӧня, тыдавтӧг, друг мыйкӧ лои, и сійӧ дзоридзалӧ.
И сэки ставныс гӧгӧрвоӧны, мый сійӧ смел, талантливӧй, тӧлка.
Ме сӧмын талун тӧдмалі настоящӧй Костяӧс.
— И ме!
— тэрыба шыасис Богатов.
— А тӧдан, мый йылысь ме талун мӧвпалі сбор вылас?
Весиг тешкодь!
Ме мӧвпалі морт психология йылысь.
Таня юалӧм моз чӧла лэптыштліс кузь, сьӧд синкымъяссӧ.
— Гӧгӧрвоан...
— Коля зілис корсявны медся прӧстӧй кывъяс, медым не кажитчыны чувствительнӧйӧн.
Сійӧ медъёна поліс, медым эськӧ эз упрекнитны, мый сійӧ чувствительнӧй.
— Ми олам социалистическӧй обществоын.
Сідз?
А психологиянымӧс миянлысь позьӧ шуны социалистическӧйӧн?
Мыйӧн сійӧ торъялӧ быдсяма мукӧд психологияысь, кыдзи тэ чайтан?
Таня сюся видзӧдліс Коля вылӧ, ньӧжйӧ вештіс синъяссӧ сы вылысь да думыштчӧмӧн шуис:
— Теоретическӧя ме гӧгӧрвоа...
— Теоретическӧя?!
— горӧдіс Коля сэтшӧма чуймӧмӧн, быттьӧ Таня петкӧдліс код тӧдас кутшӧм гӧгӧрвотӧмлун.
— А миян олӧмысь, практикаысь, тэ некор эн аддзыв?
Висьтала тэныд случай.
Менӧ корӧны райкомӧ.
Мыйла?
Вӧлӧмкӧ, секретарь беспокоитчӧ — друг ме ог пыр университетӧ.
Гӧгӧрвоин?
Ме мӧвпавлі — личнӧй делӧ, а вӧлӧмкӧ — абу личнӧй, абу!
— Но ладнӧ,
— шуис Таня,
— а сбор вылас тэ мыйын аддзин выль психологиясӧ?
Сыын, мый миян челядь жалитӧны негрӧс?
Но ӧд колӧ лоны зверӧн, фашистӧн, медым...
— Энлы!
Энлы!
— кыпыда торкис Коля.
— Не сӧмын таын...
быдторйын.
Ме Гладков йылысь ӧні веськыда шуа: вот татшӧм зонъясыс и колӧны миянлы комсомолӧ.
Сійӧ чӧв ланьтіс, видзӧдыштіс, кыдзи бергалӧны лымчиръяс, вуджрасьӧны, гартчӧны да, гӧгралыштӧм мысти, вевттьӧны мусӧ еджыд эшкынӧн.
Друг, лым буссӧ столбъясӧн лэптігтыр, улича кузя пӧльыштас тӧв, гудыр рӧмыдӧ саялӧны йӧз, трамвайяс, керкаяс.
Тӧв лӧнис, бара ньӧжйӧник бергалӧны лымчиръяс.
— Лӧсьыд!
А тайӧ каднас, переулокъясті да уличаясті шӧйтӧм бӧрын, Саша Емельянов довгис гортас.
Дыр жӧ сійӧ муніс гортӧдзыс, коньӧр!
Турӧб нӧбӧдіс лымсӧ.
Мыйкӧ вӧсньыдика шутьляліс ва лэччан труба пытшкын.
Тӧв лэптіс да нуис лым кымӧр, пуктіс сійӧс мостӧвӧй вомӧн да уськӧдчис кынмысь том пуяс вылӧ.
Пуяс сулалісны тротуар пӧлӧн, сирӧтаяс моз нюжӧдӧмаӧсь вожъясыслысь куш ньӧръяссӧ.
Тӧв найӧс треплитіс да нетшкис, йизьӧм ньӧръясыс шыасьлісны надзӧника кышакылӧмӧн.
Качайтчисны пӧнаръяслӧн бияс.
16 глава
«КЫДЗИ ТЭ ОЛІН МЕТӦГ?»
Кутшӧм зумыш чӧв-лӧньӧн встретитіс детинкаӧс гортыс!
Быттьӧкӧ став кӧлуйыс, стенъясыс и ӧшиньясыс, кодъяс сайын дурис-чепсасис турӧба вой, сёрнитчӧмаӧсь чӧв овны да кажитчыны бокӧвӧйясӧн.
Сьӧлӧм вылын сьӧкыд!
Детинка пуксис пызан дорӧ, гӧрбыльтчис да топӧдіс кулакъяснас кӧсичаяссӧ.
Татшӧм шога сійӧ пукаліс вель дыр.
Сэсся век жӧ колӧ вӧлі вӧчны урокъяс.
Рытыс вӧлі гажтӧм, вывті кузь, шог рыт, другъястӧг да лачаястӧг.
А кор часі кучкаліс дас час да лои гӧгӧрвоана, мый Гладковъясӧс виччысьны весьшӧрӧ нин, Саша унмовсис.
Сійӧ узис чорыда.
Сійӧ вӧтасис либӧ сылы унйывсьыс кажитчис, мый мам жырас друг ӧзйис би, быттьӧкӧ войнас петіс югыд шонді.
Гашкӧ, тайӧ эз вӧв шонді, а виж абажур улын лампа?
Воссигас дзуртыштіс ӧдзӧс, джоджӧдыс нюжӧдчис югыд туй, югдӧдӧм туй кузя Саша крӧвать дорӧ шытӧг матыстчис мамыс.
Саша поліс, медым вӧтыс эз вош, да ышловзьӧмӧн юрсӧ топыдджыка пуктіс пӧдушка вылас.
Сійӧ садьмис, кор ывлаас вӧлі нин лун.
Турӧбыс быттьӧ абу и вӧвлӧма.
Асъя енэжын, кӧні тыдалісны на кустӧм кыалӧн колясъяс, бура тӧдчисны керка вевтъяслӧн, трубаяслӧн, антеннаяслӧн визьяс.
Мыйкӧ кыпыд, праздничнӧй вӧлі визьяслӧн тайӧ бура тӧдчӧмас, кельыдлӧз, гӧрдоват да еджыд рӧмлӧн мичаа ӧтлаасьӧмас.
Вежалунся асылыс шымыртіс Сашаӧс.
Чеччыштны, включитны радио!
Колӧ лӧсьӧдны коньки либӧ первой лыддьыны Чеховлысь «Юмор».
Тӧрыт Юрка Резников ыджыд перемена дырйи лыддис тайӧ небӧгсӧ да зэв ёна сераліс.
Но Сашалы дум вылас уси «тӧрытъяыс», и сійӧ эз чеччышт.
Сійӧ лӧня куйліс, кытчӧдз эз кыв мам жырсьыс вӧрӧшитчӧм.
Сӧмын сэки сійӧ аддзис этажерка вылысь кожанӧй шлем.
Сідзкӧ, войнас сійӧ абу вӧтасьӧма — мамыс воӧма.
— Мама!
— горӧдіс Саша да сэтшӧм вылӧ чеччыштліс крӧвать вылас, мый пружинаясыс быттьӧ кутісны сьывны.
Радлун!
Тӧдса халат, ванна бӧрын ва юрсиыс лэччӧма пельпомъяс вылас.
Саша топӧдчис банбокнас ва юрси бердас.
— Мама!
— Здравствуй, Саша!
Но, кыдзи олін?
Тайӧ кадӧ Агафья Матвеевна пыртіс чайник.
Саша тэрыба пасьтасис да заводитіс ноксьыны.
Сійӧ чепсасис буфет дінсянь пызан дорӧдз да сэтшӧм яра кӧзяйничайтіс, мый эз удит вочавидзны.
Сійӧ мудеритіс ачыс аскӧдыс да нюжӧдіс кадсӧ.
Мама кӧ эськӧ эз татшӧм долыдӧн во!
Завтракайтны пуксисны куимӧн.
Саша вӧлі рад: гашкӧ, Агафья Матвеевна гарыштас — со, пӧ, мыйкӧ лоӧма.
Сійӧ вермис тӧрыт гӧгӧрвоны Саша чужӧм серти.
— Кыдзи сійӧ тані оліс метӧг?
— сералігтыр юаліс мамыс.
Юалӧма вӧлі сы могысь, медым Агафья Матвеевналӧн сьӧлӧмыс бурмис — сылы, кӧнкӧ, зэв нин окота мый вылӧ кӧ норасьыштны.
Шуам кӧть, Джек рытъяснас никсіс.
Но, кӧть Сашалы норасьтӧмыс и эз во сьӧлӧм вылас, Агафья Матвеевна абу вӧлі лӧсьӧдчӧма сійӧс видны.
Сійӧ дженьыдика вочавидзис:
— Оліс.
Немтор.
Паськӧдӧм чуньяснас блюдсӧ вылын кутӧмӧн Агафья Матвеевна тэрмасьтӧг юис чай да сэк кості висьтавліс кӧзяйкалы сы йылысь, мый йылысь, кажитчис сылы, колӧ висьтавны медпервой.
— ... Свекла вылӧ пӧлтинник.
Чай кежлӧ кӧлач ньӧблывлі, содтӧй ещӧ квайт чӧлкӧвӧй да джын.
Тайӧ чорыд сьӧлӧма старукаыс вермис эськӧ отчитывайтчыны быдса час.
Эз позь не кывзыны сылысь помӧдз!
Мам, дерт, эз лысьт торкны мича сёрнисӧ да пукаліс пызан сайын сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый Агафья Матвеевна, кодлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис татшӧм сюся кывзӧмыс, висьтавліс дзик соловей сьылӧм моз.
Сылӧн хозяйственнӧй артасьӧмлы помыс на вӧлі оз тыдав.
Друг сійӧ пуктіс блюдсӧ пызан вылӧ да, синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн, скӧрысь чӧв ланьтіс.
— Да?
Мый?
— шӧйӧвошӧмӧн тэрыба юаліс мам.
Но старука удитӧма нин скӧрмыны:
— Пель пырыд кывъяссӧ лэдзаланныд!
Тіянкӧд сёрнитны — кадсӧ прӧста воштыны!
Вомсӧ топӧдӧмӧн сійӧ чукӧртіс тасьті-пань да ёна дӧзмӧмӧн петіс жырйысь.
Мам ышловзис:
— Зӧлӧта миян Агафья Матвеевнаыд!
Со скӧрмис нинӧм абусьыс.
Но, кажитчӧ, думсьыс мам вӧлі дӧвӧльнӧй, мый ӧні вермас свободнӧя думайтыштны мыйкӧ ассьыс.
Сійӧ прӧйдитчис жырйӧд, видлаліс письменнӧй пызан вывсьыс небӧг чукӧр, лӧсьӧдіс да кыис кӧсаӧ косьмытӧм на юрсисӧ.
Саша аддзис мам синъяслысь серьёзнӧя, стрӧга видзӧдӧмсӧ.
Мамыс мый йылысь кӧ ёна мӧвпаліс.
Сійӧ весиг эз казяв, мый со та дыра нин найӧ Сашакӧд чӧв олӧны.
Мый лоӧма мамалӧн олӧмас?
— Мама, кыдзи тэнад операцияыд?
Мамыс бергӧдчис, и вочакывсӧ кывтӧдз на Саша гӧгӧрвоис сылӧн спокойнӧй, сюсь видзӧдлӧм сертиыс, мый ставыс бур.
Мамыс пуксис диван вылӧ, кӧні пельӧсын, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, лӧсьыдтӧма йӧжгыльтчӧма чӧла пукалысь детинка.
— Здоров-ӧ тэ, Саша?
— Здоров!
Дзик здоров!
Саша зілис лоны кыпыдӧн, дзик спортсмен моз веськӧдіс пельпомсӧ.
Но сылы сьӧкыдкодь вӧлі видзӧдны мамыслы веськыда синмас.
Мыйкӧ сы пытшкын тшӧктіс:
«Колӧ ӧні жӧ висьтавны!»
И мыйкӧ дугӧдіс:
«Оз, оз позь ӧні висьтавны!»
— Саша!
Кыдзи тэнад?
Лючки-ладнӧ?
Школаад кыдзи?
Сьӧлӧмыс морӧсас кутіс зэв тэрыба чеччыны:
«Висьтавны!»
Но мамыс меліа вештыштіс Саша плеш вылысь юрсисӧ да, аслас шогсьӧм вылӧ гусьӧн сералігтыр, кутіс ньӧжйӧник висьтавлыны:
— Тӧрыт войнас матыстча керка дінӧ, и мыйлакӧ меным лои страшнӧ: друг думышті, мый метӧг тані лои лёктор.
Пыри — аддза, тэ узян.
Тешкодь тэ, Саша, узигад: ныртӧ пӧдушкаад сюйӧмыд, пушкан.
И пыр жӧ сьӧлӧм вылын кокньыдджык лои.
А менам, Саша, радлун: операция прӧйдитіс зэв бура.
Случайыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Да, ми добитчим победа, тайӧс ӧні позьӧ нин шуны.
«Оз позь висьтавны тӧрытъя йылысь.
Оз позь!» — вуджӧртіс Саша вежӧрын.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, гипнотизёр моз видзӧдіс ӧтилаӧ.
Горшдіныс гӧрддзасис.
Саша поліс весиг кыв шуны: сійӧ чувствуйтіс, мый бӧрддзас, мыйӧн сӧмын заводитас сёрнитны.
Шуд вылӧ, орчча жырйын кутіс звӧнитны телефон, мамыс муніс.
— Ӧні ыстінныд?
Да, да, дась!
— кыліс Саша мамыслысь кыпыд гӧлӧссӧ.
— Мудзи?
Эг, немтор.
Тыдалӧ, сыла ыстӧны машина.
Сійӧ пырис Саша дінӧ пасьтасьӧмӧн нин, и сы чужӧм вылын, коді кельдӧдӧма тайӧ некымын луннас, да неуна вӧйыштӧм синъясас югъяліс радлун.
— Эз удайтчы миянлы пӧттӧдз сёрнитны, Сашук: корӧны сӧвещанньӧ вылӧ.
Но ме кӧсйыся тэныд, первой жӧ выходнӧй лунӧ ми тэкӧд мунам иславны лыжиӧн.
Кар сайӧ, вӧрӧ.
Ылӧджык.
А аски, Саша, ме вӧча доклад Наукаяслӧн академияын.
Кад йӧзӧдны дас вося уджлысь результатъяс.
Ещӧ ӧти воськов водзӧ.
Тайӧ воськовсӧ бара вӧчим ми, сӧветскӧй йӧз!
Ӧшинь улын, дворын, тутӧстіс машина.
Мамыс матыстчис Саша дінӧ, кутіс кинас сылысь юрсӧ, чатӧртіс бӧрвыв да видзӧдліс синъясас.
Тыдалӧ, сійӧ мыйкӧ аддзис Саша синъясысь, мый сійӧс чуймӧдіс да повзьӧдіс.
— Мый тэкӧд, Саша?!
Ӧшинь улын зэв ёна тутсіс машина.
— Мама!
Тэ сёрман!
— горӧдіс Саша, быттьӧкӧ ёна повзьӧма.
— Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы!
Сійӧ уськӧдчис корсьны мамыслысь перчаткисӧ, портфельсӧ, мыйвынсьыс зілис кажитчыны тӧждысьӧмӧн, шудаӧн.
— Мый мекӧд?
Ха-ха-ха!
Немтор!
Тэ бӧр воин, а ме думышті, мый ме тэнӧ вӧтӧн аддза!
Кутшӧм тешкодь!
Но, ӧдйӧджык нин, мама!
Саша тэрмӧдліс сійӧс, ноксис да некыдзи эз вермы успокоитчыны, кытчӧдз мам бӧрсяыс эз пӧдлассьы ӧдзӧсыс.
А кор коли ӧтнас, сійӧ нёровтчис плешнас книжнӧй полка тас бердӧ да кокньыда лолыштіс, быттьӧ дзик на ӧні шыбитіс пельпом вывсьыс сьӧкыд мешӧк.
Агафья Матвеевна сы мыш сайын голякыліс дозмукӧн.
Детинка сулаліс книжнӧй полкалань чужӧмӧн да, кажитчис, босьтчӧма тайӧ асывнас изучитны став переплётъяссӧ.
Агафья Матвеевна кызӧктыштіс, зёлькнитіс паньясӧн, ӧтикӧс уськӧдіс.
Детинка эз вешйы переплётъяс дорысь, весиг юрсӧ эз бергӧдлы.
«Э,
— гӧгӧрвоис старука,
— мыйкӧ грамотейлӧн абу ладнӧ».
Медым «грамотейӧс» кыскыны сёрниӧ, сійӧ решитіс вӧчны, кыдзи и век:
— Сулалӧ, быттьӧ статуй!
Со ӧд кутшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь ӧні лоины челядьыд!
Мамыс воис, а сійӧ, быттьӧ сентябрса лун, зумыштчӧма.
Важӧнтӧ...
Враждебнӧй вылазка некутшӧма эз мӧрччы.
Детинка чӧв оліс.
Агафья Матвеевна пуктіс кияссӧ коскас, став видыс сылӧн петкӧдліс зэв ёна чуймӧм.
— Пиук!
А ӧд тэнад лёктор лоӧма,
— думайтыштӧм бӧрын дӧгадайтчис сійӧ.
Сэки Сашалы бара ковмис синсӧ лапнитлытӧг видзӧдны ӧти местаӧ.
Сійӧ велаліс тайӧс вӧчны — отсалӧ сэки, кор горшдінад мыйкӧ локтас да доймымӧн йӧткӧ морӧстӧ пытшкӧссяньыс.
Агафья Матвеевналӧн мелілуныс помӧдз шогӧ уськӧдіс Сашаӧс.
Старука кутіс беспокоитчыны:
— Висьмин кӧ нин-а?
Сашенька, ме пузьӧда нинпу дзоридза чай.
Кык стӧкан юӧм мысти висьӧмтӧ вӧтлӧ.
Видзӧдтӧ, чужӧмыд едждӧдӧма.
Чӧв олӧ, быттьӧкӧ вежӧрсӧ воштӧма.
Аттӧ, шогыд!
Дӧмӧм гынсапӧга кокъяснас тэрыба чушкигтыр сійӧ мӧдӧдчис кухняӧ.
Но нинпу дзоридза чай весьшӧрӧ лои пузьӧдӧма.
Гашкӧ, Агафья Матвеевна вывті дыр сійӧн ноксис, но, кӧть кыдз а, кор воис жырйӧ, сійӧ вӧлі тыртӧм.
Висьысьлӧн и дукыс эз вӧв.
Скӧрйывсьыс Агафья Матвеевна койыштіс раковинаӧ бурдӧдан настойкасӧ и, сы вӧсна мый матын некод эз вӧв, скӧрсӧ лэдзис ас вылас:
— Йӧймӧмыд, тыдалӧ, пӧрысьӧй!
Колӧ кыдз пу ньӧрйӧн лечитны, а гӧститӧдӧ нинпу дзоридза чайӧн!
Йӧзыд збыль шуӧны:
«Мортыд кыкысь йӧй вежӧра овлӧ — пӧрысь дырйи да ичӧт дырйи»...
17 глава
ДРУГЪЯС ПРИНИМАЙТӦНЫ РЕШЕНИЕ
Двӧйнияскӧд мыйкӧ лоӧма.
Ӧбед прӧйдитіс лӧня.
Челядь сэтшӧм бура пукалісны, мый мамыс кутіс беспокоитчыны.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
— Костя, супыд ещӧ колӧ?
— Оз, мама, пасибӧ.
— Юля!
Эн на чеччы.
Ме лӧсьӧді тіянлы ӧладьяяс.
Кутшӧм окота вӧлі сылы век лелькуйтыштны ассьыс «ичӧтъяссӧ»!
Ыджыд нылыс, мамыс ордӧ коръясӧкӧ волывлігӧн, укӧрайтӧм моз шулывліс сылы:
— Ті, мама, миянӧс стрӧгджыка воспитывайтлінныд, а двӧйнияслы тіян керкаын паныд шуӧм абу.
Быдмасны найӧ тіян асьнысӧ радейтысьясӧн, бӧрдыштанныд на понда.
Мамыс эз вензьыв ыджыдджыкыскӧд, сэтшӧм тӧлка да думайтысь нылыскӧд, сӧмын думсьыс серавліс:
«Тайӧ двӧйниясыс асьнысӧ радейтысьяс?»
Ӧбед бӧрын челядь дзебсисны Юлькалӧн пельӧсӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн.
— Костя, сійӧ сідзи и шуис:
«Вольтметрыс менам, ог сет»?
— стрӧга юаліс Юлька.
— Да эз жӧ!
— дӧзмӧмӧн горӧдіс Костя, чойыслӧн тешкодь гӧгӧрвотӧмлун вылӧ шензьӧмӧн.
— Ньӧти эз сідз.
Ме стӧчасӧ ог помнит, мый сійӧ шуаліс, но тӧдчӧ вӧлі: Саша оз кӧсйы козьнавны вольтметрсӧ класскӧд ӧтлаын.
Сійӧ кӧсйис ассяньыс.
И медым сійӧс ставныс ошкисны.
— Но?
— Мый «но»?
Детинкаяс ӧбидитчисны.
Кыдзи тэ чайтан, Надежда Димитриевналы эськӧ любӧджык вӧлі, классыс кӧ козьналіс?
Ставныс сэтшӧма виччысисны, надейтчисны, мый лоӧ сюрприз.
И со ставыс торксис.
Да и...
— Мый «да и»?
— синкымсӧ кӧрыштіс Юлька.
Костя зумыша видзӧдіс бокӧ, мед оз аддзы чойыслысь видзӧдӧмсӧ:
— Ме эг чайтлы Сашаӧс татшӧмӧн.
Сійӧ вӧлӧма дзик мӧднога морт.
— Тэ бура тӧдан?
— дӧзмӧмпырысь юаліс Юлька.
— Да мый тэ сэтшӧма сійӧс доръян?
— скӧрмис Костя.
— Некутшӧм самолюбие тэнад абу!
Сійӧ жӧ тэ дінӧ пондіс!
Юлька спокойнӧя вочавидзис:
— Эз сійӧ.
Ме сы дінӧ понді.
Меным ӧні гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ эз вӧв сбор вылад.
Костя, кутшӧм «мӧднога» мортӧн нӧ вӧлӧма Сашаыс?
— Сэтшӧмӧн, мый кор вӧчсьӧ ӧтувъя делӧ, сы вылӧ оз ёна позь надейтчыны!
— чорыда вочавидзис Костя.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Юлька жугыля гартліс чунь вылас ӧшӧдчӧм юрси пратьсӧ.
— Тӧдан, мый висьталіс Ключарев?
— шуис Костя, тыдалӧ, решитчис помӧдз петкӧдлыны Юлькалы, кутшӧм налӧн вӧвлӧм другныс.
— Сійӧ шуис: ми кӧ эськӧ вӧлім эг прӧстӧ сизимӧд «Б», а...
война дырйи «Том гвардияӧн»?
Примитісны эськӧ Сашаӧс тайӧ случай бӧрас, кыдзи тэ чайтан?
— Кутшӧм ужас!
Дерт жӧ, эз,
— шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Юлька.
Сійӧ пукаліс крӧвать вылын, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, да сюся видзӧдіс вокыс вылӧ.
Сійӧ вокыскӧд ӧтвылысь мыжаліс ёртсӧ да кӧсйис сійӧс правдайтны.
— Мый нӧ лоӧ?
— Ог тӧд,
— веськодя вочавидзис Костя.
— Детинкаяс сійӧс оз прӧститны.
— А тэ?
— Меным Саша жаль.
Ме ог жӧ.
Бара чӧв олыштӧм, и бара юалӧм:
— Ті сійӧс лыддянныд эгоистӧн?
— Эгоистӧн.
— И несознательнӧйӧн?
— Да.
Юлька небзьӧдіс пӧдушкасӧ да скӧрысь бӧр лямӧдіс.
— А ме тӧда сё случай, кор Саша эз вӧв эгоист и вӧлі зэв сознательнӧй.
— И ме тӧда,
— жугыля сӧгласитчис Костя.
— Но тайӧ разас...
Юлька чувствуйтіс, мый вокыслӧн сьӧлӧмыс заводитӧ небзьыны, да меліа видзӧдліс сылы синмас:
— Костя!
Оз вермы лоны, медым Саша ӧти лунӧ друг дзикӧдз вежсис мӧдарӧ!
Костя кыв ни джын шутӧг видзӧдіс ширма вылысь прӧстӧйиник узоръяссӧ.
Юлька ышловзис.
Тайӧ вӧлі ышловзьӧм сэтшӧм мортлӧн, коді воштӧ лача.
— Вежалун.
Саша ӧтнас.
Некутшӧм вочакыв.
— Гашкӧ, сійӧ висьмис?
Звӧнитлыны сылы, Костя?
— Оз овлы, медым татшӧм случайяс дырйи обязательнӧ висьмисны,
— кыліс веськодя вочавидзӧм.
Юлька чеччис да, кияссӧ и юрсӧ лэдзӧмӧн, дыр мыйкӧ ёна мӧвпаліс...
— Меным ставыс гӧгӧрвоана,
— шуис сійӧ, кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуалӧмӧн.
— Ӧти морт зэв ёна ӧшибитчис.
— Сійӧ зумыша видзӧдліс вок вылас.
— Ставныс сійӧс эновтісны, и весиг сылӧн медбур другыс.
Ог гӧгӧрво!
— Юлька лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый должен вӧчны медбур другыс?
— нерешительнӧя юаліс Костя.
— Тӧдмавны!
Юасьны!
Отсавны!
Сӧветуйтчыштны!
— скӧрысь горӧдіс Юлька.
— Костя, гашкӧ Саша каитчӧ?
И...
гашкӧ, сійӧ век жӧ абу«мӧднога» морт, а прӧстӧ ӧшибитчис?
И сэки...
Кывзы ноко, Костя, сійӧс кӧ аски весиг оз примитны комсомолӧ, бӧрынджык ӧд вермасны примитны?
А ми кӧ огӧ отсалӧй, друг да сійӧ век кежлӧ шогӧ усяс!
Вай, Костя, мунам!
— Ладнӧ.
Сӧгласен.
Мунам!
Юлька клопайтыштіс кипыдӧсъяснас.
Джек, коді вӧлі быд минутӧ дась гажӧдчыштны кӧзяйкаыскӧд ӧтлаын, чеччыштіс вольӧс вывсьыс.
Лыбис ноксьӧм.
Мамныс ышловзис.
— Тӧдан, мама, тӧрыт миян Сашакӧд спор лои...
Да ӧдйӧджык тэ, Костя!
Юлька нетшыштіс тув йылысь пась да ӧдзӧс дінас виччысис воксӧ.
Грекыд вылӧ, Костялы некыдз эз сюр шапкаыс.
Ки улас сюралісны быдсяма ковтӧмторъясыс — кепысь, свитер, портфель — ставыс, шапкаысь кындзи.
— Ми мунам да дзик прӧстӧя миритчам сыкӧд,
— гораа рассуждайтіс Юлька,
— бӧрын тӧдмалам, мый керсьӧ.
Костя век на корсис ассьыс шапкасӧ.
— Некод оз лӧсьӧдчы сійӧс дорйыны, сійӧ кӧ подведитіс тіянлысь класснытӧ ставнас.
Но оз позь эновтны мортӧс...
Костя, позьӧ думыштны, мый тэ нарошнӧ дыр корсьысян!
Али тэныд колӧ, медым ме ӧтнам муні?
Юлька терпитны вермытӧм решимостьӧн видзӧдліс вок вылас.
Ӧтчаяниеӧн Костя шуис:
— Мыйӧн мунан, тайӧ проклятӧй шапкаыс кӧ вошӧма?
Кутшӧмкӧ судьба тӧрытъя лунсянь преследуйтӧ Сашаӧс?
— Ак, преследуйтӧ!
Сідзкӧ ме ӧтнам муна.
Но сэки крӧвать улысь чепӧсйис Джек, вомас сылӧн вӧлі ёнакодь сырйыссьӧм, бусӧссьӧм пеля шапка.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧс дінӧ, медым не кольччыны кӧзяйкасьыс.
Лои недыр ноксьыштны, кор Джек нетшкысис-петіс ывла вылӧ, Костя зілис мырддьыны Джек вомысь шапкасӧ, а Юлька шуаліс, мый дзик оз сулав радейтны татшӧм йӧй понтӧ.
Медбӧрти, шапкасӧ мырддьӧм бӧрын, найӧ котӧртісны гортсьыныс.
Звоноксӧ кылӧм бӧрын зэв тшапа петіс стрӧг Агафья Матвеевна.
Синкым дорӧдзыс лэдзӧм чышъян улын сылӧн синъясыс скӧрмӧм вӧснаыс югъялісны.
— Кватитчинныд Настя йылысь, кор воротаыд гурйыв восьса!
— шуис старука, быттьӧ вундіс, да, сэсся кыв ни джын шутӧг, крапнитіс ӧдзӧссӧ челядь водзын.
Тайӧ вӧлі настоящӧй нота протеста Агафья Матвеевналадорсянь: ӧнісянь сійӧ дугӧдіс дипломатическӧй отношениеяс Сашалӧн беспокойнӧй миркӧд.
Нывкаыслӧн — тайӧс старука казяліс — ыджыд сьӧд синъясас тӧдчис тревога.
Но Агафья Матвеевна решитіс сэсся не сюйсьыны йӧз делӧясӧ.
Сійӧ голякыліс кухняын кастрюляясӧн да нинӧм эз кӧсйы тӧдны.
18 глава
МАМАЛЫ КОЛӦ ЛОНЫ СПОКОЙНӦЙӦН
Саша петіс ывла вылӧ торъя могтӧг, стӧчджыка кӧ — сійӧс вӧтлісны гортсьыс Агафья Матвеевналӧн сюся видзӧдлӧмъясыс.
Сашалы кажитчис: быдӧн, коді бурджыка видзӧдлас, зэв кокниа гӧгӧрвоас, мый сылӧн сьӧлӧмас ставыс дзугсьӧма да гудыртчӧма.
Чудеса, мый мама нинӧм эз гӧгӧрво.
А эськӧ...
Саша тӧдлытӧгыс кежис дженьыд уличаӧ, коді помасис заборӧн.
Сэні детскӧй сад.
Вежалунӧ сійӧ тыртӧм.
Выльӧн усьӧм, талявтӧм лым вевттьӧма чӧв-лӧнь дворсӧ.
Саша сувтіс забор дорӧ да костӧдыс видзӧдіс тайӧ лым вылас, коді дзирдаліс шонді югӧръяс улын.
Но и югдӧдӧ жӧ шондіыс!
Кытысь сійӧ босьтчӧма тӧрытъя турӧб бӧрас?
Некод оз тӧд, кутшӧм лоӧ шог, Сашаӧс кӧ оз примитны комсомолӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчыліс: кӧдзыдыс писькӧдчис воротник улас, мышкас да пельпомъясас, чепляліс банбоксӧ.
Кӧть кутшӧм кӧдзыд эськӧ веськодь, эз кӧ вӧв сьӧлӧм вылас тайӧ шогыс.
Сійӧс оз примитны — сійӧ гӧгӧрвоис талун, кор воис мамыс.
Саша водзджыксӧ чайтліс: мам кыдзи мам, зэв ёна уджалӧ, вель долыд, радейтӧ Сашаӧс.
Сійӧ эз и чайт, мый мамыс вӧчӧ сэтшӧм важнӧй удж, кодӧс аски кутасны обсуждайтны Наукаяс академиялӧн заседание вылын.
И сэні мамыс шуас, кыдзи асывнас:
«Ми добитчим удача».
А Саша!
Кутшӧма сійӧ зілис прославитчыны!
Аски Борис Ключарев, Коля Богатов, и Вихров, и Юрка, и став комсомолечьясыс сійӧс тожӧ кутасны обсуждайтны.
Саша кутіс кынмыны да муніс забор дорысь.
Гегдӧм кияссӧ зептас сюйӧмӧн сійӧ довгис кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Пель чунӧдана жургӧмӧн тӧвзис мотоцикл.
Окружнӧй кӧрттуй рельсъяс весьтын гӧрб моз кыпӧдчӧмӧн вӧляпырысь муніс зэв ылӧ шыльыд шоссе.
Саша думсьыс видзӧдіс сылӧн водзӧ мунысь юкӧн вылӧ.
Со шоссе воис паськыд площадь вылӧ да воши сэтчӧ, а площадь ассяньыс быдладорбокӧ шыбитіс ньӧвъяс кодь веськыд уличаяс.
Со крут переулок петіс гранитӧн дорӧм вадоръяса юлӧн эрд вылӧ, ю весьтас ӧшйӧмаӧсь лӧсьыд послӧн гирляндаясыс.
Зэв мича посъяс!
Саша радейтіс Кремлёвскӧй стена дорса пемыд козъяссӧ, Пушкинлысь площадьсӧ тожӧ радейтіс и Горькӧйлысь уличасӧ ставнас.
А аски сійӧ кутас сулавны челядь водзын залын.
Саша крута бергӧдчис, быттьӧкӧ туйсӧ потшӧма стена да муннысӧ сэсся некытчӧ.
abu
abu
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі висьтавны мамалы!
Ставсӧ!
Мама!
Тэ думыштнытӧ он куж, кутшӧм позор усьӧ тэ вылӧ аски!
Тыдалӧ, Саша зэв дыр ветлӧдлӧма уличаяс кузя.
Сійӧ эз казяв, кыдзи шонді лэччис керка вевтъяс сайӧ, енэжын кусі дзирдалысь югӧр, лымйыс пемдіс.
Декабрса лунъясӧ ӧдйӧ рӧмдӧ.
Детинка пыр восьлаліс и восьлаліс.
Водзлань.
Бӧрлань.
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ лои школадінса эрд вылын.
Ичӧтик пу керкаяс видзӧдісны сы вылӧ пырыс тыдалан еджыд занавескаяса асланыс ичӧтик ӧшиньяснас.
Пидзӧсӧдзыс лымйын Саша сулаліс керосиновӧй лавка пельӧс сайын, и мирас сыысь жугыльджык мортыс эз вӧв.
Друг сійӧ аддзис Гладковъясӧс.
Саша кӧсйис дзебсьыны кытчӧкӧ.
Кӧть мед мый!
Му пыр мунны.
Со ӧд мыйӧдз сійӧ воис!
Сійӧ пышъяліс другъяссьыс, мамсьыс, гортсьыс, сійӧ пышйис эськӧ аскиа комсомольскӧй собраниеысь, вӧлі кӧ эськӧ кытчӧ пышйынысӧ.
Трус!
Сашалӧн лӧгыс петіс ас вылас.
Но сы вӧсна мый Гладковъяс локтісны веськыда сылань водзӧс босьтны Юлькакӧд тӧрытъя косясьӧмсьыс, сійӧ пӧдтіс ас пытшсьыс шогсӧ да петкӧдліс чужӧм вылас опасностьсӧ тырвыйӧ презирайтӧм.
Сійӧ лэптіс юрсӧ вылӧ, быттьӧкӧ аддзис керка вевт вывсьыс мыйкӧ интереснӧйӧс.
А сэні нинӧм торъяыс эз вӧв, весиг антенна...
Но пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны, сы вӧсна мый талун сійӧ зэв ёна мудзис да вӧлі тшыг.
Сылы окота вӧлі пуксьыны тола пиас да бӧрддзыны.
Сійӧ бергӧдчис Гладковъяслань мышкӧн:
— Нападайтӧй, пӧжалуйста.
Сійӧ эз кыв вочакывсӧ да грӧзитӧмӧн шуис:
— Мый?
Ага!
Повзинныд!
Сӧмын видлӧй!
Вынтӧм коньӧрушкаяс!
Татшӧм видчӧм бӧрын колӧ вӧлі виччысьны кучкӧм.
Но сылы эз кучкыны.
Саша зэв скӧрысь бергӧдчис.
Налы позьӧ вӧлі водзӧс босьтны тӧрытъясьыс.
Мый найӧ, серавны сы вылын кӧсйӧны?
— Ми огӧ вермӧй нападайтны бӧрвывсянь,
— скӧракодь вочавидзис Юлька.
Сійӧ видзӧдліс Саша вылӧ тшапа да сералӧм моз.
— Кыкӧн ӧти вылӧ нападайтны?
Али тэ чайтан, позьӧ?
— Мыйла ті локтінныд?
— лёкысь юаліс Саша, но сьӧлӧмас сылӧн кыліс лача.
Юлька да Костя!
Найӧ вермисны локны мӧдторла.
— Ми гуляйтам.
Тэ ӧмӧй он аддзы?
— дэльӧдӧм моз шуис Юлька.
Сійӧ пуктіс кияссӧ мыш саяс.
— Тані лӧсьыд.
Ми прӧстӧ видзӧдам ывласӧ.
И, юрсӧ чатӧртӧмӧн, Юлька любуйтчыштіс керка вевтвывса лымнас, сы вӧсна мый, збыльвылас, нинӧм вылӧ вӧлі любуйтчынысӧ — дзик школа дінӧдз кыссис эрд, шуйгавылас керкаясыс сайӧдӧмаӧсь рытъя кыасӧ.
— А тӧрыт ме нарошнӧ уськӧдчи.
— Юлька!
Мый вылӧ ми сійӧс лунтырсӧ корсим?
— чуймӧмӧн юаліс Костя, коді ньӧти эз куж притворяйтчыны.
— Ме ог тӧд.
Тэ аддзан, сылы и миянтӧг гажа.
Код тӧдас, мыйла Юлькалы ковмӧма тешитчыны Саша вылын: коді, кор гажӧдчыліс татшӧм жугыль чужӧмӧн?
Юлька упрямӧя мӧдысь шуис:
— Сылы зэв гажа.
Сэки Саша мӧдӧдчис.
Мыйла нӧ сэсся татчӧ кольччынысӧ?
Но сійӧ весиг ӧтчыд воськовтны эз удит — Юлька кватитіс сійӧс пельпомӧдыс.
И Саша аддзис сылӧн сьӧд синъясысь сэтшӧм жалитӧм да тӧждысьӧм, мый шай-паймунӧмӧн шуис:
— Тӧрытсянь ме пыр ӧтнам и пыр мӧвпалі.
— Но, пырысь-пыр!
Сідзкӧ ми пырысь-пыр!
— торксялӧмӧн, гораа, шӧйӧвошӧмӧн горӧдіс Юлька.
— Костя, вай ӧдйӧджык!
Ми ставсӧ решитам.
Ми обсудитам.
Но мый обсуждайтнысӧ?
Саша кыскыштіс кӧдзыд сынӧдсӧ, морӧсас лои неуна личыдджык.
Сійӧ вочавидзис:
— Менӧ оз примитны комсомолӧ.
И Юлька, коді повтӧмлуннас оз сетчы любӧй медся збой детинкалы, лэдзис синсӧ да беспомощнӧя шуис:
— Костя!
Век жӧ колӧ решитны.
Костя чукӧртіс ассьыс став мужествосӧ:
— Вермасны не примитны, Саша.
Тэ ӧд тӧдан миянлысь детинкаястӧ, Саша,
но воджын мысти тэнӧ дерт нин примитасны.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Паныда, ичӧтик пу керкаясын, еджыд занавескаяс сайын, ӧзйис би.
Енэжыс керка вевтъяс весьтас пыр жӧ лои пемыдлӧз, му вылӧ лэччис кельыдлӧз рӧмыд.
Эрд вылын вӧлі тыртӧм да лӧнь.
Жӧлӧб дорысь торъяліс да челядь кокъяс улын стеклӧ моз зилькнитіс-жугаліс йи сыр.
— Костя, сборыд бура прӧйдитіс?
— жугыля нюмъёвтӧмӧн юаліс Саша.
Кутшӧм на неважӧн вӧліны тайӧ шуда лунъясыс!
Найӧ уджалісны, серпасалісны картинкаяс, ӧтлаын мӧвпалісны Сэмлӧн историялы выль пом!
— Сбор прӧйдитіс бура,
— гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Костя.
— Ми решитім эрд вылӧ вӧчны йи чой...
Саша!..
— Сійӧ яндысьӧмпырысь чӧв олыштіс, гынсапӧг нырнас кодйис лымсӧ.
— Саша, аски тэ висьтав детинкаяслы ставсӧ честнӧя.
Дерт, сьӧкыд миритчыны, кор лӧгасин быдса класскӧд.
Но ӧд тэ ачыд мыжа.
Морӧстырнас свежӧй сынӧдсӧ бара кыскыштӧм бӧрын Саша шуис:
— Менам ещӧ шог эм.
— Кутшӧм?
— тэрыба шыасис Юлька.
— Мама воис.
Юлька да вокыс чуймӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и Юлька видзчысьӧмӧн юаліс:
— Саша, мый тэ шуин?
Меным абу зэв гӧгӧрвоана.
Кутшӧм шог?
— Мама воис, а ме сылы нинӧм эг висьтав.
Сійӧ оз дӧгадывайтчы и зэв долыд, а ме ӧні сылы нинӧм ог вермы висьтавны.
— Он вермы?
— скӧрмӧмӧн выль пӧв юаліс Костя.
Сійӧ бара вӧлі разочаруйтчӧма ёртас.
— Мыйла?
Полӧм ради?
Ме мӧвпалі, Саша, тэнад эмӧсь убеждениеяс.
Тэнад кӧ эмӧсь убеждениеяс, тэ обязан висьтавны.
Тэ кӧ соссян...
Сэки нин ог тӧд...
Костя бергӧдчис бокӧ.
Тайӧ вӧлі морт, коді признавайтліс кодсӧкӧ ӧтисӧ: сійӧ либӧ уважайтліс либӧ эз.
— Тэ он тӧд, мый йылысь ме сёрнита!
— зэв скӧрысь горӧдіс Саша.
Ӧні ставныс мӧвпалӧны сы йылысь лёкӧс.
Сӧмын лёкӧс!
Весиг другъясыс.
Тӧдлытӧгыс сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ.
Но Юлька сувтіс ёртъяс костас.
— Висьтав, Саша,
— эскысьӧмӧн шуис сійӧ.
Сашалӧн пыр на зэв тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Но кор тэныд доверяйтӧны...
— Ми шедӧдім медицинаын выль удача,
— шуис Саша.
— Аски мама вӧчӧ доклад академияын.
Мамалӧн талун победа даснан во чӧжсясьыс.
А ті тӧданныд, сылӧн эськӧ победаыс водзджык вӧлі, не кӧ ме!
Ме мешайті, сы вӧсна мый вӧлі ичӧт.
А ті тӧданныд, кутшӧма кутасны скӧравны американечьяс да мукӧд капиталистъяс, мый сӧветскӧй учёнӧйяс аддзисны выль способ оперируйтны пыкӧсъяс!
Чӧртъяс!
Мед скӧралӧны.
Миян ещӧ не сэтшӧмтор на тӧдмаласны...
Но сэки Сашалы дум вылас уси, мый сыкӧд лои, да сійӧ зумыша чӧв ланьтіс.
Костя шай-паймунӧмӧн кызӧктыштіс.
— Сылы кӧ висьтавны, пӧжалуй настроениесӧ портитан.
Тэнад мамлысь, ме кӧсъя шуны.
Мед эськӧ докладсӧ эз провалит.
— А ме мый йылысь висьтала?
— шога вочавидзис Саша.
— А ме мый вӧсна мучитча?
Должен висьтавны.
И оз позь.
— Оз позь!
Нинӧм вылӧ!
— шыасис Юлька.
— Йӧймӧмныд ті, висьталанныд кӧ!
Саша, терпит кыдзкӧ ачыд, медым сійӧ эз казяв.
Бара мыйкӧ сьӧкыдтор личкис Сашалысь морӧссӧ.
— Видлы тэ,
— вочавидзис сійӧ сэтшӧм нор гӧлӧсӧн, мый лои жаль.
Сылы дум вылас уси, кыдзи «гажӧдчис» асывнас мамыс дырйи.
Ужас!
Шог!
Зэв сьӧкыд положение!
— Мама век тӧдмалӧ синъяс серти.
И ӧні, дерт, гӧгӧрвоас.
Юлька видзӧдліс детинка вылӧ да яндысьӧмпырысь шуис:
— Саша, Тешкодь тэ морт!
Тэнад синъяс серти абу сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Но, мунам.
— Кытчӧ ми мунам?
— шай-паймунӧмӧн юаліс Саша.
Юлька вештыштіс шапкасӧ балябӧжас, мый вӧсна видзӧднысӧ сійӧ лои зэв решительнӧй.
— Тэкӧд.
Тіянӧ.
Костя, оз позь провалитны аскиа докладсӧ, збыль ӧд?
Мунамӧй!
Рыт.
Енэж.
Чусыда дзирдалӧны кодзувъяс.
Кокъяс улын гораа дзуртӧ лым.
Ӧшиньясын тыдалӧны бияс.
19 глава
НЕВӦЛЯЫСЬ ШАХМАТИСТЪЯС
Сідзкӧ, найӧ мунісны да кӧсйисны бырӧдны Саша мамлысь подозрениеяссӧ.
Сашалӧн кӧ збыль лоӧ лёктор, медым сылӧн мамыс тӧдлас та йылысь неуна бӧрынджык.
Аски сылы колӧ лоны спокойнӧйӧн.
И Юлька муніс водзын.
Ӧдзӧс дорын, звонок дінӧ кисӧ лэптӧм бӧрын, детинкаяслань бергӧдчӧмӧн сійӧ шуис:
— Ме ставсӧ обсудиті.
Век жӧ ме чайта, тэнӧ, Саша, примитасны.
Костя, тэ кыдзи чайтан?
Костя вочавидзис:
— Ог тӧд.
Дзурк!
Воссис ӧдзӧс.
Агафья Матвеевна стрӧга топӧдӧма вӧсни вомдорсӧ.
Сійӧ эз лӧсьӧдчы сёрнитны больгысь табункӧд, коді чепӧсйис-пырис да вайис аскӧдыс керкаӧ кӧдзыд сынӧд, шум, кытчӧкӧ лэбысь олӧмлысь ощущениеяс да джоджӧ колис ва коктуйяс.
Агафья Матвеевна кутіс сюся видзӧдны коктуйяс вылас, и Саша ышловзис да лӧсьӧдчис нин кывзыны видӧм-велӧдӧмсӧ.
Но Юлька талун вӧлі ышмӧма.
Помтӧм фантазияа тайӧ нывкаыс вӧлӧма ньӧти абу лёк помнитысь, сійӧ пыдди эз пукты, мый сы водзын неважӧн крапнитісны ӧдзӧс.
— Агафья Матвеевна!
Тіян медічӧт внучкаыд деревняад здоров?
Сылы куим арӧс тыри?
Чудеса!
Ичӧтик, ёсь руд синъяс быттьӧ небзьыштісны.
— Пасибӧ мелі кывсьыд.
Миян кӧ эськӧ коркӧ тадзи юасьлас!
Веськодь сылы, кӧть и ӧти вевт улын олам, рӧдняяс моз.
Саша, мамыд тшӧктіс ӧбедайтны.
Саша сёйис, ачыс яндысис Юлькаысь аслас горшлун вӧсна, но Юлька сы вылӧ эз и видзӧдлы да водзӧ сёрнитіс Агафья Матвеевнакӧд.
Медбӧрти Саша юаліс:
— Мама важӧн гортын?
— Да, важӧнкодь.
Найӧ пырисны Саша ордӧ кок чунь йыланыс.
Саша видзӧдліс мамыс жырйӧ:
— Ме тані.
Ме гуляйті.
— Бур.
Час мысти ме лоа прӧст, Сашук.
Мамыс лыддис небӧгъяс.
Сы водзын вӧлі небӧгъяслӧн да посньыда гижӧм листторъяслӧн чукӧр.
Мам нюмъёвтіс мудзпырысь да меліа.
Саша бӧр локтіс ёртъяс дорас:
— Уджалӧ.
Вай мыйкӧ кутамӧй вӧчны.
Сёрнитны ли, мый ли.
Юлька вештыштіс пель саяс читкыля юрси пратьсӧ да, юрсӧ ёна пыркнитӧм бӧрын, мый вӧсна сьӧд пратьыс бара уси банбок вылас, синъяснас вильыша югъялігтыр шуис:
— Кута ӧттшӧтш кыкнанныдкӧд ворсны!
Ворсігас верма сёрнитны.
Саша, кык дӧска эм?
— Эм эськӧ да...
— Юлька, мыйла?
— Кутіс тӧждысьны Костя.
— Нинӧм думышттӧг...
Ворс Сашакӧд ӧтнаскӧд.
Меным мыйкӧ абу окота...
— Мудеритан!
— лукавӧя вочавидзис Юлька.
— Тэныд зэв окота.
Полан — ог вермы?
Заводита.
Саша, пета.
Костя, внимание!
Шынитӧв.
Юлька видзӧдіс дӧскаяс вылӧ гуся нюмӧн: тӧдчӧ вӧлі, мый кутшӧмкӧ мӧвп шызьӧдӧ и радуйтӧ сійӧс.
— Саша!
Гашкӧ ставыс бурланьӧ бергӧдчас.
— Юлька, эн висьтав сійӧс, мый он мӧвпав
— Ог висьтав.
Корольлы шах.
— Эк, Костя, и тэнсьыд коньтӧ сёйисны!
Юлька босьтіс дӧска вылысь зэв мича, серӧдӧм фигурка, бергӧдлыштіс киас.
— А тӧрыт ме Аллакӧд тӧдмаси.
— Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
— коньсӧ сетӧмысь ас вылас зэв ёна скӧралӧмӧн вочавидзис Костя.
— Тэ сыкӧд водзджык нин вӧлін тӧдса...
Но и бӧлбан ме!
— Эг, пӧшти тӧдтӧм.
Кутшӧм окота меным лоны дасӧд класса велӧдчысьӧн!
Весиг завидь.
Кор бара ме лоа?
Сійӧ мунӧ, а киняулас зэв кыз небӧг.
Белинский, мӧд том, сочинениеяс.
Дзик збыль!
Сійӧ меным шуис, мый абу сӧгласен Пушкин йылысь Писарев взглядъяскӧд.
Онӧ эскӧй?
Збыль.
Саша, тэ коркӧ эн вӧв сӧгласен взглядъяскӧд?
— Мыйкӧ ог помнит.
Саша мӧвпаліс ход.
Окота эськӧ вӧлі воны, но...
тыдалӧ, сылӧн корольыс век кежлӧ веськалӧма шахӧ.
Юлька рассуждайтӧ Писарев йылысь, а сэк кості кыкнан дӧска вылас ыджыдалӧны еджыдъяс.
— Колӧ лыддьыны тайӧ Писаревсӧ,
— снисходительнӧя шуыштіс Костя.
— Тэнад Аллаыд, кӧнкӧ, дзик нинӧм эз и гӧгӧрво сэтысь.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Ок-ок-ок!
Тэ он тӧд, кутшӧм сійӧ, Аллаыс!
Литература кузя велӧдыськӧд сылӧн овлӧны принципиальнӧй споръяс.
Тэнад овлӧны принципиальнӧй споръясыс?
Костя!
Эк, Костя!
Оз ков вӧлі вӧчны дженьыд рокировкасӧ.
Ме петі ладьяӧн, а тэнад темпъясыд торксисны...
Сійӧ дӧзмис да скӧрысь гартлӧдліс чунь вылас читкыля юрси пратьсӧ, кодлы пыр вӧлі сюрӧ.
Костя ышловзис да петіс слӧнӧн.
Сійӧ вештіс слӧнсӧ мӧвпышттӧг и сэк жӧ полӧмпырысь синбӧжнас видзӧдліс Юлька вылӧ.
Юлькалы лои зэв нимкодь: ход случайнӧ лои удачнӧйӧн.
— Зэв бур!
Тэ кӧ эськӧ кӧсйин, Костя, тэ эськӧ вермин лоны мастерӧн.
Сыысь кындзи, мыйкӧ ещӧ вермин вӧчны.
Алла лыддьӧ: колӧ лоны быдтор тӧдысьӧн.
Ӧні сыкӧд миян идеал — быдтор тӧдысь сӧветскӧй ныв!
А тӧрыт...
Ті сӧмын кывзӧй, мый лои тӧрыт!
Миян ӧти нывка геометрия урок чӧж пукаліс парта улас.
Он эскӧй?
Збыль!
Юлька ланьтлытӧг больгис: сійӧ збодермӧдіс асьсӧ да збояліс.
— Парта улас пукаліс?
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
— шога вочавидзис Саша.
Сійӧ мӧвпаліс мам йывсьыс.
Стен пырыс сійӧ, кӧнкӧ, кылӧ, кутшӧм кыпыда тані сёрнитӧны.
Мед эськӧ Юлька войӧдзыс сёрнитас.
Мый сылы сулалӧ?
Друг Саша шуис:
— А менам эм ӧти зэв важнӧй, сьӧкыд цель.
Тайӧ кадӧ буретш пырис мамыс.
Саша пыр жӧ сдайтчис да, гӧрдӧдӧмӧн, сорлаліс дӧска вылысь фигураяссӧ.
А Юлькалӧн мича сёрниыс здук кежлӧ бырлі, сійӧ повзьӧмӧн видзӧдіс Саша мам вылӧ.
Но Юлька пыр жӧ пӧдтіс падмыштлӧмсӧ.
— Видза оланныд!
Саша абу вывті бур ворсысь, нӧ ӧд не быдӧнлы лоны шахматистъясӧн...
Ак, Костя!..
Мыйӧн пырис Сашалӧн мамыс, Костялӧн вежӧрыс быттьӧ чині.
Костя кужис сӧмын ӧтчыд «гениальнӧя» петны, сэсся слӧныс кутіс асьсӧ кутны вывті тӧлктӧма.
Сійӧ кутіс зырӧдны веськыда, быттьӧ медся ыджыд могнас сылӧн вӧлі уськӧдны ассьыс корольсӧ гуӧ.
— Вермин эськӧ ещӧ неуна кутсьыштны!
— дӧсадапырысь шӧпнитіс Юлька.
— Некутшӧм самообладание абу.
Мат!
Ӧні коли ӧтитор: вӧчны сідз, медым Сашалӧн мамыс нинӧм эз гӧгӧрво.
— Кутшӧм важнӧй да сьӧкыд цель тэнад, Саша?
— стул вылӧ мудзӧмпырысь пуксьӧм бӧрын да юрсӧ неуна бӧрвыв чатӧртӧмӧн юаліс мамыс.
Сашалӧн мамыс мудзӧма.
Тайӧс вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны омӧльтчӧм чужӧм сертиыс, вӧйӧм сингуранъяс сертиыс.
— Ме...
— шуис Саша вежсьӧм гӧлӧсӧн,
— миянӧс аски кутасны обсуждайтны общӧй собрание вылын.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧн, колӧ чайтны, морт шыбитчӧ йирӧ.
И Саша висьталіс эськӧ ставсӧ веськыда.
Юлька уськӧдчис спасайтны положениесӧ:
— Найӧ Костякӧд зэв ёна волнуйтчӧны.
Налӧн комитетса секретарыс стрӧг, но тіянлы ӧд страшнӧ жӧ аски вӧчны докладтӧ?
— Да, страшнӧкодь.
Вывті, збыль кӧ шуны.
Сійӧ нюмъёвтіс, видзӧдіс сьӧд синма нывка вылӧ, коді видзӧднысӧ вӧлі зэв збой да решительнӧй.
— А комсомолӧ ме пыралі кызь во сайын,
— шуис Сашалӧн мамыс.
— Кызь во!
Мамыс читкыртіс руд, бур синъяссӧ, быттьӧкӧ видзӧдіс важся вылас:
— Помнита тайӧ лунсӧ, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Быд визьтор.
Быд шы.
Ассьым став думъясӧс.
Тайӧ луннас асывсяньыс сапкис-усис лым.
Школаӧ мунігӧн ме мӧвпалі: заводитчӧ выль олӧм!
И збыльысь...
Шуд, мый менам томлунӧй прӧйдитіс комсомолкӧд!
Сійӧ чӧв ланьтіс да ньӧжйӧник лӧсьӧдыштіс юрсисӧ, коді лэччӧма сьылі вылас.
Чужӧмыс лои кыпыд, и сійӧ лои Сашалӧн единственнӧй, некодкӧд абу ӧткодь, особеннӧй мамӧн, кодӧн Саша нимкодясьліс, гордитчис, радейтіс, кӧсйис видзны став шогсьыс, но ассьыс шогъяссӧ сыысь дзебны эз куж.
— Мый тэкӧд, Саша?
— мӧдпӧв нин юаліс мамыс талун.
Дерт жӧ, сійӧ эськӧ ставсӧ тӧдмаліс.
Сэтшӧмӧсь нин вӧліны Сашалӧн синъясыс — найӧ веськыда сідзи и горзісны:
«А ме зэв шудтӧм!»
Юлька пырысь-пыр жӧ матыстчис бӧрсяньыс да кипыдӧсъяснас тупкис Сашалысь синъяссӧ.
Нинӧм мӧдтор сійӧ эз куж думыштны.
Отчаяние вӧснаыс Юлька сэтшӧм ёна личкис Сашалысь синъяссӧ, мый сійӧ воис ас садяс да вӧлисти успокоитчис:
— Юлька, лэдз!
Мама, тэныд колӧ бура шойччыны.
Тэ вунӧдін, мый тэнад аски ответственнӧй лун.
— А миянлы позьӧ ещӧ ӧти партия ворсны?
— юаліс Юлька зэв нежнӧй, леститчан гӧлӧсӧн, кыдзи сёрнитлывліс сӧмын зэв колана случайяс дырйи.
— Детинкаяс кӧсйӧны нӧшта ворсны, медым бӧр воны, но ме ог чайт, мый найӧ воасны.
Ӧдвакӧ тайӧ налы удайтчас.
Сійӧ тшапа довкнитіс юрнас дӧскалань: быттьӧ маэстро, коді сӧгласитчӧ ворсны.
— Оз удайтчы?
Видзӧдлам!
Ӧбидитчӧмӧн Костя сувтӧдаліс фигураяссӧ, ачыс пыр видзӧдіс Саша вылӧ.
— Реванш!
— дӧскаӧ кутчысигмоз нурбыльтіс Саша.
— Дерт жӧ!
Ӧдйӧджык!
— Но мый нӧ!
— кокньыдика ышловзьӧмӧн шуис мамыс.
— Ме збыльысь эг узь тавой...
И аски, дерт, луныс сьӧкыд...
А ті, ме аддза, дзик на челядь.
Паныд некод нинӧм эз шу, и тайӧ чуймӧдіс Сашалысь мамсӧ.
Сыысь кындзи, сійӧс чуймӧдіс яр шахматнӧй лихорадкаыс, коді друг шымыртіс найӧс, быттьӧ маляриялӧн приступ.
— Меным эськӧ окота вӧлі...
— Сашалӧн мамыс сувтыштліс ӧдзӧс дорас.
— Чайта, аскиа лун тіянлы лоӧ зэв тӧдчана.
Медся тӧдчана, нэм чӧж кежланыд.
Куимнанныс лэптісны юрнысӧ шахматнӧй дӧскаяс весьтысь.
И некод кыв эз шу.
Мам нюмъёвтіс:
— До свиданья.
Ме зэв ёна мудзи.
Мыйкӧ дыра найӧ ворсісны чӧв олігтыр.
Первойысь лои, мый Юлькалӧн еджыдъяс яндысьтӧг бездействуйтісны.
Но и сьӧдъяс эз бурджыка кутсьыны.
Зэв регыд ставныс сӧгласитчисны ничья вылӧ.
— Ми — челядь!
— жугыля шуис Юлька.
— Налы век тайӧ кажитчӧ.
— Оз сулав ӧбижайтчыны,
— рама вочавидзис Костя.
— Зато аскиа луныс лоӧ спокойнӧй...
20 глава
БОРИС КЛЮЧАРЕВ ПАНЫД
Открытӧй комсомольскӧй собрание вӧлі назначитӧма выльлунӧ куим час лун кежлӧ.
Урокъяс бӧрын детинкаяс удитісны пыравны ӧбедайтны.
Саша тожӧ котӧрӧн воис гортас.
Сійӧ надейтчис — друг да мамыс воис академияысь.
Видзӧдлыны эськӧ сы вылӧ собрание заводитчытӧдзыс!
Мам эз вӧв, кӧть жырйын ставыс югъяліс, ставыс виччысис сійӧс.
Агафья Матвеевна вевттьӧма пызансӧ выль пызан дӧраӧн, духовкаын, тыдалӧ, мыйкӧ-пӧжассис — весиг пос вывсянь кыліс чӧскыд дук, быттьӧкӧ Май пуксян лун водзвылын.
Саша всё равно эз вермы сёйны.
Кутшӧм нин сэні сёйӧм!
Агафья Матвеевна быттьӧ эз аддзыв, кыдзи, тарелкаын паньнас гудрасьыштӧм мысти, Саша вештіс сійӧс, сувтіс жыр шӧрӧ, поліс мыйкӧ вӧрзьӧдны, медым не торкны порядоксӧ, да, шогысла кинас ӧвтыштӧм бӧрын, кутчысис шапкаас.
Агафья Матвеевна век на чӧв оліс.
— Мый лоас ло!
— шусис Сашалӧн дзик мунӧм водзвылас.
Агафья Матвеевна, кажитчис, тайӧ шуӧмсӧ и виччысьӧма.
— Мый заслужитін, сійӧ и лоӧ!
— быттьӧ черӧн керыштіс Агафья Матвеевна да, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, потшис Сашалысь туйсӧ — куснясьтӧм мышка да, быттьӧ потасъясӧн гӧрлӧм, чукырӧсь сьӧд чужӧма, ыджыд тушаа, косіник старука.
— Кутшӧм ачыд, сэтшӧм и честь,
— чорыда шуаліс Агафья Матвеевна, ачыс зілис не казявны Саша пальто вылысь кизьсӧ.
Кӧть Саша и зілис, но кизьыс некыдзи эз веськав пысас.
Агафья Матвеевна видзӧдіс, видзӧдіс синбӧжнас, друг босьтіс Сашаӧс воротникӧдыс, пелька лӧсьӧдыштіс сьылі вывсьыс шарпсӧ, вылісянь улӧдз кизявліс став кизьяссӧ, йӧткыштіс детинкаӧс да, юрсяньыс кок улӧдзыс видзӧдлӧм бӧрын, чорыда шуис:
— Йӧз дінын — быттьӧ кымӧр пытшкын: бушков дырйи ставыс ортсӧ петас.
А тэ шогӧ эн усь — не бокӧвӧйяслы вочавидзны.
Да немтор эн соссьы.
Йӧз водзын соссьыны оз позь.
Помнитлы менсьым кылӧс!
— Сійӧ йӧткыштіс Сашаӧс ӧдзӧслань.
— Юртӧ эн ӧшӧд.
Мун, мун...
— и, порог вылын сулалігӧн, кывзысис, кор Саша котӧртіс пос кузяыс.
Кытыськӧ старука тӧдмалӧма, мый лои.
Саша эз кут юрсӧ жуглыны, медым тӧдмавны тайӧс.
Найӧ аддзысисны Костякӧд водзвыв индӧм местаын сад дорын, и кык вернӧй, испытаннӧй друг чӧв олігтыр мӧдӧдчисны школаӧ, тэрмасисны собрание вылӧ, кодлӧн повесткаас первой вопросыс вӧлі:
«ВЛКСМ-ӧ выль членъясӧс примитӧм».
Талунъя луныс Сашалӧн коли шогпырысь чӧв олӧмӧн.
Детинкаяс пиысь кӧ эськӧ кодкӧ шыасис сы дінӧ медся ичӧт вопросӧн, Саша висьталіс эськӧ, мый сійӧ мыжа.
Сійӧ висьталіс эськӧ налы ставсӧ.
Но детинкаяс эз казявны Емельяновӧс.
Урок бӧрся муніс урок.
Звонокъяс, переменаяс.
И быд перемена дырйи Володя Петровых сёйис ассьыс булка порциясӧ, кӧть и вӧлі думыштчӧма да жугыль да зілис не видзӧдны Сашалань.
И Сеня Гольдштейн эз видзӧд Сашалань, а Юра Резников дэльӧдӧм моз гораа шуис:
— Талун Гладков ӧтнас пукалӧ парта саяс.
Тайӧ лоӧ вӧлі, мый ӧнісянь Резников Емельяновӧс нинӧм туйӧ пуктӧ — тыртӧм места!
И йи кодь кӧдзыд вӧлі Борис Ключарев.
Ставыс тайӧ дойдіс Сашаӧс.
Сійӧ весиг эз зіль кажитчыны тӧждысьтӧмӧн.
Коді эскас?
Сыысь кындзи, сійӧ эз вермы.
— Мый меным вӧчны?
— ньӧжйӧник юаліс сійӧ Гладковлысь, код дорысь лунтыр на эз вешйыв.
— Неужели тэ надейтчан, мый детинкаяс первой кутасны миритчыны?
— воча шӧпнитіс Костя.
Эз, Саша эз надейтчы.
«Виччысьла собраниеӧдзыс».
Сійӧ виччысис.
Ӧні колины нин минутъяс.
Школа дорӧ матыстчигӧн Саша ас кӧсйытӧгыс надзмӧдіс воськовъяссӧ — медбӧръя збойлуныс сылӧн быри.
Бур, мый ещӧ эрд вылӧ лои сувтыштлыны.
Сэні чукӧрӧн сулалісны челядь.
— Костя!
Эй, Костя!
— вожатӧйсӧ казялӧм бӧрын горӧдісны кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс.
Вадик Коняхин шыбитіс зырсӧ да, туйсӧ бӧрйытӧг, кутіс веськыда собны Костя дінӧ, горзіс двортырнас сэтшӧм вӧсни, ёсь гӧлӧсӧн, мый пельыд чуналіс:
— Энлӧй!
Виччысьлӧй!
Ме висьтала!
Ме!
Сійӧ вӧйи тола пиӧ.
Сэки Шура Акимов кытшовтіс толасӧ да, пока Вадик петіс лым пиысь, удитіс висьтавны:
— Ми мӧдног нин думыштім.
Кутам вӧчны каток, а ог йи чой.
Директор кӧсйысис сувтӧдны пӧнар, кор ми весалам эрдсӧ.
А Таня висьталіс, мый каток восьтігас заведитасны радиола, кутам иславны музыка шы улӧ, и лыддьыссьӧ, мый катокыс став школалы.
Да, менам буретш и коньки эм.
Сійӧ чышкыштіс кепысьнас ассьыс зэв ичӧтик нырсӧ, код улӧ ӧшйӧма кузь войт, да думыштчӧмӧн висьталіс ещӧ ӧти выльтор:
— Челядь думыштісны гижны Сэмлы письмӧ.
Фамилиясӧ вот сӧмын ог тӧдӧй.
И адрессӧ.
Тайӧ кадас Вадик петіс жӧ медбӧрти тола пиысь.
Пионеръяс чукӧртчисны Костя дінӧ.
— Гижам?
Костя, гижам?
— горзіс Вадик Коняхин.
— Кыдзи тэ сӧветуйтан, мый йылысь гижны?
Али мед прӧстӧ тӧдлас сы йылысь, мый ми эмӧсь?
Саша зумыша сулаліс бокын.
— Мед эськӧ ми огӧ сёрмӧй!
— кватитчис Костя.
Нинӧм торъяыс эз ло — мунігмозыс шуис аслас пионеръяслы некымын кыв, и сӧмын, а Костялы долыдысла окота вӧлі гораа серавны.
Но другыскӧд солидарность вӧсна сійӧ шуис шога, тӧждысьӧмӧн:
— Мед эськӧ ми огӧ сёрмӧй!
Саша, мунам.
Но найӧ весьшӧрӧ тэрмасьӧмаӧсь.
Збыль, зал вӧлі пӧшти тыр, но комитетса членъяс эз на петкӧдчывны.
Коля Богатов, Таня, Чугай, Борис Ключарев да ещӧ некымын морт чукӧртчӧмаӧсь пионерскӧй жырйӧ.
Некутшӧм заседание эз вӧв, ни протокол, ни повестка, прӧстӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитыштісны.
Сёрниыс лои сы вӧсна, мый Борис Ключарев, сизимӧд «Б»-са комсорг, локтіс висьтавны комитетлы Емельяновӧс комсомолӧ примитӧм дорӧ ассьыс отношениесӧ.
Кӧсичасӧ кулакнас пыкӧмӧн да пидзӧсӧдыс куснясьтӧм коксӧ нюжӧдӧмӧн пызан дорын пукаліс райкомса секретарь Кудрявцев.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг сюся кывзіс Ключаревлысь висьталӧмсӧ.
Кудрявцевлӧн локтӧмыс лои виччысьтӧмӧн ставныслы, Коля Богатовысь кындзи.
Коля некодлы эз висьтавлы сы йылысь, мый виччысьӧ Кудрявцевӧс, сы вӧсна мый поліс, мед эськӧ сійӧ эз подведит.
И вот Кудрявцев воис, а Коля, анкетаяс, заявлениеяс да мукӧд делӧвӧй бумагаяс тыра папкалысь кӧвсӧ чабралігтыр, сулаліс жыр шӧрын, шӧйӧвошӧма, чуймӧма, падмӧма.
Сійӧс шемӧсмӧдіс сійӧтор, мый висьталіс Ключарев.
— Емельянов?
— коричневӧй, рыжӧйкодь рӧма синъяснас Коля вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс райкомса секретарь.
— Сійӧ Емельяновыс?
— Да.
Сійӧ, код йылысь ме тіянлы висьтавлі,
— вежсьӧм гӧлӧсӧн коса вочавидзис Богатов.
Со ӧд кутшӧм история лои!
Колӧ жӧ вӧлі сылы райкомын ошкыны тайӧ детинкасӧ, коді вӧлӧма прӧстӧ омӧлик индивидуалистӧн!
Мый думыштас Кудрявцев?
Но абу!
Тані мыйкӧ абу сідз.
Директор Геннадий Павлович ньӧжйӧник таркӧдіс дженьыдик чуньяснас пызанӧ.
Кажитчис, ставныс виччысьӧны, мый решитас комитетса секретарь Коля Богатов, а сійӧ юасьӧмӧн моз видзӧдіс Кудрявцев вылӧ.
Кудрявцев чӧв оліс.
«Ага!
— гӧгӧрвоис Коля.
— Налы колӧ, медым ми решайтім асьным».
Но Коля век на эз вермы думыштны, кутшӧм позиция вылӧ сувтны.
Сійӧ разис бумага тыра папкасӧ, листалыштіс, быттьӧкӧ надейтчис аддзыны сэтысь, кыдзи-мый вӧчны, но эз аддзы да, папкасӧ кӧрталӧм мысти, бӧр сюйис киняулас.
— Сідзкӧ, Ключарев, тэ дзик прӧтив?
— Дзик.
Да.
Таня Измайлова, коді чӧв олігтыр сулаліс йӧз сёрнитігкості, тэрыба юаліс:
— А кыдзи мукӧд ребятаыс?
— Найӧ локтасны собрание вылас,
— эз веськыда вочавидз Ключарев.
— Кад заводитны,
— падъялӧмӧн шуис Коля, зыксӧ кывзігтыр, коді омӧлика кыліс залсянь.
— Но,
— паныд шуис Алёша Чугай, морӧс вывсьыс спортивнӧй отличиеяслысь значокъяссӧ видлалігтыр, быттьӧ зэв ёна наӧн интересуйтчӧ,
— но зэв тешкодь положение артмис.
Положениеыс збыльысь лои тешкодь, ставныс гӧгӧрвоисны.
— Колӧ решитны: примитӧм йылысь предложениенас сӧгласенӧсь али абу?
Али ми мунам собрание вылас определённӧй мнениетӧг?
— Чугай мышнас потшис ӧдзӧссӧ, быттьӧкӧ поліс, мед кодкӧ эз пет сэті, эз пышйы вопроссӧ решитӧмысь.
— Ме сы дор, медым примитны.
Ключарев лэптіс кельыдруд ёсь синъяссӧ да шуис:
— Оз ков примитны!
— Оз, тадз оз позь!
— друг гораа горӧдіс Таня.
— Тадз оз позь!
Ме кык во тӧда Емельяновӧс.
Тані кутшӧмкӧ ӧшыбка лоӧма.
Детинкаяс чӧв олісны.
Кудрявцев сюся видзӧдліс став вылас, перйис портсигарсӧ, но сылы дум вылас уси, мый сійӧ школаын, эз кут куритчыны да восьтывтӧг бӧр сюйис зептас.
— Веськыда кӧ сёрнитны, ог аддзы помкаяс, медым Емельяновӧс вывті ёна дивитны,
— рама шуис Алёша Чугай.
— Велӧдчӧ зонкаыс бура.
Но, собственникӧн неуна вӧлӧма.
А ми ставным...
— <ns>Мы-ый</ns>?
Богатовлӧн банбокъясыс да плешкыс зэв ёна гӧрдӧдісны.
— Тадзи кӧ ми кутам дорйыны Емельяновӧс,
— зэв скӧрысь шуис сійӧ,
— комсомолечьяс кӧ решитасны примитны Емельяновӧс, сы вӧсна мый ми ставным «неуна собственникъяс» и миритчам татшӧмторъяскӧд спокойнӧя...
сідзкӧ, ми омӧля уджалам!
Выльясӧс колӧ миян пыдди бӧрйыны!
Пыр жӧ!
Аски жӧ!
— Сійӧ чӧв олыштіс сьӧкыда лолалігтыр да воськовтіс Алёша Чугайлань
Гӧгӧрвоан, мый тэ шуин?
Бӧлбан!
Гӧгӧрвоан?
— Пӧжалуйста, эн кӧть пинясь,
— ӧбидитчӧмӧн броткыштіс Чугай.
— Пӧжалуйста...
А ещӧ секретарь!
— Кута пинясьны!
И не тадз на кута!
— Но Богатов успокоитчыштіс да, юрсисӧ шыльӧдыштӧм мысти, скӧрысь нурбыльтіс
Каитча пинясьӧмысь.
abu
Тэ, вӧлӧмкӧ, абу бӧлбан, а тӧлктӧм обыватель.
Богатов чӧв олыштіс, зумыш да гажтӧм, быттьӧ арся кымӧр, да, решитчӧм мысти, шуис:
— Мед ребята асьныс разберитасны Емельяновӧс.
А ӧти сайын и асьным думыштлам...
кутшӧм ми комсомолечьяс.
Ёртъяс, кад заводитны.
21 глава
КОМСОМОЛЬСКӦЙ СОБРАНИЕ ВЫЛЫН
Зал ызгис.
Йӧз чукӧрмӧма мукӧддырся серти унджык.
Медводз локтӧма 7-ӧд «Б» класс пӧшти ставнас.
Найӧ пуксялӧмаӧсь первойя нёль радас, и медсясӧ татысянь кыліс зал пасьталаыс, то ёнджыка, то омӧльджыка, виччысяна, но лӧньлытӧм шум.
Пырисны Саша да Костя.
Первойя радъясын, быттьӧ сигнал серти, юръяс бергӧдчисны ӧдзӧслань.
Здук кежлӧ шум чинліс.
Но со тыдовтчис Борис Ключарев.
Гӧлӧсъяс бара кутісны кывны гораджыка.
Тайӧ сійӧ, Борис Ключарев, сувтӧдіс талун кок йылас 7-ӧд «Б»-сӧ ставнас.
Кодкӧ окотапырысь чукӧстіс сійӧс дасьтӧм местаӧ.
Борис эз мун асланыс йӧз дінӧ.
Сійӧ сувтіс стен дорӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧ залыс ставнас.
Саша да Костя пуксисны орччӧн.
Первой Саша сэтшӧм зіля видзӧдіс сцена доръясӧ сувтӧдалӧм турунвиж пальмаяс вылӧ, пызан вылӧ, кодӧс вевттьӧма гӧрд нойӧн, портретъяс вылӧ да стенъясын гижӧдъяс вылӧ, быттьӧ первойысь веськалӧма тайӧ параднӧй залас да чуймӧмысла ас садяс оз вермы воны.
Но регыд Саша мудзис притворяйтчыны.
Сійӧ топӧдіс пидзӧсъяс костас кресталӧм чуньяса кияссӧ да сэсся эз нин лэптыв юрсӧ.
Но эз ӧтнас сійӧ талун шогсьы, мый вӧсна син гураныд ӧти час чӧжӧн лӧзӧдӧ.
Эз вӧв спокойнӧ сьӧлӧм вылас и Борис Ключаревлӧн.
Ключарев эз мун асланыс йӧз дінӧ сы вӧсна, мый собрание заводитчытӧдзыс кӧсйис думыштны, кӧть талунъя лун чӧжнас зэв нин ёна мӧвпаліс.
Дерт, Борис эз вермы шуны асьсӧ Сашалӧн матыса другӧн, Костя Гладков кодьӧн.
Но Ключаревлы Саша воӧ вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сэтшӧм бур вӧлі, мый Саша кӧсйис пырны комсомолӧ!
Ӧти лунӧн друг ставыс вежсис.
Мыйкӧ выльтор петкӧдчис ёртыслӧн да йӧткыштіс сы дорысь Борисӧс.
Ключарев видзӧдліс зал помас, кӧні пукаліс Саша.
Банбокъясыс Сашалӧн кельдӧдӧмаӧсь, юрси пратьыс лэччӧма плеш весьтас, видзӧдласыс сосредоточеннӧй, мыйкӧ виччысьысь...
Сылы сьӧкыд!
Ключарев видзӧдіс синсӧ вештывтӧг.
Саша аддзис сылысь видзӧдӧмсӧ да зумыштчӧмӧн бергӧдчис.
«Ёртъясӧн миянлы ӧні не лоны,
— думыштіс Борис.
— Кутшӧм тайӧ лёк!
Но чӧв овны ме, кӧть мый, а ог вермы».
Унатор йылысь на, стен дорын сулалігӧн, мӧвпаліс 7-ӧд «Б»-са комсорг: сы йылысь, мый сэтшӧмыс смеллун да честность, долг йылысь, дружба йылысь да сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд мыжавны да дивитны мортӧс, кор сійӧс жалитан.
А собраниеыс век на эз заводитчы.
Алёша Чугай да Вихров сувтӧдісны Богатовӧс буретш сійӧ здукас, кор сійӧ вӧлі кайӧ сцена вылӧ:
— Колька, сулавлы!
Чугай паськӧдіс «Рытъя Мӧскуа» газетлысь номер, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, кутіс атакуйтны ёртсӧ:
— Со газет, коді меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Аддзан тэ кыськӧ спортсӧ татшӧма тӧдӧм?
Тӧлка ребята — «Рытъя Мӧскуалӧн» корреспондентъясыс!
Ставныс зэв бур спортсменъяс.
— Кывзы, тэ!
— зэв ёна скӧрмис Богатов.
— Бӧрйин медся лӧсялана кад висьтавлыны ассьыд нимкодясьӧмтӧ!
Гашкӧ, дугӧдам собраниесӧ да сёрнитыштам «Рытъя Мӧскуаса» «ребята» йылысь?
— А тэ лыддьы.
Вихров чуньнас нуӧдіс заголовок гӧгӧрыс.
Коля Богатов падмӧмӧн син пырыс нуӧдіс статьясӧ:
— Тешкодь!
— Ачыс судьбаыс ыстіс коньӧрлы отсӧг вылӧ «Рытъя Мӧскуалысь» тӧрытъя номерсӧ,
— серӧктіс Алёша Чугай.
— Тэ чайтан?
— юаліс Богатов, ачыс кӧсйытӧгыс видзӧдліс сэтчань, кӧні руд синма да лёзь юрсиа жугыль детинка пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ сійӧ накажитӧма асьсӧ тайӧ зык дырйиыс чӧв овны кӧсйысьӧмӧн.
— Дерт жӧ.
Зонкаыс ӧшибитчис, но обстоятельствоясыс сы дор.
Мед оласны обстоятельствояс!
— Тэ чайтан?
— грӧзитӧмӧн моз мӧдпӧв юаліс Коля Богатов.
Но сёрнитны кадыс эз вӧв, и, сцена вылӧ котӧрӧн кайигмоз, Богатов шуис Вихровлы:
— Серёжа, докажит сылы принципиальнӧй позицияяс вывсянь, мый сійӧ абу прав.
— Ладнӧ, ме сылы докажита,
— сӧгласитчис Вихров, сосъяссӧ пуджигмоз, быттьӧкӧ кӧсйис косясьны кулакъяснас.
— Кутчысь, спортлӧн выдающӧйся деятель, чемпион да сідз водзӧ!
Чугай чуймӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— «Мыйся комиссия, создатель», имеитны философъясӧс-другъясӧс!
Но, вай доказывайт ӧдйӧджык.
— Эн тэрмась.
Ме лӧсялана кад бӧръя.
Мед юргыны кутас.
Мый?
Заводитчис нин?
Зал гӧгӧрвотӧма ланьтіс.
Вихров видзӧдліс сцена вылӧ — сэні Геннадий Павлович, Коля, Кудрявцев.
Мый вӧсна залын шынитӧв?
Кудрявцев вӧсна?
Но мый нӧ сэні сэтшӧмыс, мый райкомса секретарь локтӧма собрание вылӧ?
Абу, абу Кудрявцевын делӧыс!
— Э!
Видзӧд!
— Чугай вӧрзьӧдыштіс другсӧ гырддзаӧдыс.
Найӧ видзӧдлісны ӧдзӧслань.
Залӧ пыранінын сулалісны кык нывка — Юля да Алла.
— Локтӧма!
Йӧй Юлька!
— пӧшти гораа шуис Костя.
— Сійӧ и Аллакӧд дружитчӧма сы могысь, мед озджык кут повны!
Мыйтакӧ Костя вӧлі прав.
Дерт, Юлька эськӧ эз лысьт локны мужскӧй школаӧ ӧтнас.
— Вермис ӧмӧй нӧ сійӧ не локны, кор менӧ принимайтӧны комсомолӧ?
— яндысьӧмӧн ропкис Костя.
— Сійӧ корӧма Аллаӧс.
Гӧгӧрвоана, гӧгӧрвоана!
И менӧ ещӧ шуӧны Юлькалӧн вуджӧрӧн!
Со коді вуджӧрыс — сійӧ, а абу ме!
Но сьӧлӧм вылас Костялӧн та вӧсна вӧлі нимкодь.
А Юлька чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя весиг Аллакӧд ӧтлаын.
Волнуйтчӧмысла векняммӧм чужӧмыс сылӧн кельдӧдӧма.
Колӧ вӧлі терпитны детинкаясӧн тырӧм заллысь чуймӧмӧн чӧв олӧмсӧ и, медсясӧ, колӧ ставыслӧн син водзын дасысь воськовтны, медым аддзыны кытыськӧ места.
Не сулавны жӧ рытывбыд тані, ӧдзӧс дорас, быттьӧ выставка вылын!
Кодкӧ сералӧмӧн моз горӧдіс:
— Ті ӧшибитчинныд!
Миян абу турнир!
— Тіян открытӧй комсомольскӧй собрание,
— спокойнӧя вочавидзис Алла.
А Юлька кокниа ышловзис: на дінӧ локтіс Алёша Чугай.
— Видза оланныд!
Миян открытӧй собрание, вернӧ.
Пуксьӧй!
Пӧжалуйста!
Чугай видзӧдтӧг чеччӧдіс пельпомӧдыс первойя детинкаӧс, коді веськалі сылы ки улас, да зэв вежливӧя вӧзйис Аллалы прӧстмӧм стулсӧ.
Татшӧм ногӧн жӧ сійӧ судзӧдіс стул Юлялы.
Нывкаяс пуксисны стен дорас кык ӧшинь костӧ.
Найӧ эз шӧпкӧдчыны, эз висьтавлыны пеляс мӧда-мӧдыслы думъяснысӧ.
Алла дзик некутшӧм внимание эз обращайт сійӧ ротозейяс вылас, кодъяс век на видзӧдісны орчча школаса известнӧй шахматистъяс вылӧ.
Юлька зілис пукавны сэтшӧм жӧ независимӧя, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс сцена вылӧ.
Коркӧ и медся любопытнӧй детинкаясыс дӧзмисны бергӧдлыны юрнысӧ.
Найӧ вунӧдісны нывкаяс йылысь, сэтчӧ жӧ кыліс Богатовлӧн гора гӧлӧсыс:
— Лыддя собрание восьтӧмаӧн.
Залын кыліс ызгыштӧм да лӧнис.
«Заводитчис!» — шӧйӧвошӧмӧн думыштіс Саша.
...Бӧрйисны председательӧс, секретарӧс, гӧлӧсуйтісны, шумитісны, утверждайтісны повестка.
Ставыс тайӧ прӧйдитіс Сашаысь бокыті, кӧнкӧ ортсын, ылын.
Друг Саша аддзис сцена вылысь Юра Резниковӧс.
Сійӧ сулаліс пызан сайын дзик гӧрд, быттьӧ свеклаӧн зыралӧм банбокъяса.
— Кыв Богатовлы!
— горӧдіс Юра Резников морӧстырнас, ачыс гордитчис и яндысис председательлӧн аслас рольысь, но сэк жӧ зілис петкӧдлыны, мый собрание нуӧдны сылы велалӧмтор нин.
Мыйкӧ висьтавліс Богатов.
Друг зал чӧв ланьтіс.
Первойя радъясын пукалысь сизимӧд классаяс бергӧдчисны.
— Мыйла найӧ видзӧдӧны?
— юаліс Саша Костялысь.
— Тэ эн кывлы?
Повестка объявитісны.
Миянӧс обсуждайтӧны первой вопросӧн.
Сӧмын ӧні Саша кутіс бура кывны Богатовлысь кывъяссӧ.
— ... решитам, достойнӧйӧсь-ӧ найӧ пырны комсомолӧ.
Ми принимайтам организацияӧ выль членъясӧс.
Ми долженӧсь тӧдны, кодӧс принимайтам.
И быттьӧкӧ мӧлӧтӧн кучкисны Сашалы кӧсичаас:
— Емельянов!
— Пет татчӧ, сцена вылас,
— шуис председатель.
Юра шуис тайӧ кывъяссӧ ньӧжйӧник, сы вӧсна мый яндысьыштіс шынитӧв вӧснаыс.
Медым торкны шынитӧвсӧ, сійӧ зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн.
Саша муніс стул радъяс костӧд.
Тайӧ вӧлі медся кузь туй сы олӧмын.
И век жӧ сійӧ эз удит чукӧртны вынъяссӧ сцена дорӧ матыстчигӧн да чувствуйтіс, мый весиг вомдорыс кельдӧдіс.
Вомдорыс Сашалӧн вӧлі ачыс ас кежсьыс, тіраліс да чеччаліс, эз кывзысь сылысь.
Сійӧн гордитчиг, мый кутӧ зэв бур порядок эта мында йӧза залын, Юра распорядитчис важнӧй председательскӧй гӧлӧсӧн:
— Биографиятӧ висьтав.
— Ме чужи...
— заводитіс медбӧрын Саша.
Но сэки залын мыйкӧ вежсис.
Первойя радъясыс вӧрзьыштісны, шӧпкӧм, пыр ӧддзӧмӧн, пӧри зыкӧ, кодлӧнкӧ горӧдӧм торкис Сашалысь висьталӧмсӧ:
— Оз ков!
Биографиятӧ бӧрас!
Висьтав, мый вӧлі субӧтаӧ физика урок водзвылын!
Медуна йӧзаинас, веськыдвылын, шуйгавылын йӧлӧга моз юасисны ӧтиторсӧ:
— Мый вӧлі физика вылад?
Висьтав вольтметр йывсьыд!
Тадзи воис сійӧторйыс, мый кежлӧ Саша лӧсьӧдчис тайӧ кык лунсӧ.
И друг сыын мыйкӧ лӧньыштіс, кокняммыштіс.
Сійӧ кутіс аддзавны ас водзсьыс тӧдса чужӧмъяс да, медым лоны на дорын матынджык, локтіс сцена дорӧдзыс.
Гӧлӧсыс сылӧн неуна тіралыштіс, но ӧні эськӧ весиг шӧпкӧдӧм кыліс залас:
— Кор Надежда Димитриевналӧн жугаліс вольтметрыс, детинкаяс решитісны вӧчны выль прибор.
Ставныс сӧгласитчисны, медым приборсӧ сконструируйті ме.
— Тэысь кындзи эськӧ некод эз куж сійӧс сконструируйтны?
Юалісны президиумсянь.
Саша бергӧдчыліс.
Сійӧ эз тӧд, коді сійӧ мортыс, коді пукаліс директоркӧд орччӧн.
Сылӧн коричневӧй синъясыс видзӧдісны веськыда да неуна чорыда.
Сашалы вочавидзны эз сетны.
Сизимӧд классаяс радъясысь кылісны гӧлӧсъяс:
— Дерт жӧ, кужисны эськӧ!
Юрка Резников эськӧ вӧчис!
— А Ключарев?
— И Гольдштейн!
— Ме!
— И ме!
Резников зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн:
— Водзӧ висьтав, Емельянов.
— Ме вайи вольтметр...
и детинкаяс кӧсйисны козьнавны сійӧс класс нимсянь.
А ме мӧвпалі, сійӧ менам...
Ме кӧсйи ачым, ӧтнам.
Ми пиньӧ воим.
Детинкаяс мунісны.
А ме аддза, ставыс пропадитіс.
Сэки меным лои веськодь.
Сизимӧд классаяс радъясын быттьӧ бомба взорвитчис:
— Тэныд веськодь?
А Надежда Димитриевналы кыдзи?
— Эн эськӧ мед кӧсйысь, тэтӧг вермим вӧчны!
— Резниковлысь став материалсӧ босьтін да слава шедӧдны думыштін!
А Петровых шогпырысь гораа рассуждайтіс:
— А вольтметрыс ӧд абу сӧмын миянлы — став школаыслы!
— Ме эг чайт...
— заводитліс правдайтчыны Саша.
Но Резников торкис сійӧс:
— Эн чайт?
Сетыштны эськӧ тэныд кыкысь кымын, медым мӧвпалін!
Но Юралы пыр жӧ дум вылас уси, мый сійӧ председатель, да, кӧлӧкӧльчиксӧ юр весьтас лэптӧмӧн, шуис, мый оз кӧ дугдыны шумитны, тупкас собраниесӧ.
Резников велаліс председательствуйтны.
Сылы сьӧлӧм вылас воис лоны стрӧг председательӧн.
— Висьтав,
— тшӧктіс сійӧ, кор аддзис нюжӧдӧм ки.
Ключарев кайис сцена вылӧ.
Саша вӧлі лэччӧ.
Найӧ паныдасисны пос тшупӧд вылын да недыр видзӧдісны мӧда-мӧдыслы синъясаныс.
И Саша лэдзис юрсӧ да, кок улас видзӧдігтыр, тэрыба мӧдӧдчис аслас местаӧ.
Ключаревлӧн кывъясыс вӧтчисны сы бӧрся да вӧтлісны сійӧс.
Сцена вылын сулалігӧн Борис кажитчис вӧсни да кузь, быттьӧ горӧдан пас.
Сылӧн оръясян гӧлӧсыс частӧ торксьыліс: ёнмытӧм на кыз гӧлӧсас кывліс детинкалӧн зэв вӧсни дискант.
— Миян классын детинкаяс радейтӧны Гладковӧс да Емельяновӧс.
Емельянов весел.
Детинкаяс сыкӧд дружитӧны.
Но ӧд ӧні ми принимайтам найӧс комсомолӧ.
Гладков дор ставныс лэптасны кыкнан кисӧ, сійӧс уважайтӧны.
Гладков оз зіль петкӧдлыны асьсӧ, медся главнӧйыс сылы — комсомольскӧй честь.
А тэ, Емельянов?
Борис ланьтіс.
Емельяновлысь класскӧд пинясьӧмсӧ дум вылас уськӧдлігӧн да сійӧ ӧбидасӧ, кодӧс сійӧ переживайтіс детинкаяс вӧсна и ас вӧснаыс, Надежда Димитриевна вӧсна, сійӧ зэв ёна скӧрмыліс-пузьыліс.
Сылы вӧлі окота кучкавны Емельяновӧс чорыд да лёк кывъясӧн.
Но сійӧ велӧдчис лоны сдержаннӧйӧн, тайӧ серьёзнӧй косіник детинкаыс, коді лыддис воля мортлысь медся бур качествоӧн.
И сійӧ заставитіс асьсӧ водзӧ сёрнитны спокойнӧя, синсӧ вештывтӧг веськыда, чорыда видзӧдіс Саша вылӧ:
— Ми, класс ставнас, сетім тэныд поручение.
Ме вӧлі уверен, мый тэ отнеситчан сы дінӧ, кыдзи комсомольскӧй поручение дінӧ.
Ме эг дӧгадайтчы тэныд та йылысь висьтавны.
Но мыйла висьтавны?
Позьӧ ӧмӧй юкны шӧри ассьыд олӧмтӧ: со ме комсомолеч, а ӧні ме прӧстӧ Саша Емельянов?
Оз позь!
Настоящӧй комсомолеч оз вермы овны кыкнога олӧмӧн.
Мыйла миян став детинкаяс зэв ёна кӧсйисны вӧчны вольтметр?
Сы вӧсна мый ми радейтам Надежда Димитриевнаӧс.
Ми кӧсйим, медым сійӧ аддзис, кыдзи детинкаяс сійӧс уважайтӧны и кутшӧм благодарнӧйӧсь ставсьыс, а бӧрын эськӧ ми непременнӧ висьталім, мый вольтметрсӧ вӧчин тэ.
Всё равно эськӧ ми висьталім.
Ми сӧмын кӧсйим, медым Надежда Димитриевна гӧгӧрвоис — эз ӧти морт сы йылысь тӧждысь, а класс ставнас.
Вот мый ми кӧсйим добитчыны.
А Емельянов?
Тэ мый добивайтчин?
Кор ме кори детинкаясӧс эрд вылӧ, медым сёрнитыштны, кыдзи миянлы отсавны Надежда Димитриевналы, ме мӧвпалі — ми, комсомолечьяс, долженӧсь пыр мунны водзын, долженӧсь первойӧн заводитны быд важнӧй, полезнӧй делӧ.
И сы вӧсна ми ставным радлім, мый тэ сӧгласитчин вӧчны вольтметр.
Но тэ, тыдалӧ, он гӧгӧрво, мый сэтшӧмыс комсомольскӧй гордость да честь.
Тэнад славаыд торксис, и тэ мырддин детинкаяслысь да Надежда Димитриевналысь радлунсӧ.
Тэ ачыд висьталін, мый тэныд ставыс лои веськодь.
Тэныд абу важнӧ ӧтувъя делӧыс, а важнӧ аслад.
Ми тайӧс казялім.
Тэ индивидуалист.
И думыштны кӧ...
друг миян лои шог?
Кыдзи ведитӧны асьнысӧ индивидуалистъяс, кор суас шог?
Найӧ первой асьнысӧ спасайтӧны, а оз ӧтувъя делӧсӧ, оз войтырӧс...
И...
ме прӧтив, медым индивидуалистъясӧс принимайтны комсомолӧ.
Емельянов эз заслужит комсомольскӧй билет.
Сійӧ сэтчӧдз эз на быдмы.
И ме прӧтив.
Ключарев висьталіс да муніс.
Залын лои шынитӧв.
Унаӧн ас кежсьыс мӧвпалісны сы йылысь, медым ставыс лои ӧшыбкаӧн.
Ӧні ӧшыбкаыс тыдовтчас, и сэки позьӧ спокойнӧя да гажаа гӧлӧсуйтны Емельянов дор, код йылысь ставыс шуӧны, мый сійӧ абу омӧль зонка.
— Выступайтӧй, ребята,
— тшӧктіс председатель.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма — собраниеыс кутіс лоны эз мукӧддырся кодь, кутісны унаӧн выступайтны, обсуждайтны.
Ӧні Юра вежаліс сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяслы, кодъяс дружнӧя да дзескыда пукалісны улын, сцена дінас.
Сійӧ ӧтнас сулаліс детинкаяс да велӧдысьяс син водзын, банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
Код тӧдас мый вӧсна Юралы воис юрас дзик лӧсявтӧм мӧвп.
Друг кодкӧ шуас:
«Вайӧй Емельяновкӧд, ӧтлаын и миянлысь председательнымӧс обсудитам.
Настоящӧй комсомолеч сійӧ али абу?»
Шуны кӧ, сідзи и артмис.
Обсуждайтісны Емельяновӧс, но сёрнитісны эз сӧмын сы йылысь.
Ӧти бӧрся мӧд выступайтісны комсомолечьяс.
Найӧ велӧдчисны торъя классъясын, унаӧн омӧля тӧдісны Емельяновӧс, но Ключаревлысь кывъяссӧ кывлісны ставныс, тайӧ кывъяс бӧрас окота вӧлі сёрнитны сы йылысь кутшӧмӧн должен лоны комсомолеч — война вылын и ӧні, олӧмас, школаын.
Став речьяссьыс вӧлі гӧгӧрвоана: оз позь примитны комсомолӧ мортӧс, сійӧ кӧ примитӧм водзвылас вунӧдӧ комсомольскӧй долг да честь йылысь да слава корсьны зільӧм вӧсна торкӧ ӧтувъя делӧ.
Кажитчис, Сашалӧн судьбаыс вӧлі решитӧма.
Друг чеччис Костя Гладков.
Сійӧ эз вермы заставитны асьсӧ петны сцена вылӧ да сьӧкыда лолалігтыр сулаліс Сашакӧд орччӧн, синъясыс тӧждысьӧмӧн югъялісны.
Кудрявцев копыртчис председательлань да мыйкӧ гусьӧникӧн юаліс:
— Емельяновлӧн другыс,
— райкомса секретарлы вочавидзиг, гораа шӧпкӧдӧмӧн пӧшти залтырнас висьталіс Юра Резников.
Костя зэв ёна гӧрдӧдіс:
— Друг кӧ, сідзкӧ оз позь выступайтны?
— Мыйла нӧ?
Мӧдарӧ,
— спокойнӧя вочавидзис Кудрявцев.
— Вот ме и висьтала,
— заводитіс Костя.
— Мый тэ висьталан?
Эг на кывлӧй!
— горӧдіс кутшӧмкӧ серам петкӧдлысь.
Костя пыр жӧ шӧйӧвоши.
— Ті кӧ чайтанныд, мый ме дружба ради кӧсъя дорйыны...
— шуис сійӧ, ачыс зэв ёна повзис, мый воштӧ доказательствояслысь ладсӧ.
— Ме принципиальнӧя лыддя...
Но да, Саша менам ёрт.
Ме тӧда, сійӧ лоӧ настоящӧй комсомолечӧн.
Ми сыкӧд ӧтлаын лӧсьӧдчим.
Ме сылысь став убеждениеяссӧ тӧда.
Емельянов кӧ эськӧ вӧлі омӧль морт, сыкӧд эськӧ некод и дружитнысӧ эз кут.
— Костя пуксис да ӧвтыштіс кинас.
— Провалиті!
— шога шуис сійӧ Сашалы.
Но сэки сцена вылӧ петіс мӧд оратор.
— Сеня Гольдштейн!
— тувкнитіс Сашалы Костя.
Саша синсӧ эз лэптыв.
— Ёртъяс!
— кызӧктыштӧм бӧрын шуис Сеня Гольдштейн.
Сизимӧд классаяс радъясын кыліс неыджыд шум.
Синкымъяссӧ скӧрысь кӧрыштӧмӧн Юра Резников чеччис, и сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяс ланьтісны.
— Ме кӧсъя видзӧдлыны вопрос вылас мӧдар боксянь,
— солиднӧя шуис Сеня, бара кызӧктыштіс да друг кутіс сёрнитны пӧся да тэрыба
Ребята!
Ми Емельяновкӧд кымын во нин велӧдчим ӧтлаын, и ньӧтчыд сылӧн эз вӧвлы татшӧмторйыс, кутшӧм лои вольтметр вӧсна субӧтаӧ.
Нинӧм на оз позь шуны ӧти факт серти.
Ӧти факт отрицательнӧй, а мукӧд фактъясыс положительнӧйӧсь.
Например, Саша Емельянов зэв идейнӧй, ме таысь ручайтча.
И смел, тожӧ ручайтча.
И надежнӧй ёрт.
Субӧтаӧ сійӧ прӧстӧ ӧшибитчис.
Мукӧд дырйиыс ме тожӧ ӧшибитчывла, а сэсся бура разберита ставсӧ да весиг ачым мукӧд дырйиыс шензя, кыдзи вермис артмыны татшӧм ӧшыбкаыс.
И сійӧ разберитчас.
Сійӧс колӧ примитны.
— А коді сетіс Емельяновлы рекомендациясӧ?
— юаліс кодкӧ.
Саша вочавидзис, но некод эз кыв.
Юра Резников гораа горӧдіс:
— Коді рекомендациясӧ сетіс, мед оз дзебсясь!
Мед доръяс, сетіс кӧ!
Детинкаяс видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, корсисны синъяснас, коді дзебсясьӧ.
Чеччис Коля Богатов, перйис папкасьыс лист да гӧгӧрвоана, чёткӧя, торйӧдлӧмӧн лыддис:
— «Ме, ВКП(б)-са член 1942 восянь, рекомендуйта ассьым пиӧс Александр Емельяновӧс ВЛКСМ-ӧ.
Менам пиӧй ӧдйӧ скӧрмысь, ыштысь, та вӧсна вермас вӧчны ӧшыбкаяс, но сійӧ зэв ёна радейтӧ Рӧдина, дружбаын вернӧй, йӧз шог вылӧ шыасьысь да оз пӧръясь.
Татшӧмӧн ме тӧда Емельянов Сашаӧс дас нёль во.
Ме уверен, мый комсомол вӧчас сійӧс ещӧ веськыдджыкӧн, достойнӧйджыкӧн да бурджыкӧн».
Богатов ӧкуратнӧя кусыньтіс листсӧ, тэрмасьтӧг пуктіс папкаӧ да кыв ни джын шутӧг пуксис.
Некод эз бергӧдчыв Сашалань, сӧмын Костя, кипыдӧснас сылӧн кӧдзыд, вӧрзьӧдчытӧм киас инмӧдчылӧм бӧрын, шӧпнитіс:
— Саша, тэ кӧть эн бӧрддзы.
— Ме позориті мамаӧс,
— вочавидзис Саша.
Воддза радъясысь, быттьӧ кукольнӧй театрын Петрушка, мыччысьліс Лёня Пыжовлӧн плавкӧс, рыжӧват балябӧжыс.
— Со ӧд кыдзи тӧдса кузяыд мамыс ошкӧма пиуксӧ!
Хи-хи!
Балябӧж саялі чубатӧй, кудриа, паськыд плеша юръяс пӧвстӧ.
Воши.
Зал друг кутіс равзыны.
Детинкаяс зымӧдісны кокъяснаныс, таркӧдчисны, равзісны.
Лёня Пыжов черепаха моз сюйис юрсӧ пельпомъясас, а сцена вылӧ, быттьӧ бур спортсмен, чеччыштіс Алёша Чугай.
— Шу мӧдысь!
— тшӧктіс сійӧ.
Пыжов кутіс тэрыба видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кажитчис, кутісны чепсасьны гусясьысь руд шыръяс.
— Мый мӧдысьсӧ?
Эн ӧмӧй кывлы?
— Коді тайӧ тӧлктӧм детинкаыс моз оз эскы миян мамъяслы да батьяслы?
— горӧдіс залыслы Алёша Чугай.
Зал эз вӧрзьыштлы.
— Ас морттӧ быдӧн зільӧ дорйыштны,
— трусливӧя да лёкногӧн шыасис Пыжов.
Чугай шпыньмуніс, перйис зепсьыс газет, паськӧдіс да шуис:
— Разрешитӧй тӧдмӧдны тіянӧс Саша Емельяновлӧн поручителькӧд.
— Оз ков, Чугай.
Оз относитчы делӧ дінас,
— зумыштчӧмӧн дугӧдіс сійӧс Коля Богатов.
— Энлы!
Извинитӧй!
Тадзи кӧ сувтӧдӧма вопрос...
тайӧ Пыжовыс кӧ...
Лыддя!
Внимание!
Статьяыс шусис «Искусство да мужество».
Сэні вӧлі висьталӧма аслас сложность серти зэв шоча овлысь операция йылысь, кодӧс районнӧй больницалӧн рядӧвӧй условиеяс дырйи вӧчис том сӧветскӧй хирург, мырддис смертьлысь кувны нин шуӧм мортӧс.
Сійӧ, мый операциялӧн успех являйтчис сӧветскӧй медициналӧн ыджыд успехӧн, вӧлі факт.
И сійӧ, мый смел новатор, хирург Емельянова, вӧлі сизимӧд класса велӧдчысь Сашалӧн мам,
— тожӧ факт, кӧть газетын та йылысь абу вӧлі висьталӧма.
Первой кывъяссӧ лыддигӧн на Саша дернитчис, кӧсйис пышйыны, окнитіс, чорыда кутчысис водзвылас сулалысь стул бӧрас да, вомдорсӧ доймытӧдзыс курччӧмӧн, кынмис места вылас.
Гораа горӧдлӧмъяс, радлӧм, шум вӧліны вочакывйӧн тайӧ статья вылас.
Детинкаяс клопайтісны, чеччыштлывлісны местасьыныс, кодкӧ горзіс:
— Примитны Емельяновӧс!
Примитны!
Сэки Саша сувтіс.
Шум лӧнис, друг лоӧм чӧв-лӧньыс пӧшти пельтӧммӧдіс.
Сашалы кажитчис: сійӧ усьӧ чӧв-лӧняс, быттьӧ юкмӧсӧ.
Сійӧ кутчысис стул бӧрӧ.
— Газетас гижӧма мама йылысь, абу ме йылысь.
Ме ог кӧсйы, медым мамалӧн слава ради менӧ принимайтісны.
Мед менӧ обсуждайтасны сыысь, мый ме вӧчи ачым,
— ӧтарӧ долис сійӧ шогсьӧм вӧснаыс.
Тайӧ здукас Саша бара аддзис сцена вылысь карӧй, рыжӧйкодь зрачокъяса тӧдтӧм синъяс да чуймис сы вылӧ, кыдзи вежсьӧма налӧн видзӧдӧмыс: сійӧ збодермӧдіс да поддерживайтіс Сашаӧс.
Мортыс, кодӧс Саша талун первойысь на аддзис, копыртчис Богатов дінӧ да мыйкӧ висьталіс сылы.
Коля сӧгласитчӧмӧн довкнитіс да чеччис:
— Ребята!
Емельянов правильнӧ лыддьӧ, мый мамыслӧн слава оз вермы сійӧс дорйыны.
Тайӧс сійӧ честнӧя решитіс.
Ми ставным сӧгласенӧсь сыкӧд.
Но кодкӧ кӧ тӧдӧ сы олӧмысь фактъяс, кодъяс вермасны вензьыны сійӧторйыскӧд, мыйысь мыжа Емельянов...
Сёрнитӧй, ребята!
Сійӧ мыйкӧ дыра виччысьыштіс да медбӧрын, кодлыськӧ лэптӧм кисӧ казялӧм мысти, гажаа шуис:
— Коді сэні кӧсйӧ висьтавны?
Пет сцена вылӧ, татчӧ.
И друг ставныс чинтісны ловшынысӧ, кылӧ вӧлі сӧмын каблукъясӧн омӧлика котшкӧдӧм.
Саша куньліс синсӧ да бӧр восьтіс: эз, сылы эз каститчы — Юлька!
Юлька сулаліс рампа дорын да чабраліс аслас сьӧд фартуклысь оборкасӧ.
Ставныс чӧв олісны.
Чӧв оліс Юлька.
Некод эз тӧд, кыдзи сьӧд фартук улас зэв тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Сійӧ тіпкис тэрыба, доймытӧдз, сійӧ кытчӧкӧ лэбис.
Да, Юлька вӧлӧма абу сэтшӧм збой нывка, медым спокойнӧя сулавны тайӧ бокӧвӧй, детинкаяс залын, зэв ыджыд йӧз чукӧр водзын.
Сійӧ тшӧктіс аслыс:
«Висьтав»!
И чӧв оліс.
— Мый нӧ, нывка,
— кыліс бӧрвылас гуся гӧлӧс,
— тэнад ёртлӧн судьбаас унатор вежсяс, тэ кӧ тӧдан сы йылысь сійӧс, мый мукӧдыс оз тӧдны.
Кад заводитны.
Оз позь лоны <ns>трусишка</ns>ӧн.
Юлька тэрыба бергӧдчис.
Морт пукаліс тешкодя, бедь кодь веськыд кузь коксӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Сылӧн рыжӧйкодь синъясыс сералісны.
Вот и бур, мый тайӧ мортыс видіс сійӧс <ns>трусишка</ns>ӧн!
Юлька видзӧдліс воча зэв тшапа, скӧрысь, вештіс банбок вывсьыс читкыля юрси пратьсӧ да лои повтӧм.
— Менӧ шуӧны Юля Гладковаӧн,
— шуис сійӧ.
Тайӧс позьӧ вӧлі и не висьтавны: Юлькаӧс ставныс тӧдісны.
Залын стенас ӧшаліс бюллетень, кытчӧ вӧлі гижӧма турнир йылысь ыджыд статья да кӧні вӧлі женскӧй школаса чемпионкалӧн портрет, кодӧс серпасаліс Вихров.
— Саша — менам воклӧн да менам друг.
Ме ог дорйы сійӧс, сійӧ вӧчис зэв омӧльтор.
Сійӧ лои индивидуалистӧн, кор подведитіс ассьыс классӧ ставнас.
Сашалӧн мамыс гижӧма, мый сійӧ вермас ӧшибитчыны.
И збыль, Саша ӧшибитчис.
Но сӧмын ӧтчыд.
А ме висьтала тіянлы мӧдтор.
Неважӧн Костя лӧсьӧдчис сбор кежлӧ.
Ми сыкӧд жуялім, но немтор эгӧ вермӧй думыштны сэтшӧмӧс, медым ышӧдны пионеръясӧс.
А Саша думыштӧма.
Сійӧ тӧвзьыштіс миянӧ...
Ті ӧд эн аддзылӧй, кутшӧм шуда вӧлі сійӧ сэки, кутшӧма сійӧ радліс, мый отсалас ёртыслы!
Сійӧ серпасаліс, сочиняйтіс, сійӧ Костякӧд ӧтлаын трудитчис.
И вот сбор прӧйдитіс бура.
Костя!
— зал вомӧныс горӧдіс Юлька.
— Тэ ӧд тӧдан, мый не Саша кӧ эськӧ...
— Тӧда!
— Но делӧыс абу сыын,
— думыштчӧмӧн юрсӧ довкйӧдлыштӧм бӧрын шуис Юлька.
Сійӧ ӧні сулаліс нин спокойнӧя, яндысьтӧг.
Сылӧн увереннӧй гӧлӧсыс кылӧ вӧлі заллӧн став пельӧсъясас.
— Саша мучитчӧ сы вӧсна, мый вӧчис омӧльтор и...
оз помнит, дзикӧдз вунӧдӧма сы йылысь, мый сійӧ вӧчис бурсӧ.
Юлька чӧв ланьтіс, лэдзис синъяссӧ; неуна гӧрдӧдыштӧма, синкым увтіыс видзӧдліс залас да ньӧжйӧник юаліс:
— Мед сійӧ оз помнит, ио ми ӧд долженӧсь помнитны?
— Правильнӧ!
— равӧстіс кодкӧ сылӧн пель весьтас.
Юлька бӧрыньтчис, чуймӧмӧн видзӧдіс кыз банбокъяса детинка вылӧ, кодлӧн ӧти синмыс тешкодя кӧсӧйтчӧма.
Володя Петровых Юлька сёрнитігӧн на кайӧма сцена вылас.
Занавес сайӧ дзебсьӧмӧн сійӧ шы сеттӧг сулалӧма сэтчӧдз, кытчӧдз мыйкӧ эз петкӧд сійӧс сэтысь.
— Ребята!
Ёртъяс!
Сашалӧн индивидуализмыс вӧлі чужӧ на.
Ми босьтам сійӧс кывкутӧм улӧ.
Вообще...
Ме сы вӧсна, медым примитны.
Юра Резников, коді дӧзмис сыысь, мый Петровых, тайӧ укшаль мортыс, сылысь юасьтӧг кавшасьӧма сцена вылӧ, кутіс звӧнитны кӧлӧкӧльчикӧн:
— Кыв корӧй!
Корӧй!
Но сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяс, кӧть председательлы и яндзим вӧлі, вӧлӧмаӧсь дзик недисциплинированнӧйӧсь.
Некод эз кӧсйы корны кыв.
— Примитны!
— горзісны первойя радъясын.
— Емельянов исправитчас,
— долис Сеня Гольдштейн.
— Примитны!
Найӧ ӧттшӧтш ланьтісны, кор сцена вылын лои Надежда Димитриевна.
Сійӧ вӧлі праздничнӧй лӧз платтьӧа, кодлӧн морӧсас, быттьӧ дзоридз, мич вылӧ вурыштӧма зэв вӧсньыдик прошви тор. Дзор велӧдысь вӧлі мича вежӧра пӧрысьлунлӧн сійӧ достойнӧй, величественнӧй мичлуннас, кодӧс детинкаяс велалісны чолӧмавны сувтӧмӧн.
Первойя радъясас ӧти детинка сувтіс.
Тайӧ вӧлі Ключарев.
Быттьӧкӧ команда серти, сы бӧрся чеччис 7-ӧд «Б» ставнас.
Залын пукалысьяс сувтісны, недыр чӧв олісны да друг шызисны кыпыд шумӧн.
Сераліг, мыйыськӧ волнуйтчиг, мый вылӧ кӧ радлігтыр челядь клопайтісны.
Зал ызгис-шумитіс.
Велӧдысь шӧйӧвошӧмӧн кывзіс тайӧ бушковсӧ.
Медбӧрын бушков лӧнис.
— Челядь!
— шуис Надежда Димитриевна.
— Ме комын вит во уджалі сы вылӧ, медым заслужитны татшӧм наградасӧ.
Сійӧ почестьяссьыс кындзи, кутшӧмӧс ті талун меным вӧчинныд, ыджыдджык почестьяс сэсся абуӧсь.
И талун ме бура тӧдмалі: миян школа, велӧдысьяс, комсомол воспитайтісны тіянысь настоящӧй йӧзӧс — сӧветскӧй гражданаӧс, честнӧйясӧс да смелъясӧс.
Ме гӧгӧрвои, мый ті миян мужественнӧй Рӧдиналӧн патриотъяс, сы серти, кутшӧм настойчивӧя ті тӧждысянныд комсомольскӧй нимлӧн сӧстӧмлун вӧсна, комсомолечӧн лоны высокӧй честь вӧсна.
А ӧні...
— Надежда Димитриевна нюмъёвтіс, матыстіс кисӧ воӧм зӧр кодь.
зэв мича еджыд юрси дінас да шуис
Менам дзор юрсиӧй кӧ оз лишайт менӧ комсомольскӧй собрание вылын гӧлӧсысь, ме гӧлӧсуйта Саша дор.
Талун сійӧ получитіс суровӧй урок.
Но ті, сылӧн ёртъяс — сыкӧд, и тіянкӧд сійӧ лоас бур комсомолечӧн.
Эскӧй асланыд велӧдысьлы.
Челядь чукӧр бара шызис.
Коньӧр председатель бара эбӧссьыс петтӧдз зильгис кӧлӧкӧльчикӧн.
Секретарь, карандашсӧ йиригтыр, жугліс юрсӧ, мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи татшӧмторсӧ гижны протоколӧ, а Алёша Чугай, дисциплиналысь, порядоклысь, регламентлысь став требованиеяссӧ торкӧмӧн, пуктіс кисӧ вом дінас трубка моз да горзіс:
— Тэ прав, Богатов, тэ прав!
Колӧ вӧлі обсуждайтны тайӧ вопроссӧ общӧй собрание вылын!
Именнӧ общӧй собрание вылын!
Паськыда нюмъялӧмӧн, мый вӧсна сылӧн веськыд банбок вылас кутіс тӧдчыны гурантор, Богатов юаліс райкомса секретарлысь:
— Ті кутанныд выступайтны, Кудрявцев ёрт?
— Мый нӧ выступайтнысӧ?
— гажаа паськӧдліс кияссӧ Кудрявцев.
— Ставсӧ нин висьталӧма.
И буретш тайӧ здуксӧ Вихров тэрмасьӧмӧн серпасалыштіс да гижис:
«Президиумын оживление».
Но Саша нинӧм эз аддзы.
Пӧсь ру тупкис синъяссӧ.
Костя чеччис да мышнас сайӧдіс Сашаӧс детинкаясысь.
* * *
Найӧ мунісны гортаныс.
И бара декабрса лым дзуртіс кок улын.
Ӧти дорӧдыс муртса сылыштӧм зэв гӧрд шар гӧгыльтчис керка вевтъяс сайысь да ӧшйис лӧз енэжӧ.
Заводса трубаысь пыр кайис и кайис кытчӧкӧ кудриа еджыд тшын визь.
Друг Саша аддзис водзвывсьыс Борисӧс.
Код тӧдас мыйла Борис тані гуляйтіс.
Сашаӧс казялӧм мысти сійӧ сувтіс, а Саша, мӧвпышттӧг, сы йылысь тӧждысьтӧг, кыдзи примитас сійӧс Ключарев, котӧрӧн матыстчис сы дорӧ, вывті возбуждённӧй:
— Борис!
Тэ правильнӧ вӧчин, мый сёрнитін меным паныд.
Тэ веськыда висьталін, мый мӧвпалін.
Вай век тадзи...
повтӧг!
Ключаревлӧн ёсь, югыд синъясыс успокоитчисны, небзьыштісны.
— Вай!
Сӧгласен!
Вот тайӧ да!
А ме полі — друг тэ он гӧгӧрво.
Саша, ме рад, мый тэ комсомолеч!
— Ключарев нюжӧдіс ёртыслы кисӧ.
— А ме ӧні тӧда, мый ньӧти ог вермы овны ӧтнам!
— чорыда шуис Саша.
Сійӧ бергӧдчыліс да аддзис ёртъясыслысь чужӧмъяссӧ да налӧн яндысьыштысь, дружескӧй видзӧдласъясысь радлун.
Кутшӧм ставыс выльнога, кутшӧм абу мукӧддырся кодь гӧгӧр!
Лӧнь сад.
Лымчиръяслӧн дзирдалӧм.
Гыӧр.
Пушыд топольяс.
И друг, быттьӧ волшебство вӧсна, шоссе пӧлӧн ӧзйисны пӧнаръяс, и детинкаяс синъяс водзын, бияснас дзирдалігтыр, воссис паськыд, веськыд да ылӧ мунысь туй.
{Шундик Н. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Ылі войвылын @ повесьт @ Николай Шундик. Ылі войвылын @ 1956 @ Лб. 7‒371.}
Сиа Чукоткаса пионеръяслы да школьникъяслы
АВТОР
1 часть
ЙИА ГРАНИЦА ДОРЫН
МЫЙ ЙЫЛЫСЬ ВИСЬТАЛІС ДИРЕКТОР
Петя, Кэукай да Эттай сулалісны саридз вадорын...
Саридзлӧн сьӧкыд гыясыс ыджыд шумӧн швачӧдісны вадорас.
Чизыр вой тӧв нетшыштліс на вылысь еджыд быгъяссӧ да пусь-пась разӧдліс найӧс посни чиръясӧ.
Ылі сьӧд горизонтын, сэні, кӧні гыалысь саридзыс вӧлі ӧтлаасьӧ пемыд кымӧра енэжыскӧд, тыдалісны дорвыв плавайтысь йи глыбаяс.
abu
abu
— Йиясыс вадорлань матыстчӧны... — лёк туналысь йи полоса вылӧ видзӧдіг шогпырысь шуис Кэукай.
— И тшыныс оз тыдав, — сы моз жӧ шуис Петя.
— Паракодлы сьӧкыд лоӧ писькӧдчыны татшӧм йияс пырыс, — шыасис тшӧтш и Эттай.
— А мый, сійӧ кӧ оз и лок?..
— Кыдзи оз лок?
Мыйла сідз шуан — оз лок?
— дӧзмис Кэукай.
Тӧлыс нӧбӧдліс детинкаяс юр вылысь кокньыдик гожся шапканысӧ, резіс найӧс ва буснас.
— А кыдзи ті чайтанныд, кутшӧмджык сійӧ, велӧдысь Нина Ивановнаыс, коді миян дінӧ локтӧ паракоднас?
— юаліс Кэукай да тӧвсьыс бергӧдіс чужӧмсӧ.
— Навернӧ, олӧма нин, стрӧг, ӧчкиа, а юрсиыс, пӧжалуй, дзор нин, — заводитіс гадайтны Петя.
— Меным мыйлакӧ сэтшӧмӧн жӧ кажитчӧ, — шуис Эттай.
— А сэсся...
ті, навернӧ, кывлінныд?..
Радист висьталіс, мый ещӧ врач локтӧ да сыкӧд и сылӧн нылыс, ичӧтик нывка.
— Аддзӧма, мый вылӧ радлыны — ичӧтик нывка!
— серамсорӧн шуис Петя.
— Детинка кӧ эськӧ, сэки делӧыс дзик мӧд вӧлі...
— Но мый нӧ вӧчан, сійӧ кӧ нин нывкаӧн чужӧма, — жальпырысь ышловзис Эттай, сэсся топыдджыка кӧрталіс шапка кӧвсӧ.
— А тшыныс всё-таки оз тыдав, — жугыля шуис Кэукай.
Детинкаяс ланьтісны, но век на сюся видзӧдісны горизонтлань.
Налӧн синъяс серти тӧдчис, мый найӧ терпитны вермытӧг виччысисны мыйкӧ важнӧйӧс.
Паракодлӧн судьба вӧсна, коді должен вӧлі локны Рэн посёлокӧ, полісны не сӧмын челядь, но и верстьӧ йӧз.
Колхозса председатель Таграт частӧ петавліс аслас керка кильчӧ помӧ, синъяс дорас матыстлывліс бинокль.
Сылӧн гӧтырыс, Вияль, посёлокса мукӧд нывбабаяскӧд тэрмасьӧмӧн вӧлі помалӧ вурны грузчикъяс бригадалы нерпа куысь кепысьяс: паракод вылысь долженӧсь вӧлі ректыны вит керка сруб.
Комсорг Тынэт, кодӧс вӧлі индӧма комсомольскӧй бригадаӧ бригадирӧн, частӧ видзӧдлывліс груз ректан площадка вылӧ, кодӧс вӧлі дасьтӧма важӧн нин.
Ӧдйӧ пуксис рыт.
Сук еджыд ру тупкис саридзсӧ да тундрасӧ.
Ру пырыс муртса дзирдышталісны маяклӧн биясыс, коді кыпаліс посёлоксянь неылын окала вылын.
— Узьны ёна энӧ лӧсьӧдчӧй, — Таграт сӧветуйтіс колхозникъяслы, кодъяс вӧліны чукӧртчӧмаӧсь сы керкаӧ.
— Паракодыс, гашкӧ, локтас войнас, сідзкӧ сэки жӧ войнас и удж бердӧ.
А посёлокын узьнысӧ некод эз и лӧсьӧдчы.
Тані важысянь нин лои сідз, мый паракодлӧн воӧмыс чукчаяслы вӧлі ыджыд да гажа праздникӧн.
Эз узьны весиг челядь.
Кэукай, Эттай да ещӧ вит-ӧ-квайт детинка пукалісны Петя жырйын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны саридзлань.
— Ой, дасӧд час нин!
— Эттай тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс стенын ӧшалысь часі вылӧ.
— Регыд Виктор Сергеевич локтас, ставнымӧс узьны вӧтлас.
Эттай эз на удит помавны сёрнисӧ, кыдзи жырйӧ збыльысь пырис школаса директор.
Челядь сувтісны.
— Папа, эн вӧтлы миянӧс!
Аддзан, весиг и дас час на абу...
— улӧс вывсьыс звирк чеччис да заводитіс кевмысьны Петя.
Виктор Сергеевич малыштіс ассьыс сьӧд тошсӧ, коді вӧлі ёнакодь нин дзормӧма, да сюся видзӧдліс чӧв ланьтӧм детинкаяс вылӧ.
Сійӧ вӧлі полувоеннӧй костюма, нерпа куысь вурӧм кӧма, паськыд пельпомъяса морт. Ыджыд арлыдыс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вӧлі стройнӧй да кыпыд.
abu
Веськыд ныра косіник чужӧмас — кос вомдоръяс; кельыдлӧз синъяс дорас — унакодь посни чукыръяс; дзормӧм еджыд юрсиыс бура тӧдчӧдіс сылысь мугов чужӧмсӧ.
— Но мый нӧ, пукыштны часджын кымын ме тіянлы разрешита, — шуис сійӧ, — но сӧмын сэтшӧм условиеӧн, мый ті примитанныд менӧ асланыд компанияӧ.
— Дерт жӧ примитам!
— ӧта-мӧдсӧ торкаліг горӧдісны детинкаяс.
— Но, а коді тіян наблюдательнӧй пунктад начальникыс?
— Ме!
— струна моз нюжӧдчис Петя.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ батьланьыс.
Кельыдлӧз синъясыс сылӧн видзӧдісны сюся да веськыда.
Дженьыда шырӧм еджгов юрсиыслӧн читкыля чорыд прать да ныр йылас кымынкӧ берин чут висьталісны, мый тайӧ видзӧднысӧ пельк да весиг вильыш детинка.
Сылӧн синъясас да кызіник вомдор чукыръясас тӧдчис мыйкӧ аслыспӧлӧстор, весиг, гашкӧ, асныралӧм.
— Доложитӧй обстановкасӧ, — кинас нюмсӧ дзебӧмӧн прикажитіс Виктор Сергеевич.
— Саридзын век на важмозыс руа.
Гыалӧмыс тӧдчымӧн лӧнис.
Вадорӧ матыстчисны первойя йи чукӧръяс!
— тэрыба сяркӧдіс-висьталіс Петя.
— Доложитіс вернӧ!
Со миян тадзи жӧ и журналӧ гижӧма, — эскӧдіс Кэукай, колхозса председатель Тагратлӧн пиыс.
Тайӧ детинкаыслӧн неуна гӧрбакодь ныра мугов чужӧмас торйӧн нин выразительнӧйӧн кажитчисны синъясыс.
Векни да кузь потаса мелі сьӧд синъясыс петкӧдлісны сы настроениелысь кӧть нин муртса-муртса быд вежсьӧм.
— О, да тіян и специальнӧй журнал эм!
— журнал коркаас серпасалӧм якӧр вылӧ внимательнӧя видзӧдіг тӧдчана шуис Виктор Сергеевич.
Журналсӧ сійӧ босьтіс киас, пуксис диван вылӧ да юаліс:
— Волнуйтчанныд?
— Дерт жӧ, волнуйтчам, — сознайтчис став пыддиыс Петя.
— А друг паракодыс ылалас да веськалас Аляскаӧ, американечьяс ордӧ, либӧ йиясыскӧд сэтчӧ дрейфуйтас!
— Аляскаӧ сійӧ оз веськав, — шуис Виктор Сергеевич, — а вот дрейфӧ вермас збыльысь веськавны.
— Аляскаын менам, буракӧ, вок эм, — друг шога шуис Кэукай, и синъясыс сылӧн лоины жугыльӧсь.
— Вок?
Аляскаын?!
— чуймӧмӧн юаліс Петя.
— Мыйла нӧ тэ та йылысь водзджык эн висьтавлы?
— звирк чеччис аслас места вылысь Эттай, латшкӧсіник тушаа, зумыд детинка. Сійӧ вӧлі чангыль ныра, гӧгрӧс чужӧма; сылӧн банйӧм банбокъясас гуранторъясыс да векньыдик, быттьӧкӧ читкыртӧм, синъясыс петкӧдлісны мелілун да вильышлун.
Но ӧні, кор Эттай видзӧдіс аслас другыс вылӧ, сылӧн сьӧд синъясас тӧдчис ёна чуймӧм.
Лыбис ыджыд шум.
Челядь вунӧдісны ӧні ставсӧ, сӧмын теребитісны Кэукайӧс, корисны висьтавны, кутшӧм вок сылӧн эм Аляскаын да кыдзи сійӧ сэтчӧ веськаліс.
Виктор Сергеевич кыв ни джын шутӧг видзӧдіс тайӧ став бӧрсяыс.
— Ме и ачым бурасӧ нинӧм ог тӧд.
Тӧрыт мамӧ аслас чой йылысь висьталіс...
Сійӧ пыр сы йылысь мӧвпалӧ.
И бӧрдӧ...
— муртса кывмӧн содтіс детинка.
Детинкаяс ланьтісны.
Найӧ сюся кывзісны Кэукайлысь быд кыв.
— Висьталӧны, коркӧ тайӧ посёлокас овлӧма менам дед.
Ако вӧлӧма нимыс...
— водзӧ висьталіс Кэукай. Сійӧ эз тӧд мыйсянь заводитны ассьыс висьтсӧ и друг бергӧдчис школаса директорлань да корис сылысь: — Виктор Сергеевич, висьталӧй ті!
Бать и мам меным унаысь висьтавлісны, мый менам Ако дедӧй вӧлӧма тіянлы бур другӧн.
Виктор Сергеевич инмӧдчыліс кинас тошкас да ышловзис:
— Да, вӧлі коркӧ менам бур друг Ако.
Сыкӧд ми ӧтлаын тані вадорын и тундраын йӧзсӧ кыпӧдлім, Сӧветскӧй власьт организуйталім.
Кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы мыйсюрӧ висьтала важӧн кольӧм сійӧ воясся лоӧмторъяс йывсьыс...
И со мый висьталіс Виктор Сергеевич.
...Важӧн нин тайӧ вӧлі, и уна ва нин визувтіс сэксянь.
Чукотскӧй Рэн посёлокын овліс синпӧла шаман Мэнгылю.
Страшнӧй вӧлі шаманлӧн власьтыс.
Ӧтчыд сылы сьӧлӧм вылас воис ӧти ныв — кыйсьысь Тэркинтолӧн нылыс.
Видзӧдлас нылыс вылӧ Мэнгылю аслас синпӧвнас да и шуас:
— Тэркинто, тэнад нылыд лоас меным коймӧд гӧтырӧн.
Шог лои Тэркинтолы; ещӧ на шогджык сылы лои, кор сійӧ аддзис, кыдзи забеднӧысла бӧрддзис сылӧн нылыс.
Но Тэркинто пӧкӧритчис да нуӧдіс ассьыс нывсӧ Мэнгылю ярангаӧ.
Вермис-ӧ сійӧ, прӧстӧй кыйсьысь, не кывзысьны ставсӧ вермысь шаманлысь!
Ӧтчыд шаманлы кажитчас кыйсьысь Кооролӧн понйыс.
Шаман босьтас бубен, пырас Кооро ярангаӧ, шуас:
— Видзӧдлы, Кооро, аслад понйыд вылӧ, бурджыка видзӧдлы, и тэ аддзан, мый тайӧ ньӧти абу пон.
— А мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс?
— юаліс повзьӧм Кооро.
— О, тайӧ страшнӧй лов!
— вочавидзис шаман да друг кучкис бубенас.
Кыйсьысь Кооролы лои шуштӧм.
А шаман шуаліс водзӧ:
— Тайӧ ньӧти абу пон.
Тайӧ пон сяма лёк дух.
Ме сійӧс нуӧда сьӧрысь.
Ме — великӧй шаман, и некутшӧм духысь ме ог пов.
О!
Шаман Мэнгылю кужӧ кыдзи колӧ вӧдитчыны лёк духъясыскӧд.
— Босьт, босьт сійӧс ӧдйӧджык!
— горӧдіс Кооро. Сійӧ, буракӧ, дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь, мый ассьыс понсӧ радейтіс кыдзи медбур другсӧ.
Пӧтлытӧм горшыс вӧлі шаман Мэнгылюлӧн.
Кымын ёнджыка сійӧ грабитіс йӧзсӧ, сымын ёнджыка горш лолі ачыс.
Колис во бӧрся во, и некод эз сувтлы грӧзнӧй да горш шаманлы паныд.
Но ӧтчыд стойбищеын паськаліс чуймӧдана юӧр: Мэнгылю локтас кыйсьысь Ако дорӧ да кутас требуйтны, медым сійӧ сетас ассьыс нывсӧ, красавица Вияльсӧ, Экэчо сайӧ.
Лёк морт вӧлі тайӧ Экэчоыс, шаманлӧн вокыс.
Посёлокын сійӧс некод эз радейтлы.
И вот сэки сувтас Ако (сійӧ вӧлі багатыр кодь ыджыд тушаа, ён), видзӧдлас шаманлы синпӧлас да ярангаысь петанінӧ индігмоз шуас:
— Ӧні жӧ весась татысь!
Талунъя лунсянь ме ог лэдз тэныд ӧбидитны ни ачымӧс, ни мукӧдӧс!
Шаман чуймӧмысла паськӧдіс вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз сюрны кывъясыс.
Аколӧн серамыс петіс сы вылӧ, сійӧ босьтіс шаманӧс шошаӧдыс да шыбитіс ярангасьыс кычипиӧс моз.
Та бӧрын багатыр Ако частӧ дорйыліс гӧль йӧзӧс.
Уна буртор сы йылысь висьтавлісны чукотскӧй стойбищеясын кыйсьысьяс да кӧр видзысьяс.
И сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кӧні найӧ висьтъясын заводитчӧ легендаыс, кӧні стӧча висьталӧм событиеыслӧн помыс.
Аколӧн славаыс ёна дӧзмӧдіс Мэнгылюӧс.
Уна кузь войяс сійӧ колляліс мӧвпалігтыр, быдногыс зілис гӧгӧрвоны, мыйын жӧ Аколӧн выныс: «Эз-ӧ шаманӧн нин ло сійӧ?
Эз-ӧ волы сы ордӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд ён дух?
Тышын оз-ӧ вермы Ако менӧ?»
И сэтшӧм ёна шаман дугдывтӧг пыр мӧвпаліс, мый весиг вӧтасигас корсис та вылӧ вочакывъяс.
И вот ӧтчыд шаман аддзылас вӧтӧн, мый локтіс сы дорӧ ставсӧ водзвыв тӧдысь дух Кирвир.
Кирвир копыртчис шаман пель дорӧда шӧпкӧдӧ.
«Мед ӧнісянь тэ, Мэнгылю, кутан тӧдны: Аколӧн выныс сылӧн багатырскӧй ньӧввужйын.
Сійӧ, коді босьтас сылысь ньӧввужсӧ, — сійӧ и сылысь вынсӧ босьтас, и сэки тӧлктӧм Ако лоӧ вынтӧм, кыдзи кӧрпи аслас чужӧм бӧрын первойя лунӧ».
Мэнгылю лои рад.
Сідзи мӧдіс радлыны, мый весиг садьмис.
Чеччыштіс вольпась вывсьыс да горӧдіс:
— Да, да, став выныс сылӧн ньӧввужйын!
Ньӧввужйыс сылӧн и збыльысь багатырскӧй, и лыйлӧ сылӧн ньӧввужйыс сэтшӧм ылӧ, сэтшӧм стӧча, быттьӧкӧ винчестер...
Мӧд луннас, коймӧд луннас ярангаысь ярангаӧ, стойбищесянь стойбищеӧ паськаліс юӧр: «Аколӧн чудеснӧй ньӧввуж!
Аколӧн волшебнӧй ньӧввуж!
Аколӧн став выныс — сылӧн багатырскӧй ньӧввужъяс!»
Кывліс тайӧ юӧрсӧ и ачыс Ако.
Лоис тайӧ тадзи.
Ярангаас котӧрӧн пырис Аколӧн пиыс, дас арӧса детинка Гоомо.
Кӧин ку шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, корсюрӧ сьӧд тошка гӧсьт вылӧ видзӧдлывлігтыр, кодкӧд сёрнитіс сылӧн батьыс, сійӧ тэрыба, пӧся мӧдіс висьтавлыны:
— Менам синъясӧй омӧльтор аддзылісны, а пельясӧй омӧльтор кывлісны: шаман Мэнгылю аслас яранга сайын ёран кывъяс шуаліс кулӧм кӧр юр водзын.
Тэныд, бать, урсаліс, медым лёктор лоис.
Страшнӧ меным вӧлі, зэв страшнӧ!
Но ме кысси лым вывтіыс дзик сы яранга дорӧдз да куті кывзыны, мый йылысь шаман сёрнитіс кулӧм кӧр юрыскӧд.
И со мый сійӧ шуис:
«Ме дінӧ войнас воліс ставсӧ водзвыв тӧдысь дух Кирвир да висьталіс сы йылысь, мый Аколӧн став выныс чужӧ сылӧн ньӧввужйысь...»
А сэсся шаман заводитіс чеччавны кулӧм кӧр юр гӧгӧрыс, бубенас кучкавны да ёран кывъяс шуавны.
И ме гӧгӧрвои, мый шаман кӧсйӧ мырддьыны тэнсьыд ньӧввужтӧ, бать.
Ако сюся видзӧдліс пиыс вылӧ, сэсся гӧсьтыслы шуис:
— Кывзы, Виктор, кутшӧм юӧр ме йылысь кывсьӧ!
Ог тӧд, бур-ӧ тайӧ...
Гӧсьт нюммуніс да меліа видзӧдліс сы вылӧ кельыдлӧз синъяснас:
— Став выныс ньӧввужйын, шуӧны?
А вот тэ кыдзи ачыд чайтан, Ако, мыйла тэ вына?
Аколӧн неуна гӧрбакодь ныра, кузь потаса сьӧд синъяса паськыд чужӧмыс лои суровӧй, чорыд, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі изйысь. Ако думыштчис.
— Мед менам выныс и ньӧввужйын, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Но ньӧввужйыс менам — сьӧлӧмӧй менам, а ньӧвйыс сылӧн — ыджыд скӧрлун менам.
Ме дыр эг тӧд, кытчӧ веськӧдны ньӧвсӧ.
Но вот тэкӧд, Виктор, ме аддзыси.
Тэнад синмыд сюсь, киыд тэнад чорыд, и тэ петкӧдлін, кытчӧ меным веськӧдны ньӧвсӧ...
Кельыдлӧз синъяса морт нюммуніс да шуис:
— Ме аддза, тэ бура тӧдан, мыйла тэ вына.
Ӧні уналӧн нин, уна прӧстӧй йӧзлӧн эм татшӧм выныс, кутшӧм и тэнад, Ако.
Сэні, Ыджыд му вылын, помасис нин великӧй тыш.
Прӧстӧй йӧз вӧтлісны нин сэтшӧм озыръясӧс, кыдзи американскӧй купеч Кэмбиӧс, кыдзи шаман Мэнгылюӧс.
Воис кад вӧчны сійӧс жӧ и тані.
А сійӧ, мый сёрнитӧны тэнад багатырскӧй ньӧввуж йылысь, — мед сёрнитӧны.
Прӧйдитас неуна кад, и йӧзыс гӧгӧрвоасны, мыйла тэ вына.
Гӧгӧрвоасны, мый тэнад ньӧввужйыд — тайӧ збыльысь ыджыд сьӧлӧмыд тэнад, а ньӧв — ыджыд скӧрлун тэнад...
Эз прӧстӧй кывъяс висьтав кельыдлӧз синъяса тайӧ мортыс, кодӧс шуӧны Виктор Сергеевич Железновӧн.
Вӧвлӧм политическӧй ссыльнӧй, а сэки Чукотскӧй ревкомлӧн уполномоченнӧй, сійӧ вӧлі представительӧн выль власьтлӧн, коді чышкыштіс став эксплуататоръяссӧ том сӧветскӧй государстволӧн ылі окраинаясысь.
Чукотскӧй му вылын эз на быдӧнлы вӧв гӧгӧрвоана тайӧ вежсьӧмыс.
Дыр эз вермы, да и упрямӧя эз кӧсйы гӧгӧрвоны тайӧ вежсьӧмсӧ американскӧй купеч Кэмби.
А кор медбӧрын гӧгӧрвоис, решитіс кыдз позьӧ ӧдйӧджык усйысьны бокӧвӧй вадорысь.
Кэмби корис ас ордас шаман Мэнгылюӧс, дыр уговаривайтіс сійӧс эновтны Чукотка да вуджны американскӧй Аляскаӧ.
Шаман ыръянитіс.
— Гӧгӧрво жӧ тэ, мый татчӧ тэ он вермы кольччыны!
— скӧраліс Кэмби.
Купеч вӧлі том на, но пӧрысь руч кодь мудер.
Сылы колӧны вӧлі пӧпутчикъяс, медым пышйыны Америкаӧ, и сійӧ решитіс аддзыны найӧс кӧть мед кутшӧм донӧн.
— Коляс тӧлысь, коляс мӧд, и найӧ мырддясны тэнсьыд став понъястӧ, оз кутны лэдзны шаманитны, оз кутны лэдзны чукӧртны пушнина, и тэ нинӧмӧ воан, — Мэнгылюлы виски тыра стӧкан мыччигмоз эз лэдзчысь Кэмби.
Шаманлӧн дзик ӧти гырдмӧм синмыс сатшкысис ӧти чутӧ.
Паськыд банлыа татуируйтӧм чужӧмыс вӧлі скӧр, тӧдчис шӧйӧвошӧм.
— А сэні, Аляскаын, тэ ещӧ на озырджык лоан, — шуаліс Кэмби.
— Сэні тэ бара лоан великӧй шаманӧн.
Сэні тэныд туй пӧперег оз нин сувт эсійӧ проклятӧй Акоыс, коді мырддис тэнсьыд славатӧ...
Шаман ырскӧбтіс-чеччис, кипыдӧснас кучкис пызан пӧвъяс, зымнитіс кокнас, шаманскӧй привычкаыс серти кутіс вежнясьны, мӧдіс кучкавны коскас ӧшалысь бубенӧ да скӧрысла лёкгоршӧн, быттьӧкӧ сійӧс вӧлі джагӧдӧны, сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Мунам!
Ме кута мститны налы!
Великӧй шаман Мэнгылю кутас мститны налы мӧдар вадорсяньыс!..
А некымын лун мысти Рэн посёлокын кутісны полошуйтчыны.
Кор Ако да сылӧн роч другыс, Виктор Железнов, эз вӧвны гортаныс — найӧ кыкнанныс мунісны орчча стойбищеясӧ организуйтны местнӧй Сӧветъяс, — шаман Мэнгылю лэдзис саридзӧ ассьыс ыджыд байдарасӧ.
Экэчо вокыскӧд да купеч Кэмбикӧд сійӧ, оружиеӧн грӧзитіг, пуксьӧдіс сэтчӧ некымын здоровӧй мужичӧйясӧс: опаснӧй туйын колӧны вӧлі ён да кужысь сынысьяс.
Но Аколы отомститтӧг Мэнгылю эз кӧсйы эновтны Чукотка вадор.
— Ме нуӧда аскӧд сылысь красавица-нывъяссӧ да писӧ!
Медым Аколӧн сьӧлӧмыс потас шогысла, кор сійӧ аддзас ассьыс тыртӧм ярангасӧ!..
Вайӧдӧй найӧс байдараӧ!
— гораа тшӧктіс шаман.
И шаманлӧн вокыс Экэчо сэк жӧ уськӧдчис Ако ярангаӧ.
Сэтысь сійӧ аддзис зверь куяс сайысь Аколысь медыджыд нывсӧ Ринтынэӧс да Гоомо писӧ.
— А кӧні Вияль?
Кытчӧ сійӧ дзебсис?
— горзіс Экэчо.
— Сытӧг мунны ме ог вермы...
Ако эз сет Вияльӧс ме сайӧ, сідзкӧ ме сійӧс ачым босьта!
— Ме ог тӧд, кӧні Вияль, сійӧ кытчӧкӧ асывнас на муніс стойбищеысь, — муртса кывмӧн шуыштіс Ринтынэ.
— Петӧй ӧдйӧджык ывла вылӧ, отсыштӧй меным йӧткыштны байдараӧс ваӧ!
— командуйтіс Экэчо да пельпом вывсьыс босьтіс винчестерсӧ.
Винчестер вылӧ полӧмӧн видзӧдлывліг Ринтынэ да Гоомо петісны.
Мыйӧн сӧмын найӧ воисны байдара дорӧдз, шаман Мэнгылю да американец Кэмби кватитісны найӧс, песовтісны кияссӧ мышкас да кӧрталісны тасмаясӧн.
— Пуксьӧй байдараас!
Мунігӧн васӧ кутанныд койны!
— горзіс шаман да тойлаліс найӧс мышкуӧдыс.
Шуштӧм вӧлі посёлокын.
Бӧрдісны нывбабаяс, челядь.
Нора омлялісны понъяс.
Кылісны лыйсьӧм шыяс, лёкысь горзӧм: тайӧ Экэчо ветлӧдліс ярангаысь ярангаӧ, корсис Аколысь медічӧт нывсӧ — Вияльӧс.
— Кӧні сійӧ, кӧні?
Коді сійӧс дзеблалӧ?
Вияльтӧг мунны ме ог вермы: сійӧ должен лоны менам гӧтырӧн!
— скӧрсӧ песіс сійӧ.
Ӧти ярангаын сылы висьталісны, мый Вияль мунӧма том зон Таграткӧд ю дорӧ тывъяс вӧйтавны.
— А-а-а!
Аслас жӧникыскӧд мунӧма!
Сідзкӧ и ме сэтысь аддза сійӧс!..
Экэчо уськӧдчис юлань.
...Кор байдара вӧлі грузитӧма нин, шаман Мэнгылю друг казяліс, мый кытчӧкӧ вошӧма сылӧн вокыс, Экэчо.
— Экэчо!
Кӧні Экэчо!
— лёкысь горзіс Мэнгылю.
— Сійӧ муніс корсьны Аколысь медічӧт нывсӧ, — кыйсьысьяс пиысь кодкӧ шуис.
— Дзик пыр жӧ татчӧ вермасны локны роч Железнов да Ако ачыс.
Меным абу окота ӧні аддзысьны накӧд, — шаманлы полӧмӧн шуис Кэмби.
— Да и ме ог кӧсйы накӧд аддзысьны, — тӧждысьӧмӧн шуис Мэнгылю.
Кадыс муніс, а Экэчо век на эз вӧв.
— Мед сійӧ прӧпадитас тані!
— эз вермы кутчысьны Мэнгылю.
— Ме сэсся виччысьны сійӧс ог вермы!
Байдара мӧдӧдчис.
Кор Экэчо локтіс вадорӧ, пышйысьяс саялісны сук ру пиӧ.
— Сувтӧй!
Бергӧдчӧй!
— кулакнас ӧвтчигтыр горзіс Экэчо.
— Сувтӧй!..
Но пышйысьяс мунісны пыр водзӧ и водзӧ.
Посёлокын йӧзыс волнуйтчисны: мый найӧ висьталасны Аколы да мукӧд бать-мамлы, кодъяслысь челядьсӧ нуӧдісны?
Позьӧ-ӧ бурӧдны йӧзсӧ татшӧм шог дырйиыс!
А аскинас роч морт Виктор Железнов бӧр локтіс Рэн стойбищеӧ ӧтнасӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш.
Кор паныдасис том зон Таграткӧд, коді спаситіс Аколысь медічӧт нывсӧ Экэчо нуӧмысь, сійӧ сьӧкыдпырысь лэдзчысис муас да ньӧжйӧник шуис:
— Со эстӧн, эсійӧ сопка саяс, мыльк йылын куйлӧ Ако... Сійӧс виӧмаӧсь.
Сійӧ кӧсйис суткиӧн водзджык локны гортас и ӧні некор нин оз лок.
— Акоӧс виӧмаӧсь!
Бур сьӧлӧма багатыр Акоӧс виӧмаӧсь!
— паськаліс ярангаысь ярангаӧ страшнӧй юӧр.
Нывбабаяс важмоз лыддьӧдлӧмӧн нора бӧрдісны покойник кузя.
А роч морт Виктор Железнов, юрас кутчысьӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс из вылын, кӧзяинтӧг кольӧм яранга дорын.
Сылӧн кельыдлӧз синъясас тӧдчис сир курыд шог...
— ...
Со кутшӧм случай вӧлі миян посёлокын уна вояс сайын, кор тані муртса на лӧсьӧдсьӧ вӧлі сӧветскӧй власьт, — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис Виктор Сергеевич.
— Тадзи веськалісны бокӧвӧй муӧ Кэукай мамлӧн чойыс да вокыс.
Волісны юӧръяс, мый Ринтынэ петӧма верӧссайӧ чукча Кэргын сайӧ, кодӧс сідзжӧ пышйӧдӧмаӧсь миян посёлокысь, и мый налӧн вӧлӧмаӧсь челядь.
На пиысь кыкӧн кулӧмаӧсь, а коймӧдыс, детинка, ті кодь арлыда кымын жӧ, неважӧн на вӧлӧма ловъя.
— Сійӧ и эм Кэукайлӧн вокыс!
— горӧдіс Петя.
Сійӧс тракнитісны соскӧдыс: эн мешайт пӧ батьыдлы висьтавнысӧ.
Петя пыр жӧ ланьтіс.
— Но, кыдзи ті гӧгӧрвоинныд, не сӧмын Вияльӧс янсӧдісны сійӧ луннас чойыскӧд да вокыскӧд, — водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Кэргыльлысь пышйӧдісны том писӧ, Чумкельӧс...
Весьшӧрӧ Чумкель кевмысис Мэнгылюлы да Кэмбилы, медым найӧ эз янсӧдны сійӧс гӧтырыскӧд, коді должен вӧлі регыд мысти вайны кага.
Весиг кывзыны эз кӧсйыны пежъясыд.
Тӧлысь мысти Чумкельлӧн гӧтырыс рӧдитіс детинка да сетіс сылы Тынэт ним.
— Тынэт?!
— сувтіс кок йылас Кэукай.
— Миян комсорг Тынэт?
— Да, тайӧ миян комсорг Тынэтным, — шуис Виктор Сергеевич.
— Сідзкӧ тайӧ артмӧ, мый сійӧ некор, некор эз аддзыв ассьыс батьсӧ!
— горӧдіс Эттай, да сэтшӧм гораа, быттьӧкӧ кӧсйис, медым сійӧс кылісны посёлокын ставныс.
Лыбис шум.
Кодкӧ пӧрӧдіс улӧс.
Эттай горзіс, мый ӧні жӧ колӧ мунны Тынэт дорӧ.
Калляннас куритчигтыр директор видзӧдіс ызгысь челядь вылӧ.
Сы чужӧм вылын тӧдчис шог нюм.
— Со пока ставыс, мый ме верми тіянлы висьтавны талун...
Та вылын ми помалам.
А ӧні — узьны.
— А позьӧ ещӧ...
— Оз, оз!
— ассьыс писӧ стрӧга торкис директор.
— Ме шуи, мый ӧні колӧ мунны гортъясаныд да водны узьны.
Паракод, тыдалӧ, локтас аски.
Аски шойччан лун, и ті весиг верманныд отсасьны ректысигас...
Челядь дышпырысь кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
ПРӦЩАЛЬНӦЙ САЛЮТЪЯС
Войнас саридз лӧнис.
Паракод сулаліс бухтаын.
Пелькиник катеръяс шуркъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ паракод да вадор костті: буксирӧн кыскалісны сьӧкыда грузитӧм кунгасъяс *.
Матросъяс тревожнӧя видзӧдлывлісны матыстчысь йи глыбаяс вылӧ, тэрмасисны ректысьны.
Саридз весьтын жбыръялісны-лэбалісны горзысь каляяс.
Нина Ивановна Коваленко, вадорӧ петӧм бӧрын, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс матыстчысь йи глыбаяс вылӧ, кӧдзыдысла йӧжгылясис, сьӧкыда ышлолаліс.
Йияслӧн лӧня наступайтӧмын сійӧ чувствуйтіс мыйкӧ враждебнӧйӧс.
Сійӧ друг думыштіс, мый тайӧ локтӧны татчӧ дзор полюслӧн посланечьяс, кодъяс вот-вот дорасны кывзысьтӧм саридзсӧ асланыс кӧдзыд лов шыӧн, и паракодлы сэки не петавны йияс пытшкысь.
Налӧн кӧдзыд лов шыыс быттьӧкӧ тшӧтш йиджис сылы душаас.
Сійӧс личкис Ледовитӧй океанлӧн помтӧм ён выныс. Кыдзи сійӧ ӧні ачыс гӧгӧрвоис, океан йылысь сійӧ водзті нинӧм эз тӧд, кӧть эськӧ и Войвыв йылысь сійӧ лыддис эз этша небӧг.
Неыджыд тушаа, вӧсньыдик, пемыдлӧз жугыль синъяса, выль велӧдысь кажитчис ӧткаӧн да вошӧмаӧн тайӧ суровӧй саридз вадорас.
И век жӧ, кыдзи некор на, тайӧ здукӧ сылӧн аслысногӧн кӧрӧм синкымъяса да топӧдӧм вомдоръяса жугыль чужӧм сертиыс тӧдчис настойчивость да целеустремленность.
Хабаровскӧй педагогическӧй училище помалӧм бӧрын Нина Коваленко решитіс кӧть мед мый, а мунны уджавны ылі войвыв школаӧ, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, вермас вайны медуна пӧльза.
Нина Ивановна тӧдіс, мый сійӧ паныдасяс уна сьӧкыдлунъяскӧд, и сійӧ дасьтіс асьсӧ сы кежлӧ.
Весиг ӧні сійӧ эз каитчы, мый примитліс сэтшӧм решение.
Но вот тайӧ здукас, кор паракод должен вӧлі лэптыны якӧр, сійӧ жугыльмис: ӧд паракодыс век на жӧ кыдзкӧ йитліс сійӧс Ыджыд мукӧд, рӧднӧй гортыскӧд.
— Висьталӧй, ті — Нина Ивановнаыс?
— друг кыліс сійӧ кутшӧмкӧ детинкалысь гора гӧлӧс.
Нина Ивановна вештіс синъяссӧ ыджыд йи глыба вылысь, бергӧдчис шыасьысьлань.
Сы водзын сулалісны куим детинка: ӧти роч да кык чукча.
Велӧдысь интересуйтчигтыр видзӧдаліс найӧс и сӧмын сы бӧрын вочавидзис:
— Да, ме Нина Ивановна.
— А ми чайтім, мый ті пӧрысь нин, и ещӧ чайтім, мый тіян ӧчки должен лоны, — ныв вылӧ кельыдлӧз синъяснас дӧверчивӧя видзӧдіг шуис роч детинка.
— Абу, ӧчкисӧ ӧні ме ог на новлы...
— Ой, кутшӧм жаль!
Школаын миян ӧчкиа велӧдысьыс пока ни ӧти на абу.
Ті вылӧ надейтчылім.
Ӧчкиыс чукчаяс, ног шусьӧ «тэнлилет», стеклӧ синъяс сідзкӧ, — шуис гӧрд банбокъяса кызіник детинка, векньыдик сьӧд синъясыс сылӧн мудера югъялісны.
— Но, тэ, Эттай, ӧні бара заводитан не сійӧс висьтавлыны, мый лӧсьӧдчылім, — кӧритӧмпырысь ньӧжйӧник шуис роч детинка.
— А мый ті лӧсьӧдчылінныд меным висьтавны?
— юаліс Нина Ивановна.
— Вот ме и кӧсйи заводитны тадзи, кыдзи и сёрнитчылім, — бара шуис Эттай.
— Ми важӧн нин тӧдам, мый ті воанныд паракодӧн миянӧ, мый тіян нимыд Нина Ивановна.
А вот мый «тэнлилетыс» тіян абу, тайӧс ми эгӧ тӧдӧй, сэсся эгӧ тӧдӧй, мый ті сэтшӧм том...
Эттай восьтыліс нин вомсӧ, медым ещӧ мыйкӧ содтыны, но водзвыв дасьтам став кывъясыс, быттьӧкӧ, нарошнӧ петісны юрсьыс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис коймӧд детинкаыслань, дернитіс кухлянка соскӧдыс да шуис:
— Вай, Кэукай, висьтав нин мыйкӧ!
Мый чӧв олан, быттьӧкӧ вомад ва босьтӧмыд?
— Да тэ ставсӧ дзугин, а ӧні ме ог и тӧд, мый висьтавны, — Эттай вылӧ дӧзмӧмпырысь видзӧдліс Кэукай и, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, друг шыасис велӧдысь дорӧ: — Миян талун ыджыд праздник!
Паракод воис, посёлокӧ миянлы керкаяс вайисны.
Аддзанныд, кыйсьысьясыс кутшӧм ӧдйӧ ректӧны кунгасъяссӧ.
Ми налы неуна отсасьыштам жӧ.
Сӧмын найӧ миянӧс вӧтлӧны сэтысь — полӧны керъяснас дойдны миянӧс...
Нина Ивановна здук-мӧд видзӧдіс, кыдзи мунӧ груз ректӧмыс.
«А детинкаясыс збыль висьталӧны, — думыштіс сійӧ: — ставсьыс тыдалӧ, мый тайӧ йӧзыслӧн ыджыд радлун».
— А сэсся ми тіянлы со ещӧ мый кӧсъям висьтавны...
— водзӧ сёрнитіс Кэукай, кор Петя сійӧс ышӧдӧм могысь кокньыдика тувкыштіс сылы бокас.
— Ми кӧсйим тіянлы висьтавны, медым ті энӧ ёна шогсьӧй.
Тані тіянлы лоӧ лӧсьыд.
Ті энӧ видзӧдӧй, мый миянын кӧдзыд, — всё равно тіянлы шоныд лоӧ.
А паракодыс гожӧмнас бара локтас миян вадорӧ.
Нина Ивановна видзӧдіс детинкаяс вылӧ, кодъяс сэтшӧма кӧсйисны кыдзкӧ гажӧдыштны сійӧс, вӧтлыны сылысь шог думъяссӧ, и кутіс чувствуйтны, мый сылы и збыль сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык.
«Сідзкӧ, менӧ тані виччысьӧмаӧсь...
Ме вӧлі туйын на, а тайӧ детинкаясыс тӧдӧны нин вӧлӧм менсьым нимӧс», — детинкаяс вылӧ меліа видзӧдлывліг мӧвпаліс сійӧ.
— Ті вот тані сулаланныд ӧтнад, а чукчаяс, кодъяс ректӧны кунгасъяс вылысь керъяс, ышлолалӧны да сёрнитӧны ас костаныс: «Велӧдысь шогсьӧ, паракодыскӧд сылы жаль торйӧдчынысӧ», — эскӧмӧн шуис сылы Петя.
— А медъёна комсорг Тынэт тіян вӧсна тӧждысьӧ.
Мӧдӧдчыліс некымынысь нин тіян дорӧ, но сылы эз тшӧктыны.
«Нӧрӧвитышт, — шуӧны, — сылы, навернӧ, окота ӧтнасӧнлы олыштны.
Бӧрын сёрнитан, удитан на».
Велӧдысь чуймӧмӧн видзӧдлывліс то Петя вылӧ, то кунгас дорын ноксьысь чукчаяс вылӧ, кодъяс воддзамоз жӧ уджалісны сэтшӧм зіля, мый, кажитчис, ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз аддзыны.
«Уна жӧ другъяс лоӧны менам на пӧвстын!» — друг думыштсис Нина Ивановналы, но детинкаяслы сійӧ шуис:
— Мый нӧ, другъяс, нуӧдӧй менӧ школааныд, петкӧдлӧй, кӧні ті велӧдчанныд.
— Вот и бур!
Мунамӧй, Нина Ивановна, ми тіянлы быд класс петкӧдлам!
— челядь кыпыда примитісны выль велӧдысьлысь предложениесӧ.
...Кор Коваленко бӧр локтіс вадорӧ, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ректысьӧмыс помассьӧ.
«Ӧдйӧ ректісны.
Ӧти войӧн да лунджынйӧн вит керка ректісны», — думыштіс ныв.
Паракод вылын важмозыс ноксисны йӧз.
Сылӧн паськыд трубаысь петысь тшыныс лои сукджык, сьӧдджык.
Кунгасъясӧс вӧлі бӧр нин лэпталӧма палуба вылӧ.
Грымакылісны лебёдкаяс: найӧ лэпталісны якорнӧй цепьяс.
Посёлок пасьталаысь вадорӧ тэрмасисны йӧз.
И чукчаяс и рочьяс вӧліны ружьеаӧсь.
— А йиыс, йиыс мыйта!
— тӧждысьӧмпырысь шуис кодкӧ на пиысь.
— Мед эськӧ паракодсӧ эз топӧд...
И друг паракод тутӧстіс кыза, кузя.
Гудоклӧн шыыс йиджтысис Нина Ивановна сьӧлӧмӧ.
Йӧзыс кыпӧдісны вылӧ ружьеяснысӧ да кодлӧнкӧ команда серти дружнӧя лыйисны; мунысь паракодлы тайӧ вӧлі салют.
Паракод бара тутӧстіс, тутӧстіс сідзи жӧ, кыдзи и век, но Нина Ивановна кыліс сыысь сійӧ тревожнӧй шог чувствосӧ, мый корсюрӧ овлӧ мортлӧн, коді янсӧдчӧ дыр кад кежлӧ аслас матысса йӧзкӧд.
Велӧдысьлы тшӧтш окота лои прӧщайтчыны паракодыскӧд; сійӧ тэрыба видзӧдліс ружьеясӧн вооружитчӧм йӧз вылӧ: кӧсйис корны, медым и сылы тшӧтш сетісны кӧть ӧтчыд лыйны.
Тані вӧліны сылӧн и выль тӧдсаясыс: Петя, Кэукай и Эттай.
Но кор аддзис налысь кыпыд, торжественнӧй чужӧмъяссӧ, Нина Ивановна гӧгӧрвоис, мый босьтлыны ружьесӧ детинкаяс киысь кодлыськӧ прӧстӧ абу позяна.
Паракод ещӧ тутӧстіс, ещӧ ӧтчыд юрӧбтіс прӧщальнӧй залп.
Нина Ивановна тэрыба матыстчис томиник чукча дорӧ да корис:
— Кывзӧй, вайӧй ме ӧтчыд лыя!
Чукча бергӧдіс сылань кыпыд чужӧмсӧ и, меліа, паськыда нюммунӧм бӧрын, рочӧн вочавидзис:
— Босьт, лый.
А ме котӧртла, мӧдӧс вая — тані матын.
Нина Ивановна босьтіс ружьесӧ.
Чукча котӧртіс матысса керкалань.
Сійӧ эз вӧв сӧмын ӧти залп дырйи.
— Огонь!
— кыліс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧс.
Нина Ивановна личкыштіс гашеткасӧ и пельпомас кыліс тувкнитӧм.
Кызьысь тутӧстіс паракод.
Кызьысь лыйисны залпӧн колльӧдысьяс.
Саридз весьтын горзігтыр чивкъялісны каляяс.
— Шог, кор паракодыс мунӧ, — Нина Ивановна дорӧ шыасис том чукча.
Сылӧн мугов чужӧмас, кодӧс выразительнӧйджыкӧн вӧчис ӧкуратнӧя шырӧм сьӧд чёлкаыс, тӧдчис сэтшӧм мелілун да шог чувство, мый Нина Ивановна сьӧлӧмсяньыс топӧдліс сылысь кисӧ да кыдз вермис шуис чорыдджыка.
— Нинӧм, мӧд во гожӧмнас бара воас.
— Воас, дерт жӧ воас!..
— радпырысь шуис чукча.
— Менам нимӧй Тынэт.
Ме комсорг.
— А менӧ шуӧны Нина Ивановнаӧн.
Ме велӧдысь.
— Вот и бур.
Отсавны меным кутан, а ме тэныд отсавны кута, — дзирдыштісны Тынэтлӧн еджыд пиньясыс.
Ыджыд тушаа, гырысь сьӧд синъяса, неуна гӧрбакодь вӧсньыдик ныра, тайӧ пельк зонмыс первойсяньыс кажитчис Нина Ивановналы аслас мужественнӧй чужӧмнас да веськыд сёрнинас, коді тӧдчис сылӧн быд кывйын, видзӧдласын, быд вӧрзьыштӧмын.
— Но, ладнӧ, пока аддзысьлытӧдз!
Муна аслам комсомольскӧй бригада дорӧ.
Уджавны колӧ.
Выль керкаяс стрӧитны колӧ.
Тынэт ещӧ ӧтчыд нюммуніс да котӧртіс йӧз дорӧ, кодъяс сулалісны бунтъяс дорын.
«Но мый, тӧдсаяс менам унаӧн нин лоины», — кокньыда ышловзис Нина Ивановна.
Зумыш кыртаяса мыс сайын кӧнкӧ тутӧстіс паракод.
Велӧдысь ставнас сетчис водзлань, тайӧ тутӧстӧм шыыслы воча.
Йӧлӧгаыс нуис тайӧ шысӧ ылӧ саридзӧ.
Велӧдысь дыр на сулаліс саридз вадорын.
Йияс помтӧг шлывгисны и шлывгисны вадорлань.
«Кӧнкӧ сэні, тайӧ йи черта саяс, — бокӧвӧй му, Аляска, — думыштіс Нина Ивановна.
— Война помасьӧм бӧрын коли сӧмын на куим во, а сэтысянь бара нин грӧзитӧны миянлы войнаӧн.
Мый нӧ, ӧні ме кута овны да уджавны дзик граница дорын, йи черта дорын, код сайын заводитчӧ мӧд мир, медся ыджыд капиталист канму».
Тайӧ мӧвпсьыс Нина Ивановна кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ ыджыд кывкутӧм аслас уджысь.
Синкымъяссӧ суровӧя кӧрӧмӧн сійӧ видзӧдіс ылӧ-ылӧ, йи черта саяс, да мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ вӧчис зэв правильнӧ, кор воис татчӧ, Чукоткаса национальнӧй кытшӧ, рӧднӧй сӧвет мулӧн суйӧр дорӧ.
ШАМАНЛЫ ВОЧА
Экэчо петіс аслас ичӧтик паруснӧй байдараӧн вискӧ войнас, кор лунвывсянь пӧльтысь тӧв бӧр вӧтліс йияссӧ вадорысь.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс то дзирдалысь кодзувъяс вылӧ, то югъялысь компас вылӧ да, плавайтысь йияссӧ пелька кытшлаліг, сыніс войвылӧ.
Байдараас сылӧн куйліс кык тюк, кытчӧ вӧлі топыда упакуйтӧма кынь да руч куяс.
Пуысь вӧчӧм кузь каллянӧн куритчигтыр сійӧ сюся видзӧдіс тӧлысьӧн югдӧдӧм саридз вылӧ да мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи сійӧ аддзысяс вокыскӧд, шаман Мэнгылюкӧд.
Эз ӧтчыдысь Экэчо аддзысьлы вокыскӧд сы бӧрын, кор шаман колис сійӧс Чукотка вадорӧ, а ачыс муніс Аляскаӧ.
Торйӧн бура помнитӧ сійӧ первойя встречасӧ.
Лои тайӧ дзик случайнӧ.
Экэчо вӧлі кывтӧ аслас байдараӧн вадорсяньыс километра дас ылнаын кымын.
Йияссӧ пелька кытшлаліг сійӧ сюся видзӧдіс гӧгӧр: корсис тюлень чукӧр.
И друг ыджыд йи глыба сайсянь мыччысис кучик байдаралӧн нырыс.
Регыд мысти петіс и ставнас.
Экэчо заводитліс сынны чорыдджыка, медым суӧдны да встретитчыны саридзын морткӧд, но друг кынмис места вылас: байдарасьыс сійӧ аддзис воксӧ!
Экэчо скӧрысла пузис.
Ас тӧдлытӧгыс кисӧ нюжӧдіс винчестерланьыс.
— Тэ, буракӧ, вунӧдӧмыд, мый шаман Мэнгылюысь пуляыс полӧ!
— Экэчо кыліс вокыслысь чорыда шуӧм.
Экэчо дрӧгмуні да сылӧн кисьыс уси винчестерыс.
Кутшӧмкӧ полан чувство, коді век вӧлі Мэнгылю дырйи, бара шымыртіс сійӧс.
Шаман аслас байдараӧн локтіс Экэчо байдара бердӧдз.
Сылӧн дзик ӧти синмыс видзӧдіс ичӧтджык вокыс вылӧ спокойнӧя, неуна насмешливӧя.
— А тэ кӧ эськӧ и виан менӧ, то аски жӧ менам медся ён духӧй джагӧдас тэнӧ!
— грӧзитіс шаман.
Экэчо лэдзис синъяссӧ улӧ, нинӧм эз шу.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлывліс Мэнгылюлӧн кокньыдик байдара вылӧ да шензис, кыдзи сійӧн вермӧма вокыс вуджны опаснӧй виссӧ.
— Ылӧдз тэ мунӧмыд аслад выль гортсяньыд.
Эн и пов тэ, мый йиясыс пазӧдасны тэнсьыд байдаратӧ?
— вокыскӧд медбӧрын заводитіс сёрнитны Экэчо.
— Колӧ саридзсӧ тӧдны бура, колӧ бура тӧдны, кытчӧ йиясыс мунӧны — сэки оз пазӧд.
Мэнгылю нинӧм эз висьтав сы йылысь, мый сысянь дзик матын виччысьӧ сійӧс американскӧй шхуна.
— Да, да, тэ збыль висьталан.
Колӧ саридзсӧ тӧдны бура, йияссӧ тӧдны бура.
Сэки, кор тэ мунін Аляскаӧ, омӧля тайӧс ставсӧ вӧлі тӧдан, и сы вӧсна ассьыд рӧднӧй воктӧ тшӧтш эн босьт, — скӧрыськодь шуис Экэчо.
— Бурджык вӧлі, мед эськӧ тэнад кывйыд эз шуав татшӧм йӧйсяма кывъяссӧ.
Эн-ӧ нывка бӧрся тэ уськӧдчы, кыдзи кӧр бӧрся кӧин?
— стрӧга вомаліс Мэнгылю.
— Да, ме сыла муні.
Ме эг вермы Вияльӧс кольны татчӧ.
И ме сійӧс ог коль татчӧ, кытчӧдз ог ви либӧ ну аскӧд тшӧтш сэтчӧ, тіян дорӧ.
— Сідзкӧ мыйла нӧ тэ ме вылӧ скӧртӧ песан, кыдзи чепйыв пон?
— рамджыка нин вокыслысь юаліс шаман да недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Сэтчӧ, миян дорӧ, Аляскаӧ, тэрмасьны тэныд оз ков.
Бокӧвӧй муын овны сьӧкыд...
— Мэнгылю жугыля видзӧдліс Чукотка саридз вадор пӧлӧн кыссьысь сопкаяс вылӧ.
— Ме эськӧ бӧр татчӧ локті, но ӧні тані меным местаыс абу.
Сӧмын кулӧмӧн ме верма татчӧ бӧр локны, кытчӧкӧ джуджыд нӧрыс йылӧ...
— Да, стойбищеын олысьяс оз прӧститны тэныд сійӧс, мый тэ налысь рӧднӧйяссӧ пышйӧдін бокӧвӧй муӧ, — шуис Экэчо да босьтіс вокыслысь каллянсӧ.
— Осторожнӧйӧн ло, эн паныдась накӧд.
Торйӧн нин эн сувт ӧти трӧпа вылӧ менам вӧрӧгкӧд, Таграткӧд.
Сійӧ гӧтрасис Вияль вылӧ.
Вияль ӧні оланінас сылӧн ёрт.
Таграт отомститас тэныд сыысь, мый тэ нуӧдін Вияльлысь чойсӧ да воксӧ.
— Таграт гӧтрасис Вияль вылӧ?
— юаліс Мэнгылю.
— И тэ спокойнӧя видзӧдан налӧн семейнӧй олӧм вылӧ?
— Кыдзи ме видзӧда налӧн олӧм вылӧ, сӧмын ме ӧтнам тӧда, — лӧгпырысь шуис Экэчо.
— Сӧмын шуны верма, мый ме татысь ог мун сэтчӧдз, кытчӧдз на оланінӧ оз пыр шог.
— Ме тӧда тэнӧ.
Тэ збыль он мун татысь, кытчӧдз на оланінӧ оз пыр шог.
И ме тэныд отсышта таын.
Мэнгылю йӧткыштіс пелыснас ичӧтик йитор, коді вӧлі веськыда локтӧ сылӧн байдара вылӧ, да заводитіс бара:
— Духъяс ыстісны меным тэкӧд встречасӧ.
Ме локті татчӧ, медым аддзӧдлыны тэнӧ гусьӧн.
Тэ, дерт, эн на вунӧд туйсӧ саридз вадорса сійӧ миян пещераӧ, кӧні ме вӧчлывлі камланиеяс?
* Камлание — шаманлӧн действиеясыс, кор сійӧ шаманитӧ.
Сувтӧд сэтчӧ неыджыд яранга.
Сійӧ лоас менам гуся оланінӧн.
Ме кута ваявны сэтчӧ американскӧй тӧваръяс, а тэ сэтчӧ кутан колявны сійӧ тӧваръяс вылӧ вежлалӧм кынь куяс да руч куяс.
Гӧгӧрвоан-ӧ ӧні тэ, мыйла ме татчӧ локті?..
Осторожнӧйджык ло.
Медся пӧрысь, медся мудер руч кодь ло, Экэчо.
Гусятор ставсӧ тшӧктӧ вӧчны виччысьӧмӧн...
Тадзи вокыскӧд первой аддзысьлігас жӧ Экэчо лои контрабандистӧн.
Кызьӧд воясӧ, кор американскӧй шхунаяс вермылісны безнаказнӧя волыны Чукотскӧй вадорӧ матӧдз, Экэчо да Мэнгылю аддзысьлісны гожӧмнас кыкысь-куимысь.
Но кадыс муніс.
Экэчолы пыр лои сьӧкыдджык инавны американскӧй тӧваръяс, мыйын эз нин нуждайтчыны ни кыйсьысьяс, ни кӧр видзысьяс.
А кор сэтчӧ локтісны пограничникъяс, вокыскӧд аддзысьлыны лои зэв опаснӧ.
Мэнгылю эз кут волыны Чукотка вадорӧ.
И вот ӧні Экэчо петіс саридзӧ гусьӧн, кыдзи вӧр, войся пемыдас дзебсьӧмӧн.
Неыджыд тӧв вель ӧдйӧ вӧтліс сылысь паруса байдарасӧ.
Экэчо тэрмасис.
Бедьса тшупӧдъяс серти, кодӧс сійӧ заводитіс вӧчавны кузь полюсдорса вой бӧрын шонді петӧмсянь, сылы вӧлі яснӧ, мый сылӧн вокыс, Мэнгылю, тшӧтш петіс саридзӧ.
Кор муртса на заводитіс югдыны, Экэчо босьтіс бинокль да кутіс корсьны сигнальнӧй тшын: Мэнгылю должен вӧлі пестыны аслас байдараын бипур.
Но плавайтысь йияс кындзи, Экэчо нинӧм эз аддзы.
Пӧртмасис кыа.
Регыд мысти васьыс мыччысис доналӧм шонді дисклӧн гӧрдӧдӧм дорышыс.
Экэчолӧн векни скӧр синъяса, кузь, муртса лязалыштӧм ныра, паськыд черлыяса чужӧмас тӧдчис полӧм.
Кузь тушаа, кыдзсюрӧ шырӧм юра, кодлӧн юрчутъяс лётъяліс гӧрд сальмӧм рузумторйӧн кыӧм кӧсатор, Экэчо ӧні став вынсӧ зэвтіс сы вылӧ, медым сюся видзӧдны да бура кывзыны.
Оз-оз, но корсюрӧ век жӧ сійӧ видзӧдлывліс ӧдйӧ быдмысь сьӧд кымӧр вылӧ, коді веськыда шлывгис петысь шонділань.
Регыд мысти кутіс пӧльтны чизыр вой тӧв.
Экэчо шапкааліс ассьыс малахай-шапкасӧ, киас босьтіс кӧрт йыла зіб.
Ёсь синъясыс сылӧн бура аддзисны, мый войвывсянь лунвылӧ тӧлыс вӧтлӧ дорвыв чукӧрмӧм йи глыбаяс.
«Омӧль делӧыс.
Ыджыд йи глыбаяс локтӧны воча.
Байдараӧс пазӧдас», — горизонтӧ тревожнӧя видзӧдігтыр думыштіс сійӧ.
А йи пластъяс пыр матыстчисны.
Экэчо век частӧджык и частӧджык киас босьтлывліс кӧрт йыла кузь зібсӧ, медым йӧткасьны йиясысь.
«Весьшӧрӧ талун петі.
Пӧгибнитны верман», — думыштіс сійӧ да ёнджыка заводитіс тойлавны локтысь йияссӧ.
Кымӧрыс пыр паськаліс.
Регыд мысти сійӧ тупкис шондісӧ ставнас.
Сьӧд кымӧр, кодлӧн костъясӧдыс тӧдчис на пемыдгӧрд югӧр, ставнас гартчис, тупкис енэжыслысь ныр ыджыдджык и ыджыдджык юкӧн.
Экэчо полігтыр видзӧдіс сы вылӧ и кажитчис сылы, мый сійӧ некор на аслас нэм чӧжӧн эз аддзыв татшӧм кымӧрсӧ.
— Лёк примета.
Пӧгибнита, буракӧ...
— шӧпкӧдіс сійӧ.
Сійӧс ставнас шымыртіс чувство, мый колӧ тышкасьны олӧм вӧснаыс.
Сувтіс кок йылас, мыйвынсьыс йӧткыштчис багырнас ыджыд йи пластысь.
И сэк жӧ мӧд йи пласт чорыда кучкис байдара бӧжас.
Кыліс ратшмунӧм.
Экэчо тэрыба бергӧдчыліс да аддзис, мый чегӧма байдара сюрӧсыслӧн ӧти пӧв.
«Бӧрлань!
Гортӧ!» — жуис сылӧн юрас.
А йияс пыр топалісны.
Найӧ зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд, путкылясисны, корсюрӧ вӧйлісны ваас да ыджыд шумӧн бӧр быльснитлісны веркӧсас сэні, кӧні он виччысь.
Экэчо казяліс ыджыд йи пласт да уськӧдчис сылань.
Ӧні сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны йияс зурйӧдлӧмысь.
Байдара нырас выліті потӧма кучикыс.
Здук мысти розь лоис и байдара бӧжас.
Ыльнитіс ва.
Экэчо кватитіс винчестерсӧ, патронъяс тыра сумкасӧ да чеччыштіс йи пласт вылӧ.
Некымын здук сійӧ видзӧдіс, кыдзи сьӧкыд йиясыс изки моз изісны сылысь байдарасӧ.
А кор сылӧн торпыригъясыс вошины, сійӧ тэрыба видзӧдліс гӧгӧр да полігтыр бара видзӧдліс сьӧд кымӧръяс вылӧ, кодъяс дзикӧдз нин вӧлі тупкӧмаӧсь шондісӧ.
ЙИ ЧЕРТА САЙЫН
Шаман Мэнгылю, коді петаліс вискӧ вокыскӧд аддзысьлӧм могысь мистер Кэмбилӧн моторнӧй вельботӧн, гортас бӧр локтіс нинӧм кежысь.
— Экэчо, буракӧ, повзьӧма петны вискас ылӧ, — Кэмбилы доложитіс сійӧ.
— А, гашкӧ, сійӧс и йиясыс пазӧдісны.
Йиыс тайӧ лунъясас зэв уна шлывгӧ вис вомӧныс рытыввывсянь асыввылӧ.
— Висьтав аттьӧ аслад духъясыдлы сыысь, мый ачыд гортад локтін ловйӧн, — йиӧн парсасьӧм вельботсӧ видзӧдаліг шуис Кэмби.
— Арыс таво водз кӧсйӧ пуксьыны, и весиг, гашкӧ, оз ар, а тӧв.
Бурджыка видзӧдлы енэжас.
Мэнгылю мудзпырысь видзӧдліс кымӧр пластъясӧн тупкысьӧм енэжӧ да сӧгласитчис:
— Лым кымӧръяс.
Талун войнас уна лым усьӧ.
Мэнгылю эз ылав.
Войнас Аляскалӧн зумыш му вылӧ уси джуджыд лым.
Аскинас камӧбтіс кӧдзыд, пӧльтны мӧдіс тӧв да лым кымӧръяс гартігтыр нӧбӧдіс найӧс асыввывсянь рытыввылӧ.
Йизьӧм, турдӧм му весьтын дугдывтӧг кыліс быдсямапӧлӧс шум.
Детинка Чочой вӧтасьӧ, мый сійӧ куйлӧ кӧдзыд му вылын да тіралӧ кӧдзыдысла.
Кинас сійӧ корсьӧ ку, медым шебрасьны, и некыдзи оз аддзы.
Паськыд бордъяса кутшӧмкӧ ыджыд тешкодь лэбач шлывъялӧ-лэбалӧ сы весьтын, пӧльтӧ сы вылӧ кӧдзыд тӧв.
Лэбачлӧн бордъясыс друг топалӧны, и сійӧ пуксьӧ Чочой дорӧ да пӧрӧ синпӧла шаман Мэнгылюӧ.
Шаман копыртчӧ Чочой весьтӧ да сюся видзӧдӧ сылы чужӧмас.
— Локті ме тэнсьыд синтӧ перйыны, — чирӧм гӧлӧсӧн шуӧ сійӧ.
— Ме синпӧла, и тэ лоан синпӧлаӧн.
Чочой горӧдӧ да садьмӧ.
Повзьӧмысла паськыда восьтӧм сьӧд синъясыс немгӧгӧрвотӧг гӧгӧр видзӧдӧны неыджыд мехӧвӧй пологсӧ.
* Полог — ярангаын узьланін. Пологсӧ вурӧны кӧр куясысь.
Полог стен дорын коптитӧ ичӧтик дзузган би.
Мамыс пукалӧ Чочойлы мышкӧн да ичӧтик бедьторйӧн лӧсьӧдалӧ витувит.
* Витувит — нюрса нитш. спользуйтӧны фитиль пыдди.
Чочой кывзысьӧ пургалӧн омлялан шыӧ.
Дзуртӧны ярангалысь сюрӧс крепитысь майӧгъяс, тӧвйылас шлопйӧдлӧны оръяссьӧм матерьеторъяс, кодъясӧн мамыс дӧмліс ярангалысь рэтэм.
* Рэтэм — ӧтлаӧ вурӧм кӧр куяс, кодӧн тупкыссьӧ ярангалӧн сюрӧсыс.
Пологыс тіралӧ.
Жирниклӧн биыс тіралӧ, мигайтӧ.
Мамыс кипыдӧсъяснас сайӧдӧ бисӧ, медым эськӧ сійӧ эз кус.
Вӧсньыдик чунь доръясӧдыс тыдыштӧ розӧвӧй свет.
— Кӧні бать?
Мыйла сійӧ оз лок?
— юалӧ Чочой.
Мамыс дрӧгмуні, бергӧдчис Чочойлань.
Сійӧ дыр видзӧдӧ вазьӧм жугыль синъясӧн пиыс вылӧ.
Кор аддзис, мый сійӧ кӧдзыдысла лӧзӧдӧма да тіралӧ, Ринтынэ кинас маласьыштіс полог пельӧсас, аддзис сэтысь косясьлӧм кӧр ку да шебрӧдіс сійӧн Чочойӧс.
— Кӧні батьыд, шуан?
— юаліс Ринтынэ.
Вӧйӧм банбокъясӧдыс сылӧн тюргис-визувтіс синва.
— Тайӧс колӧ Кэмбилысь юавны, — содтіс сійӧ, — тайӧ сійӧ ыстіс пурга водзвылын корсьны стадасьыс торйӧдчӧм кӧръясӧс.
Чочой матыстчис мамыслань, пуктіс юрсӧ сылӧн пидзӧсъяс вылӧ.
Мамыс, ӧтмоза ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчигтыр, корсюрӧ сыркмунліс.
Бӧрдіс и Чочой.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс жалитӧ мамсӧ, батьсӧ, асьсӧ.
Чорыд вомдоръяссьыс сійӧ нюлӧ сола синвасӧ, полӧмӧн видзӧдлывлӧ полог гӧгӧрыс.
А тӧлыс пыр ёнджыка и ёнджыка тракйӧ ярангасӧ.
Пыр ёнджыка шлопйӧдлӧны косясьлӧм рэтэмлӧн кусӧкъясыс.
Чочойлы лои страшнӧ.
А мамыс век пукалӧ да довъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Со сійӧ ньӧжйӧник, нора заводитіс сьывны:
«Ого-гого-то-ооо-гог-го-го...»
Век ӧтсяма сьылӧмыс, ритмичнӧя довъялӧмыс да мам пидзӧссянь воысь шоныдыс вочасӧн унмовсьӧдісны Чочойӧс.
Сійӧ садьмис асывводзнас.
Пурга лӧньӧма нин.
Мамыс эз узь.
Жирник весьтын ӧшаліс сьӧдасьӧм неыджыд чайник.
Чочой чеччис, пасьталіс ӧкуратнӧя дӧмлӧм мехӧвӧй гачсӧ да кухлянкасӧ, и пуксис мамыскӧд орччӧн.
Чайникыс пузис.
Мамыс кисьтіс кык сёй кружкаӧ пузьӧдӧм пӧсь васӧ да пуктіс найӧс ичӧтик фанернӧй пӧвтор вылӧ.
Сэсся перйис мешӧкысь чорыд лепёшка, чегыштіс аслыс ичӧтика да сетіс сійӧс Чочойлы.
Завтракайтӧм бӧрын Чочой лӧсьӧдчӧ вӧлі петны ывлаӧ.
Но сійӧ кадас ярангаӧ пыраніныс воссис, и сэтчӧ мыччысис мистер Кэмбилӧн гӧна зэв ыджыд шапкаа юрыс.
abu
Сылӧн кӧдзыд синъясыс веськодя видзӧдалісны пологсӧ да веськалісны кынь ку вылӧ, коді ӧшаліс тюлень куысь вӧчӧм тасма вылын йирк бердас.
Сыӧн восьтӧминӧдыс ыркйис кӧдзыд сынӧд.
Муӧдзыс копыртчӧмӧн видзӧдны пологас Кэмбилы, тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ нетерпеливӧя кӧрсьыліс, ыджыд нырнас кыскис ас пытшкас сынӧдсӧ да шуис:
— Ринтынэ, вай ноко эсійӧ кыньсӧ.
Сійӧс кӧть и виӧма срокысь водз, но всё равно згӧдитчас.
Ринтынэ полӧмӧн видзӧдліс кынь ку вылас да, местасьыс вӧрзьывтӧг, ньӧжйӧник юаліс:
— Мыйла тэныд тайӧ кынь куыс?
Верӧсӧй ӧмӧй висьталіс, медым тэ сійӧс босьтін?
— Дерт жӧ, — неуна мӧвпалыштӧм бӧрын шуис Кэмби.
— Помканас сылы, мый ме должен босьтны тайӧ кынь кусӧ, тэнад верӧсыд, — сідз-тадз содтіс сійӧ.
— Ог, ме ог сет кынь кусӧ, — ньӧжйӧник, но чорыда шуис Ринтынэ.
Кэмби пырис пологӧ, тыртіс сійӧс мехӧвӧй паськӧма ыджыд фигуранас да кыв ни джын шутӧг ачыс разис кынь кусӧ.
Чочой полӧмӧн да сэк жӧ лӧга видзӧдіс сылы веськыда чужӧмас.
Со Кэмби бӧрыньтчис, петіс пологсьыс, но сэк жӧ бара восьтіс пыранінсӧ да нюмъялігтыр шуис:
— Тэнад верӧсыд — лёк пастух: пурга заводитчытӧдзыс абу аддзӧма стадаысь торйӧдчӧм кӧръяссӧ.
Ӧні найӧ, дерт, стадаас бӧрсӧ оз локны.
Пурга дырйиыс найӧс кӧинъяс чашйисны.
А меным талун колӧ фирмаса уполномоченнӧй водзын отчитывайтчыны — мынтысьны вошӧм кӧръясысь.
Ӧні кежлӧ вот тайӧ кынь кусӧ босьта, а ӧстальнӧйсӧ бӧрыннас арталам.
Кор помаліс сёрнитнысӧ, Кэмби дугдіс нюмъявны, бара гораа кыскис нырнас сынӧдсӧ, вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Но ӧд верӧсӧй вермас на вайӧдны кӧръяссӧ, — шуис Ринтынэ.
— Сомневайтча.
Зэв ёна сомневайтча.
Локтіс кӧть мед ачыс ловйӧн.
Сёяныс, буракӧ, сылӧн нинӧм эз вӧв, а коли нин вит сутки.
Да и пасьтасьӧма омӧля...
— Да, некутшӧм сёян сылӧн эз вӧв...
И паськӧмыс лёк, — шуис Ринтынэ да улӧдз копыртіс юрсӧ, медым не петкӧдлыны ассьыс синвасӧ Кэмбилы.
Кэмби эз на удит мунны, ярангаӧ локтіс шаман Мэнгылю.
Пологӧ пырӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс каллянсӧ да, Ринтынэлӧн мучитчӧм чужӧм вылӧ видзӧдіг, юаліс:
— Волнуйтчан верӧсыд вӧсна?
— и вочакывсӧ виччысьтӧг содтіс: — Да, но век жӧ сыкӧд вермас лоны лёктор.
Эз радейтлы менӧ Кэргын.
Сійӧ пыр ме вылӧ скӧраліс чепйыв пон моз.
Ӧні ме сылы нинӧмӧн ог вермы отсавны.
Видлі, но духъясӧй та вылӧ эз сӧгласитчыны.
Чочой кывзіс шаманлысь сёрнисӧ, и кажитчис, мый тайӧ век на страшнӧй вӧтсӧ вӧталӧ.
Вот ӧні бергӧдчас шаман да шуас сылы: «Локті тэнсьыд синъястӧ перйыны.
Ме синпӧла, и тэ лоан синпӧла».
Но шаман весит эз казяв Чочойӧс.
Юрсӧ копыртӧмӧн Ринтынэ чӧв оліс.
Висьӧмысь да тшыгъялӧмысь сылӧн пыдӧ вӧйӧм сингуранъяса кадысь водз пӧрысьмӧм чужӧмыс вӧлі неподвижнӧй.
— Войдӧрлун Экэчокӧд аддзысьлі вискын.
Сійӧ мыйсюрӧ висьталіс Вияль йылысь да сылӧн верӧсыс Таграт йылысь, — друг шуис шаман.
Ринтынэ дрӧгмуні.
Сэсся сувтіс пидзӧсчань вылас да омӧлик кияснас морӧс вылас усьысь кӧсасӧ нервнӧя кабраліг, сійӧ юаліс:
— Тэ тӧдан мыйкӧ , менам чой йылысь?
Висьтав, регыдджык висьтав, мый тэ тӧдан сы йылысь!..
Мэнгылю пыдӧ кыскис табак тшынсӧ, мӧдіс кызны.
Ринтынэ чорыда кабыртіс киясас ассьыс кӧсасӧ да, шаман вылысь кевмысян синъяссӧ вештывтӧг, виччысис, кор сійӧ бара заводитас сёрнитны.
А Мэнгылюӧс пыр на кызӧдіс, и кызӧдіс, и кызӧдіс...
«Вот заводитіс кызны аслас лёк дука каллян вӧсна!» — лӧгпырысь думыштіс Чочой и друг повзис: оз-ӧ вермы тӧдмавны шаман сылысь мӧвпъяссӧ?
— Лёк юӧр вайис Экэчо тэнад чой йылысь, — дыр мысти бара заводитіс сёрнитны Мэнгылю.
— Тшыгъялӧмысла сійӧ муртса ловъя пӧ куйлӧ ярангаас.
Сылӧн вӧлӧма пи, тэ тайӧс тӧдан нин.
Да, детинкаыс тӧлысь сайын кулӧма...
Ринтынэ дыр видзӧдіс шаманлы чужӧмас, а сэсся немгӧгӧрвотӧг шога горӧдіс:
— Мыйла татшӧм ыджыд шог суис миянлысь семьяӧс?!
Ме мӧвпавлі, мый кӧть менам чойлы овсьӧ бура.
Волісны жӧ татчӧ сэтшӧм юӧръяс, мый йӧзыс бура сэні олӧны, миян рӧднӧй му вылын...
— Тэнад рӧднӧй муыд важӧн нин тані, — назидательнӧя шуис шаман.
— А Сійӧ юӧрыс, мый мӧдар вадорас йӧзыс олӧны бура — лӧж, оз ков эскыны.
Сійӧ вадорас тшыгъялӧны, сійӧ вадорас висьӧны...
А ещӧ вунӧді висьтавны тэныд: тэнад чойыдлӧн мужикыс, Таграт, эновтӧма тэнсьыд висьысь чойтӧ да мунӧма кутшӧмкӧ мӧд нывбаба дорӧ.
Сӧмын Экэчко зільӧ спаситны Вияльтӧ.
Сійӧ жалитӧ ӧні, мый эз ло Экэчолӧн гӧтырӧн.
Ринтынэ бара видзӧдліс Мэнгылю вылӧ.
Здук кежлӧ сы синъясын ыпнитліс ичӧтик недоверие чувство.
Мэнгылю тайӧс казяліс:
— Тэнсьыд мӧвпъястӧ ме ӧні гӧгӧрвои.
Он эскы менам кывъяслы.
Тэнад Ако батьыдлӧн враждебнӧй духыс тэын.
Акосянь став лёкыс вуджӧма тэнад рӧдвужлы.
Со мый вӧсна шогыс тыртіс тіян рӧдысь став йӧзсӧ.
Шаманлӧн синпӧла, паськыда татуируйтӧм, чукыра чужӧмас видзӧдіг Чочой пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдчис мамыс пельпом дорӧ.
Сійӧ виччысис, терпитны вермытӧг виччысис, кор шаман мунас ярангаысь.
Коркӧ и Мэнгылю муніс.
Чочой кывзысис сылӧн ылыстчысь воськовъясӧ да ньӧжйӧник шуис:
— А тэ, мам, эн эскы сылы.
Гоомо дядь век шуӧ Мэнгылюӧс ылӧдчысь мортӧн.
Ринтынэ муртса нюммуныштіс пиыслы, малыштіс сылысь сьӧд чорыд юрсиа юрсӧ:
— Тэ менам ыджыд нин кутін лоны.
Он пов татшӧмторсӧ шаман йылысь сёрнитны?
— Гоомо дядь оз пов, и ме ог кӧсйы повны!
— гораджыка да смелджыка нин шуис Чочой.
— Ме кӧсъя лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм бать, кутшӧм Гоомо дядь.
— Батьыд кодьӧн...
— ышловзис Ринтынэ да кисӧ нюжӧдіс помавтӧм торбазъяслань, кодъясӧс вурис мужикыслы.
Чочой сёйис завтрак бӧрын кольӧм лепёшкиторсӧ, тэрыба пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Кэймид посёлок вӧлі ставнас толаяс пиын.
Тӧлыс дзикӧдз нин лӧньӧма.
Керка трубаясысь, чукотскӧй яранга йывъясысь да эскимоскӧй хижинаясысь рӧвнӧя кайисны енэжлань лӧзов тшын сюръяяс.
Кэмбилӧн фактория дорын ноксисны йӧз.
Чочой сюся видзӧдіс на вылӧ ылысянь на: кӧсйис аддзыны на пиысь батьсӧ.
Но сэні сійӧ эз вӧв.
Детинка видзӧдліс сылань, кӧні должен вӧлі лоны кӧр стада.
Но и стадасӧ сійӧ эз аддзы.
Сэні нинӧм эз вӧв.
«Навернӧ, стадасӧ вӧтлӧмаӧсь перевал сайӧ», — думыштіс Чочой, но эз решитчы петны ылі туйӧ.
Чочой мӧдӧдчис посёлокӧдыс.
Неыджыд хижина дорын, кодӧс пӧшти ставнас вӧлі тыртӧма лымйӧн, сійӧ аддзис ассьыс другсӧ, Томӧс — инвалид-негрлысь писӧ.
Том вӧлі киссьӧм паськӧма да торбаза.
Сьӧд синъяса, еджыд пиньяса, сылӧн косіник, пыр нюмъялысь чужӧм вылын тӧдчис шӧйӧвошӧм.
Детинка полӧмӧн видзӧдлывліс орчча керкалань.
— Том, тэ он тӧд, кӧні талун кӧр стадаыс?
— жугыля юаліс Чочой.
Том восьтыліс нин вомсӧ, медым вочавидзны Чочойлы, но буретш сэки чужӧмас чорыда кучкис лым мач.
Том тупкис чужӧмсӧ кияснас, и сійӧ жӧ здукас некымын лым мач бара веськалісны сылы пельпомас, юрас.
Ӧти мач веськалі Чочойлы балябӧжас.
Чочой бергӧдчис, медым видзӧдлыны, коді шыбласьӧ, но выль лым мач веськаліс веськыда сылы синмас.
Орчча керка пельӧс сайсянь кыліс серам.
— Тайӧ Дэвид!
— ньӧжйӧник шуис Том.
— Мунам миянӧ...
— Эй, сьӧд чужӧм!
— кыліс гӧлӧсыс Дэвидлӧн, мистер Кэмби медічӧт пилӧн.
— Кыдзи тэныд кажитчӧ еджыд лымйыс?
Сійӧ зэв ёна лӧсялӧ тэнад сьӧд чужӧмлы.
Том чӧв оліс.
Дэвид петіс керка пельӧс сайысь.
Тайӧ вӧлі ар дас квайта кымын, кузь тушаа зон.
Руд былькъя синъяса паськыд чужӧмыс кажитчис бурӧн, веселӧн.
Сылы и юрас эз волы, мый сійӧ вермис дойдны детинкаясӧс, кодъяс сы серти вӧліны пӧшти кагаясӧн на.
Сійӧ тэрыба копыртчыліс да бара кабырас босьтіс лымсӧ.
Том тювкнитіс аслас хижина ӧдзӧс сайӧ да корис тшӧтш Чочойӧс.
Чочой котӧрӧн пырис сы бӧрся.
Кокпӧла жестянщик Джим, Томлӧн батьыс, пукаліс чурка вылын да видлаліс примус.
Пиыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧлі век на лымйӧсь, сійӧ юаліс:
— Мый, Чочойкӧд вермасин?
— Эг, Кэмбилӧн пиыс лым мачӧн лыйсис, — полӧмӧн да мыйлакӧ мыжапырысь нюмъялігтыр вочавидзис Том.
— Ӧти лым комӧкӧн сэтшӧма лыйис плешкӧ, мый синмысь бикиньяс петалісны.
Джим лӧгпырысь видзӧдліс хижинаса ичӧтик ӧшиньӧдыс.
Сылӧн сьӧд чорыд чуньясыс нервнӧя кутісны таркӧдны пу стойкаӧ, кӧні вӧліны быдсяма инструментъяс, жӧч торъяс, кӧрт тувъяс, жугалӧм примусъяс, лампаяс.
Чочой пуксис табуретка вылӧ, а Том ляскысис ӧшинь бердӧ да кутіс видзӧдны Дэвид бӧрся.
— Нэм чӧж ме спасайтча наысь, — мӧвпалігтыр шуис пӧрысь негр; чукырӧсь паськыд сьӧд чужӧмас тӧдчис ыджыд шог.
— Ылі лунвывсянь ме локті войвылӧ.
Локті му помасянінӧдзыс, а спокой ог тӧд...
Ассьыс ён кияссӧ Джим чышкис фартукас, коді вӧлі тупкӧ сылысь пидзӧссӧ, чеччис, пу кокнас грымӧдчигтыр ветлӧдлыштіс жырйӧдыс.
— Некыдз оз мын наысь и менам детинка, — ыджыда ышловзис Джим.
— Эз на петавлы ывлаӧ, медым сійӧс эз нӧйтлыны...
Томлӧн плешкас и збыльысь тӧдчис йӧг.
— Сійӧ муніс нин, — Кэмбилысь писӧ тӧдвылын кутӧмӧн радпырысь шуис Том.
— Мунам, Чочой, ворсыштам ывлаас!
Детинкаяс петісны ывлаӧ, ӧдйӧ котӧртісны посёлокӧдыс, лэччисны джуджыд оврагӧ да кайисны сылӧн мӧдар кыр йылас.
Тайӧ вӧлі налӧн радейтана места, тані найӧ ворслісны, и некод эз казявлы найӧс.
— Том кый менӧ!
— горӧдіс Чочой да мыйвермӧмсьыс котӧртіс Том дінысь.
Друг сійӧ конйыштчис да уси.
Кор сувтіс, Чочой видзӧдліс сійӧ предметыс вылӧ, мыйӧ конйыштчис...
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
Детинка бӧрыньтчыштіс неуна.
Лым увсьыс чурвидзисны йизьӧм торбазъяса морт кокъяс.
Том, коді заводитліс гораа серавны, друг тшӧкмуніс:
— Морт, морт кынмӧма!..
А Чочой видзӧдіс повзьӧмысла паськыда восьтӧм синъясӧн шуйга кокса торбазыслӧн еджыд дӧмас вылӧ да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сійӧ бура тӧдіс тайӧ торбазъяссӧ.
Полӧмсӧ венӧмӧн Чочой ньӧжйӧник лэдзчысис пидзӧсчань вылас, шымыртіс кулӧм батьыслысь кокъяссӧ, бӧрддзис. Бӧрдіс сійӧ вӧсни гӧлӧсӧн, лывкйӧдлӧмӧн, кыдзи тайӧс вӧчӧны чукчаяс да эскимосъяс покойник кузя бӧрдігӧн.
Томлӧн доршасис синваыс.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс аслас другыс вылӧ да лым вылас лэдзчысьӧмӧн сідзжӧ гораа бӧрддзис.
Чочойлысь аслысногӧн бӧрдӧмсӧ кылісны посёлокын.
Сэтчӧ уськӧдчисны йӧз.
Воис и Ринтынэ, кодӧс кутіс сылӧн вокыс, Гоомо.
Кор тӧдіс пӧгибнитӧм мужиксӧ, сійӧ лэдзчысис лым вылас да сідзжӧ, кыдзи и Чочой, лывкйӧдлӧмӧн да гораа бӧрддзис.
Юрнысӧ копыртӧмӧн йӧзыс сулалісны чӧв.
Кор сэтчӧ локтіс мистер Кэмби, быдӧн неуна кежыштісны.
Кэмби недовольнӧя чукыртчыліс, ӧзтіс ассьыс дженьыдик каллянсӧ да дӧсадапырысь шуис:
— Жаль, зэв жаль!
Медся бур пастух пӧгибнитіс...
Сэсся неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Висьталӧй шаман Мэнгылюлы, медым займитчас пастух дзебӧмнас.
Йӧзыс вочасӧн разӧдчалісны.
Несчастье йылысь юӧр ӧдйӧ паськаліс посёлокса быд керкаӧ да хижинаӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс петавлісны ывлаӧ да дыр кывзылісны дӧваӧн лоӧм Ринтынэлысь да сирӧта Чочойлысь шога бӧрдӧмсӧ, ыджыда ышлолалісны да ньӧжйӧник проклинайтісны мистер Кэмбиӧс.
ПОКОЙНИКӦС ДЗЕБӦМ
Покойник Кэргын ярангаӧ чукӧртчисны эскимосъяс да чукчаяс.
Пологӧ пыранінӧ Ринтынэ пуктіс чӧлӧсавлӧм кын кӧр яй тыра кузьмӧс да ляпкыдик пу тасьті.
Тасьті гӧгӧрыс пуксялісны йӧз, заводитісны сёйны.
Сёйисны найӧ чӧв олігтыр, ӧта-мӧд вылас видзӧдлытӧг: стӧча став правилӧяс серти, кодъяс соблюдайтсисны покойникӧс дзебигӧн нэмъяс чӧж.
Тасьті дорӧ пуксьӧдісны и Чочойӧс.
Но Чочойлы яйыс горшас эз пыр.
Детинка чуймӧмӧн да полігтыр видзӧдіс полог вылӧ, кӧні куйліс покойник батьыс.
Сійӧ эз кӧсйы эскыны, мый кулі сылӧн батьыс.
Кор помалісны сёйны яйсӧ, йӧзыс пырисны пологӧ да пуксисны покойник дорӧ.
Чочой писькӧдчис медылі пельӧсас, кӧні пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг мамыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн йӧзыс мыйӧкӧ кывзысисны.
Пологын вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый Чочойлӧн тіньгис пеляс.
Яранга дорын друг кылісны кок шыяс.
— Локтӧ!
— ӧтпырйӧ горӧдісны ставӧн.
Чочой тӧдіс, мый обычай сертиыс и сылы колӧ вӧлі горӧдны тайӧ кывсӧ, но сійӧ сёрмис и бӧрыннас нин муртса кывмӧн шуыштіс:
— Локтӧ.
Ярангаӧ пыранін воссис и сэк жӧ мыччысис шаман Мэнгылюлӧн лёзь юрыс.
Здук мында сійӧ видзӧдіс синпӧвнас йӧзыс вылӧ, сэсся пырис пологӧ.
Киас сійӧ кутіс овальнӧй формаа ыджыд бубен, кытӧн вӧліны триньганъяса да зёльганъяса уна жӧч кытшъяс.
Муртса вӧрзьӧдыштӧм бӧрын бубен сетас унапӧлӧс шы — медся вӧснисяньыс медся кызӧдз.
Бубенсӧ бокӧ пуктӧм бӧрын шаман пӧрччис дукӧссӧ.
Лёзьмӧм кузь юрсиас кӧнсюрӧ чурвидзисны кӧсаяс.
Мэнгылю лажыньтчис покойник юр дорӧ, пологсьыс кисӧ нюжӧдіс ывлаас да судзӧдіс Кэргынлысь бедьсӧ, кодлӧн помас вӧлі кӧр сюрысь вӧчӧм ичӧтик гыж.
Бедьсӧ сійӧ пуктіс аслыс пидзӧсъяс вылас да бара нюжӧдіс кисӧ ывлаас да судзӧдіс кузь аркан, кодӧс вӧлі бура гартӧма да кодлӧн кӧзяиныс сідзжӧ вӧлі Кэргын.
Йӧзыс чӧв олігтыр видзӧдісны шаман бӧрся.
Мый йылысь кӧ неуна мӧвпалыштӧм бӧрын Мэнгылю аркан помнас кӧрталіс бедьсӧ покойник юрӧ, юрсӧ муртса кыпӧдыштіс.
Чочой сетчис став тушанас водзлань, сійӧ здук кежлӧ быттьӧ аддзыліс ловъя батьсӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтіс.
Но сэки жӧ детинка кунис синъяссӧ да шатовмуні боклань: покойниклӧн измӧм чужӧмысь аддзис мыйкӧ тӧдтӧмӧс, бокӧвӧйӧс.
Шаман улӧдз копыртіс юрсӧ да ланьтіс.
Здук мысти сійӧ заводитіс шочиника тракнитлывлыны пельпомъяснас, сэсся сылӧн кутіс вӧрны юрыс, и регыд мысти став тушанас кутіс сырмыны сідзи, быттьӧ войтӧв сійӧс кыскаліс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг йӧзыс видзӧдісны сы бӧрся.
Чочой кутчысьӧма кияснас мамыс дорӧ, топӧдчӧма сы бердӧ, и оз вермы синсӧ вештыны шаман вылысь.
Жирникын биыс ыпъяліс, пуркйис сьӧд тшын.
Но бисӧ некод эз лӧсьӧд.
Шаман ӧдйӧ разис покойник юр дорӧ арканӧн кӧрталӧм бедьсӧ, шӧрӧдыс босьтіс вомас, а бедь помъясас кутчысис кияснас.
Юрыс сылӧн бара кутіс вӧрны, тіравны мӧдісны пидзӧсъясыс.
Сэсся вомсьыс сійӧ уськӧдіс бедьсӧ, кватитіс ассьыс бубенсӧ да мыйвынсьыс пыркнитіс сійӧн юр весьтас.
Зёльгыны мӧдісны зёльганъяс, триньганъяс, шаргисны лыторъяс.
Шаман топӧдіс бубенсӧ морӧс бердас да сідзи кусыньтчис, быттьӧ друг висьмис сылӧн кынӧмыс.
Чужӧмас сылӧн мыччысис ньылӧм.
Сэсся ӧдйӧ веськӧдчис, китӧвӧй усӧн кучкис бубенас, да, гырысь виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, заводитіс омлявны.
— Гоо!
Ооо!
Ооо!
Гогого!..
А ата! ата! ата!
Га ях-кай, якай, якай!
— горзіс сійӧ да бара заводитіс омлявны то вӧсни гӧлӧсӧн, то кыз чирӧм гӧлӧсӧн.
Сэсся сійӧ сувтіс пидзӧсчань вылас да кутіс вежньӧдлыны косъяссӧ; заводитісны шарӧдчыны шарганъяс, кутісны вӧрны рака юр, сюзь гыжъяс, ош пиньяс, кодъясӧс шаман вӧлі кӧрталӧма коскас.
— Го-гооо-го-гооооо!..
— бубенас кучкалігтыр омляліс шаман.
Пыр ёнджыка и ёнджыка вӧрис шаман, пыр гораджыка и гораджыка горзіс сійӧ.
Повзьӧмысла синъяссӧ арыштӧмӧн Чочой видзӧдіс Мэнгылю вылӧ да пыр ёнджыка топӧдчис мамыс бердӧ аслас дрӧгнитлывлысь жебиник тушанас.
Детинкалы корсюрӧ кажитчыліс, мый сійӧ узьӧ да аддзӧ зэв мисьтӧм вӧт.
А шаман дугдывтӧг век на йӧйталіс.
Со сійӧ эбӧссьыс петӧмӧн уси мыш вылас покойниккӧд орччӧн да тіравны кутіс сідз, быттьӧ лёк висьӧмӧн висигӧн припадок дырйи.
Вомсьыс сылӧн петіс быг.
Йӧзыс измӧм чужӧмӧн видзӧдісны шаман вылӧ, и на пиысь некод эз лысьтлы весиг вӧрзьӧдчывны.
Со шаман тупкис бубеннас чужӧмсӧ да друг ланьтіс да дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг покойникыс моз, коді куйліс сыкӧд орччӧн.
Чочойлы кажитчис, мый Мэнгылю кулі.
Детинкалӧн нервъясыс вӧлі зэвтчӧмаӧсь сідз, мый сылы кажитчис — вот-вот мыйкӧ орӧ сылӧн пытшкӧсас, и сійӧ оз нин вермы чӧв овны, оз вермы пукавны ӧти местаын.
Лёк сылы лоӧ сэки: Чочой тӧдіс, мый шаман вермас весиг вины скӧрйывсьыс, торкан кӧ сылы вӧчны камланиесӧ.
Шаман вештіс чужӧм вывсьыс бубенсӧ да друг сувтіс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, но петкӧдліс ёна мудзӧм.
— Пасьтӧдӧй...
— ассьыс дукӧссӧ пасьталігмоз ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Шаман петіс пологысь.
Сы бӧрся петісны и мукӧдыс.
Пологӧ колисны сӧмын Чочойлӧн мамыс да ещӧ кык пӧрысь эскимоскаяс.
Найӧ пасьтӧдісны покойникӧс выль паськӧмӧн, гаровтісны сійӧс нерпа куысь вӧчӧм вӧньӧн.
Морӧсас кӧрталісны плиточнӧй чай комӧк, каллян, табак кӧшель, истӧг, яй кусӧк.
Старукаяс вашкӧдчисны ас костаныс.
Найӧ сёрнитісны сы йылысь, мый Кэргын вӧлі бур мортӧн, мый сійӧ регыд мысти непременнӧ должен веськавны «предокъяслӧн долинаӧ».
Найӧ кывъясысь Чочой гӧгӧрвоис, мый батьыс кӧть и кулі, но сійӧ век жӧ мунас кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, та могысь сылы морӧсас и кӧрталісны яй, табак, каллян, чай — ставсӧ, мый ковмас туйын.
«Бать дзикӧдз мунӧ, мунӧ пыр кежлӧ».
Батьыслӧн вижӧдӧм, блед кияс вылас видзӧдліг, Чочой думыштіс, кутшӧм меліӧсь да шоныдӧсь вӧліны тайӧ киясыс дзик на неважӧн.
Кутшӧмкӧ ыджыд вын кыскис Чочойӧс инмӧдчывны батьыслӧн кулӧм киясыс дорӧ, но сэк жӧ мыйкӧ кутіс сійӧс.
Ӧти старука вӧчис полог стенас розь, медым петкӧдны сэті покойникӧс.
Чукчаяс обычай серти покойникӧс оз позь петкӧдны пологӧ пыранінӧд.
Покойникӧс петкӧдісны.
Сы бӧрся петкӧдісны киясӧдыс кутӧмӧн Чочойӧс да сылысь мамсӧ.
Кэргынлысь шойсӧ пуктісны векньыдик, кузь нарта вылӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма кык гӧгрӧс потш вылӧ.
Морӧс вылас ӧшалысь магическӧй кольчаяс вылӧ кисӧ пуктӧм бӧрын Мэнгылю шуис чирӧм гӧлӧсӧн:
— Ӧні ме тӧдмала, кытчӧ тшӧктас Кэргын асьсӧ дзебны.
Мэнгылю лэдзчысис пидзӧсъяснас лым вылӧ, кутчысис нарта подъясӧ да кутіс йӧтлавны нартасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
abu
Гӧгрӧс потшъясыс неуна вӧрыштісны, дзуртігтыр вӧйисны лымъяс.
Корсюрӧ шаман быттьӧкӧ кувліс, копыртліс юрсӧ зэв улӧдз, сэсся матігӧгӧрса местаяс первойсӧ вашкӧдӧмӧн, сэсся гораа шуалігтыр бара босьтчыліс тойлавны нартасӧ.
Сы бӧрын, кор Мэнгылю шуис ичӧтик юдорса медылі мыльксӧ, кӧні Чочой гожӧмнас радейтліс кыйны чери, нартаыс, шаман чайтӧм серти, потшъяс вылас иславны мӧдіс кокниа.
— Нартаыс ӧні ветлӧдлӧ кокниа.
Кэргын кӧсйӧ, медым сійӧс дзебисны эсійӧ мыльк йылӧ, — кок йылас сувтігмоз шуис шаман.
Ӧти нывбаба котӧрӧн локтіс шаман дорӧ да куш кинас пыркнитіс сы пидзӧс вылысь лымсӧ.
Нартаӧ кутчысисны некымын мужичӧй.
Юрнысӧ улӧдз копыртӧмӧн найӧ ньӧжйӧник мӧдісны мунны.
И буретш сійӧ здукас, кор Чочой тшӧтш уськӧдчис водзлань, медым кутчысьны нартаас да не лэдзны нуны сійӧс, кодкӧ босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да стрӧга шуис:
— Тэнад батьыдлӧн туйыс кузь.
Тэныд водз на сыкӧд мунны...
Чочой чатӧртліс юрсӧ и аддзис ас весьтысь шаманлысь синпӧла чужӧмсӧ.
Детинка эбӧстӧгыс лажыньтчис да бӧрддзис.
Кор покойник батьсӧ дзебны кыскысь йӧзыс саялісны, Чочой пырис ярангаас, йӧршитчис полог да жугалӧм нарта костӧ, кытчӧ вӧлі шыблалӧма гортса кӧлуй, лэдзис чужӧмсӧ пидзӧсъяс вылас да ланьтіс.
Чочойӧс пӧдтіс ыджыд шог, и сійӧ дыр тадз пукаліс ӧти местаын.
И друг кодкӧ небыдика инмӧдчыліс сы чужӧм бердӧ.
Чочой дрӧгнитіс, лэптыштіс юрсӧ и аддзис ассьыс радейтана понсӧ — Очерӧс.
Очерлӧн тӧлка синъясас тӧдчис шог.
Чочой здук мында видзӧдыштіс тайӧ шог, ясыд синъясас, сэсся кутыштіс понсӧ сьыліӧдыс, топӧдіс аслас чужӧм бердӧ.
Очерыс чатӧртіс нырвомсӧ да заводитіс кузя, нора омлявны.
— Оз ков, оз ков бӧрдны, Очер, — синвасӧ ньылалігмоз шуаліс Чочой.
— Ме тӧда, кыдзи тэ жалитан батьӧс.
Сійӧ тэнӧ зэв ёна радейтліс, Очер.
Ме эг ӧтчыд кывлы сысянь, кыдзи сійӧ тэнӧ ошкыліс, шулывліс, мый тэ сылысь упряжкасӧ петкӧдлывлін медся лёк поводдя дырйи, кор оз позь вӧлі аддзыны туйсӧ.
А Очер, небыдик гӧна сьылінас Чочой чужӧм бердӧ топӧдчӧмӧн, век на омляліс и омляліс, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйис висьтавны мирыслы сы йылысь, кыдзи сійӧ воштіс ассьыс радейтана кӧзяинсӧ.
Ёна шогсьӧмысла Чочой весиг эз казяв, кыдзи ярангаӧ пырис ичӧтик негр Том.
Полігтыр кызӧктӧм бӧрын Том матыстчис Чочой дорӧ да копыртчыштӧмӧн ньӧжйӧник шуис:
— Эн бӧрд, Чочой.
Тэнад батьыд сэсся абу, но тэнад эм мамыд да другъясыд.
Чочой лэдзис Очерсӧ, няйт кулакъяснас чышкис синъяссӧ да муртса нюммуніс Томлы.
Том ыджыда ышловзис да шуис кыдз позьӧ чорыдджыка, настӧящӧй мужичӧй моз:
— Вай китӧ, менам другӧ!
Клянитча тэныд, мый некор и некӧн ог коль тэнӧ ӧтнадтӧ бедаӧ!
— Аттьӧ, Том, аттьӧ тэныд...
— ёртыслысь косіник сьӧд кисӧ крепыда топӧдлігмоз ньӧжйӧник вочавидзис Чочой.
— Мунам миянӧ, хижинаӧ, — меліа корис сійӧс Том.
— Гашкӧ, менам бать сьылыштас ассьыс негритянскӧй сьыланкывъяссӧ.
Тэ жӧ зэв радейтан кывзыны, кор сьылӧ менам батьӧй...
Том пельпом вылӧ мыджсьӧмӧн Чочой сувтіс кок йылас.
— Мунам миянкӧд, Очер, — понсӧ малыштігтыр шуис сійӧ.
Кор Чочой да Том матыстчӧны нин вӧлі негр хижина дорӧ, толаяс сайысь налы воча петісны Кэмбилӧн пияныс.
Дэвид водзвылын муніс сылӧн ыджыдджык, дас кӧкъямыс арӧса вокыс, Адольф.
Дэвид серти Адольф вӧлі раминик, омӧльтчӧм чужӧма, косіник, кузь тушаа зон.
Сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны задумчивӧйӧсь, жугыльӧсь.
— Со тэныд, пӧжалуйста, — вокыслань бергӧдчис Адольф да кинас индіс Чочой вылӧ: — тайӧ детинкаыслӧн и кулі батьыс.
Ар дас вит-кызьӧн сійӧ, гашкӧ, и ачыс кулӧ...
Чочой зэв ёна чуймис тайӧ кывъяссьыс.
«Мыйла кула?
Мыйла сэтшӧм водз кула?» — окота вӧлі юавны, но сійӧ чӧв оліс, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Адольф вылӧ.
А сійӧ висьталіс водзӧ:
— Тайӧ войтыръясыс миян вымирайтӧны, кыдзи вымирайтӧны зубръяс.
Но зубръясыслы вӧчалӧны заповедникъяс, медым кыдзкӧ видзны найӧс дзикӧдз бырӧмысь.
А мыйла нӧ тані татшӧм войтыръясыслы нинӧм оз вӧчны?
— Вот колледжтӧ помалан, сэсся университетӧ мунан, а университет помалӧм бӧрын эскимосъяслы да чукчаяслы заповедник лӧсьӧдан, бизнесменӧн лоан!
— гораа серӧктіс Дэвид.
Векньыдик трӧпа вылын сулаліг кык вок дыр на больгисны да быттьӧкӧ эз и казявны, мый детинкаяслы колӧ мунны водзӧ.
— Вот бурджыка видзӧдлы сы вылӧ...
— Адольф копыртчис да сочувственнӧя нюммуніс Чочойлы.
— Кутшӧм омӧль сылӧн чужӧмыс!
Тайӧ чужӧм вылас — обречённостьлӧн явнӧй признакъяс...
А ноко, детинка, пӧрччыв шапкатӧ, петкӧдлы миянлы ассьыд юртӧ...
— Ӧні жӧ тӧв, сійӧ прӧстудитчас, — эз вермы кутчысьны Том.
— Сылӧн жӧ батьыс кулі...
— Мый?
— чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ Адольф.
— Прӧстудитчас?
А тайӧ коді сэні гӧлӧссӧ сетіс?
Тайӧ тэ, сьӧд чужӧм?
Адольф чужӧм вылын сочувственнӧй нюмыс быттьӧ эз и вӧвлы.
— Эновт тэ найӧс талун кыкнаннысӧ, — дышпырысь шуис Дэвид.
— Менӧ оз нин сы мында тайӧ кычипияныс интересуйтны, мыйта вот тайӧ настӧящӧй понйыс.
— Синнас сійӧ индіс Очер вылӧ.
Чочойлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
Сійӧ шымыртіс Очерсӧ сьыліӧдыс да ньӧжйӧник шуис:
— Мунам, Очер, бӧр мунам гортӧ.
Чочой тракнитіс Томӧс соскӧдыс да тэрыба бӧрыньтчис аслас другыскӧд кыдз позьӧ ылӧджык Кэмби пиян дорысь.
— Висьталӧны, тайӧ понйыс нарта кыскигӧн медбур нырщик, — Адольфлысь гӧлӧссӧ кылісны детинкаяс.
— Ковмас висьтавны батьлы, медым сійӧ босьтіс сійӧс.
Мыйла сійӧ ӧні тайӧ ярангаас?
Кэргын ӧд куліс...
— Но да, дерт жӧ.
Кэргын куліс, и сылӧн пиыс должен кувны, — вокыслы серамсорӧн вочавидзис Дэвид.
Том да Чочой мунісны Джим хижина дорӧ мӧд туйӧд.
Пӧрысь негр лэдзис ӧтлаын детинкаясӧс да понсӧ.
— Мый найӧ тіянлы висьталісны?
— Чочойлӧн синваӧсь чужӧм вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс Джим.
— Ме ӧшинь пыр видзӧді, кор найӧ тіянкӧд сёрнитісны.
— Менам понйӧй налы кажитчӧма, — бӧрдігтыр шуыштіс Чочой.
— Мырддясны, навернӧ.
Джим гыжъялыштіс ассьыс кудриа юрсӧ, сарӧга кинас чышкыштіс плешсӧ да шуис:
— Нинӧм, нинӧм, Чочой...
Эн шогсьы, пиӧ, эн шогсьы, муса пи.
Ставыс лоӧ бур, обязательнӧ ставыс лоӧ бур...
Пӧрысь негрлы окота вӧлі бурӧдны Чочойӧс, но тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ ньӧти оз эскы, мый Кэмби пиянкӧд сёрниыс помасяс бура.
И збыльысь, пон вылас видзӧдігӧн, Джим мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ кӧ нин кажитчис Дэвидлы да Адольфлы, сідзкӧ талун-аски сійӧс найӧ босьтасны.
Кор казяліс, мый Чочой некыдз оз вермы разьны кынмӧм кияснас шапка кӧвсӧ, Джим, аслас пу кокнас грымакыліг, уськӧдчис сылы отсавны.
Сэсся пӧрысь негр пыркӧдыштіс лымсӧ Том паськӧм вылысь да мӧдіс ноксьыны пач дорас.
— Дзик пыр, дзик пыр, челядь, лоас шоныд, — шуаліс сійӧ.
— Пӧсь чай юам.
Весиг менам дзебӧма кӧнкӧ сакартор...
Том ньылыштіс дульсӧ, мигнитіс Чочойлы да нюммуніс.
Регыд мысти Чочой пукаліс нин пызан сайын, а сы водзын руасис чай тыра сёй кружка.
Джим торйӧдліс пуртӧн сакар, медся ыджыд торсӧ сетіс Чочойлы да меліа шуис:
— Ю, пиук, ю.
Вунӧд ассьыд ыджыд шогтӧ.
Кад нин тэныд ассьыд сьӧлӧмтӧ эжны кӧртӧн.
А то тэныд сьӧкыд лоӧ овнысӧ свет вылас.
Чочой видзӧдліс пӧрысь негрлӧн гырысь шог синъяса сьӧд чужӧм вылӧ и, кыдзи кӧть эз крепитчы, друг сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Том эз тӧд, кыдзи сэсся бурӧдны ассьыс другсӧ и ассьыс сакар торсӧ пуктіс сылы кружкаас.
«Оз, навернӧ, оз сюр сэтшӧм сакар, коді вермис эськӧ кӧть неуна пальӧдны тайӧ детинкаыслысь курыд шогсӧ», — скамья вылӧ Чочойкӧд орччӧн пуксигмоз думыштіс сійӧ.
Джим пуксьӧдіс Чочойӧс аслас пидзӧсъяс вылӧ, кияснас кутыштліс чужӧмсӧ да окыштіс плешсӧ.
Кор кыліс бур сьӧлӧма Джимлысь шоныд кисӧ, Чочойлы дум вылас усины батьыслӧн мелі киясыс, и ещӧ на ёнджыка бӧрддзис.
— Эн шогсьы, эн шогсьы, муса пи, — неуна катласиг, быттьӧкӧ баййӧдліс Чочойӧс, шӧпкӧдіс пӧрысь негр.
— Ме тӧда, сьӧкыд, зэв сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс...
Да, да, зэв сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс...
Ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр Джим заводитіс сьывны аслас рӧднӧй кыв вылын. Сьыліс сійӧ первойсӧ ньӧжйӧник, небыдик гӧлӧсӧн, сэсся сьылӧмыс пыр гораммис и гораммис.
Чочой эз гӧгӧрво негритянскӧй песнялысь кывъяссӧ, но сэні вӧлі сы мында чувство, сы мында мелілун, мый сійӧ вочасӧн успокоитчис и, ыджыд шогысла мудз, мӧдіс вугравны.
А Джим, муртса-муртса катласиг, сьыліс и сьыліс прӧстӧй йӧз дорӧ сылӧн бырлытӧм любовь йылысь, сійӧ йӧз йылысь, кодъясӧс дзескӧдӧны да увтыртӧны озыръяс, негръяслӧн шудтӧм олӧм йылысь, сы йылысь, мый найӧ быд здук вермасны виччысьны смерть, страшнӧй смерть, кодӧс шуӧны Линчлӧн судӧн.
Кор Чочой унмовсис, Джим водтӧдіс сійӧс аслас вольпась вылӧ да, кудриа дзормысь юрас кутчысьӧмӧн, думыштчис.
Том, дзик батьыс моз жӧ, сідзжӧ кутчысис кияснас аслас кудриа юрас да паськыда восьтӧм, не челядьлӧн кодь серьёзнӧй синъясӧн мӧдіс видзӧдны Чочойлы чужӧмас.
Узигас Чочой сыркмунлывліс, корсюрӧ нюмъёвтліс.
Сійӧ вӧтасис, мый батьыс бӧр локтіс «предокъяслӧн» сійӧ проклятӧй «долинасьыс», кытчӧ нуисны сійӧс шаман тшӧктӧм серти; вӧталіс, мый батьыс бара быттьӧкӧ шӧпкӧдӧ сылы кутшӧмкӧ мелі, нежнӧй кывъяс, а киясыс сылӧн, кыдзи и водзті, сэтшӧм шоныдӧсь.
— Чочой мыйкӧ буртор вӧталӧ, — аслыс тӧдлытӧг нюммунігтыр шуис Том.
— Да, — ыджыда ышловзис пӧрысь негр, — ӧні сӧмын вӧтын корсюрӧ вермылас лоны сійӧ шудаӧн.
Гашкӧ, ловъя батьсӧ вӧтнас аддзыліс.
Оз тӧд, коньӧр, мый сэні...
— негр эз помав да ӧвтыштіс кинас сылань, кытчӧ нуисны Кэргынӧс.
А сэні, юдорса ылі мыльк йылын, гажаыс збыльысь нинӧм эз вӧв.
Покойник Кэргынӧс йӧзыс босьтісны нарта вылысь, пӧрччӧдісны пасьтӧгыс, пуктісны сійӧс юрнас рытыввывлань, кокнас асыввывлань.
Шаман вундаліс пуртӧн покойниклысь паськӧмсӧ посни таръяс вылӧ да пуктіс шойсьыс неуна ылӧджык да вӧчис заклятье: корис кыньясӧс, ручьясӧс да кӧинъясӧс ӧдйӧнджык сёйны Кэргынлысь шойсӧ, медым «мездыны сылысь душасӧ телӧ пытшсьыс да мӧдӧдны сійӧс предокъяслӧн долинаӧ, выліын олысь йӧз дорӧ».
ТӦЛЫС ПОВЗИС
Чукотскӧй побережьеын сідзжӧ некымын лун сулаліс лёк поводдя.
Первойсӧ пӧльтіс тӧв, шливгис зэр, сэсся уси джуджыд лым.
— Водз, тӧлыс водз пуксис таво, — шогсис колхозса председатель Таграт.
— Лым усьтӧдзыс эгӧ удитӧй керкаяс лэптыны.
Но коли сутки, мӧд, и пуксис мича поводдя.
Енэжыс сэзьмис.
Югыд шондіыс лымсӧ бӧр сывдіс.
Быттьӧкӧ тулысын, гӧгӧр мӧдісны жургыны шоръяс.
Мича поводдя вылӧ радлігтыр колхозникъяс заводитісны лэптыны керкаяс.
Тынэтлӧн комсомольскӧй бригадаыс босьтіс медсьӧкыд удж — строительнӧй площадка вылӧ ваявны керъяс.
Сералігтыр да шутитігтыр зонъяс лэптылісны сьӧкыд керъяссӧ пельпомъяс выланыс да нуалісны найӧс керкаяс лэптанінӧ.
Колхозса председатель недыр видзӧдыштіс, кыдзи уджалӧны комсомолечьяс, сэсся муніс саридз вадорӧ да пелька кавшасис джуджыд вешала вылӧ, кытчӧ вӧлі косьтыны ӧшлӧма юкола.
Таграт дыр видзӧдіс йиӧн тырӧм саридзӧ.
Векньыдик сӧдз синъяса, синдоръясас чукырӧсь, саридз тӧлысь воймӧм да шондіысь гожъялӧм чужӧмыс вӧлі скӧр.
Некымын минут сайын Таграт дорӧ матыстчис детинка, Экэчолӧн пиыс — Тавыль, да висьталіс, мый батьыс сылӧн век на эз лок.
— А мыйла сійӧ саридзас муніс, он тӧд?
— юаліс Таграт.
— Шуис, мый кыйсьыны кӧсйӧ, — жугыля вочавидзис детинка.
И вот ӧні Таграт мӧвпаліс сы йылысь, мыйла тешкодя асьсӧ кутӧ Экэчо:
«Абу бур морт.
Век важмозыс бокӧ видзӧдӧ.
Колхознӧй дисциплиналы оз подчиняйтчы.
Со петӧма саридзӧ, кор колхозникъяслӧн уджыс зэв уна...
Гашкӧ, несчастье лои сыкӧд?
Ковмас йӧзсӧ орӧдны удж бердсьыс, ыстыны корсьны...»
Тагратлы уси тӧдвылас, кыдзи коркӧ Экэчо сэтшӧма зільліс лӧгӧдны сійӧс да Вияльӧс, торкны налысь семейнӧй олӧмсӧ.
— Омӧль морт, зэв омӧль морт, — гораа нин шуис Таграт.
— Уна лёктор сійӧ меным вӧчис.
Но век жӧ ме должен тӧдмавны, эз-ӧ сыкӧд ло несчастье.
Гашкӧ, спасайтны колӧ...
Таграт чеччыштіс му вылӧ да корис Тынэтӧс.
Комсорг котӧрӧн локтіс председатель дорӧ. Тынэт вӧлі кыпыд, пӧсялӧма, гажаа нюмъялігас югнитлісны синъёрана еджыд пиньясыс.
— Кӧсъя тэныд сетны зэв важнӧй задание, — каллянсӧ ӧзтігмоз шуис Таграт.
— Но мый нӧ, сет!
— дасьпырысь вочавидзис Тынэт.
— Куим лун нин, кыдзи саридзӧ петӧма Экэчо, и век на абу.
Пола, мед эськӧ сыкӧд несчастье эз ло!
Босьт аскӧдыд нёль комсомолечӧс, босьт медбур вельбот да пет саридзӧ.
Тынэтлӧн чужӧмыс лоис зумыш.
Сійӧ некыдзи эз чайт, мый председатель сетас задание, коді абу йитчӧма керкаяс стрӧитӧмкӧд.
— А мыйла сійӧ саридзас петӧма?
Тэ разрешитлін сылы?
Сідз, али мый?
— Тэ он тӧд Экэчоӧс?
Ачыс петӧма, некутшӧм разрешениетӧг, — зумыштчис Таграт.
— Но, ме кӧ сійӧс аддза саридзысь, нӧйта!
— друг шуис Тынэт.
Сылӧн синъясыс югыда дзирдыштісны.
— Нӧйта!
Либӧ купайта саридзас, эз на кӧ ачыс купайтчы!
— Нӧйтны да купайтны сійӧс ме ог разрешайт, кӧть эськӧ и ачым тайӧс радпырысь вӧчи, — серьёзнӧя шуис председатель.
— А вот колхознӧй собрание вылын сы йылысь ковмас гораджыка сёрнитны...
— И неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Но, ладнӧ, тырмас миянлы тэкӧд сёрнитны.
Дзик пыр жӧ лӧсьӧдчы петны саридзӧ.
Тынэт скӧрысь гыжъялыштіс балябӧжсӧ да ёна неокотапырысь шуис:
— Эк, кыдзи лёка артмӧ!
Тынэтлы эз вӧв окота мунны строительство вылысь, но часджын мысти нин нёль комсомолечкӧд сійӧ петіс вельботӧн саридзӧ.
Кэукайлӧн да Петялӧн партаыс сулаліс дзик ӧшинь дорас.
Налы бура вӧлі тыдалӧ, кыдзи уджалӧны йӧзыс ӧти выль керка дорын.
— Йирксӧ нин вольсалӧны, — Петя тувкис гырддзанас Кэукайлы бокас.
— Видзӧд, видзӧд, со Кэргыль локтӧма...
Збыльысь, аслас бедь вылӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн, дзор старик тешкодя вӧлі чатӧртӧма юрсӧ да видзӧдӧ, кыдзи сылӧн суседыс, олӧма нин мужичӧй, Аймын, куим колхозниккӧд вӧлі вольсалӧ йирк.
Кэргыль корсюрӧ скӧрысь ӧвтыштліс бедьнас, тэрыба шенасис кинас — тыдалӧ, мыйкӧ индаліс йӧзыслы, кодъяс уджалісны выліас.
Нина Ивановна, кодӧс индісны велӧдны нёльӧд классӧ, оз-оз, но век жӧ корсюрӧ стрӧга видзӧдлывліс Петялань да Кэукайлань.
Сэки Петя небыдика чужйыштліс другыслы кокнас, друг лоліс зэв серьёзнӧйӧн, коді быттьӧкӧ сӧмын и мӧвпалӧ задача решитӧм йылысь.
Тадзи сійӧ пукавліс минут-мӧд, а сэсся кутшӧмкӧ тӧдтӧм вын сійӧс бара заставитліс видзӧдлыны ӧшиньӧдыс кӧть синбӧжнас.
— Видзӧдлӧй!
Видзӧдлӧй!
Кэргыль кайис выліас!..
— кок йылас сувтігмоз пӧшти горӧдіс Петя.
Классын кыліс серам.
Петя гӧгӧр видзӧдліс, и кор сылӧн синъясыс паныдасисны Нина Ивановналӧн скӧр синъяскӧд, зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Железнов, пуксьы коймӧд рядӧ медбӧръя партаас, — спокойнӧя, но стрӧга шуис велӧдысь.
Яналӧм Петя ӧдйӧ чукӧртіс ассьыс небӧгъяссӧ.
Кэукай некод тӧдлытӧг удитіс тувкыны Петялы мышкас: тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ оз ошкы другыслысь поступоксӧ.
А старик Кэргыль, мыйыськӧ зэв скӧр, тіралысь кияснас вымосткаӧ кутчысигтыр, кавшасис сруб йылӧ. Коді видзӧдіс сы бӧрся, ставӧн чуймисны.
Старик кучкис бедьнас Аймынлы мышкуас, сэсся кутчысис дӧскаӧ да пӧшти выныштчытӧг пуктіс сійӧс аслас местаӧ.
Аймын, коді дыр ноксис да эз вермы пуктыны дӧскасӧ аслас местаӧ, мыжапырысь нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
...Зильӧбтіс звӧнок.
Помасис медбӧръя урок.
Нина Ивановна разрешитіс велӧдчысьяслы сувтны.
Регыд мысти класс тыртӧммис.
Челядь гажаа котӧртісны посёлокӧд, мунісны сэтчӧ, кӧні стрӧитісны керкаяс.
Петя да Кэукай матыстчисны старик Кэргыль дорӧ, коді сэк кежлӧ бӧр нин вӧлі лэччӧма улӧ...
— А страшнӧ сэні, выліас?
— Кэргыльлӧн векни чусыд синъяса, чукырӧсь чужӧмас видзӧдігтыр юаліс Кэукай.
Старик босьтіс бедьсӧ киняулас, кинас кутчысис тошкас да нюммунӧм бӧрын друг юаліс:
— Тіянлы, навернӧ, зэв окота кайлыны выліас, — сідз ӧд ме шуа?
— Зэв окота!
— ышловзис Кэукай.
— А ті кайлӧй, — тшӧктіс Кэргыль.
— Да миянӧс жӧ оз лэдзны, шуасны — мешайтам, — Петя ӧвтыштіс кинас.
Сэки старик киняувсьыс кватитіс бедьсӧ да грӧзитыштіс выліын уджалысь йӧзыслы:
— Эй, сэні выліас!
Лэдзлӧй тайӧ детинкаяссӧ ас дораныд да сӧмын видзӧдӧй, медым улӧ оз лэбзьыны!
Старик эз на удит помавны ассьыс стрӧг наказсӧ, кыдзи Кэукай да Петя, вымосткаӧ топыда кутчысиг, кавшасисны медвыліас.
— Кутшӧм лӧсьыд!
— посёлок да сы гӧгӧрса местаяс вылӧ видзӧдаліг кыпыда шуис Петя.
— Ой и лӧсьыд!
— морӧстырнас сӧстӧм сынӧдсӧ лолаліг сы моз жӧ шуис Кэукай.
Детинкаяс аддзисны, мый посёлок помӧдзыс нин рӧвнӧй визьӧн сулалӧны стрӧитӧм да стрӧитсьысь керкаяс.
Кольӧма сӧмын некымын яранга, кодъяс сулалісны изъя вадорын.
Ӧні найӧ кажитчисны бокӧвӧйясӧн, кодъяс случайнӧ веськалӧмаӧсь тайӧ посёлокас.
Лымйыс сыліс и эрдӧдіс пемыдгӧрд, виж, пемыдвиж краскаясӧн ыпъялысь арся помтӧм тундрасӧ.
Шонді югӧръяс ворсӧдчисны саридз вылын.
Лӧз, спокойнӧй саридзыс ӧні кажитчис нежнӧйӧн, меліӧн.
Йиясыс, ваас вуджрасиг, ньӧжйӧник шлывгисны вадор пӧлӧн асыввывсянь рытыввылӧ.
Йиясыс вӧлі унасикас: и поснияс, и ыджыдъяс.
Ӧтияс на пиысь вӧліны кутшӧмкӧ выльсикас корабль кодьӧсь, мӧдъяс — вӧсни кокъяса мича ваза кодьӧсь, коймӧдъяс — кык кок йылын сулалысь ош кодьӧсь, либӧ еджыд халата кыйсьысь кодьӧсь, кодӧ дзебсьӧмӧн кыйӧдӧ зверӧс.
Корсюрӧ ванас орӧдам йи глыбаыс киссьыліс, и сэки гора йӧлаыс унаысь повторитліс грымакылӧмсӧ да нуліс ылӧ-ылӧ сэтчӧ, кӧні лӧз саридзыс ӧтлаасьліс сӧстӧм, сэзь лӧз енэжыскӧд.
А сынӧдыс кажитчис сэтшӧм сӧстӧмӧн, сӧстӧмӧн, свежӧйӧн, мый йӧзыс лолалісны став морӧстырнас да ещӧ гораджыка камӧдчисны черъяснас, мӧлӧтъяснас, ещӧ на зільджыка уджалісны рубанокъясӧн да пилаясӧн.
— Еге-ге-гей, Инанто!
— кыліс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧсыс посёлок помсянь, кӧні йӧзыс вӧлі сувтӧдалӧны лэптӧм керка вылӧ стрӧпилӧяс.
— Мыйла тэнад бригадаыд сэтшӧм омӧля уджалӧ?
Мыйкӧ тіян керканыд ньӧти на оз тыда-а-в!..
— Он сэтчӧ видзӧд.
Вылӧджык юртӧ чатӧрт, сэки аддзан!
— кыліс бригадир Инантолӧн гӧлӧсыс.
Посёлокын кыліс гора серам.
— А лымйыс, видзӧд, ньӧти абу!
Сӧмын со сэні, кӧні и гожӧмнас вӧлі, гӧра йылас кольӧма, — гӧраяс йылӧ индіс Петя.
— Тӧлыс повзис.
Бӧр муніс, — вочавидзис Кэукай да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс шонді вылӧ да нюммуніс.
— А Нина Ивановна, навернӧ, ме вылӧ ӧбидитчис, — друг зумыштчис Петя.
— Нинӧм, нинӧм, — успокоитіс сійӧс Кэукай.
— Ме аддзылі, бура аддзылі, мый сійӧ ачыс муртса вермис серамсӧ кутны, кор аддзис, кыдзи старик Кэргыль аслас беддьӧн Айманлы мышкуас кучкис.
Ме и ачым, гӧгӧрвоан, весиг кывйӧс курччи, медым не серӧктыны.
Со, видзӧдлы!
Кэукай, мыйта вермис, нюжӧдіс ассьыс кывсӧ, медым Петя аслас синъясӧн аддзыліс, мый кывсӧ сійӧ збыльысь курччӧма.
— О!
Кывйыд тэнад сэтшӧм кузь, мый сійӧс кӧть и джынвыйӧныс орӧдан, всё равно некод оз казяв!
— серӧктіс Петя.
Кэукай синбӧжнас кыдзкӧ тешкодя кӧсӧйтчыліс аслас кыв вылӧ да, быттьӧкӧ повзис, мый кывйыс сылӧн и збыльысь кузькодь, ӧдйӧ тупкис вомсӧ.
— Видзӧдлы жӧ, Кэргыль оз на и лӧсьӧдчы мунны, — синнас улӧ индіс Петя.
А Кэргыль збыльысь, ассьыс бедьсӧ киняулас кутіг, тэрыба ветлӧдліс керка гӧгӧрыс да корсюрӧ горӧдлывліс колхозникъяс вылӧ, найӧ кӧ вӧчлісны, сы думысь, мыйкӧ неладнӧ.
— Навернӧ, радлӧ, мый ярангасьыс регыд вуджас овнысӧ керкаӧ, — шуис Петя.
— Вай юалам?
— сӧгласитчис Кэукай.
Дыр думайттӧг детинкаяс бӧр лэччисны муас да матыстчисны старик дорӧ.
— Дедушка!
Висьтав, тэ ӧд зэв рад, мый овнытӧ регыд керкаӧ вуджан?
— нюммуніс Кэукай.
Кэргыль некымынысь чепӧльтіс ассьыс дзор тошсӧ, тэрмасьтӧг ӧзтіс каллянсӧ и сӧмын та бӧрын серьёзнӧя вочавидзис:
— Керкаӧ ог вудж.
Нэм чӧж ме олі ярангаын, ярангаын и кувны думайта.
Кэукай да Петя чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Петя шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧ шуны кӧсйис: «Нинӧм ог гӧгӧрво», но сійӧ кызӧктіс да сэки полӧмӧн шуис:
— Кыдзи нӧ тайӧ сідз артмӧ?
Лӧсьыдтӧма кыдзкӧ артмӧ.
Колхознӧй собрание вылын шуисны, медым став колхозникъяс таво вуджисны овны керкаясӧ...
— Пӧрысь нин ме, челядь.
Зэв нин пӧрысь, медым дзик выльногӧн овны, — зумыша вочавидзис Кэргыль.
— Ярангаысь ме ог мун.
Велалӧма сэні овны.
Сэсся та йылысь менсьым энӧ юасьӧй.
— Но кыдз нӧ сідз?
Тэ вот со локтӧмыд жӧ видзӧдлыны, кыдзи керкаяссӧ стрӧитӧны!
— пӧся, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый Кэргыль оз помӧдз кывзы сійӧс, заводитіс Кэукай.
— Тэнад чужӧм серти тыдалӧ, мый тэ зэв рад...
— Рад, тайӧс тэ збыль шуан, рад, — Кэукайӧс торкис Кэргыль.
— Миян посёлокса йӧз вӧсна рад, сы вӧсна и локті татчӧ аслам ярангаысь, медым йӧзыскӧд ӧтлаын тшӧтш радлыны.
А ӧні — ставыс!
Энӧ мешайтӧй меным, ме йӧзыслы отсавны локті...
Кэргыль босьтіс ассьыс бедьсӧ.
Детинкаяс полӧмӧн видзӧдлісны старик вылӧ да, нинӧм гӧгӧрвотӧг, вешйисны сы дорысь.
— Ог гӧгӧрво, тешкодь кутшӧмкӧ сійӧ!
— ышловзис Петя.
— «Рад, рад!»
А ачыс, быттьӧ гуын ош, аслас ярангаын кӧсйӧ пукавны!
— скӧрмис Кэукай.
— А тӧдан, вай та йылысь тэнад батьыдлы висьталам — сійӧ жӧ колхозса председатель, — вӧзйис Петя; сылӧн кельыдлӧз синъясыс видзӧдісны решительнӧя, настойчивӧя.
— Тайӧ нинӧм, мый ми быттьӧкӧ Кэргыль вылӧ норасям.
Сылы жӧ бурджык лоӧ.
— Дерт жӧ, сылы аслыс бурджык, — сӧгласитчис Кэукай.
Таграт кывзіс детинкаясӧс внимательнӧя да муртса нюммуныштіс.
Сылӧн скӧр, тӧждысяна чужӧмыс неуна раммыштіс.
— Но и мый нӧ!
Бур, мый ті та йылысь меным висьталінныд.
Вай ӧні ӧтвылысь кутам мӧвпавны, бура мӧвпавны, медым Кэргыль сӧгласитчис эновтны ассьыс ярангасӧ, — вӧзйис налы Таграт.
Тайӧ здукас детинкаяс дорӧ тӧвныр моз локтіс Эттай.
Банйӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі кыпыд:
— Мунамӧй!
Ӧдйӧджык мунамӧй мекӧд!
Ме петкӧдла кӧні ми кутам овны.
Менам батьлы висьталӧмаӧсь нин, кутшӧм керкаын кутам ми овны!..
Эттайлысь татшӧм важнӧй юӧрсӧ кывлӧм бӧрын Кэукай да Петя мыйвынсьыс уськӧдчисны сы бӧрся.
Таграт дыр видзӧдіс детинкаяс бӧрся да нюмъяліс.
— Кутшӧм югыд талун шондіыс!
— ньӧжйӧник шуис сійӧ да, зепсьыс рулетка перйӧм бӧрын, мӧдӧдчис посёлок мӧдар помас, медым видлавны, правильнӧ-ӧ лӧсьӧдісны фундаментсӧ ещӧ ӧти керкалы.
СОНЯЛӦН ВЫЛЬ ЁРТЪЯС
Бурдӧм бӧрас Соня кыдзкӧ ӧтчыд петіс гортсьыс.
Сійӧ шензис сы вылӧ, мый ывла вылӧ, вӧлӧмкӧ, позьӧ петны шоныд паськӧмтӧг да мехӧвӧй шапкатӧг, мый некутшӧм пурга важӧн нин абу, енэжын дзирдалӧ мелі, пӧсь шонді, а лымйыс кӧть и усьліс, но регыд бӧр сыліс.
Соня видзӧдліс саридз вылӧ, кӧні плавайтісны йи глыбаяс.
— Кутшӧм мича!
— горӧдіс сійӧ да, ньӧжйӧник тувччалігтыр, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый тайӧ мичлуныс друг вермас вошны, мӧдӧдчис вадорӧ.
Уткаяслӧн ыджыд чукӧр, коді лэбис дзик ва бердтіыс, нывка весьтын друг качӧдчис вывлань, енэжлань.
Соня повзьӧмысла лажыньтчис да кутіс видзӧдны вывлань.
Уна сюрс утка лэбис сы весьтті.
Дыр на кыліс налӧн бордъяснас швачӧдчӧмыс, кытчӧдз эз кыв кӧнкӧ шуйгавылын ружьеысь лыйӧм шы.
Вит утка ӧтпырйӧ усины муас.
Соня муніс ӧти утка дорӧ да босьтіс киас.
— О, кутшӧм сьӧкыд!
— сы дорӧ локтысь ружьеа том чукча вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— А юрыс сылӧн кутшӧм мича!
— Видзӧд, со таті гӧрд, а со таті турунвиж да лӧзоват рӧма, а со таті виж...
Том зон лажыньтчис Соня дінӧ да нюммуніс.
— А кутшӧм еджыдӧсь тэнад пиньясыд!
— друг горӧдіс Соня.
— Тэ, буракӧ, быд лун найӧс весалан и асывнас и рытнас?
Том зон падмыштіс и, неуна чӧв олӧм бӧрын, шуис:
— Ог, нывка, ог весав, сӧмын ваӧн пожъявла.
— Он весав?
— чуймис Соня да сэк жӧ стрӧга содтіс: — Тайӧ лёк.
Зэв лёк.
А колӧ, ме тэныд сета зубнӧй порошок да щӧтка?
Миян эм.
Ме тӧда, меным мама сетас.
— Вот тэ кутшӧм тэрыб, нывка!
— серӧктіс том зон.
— Ме тэныд первойӧн кӧсйи сетны пӧдарок пыдди тайӧ уткасӧ, а тэ нин предложитін меным ассьыд пӧдарок.
— Тэ кӧсъян козьнавны меным утка?
Сонялӧн ичӧтик, капризнӧй кодь вома, сӧстӧм да нежнӧй чужӧмас кутіс тӧдчыны сьӧлӧмсяньыс радлӧм, мый том зон босьтіс ещӧ на мичаджык утка да шуис:
— А вот таысь ме тэныд вӧча чучело!
Соня здук-мӧд олыштіс чӧв да видзӧдіс чукчалы челядьлӧн кодь жӧ мелі чужӧмас, сэсся морӧстырнас ыджыда ышловзис:
— Кутшӧм тайӧ лоӧ мича пӧдарок!..
А кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Менам нимӧй Тынэт.
— Тынэт, — мӧдысь шуис нывка.
— А менӧ шуӧны Соняӧн.
Минут вит мысти Соня мыйвермӧмсьыс нин котӧртіс гортсяньыс вадорӧ, кӧні сійӧс виччысис чукча.
— Со тэныд порошок да зубнӧй щӧтка!
— ассьыс пӧдарокъяссӧ сылы сетігӧн горӧдіс сійӧ.
Тадзи, сразу жӧ, аслас керка дорысь вешйывтӧг, Соня друг аддзис аслыс ёртӧс, кодкӧд весиг вежсисны пӧдарокъясӧн.
Но Сонялӧн тайӧ событиеыс эз вӧв ӧти тайӧ луннас.
Йиясӧн тырӧм саридз вылӧ пӧттӧдзыс видзӧдӧм бӧрын нывка мӧдӧдчис посёлокӧд да интересуйтчигтыр видзӧдаліс ставсӧ, мый сылы веськавлі син улас.
Ӧтилаысь сійӧ аддзис кымыньтӧм чукотскӧй байдаралысь сюрӧссӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ да гадайтіс, мый эськӧ вермис сэтшӧмыс лоны.
Та йылысь мӧвпалігӧн сылы юрас быдторйыс воліс.
Байдаралӧн сюрӧсыс сылы кажитчис кутшӧмкӧ чудовищнӧй зверлӧн скелетӧн.
«Гашкӧ, тайӧ крокодил коркӧ вӧлӧма либӧ ыджыд кынӧма кузь черепаха?..»
И кор медбӧрын нывка убедитчис, мый тайӧ чудовищесӧ вӧчӧма морт киӧн вӧсньыдик вӧньясысь да пуысь, сійӧ думыштіс:
«Навернӧ, Тынэт кӧсйӧ вӧчны китлысь чучело.
Сӧмын кӧні нӧ та ыджда чучелосӧ сійӧ пондас видзны?»
Торъя ёна Соня интересуйтчис ярангаӧн, коді медводз веськаліс сы туй вылын.
Нывка полігтыр кытшовтіс сыӧн некор аддзывтӧм оланін гӧгӧрыс.
Сійӧ, мый ярангаыс вӧлі палатка кодь, сылы кажитчис.
«Сӧмын вот колӧ пилитны эсійӧ сьӧд бедьяссӧ, кодъяс чурвидзӧны йылас, сэки эськӧ зэв нин лӧсьыд вӧлі», — мӧвпаліс сійӧ.
Ярангасӧ ортсысяньыс видзӧдалӧм бӧрын нывка матыстчис пыранінас, видзӧдліс пытшкас.
Сэні некод эз вӧв.
Яранга пытшкӧсса рӧмыдыс, дубитӧм кулӧн, тшынлӧн, шома яй да нерпа жирлӧн дукыс неуна повзьӧдісны сійӧс.
Кор Соня аддзис чеп, мый йылын ӧшаліс сьӧдасьӧм чайник, эз вермы кутчысьны да век жӧ пырис.
«Интереснӧ, мыйла сійӧ ӧшалӧ чеп йылын?» — думыштіс нывка да друг казяліс чайник увсьыс кусӧдӧм бипурлысь шомъяс.
«Но да, дерт жӧ, плитаяс тані абуӧсь, — думыштіс сійӧ, — и чайсӧ ковмӧ пузьӧдны бипур вылын».
Соня дыр видзӧдіс полог вылӧ, коді занимайтіс ярангаас ыджыдджык юкӧнсӧ.
Пологсӧ вӧлі вурӧма кӧр куясысь пытшланьыс гӧнӧн, и Соня весиг эз тӧд, мыйкӧд позис эськӧ сійӧс сравнитны.
Тайӧ загадкасӧ тӧдмавтӧг кольӧм бӧрын Соня заводитіс видлавны яранга пытшкысь сьӧдасьӧм сёръяссӧ, кӧні ӧшалісны мехӧвӧй паськӧм, оружие, косьтӧм чери да сылы дзик тӧдтӧм уна мукӧд предметъяс.
Кор на пӧвстысь Соня аддзис урӧд кодь юръяса пу мортъясӧс *, ыджыда ышловзис да думыштіс: «Кутшӧм мисьтӧмӧсь аканьясыс!
Тані кӧ олӧ нывка, ме сылы сета, пӧжалуй, ӧти настӧящӧй акань».
* Ӧткымын чукчаяс ярангаас век на видзӧны пуысь вӧчӧм ӧбразъяс, кодъяс, налӧн чайтӧм серти, видзӧны оланінсӧ.
Ярангаысь ставсӧ видзӧдалӧм мысти Соня бара петіс саридз вадорӧ и друт аддзис, мый вадорса гальки вылӧ шыблалӧмаӧсь уна кӧр сюръяс.
«Ой, мыйта вешалка муас туплясьӧ!»
— чуймис сійӧ.
Дыр думайттӧг Соня заводитіс тэчны кӧр сюръяссӧ кузь да рӧвнӧй рядӧ.
Сійӧ думыштіс, мый найӧ быттьӧкӧ ӧшалӧны стенын и думсьыс сэтчӧ кутіс ӧшлыны став паськӧмсӧ, коді вӧлі на керкаын: «Со тані кутас ӧшавны менам пасьӧй да кузь пеля еджыд мехӧвӧй шапкаӧй, а вот тані — папалӧн пальтоыс, а вот тані — мамалӧн пасьыс...»
Вешалка-сюръясыс вӧлі уна на, и Соня думсьыс лӧсьӧдчис ӧшлыны ставсӧ, мый вермис сӧмын сэні ӧшавны, весиг батьыслысь сапӧгсӧ, гӧлень пытшкас кодлӧн та вылӧ вӧліны петляяс, но друг кыліс сійӧ ас мышсьыс тэрыб воськовъяс.
Соня бергӧдчис да аддзис чукчанка-нылӧс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ арлыда кымын, кыдзи сійӧ и ачыс.
Нывкалӧн сук синкымъяса сьӧд тэрыб синъясыс петкӧдлісны ыджыд любопытство.
Мичаник гожъялӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі мелі да муртса быттьӧ яндысьыштіс.
«Кӧсаясыс сылӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и менам!
— мыйлакӧ Сонялы лои нимкодь.
— Сӧмын менам еджыдӧсь, а сылӧн смоль сьӧдӧсь».
Соня видзӧдліс и нывкалӧн паськӧм вылӧ: сылӧн кокньыдик пальто вылӧ, кодлысь бӧждорсӧ вӧлі вурӧма мехӧн, мичаника вурӧм торбазъяс вылас.
Мыйкӧ дыра нывкаяс видзӧдісны ӧта-мӧд вылас, а сэсся, кыдзи быттьӧ, сёрнитчӧм бӧрын, нюммунісны да мӧдӧдчисны ӧта-мӧдыслы воча.
— Гымнан энмэн лиги, гинин нынны Соня (Ме тӧда нин, тэнад нимыд Соня), — шуис сьӧд синма ныв.
Соня шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧкӧ кодӧскӧ корис отсавны гӧгӧрвоны, мый шуис нывка.
— Соня, — мӧдысь шуис нывка.
— А-а...
Да-да, Соня!
А тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Гымнин нынны Кааля (менам нимӧй Кааля), — нывка индіс чуньнас ас вылас.
— Кааля, Кааля, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Гӧгӧрвоа: тэнад нимыд Кааля!
— Соня радпырысь кватитіс ассьыс выль тӧдсасӧ киӧдыс.
Бара лои чӧв-лӧнь.
— А тӧдан, вай вешалкаясӧн ворсны!
— Соня индіс кӧр сюръяс вылӧ.
Кааля довкнитіс юрнас, мый сійӧ сӧгласен да котӧртіс буретш сійӧ ярангаас, кӧні муртса на вӧлі Соня.
— Мыйла нӧ тэ пышъян?
— чуймис Соня.
Но и эз коль на и минут джын, кыдзи Кааля бӧр петіс ярангасьыс. Киас сылӧн вӧлі вӧсньыдик кыӧм вӧнь.
— Чаат!
Аркан!
— вӧньсӧ тракйигтыр рочӧн гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
— Гыт коранэ!
(Тэ кӧр!)
Плешсӧ чукыртӧмӧн Соня быдногыс зілис гӧгӧрвоны, мый сылы висьталіс нывка.
— Ме шуа, вай ворсам вешалкаӧн!
— ньӧжйӧник мӧдысь шуис ныв.
Кааля кватитіс кӧр сюръяссӧ, лэптіс найӧс аслас юр весьтӧ да котӧртіс вадор пӧлӧн.
— Кӧр!
Кӧр!
— горзіс сійӧ рочӧн.
Сонялы друг уси тӧдвылас ӧти небӧг, кытчӧ вӧлі серпасалӧма кӧръясӧс.
И сэк жӧ вешалка-сюръясыслӧн друг лои сы юрын дзик мӧд значение.
— А-а-а, гӧгӧрвоа...
Тэ кӧсъян, медым ми ворсім кӧръясӧн!
Кааля сетіс кӧр сюръяссӧ аслас пӧдругалы, а ачыс босьтіс вӧсньыдик аркансӧ да лӧсьӧдчис шыбитны.
Соня лэптіс сюръяссӧ юр весьтас да котӧртіс вадор пӧлӧн.
Кааля шыбитіс аркансӧ.
Петляыс веськалі ӧти сюр вожӧ.
Соня ӧдйӧ бергӧдчис Каалялань да кыпыда шуис:
— Вот тайӧ тэ лӧсьыда менӧ кыйин!
Ноко, вай ещӧ ӧтчыд...
Тадзи, первой луннас жӧ, Соня удитіс тӧдмасьны да пӧттӧдзыс ворсны чукчанка Каалякӧд, Эттай чойкӧд.
Аски асывнас найӧ бара аддзысисны.
Кияснас шенасигтыр, торъя кывъяс некымынысь и рочӧн и чукчаяс ногӧн шуаліг, найӧ шензьымӧн ӧдйӧ велалісны гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ.
Яранга саяс кос места бӧрйӧм бӧрын Кааля чукӧртіс сэтчӧ бедьяс да мыйкӧ кутіс тэчны.
Соня регыд гӧгӧрвоис, мый Кааля ворсӧ ярангаӧн.
— А ещӧ позьӧ и керкаӧн ворсны!
— шуис Соня.
— Керка?
Бур, керка!
— нюммуніс Кааля да, ассьыс ярангасӧ кисьтӧм бӧрын, Сонякӧд заводитісны вӧчны керка.
— А тӧдан, вай классӧн ворсны!
— друг вӧзйис Соня.
Соня тэрыба сувтіс, гижтіс муас классъяс да ӧти классьыс мӧдӧ шыбитіс из тор.
Кааля ёна интересуйтчигтыр видзӧдіс Соня бӧрся да, ворсӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, кутіс чеччавны кокпӧв йылас.
— Вай, вай татчӧ!
Ме моз жӧ вӧч, — корис Соня.
Тадзи ворсігас найӧс суис Эттай.
Ворсӧмнас ылалӧмысла Соня быттьӧкӧ эз и казяв сійӧс.
Зато Эттай видзӧдіс сы вылӧ дыр да ыджыд интересӧн.
«Вот ӧні жӧ ме висьтала Кэукайлы да Петялы, кыдзи ме аддзыси роч нывкакӧд», — мӧвпаліс Эттай да зілис гӧгӧрвоны ворсанногсӧ.
— А ноко, вай ме видла, — тшӧтш сюйсис сійӧ ворсны да, чойсӧ пельпомнас йӧткыштӧм бӧрын, босьтчыліс ачыс вуджӧдны из торсӧ ӧти классысь мӧдӧ.
Но тайӧ ворсӧмыс вӧлӧма абу нин сэтшӧм кокньыд, кыдзи чайтіс Эттай.
Кор сылӧн паськыд ныра торбазыс инмис изъяс, изйыс лэбис ылӧ бокӧ.
Соня гораа серӧктіс, а Кааля вӧтліс воксӧ классъяс чертаяс сайӧ.
— Но и чеччалӧй, колӧкӧ, кӧчьяс моз, — ӧбидитчӧмӧн шуис Эттай, — а ме аслам другъяс дорӧ муна.
Петя да Кэукай локтісны керка дорӧ, кӧні оліс выль доктор Степан Иванович Морозов, да дыр видзӧдісны ӧдзӧс вылас.
— Да сійӧ узьӧ на, навернӧ, — эз вермы кутчысьны Петя.
— Нӧрӧвитыштам неуна, — шуис Кэукай.
— Сійӧс Соняӧн шуӧны, — Кэукайлы пеляс шӧпнитіс Петя, кӧть эськӧ и найӧс сідзи некод эз вермы кывны.
Кэукайлы эз омӧльджыка Петя дорысь кажитчы сійӧ таинственностьыс, кыдзи кӧсйисны найӧ аддзӧдлыны докторлысь нывсӧ, Сонясӧ.
Та могысь сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, сэсся висьталіс сылы ставсӧ, мый сійӧ вермис тӧдмавны роч нывка йылысь:
— Сылы сизим арӧс.
Локтӧм бӧрас сійӧ неуна висьӧма, сы вӧсна и сэтшӧм дыр эз петав ывлаас.
— А тэ кытысь тайӧс ставсӧ тӧдмалін?
— друг гораа юаліс Петя; сійӧ весиг вунӧдіс сы йылысь, мый найӧ гусьӧн локтісны доктор керка дорӧ.
Кэукай ӧлӧдіс Петяӧс кинас да тшӧктіс копыртчыны кӧть неуна улӧджык.
Но сэтшӧм нин асныра морт тайӧ Петяыс!
А Петя вӧлі дӧзмӧма аслас другыс вылӧ, коді, вӧлӧмкӧ, сэтшӧма интересуйтчӧ «нывканас», мый весиг тӧдӧ, кымын арӧс сылы. Петя ӧні зілис ставнас петкӧдлыны, мый Кэукайкӧд ӧні сылы абу пӧпуттьӧ.
— Другӧн ещӧ лыддьыссьӧ — нывка йылысь сведениеяс чукӧртӧма!
— ещӧ на гораджыка шуис Петя.
— Да тэ ньӧжйӧнджык, мед эськӧ кывтӧ ли мый ли курччин!
— плешсӧ кӧрліс Кэукай.
Сэсся друг сійӧ муніс пельӧс саяс да чуньнас гусьӧник корис Петяӧс: — Лок татчӧ, ӧшинь пырыс видзӧдлам.
Видзӧдлам, мед некод оз аддзыв...
Петялы кажитчис тайӧ интереснӧ.
— Кыдзи невидимкаяс?
— юаліс сійӧ.
— Да, дерт жӧ, — тэрыба вочавидзис Кэукай, кӧть и кыдз быттьӧ нарошнӧ, сылӧн дзикӧдз вунӧма, мый сійӧ лоӧ «невидимка» кывйыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, стен бердас топыда ляскысьӧмӧн, детинкаяс мӧдісны кыссьыны ӧшинь дорӧ.
— Э-э-э!..
Дзик весьшӧрӧ кӧсъянныд ӧшиньӧдыс видзӧдлыны!
— друг кыліс Эттайлӧн насмешливӧй гӧлӧсыс.
Петя да Кэукай, быттьӧкӧ на вылӧ, койыштісны пуан ваӧн, друг бергӧдісны юрнысӧ.
— Сійӧ сэні, миян яранга дорын, менам чойкӧд ворсӧ.
— Коді — сійӧ?
— яндысьӧмӧн юаліс Петя.
— Гӧгӧрвоана жӧ, Соня!
— сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эттай; векньыдик синъясыс сылӧн видзӧдісны насмешливӧя.
Петя кӧсйӧ вӧлі збыльысь скӧрмыны Эттай вылӧ, но эз:
— Сідзкӧ мунам тэнад яранга дорӧ, видзӧдлам, кутшӧмджык сійӧ, тайӧ Соняыс.
— Ме сідз чайта, мый тіян нинӧм оз артмы, — кияссӧ мышкас пуктігмоз друг шуис Эттай.
— Тайӧ нин мыйла?
— юаліс Кэукай.
— Да пыр жӧ сійӧ пышъяс.
Детинкаяс пиысь Соня сӧмын меысь оз пов.
А став мукӧдсьыс зэв ёна полӧ.
Зэв полысь, кутлытӧм кӧр кодь, — плешсӧ чукыртліс сійӧ.
— Сідзкӧ со мый: ми мунам тӧдлытӧг, кыссям <rus>по-пластунски</rus>, а кор бура видзӧдам, друг сувтам сы вадзӧ, и ставыс, — вӧзйис ассьыс плансӧ Петя.
Сы гӧлӧсысь кыліс решительность.
Кэукай да Эттай радпырысь примитісны тайӧ плансӧ.
— А тэныд мыйла кыссьынысӧ?
Тэысь сійӧ оз пов,
— Эттайлы зывӧка шуис Кэукай.
— Да мыйла сылы повны Эттайысь, кор сійӧ сэтшӧм-татшӧм, — поддержитіс Петя.
Кор Эттай гӧгӧрвоис, мый другъясыс водзын сылӧн преимуществоыс воши, ыджыда ышловзис, чуньнас зырыштіс ныр увсӧ да, кыдз позьӧ асьсӧ страшнӧйджыкӧн петкӧдліг, шуис:
— Ме казялі, мый сійӧ бӧръя кадас заводитліс тіравны, кор вӧлі видзӧдӧ ме вылӧ.
Сідзкӧ ме тшӧтш кута кыссьыны.
А то пышъяс, менӧ кӧ аддзас...
— А век жӧ кутшӧмджык сійӧ?
— юаліс Кэукай.
— Сэтшӧм...
— ӧвтыштіс кинас Эттай.
— Юр, кияс, кокъяс...
— Но, дерт жӧ, и синъяс эмӧсь, — серамсорӧн шуис Петя.
— Да, да, и синъяс, и пельяс эмӧсь, — содтіс Эттай.
— Э, да сылысь ӧмӧй позьӧ гӧгӧрвоны!
Мунам асьным видзӧдлам, — предложитіс Кэукай.
Улӧдз копыртчӧмӧн детинкаяс котӧртісны Эттай ярангалань.
Ярангасьыс неылӧ найӧ водісны му вылӧ да, изъяс да бӧчкаяс сайӧ дзебсясигтыр, кутісны кыссьыны <rus>по-пластунски</rus>.
Кор Петялы кажитчис, мый Эттай вывті нин гораа нускӧ, бергӧдліс юрсӧ да синъяссӧ арыштӧмӧн тшӧктыліс лолавны ньӧжйӧнджык.
Нывкаяс казялісны на дорӧ кыссьысь детинкаясӧс, чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да дугдылісны ворсны.
И кӧть Петялы, Кэукайлы да Эттайлы вӧлі дзик яснӧ, мый найӧс важӧн нин казялісны, век на упорнӧя кыссисны куимнанныс.
Соня эз вермы кутчысьны, мӧдӧдчис налы воча да серьёзнӧя юаліс:
— Интереснӧ, ті пыр тадзи, кынӧм вылад, кысъясянныд али кок вылад ветланныд жӧ?
Другъяс ляскысисны му бердас, а сэсся яндысигтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да быттьӧ шуалісны: «А ӧд и збыль, мый ми сэтшӧм омӧль положениеӧ веськалім».
— А мый нӧ?
Кӧсъян кӧ тӧдны, ми и мыш вылын вермам ветлӧдлыны, — шуис Эттай.
Петя сувтіс пидзӧс вылас.
— Но и чуймӧдін!
Ме вот кияс вылын ветлыны кужа!
— ошйысис сійӧ.
— Вай ветлӧдлышт, — дӧверчивӧя котыртчис сы весьтӧ Соня.
Петя чеччис, пыркнитчис, серамсорӧн шуис Эттайлы:
— Ок тэ, а шулім, мый сійӧ полысь, кутлытӧм кӧр кодь!
Петкӧдлыны али мый, кыдзи кияс вылас ветлӧдлӧны?
— Петкӧдлыны, дерт жӧ, петкӧдлыны!
— Петяӧс поддержитіс Кэукай.
Соня сылы кажитчис, и ӧні видіс асьсӧ сыысь, мый ӧнӧдз эз велӧдчы Петялысь, кыдзи ветлӧдлыны кияс вылыті да оз вермы шензьӧдны тайӧ роч нывкасӧ аслас пельклунӧн.
И сэки Кэукайлы уси тӧдвылас, мый некод сыысь бурджыка классас оз куж ӧддзӧдчытӧг витысь чеччыштны *.
* Витысь чеччыштӧм — колӧ места вывсянь ӧддзӧдчытӧг витысь чеччыштны. Чукотскӧй челядьлӧн радейтана спортивнӧй состязание.
И сӧмын на сійӧ та йылысь думыштіс, кыдзи Петя дернитіс сійӧс соскӧдыс да шуис:
— Ме ветлӧдлышта кияс вылын, а тэ петкӧдлы чеччалӧмтӧ...
— Кутшӧм лӧсьыд, мый тӧдвылад уси тайӧ тэныд!
— другыс вылӧ благодарнӧя видзӧдліс Кэукай.
Эттай сулаліс бокынджык да, паськыд торбаз нырнас мусӧ кодйиг, жугыля видзӧдіс Кэукай вылӧ.
— А тэ, Эттай, петкӧдлан нывкаясыслы, — шуис Петя, — кыдзи шыблалан аркан.
Эттайлӧн жугыль чужӧмыс сэк жӧ вежсис.
А Соня да Кааля сулалісны сідзи кутчысьӧмӧн, кыдзи тайӧс вермасны вӧчны сӧмын нывкаяс, да виччысисны, кор детинкаяс заводитасны петкӧдлыны налы ассьыныс пельклунсӧ.
ЖУГӦДӦМ КАЛЛЯН
Вит лун Экэчоӧс новлӧдліс саридзті йи пласт вылын, кытчӧдз эз аддзы сійӧс пограничнӧй катер.
Омӧльтчӧм да кынмӧм Экэчоӧс водтӧдісны посёлокса больничаӧ.
Сійӧ дыр куйліс куньса синъясӧн, пока эз кыв, мый кодкӧ сійӧс кутіс киӧдыс.
Экэчо дрӧгмуні да восьтіс синъяссӧ.
Сы водзын сулаліс чистӧя бритӧм юра, еджыд халата, кызіник морт.
«Тайӧ, буракӧ, выль доктор, коді петіс паракод вылысь», — думыштіс Экэчо да видзӧдліс ӧчкиа пемыдруд синъяса мортыслӧн раминик чужӧм вылӧ.
— Но мый нӧ, ловзин?
— нюммуніс халата морт.
— Менӧ шуӧны — Степан Иванович, а позьӧ и прӧстӧ — Морозов, Морозов ёрт, а ещӧ прӧстӧджык — врач, либӧ, кыдзи ещӧ шуӧны, доктор.
Экэчо муртса нюммуныштӧмӧн пыркӧдіс юрнас: нинӧм пӧ ог гӧгӧрво, кӧть эськӧ ачыс зэв бура гӧгӧрвоис, мый йылысь сёрнитіс доктор.
— Он гӧгӧрво?
Вот кутшӧм дӧсаднӧ!
— ышловзис Степан Иванович.
— Но, нинӧм, ми тэкӧд сёрнитчам...
Экэчолысь дукӧссӧ вӧлі пӧрччӧдӧмаӧсь.
Доктор босьтіс стетоскоп да заводитіс кывзыны.
— Тадз, тадз...
Бур...
— корсюрӧ шулывліс сійӧ да бергӧдліс пациентсӧ ӧтар боксянь мӧдар бок вылас.
Экэчо чукрасис, но кывзысис: сійӧ асьсӧ чувствуйтіс лёка да надейтчис, мый врач отсалас.
«Со нин тэ кутшӧм лоин: радлан, мый доктор дорӧ веськалін, — гажтӧма думыштіс ас йывсьыс Экэчо, но сэк жӧ зілис оправдайтны асьсӧ: — Мый нӧ вӧчан, менӧ кӧ сы дорӧ кыскисны?
Кытысь шамансӧ ӧні босьтан?
Став шаманъясыс бырисны чукотскӧй му вылысь.
А Мэнгылю ылын...
Но, Мэнгылюӧс ме сэсся некор нин ог аддзыв...»
— Но, нинӧм страшнӧйыс абу!
— гажаа шуис доктор.
— Тшыгъялӧмысла омӧльтчыштӧмыд.
Но ми тані бӧр ёнмӧдам.
Сӧмын первойсӧ ичӧтикаӧн сёйыштны кутан, зэв ичӧтикаӧн.
Тэ нин эн ӧбижайтчы, — шуаліс Степан Иванович сы вылӧ видзӧдтӧг, мый висьысь, кыдзи сылы кажитчис, ньӧти оз вӧлі гӧгӧрво роч кывъяссӧ.
Доктор тӧждысьӧмпырысь гыжъялыштіс чальнас плешсӧ да тэрыба петіс палатаысь.
Куим лун мысти Экэчоӧс лэдзисны больничаысь.
Сійӧ тӧдіс, мый сыкӧд серьёзнӧя кутасны сёрнитны колхоз правлениеын, и сійӧ лӧсьӧдіс быдса история, кыдзи сійӧ югдігас петіс саридз вылӧ, медым неуна кыйсьыштны, сӧмын югдытӧдзыс, и кыдзи пазӧдіс сылысь байдарасӧ и кыдзи ковмис сылы плавайтны саридзын йи пласт вылын.
Но Экэчо ӧшибитчис, кор сійӧ чайтіс, мый сылы ковмас сёрнитны сӧмын правлениеса членъяскӧд.
Кор сійӧ мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ, ӧти стрӧитсьысь выль керка пельӧсын сійӧ паныдасис комсорг Тынэткӧд.
— Кутшӧм бур, мый ме тэнӧ аддзи, — скӧрыськодь шуис Тынэт.
Экэчо лӧгысь видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да, каллянсӧ босьтігмоз, вочавидзис:
— А ме абу зэв рад, мый аддзыси тэкӧд.
Позьӧ вӧлі миянлы эськӧ спокойнӧя торйӧдчыны.
— Тэ вӧсна ми, нёль комсомолеч, кык лун вельботӧн шӧйтім саридзӧд, тайӧс тэ тӧдан али он?
Кык лун!
Тэ гӧгӧрвоан али он?
— А мыйла тэныд сэтшӧма сійӧ кык луныс вӧлі колӧ?
Невестатӧ тэнсьыд тайӧ кык луннас гусялісны — сідз, али мый?
— нюммуніс Экэчо да мыччис каллянсӧ Тынэтлы.
Тынэт кватитіс Экэчолысь каллянсӧ да скӧрысь шыбитіс сійӧс керка стенӧ.
Калляныс потіс, а ыргӧн чашкаыс, тшынасьысь табакнас резсигтыр, лэбис бокӧ.
— Тэ...
Мый тайӧ тэ вӧчин?!
— скӧрысла весиг тшӧкмуні Экэчо.
— Ме скӧр, зэв скӧр тэ вылӧ!
— горӧдіс Тынэт.
— Ме нӧйтны кӧсйи тэнӧ!
Тэ менсьым да менам ёртъяслысь гусялін кык лун!
— О, тэ йӧй нисьӧ прӧсуж!
Тӧдан-ӧ тэ, мый тайӧ калляннас миян рӧдысь нёльӧд поколение нин пӧльзуйтчӧ?..
Экэчо матыстіс син дорас жугалӧм каллянторъяссӧ.
Шочиник тошкыс тіраліс, вомыс нервнӧя дергайтчис.
— Калляныд тэныд жаль?
А сійӧ, мый тэ миянлысь кык лун да кык вой гусялін, тэныд абу жаль?
— эз лэдзчысь Тынэт; сьӧд чолкаыс сылӧн частӧ усьлывліс скӧр синъяс вылас: Тынэт энергичнӧя пыркӧдіс юрсӧ.
— А-я-яй!
Кутшӧмӧсь лоины том йӧзыд миян кадӧ...
— жугалӧм каллян вывсьыс синсӧ вештывтӧг ньӧжйӧник шуис Экэчо.
И жугалӧм калляна кисӧ друг сійӧ лэптіс да тэрыба вештіс Тынэт дорысь: — Видзӧдӧй, бур йӧз!
Бура видзӧдӧй, кутшӧмӧсь ӧні лоӧмаӧсь том йӧзыд!
Тынэт менсьым каллянӧс жугӧдіс!
Тынэт жугӧдіс каллянӧс, кодӧн пӧльзуйтчис миян рӧдысь нёльӧд поколение нин!..
Керкаясысь да ярангаясысь петалісны колхозникъяс: найӧ матыстчылісны Экэчо дорӧ, шогпырысь довкйӧдлісны юрнас, видлалісны жугалӧм каллянсӧ.
«Ай, кутшӧм мисьтӧма артмис!
Зэв мисьтӧма...
И мыйла сӧмын сюйис сійӧ меным пеж каллянсӧ!» Тынэт бура тӧдіс, кутшӧм ыджыд ценностьӧн являйтчӧ сійӧ войтырлӧн фамильнӧй каллян, коді вуджӧ поколениеысь поколениеӧ.
Сійӧ сідзжӧ тӧдіс, мый калляныскӧд йитчӧма уна суеверие.
«Ай, юрӧй менам — кыдзи йӧй нерпалӧн!»
— шогсис Тынэт.
А сэк кості Экэчо ветлӧдліс ярангаысь ярангаӧ, керкаысь керкаӧ да ставныслы петкӧдліс жугӧдӧм каллянсӧ да видіс том йӧзӧс сыысь, мый найӧ грубӧйӧсь да оз уважайтны гырысьджыкъясӧс.
Петя, Кэукай да Эттай важӧн нин бергалісны сэтӧн, кытчӧ сувтлывліс аслас каллянӧн Экэчо.
— Тынэтӧс пыр видӧ!
Мукӧдъясыс комсоргӧс жӧ видӧны!
— полігтыр шӧпкӧдіс Эттай.
— Нинӧм.
Ӧні лоӧ колхознӧй собрание.
Менам батьӧй сэтшӧмтор висьталас Экэчолы, мый сійӧ весиг аслас каллян йылысь вунӧдас, — Экэчо вылӧ лӧгысь видзӧдігтыр вочавидзис Кэукай.
— Да, дерт жӧ!
Таграт обязательнӧ дорйыны кутас Тынэтӧс, — увереннӧя шуис Петя.
Экэчо тӧдіс, мый собрание вылын сійӧс ёна кутасны видны сыысь, мый сійӧ оз подчиняйтчы колхознӧй дисциплиналы.
Медым кыдзкӧ вештыны ас дорсьыс вниманиесӧ, сійӧ решитіс норасьны Тынэт вылӧ.
«Бур, мый ме эсійӧ йӧй нисьӧ прӧсужыслы киас сеті каллянсӧ, а то сэки прӧстӧ чӧв овны ковмис эськӧ», — мӧвпаліс сійӧ да наблюдайтіс, кыдзи чукӧртчисны клубӧ колхозникъяс.
Регыд мысти заводитчис собрание.
Первой кывсӧ сетісны Экэчолы, медым сійӧ висьталіс, мыйла сійӧ сідз кутчысьӧ важ олӧмас, мыйла сы йылысь ӧнӧдз лоӧ сёрнитны кыдзи прогульщик йылысь да бӧрӧ кольӧм морт йылысь.
Экэчо сувтіс, лӧсьӧдыштіс кынӧм вывсьыс вӧньсӧ да крепыда кутчысис вӧсньыдик чуньяснас вӧняс.
— Гашкӧ, оз быдӧн гӧгӧрвоны менӧ, но старикъяс, олӧма йӧз долженӧсь гӧгӧрвоны, — нарошнӧ нора шуис сійӧ.
— Важӧн нин сійӧ вӧлі, кор миян посёлокын олысьяс эз кутны радейтны менӧ менам вок вӧсна, Мэнгылю вӧсна.
Уна лёктор меным вӧчисны тайӧ йӧзыс.
Ӧбиднӧй кывъяс меным шуавлісны, некор меным эз эскывны.
А ме ӧмӧй мыжа, мый менам вокӧй лёк морт вӧлі?
Ме ӧмӧй мыжа, мый сійӧ, миянлысь рӧдвужнымӧс нуӧдіс йӧз муӧ?..
Экэчо кӧсйис ещӧ на мыйкӧ шуны, но сэки лои сійӧтор, мый сійӧ некыдз эз виччысь.
Аслас места вылысь тэрыба чеччис Вияль да, Экэчолы синмас веськыда видзӧдігтыр, гораа шуис:
— Тэ, Экэчо, мед эськӧ эн казьтыв сійӧ проклятӧй лунсӧ, кор миянлысь рӧдвужнымӧс йӧз муӧ нуӧдісны, кор кутшӧмкӧ пеж менсьым батьӧс, Акоӧс, виис!..
Эн-ӧ тэ сэки ветлӧдлы винчестерӧн да отсав шаман Мэнгылюлы да американец Кэмбилы вӧтлыны йӧзӧс байдараӧ?..
Вияль быттьӧ тшӧкмунлі да здук кежлӧ ланьтліс.
Сылӧн муртса тіралысь нырбордъяса да скӧр синъяса сӧстӧм чужӧмыс кажитчис Экэчолы тайӧ здукас зэв мичаӧн.
И сы вылӧ ыльнитіс лӧг.
«Ай, проклятӧй нывбаба!
Кымынӧд во нин дорвыв тэ мучитан менӧ?»
— думсьыс сійӧ видіс Вияльӧс, а ачыс ньӧжйӧник, полігтыр шуис:
— Нывбаба, коді сюйсьӧ мужичӧй сёрниӧ, вермас ӧмӧй висьтавны мыйкӧ буртор?
— А тэ ӧмӧй вунӧдін, кыдзи тэ кӧин моз вӧтлысин ме бӧрся, медым и менӧ нуӧдны йӧз муӧ?
— морӧс вывсьыс кыз сьӧд кӧсасӧ чабралігтыр горӧдіс Вияль.
Экэчо гӧгӧрвоис, мый сёрниыс лёклань бергӧдчис.
Чӧв-лӧнь пукалысь йӧз вылӧ бугжыльнас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис собраниевывса председатель Тагратлань да быттьӧкӧ шуис сылы: буракӧ, эм сэтшӧм порядок, мый собрание вылын не долженӧсь торкавны сёрнитысь мортӧс.
Тагратлӧн суровӧй синъясын друг ыпнитліс ыджыд лӧглун.
Экэчо йӧжгыльтчыліс сійӧ видзӧдлассьыс, жӧдзыштіс места вылас.
— Тэ, Вияль, пуксьы.
Абу тэнад ӧчередь сёрнитны, — кыдзи вермис спокойнӧйджыка шуис Таграт аслас гӧтырыслы.
— Ой, кутшӧм лӧсьыда тэнад мамыд висьталіс!
— Петя топыда чабыртліс Кэукайӧс пельпомӧдыс.
Вияль муртса асьсӧ кутны вермиг пуксис аслас местаӧ.
— Но, мый нӧ, Экэчо, висьтав водзӧ, — тшӧктіс председатель.
— Да мый меным висьтавнысӧ...
— ӧбидитчӧмӧн шуис Экэчо.
— Быдӧн жӧ тӧдӧны, кутшӧма ме повлі вокысь, Мэнгылюысь, ме повлі эг омӧльджыка, кыдзи и тані унджык пукалысьыс.
Мыйла нӧ ме вылӧ сідзи видзӧдӧны йӧзыс, кыдзи кӧинъяс вайӧ стаяӧ веськалӧм пон вылӧ.
Мыйла детинка Тынэт кватитіс менсьым каллянӧс да жугӧдіс?
— Экэчо тіралысь киясӧн перйис питшӧгсьыс жугӧдӧм каллянсӧ да петкӧдліс сійӧс йӧзыслы.
— Сьӧкыд меным, бур йӧз, тадзи овны свет вылас, — Экэчо пыр ёнджыка и ёнджыка петкӧдліс асьсӧ ӧбидитчӧм мортӧн.
— Вот мыйла Тынэт жугӧдіс каллянсӧ, коді вуджис миян рӧдын нёльӧд поколениеӧ?
Верма-ӧ ме сійӧс ӧні сетны аслам пилы?..
— У-у, кыдзи пӧрысь руч, бӧжнас чышкӧ, — ньӧжйӧник шуис Эттай.
— Нинӧм, ӧні орӧдасны сылысь бӧжсӧ, — шуис Кэукай.
— Быдӧн тӧданныд: куритчан калляныс мортӧс видзӧ быдсяма лёксьыс, — водзӧ висьталіс Экэчо.
— Мый ӧні ме верма виччысьны, кор менам эз ло менӧ видзысьӧй?
Таграт казяліс, мый каллян йылысь Экэчолӧн кывъясыс подействуйтісны ӧткымын колхозникъяс вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс зумыша чӧв пукалысь Тынэт вылӧ, кӧритӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас.
Тынэт мыжапырысь ышловзис да, юрнас кияс вылас мыджсьӧмӧн, кутіс видзӧдны джоджас.
Президиумын Таграткӧд орччӧн пукаліс школаса директор Виктор Сергеевич Железнов.
Чукчаяс велалісны нин, мый директор эз кольлы ни ӧти колхознӧй собрание.
Уна во найӧ олісны сыкӧд ӧтлаын да бура тӧдісны, мыйта вын сійӧ пуктіс, медым котыртны колхозсӧ.
Эз вӧв ни ӧти сьӧкыд удж, мыйын эськӧ эз отсавлы налы Виктор Сергеевич Железнов.
Вияльлӧн дженьыдика, но сьӧлӧмсяньыс выступайтӧмыс Виктор Сергеевичлы тӧдвылас уськӧдіс сійӧ ылӧ кольӧм вояссӧ, кор сійӧ первойысь веськаліс Чукоткаӧ.
Ӧтипӧлӧс дум вежсьыліс мӧдӧн, кыдзи лэбӧны лэбач чукӧръяс.
Ещӧ томдырйиыс на, кор сарлӧн чиновникъяс ыстісны сійӧс татчӧ ссылкаӧ, сэки дзик на дикӧй крайӧ, сійӧ, кыдзи роч морт-подвижник, сьӧлӧмсяньыс босьтчис просвещайтны чукоткаса войтырӧс.
Колины ылӧ интервентъяскӧд, колчаковечьяслӧн бандаяскӧд, татчӧс озыръяскӧд тыш нуӧдан грознӧй вояс, колины нин ылӧ сійӧ сьӧкыд воясыс, кор ковмис котыртны первойя чукоткаса школаяс, больничаяс, колхозъяс.
Виктор Сергеевич быдторйын участвуйтліс активнӧя.
Сійӧ первой гижис велӧдан небӧгъяс чукча кыв вылын, составитіс медводдза чукоткаса кывкудъяс.
И Рэн посёлокын сылӧн школаыс эз вӧв прӧстӧй школаӧн: тані велӧдысьяслӧн коллектив Виктор Сергеевич юрнуӧдӧм улын нуӧдіс напряжённӧй творческӧй удж чукотскӧй школаяслы нагляднӧй пособиеяс лӧсьӧдӧм кузя, роч вылысь чукотскӧй кыв вылӧ детскӧй литература вуджӧдӧм кузя.
Виктор Сергеевич гижис уна чукотскӧй сказаниеяс да мойдъяс.
Сылысь сборникъяссӧ, кодъясӧс лэдзлісны Хабаровскын да Ленинградын, зэв ёна радейтлісны Чукоткаын и челядь и гырысь йӧз.
«Тайӧ морт, коді радейтӧ миянлысь мойдъяс да сказаниеяс.
Тайӧ морт, коді радейтӧ чукча вотырӧс», — тадзи шулывлісны Виктор Сергеевич Железнов йылысь чукчаяс.
И вот ӧні, кор колхознӧй собрание вылын чукчаяс вӧлі волнуйтчӧны необычнӧй сёрниысь, унаӧн на пиысь то и делӧ видзӧдлывлісны школаса директор вылӧ, терпитны вермытӧг виччысисны сылысь кыв, сы вӧсна мый тӧдісны, кутшӧм справедливӧйӧсь сылӧн кывъясыс.
«Да, этайӧ каллян вӧснаыс Экэчолы удайтчис вештыны ас вывсьыс внимание, — Кэргыль дедлысь Тынэт вылӧ видчӧмсӧ кывзігмоз мӧвпаліс Виктор Сергеевич.
— Но да нинӧм.
Видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ...»
Юрсӧ копыртӧмӧн да гусьӧн радлігтыр Экэчо кывзіс Кэргыльлысь сёрнисӧ.
А старик ӧвтчис бедьнас — буракӧ, ёнакодь скӧрмӧма:
— Меным яндзим ӧні сыысь, мый тэ менам внук, Тынэт!
Ме жалита, зэв ёна жалита, мый тэнӧ эг нӧйтлы беддьӧн, кор тэ ичӧт на вӧлін.
Гашкӧ, тэ сэки тӧлкаджык лоин, гашкӧ, сэк старикъясӧс уважайтны мӧдін!..
— Ой, кутшӧм жаль меным Тынэтыс!
— шогпырысь сылань видзӧдігтыр шуис Кэукай.
— Вот ӧні выступитас тэнад батьыд, выступитас менам бать — доръясны Тынэтӧс, — Петя бурӧдіс асьсӧ да другъяссӧ.
— А, гашкӧ, тэ Вияль моз жӧ тӧдвылад уськӧдан, мый тэнсьыд питӧ, Чумкельтӧ, а менсьым батьӧс, кодӧс ме сідзи и некор эг аддзыв, сідзжӧ йӧз муӧ нуӧдісны?
— аслас дедыс дорӧ друг шыасис Тынэт.
Кэргыль тшӧкмуні, чӧв ланьтіс да, Экэчо вылӧ лӧгысь видзӧдлӧм бӧрын, пуксис аслас места вылӧ.
Дыр чӧв олісны, мыйысь ещӧ на вӧлі сьӧкыдджык Экэчолы.
И вот председатель висьталіс, мый кутас сёрнитны Виктор Сергеевич Железнов.
Экэчо кыліс, кыдзи ёкмуніс аслас сьӧлӧмыс.
«Сідз, сідз, кывзам, мый шуас менам вӧрӧг Аколӧн другыс», — полігтыр мӧвпаліс сійӧ.
«Вот ӧні Тынэт юрсӧ вылӧ лэптас», — водзвыв нин лои нимкодь Петялы.
Эттай, коді вӧлі вывті шызьӧма, заводитліс весиг сувтны скамья вылӧ, медым бурджыка аддзыны, кыдзи школаса директор кутас дорйыны комсоргӧс да видны Экэчоӧс.
Сійӧ вильдіс да уси джоджас.
Сійӧс мӧдісны ӧлӧдны.
Виктор Сергеевич кинас малыштіс ассьыс тошсӧ, скӧрысь видзӧдліс Тынэт вылӧ, сэсся синсӧ вештіс Экэчо вылӧ.
— Кэргыль правильнӧ видіс ассьыс внуксӧ, кӧть эськӧ зэв нин гора гӧлӧсӧн, — заводитіс школаса директор.
Охотникъяс ошкӧмӧн заводитісны шӧпкӧдчыны.
Тынэт улӧджык копыртіс юрсӧ.
А Петя, батьыслӧн татшӧм сёрниысь чуймӧмысла, эз кӧсйы эскыны ни аслас пельяслы, ни аслас синъяслы.
Кэукай вылӧ, сэсся Эттай вылӧ мыжапырысь видзӧдлӧм бӧрын сійӧ сетчис водзлань да ланьтіс: виччысис, мый батьыс висьталас водзӧ.
Сы ныр йылын, кӧні тӧдчисны некымын берин чут, чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
— Ме кӧсъя сідзжӧ став йӧз водзас видны Тынэтӧс, — водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Сійӧ шань зон, миян колхозын бур кыйсьысь, но вывті ӧзйысь и та вӧсна корсюрӧ вӧчӧ ковтӧмторъяс.
Мыйла сылы вӧлі колӧ жугӧдны Экэчолысь каллянсӧ?
Мыйла сійӧ эз вермы вӧчны мӧдног?
«Со, заводитчӧ!
— места вылас эз кут инасьны Экэчо.
— Ӧні сэсся ме дорӧ босьтчас».
— Мыйла Тынэт эз виччысь собраниесӧ?
— водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Быдӧнлы гӧгӧрвоана: сылӧн эм помка скӧравны Экэчо вылӧ.
Сійӧ эз весьшӧрӧ ӧні дедыслы уськӧд тӧдвылас аслас бать йылысь.
Таысь кындзи, Тынэтлы ковмис корсьысьны саридзын сэки, кор сылӧн бригадаыс стрӧитісны керкаяс.
Тынэт абу дӧвӧлен, зэв ёна абу дӧвӧлен, кыдзи и посёлокын став кыйсьысьясыс, сійӧн, мый Экэчо ӧтдортчӧ йӧзсьыс, вӧчӧ сідз, кыдзи кажитчӧ сылы сӧмын ӧтнасыслы.
Сідзкӧ та йылысь Тынэт должен вӧлі веськыда висьтавны Экэчолы тані, собрание вылын, видчытӧг.
Со кыдз тэныд колӧ вӧлі вӧчны, Тынэт!
Комсорг кыпӧдіс юрсӧ, веськыда видзӧдліс Виктор Сергеевичлы синъясас.
— Гӧгӧрвоана абу ӧні тэныд, мыйла тэнӧ тані, собрание вылын, видӧны?
— Гӧгӧрвоана.
Бура гӧгӧрвоана.
Правильнӧ видӧны, — негораа, но чорыда шуис Тынэт.
Кыйсьысьяс бара ошкӧмӧн шӧпкӧдчыштісны.
А Петялы лои сьӧлӧм вылас кокньыдджык, бергӧдчис аслас другъяслань да тэрыба шӧпкӧдіс:
— Оз сідз, кыдз ми мӧвпалім, но всё равно бура артмӧ.
— Но, а ӧні некымын кыв колӧ висьтавны ачыс Экэчо йылысь.
Виктор Сергеевич вӧчыштліс кост.
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
— Уна кыв тані висьталіс Экэчо.
Мортыс сійӧ вежӧра, но весьшӧрӧ мӧвпалӧ, мый мукӧдыс йӧйджыкӧсь сыысь.
Мыйла тэ, Экэчо, эн шуав кывъяс, кодъяс петісны эськӧ сьӧлӧмсяньыд?
Мыйла тэ аслад каллянӧн кӧсйин сайӧдчыны?
Тынэт, дерт, вӧчис лёка, и тэныд колӧ вӧлі сійӧс видны.
Но мыйла нӧ тэ сэсся нинӧм эн висьтав?
Миян посёлокса йӧзыс тэнӧ бура тӧдӧны.
Миян посёлокса йӧзыс тэнӧ бура помнитӧны, кутшӧмӧн тэ вӧлін, кор тані на олісны Мэнгылю да американец Кэмби.
Миян посёлокса йӧзыс прӧститісны тэнӧ ставсьыс, мыйта лёктор тэ налы вӧчин.
Мыйла тэ он донъяв тайӧс?
Мыйла он ло настӧящӧй другӧн миян колхозса став йӧзыслы?
— Виктор Сергеевичлӧн гӧлӧсыс лои суровӧйджык: — Вот тэ шуин, мый тэ олан пон моз, коді веськалі кӧин стаяӧ.
Тэ сӧран, Экэчо.
Тэ олан йӧз пӧвстын, бур йӧз пӧвстын.
Мӧд ногӧн найӧ эськӧ эз вунӧдны сійӧ лёксӧ, кодъяс йылысь тані Вияль казьтыліс.
Думыштлін-ӧ тэ, кутшӧм ыджыд шогыс сьӧлӧм вылас Вияльлӧн, кодлысь чойсӧ да воксӧ нуӧдісны йӧз муӧ?
Думыштлін-ӧ тэ, кутшӧм шогыс сьӧлӧм вылас Кэргыльлӧн, кодлысь мырддисны писӧ?
А гӧгӧрвоан он тэ, мый вӧчсьӧ сьӧлӧмас Тынэтлӧн, кодлысь гусялісны батьсӧ?..
Буракӧ, он гӧгӧрво и гӧгӧрвоны он кӧсйы...
— Вернӧ!
Зэв правильнӧ!
— эз вермы кутчысьны кодкӧ кыйсьысьяс пиысь.
Напряжённӧй чӧвлуныс потіс.
Унаӧн сувталісны, корисны кывъяс.
Экэчо быдладорсянь кыліс скӧрысь горӧдӧмъяс:
— Вернӧ, правильнӧ сёрнитӧ Виктор Сергеевич!
— Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый ми уна во нин мӧвпалім, кор тэ вылӧ, Экэчо, видзӧдім!
— Тэ ачыд кӧин, Экэчо, а кӧсъян петкӧдлыны асьтӧ весьшӧрӧ нӧйтӧм понйӧн!
Экэчо быттьӧ сибдіс скамья вылас.
«Тайӧс ставсӧ сійӧ рочыс, менам вӧрӧг Аколӧн другыс, вӧчис», — вирдыштіс юрас.
Таграт здук-мӧд кывзіс кыйсьысьяслысь скӧрысь горзӧмсӧ, сэсся сувтіс да лэптіс кисӧ, кӧсйис лӧсьӧдны порядок.
Колхозникъяс ӧти бӧрся мӧд вочасӧн ланьтісны.
Но таысь Экэчолы эз вӧв кокньыдджык.
Кыйсьысьяс сёрнитісны нин организованнӧя да висьталісны сы йылысь, мый важысянь нин пуис на сьӧлӧмын.
Экэчокӧд ещӧ ни ӧтчыд на эз сёрнитлыны татшӧм скӧрысь, ставсӧ висьтавтӧг.
Кыв босьтіс Таграт.
— Менам тэкӧд вермис лоны торъя сёрни.
Но тэныд кӧ разрешитісны талун собрание вылын висьтавны ставсӧ, мый тэ кӧсйин, то и ме ставсӧ висьтала.
Веськыда вот йӧз водзас висьтала!..
Кыпӧд юртӧ, видзӧдлы меным синмӧ.
Он-ӧ тэ уна во нин зіль вӧчны лёктор менам семьялы?
Али тэныд ичӧт шогыс, кутшӧмӧс тэ вайин аслад вокыдкӧд миян семьялы?..
«И тайӧс абу вунӧдӧма, ставсӧ абу вунӧдӧма!»
— мӧвпаліс Экэчо.
Сылы кажитчис, мый собраниеыслы помыс абу.
Некымынысь сійӧ босьтчыліс куритчыны, но сылӧн тіралысь киясыс аддзылісны сӧмын жугалӧм каллянсӧ.
«О, проклятӧй лун, медся проклятӧй лун менам нэмын!» — думсьыс шуаліс сійӧ да чышкаліс кинас пӧсялӧм гӧрд чужӧмсӧ.
Собрание бӧрын Экэчо дыр ветлӧдліс саридз вадорӧд.
Полӧмыс, коді чужліс колхозникъяслӧн скӧр кывъясысь, вочасӧн быри, но лӧгалӧмыс на вылӧ содіс.
«Детинкаӧс моз видісны!
Тынэт йылысь да менам каллян йылысь дзикӧдз вунӧдісны.
Тайӧ роч мортыс сідз лёка заводитіс сёрнитны.
Тайӧ сійӧ заставитіс найӧс висьтавны ставсӧ».
Посёлок помсяньыс мӧдарас мунігӧн Экэчо решитіс пыравны старик Кэргыль ярангаӧ.
Кэргыль примитіс сійӧс эз зэв бура, но чай юны пригласитіс.
Экэчо юис чӧв олігтыр, сэсся юаліс:
— Кывлі ме, мый пӧ тэ он кӧсйы вуджны овнысӧ ярангасьыд керкаас?
— Тайӧ збыль.
Велалі ме аслам оланінӧ, да и пӧрысь нин ме, медым заводитны выльлаын овны, — сідз-тадз шуис Кэргыль.
— Аттьӧ тэныд, Кэргыль, мый Тынэттӧ видін.
Меным зэв сьӧкыд.
Эн кӧ эськӧ тэ дорйыны кут менӧ собрание вылын, ме, навернӧ, ӧбидаысла йӧйми.
Кэргыль чов оліс,сідзжӧ чӧв олігтыр мыччис Экэчолы ассьыс каллянсӧ.
— Ме керкаас ог жӧ кут вуджны.
Чукчалӧн оланіныс — яранга...
Эз лоны настӧящӧй йӧзыс.
Этша колины тэ кодьясыс, Кэргыль, миян му вылын.
Аслас думъясӧ вӧйтчӧм Экэчо эз казяв, кыдзи вочасӧн пемдіс Кэргыльлӧн чужӧмыс.
— Чукчаяс кутісны овны сідзи жӧ, кыдзи еджыд чужӧма воӧм йӧз, мӧвпавны кутісны сідзи жӧ, кыдзи еджыд чужӧма воӧм йӧз, сёрнитны кутісны сідзи жӧ, кыдзи найӧ,
— век на броткис Экэчо.
Медбӧрын Кэргыль эз вермы кутчысьны.
Ассьыс тошсӧ гоз-мӧдысь тракнитӧм бӧрын, сійӧ пӧшти нетшыштіс Экэчо киысь ассьыс каллянсӧ да, спокойнӧя асьсӧ кутны зільӧмӧн, шуис:
— Ог тӧд, кыдзи ӧні ме кута сёрнитны — кыдзи еджыд чужӧма али кыдзи чукча, но ме со мый тэныд шуа: мун менам ярангаысь кытчӧ гажыд!
Абу бур морт тэ, Экэчо, лёк морт тэ, сэтшӧм лёк, мый весиг юрад эз во: а оз-ӧ старик Кэргыль думайт аслас Чумкель пи йывсьыс?
А ме думайта сы йылысь!
Да, да, думайта сы йылысь.
А тэ мун менам ярангаысь, эн мешайт меным мӧвпавны аслам пи йылысь!..
Экэчо мӧдіс дзоргыны Кэргыль вылӧ, кыдз быттьӧ эз эскы аслас пельяслы: сылысь-ӧ гӧлӧссӧ сійӧ кылӧ?
Сэсся тэрыба чеччис да петіс ярангаысь.
— Вот тадзи бурджык лоас, — петігас сылы шуис Кэргыль, а ачыс думыштіс: «Но век жӧ весьшӧрӧ ме сэтшӧм ёна виді Тынэтӧс жугӧдӧм каллянсьыс.
Гӧгӧрвоны колӧ вӧлі сылысь лӧглунсӧ...»
ЭКЭЧОЛӦН ПИ
Нина Ивановналы классыс веськалі крепыд, дисциплинированнӧй, но век жӧ сійӧ эз вермы не казявны уна сьӧкыдтор.
Медводз Нина Ивановна гӧгӧрвоис, мый сылы кыдз позьӧ ӧдйӧнджык колӧ велӧдны чукотскӧй кыв.
Сылӧн ученикъясыс, ӧти роч детинка Петя Железновысь кындзи, вӧліны чукчаяс.
Кӧть найӧ унджыкӧныс и сёрнитісны рочӧн школаас велӧдчыны локтӧдз на, велӧдысь гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ сёрнитны налӧн рӧднӧй кыв вылын.
Зэв важнӧ сылы вӧлі тӧдмасьны налӧн оласногӧн, тӧдны чукоткаса войтырлысь обычайяс, налысь привычкаяс, навыкъяс.
Велӧдысь вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый ставыс тайӧ отсалас сылы кыдзи колӧ изучитны аслас ученикъяслысь характерсӧ.
Том велӧдысьлысь вниманиесӧ кыскис Экэчолӧн пиыс, Тавыль.
Лёк паськӧма, няйт, сальмӧм дӧрӧма, кузь, лёзь юрсиа, кодӧс вӧлі кыӧма балябӧжас кык кӧсаӧ Тавыль ёна торъяліс став мукӧд школьникъясысь, кодъяс унджыкыс вӧліны сӧстӧм паськӧмаӧсь.
Тавыльлӧн косіник, висьлӧс чужӧмыс частӧ лолі жугыль, а корсюрӧ скӧр.
Нина Ивановна эз на тӧд, мый Тавыльлӧн батьыс быдногыс зілис вӧчны сійӧс, медым пиыс эз кут радейтны школасӧ, велӧдысьяссӧ, ёртъяссӧ.
Корсюрӧ Экэчолы удайтчыліс скӧрмӧдны писӧ.
Татшӧм лунъясас Тавыль воліс школаас зумыш, унатор мӧвпаліг.
Кор чувствуйтліс аслас ёртъясыслысь сы вылӧ лӧгалӧм, сійӧ ӧтдортчыліс наысь, йӧршитчыліс кутшӧмкӧ пельӧсӧ да скӧрысла заводитліс мӧвпавны, кыдзи эськӧ сійӧ вермас вӧчны кутшӧмкӧ пакӧсьт аслас класса ёртъясыслы.
Мукӧддырйиыс сійӧ нарошнӧ чегъявліс перӧяс, либӧ чернилаӧн киськавліс тетрадьяссӧ.
Но таысь сылы эз лолы кокньыдджык, а ещӧ на сьӧкыдджык.
Сійӧ сӧмын сэки успокоитчыліс, кор классӧ пыравліс Нина Ивановна.
Заводитчыліс урок.
Минут бӧрся кольлі минут, и Тавыльлӧн зумыш чужӧмыс вочасӧн югдыліс, и регыд мысти сылӧн векни синъясыс заводитлісны сідзи жӧ дзирдавны, кыдзи и ёртъясыслӧн.
Нина Ивановна казявліс тайӧс.
Ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь сійӧ сетлывліс сылы вопросъяс, тшӧктыліс мӧдпӧв висьтавны лыддьӧм рассказ, кӧні гижсис детинкалӧн честнӧй поступок йылысь, либӧ уськӧдны тӧдвылас, эз-ӧ вӧв сылӧн аслас татшӧм жӧ случай.
И аслас став проделкаяс вӧчӧмысь яндысигтыр Тавыль став сьӧлӧмнас заводитліс зільны сійӧ бурыслань, кытчӧ сійӧс кыскӧ вӧлі велӧдысь, думсьыс лолі лыддьӧм рассказса герой кодь жӧ да радліс сылӧн честнӧй, благороднӧй поступокъяс вылӧ.
Тайӧ вӧліны Тавыльлы шуда минутъясӧн, кор сійӧ помтӧг радейтіс ассьыс классӧ, ассьыс школасӧ.
«Колӧ бурджыка тӧдмасьны сылӧн батькӧд, колӧ талун жӧ ветлыны сылӧн ярангаӧ», — решитіс Нина Ивановна.
Экэчо пукаліс аслас ярангаын да шпуткис-куритіс каллян бӧрся каллян.
Колхозникъяслӧн неважӧнся собраниеыс, кӧні сэтшӧм уна сёрнитісны сы йылысь, век на эз вун сылӧн.
Жирник вылӧ читкыртӧм синъяснас видзӧдігтыр сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый сылы кыдзкӧ колӧ вежны ассьыс поведениесӧ.
«Ручлӧн юрыс абу мортлӧн, а сылысь позьӧ велӧдчыны: колӧ лоны пӧрысь руч кодь мудерӧн; мудерӧн лоны, бура дзебсьыны колӧ, а то лёк лоӧ.
Следитӧны найӧ ме бӧрся, быттьӧ зверӧс кыйӧдӧны.
Ассьым лёкӧс колӧ сьӧлӧмӧ йӧршитны, понйӧс моз чеп йылӧ домавны.
А сэки, гашкӧ, и пышйыны верма...
Вок дорӧ пышъя!»
Тадзи мӧвпалігтыр Экэчо эз пуктыв кисьыс каллянсӧ и эз казяв, мый жирникыс тшынӧдӧ.
Яранга дорын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс.
— Тайӧ тэ, Тавыль?
— юаліс Экэчо.
Сылы некод эз вочавидз.
Экэчо чошкӧдіс пельяссӧ.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс бедь помсӧ, кодӧн век лӧсьӧдлыштліс жирниксӧ, лэптыліс пологӧ пыранінсӧ да друг аддзис велӧдысьӧс.
Нина Ивановна укшаля пырис пологӧ.
Экэчо вешйыштіс, лӧгысь нюмъялігтыр мӧдіс дзоргыны велӧдысьлы чужӧмас: но мый, кыдзи пӧ кажитчис тэныд менам оланінӧй?
Нина Ивановна внимательнӧя видзӧдаліс пологсӧ.
Пологас вӧлі дзескыд да няйт.
Нерпа гослӧн сотчӧм кӧрыс, кӧтӧдӧм куяслӧн шома кӧрыс да ещӧ сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ кӧр — сьӧктӧдісны лолавны.
«Со сійӧ, важ Чукоткалӧн пельӧсыс», — шогпырысь думыштіс ныв.
— Ме локті Тавыль йылысь сёрнитыштны, — медбӧрын шуис велӧдысь.
Экэчо тӧдіс роч кывсӧ вель бура, гӧгӧрвоны велӧдысьӧс сылы эз вӧв сьӧкыд.
«Пӧрысь мудер ручӧн колӧ лоны» — думсьыс мӧдысь шуис аслыс.
— Менам пи йылысь сёрнитны локтін?
Тайӧ бур, зэв бур, — кыдз вермис рама шуис Экэчо.
— Петкӧдлы, пӧжалуйста, меным места, кӧні Тавыль вӧчӧ гортса уджъяс.
Экэчо гӧгӧрвотӧг мӧдіс мигайтны синъяснас.
— Кутшӧм сэтшӧм места?
— пӧшти меліа юаліс сійӧ.
— Но, ичӧтик пызан либӧ мыйкӧ сэтшӧмӧс, кӧні Тавыль гижӧ?
— ассьыс зывӧктӧмсӧ кутіг юаліс велӧдысь.
— А вот тадзи, кыдзи тэ, кӧр ку вылӧ пуксяс, небӧгъяссӧ пидзӧсъяс вылас пуктас, тетрадьяссӧ небӧгъяс вылас пуктас и гижӧ, — важмозыс меліа, код сайын тӧдчис явӧ издевайтчӧм, вочавидзис Экэчо.
— Висьтав, Экэчо, ичӧтик пызан тэ верман сылы вӧчны?..
И ещӧ тані зэв пемыд.
Жирниктӧ колӧ лампаӧн вежны.
— Кутшӧм сэтшӧм пызан?
Кутшӧм лампа?
— быттьӧ эз гӧгӧрво да чуймис Экэчо.
— Ме — чукча, оланіныс менам, кыдзи чукчалӧн, гортса кӧлуйыс — кыдзи чукчалӧн.
Тадзи менам прадед оліс, тадзи менам дед оліс, тадзи ме ола, тадзи Тавыль кутас овны!
Экэчолӧн вомыс важмозыс нюмъяліс, но кӧдзыд ёсь видзӧдласнас быттьӧкӧ юаліс: «Но мый, кажитчӧны тэныд менам кывъясӧй?»
Нина Ивановна спокойнӧя, мый терпитны эз вермы Экэчо, выдержитіс сылысь видзӧдлассӧ да шуис:
— Тавыль кутас овны сідзи, кыдзи кутас овны сылӧн войтырыс.
А ещӧ кӧсъя висьтавны, мый ме ӧні частӧ тэ дорӧ кута волывлыны.
Кӧсъя отсавны Тавыльлы.
Кывлі ме, мый тэ ӧбижайтан сійӧс, весиг нӧйтан.
Сӧветскӧй закон оз лэдз тадзсӧ вӧчны.
Тэ кӧ и водзӧ кутан тадз вӧчны, ми сідз вӧчам, мый тэ Тавыльлы он ло батьӧн.
Судӧ тэнӧ сетам.
— Кыдзи сійӧ ог вермы лоны батьӧн аслам пилы?
— чуймис Экэчо.
Чужӧмыс сылӧн пемдіс.
Нина Ивановна виччысис, мый сійӧ ӧні горзыны кутас сы вылӧ.
Но Экэчо кунис синъяссӧ, пукалыштіс вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся друг спокойнӧя шуис:
— Мед лоас сідз.
Мед ме ог ло аслам пилы батьӧн.
Но стойбищесянь стойбищеӧ сэки паськалас юӧр: «Рочьяс мырддялӧны чукчаяслысь челядьсӧ.
Спасайтӧ, ӧдйӧнджык спасайтӧй ассьыныд челядьтӧ!
Нуӧй тундраӧ ассьыныд челядьтӧ!..»
Нина Ивановна здук кежлӧ шӧйӧвошлі: «Эз-ӧ вывті крут ло менам сёрниыс сыкӧд?
Ковмас сӧветуйтчыны школаса директоркӧд: сійӧ важӧн нин тані олӧ, сійӧ тӧлка да опытнӧй морт».
— Но, сідзкӧ, тадзи.
Ӧні ме частӧ кута волывлыны тэ ордӧ.
Менам мӧдысь водігкежлӧ Тавыльлы пызансӧ вӧч, — ещӧ ӧтчыд предупредитіс велӧдысь.
Кор Нина Ивановна муніс, Экэчо дыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да мӧвпаліс сы йылысь, мый велӧдыськӧд сійӧ сёрнитіс зэв неспокойнӧя и тайӧ вермас вайны лёктор...
А Нина Ивановна тайӧ жӧ кадӧ сёрнитіс школаса директоркӧд.
Кор сійӧ висьталіс Экэчокӧд аслас сёрни йылысь, Виктор Сергеевич недыр думайтыштіс да шуис:
— Мый нӧ, вообщӧ ті сёрнитӧмныд правильнӧя, кӧть и первойысьсӧ скӧракодь.
А вот сійӧ, мый первойя лунсяньыс ті сьӧлӧмсяньыд кутчысинныд удж бердӧ, меным сыысь нимкодь.
Ті правильнӧя гӧгӧрвоанныд: ассьыд велӧдчысьястӧ кыдз колӧ он вермы изучитны, он кӧ кут бура тӧдны налысь бать-мамсӧ, налысь олан условиеяссӧ.
Тавыльӧс он вермы изучитны, он кӧ тӧд сылысь батьсӧ.
А Тавыль абу нин сэтшӧм лёк детинка, кыдзи сійӧ кажитчӧ первойсӧ.
— Да, ме серьёзнӧя решиті займитчыны тайӧ детинканас.
Колӧ кыдзкӧ вайӧдны сійӧс порядокӧ...
кӧть нин кӧсаяссӧ вундыны...
— Тайӧн энӧ на тэрмасьӧй, — скупа нюммуніс директор.
— Кӧсаяссӧ ӧд новлӧ сійӧ Экэчо тшӧктӧм серти: видзӧдтӧ, сійӧ видзӧ детинкасӧ лёк духъясысь, лёктор лоӧмысь.
Разрешиті ме новлыны кӧсасӧ эг сы вӧсна, медым угӧдитны Экэчолы, а сы вӧсна, мый ми ордӧ корсюрӧ воӧны тундраысь татшӧм жӧ кӧсаа детинкаяс, и налӧн бать-мамныс, честнӧй колхозникъяс-кӧр видзысьяс, оз тшӧктыны вундыны кӧсасӧ, медым налӧн челядькӧд некутшӧм лёктор эз ло.
Тавыльлысь вунды кӧсасӧ — и сэк жӧ, аскинас, миянӧ воасны тундраысь повзьӧм, волнуйтчысь бать-мамныс налӧн, кодъяс сӧмын на пырисны школаӧ.
Директор здук мында чӧв олыштіс, сэсся мӧвпалігтыр содтіс:
— Со кыдз артмӧ, дона Нина Ивановна.
Ставыс тайӧ мелочьяс нин сравнитны кӧ сыкӧд, мый вӧлі войдӧр, но миян, педагогъяслӧн, абу некутшӧм право кольны сійӧ мелочьяссӧ бокӧ...
Директоркӧд сёрнитӧм бӧрын Нина Ивановна дыр ветлӧдліс саридз вадорӧд.
«Радейтны, збыльысь радейтны ассьыд удж, ёна радейтны ассьыд велӧдчысьястӧ, не жалитны вынъястӧ быдлунъя сьӧкыд уджын — со мыйын лоас менам долг, — мӧвпаліс сійӧ.
— А Тавыльлы ме отсала, сійӧ лоӧ на шуда, тайӧ повзьӧдлӧм детинкаыс...»
ТЫНЭТЛӦН ЭМ УЧИТЕЛЬ
Нина Ивановнаӧс индісны старшӧй пионервожатӧйӧн.
Комсорглы тайӧ зэв ёна кажитчис.
— Пионеръяскӧд удж котыртӧм кузя вот ӧні тэ ёна кутан меным отсавны.
Комсомол должен руководитны пионеръясӧн, — пионерскӧй жырйӧ Нина Ивановнакӧд мунігӧн сылы шуис Тынэт.
— Да, комсомол должен руководитны пионеръясӧн, — подтвердитіс Нина Ивановна.
Тынэт муніс жыр пельӧсас, кӧні ӧшалісны горнъяс да барабанъяс, босьтіс ӧти горн да гораа тутӧстіс.
Нина Ивановна кияснас тупкис пельяссӧ; сэсся нюмъялігтыр котӧртіс Тынэт дорӧ да мырддис сылысь горнсӧ.
— Но, сідзкӧ, ме барабанитны кута!
— Тынэт нюжӧдіс кисӧ барабанлань.
Нина Ивановна кватитіс сійӧс киясӧдыс.
— Быттьӧкӧ, ичӧтик!
— нюммуніс сійӧ.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд, Нина, мый тэ миянӧ локтін!
— кумач скатертьӧн вевттьӧм кузь пызан дорӧ сувтіг мыйлакӧ ньӧжйӧник шуис Тынэт.
— Регыд миян лоасны перевыборъяс, и комсомольскӧй бюроӧ бӧръям тэнӧ...
— Кывзы, Тынэт, мыйла тэнад гимнастёркаад абу став кизьыс?
— друг юаліс Нина Ивановна.
Тынэт гӧрдӧдіс, мыйкӧ кӧсйис шуны правдайтчӧм могысь, но нинӧм эз шу.
— Мый нӧ гӧрдӧдін?
Ме ӧд тэныд ӧбиднӧйӧс нинӧм эг шу, — шуис Нина Ивановна да небыдика инмӧдчыліс Тынэтлӧн гимнастёрка зепвывса кизявтӧм кизяс:
— Ме вура кизьяссӧ!
Честнӧй кыв, вура!
Колӧкӧ, ещӧ дас кизь лишнӧйӧс вура!
— ышмис Тынэт.
— Лишнӧйсӧ оз ков.
Став лишнӧйыс век лёк.
Тынэт бара ланьтіс да кутіс трубкаӧ гартны «Мурзилка» журнал.
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
— велӧдысь пыркнитіс шырӧм еджгов юрсинас.
— Сідз...
Мыйкӧ тэныд висьтавны кӧсйи, да пола, мед эськӧ сійӧ лишнӧйӧн эз ло.
— А тэ эн пов.
Тэ жӧ сэтшӧм збой зон.
— Збой, шуан?
— юаліс Тынэт да друг содтіс:
— Да, да, дерт жӧ, збой и ӧні жӧ ставсӧ висьтала.
Со мый ме тэныд шуа: велӧд менӧ!
Витӧд, квайтӧд, сизимӧд классын пыдди велӧд!
Нёль класс ме помавлі, а ӧні водзӧ кӧсъя велӧдчыны.
Нина Ивановна видзӧдіс Тынэтлӧн пӧсь синъяса да плешас кывзысьтӧм чолкаа чужӧм вылас да чӧв оліс.
— Но вот, ме сідзи и тӧді, мый тайӧ лишнӧй лоӧ, — Нина Ивановна чӧв олӧмысь повзьӧмысла ньӧжйӧник шуыштіс комсорг.
— Оз, оз, мый тэ!
— тэрыба шыасис велӧдысь.
— Меным нимкодь лои тэнад корӧмысь.
— Нимкодь?
— аслыс эскытӧг юаліс Тынэт.
— И тэ кутан мекӧд занимайтчыны?
Ӧтнамкӧд?
— А мыйла нӧ эськӧ ог?
Сэсся кодкӧ ещӧ ӧтлаасяс.
Таво ӧд миян посёлокын унаӧн помалӧны гырысьяслысь начальнӧй школа.
— Сідзкӧ, велӧдны кутан?
— звирк чеччис аслас места вылысь Тынэт.
— Кута!
— чорыда вочавидзис ныв.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд!
Вай кӧть горннас ӧтчыд тутӧста либӧ барабанӧ кучкалышта!
— Ог сет!
— синъяснас нюммуніс Нина Ивановна.
— Тэ вот висьтав, комсорг, кыдзи тэныд пионерскӧй жырйыс кажитчӧ?
— Кажитчӧ, зэв ёна кажитчӧ!
— Оз на, навернӧ, ёна кажитчы, — шуис Нина Ивановна. — Кажитчис кӧ эськӧ, тэ важӧн нин миян колхознӧй клубын оборудуйтін татшӧм жӧ комсомольскӧй жыр.
— Комсомольскӧй жыр?
А кыдзи?
Миян жӧ барабанъясыс абуӧсь, горн абу жӧ...
— А тэ думыштлы.
Тынэт сюся видзӧдіс пионерскӧй жырсӧ, синмыс веськалі сылӧн ӧкуратнӧя оформитӧм плакат вылӧ, кӧні вӧлі торжественнӧй пионерскӧй обещание, пионерскӧй стеннӧй газет вылӧ, успеваемость график вылӧ.
— Позьӧ вӧчны комсомольскӧй жыр!
— медбӧрын шуис сійӧ.
— Бура позьӧ вӧчны.
Ӧти стенын лоас Ленинлӧн ыджыд портрет.
Портрет улас — гӧрд переходящӧй вымпел, кодӧс миян комсомольскӧй бригада пӧлучитіс.
Лэдзны кутам стенгазет.
Стенас ӧшӧдны позьӧ соцдоговор.
Комсомоллысь Устав перепишитам ыджыд лист вылӧ.
— А кор босьтчан тайӧ уджас?
— юаліс Нина Ивановна.
— Ме аслам пионеръяскӧд верма отсавны.
— Ӧні жӧ босьтча!
Да, да, ӧні жӧ босьтча!
— шуис Тынэт да лӧсьӧдчис мунны.
Тайӧ здукас пионерскӧй жырйӧ пырисны Петя да Кэукай.
— Кутшӧм бур, мый ми тэкӧд аддзысим, Тынэт!
— шыасис сы дорӧ Петя.
— Висьтав миянлы, мыйла тэнад дедыд век на оз кӧсйы вуджны овнысӧ керкаӧ?
Тынэт зумыштчис.
Сійӧ лэдзчысис улӧс вылӧ, кияснас кутчысис юрас да неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис:
— Навернӧ, босьта ме сійӧс кияс вылӧ да мырдӧн вуджӧда.
Сёрнитны сэсся ме сыкӧд ог нин вермы.
Став кывсӧ — и бурсӧ и лёксӧ, кутшӧмъясӧс тӧда, ме висьталі нин — всё равно нинӧм оз артмы.
— А, гашкӧ, тэ эн на став кывъяссӧ висьтав?
— юаліс Кэукай.
— Шуа тіянлы — ставсӧ, сідзкӧ ставсӧ!
— скӧрысь шуис Тынэт.
— Кияс вылын вуджӧдны ковмас, а ярангасӧ сотны, медым сэтчӧ сійӧ эз пышйы.
— Тэ мый тайӧ, шутитан али серьёзнӧя сёрнитан?
— стрӧга юаліс Нина Ивановна.
— Навернӧ, сідзи жӧ, кыдзи и Экэчо каллянкӧд, вӧчны кӧсъян?
— Да сідз...
шутита и ог шутит.
Скӧрала,
— сідз-тадз шуис Тынэт.
— А вот ми Петякӧд мӧвпалім, мӧвпалім и мыйсюрӧ думыштім...
— Корны тіянӧс кӧсйим, — Нина Ивановна дорӧ шыасигмоз Кэукайӧс торкис Петя, — медым дружиналӧн сӧвет вылын миян отрядлы сетісны поручение сёрнитны Кэргылькӧд.
— Да, да, медым миянлы поручитісны сёрнитны Кэргылькӧд,
— бара сюйсис сёрниас Кэукай.
— Ӧтчыд висьталам, мӧдысь висьталам, ещӧ и ещӧ висьтавны кутам, кытчӧдз сійӧ оз сӧгласитчы вуджны ярангасьыс.
— Кытысь нин тіянлы!
— нинӧм вылӧ надейтчытӧг ӧвтыштіс кинас Тынэт.
— Ме жӧ шуа: ме ачым личнӧ сёрнитлі сыкӧд — оз сӧглашайтчы.
— А ми кӧ личнӧ кутам сёрнитны — сӧгласитчас!
— увереннӧя шуис Петя.
— Став отрядӧн кутам сёрнитны.
Миянӧс оз жӧ кут нӧйтны коколюкаӧн!
— Код тӧдас сійӧс...
вермас, и нӧйтны.
Сійӧ менам сэтшӧм старик.
Со ме тӧрыт шуи сылы, мый ки вылын керкаас петкӧда, и сійӧ меным лӧсыштіс аслас бедьнас...
ӧнӧдз на доймӧ.
Петя да Кэукай видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Нинӧм, ребята, ставсӧ ми тайӧс тіянкӧд бура думыштам.
Ӧтвылысь кутам наступайтны Кэргыль вылӧ, — кӧсйысис велӧдысь.
— Тіян предложениеныд меным зэв ёна кажитчис.
— А старикыс бур, зэв бур!
Ёна ме сійӧс радейта!
— мӧвпалігтыр шуис Тынэт.
— Нина Ивановна, а ӧні миянлы Кэукайкӧд позьӧ ветлыны Кэргыль дед ордӧ?
— юаліс Петя.
— Керка йылысь пока сёрнитны сыкӧд нинӧм огӧ кутӧй, а сідз...
вӧчам разведка.
— Но мый нӧ, ветлӧй разведкаӧ, — сӧгласитчис велӧдысь.
Кэукай да Петя тэрмасьӧмӧн мунісны.
— А мый нӧ, коді сійӧс тӧдӧ...
гашкӧ, старик и кывзысяс тайӧ детинкаясыслысь, — неуна надейтчыштӧмӧн шуис Тынэт.
— Сійӧ сэтшӧм менам — зэв тешкодь, и сэк жӧ, зэв ёна радейтӧ челядьӧс.
А оз кӧ кывзысь, ки вылын кагаӧс моз нуа, — упрямӧя повторитіс сійӧ.
— Со мый, Тынэт, — комсорг дорӧ серьёзнӧя шыасис Нина Ивановна. — Вай сёрнитчам сідз: и тэ мекӧд и ме тэкӧд пыр кутам сӧветуйтчыны став важнӧй вопросъяс кузяыс.
Вот ӧні, например, ме кӧсъя сӧветуйтны тэныд не сӧмын не вуджӧдны Кэргыльӧс выль керкаас кияс вылын, но весиг не сёрнитіны та йылысь...
— Ой, кутшӧм лӧсьыда тэ шуин, Нина!
— Тынэт сувтіс.
— Сӧветуйтчыны!
— ныв вылысь синъяссӧ вештывтӧг шуис Тынэт.
— Кутам сӧветуйтчыны, пыр кутам тэкӧд сӧветуйтчыны!
— Но, вот и бур!
А аскисянь ми заводитам велӧдчыны.
Сӧмын тӧд, Тынэт: ме зэв стрӧг велӧдысь.
Он кӧ мӧд бура велӧдчыны, ме куга видны да скӧравны ёна кута.
— Кыдз сідз — ог бура?
Мыйла сідз сёрнитан?
— пӧшти скӧрмис Тынэт, но сэк жӧ нюммуніс да меліа содтіс: — Вот и бур, ӧні Тынэтлӧн эм велӧдысь.
Аддзысьлытӧдз!
Муна клубӧ, мӧвпавны кута, кыдзи вӧчны комсомольскӧй жыр.
КЭРГЫЛЬ ОРДЫН
Петя да Кэукай суисны ярангаас Кэргыльӧс сылӧн радейтана удж сайын: старик мыйкӧ вӧлі вӧчӧ морж клыкысь.
Сы дорын нерпа ку вылын вӧліны томан ключ кодь резечьяс, унапӧлӧс напаръяяс, ичӧтик-ичӧтик пилаяс, ӧжынъяс, чукля да веськыд пуртъяс, унапӧлӧс рашпильяс, напилокъяс.
Детинкаясӧс аддзӧм бӧрын Кэргыль скӧрысь дернитіс ассьыс кизьӧриник дзор тошсӧ, сэсся друг нюммуніс да шуис гӧсьтъяслы, медым найӧ вольсалісны кӧр куяс да пуксисны.
— Кутшӧм унапӧлӧс пилаясыс, инструментъясыс!
— чуймис Петя.
А Кэукай эз вештыв синсӧ сійӧтор вылысь, мый вӧлі вӧчӧ клыкысь Кэргыль.
— Кутшӧм мича каллан!
— нимкодясис детинка.
Кэргыль босьтіс киас шырӧм кӧр ку да кутіс шыльӧдны каллянсӧ.
— Висьтав, тайӧс он-ӧ тэ Экэчолы вӧч?
— друг мыйлакӧ юаліс Кэукай.
Кэргыль эз вочавидз, нёнялыштіс каллянсӧ, пӧльыштіс, выльысь тэчис сэтчӧ табак да ӧзтіс.
— На, видлы, кыскышт, — Кэукайлы мыччис сійӧ.
— Дзик на неважӧн став чукотскӧй челядьыс тэнад арлыдын куритчӧны вӧлі...
— А тайӧ ӧмӧй бур вӧлі?
— полігтыр юаліс Кэукай.
— Лёк, зэв лёк вӧлі.
Йӧзыс кашляйтны водз заводитлісны, морӧснысӧ водз тшыкӧдлісны, — зумыштчыліс Кэргыль да сэк жӧ шыасис Петя дорӧ: — Гашкӧ, тэ кыскыштан?
Петя полігтыр видзӧдліс гӧгӧр да решитіс: «А мый кӧть ло, ӧтчыд позьӧ, мед сӧмын Кэргыль эз скӧрмы.
Тайӧ весиг зэв интереснӧ...»
Петя кужтӧг босьтіс каллянсӧ, збоя мигнитіс Кэукайлы, кыскыштіс да гораа кутіс кашляйтны.
Синвасӧ чышкалігтыр да мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс шуаліг Петя дыр на кашляйтіс.
— Но, а ӧні тэ, — Кэукай дорӧ шыасис Кэргыль.
— Ёртыд тэнад, ме аддза, смел морт, эз повзьы выль каллянысь.
Кэукай полігтыр нюжӧдіс кисӧ каллянысла и здук мысти сідзжӧ кутіс кашляйтны Петякӧд ӧтвылысь.
Старик веськодя, быттьӧ измӧм чужӧмӧн, кыв ни джын шутӧг видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
И кор медбӧрын детинкаяс воисны садяныс, успокоитчисны, скӧрысь юаліс:
— Висьталӧй ӧні: велӧдысьяссьыд да бать-мамсьыд гусьӧн ті куритчанныд?
Кэукай да Петя немгӧгӧрвотӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Куритчанныд али он, ме тіянлысь юала?
— эз лэдзчысь Кэргыль.
Кэукай мӧдіс ӧвтчыны кияснас.
— Огӧ!
Честнӧй кыв, огӧ!
— Он-ӧ кӧ, сідзкӧ, бур, — небыдджыка нин шуис Кэргыль.
— Вот кор менам внук Тынэт вӧлі ті кодь жӧ, сійӧ куритліс, ёна куритліс.
И кӧть сійӧ миян вӧлі сэки обычайӧн на, ме век жӧ, кыдзи и тіянлы, сеті сылы куритчыны выль каллянӧн, кытчӧ тэчи особӧй табак...
Верманныд висьтавны асланыд велӧдысьяслы, кыдзи старик Кэргыль дугӧдіс тіянӧс куритчӧмысь.
— Да ми жӧ и сідзи огӧ куритчӧй!
— Петя век на чышкаліс тюргысь синвасӧ.
— Но и бур.
Менам каллян бӧрын ӧдвакӧ тіянлы окота лоӧ куритчыны, — шуис Кэргыль да кутіс бӧрйыны морж клык, коді чукӧрӧн ӧшаліс сьӧд сёрйын.
Кэргыль видлаліс клыксӧ, сэсся видзӧдліс Кэукай вылӧ:
— А Экэчо йывсьыс весьшӧрӧ беспокоитчан.
Менам калляныс сылы ещӧ курыдджык лоӧ тіянлы дорысь.
Оз сылы тайӧ трубкаыс вӧчсьы.
— Кутшӧм уна тэнад морж клыкъясыс!
Навернӧ, уна мукӧдтор нин вӧчалін, — полігтыр шуис Кэукай; сійӧ надейтчис, мый старик петкӧдлас налы вӧчӧмторъяссӧ.
Детинкалы аслыс лои зэв окота вӧчны мыйкӧ морж клыкысь.
— Гӧтӧвӧйыс ӧні менам нинӧм абу.
Ставсӧ, мый вӧча, ме сетала...
Этша уджала ӧні, синъясӧй эз кутны аддзыны, нинӧм ог аддзы, — ышловзис Кэргыль.
— Лёк, мый том йӧз пиысь некод оз кӧсйы велӧдчыны тайӧ уджас.
Тынэтӧс велӧді — нинӧм эз артмы.
— Велӧд менӧ, а?
— друг шуис Кэукай.
— Ме кута велӧдчыны.
Быд лун кута велӧдчыны!
— Тэ кӧсъян лыысь мыйсюрӧ вӧчавны велӧдчыны?
— аслыс эскытӧг юаліс Кэргыль.
— Кутас, обязательнӧ кутас!
— Кэргыльӧс тэрыба эскӧдіс Петя.
— Сійӧ жӧ миян художник.
— Но мый нӧ, волы, видзӧдлам, — эскытӧг шуис старик.
Детинкаяс ещӧ недыр пукыштісны.
Сійӧс гӧгӧрвоӧмӧн, мый найӧ локтісны Кэргыль ярангаӧ «разведкаӧн» да нинӧм, шуны кӧ, оз разведайтны, налы эз вӧв лӧсьыд.
Колӧ кыдзкӧ заводитны, — рочӧн шуис Петя.
— Ме ачым думайта та йылысь.
Юрын жувгӧ, и нинӧм думыштны ог вермы, — вочавидзис Кэукай.
— Аслас каллянӧн сійӧ став вежӧрӧс гудыртіс...
— А ярангаад тані, вернӧ, зэв пемыд, уджавнытӧ сьӧкыд?
— Кэргыль дорӧ чукотскӧй кыв вылын шыасис Петя.
Старик эновтіс уджсӧ, сюся видзӧдліс Петя вылӧ.
Синмас дзирдыштіс сылӧн мыйкӧ мудеритӧм.
— А тэ, Петя, зэв нин бура сёрнитан миян кыв вылын, — меліа, но сы вылӧ сераліг шуис старик.
Петя чепӧльтіс Кэукайлысь коксӧ, тайӧн сійӧ кӧсйис висьтавны: видзӧд пӧ, кутшӧм бура ме заводиті!
— Да вот, ме шуа — пемыд, дзик пемыд тэнад ярангаын, — кызӧктіс да мӧдысь шуис Петя.
— Да, да.
Тэ шуан, мый менам ярангаын пемыд, — сідзжӧ шуис Кэргыль.
— А водзӧ тэ тадзи шуан: ярангаын пемыд, зато керкаын зэв югыд.
Ӧшиньяс гырысьӧсь, зэв югыд, местаыс ыджыд — вудж, старик Кэргыль, керкаас!
Тадз али мый, а?
Петя гӧрдӧдліс, видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ шуис сылы: «Нинӧм ог гӧгӧрво!
Кэргыль ӧні не то бур, не то, мӧдарӧ, скӧр...»
— А тэ мый шуан?
— Кэукай дорӧ шыасис старик.
— Да мый ме, ме ог тӧд...
— шӧйӧвошлі Кэукай и век жӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, ылын-ӧ Кэргыльсянь сылӧн беддьыс.
— Веськыда кӧ сёрнитны, дедушка, то артмӧ сідз, кыдзи тэ шуин: керкаын югыд, ӧшиньяс гырысьӧсь, шонді югӧрыс пырӧ уна.
Сэні эськӧ лӧсьыд тэныд вӧлі уджавны, а то пемыдас тэнад синъяслы омӧль.
— Но мый нӧ, сыысь, мый ті менам синъяс вӧсна тӧждысянныд, аттьӧ, — дзик нин меліа шуис Кэргыль да ыджыда ышловзис.
Старик дыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Чужӧмыс сылӧн вочасӧн век лои суровӧйӧн, зумышӧн.
— Мыйкӧ ещӧ колӧ висьтавны сылы, — Петялы шӧпнитіс Кэукай.
Кэргыль дрӧгнитіс, быттьӧ воис ас садяс, да шогпырысь шуис:
— Жалита ме, мый эг чуж тіян кадӧ.
Арлыдыс менам уна-уна, кыдз арся зэръяс дырйи юын ва.
Кувны кад, а не выль пӧв заводитны овнысӧ.
Аттьӧ тіянлы, челядь!
Волӧй ме ордӧ ещӧ.
Сӧмын керка йылысь некор сэсся энӧ сёрнитӧй.
Кыланныд?
Кэукай да Петя зумыштчисны.
Но, вот и ставыс.
А ӧні мунӧй.
Ме ӧтнам пукалыштны кӧсъя!
Ме ӧтнам радейта пукавны, кор меным юрӧ воӧны жугыль мӧвпъяс.
Петя да Кэукай петісны Кэргыль ярангаысь жугыльӧсь.
Налы зэв жаль лои старикыс, а та вӧсна ещӧ на ёнджыка окота лои отсавны сылы, вӧчны сылы мыйкӧ буртор.
— Кывзы, Кэукай, мый ме думышті!
— друг сувтіс Петя.
— Тэ помнитан, Кэргыль пыр аслас синъяс вылӧ норасис: сійӧ омӧля аддзӧ, и уджавны сылы сьӧкыд.
— Но, помнита...
— Вай исправитам сылысь синъяссӧ!
— Мый тэ сӧран!
Синъясыс ӧмӧй — кизьяс, кодъясӧс лыаӧн позьӧ весавны?
— зумыштчис Кэукай.
— Ӧчки!
Гӧгӧрвоан, Кэргыльлы колӧ ӧчки судзӧдны!
— тэрыба шуис Петя.
— Ой, кутшӧм бурӧс тэ думыштӧмыд!
— сьӧлӧмсяньыс радліс Кэукай.
— А кытысь сійӧс судзӧдны, тайӧ ӧчкисӧ?
— Котӧртам доктор ордӧ!
Ме тӧда, доктор сеталӧ йӧзыслы ӧчкисӧ.
Шапкасӧ кыдз колӧ шапкаалӧм бӧрын, медым юрвывсьыс эз нӧбӧд тӧлыс, Кэукай уськӧдчис котӧртны.
Петя вӧтчис сы бӧрся.
Некымын минут мысти найӧ сулалісны Соня керка ӧдзӧс дорын да ӧдзӧсас таркӧдчытӧдз найӧ сулалыштісны, медым сайкалыштны ӧдйӧ котӧртӧмысь.
Степан Иванович гортас эз вӧв.
Детинкаяс кӧсйисны нин бӧр мунны, кыдзи воссис орчча жыр ӧдзӧсыс, и сэтысь порог дорсьыс аддзисны Соняӧс.
Гӧрд рӧма небыдик лыжнӧй костюма сійӧ кажитчис талун ыджыдджыкӧн.
— Кутшӧм лӧсьыд, мый воинныд!
— нимкодя шуис нывка.
— Прӧйдитӧй татчӧ, энӧ яндысьӧй, лоӧй гортаныд моз жӧ, — мамыс моз жӧ корис сійӧ.
Петя да Кэукай пырисны.
Соня жырйысь, сылӧн торъявлытӧм пӧдруга Кааля кындзи, кык друг аддзисны Эттайӧс. Тайӧ наяӧс ёна шензьӧдіс.
Но главнӧйыс эз вӧв таын: Эттай пукаліс джоджын да кыдзи настӧящӧй нывка, ворсіс аканьӧн.
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі сідз ылалӧма аслас занятиеӧн, мый эз сразу казяв Петялысь да Кэукайлысь пырӧмсӧ.
— Тэ видзӧдлы, видзӧдлы, мый сійӧ вӧчӧ!
— Эттай вылӧ индігмоз горӧдіс Петя.
Эттай дрӧгнитіс да тэрыба видзӧдліс.
Яналӧм чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдіс, кажитчӧ, сійӧ дась вӧлі мунны му пырыс.
Ми эбӧсысь усим, быдсяма уджсӧ вӧчам, а сійӧ тані... нывкаяскӧд аканьӧн ворсӧ!
— скӧрмис Петя.
Кэукай чӧв оліс, но кажитчис, мый аслас став виднас шуаліс: «Лӧсьыд, лӧсьыд, нинӧм он шу!»
Соня немгӧгӧрвотӧг видзӧдлывліс то Эттай вылӧ, то аслас выль тӧдсаяс вылӧ.
— Мыйла ті Эттайсӧ ӧбижайтанныд?
— сёрниас сюйсис Соня.
Но Кэукай эз лэдзчысь.
— Сійӧ, навернӧ, заметкасӧ на эз гиж, а аканьӧн ворсӧ, а талун колӧ лэдзны стенгазет.
Вунӧдін заметка йывсьыд — сідз, али мый, ме шуи?
— юаліс Кэукай.
Эттай видзӧдіс джоджас, чӧв оліс.
— Тайӧ сійӧ ставсӧ вӧчис: кыскис менӧ татчӧ, — аслас чой вылӧ индігмоз медбӧрын нурбыльтіс Эттай.
— А тані со акань аддзи, кодлӧн синъясыс асьныс куньсьӧны и воссьӧны...
Вот ме и кӧсйи гӧгӧрвоны, мыйла сідз артмӧ: гашкӧ, кутшӧмкӧ машина сылӧн юрас?
— Синъясыс асьныс куньсьӧны и воссьӧны?
— чуймис Кэукай.
Дыр нюжмасьтӧг сійӧ уськӧдчис Эттай дорӧ да лэдзчысис пидзӧсъяс вылас.
— Со видзӧдлы!
— радлыны мӧдіс Эттай.
— Пуктан сійӧс — синъясыс куньсьӧны; босьтан — воссьӧны.
Недыр сулалыштӧм бӧрын другъясыс дорӧ пуксис тшӧтш и Петя, кӧть сійӧ и татшӧм аканьяссӧ аддзыліс нин.
Соня вӧлі шуда.
Сійӧ чуньнас корис Кааляӧс, тшӧктіс отсавны сылы кыскыны пызан увсьыс чачаяс тыра ящик.
— А менам со ещӧ мый эм!
— гораа шуис Соня да пӧрӧдіс ящиксӧ.
Джоджас киссисны унапӧлӧс чачаяс.
Детинкаяс чуймисны.
Найӧ уськӧдчисны чачаяс дорӧ, киас босьтлісны то автомобиль, то пушка, то заводнӧй пыж.
— А дурпопыс, дурпопыс кутшӧм!
— шуис Петя да друг кутіс скӧрысь бергӧдлыны сійӧс.
Кык друг дыр эз казявны ассьыныс ылалӧмсӧ.
— Тайӧ пӧ кыдз артмӧ?
— чуймис Петя.
— Локтім важнӧй делӧ кузя — и друг нывкаяскӧд да Эттайкӧд ворсны ылалім!
Кэукай решительнӧя сувтіс джоджсьыс и сӧмын сэки казяліс утка чучела.
Чучела сулаліс Соня пызан вылын.
— Ой, кутшӧм мича!
— шензис Кэукай.
— Тайӧс меным Тынэт козьналіс, — важнӧя шуис Соня.
— Сійӧ зэв бур, Тынэтыс!
Сійӧ шуис, мый ми сыкӧд бур ёртъяс.
А сэсся, сылӧн пиньясыс еджыдӧсь-еджыдӧсь...
— Мый тані пиньясыс?
— зумыштчис Петя, кӧть Сонялы паныд сёрнитны эз вӧв окота.
— А чучелаыс збыльысь мича.
И кор сӧмын Тынэт ставсӧ удитӧ вӧчны?..
Мунам, Кэукай, больничаӧ доктор дорӧ, миян жӧ тэкӧд важнӧй делӧ.
— А ме тіянкӧд муна?
— водзвыв нин зумыштчис Эттай. Сійӧ вӧлі мӧвпалӧ, мый ӧткажитасны.
— Кыдз чайтан, Кэукай, — Петя шыасис другыс дорӧ, — босьтам али огӧ?
— Да мед нин мунӧ тшӧтш, — шуис Кэукай.
Эттай гажаа дернитіс чойсӧ кӧсаӧдыс да мӧдӧдчис аслас другъясыс бӧрся.
— А вот кыдзи эсійӧ машинасӧ вӧчӧма, коді ачыс ветлӧ, ме коркӧ мӧдысь видзӧдла, — порог дорас сувтлігмоз Соня дорӧ шыасис Эттай.
Неуна сулалыштӧм бӧрын Эттай бӧр бергӧдчис, машинасӧ босьтіс киас да кутіс видлавны.
— А тэ босьт да видзӧдлы гортад, — вӧзйис Соня.
Эттай эз эскы аслас пельяслы.
— Босьт, босьт!
— тшӧктіс Соня.
Эттай сюйис машинасӧ зептас, тэрмасигас конйыштчис порогас да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
— Со видзӧдлӧй, кутшӧм машина меным Соня сетіс!
— зепсьыс машинасӧ перйигмоз горӧдіс сійӧ.
— Но ӧні и тэ узьны он кут тайӧ машинанад,
— чачасӧ видлалӧм бӧрын серӧктіс Кэукай: сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм ёна Эттай радейтӧ техника.
Эттай ёна радейтіс математика да сідзжӧ, кыдзи и сылӧн батьыс, колхознӧй моторист Рочгин, машинаяс.
Сылӧн другыс кӧ, Кэукай, вӧлі зіль, пельк, пыр сӧстӧм да ӧкуратнӧй, то Эттай, мӧдарӧ, вӧлі укшаль, век мазитчӧма машиннӧй маслӧӧн.
Та вӧсна сылӧн тетрадьясыс век вӧліны няйтӧсь, сьӧдасьӧмаӧсь.
— Мый нӧ миянлы ӧні вӧчны?
— сы дорӧ ӧтчыд шыасис Нина Ивановна.
Задачаяссӧ да примеръяссӧ тэ решитӧмыд ни ӧти ӧшыбкатӧг, но тетрадьыд сэтшӧм няйт, мый весиг зывӧк киад босьтны.
— А ті висьталӧй, кутшӧм отметка колӧ пуктыны, и ме ачым пукта.
Сійӧ нинӧм, мый тіян дорысь неуна лёкджыка артмас, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эттай; сійӧ чайтіс, мый аддзис сьӧкыд положениесьыс петантуй.
— Видлам вӧчны мӧдног, — ассьыс нюмсӧ кутіг шуис Нина Ивановна.
— Тэ ӧні мун мыссян доз дорӧ да мичаа мыськы киястӧ.
А сэсся босьтан тайӧ выль тетрадьсӧ да ӧкуратнӧя — кылан, ӧкуратнӧя!
— перепишитан тӧрытъя решитӧм задачаяссӧ да примеръяссӧ.
Тэнад кӧ сӧстӧм лоӧ, ме пукта 5.
— Но мый нӧ, ӧтчыдтӧ тайӧс вӧчны абу сьӧкыд!
— гажаа шуис Эттай.
— Да, ӧтчыдтӧ тайӧс вӧчны абу сьӧкыд, — сӧгласитчис велӧдысь, — но быдпӧрйӧ переписывайтны лоӧ сьӧкыд.
Та вӧсна тэ талунъя лунсянь жӧ гижны заводитчытӧдзыд век кутан мыськыны киястӧ, да ставсӧ вӧчны ӧтпырйӧ чистӧя.
Эттай мӧвпалігтыр гыжъялыштіс балябӧжсӧ да муніс мыссьыны.
Но сійӧ жӧ луннас, перемена дырйи, котӧрӧн ветліс колхознӧй складӧ, кӧні сылӧн батьыс ремонтируйтіс вельботлысь мотор, бара вӧлі мавтчӧма маслӧӧн; сэтчӧ жӧ киясыс вӧлі парсассьӧмаӧсь.
— Гӧгӧрвоанныд, кыдзкӧ сідз артмис...
Ме эг казяв весиг...
— мӧд урок вылас мыжапырысь правдайтчис сійӧ.
— Мотор сэні...
Зэв интереснӧй машина.
Ме видзӧдлыны кӧсйи, но и неуна мазитчышті...
Классын серӧктісны.
Эттайӧс Кэукай сравнитіс Энмын пӧчкӧд, коді посёлокын вӧлі мед дурк.
Эттай эз ӧбидитчы: сійӧ велаліс нин сыӧ, мый сы вылын частӧ серавлывлісны.
И вот ӧні Эттай зілис не кольччыны другъяссьыс, мунігмозыс видлаліс машинасӧ да мӧвпаліс, кыдзи эськӧ сійӧс разберитны да видзӧдлыны сы пытшкӧсӧ.
Детинкаясӧс доктор гӧгӧрвоис сразу.
Нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Тӧда, тӧда тайӧ стариксӧ.
Кажитчӧ меным Кэргыль, зэв ёна кажитчӧ, кӧть эськӧ кыдзи пациент, тайӧ старикыс зэв капризнӧй.
Степан Иванович матыстчис еджыд шкап дорӧ да перйис сэтысь ыджыд плоскӧй кӧрӧбка.
Петя, Кэукай да Эттай кок чуньяс йыланыс мӧдӧдчисны доктор дорӧ.
— Тані менам уна разнӧй ӧчки.
Сӧмын вот кыдзи меным бӧрйыны сэтшӧмӧс, коді лӧсяліс эськӧ Кэргальлы?
— тӧждысьӧмӧн шуис Степан Иванович.
— Но, да мыйкӧ думыштам.
А ӧчкисӧ ме сылы бӧръя обязательнӧ...
Регыд мысти другъяс сулалісны Нина Ивановна водзын да ӧта-мӧдсӧ торкаліг докладывайтісны сылы асланыс делӧяс йылысь.
— Степан Иванович шуис, мый Кэргыльлы сійӧ обязательнӧ бӧръяс ӧчкисӧ!
— кашкигтыр сяркӧдіс-висьталіс Петя.
— А Кэргыль кӧсйысис менӧ лыысь быдсяматоръяс вӧчны велӧдны, — шуис Кэукай.
abu
— А мый, Кэргыль — <rus>косторез</rus>?
— юаліс велӧдысь.
— О! Зэв бур <rus>косторез</rus>.
Вадор пӧлӧн сійӧс ставӧн тӧдӧны, кыдзи бур <rus>косторез</rus>ӧс,
— гордӧя шуис Эттай.
Нина Ивановна здук мында чӧв оліс.
— Эк, ребята, мый ме думышті!
Вайӧ школаын котыртам косторезнӧй кружок, а Кэргыльӧс корам лоны руководительӧн.
Мед сӧмын сӧгласитчас.
Кыдзи ті чайтанныд, сӧгласитчас сійӧ?
— Ог тӧд, — ышловзис Петя.
— Навернӧ, сӧгласитчас, — эз зэв увереннӧя шу Кэукай.
— А ме тӧдмала.
Ачым сёрнитла сыкӧд, а ті меным отсаланныд, переводчикъясӧн лоанныд.
Часджын мысти велӧдысь, кыпыд, гажа, локтӧ нин вӧлі детинкаяскӧд ӧтлаын Кэргыль ярангаысь школаӧ.
Старик примитіс сійӧс зэв меліа да сразу жӧ шуис, мый сійӧ кӧ локтіс сы дорӧ сёрнитны керка йылысь, то Кэргыль сыкӧд сёрнитны оз кут и сӧмын тшӧктас юны чай.
Кор Нина Ивановна паніс сёрнисӧ косторезнӧй удж йылысь, старик варовмис, синъясыс югзисны.
— Висьталӧй асланыд велӧдысьлы рочӧн, мый сійӧ кӧть ачыс том на, но мӧвпъясыс сылӧн зэв мудрӧйӧсь, — детинкаясӧс корис сійӧ.
— Оз позь, медым косторезнӧй делӧ дзикӧдз быри чукотскӧй му вылын.
— Висьталӧй Кэргыльлы, — аслас переводчикъяслы шуис Нина Ивановна, — ме ӧні муна школаса директор дорӧ да кора, медым сійӧ сетіс миянлы торъя жыр, отсаліс судзӧдны инструментъяс да материал.
Ме думысь, сійӧ сӧгласитчас.
— Сӧгласитчас, обязательнӧ сӧгласитчас, — довкйӧдліс юрнас Кэргыль.
— Ме бура тӧда: сійӧ ыджыд, бур морт, и оз вермы шуны, мый косторезнӧй делӧ — пустяк.
Кэргыль эз ӧшибитчы.
Велӧдысьлысь кывзӧм бӧрын Виктор Сергеевич чеччис да прӧйдитіс жырйӧдыс.
— Кутшӧм жӧ ті молодчина, Нина Ивановна!
— ныв водзӧ сувтігмоз кыдзкӧ сьӧлӧмсяньыс пӧся шуис директор.
— Чукотскӧй косторезъяс коркӧ славитчылісны морж лыысь вӧчӧм асланыс изделиеясӧн.
Парижын, мирӧвӧй выставка вылын, восхищайтчылісны на уджӧн.
Тайӧ чукоткаса войтыр искусстволӧн медбур видъясысь ӧти.
Ми вӧчам сідз, медым миян школаын петісны выль настӧящӧй мастеръяс-косторезъяс.
Ме талун жӧ гижа письмӧ Илирнэйӧ, полюсдорса станцияӧ, медым сэні механическӧй мастерскӧйын вӧчисны специальнӧй инструментъяс.
Нина Ивановна муніс.
— Шензьӧдӧ да радуйтӧ менӧ тайӧ нылыслӧн энергияыс, — зэв дӧвӧльнӧя шуис Виктор Сергеевич завучыслы, коді пырис сэтчӧ.
— Кутшӧмкӧ тӧлысьӧн-джынйӧн сійӧ кутіс ставсӧ тӧдны, дружитчис том йӧзкӧд, и быдӧнлы сійӧ лои сынӧд моз колана...
— А тӧданныд, тайӧн, пӧжалуй, и определяйтсьӧ коллективын мортлӧн истиннӧй значениеыс: лоны сынӧд моз коланаӧн, — мӧвпалігтыр шуис завуч.
— Ме вӧвлі Нина Ивановна урокъяс вылын, — Виктор Сергеевич чеччис да прӧйдитіс велӧдысьяс жырйӧд, — и верма шуны: тайӧ нылыс чужлӧма велӧдысьӧн.
Коркӧ сійӧ лоӧ збыльысь настӧящӧй велӧдысьӧн.
— И неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Ті казялінныд, перемена дырйи велӧдысьяс жырйын велӧдысьяс виччысьӧны Нина Ивановнаӧс: быдӧнлы ёна кажитчӧ сылӧн мелілуныс да прӧстлуныс.
— Но мый нӧ, — шуис завуч, — ӧні увереннӧя позьӧ шуны: миян дружнӧй коллективӧ содіс ещӧ ӧти бур велӧдысь.
ПЕРЕМЕНА ДЫРЙИ КОНФЛИКТ
Став мукӧд предметъяс кузя гортса удж вӧчӧм бӧрын Кэукай заводитчис вӧчны арифметика кузя задание.
Но задачаыс некыдзи оз артмы.
Аслас кӧсйытӧг Кэукай то и делӧ восьтывліс пызан ящиксӧ да видзӧдлывліс сыӧн тшыкӧдӧм моржӧвӧй клык кусӧк вылӧ: «Колӧ вӧлі неуна вылітіджык пилитны, медым киясыс примернӧ коскас вӧліны, а киясас — ньӧввуж».
Но сэк жӧ сылы юрас воис выль мӧвп: «Пӧжалуй, бурджык на лоӧ, ӧти киыс кӧ лоӧ морӧс бердас, сьӧлӧм весьтас, и мӧдсӧ лэдзыштӧма».
Ӧтмоза тічкис часі, вӧлі рӧмдӧ нин.
Ывлаын шлапкис-усис паськыд лым.
Кэукай видзӧдіс еджыд лым вылӧ, а син водзас, сылӧн мӧвпъясас, сулаліс нин дась статуэтка, коді должен вӧлі петкӧдлыны Ако дедсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс чайтіс ачыс.
«Сьӧкыд, зэв сьӧкыд вӧчны сідз, кыдз кӧсъян», — мӧвпаліс Кэукай, и киясыс аслас кӧсйытӧг бара нюжалісны помавтӧм статуэтка дорӧ.
«А кыдзи нӧ задачанас?»
Детинка ӧдйӧ пӧдлаліс пызансӧ да кутіс лыддьыны задачалысь условиесӧ.
Но сосредоточитчыны сійӧ эз вермы.
«Кыдз нӧ тайӧ?..»
Кэукай пуктіс кисӧ плешкас.
— Неужели ме ог вермы решитны?
Мый нӧ ме сідзкӧ аски висьтала Нина Ивановналы?..»
Кэукай велӧдчис бура, кӧть и эз зэв рӧвнӧя.
Ни ӧти предмет, рисованиеысь кындзи, сійӧ, кажитчӧ, эз торйӧдлы.
Но Кэукай радейтліс серпасасьны и славитчис, младшӧй классъясса велӧдчысьяс пӧвстын кыдзи медбур художник.
Кэукайлӧн тетрадьясыс век вӧлі сӧстӧмӧсь, ни ӧти помаркатӧмӧсь; кышӧма вӧлі найӧс еджыд бумагаӧн да сэтчӧ серпасалӧма уна рӧма карандашъясӧн либӧ краскаясӧн.
Кэукай серпасасис пыр да быдлаын.
Ӧтчыд Нина Ивановна сетіс аслас класслы гортса удж: гижны сочинение: «Кыдзи ми коллялім шойччан лун».
Сочинениеяс видлалігӧн, кор локтіс Кэукай тетрадьӧдз, то аддзис дженьыд гижӧда унакодь рисунокъяс.
Сочинениеыс тані пӧшти эз вӧв, но выразительнӧй рисунокъясыс висьталісны велӧдысьыслы гажа история сы йылысь, кыдзи Кэукай, Петя да Эттай тӧдмасьӧмаӧсь роч нывка Сонякӧд.
Рисунокъясас вӧлі сы мында юмор, мый Нина Ивановна сераліс синва петтӧдзыс.
Торйӧн нин ёна кажитчисны велӧдысьлы сійӧ рисунокъясыс, кӧні петкӧдсис, кыдзи Кэукай да Петя гусьӧн кыссьӧны вӧлі докторлӧн керка ӧшинь дорӧ, медым аддзывны Соняӧс, и сэсся, пӧшти дзик помас нин, кыдзи Соня, кияссӧ шеныштӧмӧн, чуймӧм синъясӧн видзӧдӧ кымыньӧн кыссьысь детинкаяс вылӧ да юалӧ, век-ӧ найӧ кысъясьӧны кынӧм выланыс али ветлӧны жӧ кок йылас.
«Вот тэныд и сочинение!
Мый нӧ меным ӧні шуны сылы?» — думыштчис велӧдысь.
Аскинас сійӧ кольӧдіс Кэукайӧс урокъяс бӧрын, пуксис сыкӧд парта сайӧ, восьтіс сылысь тетрадьсӧ.
— Сідзкӧ, тэ ёна радейтан серпасасьны?
— Да.
Ме пыр серпасася, быдлаӧ серпасала: бумага вылӧ, стенӧ, лым вылӧ, — вочавидзис Кэукай.
Кор казяліс, мый сылӧн сочинение-рисунокъяс увдорын отметкаыс абу, сійӧ зумыштчис.
— Тэнад рисунокъясыд меным кажитчӧны, — шуис велӧдысь.
— Тэ зэв бура серпасалӧмыд, кыдзи ті тӧдмасьӧмныд Сонякӧд.
— Зэв бура?
— эскытӧг юаліс Кэукай.
— А мыйла нӧ отметкаыс абу?
— А вот вай сёрнитчам, ми тэкӧд тадзи: тайӧ тетрадьыс кӧ абу сочинениеяс вылӧ, а серпасасьӧм вылӧ, сэки ме тэныд пукта отметкасӧ, — нюммуніс Нина Ивановна.
— Ой, бур, зэв бур!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Медым ӧні пыр тадзи лоӧ: мукӧдъяс сочинениеяс гижӧны, а ме серпасася — рисунокъясӧн висьтала сійӧс, мый найӧ кывъясӧн висьталӧны.
Нина Ивановна видзӧдліс детинкалӧн ӧзйысь синъяс вылӧ да неуна думайтыштӧм бӧрын вочавидзис:
— Видзӧдтӧ, Кэукай, тэныд колӧ велӧдчыны висьтавны не сӧмын рисунокъясӧн, но и кывъясӧн.
Тайӧ зэв важнӧ — кывъясӧн бура висьтавны велӧдчыны.
Сідзкӧ, миян сёрни бӧрын, кор став велӧдчысьяс кутасны гижны сочинение, тэ гижны жӧ кутан, а он серпасасьны.
Кэукайлӧн чужӧмыс пыр жӧ жугыльмис.
— Видлі ме кывъясӧн — оз артмы.
— А вот тэ кывъясӧн серпасавны видлы.
Вӧч сійӧс жӧ, мый и карандашӧн да краскаясӧн вӧчан, сӧмын карандаш да краска пыддиыд гиж кывъясӧн...
— Кыдзи тайӧ?
— чуймис Кэукай.
— Да тадзи.
Со тані, рисунок вылас, тэ петкӧдлан, кыдзи Петя ветлӧдлӧ кияс йылас.
Тайӧс жӧ тэ кывъясӧн гиж.
Ӧд кор тэ небӧг лыддян, тэ аддзан ставсӧ, мый сэні гижӧма: и йӧзӧс, и саридзӧс, и унапӧлӧс дзоридзьяс.
Оз-ӧ кажитчы тэныд, мый сійӧс ставсӧ гижӧмӧн серпасалӧма?
— Да, да, правильнӧ!
Ме ӧні гӧгӧрвоа!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Вот ме босьта да ставсӧ тайӧс, мый карандашӧн серпасалі, видла гижӧмӧн серпасавны.
— Буретш тайӧс вӧчны и вӧлі ме кӧсъя тшӧктыны...
А рисунокъяссьыд ме тэныд пукта 5.
Нина Ивановна чуткыліс перӧсӧ чернилаӧ да Кэукай рисунокъяс улӧ гижис медбур отметкасӧ.
Некымын лун мысти Кэукай сетіс велӧдысьлы видлавны ассьыс сочинениесӧ.
Сійӧ вӧлі вель кузь и зэв нерӧвнӧй, но Нина Ивановнаӧс шензьӧдіс сійӧ, мый детинка зілис гижны образнӧя.
Сійӧ збыльысь босьтчылӧма серпасавны гижӧмӧн.
Кэукай кывзіс велӧдысьлысь замечаниеяссӧ, ещӧ ӧтчыд гижис, сэсся кутчысис мӧд сочинение бердӧ.
Тайӧ увлечениеыс сылӧн вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ аслас тӧдлытӧг кутіс кольччыны мукӧд предметъяс кузя.
Ӧтчыд, кор арифметика кузя пӧлучитіс 3, Кэукай чуймис, но регыд вунӧдіс та йылысь.
И вот воис лун, кор Кэукай сійӧ жӧ арифметика кузяыс пӧлучитіс 2.
— Кыдз нӧ сідз?
Мыйла менам юрыс тшыксис, мыйла эз кут кужны решайтны задачаяс?
— шӧйӧвошӧмӧн ропкис сійӧ; сылӧн вӧлі доршасьӧ синваыс.
— Ме важӧн нин тэ бӧрся, Кэукай, наблюдайта, — спокойнӧя шуис велӧдысь.
— Казялі ме, мый кор тэ ӧти делӧӧн увлекайтчан, став мукӧдторсӧ вунӧдан.
Тадзи абу бур.
Настӧящӧй мортлӧн век разнӧй уджыс зэв уна, но сійӧ на пиысь нинӧм оз вунӧд.
Тэ видзӧдлы батьыд вылӧ: мыйта сылӧн быдсяма уджыс!
Колӧ помавны стрӧитны керкаяс, тӧв кежлӧ кынь кыйны лӧсьӧдчыны, морж да нерпа яй тӧв кежлас заптыны, велӧдчыны сылы колӧ...
— Менам батьлӧн уджыс зэв уна.
И сійӧ ставсӧ удитӧ вӧчны!
— гордӧя шуис Кэукай.
— Вот и тэныд удитны колӧ.
Ӧні гӧгӧрвоин, мыйын делӧыс?
— Гӧгӧрвои!
— ышловзис Кэукай.
Регыд мысти Кэукай подтянитчис арифметика кузя.
Но вот <rus>косторез</rus> Кэргыль бара ылӧдіс детинка-художникӧс аслас ремеслӧӧн — и бара заводитчис выль беда.
...Кэукай мӧвпалігтыр лыддис задача условиесӧ, а син водзас век на сулаліс сыӧн заводитӧм статуэткаыс.
Орчча жырйын кыліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Кэукай кывзысис.
— Тӧв нин воис.
Колӧ кынь кыйны колхозӧс дасьтыны, сам вылӧ колӧ унджык свежӧй нерпа яй петкӧдны тундраӧ, медым кыньясӧс ылӧдны, кодъяс подкормкаяс дорын овмӧдчылісны, — мыссигмозыс шуаліс Кэукай мамлы.
— Сьӧкыд тэныд...
мудзин, навернӧ, — шуис Вияль.
— Сьӧкыд — тайӧ вернӧ.
Но эг мудз!
Э, ме том на, водз на меным мудзны!
Бать гӧлӧссьыс Кэукай кыліс сэтшӧм кыпыдлун, мый нюммуніс.
Вияль зёльӧдчис дозмукӧн — тыдалӧ, дасьтіс сёйны.
— Кынӧм сюмалӧ зэв ёна, — водзӧ висьталіс Таграт.
— Вот сёйышта и котӧрта Виктор Сергеевич дорӧ.
— Мыйла?
— юаліс Вияль.
— Да, сэтшӧм делӧ, гӧгӧрвоан...
Илирнэйскӧй полюсдорса станцияысь кӧсйысисны ыстыны пач тэчысьӧс да друг висьмӧма.
А тӧв нин воис, керкаясын колӧ ӧдйӧджык тэчны пачьяссӧ, но кыдзи найӧс тэчан, он кӧ куж?
Вот и кӧсъя корны Виктор Сергеевичӧс, медым сійӧ велӧдіс миянлысь йӧзӧс пач тэчны.
Тэ жӧ тӧдан, сійӧ быдтор кужӧ вӧчны.
— Кужнытӧ, дерт, сійӧ кужӧ, а, гашкӧ, сылӧн тэ дорысь унджык уджыс.
— Мӧвпалі ме та йылысь, — ышловзис Таграт, — да нинӧм эг куж думыштны.
Оз жӧ позь керкаяссӧ тӧвбыд кежлӧ сідз эновтны.
«Ой, мыйта уджыс батьлӧн!
— друг думыштіс Кэукай.
— И всё равно сійӧ быдтор удитӧ вӧчны.
А ме вот пукала быдса час, а задача решитны ог вермы».
Кэукай пыркнитіс юрнас да бара думыштчис задача условие вылын.
«Но да, ӧти самолёт, лэбис куим часӧн сюрс кыксё километр, мӧдыс — вит часӧн...
А век жӧ ме весьшӧрӧ первойсӧ клыкысь заводиті, колӧ вӧлі пуысь заводитны вӧчны...»
Дыр на пукаліс Кэукай аслас пызан сайын, а задачасӧ век жӧ решитны эз вермы.
Сідз пукалігас и сійӧс суис Петя.
— Задачатӧ тэ решитін?
— другыслысь юаліс Кэукай.
— Да, решиті, — Кэукай вылӧ подозрительнӧя видзӧдіг вочавидзис Петя: неважӧн на отрядса сӧветлӧн заседание вылын Кэукай пӧлучитіс замечание сыысь, мый лёка гӧтӧвитліс урокъяс.
— Сідз, значит, задача решитін?
— синкымъяссӧ кӧрӧмӧн бара юаліс Кэукай.
Кӧнкӧ вежӧрас пыдын-пыдын сылӧн дзебсясис лача, мый Петя вот матыстчас сы дорӧ да висьталас, кыдзи колӧ решитны задачасӧ, и гортса уджсӧ сэки лоӧ ставнас вӧчӧма.
Петя збыльысь юаліс сылысь:
— Гашкӧ, отсавны?
— Оз ков, оз ков, мый тэ сэтшӧмсӧ сёрнитан!..
— кинас ӧвтыштіс Кэукай.
— А тэ дыр на тадзи кутан пукавны?
— юаліс Петя.
— Да ог тӧд...
дас либӧ кызь кымын минут,
— неувереннӧя шуис Кэукай.
— Жаль, мый сэтшӧм дыр.
Менам бур выль юӧр эм.
Кӧсйи тэнӧ нуӧдлыны ӧти местаӧ.
Эттайӧс ме кори — задачасӧ сійӧ важӧн нин решитӧма.
Крепыд сылӧн юрыс задачаяс вылад: вит минутӧн решитіс!
— Вит минутӧн решитіс!
— завидьпырысь шуис Кэукай.
— А выльторйыс, выльторйыс мый?
Кытчӧ менӧ нуӧдны кӧсъян?
— Ӧні тэнад батьыд воліс миян ордӧ.
Корис батьӧс, медым сійӧ велӧдіс колхозникъясӧс пач тэчны.
Дыр найӧ мӧвпалісны, кодъясӧс сэтчӧ индыны.
Первойсӧ кӧсйисны старикъясӧс индыны, но сэсся решитісны, мый сійӧ уджыс налы непривычнӧй.
Менам бать тадзи шуис: «Вай пачсӧ тэчны велӧдны кутам том йӧзӧс, Тынэтлысь комсомольскӧй бригадасӧ.
Налы ставыс привычнӧйӧн кажитчӧ, найӧ ӧдйӧ велаласны».
Но вот тэнад батьыд сӧгласитчис менам батькӧд.
Сідзкӧ комсомолечьяс аскисянь заводитасны пач тэчны велӧдчыны.
Тынэт талун нин заводитіс гӧтӧвитны кирпич да сёй.
— Ой, кутшӧм унатор тэ меным висьталін!
Тыдалӧ, тэ кӧсъян корны менӧ мунны отсавны Тынэтлы, — гӧгӧрвоис Кэукай.
Петя матыстчис Кэукай дорӧ, видзӧдліс сы тетрадьӧ да юаліс:
— А гашкӧ, неуна отсыштны, а?..
Кэукай падъялыштіс, сэсся ӧткажитчӧм петкӧдлӧм могысь пыркнитіс юрнас:
— Оз ков, оз ков!..
Тэ мун, а ме ӧні жӧ ачым решита и локта.
Петя муніс.
Кэукай бара заводитіс шӧпкӧдны: «Ӧти самолёт куим часӧн лэбис сюрс кыксё километр, мӧдыс...»
Кадыс муніс, а задача решитӧмыс некыдз оз вӧлі лӧсяв вочакывйыскӧд.
«Гашкӧ, опечатка...» — дӧсадапырысь кӧрліс плешсӧ Кэукай.
Но опечаткаыс эз вермы лоны.
«А, ладнӧ!
Асывнас водз чечча, юрӧй сэк свежӧй лоӧ, сэки Эттай моз вит минутӧн решита...»
Но тадз думыштӧмысь торъя кыпыдлун чувствуйттӧг Кэукай нерешительнӧя сулалыштіс ещӧ, сэсся дышпырысь чукӧртіс небӧгъяссӧ, тетрадьяссӧ, видзӧдліс ещӧ ӧтчыд аслас статуэтка вылӧ, пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Петяӧс да Эттайӧс сійӧ аддзис посёлокса медбӧръя керкасьыс.
Найӧ вӧлі отсалӧны комсорг Тынэтлы тэчны кирпичьяссӧ штабельӧ.
— Но мый, решитін?
— юаліс Петя.
— Да, быттьӧ мыйкӧ артмис,
— неопределённӧя шуис Кэукай, а сэсся, уджас тшӧтш босьтчиг, ачыс думыштіс:
«Колӧ асывнас водз чеччыны, а то лоӧ Нина Ивановна водзын, класс водзын яндзим».
Но мудзыштӧм бӧрас Кэукай узис сёр асылӧдз, быттьӧ кулӧма.
Муртса удитіс завтракайтны, и сразу котӧртіс школаӧ.
Сьӧлӧм вылас сылы эз вӧв лӧсьыд.
Кэукай босьтчыліс решитны задачасӧ роч кыв кузя первойя урок вылын, но Нина Ивановналы сулалӧ вӧлі видзӧдлыны сы вылӧ, кыдз детинка гӧгӧрвоис: велӧдысьӧс он ылӧд.
Шогӧ усьӧм, сійӧ первойсӧ пӧшти эз кывзы велӧдысьлысь.
Сэки Нина Ивановна юаліс сійӧс ӧтчыд, мӧдысь и заставитіс кывзыны.
«Гашкӧ, перемена дырйи задачасӧ спишита Петялысь...»
Кэукай полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс да быттьӧ ачыс повзис, эз-ӧ гораа висьтав тайӧ позорнӧй мӧвпсӧ, и сэк жӧ думыштіс: «Перемена дырйи ачым видла решитны.
Медым юрӧй потӧ, а всё равно решита...»
Кор зильӧбтіс звонок, Кэукай корис дежурнӧйлысь разрешение кольччыны классӧ да тэрыба восьтіс арифметика кузя тетрадьсӧ.
Классын вӧлі чӧв-лӧнь.
Кэукай кӧсӧйтчыліс Петя тетрадьяс вылӧ да скӧрысь вештіс найӧс дзик парта дорӧдзыс, а сэсся дзебис найӧс парта пытшкас.
«Колӧ сӧмын задача йылысь мӧвпавны, сэсся нинӧм йылысь оз ков мӧвпавны».
И, тешкодьтор, Кэукай решитіс задачасӧ тайӧ пӧрйӧ зэв ӧдйӧ.
Нимкодьысла сійӧ кватитіс Петялысь тетрадьсӧ, медым сэскыны, ӧтмоза али эз сыкӧд сувтӧд вопросъяссӧ.
Но тайӧ здукас классӧ видзӧдліс Тавыль.
Кэукай клоп-тупкис тетрадьсӧ да дзебис сійӧс партаас.
Тавыль лёкысь нюммуніс да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
«Ӧні ме йылысь лёктор заводитас висьтавлыны», — думыштіс Кэукай да тэрыба петіс классьыс.
Кэукай эз ӧшибитчы.
Тавыль корис ас дорас школьникъясӧс да висьталіс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс, кыдзи Кэукай списывайтіс Петя тетрадьысь задачасӧ.
— Медым кӧр менӧ лэптас сюр йылас, висьтала кӧ ме лӧжтор!
Аслам синъясӧн ӧні аддзылі.
Кэукай кельдӧдіс.
— Пӧръясьысь морт тэ!
— кулакъяснас ӧвтчигтыр Тавыль вылӧ зырӧдігмоз горӧдіс сійӧ.
— А но, ещӧ ӧтчыд висьтав сійӧс, мый ӧні шуин ме йылысь!
— тшӧктіс Кэукай.
— Мый нӧ чӧв олан?
Али повзьӧмыдла кывтӧ курччин?
Найӧс ӧдйӧ кытшалісны школьникъяс.
Тавыль дзебсис челядь мыш сайӧ да ехиднӧя вочавидзис:
— Тэ эськӧ мед ассьыд кывтӧ курччин, сэки эськӧ арифметика урок вылын эз ковмы висьтавны Нина Ивановналы, мый ачыд решитін задачасӧ.
Кэукай тайӧс эз нин вермы терпитны.
Асьсӧ помниттӧг сійӧ уськӧдчис Тавыль вылӧ.
Но сы водзӧ, быттьӧкӧ му увсьыс петіс да друг сувтіс Петя. Сійӧ кватитіс Кэукайӧс киӧдыс да спокойнӧя шуис:
— Тэ чайтан, кодкӧ эскас Тавыль сӧрӧмлы?..
Ребята, честнӧя висьталӧй: коді эскӧ Тавыль кывъяслы?..
— Коді нӧ эскас Тавыльлы, кодлӧн кывйыс бовъялӧ, кыдзи и Энмына пӧчлӧн!
— детинкаяс пиысь горӧдіс кодкӧ.
Школьникъяс серӧктісны: быдӧн тӧдісны Энмына пӧчӧс, коді нималіс посёлокын кыдзи лёк суклясьысь.
Тавыль бугжыльӧн видзӧдліс сералысь челядь вылӧ да лӧсьӧдчис мунны.
Сійӧс эз лэдзны.
Тайӧ здукас воссис коридор ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Эттай, коді вӧлі котӧртлӧма видзӧдлыны, кыдзи комсомолечьяс велӧдчӧны пач тэчны.
Кор Эттай казяліс ӧтчукӧрын сулалысь школьникъясӧс, сійӧ мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны на дорӧ:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый лои?
— гырддзанас да юрнас аслыс туй писькӧдіг горзіс Эттай.
Кодкӧ дженьыдика висьталіс сылы, мый лои.
abu
— Эк, жаль, мый ме тані эг вӧв!
— балябӧжсӧ гыжйыштіс Эттай.
Сы чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм ыджыд шог, мый сы вылӧ видзӧдігӧн школьникъяс гораа серӧктісны.
Кыліс звонок.
Челядь пыралісны классъясӧ.
— Энлӧй, эн на разӧдчӧй!
— бара горӧдіс Эттай.
— Ме кӧсъя висьтавны мыйкӧ.
Ме кӧсъя висьтавны, мый ылӧдчӧмсьыс Тавыль янсӧдчас аслас кӧсакӧд!
Эттай кывъяс вылӧ челядь гораа серӧктісны.
Но некодлы налы юрас эз вермы воны, мый Эттай коркӧ и збыльысь лысьтас пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
КЫК ПРОСТУПОК ӦТПЫРЙӦ
Дзик асывсяньыс нёль час лунӧдз, перерывтӧг, комсомолечьяс велӧдчисны тэчны пач.
Ставнас сёйӧссьӧма, пуджӧм сосъяса, Тынэт сюся видзӧдіс Виктор Сергеевич уджалӧм вылӧ, ещӧ и ещӧ юасьліс, кыдзиджык долженӧсь вӧчны дымоходъяссӧ, кыдзи бурджыка крепитны пач ӧдзӧсъяссӧ да поддувало, кыдзи кутас мунны духовка улӧд биыс.
— Кывзӧй!
Пельяснад и вомнаныд кывзӧй, и синъяснад и вомнад видзӧдӧй!
— гажаа шуаліс комсорг.
Лун помас нин Эттай ньӧжйӧник пырис керкаӧ, кӧні вӧлі тэчӧны первойя пач.
Первойсӧ сійӧ сӧмын видзӧдіс удж вылас, сэсся ӧтчыд-мӧдысь сетіс кирпич, заводитліс весиг гудравны сёй, койны лыа.
Некод нин эз шуав Эттайлы ӧбиднӧй кывъяс: «Эн мешайт!» — и весиг, мӧдарӧ, корлісны сылысь кирпич: «Мыччы вай сійӧ кирпичсӧ», «Вайышт татчӧ неуна лыасӧ», «Банкаас ва кисьт».
Эттай лэптіс джоджсьыс, мешӧк, фартукаліс сійӧс, сэсся важнӧя да надзӧник кутіс вӧчны поручение бӧрся поручение, но сэк жӧ дугдывтӧг следитіс Виктор Сергеевич бӧрся.
«Интереснӧ кыдз артмӧ!
Биыс да тшыныс, сідзкӧ, пачсяньыс долженӧсь мунны каналӧд вылӧ, сэсся бара улӧ, сэсся бара вылӧ, и бара улӧ, и сэсся сэки нин трубаас, — мӧвпаліс Эттай да видзӧдіс, кыдзи тэчӧны кирпичьяссӧ.
— Тайӧ быттьӧкӧ машина, код пытшкын ветлӧ би».
Кор Виктор Сергеевич да комсомолечьяс витӧд часын мунісны ӧбедайтны, Эттай дыр ветлӧдліс помавтӧм пач гӧгӧр да видзӧдлывліс то топка пытшкас, то восьтывліс да пӧдлавліс пач ӧдзӧссӧ да конфоркасӧ.
Корсюрӧ сійӧ босьтліс киас сёй ёкмыль да мавтліс сійӧ местаяссӧ, кыті кажитчисны сылы сарӧгӧсь.
«А мый, видла кӧ ачым тэчны кирпичьяссӧ?
— друг сылы юрас воис мӧвп.
— Мед эськӧ сӧмын не тшыкӧдны пачсӧ...»
Сійӧ недыр сулалыштіс, ещӧ ӧтчыд кытшовтіс пач гӧгӧрыс.
«Нинӧм, ме сӧмын видла.
Тэча ӧти либӧ кык рад, и сэсся бӧр босьтала, некод оз казяв», — аслыс шуис сійӧ.
Эттай бӧрйис кирпичьяс, плита вылас муртса вермис лэптыны ведра сёй, а сэсся кайис сэтчӧ ачыс.
Уджыс мӧдӧдчис мунны, кыдзи кажитчис Эттайлы, первойсяньыс жӧ бура.
Вель регыдӧн сійӧ тэчис быдса рад.
Сэсся чеччыштіс плита вывсьыс да кутіс любуйтчыны аслас уджӧн.
— Но, мый нӧ, сідзи жӧ, кыдзи и налӧн, артмӧ!
Регыд мысти гӧтов вӧлі и мӧд радыс.
Эттай дзикӧдз ылаліс.
Сійӧ тапкӧдіс кипыдӧснас пач бокас, коді лыбӧма джуджыда кодь нин, а аслас пельясын чунгас нин комсомолечьяслӧн ошкӧмысь.
И друг мыйкӧ лои зэв омӧльтор.
Эттайлы медся приятнӧй здукӧ, кор сійӧ нимкодясис аслас успехъясӧн, пач бокыс друг пӧлыньтчис да грымгысис джоджас.
Повзьӧм Эттай сулаліс плита вылас кулӧм нисьӧ ловъя.
Эз регыд сійӧ гӧгӧрво, мый лои.
Но кор сійӧ бӧр кутіс вермыны мыйкӧ кӧть вежӧртны, сійӧ видліс кинас киссьӧм пач боксӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Ай, кутшӧм жаль!
Неуна и нерӧвнӧя кирпичьяссӧ тэчсьылӧма...
Сійӧ чеччыштіс плита вывсьыс да видзӧдліс аслас удж вылӧ эз нин сэтшӧм нимкодя, кыдзи сійӧ любуйтчис сыӧн минут дас вит кымын сайын.
Сійӧ нетшыштіс ас вывсьыс мешӧксӧ, ведраын пожъяліс кисӧ да думыштчис, мый вӧчны водзӧ.
«Колӧ висьтавны кодлыкӧ, обязательнӧ висьтавны», — медбӧрын решитіс сійӧ да петіс керкасьыс. Сійӧ вӧлі жугыль.
Ывлаын вӧлі вель пемыд нин.
Усис лым.
Эттай босьтіс содзтырыс небыдик лымсӧ, бура зыраліс сійӧн кияссӧ да мӧдіс довгыны посёлокӧдыс.
Сійӧ эз казяв, кыдзи матыстчис школа дорӧ, и сӧмын сэки гӧгӧрвоис, мый непременнӧ колӧ аддзӧдлыны Нина Ивановнаӧс.
«Да, да!
Тайӧс сылы колӧ висьтавны, — мӧвпаліс Эттай:
— Сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас.
Ме сылы висьтала, мый окота вӧлі отсыштны комсомолечьяслы, мый ачым кӧсйи велӧдчыны тшӧтш тэчны пачсӧ.
Тайӧ сэтшӧм интереснӧ!
Некор ни менам дед, ни батьӧй татшӧмсӧ эз кужлыны вӧчны, а ме вот пӧшти велалі.
Сӧмын лампаыс омӧля югдӧдіс, пемыдкодь вӧлі — эг казяв, мый кирпичьяссӧ неуна пӧлӧн тэчи.
Югыдджык кӧ вӧлі, бура эськӧ вӧчи...
Виктор Сергеевич гӧгӧрвоас жӧ эськӧ тайӧс, сӧмын яндзим сы дорӧ мунны.
А Тынэтлы лучшӧ син улас не веськавны: нӧйтас, ана нӧйтас, а то ещӧ сёй воръяс нырӧн тшукӧдны кутас...»
Эттай пыркнитчис, медым уськӧдны паськӧмас сибдӧм сёйсӧ, пырис школаӧ аддзӧдлыны ассьыс велӧдысьсӧ.
А Нина Ивановна тайӧ здукас Тынэткӧд муніс посёлокӧд сійӧ керкаас, кӧні вӧлі тэчӧны первойя пачсӧ.
— Бура сэні уджалӧны менам комсомолечьяс!
Виктор Сергеевич век найӧс ошкӧ, — радліс Тынэт.
— Ме весиг комсомольскӧй жырйӧ специальнӧй листок ӧшӧді, а листок вылас гӧрд карандашӧн гижи: «Список комсомолечьяслӧн, кодъяс успешнӧя велӧдчӧны тэчны пачьяс».
А сэсся столбикӧ овъяссӧ ӧкуратнӧя гижалі.
Кыдзи чайтан, бур-ӧ тайӧ?
— Абу омӧль, — серӧктіс Нина Ивановна да кутіс Тынэтӧс киӧдыс.
— Вот сӧмын заголовокыс кузьджык.
— Ой, кутшӧм ме рад, Нина, мый ме тэнӧ талун аддзи!
— друг сувтіс Тынэт да зілис пемыдас видзӧдлыны нывлы синмас.
— Саридзын ми дыр плавайтім, вит лун плавайтім...
— И ме, Тынэт, рад аддзыны тэнӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Нина Ивановна.
— Талун ме весиг тэнӧ вӧтӧн аддзылі.
— Збыль?
— Тынэт кватитіс Нина Ивановналысь кисӧ да кипыдӧсъяснас ляскис сійӧс аслас пӧсь чужӧм бердас.
— Мыйла нӧ ме тэнӧ ӧнӧдз вӧтӧн эг аддзыв?
Но талун аддзыла, обязательнӧ аддзыла!
— убеждённӧя шуис Тынэт, быттьӧкӧ сійӧ зависитӧ сӧмын сылӧн кӧсйӧмысь.
— Талун дыр на уджавны кутанныд?
— ассьыс кисӧ мездігмоз юаліс Нина Ивановна.
— Дыр, навернӧ.
Виктор Сергеевич шуис, мый пока пачыс йиркӧдзыс оз лыб, уджсӧ огӧ эновтӧй.
— Но, а занимайтчыны талун локтан?
— Локта!
Обязательнӧ, Нина, локта, разрешитан кӧ воны сёрӧнджык, мукӧддырйи серти.
Талун вит часын чеччи, медым гортса удж вӧчны.
— Вот тайӧ меным кажитчӧ!
— ыджыд удовлетворениеӧн шуис Нина Ивановна, сэсся друг копыртчыліс, босьтіс киас небыдик лым да лыйис сійӧн Тынэтлы.
...Керкаӧ, кӧні тэчисны пач, Тынэт да Нина Ивановна локтісны медводз.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— повзьӧмӧн горӧдіс Тынэт да видзӧдліс жугалӧм пач бокӧ.
Сійӧ котӧртіс лампа дорӧ, содтіс бисӧ да сюся мӧдіс видзӧдны сёйӧн мавтӧм кирпичьяс вылӧ, кодъяс туплясисны пач дорын.
— Мыйла татшӧм уна кирпичсӧ сёйӧн мавтӧма?
— гораа юаліс сійӧ, быттьӧкӧ сёрнитіс тыдавтӧм мыжа мортыскӧд.
— А-а-а, тайӧ Эттай!
— друг горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ Эттай тані пыр бергаліс.
Сійӧ, тыдалӧ, и решитӧма тэчны пачсӧ, кор ми мунім ӧбедайтны...
— Оз вермы лоны!
— паныд шуис Нина Ивановна.
— Мыйла — оз вермы лоны?
Мыйла сідз шуан — «оз вермы лоны!»
Тэ мый, ӧнӧдз на Эттайӧс он тӧд?
— А тэ верман не горзыны?
— ӧбидитчӧмӧн юаліс велӧдысь.
Тынэт джӧмдіс да яндысигтыр нюммуніс.
— Кӧть эськӧ и Эттай, — водзӧ висьталіс Нина Ивановна.
— Колӧ разберитчыны, мыйла тайӧс вӧчис.
Гашкӧ, сійӧ вӧлі рад, мый кӧсйис отсавны комсомолечьяслы?
— «Отсавны, отсавны!..»
— недовольнӧя нурбыльтіс Тынэт.
— Вот ме аддзӧдла тайӧ отсасьысьсӧ, мед сэсся нырсӧ оз лысьт мыччывны татчӧ!
Артмис сідз, мый, Эттайысь кындзи, тайӧ рытнас корсис Нина Ивановнаӧс ещӧ ӧти морт.
Тайӧ вӧлі Тавыль.
Тавыльӧс ӧбидитіс батьыс, и сійӧ дыр бӧрдіс аслас ярангаын. Сылы друг окота лои висьтавны кодлыкӧ мӧдлы аслас ӧбида йылысь и уна мукӧдтор йылысь, мый мучитіс сійӧс бӧръя воас, заставитіс уна мӧвпавны.
И Тавыльлы дум вылас уси школаыс, аслас велӧдысьыс.
«Муна сы дорӧ, — мӧвпаліс Тавыль, — висьтала, кыдзи батьӧй талун косявліс менсьым тетрадьӧс роч кыв кузя.
Висьтала, кыдзи сійӧ мамӧс во сайын вӧтліс ярангаысь.
Висьтала, кутшӧм сьӧкыд меным овны мамтӧг...»
Но сэки юрас воис мӧд мӧвп: «А бур-ӧ тайӧ лоӧ — бать йылысь ставсӧ висьтавны?
Сійӧ жӧ бать!»
Тавыльлы уси дум вылас, кор батьыс лолі мелі, игнасьліс Тавылькӧд ярангаӧ либӧ ветлывліс сыкӧд кыйсьыны да шулывліс сы йылысь, мый сійӧ, Тавыль, коли дзик ӧти другӧн сылы.
Висьтавліс батьыс сідзжӧ сы йылысь, мый велӧдас Тавыльӧс лоны настӧящӧй кыйсьысьӧн, кор кыйсигас сылы пыр лоӧ удача, велӧдас сійӧс плавайтны байдараӧн саридзӧд, ветлӧдлыны гӧраясӧд перевалъяс вомӧн.
Тавыль нимкодьпырысь кывзыліс батьыслысь висьталӧмсӧ, и сылы лолі сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧ ас кӧсйытӧгыс сэки думыштліс: «Со и ме батькӧд сідзи жӧ ола, кыдзи и Петя олӧ аслас батьыскӧд, кыдзи Кэукай олӧ аслас батьыскӧд.
Менам бать регыд бурӧн лоӧ, сэки, гашкӧ, и мам бӧр локтас гортӧ».
Мам йывсьыс мӧвпыс век волнуйтліс Тавыльӧс.
Во сайын сійӧ муніс тундраӧ, аслас рӧдвужыс дорӧ, сы вӧсна мый эз кут вермыны терпитны батьыслысь лёк русӧ.
Тавыль помнитӧ, кыдзи мамыс уговаривайтіс сійӧс мунны сыкӧд бать дорсьыс тундраӧ, кӧр видзысьяс дорӧ.
И Тавыль эськӧ муніс, эз кӧ кыскы сійӧс ас дінас школа.
Сылы кажитчис, мый школатӧгыс овны сійӧ оз вермы.
Сэтчӧ жӧ Тавыль эскис, мый велӧдысьясыс нинӧм вылӧ оз лэдзны сылы эновтны школасӧ.
«Кутшӧм бур эськӧ вӧлі, мам кӧ бӧр воис!
Гашкӧ, корны батьлысь, медым сійӧ бӧр вайӧдіс мамӧс гортӧ?»
— юавлывліс Тавыль ассьыс, кор Экэчо кажитчыліс сылы бурӧн.
Но Экэчо бурмыліс регыд кежлӧ.
Сійӧ бур кывъяс бӧрас Экэчо пӧшти пыр заводитліс висьтавны пиыслы сэтшӧм кывъяс, кодъяс повзьӧдлісны детинкаӧс, кыпӧдлісны сылысь протест.
— Тэ регыд нин ыджыд лоан, Тавыль, — каллянсӧ нёнялігтыр шулывліс Экэчо.
— Тэ должен нин разбирайтчыны, коді тэнад вӧрӧгыд, коді другыд.
Тэ — чукча, Тавыль, тэ должен тӧдны миян предокъяслысь важся закон — родӧвӧй месть вӧчан закон.
Тэ должен тӧдны, мый ми Таграткӧд уна во нин зыксям, та вӧсна сылӧн пиыс оз вермы лоны тэнад другӧн.
Тадз шуӧ родӧвӧй месть вӧчан важся закон...
Кымын унджык висьтавліс Экэчо, сымын сьӧкыдджык лолі Тавыльлы.
Чужӧмыс зумыштчыліс, корсюрӧ доршасьліс синваыс.
И мыйӧн сӧмын Экэчо казявліс пиыслысь настроение вежсьӧмсӧ, кыптыліс шум.
Тавыль тӧдіс: татшӧм здукас батьыс вермас сійӧс чорыда ӧбидитны, весиг нӧйтны.
И вот ӧні, кор Экэчо косяліс тетрадьсӧ, видіс сійӧс омӧль кывъясӧн, Тавыльлы окота лои муніны школаӧ — сэтчӧ, кӧні сійӧ успокоитчывліс.
Тавыль ветлӧдліс коридорӧд, видзӧдліс велӧдысьяс жырйӧ муртса воссьыштӧм ӧдзӧс костӧдыс, сэсся аслас классӧ.
Пельпом вомӧныс сылӧн ӧшаліс небӧгъяс да тетрадьяс тыра няйт сумка.
«Косялӧм тетрадьсьыс ставсӧ выльӧ перепишита, — нускигтыр ышловзис Тавыль, — а сэк, гашкӧ, Нина Ивановна пыралас.
Сэки, ме нин тӧда, сійӧ ачыс мӧдас сёрнитны мекӧд, и ме ставсӧ-ставсӧ висьтала сылы».
Тавыль мыджис юрсӧ кияснас да вӧрзьӧдчывтӧг дыр тадзи пукаліс. Сійӧ бара и бара мӧвпаліс, мый жӧ сійӧ висьталас аслас велӧдысьлы.
«И Кэукай йылысь висьтала, — мӧвпаліс сійӧ.
— Висьтала, мый ме ӧшибитчи, сы вӧсна и лёктор сы йылысь висьталі».
Мӧвпъясыс жуисны Тавыль юрын.
Вочасӧн мӧвпъясыс заводитісны дзугсявны, вошласьны: Тавыльӧс личкис унмыс.
Вӧтнас детинка аддзыліс, кыдзи сы дорӧ локтіс Нина Ивановна, кыдзи меліа инмӧдчыліс сылӧн юр бердӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас.
И сэки Тавыль кватитіс сійӧс киӧдыс да аслас синваысь яндысьтӧг кутіс тэрыба-тэрыба висьтавлыны сылы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Нина Ивановна кывзіс сюся, и сылӧн синъяс серти Тавыль аддзис, кутшӧма велӧдысьыс жалитӧ да радейтӧ сійӧс...
Эттай дыр корсис Нина Ивановнаӧс, ветліс весиг сы ордӧ патераас, пыраліс велӧдысьяс жырйӧ и медбӧрын решитіс видзӧдлыны аслас классӧ.
Кор аддзис парта сайын узьысь Тавыльӧс, Эттай чуймис, кӧсйис чуксавны сійӧс, но сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ кӧсйысис вундыны Тавыльлысь кӧсасӧ.
Дыр думайттӧг Эттай кок чуньяс йылас петіс классысь да ӧдйӧ котӧртіс гортас ножичла.
Кор сійӧ бӧр воис школаӧ, Тавыль век на узис.
Эттай гусьӧник локтіс сы дорӧ мышсяньыс, босьтіс ӧти кӧсатор да немдумайттӧг вундіс сійӧс.
Тавыль кӧрсьыліс, гыжйыштіс сійӧ местасӧ, кӧні сӧмын на вӧлі кӧсаторйыс, да бара успокоитчис.
Эттай курччыштіс кывсӧ, кыдзи и век, кор сійӧ мыйкӧ вундавліс ножичӧн, да сідзжӧ вундіс мӧд кӧсасӧ.
— Ставыс, — Тавыльлысь ичӧтик кӧсаяссӧ аслыс зептас сюйигмоз нурбыльтіс сійӧ.
Банйӧм вильыш чужӧмас тӧдчис ыджыд радлун.
И друг Эттай кыліс, мый Тавыль унйывсьыс бӧрдӧ.
«Навернӧ, мыйкӧ лёктор вӧталіс», — решитіс Эттай.
И сэк жӧ думыштіс: «Мыйла Тавыль ӧні тані, школаын, узьӧ парта сайын?
А, гашкӧ, батьыс вӧтліс сійӧс гортсьыс?
Гашкӧ, бара ӧбидитіс?»
Эттайлы сэтшӧм жаль лои Тавыльыс, мый сійӧ перйис зепсьыс кӧсаяссӧ, жугыля бергӧдлыштіс найӧс киас, и кор быттьӧ убедитчис, мый некутшӧм ногӧн найӧс он вермы пуктыны асланыс местаӧ, сьӧкыда ышловзис.
А Тавыль век на бӧрдіс унйывсьыс.
Векньыдик пельпомъясыс сылӧн дрӧгнитлывлісны.
Сылӧн косіник фигураас тайӧ здукас тӧдчис мыйкӧ шогсяма, ӧбидитчӧмсяма.
«Ай, лучшӧ мед эськӧ ме ассьым пельясӧс вунді тайӧ кӧсаяс дорысь!» — думыштіс Эттай да ассьыс ӧбидитӧм ёртсӧ ньӧжйӧник меліа малыштіс юрӧдыс да кок чуньяс йылас петіс классысь.
Школа кильчӧ вылысь Эттай аддзис ассьыс велӧдысьсӧ.
— Нина Ивановна!
Тайӧс ме, ме ставсӧ вӧчи!
— кывъяссӧ ньылаліг тэрыба заводитіс Эттай.
— Тайӧ ме кисьті пачсӧ, отсавны кӧсйи...
Пыр менам оз сідз артмы, кыдзи кӧсъя!
— Успокоитчы, Эттай!
Пырам школаӧ, тэ сэні меным ставсӧ и висьталан, — меліа шуис Нина Ивановна.
— Ме ог кӧсйы школаӧ, сэні Тавыль!..
Нина Ивановна, мунӧй асланым классӧ, сэні Тавыль узьӧ да мыйлакӧ унйывсьыс бӧрдӧ.
Меным сійӧ сэтшӧм жаль!
Мунӧй, жалитыштӧй сійӧс...
Сылӧн ӧні абу мамыс, а батьыс зэв скӧр...
— Классын Тавыль узьӧ?
— чуймис Нина Ивановна.
Эттайлӧн шызьӧм гӧлӧсыс, Тавыль йылысь висьталӧмыс сійӧс неуна повзьӧдісныкодь.
— Да, да, сійӧ узьӧ классын парта сайын.
Мунӧй сы дорӧ.
А ме локта аски.
Кута мӧвпавны, мый висьтавны тіянлы, войбыд кута мӧвпавны...
— Ладнӧ, ладнӧ, Эттай.
Ме ӧні муна Тавыль дінӧ, а тэ мун гортад, сӧмын войбыдсӧ мӧвпавны тэныд оз ков.
Кор велӧдысь муніс, Эттай ыджыда ышловзис да думыштіс: «Но, нинӧм.
Бур, мый ме аддзылі Нина Ивановнаӧс!
Сійӧ жалитыштас Тавыльӧс...
Сійӧ обязательнӧ жалитыштас сійӧс.
А пач йывсьыс да кӧсаяс йывсьыс ме бӧрынджык...
ме аски ставсӧ висьтала».
СОЗНАЙТЧАС-Ӧ МЫЖАЫС?
Аскинас лои сідзи, кыдзи Эттай эз чайт.
Асывнас на школаӧ локтіс Экэчо да скӧрысь восьтіс директор кабинетысь ӧдзӧссӧ.
— Тавыль сэсся школаӧ ветлыны оз кут!
Тырмас!
— порог дорсяньыс на горӧдіс сійӧ.
Виктор Сергеевич мӧвпалігтыр малыштіс ассьыс сьӧд тошсӧ да спокойнӧя предложитіс:
— Пыр, пыр, Экэчо!
Ме аддза, тэнад ме дорӧ эм серьёзнӧй делӧ.
— Да, да, эм ыджыд делӧ!
— Экэчо воськовтіс кабинет шӧрас.
Вӧсньыдик паръясыс сылӧн тіралісны, ныр розьыс чашкалӧма.
Виктор Сергеевич муртса вермис пуксьӧдны сійӧс улӧс вылӧ.
— Но, ӧні висьтав, мыйла талун тэ сэтшӧм скӧр, — нюмъялігтыр сійӧ шыасис Экэчо дорӧ.
— Да, да, скӧр!
Зэв скӧр!
Кыдз нӧ он ло скӧр?
Тэ ачыд меным шулін, мый Тавыль вермис волывлыны школаӧ кӧсаясӧн, а ӧні мый артмис?
— А мый нӧ сэтшӧмыс лои?
— чуймис директор.
— Мыйла тэ менсьым юасян, мый лои?
— скӧрысла пузис Экэчо.
— Ачыд бура тӧдан, мый лои.
Мыйла менам пилысь, Тавыльлысь, вундӧмныд кӧсасӧ?
Кӧсатӧгыс сійӧ оз кут ветлыны школаӧ!
Ӧні сійӧ оз вермы дорйысьны лёк духъясысь.
Талун югдігас ме сійӧс мӧдӧді кӧр видзысьяскӧд тундраӧ.
Мед лучшӧ сійӧ велалас аслас дядь дорын кӧръясӧс бура гӧгӧрвоны.
Виктор Сергеевич мыджсис улӧс мышкас да мӧвпаліс: «Да, история!
Коді вермис тадзисӧ дурны?»
Экэчо недыр лӧгысь видзӧдіс Виктор Сергеевич вылӧ, а сэсся ехиднӧя шуис:
— Мудер тэ, велӧдысь, зэв мудер!
Ачыд жӧ ыстін кодӧскӧ вундыны Тавыльлысь кӧсасӧ, а ӧні ачыд лэдзчысян, быттьӧкӧ нинӧм он тӧд.
Виктор Сергеевич веськыда видзӧдліс Экэчолы синмас.
Экэчо эз выдержит, и видзӧдны кутіс бокӧ:
— Коді асьсӧ кужӧ уважайтны, сійӧ первой вежӧрнас да сьӧлӧмнас ассьыс кывъяссӧ прӧверяйтӧ, а сэсся нин гораа шуалӧ, — стрӧга шуис директор.
— Ме абу велалӧма, медым менӧ мыжалісны сыын, мыйын ме абу мыжа.
Тэнад кывъясыд меным эз кажитчыны.
Экэчо чӧв оліс, кӧть сылы зэв окота вӧлі петкӧдлыны тайӧ ён, спокойнӧй мортыслы ассьыс лӧгалӧмсӧ.
— А тэ ачыд кыдзи чайтан, коді вермис вӧчны тайӧ омӧльторсӧ?
— каллянас табак тэчигмоз юаліс Виктор Сергеевич.
— Курит.
— Экэчолы сійӧ мыччис табаксӧ.
— Тайӧ тэнад велӧдчысь Эттай вӧчис!
— бара горӧдіс Экэчо, быттьӧ эз казяв сылань мыччӧм табаксӧ.
— Тайӧ сійӧ кӧсйысьлӧма вундыны Тавыльлысь кӧсаяссӧ.
— Кӧсйысьлӧма, шуан?
— выльысь юаліс Виктор Сергеевич.
— А вот ми ӧні видлалам.
— Кыдзи тэ видлалан?
Нинӧм тэ он видлав!
Тіян школаын челядь велӧдчӧны пӧръясьлыны.
— Бара немдумайттӧг кывъястӧ шуалан!
— гораджыка шуис Виктор Сергеевич.
— Оз жӧ позь сідз, медым мужичӧйлӧн кывйыс вомас бовъяліс, кыдзи больгысь пӧчлӧн.
Тэ ӧд верман лоны срамитӧмаӧн: мыжаыс сознайтчас, и сэки...
— Оз сознайтчы!
— увереннӧя шуис Экэчо.
— Пӧръясьысьясӧн ті найӧс тані вӧчанныд, кодъяс оз уважайтны бать-мамсӧ!
Директор спокойнӧя помаліс куритчыны, пыркӧдіс каллянсьыс пӧимсӧ да друг гажаа предложитіс:
— Вай тадз сёрнитчам: мыжаыс кӧ сознайтчас, тэ талун жӧ питӧ бӧр ваян школаӧ.
Мед пиыд тэнад лоӧ сэні, кӧні велӧдӧны лоны правдивӧйӧн.
Мыжаыс кӧ оз сознайтчы...
— Виктор Сергеевич ланьтліс, думыштіс, оз-ӧ ло ӧшыбкаӧн, — сэки, тэныд кӧ сідз кажитчӧ бурджыкӧн, питӧ эн вайӧд школаӧ.
Экэчо видзӧдліс Виктор Сергеевичлы чужӧмас, мӧвпалігтыр некымынысь дернитіс асьсӧ тошкӧдыс.
Велӧдысьлӧн предложениеыс кӧть вӧлі заманчивӧй, сійӧ поліс ворссьыны: «А мый, мыжаыс кӧ сознайтчас?»
Сійӧтор, мый Экэчо эз эскыв йӧзыслы, мустӧмтіс найӧс, сылы тшӧктіс примитны решение.
Да, сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый мыжаыс нинӧм вылӧ оз сознайтчы!
Думыштчис и Виктор Сергеевич: «Но, а мыжаыс кӧ оз сознайтчы?
Кыдзи сэки ковмас решайтны Тавыльлысь судьбасӧ?
Оз жӧ позь, медым сійӧ эз велӧдчы!»
Но Виктор Сергеевич сэтшӧма эскис аслас велӧдчысьяслы, налӧн честностьӧ, мый вешйис и тайӧ сомнениеыс.
Зильӧбтіс звонок линейка вылӧ.
Кор велӧдчысьяс сувталісны стройӧ кузь коридорын, директор да Экэчо петісны кабинетсьыс.
Дежурнӧй, кыдзи и век, сетіс рапорт.
Экэчо кияссӧ пуктіс мышкас да сюся видзӧдіс аслас кӧдзыд, скӧр синъяснас челядьлӧн серьёзнӧй, сосредоточеннӧй чужӧмъяс вылӧ.
Экэчо волнуйтчис.
Сійӧ поліс мӧвпавны сы йылысь, мый мыжаыс сознайтчас.
Сылы зэв окота вӧлі шуны директорлы сэтшӧм кывъяс, кодъясысь сійӧ эськӧ детинка моз гӧрдӧдіс.
Виктор Сергеевич муніс коридор шӧрас.
— Ме кӧсъя висьтавны велӧдчысьяслы некымын кыв, — шуис сійӧ школа кузя дежурнӧй велӧдысьлы, сэсся сюся видзӧдліс линейка вылын сулалысь челядьлы быдӧнлы чужӧмас да ньӧжйӧник, но чёткӧя шуис:
— Коді вундіс Тавыльлысь кӧсасӧ, воськовт водзӧ!
Виктор Сергеевич гӧлӧсын вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, коді быттьӧ висьталіс:
«Ме тӧда, ме уверен — мыжаыс вӧчас воськов водзӧ, мыжаыс сознайтчас».
Пуксис чӧв-лӧнь.
Зэвтчӧмысла пӧсялӧм Экэчо лэдзчысис коридор стен бердӧ.
«Оз, оз воськовтны, найӧ регыдджык ассьыныс кывнысӧ сьӧвзясны понъяслы!
Найӧ чӧв овны кутасны!
Мыжаыс оз сознайтчы, нинӧм вылӧ оз сознайтчы!» — асьсӧ успокаивайтіг думсьыс долис Экэчо.
А Виктор Сергеевич видзӧдіс шынитӧв сулалысь челядьлы чужӧмас.
Сійӧ эз кӧсйы мӧдысь шуны, сійӧ вӧлі уверен, мый мыжаыс обязательнӧ вӧчас воськов водзӧ.
Но воис здук, кор Виктор Сергеевичлы кутіс кажитчыны, мый колӧ повторитны ассьыс приказсӧ.
И сэки напряжённӧй чӧв-лӧняс кыліс Эттайлӧн решительнӧя воськовтӧмыс.
Линейка вылын сулалысьяс шемӧсмисны.
Экэчо лэптіс кӧясӧ, ньӧжйӧник, быттьӧкӧ кыйсигӧн сійӧ гусьӧник кыссис зверлань, локтіс дзик Эттай дорӧдз да лӧгысь видзӧдліс сылӧн напряжённӧй чужӧмӧ.
Да, сійӧ, Экэчо, мустӧмтіс тайӧ детинкасӧ!
И медсясӧ эз нин сы вӧсна, мый сійӧ вундіс Тавыльлысь кӧсасӧ, а ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый сійӧ признайтчис да школаса директоркӧд тышын колис сійӧс, Экэчоӧс, побеждённӧйӧн.
— Мун менам кабинетӧ, — Эттайлы стрӧга шуис Виктор Сергеевич.
Экэчо тэрыба муніс кабинет ӧдзӧс дорӧдз да друг бергӧдчис директорлань:
— Случайнӧ тэ прав лоин, велӧдысь.
Тавыльӧс ме вайӧда школаӧ, но ог ӧні.
Ог, ог талун, а сэки, кор сылӧн быдмасны кӧсаясыс!
И вочакывсӧ виччысьтӧг, увлань видзӧдігтыр, Экэчо муніс.
ПОЛЯРНӦЙ ПУТЕШЕСТВЕННИК
Петялӧн вӧлі аслас страсть.
Аслас чужӧмсянь сійӧ пыр на оліс Чукоткаын и ёна кутіс радейтны Войвывсӧ.
Думсьыс Петя аддзис асьсӧ Войвыв Полюсӧс мужественнӧя пӧкӧритысьӧн, Ледовитӧй океанын выль муяс восьтысьӧн.
Сійӧ лыддис ставсӧ, мый киас сюрлі войвывса путешественникъяс йылысь, и ӧні лӧсьӧдавліс дыр путешествуйтӧм кузя планъяс, дасьтіс асьсӧ лишениеяс кежлӧ, быдсяма испытаниеяс кежлӧ.
Петялӧн мамыс, Вера Николаевна, частӧ чуймыліс, кор аддзыліс, мый сылӧн пиыс некод казявтӧг некымынысь шыбитліс завтракъяссӧ, ӧбедъяссӧ, ужынъяссӧ помӧй ведраӧ да кӧсйис петкӧдлыны, мый сійӧ сёйис.
Кор мамыс корліс гӧгӧрвоӧдны тайӧс, Петя чӧв овліс.
— Но, сідзкӧ сет меным честнӧй кыв, мый водзӧвылӧ тадзсӧ вӧчны он кут, — тшӧктыліс сійӧ.
— Мама, татшӧм кывсӧ, да ещӧ честнӧйӧс, ме сетны ог вермы, — ышловзис Петя.
— Тайӧ нин мыйла?
— чуймис Вера Николаевна.
Петя упрямӧя кӧрліс ассьыс еджгов синкымъяссӧ да, джоджас видзӧдіг, висьталіс:
— Тайӧ секрет, мама.
Вот кор ме быдма, сэки ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
И поведениенас Вера Николаевна эз вӧв дӧвӧльнӧй, но решитіс мыйкӧ дыра кежлӧ кольлыны сійӧс.
Но кор ещӧ ӧтчыд казяліс, мый Петялӧн ӧбедыс бара веськалӧма помӧй ведраӧ, сійӧ скӧрмис:
— Тэ меным век жӧ висьталан али он, мый тэ вӧчан, тӧлктӧм детинка?!
Петя чӧв оліс.
Вермас лоны, Петя сідзи и эз висьтав эськӧ аслас тешкодь поведениелысь помкасӧ, сыӧн кӧ эз кут интересуйтчыны батьыс.
— Энлы, Петя...
Ме ӧд ӧнӧдз на мӧвпавлі, мый тэ менӧ да мамтӧ уважайтан, — ас дорас улӧс вылӧ писӧ пуксьӧдігмоз шуис сійӧ.
— Мый вӧсна нӧ тэ он гӧгӧрвоӧд миянлы, мыйла тэ опаздывайтан ӧбед вылӧ, шыблалан ӧбедтӧ да тшыгъялан?
Висьталін кӧ, мыйын делӧыс, сэки, гашкӧ, мамыд, прӧстӧ, эз кут корны тэнӧ сёйнысӧ.
— Ме кӧсйи, медым тайӧ вӧлі тайнаӧн, — нурбыльтіс Петя.
— А-а-а, тайна!
— шуис Виктор Сергеевич.
— Но, тайна кӧ, дерт, сэки мӧд делӧ...
Кӧть эськӧ меным, веськыда кӧ шуны, зэв ӧбиднӧ, мый менам пиӧй оз кӧсйы висьтавны меным ассьыс тайнасӧ...
— Тӧдан, папа, ме тэныд, пӧжалуй, висьтала!
— улӧс вывсьыс чеччыштіс Петя.
— Но, но...
Петя ветліс ӧдзӧс дорас, медым кывзыштны, абу-ӧ кодкӧ ӧдзӧс саяс, сэсся шуис:
— Тӧдан, ме лыдди войвывса ӧти путешественник йылысь небӧг.
Небӧгын висьтавсьӧ, мый сылы кор вӧлӧма сӧмын дас кӧкъямыс арӧс, сійӧ велӧдӧма асьсӧ нёль-ӧ-вит сутки чӧж не сёйлыны, медым закалитчыны, медым кужны тшыгъявны.
Со и ме тшӧтш видлі...
— Но-но, ӧні гӧгӧрвоана, ӧні ставыс гӧгӧрвоана...
— Виктор Сергеевич малыштіс тошсӧ и неуна думайтыштӧм бӧрын содтіс: — Вот тэ шуин, мый сійӧ путешественникыслы вӧлӧма дас кӧкъямыс арӧс.
А он-ӧ тэ висьтав, кымын арӧс тэныд?
Петя гӧрдӧдіс:
— Менам неуна этшакодь на...
Но меным нин дас арӧс...
— Збыльысь, этшакодь на, медым вит сутки чӧж не сёйны, — шуис Виктор Сергеевич.
— Тадзнад, пӧжалуй, тэ ёнджыка омӧльтчыны кутан, ёнмӧм дорысь.
— Да вот ме ачымӧс видлавны кӧсйи, но миянлысь мамӧс ӧмӧй ылӧдан!
Сӧмын ӧтчыд и меным удайтчис не сёйны суткиӧн-джынйӧн...
Кок йылын сулалі, но пидзӧсъяс, тӧдан, тіралісны...
— Сідзкӧ, пидзӧсъясыд тіралісны?
— Тіралісны, — сознайтчис Петя.
— Вай тэкӧд сёрнитчам: мыйӧн сӧмын тырас тэныд дас кӧкъямыс арӧс, сэки, окота кӧ, тэ повторит ассьыд опытъястӧ, а ӧні эн на.
Тайӧ менам сӧвет тэныд.
Ӧнӧдз тэ менсьым сӧветъясӧс пыдди пуктылін — ӧні ог тӧд, кыдз лоас.
— Ладнӧ.
Сета ме тэныд кыв, мый кута виччысьны дас кӧкъямыс арӧсӧдз, — чорыда шуис Петя.
— Но мый нӧ, вай китӧ!
— Виктор Сергеевич нюжӧдіс ассьыс кисӧ.
— Вай!
— повторитіс Петя да гораа шлёпнитіс батьыслы кипыдӧсас.
Но сійӧ происшествие бӧрас, коді вӧлі Эттай да Тавылькӧд, Петя аслас поведениеӧн бара кыпӧдіс Вера Николаевналысь подозрение.
Быд воськолын, быд жестын тӧдчис таинственность.
Сійӧ частӧ шӧпкӧдчыліс аслас другъяскӧд, видлавліс ассьыс мехӧвӧй паськӧмсӧ; сэсся рюкзакас дзебис батьыслысь бинокль.
Сэтысь жӧ мамыс аддзис кӧрт тув тыра кӧрӧбка, мӧлӧт, суниса ем, нерпа ку вӧньяс, ас вӧчӧм наган.
И мый медъёна повзьӧдіс мамӧс — сійӧ истӧг.
«Э-э, тані мыйкӧ абу ладнӧ», — думыштіс Вера Николаевна да рюкзаксӧ петкӧдліс верӧсыслы.
— Яснӧ.
Полярнӧй путешественник лӧсьӧдчӧ походӧ, — зумыштчис Виктор Сергеевич.
Мыйӧн сӧмын Петя воис школаысь, сійӧ пыр жӧ кыліс батьыслысь гӧлӧс:
— Пырав, Петя, ме ордӧ здук кежлӧ.
Петя подозрительнӧя видзӧдліс пӧдушка вылас, код улӧ вӧлі дзебӧма рюкзаксӧ да быттьӧкӧ нинӧм оз тӧд, пырис бать кабинетас.
— Но кыдзи тэнад делаясыд?
Аски шойччан лун — гашкӧ, ветлам капканъяс пуктавны?
Тэ жӧ радейтан кыйсьыны.
— Да...
Но, гашкӧ, водз на капканъяссӧ пуктавны?
— джоджас кутіс видзӧдны Петя.
— Мыйла нӧ водз?
Кыйсьысьяс пукталісны нин капканъяссӧ лун кык сайын.
— А-а-а... вот кыдз...
Ме и эг тӧд, — нюжӧдіс Петя.
— Ме аддза, тэныд окота колльыны шойччан лунсӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн?
Петя подозрительнӧя видзӧдліс батьыс вылӧ да мыйкӧ мӧвпалігтыр зумыштчис.
— Помнитан, тэ шулін, папа, медым ме тэкӧд сӧветуйтчи, менам кӧ лоӧ кутшӧмкӧ тайна?
— батьыслы синмас видзӧдігтыр друг юаліс сійӧ.
— Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита, да весиг виччыся, кор тэ висьталан мыйкӧ татшӧм сямасӧ, — нюмсӧ кутіс Виктор Сергеевич.
— Сідзкӧ вот, татшӧм кадыс воис, папа, — шӧпнитіс Петя да кок чунь йылас котӧртіс ӧдзӧс дорас, медым топыдджыка пӧдлавны сійӧс.
— Сӧмын мамалы нинӧм на эн висьтав.
Не сы вӧсна, мый ме ог уважайт сійӧс — либӧ ещӧ мый, а прӧстӧ...
Тэ тӧдан, мама повзьыны вермас.
— Да, да, гӧгӧрвоа, — довкйӧдліс юрнас батьыс.
— Вот мый, ми тӧдмалім, мый тэ да сельсӧветса председатель кужинныд докажитны Экэчолы, мый Тавыль должен велӧдчыны.
И вот ми — ме, Кэукай да Эттай — решитім ветлыны понъясӧн тундраӧ.
Тайӧ экспедицияас ме лоа главнӧй полюсдорса путешественникӧн, а найӧ — менам проводникъясӧн.
Помнитан, кыдзи Арсеньевлӧн Дерсу Узалаыс?
— Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита.
Дерсу Узала вӧлі зэв бур морт.
— А Арсеньев?
— юаліс Петя и сэк жӧ вочавидзис ачыс: — Арсеньев вӧлі замечательнӧй путешественник!
— И Арсеньев кузяыд ме тэкӧд сӧгласен.
— Виктор Сергеевич кресталіс кокъяссӧ.
— Эттай да Кэукай дыр вензисны, кодныслы на пиысь лоны гольд Дерсу Узалаӧн, — кыпыда заводитіс висьтавны Петя.
— Медбӧрын ми шуим, мый найӧ кыкнанныс лоӧны Дерсу Узалаӧн.
Гӧгӧрвоан, сразу кык Дерсу Узала!
— Да, гӧгӧрвоа.
Спорсӧ, дерт, разрешитӧмныд зэв бура.
Мыйла збыльысь не лоны кык Дерсу Узалалы?
— сӧгласитчис Виктор Сергеевич да неуна думайтыштӧм бӧрын содтіс: — А вот висьтав меным, Петя: кыдзи тэ чайтан, кутшӧм должен лоны путешественник?
Тэ ӧд лыддин Дежнев йылысь, Миклухо-Маклай, Пржевальский йылысь, весиг саридз вуджысь Василий Михайлович Головнин небӧгӧ видзӧдлывлін...
— А кыдз нӧ!
Дерт жӧ, видзӧдлывлі.
Ме, кӧсъян кӧ тӧдны, папа, аслам специальнӧй тетрадьӧ, коді шусьӧ «Путешественниклӧн учебник», перепишиті Головнин небӧгысь торъя местаяс...
Петя уськӧдчис рюкзак дорас да регыд мысти вайис кыз ӧтувъя тетрадь, кодӧс вӧлі эжӧма шпоракылысь кӧтасьтӧм бумагаӧн.
Тетрадьын збыльысь вӧлі путешественникъяс небӧгысь уна выписка.
Выпискаяс костас вӧлі уна краситӧм рисунокъяс, кодъясӧс Петя серпасалӧма сійӧ жӧ небӧгъясысь.
— Со менам тані Головнин, — индіс Петя, — а со татчӧ сылысь кывъяссӧ выпишиті...
со сійӧ, гӧрд карандашӧн рамкаӧ босьтӧма...
Аддзан, сійӧ шуӧ, мый ум да...
— кыдзи нин сійӧ гижӧ?
— ыджыд дарованиеяс шедӧны быд смертнӧйлы, кӧні кӧть найӧ эз чужлыны.
А водзӧ со гижӧ, мый чукӧртны кӧ челядьӧс став му шар вылысь да найӧс ӧткодя воспитайтны, то сьӧд кучикаяс пиысь петісны эськӧ великӧй йӧзыс не этшаджык, еджыд чужӧма челядь дорысь...
— А висьтав, Петя, мыйла тэ аслад «Путешественниклӧн учебникӧ» гижин буретш тайӧ кывъяссӧ?
— юаліс Виктор Сергеевич.
— А тэ, папа, вунӧдін ӧмӧй, мый ме велӧдча чукчаяскӧд?
— юалӧмӧн юалӧм вылӧ вочавидзис Петя.
— Со буретш сідзи и артмис: миян школаын эмӧсь и рочьяс и чукчаяс, эм уна ламут, ӧти коряк, а Пурлис, коді велӧдчӧ сизимӧд «Б» классын — латыш, и нинӧмӧн ми огӧ торъялӧй ӧта-мӧдысь!
Вот аддзылан, Кэукай коркӧ лоас нималана художникӧн, а Эттай мыйкӧ сэтшӧмӧс изобретитас, мый ставӧн чуймасны.
Сійӧ ёна радейтӧ машинаяс.
Эттай и пачӧс шуӧ машинаӧн, код пытшті ветлӧдлӧ би.
А сэсся математика вылӧ сылӧн юрыс сюсь...
Со мый вӧсна ме выпишиті Головнин небӧгысь тайӧ кывъяссӧ...
— Ӧні ме аддза, абу весьшӧрӧ тэ сійӧс выпишитӧмыд — тэ бура гӧгӧрвоӧмыд, мыйла найӧс выпишитӧмыд.
Но, а век жӧ: кыдзи тэ чайтан, кутшӧмӧн должен лоны путешественник?
— Медводз сійӧ должен лоны мужественнӧйӧн да суровӧйӧн, со татшӧмӧн!
— Петя кӧрис синкымъяссӧ, чужӧмсӧ вӧчис серьёзнӧйӧн.
— Со кутшӧм сійӧ должен лоны, кыдзи ме ӧні петкӧдлі.
— Путешественниклы мужествоыд збыльысь колӧ, но сійӧ, ме думысь, этша на, — нюммуніс батьыс.
— А ещӧ колӧ, медым путешественник вӧлі тӧлка морт, — содтіс Петя, — медым сылӧн путешествиеысь вӧлі кутшӧмкӧ пӧльза.
Сэсся сійӧ должен лоны чуткӧйӧн экспедиция кузя аслас ёртъясыс дінӧ, чуткӧйӧн сійӧ войтыръяс дінӧ, кытчӧ сійӧ веськалас.
Вот, например, кыдзи Миклухо-Маклай!
Сійӧ вӧчис йӧзыслы пӧльза: кодӧс лечитіс, кодлы мыйкӧ объясняйтліс, и сійӧс зэв ёна радейтлісны.
Вообщӧ, папа, медводз колӧ лоны мортӧн, сэки путешественниклӧн век лоасны другъяс.
Вот ме татчӧ гижи, например, кыдзи сэки тӧдтӧм на дівывса йӧз относитчылісны Головнин дорӧ, отсалісны сылы, да нинӧмӧн эз беспокоитлыны сійӧс.
А мыйла тадзи артмис?
— юаліс Петя.
— Сы вӧсна мый миан Головнин вӧлі настӧящӧй мортӧн, и ді вылын олысьяс относитчисны сы дінӧ, кыдзи настӧящӧй морт дінӧ.
А вот тэ, навернӧ, тӧдан, мый Англияысь ӧти саридз вуджысьӧс туземечьяс весит виисны: англичана лёка асьнысӧ кутісны, и туземечьяс эз радейтны найӧс.
— Да, делӧяс!..
— нурбыльтіс Виктор Сергеевич, сэсся чеччис улӧс вывсьыс да кутіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
Петя шынитӧв следитіс батьыс бӧрся.
Детинкалӧн кельыдлӧз синъясыс, кӧні ӧттшӧтш тӧдчис и тревога, и надейтчӧм, и ыджыд нетерпение, видзӧдісны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, сы серти, кытчӧ мунліс батьыс.
«А мый, шуас кӧ: «Пукав гортад, некытчӧ эн лысьт мунны»?
Сэки менам Дерсу Узалаяс мунасны, а ме, великӧй путешественник, кута пукавны гортын», — беспокоитчис Петя.
— Вот мый, Петя!
Ме тӧда, тэ виччысян менсьым сӧвет, кыдзи ми тэкӧд сёрнитчылім, — торкис чӧв-лӧньсӧ Виктор Сергеевич.
— Ӧні ме тэныд нинӧм ог висьтав, а вот час мысти, чайта, мыйкӧ сӧветуйта.
Петя ышловзис да жугыля вочавидзис:
— Но мый нӧ, ме нӧрӧвитла.
Сӧмын тэ, папа, кыдзкӧ-мыйкӧ буртор сӧветуйт, ладнӧ?
Пиыскӧд сёрнитӧм бӧрын Виктор Сергеевич час мысти аддзысис Тынэткӧд.
— Ме кывлі, мый Таграт тэнӧ мӧдӧдӧ кутшӧмкӧ поручениеӧн тундраӧ, кӧр видзысьяс дінӧ.
Вернӧ тайӧ?
— Да, аски ме муна тундраӧ, кӧр видзысьяслы капканъяс нуа.
Медым кӧр видзӧны и кыйсьӧны.
Кыньсӧ кыйны таво миян ыджыд план.
— Сідзкӧ менам тэ дорӧ просьба!
— радлыны мӧдіс Виктор Сергеевич да висьталіс комсорглы, мый детинкаяс гусьӧн лӧсьӧдчӧны ветлыны Тавыльла тундраӧ.
— Но мый нӧ, мед сідзкӧ мекӧд мунасны, — дасьпырысь вочавидзис Тынэт.
— Абу сідз, ме кӧсйи неуна мӧд ногӧнджык вӧчны.
Мед найӧ асьныс мунасны, мед найӧ ӧнісянь нин велӧдчасны лоны настоящӧй мужичӧйясӧн.
А тэ на бӧрся мунан, видзӧдны кутан.
Сӧмын, пӧжалуйста, внимательнӧйджык ло.
Ме тэ вылӧ надейтча.
— Ладнӧ, Виктор Сергеевич, ме зэв внимательнӧйӧн лоа, — кӧсйысис Тынэт.
И вот Петя кывзіс батьыслысь сӧвет лӧсьӧдчыны туйӧ.
Нимкодьысла сійӧ котраліс жырйӧдыс, лӧсьӧдчис туйӧ.
Виктор Сергеевич мудера мигнитлывліс пиыслы, сыкӧд ӧтлаын видлаліс сылысь мехӧвӧй паськӧмсӧ, тэчис рюкзаксӧ.
— Сӧмын мамалы, пӧжалуйста, эн на висьтав.
А то сійӧ кӧ тӧдмалас, сэки ставыс вошас.
Сійӧ оз лэдз менӧ и тэнӧ заставитас не лэдзны менӧ.
— Ладнӧ, ог висьтав, — кӧсйысис Виктор Сергеевич.
— Вай сюям рюкзакас вот тайӧ пряникъяссӧ.
Настӧящӧй путешественник провизиятӧг оз мӧдӧдчы.
— Ладнӧ, вай сюям, — ноксис Петя. Сійӧ весиг эз и думыштны вермы, мый тайӧ пряникъяссӧ мамыс специальнӧ сылы пӧжаліс туй вылас.
Рытнас, вольпасьын куйлігӧн, Петя зілис представитны, кутшӧмджык лоӧ аски сылӧн путешествиеыс.
«Бур, мый ме батькӧд сӧветуйтчи, сійӧ ёна отсаліс меным, — мӧвпаліс Петя.
— Лӧсьыд, кор тэнад сэтшӧм бур бать — настӧящӧй друг, папа, кодлы позьӧ дӧверитны медся гуся тайнасӧ...»
А аски асывнас водз детинкаяс тӧвзисны нартӧвӧй туйӧд тундраӧ.
Понъяс котӧртісны ӧдйӧ да кокниа.
Понъясӧн веськӧдліс Кэукай.
Корсюрӧ путешественникъяс сувтлывлісны, сюся видзӧдлісны гӧгӧр.
Налӧн вӧлі сёрнитчӧма, мый мунӧны оз тундраӧ, а мӧдарӧ — быттьӧ войвылӧ, полюслань.
Муніганыс найӧ чайтісны «восьтыны Ледовитӧй океанын выль муяс», аддзысьлыны «тӧдтӧм племяяскӧд».
Понъяс вылӧ горӧдлывліг Кэукай частӧ чеччыштліс муас да дыр котӧртліс нартаыскӧд орччӧн.
— Пола, мый понъясыс ёна мудзасны, а полюсӧдз ылын на!
— понъясӧс вӧтліг горӧдлывліс сійӧ.
Детинкаяслӧн шапка выліыс, синкымъясыс да синлысъясыс гыӧртӧмаӧсь, и та вӧсна найӧ збыльысь кажитчисны суровӧй полярникъясӧн, кодъяс мӧдӧдчӧмаӧсь ылі путешествиеӧ.
ТАВЫЛЬ КӦСЙӦ ШКОЛАӦ
Экэчо мӧдӧдіс Тавыльӧс аслас рӧдня ордӧ, колхозса медбур пастух Вальфо дорӧ.
Кӧр видзан бригадалӧн стойбищеыс вӧлі Рэн посёлоксянь километр кызь сайын.
Вальфо эз вӧв ёна рад Тавыль локтӧмлы.
— Ог гӧгӧрво, мый тэнад батьыд мӧвпалӧ, — аркан гартігмоз недӧвӧльнӧя шуис сійӧ.
— Велӧдчыны тэныд колӧ.
Менам пиӧй велӧдчӧ, а тэ мый тані кутан вӧчны?
Тавыль гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Сылӧн доршасис синваыс.
Вальфолӧн гӧтырыс пуктіс сы водзӧ пуӧм яй, но Тавыль эз и видлы сійӧс, чеччис да петіс ярангасьыс ывлаӧ.
Тундраӧс да гӧраясӧс тупкысь свежӧй лымйыс ёрис сылысь синъяссӧ.
Тавыль муртса вермис аддзыны, мый гӧра пӧкатъясын вӧлі кӧръяслӧн ыджыд стада.
— Гок!
Гок!
Гок!
— стойбищеӧдз кыліс кӧр видзысьяслӧн горзӧм шыыс.
Тавыль кӧмаліс снегоступ да жугыля мӧдӧдчис стадалань.
Сійӧ бура помнитіс батьыслысь стрӧга тшӧктӧмсӧ: «Лун и вой ло стада дорас.
Велӧдчы гӧгӧрвоны кӧръясӧс, тайӧ ёна бурджык лоӧ небӧг саяд прӧста пукалӧм дорысь».
— Тайӧ ёна бурджык лоӧ небӧг саяд пукалӧм дорысь...
— шӧпкӧдіс Тавыль да бара сылӧн кыптіс батьыс вылӧ ӧбида.
Кӧр видзысьясӧн юждӧм трӧпа нуӧдіс сопка вылӧ.
Тавыль неуна кайыштіс трӧпаӧдыс да пуксис сьӧд из вылӧ, коді вӧлі тыдалӧ лым пиысь.
Сійӧ кунис синъяссӧ да мӧвпавны кутіс школа йывсьыс.
Указка кутігтыр Нина Ивановна сулалӧ карта дорын да висьталӧ чудеснӧй уральскӧй му йылысь, мойд сяма Волга ю йылысь, ыджыд каръяс да заводъяс йылысь.
Классын чӧв-лӧнь: лов шысӧ кутӧмӧн велӧдчысьяс кывзӧны Нина Ивановналысь висьтсӧ.
Тавыльлы кажитчӧ, мый сійӧ весиг кылӧ аслас радейтана велӧдысьлысь гӧлӧссӧ:
«Эк, ставсӧ тайӧс проклятӧй Эттай вӧчис!
— шогпырысь думыштіс Тавыль.
— Но да нинӧм, Нина Ивановна отсалас меным.
Сійӧ жӧ сэки рытнас, кор классын садьмӧдіс менӧ, шуис, мый ӧні меным сійӧ лоӧ бур ёртӧн, дорйыны менӧ кутас.
Да и Виктор Сергеевич всё равно заставитас батьӧс бӧр ыстыны менӧ школаӧ...»
Но кутшӧм бурӧданаӧсь кӧть эз вӧвны тайӧ думъясыс, сьӧлӧм вылас Тавыльлы век лои шогджык.
Сійӧ бергӧдчис стойбищелань, гырддзаяссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас, щӧкасӧ пыкис кулакъяснас да кутіс мӧвпавны сы йылысь, мый сылы вӧчны водзӧ.
Яранга вывъясысь качис лӧз тшын.
Ярангаяс дорын ноксисны мужичӧйяс и нывбабаяс: упакуйталісны сьӧкыд грузӧвӧй нартаяс, медым вуджны выль местаӧ.
Упакуйтӧм нартаяссӧ мужичӧйяс йӧткылісны стойбищесьыс бокӧджык, сувтӧдлісны найӧс ӧта-мӧд дорас нырнас воча, артмӧдлісны кузьмӧс кытш формаа кораль.
* Кораль — тані: загон, кодӧс вӧчӧма нартаясысь, кӧні доддялӧны кӧръясӧс.
Тавыль тӧдіс, мый аски югдігас пастухъяс вайӧдасны тайӧ кораль дорас стадасӧ да кутасны торйӧдавны неездӧвӧй кӧръясӧс.
Кор татчӧ кольӧны сӧмын ездӧвӧй кӧръясыс, найӧс йӧртасны кораляс, заводитасны кутавны найӧс сюръясӧдыс да сэк жӧ доддявлыны нартаясӧ, мыйясысь и вӧчӧма коральсӧ.
Быд доддялӧм кӧрӧс поводнас домаласны водзын сулалысь нарта бӧрӧ.
Первойя кӧрсӧ кутасны поводӧдыс, сійӧ дернитас ассьыс нартасӧ мӧд увсьыс, а мӧд кӧрыс, кодӧс поводнас домалӧма мӧд нарта дорӧ, дернитас ассьыс нартасӧ коймӧд улысь, и тадзи коральыс нюжӧдчас кузь кочевӧй караванӧ.
И мӧдӧдчас караван юдорса долинаӧд ю катчӧс, пыр пыдӧджык и пыдӧджык тундраӧ, сэтчӧ, кӧні лӧзалӧны Анадыр мусюрлӧн гӧраясыс.
Аслас снегоступъясӧн Тавыль мӧдӧдчас пастухъяскӧд ӧтлаын, вӧтлыны кутас шумӧн мунысь стадасӧ, а школаыс кутас кольны пыр ылӧджык бӧрӧ и бӧрӧ.
И сэтшӧм ӧткаӧн и шудтӧмӧн кажитчис аслыс Тавыль, мый эз вермы кутчысьны да бӧрддзис.
Кӧнкӧ выліын курксіс кырныш, и сэки жӧ Тавыль юр весьтын швачӧбтіс бордъяснас ыджыд полюсдорса сюзь.
Тавыль дрӧгнитіс.
Сюзьыс пукаліс пӧшти орччӧн да быттьӧ веськыда видзӧдіс детинка вылӧ аслас былькъя гӧгрӧс синъяснас.
Тавыль здук мында видзӧдіс сы вылӧ, сэсся ньӧжйӧник босьтіс уль лымсӧ, чабраліс да лыйис сійӧн сюзьлы.
Лэбач; ӧвтыштіс ыджыд бордъяснас да лэбзьыны кутіс зэв уліті, бордъяснас пӧшти лымъяс инмӧдчыліг.
Тавыль видзӧдіс сы лэбӧм бӧрся да бара кутіс мӧвпавны ассьыс шог думъяссӧ.
Колис некымын лун.
Кӧр видзысьяс мунісны ылӧджык, и Тавыльлы кутіс нин кажитчыны, мый школа йылысь сылӧн мӧвпъясыс некор эз збыльмыны.
Кор пастухъяс сувтӧдалӧны вӧлі ярангаяс, Тавыль муніс стойбищесьыс, пуксис сопка бокӧ да думыштчис.
И друг ас бӧрвывсьыс сійӧ кыліс понъяслысь гораа увтчӧм.
Сійӧ бергӧдчис.
Веськыда стойбищелань тӧвзьӧ вӧлі нарта, кӧні пукалісны куимӧн.
На пиысь кыксӧ Тавыль тӧдіс сразу — тайӧ вӧліны Кэукай да Петя.
Коймӧд детинкаыслысь чужӧмсӧ, коді пукаліс понъясыслы мышкӧн, Тавыль оз на вӧлі аддзы.
Нарта водзас лымъяс кӧрт йыла бедь сатшкиг детинаяс муртса вермисны сувтӧдіны понъяссӧ Тавыль дорӧ.
abu
Коймӧдыс вӧлӧма Эттай.
Ставныс кӧр куысь вурӧм пасяӧсь да гачаӧсь, кокъясас — шоныд торбазъяс.
* Камусъяс — кӧр кокъясысь кульӧм кучик, мыйысь чукчаяс вурӧны торбазъяс, кепысьяс да с. в.
Юр выланыс кӧин куысь вурӧм ыджыд шапкаяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма нерпапиянлӧн гӧнысь краситӧм тугъясӧн.
abu
Здук мында олісны чӧв.
Понъяс гораа увтчигтыр нетшкысисны стойбищелань.
abu
Кор Тавыль аддзысис Эттайкӧд син-на-син, бергӧдчис мӧдарӧ.
— Эн скӧрав, Тавыль, — меліа заводитіс Петя, — ми тэ дорӧ бурысь локтім.
Тавыльлӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны.
Сылы вӧлі нимкодь, мый сы дорӧ локтісны ӧти классын велӧдчысьяс, но век жӧ сьӧлӧмсӧ кырлӧдліс Эттай вылӧ ыджыд ӧбида да сійӧ кыдз вермис пыдӧджык дзебис ассьыс радлӧмсӧ.
Тавыль вӧчис ассьыс чужӧмсӧ независимӧйӧн, равнодушнӧйӧн, сэсся бергӧдчис детинкаяслань да юаліс:
— Бурысь, шуанныд, локтінныд?
А кыдзи нӧ сійӧ Эттайыс лои бур мортӧн?
Кор кыліс тайӧс, Эттай гораа серӧктіс.
Сы чужӧм вылын эз тӧдчы некутшӧм ӧбида.
Тавыль падмис.
— Эттай, дерт, мыжа, — сюйсис сёрниас Кэукай.
— Виктор Сергеевич да Нина Ивановна видісны сійӧс кыдзи колӧ...
— Виктор Сергеевич видіс Эттайӧс?
И Нина Ивановна видіс?
— тэрыба юаліс Тавыль.
Здук кежлӧ чужӧмыс сылӧн югдыліс, но сэк жӧ бара лои жугыль, ӧбиженнӧй.
— Со мый, Тавыль: ми решитім честнӧя да веськыда висьтавны тэныд.
Кӧсъян — скӧрав, он кӧсйы — эн, а ми ӧні тэнӧ дорйыны кутам.
И сельсӧветлӧн заседание вылын Экэчолы шуисны, медым сійӧ дзик пыр жӧ тэнӧ бӧр вайӧдас школаӧ.
Сӧмын Экэчо эз кӧсйы петны гортсьыс лун вит — шуӧ, мый нартаыс сылӧн жугалі.
Вот ми и решитім волыны асьным.
И тӧдан, Тавыль: Нина Ивановна тэысь зэв ёна гажтӧмчӧ.
Сійӧ шуис, мед ми обязательнӧ тэнӧ вайӧдім школаӧ.
Нина Ивановна ачыс ветліс Экэчо дорӧ, уговаривайтіс сійӧс.
— Ті менӧ кӧсъянныд нуӧдны школаӧ?
— эз нин вермы кутны ассьыс радлӧмсӧ Тавыль.
— Но да, дерт жӧ!
Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы!
И эн вунӧд, Тавыль: ми жӧ абу кутшӧмкӧ капризнӧй нывкаяс...
— Тавыльӧс тэрмӧдліс Кэукай.
— Но да, дерт жӧ, ми абу капризнӧй нывкаяс, — Кэукайӧс торкис Эттай.
— Тэ вот коркӧ рисование кузя менсьым тетрадьӧс ставнас вӧлі марайтӧмыд чернилаӧн, но тэ вылӧ, Тавыль, ме ог ӧбижайтчы сыысь.
Мыйла ӧбижайтчынысӧ?
Ньӧти оз ков ӧбижайтчыны...
Лӧсьӧдчы ӧдйӧнджык, и мунам миянкӧд...
Мый Тавыль марайтліс Эттайлысь тетрадьсӧ, тайӧ збыль вӧлі, но Тавыль ыпнитіс да горӧдіс:
— Сӧран, сӧран тэ, Эттай!
Некутшӧм тетрадь ме тэнсьыд эг марайтлы!
Мыйла меным марайтны тэнсьыд тетрадьястӧ?
Ылӧдчан тэ!
Шӧйӧвошӧм Эттай гыжъялыштіс балябӧжсӧ да, аслас другъяс вылӧ мыжапырысь видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Со ме бара став делӧсӧ торки...
Но ладнӧ, эн марайтлы, сійӧ чернила дозйыс, гӧгӧрвоан, кыдзкӧ ачыс чеччыштӧма, вильыш кычипи моз, да марайтӧма менсьым тетрадьӧс...
— Оз, тадзи оз артмы, — суровӧя шуис Петя.
— Эттайлысь тетрадьсӧ тэ, Тавыль, збыльысь марайтін, ме ачым аддзылі.
Не веськыда кӧ сёрнитны, миян тэкӧд некутшӧм дружба оз артмы.
— Но и оз ков!
— бара ыпнитіс Тавыль.
— Тайӧ ме ли мый аслам дружбаӧн тіян дорӧ сюйся?
Тайӧ ті ме дорӧ асланыд дружбаӧн сюйсянныд!
Тавыль крута бергӧдчис да на вылӧ видзӧдлытӧг мӧдіс мунны.
— Миян бара, буракӧ, нелючки артмис!
— ышловзис Эттай.
— Ме думысь, Петя правильнӧ шуис, — возразитіс Кэукай.
— Тадзи ми сылы огӧ отсалӧй, угождайтны кӧ сылы быдторйын кутам, став лёкторсӧ кӧ сылы прӧщайтны кутам...
Вальфо ярангаын ӧбедайтӧм бӧрын детинкаяс кутісны перъявны пӧдарокъяс.
Найӧ ӧд, великӧй путешественникъяс, местнӧй войтыръяскӧд аддзысигӧн обязательнӧ долженӧсь пӧдарокъяс кольны, медым найӧ казьтылісны бура.
— Со босьтӧй газетнӧй вырезкаяса альбомъяс.
Сэні петкӧдлӧма, мый вӧчсьӧ ӧні миян му вылын, — гӧгӧрвоӧдіс Петя: — кӧні восстанавливайтӧны фашистъясӧн жуглӧм заводъяс, кӧні выль садъяс садитӧны.
А вот тані, видзӧдӧй, выль керкаяс ӧні стрӧитӧны.
А со миян Рэн посёлок — Кэукай ачыс серпасаліс.
Коді эз на аддзыв, кымын выль керка стрӧитӧма миян посёлокын, мед тайӧ рисуноксӧ видзӧдлас, а сэсся локтас миян ордӧ гӧститны...
Кӧр видзысьяс кытшалісны детинкаясӧс да видлалісны альбомъяссӧ.
— А со ещӧ пӧдарок!
— нерпа куысь вурӧм мешӧкысь капканъяс перйигмоз шуис Кэукай.
— Тіян стойбищеын дас нёль верстьӧ мужичӧй.
Со дас нёль капкан и вайи — быдӧнлы ӧти капканӧн.
Тайӧ шуда капканъяс — кыйсигад лоӧ тіянын удача.
Босьтӧй, босьтӧй, пӧжалуйста.
Сераліг да шутитігтыр кӧр видзысьяс босьталісны капканъяссӧ, гольсйӧдлісны наӧн да ошкисны найӧс.
— А менам со кутшӧм пӧдарок...
— Эттай ноксис аслас мешӧк дорын.
— Миян магазинӧ паракодӧн вайисны бур напилокъяс.
Со, босьтӧй дас нёль напильник, быд мужичӧйлы ӧти напильникӧн.
Кутанныд кеслыны ассьыныд пуртъястӧ, черъястӧ да зверь куястӧ вуштӧм вылӧ скребокъястӧ.
— Ой, вот тайӧ гӧсьтъяс, кутшӧм бур гӧсьтъяс!
— горӧдіс Вальфо да видліс напилокнас кеслыны ассьыс пуртсӧ.
Сэки и мукӧд кӧр видзысьяс перйисны асланыс пуртӧсъясысь пуртъяссӧ да заводитісны кеслыны выль напилокӧн.
— Нывбабаяс!
— горӧдіс Вальфо да кӧр сюрысь вӧчӧм мича воропа пуртсӧ сюйис пуртӧсас.
— Вайӧй гӧсьтъяслы и миянсянь пӧдарокъяс: вайӧй налы мича камусъяс — быдӧнлы торбаз гоз вылӧ да кепысь гоз вылӧ.
Нывбабаяс кутісны ноксьыны асланыс мешӧкъяс дорын: бӧрйисны детинкаяслы пӧдарокъяс вылӧ медмича камусъяссӧ.
Чай юӧм бӧрын челядь ещӧ кӧсйисны сёрнитіны Тавылькӧд, но сійӧ некӧн эз вӧв.
— Но, мый нӧ, мунам, — зумыштчис Петя.
— Ог кӧ ми, то кодкӧ мӧд сійӧс вайӧдас.
Ме тӧда, Тавыльлы окота велӧдчыны школаын...
— Дерт жӧ, окота, — сӧгласитчис Кэукай.
Рыт кежлас гортас бӧр воны зільӧмӧн «великӧй путешественникъяс» петісны туйӧ.
Тавыльӧс найӧ сідзи и эз аддзывны.
Куим друг эз казявны, кыдзи синвасӧ ньылалігтыр Тавыль сулаліс да видзӧдіс на бӧрся.
Сылы окота вӧлі горӧдны налы:
«Сувтӧй!
Энлӧй, ме тшӧтш тіянкӧд муна!»
Но кодікӧ мӧд, упрямӧй да ӧбиженнӧй, шӧпкӧдіс сылы:
«Мед, мед мунӧны, ме натӧг верма овны.
Нинӧм вылӧ накӧд ог мун!..»
Аскинас Тавыльӧс вайӧдіс гортас Вальфо.
Экэчо скӧрысь видзӧдліс воысьяс вылӧ да недӧвӧльнӧя юаліс:
— Мыйла воинныд, коді тіянӧс корис?
Экэчолы веськыда синмас видзӧдіг Вальфо ньӧжйӧник, скӧрмӧмысь асьсӧ кутігтыр, вочавидзис:
— Тэ менӧ эн корлы — тайӧ вернӧ, зато ме тэнӧ кора: сэсся питӧ ме дорӧ эн вайӧд.
Сылӧн местаыс школаын, а миян бригадаын пастухъясыс тырмымӧн.
Детинкалы колӧ велӧдчыны.
Гӧгӧрвоана-ӧ абу тэныд, мый йылысь ме сёрнита?
Экэчо здук мында видзӧдіс Вальфо вылӧ да друг горӧдіс:
— И тэ, и тэ сэтчӧ жӧ?!
Весась менам ярангаысь, синъясӧн зывӧк тэ вылӧ видзӧдны!
Вальфо спокойнӧя тэчис аслас ыджыд каллянӧ табак, ӧзтіс да достоинствоӧн петіс ярангасьыс.
Аскинас нин Тавыль локтіс школаӧ.
Сійӧ пыр жӧ казяліс, мый Петя, Кэукай да Эттай лоины радӧсь сы локтӧмлы, но нинӧмӧн эз вочавидз налӧн радлӧм вылӧ.
Переменаяс дырйи Тавыль эз кӧсйы паныдасьлыны накӧд, а куим друг ёнасӧ эз и зільны таӧ.
Но Тавыль бура гӧгӧрвоис, мый Петя да Кэукай стрӧга следитісны сы бӧрся, медым школьникъяс эз серавны сылӧн вундӧм кӧсаяс вылын, и сьӧлӧмас ёнтыштіс кутшӧмкӧ бур мӧвп.
Урокъяс бӧрын Тавыль казяліс ездӧвӧй понъяс быдтан колхознӧй питомник дорысь аслас класса велӧдчысьясӧс.
— Эй, Тавыль, волы татчӧ!
— кодкӧ горӧдіс на пиысь.
Тавыль матыстчис челядь дорӧ.
Тайӧ здукас питомникӧн заведуйтысь старик Кумчу восьтіс ӧдзӧссӧ шоныд сарайысь, кӧні вӧлі понъяслы сёысь унджык кормушка.
Челядь пырисны ыджыд жырйӧ да сэтысь аддзисны комын кымын породистӧй кычипиӧс.
Кызӧсь, укшальӧсь, найӧ путкылясисны кормушкаяс дорын.
Тавыльлӧн нимкодьысла югнитісны синъясыс.
— Лок миян шефскӧй бригадаӧ, — Тавыльӧс корис Кэукай.
— Кутам ӧтлаын ухаживайтны тайӧ кычипиян бӧрсяыс.
Тэ жӧ зэв ёна радейтан понъяссӧ!
— Мыйта найӧ тані!
— Кэукай предложение вылӧ вочавидзтӧг радпырысь горӧдіс Тавыль.
Сійӧ кватитіс ӧти кычипиӧс да топӧдіс чужӧм бердас.
— Но мый, локтан миян бригадаӧ?
— юаліс Кэукай.
— Босьтанныд кӧ, локта, — вочавидзис Тавыль да вӧтчис лапъя пеля сера кычипи бӧрся.
— У-у, лапаясыс кутшӧмӧсь!
Сылӧн лапаясыс ошлӧн кодь ыджыдӧсь!
Ён и пон лоас!
— быттьӧкӧ ыджыд морт шуис Тавыль да корис челядьӧс видзӧдлыны лапаяс вылас.
— Нина Ивановна локтӧ!
— челядь пиысь горӧдіс кодкӧ.
Тавыль тэрыба бергӧдчис ӧдзӧслань да аддзис ассьыс велӧдысьсӧ.
— И Тавыль тані?
Вот и бур!
Меным челядь висьталісны, мый тэ зэв ёна радейтан понъясӧс.
Збыль-ӧ тайӧ?
— Да, челядь збыль висьталӧмаӧсь!
— кыдзкӧ кокниа ышловзис Тавыль да думыштіс:
«Ӧні ме нинӧм вылӧ ог мун татысь!
Тайӧ детинкаяс дорсьыс ог мун, Нина Ивановна дорысь ог мун...»
КЫЙСЬЫСЬ НЫВБАБА
Пуксис настӧящӧй тӧв.
Тӧвъясӧн топӧдӧм лымйыс лои мрамор кодь чорыд.
Шонді эз нин мыччысьлывлы: пуксис полюсдорса вой.
Сӧмын час куим кежлӧ кымын горизонтын петкӧдчыліс кыалӧн биа кытш.
Сылӧн рӧмъясыс вӧліны и югыдӧсь и сэк жӧ зэв нежнӧйӧсь.
Сопка йывъясын да саридзын плавайтысь йи глыбаяс вылын дзирдаліс пемыдгӧрд югӧр.
Наысь вылынджык рӧмъясыс вочасӧн югдылісны, лоины гӧрдӧсь, а сэсся пӧрлісны кельыдгӧрд рӧмӧ, коді паськаліс кӧдзыд лӧз енэжас.
А енэжыс эз нин кажитчы пыдӧстӧмӧн, кыдзи гожӧмнас.
Ӧні кӧдзыд лӧз енэжыс вӧлі кымыньтӧм ыджыд стеклӧ чаша кодь, кодлысь доръяссӧ серпасалӧма мича югыд краскаясӧн.
И кор юясын да тыясын грымакыліс йиыс, кажитчӧ вӧлі, вот-вот жугалас небеснӧй чашаыс да сылӧн торъясыс зилякыліг усясны муас.
Мыйӧн сӧмын кыалӧн кытшыс кусліс, пыр лолі кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Вылын тыдалысь кодзувъяслӧн югӧрыс, кажитчӧ вӧлі, муртса вермис писькӧдчыны небеснӧй колпаклӧн стеклӧ пыр, кодӧс кытшалӧ руд пемыдыс.
Слабиник тӧлыс терпитны вермытӧг чизыр.
А вылісянь муртса кывмӧн пыр усисны и усисны кос кӧдзыд лым чиръяс.
Колхозса председатель Таграт вӧлі помъясӧн локтӧ кыйсян участокысь да любуйтчӧ сійӧн, кыдзи асъя кыаыс паныдасис рытъя кыакӧд.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтӧдліс понъяссӧ да сюся видзӧдаліс сы туй вылын паныдасьлысь кынь кок туйяс.
— Ок, и уна кынь лоӧ таво!
Огӧ ставсӧ кыйӧй, унаӧн, навернӧ, капканъяс бокті прӧйдитасны, — шогсис Таграт. Сійӧ мӧвпаліс, мый эськӧ вӧчны, медым сылӧн колхозыс кыдз позьӧ унджык капкан октіс ӧнія серти.
Кымын унджык паныдасьліс кынь кок туйыс, сымын ёнджыка мӧвпавліс сійӧ.
Кор казялісны, мый посёлокыс матын, понъясыс мӧдісны котӧртны тэрыбджыка.
Таграт частӧ бедьнас тормозитавліс нартасӧ.
— Тааа!
Тааа!
Та-аа!
— понъяссӧ кутігмоз горзіс сійӧ.
Вияль встретитіс мужиксӧ кыдзи век радпырысь, меліа.
— Пыр ӧдйӧнджык керкаад, шонтысь, — шуис сійӧ.
— Ме ачым понъяссӧ лэдзала...
Таграт нюммуніс гӧтырыслы, паськӧмсьыс пыркӧдіс лымсӧ.
Сы син водзын век на сулалісны кыньяслӧн помтӧг кыссьысь кок туйясыс.
— Мыйлакӧ тэ зумыш талун.
Мыйкӧ лёктор али мый лои?
— О, эз, Вияль!
— синъяснас нюммуніс Таграт.
— Верма висьтавны тэныд бур юӧръяс.
Уна кынь таво мунӧ миян вадор пӧлӧн: кыйсьысьяс быд лун кыйӧны кык-куим кыньӧн морт вылӧ.
Планнымӧс кык пӧв нин вевтыртім.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тэ жугыль?
— чуймис Вияль.
— Мӧвпала, ёна мӧвпала, кыдз эськӧ вит пӧв унджык капканъяссӧ пуктавны, медым миян вадор пӧлӧн уна капканъяс сулалісны, медым саридзын, кытчӧ кыньясыс мунӧны, сулалісны капканъяс.
Миянлы колӧ эськӧ ещӧ на унджык кыйсьысь, медым ещӧ лои ӧти бригада.
Вияль лэдзис нарта гезйысь воддза понъяссӧ, видзӧдліс налысь лапаяссӧ — эз-ӧ ранитчыны найӧ чорыд лым чарӧмас.
abu
Понъяс гартчисны кӧзяйка гӧгӧрыс.
Вияль лэдзис найӧс, думыштчис.
— А тӧдан, ме отсала тэныд, Таграт,
— друг сійӧ бергӧдчис верӧсыслань.
— Ме бара чукӧрта нывбабаясӧс, помнитан, кыдзи и сэки, кор на муніс война, и висьтала, мый ми, кыдзи и войдӧр, кыньяс кутам кыйны.
Ыджыд бригада чукӧрта.
Морт кызьӧс чукӧрта!
Гӧтыр кывъясысь Тагратлы лои лӧсьыд и сійӧ пыркнитіс сы паськӧм вылысь гыӧрсӧ да, сылы синъясас меліа видзӧдігтыр, шуис:
— Ме тӧда, Вияль, мый тэ тайӧс шуан меным.
Надейтча тэ вылӧ.
Талун жӧ чукӧртлы нывбабаясӧс.
Аскинас жӧ нывбабаясысь кызь морта бригада муніс вадор пӧлӧн да саридзса йи пластъяс вылӧ тэчны капканъяс.
Кокньыдик нартаӧн, кытчӧ вӧлі доддялӧма сӧмын квайт пон, Вияль ветлӧдліс участокысь участокӧ да петкӧдліс нывбабаяслы, кыдзи октавны да крепитавны капканъяссӧ.
— Лым пиас колӧ кодйыны пуртӧн векньыдик джуджыд гу, — объясняйтіс Вияль нывбабаяслы, кодъяс кыйсьыны петісны первойысь на, — гуас пуктыны вот тайӧ бедьсӧ, кодӧс кӧрталӧма капкан чеп помас.
Сэсся бедьсӧ тыртны лымйӧн да ёнакодь талявны.
Медым беддьыс лымъяс кутчысис бура, медым кыньыс эз пышйы капканнас да чепнас.
— Ладнӧ, кыйсьысь нывбаба, — шутитісны Вияльлӧн пӧдругаясыс, — лоас вӧчӧма сідзи, кыдзи тэ тшӧктан.
Вияль быд лун петавліс аслас квайт понйӧн капканъяс дорӧ да пӧшти быд лун гортас вайліс кыньяс.
Ӧтчыд сійӧ аслас участокын манитчис дырджык.
Ӧти капканӧс вӧлі слаба кӧрталӧма чепнас, и кыньыс мунӧма яй дорысь капканнас.
Вияль дыр вӧтчис кынь кок туйӧд, кытчӧдз сійӧ эз аддзы ӧти оврагысь кынмӧм кыньӧс.
Вияль кежӧдіс понъяссӧ бокӧджык, чеччис да видзӧдліс гӧгӧрбок, медым гӧгӧрвоны, кытчӧдз сійӧ локтіс кынь бӧрся вӧтчигӧн.
«Тайӧ жӧ Кучевээм ю вадор», — дӧгадайтчис сійӧ.
Гыӧртӧм понъяс водісны мышку выланыс, медым ниртны ас вывсьыныс гыӧрсӧ.
Некымын пон нюлісны ранитчӧм лапаяссӧ.
Вияль ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс лымйӧн кырӧм ю вадорӧ и друг аддзис неыджыд землянка, кӧні уна во сайын, кор сылӧн ловъя на вӧлі Ако батьыс, овліс гожӧмын чери кыйигӧн.
Ӧні лым увсьыс чурвидзисны некымын китӧвӧй ордлы да ӧти майӧг, коді вӧлі дыр сулалӧмысла сьӧдӧдӧма нин.
Вияль бӧр пуксис нарта вылас, думыштчис: «Коркӧ тайӧ землянкаас ме овлі чойкӧд да воккӧд.
Ӧтлаын чери кыйим.
Со сэні вешалаяс сулалісны.
Уна чери косьтылім асланым вешалаяс вылын.
Гоомо век тэрмӧдліс миянӧс, шуліс дышъясӧн, а Ринтынэ зуыштліс таысь сылы балябӧжас».
Вияль думыштліс чойыс и вокыс йылысь, кодъясӧс мырдӧн нуӧдісны йӧз муӧ, и та вӧсна сылы лои шог.
Ышлолалігтыр Вияль дыр казьтыліс ставсӧ, мый вӧлі йитчӧма тайӧ историяыскӧд, и эз казяв, мый заводитӧ нин рӧмдыны.
Шойччӧм понъяс, нораа никсігтыр, ниртчисны кӧзяйка дорас, но сійӧ быттьӧкӧ эз и казявлы найӧс.
Сэки шуйгабокса медводдза понйыс гыӧртӧм нырвомсӧ чатӧртіс енэжлань да мӧдіс омлявны кузя да нора.
Жугыль кӧзяйка вылӧ видзӧдігтыр омлявны заводитісны и мукӧдъясыс.
Вияль кывзысис налӧн унаногӧн нора омлялӧм шыас да мӧвпаліс: «Гӧгӧрвоӧны, бура гӧгӧрвоӧны, мый кӧзяйкаыслӧн сьӧлӧм вылас шог, кӧзяйкаыскӧд ӧтвылысь шогсьӧны».
«Уу-уу-уу!..» — кыз гӧлӧсӧн омляліс шуйгаладорті мунысь воддза пон.
«Ай, ай, ууу!..» — отсавлісны сылы дзик нарта дорын сулалысь кык пон.
abu
Понъяслӧн нора омлялӧм шыас вӧлі сы мында шог, мый Вияль ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ да кыліс, кыдзи пӧсь синва войтъяс гольӧбтісны сылӧн банбокӧд.
Вияль ещӧ ӧтчыд видзӧдліс землянка вылӧ, сувтіс, лӧсьӧдыштіс понъяс вылысь алыкъяссӧ, места вылысь вӧрзьӧдіс картасӧ.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Пыр ёнджыка кӧдздӧдіс.
Саридзвывса йи глыбаяс сайсянь кыпӧдчис гӧрд тӧлысь.
Сійӧ кажитчис зэв ыджыдӧн да эз дзик гӧгрӧсӧн, быттьӧкӧ лязӧдӧм ыргӧн пятак.
Тӧлысьлӧн пемыд гӧрдов югӧрыс то сэні, то мӧдлаын дзирдаліс саридзвывса йи глыбаяс йылын.
«Со эстӧн, тайӧ йияс саяс, йӧз муын мучитчӧны чой да вок», — саридзвывса йияс вылысь кӧдзыд тӧлысь югӧр вылӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдіг мӧвпаліс Вияль.
Мыйкӧ бокӧвӧйӧн, враждебнӧйӧн кажитчисны тайӧ кӧдзыд югӧръясыс урӧдливӧй тӧлысьыслӧн, коді петіс кӧнкӧ ылын-ылын, йиа граница сайын.
Здук кежлӧ сійӧ думыштліс, мый и сійӧ, Вияль, вермис веськавны сэтчӧ, йӧз муас, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, абу шондіыс да югдӧдӧ сӧмын вир гӧрд рӧма тӧлысь.
Сылы лои страшнӧ.
«Волісны юӧръяс, мый Ринтынэлӧн вӧлі пи.
Ловъя-ӧ сійӧ?
Оз-ӧ вись сійӧ сэні, тайӧ кӧдзыд тӧлысь улас!
— понъяссӧ вӧтлігмоз мӧвпаліс Вияль.
— Кутшӧм сійӧ, код вылӧ мунӧ?
Ринтынэ вӧлі дзик ме кодь.
Гашкӧ, и пиыс сылӧн менам Кэукай вылӧ мунӧ?»
Пиыс йылысь думыс неуна вештыштіс бокӧ сылысь шог мӧвпъяссӧ.
«Бур сійӧ менам, честнӧй да рам, — мӧвпаліс Вияль.
— Характерыс сылӧн мыйӧнкӧ Ако дедыслӧн кодь жӧ...»
А тайӧ здукас Кэукай, збыльысь нинӧм казявтӧг, кыдзи сюся видзӧдӧ сы бӧрся ӧчки пырыс пӧрысь мастер Кэргыль, мырсис-вӧчис ассьыс статуэткасӧ.
Школьнӧй мастерскӧйын живгисны пилаяс, напилокъяс, камгисны мӧлӧтӧн, кылісны шуткаяс, челядьлӧн гажа серам.
Детинкаяс частӧ шыасьлывлісны Кэргыль дорӧ, корлісны видзӧдлыны, сідзи-ӧ артмӧ ошлӧн чужӧмыс, шхуна либӧ нерпалӧн мышкуыс.
— Дзик пыр, дзик пыр видзӧдла, — нюмъяліс Кэргыль:
— ӧні ме нёль синма, ӧні менам синъясӧй том мортлӧн кодьӧсь — ставсӧ аддза, ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
Югыда ӧзйисны электрическӧй лампочкаяс.
Мастерскӧйын вӧлі югыд да шоныд.
Кэргыль вӧлі шыбитӧма ассьыс бедьсӧ верстак улӧ да асьсӧ чувствуйтіс сідз, быттьӧкӧ томмис быдса нелямын во вылӧ.
И тайӧ югыд керкаас некод эз казяв, да эз кӧсйы казявны, кыдзи ӧшиньӧд видзӧдлывлігтыр, йиа граница сайсянь кыпӧдчис зумыш кӧдзыд тӧлысь.
II часть
ПЕМЫД ВОЙЫН ФАКЕЛЪЯС
КУРЫД ЛЕПЁШКАЯС
Верӧссӧ дзебӧм-гуалӧм бӧрын Ринтынэ эз кут вермӧдчыны.
Первойя тӧлысьяссӧ ещӧ кыдзкӧ кутчысис, но тулыс кежлас дзикӧдз висьмис.
Дугдывтӧг кызӧдӧмыс мучитіс сійӧс.
Чочой полігтыр видзӧдіс, кыдзи сылӧн мамыс сыліс лунысь лун.
Ринтынэ дорӧ частӧ волывліс сылӧн Гоомо вокыс.
Кузь тушаа, неуна мышкыра кодь, сійӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ нэм чӧжыс нуис мыш вылас тыдавтӧм сьӧкыд ноп.
Паськыд банлыа вӧйӧм банбокъяса мугов чужӧмыс, кодлӧн векньыдик синдоръясас тӧдчисны посньыдик чукыръяс, пӧшти пыр вӧлі зумыш да шог.
— Ме тэныд свежӧй нерпа яй вайи, — чойыс дорӧ пуксигмоз ньӧжйӧник шулывліс сійӧ.
— Аттьӧ тэныд, Гоомо, — шӧпкӧдліс Ринтынэ да семдыліс кызӧдӧм вӧснаыс.
Гоомо чӧв оліг видзӧдіс чойыс вылӧ, корсюрӧ нинӧм шуавтӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ.
Мукӧддырйи сійӧ лӧсьӧдліс висьысьлысь юрлӧссӧ, мыччывліс сылы юны.
Гоомо синъясын тӧдчис полӧм.
«Вот кулас Ринтынэ, и сэки менам, Чочойысь кындзи, некод оз коль, — ыджыда ышлолалігтыр мӧвпавліс сійӧ.
— Правда, кӧнкӧ сэні, рӧднӧй му вылын, Вияль олӧ, но аддзыла-ӧ коркӧ ме сійӧс?..»
Колис тулыс, локтіс гожӧм, а Ринтынэ сідзи и эз вермы сувтны кок йылас.
— Мам, да тэ сёйышт мыйкӧ!
— кевмысьліс Чочой.
— Мый, мый сёйны?
— ньӧжйӧник юаліс Ринтынэ.
— Кэмби вӧтліс Гоомоӧс кӧр стадакӧд ылі тундраӧ, свежӧй яйсӧ кыйны некодлы...
— Со миян тані кос чери эм.
— Чочой мыччис мамыслы дука кос чери.
— Ог, Чочой, ме нин ог вермы сёйны кос черитӧ, оз пыр сійӧ менам горшӧ.
Кор быри кос чериыс, Чочой ветлӧдліс чукчи ярангаясӧд да эскимосъяс хижинаясӧд лачаӧн: гашкӧ, вермас мыйкӧ судзӧдны, мыйӧн позис эськӧ вердны висьысь мамсӧ.
Но, кос чериысь кындзи, некод нинӧм эз вермыв вӧзйывны.
«Пызь кӧть эськӧ неуна судзӧдны, — мӧвпаліс Чочой, — лепёшка пӧжавны.
Навернӧ, мам эськӧ лепёшкасӧ кутіс сёйны, сійӧ сэтшӧм дыр нин эз сёйлы лепёшкаяссӧ!..»
Детинкалӧн ёсь тшӧкаа, вӧйӧм банбокъяса, неуна гӧрбакодь ныра косіник мугов чужӧмыс вӧлі не челядьлӧн кодь серьёзнӧй.
— Но меным колӧ, колӧ мыйкӧ аддзыны сылы сёйыштны!
— гораа шуис сійӧ да мӧдӧдчис посёлокӧд.
Мистер Кэмби керка дорӧ сувтӧм бӧрын Чочой видзӧдліс керка ӧшиньяс вылас.
«А мый, корны кӧ Кэмбилысь кӧть неуна пызьсӧ, — друг сетас?» — шогпырысь мӧвпаліс Чочой, но век жӧ эз решитчы вӧрзьыны места вывсьыс.
Чочой поліс мистер Кэмбиысь.
Поліс сійӧ ещӧ и сыысь, мый Кэмбилӧн пияныс локтісны карысь, кӧні найӧ велӧдчисны колледжын.
«Нӧйтасны ещӧ либӧ лёк кывъясӧн видасны, — мӧвпаліс Чочой; сійӧ чувствуйтіс, кыдзи кынӧм сюмалӧмсьыс сылӧн нюкрасьӧ кынӧмыс.
— Кӧть нин неуна пызьсӧ, кӧть нин мамлы некымын лепёшка вылӧ...
А ме эськӧ кос чери йири.
Меным нинӧм, ме здоров...»
Сы йылысь мӧвп, мый сійӧ должен кӧть мед мый, а вердны мамсӧ, заставитіс Чочойӧс мыйкӧ вӧчны.
«Мед нӧйтасны, мед ӧбидитасны, но меным, гашкӧ, удайтчас уговоритны Кэмбиӧс, медым сійӧ кӧть неуна сетыштіс пызьсӧ.
Локтас Гоомо да мынтысяс сылы», — мистер Кэмби керка ӧдзӧс дорӧ матыстчигмоз мӧвпаліс Чочой.
Чочой восьтіс ӧдзӧссӧ, полігтыр пырис коридорас да гӧгӧр видзӧдліс.
Сылы кажитчӧ вӧлі, мый сійӧс мышсяньыс кодкӧ обязательнӧ кватитас шошаӧдыс да йӧткыштас ывлаас: мистер Кэмби эз радейтлы, кор сы керкаӧ пыралісны не американечьяс.
Со ӧти ӧдзӧс воссис, и детинка водзӧ сувтіс ӧшйӧм щӧкаа кыз нывбаба, сылӧн чужӧмыс весиг первойсӧ кажитчис меліӧн.
Синкымъясыс сылӧн лыбисны, и сійӧ меліа юаліс:
— Мый тэныд, детинка, тані колӧ?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый мистер Кэмби оз радейт, кор сы керкаӧ пырӧны эскимосъяс да чукчаяс?
— Ме...
ме кӧсйи корны мистер Кэмбиӧс...
— падмис Чочой; сійӧ чувствуйтіс, миссис Кэмбилӧн мелі гӧлӧсысь гӧрддзасьліс горшдіныс.
— Тэ кӧсъян сёрнитны мистер Кэмбикӧд?
— нывбабалӧн синкымъясыс лыбисны бара вывлань.
— Навернӧ, тэнад, детинка, лоис несчастье, тэ кӧ нин решитчин та вылӧ.
Ме кывлі, мый тэнад мамыд висьӧ.
Гашкӧ, мамыд...
Чочой синъясысь синва казялӧм бӧрын миссис Кэмби ышловзис да мӧдӧдчис верӧс кабинетас.
Регыд мысти сійӧ бӧр локтіс коридорӧ:
— Мистер Кэмби оз эшты, нӧрӧвитышт неуна...
Буракӧ, сылы зэв окота вӧлі содтыны: «Виччысьышт ӧдзӧс саяс», но миссис Кэмбилӧн вӧлі небыд сьӧлӧм, сэтшӧм небыд, мый сійӧ разрешитіс чукча-детинкалы сулыштны аслас керкаын порог дорас.
Эз на удит миссис Кэмби пӧдлавны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, кыдзи Чочой кыліс Дэвидлысь недӧвӧльнӧй гӧлӧс:
— Ӧдзӧссӧ восьсӧн коль, а то зэв жар.
— Но сэні, донаӧй менам, коридорас, сулалӧ детинка-чукча, сійӧ кӧр ку паськӧма, дука...
— пиыслы меліа паныд шуис миссис Кэмби.
Порог дорас мыччысис Дэвид.
Киас сылӧн вӧлі вилка, мыйӧн сутшкӧма оладья.
— А-а, тайӧ Чочой!
— шуис сійӧ, кодлӧн вомтырыс вӧлі оладья. Дэвид бергӧдчис пызанлань, код сайын пукаліс Адольф, да серамсорӧн содтіс: — Со миянӧ гӧсьт локтӧма на пиысь, кодъясӧс тэ лӧсьӧдчан воспитывайтны.
— Ме тэныд висьтавлі индеечьяс йылысь, — шуис Адольф, — а тайӧ чукча.
— Абу ӧмӧй ӧткодь, индеец либӧ чукча?
Найӧ весиг чужӧмнаныс ӧткодьӧсь.
Со видзӧдлы та вылӧ: гӧрбакодь ныр, паськыда арыштӧм синъяс.
— Но и мый, ме тэкӧд медбӧрын сӧгласен, — шыасис Адольф.
— Гашкӧ, тэ ассьыд будущӧй воспитанниктӧ аскӧдыд орччӧн пуксьӧдан пызан сайӧ?
— Колӧ мера тӧдны, Дэвид, — дӧзмӧмпырысь шуис Адольф.
— Пызан сайӧ, дерт, ме сійӧс аскӧд орччӧн ог пуксьӧд, а вот вердыштны, пӧжалуй, вердышта, сы вӧсна мый бура тӧда — сійӧ тшыг кӧин кодь.
Тайӧс шуӧм бӧрын Адольф пуктіс тарелка вылӧ некымын оладья да петіс Чочой дорӧ.
— Мама, вайлы фотоаппарат!
— горӧдіс Дэвид.
— Сэтшӧм мича: янки аслас киясысь вердӧ детинка-чукчаӧс, кодлӧн куыс пӧшти сьӧд.
Чочой омӧля гӧгӧрвоис, мый висьталӧ Дэвид, и век жӧ вӧлі сылы гӧгӧрвоана, мый сійӧ шуалӧ мыйкӧ ӧбиднӧйӧс, оскорбительнӧйӧс.
— Босьт, босьт, Чочой,
— оладья тыра тарелкасӧ сылань мыччис Адольф.
— Тэ эн кывзы, мый вокӧй менам сӧрӧ.
Сійӧ шутитӧ.
Сійӧ бур шутник.
Чочойын вермасисны кык чувство: ӧтиыс — бергӧдчыны да мунны, ни ӧти кыв не шуны тайӧ йӧзыслы, и мӧд — босьтны оладьяяссӧ, босьтны, мед мый кӧть эз ло да вердны висьысь мамсӧ.
А оладьяясыс вӧліны сэтшӧм выяӧсь, сэтшӧм чӧскыдӧсь!
Чочойлӧн гӧрддзасис горшдіныс, плешкас да банбокъясас чепӧсйис ньылӧм.
Тшыг детинкалӧн чужӧмыс чуймӧдіс весиг Дэвидӧс.
— Босьт, босьт!
Адольф жӧ висьталіс, мый ме шутита, — нурбыльтіс Дэвид да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Меным...
меным оз ков.
Менам мамӧй висьӧ, сійӧ нинӧм оз сёй, — медбӧрын мырдӧн вермис шуны Чочой.
— Сідзкӧ тэныд гаровтны, да?
— юаліс Адольф да бергӧдчис мамыслань: — Гаровтышт, пӧжалуйста, мыйӧнкӧ.
Миссис Кэмби видзӧдліс ӧти пиыс вылӧ, сэсся синъяссӧ вештіс мӧдыс вылӧ да друг кутіс ноксьыны, медым выполнитны Адольфлысь тшӧктӧмсӧ.
— Ай, Адольф, Адольф, — шуаліс сійӧ, — тэнад сэтшӧм небыд сьӧлӧм!
Сӧмын мед эськӧ тэ, пиук, шог аслыд эн кӧвъяв.
Да, да, мед эськӧ шог аслыд эн кӧвъяв... аслад бур сьӧлӧмӧн.
Тадзсӧ частӧ, зэв частӧ овлывлӧ.
Оладьясӧ босьтӧм бӧрын Чочой уськӧдчис пышйыны мистер Кэмби керкаысь.
Сійӧ вӧлі шуда, мый ӧні нуӧ мамыслы сэтшӧм сёян, коді сылы непременнӧ кажитчас.
Полігтыр гӧгӧр видзӧдіг, быттьӧкӧ виччысис, мый Адольф да Дэвид кутасны каитчыны бур вӧчӧмысь да бӧр мырддясны сылысь оладьяяссӧ, Чочой котӧртіс кыті веськалӧ.
И кор сылы кутіс кажитчыны, мый сійӧ муніс ёна нин ылӧ, сійӧ пуксис эскимосскӧй хижина сайӧ да видзчысьӧмӧн разис тубрасторсӧ.
«Ог сёй...
Ог, ог, нинӧм вылӧ ог сёй!
— чорыда шуаліс Чочой, кор мӧдіс чувствуйтны, мый сылы окота ӧтпырйӧ ставсӧ сёйны.
— Ме сӧмын видзӧдла на вылӧ, сӧмын кывйӧн видла».
Чочой эз тӧд, мый дыра сійӧ пукаліс ӧти местаын да горша лолаліс оладья кӧрсӧ.
Юрыс сылӧн бергӧдчис, тіралісны пидзӧсъясыс.
Кутчысьны вермытӧг сійӧ ичӧтикаӧн курччыштіс быд оладья да мӧвпаліс сы йылысь, курччӧм торъяссӧ ньылыштны-ӧ сразу либӧ кыдз позьӧ дырджык видзны найӧс вомас.
И друг ас бӧрсяыс Чочой кыліс воськовъяс.
Сійӧ тэрыба гартыштіс оладьяяссӧ бӧр, бергӧдчис да аддзис Адольфӧс да Дэвидӧс, кодъяслӧн мышканыс вӧліны ружьеяс: Кэмбилӧн пияныс вӧлі мунӧны кыйсьыны.
Чочой сувтіс кок йылас да, тубрасторсӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, бӧрыньтчис.
— Мый нӧ тэ повзин?
— юаліс Адольф.
— Мыйла тэ сэтшӧм полысь?
— Да, колӧ шуны, Адольф, тэ вунӧдӧмыд, навернӧ, мый тайӧ кӧин пиыс ёна дружитӧ ичӧтик негр Томкӧд, — нюммуніс Дэвид.
И сэки артмис сійӧ, мыйысь сэтшӧма поліс Чочой.
Адольфлӧн мелі нюмыс сэки жӧ быри, быттьӧ эз и вӧвлы.
Адольф тэрыба воськовтіс да кватитіс Чочой киысь тубрасторсӧ, шыбитіс няйтас да таляліс сійӧс аслас сьӧкыд резина сапӧгъяснас.
— Сёрнитны кӧ негръяс йылысь, ме найӧс ог жалит!
— сьӧлыштігмоз шуис сійӧ да муніс водзӧ.
Дэвид вӧлі зэв дӧвӧльнӧй вокыслӧн поступокӧн да сы бӧрся восьлалігӧн гораа сераліс.
А Чочой, косіник кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс да быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис горӧдны, сэсся вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны и сійӧ сэтшӧм нора бӧрддзис, кыдзи эз на бӧрдлы батьыс кулӧмсянь.
Туйсӧ аддзытӧг, синвасӧ ньылаліг да кулакъяснас няйтӧсь чужӧмсӧ мавтігтыр, муніс веськыда ва гӧпъясӧд.
Аслас морӧс бердысь сійӧ век на кыліс оладья тубрасыслысь шоныдсӧ.
И быттьӧкӧ сы вылӧ надейтчӧмӧн, мый ки улас сюрас на сылы дона тубрасторйыс, мыйысь, кыдз сылы кажитчис, зависитіс ӧні мамыслӧн олӧмыс, Чочой топӧдіс кияссӧ морӧс бердас, чӧв оліг сулалыштіс недыр, да бӧрддзис важсьыс на гораджыка.
Татшӧмӧн и аддзис ассьыс другсӧ Том.
— Мыйла тэ бӧрдан, Чочой?
— юаліс Том да полігтыр гӧгӧрбок видзӧдліс.
Чочой ланьтліс здук кежлӧ, видзӧдліс Том вылӧ сідз, быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс, сэсся лажыньтчис да чужӧмсӧ ляскис пидзӧсъяс бердас.
— Адольф таляліс няйт пиӧ лепёшкаяс.
Мамӧй нинӧм, нинӧм оз сёй...
— сыркъялігтыр медбӧрын вермис шуны Чочой.
Том шӧйӧвошӧмӧн педзис места вылас да зілис гӧгӧрвоны, кутшӧм лепёшкаяс таляліс няйт пиас Адольф да вӧчис прӧстӧй, гажтӧм вывод: Чочойлысь мырддисны сійӧс, мыйӧн сійӧ кӧсйис вердыштны висьысь мамсӧ.
— Эн бӧрд, Чочой, оз ков, ми ӧні мыйкӧ думыштам, — копыртчис аслас другыс дорӧ Том. Сійӧ чувствуйтіс, мый сэсся оз вермы видзӧдны Чочой бӧрдӧм вылӧ.
Чочой друг ланьтіс.
Сійӧ сувтіс кок йылас да, сылань крута бергӧдчӧмӧн, кодарлань мунісны Адольф да Дэвид, петкӧдліс налы кулакъяссӧ:
— Энлӧй, энлӧй, мед сӧмын волас Гоомо дядь!..
Мый сэки лоӧ, кор воас Гоомо дядьыс, Чочой бура эз тӧд, но сылы окота вӧлі тайӧ здукас эскыны: дядьыс локтӧм бӧрын обязательнӧ мыйкӧ лоас сэтшӧмтор, мый Адольфлысь да Дэвидлысь сійӧ чорыда босьтас водзӧс страшнӧй ӧбидасьыс, кутшӧмӧс найӧ вӧчисны Чочойлы.
— А тӧдан, Чочой, мунам ме ордӧ!
Батьлӧн кӧнкӧ дзебӧма неуна пызьтор, лепёшкаяссӧ асьным пӧжыштам, — друг шуис Том.
Жугыль ыджыд синъяса чужӧмас сылӧн тӧдчис аслас другыслысь сэтшӧма шогсӧ гӧгӧрвоӧм да сійӧс жалитӧм, мый Чочой эскис: абу на ставсӧ воштӧма, мамсӧ позьӧ на вердыштны.
Чочой бӧрдігтыр нюммуніс Томлы да бара грӧзитіс кулакъяснас сійӧс ӧбидитысьяслы.
— Мунам, — Том кыскис сійӧс соскӧдыс, — ме тӧда, бать менӧ оз кут видны.
Сійӧ мӧд лун орчча посёлокын ветлӧдлӧ — эскимосъяслы дозмук дзоньталӧ.
Гашкӧ, мыйкӧ нажӧвитас, сэки ми ньӧбам пызь.
Регыд мысти детинкаяс игнасисны пӧрысь негр хижинаӧ да кутісны ноксьыны дзужгысь примус дорын.
— О, ми ӧні сэтшӧм чӧскыд лепёшкаяс пӧжалам, кутшӧмӧс ни Адольф, ни Дэвид некор на эз сёйлыны!
— нерпа госӧн скӧвӧрӧдасӧ мавтігтыр шуаліс Том. Джим хижинаын вый эз вӧв.
Чочой жӧдзис примус дорас жӧ, зілис кӧть нин мыйӧнкӧ отсавны аслас вернӧй другыслы.
— Ми и аслыным ӧти лепёшкаӧн морт вылӧ пӧжалам.
Сёян лепёшкасӧ?
— юаліс Том да дзижгысь скӧвӧрӧда вылас кисьтіс кизьӧриник няньшом.
Чочой сідз-тадз довкнитіс юрнас да видліс качайтыштны примуссӧ.
Лоӧм событие бӧрын сылӧн ӧні эз нин сэтшӧма сюмав кынӧмыс, кыдзи мучитчис таысь неважӧн на.
Пологас мамыс дорӧ Чочой пырис ёна волнуйтчигтыр.
Сыын бара ыпнитіс чувство, медым сӧмын спаситны мамсӧ.
— Со на, босьт.
Тайӧ ми Томкӧд пӧжалім тэныд лепёшкаяссӧ, — алюминиевӧй кастрюляысь пӧсь лепёшкаяс лэпталігтыр шуаліс детинка.
Ринтынэ вӧрзьӧдчыліс, топӧдліс пиыслысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык, сэсся кисӧ нюжӧдіс лепёшкала.
Чочой паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс мамыс вылӧ, быттьӧкӧ виччысис: вот мамыс сёяс ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс — и сэк жӧ сылӧн бырӧ висьӧмыс да сійӧ сувтас кок йылас, кыпыд, рад, весел.
Но Ринтынэ муртса някляліс лепёшкасӧ, корсюрӧ ланьтліс, быттьӧкӧ мыйӧкӧ кывзысис, да сьӧкыда ньылышталіс.
Сійӧ аддзис пиыслысь сы вылӧ напряжённӧя видзӧдӧмсӧ и кыдз сӧмын вермис, заставляйтіс асьсӧ сёйны.
«Оз тӧд, коньӧрӧй, кутшӧм курыдӧсь кажитчӧны сылӧн лепёшкаясыс меным», — ассьыс регыд кулӧм чувствуйтіг мӧвпаліс сійӧ.
РӦДНӦЙ МУЫСЬ ГАЖТӦМЧӦМ
Пыр частӧджык и частӧджык Ринтынэлы юрас воліс мӧвп, мый сійӧ олӧ медбӧръя лунъяс.
Ӧтилаӧ видзӧдігтыр сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый медбӧръяысь аддзӧ яранга вевт розьясӧд писькӧдчысь гожся шонділысь югӧръяссӧ.
Ӧтчыд сійӧ корис, медым суседъясыс петкӧдісны сійӧс ывлаӧ.
Кор локтісны мужичӧй-чукчаяс, кодъясӧс коркӧ сыкӧд ӧтлаын мырдӧн вайӧдісны Чукоткаысь татчӧ, Ринтынэ зумыштчис да шуис:
— Оз ков петкӧдны менӧ ывлаас.
Тайӧ йӧз му.
Кулӧм водзвылын ог кӧсйы ме аддзыны йӧз мусӧ.
Думӧн ме ӧні сэні, ылын, рӧднӧй му вылын.
Духӧй менам ӧтлаын шогкӧд, коді кырлӧдлӧ менсьым сьӧлӧмӧс, мунӧ сэтчӧ, вис сайӧ.
Ринтынэ слабиника ӧвтыштіс косіник кинас, сьӧкыда мӧдіс лолавны.
Чукчаяс пуксисны да чӧв олігтыр дыр видзӧдісны кулысь вылӧ.
Чукчаяс пиысь ӧти, паськыд банлыа, письтиӧсь зумыш чужӧма, кодлӧн нимыс вӧлі Чумкель, ыджыда ышловзис да ньӧжйӧник шуис:
— Шогыс йирӧ и менсьым сьӧлӧмӧс, Ринтынэ.
Ме ӧтнам тані.
А сэні, вис сайын, олӧ менам пи, кодӧс ме некор эг аддзыв.
Тынэт сылӧн нимыс.
Код тӧдас, гашкӧ и батьӧй на ловъя, — косторез Кэргыльӧс помнитан?
— А кыдз нӧ!
Ме помнита, ме зэв бура помнита сійӧс, — шыасис Ринтынэ.
— Сійӧ менам батьлы, Аколы, ньӧввужас лы кольчаяс вӧчаліс.
А помнитанныд, мый йӧзыс сёрнитлісны менам батьлӧн ньӧввуж йылысь?
— О кыдз нӧ, кыдз нӧ, Ринтынэ?
Ме помнита, зэв бура помнита,
— тэрыба эскӧдіс Чумкель.
— Ме бура жӧ помнита, — шыасис ещӧ ӧти чукча, косіник, вӧйӧм морӧса, трахомаысь гырдмӧм синъяса морт, кодлӧн нимыс вӧлі Нутэскин.
Тайӧ здукас ярангаӧ пырис Чочой.
Ринтынэ вӧрзьӧдчыліс, кыпӧдіс юрсӧ да сэк жӧ бӧр уськӧдіс.
— Пиӧй локтіс...
буретш ас кадӧ локтіс.
Пуксьы, Чочой, мекӧд орччӧн...
Чочой шынитӧв пуксис мамыс кок дорӧ кӧр ку вылӧ.
— Сійӧ вӧлі эз прӧстӧй ньӧввуж, а волшебнӧй, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма лы кольчаясӧн, — водзӧ висьталіс Нутэскин.
— Ако кӧ вӧлі сійӧ луннас аслас ньӧввужнас, миянӧс эськӧ эз вайӧдны йӧз муӧ.
«Ако дед йылысь сёрнитӧны», — вирдыштіс Чочой юрын.
Сійӧ сюся мӧдіс кывзыны, сетчис водзлань, поліс бокӧ лэдзны кӧть ӧти кыв аслас Ако дед йылысь, кодӧс чайтіс сійӧ, мамыс висьталӧм серти, мойдса багатыр кодьӧн.
— Мэнгылю да Экэчо повлісны Акоысь, полісны сыысь и найӧ, кодъяс дружитісны Мэнгылюкӧд да Экэчокӧд, — зэв ньӧжйӧник, гӧлӧссӧ лэптытӧг, шуис Ринтынэ.
— Код тӧдас, гашкӧ, Мэнгылю ачыс виис менсьым батьӧс сійӧ асывнас, тайӧ йӧз муас пышйытӧдз...
Чумкель тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ярангаӧ пыранінӧ, быттьӧкӧ поліс, мый шаман друг вермас локны, да ньӧжйӧник шуис:
— Да, тадзи вермис лоны.
Акоӧс збыльысь виисны сійӧ шуштӧм луннас, кор миянӧс мырдӧн нуӧдісны бокӧвӧй му вылӧ.
Гашкӧ, Мэнгылю та вӧсна и сэтшӧма тэрмасис пышйыны, мый весиг воксӧ колис.
— Вермас лоны, Аколысь ньӧввужсӧ вайис Мэнгылю, — ещӧ нин ньӧжйӧнджык шуис Нутэскин, да сідз жӧ, кыдзи Чумкель, видзӧдліс ярангаӧ пыранінӧ.
— Вермас лоны, мый Аколысь ньӧввужсӧ сійӧ видзӧ ӧні кӧнкӧ аслас кӧрт складын.
Сэні жӧ сійӧ видзӧ ассьыс став шаманскӧй кӧлуйсӧ.
Чочой сюся кывзіс ставсӧ.
«Гашкӧ, Аколысь ньӧввужсӧ сійӧ видзӧ кӧнкӧ аслас кӧрт складын.
Сэні жӧ сійӧ видзӧ ассьыс став шаманскӧй кӧлуйсӧ», — Нутэскинлысь кывъяссӧ думсьыс мӧдысь шуис детинка.
«А мый, пыравны кӧ кыдзкӧ сійӧ складас да корсьлыны?» — юаліс сійӧ ассьыс да кутіс кывны, кыдзи заводитіс ёна тіпкыны сьӧлӧмыс.
Чӧв олісны дыр.
Ринтынэ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, куньса синъясӧн.
— Петав, Чочой, ывла вылӧ, видзӧдлы, мыйла Очерыд увтчӧ, — друг сійӧ шыасис пиыс дорӧ.
Чочой повзьӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ да шуис:
— Тайӧ тэныд кажитчӧ, мам.
Очерыд оз увтчы.
— Мун, мун, видзӧдлы, — мӧдысь шуис Ринтынэ.
Чумкель да Нутэскин кутісны ӧвтчыны кинас тшӧтш: тшӧктісны петны.
Чочой чеччис да, мамыс вылӧ тревожнӧя видзӧдлӧм бӧрын, петіс.
— Эг кӧсйы пи дырйи тайӧ кывъяссӧ шуны, а ӧні шуа,
— Ринтынэ восьтіс синъяссӧ.
— Жаль, зэв жаль, мый менам Гоомо вокӧй муніс кӧр стадакӧд ылі тундраӧ да мый сійӧ ӧні абу миянкӧд: чувствуйта ме, мый тайӧ менам тіянкӧд прӧщальнӧй сёрни.
— Оз ков, медым тэныд юрад лёк думъяс воисны, — шуис Чумкель.
Ярангаӧ бара пырис Чочой:
— Очерыд матігӧгӧрын некӧн абу, мам.
— Но ладнӧ, пуксьы аслад местаӧ, — шуис Ринтынэ.
— Гусьӧн сёрнитӧны йӧзыс, мый ӧні бура олӧны сэні, асланым му вылын, — бара заводитіс Чумкель.
— Да, пыр частӧджык и частӧджык ми татшӧмторъястӧ кывлам, — подтвердитіс Нутэскин.
— Ӧтчыд та йылысь меным весиг американец висьталіс.
Абу сэтшӧм американец, кутшӧм Кэмби, а аслас киясӧн уджалысь американец висьталіс меным та йылысь.
Джон сылӧн нимыс, сійӧ кодйӧ му индейскӧй сикт Ирдэм дорын неылын.
Сэні американечьяслы весалӧны сэтшӧм места, кытчӧ кутасны пуксьыны самолётъяс.
— Ме эськӧ зэв ёна кӧсйи, медым сійӧ юӧръясыс вӧліны вернӧйӧсь, — шыасис Ринтынэ.
— Кольӧм арын Мэнгылю меным мӧдтор йылысь висьтавліс.
Висьтавліс меным, мый менам Вияль чойӧй тшыглы кулӧ, а пиыс сылӧн кулӧма.
Быттьӧкӧ сійӧ тӧдмалӧма сійӧс та йылысь сылӧн Экэчо воксяньыс, кодкӧд аддзысьлӧма вискын.
— Эн эскы, эн эскы Мэнгылюлы!
— друг сюйсис сёрниас Чочой; сійӧ сувтіс мамыс дорӧ пидзӧсчань вылас.
— Гоомо пыр шуліс, мый Мэнгылю ылӧдчысь морт!
— Оз ков сэтшӧм гораа горзыны, Чочой, — детинкаӧс ӧлӧдіс Чумкель.
— Тэ кывзы, бура кывзы, мый тэныд Гоомо висьталӧ.
Омӧль кывъяс сійӧ тэныд оз висьтав.
Но оз ков быдлаын гораа горзыны сы йылысь, мый тэныд Гоомо висьтавлӧ.
Чочой, не то ӧбидитчӧмӧн, не то мыйкӧ важнӧйтор гӧгӧрвоӧм бӧрын, ланьтіс.
Ринтынэ меліа видзӧдліс сы вылӧ, муртса нюммуныштіс.
«Радейтӧ сійӧ Гоомоӧс, ёна радейтӧ», — думыштіс сійӧ да бара ёна кутіс кызны.
Чумкель да Нутэскин мунісны.
Чочой няклялыштіс дука кос чери да муніс посёлокӧ ветлӧдлыны чукча ярангаясӧд да эскимосъяс хижинаясӧд: надейтчис, мый мамыслы судзӧдас кӧть ичӧтик кусӧк свежӧй нерпа яй.
Кор колис ӧтнас, Ринтынэ бара кутіс мӧвпавны рӧднӧй му йылысь.
Ӧні, кор Ринтынэ бура нин тӧдіс, мый сійӧ кулас, сылы зэв нин окота сэтчӧ, вис сайӧ, сійӧ му вылас, кӧні чужліс да быдмис.
«Медым сэні лоас омӧль, кыдзи шуӧ Мэнгылю, — мӧвпаліс сійӧ, — но веськавлыны эськӧ сэтчӧ кӧть ӧти лун кежлӧ, медбӧръяысь, видзӧдлыны сійӧ местаяс вылас, кӧні котравліс чойыскӧд, кӧні ветліс батьыскӧд.
Но кыдзи, кыдзи тайӧс вӧчны?»
Сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн кӧсйӧмыс оз збыльмы, Ринтынэлы лои сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм шог, мый сійӧ тупкис кияснас чужӧмсӧ да бӧрддзис.
«Вот лэбачьяслӧн борд эм, — мӧвпаліс сійӧ да кыліс, кыдзи визувтӧ чужӧм кузяыс пӧсь синваыс, — ылӧ лэбны вермӧны.
Вӧлі кӧ эськӧ ме каля, качӧдчи эськӧ ме енэжас да лэби эськӧ аслам рӧднӧй муӧ.
Сэні и кулі эськӧ кокниа, зэв кокниа кулі эськӧ сэні...»
Ринтынэ син водзӧ сувтіс Рэн посёлокбердса рӧднӧй местаясыс, кӧні сійӧ чужліс, уси тӧдвылас медся радейтана местаыс, кытчӧ эськӧ сійӧс кулӧм бӧрас дзебисны.
«Со сэні, Кучэвээм вадорын, кӧні миян землянка вӧлі, кӧні ми гожӧмнас чери кыйлім», — медбӧрын решитіс сійӧ и друг сылы дум вылас уси серпас, коді нинӧмӧн сэтшӧма эз торъяв, но Ринтынэлы кажитчис ӧні зэв мичаӧн.
Гажа, шондіа лун.
Вияль пукалӧ выліын, вешалаяс вылын, а Ринтынэ мыччалӧ сылы керӧм чери.
Вияль сувтіс потш вылас да, кияснас равновесие кутіг, ветлӧдлӧ потш кузяыс.
— Усян!
— горзӧ сылы Ринтынэ.
Вияль сералӧ да век на ветлӧдлӧ.
Нюмъялысь синъясас тӧдчис и полыштӧм и вильышлун.
Ставыс тайӧ сэтшӧм подробностьясӧн сувтіс ӧні Ринтынэ син водзӧ, мый весиг сійӧ нюммуніс, быттьӧкӧ здук мында сылы збыльысь удайтчис волыны рӧднӧй му вылӧ.
Но вот тайӧ серпасыс быри, и Ринтынэ кутіс чувствуйтны, кутшӧм сылы кӧдзыд да шуштӧм лои сылӧн киссьӧм ярангаын, тайӧ бокӧвӧй да зэв гажтӧм муас.
«Колӧ мӧвпавны, казьтывны, колӧ ставсӧ, дзик ставсӧ уськӧдны тӧдвылӧ, мый вӧлі мекӧд сэні, вис сайын», — шогпырысь мӧвпаліс Ринтынэ.
Рӧднӧй мусӧ тадзи казьтылігтыр и куліс сійӧ.
Мамсӧ дзебӧм бӧрын Чочой лунтыр кежлӧ муніс тундраӧ.
Гашкӧ, сійӧ эз эськӧ лок гортас, Кэймид посёлокӧ, и мӧд суткинас, эз кӧ сійӧс аддзыны ичӧтик негр Том да Гоомо, коді локтіс посёлокӧ.
Чочой дыр эз вермы успокоитчыны.
Сійӧ оліс то Гоомо дядьыс ордын, то Том другыслӧн батьыс ордын.
Сійӧ лои серьёзнӧй, кутіс ӧтдортчыны йӧзысь, сёрнитіс этша да дзикӧдз дугдіс нюмъявны.
Том казяліс, мый сылӧн другыс мый йылысь кӧ частӧ ёна мӧвпалӧ.
Ӧтчыд Чочой дзик рытӧдз оліс чӧв, сэсся хижина саяс корис Томӧс да, кокъяссӧ кресталӧмӧн пуксьӧмӧн, быттьӧ ыджыд гусятор висьталіс:
— Кывзы менӧ, бура кывзы!..
Том дыр кывзіс.
Чочой висьталіс аслас дед йылысь, багатыр Ако йылысь, кодлӧн вӧлі зэв бур ньӧввуж.
А кор Чочой бӧрыннас нин висьталіс, мый сійӧ зэв нин бура тӧдмаліс ортсысяньыс шаман Мэнгылюлысь складсӧ да тӧдӧ, кыдзи сэтчӧ пырны, медым видлавны, абу-ӧ сэні Ако дедыслӧн ньӧввужйыс, Том сувтіс кок йылас да шуис:
— И ме тэкӧд муна!
Сэні жӧ страшнӧ!
Кыдзи тэ сэні ӧтнад кутан?
Тайӧ зэв опаснӧ...
— Вот-вот, опаснӧ, сы вӧсна и тэныд оз позь, — век на сідзи жӧ гусьӧн шуис Чочой.
— Тэ жӧ тӧдан, мый шаман Мэнгылюлӧн складыс да мистер Кэмбилӧн складыс ӧтлаынӧсь, ӧти вевт улынӧсь, найӧ жӧ другъяс.
Миянӧс кӧ сэні кутасны, сэки ми пӧгибнитам.
Тэныд ме сӧветуйта, Том, кольччыны...
Том ыпнитіс. Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но волнуйтчӧмысла эз вермы.
Чочойлы жаль лои другыс, кутыштіс пельпомӧдыс да ньӧжйӧник шуис:
— Эн скӧрав ме вылӧ, Том.
Но ме ог кӧсйы, медым Кэмби тэнӧ виис.
Том мынтӧдчис Чочой киясысь да решительнӧя шуис:
— Всё равно ме тэкӧд муна!
Тэнӧ сідзжӧ вермасны вины!
Гашкӧ, ме тэныд кужа отсыштны мыйӧнкӧ.
Кыкӧныдлы абу сэтшӧм страшнӧ...
ВИЧЧЫСЬТӦМ ОТКРЫТИЕ
Шаман Мэнгылю муніс орчча посёлокӧ, кор тӧдмаліс, мый сэні висьмӧма кыйсьысь.
Чочой и Том, керка дорсянь керка дорӧ, яранга дорсянь яранга дорӧ котӧртіг, писькӧдчисны гофрируйтӧм цинкӧвӧй кӧртысь вӧчӧм кузь складлань.
— Со, аддзан, кӧрт решёткасӧ?
— склад стенса ӧшиньӧ индігмоз шуис Чочой.
— Сэтысь ӧти тас чегӧма.
Сійӧ розьӧдыс и позьӧ пырны складас.
Том сӧгласа довкнитіс юрнас да гӧгӧрбок сюся видзӧдліс.
Детинкаяс быгыльтісны ӧшинь дорас оклад бокас туплясьысь ӧти кӧрт бӧчка, сэсся ӧта-мӧд вылас видзӧдлісны да здук кежлӧ шӧйӧвошӧмаяс моз сувтыштлісны.
— Вай, ме первой, — шуис Том.
Сэки Чочой, сылы нинӧм шутӧг, кайис бӧчка вылас, кутчысис решёткаас, кавшасис да решительнӧя видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Но синъясыс сылӧн, кодъяс эз на велавны пемыдас, первойсӧ нинӧм эз вермыны сэтысь аддзыны.
Решётка костъясас гырддзаяссӧ сюйӧм бӧрын сійӧ кыпӧдчис вылӧджык, сюйис тушасӧ коскӧдзыс да сэтысь, пытшсьыс, дзик ӧшинь увсьыс аддзис джуджыд чукӧрӧ тэчӧм небыд кӧр куяс.
Чочой мынтӧдіс кияссӧ да тювгысис увлань юрӧн.
Кор видзӧдліс выліӧ, сійӧ аддзис ӧшиньӧд пырысь Томӧс.
Чочой ӧвтыштіс сылы кинас, мый вӧлі лоӧ: «Збойджыка!», и муртса вешйыштіс бокӧ.
Здук мысти Том вӧлі сыкӧд орччӧн нин.
Ас кӧсйытӧг детинкаяс кутчысисны ки-на-ки да полігтыр гӧгӧр видзӧдлісны.
Складын вӧлі дзик пемыд, лӧнь, кыліс сісь му дук, пӧдӧм моржӧвӧй гос дук, кос чери дук.
Синъясыс вочасӧн велалісны пемыдас.
Кадыс колис, а кык друг полӧмысла да волнуйтчӧмысла эз на вӧчны ни ӧти воськов.
И друг кытыськӧ кӧр ку чукӧр сайсянь, шуйгаладорсяньыс, кылісны тешкодь шыяс, кодъяс мунісны дзижгӧм да шлочйӧдлӧм шыяс вылӧ.
Кык друг пуксисны.
— Страшнӧ!
— друг шусис Томлӧн.
— Страшнӧ!
— сӧгласитчис Чочой
да сэк жӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи мышкуӧдыс котӧртіс йирмӧг.
Тешкодь шыыс сэсся эз кут кывны.
И шаман складын бара лои шуштӧм чӧв-лӧнь.
— Гашкӧ, тані шаманлӧн духъясыс олӧны?
— не то юаліс, не то висьталіс Чочой.
Том чӧв оліс.
Синъяснас кык друг юасисны ӧта-мӧдыслысь: «Ог-ӧ бӧр петӧй?»
— Бӧр петны оз позь.
Ме должен корсьны Ако дедлысь ньӧввужсӧ, — шӧпнитіс Чочой.
Том топӧдіс сылысь кисӧ да збоя сувтіс.
Шынитӧв, вуджӧръяс моз, детинкаяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Кӧр ку чукӧр сайысь найӧ аддзисны стенас ӧшӧдӧм ыджыд клетка, кӧні пукаліс сюзь.
Сюзьлӧн былькъя сувтса синъясыс повзьӧдісны детинкаясӧс.
— Шаманлӧн духыс!
— повзьӧмпырысь тіралан гӧлӧсӧн шуис Чочой.
— Сюзь, — веськӧдіс сійӧс Том, коді вӧлі ачыс повзьӧма Чочой дорысь не омӧльджыка.
Сюзь чуткыштіс, швуч-швачкерис бордъяснас.
И тайӧ друг скӧрмӧдіс Чочойӧс.
Сійӧ збоя матыстчис клетка дорӧ да шуис:
— Коді кӧть тэ эн вӧв — шаманлӧн духыс либӧ прӧстӧ сюзь, — пукав спокойнӧя, а то песовта юртӧ!
Сюзь бергӧдчис сылань, бара швуч-швачкерис бордъяснас да ланьтіс.
Том нимкодясис другыслӧн збойлунӧн, ньӧжйӧник серӧктіс да шуис:
— Ме аддза, тэ сэтшӧм жӧ збой, кыдзи и тэнад дедыд.
Сюзькӧд сёрнитӧм бӧрын кык друг асьнысӧ кутісны чувствуйтны свободнӧйджыка.
На водзын сулалісны мича этикеткаа ящик штабельяс, бӧчкаяс, ведраяс.
Пу сёръяс вылын ӧшалісны кынь куяс, руч куяс, кӧин куяс.
Ӧти кузь ящик неуна восьса.
Чочой лэптыштліс вевтсӧ да бӧр клоп пӧдлаліс.
— Мый сэні?
— юаліс Том.
— Сэні, буракӧ, чӧртъяс пукалӧны!
— тэрыба вочавидзис кельдӧдӧм Чочой.
Мыйкӧ дыра кык друг сулалісны сідз, мый дасьӧсь вӧлі пышйыны бӧр.
И, полӧмсӧ веніг, Чочой друг матыстчис ящик дорас да лэптіс вевтсӧ.
Сы бӧрся матыстчис и Том.
Ящикас тыдалісны кутшӧмкӧ тӧдтӧм зверлӧн жергӧдӧм пиньяса нырвомъяс.
Ӧтилӧн на пиысь вӧлі плешкас дзик ӧти син, сюръяс да кузь сьӧд тош.
Том бӧрыньтчыштіс, а Чочой друг гажаа шуис:
— О, да тайӧ жӧ шаманлӧн маскаясыс!
Со этайӧ масканас Мэнгылю менсьым мамӧс лечитліс.
Ӧні сійӧ спокойнӧя перйис ящиксьыс не то ош юр, не то лэбач юр маска да пуктіс сійӧс юр вылас.
Том серӧктіс.
— Тсс!
— ӧлӧдіс сійӧс Чочой.
— Мед эськӧ миянӧс эз кывлыны.
Кык друг пузувтісны ящиксӧ.
Сэні вӧлӧма шаманлӧн некымын дас маска, лэбачьяслӧн гыжъяс да юръяс, зверьяслӧн клыкъяс, но Ако дедлӧн ньӧввужйыс ящикас эз вӧв.
Ящиксӧ пӧдлалӧм бӧрын детинкаяс мӧдӧдчисны складӧдыс водзӧ.
Ӧтилаын Том конйыштсис да муртса эз усь тшанӧ, кӧні вӧлі тырыс дука моржӧвӧй гос.
Тшан саяс сулалісны мортысь джуджыдджык пуысь вӧчӧм гырысь идолъяс, кодъяс неуна вӧлі мунӧны морт вылӧ.
Сэні, кӧні вӧлі пасйӧма налӧн вомыс, тӧдчисны жертваяслӧн вир пасъяс, мыйӧн шаман вердліс идолъясӧс жертва ваян праздник лунъясӧ.
Идолъяссяньыс неылын перекладина бердӧ вӧлі кӧрталӧма кузь зіб.
Потш йылас, коді пӧшти мыджсис склад вевтас, вӧлі сатшкӧма кӧр юр.
Детинкаяс чатӧртісны юрсӧ да полігтыр видзӧдісны кулӧм кӧр синъясӧ да эз лысьтны вӧрзьӧдчыны.
— А со, видзӧдлы!
— Чочойӧс соскӧдыс тракйиг ньӧжйӧник горӧдіс Том.
Чочой видзӧдліс сылань, кытчӧ индіс Том, да аддзис ыджыд морж чучело.
Моржлӧн ыджыд виж клыкъясыс страшнӧя жергӧдчӧмаӧсь детинкаяс вылӧ.
— Эн пов, тайӧ абу ловъя морж!
— Томӧс успокоитіс Чочой.
— Ме ӧтчыд аддзылі морж праздник вылын, кыдзи бубенас кучкалігтыр, шаман йӧктіс тайӧ чучело вылын.
Склад ӧти пельӧсысь кык друг аддзисны шаманлысь бубенъяссӧ. Найӧ вӧлі быдсямасикас.
Ӧтияс на пиысь овальнӧй формааӧсь, мукӧдъяс — гӧгрӧсӧсь, коймӧдъяс — кольк формааӧсь.
Быдӧнӧ вӧлі ӧшлӧма триньганъяс, трензельяс, ыргӧн да кӧрт бляхаяс.
Складсӧ быдлаті видлалӧм бӧрын кык друг заводитісны корсьны ньӧввуж.
— Мам висьтавліс, мый Ако дедлысь ньӧввужсӧ вӧлі мичмӧдӧма лыысь вӧчӧм паськыд кольчаясӧн, а кольчаяс вылас серпасалӧма зверьясӧс да мортъясӧс, — самӧй пемыдінъясас корсьысигмоз висьталіс Чочой.
Найӧ дыр ноксисны складын, но нинӧм эз аддзыны.
Вочасӧн детинкаяс воисны склад мӧдарпомӧдзыс.
— Тайӧ сӧмын перегородка.
— Томлы шуис Чочой.
— Сэні, тайӧ перегородкаяс саяс, заводитчӧ мистер Кэмбилӧн складыс...
Сійӧ эз удит помавны.
Перегородка сайын кыліс ӧдзӧсӧн клопнитӧм шы да Адольфлӧн да Дэвидлӧн гораа горӧдӧмъяс.
— Тэ бура вӧчин, Дэвид, мый уговоритін батьтӧ оборудуйтны тайӧ складас миянлы боевӧй штаб.
Гажа, ыркыдкодь, а главнӧйыс, абу мам син водзын.
Ме дӧзми нин сы мелілунысь!
— Абу омӧль, абу омӧль, — вокыскӧд сӧгласитчис Дэвид.
— Век жӧ, тані миянлы некод оз кут мешайтны, вӧч мый окота.
Перегородкасӧ видлалӧм бӧрын Чочой аддзис ӧтилаысь щель да ньӧжйӧник ляскысис сэтчӧ.
Сійӧ жӧ здукас Чочой ӧвтыштіс кинас Томлы: корис сійӧс ас дорас.
«Штаб» стенӧ вӧлі ӧшлӧма картинаяс, оружие, кыйсян паськӧм.
Неыджыд пызан кыкнанладорас, кӧні тырыс вӧліны небӧгъяс да журналъяс, сулалісны лёка идралӧм крӧватьяс.
Ӧти пельӧсын тыдаліс эшкынӧн мыйкӧ вевттьӧмтор.
Чочой здук кежлӧ думыштліс, мый эшкыннас тупкӧма мортӧс.
Дэвид водіс крӧвать вылӧ, ыджыд резина сапӧга кокъяссӧ лэптіс крӧвать мыш вылас.
— Пӧрччы сапӧгъястӧ, — кӧритӧмӧн шуис Адольф.
Дэвид неуна нюжмасьыштіс, пӧрччис сапӧгъяссӧ да бӧр лэптіс кокъяссӧ крӧвать мыш вылас.
— Вообщем тэ прав, Дэвид, кор шуан, мый миян гортын зэв гажтӧм,
— аслас крӧвать вылӧ водігмоз очсыштіс Адольф.
— Кар — дзик мӧд делӧ.
Сэні позьӧ гажӧдчыны!
— Тӧдан, бӧръя кадӧ ресторанъясын кутісны йӧктыны кӧмтӧг...
да-да, кӧмтӧг!
— серӧктіс Дэвид.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧмкӧ банкирлӧн ныв либӧ пи — и друг йӧктӧ кӧмтӧг.
И нинӧм, велалӧны.
Ме ачым ӧтчыд видлі.
— Тэ йӧктін кӧмтӧгыд?
— чуймис Адольф.
— Дерт, эг сразу решитчы, — вочавидзис Дэвид.
— Первойсӧ, кыдзкӧ яндзим вӧлі.
Но кор ме газетысь лыдди та кузя статья, коді шусьӧ вӧлі «Условностьяслы вызов!», и видлі йӧктыны, — тӧдан, нинӧм...
— Некытчӧ оз лӧсяв! Йӧйталӧм!
— заводитліс скӧрмыны Адольф.
— Мыйсӧ сӧмын миян оз вымӧвпавны!
Со, например, сійӧ возмутительнӧй анкетаыс, кодӧс колледжъясӧ ыстӧмаӧсь:
«Кымын долларысь ті сьӧлыштанныд мамыдлы чужӧмас?»
Да-а, ме век на кӧсъя тэнсьыд юавны: тэ заполнитін тайӧ анкетасӧ?
— Окота вӧлі колледжын ставнысӧ сьӧлавны, — недыр думайтыштӧм бӧрын сознайтчис Дэвид: — решиті гижны, мый ме дась сьӧлыштны мамлы чужӧмас ӧти центысь.
Гӧгӧрвоан, ӧти центысь!
Сэсся гӧгӧрвои, мый лоа колледжын геройӧн, та йылысь гижасны газетъясын, и мыйлакӧ мамӧй лои жаль...
— А век жӧ тэ негодяй, Дэвид!
— жугыля шуис Адольф.
— Но мед эськӧ сюрс доллар вылӧ, кык сюрс вылӧ позьӧ на вӧлі решитчыны.
Та вылӧ, гашкӧ, и мамыд ачыс сӧгласитчис.
А тэныд юрад воӧма — ӧти цент вылӧ!
Чочой веськӧдчис, здук кежлӧ вешйыліс щель дорысь да шӧпкӧдіс:
— Сьӧлыштны аслад мам чужӧмӧ!
Кыдзи сідзи позьӧ, а?
Гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый йылысь найӧ сёрнитӧны?
— Тэ ӧмӧй он тӧд, коді тадзсӧ шуӧ?
— шыасис Том да бара ляскысис щель бердас.
А перегородка сайын Кэмбилӧн пияныс сёрнитісны водзӧ.
— Вот ме висьтала тайӧ став йывсьыс мамыдлы!
— вокыслы грӧзитыштіс Адольф.
— Он висьтав, — дышпырысь шуис Дэвид.
— Тайӧ нин мыйла?
— Сы вӧсна, мый тэ тӧдан, кутшӧм сьӧкыдӧсь менам кулакъясӧй.
Муса вокӧй, вай ачыд висьтась: тэ ӧд зэв ёна полан меысь, кӧть и тэ меысь быдса кык воӧн ыджыдджык.
— Ог пов, а абу окота тэкӧд йитчыны, — вочавидзис Адольф да киас босьтіс журнал.
— «Лайф!» — гораа лыддис журналлысь нимсӧ.
* «Лайф» — американскӧй реакционнӧй журнал.
Адольф неуна листалыштіс журналсӧ, дыр видзӧдіс кутшӧмкӧ фотография вылӧ да друг сувтіс кок йылас.
— Либӧ вот ещӧ, на любуйтчы!
— зывӧкпырысь сійӧ кутіс тракйыны журналсӧ.
— Со эсійӧ фотография увдорас гижӧма, мый Америкаса озыр том йӧз пӧвстын паськалӧма выль модаа причёска.
— Но и мый?
— дышпырысь бергӧдчис бок вылас Дэвид.
— Да тэ видзӧдлы, видзӧдлы тайӧ фотографияяс вылас: водзсяньыс ставсӧ шырӧма, а бӧрас — юрси пратьяс.
Со любуйтчы, кутшӧм видыс выль причёскаа тайӧ молодчикыслӧн!
— Вай татчӧ журналсӧ, петкӧдлы, — очсалігтыр корис Дэвид.
Адольф зумыштчис, но ичӧт вокыслысь не кывзыны сійӧ эз вермы.
Сійӧ пуксис сы дорӧ крӧвать вылас да петкӧдліс «Лайф» журналысь фотографиясӧ.
Дэвид дыр видзӧдіс фотография вылас, лыддис сы улысь текстсӧ; сылы друг лои гажа да чеччыштіс крӧвать вывсьыс:
— Адольф, вай ножич, ми ӧні жӧ татшӧм причёскаяс вӧчам.
— Тэ йӧймин!
— Адольф чеччыштіс кок йылас.
— Да ме регыдджык ассьым юрӧс тшӧкта орӧдны тадзи шырсьӧм дорысь.
— Дзик жӧ чудак тэ!
Коді татысь миянӧс аддзылас?
Ачыд жӧ шуан, мый тані вывті гажтӧм, мед кӧть сералыштасны, — босьтчыліс воксӧ уговаривайтны Дэвид.
— Мый гажтӧм — тэ тайӧ збыль висьталан...
— Адольфлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Но оз жӧ позь татшӧмторъяс вӧчны!
— А кӧсъян, ме ачым вая ножичсӧ?
Адольф видзӧдліс вокыслы синмас, видзӧдліс рӧмпӧштан пыр аслас руд кузь юрси вылас, ышловзис да шуис:
— Но ладнӧ, чӧрт тэкӧд!
Гашкӧ, ӧти лун кежлӧ сӧмын и шырсьывны.
Аски ме и бӧрсяньыс шырӧда.
Дэвид ӧдйӧ сапӧгасис да котӧртіс ножичла.
Регыд мысти сійӧ бӧр воис.
— Вай ме тэнӧ первой шыра, — ичӧтджык вокыслы шуис Адольф.
Дэвид кымыньтіс кутшӧмкӧ ящик да тшӧктіс:
— Пуксьы!
Адольф лэдзис кияссӧ да пуксис.
Дэвид заводитіс шырны сылысь юрсисӧ.
Корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс «Лайф» журналса фотография вылӧ да бара босьтчыліс шырны.
Адольф кӧрліс плешсӧ, лӧвтіс, корис воксӧ лоны осторожнӧйджыкӧн.
Минут дас мысти Дэвид шуис:
— Буракӧ, помалі.
Ноко сувтлы, ме тэӧн любуйтчышта.
Адольф сувтіс.
Сійӧ ӧні лои зэв мисьтӧм.
Сылӧн кузьмӧс чужӧмыс, кажитчис, лои ещӧ на кузьджыкӧн.
— Вай дзикӧдз шыр, — вокыслы тшӧктіс сійӧ.
— Тайӧ ещӧ мый?
— скӧрмис Дэвид.
— Мыйла тэ сэтшӧм?
Но прӧстӧ кутшӧмкӧ небыд нямӧд, а абу морт...
Вай бурджык менӧ шыр.
Регыд мысти выль причёска лои и Дэвидлӧн.
Сійӧ тапкӧдыштіс аслыс юрпыдӧсас, шырӧм юрнас лёкысь люкыштіс воксӧ да видзӧдліс рӧмпӧштан пыр.
— Но и мый, артмӧма абу лёкджыка журналса фотография дорысь, — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ.
Кык вок бара пуксисны крӧвать выланыс.
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны гажтӧмчигтыр: эз тӧдны, мый вӧчны водзӧ.
— Мунны татысь колӧ, кытчӧ синмыд видзӧдӧ,
— ыджыда ышловзис Адольф.
А Дэвид друг чеччис да локтіс перегородкаса щель дорӧ. Тайӧ перегородкаыс вӧлі торйӧдӧ Кэмбилысь складсӧ шаман Мэнгылю складысь.
Чочой да Том шатовмуніны боклань, лажыньтчисны.
Кыліс жӧч нетшкӧм.
Чочой кватитіс кисӧ Томлысь, топӧдіс.
— Пемыд и лёк дук кылӧ,
— зывӧка кӧрсьыліс Дэвид.
— Тайӧ стенсӧ миянлы колӧ тупкыны бурджыка.
— Лок мунам шӧйтыштам ли мый ли тыяс гӧгӧр, — шуис Адольф.
Дэвид сӧгласитчис.
Кор Кэмбилӧн пияныс мунісны, Чочой да Том сувтісны кок йылас.
— Ок, и повзьылі жӧ ме: чайті сьӧлӧмӧй чеччыштас!
— признайтчис Чочой да кинас малыштіс морӧссӧ.
— Ме сідзжӧ ёна полі, мӧвпалі, мый му бердас сибда, — паськӧмсьыс буссӧ пыркӧдігтыр шуис Том.
— Но мый нӧ, вай мунам татысь ӧдйӧнджык, — Томӧс бокӧдыс йӧткышталіг шуис Чочой.
Детинкаяс мӧдӧдчисны кӧрт решёткаа ӧшиньлань.
Кор убедитчисны, мый склад дорын матын некод абу, найӧ тэрмасигтыр, но шумтӧг петісны ывлаӧ да котӧртісны негр хижинаӧ.
ДЕТИНКАЯСЛӦН ПОДВИГ
Кэймид посёлокӧ воис индеец Шеррид.
Сувтіс сійӧ аслас важся друг Гоомо ордӧ.
Бипур дорын пукалігӧн Шеррид видзӧдіс узьтӧмысла гырдмӧм синъяснас би вылӧ.
Вомас сылӧн тшынасис кузь каллян.
Уна шог вуджӧдіс ас вывтіыс Шеррид.
Ичӧтдырсяньыс сылы ковмис лоны изгнанникӧн.
Американечьяс вӧтлісны сылысь племясӧ рӧднӧй местаясысь пыр ылӧджык и ылӧджык войвылӧ, бесплоднӧй, суровӧй муӧ.
Индеечьяс пӧгибайтісны.
Рӧдвужсьыс Шерридлӧн некод эз коль.
Шерридлӧн батьыс, племяыслӧн вождь, виис асьсӧ, кор американечьяс мырдӧн нуӧдісны сійӧс кутшӧмкӧ карӧ, босьтчылісны вӧчны сыысь балаганнӧй актёрӧс.
Предприимчивӧй янкияс кӧсйисны нажӧвитны сы отсӧгӧн уна сьӧм.
Шутка-ӧ — индейскӧй племялӧн вождь, аслас индейскӧй паськӧма, балаганын петкӧдлӧ вӧвлӧм вӧльнӧй олӧмысь сценаяс!
Шеррид веськаліс Аляскаӧ томдырйиыс на.
Но эз вӧв спокой сылы и тані, тайӧ суровӧй му вылас.
Шеррид прӧйдитіс Аляскаӧд уна миль подӧн.
Сійӧ вӧвлі Джуно да Ном каръясын, Танана да Юкон вадоръясын, Вежа Ильялӧн шуштӧм гӧраясын.
Ӧтчыд судьбаыс сійӧс шыбитіс Кодьяк ді вылӧ.
А ӧні Шеррид оліс орчча посёлокын, Кэймидсянь неылын, зверь-пӧтка да чери кыйис.
Неважӧн сылӧн кулі гӧтырыс.
Дзик ӧти радуйтчанторйӧн вӧлі сылӧн кӧкъямыс арӧса нылыс — Лойя.
Кыйсьыны мунігас Шеррид кольлывліс нывсӧ гортас ӧтнассӧ, и сійӧ вӧлі зэв бур кӧзяйкаӧн.
Но неважӧн, кор Шеррид локтіс гортас, хижинаас некод эз вӧв.
Шеррид корсьысис посёлокысь да сы гӧгӧрысь, но Лойяӧс эз аддзы.
Шогӧ усьӧм, сійӧ уськӧдчис мукӧд посёлокъясӧ.
Но некытысь эз аддзы.
Но вот Шерридлы тӧрыт висьталісны, мый кор сійӧ эз вӧв гортас, Лойя вошан лунӧ, на посёлокӧ волӧма Кэймидысь американец Кэмби, и некод абу аддзылӧма, кор бӧрсӧ мунӧма американецыс.
— Кэмби!
Кэмби!
— горӧдіс Шеррид.
— Вермас лоны, тайӧ сійӧ гусяліс менсьым нылӧс?!
Дыр думайттӧг Шеррид мӧдӧдчис Кэймидӧ.
Войнас сійӧ дыр ветлӧдліс Кэмби керка гӧгӧр.
Кэмбилӧн тшӧг понъясыс нетшкысисны чеп йывсьыс, увтчисны гӧлӧс сибдытӧдзыс.
И буретш сэки, кор Шеррид кӧсйӧ вӧлі пырны дворас, кильчӧ вылас Кэмби петіс ачыс да горӧдіс пемыдас:
— Эй, коді сэні кавшасьӧ?
Колӧкӧ весась, либӧ пазӧда ме тэнсьыд нитш юртӧ!
Шеррид топӧдчис забор бердас.
Понъяс век на нетшкысисны чеп йывсьыс.
Кэмби босьтіс винчестер да лыйис сынӧдас став ӧкмыснан патронсӧ.
«Колӧ асылӧдзыс нӧрӧвитлыны», — решитіс Шеррид да шумтӧг, кыдзи тайӧс вермӧ вӧчны сӧмын индеец, муніс Кэмби усадьба дорысь.
И вот ӧні, Гоомо ярангаын бипур дорын пукалігӧн, Шеррид мучительнӧя мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи сылы эськӧ видлавны, эм-ӧ сылӧн нылыс Кэмби керкаын.
Но узьтӧмысла мудз чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧма.
Индеец эз нин вӧв сійӧ живописнӧй паськӧма, кодӧс мичмӧдӧма унапӧлӧс лэбач бордъясӧн да мича ракушкаясӧн, кутшӧмӧс новлісны коркӧ сылӧн предокъясыс.
Сійӧ вӧлі важиник мехӧвӧй курткаа да брезент гача.
Кокъясас сылӧн нерпа куысь вӧчӧм торбазъяс, кутшӧмъясӧс новлӧны эскимосъяс.
Ярангаӧ пырис Гоомо. Сылӧн киас вӧлі аркан.
Шеррид видзӧдліс сылӧн ён ыджыд фигура вылӧ да шога нюммунӧм бӧрын шуис:
— Кэмбилӧн кӧ эськӧ эз вӧв оружие, ми эськӧ мунім ӧні сы ордӧ кыкӧн да тӧдмалім эськӧ, коді пышйӧдіс Лойяӧс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ.
Тайӧ здукӧ ярангаӧ пырис Том.
Чочой уськӧдчис сылы воча, кватитіс сійӧс соскӧдыс да бӧр кыскис ывлаӧ:
— Кывзы, Том, эз-ӧ кажитчы тӧрыт тэныд, кор ми вӧлім сэні, складас, пельӧсас, Дэвид крӧвать дорын, вӧлі эшкынӧн вевттьӧма мортӧс?
— Да-да, меным кажитчӧ вӧлі...
Чочой здук мында чӧв олыштіс, сэсся нуӧдіс Томӧс ещӧ на ылӧджык да гусьӧн шӧпкӧдіс:
— Ӧні ми тэкӧд долженӧсь видлавны, морт али абу сійӧ и кутшӧм морт.
Индеец Шерридлӧн нылыс вошӧма.
Вермас лоны, тайӧ сійӧ сэні вӧлі.
Чочойлӧн волнуйтчӧмыс вуджис Томлы.
Мед кӧть мый эз ло, а колӧ отсавны индеец Шерридлы корсьны ассьыс нывсӧ — со мый йылысь мӧвпалісны ӧні челядь.
— Колӧ висьтавны Шерридлы сы йылысь, мый ми аддзылім тӧрыт...
— шуис Том.
— Но менӧ дядьӧй кутас видны сыысь, мый ми пыралім шаман складӧ, — паныдаліс Чочой.
Том зумыштчис:
— Да.
Дядьыд тэнӧ кутас видны.
Тайӧ збыль.
— Но Шерридлы век жӧ колӧ висьтавны сы йылысь, мый ми тӧрыт аддзылім, — чорыда шуис Чочой.
— Колӧ предупредитны сійӧс, медым сійӧ эз мун посёлокысь.
Гашкӧ, сылысь нывсӧ удайтчас спаситны, а батьтӧгыс кыдзи сійӧ пышъяс татысь?
— Спаситны?
— юаліс Том.
— Да-да, колӧ сійӧс спаситны, — решительнӧя содтіс сійӧ, но сійӧ эз на тӧд, кыдзи тайӧс вӧчны.
Детинкаяс пырисны ярангаӧ.
Индеецлӧн измӧм чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой пуксис сы дорӧ, пуктіс сы пидзӧс вылӧ кисӧ да торксялігтыр тэрыба заводитіс висьтавны сы йылысь, мый найӧ аддзылісны шаман Мэнгылю складысь.
Индеецлӧн чужӧмыс ловзис.
Сійӧ босьтіс вомсьыс каллянсӧ, тэрыба сувтіс да сюся кутіс кывзыны.
Гоомо чуймӧмӧн видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Ӧні Чочой шензис: Гоомо эз юав, кыдзи да мыйла найӧ веськалісны складас.
— Ковмас тэныд, Чочой, ещӧ ӧтчыд пыравны Мэнгылю складас.
Нывкаыс кӧ збыльысь Кэмби пиян ордын, сэки ми Шерридкӧд думыштам, кыдзи сійӧс мездыны, — шуис Гоомо.
Индеец лажыньтчис Чочой бердӧ:
— Шеррид дыр оз вунӧд сылы вӧчӧм лёктор, но Шеррид ёна на дырджык оз вунӧд сылы вӧчӧм бурсӧ.
Шеррид оз коль уджйӧза!
— Мӧдім, Том!
— корис Чочой.
Индеец пуктіс ассьыс кияссӧ детинка юръяс вылӧ, видзӧдліс налы синъясас да юрнас муртса довкнитыштӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис:
— Мед лоас тіянлы удача.
Шаман Мэнгылю складӧ детинкаяс веськалісны стӧч сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ.
Ӧні сійӧ эз нин кажитчы таинственнӧйӧн да страшнӧйӧн, кыдзи войдӧр.
Перегородка дорӧ вотӧдзыс на найӧ кылісны Адольфлысь да Дэвидлысь гӧлӧсъяссӧ.
Сійӧ жӧч листсӧ, кадӧс тӧрыт нетшыштіс Дэвид, бӧрсӧ абу вӧлі тувъялӧма.
Кор Чочой да Том матыстчисны щель дорас, найӧ пыр жӧ аддзисны гырысь синъяса косіник индианка-нывкаӧс, коді пукалӧ вӧлі пельӧсас.
Нывкаыс зывӧка, лӧгысь видзӧдіс Кэмби вокъяс вылӧ, кодъяс сэки мыйӧнкӧ тешкодя ворсісны.
Дэвид крӧвать вылын куйліс Адольф, а Дэвидыс, сы весьтӧ копыртчӧмӧн, ляскывліс ассьыс нырсӧ ыджыдджык вокыслӧн ныр бердӧ да гораа лолаліс ас пытшкас сынӧдсӧ.
— Нинӧм оз артмы!
— скӧрмис сійӧ да киас босьтіс «Лайф» журнал.
— Тані жӧ бура гижӧма, мый ӧти ворсысьыслы ныр розяс колӧ пуктыны папироснӧй бумага, а мӧд ворсысьыслы колӧ сынӧдсӧ ас пытшкас ныр пырыс ёна лолалӧмӧн кыскыны сійӧ бумагасӧ аслас ныр розьӧ.
— Ми жӧ сідзи и вӧчам, — шуис Адольф да инмӧдчыліс чуньяснас аслас кыз ныр дорӧ.
— Вай ме водла крӧвать вылас, а тэ кутан, кыдзи тані висьтавсьӧ, ёна лолавны ныр пырыд, — вӧзйис Дэвид.
Вокъяс вежсисны местананыс.
Видчигтыр найӧ дыр ноксисны и, буракӧ, тадзи ворсӧмысь сьӧлӧмыс эз бурмы налӧн. Найӧ кыкнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, веськодя пуксисны крӧвать вылас.
— Ставыс тайӧ зывӧк, зэв зывӧк, — шуис Адольф.
— И кутшӧм сӧмын йӧй думыштӧма гижнысӧ тайӧс «Лайф» журналас!
— Абу сэтшӧм зывӧк, мыйта гажтӧм,
— плешсӧ кӧрліс Дэвид да, нывка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, матыстчис пӧшти дзик сы бердӧ:
— Но, мый сідз видзӧдан, а?
Тыдалӧ, тэныд тешкодь кажитчӧ, мый ми тадз ворсім?
— Абу сы мында тешкодь, мыйта зывӧк,
— нывка пыдди вочавидзис Адольф.
— Тешкодь кӧ вӧлі, сійӧ эськӧ сераліс.
— Но, ӧні тэ кужан ассьыд благородствотӧ петкӧдлыны,
— вокыслань бергӧдчис Дэвид.
— И кутшӧм тэ, Адольф, вӧлӧмыд дӧзмӧдчысь морт!
Пыр видчан, скӧралан, сьӧласян — а век жӧ вӧчан ставсӧ сійӧс, мый и мукӧдыс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ханжа.
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ нывкасӧ батьыд иган сайын видзӧ?
— сёрнисӧ мӧдарӧ бергӧдӧм могысь шуис Адольф.
— Да шуӧ, мый эсійӧ бродяга Шерридыс уна нин уджйӧза сылы и ӧні татчӧ оз волывлы.
Сідзкӧ вот, миян почтеннӧй батьным думыштӧма способ кыскыны индеецӧс миян посёлокӧ.
— И сійӧ, буракӧ, шедӧдіс ассьыс,
— серӧктіс Адольф.
— Ме талун Шерридӧс аддзылі татысь.
Тайӧ здукас воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Кэмби. Киас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ тубрас.
Чочой повзьӧмысла йӧжгыльтчис, а Том тупкис кинас вомсӧ, быттьӧкӧ поліс, мый Кэмби кылас сылысь лолалӧмсӧ.
Мистер Кэмби эз аддзыв ассьыс пиянсӧ тӧрытсянь нин.
Сійӧ мыйкӧ дыра падъялігтыр видзӧдіс то ичӧт пиыс вылӧ, то ыджыд пиыс вылӧ: сійӧ вӧлі чуймӧма налӧн выль причёскаӧн, а сэсся стрӧга юаліс:
— Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс?
Дэвид пуксис аслас крӧвать вылӧ, кресталіс кокъяссӧ да, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, нюмъялігтыр шуис:
— Тайӧ выль причёска, бать!
Медбӧръя мода серти причёска, кодӧс признайтісны Америкаса медбур том йӧзыс.
Со, верман убедитчыны: та йылысь гижӧны «Лайф» журналын.
Весиг фотографияяс эмӧсь.
— Да тайӧ ми прӧстӧ шутитім.
Талун дзикӧдз шырам юрсинымӧс,
— юрчутсӧ яндысьӧмӧн малалігтыр шуис Адольф.
Журналысь фотографияяс видлалӧм бӧрын да на увдорысь текстсӧ лыддьӧм мысти, Кэмби ещӧ ӧтчыд видзӧдліс аслас пиян вылӧ.
— Но мый нӧ, тіян выль причёскаяс дорӧ бура кутас лӧсявны и выль паськӧм!
— медбӧрын горӧдіс сійӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Кэмби мигнитіс пияныслы да друг перйис тубрассьыс капюшона кык еджыд балахон.
— На босьтӧй, мерайтӧй, велалӧй!
Лӧсьӧдчӧй пырны ку-клукс-кланӧ!
— Мый?
Тэ кӧсъян, медым ми лоим ку-клукс-клановечьясӧн?
— чуймис Адольф да полігтыр видзӧдліс еджыд балахон вылас.
— А тэ ӧмӧй сылы паныд?
— недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс мистер Кэмби.
Гӧлӧсыс сылӧн юрӧбтіс скӧра.
— Абу!
Мый колӧ, сӧмын не тайӧс!
— решительнӧя шуис Адольф, мыйысь весиг чуймис Дэвид.
— Тэ мый?
— водзлань сьӧкыда воськовтіс мистер Кэмби.
— Гашкӧ, тэ сэні, аслад колледжын...
Сійӧ эз помав.
Сылы вӧлі страшнӧ весиг мӧвпавны, мый сылӧн пиыс колледжын вермис заразитчыны опаснӧй идеяясӧн.
— Весьшӧрӧ, бать, тэ сідз волнуйтчан, — веськодя шуис Дэвид.
— Тэ омӧля тӧдан Адольфӧс.
Сійӧ вӧчас ку-клукс-кланӧ пыран обрядсӧ.
Тайӧ сідзи жӧ вернӧ, кыдзи и сійӧ, мый талун рыт бӧрын пуксяс вой.
Адольф скӧрысь видзӧдліс вокыс вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но мистер Кэмби миритчӧмпырысь торкис сійӧс:
— Но нинӧм, нинӧм...
Огӧ весьшӧрӧ кадсӧ воштӧ.
Меным дзик некор.
Ме кӧсъя предупредитны тіянӧс, медым ті энӧ лэдзӧй тайӧ нывкасӧ.
— Мистер Кэмби индіс индианка вылӧ, коді сійӧ локтӧм бӧрын ещӧ на ёнджыка топӧдчис пельӧсас да вевттьысис эшкыннас.
— Ме кӧсъя, медым эсійӧ бродяга Шерридыс кыдз колӧ волнуйтчыштас, сэки сійӧ лоӧ варовджык, да тӧдвылас уськӧдас ассьыс став уджйӧзсӧ.
Адольфлы мышкуас шлопнитӧм бӧрын мистер Кэмби бара меліа мигнитіс сылы да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тшӧкты кодлыкӧ бурджыка тувъявны тайӧ стенсӧ, — батьыс дорӧ зумыша шыасис Адольф, — а то сэтысь лёк дук локтӧ, восӧдны кӧсйӧ.
— Ладнӧ, ладнӧ, вӧча, — кӧсйысис мистер Кэмби да саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Адольф ӧзтіс сигарета, истӧгсӧ шыбитіс Дэвидлы кок улас:
— Тэ кӧ кутан, Дэвид, тадзи жӧ сёрнитны ме йылысь, то...
— Эк, эновт, пӧжалуйста, ставсӧ тайӧс!
— воксӧ торкис Дэвид.
— Вай лучшӧ мерайтам тайӧ дурацкӧй балахонъяссӧ.
Ог думайт, мый сійӧн вӧлі удобнӧ, но зато тайӧ паськӧмнас миян лоӧ зэв страшнӧй вид.
Эн-ӧ тэ неважӧн на шулы: «Сёрнитны кӧ негръяс йылысь, ме накӧд беспощаднӧй»?
А тэ жӧ ачыд тӧдан, кутшӧма негръяс полӧны тайӧ еджыд балахонсьыс!
— Верман пасьтавны, а ме нинӧм вылӧ ог пасьтав,
— упрямӧя шуис Адольф да бергӧдчис вокыслы мышнас.
— Пасьталан,
— сылы спокойнӧя шуис Дэвид.
Балахонсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс рӧмпӧштан пыр, вӧчліс некымын воинственнӧй поза да нывкалань друг бергӧдчӧм бӧрын шуис:
— А ноко, сувт да видзӧдлы ме вылӧ!
Нывка ёнджыка на топӧдчис стен бердас.
Дэвид лёкысь дернитіс сійӧс киӧдыс, сувтӧдіс кок йылас.
Чочой, коді вӧлі век на ляскысьӧма перегородка щель дорӧ, чорыда чабыртіс Томлысь пельпомсӧ:
— Мыйкӧ колӧ вӧчны, а?
Том сувтіс да видзӧдліс гӧгӧрбок, быттьӧкӧ надейтчис аддзыны кодӧскӧ отсӧг вылӧ.
А нывка гордӧя лэптіс юрсӧ да лёкысь видзӧдліс Дэвид вылӧ.
Сылӧн нырбордъясыс тіралісны.
— А тэ видзӧдлы, кыдзи сійӧ, чӧртыд, видзӧдӧ!
— скӧрмис Адольф.
— Ме скӧрала, тадзсӧ кӧ найӧ видзӧдлывлӧны сӧмын пырмунігмоз, казявтӧг, а тайӧ...
Адольф эз помав: сылы эз сюрны колана кывъяс.
Сійӧ кватитіс улӧс, кокъяссӧ вожӧдӧмӧн пуксис сэтчӧ да, улӧс мыш вылас лэдзчысьӧмӧн, лӧга мӧдіс видзӧдны нывка вылӧ.
— Тэ нӧ мый, он пов, а?
— балахона Дэвид бара воськовтіс водзӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— Чочой бара сатшкысис другыслы пельпомас.
— Вай жӧчас кулакъясӧн кутам кучкавны!
— Том ӧвтыштчис нин кулакнас.
— Оз ков!
— сылысь кисӧ кутіс Чочой.
— Тадзсӧ ми став делӧсӧ торкам.
Складас гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Чочойлӧн синмыс веськалі шаман маскаяс тыра ящик вылӧ да радпырысь друг шӧпнитіс:
— Маскаяс!..
Зонкаяс ньӧжйӧник котӧртісны ящик дорӧ, восьтісны сійӧс, бӧрйисны сэтысь медся страшнӧй маскаяссӧ.
Чочой пасьталіс сэтшӧм маска, кодлӧн плешкас вӧлі ӧти син, сюръяс да кузь сьӧд тош, коді вӧлі тупкӧ сылысь тушасӧ ставнас, Том — диковиннӧй лэбачлысь зэв ыджыд маска, мый вӧсна сійӧ ас сертиыс лои ыджыдджык.
Кыв ни джын шутӧг найӧ мыйвынсьыс йӧткыштісны жӧч листсӧ, кодӧс тӧрыт чашкӧдіс Дэвид, да сійӧ здукас мыччысисны Кэмби вокъяс син водзӧ.
Виччысьтӧмысла Дэвид сэтшӧма повзис, мый чужӧм вывсьыс капюшонсӧ нетшыштӧм бӧрын укшаля бӧрыньтчис, а сэсся конъясигтыр садьтӧгыс уськӧдчис складсьыс.
Адольф сійӧ жӧ здукас вӧтчис вокыс бӧрся.
Нывка немгӧгӧрвотӧг да ёна полігтыр видзӧдіс сійӧс мездысьяс вылӧ.
Зонкаяс лэптісны маскаяссӧ.
— Пышъям миянкӧд!
— Чочой кватитіс нывкаӧс киӧдыс.
Нывка муніс на бӧрся шаман складӧ.
Найӧ тэрыба сюялісны маскаяссӧ бӧр важ местаас да уськӧдчисны ӧшинь дорӧ.
— Кавшась сэтчӧ, выліас!
— лэптыштіс нывкаӧс Том.
...Кор воисны ас садяс, Адольф да Дэвид яндысисны видзӧдлыны ӧта-мӧдыслы синъясас, век на полігтыр видзӧдлісны асланыс «боевӧй штабӧ».
Сэні некод нин эз вӧв.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
— медбӧрын ышловзис Дэвид.
— Кодікӧ чорыда шутитіс миян вылын.
— Тэ чайтан, мый тайӧ...
йӧз вӧліны?
— Мый нӧ, тэ ногӧн, — ноксӧ торкис Дэвид, — тайӧ вӧліны настӧящӧй чӧртъяс али мый?
Вот ме налы петкӧдла!
Ӧні найӧ кӧнкӧ тайӧ лёк дука складасӧсь.
Дэвид кусыньтіс жӧчсӧ да муртса вермис пырны Мэнгылю складӧ.
Полігтыр места вылас педзыштӧм бӧрын Адольф вӧтчис сы бӧрся.
Кэмбилӧн пияныс видлалісны став складсӧ, но некодӧс эз аддзыны.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
— шенасис кияснас Дэвид.
— Ӧдзӧсыс томана, ӧшиньӧдыс ӧмӧй петісны.
— Но ӧшиньыс жӧ ичӧт, — шуис Адольф.
— Сэті сӧмын челядь вермасны петны.
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчис Дэвид.
Сійӧ, мый найӧс повзьӧдісны Чочой да Том, Кэмби пиянлы и юрас эз вермы воны.
А тайӧ кадас Гоомо ярангаын, косіник кияснас батьыслысь сьылісӧ сывйыштӧмӧн да сылы морӧс бердас чужӧмнас ляскысьӧмӧн, Шерридлӧн нывкаыс шога бӧрдіс.
Шеррид малаліс сійӧс юрӧдыс да шуаліс:
— Эн бӧрд, менам Лойя, эн бӧрд.
Ӧні тэ мекӧд нин...
да-да, мекӧд нин.
Эн вунӧд тайӧ кык детинкасӧ — Чочойӧс да Томӧс.
Найӧ настоящӧй мужичӧйяс!
Индеец Шеррид нылыскӧд муніс Кэймид посёлокысь.
Прӧщайтчигас сійӧ шуис, мый сійӧ аски жӧ мунас аслас посёлокысь, медым сійӧс некор нин эз аддзы американец Кэмби.
...Кор шаман локтіс гортас, чуймӧмӧн тӧдмаліс, мый вӧлӧма сійӧ складын.
Сійӧ дзик пыр жӧ муніс складас да мистер Кэмбикӧд ӧтлаын бура видлаліс гӧгӧрбок.
Мэнгылю ачыс нинӧм вылӧ эз гӧгӧрво.
Складын ставыс вӧлі аслас местаын, ставыс куйліс да ӧшаліс сідзи жӧ, кыдзи и уна во чӧж.
— Гашкӧ, тэнад кӧнкӧ гуся ӧдзӧс лои?
— скӧраліс Кэмби.
— Да абу, менам сӧмын ӧти ӧдзӧс, ті жӧ тӧданныд, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Мэнгылю.
Мистер Кэмби сьӧлыштіс да муніс.
«Кутшӧмкӧ лёк духъяс овмӧдчӧмаӧсь менам складын», — шаман вӧчис вывод. Сэсся босьтіс бубен да лёкысь заводитіс кучкавны сыӧ: вӧтлаліс складысь кортӧм гӧсьтъясӧс.
А мистер Кэмби тайӧ кадас ветлӧдліс ярангаясӧд да эскимосъяслӧн хижинаясӧд. Сійӧ быдногыс зілис тӧдмавны, коді сэтшӧма повзьӧдіс сылысь пиянсӧ да нуӧдіс Шерридлысь нывкасӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс видзӧдісны немгӧгӧрвотӧг да вочавидзлісны, мый найӧс чуймӧдіс тайӧ выль юӧрыс.
ТЕШКОДЬ АМЕРИКАНЕЦ
Йӧзыс дыр на сёрнитісны сійӧ лоӧмтор йылысь, коді вӧлі шаман Мэнгылю да мистер Кэмби складъясын.
Чочой да Том кывзылісны тайӧ сёрнияссӧ, гусьӧникӧн мигайтчылісны да серавлісны Кэмби пиян вылын.
— Дэвидыслӧн синъясыс паськалісны, юрсиыс, коді кольыштӧма балябӧжас, сувтіс!
А ӧд сійӧ кыдзи пышйис!..
Ёна повзьӧм мортӧс петкӧдлыны зілиг Том тешкодя арыштліс синъяссӧ, паськыда шеныштліс кияснас да уськӧдчыліс ӧдйӧ пышйыны.
Чочой семдыліс серамысла и тшӧтш заводитліс петкӧдлыны, кыдзи повзис Адольф.
— Ветлам вай да кывзыштам, эскимосъяс сёрнитӧны страшнӧй чудовищеяс йылысь, кодъяс повзьӧдӧмаӧсь Адольфӧс да Дэвидӧс, — еджыд пиньяссӧ нюмъялігас петкӧдліг кыдзкӧ ӧтчыд шуис ёртыслы Том.
— Мунам кывзыштам!
— серӧктіс Чочой.
Но тайӧ луннас эскимосъяс да чукчаяс пиысь некод эз сёрнит страшнӧй чудовищеяс йылысь.
Быдлаын сёрнитісны ӧтитор йылысь: нерпа мунӧма вадорысь, юясын чериыс зэв этша, хижинаясын сёян абу, тшыгъялӧмыс мырддьӧ йӧзыслысь эбӧссӧ, тшыгъялӧмыс мырддьӧ йӧзыслысь олӧмсӧ.
Чочой да Том шогпырысь кывзісны тайӧ сёрнисӧ да чувствуйтісны, кыдзи найӧс асьнысӧ нюкыртӧ тшыгъялӧмыс.
— Бӧръя лунъясӧ менам бать нинӧм эз вермы нажӧвитны, — ышлолаліс Том, — а кынӧмӧй зэв ёна сюмалӧ.
Детинкаяс сувтісны да пырисны ещӧ ӧти хижинаӧ.
— Тані старик Таичилӧн нылыс олӧ.
Сылӧн неважӧн верӧсыс кулі, — шуис Чочой.
Хижина пытшкас нерпа ку вылын пукаліс косясьлӧм ватнӧй курткаа да сэтшӧм жӧ косясьлӧм ватнӧй гача зэв омӧль нывбаба.
Сыкӧд орччӧн пукаліс ар нёля кага.
Сылысь ыджыд юрсӧ, кажитчӧ, муртса кутіс вӧсньыдик сьыліыс.
Векньыдик да кельыд, абу челядь нога серьёзнӧй чужӧм вылас торйӧн нин вӧлі тӧдчӧны паськыда восьтӧм синъясыс.
Кор хижинаӧ пырисны детинкаяс, сійӧ муртса вермис бергӧдны налань ассьыс юрсӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый чужӧмыс сэки неуна гажаджык лои.
Том пуксис кагаыс дорӧ да, сылӧн вӧсньыдик сьылі вылысь синсӧ вештывтӧг, шуис:
— Пемыд тані.
Ывлаас пет.
Талун луныс шоныд, шондіа.
Нывбаба жугыля нюммуніс гӧсьтъяслы да, ассьыс уджсӧ эновттӧг, шуис:
— Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй, мый менам Тотыклӧн кокъясыс оз новлӧдлыны?
Вот эськӧ босьтінныд аскӧдыд сійӧс, нуӧдінныд веж луд вылӧ, кӧні вотӧс эм, да ворсыштінныд эськӧ сыкӧд.
— Ворсыштан миянкӧд?
— Тотык дорӧ копыртчис Чочой.
Тотык довкнитіс юрнас да дӧверчивӧя нюжӧдіс кияссӧ.
Чочой да Том нуисны Тотыкӧс моздораныс ӧчередьӧн.
Сійӧс пуксьӧдісны ичӧтик эрд вылӧ да заводитісны ворсӧдны сійӧс.
Тотык чуймӧмӧн гӧгӧр видзӧдіс паськыда восьтӧм синъясӧн, и чужӧмыс сылӧн вочасӧн лои гажаджык.
А кор дзик сы дорӧ пуксис уна рӧма бобув, сійӧ серӧктіс да кисӧ нюжӧдіс сылань.
— А кутшӧм весел сійӧ лои!
— Тотык вылӧ видзӧдігтыр ньӧжйӧник шуис Том.
— Вот эськӧ сылы ён кокъяс, медым котӧртны вермис...
Зонкаяс тэчисны Тотык дорӧ веж турун да дзоридзьяс, сэсся мунісны корсьны вотӧс.
— Вай шуда олӧмӧн ворсам!
— друг шуис Том.
— А кыдзи?
— юаліс Чочой.
— А вот мунам вотӧс вотам, сӧмын первойсӧ огӧ кутӧй сёйны.
Уна-уна вотам мырпом, турипув.
Сэсся ставсӧ сійӧс Тотык дорӧ ваям, кутам сёйны да пыр мӧдам мӧвпавны, мый ми сёям лепёшкаяс.
И Тотыкӧс пӧттӧдзыс вердам...
— Да, миянлы ӧні эськӧ сэтшӧм лепёшкаяс, кутшӧмъясӧс ӧтчыд тэкӧд пӧжавлім!
— ышловзис Чочой.
— Меным эськӧ некор нинӧм эз ковмыв, сӧмын эськӧ сэтшӧм лепёшкаяссӧ дугдывтӧг сёйи да сёйи...
— Но вот, вай кутам мӧвпавны, мый ми огӧ вотӧс сёйӧ, а лепёшка.
Мунам ӧдйӧджык, а то Тотык миянтӧг гажтӧмчыны кутас, — заводитіс тэрмӧдлыны Том.
Ассьыныс кӧсйысьӧмсӧ кык друг пӧртісны олӧмӧ: найӧ эз сёйны ни ӧти ягӧд, кытчӧдз бӧр эз воны Тотык дорӧ.
Вотӧс аддзӧм бӧрын Тотык нюжӧдіс кияссӧ, воштіс равновесиесӧ да уси бок вылас.
Чочой пуксьӧдіс сійӧс, сы водзӧ пуктіс ассьыс гожся шапкасӧ, кытчӧ вӧлі тырыс ӧктӧма мырпом да турипув.
Тіралысь кинас ягӧдъяссӧ босьталіг Тотык ӧдйӧ вайӧдаліс найӧс вомдорас.
Кага бӧрся видзӧдігӧн кык друг дзикӧдз вунӧдісны, мый найӧ кӧсйисны ворсны шуда олӧмӧн.
— Мед эськӧ сылӧн кынӧмыс эз висьмы!
— кутіс тӧждысьны Том.
— Да, ягӧдъясысь вермас висьмыны кынӧмыд, — ышловзис Чочой.
Но некоднанныс найӧ эз решитчыны босьтны Тотыклысь ягӧд тыра шапкасӧ.
Друг найӧ ас бӧрсьыс кылісны кодлыськӧ сьӧкыд воськовъяс.
Кыкнанныс друг бергӧдчисны да аддзисны тӧдтӧм мортӧс.
— Американец!
— Томлы повзьӧмӧн шӧпнитіс Чочой.
Эз кӧ вӧв накӧд Тотык, детинкаяс эськӧ эз нюжмасьны ӧдйӧджык чеччыны места вывсьыс, медым не паныдасьны еджыд чужӧма тӧдтӧм морткӧд.
Американец вӧлі ыджыд тушаа, мышкыра, косіник, висьлӧс чужӧма.
Косясьлӧм лӧз комбинезоныс лякӧссьӧма сёйӧн, башмак бердас пӧтшвасӧ кӧрталӧма сутугаӧн.
Челядь дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ нюммуныштіс, босьтіс пельпом вывсьыс нопсӧ да мудзпырысь лэдзчысис муас.
— Мый нӧ, менам донаясӧй, йирсянныд?
— чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Американец сюся видзӧдліс Тотык вылӧ да потласьӧм вомдоръяснас шӧпнитіс:
— О енмӧй, неужели и менам челядьӧй ӧні татшӧмӧсь жӧ, кутшӧм тайӧ мучитчысь кагаыс?
Дыр чӧв олісны.
Чочой да Том полігтыр, эз зэв бурпырысь видзӧдлывлыны тайӧ кортӧм гӧсьт вылас.
Американец казяліс тайӧс.
— Эк, муса челядь, — ышловзис сійӧ да друг меліа, паськыда нюммуніс, — менам сэні, Чикагоын, тіян кодь жӧ пиян колины.
Сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи ті, омӧликӧсь, косяссьӧм паськӧмаӧсь, сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и ті, тшыгйӧсь...
И тайӧ нюммунӧм, тайӧ кывъяс бӧрас детинкаяслӧн кыдзкӧ сразу быри тайӧ тӧдтӧм морт дорас лӧгыс.
Налы сійӧ лои жаль.
— Сёйӧй, сёйӧй тайӧ ягӧдсӧ, тіян, навернӧ, ёна кынӧмыд сюмалӧ!
— пидзӧсчань вылас сувтігмоз шуис Том.
— Аттьӧ, муса пи,
— сарӧг кинас американец малыштіс Томӧс юрӧдыс.
— Но верманныд-ӧ вотны ті ещӧ та мындасӧ?
— Вермам, вермам!
— гӧсьтӧс эскӧдіс Чочой.
Американец чатӧртіс юрсӧ, медым содзсьыс кисьтны ягӧдсӧ вомас.
Сылӧн чукырӧсь голяпетукыс лои ещӧ на ыджыдджык, ещӧ на ёсьджык.
Шома турипувсӧ ньӧжйӧник няклялігтыр американец дугдывтӧг видзӧдіс Тотык вылӧ.
— Кокъясыс сылӧн оз ветлыны, сёйны сылы нинӧм, — тэрыба гӧгӧрвоӧдіс Чочой, ачыс киссьӧм паськӧм соснас чышкаліс Тотыклысь ягӧданас мавтчӧм чужӧмсӧ.
— Кокъясыс оз ветлыны, — юрнас жугыля довкйӧдліг мӧдысь шуис американец, — кокъясыс оз ветлыны...
— Сылӧн батьыс неважӧн куліс, мамыс висьӧ жӧ, — вотӧс тыра шапкасӧ гӧсьтлань матыстіг висьталіс Том.
— Жар тэныд, детинка, пасьнад, шондіыс пӧжӧ,
— Чочойлы мышкас кисӧ пуктіс американец.
— Дӧрӧмыс ставнас киссьӧма, сӧмын юрйылыс коли, — веськыда висьталіс Чочой да петкӧдліс няйт тряпка, коді коркӧ вӧлӧма дӧрӧм юрйылӧн.
— А пасьнас нинӧм, — кыдз вермис збойджыка содтіс сійӧ, — сэні розьыс уна...
— О енмӧй, енмӧй, — юрнас довкйӧдліс американец, — куш юрйылыс дӧрӧмас...
Бара лои шынитӧв.
Чочой видзӧдліс шапкаас да аддзис, мый вотӧсыс сэтчӧ пӧшти абу кольӧма.
«Вот и ворсім шуда олӧмӧн, — думыштіс сійӧ.
— Но нинӧм, ми вотам на».
— А кытысянь и кытчӧ ті мунанныд?
— американецлысь юаліс Том. Сійӧ ачыс эз тӧд, кыдзи сійӧ лысьтіс юавнысӧ.
— Муна ылӧ, зэв ылӧ муна, муса пи.
Муна, медым горшъясӧдыс кабыртны найӧс, коді пукалӧ прӧстӧй йӧзлӧн сьылі вылын.
Тырмас сэсся месянь!
Ме сэсся терпитны ог вермы.
Шогысла ме ог шыбитчы увлань юрӧн пос вывсянь юӧ, кыдзи коньӧр Мартин Неос, ме кута тышкасьны!..
— кыдзкӧ скӧрысь шуис американец. Детинкаяс повзьыштісны тайӧ гӧгӧрвотӧм сёрнисьыс.
— А таӧдз ме вӧлі тіян посёлоксянь эг нин зэв ылын.
Гашкӧ, кывлінныд, мый Эйпын ю долинаын стрӧитсьӧ ыджыд аэродром?
Да, тіянсянь зэв матын стрӧитӧны аэродром, кытысянь кутасны лыбны самолётъяс, медым сэні, вис сайын, виавны йӧзӧс...
— Виавны йӧзӧс вис сайын?
— пидзӧс вылас друг сувтіс Чочой.
— Мыйысь виавны?
— американец дорӧ матӧджык матыстчис Том; сы чужӧм вылын — напряжённӧй внимание.
— А сы вӧсна виавны, мый сэні, вис сайын, абу татшӧм вот шудтӧм челядьыс, кыдзи тіян детинканыд, кодлӧн оз ветлыны кокъясыс.
Сӧмын сы вӧсна, мый сэні став йӧзыс зумыда сулалӧны асланыс кок йылас да тӧдӧны, кытчӧ налы мунны.
Том да Чочой видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: американец сёрниысь найӧ унатор эз гӧгӧрвоны.
— Но сэні жӧ, вис саяс, менам воча вок олӧ!
— тӧждысьӧмӧн шуис Чочой.
— Правда, шаман Мэнгылю шуӧ, мый вокӧй кулӧма, но Гоомо дядь оз весьшӧрӧ сійӧс шу ылӧдчысь мортӧн.
Мэнгылю ылӧдчӧ!..
— Вис саяс тэнад вок олӧ?
— Американец небыдика кутыштіс Чочойӧс пельпомӧдыс.
— Да-да, сэні менам вок олӧ, — тэрыба вочавидзис Чочой да торксялігтыр заводитіс висьтавны, кыдзи тайӧ артмис, мый сійӧ ачыс олӧ тані, а вокыс — вис сайын.
Чочойлысь висьтсӧ американец кывзіс сюся, корсюрӧ довкнитлывліс юрнас.
— Сідз, сідз, менам муса пи, — сьӧкыда ышловзис сійӧ, кор Чочой помаліс ассьыс висьтсӧ.
— Сідзкӧ, лёк йӧз тэнсьыд гусялісны шудтӧ сэки нин, кор тэ свет вылас на эн вӧв...
— А ті мый, сёй перйинныд?
— юаліс Том да зілис гыжнас перйыны американец комбинезон вылысь кос няйтсӧ.
— Да-да, перйи, муса пи, перйи сёй, — бара ышловзис американец.
— Сӧмын ме ог вермы сэсся тайӧ сёйсӧ перйыны.
Ме ог вермы сэсся вӧчны удж, коді дзик жӧ сэтшӧм, быттьӧкӧ ме уна сюрс мыжтӧм йӧзлы кодъя гу!
Муні!
Эновті! Кӧть и колӧ шуны, мый тайӧ вӧлі менам дзик ӧти позянлун, медым менам вӧлі постояннӧй удж.
Но ме ог вермы лоны гу кодйысьӧн!
Мед лучшӧ ме кула тшыглы!
Да-да, ми кодъям мукӧд войтыръяслы гуяс, но, ен мед сетас, сэтчӧ водасны найӧ, кодъяс кӧсйӧны аддзыны быдса гӧра морт шойяс.
Эк ті, нинӧм на онӧ гӧгӧрвоӧй!
Тіянлы абу на гӧгӧрвоана сійӧ, мый йылысь ме сёрнита.
Быдмӧй ӧдйӧджык.
Ті гӧгӧрвоанныд, ті ставсӧ бура гӧгӧрвоанныд!
— чукрассьӧм шляпасӧ американец лэдзис син вылас, гыжйыштіс балябӧжсӧ да мӧвпалігтыр содтіс: — Оз вермы лоны, медым миян челядь ставсӧ тайӧс эз гӧгӧрвоны кыдзи колӧ...
Американец юрсьыс босьтіс шляпасӧ, пыркнитіс сэтысь буссӧ, сувтіс.
И синсӧ вештывтӧг сійӧ бара заводитіс видзӧдны Тотыклы чужӧмас, коді сідзжӧ доверчивӧя видзӧдіс ичӧтик синъяснас сы вылӧ.
— Ак, боже мой, оз ветлыны кокъясыд!..
— шогпырысь ышловзис американец да друг кутіс гурйысьны аслас нопйын.
— На, менам муса пи, — тэрыба лэдзчысис пидзӧсчань вылас да мыччис Тотыклы неыджыд шоколад кусӧк.
— Сёй тайӧс — тэ, навернӧ, некор-некор на эн видлы кампетсӧ!
А ме, гашкӧ, кыдзкӧ нажӧвита на, гашкӧ, верма на ньӧбны аслам челядьлы...
Тотык бергӧдліс киас шоколад торсӧ и эз тӧд, мый сійӧс позьӧ сёйны.
Сэки американец тэрыба разис бумагасӧ да отсаліс Тотыклы курччыштны шоколадсӧ.
Сэки лои тешкодьтор: тшыг кага бӧр сьӧлыштіс шоколадсӧ да бӧрддзис.
Американецлӧн чужӧмыс вежыньтчыліс, вомдоръясыс дрӧгнитісны.
— Велӧдӧй сійӧс сёйны тайӧс, — американец шогпырысь тшӧктіс Чочойлы да Томлы.
— Детинка гӧгӧрвоас, мый тайӧ чӧскыд...
мед сёяс...
Кок йылас сьӧкыда сувтӧм бӧрын сійӧ бара лэдзис синкым вылас шляпасӧ да, вомгорулас сёрнитігтыр, муніс на дорысь:
— О енмӧй, оз ветлыны, дзикӧдз оз ветлыны кокъясыс...
Чочой да Том дыр видзӧдісны сылӧн мышкыра фигура вылӧ, найӧ сьӧлӧмсяньыс жалитісны налы гӧгӧрвотӧм мортсӧ.
— Кутшӧмкӧ тешкодь американец, — дыр чӧв олӧм бӧрын первойӧн шыасис Чочой.
— Тыдалӧ, зэв бур морт сійӧ, — Чочой моз жӧ шуис Том.
— Да, мортыс сійӧ бур, сы вӧсна мый сійӧ косіник да тшыг, — гӧгӧрвоӧдіс Чочой.
Том нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас.
Татшӧм объяснениеыс сійӧс тырвыйӧ удовлетворитіс.
Американец саялі.
Детинкаяс босьтчисны убеждайтны Тотыкӧс сёйны шоколадсӧ.
Шоколадӧн мавтчӧм вомдоръяссӧ нюлӧм бӧрын сійӧ сёйис шоколадсӧ зэв ӧдйӧ да ещӧ кутіс корны.
Томлы да Чочойлы муртса удайтчис уговоритны Тотыкӧс сёйны шоколад пыддиыс кӧть неуна ягӧд.
Дыр бӧрдӧм бӧрын Тотык унмовсис.
Зонкаяс лӧсьӧдісны свежӧй турунысь сылы юрлӧссӧ да бара мунісны вотны ягӧд.
Но шуда олӧмӧн найӧ эз нин ворсны.
— Тӧдан, ӧні ми ягӧдсӧ сразу сёям, ладнӧ?
— шуис Чочой.
— Огӧ кутӧй ворсны.
— Да, сразу сёям, — сӧгласитчис Том да няйт брезент гачсӧ ёнджыка зэлӧдіс вӧньнас.
А вылын шондіыс, кыдзи нарошнӧ, немжалиттӧг пӧжис.
Детинкаяс дышпырысь кысъясисны му вывті, вотчисны и некыдз эз вермыны пӧткӧдны кынӧмсӧ, кыдзи оз вермы веськӧдны горшсӧ узьысь морт, коді вӧтасигас юӧ ва.
ПОГРАНИЧНИКЪЯСКӦД ВСТРЕЧА
А вис мӧдарладорас гожся енэжын сідзжӧ дзирдаліс шонді.
Торйӧдчывтӧм куим друг — Петя, Кэукай да Эттай шӧйтісны посёлоксянь ылын.
— Со аддзанныд эсійӧ джуджыд мыльксӧ?
— юаліс Петя.
— Аддзам, дерт, — вочавидзис Эттай.
— Сідзкӧ вот тӧдӧй: сійӧ абу мыльк, а мирын медджуджыд перевалыс, кытчӧ ми ӧні долженӧсь кыпӧдчыны.
— Да, ставыс гӧгӧрвоана, — пельпомсьыс ассьыс мешӧксӧ лӧсьӧдігмоз шуис Кэукай.
— Ми путешественникъяс!
— Правильнӧ!
— сурова шуис Петя.
— Ми великӧй путешественникъяс.
Ми уна, уна километр мунім подӧн.
Зэв ёна мудзим.
Но огӧ сетчӧй.
Кор локтам перевалӧдзыс, ми эбӧсысь усям.
Но всё равно ми огӧ сетчӧй, ми кутам кыссьыны, медым кайны перевал йылӧдзыс.
— Правильнӧ!
Кутам кыссьыны, кутам кутчысьны кияснаным изъясӧ, ӧта-мӧдлы кутам шыблавны гезъяс, медым ставнымлы ӧтлаын кайны перевал йылӧдзыс!
— ассьыс аркансӧ тэрыба-тэрыба разигтыр кыпыда шуис Эттай.
— Но тайӧ абу на ставыс, — фантазируйтіс Петя.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны висьысьяс.
Ми обязательнӧ долженӧсь отсавны налы, спаситны найӧс.
— А мед сэні, перевал саяс, лоас Аляска, а?
— Петя дӧрӧм соскӧ кутчысис Кэукай.
— Тайӧ нинӧм, мый Аляскаыс абу сэні, перевал сайын, а вис сайын.
Сійӧ кӧ лоас Аляска, сэки менсьым вокӧс спаситам, став мукӧдсӧ спаситам, коді сійӧ му вылын пӧгибайтӧ...
— Ой, кутшӧм бура тэ думыштӧмыд!
— радлыны мӧдіс Эттай.
— Вернӧ, Кэукай буртор думыштӧма!
— ошкыштіс Петя.
— И сідз, водзӧ, великӧй путешественникъяс!
Миянлы абу страшнӧ некутшӧм сьӧкыдлун.
Став йӧзыс кутасны гордитчыны миянӧн!
Самӧй нӧрыс подулӧдзыс путешественникъяс ышӧдісны ӧта-мӧдсӧ, сёрнитісны сы йылысь, мый найӧ долженӧсь «либӧ кувны, либӧ победитны».
Кор жӧ найӧ заводитісны кавшасьны «мирын медся джуджыд перевал вылӧ», найӧ кутісны мудзны.
Но путешественникъяс эз сдайтчыны.
Метр бӧрся метр найӧ кавшасисны вывлань.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
— ышӧдіс Петя.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны йӧз, кодъясӧс ми долженӧсь спаситны.
«Эбӧсысь дзикӧдз усьӧм» Кэукай друг быгыльтчис бӧр увлань.
Эттай лӧсьӧдіс аркансӧ, пелька шыбитіс сійӧс.
Кэукай кватитіс аркан помсӧ, кӧртасис коскас да аслас преданнӧй другъяс отсӧгӧн, кодъяс дасьӧсь вӧліны «регыдджык кувны асьныс, чем другсӧ кольны бедаӧ», бара заводитіс кавшасьны вывлань.
«Переваллӧн» йылыс пыр матыстчис и матыстчис.
— Ме бӧрся!
Ме бӧрся!
— горзіс Петя.
— Регыд ми перевал йылас сутшкам гӧрд флаг!
— но сэк жӧ сійӧ сувтіс пидзӧсчань вылас да шогпырысь содтіс: — Кыдз нӧ ми тайӧ гӧрд флаг йывсьыс дзикӧдз вунӧдім?
Галстук менам эм, а вот флаг воропыс абу.
— Ме дзик пыр вая.
Со аддзан — уліас, нӧрыс подулас, кустъяс быдмӧны,
— кок йылас сувтіс Эттай да котӧртіс увлань.
— О, мый ме думышті!
— Кэукай котшкӧбтіс аслыс плешкас.
— Эттай ӧні абу путешественник, а гӧраясын олысь меж.
Вай лыйлыны!
Кэукай да Петя сэк жӧ водісны муас да кутісны дугдывтӧг лыйлыны «межсӧ». Лыйӧм шысӧ артмӧдісны асланыс гӧлӧсӧн.
Кор Эттай бӧр локтіс аслас другъяс дорӧ, сійӧ сэки жӧ бара лои «великӧй путешественникӧн».
Петя кӧрталіс беддьӧ ассьыс гӧрд галстуксӧ, да бара заводитісны кавшасьны «перевал» йылӧ.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны тшыг, мучитчысь йӧз, — дугдывтӧг долисны куим друг.
И кутшӧма найӧ чуймисны, кор нӧрыс сайын паныдасисны йӧзкӧд!
Правда, найӧ эз вӧвны ни тшыгӧсь, ни мучитчӧмаӧсь.
Но сыысь ӧтдор на — налӧн фуражкаясас дзирдалісны гӧрд кодзувъяс, а киясаныс автоматъяс.
— Пограничникъяс!
— ньӧжйӧник горӧдіс Петя да быттьӧ измис места вылас.
А пограничникъяс, тыдалӧ, важысянь нин наблюдайтӧмаӧсь «великӧй путешественникъяс» бӧрся.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі роч, нюмъялысь, мелі чужӧма морт, а мӧдыс — чукча, косіник, мугов, векньыдик синъяса.
Найӧ кыкнанныс вӧліны младшӧй лейтенантъяс.
— ...Сідз, сідз...
Сідзкӧ, водзӧ!
«Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны тшыг, мучитчысь йӧз!»
— серӧктіс роч пограничник.
— А интереснӧ, мыйла тшыгӧсь?
Мыйла мучитчысь йӧз?
— юаліс чукча пограничник.
— Да сы вӧсна, мый миян перевал саяс Аляска...
— недӧвӧльнӧя нурбыльтіс Петя, кӧть эськӧ сійӧ ачыс вӧлі рад, мый найӧ паныдасисны пограничникъяскӧд.
— Аляска?
— юаліс роч пограничник.
— Ой, кутшӧм омӧль, кор географиятӧ ньӧти он тӧд!
— кӧритӧмӧн юрнас довкнитіс чукча.
— Аляскаыс жӧ вис сайын, а абу перевал сайын.
— Ме сідзи и тӧді, мый найӧ тадз шуасны, — нурбыльтіс Петя.
— Вай гӧгӧрвоӧдам налы, — сійӧ шыасис аслас другъяс дорӧ.
«Великӧй путешественникъяс» дыр да торксялігтыр объясняйтісны налы, мыйла Аляскаыс налӧн лои перевал сайын, а эз вис сайын.
— Ладнӧ!
Ставыс гӧгӧрвоана!
Тыдалӧ, мый ті географиятӧ тӧданныд, — детинкаясӧс успокоитіс роч пограничник.
— А вот висьталӧй, кыдзи ті, сӧветскӧй школьникъяс, долженӧсь чувствуйтны, ті кӧ бура тӧданныд, мый ті оланныд граница дорын, и границасайса государствоыс дасьтӧ миянлы паныд война?
— Тӧдам, дерт.
Ми долженӧсь лоны бдительнӧйӧн, — достоинствоӧн вочавидзис Петя.
— Колӧ, медым миян пельяс кылісны вӧрӧгӧс, колӧ, медым миян синъяс аддзисны вӧрӧгӧс, — юалӧм вылас ас ногыс вочавидзис Кэукай.
— Колӧ, медым ми тіянлы отсасьысьясӧн вӧлім, — содтіс Эттай.
Пограничникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да быттьӧ ӧта-мӧдыслы шуисны: «Аддзылін?
Вочавидзӧны, кыдзи колӧ...»
— А висьталӧй...
— детинкаяс дорӧ матӧджык матыстчис пограничник-чукча,
— вот паныдасяс тіянлы тӧдтӧм морт, юалас заставаӧ, миян дорӧ, туй, либӧ полюсдорса станция йылысь юасьны кутас — мый ті сэки кутанныд вӧчны?
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, чӧв олісны.
— Видзӧдлам, кыдзи сійӧ пасьтасьӧма, — чӧв олыштӧм бӧрын эз зэв увереннӧя шу Кэукай.
— Но, но, а водзӧ, — нюммуніс роч пограничник.
— Юалам, коді сійӧ, — водзӧ висьталіс Кэукай. — Кытысь сійӧ.
Сійӧ кӧ висьталас кутшӧмкӧ посёлок, юалам, кодӧс сійӧ сэтысь тӧдӧ.
Сійӧ кӧ дзугсяс, кыдзи кӧч аслас кок туйын, то...
— Но, но, интереснӧ, мый жӧ сэки?
— Сэки вот аркан ме шыбита сьыліас да нуӧда, кыдзи ыджыд ай кӧрӧс тіян дорӧ заставаӧ, — пидзӧсчань вылас друг сувтіс Эттай.
— Ме школаын аркансӧ медбура шыблала.
— А то позьӧ изйӧн юрас кокньыдика зуыштны, медым дзикӧдз не вины, а сідз, мед садьсӧ воштӧ, — содтіс Петя.
Пограничникъяс серӧктісны.
Куим друг, зэв дӧвӧльнӧйӧсь, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас. Найӧ вӧлі уверенӧсь, мый став вопросъяс вылӧ найӧ вочавидзисны зэв бура.
— Оз туйны найӧ миянлы отсасьысьясӧ, — шуис пограничник чукча.
Детинкаяслӧн чуймӧмысла нюжаліс чужӧмыс.
Мый вылӧ кӧ надейтчӧмӧн найӧ видзӧдлісны мӧд пограничник вылас да виччысисны, мый сійӧ ошкас найӧс.
Но роч пограничник ышловзис да сӧгласитчис аслас напарниккӧд:
— Да, кӧть и зэв жаль, но ті онӧ на туйӧ миянлы отсасьысьясӧ.
— Тайӧ нин мыйла?
— ӧбидапырысь юаліс Петя.
— Да сы вӧсна, мый ті онӧ на тӧдӧй мый вӧчны, кор паныдасяс тіянлы тӧдтӧм морт, — вочавидзис роч пограничник.
— Со тіян пиысь ӧти шуӧ, мый арканӧн сійӧс кыяс.
Да сійӧ, тӧдтӧм мортыс, тіянӧс вермас лыйлыны, сійӧ кӧ збыльысь шпион.
Мӧд кӧсйӧ кокньыдика сылы изйӧн юрас кучкыны.
А друг ті ӧшибитчинныд?
А друг да сійӧ настӧящӧй сӧветскӧй морт да тіян подозрениеныд кӧ оз оправдайтчы?
— Да, сэки збыльысь беда эськӧ лои,
— балябӧжсӧ гыжйыштіс Петя.
— Прӧстӧ сы бӧрся колӧ следитны, бура следитны, сідзи жӧ, кыдзи кыйсьысь следитӧ зверь бӧрся, — шуис Кэукай да асьсӧ кутіс петкӧдлыны кыйсьысьӧн, быттьӧкӧ кыйӧдӧ зверӧс.
— Да-да, следитны!
— содтіс Петя.
— А ӧтиӧс кодӧскӧ ыстыны тіян дорӧ, заставаӧ, либӧ сельсӧветӧ, либӧ колхоз правлениеӧ.
— Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!
— горӧдіс роч пограничник.
— Да.
Ме чайта, мый найӧ лоасны миянлы бур отсасьысьясӧн,
— нюммуніс чукча пограничник.
— Но мый нӧ, другъяс, вай сідзи и сёрнитчам, — чеччис роч пограничник.
— Помнитӧй, бура помнитӧй, мый ті оланіныд граница дорын.
Сэні, йияс саяс, Аляска да Канада вадорын, вӧрӧгъяс нуӧдӧны военнӧй манёвръяс, велӧдчӧны йияс пӧвстын воюйтны.
Вермас лоны, мый найӧ босьтчыласны мӧдӧдны миянӧ ассьыныс шпионъясӧс.
Сідзкӧ, лоӧ бдительнӧйӧн!
— Да-да, лоӧй миянлы бур отсасьысьясӧн,
— сувтіс тшӧтш пограничник чукча.
— Ми эськӧ сёрнитыштім на тіянкӧд, но некор...
— Энлӧй, энлӧй!
— горӧдіс Кэукай.
— А вот меным мый вӧчны?
Сэні, Аляскаас, менам рӧднӧйяс эмӧсь, вок эм...
— Рӧднӧйяс?
Вок?..
— чуймисны пограничникъяс.
— Да-да, и Тынэтлӧн, миян комсорглӧн, батьыс сэні, — подтвердитіс Кэукай да заводитіс объясняйтны, мыйла сідзи артмис.
— Да-да, тайӧ сложнӧй вопрос, — Кэукайӧс кывзӧм бӧрын мӧвпалігтыр шуис роч пограничник.
— А оз-ӧ позь кыдзкӧ гусьӧн ветлыны сэтчӧ да вайӧдны найӧс?
— Аляскалань видзӧдігтыр мудера шуис Эттай.
— Оз.
Тадз вӧчны оз позь, — сурова шуис чукча пограничник.
— Сӧветскӧй йӧз бокӧвӧй му вылӧ оз сюйсьыны.
— Эк, эськӧ пышйисны кӧ найӧ асьныс татчӧ,
— ышловзис Кэукай да бергӧдчис вислань.
— Но а пышйисны кӧ эськӧ татчӧ, сэки ми тіянкӧд тшӧтш эськӧ вӧлім радӧсь, — нюммуніс роч пограничник.
— Сӧветскӧй йӧз другъяссӧ век примиталӧны...
Детинкаяс дыр видзӧдісны пограничникъяс бӧрся, кытчӧдз найӧ дзикӧдз эз саявны.
— Но мый нӧ,
вай ӧні ворсны кутам пограничникъясӧн, — вӧзйис Петя.
— Правильнӧ!
Вай кутам ворсны смел пограничникъясӧн, — сӧгласитчис Кэукай.
— Сӧмын шпионӧн всё равно ме ог ло!
— водзвыв нин протестуйтіс Эттай. Сійӧ чувствуйтіс, мый буретш сылы сетасны зывӧк рольсӧ.
— Мед ӧні кежлӧ шпионнас лоӧ этайӧ ичӧтик из сюръяыс, коді саридз вадорас сулалӧ, — шуис Петя.
— Сійӧс ми изйӧн вермам лыйлыны.
Регыд мысти детинкаяс ылалісны выль ворсанторйӧн.
Найӧ кыссисны вӧрӧглань, ылӧдісны сійӧс ловушкаӧ, косясигас вермалісны вӧрӧгӧс.
И со найӧ тышкасьӧны оз нин ӧти шпионкӧд, а захватчикъяслӧн быдса армиякӧд.
Куимнанныс вӧчӧны подвигъяс.
Враг пышйӧ.
А найӧ, сӧветскӧй мулӧн благороднӧй воинъяс, мездӧны увтыртӧм йӧзӧс, спасайтӧны висьысьясӧс, вердӧны тшыг йӧзӧс.
А на сьӧлӧмын, налӧн кутны вермытӧм фантазияын, сы мында вын, мый, кажитчӧ, найӧ збыльысь дасьӧсь вайны земнӧй планетавывса став увтыртӧм йӧзыслы шуд, да вот жаль: абу на налӧн сэтшӧм позянлуныс.
ЕДЖЫД БАЛАХОНЪЯСЛӦН ШЕСТВИЕ
Пӧрысь негр Джим пырис аслас хижинаӧ. Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ зэв ёна волнуйтчӧ.
Джим кватитіс писӧ киӧдыс, топӧдіс сійӧс аслас морӧс бердӧ.
Том повзис:
— Мый лоис, бать?
Тэнӧ кодкӧ ӧбидитіс?
— Нинӧм, нинӧм, муса пи!
Гашкӧ, ставыс бур лоб.
О, вывті уна шогсӧ аддзыліс пӧрысь негр Джим!
Пӧжалуй, сійӧ вывті уна ӧти мортлы, медым сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі спокойнӧй.
— Висьтав, мыйла тэ сэтшӧма шогсян?
— эз лэдзчысь Том.
Том сувтіс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кияссӧ пуктіс мышкас, быттьӧкӧ шуаліс батьыслы: «Висьтав, бать!
Ме вылӧ тэ верман надейтчыны».
— Ме коркӧ вӧлі ён мужичӧйӧн, — шуис Джим.
— Меным кӧть плетьӧн кучкылісны сёысь, но менсьым эз вермыны перйыны ни ӧти кыв.
Но ӧні менам нервъясӧй абу нин сэтшӧмӧсь.
Ӧні пыр частӧджык и частӧджык менӧ босьтлӧ отчаяние.
Сідз жӧ лои мекӧд и талун...
Быдтор кежлӧ ло дасьӧн, — друг чорыда шуис Джим.
— Делӧыс сыын, мый ме аддзылі, кыдзи мистер Кэмби дворын вӧчӧны пуысь ыджыд крест.
А тайӧ мый сэтшӧмыс лоӧ, тӧдӧ быд негр...
Том йӧжгыльтчыліс, быттьӧкӧ киськалісны сійӧс кӧдзыд ваӧн.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла сэтшӧма шогсьӧ батьыс.
Кэмби дворын уджыс пуис.
Ку-клукс-клан организацияса местнӧй членъяс вӧчӧны вӧлі ыджыд пу крест.
— Ми налы, сьӧд чужӧмаяслы, петкӧдлам на ассьыным выннымӧс!
— горзіс мистер Кэмби да видзӧдлывліс аслас пияныс вылӧ, кодъяс пуисны ыджыд пӧртйын сир, мыйӧн кӧсйисны кисьтавны крестсӧ.
— Правда, миян посёлокын ӧні кежлӧ сӧмын кык негр, и найӧ, буракӧ, лёксӧ миянлы нинӧм на эз вӧчны, но ми долженӧсь найӧс предупредитны!
Мый кузя колӧ предупредитны калека-негрӧс да сылысь ичӧтик писӧ, Кэмби и ачыс эз тӧд, но сылӧн вӧлі сэтшӧм настроениеыс, мый сійӧ вӧлі дась, нинӧм думышттӧг, вӧчны Джим вылын да пиыс вылын медся ыджыд расправа.
Но та вылӧ колӧ вӧлі кӧть ичӧтик помка, а пӧрысь негр, быттьӧ нарошнӧ, Кэймид посёлокын вӧлі медся коньӧр мортӧн.
Аслас хижинаын сійӧ паяйтіс эскимосъяслы, чукчаяслы, индеечьяслы дозмук, и тайӧ йӧзыс ёна уважайтлісны и радейтісны сійӧс.
— Ставныс найӧ, сьӧд порсьяс, петкӧдлӧны асьнысӧ меліӧн да бурӧн!
— горзіс Кэмби.
— А вот сюрис налы случай вундыны чистокровнӧй янкилысь горшсӧ, и найӧ вундасны.
Да-да, чӧрт мед нуас, вундасны!
Кэмбилӧн гӧлӧсыс пыр на лои гораджык и гораджык, скӧрджык.
— Вот ми налы талун петкӧдлам!
— нимкодясис Дэвид, коді векджык быдтор вылӧ видзӧдіс веськодьпырысь.
Аслас дас квайт арӧс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ дась вӧлі детинка моз чеччавны дворас да горзыны сы йылысь, мый сы олӧмын воӧ вӧвлытӧм здук: сійӧ кутас участвуйтны ку-клукс-клан организациялӧн войся парадын!
На керка дорті котӧртысь Чочойӧс аддзӧм бӧрын Дэвид чуньяссӧ мавтіс сирӧн, петіс дзиръя саяс да сувтӧдіс детинкаӧс:
— Тэ, Чочой, ёна дружитан сьӧд чужӧма негрыскӧд...
Чочой синъясын тӧдчис ыджыд лӧглун.
Дэвид казяліс сійӧс.
Мисьтӧма серӧктӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Да-да, тэ дружитан негр Томыскӧд.
Бур пара, нинӧм он шу, сӧмын вот тэнад чужӧмыд абу сэтшӧм сьӧд, кыдзи негрлӧн.
Ме дась отсавны тэныд...
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Дэвид кватитіс Чочойӧс да мавтіс сылысь чужӧмсӧ сирӧн.
Кэмби дворын кыліс гора серам.
Ӧбиднӧысла Чочой вӧлі дась бӧрддзыны, сійӧ ньылыштіс синва войтъяссӧ да бара видзӧдліс Дэвид вылӧ сідзикӧн, мый мӧдыслы сійӧс лои лэдзны.
Чочой уськӧдчис пышйыны.
— У, дикӧй кӧин пи!
— сы вылӧ видзӧдігмоз пинь пырыс сӧдзӧдіс Дэвид.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылӧн тайӧ поступокыс гажӧдіс уна дас американецӧс, Дэвид век жӧ чувствуйтіс, мый сылы мыйкӧ эз кажитчы.
Кор матыстчыліс Чочой дорӧ, сійӧ виччысис, мый детинка падмас, кутас корны сылысь пӧщада, но татшӧмыс нинӧм эз ло.
Дэвид син водзын век на сулалісны ыджыд лӧглунӧн видзӧдысь Чочойлӧн синъясыс.
— Нинӧм, сійӧ мынтысяс сьӧд чужӧма чӧртыскӧд дружитӧмысь, — нурбыльтіс Дэвид да мӧдӧдчис дворас.
А Чочой котӧрӧн пырис пӧрысь Джим хижинаӧ да тэрыба висьталіс ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі.
Кор детинка чужӧм вылысь пӧрысь негр аддзис сирсӧ, шатовмуні, быттьӧкӧ сійӧс кучкисны, да ньӧжйӧник шуис:
— Шог!
Ыджыд шог миянлы талун лоӧ!
Линч лоӧ!
Сьӧд крест да сир — негрлы сійӧ страшнӧй знак.
Джим кутіс жӧдзны ӧти местаын, жугыля видзӧдаліс хижина пытшкӧссӧ, быттьӧкӧ прӧщайтчис сыкӧд, сэсся пуксис скамья вылӧ да кутіс мӧвпавны.
— Тэ гӧгӧрвоан, Чочой, миянӧс батькӧд талун войнас кутасны нӧйтны...
гашкӧ, виасны, — друг шуис Том сэтшӧм спокойнӧя, мый весиг батьыс кыпӧдліс юрсӧ да чуймӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
Синъяссӧ арыштӧмӧн Чочой видзӧдліс то Том вылӧ, то батьыс вылӧ. Сійӧ эз на прамӧя гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧны найӧ.
— Кыдзи нӧйтны?
Мыйысь тіянӧс нӧйтны?
Кыдзи позьӧ мыжтӧм йӧзӧс вины?
— медбӧрын юаліс сійӧ.
Томлӧн векньыдик пельпомъяс вылас, челядьлӧн кодь серьёзнӧй жугыль синъясас видзӧдігтыр Чочой ӧні кутіс чувствуйтны, кутшӧма сійӧ радейтӧ ассьыс другсӧ.
— Ме да менам Гоомо дядь спаситам тіянӧс!
— горӧдіс сійӧ.
Пӧрысь негр ньӧжйӧник бергӧдчис сылань, сюся видзӧдліс волнуйтчысь Чочойлы чужӧмас да ньӧжйӧник шуис:
— Тэнад бур, зэв бур сьӧлӧмыд, детинка...
Но тӧдан-ӧ тэ, мый лоас тэныд да тэнад дядьлы, ті кӧ кутанныд дорйыны миянӧс?
— Мый лоас, мед лоӧ?
— ӧдзӧс дорас мунігмоз решительнӧя шуис Чочой.
Сійӧ ӧдйӧ петіс негр хижинаысь да уськӧдчис Гоомо ярангаӧ.
Джим да сылӧн пиыс дыр чӧв олісны, быттьӧкӧ кывзысисны, мый вӧчсьӧ ывлаас, сійӧ проклятӧй мирас, кӧні прӧстӧй мортлӧн сы мында шог да тревога, сійӧ мортыслӧн кӧ кучикыс сьӧд.
Хижинаын вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый Том друг кыліс, кыдзи шарӧдчӧны гагъяс, кодъясӧс сійӧ чукӧрталіс консерв банкаӧ.
— Том, лок ме дінӧ, муса пи!
— друг кыліс батьыслӧн мелі гӧлӧсыс.
Том дрӧгнитіс, матыстчис сы дорӧ.
Джим пуксьӧдіс писӧ аслас пидзӧсъяс вылас, кунис синъяссӧ да заводитіс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьны.
Том думыштіс, мый ӧні батьыс заводитас сьывны.
Сідзи и лои: пӧрысь Джим заводитіс сьывны.
Сьӧкыд вӧлі тайӧс шуны сьыланкывйӧн — сы ыджда дой, сы мында ӧбида да ненависть вӧлі негр гӧлӧсын!
Тайӧ сьыланкывсӧ позьӧ вӧлі шуны и бӧрдӧмӧн, и лӧвтӧмӧн, и норасьӧмӧн, и скӧр протестӧн, кодъяс ставныс ӧтлаасьӧмаӧсь морт сьӧлӧмын.
«Тешкодь плодъяс ӧшалӧны пуяс вылын, — висьтавсис тайӧ сьыланкывйын.
— Тешкодь сьӧд плодъяс.
Хищнӧй лэбачьяс кокалӧны найӧс, а пу увъясыс, кӧні ӧшалӧны плодъясыс, вирӧсьӧсь.
Тешкодь сьӧд плодъяс ӧшалӧны пуяс вылын...»
Том кывзіс батьыслысь сьылӧмсӧ, и ачыс ставнас вӧйтчис сылӧн шог думъясас.
Сылӧн думайтысь мича синъясас ставнас тӧдчис аслас детскӧй душаыс, сӧстӧм, ставсӧ гӧгӧрвоысь душаыс.
Ӧдзӧс дорас кылісны кок шыяс.
Джим ланьтіс.
Ӧдзӧсыс воссис, и порог дорын мыччысис Гоомолӧн багатырскӧй фигураыс.
Копыртчыштӧмӧн сійӧ пырис хижинаӧ, а сы бӧрся пырис и Чочой.
Гоомо сулалыштіс мыйкӧ дыра вӧрзьӧдчывтӧг: сійӧс чуймӧдісны Томлӧн синъясыс.
Ыджыда ышловзьӧм бӧрын сійӧ перйис питшӧгсьыс каллянсӧ, ӧзтіс сійӧс да мыччис Джимлы.
Сэсся ассьыс ыджыд кисӧ пуктіс Томлы юр вылас, муртса нюммуныштіс да шуис:
— Чукӧртӧй Чочойкӧд батьыдлысь инструментъяссӧ мешӧкӧ.
Джим кӧсйис мыйкӧ шуны воча, но Гоомо предупредитіс сійӧс:
— Кыдзи окота, но тэ да Том кӧ кольччанныд татчӧ, тайӧ зверьясыс войнас уськӧдчасны тіян вылӧ, меным ковмас быть локны татчӧ, и сэки код тӧдас, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс.
Абу-ӧ бурджык тіянлы мунны ме ордӧ?
— Ладнӧ, ладнӧ, — сӧгласитчис пӧрысь негр.
— Ме важысянь нин тӧда тэнӧ, Гоомо: тэ збыльысь он вермы спокойнӧя унмовсьыны, ми кӧ Томкӧд вой кежлас кольччам асланым хижинаӧ.
Вочасӧн пемдіс.
Шуштӧм чӧв-лӧнь ӧшйис Кэймид посёлок весьтӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс, кор тӧдмалісны войнас лоысь лоӧмторъяс йылысь, видзӧдлывлісны ыджыд крестлань, кодӧс американечьяс сувтӧдісны муӧ, да век жӧ зарядиталісны ассьыныс винчестеръяссӧ.
Найӧ тӧдісны нин, кыдзи еджыд балахона йӧз мучитӧны негръясӧс.
Кор Кэймид посёлокын дзикӧдз пемдіс, Кэмби керка дорын кутісны кывны гора гӧлӧсъяс, скӧрысь горзӧм, команда горӧдӧм шыяс.
Медгора вӧлі гӧлӧсыс аслас Кэмбилӧн.
— Ӧзтыны факелъяс!
— тшӧктіс сійӧ.
Пемыдас дзузгыны мӧдісны слабиник бияс.
Регыд мысти ӧзйыны мӧдісны югыдджыка, заводитісны ыпъявны радӧн-радӧн.
Факелъяслӧн гӧрд би югӧръяс улын тыдалісны еджыд балахона дас кымын американец.
Крест дорын факельнӧй шествие сувтіс.
Колис дас кымын минут, и найӧ ӧзтісны крестсӧ. Биыс, сирсӧ нюліг, кутіс кавшасьны крест кузяыс улісянь выліӧ.
Биыс пыр содіс.
Гӧрд би кывъясыс сир дука сьӧд тшыннас тювисны-качисны войся сап пемыдас.
Еджыд балахона йӧз, факелъяснас ӧвтчигтыр, кутісны дикарьяс моз бергавны-йӧктыны сотчысь крест гӧгӧрыс, и сэк жӧ ставныс мӧдісны горзыны, чилзыны, шутьлявны.
Посёлокын гораа мӧдісны увтчыны понъяс.
Кывны мӧдіс эскимосъяслӧн да чукчаяслӧн негора ропкӧмыс. Найӧ видзӧдісны еджыд балахонъяслӧн йӧйяс ногӧн йӧктӧм вылӧ.
Йӧзыс чукӧртчалісны группаясӧ да полігтыр сёрнитісны сы йылысь, мый кадыс лоӧ пыр лёкджык и лёкджык, мый озыр американечьяслӧн страшнӧй обычайясыс воисны и татчӧдз, Аляскалӧн медылі вадорӧдз.
Торйӧн вӧлі чукӧртчӧмаӧсь и сійӧ американечьясыс, кодъяс мустӧмтісны Кэмбиӧс да сылысь другъяссӧ.
Тані сідзжӧ кылісны тревожнӧй гӧлӧсъяс.
А еджыд балахона йӧз век на чеччалісны да горзісны.
— Пет татчӧ, сьӧд чужӧма, кокпӧла Джим!
— горзісны найӧ.
— Пет, сьӧд порсь!
Ми и тэнсьыд мӧд коктӧ путорйӧн вежам!
Гоомолӧн ярангаыс сулаліс негр хижинасянь метр кыксё сайын кымын.
Винчестерсӧ киас топыда кутігтыр Гоомо скӧрысь видзӧдіс сылань, кӧні йӧйяс моз чеччалісны да горзісны ку-клукс-клановечьяс.
Пӧрысь негр да сылӧн пиыс, ӧта-мӧд бердас крепыда топӧдчӧмӧн, куйлісны небыд кӧр куяс вылын да полӧмӧн видзӧдісны сотчысь сьӧд крест вылӧ да еджыд балахонъяс вылӧ.
Чочой куйліс Томкӧд орччӧн.
Сійӧ кутӧма другсӧ векньыдик, тіралысь пельпомъясӧдыс да ньӧжйӧник шуалӧ:
— Нинӧм, нинӧм, Том, найӧ татчӧ оз локны...
Менам дядь оз лэдз найӧс татчӧ.
Сійӧ ён, зэв ён да бура лыйсьӧ.
— Пет татчӧ, сьӧд негр!
— кыліс кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс.
— Ми кӧсъям тэнӧ предупредитны!
— чилӧстіс кодкӧ мӧд.
— Мый йылысь ті кӧсъянныд менӧ предупредитны?
— шӧпкӧмӧн юаліс Джим.
— Мый ме тіянлы лёксӧ вӧчи?
Ӧти еджыд балахон торйӧдчис, кималасӧн мыйкӧ корсис мусьыс, бӧр локтіс крест дорас да мыйӧнкӧ шыбитіс негр хижинаӧ.
Кыліс жугалӧм стеклӧлӧн зиль-зёльмунӧм.
Гоомо сувтіс.
Джим сувтіс жӧ.
Сійӧ кватитіс Гоомоӧс киӧдыс, коді вӧлі кутӧ винчестер, да кевмысьӧмӧн шуис:
— Успокоитчы, Гоомо!
Эн мун сэтчӧ.
Мед найӧ жуглӧны стеклӧсӧ.
Ловйӧн кӧ коля, ме выльӧс пуктала.
Менам кӧнкӧ, чердакын, стеклӧ торъясыс вӧліны на...
Крестыс вочасӧн век сотчис.
Кор сійӧ дзикӧдз кусі, став балахонъясыс сувталісны стройӧ, вылӧ кыпӧдісны сотчысь факелъяссӧ да, лёкысь видчиг да шутьлялігтыр, кытшовтісны негр хижина гӧгӧр.
Кор казялісны, мый хижинаас некод абу, найӧ мӧдӧдчисны мистер Кэмби керкалань.
Кор ставыс бӧр лӧнис, Гоомо ӧшӧдіс яранга сёръяс ассьыс винчестерсӧ да шуис:
— Но мый нӧ...
талун кежлӧ, буракӧ, найӧ успокоитчисны.
Вай чайник пузьӧдам да чай юам.
Ярангаын чусаліс бипур.
Бипур весьтас кӧрт крюк йылын ӧшаліс чайник.
Том да Чочой куйлісны орччӧн кӧр ку вылын; найӧ вӧліны мудзӧсь, и ӧні вугралісны.
А пӧрысь Джим видзӧдіс бипур вылӧ да висьталіс сы йылысь, мый сылы пиыскӧд колӧ мунны татысь, медым мынтӧдчыны дикӧй расправаысь.
— Но кытчӧ?
— вынтӧма шеныштчис кияснас сійӧ.
— Тайӧ проклятӧй му вылас ӧмӧй эм кӧть ӧти пельӧс, кӧні эськӧ позис спокойнӧя овны сьӧд кучика мортлы?
— Регыд муна и ме.
Ветлӧдла мукӧд посёлокъясӧд, — шыасис Гоомо, — корся сэтшӧм места, кӧні позьӧ кыйсьыны, но кӧні эз эськӧ вӧвны матігӧгӧрын тайӧ еджыд балахонъясыс.
Аддза кӧ татшӧм местасӧ, Чочойӧс нуӧда и тіянӧс Томкӧд ас ордӧ кора.
— Оз, татшӧм места тэныд оз сюр, — ышловзигмоз шуис Джим.
— Видла корсьны, — жугыльпырысь вочавидзис Гоомо да лӧсьӧдыштіс бипурйысь сэрапомъяссӧ.
ТОМЛӦН ПӦГИБНИТӦМ
Тайӧ тревожнӧй вой бӧрас некымын лун мысти Гоомо збыльысь муніс корсьны бурджык места, кытчӧ позис эськӧ вуджны ӧтлаын негркӧд.
Орчча посёлокъясті ветлӧдлыны некымын лун кежлӧ муніс и Джим: сійӧ надейтчис аддзыны сэтысь нажӧтка.
Чочой да Том кольччисны чукча Таичи ордӧ.
Джимлӧн хижинаыс век на вӧлі жуглассьӧм ӧшиня, тыртӧм, лёкиник.
Том да Чочой корсюрӧ пыравлісны сэтчӧ да дыр овлывлісны сэні, унаног ворслывлісны.
Частӧ найӧ сьӧрсьыс босьтлывлісны Очерӧс.
Очер сідзжӧ радейтіс ассьыс ичӧтик другъяссӧ.
Сійӧ лэдзис аскӧдыс вӧчны быдтор, мый сӧмын думыштлісны детинкаяс.
Ӧтчыд Очерӧс найӧ пасьтӧдісны мыйӧнкӧ юбка кодьӧн, кодӧс найӧ вӧчисны важ мешӧкысь, юр вылас пуктісны Джимлысь киссьӧм шляпасӧ, кодӧс аддзисны крӧвать увсьыс.
Пон эз водзсась.
Детинкаяс видлалісны, эз-ӧ вывті зэлыда кӧртавны кӧвъяссӧ, кодъяс кутісны Очер вылын юбкасӧ да шляпасӧ, а сэсся тшӧктісны сылы сувтны бӧр кокъяс вылас да прӧйдитны джоджӧд.
Очер окотапырысь выполнитіс налысь тшӧктӧмсӧ: бӧр кокъяснас тешкодя тувччалігтыр да воддза лапаяссӧ тешкодя кусыньтӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис; мунігас мудера видзӧдлывліс то Чочой вылӧ, то Том вылӧ.
Детинкаяс сьӧлӧмсяньыс сералісны.
И друг жугалӧм ӧшинь дорын кылісны гӧлӧсъяс.
Детинкаяс дрӧгнитісны, бергӧдчисны ӧшиньлань да аддзисны Кэмбилысь пиянсӧ.
— Кывзы, Дэвид, а ми тэкӧд вунӧдім тайӧ чудеснӧй пон йывсьыс!
— горӧдіс Адольф.
— Но и мый, абу на сёр уськӧдны тӧдвылӧ, — вочавидзис Дэвид.
Чочой кватитіс Очерӧс сьыліӧдыс да топӧдчис пельӧсӧ.
Сыкӧд орччӧн сувтіс сылӧн другыс, Том.
Кыкнан детинкаыс лӧгпырысь видзӧдісны кортӧм гӧсьтъяс вылӧ.
— Кыдзи шуӧны понтӧ?
— мисьтӧма нюммунігмоз юаліс Дэвид.
Детинкаяс чӧв олісны.
— Ме тіянлысь юала, сьӧд чужӧмаяс, кыдзи шуӧны понтӧ?
— мӧдысь юаліс Дэвид.
Чочой ещӧ ёнджыка топӧдчис стен бердас, а Очер, ассьыс еджыд ён клыкъяссӧ жергӧдӧмӧн, кутіс скӧрысь эргыны.
— Миянлы сійӧс тэкӧд не нуны.
Колӧ висьтавны батьнымлы, медым сійӧ тшӧктіс понсӧ вайӧдны миян дворӧ, — шуис Адольф.
— Ме некодлы ог сет Очерӧс!
— шуис Чочой.
— Мый?!
— чуймис Дэвид.
Сійӧ пырис ӧдзӧсӧд, воськовтіс детинкалань, но сэки бара эргыны кутіс Очер.
— Мунам татысь, — нурбыльтіс Адольф.
— Тайӧ ӧд няйт негрлӧн хижинаыс.
Но хижинаысь петтӧдз, быд кыв ярскӧба шуаліг, Дэвид висьталіс:
— Тэ, Чочой, эн вунӧд: дядьыд тэнад ылын, а менам да Адольфлӧн характеръяс чорыдӧсь...
Чочой чӧв оліс.
Кор Кэмбилӧн пияныс мунісны, детинкаяс пӧрччӧдісны пон вылысь шляпасӧ да юбкасӧ да шогпырысь думыштчисны: найӧ эз тӧдны, мый вӧчны.
— Гашкӧ, Гоомо дядь регыд бӧр локтас, — неувереннӧя шуис Чочой.
— Миянлы эськӧ сы локтӧдз кӧнкӧ дзебӧмӧн видзны Очерӧс.
Детинкаяс шуисны понсӧ дзебны, но кытчӧ буретш дзебны, найӧ дыр эз вермыны думыштны.
Кык друг думсьыс вӧліны быд гуся местаын, но на пиысь некод эз вӧв надёжнӧйӧн.
И Том друг горӧдіс:
— Думышті!
— йирк вылас индігмоз сійӧ лэптіс чуньсӧ вывлань.
— Очерӧс дзебам чардакӧ.
Чардакӧ позьӧ пырны рытыввывсянь, а сыладорын буретш ни ӧти керка абу.
Чочой ошкис Томлысь предложениесӧ, кӧть и висьталіс опасение, мый Очер кӧ кутас никсыны, сійӧс тӧдасны гӧлӧс сертиыс.
— Ме и ачым пола сыысь, — сознайтчис Том, — но мӧдтор миянлы не думыштны.
Сӧмын сэтчӧ позьӧ дзебны Очерӧс.
Чардакӧ лэптӧм бӧрын Очер жугыльмис.
Аслас другъяслы шог чужӧмъясас видзӧдіг сійӧ, кажитчис, гӧгӧрвоис, мый артмис мыйкӧ нелючки.
— Он кут омлявны, а?
— понйыслысь юаліс Чочой.
Очер лэптіс юрсӧ, мӧдіс ӧвтчыны бӧжнас.
— Оз ков омлявны, оз ков увтчыны, Очер, — понйыслысь небыд сьылісӧ кутлігтыр меліа шуис Чочой.
Чардакас Очеркӧд ещӧ недыр пукалыштӧм бӧрын детинкаяс лэччисны уліӧ.
Кытшлалігтыр, медым не веськавны Кэмби пиянлы син улӧ, найӧ мӧдӧдчисны Таичи ордӧ.
Эз на удитны найӧ прӧйдитны и кызь метр, кыдзи орчча хижина сайсянь мыччысис ачыс мистер Кэмби.
— Кӧні понйыс?
— Чочой дорӧ матыстчигмоз юаліс сійӧ.
— Кодлӧн понйыс?
— бӧрыньтчигмоз ачыс юаліс Чочой.
— Менам, менам понйыс, — нюммуніс Кэмби да друг горӧдіс: — Тэнад батьыдлӧн мыж вӧсна пӧгибнитіс нелямын кӧр, а меным ковмис сыысь мынтысьны Стивенсонлы!
Очерыс ӧні менам, гӧгӧрвоан?
Юрсӧ копыртӧмӧн Чочой чӧв оліс.
— Сідзкӧ нӧ кӧні понйыс, ме тэнсьыд юала?
— эз лэдзчысь Кэмби.
— Ме ог тӧд, кӧні Очерыс.
Корсьӧй — гашкӧ, сюрас, — ньӧжйӧник шуис детинка.
Кэмби гораа лолыштіс сынӧдсӧ, кӧрліс синкымъяссӧ да мӧдӧдчис Таичи хижинаӧ.
Кэмби корсис понсӧ куим лун.
Детинкаяс ветлывлісны понйыс дорӧ сӧмын гусьӧн.
Найӧ бура тӧдісны, мый найӧс виччысьӧ, Кэмбилӧн пияныс кӧ аддзасны понлысь оланінсӧ, да терпитны вермытӧг виччысисны Гоомолысь бӧр локтӧмсӧ.
Нёльӧд луннас Том шуис Чочойлы:
— Тэ эн ветлы менам хижинаӧ.
Понсӧ ме талун ачым верда и юктала.
Найӧ кӧ кутасны тэнӧ, то мӧдасны нӧйтны.
— Найӧ и тэнӧ мӧдасны нӧйтны, — вочавидзис Чочой.
— Лучшӧ ӧтлаын мунам, век жӧ абу сэтшӧм страшнӧ.
Но Том век жӧ вӧчис ас ногӧныс.
Рытъявылыс сійӧ гартыштіс тряпкаӧ морж яй кусӧк да кытшлалігтыр мӧдӧдчис аслас хижинаӧ Очер дорӧ.
Кӧдзыд, чизыр тӧв пӧльтіс Томлы веськыда чужӧмас.
Уси лым сора зэр.
Енэжын ӧшалісны кыз кымӧр пластъяс.
Гырысь гыяс зурӧдісны ӧта-мӧдныскӧд ыджыд йи глыбаяс, торйӧдліс найӧс.
Саридз ызгис.
Том котӧртіс улӧ копыртчӧмӧн, медым сійӧс эз казявны; кор локтіс хижина дорас, ляскыссис стен бердас.
Со сійӧ, быттьӧ вуджӧр, пелька кавшасис чардакас нильӧг пос кузя...
Очер уськӧдчис сылы воча, нора кутіс никсыны.
Томлӧн жальысла топавліс сьӧлӧмыс.
Здук мысти сійӧ вӧлі Очер дінын нин, кватитіс кияснас нырвомӧдыс.
Очер нетшкысис, воддза лапаяссӧ пуктіс Томлы пидзӧс вылас да кутіс омлявны.
— Оз ков, оз ков тадзи.
Кылан, оз ков...
— шӧпкӧдіс Том, да сэк жӧ кывзысис, мый вӧчсьӧ ывлаас.
Том тэрыба разис яй кусӧксӧ да пуктіс Очер водзӧ.
Очер исалыштіс яйсӧ, но сёйны эз кут.
— Тэ, навернӧ, Чочойӧс кӧсъян аддзӧдлыны?
— юаліс Том.
Очер нетшыштчис чеп йывсьыс да бара мӧдіс гораа никсыны, корсюрӧ нораа увтыштліс.
Детинка эз тӧд мый вӧчны.
Сы пытшкын тышкасисны кык чувство: пышйыны, пока Кэмби да сылӧн пияныс эз кывны Очерлысь омлялӧмсӧ, и мӧдыс — кольччыны да кыдзкӧ успокоитны Очерӧс, медым эз тӧдмавны сылысь дзебсясянінсӧ.
— Ланьт, ланьт нин, Очер!
— понлы кевмысис Том.
— Тэнӧ кӧ посёлокын кыласны, мистер Кэмби босьтас тэнӧ, и тэ некор нин он кут ворсны миянкӧд.
Чочой мӧдас страдайтны, да и ме радейта тэнӧ мортӧс моз...
Но Очер эз ӧвсьы.
Том котраліс чардакӧд, но пышйыны эз решитчы.
«Ме кӧ муна, сійӧ ещӧ на гораджыка кутас омлявны», — думыштіс Том да уськӧдчис Очер водзӧ пидзӧсчань вылас да топӧдіс сылысь нырвомсӧ.
И Томлӧн сьӧлӧмыс друг ёкмуні: сійӧ кыліс Дэвидлысь гӧлӧссӧ.
Дзуртыштіс пос.
Том садьтӧгыс бӧрыньтчис чардак пельӧсӧ.
Бокӧвӧй мортӧс кылӧм бӧрын пон мӧдіс эргыны.
— Тані!
— горӧдіс Дэвид, и сійӧ жӧ здукас мыччысис сылӧн юрыс.
Дэвид мыйкӧ дыра видзӧдіс чардакса пемыдас и медбӧрын казяліс Томлысь паськыда восьтӧм, повзьӧм синъяссӧ.
Дэвид чужӧм вылын тыдовтчис мисьтӧм нюм.
Сійӧ резкӧя воськовтіс водзӧ, но, кор кыліс Очерлысь скӧрысь эргӧмсӧ, бара сувтіс.
— Но, мый сэні?
— кыліс Адольфлӧн гӧлӧсыс.
— Кай, кай татчӧ, — Томлӧн паськыда восьтӧм синъясас веськыда видзӧдігтыр шуис Дэвид.
Адольф полігтыр воськовтіс чардак порог вомӧныс.
— Со, аддзан?
— Том вылӧ кинас индігмоз юаліс сылысь Дэвид.
— Э-те-те, те-те...
 — сӧмын и вермис шуны Адольф.
Кулакъяснысӧ доймытӧдзыс кабралігтыр Кэмби кык вок локтісны ичӧтик негр дорӧ.
А Том йӧжгыльтчис, ёнджыка топӧдчис чардак пельӧсас, думсьыс корис отсӧг вылӧ батьсӧ, Чочойӧс да сылысь Гоомо дядьсӧ.
— Вӧр!
Няйт негр, вӧр!
— Томлань ещӧ ӧтчыд воськовтігмоз друг чилӧстіс Адольф.
Очер нетшыштчис чеп йывсьыс, жергӧдіс пиньяссӧ.
Адольф бӧрыньтчыштіс, сэсся друг бергӧдчис, котӧртіс чардакысь петанінлань да кутіс горзыны:
— Татчӧ, татчӧ!
Ми вӧрӧс кутім.
Няйтӧсь негр-вӧр миянлысь поннымӧс гусялӧма!
Сы ылнаӧ сувтӧмӧн, медым сійӧс понйыс эз судз, Дэвид сэк жӧ лажыньтчис да мисьтӧма шпыннялігтыр сідзжӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Тэ кылан, сьӧд чужӧм, мый йылысь йӧзыслы висьталӧ менам вокӧй?
Том паськӧдіс вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но горшдіныс гӧрддзасис.
Ньылӧмсӧ чышкалігтыр сійӧ кызӧктіс да медбӧрын шуис:
— Ме...
ме абу вӧр.
Ме спасайті Очерӧс...
Дэвид серӧктіс да юаліс:
— Спасайтан Очерӧс?
Кодысь нӧ тэ спасайтін сійӧс?
Том друг сувтіс пидзӧсчань вылас да, тіралысь кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, тэрыба, корсюрӧ синвасӧ ньылаліг да сыркъялігтыр, мӧдіс шуавны:
— Ме абу вӧр!
Абу, ме абу вӧр!
Оз ков менӧ вӧрӧдны...
энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, ме тіянлы кевмыся...
Менам батьӧй коктӧм...
Ӧд тожӧ морт, Дэвид, а?
Тэ жӧ аддзылін, мый менам бать пу кока...
Сійӧ пӧрысь, зэв нин пӧрысь, сійӧ оз вермы овны метӧг.
Кевмыся тіянлы, жалитӧй менӧ!
Дэвидлӧн нырбордъясыс паськавлісны.
Тыдалӧ вӧлі, мый садьтӧгыс повзьӧм негр вылӧ видзӧдӧмыс сылы вӧлі ыджыд удовольствиеӧн.
А Том век на шуаліс:
— Лэдз менӧ, Дэвид...
Ме кевмыся тіянлы!
— Лэдзны тэнӧ?
Пон вылас видзӧдлӧм бӧрын Дэвид гӧгӧрвоис, мый детинка дорӧ сійӧ оз лэдз.
— Но-но, пышйы аслад пельӧссьыд.
Тэнад кывъясыд нормӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме дась лэдзны тэнӧ...
Том синъясын дзирдыштіс кутшӧмкӧ лача.
Сійӧ тэрыба сувтіс кок йылас, нерешительнӧя воськовтіс да, нюммунны зільӧмӧн, юаліс:
— Тайӧ збыль, Дэвид, а?
Тэ менӧ он ылӧдлы?
Тэ менӧ он вӧрзьӧд-а?
Тэ ӧд морт жӧ, Дэвид, а?
Менам батьӧй пу кока, сылы отсавны колӧ...
— Лок, лок!
Дерт жӧ, ме морт, — вочавидзис Дэвид.
Том йӧжгыльтчис да котӧрӧн уськӧдчис Дэвид дорті.
Но Дэвид уськӧдчис да мыйвынсьыс кучкис детинкалы сідзи, кыдзи сӧмын нӧйтлісны гангстеръяс муртса на лыддьӧм небӧгын.
Том пласькысис-усис.
Очер нетшыштчис водзлань да гораа увтчигтыр кутіс тракйысьны чеп йылас.
Хижина дорын кылісны воськовъяс, Кэмбилӧн, Адольфлӧн да ещӧ на дас кымын американецлӧн лёкысь горзӧм.
Таичи тӧждысьӧмӧн юасис Чочойлысь, оз-ӧ тӧд сійӧ, кӧні вермас лоны Очер.
— Лёка артмӧ, Чочой: Кэмби оз лэдзчысь меысь, — шуӧ, ме пӧ мыжа, мый понйыс воши.
Чочой чӧв оліс.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ дугдывтӧг мӧвпаліс сы йылысь, мый сылы вӧчны.
Хижинаын вӧлі рӧмыд, и сійӧ сайӧдіс Чочойлысь волнуйтчӧмсӧ, но Таичи дӧгадывайтчис нин, мый Чочойкӧд мыйкӧ неладнӧ.
«Тайӧ сійӧ, дерт, кӧнкӧ, дзеблалӧ понсӧ», — дӧгадайтчис старик.
— Думышт, Чочой, бура думышт, кӧні вермас лоны Очер, — меліа юасис Таичи.
— Тэ верман бӧрынджык висьтавны, ме верма виччысьлыны...
Да-да, ме верма виччысьлыны...
Юрсӧ ещӧ на улӧдз копыртӧмӧн Чочой петіс хижинаысь.
Сійӧ эз на удит восьтыны ӧдзӧссӧ, кыдзи кыліс Очерлысь увтчӧм.
«Аддзӧмаӧсь, аддзӧмаӧсь Очерӧс!» — вирдыштіс сылӧн юрас.
Кашкигтыр Чочой котӧртіс Том хижина дорӧ.
Хижинасянь метр дас кымын сайӧ сувтіс да быттьӧ кынмис места вылас.
Хижина чардакын дугдывтӧг век на увтчис Очер, сэні кыліс уна йӧзлӧн видчӧм, лёкысь горзӧм.
«А кӧні Том?
А мый лои сыкӧд, сійӧ кӧ сэні, чардакас!..»
Татшӧм думсьыс Чочойлӧн пемдыліс синмыс.
Сійӧ уськӧдчис пос дорас, но сійӧ здукас ӧдзӧс пӧвъясыс ратшмуніны и чардакӧ пыраніныс лои паськыдджык.
— Шыбит, шыбит сійӧс муас!
— кыліс кодлӧнкӧ лёкысь горӧдӧм, и здук мысти некымын гоз ки мыйкӧ шыбитісны чардаксьыс.
Чочой аддзис Томлысь шой кодь телӧсӧ.
Чочой шатовмуні да пуксис муас; сійӧ чувствуйтіс, мый вошӧ садьыс, а морӧсас оз тырмы сынӧдыс.
Поскыс мӧдіс дзуртны.
Ӧти бӧрся мӧд лэччисны муас звермӧм йӧз.
Кодкӧ кватитіс Томӧс кокӧдыс да кыскис хижинасьыс бокӧ.
Чочой эз сразу вермы гӧгӧрвоны, мый сэні вӧчсьӧ.
«Найӧ виасны сійӧс, виасны!
Гашкӧ, виисны нин!» — вермис думыштны сійӧ.
Чочой чеччис да уськӧдчис йӧз чукӧрӧ:
— Тайӧ ме!
Ме дзеблі понсӧ!
Энӧ вӧрзьӧдӧй Томсӧ, тайӧ ме!..
Кодкӧ сапӧга кокнас чорыда чужйис Чочойлы кынӧмас, сійӧ уси, сэсся чужъявны мӧдісны юрас, и сылӧн воши садьыс.
...Кор детинка-негр эз нин вӧв морт кодь, Кэмби да сылӧн другъясыс вешйисны бокӧ. Найӧ вӧліны гӧрдӧдӧмаӧсь, лёзь юрсиаӧсь.
— Вот жаль сӧмын, мый ми эгӧ пасьтавлӧй балахонъяс да эгӧ ӧзтылӧй крест: эз форма серти артмы, — кимышнас плешсьыс пӧсьсӧ чышкаліг шуис Кэмби.
Мистер Кэмбилӧн киыс вӧлі вирӧсь, а ӧні плешкас лоины гӧрд пятнаяс.
Тайӧс аддзӧм бӧрын Дэвид дрӧгнитіс, видзӧдліс виӧм детинка вылӧ, кельдӧдіс да, полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг, мӧдіс пышйыны.
— Бергӧдчы!
Бергӧдчы!
— горӧдіс мистер Кэмби.
— Нямӧд!
— зывӧкпырысь шуис Адольф.
— А ещӧ менӧ уговаривайтіс пасьтавны еджыд балахон.
Адольф торжествуйтіс.
Медбӧрын талун оз Дэвидӧс, а именнӧ сійӧс, Адольфӧс, кутасны лыддьыны настӧящӧй геройӧн.
— Бергӧдчы!
— ещӧ на гораджыка горӧдіс мистер Кэмби.
Но Дэвид бӧрся йӧз чукӧрысь торйӧдчисны ещӧ некымын ку-клукс-клановец, кодъяс участвуйтісны Линч судын.
Найӧ сідзжӧ, кыдзи и Дэвид, йӧжгыльтчӧмӧн да гӧгӧр полӧмӧн видзӧдігтыр, пышйисны.
Кӧдзыд, чизыр тӧв швачӧдіс налы синъясас уль лымйӧн, пуркйис налы морӧсас, быттьӧкӧ тшӧктіс бӧр бергӧдчыны да видзӧдлыны сы вылӧ, мыйысь найӧ ӧні сэтшӧма полісны.
Чӧв олысь посёлок весьтын горзісны каля чукӧръяс, корсюрӧ качӧдчылісны уліті шлывгысь сьӧд кымӧр пластъяс дорӧдз.
И кажитчӧ вӧлі, мый каляясыс дзебсясьӧны кымӧрас, медым не аддзыны расправа вӧчанінысь полігтыр мунысь преступникъясӧс, ни налысь жертваяссӧ.
Чочой ас садяс воис Таичи хижинаын.
Дойысла юрыс висис.
Первойсӧ сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мый сыкӧд вӧчсьӧ, но медбӧрын сылы ставыс уси тӧдвылас, лэптіс юрсӧ да волнуйтчигтыр горӧдіс:
— Кӧні Том?
Мый найӧ вӧчисны сыкӧд?..
Детинкалӧн садьыс бара воши да уси вольпась вылӧ,
— Куйлы, куйлы, Чочой, — кыліс Таичилӧн нор гӧлӧсыс.
— Бӧрын тӧдмалан, бӧрын ставсӧ тӧдмалан...
Но миянлы эськӧ мед свет вылас не чужлыны, чем тӧдны татшӧмторсӧ...
ТЫНЭТЛӦН ШОГ
Нина Ивановна пырис клубӧ.
Сэні, кыдзи и пыр, том йӧзыс вӧлі уна, но Тынэтӧс сэтысь эз аддзы.
«Кыдзи нӧ сійӧ?
Неужели сійӧ век на эз лок саридз вывсянь?
Но ӧд сылӧн бригадасьыс ставныс нин танӧсь!..
А гашкӧ, сійӧ муніс комсомольскӧй жырйӧ?»
И велӧдысь тэрмасигтыр муніс сэтчӧ.
Вит лун сійӧ эз аддзыв Тынэтӧс.
Нина Ивановна пыр частӧджык и частӧджык немвиччысьтӧг казявлывліс, мый сійӧ сулалӧ ӧшинь дорын да сюся видзӧдӧ саридзӧ — оз-ӧ матыстчы вадорлань вельбот.
Сійӧ эз нин вермы овны тайӧ сюсь, быд выльтор вӧчны зільысь том зонмыскӧд дружиттӧг.
Тынэт збыльысь вӧлі комсомольскӧй жырйын.
Сійӧ вӧлі пукалӧ ӧдзӧслань мышкӧн да видлалӧ «Огонёк» журнал.
Нина Ивановна ньӧжйӧник матыстчис сы дорӧ, видзӧдліс сы пельпом вомӧн журналас да аддзис детинка-негрлысь ыджыд портрет.
Тайӧ рисунокыс вӧлі прогрессивнӧй американскӧй художниклӧн, коді петкӧдліс Чикагоса негритянскӧй геттолысь трущобаяс.
* Гетто — шӧр нэмся ыджыд каръясын торъя еврейскӧй кварталъяс, кытысь еврейяс эз имеитны право мунны мӧдлаӧ.
abu
*Ӧні американскӧй каръясын эмӧсь негритянскӧй геттояс.
*Тайӧ лоӧ АӦШ-ын негръясӧс гнуснӧя преследуйтӧмлӧн уна формаяс пиысь ӧти.
Ичӧтик негрлӧн паськыда восьтӧм синъясын да косіник, омӧльтчӧм чужӧмбанын художник петкӧдлӧма тшыгъялысь мортлысь шогсӧ.
Кадыс колис минут бӧрся минут, а Тынэт синсӧ вештывтӧг пыр на видзӧдіс портретыс вылӧ.
— Но и думайтан жӧ!
— эз вермы кутчысьны сэсся Нина Ивановна.
Тынэт тэрыба чеччис, кватитіс киӧдыс нылӧс да сылысь кипыдӧссӧ топӧдіс аслас чужӧм бердас.
— Кутшӧм дыр нин ме тэнӧ эг аддзыв!
— нывлысь кисӧ век на топыда кутігтыр ньӧжйӧник шуис Тынэт.
Нина Ивановна ньӧжйӧник мездіс ассьыс кисӧ, лӧсьӧдыштіс Тынэтлысь галстук да меліа юаліс:
— Сідзкӧ, гажтӧмчин?
— Ой, кутшӧма ещӧ гажтӧмчи!
Водзӧвылӧ тэнӧ гортсьыд гусяла, пуксьӧда вельботӧ да саридзӧ аскӧд нуӧда!
— А тэ шыасьлы, — ме, гашкӧ, и ачым сӧгласитча кӧть ӧтчыд петавны тіян бригадакӧд саридзӧ.
— Кора, зэв ёна кора, дасысь, сёысь кора — мунам аскомысь миянкӧд саридзӧ!
— сяркӧдіс-шуаліс Тынэт.
— Позьӧ чайтны, мый тэнад тані пурга.
— Нина Ивановна тапкӧдыштіс Тынэтлы морӧсас да серӧктіс.
— Пурга!
Дерт жӧ пурга!
— Тынэт ещӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сійӧ здукас сы син улӧ бара веськаліс детинка-негрлӧн портретыс.
— Со видзӧдлы татчӧ, — ньӧжйӧнджык нин шуис сійӧ.
— Кутшӧм сьӧкыд овнысӧ свет вылас тайӧ детинкаыслы!
Со та вӧсна менам морӧсын бара жӧ пурга, сӧмын мӧдпӧлӧс пурга нин, скӧр пурга.
Ме ӧні мӧвпалі-мӧвпалі и сэтшӧмтор думышті: миянлы колӧ тайӧ детинкасӧ посёлокын ставныслы петкӧдлыны, рисуноксӧ колӧ клуб стенӧ ӧшӧдны.
Нина Ивановна босьтіс журналсӧ, листыштіс ещӧ некымын лист бок.
— Буртор тэ думыштӧмыд, — шуис велӧдысь, — сӧмын, Тынэт, тайӧ портретыс кындзи, ми аддзам на унапӧлӧс мукӧд рисунокъяс, кодъяс кутасны висьтавны Америкаын негръяслӧн, индеечьяслӧн, эскимосъяслӧн олӧм йылысь.
Тайӧ лоӧ быдса выставка, и сійӧс ми шуам примернӧ тадзи...
— Нина Ивановна думыштчис: корсис лӧсялан ним.
— И шуам ми сійӧс тадзи: «Сэні, кӧні ыпъялӧны факелъяс».
Ӧні ме котӧртла гортӧ, кутшӧмсюрӧ материал ӧні жӧ вая.
Сійӧ муніс.
Тынэт восьтіс журналсӧ сійӧ жӧ лист бок вылын да бара думыштчис.
Сылы кажитчӧ вӧлі, мый детинка-негрлӧн тшыг синъясыс веськыда видзӧдӧны сылы сьӧлӧмас да буретш сылысь, Тынэтлысь, корӧны сёйны.
И кымын дырджык том зон видзӧдіс сы синмӧ, сымын лои сылы шуштӧм: «Кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?..
Неужели сылы некод оз вермы отсавны?..»
И Тынэтлы дум вылас друг усис батьыс, коді вӧлі кӧнкӧ сэн жӧ, вис мӧдарладорын, сійӧ канмуын, кӧні олӧ тайӧ ичӧтик тшыг негрыс.
«Сылӧн абу жӧ еджыд чужӧмыс...
Сійӧ, дерт, гӧль, кыдзи и тайӧ детинкаыслӧн батьыс, навернӧ, сідзжӧ ёна сюмалӧ кынӧмыс...»
Колис минут, мӧд, и Тынэт эз нин тайӧ ичӧтик негрыслысь синъяссӧ аддзы, а аслас батьыслысь тшыг, повзьӧдӧм, кевмысьысь синъяссӧ. Батьсӧ сійӧ тӧдіс омӧля, сӧмын Кэргыль дедыс висьталӧм серти.
Сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн батьыс олӧ кӧнкӧ сэні, йӧз муын, и мый, гашкӧ, ӧні, тайӧ здукас, сійӧ тшыг да висьӧ, Тынэтлы эз ло лӧсьыд.
Кажитчӧ вӧлі, мый буретш ӧні, кыдзи некор на, Тынэт гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд лои батьыслӧн судьбаыс, и сійӧ шогпырысь мӧвпаліс: «А ме, кыдзи ме кута овны свет вылас, ме кӧ тӧда, мый нинӧмӧн ог вермы отсавны сылы, аслам рӧднӧй батьлы?..»
А журнал лист бок вывсянь тшыг синъясыс пыр видзӧдісны и видзӧдісны Тынэт вылӧ, корисны, кевмысисны сылы...
Тынэт шымыртіс кияснас юрсӧ да кыліс, кыдзи кӧсичаас сылӧн тіпкис сӧныс.
«Ме тӧда, найӧ сэтшӧмӧсь...
Найӧ чайтӧны, мый ми абу йӧз, — Тынэтлы юрас вояс выль мӧвп дзик мӧдтор йылысь, но сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ выль мӧвпыс орӧдны позьтӧма йитчӧма сылӧн бать йылысь мӧвпкӧд, ичӧтик негр йылысь мӧвпкӧд.
— Да, найӧ мӧвпалӧны, мый сійӧ, кодлӧн чужӧмыс абу еджыд, должен овны понйысь омӧльджыка...
Найӧ сэні, вис саяс, весиг татшӧм небӧгъяс гижӧны, и найӧс таысь шуӧны учёнӧйясӧн...»
— Но, неуна лӧнис пургаыд тэнад морӧсад?
— Тынэт друг кыліс велӧдысьлысь гӧлӧссӧ.
Тынэт тэрыба сувтіс кок йылас.
— Эз, эз на лӧнь!
— сійӧ гораа йӧткыштіс улӧссӧ, код вылын пукаліс.
— Ещӧ на скӧрджык лои.
Найӧ чайтӧны, мый Тынэт нинӧм оз гӧгӧрво!
Найӧ мӧвпалӧны, мый чукча Тынэт абу морт!..
Нина Ивановна чуймӧмӧн видзӧдліс сылы чужӧмас.
— Тынэт ставсӧ гӧгӧрвоӧ!
Тынэт наысь бурджыка гӧгӧрвоӧ, коді морт, а коді морт чужӧма кӧин...
Висьтав, Нина, кӧні сійӧ небӧгыс, коді шусьӧ «Миклухо-Маклай»?
— велӧдысьлань бергӧдчис комсорг.
— Вай сійӧ небӧгсӧ, ме ещӧ ӧтчыд сійӧс лыддя.
Ме должен вӧчны доклад...
Кылан, Нина, ме кута вӧчны доклад!
Ме кута сёрнитны быдтор йылысь...
Ме висьтала бать йылысь...
Со тайӧ детинка йывсьыс висьтала.
Сӧветскӧй чукчаяс да американскӧй эскимосъяс йылысь висьтала.
Бур морт Миклухо-Маклай йылысь висьтала.
Видны, ёна видны кута найӧс, коді Миклухо-Маклайӧс видіс!
Войбыд кута пукавны, а докладсӧ гижа...
Аски став йӧзсӧ чукӧртам.
Ставсӧ, весиг сійӧ старикъяссӧ, кодъяс ывла вывті оз нин ветлӧдлыны.
Мед кывзӧны!
Нина Ивановна терпеливӧя виччысис, кор Тынэт висьталас ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
— Ладнӧ, Тынэт, ме тэныд отсала вӧчны татшӧм докладсӧ, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Тайӧ должен лоны бур, зэв бур доклад.
— Вай Миклухо-Маклай йылысь небӧгсӧ, вай ассьыд материалтӧ, — спокойнӧя нин водзӧ сёрнитіс Тынэт.
Но сылӧн чужӧмыс век на вӧлі возбуждённӧй, синъясыс сылӧн, кажитчӧ вӧлі, ӧзйисны, вӧсньыдик нырбордъясыс дрӧгнитлывлісны.
«Да, Тынэт збыль шуӧ: морӧсас сылӧн пурга», — мӧвпаліс Нина Ивановна да думсьыс кутіс бӧрйыны, кутшӧм материалъяс ковмасны, медым гӧтӧвитны докладсӧ.
ГООМО БӦР ВОИС
Чочой дыр висис.
Таичи тӧждысьӧмӧн ухаживайтіс сы бӧрся.
— А кӧні менам Гоомо дядьӧй?
— пыр частӧджык и частӧджык юасьліс детинка.
Таичи шеныштліс кияссӧ да ыджыда ышлолаліс.
Сійӧ поліс висьтавны, мый Гоомокӧд вермис лоны кутшӧмкӧ лёктор.
— А кӧні Джим?
— юрсӧ лэптыны зілигмоз ӧтчыд юаліс Чочой.
Таичи пуксис Чочой дорӧ, пуктіс сылы юр вылас кӧдзыд ва тряпка да шуис:
— Джим муніс миян посёлокысь, дзикӧдз муніс.
Кор тӧдмаліс пиыслӧн пӧгибнитӧм йылысь, сійӧ йӧймыны заводитліс.
Правда, сійӧ эз буянит, эз горзы, но сӧмын шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: «Кор сьӧлӧмыд пӧрӧ изйӧ, сійӧн позьӧ пӧльзуйтчыны, кыдзи изйӧн».
Кӧні Джимыс ӧні, ме ог тӧд.
Ӧтияс шуӧны, мый сійӧс кутӧмаӧсь американечьяс да пуксьӧдӧмаӧсь сумасшедшӧй домӧ, мукӧдъяс шуӧны, мый сійӧ олӧ индеец Шеррид ордын...
Чочой кунис синъяссӧ.
Сук, кузь синлысъяс увсьыс гольӧбтісны ӧти бӧрся мӧд гырысь синва войтъяс.
— Вӧлі кӧ эськӧ ме ён мортӧн, — ньӧжйӧник заводитіс Чочой, — ме эськӧ водзӧс босьті и бать вӧсна, и мам вӧсна, и Том вӧсна...
Джим вӧсна обязательнӧ эськӧ водзӧс босьті...
Вот эськӧ меным Ако дедлысь ньӧввужсӧ аддзыны!
А тэ эн кывлы Ако багатырлӧн ньӧввуж йылысь?..
Старик пуксис детинка дорӧ да сюся видзӧдліс сылы чужӧмас: оз-ӧ сійӧ сӧр биалӧмысла.
— Сійӧ зэв бур ньӧввуж!
— водзӧ висьталіс Чочой.
— Весиг шаман Мэнгылю повлӧма Акоысь, сы вӧсна мый Ако дедлӧн вӧлӧма тайӧ ньӧввужсяньыс зэв ыджыд вын.
Ловъя кӧ эськӧ вӧлі менам Ако дедӧй, сійӧ эськӧ водзӧс босьтіс Том вӧсна!
Чочой недыр олыштіс чӧв, сэсся друг гажмыштіс, кыпӧдчис гырддза вылас да тэрыба заводитіс:
— Ме корся и аддза сійӧ ньӧввужсӧ!
Вот Гоомо бӧр воас, и ми сыкӧд ӧтвылысь заводитам корсьны.
Сэки мед миянсянь бурсӧ оз виччысьны мистер Кэмби да сылӧн пияныс!..
Таичи пуктіс кисӧ Чочойлы пӧсь плешкас да шуис:
— Медым водзӧс босьтны, колӧ лоны здоровӧн да ёнӧн.
Сідзкӧ, тэныд ӧдйӧджык колӧ бурдны, а та вӧсна оз ков волнуйтчыны.
Узь, Чочой, тэ дзик на детинка.
Оз позь, медым тэнад юрӧ воисны верстьӧ йӧзлӧн думъясыс.
Чочой ланьтіс.
Йиркас ӧтилаӧ видзӧдіг сійӧ дыр куйліс.
Топыда пӧдлалӧм, потласьӧм кос вомдоръяса косіник чужӧмыс вӧлі суровӧй.
И век жӧ Чочой вермис виччысьны Гоомолысь бӧр воӧмсӧ.
Сэки детинка вӧлі здоров нин.
Том пӧгибнитӧм бӧрын Чочой первойысь вӧлі сэтшӧм рад, мый весиг чеччаліс, кыдзи сійӧ вӧчліс войдӧр, кор сійӧ ворслывліс сьӧд кудриа аслас другыскӧд.
Кор тӧдмаліс, мый лои Томкӧд да пӧрысь негркӧд, Гоомо зумыштчис, кияснас шымыртіс юрсӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Унатор ме мукӧд сиктъясын да каръясын аддзылі, унатор ме гӧгӧрвои.
Не сӧмын миян посёлокын эмӧсь йӧз, кодъяс новлӧны еджыд балахонъяс да кодъяс асланыс факелъясӧн кӧсйӧны сотны став мирсӧ.
Но ме и уна мукӧдпӧлӧс йӧзӧс аддзылі, честнӧй йӧзӧс.
Найӧ сідзжӧ мустӧмтӧны сэтшӧмъяссӧ, кыдзи мистер Кэмбиӧс.
Чочой любуйтчигтыр видзӧдіс аслас дядьыс вылӧ да мӧвпаліс: «Вот татшӧм жӧ вӧлі, навернӧ, Ако дед».
Гоомоӧс кывзыны воысь эскимосъяс да чукчаяс чӧв олігтыр нёнялісны каллянъяснысӧ, корсюрӧ юасьлісны гӧгӧрвотӧмторсӧ.
— Сьӧкыда ме олі тайӧ тӧлысьсӧ, — висьталіс Гоомо.
— Вӧлі ыджыд каръясын, кӧні ыджыд ӧшинь стеклӧ сайысь позьӧ вӧлі аддзыны уна чӧскыд сёян и кӧні ме эг вермы ньӧбны нянь кусӧк, медым пӧткӧдыштны кынӧмӧс.
Некымынысь менӧ нӧйтлісны, а ӧтчыд шуисны брӧдягаӧн сӧмын сыысь, мый ме подӧн вӧлі локта гортӧ, да куим лун кежлӧ пуксьӧдлісны тюрьмаӧ.
Но не сӧмын омӧльтор йылысь кӧсъя ме висьтавны тіянлы...
Гоомо мыччис пӧрысь Таичилы каллянсӧ да кутіс корсьысьны аслас киссьӧм мешӧкын.
Сэтысь сійӧ перйис трубкаӧ гаровтӧм кутшӧмкӧ журнал, видзчысигтыр разис кӧртӧдсӧ.
— Мый тайӧ сэтшӧмыс?
— юаліс Чочой.
— Ме уна аддзылі лёк йӧзӧс, но, наысь кындзи, ме аддзылі и настӧящӧй йӧзӧс,
— журналсӧ ньӧжйӧ листалігтыр водзӧ висьталіс Гоомо.
— Тайӧ вӧліны прӧстӧй йӧз.
Найӧ сідз жӧ, кыдзи и ме, корсисны удж да нянь кусӧк.
На пиысь ӧти меным висьталіс канму йылысь, коді шусьӧ Сӧвет Союзӧн.
Тайӧ зэв ыджыд му, сэні уна кар, а медся главнӧй карыс — Мӧскуа...
Видзӧдлӧй татчӧ.
Со тані петкӧдлӧма Мӧскуа карсӧ...
Эскимосъяс да чукчаяс копыртчисны журнал весьтӧ.
Сійӧ рытас Гоомо дыр висьталіс Мӧскуа йылысь, Сӧвет Союз йылысь.
Чочой куйліс небыд кӧр ку вылын да, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн, сюся видзӧдіс Гоомо вылӧ да горша кывзіс сылысь быд кыв.
Сійӧ сідзи и унмовсис Гоомо висьталігӧн.
А вӧтнас Чочой аддзыліс Томӧс, коді отсалӧ вӧлі сылы корсьны Ако багатырлысь ён ньӧввужсӧ.
Сы вылӧ радліг, мый сылӧн другыс бара сыкӧд, Чочой кыскис Томӧс аскӧдыс пыр водзӧ и водзӧ, а сы водзвылын кӧнкӧ асъя ру пырыс тыдаліс чудеснӧй кар, кодлӧн нимыс Мӧскуа.
«БУРАКӦ, ПОМАССИС ТЭНАД ЧЕЛЯДЬДЫРЫД, ЧОЧОЙ!»
Гоомо бара кутіс уджавны мистер Кэмбилы пастухӧн.
Некымын лун мысти Кэмби локтіс сы ярангаӧ да скӧрысь шуис:
— Тырмас Чочойыдлы уджавтӧг шляйтчыны, мед мунас кӧр стада видзны!
Сылӧн батьыс колис меным уна уджйӧза...
Сідзкӧ, тэ кӧ, Гоомо, кутан ыръянитны, заставита уджавны детинкасӧ дон мынтытӧг.
Гоомо нинӧм эз вочавидз мистер Кэмбилы, а кор сійӧ муніс, кутіс Чочойӧс да шуис:
— Буракӧ, помассис тэнад челядьдырыд, Чочой!
Ӧнісянь тэ мистер Кэмбилӧн пастух...
Тадзи Чочой лои пастухӧн.
Кэмбилӧн ыджыд стадаясыс пыр ветлӧдлісны.
Эз кольлы ни ӧти здук, медым кутшӧмкӧ кӧр эз торйӧдчыв стадасьыс.
Киясас аркан кутігтыр, кыдзи и став мукӧд пастухъясыс, Чочой котравліс юдорса долинаясӧд, мыльк пӧкатъясӧд, вайӧдліс стадаӧ торъявлӧм кӧръясӧс.
Сійӧ унджыксӧ чӧв оліс, вӧлі нечелядьнога серьёзнӧй.
Гоомо ӧтчыд видзӧдліс Чочойлы чужӧмас да ышловзигтыр шуис:
— Эн мун талун стадаад.
Ме аддза, тэ дзикӧдз мудзӧмыд.
Чочой жугыля видзӧдліс Гоомо дядьыс вылӧ да юаліс:
— А мый шуас Кэмби?
— Мед шуас, мый сылы окота!
— гӧлӧссӧ лэптіс Гоомо.
— Тайӧ мортыс сійӧн и морт вылӧ мунӧ, мый ветлӧ кык кок йылын, но верма сувтӧдіны сійӧс нёль кок йылӧ!..
Стадаас Гоомо муніс ӧтнасӧн.
Чочой дыр шӧйтіс аслас яранга гӧгӧрын, сэсся муніс негр Джим хижина дорӧ, видзӧдліс ӧшинь пырыс.
Хижинаын вӧлі уль руа, тыртӧм — тӧвбыд нин некод сэні эз ов.
Лов шысӧ кутӧмӧн Чочой сюся видзӧдаліс хижинаыслысь быд пельӧс, быттьӧкӧ виччысис, вот-вот кытысянькӧ мыччысяс Том да, кыдзи вӧвлі, гораа серӧктас.
Хижина дінтіыс шӧйтӧм бӧрын Чочой муніс саридз вадорӧ...
Горизонтын ылын тыдалісны ыджыд йи глыбаяс, кодъяс быттьӧ вӧліны горнӧй мусюр йывъяс кодьӧсь.
Чочой сувтіс дзик ва бердас, корсис ичӧтик из тор, дышпырысь бергӧдлыштіс киас да шыбитіс сійӧс ваас.
Саридзас ылын, лӧз сынӧд пырыс, тыдаліс хрустальнӧй кар, кодӧс быттьӧ артмӧдӧмаӧсь плавайтысь йиясыс.
Вералысь лӧз сынӧдас йи глыбаясыс быттьӧ качӧмаӧсь вывлань да артмӧдӧмаӧсь мича куполъяс, шпильяс, колоннаяс, башняяс...
Чочойлы тӧдвылас уси Гоомо журналысь картинаыс, кӧні вӧлі петкӧдлӧма Мӧскуа.
Мыйкӧ мӧвпалігтыр сійӧ видзӧдіс ылі саридзӧ.
Косіник чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш, и сэк жӧ торжественнӧ-взволнованнӧй.
— Мӧскуа!
— муртса кывмӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
— Кӧть эськӧ мед ылісянь видзӧдлыны Мӧскуа вылас!
Гоомо журналын серпасалӧм Мӧскуа вылӧ видзӧдігӧн унатор мӧвпаліс Чочой.
Сійӧ вӧлі, дерт, челядь думъяса на, но мича мечта-думъяс:
найӧ шонтісны сылысь сьӧлӧмсӧ, вайисны бурджык олӧм вылӧ лача.
И вот ӧні, саридзас ылӧ видзӧдіг, Чочой думсьыс юаліс ассьыс:
«Но кор жӧ, кор тайӧ ставыс збыльмас?»
И друг, быттьӧ чардби, сы юрын вирдыштіс мӧвп:
«Колӧ пышйыны!
Да-да, колӧ пышйыны татысь!
Дядь жӧ шуӧ, мый сійӧ муыс, кӧні сулалӧ Мӧскуаыс, дзик матын, вис сайын, со эстӧн, кӧні, кыдзи мираж, кыпалӧмаӧсь йи глыбаяс.
Пышйыны, обязательнӧ колӧ пышйыны!..»
Аслас думъяснас ылалӧмӧн Чочой ставнас сетчыштӧма водзлань, быттьӧкӧ лӧсьӧдчӧ лэбзьыны.
Друг кодлӧнкӧ сьӧкыд киыс лэдзчысис сы пельпом вылӧ да тракнитіс сідз, мый Чочой эз вермы кутчысьны да уси гатшӧн.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да ас весьтсьыс аддзис Кэмбиӧс.
— Ывланас любуйтчан, кычипи?
— пинь пырыс сӧдзӧдіс Кэмби.
— А сійӧс он тӧд, мый комын кӧр торйӧдчӧмаӧсь стадасьыс.
Чочой йӧжгыльтчис повзьӧм зверпи моз да синсӧ лапйӧдлытӧг видзӧдліс Кэмби вылӧ.
— Чеччы ӧні жӧ!
— тыр гӧлӧсӧн нин горӧдіс Кэмби да зымӧдны мӧдіс тумба кодь кыз дженьыд кокъяснас.
Чочой ырскӧбтіс-чеччис да котӧртіс бокӧ: сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны водзӧ.
— Тундраӧ, тундраӧ, кычипи, со эсійӧ мылькъяс дорӧ!
— дженьыд чуньяснас Кэмби индіс ылі сопкаяс вылӧ.
— Перевал дорӧ котӧрт!
Гоомо сэтчӧ муніс пастухъяскӧд.
Став кӧрсӧ колӧ бӧр вайӧдны.
Чочой чеччис да мыйвынсьыс мӧдіс котӧртны Кэмби дорысь.
Кӧзяинысь Чочой сэтшӧм ёна поліс, мый сійӧ бергӧдчывтӧг котӧртіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз пемдыны синъясыс.
Сӧмын сэки Чочой видзӧдліс бӧрвыв да убедитчис, мый Кэмби кольӧма ылӧ бӧрӧ.
Сэки сійӧ бӧрйис кос вутш да пуксис.
Чочой тӧдіс, мый сылы колӧ тэрмасьны, но чеччынысӧ сылы эз тырмы выныс.
«Кымын сутки ковмас ветлӧдлыны торъялӧм кӧръяс бӧрся?
Гашкӧ, кык, а гашкӧ, унджык...
Ме сэсся водзӧ мунны ог вермы, лучшӧ водны татчӧ да кувны», — мӧвпаліс Чочой.
И збыльысь друг сійӧ водіс мыш вылас, шевкнитіс кияссӧ.
Сы весьтын вылын лӧзаліс енэж.
Енэжыс вӧлі тыртӧм, сэтшӧм жӧ тыртӧм вӧлі и Чочойлӧн сьӧлӧм вылас.
Сылы здук кежлӧ кажитчыліс, мый, сыысь кындзи, тайӧ тыртӧм енэж улас сэсся некод абу.
Весиг мистер Кэмби быттьӧкӧ эз вӧв тайӧ мирас, а аддзыліс сійӧс коркӧ зэв нин важӧн, вӧтӧн.
Но сы син водзӧ сувтіс сылӧн муса Гоомо дядьыс, сылӧн дзик ӧти рӧднӧй морт.
— Гоомо, Гоомо дядь, сійӧ муніс корсьны кӧръясӧс...
Сьӧкыд сылы лоӧ, колӧ отсавны сылы, — шӧпкӧдіс Чочой.
Сійӧ чукӧртіс вынсӧ, чеччис да мӧдіс довгыны ылі мылькъяслань.
Кадыс нёровтчис рытлань, пӧльыштіс кӧдзыд тӧв.
Нерпа куысь вурӧм важмӧм, киссьӧм торбазъясас пырис кӧдзыд ва.
Чочой муніс быттьӧ садьтӧгыс, частӧ конъясьліс вутшъясӧ.
Но вот ылын тыдовтчис слабиник би югӧр.
«Навернӧ, пастухъяс сэтчӧ узьмӧдчӧмаӧсь», — асьсӧ ышӧдіс детинка.
Дыр на ещӧ муніс Чочой, а биыс век на кажитчис сэтшӧм ылын, кыдзи и первойсӧ, кор сійӧс казяліс.
Детинкалӧн быри выныс.
Сійӧ пыр частӧджык и частӧджык сувтлывліс, коръясӧкӧ дзикӧдз вунӧдчыліс пукалігас, но лыясӧдзыс мӧрччысь чизыр тӧлыс эз сет унмовсьыны сылы.
Чочой сьӧкыда чеччыліс да довгыліс водзлань.
Пастухъяс дорӧ сійӧ воис нин асъядорыс, кор найӧ чеччисны бипуръяс дорысь да лӧсьӧдчӧны вӧлі мунны водзӧ корсьны кӧръясӧс.
Гоомо аддзис Чочойӧс ылісянь на и, неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн, мӧдӧдчис воча.
Сійӧ лажыньтчис детинка водзӧ, вӧйӧм банбокъяса векни синъяс дорас посньыдик чукырӧсь мугов чужӧмыс меліа да шога нюммуніс.
— Мый, Кэмби вӧтліс стадаӧ?
— шуис Гоомо да сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын содтіс:
— Тэнад, навернӧ, ёна кынӧмыд сюмалӧ?
Чочой ньылыштіс дульсӧ и нинӧм эз вочавидз.
Гоомо перйис сумкасьыс яй кусӧк — ассьыс медбӧръя запассӧ да сетіс Чочойлы.
abu
Чочой азыма сёйис яй кусӧксӧ да сӧмын сэки мӧдӧдчис Гоомо бӧрся бипур дорӧ.
Пастухъяс лунтыр ветлӧдлісны тундраӧд, сопкаяс вывті, но торъялӧм кӧръяссӧ эз аддзыны.
Чочой муніс Гоомо бӧрся и нинӧм эз думайт.
Рытнас сылӧн висьмис юрыс, заводитіс кызӧдны.
Сарӧг кипыдӧссӧ Гоомо пуктыліс сылы плешкас, довкнитіс юрнас да чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Омӧль делӧыс, Чочой: юрыд биа.
Гортӧ колӧ...
Пастухъяс ещӧ ӧти вой коллялісны тундраын.
Аскинас Гоомо налы тшӧктіс водзӧ мунны корсьысьны, а ачыс висьысь Чочойӧс пуксьӧдіс пельпом вылас да нуӧдіс сійӧс Кэймид посёлокӧ.
Косіник мыльктор корсьӧм бӧрын Гоомо корсюрӧ сувтлывліс, видзчысьӧмӧн лэдзлывліс Чочойӧс аслас пидзӧс вылӧ.
И сійӧ бара заводитліс висьтавлыны небыдик, мелі гӧлӧсӧн сійӧ чудеснӧй му йылысь, кӧні олӧны свободнӧй йӧз.
Детинка сюся кывзыліс Гоомолысь быд кыв да аслас ӧзъян синъясӧн видзӧдіс сылы мелі чужӧмас.
Гоомо эз на удит вайны висьысь Чочойӧс гортас, а шаман Мэнгылю сэні нин.
Ни ӧти кыв шутӧг, Гоомо вылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ веськыда муніс Чочой вольпась дорӧ.
— Тэ кытчӧ?
— сылы туйсӧ потшигмоз зумыша юаліс Гоомо.
Мэнгылю чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— Тэ ӧмӧй он аддзы, мый Чочойӧс биалӧ?
Колӧ вӧтлыны бисӧ, он кӧ вӧтлы, сійӧ сотас детинкалысь олӧмсӧ.
А, меысь кындзи, коді вермас тайӧс вӧчны?
— Чочойӧс эн вӧрзьӧд!
— негораа, но грӧзитігтыр шуис Гоомо.
— Тэ кӧсъян, медым сійӧ куліс?
— ещӧ ньӧжйӧнджык юаліс шаман.
— Сійӧс кӧ тэ он вӧрзьӧд, сійӧ кутас овны.
Мэнгылю дрӧгнитіс, быттьӧкӧ гораа швачкӧбтісны пельбокас, бӧрыньтчыштіс, кияссӧ чургӧдіс водзӧ, эз шу, а лёкысь сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Ӧнісянь тэ менам вӧрӧг!
Да-да, менам вӧрӧг!
— А тэ меным аслам чужан лунсянь вӧрӧг!
— шаманлань матыстчиг шуис Гоомо.
Мэнгылю бӧрыньтчис петанінӧ.
— Аддза ме, тэ мӧдӧмыд аслад бать — Ако — кок туйӧд.
Но ме тӧдвылад уськӧда тэныд ӧти юӧр, коді важӧн нин локтіс сійӧ вадорсянь.
— Мэнгылю вӧчис кост.
— Ӧтчыд аддзӧмаӧсь тэнсьыд батьтӧ жугӧдӧм юраӧс...
Видз ассьыд юртӧ!..
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сэки ярангаӧ пырис мистер Кэмби.
Коксӧ паськыда тажгӧдӧмӧн Кэмби скӧрысь видзӧдліс Гоомо вылӧ да ассьыс скӧрсӧ муртса кутігтыр юаліс:
— Тэ мыйла тані?
Кӧнӧсь кӧръясыс?
— Мун ветлӧдлышт тундраӧдыс ачыд — гашкӧ, и аддзан ассьыд кӧръястӧ, — друг спокойнӧя предложитіс сылы Гоомо.
— Мый?!
— горӧдіс Кэмби.
— Кыдзи тэ шуин?!
— Гоомолы юрас пырӧма безумие, — мистер Кэмби мыш сайӧ дзебсьӧмӧн шуис Мэнгылю.
— Ӧні жӧ бӧр котӧрт стадаад!
— тшӧктіс Кэмби.
Гоомолӧн киясыс кутчысисны вӧняс буретш сійӧ местаас, кӧні ӧшаліс пуртӧсын пурт.
Сійӧ горӧдіс:
— Весасьӧй татысь!
Гоомолӧн скӧрысь вежыньтчӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм страшнӧй, мый мистер Кэмби полігтыр ӧвтыштіс кияснас, быттьӧкӧ дорйысис кучкӧмысь да, крута бергӧдчӧм бӧрын, тэрыба тірӧдіс-муніс петанінлань.
— Брӧдяга!
— ывласянь нин горӧдіс сійӧ.
— Ме тэкӧд артася на!
Мед тэнад кокыд эз вӧв менам стадаын!
Кор мистер Кэмби да Мэнгылю мунісны, Чочой пуксис вольпась вылас да полӧмӧн юаліс:
— Кыдз нӧ ми ӧні кутам овны, а?
Гоомо друг нюммуніс да вочавидзис кыдзи вермис кыпыдджыка:
— Нинӧм, Чочой!
Нинӧм, колӧ лоны мужичӧйӧн!
Колӧ, медым вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧлӧм, кутшӧм вӧлі Ако дедыдлӧн.
Мед Кэмби вӧтліс менӧ удж вылысь.
Сійӧ чайтӧ, мый сытӧг ми кулам, но сійӧ ӧшибайтчӧ.
Ми тэкӧд саридз зверь кутам кыйны: нерпаӧс, моржӧс.
Кыдзкӧ олам, Чочой!
Вот сӧмын ӧдйӧджык бурд, кок йылад сувт...
Чочой видзӧдіс Гоомо вылӧ радейтана синъясӧн:
— Ме кывлі мамсянь, мый тэ Ако дед кодь.
Ӧні ме ачым аддза, мый тэ збыльысь Ако дед кодь.
И недыр чӧв олыштӧм бӧрын Чочой содтіс сэтшӧм серьёзнӧя, быттьӧкӧ сылы вӧлі эз ӧкмыс арӧс, а быдса кызь нин:
— Колӧ ӧдйӧнджык пышйыны татысь...
«ДЕТИНКА ЭЗ ВЫДЕРЖИТ!»
Лун дас кымын мысти Чочой сувтіс кок йылас.
Дядьыскӧд кыкысь кымын найӧ петалісны байдараӧн саридзӧ.
Гоомо велӧдіс сійӧс кыйсьыны.
Первойсӧ налы везитіс: найӧ бӧр волісны кыйдӧсӧн.
— Важӧн колӧ вӧлі пышйыны Кэмби ордысь, — шуис Чочой да радліс, мый налӧн медбӧрын пуксис вӧльнӧй да некодысь зависиттӧм олӧм.
Гоомо нюммуніс, но сэк жӧ чужӧмыс сылӧн лои жугыль.
«Водз радлан, детинка; тайӧ кык кока зверьясыс оз лэдзны миянлы тадзи дыр овны», — думыштіс сійӧ, но ассьыс думсӧ гораа эз висьтав, медым не повзьӧдны Чочойӧс.
Гоомо эз ӧшибитчы.
Регыд мысти кодкӧ пуртӧн вӧлі вундалӧма кучик байдарасӧ, а ещӧ некымын лун мысти, кор Гоомо вӧлі ветлӧдлӧ саридзын йи поле вывті да кыйӧдӧ нерпаӧс, сылы лыйлісны.
Чочой казяліс, мый сылӧн дядьыс лунысь лун пыр лоис жугыльджык и жугыльджык.
И вот ӧтчыд, кор саридз вадорӧ воӧмаӧсь зэв ыджыд йи полеяс да Гоомо подӧн мӧдӧдчис йи кузяыс саридзӧ, детинка мӧдӧдчис колльӧдны сійӧс.
— Эн мун, зэв ёна ме тэнӧ кора, эн мун!
А то, гашкӧ, тӧлыс бергӧдчас, йисӧ бӧр нуӧдас саридзӧ, йиыскӧд и тэнӧ нуас, — корис дядьсӧ.
— Оз ну, — Чочойӧс успокаивайтіс Гоомо.
— Настӧящӧй кыйсьысь нинӧмысь не должен повны.
— Сідзкӧ и ме тэкӧд муна, — тіралан гӧлӧсӧн шуис Чочой.
— Он, он!
— протестуйтіс Гоомо.
— Тэ ещӧ ичӧт на, тэныд мекӧд оз позь.
Виччысь менӧ гортын.
Рытнас ме бӧр локта.
Но Гоомо рытнас эз лок.
Эз лок сійӧ и мӧд недельнас, и коймӧд недельнас.
Вадорса йияссӧ бӧр нуис саридзӧ.
Чочой эз тӧд мый вӧчны.
Вадорын сійӧ пыр дырджык и дырджык овліс, виччысис Гоомоӧс.
И кор медбӧрын воис выводӧ, мый воштіс пыр кежлӧ медбӧръя рӧднӧй мортсӧ, сійӧ, дыр думайттӧг, решитіс пышйыны, кӧть мед мый эз ло, а пышйыны тайӧ проклятӧй му вывсьыс.
— Пышъя, всё равно пышъя!
Мед пӧгибнита, но муна вискӧ, — пышъян плансӧ лӧсьӧдігмоз долис сійӧ.
— Колӧ Нутэскинлы висьтавны, колӧ Чумкельлы висьтавны.
Ӧтлаын пышъям.
Найӧ жӧ сэні чужлісны, сэні налӧн керкаыс...
Но ни Чумкель, ни Нутэскии эз поддержитны Чочойӧс.
— Тэ ӧмӧй он тӧд, детинка, кутшӧм скӧр овлӧ йиӧн тупкыссьӧм саридзыс?
— Чочойлысь юаліс Чумкель да мыччис сылы кос чери.
— Тэнад дядьыд вадорсяньыс неылӧ муніс и то бӧрсӧ эз лок...
Чочой кос черисӧ сідзи и эз видлы, дыр чӧв оліс.
Друг сійӧ сувтіс кок йылас да бӧрдігтыр горӧдіс:
— Но и мый, ме сідзкӧ ӧтнам пышъя!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн петіс ывла вылӧ да уськӧдчис ты дорӧ.
Сэні вадорас вӧлі кымыньтӧма Гоомолысь ичӧтик байдара, мыйӧн сійӧ плавайтліс тыясын.
Но петны тайӧ байдараӧн саридзӧ, да ещӧ коді тупкысьӧма йиӧн, вӧлі нин йӧйталӧм, но Чочой мӧд петан туй эз аддзы.
И сійӧ чорыда решитіс: «Мед пӧгибнита, но татчӧ сэсся ог кольччы!»
Чочой кок улысь друг жбыр лэбзис байдӧг.
Детинка видзӧдіс сійӧ лэбӧм бӧрся, ыджыда ышловзис да видзӧдліс саридзлань.
Горизонтын ылын тыдалісны йи глыбаяс.
Найӧ вӧліны зэв мичаӧсь и унапӧлӧс формааӧсь.
И Чочойлы бара тӧдвылас уси Гоомо журналысь Мӧскуа.
— Мираж!
— шӧпкӧдіс Чочой.
— Тайӧ сӧмын кажитчӧ.
Но кӧнкӧ сы сайын сійӧ Шуда муыс...
Чочойлы уси тӧдвылас, кыдзи дзик на неважӧн сійӧ тадз жӧ сулаліс саридз вадорын да, ылӧ видзӧдігтыр, мӧвпаліс Мӧскуа йылысь, а бӧрвывсяньыс сы дорӧ локтіс Кэмби, лёкысь дернитіс шошаӧдыс, уськӧдіс муас.
— О, кӧин!
Пеж пӧрысь кӧин!
— Чочой ньӧжйӧник видіс мистер Кэмбиӧс да, байдарасӧ нырӧдыс босьтӧмӧн, кыскис саридз вадорӧ.
«Пышъя!
Пышъя!
Ӧні жӧ пышъя!»
— воськовъяссӧ ӧддзӧдігмоз дугдывтӧг шуаліс сійӧ.
Саридз вадорӧ байдарасӧ кольӧм бӧрын Чочой котӧртіс Гоомо ярангаӧ, аддзис сэтысь нерпа куысь вӧчӧм мешӧк, тэчис сэтчӧ ӧстатки яй коляссӧ, неыджыд кӧрт бидонӧ пуктіс ва да котӧртіс вадорӧ.
Байдарасӧ ваас лэдзӧм бӧрын Чочой тэчис сэтчӧ сёян тыра мешӧксӧ да васӧ, сэсся видзӧдаліс байдарасьыс быд вурыс — оз-ӧ пыр ваыс.
Байдараас пуксьытӧдз да места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧдз Чочой дыр видзӧдіс еджыд йи пятнаяса спокойнӧй морс вылӧ.
Аслас мунан туй йылысь думыштӧм бӧрын сійӧ йӧжгыльтчыліс, нерешительнӧя педзыштіс места вылас.
«Страшнӧ ӧтнамлы, — мӧвпаліс Чочой.
Вот эськӧ Том кӧ вӧлі мекӧд!..»
Сэки Чочой думыштіс, мый туяс петны сійӧ оз вермы ӧтнасӧн.
«Колӧ босьтны Очерӧс!
Да-да, ми мунам Очеркӧд кыкӧн.
Но кыдзи гусявны Очерӧс мистер Кэмби ордысь?
Сюра кӧ, нӧйтны кутасны, либӧ Томӧс моз виасны...»
Чочой дыр сулаліс: эз тӧд мый вӧчны...
«Оз, оз, Очерӧс оз позь татчӧ кольны!
Кэмби ордын сылы сьӧкыд: сійӧс некод оз радейт сэні, сӧмын заставляйтӧны сійӧс уджавны...» Тайӧ мӧвпыс сетіс детинкалы выль вын.
Сэсся дыр думайттӧг нин сійӧ котӧртіс мистер Кэмби керка дорӧ.
Ненависть чувство да Очерӧс спаситны кӧсйӧм венісны Чочойлысь ставсӧ, кодъяс тшӧктӧны вӧлі сійӧс видзчысьны, гӧгӧр думыштны.
«Нуӧда, всё равно нуӧда Очерӧс!»
Кэмби дворын некод эз вӧв.
Калиткасӧ восьтӧм бӧрын Чочой решительнӧя матыстчис чом дорас.
Очер уськӧдчис сылы морӧс вылас, нора никӧстіс.
Чочой полігтыр видзӧдліс керка ӧшиньясас да, понсӧ чеп йылысь мездӧм бӧрын, волнуйтчигтыр горӧдіс сылы:
— Пышйы!
Очер уськӧдчис пышйыны дворсьыс.
Сы бӧрся котӧртіс Чочой.
Но эз на удит сійӧ петны ворота саяс, кыдзи ас бӧрвывсьыс кыліс лёкысь горӧдӧм:
— Кутӧй сійӧс!
Кутӧй вӧрсӧ!..
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ Чочой сувтыштліс; сійӧ чувствуйтіс, мый лигышмунісны кокъясыс.
— Кутӧ-ӧ-ӧй!
— ещӧ кыліс сы бӧрвылын.
Байдара дорӧ локтӧм бӧрын Чочой йӧткыштіс сійӧс ваас.
— Очер, татчӧ!
— горӧдіс Чочой.
Очер чеччыштіс байдараас.
Сійӧ жӧ здукас байдараын лои и Чочой.
— Кутӧй!..
— резинӧвӧй сапӧгнас ваас пыригмоз горзіс мистер Кэмби.
Вадорӧ котӧрӧн локтіс Нутэскин.
— Пуксьы аслад байдараӧ да вӧтӧд кычиписӧ!
— сы вылӧ горӧдіс мистер Кэмби.
«Детинкаыс эз выдержит: пышйис, ӧтнасӧн пышйис!
Пӧгибнитас!» — Нутэскинлӧн вирдыштіс юрас.
Кэмби отсӧгӧн сійӧ йӧткыштіс ассьыс куим морта байдарасӧ, уськӧдчис вӧтӧдны Чочойӧс.
— Вӧтӧд, вӧтӧд, вӧрсӧ!
— горзіс мистер Кэмби.
— Бергӧд сійӧс татчӧ, ме сылы петкӧдла гаж!..
Мираж вочасӧн быри.
Енэжӧ ӧшйисны кымӧр пластъяс.
Пемыдлӧз саридзыс сьӧдӧдіс, скӧрмис.
Сыладорсянь, кӧні неважӧн на тыдаліс призрак кодь карыс, ӧні шлывгис сук ру.
Локтіс сійӧ ньӧжйӧник, вочасӧн тупкис аснас саридзсӧ.
Утка чукӧръяс качисны вывлань, зілисны пышйыны ылӧджык тайӧ дорвыв ру пытшсьыс.
Чочой тэрмасис мунны вадорсьыс кыдз позьӧ ылӧджык, сыніс мыйвынсьыс и регыд мысти мудзис.
Ру пырыс сійӧ кывтіс наугад, нинӧм аддзытӧг да сы йылысь жугыля мӧвпалігтыр, мый кыптас кӧ бушков, то сійӧ пӧгибнитас.
Но вот руыс разаліс, енэжыс югдыштіс.
Сӧмын асыввылын, сэні, кӧні саридзас вӧлі лэччӧ шонділӧн кельыд дискыс, руыс пуркйысис на рытъя кыа фон вылын.
Чочой дзикӧдз дугдіс сынны.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи гӧрд шондіыс вӧйтчис ру пиӧ.
Саридз вомӧныс нюжалӧма паськыд туй, кодӧс югдӧдӧ лэччысь шонділӧн уна сюрс югӧр.
Утка стая, коді вӧлі сьӧд прӧшви кодь, лэбис сійӧ гӧрд туй вылас да мӧдіс тӧвзьыны дзик ва бердтіыс лэччысь шонділань.
Сынӧдас дыр кыліс бордъяснас шпорӧдчӧмыс.
Чочой видзӧдіс стая лэбӧм бӧрся, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз саяв.
Ас бӧрвывсьыс Чочой друг кыліс валысь сёлькӧдчӧм.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис байдара, а сэтысь мортӧс. Кодкӧ вӧлі явӧ вӧтӧдӧ сійӧс.
Чочой кватитіс пелыссӧ да, корсюрӧ бӧрвылас видзӧдлывлігтыр, мыйвынсьыс мӧдіс сынны.
Кор сы туй вылын веськавлісны йи пластъяс, сійӧ йӧткыліс найӧс кузь пелыснас да кывтіс пыр водзӧ.
Но сійӧс вӧтӧдысьыслӧн байдараыс пыр матыстчис и матыстчис.
— Чочой, энлы!
Виччысьлы менӧ!
Эн мун водзӧ, пӧгибнитан!..
— кыліс сійӧ Нутэскинлысь гӧлӧссӧ.
Очер чошкӧдіс пельяссӧ да друг мӧдіс омлявны.
И пон гӧлӧссьыс Чочой кыліс сэтшӧм тревога, мый сійӧ ас кӧсйытӧгыс полігтыр видзӧдліс гӧгӧр да думыштіс: «Кытчӧ тайӧ ме?
Позьӧ ӧмӧй татшӧм байдараӧн вуджны вис вомӧн?»
— Чочой, виччысьлы!
Нӧрӧвитлы, Чочой!
— детинка бара кыліс Нутэскинлысь гӧлӧссӧ.
— Нӧрӧвит...
Колӧ ӧтлаын...
— Ӧтлаын?
— ньӧжйӧник юаліс Чочой.
— Пышъям ӧтлаын!
— радпырысь горӧдіс сійӧ.
— Очер, тэ кылан, Нутэскин шуӧ: пышъям ӧтлаын!
Сы йылысь мӧвпалігӧн, мый сійӧ оз нин ло ӧтнасӧн, а верстьӧ морткӧд зумыдджык байдараын, Чочой кутіс чувствуйтны асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ пышйынысӧ сылы удайтчис нин.
— Гӧгӧрвоан, ӧні ставыс...
Ӧні ми огӧ пӧгибнитӧй, миянкӧд Нутэскин...
— Очерсӧ кыкнан кинас малалігтыр шуаліс Чочой.
Медбӧрын Нутэскинлӧн да Чочойлӧн байдараясыс ӧтлаасисны.
Нутэскин байдараӧ ассьыс кӧлуйсӧ да сёянсӧ тэчӧм бӧрын Чочой и ачыс вуджис сэтчӧ понйыскӧд.
— Колӧ тэрмасьны, колӧ ёна тэрмасьны, — Аляска вадорлань тревожнӧя видзӧдлывлігтыр шуаліс Чочой, — а то миянӧс вермасны вӧтӧдны.
Мистер Кэмби виас менӧ...
Ассьыс каллянсӧ куритӧм бӧрын Нутэскин жугыля нюмъялігтыр видзӧдіс Чочой вылӧ. Сійӧ эз тӧд, мыйсянь заводитны, кыдзи уговоритны детинкаӧс бӧр бергӧдчыны.
— Кывзы, Чочой, бура менӧ кывзы, — курыд табак тшынысь висьысь синъяссӧ читкыралігтыр медбӧрын шуис сійӧ.
— Вискын йиыс уна, йияс пазӧдасны миянӧс...
пӧгибнитам...
Чочой чуймӧмӧн видзӧдліс Нутэскин вылӧ:
— Кыдзи?
Мыйла пӧгибнитам?
Тэ жӧ ӧні миянкӧд!
— Всё равно пӧгибнитам, байдара оз выдержит, — ышловзис Нутэскии.
— Колӧ бӧр бергӧдчыны...
Чочой мыйкӧ дыра чӧв оліс, быттьӧкӧ эз эскы аслас пельяслы, а сэсся тэрыба мӧдіс мынтӧдны ассьыс байдарасӧ Нутэскии байдараысь.
— Но мый нӧ, сідзкӧ ме ӧтнам...
— шуис сійӧ.
«Гашкӧ, кывзысьны детинкаыслысь али мый?
— думыштіс Нутэскин.
— А друг да удайтчас вуджны виссӧ?
Гашкӧ, удача лоас?..»
Сы син водзӧ сувтіс аслас тыртӧм ярангаыс, кӧні сійӧ важӧн нин овліс дзик ӧтнасӧн, и Нутэскин кинас тупкис чужӧмсӧ.
«Да-да, детинка эз выдержит!
Да и ме ог нин вермы терпитны татшӧмсӧ...
Ещӧ эськӧ Чумкельӧс миян дінӧ, сэки позьӧ эськӧ вӧлі решитчыны пышйыны рӧднӧй муӧ», — мӧвпаліс сійӧ. Ӧні сійӧ эз на тӧд, мый вӧчны.
— Но, ладнӧ, Чочой, бӧр кӧртав ассьыд байдаратӧ, кыдзи вӧлі, — шуис Нутэскин.
— Мунам ӧтлаын.
Гашкӧ, миян предокъяслӧн долинаӧ веськыда веськалам, смертьнымӧс ассьыным аддзам.
Кольӧм вой ме аддзылі страшнӧй вӧт...
Саридз пыдісянь ышлолаліс.
Кадысь кадӧ йиторъяс ыджыд шумӧн бузгысьлісны ваас.
Чочой дрӧгмунліс да топыдджыка топӧдліс аслас чужӧм бердӧ понйыслысь юрсӧ.
Дыр сынӧмысь мудзӧм киясыс юкалісны.
Ӧтчыд налӧн байдараыс веськаліс узьысь утка стая вылӧ.
Уна сюрс гоз бордъяс мӧдісны швачӧдны ваас.
Любӧй кадӧ позьӧ вӧлі зурасьны плавайтысь йи глыбалӧн ёсь пельӧсӧ, розьӧдны байдарасӧ.
Пемыдас муртса тӧдчис ыджыд-ыджыд айсберг.
Вылыс юкӧныс сылӧн быттьӧкӧ кӧзырёк ӧшйӧма байдара весьтӧ; Чочой кыліс, кыдзи кысянькӧ вылісянь войтыштіс сылы сьыліас некымын кӧдзыд войт.
Нутэскин йӧткыштчис пелыснас, медым ӧдйӧджык вешйыны сыысь бокӧ.
Но байдара муртса удитіс вешйыны сысянь метр ветымын кымын сайӧ, кыдзи кыліс грымӧбтӧм шы.
Байдараӧс кутісны качайтны гыясыс.
Унапӧлӧс йӧлӧга кватитліс да нуис саридзвывса ылі эрдъясӧ ваӧ усьысь йи кӧзырёклысь шысӧ.
Чочой босьтіс пелыс да тэрыба мӧдіс отсавны Нутэскинлы.
— Да, ме тӧрыт страшнӧй вӧт аддзылі...
— бара шуис Нутэскин да чышкыштіс пась соснас пӧсялӧм чужӧмсӧ.
И Нутэскин друг дрӧгнитіс: сылы кыліс лыйӧм шы.
Войся чӧвлунас напряжённӧя кывзысис и Чочой.
Лыйӧм шыыс кыліс мӧдысь, и сы бӧрын кыліс ылісянь морт гӧлӧс:
— Эй!
Эй-эй!
Кӧнӧсь ті?..
— Чумкель горзӧ!
— Нутэскин сувтіс кок йылас.
Байдара кутіс ёна катласьны.
— Э-ээ-ээ-эй, ми танӧсь!..
— горӧдіс Нутэскин.
Радлун да тревога ӧтлаын чувствуйтіг Чочой сідзжӧ сувтіс да горӧдіс Нутэскинкӧд ӧтвылысь:
— Э-ээ-ээ-эй, ми танӧ-ӧ-ӧсь!..
Бара кутіс омлявны Очер.
Мортлӧн горӧдӧмыс ещӧ на кыліс некымынысь, сэсся ланьтіс.
— Тӧлыс миянлань пӧльтӧ.
Ми сійӧс кылам, а сійӧ миянӧс оз!
— дӧсадапырысь шуис Нутэскин.
Тайӧ Чумкель, сійӧ петӧма миянӧс корсьны саридзӧ.
— Вай ещӧ горӧдлам!
— шуис Чочой.
— Гашкӧ, сійӧ пышйыны жӧ решитіс...
Куимыдлы кокньыдджык лоӧ...
Найӧ дыр на горзісны, но вочакывсӧ эз кывны.
Асывнас байдара веськаліс гырысь йи пластъяс пӧвстӧ.
Нутэскин да Чочой сэтшӧма нин мудзисны, но век на йӧткалісны ас дорсьыныс йи пласт бӧрся пласт.
Детинка омӧля нин вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сыкӧд вӧчсьӧ.
И кор кыліс байдаралысь потӧм шысӧ, сійӧ ас тӧдлытӧгыс чеччыштіс йи пласт вылӧ.
Мӧд йи пласт дзикӧдз пазӧдіс байдарасӧ да дзебис сійӧс Чочой син улысь.
— Нутэскин!
Очер!..
— мыйвынсьыс горӧдіс Чочой.
Ичӧт и ыджыд, тшӧтшыд и ёсь пельӧсъяса йи пластъяс тойласисны, кавшасьлісны ӧта-мӧд вылас, вӧйлісны да ыджыд шумӧн бара мыччысьлісны джуджыд сьӧд саридзысь.
Чочой садь быртӧдзыс повзьӧмӧн видзӧдіс тайӧ став вылас.
Но Нутэскинӧс, ни Очерсӧ, ни байдарасӧ сійӧ эз аддзыв.
«Мый тайӧ?
Мыйла тадз лои?
Кӧнӧсь найӧ?..»
— эз гӧгӧрво детинка.
«Кольӧм вой ме страшнӧй вӧт аддзылі...» — вирдыштіс сы юрын Нутэскинлӧн кывъясыс.
— Нутэскин!
— Чочой горӧдіс сідз, мый доймис весиг сылӧн морӧсыс да горшдіныс.
Сійӧ йи пластыс, код вылын сулаліс Чочой, потіс.
Сэки сійӧ чеччыштіс мӧд йи пласт вылӧ.
— Очер!..
— ещӧ гораджыка горӧдіс детинка да кутіс чувствуйтны, мый сылӧн гӧрддзасис горшдіныс.
А йи пластъяс важмозыс век гартчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да сідзи и дзебисны детинкалысь другъяссӧ.
ЧУКОТСКӦЙ МОРЕЫН СЛУЧАЙ
Кэукай ёна гордитчис сійӧн, мый верстьӧ йӧз аскӧдныс тшӧтш босьтісны сійӧс кыйсьыны.
«Вот висьтала Петялы да Эттайлы, кыдзи кыйси, — вежавны кутасны, — думыштіс Кэукай да сэк жӧ жалитны кутіс ассьыс другъяссӧ: — Эк, колӧ вӧлі корны батьлысь, медым тшӧтш найӧс босьтіс!»
Моторнӧй вельбот кокниа шлывгис лӧнь саридзӧд.
Кэукайлӧи батьыс мӧвпалігтыр куритчис, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс горизонтас.
Сійӧ вӧлі недӧвӧльнӧй сійӧн, мый ӧти бригада тӧрыт локтіс саридзысь тыртӧг.
— Ошйысим собрание вылын, мый тайӧ кварталын плансӧ содтӧдӧн тыртам, а асьным зверӧс огӧ вермӧй аддзыны, — кыйсьысьяслы чужӧмас скӧрысь видзӧдіг шуис сійӧ.
— Нинӧм, талун саридзӧ ылӧ мунам, йи поле корсям, уна нерпа виам, — шуис Тынэт.
— А плансӧ збыльысь кык пӧв вевтыртам.
Таграт пыркӧдіс каллянсӧ, дзебис сійӧс питшӧгас, аслас кокньыдик пась улӧ.
— Вот, гашкӧ, Кэукай отсалас, а мукӧдъяс вылас ме ог надейтчы, — нюммуніс сійӧ.
Кэукай гӧрдӧдіс нимкодьысла, но сэк жӧ чужӧмыс лои важнӧй: сійӧ зэв ёна кӧсйис лоны верстьӧ морт кодьӧн.
Сійӧ крепыда кутіс киас ассьыс карабинсӧ, и кажитчӧ вӧлі, мый детинка быд здукӧ дась кыпӧдны карабинсӧ, медым лыйны нерпалы юрас, нерпаыс кӧ мыччас юрсӧ васьыс.
А мотор век ӧткодя сьыліс ассьыс помтӧм сьыланкывсӧ.
Саридзын вӧлі лӧнь.
Сӧмын корсюрӧ гораа бузгысьліс ваас ванас орӧдӧм йи глыба.
Грымгысян шысӧ кватитліс тшӧтш йӧлӧгаыс да нуліс сійӧс кытчӧкӧ ылӧ, саридзлӧн помтӧм кельыдлӧз эрдъясӧ.
И бара сӧмын кывліс моторлӧн ӧткодя сьылӧмыс.
Луншӧр кад кежлӧ кыйсьысьяс аддзисны йи полеяс.
Кэукайлӧн батьыс прикажитіс мотористлы кольччыны вельботыскӧд, а мукӧдъясыслы — разӧдчыны йи поле пасьталаыс.
— А тэ, Кэукай, мунан мекӧд, — шуис сійӧ. Сэсся карабинсӧ ӧшӧдіс мышкас да мӧдӧдчис йи поле кузя.
Нерпа куысь вурӧм кокньыдик торбазъяса неуна чуклякодь кокыс тувччаліс небыда да видзчысигтыр.
Карабин лӧжасӧ бокас тапӧдӧмӧн да бать походкаыслы подражайтіс Кэукай муніс сы бӧрся.
Регыд мысти найӧ лоины йи поле мӧдар помас.
Кӧнкӧ насянь шуйгавылын, ӧти бӧрся мӧд, кыліс кыкысь лыйӧм.
Йӧлӧгаыс унаысь повторитіс найӧс.
— Навернӧ, талун удача миян лоӧ!
— батьыскӧд орччӧн мунігӧн шуис Кэукай.
— Настӧящӧй кыйсьысьяс оз больгыны удача йылысь сэтчӧдз, кытчӧдз оз кыйны нерпаясӧс да лагтакъясӧс байдаратырыс, — тӧлка векньыдик синъяснас пиыс вылӧ видзӧдлывліг коса шуис батьыс.
Кэукай яндысьӧмӧн нюммуніс, но нинӧм эз шу.
Йи поле дорас ваыс вӧлі пемыдвиж, а неуна ылынджык — кельыдлӧз.
Со ва веркӧсас мыччысис нерпалӧн югъялысь сьӧд шар кодь гӧгрӧс юрыс.
Кэукай эз на удит воны ас садяс, кыдзи батьыс лыйис.
Ваыс гӧрдӧдіс сэні.
Регыд мысти виӧм нерпа лыбис ва веркӧсас.
Таграт босьтіс гаровтӧм гез, кодлӧн помас вӧлі кӧрталӧма ёсь крюкъяса палич, тэрыба разис да пелька шыбитіс.
abu
Ёсь крюкъяса палич уси нерпасянь неуна ылӧджык.
Таграт вайӧдіс сійӧс матӧджык, дернитіс асланьыс — крюкъясыс сатшкысисны нерпалы кынӧмас.
Кияснас тэрыба вӧриг сійӧ кыскис кыйдӧссӧ йи поле дорӧ да заводитіс лэптыны йи вылас.
Тайӧ здукас зэв матын васьыс мыччысис мӧд гӧгрӧс юр.
Но Кэукай сӧмын на заводитіс метитчыны, нерпа вӧйтчис.
— Нинӧм, нинӧм, — писӧ ышӧдӧм могысь негораа шуис Таграт, — ӧні сійӧ бара мыччысяс...
Кэукай видзӧдіс сідз, быттьӧкӧ сійӧ аддзис весиг саридз пыдӧссьыс.
Сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба.
Кэукай ыджыда ышловзис да ланьтіс: сійӧ вӧлі дась лыйны любӧй здукӧ.
Нерпа мыччысис эз сэні, кытысь виччысис Кэукай, но сійӧ эз падмы, тэрыба метитчис, личкыштіс гашеткасӧ.
Грымӧбтіс лыйӧм шы.
Карабин стволсӧ кабралігтыр детинка став тушанас сетчис водзлань.
И пыр сійӧ аддзис нерпалысь виж кынӧмсӧ, сылӧн посни ньылӧм чутъяса напряжённӧй чужӧмыс нюммуніс.
— Бур, — скупа ошкыштіс батьыс.
— Ӧдйӧджык гезсӧ шыбит.
Кэукай гезсӧ дзугис.
Таграт тӧдіс, мый минут-мӧд мысти нерпаыс вӧяс, а та вӧсна сійӧ ӧдйӧджык шыбитіс ассьыс гезсӧ.
Кыйдӧссӧ лэптісны йи вылӧ.
Виӧм нерпаяссӧ вадорсяньыс метр кызь сайӧ кымын кыскӧм бӧрын Таграт мӧдӧдчис йи полевывса векньыдик да кузь мысӧ.
Сылӧн сюсь синъясыс казялісны, мый сэні нерпаясыс мыччысявлісны васьыс частӧджык.
Кэукай муніс батьыс бӧрся.
Йи мыс дорас матыстчигӧн Таграт сулалыштіс, а сэсся збоя мӧдӧдчис водзӧ, дзик мыс помас.
Кэукай сыысь эз кольччы.
И друг лунвывсянь пӧльыштіс лэчыд тӧв.
Таграт бергӧдчис да кватитіс писӧ киӧдыс.
Копыртчӧмӧн, тӧвсӧ муртса венігтыр, найӧ котӧртісны бӧрвыв.
Йиыс ратшкакыліс.
Юрсьыс шапкасӧ кутігмоз Кэукай чеччаліс потасъяс вомӧн, зілис не кольччыны батьсьыс.
Тӧлыс здук кежлӧ лӧньліс, сэсся бара пӧльыштіс сідзи жӧ, ещӧ на ыджыдджык вынӧн.
Тайӧ здукас мысыс торъяліс йи полесьыс.
Таграт мунігмозыс ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс да лои йи поле вылын.
Кэукай быттьӧкӧ кынмис места вылас — эз сразу гӧгӧрво, мый лои.
А сэк кості Таграт разис гезсӧ да шыбитіс сійӧс пиыслы.
— Кӧртась!
Кос гӧгӧрыд гаровт да кӧртав!
— Кэукайлы горӧдіс сійӧ.
Кэукай тэрыба кӧртасис гезнас.
Таграт кутіс кыскыны гезсӧ асланьыс.
Гезйыс зэлаліс и, кажитчис, вот-вот орас.
— Ваас, ваас чеччышт!
— тшӧктіс батьыс.
Йи дорышыс, код вылын сулаліс Кэукай, торъяліс да кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьны.
Кэукай муртса вермис сулавны кокъяс йылас.
— Ӧні сулав, сулав йи вылас, оз ков чеччыштны,
— сы вежӧрӧдз кытысянькӧ ылісянь, быттьӧ му увсяньыс, кыліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Кэукай кывзысис батьыслысь да вӧтын моз ставсӧ вӧчис стӧча.
Сійӧ сулаліс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, быдногыс зілис кутны равновесие.
Но вот Кэукай казяліс, мый ичӧтик йи пластыс, кӧні сійӧ сулалӧ, кыссьӧ йи полелань.
Сійӧ кутчысис зэлалӧм гезъяс да заводитіс кыскысьны ачыс тшӧтш.
— Молодеч!
Настӧящӧй кыйсьысь!
— горӧдіс Таграт.
Кэукай тэрыбджыка кутіс уджавны кияснас и, кор ичӧтик йи пластыс зурасяс йи полеӧ, чеччыштіс батьыслы воча.
— Молодеч!
Кыйсьысь!
Настӧящӧй кыйсьысь!
— эз скупитчы ошкӧмсьыс Таграт.
А Кэукай, став тушанас тіраліг, полӧмӧн видзӧдіс, кыдзи саридзас пыр ылӧджык и ылӧджык муніс йи пластыс, кӧні сӧмын на сулаліс сійӧ.
Йи поле вывсянь быдладорсянь на дорӧ тэрмасигтыр локталісны кыйсьысьяс. Найӧ ставныс дасьтӧмаӧсь гезъяссӧ.
— Ой, молодеч, Кэукай!
Кыйсьысь!
Повтӧм кыйсьысь!
— аслас гезпомса бедьнас ӧвтчигтыр горзіс Тынэт.
Верстьӧ йӧзлӧн ошкӧмысь Кэукай вочасӧн успокоитчис.
И, вӧлі тешкодь, мыйлакӧ буретш ӧні, кор опасностьыс коли нин ылӧ бӧрӧ, сылы друг окота лои бӧрддзыны.
— Гыяс вылас нерпа, лый!
— пиыслы тшӧктіс Таграт: сійӧ бура вӧлі гӧгӧрвоӧ Кэукайлысь состояниесӧ.
Детинка тэрыба чышкыштіс кулакнас синъяссӧ, видзӧдліс саридзвывса гыяс вылӧ.
— Сёрмин: нерпаыс суніс, — нюммуніс батьыс да, сэтчӧ чукӧртчысь кыйсьысьяслань бергӧдчигмоз, властнӧя тшӧктіс: — Ставӧн вельбот дорӧ!
Минут дас мысти кыйсьысьяс вӧліны нин вельбот вылынӧсь.
Минутысь-минутӧ вельботӧс катлӧдліс гыяс вылын пыр ёнджыка.
Батьыслӧн спокойнӧй, суровӧй чужӧм вылӧ видзӧдіг Кэукай зілис не мӧвпавны сы йылысь, мый вельботыс вермас путкыльтчыны.
Еджыд быг сорсъяса гыясыс кажитчисны чудовищнӧй зверьясӧн, кодъяс яра тӧвзьӧны саридз эрд вывті, уськӧдалӧны ӧта-мӧдсӧ, лёкысь горзӧны да сьӧласьӧны быгйӧн.
И саридз гыяс шум пырыс Кэукайлӧн ёсь пельыс друг кыліс мортлысь слабиника горӧдӧм шы.
Кыйсьысьяс чошкӧдісны пельяссӧ.
— Йи пласт, а сэні морт!
— горӧдіс Тынэт да кисӧ нюжӧдіс водзлань.
Кэукай видзӧдліс сылань, кодарӧ индіс Тынэт, и аддзис неыджыд йи пласт да сы вылын пласьвидзысь мортӧс.
Таграт сувтіс да прикажитіс мотористыслы нуӧдны вельботсӧ сідзи, медым йи пластыс эз во на вылӧ, а муніс боклань.
Сійӧ дасьтіс гезсӧ, медым шыбитны сійӧс йи вылын куйлысь мортыслы.
Гезъяссӧ лӧсьӧдісны и мукӧд кыйсьысьяс.
Вельботсӧ казялӧм бӧрын мортыс, буракӧ, гажмыштіс да мыйкӧ горӧдіс гораджыка.
Со медбӧрын Таграт вермис шыбитны гезсӧ.
Мортыс нюжӧдіс кияссӧ водзлань, но гезпомса беддьыс кытчӧкӧ воши гыяс пытшкас.
Таграт босьтіс мӧдӧс да неуна виччысьыштӧм бӧрын бара шыбитіс.
Морт кутчысис кыкнан кинас гезъяс да йи пласт вывсьыс шлювдіс ваас.
Кэукай напряжённӧя видзӧдіс, кыдзи батьыс кыскис гезсӧ.
«Мед эськӧ гыыс эз кучкы мортсӧ вельботас», — быгъя гырысь гыяс вылӧ полӧмӧн видзӧдігмоз мӧвпаліс сійӧ.
Сылӧн бергӧдчис юрыс, кӧсйис восӧдны, но быдногыс кутчысис.
«Кувтӧдзыс швачкысяс» — сылӧн бара вирдыштіс юрас.
Но Таграт кыскис мортсӧ вельбот дорас буретш сэки, кор гыыс ыльнитіс бӧрлань.
Тынэт кватитіс сійӧс киняулӧдыс да кыскис вельботӧ.
Кыйсьысьяслы шензьӧм вылӧ, сійӧ вӧлӧма ар кӧкъямыс-ӧкмыса детинка, кӧтасьӧм киссьӧм пася да нерпа куысь вурӧм вушйӧм гача.
Синъясыс сылӧн вӧлі куньсаӧсь.
Сійӧ сідзи и эз восьты найӧс, кор Таграт пуктіс сылысь юрсӧ нерпа куысь вурӧм походнӧй ноп вылӧ.
Косіник киясыс чорыда кабыртӧмаӧсь гезсӧ.
— Коді тэ лоан? Кытысь?
— юаліс Таграт.
Детинка эз вочавидз.
— Пӧрччӧдӧй сійӧс!
— прикажитіс Таграт да сэки жӧ ас вывсьыс кутіс пӧрччыны пасьсӧ.
Моторист мыччис председательлы ассьыс маслӧӧссьӧм ватнӧй курткасӧ.
Кор детинкасӧ пасьтӧдісны кос паськӧмӧн, Таграт прикажитіс мотористыслы:
— Посёлокӧ!
ТӦДТӦМ МОРТ АСЬСӦ КУТӦ ТЕШКОДЯ
Степан Иванович ноксис кыйсьысьясӧн спаситӧм тӧдтӧм детинка вольпась дорын.
Детинка сӧрис, пессис, сылӧн ёсь щӧкаыс лыбӧма вывлань.
Детинкалӧн син увдорыс вӧлі лӧзӧдӧма, плешкыс — сідзи жӧ, пидзӧсъясас тыдалісны ыджыд лӧз пятнаяс.
Врач видлаліс аслас пациентлысь пульссӧ, плешкас пуктыліс компресс, вӧчаліс перевязкаяс, корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс ӧчки вевдорӧдыс школаса директор вылӧ.
Виктор Сергеевич, еджыд халата, пукаліс улӧс вылын неуна бокынджык.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм сосредоточеннӧй, быттьӧ сійӧ решайтіс сложнӧй задача.
— Кытысь нӧ сійӧ?
— быттьӧкӧ ассьыс юаліс Виктор Сергеевич.
— Орчча стойбищеясысь да посёлокъясысь ме став челядьсӧ тӧда, а вот тайӧс ог помнит.
— Воас ас садяс — юасям, — вочавидзис Степан Иванович.
И тӧдтӧм детинка друг восьтіс синъяссӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс йиркас, сэсся кӧрис плешсӧ, быттьӧкӧ зілис гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ да мый сыкӧд вӧчсьӧ.
Со кыпӧдіс юрсӧ, бергӧдчис бок вылас, видзӧдліс Виктор Сергеевич вылӧ, Степан Иванович вылӧ, и сылӧн паськыда восьтӧм синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
— Мый тэкӧд, муса пи?
— кыдз позьӧ меліджыка юаліс Степан Иванович.
— Мунӧй татысь!
Лэдзӧй менӧ!
— друг чукотскӧй кыв вылын шуис детинка да йӧжгыльтчис, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
— Американ!..
— Кӧні, кӧні американыс?
— чукотскӧй кыв вылын юаліс Виктор Сергеевич.
Детинка чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, сэсся чеччыштіс крӧвать вывсьыс, уськӧдчис ӧшинь дорӧ да кутчысис ӧшинь тасъясас, быттьӧкӧ кӧсйис чегъявны найӧс.
Палатаӧ ӧдзӧсыс воссис, и мыччысис медицинскӧй сестралӧн юрыс.
— Татчӧ посёлокысь став челядьыс локтӧмаӧсь, — шуис сійӧ, — вӧзйысьӧны татчӧ...
Некыдзи кутны ог вермы...
— Энӧ лэдзӧй, энӧ лэдзӧй найӧс!
— стрӧга прикажитіс Степан Иванович.
Но Кэукай да Петя юрнуӧдӧм улын челядь чукӧр ыльнитіс ӧшинь дорӧ.
Со став ӧшиньяс пырыс тыдовтчисны нин стеклӧ бердас топыда ляскӧм ныръяс да любопытнӧй синъяс.
Детинка уськӧдчис ӧшинь дорсьыс да ӧти здукӧн бӧр лои крӧвать вылас.
Юр вывтіыс эшкыннас шебрасьӧм бӧрын сійӧ ланьтіс да юасьӧмъяс вылӧ эз вочавидз, чӧв оліс.
Степан Иванович гӧгӧрвотӧг видзӧдліс школаса директор вылӧ да аслас важъя привычка серти чальнас гыжйыштіс куш юрпыдӧссӧ.
Виктор Сергеевич копыртчис сы дорӧ да мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы пеляс.
Висьысь детинка полігтыр шыбитіс ас вывсьыс эшкынсӧ.
Косьмӧм вомдоръяса да лихорадочнӧя югъялысь синъяса мучитчӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм омӧль, мый кажитчис пырыстыдаланаӧн.
Вӧсньыдик кияса да сьыліа, ёна тӧдчысь пельпом лыяса, детинкаыс кажитчис дзик вынтӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ первойысь чеччӧма дыр да ёна висьӧм бӧрын.
«Да, сійӧ ёна омӧльтчӧма, верднысӧ колӧ видзчысьӧмӧн», — думыштіс доктор да петіс палатасьыс.
Регыд мысти сійӧ бӧр локтіс, киас сылӧн вӧлі неыджыд тасьті, кӧні вӧлі бульон.
Тасьтісӧ да паньсӧ колис сійӧ висьысь дорӧ улӧс вылӧ, сэсся вешйис бокӧ.
Детинка кватитіс паньсӧ да кутіс тэрыба панясьны. Сёйигас сійӧ гӧгӧрбок видзӧдлывліс, быттьӧкӧ поліс, мый сылысь вот-вот мырддясны завтраксӧ.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Ещӧ!
— друг шуис сійӧ да кинас индіс тыртӧм тасьті вылӧ.
— Ӧні кежлӧ тырмас, муса пи!
Унджыксӧ оз позь — висьман, — юрсӧ довкйӧдлігмоз нюммуніс Степан Иванович.
Детинка лӧгпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
...Детинка вочасӧн ёнмис.
Сылы сёйны врач разрешайтліс нин ӧні унджык.
Но кор сійӧ завтракайтліс либӧ ӧбедайтліс, врачлы кажитчис, мый висьысь важмоз тшыг: киясыс тіралісны, сёяныс киськасис; корсюрӧ сійӧ пуктыліс паньсӧ да горша матыстліс тасьтісӧ вомдорас.
Степан Ивановичысь сійӧ эз нин пов.
Велаліс сійӧ и сыӧ, мый детинкаяс да нывкаяс пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывлісны сы вылӧ ӧшиньяс пыр.
Ӧти шоныд лунӧ Степан Иванович да Виктор Сергеевич восьтісны палата ӧшиньяссӧ да асьныс вешйисны бокӧ.
Ӧшинь дорӧ матыстчис Кэукай.
Детинкаысь гусьӧн Виктор Сергеевич мигайтіс Кэукайлы да, ас водзвылас врачӧс лэдзӧм бӧрын, петіс палатаысь.
— Тадзи, татшӧм свободнӧй обстановкаас, детинка ӧдйӧджык кутас сёрнитны, — Степан Ивановичлы шуис сійӧ.
Кэукай ёна интересуйтчигтыр здук мында видзӧдіс тӧдтӧм детинка вылӧ.
Сійӧ сідзжӧ интересуйтчӧмӧн видзӧдіс Кэукай вылӧ.
Детинка чужӧм вылысь полӧмыс вочасӧн быри.
Кэукай нюммуніс.
Косьмӧм тіралысь вомдоръясыс сідзжӧ слабиника нюммунісны.
— Тэ коді?
— чукотскӧй кыв вылын юаліс Кэукай.
— Тэ кужан сёрнитны чукотскӧй кыв вылын?
— ачыс юаліс тӧдтӧм детинка да полігтыр воськовтіс ӧшиньлань.
— Кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?
Ӧшинь дорас мунігӧн детинка сувтіс туйджынъяс, полӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас да ньӧжйӧник, но пӧся, сідзи, кыдзи висьталӧны гусятор, шуис:
— Чочой менам нимӧй.
Ме Кэймид посёлокысь...
— Кэймид посёлокысь?
— юаліс Кэукай.
— А кӧні нӧ сійӧ Кэймидыс?
— А ме ог тӧд, кӧні ӧні сійӧ...
— Детинка матыстчис Кэукай дорӧ дзик матӧ.
— Ме пышйи сэтысь.
Байдараӧн пышйи.
И тӧдан кытчӧ?..
— и детинкалӧн чужӧмыс лои сэтшӧм, быттьӧкӧ кӧсйис юӧртны тайна.
— Тэ сӧмын некодлы эн висьтав, а то меным лёк лоас.
Байдараӧн ме кӧсйи вис вомӧн вуджны сійӧ муас, кӧні эм ыджыд-ыджыд кар.
Тэ он тӧд, мый эм сэтшӧм му, кӧні сулалӧ ыджыд кар Мӧскуа?..
— Ме ог тӧд?!
— чуймис Кэукай.
— Да тэ мый?..
— Сӧмын вот ме эг во сійӧ муӧдзыс,
— ассьыс думъяссӧ висьтавліс детинка.
— Кодкӧ менӧ байдараӧ босьтӧма да бӧр вайӧдӧма.
Ӧні, менӧ кӧ аддзас мистер Кэмби...
— Кутшӧм мистер Кэмби?
— ещӧ на ёнджыка чуймӧмӧн юаліс Кэукай. Сійӧ дзикӧдз воши тӧлквывсьыс тӧдтӧм детинка висьталӧмысь.
— Но вот, сідзи и эм, кыдзи ме чайті, — ӧдзӧс сайын шуис Виктор Сергеевич: — тайӧ детинкаыс пышйӧма Аляскаысь.
III часть
ШУДА БЕРЕГ
ФАКЕЛЪЯС ЫЛЫНӦСЬ
Шуда вадор!
Мыйта мӧвпаліс сы йылысь Чочой, кутшӧм донӧн сылы удайтчис локны тайӧ вадорӧдзыс, а вот эз вермы гӧгӧрвоны сразу ассьыс шудсӧ.
«Мыйла менӧ кутӧны тайӧ еджыд керкаас, тайӧ еджыд паськӧмнас?» — больничанас тӧдмасиг да ассьыс больничнӧй бельёсӧ видлалігтыр немгӧгӧрвотӧг мӧвпаліс Чочой.
Сійӧ пыр частӧджык и частӧджык матыстчыліс ӧшинь дорӧ.
Ӧти ӧшинь пыр бура тыдаліс неыджыд ты.
Чочой думыштіс, мый сійӧ тыыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі Кэймид посёлок дорын: сэтшӧм жӧ зыбуч вадор, сэтшӧм жӧ тундра.
Мӧд ӧшиньӧд бура тыдалӧ вӧлі саридз — дзик сэтшӧм жӧ саридз, кутшӧм дорын сійӧ быдмис Кэймид посёлокын.
И Чочой бара видзӧдіс йи глыбаясысь артмӧм сылы кажитчысь мича кар вылӧ, код йылысь висьтавліс Гоомо.
— Бара кажитчӧ!
Бара сӧмын кажитчӧ!
— шӧпкӧдіс детинка.
Чочой вӧлі убедитчӧма, мый сійӧ важмозыс век на Аляскаын, американскӧй му вылын, а сійӧ чудеснӧй муыс, код йылысь висьтавліс Гоомо дядьыс, век на кӧнкӧ ылын, тайӧ кажитчысь йи каръяс сайын.
Кэукайкӧд сёрнитӧм бӧрын Чочой виччысис, мый американец Кэмби вот-вот ыстас мортӧс, коді бӧр нуӧдас сійӧс Кэймид посёлокӧ.
«Мыйла ме висьтаси тайӧ тӧдтӧм детинкаыслы?» — кӧритіс сійӧ асьсӧ да дрӧгнитлывліс.
Но кор сы син водзӧ сувтлісны Кэукайлӧн мелі да тӧждысяна синъясыс, Чочой неуна успокоитчывліс, заводитліс мӧвпавны сы йылысь, мый детинка-чукча оз вермы лоны ӧтвылысь лёк американечьяскӧд.
Но татшӧм мӧвпъясыс кутчысьлісны Чочой юрын регыд.
Чочой казьтыліс посёлоксӧ, кӧні сійӧ чужліс, и первойяторйыс, мый сылы воліс юрас, вӧліны сьӧд пемыд войын ыпъялысь гӧрд факелъяс да сылӧн вернӧй друг Томлӧн кулӧм.
Ыпъялӧны гӧрд факелъяс.
Сотчӧ сьӧд крест, код гӧгӧр йӧйяс моз котралӧны еджыд балахонъяс.
Чочой куйлӧ восьса синъясӧн, и сылы кажитчӧ, мый вот-вот воссяс ӧдзӧс да еджыд керкаас пырасны еджыд балахонъяса тайӧ страшнӧй йӧзыс...
«Мый лоас мекӧд?» — зэв ёна шогсис детинка.
Чочой эз тӧд, мый сійӧ йӧзыс, кодъясӧс лыддьӧ американечьясӧн, мӧвпалісны ӧні сы йылысь, кыдзи бурджыка устроитны сылысь судьбасӧ, кыдзи юасьны сылӧн пышйӧм йылысь, сылӧн рӧднӧй да матысса йӧз йылысь.
А мӧдлаын, стрӧитны помавтӧм колхознӧй складын, муніс та кузя бурнӧй сӧвещанньӧ.
Зонкаяс да нывкаяс, кодъяс сэтшӧм частӧ видзӧдлывлісны больнича ӧшиньяс пыр, ставныс чукӧртчисны ӧтлаӧ да сёрнитісны Чочой йылысь жӧ.
— Медводз, ме чайта, мыйсюрӧ колӧ тӧдмавны тайӧ детинка йывсьыс, — висьталіс Петя. Сійӧ киас кутіс карандаш да вӧлі дась гижны ставсӧ, мый висьталасны другъясыс.
— Медводз колӧ бура тӧдмавны, кыдзи сійӧ веськалі миянӧ, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Гашкӧ, сыкӧд кодкӧ ещӧ вӧлі, гашкӧ, кодікӧ сы бӧрся вӧтчис, — шуис Кэукай.
— Правильнӧ!
Гашкӧ, кутшӧмкӧ шпион вӧтчис сы бӧрся, — шуисны мукӧдъясыс.
— А сэсся колӧ думыштны, кутшӧм пӧдарокъяс ми сылы сетам!
— гораа горӧдіс Эттай, и сэк жӧ сійӧ кисӧ сюйис зептас да кутіс перъявны сэтысь ассьыс озырлунсӧ.
Перйис моржӧвӧй клык кусӧк, мыйысь Кэукай моз жӧ Эттай заводитліс мыйкӧ вӧчны, якӧръяса некымын кизь, карандаш наконечникъяс, спортивнӧй свисток, перочиннӧй пурт, жугалӧм часі механизм да уна мукӧдтор.
Ассьыс кӧлуйсӧ пӧв вылӧ тэчӧм бӧрын сійӧ думыштчис, быттьӧкӧ решайтіс, мый вермас та пиысь козьнавны тӧдтӧм детинкалы.
Челядь интересуйтчигтыр видзӧдісны Эттай бӧрся, а ӧткымынӧн асьныс кутісны корсьысьны зепъясас.
— Э, да тайӧ ставсӧ, мый менам эм, и ме козьнала сылы!
— паськыда нюмъялігтыр шуис Эттай.
— Тэ правильнӧ решитӧмыд, — ошкис сійӧс Петя.
— Ме, например, козьнала сылы выль лыжи.
— Вот тайӧ да!
— челядь пиысь кодкӧ чуймис: быдӧн тӧдісны, кутшӧм бурӧсь вӧліны Петялӧн лыжиясыс.
— А ме сылы козьнала ӧтувъя тетрадь, — шуис Соня.
— Переплётыс клеёнкаысь, а сэсся коркаас зарни шыпасъясӧн гижӧма.
Челядь мӧдісны сёрнитны гораа: быдӧн висьталіс, мый сійӧ кӧсйӧ козьнавны тӧдтӧм детинкалы.
— Вот тайӧс ставсӧ ме гижа блокнотӧ, медым ставыс лючки-ладнӧ вӧлі, — шуис Петя.
— Мыйӧн Чочой бурдас, ми и сетам сылы сэки пӧдарокъяссӧ...
Став важнӧй вопросъяссӧ видлалӧм бӧрын челядь бара заводитісны ворсны.
Сразу жӧ лои ӧта-мӧдлы паныда кык лагерь.
Ӧтинас юрнуӧдіс Петя, мӧднас — Кэукай.
Заводитчисны «военнӧй действиеяс».
...А Чочой видзӧдлывліс ӧшиньӧд да мӧвпаліс сы йылысь, мый жӧ колӧ сылы вӧчны, медым спаситны асьсӧ.
«Гашкӧ, Нутэскин да Очер кӧнкӧ танӧсь жӧ?
Гашкӧ, найӧ эз вӧйны?..
— мӧвпаліс сійӧ да сэк жӧ пыркӧдліс юрнас: — Абу, абу ловъяӧсь, найӧ пӧгибнитісны.
Нутэскин ӧд эз прӧста пыр шуав: «Кольӧм вой ме страшнӧй вӧт вӧталі».
Ӧшиньӧд ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын Чочой решитіс, мый сылы колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык петны тайӧ тешкодь еджыд керкасьыс да корсьлыны, абуӧсь-ӧ тані збыльысь кӧнкӧ Нутэскин да Очер.
Детинкаӧс волнуйтіс и мӧд мӧвп: оз-ӧ удайтчы сылы бара пышйыны сэтчӧ, ылі йи глыбаяс сайӧ.
Чочойлы отсаліс случай: посёлок весьтӧ ӧшйис ру.
Палатаын лои пемыд.
Детинка ӧдйӧ пасьталіс визя куртка, кодӧс сылы сетіс «нёль синма» морт, кыдз думсьыс сійӧ шуис Степан Ивановичӧс, кӧмаліс небыдик мехӧвӧй туфли да некод тӧдлытӧг петіс ывлаӧ.
Еджыд сук ру пырыс оз вӧлі тыдавны керкаясыс, сӧмын выліас, кытчӧ руыс эз на кай, тыдалісны вевтъясыс, да найӧ быттьӧ плавайтісны саридзын кымыня пыжъяс.
Ӧтилаын Чочой зурасис заборӧ и сэтысянь неылысь аддзис мортӧс.
Детинка уськӧдчис бокӧ да дзик вадорӧдыс гальки вывті котӧртіс водзӧ.
И сэки сійӧ кыліс тешкодь шы, кутшӧмӧс некор на эз кывлы:
— Урра!..
Урра!..
Кодкӧ ӧдйӧ котӧртіс сы дорті да дзебсяс ру пиас вошӧм предмет сайӧ, коді вӧлі ыджыд бӧчка кодь.
Чочой кывзысис.
— Вай тані пукалыштам: сійӧ, навернӧ, татчӧ локтас, сэки ми и кучкам тайӧ засадасяньыс, — Чочой кыліс Кэукайлысь тӧдса гӧлӧс.
«Кодӧскӧ нӧйтны кӧсйӧны», — думыштіс Чочой да лажыньтчис.
— Со сійӧ локтӧ, — бара кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс.
— Отряд, атакаӧ, ме бӧрся!
— горӧдіс Чочой дорті котӧртысь детинка, кодӧс Чочой тӧдіс жӧ: Петя частӧ волывліс сы дінӧ ӧшинь дорас.
«Гӧгӧрвоана: еджыд чужӧмаыс кӧсйӧ чукчаясӧс нӧйтны, а найӧ дорйысьӧны», — думсьыс решитіс Чочой.
— Найӧ унаӧнӧсь, — бара кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс, — ковмас миянлы бӧрыньтчыны да уськӧдчыны на вылӧ мышсяньыс.
— Ме бӧрся!
— скӧрыськодь горзіс Петя.
Кэукай, улӧдз копыртчӧмӧн, котӧртіс бокӧ, сы бӧрся вӧтчис ещӧ кутшӧмкӧ чукча-детинка.
«Пышйӧны, весиг му бердӧдзыс котыртчӧмаӧсь, — ӧбидапырысь думыштіс Чочой.
Сылы дум вылас уси Том другыс, кодӧс виисны американечьяс.
— Мыйла, мыйла сідз вӧчӧны еджыд чужӧмаясыс?»
Чочой аддзис кирпичтор, кватитіс сійӧс, ёсь пельӧсъясыс дойдісны кисӧ.
Детинка лажыньтчис да кутіс сюся видзӧдны сылань, кытысянь кыліс Петялӧн гӧлӧсыс.
И друг ас водзсьыс сійӧ аддзис Петяӧс.
«Командирлӧн» юр вылас вӧлі куим пельӧса шапка, кодӧс вӧлі вӧчӧма газет листысь, киас кутіс карабин.
Чочой эз тӧд, мый тайӧ карабинсьыс важысянь нин оз лыйсьыны.
Петялӧн чужӧмыс вӧлі зэв скӧр: водзлань копыртчӧма, сійӧ вӧлі дась лыйны любӧй кадӧ.
«Вот ӧні лыяс, ӧні жӧ лыяс!..» — полігтыр мӧвпаліс Чочой да ещӧ на ёнджыка топӧдіс киас кирпичторсӧ.
Петя аддзис Чочойӧс.
Петя чайтіс, мый сійӧ Кэукай, кутіс метитчыны карабиннас да горӧдіс:
— Сетчы!
Пружина моз Чочой чеччыштіс места вывсьыс да мыйвынсьыс лыйис кирпичнас Петялы юрас.
Кыліс тыртӧм кӧрт бӧчкаӧ кирпичлӧн гораа клёнӧбтӧм шы: Петялы юрас эз веськав.
Сійӧ жӧ здукас Петя лои Чочой дінын.
Кор сійӧ видзӧдліс Чочойлы скӧрысла да повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмас, Петя чуймис да юаліс рочӧн, сы йылысь вунӧдӧмӧн, мый Чочой рочнас оз гӧгӧрво:
— Тэ...
тэ нӧ мый тайӧ, а?
Тэ жӧ менсьым муртса юрӧс эн поткӧд!
Чочой быттьӧ кынмис места вылас: кажитчис, сійӧ дась вӧлі сэк жӧ уськӧдчыны Петя вылӧ.
Петя друг гӧгӧрвоис, мый Чочойкӧд мыйкӧ абу ладнӧ, гӧгӧрвоис опасность.
Юрас сылӧн гартчисны унапӧлӧс мӧвпъяс: «Прӧстӧ мунны сы дорысь?..
Видны сыысь, мый сійӧ менсьым юрӧс муртса эз поткӧд?..
Корны Кэукайӧс?..»
Пока Петя мӧвпаліс, мый сылы вӧчны, сійӧс да Чочойӧс кытшалісны морт кызьӧн кымын.
Повзьӧм зверпи моз Чочой кутіс видзӧдны гӧгӧрбок, быттьӧкӧ корсьысис, кодарӧ пышйыны татысь.
А Петя чышкаліс газетысь вӧчӧм шапканас плешсьыс ньылӧмсӧ да видзӧдіс Чочой вылӧ доверчивӧя, дружелюбнӧя, но сылӧн волнуйтчысь чужӧм вылын век на тӧдчис падмӧм.
Петялы уси тӧдвылас, мый Чочойӧс оз на вӧлі кӧсйыны выпишитны больничаысь.
«Кыдзи нӧ сійӧ веськаліс ывлаас?»
Мыйкӧ дыра олісны чӧв.
Чочой чувствуйтіс, кыдзи интересуйтчигтыр видзӧдісны сы вылӧ сійӧс кытшалысь нывкаяс да детинкаяс.
И сэки сылысь друг кодкӧ юаліс:
— Збыль-ӧ висьталӧны, мый тэ пышйӧмыд Аляскаысь?
Чочой тэрыба бергӧдчис сылань: сылы окота вӧлі видзӧдлыны, коді юаліс сэтшӧм тешкодьторсӧ.
— Гашкӧ, тэ Аляскаӧ бара думыштін пышйыны?
Неужели тэныд сэні бурджык вӧлі?..
Тайӧ юасис Эттай, коді сулаліс Чочойкӧд дзик орччӧн.
— Мыйла сераланныд?
— друг горӧдіс Чочой.
— Ме кӧсъя пышйыны Аляскасьыс...
Челядь чукӧрын чуймӧмӧн горӧдісны.
— Кывзы, тэ жӧ пышйин нин Аляскасьыс, тэ жӧ ӧні Чукоткаын!
— кыдз вермис эскӧданаджык шуис Эттай.
— Да, да!
Тэ — Чукоткаын!
Тэ пышйӧмыд!
— ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны челядь.
Чочой чуймӧмысла эз кӧсйы эскыны, мый сійӧ кыліс да прӧстӧ чӧв оліс.
Здук кежлӧ сылы кажитчис, мый ставыс путкыльтчис увлань юрӧн.
Сійӧ весиг шатовмуні да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
Сылы дум вылас бара усины ыпъялысь факелъяс.
И кӧть кыдз Чочой эз зіль думыштны, мый факелъясыс ылынӧсь, сылы кажитчис, мый найӧ ыпъялӧны тані, сыкӧд орччӧн, сы син водзын.
Чочойлы окота вӧлі видзӧдлыны тайӧ став вылас мӧдар вадорсянь нин, сійӧ Шуда вадорсяньыс, мый йылысь сійӧ сэтшӧм уна мӧвпаліс, кытчӧ сійӧ сэтшӧма писькӧдчыліс, но таысь нинӧмыс эз артмывлы...
— Кывзы, Чочой, кыдзи шуӧны тэнсьыд мамтӧ?
Чочой дрӧгнитіс.
Сійӧс чуймӧдіс не самӧй юалӧмыс, а сійӧ, кыдзи сылысь юалісны.
«Коді тайӧ юаліс?» — вирдыштіс детинка юрын.
Сійӧ ньӧжйӧник вештіс кипыдӧссӧ чужӧм вывсьыс да аддзис Кэукайлысь сы вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъяссӧ.
«Да, да, тайӧс сійӧ юаліс, тайӧ вӧлі сылӧн гӧлӧсыс», — мӧвпаліс Чочой.
Детинкаяс да нывкаяс напряжённӧя чӧв олігтыр виччысисны Чочойлысь вочакыв, и Чочойлы кыдзкӧ таысь эз ло лӧсьыд.
А Кэукай видзӧдіс Чочой вылӧ век на сідзи сюся.
— Мамӧс менсьым...
— Чочой тшӧкмуні. Сійӧ чувствуйтіс, мый гӧрддзасис горшдіныс, — мамӧс менсьым шулісны Ринтынэӧн.
Кэукай кватитліс Чочойӧс пельпомӧдыс, но друг сійӧ бергӧдчис сы дорысь, петіс челядь кытшысь да горӧдіс:
— Мама!
Мама!..
Сійӧ шуӧ — Ринтынэ!
Кыптіс сэтшӧм ыджыд шум, мый керкаясысь заводитісны петавны верстьӧ йӧз.
— Ринтынэ!
Сійӧ шуӧ — Ринтынэ!..
— гортланьыс котӧртігмоз горзіс Кэукай.
Но дзик нин горт дорас сылы быттьӧкӧ уси мыйкӧ тӧдвылас, сувтіс да кашкигтыр уськӧдчис котӧртны бӧр.
— Чочой!
Чочой!..
— горзіс сійӧ.
Сы горӧдӧмын вӧлі сы мында радлун, мый челядьӧн да сэтчӧ воалысь верстьӧ йӧзӧн кыпӧдӧм шумыс бара лӧнис.
— Чочой!
Тӧдан мый...
тӧдан мый, Чочой!..
— Кэукайлы некыдз лолыс эз шед.
— Со мый, Чочой: тэ менам вок!
— Ме тэнад вок?
— ещӧ ёнджыка чуймис Чочой.
— Да-да, Чочой, тэ менам вок, и ме тэныд вок!..
Йӧзыслӧн горзӧмысь Кэукайлӧн бӧръя кывъясыс эз нин кывны.
Зонкаяс да нывкаяс мыччылісны ассьыныс кияссӧ Чочойлы, Кэукайлы, поздравляйтісны найӧс,
ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр эскӧдісны Чочойӧс, мый тані некутшӧм ӧшыбка абу.
Сёрниӧ пырисны и верстьӧ йӧз.
Кашкигтыр гортсьыс котӧрӧн локтіс Вияль, сы бӧрся тэрмасис Таграт.
Посёлок помын кодкӧ волнуйтчигтыр чуксаліс Тынэтӧс да сылысь Кэргыль дедсӧ.
Йӧзлӧн тадзи полошуйтчӧмысь да ноксьӧмысь посёлокын кутісны увтчыны понъяс.
А Чочой видзӧдіс Кэукайлӧн волнуйтчысь чужӧмӧ, век на эз эскы аслас шудӧ.
Сійӧ мӧвпыс, мый прӧйдитас некымын здук и сійӧ бара кольӧ дзик ӧтнасӧн свет вылас, повзьӧдліс сійӧс.
Чочой кутчысис кияснас Кэукай дорӧ да йӧзлӧн гораа горзам шы улын муніс тшӧтш челядькӧд.
«Сідзкӧ, тайӧ збыль, мый ме мӧдар вадорын, Шуда вадорын!»
— вирдыштіс детинка юрын,
и первойысь сылы кажитчис, мый ыпъялысь факелъясыс абу сыкӧд орччӧн, а кӧнкӧ ылын. Ылын, сэні, проклятӧй му вылас...
Колхозса председатель керкаын лои тырыс йӧз.
Чукчаяс пӧвстысь Чочой казяліс сійӧ кык мортсӧ, кодъяс сійӧс сэтшӧм дыр кутісны еджыд керкаас.
Детинка повзис, мед эськӧ сійӧс бара эз нуӧдны больничаӧ, но сійӧ кык мортыс меліа нюммунісны сылы, и сійӧ успокоитчис.
Вияль эз тӧд, кытчӧ да кыдзи пуксьӧдны ассьыс племянниксӧ, шуаліс сылы мелі кывъяс, гӧститӧдіс кутшӧмкӧ чӧскыд сёянӧн, кодлысь нимсӧ Чочой весиг эз тӧд.
Чочой яндысигтыр нюмъяліс, кыдз вермис вочавидзіс быдбоксянь юалӧмъяс вылӧ.
Кор тӧдмаліс чойыс кулӧм йылысь да вокыс вошӧм йылысь, Вияль ланьтіс.
Таграт меліа малаліс Вияльӧс пельпомӧдыс да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс племянникыс вылӧ.
Воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис старик Кэргыль, а сы бӧрвылын Тынэт.
Йӧзыс кежисны.
Кэргыль тэрыба локтіс Чочой дорӧ, кыв ни джын шутӧг сулыштіс сы дорын, а сэсся меліа топӧдліс морӧс бердас сылысь юрсӧ, да юаліс:
— Висьтав, мый лои сэні, йӧз муас, менам Чумкель пикӧд?
Висьтав, муса пи, веськыда!
— Да-да, висьтав, муса пи, веськыда!
— Чочой дорӧ пидзӧсчань вылас сувтігмоз юаліс тшӧтш Тынэт.
— Кор ми Нутэскинкӧд войнас мунім саридзӧд, то кывлім Чумкельлысь гӧлӧссӧ...
Чочой кызӧктіс, зілис перйыны ассьыс сибдӧм гӧлӧссӧ.
— Сідз, сідз, висьтав!
Водзӧ висьтав!
— ассьыс дзор тошсӧ пыркӧдіс Кэргыль.
— Нутэскин шуис, мый Чумкель, буракӧ, кӧсйис бергӧдны миянӧс, поліс, мый ми пӧгибнитам.
А, гашкӧ, сійӧ пышйыны жӧ вӧлі кӧсйӧ миянкӧд...
— Вермас лоны, пышйыны жӧ кӧсйис, — ньӧжйӧник шуис Кэргыль, сэсся друг чатӧртіс юрсӧ да гораа юаліс: — А Нутэскиныс, Нутэскиныс кӧні?
— Нутэскин, навернӧ, пӧгибнитіс, — ӧдва кывмӧн шуис детинка да аслас гӧлӧсӧн муртса справитчӧм бӧрын заводитіс висьтавлыны, кыдзи пышйис вис вомӧн сійӧ проклятӧй вадорсьыс, кӧні олӧ страшнӧй мистер Кэмби.
— Да, пӧгибнитіс, навернӧ, Нутэскин, — шуыштіс Кэргыль да лэдзчысис джоджас.
— Вермас лоны, Чумкель пӧгибнитіс жӧ...
Тынэт друг сувтіс да петіс ывлаӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ?
— юаліс кодкӧ.
— Э, ӧні Тынэт кутас лун и вой видзӧдны саридзӧ, батьсӧ кутас виччысьны, — дзор юрсӧ пыркнитіс Кэргыль.
Сійӧ рытнас дыр пукалісны Таграт керкаын.
Рэн посёлокын олысьяс эз вермыны пӧтны ён багатыр Аколӧн мӧд внук вылӧ видзӧдӧмысь.
А Чочой ачыс яндысигтыр видзӧдіс тӧдтӧм йӧз вылӧ, кодъяс чолӧмалісны сійӧс.
И на кывъясын и видзӧдласын вӧлі сы мында тӧждлун, мый корсюрӧ куньліс синъяссӧ да сы син водзӧ сувтліс батьыс, кор босьтлывліс сійӧс кияс вылас да сёрнитліс сыкӧд меліа-меліа, кыдзи сӧмын вермӧ сёрнитны аслас ичӧтик пиыскӧд радейтысь бать.
Кыпыд вӧлі сьӧлӧм вылас Чочойлы.
И кор Вияль кутыштіс сійӧс пельпомӧдыс да меліа кыскыштіс ас дорас, Чочой ыджыда, морӧстырнас ышловзис да ланьтіс. Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ тадзи, тайӧ йӧз пиас, спокойнӧя унмовссьыны и медым найӧ непременнӧ сёрнитісны, сёрнитісны меліа да бура, и мед сійӧ кывъяссӧ позьӧ вӧлі кывны да гӧгӧрвоны весиг чӧскыда узигӧн.
Чочойлӧн синъясыс кутісны куньсьыны.
Мамыслы мӧдар пельпом вылас мыджсьӧмӧн вуграліс и Кэукай.
— Мудзисны детинкаясыс, — ньӧжйӧник шуис Таграт, — колӧ водтӧдны.
Чочоӧс водтӧдісны крӧвать вылӧ Кэукайкӧд орччӧн.
Кэукай унмовсис пыр жӧ, а Чочойлӧн унмыс друг паляліс.
Гырдмӧм кос синъясӧн видзӧдіс сійӧ жырсӧ да мӧвпаліс сы йылысь, мый сэні, Аляскаын, татшӧм керкаясас олӧны сӧмын еджыд чужӧма йӧз.
Детинкалы крӧвать вылас кӧть вӧлі эськӧ и лӧсьыд, но узьнысӧ сэні вӧлі страшнӧкодь.
«Бергӧдчан кыдзкӧ нелючки, и усян, пӧжалуй», — мӧвпаліс сійӧ.
Жырйын вӧлі шынитӧв — сӧмын век ӧтмоза тічкис часі да орчча жырйын кыліс Вияльлӧн небыдика ветлӧдлӧмыс.
Чочой кывзысис Вияль воськов шыясӧ да друг гӧгӧрвоис: сы олӧмын мыйкӧ лои выльтор, вӧвлытӧмтор.
«Неужели, ставыс тайӧ збыль?
Неужели тайӧ збыль, мый мекӧд орччӧн куйлӧ менам вок?..
Вок?..»
И кымын ёнджыка эскис Чочой тайӧ шудыслы, сымын ёнджыка кыптіс полӧм: «А мый, а друг да тайӧ ставыс бӧр бырӧ...»
Тадзи и Чочой унмовсис. Сы пытшкын тышкасисны кык чувство: ыджыд шуд да ёна полӧм.
ПӦДАРОКЪЯС
Чочой да Кэукай чӧскыда узисны сёрӧдз.
Первойӧн садьмис Чочой.
Сійӧ бергӧдчис бок вылас да исковтіс джоджӧ, но бӧр тэрыба сувтіс да здук мында сулалыштіс вӧрзьӧдчывтӧг: эз тӧд, кӧні ӧні сійӧ.
Но вот Чочойлы дум вылас уси ставыс, мый сыкӧд вӧлі.
«А, гашкӧ, ставыс тайӧ вӧлі вӧт?»
Детинка полігтыр чепӧльтіс асьсӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок и сӧмын сы бӧрын, кор аддзис Кэукайлысь унйывсьыс нюмъялысь чужӧмсӧ, кокньыдика ышловзис да воча нюммуніс ачыс.
Керкаын вӧлі шынитӧв.
Чочой интересуйтчигтыр заводитіс видлавны ставсӧ, мый сылы веськалі син улас.
Видзӧдліс ӧти ӧдзӧсӧд, мӧд ӧдзӧсӧд, и думыштіс, мый тані позьӧ вошны.
«Керкаыс ыджыд, зэв ыджыд, кыдзи мистер Кэмбилӧн керкаыс», — кинас пызанъяс, улӧсъяс, шкапъяс видлалігмоз мӧвпаліс сійӧ.
Кор рӧмпӧштан водзын аддзис асьсӧ, Чочой ырскӧбтіс-чеччыштіс бокӧ, сэсся ньӧжйӧник бӧр матыстчис рӧмпӧштан дорас да полігтыр бара видзӧдліс.
«Кыдзи сӧстӧм ва пыр тыдалӧ...
весиг сӧстӧм ва дорсьыс бурджык», — мӧвпаліс Чочой, сэсся збоймыштіс да ещӧ на матыстчис.
Чочой весиг заводитліс видзӧдлыны рӧмпӧштан мышкас.
Зэв интереснӧйторйӧн сылы кажитчис небӧгъяс тыра шкап.
Чочой дыр видзӧдіс небӧг корешокъясӧ да мӧвпаліс, мый эськӧ сійӧ вермас петкӧдлыны.
Кинас ӧти-мӧд небӧг видлӧм бӧрын, кӧть сійӧ сідзи эз гӧгӧрво, мый найӧ сэтшӧмъясыс, сійӧ ышловзис да кутіс видлавны вурсян машина, коді сулаліс тумбочка вылын.
«Тайӧ, буракӧ, вурсьысь кӧрт нывбаба.
Татшӧмсӧ ме аддзылі мистер Кэмби магазинысь: сійӧ вӧлі петкӧдлӧ, кыдзи уджалӧ вурсьысь кӧрт нывбабаыс да сӧветуйтіс кодлыкӧ ньӧбны сійӧс», — тӧдвылас уси Чочойлы да весиг босьтчыліс бергӧдлыны кӧлесасӧ, но машина стучитӧмсьыс повзис да эновтіс сійӧс.
Чочой дыр сулаліс Вияль крӧвать дорын, кодӧс вӧлі вевттьӧма мича небыд эшкынӧн.
«Кутшӧм мича узьлан подставкаыс!
Кутшӧм мича дзоридзьясыс сэнӧсь!»
Эшкыныс сылы кажитчис нежнӧй, небыд нитшӧн.
Чочой видзӧдліс ӧти дзоридз, мӧдӧс, малаліс найӧс кинас.
Кор голландскӧй пачысь аддзис ӧдзӧс, Чочой восьтіс сійӧс, видзӧдліс пач пытшкас.
«Кутшӧм нӧ тайӧ тыртӧм места?
— юаліс сійӧ ассьыс.
— Мыйла сэні няйт да быттьӧкӧ тшын дук кылӧ?»
Чочой кисӧ сюйис пачас, чуньясыс саӧссисны.
«Навернӧ, кӧстер ӧзтылӧмаӧсь», — решитіс сійӧ да чышкис кисӧ дӧрӧм гугас.
Жырйысь жырйӧ ветлӧдлігӧн Чочой воис кухняӧдз.
Пызан вылысь сійӧ аддзис скӧвӧрда, кӧні тырыс вӧлі весалӧм картупель, и сылӧн кутіс сюмавны кынӧмыс.
Чочой ньылыштіс дульсӧ да гусьӧник видзӧдліс гӧгӧрбок: сёян аддзӧм бӧрын сійӧ эз вермы видзӧдны сы вылӧ веськодя.
«Сёя ӧти ичӧтик тор, — думыштіс сійӧ, — тані олӧны бур йӧз, оз кутны видны менӧ».
Чочой сёйис ӧти тор кын картупель, кисӧ нюжӧдіс мӧдла, коймӧдла.
Садяс воис сійӧ эз сразу.
«Ой, кутшӧм мисьтӧма артмис!» — гӧрдӧдіс Чочой да, медым бара не ылавны картупельнас, муніс кухняысь, кӧть эськӧ сэні вӧлі сылы уна на тӧдтӧмтор.
Но ӧдзӧс пӧдлалігӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс, медым кӧть ылісянь видзӧдлыны дженьыдик кокъяс вылын сулалысь кыз кынӧма ведра вылӧ, тайӧ ведраыслӧн вӧлі тешкодь ныр, а выліас ичӧтик шапка, сы вылын — ичӧтик югыд кизь.
Кӧть кутшӧм сюся эз видзӧдав жыръяссӧ, кӧні сійӧ ӧні на вӧлі да кытысь быттьӧкӧ сійӧ тӧдмаліс ставсӧ нин, а син улас сылы веськалісны век выль и выльторъяс.
Тӧчитӧм кокъяса джуджыд подставка вылын сулаліс кутшӧмкӧ тешкодь ящик, кодлӧн водзладор стенас вӧлі сетка.
Тайӧ жӧ стенас вӧлі куим ичӧтик кӧлеса.
Кӧлесаясыс быттьӧкӧ асьныс тшӧктісны, медым найӧс бергӧдлыштісны.
Чочой эз вермы кутчысьны — бергӧдлыштіс ӧти кӧлеса, сэсся мӧдсӧ, коймӧдсӧ...
И друг ящиксьыс кыліс мортлӧн гора гӧлӧс.
Детинка чеччыштіс бокӧ, пӧрӧдіс улӧс, конйыштчис да уси джоджас.
А морт гӧлӧс век на шуаліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс.
«Мый тайӧ?
Ме садьмӧді ящикпытшса мортсӧ!
— полігтыр думыштіс Чочой да эз лысьт чеччыны джоджсьыс.
— Но кыдзи вермис мортыс пырны татшӧм ичӧтик ящикас?»
Чочой кывзысьыштіс да гӧгӧрвоис, мый тайӧ гӧлӧсыс абу нин сэтшӧм скӧр, кыдзи сылы кажитчис первойсьыс..
Тадзи, джоджас пласьвидзигӧн и Чочойӧс суис Вияль, коді вӧлі ветлӧма суседъяс ордас.
Детинка вылӧ, сэсся радиоприёмник вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Вияль ставсӧ гӧгӧрвоис да серӧктіс.
Вияль кватитіс Чочойӧс да заводитіс окавны, шуаліс кутшӧмкӧ торъя кывъяс, но зэв меліа, мыйысь Чочойлы окота вӧлі бӧрдны и серавны ӧттшӧтш.
Завтрак дырйи Чочойлӧн чашкалісны синъясыс.
Сійӧ чуймис сы вылӧ, мый пызан вылӧ вайисны сэтшӧм уна нянь, коді Чочойлы век на вӧлі чӧсмасянторйӧн.
Кэукай велӧдіс Чочойӧс пӧльзуйтчыны вилкаӧн, объясняйтіс, мый сёйны первой, мый бӧрынджык.
Но медся ёна Чочойӧс чуймӧдіс сійӧ, мый няньсӧ, сэтшӧм чӧскыд няньсӧ, колӧ сёйны мукӧд сёянкӧд, а оз бӧрас, закуска пыдди.
И кӧть кутшӧма эз зіль детинка сёйны спокойнӧя, тайӧ сылы эз удайтчыв: эз-эз да сійӧ гӧгӧр видзӧдлывліс, быттьӧкӧ поліс, мый ӧні жӧ локтас кодкӧ лёк морт, кортӧм морт, мырддяс завтраксӧ, шыбитас сійӧс, кыдз коркӧ талявліс лепёшкаяссӧ Адольф Кэмби.
Чочойлӧн киясыс тіралісны.
Паськӧмыс, кутшӧмӧн пасьтӧдіс Чочойӧс Вияль, кажитчис сылы мичаӧн, но мыйлакӧ яндысис.
Кэукай ышӧдіс воксӧ, лӧсьӧдіс вӧньсӧ, кизявліс дӧрӧм кизьяссӧ.
— Нинӧм, Чочой, тэ ӧні дзик мӧд морт лоан.
Аскомысь занятиеяс заводитчасны, аскомысь ми тэкӧд школаӧ мунам, — шуаліс Кэукай да критическӧя видлаліс вокыс вылысь костюмсӧ.
Кэукай да Чочой ас кежаныс вӧліны регыд.
Недыр мысти воисны дзонь ватага челядь, и найӧс нуӧдісны ывлаӧ.
Челядь шум дырйи Чочой вочавидзліс налӧн юасьӧмъяс вылӧ, кывзысис на сёрниӧ, но эз вунӧд видзӧдны посёлокса да сы гӧгӧрса местаяссӧ.
«Мыйта керка тані!
А ярангаяс пӧшти абуӧсь!
— шензис сійӧ да зілис лоны вок дорас матынджык.
Луншӧр кадӧ Чочойӧс да Кэукайӧс корсис Вияль да нуӧдіс найӧс ӧбедайтны, а ӧбед бӧрас, врач тшӧктӧм серти, Вияль заставитіс Чочойӧс водны узьны.
Кэукай гӧгралыштіс вокыс койка дорын, и кор сылы кажитчыны кутіс, мый сійӧ узьӧ нин, муніс гортсьыс.
Асланыс делӧясӧн мунісны гортсьыс Вияль да Таграт.
Кор Чочой колис ӧтнасӧн, сійӧ бара заводитіс видлавны керкасӧ, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, сэтшӧм уна интереснӧйыс да тӧдтӧмыс.
Но эз на удит сійӧ пасьтасьны, кыдзи жыр ӧдзӧсыс воссис и порог дорын мыччысис Эттай.
Сылӧн банйӧм гӧгрӧс чужӧмас тӧдчис вӧвлытӧм важность, весиг торжественность.
— Кывзы менӧ, Чочой, бура кывзы!
Тэнад пельясыд ӧні зэв важнӧйтор кыласны, — заводитіс сійӧ.
— Ме гӧгӧрвоа, мый Аляскаын олін тэ зэв омӧля.
Со тэ ӧнӧдз на он тӧд, навернӧ, мый став челядьыс долженӧсь велӧдчыны школаын.
Но ми тэныд гӧгӧрвоӧдам, ставсӧ гӧгӧрвоӧдам: мый лоӧ парта, дӧска, мый сэтшӧмыс тетрадь; гӧгӧрвоӧдам, мый сэтшӧмыс класс, гортса удж, пионерскӧй сбор; ми весиг гӧгӧрвоӧдам тэныд, мый сэтшӧмыс «кол».
Но тэ лучшӧ пӧлучайт пятёркаяс.
Ме тӧда, тэ обязательнӧ кутан пӧлучайтны пятёркаяс...
Кымын дырджык сёрнитіс Эттай, сымын ёнджыка ыштіс.
И кӧть сёрнитіс сійӧ чукотскӧй ногӧн, но сійӧ шуаліс Чочойлы сы мында тӧдтӧм кывъяс, мый сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво сылӧн кыпыд сёрниысь.
«Быттьӧкӧ камлание дырйи шаман сёрнитӧ, некодлы гӧгӧрвотӧм кывъяс шуалӧ», — сы йылысь мӧвпаліс Чочой.
А Эттай сэк сёрнитіс нин дзик гӧгӧрвотӧма, тэрыба ӧвтчис кияснас, и корсюрӧ заводитліс сёрнитны рочӧн.
Медбӧрын ышловзис, неуна чӧв олыштіс и шуис зэв спокойнӧя:
— Бур кывъяс-ӧ ме тэныд висьталі?
Ӧні тэ, навернӧ, ставсӧ гӧгӧрвоин?
— Эг...
нинӧм эг гӧгӧрво, — аслас кӧсйытӧг признайтчис Чочой.
Эттай гӧрдӧдіс, воськовтіс водзӧ, кӧсйис мыйкӧ ещӧ шуны, но друг ӧвтыштіс кинас, сэсся кияссӧ сюйис зептас да тэрыба кутіс перъявны сэтысь Чочойлы дасьтӧм пӧдарокъяс.
Тані вӧлі унатор, мый вылӧ любӧй детинкалӧн эськӧ петіс вежыс.
— Со босьт, босьт тайӧс ставсӧ!
Лоам другъясӧн, бур другъясӧн лоам!
— пӧдарокъяссӧ сетавны помалігӧн шуис Эттай.
Сэсся кватитіс Чочойӧс киӧдыс, топӧдліс сійӧс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Эттай муніс, а некымын минут мысти пырисны сизимӧн кымын, кодъяслысь нимъяссӧ Чочой эз на тӧд.
Лишнӧй сёрниттӧг ставӧн найӧ кутісны сетавны Чочойлы пӧдарокъяс.
Сійӧ видзӧдіс дружба кузя сетӧм пӧдарокъяс чукӧр вылӧ, зілис запомнитны ставсӧ, кодъяс вайисны тайӧ став пӧдароксӧ.
Тайӧ здукас жырйӧ пырисны Кэукай да Петя.
Найӧ немгӧгӧрвотӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ми жӧ шулім, мый пӧдарокъяссӧ сетавны кутам пионерскӧй сбор вылын, — рочӧн шуис Петя.
Ӧти детинка, коді сетіс нин пӧдарокъяссӧ, мыжапырысь кызӧктіс да правдайтчӧм могысь шуис:
— Да тайӧ Эттай заводитіс, а ми сы бӧрся — полім, мый сёрмам.
— Эттай частӧ тадзи вӧчӧ, сійӧ дзик неорганизованнӧй, — зумыштчис Петя.
Чочой синтырнас видзӧдіс еджыд чужӧма детинка вылӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧ Петя, но сылы вӧлі гӧгӧрвоана, мый еджыд чужӧма детинка мыйӧнкӧ абу дӧвӧлен.
Регыд сылӧн юрас вирдыштіс мӧвп:
«Еджыд чужӧмаыс скӧралӧ, мый меным вайисны пӧдарокъяс!»
Пӧдарокъяс чукӧр вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой заводитіс тэрыба сёрнитны:
— Мыйла меным сы мында пӧдарокыс?
Оз ков меным сы мында пӧдарокыс!
Босьтӧй найӧс!
Но тайӧ абу бур: мый нӧ ме, мистер Кэмби, али мый?
Мый нӧ ме, шаман Мэнгылю, али мый?
Мыйла меным сы мындасӧ?
Ме гӧгӧрвоа, сылы тайӧ оз кажитчы...
— синнас Чочой индіс Петя вылӧ да вешйис пызан дорысь, кӧні вӧліны пӧдарокъясыс.
Петя зэв ёна гӧрдӧдіс да видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ шуис: аддзан, кутшӧм лёка артмӧ!
Кэукай скӧраліс.
— Тайӧ некытчӧ оз туй!
— пӧшти горӧдіс сійӧ.
— Эттайлӧн юрыс нерпалӧн дорысь лёкджык.
Юрас мӧвпъясыс лым кодьӧсь, — кытчӧ тӧлыс пӧльыштас, сэтчӧ и лэбӧны.
Жырйӧ кашкигтыр лэбис-пырис Эттай.
Киас сылӧн вӧлі выль аркан.
Аслас небыд сьӧлӧм вӧсна сійӧ чайтіс, мый Чочойлы пӧдарокъяс сетіс этша на, мыйла сійӧ эз сет аркансӧ, кор став челядьыс тӧдӧны, мый сійӧ сылӧн медбурторйыс.
— Висьтав, кыдзи тайӧ шусьӧ?
— сы дорӧ шыасис Кэукай.
— Тэ мыйла решитін ачыд сетавны Чочойлы пӧдарокъяссӧ, а?
Эттай кутіс лапйӧдлыны синъяснас, мыжапырысь копыртіс юрсӧ.
— Тӧдан, Эттай, — эз вермы кутчысьны Петя, — тэ аслад поступокӧн быттьӧкӧ висьталін: «Ме медбур!
Пӧдарокъяссӧ ме медводз сеті, а мукӧдыс ставныс ме дорысь омӧльӧсь...»
abu
Эттай дрӧгнитіс, быттьӧкӧ сылы кучкисны чужӧмас,
но Петялысь кывъяссӧ лыддис справедливӧйӧн.
Сійӧ выныштчис да, Петялы синмас веськыда да честнӧя видзӧдігтыр, шуис:
— Тэ правильнӧ сёрнитан.
Артмӧ збыльысь тадзи...
Но ме эг кӧсйы тайӧс, ньӧти эг кӧсйы тайӧс...
Аслас став виднас Эттай быттьӧкӧ висьталіс: век менам артмӧ мӧдарӧ — кӧсъя, медым бур вӧлі, а артмӧ лёка.
Боквыв талясьӧм торбаза нырсӧ бергӧдліг сійӧ нускис да эз лысьт видзӧдлыны другъясыслы синъясас.
Чочой зілис гӧгӧрвоны Эттайлысь да Петялысь сёрнисӧ.
— Ладнӧ, дугдам та йылысь, — медбӧрын шуис Петя.
— Сідзи кӧ нин артмис, то ми тожӧ долженӧсь сетны ассьыным пӧдарокъяснымӧс.
Кыдз тэ чайтан, Кэукай?
Ставӧн кокниа ышловзисны: Петя висьталіс Эттайлы ставсӧ, мый мӧвпаліс, но ӧбидаыс сылӧн регыд прӧйдитіс — сійӧ предложитіс медся бурсӧ, кыдзи петны тайӧ сьӧкыд положениесьыс.
Ӧні делӧыс вӧлі Кэукай сайын, кодлӧн авторитетыс вӧлі челядь водзын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Петялӧн.
Кэукай эз тэрмась.
Тайӧ здукас сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ серьёзнӧй да стрӧг, кыдзи Таграт — сылӧн батьыс.
— Бур, мый тэнад сьӧлӧмыд честнӧй, — Эттай вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын шуис медбӧрын Кэукай.
Сэсся друг мигнитіс да небыдика печиктіс Эттайлы нырас да содтіс: — Вот аддзылан, кутшӧм пӧдарокъяс Чочойлы ми Петякӧд сетам.
Завидьыдла тэнад синъясыд плешкад каясны...
Ставныслы лои зэв гажа.
Кутшӧмкӧ детинка Кэукай моз жӧ печиктіс Эттайлы юрпыдӧсас.
Эттай гыжйыштіс юрсӧ, ньӧжйӧник бергӧдчис да ӧбидчик вылас друг шыбитіс аркансӧ.
Ещӧ здук — и заводитісны эськӧ вермасьны, но кодкӧ ӧлӧдіс, мый найӧ жырйынӧсь.
Кэукайлӧн да Петялӧн пӧдарокъясыс збыль вӧліны бурӧсь.
Кэукай козьналіс Чочойлы ассьыс выль коньки-снегурочкасӧ, а Петя — спортивнӧй лыжи.
Чочой видзӧдіс тайӧ пӧдарокъясыс вылӧ и, кажитчӧ вӧлі, эз эскы аслас синъяслы.
«Коньки!
Лыжи!
Дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс ме аддзылі Адольфлысь да Дэвидлысь!» — мӧвпаліс сійӧ.
Дзик на неважӧн сылы вӧлі мечтаӧн прӧстӧ сулыштны татшӧм лыжи вылас, а ӧні!..
Чочой босьтчыліс кӧмавны конькисӧ сэн жӧ, жырас, но тайӧ здукас воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис ещӧ ӧти детинка, кодлӧн киас вӧлі акын.
— Тавыль локтіс!
— чуймӧмӧн горӧдіс кодікӧ.
Тавыль гӧрдӧдіс, синъяссӧ лэдзис улӧ да тэрыба матыстчис Чочой дорӧ:
— Босьт месянь пӧдарок, сьӧлӧмсянь сета!
Нерпаӧс кутан лыйлыны — тайӧ акыннас вадорӧ сійӧс кыскавны кутан...
Чочой босьтіс киас акынсӧ да аттьӧалӧмӧн видзӧдліс детинка вылӧ.
Но сэки сійӧ жӧ гӧлӧсыс, сӧмын гораджыка нин, горӧдіс:
— Кывзы, Тавыль, да ӧд тэнад батьыд...
Эттай котӧртіс сёрнитысь детинка дорас да немъяндысьтӧг тупкис кинас сылысь вомсӧ.
Мыйла сійӧ думыштӧма казьтыштны Тавыльлы сы батьлысь важ олӧмсӧ?
— Правильнӧ, Эттай, тупкы сылысь вомсӧ, кыдзи колӧ, медым бӧр ньылыштас ассьыс йӧй думсӧ!
— серампырысь шуис Кэукай.
Детинкаяс да нывкаяс серӧктісны: сӧгласитчисны Кэукайкӧд.
Но Тавыль друг кияснас тупкис чужӧмсӧ, мыйӧкӧ конйыштчис да тэрыба петіс жырсьыс.
— Коді ӧбидитіс сійӧс?
Мыйла сійӧ муніс?
— ызгысь челядь вылӧ видзӧдігтыр немгӧгӧрвотӧг юаліс Чочой.
— Бӧрыннас гӧгӧрвоан, Чочой, бӧрыннас ставсӧ гӧгӧрвоан!
— чукотскӧй ногӧн шуис Петя да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, медым петны, корсьны Тавыльӧс да успокоитны сійӧс.
Петя бӧрын ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны и мукӧдыс.
Кор колис ӧтнасӧн, Чочой заводитіс видлавны пӧдарокъяссӧ.
Сійӧ бур, мелі кывъясыс, кодъясӧс шуалісны тайӧ посёлокас челядь и гырысь йӧз, вӧрзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
И сійӧ эз вермы не уськӧдны тӧдвылас тайӧ здукас негр Томӧс:
«Вот эськӧ Том кӧ вӧлі ӧні мекӧд!
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ловъя!»
Часілӧн маятникыс век ӧтмоза тічкис ассьыс «тик-так», вӧтліс ыджыд стрелкасӧ кытшӧдыс пыр ылӧджык и ылӧджык, а Чочой век на пукаліс и пукаліс аслас пӧдарокъяс дорын.
Сылӧн доршасис синваыс.
И сьӧкыд шуны, вӧлі-ӧ тайӧ шуда синва либӧ аслас Том другыс кузя курыд шог синва, мамыс, батьыс кузя шог синва, Гоомо дядьыс, Нутэскин, Очер кузя шог синва...
А пӧжалуй, тайӧ вӧлі кыкнанныс.
— Эн шогсьы, Чочой!
Петам ывлаӧ, миянӧс сэні челядь виччысьӧны!
— друг сійӧ кыліс Кэукайлысь гӧлӧссӧ.
Чочой ыджыда ышловзис да Кэукай бӧрся мӧдӧдчис ывлаӧ.
МЫЙ СІЙӦ ВЕЛӦДЧӦМЫС?
Кэукай сулаліс рӧмпӧштан дорын да лӧсьӧдіс морӧс вынсьыс гӧрд галстуксӧ.
Чочой бокисянь видзӧдіс сы бӧрся.
Кэукайлӧн чужӧмыс талун вӧлі торжественнӧй, кыпыд.
Рӧмпӧштан водзын видзӧдчигмоз сійӧ вомгорулас сьыліс кутшӧмкӧ гажа сьыланкыв.
Чочой зілис гӧгӧрвоны сьыланкывйыслысь кывъяссӧ, но эз вермы: Кэукай сьыліс рочӧн.
«Вот эськӧ меным татшӧм гӧрд шарпсӧ!»
— пионерскӧй галстук вылӧ завидьтігтыр видзӧдіс да мӧвпаліс Чочой.
Сійӧ матыстчис Кэукай дорӧ, видзчысьӧмӧн видліс галстуксӧ да юаліс вокыслысь:
— Тэнад сэсся абу татшӧм шарпыс?
Ме эськӧ кӧсйи...
Кэукай тэрыба, но небыдика вештіс галстук дорсьыс Чочойлысь кисӧ да, неуна думайтыштӧм бӧрын, шуис:
— Тайӧ абу шарп, а тайӧ шусьӧ пионерскӧй галстукӧн.
Сыӧ киясӧн кутчысьны оз позь, и тэныд пока новлынысӧ сійӧс водз на.
Чочой чуймис: ӧнӧдз сылы вӧчлісны ставсӧ, мый сійӧ кӧсйыліс, быдӧн кӧсйис вӧчны сылы мыйкӧ бурӧс.
Та вӧсна детинкалы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд, и сэк жӧ сьӧлӧм вылас вӧлі кыпыд.
И друг Кэукай шуалӧ татшӧм кывъяс!
«Эг-ӧ ӧбидит ме сійӧс мыйӧнкӧ?»
— полігтыр мӧвпаліс Чочой.
Сійӧ сюся видзӧдліс Кэукай вылӧ — сійӧ вӧлі весел, кыдзи и водзті.
«Абу, сійӧ, буракӧ, абу ӧбидитчӧма», — думыштіс Чочой.
Вокыслысь костюмсӧ видлалӧм бӧрын Кэукай лӧсьӧдыштіс сылысь еджыд воротниксӧ да шуис:
— Но, мунам школаӧ!
Мый ковмас вӧчны школаас, Чочой эз на тӧд, кӧть и челядь висьтавлісны нин та йылысь.
Школьнӧй занятиеяс йылысь сійӧ ӧнӧдз на мӧвпаліс сідз, мый школаын ковмас вӧчны быдӧнлы тӧдса удж.
«Но уджавны ковмас: не кӧ чери кыйны, то кӧр видзны либӧ кыйсьыны.
А гашкӧ, кыдзи нывкаясӧс, тшӧктасны кучик вӧчны?»
Школаын сылысь пельсӧ чунӧдісны уна дас детинкаяслӧн да нывъяслӧн гӧлӧсъясыс.
Челядьыс тані вӧлі сэтшӧм уна, мый Чочой шӧйӧвошис.
Уна школьниклӧн вӧлі сэтшӧм жӧ гӧрд шарп, кутшӧм и Кэукайлӧн.
Полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг Чочой чӧла вӧтчис Кэукай бӧрся.
Сійӧ вайӧдіс сійӧс неыджыд жырйӧ, кӧні сулаліс гӧрд пызандӧраӧн вевттьӧм кузь пызан.
— Тайӧ миян пионерскӧй жыр, — шуис Кэукай, сэсся Чочойӧс нуӧдіс сійӧ стен дорас, кӧні ӧшаліс дзирдалысь югыд труба.
Кэукай босьтіс трубасӧ, вайӧдіс вомдорас да тутӧстіс сэтшӧм гораа, мый Чочой дрӧгнитіс да тупкис пельяссӧ.
— Мыйла тайӧ?
— полӧмӧн юаліс сійӧ.
Кэукай нинӧм вочавидзтӧг бӧр ӧшӧдіс трубасӧ ас местаас, босьтіс кӧрт тув вылысь мыйкӧ гӧгрӧсӧс да кутіс кучкавны сыӧ кык ичӧтик бедьторйӧн.
— О, гӧгӧрвоа!
— мӧвпалігтыр шуис Чочой.
— Тайӧ шаманлы камлание нуӧдӧм вылӧ места.
Кэукай видзӧдліс Чочой вылӧ да гораа серӧктіс.
— Да абу жӧ, тайӧ жӧ пионерскӧй жыр, гӧгӧрвоан?
А тайӧ пионерскӧй барабан!
А тайӧ горн да знамяяс!
— объясняйтіс сійӧ.
Но тайӧ тӧдтӧм кывъясыс: «пионерскӧй жыр», «барабан», «горн», «знамяяс», нинӧм на эз висьтавны Чочойлы.
Пионерскӧй жырйӧ пырис Нина Ивановна, сы бӧрся — Петя да Эттай.
— Вот кыдз, и Чочой тані!
— чукотскӧй ногӧн шуис велӧдысь сідзикӧн, быттьӧ тӧдӧ вӧлі сійӧс важысянь нин.
Чочой чуймӧмӧн видзӧдліс еджыд чужӧма ныв вылӧ.
Гырысь пемыдлӧз синъяслӧн мелі видзӧдласыс да мелі нюмыс кажитчисны Чочойлы.
Пока сійӧ видзӧдіс велӧдысь вылӧ, Кэукай, Петя да Эттай пуксисны пызан сайӧ да мый йылысь кӧ кутісны сёрнитны рочӧн, на сёрниын роч кывъясыс сорласьлісны чукотскӧй кывъяскӧд.
Зильӧбтіс звӧнок.
Чочой дрӧгнитіс.
А Чочойлӧн другъясыс чеччисны да сэки жӧ лӧсьӧдчисны петны.
— Ӧні кутам велӧдчыны, мунам классӧ!
— кыдзкӧ торйӧн нин кыпыда шуис Кэукай.
Чочойлӧн кыптіс сэтшӧм чувство, мый кутіс виччысьны мыйкӧ вӧвлытӧмӧс.
Детинкаяс петісны коридорӧ, и сэні артмис вӧвлытӧмтор.
Чочой, коді некор эз велӧдчыв школаын, должен вӧлі мунны первой классӧ, а сылӧн другъясыс — витӧдӧ.
Витӧд класс ӧдзӧс дорын найӧ сувтісны да кутісны объясняйтны, кутшӧм ӧдзӧсӧд Чочойлы колӧ пырны.
— Кыдзи?
Ті менӧ ӧтнамӧс колянныд?
— чуймис Чочой.
— Мун, мун сэтчӧ, тадз колӧ...
— велӧдысь локтӧдз зілис гӧгӧрвоӧдны Кэукай.
— Тэ сэні неуна пукыштан, а перемена дырйи ми бара тэкӧд аддзысям.
— Перемена дырйи?
А кӧні сійӧ переменаыс?
— полӧмӧн юаліс Чочой. «Перемена» кывсӧ сійӧ гӧгӧрвоис местаӧн, кӧні найӧ долженӧсь вӧлі встретитчыны.
Кэукай падмис.
Падмисны и сылӧн другъясыс.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— рочӧн юаліс Петя.
На дорӧ матыстчис Виктор Сергеевич.
— Мед пока Чочой мунӧ тіянкӧд ӧтлаын, — найӧс кывзӧм бӧрын шуис сійӧ.
Чочой пуксис Кэукайкӧд ӧти парта сайӧ да подозрительнӧя заводитіс видлавны партасӧ: код тӧдас, мыйла тайӧ татшӧм тешкодь пызаныс?
Сійӧ чувствоыс, мый ӧні, вот-вот заводитчас мыйкӧ вӧвлытӧмтор, эз эновтлы Чочойӧс.
«Мый сійӧ велӧдчӧмыс?
— полігтыр мӧвпаліс сійӧ.
— Гашкӧ, ёна доймыны кутас?»
Но колис минут бӧрся минут, и вӧвлытӧмторйыс век на эз заводитчы.
Петялӧн батьыс пукаліс пызан сайын да мыйкӧ сёрнитіс ученикъяскӧд Чочойлы тӧдтӧм кыв вылын.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтліс да заводитліс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ партаяс костӧд.
Детинкаяс да нывкаяс кывзісны сійӧс внимательнӧя, ни ӧти кывйӧн эз торкны велӧдысьлысь висьталӧмсӧ.
Сэсся ӧти детинка лэптіс кисӧ.
Велӧдысь мыйкӧ шуис сылы.
Ученик сувтіс да мыйкӧ заводитіс висьтавны.
— А кор велӧдчыны кутасны?
— эз вермы кутчысьны да Кэукайлысь ньӧжйӧник юаліс Чочой.
Но классын вӧлі шынитӧв, и Чочойлысь вопроссӧ кылісны ставӧн.
Велӧдчысьяс бергӧдчисны сылань, ӧткымынӧн прысьнитісны-серӧктісны.
— Оз ков серавны, — чукотскӧй ногӧн шуис велӧдысь, медым и Чочой гӧгӧрвоис сійӧс.
— Вот ме тіянлы висьталі сы йылысь, мый талун миян ыджыд канмуын разнӧй войтыръяслӧн став челядьыс пуксисны партаяс сайӧ велӧдчыны.
Но абу тадзи сэні, капиталистическӧй канмуясын, — шуам кӧть, Америкаын.
— Виктор Сергеевич матыстчис Чочой дорӧ.
— Со тайӧ детинкаыс локтіс миянӧ вис мӧдарладорсянь, йӧз мусянь.
Сійӧ некор эз вӧвлы школаын, сійӧ ньӧти оз тӧд, мый сійӧ лоӧ велӧдчӧмыс.
Коркӧ сійӧ тіянлы висьталас Аляскаын аслас олӧм йылысь.
А ӧні ме висьтала мыйсюрӧ тіянлы.
Велӧдысь недыр чӧв олыштіс, сэсся чукотскӧй кыв вылын заводитіс висьтавны ичӧтик чукча Чочой йылысь.
Детинка сюся видзӧдіс велӧдысь вылӧ.
А сійӧ, мый сы олӧм йылысь висьталіс бокӧвӧй морт, чуймӧдіс сійӧс.
Чочой чувствуйтіс, мый сы вылӧ жальпырысь видзӧдӧны велӧдчысьяс, и корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс на вылӧ ачыс да быттьӧ бӧр кынмыліс места вылас, поліс пель бокті лэдзны велӧдысьлысь кӧть ӧти кыв.
— ...
Вот тадзи олӧны гӧль йӧзлӧн челядьыс сэні, вис сайын, — помаліс Виктор Сергеевич.
Водзӧ сійӧ бара кутіс сёрнитны рочӧн.
«Ага, гӧгӧрвоана, — думыштіс Чочой: — велӧдчыны — тайӧ, сідзкӧ детинкаяслы да нывъяслы кывзыны мортӧс, коді шусьӧ велӧдысьӧн».
Но сэк Чочой казяліс, мый ӧти велӧдчысь сувтіс да, кутшӧмкӧ небӧгӧ видзӧдігмоз, заводитіс мый йылысь кӧ висьтавны.
Чочой минут кык видзӧдіс детинка вылӧ да друг сылы дум вылас уси, кыдзи найӧ Томкӧд видзӧдісны шаман складсянь, мыйӧн гажӧдчисны Кэмбилӧн пияныс.
«Адольф сэки тадзи жӧ, кыдзи тайӧ детинкаыс, небӧгӧ видзӧдіс, а сэсся найӧ Дэвидкӧд заводитісны ӧта-мӧдыслысь шырны юрсисӧ, — тӧдвылас уськӧдіс Чочой.
— Неужели и тані сідзжӧ кутасны вӧчны?»
Но велӧдчысь пуксис.
Сы бӧрся чеччис мӧд.
Тадзи вӧлі звӧнокӧдз.
Муртса на зильӧбтіс звӧнок, кыдз став велӧдчысьясыс чеччисны да петісны партаяс сайысь.
Перемена дырйиыс Кэукай да Петя нуӧдісны Чочойӧс мӧд классӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, объясняйтісны сылы, мый сійӧ должен пукавны именнӧ сэні.
— Ме пола ӧтнамӧн, ме тіянкӧд кӧсъя, — полігтыр шуис Чочой.
Но Кэукай да Петя эз лэдзчысьны.
«Навернӧ, меысь дӧзмисны нин, — думыштіс Чочой, кор Кэукай да Петя бӧр мунісны.
— Но мыйла сэтшӧм регыд дӧзмисны меысь!»
Чочойлы дум вылас уси Том другыс.
«Мыйла Том некор эз петкӧдлы, мый сійӧ дӧзмыліс меысь?»
Кор зильӧбтіс звӧнок, классӧ кутісны пыравны детинкаяс да нывкаяс.
Чочойкӧд орччӧн пуксис кыз еджыд кӧсаяса да кельыдлӧз синъяса, еджыд чужӧма нывка.
Тайӧ вӧлі Соня.
Сійӧ меліа нюммуніс Чочойлы да мыйкӧ шуис сылы рочӧн.
Классӧ пырис Нина Ивановна.
Сідзи жӧ, кыдзи и Виктор Сергеевич, сійӧ заводитіс уроксӧ беседасянь.
Чочой вӧлі тыр аслас думъясӧн, и сійӧ эз кывзы велӧдысьӧс.
«Мыйла найӧ эз кӧсйыны, медым ме кольччи накӧд?» — кымынӧдысь нин сійӧ юаліс ассьыс да бара заводитліс мӧвпавны Кэукай да сылӧн другъяс йылысь.
Классын велӧдчысьяс вылӧ сюся видзӧдӧм бӧрын Чочой вӧчис вывод, мый классас ставныс сыысь томджыкӧсь.
Тайӧ шемӧсмӧдіс Чочойӧс.
«Гашкӧ, Кэукай да сылӧн другъясыс чайтӧны, мый ме ичӧтик?
Но ме жӧ абу ичӧтджык наысь, мыйла найӧ сідз мӧвпалӧны?»
Тайӧ мӧвпыс кажитчис Чочойлы сэтшӧм тӧдчанаӧн, мый сійӧ решитіс сэк жӧ мунны да висьтавны сы йылысь Кэукайлы.
Чочой сувтіс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сійӧс паныдаліс велӧдысь.
— Тэ, навернӧ, Кэукай дорӧ кӧсъян ветлыны?
Нӧрӧвит неуна, — меліа шуис сійӧ.
— Вот первой мекӧд пукалышт.
Меным зэв окота тэкӧд пукыштны.
Пуксьы аслад местаад.
Велӧдысьлӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм мелі да бур, мый Чочой успокоитчис да пуксис аслас местаӧ.
Нина Ивановна сеталіс быд велӧдчысьлы ӧти тетрадьӧн да карандашӧн, тшӧктіс гижтыны дженьыдик веськыд визь.
Велӧдчысьяс сьӧлӧмсяньыс босьтчисны удж бердӧ.
Чочойлӧн суседкаыс, кодлы карандашыс важысянь вӧлі тӧдса, гижтіс визьсӧ кокниа да ӧдйӧ.
Чочой кӧсйис вӧчны сідз жӧ, киас босьтіс карандаш да инмӧдчис сійӧн лым кодь еджыд бумагаӧ, личкыштіс...
Карандашыс трачнитіс-чегис и неыджыд графиттор гӧгыльтчис парта вывсяньыс джоджӧ.
Чочой кельдӧдіс.
Сылы кажитчис, мый лои зэв ыджыд лёктор.
Сійӧ видзӧдіс чегӧм карандаш вылас да йӧжгыльтчӧмӧн виччысис, кор сы вылӧ скӧрысь горӧдас велӧдысь.
Чочойлӧн суседкаыс жалитӧмпырысь ышловзис да вӧзйис сылы ассьыс карандашсӧ.
Чочой пыркнитіс юрнас: сійӧ эз кӧсйы ассьыс мыжсӧ вештыны мӧд вылӧ.
Велӧдысь аддзис Чочойлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Сійӧ матыстчис сы дорӧ да прӧстӧя шуис:
— Тайӧ нинӧм, мый карандашыд чеги.
Тадзи частӧ овлӧ.
Сійӧ ёсьтіс карандашсӧ да пуксис Чочойкӧд орччӧн, сылысь кисӧ босьтіс аслас киӧ да заводитіс петкӧдлыны, кыдзи колӧ гижны визьяс костас черточкаяссӧ.
Первойсӧ Чочой яндысис, но коли минут — и сійӧ ставнас сетчис уджас.
— Вот тадз!
Аддзан, кутшӧм бура артмӧ!
— ошкис сійӧс Нина Ивановна.
Чочой гижталіс черточкаяссӧ быдса лист, шойччигмозыс чышкыштіс чужӧмсьыс ньылӧмсӧ, быттьӧкӧ сьӧкыд удж бӧрын, да думыштіс: «Велӧдчыны — сійӧ не сӧмын мый йылысь кӧ висьтъяс кывзыны, но ещӧ и татшӧм черточкаяс гижавны.
Но мыйла тайӧ?..»
Со и велӧдчан луныс помасис.
Чочой петіс школаысь, челядь чукӧрысь синъяснас корсис Кэукайӧс да сылысь другъяссӧ — но эз аддзы.
«Ладнӧ, мед сідз лоас, — зумыштчис сійӧ.
— Но найӧ ещӧ гӧгӧрвоасны на, мый мекӧд дружитны позьӧ...»
А тайӧ кадас отряд сӧветса председатель Петя да отряд сӧветса членъяс Кэукай да Эттай сёрнитісны пионерскӧй жырйын Чочой йылысь.
— Колӧ миянлы бура гӧгӧрвоны ӧтитор: Чочойлы миян олӧмным непривычнӧй, — пызанас дневникнас небыдика кучкышталіг сёрнитіс Петя.
— Ме казялі, мый сійӧ миян вылӧ талун неуна ӧбидитчис...
— Но да, оз вермы лоны!
— чуймис Эттай.
— Кыдз сідз ӧбидитчис?
Мыйла ӧбидитчис?
— Петя збыль висьталӧ, — мӧвпалігтыр шуис Кэукай.
— Сійӧ, мый ми Чочойӧс нуӧдім витӧд классысь первойӧ, эз кажитчы сылы, и, навернӧ, ӧбидитчис сыысь.
Сійӧ мӧвпалӧ, мый ми сылы омӧль другъяс.
— Вот-вот, ме буретш тайӧс и вӧлі кӧсъя висьтавны, — бара заводитіс Петя.
— Ми долженӧсь лоны сы дінӧ чуткӧйӧн.
Талун нинӧм сэтшӧмыс эз ло: Чочой гӧгӧрвоас, мыйла ми нуӧдім сійӧс мӧд классӧ.
Но миян вермас лоны кутшӧмкӧ мӧд конфуз.
Другъяс сёрнитісны регыд, но ставныс воисны выводӧ, мый колӧ гӧгӧрвоӧдны пионеръяслы, кыдзи найӧ долженӧсь относитчыны Чочой дорӧ, медым не ӧбидитны сійӧс.
ЭКЭЧО ВОЛНУЙТЧӦ
Рытыс заводитіс помасьны.
Рытъя кыалӧн пемыдгӧрд югӧръясыс муртса югдӧдісны саридзын плавайтысь йи глыбаяссӧ.
Экэчо муніс куръяӧд посёлоксяньыс километр вит бокӧ, кежис саридз вадорӧ да сувтӧдіс нартасӧ.
Нартаас пукалігӧн сійӧ куритіс каллянсӧ да дыр видзӧдіс омӧлик, мучитчӧм пон вылӧ, кодӧс сійӧ аддзис рытъявылыс саридз вадорысь.
Тайӧ вӧлі тадзи.
Бӧжсӧ топӧдӧмӧн понйыс котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ йи пласт вывті, коді вадорӧдзыс абу воӧма сӧмын метр кызь кымын.
Кор казяліс мортӧс, пон кутіс гораа омлявны, некымынысь лӧсьӧдчыліс уськӧдчыны ваас, но, буракӧ, эз лысьт.
«Неужели тайӧ буретш сійӧ понмыс, код йылысь висьтавліс Аляскаысь пышйысь детинкаыс!» — вирдыштіс Экэчо юрын.
Полігтыр, гусьӧн видзӧдліс сійӧ гӧгӧр, босьтіс карабинсӧ, медым лыйны понсӧ, но эз лый...
Экэчо зілис не веськавны Чочойлы син улас, да сэки жӧ бура кывзіс став сёрнисӧ, коді вуджис керкасянь керкаӧ, ярангасянь ярангаӧ Аляскаысь пышйӧм детинкалӧн висьт бӧрын.
Экэчолӧн сьӧлӧм вылас пыр лои тревожнӧйджык.
Сійӧ бура тӧдіс, мый Аляскаса Кэймид посёлокын олысьяс, кӧть нин найӧ, кодъясӧс коркӧ мырдӧн нуӧдісны Чукоткаысь, эз вермыны не тӧдны шаман Мэнгылюкӧд сылӧн контрабандистскӧй йитӧдъяс йылысь.
«Но да, Мэнгылю висьтавліс налы татчӧс олӧм йылысь и, кыдзи ме тшӧктылі, ёна пӧръявліс.
Висьтавліс, мый аддзысьліс мекӧд, мый месянь кывліс тшыгъялӧм да висьӧмъяс йылысь лёк юӧръяс.
Нутэскин, Чумкель ставсӧ тайӧс кывлісны, дерт», — рассуждайтіс Экэчо. Сійӧ ӧні весиг поліс мӧвпавны сы йылысь, мый лоас, Нутэскинӧс да Чумкельӧс либӧ кӧть на пиысь кодсӧкӧ ӧтисӧ йи пластъяс вайӧдасны кӧ тайӧ вадорас.
«Найӧ висьталасны, найӧ тані ставсӧ висьталасны: кыдзи ме аддзысьлі Мэнгылюкӧд, кыдзи ме сетавлі сылы пушнина», — жугыля мӧвпаліс Экэчо да пыр частӧджык и частӧджык сійӧ ветлывліс саридз вадорӧ. Сьӧрсьыс сійӧ век босьтліс бинокль.
Колисны лунъяс.
Экэчо корсюрӧ успокоитліс асьсӧ сійӧн, мый Нутэскин да Чумкель пӧгибнитісны саридзын.
Но вот сы син водзӧ сувтіс кӧтасьӧм омӧлик пон...
«Чочой висьталӧм серти понсӧ шуисны Очерӧн, — думыштіс Экэчо.
Гашкӧ, тайӧ дзик мӧд пон...»
— Очер!
Очер!
— чукӧстіс Экэчо.
Ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын понйыс збоя уськӧдчис ваас да кутіс вартчыны вадорлань.
Сійӧ вӧлі сідз усьӧма эбӧссьыс, мый корсюрӧ вӧлі кажитчӧ — вот-вот пӧдас ванас да вӧяс саридзас.
Экэчо видзӧдіс сылӧн омӧльтчӧм нырвом вылас, сы синъясӧ, кӧні сэтшӧма тӧдчис овны кӧсйӧм, и друг бара кыпӧдіс карабинсӧ.
Тайӧс казялӧм бӧрын пон мыйвынсьыс шлопӧдны мӧдіс лапаяснас: зілис, кӧть мед мый эз ло, а воӧдчыны вадорӧдзыс.
Экэчо бӧр лэдзис карабинсӧ.
«Мед ме ордын неуна олыштас, — решитіс сійӧ.
— Сыкӧд ме вадорӧдыс ветлӧдлышта, сійӧ ӧдйӧ казялас саридзсьыд морттӧ, торйӧн нин, найӧ кӧ лоӧны Нутэскин либӧ Чумкель...»
И вот ӧні, нарта вылын пукалігӧн, Экэчо видзӧдіс Очер вылӧ да мӧвпаліс сы йылысь, оз-ӧ тадз коркӧ йи пластъяс вылын воны татчӧ Нутэскин либӧ Чумкель.
«Эк, ме эг тӧдмав, вӧлі-ӧ Нутэскинлӧн винчестерыс!
Винчестертӧг саридзын сёянтӧ он судзӧд, а сёянтӧгыд дыр он ов, — каллянсӧ пыркӧдігмоз думыштіс Экэчо.
— Зато винчестерыд кӧ эм, позьӧ быдса тӧлысь плавайтны саридзӧд йи вылын...
Быдса тӧлысь, весиг и унджык на ме должен волнуйтчыны...»
Экэчо кутчысис юрас да дыр кывзысис войся чӧв-лӧняс, кодӧс торклывліс сӧмын саридз гыяслӧн вадорӧ ӧтмоза швачӧдчӧмыс.
«Но ладнӧ, мед ме аддза Нутэскинӧс либӧ Чумкельӧс вот тадзи жӧ, кыдзи тайӧ понсӧ ме аддзи, а водзӧ мый?» — ассьыс юаліс Экэчо.
Тайӧ здукас Очер мӧдіс эргыны.
Сы бӧрся эргыны мӧдісны ещӧ некымын пон, кодъяс нигыльтчӧмӧн куйлісны кос турун вылын.
Экэчо чошкӧдіс пельяссӧ, тэрыба видзӧдліс гӧгӧр.
Пемыдас, нартасянь метр комын сайын кымын, мунісны кык морт.
— Мыйла тэ асьтӧ сідз мучайтан, Тынэт?
— Экэчо кыліс велӧдысьлысь гӧлӧссӧ.
— Гашкӧ, тэнад батьыд бӧр бергӧдчис Аляскаӧ, гашкӧ, сійӧ ловъя и дзоньвидза...
— Ог вермы, Нина, ог вермы спокойнӧя узьны!
Ог вермы спокойнӧя овны!
Гӧлӧссӧ ме сылысь кыла.
Пыр думайта: гашкӧ, йиясыс сійӧс вадорӧ ваясны, вот-вот вадорӧ каяс, а вот тӧлыс лыбас да йи пластсӧ мӧдарӧ вӧтлас.
Кыдзи нӧ ме верма прӧститны ачымӧс таысь?..
А сійӧ мортыс, Нутэскин!
Сыкӧд сэтшӧмтор жӧ вермас лоны...
Найӧ бӧр ылыстчисны посёлоклань.
Экэчо дыр на кывзіс велӧдысьлысь небыдик, пӧшти кевмысяна гӧлӧссӧ да Тынэтлысь жугыль гӧлӧссӧ.
— Эк!
Кыдзи дружитӧны!
— ньӧжйӧник шуис Экэчо да друг сылы тӧдвылас уси йӧз пӧвстын паськалӧм сёрни, мый Тынэт да велӧдысь решитӧмаӧсь праздник дырйи, ноябр 7-ӧд лунӧ, вӧчны свадьба.
«Дзик роч кодь лоӧма: роч керкаын олӧ, роч ногӧн пасьтасьӧ, роч ныв вылӧ гӧтрасьны кӧсйӧ!»
— лӧгпырысь мӧвпаліс Экэчо.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ решитіс пестыны неыджыд бипур: «Код тӧдас, саридзсянь мортыс, гашкӧ, аддзас вадорысь бисӧ, горзыны кутас!»
Экэчо эз на удит пестыны бипурсӧ, кыдзи Очер чеччис да кутіс омлявны.
Экэчо сувтіс жӧ, кутіс кывзысьны да видзӧдны.
«Неужели найӧ эз пӧгибнитны!»
— полӧмӧн думыштіс сійӧ да киас босьтіс карабинсӧ.
...Чочой матыстчис дзик ва бердӧдзыс да, кӧдзыд вой тӧлысь йӧжгылясиг, видзӧдіс маяк бияс вылӧ.
Кӧнкӧ посёлок помын кутісны омлявны понъяс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ: сылы кажитчис, мый омлялӧ Очер.
Понъяс ланьтлісны, но недыр мысти бӧр заводитісны омлявны.
— Очер!
— горӧдіс Чочой да уськӧдчис котӧртны сылань, кӧні кыліс понъяслӧн омлялӧмыс.
Петя да Кэукай, кодъяс наблюдайтісны Чочой бӧрся, чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Найӧ эз кӧсйыны вывті кӧвъясьны Чочой дінӧ, но сы бӧрся дугдывтӧг следитісны, да сідзи, медым сійӧ эз казяв налысь тӧждысьӧмсӧ.
— Очер?..
Мыйла сійӧ шуис тайӧ нимсӧ?
— дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс Петя.
— Да тэ жӧ тӧдан, мый тайӧ понйыслӧн нимыс, кодӧс Чочой воштӧма саридзас!
Гашкӧ, сійӧ вартчис!..
Нинӧм сёрнитчытӧг Петя да Кэукай котӧртісны сылань, кытчӧ пемыдас саяліс Чочой.
Сыръяссьӧм сьӧд кымӧр пласт сайсянь мыччысис тӧлысь, лои югыдджык.
— Со видзӧд, Чочой котӧртӧ вадорӧд!
— Кэукай индіс кинас.
— Мый лоӧма?
Кытчӧ сійӧ котӧртӧ?
— шензис Петя.
— Колӧ вӧтӧдны сійӧс!
— Очер!
Очер!
— кылісны Чочойлысь гӧлӧссӧ.
Тӧлысьыс бара саяліс кымӧр сайӧ.
Но кык друг котӧртісны пемыдас.
Найӧ мудзисны да сувтісны.
— Мый нӧ вӧчны сэсся?
— юаліс Кэукай.
— Колӧ век жӧ корсьны Чочойӧс!
— Колӧ корсьны, — сы моз жӧ шуис Петя.
— Быдтор вермас лоны...
Кык друг бара мӧдӧдчисны водзлань, сюся видзӧдісны пемыдас.
Саридзсянь пӧльтысь тӧлыс мешайтіс муннысӧ, нӧбӧдіс бокӧ.
Частӧ зурасьлісны гырысь изъясӧ.
Детинкаяс конъясьлісны, усьлісны, но упорнӧя век мунісны водзӧ.
— Вай чукӧстам, — шуис Петя.
— Чо-чой!..
— кыкнанныс ӧтпырйӧ горӧдісны найӧ.
— Чо-чой!..
— А но, ешӧ вай гораджыка, — шуис Кэукай.
— Чо-чой!..
Но вочакыв пыддиыс кыліс сӧмын гыяслӧн вадорӧ швачӧдчӧмыс.
Кык друг мӧдӧдчисны водзӧ.
Найӧ эз тӧдны, дыр-ӧ найӧ мунісны войся пемыдас.
Друг водзын югнитіс неыджыд бипур.
Сійӧ то кусліс, то бӧр ӧзйыліс.
— Видзӧд, бипур!
— шуис Кэукай.
Детинкаяс ӧддзӧдісны воськовнысӧ.
Кадыс муніс и муніс, а биыс век на вӧлі ӧти местаын.
Со биыс мигайтыштіс и кусі.
Детинкаяслы лои страшнӧ.
Налы кажитчис, мый весиг тӧлыс лои кӧдзыдджык, быттьӧкӧ сійӧ биыс ӧнӧдз шонтыліс пайӧс.
— Чо-чой!..
— бара горӧдісны найӧ.
Вочакывйыс эз кыв.
Детинкаяс тӧвзисны водзӧ: найӧ виччысисны, мый биыс бара ӧзъяс.
Сідзи и сійӧ лои: биыс ӧзйис.
— Видзӧд, ӧзйӧ!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Котӧртам!..
...Чочой матыстчис сійӧ местаас, кӧні, сылы кажитчис, дзик на неважӧн сотчис бипур.
Детинка полігтыр гӧгӧр видзӧдліс, кывзысис.
— Очер!
— бара горӧдіс Чочой.
Чочойлы вӧлі зэв страшнӧ кольччыны ӧтнаслы пемыд войнас шуштӧм саридз вадорӧ.
Мунны водзӧ пемыдас детинка эз решитчы.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
Очерлӧн гӧлӧсыс, коді сӧмын на кыліс кӧнкӧ тані, век на чунгис Чочой пельясын.
И вот сійӧ видзӧдліс кок улас и збыльысь аддзис сэсь бипурсьыс чусалысь сэрапомъяс.
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво, — полӧмсьыс мынтӧдчыны зілигтыр мӧдысь шуис сійӧ.
Чусалысь сэрапомъяс весьтас копыртчыштӧмӧн Чочой заводитіс пӧлявны найӧс, сэсся пуктіс сэтчӧ ещӧ некымын кос сэрапом.
Ыпнитіс ичӧтик би, нюлыштіс кос сэрапомсӧ да, бикиньяс койигтыр, мӧдіс трачкӧдчыны.
Ӧні Чочойлы эз нин вӧв сэтшӧм страшнӧ.
Сійӧ весиг пӧрччис коксьыс торбазъяссӧ, заводитіс видлавны изъясӧ доймалӧм кокъяссӧ.
Бипур дорын шоналыштӧм бӧрын Чочой шымыртіс пидзӧсъяссӧ, думыштчис.
«Но да, сійӧ йи пластсӧ, кӧні вӧлі Очер, вермис вайӧдны вадорӧ, и кодкӧ сійӧс босьтіс ас ордас» — думсьыс сёрнитіс сійӧ да век на надейтчис, мый вот-вот бара кылас кӧнкӧ матын Очерлӧн гӧлӧсыс.
Чочойлы кыліс морт сёрни.
Сійӧ дрӧгнитіс, сувтіс кок йылас да мӧдіс кывзысьны.
Сьӧлӧмыс сылӧн гораа тіпкис.
А гӧлӧсъяс век матыстчисны...
— Чочой, тайӧ ми!
Ме да Петя!
— пӧшти дзик орччӧн кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс.
Чочой, кыдзи вӧлі, кӧмтӧгыс, уськӧдчис аслас другъяс дорӧ.
— Мый тайӧ тэкӧд?
Мыйла тэ тані войнас бипур пестӧмыд?
— то бипур вылӧ, то Чочой вылӧ немгӧгӧрвотӧг видзӧдлывлігтыр юаліс Кэукай.
— Ме кывлі Очерлысь гӧлӧссӧ!
Ті тӧданныд, кутшӧма ме радейта Очерӧс!..
Ме, навернӧ, радлӧмла йӧйма, Очерӧс кӧ аддза...
— тэрыба-тэрыба висьталіс Чочой да быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс оз кывзыны помӧдзыс.
Кэукай да Петя видзӧдлісны сылӧн волнуйтчысь чужӧмӧ, кӧні ворсӧдчисны би югӧръяс, и гӧгӧрвоисны, мый Чочой и збыльысь мӧдног вӧчны эз вермы.
— Но, гашкӧ, тэныд тайӧ сӧмын кажитчис?
— юаліс Петя.
— Эз, эз кажитчы!
Мыйла кажитчис?
— Мыйла тадз шуан — «кажитчис»!
— пӧся шуис Чочой.
— Очерлысь гӧлӧссӧ ме кӧть кор тӧда!
Сылӧн гӧлӧсыс мортлӧн кодь жӧ...
Чочой эз на удит помавны, кыдзи пемыдсьыс веськыда бипур дорӧ чеччыштіс омӧльтчӧм ыджыд пон.
Кэукай да Петя кежисны бокӧ, а Чочой, синсӧ куньӧмӧн, топӧдіс понсӧ ас бердас.
Понйыслӧн сьыліас вӧлі орӧм алык пом — буракӧ, понйыс орӧдчӧма нарта гезсьыс.
— Очер!
Очер!..
— век на понсӧ ас бердас топыда кутіг корсюрӧ горӧдліс Чочой.
Петя чувствуйтіс, мый сылӧн гӧрддзассьӧ горшдіныс, а Кэукай синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Чочой вылӧ да Очер вылӧ да муртса асьсӧ вермис кутны, медым тшӧтш не кутлыны понсӧ.
Радпырысь никсігтыр Очер ниртчис Чочой банбокӧ да быттьӧкӧ морт видзӧдлывліс сылы синмас...
А Экэчо повзис посёлокладорсянь йӧз локтӧмысь да разӧдіс костёрсӧ, а ӧні, некодӧн казявтӧм, следитіс детинкаяс бӧрся.
Чочойлӧн Очеркӧд аддзысьӧмыс сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс весиг сылысь.
Зумыштчӧмӧн сійӧ нервнӧя курччаліс кос турун сі да мӧвпаліс: «Бур, мый ме понсӧ эг ви.
Понйыд нинӧм, мед олас — кывйыс сылӧн абу мортлӧн, сійӧ оз больгы.
Сэсся помнитны колӧ, мый понйыс — медбура видзӧ лёк духъясысь...
А кыдзи сійӧ уськӧдчис сы дорӧ, весиг алыксӧ орӧдіс!
Тӧлка понйыс, зэв тӧлка!»
Кор детинкаяс мунісны да нуӧдісны аскӧдыс Очерӧс, Экэчо бара матыстчис бипур дорас да чорыда думыштчис.
«Мунны тайӧ вадорсьыс колӧ сэтчӧ, вок дорӧ мунны.
Тані всё равно коркӧ тӧдмаласны, коді ме сэтшӧмыс, — саридз гыяслысь швачӧдчӧмсӧ кывзігмоз мӧвпаліс Экэчо.
— Пушнина колӧ чукӧртны, тӧвнас уна пушнина колӧ чукӧртны.
Сійӧ вадорас сӧмын гӧль мортлы омӧля овсьӧ, а озыр морт сэні бура олӧ.
Менам Мэнгылю вок сійӧ вадорас аслас олӧм вылӧ некор эз норасьлы.
Уна пушнина сьӧрысь нуа!
Уна озырлун аскӧд нуа!..
Сӧмын осторожнӧйӧн колӧ лоны.
Кыдзи пӧрысь, мудер руч, осторожнӧйӧн колӧ лоны...
Йӧз капканысь кута кыньяс босьтавны, гуся местаясӧ кута найӧс дзеблавны.
Нинӧм, Экэчо нэм помсӧ коллялас сідз, кыдзи сылы окота лоӧ!
Вот сӧмын мед тайӧ вадорас эз локны тайӧ страшнӧй йӧзыс...»
Экэчо ышловзис да бара кутіс кывзысьны войся чӧв-лӧняс, кодӧс сӧмын корсюрӧ торклывліс саридз вадорӧ гыяслӧн ӧтмоза швачӧдчӧмыс.
КОДІ КӦЗЯИНЫС?
Арыс таво пуксис мича, шондіа, кутшӧм овлывлӧ шоча.
Тундраын пужъяліс, а лымйыс век на эз усь.
Сӧмын сопкаяслӧн йывъясыс, быттьӧ суровӧй великанъяслӧн задумчивӧй дзор юръяс, асланыс лымъя паськӧмнас вӧліны стрӧгӧсь да кӧдзыдӧсь.
А саридзын, кӧть и эз вӧв тӧла, бушуйтіс йиа шторм.
Навернӧ, кӧнкӧ войвылын кыптіс ураган, гызьӧдіс саридзсӧ да аслас ыджыд выннас, ыджыд йиа гыяснас локтіс Чукотка вадорӧдз.
Ньӧжмыд гыясыс, кажитчис, муртса кыпӧдлісны вывлань зэв ыджыд йи глыбаяссӧ, сэсся ыджыда ышлолалігтыр, быттьӧкӧ сьӧкыд удж бӧрын великан, швачкылісны найӧс увлань. Йи глыбаясыс веськавлісны сэтшӧм жӧ мӧд йи глыбаясӧ, сэсся потлісны найӧ кыкпельӧ, куимпельӧ.
Йи глыбаясыс кымын матӧджык волісны вадорланьыс, сымын найӧ лоины ичӧтджыкӧсь.
А гыясыс век локтісны и локтісны да вайӧдісны вадорланьыс аскӧдыс тшӧтш жуглӧм йи глыбаяссӧ да тані жуглісны найӧс посни торпыригӧдз.
Саридз весьтын грымакылӧмыс эз лӧньлы, и тайӧ вӧлі оз лӧсяв спокойнӧй, шондіа поводдяыслы.
Рэн посёлокӧ пастухъяс вайӧдалісны колхозлысь кӧр стадаяс.
Посёлок гӧгӧр быдмисны кӧръяслӧн сюръясыс вӧр моз.
Быдладорсянь кыліс гыжъяслӧн тшӧкыда тотшкӧдчӧм да ӧта-мӧд дорас инмалысь сюръяслӧн котшкӧдчӧмыс.
Гырысь чымнэ-кӧръяс сувтлывлісны кык бӧръя кок йылас, либӧ, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн да сьӧкыда лолалігтыр, зырисны ӧта-мӧдсӧ.
Налӧн былялӧм синъясыс вӧлі гырдмӧмаӧсь.
Мугов чужӧма кӧр видзысь колхозникъяс, кодъяс вӧліны номдӧрааӧсь, ветлӧдлісны стада пытштіыс.
Кианыс налӧн вӧліны арканъяс.
Кэукай, Петя, Чочой да Эттай петісны стадаыслы воча.
«Мыйта кӧрыс!
Мыйта кӧрыс!..
— думсьыс шуаліс Чочой.
— Кодлӧн нӧ найӧ?
Коді налӧн кӧзяиныс?» Тайӧ вопросыс сэтшӧма интересуйтіс сійӧс, мый эз вермы кутчысьнысӧ да юаліс:
— Коді медся главнӧй мортыс...
тайӧ стадаыслӧн коді кӧзяиныс?
— Колхоз, — дженьыда вочавидзис Кэукай.
— Колхоз...
— повторитіс Чочой.
— А кыдзи сійӧ — колхоз?
Коді сійӧ — колхозыс?
Со ме унаысь нин кывлі «колхоз» кывсӧ, а гӧгӧрвоны ог вермы.
Первойсӧ ме мӧвпалі, мый колхоз — тэнад батьыдлӧн мӧд ним, а сэсся гӧгӧрвои, мый тайӧ абу тадзи.
Сэсся ме мӧвпалі, мый сійӧ кутшӧмкӧ зэв озыр морт, кыдзи и американец Стивенсон: сылӧн кӧрыс зэв жӧ уна.
Но и тайӧ абу вернӧ.
Ме бура тӧда, мый сэні сёрнитлісны Стивенсон йылысь да сылӧн управляющӧй Кэмби йылысь, — сійӧ вӧліны лёк кывъяс, зэв лёк кывъяс.
Тані менам пельясӧй сэтшӧм лёк кывъяссӧ эз на кывлыны.
Челядь сюся кывзісны Чочойӧс да мӧвпалісны, кыдзи сылы вочавидзны.
— Собрание вылӧ!
Колхознӧй собрание вылӧ!
— кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧсыс, коді чуксаліс пастухъясӧс собрание вылӧ.
— Вот и бур!
— нимкодь лои Кэукайлы.
— Вот ӧні тэ аддзан тайӧ кӧр стадаыслысь кӧзяинсӧ.
Собрание вӧлі колхознӧй клубын.
Кыдзи и век, собраниесӧ восьтіс Таграт.
Кӧр видзысь бригадаясса бригадиръяс доложитісны кӧръяслӧн юр лыд содӧм йылысь.
Та бӧрын собрание кутіс решайтны, кымын кӧр позьӧ начкыны, медым тыртны яй поставка кузя государственнӧй план, уна-ӧ заптыны тӧв кежлӧ яй да колхозникъяслы паськӧм вылӧ кӧр ку, кымын кӧр позьӧ вузавны тӧргӧвӧй базалы да мукӧд организацияяслы.
Ӧти бӧрся мӧд чеччылісны колхозникъяс да висьталісны ассьыныс мӧвпъяссӧ.
Со пызан дорӧ матыстчис паськыд чужӧма да шочиник сьӧд тошка, кузь тушаа кӧр видзысь.
«Гашкӧ, тайӧ и эм кӧзяиныс», — кӧр видзысьлысь спокойнӧй сёрнисӧ кывзігмоз мӧвпаліс Чочой.
Но кӧзяин, кутшӧмӧн чайтіс сійӧс Чочой, тадзи сёрнитны эз вермы.
Сійӧ бура на помнитіс, кыдзи сёрнитліс пастухъяскӧд Стивенсонлӧн кӧр видзан фермаса управляющӧйыс мистер Кэмби.
Сійӧ горзыліс, грӧзитчыліс, резсис дульнас, зымӧдліс кокъяснас.
А тані некод сідзсӧ эз сёрнит.
Тані быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь семейнӧй сӧвет вылӧ, кӧні ставныс ӧта-мӧдсӧ уважайтӧны.
Быдӧн висьтавліс ассьыс предложение, доказывайтліс, мыйла долженӧсь вӧчны именнӧ сідз, а не мӧдног, сетліс позянлун мукӧдъяслы сӧгласитчыны либӧ не сӧгласитчыны сы мнениекӧд.
Тадзи жӧ выступитіс и колхозса председатель Таграт.
«Ой, мыйта сёрнитісны!
Коді нӧ вермас тайӧ спорас?» — волнуйтчис Чочой.
Собраниевывса председатель висьталіс некымын предложение да тшӧктіс колхозникъяслы мӧвпавны: мед быдӧн висьталас, мыйӧн сійӧ сӧглашайтчӧ.
Некымын минут чӧж вӧлі чӧв-лӧнь.
Каллянъясӧн куритчигтыр колхозникъяс мӧвпалісны, быд боксянь арталісны быд предложение.
Но вот заводитісны гӧлӧсуйтны.
— Со видзӧд, видзӧд, тэ ӧні гӧгӧрвоан, коді кӧзяиныс, — Чочойлы пеляс шӧпкӧдіс Эттай.
Председатель бара лыддьӧдліс ӧти-бӧрся мӧд став предложениесӧ.
Ёна унджык ки лыбис коймӧд предложение вӧсна.
— Со кыдз вӧлӧма!
— чуймис Чочой.
— Кыдзи унджык йӧзыс шуасны, сідзи и лоас.
— Вернӧ!
Ӧні тэ гӧгӧрвоин, коді кӧзяиныс?
Тайӧ и эм колхоз, — шуис Кэукай. Сылы ӧні вӧлі нимкодь, мый Чочой гӧгӧрвоис ставсӧ.
Тадзи Чочой тӧдмаліс Шуда вадорын олӧмысь ещӧ ӧти тайна.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ кыпаліс век вылӧджык и вылӧджык, кытысянь сійӧ вермис аддзыны некор на аддзывтӧм серпасъяс.
Но сылысь кыпыд чувствосӧ пемдӧдіс сійӧ мӧвпыс, мый шуда олӧмсӧ оз тӧдны сылӧн матысса тӧдсаясыс.
Сійӧ пыр мӧвпаліс, мый сы пай вылӧ уси вывті ыджыд шуд.
А мыйла нӧ татшӧм шудсӧ эз вермыны аддзыны ни сылӧн водз кулысь бать-мамыс, ни сылӧн Том другыс, кодӧс виисны американечьяс, ни сылӧн радейтана Гоомо дядьыс?!
Чочой син водзӧ бара сувтіс Аляскаын шуштӧм олӧмыс.
...Мистер Кэмби, дульнас резсигтыр, вӧтлӧ косясьлӧм паськӧма тшыг батьсӧ корсьны вошӧм кӧръясӧс.
Батьыс мунӧ пурга дырйи.
Чочой да мамыс виччысьны оз вермыны сылысь бӧр локтӧмсӧ.
И со вит лун бӧрын Чочой аддзӧ батьсӧ кулӧмаӧс.
«Сэні абу татшӧм, ньӧти абу татшӧм кӧзяиныс, кыдзи тані!
Сэні лёк мистер Кэмби кӧзяиныс, сэні шаман Мэнгылю кӧзяиныс, — мӧвпаліс Чочой.
— Найӧ некор оз чукӧртлыны йӧзсӧ сӧвет вылӧ, найӧ век горзӧны, найӧ вӧтлӧны пастухъясӧс стадаӧ, кыдзи понъясӧс.
Видлы найӧс не кывзыны!
Гоомо эз кывзысь — сылы лыйлісны...
А мый, Гоомо кӧ вӧлі эськӧ ӧні тані?
— друг юрас сылӧн вирдыштіс мӧвп.
— А мый, вермис кӧ эськӧ сійӧ тадзи жӧ, кыдзи тайӧ йӧзыс, ассьыс мӧвпсӧ висьтавны?
Сійӧ эськӧ бур кывъяс висьталіс, бур сӧвет эськӧ сетіс...
Сылӧн юрыс зэв тӧлка!..»
— Э, да тэ мыйлакӧ шогӧ усьӧмыд?
— Чочой дінӧ друг шыасис Эттай.
Кэукай да Петя видзӧдлісны Чочой вылӧ да сідзжӧ кутісны тӧждысьны.
— Нинӧм!
— крепитчис Чочой.
— Меным прӧстӧ дум вылӧ уси зэв шогтор...
— А тэ вунӧд талун кежлӧ, а?
— кыдз позьӧ гажаджыка шуис Петя.
— Петам ывлаӧ, сэні, навернӧ, кӧръяс кутасны начкавны.
Чочой аттьӧалӧмӧн видзӧдліс аслас выль другыс вылӧ.
Ӧні сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый Петя — Кэукайлӧн, Эттайлӧн, сылӧн — Чочойлӧн — да уна мукӧд челядьлӧн настӧящӧй ёрт.
«Еджыд чужӧма» детинкалӧн, кыдзи Петяӧс думсьыс шуліс Чочой, чукчаяскӧд тадзи дружитӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Детинкаяс петісны ывлаӧ.
Кӧр стада мирнӧя йирсис йиӧн вевттьысьӧм нин ляпкыдик тыяс сайын.
Лым кодь еджыд кӧр торйӧдчис стадасьыс да, уна вожа сюръяса юрсӧ гордӧя чатӧртіг, мӧдіс котӧртны куръя вадорӧд рытыввывлань.
Киас аркан кутігтыр пастух босьтчыліс вомӧнавны сылы туйсӧ.
— Бӧр вӧтлам кӧрсӧ стадаас?
— юаліс Кэукай.
— Вӧтлам!
— шуис Эттай, да кыдзи и век татшӧм случайяс дырйиыс, водзлань уськӧдчис медводз.
Петя да Чочой котӧртісны на бӧрся.
Детинкаяс тӧвныр моз лэбисны паныдавны кӧрсӧ.
— Гок!
Гок!
Гок!
— горзісны найӧ, кыдзи горзылӧны Чукоткаын кӧр видзысьяс.
Еджыд кӧр сувтіс.
Некымынысь сійӧ корснитіс, бергӧдчис да бӧр лэбис стада дорас.
Детинкаяс любуйтчисны сійӧ котралӧмӧн.
Кӧрыс быттьӧкӧ кывтіс сынӧдӧдыс, сылӧн стройнӧй кокъясыс быттьӧкӧ эз инмывны муас.
— Быттьӧ еджыд каля лэбӧ!
— радлігтыр шуис Чочой.
— Ме быдми кӧръяс дорын, а некор эг казявлы, мый найӧ сэтшӧм мичаӧсь!..
Кӧръясӧс начкалісны сёр рытӧдз.
А кор пемдіс, заводитчис медся интереснӧйыс — тонкоруннӧй кӧръясӧс начкӧм.
Паськыд эрд вылын ӧзйис дас кымын бипур.
Бипуръяс весьтас ӧшалісны гырысь пӧртъяс, кӧні пусис свежӧй кӧр яй.
Бикиньяс, кыдзи гутъяс, качлісны вылӧ-вылӧ да куслісны пемыдас.
Кӧнкӧ ылын шумитіс посёлок дорысь вӧтлӧм стада.
Кӧр видзысьяс да кыйсьысьяс пукалісны бипуръяс дорын да варовитісны.
Чочой аслас другъяскӧд ветлӧдліс бипур дорсянь бипур дорӧ да кывзіс колхозникъяслысь сёрнисӧ.
И мыйӧн сӧмын кывліс гажа серам, детинка думыштліс: «Вот эськӧ Гоомоӧс татчӧ, кӧть нин ӧти рыт кежлӧ!
Мед эськӧ сійӧ гажӧдчыштіс миянкӧд».
Ӧти бипур дорын кӧр видзысьяс да охотникъяс пӧвстысь Чочой аддзис Тагратӧс да Виктор Сергеевичӧс.
— Висьталӧй, кодлы нӧ миян пиысь оз йиджны тайӧ биясыс самӧй сьӧлӧмас?
— посёлокын электрическӧй биясӧн югдӧдӧм керка ӧшиньяс вылӧ индігмоз юасис Таграт.
Тагратлӧн неуна гӧрбакодь ныра мугов чужӧмыс тайӧ здукас кажитчыліс Чочойлы торйӧн нин мужественнӧйӧн, и Чочой думыштіс: «Вот эськӧ менам батьӧй кӧ оліс тайӧ му вылын, гашкӧ, и сійӧс кывзісны ӧні сідзи жӧ, кыдзи Тагратӧс».
— А коркӧ тайӧ посёлокас сӧмын нёль яранга вӧлі, — аслас каллянӧн куритчигтыр шуис Виктор Сергеевич.
— Ме аддза, велӧдысь, тэ бура помнитан сійӧ ылӧ кольӧм вояссӧ, кор тэ татчӧ первойысь веськалін, — Виктор Сергеевич дорӧ шыасис ӧти старик.
— Да, бура помнита.
Тайӧ вӧлі дас витӧд воын на.
Сэки тані сулаліс сӧмын нёль яранга, — мӧдысь шуис Виктор Сергеевич.
— Куим яранга сулалісны, буракӧ, тані, кӧні начкалісны талун кӧръясӧс, а нёльӧдыс — со эстӧн, кӧні ӧні больнича.
Но коді пӧрысьджык, сійӧ, навернӧ, бура тӧдӧ, коді оліс сэні, нёльӧд ярангаас.
Сэні вӧліны кулӧм йӧз.
Йӧзыс кулӧмаӧсь, ярангаыс налӧн лои гуӧн...
Виктор Сергеевич ышловзис да некымын минут чӧв оліс, тыдалӧ, казьтыліс ылӧ кольӧм сійӧ вояссӧ.
— Страшнӧ меным лои, кор ме первойысь татчӧ веськалі.
Но ме сэки вӧлі изгнанникӧн, и ме аддзи тіянын приют да настӧящӧй дружба.
Помнита, локтіс ме дорӧ морт, коді бӧрыннас лои меным бур, зэв бур другӧн, и шуис меным тадзи: «Аддза ме тэнад синъясысь шог.
Оз позь тэныд лоны ӧтнадӧн: шогыс вермас кынтыны сьӧлӧмтӧ.
Мунам менам ярангаӧ.
Нимӧй менам Ако».
Ако нимсӧ кылӧм бӧрын Чочой дрӧгмуні да, некод казявтӧг, медым сійӧс эз видны сыысь, мый кывзӧ гырысь йӧзлысь сёрнисӧ, ньӧжйӧник матыстчис бипур дорас...
А паськыд эрд вылын, кӧні югыда ӧзйисны бипуръяс, мунісны традиционнӧй ордйысьӧмъяс.
Коскӧдзыс пасьтӧм вермасьысьяс упорнӧя наступайтісны ӧта-мӧд вылас.
«Гы-а!
Гы-а!» — корсюрӧ воинственнӧя горӧдлывлісны найӧ да та дырйи гораа клопӧдісны кияснас.
Бипуръяслӧн би югӧрыс югдӧдіс налысь бронзӧвӧй телӧяссӧ.
Неуна ылынджык, кузь тушаа, стройнӧй том зон, кодӧс Чочой пыр жӧ тӧдіс, мый сійӧ Тынэт, чеччаліс аркан вомӧн.
Арканыс шутьлялігтыр усьлі сылы кок улас, но Тынэт кокниа, кыдзи мач, чеччыштліс вывлань, а корсюрӧ весиг патурликасьліс сынӧдас.
Поле мӧдар помас ордйысисны местасянь чеччалӧм кузя.
Олӧма мужичӧйяс да нывбабаяс пукалісны бипуръяс дорын, сёйисны кӧр яй да интересуйтчигтыр видзӧдісны том йӧзлӧн спортивнӧй ордйысьӧм бӧрся.
Ордйысьӧмъяснас интересуйтчисны йӧзыс тшӧтш и сійӧ бипур дорын, кӧні пукалісны Таграт да Виктор Сергеевич.
А Чочой, кодлӧн важӧн нин помассис челядькадыс, верстьӧ морт моз вӧлі зумыш да шогпырысь мӧвпаліс: «Гоомо некор эз аддзыв татшӧм гажсӧ и ӧні некор нин оз аддзы...»
Гашкӧ, Чочой сідзи и коли ас кежас аслас шог думъяснас, эз кӧ видзӧдны сы бӧрся тӧждысьысь синъяс.
Эз, другъясыс эз вермыны лэдзны, медым Чочой шогсис, кор гӧгӧр вӧлі сы мында гаж!
— Мунам, Чочой, кутам чеччавны аркан вомӧн!
— сы мышкын кыліс Кэукайлӧн гажа гӧлӧс.
Чочой бергӧдчис гӧлӧс шыас.
Кэукайлӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм весел, мый и Чочойлы друг сідзжӧ лои кокни да гажа.
Сійӧ мыччис Кэукайлы кисӧ да заводитіс котӧртны сыкӧд орччӧн, сылы окота лои сідзжӧ горзыны мыйкӧ воинственнӧйӧс, вильшасьны челядь моз.
— Гы-а!
— кинас клопайтігтыр уськӧдчис сы вылӧ Эттай.
— Гы-а!
— вочавидзис Чочой, сы вӧсна мый сылы вӧлі сідзжӧ гажа.
Детинкаяс кутчысисны.
Найӧ дыр ноксисны, корсюрӧ гораа горӧдлывлісны.
Мудер Эттай век зілис кватитны Чочойӧс кокӧдыс, тэрыба лэптыны сійӧс вывлань да татшӧм ногӧн уськӧдны ассьыс противниксӧ муӧ.
Но Чочой ас кадӧ казяліс сылысь тактикасӧ.
— Гы-а!
— кияснас клопайтігтыр горзісны судьяяс.
— Гы-а!
— горзісны вермасьысьяс.
Коркӧ и Чочой пелькмис да заводитліс уськӧдны «противниксӧ» сылӧн приёмнас жӧ.
Сійӧ резкӧя кыпӧдіс Эттайлысь веськыд коксӧ да уськӧдіс сійӧс мыш вылас.
Судьяяс радлігтыр горӧдісны.
Эттай вылын заводитісны серавны.
А Кэукай сералігтыр уськӧдчис мыш вылас да горӧдіс:
— Эй, Эттай, кӧсъян, ме тэнӧ торбазъясӧн шлёпӧда?
— торбаз ныръясас кутчысис кияснас да кутіс шлёпӧдны ӧти пыдӧссӧ мӧдас.
Эттай эз ӧбидитчы.
Сійӧ чеччис да шутитігтыр кутіс петкӧдлыны нӧйтӧм мортӧс: ымзігтыр сійӧ кутчысьліс то ӧти бокас, то мӧд бокас.
Челядь та вылӧ бара серӧктісны.
А шуда праздникдырся бипуръяс ӧзйисны пыр югыдджыка и югыдджыка.
СЫ МЫНДА БУРТОРЙЫС!
Мый сійӧ лоӧ велӧдчӧмыс, та йылысь Чочой сэсся эз нин юасьлы.
Школьнӧй олӧмыс сійӧс шымыртіс ставнас.
Сійӧ эз нин пов велӧдысьясысь, школаса кузь коридорысь, сылӧн уна ӧдзӧсъясысь, классъясысь, жыръясысь, кӧні, сылы кажитчис первойсӧ, кокниа позьӧ вӧлі вошны.
Переменаяс дырйи сійӧ эз нин сулав стен бердӧ топӧдчӧмӧн, а чеччавліс, котравліс, горзыліс аслас ёртъясыскӧд тшӧтш, и сылы ӧні кажитчис, мый сыысь шудаджык мортыс свет вылас абу.
Кымын вильыш вӧвлі Чочой переменаяс дырйи, сымын серьёзнӧйӧн сійӧ лолі урокъяс вылын.
Сійӧ вӧлі аслас класса велӧдчысьяс серти ёна ыджыдджык, и сійӧ зумыша видзӧдлывліс вильшасьысьяс вылӧ, скӧравліс, кор урок вылын пондылісны сы дінӧ.
Соня сэки дорйывліс сійӧс:
— Энӧ вӧрӧдӧй Чочойӧс!
Аддзанныд, сійӧ некыдзи оз гӧгӧрво, кыдзи слогъяс серти лыддьысьны.
А лыддьысьӧмыс збыльысь омӧля сетчис Чочойлы.
Сійӧ важӧн нин велаліс юклыны кывъяссӧ слогъяс вылӧ, слогъясын торйӧдны сійӧ либӧ мӧд шы, но мыйӧн делӧыс воліс быдса кывъяс лыддьӧмӧдз, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вынтӧмӧн.
Нина Ивановна частӧ кольлывліс Чочойӧс урокъяс бӧрын да терпеливӧя велӧдіс сійӧс лыддьысьны разрезнӧй азбука серти, буквар серти.
И вот артмис сідз, мый ӧти урок вылын Чочой друг дзик свободнӧя кутіс лыддьысьны слогъяс серти.
Сійӧ кокниа лыддис ӧти кыв, мӧдӧс, а сэсся и быдса предложение, сэсся парта сайсьыс петіс класс шӧрас да, буквар вылас чуньнас индігмоз, гораа шуис сідзи, кыдзи тайӧс вермас шуны морт, коді дыр мырсьӧм бӧрын гӧгӧрвоӧ сылы ӧнӧдз гӧгӧрвотӧм явление:
— Бумага сёрнитӧ!
Гӧлӧстӧг, но всё равно морт моз сёрнитӧ!
Со кывзӧй!..
И, быд слог бура шуалігтыр, сійӧ лыддис ставсӧ, мый вӧлі гижӧма букварлӧн кык лист бок вылын.
Нина Ивановна скупа нюммуніс да шуис:
— Тэ правильнӧ гӧгӧрвоин: буквар, сійӧс кӧ тэ кужан лыддьыны, морт моз вермас уна интереснӧйтор висьтавны.
Сійӧ лунас Чочой дыр эз вермы торйӧдчыны букварыскӧд.
Ӧні сійӧ видзӧдаліс сэтысь не сӧмын картинаяссӧ.
Сійӧ зільӧмӧн шуаліс быд слог, лыддьывліс сылы тӧдса чукотскӧй кывъяс, быдса предложениеяс, и предложениесӧ кӧ эз сразу гӧгӧрволы, дӧсадапырысь зумыштчывліс.
— А ме мӧвпавлі, мый тайӧ прӧстӧ визьторъяс, быттьӧкӧ лым вывті шыръяс котралӧмаӧсь, — казьтывліс букварыскӧд медводдза тӧдмасьӧмсӧ.
Кор гортас локтіс Кэукай, кодлӧн сійӧ лунас вӧлі кык урокӧн унджык, Чочой чеччыштіс места вывсьыс да, киас буквар кутігтыр, горӧдіс:
— Кывзы, Кэукай, бура кывзы!
Рэ-тэм, ка-ат, ры-тын, рыр-кы!
Ко-ро ры-тын...
* Чукотскӧй букварысь кывъяс: «рэтэм» — яранга вевт, «каат» — кӧръяс, «рытын» — кӧр сюр, «рыркы» — морж, «коро рытын» — вай сюр.
— Вот тайӧ да!
Тэ регыд менӧ вӧтӧдан!
— сьӧлӧмсяньыс радлігтыр шуис Кэукай да видзӧдліс букварас, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, збыльысь-ӧ гижӧма сійӧ кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс шуаліс сылӧн вокыс.
Аскинас Чочой терпитны вермытӧг виччысис, кор жӧ корасны сійӧс лыддьысьны.
Сэсся сійӧ эз вермы кутчысьны да сы дорті прӧйдитысь велӧдысьлы ньӧжйӧник шуис:
— Меным зэв окота лыддьысьны.
Унаысь-унаысь ме лыдди тайӧ кывъяссӧ, весиг мӧдарӧ, веськыдвывсянь шуйгавылӧ велӧдчи лыддьысьны, сӧмын мыйкӧ гӧгӧрвотӧм артмӧ.
Велӧдчысьяс серӧктісны.
Нюммуніс и Нина Ивановна.
— Ӧні, Чочой, тэ кутан лыддьыны кывъяссӧ выль лист бок вылысь.
Сӧмын сэсся веськыдвывсянь шуйгавылӧ некор нин эн лыддьы, оз ков сідз, — шуис велӧдысь.
Урок вылын выль шы-шыпас усвоитӧм бӧрын классын заводитісны лыддьыны букварысь выль лист бок.
И сэки Нина Ивановна корис Чочойӧс тэчны кывсӧ разрезнӧй азбукаысь, а сэсся лыддьыны дзик выль кывъяс.
Детинка кокниа вӧчис тайӧс ставсӧ.
Важнӧй да гордӧй, сійӧ муніс аслас парта сайӧ, видзӧдліс Соня вылӧ да быттьӧ юаліс: «Но, кыдзи?»...
Чочой эз на удит ӧбедайтны, кыдзи бара нин босьтіс буквар.
Сійӧ лыддис лист бок бӧрся лист бок да испытывайтіс сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ восьталіс ӧдзӧс бӧрся ӧдзӧс сылы тӧдтӧм мирӧ.
Сьӧд знакъяс йитчылісны слогъясӧ, сэсся кывъясӧ, пӧрлісны картинаясӧ, звукъясӧ да весиг петкӧдлісны дук...
Жырйӧ пырис Кэукай.
Сійӧ небыдика кучкыштіс Чочойлы юрас кутшӧмкӧ небӧгӧн да нюмъялігтыр шуис:
— Талун тэ, буракӧ, букварнад и узьны водан.
Чочой синсӧ вештіс буквар вылысь, мичаа тупкис сійӧс да кӧсйис вочавидзны Кэукайлы, но тайӧ здукас форточка пырыс сы пельясӧдз воисны кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм шыяс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ да форточка пырыс тӧдмаліс, кысянь кылӧ музыка, петіс ывлаӧ.
Регыд мысти сійӧ лоис керка дорын, кӧні оліс Соня.
Сійӧс волнуйтысь шыясыс петісны именнӧ тайӧ керкасьыс.
Чочой дыр сулаліс, быттьӧ кӧлдуйтӧма.
Ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс повзьӧдны зэв мича лэбачӧс, детинка матыстчис ӧшинь дорӧ, кӧні вӧлі восьса форточкаыс, ляскысис стеклӧ бердас да видзӧдліс жырас.
И со мый сійӧ аддзис.
Сылӧн ёртыс Соня пукаліс кутшӧмкӧ ыджыд сьӧд ящик сайын да инмӧдчывліс чуньяснас сьӧд да еджыд пластинкаясӧ, кодъяс рӧвнӧя куйлісны ящик выступас.
Кор нывкалӧн киясыс эз вӧрны, дугдыліс кывны музыкаыс, быттьӧ сійӧ кытчӧкӧ разаліс ылӧ.
Но мыйӧн сӧмын Сонялӧн чуньясыс инмылісны пластинкаясӧ, музыка бара тыртліс жырсӧ, петіс ывлаӧ.
Паськыда восьтӧм синъясӧн Чочой видзӧдіс Соня вылӧ да быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс.
Тайӧ здукас сійӧ сылы кажитчис эз прӧстӧй, мелі нывкаӧн, коді сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, пукаліс сыкӧд ӧти парта сайын да велӧдчис лыддьысьны, — ӧні сійӧ кажитчис сылы волшебницаӧн, тайӧ чудеснӧй звукъясыслӧн кӧзяйкаӧн.
Ӧшинь стеклӧ бердас чужӧмсӧ ляскӧмӧн Чочой кывзіс и кывзіс, эз вермыв вештыны синсӧ Соня кияс вылысь.
Чочой мышкын друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Тайӧ коді тані ӧшинь пырыс видзӧдчӧ?
Чочой тэрыба бергӧдчис да полӧмӧн видзӧдліс сы дорӧ матыстчысь морт вылӧ; сійӧ вӧлі Сонялӧн батьыс — врач Степан Иванович.
— Весьшӧрӧ ті сэтшӧма повзинныд, том морт, — меліа шуис доктор и сэк жӧ сьӧлӧмсяньыс жалитны кутіс:
«Кутшӧм жаль, мый ме ог тӧд чукотскӧй кывсӧ!
Колӧ велӧдны, да-да, колӧ велӧдны чукотскӧй кывсӧ».
— Мунам, мунам пырам ми ордӧ, муса пи, — кыдзи вермис меліджыка корис Чочойӧс сійӧ.
«Мунам, — повторитіс аслыс Чочой, да мӧвпаліс, мый вермас лоны тайӧ «мунам» кывйыс.
— Да сійӧ жӧ шуӧ, медым ме пыри керкаас!» — гӧгӧрвоис детинка.
Пырны керкаӧ, кӧні Соня, тайӧ необыкновеннӧй нывкаыс, таинственнӧя мыйкӧ вӧчӧ сьӧд волшебнӧй ящик дорын, Чочойлы кажитчис прӧстӧ позьтӧмӧн.
Но Степан Иванович корис.
Доктор меліа кутіс Чочойӧс киӧдыс, и сійӧ, быттьӧкӧ вӧтын моз, мӧдіс восьлавны сы бӧрся.
Чочойӧс аддзӧм бӧрын Соня чеччис улӧс вывсьыс да горӧдіс:
— Чочой локтіс, Чочой локтіс!
Вот и бур!
Вот молодеч!
Но кор казяліс Чочойлысь сы вылӧ полӧмӧн видзӧдӧмсӧ, Соня яндысигтыр сувтіс жыр шӧрас да эз тӧд, мый сылы вӧчны водзӧ.
— А тэ ворс, ворсышт мыйкӧ гӧсьтыдлы, — шуис Степан Иванович, коді вӧлі уверен, мый детинкаӧс кыскис на керка дорӧ именнӧ музыкаыс.
— Правильнӧ, ворсышт сылы мыйкӧ, — Сонялы шуис мамыс, Анна Андреевна, да меліа нюммуніс ичӧтик гӧсьтлы.
Анна Андреевна вӧлі еджгов пушыд юрсиа кызіник нывбаба.
Чочой бӧрыньтчыштіс.
Сійӧ первойсяньыс эз вермы эскыны еджыд чужӧма нывбаба нюмлы.
Сылы сэк жӧ тӧдвылас уси, кыдзи сійӧс ӧтчыд встретитіс миссис Кэмби, кор Чочой пыраліс сы керкаӧ.
Миссис Кэмби нюмъяліс жӧ, но Чочой бура помнитіс, кыдзи сійӧс босьтліс йирмӧг.
Но Анна Андреевналӧн синъясыс вӧліны меліӧсь, видзӧдісны сэтшӧм меліа, мый детинка ас кӧсйытӧгыс кокниа ышловзис.
Сонялӧн петіс серамыс.
— Дерт жӧ, ворсышта!
— гажаа шуис сійӧ.
— Со пуксьы татчӧ, улӧс вылас, да кывзы.
Чочой матыстчис улӧс дорӧ, крепыда кутчысис улӧс мышкас да кутіс видзӧдны сьӧд ящик вылас.
— Тайӧ пианино.
Эн вунӧд: пианино, — шуис Соня да чуньяснас инмӧдчыліс клавишаясас.
— Пианино, — муртса кывмӧн шӧпнитіс Чочой.
— Пианино...
Соня заводитіс ворсны.
Сылӧн вӧсньыдик чуньясыс пӧшти тӧдчытӧг инмылісны еджыд да сьӧд пластинкаясӧ да перйылісны сэтшӧм шыяс, кутшӧмӧс Чочой некор на эз кывлы.
Кутны вермытӧм кутшӧмкӧ вын кыскис сійӧс инмӧдчывны кӧть нин ӧти сійӧ пластинкаӧ.
Но Чочой весиг поліс мӧвпавны та йылысь.
Соня помаліс ворсны, чеччис да, ӧти кок йылын бергалысь улӧс вылӧ индіг, код вылысь сӧмын на чеччис ачыс, шуис Чочойлы:
— Но, ӧні тэ видлы, а?
Видлы, Чочой!
Тэ, навернӧ, некор на эн аддзыв пианиносӧ?
Чочой оз вӧлі гӧгӧрво Сонялысь кывъяссӧ, но дӧгадывайтчис, мый сійӧс тшӧктӧны вӧчны: «Соня кӧсйӧ, медым ме пукси сьӧд ящик саяс!»
Небыдика йӧткышталігтыр Соня вайӧдіс сійӧс пианино дорӧ, и Чочой век жӧ пуксис улӧс вылас.
Нинӧм думайттӧг киясыс сылӧн асьныс нюжӧдчисны клавишаяслань.
Но Чочой эз на удит кыдз колӧ инмӧдчыны на дорӧ, кыдзи кылісны кутшӧмкӧ тешкодь шыяс, кодъяс чуймӧдісны Чочойлысь пельсӧ, и сійӧ тракнитіс кисӧ, быттьӧкӧ би дорысь.
Чужӧмыс сылӧн друг жугыльмис.
«Тайӧ пианиноыс эргӧ ме вылӧ, кыдзи лёк зверь, — полӧмӧн думыштіс сійӧ.
— Скӧрмис ме вылӧ пианиноыс».
Стапан Иванович чуймис, кор аддзис, кутшӧм доймана чувствоӧн примитіс детинка тайӧ тешкодь нестройнӧй шысӧ.
— Да сійӧ жӧ музыкант!
— горӧдіс Степан Иванович.
— Гӧгӧрвоан, Соня, сійӧ музыкант, кӧть сійӧ, гашкӧ, нэм чӧжыс эз босьтлы киас ни ӧти музыкальнӧй инструмент!
Соня пуктіс Чочойлысь кияссӧ клавиша вылӧ, торйӧдіс чуньяссӧ кыдз колӧ да тшӧктіс личкыны.
Жырйын кыліс стройнӧй аккорд.
Чочой гӧрдӧдіс.
Клавиша вылас личкыштіс ещӧ ӧтчыд.
Аккордыс бара кыліс.
«Вот ӧні тайӧ пианиноыс абу нин зверь!»
abu
— нимкодя думыштіс сійӧ да век повторяйтіс ӧти и сійӧ жӧ аккордсӧ.
Чочойлысь чуньяссӧ Соня вуджӧдіс мӧдлаӧ, и сэк кыліс дзик мӧдпӧлӧс шы.
Соня ещӧ на мӧдлаӧ вуджӧдіс Чочойлысь чуньяссӧ.
Чочой зілис не вунӧдны, кыдзи расположитчалӧны чуньясыс.
Недыр мысти Чочой стӧча повторитіс куимнан аккордсӧ ӧтнасӧн нин, мыйла Степан Иванович и Соня зэв ёна чуймисны.
— Ме жӧ шулі, мый сійӧ музыкант!
— челядь моз нимкодясис доктор.
Кор Чочой куйліс нин гортас вольпась вылын, сылысь пельяссӧ век на чунӧдісны тайӧ волшебнӧй шыясыс.
Найӧ быттьӧкӧ висьтавлісны Чочойлы сы йылысь, мый свет вылас, вӧлӧмкӧ, эм сэтшӧм уна интереснӧйыс, сэтшӧм уна бурыс, мый йылысь некор эз вермы эськӧ сійӧ и думыштлыны, эз кӧ сійӧ веськав тайӧ Шуда вадорас.
И мыйлакӧ буретш ӧні Чочойлы торйӧн нин окота лои, медым сылӧн тшӧтш вӧлі пионерскӧй галстук.
Ого!
Сійӧ, Чочой, гӧгӧрвоӧ нин, мый сійӧ абу прӧстӧ гӧрд шарп, кыдз сылы кажитчис первойсӧ.
Чочой эскӧ, мый локтас сэтшӧм лун, кор сылы шуасны: тэнад эм нин право новлыны пионерскӧй галстуксӧ, тэнад эм нин право новлыны войтырлы верностьлысь сійӧ знаксӧ, кӧні ыпъялӧ би вын да честнӧй вир вын!
Тадзи висьтавліс пионерскӧй галстук йылысь Кэукайлӧн батьыс, Таграт.
А сійӧ, Таграт, лӧсявтӧмтор висьтавлыны оз кут.
Дерт, бур эськӧ вӧлі аски мунны школаӧ гӧрд галстукӧн, но сылы, Чочойлы, ковмас на виччысьыштны.
И сійӧ дась виччысьны, дась виччысьны терпеливӧя.
А ӧні, кор сылы сэтшӧм лӧсьыд, сійӧ прӧстӧ чеччылас да видзӧдлас вокыслӧн пионерскӧй галстук вылӧ.
Со сійӧ ӧкуратнӧя гаровтӧма да пуктӧма пызан вылӧ.
Чочой ньӧжйӧник чеччис, лӧсьӧдіс кипыдӧсъяссӧ чужӧм бердас да, крӧвать мыш вылас мыджсьӧмӧн, мӧвпалігтыр дыр видзӧдіс Кэукайлӧн пионерскӧй галстук вылӧ.
ЧОЧОЙ ОТСАЛІС
Кэукайкӧд ӧтлаын Чочой локтіс пионерскӧй отряд сӧветлӧн заседание вылӧ.
Эз на вӧв ставыс яснӧ сылы, мый сэні вӧчсьӧ, но сійӧ гӧгӧрвоис ӧтитор: гӧрд галстука детинкаяс да нывкаяс ӧтвылысь обсуждайтӧны ассьыныс важнӧй делӧяс, обсуждайтӧны оз ворсӧм могысь, а дзик серьёзнӧя.
«Кэргыль йылысь пыр мыйкӧ сёрнитӧны, — думыштіс Чочой, — отсавны сылы мыйӧнкӧ кӧсйӧны, быттьӧкӧ овнысӧ керкаӧ кӧсйӧны вуджӧдны».
Чочой эз ӧшибитчы.
Отрядлӧн сӧвет вылын пионеръяс сёрнитісны сы йылысь, мый вот быдса во чӧж нин оз вермыны уговоритны Кэргыльӧс овнысӧ вуджны выль керкаӧ, Тынэт внукыс дорӧ.
— Нинӧм оз артмы!
— сьӧкыда ышловзис Кэукай.
— Вывті асныра старик!
Сійӧ не сӧмын миянлысь, но и комсомолечьяслысь оз кывзысь.
Менам бать унаысь ветліс Кэргыль дорӧ, весиг Виктор Сергеевич ветліс сы ярангаӧ, — всё равно эз сӧглашайтчы, дольӧ век ӧти и сійӧ жӧ тор: «Меным этша нин коли овнысӧ свет вылас.
Ме велалі нин аслам ярангаын тыдавтӧм олысьяс дінӧ, ог вермы найӧс кольны.
Тані ме чужлі, тані и кула».
Пуксис чӧв-лӧнь.
Нина Ивановна жугыля видзӧдліс кытчӧкӧ ӧшинь пыр да ньӧжйӧник шуис:
— Абу кокни, дерт, стариклы эновтны ассьыс важ оланінсӧ.
Но сійӧ кӧ эновтіс ассьыс ярангасӧ, то сы дзоньвидзалунлы вӧлі эськӧ бурджык.
— Сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс, мый и Чумкель петалӧма вискӧ, пӧрысь Кэргыль жугыль лои, — зумыша шуис Эттай.
— Пыр висьталӧ сы йылысь, мый сылӧн сьӧлӧмыс кылӧ пиыслысь пӧгибнитӧмсӧ...
Чочой сюся видзӧдіс детинкаяслӧн да нывкаяслӧн серьёзнӧй, думыштчӧм да неуна жугыль чужӧмъяс вылӧ, и сылы юрас бара воис мӧвп, мый тайӧ абу ворсӧм, абу забава, а сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧм отсавны Кэргыльлы, — со весиг велӧдысь накӧд сӧветуйтчӧ, кыдзи равнӧйяскӧд.
— Со мый, челядь,
abu
— друг гажмис Нина Ивановна,
— босьтчылам ещӧ мыйкӧ вӧчны...
Школьнӧй косторезнӧй мастерскӧйыд Кэргыльлы этша, сылы колӧ оборудуйтны аслыс мастерскӧй, и тӧданныд кӧні?..
Кутшӧмкӧ камнатаын сійӧ керкаас, кӧні олӧ Тынэт!
Кэргыль видзӧдлас верстакъяс вылӧ, электрическӧй тӧчила вылӧ, специальнӧй станокъяс вылӧ — и, код тӧдас, вермас и вунӧдны ассьыс ярангасӧ да кольччас овны Тынэт ордын...
Нина Ивановналӧн предложениеыс воис челядьлы сьӧлӧм вылас.
На пиысь унаӧн мӧвпалісны, мый оз вермы лоны, медым Кэргыль эз веж ассьыс важ ярангасӧ сэтшӧм лӧсьыд, настӧящӧй мастерскӧй вылӧ.
— Но, а ӧні сёрнитыштам Тавыль йылысь, — шуис Петя.
— Сёрнитны та йылысь дыр оз ковмы.
Ми быдӧн тӧдам, мый Тавыль велӧдчӧ витӧд классын нин, а век на абу пионер.
Делӧыс, дерт, абу сыын, мый Тавыль омӧль велӧдчысь, омӧль морт.
Делӧыс сыын, мый батьыс сылӧн — асьныд тӧданныд коді.
Ми Тавыльӧс кыскам аслань, а Экэчо кыскӧ сійӧс асланьыс...
Сразу кыптіс спор.
Ӧтияслы кажитчӧ вӧлі, мый Тавыль кӧть велӧдчӧ витӧд классын, но пионерӧ пырны сылы водз на, сы вӧсна мый сійӧ зэв ӧбидитчысь, капризнӧй, весиг ехиднӧй да ӧтдортчысь; мукӧдъяс шуисны мый ставыс тайӧ пустяк и Тавыльӧс колӧ примитны пионерӧ.
Спорсӧ разрешитны отсаліс Нина Ивановна.
— Дерт, Тавыльлӧн характерас эмӧсь на омӧль чертаяс, — шуис сійӧ, — но тайӧ лоӧ, мый пионеръяс долженӧсь мӧвпавны сы йылысь, отсавны сылы.
Ми обязанӧсь отсавны Тавыльлы вермыны ас пытшсьыс омӧль колясъяссӧ.
Миянлы сідзжӧ колӧ дорйыны Тавыльӧс аслас батьысь.
Ме частӧ ветлывла сы ярангаӧ, аддза, кыдзи сійӧ олӧ, и ме уверен, мый батьыс сійӧс ӧбижайтӧ.
Но Тавыль оз радейт норасьны: сійӧ зэв гордӧй и, веськыда шуам, зэв асныра.
Вот пионеръяс и долженӧсь думыштны сы йылысь, кыдзи сылы лӧсьӧдны велӧдчӧм вылӧ нормальнӧй условиеяс...
Кор помалісны и тайӧ сёрнисӧ, заводитісны сёрнитны Эттай йылысь.
Петя сувтіс пызан сайӧ, зумыштчис, кызӧктіс да пызан йӧрсьыс перйис да петкӧдліс пионеръяслы письменнӧй уджъяс кузя тетрадь, кодӧс вӧлі ставнас пачкайтӧма машиннӧй маслӧӧн.
— Со любуйтчӧй!
— шуис Петя.
— Бура любуйтчӧй!
Кымынысь нин Эттай кӧсйысьліс, мый тетрадьясыс сылӧн лоӧны сӧстӧмӧсь?
Со верманныд видзӧдлыны, Эттайлӧн кутшӧм сӧстӧм лоӧма тетрадьыс сылӧн унаысь кӧсйысьӧм бӧрын!
Эттай ставнас гӧрдӧдӧма, эз лысьтлы видзӧдлыны ёртъясыслы синмас, сӧмын бергӧдліс торбаз нырсӧ.
И чойлы лои жаль сійӧс.
Чочой шӧпкӧдіс Кэукайлы пеляс:
— Оз ков видны Эттайӧс, сійӧ бур, зэв бур!
Колӧ корны сӧстӧм тетрадь да отсавны сылы сэтчӧ ставсӧ выльысь гижны.
Вот жаль, мый ме лёка на гижа, а то ме ачым эськӧ сы пыдди перепишиті.
Кэукай терпеливӧя кывзіс Чочойӧс да нюммунігтыр вочавидзис:
— Нинӧм, Чочой, ми мӧд ногӧн отсалам Эттайлы.
Тадзи, кыдзи тэ шуан, оз позь отсавны.
— Но вай висьтав, Эттай, кыдзи тайӧ артмис, мый тетрадьясыд бара лоины няйтӧсь?
— шыасис сы дорӧ Нина Ивановна.
Эттай чеччис да, синъяссӧ век на лэптывтӧг, нурбыльтіс:
— Да вот, ме пукалі и гижи...
Бать руль-мотор вайис, разбирайтны кутіс.
Но, сэки менам ставыс вуні свет вылас.
Мыйлакӧ ассьым тетрадьӧс кватиті, мотор дорас муні...
Первойсӧ тетрадьсӧ видзи, трубкаӧ гаровтлі, а пызан вылӧ пуктыны эг дӧгадайтчы.
Кор бать тшӧктіс моторсӧ маслӧӧн мавтны, ме нимкодьӧйла тетрадьӧс шыбиті джоджас, а сэсся ас тӧдлытӧг сы вылӧ пӧрис маслёнка...
Вот тадзи артмис...
Весавны кӧсйи бӧрыннас, но резинкаыс оз босы; утюгӧн гладиті — нинӧм жӧ эз артмы.
Эттай ещӧ ӧтчыд сетіс кыв, мый ӧнісянь тетрадьясыс лоӧны сылӧн сӧстӧмӧсь.
Пионеръяс разӧдчисны отряд сӧветса заседание вылысь.
Чочой сулалыштіс школа кильчӧ помын, видзӧдліс посёлок мӧдар помӧ, кӧні ӧткӧн сулаліс Кэргыльлӧн ярангаыс.
Сӧмын иа усьӧм лым фон вылын тайӧ ярангаыс кажитчис ӧні торйӧн нин шуштӧмӧн.
«Кӧдзыд лои, тӧв заводитчис, — шогпырысь думыштіс Чочой, — а Кэргыль век на ярангаын олӧ.
Мыйла сійӧ оз кӧсйы вуджны керкаас?»
Детинка кутіс нин радейтны старик Кэргыльӧс.
Да и старик относитчис сы дорӧ бура.
Сёрнитісны найӧ унджыксӧ Чумкель йылысь.
— Но-но, висьтав, вай висьтав ещӧ мыйкӧ менам Чумкель пи йылысь, — век шулывліс Кэргыль да перйывліс гусяинысь кампетъяс либӧ преникъяс.
— Нутэскин йылысь тожӧ висьтав.
Нутэскин волі бур морт, радейтлі ме сійӧс пиӧс моз...
Кор Чочой эз сразу вермыв уськӧдны тӧдвылас мыйкӧ выльӧс Чумкель йылысь, Кэргыль ачыс воліс сылы отсӧг вылӧ.
Тадз, ӧтчыд сійӧ корис:
— Висьтав, кутшӧм ӧні Чумкельлӧн чужӧмыс.
Менам син водзын сійӧ том, аслас пи Тынэт вылӧ зэв ёна мунӧ.
Сійӧ дзик татшӧм жӧ вӧлі, кыдзи Тынэт, кор нуӧдісны сійӧс йӧз муӧ.
— Чужӧмыс?..
Чужӧмыс сылӧн бур, — падмыліс Чочой, — кӧть Чумкель ӧні дзик нин старик кодь...
Тошкыс сылӧн сьӧд...
А сэсся, Чумкель коркӧ ёна висьлӧма страшнӧй висьӧмӧн, мыйысь чужӧмыс сылӧн ӧні неуна чутӧсь...
— Сідз, сідз, — юрсӧ пыркӧдіс Кэргыль, — письти висьӧмӧн, сідзкӧ, висьӧма.
Сідзкӧ, тайӧ страшнӧй висьӧмыс сылы следъяс колис, кыдзи кӧин кольӧ следъяссӧ сӧстӧм лым вылӧ.
Кэргыльлы жырсӧ оборудуйтісны сідз, медым сійӧ пӧкӧритчис да эновтіс ассьыс ярангасӧ.
Старик збыльысь лои рад мастерскӧйыслы, кодӧс сетісны сылы личнӧ.
Дыр сійӧ видлаліс инструментъяссӧ, бергӧдліс тӧчила, видліс, кыдзи уджалісны тискияс, станокъяс.
Тынэт, кулӧм нисьӧ ловъя, видзӧдлывліс Нина Ивановна вылӧ, пионеръяс вылӧ да виччысис, мый шуас старик.
Но Кэргыль чӧв оліс.
Сӧмын ӧчкиыслӧн выпуклӧй стеклӧяс саяс синъясыс югъялісны кыдзкӧ торйӧн нин меліа.
— А кутшӧм югыд тані!
— эз вермы сэсся кутчысьны Тынэт да включитіс электричество.
— Узьнытӧ кӧ оз ло окота, войнас кутан уджавны.
Тані со лун кодь югыд!
Кэргыль тэрыба бергӧдчис внукыслань, видзӧдліс сы вылӧ подозрительнӧя да друг индіс лежанкаа пач вылӧ:
— Вот сійӧс колӧ уберитны.
Мастерскӧйысь аттьӧ, уджавны ме тані уна кута, а узьлынысӧ менам эм кӧні...
Тынэтлӧн чужӧмыс лои сэтшӧм, быттьӧкӧ мыйкӧ сійӧ сёйис шомаӧс-шомаӧс.
Нина Ивановна ыджыда ышловзис да бергӧдчис ӧшиньлань.
Кэргыль видзӧдліс Тынэт вылӧ, велӧдысь вылӧ, сэсся пионеръяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны жугыльӧсь.
Тайӧ чуймӧдіс старикӧс.
— Но мыйла ті ставныд сэтшӧма волнуйтчанныд?
— шога ышловзис сійӧ.
— Мыйла тіянлы сэтшӧма колӧ, медым ме эновті ассьым ярангаӧс?
И сэки Кэргыль сразу кыліс некымын дас вочакыв:
— Сы вӧсна, мый жалитам тэнӧ!
— Сы вӧсна, мый радейтам тэнӧ!
— Ми кӧсъям, медым тэ пӧрысьӧ-нэмӧ морт ногӧн олін!
Кэргыль бӧрыньтчис верстаклань, а пионеръяс век мунісны сы дорӧ матӧджык.
Чочой сулаліс бокын.
«А всё-таки мыйла Кэргыльыс оз кӧсйы вуджны керкаас?
— юаліс сійӧ ассьыс.
— Сэні Аляскаын, эскимосъяслы, чукчаяслы, индеечьяслы и вӧтӧ оз усьлы, мый найӧ вермасны вуджны овнысӧ сэтшӧм жӧ керкаӧ, кыдзи и мистер Кэмбилӧн.
А тані Кэргыльӧс мырдӧн кыскӧны, а сійӧ пыксьӧ...»
Пионеръяс дыр на сёрнитісны Кэргылькӧд.
Кор висьталӧма вӧлі сы мында, мый, кажитчис, весиг из кодь сьӧлӧм небзяс, Кэргыль ышловзис да шогпырысь шуис:
— Бур челядь ті.
Жалита ме тіянӧс.
Но тіян шогыд ӧдйӧ прӧйдитас.
Тіян олӧмын уна радлун, медым вунӧдны шогсӧ, коді кыптіс тіян менам асныралӧм вӧсна.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис ӧдзӧслань.
— А мыйла тэ вунӧдін Тынэт йылысь?
Мыйла вунӧдін сылӧн шог йылысь?
— юаліс Нина Ивановна.
— Сійӧ кӧсйис овны тэкӧд ӧтлаын, сійӧ радейтӧ тэнӧ — тэ жӧ сылы дед и бать!
А кор Кэргыль, синъяснас Тынэтӧс корсиг, ньӧжйӧник бӧр бергӧдчис, велӧдысь ньӧжйӧ-ньӧжйӧ содтіс:
— А ме йылысь мыйла вунӧдін?
Ме тожӧ кыдзи ныв либӧ внучка тэныд.
Менам шог йылысь, коді челядьлӧн моз оз сэтшӧм регыд прӧйдит, мыйла помнитны он кӧсйы?
— Кытысь сӧмын ті татшӧм кывъяссӧ босьтанныд, мыйысь сьӧлӧмыд доймыны заводитӧ?
Бур кывъяс шуаланныд ті, а менам сьӧлӧмӧй век жӧ доймӧ.
Жалитыштӧй менсьым сьӧлӧмӧс...
Тайӧ пӧрйӧ Кэргыль решительнӧя бергӧдчис ӧдзӧслань, быттьӧкӧ поліс, мый сэсся ӧткажитчыны оз вермы.
Кэргыль муртса на пырис ярангаӧ, кыдзи сы бӧрся кашкигтыр тӧвзис-пырис Чочой.
— Кывзы, кутшӧм кывъяс ме тэныд кӧсъя шуны!
— горӧдіс Чочой да пидзӧсчанясис кӧр ку вылӧ.
— Мыйла керкаас вуджны он кӧсйы?
Вот тӧдлісны кӧ эськӧ тайӧс сэні, Аляскаын, мый тэ тадзи вӧчан, навернӧ, ёна тэ вылӧ ӧбидитчисны эськӧ!
Мистер Кэмби найӧс оз лэдз аслас керкаӧ весиг ӧдзӧс дорас, а тэнӧ тані став посёлокнас керкаӧ кыскӧны, а тэ мунны он кӧсйы...
Кэргыль небыдика ляскыліс кипыдӧссӧ детинкалӧн чужӧм бердӧ, видзӧдліс сылӧн ыпъялысь синъясас:
— Кутшӧм кывъяс тэ шуин, детинка!
Кутшӧм кывъяс!..
Тайӧс ставсӧ кӧ эськӧ тӧдліс Чумкель, сійӧ, навернӧ, и збыльысь ме вылӧ ёна ӧбидитчис!
Кымын кыв меным талун висьталісны...
и кутшӧм кывъяс!..
Кэргыль ӧзтіс каллянсӧ да напряжённӧя мӧвпаліс мый йылысь кӧ.
«Ме тожӧ кыдзи ныв либӧ внучка тэныд»,
— тӧдвылас усины велӧдысьлӧн кывъясыс:
— Ой, шань ныв!
abu
Шуда Тынэт, кутшӧм шуда менам внукӧй!..»
— Мый ме шуа тэнад кывъяс вылӧ?
— детинкалань бергӧдчис старик.
— Шуа со мый: мун кор Тынэтӧс да ассьыд став ёртъястӧ кор — медым отсаласны меным вуджны выль оланінӧ!
А ярангаӧс менсьым, висьтав, мед косяласны да дзебасны кыдз колӧ, медым ме сэсся эг аддзыв, медым менам сьӧлӧмӧй эз вись...
Кэргыльлысь бӧръя кывъяссӧ кывтӧг нин Чочой чеччыштіс места вывсьыс да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
— Тынэт!..
Кэукай!..
Петя!..
Эттай!..
— кыпыда горзіс сійӧ.
— Кэргыль сӧгласитчис!
Мунӧй косялӧй сылысь ярангасӧ...
Тайӧ вӧлі сэтшӧм событие, коді волнуйтіс и гырысьясӧс и ичӧтъясӧс.
Посёлокын ставыс полошуйтчис.
— Чочой отсаліс, Чочой отсаліс уговоритны Кэргыльӧс!
— шуалісны йӧзыс да тэрмасисны старик ярангалань.
СОНЯӦС КОЛӦ СПАСИТНЫ
Медводдза урок заводитчытӧдз на дас кымын минут водзджык Чочой заводитіс корсьны школьникъяс пиысь Соняӧс.
Сылы зэв окота вӧлі повторитны гораа став сійӧ роч кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс Сонякӧд велӧдіс сійӧ кольӧм лун.
Налӧн вӧлі сэтшӧм сёрни: Чочой должен вӧлі велӧдны вит роч кыв, а Соня — вит чукотскӧй кыв.
Но мыйлакӧ Соня век на эз вӧв.
Кор зильӧбтіс звӧнок да велӧдчысьяс пуксялісны быдӧн асланыс местаясӧ, Чочой век на сулаліс ӧдзӧс дорын да виччысис Соняӧс.
«Мыйла сідз?
Мыйла сёрмис?
Соня жӧ некор эз сёрмывлы», — мӧвпаліс сійӧ.
Со и Нина Ивановна нин петіс велӧдысьяс жырйысь да мӧдӧдчис аслас класс ӧдзӧслань, а Соня век на абу.
— Кыдзи нӧ сідз?
Мыйла Соня абу?
— юаліс Чочой.
Нина Ивановна лӧсьӧдыштіс Чочой дӧрӧм вылысь еджыд воротниксӧ да спокойнӧя шуис:
— Эн волнуйтчы, Чочой:
Соня неуна висьыштӧ, талун сійӧ школаӧ оз лок.
Пуксьы аслад местаад.
«Оз лок?
Талун оз лок?»
— вирдыштіс Чочой юрын.
Тайӧ кажитчис сылы дзик лӧсявтӧмторйӧн, мый сійӧ весиг думыштіс: а не кольны-ӧ сылы кӧть ӧти урок, медым ветлыны Соня дорӧ да тӧдмавны, ёна-ӧ висьӧ сійӧ?
Но, кор аддзис, мый Нина Ивановна терпеливӧя виччысьӧ да оз заводит уроксӧ, сійӧ гӧрдӧдіс да, юрсӧ лэдзӧмӧн, довгис аслас парта дорӧ.
Урокъяс вылын Чочой вӧлі рассеяннӧй, и Нина Ивановналы ковмис вӧчны сылы замечание.
Мыйӧн сӧмын помасис велӧдчан луныс, Чочой котӧрӧн петіс ывлаӧ да кавшасис джуджыд лым толаӧ, кытысянь бура вӧлі тыдалӧ Сонялӧн керкаыс.
Сэки вӧлі волӧн буретш сэтшӧм кад, кор пуксьӧ вӧлі полюсдорса вой.
Асъя кыаыс ӧтлаасьліс рытъя кыакӧд, а шондіыс сідзи и эз мыччысьлыв.
Вӧлі зэв кӧдзыд.
Слабиник тӧв, быттьӧ наждакӧн, ниртіс чужӧмтӧ.
Чочой тӧдіс, мый сылы кад нин мунны ӧбедайтны, но Соняӧс аддзӧдлыны кӧсйӧм эз сетлы сылы спокой.
Сійӧ видзӧдіс и видзӧдіс Соня керкаын ӧшиньясӧд тӧдчысь виж бияс вылӧ, быттьӧкӧ сы ылнасяньыс сійӧ надейтчис аддзыны нывкалысь нежнӧй чужӧмсӧ, видзӧдлыны сылы синъясас.
Сыын вӧлі сы мында шензьӧданаыс, чудеснӧйыс!
То югнитас сэні вильышлун, то ыпнитлас серам, то тӧдчылас мыйкӧ серьёзнӧйтор, сосредоточеннӧйтор, интересуйтчантор...
Пӧльтысь тӧвлань бергӧдчӧм бӧрын Чочой видзӧдліс кӧдзыда дзирдалысь Юрйыв кодзув вылӧ, быттьӧкӧ юасис сылысь, ёна-ӧ лоӧ лӧсьыд, сійӧ кӧ пыралас Соня дорӧ.
Но кодзулыс, век сідзи жӧ, вӧлі кӧдзыд да веськодь.
Чочой петкӧдліс сылы кывсӧ да тювкнитіс увлань гӧра пӧкатӧд, пыркнитіс паськӧм вывсьыс лымсӧ да, решение примитӧм бӧрын, зэв увереннӧя мӧдӧдчис Соня керкалань.
...Соняӧс ёна биалӧма.
Кос вомдоръясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.
Сонялӧн мамыс пукаліс сы вольпась дорын да бӧрдіс.
Сысянь неылын сулалісны кык нывка — Кааля да Кэймына.
— Сонялӧн, навернӧ, <rus>воспаление лёгких</rus>, — кодлыськӧ кывъяссӧ повторяйтіг Чочойлы ньӧжйӧник шуис Кааля.
— А батьыс сылӧн абу: асывнас мунӧма Коочмын посёлокӧ.
Став кыйсьысьясыс мунӧмаӧсь асланыс кыйсян участокъясӧ, посёлокын абу ни ӧти кыйсьысь-мужичӧй, и докторла ыстыны некодӧс.
Сьӧд лакӧн дзирдалысь, тупкӧса пианино вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой синсӧ вештіс Соня чужӧм вылӧ. Ассьыс нежнӧй чужӧмсӧ сійӧ вӧлі кыпӧдыштӧма.
Чочой сэк жӧ решитіс мунны Соня батьла да, друг, тэрыба бергӧдчӧм бӧрын, уськӧдчис ӧдзӧслань.
Минут дас мысти кымын Чочой вӧлі пасьтасьӧма нин туйӧ; кухлянкаа да мехӧвӧй гача, Чочой лыжи вылын тӧвзис Коочмын посёлокӧ, кытчӧдз вӧлі дас километрысь не этшаджык.
Рэн посёлок помын, кӧні сулаліс Экэчолӧн ярангаыс, Чочойлы паныдасис Тавыль.
— Тэ кытчӧ?
— юаліс чуймӧм Тавыль.
Чочой поліс, мый сійӧс сувтӧдасны, да эз вочавидз.
Ӧдйӧ ӧбидитчысь Тавыль пыр жӧ думыштіс сэтшӧмтор, мыйысь сэк жӧ гудыртчис сьӧлӧмыс: «Но да, Чочой, дерт жӧ, оз радейт менӧ, сы вӧсна мый Вияль оз радейт менсьым батьӧс, и Таграт оз жӧ радейт.
Найӧ висьталісны сылы сэтшӧмӧс, мый мекӧд сійӧ ӧні весиг и сёрнитны оз кӧсйы».
Кор Чочой саяліс чукыль сайӧ, Тавыль пырис аслас тыртӧм ярангаӧ, пырис пологӧ, лӧсьӧдыштіс жирниксӧ да кутіс лыддьыны чукотскӧй мойдъяс, кодӧс чукӧртіс Виктор Сергеевич.
Тавыль ёна радейтіс тайӧ небӧгсӧ.
Уна мойдъяс сійӧ тӧдіс наизусть.
«Но век жӧ, кытчӧ муніс Чочойыс?
— ассьыс юаліс Тавыль.
— Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ петіс иславны лыжинас, гашкӧ, сійӧ бӧр нин гортас муніс?»
Ассьыс мӧвпсӧ видлалӧм могысь Тавыль петіс ывлаӧ да бура видзӧдліс лыжи туйсӧ.
— Абу, бӧрсӧ сійӧ абу бергӧдчӧма!
— нинӧм гӧгӧрвотӧг шуис Тавыль.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Пологсьыс жирниксӧ кусӧдӧм бӧрын Тавыль котӧртіс Кэукай дорӧ, медым тӧдмавны, кытчӧ век жӧ муніс Чочой и мыйла сійӧ вӧлі ӧтнасӧн.
Кэукайӧс сійӧ аддзис школа дорысь.
Сэні ставӧн нин вӧлі шызьӧмаӧсь.
Вӧлӧмкӧ, Чочойӧс корсьӧмны посёлок пасьталатіыс, и некод эз тӧд, кытчӧ сійӧ вошӧма.
Тавыль тэрыба висьталіс, кыдзи сійӧ аддзысьліс Чочойкӧд.
— Доддялӧй понъясӧс!
— тшӧктіс Виктор Сергеевич.
Вияль да некымын нывбаба кытыськӧ корсьӧмаӧсь важ нарта, чукӧртӧмаӧсь став понъяссӧ, кодъясӧс кутшӧмкӧ помкаяс вӧсна вӧлі кыйсьысьяс кольӧмаӧсь гортаныс.
— Кӧть мед эськӧ ӧти мужичӧй кыйсьысь локтіс!
— мунігмозыс оръяссьӧм алыкъяс йитлігтыр шуис Вияль.
Виктор Сергеевич вӧлі пасьтасьӧма чукотскӧй ногӧн, мехӧвӧй паськӧмӧн. Ӧні сійӧ видлаліс нартасӧ, ас ногыс выльысь доддяліс понъяссӧ.
Петя завидьпырысь видзӧдіс батьыс вылӧ да мӧвпаліс: «Вот тайӧ настӧящӧй полярник!
А ме мый!..
Кора папаӧс, медым сійӧ менӧ да Кэукайӧс босьтіс аскӧдыс».
Петя эз на удит гаравны та йылысь, кыдзи Виктор Сергеевич стрӧга ӧлӧдіс:
— И эн думайт!
Тэ кӧ неуна полярник, то видзӧдлы енэжас.
Горизонтсьыс аддзан сьӧд кымӧръяссӧ?
Регыд пурга лоас.
Тайӧ кывъяссьыс Петялы лои страшнӧ Чочой судьба вӧсна.
Сійӧ матыстчис Кэукай дорӧ, коді малаліс воддза пара понъяссӧ, и мыйлакӧ ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс кодӧскӧ садьмӧдны, шуис:
— Эгӧ вермӧй ми следитны Чочой бӧрся...
И Очер абу.
Сійӧ эськӧ ӧдйӧ аддзис ассьыс кӧзяинсӧ.
— Очерӧс Тынэт босьтіс аслас упряжкаӧ, — сідз жӧ ньӧжйӧник шуис Кэукай.
А сэк кості Чочой век тӧвзис южмӧм туй кузя Коочмын посёлоклань.
«Колӧ спаситны Соняӧс, колӧ висьтавны батьыслы, мый нылыс висьӧ», — мӧвпаліс сійӧ да пыр ӧддзӧдіс мунӧмсӧ.
Корсюрӧ детинкалы юрас воліс мӧвп, мый сійӧ вӧчис лёка, сы вӧсна мый эз висьтав аслас решение йылысь другъясыслы.
Сэки Чочой здук кежлӧ сувтлывліс, быттьӧкӧ мӧвпаліс, мый эськӧ сійӧ ӧні вермас висьтавны налы.
Но сылы кодкӧ быттьӧкӧ шуаліс: «Молодеч Чочой, ачыд думыштін мунны!
Ачыд решитін Соняӧс спаситны!
Оз ӧмӧй тэкӧд ӧти парта сайын сійӧ пукав?
Оз ӧмӧй тэкӧд ӧтвылысь сійӧ велӧдчы сёрнитны бумага серти?» Но сэк жӧ Чочой возражайтліс аслыс: «Ставыс тайӧ вернӧ, а век жӧ тадзи вермис вӧчны сӧмын лёк морт...
Мый ӧні Вияль мӧвпалӧ?
Мый ӧні другъясыс мӧвпалӧны?
«Кӧні Чочой, кытчӧ вошис Чочой?» Корсьны мунасны, кодкӧ ещӧ войся пемыдас вошӧ...»
Тайӧ думъяссьыс Чочой дзикӧдз жугыльмис.
— А оз-ӧ бергӧдчыны ков?
— гораа юаліс ассьыс да повзис аслас гӧлӧсысь, коді сідз ӧткӧн юрӧбтіс войся пемыдас.
«А мый, ме кӧ ачым воша?
— друг вирдыштіс Чочой юрын, но сэк жӧ сійӧ тайӧ тревожнӧй мӧвпсӧ вӧтліс:
— Мыйла воша?
Кыдзи сідз воша?
Петякӧд да Кэукайкӧд ме куимысь нин ветлі тайӧ туйӧдыс.
А ме ӧмӧй этша ветлывлі мистер Кэмбилӧн кӧръяс бӧрся?
Ого!
Аляскаын ме вӧвлі сэтшӧм местаясын, мый кӧин — и сійӧ ачыс вермис эськӧ вошны».
Но кӧть кыдзи сійӧ асьсӧ эз ышӧд, Чочойлӧн сьӧлӧм вылас лои век тревожнӧджык.
Сійӧ полігтыр видзӧдаліс гӧгӧр, и движениеясыс сылӧн лоины век нерешительнӧйджыкӧсь и нерешительнӧйджыкӧсь.
И кор Чочойлы сэтшӧм окота лолі бергӧдчыны бӧр, сы син водзӧ сувтліс Сонялӧн ыпъялысь чужӧмыс да сьӧд лакӧн дзирдалысь тупкӧса пианиноыс.
Мыльк сайсянь мыччысис югыд тӧлысь.
Водзын дзирдаліс тӧлысь югӧр улын нартаясӧн юждӧм туйыс.
Тундраса тыясын, куръяын гораа потласис йиыс.
Нора дзуртісны лыжиясыс, и сійӧ жугыль шыыс быттьӧ вӧтліс Чочойӧс водзӧ.
Йи глыбаяслӧн мича очертаниеясыс тӧлысь югӧрсьыс кажитчисны таинственнӧйӧсь да враждебнӧйӧсь.
Чочой эз-эз да век жӧ видзӧдлывліс саридзас да дрӧгнитлывліс, кор йи глыбасӧ чайтліс дзебсясьысь еджыд ошкӧн.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь. И тайӧ некодӧн торклытӧм чӧв-лӧньыс личкис детинкаӧс.
Сылы пыр кажитчис, мый тайӧ чӧв-лӧньсӧ вот-вот торкас тшыг зверлӧн лёкысь горӧдӧмыс.
А век ёнджыка кӧдздӧдіс.
Чочойлӧн шапкаыс да синкымъясыс гыӧртісны.
Детинкалы воча пӧльыштіс тӧв.
Но Чочой бергӧдлывліс юрсӧ, кор эз выдержитлы тӧлыслысь чеплясьӧмсӧ да куш кинас топӧдліс щӧкасӧ, кытчӧ быттьӧкӧ бытшйӧдлісны посньыдик пӧсь емъясӧн.
Мыйкӧ лёктор водзвыв предчувствуйтіг сійӧ кутіс мунны ньӧжйӧджык.
«А мый, заводитчас кӧ пурга?» — думыштіс сійӧ,
и сы син водзӧ бара сувтіс Сонялӧн чужӧмыс.
И, быттьӧкӧ нарошнӧ, сылы воча ыльнитіс чизыр ён тӧв.
Чочойлы чужӧмас швачкис чорыд лым.
Лымъя эрдыс быттьӧ заводитіс лолавны, лымйыс мӧдіс гартчыны гыясӧн.
Чочой шӧйӧвоши да видзӧдліс гӧгӧрбок.
А тыдавны кутіс зэв матысь.
— А Соня?
А кыдзи нӧ Соня?!
— ёна горӧдіс Чочой да копыртчӧмӧн мӧдӧдчис водзлань.
Но, быттьӧ детинкалӧн асныралӧмысь скӧрмӧмысла, ураганнӧй тӧв кучкис сылы морӧсас да уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Вирӧдз доймалӧм чужӧмсӧ соснас тупкӧмӧн Чочой веськӧдіс коксӧ, сувтіс пидзӧс вылас, йӧжгыльтчис да быттьӧ кынмис места вылас.
«Мый вӧчны?
— полӧмӧн думыштіс сійӧ и ачыс жӧ вочавидзис: — Колӧ писькӧдчыны саридзлань.
Гашкӧ, сэні йи глыбаясысь аддза пещера».
Пургаыс ёнмис.
Кок улас веськавлысь толаясӧ конъясиг детинка наугад писькӧдчис саридзлань.
...Чочой юрнас зурасис мыйӧкӧ чорыдӧ, сэсся кисӧ нюжӧдіс водзлань да ас водзвывсьыс казяліс стена.
Сійӧ воськовтіс шуйгавылӧ да друг кытчӧкӧ исковтіс увлань, и сразу веськалі лӧнинӧ.
Чочой мыджсис мышнас мыйӧкӧ да кыліс, мый сійӧ вешйыштіс, быттьӧкӧ воссьысь ӧдзӧс.
«Землянка!
— нимкодь лои детинкалы.
— Да-да, кор ещӧ лымйыс эз на вӧв, ме татысь аддзылі тайӧ землянкасӧ!»
Но сылӧн радлӧмыс сэк жӧ прӧйдитіс.
abu
abu
Чочойлы вӧлі страшнӧ пырны лым тола пиас гуалӧм, эновтӧм пемыд землянкаӧ.
Лым сора тӧв век ӧтмоза сылы швачӧдіс чужӧмас, и сійӧ чувствуйтіс, мый кынмас.
Сэки сійӧ зэвтіс ассьыс став вынсӧ да мӧдӧдчис пырны, и сӧмын кор нин пырис землянкаӧ, спокойнӧя ышловзис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый полӧмыс бырис.
«Кӧч кодь полысь!» — сераліс сійӧ ас вылас.
Паськӧм вывсьыс лымсӧ пыркӧдӧм бӧрын Чочой кималасӧн видлаліс пельӧссӧ да аддзис сэтысь мыйкӧ небыдтор; сійӧ пуксис да думыштчис, кывзіс пургалысь омлялӧмсӧ.
А пургаыс век на эз слабмы.
Сійӧ кыліс унаногӧн шутьлялӧм, таинственнӧя шаракылӧм, ыджыда ышлолалӧм, быттьӧкӧ тайӧ лӧньлытӧм шыясыс петісны кытыськӧ му пытшсьыс.
Полӧмыс, коді бырлі нин, бара кыптіс выль вынӧн.
Чочойлысь мӧвпсӧ ӧні быттьӧ кватитіс бушуйтысь тӧлыс, косявліс сійӧс да ӧні шыблаліс кыдзсюрӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кытчӧ веськалӧ...
Чочой зэвтчис, зілис корсьны петан туй тайӧ сьӧкыд положениесьыс.
Но тайӧс вӧчны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Сылӧн думыс бара заводитіс гартчыны ӧтитор гӧгӧр, мый вӧсна сійӧ повтӧг петіс туйӧ: «Соня!
Сэні жӧ куйлӧ висьысь Соня, а батьыс сылӧн оз нин вермы талун локны сы дінӧ да сетны сылы отсӧг!..»
Тадзи и пукаліс Чочой аслас шогыскӧд ӧтлаын, да эз тӧд, уна-ӧ коли тані кадыс.
Сійӧ вӧйтчис аслас думъясӧ, аслас пытшкӧсса мирӧ, и ӧні муртса вермис гӧгӧрвоны да кывны ортсыса мирсӧ: век жӧ кутшӧм дӧсаднӧ, мый сы туй вылын сувтісны венны позьтӧм преградаяс, кодъяс торкисны сылы выполнитны ассьыс долг!
Соня судьба вӧсна полӧм эз эновт сійӧс и ӧні.
ПОДОЗРИТЕЛЬНӦЙ НАХОДКА
Тавыль век на вӧлі ӧтнасӧн аслас гажтӧм пологас.
Батьыс сылӧн кыйсьысьяскӧд ӧтлаын кӧнкӧ ӧні кыйсян участокын.
Детинка унмовсьыны эз вермы — сы син водзын век на тыдаліс Чочойлӧн косіник фигураыс.
«Мыйла ме эг вӧтчы сы бӧрся?
Мыйла эг сувтӧд сійӧс?
Мыйла ме йӧзсӧ эг кор?» — кӧритіс асьсӧ Тавыль да кывзысис бушколӧн ярангаӧс вӧрӧдӧмысь дзуртан шыӧ.
Здук кежлӧ сійӧ думыштліс, кыдзи Чочой куйлӧ ӧні лым улын, и босьтліс сійӧс йирмӧг; сэсся топыдджыка гаровтчис пасьнас да мыйкӧ пондіс мӧвпавны.
Кадыс кыссис зэв ньӧжйӧ.
Жирникыс вӧлі помассьӧ.
Мӧвпалігтырйиыс Тавыль ещӧ ӧтчыд листаліс мойдъяссӧ да пуктіс сійӧс бокӧ.
И ярангаын друг кылісны кок шыяс.
«Бать локтіс!
— очмис Тавыль.
— Гашкӧ, и мукӧд кыйсьысьясыс локтісны...»
Минут мысти пологын збыльысь мыччысис Экэчолӧн юрыс.
— Пасьтась да лэдзав понъяссӧ!
— скӧрысь шуис сійӧ да бара саялі.
Кыліс лым пыркӧдӧм.
Тавыль уськӧдчис батьыс дорӧ.
— А мукӧд кыйсьысьясыс локтісны?
Али тэ ӧтнад?
— ассьыс волнуйтчӧмсӧ муртса кутны вермиг юаліс сійӧ.
— А тайӧс тэныд мыйла тӧдны?
— юаліс ачыс Экэчо да неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Тынэт сэті аслас велӧдысь дорӧ муніс.
Зонмыс дзикӧдз йӧймӧма: небӧгъяскӧд оз торйӧдчыв, накӧд тшӧтш и кыйсьысьяслӧн землянкаын ноксьӧ, кутшӧмкӧ заданиела весиг пурга дырйиыс локтіс...
Тавыль водзӧ сэсся эз кывзы батьсӧ.
Сійӧ шоныдджыка пасьтасис да петіс понъясыс дорӧ.
«Тынэт керка дорӧдз подӧн он во, понъясӧн муна», — кокъяс йылас муртса кутчысьны вермиг думыштіс детинка.
Мудз понъяс эз кӧсйыны мунны.
Тавыль муніс воддза пара дорас, куш кинас чышкыштіс налысь лымйӧсь нырвомсӧ.
Мелуйтӧмсӧ гежӧда аддзылысь понъяс ыштісны, вӧрзьӧдісны нартасӧ.
Тавыль крепыда кутчысис нартаас: сійӧ медъёна поліс, медым нартаыс оз путкыльтчы да понъясыс оз пышйыны.
Тавыльлы шог вылӧ, Тынэт эз вӧв гортас.
Сылы уси тӧдвылас, мый батьыс сёрнитіс кутшӧмкӧ задание йылысь, кодӧс комсорг кӧсйӧма босьтны велӧдысьлысь. Тавыль муніс Нина Ивановна патера дорӧ.
Тынэт збыльысь вӧлі сэні.
Сійӧ вӧлі пася да ӧдйӧ юис чай, явӧ кытчӧкӧ тэрмасис.
И Нина Ивановна и комсорг чуймисны, кор сэтчӧ пырис Тавыль.
— Тынэт, тэнад упряжкаын Очер!
Мун ӧдйӧджык туй кузяыс Коочмын посёлоклань.
Регыдджык мун Чочойӧс корсьны!..
— кашкигтыр гӧгӧрвоӧдіс Тавыль помкасӧ, мыйла сійӧ локтіс татчӧ.
Нина Ивановна тэрыба матыстчис детинка дорӧ, пыркӧдіс сы паськӧм вылысь лымсӧ, топӧдліс ас бердас сійӧс.
— Дзик пыр жӧ, Тавыль, Тынэт мӧдӧдчас корсьны Чочойӧс, — шуис сійӧ да гусьӧникӧн чышкыштіс синвасӧ.
— Тэ веськыда туй кузяыс Коочмынӧ мун, — бара шуис Тавыль.
— Очер медым водзын лоӧ, кывзысь Очерӧс...
— Ладнӧ, Тавыль, ме сідзи вӧча, кыдзи тэ сӧветуйтан, — серьёзнӧя шуис Тынэт; сэсся чеччис пызан сайсьыс да кутіс лӧсьӧдчыны.
— Шапкатӧ кӧртав, — детинкалы шуис сійӧ, — тэнад яранга дорӧдз ӧтлаын мунам.
— Тэ нин кыдзкӧ корсь, Тынэт...
— кевмысигмоз шуис Нина Ивановна.
— Ме сэтшӧма пола Чочой вӧсна!..
— Эн волнуйтчы!
Мыйла волнуйтчан, Нина?
— вочавидзис Тынэт.
— Ме став толаяссӧ путкыляла, став торосъяссӧ корся, а Чочойӧс аддза.
Кылан, аддза!
— Но-но, мун, мун!
— синвасорӧн серӧктіс Нина Ивановна.
Чочой эз тӧд, дыр-ӧ нин пукаліс землянкаас.
Унмыс личкис Чочойӧс,
но детинка зілис не унмовсьыны: сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ мыйкӧ вермас прӧзевайтны, мый сійӧс друг вермасны суны таинственнӧй враждебнӧй вынъяс.
Корсюрӧ Чочой сувтлывліс да педзис места вылас, либӧ пемыдас кияссӧ шевгӧдӧмӧн вӧчліс кымынкӧ воськов землянкаӧдыс.
Корсюрӧ сылӧн кыптыліс полӧм.
Сэки сійӧ ляскысьліс пельӧсас да паськыда восьтӧм синъясӧн пыр видзӧдіс и видзӧдіс пемыдас да кывзіс аслас сьӧлӧмлысь гораа тіпкӧмсӧ.
И Чочойлӧн пельясыс друг кылісны эргӧм.
Детинка дрӧгнитіс да ляскысис стен бердас.
Но вот эргӧмыс бара кыліс, а сы бӧрын — понлӧн увтчӧм.
Чочой чеччыштіс места выйсьыс.
Сійӧ бура, вывті бура тӧдіс тайӧ увтчӧм шысӧ, кыдзи медматысса мортлысь гӧлӧссӧ.
— Очер!
Очер!
Очер!..
— горӧдіс Чочой.
Понйыслӧн увтчӧм шыыс кыліс пыр ёнджыка, а пурга шумас увтӧм пыддиыс корсюрӧ весиг кывліс вӧсньыдик омлялӧм.
Чочой тракнитіс асланьыс ӧдзӧссӧ да кыліс, кыдзи небыд лымйыс киссис сы юр вылӧ.
«Землянкасӧ дзикӧдз тыртӧма лымнас», — вирдыштіс сылӧн юрас.
Чочой кывзысьыштіс, и ӧні бура нин кыліс понлысь увтчӧм да понъяссӧ вӧтлысь ылі морт гӧлӧс, кодъяс вӧлі вошласьӧны бушколас.
Ёна волнуйтчигтыр Чочой уськӧдчис лым пиас да ӧдйӧ-ӧдйӧ заводитіс кодйысьны кияснас. Сійӧ ӧні эз чувствуйт, мый лымйыс пырӧ сылы сосъясас, кепысьясас, шапка улас.
Регыд мысти землянкаӧ пыранінсӧ вӧлі весалӧма.
Чочой эз ӧшибитчы, кор тӧдіс пурга омлялӧм пырыс Очерыслысь гӧлӧссӧ.
Тайӧ буретш сійӧ и вайӧдіс комсорг Тынэтӧс лымйӧн тыртӧм землянка дорӧ.
Тынэтлӧн локтӧмыс первой Чочойлы кажитчис шуда вӧтӧн.
И кор нин комсорг аслас крепыд киясӧн кватитіс сійӧс, топӧдліс ас бердас да пидзӧсъяс вылас кутіс качайтны, кыдзи ичӧтикӧс, Чочой век на быттьӧ эз эскы аслыс да юаліс:
— Тайӧ збыль тэ, Тынэт, а?
Тайӧ ме ог вӧтась?
— Он, он вӧтась, Чочой, — ньӧжйӧник шуис Тынэт да топыдджыка кутыштліс детинкаӧс морӧс бердас.
Тынэт локтӧм бӧрын землянкаыс быттьӧ ловзис.
Комсорг ӧзтіс истӧг да друг гажаа горӧдіс:
— Видзӧд, Чочой, пӧнар!
Со тэнад юр весьтын пӧнар!
Истӧг тувйыс сотчис.
Сотчыштӧм чуньяс вылас пӧльыштӧм бӧрын Тынэт ӧзтіс мӧд истӧг тув, кӧрт тув йылысь босьтіс <rus>«летучая мышь»</rus> пӧнар.
Чочой босьтчис отсасьны Тынэтлы, и кор лои пӧнарсӧ ӧзтӧма, детинка вӧлисти вермис видзӧдлыны кыдз колӧ ассьыс убежищесӧ.
— Пач!
Видзӧд, пач!
— землянка пельӧсын сулалысь ичӧтик чугуннӧй пач вылӧ индігмоз горӧдіс сійӧ. Пач дорас вӧлі вель уна поткӧдлӧм пес.
— Январын тундрасянь кутасны мунны саридзӧ тайӧ местаястіыс кыньяс.
Сэки кыйсьысьяслы тайӧ землянкаыс ковмас, — шуис Тынэт. Сэсся сійӧ бӧрйис косджык пес, медым пачсӧ ломзьӧдны юкавны сартас.
— А со кутшӧмкӧ ящик!
— шуис Чочой да землянка шӧрас кыскис сійӧс.
Ящикас вӧлі некымын капкан да чайник.
Чайник пытшкас вӧлі мыйкӧ ӧкуратнӧя гаровтӧма нерпа куӧ.
Чочой паськӧдіс да горӧдіс:
— Видзӧд, видзӧд, Тынэт, тані истӧг, чай!
— Сэтшӧм нин обычайыс миян войтырлӧн, — пачсӧ ломзьӧдігмоз спокойнӧя вочавидзис Тынэт.
— Бур обычай — тӧждысьны тӧдтӧм морт вӧсна: веськалас сійӧ лёк поводдяӧ, кутас корсьны убежище, а коді аддзас, мед гӧгӧрбок бура видзӧдлас — бур мортлӧн дасьтӧм запасыс и шонтас сійӧс и вердас.
А сэк кості Чочой век на видзӧдаліс землянкасӧ.
Пельӧсысь, быдпӧлӧс лёк кӧлуй улысь, сійӧ аддзис ыджыд тюк пушнина, кодӧс вӧлі бура гаровтӧма нерпа куысь вурам мешӧкӧ.
— Ого!
Кодкӧ со мыйта кынь кыйӧма!
— гажаа шуис сійӧ.
Тынэт тэрыба бергӧдчис Чочойлань, матыстчис пушнина тюк дорас да немгӧгӧрвотӧг кутіс видлавны сійӧс.
— Тешкодь находка, зэв тешкодь!
— медбӧрын шуис сійӧ.
— Кодкӧ пушнинасӧ оз кӧсйы сдавайтны торгбазаӧ да мыйлакӧ дзебӧма татчӧ...
Тынэт кокнас чужйис тюкас, вештіс сійӧс пельӧсӧ да шуис:
— Ковмас сьӧрысь босьтны, ковмас Тагратлы петкӧдлыны.
Ми тэкӧд, буракӧ, аддзим кутшӧмкӧ мудер ручлысь кок туйсӧ.
Нечестнӧй морт дзебӧма тайӧ пушнинасӧ...
Регыд мысти Чочой да Тынэт пукалісны жара ломтысьысь пач дорын да юисны пӧсь чай.
Налӧн мудз чужӧмъясыс ӧні нюмъялісны.
Чочой дорӧ нюжӧдчӧмӧн вуграліс Очер.
— Но мый нӧ, а ӧні мунам Коочмынӧ, — чай юӧм бӧрын Тынэт мудзпырысь нюжмасьыштіс.
— Виктор Сергеевич, навернӧ, ӧні сэні.
Пола, мый сійӧ кыпӧдіс Коочмынысь став кыйсьысьяссӧ кок йылас, медым ыстыны тэнӧ корсьны.
Чочой, коді век на юӧ вӧлі чай, эз вайӧд кружкасӧ вом дорӧдзыс:
— Виктор Сергеевич Коочмынӧ муніс?
Мыйла сійӧ сэтчӧ муніс?
— Сійӧ эз прӧстӧ Коочмынӧ мун — сійӧ тэнӧ корсьны муніс.
Лёка артмис, Чочой!
Ыджыд тревога тэ кыпӧдін, посёлоксӧ ставнас кок йылӧ сувтӧдін.
— Ме сідзи и тӧді!
И ставыс тайӧ пурга вӧснаыс...
— Да, зэв лёка артмис, — ышловзис Тынэт.
— Ёна гусьӧн ме тэныд верма висьтавны, — содтіс сійӧ: — ачым, аслам синъясӧн аддзылі, кыдзи Нина Ивановна бӧрдіс тэ вӧсна.
— Бӧрдіс?..
— жугыля юаліс Чочой.
Вочакыв пыддиыс комсорг шеныштіс кияснас, быттьӧкӧ шуис: «Нинӧм ог вермы вӧчны — мый вӧлі, то вӧлі».
Толаясӧн тыртӧм туй кузя мунны вӧлі сьӧкыд.
Тынэт то и делӧ чеччывліс нарта вывсьыс: кашкигтыр сійӧ отсавліс понъяслы кыскыны нартасӧ толаяс вылӧ, либӧ кутчысьліс Нартаас да кыссис лым кузяыс, кор толаяс вывсянь лэччыліс увлань.
Медым Чочойӧс эз уськӧдны, Тынэт кӧрталіс сійӧс нартаас.
Кор найӧ локтісны Коочмын посёлокӧ, сьӧд пемыдыс заводитіс разавны: пуксьӧ вӧлі асыв.
Виктор Сергеевич збыльысь вӧлі Коочмын посёлокса ӧти керкаын.
Чочойӧс аддзӧм бӧрын сійӧ тэрыба чеччис, матыстчис детинка дорӧ, пӧрччӧдіс шапкасӧ сылысь, видзӧдліс сылы чужӧмас, сӧмын та бӧрын кокниа ышловзис да шуис:
— Пӧрччӧдӧй сійӧс, юктӧдӧй чайӧн.
— Энлы...
— детинка вештыштіс кинас сы дорӧ матыстчысь нылӧс.
— Кӧні Степан Иванович?
Сэні Соня ёна висьӧ...
— Степан Иванович важӧн нин гортас.
— Виктор Сергеевич каллянсӧ ньӧжйӧник матыстіс вомдорас.
— Сійӧс татысянь нуӧдіс охотник.
Таысь кындзи, пурга вылӧ видзӧдтӧг, Коочмынысь дас вит охотник корсьӧны тэнӧ.
Думайт ӧні, бура-ӧ тэ вӧчин, мый некодлы эн висьтав да мунін Коочмын посёлокӧ Степан Ивановичла?
— Ме вӧлі кӧсъя спаситны Соняӧс, — ньӧжйӧник шуис Чочой да пась воротниксьыс тэрыба кутіс нетшкыны йинёньяссӧ.
— Менсьым вит детинка корисны разрешение мунны Коочмын посёлокӧ Степан Ивановичла, но ме решиті мунны ачым.
А вот Чочой ӧтнас сӧмын вунӧдіс аслас другъяс йылысь, вунӧдіс аслас велӧдысь йылысь да школаса директор йылысь, — шуис Виктор Сергеевич. Сэсся ассьыс каллянсӧ сюйис зептас да ачыс босьтчис пӧрччӧдны яналӧм, шӧйӧвошӧм детинкаӧс.
А Тынэт сэк кості висьталіс керкаса кӧзяиныслы, старик Таеургынлы, аслас тешкодь находка йылысь, юасис сылысь, мый сійӧ мӧвпалӧ та йылысь.
— Да, гӧгӧрвотӧмтор мыйкӧ...
— дыр думайтӧм бӧрын шуис старик.
— Мыйла мортыс пушнинасӧ видзӧ тыртӧм землянкаын?
Мыйла эз гортас сійӧс видз?
Мыйла факторияӧ сійӧс эз сдавайт?
— Вот, вот!
— Тынэт шлопкис кипыдӧснас пидзӧсас.
— Мыйла сійӧ эз сдавайтлы пушнинасӧ факторияӧ?..
ИЧӦТИК ОХОТНИКЪЯС
Занятиеяс бӧрын Тынэтлы Нина Ивановна сетіс гортса удж, и Тынэт лӧсьӧдчис мунны.
— Да, муртса эг вунӧд!
— сувтіс сійӧ порог дорас.
— Тӧрыт ме кывлі кык охотниклысь сёрни.
Найӧ ӧбижайтчӧны, мый налӧн абу позянлун тӧвнас велӧдны челядьсӧ кыйсьыны.
— Справедливӧя ӧбижайтчӧны, — мӧвпалігтыр шуис Нина Ивановна.
— И тані мыйкӧ колӧ думыштны.
— А ме мӧвпалі нин, — нюммуніс Тынэт, — бура мӧвпалі!
Котыртам охотничӧй школьнӧй кружок.
Таграткӧд ме сёрнитчи нин.
Матысса кыйсян участокъяссӧ колхоз правление сетӧ челядьлы.
Кружокнас кутасны веськӧдлыны комсомолечьяс.
Бура-ӧ ме думышті, а?
— Зэв бура думыштӧмыд!
— радлыны мӧдіс Нина Ивановна.
Том кыйсьысьяслысь кружок котыртӧм кузя предложение школьникъяс встретитісны ыджыд радлунӧн.
Сэки жӧ котыртісны вит бригада.
Кэукай, Эттай и Тавыль, кодъяс асьнысӧ лыддисны нин бур кыйсьысьясӧн, капканъяс тэчны лӧсьӧдчисны петны сідзи, кыдзи тайӧс вӧчлӧны настӧящӧй зверобойяс:
торбаз пыдӧсъясас найӧ пукталісны турун вольӧс, медым мунігас эз кынмы пӧдӧшваыс;
кепысьясыс войбыд вӧліны ывлаын тӧвйылын, медым капканъяссӧ октігӧн эз коль наӧ некутшӧм дук, мый вермис эськӧ повзьӧдны кыньясӧс да ручьясӧс,
найӧ дасьтісны сідзжӧ шыяс... паныдасясны кӧ еджыд ошкӧд.
Капканъяс первойысь октігӧн вӧлі тшӧтш сэні и Петя.
Но тайӧ поход кежлӧ сійӧ гӧтӧвитчис ёртъясыс серти омӧльджыка.
Сылӧн лои ыджыд оплошность — торбазъясас эз пукты стелькисӧ.
Ӧні сылӧн кынмис кокыс, и капканъяс дорас йӧктіс сідзи, мый весиг дӧзмисны сы вылӧ другъясыс.
— Тэ тадзи став лымсӧ юждан, и кыньясыс повзясны локны приманка дорас, — шуис Кэукай.
Петя мыжапырысь нюммуніс, здук мында сулаліс спокойнӧя, а сэсся бара заводитіс йӧктыны места вылас.
— Кывзы, Эттай, тэнад кокыд оз кынмы?
— кыдз вермис гажаджыка юаліс Петя.
— Настӧящӧй кыйсьысьлӧн кокъясыс оз кынмыны, — веськодя шуис Эттай да бара кутіс кывзыны Тынэтлысь объясняйтӧмсӧ, кыдзи правильнӧя октыны капканъяссӧ.
А коньӧр Петя ӧні эз нин думайт сы йылысь.
Сійӧ куняс синъяссӧ и сы син водзӧ сувтіс шоныд жыр, крӧвать, кодӧс вевттьӧма кыз шоныд эшкынӧн, пызан, кӧні вӧліны сылӧн небӧгъясыс, каньыс, коді вуграліс улӧс вылын.
Петя кыйис асьсӧ сы вылын, мый сійӧ ӧні ёна завидьтӧ Васька каньыслы.
«Сылы лӧсьыд сэні, — мӧвпаліс Петя, — кӧнкӧ, буфетысь бара нин яй гусяліс, жӧритіс, а ӧні чӧскыда узьӧ да вӧтасьӧ».
Кокъясыс кынмисны сідз, мый Петя должен вӧлі признайтчыны аслыс, мый прӧйдитас минут-мӧд — и сійӧ бӧрддзас.
«Тайӧ кыдз нӧ сідз: великӧй полюсдорса путешественник — и друг заводитас бӧрдны?!»
— А вольӧсыс тэнад торбазъясад эм али абу?
— друг юаліс Кэукай.
— Вольӧс?
Кутшӧм вольӧс?
— юаліс Петя.
— Абу, вольӧсыс менам абу.
— Ӧні жӧ котӧрт гортад!
— тшӧктіс сылы Тынэт.
Но сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн кокыс кынмӧ оз сы вӧсна, мый сійӧ слабджык мукӧдсьыс, а сы вӧсна, мый сійӧ абу кужӧма кыдз колӧ кӧмасьны, Петялы кыдзкӧ пыр жӧ лои шоныдджык.
— Нинӧм, нинӧм, ме помӧдз кутчыся!
— Мун гортад!
— мӧдысь тшӧктіс Тынэт.
Петя кывзысис да мӧдӧдчис гортас.
Гортас нин сійӧ аслас торбазъясӧ сюяліс вольӧссӧ сы мында, мый ӧдва вермис кӧмасьны: кокъясыс оз вӧлі тӧрны торбазъясас.
И век жӧ кыйсьӧм кузя кружоксӧ Петя гӧгӧрвоис другъяс сертиыс дзик мӧд ногӧн.
Сылӧн эз вӧв сійӧ волнениеыс, зільӧмыс, кутшӧм вӧлі Кэукайлӧн, Эттайлӧн, Чочойлӧн да Тавыльлӧн.
Зато сылӧн пыр ёнджыка содіс «великӧй полюсдорса путешественниклӧн» фантазияыс.
Аслыс медся главнӧйнас Петя лыддьыліс сійӧс, медым не кольны ёртъяссьыс выносливостьын.
Кор казяліс, мый сылӧн другъясыс верстьӧ йӧз моз жӧ кужӧны доддявны понъясӧс, Петя кӧсйысис Тынэтлы асывнас чеччыны водз да велӧдчыны сылысь, кыдзи колӧ доддявны понъясӧс.
«Кыдз нӧ, тайӧ зэв важнӧ, тайӧс колӧ кужны полюсдорса путешественниклы», — мӧвпаліс Петя да видзӧдіс, кутшӧмногӧнджык Тынэт доддяліс понъяссӧ.
Асылыс вӧлі вывті кӧдзыд.
Сылысь чуньяссӧ сотісны алык пряжкаясыс да гез кольчаясыс.
Кияссӧ лёкысь пӧлялігтыр Петя муртса-муртса доддяліс дас пон.
Коли сӧмын доддявны воддза парасӧ.
И сэки лои виччысьтӧмтор: водзын ветлысь понъяс пиысь ӧтиыс эз кӧсйы кывзысьны выль кӧзяинӧс.
Мыйӧн сӧмын Петя вайӧдліс алыксӧ, медым сюйны сійӧс юрӧдыс да кӧртавны кынӧмас, пон жергӧдліс пиньяссӧ да заводитліс эргыны.
Петя меліа шулывліс понсӧ нимнас, видліс малавны сійӧс юрӧдыс, нюмъяліс сылы, но-понйыс эз сетчы.
Эз отсав и сійӧ, мый Петя некымынысь малыштіс бӧж помсӧ.
— Вот проклятӧйыд!
Тэ сылы нюмъялан, кор тэныд бӧрдны окота, а сійӧ век ассьыс — эргӧ и сӧмын!
— скӧраліс Петя.
Сідзи сылӧн нинӧм эз и артмы, кытчӧдз сэтчӧ эз лок Тынэт.
Став мукӧд понъяссӧ Петя доддяліс бура.
Но сійӧ ачыс эз вӧв дӧвӧлен: сылы кажитчӧ вӧлі, мый Кэукай да Эттай сы дорысь ёна ӧдйӧджык да пелькджыка доддялісны эськӧ любӧй упряжка.
И та вӧсна сійӧ пӧшти быд асыв, завтракӧдзыс на, вӧзйысьліс охотникъяслы, медым найӧ разрешитісны сылы отсасьны понъяссӧ доддялігӧн.
И вот ӧтчыд, кор Петя вӧлі ноксьӧ охотник Аймын упряжкаӧн, сы дорӧ матыстчис Экэчо да зэв меліа шуис:
— Ой, кутшӧм бур детинка тэ, Петя!
Кутшӧм нин пелька тэ попъяссӧ доддялан!
Ме зэв рад, мый менам пилӧн эм сэтшӧм друг, кыдзи тэ.
Петя чуймӧмӧн видзӧдліс Экэчо вылӧ: «Мый тайӧ сыкӧд лоӧма?
Вывті нин бур сійӧ талун...»
Экэчолӧн поведениеыс вӧлі гӧгӧрвотӧм не сӧмын Петялы.
Рэн посёлокын уна охотникъяс сёрнитісны сы йылысь, мый Экэчо мыйлакӧ зэв ёна вежсис.
— Кок туйсӧ руч моз бӧжнас чышкалӧ, — сылы эскытӧг шуис ӧтчыд Тынэт.
— Ме ог эскы Экэчолы.
Тайӧ сійӧ дзебліс пушнинасӧ землянкаас, сэсся некодлы...
Сійӧ пушнинаыс, кодӧс Тынэт аддзис землянкаысь, Экэчолы вайис уна неприятность.
«Беда воис.
Эз видзны менам духъясӧй лёкторсьыс», — полігтыр мӧвпаліс Экэчо, кор колхоз правлениеын босьтчылісны тӧдмавны, коді да мыйла дзебис землянкаӧ пушнинасӧ.
Правлениеын Экэчокӧд сёрнитісны дыр, но некутшӧм улика сылы паныд эз сюр.
Сійӧ нин кокньыда лолыштліс, кор чайтіс, мый ставыс помасис бура, нӧ районнӧй центрысь локтіс следователь.
Следователькӧд первойя жӧ сёрни бӧрас Экэчо шӧйӧвоши: сӧмын ӧні сійӧ настӧящӧйногӧн гӧгӧрвоис, мый сыӧн интересуйтчӧны йӧз, кодъясӧс сійӧ вообщӧ эз чайтлы, мый найӧ эмӧсь.
«Найӧ дӧгадайтчасны!
Найӧ быдтор йылысь дӧгадайтчасны!
— полӧмӧн мӧвпаліс Экэчо.
— Налы сӧмын менам кок туй вылӧ тувччыны.
Мыйӧн сӧмын менам кок туй вылӧ тальччасны, сэк сідзи жӧ, кыдзи кӧчӧс, капканӧ кыясны...»
Сійӧ эз ӧшибитчы.
Следственнӧй органъяслӧн важӧн нин вӧліны сэтшӧм доказательствоясыс; ӧні налы важнӧ вӧлі кутны Экэчоӧс киӧдыс преступление вӧчанінас.
«Гожӧмӧдзыс кыдзкӧ кутчысьны колӧ.
Сӧмын гожӧмӧдзыс.
А сэки пышйыны, регыдджык вок дінӧ пышйыны!
— пышйӧм кузяыс плансӧ лӧсьӧдігӧн долис сійӧ.
— Пушнина, уна пушнина меным колӧ!
Оз позь пушнинатӧгыс мӧдар вадорас муніны.
Пропадита сэні.
Кыдзи кӧин, тшыглы пропадита...»
Кор лои уверен, мый сы бӧрся следитӧны уна дас сюсь син, Экэчо эз кут торкавны колхознӧй дисциплина, грубӧя относитчыны велӧдысьяс дорӧ, тӧдчӧдны, мый сійӧ радейтӧ важ Чукотка да критикуйтны став выльсӧ.
Быдса суткиясӧн сійӧ пропадайтіс кыйсян участокъясын, тыртіс пушнӧй зверь кыйӧм кузя ассьыс личнӧй план, собраниеяс вылын выступайтліс лодырьяслы паныд да шулывліс, мый локтан тӧв кежлӧ сійӧ эновтас ярангасӧ да вуджас керкаӧ.
Экэчо частӧджык кутіс волывлыны школаӧ да сэки шулывліс, мый сійӧс ёна интересуйтӧны пиыслӧн успехъясыс.
Тавыль вӧлі рад.
Сійӧ заводитліс нин батьыскӧд сёрни аслас мам йылысь да гораа мечтайтліс сы йылысь, мый, медбӧрын, ставыс лоӧ бур, кор гортас локтас мамыс, и сійӧ, Тавыль, оз кут сэсся вежавны Кэукайлы, Эттайлы да став мукӧд детинкаяслы да нывъяслы, кодъяс ӧтлаын олӧны бать-мамныскӧд.
Экэчо терпеливӧя кывзыліс пиыслысь и корсюрӧ весиг кӧсйысьліс вайӧдны мамсӧ гортас.
Кыйсьӧм кузя школьнӧй кружокъяс дінӧ посёлокса верстьӧ охотникъяс относитчисны бура: налы вӧлі лӧсьыд, мый налӧн челядьыс велӧдчӧны серьёзнӧй уджӧ.
Экэчо и тані зілис «не кольччыны мукӧдъяссьыс».
— Молодеч Тынэт!
Бур делӧ думыштӧма!
— быдлаын шуліс сійӧ.
— Мед миян челядь велӧдчӧны кыйсян уджӧ.
Тынэтлӧн пельпомъяс вылас настӧящӧй юр, Тынэт — настӧящӧй комсорг...
Экэчо кӧ аддзыліс, мый детинкаяс лӧсьӧдчӧны мунны асланыс кыйсян участокъясӧ, сійӧ гораа ошкыліс найӧс да сиис налы удача:
— Ветлӧй, ветлӧй капканъяс дорад, ичӧтик охотникъяс!
Отсалӧй колхозлы, быдмӧй бур колхозникъясӧн, медым планнымӧс век вевтыртім.
А тэ, Тавыль, эн кольччы мукӧдъяссьыс, — шулывліс пиыслы сійӧ.
— Велӧдчы комсомолечьяслысь капканъяс тэчавны, велӧдчы зверӧс кыйӧдны!
Тавыль долыда нюмъявліс да видзӧдлывліс аслас другъясыс вылӧ, быттьӧкӧ шуаліс: «Со и менам батьӧй сэтшӧм жӧ бур колхозник, кыдзи и мукӧдыс.
Кыланныд, кутшӧм кывъяс сійӧ миянлы шуалӧ?»
— Мунӧй, мунӧй, ичӧтик охотникъяс!
— кыліс Экэчолӧн гӧлӧсыс.
— Сиа тіянлы ыджыд удача!..
СЛЕДОПЫТЪЯС
Ӧтчыд Кэукайлӧн, бригадаыс муніс аслас кыйсян участокӧ ӧтлаын Нина Ивановнакӧд.
Чорыд лым чарӧм кузя дзуртісны лыжияс.
Кӧдзыдыс руӧн гартчис кыйсьысьяс гӧгӧр.
Медводзын муніс Кэукай, школаын ставӧн признайтӧм медбур следопыт.
Шапка дорышыс сылӧн вӧлі гыӧртӧма, гыӧртӧмаӧсь и синлысъясыс и синкымъясыс — и тайӧ вӧчис сылысь чужӧмсӧ мужественнӧйӧн, верстьӧджыкӧн.
Кор казяліс нарта туй, Кэукай сэк жӧ колананогӧн веськӧдіс лыжисӧ да, сюся видзӧдігтыр, мӧдӧдчис след кузяыс.
Сэсся сувтіс сійӧ, лажыньтчис, пӧрччис кепысьсӧ да пон кок туйяссӧ видліс чуньяснас.
Челядь кытшалісны сійӧс.
— Упряжкаас вӧлӧма кӧкъямыс пон.
Нартаыс прӧйдитӧма талун асывнас комсомольскӧй бригадаса капканъяслань, — следсӧ лыддьӧм бӧрын шуис Кэукай.
— Менам тадзи жӧ артмӧ, — неуна думайтыштӧм бӧрын сӧгласитчис Эттай.
— Но и бура жӧ тіян артмӧ, прӧстӧ кыдзи Дерсу Узалалӧн!
— нимкодясигтыр шуис Петя.
А ачыс думыштіс: «Велӧдчыны меным колӧ следсӧ лыддьыны...»
— Ті эськӧ мед велӧдінныд менӧ да Петяӧс следсӧ лыддьыны, — корис Нина Ивановна.
— А мый нӧ, мыйсюрӧ висьтавны позьӧ, — чарӧмсӧ беддьӧн гудйигмоз важнӧя шуис Кэукай.
— Сӧмын сразусӧ сьӧкыд лоӧ велавны...
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ прӧйдитыштіс нарта след пӧлӧныс, бедьнас перйис разнӧй пон кок туйяс, сэсся шыасис Нина Ивановна да Петя дорӧ:
— Со видзӧдлӧй татчӧ...
Быд понлӧн, кыдзи и мортлӧн, эм аслас походка.
След сертиыс сьӧкыд определитны, но тайӧс век жӧ позьӧ.
Быд понлӧн аслас лапа.
Со видзӧдлӧй: ӧтилӧн воддза веськыд лапаас кык гыж чегӧма.
Аддзанныд, аддзанныд, со кык чут сійӧ гыжъяссьыс.
А со тайӧ след вылас кӧ видзӧдлыны, лоӧ гӧгӧрвоана: понйыс чотӧма шуйга бӧр кокнас, и сы вӧсна сійӧ кокыслӧн следыс зэв матын мӧд кокыслӧн след дорӧ.
А со ещӧ ӧти след, сійӧс торйӧдны позьӧ.
Аддзанныд гӧрд пятнаяс?
Тайӧ понйыслӧн кокыс ранитчӧма — вундӧма, буракӧ, чорыд чарӧмас...
И вот тадзи, бура кӧ видзӧдны, лыддьыны позьӧ, кымын пон вӧлі упряжкаас.
Петя сюся кывзіс Кэукайлысь быд кыв: сылы зэв нин окота вӧлі лоны настӧящӧй следопытӧн.
«Да, тайӧ быдса наука», — думыштіс Нина Ивановна да Чочойлысь юаліс:
— А он-ӧ и тэ вермы менӧ велӧдны лыддьыны следъяссӧ?
Ме жӧ тэнӧ велӧді лыддьыны буквар...
— нюмъялігтыр содтіс сійӧ.
Чочой видзӧдліс велӧдысьыс вылӧ да скромнӧя вочавидзис:
— Видлыны позьӧ.
Менӧ Гоомо дядь мыйсюрӧӧ велӧдліс.
Чочой неуна бӧрыньтчыштіс да, нарта след весьтӧ копыртчӧмӧн, шуис:
— Тайӧ нартанас мунысь мортыс вӧлӧма зэв скӧр.
— Вот тайӧ да!
— чуймис велӧдысь.
— Чочой весиг тӧдӧ упряжка кӧзяиныслысь настроениесӧ.
Мый серти тайӧс тэ тӧдмалін?
— Да-да, упряжка кӧзяиныс скӧр вӧлӧма, — убеждённӧя мӧдысь шуис Чочой, — мӧд ногӧн эськӧ сійӧ эз кут сьӧкыд остолсӧ веськыда понъясыслы шыблавны.
Остолсӧ чорыда шыблалӧма: аддзанныд, лымъяс кутшӧм гуранъяс артмӧмаӧсь.
А со тані ӧти понлы инмӧма кокас, и коньӧрлы лоӧма чеччавны куим кок йылын.
Нина Ивановна синъясын тӧдчис ыджыд радлун.
— А со, со, видзӧд, Петя!
Видзӧдӧй, Нина Ивановна!
— друг горӧдіс Эттай.
Гӧрдӧдыштӧм чужӧмнас сійӧ нарошнӧ петкӧдліс повзьӧм:
— Со таті умка прӧйдитӧма!
По-лярр-р-р-нӧй ош!
— Медым ёнджыка эскисны сылы, сійӧ нюжӧдіс «р»-сӧ.
Петя уськӧдчис Эттай дорӧ.
— Кӧні?
Кӧні?
— горӧдісны челядь. Найӧ чайтісны, мый Эттай и збыльысь аддзис полюсдорса ошлысь кок туйяссӧ.
Эттай мудера мигнитіс Кэукайлы: видзӧд пӧ, ми ӧні кутам серавны.
Сійӧ вештыштіс бокӧ пӧрччӧм лыжисӧ да индіс аслас кок улӧ.
— Да тайӧ жӧ таті шыр котӧртӧма!
— кытшлалысь векньыдик следъяс вылӧ видзӧдіг скӧрмис Петя.
— Но-о!
— быттьӧкӧ чуймис Эттай.
— А ме чайті, ош...
Челядь дружнӧя серӧктісны.
Кэукай ньӧжйӧник матыстчис Эттай дорӧ мышсяньыс, кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс, пуксьӧдіс лымъяс да сералігтыр шуис:
— Аски бур следопыт локтас татчӧ да думыштас:
«Тані Эттай вӧлӧма.
Сійӧ аддзӧма шыр кок туй да повзьӧмйывсьыс шнёпкысьӧма веськыда лымъяс».
Челядь серӧктісны ещӧ на гораджыка.
Сераліс тшӧтш и Нина Ивановна.
Эттай мыйкӧ дыра пукалыштіс, сэсся друг бауӧн мӧдӧдчис кытчӧкӧ боклань: зілис кольны лымъяс джуджыдджык следъяс.
Та вылӧ челядь бара гораа серӧктісны.
— Вот тайӧ зверь!
Вот тайӧ следъяс!
— сералігтырйи горзісны челядь.
И сӧмын тайӧ здукас медся жугыль вӧлі Тавыль, татшӧм жугыльнас сійӧ некор на эз вӧвлы.
Сійӧ прӧйдитіс нарта следтіыс бӧрӧ-водзӧ да бура гӧгӧрвоис, мый таті прӧйдитӧма сылӧн батьыс, Экэчо.
«Мыйла сійӧ сэтчӧ ветліс?
Сэні жӧ абу сы бригадалӧн капканъясыс?
Мый сылы сэтысь колӧ вӧлі?»
И Тавыльлы уси дум вылас, мый асывнас, кор сійӧ вӧлі мунӧ колхоз правление дорті, сійӧ кывліс, кыдзи Тынэт скӧрысь висьтавліс Тагратлы, мый сы бригадалӧн капканъясысь кодкӧ войнас босьтӧма некымын кынь.
— Лёк морт тайӧс вӧчис.
Вӧр тайӧс вӧчис.
Кута кӧ, став ордлысӧ чегъяла!
— горӧдіс Тынэт.
«Неужели менам батьӧй — вӧр?
— нарта след весьтас копыртчӧмӧн мӧвпаліс Тавыль.
— Дерт, сійӧ таті мунӧма.
Ме ӧмӧй ог аддзы, мый шуйга пӧлӧз дорысь веськыд пӧлӧзыслӧн следыс паськыдджык!
Тайӧ батьлӧн разнӧй пӧлӧзаӧсь нартаясыс.
А сэсся, Чочой правильнӧ висьталіс, мый скӧр морт мунӧма понъяснас.
Бать век шыблалӧ остолсӧ понъясӧ».
Тавыльлы сьӧкыд вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сійӧ лыддис пыр выль и выль приметаяс, мый таті прӧйдитӧма Экэчолӧн упряжкаыс, да ёна завидьтігтыр кывзіс другъясыслысь немтӧждысьтӧм, гажа серамсӧ.
— Тавыль!
Тэ ещӧ мый лыддин?
— Тавыль друг кыліс Петялысь гӧлӧссӧ.
Тавыль дрӧгнитіс, сувтіс кок йылас.
— Регыд пемдас!
Сувталӧй лыжияс выланыд!
Капканъясыс матынӧсь нин!
— командуйтіс Кэукай.
Лыжникъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
...Школьникъяс ещӧ ылісянь на казялісны, мый медматысса самалӧм капканӧ шедӧма кынь.
Нина Ивановна виччысис, мый ӧні жӧ кыптас шум-гам да челядь уськӧдчасны котӧртны капкан дорас.
Но том охотникъяс ланьтісны, чужӧмъясыс налӧн лоины серьёзнӧйӧсь, видзчысяна-сюсьӧсь.
— Настӧящӧй охотник спокойнӧйӧн должен лоны, — ньӧжйӧник шуис Кэукай.
— Настӧящӧй охотниклӧн должен лоны выдержка.
Матыстчысь йӧзӧс казялӧм бӧрын кыньыс кутіс пессьыны.
— Мед кӧть коксӧ ассьыс эз орӧд!
— тӧждысьыштіс Кэукай.
Сэсся бергӧдчис ёртъясыслань да решительнӧя прикажитіс: — Сулавлӧй пока тані, ме сійӧс ачым босьта.
А то сійӧ мунас да кутас мучитчыны орӧм кокнас.
Кэукай колис лыжисӧ, сьӧрсьыс босьтіс сӧмын бедь да мӧдӧдчис.
Кынь лэптіс щӧтьсӧ да уськӧдчис охотник вылӧ.
Кокнас пелька чужйӧмӧн Кэукай уськӧдіс сійӧс мыш вылас, бедьсӧ пуктіс сылы морӧс вылас да бедь помъясас сувтіс кокъяснас.
— Кыдзи настӧящӧй охотник!
— делӧсӧ тӧдысь охотник моз шуис Эттай.
— Кыньӧс оз позь нӧйтны, оз позь ранитны: куыс тшыкӧ.
Регыд мысти кынь кулі.
Челядь да Нина Ивановна матыстчисны сам дорӧ.
Найӧ копыртчисны сьӧд ныр йыла да сьӧд синма, небыдик гӧна кынь весьтӧ да сёрнитісны, кутшӧм сорт кынь веськалі на капканӧ.
Эттай пӧльыштіс гӧнас да шуис:
— Бур кынь, зэв бур!
Первой сорт шусьӧ.
Капкансӧ октыны Кэукай тшӧктіс Тавыльлы.
Детинка чуймӧмӧн видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво, мый сійӧс тшӧктӧны вӧчны.
Тавыль син водзын век на сулаліс Экэчо упряжкалӧн следыс.
— Тэныд дӧверяйтам капкан октыны, — ассьыс пуртсӧ сылы мыччигмоз шуис Кэукай.
Тавыль полігтыр босьтіс пуртсӧ, лымъяс кодйыштіс ляпкыдик гуран да пуктіс сэтчӧ октӧм капкансӧ.
Мукӧдыс вундалісны лым чарӧмсьыс вӧсньыдик пластинкаяс.
Пластинкаяссӧ видлалӧм бӧрын Тавыль бӧрйис медся вӧсньыдсӧ да тупкис сійӧн гуранторсӧ.
Пластинка дорышсӧ муртса-муртса тыртыштіс лымйӧн, сэсся видзӧдліс Кэукай вылӧ: бура-ӧ пӧ вӧчи?
— Бура октін капкансӧ, — кыньлы юрас да бӧръя кокъясас вӧнь кӧрталігмоз ошкис Кэукай.
Кэукай лэптіс кыйдӧссӧ мыш вылас, видзӧдліс гӧгӧрбок да зумыштчис.
— Мукӧд капканъяссӧ талун видлавны огӧ кутӧй, — тревогасӧ дзебӧмӧн шуис сійӧ.
— Колӧ тэрмасьны гортӧ.
Нина Ивановна бергӧдчыліс саридзлань да гӧгӧрвоис Кэукайлысь тревогасӧ: войвывсянь, сэтысянь, кӧні луннас тыдаліс сьӧд ры, ӧдйӧ локтіс топыд стенаӧн ру.
— Лыжияс вылӧ сувталӧй, челядь!
— кыдз вермис решительнӧйджыка шуис велӧдысь.
Челядьлысь лыжнӧй креплениеяссӧ видлалӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс Кэукайлы мунны водзын, а ачыс мӧдӧдчис медбӧрын, медым аддзыны ас водзсьыс ставнысӧ.
Пемыд руыс век лои топыдджык, тыдавны кутіс омӧля.
Нина Ивановна муртса-муртса аддзис детинкаяслысь мышсӧ.
Сійӧ частӧ лыддьыліс найӧс.
— Татшӧм ру бӧрас частӧ пурга заводитчылӧ, — Кэукайӧс вӧтӧдіс да тревожнӧя шуис Тавыль.
— Да, тэ збыль шуан, — сӧгласитчис Кэукай да ӧддзӧдіс, воськовъяссӧ.
— А Нина Ивановна зэв кокниа пасьтасьӧма, — ышловзис Тавыль да бергӧдчыліс, медым убедитчыны, оз-ӧ кольччы велӧдысь.
Регыд мысти лои сэтшӧм пемыд, мый эз кут тыдавны ни ӧти ориентир, код серти позис ылавтӧг определитны посёлокӧ туйсӧ.
Лыжникъяс сувтісны, чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ.
Челядь полігтыр видзӧдлывлісны Нина Ивановналӧн кокни лыжнӧй костюм вылӧ.
— Колӧ со кытчӧ мунны!
— шуис Эттай да индіс шуйгавылӧ.
— Мый тэ!
— чуймис Петя.
— Колӧ сэтчӧ мунны, — индіс дзик мӧдарӧ.
А Кэукай зумыштчис. Сійӧ ӧні гӧгӧрвоис став кывкутӧмсӧ, коді уси тайӧ здукас сы вылӧ: сійӧ ӧд медся опытнӧй следопыт.
— Локтӧй ме бӧрся!
— командуйтіс сійӧ.
Некымын ыджыд чукыль вӧчӧм бӧрын Кэукай внимательнӧя изучайтіс лым застругъяслысь направлениесӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тӧлыс пӧльтӧ век саридз вадор пӧлӧн.
«Ага, — решитіс сійӧ, — миянлы колӧ вомӧнавны застругъяссӧ, сэки ми веськыда веськалам саридз вадорӧ».
Но сэки жӧ сылӧн чужис мӧд мӧвп: «А мый, ру пиас шӧйтігӧн кӧ ми бергӧдчам не саридз вадорлань, войвылӧ, а тундралань, лунвылӧ?
Сэки застругъяссӧ вомӧналіг ми кутам мунны посёлоксянь пыр ылӧджык и ылӧджык тундраӧ...»
Кэукайлӧн сьӧлӧмыс мӧдіс чеччыны морӧсас.
Неуна думайтыштӧм бӧрын сійӧ бара нуӧдіс лыжникъясӧс зигзагъясӧн, чайтіс тадзсӧ веськавны тӧвнас шыльӧдӧм кутшӧмкӧ шор руслоӧ: Кэукай тӧдіс, мый тані став шоръясыс визувтӧны войвылӧ, саридзлань.
Ас бӧрсяыс ёртъяссӧ новлӧдліг Кэукай дыр усьласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
И век жӧ сылы удайтчис корсьны тӧвнас нӧбӧдӧм шор руслосӧ.
Кэукай кокньыда ышловзис да беддьӧн кутіс кодйыны лымсӧ дзик йи дорӧдыс: сійӧ корсис кустарник.
Сылысь мӧвпсӧ гӧгӧрвоам бӧрын Тавыль, Чочой да Эттай кутісны отсавны сылы...
— Мый ті сэтысь корсянныд?
— интересуйтчигтыр юаліс Петя.
— Ош гу, думайтам узьны, — бара сералыштіс Эттай.
Но сылӧн шутитӧм вылӧ некод эз шыась.
— Кустсӧ кӧсъям видзӧдлыны, медым гӧгӧрвоны, кодарӧ визулыс кусыньтіс сійӧс, — гӧгӧрвоӧдіс Кэукай.
«Но да, шорыслысь визувтӧмсӧ кӧ правильнӧ тӧдмалам, сэки лоас гӧгӧрвоана, кодарын саридз вадорыс», — дӧгадайтчис Петя да сэк жӧ висьталіс тайӧс Нина Ивановналы.
— Нинӧм, Петя, миян ёртъяскӧд огӧ вошӧй, — ньӧжйӧник шуис Нина Ивановна.
Чочой, коді сулаліс орччӧн Нина Ивановнакӧд, инмӧдчыліс сы ки дорӧ да юаліс:
— Ті кынминныд, навернӧ?
Мыйла ті сэтшӧм кокниа пасьтасьӧмныд?
— Нинӧм, нинӧм, эн тӧждысь, Чочой, — шуис велӧдысь, — менам паськӧмыс буретш лыжиӧн ветлӧм вылӧ.
А вот пурга кӧ заводитчас да ковмас узьны, сэки...
Велӧдысь эз помав; гӧгӧрвоис сійӧ здукас лоны вермысь опасностьсӧ.
А Чочойлы друг дум вылас уси, кыдзи накӧд тшӧтш мунны вӧзйысис Соня, коді бурдіс сӧмын на некымын лун сайын.
«Босьтӧй менӧ!
abu
Ме ог нин вись!»
— шыасьліс сійӧ то Нина Ивановна дорӧ, то Кэукай дорӧ, то Петя дорӧ.
И кор найӧ ӧткажитісны, Соня кевмысьӧмӧн видзӧдліс Чочой вылӧ.
«Шу мыйкӧ налы, Чочой!
Шу мыйкӧ налы сэтшӧмӧс, медым найӧ менӧ тшӧтш босьтісны!» — синъясыс сылӧн быттьӧкӧ висьталісны.
Чочой шӧйӧвошис да педзис места вылас: сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны.
Сылы зэв окота вӧлі эськӧ, медым Соня муніс лыжи вылын сыкӧд орччӧн, но сэк жӧ сылӧн дзоньвидзалуныс вӧсна полӧмыс эз лэдз вӧчны мӧдног, кыдзи вӧчисны сылӧн ёртъясыс.
«Оз позь, Соня»,
— яндысигтыр шуис сійӧ да зілис не видзӧдлыны нывка вылӧ.
Соня кияснас тупкис чужӧмсӧ да котӧртіс на дорысь: сійӧ зэв ёна дӧзмис, мый ёртъясыс эз босьтны сійӧс.
Чочойлы лои нывкаыс жаль, и сійӧ восьтыліс нин вомсӧ, медым корны Нина Ивановнаӧс босьтны аскӧдныс тшӧтш и Соняӧс, но ставторсӧ бура думыштӧмыс веніс сылысь падъялӧмсӧ.
И ӧні Чочой кутшӧма радліс Соня вӧсна: «Шоныд ӧні сылы.
Навернӧ, пианиноӧн ворсӧ, а гашкӧ, и мойдъяс лыддьӧ».
Сійӧ думыштіс, кыдзи Соня пукалӧ пызан сайын да лыддьӧ мойдъяс. Чочой кокниа ышловзис да заводитіс отсавны кодйыны лымсӧ.
Кустӧдзыс кодйысьӧм бӧрын Кэукай стӧча тӧдмаліс, кодарӧ визувтӧ шорыс.
И сійӧ, мый аддзис, волнуйтны мӧдіс сійӧс.
«Сідзи и эм, — думыштіс Кэукай, — ми вӧлӧм мунам дзик мӧдарӧ».
Кэукай дорӧ матыстчис Нина Ивановна.
— Но кыдзи нин делӧясыс миян?
— юаліс сійӧ.
Кэукай тэрыба кутыштліс сылысь кисӧ да, ыджыда ышловзьӧм бӧрын, шуис:
— Ӧні бур.
Ӧні зэв бур.
Сӧмын ӧні кыдзи позьӧ ӧдйӧнджык колӧ мунны посёлоклань.
А кӧні посёлокыс, миянлы корсьны абу нин сьӧкыд.
Сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ волнуйтчигтыр.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ друг казяліс, мый заводитліс воськовтны пропастьӧ да сылы удайтчис бӧрыньтчыны бӧр.
— Челядь, лыжи вылӧ!
— гораа шуис велӧдысь.
— Кэукай шуӧ, мый колӧ тэрмасьны.
Коді кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ?
— Чувствуйтам асьнымӧс бура!
— неуна чирӧм гӧлӧсӧн став пыддиыс вочавидзис Петя.
— Кэукай мун водзвылас, а ме медбӧрын, — прикажитіс Нина Ивановна.
— Кодлӧнкӧ кӧ мыйкӧ лоӧ, пыр жӧ висьталӧй.
Лыжникъяс мӧдӧдчисны.
Ӧні Кэукай муніс увереннӧя, эз кытшлав, сӧмын следитіс сы бӧрся, медым вомӧнавны лым застругъяссӧ.
Сылӧн уверенностьыс вуджис и мукӧдъяслы.
Кор найӧ матыстчисны посёлоклань, руыс кутіс разавны.
— Видзӧдлӧй, би!
— челядь пиысь горӧдіс кодкӧ.
Лыжникъяс сувтісны.
Веськыда на водзын збыльысь ӧзйис би, быттьӧ бипур.
— Тайӧ миянлы ӧзтӧмаӧсь ыджыд факел, — шуис Кэукай да ышловзис.
Быдӧнлы сэки лои сэтшӧм гажа, мый чӧв оліг мунны некод нин эз вермы.
Челядь гораа сёрнитісны, шутитісны, сералісны, кодкӧ весиг босьтчыліс сьывны.
Кӧдзыд чӧв-лӧняс налӧн гӧлӧсыс юргис гораа, кыліс ылӧ.
— Горшнытӧ видзӧй!
— предупредитіс Нина Ивановна, кӧть эськӧ и сылы аслыс окота вӧлі и шутитны, и серавны, и весиг сьывны.
Посёлокӧ матыстчысь лыжникъяс шумысь садьмӧм понъяс заводитісны гораа увтчыны.
— Гок!
Гок!
— горӧдіс Эттай. Сійӧ друг думыштіс, мый сійӧ пастух, а став мукӧд челядьыс — кӧр стада.
— А но, коді кодӧс панъяс!
— горӧдіс Нина Ивановна.
Челядь, кыдзи настӧящӧй лыжникъяс, эз чувствуйтны мудзӧмсӧ да финишлань ӧддзӧдісны ассьыныс воськовъяссӧ.
ТАВЫЛЬЛӦН СУДЬБАЫС ВЕЖСЬӦ
Тавыль пуктіс пидзӧс вылас пӧвтор, коді вӧлі сылы пызан пыдди, да вӧчис арифметика кузя гортса удж.
Корсюрӧ сійӧ ышлолалігтыр видзӧдлывліс батьыс вылӧ.
Экэчо чувствуйтіс, мый Тавыльлӧн сьӧлӧм вылас мыйкӧ неладнӧ, но ӧні сылы вӧлі не сыӧдз.
Но кор казяліс сы вылӧ пиыслысь тешкодя видзӧдлӧмсӧ, сійӧ эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Мый нӧ ме вылӧ сідзи видзӧдан, быттьӧкӧ менӧ первойысь аддзан?
Тавыль лэптіс кӧясӧ да, батьыс дорысь вешйыштӧм бӧрын, ачыс юаліс:
— Мыйла тэ ветлін аслад понъяснад комсомольскӧй бригадалӧн самъяслань?
Экэчо чуймӧмысла восьтіс вомсӧ, мыйкӧ кӧсйис шуны, но нинӧм эз вермы.
— Да, да.
Тэ сэтчӧ ветлӧмыд, — Тавыль чувствуйтіс, мый сылӧн гӧрддзасис горшдіныс, но век жӧ муртса кывмӧн шуис.
— Ме жӧ тӧда, мый тэнад нарталӧн полозъясыс разнӧйӧсь — ӧтиыс паськыдджык, мӧдыс векньыдджык...
«Разнӧй пӧлӧзъяс!
Ӧтиыс паськыдджык, мӧдыс векньыдджык!»
— вирдыштіс Экэчо юрын.
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ да ырыштчис алыкӧн.
Жирникысь биыс мӧдіс тіравны да муртса эз кус.
Но Экэчо сэк жӧ лэдзис кисӧ, ӧзтіс каллянсӧ да кыдз позьӧ спокойнӧйджыка шуис:
— Мыйла тэнад нерпа юрыд чайтӧ, мый сӧмын менам нарталӧн вермасны лоны разнӧй пӧлӧзъяс?
Тайӧ кывъяссьыс Тавыльлы кыдзкӧ друг лои лӧсьыдджык, быттьӧкӧ сійӧ пельпом вылысь уси из.
«Збыльысь, мыйла ме решиті, мый сӧмын менам батьлӧн вермас лоны разнӧй пӧлӧзъяса нарта?»
— думсьыс юаліс сійӧ ассьыс.
Детинкалы зэв неокота вӧлі мӧвпавны, мый сылӧн батьыс вермас лоны вӧрӧн.
Нарта йылысь Тавыльлӧн кывъясыс повзьӧдісны Экэчоӧс.
«Тавыль кӧ казяліс тайӧс, сідзкӧ и мукӧдъяс вермисны казявны.
Ай-яй-яй!
Йӧй кӧч моз ассьым следъяс коляла, быдӧнлы следъяс таляла.
Следователь бара воас, следъяс йылысь юасьны кутас, нарта вылӧ видзӧдлас...»
Гортса уджсӧ вӧчӧм бӧрын Тавыль муніс другъясыс дорӧ.
А Экэчо босьтіс некымын сись, петіс пологсьыс яранга шатёрӧ, пыртіс сэтчӧ нартасӧ да тэрыба разьны мӧдіс сійӧс.
Пӧлӧзсӧ бипур весьтын шонтӧм бӧрын, топӧдіс сійӧс верстак вылӧ да заводитіс стружитны.
Тайӧ удж саяс сійӧс суис Тавыль.
Подозрениеыс, коді бырлі нин, кыптіс бара.
«Вӧчӧ сідз, медым кыкнан пӧлӧзыс вӧліны ӧткодьӧсь, — думыштіс сійӧ.
— Сідзкӧ, век жӧ сійӧ ветлӧма комсомольскӧй бригадалӧн капканъяслань».
— Мый сідз видзӧдан?
Лок, отсасьны кутан, — кыдзи вермис меліджыка шуис Экэчо да прӧйдитіс пиыс дорті, медым тупкыны ярангаӧ пыранінсӧ.
— Отсавны?
Ог кут отсавны!
Ог кут, ог кут отсавны мортлы, коді...
— Тавыль эз вермы шуны страшнӧй кывсӧ.
Экэчо копыртчыштіс да чорыда, ӧтчыд-мӧдысь, кипыдӧснас кучкис пиыслы чужӧмас.
Детинкалӧн ӧбидаысла да скӧрысла гӧрддзасис горшдіныс.
Сьӧдасьӧм подпоркаяс пӧрлӧдліг детинка уськӧдчис петанінӧ.
— А тэ эй вермы думыштны, мый тэнад батьыд вермис прӧстӧ пӧчинитны нартасӧ, а?
— батьыслысь гӧлӧссӧ кыліс сійӧ.
Здук кежлӧ Тавыль сувтыштліс.
Ещӧ кыптыліс ичӧтик лача сы вылӧ, мый батьыс — абу нин сэтшӧм омӧль морт.
Но чужӧмыс сылӧн сотчис кучкӧмсьыс.
Синвасӧ ньылалігтыр Тавыль пырис Петя ордӧ.
...Ёртъяс дорас Тавыль ещӧ на ёнджыка бӧрддзис.
Сійӧ сэні нинӧм эз висьтав, но ставныслы вӧлі гӧгӧрвоана, мый батьыс бара ӧбидитӧма сійӧс.
Буретш сэки жӧ Петя бать ордын вӧлі колхозса председатель Таграт.
Сылы стӧканас чай кисьтіг Виктор Сергеевич юаліс:
— Кывзы, председатель, кыдзи тэ чайтан, позьӧ-ӧ сэсся кольны тайӧ детинкасӧ Экэчо ярангаӧ?
Таграт ньылыштіс некымынысь чайсӧ, видзӧдліс Тавыль вылӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь школьникъяс, да шуис:
— Миян посёлокса йӧз унатор вӧчисны сы могысь, медым Экэчо муніс миянкӧд ӧти туйӧд.
Став ӧбидасӧ сылы прӧститлім.
Колхозӧ примитім.
Керка вӧзйим.
Терпеливӧя уджӧ кыским, кыдзи лёкиник понйӧс бур упряжкаын ветлыны велӧдім.
Нинӧм оз артмы.
Аслас, кутшӧмкӧ йӧз трӧпаӧд мунӧ сійӧ...
Тавыльлы сійӧ трӧпаӧдыс мунны, дерт, оз позь.
— Тэ правильнӧ висьталін, председатель, — Таграткӧд сӧгласитчис Виктор Сергеевич.
— Ме дыр следиті Экэчо бӧрся.
Виччыси, мый миян олӧмыс коркӧ да вежас сійӧс, но тайӧ эз ло.
Тыдалӧ, ми огӧ на ставсӧ тӧдӧ Экэчо йылысь.
Навернӧ, миян чайтӧм серти, сійӧ ёна лёкджык.
Мӧдног сійӧ эськӧ эз вермы сэтшӧм дыр кутчысьны аслас важ трӧпа вылас, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ обязательнӧ эськӧ муніс миянкӧд ӧтлаын ӧтувъя туйӧд.
Меным яснӧ ӧтитор: Экэчо полӧ миян посёлокса йӧзысь, миян колхозысь.
А мыйла полӧ?
Вот тайӧс колӧ гӧгӧрвоны...
Войтыр водзын абу-ӧ сійӧ мыжа ёнджыка, миян чайтӧм серти?..
— Да, тэ правильнӧ сёрнитан, — сӧгласитчис Таграт.
— Сійӧ, мый Экэчо кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ мӧд мортӧн, прӧстӧ ручлӧн мудеритӧм.
Но ручыс кӧть кутшӧм эз вӧв мудер, коркӧ сійӧс морт всё равно тӧдмалас...
А Тавыльлы сыкӧд овны, збыль, сэсся оз позь.
— Оз, оз, писӧ сы ордӧ кольны сэсся оз ков, — Таграт дор сувтіс Виктор Сергеевич.
— Менам эм план: мед пока детинкаыс олӧ менам семьяын, а тэ сэк кості кодӧскӧ ыстылан Айгунскӧй тундраӧ, — буракӧ, Тавыльлӧн мамыс сэтчӧ пышйис верӧссьыс.
Сідзкӧ вот, Экэчолысь гӧтырсӧ кор татчӧ, сетам сылы не керка кӧ, то жыр, и мед найӧ пиыскӧд олӧны лӧня да мирнӧя.
А Экэчоысь нин ми кужам найӧс дорйыны.
— Бура думыштӧмыд, зэв бура!
— каллянсьыс табак тшынсӧ чӧскыда кыскышталігтыр ошкис Таграт.
А Тавыль сэк кості ёртъяс дінас гажмыштіс да сӧгласитчис накӧд мунны гуляйтыштны.
Рытыс вӧлі лӧнь, кӧдзыд.
Енэжас вылын мигайтчисны кодзувъяс.
И друг енэжас зэв ӧдйӧ паськаліс уна рӧма лента, быттьӧ сійӧс кодкӧ шыбитіс енэжтас сайсяньыс.
Лентаыслӧн вылыс дорыс вӧлі рӧвнӧй, улысыс — оръясьӧм, коді югъяліс унапӧлӧс рӧмӧн.
Югыдлӧз, лӧз, алӧй, гӧрд, виж бияс сорласьлісны ӧта-мӧдыскӧд, куслісны да ӧзйылісны бара.
Мукӧддырйиыс лентаыс торъявліс кыкпельӧ, лолі кык, куим, а сэсся дас судта.
Сэсся пӧри зэв ыджыд спиральӧ и лентаыс ӧдйӧ мӧдіс гартчыны ӧти местаын да регыд мысти лои биӧн ыпъялысь сюръя кодь, кӧні дзирдалісны ӧшкамӧшкалӧн став рӧмнас пӧперечнӧй югӧръяс.
Тадз вӧлі минут-мӧд, сэсся сюръяыс кутіс бырны, и регыд мысти сы местаӧ коли эзысь рӧма гежӧд ру, коді вӧлі вӧсньыдик да кузь кымӧр пласт кодь.
Енэжыс лои пыр жӧ гажтӧм, кыдзи быдлунъя.
Эз эскыссьы, мый сӧмын на минут сайын енэжас вӧлі бияслӧн да краскаяслӧн праздник.
Но вот енэжас ӧткымынлаын заводитісны то ыпнитлывлыны, то куслыны розӧвӧй пятнаяс.
Пятнаясыс ыдждісны, нюжалісны, сэсся артмӧдісны ыджыд биа кытш, коді шымыртіс енэжсӧ дзик енэжтас дорӧдыс.
Кӧнсюрӧ кытшыс орліс, сэсся бара ӧтлаасьліс да дзирдавліс уна рӧма югӧръясӧн.
Лов шысӧ пыкӧмӧн челядь нимкодясигтыр видзӧдісны краскаясыслӧн да светыслӧн мича югӧръясӧн ворсӧм вылӧ.
Детинкаяс дыр любуйтчисны вой кыалӧн волшебнӧй мичлуннас.
Но вот корисны найӧс узьны.
Тавыль узьнысӧ муніс Петя ордӧ.
Некымын недель мысти Рэн посёлокӧ воис Тавыльлӧн мамыс, косіник зумыш чужӧма олӧма нин нывбаба.
Эттай бать керкаысь сылы сетісны жыр да индісны уджавны вурсьысь-нывбабаяс колхознӧй бригадаӧ, кодъяс вуралісны мехӧвӧй паськӧмъяс.
А Тавыль эз кӧсйы аддзысьлыны батьыскӧд.
Сӧмын мамыс воӧм бӧрын сійӧ настӧящӧйногӧн гӧгӧрвоис, кутшӧм ылын вӧлӧма сыысь сылӧн батьыс.
И век жӧ Тавыль эз кӧсйы эскыны, мый сылӧн батьыс — вӧр.
Вывті ыджыд позорӧн лыддьысьӧ гусясьӧмыс сы войтырлӧн.
Тавыль эз ӧтчыд видзӧдавлы мукӧд охотникъяслысь нарта пӧлӧзъяссӧ да радліс, сылы кӧ кажитчыліс, мый кутшӧмкӧ нарталӧн кӧ ӧти пӧлӧзыс вӧлі кӧть неуна паськыдджык мӧдсьыс.
«Гашкӧ, комсомольскӧй бригадаысь кодлӧнкӧ татшӧм жӧ нартаыс?
Гашкӧ, бать сійӧ рытнас прӧстӧ нарта подъяссӧ зэлталіс?
— мӧвпаліс Тавыль да зілис пӧдтыны сійӧс мучитысь подозрениесӧ.
— А, гашкӧ, бать поліс, медым сійӧс эз весьшӧрӧ мыжавны?
Тайӧ жӧ зэв страшнӧ, тэныд кӧ друг шуасны: «Вӧр!»
А Экэчо терпитны вермытӧг виччысис тулыс, пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывліс йиа границалань, код сайын заводитчис йӧз му, кӧні оліс сылӧн вокыс, шаман Мэнгылю.
«ДРАКОН» ВУЗАЛӦ АССЬЫС ДУШАСӦ
Кэмби игнасис аслас кабинетӧ да ветлӧдліс ыджыд ковёр кузя пельӧсысь пельӧсӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтлывліс да, ӧшинь пырыс кытчӧкӧ видзӧдіг, шытӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ: Кэмби мучительнӧя мӧвпаліс.
А мӧвпавнысӧ вӧлі мый йылысь.
Некымын лун сайын расследованиеяс нуӧдӧм кузя федеральнӧй бюроысь господа корисны сійӧс Номӧ да вель дыр сёрнитісны сыкӧд.
Найӧ вӧліны кыкӧн.
Ӧтиыс на пиысь — мистер Скотт, проборӧн сыналӧм шочиник юрсиа, кузь тушаа кыз господин; мӧдыс — мистер Маккинг — мӧдарӧ, пыдӧ вӧйӧм ёсь синъяса, ичӧтик тушаа тэрыб морт.
Найӧ вежливӧя тшӧктісны Кэмбилы пуксьыны да некымын минут чӧж юасисны сылӧн хозяйственнӧй делӧяс йылысь.
Та дырйи найӧ петкӧдлісны, мый найӧ сэтшӧм бура тӧдӧны Кэмбилысь быдлунъя олӧмсӧ, мый сылы ковмис сӧмын шензьыны.
Полӧмыс, коді кыптыліс сы бӧрын, кор Кэмби тӧдмаліс, кодъяскӧд сылы ковмас сёрнитны, вочасӧн быри.
Но ичӧтик господиныс, мистер Маккинг, друг лэчыда видзӧдліс Кэмби вылӧ да юаліс:
— Висьталӧй, мистер Кэмби, дыр-ӧ ті олінныд Чукоткаын да кутшӧм йитӧд тіян эм сійӧ мувывса йӧзыскӧд?
Кэмби лэдзчысис улӧс мыш вылас да быттьӧ измис.
Сійӧс босьтіс йирмӧг: Кэмбилы кажитчис, мый сійӧс подозревайтӧны большевикъяскӧд йитӧд кутӧмын.
Первойсӧ сійӧ думыштіс ставсӧ отрицайтны: мый некутшӧм Чукотка оз тӧд, некор сійӧ сэні эз вӧвлы и оз кӧсйы лоны, а йитӧдъяс йылысь и сёрнитны нинӧм.
Но Кэмби эз вӧв йӧй мортӧн.
Сійӧ видзӧдліс мистер Скоттлӧн веськодь чужӧм вылӧ, сэсся синъяссӧ вештіс мистер Маккинг вылӧ да бура гӧгӧрвоис: найӧ тӧдӧны ставсӧ, гашкӧ, тӧдӧны весиг сійӧс, мый сійӧ важӧн нин вунӧдіс ачыс, Кэмби.
— Да, сэр, ме олі Чукоткаын сюрс ӧкмыссё дас куимӧд восянь сюрс ӧкмыссё кызь витӧд воӧдз, — кыдзи вермис спокойнӧйджыка вочавидзис Кэмби.
— О, сійӧ вӧлі бур кад!
Чукотскӧй пушнина — замечательнӧй бизнес, господа!
— А рочнас ті бура сёрнитанныд?
— рочӧн юаліс сылысь Маккинг.
Кэмби лэптіс кӧясӧ, мыйысь щӧкаыс лои куим тшупӧда.
Сылӧн юрас вирдыштісны бӧръя лунъясса унапӧлӧс историяяс — историяяс сы йылысь, кыдзи Федеральнӧй бюроса чиновникъяс «разоблачайтӧны» страшнӧй заговорщикъясӧс, «кодъяслӧн цельыс — бырӧдны американскӧй оланног».
Правда, Кэмби эз вӧв сэтшӧм йӧй, медым эскыны ставыслы, мый гижисны газетъясын, но ӧні первойысь сійӧс интересуйтны кутіс мӧдтор: мый вӧчӧны накӧд, кодъясӧс подозревайтӧны неблагонадёжностьын?
Сразу жӧ кыптіс и мӧд страшнӧй вопрос: эз-ӧ ло рокӧвӧй ӧшыбка — оз-ӧ збыльысь подозревайтны сійӧс, мистер Кэмбиӧс, неблагонадёжностьын?
Ӧні ӧд быдлаын сэтшӧм тревожнӧ, быдлаын сэтшӧм уна сёрнитӧны шпионаж йылысь, заговорщикъяс йылысь, будущӧй атомнӧй война йылысь...
Тайӧ мӧвпсьыс Кэмбилы лои шуштӧм.
Сійӧ вӧрыштіс креслӧас, быттьӧкӧ кӧсйис дзебсьыны креслӧ пытшкас да волнуйтчӧмысла тіралан гӧлӧсӧн юаліс:
— Гашкӧ, ті...
кыдз тайӧс шуны...
чайтанныд, мый ме мыйкӧ?..
— Кэмби сідз-тадз шеныштіс кинас да лётӧдіс-уськӧдіс сійӧс пидзӧсъяс вылас.
— Но, но, ассьыныд мӧвптӧ яснӧйджыка висьталӧй, — тшӧктіс мистер Маккинг; сылӧн чужӧмыс лои недӧвӧльнӧй.
— Да, ті, гашкӧ, чайтанныд, мый ме гӧрд?
— друг скӧрмис Кэмби.
— Миян ку-клукс-клан организацияын менам нимӧй «Дракон»!
Ме кӧть эськӧ и вӧлі коркӧ Чукоткаын, но эг сы могысь, медым сэні гӧрдӧ пӧртчыны, господа!
И ті кӧ кӧсъянныд тӧдны, ме эськӧ аслам пиньясӧн йири большевикъяслысь горшсӧ сыысь, мый найӧ менӧ вӧтлісны сэтысь, мырддисны сы ыджда озырлун.
Гӧрд рӧмсьыс ме, чӧрт мед нуас, скӧрмӧмла дзикӧдз йӧймыла!..
— Кэмби эз помав.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧм вывсьыс киссис ньылӧм.
Мистер Скотт дыр видзӧдіс мистер Маккинг вылӧ.
Тайӧ видзӧдлӧмсьыс Кэмби кыйис мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый неуна успокоитіс сійӧс.
— Рочӧн ті сёрнитанныд?
— сідз жӧ настойчивӧя мӧдысь юаліс мистер Маккинг.
— Да, сэр, сёрнита рочӧн, чукотскӧй ногӧн.
Тайӧ кывъяснас сёрнитны велӧдчи сэні, мӧдар вадорас.
Делӧвӧй мортлы уна тӧдны абу лишнӧй, а Чукоткаын тайӧ вӧлі быть колӧ.
Мый нӧ таын лёкыс?
Со ті, мистер Маккинг, сёрнитанныд жӧ рочӧн, но ті та вӧсна энӧ лоӧй омӧль мортӧн, — уважительнӧя помаліс Кэмби, быттьӧ аслас став виднас петкӧдліс: да ӧд тайӧ жӧ логика, чӧрт мед босьтас.
Мистер Маккинг нюммуніс, чуньяссӧ сюйис мӧд киса чуньяс костас, ротшнитіс наӧн.
— Со мый, мистер Кэмби!
Меным ӧтитор тіянын оз кажитчы, — коксӧ кресталігмоз шуис сійӧ: — ті омӧля владейтанныд аснад.
Тіянын абу англо-сакскӧй невозмутимостьыс.
А колӧ шуны, мый тайӧ качествоыс тіянлы быть колана.
Коді ті сэтшӧмыс, мыйӧн ті лолаланныд, мый ті верманныд вӧчны, ми тайӧс ставсӧ зэв бура тӧдам.
Ми сідзжӧ бура тӧдам, кыдзи аддзысьланныд чукча Экэчокӧд, коді лоӧ Кэймид посёлокса шаман Мэнгылюлы вокӧн.
Сідзкӧ чӧв овны сы йылысь, мый ми тэнсьыд кутам юасьны, ог сӧветуйт.
А ӧні сёрнитны кутам, кыдзи делӧвӧй йӧз...
Нокса господакӧд тайӧ сёрни йылысь и ӧні мӧвпаліс Кэмби.
Сылы вӧзйисны ыджыд сьӧм, сылы кӧсйысисны став бурсӧ, но сэтшӧм условиеӧн, сійӧ, мистер Кэмби кӧ, мыйӧн сӧмын лоӧ гожӧм, пуксяс шаман Мэнгылю байдараӧ да мунас сыкӧд вискӧ.
Оз сыла, медым примитны Экэчолысь контрабандасӧ, кыдзи тайӧс ӧнӧдз вӧчліс Мэнгылю, кор сійӧ вӧлі Кэмбилӧн агентӧн, — оз, Кэмбилы ӧні колӧ вӧлі вӧчны мыйкӧ сложнӧйджыкӧс да ёна опаснӧйджыкӧс.
Мистер Кэмбилы колӧ вӧлі пуксьыны Экэчо байдараӧ да муніны йӧз вадорӧ.
Сӧмын тайӧ мӧвпъяссьыс сійӧс босьтліс йирмӧг.
Но зато мыйта сьӧм, кутшӧм уна сьӧм!..
И таысь кындзи, коркӧ кӧ помаласны большевикъясӧс, сійӧс виччысьӧ перспектива бара лоны Чукоткаын пушнина кузя корольӧн — «небыд зарни» кузя корольӧн!..
Кэмби пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка восьлаліс небыд ковёр вывтіыс, но сідзи и эз вермы примитны решение: сылы жаль вӧлі ӧткажитчыны выгӧднӧй предложениеысь и страшнӧ вӧлі мӧвпавны лоны вермана последствиеяс йылысь.
Сӧмын асъявылыс нин Кэмби водіс узьны да примитіс решение веськӧдны олӧмсӧ сійӧ руслоӧдыс, кодӧс индісны сылы Федеральнӧй бюроса господа.
СЬӦД ШОНДІ
Тувсов шонді воӧмкӧд тшӧтш Аляскаса эскимосъяс заводитісны тшыгъявны.
Йӧзыс дорвыв куйлісны асланыс хижинаясын, кулалісны, и мукӧддырйиыс некодлы вӧлі дзебны кулысьяссӧ.
Эскимосскӧй посёлокъясын кыліс дугдывтӧг бӧрдӧм шы.
И вот ӧтчыд мистер Кэмбикӧд Кэймид посёлокӧ воисны еджыд чужӧма йӧз.
Найӧ ветлӧдлісны хижинаысь хижинаӧ, видлалісны йӧзсӧ да, некымын мортӧс бӧрйӧм бӧрын, сюйлісны найӧс сьӧд машинаӧ да кытчӧкӧ нулісны.
Эскимосъяс пиысь некод эз тӧд, кытчӧ нуалӧны налысь рӧдвужсӧ.
Мистер Кэмби кывъяс серти артмӧ вӧлі, мый эскимосъясӧс нуалӧны лечитны госпитальӧ.
«Но мыйла нӧ, сідзкӧ, сьӧд машинаас бӧрйисны сэтшӧм йӧзӧс, коді вӧлі здоровӧйджык мукӧдъяссьыс, и мыйла на пиысь бӧрсӧ некод эз волы гортас?» — юасисны эскимосъяс.
Найӧ эз тӧдны, мый налысь рӧдвужсӧ нуалӧны смерть керкаӧ, кодӧс вӧлі дзебӧма сопкаяс сайӧ, колючӧй сутуга сайӧ, мый тайӧ керкаас на вылын вӧчалӧны страшнӧй «научнӧй» опытъяс оз сы могысь, медым лечитны йӧзсӧ, а сы могысь, медым найӧс виавны.
Ӧтчыд Кэймидӧ бара локтісны тӧдтӧм йӧз.
На пиысь торйӧн тӧдчис куш юра ичӧтик тушаа морт; вылыс пиньясыс сылӧн кузьӧсь, и сійӧ зілис тупкыны пиньяссӧ вӧсньыдик кельыд вомдоръяснас.
Тайӧ мортыс эз вӧв еджыд чужӧмаяс кодь, сійӧ эз вӧв и эскимос кодь, чукча либӧ индеец кодь.
Кыз стеклӧ ӧчкиувса векньыдик кӧсӧй синъясыс вӧліны кӧдзыдӧсь, став вылас видзӧдісны веськодя.
Кэмби новлӧдліс найӧс хижинаясӧд.
Эскимосъяс встречайтлісны кортӧм гӧсьтъясӧс недӧверчивӧя, пӧшти враждебнӧя.
— Кутшӧм страшнӧй оланног!
— ассьыс гӧрба вӧсньыдик нырсӧ тупкиг шуис еджыд чужӧма ӧти морт.
— Ме шензя, кыдзи...
— сійӧ тшӧкмуні, эскимосъясӧс эз кӧсйы шуны йӧзӧн, — кыдзи тайӧ существоясыс ветлӧдлӧны вертикальнӧй положениеын: налы ветлӧдлыны эськӧ нёль кок йылын.
Коскӧдзыс пасьтӧм том зон вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧлі пӧчинитӧ понъяслысь упряжсӧ, сійӧ шыасис Кэмби дорӧ:
— Видлӧй докажитны тайӧ том мортыслы, мый сійӧ серьёзнӧя висьӧ да мый сылы колӧ лечитчыны.
Мыйкӧ ёна нин гырдмӧмаӧсь сылӧн синъясыс, — шутитыштіс сійӧ да петіс хижинасьыс.
Сэсся вӧлі чукча Таичилӧн хижинаыс.
Кор Кэмбилӧн синъясыс велалісны пемыдас, сійӧ друг казяліс пельӧсас куйлысь Гоомоӧс, кодӧс вӧлі шебрӧдӧма косясьлӧм кӧр куясӧн.
Чужӧмыс сылӧн сэтшӧм кос, мый Кэмбилӧн кыптіс сомнение: «Да Гоомо-ӧ тайӧ?»
Таичи беспокойнӧя видзӧдліс воысьяс вылӧ, босьтчыліс чинтыштны жирниксьыс бисӧ, медым хижинаын лои ещӧ на пемыдджык.
— Гоомо, тайӧ тэ али мый?
— чуймӧмӧн юаліс Кэмби.
Гоомо лӧвтыштіс да бергӧдчис стенлань.
— Гоомоӧс дыр новлӧдлӧма саридзын, зэв дыр, — дышпырысь висьталіс Таичи.
— Нерпаясӧс кыйӧма Гоомо, йи жуглӧма.
Тадзи олӧма Гоомо.
Сійӧс миян посёлоксянь ылі вадорӧ шыбитӧма.
Бокӧвӧй йӧз дорӧ веськалӧма зэв омӧльӧн.
Пока гортас воӧма, дзикӧдз висьмӧма.
Гоомо нинӧм оз ю, нинӧм оз сёй.
— Вот и бур.
Сійӧс ми и кутам лечитны, — шуис Кэмби.
— Тайӧ пока оз туй, — шуис сылы гӧрба ныра.
Эскимосъяслысь хижинаяс видлалӧм бӧрын локтӧм йӧз бара пуксьӧдісны сьӧд машинаӧ вит мортӧс.
И найӧ бара вӧліны посёлокысь медздоров йӧзыс.
— Но, кор нӧ сэсся кутам бӧрйыны тайӧ...
кыдз найӧ шуӧны...
висьысьяссӧ?
— кӧсӧй синъяса да виж чужӧма морт вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын юаліс Кэмби.
— Миянын, Мупомын, тайӧ материалсӧ шулісны «керъясӧн», — вӧсни гӧлӧсӧн, быд кыв тӧдчӧдіг, шуис виж чужӧма.
— Рекомендуйта тайӧ терминсӧ, ёна рекомендуйта...
А сэсся висьталӧй меным, пожалуйста: тайӧ посёлокас кымын чукча олӧ?
Найӧ организмлӧн сопротивляемостьыс миянӧс интересуйтӧ медъёна.
Кэмби лыддьӧдліс чукчаяслысь нимъяссӧ.
Висьталіс сійӧ ставсӧ, и томъясӧс и пӧрысьясӧс, сӧмын эз висьтав Чумкельӧс, аслас кӧр стадаса медбур пастухсӧ.
А Чумкель, киссьӧм паськӧма да тшыг, ветлӧдліс тайӧ каднас тундраын ылын: видзис йӧзлысь кӧръяс.
Нутэскинӧс да Чочойӧс пастух Чумкель лыддис, мый найӧ пӧгибнитісны.
Эз на тӧд сійӧ и Гоомолӧн бӧр воӧм йылысь.
Сьӧлӧм вылас сылы вӧлі шог.
Стадасӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ вӧтлӧм бӧрын сійӧ сувтӧдліс палатка, ӧзтыліс бипур, заводитліс куритчыны да нинӧм йылысь думайттӧг чӧв олігтыр дыр пукавліс.
Мукӧддырйиыс сылы окота вӧлі ветлыны посёлокӧ, медым кӧть некымын тӧлысь чӧжӧн ӧтчыд сёрнитыштны йӧзыскӧд, узьны ярангаын.
Чумкель эз тӧд, кутшӧм опаснӧ ӧні вӧлі ветлыны Кэймид посёлокӧ, кор сэтчӧ кутіс волывлыны сьӧд машинаыс.
Сійӧ вит морт пиӧ, кодъясӧс нуисны колючӧй сутугаӧн кытшалам керкаӧ, веськаліс и Таичи.
Первойя укол вӧчӧм бӧрас некымын час мысти старик чувствуйтны кутіс асьсӧ вывті лёка.
Сійӧс биаліс, шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, горӧдлывліс тӧдтӧм кывъяс.
Мукӧддырйиыс сылы кажитчыліс, мый сійӧ вӧтчӧ торйӧдчӧм кӧръяс бӧрся.
«Гок!
Гок!
Гок!» — горзіс Таичи и сылы кажитчис, мый дугдывтӧг котралӧмсьыс сылӧн лигышмунӧмаӧсь кокъясыс.
Таичи чери моз восьса вомнас апаліс сынӧдсӧ да чувствуйтіс, мый пӧдӧ.
И со старик киргӧ нин, кутчысьлӧ горшас.
Сы дорӧ тэрыба матыстчӧ халата морт да вӧчӧ мӧд укол.
Мыйкӧ дыра Таичи век шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кос вомдоръясас — быг.
Но вочасӧн сійӧ лӧньӧ, сэсся ньӧжйӧник, кыдзи кымӧра асылӧ пуксьӧ югыд, воӧ ас вежӧрас.
Ӧти татшӧм здукӧ, кор Таичи воліс ас вежӧрас, аслас вольпась дорысь сійӧ аддзис тешкодь мортӧс.
Здук кежлӧ сылы кажитчыліс, мый сійӧ сӧрӧ, — тайӧ мортыс ньӧти эз вӧв сійӧ йӧзыс кодь, кутшӧмъясӧс сылы удайтчис аддзывны ӧнӧдз.
И сэк жӧ Таичилы кажитчис, мый тайӧ мортыскӧд сійӧ кӧнкӧ аддзысьліс нин, мый сійӧ встречаыс вӧлі страшнӧй.
Чукырӧсь виж чужӧма, чурвидзысь пельяса тайӧ ичӧтик мортыс ыджыд кыз ӧчки сайсянь векньыдик кӧсӧй синъяснас наблюдайтіс Таичи бӧрся.
Сылӧн вӧсньыдик вомдоръясыс эз вермыны тупкыны сылысь кузь пиньяссӧ, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, сералӧ-ӧ сійӧ либӧ жергӧдӧма-ӧ пиньяссӧ.
«Тайӧ, навернӧ, медся лёк духыс», — полігтыр дум ыштіс Таичи тайӧ страшнӧй морт йывсьыс.
Таичи кӧсйис лоны кыдзи позьӧ ылынджык сы дорысь да вешйыштіс и муртса эз усь аслас куйланінысь.
Таичи бӧрся наблюдайтны дугдӧм бӧрын ӧчкиа мортыс тэрыба бергӧдчис векньыдик гӧрба ныра, еджыд чужӧма мортлань.
И Таичилы бара кажитчис, мый и тайӧ мортсӧ сійӧ кытыськӧ аддзыліс.
Виж чужӧма, ӧчкиа мортыс торжествуйтан вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Ті шуанныд, мый тайӧ чукча?
Бур, зэв бур!
Ті долженӧсь тӧдны, мый сэні...
— сійӧ кодарланькӧ ӧвтыштіс аслас чукырӧсь кос кинас, — сэні основнӧй населениеыс — чукчаяс.
Миян мог — уджыштны первойсӧ видзӧдны татшӧм пустякӧвӧй инфекция вылын, кыдзи грипп.
Инфекционнӧй висьӧмъяслы паныд чукчаяслӧн абу естественнӧй иммунитетыс, та вӧсна весиг грипплӧн эпидемия налы вермас вайны сэтшӧм последствиеяс, кутшӧмӧс мукӧдлаын вермасны вайны сӧмын чумалӧн да холералӧн бациллаяс.
Но ті представляйтанныд асьныд, мый лоас, рочьяс кӧ казяласны чумалысь да холералысь очагъяссӧ?
Найӧ торкасны миянлысь репетициянымӧс.
А гриппыс, ме чайта, ыджыд подозрение оз кыпӧд.
Ӧні абу нин проблема, кыдзи пӧлучитны смертоноснӧй микробъяссӧ ыджыд масштабъясын.
Тыдавтӧм армияыс миян эм нин.
Кевмӧй сылы таысь, аттьӧалӧй великӧй микадо Хирохитоӧс!
Ӧні колӧ велӧдчыны бура командуйтны тайӧ армиянас, мый могысь зэв пӧлезнӧ кывзысьны сыӧ, мый йылысь висьталӧны тіянлы великӧй микадо Хирохитолӧн салдатъясыс!
Ме, Ямадо Одзуки, имеита великӧй честь лоны ӧти татшӧм салдатӧн!..
Таичи нинӧм эз гӧгӧрво сыысь, мый висьталіс ӧчкиа мортыс, но сійӧ аддзис, мыйта вӧлі сылӧн чукырӧсь чужӧмас высокомериеыс да скӧрлуныс, кор сійӧ висьталіс ассьыс речсӧ; речсӧ висьталігӧн сійӧ весиг заводитліс корсюрӧ чилзыны.
Таичи сідзжӧ аддзыліс, кутшӧм вниманиеӧн да весиг почтениеӧн кывзісны тайӧ мортсӧ халата еджыд чужӧма йӧзыс.
И сійӧ вӧчис вывод: «Тайӧ скӧр духыслӧн тані ыджыд власьт».
Страшнӧй мортыс бара копыртчыліс Таичи весьтӧ да, вӧсньыдик чуньнас сы вылӧ индігмоз, шуис:
— Тайӧ лоас непосредственнӧ менам распоряжениеын.
Таичи вочасӧн заводитіс бурдны.
Сійӧ ӧні эз нин воштыв садьсӧ, бурджыка кутіс сёйны.
Куйліс сійӧ ичӧтик жырйын дзик ӧтнасӧн.
Сылӧн синмыс ньӧжйӧник ветлӧдліс предмет вывсянь предмет вылӧ.
Но сылысь вниманиесӧ медъёна кыскис решёткасайса ӧшинь.
Быдса часъясӧн Таичи видзӧдіс енэжӧ.
И лэбис кӧ каля либӧ кутшӧмкӧ мӧд лэбач, сійӧ кага моз радліс.
Кор Таичи чувствуйтны кутіс асьсӧ дзик здоровӧн да частӧджык мӧвпавны сы йылысь, кыдзи сылы пышйыны тайӧ «госпитальсьыс», сы дорӧ друг локтіс японец Одзухи.
«Скӧр дух!» — думсьыс горӧдіс Таичи, да пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый лоас лёктор.
Японец эз вӧв ӧтнасӧн: сыкӧд тшӧтш пырисны еджыд халата да еджыд колпака кык ён зон.
— О, тэ пӧшти здоров нин, пӧшти здоров!
— не то нюмъялігтыр, не то пиньсӧ жергӧдіс Таичи дорӧ шыасис японец.
— Вот талун ми тэнӧ ещӧ неуна лечитыштам, и тэ лоан дзик здоровӧн.
Да-да, неуна лечитыштам...
Японец петкӧдліс кинас аслас спутникъяслы знак, и Таичи эз на удит садяс воны, кыдзи сылы киас вӧчисны укол.
Рыт кежлас нин Таичилӧн дзоньвидзалуныс ёна омӧльтчис.
А аскинас сійӧ бара нин вӧлі садьтӧм.
И ӧтчыд, кор Таичи здук кежлӧ воліс ас садяс, сійӧ аддзис аслас крӧватьыскӧд орччӧн выль крӧвать, кӧні пукаліс сылӧн суседыс, том зон, эскимос Эйпын.
— ...
Со вайӧдісны татчӧ сьӧд машинаӧн, — Таичилӧн видзӧдлӧмӧн юалӧм вылӧ вочавидзис Эйпын.
— Вайӧдісны татчӧ, кыдзи аркан йылын кӧрӧс, а мыйла, ог тӧд.
— Эн лэдз киыдлысь кучиксӧ розьӧдлыны!
— пӧся шуис Таичи.
— Налӧн кутшӧмкӧ эм ёсь предмет, найӧ сійӧн кисьыд кучиксӧ розьӧдлӧны, а сэсся...
— Таичи эз помав, кияснас кватитчис юрас.
Сылы кажитчис, мый сійӧ усьӧ кытчӧкӧ улӧ, пемыдас.
Эйпынлы уколсӧ некод эз вӧч, но аскинас нин сійӧ вӧлі садьтӧм: сійӧ заразитчис Таичисянь.
Японец Одзукилӧн цельыс буретш вӧлі видлавны, ёна-ӧ висьысь Таичи опаснӧ здоровӧй йӧзыслы.
И ӧтчыд, кор Таичи бара воліс ас садяс, сійӧ аддзис, кыдзи жырсьыс петкӧдісны кулӧм Эйпынӧс.
Таичи дорӧ пыр частӧджык и частӧджык пыравліс японец Одзуки.
Висьысь вольпась дорын японец ёна гажмыліс, зыравліс чукырӧсь кос кияссӧ, явӧ петкӧдліс ассьыс удовлетворение.
— Зэв бур материал!
Да-да, материалыс бур: организмыс зэв бура сопротивляйтчӧ.
Тайӧ меным клад, — шуліс японец.
Кор Таичи бурдіс, Одзуки бара локтіс сы дорӧ, медым вӧчны страшнӧй укол.
Синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн японец вылӧ видзӧдігтыр Таичи кыдзкӧ ставнас зэвтчис, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
Японец гӧгӧрвоис, мый вермас лоны мыйкӧ лёктор, да сувтіс.
«Ог сет, ог сет розьӧдлыны, нинӧмысь ог сет!»
— японец вылысь синсӧ вештывтӧг шуаліс Таичи.
И японец эз на удит сетны аслас спутникъяслы знак, кыдзи Таичи мыйвынсьыс чужйис японецлы кынӧмас.
Одзуки тӧвзис-уси бокӧ.
Таичиӧс кватитісны, чегисны кияссӧ да личкисны крӧвать бердас.
Японец сьӧкыда чеччис джоджсьыс.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Сетӧй сылы сэтшӧм порция, медым сэсся сійӧ эз чеччы!
— чилӧстіс сійӧ.
Санитаръяс лямӧдісны старик-чукчаӧс да вӧчисны сылы выль укол.
Таичи сэсся эз нин чеччыв...
Тулысыс пыр ӧддзис.
Но эз вӧв тувсов радлуныс Аляскаын олысь эскимосъяслӧн да чукчаяслӧн.
Грипплӧн эпидемия виаліс посниясӧс и гырысьясӧс.
Эз кольлы ни ӧти недель, медым кодкӧ эз кув посёлокын.
Еджыд чужӧма йӧз отсӧг вылӧ некод эз надейтчы.
Таысь на унджык, быдӧн чорыда убедитчисны, мый именнӧ еджыд чужӧмаяссяньыс, налӧн «сьӧд машинаяссяньыс» и мӧдӧдчис бедаыс: гортас ӧд эз локны дзик здоров йӧз, кодъясӧс нуисны тайӧ машинанас.
А еджыд чужӧмаяс пыр ветлӧдлісны и ветлӧдлісны хижинаясӧд, мыйкӧ корсисны, мыйкӧ гижалісны асланыс «медицинскӧй журналъясӧ ».
Висьысь эскимосъяс да чукчаяс встретитлісны найӧс зумыша, колльӧдлісны проклинайтігтыр.
Кэмби ветлӧдліс саридз вадор пӧлӧн, кӧні олісны эскимосъяс, нуӧдіс точнӧй статистика, ыставліс колючӧй сутугаӧн кытшалӧм «госпитальӧ» подопытнӧй «материал» качество йылысь отчётъяс, юӧрталіс, уна-ӧ колины «керъяс».
А йӧзыс, кодъяс, асланыс несчастье вылӧ, керъясысь торъялӧмӧн, кужисны морт ногӧн чувствуйтны, видзӧдісны тувсов шонді вылӧ, и на пиысь унаӧн, тулысыслы нюмъялӧм пыдди, бӧрдісны.
Ӧти эскимосскӧй посёлокын висьӧмнас эбӧсысь петӧм томиник ныв уси муас да, тіралысь кисӧ енэжлань чургӧдіг, горӧдіс:
— Сьӧд шонді!..
Мыйла енэжас сьӧд шонді?!
Нылыс кулі сэки жӧ, а кулӧм нылыслӧн сьӧд шонді йылысь кывъясыс ӧдйӧ паськалісны эскимосъяс да чукчаяс пӧвстын Аляска побережье пасьтала.
— «Сьӧд шонді!..»
артист моз горӧдіс гӧрба ныра, коді тшӧтш кывліс нывлысь страшнӧй кывъяссӧ.
— Ме аддза, мый налӧн эм поэзия чувство!
Сэсся сійӧ бергӧдчис Кэмби дорӧ, театральнӧя кыпӧдіс кисӧ вис мӧдарладорлань да содтіс:
— Ті, мистер, лоанныд первой мортӧн, коді сійӧ вадорас гӧрд шондіысь вӧчас сьӧд шонді!
Кэмби йӧжгыльтчыштіс.
Федеральнӧй бюроса господа кӧть сійӧс важӧн нин кӧрталісны «госпиталькӧд», но аслас выль рольӧ велавны сійӧ эз вермы.
Сійӧс ньӧти эз беспокоит, мый сійӧ являйтчӧ «госпитальӧ» «подопытнӧй материалъяс» поставляйтӧм кузя главнӧй агентӧн, мый сійӧ мӧдӧдіс смерть вылӧ уна дас эскимосъясӧс да чукчаясӧс, — сійӧс повзьӧдліс мӧдтор: Кэмби тӧдіс, мый сылы коркӧ ковмас муніны Сӧвет му вадорӧ...
И сылы вӧлі страшнӧ.
«Но мый нӧ, Дракон вузаліс ассьыс душасӧ.
Нинӧм, воас кад, и ме бара лоа «небыд зарнилӧн» корольӧн.
Чукоткаын став пушнинаыс лоӧ менам», — успокаивайтіс асьсӧ мистер Кэмби.
ГӦРД ШОНДІ
А мӧдар вадорас йӧзыс сідзжӧ видзӧдісны шонді вылӧ.
Гыалӧ пӧсь сынӧд.
Сынӧдыс, быттьӧ зарни сунисъясысь кыӧм, вералӧ тундра весьтын.
А сэні, неуна ылынджык, кӧні тыдалӧны джуджыд горнӧй терраса вылын дас кымын ярангалӧн куполъясыс, сынӧдыс оз нин верав, а путникӧс ылӧдӧ аслас ворсӧмнас мираж.
Шонді югӧрӧн йиджтысьӧм сопкаяслӧн лӧзоват рӧмыс вошӧ, и сэки кажитчӧ, мый ставнас ёна шоналӧм из эз выдержит шонділысь ставсӧ пӧкӧритысь вынсӧ да сыліс сылӧн жар зарниас.
Ю дорас долинаясын вӧрзьӧдлытӧм лымйыс сэтшӧм еджыд, мый кажитчӧ — шондіыс сійӧс сэтшӧма калитӧма: коляс минут, и сійӧ ставнас заводитас кывтны, синъёрана лаваӧн.
Шонді!
Сійӧс ёна виччысисны тані кузь полюсдорса войӧ, радлісны сылӧн мыччысян быд ичӧтик признаклы.
Со ӧні сійӧ енэжас вылын!
Тӧвъясӧн да кӧдзыдъясӧн ассьыныс воймӧм чужӧмъяссӧ шонді югӧръяслы чургӧдӧмӧн повтӧм кыйсьысьяс да мудзлытӧм кӧр видзысьяс читкыралісны нюмъялысь синъяссӧ да мӧвпалісны сы йылысь, мый тувсов шонді воӧмкӧд тшӧтш непременнӧ воасны и выль удачаяс: кӧр видзысьлы — уна кӧрпиян, кыйсьысьяслы — саридзын уна кыйдӧс.
И тӧдлытӧг, ачыс, артмыліс песня, сьӧлӧмсянь лӧсьӧдӧм югыд песня вылын дзирдалысь гӧрд шонді йылысь, коді пыр кежлӧ нин локтіс татчӧ, тайӧ кӧдзыд краяс, зэв кузь вой бӧрын, сійӧ вой бӧрын, коді ӧні шусьӧ «важ олӧмӧн».
Сьыліс тайӧ песнясӧ и Таграт, коді вӧлі кӧръясӧн тӧвзьӧ юдорса долинаӧд буретш сэтчӧ, кӧні тыдалісны горнӧй терраса вылын кӧр видзысьяс стойбищелӧн яранга куполъясыс.
Уна вожа сюръяссӧ мышкуяс вылас лэдзӧмӧн да розӧвӧй васӧд кывъяссӧ нюжӧдӧмӧн кӧръяс тӧвзисны ӧдйӧ.
Водзлань неуна копыртчыштӧмӧн Таграт сьыліс ассьыс песнясӧ, корсюрӧ пелька веськӧдліс нартасӧ, медым не зурасьны из вылӧ либӧ вутш вылӧ.
Горнӧй террасаыс пыр матынджык и матынджык.
Таграт пельясын шутьлялӧ тӧв.
Сылӧм лымйын ичӧтик ва гӧпъясӧ видзӧдлӧм бӧрын чардбиысь моз пемдылӧ синмыс.
Таграт бӧрйис места, кӧні лымйыс топыдджык на, да пӧкатӧдыс тювкнитіс терраса вылӧ, и сійӧ стойбищеын нин.
Кык том зон кватитӧны сылысь сьӧкыда лолалысь кӧръяссӧ, лэдзӧны найӧс.
А Тагратлы воча локтӧ нин кӧр видзысь бригадаса бригадир, чолӧмалӧ сійӧс.
Тэрмасьӧмӧн чай юӧм бӧрын Таграт мӧдӧдчӧ видлавны пианасьысь кӧръясӧс.
Стадаыс йирсис гӧраяс костын, неыджыд сёнын, кытчӧ вӧлі оз веськав тӧлыс.
Уна сё кӧрпиян вӧсньыдик, слабиник на кокъяснас ветлӧдлісны мамъясныс бӧрся да горӧдлывлісны эз мамысъясыс моз, а кыдзкӧ аслысногӧн.
Кӧрпиянлӧн гырысь фиолетӧвӧй синъясыс дӧверчивӧя видзӧдісны йӧз вылӧ.
— О, мыйта найӧ тані!
— кӧрпиянӧн любуйтчис Таграт да босьтчыліс малыштны ӧтиӧс.
Кӧрпи аслас бӧръя кузь кокъяснас тешкодя чужйыштчис да котӧртіс бокӧ.
— Скакун лоас, — нюммуніс Таграт.
Пастухъяс вӧліны кокньыдик кӧр ку пасяӧсь, кодъяслӧн эжӧдыс вирувир кырсьӧн мичӧдӧмысь лоӧма яръюгыдгӧрд. Пастухъяс кытшалісны председательӧс да бригадирӧс.
* Вирувир — местнӧй кустарник.
Налӧн мугов, гожъялӧм чужӧмъясыс вӧліны кыпыдӧсь.
— Сідзкӧ, аски миян Рэн посёлокын Май первой лун праздник, тувсов праздник?
— аркансӧ гартігмоз гажаа юаліс пастух Вальфо.
— Да, аски Май первой лун праздник, — вочавидзис Таграт да видзӧдліс пастух вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
— Мый, он-ӧ думайт первой приз босьтны кӧръясӧн ордйысигӧн?
Пастух яндысьӧмӧн лэдзис юрсӧ, кӧть быдӧн тӧдісны, мый Рэнскӧй сельсӧветын сійӧ медбур наездник.
— Кыдзи тэ чайтан, босьтам ми сійӧс праздник вылас?
— бригадирлы мудера мигнитіс Таграт.
— Уджаліс сійӧ бура али сідз-тадз?..
— Миян сідз-тадзсӧ некод оз уджав!
— юрсӧ кыпӧдіс Вальфо.
— Миян ни ӧти кӧрпи эз вош и оз вош.
Сідз шуа али ог, а?
— аслас ёртъяс дорӧ шыасис пастух.
Таграт куритыштіс каллянсьыс да мыччис сійӧс пастухлы.
Гордостьысла Вальфо ыпнитіс, босьтіс каллянсӧ да кыскыштіс гоз-мӧдысь.
— Миян колхозын сідз-тадзсӧ некод оз уджав, — Вальфо ордысь каллянсӧ бӧр босьтігмоз шуис Таграт, — сідзкӧ, уна бур йӧз локтас Май первой лун праздник вылӧ.
Гажа лоӧ праздникыс!
И праздникыс збыльысь лои гажа.
Рэн посёлокӧс мичмӧдісны гӧрд флагъясӧн, плакатъясӧн да лозунгъясӧн и дзик асывсяньыс сэні кыліс гажа сёрни, гора серам, песняяс.
Группа бӧрся группа посёлокӧ воалісны кӧр видзысьяс.
Нарта синлӧптӧдас гораа таркӧдісны налӧн харейясыс, зёльгисны кӧлӧкӧльчикъяс, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧмаӧсь чача кодь кокни нарта бӧжъясӧ.
Петя, Кэукай, Эттай сулалісны пионерскӧй стройын дзик ӧшинь водзын.
Налы вӧлі бура тыдалӧ, мый вӧчсьӧ ывлаас.
На синъясын пыр ёнджыка и ёнджыка ӧзйис возбуждение.
Стройын жӧ, неуна ылынджык, сулалісны Чочой да Тавыль.
Найӧ эз на вӧвны пионерскӧй галстукаӧсь.
Волнуйтчигтыр найӧ видзӧдісны паськӧдӧм знамяяс вылӧ, ещӧ и ещӧ думсьыс повторяйтісны торжественнӧй пионерскӧй обещание.
Ӧні асланыс ёртъяс водзын найӧ долженӧсь лыддьыны юнӧй пионерлысь торжественнӧй обещание — сетны партиялы, войтырлы, Рӧдиналы великӧй клятва.
Призывнӧя юрӧбтісны пионерскӧй горнъяс, сярӧбтісны барабанъяс.
Пионеръяс прӧйдитісны залӧд да сувтісны Владимир Ильич Ленинлӧн ыджыд портрет водзӧ.
Чочой волнуйтчис.
Сійӧ бара и бара видзӧдіс дона портрет вылӧ.
И друг детинкалы кажитчис, мый Владимир Ильич нюммуніс именнӧ сылы, Чочойлы, школаса медбур велӧдчысьяс пиысь ӧтилы, коді талун пырӧ пионерӧ.
Чочой кунис синъяссӧ да думсьыс бара заводитіс лыддьыны торжественнӧй обещаниесӧ, зілис гӧгӧрвоны быд кыв.
А Тавыль чувствуйтіс, мый сы олӧмын лоӧ мыйкӧ ыджыдтор, друг сійӧ лои кыдзкӧ аслысногӧн спокойнӧй, торжественнӧй.
И вот Чочой да Тавыль сулалӧны строй водзын.
— «Ме, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзса юнӧй пионер, торжественнӧя кӧсйыся...» — гораа да увереннӧя юргӧны пионерскӧй присягалӧн кывъясыс.
И сійӧтор, мыйын клянитчисны тайӧ здукас детинкаяс — лоны партиялы вернӧйӧн, лоны коммунизм мудзлытӧг стрӧитысьясӧн, лоны честнӧйӧн да правдивӧйӧн, — шуалӧны найӧ сідз, кыдзи сӧмын вермасны шусьыны ыджыд содержаниеа кывъяс.
Клятва сетӧма.
Сэки вӧрзьӧдчывтӧг сулалысь детинкаяс дорӧ матыстчӧ старшӧй пионервожатӧй Нина Ивановна да галстукӧдӧ найӧс гӧрд галстукъясӧн.
Збыльмис Чочойлӧн заветнӧй мечтаыс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі имеитны пионерскӧй галстуксӧ!
Ӧні сійӧ бура тӧдӧ, мый лоӧ пионерскӧй галстукыс!
Мыйӧн сӧмын Чочой да Тавыль сувтісны стройӧ, кыліс старшӧй пионервожатӧйлӧн гора гӧлӧсыс:
— Пионеръяс!
Ленин делӧ вӧсна тыш кежлӧ лоӧй дасьӧсь!
— Пыр дасьӧсь!
— дружнӧя вочавидзисны пионеръяс.
Енэжын дзирдалӧ югыд шонді.
Тӧвйылын шпоракылӧны гӧрд флагъяс.
Трибуна вывсянь гораа юргӧ Виктор Сергеевич Железновлӧн гӧлӧсыс:
— Миян пиысь найӧ, кодъяслӧн юрсиыс дзор нин, бура помнитӧны американскӧй купеч Кэмбиӧс.
Эз ӧмӧй тэнсьыд, Аймын, сійӧ нуӧд ӧтка нывтӧ?
— школаса директор юаліс стариклысь, коді сулаліс первойя радъясас.
— Эз ӧмӧй тэнсьыд, Кэргыль, сійӧ гусяв питӧ?
Эз ӧмӧй тэнӧ, Тынэт, коль батьтӧгыд, кӧр тэ ещӧ эн на вӧв свет вылас?
Эз ӧмӧй тэнсьыд, Вияль, сійӧ мырддьы воктӧ да чойтӧ?..
Со кодӧс американечьяс бара кӧсйӧны пуксьӧдны миян му вылӧ.
Найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воис Кэмби, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воис лёк шаман Мэнгылю, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воисны тшыглун, висьӧмъяс, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр локтіс смерть!
Код тӧдас, гашкӧ, и ачыс Кэмби, ловъя на, зверь моз видзӧдӧ миян вадорӧ да виччысьӧ случай, медым бӧр татчӧ воны.
Ми бура тӧдам: та йылысь мӧвпалӧны уна озыр американечьяс.
Сӧмын некор оз збыльмыны налӧн мӧвпъясыс!
Мед найӧ миянӧс повзьӧдлӧны — миянӧс он повзьӧд!
Миян сьӧлӧмным абу полысь кӧчлӧн кодь, миян сьӧлӧмным абу полысь кӧрлӧн кодь.
Враг тані аддзас смерть, уськӧдчас кӧ миян вылӧ!
Эз на удит Виктор Сергеевич помавны, кыдзи йӧзыс локтісны трибуналань матӧджык да кутісны горзыны сійӧ речысь торъя кывъяс:
— Оз повзьӧдны!
— Аддзасны смерть!
— Мед джагалас дур кӧин!
— кыліс быдладорсянь.
Том зонъяслӧн да мужичӧйяслӧн чужӧмъясыс вӧліны суровӧйӧсь, решительнӧйӧсь.
Школаса директор бӧрын выступитіс буретш сійӧ старик Аймыныс, код дінӧ шыасьліс речсӧ висьталігӧн Виктор Сергеевич.
Трибуна вылас сійӧ кайис тэрмасьтӧг, достоинствоӧн, юр вывсьыс пӧрччис тувсовъя кокни шапкасӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма турунвиж рӧма пушыд тугйӧн, сюся видзӧдліс чӧв олысь йӧз вылӧ.
Сылӧн омӧля аддзысь синъяса да шочиник еджыд тошка ёна чукырӧсь паськыд чужӧмыс вӧлі суровӧй.
— Май первой лун праздникӧ решиті и ме шуны ассьым кыв, — ньӧжйӧник заводитіс сійӧ.
— Велӧдысь аслас кывъясӧн кыпӧдіс ме пытшкын ыджыд скӧрлун, коді пӧсь шомӧн чусаліс кӧнкӧ тані, сьӧлӧм дорын.
— Аймын ньӧжйӧник пуктіс кисӧ сьӧлӧм дорас.
— Зэв бура вӧчис велӧдысь!
— Аймын друг ыдждӧдіс гӧлӧссӧ.
— Зэв бура вӧчис.
Коді миян пиысь американец Кэмбиӧс помнитӧ, коді миян пиысь шаман Мэнгылюӧс помнитӧ, сылӧн, дерт, кыдзи и менам, сьӧлӧмсьыс скӧрыс оз быр.
И вот, пока Кэмби ветлӧдлӧ му вывті, пока сэтшӧм йӧз, кыдзи Кэмби, ветлӧдлӧны му вывті, — оз позь, медым миян сьӧлӧм бердын биыс кусі, кыдзи пӧим улыті!
Со видзӧдлӧй сэтчӧ, саридздорса скалистӧй обрыв вылас!
— Аймын нюжӧдіс кисӧ сійӧ кыркӧтша вадорлань, коді вӧлі посёлоксянь километр кык сайын кымын.
— Кор Кэмби гусяліс менсьым нылӧс, нылӧй пышйис сы дорысь да шыбитчис сійӧ джуджыд из вывсяньыс веськыда саридзӧ.
Весьшӧрӧ Кэмби мӧвпалӧ, мый ме вунӧді та йылысь.
Весьшӧрӧ Кэмби мӧвпалӧ, мый Аймын, кыдзи тайӧ вӧвлі водзті, сыкӧд паныдасигӧн йӧжгыльтчас.
Аймын пӧрысь, но Кэмби кӧ думыштас локны миян му вылӧ оружиеӧн, Аймын кватитас Кэмбиӧс, кыдзи лёк понйӧс, да шыбитас сійӧс эсійӧ обрывсяньыс, кытысянь шыбитчис ваас менам нылӧй!
Некод эз виччысь стариксянь тадзи пӧся сёрнитӧмсӧ, коді некор эз выступайтлы собраниеяс вылын.
Пионерскӧй отряд сулаліс стройӧн трибуна дорын.
Челядь ставӧн тӧдісны, мый йӧз водзын должен выступитны Чочой.
— Тэ, тӧдан, гораа сёрнит!
— Чочойлы бокас тувкыштіс Кэукай, сэсся ыджыда лолыштіс да кызӧктіс, быттьӧкӧ сійӧ ачыс кӧсйис сёрнитны.
Чочой корсюрӧ видзӧдлывліс бумага вылӧ: зілис запомнитны аслас выступлениелысь кывъяссӧ.
— Мун!
Мун!
— меліа йӧткыштісны сійӧс другъясыс, кор Аймын лэччис трибуна вылысь.
Трибуна вылын Чочой шӧйӧвоши.
Ӧти делӧ — висьтавны мый йылысь кӧ школьникъяслы, сэтшӧмъяслы жӧ, кыдзи и ачыс сійӧ, но заставитны кывзыны верстьӧ йӧзӧс татшӧм праздник вылын сылы друг кажитчис позьтӧмӧн.
Чочой кӧсйис нин пышйыны трибуна вывсьыс, но сійӧ здукас кыліс Виктор Сергеевичлысь спасительнӧй гӧлӧссӧ:
— Аймын дед ӧні висьталіс американец Кэмби йылысь.
Ме сідз думайта, мый тэ эськӧ вермин мыйсюрӧ висьтавны йӧзыслы сійӧ морт йывсьыс да Аляскаын олӧм йылысь.
Чочой веськӧдчис.
Да, Кэмби йылысь сійӧ вермас висьтавны унатор.
Сійӧ весиг вермас висьтавны йӧз водзас сійӧ проклятье кывъяссӧ, кодъясӧс унаысь шӧпкӧдліс Кэмби мыш сайын.
— Да, тайӧ Кэмбиыс ловъя на!
— гораа шуис Чочой.
— Кэмби виис менсьым батьӧс.
Кэмби виис менсьым мамӧс.
Сійӧ, буракӧ, виис Гоомо дядьӧс.
Кэмби да сылӧн пияныс, кодъяс пасьталісны еджыд балахонъяс, зверьяс моз чашйисны Томӧс.
Но ачыс Кэмби ловъя на.
И шаман Мэнгылю ловъя.
Энӧ лэдзӧй найӧс татчӧ!
Энӧ, нинӧм вылӧ энӧ лэдзӧй!..
Кор Чочой кыліс, кыдзи йӧзыс гораа да дружнӧя шыасисны сылӧн кывъяс вылӧ, сійӧ дрӧгнитіс, видзӧдліс аслас другъясыс вылӧ, кодъяс клопайтісны кияснас, да ньӧжйӧник лэччис трибуна вылысь.
Митинг бӧрын пыр жӧ заводитчис приз вылӧ кӧръясӧн традиционнӧй ордйысьӧм.
Кыпыд челядь котралісны кӧр видзысьяс дорын, зілисны мыйӧнкӧ отсавны ордйысьӧмын участвуйтысьяслы.
— Вай меным нерпа ку вӧнь, колӧ ӧтилаті нартасӧ кӧртавны, — Эттайӧс корис пастух Вальфо.
И дас кымын детинка сразу ӧтпырйӧ уськӧдчисны Эттай керкалань.
Ставсьыс медводзын Эттай котӧртіс ачыс да мӧвпаліс сы йылысь, мый именнӧ сылы, Эттайлы, ковмас выполнитны важнӧй поручение медся бур наездникыслысь, коді, дерт, босьтас приз.
Ӧти радӧ сувтісны комын кымын упряжка.
Кӧръяс чувствуйтісны ордйысьӧмсӧ да эз ӧшйыны инас, пуктісны сюръяснысӧ мышку выланыс.
Наездникъяс напряжённӧя виччысьӧны, кор вӧрзяс места вывсьыс колхозса председатель Тагратлӧн упряжкаыс.
Председатель ачыс оз участвуйт ордйысьӧмас, сійӧ должен мунны ордйысянінӧ кыдзи судья.
Лым кодь еджыд кӧръясыс гырдмӧм синъяснас видзӧдлывлісны то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ.
И друг найӧ ӧдӧбтчӧны места вывсьыс да уськӧдчӧны тӧвныр моз — и тайӧ тӧвнырнас кватитӧ тшӧтш да тӧвзьӧны водзӧ уна дас упряжкаяс.
Ставыс гызис...
Лым бусыс ӧшкамӧшка моз уна рӧмӧн дзирдаліг сайӧдӧ тӧвныр моз лэбысь упряжкаяссӧ.
— Гы!
Гы!
Гы!
— кылӧ унапӧлӧс гӧлӧс.
Но вот пуксьысь чӧвлуныс торксьӧ кыпыда горӧдлӧмъясӧн: ветымын кымын школьник уськӧдчӧ котӧртны упряжкаяс бӧрся, кодъяс саялісны кӧнкӧ ылын, вералысь сынӧд стен сайӧ.
Тайӧ тожӧ ордйысьӧм.
Посёлоксянь километр сайын шпорӧдчӧ гӧрд флаг.
Некымын детинка петӧны водзӧ.
Со найӧ воисны нин гӧрд флаг дорӧдз, кытшовтісны сійӧс да уськӧдчисны бӧр, посёлоклань.
Старикъяс, нывбабаяс напряжённӧя видзӧдӧны ордйысьӧм бӧрся.
— Кэукай, Кэукай медводзын!
— кылӧ йӧз чукӧрын.
Ставсьыс медводзын збыльысь, юрсӧ чатӧртӧмӧн да пиньяссӧ курччӧмӧн, котӧртӧ Кэукай.
— Петя вӧтӧдӧ!
— бара ызгыны мӧдісны видзӧдысьяс.
Кэукай чувствуйтӧ, мый сійӧс кодкӧ суӧдӧ.
Дзик финиш дорас нин сійӧ ӧддзӧдӧ котӧртӧмсӧ.
Но соперникыс, тыдалӧ, аддзӧма ещӧ на ыджыдджык вын.
Со Петя пӧшти сыкӧд орччӧн нин...
Оз, Кэукай оз лэдз, медым сійӧс ордъясны!
Детинкаяс мыйвынсьыс зільӧны торйӧдчыны ӧта-мӧдсьыс.
Но со финиш нин.
Найӧ локтісны ӧтлаын!
Победительясӧс гораа чолӧмалӧны гырысьяс.
А Нина Ивановна, кор детинкаяс успокоитчисны нин, сетӧ налы первой призъяс — серпасасьӧм вылӧ зарни гижӧда кыз альбомъяс, краскаяс да карандашъяс.
Медбӧрын локтіс Эттай.
Шуйга торбазас кӧвйыс сылӧн разьсьӧма.
Детинка неуна чотыштіс да малаліс плешсьыс йӧг.
«Бара эз сідзи, кыдзи йӧзыслӧн, артмы, бара серавны кутасны ме вылын!
— мӧвпаліс сійӧ.
— Но нинӧм, мед сералӧны.
Абу жӧ ме мыжа, мый кокысь кӧвйыс разьсис...»
Кор Эттай казяліс, мый сы вылӧ видзӧдӧны серамсорӧн, ылысянь на горӧдіс:
— Лёка гӧтӧвитчи!
Кокысь эг кӧртав кыдзи колӧ кӧвсӧ, тувччи ӧти вылӧ и веськыда плешкӧн муас зураси, а сэні из вӧлӧма.
— А сэні, гашкӧ, сӧмын кӧчлӧн асмогасянторйыс вӧлі?
— синъяссӧ читкыралігтыр нарошнӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн юаліс старик Кэргыль.
— Да эз, из вӧлі!
— сьӧкыда ышловзис Эттай. Сэсся кисӧ сюйис зептас да друг перйис сэтысь вель сьӧкыд из тор.
Кыліс дружнӧя серӧктӧм.
— Тэ мед эськӧ сьӧрсьыд кыртасӧ босьтін, сэки, гашкӧ, первой приз эськӧ босьтін!
— сералӧмсьыс синвасӧ чышкалігмоз горӧдіс Эттайлӧн мамыс.
— Локтӧны!
— кыліс старик Кэргыльлӧн гора гӧлӧсыс.
Лои шынитӧв.
Шонді югӧръясӧн югдӧдӧм некымын неыджыд гӧгрӧс кымӧр пласт ӧдйӧ локтӧ посёлоклань.
Нывбабаяс уськӧдчисны призъяс дорӧ да налы дзик воча ӧзталісны бипуръяс.
— Вальфо!
Вальфо!
— горӧдісны челядь.
Старикъяс кӧзырёк моз пукталісны син дорас кипыдӧсъяссӧ да видзӧдӧны ӧдйӧ локтысь наездникъяс вылӧ.
Шонді водзын дзирдалӧ ыджыд ыргӧн чайник, кытчӧ тырыс тэчӧма плиткаа дона чай.
Тайӧ первой приз.
Югыд ыргӧныс ёрӧ синъястӧ.
Ордйысьысьяслӧн шумыс пыр матысмӧ.
abu
«Гы!
Гы!
Гы!» — кылӧны гӧлӧсъяс.
Быгзьӧм кӧръяс пошкӧны.
Кӧр видзысьяс ӧвтчӧны, кыдзи ӧвтчӧны конникъяс сабляяснас.
Вальфо ставнас сетчӧма водзӧ, кыпӧдчыштлывлӧ чеччалысь нарта вылын.
Ас бӧрвывсьыс сійӧ кылӧ тӧвзьысь кӧръяс лавиналысь шум да тӧдӧ, мый ӧні, финиш водзын, вермас кодкӧ петны водзӧ.
Вальфо сюся следитӧ.
Ӧдйӧ мунӧмысла скӧрмӧм кӧръяслысь сійӧ перйӧ медыджыд скоростьсӧ.
Шонді водзын дзирдалӧ ыргӧн.
Со сійӧ дзирдыштіс веськыда синмӧ да коли кытчӧкӧ бӧрӧ.
Вальфо сувтӧдіс кӧръяссӧ.
Кӧръяслӧн синъясыс гудырмӧмаӧсь и кывъяснысӧ нюжӧдӧмӧн найӧ лолалӧны сьӧкыда, киргӧмӧн.
То лыблӧны, то лэччылӧны налӧн пӧсялӧм, быгзьӧм пакъясыс.
Нывбабаяс тэрыба лэдзалісны кӧръясӧс.
Кӧръяс полігтыр вешйӧны бокӧ да пыркӧдчигтыр мунӧны посёлоклань.
Ӧти бӧрся мӧд локталӧны бипуръяслань упряжкаяс.
Нывбабаяс да старикъяс котӧртӧны кӧръяс дорӧ, тэрыба да пелька лэдзалӧны найӧс.
Наездникъяс синъяссӧ читкыртӧмӧн радпырысь видзӧдӧны шонді вылӧ, достоинствоӧн кыскӧны бокӧ ассьыныс нартаяссӧ.
Уна нартаяс вылын — мӧд, коймӧд, нёльӧд призъяс: ӧтияслӧн — руч ку, мӧдъяслӧн — столярнӧй инструментъяс, коймӧдъяслӧн — капканъяс.
Посёлокын шума, гажа.
Том йӧз муртса на сайкалыштісны панъясьӧм бӧрын, пыр жӧ заводитісны вермасьны, ордйысьны котӧртӧмын, чеччалӧмын.
А шондіыс, йӧз гажӧдчӧм вылас быттьӧ тшӧтш радліс, кайӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, лоӧ пыр жарджык и жарджык.
Рытнас сёрӧн нин, кор лои видзӧдӧма посёлокса школьникъяслысь да комсомолечьяслысь художественнӧй самодеятельность, кӧр видзысьяс бӧр мӧдӧдчисны тундраӧ.
Сэні виччысис найӧс пӧсь удж — ыджыд колхознӧй кӧр стадаяс, уна сюрс ичӧтик кӧрпиян.
Ӧтмоза кылӧны кӧръяслӧн кок шыясыс, ӧти бӧрся мӧд помтӧг котӧртӧны упряжкаяс.
Шондіыс лэччӧ горизонтлань.
Со сійӧ дзикӧдз нин саялі.
Ыпъялысь рытъя кыаысь дзирдалӧ сылӧм лымйыс пемыдгӧрд рӧмӧн.
Сёртасъясысь кыссьӧ-петӧ рӧмыд.
Но кыаыс ыпъялӧ, кыдзи ыджыд гӧрд знамя, кодӧс паськӧдӧма став мир весьтас тайӧ май первойӧд лун праздник кузяыс.
Кутшӧмкӧ казявтӧм здукын рытъя кыаыс паныдасьӧ асъя кыакӧд.
Пемыдгӧрд рӧмыдыс вочасӧн вуджӧ свежӧй, сӧстӧм, би кодь гӧрд рӧмӧ.
Рытыс вежсьӧ асылӧн.
Ыльнитлывлӧ небыдик тӧв, нырад чамгӧ сылӧм лым кӧр...
— Ӧні шонді кутас петны, — шуӧ медводзын мунысь Вальфо да сувтӧдӧ ассьыс кӧръяссӧ.
Кӧр видзысьяс чеччӧны нартаяс вывсьыс.
Чӧв олігтыр найӧ видзӧдӧны сылань, кытысянь должен мыччысьны шонді.
И вот ёсь гӧра йыв сайсянь дзирдыштіс биӧн ӧзйысь шарлӧн дорышыс.
Лым вылас сявкмуніны югӧръяс, быттьӧ киссисны сэтчӧ синтӧ ёрысь помтӧм уна бикиньяс.
Чипсігтыр жбыръявны мӧдісны лэбачьяс, кургыны байдӧгъяс.
— Кутшӧм сӧстӧм гӧрд шонді гӧгӧрас.
Мича, зэв мича лоӧ луныс!
— шуӧ Вальфо да видзӧдӧ, кыдзи биӧн ыпъялысь гӧра йыв сайсянь вочасӧн мыччысьӧ доналӧм шар.
— Гӧрд рӧм — олӧм да радлӧм вылӧ рӧм, — висьталӧ Вальфо.
— Но гӧрд рӧм — сійӧ ещӧ и ёна скӧрмӧм вылӧ рӧм!..
Татшӧмӧс ме шуа ассьым медбӧръя кывйӧс Май первой лунӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын мӧвпалігтыр содтӧ сійӧ.
Кӧр видзысьяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Гӧра йыв сайысь петӧм бӧрын аслас мича, бур туйӧд мӧдӧдчис и тувсов шонді.
ВӦР
Пуксис гожӧм.
Сылісны медбӧрын и джуджыд лым толаяс, но гӧраясбокса гуранъясын, джуджыд оврагъясын лымйыс коли.
Тайӧ вӧлі вечнӧй лым, мрамор кодь чорыд.
Ён лун тӧв вӧтліс вадорысь йи глыбаяс.
Тундра да саридз весьтті радпырысь горзігтыр помтӧг лэбисны лэбачьяс.
Морскӧй уткаяс корсюрӧ пуксьылісны гыяс вылӧ, вадорсянь зэв матӧ.
Юсьяс, дзодзӧгъяс, юяс дорын олысь уткаяс корсялісны тундраса юяс, тыяс.
Крут кыртаяс дорын дугдывтӧг шувгисны-ызгисны лэбачьяслӧн базаръяс.
Петя, Кэукай, Эттай и Чочой мунісны посёлокысь корсьны лэбач позъяс.
Найӧ корсьысисны куръядорса став кӧсаяс вылын, вӧліны и уна тыяс шӧрын діяс вылын да ӧктісны нин ветымын кымын кольк.
Ӧти кӧса вылын найӧ аддзисны рудмӧм кыньӧс, коді наӧдз удитӧма тані видлавны лэбач позъяссӧ.
Детинкаяс китырыс босьтісны изъяс да гораа горзігтыр уськӧдчисны кынь бӧрсяыс.
Кор повзьӧм зверь чеччыштіс ваас, челядь сайкалыштісны.
— Изъяснас оз ков сійӧс, — шуис Кэукай.
— Кутшӧм нӧ тӧлк, виам кӧ сійӧс!
Тӧвнас, гашкӧ, кодлыкӧ капканӧ шедас.
Кынь лючки-ладнӧ воис ді вылӧдз, пыркнитчис васьыс да саяліс мыльк сайӧ.
Ӧти векньыдик местаын челядь вуджисны ляпкыдінті куръя мӧдарладорас.
— Водӧй!
— друг командуйтіс Петя.
Челядь пласькысисны муас.
Веськыда на водзын сёлькӧдчис кельыдлӧз кузь ты, вадорас быдмисны посньыдик багульник кустъяс.
Тыас плавайтісны юсьяс.
Гордӧя нюкыльтӧм кузь сьыліяса лым кодь еджыд юсьяс плавайтісны надзӧник, величественнӧя.
— Дас кык юсь!
— шӧпкӧдіс Эттай.
— Вай матӧджык кыссям...
— Вай кыссям, — тшӧтш шуис Петя.
Челядь дзик му бердас ляскысьӧмӧн кыссисны ты дорӧдзыс.
Но кор найӧ юсьяссянь вӧлі нин метр комын сайын, лэбачьяс друг ӧвтыштчисны бордъяснас да, вывлань качигтыр, лэбисны.
Ыджыд бордъяснас найӧ ӧвтчисны плавнӧя, ӧтмоза.
Лов шысӧ кутӧмӧн детинкаяс дыр куйлісны муас да нимкодясигтыр колльӧдісны лэбысь юсь стаяӧс.
И сӧмын на найӧ кӧсйисны сувтны, на весьтті лэбисны уна турияс.
Нюжӧдӧм кузь кока турияс кытшлалыштісны ты весьтын да пуксисны вадорас, детинкаяскӧд пӧшти дзик орччӧн.
— Апчхи!..
— друг несйис Эттай.
Другъясыс скӧрысь ӧлӧдісны сійӧс, но Эттайлы, быттьӧкӧ нарошнӧ, окота ещӧ несйӧдлыны.
Вомсӧ да нырсӧ кыкнан кинас тупкӧм бӧрын, сійӧ лӧзӧдіс, синъясыс былялісны.
Сійӧ весиг заводитіс чужъясьны, но кутчысьны эз вермы да бара несйис.
Подозрительнӧй шы кылӧм бӧрын турияс тэрыба кутісны муніны вутшъяс костӧд бокӧ.
— Кыйсьысь тэысь оз артмы!
— Эттайлы зывӧка шуис Кэукай.
— А ме несъялан мешӧк лӧсьӧда,
— эз шӧйӧвош Эттай.
— Кыз кӧр куысь вура сэтшӧм сумка.
Окота лоӧ несъявны, юрӧс сэтчӧ сюя, пӧттӧдз несъяла да бара кыссьыны мӧда зверлань...
Детинкаяс дорті лэбисны жыдачьяс, кӧрӧгъяс, косысьяс.
— А тӧданныд мый: мунам саридз вадорӧ, лэбачьяс базар дорӧ.
Сэні кыртаяс вылысь уна кольк позяс чукӧртны, — шуис Петя.
Сылысь предложениесӧ ошкисны ставӧн.
Детинкаяс сувтісны да, мудз йывсьыс вунӧдӧмӧн, мӧдӧдчисны тундраӧд саридз вадорлань.
Кыртаяс кузя увлань лэччытӧдз найӧ пуксисны шойччыштны.
— Интереснӧ век жӧ, кытчӧ талун вермис вошны моторнӧй вельботыс?
— друг жугыля юаліс Эттай.
— Менам бать зэв ёна волнуйтчӧ.
Ӧткымынӧн шуӧны, мый менам бать омӧля домалӧма вельботсӧ да сійӧс нуӧма саридзӧ...
Вельбот вошӧм йылысь посёлокын тӧдісны ставныс.
— Меным зэв жаль тэнад батьыд, — ышловзис Кэукай.
— Вельботыс кӧ оз сюр, сійӧс ёна кутасны видны...
Шойччыштӧм бӧрын детинкаяс мӧдӧдчисны лэччыны увлань.
Лэбачьяс шумысь налӧн чуналісны пельясныс. Детинкаяс полігтыр видзӧдалісны кыртаяслысь шуштӧм выступъяс.
«Ме предложиті налы татчӧ локны, сідзкӧ ме должен мунны водзын», — думыштіс Петя.
Кокнас быд выступ видзчысьӧмӧн видлалігтыр да бурджык туй бӧрйигтыр сійӧ заводитіс лэччыны.
— Сӧмын уліас энӧ видзӧдӧй, — волнуйтчӧмысла тіралан гӧлӧсӧн сійӧ шуис ёртъясыслы.
Сылӧн ныр вылын, кытчӧ гожӧмъяснас петавлісны посни берин чутъяс, дзильмунӧмаӧсь ньылӧм войтъяс.
А уліӧ видзӧдны збыльысь вӧлі страшнӧ.
Кыдзсюрӧ сулалысь кыртаясті гӧрд, виж, зарни рӧма везъясӧн туйыс лэччис увлань, кӧні швачӧдісны вадорӧ саридзлӧн гыясыс.
Шызьӧдӧм лэбачьяс лёкысь горзігтыр уськӧдчылісны детинкаяс вылӧ, корсюрӧ муртса эз инмӧдчывны наӧ бордъяснас.
— Кытчӧ!
Кытчӧ ті сюйсянныд?
Вот кватита кутшӧмӧскӧ кокӧдыс да веськыда ловйӧн сёя!
— збояліс Петя.
— А менам юр вылӧ кӧсйӧ каля поздысьны, — кӧнкӧ ылын на горӧдіс Эттай.
Ошпи кодь укшаль, сійӧ частӧ вильдаліс, гораа нускис.
— Тэ кӧ тадзи ньӧжйӧник кутан лэччыны, то каляясыс удитасны пӧжсьыны!
— из вылысь из вылӧ гӧраясын олысь кӧза моз пелька чеччаліг горӧдіс сылы Кэукай.
Вильыд изъясӧ крепыда кутчысиг Чочой нюмъялігтыр кывзіс другъясыслысь сёрнисӧ.
Сійӧ казяліс и сійӧс, мый на туй вылын веськавлӧны бур пос тшупӧдъяс.
«Быттьӧкӧ кодкӧ нарошнӧ вӧчӧма», — думыштіс сійӧ да туй вывсьыс друг аддзис кыйсян пурт, кодлы воропсӧ вӧчӧмаӧсь кӧр сюрысь.
— Видзӧдлӧй, пурт!
— горӧдіс Чочой.
Сэсся гӧгӧрбок бура видзӧдлам бӧрын шуис: — Тайӧ кодлӧнкӧ трӧпа.
Таті мортыс абу ӧтчыд мунлӧма!
— А Чочой збыль висьталӧ, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Кэукай; сылӧн сюсь синъясыс збыль казялісны кыртаяс костысь муртса тӧдчысь трӧпа.
— Кодкӧ тшупӧдъяс вӧчалӧма, медым пыр таті ветлӧдлыны.
Немгӧгӧрвотӧг ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, сёрнитчытӧг, детинкаяс мӧдӧдчисны трӧпа кузяыс увлань.
Детинкаяс лэччисны пыр улӧджык и улӧджык.
Обрыв йылыс кольӧма нин сэтшӧм ылӧ, мый другъяс прӧстӧ эз эскыны: неужели найӧ сэтӧні вӧліны?
И налы окота лои тӧдмавны, кытчӧ жӧ вайӧдас тайӧ трӧпаыс.
А трӧпаыс вайӧдіс детинкаясӧс пещераӧ, кытчӧ пыраніныс вӧлі васяньыс дас кымын метр ылнаын.
Пыраніныс вӧлі векни да бура маскируйтӧма.
— Ме кывлі тайӧ пещера йывсьыс лёктор, — ньӧжйӧник шуис Кэукай.
— Висьталӧны, коркӧ важӧн-важӧн, сӧветскӧй власьтӧдз на, со сэні, обрыв саяс, вӧлӧма неыджыд стойбище.
И вот ӧтчыд сійӧ стойбищеас ӧти бӧрся мӧд друг кутӧмны кулавны йӧзыс кутшӧмкӧ страшнӧй висьӧмысь.
Сэки шаман Мэнгылю тшӧктас дзебны кулысь йӧзсӧ, буракӧ, вот тайӧ пещераас, и сэксянь татчӧ некод эз волы...
Сійӧ местасяньыс, кӧні найӧ сулалісны, шуйгавылын и веськыдвылын тыдаліс саридзлӧн чуклялысь вадорыс.
— А ми пыралам?
— ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс, медым сійӧс некод эз кыв, юаліс Петя да индіс пещераӧ пыранінас.
— А, гашкӧ, сэні ош узьӧ, — нюлігтыр гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын шӧпкӧдіс Эттай.
— А мый, пещераас кӧ шыбитны из?
— юаліс Чочой; сэсся бӧрйис ыджыдджык из да босьтіс киас.
— Ноко, вай меным!
— корис Петя.
Чочойлысь изсӧ босьтӧм бӧрын Петя мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс пещераӧ.
Кӧнкӧ кыліс усьысь излӧн шыыс, и бара лои шынитӧв.
— А но, вай пырам!
— збоя шуис Кэукай.
Аслас пӧсялӧм плеш вывсьыс сибдӧм юрси пратьяссӧ вештыштӧм бӧрын сійӧ збоя мӧдӧдчис водзлань.
Петя кутчысис Кэукайкӧд да мӧдӧдчис сыкӧд орччӧн.
Чочой да Эттай мӧдӧдчисны на бӧрся.
Кор налӧн синъясыс велалісны пемыдас, найӧ мӧдӧдчисны смелджыка.
— Яранга!
— ньӧжйӧник друг горӧдіс Кэукай.
Детинкаяс сувтісны.
На син водзын збыльысь вӧлі яранга, кодлысь пыранінсӧ вӧлі бура тупкӧма.
Детинкаяс эз тӧдны, мунны-ӧ татысь бӧр али матыстчыны яранга дорас.
— Ме думысь, сэні некод абу, — ньӧжйӧник шуис Петя да полігтыр воськовтіс водзӧ.
Кэукай босьтіс киас из да сідзи жӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Видзчысьӧмӧн, гораа лолавны полӧмӧн, детинкаяс век жӧ шумтӧг матыстчисны дзик яранга дорӧдзыс да мӧдісны кывзысьны.
— А мый повнысӧ!
— гораа шуис Эттай.
Ярангаӧ пыранінсӧ тупкысь пӧласӧ лэптыштӧм бӧрын Эттай лажыньтчис да видзӧдліс яранга пытшкӧсас.
— Полог!
Бипур места!
Позьӧ чай юны, пӧттӧдз узьны, — юӧртіс сійӧ.
— Локтӧй ме бӧрся.
Недыр мысти нин детинкаяс бура видлалісны ярангасӧ.
Нинӧм бурсӧ найӧ сэтысь эз аддзыны да лӧсьӧдчӧны нин вӧлі бӧр мунны, кыдзи друг кыліс Чочойлӧн рад гӧлӧс:
— Ньӧввуж!
Ньӧввуж!
Ако дедлӧн ньӧввужйыс!
Со видзӧдӧй, кольчаясыс!..
Ме аддзи Ако дедлысь ньӧввужсӧ!..
Полог стен да яранга вевт костас кисӧ сюйлӧм бӧрын Чочой перйис сэтысь ыджыд ньӧввуж, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма морж клыкысь тӧчитӧм мича кольчаясӧн.
Чуймӧм детинкаяс чӧв олігтыр видлалісны ньӧввужсӧ.
А Чочой, гӧгӧрбок видзӧдіг, быттьӧкӧ поліс, мый кодкӧ вермас мырддьыны сылысь аддзӧмторсӧ, ньӧввужсӧ эз лэдз кисьыс да пыр шуаліс:
— Аддзи!..
Аддзи жӧ ме сійӧс!..
— Ӧні колӧ тӧдмавны, кодлӧн тайӧ ярангаыс, — Чочойысь не омӧльджыка волнуйтчигтыр шуис Кэукай.
— Колӧ тӧдмавны, коді татчӧ дзеблӧма Ако дедлысь ньӧввужсӧ...
Чочой сэсся лэдзис кисьыс ньӧввужсӧ да кутіс корсьысьны полога — яранга вевт костас.
— Ньӧвъяс!
— юӧртіс сійӧ да перйис морж куысь вурӧм мешӧк, кӧні тырыс вӧліны ньӧвъяс.
Детинкаяс босьтісны ньӧвъяссӧ да ньӧввужсӧ, а сэсся петісны пещераысь.
И друг Петя ӧвтыштіс кинас увлань, тшӧктіс другъясыслы водны:
— Со сэні, шуйгавылас, вельбот сулалӧ, и сэні Экэчо мыйкӧ вӧчӧ.
Эттай уськӧдчыліс водзлань, но сійӧс ас кадӧ кватитісны кокӧдыс.
— Куйлы!
— тшӧктіс Петя.
— Видзӧдлам, мый кутас вӧчны водзӧ.
Экэчо тэрмасигтыр мыйкӧ тэчис вельботас.
Сійӧ сулаліс детинкаяслы мышкӧн и эз аддзы найӧс, зато детинкаяс сійӧс аддзисны бура.
— Кыссям вай неуна улӧджык, эсійӧ кырта саяс, — шӧпнитіс Кэукай.
— Гашкӧ, Экэчо пещераас пырас.
Колӧ сідз, медым сійӧ миянӧс эз казяв.
Детинкаяс, кыдзи вермисны шумиттӧг, дзебсисны паськыд кырта сайӧ.
Чочой эз лэдзлы кисьыс ньӧввужсӧ.
Ньӧвъяса сумкаыс вӧлі Кэукай ордын.
— Сідзкӧ вот мыйла воши вельботыс!
Сійӧс Экэчо гусялӧма, — ньӧжйӧник шуис Петя да зілис видзӧдлыны увлань, кӧні тыдаліс вельботлӧн бӧжыс.
Сійӧ тэрыба сетчис бӧрвыв да шӧпнитіс:
— Экэчо локтӧ пещераас!
Кырта выступъясас топыда кутчысьӧмӧн волнуйтчысь детинкаяс следитісны сы бӧрся, кыдзи Экэчо тэрмасигтыр кавшасис вывлань да пырис пещераӧ.
— Кывзӧй менӧ, пӧжалуйста, — пӧшти кевмысьӧмӧн мыйлакӧ шуис Эттай: — котӧртам вельбот дорас, пуксям сэтчӧ!
Мыйкӧ лёктор кылӧ менам сьӧлӧмӧй...
Моторсӧ ме заведита...
честнӧй кыв, заведита!..
Ті кӧ онӧ сӧгласитчӧй, ме ӧтнам...
— Детинка чужӧмын ыпнитіс решимость.
— А тайӧ жӧ моторнӧй вельбот!
Гӧгӧрвоанныд?..
Петя да Кэукай видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да сёрнитчытӧг чеччисны.
Кык-куим минут мысти детинкаяс вӧліны вельботынӧсь.
— Йӧткыштчӧй, йӧткыштчӧй!
— тшӧктіс Эттай.
— Вадорсьыс йӧткыштчӧй, а моторсӧ ме заводита...
...Экэчо зэв ёна тэрмасис.
Сылы сӧмын талун югдігас удайтчис пышйӧдны моторнӧй вельботсӧ, коді вӧлі ичӧтик Эйгыпвээм ю устьеын причал дорын.
«Войсӧ виччысьны оз позь, колӧ пышйыны ӧні», — решитіс Экэчо.
Сы син водзын век на вӧлі спокойнӧй чужӧмыс следовательлӧн, коді бара нин локтӧма посёлокӧ допрос нуӧдны.
Следователь йылысь мӧвпысь Экэчо падмыліс.
Сійӧ водзвыв нин чувствуйтіс, мый талунъя допросыс лоас медбӧръяӧн: следователь аслас немжалиттӧм вопросъясӧн вочасӧн вайӧдіс тупикӧ.
Экэчолы быть лои сетны аслас преступлениеяс йылысь вель уна показаниеяс.
«Нуӧдас сійӧ талун менӧ, обязательнӧ нуӧдас, ог кӧ ме сэтчӧ, вис саяс, вок дорӧ мун!» — пещераса тайникысь пушнина тюкъяс кыскалігтыр тэрмасис Экэчо.
И Экэчо друг шыбитіс муас ассьыс тюксӧ да, кырта вылысь кырта вылӧ чеччалігтыр, котӧртіс улӧ.
Дзик саридз дорас сійӧ сувтіс, кӧсйис мыйкӧ горӧдны, но гӧлӧсыс сибдіс сылӧн горшас.
«Карабин!
Карабинӧс эг босьт, вельботас коли!» — садьтӧгыс повзис Экэчо. Сійӧ видзӧдіс, кыдзи вадорсяньыс пыр ылӧджык и ылӧджык кылӧдіс визулыс вельботсӧ, кӧні вӧліны детинкаяс.
Экэчо босьтіс из да ӧвтыштчис, но кор гӧгӧрвоис, мый детинкаяс вывті нин ылынӧсь, скӧрысла изсӧ шыбитіс ваас аслас кок улӧ да, сынӧдас кулакъяснас ӧвтчигтыр, горӧдіс мыйкӧ гораа.
Горӧдӧм шысӧ кылӧм бӧрын детинкаяс дрӧгнитісны, синъяссӧ вештісны мотор вывсьыс, кодӧс заведитны Эттай, быттьӧкӧ нарошнӧ, эз вермы.
— Ӧдйӧджык заведит моторсӧ, укшаль ош!
— другсӧ тэрмӧдліс Кэукай и век жӧ киас босьтіс карабин, кодӧс Экэчо кольӧма вельботас.
abu
— Дзик пыр заведита...
Зажиганиеыс, видзӧдтӧ, оз артмы, свечаясыс вазьӧмаӧсь...
Сійӧ босьтліс то ӧти деталь, то мӧдӧс, босьтчыліс личӧдны гайкаяс, медым видзӧдлыны мотор пытшкас.
А Чочой, ньӧввужсӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, кутчысьӧма сыӧ сідзи, мый, кажитчӧ, эз лэдз эськӧ сійӧс кисьыс и кулӧм бӧрас.
И друг моторыс заводитіс уджавны.
— Ур-р-ра!..
— сьӧдасьӧм кияссӧ вывлань лэптігмоз горӧдіс Эттай.
— Ур-р-ра!..
— тшӧтш горӧдісны сылӧн другъясыс.
Вельботыс вӧлі вель ылын на, а йӧзыс заводитісны петавны керкаясысь вадорӧ.
— Сюрӧма!
Вельбот сюрӧма!..
— шуалісны унаӧн.
Кор детинкаяс матыстчисны вадорӧ, сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧма посёлокыс пӧшти ставнас.
— Мый тайӧ?
Кытысь ті вайӧдінныд вельботсӧ?
— чуймӧмӧн юаліс Таграт.
Но сэки, кольчаясӧн мичмӧдӧм ньӧввуж вылас мыджсьӧмӧн, сувтіс Чочой.
— Ньӧввуж!
Ньӧввуж!
Ако багатырлӧн ньӧввужйыс!..
— друг горӧдіс Кэргыль да нерпа куысь вурӧм торбазъяснас веськыда пырис ваас.
Йӧз чукӧрыс недыр кежлӧ гызьыліс, и бара пуксис напряжённӧй чӧв-лӧнь.
Кияссӧ нюжӧдӧмӧн, видзчысигтыр, Кэргыль петкӧдіс ньӧввужсӧ вадорӧ.
— Миян Аколӧн ньӧввуж!
Да, да, тайӧ Ако багатырлӧн ньӧввужйыс!
Видзӧдӧй, лыысь вӧчӧм кольчаяс!
Да, тайӧ збыльысь миян Аколӧн ньӧввужйыс!
— кылісны горӧдӧмъяс.
Кодкӧ сэсся уськӧдіс тӧдвылас детинкаяс йылысь, кодъяс терпеливӧя виччысисны, кор жӧ шыасясны на дорӧ.
— Кытысь ньӧввужйыс?
— Чочойлысь юаліс Кэргыль.
Детинкаяс объясняйтісны регыд.
Кор кылісны, мый Экэчо коли на пещера дорӧ мотор заведитігӧн, Таграт прикажитіс Тынэтлы:
— Ӧні жӧ аслад, комсомолечьясыскӧд кут тайӧ кӧинсӧ да ловйӧн вайӧд татчӧ!
— Дзик пыр жӧ, дзик пыр жӧ ми сійӧс татчӧ вайӧдам!
Аляскаӧ пышйыны кӧсйӧма, мерзавец!
— горӧдіс Тынэт, сэсся торйӧдчис йӧз чукӧрсьыс да корис ас бӧрсяыс комсомолечьясӧс.
Экэчоӧс вайӧдісны посёлокӧ рытъявылыс.
Юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн сійӧ корсюрӧ зумыша видзӧдлывліс сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ.
Куим комсомолеч вайисны бура упакуйтӧм пушнина тюкъяс.
Тюкъяссӧ Экэчо кок улӧ шыбитӧм бӧрын, комсомолечьяс вешйисны бокӧ.
— Мамыскӧд Тавыль локтӧ!
— горӧдіс Кэукай.
Юрнысӧ ставӧн бергӧдісны ньӧжйӧник воысь нывбабалань, кодкӧд орччӧн сідзжӧ ньӧжйӧник восьлаліс гӧрд пионерскӧй галстука детинка.
Тавыль мамлӧн паськыдкодь банлыа пӧрысьмӧм чужӧмыс вӧлі суровӧй, немжалиттӧм, быттьӧкӧ вӧчӧма сійӧс изйысь.
А детинка волнуйтчис.
Вӧсньыдик нырбордъясыс сылӧн тіралісны.
Кор эня-пиа локтісны матӧдз, йӧзыс налы сетісны туй.
Экэчо чувствуйтіс гӧтырыслысь да пиыслысь сы вылӧ суровӧя видзӧдӧмсӧ да ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Сідзкӧ вот коді босьтавлӧма йӧз капканъясысь кыньяссӧ да ручьяссӧ!
— неуна тіралыштан гӧлӧсӧн шуис Тавыльлӧн мамыс.
А Тавыль эз вермы кутчысьнысӧ да дрӧжжитігтыр горӧдіс батьыслы:
— Вӧр!
Ыджыд ӧбидаысла сылӧн доршасис синваыс.
Экэчо надзӧник кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ, и детинка аддзис бать синъяссьыс ненависть.
— Вӧр и морт виысь!
— ньӧжйӧник, но сідзи, мый ставӧн дрӧгнитісны, шуис Виктор Сергеевич. Школаса директор петіс кытш шӧрас, киас сылӧн вӧлі Ако другыслӧн ньӧввужйыс.
Экэчо шатовмуні.
Чужӧмыс сылӧн зэв ёна кельдӧдіс.
Сійӧ заводитліс нюжӧдны тіралысь кисӧ ньӧввуж дорӧ, но инмӧдчыліс сӧмын аслас сьыліӧ, сьӧкыда ньылыштіс мыйкӧ горшас сибдӧмтор да бара копыртіс юрсӧ.
Здук кежлӧ сылы юрас воліс мӧвп ставсӧ отрицайтны, пӧръявлыны, мынтӧдчыны.
Но Экэчо чувствуйтіс, мый сы вылӧ лӧгысь видзӧдӧны уна йӧз, кодъясӧс сійӧ предавайтіс, унаысь ылӧдліс да гусясьліс налысь. Сэк жӧ Экэчо гӧгӧрвоис, мый сійӧ ставыс лоӧ бесполезнӧ.
— Комсомолечьяс, лӧсьӧдӧй вельбот!
— тшӧктіс Таграт.
— Следователь прикажитіс нуны районӧ тайӧ кӧинсӧ, коді шеді миян капканӧ!
Сэні разберитчасны, мый сыкӧд вӧчны.
— А ми отсалам!
Да-да, ми отсалам разберитчыны!
— горӧдіс Кэргыль да пӧшти Экэчо ныр улын треситыштіс бедьнас.
— Да-да, отсалам!
— ызгисны йӧз чукӧрын.
КОЛӦ МСТИТНЫ!
Шеррид эз вунӧд аслас дружба долг йылысь.
Кор тӧдмаліс сы йылысь, мый Кэймид посёлокӧ бӧр локтӧма Гоомо да мый сійӧ зэв ёна висьӧ, индеец нуӧдіс сійӧс байдараӧн аслас хижинаӧ, ылӧджык тайӧ страшнӧй местаясысь, кытчӧ волывліс «сьӧд машина», да аслас ичӧтик нылыскӧд тшӧтш тӧждысьӧмӧн ухаживайтіс сы бӧрся.
Кор Гоомо бурдіс, сійӧ решитіс «ветлыны Кэймид посёлокӧ.
— Мыйла тэныд сэтчӧ?
— юаліс Шеррид.
— Тэ ӧмӧй он тӧд сы йылысь, мый сэтысь йӧзсӧ нуалӧны страшнӧй машинаӧн?
Тэныд ӧмӧй окота веськавны сійӧ машинаас?
— Ме сэсся ог вермы овны тайӧ му вылас, Шеррид, — ыджыда ышловзис Гоомо.
— Ме кӧсъя мунны рӧднӧй муӧ, сэтчӧ, вис сайӧ.
Меным колӧ аддзӧдлыны Чумкельӧс.
Тэ тӧдан, сылӧн рӧднӧй муыс сэні жӧ...
Сӧмын ми Чумкелькӧд и колим татчӧ ӧти муысьӧсь...
— Сӧмын йӧй лысьтас петны байдараӧн вискӧ, — шуис Шеррид.
— Вуджны байдараӧн йиясӧн тырӧм вискӧд, — сійӧ сэтшӧм жӧ, мый лыйны аслыд юрад да надейтчыны, мый лоас осечка.
— Бурджык надейтчыны тайӧ осечка вылас, чем быд лун виччысьны, мый кватитасны да пуксьӧдасны сійӧ сьӧд машинаас, — воча шуис Гоомо.
Индеец чӧв оліс.
Вугралысь кутшлӧн кодь муртса куньыштӧм синъяса суровӧй чужӧмыс вӧлі зумыш.
— Но, ладнӧ.
Ме сӧгласен тэкӧд, мый тэ должен кувны либӧ веськавны аслад рӧднӧй му вылӧ, — вомсьыс каллянсӧ босьтігмоз шуис медбӧрын сійӧ.
— Сӧмын Кэймид посёлокас тэ эн мун.
Ме ачым вайӧда тэныд Чумкельӧс, сійӧс кӧ эз на нуны еджыд чужӧмаяс.
Некымын лун мысти Шеррид збыльысь вайӧдіс аслас хижинаӧ Чумкельӧс.
Гоомоӧс кывзӧм бӧрын Чумкель дыр чӧв оліс и медбӧрын шуис:
— Код тӧдас, мый лои Нутэскинкӧд да Чочойкӧд?
Колӧ надейтчыны, мый найӧ пӧгибнитісны.
Но всё равно ме сӧгласен мунны найӧ трӧпаӧд.
Гашкӧ, миянлы лоас удача...
Кор Чумкель сетіс сӧгласие, Гоомо друг жугыльмис.
Шерридлӧн тӧждысьысь ныв ордысь чай кружка босьтӧм бӧрын сійӧ ньылыштіс кымыныськӧ да мӧвпалігтыр шуис:
— Ме ог вермы мунны тайӧ вадорсьыс сідз прӧстӧ.
Колӧ кӧть мыйӧнкӧ неуна отсыштны йӧзыслы, кодъясӧс любӧй кадӧ вермасны сюйны сійӧ сьӧд машинаас.
А вот кыдзи отсавны, ог тӧд...
— Колӧ налы гусьӧн мунны Кэймид посёлоксьыс, семья бӧрся семья, — предложитіс Шеррид.
— Да-да, налы колӧ мунны сэтысь кӧть нин татчӧ, ме дорӧ, тайӧ дикӧй, кыркӧтша вадорас.
Татчӧдз сьӧд машинаыс оз во.
А сэки ми тані мыйкӧ думыштам.
Шерридлӧн мӧвпыс кажитчис Гоомолы.
— Налы колӧ мунны сэтысь!
— сӧгласитчис сійӧ.
— А найӧс кӧ корсьны кутасны йӧзыс, кодъяс ветлӧдлӧны тайӧ страшнӧй машинанас, сэки киясӧ колӧ босьтны винчестеръяс да лыйлыны, лыйлыны гусьӧн, медым эз тӧдны, коді тайӧс вӧчӧ.
— Вернӧ: гусьӧн лыйлыны!
— збоймис Чумкель.
— А сэсся колӧ висьтавны, мый тайӧ вӧчӧны Гоомо да Чумкель, кодъяс дзебсясьӧны гӧраясын.
Мед корсьӧны!
— Бур!
— уна тӧлысь чӧжӧн первойысь нюммуніс Гоомо.
— Чумкель бура думыштӧма.
Аскинас Гоомо да Шеррид гусьӧн, мед некод эз тӧдлы, мӧдӧдчисны Кэймидӧ.
Ӧти эскимосскӧй хижинаӧ пырӧм бӧрын найӧ подробнӧя юасисны посёлокса выльторъяс йылысь, а сэсся кадсӧ воштытӧг босьтчисны уджӧ.
Хижинаысь хижинаӧ паськаліс юӧр, мый Гоомо да Шеррид корӧны йӧзсӧ пышйыны Кэймид посёлокысь.
Матӧвоӧм йӧз дасьӧсь вӧлі пышйыны кӧть кытчӧ, мед сӧмын мунны кыдз позьӧ ылӧджык «сьӧд машинаысь».
Гоомо да Шеррид лӧсьӧдісны мужичӧйяскӧд пышйӧм вылӧ план.
Войнас некымын семья некод тӧдлытӧг, асланыс этшаник кӧлуйӧн, висьысьяскӧд, кык байдараӧн мунісны скалистӧй зумыш вадор пӧлӧн Шеррид хижиналань.
Аскинас ещӧ на унджык семья пышйисны Кэймид посёлокысь.
Кор Кэмби гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, посёлокас пӧшти некод нин эз коль.
Сулалісны сӧмын тыртӧм, джынвыйӧ косялӧм хижинаяс.
И буретш тайӧ луннас мистер Кэмбиӧс да шаман Мэнгылюӧс корисны Номӧ.
Шуштӧм вӧлі мистер Кэмбилы сьӧлӧм вылас.
Тайӧ пӧрйӧ, гӧтырыскӧд прӧщайтчигӧн, сылӧн весиг доршасис синваыс. Сійӧ чувствуйтіс, мый воис кад мынтысьны сійӧ сьӧмсьыс, кодӧс босьтліс Федеральнӧй бюроысь.
— Висьтав челядьлы, кор найӧ локтасны колледжысь, мый ме...
— мистер Кэмби тшӧкмуні, аслас кыз гӧрд сьылі вылысь разис воротник кизьяссӧ, — мый ме верма бӧрсӧ не локны мӧдар вадорсяньыс.
Сэки завещаниеӧй менам сэні, менам кабинетын, сейфын...
Сӧмын тайӧ бӧрыннас, тіянлы кӧ висьталасны, мый ме некор нин бӧрсӧ ог лок...
Мистер Кэмби муніс аслас керкаысь.
А миссис Кэмби клетчатӧй чышъянӧн чышкис бӧрдӧм чужӧмсӧ да сы кыз фигура серти вывті ӧдйӧ мӧдӧдчис верӧсыс кабинетӧ, медым восьтыны сылысь сейфсӧ.
Эскимосъяс бӧрйисны Гоомолы да Чумкельлы медся ён байдарасӧ, бура ремонтируйтісны сійӧс, лӧсьӧдісны став коланторсӧ, мый вермис ковмыны туйын.
Нывбабаяс дӧмисны парус.
Гоомо да Чумкель упакуйталісны нерпа куысь вурӧм ассьыныс мешӧкъяссӧ.
Шеррид калитіс би вылын багыр йывъяссӧ, мыйӧн долженӧсь вӧлі саридзын йӧткасьны йиясысь.
— Эк, позьӧ вӧлі эськӧ став стойбищеӧн видлыны мунны сэтчӧ, сійӧ вадорас!
— вис сайлань ӧвтыштіс кинас ӧти эскимос.
— Да оз позь.
Нывбабаяскӧд да челядькӧд сразу жӧ пӧгибнитан...
Гоомо пуктіс ассьыс мешӧксӧ бокӧ да куритчигтыр мыйкӧ дыр мӧвпаліс.
— Бур йӧз, со мый ме кӧсйи тіянлы шуны, — дыр мысти шуис сійӧ.
— Тіян дорӧ кӧ воасны Кэймид посёлоксянь посланечьяс, медым босьтны тіянӧс сьӧд машинаӧ, виалӧй найӧс и ставныслы висьталӧй, мый тайӧс Гоомо да Чумкель вӧчисны.
А гӧраясын, тайӧ местасяньыс ылӧджык, сувтӧдӧй некымын шалаш, пуктӧй сэтчӧ миянлысь кутшӧмсюрӧ кӧлуй, медым шалашсӧ аддзӧм бӧрын, американечьяс эскисны, мый ми танӧсь на, мый тайӧ ми Чумкелькӧд мститам налы госпиталь вӧсна.
Та йылысь жӧ висьталӧй эскимосъяслӧн да индеечьяслӧн мукӧд стойбищеясӧ.
Мед американечьяс корсьӧны миянӧс.
— Ладнӧ, Гоомо, — шыасис Шеррид.
— Ми кутам чорыда мститны налы, кодъяс миянлы ыстӧны смерть.
Дада, налы колӧ немжалиттӧг мститны!
ПРОЛИВЫН ВСТРЕЧА
Номын Кэмбиӧс видзисны регыд.
Медбӧръяысь инструктируйтӧм бӧрын сійӧ пуксис шхунаӧ, кодлӧн борт вылын вӧлі ичӧтик, моторнӧй вельбот, да шаманкӧд ӧтлаын мунісны саридзӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі шог.
Кэмби видзӧдіс Номса ылӧ кольысь керкаяс вылӧ да нервнӧя куритіс каллян бӧрся каллян.
«Ті ӧтнад аслад грипп-испанка бациллаяскӧд вӧрӧг вадорын кутанныд представляйтны быдса армия», — думсьыс сійӧ нерис мистер Маккингӧс.
«Тэнӧ эськӧ ыстыны тайӧ армияыскӧд!» — думыштіс Кэмби да скӧрысь сьӧлыштіс борт сайӧ.
Но вот Кэмби думыштіс, кыдзи во либӧ кык во мысти бара стрӧитас Чукотка вадорын торгӧвӧй фактория, и сылы лои кокньыдджык.
Тайӧ вӧліны зэв мича мечтаяс, и, Мэнгылю вылӧ синбӧжнас видзӧдлывліг да ыргӧн каллянсьыс куритчигтыр, Кэмби весиг заводитіс мыйкӧ сьывны вомгорулас.
Сӧветскӧй ваӧ шхуна эз решитчы пырны.
Матросъяс лэдзисны ваас вельбот, и Кэмби да Мэнгылю эновтісны шхунасӧ.
Йиясыс вӧліны шочӧсь.
Кэмбилы кажитчис, мый сылы заводитіс везитны первойсяньыс.
<rus>по крайней мере</rus>, таын сійӧ босьтчыліс эскӧдны асьсӧ, медым венны ассьыс полӧмсӧ.
— А тэ кыдзи чайтан, Экэчо оз прӧйдит бокиті?
Позьӧ ӧмӧй паныдасьны вельботлы да байдаралы тайӧ дорвыв йияс пӧвстын?
— кышан соскӧдыс Мэнгылюӧс тракйиг юаліс Кэмби.
Шаман мыйкӧ дыра видзӧдіс синпӧвнас саридзӧ, сэсся веськодьпырысь вочавидзис:
— Войдӧр паныдасьлім, гашкӧ, и ӧні паныдасям...
— Гашкӧ, и огӧ паныдасьӧй?
— полӧмӧн юаліс Кэмби.
— Гашкӧ, и огӧ паныдасьӧй, — сідзжӧ веськодьпырысь шуис Мэнгылю.
— Сэки веськыда ми сэтчӧ мунам.
Ме жӧ висьтавлі нин, мый сэні гуся местаын сулалӧ Экэчолӧн ярангаыс...
Пещераын.
Сэтчӧ нуӧда тэнӧ.
Ме эг ӧтчыд сійӧ пещерасьыс пушнина босьтлы, кодӧс дасьтыліс сэтчӧ Экэчо.
Войдӧр тайӧ вӧлі кокни.
А ӧні сьӧкыд, зэв сьӧкыд — пограничникъяс следитӧны.
Пограничникъяс йылысь дум эз сетлы спокой и Кэмбилы.
«Бур, ме кӧ верма Экэчо байдараӧ пуксьыны: кыйсьысь гортас прӧмыс нуӧ.
Коді кутас корсьны менӧ виӧм нерпаяс улысь!
— думыштліс сійӧ, но сэк жӧ вештіс тайӧ асьсӧ успокоитана мӧвпсӧ.
— Да-да, чӧрт мед пуас, вермасны корсьны!
Шуӧны, мый сӧветскӧй пограничникъяс зэв сюсьӧсь...»
Кэмбилӧн настроениеыс тшыксис.
А кор пӧльыштіс тӧв, коді вайны кутіс рытыввывсянь буретш вельботлань плавайтысь йи пластъяс, Кэмби зэв ёна повзис.
Йиясыс лоины пыр унджык и унджык.
Моторсӧ ковмис выключитны.
— Йӧткав, йӧткав йияссӧ багырнад!
— горӧдіс Мэнгылю.
Йӧткав ёнджыка, он кӧ кӧсйы, медым вельботтӧ пазӧдіс!
Ньылӧмсӧ кисьтіг, мудзысла да полӧмысла эбӧссьыс усьӧмӧн, Кэмби уджаліс багырнас.
Ыджыд йи пластъяслысь кост аддзӧм бӧрын Мэнгылю веськӧдіс вельботсӧ сэтчӧ.
Костас пыранінсӧ тупкис мӧд йи пласт.
Вельботыс вӧлі безопасностьын.
Кэмбилысь да Мэнгылюлысь вельботсӧ йиясыскӧд тшӧтш кылӧдіс кытчӧкӧ быдса сутки чӧж.
Но вот тӧлыс вочасӧн заводитіс лӧньны.
Тӧдчымӧн надзмис йияслӧн дрейфуйтӧмыс.
Каллянсьыс куритчигтыр Мэнгылю заводитіс синъяснас мыйкӧ корсьны йияс пӧвстысь.
...Туйыс Гоомолӧн да Чумкельлӧн, кодъяс кывтісны Шуда вадорӧ, вӧлі зэв сьӧкыд.
Кокньыдик кучик байдараыслӧн дрейфуйтысь йияс пӧвстӧ веськалӧм бӧрын вӧлі чегӧма нин некымын мегыр.
Гоомо да Чумкель корсюрӧ чеччылісны байдарасьыс, кыскывлісны сійӧс йи пласт вылӧ да заводитісны йӧткасьны багыръясӧн, упорнӧя мунісны йи пласт вылас пыр водзӧ и водзӧ.
Быдса сутки чӧж муніс неравнӧй схватка йӧз да Ледовитӧй океанлӧн стихия костын.
Мӧд суткинас йиясыс неуна шочмыштісны, мунны лои кокньыдджык.
Гоомо да Чумкель пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывлісны Чукотка вадорлань: оз-ӧ паныдасьны Чукоткаса кыйсьысьяслӧн вельботъяс либӧ байдараяс?
— Видзӧд, вельбот!
— Гоомо тэрыба нюжӧдіс кисӧ водзлань.
Чумкель сувтіс, видзӧдліс сылань да йияс пӧвстысь аддзис вельбот.
— Го-о!
Го!
Го!
— кипыдӧсъяссӧ рупор моз вӧчӧмӧн горӧдіс Гоомо.
Руль дорын пукалысь Чумкель веськӧдіс байдарасӧ вельботлань.
Сылӧн чужӧмас тӧдчис шӧйӧвошӧм.
— Видзӧд бура.
Сійӧ вельботас, ме думысь, пукалӧны Кэмби да шаман Мэнгылю!
— джын гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Гашкӧ, меным кажитчӧ, а?..
Гоомо недыр видзӧдыштіс да друг кватитіс винчестерсӧ:
— Да-да, Чумкель, тэ збыль висьталін: тайӧ Кэмби!
Тайӧ буретш сійӧ Кэмбиыс, коді пуксьӧдаліс йӧзӧс сьӧд машинаӧ.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Чумкель, — мыйла сылы да эсійӧ йӧй Мэнгылюыслы ковмӧма мунны миян бӧрся?
— Налӧн, буракӧ, моторыс оз уджав: аддзан, найӧ сэні мыйкӧ ноксьӧны, — винчестер стволсӧ соснас чышкалігтыр шуис Гоомо.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Найӧ мунӧны Чукотка вадорӧ жӧ.
Абу ӧмӧй яснӧ, мый найӧ кыдзи другъяс оз вермыны сэтчӧ мунны?
Найӧ кыдзи вӧрӧгъяс сэтчӧ мунӧны.
Найӧс колӧ кутны, обязательнӧ кутны!..
Байдара да вельбот костын расстояниеыс ӧдйӧ чиніс.
Бура нин вӧлі тыдалӧ Кэмбилӧн ён фигураыс, коді сулаліс винчестер кутігтыр вельбот нырас.
— Ме ог кӧсйы, медым тайӧ кӧиныс миян пиысь коднымӧскӧ вияс!
— волнуйтчыны мӧдіс Чумкель.
— Ӧбиднӧ кувнысӧ ӧні, кор сэтшӧм нин матын рӧднӧй муным!
Винчестерсӧ киас топыда кутіг Гоомо чӧв оліс.
Сійӧ синсӧ эз вештыв Кэмби вылысь.
Кэмби босьтіс винчестерсӧ да эз на удит метитчыны, Гоомо лыйис.
Кэмби шеныштчис кияснас да винчестерсӧ уськӧдіс ваас.
— Бур, Гоомо!
Бур!
— радліс Чумкель.
Кӧнкӧ на бӧрвылын кыліс моторлӧн жургӧм.
Гоомо ӧдйӧ бергӧдчис да горӧдіс:
— Катер!..
Видзӧд, сэні катер!
Гоомо эз ӧшибитчы.
Тайӧ вӧлі збыльысь сӧветскӧй пограничнӧй катер.
Байдарасӧ сійӧ колис бокӧ, а йияс косттіыс, повтӧг лавируйтіг, веськыда мӧдӧдчис вельботлань.
Офицер-пограничник чукча Айванго сёрнитіс Гоомокӧд да Чумкелькӧд.
Ӧта-мӧдсӧ торкаліг да волнуйтчиг найӧ тэрмасисны висьтавны ставсӧ, мый чӧжсис налӧн уна вояс чӧж йӧз муын олігӧн.
А кубрикас ӧти жырйын допроситісны Кэмбиӧс да Мэнгылюӧс.
— Сідзкӧ, ті решитінныд пышйыны американскӧй свободаысь миянӧ, Сӧвет Союзӧ?
— Кэмбилысь юасис кузь тушаа косіник офицер.
— Да-да, сэр, ме сэсся сэні овны эг вермы.
Гашкӧ, тайӧ йӧзыс, кодъясӧс ті босьтінныд миянкӧд тшӧтш, и лёктор висьталасны ме йылысь, но ті энӧ эскӧй налы.
Ті юалӧй вот талысь, — Кэмби индіс Мэнгылю вылӧ, — сійӧ чукча жӧ, сэр офицер, сійӧ висьталас, мый ме абу омӧль морт, сэр офицер...
Офицер кӧрсьыліс да, Кэмбилы веськыда синмас видзӧдігтыр, скӧрысь шуис:
— Вот мый, мистер Кэмби, а выль ним серти Семён Гагарин...
— Офицер казяліс, мый Кэмбилӧн лыбисны синкымъясыс да тӧдчӧдіс:
— Да-да, выль ним серти Семён Сергеевич Гагарин.
Висьталӧй, тіян саквояжад кодарынджык грипп-испанка бациллаяса ампулаясыд.
Миянлы колӧ видзчысьӧмӧн вӧдитчыны тайӧ пакетнас.
Кэмби апыштіс сынӧдсӧ да быттьӧкӧ джагалӧм бӧрын мӧдіс кызны.
— Кыдзи аддзанныд, миянлы ставыс нин тӧдса, — спокойнӧя водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ офицер.
— Ті чайтінныд, мый тіянӧс сӧветскӧй вадорын встретитас Экэчо, а артмис сідз, мый встретитім тіянӧс ми.
— Но кыдзи, кыдзи ті тайӧс ставсӧ тӧданныд?!
— Кэмби заводитліс чеччыны, но лэччысис бӧр.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, ӧшйӧм парйыс тіраліс.
— Кыдзи ми тӧдмалім, сійӧ абу тіян делӧ, — торкис сійӧс офицер.
— А вот мый ми огӧ тӧдӧй, ӧдйӧнджык висьталӧй ті.
Ӧні тайӧ тіянлы пӧльза вылӧ.
Шаман Мэнгылю гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс да аслас синпӧлӧн видзӧдіс Кэмбилӧн шӧйӧвошӧм, ньылӧдӧм чужӧм вылас да чувствуйтіс, кыдзи сылӧн аслас пыр ёнджыка и ёнджыка тіравны заводитісны пидзӧсъясыс.
— А висьталӧй, — офицер мыйлакӧ друг гажмис да юаліс: — кор тіянлы лыйисны, винчестертӧ повзьӧмйывсьыд уськӧдінныд ваас?
Сідз али абу?
— И повзьӧм йылысь и сыысь, мый эсійӧ Гоомоыслӧн пуляыс прикладӧс жугӧдіс, — неокотапырысь вочавидзис Кэмби. Сійӧ зілис не видзӧдны офицерлы синмас.
— Да, бура веськалӧма, — дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр шуис офицер.
— Но, но, ме кывза тіянӧс...
ШУДА БЕРЕГЫН
Кэргыль пукаліс аслас жырйын.
Стенъяс пӧлӧныс сулалісны верстакъяс, кӧні куйлісны инструментъяс, морж клыкъяс, модельяс вӧчӧм вылӧ пу торъяс.
Верстакъясас крепитӧма шестерёночнӧй передачаяса тӧчилаяс, стенъясас ӧшалісны мича клык кӧлышъяс, полкаяс вылын вӧліны гӧтӧвӧй изделиеяс.
Сэні вӧліны кӧръяслӧн, полюсдорса ошъяслӧн фигураяс, пон упряжкаяс и кӧр упряжкаяс, каллянъяс, чернильнӧй приборъяс, мича шкатулкаяс...
Кэргыль водзын вӧлі шахматнӧй дӧска, сэтчӧ тэчӧм фигураяссӧ моржӧвӧй клыкысь вӧчаліс Кэукай.
Старик нюмъяліс.
Корсюрӧ сійӧ босьтліс кутшӧмкӧ фигура, гӧгӧрбок видлавліс сійӧс да ошкана тяпкӧдліс вомдоръяснас:
«Ок, кутшӧм косторез лоас, бур косторез лоас!
— Кэукай йылысь мӧвпаліс сійӧ.
— Ме дорысь бурджыка велӧдчас лысӧ вундавны.
Сійӧ жӧ дзик на детинка, а татшӧмӧс нин вӧчис...»
Ӧдзӧсыс друг воссис да жырас тӧвныр моз пырис сылӧн внукыс Тынэт.
Кэргыль кӧсйис нин босьтны бедьсӧ да шонтыштны внуксӧ сыысь, мый сійӧ торкис сылы мӧвпавнысӧ, но Тынэт кватитіс старикӧс киӧдыс да чеччӧдіс.
— Тэ...
тэ мый тайӧ, йӧй нисьӧ прӧсуж?
— скӧрмис Кэргыль.
Тынэт бӧр пуксьӧдіс дедсӧ, кинас кутчысис сьӧлӧм бердас.
— Пукав...
эн волнуйтчы сӧмын...
Кывзы бур юӧр!..
Пола, мый менам аслам сьӧлӧмӧй ортсыӧ чеччыштас!..
Дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг Кэргыль напряжённӧя мӧдіс видзӧдны внукыслӧн кыпыд чужӧм вылӧ.
— Сідз вот...
менӧ тшӧктісны, медым ме эг сразу...
медым тэ эн ёна волнуйтчы...
— Да тэ коркӧ сэсся висьталан али он?!
— бедьсӧ корсигмоз Кэргыль шарӧдны мӧдіс кинас.
— Ог вермы сэсся!..
— Тынэт тэрыба разис гимнастёрка кизьяссӧ.
— Пограничнӧй катер саридзысь вайис Гоомоӧс...
да менсьым батьӧс!
Регыд найӧ тані лоасны...
Кэргыль тэрыба кутіс мигайтны синъяснас, сувтіс, кӧсйис шуны мыйкӧ, но гӧгӧрвоис, сёрнитнысӧ оз вермы.
— Вай, вай меным...
— старик ӧвтыштіс кинас; сылӧн ӧні дзикӧдз вунӧма «ва» кыв.
Тынэт уськӧдчис вӧчны дедыслысь корӧмсӧ — кватитіс бедьсӧ.
— Юны, юны вай!
— скӧрмис Кэргыль.
Тынэт уськӧдчис аслас жырйӧ, кӧть ва тыра графиныс сулаліс тані жӧ, тумбочка вылын.
Стӧкансьыс васӧ кисьталігтыр Тынэт бӧр пырис дедыс жырйӧ да аддзис, мый кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн Кэргыль бӧрдӧ.
Тынэт ньӧжйӧник петіс...
Тайӧ дженьыдик здукас Кэргыль син водзӧ сувтіс сылӧн став сьӧкыд да кузь олӧмыс.
Думнас сійӧ аддзис Чумкельлысь том чужӧмсӧ, и сэк жӧ сыкӧд орччӧн сувтліс Тынэт, а сэсся налӧн чужӧмъясыс ӧтлаасьлісны, сэсся бӧр торъявлісны.
— Да кӧнӧсь нӧ найӧ?
Регыд-ӧ татчӧ воасны?..
— Кэргыль друг сувтіс да чуймис: жырас Тынэт эз вӧв.
— Эг-ӧ ме унмовсьлы улӧс вылас, абу-ӧ ставыс вӧт тайӧ?..
Стариклы вӧлі страшнӧ.
Сійӧ тэрыба воськовтіс ӧдзӧслань, но сійӧ здукас порог дорын мыччысис Эттай.
Эттай ыджыда ышловзис да горӧдіс:
— Локтӧны!
Локтӧны!..
Кэргыль кӧсйис уськӧдчыны котӧртны, но чувствуйтіс, мый кокъясыс сылӧн оз кывзысьны.
Сійӧ вынтӧг видзӧдліс гӧгӧрбок, копыртчыліс беддьысла да чотіктіс ӧдзӧслань.
Первой, мый старик аддзис ывла вылысь, — сійӧ колхоз правление дорысь ыджыд йӧз чукӧр.
«Сёрми!» — вирдыштіс Кэргыльлӧн юрас.
Кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн сійӧ пӧшти котӧртіс сэтчӧ, кӧні ызгисны йӧзыс.
Стариклы воча тэрмасигтыр локтіс Вияль.
Праздничнӧй паськӧма, волнуйтчигтыр, нюмъялысь синъясас доршасьӧм синваа, ӧні видзӧднысӧ вӧлі кыдзкӧ том.
— Телефон пыр висьталісны...
Локтӧны, регыд воасны...
— кашкигтыр шуис сійӧ да нюжӧдіс Кэргыльлы кияссӧ.
А колхоз правление дорын Таграт да Виктор Сергеевич, кодъяс вӧліны нин заставаын, висьталісны йӧзыслы, кыдзи пограничникъяс паныдасьӧмаӧсь саридзын Гоомокӧд да Чумкелькӧд.
— Мыйла найӧ тіянкӧд эз локны?
— горӧдіс кодкӧ.
— Оз позь сідз сразу, — гӧгӧрвоӧдіс Виктор Сергеевич.
— Первой найӧ долженӧсь пограничникъяслы висьтавны ставсӧ, мыйла найӧ пышйисны миянӧ, кыдзи пышйисны.
Сэсся, ті жӧ тӧданныд, мый сійӧ вадорсяньыс лёк йӧз миянӧ локтӧмаӧсь, миян вӧрӧгъяс локтӧмаӧсь, — колӧ вӧлі сідз, медым Гоомо да Чумкель отсалісны пограничникъяслы тӧдмавны, кутшӧм ногӧн найӧ локтӧмаӧсь татчӧ.
Чочой волнуйтчигтыр сюся кывзіс Виктор Сергеевичлысь да Тагратлысь быд кыв, но сэк жӧ эз вунӧдлы видзӧдлывлыны туй вылӧ, кыті должен вӧлі посёлокӧ локны Гоомо дядьыс.
Сылы кажитчис, мый кадыс кыссьӧ зэв ньӧжйӧ.
Детинкалы сьӧлӧм доймытӧдзыс вӧлі окота аддзысьны Гоомокӧд ӧні жӧ.
И друг Чочой кыліс сы йылысь кывъяс, мый лёк йӧзыс, кодъяс йылысь висьталіс Виктор Сергеевич, — тайӧ мистер Кэмби да шаман Мэнгылю.
Чочой шатовмуні, быттьӧ сылы кучкисны.
«Кэмби тані?
Мэнгылю тані!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мыйла найӧ танӧсь?»
— юрас вирдыштісны тревожнӧй мӧвпъяс.
— Ті энӧ лэдзӧй найӧс!
Нинӧм вылӧ посёлокӧ энӧ лэдзӧй!
— Виктор Сергеевич да Таграт дінӧ писькӧдчигмоз мыйвынсьыс горӧдіс Чочой.
— Успокоитчы, Чочой!
— сійӧ кыліс Тагратлысь гӧлӧссӧ.
— Найӧ миянӧ локтісны кыдзи вӧрӧгъяс, ми и найӧс встретитім кыдзи вӧрӧгъясӧс.
Заставаысь Гоомо да Чумкель петісны Рэн посёлокӧ попутнӧй автомобильӧн.
Гоомо топыда кутчысьӧма машина бортас да сюся видзӧдіс челядьдырсяньыс вунӧдтӧм рӧднӧй местаясӧ.
Сы син водзӧ сувтліс уна дас серпас.
«Со сэні ме кыйлі капканӧн аслам нэмын первой кынь...
А со эсійӧ из сюръя дорас ме ӧтчыд вошті ассьым пуртӧс...»
Машина тӧвзис чукыльӧсь туйӧд.
Тӧлыс швачӧдіс Гоомолӧн ыпъялысь чужӧмӧ.
Мукӧддырйиыс сылы кажитчыліс, мый сійӧ сулалӧ ӧти местаын, а сы вылӧ зэв ӧдйӧ локтӧ мыйкӧ ыджыд-ыджыд, коді быд посни лыа чирйӧдз, быд кустӧдз тӧдса да рӧднӧй.
Гоомолы воча локтіс сылӧн рӧднӧй муыс.
Чумкель пукаліс кабинаын.
Напряженнӧя водзлань копыртчӧмӧн, сійӧ, кажитчӧ, ставнас зілис сэтчӧ, кӧні виччысисны сылӧн батьыс, кӧні сійӧс должен вӧлі встретитны пиыс.
Пиыс, кодӧс сійӧ нэмнас на эз аддзыв!
Автомобиль вӧчис крут чукыль, и сразу, быттьӧкӧ кипыдӧс вылын, мыччысяс посёлокыс.
Гоомо копыртчис.
Сійӧ непременнӧ кӧсйис шымыртны ставсӧ, ставсӧ ӧтпырйӧ, мый сӧмын аддзас синмыс.
Автомобиль сувтіс.
Гоомо чеччыштіс муас, кватитіс сы дорӧ уськӧдчысь Чочойӧс кияс вылас да быттьӧкӧ поліс, мый кодкӧ мырддяс сылысь детинкасӧ, кодӧс сійӧ свет вылас медъёна радейтіс, да морӧс бердас пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдліг, нуӧдіс сійӧс кытчӧкӧ бокӧ.
— Ловъя!..
Ловъя!..
Ловъя!..
— шуаліс сійӧ, быттьӧ сӧмын тайӧ кывнас сійӧ вермис висьтавны ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Чочойӧс муас лэдзӧм бӧрын Гоомо лажыньтчис сы дорӧ, кужтӧг чышкыштіс сарӧг кияснас детинка чужӧм вылысь долыд синвасӧ.
И Чочойлы свет вылас ӧні вӧлі меддона, мый Гоомолӧн киыс инмӧдчыліс сы чужӧмӧ.
— Со Вияль котӧртӧ!
— очмис Чочой.
Гоомо сувтіс да збыльысь пыржӧ тӧдіс чойсӧ, кодӧс помнитіс зэв на том нылӧн.
Вияль кӧсйис мыйкӧ горӧдны, но шыыс эз пет.
Сійӧ кияснас кватитіс Гоомоӧс юрӧдыс да видзӧдліс сылы синмас, быттьӧкӧ юасис: «Тайӧ тэ, менам вок Гоомо, буретш сійӧ Гоомоыс, кодӧс ме помнита детинкаӧн?..»
Гоомо апыштіс сынӧдсӧ, кытысь кыліс ылӧ кольӧм челядьдырлысь кӧрсӧ, да топӧдчис аслас гожъялӧм пӧсь чужӧмнас чойыслӧн синваӧн кӧтасьӧм чужӧм бердӧ.
А Чумкель сувтіс чӧв олысь йӧз чукӧр водзӧ да кутіс асьсӧ, медым эз бергӧдчы юрыс; сійӧ видзӧдліс став чужӧмъяс вылас да друг ас водзсьыс аддзис рӧднӧй батьсӧ, коді нюжӧдӧма сылань кияссӧ...
Долыда горӧдлӧмъясысь Чумкельлӧн чуналісны пельясыс.
Сійӧ аддзис, мый волнуйтчысь йӧз чукӧрыс кутіс локны сылань, нюмъялысь том чужӧмъяс пӧвстысь сійӧ кӧсйис аддзыны дзик ӧти чужӧм, код серти сійӧ должен тӧдны ассьыс писӧ.
Чумкель эз тӧд, мый сылӧн пиыс сулаліс сыкӧд дзик орччӧн да, дедсӧ кутігтыр, сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Кэргыльлысь нюжӧдӧм кияссӧ кватитӧм бӧрын Чумкель топыда, мужикъяс ногӧн, кутыштліс батьсӧ да юаліс:
— Бать, а кӧні сійӧ?
Кӧні?
Кэргыль бергӧдіс юрсӧ Тынэтлань.
Чумкельлӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз сюр кывйыс.
Сэки тэрыба-тэрыба мӧдіс видлавны Тынэтлысь кияссӧ, пельпомъяссӧ сідзи, быттьӧкӧ тайӧн кӧсйис сразу жӧ, первойсяньыс, матыстны аслас сьӧлӧм бердӧ ассьыс писӧ, коді ӧні сылы волі ылысса морт кодь на, тӧдтӧм на.
— Кутшӧм тэ ыджыд, кутшӧм тэ ён!
Кутшӧм тэ пельк, тэрыб, меткӧй, навернӧ!
— пуксьысь чӧв-лӧняс медбӧрын шуис Чумкель.
Тынэт долыда нюммуніс.
И тайӧ нюмсьыс Чумкельлы син водзас сувтіс чужӧмыс гӧтырыслӧн, кодкӧд сійӧс торйӧдісны сійӧ ылӧ кольӧм проклятӧй лунас.
И сӧмын тайӧ здукас сійӧ мӧдіс чувствуйтны, мый сылӧн збыльысь эм пи.
— Пи!
— ньӧжйӧник шуис Чумкель.
— Бур йӧз!
— кыліс Тагратлӧн гора гӧлӧсыс.
— Мунамӧй миян клубӧ, встреча кузя ыджыд праздник вылӧ!
Йӧз вӧрзис да мӧдӧдчис клублань.
Гоомо босьтіс моздорас ассьыс племянникъяссӧ, Чочойӧс да Кэукайӧс, и йӧзыскӧд тшӧтш, гырыся восьлалігтыр, рӧднӧй му кузя, мӧдӧдчис ыджыд керкалань, коді шусьӧ сылы тӧдтӧм «клуб» кывйӧн.
— Морӧсаныд нӧ тіян кутшӧм шарпъяс?
— то Чочой вылӧ, то Кэукай вылӧ видзӧдлывліг юаліс сійӧ;
сылӧн нюмъялысь синдоръясас тӧдчисны унакодь мелі чукыръяс.
— Тайӧ абу шарпъяс, а пионерскӧй галстукъяс,
— гордӧя вочавидзис Чочой, а Гоомо бара эз гӧгӧрво.
— Ми тэныд висьталам.
Ми тэныд унатор-унатор висьталам и унатор петкӧдлам!
— морӧс вывсьыс пионерскӧй галстуксӧ лӧсьӧдігмоз содтіс детинка.
{Кальма Н. (комиӧдіс Елькина Н. А.) @ Горчичнӧй Райысь челядь @ челядьлы детектив @ Н. Кальма. Горчичнӧй Райысь челядь @ 1955 @ Лб. 3‒401.}
Н. КАЛЬМА
Горчичнӧй Райысь челядь
1. ЧУНЬ ТУЙЯС
— Гашкӧ, заводитам? — юаліс еджыд юрсиа полицейскӧй инспектор.
Сыщик Ньюмен, сьӧкыд юрсӧ копыртӧмӧн, сюся видзӧдіс школьникъяслӧн шеренга вылӧ, серьёзнӧй, югъялысь синъясӧ, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ быд боксянь.
Вӧлі водз асыв.
Сӧмын на мыськӧм джоджъяс югъялісны, и школа пасьта кыліс скипидар да донтӧм майтӧг дук.
Холлӧн паськыд ӧшиньяс пыр вӧлі тыдалӧ руд, зэра енэж, коді ньӧти эз вӧв апрель тӧлысся кодь, да гажтӧм, цементируйтӧм дворлӧн ичӧтик юкӧн.
Каштанъяс эз на заводитны коръясьны, и налӧн чукыльӧсь вожъяс пыр ылын тыдаліс кызь судта «Атенеум» универсальнӧй магазинлӧн гӧрд кӧрӧбкаыс.
Дугдывтӧг зэрис, но директор да велӧдысьяс вӧліны школаынӧсь.
Преподавательскӧй пызан сайын кӧдзыда югъялісны Мак-Магонлӧн ӧчкиыс да зарни пиньясыс.
Копыртчӧмӧн директор мыйкӧ висьталіс Хомерлы — математика кузя велӧдысьлы, кодӧс мисьтӧм вӧснаыс нимтӧмаӧсь «Гориллаӧн».
Кыдзи и век, ни директор, ни Хомер эз обращайтны некутшӧм внимание мӧд велӧдысь вылӧ — Ричардсон вылӧ либӧ Ричи вылӧ, кыдзи меліа сійӧс шуисны школьникъяс.
И Ричи пукаліс бокын, ӧтнас, вӧсньыдик, том, восьса, энергичнӧй чужӧма.
— Сідз, ледияс да джентльменъяс, — кора петкӧдлыны тіянлысь фабричнӧй маркаястӧ, — лёк настроениесӧ шуткаӧн разӧдны зілигмоз шуис сыщик.
Некымын ыджыдджык детинка угодитӧм ради серӧктісны, но унаӧн ещӧ ёнджыка зумыштчисны.
— Но, коді первой?
Ньюмен кыскис шеренгасьыс полувоеннӧй курткаа шыльыд юрсиа детинкаӧс.
Еджыд синлысъясыс, синкымъясыс, юрсиыс вӧсна детинка аслас став ӧбликнас вӧлі дзик воз кодь.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Фэниан Мак-Магон, сэр, — дзик веськыда сувтігтырйи шуис детинка.
— Тайӧ менам пи, Ньюмен. — Директор Мак-Магон лэптіс юрсӧ, и ӧчкиыс сылӧн югнитіс веськыда сыщик вылӧ. — Сійӧ — медбур велӧдчысьяс пиысь ӧти да, сыысь кындзи, бойскаутъяслӧн «кутш».
— Молодеч! — ошкыштіс Ньюмен. — Сідзкӧ, миян ордӧ он веськав… Но снимокъяссӧ меным век жӧ ковмас вӧчны.
— Пӧжалуйста, сэр! — Фэйни дасьпырысь нюжӧдіс кияссӧ. — Тайӧ зэв интереснӧ, сэр.
Ме и ачым эськӧ кӧсйи отсасьны полициялы.
— Ладнӧ, Фэниан. Кор быдман — ме босьта тэнӧ аслым отсасьысьӧ, — бара шутитыштіс Ньюмен.
Ньюмен сетіс индӧд еджыд халата лаборантлы, и сійӧ тэрыба перйис кучик футлярысь некымын бергалысь валик, типографскӧй краскаа тюбикъяс да посньыдик стекляннӧй пластинкаяс.
Лаборант неуна пычиктыштіс краскасӧ, ӧдйӧ да рӧвнӧя разӧдіс сійӧс валикӧн стеклӧ пасьта да тшӧктіс Фэйнилы инмӧдчавны стеклӧ бердӧ веськыд киса чуньяснас.
— А ӧні тэнсьыд чунь туйястӧ вуджӧдам бумага вылӧ, — шуис Ньюмен да пуктіс Фэйни водзӧ гижтӧм квадратъяса еджыд бумага лист. — Ляскыв татчӧ ассьыд певтӧ, а татчӧ — мӧдсӧ, а татчӧ — шӧрсӧ, — командуйтіс сійӧ.
И директорлӧн пиыс вочасӧн коляліс быд квадратӧ веськыд кисьыс сьӧд чунь туйяс.
Сідзи жӧ сыщик вӧчис детинкалӧн шуйга кикӧд, а сэсся тшӧктіс сылы мавтны краскаӧн кыкнан кипыдӧссӧ да ляскывны пайӧс бумага вылӧ.
Школьникъяс шеренгаын кыліс вашкӧдчӧм шы.
Челядь нюжйӧдлісны сьыліяссӧ да зілисны аддзыны дактилоскопированиелысь став процедурасӧ.
— Сідзкӧ, кучиклӧн татшӧм рисунокыс абу сэсся некодлӧн мирын? — юаліс Фейни.
— Кучик визьяслӧн рисунокыс, — веськӧдіс сійӧс сыщик. — Да, детинка, найӧ оз повторяйтчыны.
Быд мортлӧн аслас строение; чунь туйяс серти ми и тӧдмалам преступникӧс.
Сы вӧсна, тэ кӧ думыштлін грабитны Национальнӧй банк, тэныд ковмас шыбитны юрсьыд сійӧ мӧвпсӧ. — И, аслас лэчыд кывйӧн зэв дӧвӧльнӧй, сыщик серӧктіс.
Фэйни сайын шеренгаас сулаліс ичӧтик японец, Минору Сано; чужӧм вылас сылӧн вӧлі век ӧткодь, быттьӧ клеитӧм нюм.
Тайӧ шомсьыс да вывті вежливӧя асьсӧ кутӧмысь школаын сійӧс эз радейтны, тшӧкыдакодь нӧйтлывлісны да сералӧм могысь шулісны «самурайяслӧн потомокӧй».
Минору Сано тэрыба петіс водзлань, паськыдджыка на нюммуніс да дасьпырысь сетіс аслас кузь чуньяслысь пасъяс.
Школьникъяс шеренгаын вӧрӧм да вашкӧдчӧм век ӧтарӧ содіс.
Тыдалӧ, сэні мый йылысь кӧ ёна вензисны.
Асьнысӧ найӧ неуна кутыштісны сӧмын сы вӧсна, мый сэні вӧліны директор да преподавательяс, но велӧдчысьяслӧн чужӧмъясыс лоины тӧдчымӧн выразительнӧйӧсь, и школаӧ случайнӧ локтӧм морт гӧгӧрвоис эськӧ, мый быд здукӧ вермас лоны взрыв.
Мак-Магон кадысь кадӧ лэптыліс юрсӧ да видзӧдлывліс веськыда школьникъяс вылӧ. Тайӧ видзӧдлӧмсьыс вашкӧдчӧм шыыс здук кежлӧ лӧньліс, но сэк жӧ бӧр заводитліс сійӧ кывны кык пӧв гораджыка.
«Самурайяслӧн потомок» бӧрын локтіс мича чужӧма, кудриа юрсиа латшкӧсіник тушаа детинка.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі ыджыд морт моз: лӧсталысь виж туфли да клеткаа руд спортивнӧй костюм.
Сійӧ повтӧг матыстчис сыщик дінӧ да чургӧдіс сылы ыджыд кияссӧ, кодъяс эз вӧвны дзик сӧстӧмӧсь.
— Нимыд? — перӧсӧ кутігтыр юаліс сыщик.
— Ройяль Мэйсон, сэр, — юрсӧ чатӧртігтыр шуис детинка.
— Миян карысь али воӧм морт?
Ме тэнӧ мыйкӧ ог тӧд.
— Лунвылысь менам важ друг Мэйсонлӧн пи, Ньюмен, — бара кыліс директорлӧн гӧлӧсыс. — Мэйсон кӧсйис, медым детинкаыс велӧдчис именнӧ миян школаын, менам наблюдение улын.
Ме весиг видза сійӧс ас ордын.
Мэйсон чуньяс бӧрся видзӧдігтыр Ньюмен чӧла довкнитіс юрнас:
— Водзӧ!
Тайӧ пӧрйӧ матыстчис нывка.
Тувсов коръяс рӧма мича платтьӧыс зэв ёна муніс сылӧн векньыдик кельыдлӧз синъясыс да ыргӧн рӧма юрсиыс дінӧ.
— Патриция Причард, сэр, — лажыньтчыштліс сійӧ сыщик водзын.
Ньюмен довкнитіс юрнас:
— Тӧда!
Мамыд служитӧ мистер Миллард ордын домоправительницаӧн, сідзи ӧд?
Нывка ещӧ ӧтчыд лажыньтчыліс.
— Сідзи, сэр.
Кор сылысь кияссӧ кутісны мавтны краскаӧн, сійӧ зывӧкпырысь чукрасис да курччаліс вомдоръяссӧ.
Чунь туйяс вӧчӧм бӧрын сійӧ бӧр локтіс аслас местаӧ да гораа кутіс броткыны:
— Интереснӧ, мыйӧн ме мыська тайӧ пежсӧ?
Менам, буракӧ, воджын кежлӧ дзикӧдз урӧдитчисны киясӧй.
Сылӧн суседыс, ыджыд тушаа детинка-негр, копыртчис да надзӧник шуис:
— Эн тӧждысь, Пат.
Ме сета тэныд скипидар, и краскаысь оз коль некутшӧм след.
Тайӧ ӧд прӧстӧй типографскӧй краска!
Рой Мэйсон серампырысь вежыньтіс вомсӧ.
— Сылы лӧсьыд шунысӧ! — кывмӧн броткис сійӧ. — Сылӧн сэтшӧм сьӧд кучикыс, мый найӧ кӧ мавтісны сылысь весиг став чужӧмсӧ, и то некод нинӧм эськӧ эз казяв.
Фэйни да сылӧн суседъясыс кинаныс вомсӧ тупкӧмӧн заводитісны серавны.
Сьӧд детинкалӧн югнитісны синъясыс:
— Он кӧ ті ланьтӧй, ме…
— Эй, кутшӧм сёрнияс сэні! — кыліс сыщиклӧн горӧдӧм. — Мый ті сэні юканныд?
Фэйни раминика лэдзис юрсӧ да лӧсьӧдыштіс курткасӧ.
— Ми, сэр, сӧмын сёрнитам ас костын, мый вот Робинсон вылын, — сійӧ индіс негр вылӧ, — краскаыд оз кут тӧдчыны, кӧть сійӧ мавтчас юрсяньыс да кок улӧдзыс.
Ньюмен серӧктіс:
— Челядь жӧ эськӧ ті да!
Век думыштасны кутшӧмкӧ тешкодьтор! — бурпырысь шуис сійӧ. — А ноко, Робинсон, волы татчӧ, видлам тэ вылын миянлысь красканымӧс.
Детинка петіс шеренгаысь.
Сійӧ локтіс кокниа да свободнӧя.
Еджыд кыӧм свитер топыда пукаліс сылӧн вӧсньыдик ён фигура вылын, торъяланаджыкӧн вӧчис сьӧд чужӧмсӧ да собеседникыс вылӧ веськыда видзӧдысь тэрыб, югъялысь синъяссӧ.
— Прӧститӧй, сэр, но ме эськӧ эг кӧсйы сетны чунь туйясӧс, — негораа шуис сійӧ.
— Мы-ы-й? — Ньюмен вештыштіс балябӧжас шляпасӧ. — Мый тэ шуин?
Школьникъяслӧн шеренга быттьӧ кынмис места вылас.
Директор Мак-Магон дугдіс сёрнитны Хомеркӧд.
Сійӧ ӧчкисянь кӧдзыд югӧръяс веськӧдчисны, быттьӧ кык меч, детинка-негр вылӧ.
— Мыйла тіянлы менам чунь туйясыс, сэр?
Ме ӧмӧй преступник? — юаліс детинка.
— Абу, но кокниа верман сійӧн лоны, детинка, лоан кӧ и водзӧ татшӧм збойӧн…
Но ті кывзыштӧй сӧмын, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!..
Кытысь сійӧ босьтчис? — шыӧдчис сыщик веськыда Мак-Магон дорӧ.
Директор копыртчис пызан вомӧн:
— Тайӧ Миллард заводса механиклӧн пи.
Талӧн батьыс служитліс флотын да пӧгибнитіс, кор японечьяс уськӧдчисны миян карабъяс вылӧ Пирл Харборын…
Но, сылӧн служитӧм паметь кузя мистер Миллард и тшӧктіс сетны писӧ миян школаӧ.
Кор директор висьталіс, детинка зэв сюся кывзіс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый быд мускул, быд нерв сыын дась, и сулаліс сӧмын директорлы шуны бать йывсьыс мыйкӧ лёктор, детинка эськӧ пыр жӧ босьтіс таысь водзӧс.
— Ме тӧдлі Тэд Робинсонӧс.
Сійӧ вӧлі лада, тӧлка негр.
И гӧтырыс сылӧн, Салли, тожӧ зэв прамӧй нывбаба и ветлӧ вичкоӧ, — шуис Ньюмен.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс детинкалысь веськыд напряжённӧй фигурасӧ: — Но ладнӧ, детинка, дугды дурнытӧ.
Ме должен тратитны тіян пиысь быдӧн вылӧ ветымын секундаысь не унджык.
А ме тэкӧд нокся вит минут нин некутшӧм пӧльзатӧг.
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Чарли, сэр, — вочавидзис детинка.
— Сідзкӧ вот, Чарли Робинсон: лок татчӧ матӧджык да вай ассьыд лапаястӧ. — Сыщик бара заводитліс шмонитны.
Детинка качайтыштіс кудриа юрсӧ:
— Кора прӧститны, сэр, ті ӧд асьныд объявитінныд, мый тайӧ добровольнӧ.
Вот, миян пиысь кодсюрӧ решитісны, мый оз кутны дактилоскопируйтчыны.
— Коді сійӧ «кодсюрӧясыс»? — скӧрысь юаліс сыщик.
Чарли ӧвтыштіс кинас школьникъяслань.
— Миян семиклассникъяс: Джой Беннет, Джон Майнард, Мери Смит, Гирич, Де-Минго и ещӧ кодсюрӧ, — шуис Чарли школьникъяслань бергӧдчӧмӧн да кыдз быттьӧ корис лоны найӧс свидетельясӧн сылы, мый сійӧ висьталас. — Видзӧдтӧ, мыйын делӧыс: ни Джой Беннет, ни Гирич, ни ме — некод миян пиысь оз думайт лоны преступникӧн, и миянлы кажитчӧ тешкодьӧн, мый полиция босьтӧ миянлысь чунь туйясӧс, быттьӧ миян пиысь быдын пукалӧ будущӧй грабитель либӧ морт виысь.
— Тайӧ правда!
Робинсон висьталіс правда!
Ми ог кӧсйӧй! — кылісны гӧлӧсъяс шеренгаысь. — Некод оз вермы миянӧс мырдӧн тшӧктыны!
Шум да беспорядок содіс и содіс.
Вӧсньыдик блед детинка петіс радсьыс да, кинас ӧвтчигтырйи, мыйвынсьыс мыйкӧ доказывайтіс аслас суседъяслы.
Мукӧдыс гораа ш-ш-йӧдлісны, но некод эз ланьт.
— Кывзӧй, ребята, — заводитліс шӧйӧвошӧм Ньюмен. — Миян штатным ставнас — и гырысьяс и челядь — долженӧсь прӧйдитны дактилоскопирование.
Тадзи постановитіс полицейскӧй бюро.
Колӧ кывзысьны.
— Ог кӧсйӧй!
Ог кутӧй! — горӧдісны скӧрмӧм гӧлӧсъяс. — Босьтӧй чунь туйяс преступникъяслысь!..
Мак-Магон чеччис пызан сайысь да петіс холл шӧрӧ.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик шеренга шӧр весьтын да вермис аддзыны школьникъяслысь волнуйтчысь, скӧр либӧ серамбана чужӧмъяссӧ.
Горилла — Хомер — чеччис; сійӧ вӧлі дась аслас киясӧн кватитны кывзысьтӧмъясӧс.
Сӧмын ӧтнас Ричи пукаліс пызан сайын, внимательнӧя кывзіс да видзӧдіс ставтор вылас, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Директор лэптіс кисӧ.
Лои тӧдчымӧн лӧньджык.
— Другъясӧй менам… — шуис Мак-Магон ньӧти эз мелі гӧлӧсӧн. — Другъясӧй менам, ӧнӧдз миян школа лыддьыссис штатын медся образцӧвӧйясысь ӧтиӧн.
Талунъя лунӧдз ті вӧлінныд дисциплинированнӧй детинкаясӧн да нывкаясӧн и вӧчлінныд ставсӧ, мый лыддьылісны коланаӧн тіян велӧдысьяс да наставникъяс.
Ӧні тіянсянь оз уна требуйтны.
Миян штатса полиция лыддьӧ коланаӧн нуӧдны ставлы дактилоскопирование, сы вӧсна мый сійӧ отсалӧ тӧдмавны да установитны любӧй мортлысь личностьсӧ да тышкасьны преступлениеяскӧд…
Сылысь сёрнисӧ орӧдісны гораа горӧдӧмъяс:
— Ми абу преступникъяс!
Ог кӧсйӧй!
Мед мунасны преступникъяс дорӧ!
— Ланьтӧй! — требуйтіс Хомер. — Тіянкӧд сёрнитӧ директор.
Мак-Магон курччис вӧсньыдик вомдорсӧ, сылӧн ӧчкиыс скӧрысь югнитіс, кор сійӧ бергӧдчис Чарли Робинсонлань.
— Ме тӧда, — гӧлӧссӧ лэптӧмӧн шуис сійӧ, — ме тӧда, кытысь тані противоречиелӧн тайӧ духыс да коді веськӧдлӧ тіян тӧлктӧм стачкаӧн!..
Меным эз нин ӧтчыд индывны Беннет да Робинсон вылӧ, кыдзи уна лёкторъяс вӧчны заводитысьяс вылӧ…
— Босьтӧны пример матыса гырысьяслысь, — вомгорулас шуис Хомер. — Война бӧрын ставныс найӧ распуститчисны…
Робинсон синсӧ эз вештыв директор вылысь.
Быттьӧ Чарлиӧс аддзытӧг, пространство дінӧ шыӧдчӧмӧн, Мак-Магон висьталіс водзӧ:
— Колӧ казьтыштны Робинсонлы, мый школаын сійӧ велӧдчӧ сӧмын уважаемӧй председательлӧн великодушие ради. — Мак-Магон лӧгпырысь неуна чӧв олыштіс, — Робинсонлӧн поведениеыс вермас вӧчны невыгоднӧй впечатление.
Зэв вермас лоны, мый мистер Миллард и мукӧд попечительяс оз кутны видзны школаын татшӧм недисциплинированнӧй велӧдчысьӧс…
Детинка дрӧгнитіс да лэдзис юрсӧ.
Шеренга кутіс вӧрны.
— Тайӧ запретитӧм удар, сэр, — кыліс директор мыш сайсянь пӧдӧм гӧлӧс.
Мак-Магон ӧдйӧ бергӧдчис да паныдасис синъяснас младшӧй велӧдыськӧд.
— Мый тайӧ татшӧмыс, мистер Ричардсон?
Тіянлы оз кажитчыны менам кывъясӧй?
Ті, гашкӧ, кӧсъянныд лӧсьӧдны менсьым стильӧс? — Мак-Магон зывӧкпырысь шпыньмуніс. — Менам сӧвет тіянлы — внимательнӧйджыка занимайтчыны литература преподавайтӧмӧн ассьыныд директортӧ критикуйтӧм дорысь… Гӧгӧрвоана?
Кор муніс тайӧ надзӧник, но выразительнӧя сёрнитӧмыс, Ньюмен да сылӧн свитаыс Хомер отсӧгӧн чукӧртісны ассьыныс став овмӧссӧ: валикъяс, стеклӧяс, краска тыра тюбикъяс.
Кор ставсӧ вӧлі тэчӧма ляпкыдик чемоданӧ, сыщик шыасис Мак-Магон дінӧ:
— Ми мунам, сэр.
Первойысь миянӧс тадзи примитісны.
Ставыс гӧгӧрвоана, сэр, и ме ставсӧ доложита начальниклы.
Мед сійӧ ачыс сёрнитас попечительяскӧд.
Тыдалӧ, тіян школаын абу ставыс ладнӧ, кыдзи кажитчӧ… да кыдзи висьталӧ вывеска, — ядӧвитӧя содтіс сійӧ.
Мак-Магон дрӧгнитіс.
Кытчӧ вошины сійӧ ӧчкилӧн скӧрысь югъялӧмыс, вӧсньыдик курччӧм вомдоръясыс!
Сыщик вылӧ да сылӧн ёртъясыс вылӧ ӧні видзӧдіс мелі да бур чужӧм.
— Энлӧй, Ньюмен, эн тэрмасьӧй.
Менам кабинетын сулалӧ выль конструкцияа холодильник, а сэні…
Но ті бурджыка асьныд тӧдмалӧй сійӧс, мый сэні сулалӧ…
Сійӧ коктейльсӧ юны велӧдіс менӧ война дырйи ӧти английскӧй баронет…
Зэв бур, тӧданныд-ӧ!
— Гм… баронет? — вомгорулас мурӧстіс сыщик.
— Да, да, баронет.
Сійӧ висьтавліс, мый тайӧ коктейльыс спаситіс сылысь олӧмсӧ Дюнкерк бӧрын, — тэрмасис Мак-Магон. — Мунамӧй, Ньюмен!
Сыщик синъяснас сӧветуйтчыштіс ёртъясыскӧд.
Лаборант мигнитіс да нюлыштіс вомдорсӧ.
Мак-Магон казяліс тайӧ видзӧдлассӧ да босьтіс Ньюменӧс киӧдыс:
— Кора, джентльменъяс, он кутӧй каитчыны…
Мистер Хомер, пригласитӧй инспекторӧс!
Хомер пыр жӧ, уна сёрниттӧг, кутіс зырны ӧдзӧслань еджыд юрсиа полицейскӧйӧс.
Найӧ петісны холлысь да колисны школьникъяслысь мыйкӧ виччысьӧмӧн сулалысь шеренгасӧ да ироническӧя нюмъялысь Ричиӧс — младшӧй велӧдысьӧс.
2. ПОЧТАЛЬОНЛӦН ПӦЛЯН
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі сӧмын игрушечнӧй труба, кодӧс коркӧ вӧлі краситлӧма турунвиж краскаӧн, но ӧні сійӧ вӧлі сэтчӧдз нин вушйӧма, мый быдлаті тыдаліс еджыд жӧчыс.
Но тайӧ эз мешайт дядя Постлы, кодлӧн вӧлі тайӧ трубаыс, новлыны сійӧс виж кӧв йылын сэтшӧм гордостьӧн, быттьӧ сійӧс вӧлі пӧлучитӧма наследство кузя Юба Билль — героическӧй бретгартовскӧй ямщик да почтальон — киясысь.
Да и Стон-Пойнтса олысьяс гордитчисны тайӧ трубанас, либӧ пӧляннас, ньӧти эз омӧльджыка сылӧн кӧзяин дорысь.
Америкаын йӧзыс радейтӧны посньыдик чудачествояс, кодъяссянь ӧвтӧ нелямынӧд воясса * традицияясӧн.
* Кольӧм нэмса нелямынӧд вояс американечьяс лыддьӧны сэтшӧм кадӧн, кор заводитіс дзоридзавны налӧн промышленность да заводитісны стрӧитсьыны кӧрт туйяс.
Дядя Пост аслас пӧляннас вӧлі Стон-Пойнтса достопримечательностьӧн.
Став локтӧм йӧзӧс пыр жӧ нуӧдлісны видзӧдлыны да кывзыны дядя Постлысь пӧлянсӧ.
Тӧдысь йӧз висьтавлісны, быттьӧ ачыс мистер Миллард ӧтчыд ылавлӧмӧн шулӧма, мый дядя Постлӧн пӧляныс лои Стон-Пойнтлӧн кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ гербӧн.
А Мистер Миллардыд тӧдіс нин, мый сёрнитіс, эз ӧд прӧста сылӧн, замокас, телевизоркӧд орччӧн красуйтчы, быдӧнлы шензьӧм вылӧ, дас сизимӧд нэмса печкан.
Татшӧм озыр йӧзыд век корсьӧны некодлы ковтӧм татшӧм предметъястӧ, кодъяс сулалӧны ыджыд сьӧм, шуам печканъяс либӧ арфаяс, либӧ весиг настӧящӧй роч самӧваръяс, кодъясӧс лӧсьӧдіс Миллардлӧн другыс — судья Сфикси.
Буретш Сфикси, а сы бӧрын ещӧ карын дас ӧти медся озыр семьяяс тожӧ шулісны, мый дядя Пост да сылӧн пӧляныс зэв мичаӧсь да поэтичнӧйӧсь да зэв ёна казьтылӧны кольӧм нэмлысь заводитчӧмсӧ.
Дядя Посткӧд паныдасигӧн найӧ нюмъялісны сылы, а мукӧддырйи весиг сетлісны долларджын чай вылӧ, кӧть эськӧ сійӧ эз обслуживайт налысь аристократическӧй Паркӧвӧй районсӧ, а обслуживайтіс карлысь асывладор помсӧ, сідз шусяна Шуйга Вадор, да «Горничнӧй Рай», кӧні олісны негръяс.
Дядя Пост — зэв верклян, косіник, юр вылас сорс кодь дзор юрси пратя, — вӧлі дзик лэбач кодь.
Сійӧ некор эз пукавлы места вылас спокойнӧя: то сувтӧдліс ассьыс юрси пратьсӧ, то вӧрӧдіс асьсӧ нырӧдыс, то друг заводитліс зэв ёна кучкавны аслыс пидзӧсас.
Почтальонлӧн обязанностьясыс ньӧти эз бурмӧдлыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Ӧти и сійӧ жӧ кадӧ дядя Пост вӧлі батьтӧм-мамтӧм некымын челядьлӧн нянькаӧн, велӧдіс грамотаӧ челядьӧс, кодъяс эз вермыны ветлыны школаӧ, отсасьліс вичкоын баптистскӧй пасторлы да вӧлі став дӧваяслы сӧвет сетысьӧн.
Аслас подопечнӧйяслӧн весиг медся ичӧтик шог ёна дойдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Дядя Постлысь настоящӧй нимсӧ некод эз тӧд, да тайӧ эз и вӧв важнӧ.
Та пыдди карас весиг медбӧръя пон тӧдіс сылысь киргысь, сибдӧм гӧлӧса, ымзысь да астматик моз пӧдысь автомобильсӧ; тайӧ автомобильыс вӧлі аслыссикас рӧма да шусьыліс «оливкӧвӧйӧн».
Сыӧдз, кор дядя Постлӧн эз на вӧв тайӧ машина кодьыс, сійӧ кытшовтліс ассьыс районсӧ тракӧдысь телега вылын, кытчӧ вӧлі доддялӧма вӧв, коді, тыдалӧ, сідзжӧ олӧ кольӧм нэмсянь на.
Нимыс тайӧ музейнӧй экспонатыслӧн вӧлі Фиалка.
Стон-Пойнтса став детинкаяс ылісянь аддзылісны кыз пӧрысь вӧлӧс да заводитлісны горзыны:
— Фиалка, гӧнечӧн!
Фиалка, кыккокйыв!
И Фиалка заводитліс тувччавны посньыдика да тшапа.
Кор став мирас техника вӧчис водзлань сэтшӧм ыджыд воськов да ставныс кутісны сёрнитны сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык пӧльзуйтчыны атомнӧй энергияӧн гортас — ваннӧяс да кухняас, — дядя Пост думыштіс, мый абу мича водзӧ ветлыны Фиалка вылын.
И вот Стон-Пойнтлы ӧти знаменательнӧй лунӧ карса олысьяс первой кылісны, а сэсся и аддзисны дядя Постӧс механическӧй типа выль экипажӧн; тайӧ экипажыс, тыдалӧ, вӧлі внутренньӧй сгорание двигателя.
Вывті уна вын видзис коньӧр старик ассьыс оливкӧвӧй чудовище вӧчӧм вылӧ.
Медым сувтны, сійӧ дыр да мучитчӧмӧн раммӧдіс ассьыс экипажсӧ, а кор сійӧ раммыліс, тшапа кыскыліс виж клеткаа носӧвӧй чышъянсӧ, чышкыліс пӧсялӧм дзор юрси пратьсӧ да сӧмын сэки вайӧдліс вом дорас ассьыс нималана пӧлянсӧ.
Пӧлянысь петісны нюркйӧдлана, вӧрса шыяс, быттьӧ пармаын доисторическӧй морт чуксаліс сӧвет вылӧ аслас племяса йӧзсӧ.
Кияссӧ фартукъясас тэрыба чышкалігтырйи керкаясысь котӧрӧн петалісны юасян синъяса нывбабаяс; налӧн киясас вӧліны ыстӧм вылӧ дасьтӧм письмӧяс.
Ӧні нывбабаяс видзӧдісны эз сэтшӧм горша да шога, кыдзи война лунъясӧ, кор ставныс найӧ виччысисны океан сайысь юӧртор.
Но и ӧні дядя Пост эз вермы веськодя прӧйдитны юасян синъяс бокті да век ӧткодя шулывліс:
— Тіян письмӧныд ещӧ, буракӧ, контораын на, мэм.
Но ме непременнӧ мӧдысь локтігӧн вая сійӧс тіянлы.
Медся ёна радейтісны дядя Постӧс карлӧн асывладорпомса челядь.
Муртса кывліс сійӧ пӧлянлӧн шыыс, став керкаясысь, школаясысь, аптекаясысь, бой- да герлскаутскӧй клубъясысь да ложаясысь петавлісны челядь.
Унаӧс на пиысь сійӧ тӧдіс не сӧмын ним сертиыс, но вермис весиг висьтавны, кор сэтшӧмтӧ детинка либӧ сэтшӧмтӧ нывка висьліс коклюшӧн либӧ дифтеритӧн да чукӧртӧны-ӧ найӧ маркаяс либӧ сигарнӧй этикеткаяс.
Частӧ сійӧ корліс ас дінас кодӧскӧ челядь пиысь да нырсӧ чеплялігтырйи шуліс:
— Ме нуа дӧва Мэнслилы Новӧй Гвинеясянь письмӧ.
Сы вылын маркаыс вывті мича!
Ветлы сы ордӧ аски менам нимсянь да кор вежливӧйджыка: гашкӧ, сійӧ сетас тэныд тайӧ новогвинейскӧй красавицасӧ.
Школаӧ дядя Пост волывліс векджык луншӧр кадӧ.
Сэки вӧвлі урокъяс костын перерыв, и пӧрысь почтальонлы паныд петавлісны не сӧмын сизимӧд класса «малюткаяс», но и кӧкъямысӧд класса «персикъяс» да весиг ӧкмысӧд классаяс, кодъясӧс шулісны «курильщикъясӧн» *.
* «Курильщикъяс», «персикъяс», «малюткаяс» — ыджыд, шӧркост да ичӧт классъясын велӧдчысьяслӧн прӧзвищеяс.
Весиг найӧ, кодъяс нинӧм эз виччысьны дядя Постсянь да эз лӧсьӧдчыны сетны сылы ассьыныс письмӧяссӧ, топыда кытшавлісны оливкӧвӧй машинасӧ да шутитісны стариккӧд либӧ видлалісны нималана пӧлянсӧ.
Этша вӧлі сэтшӧм шуда йӧзыс, кодъяслы удайтчыліс пӧлучитлыны пӧлянсӧ киас, а найӧс, кодъяслы дядя Пост сетліс ворсыштны пӧлянӧн, позьӧ вӧлі лыддьӧдлыны чуньяс сертиыд.
Но став школьникъясыс — и поснияс, и найӧ, кодъяс лыддьылісны асьнысӧ гырысьясӧн нин — зэв ёна мӧвпавлісны татшӧм честь йывсьыс.
Но тайӧ зэра апрелься лунас, код йылысь тані мунӧ сёрниыс, школа дорӧ матыстчигӧн дядя Пост весьшӧрӧ тутсіс аслас пӧляннас.
Гӧрд кирпич здание быттьӧ вӧлі кулӧма.
Паськыд дворын буситан зэр улын ӧтчукӧрын сулалісны сӧмын кымынкӧ детинка да нывка.
Найӧ мый йылысь кӧ пӧся сёрнитісны да пӧшти эз веськӧдны вниманиесӧ дядя Постлӧн торжественнӧя воӧм вылӧ.
Сӧмын школьнӧй патрульяс ӧтнанныс казялісны сійӧс да сигнализируйтісны лӧз флажокъясӧн, мый школьнӧй дворӧ туйыс восьса.
Таркакылігтыр дядя Пост пырис ворота пытшкӧ да сувтіс аслас векся местаӧ.
Кывзысьыштіс.
Бара трубитыштіс.
Чӧв-лӧнь.
Некод оз тэрмась сы дінӧ, некод оз горӧд некутшӧм шутка.
Дядя Пост вӧрзьыштіс шоперскӧй пуклӧс вылын да тэрыба чабралыштіс кияссӧ, быттьӧ гут, кор сійӧ весалӧ водз кокъяснас юрсӧ.
Сы дінті ӧдйӧ муніс плаща детинка.
— Мый нӧ талун тіян лои? — юаліс сылысь дядя Пост.
— Эз талун, а тӧрыт, — воськовсӧ надзмӧдтӧг вомгорулас шуис детинка.
— Эй, детинка, сувтлы! — горӧдіс дядя Пост. — Кӧсъян ӧтчыд тутӧстны?
Детинка бергӧдіс сылань юрсӧ, сувтліс здук кежлӧ: сійӧ явнӧ падъяліс, — но сэсся бара мӧдіс аслас туйӧд.
— Дядя Пост!
Дядя Пост! — чукӧстіс старикӧс раминик гӧлӧс. — Позьӧ тіянлы сетны письмӧ — мамалы ыста?
Кузь ныра, мисьтӧм нывка кайис автомобиль подножка вылӧ да чургӧдіс почтальонлы польдчӧм конверт.
— Ого, мыйта гижӧмыд, нывка! — серӧктіс дядя Пост. — Тыдалӧ, старательнӧй, он дышӧдчы гижнытӧ.
— Ок, миян тані сэтшӧмтор вӧчсьӧ! — ышловзис нывка. — Мама непременнӧ должен та йылысь тӧдны.
Кажитчӧ, ме эг дзуг адрессӧ.
Брикстон, Мэйн-стрит, дас ӧти, миссис Смитлы…
А менам нимӧй Мери…
— Энлы, — кутіс сійӧс пӧрысь почтальон. — Мый тіян тані вӧчсьӧ, Мери Смит?
Нывка кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но сэки клопмуні-пӧдлассис школалӧн ӧти ӧдзӧс, и дворӧ котӧрӧн петіс виж туфлиа да спортивнӧй костюма миянлы тӧдса нин детинка.
— Эй, — мыйвынсьыс горӧдіс Рой Мэйсон. — Кор локтас аслас лягуша вылас сійӧ старикыс, коді чукӧртӧ письмӧяс?
— Тс… Кыдзи тэныд абу яндзим, Мэйсон! — Мери Смит тэрыба матыстчис сы дорӧ. — Он ӧмӧй аддзы: дядя Пост тані нин!
Но Рой эз яндысь татшӧм пустякъясысь.
— Ага, воин?
Зэв бур! — старик дінӧ матыстчигмоз шуис сійӧ. — Босьт ноко менсьым письмӧӧс.
Дядя Пост босьтіс письмӧсӧ да видзӧдліс адрес вылас.
— «Джорджия, Натчез», — гораа лыддис сійӧ. — Лунвывса, сідзкӧ?
А сійӧ и адрестӧгыс тӧдчӧ.
— Мый ті сэні ропканныд? — тшапа юрсӧ чатӧртіс Рой.
— Нинӧм. — И дядя Пост скӧрысь кутіс личкыны стартерлысь кнопкасӧ.
Мотор заводитліс уджавны, но пыр жӧ бӧр дугдіс.
Дыр мучитчис дядя Пост, кытчӧдз эз удайтчы сылы петны школа ворота сайӧ, а детинка веськодьпырысь видзӧдіс сы вылӧ.
Пӧрысь почтальон видіс асьсӧ сыысь, мый воштіс сы мында кад челядьлӧн кык письмӧ вӧсна.
А тайӧ письмӧясас вӧлі гӧгӧрвоӧдӧма ставсӧ, мый кажитчис школаын сэтшӧм загадочнӧйӧн дядя Постлы.
И сылы кӧ эськӧ удайтчис кӧть синбӧжнас видзӧдлыны Мери Смит письмӧӧ, сійӧ эськӧ лыддис со мый:
«Дона ма, ме тэныд зэв нин важӧн эг гижлы, кык лун нин, сы вӧсна мый миян вӧліны ыджыд лоӧмторъяс.
Директор объявитіс миянлы, медым ми ставным вӧлім дасьӧсь сетны полициялы чунь туйяс, сы вӧсна мый Америкаын уна преступникъяс да код тӧдас, мый миянысь лоӧ водзӧ.
Унаӧн вӧліны дасьӧсь сетны чунь туйяссӧ, но Беннет да Робинсон, миян старӧста, нинӧм вылӧ эз кӧсйыны, и сэки на дінӧ ӧтувтчисны миян ӧткымын «малюткаяс», и артмис ыджыд скандал.
Директор бӧрыннас корис ас дінас Джойӧс да Чарлиӧс.
Беннетӧс сійӧ видіс быдса час, а Чарли Робинсонлы грӧзитіс, мый вӧтлас сійӧс.
И ӧні миян классын ставыс вензьӧны: ӧтияс Чарли дор, мукӧдъяс паныд.
И ставыс тайӧ сы вӧсна, мый Чарли — негр.
И войдӧр миян детинкаяс да нывкаяс пӧвстысь унаӧн зэв омӧля относитчисны сы дорӧ: эз ворсны сыкӧд, эз сетлыны сылы кинысӧ да син саяс шулісны сійӧс «негритосӧн».
А ӧні найӧ ещӧ ёнджыка сійӧс эз кутны радейтны да шуӧны, мый сьӧдъяс век мунӧны законлы паныд да мый Робинсон прӧста повзис сетны чунь туйяссӧ.
Дерт, дона ма, тайӧ лӧж и тадзи шуӧны сӧмын Чарлилӧн вӧрӧгъяс.
Ме тэныд гижлі нин, мый миян классын сійӧ медся бура велӧдчӧ, и медся бура вартчӧ крольӧн, и «табачнӧй ордйысьӧмъяс» вылын ставсӧ панйис, сы вӧсна мый сылӧн машинаыс муніс медся ӧдйӧ.
Вообщӧ сійӧ зэв способнӧй да весиг Пат Причард тайӧс признавайтӧ да шуӧ, мый сійӧ «повтӧм, збой рыцарь».
Ме ог тӧд, мый тайӧ лоӧ, но меным кажитчӧ, мый тайӧ зэв бур донъялӧм.
Пат Причард — миян нывкаяс пиысь медся мича да медся гордӧй, и, навернӧ, кор сійӧ быдмас, лоӧ кинокодзулӧн Голливудын да нажӧвитас зэв уна сьӧм.
Став миян детинкаяс кӧсйисны эськӧ ветлыны сыкӧд школасянь гортаныс, торйӧн нин Фэниан Мак-Магон да Рой Мэйсон, но сійӧ шуӧ, мый найӧ зэв грубӧйӧсь да мый сӧмын Чарли Робинсонкӧд позьӧ сёрнитны морт моз.
Та вӧсна Фэйни ещӧ ёнджыка синнас оз аддзы Чарлиӧс, а Рой шуис, мый сылы прӧтивнӧ видзӧдны, кор тайӧ детинкаыс бергалӧ еджыд нывкаяс дорын.
Рой Лунвылысь да шуӧ, мый сэні негръясӧс пӧшти оз лыддьыны йӧзӧн да еджыдъяс пиысь некод весиг оз вермы думыштны, кыдзи позьӧ дружитны сьӧдкӧд.
Сійӧ вывті-вывті скӧр, тайӧ Мэйсоныс, и, дерт, ставсӧ тайӧс сійӧ висьтавліс миянлы, кор Чарли эз вӧв матігӧгӧрын, сы вӧсна мый Чарли эськӧ сійӧс бура и войтыштіс.
Но ӧні Мэйсон зэв ёна збоймис, сы вӧсна мый Чарлилӧн став вӧрӧгъясыс чукӧртчисны ӧтлаӧ да кӧсйӧны чӧвтны сійӧс старӧстаысь да вообщӧ вӧчны сылы лёкӧс.
А меным сійӧ жаль, и ме сеті кыв, дона ма, мый нэм чӧж лоа сылӧн другӧн.
Тэнад ныв Мери».
Мӧд письмӧыс, кодӧс нуис дядя Пост почтӧвӧй контораӧ, вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
«Дона бать! — гижӧма тайӧ письмӧас. — Зэв ёна кора тіянӧс ыстыны кыдз позьӧ ӧдйӧджык вит доллар менам обычнӧй жалӧваньеысь кындзи.
Меным колӧ мынтыны уджйӧз том Мак-Магонлы, кодлы ме ворсси тайӧ сьӧмсӧ понъясӧн панласигӧн.
Ті асьныд век велӧдлінныд менӧ, мый ворссьӧмтор сетӧм — быд джентльменлы вӧчӧ честь.
Таысь кындзи, том Мак-Магон — зэв скуп да нинӧм вылӧ оз прӧстит меным тайӧ сьӧмсӧ.
Кыдзи ті меным тшӧктінныд, ме сыкӧд быдлаӧ ветла ӧтлаын: кино вылӧ, матчьяс вылӧ, бойскаутъяслӧн ложаӧ, кытчӧ сійӧ менӧ нуӧдас, и школаӧ.
Школаын и вообщӧ карас меным оз зэв сьӧлӧм вылӧ во.
Тӧданныд-ӧ, бать, мый миян классын миянкӧд тшӧтш велӧдчӧны некымын мӧд рӧмаяс да ӧтиӧс на пиысь весиг бӧрйисны старӧстаӧн и сійӧ командуйтӧ миян вылын.
Но ме решиті, мый дугӧда тайӧ делӧсӧ, да дасьті нин ребятаӧс.
Тайӧ негритосыс казялас, кыдзи командуйтны еджыдъяс вылын!
Натчезын миян эськӧ ӧдйӧ велӧдыштісны сійӧс!
Ме классын медся ён да воддза лунъясас верми Мак-Магонӧс, кӧть сійӧ неуна ыджыдджык меысь.
Пӧжалуйста, дона бать, ыстӧй меным регыдджык сьӧм.
Тіян пи Р. Э. Мэйсон».
Дядя Пост ӧкуратнӧя сдайтіс ассьыс лунся добычасӧ почтӧвӧй контораӧ да мӧдӧдчис оливкӧвӧй механизм вылас гортас.
А кык письмӧыс лэбзисны «божьей канму» Америкалӧн разнӧй пельӧсъясӧ да разнӧйногӧн висьтавлісны Стон-Пойнт карса школаын велӧдчысь сьӧд детинка йылысь.
3. РУД ЗМЕЙ Т УЙ ВЫЛЫН
Тайӧ главаыс заставитас тіянӧс, лыддьысьысь, мунны зэрӧн да шинаясӧн шыльӧдӧм шоссе кузя веськыда Стон-Пойнт карӧ.
Шосселӧн кыз руд змейыс тэрыба пырӧ карӧ да ассьыс бӧжсӧ кольӧ рекламнӧй щитъяс пӧвстӧ, кодъяс ошкӧны зубнӧй паста, яичнӧй порошок, искусственнӧй жемчуг да «кока-кола» нима напиток.
Но регыд став рекламаясыс бырӧны да ланьтӧны, медым сетны местасӧ уна лыда ёна горзысь гижӧдъяслы, кодъяс ошкӧны Миллард заводъяслысь продукциясӧ.
Лӧз, виж, гӧрд йӧктысь шыпасъяс Стон-Пойнтлань мунысь путешественникъяслы висьталӧны, мый Миллард заводъясын вӧчсьӧ дзик быдтор — прӧстӧй столӧвӧй вилкисянь генераторӧдз да детскӧй коляскасянь газӧвӧй плитаӧдз.
Кыз руд змей лӧсьыдысла чиклясьӧ рекламалӧн посни и гырысь шыпасъяс костті да нуӧдӧ ветлысь-мунысьясӧс век ылӧджык и ылӧджык — Асыввыв окраинаса медводдза лачугаяс дінӧ.
Лачугаясыс Стон-Пойнтын сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧд американскӧй каръясын: найӧс муртса-муртса тувъялыштӧма фанера торъясысь, жӧчысь да автомобильнӧй ящикъясысь, посньыдик ӧшиньясаӧсь да сэтшӧм ляпкыдик ӧдзӧсъясаӧсь, мый, кажитчӧ, сэті вермас пырны пон либӧ кань, но сӧмын оз морт.
Лачугаяс дорын бус пиын лукйысьӧны курӧгъяс, понъяс да челядь, ӧшалӧ киссьӧм кӧлуй, коді шусьӧ бельеӧн, да пукалӧны мудз, висьлӧс чужӧма нывбабаяс.
Мужчинаяс оз тыдавны, сы вӧсна мый найӧ пӧшти ставныс уджалӧны Миллард заводъясын, сійӧ заводъясас, кодъясӧс сэтшӧм яндысьтӧг ошкӧны рекламаяс.
Мистер Миллард окотапырысь босьтӧ аслас заводӧ Асыввыв окраинаса олысьясӧс, ставсӧ найӧс, коді оз вермы претендуйтны настӧящӧй дон вылӧ.
Мексиканечьяс, полякъяс, негръяс, чехъяс, венгръяс уджалӧны ляпкыд, уль руа корпусъясын, кӧрт ворота сайын.
Накӧд позьӧ торъя не церемонитчыны, найӧ абу ышнясьысь ирландечьяс либӧ Лунвылысь воӧмъяс кодьӧсь, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ збыльысь американскӧй аристократъясӧн.
Асыввыв окраинаса йӧзлы позьӧ сетны не сӧмын этшаджык сьӧм, но и этшаджык югыд да сынӧд, позьӧ не тӧждысьны заводскӧй помещениеясын сӧстӧмлун вӧсна да сы вӧсна, медым уджалысьясӧс видзны опасностьясысь.
Позьӧ не мӧвпавны вреднӧй испарениеяс йылысь да ва стенъяс йылысь, пызанъяс йылысь налы, коді кӧсйис эськӧ ӧбеденнӧй перерыв дырйи сёйыштны сьӧрсьыс вайӧм сёянторсӧ.
Весиг кыз руд змей, кӧрт заводскӧй ворота дорӧ матыстчигӧн, тэрмасьӧ гартыштчыны кольча моз, паськыда бергӧдчыны да ӧдйӧджык пышйыны водзӧ, сэтчӧ, кӧні тыдалӧ некымын ичӧтик пу коттеджъяслӧн рад, коді шусьӧ «Эдемӧн».
Неозыр владелечьяслӧн прӧстӧйиник фантазияыс мичмӧдӧма керкаяссӧ то флагштока башняӧн, то фальшивӧй балкона мезонинӧн, то прӧстӧ керка вевт вылас флюгерӧн.
Колледжъяс дорын куйлӧ мыськӧм турунвиж ковёр кодь обязательнӧй газон, а сэні — обязательнӧй клумба, кодӧс мичмӧдӧ югъялысь шар.
Шаръяслӧн да клумбаяслӧн кӧзяинъясыс абуӧсь жӧ, сы вӧсна мый уджалӧны Миллард контораясын, Миллард складъясын, Миллард мастерскӧйясын.
Эдемӧн помасьӧ Асыввывса окраина да заводитчӧ Стон-Пойнтлӧн «приличнӧй» юкӧн.
Тані кыз руд змей кыссьӧ ичӧтик мичаник особнякъяс костті; тайӧ особнякъяссӧ стрӧитӧма то выль стильӧн (цемент да стеклӧ), то швейцарскӧй виллаяс либӧ шведскӧй сиктса керкаяс модаӧн.
Особнякъясын эмӧсь ваннаяс, и холодильникъяс, и электрическӧй плитаяс, и электрическӧй сушилкаяс.
И наӧн владейтысьяс, кодъяс уджалӧны мистер Миллард банкъясын, мистер Миллард контораясын, мынтӧны вель ыджыд аренднӧй дон бара жӧ мистер Миллардлы.
Особнякъяс лоӧны кыдз быттьӧ водзкывйӧн самӧй карыслы.
Кыз руд змей кӧ кӧть неуна вермис мӧвпавны, сылы эськӧ непременнӧ лои вывті гажтӧм, сы вӧсна мый Стон-Пойнт кар стрӧитӧма дзик жӧ сідзи, кыдзи и Америкаса уна сё мукӧд шӧркоддьӧм каръяс.
Сылӧн уличаясыс стрӧитсьӧны сідз жӧ, кыдзи и орчча карыслӧн уличаясыс.
Сэні, кыдзи и орчча карас, эм Торговӧй улича; тайӧ улича вылас — банкъяслӧн ортсысяньыс мраморӧн вевттьӧм зданиеяс, универсальнӧй магазин «Атенеум»; эм уна йӧза Мэйн-стрит; тайӧ улича вылас эмӧсь кинематографъяс, танцевальнӧй клубъяс, магазинъяс да аптекаяс, аптека ӧшиньяс вылын куйлӧны минеральнӧй ва тыра сэтшӧм жӧ бутылкаяс, молитвенникъяс, газетъяс, резинӧвӧй душъяс да аспирин, кутшӧмӧсь и сійӧ аптекаясас, кодъяс тасянь комын, сё, куимсё да весиг сюрс миль сайынӧсь.
Сӧмын став тайӧ карса обязательнӧй признакъяссӧ прӧйдитӧм бӧрын кыз руд змей пырӧ торъя районӧ, коді куйлӧ ылын став шумсьыс да ноксьӧмсьыс да шусьӧ Паркӧвӧйӧн.
Веськыда кӧ шуны, самӧй Паркӧвӧй районас руд змей оз пыр, сы вӧсна мый главнӧй шоссеыс лыдтӧм-щӧттӧм машинаяснас да газолин дукнас кольӧ бокӧ.
Тані быдлаӧ мунӧны гравийӧн вольсалӧм спокойнӧй туйяс, кодъяс кузя, шинаяснас надзӧник чишкигтыр, шочиника прӧйдитлӧны самолётъяс кодь эзысь рӧма кузь автомобильяс. Автомобильяс вайӧны ассьыныс пассажиръяссӧ пуяс пытшкӧ дзебсьӧм ыджыд зданиеяс дорӧ.
Кыдзи торъялӧны тайӧ зданиеясыс банковскӧй служащӧйяслӧн да конторщикъяслӧн розӧвӧй да виж особнякъясысь!
Паркӧвӧй районын владелечьяслӧн фантазияыс сулалӧ зумыд финансӧвӧй подув вылын.
Например, судья Сфикси тырвыйӧ вермис позволитны аслыс стрӧитны изйысь мыйкӧ нисьӧ китайскӧй пагода кодьӧс, нисьӧ мавританскӧй пывсян кодьӧс.
Дерт, карса мукӧд дас ӧти озыр семьяяс эз кӧсйыны янӧдны асьнысӧ, и Паркӧвӧй район мичаммис дорическӧй портикъясӧн, коринфскӧй колоннаясӧн, турецкӧй минаретъясӧн, итальянскӧй палаццоӧн да нержавеющӧй стальысь, мраморысь, стеклӧысь, пластмассаысь да мукӧд материалъясысь стрӧитӧм медся выль сооружениеясӧн.
Но стон-пойнтовскӧй столпъяслӧн тайӧ резиденцияяс пиысь ни ӧтиӧс оз позь сравнитны «Ыджыд Босслӧн замоккӧд», кыдзи шуӧны карын Миллардлысь керкасӧ.
Видзӧднысӧ тайӧ керкаыс збыль дзик замок кодь.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма руд, «дикӧй» изйысь не то важ шотландскӧй стильын, не то стрӧитысь архитекторыс нарошнӧ стрӧитӧма сэтшӧм гажтӧма; керкасӧ кытшалісны пиньяса кык башня, сы вӧсна и шуисны сійӧс замокӧн.
Ставыс, мый кытшалӧ замоксӧ, сэтшӧм жӧ гажтӧм.
Замоклысь стенъяссӧ вевттьысь плющ югъялӧ, быттьӧ сійӧс вундалӧма кӧртысь.
Шыльӧдӧм да быттьӧ кӧртысь вӧчӧм олеандраясӧс, кодъяс быдмӧны пельсаясын, дорӧма чепъясӧн кӧрт ӧграда дорӧ.
Весиг туруныс тані пемыд, кӧрт рӧма да, кажитчӧ, вот-вот кутас триньгыны кок улад кӧрт стружки моз.
Но видлыны — триньгӧ туруныс али оз триньгы — оз удайтчы; став газонъясыс да пуясыс тані крепыд иган сайынӧсь.
Природасӧ тайӧ привилегированнӧй пельӧсас видзӧны решётка сайын да игналӧны патентованнӧй томанъясӧн.
Весиг турунлы да пуяслы тані асьнысӧ колӧ кутны кӧдзыд, стрӧг рамкаяс сайын.
А кутшӧмкӧ плебейскӧй турун кӧ думыштас друг лэптыны зарни юрсӧ да мыччысьны решётка сайӧ, то тайӧ юрсӧ пыр жӧ керыштасны.
4. ЫДЖЫД БОССЛӦН ЗАМОКЫН
— Америкаын вежсис сынӧдыс.
Став тайӧ забастовкаясыс, протестуйтан митингъясыс, сійӧ канмуяс вылӧ ыстысьӧмыс, кӧні пыртӧма тайӧ пресловутӧй «выль демократиясӧ», бурӧ оз вайӧдны.
Ми воштім нин Китай, воштам Германияӧс, пӧшти став Европа мунӧ коммунистъяс туйӧд.
Колӧ мыйвынсьыным видзны Америкаӧс тайӧ страшнӧй заразасьыс.
Тайӧ делӧыс сэтшӧмъяслӧн, кыдзи ми, Миллард, тайӧ миян священнӧй обязанность.
А ми век на огӧ гӧгӧрвоӧй тайӧс, век на церемонитчам быдсяма сбродыскӧд.
Судья Сфикси сьӧкыда лолаліс, быттьӧ косӧ шыбитӧм морж.
Сійӧ вӧлі зэв скӧр.
— Весьшӧрӧ, Миллард, ті лӧсьӧдінныд асланыд заводъясын выль порядокъяс.
Кор тіянын уджалісны ирландечьяс да настӧящӧй, кӧреннӧй янки, ставыс муніс шыльыда, быттьӧ конвейер кузя.
А ӧні, кор ті босьталінныд сэтчӧ быдсяма полякъяссӧ, венгръяссӧ да сетінныд удж негритосъяслы, тіян пыр жӧ кыськӧ лоины быдсикас агитаторъяс, профсоюзнӧй деятельяс, удж дон йылысь, рабочӧйяслӧн правояс йылысь сёрнияс — ӧти кывйӧн кӧ шуны, чӧрт тӧдас мый!
И Сфикси шнёпкысис-пуксис креслӧас сідзи, мый кучик вевттьӧдыс нора дзуртыштіс.
Мистер Миллард кабинетын муніс эз сӧвещанньӧ, а сідзи, заинтересованнӧй йӧзлӧн беседа кодь.
Тайӧ йӧзыс вӧліны: ачыс Ыджыд Босс — мистер Миллард, прусс манераӧн шырсьӧм, кос джентльмен; сылӧн другыс — судья Сфикси; заводса управляющӧй Коттон, коді нинӧмӧн синмӧ эз шыбитчы да чери моз чӧв оліс; и висьӧдчысь Джон Эйнис, «Стон-Пойнтовскӧй новостьяслӧн» сюсь сотрудник; «Стон-Пойнтовскӧй новостьяс» — газет, коді принадлежитіс Миллардлы жӧ.
Беседа муніс дыр нин, и пепельницаас, коді изображайтіс зарни куканьӧс, тырыс вӧліны сигара да папирос помъяс.
Лӧз тшын кымӧр моз ӧшаліс кабинетын.
Мистер Миллардлӧн кабинетыс заслуживайтӧ торъя описание.
Став предметъясыс, креслӧяссянь заводитӧмӧн да чернильницаӧн помалӧмӧн, коді сулаліс пызан вылын да вӧлі неыджыд военнӧй плац ыджда, видзӧднысӧ вӧліны сэтшӧм ёнӧсь, гырысьӧсь да сьӧкыдӧсь, мый тані и сёрни эз вермы лоны сідз шусяна «художественнӧй беспорядок» йылысь.
Быд морт эськӧ повзис, думыштіс кӧ йӧткыштны либӧ вештыны мӧд местаӧ креслӧсӧ, либӧ вазасӧ, либӧ пресс-папьесӧ тайӧ жырсьыс — сэтшӧм сьӧкыдӧн омӧлик морт вынъяслы кажитчис татшӧм уджыс.
Ыджыд Босслӧн кабинетыс вӧлі кыдз быттьӧ верховнӧй жрецлӧн оланінӧн, кытысянь веськӧдлісны не сӧмын Стон-Пойнт кодь ичӧтик карса граждана судьбаясӧн, но и кутшӧмакӧ став мирса уна йӧзлӧн судьбаясӧн.
Тайӧ кабинетсяньыс кыссисны синлы тыдавтӧм везъяс сьӧкыд кариатидъяс дінӧ, кодъяс кутӧны Уолл-стрит зданиеяслысь фронтонъяссӧ, лондонскӧй Ситилӧн векньыдик, пемыд уличаясӧ, Генеральнӧй Ассамблеялӧн да Объединённӧй Нацияяс Организациялӧн заседайтан залъясӧ.
И Миллардлӧн быд подчинённӧй, кор пыравліс тайӧ святилищеас, чувствуйтіс асьсӧ слабджыкӧн да ичӧтджыкӧн, и заводитліс кӧ мыйкӧ висьтавны, кывъясыс петалісны полігтырйи.
Тайӧ лунас Ыджыд Босс — мистер Миллард — быдторйӧ крукасьліс да эз вӧв дӧвӧльнӧй.
Ставсӧ, мый висьтавліс Сфикси, сійӧ зэв бура тӧдіс да эз нин ӧтчыд повторяйтлы думсьыс ачыс аслыс.
И сы вӧсна тайӧ скӧрмӧдіс сійӧс ещӧ ёнджыка.
«Лыддьӧдлӧ, быттьӧ пӧрысь пӧч! — щӧкасӧ чорыда зыралігтыр мӧвпаліс сійӧ Сфикси йылысь. — Ме ачым тӧда, мый заводъясын — порохӧвӧй пӧгреб.
Но та пыдди тайӧ локтӧм йӧзыс сувтӧны миян янкияс серти куим пӧв донтӧгджык.
И на пӧвстын эмӧсь ассьыныс уджсӧ тӧдысь зэв бур специалистъяс.
Правда, Симсон висьталӧм серти, сэні тожӧ эмӧсь нин коммунистъяс…»
Сійӧ чеччис, кос, веськыд, мышкас пуктӧм сӧнӧсь гӧрд кулакъяса, да сувтіс управляющӧйлы паныд, но видзӧдіс эз сы вылӧ, а кытчӧкӧ ылӧ.
— Ковмас лоны оперативнӧйджыкӧн, Коттон, — шуис сійӧ. — Сюсьджыка видзӧдӧй йӧз бӧрся.
Ме кывлі, мый йӧз зэв ёна интересуйтчӧны радиоӧн, торъя нин Мӧскуалӧн передачаясӧн.
Жаль, мый тайӧ зэв ёна мешайтӧ нормальнӧй уджлы; йӧз заводитӧны йӧйтавны, сёрнитӧны демократия йылысь, мир йылысь, рӧдинаӧ мунӧм йылысь и… ӧти кывйӧн кӧ шуны, лоӧй оперативнӧйджыкӧн да сюсьджыкӧн, Коттон.
Управляющӧй надзӧник копыртіс веськодьпырысь ставтор вылас видзӧдысь блед чужӧмсӧ:
— А мый вӧчны Бронкскӧд, сэр?
Миллардӧс быттьӧ тувкисны биа сэрапомӧн.
Сійӧ важӧн нин виччысис случай взорвитчыны, и со сэтшӧм случайыс сюри.
— Мыйла ме должен ноксьыны быдсяма посньыдик делӧяснас, Коттон! — скӧрысь шуис сійӧ. — Мыйла ме дінӧ сюйсьӧны быдсикас зывӧк негръяс кузя!
Вай дугдам, Коттон, тайӧ делӧнас ті асьныд кутанныд занимайтчыны!
— Кывза, сэр, — галстуксӧ нервнӧя нетшкигтыр вомгорулас шуис управляющӧй.
Но Боссӧс сылӧн кывзысьысь гӧлӧсыс эз бурӧд.
— Ті, кажитчӧ, правӧсь, Боб, — судья дінӧ шыасьӧмӧн сэтшӧм жӧ скӧра водзӧ висьталіс сійӧ: — став тайӧ сбродыс война бӧрын лои сэтшӧм тешкодь, мый водзӧ оз позь.
Ті тӧданныд эсійӧ негр-ветеран Цезарь Бронкссӧ?
Сфикси довкнитіс юрнас:
— Сійӧ, коді век ораторствуйтӧ собраниеяс вылын?
Тӧда сійӧс, любуйтчывлі! — Сійӧ скӧрысь прысьнитіс.
— И со, тайӧ типыс локтіс война вылысь китӧг-коктӧг да требуйтӧ, медым ми бӧр босьтім сійӧс монтажникӧн, мынтім сылы пособие да закажитім миян сьӧм вылӧ протезъяс…
Быттьӧ завод мыжа, мый сылысь орӧдісны кисӧ да коксӧ!
Дерт, ми эськӧ вермим мынтысьны протезъяссьыс, но сэки и мукӧд рабочӧйяс тожӧ предъявитасны ассьыныс требованиеяс.
Ми тшӧктім, мед сылы сетісны стӧрӧжлысь места да кутісны мынтыны ичӧтик жалӧванье. — Босс видзӧдліс пукалысьяс вылӧ. — Ті чайтанныд, мый сійӧ аттьӧ шуис администрациялы?
Мед кӧть эз!
Сійӧ лэптіс вывлань ассьыс сьӧд нырсӧ да кутіс висьтавны неблагодарность йылысь, сы йылысь, мый сійӧ кисьтіс вир, а мукӧдыс тайӧ вир вылас нажӧвитчисны…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, паськӧдіс сэтшӧм агитация, мый сэні быть лои шыӧдчыны полиция дінӧ.
— Ӧти лун мысти сійӧс лэдзисны.
Сы дор сувтісны кодсюрӧ профессиональнӧй союзса руководительяс пиысь, — бара раминика вомгорулас шуис Коттон.
— Тӧда.
Доложитісны. — Босс любӧпырысь пуктіс пызан вылӧ гӧрд кулакъяссӧ.
Тӧдчис, мый сійӧ гордитчис бура пуктӧм информацияӧн. — Ӧні тіян делӧ, Коттон, следитны, медым сійӧ матӧ эз матыстчы завод дінӧ да эз сёрнит рабочӧйяскӧд.
Тайӧ негрыслӧн — вӧвлытӧм ораторскӧй способностьяс.
Ми ӧтчыд кывзім сійӧс войнавывса ветеранъяслӧн собрание вылын.
Сэні сійӧ висьтавліс Европа йылысь, Польшаын да Чехословакияын разнӧй свободаяс йылысь.
И, тӧданныд-ӧ, зэв эскана висьталіс…
Аскинас, кыдзи меным висьталісны, сё ветымын рабочӧй-поляк босьтісны расчёт: окота лоӧма, гӧгӧрвоанныд-ӧ, мунны рӧдинаас — сэні налӧн, видзӧдтӧ, заводитчӧма выль эра, социализм… — Сійӧ бергӧдчис управляющӧйлань: — Со мый, Коттон: ті кӧ кыянныд сійӧс буретш сэки, пыр жӧ звӧнитӧй меным, а ме нин примита ассянь мераяс.
— Кывза, полковник, — шуис Коттон.
Тайӧ шыӧдчӧм вылас вочавидзӧм пыдди Миллард меліа нюммуніс: сійӧ торъя нин радейтіс сійӧ служащӧйяссӧ, кодъяс важ кузя величайтісны сійӧс «полковникӧн».
Делӧыс сыын, мый война дырйи Миллардлӧн заводъясыс вӧчисны боеприпасъяс да оружие, и владелецыслы вӧлі присвоитӧма полковник звание.
Миллард, Принстонса да Гарвардса * питомец, коді и войдӧр век участвуйтіс Национальнӧй гвардиялӧн манёвръясын, зэв ёна кутіс радейтны военнӧй формасӧ.
* Принстон да Гарвард — Америкаса высшӧй учебнӧй заведениеяс, кытчӧ вермӧны пырны сӧмын «избраннӧйяс».
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи сійӧ сувтӧдліс улича вылын ассьыс машинасӧ, корліс ас дінас ылалӧм салдатӧс да видліс сійӧс сыысь, мый сійӧ эз сет честь!
И манераясыс сылӧн лоины дзик военнӧйӧсь, и каблукъяснас заводитіс котшйӧдлыны торйӧн тшапа.
И кутшӧм жаль сылы вӧлі, кор помасис война да ковмис пӧрччыны военнӧй формасӧ, а главнӧйыс, кор ковмис консервируйтны складъясын уна дас сюрс снаряд и кӧть мыйкӧ мында вуджны детскӧй коляскаяс, кастрюляяс да водопроводнӧй кранъяс вӧчӧм вылӧ.
Долларъяс, долларъяс, долларъяс, — помтӧм сьӧм, коді локтіс Миллард заводъясӧ война лунъясӧ!
А ӧні — тайӧ проклятӧй детскӧй коляскаясыс, вилкиясыс, кастрюляясыс!
Да, мистер Миллард вӧлі вывті недӧвӧлен мирнӧй обстановкаӧн.
А сэні ещӧ рабочӧйяскӧд тайӧ историяясыс, тайӧ забастовкаясыс да волнениеясыс, кодъяс заводитчалӧны то ӧти, то мӧд заводын!
Мистер Миллард — карса медся ён цитадельӧн владейтысь, кӧрт воротаяс, томанъяс да иганъяс радейтысь, йӧзлӧн, керкаяслӧн да машинаяслӧн кӧзяин да повелитель — кӧрис синкымъяссӧ да ён виж пиньяснас курччис кыз гаванна.
Мукӧдъясыс подчинитчисны кӧзяинлӧн настроениелы да тожӧ чӧв олігтыр курччисны.
Эйнис вӧлі шуда: сы вылӧ некод эз видзӧд, и сійӧ гусьӧник помаліс куритны кӧзяиныслысь мӧд сигара нин, ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны.
— Пырӧй! — шуис Ыджыд Босс.
— Сэр, тіян дінӧ локтісны Мак-Магон да ещӧ сійӧ том велӧдысьыс.
Найӧ висьталӧны, мый ті асьныд кӧсйинныд аддзӧдлыны найӧс, — шуис кыз гӧлӧс, и ӧдзӧс шӧрын сувтіс мыйкӧ зэв ыджыд, югъявтӧдзыс шыльӧдӧм да сэтшӧм зумыд формаяса, мый ставнас ӧтлаын сійӧ ёнджыкасӧ вӧлі кутшӧмкӧ образцӧвӧй механизм кодь.
— Лэдзӧй найӧс, миссис Причард, — шуис кӧзяин.
Миссис Причард шытӧг бергӧдчис да петіс ӧдзӧс сайӧ.
Кодкӧ кӧ видзӧдліс Ыджыд Боослӧн домоправительница вылӧ, быдӧн гӧгӧрвоис эськӧ, мый сійӧс монтируйтӧма замокӧ, кыдзи овлӧ монтируйтӧма керкаӧ лифт, либӧ котельнӧй установка, либӧ совершенствуйтӧм мусоропровод.
Природа, коді сетӧма вӧлі мичлунсӧ да лӧсьыд походкасӧ Патриция Причардлы — сылӧн нывлы, кажитчӧ, ньӧти абу тӧждысьыштӧма мамыс вӧсна.
Но ачыс миссис Причард ньӧти та вӧсна эз шогсьы, весиг ошйысис сійӧн, мый сійӧс сотворитӧма пӧльза вылӧ.
Сыын эз вӧв нинӧм нывбабалӧн кодьыс, нинӧм кажитчанаыс: сӧмын ён, крепыд лыяс, топыд мускулъяс, энергичнӧй черлыяс да челюстьяс.
Асылыс миссис Причардлӧн заводитчыліс сысянь, мый сійӧ плеть моз зэлыда гартліс балябӧжас рудов юрсисӧ, сюйліс ассьыс рычагъяссӧ да кӧлесаяссӧ чехол сяма руд платтьӧӧ, ӧдйӧ кыпӧдліс парсӧ да котӧртліс кытчӧкӧ керкаті — Образцӧвӧй Механизм, коді уджаліс стӧча, шытӧг, брактӧг.
Йӧз вылӧ сійӧ эз скӧрав, эз крукасьлы быдторйӧ, но, кыдзи уджавны лэдзӧм машина, сійӧ пыр жӧ пӧдтыліс да бырӧдліс ставсӧ, мый мешайтліс сылы уджавнысӧ.
Та кындзи, сійӧ чайтліс, мый оз вӧч некутшӧм ӧшыбкаяс, ветліс евангелистскӧй вичкоӧ да сьӧлӧмсяньыс мӧвпаліс, мый олӧмас сылӧн могыс — вӧчны сӧмын бур.
Сьӧкыд вӧлі думыштны миссис Причардӧс меліа нюмъялысьӧн.
И век жӧ тайӧ бур Образцӧвӧй Механизмыс кужис и нюмъявны и сёрнитны мелі гӧлӧсӧн, и тайӧ механизмыслӧн киясыс вермисны весиг пӧся кутлыны.
Но мирас сӧмын ӧти существо дінӧ миссис Причард вӧлі мелі да ӧти существолы нюмъяліс.
Тайӧ существонас вӧлі сылӧн нылыс — Патриция.
Ставыс, мый веськыда либӧ бокысянь касайтчис Патрициялы, зэв ёна интересуйтіс миссис Причардӧс.
Та вӧсна, кор сійӧ тӧдліс, мый кӧзяиныс мыйлакӧ корӧма ас дінас директорсӧ да велӧдысьсӧ сійӧ школасьыс, кӧні велӧдчис сылӧн нылыс, домоправительница лэдзис кыкнан локтысьсӧ да пыр жӧ ланьтӧдчис ӧдзӧс дорӧ.
— Кыдзи оланныд-выланныд, полковник?
Кыдзи тіян дзоньвидзалунныд? — кыліс сійӧ Мак-Магонлысь мелі гӧлӧссӧ. — Ті кӧсйинныд миянӧс аддзӧдлыны?
— Да.
Пуксьӧй, джентльменъяс, — шуис Миллард. — Боб, Эйнис и ті, Коттон, энӧ на мунӧй, ті меным ещӧ верманныд на ковмывны.
Кыліс журналистлӧн вомгорулас ропкӧм.
Миллард висьталіс водзӧ:
— Кутшӧм нӧ история тіян лои школаад, Мак-Магон?
Миян школааным? — тӧдчӧдіс сійӧ. — Меным звӧнитліс майор Симсон — корӧ, медым ме ачым займитчи тайӧ делӧнас либӧ мед чукӧрті попечительскӧй сӧвет.
Шуӧ, мый школаын челядь кутӧмаӧсь бастуйтны, ӧткажитчӧмаӧсь дактилоскопируйтчыны и мый ставнас тайӧн веськӧдлӧ кутшӧмкӧ негритянскӧй детинка.
Кытысь нӧ тіянлы тайӧ негрыс?
Мыйла ме сы йылысь нинӧм ог тӧд?
— Полковник, ті сійӧс тӧданныд, ті асьныд вайинныд сійӧс миян школаӧ, — вочавидзіс Мак-Магон. — Сійӧ тіян вӧвлӧм механик Робинсонлӧн пи.
Робинсонлысь нимсӧ казьтыштігӧн миссис Причардлӧн чужӧмыс дрӧгнитіс.
«Бара тайӧ негритянскӧй детинкаыс?» вомгорулас шуис сійӧ да кутіс водзӧ кывзыны кык пӧв сюсьджыка.
— Негр Тэд Робинсонлӧн, коді пӧгибнитіс корабль вылын Пирл Харборын, пиыс, полковник, — шуис «Новостьяслӧн» сотрудник.
— Карын став газетъясыс гижлісны тіян благороднӧй поступок йылысь, кор ті сетінныд школаӧ сылысь писӧ.
— Ага… помнита, помнита! — нюжӧдіс Миллард. — Ме мӧвпавлі вӧчны детинкаысь тожӧ пӧлезнӧй мортӧс да бӧрыннас босьтны сійӧс заводӧ…
Мыйла нӧ, Мак-Магон, ті эн заставитӧй сійӧс подчинитчыны?
Збыль ӧмӧй ті он вермӧй нинӧм вӧчны детинкакӧд, да нӧшта и мӧд рӧмакӧд. — Миллард гӧлӧсын кыліс скӧрмӧм.
Мак-Магон яндысьӧмӧн кызӧктыштіс:
— Делӧыс сыын, полковник, мый тайӧ Робинсоныс — абу ӧтнас.
Сы дінӧ ӧтувтчисны сизимӧд класса ӧткымын велӧдчысьяс.
Сійӧ ставнысӧ найӧс тшӧктӧма ӧткажитчыны дактилоскопируйтчӧмысь: сы вӧсна, мый сійӧ пӧ мисьтӧмтор.
А сэсся и мукӧд классъясын челядь кутісны волнуйтчыны.
И медбӧрын школаыс юксис кык лагерь вылӧ…
И со куим лун чӧж нин некод оз думайт урокъяс йылысь, — шӧйӧвошӧмӧн помаліс сійӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — Кыліс, кыдзи дзуртыштіс креслӧ: Миллард сьӧкыда чеччис местасьыс. — Ті коді — школаса директор али розя ведра?
Вӧтлӧй детинкасӧ школасьыс — и помалам тайӧ сёрнисӧ.
— А газетъяс сэки кыдзи-мый, сэр? — полӧмӧн казьтыштіс Мак-Магон. — Ме ачым сійӧс кӧсйи исключитны, но ас кадӧ тӧдвылӧ уськӧді газетъяс йылысь.
Ӧд найӧ гижлісны батьтӧм-мамтӧм детинка дінӧ тіян благороднӧй отношение йылысь, сэр…
— Г-м… — Креслӧ бара дзуртыштіс. — Эйнис, а ті мый та йылысь мӧвпаланныд?
— Пӧжалуй, полковник, оз сулав исключайтны детинкасӧ, — шыасис журналист. — Дерт, «Новостьяс» нинӧм оз гижны, но Гренджерын да штатса мукӧд каръясын тіян конкурентъяслӧн газетъясыс вермасны тӧдмавны да пӧльтны став тайӧ делӧсӧ…
Ті верманныд воштыны мӧд рӧма бӧрйысьысьяслысь гӧлӧсъяссӧ…
— Эйнис висьталӧ дзик веськыда, Роберт, — чорыда поддержитіс Сфикси.
Кабинетын ланьтісны.
— Кык лёктор ӧти лунӧ, и ставыс негритосъяс вӧсна!
Чувствуйтсис, мый Босс мыйвынсьыс зілис кутны асьсӧ.
— Зэв нин уна найӧ ас выланыс босьтӧны, тайӧ мӧд рӧмаясыс, — тшӧтш шуис Эйнис. — Котырталӧны мӧд рӧма войтыр пӧвстын кутшӧмкӧ прогресс организацияяс, заседайтӧны, речьяс висьталӧны, быдтор вӧчӧны еджыдъяс моз.
Важӧн нин ставсӧ найӧс колӧ вӧлі бӧр вӧтлыны Джорджияӧ, мед сэні уджалӧны плантацияяс вылын…
Миллард коса серӧктіс:
— Зэв бур тема статьялы, Эйнис.
Аддзанныд уна сторонникӧс.
Но, джентльменъяс, ми кежим сёрнисьыс бокӧ.
Кывзӧй, Мак-Магон, — шыасис сійӧ директор дорӧ: — Став еджыд детинкаясыс да нывкаясыс ӧмӧй школаас мунӧны негритёнок бӧрся?
Ӧнӧдз ӧмӧй нӧ ті эн гӧгӧрвоӧдӧй налы, мый тадзи оз позь и мый нэмсянь на еджыдъяс нуӧдӧны ас бӧрсяыс мӧд рӧмаясӧс, а оз мӧдарӧ!..
— Тайӧ детинкаыс, Робинсоныс, — классын медбур велӧдчысь, сэр, и вообщӧ зэв способнӧй, — друг кыліс выль гӧлӧс — спокойнӧй баритон.
Тайӧ сёрнитіс Ричардсон — младшӧй велӧдысь. — Чарльз Робинсон пӧльзуйтчӧ авторитетӧн челядь пӧвстын, сійӧ бур спортсмен, сылӧн ыджыд техническӧй способностьяс, и ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысигӧн кольӧм во сійӧ босьтіс первой места.
Сылы поручайтӧны дорйыны школалысь спортивнӧй честьсӧ.
Таысь кындзи, класс лыддьӧ, мый сійӧ — велӧдчӧмын успехъясысь первой награда вылӧ кандидат.
Кыліс Миллардлӧн скӧрысь серӧктӧм:
— Первой награда — мӧд рӧмалы!
Кутшӧм нӧ тайӧ идея, том мортӧй!..
Мак-Магон, ті кыланныд, мый сійӧ шуӧ?
Первой награда сьӧд детинкалы, коді содтӧд татчӧ лэптіс школаын бунт!
— Мистер Ричардсон висьталіс, меным кажитчӧ, сӧмын ассьыс пожеланиесӧ, сэр, — лӧньӧдӧм могысь вочавидзис Мак-Магон. — Награда пӧлучитас еджыд велӧдчысь, мӧдног лоны оз вермы.
Сэтчӧ жӧ Ричардсон вывті ыдждӧдӧ тайӧ школьникыслысь влияниесӧ.
Миян школаын мӧд рӧмаяс абу почётынӧсь.
Робинсонлӧн и классын и школаын уна противник, на пӧвстын — ме должен тайӧс пасйыны, сэр, — менам пи.
Менам пи Фэниан да сылӧн ёртъясыс некор оз лэдзны, медым школаын медводзын вӧліны мӧд рӧмаяс…
А мистер Ричардсон…
— Ладнӧ, Мак-Магон, — торкис сійӧс Миллард, — вӧчӧй сідзи, медым меным да мукӧд попечительяслы эз норасьны сэсся велӧдчысьяс вылӧ, и висьталӧй асланыд Фэнианлы, медым сійӧ раммӧдіс тайӧ сьӧд вожаксӧ.
Ме сійӧс та вылӧ благӧслӧвита, — содтіс сійӧ шутитігмоз. — А ті, том мортӧй, — сэки Миллард, тыдалӧ, бергӧдчис Ричилань, — ті эн сэтшӧм ёна увлекайтчӧй негр войтырӧн да равенство йылысь став тайӧ идеяяснас.
Татшӧм увлечениеясыс миян кадӧ ёна мешайтӧны мортлы олӧмас. — Босс шуис тайӧс сэтшӧма тӧдчӧдӧмӧн, быттьӧ нуӧдіс аслас кывъяс улӧд кыз черта. — Верманныд мунны, джентльменъяс, ме тіянӧс сэсся ог кут…
Боб, ті, дерт, кольччанныд ӧбедайтны?
Кабинетын кылісны кок шыяс.
Миссис Причард тэрыба вешйис ӧдзӧс дорысь.
Сійӧ мудзис сэтшӧм дыр сулалӧмысь да сэтшӧм сюся кывзысьӧмысь, но сьӧлӧмыс сылӧн бурмис: ставсӧ, мый сійӧ кӧсйис кывны, сійӧ кыліс.
5. КАШТАНЪЯС УЛЫН СЁРНИ
Качисны вывлань гӧрд флажокъяс: стоп!
Внимание!
Туйыс тупкӧса!
Но со тыдовтчисны лӧз кружокъяс да кутісны бергавны школьникъяс син водзын, быттьӧ бобувъяс: водзӧ!
Позьӧ мунны!
Школалань мунігӧн челядь вомӧналісны шоссе, а школьнӧй регулировщикъяс чургӧдӧмаӧсь морӧсъяснысӧ да сулалӧны настӧящӧй полицейскӧй моз, найӧ сувтӧдісны автомобильяслысь мунӧмсӧ.
Школа дорын да коридоръясын распоряжайтчисны кӧкъямысӧд класса велӧдчысьяс пӧвстысь школьнӧй патрульяс:
— Куритчысьяс — коймӧд судтаӧ, история кабинетӧ!
Персикъяс — витӧд судтаӧ, математика кабинетӧ!
Не котравны посъяс кузя!
Не горзыны!
Эй тэ, сера чужӧм, ӧні жӧ вай мачтӧ!
Мыськы китӧ, сьӧд чужӧм, а то воштан отличниклысь ленточкаястӧ… *
* Кутшӧмсюрӧ американскӧй школаясын бур успехъясысь да поведениеысь велӧдчысьясыс новлӧны вӧняс ленточкаяс.
Тадзи вӧтлӧдлӧмӧн, горзӧмӧн, а кодсюрӧлы прӧстӧ кулакнас кучкалӧмӧн, школьнӧй патрульяс, медбӧрын, лӧсьӧдлісны порядок, и урокъяс заводитчытӧдз коридоръясын да посъяс вылын лолі тӧдчымӧн лӧньджык.
Сӧмын сизимӧд класса «малюткаяс» ордын патрульяс со кымынӧд лун нин оз вермыны лӧсьӧдны порядок.
И мыйсӧ сӧмын эз вӧчны патрульяс!
Бурӧн корисны, штрафуйтісны горзысьясӧс да мырддялісны налысь ленточкаяссӧ, грӧзитчисны первой норасьны старӧстаяс сӧветӧ, сэсся вице-президент Принслы, медбӧрын аслыс Боб Коллинзлы — школаса президентлы, — нинӧм эз отсав: «малюткаяс» век волнуйтчисны.
Ноябрын, кор став Америкаыс бӧрйис президентӧс, школаын сідзжӧ бӧрйисны школьнӧй президентӧс, сылысь помощникъяссӧ да класснӧй старӧстаясӧс.
Ставыс вӧлі сідзи жӧ, кыдзи и прамӧй бӧрйысьӧмъяс дырйи: бӧрйысьӧмводзвывса агитация, любӧй способъясӧн, весиг чӧскыдторъяс да матчьяс видзӧдны билетъяс отсӧгӧн сторонникъясӧс вербуйтӧм, демократъяс да республиканечьяс вылӧ юксьӧм, кандидатъяслӧн бӧрйысьӧмводзвывса речьяс.
Школаса президентӧн медбӧръяысьсӧ вӧлі бӧрйӧма демократъяслысь ставленник Боб Коллинзӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа ньӧжмыд старшеклассник, боксёр, коді ёнджыкасӧ тӧждысис ринг вылын аслас успехъяс вӧсна, а эз школьнӧй делӧяс вӧсна.
Но буретш тайӧ боксёрскӧй славаыс сетіс Коллинзлы школьнӧй президентлысь местасӧ.
Ӧд быд школьниклы любӧ вӧлі имеитны президентӧн сэтшӧм мортӧс, коді выступайтіс настӧящӧй ордйысьӧмъяс вылын.
Та пыдди быдтор, мый волнуйтіс школаӧс, Коллинзлы вӧлі пӧшти веськодь.
Школьнӧй делӧяс дінӧ веськодьлун вӧснаыс и старӧстаясӧс бӧрйигӧн «малюткаяс» вермисны провалитны бойскаутъяслысь кандидатсӧ, «кутш» Мак-Магонӧс, да бӧрйыны старӧстаӧн негр Робинсонӧс — шоч случай, торъя нин война бӧрын.
Фэйниӧс классын эз радейтны: сійӧ вылӧ пуксьыліс слабъяс да поснияс водзын, леститчыліс велӧдысьяслы, и «малюткаяс» чайтісны, мый став йывсьыс, мый овлӧ школаын, сійӧ висьтавлӧ батьыслы.
А Чарли Робинсон дінӧ унджыкыс относитчисны бура: «табачнӧй ящикъясӧн» ордйысигӧн Чарлилӧн машинаыс панйис весиг Мэрфиӧс, коді куимысь вӧвлі победительӧн; Чарлилӧн вӧлі веськыд, кыпыд характер, сійӧ век, став обстоятельствояс дырйи, вӧлі дась отсавны ёртъясыслы, и весиг найӧ, кодъяс эз кӧсйыны имеитны делӧ сьӧд кучикаяскӧд, шулісны, мый Робинсон «сэтшӧм ас морт, мый весиг ньӧти абу негр кодь».
Кор гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн класса старӧстаӧн вӧлі бӧрйӧма Чарлиӧс, Мак-Магон младшӧй муртса эз висьмы скӧрысла.
Сюрис сысянь сэки скаутскӧй «неженкаяслы»!
Сійӧ найӧс дзикӧдз терпениесьыс петкӧдіс быдторйӧ крукасьлӧмъяснас, сверхочереднӧй нарядъяснас, и найӧ сідзи и ветлісны скаутскӧй галстукъястӧг, сы вӧсна мый «кутш» эз аддзыв найӧ поступокъясысь нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйысь позис эськӧ кӧртавны галстуксӧ *.
* Скаутъяс правилӧ серти кӧртавны галстуксӧ вермӧ сӧмын сійӧ, коді вӧчис тайӧ лунас кутшӧмкӧ бур поступок.
Но делӧсӧ вӧлі вӧчӧма: Чарли Робинсон ӧнісянь лои класса старӧстаӧн, сійӧ пырліс тыр правоа членӧн старӧстаяс сӧветӧ, сійӧ сӧвещайтчис школаса президенткӧд.
И Фэйни вермис мыйта колӧ скӧравны да лэдзны ассьыс скӧрсӧ скаутъяс вылӧ, сылы сідзи и эз удайтчы эськӧ вештыны Чарлиӧс локтан бӧрйысьӧмъясӧдз.
Мӧд делӧ ӧні, кор лои тайӧ историяыс чунь туйяс сетігӧн.
Фэйни пыр жӧ думыштіс, мый ӧні позьӧ старӧстаяслысь сӧветсӧ да «малюткаясӧс» сувтӧдны Чарлилы паныд.
Да и Мэйсон другыс кӧсйысис сылы дасьтыны ребятаӧс.
Воторникӧ, урокъяс заводитчытӧдз, вӧлі Фэйнилӧн да Ройлӧн знаменательнӧй сёрни.
— А тэ, гашкӧ, тожӧ кӧсъян лоны старӧстаӧн? — подозрительнӧя юаліс Ройлысь директорлӧн пиыс. — Мыйкӧ тэ зэв нин ёна тӧждысян.
— Эн пов, йӧй юр! — вочавидзис сылы Рой. — Ме сӧмын ог вермы терпитны, медым меным мыйкӧ индаліс сьӧд кучика.
Вообщӧ, бур эськӧ вӧлі став мӧд рӧмаяссӧ весавны школаысь…
Шензя ме пӧрысь Миллард вылӧ: мыйла сылы ковмис тыртны школасӧ быдсикас дряньнас!
— А газетъяс?
Газетъяс йывсьыс тэ вунӧдін? — тшапитчӧмӧн шуис Фэйни. — Ыджыд Босс кӧсйӧ лоны сенаторӧн, и сылы кӧть мый, а колӧ сибӧдны ас дорас рабочӧйясӧс да негръясӧс.
Вот сійӧ и сюйис миян школаӧ став тайӧ лопотьсӧ да зілис, медым газетъяс гораджыка горзісны сылӧн «бур сьӧлӧм» йылысь.
Став тайӧ механикасӧ сійӧ восьтӧма менам палы.
Ме та йылысь тӧда тӧрытъя лунсянь.
— Со мый вӧлӧма!.. — нюжӧдӧмӧн шуис Рой. — Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла тэнад старикыд тадзи няньчитчис миян негритоскӧд.
Сыщиккӧд сёрнитӧм бӧрын Робинсонлы колӧ вӧлі сетны пиняс да чужйыны сійӧс школасьыс, а тэнад батьыд сӧмын зілис янӧдыштны сійӧс,
— Угу! — Фэйни довкнитіс юрнас. — Бӧрыннас, гортын нин, менам старикӧй йӧйталіс быдса час да горзіс, мый сійӧ эськӧ окотапырысь нӧйтіс тайӧ сьӧд наглецсӧ, но мый сылӧн кӧрталӧмаӧсь киясыс…
— Гм… Пола, мый миянлы оз кокни ло вӧтлыны негрӧс старӧстаысь да пуктыны тэнӧ. — Фэйни вылӧ критическӧя видзӧдігтыр шуис Рой. — Зэв нин тэ ёна… эсійӧ… сибдан аслад батьыд дінӧ, Горилла водзын честьӧ уськӧдчан.
Ребята тайӧс оз радейтны…
А Робинсон кольӧм ордйысьӧмъяс дырйи нажӧвитіс бур слава.
Ме эг аддзыв, но ребята висьталӧны — сылӧн пӧ вӧлі зэв бур автомобиль.
И ставсӧ ачыс вӧчӧма, аслас кияснас…
— Н-да… Сэтшӧм уджъясыд вылӧ сійӧ сюсь, — неокотапырысь шуыштіс Фэйни. — Сійӧ и ӧні выль машина вӧчӧ, кутшӧмкӧ аслыссикасӧс, дзоньнас алюминийысь, и нимсӧ нин сылы думыштӧма — «Эзысь свирель»…
Ошйысьӧ, мый майся ордйысьӧмъяс дырйи непременнӧ бара победитас Мэрфиӧс.
Мэрфи веськыда йӧйталӧ — сэтшӧма сійӧ синнас оз аддзы Робинсонӧс, — содтіс Фэйни.
— Со кыдзи!..
Колӧ миянлы аддзӧдлыны Мэрфисӧ, — быттьӧ ловзис Рой. — Гашкӧ, ӧтлаын мыйкӧ думыштам.
Сійӧ кутіс мыйкӧ мӧвпавны.
Фэйни йирис гыжсӧ да терпениетӧг виччысис.
— Ковмас тӧдмавны, кыдзи мӧдасны кутны асьнысӧ президент да старӧстаяслӧн сӧвет, ми кӧ кыпӧдам ребятаӧс Робинсонлы паныд, — медбӧрын шуис Рой.
…Воторникӧ жӧ, рытнас, школьнӧй дворын, каштанъяс улын, сулалісны кык фигура; мичаа пасьтасьӧм лунвывса детинка да защитнӧй рӧма важиник курткаа косіник, блед велӧдчысь, кодлӧн куртка вылас дзирдаліс эзысь кодзув — сійӧ званиелӧн знак.
Тайӧ и вӧлі школаса вице-президент — кӧкъямысӧд классын велӧдчысь Принс, зэв видзчысьысь, раминик да асьсӧ кутны кужысь детинка.
— Сідзкӧ, ті, Принс, лыддянныд тырвыйӧ нормальнӧйӧн, медым кутшӧмкӧ негритянскӧй детинка командуйтіс миянӧн — еджыдъясӧн? — кӧкъямысӧд класса велӧдчысь водзын сулаліг скӧрысь юаліс Рой.
— О, ті бара ассьыныд!.. — гажтӧма нюжӧдіс Принс. — Мый нӧ ті сэтшӧма скӧраланныд, Мэйсон?
Он ӧмӧй ті тӧдӧй, мый миян армияын война дырйи негръяс вӧліны весиг офицеръясӧн?
— Да, но найӧ командуйтісны сӧмын асланыс сьӧд кучикаясӧн. — Рой курччис вомдорсӧ. — А кыдзи найӧ тышкасисны!
Найӧ вӧлӧмаӧсь кӧчьясысь полысьджыкӧсь — первой лыйӧм шы кылӧм бӧрын жӧ пышйылӧмаӧсь дзебсьыны…
Меным батьӧй висьтавліс…
— Ог тӧд, нинӧм татшӧмсӧ эг кывлы, — спокойнӧя паныд шуис Принс. — Менам бать, мӧдарӧ, висьтавліс меным ӧти негритянскӧй танкӧвӧй соединение йылысь, коді прославитчӧма став Асыввыв фронт пасьта.
— Тіян батьныд висьтавліс тіянлы тайӧс? — эскытӧг нюжӧдіс Рой. — А кӧні вӧлі тіян батьныд война дырйиыс?
— Сійӧ вӧлі механикӧн лётнӧй частьясын, а ӧні уджалӧ Миллардлӧн компрессорнӧй станцияын.
Рой зывӧка прысьнитіс:
— Механикӧн?..
Мый вермас тӧдны прӧстӧй механик!
Менам бать уджаліс штабын, и сійӧ ставсӧ и став йывсьыс тӧдӧ…
Принс гӧрдӧдіс.
— Менам батьлы храбрӧя воюйтӧмысь сетӧмаӧсь кык медаль, и, чайта, мый война йылысь сійӧ тӧдӧ неуна унджык тіян дорысь, — торкис сійӧ Ройӧс. — Но ме висьталі президентлы тіян кӧсйӧм йылысь.
Коллинз шуӧ, мый ноябр тӧлысьӧдз бӧрйысьӧмъяс вӧчны оз позь.
Таысь кындзи, сійӧ шуис, мый ачыс старик Миллард сюйис Робинсонӧс школаӧ да дорйӧ сійӧс…
Кыдзи эськӧ миянлы ставнымлы не нажӧвитны лёктор…
Рой серӧктіс.
— О, тіян выльторъясныд ёна важмӧмаӧсь, — шуис сійӧ. — Старик, мӧдарӧ, тшӧктӧма висьтавны миянлы, медым ми зілим раммӧдны тайӧ сьӧд кучикасӧ…
Негр ёна дӧзмӧдіс попечительясӧс полициякӧд тайӧ стычканас.
— Со кыдзи!.. — нюжӧдіс Принс. — Ачыс мистер Миллард шуис?.. — Сійӧ довкнитіс юрнас. — Ог тӧд, мый вӧчны.
Миян ни ӧти случай на сэтшӧмыс эз вӧвлы, медым ми во шӧрын кодӧскӧ выльысь бӧрйылім.
И сэсся, Робинсон зэв тӧлка зонка и старӧстаяс сӧвет вылын век выступайтӧ бур предложениеясӧн.
Рой заводитіс терпеньесьыс петны:
— Кывзӧй, Принс: ті асьныд ӧні шуинныд, мый тіян батьныд уджалӧ Миллард заводын. — Сійӧ сюся видзӧдліс вице-президент вылӧ. — Думыштӧй сӧмын: друг мистер Миллард тӧдлас, мый механик Принслӧн пиыс чорыда сулалӧ сійӧ негр дорыс, кодӧс Миллард кӧсйис эськӧ шошаӧдыс шыбитны школаысь…
Ме чайта, оз ло лӧсьыд ни тіянлы, ни тіян батьныдлы… А?.. — Сійӧ бара сюся видзӧдліс гӧрдӧдӧм зонка вылӧ. — Ӧні, ме чайта, абу вывті кокни аддзыны уджтӧ, э?
— Но ме жӧ нинӧм ог шу, — тэрыба торкис сійӧс Принс, — ме сӧмын висьтала тіянлы президент Коллинзлысь мнениесӧ.
Дерт, классыс кӧ ставнас ӧнія старӧсталы паныд, то ті верманныд зэв ӧдйӧ, ӧні жӧ, вежны сійӧс мӧдӧн, ни президентӧс, ни менӧ, ни сӧветсӧ тайӧ делӧас кыскытӧг.
— Ми сідзи и вӧчам! — нимкодь лои Ройлы. — Ми сёрнитчим нин, и ставыс сӧгласенӧсь, мый миянлы колӧ мӧд старӧста, еджыд.
— Кодӧн нӧ ті кӧсъянныд вежны Робинсонӧс? — юаліс Принс.
— Да вот… класс выдвигайтӧ Мак-Магонӧс, — Рой вештіс синсӧ Принс вылысь.
Принс чукыртчыліс:
— Директорлысь писӧ?
Сійӧ подлизасӧ?
Сійӧс ӧд провалитлісны кольӧм бӧрйысьӧмъяс дырйи.
Кажитчӧ, войдӧр «малюткаяс» эз радейтлыны сійӧс.
Сідзкӧ, ӧні класс вежис сы йылысь мнениесӧ?
— Вежис, вежис! — тэрыба шуис Рой. — Локтан четвергӧ назначайтсьӧ класслӧн собрание, и сійӧс ӧтсӧгласӧн бӧръясны, ме зэв бура тӧда.
Принс ышловзис.
Сійӧс быттьӧ мыйкӧ мучитіс, но сійӧ эз лысьт висьтавнысӧ.
— Вӧчӧй, кыдзи кужанныд, сӧмын тӧдӧй, мый ни ме, ни президент сэтчӧ ог сюйсьӧй, — казьтыштіс сійӧ ещӧ ӧтчыд да мӧдӧдчис школалань.
Кор Принс локтіс дзик ӧдзӧс дорӧдз, сійӧ друг бергӧдчис.
Сылӧн блед чужӧмыс ӧні сотчис.
— А всё-таки, честнӧя кӧ шуны, энӧ бур делӧ ті заводитӧй, — шуис сійӧ, — Робинсон — зэв бур ёрт.
И менам бать, кывлас кӧ та йылысь, ёна скӧрмас эськӧ.
Сійӧ сулаліс да виччысис вочакыв, но Рой вӧчис вид, быттьӧ эз кыв.
Принс сулалыштіс недыр, ышловзис да пырис школаӧ.
6. ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Сійӧ куйліс плисӧвӧй гач зептын клещикӧд, алюминиевӧй сутуга торкӧд, пурткӧд, озысь кусӧккӧд, няклялан резинкакӧд, скрипка струна торкӧд да мукӧд зэв колана посниторъяскӧд ӧтлаын, кодъяслӧн абу весиг нимыс.
— Ок, и детинкаяслӧн зепъяс!
Коркӧ ӧтчыд ӧти учёнӧй-психолог, коді зэв бура гӧгӧрволіс юношествоӧс, тшӧктіс кутшӧмкӧ редакциялы гижны тайӧ зепъяс йывсьыс да сы серти, мый эм зептас, весиг тӧдмавны характерсӧ сійӧ либӧ мӧд детинкалысь.
Но весиг сійӧ, кӧть и зэв бура тӧдіс том йӧзӧс, эз вермы думыштны, кутшӧм сьӧкыд лоӧ сылӧн могыс.
Кыдзи дзугсис сійӧ пӧлянъяс, штепсельяс, пуртъяс, напилокъяс, рогаткаяс, чигарка помъяс, маркаяс, чери кыян вугыръяс, пистонъяс, истӧг кӧрӧбъяс, кампет бумагаяс, гырнич торъяс, важся монетаяс, бечева, кӧрт тувъяс, клещияс, косьтӧм гагъяс, биаизъяс, кнопкаяс, бертолетова соль, краскаяс, гайкаяс, переводнӧй картинкаяс, мел торъяс, шом, озысь салдатикъяс, ляпис да мукӧд химическӧй, техническӧй, географическӧй, столярнӧй, слесарнӧй, археологическӧй да военно-тактическӧй напластованиеяс пӧвстӧ, кодъяс сӧмын неуна петкӧдлӧны зепъяслӧн кӧзяиныслысь унапӧлӧс интересъяссӧ да увлечениеяссӧ.
Учёнӧй первойсӧ босьтчис делӧ бердас зэв увереннӧя да заводитіс вӧчны психологическӧй разбор татшӧм зептысь перъялӧм вещьяс серти.
Но регыд учёнӧй чужӧм вылын кутіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм да весиг неуна повзьӧм.
Ӧтарсянь кӧ, быттьӧ позис шуны, мый акварельнӧй краскаяслӧн, шомлӧн да карандашъяслӧн кӧзяин — морт, коді радейтӧ искусство, интересуйтчӧ живописьӧн, тыдалӧ, радейтӧ природа, спокойнӧя созерцайтӧ лирическӧй пейзажъяс.
Мӧдарсянь кӧ, сэні жӧ краскаяскӧд ӧтлаын куйліс дрӧб, мексиканскӧй пурт «мачете», рогатка да бертолетова соль, мый дзик эз лӧсяв татшӧм мирнӧй характеристикаыслы.
Провод мӧтӧк, штепсель да клещи вӧліны сэтшӧм предметъясӧн, кодъяс индылісны, мый морт интересуйтчӧ электротехникаӧн.
Но такӧд орччӧн вӧліны раминик «фантикъяс», переводнӧй картинкаяс да весиг розӧвӧй ленточка, дерт, нывка кӧсаысь.
Артмыліс сэтшӧм противоречивӧй да психологически дзугӧм серпас, мый учёнӧйлы быть лои заводитны сёрнитны ӧнія американскӧй том йӧзлӧн «вывті сложнӧй внутренньӧй мир» йылысь.
Но буретш сійӧ решающӧй здукас редакцияса ӧти служащӧй висьтасис, мый тӧрыт сійӧ тэрмасис футбольнӧй матч вылӧ, и сы вӧсна, тэрмасигад, перъяліс ӧтчукӧрӧ ставсӧ, мый вӧлі некымын зептын, и мый именнӧ татысь колӧ корсьны противоречиеяслысь помкасӧ.
Служащӧйӧс дыр да окотапырысь видісны сыысь, мый сійӧ «торкис психологическӧй анализ вӧчӧм кузя научнӧй опыт», а учёнӧй сэтшӧма яналіс да скӧрмис неудачасьыс, мый выльысь вӧчны опыт ӧткажитчис.
Ми тіянкӧд, лыддьысьысь, бурджык положениеынӧсь: миян костын да плисӧвӧй гач зепъяс костын абуӧсь некутшӧм косталысь инстанцияяс, ми вермам дзик свободнӧя распоряжайтчыны сійӧн, мый сэні эм, да стрӧитны ассьыным предположениеяс.
Аддзӧм предметъяс серти ми свободнӧя вермам тӧдмавны, мый плисӧвӧй гачлӧн кӧзяиныс интересуйтчӧ техникаӧн да ӧттшӧтш музыкаӧн.
Тыдалӧ, ачыс ворсӧ кутшӧмкӧ струннӧй инструментӧн; мӧд ногӧн мыйла нӧ эськӧ видзны зептас струна торсӧ!
Но мыйла миянлы стрӧитны татшӧм ненадёжнӧй предположениеяссӧ, кор ми вермам прӧстӧ видзӧдлыны зептас куйлысь записнӧй книжкаас, кодӧс переплетайтӧма ёнакодь нин мисьтӧммӧм коричневӧй кучикӧн да кытчӧ уна гижӧма владелецыслӧн посньыдик, рӧвнӧй, ӧкуратнӧй почеркӧн; инициалъясыс сылӧн мичаа серпасалӧм вензель моз красуйтчӧны первой листбок вылас:
«В» да «Г»
Вензель бӧрти мунӧ дженьыдик гижӧд:
«Книжкасӧ козьналіс Выль во дырйи менам друг Ч. Робинсон».
Мукӧд листбокъяс вылас вӧліны сэтшӧм унапӧлӧс гижӧдъяс, мый ми ӧдва вермим казявны наысь сійӧ основнӧй линияяссӧ, кодъяс йылысь висьтавсьыліс вылынджык.
Со найӧ, тайӧ гижӧдъясыс:
«Клеммаяс колӧ прӧверяйтны масса вылӧ.
Сисьяс рекомендуйтсьӧ сотны ичӧтик би вылын.
Март 15 лунсянь бать Сноукин гаражын — содтӧд удж вылын — 8 дол. недельнас.
Ме — дон босьттӧг отсасьысь.
Перӧ пробуйтӧм
Перӧ пробуйтӧм.
Канифоль, босьтны кӧ уна, вреднӧй.
Тӧрыт Мак-Магон висьтавліс аслас ребяталы, мый роч самӧвар — сійӧ чайник, кодӧс ӧшӧдӧны бипур весьтӧ, и мый рочьяс пестӧны гортаныс бипуръяс да ӧшӧдалӧны на весьтӧ самӧваръяс, а тшыныс петӧ розьӧд, коді эм керка вевтас.
Сэки ме шуи, мый зывӧк кывзыны татшӧм сӧрӧмсӧ да висьталі, мый сэтшӧм самӧварыс, да весиг серпасалі дӧска вылӧ, и сэки мак-магоновскӧй зонъяс кутісны шуны менӧ «самӧварнӧй специалистӧн».
Сэки жӧ уськӧдчис Лори Миллс да кутіс горзыны:
— Сійӧ специалист не сӧмын роч самӧваръяс кузя, но и роч большевикъяс кузя!
Сійӧ, навернӧ, ачыс большевик!
Ме аддзылі сылысь гӧрд кодзула небӧг, а ті ставныд тӧданныд, мый сэтшӧм гӧрд кодзулыс.
Сэки став ребятаыс ланьтісны да кутісны видзӧдны ме вылӧ.
Но ме сьӧлыштны ог кӧсйы ни на вылӧ, ни налӧн став компанияыс вылӧ.
А кодзула небӧгсӧ меным вайис бать, а сылы, буракӧ, сетӧма мистер Ричардсон, и ми лыддим сійӧс кык вой дорвыв.
Тайӧ ӧти роч лётчиккӧд история, сійӧс уськӧдісны фашистъяс тӧлын; сійӧ кынтіс кокъяссӧ, и сылысь вундісны найӧс.
Но сійӧ сэтшӧма кӧсйис лэбавны, мый велӧдчис ветлӧдлыны да йӧктыны пу кокъяснас и бӧр лои лётчикӧн.
Лыддисны кӧ эськӧ скаутъяс тайӧ лётчик йывсьыс, то гӧгӧрвоисны эськӧ, мый сэтшӧм рочьясыс да кутшӧм крепыд налӧн воляыс!
Да тайӧ мак-магоновечьясыс ӧмӧй мыйкӧ лыддьӧны!
Налы эськӧ мед сӧмын косясьны да вина юны, да матчьяс вылӧ ветлыны.
Ме весита — 38 кг.
Менам арлыд серти тайӧ зэв этша, и ме сета тані кыв талунъя лунсянь унджык сёйны да закаляйтчыны кӧдзыд ваӧн и не дышӧдчыны вӧчны гимнастика.
«Чиппевлӧн стрела».
«Луннӧй соната».
«Небеснӧй полёт».
«Алмазнӧй праща».
«Ковбойлӧн Лассо».
«Эзысь свирель» (предложитіс Ч. Робинсон; кольӧма кыдзи выль модельлысь ним).
Талун Э. Г. лыддис коридорын нывкаяслы ассьыс кывбуръяссӧ.
Ме гусьӧникӧн кывзышті, а сэсся кори ыджыд юра Бетси Круклысь гижны сійӧс.
Ме ногӧн, Э. Г. лоӧ нималана поэтессаӧн.
Миян йӧй нывкаяс пыр жӧ кутісны серавны да нерны сійӧс «горш понйӧн», а бӧрыннас ме кылі, кыдзи найӧ ас костаныс нимтісны сійӧс «негритоскаӧн» да «мӧд рӧма выскочкаӧн».
Найӧ кӧ эськӧ вӧліны детинкаясӧн, ме эськӧ найӧс окотапырысь нӧйтышті!
Ветлім Чарликӧд Слоунӧ, автошойна вылӧ, кыским сэтысь зэв уна бур камера да сутуга мӧтӧк.
Кузьтаыс — 2 м 30 см.
Мед оз вун: трапеция Жанто.
Скоростьяс кӧрӧбкаын — фиксаторъяс.
Сёрниті Робинсонкӧд.
Сылӧн хоббиыс * — автомобиль и вообщӧ техника да негритянскӧй вопрос.
* Хобби — медрадейтана занятие.
Кор быдмас, кӧсйӧ лоны став негръяслӧн вождьӧн да добитчыны, медым еджыдъяс признайтісны найӧс быдторйын равноправнӧйясӧн.
Ме кӧсйыси сылы отсавны, и вообщӧ ми сыкӧд заключитім нэм кежлӧ дружба йылысь договор.
Сжатиелӧн степень.
Автомобильяслӧн клиренс.
Чарлилӧн да Беннетлӧн неприятностьяс.
Корӧма директор, сы вӧсна мый найӧ ӧткажитчисны дактилоскопируйтчыны.
Ставнысӧ, кодъяс эз кӧсйыны сетны чунь туйяссӧ, гижисны, и директор кӧсйис, медым Чарли да Беннет подтвердитісны налысь нимъяссӧ список серти, но ребята нинӧм вылӧ эз кӧсйыны.
Буракӧ, Моль висьталӧма батьыслы сы йылысь, мый найӧ агитируйтісны классын полициялы паныд.
Ок, ог вермы видзӧдны ме став тайӧ мак-магоновскӧй компаниясӧ!
Киӧй сідзи и лудӧ косясьыштны накӧд!
Директор зэв меліа гӧгӧрвоӧдіс Робинсонлы, мый вӧтлас сійӧс школаысь первойя мыжысь жӧ.
А тӧрыт ме кывлі, кыдзи Горилла висьталіс мисс Вендикслы, мый кад нин вӧтлавны школаысь негръясӧс и вообщӧ став зыксьысьяссӧ, кодъясӧс сійӧ, Горилла, век вермас лыддьӧдлыны чунь сертиыс.
Мисс Вендикс, кыдзи и век, сӧмын чирзіс да лэптыліс кияссӧ йирклань.
Велӧді ассьыным карпатскӧй сьыланкывнымӧс.
Бать висьтавліс, мый поконча мам сьывліс меным сійӧс, кор ме ещӧ вӧлі зэв на ичӧтик.
Ворсі талун сійӧс батьлы.
Бать, буракӧ, бӧрдіс.
Сэсся юаліс менсьым:
— А тэ ещӧ помнитан на рӧдинатӧ?
Ме шуи, мый, буракӧ, помнита на гӧраяс, и миян хата дінысь буковӧй вӧрсӧ, и Тиссаӧс — сэтшӧм кельыдлӧз да сӧстӧм.
Сэки бать шуис:
— Кӧть мед эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзывны ставсӧ тайӧс…
Мед эськӧ му пыр мунас тайӧ Америкаыс, да сійӧ часыс, кор ме думышті татчӧ локны!
Эз кӧ эськӧ мырддьы пан менсьым муӧс, некор эськӧ ме эг эновт ассьым крайӧс!
И меным окота лои мунны Рочмуӧ, видзӧдлыны гӧраяс вылӧ, а бӧрыннас пырны Гӧрд Армияӧ да лоны сэтшӧм мортӧн, кутшӧм тайӧ лётчикыс, код йылысь ме лыдди.
Ме тожӧ ог радейт штатъясӧс да ышнясьысь янкиясӧс, кодъяс чайтӧны, мый найӧ — мирын медся буръясыс да сійӧ кӧ нин американскӧй, сідзкӧ мыйкӧ-нибудь да сулалӧ.
И позис кӧ эськӧ босьтны аскӧд Чарлиӧс, и Джойӧс, и мистер Ричардсонӧс, и Цезарӧс, и, дерт, Э. Г.-ӧс, ме эськӧ ӧні жӧ сӧгласитчи мунны.
Тӧрыт Кузь туша шуис меным:
— Окота жӧ тэныд дружитны став сьӧд кучикаясыскӧд!
Тэ кӧть и абу настӧящӧй янки, а век жӧ еджыд.
Йӧй жӧ нин тайӧ Лориыс!»
* * *
Сэсся книжкаӧ серпасалӧма ньӧвйӧн вомӧныс бытшкам сьӧлӧм и пӧв дас кымын мичаа гижтӧм вензель «Э» да «Г».
Кодӧс дзеблалӧ тайӧ вензельыс, ми эг вермӧй тӧдмавны, сы вӧсна мый водзӧсӧ мунӧны сӧстӧм, гижтӧм на листбокъяс.
7. ГОРИЛЛА — ХОМЕР
Витӧд судтаын, Хомер кабинетын, вӧлі чӧв-лӧнь.
Велӧдысьлӧн зумыша видзӧдӧм улын сизимӧд класс решайтіс математика кузя письменнӧй примеръяс.
Хомерлӧн кабинетыс вӧлі школаын медся кӧдзыдӧн да гажтӧмӧн.
Джуджыд йиркъяс, куш стенъяс, кодъясӧс краситӧма, школьникъяс шуӧм серти, «нежнокрысинӧй» рӧмӧн, миллардовскӧй завод трубаяслань видзӧдысь ӧшиньяссянь гажтӧм видыс вӧліны зэв лӧсялана фонӧн математика кузя велӧдысьлы.
Хомер вӧлі зумыш да скӧр, позьӧ шуны, убеждениеыс серти.
Сійӧ збыльысь чайтліс, мый сӧмын суровӧй, ӧтдортчысь характер отсалӧ мортлы шедӧдны мыйкӧ выдающӧйсяӧс.
Но аслыс Хомерлы тайӧ омӧля отсаліс.
Сійӧ лыддьыліс асьсӧ шудтӧм мортӧн и сы вӧсна лои век скӧрджык да раздражительнӧйджык.
Томдырйиыс Хомер вӧлі боксёрӧн, код вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны, и сылӧн выступлениеясыс вайлісны сылы эз ичӧт доход, но коркӧ ӧтчыд ортсыӧ петіс ӧти мисьтӧм делӧ, Хомерӧс янӧдісны газетъяс пыр, и сійӧ кадсяньыс сылы лои эновтны ринг да займитчыны математикаӧн.
Война дырйи Хомер вӧвлі Эль-Аламейнын, но армияын сійӧс тожӧ эз кутны радейтны.
Сійӧ долис быдӧнлы, мый войнасӧ панісны негръяс да коммунистъяс, кодъюрӧн и садьӧн панліс кось негр-офицеръяскӧд да дӧзмӧдіс ёртъяссӧ. И кор сійӧс вуджӧдісны интендантскӧй частьӧ, ставныслы вӧлі зэв нимкодь.
Армияысь Хомер воис ещӧ скӧрджык.
Мак-Магонлӧн ӧти приятель рекомендация серти сылы удайтчис пӧлучитны школаын велӧдысьлысь места, и ӧні сійӧ лыддис асьсӧ нинӧм вылӧ туйтӧм мортӧн нин да став скӧрсӧ лэдзис велӧдчысьяс вылӧ.
Тайӧ лунас руд, зэра енэж ещӧ ёнджыка скӧрмӧдліс велӧдысьӧс, а велӧдчысьясын чужтіс гажтӧмлун.
Аслас коймӧд парта сайсянь Чарли Робинсон аддзӧ, кыдзи водзын пукалысь Пат Причард курччалӧ вомдоръяссӧ да муртса оз бӧрд.
Ачыс Чарли важӧн нин решитіс первойя куим задачасӧ и ӧні помалӧ нёльӧдсӧ, коді медся кокни.
Сійӧ лэптӧ тетрадь весьтысь кудриа юрсӧ да видзӧдӧ класс вылӧ.
Ага, Джой Беннет, сылӧн суседыс, тожӧ помалӧма примеръяссӧ да ӧні вӧчӧ вид, быттьӧ прӧверяйтӧ решениесӧ.
Но сылӧн тетрадь увсьыс Чарлилы тыдалӧ сера обложка пом: Джой зэв спокойнӧя лыддьӧ сыщик Том Баркерлысь приключениеяс.
А ылынджык, Джой сайын, тыдалӧ Фэйни Мак-Магонлӧн радлысь чужӧмыс.
Сійӧ, тыдалӧ, мӧвпалӧ, мый панйис ставсӧ и кино билет вылӧ либӧ озйысь мороженӧй порция вылӧ решитіс нин задачаяссӧ и аслас другыслы — Мэйсонлы: оз ӧд прӧста Мэйсон сэтшӧм спокойнӧя гурйы перочиннӧй пуртӧн пиньсӧ.
Кык друг сайын — Минору Сано;
«самурайяслӧн потомок» мыйкӧ арталӧ чуньяснас да бокӧ видзӧдлытӧг зэв ӧдйӧ гижӧ.
А со Мери Смит, нывкаяс пиысь медся зіль, мыйкӧ чышкӧ тетрадьсьыс — тыдалӧ, клякса, — но и сылӧн, буракӧ, ставыс лючки-ладнӧ.
Медся бӧръя парта сайын пукалысь мулат Джон Майнард дзик повзьӧм кролик кодь, и быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый сійӧ абу на решитӧма ни ӧти пример.
Тайӧ Майнардыс — танцевальнӧй клубӧн владейтысьлӧн пи, и, шуӧны, мый налӧн керкаыс зэв озыр.
Майнард ёна кӧсйис, медым сійӧс чайтісны еджыдӧн да мавтіс юрсисӧ специальнӧй жидкостьӧн, медым эз чиклясь.
Чарли ӧтчыд кывліс, кыдзи Джон висьталіс кӧкъямысӧд класса нывкаяслы, быттьӧ сійӧ — испанец, кыдзи Де-Минго.
А сэки друг котӧрӧн локтісны «малюткаяс» да кутісны чуксавны сійӧс:
— Эй, Паньтыр Дьӧгӧдь, мунам ворсны бейзболӧн!
И сэки тыдовтчис, мый Джон — прӧстӧ мӧд рӧма, и нывкаяс кутісны серавны, а Майнард бӧрддзис да пышйис.
Чарли казьтылӧ, кутшӧм сылы сэки зывӧк вӧлі видзӧдны Майнард вылӧ — зывӧк сы вӧсна, мый детинка кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ еджыдӧн да яндысис аслас мӧд рӧма кучикысь, а сэсся сылы жаль лои тайӧ йӧюкыс, и сійӧ нуӧдіс Джонӧс аскӧдыс.
Чарли и ӧні жалитӧ Майнардӧс: оз сетчы коньӧрлы тайӧ математикаыс!
Хомер бара кутас видны сійӧс «нӧшкӧн», а еджыд ребята кутасны издевайтчыны сы вылын, мый Паньтыр Дьӧгӧдь кужӧ сӧмын кучкавны барабанӧ.
Но кодлӧн нӧ эстӧні кык югъялысь сьӧд синмыс, кодъяс видзӧдӧны Чарли вылӧ?
Нэнси Гоу, Майнардлӧн суседкаыс, тыдалӧ, тожӧ «плавайтӧ»!.. Ок, колӧ мездыны ребятаӧс, честнӧй кыв!
Чарли дзӧрӧ парта саяс, видзӧдӧ Хомер бӧрся.
Велӧдысь восьлалӧ кабинетӧд да корсюрӧ зумыша видзӧдлывлӧ велӧдчысьяслӧн копыртам юръяс вылӧ.
Со сійӧ бергӧдчис мышнас.
— Эн зевайт, Чарльз, — шытӧг вашкӧдӧ Джой: сійӧ гӧгӧрвоис нин другыслысь кӧсйӧмсӧ.
Ӧні колӧ косявны кык ичӧтик бумага тор — косявны сэтшӧм гусьӧн, медым Гориллалӧн сюсь пельыс эз кыв нинӧм сэтшӧмсӧ.
«Валяйт, валяйт, Чарли!» шуӧны Джонлӧн терпеньеысь петӧм синъясыс.
Сійӧ вунӧдіс нин нималана сыщиклӧн приключениеяс йылысь да мӧвпаліс сӧмын сы йылысь, мый кутас вӧчны другыс.
Чарли вывті пелька косьыштіс тетрадьсьыс кык тор.
Ӧні ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, пока Горилла сулалӧ мышкӧн, гижны быд бумага тор вылӧ нёльнан примерыслысь решениесӧ!
Чарли гижӧ вывті ӧдйӧ, быттьӧ стенограф.
Эштіс!
Джой Беннет кватитӧ сы ордысь парта увсьыс кыкнан бумага торсӧ, видзчысьӧмӧн нюкыльтчӧ водзлань да перӧ йывнас инмӧдчӧ Пат пельпом вылын куйлысь ыргӧн рӧма юрси пратьӧ.
Сійӧ скӧрысла бергӧдчӧ: коді лысьтӧ!
Джой петкӧдлӧ сылы кулакас чабыртӧм бумагалысь помсӧ, и Пат пыр жӧ гӧгӧрвоӧ.
Чужӧмыс сылӧн лоӧ розӧвӧй; кыдзи мукӧдъяс дінӧ бур сьӧлӧма велӧдчысь, сійӧ пуктӧ кияссӧ мышкас, и кипыдӧсас сылы пыр жӧ веськалӧ посни-посни цифраясӧн гижӧм бумага тор.
«Ура! Ура!» думсьыс горӧдӧ Чарли.
Сійӧ вывті рад — сійӧ муртса аддзыштӧ Патлысь югыд синсӧ да волнуйтчӧмысла гӧрдӧдыштӧм чужӧмбансӧ: лои спаситӧма!
Ӧні колӧ выручайтны эсійӧ кыксӧ, кодъяс пукалӧны медбӧръя парта сайын.
Пока Чарли видзӧдӧ «пуксян площадкасӧ», Джой путьмӧ шыбитны Фэйнилы мӧд бумага торсӧ.
Сійӧ довкнитӧ юрнас Майнардлань да требуйтӧ, медым Фэйни ыстіс шпаргалкасӧ мулатлы.
Но Фэйни, тайӧ некытчӧ туйтӧм детинкаыс, вӧчӧ вид, мый зэв ёна полӧ Хомерысь.
Збыльысьсӧ сійӧ лоӧ зэв рад, Майнард кӧ оз решит примеръяссӧ да сійӧс Горилла видас.
Джой петкӧдлӧ сылы парта увсяньыс кулак, но Моль бергӧдчӧ мӧдарӧ, быттьӧ эз казяв, да вашкӧдӧ мыйкӧ аслас суседыслы, Ройлы; сійӧ зэв ёна шпыннялӧ.
— Пом, ледияс да джентльменъяс, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуӧ Хомер. — Мак-Магон, чукӧртӧй меным тетрадьяс.
Чукӧртны тетрадьяс — обязанностьыс Чарлилӧн, но Хомер век вӧчӧ сідзи, быттьӧ оз тӧд та йылысь.
Век, кор Чарли матыстчӧ сы дінӧ, сетӧ сылы ручка либӧ мел тор, Хомер аслас став физиономиянас петкӧдлӧ, мый сылы зывӧк.
Та пыдди Фэйни водзын сійӧ явӧ леститчӧ, зільӧ пи пырыс угодитны батьыслы.
Тайӧс ставыс гӧгӧрвоӧны классын; сы вӧсна некод оз шензьы, кор Хомер объявляйтӧ, мый медводз да медбура решитіс примеръяссӧ Фэниан Мак-Магон и сійӧ, Хомер, пуктӧ сылы «эй» — высшӧй балл, мӧд ногӧн кӧ, «отлично».
— Правильнӧя решитӧма примеръяссӧ и Робинсон, — неокотапырысь шуыштӧ сійӧ сы бӧрын, — но сылӧн тетрадяс кутшӧмкӧ пятна, сы вӧсна ме пукта сылы от «эй», а «би» («хорошо»).
— Тайӧ, тыдалӧ, мамыс войтӧдӧма сылы тетрадь вылас соус, сэр! — нимкодьпырысь шыасьӧ тшӧтш Фэйни. — Сылӧн мамыс — стряпуха, сэр…
Ха-ха-ха!
Чарли вежсьӧ чужӧм вывсьыс.
— Оз ков сідзи шуны, дона пи, — бать моз небыда видыштӧ директорлысь писӧ Хомер. — Стряпухалӧн профессияыс сэтшӧм жӧ почтеннӧй, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс.
Пат пӧлучайтӧ «отлично».
Чарли вунӧдӧ ставсӧ да довкйӧдлӧ сылы юрнас, радпырысь нюмъялӧ; Пат вочавидзӧ яндысьӧмсорӧн чужӧмсӧ чукыртлӧмӧн.
— Минору Санолы ме пукта «си» («удовлетворительно»), — тетрадь вывтіыс японец вылӧ серамсорӧн видзӧдлывлігтыр шуӧ Хомер. — Мистер Сано ёнджыка радейтӧ гижавны ассьыс иероглифъяссӧ, чем решайтны алгебра кузя примеръяс.
Минору Сано нюмъялӧ да копрасьӧ, кӧть эськӧ синъясыс сылӧн ньӧти оз петкӧдлыны радлунсӧ.
Сійӧ пӧлучайтӧ Хомерсянь ассьыс тетрадьсӧ, топӧдӧ сійӧс морӧс бердас, бара нюмъялӧ, бара копрасьӧ да пуксьӧ аслас местаӧ ӧшинь дорӧ.
— Мэйсон, волӧй ме дінӧ, — шуӧ Хомер.
Рой Мэйсон, мича да бур паськӧма, кыдзи и век, надзӧник чеччӧ да мунӧ велӧдысь дорӧ.
Ӧти чужӧм бокыс сылӧн подозрительнӧя пыктӧма, а Чарли дась сетны кыв, мый Мэйсонлӧн вомас резинка, кӧть эськӧ школаын стрӧга запретитӧма няклявны урокъяс вылын резинка.
Но Хомер быттьӧ нинӧм оз казяв, стӧчджыка кӧ шуны — оз кӧсйы казявны.
Мэйсонлы велӧдысь кӧсйӧ угодитны да некор оз вунӧд юавны, кыдзи дзоньвидзалуныс уважаемӧй бать-мамыслӧн.
— Ті заслужитінныд отличнӧй отметка, менам дитяӧй, — Ройлы меліа нюмъялігтыр шуӧ Хомер. — И водзӧ кӧ ті кутанныд занимайтчыны тадзи жӧ зільӧмӧн, ті верманныд коркӧ лоны штатса губернаторӧн.
Ме надейтча, тіян вылӧ, менам дитяӧй.
«Дитя» сулалӧ польдчӧм чужӧм бока да упорнӧя чӧв олӧ, сы вӧсна мый первой жӧ кывйыс, кодӧс сійӧ шуас, ортсӧ петкӧдас вом пытшкас дзебӧм резинкасӧ.
Хомер зэв мелі:
— Пуксьӧй, Мэйсон.
Верманныд содтыны аслыныд ещӧ ӧти ленточка математика отличнӧя тӧдӧмысь.
Рой мунӧ аслас парталань, и пӧшти пыр жӧ кылӧ сэтысянь сьӧлӧмсянь вашкӧдчӧм. Фэйни кӧсйӧ нажӧвитны Ройлӧн отличнӧй отметка вылын да корӧ содтӧд, а Мэйсон скӧрысь донъясьӧ.
А Хомер дыр видзӧдӧ кык кольӧм тетрадь вылӧ, математика кузя обычнӧй кык тетрадь вылӧ, но Чарли аддзӧ, кыдзи бӧръя парта сайын ӧрешки кодь сьӧдов кык чужӧм рудӧдӧны повзьӧмысла.
Джон да Нэнси — коньӧр кодь кык зверпиян — оз чӧвтлыны повзьӧм синъяссӧ Хомер вылысь.
Велӧдысьлӧн чӧв олӧмыс ӧшйӧ, быттьӧ кымӧр.
Но со сійӧ лэдзчысьӧ стул мыш вылӧ.
— Ме водзын куйлӧны ещӧ кык тетрадь, — зэв тшапа шуӧ сійӧ, — няйт, мисьтӧм, чукрасьӧм, небрежнӧй, чернилаӧсь, няйт чунь туйяса кык тетрадь.
Тайӧ тетрадьяссьыс лёкджыксӧ ме некор нинӧм эг аддзыв.
Тайӧ тетрадьяссьыс мисьтӧмджыксӧ ме некор на нинӧм эг кутлы киын.
Кодлӧн тайӧ тетрадьясыс?
Коді меным висьталас?
Тайӧ сӧмын на издевательстволӧн заводитчӧмыс.
И класс тайӧс гӧгӧрвоӧ.
Кодсюрӧ сералӧны нин, но мукӧдыс зумыштчӧны, лэдзӧны юрнысӧ.
— Тайӧ Джон Майнардлӧн да Энн Гоулӧн тетрадьясыс, сэр, — шыасьӧ Фэйни.
Директор пи чужӧм вылын тӧдчӧ зэв ыджыд радлун.
Медбӧръя парта сайын детинка да нывка йӧжгыльтчӧны.
— Правильнӧ, Мак-Магон, — довкнитлӧ юрнас Хомер, — тайӧ тетрадьясыс, збыль, сійӧ велӧдчысьясыслӧн и эм, кодъясӧс тэ шуин…
Локтӧй татчӧ, Майнард и Гоу…
Нэнси первой чеччӧ места вывсьыс да надзӧник мунӧ велӧдысь дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн ӧбидаысла сырмӧны.
Майнардлӧн тетрадьыс ньӧти абу лёкджык мукӧд детинкаяслӧн тетрадьяс дорысь, а сылӧн, Нэнсилӧн, тетрадьыс век зэв сӧстӧм, пӧжалуй, классын медся сӧстӧм…
Вӧсньыдик, шыльӧдӧм ӧрешки рӧма чужӧма да пашкыр юрсиа, Нэнси вӧлі джуджыд румкаӧ пуктӧм гвоздика кодь.
Нэнсилӧн мамыс — местнӧй театрын актриса, и Нэнси вӧлі мамыс кодь жӧ статя да лӧсьыд походкаа.
Кузиник сьылі вылас куйлысь кудриа юрсӧ качайтігтыр нывка матыстчӧ велӧдысь дінӧ.
Коксӧ кыскигтыр сы бӧрся мунӧ Джон Майнард — зумыштчӧм да видзӧднысӧ укшаль подросток.
Джонлӧн кучик рӧмыс — гожъялӧм кодь, некод эськӧ сійӧс эз чайт сьӧд кучикаӧн.
Синсӧ кӧсӧйтӧмӧн Паньтыр Дьӧгӧдь видзӧдӧ Чарли вылӧ, и жальысла Чарлилысь заводитӧ сьӧлӧмсӧ дойдны.
— Сідз… — детинкаӧс да нывкаӧс критическӧя гӧгӧрбок видзӧдлігтыр шуӧ Хомер. — Висьталӧй, мый йылысь ті мӧвпалінныд, кор заводитінныд решитны тіянлы сетӧм примеръяссӧ?
Тыкваӧн жаритӧм курӧг йылысь?
Кукуруза тусьяс йылысь?
Кольӧм вося лым йылысь?
Барабанӧн ворсӧм йылысь?
Сылӧн быд юалӧмын — издевайтчӧм, и Чарлилӧн кӧдзалӧны киясыс.
Сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи кос жар кайӧ чужӧмас, кылӧ, кыдзи вирыс шумитӧ пельясас.
— Тіянлы нинӧм меным вочавидзны, сы вӧсна мый ті нинӧм сэтшӧмсӧ эн думайтӧй, — водзӧ шуалӧ Хомер. — А эн думайтӧй ті прӧстӧ сы вӧсна, мый ті вообщӧ он вермӧй мӧвпавны.
Ме висьтала тіянлы, Майнард и Гоу… ме висьтала тіянлы сьӧлӧмсянь, сы вӧсна мый кыкнанныдлы ме кӧсъя бурӧс. — Сэки Хомерлӧн гӧлӧсыс лоӧ пӧшти мелі. — Тӧданныд-ӧ, менам челядьӧй, мӧд рӧмаяслы алгебра велӧдӧм — прӧста кад воштӧм.
Бурджык эськӧ вӧлі, ті кӧ велӧдчинныд гӧтӧвитны жаркӧй дінӧ соус.
Сьӧдіник нывкалӧн ланьлӧн кодь ыджыд сьӧд синъясыс тырӧны синваӧн.
Гӧтӧвитны соус сылы, Нэнсилы, коді мӧвпалӧ поэтлӧн ыджыд слава йылысь, сылы, коді сочиняйтӧ школа пасьтала известнӧй кывбуръяс, кодъясӧс ошкис ачыс мистер Ричардсон!
— А кыдзи нӧ, сэр… ме ас йылысь ог шу, сэр, ме ачым тӧда, мый ме решиті нёль задача пиысь сӧмын кыкӧс, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуалӧ сійӧ, — но Чарли Робинсон, сэр?
Сійӧ ӧд сэтшӧм жӧ негр, кыдзи и ми, сэр, но ӧд миян классын медбура тӧдӧ алгебратӧ!..
Кабинет пасьтала кылӧ вашкӧдчӧм.
Фэйни, Рой да найӧ компанияысь некымын морт зывӧкпырысь прысьнитӧны.
Хомер мынтӧдчӧ нывкаысь:
— Босьт ассьыд тетрадьтӧ да мун места вылад.
И эн сетав йӧйталана вопросъяс.
Ме кӧ висьтала мыйкӧ, сідзкӧ менам эм та вылӧ основаниеяс.
Ме пукті тэныд и Майнардлы «эф» («плохо»),
Нэнси заводитӧ гораа, жыртырнас, бӧрдны.
Джон Майнард копыртчӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн сулалӧ велӧдысь водзын; ӧні сійӧ дзик пуысь вӧчӧм клоун кодь, кодӧс Чарли аддзыліс ӧтчыд ярмарка вылысь.
Чарлилӧн сьӧлӧмыс сэтшӧма чеччӧ, мый сьӧкыд лолавнысӧ.
Ребята пӧвстысь кодсюрӧ решитісны сӧмын кык примерӧн, и Хомер пуктіс налы «удовлетворительно».
Кутшӧма ӧні детинка мустӧмтӧ Хомерӧс, кутшӧма сійӧ мустӧмтӧ ставсӧ, коді издевайтчӧ сылӧн войтыр вылын!
Шумитӧ, шумитӧ вирыс пельясас!
Чарли тӧдӧ: Горилла виччысьӧ сэтшӧм случай, медым донеситны сы йылысь директорлы.
Дактилоскопированиекӧд йитӧдын лоӧм история бӧрын тырмымӧн ичӧтик помка, медым сійӧс пыр кежлӧ вӧтлісны школаысь.
Куим лун сайын на мамыс, сылӧн муса мамыс, дыр бӧрдіс да кевмысис Чарлилы, аслас зарни, сёшайт пиыслы, медым сійӧ кутіс асьсӧ, эз скӧрмӧд начальствоӧс кӧть нин бать ним кузяыс, коді сэтшӧм ёна кӧсйис, медым пиыс лои учёнӧйӧн.
И Чарли кӧсйысис.
А ӧні со чувствуйтӧ, кутшӧм сьӧкыд кутны ассьыс кывсӧ.
Ӧні, тайӧ жӧ здукас сійӧ сувтас и висьталас тайӧ еджыд страшилищеыслы ставсӧ, мый мӧвпалӧ сы йылысь сьӧд детинка!
Чарли мыджсьӧ кияснас партаӧ да нюлӧ косьмӧм вомдоръяссӧ.
Кутшӧм шуд!
Тайӧ медбӧръя здукас кылӧ резкӧй шыа звонок, коді спаситіс детинкаӧс и, гашкӧ, тшӧтш Хомерӧс.
Чарли сьӧкыда лолыштӧ.
— Петӧй кабинетысь, эн дыр лукйысьӧй, — машинальнӧя, привычка серти, шуӧ сійӧ школьникъяслы.
8. ПЕРЕМЕНА ДЫРЙИ
Школьникъяслы сетсьӧ быдса дас вит минут.
Пыр жӧ котыртчалӧны партияяс бейзбол, салка, «левъяс да тигръяс» ворсӧм могысь.
Нывкаяс чеччалӧны кӧвйӧн, чиннӧя гуляйтӧны параясӧн либӧ катшаяс моз китшкӧны.
Син пырыс кӧ нуӧдас тӧдтӧм морт, то чайтас, мый челядьыс дворас ворсӧны да котралӧны ӧтлаын ставныс ӧти гажа кытшынӧсь.
Но некымын минут мысти нин быд неуна внимательнӧй видзӧдысь заводитіс эськӧ торйӧдавны торъя группаяс, кодъясӧс некыдз оз позь соравны ӧта-мӧдыскӧд.
Сійӧ аддзис эськӧ збыльысь военнӧй играӧн ворсысь бой да герлскаутъясӧс, кодъясӧн командуйтӧ воз кодь еджыд детинка.
Сійӧ казяліс эськӧ бейзболӧн ворсысь дона спортивнӧй костюма детинкаяслысь да нывкаяслысь торъя команда, и на пӧвстысь виж туфлиа том дендиӧс, коді вӧлі медся лӧсьыд да медся тшап.
Синмас сылы эськӧ шыбитчис, мый бейзбольнӧй площадкасянь ылынджык котралӧны штоп айтӧм бумажнӧй свитера да дӧмлӧм вельветӧвӧй гача «тигръяс» да лыдтӧм-щӧттӧмысь песлалӧм вӧсна вушйӧм ситеч платтьӧа «левъяс»; найӧ оз зэв зільны матыстчыны бейзбольнӧй площадка дінӧ.
Сійӧ казяліс эськӧ дворысь сьӧд кучика некымын детинкаӧс да нывкаӧс, кадъяс тожӧ кутчысьӧны торйӧн и коркӧ кӧ заводитлӧны ворсны еджыд челядькӧд, то налы ворсысь ёртъясыс мыйлакӧ век овлӧны гӧлиник паськӧма челядь.
Случайнӧй видзӧдысьлы ньӧти оз ков лоны торъя сюсьӧн да мудрӧйӧн, медым гӧгӧрвоны, мый тайӧ школаас ставыс веськӧдлыссьӧ сійӧ незыблемӧй законъяснас, кодъясӧс лӧсьӧдӧма любӧй американскӧй обществолы Стон-Пойнт карын, либӧ Гренджер карын, либӧ Нью-Йорк штатын, либӧ Америкаса мукӧд штатъясын.
Но вот тайӧ гармониясӧ друг лои торкӧма, и кык детинка — ӧтиыс сьӧд, а мӧдыс «тигръяс» компанияысь еджыд — уськӧдчӧны бойскаутъяс группа вылӧ да кыскӧны сэтысь еджыд Фэйниӧс.
Кизьяссӧ разялӧм важиник джемпера, гӧрдӧдӧм, скӧр, Джой Беннет да сылӧн друг Чарли Робинсон допрашивайтӧны директорлысь писӧ:
— Тайӧ тэ вӧсна провалитчисны математика вылын Майнард да Нэнси!..
Мыйла тэ эн мӧдӧд налы запискасӧ? Вочавидз!
Вочавидзтӧдз Фэйни видзӧдӧ гӧгӧрбок: эм-ӧ матігӧгӧрын кодкӧ скаутъяс пӧвстысь либӧ вообщӧ «ас» йӧз пӧвстысь.
Кор сійӧ аддзӧ, мый Рой сулалӧ неылын, сійӧ лёкысь шуӧ:
— Эг передайт сы вӧсна, мый ог кӧсйы на вӧсна сюрны.
— Сӧран! — скӧралӧ Джой. — Сӧран, кулӧм нисьӧ ловъя воз.
Прӧстӧ тэныд любӧ вӧлі подведитны найӧс.
Ме тэнӧ тӧда, голубчикӧс!
Тэ кӧсъян, медым Нэнсиӧс эз лэдзны выступитны майся праздник дырйи.
— Вешйы ме дінысь, — скӧрысь шуӧ Фэйни, — а то ме босьта да петкӧдла Хомерлы либӧ президентлы Робинсонлысь шпаргалкасӧ…
Мед кутасны тӧдны, мыйӧн занимайтчӧ миян уважаемӧй старӧста! — Сійӧ серамсорӧн кӧрӧ нырсӧ да петкӧдлӧ кулакас чабыртӧм бумага тор: — Со сійӧ, шпаргалкаыд!
— Ак тэ крыса куйӧд! — чабыртӧ кулакъяссӧ Джой. — Лысьтлы сӧмын соритны Чарлиӧс!
— Лысьтлы сӧмын! — йӧлӧга моз шыасьӧ кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
Тайӧ Василь Гирич.
Сійӧ сӧмын на зэв сьӧлӧмсяньыс ворсіс «тигрӧн», кытчӧдз эз казяв, мый двор пельӧсын другъясыслӧн лоӧма мыйкӧ серьёзнӧй.
Фэйни, кор аддзӧ противниклань матыстчысь подкрепление, надзӧник бӧрыньтчӧ бейзбольнӧй площадкалань.
Со сійӧ Мэйсонкӧд орччӧн нин да мыйкӧ яра вашкӧдӧ сылы пеляс.
Рой лэптышталӧ пельпомъяссӧ.
— Шензя, Мак-Магон, окота тэныд бара ноксьыны сьӧд кучикаыскӧд да сылӧн другъяскӧд! — пинь пырыс ропкӧ сійӧ. — Босьт примерсӧ менсьым: настӧящӧй джентльмен некор оз кыпӧд гӧлӧссӧ да оз лякӧсьт кияссӧ быдсяма дряньнас…
Вот энлы, кор ми вӧтлам сійӧс…
— Ме сӧмын грӧзитышті сылы, мый петкӧдла велӧдысьлы шпаргалкасӧ, — шуӧ Фэйни. — Ме чайті — найӧ повзясны да ньӧбасны менсьым тайӧ шпаргалкасӧ циркӧ ветлыны билет вылӧ либӧ ещӧ мыйкӧ вылӧ…
Ройлӧн синъясыс ӧзйӧны.
— Кыдзи, тайӧ запискаыс тэ ордын?
Тэ сійӧс эн шыбит? — тэрыба юалӧ сійӧ. — Вайлы меным сійӧс, сійӧ вермас згӧдитчыны…
Вай! — Сійӧ чургӧдӧ кисӧ.
Фэйни сералӧ:
— Тэныд сетны?
Сідзи сетны, прӧста?..
Аддзӧма тожӧ йӧйсӧ!
Ог, зонмӧ, дарӧм ме некодлы нинӧм ог сетавлы.
Колӧ кӧ шпаргалка — вай монета.
Рой не то шензьӧмӧн, не то зывӧкпырысь видзӧдӧ Фэйни вылӧ, сэсся бергӧдчӧ мӧдарӧ да скӧрысь сьӧвзьӧ.
— Пӧжалуйста, видзчысьӧмӧнджык, а то меным муртса платтьӧӧ эз веськав! — кылӧ скӧрмӧм гӧлӧс. — Кутшӧм грубӧйӧсь да невоспитаннӧйӧсь миян детинкаяс!
Тайӧ Пат Причард, аслас собственнӧй надменнӧй особанас.
Сійӧ оз участвуйт ворсӧмъясын, а ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ киас небӧг кутігтыр.
Рой зэв ёна гӧрдӧдӧ.
Нинӧм вылӧ эськӧ свет вылас сійӧ эз кӧсйы кажитчыны тайӧ нывкаыслы грубиянӧн!
— Тайӧ ме эг нарошнӧ, Патриция!
Честнӧй кыв, эг нарошнӧ, — вомгорулас шуалӧ сійӧ извиняйтчан гӧлӧсӧн.
— Ещӧ эськӧ мед нарошнӧ сьӧлыштін ме вылӧ, — серамсорӧн шуӧ Пат. — Тайӧ ещӧ эз тырмыв!..
А, гашкӧ, тадзи примитӧма тіян Лунвылын? — лӧгпырысь содтӧ сійӧ.
— Но, тӧдан-ӧ, тайӧ нин вывті! — пузьӧ Рой.
Но Пат и лӧгпырысь сералігас сэтшӧм мича, мый Рой пыр жӧ вуджӧдӧ ассьыс скӧрсӧ орччӧн сулалысь Фэйни вылӧ.
Сійӧ кучкӧмысь Фэйни лэбӧ метр куим сайӧ.
— Тэ нӧ тайӧ мый?
Здук дыра Моль шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ другыс вылӧ, сэсся горӧдӧ да уськӧдчӧ тышкасьны.
Пат тані…
Пат видзӧдӧ…
Мед Пат аддзас, кутшӧм сійӧ, Фэйни, повтӧм боеч!
Серамсорӧн видзӧдысь турунвиж рӧма синъяс водзын кык тырвыйӧ приличнӧй детинка кыв шутӧг да лёкысь косясьӧны бейзбольнӧй площадка вылын.
Пат зывӧкпырысь вешйӧ ылӧджык.
— Мэйсон!
Эй, Мэйсон!
Ті нӧ мый, йӧйминныд?
Мый нӧ ті думыштінныд косясьны! — Куртка лапӧдас кодзула ыджыд тушаа зон двор вомӧн мӧдӧдчӧ косясьысьяслань. — Ӧні жӧ дугдӧй!
Чӧртъяс, дугданныд ті али онӧй?!
Рой ӧдва вермӧ мездысьны сы вылын ӧшалысь Фэйниысь.
Сійӧ дзугсьӧм юрсиа, гӧрд да скӧр, вывті скӧр.
Татшӧмӧн явитчыны Пат водзӧ, а главнӧйыс — школаса вице-президент Принс водзӧ!
Ӧні Принс, колӧ чайтны, висьтавлас школаын ставныслы, кыдзи косясис дворын Лунвывса том джентльмен…
Сійӧ сёрнитӧ сибдӧм гӧлӧсӧн, мыйвынсьыс зільӧ петкӧдлыны векся уверенностьсӧ да достоинствосӧ:
— Тайӧ сідз, Принс.
Ми разрешайтім ичӧтик гӧгӧрвотӧмтор…
Тайӧ абу серьёзнӧ…
А тайӧ кадас каштанъяс дорын Нэнси Тоу, коді вунӧдӧма нин омӧль отметка йывсьыс, сералысь, дзоридз кодь кокни, тормошитӧ Васильӧс:
— Кывзы, мыйла тэ чӧв олан?
Мый йылысь тэ мӧвпалан?
— Сідз, нинӧм йылысь, — нывка вылӧ сӧдз лӧз синъяссӧ веськӧдӧмӧн да гӧрдӧдігтыр шуӧ Василь: — Прӧста сідз.
— А ме вот некор ог чӧв ов, — шуӧ Нэнси. — Ме кӧ коркӧ ланьтла, сідзкӧ ме сэки думайта кывбуръяс…
Кӧсъян, ме лыддя тэныд ассьым выль кывбуръясӧс?
Найӧ зэв мичаӧсь.
Василь эз удит вочавидзнысӧ — нывка сулалӧ нин сы водзын струна моз нюжӧдчӧмӧн да морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн.
— «Кымӧр», кывбур Энн Гоулӧн, — ярскӧба шуӧ сійӧ.
Нэнси лэдзӧ кияссӧ и, Василь вылӧ видзӧдтӧг, чӧла виччысьӧ ошкӧм.
Сійӧ оз и думайт, мый сійӧс оз ошкыны, и весиг оз ёна шензьы, кор Василь кыпыда шуӧ:
— Тайӧ… тайӧ прӧстӧ зэв мича кывбуръяс, Нэнси!
Тӧдан мый?
Тӧдан, Нэнси, тэ меным гиж найӧс, а ме… ме сочинита на вылӧ музыка.
Кӧсъян?
— Ладнӧ, — довкнитӧ юрнас Нэнси. — Сӧмын старайтчы регыдджык сочинитны, медым ме верми сьывны тайӧ сьыланкывсӧ майся праздник дырйи.
Мистер Ричардсон шуис, мый ме непременнӧ кута выступайтны праздник дырйи аслам кывбуръясӧн.
— Мый тэ сэтшӧмсӧ висьталан праздник йывсьыс? — сійӧ мыш сайсянь юалӧ Мери Смит.
Сійӧ читкыртӧ тамыш синъяссӧ да локтӧ матӧджык. — Тэ кывлін мыйкӧ выльтор?
— Ме висьтала, мый, буракӧ, кута лыддьыны праздник дырйи кывбуръяс. — Нэнси меліа нюмъялӧ мисьтӧминик еджыд нывкалы. — Тэ кывлін менсьым кывбуръяссӧ?
Мери ышловзьӧ:
— Да, кывлі некымынысь, кор тэ лыддьывлін найӧс…
Кутшӧм тэ шуда, мый тэнад сэтшӧм талант!
А менам вот абу некутшӧм талант.
Ме ог сьыв, ог ворс, от гиж кывбуръяс, весиг ог йӧкты… — Мерилӧн синъясыс тешкодя гӧрдӧдӧны.
Нэнси оз вермы кутчысьнысӧ:
— Мери, оз ков, эн бӧрд…
Ме велӧда тэнӧ йӧктыны, сійӧ ӧд дзик прӧстӧ.
Со, видзӧд.
Нэнси ӧвтыштӧ юр весьтас кияснас и лайкъялігтыр, бергалігтыр, чеччалігтыр, кутшӧмкӧ тӧдтӧм, ӧтнаслы сылы гӧгӧрвоана мелодиялы кывзысьӧмӧн кывтӧ рӧвнӧй цементнӧй туй
Мери бокті лэбигмоз сьылӧ сійӧ и друг, йӧктӧмсьыс ӧзъяна синъяса, котӧрӧн локтӧ Мери дінӧ.
— Мый тэкӧд?
Мыйла тэ бӧрдан, Мери, донаӧй?
— Тэ сэтшӧм талантливӧй, а ме сэтшӧм шудтӧм, бездарнӧй… о-о-о!.. — бӧрдӧ Мери.
— Мый нӧ лои?
Мыйла сійӧ бӧрдӧ?..
Нэнси, тайӧ тэ сійӧс ӧбидитін? — скӧра шуӧ Чарли Робинсон, коді быттьӧ друг му пытшсьыс петіс.
Нывкаясӧс пыр жӧ кытшалӧны быд боксянь котӧртысь «малюткаяс».
— Некод менӧ эз ӧбидит…
Ме ачым, ачым… — синвасорӧн вомгорулас шуалӧ Мери.
Нэнси тэрыба висьталӧ Чарлилы, мый лои.
— Тырмас, эн шогсьы, Мери, — лӧньӧдӧ Чарли. — Ме висьтала мистер Ричардсонлы, и тэныд непременнӧ сетасны роль спектакльын либӧ живӧй картинаясын.
И эн бӧрд нинӧм абу вӧснаыс: тэ ньӧти абу бездарнӧй, тэ ӧд зэв бура вышивайтчан.
Ме тӧда, мый тэ зэв бура кутан выступайтны живӧй картинаясын.
Синваыс Мери Смит чужӧм вылысь вочасӧн косьмӧ.
Сійӧ аттьӧалӧмӧн видзӧдӧ детинка вылӧ:
— О Чарли, тэ сэтшӧм бур!
Пат Причард тожӧ век шуӧ…
— Мый шуӧ Пат Причард? — Патлӧн розӧвӧй чужӧмыс копыртчӧ Мери пельпом весьтті. — Тэ нӧ мый казьтылан менсьым нимӧс?
— Ме… ме сӧмын кӧсйи шуны, мый… мый тэ век бур кывъяс висьталан Робинсон йылысь.
Абу ӧмӧй тайӧ збыль?
Чарли бергӧдчӧ Патлань да радпырысь нюмъялӧ.
Югдӧ сылӧн став чужӧмыс.
Пат читкыртӧ турунвиж синъяссӧ:
— Бур кывъяс висьтавлі Робинсон йылысь?
Ме?
Мыйкӧ ме ог помнит…
Тыдалӧ, тэныд прӧстӧ кажитчис, Мери Смит.
И весиг Чарли вылӧ видзӧдлытӧг, коді здук кежлӧ шога копыртліс юрсӧ, ыргӧн рӧма юрсиа нывка мунӧ.
Каштанъяс улын топыд чукӧрӧн сулалӧны асланыс «кутшыскӧд» скаутъяс, Принс да Рой, коді удитіс нин бурасьны Фэйникӧд.
Найӧ джын гӧлӧсӧн мый йылысь кӧ пӧся сёрнитӧны да гусьӧникӧн видзӧдлывлӧны Чарли вылӧ да сылӧн ёртъясыс вылӧ.
— Локтан четвергысь не сёрӧнджык, Принс, ми юӧртам тіянлы результатсӧ, — шуӧ медбӧрын Мэйсон. — А тэ, Фэйни, гӧтӧвит аслад ребятакӧд ставсӧ, мый йылысь ми сёрнитім.
Фэйни лапйӧдлӧ еджыд синлысъяссӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчӧ.
Друг гораа зилькнитӧ звонок, и пыр жӧ дугӧдсьӧны став ворсӧмъясыс, став сёрниясыс.
«Малюткаяс» котӧртӧны школа ӧдзӧслань.
Ӧні заводитчас урок.
9. ВӦЛЬНӦЙ ТЕМА ВЫЛӦ СОЧИНЕНИЕ
Ричи аслас кабинетын нин да чӧла следитӧ сы бӧрся, кыдзи пуксялӧны велӧдчысьяс.
Хомерлӧн кабинетыс кӧ тырвыйӧ петкӧдлӧ Гориллалысь характерсӧ, то младшӧй велӧдысь Ричардсонлы сетӧм жырйын чувствуйтчӧ порядок, чистота, уют, кодъяс лӧсялӧны аслыс Ричилы.
Кабинет стенъясын ӧшалӧны Америкаса великӧй йӧзлӧн: Авраам Линкольнлӧн, Марк Твенлӧн, Вениамин Франклинлӧн, пудритӧм парика генерал Вашингтонлӧн портретъяс, кодъясӧс велӧдысь бӧрйӧма специальнӧ.
А накӧд орччӧн кыпыд чужӧма да ӧзъян синъяса стариклӧн портретыс, коді чуксалӧ ас бӧрсяыс равенство да справедливость вӧсна сулалысь став йӧзсӧ.
Ӧшиньдорса тшупӧдъяс вылын — дзоридзьяс.
Ӧти стен бердын плӧть сулалӧны небӧг тыра шкапъяс.
Тайӧ небӧгъяс пиысь унаӧс Ричи сетавліс лыддьыны аслас велӧдчысьяслы, и некор эз вӧвлы сідзи, медым школьникъяс веськодьпырысь относитчисны лыддьӧмтор дінӧ.
Война бӧрын Ричи радпырысь бӧр локтіс школаӧ велӧдны.
Сылы кажитчис, мый буретш ӧні, татшӧм чорыд тыш бӧрас, торъя нин важнӧ воспитайтны выль поколениеӧс благородство, честь, истиннӧй демократизм сямын.
Сійӧ лыддис тайӧс аслас олӧмлӧн ыджыд цельӧн да эз яндысь висьтавны та йылысь.
Война дырйи Ричи вӧлі младшӧй офицерӧн транспортнӧй судно вылын.
Гитлеровскӧй бомбалӧн осколок дойдіс сылысь шуйга кисӧ, сы вӧсна сійӧ омӧля куснясис пельпомӧдыс, но Ричи лыддис тайӧс пустякӧн, кодӧс оз ков пыдди пуктыны, и кор сійӧс шулісны «войнавывса инвалидӧн» либӧ «война вылын пострадавшӧйӧн», сійӧ ёна дӧзмыліс.
Сылӧн судноыс эз ӧтчыд вомӧнавлы океан и эз ӧтчыд волывлы дзик Мурман карӧдз — войвывса роч портӧдз.
Прӧст минутъясӧ сійӧ окотапырысь висьтавлывліс велӧдчысьяслы минированнӧй ваясын плавайтӧм йылысь, кор дугдывтӧг бомбитісны фашистскӧй самолётъяс, Мурман кар йылысь, роч морякъяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс, мый тайӧ повтӧм, ыджыд сьӧлӧма да веськыд сёрниа йӧзыс — настӧящӧй джентльменъяс да вернӧй ёртъяс.
Ричи другасис сэні подводнӧй лодкаса ӧти командиркӧд, кодӧс вӧлі шуӧны Майкл Микайловӧн.
Тайӧ Майкл Микайловыс босьтӧма воспитайтны ичӧтик детинкаӧс, кодлӧн пӧгибнитӧма став семьяыс, и детинкаыс сэтшӧма сы дінӧ велалӧма, мый ни ӧти лун эз вермы овны аслас выль батьтӧг.
Ӧтчыд весиг сійӧ дзебсьӧма подводнӧй лодкаӧ да морякъяскӧд ӧтлаын мунӧма рейсӧ.
Таысь сылы ёна сюрӧма Майклсянь, и морякъяс сӧвет серти решитӧма ыстыны детинкасӧ велӧдчыны моряк школаӧ.
Сідзкӧ ӧні тайӧ ичӧтик храбрецыс, колӧ чайтны, настӧящӧй моряк нин.
Лов шысӧ пыкӧмӧн «малюткаяс» кывзісны ылі, тӧдтӧм канму йылысь, рочьяс йылысь велӧдысьлысь рассказсӧ.
Найӧ тыртлісны Ричиӧс вопросъясӧн: кутшӧм формаыс роч морякъяслӧн; кыдзи шулісны детинкасӧ; кодъяс вӧліны сылӧн бать-мамыс; кутшӧм кыв вылын сёрнитіс Ричи Майкл Микайловкӧд.
Велӧдысь окотапырысь могмӧдіс налысь любопытствосӧ.
А кор делӧыс воліс кывйӧдз, то Ричи шуавліс некымын роч кыв: «здравствуйте», «товарищ», «очень срочно», «самолёт», «хорошо».
Вӧлӧмкӧ, сылӧн другыс, Майкл, кыдзи и уна сӧветскӧй морякъяс, зэв бура объясняйтчылӧма английскӧй кыв вылын, и Ричи шуліс, мый сылы вӧлі зэв яндзим не тӧдны роч кыв.
— Ті письмӧасянныд Майклкӧд, сэр?
— Кӧні ӧні тіян роч другныд?
— Ті тӧданныд сійӧ роч детинкаыслысь адрессӧ, сэр? — сибдывлісны велӧдысь дінӧ школьникъяс.
Но татшӧм вопросъясыс вылӧ Ричи либӧ сӧвсем эз вочавидз, либӧ мынтӧдчыліс шуткаясӧн.
Но Чарлилы, Джойлы, Васильлы да ӧткымын мукӧд ребяталы кажитчис, мый велӧдысь тӧдӧ аслас роч другъяс йылысь ёна унджык сы серти, мыйта висьталӧ.
Ыджыд интересӧн велӧдысьлысь висьталӧмсӧ кывзіс Чарли.
Батьыс сылӧн тожӧ вӧлі морякӧн, и сылы кажитчис, мый роч морякъяс, торйӧн нин тайӧ Майкл Микайловыс, мыйӧн кӧ мунӧны батьыс вылӧ.
Аслас рассказъясӧн, небыдлунӧн, кодын чувствуйтчис ыджыд пытшкӧсса вын, тӧждысьӧмӧн Ричи шедӧдіс велӧдчысьяссянь сэтшӧм радейтӧм, кутшӧмӧн эз вермы ошйысьны школаын ни ӧти преподаватель.
Сы серти нин, кыдзи «малюткаяс» пырлісны классӧ, кутшӧм дружнӧя да меліа чолӧмавлісны велӧдысьӧс, тӧдчӧ вӧлі, мый Ричи — налӧн медся радейтана велӧдысь.
Вӧсньыдик, сьӧдов, еджгов кузь юрсиа, код улысь тыдаліс джуджыд, сӧстӧм плеш, велӧдысь внимательнӧя видзӧдіс на вылӧ, кор найӧ пуксялісны.
Лои шынитӧв.
Став синъясыс видзӧдісны Ричи вылӧ, код водзын куйліс тетрадь чукӧр.
— Колян раз ми тіянкӧд гижим вӧльнӧй тема вылӧ сочинение, — заводитіс велӧдысь. — Ӧткымын темаяс, кыдзи, например, «Георг Вашингтонлӧн олӧм», «Христофор Колумб», «Менам олӧмлӧн цель», ме ачым предложиті тіянлы, а ӧстальнӧй темаяссӧ ме тшӧкті бӧрйыны тіянлы самостоятельнӧ.
Ме кӧсйи, медым тіян пиысь быдӧн бӧрйис да думыштіс сійӧс, мый сылы воӧ сьӧлӧм вылас да кажитчӧ матысаӧн.
Ричардсон кинас небыдика инмӧдчис тетрадьясӧ.
— Унаӧн тіян пиысь бӧрйӧмаӧсь тема «Менам олӧмлӧн цель», — сэки Ричи нюммуніс, — и ме кӧ эськӧ эг тӧд тіянӧс водзджык, то ӧні, тайӧ сочинениеяс сертиыс, верми эськӧ зэв бура тӧдмасьны тіянкӧд ставныдкӧд.
Ме тӧдмалі эськӧ, мый унджык детинкаыс кӧсйӧны лоны чемпионъясӧн бокс да футбол кузя, нималана сыщикъясӧн да весиг нималана пиратъясӧн.
Кабинетын кыліс серам.
Торъя нин ёна сералісны нывкаяс.
А ӧткымын детинкаяс яндысисны.
— Нывъяс йылысь кӧ сёрнитны, — водзӧ висьталіс Ричи, — то на пиысь унаӧн кӧсйӧны лоны кинокодзувъясӧн, артисткаясӧн да прӧстӧ нималанаясӧн код тӧдас кутшӧм областьын.
Ӧні гӧрдӧдны ӧчередьыс вӧлі нывкаяс сайын, и детинкаяс кутісны на водзын вежньӧдлыны чужӧмсӧ да прысьйӧдлыны.
Но велӧдысь стрӧга видзӧдліс на вылӧ, и шумыс пыр жӧ ланьтіс.
— Сёрнитны кӧ серьёзнӧя, — шуис Ричи, — то ме должен веськыда висьтавны, мый ме абу дӧвӧлен тіянӧн…
Тіян классын, ог кӧ ӧшибайтчы, кык отличник.
— Да, сэр, — тэрыба шыасис аслас места вывсянь Фэйни: — ме и… — сэки сійӧ здук кежлӧ ланьтліс, — Робинсон…
— Сідз… — велӧдысь неуна шпыньмуныштіс. — Тыдалӧ, Мак-Магон, тіянлы некор на абу удайтчывлӧма кывзыны Джек да Джон йылысь история.
— Эз удайтчыв, сэр, — шуис Фэйни надзӧнджык нин. — А кутшӧм нӧ сійӧ история?
— Тӧданныд-ӧ, Джек да Джон вӧліны ёртъяс, кодъяс ньӧти эз мунны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Налысь характеръяссӧ тӧдмалісны сы серти, кыдзи найӧ сёрнитісны асьныс ас йывсьыныс.
Джек век шулывліс: «Ме да Джон», а Джон век пуктыліс асьсӧ мӧд местаӧ.
«Джек да ме», шулывліс сійӧ.
Фэйни курччис вомдорсӧ.
Ричи, быттьӧ эз вӧв тайӧ отступлениеыс, висьталіс водзӧ:
— Миян медбур велӧдчысьяс и тайӧ раз гижӧмаӧсь сочинениеяссӧ дзик ӧти грамматическӧй ӧшыбкатӧг.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, на пиысь ӧти сочинение меным ньӧти оз кажитчы.
— Кодлӧн?
Кодлӧн сійӧ сочинениеыс? — кылісны гӧлӧсъяс.
Чарли да Фэйни пукалісны спокойнӧя, быттьӧ велӧдысьлӧн кывъясыс налы эз касайтчыны, но збыльвылас кыкнанныс ёна волнуйтчисны.
— Тайӧ сочинениеыс гижӧма «Менам олӧмлӧн цель» тема вылӧ, — водзӧ висьталіс Ричи. — Ме ог висьтав тіянлы, кодлӧн сійӧ, но лыддя тіянлы сэтысь некымын строка.
Сійӧ видзӧдліс класс вылӧ.
Кодсюрӧ терпитны вермытӧма кутісны вӧртӧшитчыны.
Чарли, тыдалӧ, сразу успокоитчис, а Фэйнилы кӧть и эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас, но зілис не паныдасьны велӧдысь синъяскӧд.
Ричи восьтіс ӧти тетрадь да пӧдӧмкодь, но выразительнӧй гӧлӧсӧн заводитіс:
— «Менам олӧмлӧн цель — кӧть мый, а лоны озырӧн, кыдзи Джон Рокфеллер, либӧ Пирпойнт Морган, либӧ Джулиус Резенвальд.
Ӧткымын йӧз шуӧны, мый озырлун — тайӧ абу на ставыс, мый колӧ олӧмад, но тадзи найӧ шуӧны сы вӧсна, мый асланыс некор эз вӧвны ыджыд сьӧмъяс.
Тайӧ абу збыль.
Сьӧм вылӧ позьӧ вӧчны быдтор, мый кӧсъян.
Сьӧм сетӧ слава, вын, власьт.
Позьӧ ньӧбны ставсӧ, мый тэныд колӧ: яхта либӧ весиг быдса корабль, мыйта колӧ ружье да пушка, керкаяс, автомобильяс, вӧвъяс.
Сьӧм вылӧ позьӧ лоны графӧн либӧ маркизӧн.
Миллиардерлӧн эм право веськӧдлыны став мирӧн, ставыс сійӧс уважайтӧны, ставыс сылысь кывзысьӧны.
Сӧмын озыр морт вермас рассчитывайтны шуда олӧм вылӧ.
Быд тӧлка морт должен зільны шедӧдны олӧмас озырлун…»
Ричи дугдіс лыддьыны да лэптіс синъяссӧ тетрадь вылысь.
— Тайӧ Мак-Магон!
Тайӧ сылӧн сочинениеыс! — пыр жӧ кыліс некымын гӧлӧс. — Фэйни сӧмын сьӧм йылысь и мӧвпалӧ!
Фэйни пукаліс еджгов синлысъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Ті правӧсь, — класс дінӧ шыӧдчӧмӧн шуис велӧдысь, — меным оз ков лыддьыны тайӧ сочинениесӧ водзӧ, сы вӧсна мый водзӧсӧ гижӧма татшӧм ногӧн жӧ.
И гижӧма зэв грамотнӧя, став грамматическӧй правилӧяс да препинание знакъяс соблюдайтӧмӧн, сы вӧсна та боксянь менам возражениеяс абуӧсь и ме должен пуктыны Мак-Магонлы высшӧй балл.
Но менӧ зэв ёна интересуйтӧ: кутшӧм балл эськӧ ті пуктінныд сылы асьныд?
Лыбис некымын ки.
Велӧдысь корсьыштіс синнас, кодӧс эськӧ юавны.
Син улас сылы уси Василь Гирич.
Сійӧ весиг муртса кыпӧдчыштіс, зілис кыскыны ас дінас Ричилысь вниманиесӧ.
— Висьталӧй, Гирич, — шуис велӧдысь.
— Ме эськӧ пукті Мак-Магонлы низшӧй балл, сэр, — волнуйтчӧмысла неуна мыкталігтыр заводитіс Василь. — Ме эськӧ пукті сылы медся лёк отметкасӧ.
Мед сылӧн ставыс правильнӧ орфография боксянь да стиль боксянь, но сійӧс, мый ті тані лыддинныд, зывӧк кывзынысӧ…
— А омӧль ӧмӧй лоны озырӧн?
Мый сыын омӧльыс?
Чепуха!
Эн кывзӧй сылысь! — горӧдісны некымын велӧдчысь. — Мак-Магон бура гижӧма!
— Сӧрӧм!
Сетӧй Гиричлы помавнысӧ!
Сійӧ правильнӧ шуӧ! — горзісны мӧдъяс.
— …Уна йӧз тадзи мӧвпалӧны да шуӧны тані, Америкаын, — горзӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг водзӧ висьталіс Василь, — но эмӧсь и мукӧдпӧлӧс йӧз.
Тайӧ йӧзыс тӧдӧны, мый олӧмас оз ставсӧ позь ньӧбны сьӧм вылӧ.
Сьӧм вылӧ он вермы ньӧбны другъясӧс, он вермы ньӧбны любовь, верность, честность…
Музыка тожӧ он ньӧб…
Оз, тайӧс ставсӧ некод оз вермы ньӧбны весиг уна миллионъяс, миллионъяс вылӧ! — сьӧлӧмсяньыс помаліс Василь. — Ме ставсӧ висьталі.
Позьӧ меным пуксьыны, сэр?
И сійӧ гӧрдӧдіс да пуксис аслас местаас.
Ричи внимательнӧя видзӧдіс велӧдчысьяс вылӧ:
— Коді абу сӧгласен Гиричкӧд?
Кодлы тіян пиысь кажитчӧ, мый олӧмын ставыс вузавсьӧ да ньӧбсьӧ?
Ставныс ланьтісны.
Некод эз кӧсйы вочавидзны веськыда сувтӧдӧм вопрос вылӧ.
Мэйсон вомгорулас шуыштіс, мый «джентльменствотӧ сьӧм вылад, дерт, он ньӧб», но другыслы паныд гӧлӧссӧ лэптыны эз лысьт.
— Вот, Мак-Магон, ті сӧмын на кывзінныд асланыд ёртъясыдлысь мнениесӧ, — веськыда Фэйни дорӧ шыӧдчӧмӧн нин шуис Ричи. — На пиысь унаӧн, тыдалӧ, оз ошкыны тіян олӧмлысь цельтӧ.
— Да, сэр, — чеччис Мак-Магон.
— Ме тожӧ, колӧ веськыда шуны, ог ошкы сійӧс.
Но ті, дерт, верманныд думыштны дзик мӧд ногӧн: ӧд ті — свободнӧй канмуынӧсь. — Ричи шога шпыньмуніс. — А сы вӧсна мый тіян сочинениеныд гижӧма тырвыйӧ правильнӧ, то, повторяйта, меным быть лоӧ пуктыны тіянлы «эй».
Фэйни босьтіс велӧдысь киысь ассьыс тетрадьсӧ.
Кӧть сійӧ и зілис петкӧдлыны, мый ёна ӧбидитчис да вӧлі недӧвӧлен, но сылы вӧлі явӧ нимкодь, мый пӧлучитіс бур отметка.
— Чарльз Робинсон! — вызовитіс Ричи.
Чарли матыстчис кафедра дорӧ.
Ричи меліа инмӧдчис сы пельпомӧ.
— Ме зэв дӧвӧлен тіянӧн, менам пиӧй, — шуис сійӧ: — ті гижинныд отличнӧй сочинение Америкаса ӧти медся замечательнӧй морт йылысь. — Сійӧ шыасис класс дінӧ: — Тіян ёрт Робинсон гижис со та йылысь, — Ричи индіс кыпыд чужӧма стариклӧн портрет вылӧ, кодлӧн видзӧдласыс, кажитчӧ, йиджліс быдӧн пытшкӧ, коді сы вылӧ видзӧдіс, — Джон Браун йылысь, негр войтырӧс мездӧм вӧсна тышын герой йылысь.
Ме аддза, Чарльз, ті лыддьӧмныд сы йылысь уна небӧг, — шыасис сійӧ Чарли дінӧ.
Детинка довкнитіс кудриа юрнас:
— Да, сэр, сійӧ менам медрадейтана герой, и ме век думайта Джон Браун йылысь: сы йылысь, кыдзи сійӧ радейтліс миянӧс, сьӧдъясӧс, кыдзи тышкасис лунвывсаяскӧд Харперс-Ферриын, кутшӧм сійӧ вӧлі тӧлка да повтӧм…
Чарли чужӧм серти, гӧлӧс серти чувствуйтчис, мый сійӧ висьталӧ аслас медся заветнӧйтор йылысь.
Зывӧкпырысь вомсӧ вежыньтӧмӧн Рой Мэйсон наблюдайтіс сы бӧрся.
— Видзӧдлӧй, кыдзи сьӧд чужӧмаыс заводитіс больгыны! — копыртчис сійӧ Фэйни дінӧ. — Заводитіс ошкыны тайӧ выжыв пӧрысь болвансӧ, код йылысь миян Лунвылын пельнас оз вермыны кывны…
— Ме тожӧ зэв ёна радейта Джон Браунӧс, — висьталіс Ричи, — и частӧ жалита, мый миян кадӧ абуӧсь татшӧм йӧзыс… ме кӧсъя шуны — татшӧм благороднӧй да смел йӧзыс, — поправитіс сійӧ.
— Ого, тайӧс оз ков вунӧдны! — бара вашнитіс Рой. — Тайӧс оз ков вунӧдны!
— Робинсонлы ме тожӧ пукті «эй», — Чарлилы тетрадьсӧ сетігмоз шуис велӧдысь. — Верманныд передайтны асланыд мамыдлы, пиӧй, мый ме тіянӧн дӧвӧлен.
Чарли, нимкодь да нюмъялысь, пуксис аслас местаӧ.
Ричи бара кутіс кыдз быттьӧ неокотапырысь бӧрйӧдлыны тетрадьяс.
Ичӧтик чукыр водіс синкымъяс костас, и та вӧсна чужӧмыс лои пӧрысьджык да суровӧйджык.
— Ме кӧсъя тіянлы ещӧ мыйсюрӧ висьтавны, — кызмырдӧн заводитіс сійӧ. — Кӧть меным и зэв ӧбиднӧ, но тайӧ сочинениеяс пӧвстас эм ещӧ ӧти, кодӧс ме лыддя медся лёкӧн, сьӧлӧмтӧмӧн да грубӧйӧн став мукӧдъяс серти, мый ме коркӧ лыддьывлі. — Ричи син пырыс нуӧдіс классӧ. — Тайӧ сочинениеыслӧн авторыс ачыс бӧрйис темасӧ и ачыс сійӧс гижис…
Ме лыддя тайӧ делӧсӧ сэтшӧм серьёзнӧйӧн, мый ог висьтав тіянлы ни авторыслысь нимсӧ, ни сылысь темасӧ.
Сійӧ тані классын, кылӧ да гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый ме висьтала, и, надейтча, водзӧвылӧ вӧчас аслыс колана выводъяс.
Меным окота мӧвпавны, мый тайӧ лоӧ тадзи.
Семиклассникъяс кутісны беспокойнӧя вӧртӧшитчыны места выланыс да подозрительнӧя видзӧдалісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Но мый нӧ тӧдмалан чужӧмъяс сертиыд?
— Ме коля тайӧ тетрадьяссӧ пызан вылӧ, — шуис Ричи. — Мед старӧста сеталас найӧс пытшкас видзӧдлытӧг.
Ме зэв ёна надейтча, мый меӧн казьтыштӧм сочинениелӧн авторыс думыштас сы йылысь, мый ме висьталі.
И Ричи петіс кабинетысь да колис волнуйтчысь да шӧйӧвошӧм школьникъясӧс.
Чарли чӧла сеталіс ставныслы тетрадьяс.
Суседыслӧн чужӧм серти быдӧн зілис тӧдмавны, эз-ӧ сы йылысь висьтав велӧдысь.
А ӧткымын мыжтӧм ловъяс мучитчисны ас думсьыныс: эз-ӧ найӧ скӧрмӧдны Ричиӧс, эз-ӧ найӧ гижны сійӧ лёксӧ, грубӧйсӧ да лёксӧ, мый йылысь висьталіс велӧдысь?
Гадайтіс и Нэнси — эз-ӧ сы йылысь висьтав Ричи и имеитіс-ӧ сійӧ право гижны, мый мечтайтӧ лоны поэтессаӧн?
Гашкӧ, буретш тайӧ кажитчис велӧдысьлы грубӧйӧн?
Но лёкыс ӧд тані нинӧм абу!
Вӧчас кӧ сійӧ тайӧн лёктор, то сӧмын аслыс!
И сӧмын ӧти детинка босьтіс ассьыс тетрадьсӧ дзик веськодьпырысь и весиг эз видзӧдлы сэтчӧ.
Сійӧ бура помнитіс, мый вӧлі сэтчӧ гижӧма.
Сочинениесьыс торъя кывъяс да быдса фразаяс вӧлі быттьӧ туйтчӧдӧма сійӧ паметьын:
«Унджык лунвыв штатъясын и ӧткымын войвыв штатъясын негрӧн справедливӧя да правильнӧя лыддьыссьӧ быдӧн, кодын эм кӧть ӧти войт негритянскӧй вир.
Негръяс органическӧя, а сідзжӧ и биологическӧя абу способнӧйӧсь гӧгӧрвоны некутшӧм наукаяс, — арифметикаысь кындзи, пусьӧм-пӧжасьӧмысь да автомобильӧн веськӧдлӧмысь кындзи.
Найӧ вермӧны лоны сӧмын стӧрӧж, швейцар либӧ пӧвар должностьясын, но не унджык.
Тайӧ сы вӧсна, мый налӧн черепнӧй лыясыс ёна кызджыкӧсь еджыд мортлӧн черепнӧй лыясысь.
Тайӧс важӧн нин докажитіс медицина».
И водзӧ:
«Негръяс некор оз мыссьывны, на дінысь петӧ аслыссикас дук, коді овлӧ сӧмын сьӧд кучика йӧзлӧн».
И ещӧ, и ещӧ, и ещӧ… кӧкъямыс листбок, кодӧс гижӧма южанинлӧн посни, «джентльменскӧй» почеркӧн!
— Ребята, коді нӧ всё-таки гижис тайӧ сідз шусяна «сочинениесӧ»? — аслас класса детинкаяс да нывкаяс вылӧ видзӧдіг юаліс Джой Беннет. — Буракӧ, зэв ыджыд пакӧсть!
Миян Ричиным зэв ёна скӧрмис…
Висьтасьӧй, ребята!
Сылы некод эз вочавидз.
10. УРОКЪЯС БӦРЫН
— Гортад мунан, Сэм?
— Нэнси, эн вунӧд кывбуръяс йывсьыд!
Вай найӧс аски.
— Ӧбед бӧрын — футбол дырйи!
— Эн вунӧд, Мери, тэ кӧсйысин меным петкӧдлыны вышивкатӧ.
— Ребята, аскиӧдз!
Ворота дорӧ бара сувталісны регулировщикъяс. Школьникъяс разӧдчалісны гортаныс, гораа сёрнитігтырйи прӧщайтчисны, ӧвтчисны портфельяснаныс да, автомобильнӧй гудок шыяс вевттьыны зільӧмӧн, горзісны ӧта-мӧдыслы.
Чарли матыстчис Гирич дорӧ:
— Локтан рытнас?
Ме судзӧді сутуга.
Позяс заводитны вӧчны кӧлесаяс.
— Бур! — довкнитіс юрнас Василь. — А меным бать вӧчис заводас ключ.
Ӧні эм мыйӧн разявны гайкаястӧ.
— Ого!
Вот тайӧ бур! — нимкодь лои Чарлилы.
Сійӧ водзвыв нин вӧлі вывті рад, мый займитчас аслас вӧчанторнас.
Школаын пӧшти став детинкаясыслӧн да нывкаясыслӧн вӧліны асланыс хобби, мӧд ногӧн кӧ занятиеяс, кодъясӧн найӧ увлекайтчисны.
Ӧтияс чукӧртісны маркаяс либӧ истӧг кӧрӧбъяс, сигарнӧй этикеткаяс либӧ кизьяс, мӧдъяс увлекайтчисны кинематографӧн да видзӧдісны нёль сеансӧдз.
Кодсюрӧ вывті ёна ворсісны лыясӧн да картіӧн либӧ быд случайын заклад вартлісны.
Чарли Робинсонлӧн хоббиӧн вӧлі автомобиль.
Кор вӧлі ловъя на Чарлилӧн батьыс, упаковочнӧй ящикысь да тачка кӧлесаясысь найӧ кыкӧн мастеритісны первой модель.
Батьыс сэки увлекайтчис письыс не омӧльджыка и быд раз, удж вывсьыс локтӧм бӧрын, петкӧдліс Чарлилы пыр выль и выль усовершенствованиеяс, кодъясӧс сійӧ думыштліс гортас локтігӧн.
Найӧ ноксьылісны дворын тайӧ модельнас дзик сійӧ здукӧдзыс, кор батьыслы колӧ нин вӧлі мунны корабль вылӧ.
— Тэ метӧг займитчы тайӧн да думышт мыйкӧ кокньыдджыкӧс, — шуис сэки сійӧ пиыслы.
Сэсянь Чарли вӧчис дас кымын автомобиль нин быдсикас материалъяссьыс — пусянь да консервнӧй банкаясӧдз.
И кольӧм во «табак ящикъяслӧн» ордйысигӧн — татшӧм тешкодь ним улын карын быд во нуӧдсьылісны ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысьӧмъяс — сылӧн ӧти модель победитіс.
Ок, кыдзи волнуйтчис Чарли, кор судьяяс видлалісны сылысь машинасӧ да шуисны, мый сійӧ вермас участвуйтны ордйысьӧмъясын!
Быд лун сійӧ веситчис — эз-ӧ кыз, эз-ӧ ло сьӧкыдджык: ӧд быд сё грамм ӧні имеитіс тӧдчанлун!
Ордйысьӧмъяс долженӧсь вӧлі лоны Надежда мыльк вылын — Верхньӧй карын, кузя ньывкӧс места лэччанінын, — и Чарли некымынысь ветліс видзӧдлыны став дистанциясӧ.
Сылӧн главнӧй соперникӧн вӧлі Мэрфи — техническӧй школаса велӧдчысь, Чарлиысь ар кыкӧн ыджыдджык висьлӧс детинка.
Асыввыв окраинаса челядь тӧдісны сійӧс кыдзи зэв сюсь мортӧс: сійӧ тӧдіс, кыдзи пырны билеттӧг кино вылӧ либӧ стадион вылӧ, кытысь гусявны бейзболӧн ворсны мач да кыдзи дон мынтытӧг мунны автобусӧн суседньӧй карӧдз — Гренджерӧдз.
Мэрфи куритчис нин да гусьӧник юыштавліс верстьӧ зонъяс компанияын.
Батьыслӧн вӧлі ремонтнӧй мастерскӧй, сы вӧсна Мэрфилӧн вӧлі мыйта колӧ колана материалъяс, мыйысь позьӧ вӧлі вӧчны автомобиль.
Куим во дорвыв сійӧ вӧлі первойӧн ордйысьӧмъяс дырйи да лыддьыссис непобедимӧйӧн.
И друг явитчис Чарли Робинсон сигара модаа кокньыдик автомобиль вылын, и Надежда мыльк первойысь лои Мэрфи поражениелы свидетельӧн.
Переходящӧй призсӧ — эзысь жетон, кытчӧ изобразитӧма автомобиль — Чарлилы сетігӧн Мэрфи вӧлі вывті жугыль.
— Ме эськӧ ньӧти эг вӧв прӧтив, менӧ кӧ победитіс еджыд, — шуис сійӧ сы вӧсна «висьысьяслы». — А видзӧдны, кыдзи ошйысьӧ тайӧ сьӧд чужӧмаыс, ог вермы!
Ме ещӧ петкӧдла на ачымӧс тайӧ негритосыслы!..
Кор Чарлилы висьталісны тайӧ кывъяссӧ, сійӧ весиг эз пыдди пукты найӧс.
Но ӧні, кор бара матыстчисны майся ордйысьӧмъяс, сійӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка паныдавліс Мэрфиӧс Горничнӧй Райын и пӧшти пыр аслас керка дорын матын.
Сійӧ тӧдіс: Мэрфи вӧчӧ выль модель да бара кутас участвуйтны ордйысьӧмъясын.
Василь Гирич тӧждысис да шуліс, мый Мэрфи оз прӧста шляйтчы сійӧ сарай дінтіыс, кӧні сулалӧ налӧн машинаыс.
— Тэ он тӧд сійӧс, тайӧ детинкасӧ.
Мэрфи быдтор вермас вӧчны: босьтас да и сотас войнас сарайтӧ, — висьталіс сійӧ Чарлилы.
Но Чарли — ачыс честнӧй да прямодушнӧй — эз эскы да сераліс:
— Быдлаын тэныд каститчӧны лёкторъяс.
Мэрфилы прӧстӧ телепит видзӧдлыны миян «Эзысь свирель» вылӧ.
А век жӧ сылы ковмас терпитыштны стартӧдз…
«Эзысь свирель» — Чарлилӧн медбӧръя модельыс — вӧлі пӧшти гӧтов нин.
Тайӧ пӧрйӧ автомобильсӧ вӧлі вӧчӧма важ самолёт частьясысь, кодъясӧс детинкаяс перъялісны «шойна» вылысь аэродром дорысь.
Ставыс — важ солдатскӧй пӧртсянь резинӧвӧй трубкаӧдз — згӧдитчис.
Чарлилӧн вӧліны батьыс кодь жӧ конструкторскӧй способностьяс, сылӧн вӧліны прирождённӧй механиклӧн кужысь кияс.
Мыйӧн сӧмын эз тыртлы сійӧ ассьыс керкасӧ да ассьыс зепъяссӧ!
Сэні вӧліны и специальнӧй конструкцияа шыр кыян налькъяс, и перӧяс тӧчитны ӧрешки кышысь вӧчӧм тӧчитчанъяс, и звукӧвӧй сигнализация, кодысь муртса эз усьлыны обморокӧ суседкаясыс.
Детинка мечтайтіс стрӧитны настӧящӧй мотора настӧящӧй автомобиль.
Вот кор позьны кутас мунны путешествуйтны, аддзыны мирсӧ, а не сӧмын газолин дука буса Стон-Пойнтӧс!
— Сэки ми мунам тэкӧд Скалистӧй гӧраяс дінӧ, гӧститыштам индеечьяс ордын, — «Эзысь свирельӧ» рульсӧ лӧсьӧдігмоз Чарли висьтавліс ассьыс думъяссӧ Васильлы. — Со подходящӧй тяга шуйга передньӧйлы…
А сэсся ми мӧдӧдчам Аляскаӧ…
Ковмас сійӧс пуктыны карасин пиӧ, мед кӧтасяс…
Сэні пӧ позьӧ ветлыны кӧръясӧн…
Василь вӧлі велалӧма нин да некор эз шензьы Чарлилӧн ыджыд думъяс вылӧ.
Ачыс Василь тожӧ мечтайтіс путешествуйтны.
Збыль кӧ шуны, сійӧ канмуыс, коді кыскис сійӧс ас дінас медся ёна, куйліс океан сайын, ылын-ылын Скалистӧй гӧраяссянь, но Василь ӧнӧдз на некодлы эз гарыштлы тайӧ канму йывсьыс.
А ӧні сійӧ зіля уджаліс Чарликӧд тшӧтш — регулируйтіс «Эзысь свирельлысь» кӧлесаяссӧ — и весиг корсюрӧ вайӧдліс консультация вылӧ ассьыс батьсӧ.
Дзор уска кыз Гирич лажыньтчывліс машина дінӧ, челядькӧд тшӧтш видлаліс детальяссӧ да ылавліс детинкаяс дорысь эз омӧльджыка.
Со и талун сійӧ кӧсйысис локны рытнас да вайны рульӧ алюминиевӧй труба тор…
— Казьтышт батьыдлы труба йывсьыд, — шуис Чарли Васильлы, кор сійӧ мӧдӧдчис нин вороталань.
Василь довкнитіс юрнас:
— Эн тӧждысь, сійӧ оз вунӧд.
Мунігмозыс папкаас тетрадьяссӧ тувъялігмоз матыстчис Джой.
— Ӧтлаын гортад мунам?
— Ог, — неуна яндысьӧмсорӧн шуис Чарли. — Ме… меным колӧ ещӧ сёрнитыштны мистер Ричардсонкӧд…
Сійӧ видзӧдліс школьнӧй дворӧ, корсис кодӧскӧ.
Со эстӧні, каштанъяс улын, тыдовтчыліс турунвижкодь платтьӧ.
— Ричи кайис выліӧ, ме сійӧс аддзылі, — другыслы буртор вӧчны кӧсйӧм могысь шуис Джой. — Котӧрт ӧдйӧджык, тэ сійӧс ещӧ суан на.
Нинӧм он вӧч, Чарлилы ковмас бӧр бергӧдчыны школалань да делӧвӧй видӧн тэрыба кайны выліӧ.
Джой сюся кывзысьыштіс да друг бергӧдчис Васильлань:
— Видзӧдлы, кутшӧм нӧ сійӧ компания чукӧртчӧма бейзбольнӧй площадка вылӧ?
Бара Моль аслас другыскӧд!
И скаутъяс накӧд!
Мый йылысь нӧ найӧ сэні вашкӧдчӧны?
Гашкӧ, тӧдмалісны, коді гижис сійӧ сочинениесӧ, а миянлы оз кӧсйыны висьтавны?
— Оз, ме ногӧн найӧ бара нин мыйкӧ вӧчны лӧсьӧдчӧны Робинсонлы паныд, — шуис Василь. — Тӧрыт лунтыр вашкӧдчисны, чукӧртчылісны пельӧсъясӧ, мыйкӧ гижисны…
Принс кыкысь на дінӧ воліс.
А талун ме дінӧ воліс Лори, висьталіс, мый класс сэсся оз кӧсйы подчиняйтчыны негрлы, мый директор эськӧ зэв бура относитчис класс дінӧ, старӧстанас кӧ вӧлі сылӧн пиыс, мый тайӧ эськӧ ставыслы вӧлі зэв выгӧднӧ: позьӧ не сэтшӧма зубритны и экзаменъяс дырйи эськӧ некод эз крукасьлы быд кывйӧ.
— Но, а тэ мый?
Мый тэ сылы шуин? — пыр жӧ скӧрмис Джой.
Василь спокойнӧя видзӧдліс сылы чужӧмас.
— Ме ысті сійӧс кытчӧ колӧ да чорыда сетышті банбокас.
И шуи ещӧ, мый ми век кутам сулавны Чарли дор.
— Молодеч! — Джой шлёпнитіс другыслы мышкуас. — Видзӧдлы, найӧ кутӧны асьнысӧ дзик заговорщикъяс моз.
Со, видзӧдлы, корисны нывкаясӧс и вашкӧдчӧны накӧд…
— Найӧ зільӧны эскӧдны, мый добитчасны школаысь став мӧд рӧмаяссӧ вӧтлӧм, — шуис гусьӧник матыстчысь Джон Майнард. — Ме ачым кывлі, кыдзи тайӧ лунвывса франтыс ошйысис, мый добитчас.
И найӧ збыль тайӧс вӧчасны, — содтіс сійӧ жугыльпырысь.
— Эк тэ, шляпа!
Мый нӧ тэ, тадзи и кутан виччысьны, медым тэнӧ вӧтлісны школаысь сӧмын сы вӧсна, мый тэ сьӧд кучика? — пузис Джой. — Абу сідзи, ребята, ме ӧні жӧ котӧртла Чарлила, висьтала сылы, мый и миянлы колӧ чукӧртны ассьыным штабнымӧс.
Мыйкӧ кӧ друг лоӧ — петкӧдлам налы асьнымӧс.
Колӧ лоны дасьӧн, а то тайӧ детинкаяссяньыс быдтор позьӧ виччысьны…
Чарлиыд абу тэ кодь, Майнард, сійӧ кутас действуйтны.
И Джой бӧр котӧртіс школалань да котӧртігмозыс горӧдіс Васильлы:
— Виччысьлы менӧ, ме ӧдйӧ!
Вылі коридорын ӧшинь дорын Чарли висьталіс Ричардсонлы:
— Сійӧ талун весиг бӧрдіс, сэр.
И ставсӧ сы вӧсна, мый сылӧн абуӧсь некутшӧм талантъяс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі выступитны праздник дырйи…
Ме висьталі сылы, мый кора тіянӧс, сэр.
Гашкӧ, сылы сюрас роль ловъя картинаясын либӧ ещӧ кӧнкӧ?
Сійӧ эськӧ вӧлі сэтшӧм шуда…
— Ладнӧ, Чарльз, ме думышта Мери Смитлы мыйкӧ лӧсяланаӧс, — довкнитіс юрнас Ричи. — А ті ветланныд нин репетиция вылӧ мисс Вендикс дорӧ?
— Да, сэр.
Сійӧ сетіс меным волхвлысь роль «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын, — быттьӧ збоймис Чарли. — Шуӧ, мый ме зэв лӧсьыд лоа ыж кунас да бедьнас.
Сійӧ менӧ сувтӧдіс медводзӧ, дзик кагалӧн ясли дорӧ.
— А коді нӧ лоас каганас? — мудера шпыннялігтыр юаліс Ричи. — Оз-ӧ нин миян Лори Миллс?
Чарли серӧктіс:
— Лори Миллс?
Миян квайт фут судта «кагаыс»?
Збыль, сэр, Лори — мисс Вендикслӧн любимец, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ век жӧ босьтіс Де-Минголысь ичӧтик воксӧ.
Сылӧн чужӧмыс зэв мича и синъясыс — быттьӧ вишняяс…
Ми сӧмын полам, мый кор воссяс занавес, сійӧ друг босьтас да бӧрддзас…
Ричи прысьнитіс школьник моз, и Чарли пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый велӧдысьлӧн настроениеыс бур, да решитчис:
— Сэр, онӧ-ӧ ті вермӧй висьтавны… сочинение йывсьыд, сэр… мый йылысь сійӧ и коді сійӧс гижис?..
Сета тіянлы кыв, сэр: некод нинӧм оз тӧдлы.
Нюмыс Ричи чужӧм вылысь пыр жӧ воши:
— Оз позь, зонмӧ, ме висьталі урок вылын ставсӧ, мый верми и кӧсйи висьтавны тіянлы ставныдлы.
Оз сулав бара панны тайӧ мисьтӧм сёрнисӧ.
Чарли яндысьӧмсорӧн лэдзис синъяссӧ.
— Да, — быттьӧ пырмунігмоз водзӧ сёрнитіс Ричи, — ме важӧн кӧсйи юавны: кыдзи ті ладманныд сійӧ выль мортыскӧд — Мэйсонкӧд?
Сійӧ ӧд локтіс классас во шӧрас.
— Ме эськӧ сыкӧд ладми, да сійӧ мекӧд оз ёна ладмы, — пыркнитіс юрнас Чарли. — Сійӧ ӧд Лунвылысь, а сэні налӧн негр — абу морт…
Вот сійӧ некыдз оз вермы и миритчыны, мый ми велӧдчам ӧти школаын.
Кор ме матыстча сы дорӧ, сійӧ вежньӧдлӧ вомсӧ, быттьӧ змейӧс аддзӧ.
— Сідз… — пинь пырыс вомгорулас шуис Ричи. — Гӧгӧрвоана… — И друг сёрнисӧ вежис: — А кыдзи-мый машинаыд?
Удитанныд помавны «табачнӧй ордйысьӧмъяс» кежлӧ?
— Кыдз жӧ, сэр!
Шассиыс пӧшти гӧтов нин, ӧні делӧыс кузов сайын, — радпырысь заводитіс детинка. — Подув пыддиыс ме босьті медбӧръя ракетнӧй автомобильлысь кузовсӧ.
Сійӧ ньӧти оз ло Мэрфилӧн кольӧм вося машина кодь…
Чарли кӧсйис эськӧ висьтавны подробнӧйджыка, но сійӧ здукас коридор чукыль сайысь мыччысис мыйвынсьыс котӧртысь детинка.
Тайӧ вӧлі Джой; сылӧн вӧлі тырӧма лолыс.
— Робинсон, заговор! — скӧрмӧмысла велӧдысьӧс казявтӧг ылісянь заводитіс горзыны сійӧ. — Моль да сылӧн другыс лӧсьӧдчӧны тэнӧ вӧтлыны.
Став сьӧдъяссӧ кӧсйӧны вӧтлыны школаысь.
Меным сӧмын на Бэн Квинси висьталіс, мый дворын чукӧртчисны.
Лоӧ ыджыд кось.
Талун жӧ колӧ чукӧртны штаб!
Ми налы тожӧ петкӧдлам асьнымӧс!
Сӧмын сэки Джой аддзис Ричардсонӧс да яндысьӧмсорӧн вомгорулас шуис:
— О, сэр, прӧститӧй…
Ме эг казяв тіянӧс, сэр…
Ричардсон курччис вомдорсӧ.
— И уна школьникъяс ӧтлаасисны Мак-Магон да Мэйсон дінӧ? — юаліс сійӧ Беннетлысь.
Чарли да Джой чуймисны, кытысь налӧн любимецыс тӧдлӧма Мэйсон йылысь.
— Вель уна, — вочавидзіс Джой. — Накӧд став скаутъясыс и сійӧ компанияыс, кодлы найӧ мыйсюрӧ кӧсйысьӧмаӧсь отсалӧмысь.
Мэйсон пӧлучайтӧ батьсяньыс бур содержание.
А Фэнианлӧн сьӧмыд век эм.
— Водзвыв юӧртӧй меным, кор лоӧ тайӧ «косьыс», — вӧсньыдик синкымсӧ кӧрӧмӧн шуис велӧдысь.
И неуна довкнитіс юрнас детинкаяслы да мӧдӧдчис аслас кабинет ӧдзӧслань.
11. ПАТРИЦИЯ
— Чукӧртчам талун рытнас ме ордын, — шуис Чарли ёртыслы, кор велӧдысь муртса на саяліс. — Тыдалӧ тайӧ пӧрйӧ прӧстӧ косясьӧмыд лоӧ этша…
Висьтав миян йӧзлы ставыслы, мед локтасны, — содтіс сійӧ.
Джой бергӧдлыштіс сынӧдын папкасӧ, быттьӧ пращаӧс:
— Кӧть мый, а мак-магоновечьяслӧн нинӧм оз артмы — миян йӧз ставныс тэ дор сувтасны, а Фэнианӧс весиг сылӧн скаутъясыс терпитны оз вермыны.
Но, рытӧдзыс, Чарли.
И Джой Беннет котӧртіс юӧртны «ас йӧзлы».
Чарли петіс дворӧ да пыр жӧ казяліс, мый турунвиж платтьӧ вуджрасьӧ на каштанъяс улын.
Неылын ичӧтик чукӧрӧн сулалісны скаутъяс асланыс вожаккӧд да Мэйсонкӧд.
На вылӧ видзӧдтӧг Чарли вуджис двор вомӧн да матыстчис турунвиж платтьӧ дінӧ.
Кажитчис, мый тайӧ здукас турунвиж платтьӧ нинӧм эз аддзы и нинӧм эз тӧд Мери Смиткӧд сёрнитӧмысь кындзи.
— Хэлло, Пат!
Гортад лӧсьӧдчан? — горӧдіс Чарли.
Кор Мери друг аддзис сійӧс сэтшӧм матысь, сійӧ дрӧгнитіс.
Пат спокойнӧя довкнитіс ыргӧн рӧма юрсиа юрнас:
— Да, пӧра, а то мам кутас тӧждысьны.
Ме и сідзи нин дыр эг мун.
Сійӧ зілис игнавны сумкаыслысь зэлыд томансӧ.
— Вай ме игнала тэныд. — Чарли босьтіс сы киысь ичӧтик мичаник виж сумкасӧ. — Сідзкӧ, мунам ӧтлаын?
Пат ӧдйӧ видзӧдліс скаутъяслань да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ синъяссӧ вештіс бӧр:
— Мунам.
Сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрсинас да Чарликӧд тшӧтш мӧдӧдчис вороталань.
Мери шеныштіс кияснас.
— Патриция, думышт, мый тэ вӧчан!
Найӧ видзӧдӧны!
Тайӧ тэныд сідзи оз прӧйдит! — вашнитіс сійӧ.
— Пӧжалуйста, эн вашкӧдчы, — торкис сійӧс Пат. — Ме абу полысьяс рӧдысь.
А тэ, полан кӧ, верман кольччыны. — Сійӧ ӧддзӧдіс воськовсӧ.
— Ме пола?
Менӧ позьӧ орйӧдлыны кусӧкъяс вылӧ — ме налысь ог кывзысь! — сьӧлӧмсяньыс шуис Мери да пыр жӧ сувтіс Чарликӧд орччӧн мӧд бокас.
Куимнанныс петісны школа ворота сайӧ да мӧдӧдчисны Паркӧвӧй районлань, а скаутъяс колльӧдісны найӧс лӧг синъясӧн.
Кобис, но улича вылын вӧлі рӧмыд, и кӧнсюрӧ витринаясын ӧзтісны нин би.
Чарли лолыштіс уль руа сынӧдсӧ.
Здук мында сылы кажитчис, мый кылӧ тулыс дук, но пӧшти пыр жӧ сійӧ торйӧдіс нин и калбас, и капуста, и селёдка дук: ӧвтіс Слейкс лавкалӧн восьса ӧдзӧсъяссянь.
Картонысь вӧчӧм негр — зӧр шыдӧслӧн реклама, — кыдзи и век, нюмъяліс витринасянь.
Уличаыс, кӧть эськӧ сійӧ и шусис Скул-стритӧн (Школьнӧйӧн), вӧлі беспокойнӧй, няйткодь да зэв шума.
Горзісны жаритӧм кукурузаӧн вузасьысьяс, горзӧмӧн вӧзйисны ассьыныс тӧварсӧ кондитеръяс, мороженщикъяс да бананъясӧн тӧргуйтысьяс.
Ёсь гӧлӧсӧн шутьляліс жаровняыс Пинеллилӧн — землянӧй ӧрешкиӧн тӧргуйтысьлӧн.
Видзчысьны тшӧктана гӧлӧсӧн тутсісны автомобильяс.
Сэнди и Бинг, тӧдса детинкаяс-газетчикъяс, ырскӧбтісны пельӧс сайсянь веськыда Чарли вылӧ да нывкаяс вылӧ да тӧвзисны улича кузя мыйвынсьыс горзігтыр:
— Гусялӧмны ожерелье! Доныс — дас сюрс доллар!
— Морт виысь Сэттон — медбӧръя раундын победитель!
— Сэттонлӧн противник — Мартин аддзас аслыс гу!
— Большевикъяслӧн агентлы суд!..
— Шоперъяслӧн стачка мунӧ водзӧ!
Кӧзяева мунӧны уступкаяс вылӧ!
Йӧзыс — жугыльӧсь да зумышӧсь, кыдзи и поводдяыс, кыдзи и тайӧ гажтӧм, стандартнӧй карыс ставнас — ӧта-мӧдыс вылӧ видзӧдтӧг мунісны и мунісны уличаяс кузя; налы ставыс веськодь, быттьӧ бокӧвӧйяс.
— Локтан талун репетиция вылӧ? — Пат дінӧ копыртчыштӧмӧн юаліс Чарли.
Сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсянь видзӧдіс улича вылӧ, мый эз казяв Мерилысь волнуйтчӧмсӧ, да чайтіс, мый нывкаяс сёрнитӧны кутшӧмкӧ асланыс делӧяс йылысь.
— О-ог тӧд, — неуна мытшасьлӧмӧн вочавидзис Пат.
Муртса найӧ лоины школа ворота сайын да эз кутны тыдавны скаутъяслы, збойлуныс Патлӧн тӧдчымӧн чиніс, и ӧні сійӧ кӧрліс синкымъяссӧ, курччаліс вомдоръяссӧ да вообщӧ кажитчис недӧвӧльнӧйӧн.
— Талунъя бӧрын тэныд, дерт, оз удайтчы выступайтны «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын, — бара шыасис Мери. — Ӧні тайӧ оз вермы лоны.
— Мыйын делӧыс?
Мыйла оз вермы лоны?
Мый тэ клуткан, Мери Смит? — неригтыр юаліс Чарли. — Мери Смит жӧ эськӧ да!
Век ноксьӧ да ӧвтчӧ кияснас, быттьӧ пияна курӧг бордъяснас!
Пат шевкнитіс кинас, быттьӧ кӧсйис ӧлӧдны, но Мери Смит вылӧ сійӧ ньӧти эз действуйт.
— Ме должен висьтавны сылы!
Мед сійӧ тӧдӧ, — решительнӧя шуис сійӧ да шыасис Чарли дінӧ: — Найӧ — тэ, дерт, гӧгӧрвоан, код йылысь ме висьтала, — сідзкӧ вот, найӧ висьталӧмаӧсь Патрициялы, мый кӧсйӧ кӧ сійӧ лоны майся праздник дырйи королеваӧн, то должен дугдыны тэкӧд дружитӧмысь.
Найӧ шуӧмаӧсь — регыд пӧ школаын оз ло ни ӧти мӧд рӧма, а пока мӧд рӧмаяс танӧсь, ми не долженӧсь имеитны накӧд нинӧм ӧтувъясӧ…
Со мый найӧ шуӧмаӧсь.
И Мери волнуйтчигтыр кутіс видзӧдны Чарли вылӧ; кутшӧм впечатление вӧчасны сылӧн кывъясыс?
Чарли жугыля шпыньмуніс:
— Мыйла нӧ тэ мекӧд мунан, Патриция?
Тэ ӧд кывлін — кутан кӧ мекӧд дружитны, тэнӧ оз бӧрйыны праздник дырйи королеваӧн…
Найӧ вӧчасны сідзи, медым провалитны тэнӧ, тайӧ збыль. — Сійӧ ышловзис. — И со мый: медым не вӧчны тэныд лёктор, ме ачым тайӧ минутсяньыс дугда тэкӧд сёрнитны да тэкӧд ветлыны, и вообщӧ лыддьы, мый тайӧ минутсяньыс тэа-меа костын дружба помасис!
И Чард и резкӧя тракнитіс пельпомнас да кежис переулокӧ.
— Сулавлы, Чарли, энлы!
Пат суӧдіс сійӧс да кватитіс киӧдыс:
— Тэ эн гӧгӧрво! — Пат скӧрысла пузис. — Ме висьталі налы, мый найӧ оз лысьтны меным приказывайтны!
Некод оз лысьт меным приказывайтны!
А найӧ грӧзысь ме ог пов, найӧ менӧ оз повзьӧдны.
Ме нарошнӧ муні тэкӧд, медым найӧ аддзылісны, мый ме ньӧти наысь эг повзьы…
Чарли кӧсйис нетшыштны кисӧ, но Пат кутіс крепыда.
— И сэсся, тэ вунӧдін: тэ кӧсйысин вӧчны ловъя картина кежлӧ меным юрсиӧ кодзув, козьнавны ӧрешки кышысь вӧчӧм ичӧтик тӧчила перӧяс тӧчитны, и петкӧдлыны ассьыд «Эзысь свирельтӧ», и велӧдны менӧ сынны…
Ми ӧд сёрнитчим: зонкаяс дырйи кӧ тэ победитан, ме тэныд козьнала ассьым медбур хоккейнӧй клюшкаӧс…
Он, тэ он лысьт тадзи мунны…
— Но ме вӧсна тэныд вермасны лоны неприятностьяс. — Чарли неуна заводитліс водзсасьны.
— Эн тӧждысь, ме нинӧмысь ог пов. — И кыпыд сьӧлӧма Пат кыскис детинкаӧс ас бӧрсяыс.
— Патриция Причард, ме уважайта тэнӧ.
Тэ ещӧ ёнджыка кыптін менам син водзын, — торжественнӧя шуис Мери Смит.
12. ПАРК-АВЕНЮ ВЫЛӦ
Ӧні найӧ бара мунісны куимнанныс, сёрнитісны свободнӧя да сералісны быдсяма пустякъяс вылӧ.
Пат вӧлі вывті весел (Чарли важӧн нин эз аддзыв сійӧс татшӧмнас) да зэв тешкодя нерис мисс Вендикслысь жестъяссӧ да гӧлӧссӧ.
— Кора тіянӧс, мисс Причард, пожалуйтны залӧ да дзирдыштны асланыд искусствоӧн, — сьылӧммоз ныр пырыс шуис сійӧ да кылӧдіс синъяссӧ, кыдзи мисс Вендикс. — Донаӧй, ті прӧстӧ темпераментнӧй крошка!..
Чарли да Мери серӧктісны.
Пат величественнӧя чургӧдіс кисӧ:
— Нечестивӧйяс!
Серавны слабиник, нежнӧй дева вылын, коді нуӧдӧ тіянӧс Великӧй Красоталань ыджыд шыпассянь!..
— Ой, дзик сідзи!
Быттьӧ ловъя мисс Вендикс, честнӧй кыв!..
Пат, донаӧй, тэнад настӧящӧй талант! — нимкодясис Мери.
Туй вожаланінын, заправочнӧй станция дорын, Мери прӧститчис: родственницаыслӧн керкаыс, кӧні сійӧ оліс, сулаліс некымын воськов сайын.
Бара заводитіс войтасьны, а сэсся зэрмис пыр ёнджыка и ёнджыка, быттьӧ окотапырысь.
Чарли тӧждысьӧмӧн видзӧдліс зэв кокньыдик паськӧма Пат вылӧ:
— Вай мунам бусӧн, а то тэ ещӧ прӧстудитчан.
Кватитан насморк, а сэсся… ловъя картинаын друг несъян зал тырнас, — нарошнӧ содтіс детинка, медым Пат, надурнӧ вылад, оз чайт, мый сійӧ нежнӧй.
Найӧ воисны автобус сувтланінӧдз.
— Тэ аддзылін менсьым театрӧс? — юаліс Пат. — Кыдзи, тэ сійӧс эн на аддзыв?
Сідзкӧ тэ обязательнӧ должен талун жӧ пыравны миянӧ да видзӧдлыны.
Сэтшӧм ӧд сійӧ мича!..
— А кутшӧм театр нӧ?
Игрушечнӧй?
Тэ ӧмӧй нӧ игрушкаясӧн на ворсан? — дразнитыштіс Чарли.
Патлы лои неуна яндзимкодь.
— Но, гӧгӧрвоан, пӧрысь мистер Миллард век на видзӧдӧ ме вылӧ быттьӧ ичӧтик вылӧ, — заводитіс объясняйтны сійӧ. — Сэки вӧлі менам чужан лун, и мама тӧдлытӧг висьталіс та йылысь гортын.
Вот сійӧ корӧ ас дінас мамаӧс, сетӧ сылы зэв ыджыд ящик да шуӧ: «Миссис Причард, сетӧй тайӧс тіян крошканыдлы».
Сійӧ, буракӧ, век на чайтӧ, мый меным ар вит-квайт.
Пат серӧктіс.
Но сійӧ висьталӧмысь Чарли юрын коли сӧмын ӧтитор: сылӧн вӧлӧма чужан лун, а сійӧ эз висьтавлы та йылысь Чарлилы кыв ни джын!
— Мыйла нӧ тэ меным эн висьтав чужан лун йывсьыд? — кӧритыштӧмӧн шуис сійӧ. — Ме эськӧ сідзжӧ аддзи тэныд пӧдароктӧ.
— Тэ верман козьнавны сійӧс меным любӧй лунӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Пат. — А кыдзи-мый тэнад делӧясыд «Эзысь свирельнад»?
— Кӧлесаяснас нокся.
Ми Василькӧд решитім босьтны кӧлесаяссӧ детскӧй коляскаысь, — сьӧлӧмсяньыс заводитіс висьтавны Чарли. — Да вот аски тэ верман волыны и ставсӧ ачыд видзӧдлыны.
Буракӧ, тайӧ пӧрйӧ зэв бура артмас…
И кӧть кыдзи эськӧ Мэрфи эз зіль, век жӧ «Эзысь свирель» босьтас первой места!
— И праздниквывса королева сетас тэныд дзоридзьяс да клюшка. — Пат торжественнӧя нюжӧдіс кисӧ детинкалӧн кудриа юр весьтӧ, быттьӧ пуктӧ вӧлі сы вылӧ венок.
— Кывзы, а друг кӧ тэнӧ и збыль ме вӧсна оз бӧрйыны королеваӧн? — Чарли нюммуніс, но синкымъясыс сылӧн вӧлі кӧрсьӧмаӧсь.
— Чепуха!
Найӧ кӧсйисны повзьӧдны менӧ, да эз удайтчы, — гордӧя шуис Пат. — И сэсся, меысь мичаджыкӧс налы всё равно некодӧс не аддзыны.
Ӧдвакӧ найӧ мичмӧдасны праздниксӧ Мери Смит кодь кузь ныра да укшаль королеваӧн. — И асьсӧ бурӧ пуктысь нывка кутіс серавны сы вылын.
— Оз ков сы вылын серавны, — бурпырысь дугӧдіс сійӧс Чарли. — Сійӧ, дерт, абу зэв мича, но зэв бур ёрт.
Пат клопнитіс-кучкис сылы киас:
— Ок тэ, ставсӧ дорйысь!
Век быдӧнлысь аддзан сӧмын бурӧс!
Матыстчис еджыда-гӧрда автобус.
Вӧлі дзескыдкодь, но Чарли ӧдйӧ аддзис Патлы места.
Мӧд сувтланінын прӧстмис местаыс и сылы — озыра, но лӧсьыдтӧма пасьтасьӧм еджыд юрсиа кыз нывбабакӧд орччӧн.
Муртса на детинка пуксис, нывбаба шумӧн чеччис да кутіс пыркӧдны юбкаяссӧ, быттьӧ сы дінӧ инмӧдчыліс няйт скӧт.
— Ме ог гӧгӧрво, мый видзӧдӧ автобуснӧй компания! — гораа, автобустырнас шуис сійӧ. — Пуксьӧдӧны татчӧ быдсямасӧ…
— Эн нин сёрнитӧй! — тшӧтш шуис Чарлилӧн суседыс, ӧкуратнӧй да дзор, коді вӧлі зэв ёна мунӧ приказчик вылӧ. — Порядочнӧй мортлы на вӧсна регыд некытчӧ лоӧ воштысьнысӧ…
И сійӧ вӧчис вид, быттьӧ зільӧ вешйыны сьӧд детинка дорысь кыдз позьӧ ылӧджык.
Йӧзыс нюжӧдісны сьыліяснысӧ — ставыслы вӧлі интереснӧ видзӧдлыны скандалыс вылӧ.
Быд боксянь лӧгпырысь шӧтісны:
— Сылы мый — пукалӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма!
— Эн тӧждысьӧй, найӧ петкӧдласны на асьнысӧ!
И сӧмын ӧти морт, лӧз комбинезона, пинь пырыс шуыштіс:
— И мый сибдісны детинкаыс дінӧ — ог гӧгӧрво!
Чарликӧд орччӧн вӧлі дзик ӧти прӧст места, но некод эз тэрмась займитны сійӧс.
Чарли вылӧ видзӧдісны кӧдзыд, лӧг синъяс, и тайӧ видзӧдласъясыс вӧсна детинкалӧн чужӧмыс лои пӧим кодь руд рӧма.
«Ог чеччы, кута чӧв овны.
Мед видзӧдӧны, мед шуалӧны, всё равно ог вӧрзьы местаысь!» думсьыс шуаліс сійӧ аслыс.
Сійӧ бергӧдчис Патлань, синнас корсис сылысь жалитӧм, но нывка пукаліс ӧшинь вылӧ сюся видзӧдігтыр, быттьӧ ставыс, мый вӧчсьӧ, сылы ньӧти оз касайтчы.
Чарлилӧн суседкаыс удитлӧма нин видзӧдлыны сылы синмас да лӧгпырысь серӧктіс:
— Сьӧд кавалер!
И кыдзи сӧмын абу яндзим нывкаыслы!
Этша али мый сылы ас кодьыс?
Непременнӧ колӧ вӧдитчыны тайӧяскӧд…
Сійӧ кӧсйис содтыны кутшӧмкӧ грубӧй кыв, гашкӧ, «ниггер», либӧ «эфиоп», либӧ ещӧ кутшӧмкӧ презрительнӧй кличка, кодӧс думыштісны негръяслы еджыдъяс, но ланьтіс: Чарлилӧн югъялысь синъясыс ӧлӧдісны сійӧс.
— Виас, честнӧй кыв, виас! — сувтланін дырйи петігӧн нарошнӧ ойӧстіс сійӧ. — И кор нин найӧ весасясны асланыс Африкаӧ.
Чарли бокса местаӧ сідзи некод эз и пуксьы дзик Парк-авенюӧдз.
Детинка кыв ни джын шутӧг чеччис автобусысь и весиг эз заводитлы отсавны Патлы: Пат асьсӧ кутіс дзик бокӧвӧй моз.
Кытчӧдз автобус эз вешйы вель ылӧдз, Пат восьлаліс эз орччӧн, быттьӧ тӧдтӧм.
Чужӧмбанъясыс сылӧн сотчисны, и сійӧ сэтшӧма тэрмасис, быттьӧ сы бӧрся кодкӧ вӧтчис.
Чарли ылісянь наблюдайтіс сы бӧрся: и серамыс сылӧн петіс и вӧлі забеднӧ, и окота вӧлі шуны асьсӧ радейтысь нывкалы мыйкӧ лёкӧс.
— Верманныд сідзи не котӧртны, мисс Причард, — медбӧрын шуис сійӧ: — некод тіян бӧрся оз вӧтчы — ни сьӧдъяс, ни еджыдъяс!
— О-о, пӧрысь йӧй! — бӧрдан гӧлӧсӧн шуис Пат. — Кыдзи сійӧ лысьтіс сідзи шуны ме йылысь!.. — Сійӧ зымкнитіс мича кӧмкота кокнас. — И мыйла сӧмын тэ думыштін пуксьыны автобусӧ! — уськӧдчис сійӧ друг Чарли вылӧ. — Окота лои неприятностьяссӧ кывзыны?..
Чарли серамсорӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Меным зэв жаль, — шуис сійӧ, — меным зэв жаль, мый тадзи артмис: кӧсйисны дойдны негрлысь сьӧлӧмсӧ, а веськалі еджыд ледилы…
Патлы лои неуна яндзимкодь.
— Да, дерт… тэныд вӧлі ещӧ неприятнӧджык, — муртса шуыштіс Пат. — Сійӧ и тэ вылӧ уськӧдчис, ӧбидитіс…
Чарли лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ме велалі нин, — шуис сійӧ. — Ме велалі нин, мый ті, еджыдъяс, он лыддьӧй негръясӧс йӧз пыдди. — Сійӧ гордӧя пыркнитіс юрнас. — Но ме тӧда, мыйла тайӧ сідзи.
Сы вӧсна мый став сьӧдъясыс вывті рамӧсь да кывзысьысьӧсь.
Найӧ эз вӧвны татшӧмӧсь Джон Браун кадӧ и сэки еджыдъяс гӧгӧрвоисны, кодъяс ми сэтшӧмъясыс.
Вот виччысьлы, вай меным сӧмын лоны верстьӧ мортӧн, и ме петкӧдла ставыслы, мый вермасны вӧчны негръяс!..
Сылӧн киясыс дрӧжжитісны.
Сійӧ дзебис найӧс зепъясас.
Пат видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмпырысь.
— Со вӧлӧм тэ кутшӧм… — вомгорулас шуыштіс сійӧ. — А ме эг и думыштлы! — И пыр жӧ, медым вежны сёрнисӧ, успокоитчыны аслыс и успокоитны детинкаӧс: — Ми пыр жӧ гортынӧсь лоам.
Видзӧдлам менсьым зарниӧн мичмӧдӧм еджыд театрӧс.
Чарли довкнитіс юрнас:
— Ог, Патриция, ме ог мун тэ ордӧ.
Уна неприятность тэнад вӧлі ме вӧсна.
Думышт: друг менӧ аддзас ачыс Босс либӧ тэнад мамыд.
Сэки оз нин удайтчы вӧчны сідз, быттьӧ тэ мекӧд абу тӧдса, — серамсорӧн содтіс сійӧ.
Пат неуна гӧрдӧдыштіс.
— Меным зэв жаль… ме… прӧстӧ шӧйӧвоши, — извиняйтчӧмпырысь шуис сійӧ. — И тэ не должен лӧгасьны ме вылӧ, Чарли.
Меным сэтшӧм окота, сэтшӧм окота петкӧдлыны тэныд ассьым театрӧс: ӧд тэ — менам друг.
И сійӧ сэтшӧм кевмысьӧмӧн да меліа видзӧдлывліс сылы чужӧмас, сідзи нетшкис сійӧс соскӧдыс, мый детинка эз вермы кутчысьнысӧ да сетчис.
Но дыр на, быттьӧ ловъя яйын жель, сотіс сійӧс ӧбида, кодӧс сӧмын на ковмис терпитны.
Детинкалы вӧлі вывті сьӧкыд вунӧдны лёк думъяссӧ, кывзыны пӧдругаыслысь нинӧм думайттӧм больгӧмсӧ.
— Видзӧдлы, кутшӧм мича миян тані.
Кутшӧм дворечьяс гӧгӧрбок!
Со эсійӧ — вижыс, мавританскӧй стиль серти стрӧитӧмыс — тайӧ Сфиксилӧн, судьялӧн, дворечыс.
А эстӧні, ылынджык, тыдалӧ решетка да башняяс — тайӧ миян замокным…
Мукӧддырйи кӧ эськӧ Чарли, гашкӧ, и донъяліс Паркӧвӧй районлысь мраморно-железно-решетчатӧй мичлунсӧ да «дас куим семьялысь» разностильнӧй старайтчӧмъяссӧ, но ӧні сійӧ аддзис сӧмын чепъяс, ӧградаяс да решетка сайӧ игналӧм клумбаяс.
То ли делӧ ю вылын ді, кытчӧ сійӧ ветлывлӧ купайтчыны Беннеткӧд да мукӧд челядькӧд!
Со кӧні настӧящӧй вӧляыс!
Лютикъяс, быттьӧ зарни звёздочкаяс, дзирдалӧны шӧвк кодь турун пӧвстын, и вязъяс, кодъясӧс некод оз вундавлы, копыртӧны ассьыныс увъяссӧ веськыда ваӧ.
А кутшӧм еджыд сэні лыаыс!
И некутшӧм чепъяс, некутшӧм решеткаяс — купайтчы, туплясь турун вылын, нетшкы дзоридзьяс мыйта колӧ!
— Ок, кутшӧм окота меным ветлыны сэтчӧ! — шензьӧдана описаниесӧ кывзӧм бӧрын ышловзигтыр шуис Пат. — Босьт менӧ коркӧ аскӧдыд, ладнӧ?
— Кытчӧ нин тэ лӧсьӧдчан, нылук? — друг кыліс дзуртан гӧлӧс. — Кытчӧ, мам разрешениетӧг, нуӧдӧ тэнӧ тайӧ кавалерыс?
Детинка да нывка водзӧ, быттьӧ му улысь, сувтіс миссис Причард.
Тайӧ пӧрйӧ Образцӧвӧй Механизмлӧн юр вылас вӧлі мыйкӧ нывбаба шляпа кодь, а рычагъяс вылас, мӧд ногӧн кӧ, пельпомъяс вылас, вӧлі шыр гӧн рӧма рудов плащ.
— Тэ должен вӧлі локны гортӧ час сайын, — водзӧ шуаліс миссис Причард сэтшӧм жӧ выражениетӧм, кос гӧлӧсӧн. — Но ӧні ме аддза, мый тэ ньӧти он тэрмась.
— Ме… ми… — вомгорулас шуис Пат, — ми обсуждайтім, кыдзи мунны пикник вылӧ.
— Пикник вылӧ? — Образцӧвӧй Механизм, кажитчӧ, дзуртігтыр сувтӧдіс ассьыс став шестерняяссӧ. — Тэ тӧдан, нылукӧй, мый ме ог ошкы тӧдтӧм йӧзкӧд пикникъяс вылӧ ветлӧм.
Пат ӧдйӧ видзӧдліс Чарли вылӧ.
Мам дырйиыс нывкалӧн эз ло сы мында уверенностьыс, но век жӧ сійӧ зілис лоны мамыслӧн радейтана нылӧн.
— Мамочка, тайӧ Чарльз Робинсон, тэ сы йылысь кывлін, ми сыкӧд ӧтлаын велӧдчам… — тэрыба кутіс висьтавны сійӧ да зілис лоны веселджыкӧн. — Сійӧ миссис Робинсонлӧн, коді волывлӧ миянӧ, мамочка, пи…
— Тэ кӧсъян висьтавны — кодӧс ме мукӧддырйи корывла отсасьны кухняын? — веськӧдіс миссис Причард. — Да, ме тӧда дӧва Робинсонӧс, сійӧ зэв прамӧй нывбаба.
Надейтча, мый и пиыс сылӧн сэтшӧм жӧ.
Чарли зумыша копыртчыліс.
— Да, мамочка, Чарльз миян медбур велӧдчысь и миян старӧста.
И ми ӧтлаын участвуйтам майся праздникъяс дырйи «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын.
Мисс Вендикслы Чарльз вывті ёна кажитчӧ.
— Ӧтлаын участвуйтанныд библейскӧй картинаын? — чуймӧмсӧ петкӧдлӧм могысь ассьыс рычагъяссӧ лэптігтыр повторитіс миссис Причард. — Сідз, сідз, нылук…
— А ӧні ме вайӧді миянӧ Чарльзӧс, медым петкӧдлыны сылы ассьым театрӧс, — водзӧ висьталіс Пат.
Кажитчис, мый миссис Причард вӧчас ставсӧ, мый позьӧ, медым не лэдзны Ыджыд Босслӧн замокӧ сьӧд кучика чӧв олысь детинкаӧс.
Но пӧвадитчӧм нывка пыртіс нин Чарлиӧс кӧрт воротаӧд (коді вӧлі дзик шӧр нэмся кодь), кык пон чом дорті замоклӧн шуйга крылолань, кӧні оліс замокса прислуга да кӧні вӧлі миссис Причардлӧн да сійӧ нывлӧн оланіныс.
Чарли зумыша видзӧдаліс аслыссикас ыджыдысь-ыджыд здание, решеткаалӧм ӧшиньяс, кодъяс вӧліны дзик несгораемӧй шкаплӧн ӧдзӧсъяс кодьӧсь.
Со сійӧ — оланіныс Босслӧн, сійӧ Боссыслӧн, код киын пӧшти став карыс, школа, му, керкаяс, кӧні олӧны Чарли и сылӧн став другъясыс да тӧдсаясыс, сійӧ Боссыслӧн, кодлы нэм чӧжыс уджалісны сылӧн батьыс да ставыс, кодӧс сӧмын тӧдіс детинка!
Сійӧ эз и тӧдлы, кыдзи йӧжгыльтчис.
Некор, некор сылӧн батьыс эз лысьтлы тувччыны тайӧ керка порог вомӧн, ни ӧти негр-рабочӧй эз лысьтлы и думыштны сы йылысь, медым пыравны Ыджыд Босслӧн владениеясӧ.
И вот сійӧс, Чарлиӧс, вайӧдіс татчӧ еджыд нывкалӧн капризыс.
И друг ӧдзӧсӧд петас ачыс Босс, аддзас детинкаӧс, тшӧктас слугаясыслы вӧтлыны сійӧс!
Тайӧс думыштігӧн вирыс ылькнитіс Чарли чужӧмбанъясӧ.
Сылы окота лои ӧні жӧ, тайӧ жӧ здукас бергӧдчыны и мунны татысь, тайӧ враждебнӧя настроитчӧм, быттьӧ ассьыс став решёткаяссӧ сувтӧдӧм керкасьыс.
Но бӧрсяньыс, сылы пӧшти коклябӧръясас тувччалігтыр, локтіс миссис Причард, а водзвылас больгигтыр муніс Пат.
— Дзик пыр тэ аддзан!
Дзик пыр тэ аддзан менсьым театрӧс! — шуаліс сійӧ, кор пыртіс Чарлиӧс кӧр сюръясӧн мичмӧдӧм пемыд холлӧ.
Чарли век жӧ вӧлі детинка, сӧмын детинка, и сы вӧсна сійӧ вунӧдіс ставсӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн дрӧгнитіс, кор картон кӧрӧбка пытшкысь мыччысис диковиннӧй торт кодь зарниӧн мичмӧдӧм еджыд театр.
Бергалысь сцена зэв посньыдик аканьяснас, унасикас декорацияяс, зэв ичӧтик рампа, кодӧс югдӧдісны настӧящӧй электрическӧй лампочкаяс, — ставыс тайӧ чуймӧдіс сійӧс кыдзи конструкторӧс.
— Лӧсьыда вӧчӧма!
Ок, кутшӧм лӧсьыда вӧчӧма, Пат! — шуис сійӧ театрлысь став пельӧсъяссӧ да «кулисаяссӧ» видзчысьӧмӧн видзӧдалігтыр. — Но кутшӧм нӧ тайӧ пьеса, Пат?..
Энлы, да тайӧ ӧд Шекспирлӧн «Гожся войӧ вӧт»! — друг горӧдіс сійӧ. — Со Пек, а со, осёл юра, сулалӧ ткач Основа, а со эстӧні, мышкас, куим фея королевакӧд.
А со тайӧ… — сійӧ босьтіс киас ӧти акань, — тайӧ Гермия, и сійӧ дзик тэ кодь, Пат…
Мыйкӧ мӧвпалігтыр Чарли декламируйтіс:
— Кутшӧм тэ тӧлка, Чарли! — уважениеӧн вашнитіс Пат. — Тэ век быдтор тӧдан.
А ме весиг эг и думыштлы, мый тайӧ Шекспир.
Ричи ӧд, буракӧ, лыддьыліс миянлы тайӧ пьесасӧ?
— Сійӧ лыддьыліс миянлы сэтысь отрывокъяс, а ме сэсся читальняын лыдди сійӧс ставнас.
Сійӧ дзик волшебнӧй мойдкыв кодь, тайӧ пьесаыс…
Кывзы, мый шуӧ Титания:
— Патриция Причард, ӧбедайтны! — кысянькӧ вылісянь дзуртыштіс Образцӧвӧй Механизм. — Да и тэнӧ, зонмӧй, мамыд, навернӧ, ёна нин виччысьӧ.
Шекспирӧн глупӧя увлекитчӧмысь думсьыс асьсӧ видігтыр Чарли прӧщайтчис миссис Причардкӧд да нылыскӧд да петіс еджыд кӧзяевалӧн железно-мраморно-решетчатӧй мичлунысь.
— Патриция, волы татчӧ.
Сы серти, мый мамыслӧн гӧлӧсыс кӧдзыда дрӧжжитіс, Пат гӧгӧрвоис, мый ӧні бур сёрни оз ло.
— Ме тані, мамочка.
Платтьӧсӧ нервнӧя лӧсьӧдышталігтыр сійӧ сувтіс мам водзас.
— Мый нӧ тэ век нетшкан платтьӧтӧ, быттьӧ индюшка?
Сулав спокойнӧя! — скӧра прикажитіс миссис Причард. — Ме кӧсъя тэкӧд сёрнитыштны серьёзнӧя.
Тэ талун вайӧдӧмыд татчӧ тайӧ сьӧд детинкасӧ…
Пат зав ёна гӧрдӧдіс.
— Меным висьтавлісны, мый сійӧ тэкӧд дружитӧ, новлӧдлӧ тэнсьыд небӧгъястӧ, ветлӧдлӧ тэкӧд.
Тэныд колӧ, нылук, гӧгӧрвоны ӧтитор: ме ог омӧля относитчы сьӧдъяс дінӧ, на пӧвстын эмӧсь зэв прамӧй йӧз…
Но сэсся, пӧжалуйста, эн вайӧд татчӧ тайӧ детинкасӧ.
Сійӧ тэныд абу ёрт…
Тӧдан-ӧ, позьӧ вежливӧя обращайтчыны мӧд рӧмаяскӧд, но тайӧ оз висьтав — кутны асьтӧ накӧд, кыдзи равнӧйяскӧд.
Найӧ таӧ абу велалӧмаӧсь и оз кутны уважайтны тэнӧ таысь.
И еджыдъяс сідзжӧ кутасны тэнӧ серавны…
Тэ гӧгӧрвоин менӧ, Пат?
— Да, мамочка, — шуис Пат; сійӧ тэрыба гӧгӧрбок видзӧдаліс турунвиж шӧвкӧн пасьтӧдӧм акань Гермияӧс.
«Мыйта неприятность ӧти лунӧ!
И ставыс тайӧ Чарли вӧсна!
Сулалӧ-ӧ сы вӧсна эта мында ас вылӧ босьтны!
Сьӧд детинка!
Сьӧд чужӧма обезьяна, кыдзи шуӧ эсійӧ тшап Мэйсоныс.
Ой, кыдзи ме мудзи таысь ставсьыс!»
И Пат Причард паськыда очсыштіс.
13. СЫЛӦН МАМЫС
Камин вӧлі дзик настӧящӧй кодь, а пес пыдди куйлісны кос пожӧм кольяс, кодъясӧс Салли Робинсон чукӧртіс ещӧ арнас на вӧрысь.
Кажитчис, мый муртса кӧ чуткыштан найӧс истӧг тувйӧн — камелёкын пыр жӧ ыпнитас мича би.
Но ен мед видзас тіянӧс татшӧмтор вӧчӧмысь, сы вӧсна мый сэки ыпнитасны не сӧмын кольясыс, но и пластмассаысь вӧчӧм искусственнӧй камин, и бумагаысь вӧчӧм пызан дӧраяс, и занавескаяс, и абажуръяс, и ставыс, мый сэтшӧм сьӧкыдпырысь лӧсьӧдӧма Робинсонъяс керкаын, пыр жӧ пӧрас пӧим чукӧрӧ.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдіник керка, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧсь тайӧ районас уна негритянскӧй керкаяс.
А районыс эз вӧв ёна бур, и весиг дядя Пост, коді вӧлі быдторйӧ нин олӧмас велалӧма, ышлолаліс да чукрасис, кор аслас оливкӧвӧй чудовищенас веськавліс Горчичнӧй Райӧ.
Горчичнӧй Райын олісны быдсикас кучика йӧзыс — шом кодь сьӧдсянь сливки кодь еджыдӧдз; но тайӧ еджыд кучикаясыслӧн сӧнъясас сідзжӧ вӧлі ӧти войт негритянскӧй вир, и тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, медым настӧящӧй еджыдъяс — «ариечьяс» — сетісны налы ним «мӧд рӧмаяс» да лэдзлісны найӧс асланыс керкаӧ сӧмын чёрнӧй ходӧд.
Горчичнӧй Райын эз вӧвны ни паркъяс, ни мича газонъяс, ни выль модаа виллаяс.
Ӧтисикас горчичнӧй рӧмӧн краситӧм керкаяс (тасянь и нимыс) составляйтісны районлысь декорациясӧ.
На сайӧ дзебсьӧмӧн, медым не вывті ёна петкӧдлыны ассьыныс гӧльлунсӧ, сулалісны баракъяс, сарайяс, чипан позъяс, грузӧвик улысь ящикъяс, кодъясысь вӧчӧма йӧзлы оланін. Найӧс дӧмлӧма кӧртӧн, дранкиӧн, фанераӧн, тольӧн да артмӧма мыйкӧ оланін модаа, кӧні оліс Горчичнӧй Райса население.
Гӧльлун видзӧдіс тані быд щелльӧд.
Ӧти карын негритянскӧй квартал шуӧны «Вифлеемӧн», мӧдын — «Гарлемӧн», коймӧдын — «Чёрнӧй Потокӧн», но быдлаын, быд карын тайӧ медся гӧль кварталъяс, и еджыдъяс татчӧ волывлӧны сӧмын могӧн либӧ любопытство ради.
Весиг главнӧй шосселӧн руд змейыс тэрмасис некымынысь чукыльтӧмӧн ӧдйӧджык прӧйдитны карлысь тайӧ районсӧ да пышйыны сэтчӧ, кӧні эськӧ путешественникъясӧс эз шогӧд татшӧм тыдалана гӧльлуныс.
Горчичнӧй Рай аслас став лачугаяснас принадлежитліс, кыдзи и карын пӧшти ставыс — Босслы — Миллардлы.
И Райын став негръясыс нэмсӧ мынтылісны Босслы зэв ыджыд аренднӧй дон сійӧ му торсьыс, кодӧс найӧ занимайтлісны.
Лачугаяслӧн мыйтакӧ юкӧн лэччыліс юлань, коді тӧвнас вӧвлі сьӧд да руд, тулыснас виж, а гожӧмнас, нефть да бензин пятнаяс вӧсна, ӧшкамӧшка рӧма.
Юсянь ӧвтіс сісь дукӧн да гос дукӧн, а керкаясын кыліс капуста дук, «миссис Ева Слоунлӧн дас цента ӧбед дук».
Ю сайын олісны полякъяс, венгръяс, итальянечьяс, словакъяс, и негритянскӧй челядь ветлывлісны сэтчӧ ворсны ас кодьыс жӧ гӧль йӧзлӧн еджыд челядь дінӧ.
Робинсонъяслӧн керкаыс лыддьыссис Горчичнӧй Райын медся «роскошнӧйясысь» ӧтиӧн.
Тэд Робинсон арендуйтліс сійӧс кӧзяиныслысь ещӧ сэки на, кор сійӧс индісны механическӧй цехӧ старшӧйӧн.
Сэки сійӧ босьтіс ас дінас отсасьысьясӧн Гиричӧс да Цезарӧс, и куимӧн найӧ веськӧдлісны став цехнас.
И став рабочӧйясыс кутісны сёрнитны сы йылысь, мый «коймӧд корпусын лои мӧдпӧлӧс сынӧд»: Босслӧн надсмотрщикъясыс сэтчӧ эз суитчывны, и уджыс муніс бура.
Кор сьӧлӧмсянь сёрнитігӧн другъяс пӧвстысь кодкӧ шулывліс Коттонлы, мый сійӧ кыпӧдӧ мӧд рӧмаӧс, управляющӧй сӧмын серавліс:
— Шуӧны, зэв пӧ способнӧй!
Аслас изобретениеяснас да усовершенствованиеяснас вайис Босслы уна сюрс доллар прибыль.
А мынтыны сылы позьӧ кык пӧв этшаджык еджыдлы дорысь.
Сетасны сылы контораысь доллар дас награднӧй — и сійӧ дӧвӧлен…
Найӧ ӧд нинӧм оз гӧгӧрвоны, тайӧ негръясыс.
Но Коттон ӧшибайтчыліс: Тэд зэв бура гӧгӧрволіс, кутшӧм этша мынтӧ сылы кӧзяиныс уджалӧмсьыс, но механиклӧн вӧлі дзулькйӧн пуысь, деятельнӧй натура, изобретательскӧй ум, и сійӧ прӧстӧ эз вермы терпитны, аддзыліс кӧ омӧля уджалысь механизм: сылы сідзи и окота вӧлі лӧсьӧдны, усовершенствуйтны машинасӧ.
— Дерт, ме тырта Босслысь зепсӧ, но мый нӧ вӧчан, ог вермы кутчысьны, — паськыда, челядь моз нюмъялігтыр да кияссӧ шевкйӧдлігтыр, шулывліс сійӧ ёртъясыслы.
А кор управляющӧй, Босс приказ серти, кульыштіс сылысь зэв ыджыд аренднӧй дон керкасьыс, Тэд сӧмын серӧктіс:
— Боссӧс он переделайт.
Сійӧ медся сетчытӧм машина.
— Машина, медым личкыны ми вокӧс, — шуис сэки Цезарь, и Чарли — ещӧ ичӧтик на — нэм кежлас сюркняліс пель саяс сылысь кывъяссӧ.
Ӧні, кор Тэд пӧгибнитіс, пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои мынтысьны «особнякысь», кыдзи шулывліс сійӧс Салли Робинсон.
Керкаын вӧлі узьлан жыр, гӧстинӧй, кухня, коді сідзжӧ вӧлі столӧвӧйӧн, и выліас зэв ичӧтик жыр — чардак, Чарлилӧн сарствоыс.
Кухня ӧшиньяс видзӧдісны юлань, и батьыс вӧлі сувтӧдас ичӧтик Чарлиӧс ӧшинь вылас да петкӧдлӧ сылы пемыд ва кузя кывтысь моторнӧй ботъяс да баркаяс.
А сэсся, кор Чарли быдмыштіс, субӧтаӧ батьыс босьтліс суседыслысь пыжсӧ, пуксьӧдліс сэтчӧ гӧтырсӧ да писӧ да кывтліс ділань.
Сійӧ пӧрччывліс пинжаксӧ да кутчысьліс пелысъясӧ.
Киясас сылӧн пӧльтчылісны бронзӧвӧй мускулъяс, и ставнас сійӧ вӧлі сэтшӧм мича да вына.
Ді вылын найӧ ставныс ӧтлаын корсявлісны нидзувъяс, куимнанныс чӧвтлісны вугыръяс, и Салли видзӧдіс верӧсыс вылӧ, а сійӧ долыда горзіс сылы:
— Кыскы! Тэнсьыд дӧбӧдӧ!
Эн ме вылӧ любуйтчы, а чериыс вылӧ!..
Салли сулаліс кухняын ӧшинь водзас, кӧдзыд стеклӧӧ плешсӧ инмӧдӧмӧн, да аддзис ас водзсьыс эз няйтвиж ю, а верӧссӧ, сылысь паськыда, челядь моз нюммунӧмсӧ.
Татшӧмӧн Салли паметьын коли верӧсыс сійӧ жар гожся лунас, кор колльӧдіс сійӧс «Сан-Франциско» крейсер вылӧ.
Сійӧ удитіс на ыстыны Пирл Харборсянь открытка, кодӧс вӧлі пасьталаыс штемпелялӧма военнӧй цензура.
А бӧрыннас, тӧвнас, кор Салли ставсӧ нин гӧгӧрвоис ачыс, воис дженьыдик кӧдзыд извещение сы йылысь, мый старшина Т. У. Робинсон пӧгибнитіс боевӧй пост вылын.
Боевӧй пост!
Салли чабыртіс кияссӧ.
Найӧ, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні, сійӧ адас, висьтавлісны сылы, мый офицеръяс котралісны корабль кузя, быттьӧ ыж чукӧр, да сеталісны медся лӧсявтӧм приказаниеяс.
Найӧ ни ӧтчыд эз удитны лыйны; мупомса бомбаяс киссисны «Сан-Франциско» вылӧ, кыдзи розьӧсь мешӧкысь картупель, и бӧрыннас эз позь аддзыны весиг ни ӧти тор сійӧ орудиеыслысь, код дорын сулаліс Тэд.
Салли видзӧдліс ичӧтик кухнясӧ, кӧні дзирдалісны весалӧм кастрюляяс да кӧні найӧ сэтшӧм гажаа коркӧ ӧбедайтлывлісны куимӧн.
Кор вӧлі ловъя Тэд, сылы оз ков вӧлі ветлӧдлыны озыр керкаясӧд — пуны-пӧжавны еджыд йӧзлы да кывзыны кутшӧмкӧ миссис Сфиксилысь ропкӧмсӧ: «Ті, Робинсон, зэв бур пусьысь-пӧжасьысь, но асныраӧсь да унатор он гӧгӧрвоӧй, кыдзи и став негръяс».
Став вирыс пузьыліс Саллилӧн тайӧ кывъяссьыс.
Сылы окота вӧлі шыбитны миссис Сфиксилы тарелкаӧн да шуавны сылы синмас ставсӧ, мый сійӧ мӧвпалӧ еджыд ледияс йылысь.
Но ковмыліс кутны асьсӧ пиыс ради.
Мунігас Тэд босьтіс сысянь кыв, мый сійӧ быдтас Тэдлы бур, учёнӧй, прамӧй пиӧс.
«Ме надейтча тэ вылӧ, кыдзи ас вылӧ.
Тэ менам крепыд воляа морт, и тэ верман воспитайтны Чарлиысь настӧящӧй мужичӧйӧс», дум вылас уськӧдліс Салли сылысь кывъяссӧ.
Сійӧ пыркнитіс дженьыдик, пиыслӧн кодь жӧ кудриа юрсисӧ.
Ыджыд сьӧлӧма!
Да, дерт, сійӧ ыджыд сьӧлӧма, и Чарли мунӧма сы рӧдӧ.
Сӧмын эськӧ мед татшӧм характерыс вӧсна сійӧ эз нажӧвит мыйкӧ лёкӧс!
И сідзи нин школаас начальствоыс сійӧс оз радейт!
Салли видзӧдліс часі вылӧ.
— Кытчӧ тайӧ воши детинкаыс?
Сэтшӧм нин сёр, а сійӧ век на абу, — гораа шуис сійӧ.
И быттьӧ сійӧ кывъяслы вочавидзӧм пыдди кильчӧ дорын кылісны кок шыяс, и порог дорын мыччысис Чарли.
«Бара мӧвпалін бать йылысь! — мамыслы детинкалӧн кодь вӧсньыдик чужӧмас муртса видзӧдлӧм бӧрын гӧгӧрвоис сійӧ. — Буракӧ, весиг бӧрдӧмыд».
Но и мамыс удитіс казявны пи чужӧм вывсьыс вежсьӧм.
«Школа?
Мыйкӧ лои ёртъясыскӧд?
Автомобильыскӧд?
Али, гашкӧ, велӧдысьясыскӧд?»
Салли думсьыс бӧрйӧдліс ставсӧ, мый вермис лоны сылӧн пиыскӧд.
— Мыйкӧ лои? — плита дорын тэрыба ноксьыны заводитігмоз ӧдйӧ юаліс сійӧ.
— Дзик нинӧм эз ло, ма, — шыасис Чарли.
Сійӧ пуктіс небӧгъяссӧ да матыстчис мыссян доз дінӧ. — А тэнад эмӧсь кутшӧмкӧ выльторъяс?
«Дзебӧ!
Дзик батьыс кодь…
Дерт, сійӧс мыйкӧ мучитӧ, но сійӧ нинӧм вылӧ оз висьтав», мӧвпаліс Салли.
Кор пиыс сёйис яичница, сійӧ пуксис пызан сайӧ да кутіс висьтавлыны:
— Миссис Гоу дінӧ воліс агент, кодлы сійӧ, помнитан, сетліс керкаысь задаток.
Вот — сійӧ бӧр вайис миссис Гоулы задатоксӧ да шуӧ, мый домовладелец абу сӧгласен сдавайтны керкасӧ негръяслы Эдемын.
Шуӧ: став суседъясыс пӧ сэні кутісны шензьыны, чукӧртісны керка кутысьяслысь собрание да объявитісны, мый оз кӧсйыны овны мӧд рӧмаяскӧд орччӧн.
Маргрет Гоу сыркъялӧмӧн бӧрдӧ.
Темпи пыраліс мела, и ми ӧтлаын ветлім пальӧдны сылысь шогсӧ.
Чарли вежыньтіс чужӧмсӧ.
— Талун Горилла пуктіс Нэнсилы «эф» сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ — мулатка, — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ.
— А… тэныд? — полӧмӧн юаліс мамыс.
— Меным сійӧ пуктіс «би»: тетрадьысь кутшӧмкӧ няйт чут аддзӧма да.
Чарли кыв ни джын эз висьтав сы йылысь, кутшӧма сераліс сійӧс тайӧ чут вӧснаыс Фэйни, — мамыс эськӧ сэки ещӧ ёнджыка шогӧ уси.
— Та пыдди Ричилысь, тӧдан-ӧ, ме нажӧвиті сочинениеысь «эй» и сійӧ тшӧктіс висьтавны тэныд, мый зэв дӧвӧлен меӧн.
Мамыс шутёвтіс, быттьӧ вильыш детинка.
— Бур!
Молодчина тэ менам!
Сідзкӧ, мистер Ричардсон сідзжӧ радейтӧ пӧрысь капитан Браунӧс и эз дивуйтчы, мый тэ гижин сочинение буретш сы йылысь!
Кутшӧм бур том джентльмен тіян мистер Ричиныд!
И сійӧ заводитіс обсуждайтны пиыскӧд ӧтлаын том велӧдысьлысь достоинствояссӧ.
Салли Робинсон тӧдіс школаысь став выльторъяссӧ и ставсӧ, мыйӧн занимайтчис сылӧн Чарлиыс.
Сійӧ вӧлі том, тэрыб вӧраса, детинка кодь пельк да участвуйтліс унаторйын, мый думыштліс пиыс, и пиыс велалӧма вӧлі обращайтчыны сыкӧд ёрткӧд моз.
Сӧмын шогсӧ да неприятностьяссӧ Чарли лыддис бурджыкӧн кутны ас пытшкас: мамыслӧн, коді пережитіс батьыслысь пӧгибнитӧмсӧ, и сідзи тырмымӧн шогыс.
И тайӧ пӧрйӧ сійӧ тожӧ эз висьтав мамыслы Мак-Магонкӧд аслас зыксьӧмъяс йылысь, сійӧ сёрнияс йывсьыс, мый классын гӧтӧвитсьӧ сылы паныд заговор, да автобусын лоӧмтор йылысь, коді из моз куйліс сійӧ сьӧлӧмын.
Кутшӧм окота вӧлі Чарлилы матыстчыны мамыс дінӧ да корны, медым сійӧ босьтіс Чарлиӧс школасьыс!
Некор сэсся не волыны классӧ, некор сэсся не аддзыны Гориллалысь, Фэйнилысь да Лунвывса тайӧ тшап мортыслысь скӧр чужӧмъяссӧ, не кывны сьӧд кучикаяс вылын издевайтчӧмсӧ.
Но детинка водзвыв тӧдіс — тайӧ корӧмыс вылӧ вочакыв пыдди мамыс шевкнитас кияссӧ да сьӧлӧмсяньыс шуас:
— Чарли!
Тэ вунӧдін, мый шуліс батьыд?
Он ӧмӧй тэ помнит сылысь заветъяссӧ?
Да, Чарли зэв бура помнитӧ, мый шулывліс папаыс — Тэд.
Батьыс частӧ сувтӧдліс сійӧс, ичӧтикӧс, пидзӧсъяс костас, стрӧга да сэк жӧ меліа видзӧдліс сы вылӧ да шулывліс:
— Ме кӧсъя вӧчны тэысь сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ вӧлі колана аслас войтырлы.
Тэ должен тайӧ мирас мыйӧнкӧ лоны.
Кылан, пиук?
Ичӧтик Чарли и поліс и гордитчис, мый батьыс сёрнитӧ сыкӧд, быттьӧ верстьӧ морткӧд, да вочавидзліс:
— Кыла, батьӧ.
Бур, батьӧ.
Лоны негр войтырлӧн вождьӧн, кыдзи Букер Вашингтон либӧ Фредерик Дуглас, либӧ нималана поэтӧн, кыдзи Поль Дэнбар, либӧ, гашкӧ, проповедникӧн?
Буракӧ, тайӧс тӧдвылас кутіс батьыс, кор шуліс, мый сійӧ должен мирас «мыйӧнкӧ» лоны.
И мамыс ӧні пӧшти быд лун шуалӧ детинкалы ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:
— Велӧдчы, пиук.
Бура велӧдчы, медым лоны аслад войтырлӧн гордостьӧн…
Салли, кыдзи и быд мам, чорыда эскис, мый сійӧ пилӧн лоӧ великӧй будущность.
— Дядя Джимсянь нинӧм эз вӧв? — юаліс Чарли.
— Эз, — шыасис Салли. — Ме чайті, мый конгресс бӧрын сійӧ ыстас юӧр, но сійӧ, тыдалӧ, сэтшӧма занят, мый абу ни ӧти прӧст минут.
А ӧні, навернӧ, муніс гастрольӧн…
Тӧрыт миссис Сфиксилысь ме аддзылі важ английскӧй газет, и сэтчӧ гижӧма, мый Джемс Робинсон мир сторонникъяслӧн конгресс вылын выступитӧм бӧрын мунӧма сетавны концертъяс континент вылын, а сы бӧрын мунас Рочмуӧ.
Зэв бур статья, дядя Джимӧс шуӧны «миян сьӧд Карузоӧн»…
Ох, тыдалӧ, дзикӧдз тшапмис миян Джимыд!
— Со ещӧ мый думыштӧмыд!
Дядя Джим некор оз тшапмы, век лоӧ прӧстӧй да ас мортӧн! — пӧся дорйис Чарли. — Мед кӧть регыдджык сійӧ локтіс!
— Гажыд быри пӧдарокъяссьыс? — серӧктіс Салли. — Мый нӧ тэ тайӧ пӧрйӧ закажитін сыкӧд?
— Быдса лодочнӧй мотор, — шуис Чарли. — Дерт тайӧс корны эз вӧв лӧсьыд, но меным сэтшӧм окота аслым стрӧитны ордйысян моторнӧй пыж!
— Да, ордйысьӧмъяс йылысь: сійӧ детинкаыс, Мэрфи, век ӧтарӧ довъялӧ миян керка дорті, — шуис Салли, — а сыкӧд тшӧтш тіян директорныдлӧн еджыд юрсиа пиыс.
Талун петі кильчӧ выв чышкыштны, а найӧ пырӧны дворӧ…
Тӧдан-ӧ, налӧн дзик рӧзбойничӧй чужӧмъяс, тайӧ челядьыслӧн.
Ме зэв ёна пола, мед эськӧ найӧ эз жӧ конйыштны тэнӧ ордйысьӧмъяс дырйи.
Чарли серӧктіс:
— Эн пов!
«Эзысь свирельлы» паныд нинӧм найӧ оз вӧчны.
Ме, ма, тӧдан, мый думышті?
Ме думышті цельнометаллическӧй капот…
Салли бара шутёвтіс:
— Зэв бур!
А ме миссис Причардлысь аддзи сэтшӧм состав, коді босьтӧ металл вылысь любӧй сім да югдӧдӧ сійӧс.
Ме весала тэнад «Эзысь свирельлысь» радиаторсӧ — кутас югъявны, кыдзи «Роллс-Ройс»…
— Тӧдан, ма, ме талун вӧлі Босслӧн замокын, сійӧ миссис Причард ордад, — юрсӧ лэдзӧмӧн шуис Чарли.
— Вӧлін замокын?..
Господьӧй енмӧй, да кыдзи нӧ тэ сэтчӧ веськалін?
Коді тэнӧ лэдзис, негр? — повзьӧмӧн юасис мамыс.
Чарли лэдзис синъяссӧ:
— Менӧ нуӧдіс Патриция, кӧсйис петкӧдлыны Босслысь пӧдароксӧ — игрушечнӧй театр.
Салли воча кучкис кияссӧ:
— Патриция корис?
Гӧгӧрвоа, кутшӧма скӧраліс сылӧн мамыс!
Сійӧ ӧд терпитны оз вермы ми воктӧ!
И менӧ корлӧ сӧмын сы вӧсна, мый ме кола, и кухняысь водзӧ оз лэдз…
Мый нӧ сійӧ — уськӧдчис тэ вылӧ?
Видіс?
— Эз, нинӧм лёксӧ сійӧ эз шу, но, буракӧ, збыль вӧлі недӧвӧлен сійӧн, мый ме локті, — надзӧник шуис детинка.
— Дерт нин сідз! — содтіс Салли — Эн тӧждысь: муртса тэ петін, сійӧ вӧчис нылыслы ыджыд скандал.
Тэнад Патрицияыдлы, колӧ чайтны, ёна и сюрыштіс сыысь, мый сійӧ дружитӧ негръяскӧд да вайӧдлӧ найӧс гортас…
Ме тӧда нин сійӧс, тайӧ Причардтӧ…
Чарли лэдзис юрсӧ.
«Вот мый вӧсна сійӧ татшӧм жугыль!
Ӧні гӧгӧрвоа», думыштіс мамыс.
А гораа шуис:
— Татшӧм еджыдъясыдкӧд оз ков миянлы вӧдитчыны, пиук.
Тайӧ ӧд абу мистер Ричардсоныд, кодлы дзик ӧткодь — еджыд али сьӧд мортлӧн кучикыс, мед эськӧ сӧмын вӧлі бур да тӧлка…
— Мыйла нӧ, ма, миян Стон-Пойнтын ӧні ньӧти абу бурджык Лунвылын дорысь? — сэтшӧм жӧ ичӧтик гӧлӧсӧн юаліс Чарли. — Негръяс дорӧ и тані относитчӧны зэв омӧля. — Сійӧ сэтшӧм ёна воча топӧдіс чуньяссӧ, мый весиг едждӧдісны суставъясыс. — Ме помнита, бать шулывліс, мый тайӧ война бӧрас ставыс лоӧ мӧднога, лоӧ настӧящӧй шуда олӧм и став йӧзыс лоӧны равнӧйӧсь да свободнӧйӧсь.
Салли чатӧртіс юрсӧ да курыда серӧктіс:
— Тэнад батьыд вӧлі мечтатель.
Повтӧм, честнӧй, но мечтатель.
Сійӧ весиг Ыджыд Босслысь зілис аддзыны кутшӧмкӧ бур чертаяс…
И, дерт, сійӧ эськӧ олӧмсӧ эз жалит, сӧмын мед вӧчны ставсӧ шудаӧн.
Но тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ, кутшӧм весьшӧрӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ!..
Чарли чӧв оліс, сӧмын синъясыс сылӧн югъялісны.
Сійӧ эз юась мамыслысь, мыйла весьшӧрӧ киссис батьыслӧн вирыс.
Сійӧ аддзис, кыдзи олӧны Горчичнӧй Райын сьӧд йӧз да ю сайын налӧн суседъяс-рабочӧйяс.
А талун сійӧ вӧлі Ыджыд Босслӧн замокын.
И сы вӧсна сійӧ нинӧм эз и юась.
14. ЦЕЗАРЬ СЁРНИТӦ ЯНДЫСЬТӦГ
— Эй, суседъяс!
Эм кодкӧ керкааныд?
Позьӧ тіянӧ?
— Тайӧ Цезарь.
Мун, петав сылы паныд, пиук.
Салли пӧрччис фартуксӧ да лӧсьӧдыштіс юрсисӧ.
Чарли заводитіс мунны ӧдзӧслань, но, сійӧс панйӧмӧн, кухняӧ пырис нин сійӧ, кодӧс шуисны Цезарӧн.
Код тӧдас, мый йылысь мӧвпаліс Миссисипи вадоръясысь воӧм негритянскӧй семья, кор сетіс аслас первенецлы татшӧм мича нимсӧ, но негрлӧн ортсыса видыс тайӧ нимыскӧд тырвыйӧ лӧсяліс.
Сійӧ — Робинсонъяс семьялӧн важъя другыс — вӧлі зэв паськыд морӧса, паськыд пельпомъяса, гордӧя кутліс ичӧтик юрсӧ, петкӧдліс асьсӧ, кыдзи вынлысь, дзоньвидзалунлысь да мужественнӧй мичлунлысь шензьӧдана образец.
Лӧз рабочӧй комбинезонлӧн восьса юрйылӧд кыпӧдчыліс сьӧд мраморысь вӧчӧм колонна кодь ён сьылі, кодӧс вӧлі кӧрталӧма гаруснӧй шарфӧн.
Чужӧмыс вӧлі долыд, вежласьысь, синъясыс сідзи и сатшкысьлісны собеседник пытшкӧ да, кажитчис, аддзисны быдӧнӧс пырыс.
Лӧз комбинезоныс ещӧ ёнджыка петкӧдліс тайӧ мича телӧыслысь увечьесӧ: ӧти тыртӧм соссӧ вӧлі сюйӧма зептас, а кок пыддиыс чурвидзис грубӧя лӧсалӧм пу тор.
И тайӧ кажитчис сэтшӧм тешкодьӧн да уродливӧйӧн, сэтшӧма эз мун Цезарлӧн вына, кыпыд обликлы, мый быдӧн чувствуйтіс асьсӧ нелӧсьыда аслас здоровӧй киясыс да кокъясыс вӧсна да тӧдлытӧг вештыліс синъяссӧ, медым не аддзыны Цезарлысь увечьеяссӧ.
— Кыдзи оланныд-выланныд, кӧзяева? — Цезарь приветливӧя ӧвтыштіс здоров шуйга кинас. — Салли, донаӧй, кыдзи-мый делӧясыд?
Мыйла важӧн нин эн пыравлӧй менам старука дінӧ?
— Пола мешайтӧмысь, — дзик ӧти мягкӧй креслӧ Цезарлань вештігмоз шуис Салли. — Сылӧн, буракӧ, зэв уна песласян.
Цезарь ышловзис, и чужӧмыс сылӧн лои зумыш.
— Да, лунтыръясӧн сулалӧ стиральнӧй машина дорын, вердӧ немуджтӧм мужиксӧ.
— Ті немуджтӧмӧсь? — чуймис Салли. — Да татшӧм уджалысь мортсӧ луннас сиська биӧн он аддзы!
Ті ӧд абу мыжаӧсь, мый ті… — Сійӧ падмис.
— …мый ме лои калекаӧн? — сы пыдди помаліс Цезарь. — Нинӧм, нинӧм, донаӧй, верманныд не яндысьны да шуавны вещьяссӧ асланыс нимъяснас.
Дерт, пока ме ветлӧдла пес чуркаӧн да вот тайӧн, — сійӧ перйис шуйга кинас тыртӧм веськыд соссӧ да пыркнитіс сійӧс сынӧдын, — свет вылын меысь ыджыд пӧльза оз ло, шуа яндысьтӧг.
«Шуа яндысьтӧг» вӧлі Цезарлӧн радейтана выражениеӧн, и кор Чарли вӧлі зэв на ичӧтик, медым изобразитны батьыслысь другсӧ, сійӧ тшапа чатӧртліс юрсӧ и ставлӧн серам дырйи шуліс кутшӧмкӧ фраза, татшӧм кодьӧс: «Эз эськӧ вӧв лёк кӧтӧдыштны горштӧ сурторйӧн, шуа яндысьтӧг».
Ставыс сералісны, и медся гораа ачыс Цезарь.
Ӧні Чарли да сылӧн мамыс меліа видзӧдісны сьӧд великан вылӧ: налы кажитчис, мый сыын вӧлі неыджыд юкӧн сійӧ бурлуныслӧн, коді вӧлі батяс да кодлы некор нин абу вӧлі шуӧма бергӧдчыны.
А Цезарь чувствуйтіс, быттьӧ тайӧ ыджыд синъяса подростоксӧ да тайӧ нывбабасӧ, коді зэв ёна мунӧ детинка вылӧ, завещайтіс сылы пӧгибнитӧм другыс, Тэд.
Чарли вӧлі торйӧн нин ёна кӧртасьӧма Цезарь дінӧ.
Детинка помнитӧмсянь Цезарь вӧлі батьыслӧн нэмӧвӧйся спутникӧн да ёртӧн сылӧн быд уджын, занятиеын да гажӧдчӧмын.
А ӧні, быдмигас, Чарли заводитіс нин гӧгӧрвоны, мый Цезарь ньӧти абу сэтшӧм простодушнӧй да тӧждысьтӧм, кыдзи тайӧ кажитчӧ первойсӧ.
Детинка аддзыліс, мый Асыввыв окраинаса негръяс да еджыдъяс, кор паныдасьӧны Цезаркӧд, здоровайтчӧны сыкӧд кыдзкӧ торйӧн нин меліа.
Цезарь керкаысь, кӧні вӧлі уна челядь да кӧні сылӧн гӧтырыс, Темпи, лун-лун дугдывтӧг уджаліс, Чарли частӧ сулывліс Миллард заводса еджыд да сьӧд рабочӧйясӧс.
А ӧтчыд весиг кыліс, кыдзи Цезарь, Василь Гирич батькӧд мунігӧн, гораа шуис: «Тайӧ колӧ юӧртны комитетӧ».
А Чарли заводитіс выльногӧн видзӧдны ыджыд другыс вылӧ: унатор гӧгӧрволіс сійӧ кывъясысь да зілис казявны Цезарь настроениеын весиг зэв ичӧтик вежсьӧмъяс.
— Мый кывсьӧ тіян протезъяс йылысь? — пызан вылӧ Цезарь водзӧ кофе чашка пуктігмоз юаліс Салли.
Цезарь сюйис шуйга кисӧ зептас, перйис табак кӧшель да каллян, пелька сюяліс сэтчӧ табаксӧ, ӧзтіс и, сӧмын кор кыскис тшынсӧ ас пытшкас, шуис:
— Босс, кыдзи ті тӧданныд, тшӧктіс менӧ шошаӧд вӧтлыны.
А протезнӧй бюроын, мыйӧн сӧмын аддзисны менсьым сьӧд чужӧмӧс, висьталісны, мый киӧс да кокӧс меным вермасны вӧчны сӧмын коймӧд ӧчередьын…
Коймӧд ӧчередьын! — повторитіс сійӧ скӧрысь. — Ме яндысьтӧг шуа: кор фронт вылын колӧ вӧлі кувны, то еджыд офицеръяс окотапырысь лэдзлісны негръясӧс первой ӧчередьын. — Цезарь сьӧлыштіс.
— Вот негодяйяс! — эз вермы кутчысьнысӧ Чарли. — Проклятӧй трусъяс!..
Цезарь внимательнӧя видзӧдліс детинка вылӧ да довкнитіс юрнас.
— Правильнӧ шуин, Чарльз, — шуис сійӧ. — Тэнад батьыд эз жӧ буртор мӧвпавлы еджыд командиръяс йылысь.
Сӧмын видз ассьыд вынъястӧ настӧящӧй делӧ вылӧ, эн видз посниторъяс вылӧ.
— А сійӧ лоӧ, настӧящӧй делӧыс? — дрӧгнитіс Чарли. — Дядя Цезарь, ті меным висьталӧй, мый ме должен вӧчны?
Салли кучкис воча ки:
— Ок, Цезарь, кевмыся тіянлы: эн воштӧй детинкасӧ тӧлк вывсьыс, мед спокойнӧя помалӧ велӧдчӧмсӧ!
Сійӧ и сідзи нин тыртӧма юрсӧ равенство йылысь став тайӧ идеяяснас.
Гижӧ сочинениеяс Джон Браун йылысь, зыкӧ воӧма школаас директор пиыскӧд, велӧдӧ челядьӧс мунны начальстволы паныд…
А талун, думыштӧй, вӧлӧма Причард ныв ордын замокын.
Думыштӧй сӧмын: Босс замокын, кытчӧ ми вок пӧвстысь лэдзӧны сӧмын ёг идралысьясӧс да кухаркаясӧс!
— Гм… Босс замокын? — гырысь лӧзоват пиньяснас каллянсӧ курччалігмоз повторитіс Цезарь. — Босслы регыд ёна ковмас ноксьыны и негръяскӧд и еджыдъяскӧд, шуа яндысьтӧг!
— Вот кыдзи! — И Салли, коді сӧмын на кевмысис «не воштыны тӧлк вывсьыс» сылысь писӧ, друг быттьӧ ӧзйис; быттьӧ кыліс боевӧй сигнал. — Мый сэні?
Мый вӧчсьӧ заводас?
— Заводын Коттон свирепствуйтӧ, быттьӧ Саул сар. — Цезарь шпыньмуніс. — Разӧдӧма став цехъясӧ шпикъясӧс, кывзысьӧ, кыйӧдчӧ, увольняйтӧ и негръясӧс и еджыдъясӧс, муртса кӧ казялас «гӧрдъяс дінӧ симпатияяс»…
— Сідзкӧ, сійӧ водзӧ мунӧ? — ышловзис Салли.
— Оз водзӧ мун, а сӧвмӧ, шуа яндысьтӧг, — кофесӧ чӧскыдпырысь ньылалігтыр веськӧдіс сійӧс Цезарь, — Босслӧн зэв бура ставсӧ вӧчӧма: вашкӧдӧны еджыд рабочӧйяслы, мый быттьӧ найӧс быдлаысь зырӧны негръяс и сы вӧсна быттьӧ найӧ пукалӧны уджтӧг.
Зільӧны лӧгӧдны миянӧс, гӧль йӧзӧс…
Ок, и чӧскыд жӧ тіян кофеныд, донаӧй! — Цезарь лэдзчысис креслӧӧ. — Менам старукалы некор татшӧмтӧ не пуны.
— Мама пуктӧ сэтчӧ корица, сы вӧсна сійӧ сэтшӧм чӧскыд дука, — мамыс кужӧмлунӧн тӧдчымӧн гордитчӧмпырысь шыасис Чарли. — Ма, пу дядя Цезарлы ещӧ чашка.
Кор Салли аслас рецепт серти пуис выль порция кофе, Цезарь мыйкӧ мӧвпаліс да ӧшиньӧ видзӧдігтыр куритіс.
Ю вылын бруткис сьӧдовруд катер да кыскис вӧр тыра ыджыд баржа.
Пӧлыньтчӧмӧн исковтіс тӧв ньылыд ичӧтик паруснӧй яхта.
Заводитіс нин рӧмдыны, и букыд енэж пыр кызджыка и кызджыка тупкысьліс сьӧкыд сьӧд кымӧръясӧн.
Кажитчис, мый сэні, ю вылас, зэв кӧдзыд да гажтӧм.
— Мый гижӧ Джим? — ӧшинь вылысь синъяссӧ вештігмоз юаліс Цезарь. — Кор ті сійӧс виччысянныд?
Салли некымын кывйӧн висьталіс сылы сійӧс, мый сылы удайтчис тӧдмавны важ газетысь.
— Ветлас весиг Рочмуӧ? — мыйкӧ мӧвпалігмоз повторитіс сы бӧрся Цезарь. — Ме эськӧ кӧсйи, медым сійӧ регыдджык бӧр воис да висьталіс миян ребяталы, мый збыль, а мый лӧж.
А то найӧ, коньӧръяс, дзикӧдз дзугсисны, оз тӧдны, кодлы эскыны…
Чарли чашкӧдіс пельяссӧ:
— Коді дзугсис?
Мый йылысь нӧ тайӧ ті висьталанныд, Цезарь дядь?
Цезарь таркӧдыштіс каллянсӧ аслас пу кокӧ.
— Да вот тэнад Гирич другъясыд да ещӧ сё кык морт сэтысь, Асыввыв Европаысь, лӧсьӧдчӧны мунны гортаныс, рӧдинаас.
Война бӧрын сэні, сёрнитӧны, вӧлисти заводитчис ми воклы бур олӧм.
Сеталӧны беднякъяслы му, дон босьттӧг велӧдӧны челядьсӧ, дон босьттӧг лечитӧны.
Но, ребяталӧн сьӧлӧмныс и ӧзйис — ставыслы ӧд окота овны рӧднӧй муын!
А сэки миян газетъясын кутісны гижны большевикъяс йылысь да налӧн правление йылысь сэтшӧм тешкодьторъяс, мый ребята шӧйӧвошины да эз тӧдны, кыдзи-мый вӧчны…
Ме шуа яндысьтӧг: не кӧ эськӧ мистер Ричардсон, найӧ эськӧ дзикӧдз воштісны юрнысӧ.
Сійӧ висьталӧ, мый газетъясын ставыс лӧж да гижсьӧ сы понда, медым кутны найӧс тані да сувтӧдны коммунистъяслы паныд.
— Мистер Ричардсон? — чуймис Чарли. — Миян Ричиным?
Цезарь серӧктіс сійӧ чуймӧм вылӧ:
— Вот именнӧ, пиук.
Тэ мӧвпалін, мый сійӧ сӧмын тіян — челядьлӧн Ричи, а сійӧ ёнджыкасӧ миян — рабочӧй Ричи.
Ме шуа яндысьтӧг, юав миян зонъяслысь, кодӧс рабочӧйяс уважайтӧны медся ёна.
Быдӧн тэныд шуасны: мистер Ричардсонӧс — велӧдысьӧс.
— Со кыдзи… — мыйкӧ мӧвпалігмоз вомгорулас шуис Чарли. — Ӧні ме гӧгӧрвоа…
Цезарь чеччис креслӧ вылысь.
— Ме ӧд тіян дінӧ могӧн локті, — шуис сійӧ. — Чарльз, пиукӧй, он-ӧ сетлы тэ меным струж да тиски?
Кӧсъя мыйсюрӧ вӧчны аслам старукалы.
Ме ӧд ӧні зэв бура велалі уджавны шуйга киӧн.
Сійӧ любӧпырысь видзӧдліс аслас паськыд, мускулистӧй ки вылас.
— Мунамӧй, Цезарь дядь, ті асьныд бӧръянныд, кутшӧм инструмент тіянлы колӧ, — шуис Чарли.
Аслас пу кокнас пос кузя грымакылігтыр Цезарь кайис детинкакӧд чардакӧ.
Тані вӧлі Чарлилӧн сарствоыс.
Векньыдик крӧватьысь да пу тор вылӧ пуктӧм ас вӧчӧм джуджыд лампаысь кындзи тані сулаліс вевттьытӧм ыджыд пызан; пызан пасьтала куйлісны жӧч да алюминий кусӧкъяс, автомобильнӧй моторъяслӧн кутшӧмкӧ частьяс, важ радиоприёмникъяс, аккумуляторъяс, тыртӧм консерв банкаяс да быдсикас кламыс.
Пельӧсас вӧлі тэчӧма вӧвлӧм байдаркалысь частьяссӧ, кык гоз таляссьӧм ботинки, хоккейнӧй клюшка да сімӧм коньки.
Стенын ӧшаліс Джон Браунлӧн сэтшӧм жӧ портрет, кутшӧм вӧлі Ричи кабинетын, а войся пызан вылын, крӧвать дорас, куйліс небӧг чукӧр.
Цезарь пыр жӧ матыстчис небӧгъяслань.
— Мый нӧ тайӧ тэнад?..
Ба, Шекспир, Джек Лондон, Броунинг! — горӧдіс сійӧ. — Молодеч, Чарльз, быдтор удитлан вӧчны, шуа яндысьтӧг!
А ме вот этша лыддьыся, кадыс оз тырмы, — яндысигтыр висьтасис сійӧ. — Кытысь тэ босьтін тайӧ небӧгъяссӧ?
— Карса библиотекаысь, — шуис Чарли. — Пӧръясьӧмӧн ковмис судзӧдны.
Ысті сэтчӧ Джой Беннетӧс, сійӧ и босьтіс быттьӧ аслыс.
А то ӧд, тӧданныд-ӧ, миянлы абу сэтшӧм кокни небӧгъястӧ пӧлучитны.
Цезарь чабыртіс ассьыс дзик ӧти кулаксӧ.
— Виччысьышт, пиук, регыд ми тайӧс ставсӧ мӧдног вӧчам, — шуис сійӧ. — Кутан пӧлучайтны кутшӧм колӧ небӧгъяс…
Чарли сэк кості восьтіс ӧдзӧскӧд орччӧн ӧшалысь ичӧтик гӧрд шкап.
Тайӧ вӧлі детинкалӧн медся донаторйыс — наследство, коді коли сылы батьсяньыс.
Кор батьыс вӧлі гортас, Чарлилы стрӧга запретитӧма вӧлі весиг инмӧдчыны шкап дінас.
И сӧмын кор детинкалы тыри дас куим арӧс и кутісны тӧдны, мый батьыс оз во, Салли сетіс пиыслы ключсӧ да шуис, мый ӧнісянь шкапыс сылӧн.
Шкапӧ зэв ӧкуратнӧя вӧлі пукталӧма да ӧшлӧма быдсикас стружъяс, стамескаяс, мӧлӧтъяс, напилокъяс, пилаяс, дрельяс, зубилӧяс, писькӧдчанъяс, гырысь и посни плашкаяс, кӧрт да пу угольникъяс, струбцинкъяс, отвёрткаяс — ставсӧ, мый колӧ столярнӧй да слесарнӧй уджъяс вӧчигӧн.
Ставсӧ тайӧс вӧлі бура тӧчитӧма, мавтӧма, и батьыс моз жӧ Чарли некодӧс эз лэдзлы инмӧдчывны аслас сокровище дінӧ.
Сӧмын медбур другыслы, Васильлы, разрешайтсьыліс мукӧддырйи видзӧдлыны шкап пытшкӧ да босьтны инструмент.
Детинка перйис колана тискисӧ да стружсӧ да сетіс найӧс Цезарлы.
— А кыдзи тэнад «Свирельыд»? — юаліс Цезарь. — Важӧн нин эг аддзыв.
Тэ гижсин нин ордйысьнысӧ?
Чарли довкнитіс юрнас:
— Да.
Кутасны ордйысьны дас кык машина, но некод абу опаснӧй.
Сӧмын Мэрфи гусьӧн видзӧ ассьыс машинасӧ, но ме чайта, мый сійӧ нарошнӧ, прӧста повзьӧдлӧ.
— Смотри, пиук, ме надейтча тэнад «Свирель» вылӧ.
Тэ должен локны медводдзаӧн.
Тэ ӧд он кӧсйы, медым Цезарь дядь тэ вӧсна лишитчис медбӧръя долларсьыс? — поскӧд лэччигмоз шутитыштіс Цезарь.
— Непременнӧ кута старайтчыны ставсӧ панйыны, медым ті менам отсӧгӧн шедӧдінныд состояние, — серӧктіс Чарли.
Цезарь прӧщайтчис кӧзяйкаыскӧд да чургӧдіс шуйга кисӧ детинкалы.
— Ме ог прӧщайтчы, — шуис Чарли. — Ме ичӧтика колльӧдышта тіянӧс, Цезарь дядь, а сэсся муна мисс Вендикс дорӧ — репетиция вылӧ.
— А кор меным виччысьны менсьым волхвӧс гортӧ? — шутитӧм могысь юаліс Салли.
— Ме локта пыр жӧ репетиция бӧрын, — шыасис Чарли. — И со мый, ма: татчӧ долженӧсь локны миян ребята — Джой, Василь да мукӧдъяс.
Тэ сет налы гаражысь ключ да висьтав, медым найӧ менӧ виччысьлісны.
— Ага, «штабыс» ставнас, сідзкӧ, локтас! — Мамыс сюся видзӧдліс пиыслы синмас. — А мыйла чукӧртчӧ штабыс?
Чарли тӧдчымӧн кутіс яндысьны.
— Да абу, тайӧ абу штаб, тайӧ прӧста сідз… ребята кӧсйӧны видзӧдлыны «Свирельӧс», — мам синъяс улысь вешйыны зілигмоз вомгорулас шуыштіс сійӧ.
— Ой, пӧръясян, негр! — шуис Салли. — Кывйыд пӧръясьӧ, вомдоръясыд пӧръясьӧны, синъясыд пӧръясьӧны…
— Но мый нӧ тэ сы дінӧ сибалін, донаӧй? — Чарли дор сувтіс Цезарь. — Этша ӧмӧй миян, мужичӧйяслӧн, гусяторъясыс овлӧны!
Не ставсӧ жӧ тіянлы, нывбабаяслы, висьтавны.
Сійӧ мигнитіс Чарлилы, но детинка эз шыась шуткаыс вылӧ.
Да и мамыс видзӧдіс эз веселджыка: мам сьӧлӧмнас Салли чувствуйтіс — «штаб» чукӧртсьӧ оз прӧста и оз сы могысь, медым думыштны детинкаяслы кутшӧмкӧ выль ворсӧм.
«Ок, пола ме сы вӧсна, пола!» ӧдзӧс сайӧ саялысь пиыслӧн вӧсньыдик мыгӧр вылӧ видзӧдігтыр шогпырысь мӧвпаліс сійӧ.
15. МИСС ВЕНДИКС ОРДӦ ВОЛЫСЬЯС
Мисс Вендикслӧн специальностьнас вӧлі кык тема: став ловъяыслӧн Мичлун да став мувывсаыслӧн Ковтӧмлун.
Тайӧ кык темасӧ разработайтӧмын мисс Вендикс эз тӧд аскодьсӧ мӧдӧс, вӧлі мудзлытӧм да, кажитчис, сиис налы ассьыс став физическӧй да духовнӧй вынъяссӧ.
Стон-Пойнтса общество лыддьыліс мисс Вендиксӧс зэв бур художницаӧн да безусловнӧй авторитетӧн быдсикас гортса да клубнӧй спектакльяс, маскарадъяс, праздничнӧй пызанъяс уберитӧм, мебель эжӧм да гардинаяс, нывбаба причёскаяс да мукӧдсикас художественнӧй «оформлениеяс» кузя.
Школаын мисс Вендиксӧс официальнӧ шулывлісны искусствояс кузя история преподавайтысьӧн и кӧть мукӧддырйи сійӧ сорлывліс ренессанс да декаданс, но тайӧ эз мешайтлы сылы, медым сійӧс тырвыйӧ уважайтісны попечительскӧй сӧветын, кодӧн веськӧдліс ачыс мистер Миллард.
Ассьыс бытсӧ мисс Вендикс нуӧдіс основнӧй кык темакӧд — Мичлункӧд да Ковтӧмлункӧд — стрӧга лӧсялӧмын.
Быдӧнлы, коді пырліс мисс Вендикслӧн нежносиреневӧй рӧма керкаӧ, должен вӧлі пыр жӧ синмас шыбитчыны, кутшӧм кык идеялы сиӧма сійӧ ассьыс олӧмсӧ.
Мебель вылын пастельно-сиреневӧй рӧма муртса вӧрзьӧдыштӧм чехолъяс, сиреневӧй абажуръяс да занавескаяс долженӧсь вӧлі быдӧнлы внушайтны мичлун йылысь понятие.
А вышивайтӧм пӧдушкаяс, подлокотникъяс да подзатыльнӧй салфеткаяс, кодъяс вылын гарусӧн, шӧвкӧн да синельӧн вӧлі вышивайтӧма венокъяс, урнаяс да турунвиж гу мылькъяс, век ӧтарӧ казьтылісны став мувывсаыслӧн ковтӧмлун йылысь.
Художницалӧн век ӧтсяма еджыд платтьӧясыс, кодъясӧс коскӧдыс вӧнялӧма эзысь вӧньӧн, сідзжӧ долженӧсь вӧлі чуксавны тіянлысь чувствоястӧ радейтны мичлун, а сэк жӧ пӧрысь ныв Вендикс чужӧмлӧн мисьтӧм выражениеыс мыйвынсьыс висьтавліс, мый ставыс тайӧ весьшӧрӧ.
Мисс Вендикс принадлежитліс евангелист вичко дінӧ, сьӧлӧмсяньыс ветліс проповедьяс вылӧ, но зэв рад вӧлі налы сӧмын сэки, кор найӧ вочавидзлісны сылӧн кык радейтана темалы.
Чай юӧм мисс Вендикслӧн вӧлі кутшӧмкӧ священнӧйторйӧн, кытчӧ приглашайтсьылісны сӧмын бӧрйӧм йӧз.
Пызан вылӧ вайлісны дзик гувывса памятник модаа эзысь чайник, шойнавывса крестъяс да венокъяс кодь печенье, и сёрниыс мунліс медъёнасӧ Мичлун йылысь ыджыд шыпассянь.
Но тайӧ пӧрйӧ мисс Вендикслы зэв вӧлі сьӧкыд кутчысьны тайӧ кык темаас, сы вӧсна мый сылӧн гӧсьтӧн вӧлі мистер Хомер.
Мышцаяса да профессиональнӧй боксёрлӧн кодь жугалӧм ныра тайӧ материальнӧй джентльменыс некыдз эз лӧсяв нежнӧй чехолъяскӧд да еджыд мраморнӧй урнаяскӧд.
Хомер сьӧлӧмсяньыс да яндысьтӧг сёйис печенье и мисс Вендикслӧн нежнӧя, полігтыр высказывайтчӧмъяс вылӧ вочавидзӧм пыдди сӧмын ружтіс, сьӧкыда лолаліс да вомгорулас шуаліс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Мый вайӧдіс татчӧ, тайӧ сиреневӧй мирас, математика кузя прӧстӧй да грубӧй велӧдысьсӧ?
Тайӧс тӧдмавны эз вӧв сьӧкыд.
Попечительскӧй сӧветлӧн ӧти заседание вылын Хомер случайнӧ кывліс, кыдзи судья Сфикси висьталіс аслас суседыслы — местнӧй газетса редакторлы, — быттьӧ мисс Вендикс Шӧр Рытыввылысь почтеннӧй да озыр семьяысь.
— Тайӧ пӧрысь нылыслӧн долженӧсь лоны гырысь средствояс, — шуис сэки Сфикси. — Шуда лоӧ сійӧ сюсь мортыс, коді сійӧс бӧбйӧдлас: босьтас ас киас вель ыджыд капитал!
Тайӧ лунсяньыс Хомер частӧ кутіс волывлыны миӧс Вендикс ордӧ чай юны.
Сійӧ важӧн нин думсьыс арталіс, уна-ӧ сулалӧны креслӧяс да пызанъяс, и весиг эзысь чайник, да сы вӧсна терпеливӧя кывзыліс ставсӧ, мый висьтавліс мисс Вендикс став мувывса надеждаяслӧн вечнӧй мичлун йылысь да ковтӧмлун йылысь.
Хомер чайтіс, мый сылӧн надеждаясыс збыльмасны.
Кор Хомерлӧн бырлі терпениеыс, сійӧ босьтліс сьӧкыд эзысь пань либӧ фамильнӧй вензеля вилки да, медым мисс Вендикс оз казяв, веситліс кинас.
А кыдзи видзӧдіс та вылӧ мисс Вендикс?
Мисс Вендикс первойсӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг да весиг полігтыр видзӧдіс Хомерлӧн аслыссикас фигура вылӧ, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн оформлениелы да некыдз эз вермы пырны сылӧн некоднан темаас.
Но надзӧникӧн тайӧ контрастыс кутіс кажитчыны сылы неуна оригинальнӧйджыкӧн, сэсся гажӧдысьӧн, сэсся ас дорас кыскысьӧн, сэсся весиг коланаӧн.
И ӧні, кор мисс Вендикс муртса кылыштіс ӧдзӧс сайысь Хомерлысь сьӧкыд кок шысӧ, сійӧ ыпнитліс, быттьӧ томиник нывка, дзебліс чужӧмыслысь мисьтӧм выражениесӧ да лэдзліс увлань сиреневӧй карандашӧн художественнӧя краситӧм синъяссӧ.
Хомер радпырысь казявліс тайӧ признакъяссӧ пӧрысь ныв чужӧм вылысь да вочасӧн дугдыліс церемонитчыны гаруснӧй пӧдушкаяс да воздушнӧй абажуръяс пӧвстын.
А кор мисс Вендикс заводитліс висьтавны, мый чувствуйтӧ асас «высшӧйӧс», Хомер ньӧти яндысьтӧг торкліс сійӧс, медым юавны:
— Абу-ӧ ещӧ тіян, мисс, румка сійӧ зэв бур мартиниыс?
И мисс Вендикс радпырысь котӧртліс ледникӧ, медым вайны заветнӧй коктейль.
Ӧні на костын пӧшти ставсӧ вӧлі ладмӧдӧма, и коли сёрнитчыны сӧмын посниторъяс йылысь.
Сы вӧсна Хомер чувствуйтіс асьсӧ мисс Вендикс керкаын пӧшти тырвыйӧ кӧзяинӧн, и кор описывайтан лунас кыліс звонок, сійӧ яндысьтӧг видчыштіс:
— Чӧрт!
Коді ещӧ локтӧ!
— Ах, господьӧй енмӧй, ме некодӧс ог виччысь! — пызан сайысь тэрыба чеччигмоз шуис мисс Вендикс. — А гашкӧ, тайӧ челядь — репетиция вылӧ?
Но ӧд репетицияӧдз, буракӧ, быдса часджын на.
Хомер мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Эн тӧждысьӧй, Клем, ме кужа бӧр ыстыны кортӧм гӧсьтъясӧс.
Но сійӧ, повзьӧмкодь, пӧшти пыр жӧ локтіс бӧр.
— Сэні… э-э… кутшӧмкӧ страшилище.
Висьтасьӧ миссис Причардӧн да кӧсйӧ сёрнитыштны тіянкӧд срочнӧй делӧ кузя.
Ыстӧй сійӧс регыдджык, Клементина, — джын гӧлӧсӧн содтіс сійӧ.
Мисс Вендикс нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс гӧгӧрбок.
— Миссис Причард?
Миллардлӧн экономикаыс?..
Ах, да! — дум вылас уси сылы. — Сійӧ ӧд мамыс миян Патриция нима акань кодь мича нывкалӧн, коді ворсӧ дева Марияӧс.
Но мый нӧ, лоӧ примитны сійӧс, — Хомер вылӧ шогпырысь видзӧдігтыр шуис сійӧ да ӧдзӧс дорас надзмӧдіс воськовсӧ.
Но мисс Вендикс, тыдалӧ, зэв дыр нюжӧдіс, сы вӧсна мый корӧм виччысьтӧг.
Образцӧвӧй Механизм друг зэв збоя пырис жырйӧ.
Пара вылӧ, вина бутылка вылӧ да кык мортлы мичаа лӧсьӧдӧм пызан вылӧ стрӧга видзӧдлӧм бӧрын миссис Причард чолӧмалӧм могысь неуна шеныштіс аслас рычагнас да пыр жӧ заводитіс:
— Ме веськыда сёрнитысь морт, мисс Вендикс, и некодысь абу велалӧма дзебны збыльторсӧ.
Сы вӧсна ме веськыда юала тіянлысь: сӧгласитчанныд-ӧ ті сетны ассьыныд нывтӧ негр сайӧ?
Мисс Вендикс тӧдлытӧг бӧрыньтчис.
— Кыдзи?
Кыдзи ті шуинныд? — муртса кывмӧн шуис сійӧ. — Сӧгласитча-ӧ ме?..
Господьӧй енмӧй, тайӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ недоразумение! — Кутшӧм нылӧс?..
Ме… ме ещӧ некор на эг вӧв верӧссайын… — Мисс Вендикс коньӧр моз видзӧдліс Хомер вылӧ.
— Некутшӧм недоразумение абу, — ас кыв вылас сулаліс миссис Причард. — Ме мӧдысь юала тіянлысь: ті кӧсъянныд, медым тіян нывныд лои негрлӧн гӧтырӧн?
Мисс Вендикс пуксис креслӧӧ да синсӧ эз вештыв аслас страшнӧй посетительница вылысь:
— Ме нинӧм ог гӧгӧрво…
Кевмыся тіянлы…
Клянитча тіянлы…
Но сэки сылы отсӧг вылӧ локтіс Хомер.
Сійӧ друг зэв збоя тувччис водзлань.
— Мисс Вендикс, дерт, оз кӧсйы сетны ассьыс нывсӧ негр сайӧ, — миссис Причард вылӧ стрӧга видзӧдігтыр шуис сійӧ, — но мисс Вендикс зэв ёна окотитіс эськӧ тӧдны, мый ті тайӧн кӧсъянныд висьтавны, мэм?
— И ме тожӧ, — равӧстіс миссис Причард, — ме тожӧ ог кӧсйы, медым менам нылӧй петіс верӧссайӧ негр сайӧ!
Но тайӧ лоӧ, тайӧ непременнӧ лоӧ, сійӧ кӧ кутас аддзысьлыны тані, тайӧ керкаас, негръяскӧд.
Мыйла ті, мисс Вендикс, видзӧднысӧ сэтшӧм прамӧй леди, ӧтлааланныд миянлысь челядьӧс быдсяма сьӧд йӧзыскӧд?
Мыйла ті кощунствуйтанныд?
— Кощунствуйта?
Ме кощунствуйта?
Господьӧй енмӧй, мый сійӧ шуалӧ!.. — кулысь морт гӧлӧсӧн муртса кывмӧн шуис мисс Вендикс.
— Да, да! — дугдывтӧг шуаліс миссис Причард. — Ті петкӧдланныд сэні Ветхӧй заветысь разнӧй картинаяс и сӧстӧм кагакӧд да дева Мариякӧд орччӧн сувтӧданныд няйт негрӧс, сійӧ нахальнӧй детинкасӧ, Робинсонӧс!..
Мыйӧн тайӧ шусьӧ, ме тіянлысь юала?
Тайӧ шусьӧ кощунствуйтны, со мый ме висьтала тіянлы!
— Робинсон?..
Но ӧд сійӧ сэтшӧм способнӧй, мича детинка, — надзӧник шуис мисс Вендикс, — и тайӧ вӧчӧ сэтшӧм чуймӧдана художественнӧй эффект, кор сылӧн сьӧд киясыс нюжӧдчӧны кага дінӧ, а юрыс копыртчӧ зарни кудриа Мария весьтӧ…
Таын эм лов шыыс збыль Мичлунлӧн ыджыд шыпассянь.
Образцӧвӧй Механизм тувччис мисс Вендикслань, быттьӧ грӧзитіс лямӧдны сійӧс.
— Меным делӧ абу тіян художествоясӧдз! — лёкысь шуис миссис Причард. — Меным делӧ абу тіян ыджыд да ичӧт шыпасъясӧдз!
Ме локті сӧмын предупредитны тіянӧс, мый менам ныв сэсся татчӧ оз лок и некутшӧм затеяясын сьӧд йӧзкӧд участвуйтны оз кут.
И став мукӧд мамъяслы ме тожӧ висьтала, медым эз лэдзны ассьыныс челядьсӧ тайӧ керкаас, кӧні кӧзяйкаыс вунӧдӧма, мый сійӧ — еджыд, американскӧй леди, и дружитӧ быдсикас мӧд рӧмаясыскӧд, быттьӧ кутшӧмкӧ коммунистка!
Тайӧ медся ыджыд оскорблениесӧ горӧдӧм бӧрын миссис Причард любуйтчыштіс сійӧ эффектнас, кодӧс сійӧ вӧчис: кос кияссӧ плешкас пуктӧмӧн кӧзяйка усис креслӧӧ да эз вермы шуны кыв ни джын.
— Шензя, кыдзи миян школаын видзӧны татшӧм преподавательяссӧ!
Ковмас тайӧс ставсӧ висьтавны мистер Миллардлы, — лыддис коланаӧн дзикӧдз вины ассьыс неприятельсӧ скӧр дама.
И Образцӧвӧй Механизм шымыртіс ассьыс стальнӧй чехолсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Но сэки Хомер виччысьтӧг зэв пелька чеччыштіс да потшис туйсӧ.
— Оз позь сэтшӧм ёна скӧрмыны нинӧм абусьыс, миссис Причард, донаӧй, — шуис сійӧ да кыдз вермис меліа нюммуніс. — Он ӧмӧй ті тӧдӧй мисс Вендикссӧ, миянлысь мисс Вендикссӧ?
Да ті сӧмын видзӧдлӧй сы вылӧ! — друг шуис сійӧ — Ті сӧмын видзӧдлӧй: сійӧ ӧд абу тайӧ мирысь мортыс, сійӧ мечтательница!..
Вермас ӧмӧй сійӧ разбирайтчыны татшӧм вопросъясын!
Олӧмас медся главнӧйыс сы ногӧн — искусство, картинаяс.
А еджыд али сьӧд йӧз волӧны сы дінӧ — сійӧ весиг оз аддзы…
— Мый нӧ, сылӧн синъясыс абуӧсь али мый? — неуна бурасьыштӧм бӧрын вомгорулас шуис миссис Причард.
— Ті, буретш ті восьтінныд сылысь синъяссӧ! — радпырысь сы дор шуис Хомер. — Ті гӧгӧрвоӧдінныд сылы ӧшыбкасӧ.
И эскӧй, мэм: сійӧ талун жӧ сійӧс исправитас…
Сідз ӧд, Клем, ті ӧд талун жӧ висьталанныд сійӧ детинкаыслы, мед сійӧ сэсся оз волы татчӧ? — Мисс Вендикслы быдсяманогыс синсӧ лапйӧдліг да мигайтігтыр шыасис сійӧ.
— Да… но кыдзи нӧ?
Ме весиг ог тӧд…
Мый нӧ лоӧ картинаыскӧд? — ас садяс вотӧг на шуыштіс мисс Вендикс.
— Сійӧ висьталас.
Мисс Вендикс дзик висьталас.
Сета тіянлы кыв, мый негр татчӧ волывлыны оз кут.
Ме ачым займитча тайӧн, — пӧся эскӧдіс Хомер зэв скӧр Механизмӧс, — кӧсйыся тіянлы тайӧс.
И ме думайта, мый мистер Миллардӧс, миянлысь уважайтана попечительӧс, дзик нинӧмла беспокоитны татшӧм посниторъяснас, — гусьӧнмоз содтіс сійӧ.
Миссис Причард здук мында изучайтіс Хомерлысь чужӧмсӧ, коді сылы нюммунӧмсьыс лои ещӧ мисьтӧмджык.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ медбӧрын, — ме нинӧм ог висьтав кӧзяинлы да мукӧдъяслы.
Но ті долженӧсь вежны политиканытӧ, мисс, а то тайӧ тіян «художествоясныд» вермасны вайны тіянлы уна лёктор миян карын.
Тані татшӧмтортӧ оз кутны терпитны.
И сійӧ прӧщайтчытӧг петіс.
Муртса миссис Причард саяліс ӧдзӧс сайӧ, Хомер уськӧдчис мисс Вендикс вылӧ:
— Ті, буракӧ, йӧймӧмныд, Клементина!
Ті прӧстӧ йӧймӧмныд, ме шуа тіянлы!
Рискуйтны асланыд будущностьӧн, обществоын асланыд положениеӧн кутшӧмкӧ няйт негр вӧсна, — тайӧ йӧйталӧм!..
Ті, тыдалӧ, он гӧгӧрвоӧй, мый ті вӧчанныд.
Тайӧ ведьмаыс кӧ норасяс старик Миллардлы, тіянӧс вӧтласны некытчӧ туйтӧм билетӧн, штат пасьта паськӧдасны, мый ті коммунистка, гӧрд.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый сійӧ лоӧ миян кадӧ?
Ӧд ті паськӧданныд тайӧ славасӧ аскӧдныд тшӧтш Америка пасьта, и некӧн тіянлы оз ло пӧщада!
— Ой, эн горзӧй сідзи, дона Мартин… — ойӧстіс мисс Вендикс. — Йӧзыс сэтшӧм грубӧйӧсь…
Найӧ сэтшӧм тэрыбӧсь, сэтшӧм терпеньетӧмӧсь…
Чайтӧны овны вечнӧ, а збыльысьсӧ олӧмас ставыс помасьӧ мирнӧй шойна вылын веж турунӧн…
Хомер кывзіс синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— И тайӧ нывбабаыс, — сэтшӧм жӧ кулысь мортлӧн гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс мисс Вендикс, — господьӧй енмӧй, кыдзи сійӧ зымӧдіс кокъяснас!
Буретш татшӧм кокъясыс талялӧны Истиннӧй Мичлунсӧ!
Сэки Хомер дзикӧдз скӧрмис.
— Чӧрту тіян мичлунныд!
Чӧрту став тайӧ художественнӧй лӧвтӧмсӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тіянлы делӧ висьталӧны: ті долженӧсь дзикӧдз эновтны ассьыныд няргӧмнытӧ да дугдыны ноксьыны мӧд рӧмаяскӧд, он кӧ кӧсйӧй чегны ассьыныд сьылідзирнытӧ!..
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Сійӧ чужйис кокнас могильнӧй венокъяса вышивайтӧм улӧс.
Мисс Вендикс топӧдіс чуньяссӧ кӧсича бердас да полігтыр видзӧдіс зверь сяма мужичӧй вылӧ, коді таляліс сылысь рӧшкыд сиреневӧй мирсӧ.
— Оз ков!
Ен могысь, оз ков сэтшӧм гораа горзыны! — вашкӧдіс сійӧ.
Хомер кватитіс сійӧс да топӧдіс ас бердас:
— Но, Клем, лоӧй тӧлкаӧн…
Ті ӧд, веськыда кӧ шуны, он кӧсйӧй, медым миян нывным петіс верӧссайӧ негр сайӧ.
Мисс Вендикс муртса кывмӧн шуыштіс:
— Ах, вӧчӧй, мый тіянлы колӧ…
Ме нинӧм ог гӧгӧрво…
Буретш сійӧ здукас надзӧник зилькнитіс звӧнок.
Велӧдысьлӧн пыр жӧ аддзыссис вын, и сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань.
— Ме ачым, ме ачым! — дрӧжжитігтыр шуыштіс сійӧ. — Оз ков сэтшӧм друг…
И гашкӧ, тайӧ абу на сійӧ, а челядь пиысь кодкӧ мӧд.
Но тайӧ вӧлі сійӧ.
Сійӧ сулаліс зарни юрсиа ичӧтик еджыд детинкаӧс кутігтыр, коді доверчивӧя вӧлі нёровтчӧма сьӧд другыслӧн пельпом вылӧ да видзӧдіс ставыс вылӧ вишня кодь гӧгрӧс синъяснас.
— Бур рыт, мисс Вендикс! — Чарли Робинсон меліа нюммуніс велӧдысьлы. — Со ми Хуанкӧд локтім репетиция вылӧ…
Бэби, сет тётяыслы китӧ.
Тэ ӧд помнитан тётясӧ, Хуан?
Воддза волігӧн тётя сетіс тэныд кампет, ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ зэв бур.
Эн пов, Хуан, сійӧ тэнӧ оз ӧбидит.
Тётя некор некодӧс оз ӧбижайт.
Тайӧс мисс Вендикс эз вермы терпитнысӧ.
Мучительнӧя, быттьӧ трубкаысь паста, нюммунӧмсӧ ас пытшсьыс пычкигтыр сійӧ надзӧник шуис:
— Аддзан-ӧ, Робинсон…
Делӧыс сыын, мый репетиция…
Тэ, дерт, гӧгӧрвоан менӧ, Робинсон…
Сійӧ мышку сайын сувтіс Хомерлӧн сьӧкыд фигураыс.
Ӧдзӧс дорсьыс мисс Вендиксӧс немъяндысьтӧг йӧткӧм бӧрын Хомер сувтіс челядь водзӧ.
Сійӧ эз вочавидз Чарли копыртчылӧм вылӧ.
— Мисс Вендикс мӧвпалӧ… э… э… мый тэнад нинӧм оз артмы волхв рольысь, Робинсон, — плеш пырыс детинка вылӧ видзӧдігтыр заводитіс висьтавны сійӧ. — Сійӧ мӧвпалӧ, мый тэныд вообщӧ оз сулав занимайтчыны театрӧн.
Всё равно тэнад нинӧм оз артмы, зонмӧй, верман эскыны меным. — Сійӧ нюжӧдчис кага дорӧ: — Тайӧ кагасӧ коль татчӧ, сійӧ миянлы згӧдитчас.
А ачыд верман мунны.
Чарли веськыда видзӧдліс велӧдысь вылӧ, и Хомерлы быть лои вештыны синъяссӧ.
— Гӧгӧрвоана.
Менам кучик рӧмӧй эз во сьӧлӧм вылас, сідз? — Детинка сёрнитіс надзӧник, быттьӧ мӧвпаліс быд кыв.
— Буретш сідз, детинка.
Сӧмын эн думышт лэптыны шум, кыдзи сэки, школаын. — Хомер кутіс матыстчыны Чарлилань. — Тані тэныд бур оз ло, гӧгӧрвоан?
— А ме гӧгӧрвои, мистер Хомер, сэр, — шуис Чарли. — Хуан, ичӧтӧй, мун тайӧ дядя дінас.
Тайӧ зэв прамӧй, мелі, зэв мича дядя…
— Весась татысь, яндысьтӧм бугыль! — горштырнас горӧдіс Хомер.
Но Чарли вӧлі ӧдзӧс сайын нин.
Хомер босьтіс кагасӧ киас.
Но кор детинкалӧн тӧдса дружескӧй чужӧм пыдди Хуан аддзис «мелі дядялысь» урӧд кодь чужӧмсӧ, сійӧ друг бӧрддзис да заводитіс зэв ёна пессьыны.
— Видзӧдтӧ, Горчичнӧй Райысь чӧртпи!
Сэтшӧм жӧ асныра, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс! — горӧдіс скӧрмӧм Хомер.
Дыр на Чарли кыліс бӧрдӧмсӧ зарни рӧма юрсиа детинкалысь, коді должен вӧлі изображайтны Миротворец Христосӧс.
Мисс Вендикс заводитліс бурӧдны Хуанӧс кампетӧн, но нинӧм эз артмы.
— О, кутшӧм меным жаль тайӧ Робинсоныс… — надзӧник ышловзис сійӧ. — Сэтшӧм лёкысь вӧтлыны сійӧс…
Сійӧ вӧлі сэтшӧм мича волхв костюмнас!..
И кодӧн ме ӧні вежа сійӧс?
«Сентиментальнӧй пӧрысь йӧй!» — вомгорулас шуыштіс Хомер.
16. ТОМ ЯНКИ
— Нокдаун мый колӧ!
Штопор эз повзьы!
— Но, тӧдан-ӧ, тэнад Штопорыд, сравнитны кӧ Архангел Бинкикӧд — важ ветӧш!
— Та пыдди сылӧн, кыдзи некодлӧн мирас, шуйгаладорыс кык пӧв ён да веськыдас крук!
— Чепуха!
Клинчӧ пырӧ пӧшти быд минутын, пышъялӧ, а сэсся — бац солнечнӧй сплетениеӧ.
— Уна тэ гӧгӧрвоан!
Со тэнад Архангелыдлӧн курӧглӧн кодь веськыдвывса сэтшӧм суинг — зывӧк видзӧднысӧ!
— Ок тэ, уна тӧдысь!
Менам Штопорӧй кор петіс клинчысь да кыдзи сетіс сылы опперкот — Архангелыд весиг кутіс шатлавны!
— Сувтӧда кыкӧс Штопор вӧсна!
— Ладнӧ!
Сӧмын эн сӧмчит, кыдзи кольӧм пӧрйӧ.
Татшӧм тӧлктӧм сёрнисӧ нуӧдісны ас костаныс кык том джентльмен, кодъяс вӧлі удобнӧя пукталӧмаӧсь кокъяссӧ пызан вылӧ, а тушаясыс — школаса директор Мак-Магон гӧстинӧйса небыд креслӧясынӧсь.
Тӧдтӧм йӧзлы гӧгӧрвотӧм сёрниыс вӧлі кык известнӧй боксёрлӧн состязание кузя подробностьяс йылысь; тайӧ боксёръясыслӧн кличкаясыс вӧліны «Штопор» да «Архангел» и найӧс бура тӧдісны Стон-Пойнтса став том бездельникъяс.
Фэйни Мак-Магон вӧлі занят важнӧй делӧӧн: зілис аслас креслӧсянь сьӧлыштны сідзи, медым веськавны пельӧсын сулалысь ыргӧн плевательницаӧ.
Дулльыс веськаліс нин ковёр вылӧ, Рой Мэйсон креслӧ вылӧ, фарфорӧвӧй безделушкаяса этажерка вылӧ, фрака лакей модаӧн вӧчӧм пепельницаӧ, но сэтчӧ, кытчӧ зілис, — плевательницаӧ — Фэйнилы эз на удайтчы веськавны ни ӧтчыд.
Но сійӧ эз вошты лачасӧ да водзӧ и водзӧ вӧчаліс ассьыс упражнениеяссӧ. Рой дышпырысь видзӧдіс, кытчӧ лэбзяс дулльыс.
Мукӧддырйи кӧ эськӧ сійӧ непременнӧ вартіс Фэйникӧд сьӧвзьӧм кузя заклад, сы вӧсна мый вӧлі зэв яр да век корсис сэтшӧм случай, медым испытайтны судьбасӧ.
Фэйни, коді зэв ёна радейтіс сьӧм, яндысьтӧг пӧльзуйтчыліс другыслӧн тайӧ страстьӧн да век воліс сылысь.
— Вензям, мый тэ он вермы шыбитны бедь со эсійӧ бакалейнӧй магазин вывескаӧдз, — векджык шулывліс сійӧ, кор окота лолі нажӧвитчыштны.
— Но вот, кута ме быдсяма пустякыс вӧсна вензьыны! — недовольнӧя паныд шуліс Рой. — Сійӧ вывескаӧдзыд быд кага шыбитас!
— Кага, гашкӧ, и шыбитас, а тэ — он, — ышӧдліс сійӧс Фэйни. — Ветымын центысь дась вартны заклад да докажитны тэныд, мый он вермы шыбитны.
Рой ыпнитліс-скӧрмыліс:
— Ветымын цент?..
А ме пукта доллар, мый шыбита, и докажита тэныд, мый тэ — йӧй!
Азартысла да терпитны вермытӧмысла сійӧ скӧраліс, омӧля метитчыліс, и сійӧ долларыс, код йылысь мӧвпавліс Фэйни, вуджліс сы зептӧ.
Директорлӧн пиыс, кыдзи сэтчӧс олысь, тӧдіс аслас кварталысь дзик став понъяссӧ да каньяссӧ.
Та вӧсна сійӧ ньӧти повтӧг вермыліс шуны Ройлы:
— Со локтӧ рыжӧй пон.
Сійӧ кӧ прӧйдитас гӧрд керкалысь калиткасӧ, ме сета тэныд кызь монета.
Рой видзӧдлывліс понсӧ да керкасӧ, эз аддзыв наысь синмӧ шыбитчан некутшӧм признакъяс да пыр жӧ веськавліс лэчкӧ:
— А ме шуа, мый понйыс именнӧ прӧйдитас калиткасӧ.
Дась вензьыны ветымын монета вылӧ.
Дерт, Рой, Лунвылысь воӧм морт, эз вермы тӧдны, мый рыжӧй понйыс олӧ гӧрд керкаас да улич вылын ветлӧдлыштам бӧрын непременнӧ локтас калиткаӧдыс гортас.
Но Фэйнилы тайӧ вӧлі зэв бура тӧдса, и ворсігас сійӧ тӧдіс, мый воас.
Та вӧсна сэк кежлӧ, кор Ройлы воліс батьсяньыс очереднӧй денежнӧй письмӧ, сійӧ вӧвлі уджйӧза ассьыс став пӧлучкасӧ Мак-Магонлы.
И директорлӧн пиыс немжалиттӧг мырддьыліс лунвывсалысь став сьӧмсӧ, сы вӧсна Ройлы некор эз удайтчыв лакомитчыштны земляничнӧй мороженӧйӧн либӧ ветлыны приключенческӧй боевикъяс вылӧ, кыдзи тайӧс век вӧчлывліс Фэйни.
Сідз жӧ удачнӧя сійӧ ворссьӧдліс Ройӧс лыясӧн, кегльясӧн, картіӧн, бильярдӧн да «три-дваӧн» ворсігӧн; «три-два» — океанскӧй грузчикъяслӧн зэв примитивнӧй ворсӧм, коді вӧлі зэв ёна паськалӧма Стон-Пойнтса челядь пӧвстын.
Рой окотапырысь ворсліс быдсяма ворсӧмнас, медтыкӧ ворсны, медтыкӧ чувствуйтны ворсігас «битор», кыдзи сійӧ шулывліс.
Кажитчӧ, азартыс сыын вӧлі наследственнӧй: висьтавлісны, мый сылӧн дедыс, коді коркӧ вӧвлӧма зэв озыр плантаторӧн, ворссьӧма картіӧн кык имение да кольӧма аслас пиыслы — Рой батьлы — Натчезын сӧмын ичӧтик керка да вывті уна уджйӧз.
Та вӧсна и Лунвывса том аристократ веськаліс стон-пойнтскӧй школаӧ, батьыслӧн ёрт дінӧ, а эз аристократическӧй колледжӧ, кытчӧ должен вӧлі веськӧдны сійӧс Мэйсонъяслӧн фамильнӧй гордостьыс.
Ворсігӧн Рой век волнуйтчис, бледӧдліс, нинӧм думайттӧг вӧчліс рискованнӧй комбинацияяс.
Та пыдди Фэйни ворсліс дзик веськодьпырысь, спокойнӧя гӧгӧрбок мӧвпавліс ассьыс быд ход да нинӧм эз вӧчлы сідз-тадз.
Заклад сійӧ вартліс сӧмын сэки, кор водзвыв тӧдіс, мыйӧн сійӧ помасяс, да эз рискуйтлы ни ӧти центӧн.
Директор Мак-Магон тӧдіс, мыйӧн увлекайтчӧны детинкаяс, да тӧдчымӧн гордитчис пиыслӧн выдержкаӧн да коммерческӧй способностьясӧн.
Да и ставсӧ, мый сӧмын эз вӧчлы Фэйни, батьыс век зэв ёна ошкыліс.
Мак-Магон лыддис, мый сылӧн быдмӧ гениальнӧй детинка.
Фэйнилӧн став проделкаясыс, сылӧн став похождениеясыс ичӧтдырсяньыс на семьяын вӧліны гордостьӧн да любуйтчанторйӧн.
Ӧта-мӧдыслы висьтавлісны ичӧтик мак-магончиклысь тӧлка кывъяссӧ, кодъяс петкӧдлісны сылысь водз кадся гениальностьсӧ: «Талун Фэниан шуис, мый бабушкаыслӧн ныр вылас зӧртусь.
Вот наблюдательнӧй детинка!» либӧ:
«Фэйни аддзӧма чардакысь важ бутылкаяс да предложитӧма найӧс вузавны.
Шензьымӧн способнӧй кага!»
«Дзик ме рӧдӧ мунӧма!» аслас пи вылӧ видзӧдігмоз удовлетворённӧя шуліс пӧрысь Мак-Магон.
Сёрӧнджык, кор Фэйни лои скаутӧн да кутіс ваявны гортас разнӧй значокъяс, ленточкаяс да дипломъяс, ставсӧ тайӧс ӧшлісны гӧстинӧй стенъясӧ да гордитчӧмӧн петкӧдлісны гӧсьтъяслы.
А кор сійӧ пӧлучитіс отрядын «кутшлысь» звание, бать-мам радлунлы эз вӧв помыс, и тайӧ звание сетӧм кузя дипломсӧ ӧшӧдісны медся тыдаланінӧ — камин весьтӧ.
Таысь кындзи, гӧстинӧйыс вылісяньыс уліӧдзыс вӧлі мичмӧдӧма том Мак-Магонлӧн изображениеясӧн, кодъяс петкӧдлісны сійӧс сылӧн сэтшӧм на дженьыдик олӧмлысь став периодъяссӧ.
Став нёльнан стенас красуйтчис Мольлӧн выражениетӧм еджыд чужӧмыс. То сійӧ вӧлі кага, коді купайтчӧ ичӧтик ваннаын либӧ гудйысьӧ лыа пиын, да игрушечнӧй вӧв вылын пукалысь детинка, коді нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ карточкасӧ видзӧдысь вылӧ, то нинӧмысь повтӧм футболист, то бойскаутъяслӧн парадӧн командуйтысь «кутш», то, медбӧрын, «безобиднӧй» пикникын участвуйтысь, коді ворсігмоз инмӧдӧ вомдорсӧ бутылка вомӧ.
Веськыда кӧ шуны, бать-мамыслы вӧлі висьталӧма, мый тайӧ сӧмын крем-сода, кодӧс вӧлі босьтӧма киӧ сы могысь, медым мичаджык вӧлі видзӧднысӧ, но матысса другъясыслы Фэйни висьталіс дзик мӧдтор.
Тайӧ другъяс лыдас пырліс Мэрфи, сэсся Фэйникӧд ӧти классын велӧдчысь кузь тушаа да бӧбоват Лори Миллс, и медся бӧръя кадас — Рой Мэйсон.
Тешкодьӧсь вӧліны тайӧ отношениеясыс!
Рой зэв бура гӧгӧрволіс, мый и тӧлк сертиыс, и воспитание сертиыс Фэйни тӧдчымӧн улынджык сыысь.
Сійӧ эз вермы терпитны ассьыс другсӧ, но Фэйни, кыдзи мудерджык да энергичнӧйджык, вермис влияйтны южанин вылӧ да кыскыліс сійӧс аслас гажӧдчӧмъясӧ, занятиеясӧ да частӧ лёк делӧясӧ.
Рой вӧлі колӧ Фэйнилы кыдзи жертва, кодӧс сійӧ нёнявліс черань моз.
Мукӧд случайясын сылы ковмыліс Лунвывсалӧн умыс, сы вӧсна мый ачыс Фэйни признавайтліс Ройлысь превосходствосӧ быдторйын, мый требуйтіс тӧлк да «джентльменство».
Другъяс водзас Фэйни вермис не церемонитчыны и радпырысь шыбитліс ас вывсьыс рам детинкалысь да лякӧсьттӧм мораля рыцарь кодь благороднӧй том янкилысь дзескыд да неудобнӧй костюмсӧ.
Тайӧ векни да сылы вывті нин сӧстӧм паськӧм пыддиыс Мак-Магон пасьтавліс ассьыс привычнӧй трапьесӧ.
Тайӧ вӧлі сылӧн естественнӧй образыс: мудер, горш, вежалысь подросток.
Скаутъяс отрядын кӧ эськӧ, либӧ ложаын, либӧ тӧдса керкаын, кӧні тӧдлісны Фэйниӧс параднӧй формаӧн, йӧзыс друг аддзисны сылысь настӧящӧй чужӧмсӧ, дерт, ставыс эськӧ думыштісны, мый налы прӧстӧ кажитчис: сэтшӧм бура Фэйни ворсіс воспитаннӧй, честнӧй детинкалысь рольсӧ.
Гортас Фэйни тожӧ сетліс аслыс ыджыд вӧля: сэні сійӧ вӧлі батьыслӧн любимецӧн, и сылы прӧщайтсис быдтор, мый сійӧ вӧчліс, а кор сійӧ заводитліс вӧчны терпитны позьтӧмторъяс, то батьыс объясняйтліс найӧс чудачествоясӧн, кодъяс лӧсялӧны быд талантливӧй натуралы.
А мамыс?
Но коді нӧ Мак-Магонъяс керкаын мӧвпаліс мам йывсьыс либӧ ичӧтджык нывка йывсьыс, Фэйни чой йылысь!
И мамыс и нылыс брӧдитісны керкаӧд; найӧ быдторйысь полісны, на вылын ыджыдалісны кык мужичӧй.
Со и ӧні Фэйни пыдди эз пукты мамсӧ, кор мамыс аддзис аслас радейтана кӧлуй вылысь дуль да повзьӧмӧн шыасис сы дінӧ.
— Ыджыдтор тай! — ёртыс вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз ропкыштіс сійӧ. — Локтас Кэт и чышкас — вот и ставыс.
— Но, Фэниан, тайӧ этажеркаыс ӧд менам приданӧй на, — полігтыр шуис мамыс.
— Ыджыдтор тай — приданӧй! — бара шуис Фэйни. — Навернӧ, став приданӧйыд тэнад тайӧ этажеркаыс и вӧлі. — Сійӧ серамсорӧн видзӧдліс мамыс вылӧ. — А ме верма и ачым ставсӧ тайӧс чышкыны, сетан кӧ меным куим доллар.
— Но, Фэниан, ме тӧрыт на сеті тэныд кык доллар. — Мамыс сёрнитіс пӧшти вашкӧдчӧмӧн. — Тайӧ зэв ыджыд сьӧм, Фэниан, кытчӧ тэ удитін сійӧс видзны?
— Кытчӧ — сійӧ менам делӧ. — Фэйни щолснитіс кывнас.
— Тэ меным сійӧс сетлін тӧрыт, а талун воис нин талун. — Сылы зэв ёна кажитчис аслас остроумиеыс, и сійӧ зэв паськыда серӧктіс.
Рой йӧжгылясьыштіс.
Налӧн Натчезын мам вӧлі керкаын первой мортӧн, и некодлы эськӧ юрас эз во обращайтчыны сыкӧд тадзи, кыдзи позволяйтліс аслыс обращайтчыны мамыскӧд Мак-Магон.
Но, гашкӧ, сыын, Мэйсонын, петкӧдчӧ провинциализм?
Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ олӧмсьыс кольӧма?
Фэйни ӧд сетавліс нин сылы выговоръяс сыысь, мый сылӧн важмӧм понятиеяс и мый сійӧ кольӧма олӧмсьыс аслас дона, но важ модаа Лунвылын!
И кӧть Рой и вештіс пызан вылысь кокъяссӧ, но нывбаба дырйи сійӧ эз нин сувт, кыдзи непременнӧ вӧчис эськӧ тайӧс аслас Лунвылын.
Думсьыс сійӧ нимтіс миссис Мак-Магонӧс «пӧрысь шляпаӧн» да терпитны эз вермы сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ полӧ письыс да лэдзӧ мужичӧйясӧс командуйтны керкаын.
Сылӧн кӧ эськӧ мамыс сеталіс сылы пель бокас да вӧтліс конюшняӧ, кӧть весиг неуна кӧ эз пӧчитайтлыны сійӧс.
А талы нинӧм, терпитӧ, и, тыдалӧ, терпитас ставсӧ, мый угоднӧ.
И тадзи мӧвпалігӧн Рой пыр ёнджыка и ёнджыка вельмис да заводитіс унаторйын подражайтны другыслы.
— Абу, Фэйни, менам сэсся абу ни ӧти цент, и тэ тайӧс зэв бура тӧдан.
Тӧрыт ме сеті тэныд медбӧръясӧ, — ичӧтик гӧлӧсӧн висьталіс миссис Мак-Магон.
— Буракӧ, горшасян, кыдзи и век, — шуис «почтительнӧй» пи.
Мамыс шеныштіс кияснас:
— Фэниан, мый тэ шуалан, думыштлы!
Ӧд енмыс ставсӧ аддзӧ, ставсӧ кылӧ…
— Но, заводитіс бара ассьыс дольны! — вомгорулас шуис Фэйни.
А мамыс пышйис нин: сійӧ вӧлі шуда, мый вермас дзебсьыны семьялӧн любимецысь.
Минут мысти миссис Мак-Магон пыдди локтіс омӧлик ичӧтик нывка; апельсин рӧма дженьыдик кудриас сылӧн дрӧжжитіс бант, киас вӧлі тряпка.
Кор нывка аддзис сьӧлалӧм дульсӧ джоджсьыс, стенъяссьыс да мебель вывсьыс, сійӧ кынмис места вылас.
— Ой, Фэйни, кыдзи тэ верман лоны татшӧм порсьӧн! — шуис сійӧ, и бантыс сы юр вылын кутіс дрӧжжитны ещӧ ёнджыка.
— Ланьт тэ, малямуш! — шуис сылӧн вокыс да ыджыдалысьыс. — Волы татчӧ!
Матӧджык…
Ещӧ матӧджык…
Кэт сувтіс сы ылнаӧ, медым вокыс сійӧс эз судз.
— Кутан чеплясьны, — шуис сійӧ, — ме тӧда нин.
— Да эн пов, ме ог и думайт чеплясьнысӧ, — корис сійӧс Фэйни. — Волы ме дінӧ, донаӧй.
— Сідзкӧ, кутан мыйкӧ клянчитны, — веськодьпырысь шуис Кэт. — Ме тэнӧ тӧда нин.
Век жӧ сійӧ решитіс матыстчыны матӧджык; и вокыс сійӧ жӧ здукас кватитіс сійӧс ёсь чуньяснас да топӧдіс пидзӧсъяс костас.
Бантыс чеччыштіс да бобув бордъяс моз водіс.
— Лэдз, Фэйни… — нораа шуис нывка. — Но, лэдз, доймӧ ӧд…
— Ме — гангстер, — чужӧмбанъяссӧ зэв мисьтӧма пӧльтігтыр шуис Фэйни. — Ме — Аль Капоне и грабита банк.
Кӧні тэнад копилкаыд, рыжӧй, висьтав!
Кэт курччис вомдорсӧ, медым не горӧдны.
Вокыс бертлӧдліс сылысь кисӧ, и киыс зэв нин ёна гӧрдӧдіс.
— Сэні ставыс комын цент и эм, Фэйни… — Нывка джӧмдіс. — Честнӧй кыв… ме эг аслым вылӧ сійӧс чукӧрт — мамалы.
Сылӧн нинӧм абу, а сылы сэтшӧма колӧ… сьӧд перчатки…
Важыс дзикӧдз едждӧма…
Ох, Фэйни, эн мучит менӧ, пӧжалуйста…
— Чепуха! — шуис Фэйни. — Ньӧти сылы оз ков сьӧд перчаткиыс, и вообщӧ тэ ставсӧ тайӧс ачыд думыштін.
Вай татчӧ копилкатӧ!
Кэт надзӧник бӧрддзис.
Сылӧн зэв ёна доймис киыс.
Рой недӧвӧльнӧя кутіс вӧрны креслӧас.
— Да эновт тэ сійӧс! — шуис сійӧ другыслы. — Мый тэ сы дінӧ сибалін?
— Сылӧн дзебӧма сьӧм, — шуис Фэйни, — а сійӧ ӧні миянлы, тэ тӧдан, вывті ёна колӧ.
Тэнад кӧ эм капиталъясыд, тэ висьтав, и ме лэдза нывкасӧ.
— Нинӧм менам абу, — жугыля вомгорулас шуыштіс Рой. — Сійӧс тэ ме дорысь бурджыка тӧдан.
— Сідзкӧ, эн лоӧй сэтшӧм небыд сьӧлӧмаӧн, сэр, — серамсорӧн читкыртіс синъяссӧ Фэйни да бара заводитіс бертлӧдлыны чойыслысь кисӧ. — Вай татчӧ ассьыд копилкатӧ, кылан?
Кэт бӧрдӧмсорӧн шуис, мый ӧні жӧ ваяс.
Но вокыс эз эскы да муніс сы бӧрся дзик буфет дорӧдз.
Сэні, улыс ящикас, салфеткаяс да пызандӧраяс улын, Кэт видзис ассьыс медся донаторсӧ — мичаник руд кань формаа копилка.
— Ӧні видзӧдлам, мый талӧн кынӧм пытшкас! — киас фарфорӧвӧй каньсӧ босьтӧм бӧрын шуис Фэйни. — Кӧні ключыс?
— Ме… ме сійӧс вошті, Фэйни, — шуис Кэт. — Честнӧй кыв, вошті!
— Ак тэ, пӧръячка! — Ыджыдджык вокыс серӧктіс. — Но, ключтӧгыс на матӧ ог воӧй!
И сійӧ шеныштчис да кучкис каньсӧ буфет пельӧсӧ.
Быд бокӧ резыштісны фарфор торъяс, и джоджӧ киссис эзысь сьӧм.
Нывка надзӧник бӧрдіс, а Фэйни сэки чукӧртіс джоджсьыс сьӧмсӧ да лыддис:
— Никель… ещӧ никель… ещӧ ӧти…
Эк, кытчӧ гӧгыльтчӧма!
Ага, голубчик, аддзи!
А со ещӧ кык цент…
Мый нӧ тэ пӧръясян, мый тэнад комын цент? — шыасис сійӧ чойыс дінӧ. — Со видзӧд, ме аддзи быдса нелямын куим цент.
Ай, кутшӧм абу лӧсьыд тадзи пӧръясьны!
Тэнӧ енмыс накажитас сыысь, мый тэ пӧрйӧдлан дзик ӧти воктӧ, — тешитчис Фэйни.
Кэт нинӧм эз шу, ӧктіс фарфор торъяссӧ да зілис найӧс ӧтлаавны.
Синваыс сідзи и тюргис сійӧ синъясысь, и сійӧ весиг эз чышкы.
Рой копыртчис газет весьтӧ да вӧчис вид, быттьӧ ставыс, мый сы гӧгӧр вӧчсьӧ, сылы дзик веськодь.
Кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм.
— Старик воис, — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын шуис Фэйни. — Идрав тайӧс ставсӧ, малямуш, а то сюрас тэныд.
Но Кэт и ачыс нин тэрыба чукӧртіс фарфор торъяс да чышкаліс сьӧлалӧм дульсӧ.
Киясыс да бантыс сылӧн дрӧжжитісны, и сійӧ зілис дзебны детинкаясысь чужӧмсӧ.
Кӧнкӧ пыдын кутісны швачкакывны ӧдзӧсъяс.
Миссис Мак-Магон кыліс семьялӧн главалысь локтӧмсӧ да нылыс моз жӧ тэрмасис ставсӧ идравны.
Сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм ыджыд зык лоӧ, мыйкӧ кӧ кӧзяинлы оз во сьӧлӧм вылас.
17. ИНТЕРЕСЪЯС ӦТЛААСЬӦНЫ
Гортас мистер Мак-Магон радпырысь лэдзліс ассьыс скӧрсӧ гӧтыр вылас да ныв вылас став сійӧ унижениеяссьыс да самолюбиесӧ вӧрзьӧдӧмсьыс, кодъясӧс сылы ковмыліс терпитны Миллардсянь да школаса мукӧд попечительяссянь.
Сӧмын ӧтнас Фэйни грубитліс батьыслы да пыдди эз пуктыв сылысь приказаниеяссӧ.
Рой Мэйсон, кыдзи аристократическӧй приятельлӧн пи, тожӧ эз сет асьсӧ ӧбидаӧ.
— Хэлло, детинкаяс! — жырйӧ пыригмоз шуис Мак-Магон. — Мый выльыс?
— Нинӧм, со тай сӧмын ывлаас зэрӧ, — камин дорын дыша нюжмасигмоз нурбыльтіс Фэйни. Каминын ӧзйисны стекляннӧй электрическӧй шомъяс, кодъясӧс ӧзтіс Кэт.
Кор нывка кыліс ӧдзӧс сайысь батьыслысь кок шысӧ, сійӧ тэрыба тювкнитіс-петіс жырйысь.
— Да, зэр йылысь. — Мистер Мак-Магон пӧрччис шляпасӧ, воротничоксӧ, галстуксӧ да ӧшӧдіс ставсӧ тайӧс кока лампа — торшер вылӧ, кӧть эськӧ и миссис Мак-Магон век зэв ёна таысь поліс. — Машинаӧй ставнас резсьӧма няйтӧн асывнас на.
Мун мыськы сійӧс, пиук.
— Кызь цент, — места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг шуис Фэйни.
— Мы-ы-й? — Мак-Магон друг бергӧдчис. — Мый тайӧ татшӧмыс?
— Кызь цент, — спокойнӧя мӧдысь шуис Фэйни. — Ӧд любӧй гаражын тэнсьыд босьтасны сы мында жӧ.
Абу-ӧ бурджык кольны сьӧмсӧ ас семьяӧ?
Здук мында Мак-Магон нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс аслас рӧдимӧй пи вылӧ.
Сэсся друг сылӧн чужӧмыс заводитіс нюмдыны.
Сійӧ нюммуніс пыр паськыдджыка и паськыдджыка да медбӧрын сэтшӧм ёна серӧктіс, мый ӧчкиыс сылӧн быттьӧ дуригмоз чеччыштіс ныр вывсьыс плеш вылас.
— Да, ті сӧмын видзӧдлӧй тайӧ плут вылас! — радпырысь горӧдіс сійӧ. — Ті кывзӧй, мый сійӧ шуӧ!..
Джен! — корис сійӧ. — Волы татчӧ, любуйтчышт аслад пинад.
Узьлан жыръясӧ нуӧдысь пос вылын мыччысис миссис Мак-Магон.
— Мый… мый лои, Сэм? — надзӧник шуыштіс сійӧ.
— Кӧсъя, медым тэ любуйтчыштін пинад, — меліа шуис верӧсыс: — кӧсйӧ, тӧдан-ӧ, нажӧвитчыштны аслас батьыс щӧт весьтӧ, а?
Кутшӧмджыка тайӧ тэныд кажитчӧ?
Вот сюсьлуныс детинкаыслӧн!..
Збыль, настӧящӧй, тырвыйӧ американец!
Татшӧм йӧзыдкӧд миян канмуным оз пропадит — закладӧ пукта ассьым юрӧс! — зэв долыдпырысь содтіс сійӧ, а аслыс сьӧлӧм вылас вӧлі вывті лӧсьыд.
Миссис Мак-Магон сулаліс коньӧр кодь.
— Мый нӧ тэ чӧв олан, Джен? — скӧрысь шыасис сы дінӧ Мак-Магон.
— Ме… ме дзик пыр вая тэныд ветчина сорӧн жаритӧм яичница, — горӧдӧмсьыс дзикӧдз шӧйӧвошӧмысла вашнитіс миссис Мак-Магон.
Сылӧн кӧзяиныс скӧрысь сьӧвзис.
— Вот мун да и сёрнит татшӧм куканьыдкӧд! — шуис сійӧ горакодь, медым тайӧс кылісны детинкаяс.
— Мый нӧ, па, ме мыська машинатӧ али тэ кӧсъян, медым мыськисны гаражын? — бара юаліс Фэйни.
— А мый вылӧ мунас менам сьӧмӧй? — окота лои тӧдмавны батьыслы. — Вина вылӧ? Куритчантор вылӧ? — Мак-Магон мӧвпаліс, мый тайӧн висьталіс шутка, да ачыс гораа серӧктіс.
Сійӧ весиг эз вермы чайтны, мый висьталіс пӧшти истина.
— Сьӧм мунас бӧрйысьӧмъяс вылӧ, — увереннӧя шуис Фэйни.
Рой нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс сы вылӧ.
— Ог гӧгӧрво.
Гӧгӧрвоӧд, — шуис батьыс.
— Пӧжалуйста!
Тэнад сьӧмыд колӧ миянлы бӧрйысьӧмъяс вылӧ, — пӧръяліс Фэйни. — Тэ ӧд, бать, тӧдан, мый ми кӧсъям вештыны эсійӧ сьӧд брӧдягасӧ, Робинсонсӧ, старӧстаысь, а сы местаӧ ребята кӧсйӧны пуктыны менӧ.
Вот сьӧмыс и колӧ миянлы, медым кыскыны асладорӧ кодсюрӧӧс негр дор сулалысьяс пӧвстысь.
Мак-Магонлӧн ӧчкиыс зэв ёна югнитіс.
— Сідзкӧ, кампания ёна паськаліс, кыдзи ме гӧгӧрвоа? — шуис сійӧ. — Сідз, сідз…
Ті, ребята, молодечьяс, весьшӧрӧ кадсӧ он воштӧй. — Сійӧ сюся видзӧдліс кыкнан подростокыс вылӧ: — А кутшӧм вообщӧ школаын настроениеыс?
Мыйкӧ ті меным важӧн нин эн висьтавлӧй.
— Настроение — бурджыкыс оз ков! — асас эскӧмӧн шпыньмуніс Фэйни. — И старшӧйяс и миян «малюткаяс» сӧмын сы йылысь и мӧвпалӧны, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны мӧд рӧма сбродсьыс.
Кӧсйӧны, медым школа медбӧрын лои приличнӧй американскӧй школаӧн настӧящӧй янкияслы, а эз разнӧйсикас сьӧд бӧбъяслы приютӧн.
— Тс-с… — Батьыс грӧзитыштіс чуньнас аслас радейтана пиыслы. — Кокньыдджыка, Фэниан.
Оз ковны чорыд кывъяс…
— Ме ӧд висьтала сӧмын сійӧс, мый эм, — ньӧти яндысьтӧг шуис Фэйни.
Заводитіс сёрнитны Мэйсон, коді ӧнӧдз пыр на чӧв оліс.
— Пола, мый Фэниан радуйтчӧ кадысь водзджык, — неокотапырысь шуис сійӧ. — Ньӧти оз ставыс ӧтвылысь мунны, кыдзи сылы кажитчӧ.
Ог тӧд, кыдзи настроенӧсь старшеклассникъяс да президент Коллинз, а Принс, кодкӧд ме сёрниті, шуӧ, мый Робинсон — зэв ценнӧй детинка, да и вообщӧ сійӧ, кажитчӧ, нинӧм лёксӧ мӧд рӧмаяс йылысь оз думайт.
Велӧдысь Ричардсон йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм: сійӧ няньчитчӧ став негръясыскӧд сідзи, мый зывӧк видзӧднысӧ, да век ӧтарӧ проповедуйтӧ равенство…
Мак-Магон друг тӧдчымӧн шызис.
Ӧчкиыс сылӧн ӧзйис кӧдзыд хищнӧй югӧрӧн.
— Вот сэтчӧ жӧ, — тэрыба шуис сійӧ, — тайӧ лун-вой кӧ чукӧртчас попечительскӧй сӧвет и мистер Миллард лыддяс коланаӧн корны тэнӧ, Рой, тэ ӧд он ӧткажитчы отсавны миянлы и повторитан сійӧс, мый тэ меным висьталін Ричардсон йылысь?
Сійӧ зэв тӧдчана видзӧдліс детинка вылӧ.
— Мый нӧ меным… ме, пӧжалуй, верма… — заводитіс Рой.
— Висьталан джентльменъяслы, кутшӧм случай вӧлі, кор гижинныд сочинение, да сы йылысь, кутшӧм мича кывъясӧн сёрнитӧ Ричардсон, кор казьтылӧ ассьыс другъяссӧ Сӧветскӧй Рочмуысь.
Старайтчы уськӧдны тӧдвылад ставсӧ, ставсӧ… — тэрыба лыддьӧдліс директор. — Тайӧ вермас миянлы зэв ёна згӧдитчыны.
— Сідз дерт, сэр.
Верманныд надейтчыны ме вылӧ, — тшапа вочавидзис Рой да тӧдчымӧн гордитчис сійӧн, мый директор сёрнитӧ сыкӧд, кыдзи ыджыд морткӧд.
— Но вот и зэв бур, детинкаяс! — Мак-Магон дзикӧдз гажмис. — А ӧні — марш машина мыськыны!
Мыськанныд — пӧлучитанныд быдса доллар.
Гӧгӧрвоинныд?
Вочавидзӧм пыдди Фэйни чеччыштіс места вывсьыс, шутёвтіс Ройлы, кватитіс ӧдзӧс сайын ӧшалысь балахон, мигнитіс батьыслы да чеччалігтыр котӧрӧн петіс жырйысь.
Дворын сійӧ лэдзис шлангысь ва струя веськыда няйтысла руд машина вылӧ да шуис Ройлы:
— Мый ме тэныд шулі!
Аддзан, бать тожӧ зэв ёна кӧсйӧ мынтӧдчыны Робинсонысь.
Сійӧ терпитны оз вермы негръясӧс, сӧмын ылӧдчӧ, мый война бӧрын радейтӧ быдсяма равноправиеяссӧ да свободаяссӧ, а ачыс, эскы меным, окотапырысь ӧшӧдліс эськӧ став сьӧд йӧзсӧ ӧти пипу вылӧ…
Видзӧдтӧ, быдса доллар кӧсйысис сетны пӧрысь выжывыд!
Рой вомгорулас шуыштіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да замшевӧй тряпкаӧн водзӧ ниртіс машиналысь стеклӧяссӧ да ӧдзӧсъяссӧ.
Том джентльмен-белоручкалы вӧлі зэв зывӧк вӧчны татшӧм няйт удж.
Но тайӧ здукас, кор зептас эз вӧв ни ӧти цент, сійӧ тырвыйӧ зависитіс Фэйниысь да та вӧсна зілис сӧмын, медым сылы пай вылас сюрисны машиналӧн сійӧ частьясыс, кодъяс эз вӧвны вывті няйтӧсь.
Кӧлесаяссӧ да вообщӧ ходӧвӧй частьсӧ ставнас, кыті вӧлі сёйӧссьӧма, сійӧ любезнӧя колис ёртыслы.
— Доллар стариклысь, да нелямын куим цент чой копилкаысь, да дас вит цент аслам вӧлі — ставыс ӧти доллар ветымын кӧкъямыс цент, — гораа лыддис ассьыс барышъяссӧ Фэйни. — Тырмас и бильярдӧн ворсыштны и сур юыштны, да, пӧжалуй, коляс на и кино вылӧ.
«Паласын» мунӧ выль боевик — сизим гӧтыр виысьлӧн похождениеяс…
Верма босьтны тэнӧ аскӧд, а бӧрын, кор батьыд тэныд мӧдӧдас, тэ меным мынтан неыджыд процентӧн, — вӧзйис сійӧ Ройлы.
— Некутшӧм процентъяс тэ месянь он получит, — зумыштчӧмӧн ропкыштіс Рой. — Тырмас, мый ме тэныд отсала вӧчны сійӧторсӧ бӧрйысьӧмъяс дырйи.
— Хм… меным! — серамсорӧн шуис Фэйни. — Тэ, донаӧй, он меным зіль, а аслыд старайтчан!
Менӧ тэ эн бӧбйӧдлы!
Став кельыдлӧз вирыд тэнад пуӧ, кор тэӧн командуйтӧ кутшӧмкӧ негритос.
Ме ставсӧ тайӧс зэв бура гӧгӧрвоа.
И эн думайт, пӧжалуйста, мый ме нэм кежлӧ лоа тэныд уджйӧза, кор ми вӧтлам Робинсонӧс!
— Ах, сідзи? — шуис Рой. — Зэв бур!
Ӧні жӧ ме ставсӧ тайӧс эновта.
Фэйни пыр жӧ повзис.
— Да ме шутиті, — тэрыба шуис сійӧ. — Кыв нин оз позь шуны — вот петукыд!
Тэ ӧд, Мэйсон, тайӧ делӧас главнӧйыс и должен вайӧдны сійӧс помӧдз.
Ме тэтӧг ог вермы вӧчны.
Кыдзи и став лунвывсаыс, тэ — настӧящӧй дипломат и тӧдан, код дінӧ кыдзи матыстчыны. — И сійӧ леститчӧмӧн серӧктіс.
Некымын минут детинкаяс чӧла ниртісны машинасӧ.
Фэйни старайтчӧмӧн ниртіс кӧлесаяссӧ, Рой мыськис ӧдзӧсъяссӧ.
Другъяс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс уджалісны, мый эз казявны, кыдзи на мышкын дворӧд вуджӧртіс кокньыдик вуджӧр.
Вуджӧрлӧн вӧліны вильыш кудриас, да юрпыдӧсас — дрӧжжитысь бант.
Вуджӧрыс, и кудриясыс, и бантыс пыр жӧ вошины, быттьӧ вӧйисны стена тшупӧд сайӧ; детинкаяс машина дорын эз и думыштлыны, мый на бӧрся видзӧдӧны.
Фэйни лэптіс кӧлесаяс дінысь гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Ог вермы виччысьны, кор ми мынам Робинсонысь! — сибдӧм гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ. — Менам сійӧ со кӧні пукалӧ — мускын!
Сьӧд кучика мисьтӧм чужӧм!
Лысьтӧ ветлӧдлыны миян нывъяскӧд, лысьтӧ сибӧдчыны Патриция дорӧ, паськӧдлыны ассьыс сьӧд вомсӧ!..
Но виччысь месянь!..
Рой серампырысь видзӧдліс сы вылӧ да кутіс кургыны:
— Мур… мурррр… мурррррр…
Кысукӧй, миян дона кысукӧй!
Кыдзи ми волнуйтчам, кыдзи ми нервничайтам!
И ставыс сы вӧсна, мый прелестнӧй Пат пыдди эз пукты миянлысь ӧлӧдӧмнымӧс да, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, муніс гуляйтны негритоскӧд.
Ставыс гӧгӧрвоана…
Фэйни гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка.
— Нинӧм серавнытӧ! — скӧра шуис сійӧ. — Лучшӧ ас вылад видзӧдлы.
Кодлысь нӧ инициалъяссӧ татуируйтӧма тэнад сос улад?..
Мый, гӧрдӧдін?
А «П» паса чышъяныс, коді куйлӧ тэнад войся пызан йӧрад?
Чайтан, ме эг казяв, кыдзи тэ сійӧс гусялін!..
Тайӧ пӧрйӧ юрси йылӧдзыс гӧрдӧдіс Мэйсон:
— Но мый нӧ, быд джентльменлӧн должен лоны сьӧлӧмшӧр ныв. — Рой зілис сёрнитны зэв спокойнӧя. — Сӧмын тайӧ нинӧм йылысь на оз висьтав.
Сійӧ кӧ оз дугды дружитны тайӧ детинкаыскӧд, ми сылы ог прӧститӧй.
Майся праздник дырйи любӧй урӧдӧс бӧръям королеваӧн, а сійӧс провалитам, сета кыв.
— Вот тайӧ правильнӧ! — сы дор сувтіс Фэйни. — Мед оз дружит быдсяма дряньыскӧд.
Абуӧсь ӧмӧй миян школаын тӧлка, мича, сюсь ребятаыс да и сэтчӧ жӧ тырвыйӧ американечьясыс!
Рой читкыртіс синъяссӧ:
— Он-ӧ нин тэ ас йывсьыд думайт?
— А кӧть и ас йылысь! — кияссӧ коскас пуктіс Фэйни.
Рой зывӧка шутёвтіс.
— Кык цента фотография вылӧ туян, — спокойнӧя шуис сійӧ, — а Пат, ме чайта, аддзас кодӧскӧ бурджыкӧс.
Тайӧ пӧрйӧ Фэйни ӧбидитчис серьёзнӧя и непременнӧ заводитіс эськӧ тышкасьны, дум вылас кӧ эз усь, мый тайӧ здукас пинясьны Мэйсонкӧд сылы абу выгӧднӧ.
Гӧрдӧдӧм, зумыш, сійӧ кыв ни джын шутӧг переживайтіс ӧбидасӧ, и дворӧ пырис выль морт.
Тайӧ вӧлі кузь тушаа, ыджыд кияса да ыджыд кокъяса подросток, коді шензьымӧн ёна вӧлі мунӧ вежӧртӧм понпи вылӧ, коді непременнӧ кӧсйӧ быдторйын подражайтны гырысь понъяслы.
Тӧждысяна чужӧмӧн, быттьӧ исасигтыр, асфальтӧвӧй туй кузя подросток веськыда матыстчис пинясьысь другъяс дінӧ, сувтіс ылӧкодь, лэптіс кисӧ пилотка бердас да веськӧдчис.
— Хэлло, начальник! — чолӧмаліс сійӧ Фэйниӧс. — Локті тіян распоряжение серти.
— Ага, Кузь туша! — Фэйни зілис лоны зэв спокойнӧйӧн. — Докладывайт, кутшӧм выльторъяс?
Лори Миллс, прӧзвище сертиыс Кузь туша, ещӧ ӧтчыд кӧзырнитіс аслас «кутшлы»; скаутъяс отрядын сійӧ подчиняйтчис Мак-Магонлы.
— Выльторъяс эмӧсь, важнӧй выльторъяс, — шуис сійӧ кыдз позьӧ тӧдчӧдны зільӧмӧн. — Ме сӧмын на Вендикс ордысь, вӧлі сэні репетиция вылын.
Кывлі, кыдзи грымза сёрнитіс Гориллакӧд, быттьӧ Чарли Робинсон сэсся оз кут участвуйтны картинаясын.
Буракӧ, Вендикс ыстӧма сійӧс ньӧти церемонитчытӧг.
Горилла сэтшӧм рад: тыдалӧ, сійӧ ачыс тайӧс вӧчӧма…
Ок и шумитісны жӧ ставныс миян та вӧсна!
— А ребятакӧд тэ сёрнитін, кыдзи ме тэнӧ тшӧкті? — шыасис Рой.
Лори довкнитіс юрнас:
— И кутша значокъяс сеталі и кыски асладорӧ миянлысь пӧшти ставсӧ.
Кодсюрӧлы ковмис сетны циркӧ билетъяс, мукӧдыслы кӧсйыси, мый ми судзӧдам налы бесплатнӧй пропускъяс футбольнӧй матч выліӧ, найӧ кӧ сетасны гӧлӧсъяссӧ Мак-Магонлы.
Кодсюрӧяс требуйтӧны, медым «добыча юкигӧн» Мак-Магон налы тожӧ мыйкӧ сетіс отрядын — «неженкаясысь»* вуджӧдіс «старичокъясӧ», вообщӧ медым сетіс команднӧй местаяс…
* «Неженкаяс» — бойскаутъяс отрядъясын новичокъяс.
Пока сійӧ висьталіс, гараж стена сайысь мыччысис да быттьӧ кынмис места вылас дрӧжжитысь бант.
Сійӧ, кодлӧн вӧлі тайӧ бантыс, внимательнӧя кывзіс машинадорса сёрнисӧ.
— А Робинсон дор сулалысь ребятакӧд пробуйтлін сёрнитчыны? — эз вермы терпитнысӧ да юаліс Фэйни.
Кузь туша падмис.
— Пробуйтлынытӧ эськӧ пробуйтлі, да найӧ омӧля кывзысьӧны, — коньӧр моз шуыштіс сійӧ. — Меным аслым муртса эз сюр.
Уськӧдчис ме вылӧ эсійӧ Гиричыс.
Кулакъясыс сылӧн кӧть и абу ыджыдӧсь, а веськыда кӧрт кодьӧсь.
Кыдзи заводитіс кучкавны — менам со ӧнӧдз на морӧс пытшкын музыка. — И Лори заводитіс кызны, медым петкӧдлыны, кыдзи сылы сюри ӧтувъя делӧ вӧсна.
— Эк тэ, коньӧр! — зывӧкпырысь шуис Рой. — Ставныд ті скаутъяс — коньӧръяс.
Чуймӧм Лори тэрыба чӧвтліс синъяссӧ аслас «кутш» вылӧ; вот ӧні жӧ «кутш» шыбитас ас вывсьыс балахонсӧ да курткасӧ да петкӧдлас тайӧ щегольыслы, мый сійӧ сэтшӧм настӧящӧй скаутыс!
И сійӧ — Лори — лоӧ аслас начальникыслӧн секундантӧн.
Ӧні найӧ ӧтвылысь расправитчасны лунвывсакӧд!
Но, Кузь тушалы шензьӧм вылӧ, сылӧн «кутшыс» ньӧти скӧрмытӧг терпитіс тайӧ зэв сьӧкыд оскорблениесӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ весиг неуна леститчӧмӧн видзӧдіс Мэйсон вылӧ да, тыдалӧ, виччысис сылысь решение.
— Мый нӧ миянлы вӧчны? — шыасис сійӧ веськыда Мэйсон дінӧ нин. — Робинсоновскӧя ребята кӧ четвергӧ ӧтвылысь сувтасны старӧста дор, ставыс пропадитас.
— Вӧлі кӧ эськӧ миян унджык сьӧм, ме эськӧ апостол Павел пыдди команднӧй местаӧ пуксьӧді рыжӧй понйӧс, — вомгорулас шуис Рой. — Мэрфи кӧсйысис отсавны миянлы аслас «пловечьясыскӧд», но быд гӧлӧсысь сійӧ корӧ кызь цент.
Дерт, позьӧ на кодсюрӧӧс повзьӧдыштны, — содтіс сійӧ.
Фэйни скӧрысь йирис гыжсӧ.
Ӧні сылӧн став лачаыс вӧлі другыслӧн сюсьлун да тӧлк вылӧ.
— Тэ нуин почта вылӧ извещениеястӧ? — юаліс Рой Кузь тушалысь.
— Ставсӧ вӧчи, кыдзи ті тшӧктінныд, — довкнитіс юрнас сійӧ. — Аски, колӧ чайтны, дядя Пост кутас разӧдны найӧс адресъяс серти. — Сійӧ серӧктыштіс: — И лӧсьыда жӧ ми серпасалім сійӧ карикатураяссӧ!
Сразу тыдалӧ, мый негръяс лоины обезьянаясысь…
Рой вӧйтчис аслас мӧвпъясӧ.
Кажитчис, мый сійӧ дзикӧдз вунӧдіс другъяс йывсьыс.
Но друг лунвывсалӧн мича чужӧмыс быттьӧ ловзис.
Сійӧ чеччыштіс автомобиль сиденье вылӧ.
— Думышті! — радпырысь горӧдіс сійӧ. — Эм план, сӧмын рискованнӧй…
Час кык кежлӧ, кор кутасны мунны бӧрйысьӧмъяс, робинсоновскӧй ребятаӧс позьӧ дзеблыны.
— Кыдзи дзеблыны?
Кытчӧ дзеблыны? — ӧттшӧтш горӧдісны скаутъяс.
Юалӧмыс вылӧ вочавидзтӧг Рой шыасис Кузь туша дінӧ:
— Нёльӧд судтаын мифология кабинет, буракӧ, тыртӧм?
Кузь туша пыр жӧ кутіс довкйӧдлыны ыджыд пельяса юрнас.
— Мистер Моррис, мифология кузя преподаватель, кык недель чӧж нин висьӧ ангинаӧн, — шуис сійӧ. — А мый?
— Зэв бур!
Вот ми и воспользуйтчам сійӧ кабинетӧн! — радпырысь объявитіс Рой. — Ӧні ми тіянкӧд думыштам, кыдзи тайӧс ставсӧ бурджык вӧчны.
— Вай, вай, висьтав! — радысла чеччыштіс Фэйни.
Машинка подножка вылӧ пуксьӧм бӧрын Рой висьталіс ёртъясыслы ассьыс плансӧ.
Заговорщикъяс радысла воштісны садьсӧ, кучкалісны Ройлы да ӧта-мӧдныслы пидзӧсъясас, мышкуас да ёна сералісны.
— Ок тэ!
Но и сюсь пон жӧ тэ!
Дьявол мед тэнӧ босьтас, Мэйсон!
Оз ӧд прӧста Горилла шу, мый тэ лоан штатын губернаторӧн! — радпырысь горзісны детинкаяс.
Ошкӧм вӧсна нимкодясьысь Рой шпыньмуніс.
— Тӧдан-ӧ, ме тэӧн нимкодяся, Рой, — ассьыс думъяссӧ висьталіс Фэйни. — Кор тэ воин джентльменство йылысь да мукӧдтор йылысь аслад сёрниясӧн, ме чайті, мый тэ — дзик йӧй.
А ӧні аддза, мый тэ — великӧй талант.
Сӧмын вот ог тӧд, мыйӧ тэныд медводз бурджык босьтчыны?
Рой серьёзнӧя видзӧдліс другыс вылӧ:
— Эн ӧмӧй тэ гӧгӧрво, мый ме гӧтӧвитча лоны политическӧй деятельӧн?
Политикаын колӧны решительнӧй характера, тӧлка, сюсь йӧз.
Ставыс тайӧ меын эм.
Войдӧр ме мӧвпавлі лоны врачӧн, но ноксьыны висьысьяскӧд ме нинӧм вылӧ ог кӧсйы.
Ӧти кадӧ ме весиг кӧсйи лоны священникӧн, но тӧданныд-ӧ, ребята, ме радейта карті, бегъяс, радейта сур, разнӧй йӧктӧмъяс, и, дерт, ньӧти ог кӧсйы наысь ӧткажитчыны.
Сідзкӧ, кольӧ сӧмын политика.
Ок, кыдзи ме кута выступайтны конгрессын!
Негръяс йылысь да коммунистъяс йылысь быдсикас законъяс да сы йылысь, медым восьталісны унджык ресторанъяс да медым миян вӧлі унджык оружие…
— Молодчина тэ, Рой, вот мый ме висьтала!
— Ок, тайӧ асьсӧ петкӧдлас!
Рой ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Фэйни вылӧ.
— Колӧ эськӧ буриндзика кульыштны тэнсьыд бӧрйысьӧмъяскӧд йитчӧм став делӧсьыс да.
Тэ кӧ эськӧ менсьым, дерт жӧ, кульыштін.
Но ме абу сэтшӧм, верман не волнуйтчыны.
Ме, кыдзи настӧящӧй джентльмен, козьнала тэныд ассьым планӧс, — величественнӧя помаліс сійӧ.
— Но, сідзкӧ менам шӧт вылӧ юыштам, — великодушнӧя объявитіс Фэйни. — Корам Мэрфиӧс — и мунамӧй, ребята, пивнӧйӧ старик Нотингс ордӧ.
Ме ог вермы терпитны — окота кӧтӧдыштны горшӧс.
Гораа сёрнитігтыр да ӧта-мӧдсӧ дружескӧя тойлалігтыр найӧ мӧдӧдчисны вороталань да петісны улича вылӧ.
Ставныс мӧвпалісны Нотингс пивнӧйын рытсӧ приятнӧя коллялӧм йылысь.
Муртса заговорщикъяс кежисны пельӧс сайӧ, гараж стена сайысь мыччысис апельсин рӧма дженьыдик кудриа юр.
Тайӧ пӧрйӧ бантыс дӧлаліс кудриас, быттьӧ гӧрд боевӧй знамя.
— Кутанныд тӧдны ті, губернаторъяс, кыдзи жугӧдлыны менсьым каньясӧс! — быттьӧкӧ клятва сетігӧн ичӧтик кулаксӧ лэптӧмӧн шуис Кэт.
18. «ШТАБ» ЗАСЕДАЙТӦ
Сійӧ эз мун гортас.
Сійӧ эз вермы и эз кӧсйы петкӧдчыны мамыслы да другъясыслы татшӧм чужӧмӧн. А чужӧмыс сылӧн ёна вежсис ӧбидаысла да скӧрысла, а сідзжӧ шорӧн визувтысь синваысь, коді брызьнитіс пыр жӧ, кыдз сӧмын сійӧ муныштіс мисс Вендикслӧн нежносиреневӧй керка дорысь.
Сійӧ эз кӧсйы бӧрдны, сійӧ сетліс аслыс медся страшнӧй клятва, мый оз уськӧд ни ӧти синва войт да тайӧн оз радуйт Гориллаӧс да ассьыс став вӧрӧгъяссӧ, но сійӧ вӧлі дзик на детинка, и ыджыд ӧбида ас вӧснаыс, став вӧснаыс, кодлӧн сьӧд кучик, петкӧдіс курыд синва.
Цементнӧй столб бердӧ морӧснас топӧдчӧмӧн первойсӧ сійӧ дыр сулаліс кутшӧмкӧ калитка дорын; сійӧ эз казяв, мый решетка пырыс сыӧ сибдіс не то лежнӧглӧн, не то держи-дереволӧн чуткасьысь кустыс.
Сэсся сійӧ кежис паськыд, тыртӧм да кузь улича вылӧ, коді кажитчис помтӧмӧн.
Вӧлі дзик нин пемыд, кӧнкӧ водзын муртса гӧрдӧдыштіс кыа да востымасьӧммоз ӧзйылісны да куслісны Мэйнстрит вылын светӧвӧй рекламаяс: «кока-кола» напиток тыра вывті ыджыд чашка; зэв ыджыд полисменлӧн фигураыс, коді веськӧдӧма револьверсӧ кутшӧмкӧ морт вылӧ; телеграфнӧй столб ыджда зубнӧй щӧтка.
Шоч ветлысь-мунысьяс пиысь некод эз веськӧд внимание улича кузя довгысь ӧтка детинка вылӧ, некод эз аддзы сылысь гӧрбыля мышкусӧ, туша бокас ӧшӧдчӧм кияссӧ.
Пемыдас, кӧні сійӧс топӧдісны кӧдзыд кирпич стенаяс, сійӧ восьлаліс машинальнӧя, эз аддзы туйсӧ, эз казяв, мый петіс нин Верхньӧй карысь да матыстчӧ ю дорӧ.
Васӧд тӧв инмӧдчыліс сылӧн юрсиясӧ.
Уль руа сап пемыд кытшаліс сійӧс быдладорсянь.
Чарли видзӧдліс: кытчӧкӧ мышкӧ колины карлӧн бияс, уличнӧй шум, гудокъяс, рестораннӧй оркестръяслӧн да радиолӧн шыяс.
Сійӧ быттьӧ вӧлі му помасянінас: сы водзын чернила кодь сьӧд гуранын сялькӧдчис ю, кыліс сир дук, чери дук, неуна сов дук, кыдзи саридз вылын.
Водзын чусаліс гӧрд битор — тайӧ надзӧник буткигтыр ылыстчис ва кузя моторка.
Тӧлыс ёна да небыда ӧвтіс пемыдінсянь, ыркӧдіс синваысла сотчысь чужӧмсӧ.
Кымыньтӧм пыжъяс куйлісны дзик вадорас.
Чарли пуксис ӧти пыж вылӧ.
Овлӧны олӧмад сэтшӧм войяс либӧ лунъяс, кор морт друг дугдӧ овны сідзи безотчётнӧя да прӧстӧя, кыдзи сійӧ тайӧ кадӧдзыс оліс.
Сійӧ видзӧдлӧ гӧгӧрбок, аддзӧ асьсӧ быдмӧмӧн воддза платтьӧ сертиыс, неуна ещӧ неловкӧй подростокӧн, аддзӧ ассьыс чужӧмсӧ, коді абу нин челядьлӧн кодь гӧгрӧс.
И тайӧ бокысянь видзӧдлӧмыс отсалӧ сылы, вӧчӧ сійӧс ёнджыкӧн, увереннӧйджыкӧн асас и, дерт, тӧдчымӧн ыджыдджыкӧн.
Татшӧм войӧ либӧ татшӧм лунӧ помасьӧ челядьдыр да заводитчӧ мортлӧн юность.
Мыйкӧ татшӧмкодьӧс чувствуйтіс Чарли Робинсон вадорын пукалігӧн, кор сійӧс вӧтліс аслас ӧдзӧс дорысь ён да грубӧй еджыд морт.
Час сайын сійӧ, Чарли, бӧрдіс нывка моз.
Ӧні сійӧ презирайтіс асьсӧ тайӧ синвасьыс.
Мый эськӧ шуис Цезарь?
Дерт, Цезарь шуис эськӧ, мый синваыд оз отсав — колӧ тышкасьны.
И Цезарь прав, сюрспӧв прав!
Ӧбида да лӧглун содіс и содіс детинка пытшкын и, кажитчис, мый ещӧ неуна — и сьӧлӧмыс потӧ.
Ӧні сійӧ думнас казьтыліс став ӧбидаяссӧ, став ыджыд счётсӧ, кодӧс сійӧ ачыс и сылӧн другъясыс — негръяс — вермасны предъявитны еджыд господаяслы.
Сійӧ лунсӧ, кор Чарли локтіс «Атенеумӧ» да кӧсйис кайны дас нёльӧд судтаӧ, а лифтер ӧткажитчис лэдзны сійӧс лифтӧ, сы вӧсна мый сійӧ сьӧд кучика.
И сійӧ лунсӧ, кор Чарли локтіс магазинӧ ньӧбны ботинки и сылы тшӧктісны босьтны мерайттӧг, сы вӧсна мый «тэ, гӧгӧрвоан, детинка, некод оз кут мерайтны сійӧс негр бӧрын».
И сійӧ рытсӧ, кор Чарли муніс закусочнӧйӧ — босьтны висьысь мамыслы сёян, — а кӧзяиныс ӧдйӧ вӧтліс сійӧс задньӧй ходӧд: закусочнӧйын пукалӧ еджыд джентльмен.
И автобуссӧ дум вылас уськӧдіс, и Патлысь лӧгпырысь, кӧсӧя видзӧдлӧмсӧ.
«Ок, и сійӧ сэтшӧм жӧ!
Весьшӧрӧ ме сылы эска…»
И сійӧс, кыдзи Патлӧн мамыс зілис мынтӧдчыны сыысь, — ставсӧ, ставсӧ дум вылас уськӧдіс Чарли.
Найӧ, негръяс, олӧны Горчичнӧй Райын, сы вӧсна мый мукӧд кварталъясын налы оз сдайтны помещениеяс.
Найӧ олӧны Горчичнӧй Райын, а асывнас мунӧны уджавны Верхньӧй карлӧн еджыд кварталъясӧ: найӧ — рабочӧйяс и ёг кыскалысьяс, посыльнӧйяс и пач тэчысьяс, сапӧг весалысьяс и каменщикъяс.
Найӧ — сьӧдӧсь; сідзкӧ, и уджыс налы сьӧд.
Найӧс рӧзӧритӧны, дзескӧдӧны, на вылын издевайтчӧны.
И бара паметьыс зэв бура бӧрйӧдліс сылы уна сё ыджыд ӧбида.
Сылы дум вылас уси ставыс, мый йылысь полӧмӧн вашкӧдігтыр висьтавліс Темпи и гораа, возмущайтчигтыр — Цезарь: Линчлӧн судыс дзик мыжтӧм негръяс вылын, негритянскӧй челядьлӧн сьӧд телӧясыс, кодъясӧс Лунвывса джентльменъяс мавтісны сирӧн да ӧзтісны; негритянскӧй погромъяс, кор звермӧм еджыдъяслӧн неыджыд чукӧр ӧзталӧ негритянскӧй лачугаяс да вӧчӧ негръяс вылын кровавӧй расправа…
И ставыс, мый вӧлі бӧръя лунъясӧ, друг уси Чарлилы дум вылас: Нэнсилӧн да мамыслӧн синваыс, еджыдъясӧн панӧм война вылын калечитчӧм Цезарлӧн протез пыдди пу кокыс, пӧгибнитӧм батьыс, Мольлӧн да Моль другъяслӧн шпыннялысь чужӧмъясыс, кодъяс, гашкӧ, ӧні дасьтӧны сылы кутшӧмкӧ лёктор…
Ю вывсянь кыптысь уль ру кытшаліс детинкаӧс.
Школа…
Кутшӧма сылы воис сьӧлӧм вылас школаыс, кор локтысь морт объявитіс, мый мистер Миллард убедитіс попечительскӧй сӧветӧс примитны велӧдчысьяс лыдӧ пӧгибнитӧм механик Робинсонлысь писӧ!
Кыдзи радуйтчис сійӧ лунас сылӧн мамыс!
Ӧні сійӧ тӧдӧ, мый сэтшӧм тайӧ школаыс!
Негритянскӧй детинка ачыс эз гӧгӧрво, но вӧчліс итог ставыслы, мый сійӧ пӧлучайтліс школьнӧй парта сайын.
Лунтыр сійӧ чеччӧ, пуксьӧ, ветлӧдлӧ звонок серти, быттьӧ механическӧй морт.
Челядьдырсяньыс сылы дольӧны: «Линкольн некор эз пӧръясьлы и миянлы тшӧктіс лоны правдивӧйясӧн», да «Быд американец вермас лоны президентӧн», да «Америка — всеобщӧй свободалӧн да равенстволӧн канму», да «Став йӧзыс божьей канмуын — равнӧйӧсь», и мукӧд татшӧм сяма торжественнӧй да кыпыд фразаяс, кодъяслы оз эскы тайӧ «божьей канмуас» ни ӧти морт.
Школьнӧй олӧмын медся главнӧй рольсӧ ворсӧны спорт, «школьнӧй политика» да детинкаяс да нывкаяс костын отношениеяс.
Тэ кӧ бура котралан, ворсан футболӧн да бейзболӧн, кутшӧмкӧ ордйысьӧмын доръян школалысь честьсӧ да локтан первойӧн — успех тэнад лоӧ.
Но та вылӧ колӧ, медым тэнад непременнӧ вӧлі еджыд кучик, еджгов юрси да бур костюм.
Сэки тэ лоан медводдзаяс лыдын и весиг верман командуйтны мукӧдъясӧн.
Тэ кӧ интересуйтчан небӧгъясӧн да уна лыддьысян, вӧч тайӧс гусьӧн, сы вӧсна мый Мэйсонкоддемъяс шуасны, мый тэ выскочка да кӧсъян честьӧ уськӧдчыны велӧдысьяслы.
Ачыс Чарли зілис не петкӧдлыны, мый сійӧ тӧдӧ классикъясӧс, и та йылысь тӧдісны сӧмын Джой да Василь.
А классын кӧ тӧдлісны, мый негр интересуйтчӧ изящнӧй литератураӧн да кывбуръясӧн, сійӧс, колӧ чайтны, смек вылӧ эськӧ лэптісны.
Шоча-шоча классын пансьыліс интереснӧй спор.
Унджыкыс сёрнитлісны сӧмын футбол да бейзбол йылысь, вартчӧм кузя рекордъяс йылысь, сійӧ враждебнӧй компаниеыслӧн интригаяс йылысь, коді кӧсйӧ босьтны власьтсӧ школаын аслас киӧ.
Класс омӧля относитчӧ на дінӧ, кодъяс абу мукӧдъясыс кодьӧсь.
Велӧдысьяс?
Но, кодӧс, Ричиысь кындзи, радейтӧны да уважайтӧны школаын!
Ӧд ставыс тӧдӧны, мый велӧдысьяс следитӧны да шпионитӧны велӧдчысьяс бӧрся, а кутан кӧ дружитны велӧдыськӧд, то школьникъяс пыр жӧ объявляйтӧны, мый тэ «подлиза», «леститчан», «кӧсъян шедӧдны отличниклысь ленточка».
Школаса президентлӧн эм «Правилӧяс небӧг», и быд школьниклы тшӧктӧны лыддьыны квайтӧд раздел, дас витӧд параграф, кӧні висьтавсьӧ, мый настӧящӧй американец-патриот должен пӧртны олӧмӧ конгресслысь став постановлениеяссӧ да сетны отпор быд мортлы, коді кӧсйӧ веськӧдны сійӧс Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн веськӧдлан котырлы паныд враждебнӧй действиеяс вылӧ.
И сылы, Чарлилы, сетлісны лыддьыны тайӧ параграфсӧ, кӧть сійӧ и «абу настӧящӧй американец», кыдзи гарыштіс сэки директор Мак-Магӧн.
Бур, мый Чарлилӧн эмӧсь другъяс, кодъяс чорыда сулалӧны сы дор, дасьӧсь сетны водзӧс ӧбидчикъяслы.
Чарли мӧвпалӧ, мый гортас сійӧс, навернӧ, виччысьӧны тайӧ другъясыс.
Чукӧртчис, навернӧ, «штабыс» ставнас.
Сійӧ благодарностьӧн думыштіс Василь йылысь, Джой йылысь, Пабло Де-Минго йылысь.
Да, тайӧ ас йӧз, надёжнӧй ребята, кодъяслы дзик ӧткодь, кутшӧм рӧма мортлӧн кучикыс, медтыкӧ тайӧ мортыс вӧлі збыльвылӧ честнӧй, благороднӧй да повтӧм.
И думыштны сӧмын, мый свет вылын эм быдса канму, кӧні став йӧзыс равнӧйӧсь, кӧть найӧ еджыдӧсь, кӧть вижӧсь либӧ сьӧдӧсь — дзик ӧткодь!
Чарли копыртчис, гумовтіс кинас васӧ да кӧтӧдыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
Ю вывсянь кылісны ылі гӧлӧсъяс — тайӧ чуксалісны ӧта-мӧднысӧ чери кыйысьяс.
Кыптіс ру да гӧвкъялысь шебрас моз ӧшйис матыса пӧнар весьтӧ.
Чарли бара думыштіс сы йылысь, мый сійӧс виччысьӧны, но весиг эз вӧрзьышт.
Висьтавны другъясыслы, кыдзи муніс репетиция и мый сылы шуис мисс Вендикс, сійӧ эз вермы.
А висьтавны сы йылысь, кыдзи позорнӧя вӧтліс сійӧс Горилла, сійӧ прӧстӧ эз вермы.
И сы вӧсна сійӧ, уль руа сьӧкыд сынӧдсӧ ас пытшкас кыскигтыр да пӧнар весьтӧ ӧшйӧм ру бӧрся аслас тӧдтӧг следитігтыр, пыр пукаліс и пукаліс ю дорын.
Сійӧ жӧ часас Горчичнӧй Райын Робинсонъяс керка дінӧ матыстчис челядьлӧн вель ыджыд чукӧр Джой Беннет веськӧдлӧм улын.
Найӧ дыр вензисны, кодлы звӧнитны, сэсся Джой личкис звӧноксӧ, и кильчӧ вылас петіс другыслӧн мамыс.
Сійӧ чургӧдіс Беннетлы ключ:
— Вот, верманныд восьтыны гараж да виччысьыштны сэні Чарлиӧс.
Сійӧ регыд локтас.
Муніс мисс Вендикс ордӧ, репетиция вылӧ.
— Ми тӧдам, мэм, — почтительнӧя вочавидзис Джой. — Сійӧ миянлы висьталіс, мый оз дыр сэн ло, но… — сэки Джой видзӧдліс ключ вылӧ, — ми эг чайтӧй, мый сійӧ петкӧдлас миянлы «Свирельсӧ».
— Сійӧ решитіс, мый ӧні, кор машинасӧ пӧшти помалӧма, колӧ петкӧдлыны сійӧс другъясыслы, — шуис Салли.
«Но мыйла тані пӧшти став штабыс?» — пиыслӧн другъяс вылӧ видзӧдігтыр мӧвпалӧ Салли.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ тайӧ детинкаясыслысь да нывкаясыслысь олӧмсӧ и бать-мамныслысь олӧмсӧ. Налӧн олӧмыс нинӧмӧн оз торъяв сылӧн олӧмысь.
Со инас ӧшйытӧм, визув, быдлаӧ нырсӧ сюйысь Джой Беннет.
Сылӧн батьыс, типографияса наборщик, локтіс война вылысь кык медальӧн да президентсянь личнӧй благодарностьӧн.
Но сійӧ пыр жӧ пӧрччаліс ассьыс медальяссӧ да гораа заявитіс, мый президент благодарностьысь он вур беднякъяслы пась.
«Бурджык эськӧ вӧлі, думыштлісны кӧ сы йылысь, кыдзи отсавны типографщикъяслы, кодъяс висьӧны туберкулёзӧн и весиг оз вермыны мынтысьны асланыс лечитчӧмысь», скӧрысь шулывліс сійӧ.
Татшӧм сёрниясыс ёна вредитісны Беннетлы, и сійӧ муртса вермис аддзыны аслыс удж.
Салли внимательнӧя видзӧдӧ блед чужӧма да слабиник Пабло Де-Минго вылӧ.
Сьӧкыд овны детинкалы ыджыд семьяын.
Паблолӧн мамыс пӧшти некор оз овлы гартас — сійӧ массажистка и ветлӧ озыр керкаясӧд массажируйтны кызӧм кӧзяйкаясӧс.
Батьыс тышкасис фашистъяскӧд Испанияын, а кор фашистъяс босьтісны сэні власьт, сылы ковмис пышйыны татчӧ, Стон Пойнтӧ, кутшӧмкӧ родственникъяс дорӧ.
Но сёрниыс, мый Де-Минго — антифашист, воис кӧзяева пельӧдз.
Морт кӧ антифашист, сідзкӧ сійӧ и коммунист, сёрнитӧны йӧзыс.
А коммунистъясӧс некод оз кӧсйы видзны ас ордас удж вылын.
Вот и лоӧ Де-Минголы, бур столярлы, пессьыны-овны случайнӧй заработокъяс помысь.
Керкаас налӧн век страшнӧй беспорядок: быдлаын кыскасьӧны да горзӧны Паблолӧн ичӧтджык вокъясыс да чойясыс; частӧ оз овлы сьӧмыс весиг ӧбед вылӧ, и сэки Салли вайлывлӧ налы мыйсюрӧ.
Пабло няньчитчӧ посни чой-вокыскӧд да нажӧвитчыштӧ то лавочникъяс ордын, — медасьӧ грузитны тӧвар либӧ разӧдӧ сійӧс заказчикъяслы, то вузалӧ уличаяс вылын газетъяс.
Сійӧ зэв честнӧй да веськыд детинка, и Салли рад, мый Чарли дружитӧ сыкӧд.
Пабло дінӧ матӧджык жмитчӧны двӧйнияс — Бэн да Вик Квинси.
Кыкнанныс — еджгов юрсиаӧсь, руд синмаӧсь, и кыкнанныс неуна мыкталӧны, полӧмысла ли, прӧстӧ чужӧмсяньыс ли.
Найӧ олӧны ю сайын, но частӧ волывлӧны Чарли дінӧ — корӧны петкӧдлыны задача либӧ разберитны грамматика кузя пример.
Квинсилӧн батьыс уджалӧ заводын сійӧ жӧ механическӧй цехас, кӧні уджавліс покойник Тэд.
Аслас олӧм чӧжӧн Квинси видліс уна профессия: вӧвлі пӧварӧн, клеркӧн, поездын кондукторӧн.
Нэм чӧжыс сылы окота вӧлі имеитны кутшӧмкӧ, кӧть ичӧтик, асшӧр удж: машинаяс ремонтируйтам мастерскӧй, пекарня, кухмистерскӧй.
Но та вылӧ колӧ вӧлі уна доллар, а сійӧ Квинсилӧн эз и вӧв!
И сэки Квинси заводитіс ворсны рулеткаӧн, медым выиграйтны сьӧм собственнӧй делӧыс вылӧ.
Сійӧ некымынысь ворссьыліс, а ӧтчыд, кор сылы уси шуд да сійӧ пуктіс зептас медводдза выигрыш, сы вылӧ уськӧдчисны зэв ён зонъяс, выигрышсӧ мырддисны, а асьсӧ нӧйтісны.
Сійӧ кадсянь Квинси эновтіс ассьыс думсӧ да пырис уджавны Миллард заводӧ, кыдзи и уна мукӧд сюрс беднякъяс.
Сылӧн двӧйниа пияныс велӧдчисны на школаын, а Квинси гаравліс нин сы йылысь, мый детинкаясӧс колӧ сетны кутшӧмкӧ удж вылӧ, а то гортас зэв нин сьӧкыд лои.
Двӧйнияс сайын дзебсясьӧ Майнард.
Джон ыджыд тушаа, укшаль да век жугылькодь.
Салли тӧдӧ, мый Джон Майнардлӧн батьыс кӧть и негр, а оз зэв ёна сёрнит аслас войтыр пӧвстысь петӧм беднякъяскӧд.
Сійӧ и писӧ видлывліс старӧстакӧд дружитӧмысь, но детинка сэтшӧм ёна вӧлі кӧртасьӧма сы дінӧ, мый меліа да кывзысьӧмӧн другыслы синъясас видзӧдігтыр сійӧ ветлӧдлӧ Чарли бӧрся, быттьӧ вернӧй пон.
А со и Нэнси Гоу.
Но талун Нэнси оз сьыв, оз больгы помтӧг, оз йӧкты места вылас, кыдзи овлӧ век.
Талун сійӧ чӧв олӧ, жмитчӧ керка стен бердӧ да весиг оз кӧсйы, медым тётя Салли сійӧс аддзис: да заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Но, эн пов, нывка, тётя Салли ставсӧ гӧгӧрвоӧ и оз кут дӧзмӧдны тэнӧ сёрниясӧн.
Тётя Салли тӧдӧ, мый талун школаын тэнӧ ӧбидитіс Горилла, а тэнад мамыд лунтыр бӧрдӧ, сы вӧсна мый еджыд йӧз эз кӧсйыны, медым ті лоинныд налӧн суседъясӧн Эдемын.
Нанси да сылӧн мамыс талун бара кутісны чувствуйтны ас выланыс еджыдъяслысь кӧрт законсӧ.
Салли ещӧ ӧтчыд видзӧдліс челядь вылӧ.
Сылысь сьӧлӧмсӧ йирӧ тӧждысьӧм: мыйла найӧ чукӧртчисны ставныс ӧтлаӧ?
Мый лоӧ, сійӧ кӧ юалас Джойлысь, кутшӧм помка вӧсна чукӧртӧма «штаб»?
А, гашкӧ, тайӧ оз ло лӧсьыд — тӧдмавны сійӧс, мый сылӧн пиыс кӧсйӧ гусьӧн вӧчны.
Салли мыйкӧ дыра падъяліс, но тӧждысьӧмыс веніс.
Сійӧ кватитіс Джойӧс соскӧдыс:
— Кывзы, мыйла ті чукӧртчинныд?
Мыйкӧ лои?
Джой Беннет коньӧр моз видзӧдліс мукӧдъясыс вылӧ:
— Дзик нинӧм эз ло, мэм…
Мый ті, мэм!..
Ми прӧстӧ кӧсйим видзӧдлыны выль модельсӧ, и Чарли, медбӧрын, сӧгласитчис.
— Видзӧдлыны выль модель?
А тэ он пӧръяв, детинка? — Салли быттьӧ писькӧдіс детинкаӧс синъяснас. — Но, ладнӧ, ладнӧ, мед лоӧ тіян ног.
Сійӧ ышловзигтыр лэдзис Джойлысь соссӧ.
Кор детинка, кутіс чувствуйтны, мый сійӧ прӧст, тювкнитіс кӧч моз калитка пытшкӧ, а сы бӧрся, полігтыр гӧгӧрбок видзӧдӧмӧн, пырисны ӧстальнӧйясыс: медся ёна найӧ полісны сыысь, мый Салли заводитас юасьны найӧс ӧткӧн-ӧткӧн да кодкӧ оз вермы выдержитны сылысь сюся видзӧдӧмсӧ да висьталас, мыйла талун найӧс чукӧртіс Чарли.
Но Беннет пӧръяліс сӧмын джынсӧ: основнӧй помка кындзиыс, коді вайӧдіс «штабсӧ» Робинсонъяс керкаӧ, став ребяталы важӧн нин окота вӧлі видзӧдлыны Чарлилысь выль машинасӧ.
Татшӧм интереснӧй да романтическӧй нима модель — «Эзысь свирель» — йылысь ветлісны быдсикас фантастическӧй сёрнияс.
Горчичнӧй Райысь челядь зэв бура тӧдісны, мый Робинсонъяс керкаын чужӧ самодельно-автомобильнӧй техникалӧн выль чудеса.
Школаын, ордйысьӧмъясӧдз кык тӧлысь водзджык на, вартісны рискованнӧй заклад, и Асыввывса окраинаысь весиг медся гӧль ребята пуктылісны Чарли машина вӧсна ассьыныс став озырлунсӧ, коді состоитліс унджыкысьсӧ гӧгыльясысь, маркаясысь да сигарнӧй этикеткаяс коллекцияясысь.
Ӧні найӧ ставныс зэв ёна кӧсйисны видзӧдлыны, мыйӧн Чарли обеспечивайтӧ налысь закладсӧ, и оз-ӧ вывті смела вайӧ вӧчны, кор пуктӧны Чарли автомобиль вӧсна ставсӧ, мый налӧн эм.
Ӧнӧдз машина дорӧ Чарли лэдзлывліс сӧмын ассьыс другсӧ — Василь Гиричӧс.
Конструкциялӧн авторыс видзис ассьыс «Свирельсӧ» гусьӧн весиг аслас матысса другъяссьыс, и Джой некымынысь нин ӧбидапырысь шулывліс Чарлилы сылӧн гуся удж йылысь.
— Меным, аслад медся бур другыдлы, он петкӧдлы?
Мый нӧ ме висьтала тэнсьыд секретъястӧ эсійӧ брӧдяга Мэрфиыслы али вӧча сэтшӧм жӧ машина, кутшӧм тэнад.
Тадзи али мый?
Таысь тэ полан? — скӧрысь шуліс сійӧ да дась вӧлі серьёзнӧя лӧгасьны.
— Мый тэ, чудак! — бурӧдліс сійӧс Чарли. — Тэ гӧгӧрво: меным прӧстӧ абу окота петкӧдлыны «Свирельсӧ», кытчӧдз сылӧн оз ло видыс.
Сета честнӧй кыв: мыйӧн помала ноксьыны кузовнас, пыр жӧ ставнытӧ тіянӧс кора.
Сы вӧсна «штаблы» вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн, кор Салли сетіс Беннетлы ключ да висьталіс, мый Чарли тшӧктіс виччысьлыны «гаражын» репетиция вылысь сылысь локтӧмсӧ.
Ок, кыдзи лэбисны челядь пес видзан важ сарай дінӧ, коді пышнӧя шусьыліс «гаражӧн»!
Сарай, либӧ гараж, сулаліс кушинын, пыр жӧ керка сайын.
Тайӧ кушиныс лыддьыссис Горчичнӧй Райса челядьлӧн нэмӧвӧйся собственностьӧн.
Татчӧ, кушинас, Горчичнӧй Райса олысьяс нэмсӧ нин шыблалісны став ковтӧм кламсӧ да ёгсӧ, а ковтӧмӧн тані, Райын, лыддьыссис сӧмын сійӧ, мый некутшӧм ногӧн эз нин позь пӧчинитны да бара вӧдитчыны.
Сы вӧсна ёг чукӧръясысь, кодъяс составляйтлісны кушинлысь причудливӧй ландшафтсӧ, позьӧ вӧлі аддзыны настӧящӧй сокровищеяс: сунистӧм трубичаяс, пыдӧстӧм ведраяс, ключьяс, кодъяс нинӧм эз восьтыны, звонокъяс, кодъяс эз звӧнитны, жугалӧм ӧдзӧс вугъяс, розя скӧвӧрдаяс, сеткаястӧм клеткаяс.
Мукӧддырйи тайӧ ведраясас да клеткаясас овмӧдчылісны кӧзяинтӧм каньяс да понъяс, и детинкаяс либӧ нывкаяс пиысь кодкӧ друг зурасьліс синтӧм пиянлӧн быдса позтыр вылӧ.
Вот тайӧ вӧлі шуд!
Жугалӧм заборъяс да чипан позъяс радуйтлісны челядьӧс: тані позьӧ вӧлі свободнӧя, некодӧн мешайттӧг, лӧсьӧдчыны да ворсны; оз ков вӧлі повны, мый ыджыд дядяяс да тётяяс видасны тэнӧ да прикажитасны некутшӧм сёрнитӧг пыр жӧ весасьны.
Кор челядь матыстчисны «гараж» дінӧ, весиг ставныс ланьтісны — сэтшӧм торжественнӧй вӧлі тайӧ минутыс.
Джой восьтіс звонока ӧшалысь томан — тожӧ Чарлилӧн мудер изобретение — да кималаснас пемыдінсьыс корсис выключатель.
Йирк весьтын ӧзйис югыд автомобильнӧй фара.
И сэки любопытствоысла да терпиттӧмысла эбӧстӧммӧм челядь аддзисны медбӧрын «Эзысь свирельсӧ».
Быд боксянь кылісны шензьӧмӧн, радпырысь горӧдӧмъяс:
— Вот и машина!
— Кутшӧм ыджыд — дзик настоящӧй кодь!
— А кыдзи дзирдалӧ!
— Чарльз прӧстӧ молодчина!
И збыль, пӧвъясысь вӧчӧм платформа вылӧ сувтӧдӧм автомобиль кажитчис зэв ыджыдӧн, пӧшти настӧящӧй машина кодьӧн.
Сійӧс вӧлі весалӧм а да шыльӧдӧма югъявтӧдзыс и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дона, настоящӧй машина кодь.
Кузовсӧ вӧлі вӧчӧма дюралевӧй листъясысь, кодъясӧс Чарли да Василь аддзисны самолётнӧй «шойна» вылысь.
Гӧгрӧсӧн вӧчӧм водзладорыс да чери бӧж кодь кузь лямалыштӧм бӧрладорын сетісны автомобильыслы мича форма.
Бӧжлӧн плоскӧй юкӧнас мича сьӧд шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Эзысь свирель».
«Штаб» почтительнӧя видзӧдіс машина вылӧ.
Чарлилӧн весиг медся пӧсь поклонникъясыс эз мӧвпавлыны, мый выль модель лоӧ сэтшӧм мича.
Сійӧ вӧлі ёна мичаджык сы серти, кутшӧмӧн найӧ мӧвпавлісны.
Ставныслы окота вӧлі видзӧдлыны модельсӧ матысяньджык, видлыны ставсӧ асланыс кинаныс, пукалыштны автомобильын, бергӧдлыштны рульсӧ.
Квинси-двӧйнияс медводз воштісны терпеньесӧ да пырисны машинаӧ.
— Видзӧдлӧй, ребята, рульыс, рульыс! — радысла тшӧкъяліс Бэн.
Збыль, рульыс вӧлі настӧящӧй, автомобильнӧй, кодӧс тожӧ детинкаяс аддзисны случайнӧ да пуктісны машинаӧ.
Веськыда кӧ шуны, рульыс вӧлі неуна ыджыдджык, но кор Чарли гонщик моз пӧшти куйліс водитель пуклӧс вылын, буретш рульыс вӧсна сійӧ чувствуйтіс «Свирельлысь» вынсӧ да ыджыд ӧдсӧ.
А мыйта выдумка да труд ковмис, медым механизируйтны машинаӧн веськӧдлӧмсӧ!..
Пуктыны автомобильнӧй «баранка» — тайӧс быдӧн кужасны.
А кыдзи вӧчны кокни да надёжнӧй передача рульсяньыс водзладор осьӧдзыс — со мый вылын ковмис жугӧдыштны юрсӧ Чарлилы да сылӧн вернӧй помощник Васильлы!
Ордйысьӧмъяс дырйи, Надежда мыльк вывсянь лэччигӧн, машинаяс векджык тӧвзьылісны вывті ӧдйӧ, и слаб рулевӧй управление вермис вайӧдны катастрофаӧ.
Кольӧм во Фредди Портер быдса толысь куйліс больничаын, сы бӧрын кор сылӧн машинаыс полнӧй ходӧн мунігӧн лэбзис канаваӧ, сы вӧсна мый сылӧн потіс рулевӧй тягаыс!
Эз, Чарли вӧлі не сӧмын изобретательнӧй, но и ставсӧ арталысь.
Таво сійӧ думыштіс рулевӧй штурвалсянь ось дінӧ передачасӧ вӧчны тросъясысь.
Тросъяссӧ гартіс барабанӧ, кодӧс Чарли укрепитіс штурвал вылӧ.
Машинасӧ видлалігӧн челядь эз и думыштлыны, кымынпӧлӧс материал видлісны Чарли да Василь тайӧ тросъясыс вылӧ.
Ни электрическӧй проводъяс, ни обычнӧй металлическӧй тросъяс эз згӧдитчыны.
Медбӧрын детинкаяс шуисны та вылӧ босьтны обыкновеннӧй путшкӧм бечева.
Збыль кӧ шуны, сійӧ вӧлі зэв ён, но Чарли век жӧ неуна полыштіс — выдержитас-ӧ сійӧ испытаниесӧ.
Ассьыс сьӧлӧмсӧ Чарли йитіс сійӧн, мый «Свирельыс» ковмас сылы сӧмын ордйысьӧмъяс дырйи, а некымын час уджалӧмысь тайӧ «механизмыс» оз удит жугавнысӧ.
Пабло Де-Минго лажыньтчӧмӧн видлаліс кӧлесаяссӧ.
— Сӧветуйта ставныдлы видзӧдлыны кӧлесаяс вылӧ, — шуис сійӧ.
Збыльысь, кӧлесаяс вылӧ сулаліс видзӧдлыны.
Найӧ вӧліны Чарлилӧн гордостьӧн да локтан ордйысьӧмъясын главнӧй кӧзырӧн.
Детинка гӧгӧрвоис, мый ордйысигӧн, кор машинаяс лэччӧны гӧра ньылыд мотортӧг, успехыс зависитӧ не сӧмын кузов обтекаемостьысь, но медсясӧ сыысь, кокниа-ӧ мунӧ ачыс машинаыс.
Темпилӧн чардакас вӧлӧма важ детскӧй коляска.
Нёль кӧлеса пиысь ӧти вӧлі ёна нёптовтчӧма, и уна кад ковмис воштыны Чарлилы, медым бырӧдны следъяссӧ артмӧм восьмёркалысь.
Но тайӧ ставыслӧн эз вӧв некутшӧм тӧдчанлун; главнӧйыс вӧлі сыын, мый став полосаыслӧн вӧліны зэв бур пневматическӧй шинаяс, и Чарли, кор аддзис найӧс, сэтшӧма кутіс нимкодясьны, мый весиг уськӧдчис окавны Темпилысь гӧгрӧс, лӧсталысь чужӧмбанъяссӧ.
— Вешйы, йӧюк, ляксян майтӧг быгнас! — водзсасис Темпи, коді сулаліс, кыдзи и век, песласян машина дорын.
Но Чарли век на кутліс бур сьӧлӧма, дона Темпиӧс тайӧ королевскӧй пӧдароксьыс.
Но кор детинка локтіс гортас, дӧсадаысла сійӧ муртса эз бӧрддзы: кӧлесаясыс вӧлӧмаӧсь абу шарикоподшипникъяс вылын, а прӧстӧй втулкаяс вылын.
Вот вӧлі шогыд!
Шогысла Чарли муртса эз шыбит коляскасӧ став кӧлесаяснас кушинса ӧти ёг чукӧр вылӧ.
Но сійӧ ас кадӧ гӧгӧрвоис, мый тадзи вӧчны оз позь да кутіс мӧвпавны Василькӧд ӧтлаын, кыдзи выльног лӧсьӧдны кӧлесаяссӧ.
Детинкаяс ноксисны тӧлысь кык, но та пыдди кӧлесаяссӧ лои сідзи балансируйтӧма, мый найӧ ӧні бергалісны муртса инмӧдчылӧмысь.
Джой бергӧдлыштіс найӧс да весиг кывнас щолснитіс нимкодьысла, а Нэнси вунӧдіс недыр кежлӧ ассьыс шогсӧ, важнӧя пуксис водитель местаӧ да воображайтіс асьсӧ повтӧм чемпионӧн.
Став «штабнӧйяс» сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс видлалісны «Свирельсӧ», сэтшӧм яра обсуждайтісны машиналысь детальяссӧ да мый Чарли вермас победитны, сэтшӧм сьӧлӧмсянь выльысь вартісны ас костаныс заклад, мый недыр кежлӧ дзикӧдз вунӧдлісны, мыйла найӧ чукӧртчисны татчӧ, «гаражас».
Сы вӧсна ставыс чуймисны, ставыслы эз ло лӧсьыд, кор кытыськӧ пемыдсьыс югыд «гаражӧ» котӧрӧн пырис волнуйтчӧмысла блед чужӧма, мудзӧмысла пошкысь Василь Гирич да порог дорсяньыс на горӧдіс:
— Кӧні Чарли?
Коді тӧдӧ, кӧні Чарли?
Аддзылінныд кодкӧ сійӧс?
Да мый нӧ ті — кывтӧ ньылыштінныд али мый?
Пабло тувччис водзлань:
— Мый тэ сідзи горзан? — Сійӧ скӧрысь сувтӧдіс синъяссӧ Василь вылӧ, — Чарли абу на тані, да оз и вермы лоны.
Сійӧ репетиция вылын мисс Вендикс ордын.
Василь нюлыштіс вомдоръяссӧ.
— Сійӧ абу сэні, ме сӧмын на сэтысь, — шуис Василь. — Найӧ вӧтлӧмаӧсь сійӧс — Горилла да эсійӧ пӧрысь индюшка Вендиксыс.
Найӧ шуӧмаӧсь, мый негрлы абу места божественнӧй картинаын и мый найӧ сыын оз нуждайтчыны.
Горилла ачыс шуӧма тайӧс сылы — меным висьталісны мак-магоновскӧй ребята…
— Кыдзи?
Мый сэтшӧмыс?
Мыйын делӧыс? — кылісны повзьӧм гӧлӧсъяс. — Да вочавидз жӧ!
Челядь кытшалісны Васильӧс.
— Энлӧй, ме ещӧ эг на ставсӧ висьтав.
Сэні репетиция вылас, вӧлі эсійӧ болваныс, Лори Миллс.
Навернӧ, мак-магоновскӧй ребяталӧн сійӧ разведчик пыдди.
Сійӧ мыйкӧ корсьысис, ставыслысь мыйкӧ юасис, вашкӧдчис пельӧсъясын, а кодсюрӧлы мыйкӧ сеталіс — ме эг вермы аддзывны, сьӧм вӧлі али мыйкӧ мукӧдтор.
Сійӧ и менӧ заводитліс ас дорас кыскыны, висьтавліс мыйкӧ Марли йылысь — тыдалӧ, кӧсйис миянӧс лӧгӧдны, а сэсся висьталіс, мый найӧ Мак-Магонкӧд да Мэйсонкӧд дасьтӧмаӧсь ребятаӧс да четвергӧ, аски, гӧтӧвитӧны решительнӧй удар; лӧсьӧдчӧны классын нуӧдны бӧрйысьӧмъяс, кӧсйӧны вештыны Чарлиӧс старӧстаысь, а сэсся, став мӧд рӧмаясыскӧд ӧтлаын, и дзикӧдз вӧтлыны школаысь…
Сійӧс торкис ӧтувъя горӧдӧм:
— Мерзавечьяс!
Да кыдзи найӧ лысьтӧны!
— Ребята, ми ог лэдзӧй!
— Ставным сувтам Робинсон дор!
— Тайӧ абу законнӧ!
Ми бӧрйим Робинсонӧс да ог кӧсйӧй мукӧдъясӧс!
Василь виччысис, кытчӧдз эз ланьтны ёртъясыс.
— Горзӧмӧн делӧыдлы он отсав, — ярскӧба шуис сійӧ. — Найӧ сёрнитчӧмаӧсь нин Принскӧд, а ребята пӧвстысь унаӧс ньӧбӧмаӧсь, медым найӧ сетісны ассьыныс гӧлӧсъяссӧ Мольлы.
Найӧ эз омӧля лӧсьӧдчыны: ставсӧ уверяйтӧны, быттьӧ Чарли сулалӧ американскӧй законъяслы паныд да чуксаліс школаӧс бунтуйтны полициялы паныд, урокъяс вылын велӧдысьяс ныр улын сеталӧ шпаргалкаяс, а Моль, мӧдарӧ, тырвыйӧ американец, кывзысьысь детинка, вывті сӧстӧм да повтӧм.
Найӧ весиг значокъяс вӧчалӧмаӧсь асланыс сторонникъяслы — кутша.
Со, видзӧдлӧй, меным удайтчис гусявны Марта Миллслысь — тайӧ оболтус чойыслысь…
Ставыс чукӧртчисны Василь гӧгӧр да кутісны видлавны озысь значоксӧ, кытчӧ вӧлі личкӧма кутшлысь изобретение.
— Кывзӧй: колӧ талун жӧ, войӧдзыс, юӧртны миян став ребяталы, медым найӧ аски дасьӧсь вӧліны сетны тайӧ мак-магоновечьясыслы бур урок! — шуис Джой; сійӧ эз вермы терпитнысӧ — сэтшӧм окота сылы вӧлі косясьыштны Молькӧд да сылӧн другъяскӧд. — И ми тожӧ асланым йӧзлы серпасалам «Эзысь свирель» изображениеа значокъяс, — ставлы кывмӧн горӧдіс сійӧ. — Тайӧ лоӧ миян марка, марка став робинсоновечьяслӧн!
— Зэв бур!
Вывті бур!
Ми ставным робинсоновечьяс, и ми новлам «Эзысь свирель» знак! — горӧдісны ӧстальнӧй челядь.
— Ми долженӧсь бура думыштны, кыдзи торкны налысь сійӧ делӧсӧ, — шуис Василь, — а то найӧ лӧсьӧдасны школаын да классын сэтшӧм порядокъяс, мый ставнымлы миянлы курыд лоӧ.
— Ме тӧда сӧмын ӧтитор: найӧ кӧ победитасны, меным не нин велӧдчыны школаын, и Чарлилы не велӧдчыны, и ӧстальнӧй миян йӧзлы тожӧ, — кыліс Нэнсилӧн нор гӧлӧсыс.
— Но ӧд тайӧ незаконнӧ! — Джон Майнард быд бокӧ бергӧдліс ассьыс ичӧтик юрсӧ. — Тайӧ ӧд противоречитӧ конституциялы…
И сэсся, ми ӧд абу Лунвылынӧсь!
Менам батьӧй, мыйкӧ кӧ лоӧ, шыӧдчас мистер Миллард дорӧ!
Двӧйнияс, Джой Беннет да Пабло ироническӧя серӧктісны.
Весиг Нэнси — и сійӧ эз вермы не нюммунны коньӧр детинкалӧн наивность вылӧ.
— Кага ещӧ эскӧ на бур феяяслы, — юрсӧ катлӧдлігтыр шуис Бэн Квинси, — эскӧ, мый мелі дядя Миллард ласкайтыштас сылысь сьӧд шапочкасӧ да тшӧктас Ӧтувтчӧм Штатъясса став няняяслы видзны сьӧд детинка Джоӧс.
Эк тэ, чудак! — шыасис сійӧ Майнард дінӧ. — Да Миллард прӧстӧ тшӧктас вӧтлыны понъясӧн и тэнсьыд батьтӧ, и менсьым, и Беннетлысь батьсӧ, и вӧчас тайӧс дзик законнӧя, сы вӧсна и крукасьнытӧ некытчӧ лоӧ.
Джон Майнард кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но аддзис челядь чужӧм вылысь шпыннялӧмсӧ да, тыдалӧ, бӧр вежис ассьыс думсӧ.
— Кывзӧй, детинкаяс, — друг горӧдіс Беннет, — меным дум вылӧ уси!
Ричи тӧрыт на шуис, медым ми юӧртім сылы, мак-магоновечьяс кӧ панасны кутшӧмкӧ лёктор.
Колӧ пыравны сы ордӧ, висьтавны — гашкӧ, сійӧ мыйкӧ думыштас?
— Вот тайӧ бур!
Дерт, колӧ сылы висьтавны.
Миян Ричи непременнӧ отсалас! — кылісны гӧгӧрбок збодера шуалӧмъяс.
— И колӧ, медым миян пиысь кодкӧ висьталіс Чарли йылысь речь: кутшӧм сійӧ бур ёрт, и кыдзи ставыслы отсалӧ, и кутшӧм сійӧ способнӧй изобретатель, спортсмен.
Колӧ висьтавны челядьлы сылӧн выль модель йылысь, медым найӧ тӧдісны, мый сійӧ и таво победитас ордйысьӧмъяс вылын да тайӧн доръяс школалысь честь, — яра висьталіс Джой.
— А коді кутас висьтавны речсӧ? — юаліс Нэнси.
Тайӧ вопросыс кыпӧдіс пӧся вензьӧм.
Ӧтияс чайтісны, мый речсӧ должен висьтавны Гирич, кыдзи Чарлилӧн матысса друг да отсасьысь; мукӧдъяс эскӧдісны, мый Беннет висьталас Чарли йылысь ёна мичаджыка да бурджыка.
Сэк кор муніс тайӧ вензьӧмыс, Пабло надзӧник петіс ортсӧ да кутіс видзӧдны пемыдас.
— Чарли!
Эй, Чарльз, кӧні тэ? — надзӧник горӧдіс сійӧ.
Гӧгӧр вӧлі сап пемыд.
Детинка дыр кывзысис, но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Пабло бӧр пырис гаражӧ.
— А кӧні век жӧ Робинсоныс? — некод дінӧ торъя шыасьтӧг юаліс сійӧ. — Сійӧ кӧ абу репетиция вылын, то важӧн нин должен вӧлі локны татчӧ, миян дінӧ.
Челядь шӧйӧвошӧмӧн да тӧждысьӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ: збыль, кытчӧ нӧ лои Чарлиыс?
— Гашкӧ, сійӧ важӧн нин гортас пукалӧ?
Ме час котӧртла да видзӧдла, — шыасис Вик Квинси.
Сійӧс кутісны порог дорын:
— Энлы.
А абу кӧ сійӧ?
Мамыс тӧдлас, мый Чарли эз волы, и кутас волнуйтчыны.
— Сідзкӧ ме ветла да видзӧдла ӧшиньӧдыс, — шуис Джон Майнард: — ме ыджыд тушаа.
— А ми пока котӧртлам Цезарь ордӧ, видзӧдлам — абу-ӧ сэні Чарлиыс.
Сійӧ частӧ сэтчӧ пыравлывлӧ, — шуисны двӧйнияс.
Некымын минут мысти, кодъяс вӧліны виччысьысьяслы зэв сьӧкыдӧн, став куимнан ветлысьыс шӧйӧвошӧмӧн локтісны бӧр: Чарли некӧн эз вӧв.
— Сійӧ эз лок, сы вӧсна мый сійӧ гордӧй, — Нэнси шуис тайӧс зэв надзӧник, но ставыс кылісны. — Сылы кокньыдджык кувны, чем висьтавны сы йылысь, мый сійӧс вӧтлісны.
Ме сійӧс тӧда.
И, колӧ чайтны, сійӧ сулалӧ кӧнкӧ пемыдінын да бӧрдӧ.
И Нэнси эз вермы кутчысьнысӧ да ачыс бӧрддзис.
— Но, заводитіс лимзавны! — скӧрысь шуис Джой. — Чарли — абу нывка, бӧрдны сійӧ оз кут, верман не тӧждысьны!
Но увереннӧя шуӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, сьӧлӧм вылас сылы лои шог.
Ставныс друг кутісны тэрмасьны гортаныс.
Некод нин эз видзӧд фараяслӧн кӧдзыд югыдӧн югдӧдӧм дзирдалысь «Эзысь свирель» вылӧ.
Джой тэрмасьӧмӧн сёрнитчис Василькӧд — водз асывнас пыравны Ричардсон ордӧ.
Жугыля чӧв олігтыр разӧдчис «штаб».
Но кор вель ылӧ нин мунісны Робинсонъяс керка дорысь, некодкӧд водзвыв сёрнитчытӧг быдӧн кутіс горзыны руа пемыдас:
— Ау, Чарли!..
Кӧні тэ?
— Робинсон, тайӧ ми — тэнад другъясыд!
Шыась, Робинсон!
— Чарльз, кытчӧ тэ вошин?
Другъяслы вочавидзисны автомобильяслӧн гудокъяс, радиодикторъяслӧн серамсора гӧлӧсъяс, уличаяс кузя шӧйтысь код гулякаяс.
А Чарли, кӧть и кыліс налысь горзӧмсӧ, но эз шыась.
19. ЧЕТВЕРГ
Нывкаӧс аддзылісны детинкаяс, кодъяс новлӧдлісны фургонъясын йӧв; нывкаӧс аддзылісны шоперъяс, кодъяслӧн машинаясыс весалісны уличаяс вылысь ёг; нывкаӧс аддзылісны газетчикъяс, кодъяс водз асывсянь горзісны кар пасьта; нывкаӧс аддзылісны рабочӧйяс, кодъяс вӧлі пасьталӧмаӧсь комбинезонъяс да тэрмасисны Миллард заводъясӧ; нывкаӧс казявлісны ичӧтик клеркъяс, кодъяс восьталісны ассьыныс контора ӧдзӧсъяссӧ; нывкаӧс казявлісны мясниклӧн да булочниклӧн понъясыс, кодъяс котӧрӧн вайисны газетъяс асланыс кӧзяевалы, — сійӧс казявлісны Стон-Пойнтса став асъя, трудӧвӧй, пӧттӧдз узьтӧм да мудзӧм йӧзыс.
Йӧз пӧвстысь некод эз веськӧд сы вылӧ торъя внимание: сулалӧ и сулалӧ Неизвестнӧй Салдат площадь пельӧсын апельсин рӧма кудриас тэрмасьӧмӧн кӧрталӧм банта кутшӧмкӧ ичӧтик нывка.
Но понъяслы сійӧ кажитчис подозрительнӧйӧн, и найӧ матыстчисны да зэв ёна исалісны сылысь сьӧдіник куш пидзӧсъяссӧ, клетчатӧй юбкасӧ — сылысь ичӧтик напряжённӧй фигуркасӧ ставнас.
И кӧть эськӧ Кэт вывті ёна поліс понъясысь и мукӧддырйи непременнӧ пышйис эськӧ, кор аддзис ыджыд догӧс да лёзь гӧна шотландскӧй терьерӧс, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ збоя выдержитіс пон ныръяслысь инмӧдчӧмсӧ да эз вешйы аслас наблюдательнӧй пост вылысь.
Делӧыс сыын, мый Кэт виччысис.
Сылӧн думъясыс, сылӧн синъясыс, сылӧн пельясыс — ставыс вӧлі веськӧдӧма тайӧ виччысьӧмыслы.
Ни карлӧн шумыс, ни газетчикъяслӧн горзӧмъясыс, ни жаритӧм кукуруза дук, коді локтіс матысса лавкаысь, эз вермыны ни ӧти здук кежлӧ ылӧдны сійӧс.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн нывка видзӧдлывліс часі вылӧ, коді мичмӧдіс «Атенеум» универсальнӧй магазинлысь куполсӧ, и минутнӧй стрелкалӧн быд кокньыдика вӧрзьыштӧм заставляйтліс сійӧс повзьыны да шӧпкӧдны молитваяс.
Но обычнӧй молитвеннӧй кывъяскӧд тані сорасьлісны дзик ӧнія да весиг, ми шуим эськӧ, дзик техническӧй терминъяс.
— Милӧстя енмӧй, вӧч сідзи, медым сылӧн моторыс уджаліс!..
Вӧч сідзи, медым сійӧ регыдджык воис, пока миян эз удитны садьмыны…
Господьӧ енмӧй, отсав, медым сылӧн машинаыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Татшӧм сьӧлӧмсянь кевмысис Кэт, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, да пыр ёнджыка и ёнджыка волнуйтчис «Атенеумлань» видзӧдіг.
И друг сылӧн чужӧмыс лои нимкодь и кудриас кӧрталӧм бантыс кутіс йӧктыны: сійӧс кытшалысь звукъяс пӧвстысь сылӧн сюсь пельыс кыліс тӧдса зёлякылӧм да астматическӧй киргӧм, быттьӧ кайӧ вӧлі гӧра паныд, вывті-вывті вылӧ, пӧрысь, зэв ёна висьысь морт.
— Сійӧ!
Кӧть мед места вылӧ кула! — збоя шуис Кэт. — Слава тебе, господи! — И сійӧ ньӧв моз уськӧдчис паныд сылы, кодӧс сэтшӧм ёна виччысис.
Мраморнӧй кариатида сайысь, коді мичмӧдіс Национальнӧй банклысь ӧдзӧссӧ, мыччысис миянлы ставнымлы нин тӧдса оливкӧвӧй чудовище.
Дядя Постлӧн экипажыс абу на вӧлі удитӧма бусӧссьынысӧ, и синтӧ радуйтліс сылӧн сӧмын на мыськӧм кузовыс, коді тайӧ пӧрйӧ аслас рӧм сертиыс вӧлі том шомкор кодь.
Уличалысь сложнӧй фарватерсӧ сюся видзӧдігтыр да рифъяс да тротуар кыртаяс костӧд, ларёкъяс да газетнӧй киоскъяс костӧд кужӧмӧн лавируйтіг шоперскӧй пуклӧс вылын чеччышталіс ачыс дядя Пост.
Друг пӧрысь почтальон син улӧ уси кутшӧмкӧ виччысьтӧм мыджӧд — куш пидзӧсъяса нывка, коді сулаліс туй шӧрын да ӧвтчис кыкнан кинас.
Нывка ньӧти эз вӧв сійӧ хич-хайкеръяс — попрошайкаяскодь, — кодъяс клянчитӧны, медым найӧс пуксьӧдісны пӧпутнӧй машинаӧ.
Да и сылӧн сигнализацияыс относитчис именнӧ сылы да сылӧн экипажлы.
Нывка дінӧ дзикӧдз матыстчӧм бӧрын, дядя Пост муртса вермис кутны ассьыс чудовищесӧ да сувтӧдны сійӧс.
Кыпыд сьӧлӧма, гӧрдӧдӧм кага пыр жӧ лои автомобиль дорын.
— Ох, дядя Пост, вӧлисти!
Ме тіянӧс виччыся нин быдса часӧн-джынйӧн дай кӧкъямыс минут! — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ.
Дядя Пост копыртчис да аслас местасянь внимательнӧя гӧгӧрбок видзӧдіс нывкаӧс.
Кажитчӧ, мый сійӧ тӧдса нин и тайӧ кудриясыскӧд, и тайӧ бантыскӧд!
А гашкӧ, тайӧ сылы кажитчӧ?
Ӧд кутшӧм уна сійӧ туй вылын татшӧм кудриясыс, и пидзӧсъясыс, и бантъясыс!
— Но, висьтав, мый тэнад сэтшӧмыс лои, чойӧ? — меліа шуис сійӧ. — Да тэрмась, а то почта оз виччысь.
— Ме ачым зэв ёна тэрмася мунны, медым миян эз удитіны чеччыны да эз казявны, мый ме абу.
Сы вӧсна мый Фэйни кӧ гӧгӧрвоас, сійӧ менӧ виас, — зэв сьӧлӧмсянь шуис нывка.
— Мыйын делӧыс?
Нинӧм ог гӧгӧрво! — Дядя Пост зэв тэрыба кутіс вӧрӧдны нырсӧ. — Оз-ӧ позь висьтавны гӧгӧрвоанаджык, том леди?
Сійӧ минутас том леди повзьӧмӧн видзӧдліс сы бокті мунысь детинка вылӧ, но та бӧрын пыр жӧ зэв спокойнӧя кайис дядя Пост пуклӧс вылӧ да матыстіс асланьыс сылысь дзор юрсӧ:
— Дядя Пост, ме тіянлы висьтала мыйкӧ, но сӧмын пеляд. — Сійӧ бара гӧгӧрбок видзӧдліс. — Сӧмын пеляд, а то Фэйни менӧ виас.
— Да коді сэтшӧм Фэйниыс, сэтшӧм злӧдейыс? — быттьӧ скӧрысь шуис дядя Пост. — Вай сійӧс татчӧ, и ми пыр жӧ расправитчам сыкӧд!
— Ок, абу, абу сэтшӧм кокни сыкӧд расправитчыны! — Кэт лолыштіс стариклы дзик пеляс. — Вот кывзӧй…
Зэв тешкодь картина вӧлі тайӧ параыс автомобильын: аслыссикас лэбач кодь пӧрысь почтальон да кудриа нывка, коді вӧлі кокъяснас кайӧма пуклӧс вылӧ да мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс вашкӧдӧ стариклы пеляс.
Сэк кості, кор Кэт вашкӧдіс, дядя Постлӧн тӧждысян да спокойнӧй чужӧмыс лолі зумыш да пыр скӧрджык и скӧрджык.
То сійӧ нетшыштліс юр вывсьыс ассьыс форменнӧй фуражкасӧ да заводитліс чабравны сійӧс киас, то вомгорулас шуаліс ёран кывъяс да скӧрысь кучкаліс аслыс пидзӧсас.
Юрси пратьыс плеш водзас сувтіс, чужӧмбанъясыс гӧрдӧдісны.
— Мый думыштӧмаӧсь!
Мӧвпыштны сӧмын, мый думыштӧмаӧсь, брӧдягаяс! — шуис сійӧ скӧрысь. — Да татшӧмторйыс сӧмын Лунвылын овлӧ!
Ме зэв бура сійӧс тӧда.
Лада, рам детинка.
И батьыс сылӧн прамӧй вӧлі, зіль.
Медбӧръя центнас вӧлі дась юксьыны!.. — Старик скӧрысь видзӧдліс гӧгӧрбок. — Ладнӧ, чойӧ, висьтав водзӧ.
И Кэт, важмозыс полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр — оз-ӧ кодкӧ видзӧд сы бӧрся, — бара заводитіс вашкӧдны.
— Кыдзи?!
Сідзкӧ ме налысь подлӧй открыткаяссӧ разӧді тӧрыт?! — Друг горӧдіс дядя Пост. — А ме чайті, мый тайӧ безобиднӧй апрелься шуткаяс!
Ак, проклятӧйяс!
Заставитны менӧ, пӧрысь мортӧс, участвуйтны налӧн лёк делӧын!..
Но, энлы, ме налы петкӧдла!
Ставыс тӧдласны та йылысь, эн тӧждысь!
— Сӧмын мунӧй ӧдйӧджык, дядя Пост, медым найӧ эз на удитны чукӧртчыны, — кевмысяна гӧлӧсӧн шуис Кэт. — И непременнӧ, непременнӧ вызовитӧй мистер Ричардсонӧс да ставсӧ, ставсӧ сылы висьталӧй…
Сӧмын, ен могысь, энӧ висьталӧй, мый кывлінныд тайӧс месянь, а то меным сэсся не овны свет вылын!
— Верман не тӧждысьны, чойӧ, дядя Пост некор на эз вӧв доносчикӧн, — вомгорулас шуис пӧрысь почтальон. — А сійӧ молодчикъяссӧ ог жалит…
Ӧні жӧ локта школаӧ, ставсӧ, кыдзи эм, доложита мистер Ричардсонлы, и ми сыкӧд ӧтлаын провалитам налысь подлӧй ворсӧмсӧ.
Мистер Ричи некор оз лэдз нинӧм лёксӧ, верман меным эскыны.
И вомгорулас мыйкӧ век на броткигтыр да юрси пратьӧдыс асьсӧ нетшкигтыр дядя Пост кыдз вермис тэрыба заводитіс лӧсьӧдны ассьыс экипажсӧ, медым мунны водзӧ.
Дерт, кыдзи и пӧлагайтчӧ, сійӧ первой включитіс зажигание да личкис стартёрсӧ.
Кыліс нерӧвнӧй стук: быттьӧ заводитіс уджавны важӧн нин уджавлытӧм мясорубка — и пыр жӧ ставыс ланьтіс.
Дядя Пост личкаліс стартёрлысь кнопкасӧ, перйыліс подсоссӧ — ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Кэт сулаліс тротуар вылын да став сьӧлӧмсяньыс участвуйтіс дядя Пост действиеясын.
Кор копыртчыліс дядя Пост, копыртчыліс и Кэт; дядя Пост кӧ видзӧдліс машина улӧ — и Кэт тожӧ старайтчис видзӧдлыны кӧлесаяс улӧ; синкымсӧ кӧрліс старик — дзик пыр жӧ кӧрсьылісны нывкалӧн синкымъясыс.
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ повторяйтіс кияснас да став чужӧмнас дядя Постлысь став жестъяссӧ да гримасаяссӧ.
А кор терпениесьыс петӧм старик кутіс заводитны ассьыс чудовищесӧ ручкаӧн, Кэт котӧрӧн матыстчис сы дорӧ да вӧзйис отсӧг.
— Вайӧй ме бергӧдлышта, дядя Пост!
Ме кужа, ме зэв ён.
Ті эн видзӧдӧй сы вылӧ, мый ме ичӧтик.
Ме настӧящӧй силач, честнӧй кыв…
Мукӧддырйи меным удайтчывлӧ весиг сетны Фэйнилы водзӧс.
— Ого, сідзкӧ ме эска, мый тэ зэв ён! — шуис аслас экипажнас ноксьӧмысла гӧрдӧдӧм да пӧсялӧм дядя Пост. — Но, тӧдан-ӧ, тайӧ скӧтинаыс велалӧма кывзысьны сӧмын ӧтнамлысь менсьым.
И ещӧ, сы вылӧ оз ков лэдзны вынтӧ, а то сійӧ дӧзмас да лоӧ ещӧ лёкджык.
Сійӧ менам признавайтӧ сӧмын деликатнӧй обращение.
И тадзи шуалігӧн дядя Пост тэрыба бергӧдліс ручкасӧ, неокотапырысь зурӧдіс кутшӧмкӧ резинӧвӧй трубкаяс да проводъяс да вашкӧдӧмӧн видіс проклятӧй автомобильсӧ.
И, кыдзи век овлӧ, жор сійӧ дзикӧдз эбӧссьыс петліс да дась вӧлі шыбитны ассьыс экипажсӧ туй шӧрас, моторыс друг ыджыд шумӧн заводитіс уджавны.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык пуксьӧй да мунӧй, пока сійӧ эз дугды уджавнысӧ! — шуис Кэт, кодлӧн быттьӧ вешйис сьӧлӧм вывсьыс из. — Кевмыся тіянлы: некытчӧ эн пыралӧй, а мунӧй веськыда школаӧ, а то ті сёрманныд!
— Эн волнуйтчы, чойӧ, дядя Пост ещӧ некор на некытчӧ эз сёрмывлы, — пуклӧс вылас пуксигмоз да дзугсьӧм юрси пратьсӧ лӧсьӧдігмоз торжественнӧя шуис дядя Пост. — Ми эрдӧдам налысь став ноксьӧмсӧ да выручитам детинкасӧ, верман меным эскыны…
Тэ молодеч, бур сьӧлӧма нывка. — И дядя Пост меліа довкнитіс юрнас Кэтлы.
Нывка ыпнитіс, кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но пӧрысь почтальон пуркнитіс нывка вылӧ выхлопнӧй трубасьыс лёк дука сьӧд тшын да тӧвзис нин.
Кэт бара видзӧдліс «Атенеум» часі вылӧ, акнитіс да мыйвынсьыс кутіс котӧртны гортланьыс.
Сылӧн сьӧлӧмыс да бантыс йӧктісны ӧттшӧтш: мый лоӧ, Фэйни кӧ случайнӧ тӧдлас кытыськӧ, кӧні сійӧ вӧлі да мый вӧчис!
Но ми, лыддьысьысьяс, эновтлам мыйкӧ дыра кежлӧ апельсин рӧма кудриа нывкаӧс да мунам дядя Постлӧн оливкӧвӧй машина бӧрся.
Машинаыс вывті ӧдйӧ тӧвзьыштіс карлӧн торговӧй да делӧвӧй центр пӧлӧн, руд змей кодь туй бокӧд муніс рекламнӧй щитъяс да гижӧдъяс пӧлӧн да воис нин Эдемлӧн медводдза коттеджъяс дінӧдз, но друг сылӧн моторыс кутіс несъявны.
— Мый?
Оз тырмы кӧрымыд? — тӧждысьӧмӧн юаліс дядя Пост.
Сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ сувтӧдіс оливкӧвӧй экипажсӧ.
— Энлы, энлы ми тэнӧ гӧститӧдам…
Старик кватитіс бидонсӧ да мӧдіс баклань.
Но-о чудеса! — бакыс вӧлі пӧшти тыр.
— Мый нӧ тэ несъялан? — шыасис дядя Пост машина дінас, и сійӧ гӧлӧсын кыліс кӧритӧм. — Став коланаторйыс тэнад эм, сідзкӧ и несъявнысӧ нинӧмла…
Помнит: тэнад кӧзяиныд зэв ёна тэрмасьӧ.
И, пӧжалуйста, эн ыждав.
Пӧрысь почтальон бара заведитіс моторсӧ да вӧрзьӧдчис водзлань.
Но Эдем уличавывса некымын керка кост ньӧв моз мунӧм бӧрын машинаыс бара заводитіс несъявны, кызны и друг дзикӧдз ланьтіс.
— Ок, проклятӧй!
Но ме тэныд таысь мынта жӧ водзӧс! — лачасӧ воштӧм гӧлӧсӧн шуис дядя Пост.
Пӧрысь почтальон зілис асьсӧ кутны да не скӧрмыны, перйис карбюраторлысь крышкасӧ да пӧльыштіс жиклер розьясӧ.
«Буракӧ, прӧстӧ карбюраторыс и тырӧма, — успокаивайтіс сійӧ асьсӧ. — Час ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Спокойнӧ».
Но моторыс упорнӧя эз уджав.
Мый сӧмын эз вӧч сыкӧд дядя Пост!
Пӧляліс бензопроводсӧ да та дырйи ньылаліс сӧстӧм бензинсӧ, и шонтіс свечаяссӧ — нинӧм эз отсав!
А кадыс пыр муніс и муніс, и асылыс босьтіс ассьыс правояссӧ: эдемовскӧй керкаясса порогъяс вылын тыдовтчалісны щӧткаяса кӧзяйкаяс да куранъяса да росъяса кӧзяева.
Буракӧ и регыд помаласны завтракайтнысӧ да кутасны котӧртны школаӧ.
Дядя Пост видзӧдліс гӧгӧрбок, ещӧ ӧтчыд зэв сьӧлӧмсяньыс видіс машинасӧ да тэрыба мӧдӧдчис матысса телефон-автомат дінӧ.
Школалысь номерсӧ шуӧм бӧрын сійӧ корис младшӧй велӧдысьӧс — мистер Ричардсонӧс.
— Коді юасьӧ мистер Ричардсонӧс? — юаліс трубка пырыс вӧсньыдик, кутшӧмкӧ зэв тешкодь гӧлӧс.
— Передайтӧй, мый сійӧс юасьӧ почтальон Хэрт.
А сійӧ кӧ оз гӧгӧрво, то висьталӧй прӧста, мый тайӧ пӧ дядя Пост кӧсйӧ сыкӧд сёрнитны.
— Коді?
Коді сёрнитӧ? — тыдалӧ, шензис сыкӧд сёрнитысьыс.
— Дядя Пост.
Но, гӧгӧрвоанныд: дядя Пост, почтальон, — повторитіс старик. — Да висьталӧй — пыр жӧ колӧ сёрнитны, мед мистер Ричардсон тэрмасис!
А сэсся, ме сёрнита автоматсянь, машинаӧй менам татысянь оз тыдав, сійӧ и виччысь кодкӧ пышйӧдас…
Ті менӧ кывзанныд?
Телефонын мыйкӧ чушкыштіс, сэсся кышакылыштіс, быттьӧ кодкӧ вашкӧдчис.
Сэсся мӧд гӧлӧс зэв кыз басӧн шуис:
— Хэлло, Пост!
Мистер Ричардсон телефон дорын.
— Кора прӧститны, тайӧ ті, мистер Ричардсон?
Мый нӧ тайӧ ті сэтшӧм тешкодя сёрнитанныд, сэр?
Кора прӧститны, ме муртса эг ылав, сэр, — шуис дядя Пост.
— Менам ӧні ангина, — шуис мистер Ричардсон ещӧ на кыз гӧлӧсӧн. — Энӧ пыдди пуктӧй, дядюшка Пост.
— Кора прӧститны, сэр, мый ме беспокоита тіянӧс висиганыд, — волнуйтчигтыр заводитіс дядя Пост, — да делӧыс сэтшӧм, мый весь воштыны кад ньӧти оз позь.
Школааныд тіян, кыдз колӧ шуны, неблагополучнӧ…
— Мый сэтшӧмыс? — выльысь юаліс мистер Ричардсон. — Ті, кажитчӧ, шуинныд «неблагополучнӧ»?
Мый ті та улын гӧгӧрвоанныд?
Дядя Пост неуна повзьыштіскодь: зэв нин вӧлі скӧр мистер Ричардсонлӧн гӧлӧсыс!
— Ещӧ ӧтчыд кора прӧститны менӧ, сэр, — шуис сійӧ. — Дерт, меным эськӧ эз ков сюйсьыны тайӧ делӧас, но сэтшӧм нин ме беспокойнӧй старик…
А талун сійӧ нывкаыс дзикӧдз вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Висьталіс, мый талун асывнас тіян классын ребята кӧсйӧны расправитчыны ӧти велӧдчыськӧд, кодлӧн фамилияыс Робинсон, сӧмын сыысь, мый сылӧн кучикыс сьӧд.
Да и расправляйтчынысӧ кутасны медся лёк способнас: вӧчасны быттьӧ бӧрйысьӧмъяс, медым вӧтлыны Робинсонӧс старӧстаысь, а асьныс детинкалысь став другъяссӧ дзебасны ми… ми-фо-логия классӧ, медым найӧ эз вермыны сы вӧсна гӧлӧсуйтны…
Ті кывзанныд менӧ, мистер Ричардсон?
— Кывза.
Висьталӧй водзӧ, Пост, — шуис велӧдысь.
— Кора прӧститны, сэр, но зэв жӧ нин мисьтӧм тайӧ ставыс. — Дядя Пост волнуйтчис пыр ёнджыка и ёнджыка. — А тайӧ шайканас веськӧдлӧ тіян директорыдлӧн пиыс да сылӧн другыс — вунӧді сылысь фамилиясӧ… ӧти кывйӧн кӧ шуны, Лунвылысь эсійӧ франтикыс.
Колӧ чайтны, ті сійӧс бура тӧданныд, сэр.
Веськыда позор: бать-мамыс, кажитчӧ, сэтшӧм прамӧй йӧз, а челядьыс налӧн быдмӧны рӧзбойникъясӧн…
Дерт, ті прӧститӧй, сэр, мый ме со тадзи, прӧстӧя, висьтала ассьым мнениеӧс…
— Зэв бур, Пост, — шуис мистер Ричардсон. — Верманныд не тӧждысьны, ме примита мераяс.
Сӧмын ме кӧсъя тӧдны, кытысь ті тайӧс ставсӧ тӧдмалінныд?
— Ок, сэр, зэв эськӧ меным эз вӧв окота висьтавны сійӧ нывкасӧ, — шуис дядя Пост. — Ме ӧд сылы сеті кыв, мый некодлы сы йылысь ог висьтав.
— Пост, ті долженӧсь висьтавны меным сылысь нимсӧ. — Мистер Ричардсон сёрнитіс зэв стрӧга.
Пӧрысь почтальон жугыля видзӧдліс телефоннӧй трубкаӧ:
— Мый сідз ковмис тіянлы тайӧ нимыс, сэр!
Главнӧй делӧыс ӧд абу сыын, абу сійӧ кагаас, а сійӧ лёк детинкаясас, кодъяс панӧны став травлясӧ…
Но, сэр, сэтшӧма кӧ нин ті коранныд, вӧчны нинӧм…
И дядя Пост висьталіс Кэт Мак-Магонлысь, школаса директор нывлысь, нимсӧ.
Дыр кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь.
Кажитчис, мый проводлӧн мӧд помын бура мӧвпалісны сійӧс, мый кылісны.
Пӧрысь почтальонлы кажитчис, мый тайӧ чӧв олӧмыс туналіс лёктор.
— Мистер Ричардсон, сэр, ті менӧ кывзанныд? — нор гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Да, да, кывза, — шуис мистер Ричардсон. — Висьтала веськыда, Пост, мый мыжаяссӧ лоӧ накажитӧма сідзи, кыдзи колӧ.
— Ме тӧда, сэр, ті морт справедливӧй. — Дядя Пост копыртчыліс телефоннӧй трубкалы. — Сідзкӧ ме ӧні, тіян разрешение серти, муна лӧсьӧдны ассьым автомобильӧс, а бӧрынджык вола ещӧ школаӧ.
— Энӧй, энӧй! — тэрыба шуис мистер Ричардсон. — Талун тіянлы оз сулав волыны школаӧ, Пост, ми ставӧн тані лоам зэв занятӧсь и… и вообщӧ… оз сулав.
— Кыдзи прикажитанныд, сэр! — Дядя Пост неуна ӧбидитчискодь. — Дерт, ті и метӧг верманныд управитчыны рӧзбойникъяскӧд.
Но ме чайті…
Телефонын мыйкӧ зилькнитіс, и пӧрысь почтальон шензигтыр бура гӧгӧрвоис, мый мистер Ричардсон ӧшӧдіс трубкасӧ.
Войнабӧрса американскӧй том йӧз пӧвстысь весиг медся бур да передӧвӧй представительяслӧн невоспитанность йылысь мыйкӧ броткигтыр дядя Пост петіс телефоннӧй будкаысь.
Но мый эськӧ сійӧ шуис, тӧдіс кӧ, мый телефоннӧй проводлӧн мӧдар помас серамысла чеччалӧны да куснясьӧны куим детинка: Фэйни, Рой да Кузь туша — Лори Миллс.
— Ой, кыдзи бӧбйӧдлім пӧрысь выжывӧс! — любӧысла тшӧкъяліс Лори. — Бассӧ, бассӧ кутшӧмӧс Мэйсоныс вӧчис, быттьӧ сур бӧчкаысь!
— Ещӧ юалӧ пӧрысь йӧйыд: «Мый нӧ тіян, сэр, сэтшӧм тешкодь гӧлӧсныд!..»
А Мэйсон, молодчина, эз шӧйӧвош: «Тайӧ пӧ менам ангина»…
Ой, ог вермы!.. — Фэйни кутчысис бокъясас да кусыньтчис шӧри.
— Шудаӧсь ми, мый сійӧ зурасис именнӧ миян вылӧ, — тшапа шуис Рой. — Думыштӧй, мый эськӧ вӧлі, телефон дінас кӧ матыстчис ачыс Ричи!
Сэки эськӧ ставыс эштіс, став делӧыс дзугсис эськӧ.
— Да, но кыдзи тіянлы кажитчӧ миян Кэтным, миян ичӧтик раминик нывканым, а? — шуис Фэйни. — Вот некытчӧ туйтӧм нывкаыд!
И кыдзи сійӧ путьмӧма миянлысь кывзынысӧ! — Сійӧ скӧрысь курччис вомдорсӧ. — Но энлы, лэдз сӧмын меным мынтыны водзӧс Робинсонлы, а сэсся ме босьтча тэ бердӧ, шпионка!
Он вунӧд тэ менӧ!
— Ладнӧ, тырмас больгынытӧ.
Кад нин лэччыны уліӧ да босьтчыны делӧ бердӧ, — властнӧя шуис Рой. — Код ордын тіян пиысь значокъясыс?
Лори перйис зепсьыс китыр озысь жетон, кытчӧ вӧлі изобразитӧма кутш.
— Миян став ребята ӧшлісны аслыныс татшӧмъяссӧ, медым петкӧдлыны, мый найӧ — мак-магоновечьяс, — шуис сійӧ. — Таысь кындзи, ме висьталі ребяталы, медым найӧ дасьтісны сьӧд кучика вылӧ плакатъяс да разнӧй карикатураяс.
Вот-вот должен локны Мэрфи аслас молодечьясыскӧд.
— А тэныд гӧгӧрвоана, кодӧс колӧ кыскыны мифология кабинетӧ? — юаліс сылысь Рой.
— Медводз, дерт, сійӧ агитатор Беннетсӧ. — Лори зыралыштіс кияссӧ. — Отсӧг вылӧ босьта кык скаутӧс да дзеба тайӧ детинкасӧ томан сайӧ.
Мед пукалӧ да больгӧ кӧть дзик рытӧдзыс…
Но, сэсся, дерт, Гиричӧс, испанец Де-Мингоӧс, сійӧ бӧрдысь Мери Смитсӧ — ӧти кывйӧн кӧ шуны, негритослысь став другъяссӧ.
— Зэв бур!
Ӧні ми Кузь тушакӧд лэччам улӧ да сёрнитыштам ребятакӧд, а тэ, — Рой шыасис Фэйни дінӧ, — тэ зубритышт ещӧ ассьыд бӧрйысьӧмводзвывса речтӧ.
— Кыдзи, тэ, сідзкӧ, мунан и он ло мекӧд, кыдзи кӧсйысин? — няргыны кутіс Фэйни. — Ме тэтӧг обязательнӧ мыйкӧ дзуга.
Тэ должен сулавны мекӧд орччӧн да, торкся кӧ, висьтавлыны.
— Нинӧм, тэ медся ёнасӧ мыджсьы сы вылӧ, мый сьӧд кучикаяс — изменникъяс да действуйтӧны гӧрдъяс индалӧм серти.
Но, ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставсӧ, мый йылысь висьталіс тэнад паыд, — внушительнӧя шуис Рой. — А бӧръяпомыс шу некымын торжественнӧй кыв присяга йылысь, божьей канму йылысь…
Дум вылад уськӧд, кыдзи выступайтӧ тэнад батьыд актӧвӧй собраниеяс вылын, и валяйт сійӧ жӧ туйӧдыс.
И шӧйӧвошӧм Фэйнилы кинас ӧвтыштӧм бӧрын Рой Мэйсон мӧдӧдчис послань.
20. «ОРЁЛЪЯС» «СВИРЕЛЬЯСЛЫ» ПАНЫД
Тайӧ асылын школалӧн коймӧд судтаыс ставнас вӧлі бушков дырйи пиратскӧй корабль кодь.
Сійӧн некод эз веськӧдлы, тырыс пленникъяс, добыча да лёкногӧн горзысь экипаж и пыр ёнджыка и ёнджыка пӧлыньтчӧмӧн сійӧ мунӧ гыяс вывті.
Резсьысь гырысь гыяс кучкалӧны сійӧс, и асланыс горзӧмысь да буянитӧмысь йӧймӧмкодь пиратъяс асьныс нин оз тӧдны, кытчӧ вайӧдас найӧс стихияыс да асланыс збойлуныс.
Веськыда кӧ шуны, школа збыль вӧлі татшӧм веськӧдлытӧм судноӧн: тайӧ асылас, быттьӧ нарошнӧ, эз вӧвны посъяс вылын ни полицейскӧй постъяс, ни этажъяс кузя дежурнӧйяс, ни педагогъяс пӧвстысь надзирательяс.
Весиг велӧдысьяс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь, быттьӧ найӧс сідзжӧ повзьӧдіс коймӧд судтаын бушуйтысь стихияыс.
Эз тыдав ни Принс, ни школаса президент Коллинз.
Директорлӧн кабинетыс тайӧ асылас тожӧ вӧлі тыртӧм, быттьӧ Мак-Магон старшӧй водзвыв пӧлучитіс кутшӧмкӧ гуся предупреждение да нарошнӧ дыр оліс гортас.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, некод эз сувт паныд «малюткаяслӧн» буйнӧй поведениелы, и найӧ пӧльзуйтчисны тайӧ удачанас кыдзи вермисны: горзісны, котралісны посъяс кузя, тэрыба помалісны серпасавны кутшӧмкӧ плакатъяс да гижӧдъяс.
— Мый нӧ тайӧ лоӧма «малюткаясыслӧн»? — юасисны ӧта-мӧдыслысь став тайӧ шумнас да гамнас пельтӧммӧдӧм старшеклассникъяс да мӧдӧдчылісны асланыс кабинетъяслань.
— Кажитчӧ, найӧ решитӧмаӧсь расправитчыны асланыс мӧд рӧмаяскӧд, — вочавидзис кодкӧ тӧдысьджыкъяс пӧвстысь. — Ме кывлі, мый талун найӧ вежӧны старӧстанысӧ — тӧданныд, негр Робинсонӧс — и кӧсйӧны пуктыны сы местаӧ еджыдӧс…
— Ага, со мый, — веськодя пинь пырыс шуліс юасьысь — Но ладнӧ, ог кутӧй налы мешайтны.
И старшеклассникъяс, кодъяс мукӧддырйи окотапырысь вӧчлісны ышмӧм ичӧтджыкъяслы замечаниеяс, спокойнӧя мунлісны ас орданыс.
Быттьӧ нарошнӧ, сизимӧд классаяслӧн первой часыс ставнас лои свободнӧй и математика кабинетыс — тырвыйӧ на киын: мистер Хомер висьмӧма да телефон пыр висьталӧма, медым сійӧс эз виччысьны.
Восьса ӧшиньясӧд петіс «патриотическӧй» сьыланкыв, кӧні помтӧг повторяйтчисны «кодзувъяс да полосаяс», «звёзднӧй знамя», «звёзднӧй флагъяс» да мукӧдпӧлӧс американскӧй государственнӧй реквизит.
Кабинет пельӧсын мыйвынсьыс горзісны: «менам канму — тэнад канму, о енмӧй!»
Хорнас ыджыд кыпыдлунӧн дирижируйтіс «орлята» пӧвстысь ӧти — морковь кодь гӧрд Мартин Кроник, косьяс панысь да сплетник.
Сійӧ локтіс школаӧ аслас ребятакӧд ӧтлаын пӧшти югдігас на да удитіс нин серпасавны дӧска вылӧ уродливӧй обезьянаӧс, коді кутіс киас глобус.
«Великӧй учёнӧй Робинсон изучайтӧ вселеннӧй» висьталіс рисунокувса издевательскӧй гижӧдыс.
Татшӧм жӧ грубӧя серпасалӧм карикатура мичмӧдіс открыткаяссӧ, кодъясӧс воддза луннас пӧлучитісны дзик став «малюткаясыс».
Карикатура улас вӧліны бӧрйысьӧмводзвывса лозунгъяс:
«Америка американечьяслы, — тадзи шуліс на президент Монро (видзӧд АӦШ-лысь история)».
«Африка негръяслы — тадзи шуам ми!»
«Робинсон нарушайтӧ штатъяслысь законъяс, сы вӧсна мый сійӧ — бокӧвӧй морт!»
«Долой старӧста Робинсонӧс!»
«Сетӧй ассьыныд гӧлӧснытӧ Мак-Магонлы — тырвыйӧ американецлы да медбур форвардлы!»
«Энӧ вунӧдӧй: директор кутас радейтны сійӧ классӧ, кӧні старӧстанас — сылӧн рӧднӧй пиыс!»
«Бӧрйӧй «кутш» Мак-Магонӧс!»
Быд открытка мышкӧ вӧлі печатайтӧма машинкаӧн, мый сизимӧд класса ледияс да джентльменъяс кӧсйӧны чукӧртчыны четвергӧ школаын урокъяс заводитчытӧдз, медым обсудитны выль старӧста бӧрйӧм йылысь важӧн нин кыптӧм вопрос.
Вӧлі и подпись: «Бӧрйысьӧмъяс кузя организационнӧй комитет».
Комитетса членъяслысь нимъяссӧ вӧлі гижӧма киӧн и вывті гӧгӧрвотӧма, но «малюткаяс» пӧвстысь унджыкыс пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый «комитетыс» — тайӧ ачыс Фэйни Мак-Магон, сылӧн другыс Рой Мэйсон да Кузь туша — Лори Миллс.
Но ӧткымын школьникъяслы и открыткаясыс и став тайӧ шумыс да гамыс вӧліны выльторйӧн, и найӧ век ӧтарӧ юасисны то Мартинлысь, то Лорилысь, кодъяс кажитчисны унджык тӧдысьясӧн да кутісны асьнысӧ кӧзяинъяс моз:
— Мый миян лои?
Мыйла татшӧма горзӧны?
— Эй, Мартин, мыйын делӧыс?
Кодсянь тайӧ открыткаясыс и коді шуис нуӧдны бӧрйысьӧмъяссӧ?
— Воас кад — ставсӧ тӧдмаланныд, — тшапа вочавидзлісны Мартин да Лори.
Школьникъяс лэптыштлісны пельпомъяссӧ да шӧйӧвошӧмӧн вешйылісны.
Кодсюрӧ на пӧвстысь бура относитчылісны Чарли Робинсон дорӧ да лыддьылісны сійӧс тырвыйӧ «ас» мортӧн, но сэки жӧ некыдз эз вермывны миритчыны сійӧн, мый классӧн веськӧдлӧ негр.
Сы вӧсна найӧ эз и протестуйтны бӧрйысьӧмъяслы паныд, кӧть эськӧ дзик ставныс гӧгӧрволісны, мый ставыс тайӧ — Мак-Магонлӧн уджыс.
— Эй, ребята, мунӧй кӧть дворӧ, медым не срамитны став школасӧ!
Сэні верманныд горзыны мыйта тӧрас, — такӧдлісны горзысьясӧс медся полкаясыс.
— Огӧ думайтӧй!
Сэні абу ораторъяслы кафедраыс, а миянлы колӧ кафедра, — вочавидзисны горзысьяс.
Зильгис звӧнок, но некод весиг пыдди эз пукты: настроение лои пыр ёнджыка и ёнджыка напряжённӧй.
Дворӧ ыджыд шумӧн пыралісны школьникъяслӧн выльысь-выль группаяс.
Ӧтияс вылын красуйтчис эмблема кутш, мукӧдъяслысь курткаяссӧ мичмӧдіс эзысь свирель.
— Видзӧдлы, тӧдлӧмаӧсь горчичнӧй брӧдягаяс да тожӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь! — Лори Миллс муртса эз пӧд скӧрысла. — Пӧжалуй, оз сэтшӧм шыльыда тайӧ артмы, кыдзи ми чайтім.
Сійӧ ыстіс скаутъяс пӧвстысь ӧтиӧс Рой дінӧ да Фэйни дінӧ донесениеӧн, мый робинсоновечьяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧны тожӧ выступайтны.
Локтісны чукӧрӧн сьӧд кучика ребята Джон Майнард веськӧдлӧм улын.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі жугылькодь, и тайӧс пыр жӧ казялісны мак-магоновечьяс.
— Видзӧдлы, мулатыс кыдзи нырсӧ ӧшӧдӧма!
— И мукӧдыс тожӧ — быттьӧ лимон ньылалӧмаӧсь…
Тӧдӧны сьӧд обезьянаяс, мый найӧ вожаклы воис пом!
— Верманныд тайӧясӧс лэдзны, — вашнитіс Лори скаутъяслы: — тайӧяс миянлы абу опаснӧйӧсь.
Джонӧс да сылысь ёртъяссӧ лэдзисны.
Но кор воротаӧд мыччысисны Квинси-двӧйнияс ыджыд свирель значокъясӧн, кодъяс дзирдалісны налӧн куртка лацканъясын, Лори зумыштчис да мигнитіс скаутъяслы:
— Колльӧдӧй найӧс, ребята!
— Чошкӧд пельястӧ, — вашкӧдіс вокыслы Бэн Квинси. — Чукӧрт миянлысь ставсӧ да видзӧдлы, кӧні Чарли.
Но Вик весиг эз удит прамӧя видзӧдлыны — сы дорӧ котӧрӧн локтісны нин «орлята»:
— Вокъяс, ті бӧрйысьӧмъяс вылӧ?
Кайӧй нёльӧд судтаӧ, мифология кабинетӧ.
Да ми тіянӧс ӧні жӧ колльӧдам.
— Мыйла нёльӧд судтаӧ? — чуймис Бэн. — Талун ӧд миян Горилла.
— Горилла оз ло, и ми вуджим мӧд кабинетӧ. — сэні прӧстджык, — вокъяс мышкӧ сувтігмоз да послань найӧс надзӧник тойлавны заводитігмоз гӧгӧрвоӧдісны куим ыджыд тушаа скаут.
— Мый ті тойласянныд?
Ми и асьным мунам, нинӧм киясыдлы вӧля сетны, — век на нинӧм гӧгӧрвотӧг броткигтырйи шуис Бэн.
Но ён кияс катӧдісны нин сійӧс да Викӧс выліӧ, и эз на удитны двӧйнияс воны ас садяныс, кыдзи найӧс игналісны мифология кабинетӧ; кабинетыс вӧлі тыртӧм, кӧдзыд.
Зёлькнитіс томанын ключ, и вокъяс водзын лоины Нептунъяслӧн, Марсъяслӧн да Венераяслӧн гипсӧвӧй торсъяс.
Бэн шыбитіс шапкасӧ джоджас да гораа видчыштіс:
— Бӧбъяс ми тэкӧд!
Проклятӧй простофиляяс да бӧбъяс!
Сетны асьтӧ татшӧма бӧбйӧдлыны!..
О, Вик, кӧні нӧ вӧлі тэнад юрыд?
Вик кыв ни джын шутӧг пошкис ӧдзӧс дорын, йӧткис сійӧс пельпомнас, личкис вугсӧ — полируйтӧм дубысь вӧчӧм кыз ӧдзӧсыс эз сетчы.
Сэки Вик друг заводитіс кучкавны кулакъяснас да мыйвынсьыс горзыны:
— Восьтӧй!
Восьтӧй, проклятӧйяс!..
— Весьшӧрӧ старайтчан, — жугыля шуис Бэн. — Ми вермам тані пукавны мӧд происшествиеӧдз: орччӧн сӧмын тыртӧм классъяс да лаборатория, кӧні асывъяснас абу ни ӧти морт лов.
А ӧшиньясыс видзӧдӧны кушинлань, и кӧть мыйта тэ эн горзы, всё равно некод тэнсьыд оз кыв…
Колӧ шуны, найӧ зэв бура вӧчӧмаӧсь став тайӧ делӧсӧ.
— Да, но мыйла сӧмын миянӧс татчӧ игналісны? — юаліс Вик.
Кыдз быттьӧ сылӧн юалӧм вылӧ вочакыв пыдди коридорын кыліс кок шы, ӧдзӧсыс здук кежлӧ воссьыштліс, и кабинетӧ, быттьӧ бутылкаысь сынӧдӧн йӧткӧм пробка, лэбыштіс Нэнси Гоу.
— Тайӧ нӧ мый?!
Кыдзи ті лысьтанныд менӧ игнавны!
Ӧні жӧ восьтӧй! — пемыдгӧрд ичӧтик кулакъяснас ӧдзӧсӧ кучкалігтыр горӧдіс сійӧ. — Восьтӧй, тіянлы шуӧны!
— Пукышт иган сайын, африканскӧй кань, тэныд пӧлезнӧ неуна чинтыштны ассьыд вдохновениетӧ! — серӧктіс кодкӧ ӧдзӧс сайын.
— Подлӧй трусъяс!
Тіянлы сӧмын нывкаяскӧд воюйтны!
Веськыда кӧ шуны, повзинныд, мый ті онӧ вермӧй справитчыны Робинсонкӧд, вот и игналінныд менӧ татчӧ.
Ӧні жӧ лэдзӧй татысь! — пессис Нэнси.
Сійӧ бергӧдчис Квинси вокъяслань: — Гӧгӧрвоанныд, мый найӧ думыштӧмаӧсь?
Найӧ миянӧс ставнымӧс йӧртасны гидӧ моз, а сэсся расправитчасны Чарликӧд кыдзи окотитасны.
— Эк, тожӧ, вӧчин великӧй открытие! — дӧсадапырысь шуис Вик. — Лучшӧ сувт ӧдзӧс дорас матӧджык, и кор найӧ восьтасны сійӧс, ми уськӧдчам на вылӧ да кутам писькӧдны аслыным туй.
— Вот тайӧ делӧ! — быттьӧ ловзис Бэн Квинси.
Ставныс куимнанныс пыр жӧ топӧдчисны ӧдзӧс бердӧ да заводитісны кывзысьны быд шыӧ, коді кыліс ортсысянь.
Первойсӧ на дорӧдз кыліс ылыс шум, коді, тыдалӧ, локтіс коймӧд судтасянь, но регыд шумыс кутіс кывны гораджыка, торъяліс ӧтка горӧдӧмъяс да кок шы вылӧ: кодӧскӧ кыскисны первойсӧ пос кузя, а сэсся коридор кузя.
— Ӧні кутчысьӧй, ребята! — кулакъяссӧ тыр дасьлунын кутігтыр вомгорулас шуис кызіник Вик.
Зилькнитіс томан, ӧдзӧс бара воссис.
Нэнси медводз уськӧдчис воссьӧм ӧдзӧс костӧ, сы бӧрся — двӧйнияс.
Ставныс куимнанныс пыр жӧ веськалісны некор вӧвлытӧм вабергачӧ.
Тайӧ вабергачас бергалісны кодлӧнкӧ кокъясыс, юръясыс, кулакъясыс.
Вабергач шӧрас кань моз чирзысь Нэнси удитіс казявны Василь Гиричӧс.
Сійӧ ӧвтчис кулакъяснас веськыдвылӧ и шуйгавылӧ — скӧрысь дорйысис скаутъясысь, кодъяс чукӧрӧн уськӧдчисны сы вылӧ, но сійӧс пыр ёнджыка и ёнджыка тойлалісны мифология кабинет ӧдзӧслань.
— Василь, ми танӧсь, ми локтам отсӧг вылӧ!
Эн сетчы, Василь! — горӧдіс Нэнси, но кодлӧнкӧ киыс тупкис сылысь вомсӧ, и сылӧн омӧлик пельпомъясӧ кутісны кучкавны скаутъяслӧн ён кулакъясыс.
Сыкӧд орччӧн двӧйнияс гыпӧдісны кодӧскӧ мышкуас да котшкӧдісны юрас, горзісны да зілисны мынтӧдчыны йӧз чукӧрсьыс, но найӧс пыр ёнджыка кыскисны, кытчӧдз найӧ бара эз веськавны мифология кабинетӧ; юрсиясыс налӧн вӧлі лёзь, паськӧмныс нетшкыссис, ловныс тыри.
Тайӧ пӧрйӧ, Олимпса гипсӧвӧй олысьяс кындзи, накӧд тшӧтш вӧліны не сӧмын Нэнси, но и Василь Гирич, ырӧбӧн бӧрдысь Мери Смит, еджыд да сьӧд кучика некымын детинка да нывка, кодъяс пӧвстын шыбласис Кузь тушалӧн скӧрмӧм чойыс — Марта Миллс.
— Мый нӧ найӧ, йӧймӧмаӧсь али мый? — горзіс тайӧ нывкаыс. — Игнавны менӧ татчӧ, тайӧяскӧд ӧтлаын!..
Да менам аслам нэмӧн некор эз вӧвлы некодкӧд накӧд нинӧм ӧтувъяыс!
Со менам эмблемаыс! — И сійӧ гӧрдитчӧмӧн пыркнитіс эзысь кутшсӧ.
Кызіник Вик немжалиттӧг серӧктіс сы вылӧ.
— Эн кодйы мукӧдлы гу, ачыд сэтчӧ веськалан.
Ми ещӧ тэныд содтам ассянь, повтӧм орлица! — И сійӧ мӧдӧдчис Марталань, быттьӧ кӧсйис сійӧс нӧйтны.
— Отсалӧй!
Виӧны! — чилӧстіс «повтӧм орлица».
— Да эновт тэ сійӧс!
Аддзин тешитчынытӧ кад! — ӧлӧдіс Викӧс Василь Гирич. — Вайӧй лучшӧ думыштам, кыдзи миянлы татысь петны, медым ас кадӧ удитны отсавны Чарлилы.
А то ме аддзылі дворысь Мэрфиӧс шайкаыскӧд.
Найӧ абу прӧста сэнӧсь.
Васильлӧн лӧз синъясыс ӧзйисны, юрсиыс пӧсяліс да сибдіс плешкас.
— А кӧні нӧ Ричи?
Удитін эн тэ предупредитны сійӧс?
Ӧні ӧд став лачаыс сы вылӧ. — Вик тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс Василь вылӧ.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь макнитіс кинас.
— Абу гортас сійӧ.
Зэв водз мунӧма, и некод оз тӧд кытчӧ.
Но век жӧ ми Джойкӧд колим записка, медым сійӧ ӧдйӧджык локтіс школаӧ, сы вӧсна мый гӧтӧвитсьӧны сійӧ лоӧмторъясыс, кодъяс йылысь Ричи тӧдӧ.
— Но, ӧні ставыс эштіс! — шога ышловзис Вик.
Василь матыстчис ӧшинь дорӧ, гурйыв восьтіс сійӧс да мыччысис ортсӧ.
— Джуджыд, и пӧжарнӧй поскыс ылын, — жальпырысь шуис сійӧ. — Оз, тайӧ туйӧд петны оз позь.
— А мый, кутшӧмкӧ енмӧн кӧ жугӧдны ӧдзӧссӧ? — друг висьталіс ассьыс думсӧ Бэн Квинси. — Ме лыддьывлі историческӧй небӧгъясысь, кыдзи войдӧр жугӧдлісны татшӧм способнас крепостнӧй стенаяс.
Вот тайӧ Аполлоныс — таран вылӧ зэв лӧсялана дядьӧ.
— Чепуха!
Сійӧс ӧд гипсысь вӧчӧма, — шыасис Вик. — Вот эськӧ сійӧ кӧ вӧлі мраморнӧй, сэки эськӧ позис жугӧдны сійӧн вӧсньыдик пӧвтӧ.
Нэнси, коді век на вӧлі лёзь юрсиа да кось бӧрын кӧдзавтӧм на, тожӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
— А гашкӧ, век жӧ видлыны? — шуис сійӧ. — Ме эськӧ верми лэччыны водосточнӧй труба кузя.
Ме ӧд зэв кокньыдик, и гимнастика вылын менӧ ошкӧ мисс Бонс.
Василь кыскыштіс сійӧс ӧшинь дорсьыс.
— Эн думайт нинӧм абусӧ, пӧжалуйста! — небыда шуис сійӧ. — Лэдзам ӧмӧй ми нывкаӧс лэччыны нёльӧд судтасянь водосточнӧй трубаяс кузя, а асьным кутам сулавны да видзӧдны! — Сійӧ инмӧдчис Нэнсилы киас: — Видзӧдлы, тэнад гӧгӧр лӧз…
Тайӧ скӧтъясыс зэв ёна дойдалісны тэнӧ?
Нэнси пыркнитіс юрсисӧ:
— Нинӧм.
Налы месянь сюри жӧ…
Подлӧй трусъяс!
Мери Смит, коді пельӧсын гусьӧник бӧрдіс, друг лэптіс юрсӧ да зэв ёна горӧдіс:
— Ті тані сёрнитанныд, а найӧ сэні расправляйтчӧны Робинсонкӧд!..
Господьӧй енмӧй, сійӧ ӧд сэні дзик ӧтнас!
Некодлы отсавны, поддержитны сійӧс!
И тайӧ сьӧкыд минутас ме абу сы дінын!
И Мери бӧрддзис ещӧ ёнджыка.
Бэн пуктіс пельсӧ ӧдзӧсӧ:
— Буракӧ, ӧні ставныс найӧ чукӧртчисны уліӧ, Горилла ордӧ.
Ме некодӧс ог кыв миян коридорысь.
Весиг часӧвӧйяссӧ абу сувтӧдӧмаӧсь.
Василь друг надзӧник акнитіс.
— Мый тэкӧд?
Мыйын делӧыс? — котӧрӧн локтіс сы дорӧ Нэнси.
— Энлӧй!
Кажитчӧ, ме мыйкӧ думышті! — радпырысь шуис детинка. — Час ми видлам менсьым способӧс.
Сійӧ заводитіс зэв тэрыба гурйыны зепъяссӧ аслас курткаыслысь, код вылын лӧсталіс эзысь свирель.
А буретш сійӧ кадас коймӧд судтаын, Горилла кабинетын, лоӧмторъясыс сӧвмисны сідзи, кыдзи колӧ.
21. БӦРЙЫСЬӦМЪЯС
Кор школа воротаӧд мыччысис Чарли Робинсонлӧн статя фигураыс, ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
Но школьникъяс весьшӧрӧ зілисны аддзыны негритянскӧй детинкаын кӧть неуна тӧждысьӧм либӧ полӧм. Чарли вӧлі вывті спокойнӧй и тайӧ асылас кутіс асьсӧ торъя нин бура.
Сійӧ зэв бура казяліс, мый сійӧ локтӧм бӧрын йӧзыс кутісны волнуйтчыны, видзӧдны — лӧгпырысь либӧ серамсорӧн, но тӧрытъя вой бӧрын Чарли ас думсьыс быттьӧ быдмис да чувствуйтіс асьсӧ аслас неприятельясысь ыджыдджыкӧн, ёнджыкӧн да тӧлкаджыкӧн.
Быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, сійӧ вомӧналіс двор, кайис коймӧд судтаӧ да пырис математика кабинетӧ.
Пыр жӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Дугдісны сьылӧмысь, ланьтісны горзӧмъяс.
— Ага, локтін жӧ мистер старӧста! — кыліс кодлӧнкӧ лёкногӧн сералана гӧлӧс.
— Бурджык сёрӧнджык локны некор дорысь, — преподаватель пызан сайын Фэйникӧд орччӧн пукалігмоз вомгорулас шуис Рой Мэйсон.
Чарли видзӧдліс сьӧд дӧска вылӧ, кӧні вӧлі зэв мисьтӧма серпасалӧма обезьянаӧс, и здук кежлӧ шӧйӧвошліс.
Сылы окота лои ӧні жӧ, сійӧ жӧ минутас, уськӧдчыны став тайӧ вежнясьысь детинкаясыс да нывкаясыс вылӧ да расправитчыны накӧд сідзи, медым найӧ нэм кежланыс вунӧдісны, кыдзи колӧ издевайтчыны сы вылын да сылӧн другъяс вылын…
Пӧсьыс дзулькйӧн петіс плеш вылас.
Но кыдз сӧмын вермис сійӧ кутіс асьсӧ, матыстчис аслас векся места дінӧ ӧшинь дорӧ, зілис некод вылӧ не видзӧдны да пуксис.
Кузь тушаа Лори, коді эновтіс дворын ассьыс постсӧ, вашкӧдӧмӧн висьталіс Ройлы, мый медся опаснӧй робинсоновечьясыс ставыс пукалӧны иган сайын.
— Сідзкӧ заводитам, — джын гӧлӧсӧн шуис Рой да тувкнитіс гырддзанас тӧждысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдысь Фэйни вылӧ. — Мый нӧ тэ бергалан?
Ӧні кутан висьтавны речь.
Лори Миллс матыстчис Чарли дінӧ да шут моз копыртчыліс сылы пӧшти муӧдзыс.
— Позьӧ доложитны тіянлы, мистер старӧста, мый мистер Хомер корӧ тіянлысь извинение: висьӧмыс мешайтіс сылы локны талун урок вылӧ.
— Ладнӧ, — спокойнӧя шуис Чарли, — сідзкӧ миянлы ковмас повторяйтны локтан уроксӧ — география.
Сійӧ перйис портфельсьыс учебник за зілис вӧчны сідзи, быттьӧ зэв сьӧлӧмсяньыс лыддьысьӧ.
— Всемирнӧй учёнӧй Робинсон изучайтӧ Африкаса братскӧй племяясыслысь обычайяссӧ, — издевайтчӧмӧн шуис Мартин — Морковка.
Гӧгӧр кутісны прысьйӧдлыны-серавны.
Чарли лэптіс юрсӧ небӧг весьтысь да видзӧдліс классӧ.
Сӧмын сэки сылы синмас шыбитчис, мый кабинетын сылӧн другъяс пӧвстысь некод абу.
Джонлӧн местаыс сыкӧд орччӧн вӧлі тыртӧм, кыдзи тыртӧмӧсь вӧліны и Васильлӧн, Паблолӧн да Квинси кык вокъяслӧн местаясыс.
Весиг Мери Смит, коді клянитчыліс сылы вечнӧй дружбаын да верностьын, — и сійӧ эз вӧв, непӧштӧ нин сійӧ детинкаясыс да нывкаясыс, кодъяс кӧть и эз дружитны сыкӧд, но относитчисны сы дінӧ бура да век дорйылісны сійӧс мак-магоновечьяс водзын.
Збыль ӧмӧй ставныс найӧ повзисны локны, медым не лӧгӧдчыны Мак-Магонкӧд.
Збыль ӧмӧй сійӧс предайтісны весиг медся матыса йӧзыс?
Сьӧлӧмсӧ дойдана сомнение дружбаын, другъясын друг шымыртіс Чарлиӧс.
Синъясыс сылӧн беспокойнӧя тӧждысьӧмӧн кутісны видзӧдны водзлань, сійӧ скамья вылас, кӧні долженӧсь вӧлі ыргӧн моз лӧставны кузь локонъяс.
Сӧмын ӧтчыд дружескӧя видзӧдлӧм вермис поддержитны да утешитны Чарлиӧс, сетны сылы тайӧ минутас бодрость да спокойствие.
Да, Пат вӧлі тані, аслас обычнӧй местаын, но сійӧ демонстративнӧя зэв сьӧлӧмсяньыс лыддис кутшӧмкӧ кыз небӧг, и, кажитчис, мый кӧть весиг мувӧрӧм лоӧ тайӧ минутас, и сійӧ оз вермы торйӧдны том особаӧс небӧг дорысь.
— Извиняйтча, мистер Робинсон, мый мешайта тіянлы изучайтны вселеннӧй. — Вежнясигтыр Лори бара сувтіс Чарли водзӧ. — Делӧыс сыын, мый организационнӧй комитет постановитіс буретш тані и ӧні бӧрйыны выль старӧстаӧс, тайӧс ті тӧданныд нин сійӧ открытка сертиыс, кодӧс ті пӧлучитінныд.
Ті тӧданныд сідзжӧ, мый класс кӧсйӧ тіянӧс, кыдз шуасны, вӧтлыны старӧстаысь, сы вӧсна мый ті онӧ оправдывайтӧй миянлысь довериенымӧс…
Сідз-ӧ ме висьтала? — шыасис Лори ас йӧз дінас.
— Правильнӧ!
Вернӧ!
Именнӧ сідз! — горзыны кутісны быд боксянь мак-магоновечьяс.
Кывны кутісны пельтӧ чунӧдана шутьлялӧм, горзӧм, издевайтчана кывъяс.
Чарли чеччис аслас местаысь да видзӧдліс школьникъяслӧн буянитысь чукӧр вылӧ.
— Зэв бур… — кывъяссӧ надзӧник шуалігтыр заводитіс сійӧ. — Вайӧй выльысь нуӧдам бӧрйысьӧмъяс.
Ме принимайта тіянлысь вызовнытӧ, но предупреждайта, тіянлы оз удайтчы сэтшӧм кокниа мекӧд справитчыны.
Ме кута водзсасьны.
Ме ог тӧд, кӧнӧсь найӧ, кодъяс сулалӧны ме дор, но ме надейтча, мый и татӧг ог пропадит.
Сылысь кывъяссӧ вевттисны кабинет ӧдзӧс дорын горзӧмъяс да ноксьӧм.
Сэні мак-магоновечьяс кутӧмаӧсь Джой Беннетӧс да Де-Мингоӧс, кодъяс кыдзкӧ писькӧдчӧмаӧсь татчӧ, зілисны кыскыны найӧс ӧдзӧс дорысь да гусьӧник дзебны выліӧ.
Но тайӧс вӧчны налы эз удайтчы: ичӧтик, но вына Джой ӧтчаяннӧя водзсасис, а Пабло удитіс писькӧдчыны кабинетӧ и ӧні став правилӧяс серти нокаутируйтіс Лориӧс.
Сэк, кор скаутъяс отсӧгӧн Кузь туша чеччис, ойзіс да видлаліс доймӧм черлысӧ, испанец котӧрӧн матыстчис другыс дінӧ.
— А кӧнӧсь Василь да ӧстальнӧйясыс? — тэрыба вашкӧдӧмӧн юаліс Де-Минго. — Мыйла миян йӧз пӧвстысь некод оз тыдав?
— Ог тӧд. — Чарли копыртіс юрсӧ. — Гашкӧ, прӧста повзисны и оз кӧсйыны портитны отношениеяссӧ Мак-Магонкӧд да сылӧн компаниякӧд. — Сійӧ шога шпыньмуніс.
Пабло пыр жӧ ыпнитіс сідзи, мый весиг сьыліыс сылӧн воротник улас лои виргӧрд.
— Яндысьны колӧ тэныд не сӧмын тадзи шуны, но весиг мӧвпавны, Робинсон! — топнитіс синъяснас сійӧ. — Гиричыд повзис?
Тэ нӧ мый, он тӧд сійӧс али мый?
Василь некодысь и нинӧмысь оз пов!..
Эз, миян йӧзкӧд мыйкӧ лои, ме чувствуйта тайӧс.
Ме аддзылі дворысь Мэрфиӧс ребятаыскӧд.
Найӧ мыйкӧ виччысьӧны и оз прӧста сэні пукавны.
Налӧн тані настӧящӧй шайка.
Миянлысь вомнымӧс тупкыны жӧ кӧсйисны да кӧсйисны кыскыны кытчӧкӧ, но ми дорйысим.
Сэк, кор сійӧ висьталіс, Беннет орӧдіс аслас противникъяслысь цепсӧ да бомба моз лэбис жырйӧ.
— Ага, кӧсйисны миянӧс игнавны, но эз артмы! — Воинственнӧя кулакъяссӧ треситігтыр горӧдіс сійӧ. — Энлӧй, час ми тіянлы вӧчам бӧрйысьӧмъяс.
Ми петкӧдлам, кутшӧмӧсь ті эмӧсь!
— Бӧлбан, мыйла нӧ тэ найӧс лэдзин!
Кыдзи тэ лысьтін мунны пост вывсьыд менам приказтӧг! — скӧрысь шуаліс Кузь тушалы Фэйни. — Ӧні найӧ мешайтасны меным висьтавны речь, а ме и сідзи волнуйтча.
Джой сэк кості кайис кафедра вылӧ да сулаліс сэні; сійӧ весьшӧрӧ зілис горзыны ёнджыка мак-магоновечьясысь.
Сійӧ пӧшти войбыд гӧтӧвитіс речь, кӧні прославляйтсисны Чарльз Робинсонлӧн достоинствоясыс да дзик нинӧм туйӧ пуктыссис сылӧн Мак-Магон соперникыс.
— Кывзӧй, кывзӧй!
Внимание! — чуксаліс сійӧ. — Кольӧм во ноябр тӧлысьын ми ставным гӧлӧсуйтім Чарльз Робинсон вӧсна и тӧдім, мый сійӧ честьӧн кутас представляйтны миянлысь класснымӧс школаын да кутас смела дорйыны миянлысь интересъяснымӧс.
Ми гӧгӧрволім, мый сы дырйи «малюткаяс» классын лоӧ мир да единодушие, мый сы дырйи кутас дзоридзавны дружба, товарищество чувство да…
Мэйсон сетіс знак и дас кымын скаут уськӧдчисны Беннет вылӧ да ӧти здукӧн кыскисны сійӧс кафедра вылысь.
— Кӧсъянныд тупкыны менсьым вомӧс?
Оз удайтчы! — Джой кайис скамейка вылӧ. — Ме и татысянь висьтала ребяталы став правдасӧ!
Робинсон — негр, а Мак-Магон — тырвыйӧ американец, но тайӧ негрыс — веськыд, честнӧй да повтӧм, а Мак-Магон — настоящӧй доносчик да подлиза, и тайӧс ставыс тӧдӧны!
А сылӧн другыс, Мэйсон, Лунвылысь локтӧм тайӧ белоручкаыс да аристократикыс, лоӧ ещӧ лёкджык.
Тайӧ сійӧ ньӧбаліс Мак-Магонлы гӧлӧсъяс да вайӧдіс татчӧ быдса чукӧр бокӧвӧй ребятаӧс.
А Робинсон йылысь кӧ сёрнитны, то быдӧн тӧдӧны, кутшӧм сійӧ бур ёрт: кор Квинси-двӧйнияс висьмисны свинкаӧн, сійӧ быдса лунъяс коллис на ордын да отсаліс мамыслы ньӧбасьны, мыськис дозмук да весиг джоджсӧ, медым сійӧ аддзис кад ветлыны на дінӧ больничаӧ.
А кор Тэд Маллори жугӧдіс лабораторияын электрическӧй машина, Робинсон босьтіс мыжсӧ ас вылас да ачыс пӧчинитіс машинасӧ!
— А ӧд тайӧ вернӧ, ребята! — горӧдіс аслас пельӧссянь руд синъяса ён Маллори.
Чарли аддзис, кыдзи Пат лэптіс юрсӧ да вомгорулас тожӧ шуыштіс мыйкӧ ошканаӧс.
— Но, дерт, вернӧ, ставыс вернӧ! — нимкодь лои поддержитӧмсьыс Паблолы. — Кывзӧй, кывзӧй Беннетлысь!
Но кывзынысӧ вӧлі некодлысь нин: Джой воши, быттьӧкӧ му пытшкас пырис.
— Ак, негодяйяс, найӧ кыскисны сійӧс дӧска сайӧ!
Пабло уськӧдчис мездыны, но сійӧс весиг матӧ эз лэдзны.
Скаутъяс цепӧн сувталісны дӧска дорӧ, код сайын зэв лёкногысь ноксисны.
— Ледияс да джентльменъяс, ӧні тіян водзын выступитас класса старӧста пост вылӧ тіянӧн выдвинитӧм кандидат — Фэниан Мак-Магон, — торжественнӧя объявитіс кафедра вывсянь Рой Мэйсон. — Кывзӧй, кывзӧй Мак-Магонлысь бӧрйысьӧмводзвывса речсӧ!
Скаутъяс отсӧгӧн «кутш» кайис кафедра вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧрд, пӧсялӧма, но кутіс сійӧ асьсӧ яндысьтӧг.
— Менам кандидатураӧй вӧлі и кольӧм бӧрйысьӧмъяс дырйи на, — заводитіс Фэйни. — Сэки ті, челядь, мыйлакӧ эн кӧсйӧй, медым ме лои тіян старӧстаӧн…
— И ӧні ог кӧсйӧй! — кыліс дӧска сайсянь Беннетлӧн быттьӧ пӧдӧм гӧлӧсыс. — И эн надейтчы, подлиза.
Гӧлӧсыс ори.
Дӧска сайын бара заводитчис ноксьӧм.
— Ті сэки лыддинныд бурджыкӧн бӧрйыны Робинсонӧс, кӧть эськӧ не сӧмын миян школаын, но и мукӧд школаясын и вообщӧ кар пасьталаыс шензисны сійӧ бӧрйысьӧмъясыс вылӧ, медым не висьтавны унджык, — ёна тӧдчӧдӧмӧн водзӧ висьталіс Фэйни.
— Мыйла шензисны?
Тэ эн мудерит, помӧдз висьтав!
Ме требуйта, медым тэ гӧгӧрвоӧдін ассьыд кывъястӧ! — Чарли скӧрысь видзӧдіс Мак-Магон вылӧ.
Но мӧдыс вӧчис сідзи, быттьӧ эз кыв.
— Уна больгыны ме ог кут, да сійӧ оз и ков. — Фэйни збоя мигнитіс класслы. — Войдӧр миян школаын пӧшти эз вӧвны мӧд рӧмаясыд и школаыс вӧлі сэтшӧм, мый бурджыкыс оз и ков: медся бур нывкаясыс да детинкаясыс велӧдчисны миян ордын, и лыддьыссис, мый миян школа — медся первой.
А бӧрыннас нин, ме ог тӧд кыдзи, миян лоины зэв уна разнӧй негръяс, мулатъяс, испанечьяс, славяна — ӧти кывйӧн кӧ шуны, бокӧвӧй йӧз.
И пыр жӧ миян заводитчисны беспорядокъяс.
Вот босьтны кӧть сійӧ историясӧ дактилоскопированиенад.
Менам бать висьталіс, мый чунь туйяс сетны должен быд настӧящӧй американец, сы вӧсна мый тайӧ отсалӧ кутавны преступникъясӧс.
А Робинсон вӧчис миянын зык: сылы, тӧданныд-ӧ, оскорбительнӧ сетны аслас сьӧд лапаыслысь чунь туйяссӧ.
Тайӧн сійӧ петкӧдліс, мый сійӧ, ӧти-кӧ, дзик бӧб, кыдзи и став негръясыс, а мӧд-кӧ, вреднӧй бокӧвӧй морт…
Да, да, пӧжалуйста, шензьӧй мыйта тӧрас, — шыасис сійӧ Чарли да Пабло дінӧ. — Ставныд ті кывлінныд, мый висьталіс тані менам батьӧй сійӧ зыксӧ вӧчысьяс йывсьыс, кодъяс думыштісны война бӧрын кӧзяйничайтны Америкаын и ӧні шызьӧдӧны ставсӧ, коді налысь кывзӧ, да гӧрдъяс сьӧм вылӧ вӧчалӧны разнӧй беспорядокъяс…
— Но мыйын нӧ тані мыжа Робинсоныс? — горӧдіс Тэд Маллори. — Тэ, вокӧ, сӧр, сӧр, да вывтісӧ эн жӧ!
— Эй, детинка, кывтӧ эн нюжйӧдлы! — дзик ньӧти яндысьтӧг вочавидзис сылы Фэйни. — Ме тайӧс сы вӧсна шуа, мый Робинсон чукӧртіс ас дінас бур компания сэтшӧм детинкаясысь, кыдзи сійӧ ачыс, и чайтіс, мый сійӧ вермас лӧсьӧдны школаын ассьыс порядокъяссӧ.
Выступайтӧ старӧстаяс сӧвет вылын, оз тшӧкты миянӧс сетны чунь туйяс, а аски думыштас мыйкӧ ещӧ лёкджыкӧс…
Со миян дінӧ воис Рой Мэйсон, и сійӧ шуӧ, мый налӧн, Лунвылын, став ребятаыс — дзик ставыс — мунісны эськӧ школаысь, сэтчӧ кӧ явитчис кӧть дзик ӧти негр.
Юалӧй сылысь асьныд, менсьым кӧ он эскӧй!
А ми тані сетім вӧля миян мӧд рӧмаяслы, думайтам, мый найӧ сэтшӧм жӧ американечьяс, а найӧ бокӧвӧй йӧз, найӧ сулалӧны гӧрдъяс дор, верманныд менсьым эскыны… — Фэйни видзӧдліс соскас сутшкӧм шпаргалка вылӧ. — Ми — американскӧй челядь, и ми радейтам ассьыным флагнымӧс, ассьыным штатъяснымӧс и ассьыным законъяснымӧс.
Но эмӧсь миян пӧвстын сэтшӧмъяс, кодъяслы веськодь ставыс тайӧ.
Найӧ кортӧг локтісны миян дінӧ Африкаысь, Испанияысь, гӧрд Рочмуысь. — Сэки младшӧй Мак-Магон батьыс моз жӧ вӧчис эффектнӧй пауза. — Ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, мый йылысь ме сёрнита.
Паныдалі ме коркӧ татысь гренджерскӧй ребятаӧс, и найӧ веськыда сьӧласисны, кор тӧдмалісны, мый миян школаын вӧчсьӧ.
Колӧ чайтны, весиг ӧткажитчасны локны миянӧ матч вылӧ…
— Йӧймис али мый тайӧ!
Сӧрӧм кутшӧмкӧ!
Мый сійӧ сідзи вожасис Робинсон вылас? — кылісны торъя горӧдӧмъяс, но найӧ пыр жӧ вӧйины скаутскӧй гӧлӧсъяслӧн грубӧй хорӧ:
— Правильнӧ!
Вернӧ!
Збыль сійӧ висьталӧ!
Кывзӧй «кутшлысь»!
Кафедра друг вӧрзис, пӧлыньтчис и друг грымакылӧмӧн кымыньтчис.
Эз вермы кутчысьнысӧ да сыкӧд тшӧтш кымынь уси и «кутш».
Кымыньтӧм кафедра вылын лои сьӧд детинкалӧн фигураыс.
Кулакъяссӧ сійӧ вӧлі чабыртӧма, ыджыд сьӧд синъясыс ӧзйисны.
И тайӧ ыджыд, справедливӧй лӧглунсӧ аддзигӧн школьникъяс недыр кежлӧ ланьтлісны.
Сьӧлӧм пытшкас быдӧнлӧн вӧрзис мыйкӧ каитчӧм кодь да вирдыштіс мӧвп, мый ставыс вӧчсьӧ неладнӧ да оз честнӧя.
— Кывзӧй, мый ме тіянлы висьтала! — сьӧкыда лолалігтыр заводитіс Чарли. — Мак-Магон тані кисьтӧ став няйтсӧ ме вылӧ да менам войтыр вылӧ.
Но клянитча тіянлы… — Чарли торжественнӧя лэптіс кисӧ, — клянитча тіянлы, ме эськӧ бурджык лои медбӧръя, неграмотнӧй чернорабочӧйӧн, чем лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм Мак-Магон либӧ сылӧн Мэйсон другыс.
Сы вӧсна мый найӧ кӧть и еджыдӧсь, а медся подлӧй детинкаяс на пӧвстысь, кодъясӧс ме тӧда.
И ставыс, мый найӧ талун тані вӧчисны, сэтшӧм мисьтӧмтор, мый меным медся ёна окота сьӧлыштны да мунны.
Но ме тӧда: ме кӧ муна и старӧстаӧн лоӧ Мак-Магон, миян класс лоӧ медся омӧль классӧн, гашкӧ, не сӧмын миян школаын, но и кар пасьтала.
Сы вӧсна мый веськӧдлыны сэні кутасны медся некытчӧ туйтӧм ребятаыс, кыдзи Фэниан да Мэйсон, и настӧящӧй бур ребяталы тані нинӧм лоӧ вӧчнысӧ.
Думыштӧй, кыдзи ми ӧтлаын ветлывлім экскурсияяс вылӧ, кыдзи гӧтӧвитчылім гренджеречьяскӧд ордйысьӧмъяс кежлӧ.
А ӧні Мак-Магон да сылӧн компанияыс кӧсйӧны миянӧс лӧгӧдны ас костаным, сы вӧсна мый тайӧ налы выгӧднӧ.
Мак-Магон повторяйтӧ гӧрд опасность йылысь йӧзлысь кывъяссӧ…
Колӧ чайтны, сылы тайӧс висьталісны гортас…
А юалӧй сылысь, мый сійӧ сэтшӧм гӧрд опасностьыс…
— Тупкы сылысь вомсӧ!
Тупкы сылысь вомсӧ, а то ставыс торксяс! — Фэйни петіс кафедра улысь да теребитіс Ройӧс. — Колӧ, медым сійӧ ланьтіс!
Рой петкӧдліс скаутъяслы знак, и классын друг заводитчис какофония: шутьлявны кутісны шотландскӧй свирельяс, нязгыны кутісны вомӧн ворсан гудӧкъяс, чирзыны кутісны ярмарочнӧй свистулькаяс.
Чарлилӧн кывъясыс вӧйины тайӧ унасикас шыяс пӧвстас.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ зільӧ висьтавны мыйкӧ важнӧйӧс, но весьшӧрӧ.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Пабло и, тыдалӧ, мыйкӧ горзіс жӧ, сы вӧсна мый вомдоръясыс сылӧн вӧрисны и сійӧ зэв яра ӧвтчис кинас.
Рой лои Паткӧд орччӧн.
— Ӧні кутам сетавны запискаяс, кытчӧ лоӧ гижалӧма кандидатъяслысь нимъяссӧ! — горӧдіс сылы Рой дзик пеляс. — Миян счётнӧй аппаратӧн лоанныд ті, мисс. — Сійӧ скӧрысь шпыньмуніс.
Пат гӧрдӧдіс дзик пельӧдзыс:
— Ме… ог вермы.
Ме… вися…
— Чепуха! — бара горӧдіс Рой. — Тайӧ тіянлы ньӧти оз вредит, мисс Патриция, а, мӧдарӧ, лоӧ пӧлезнӧй.
Сійӧ серамсорӧн видзӧдліс Патлы чужӧмас, сэсся босьтіс карандаш, коді куйліс парта вылын, да ӧдйӧ мыйкӧ серпасаліс восьтӧм тетрадяс.
Чарли, кодӧс топӧдісны пельӧсӧ горзысь скаутъяс, аддзис, кыдзи Пат дрӧгнитіс: тетрадьлӧн еджыд лист вылӧ вӧлі серпасалӧма корона и орччӧн — кукиш; шӧрас красуйтчис ыджыд вопросительнӧй знак.
Чарли вештіс синъяссӧ Пат вылӧ.
Нывка здук мында быттьӧ падъяліс.
Чарли виччысис, весиг эз лолав.
И друг аддзис: Пат муртса аддзымӧн довкнитіс ыргӧн рӧма юрсиа юрнас.
— Эй ті, ланьтӧй! — командуйтіс скаутъяслы Рой.
Сійӧ шыасис класс дінӧ: — Ледияс да джентльменъяс, сы бӧрын, кор ми кывзім кыкнан кандидатыслысь бӧрйысьӧмводзвывса речьяссӧ, кора сетавны миян счётчиклы мисс Патриция Причардлы запискаяс, кӧні лоӧ индӧма тіянӧн бӧрйӧм старӧсталысь нимсӧ.
Сэки жӧ сійӧ сетіс гуся знак Лорилы.
Лори видзӧдліс коридорӧ да надзӧник шутёвтіс.
Пыр жӧ сылы вочавидзис сэтшӧм жӧ шутёвтӧм, и кабинетӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны пырны школьникъяслы дзик тӧдтӧм детинкаяс.
«Малюткаяс» шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны тайӧ код тӧдас кытысь босьтчӧм детинкаясыс вылӧ, кодъяс сэтчӧ жӧ явнӧя кӧсйисны участвуйтны бӧрйысьӧмъясын.
Налӧн вожакӧн вӧлі сизимӧд классаяс пӧвстысь кодсюрӧлы тӧдса Мэрфи.
Но сыкӧд некод эз кӧсйы кутны некутшӧм йитӧд: ставыс тӧдісны сылысь хулиганитӧмсӧ да ён кулакъяссӧ.
Бокӧвӧй детинкаяс яндысьтӧг перъялісны зепъяссьыс запискаяс да ставыскӧд ӧтлаын пукталісны преподавательскӧй пызан вылӧ.
Пат чуймӧмӧн видзӧдлывліс тӧдтӧмъяс вылӧ; сылы сэтшӧма эз кажитчы ставыс, мый тані вӧчсис, и сійӧ нинӧм эз шу да примитіс насянь запискаяс.
— Внимание! — шуис бара Рой. — Ӧні лоӧ йӧзӧдӧма бӧрйысьӧмъяслысь результатсӧ.
Кывзӧй ставныд!
Пат чеччис.
Ставыс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
Нывка пыркнитіс мышлань кывзысьтӧм юрси пратьсӧ.
Киыс сылӧн неуна дрӧжжитыштіс, но гӧлӧсыс вӧлі свежӧй да стрӧг, кыдзи и век.
— Вит запискаын Чарльз Робинсонлӧн нимыс… — заводитіс сійӧ. — Сӧмын витын…
А ӧстальнӧйяс…
— А ӧстальнӧйяс?
Ӧстальнӧйяс? — ӧттшӧтш горӧдісны классын.
— Верман нимкодясьны — тэнад ставыс лючки-ладнӧ, — удитіс вашнитны Рой Мак-Магонлы.
— Ӧстальнӧй запискаясас нимыс… — водзӧ висьталіс Пат.
Сылы эз удайтчы помавнысӧ: кыліс аслыссикас грымгӧм, быттьӧ кытыськӧ выліысь торъяліс лавина да исковтіс посъяс кузя пыр гораджыка и гораджыка грымакылігтыр.
Лавина пыр матынджык и матынджык, со сійӧ исковтӧ коридор кузя нин, и позьӧ нин торйӧдны кутшӧмкӧ горӧдӧмъяс, кок шы.
И друг дзуртӧмӧн воссисны кабинетлӧн ӧдзӧсъясыс, и, гӧрдӧсь, возбуждённӧйӧсь, ырскӧбтісны-пырисны сизимӧд классаяс.
Медводзын тӧвзис Василь Гирич.
Сійӧ первой мортӧн уськӧдчис Чарли дінӧ:
— Тэ тані?
А ме полі, мый найӧ тэнӧ тожӧ кытчӧкӧ дзебисны либӧ расправитчисны тэкӧд ас ногныс!
— Кӧні тэ вӧлін?
Кӧнӧсь ті вӧлінныд ставныд? — ӧбидитчӧмӧн юаліс Чарли. — Мыйла ті ӧнӧдз эн вӧлӧй?
Вочавидзӧм пыдди Василь сӧмын ӧвтыштіс кинас: шедӧдӧм победа вӧснаыс сылӧн век на чеччис да скӧрысла пуис сьӧлӧмыс.
Класс грымакыліс да ызгис, быттьӧ зэв ыджыд котёл, кӧні тырыс пуан жидкость.
Пельӧсын йӧй моз горзіс да вок водзас ӧвтчис кулакъяснас Марта Миллс:
— Кыдзи тэ лысьтін игнавны менӧ накӧд!..
Кӧні вӧліны тэнад йӧй синъясыд!..
Найӧ менӧ муртса эз нӧйтны, тӧдан-ӧ тэ сійӧс?
Кузь туша нинӧм эз вочавидз да йӧй моз видзӧдіс чойыс вылӧ; мукӧддырйи серти сійӧ ӧні ещӧ ёнджыка муніс бӧбоват, мыжмӧм понпи вылӧ.
Да и став скаутъясыс видзӧднысӧ вӧлі мыжаӧсь, ёна яндысисны.
Асланыс шӧйӧвошӧм вӧсна найӧ лэдзисны дӧска сайысь Беннетӧс, и сійӧ чеччыштіс сэтысь скӧр, лёзь юрсиа, нетшкысьӧм паськӧма да зэв ёна кӧсйис расправитчыны ӧбидчикъясыскӧд.
Сійӧ пыр жӧ уськӧдчис Фэйни вылӧ:
— Ага, нинӧм эз артмы!..
И мудеритӧмыд тэныд эз отсав!..
Ак тэ, крыса куйӧд!
Фэйнилӧн еджыд чужӧмыс едждӧдіс ещӧ ёнджыка.
«Кутш» пыр жӧ воштіс ассьыс став мича боевӧй оперениесӧ да полӧмӧн кутіс жмитчыны сы дор сулалысьяс дорӧ.
Но найӧ вунӧдісны асланыс вожак йылысь да мӧвпалісны сӧмын сы йылысь, медым торъя позортӧг петны кабинетсьыс да пышйыны.
Ӧдзӧс дорын тойласисны, вӧлі зэв дзескыд: скаутъяс зурасисны сэні Мэрфикӧд да сылӧн ребятакӧд, кодъяс, кор гӧгӧрвоисны, мый шудыс пышйис на киысь, да тӧлыс вежсис, пыр жӧ кӧсйисны пышйыны, пока на вылӧ эз уськӧдчыны робинсоновечьяс.
Мэрфи ньӧти яндысьтӧг тойлаліс ас водзсьыс ассьыныс ребятасӧ, сідзи жӧ кыдзи пастух тойлалӧ да вӧтлӧ кольччысь ыжъясӧс.
Ачыс Мэрфи окотапырысь косясьыштіс эськӧ Чарликӧд либӧ кодкӧдкӧ сылӧн другъяс пӧвстысь, но сійӧ чувствуйтіс, мый ӧні эськӧ сылӧн лои вывті уна противникыс.
Сӧмын ӧтнаслӧн Рой Мэйсонлӧн вӧлі презрительнӧй вид и, вомдорсӧ курччӧмӧн да синъяссӧ скӧра читкыртӧмӧн, сійӧ сулаліс преподавательскӧй пызан дорын да наблюдайтіс, кыдзи пышъялісны неважӧнся другъясыс.
«Организационнӧй комитет», кодӧн веськӧдлісны Лори да Фэйни, вӧлі цель дорын нин да сідзжӧ лӧсьӧдчис пышйыны, но сэки ӧдзӧсыс паськыда воссис и порог дорын лои мистер Ричардсон — младшӧй велӧдысь.
22. РИЧИЛӦН ДРУГ
Волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм да лёкногӧн горзысь школьникъяс водзын сулаліс налӧн велӧдысьыс, коді вӧлі дзик спокойнӧй да асьсӧ кутіс бура и вӧлі, ми эськӧ шуим, сэтшӧм превосходнӧй равновесиеын, мый бура действуйтӧ медся пӧсь юръяс вылӧ.
Школьникъяс вылӧ сюся да серьёзнӧя видзӧдігтыр сійӧ сувтіс ӧдзӧс дорӧ, и тайӧ тӧдса стрӧг видзӧдлас улас ланьтлісны медся скӧръясыс да шумитысьясыс, улӧ лэдзлісны синъяссӧ медся лёкъясыс, и медбӧрын лои дзик чӧв-лӧнь.
Сӧмын сэки мистер Ричардсон заводитіс сёрнитны.
— Сідз, — шуис сійӧ. — Ӧні, кор ті неуна успокоитчыштінныд, ме эськӧ кӧсйи, медым кодкӧ гӧгӧрвоӧдіс меным, мый тіян вӧчсьӧ. — Сійӧ корсис синъяснас Фэйниӧс: — Вот ті, Мак-Магон, висьталӧй меным.
Фэйни ньылыштіс дульсӧ.
— Ме… мӧд ногӧнкӧ… — заводитіс сійӧ. — Миян вӧчсьӧ…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ми бӧръям выль старӧстаӧс, — решительнӧя помаліс сійӧ.
Мистер Ричардсон лэптыштіс ӧти синкымсӧ:
— Выль старӧстаӧс?
Сідзкӧ, важ старӧстаыс тіянлы сэтшӧма оз кажитчы, мый ті он вермӧй виччысьны выль бӧрйысьӧмъяссӧ да вӧчанныд тайӧс во шӧрас?
Сідзи?
— Да-да, — неуна мытшласигтыр шуис Фэйни.
— Сідзкӧ, тайӧ зэв бур, мый ті бӧръянныд выль старӧстаӧс. — Мистер Ричардсон бара видзӧдліс класс вылӧ. — Сідзкӧ, воддза старӧстаыс эз оправдайт тіянлысь дӧвериенытӧ, эз дорйы тіянлысь интересъястӧ, вӧлі лёк ёртӧн да лёк велӧдчысьӧн, вӧчаліс лёк поступокъяс…
— Эз, эз!
Ньӧти эз!
Тайӧ абу сідзи! — быд боксянь кутісны горзыны школьникъяс.
Мистер Ричардсон чужӧм вылын лои чуймӧм:
— Эз?..
Сідзкӧ, тайӧ ещӧ лёкджык поступок?
О, ме некыдз эг виччысь Робинсонсянь!
Фэйни эз вермы терпитнысӧ.
— Нинӧм татшӧмыс эз вӧв, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Прӧстӧ ребята эз кӧсйыны, медым старӧстаӧн вӧлі мӧд рӧма.
Мистер Ричардсон неуна гӧрдӧдыштіс да читкыртіс синъяссӧ.
Та вӧсна сылӧн синъясыс, кодъяс век вӧвліны челядьлӧн кодь меліӧсь, кутісны югъявны кӧдзыда да стрӧга.
— Ак, со мый… — нюжӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Сідзкӧ, ставныс, — сійӧ подчеркнитіс «ставныс» кывсӧ, — сизимӧд классаяс оз кӧсйыны, медым старӧстаӧн налӧн вӧлі негр?
— Оз, оз, оз ставныс!
Ньӧти оз ставныс! — бара Чарли дор сувтісны школьникъяс. — Мед Фэйни оз сӧр!
Велӧдысь бара кутіс шензьыны.
— Кыдзи нӧ сідзи «оз ставныс»? — юаліс сійӧ. — Эз ӧмӧй нӧ ставныс, кодъяс тані эмӧсь, гӧлӧсуйтны да участвуйтны бӧрйысьӧмъясын?
— Эз ставныс!
Эз, эз, эз ставныс! — бара кылісны горӧдӧмъяс, но тайӧ пӧрйӧ найӧ ещӧ ёнджыка йиджисны сьӧлӧмад.
— Нинӧм ог гӧгӧрво! — шевкнитіс кияссӧ велӧдысь. — Ті кӧ, Мак-Магон, нинӧм тӧлкӧн он вермӧй меным гӧгӧрвоӧдны, мед тайӧ трудсӧ босьтас ас вылас тіян Мэйсон другныд.
Сизимӧд классаяс ставныс, кыдзи ӧти, бергӧдчисны Ройлань.
Сійӧ сулаліс юрсӧ лэдзӧмӧн, плеш пырыс видзӧдігтыр, быттьӧ скӧр кабан, кодӧс йӧршитісны охотникъяс.
— Ме ӧтказывайтча вочавидзны, — пинь пырыс надзӧник шуыштіс сійӧ.
Велӧдысь сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Ӧтказывайтчанныд?
Но мыйла?
Ме ӧд тіянлысь ог урок юась, Мэйсон!
— Ме ӧтказывайтча, сы вӧсна мый ті и асьныд метӧг ставсӧ тӧданныд и гӧгӧрвоанныд, — шуис Мэйсон, и тӧдчис, мый скӧрысла сійӧ кӧсйӧ бӧрдны. — Ті думыштінныд тайӧ вопроссӧ да объяснениеяссӧ сӧмын сы могысь, медым мучитыштны да накажитны миянӧс асланыд любимчик Робинсон вӧсна.
— Ті, сідзкӧ, признавайтанныд, мый мыжаӧсь мыйӧнкӧ, раз сёрнитанныд наказание йылысь?
Мыйын нӧ тіян мыжыс?
Гашкӧ, ті висьталанныд меным? — Велӧдысь пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя да виччысигтыр видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Рой чӧв оліс да пыр видзӧдіс муӧ.
Чӧв оліс и Фэйни, кӧть эськӧ синъясыс сылӧн сідзи и котралісны да зілисны не паныдасьны велӧдысь синъяскӧд.
— Ой, ме сэсся ог вермы!
Ме висьтала! — няргыны кутіс кодлӧнкӧ коньӧр кодь гӧлӧс, я Лори писькӧдчис школьникъяс чукӧр пыр да сувтіс мистер Ричардсон водзӧ. — Мистер Ричардсон, сэр, ми мыжаӧсь, ми зэв мыжаӧсь, — няргис сійӧ. — Дерт, и Фэниан и Мэйсон кутасны менӧ бӧрыннас видны, и миян став скаутъяс менӧ кутасны видны, весиг, колӧ чайтны, нӧйтасны, но ме сэсся ог вермы, ме ставсӧ висьтала тіянлы…
И Лори заводитіс сэні жӧ, став класс водзын, висьтавны бӧрйысьӧмъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧмлысь кузь да дзугсьӧм историясӧ: подкупъяс, грӧзитчӧмъяс, леститчӧм, матчьяс вылӧ билетъяс да скаутскӧй отрядъясын «команднӧй» местаяс кӧсйысьӧм, посниджыкъясӧс повзьӧдлӧм.
И кымын водзӧ висьталіс Лори, кымын унджык подробностьяс восьтіс, сымын скӧрджык лои велӧдысьлӧн чужӧмыс и сымын бурджыка кутісны тӧдчыны челядь чужӧмъяс вылын шӧйӧвошӧм да зывӧктӧм, кодъясӧс чужтіс наын тайӧ провалитчӧм «бизнесыс» *.
* Бизнес — торговӧй сделка, предприятие, коммерция.
Серамсора шуалӧмъяс, кодъяс кылісны висьтавны заводитігас на, вежсисны скӧрысь горӧдӧмъясӧн.
Ӧні весиг «кутш» да лунвывса другыс дор сулалысьяслы эз вӧв лӧсьыд да вӧлі яндзим, мый найӧ сӧмын на поддерживайтісны кык интриганӧс.
А сёрнитны кӧ Чарли йылысь да сылӧн другъяс йылысь, то найӧ кывзісны Лорилысь веськыда висьталӧмсӧ спокойнӧякодь: ӧд ставсӧ тайӧс найӧ важӧн нин тӧдісны.
И сӧмын кутшӧмсюрӧ подробностьяс, шуам, Чарли дор сулалысьясӧс тыртӧм кабинетӧ йӧртны думыштӧм, медым найӧ эз вермыны участвуйтны гӧлӧсуйтӧмын, чужтісны скӧрысь горӧдӧмъяс:
— Кулакъяснаныд расправляйтчинныд!
Йӧрталінныд сэтчӧ межъясӧс моз!
— Менам курткаысь став кизьяссӧ орйӧдлісны!
— Нэнси Гоулӧн со пельпомыс лӧз!
— Э, кутшӧм пустякъяс! — весела шеныштіс кинас Нэнси. — Та пыдди ставныс ӧні найӧ пуксисны ва гӧптӧ асланыс бӧрйысьӧмъяснас…
Ставныс ӧні аддзӧны, кутшӧм найӧ геройяс!
— Найӧ и менӧ сэтчӧ йӧртісны, юрсиӧд кыскисны, лёк понъяс! — чирӧстіс друг Марта Миллс. — Ылалім пӧ.
Вот скӧтъясыд!
Ме тэныд водзӧстӧ мынта на, ог видзӧд сы вылӧ, мый тэ менам вок! — Сійӧ пыркнитіс лёзьмӧм кӧсаяснас да мӧдӧдчис Лорилань, коді тэрыба тювкнитіс йӧз чукӧрӧ.
Марталӧн уськӧдчылӧм вылӧ ставныс серӧктісны.
Напряжениеыс чиніс.
Ӧні сералісны пӧшти ставныс, весиг найӧ, кодъяс мучитісны Марта Миллсӧс кабинетӧ мырдӧн йӧртігӧн.
— Пола, мый ӧні ті зэв дыр кежлӧ, гашкӧ, весиг нэм кежланыд воштінныд асланыд ёртъяс пӧвстын авторитеттӧ, — Фэйни да Рой дінӧ шыӧдчӧмӧн шуис мистер Ричардсон. — Вывті нин мисьтӧм тайӧ историяыс да петкӧдлӧ тіянӧс омӧль боксянь.
Но, гашкӧ, ме ӧшибайтча и сизимӧд классаяс век жӧ кӧсйӧны, медым Мак-Магон лои тіян старӧстаӧн? — шыасис сійӧ класс дінӧ. — Гашкӧ, ті признайтанныд бӧрйысьӧмъяссӧ действительнӧйӧн?
— Огӧй, огӧй, ог кӧсйӧй Мак-Магонӧс!
Мый ті!
Долой Мак-Магонӧс да сылысь другъяссӧ! — кылісны дружнӧй гӧлӧсъяс. — Мед олас Робинсон!
Гип-гип, ура!
Став юръясыс бергӧдчисны Чарлилань.
Ӧні сы вылӧ видзӧдісны зэв уна сералысь, мелі, дружелюбнӧй чужӧмъяс.
Сӧмын куимӧн — Фэйни, Рой да Кузь туша — ӧтлаын сулалісны пельӧсын да корсюрӧ лӧгпырысь видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Но найӧс некод нин пыдди эз пукты.
— Гип!
Гип!
Ура Робинсонлы! — век на горзісны «малюткаяс».
Тэд Маллори матыстчис велӧдысь дінӧ.
— Мистер Ричардсон, меным кажитчӧ, миянлы ставнымлы колӧ извинитчыны Чарльз водзын, — шуис сійӧ. — Меным кажитчӧ, мый ми ставным сы водзын мыжаӧсь.
Кывзім тані унасикас лёкторъяс сы йылысь, лэдзим кӧзяйничайтны тайӧ детинкаясыслы…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ме медводз кора сылысь извинение. — Сійӧ матыстчис Чарли дінӧ да кыдзкӧ сідз-тадз чургӧдіс сылы кисӧ.
— Но, Чарльз, верман кучкыны менӧ и весиг нӧйтыштны, чайтан кӧ, мый ме зэв яндысьтӧм морт.
— Ланьт!
Мый тэ!
Ме тӧда, мый тэ настӧящӧй детинка. — И друглы моз Чарли тапкӧдыштіс сылы пельпомас.
Тэд бӧрся Чарлилысь кисӧ топӧдлыны быд боксянь кутісны локны и мукӧд школьникъяс.
Буретш сэки, кор ставыс кутісны киасьны Чарликӧд, мистер Ричардсон пельпом сайын югнитіс ӧчки, и Мак-Магон старшӧй юаліс:
— Мый тані вӧчсьӧ?
Мыйла челядьыс абу урок вылынӧсь, мистер Ричардсон?
Тайӧ пӧрйӧ директор вӧлі шензьымӧн бур.
Сылӧн ӧчкиыс сетіс медся небыд югӧр, гӧлӧсыс вӧлі мудер да бархатистӧй, а бритӧм чужӧмыс аслас рӧм сертиыс вӧлі лосось яй кодь.
— Ме кывлі, мый тані мый вылӧ кӧ радлӧны, а детинкаяс сэні, уліын, висьталісны меным, мый классын мунӧны бӧрйысьӧмъяс, — водзӧ висьталіс Мак-Магон старшӧй. — Ме, кыдзи директор, унатор тӧда, мистер Ричардсон. — Сійӧ меліа нюммуніс, копыртчис велӧдысь дінӧ да вашкӧдіс сылы пеляс: — Оз ков ӧлӧдны челядьӧс сыысь, мый найӧ петкӧдлісны ассьыныс самостоятельность.
Ті аддзанныд, ме стрӧг, но абу требовательнӧй.
Сы бӧрын директор бара шыасис класс дінӧ:
— Кодӧс нӧ ті бӧрйинныд старӧстаӧн, ледияс да джентльменъяс?
Ме надейтча, мый сійӧ тырвыйӧ достойнӧй велӧдчысь, коді лоас тіянлы примерӧн да петкӧдлас тіян воддза старӧсталы, кыдзи настӧящӧй ногӧн колӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс обязанностьяссӧ.
Сійӧ корсис синъяснас писӧ да весела мигнитіс сылы.
Но Фэйни нинӧм эз вочавидз тайӧ мудера ворсӧдчӧмыс вылӧ.
Кор «кутш» аддзис батьсӧ, сійӧ пыр жӧ вӧчис бӧрдан да шудтӧм чужӧм, сы вӧсна быдӧн, коді видзӧдліс эськӧ сы вылӧ, должен вӧлі гӧгӧрвоны: вот коньӧр, кедзовтӧм, мучитӧм детинка!
Но директор эз на казяв тайӧ выражениесӧ да сылы сьӧлӧм вылас пыр на вӧлі зэв долыд.
— Гашкӧ, век жӧ, ті висьталанныд меным ассьыныд секретнытӧ?
Коді тіян старӧстаныд, а?
Оз-ӧ заводитчы сылӧн фамилияыс «М» шыпас вылӧ? — вильыша юаліс сійӧ.
Класс чӧв оліс, вӧлі жугыль.
Директорлӧн бур настроениеыс да кыпыдлуныс повзьӧдлісны сылӧн векся скӧрлун дорысь ёнджыка.
Виччысисны кутшӧмкӧ лёктор.
И, дерт, сійӧ лёкторйыс регыд и лои.
— Пола, мый тіянӧс неправильнӧ информируйтісны сэні, уліас, сэр, — директор дінӧ почтительнӧя копыртчӧмӧн шуис мистер Ричардсон. — Веськыда кӧ шуны, бӧрйысьӧмъяс эз вӧвны.
— Кыдзи нӧ сідзи эз вӧвны? — Ӧчкиыс чеччыштіс вывлань. — Коді нӧ классын лыддьыссьӧ старӧстаӧн?
— Старӧстаӧн коли Робинсон, — шуис мистер Ричардсон.
Директор друг зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Энлӧй, кыдзи нӧ тайӧ? — нервнӧя юаліс сійӧ. — Меным дзик стӧча висьталісны, мый класс абу дӧвӧлен Робинсонӧн и мый эм мӧд кандидат, кодӧс лоӧ талун жӧ бӧрйӧма старӧстаӧн…
Гашкӧ, тайӧ ті, мистер Ричардсон, мешайтінныд вӧчны классын бӧрйысьӧмсӧ?
Ме ӧд тӧда, мый ті радейтанныд тайӧ мӧд рӧмасӧ, — содтіс сійӧ горакодь.
— Эг, сэр, ме эг мешайт вӧчны классын бӧрйысьӧмъяс, — директор кывъясӧн гораа вочавидзис младшӧй велӧдысь. — Став делӧыс сыын, мый бӧрйысьӧмъяс нуӧдсисны нечестнӧя, эз ставныс участвуйтны гӧлӧсуйтӧмын.
Тайӧс подтвердитісны да казялісны свидетельяс, и та вӧсна велӧдчысьяс лыддьӧны бӧрйысьӧмъяссӧ недействительнӧйӧн.
— Мый?!
Мый сэтшӧмыс?! — Ӧчкиыс кутіс югъявны скӧра да зэв ёна. — Нечестнӧя?
А коді нӧ таын мыжа?
Гашкӧ, кодкӧ вӧчас сэтшӧм буртор да индас меным мыжасӧ?
— А со найӧ — мыжаясыс. — И Джой Беннет чеччис да индіс Мак-Магон младшӧй вылӧ да сылӧн друг Мэйсон вылӧ. — Найӧ тані быдса заговор вӧчӧмаӧсь!
— Бать, бать, эн эскы сылы!
Эн эскы на пиысь некоднанныслы! — трагическӧй гӧлӧсӧн горӧдіс Фэйни да уськӧдчис Мак-Магон старшӧй дінӧ. — Найӧ тані ставныс ме дінӧ придирайтчӧны, а мистер Ричардсон медся ёна! — Фэйни мыйвынсьыс тілис синъяссӧ. — Со ӧні думыштісны кутшӧмкӧ заговор!
А кор ме кӧсъя веськыда висьтавны Робинсон йылысь, то мистер Ричардсон дорйӧ сійӧс.
Ставныс тӧдӧны, мый старӧста пӧрйӧдлӧ велӧдысьясӧс, ысталӧ став дышъясыслы шпаргалкаяс.
Со ме ордын сылӧн шпаргалкаыс — пӧжалуйста, любуйтчӧй!
А мистер Ричардсон кӧть мый, а оз лэдз ӧбидитны ассьыс любимчиксӧ!
И зепсьыс перйӧм шпаргалканас радпырысь ӧвтчигтыр Фэйни лёкысь видзӧдіс велӧдысь вылӧ.
— Олл-райт! — зумыша чӧв олыштӧм бӧрын шуис Мак-Магон старшӧй. — Мистер Ричардсон, ме кора тіянӧс пыравны менам кабинетӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый татшӧм сяма случайяссӧ оз позь кольны зэв серьёзнӧй объяснениеястӧг?
Мистер Ричардсон копыртчыліс.
— Гӧгӧрвоа, — шуис сійӧ серьёзнӧя.
Но Чарлилы кажитчис, быттьӧ велӧдысь чужӧм вывті вуджӧртіс нюм.
23. БӦР ДЯДЯ ПОСТ ДОРӦ
Менам дона лыддьысьысь, обстоятельствоясыс требуйтӧны миянсянь, медым ми недыр кежлӧ вунӧдлім бӧрйысьӧмъяс йылысь, кодъяс вӧліны классын, да мистер Ричардсон локтӧм йылысь да бӧр бергӧдчим дядя Постлӧн оливкӧвӧй машина дорӧ, кодӧс сійӧ колис сулавны туй вылын.
Телефоннӧй будкаысь петӧм бӧрын пӧрысь почтальон пыр жӧ бара кутіс видлавны моторсӧ.
Капотлӧн восьтӧм вевтыс вевттьыліс сылысь форменнӧй картуза юрсӧ, И ветлысь-мунысьяс аддзисны сӧмын руд дӧрӧма ёнакодь пӧсялӧм мышкусӧ: пинжакыс важӧн нин туплясис подножка вылас.
— Эге, да тайӧ, буракӧ, дядя Пост? — юаліс кодлӧнкӧ весел гӧлӧс.
— Аддзанныд тай, — броткӧммоз шуыштіс вомгорулас пӧрысь почтальон да весиг эз бергӧдыштлы юрсӧ.
— Бара сибдінныд? — юаліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс. — Окота жӧ тіянлы ноксьынытӧ татшӧм машинанад!
Почтӧвӧй ведомство ӧд, кӧнкӧ, эз нин ӧтчыд тшӧктыв тіянлы пӧльзуйтчыны казённӧй автомобильӧн?
Дядя Пост чорыда сулаліс ас кыв вылас: «мед омӧль, но аслад», и сы вӧсна шуӧмыс ветлысь-мунысьлӧн, кодӧс сійӧ эз аддзы, сӧмын скӧрмӧдіс дядя Постӧс.
Сійӧ бара мыйкӧ броткыштіс вомгорулас.
— Вайӧй ме тіянлы отсышта, дядя Пост, — бара шуис ветлысь-мунысь. — Кольӧм разын, буракӧ, сылӧн дурис зажиганиеыс?
— Гм…
Гашкӧ и зажиганиеыс.
Сійӧ меным та йылысь эз висьтав. — Дядя Пост лэптіс юрсӧ вевт улысь да бергӧдчис ветлысь-мунысь дорӧ.
И друг сійӧ мыйвынсьыс нетшыштіс ассьыс юрсисӧ да горӧдіс: — Тайӧ ті, сэр!
Мыйла?
Мый лои сэні?
— «Мый лои сэні»?
Кӧні нӧ сійӧ сэніыс и мый сэні должен вӧлі лоны? — чуймис мистер Ричардсон.
Да, да, тайӧ вӧлі самӧй настӧящӧй мистер Ричардсон — младшӧй велӧдысь, киняулас портфеля, шляпатӧм, асъя тӧлӧн муртса дзугыштӧм юрсиа, мелі, том, стрӧг чужӧма, кодӧс сэтшӧма радейтісны сылӧн став другъясыс.
Пӧрысь почтальон шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ некымын секунда.
— Господи помилуй, сэр! — медбӧрын шуис сійӧ. — Кыдзи нӧ ті верминныд воны ме дорӧдз сэтшӧм ӧдйӧ да занимайтчыны менам машинаӧн, кор тіян, колӧ чайтны, и метӧг сэні юр вывтіыд быдсикас тӧждысьӧмыс да неприятностьыс!
Велӧдысь лэптіс синкымъяссӧ.
— Менам кокъясӧй зэв бурӧсь, Пост, — шыасис сійӧ. — И ньӧти абу шензяна, мый ме вои тіян дінӧ, сы вӧсна мый ме муна вӧлі боктіныд.
Дерт, тӧждысьӧмъясыд да неприятностьясыд менам тырмымӧн, но ме ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэніыс, код йылысь ті висьталанныд.
Дядя Пост неуна гӧрдӧдыштіс:
— Дерт, ме кора прӧститны, сэр, мый сюйси сійӧ делӧас… дерт, сійӧ абу лӧсьыд мелабоксянь…
И жаль, мый ме та йылысь эг думышт водзджык, но делӧсӧ вӧчӧма нин, сэр, и, дерт, ме ог любопытство ради, но кӧсйи эськӧ тӧдмавны, мыйӧн ставыс сійӧ помасис.
Меным сійӧ детинкаыс со этатчӧдз жаль…
Мистер Ричардсон лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Энлӧй, дядя Пост!
Буракӧ, ми ог гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧднымӧс.
Кутшӧм детинка йылысь мунӧ сёрниыс?
Дядя Пост дзикӧдз гӧрдӧдіс.
— Яндысьны колӧ, сэр! — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Ме, дерт, нинӧм гӧгӧрвотӧм старик, а ті образованнӧй том джентльмен, вӧвлінныд война вылын и сідз водзӧ, но ті кӧ кӧсъянныд петкӧдлыны меным менсьым местаӧс, колӧ тайӧс вӧчны веськыда, а не шуны, мый ми ӧта-мӧднымӧс огӧ гӧгӧрвоӧй.
Ті жӧ зэв бура гӧгӧрвоинныд менӧ час сайын, кор ме сёрниті тіянкӧд телефон пыр!
Гӧгӧрвоинныд, кӧть тіян и ангина, — дӧзмӧмпырысь содтіс сійӧ.
Мистер Ричардсон сюся видзӧдліс скӧрмӧм старик вылӧ.
— Час сайын ме вӧлі миллардовскӧй заводлӧн механическӧй цехын Цезарь Бронкскӧд ӧтлаын, — тэрыба шуис сійӧ. — Сідзкӧ, Пост, либӧ ті меным энӧ звӧнитлӧй, либӧ сёрнитінныд энӧ мекӧд.
Кодыскӧ ӧтиыс.
— Ті… вӧлінныд заводын? — шӧйӧвошӧмӧн вомгорулас шуыштіс дядя Пост. — Сідзкӧ, ті мекӧд энӧ сёрнитӧй?
И ангинаӧн онӧ висьӧй?
— И ангинаӧн ог вись, — серӧктіс мистер Ричардсон. — Но, дядя Пост, воӧй ас садяныд да висьталӧй тӧлкӧн, мый тайӧ ставыс лоӧ!
Но сы пыдди, медым мыйкӧ тӧлкӧн висьтавны, дядя Пост друг шогпырысь кучкис аслыс пидзӧсас да горӧдіс:
— Ӧк, пӧрысь выжыв ме!
Ӧні ставыс пропадитіс!..
Да энӧ сулалӧй, энӧ сулалӧй тані, котӧртӧй ӧдйӧджык, кыдз верманныд ӧдйӧджык сэтчӧ, сэр! — шыасис сійӧ велӧдысь дінӧ. — Сэтчӧ, школаӧ!
Гашкӧ, ті верманныд на мешайтны сійӧ лёк делӧыслы!
Тэрмасьӧй, сэр, а ме кута котӧртны орччӧн и кута тіянлы висьтавлыны, кытчӧдз ог кув кытчӧкӧ туй вылас став тайӧ неприятностьяссьыс!
И дядя Пост заводитіс котӧртны улича кузя да ас бӧрсьыс кыскыны пыксьысь мистер Ричардсонӧс, коді век на нинӧм эз гӧгӧрво.
— Да энлӧй, дядя Пост, гӧгӧрвоӧдӧй, мыйын делӧыс! — весьшӧрӧ корис велӧдысь.
Дядя Пост век на кыскис сійӧс ас бӧрсяыс.
Сэки мистер Ричардсон объявитіс зэв решительнӧй тонӧн, мый колӧ босьтны такси и сэні дядя Пост должен висьтавны сылы ставсӧ, мӧд ногӧн сійӧ оз вӧрзьы места вывсьыс.
Пӧрысь почтальон, медбӧрын, кывзіс тайӧ тӧлка сӧветсӧ, и сэк кості, кор ярмарочнӧй игрушка кодь уна сера автомобиль лэбӧдіс найӧс школаӧ, видчигтыр да пуклӧс вылас век ӧтарӧ чеччалігтыр сійӧ кыдзи сяммис висьталіс велӧдысьлы тайӧ асывся став происшествиеяс йылысь.
— Ылӧдны тадзи менӧ!
Менӧ — пӧрысь салдатӧс! — лӧвтіс сійӧ… — Кутшӧмкӧ детинка шуӧ меным: «Висьталӧй водзӧ, Пост, ме тіянлысь кывза», а ме ӧшӧді пельӧс да корся медся вежливӧй кывъяссӧ!
Ак, негодяйяс!
— Тайӧ, тыдалӧ, Мэйсонлӧн уджыс, — вӧсни синкымъяссӧ кӧригтыр шуис велӧдысь. — Сійӧ на пӧвстын медся тӧлка да инициативнӧй.
Ме важӧн тӧді, мый гӧтӧвитсьӧ татшӧм заговорыс.
Лоӧ зэв мисьтӧмтор, ми кӧ опоздайтам…
Робинсонлы бур оз ло.
— И думыштны сӧмын, мый быдторйын мыжа ме ачым! — Дядя Пост йирыштіс пиньсӧ.
Друг сійӧ шеныштіс кияснас:
— Господьӧй енмӧй!
Ме ӧд вузалі налы нывкасӧ!
Дзикӧдз вузалі!
Ӧні найӧ сылы пуж петкӧдласны.
Ок, менӧ линчуйтны этша, честнӧй кыв!
Старик сэтшӧма мучитчис, мый велӧдысь, кӧть и ачыс волнуйтчис, заводитіс успокоитны сійӧс да кӧсйысис повзьӧдны Мак-Магонӧс да сылысь другсӧ, медым найӧ эз вӧрзьӧдны Кэтӧс.
— Абу, ме ачым мыжа, ачым и кута ладмӧдны тайӧ делӧсӧ, — чорыда шуис дядя Пост. — Вот сӧмын виччысьла, мыйӧн тайӧ ставыс школаас помасяс, и пыр жӧ муна да висьтала сылы ставсӧ.
А то найӧ кыкнад сійӧс дзикӧдз мучитасны…
Такси матыстчис школалӧн решеткаа ворота дінӧ, и мистер Ричардсон мунігмозыс чеччыштіс машинасьыс.
— Ме виччысьла тані! — горӧдіс сылы бӧрсяньыс дядя Пост. — Мыйкӧ кӧ лоӧ, шутёвтӧй, и ме пыр жӧ локта отсӧг вылӧ ми… мифология кабинетӧ…
Тадзи сёрнитігӧн пӧрысь почтальон мӧвпаліс асьсӧ геройӧн сійӧ приключенческӧй романъяссьыс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс томдырйиыс.
Сэні, сійӧ романъясас, повтӧм сыщик явитчыліс медся сьӧкыд здукас происшествие лоан местаӧ да мездыліс рӧзбойникъяс лапаӧ веськалӧм благороднӧй том мортӧс.
«Мифология кабинет» нимыс дядя Постлы сьӧкыд да абу дзик гӧгӧрвоана, и кажитчис сылы таинственнӧйӧн.
Сійӧ волнуйтчис, кор думыштліс сы йылысь, мый бур, лада ребята, кодъяс пӧвстын, колӧ чайтны, абу этша сылӧн другъясыс, веськалісны тайӧ кабинетас.
Сы йылысь, мый сэні вӧчсьӧ, дядя Пост поліс и думыштнысӧ.
Сійӧ нервнӧя восьлаліс ӧграда пӧлӧн да сюся видзӧдіс школа ӧшиньяс вылӧ, торйӧн нин нёльӧд судтаса ӧшиньяс вылӧ, кӧні, сійӧ сведениеясыс серти, кодъясӧс сылы висьталіс Кэт, вӧлі таинственнӧй «кабинет», и век ӧтарӧ нетшкис асьсӧ дзор юрси пратьӧдыс.
Но пӧрысь почтальонлы эз ковмы ни котӧртны Ричардсонлы отсӧг вылӧ, ни косясьны рӧзбойникъяскӧд.
Некымын минут мысти сы бӧрын, кор мистер Ричардсон пырис школа зданиеӧ, дворӧ гузьӧбтісны детинкаяс.
Найӧ эз котӧрӧн петны, эз надзӧник петны, а именнӧ гузьӧбтісны.
Видзӧднысӧ найӧ вӧліны коньӧр кодьӧсь, гусьӧник видзӧдалісны гӧгӧрбок — оз-ӧ кодікӧ вӧтчы на бӧрся, да ёна тэрмасисны петны школа ворота сайӧ.
Дядя Пост аддзис на пӧвстысь Мэрфиӧс, кодӧс сійӧ тӧдіс кыдзи отчаяннӧй хулиганӧс да вообщӧ зэв лёк детинкаӧс.
Мэрфи тэрмасис медся ёна и тэрмасигас, тыдалӧ, вунӧдіс кытчӧкӧ ассьыс лӧз «автомобильнӧй» каскеткасӧ *.
* Каскетка — шлем модаа военнӧй шапка.
— Эй, Мэрфи, видзӧд, юртӧ воштӧмыд! — сералӧм могысь горӧдіс сылы кодкӧ сійӧ челядь чукӧрсьыс. — Ӧні аддзасны тэнсьыд каскеткатӧ да пыр жӧ тэнӧ эрдӧдасны!
Мэрфи скӧра сьӧлыштіс:
— Но и некытчӧ шогмытӧм жӧ тайӧ Мак-Магоныс!
Да и другыс сылӧн абу бурджык.
Гартісны миянӧс тайӧ лёк делӧас!
А эсійӧ негритосыс ӧні ещӧ вылӧджык лэптас нырсӧ.
Аддзылінныд: велӧдысь дорйӧ сійӧс.
Но да энлы, ме сылы водзӧссӧ мынта на ордйысигӧн!
— А сійӧ кӧ тэнӧ бара панъяс, кыдзи кольӧм во? — юаліс кодкӧ детинкаяс пӧвстысь. — Мый тэ верман вӧчны сійӧ «Свирельлы» паныд!
Висьталӧны, тайӧ пӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм модель…
— Вайӧй энӧ манитчӧй, ребята, — шыасис ичӧтик тушаа, мусянь тэчӧм кодь Дик — Мэрфилӧн адъютантыс, — а то кыдзи эськӧ мед и миянлы эз сюр!
Ми ӧд тані бокӧвӧйяс…
— Сьӧмсӧ пӧлучитігӧн ас йӧз вӧлінныд, а кор ковмис мынтысьны сыысь — бокӧвӧйясӧ пӧринныд? — сералӧм могысь шуис кодкӧ челядь пиысь. — Ӧні ковмас нин на пыдди вочавидзны.
— Нинӧм оз ковмы.
Ті сӧмын вомтӧ эн паськӧдлӧй, — шуис Мэрфи.
Сійӧ зэв ёся шутёвтіс, и ставныс заводитісны тэрыба пышйыны юлань.
— Слава енлы, мый найӧ ещӧ абу на удитӧмаӧсь расправитчыны Робинсонкӧд! — кокньыдджыкпырысь вомгорулас шуис почтальон, коді кыліс став сёрнисӧ. — Тайӧ медся главнӧйыс.
Подробностьяссӧ тӧдмала бӧрынджык мистер Ричардсонлысь, а ӧні котӧрта предупредитны сійӧ кудриа ичӧтик нывсӧ, коньӧрӧс!
И дядя Пост вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн оливкӧвӧй сокровищеыс коли кӧзяинтӧм кӧнкӧ Эдем туй вылын, а лыдтӧм-щӧттӧм адресатъяс виччысьӧны быдлунъя почта, и мӧдіс коттеджлань, кӧні оліс Мак-Магонлӧн семействоыс.
Кор пӧрысь почтальон воис стандартнӧй лоун дінӧ — неыджыд луд дінӧ, коді кытшаліс Верхньӧй карса тайӧ мичмӧдӧм юкӧнас пӧшти став керкаяссӧ, сійӧ кутіс падъявны: кыдзи сылы корны нывкасӧ?
Став ӧшиньясыс пӧдсаӧсь, да и абу мича сылы, пӧрысь мортлы, кыдзи кутшӧмкӧ скрипачлы либӧ шарманщиклы, сулавны да чуксасьны ӧшиньяс улын.
Мӧдарсянь кӧ, йиркӧдчыны керкаӧ да юавны том ледиӧс эз жӧ вӧв лӧсьыд.
А мый, петас кӧ ачыс директор либӧ сылӧн гӧтырыс да юаласны, мыйла почтальонлы колӧ налӧн нылыс?
Мый вермас та вылӧ шуны дядя Пост?
Мый сійӧ вӧчис найӧ нывкӧд заговор налӧн жӧ пилы паныд?
Мый сійӧ став сьӧлӧмнас сулалӧ негритянскӧй детинка дор, еджыд детинкаяслы паныд?
Пӧрысь почтальон тӧдіс, кутшӧм бугжыльӧн видзӧдӧ начальство на вылӧ, коді дружитӧ негръяскӧд и вообщӧ мӧд рӧмаяскӧд, а сылы ӧні ньӧти эз вӧв окота портитны начальствокӧд отношениеяссӧ.
Да, но мый нӧ вӧчны?
И друг сэки дядя Постлы юрас воис зэв бур мӧвп.
Пӧрысь почтальон лэптіс шнурок йылӧ ӧшӧдӧм нималана пӧлянсӧ да кутіс трубитны.
Кыліс сьыланкыв модаа ёсь, вӧрса шы.
Шыыс кытшовтіс став керкасӧ, пырис став ӧшиньясӧд да ӧдзӧсъясӧд.
Пӧшти пыр жӧ воссис мак-магоновскӧй оланінлӧн ӧдзӧсыс, и Кэт, коді волнуйтчӧмысла да терпитны вермытӧмысла ставнас быттьӧ ыпъяліс, уськӧдчис пӧрысь почтальон дінӧ:
— Но кыдзи, ті удитінныд?..
Мый сэні налӧн?
Ок, дядя Пост, энӧ мучитӧй, висьталӧй ӧдйӧджык!
Дядя Пост яндысьӧмӧн педзис места вылас: первойысь на ас олӧмас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн, веськыда кӧ шуны, татшӧм ичӧтик существо водзын.
Но старик коркӧ сэсся босьтіс жӧ асьсӧ киӧ да висьталіс Кэтлы ставсӧ, мый лои сыкӧд, сы бӧрын кор найӧ торъялісны.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс каитчис аслас мыжын, аслас, кыдзи сійӧ шуліс, «предательствоын», но эз вермы прӧститны аслыс, стариклы, больгӧмсьыс.
Но дядя Постӧс шензьӧдіс сійӧ, мый Кэт пӧшти пыдди эз пукты.
Кэтӧс ёнджыкасӧ интересуйтіс мӧдтор.
— Сідзкӧ, налы эз удайтчы вӧтлыны сійӧ сьӧд детинкасӧ старӧстаысь? — юаліс сійӧ. — Ок, кутшӧм ме рад!
Ме вывті — вывті рад!
И кутшӧм бур, мый найӧ провалитчисны!..
Сідзи налы и колӧ!
Кэтлы вӧлі нимкодь.
— Думышт, бурджык лоӧ, ас йывсьыд, — шуис сылы дядя Пост. — Гашкӧ, тэныд бурджык ӧні дзебсьыны кытчӧкӧ либӧ висьтавны ставсӧ мамыдлы, медым сійӧ дорйис тэнӧ, ковмас кӧ?..
Найӧ, дерт, лыддьӧны, мый тэ — медся мыжа сыын, мый найӧ провалитчисны, да гусьӧн вӧчин ставсӧ тайӧс…
И, дерт, найӧ кутасны тэныд мынтыны ставсьыс водзӧс…
Кэт пыркнитіс апельсин рӧма кудрисӧ.
— Но мый нӧ, мученикъяс век страдайтлісны идея вӧсна! — горӧдіс сійӧ гордӧя. — Меным мама лыддьыліс вежа Барбара йылысь, кыдзи сійӧ эз пов некутшӧм пыткаясысь.
А Джордано Бруно йылысь ме ачым неважӧн лыдди.
Сійӧс сотісны бипур вылын, но сійӧ век жӧ победитіс, и сылӧн вӧрӧгъясыс яналісны…
Ме тӧда, мый бӧбйӧдлі и Фэйниӧс и Ройӧс, и ӧні нинӧмысь ог пов.
Мед найӧ локтӧны да виӧны менӧ!
Пӧрысь почтальон эз тӧд, серавны сылы али скӧравны.
— Со тэ кутшӧм… великомученица!.. — нюмъялӧмсӧ дзебны зільӧмӧн шуис сійӧ. — А век жӧ бурджык, ме ногӧн, тшӧктыны мамыдлы, медым сійӧ дзебис тэнӧ!
Кэт шпыньмуніс:
— Мый ті, дядя Пост!
Ме ӧд дзеблала мамӧс да доръя сійӧс Фэйниысь да папаысь.
Но коркӧ, кор ме быдма, ме мынта налы водзӧс ставсьыс…
И сэки пӧрысь почтальонлы коли сӧмын чуймыны ичӧтик нывка мужество вылӧ да повзьыны сійӧ лӧглунсьыс, кодӧн тырӧма вӧлі сылӧн челядь сьӧлӧмыс.
24. СЫЩИКЪЯС ПОЧТА ВЫЛЫНӦСЬ
Ми тэкӧд, лыддьысьысь, дзик свободнӧйӧсь, и тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн ми чеччыштам некымын лун водзӧ да суам дядя Постӧс почтӧвӧй контораын, кӧні сійӧ лӧсьӧдӧ мӧдӧдны дасьтӧм корреспонденция.
Тайӧ вӧлі унасикас рӧма письмӧяслӧн зэв ыджыд чукӧр: прӧстӧйяс, срочнӧйяс, заказнӧйяс, кодъясӧс мӧдӧдӧма воздушнӧй, воднӧй, автомобильнӧй да железнодорожнӧй туйясӧд, разнӧй дона маркаяса письмӧяс; тайӧ маркаяс вылас вӧлі петкӧдлӧма разнӧй видъясын Америкаса первой президент Георг Вашингтонӧс.
Тані вӧліны письмӧяс Америка войвылӧ, лунвылӧ да асыввылӧ, Ӧтувтчӧм Штатъясса каръясӧ — Буффалоӧ да Миннеаполисӧ, Сан-Францискоӧ да Новӧй Орлеанӧ, Милуокиӧ да Чикагоӧ, Вашингтонӧ да Нью-Йоркӧ, посньыдик сиктъясӧ да рабочӧй посёлокъясӧ, ӧтка фермаясӧ да индейскӧй сиктъясӧ, Мауи да Гавайи діяс вылӧ, Гонолулуӧ да Пирд Харборӧ, Новӧй Зеландияӧ, Филиппиныӧ, Канадаӧ.
И вӧліны сэні письмӧяс, кодъясӧс адресуйтӧма ылӧ океан сайӧ, — Англияӧ да Францияӧ, Египетӧ да Палестинаӧ, Мупомӧ да Кореяӧ.
Уна конвертъяс вылӧ вӧлі пасйӧма номеръяссӧ военнӧй частьяслысь, кодъяс вӧліны Германияын, Австрияын, Грецияын.
Мый вӧчисны сэні тайӧ письмӧясыслӧн адресатъясыс?
Мыйла начальство видзис йӧз муын сэтшӧм уна американскӧй салдатъясӧс, кодъясӧс важӧн нин виччысисны рӧдинаас гажтӧмчӧм семьяясыс?
Дядя Пост, колӧ чайтны, мый-сюрӧ тӧдіс та йылысь, сы вӧсна мый кор письмӧ чукӧрысь паныдавліс конверт, кытчӧ вӧлі пасйӧма полевӧй почталысь номерсӧ, сійӧ быдпӧрйӧ шуаліс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс — не то «завоевательяс», не то «поработительяс».
Некымын письмӧ вӧлі адресуйтӧма Рочмуӧ; найӧс дядя Пост тӧждысьӧмӧн пукталіс торъя пачкаӧ.
Ӧти татшӧм письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма: «Сӧвет Союз. Мӧскуа. Арбат, 51. Мӧд ранга капитан М. Микайловлы», кыпӧдіс сылысь торъя ыджыд внимание.
Конверт вылас почеркыс — чорыд, веськыд, коді висьталіс сы йылысь, мый и сійӧс гижысьыс веськыд да стойкӧй — кажитчис сылы тӧдсаӧн.
Ёна дыр думайттӧг дядя Пост босьтіс тайӧ письмӧсӧ да дзебис аслас курткалӧн пытшкӧс зептӧ.
Сійӧ, буракӧ, вӧчис тайӧс ас кадӧ, сы вӧсна мый буретш сійӧ здукас пызан вылын зилькнитіс телефон, и связьса начальник шуис:
— Хэрш, босьтӧй сьӧрсьыныд став асъя почтасӧ да кайӧй ме дінӧ.
— Кывза, сэр! — военнӧй ногӧн ярскӧба вочавидзис дядя Пост.
Пӧрысь почтальон, тыдалӧ, дзикӧдз вунӧдіс зептас сюйӧм письмӧ йылысь, а сідзжӧ торйӧдӧм чукӧр йылысь да корис рассыльнӧй-детинкаӧс и сыкӧд ӧтлаын пуктіс пытшкӧсса лифтӧ ӧстальнӧй письмӧ чукӧрсӧ.
Тыдалӧ, мыйӧнкӧ скӧрмӧдӧм начальник кабинетын, гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, сулаліс миянлы тӧдса сыщик Ньюмен да сыкӧд кык том морт, кодъяслы, кажитчис, колӧ вӧлі сӧмын горӧдны «пиль», медым найӧ пыр жӧ уськӧдчисны индӧм жертва вылӧ.
— Ті кӧ сідзи кӧсъянныд, верманныд тӧдмасьны ещӧ со тайӧяскӧд, — шуис начальник да довкнитіс юрнас сійӧ письмӧяслань, кодъясӧс дядя Пост да детинка грузитісны ручнӧй тележкаӧ.
Сійӧ шыасис пӧрысь почтальон дінӧ: — Тіян районыд, тыдалӧ, лыддьыссьӧ квайтымын кӧкъямысӧд номер улын, Хэрш?
— Стӧч сідзи, сэр, — веськыда сувтіс дядя Пост. — Асыввыв окраинаса кварталъяс, шуйгавывса набережнӧй, рабочӧй керкаяс.
— Ага!
Сідзкӧ, Горчичнӧй Райыс ставнас тіян жӧ? — пинь пырыс шуыштіс Ньюмен. — Жалита тіянӧс, пӧрысь морт.
Тайӧ медся сьӧкыд район на пӧвстысь, кытчӧ ті нуаланныд письмӧяс.
Дядя Пост нинӧм эз шу.
— Верманныд мунны, Хэрш, ме сэсся тіянӧс ог кут, — шуис начальник.
— Кывза, сэр!
Посетительяс вылӧ видзӧдтӧг да, кажитчӧ, весиг найӧс аддзытӧг дядя Пост петіс кабинетысь.
Но муртса сійӧ пӧдлаліс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ, кыдзи друг кучкис мыйвынсьыс аслыс пидзӧсас да сэтшӧм тешкодя вежыньтіс чужӧмсӧ, мый рассыльнӧй-детинка чуймӧмӧн юаліс:
— Мый тіянкӧд, дядя Пост?
Мый нӧ ті нимкодясянныд?
— Ме? Нимкодяся? — чуймис дядя Пост. — Мый тэ, Кобб!
Тэныд, тыдалӧ, кажитчис.
Мыйысь нӧ меным нимкодясьнысӧ, висьтав?
Ме ӧд талун ещӧ эг на завтракайтлы, век на нокси тайӧ проклятӧй почтанас…
А сэк кості, кор кабинет ӧдзӧс сайын лои тайӧ ичӧтик недоразумениеыс, кабинетын кык том морт да сыщик Ньюмен старайтчӧмӧн видлалісны корреспонденциясӧ, кодӧс вайис дядя Пост.
Найӧ зэв бура сортируйтісны письмӧяссӧ канмуяс серти, видлалісны почеркъяссӧ, мукӧддырйи весиг лупа пыр, а мукӧд письмӧяссӧ видзӧдісны югыд водзын (и муртса эз исавны).
Некымын письмӧ, кодъясӧс вӧлі адресуйтӧма военнӧй частьясӧ, кыскисны Ньюменлысь вниманиесӧ, сійӧ пуктіс найӧс бокӧ, но сэсся, тыдалӧ, бӧр вежис ассьыс думсӧ да шыбитіс ӧтувъя чукӧрӧ.
Сыщик, тыдалӧ, эз аддзы сійӧс, мый корсис, да сы вӧсна скӧраліс.
А кор сылы сюрлісны конвертъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма артмытӧм на челядь почеркӧн да адресуйтӧма — ӧтиӧс Натчезӧ, а мӧдӧс Брикстонӧ, сійӧ скӧрпырысь весиг шыбитіс найӧс ассяньыс ылӧ.
— Разбирайт тані ещӧ челядьлысь быдсикас чукыль-мукыльяссӧ! — скӧрпырысь вомгорулас шуыштіс сійӧ. — Этша ӧмӧй менам настӧящӧй делӧыс?
— Талун, тыдалӧ, нинӧм оз шед кыйнытӧ, кӧзяин, — леститчӧмӧн шуис ӧти том мортыс.
Эк, Ньюмен, Ньюмен!
Ньӧти жӧ нин тіян сюсьлуныд абу!
Мый эськӧ вӧлі не восьтыны ӧти письмӧ на пиысь, кодъясӧс ті сэтшӧм зывӧкпырысь шыбитінныд бокӧ!
Гашкӧ, буретш «челядь чукыль-мукыльясысь» ті эськӧ аддзинныд унатор сы пиысь, мый тіянӧс интересуйтӧ, и унатор сы пиысь, мый волнуйтӧ тіянлысь кӧзяеватӧ.
«Дона ма! — тадзи заводитчис письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма Брикстонӧ, Мэйн-стрит, 11, миссис Смитлы. — Чукӧрмис сы мында выльтор — думыштнытӧ он куж, а гижны вӧлі некор, и тэ, колӧ чайтны, тӧждысян нин ме вӧсна.
Менам ставыс лючки-ладнӧ, донаӧй, и ме, буракӧ, весиг кута выступайтны праздник дырйи да лыддьыны кутшӧмкӧ мича кывбуръяс природа йылысь либӧ мечтаяс йылысь.
Тадзи меным шуис мистер Ричардсон, а вӧчис ставсӧ тайӧс сійӧ жӧ Чарли Робинсоныс, и тайӧ зэв бур сы боксянь!
Сылӧн, коньӧрлӧн, ыджыд лёкторъяс, и ме весиг ог тӧд, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс, сы вӧсна мый Фэниан Мак-Магон — зэв лёк да мстительнӧй, а сылӧн другыс, Мэйсон, ещӧ лёкджык, и кыкнанныс найӧ сетӧмаӧсь кыв вӧтлыны Чарлиӧс миян школаысь и вообщӧ дзикӧдз мучитны став мӧд рӧмаяссӧ.
Колян четвергӧ найӧ вӧчисны бӧрйысьӧмъяс и кӧсйӧны пуктыны старӧстаӧ Мак-Магонӧс.
Сы вӧсна ставсӧ, коді сулаліс Чарли дор да вӧлі сылӧн другӧн, найӧ мырдӧн кыскисны нёльӧд судтаӧ, тыртӧм кабинетӧ, и сэтчӧ миянӧс ставнымӧс игналісны, а асьныс коймӧд судтаын гӧлӧсуйтісны Чарлилы паныд, и артмис сідзи, быттьӧ сы дор пӧшти некод абу.
И Чарли сулаліс ӧтнас аслас став вӧрӧгъяслы паныд, но тайӧ эз мешайт сылы висьтавны зэв бур речь, и миян ребята пӧвстысь унаӧн висьталӧны, мый сійӧ кутіс асьсӧ герой моз.
Ме тайӧ речсӧ эг кывлы, сы вӧсна мый сійӧ кадас пукалі иган сайын мукӧдъяскӧд ӧтлаын нёльӧд судтаын — менӧ кватитісны друг, и ме весиг эг удит нинӧм думыштны, кыдзи лои иган сайын.
И, дона ма, детинкаяс орӧдісны менам лӧз свитерлысь соссӧ, но тайӧ нинӧм, мед сӧмын Чарли победитас.
Да и ме сійӧс вурышті нин, сӧмын эг Чарлисӧ, а соссӧ, сідзкӧ, тэ эн дӧзмы.
Став медбур детинкаясыслы да нывкаясыслы миян сюри жӧ, и ми, гашкӧ, иган саяс пукалім эськӧ пекничаӧдз, эз кӧ миянӧс ставнымӧс мезды Василь Гирич.
Сійӧ зэв бур детинка и сійӧс миян ставныс радейтӧны, сы вӧсна мый сійӧ Чарлилӧн друг и вообщӧ зэв способнӧй да тӧлка.
Робинсонкӧд ӧтлаын найӧ стрӧитісны ордйысьӧмъяс кежлӧ автомобиль, и сылӧн зептас век зэв уна быдсикас инструмент.
Но, кор ми ёна кутім шогсьыны и Нэнси Гоу шуис весиг лэччыны водосточнӧй труба кузя либӧ карниз кузя воӧдчыны пӧжарнӧй пос дінӧдз, Василь друг шуӧ: «Нинӧм татшӧмсӧ оз ков вӧчны.
Вит минут мысти ме ставнытӧ тіянӧс татысь петкӧда».
И перйӧ зепсьыс отвёртка да ещӧ кутшӧмкӧ инструмент, мунӧ ӧдзӧс дорӧ и заводитӧ ноксьыны томаннас.
Ми зэв ёна полім, мый томаныс кутас зилякывны и мак-магоновскӧй детинкаяс кыласны да кутасны миянӧс.
Но Василь уджаліс ньӧти шумтӧг, да и найӧ ставныс уліас вӧліны сэтшӧм занятӧсь бӧрйысьӧмъясӧн да вӧліны сэтшӧм уверенӧсь, мый миянлы сэсь некор не петны, весиг лэдзалӧмаӧсь став часӧвӧйяссӧ.
И Василь вит минутӧн восьтіс томансӧ, и ми ставным котӧртім уліӧ да пырим кабинетас, кор найӧ празднуйтісны нин победа да лыддисны гӧлӧсъяс.
А Чарли сулаліс пельӧсын, и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі полководец кодь, коді гӧгӧрвоӧ, мый терпитӧ поражение, но шуис не сдайтчыны кувтӧдзыс.
И ме матыстчи сы дінӧ, мамочка, а сійӧ меным шуӧ: «Тэ настӧящӧй друг, Мери Смит, и ме ог тӧд, мый эськӧ ме вӧчи тэтӧг».
Сійӧ минутас локтіс ачыс мистер Ричардсон, коді ставсӧ нин тӧдіс заговор йывсьыс, да юаліс миянлысь, честнӧя-ӧ нуӧдсисны бӧрйысьӧмъясыс, а ми ставным ӧттшӧтш горӧдім: «Эз!»
Сэки сійӧ тшӧктіс «вождьяслы» — Фэнианлы да Ройлы — гӧгӧрвоӧдны сылы став делӧсӧ, но налы вӧлі сэтшӧм яндзим, мый найӧ эз кӧсйыны нинӧм висьтавны.
Миян йӧзлы эз жӧ вӧв лӧсьыд, торъя нин налы, кодъяс сулалісны Мак-Магон дор.
А сэсся локтіс директор.
Кытчӧдз сійӧ эз тӧд, мый Фэйни яналіс, сійӧ вӧлі зэв весел, эз вӧв ас кодьыс, а сэсся пыр жӧ бара лои скӧр, уськӧдчис Ричи вылӧ да тшӧктіс сылы сетны объяснение.
Дона ма, ми ставным зэв ёна полам Ричи вӧсна, полам, мый сылӧн лоасны неприятностьяс.
Сёрнитӧны, быттьӧ пӧ директор и весиг ачыс мистер Миллард мыйыськӧ сыӧн недӧвӧленӧсь.
Буракӧ, ставыс тайӧ сы понда, мый Ричи ставыс дінӧ — и еджыдъяс дінӧ и сьӧдъяс дінӧ — относитчӧ ӧткодя бура.
И ещӧ, буракӧ, сы понда, мый сійӧ частӧ ветлывлӧ заводъясӧ да верфьясӧ, сёрнитӧ сэні рабочӧйяскӧд да велӧдӧ найӧс!
Зэв гусьӧн тэныд висьтала, ма: сійӧ быд лун ветлӧ тётя керка дінті, и пӧшти век сыкӧд мунӧ кодкӧ рабочӧйяс пӧвстысь.
Мистер Ричардсон кыкысь нин эз казявлы менӧ, кӧть ме и копыртчылі сылы.
Сӧмын тэ та йылысь, пӧжалуйста, некодлы эн висьтав.
Та йылысь тӧдӧ сӧмын Чарли, но сійӧ тшӧктіс меным чӧв овны кувтӧдз.
Мамочка, эн ыстав меным вышивайтчан рисунокъястӧ.
Найӧ вӧлі колӧны Патриция Причардлы, но ме куим лун нин от сёрнит сыкӧд и некор сэсся сыкӧд ог кут дружитны.
Сійӧ — трусиха да предательница!
А ещӧ ас йывсьыс ачыс шулывліс, мый сійӧ «высшӧй натура».
Став «высшӧй натураясыс» кӧ татшӧмӧсь, мед лучшӧ ме лоа медся низшӧйнас!
Менам сэтшӧма сы вылӧ лӧгӧй петӧ, мый весиг ог вермы тэныд гижны ӧні, мый сійӧ вӧчис!
Колӧ тэныд висьтавны, ма, мый став тайӧ неприятностьяс вӧснаыс ме коли вель уна занятие.
Фэйниӧс да Ройӧс миян ставыс шуӧны «фальшивӧй вождьясӧн», и найӧ сэтшӧма скӧралӧны, мый некодкӧд классын оз сёрнитны, весиг асланыс компаниякӧд.
Век жӧ ме думайта, мый найӧ тадзи оз кольны тайӧс да вӧчасны Чарлилы кутшӧмкӧ лёктор.
Сы вӧсна ме решиті, мый лоа Чарлилӧн ангел-хранительӧн и быдлаӧ кута мунны сы бӧрысь да следитны сійӧ детинкаясыс бӧрся.
Тӧрыт Патриция леститчис ме дінӧ, но ме сулалі аслам кыв вылын.
Чарли шуӧ, мый ме зэв стрӧг сы дінӧ, мый Патриция прӧстӧ шӧйӧвошис и эз кӧсйы вӧчны нинӧм лёксӧ, но ме тайӧс ог эскы.
Гиж меным ӧдйӧджык, мый тэ тайӧ ставтор йывсьыс мӧвпалан.
Нэм кежлӧ тэнад Мери Смит».
Мери Смит лыддьыссис школаын медся ӧкуратнӧй нывкаӧн, и сылӧн письмӧыс ещӧ ӧтчыд тайӧс докажитіс.
Розӧвӧй бумага вылӧ гӧгрӧс сӧстӧм почеркӧн гижӧм письмӧыс вӧлі сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧй да мича, кутшӧм и сійӧс мӧдӧдысьыс.
Нимкодь вӧлі кутны киад татшӧм письмӧтӧ!
Сы пыдди мӧд послание йылысь нинӧм татшӧмкодьсӧ шуны эз позь.
Тайӧ письмӧсӧ вӧлі адресуйтӧма Ӧтувтчӧм Штатъяс лунвылӧ, Натчез карӧ; сійӧс вӧлі гижӧма мисьтӧма, няйта, тэрмасьӧмсорӧн.
Со сійӧ:
«Дона бать!
Ті виданныд менӧ, мый ме видза вывті уна сьӧм.
Но ті ӧд асьныд не ӧтчыд шулінныд, мый характерӧй менам дзик дедушкалӧн кодь.
А весиг медбӧръя негрыс миян тӧдӧ, мый дедушка вӧлі азартнӧй картіасьысь да политик.
Ӧні ме, дона батьӧй, ог ворс картіӧн, ни ог участвуйт понъясӧн ордйысьӧмын.
Кыдзи шуӧны миян школаын, ме «вӧча политика».
Ми Мак-Магонкӧд кӧсъям весавны школаысь сынӧдсӧ — вӧтлыны став сьӧд кучикаяссӧ.
Фэнианлӧн батьыс тырвыйӧ сӧгласен миянкӧд да отсалӧ мыйӧн вермӧ, но вӧчны тайӧс абу зэв кокни.
Делӧыс сыын, мый уна ребяталӧн чувствуйтсьӧ гӧрд дух.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, та кузя миян абу лючки-ладнӧ, и ме тӧдвылӧ уськӧді ставсӧ, мый ті висьтавлінныд коммунистическӧй опасность йылысь.
Подозрение улын миян торйӧн нин ӧти велӧдысь — Ричардсон — да ещӧ миян сьӧд кучика старӧсталӧн став компанияыс.
Ми Мак-Магонкӧд чукӧртім нин кутшӧмсюрӧ фактъяс и тайӧ лун-вой висьталам найӧс кодлы колӧ.
Сідзкӧ, вот, дона бать, ме занимайтча ог ковтӧмторъясӧн, кыдзи ті гижанныд, а сэтшӧм делӧясӧн, кодъясысь и ті ошкинныд эськӧ, тані кӧ ті вӧлінныд.
Зэв ёна кора тіянӧс ыстыны меным ещӧ кӧть дас доллар.
Тіян пи Р. М. Мэйсон».
Ок, кыдзи скӧраліс эськӧ сыщик Ньюмен, кыдзи видіс эськӧ ассьыс отсасьысьяссӧ, тӧдіс кӧ сійӧ, кутшӧм добыча лэдзис сійӧ аслас киясысь!
Донӧн эськӧ мынтысис сійӧ сыысь, медым тӧдмасьны сійӧн, мый письмӧясас гижӧма.
Но сыщик Ньюмен нинӧм татшӧмсӧ эз тӧд.
А сы вӧсна сійӧ видлаліс ещӧ куимсё гӧгӧр письмӧ, очсыштіс да висьталіс:
— Талун нинӧм интереснӧйсӧ аслым ме ог аддзы.
Пырала коркӧ ещӧ тайӧ лун-вой.
— О-кэй, — жугыля шуис начальник.
25. НЭНСИӦС ВЕЖИСНЫ
Асылыс вӧлі шондіа да тӧла, кыдзи овлӧ мукӧддырйи апрельын.
Туйяс косьмисны еджыдӧдз нин, и сьӧд топольяс чурвидзисны на вылын, быттьӧ горӧдан пасъяс.
Буссӧ газолинлысь да кухняса чадлысь дуксӧ вевттигтыр восьса ӧшиньясӧд пырис муртса кылыштан тулыс дук.
Кирпичнӧй урӧд ӧшиньсянь, кӧні олісны Гиричьяс, тыдалісны шиферысь вӧчӧм руд керка вевтъяс, Горчичнӧй Райысь пӧлыньтчӧм лачугаяс, балконъяс вылӧ ӧшлӧм белье.
Кыз зобъя гулюяс ветлӧдлісны карнизъяс кузя да кургисны; асланыс став видӧн найӧ петкӧдлісны, мый воис кад нимкодясьны олӧмнас.
Улын, няйтас да бус пытшкас, ноксисны курӧгъяс, понъяс да челядь: тулыс воис, тулыс воис!
Кирпичнӧй керкаын сьыліс скрипка.
Сійӧ сьыліс сэтшӧм меліа да нора, мый Темпилӧн, коді бергӧдліс песласян машиналысь ручкасӧ, век ӧтарӧ доршасис синваыс.
— Тайӧ детинкаыс — настӧящӧй волшебник, — висьталіс сійӧ аслас посньыдик челядьыслы, быттьӧ найӧ вермисны гӧгӧрвоны сылысь шогсӧ да сылысь радлунсӧ.
Василь ворсіс дедыслӧн сьӧд скрипка вылӧ щӧкасӧ пуктӧмӧн, синъяссӧ джынвыйӧ тупкӧмӧн.
Вӧлі-ӧ тайӧ баййӧдлан сьыланкыв, кодӧс важӧн-важӧн сьывліс сылы мамыс, али сёрӧнджык кытыськӧ кывлӧм мелодия, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Тӧдіс сӧмын, мый тайӧ музыкаыслӧн абу нинӧм ӧткодьыс ни карыскӧд, коді тыдаліс сылы ӧшинь пырыс, ни зэв ыджыд озырлуна да зэв ыджыд корысьлуна тайӧ беспокойнӧй, тшына да лихорадочнӧй канмуыскӧд.
Эз, тайӧ сьыланкывйыс чужис тасянь зэв ылын, чӧскыд дука веж крайын, кӧні гӧраяс мыджӧны лӧз енэжсӧ, кӧні лугъяс вылын быдмӧны аддзывлытӧм мича дзоридзьяс, кӧні, леопард кучик кодь сераӧсь, сулалӧны гырысь букъяс да визувтӧны долинаясӧд сӧдз ваа тэрыб юяс.
Детинка-пастух пукалӧ из колыба * дорын да аддзӧ лӧз гӧраяслысь ылі йывъяссӧ.
* Колыба — Карпатыын пастухлӧн хижина.
Дзирдалысь, зарни югӧр надзӧник визувтіс гӧраяссянь, енэжсянь, му вывсянь, зарни лютикъяс зильгӧны кок улад, зильгӧны ыжъяслӧн кӧлӧкӧльчикъясыс, и ставыс тайӧ ӧтлаасьӧ рӧдиналӧн мича мелодияӧ.
Кутшӧм сиктса свадьбаяс вылын ворслывліс тайӧ скрипкаыс сэні, кӧні сійӧ оліс ичӧтдырйиыс?
Коді йӧктыліс сійӧ шы улын?
Кутшӧмӧсь нывъясыс сэні, Карпатъяс?
abu
— Мый нӧ тэ ланьтін, пиук? — видзӧдліс орчча жырсьыс батьыс. — Ворс да сьыв, пиук, да гораджыка. Гӧгӧрвоан? — Сійӧ зэв сюся видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Гӧгӧрвоа, батьӧ, — довкнитіс юрнас Василь.
Сійӧ ӧдйӧ вежис скрипкаыслысь ладсӧ и ӧта-мӧдсӧ вильыша панъялігтыр со кутісны чеччавны нин гажа, йӧктан нотаяс:
— Йӧктӧй, челядь, йӧктӧй! — Темпи ӧвтыштіс быгйӧсь кияснас. — Татшӧм музыка дырйиыд эськӧ и ме эг вермы кутчысьны, заводиті эськӧ йӧктыны, не кӧ уджыс!
И став суседъясыс кылісны гора, йӧктыны чуксалысь музыка, коді дзикӧдз вевттис сёрнисӧ, кодӧс нуӧдісны Иван Гирич жырйын куим морт, сёрнисӧ, кодӧс, не кӧ тайӧ музыкаыс, позис зэв кокниа кывны, сы вӧсна мый рабочӧй оланінъяслӧн стенъясыс зэв вӧсниӧсь.
А кыдзи позьӧ тӧдны ӧні, ӧнія Америкаын, кутитӧм морт овмӧдчис тэнад стена сайын и эз-ӧ сійӧ пӧлучит Ыджыд Боссянь да сылӧн матыссаяссянь задание следитны тэнсьыд быд воськов да кыв!
Иван Гирич ордын вӧліны миянлы тӧдса нин негр-инвалид Цезарь Бронкс да мистер Ричардсон.
Да, да, ачыс мистер Ричардсон пукаліс тайӧ белитӧм тыртӧм жырас, кодӧс сӧмын гажӧдлісны стенас ӧшалысь кык вышивайтӧм кузьчышъян — закарпатскӧй вышивайтчысьяслӧн уджыс.
Татшӧм жӧ вышивка мичмӧдіс кӧзяиныслысь еджыд полотно дӧрӧм юрйывсӧ.
И тайӧ лымъеджыд дӧрӧмыс вылӧ, ӧкуратнӧя штопайтӧм розьясыс вылӧ видзӧдігӧн быдӧн гӧгӧрволісны, мый кӧзяиныс лыддьӧ сійӧс аслас медся бур паськӧмӧн да зэв ёна сійӧс видзӧ.
Збыль, Иван Гирич святӧя хранитіс ставсӧ, мый вайліс коркӧ аслас ылі рӧдинаысь.
И кымын дырджык сійӧ оліс тайӧ лёк, бокӧвӧй канмуас, кымын унджык вын да дзоньвидзалун кольліс татчӧ, Ыджыд Босс заводъясӧ, сымын век мусаджык да донаджык лолі сылы мадьярскӧй владычестволӧн сьӧкыд воясӧ эновтӧм край да сымын ёнджыка чувствуйтліс сійӧ асьсӧ тані, Америкаын, бокӧвӧй мортӧн.
— Меным кажитчӧ, мый челядь коляскаяссянь да газӧвӧй плитаяссянь ми регыд дзикӧдз вуджам снарядъяс вылӧ, — заводитӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз шуис Иван Гирич. — Ыджыд Босс прикажитіс переоборудуйтны кутшӧмсюрӧ машинаяс, медым любӧй кадӧ позьӧ вӧлі содтыны боеприпасъяс лэдзӧм.
Велӧдысь видзӧдліс аслас сёрнитысь ёртъяс вылӧ:
— Да, вот ми Цезаркӧд вӧлім война вылын да мӧвпалім, мый мирын ставыс вежсяс да пуксяс всеобщӧй мир да полнӧй справедливость.
А ӧні ми аддзам, кутшӧм ми вӧлім гӧгӧрвотӧм кагаясӧн.
Быд доллар, кодӧс видзӧма оружие вӧчӧм вылӧ, содтӧ Миллардъяслысь доходъяссӧ.
Вот найӧ и клопочитӧны выль война, и пола, ӧзтасны сійӧс, Америкаса прӧстӧй йӧз кӧ оз кужны сувтны талы паныд.
Ӧд Сӧвет Союз — му вылын медся мирнӧй канму, а миянлы век ӧтарӧ дольӧны, мый именнӧ Сӧветъяс кӧсйӧны войнасӧ…
— Ок, мистер Ричардсон, не кӧ ті да не тіян информацияныд, ми эськӧ олім вӧрын моз! — пӧся шуис Гирич. — Мый ме тӧда кӧзяевалӧн политика йылысь, мукӧд канмуясса рабочӧйяс йылысь, Сӧвет Союз йылысь?
Да сӧмын сійӧс, мый висьталас меным Босс!
— Вернӧ, Гирич, — довкнитіс юрнас Цезарь. — Ми долженӧсь лыддьыны Миллардлысь газетъяссӧ, видзӧдны фильмъяс, кодъясӧс лэдзӧ Миллардлӧн кинокомпанияыс, кывзыны радио пыр передачаяс, кодъясысь мынтысьӧ Миллард.
Не кӧ ті, мистер Ричардсон, миянлы эськӧ не и тӧдлыны правдасӧ!
Сійӧ газетъяссӧ да небӧгъяссӧ, кодъясӧс ті ыстылінныд кольӧм пӧрйӧ, ме сеті ребяталы.
Вот вӧлі радлуныс!
Найӧ вермисны мыйсюрӧ тӧдмавны сы йылысь, мый вӧчсьӧ Сӧвет Союзын!
А то кывзан кӧ радио да лыддян миянлысь газетъяс — сэні ставныс корысьяс, сэні став челядьсӧ мырддьӧны бать-мамыслысь да передайтӧны государстволы, каръяс кузя котралӧны кӧинъяс, сы вӧсна мый нинӧм сёйнысӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, гижӧны быдсикас лёкторъяссӧ, медым йӧзлы эз ло окота мунны рӧдинаас…
— А кутшӧм нимкодьпырысь ребята пӧвстысь унаӧн мунісны эськӧ ас гортаныс, шуа веськыда! — Цезарь скӧрысь кутіс пушкыны калляннас. – Мый найӧ татысь аддзӧны?
abu
abu
Быд лун виччысьӧны, мый найӧс шыбитасны улича вылӧ.
Со, кывсьӧ, Илионын, Ремингтон-Рэнд заводын, вӧлӧма квайт сюрс сайӧ рабочӧй, а ӧні на пиысь нёль сюрссӧ уволитӧмаӧсь.
А Элмайрын, тайӧ жӧ компанияыслӧн заводын, шыбитісны улича вылӧ миян коддемсӧ вит сюрс мортӧс.
А заводитлӧй шуны, мый ті кӧсъянныд мунны океан сайӧ — Польшаӧ, либӧ Мадьяр муӧ, либӧ, енмӧй видз, Сӧветъяс канмуӧ!
Ук, кыдзи кутасны горзыны кӧзяева!
Объявитасны ставсӧ коммунистъясӧн да усьӧдасны полицияӧс.
— А век жӧ ребята лӧсьӧдчӧны мунны, — шуис Гирич. — Миян заводын унаӧн дзикӧдз нин решитісны эновтны «божьей канмутӧ». — Сійӧ сералӧм могысь шпыньмуніс. — Сӧмын кӧсйӧны первой тӧдмавны, кутшӧмджык сэні олӧмыс.
Цезарь пыркнитіс-лэдзис тшынсӧ быдса сюръя.
— Ме ёна надейтча Джим Робинсон вылӧ, — шуис сійӧ. — Джим должен регыд воны ыджыд путешествиеысь.
Сійӧ ӧд вӧлі мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй Конгресс вылын, и сёрнитӧны, мый сійӧ вӧлӧма став канмуясас, кӧні йӧз лӧсьӧдісны выль порядок.
Вот и висьталыштас жӧ!
Сійӧ кӧть и нималана артист, но сэтшӧм жӧ гӧль семьяысь, кыдзи и ми ставным.
Ас морт, ӧти кывйӧн кӧ шуны.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый интересуйтӧ рабочӧй мортӧс, и сочувствуйтӧ ставнымлы миянлы.
abu
abu
— Меным менам друг-моряк кӧсйысис ыстыны Мӧскуаысь фотографияяса выль журналъяс.
Сэтысь ті верманныд аддзыны ставсӧ, мый тіянӧс интересуйтӧ рабочӧйяс олӧм йылысь да колхозъяс йылысь, — шуис Ричи.
— Сӧмын эн сюрӧй Миллардлӧн ищейкаяслы, сэр, — шуис Цезарь. — Найӧ сідзи и корсьысьӧны кар пасьтала, сідзи и кыйӧдӧны йӧзӧс…
Кутчысясны мыйӧкӧ — и мыждасны антиамериканскӧй деятельностьын да ыстасны, мый налысь бурсӧ босьтан, катаргаӧ.
abu
Гирич ас тӧдлытӧгыс видзӧдліс ӧшинь вылӧ, сэсся ӧдзӧс вылӧ.
Но ставыс вӧлі спокойнӧ, и стен сайын кылісны скрипкалӧн век сійӧ жӧ мелодическӧй шыясыс.
— Дядюшка Пост корис передайтны тіянлы, сэр, мый ӧні сійӧ тіянлысь став письмӧяссӧ ас кинас кутас новлыны аэродромӧ да сдавайтны почтовӧй самолётӧ, — шуис сійӧ. — Но и повзьылӧма жӧ старик медбӧръяысьсӧ, кор локтӧмаӧсь шпикъяс!
Ричардсон довкнитіс юрнас:
— Дядюшка Пост — удивительнӧй молодеч!
Вот морт, кодлы позьӧ дӧверитчыны быдторйын.
Кольӧм пӧрйӧ, не кӧ сійӧ, менам эськӧ вӧліны ыджыд неприятностьяс, сы вӧсна мый ме гижи аслам друглы Америкаса передӧвӧй йӧзлӧн настроениеяс йылысь, а тайӧ настроениеясыс ньӧти оз воны сьӧлӧм выланыс сэтшӧмъяслы, кыдзи Ыджыд Босс…
Школаса директор мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ мынтӧдчыны меысь, и менам быд немдумайттӧг шуӧм лоӧ помкаӧн, медым мыждыны менӧ Мӧскуакӧд йитӧд кутӧмысь.
А ті тӧданныд, мый тайӧ лоӧ тані миян кадӧ.
Цезарь нервнӧя кутіс таркӧдны пу кокнас:
— Найӧ и ме бӧрся вӧтлысьӧны.
Кор ме локті заводӧ видлыны кодсюрӧӧс ребята пӧвстысь, менӧ пыр жӧ вӧтлісны да пыр жӧ ыстісны ме бӧрся шпикӧс.
А кыдзи найӧ усьӧдӧны еджыдъясӧс сьӧдъяс вылӧ!
И век ӧтарӧ дольӧны, быттьӧ сьӧдъяс донтӧм-донысь босьтчӧны быдсикас уджӧ да зырӧны еджыд рабочӧйясӧс.
Зільӧны, негодяйяс, ӧзтыны вражда, медым ӧтипӧлӧс гӧль йӧз кыпӧдчисны мӧдпӧлӧс гӧль йӧзлы паныд, а асьныс тайӧ шум дырйиыс кутасны нуӧдны ассьыныс политикасӧ!
Ричардсон зумыштчис.
— Ставыс тайӧ ӧти цеплӧн звеноясыс, — шуис сійӧ. — Весиг школаын детинкаяс вӧчӧмаӧсь быдса заговор да кӧсйӧмаӧсь зырны став мӧд рӧмаяссӧ.
Шуд вылад, ме удиті воны ас кадӧ.
— Тӧдам, тӧдам!
Ставсӧ та йылысь тӧдам! — шуис Цезарь. — Ӧд Робинсон — менам пӧгибнитӧм друг Тэдлӧн пиыс.
Чарли меным важӧн нин висьтавліс, мый сылы паныд пансьӧ зэв лёк делӧ.
— И меным менам Васильӧй висьтавліс, — тшӧтш шуис Гирич. — Найӧ ӧд Чарликӧд зэв бур другъяс.
Менам пиӧй век ӧтарӧ кыскалӧ менӧ Робинсон дорӧ сӧвещайтчыны автомобиль кузя.
Кыкнанныс найӧ — конструкторъяс, — серӧктіс сійӧ. — Но, а ӧні найӧ классын ставныс издевайтчӧны директор ни вылын.
Сӧмын тайӧ детинкаясыс оз ланьтӧдчыны, верманныд меным эскыны.
Найӧ мынтасны на водзӧс ставыслы, коді сулалӧ Робинсон дор.
Ме сійӧ йӧзсӧ бура тӧда, сійӧ кадсяньыс на, кор батрачиті аслам Карпатыын пан ордын…
Цезарь таркнитіс здоров кинас пызанӧ.
— Дӧзми!
Ок, кыдзи дӧзми! — шуис сійӧ. — Ми решитім чукӧртчыны майся праздник дырйи — ставным, кодъяс вӧлім война вылын, — да сёрнитыштны сьӧлӧмсянь.
Ми, мӧд рӧма ветеранъяс, лэптам ассьыным пу кокъяснымӧс да тыртӧм сосъяснымӧс да предъявитам бур счёт налы, коді ыстіс миянӧс воюйтнысӧ.
И мед найӧ, кодлы сэсся оз ковны войнаясыс, бура думыштасны став йывсьыс.
— Куш мӧд рӧма ветеранъясыд этша, — шуис велӧдысь. — Став войтыр должен кыпӧдчыны налы паныд, кодлы войнаыс выгӧднӧй.
Сӧмын сэки позьӧ шедӧдны став му вылын шуда олӧм да мир.
друг гораджыка кыліс орчча жырйысь гажа сьыланкыв.
Цезарь, коді вӧлі мукӧд негръяс кодь жӧ музыкальнӧй, пыр жӧ запомнитіс мотивсӧ да заводитіс надзӧник сьывны.
— Тайӧ тіян рӧдиналӧн сьыланкыв? — кывзігтыр юаліс Ричардсон.
Гирич довкнитіс юрнас.
— Да, тайӧс миян сьылӧны праздникъяс дырйи йӧктігъясӧн, — вочавидзис сійӧ. — Шусьӧ «коломыйка».
— «Ко-ло-мый-ка», — мыйкӧ мӧвпалігтыр повторитіс велӧдысь. — Тайӧ ӧд украинаса ногӧн?
Кутшӧм мича кыв!
И кутшӧм жаль, мый ме сійӧс ог тӧд!
Но ме сеті аслым кыв гожӧмнас велӧдны роч кыв сідзи, медым арланьыс ме верми нин гижны аслам друглы Микайловлы некымын кыв.
— Ме окотапырысь отсала тіянлы, сэр, — нимкодь лои Гиричлы. — Ме ӧд бура тӧда роч кывтӧ.
А кор ті велаланныд лыддьысьны, ме сета тіянлы некымын небӧг, кодъяс менам эмӧсь: Пушкинлысь, Толстойлысь, Ленинлысь…
Ті аддзанныд, кутшӧм замечательнӧй небӧгъяс гижисны рочьяс.
— И Ленинлысь и Толстойлысь ме лыддьылі, и эг ӧтчыд, — шуис велӧдысь, — но, дерт, меным окота лыддьыны найӧс рӧднӧй кыв вылас.
Сэк, кор муніс тайӧ сёрниыс, орчча жырйын скрипкаыс друг ланьтіс.
Ланьтіс и гӧлӧсыс Васильлӧн, коді сьыліс скрипка бӧрся.
Та пыдди сэні кыліс волнуйтчигтыр вашкӧдчӧм да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шыяс — не то серам, не то бӧрдӧм.
— Мый сэні сэтшӧмыс?
Кодкӧ бӧрдӧ? — шӧйӧвошӧмӧн кӧзяин вылӧ видзӧдігтыр юаліс велӧдысь.
Кӧзяин тэрыба петіс пи жырас да пӧшти пыр жӧ бӧр локтіс.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, плешкас польдчӧма паськыд лӧз сӧн.
— Вот любуйтчӧй Босслӧн да сылӧн помощникъяслӧн удж вылӧ, — шуис сійӧ да мыйвынсьыс кучкис кулакнас пызанӧ. — Татчӧ локтӧмаӧсь школаысь кыкӧн — Беннетлӧн пиыс да сыкӧд нывка-мулаточка.
Нывкаыс сыркъялӧмӧн бӧрдӧ: тӧданныд-ӧ, тіян кутшӧмкӧ велӧдысь да велӧдысь шуӧмаӧсь, мый сійӧ оз кут выступайтны майся праздник дырйи.
Сы пыдди кывбуръяс кутас лыддьыны еджыд нывка, а сылы яснӧя висьталӧмаӧсь, мый, начальство шуӧм серти, еджыд кучик видзӧднысӧ тӧдчымӧн мичаджык.
Медся ӧбиднӧ сійӧ, мый тайӧ кывбуръяссӧ гижӧма сійӧ — мулаточкаыс.
— Тайӧ, буракӧ, Нэнси Гоу, — волнуйтчигтыр чеччис велӧдысь. — Джой, Нэнси, волӧй татчӧ!
Ӧдзӧсӧд первой видзӧдліс Джой.
Сійӧ аддзис велӧдысьсӧ да сэтшӧма чуймис — быттьӧ кынмис порог вылас.
— Мистер Ричардсон, ті… танӧсь? — вомгорулас шуыштіс сійӧ.
Сійӧ пельпом сайсянь мыччысис Нэнсилӧн синваӧн мыськӧм чужӧмыс.
Кор нывка аддзис велӧдысьӧс, коді век зэв бура относитчыліс сы дорӧ, сійӧ кутіс сыркъявны ещӧ ёнджыка.
Пырис зумыш Василь, вомдоръяссӧ сійӧ вӧлі ёна топӧдӧма.
— Но, но дугды бӧрднытӧ да висьтав меным, мый лои, — меліа шуис велӧдысь. — Коді тэнӧ ӧбидитіс?
— Ме… ме… меным… мисс Вендикс… — бӧрдӧмсорӧн шуис Нэнси да тшӧкмуніс синванас.
— Лэдзӧй, сэр, ме висьтала, — водзлань петіс Василь. — Сійӧ зэв ёна шогсьӧ, сэр.
Мед лучшӧ бӧрдас сьӧлӧм бурмытӧдзыс, — делӧвитӧя содтіс сійӧ. — Нэнси, сэр, гижӧма тулысӧс чолӧмалан кывбуръяс, зэв лӧсьыд кывбуръяс, и ставныс ошкисны сійӧс.
Мамыс вурӧма сылы еджыд платтьӧ, медым сійӧ выступайтіс тайӧ платтьӧнас сцена вылын, и мисс Вендикс репетируйтіс сыкӧд тайӧ кывбуръяссӧ да тожӧ ошкис Нэнсиӧс.
А талун, кор сійӧ локтіс репетиция вылӧ, сэні вӧлі мистер Хомер.
Мисс Вендикс да мистер Хомер сёрнитыштісны ас костаныс, а сэсся мисс Вендикс матыстчис Нэнси дорӧ да шуис сылы, мый аслас еджыд платтьӧнас сійӧ дзик гут кодь, коді веськалӧма йӧв пиӧ, и мый тайӧ оз кажитчы зрительяслы.
Стихъястӧ сійӧ босьтіс да шуис, мый сетас найӧс мӧд нывкалы — Мери Смитлы.
— Мери Смитлы?! — горӧдіс велӧдысь. — Да ӧд тайӧ ме ачым кори мисс Вендиксӧс сетны Мери Смитлы кутшӧмкӧ роль спектакльын либӧ концертын!
— А Чарли корис тіянӧс, медым ті отсалінныд корсьны сылы роль, сэр, — шыасис Джой. — Сійӧ, кӧнкӧ, эз и думыштлы, мый Мери вӧсна вӧтласны Нэнсиӧс.
— Найӧ — мистер Хомер да мисс Вендикс — зэв ёна сералісны… шуалісны, мый тайӧс найӧ вӧчӧны мистер Ричардсон корӧм серти, кӧсйӧны вӧчны сылы буртор и сералісны, сералісны помтӧг, — синвасорӧн висьталіс Нэнси.
Велӧдысь тӧдлытӧг чабыртіс кулакъяссӧ.
— Сералісны?!
Нывкалы отсавны менам кӧсйӧмӧй пӧри издевайтчӧмӧ!
— Найӧ став мӧд рӧмаяссӧ вештісны программаысь, сэр, — надзӧник шуис Василь. — Став мӧд рӧмаяссӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі участвуйтны йӧктӧмын да сьылӧмын.
Кодсюрӧлы шуисны, мый найӧ оз справляйтчыны рольнас, мый найӧ оз чувствуйтны ритмсӧ, а мукӧдыслы, Чарли коддемлы, прӧста тшӧктісны весасьны.
Цезарь пыркӧдыштіс тыртӧм соссӧ:
— Негодяйяс!
Ок, кутшӧм негодяйяс!..
И на вӧсна ме, бӧб, вошті ассьым киӧс да ассьым кокӧс, лои беспомощнӧй калекаӧн!
И ме ещӧ эски, мый пуксяс всеобщӧй равенство, всеобщӧй мир да братство!
— Всё равно ме ог сет Мерилы лыддьыны ассьым кывбуръясӧс!
Ме найӧс мырддя сы ордысь! — бӧрдан гӧлӧсӧн горӧдіс Нэнси. — Сійӧ менӧ оз вунӧд, сета тіянлы кыв!
26. ПОПЕЧИТЕЛЬЯС
Чукӧртчисны надзӧник, торъя окотатӧг.
Чужӧмъяс да лозаяс вӧліны гажтӧмӧсь: тайӧ собраниеясыс, кодъяс нуӧдсисны школаын быд тӧлысь, важӧн нин удитісны ставнысӧ дӧзмӧдны.
Но чукӧртчӧм йӧз пӧвстысь некод ньӧтчыд эз кольлы собраниесӧ, сы вӧсна мый тані паныдасьлісны Стон-Пойнтса став «дас куимнан семействоысь» представительясыс, и тайӧ вӧлі светскӧй обществолӧн сэтшӧм жӧ традицияӧн, кыдзи быд тӧлысьӧ чукӧртчылӧмъяс клубын, «кӧин виалысьяслӧн конференция вылын» либӧ пикникъяс вылын, кодъясӧс вӧчлісны йӧзсӧ гижалӧмӧн да кытчӧ лэдзлісны сӧмын «ас йӧзӧс».
Но тайӧ разын собраниеыс должен вӧлі лоны неуна гажаджык, сы вӧсна мый сёрниыс муніс быд вося тувсовъя праздник йылысь, кодӧс вӧчліс кар, мӧд ногӧн кӧ мистер Миллард, «прӧстӧй йӧзлы» да на лыдын тшӧтш и школьникъяслы.
Таысь кындзи, директор Мак-Магон удитіс гарыштны быд попечительлы торйӧн, мый сылӧн эмӧсь ещӧ разоблачительнӧй сяма кутшӧмсюрӧ юӧртӧмъяс, кодъяс долженӧсь ставнысӧ интересуйтны.
Сідз, тані вӧліны миянлы тӧдса нин судья Сфикси, коді мукӧддырся дорысь вӧлі ещӧ на ёнджыка чирзысь да мустӧм; «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» редактор Клиффорд Уорвик — жугыль мужичӧй, кодлы, тыдалӧ, ставыс нин свет вылас удитӧма дӧнзьыны; доктор Рендаль — чукырӧсь, учёнӧйлӧн кодь асныра да волевӧй чужӧма; «Атенеумӧн» владейтысь Тернер — ичӧтик тушаа, дзик саридз свинка кодь, да Парк Бийл — банкса директор, еджыд юрсиа гигант, уна спортивнӧй клубъясын председатель да гольф кузя матчьяс да ордйысьӧмъяс котыртысь.
Мак-Магон кындзи вӧліны некымын ёнджыка довереннӧй велӧдысь, на лыдын Хомер да мисс Вендикс.
Ставныс виччысисны Миллардӧс да ӧшиньясӧ видзӧдігмоз куритісны, юисны содӧвӧй да дышпырысь шыбласисны кывъясӧн.
— Дзик нин тулыс, — шуис доктор Рендаль. — Тӧрыт менӧ корлісны висьысь дінӧ фермаӧ, и ме аддзылі боярышник куст, коді ставнас вевттьысьӧма бутонъясӧн.
— Гм… боярышник? — вомгорулас шуис Уорвик. — Збыль?
— Татшӧм кадад не урокъяс йылысь мӧвпавны, а сы йылысь, медым котралыштны вӧля вылын лӧсьыдіник пӧдругакӧд, — веськыда сувтігмоз шуис Тернер. — Энӧй, энӧй гӧрдӧдӧй, мисс Вендикс, — шыасис сійӧ велӧдысь дінӧ, — ме ӧд висьтала медся идеальнӧй, сӧстӧм дружба йылысь.
Мисс Вендикс яндысьӧмсорӧн серӧктыштіс.
— Но и вильыш жӧ тайӧ Тернерыс! — вомгорулас шуыштіс Уорвик. — Ті сӧмын видзӧдлӧй сы вылӧ: ӧні сійӧ дась тӧвзьыны муяс вывті, кыдзи дикӧй вӧв.
Ставныс бергӧдчисны саридз свинкалань — Тернерлань, — коді вӧлі довольнӧй общӧй вниманиеӧн да надзӧник руксышталіс.
— А ті, Парк, дерт, медводдза шоныд лунъясас жӧ мунанныд Берклиӧ, университетлӧн матч вылӧ? — юаліс Сфиксилысь банкса директор.
— Но, дерт, Боб! — гажаа вочавидзис мӧдыс. — Колӧ жӧ поддержитны ас йӧзӧс.
Ме помалі ӧти воӧ великӧй кетчер Хелтонкӧд и ӧні быд во волывла стадион вылӧ, кор выступайтӧны миян университетскӧй ворсысьяс.
— Шуда морт! — прысьнитіс Сфикси. — Меным эськӧ тіянлысь тӧждысьӧмъястӧ!
Мӧвпавны сы йылысь, коді кымын мач сюйис противник воротаӧ, кор, сійӧ и видзӧд, заводитчас сэтшӧм войтыркостса матч, мый миянлы ставнымлы бур оз ло!
— О, Сфикси пуксис аслас вӧлыс вылӧ!
Ӧні виччысь! — комическӧя повзис доктор Рендаль. — Дерт, авансцена вылӧ ӧні явитчасны большевикъяс!
— Ме тіянкӧд ог сёрнит, док, — пыр жӧ пузис Сфикси. — Ставыс тӧдӧны, мый ті и тіян гӧтырныд ысталінныд прӧдуктаяс да сеталінныд сьӧм испанскӧй беженечьяслы… дружитінныд Стивенсон инженеркӧд — верфын стачка котыртыськӧд.
Ті чайтанныд, ми тайӧс ог тӧдӧй?
Тіян воззрениеясныд миян кадӧ вывті либеральнӧйӧсь, док, кад нин тіянлы найӧс вежны.
— Гашкӧ, и кад, но ме найӧс выль пӧвсӧ збыльысь на эг видлавлы, — лабутнӧя вочавидзис доктор Рендаль. — Сёрнитны кӧ прӧдуктаяс да сьӧм йылысь, то ме найӧс збыль ыстылі да ньӧти эг думайт вӧчны тайӧс гусьӧн.
abu
— Виччысьӧй, док, тадзтӧ абу дыр воны и аслад рӧдиналы изменитӧмӧдз, — скӧраліс Сфикси.
— Ставныд ті лыддьылінныд газетъясысь, мый американскӧй коммунистъяс сӧгласитчӧмаӧсь Торезкӧд да Тольяттикӧд и, лоӧ кӧ война, кутасны дорйыны оз Америкаӧс, а Мӧскуаӧс.
Тайӧ миян слаблунлӧн результатыс!
Важӧн колӧ вӧлі йӧртавны татшӧм йӧзсӧ тюрьмаӧ, кыдзи предательясӧс.
Президент вӧлі дзик прав, кор шуис найӧс изменникъясӧн да сетіс судӧ.
— Но, но, ставыс вернӧ, Сфикси.
Ставыс дзик правильнӧ, и ті дзик правӧсь, — тэрмасис сӧгласитчыны судьякӧд Парк Бийл. — Сӧмын мыйла тадзи скӧравнысӧ?
Мыйкӧ ме эг казявлы, мый ті татшӧм скӧрӧсь, кор ворсім гольфлысь бӧръя партиясӧ.
— Тіянлы ставыс шутка, — броткыштіс Сфикси, — а ме тӧда, мый ми олам вулкан вылын, мый весиг и миян Стон-Пойнтын коммунистъяс тожӧ лӧсьӧдчӧны выступитны, мый и тані уджалӧ Мӧскуалӧн агентураыс…
— Мый сэтшӧмыс?
Мый ті сэтшӧмсӧ сёрнитанныд? — кылісны быд боксянь шызьӧм гӧлӧсъяс. — Миян Стон-Пойнтын?
— А вот юалӧй сылысь, — индіс Сфикси «Стон-Пойнтскӧй новостьяслысь» редакторсӧ, — мед сійӧ тіянлы висьталас.
— Збыль, Уорвик, мыйын делӧыс? — Ставыс повзьӧмпырысь видзӧдлісны жугыль джентльмен вылӧ.
Сійӧ дзӧрыштіс креслӧас да ньылыштіс ӧти вомтыр содӧвӧй.
— Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, ледияс да джентльменъяс, — нюжӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Збыль, ме эськӧ шуи, мый население мыйкӧ мында юкӧнлӧн настроениеыс абу зэв бур.
Асыввыв окраинаын митингуйтӧны, заводъясын митингуйтӧны, негръяс тожӧ заводитісны митингуйтны…
Дерт, войнабӧрса, сідз шусяна, разочарование…
— Ті налы висьталӧй коммунистъяс йылысь, местнӧй агитаторъяс йылысь, сы йылысь, мый Горчичнӧй Райын — быдса мазі поз, — кыз гӧлӧсӧн шуис Сфикси. — Найӧ мӧвпалӧны матчьяс йылысь, тайӧ пӧвадитӧм кагаясыс, кор карын тырыс гӧрдъяс!
— Ті содтінныд, Боб, — очсыштіс редактор. — Дерт, эм некымын агитатор — еджыдъяс и негръяс, — кодъяс шляйтчӧны да шызьӧдӧны рабочӧйясӧс, эм эсійӧ больгун Цезарь Бронксыс, код дінӧ ми регыд босьтчам, эмӧсь, медбӧрын, рабочӧйяс-славяна, кодъясӧс кыскӧ рӧдинаыс…
Но ставыс тайӧ абу на настӧящӧй опасность…
И, таысь кындзи, ми принимайтам нин мераяс, — успокоительнӧя содтіс сійӧ.
Мак-Магон чеччис да многозначительнӧя кызӧктіс.
Ӧнӧдз сійӧ некытчӧ эз шыасьлы да сӧмын внимательнӧя кывзіс сійӧс, мый висьталісны попечительяс.
Но ӧні лои удобнӧй здук, и директор некыдз эз кӧсйы сійӧс лэдзны.
— Кора некымын минут кывзыштны менсьым, джентльменъяс, — заводитіс сійӧ. — Ме кӧсъя висьтавны, мый и тані, школаын, ичӧтик, кыдз шуасны, площадка вылын мунӧны тожӧ кутшӧмсюрӧ лоӧмторъяс и чувствуйтсьӧны сэтшӧм жӧ настроениеяс, кутшӧмъяс йылысь сӧмын на висьталіс миянлы мистер Уорвик — миян уважайтана редактор да попечитель.
Присутствуйтысьяс любопытствоӧн видзӧдлісны директор вылӧ.
— Но висьталӧй, мый тіян сэні лои, Мак, — шуис банкса директор.
— Дерт, но сэки, кор локтас татчӧ миян уважайтана председатель, — шуис Мак-Магон.
Школаса директорлӧн став видыс, сылӧн таинственностьыс, сылӧн зэв аслысногӧн кызӧктышталӧмыс ещӧ ёнджыка кыпӧдісны общӧй любопытствосӧ.
Но присутствуйтысьяслы эз ковмы дыр виччысьны: Хомер, коді видзӧдлывліс ӧшиньӧ да караулитіс Миллардлысь локтӧмсӧ, торжественнӧя объявитіс, мый председательлӧн машинаыс подъезд дорын.
Тайӧ лунас Ыджыд Босс видзӧднысӧ вӧлі торйӧн нин параднӧй.
Сылӧн чужӧмбанъясыс мукӧддырся дорысь вӧліны гӧрдджыкӧсь да лӧсталісны, дженьыдика шырӧм юрси пырыс тыдаліс юрыслӧн сэтшӧм жӧ гӧрд кучикыс, лӧсталысь руд костюмыс топыда пукаліс военнӧйногӧн лэптӧм морӧса косіник фигура сертиыс.
Да и ставнас Босс вӧлі югъявтӧдзыс ниртӧм военнӧй судно кодь, коді веськӧдӧма вражескӧй объектъяс вылӧ дальнобойнӧй орудиеяссӧ.
Сійӧ шыбитіс пальтосӧ да шляпасӧ Хомерлы киас, коді удитіс сэтчӧ матыстчыны, неуна копыртчыштліс присутствуйтысьяслы да пуксис пызан сайӧ председательскӧй местаӧ.
— Кора извинитны сёрмӧмысь, — часі вылӧ ӧдйӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Менӧ вызывайтліс Чикаго.
Гигантскӧй бизнеслӧн, акция кузя, карабъяс да грузъяс кузя вӧчан гырысь операцияяслӧн лов шыыс быттьӧ прӧйдитіс жырйӧд, и быд присутствуйтысь думыштіс тайӧ делӧясыслысь масштабсӧ да кыдзкӧ тӧдлытӧг копыртіс юрсӧ да ещӧ ёнджыка чӧв ланьтіс Ыджыд Босс водзын.
А Босс гӧгӧрвоис тайӧс да кӧсйис ещӧ ёнджыка подчинитны асласдорыс чукӧртчӧм йӧзсӧ да друг шуис:
— Заводитам, Мак-Магон, сы вӧсна мый кадыс менам вывті этша; кык час мысти ме должен лэбзьыны алюминиевӧй трестлӧн сӧвещанньӧ вылӧ.
— Кывза, сэр, — копыртчыліс директор. — Сідз, ледияс да джентльменъяс, первой вопросӧн миян сулалӧ праздниклысь программасӧ обсудитӧм.
Ми ставныдлы тіянлы кольӧм недельӧ на ыстылім предполагайтана программа, кодӧс лӧсьӧдӧма мисс Вендикс участвуйтӧмӧн.
Босс довкнитіс юрнас:
— Помнита.
Тайӧ программасӧ тӧдӧны став присутствуйтысьясыс?
Да?
Должен тіянлы висьтавны, джентльменъяс, мый таво ме лыддя тайӧ праздниксӧ торйӧн коланаӧн.
Колӧ, медым йӧзыс неуна гажӧдчыштісны, шойччыштісны, медым найӧ эз видзны ассьыныс став кадсӧ бесполезнӧй да весиг, ме эськӧ шуи, вреднӧй да антиправительственнӧй собраниеяс вылӧ, кутшӧмкӧ митингъяс вылӧ, ӧти кывйӧн кӧ шуны — став сійӧ ноксьӧмыс вылӧ, коді миян сэтшӧм ёна паськаліс бӧръя кадӧ.
Мед лучшӧ йӧктасны, видзӧдасны фейерверк, катайтчасны карусельӧн…
Ті сӧгласенӧсь мекӧд? — Босс ӧдйӧ видзӧдліс присутствуйтысьяс вылӧ.
— Но, дерт!
Дзик правильнӧ!
Зэв бура думыштӧма! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Гм… Сетны кагалы йӧв пыдди тыртӧм нёнь — бура думыштӧма, — нурбыльтіс доктор Рендаль.
— Ті мыйкӧ шуинныд, док? — синсӧ читкыртіс Миллард. — Энӧй?
Сідзкӧ, ме водзӧ висьтала.
Сідз, ми вӧчам традиционнӧй праздник карса садйын войтырлы бесплатнӧй буфетӧн, кык оркестрӧн, кодъясӧс миянлы сетӧ карса мэр, и обычнӧй парадӧн да школьникъяслӧн выступлениеясӧн.
Тайӧ пӧрйӧ, медым казьтыштны америкаса войтырлы сылысь славнӧй прошлӧйсӧ да выльмӧдны сыын патриотизм чувствосӧ, мисс Вендикс, — сійӧ неуна копыртчыштліс велӧдысьлань, — мисс Вендикс думыштіс вӧчны золотоискательяслысь шествие…
— Зэв бур!
Вывті бур! — кутісны довкйӧдлыны юръяснас попечительяс.
Мисс Вендикс гӧрдӧдіс удовольствиеыс да гордостьыс вӧсна.
— Тайӧ лоӧ Подлиннӧй Красота да Высокӧй Идея, кодъясӧс йитӧма ӧтлаӧ, — татшӧм высокӧй собрание водзын волнуйтчӧмысла муртса лолалігтыр шуис сійӧ.
— Бур, бур! — тэрыба торкис сійӧс Босс; сійӧ поліс, мый Красота йылысь ыджыд шыпассянь сёрниыс вермас нюжавны дыр. — Ме сӧмын эг гӧгӧрво, мисс Вендикс, мый ті гӧгӧрвоанныд выступайтысьяслысь составсӧ вежӧм улын?
Тайӧ школьникъяс йылысь?
Мисс Вендикс шӧйӧвошис да мыйкӧ шуыштіс.
— Разрешитӧй меным доложитны собраниелы, сэр, — чеччис аслас местаысь Хомер. — Делӧыс сыын, мый бӧръя кадӧ миян школаын паськалӧны вреднӧй настроениеяс, и ставсӧ тайӧс панӧны мӧд рӧма велӧдчысьяс.
Сы вӧсна ми, педагогъяс, школаса директор мистер Мак-Магонкӧд ӧтвылысь решитім, мый бурджык лоӧ, он кӧ лэдз мӧд рӧма челядьӧс праздничнӧй программаӧ.
Найӧ тайӧс эз заслужитны. — И Хомер эффектнӧя поткӧдіс кинас сынӧдсӧ да пуксис креслӧӧ.
Мистер Миллард видзӧдліс редактор Уорвиклань.
— Но мыйла нӧ? — заводитіс сійӧ кыдз быттьӧ полігтыр. — Мыйла сідзи?
Ме ӧд век сулалі, кыдз шуасны, равенство дор…
Вот и газетын та йылысь гижлісны…
— Эн тӧждысьӧй, сэр, — чеччис Мак-Магон, — ставыс тӧдӧны тіянлысь прогрессивнӧй воззрениеястӧ да вылӧ донъялӧны тіянӧс.
Выступайтысьяслысь состав вежӧмсӧ школа босьтӧ ас вылас.
— Ага, школа кӧ босьтӧ ас вылас, ми ог вермӧй паныд сувтны…
Сідз ӧд, господа? — шыасис Миллард попечительяс дінӧ.
— Кымын этшаджык сьӧд кучика лоӧ миян син водзын, сымын бурджык, — шуис Сфикси. — Вот аддзанныд, мый артмӧ, кор найӧс вельмӧдан!
Весиг школаын найӧ вӧчалӧны бунтъяс…
— Ок, Сфикси, тіянлы эськӧ овны Лунвылын! — шуис доктор. — Ті эськӧ сэні верминныд вӧчны аслыныд неыджыд удовольствие — сотны бипур вылын кутшӧмкӧ негрӧс…
Ме чувствуйта, мый тайӧ тіянлы зэв ёна оз тырмы олӧмад!
— Ті бара ассьыныд, док! — Сфикси тӧдчымӧн скӧраліс. — Окасьӧй тіян негръяскӧд да лечитӧй найӧс дон босьттӧг, тіянлы кӧ тайӧ кажитчӧ, а менӧ таысь мездӧй!
— Джентльменъяс, джентльменъяс, кора тіянӧс кутны порядок, — бур сьӧлӧма бать моз шуис Миллард. — Да и школаса директор кӧсйӧ висьтавны миянлы мыйкӧ важнӧйӧс…
Висьталӧй, Мак-Магон, — шыасис сійӧ директор дінӧ.
Мак-Магон чеччис да кызӧктіс.
Сылӧн ӧчкиыс югъяліс кӧдзыда да решительнӧя.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс аслас «вернӧйяс» вылӧ — Хомер да Вендикс вылӧ — да заводитіс:
— Зэв жаль, джентльменъяс, но сійӧ, мый висьталіс менам помощник мистер Хомер, збыль: школаын миян эмӧсь лёк настроениеяс.
Велӧдчысьяс пӧвстысь унаӧн интересуйтчӧны политикаӧн да тӧлкуйтӧны сы йылысь, мый Америкаын оз соблюдайтсьыны конституциялӧн принципъяс.
Торйӧн ыджыд интерес кыпӧдӧ сійӧ, мый йитчӧма Сӧвет Союзкӧд да сэні мунысь лоӧмторъяскӧд.
Кӧть меным и зэв ӧбиднӧ, но попечительскӧй сӧветӧн бӧрйӧм педагогъяс пӧвстысь сюри ӧти сэтшӧм, коді поддерживайтӧ да ӧзтӧ челядьын тайӧ интерессӧ да быдсяманогыс пропагандируйтӧ мӧд рӧма школьникъяс пӧвстын равенство идеяяс…
— Коді сэтшӧм педагогыс?
Висьталӧй сылысь нимсӧ!
Коді сійӧс рекомендуйтліс! — кылісны терпитны вермытӧм гӧлӧсъяс.
— Тайӧ младшӧй велӧдысь, литература кузя преподаватель мистер Ричардсон, — вочавидзис директор. — А рекомендуйтіс сійӧс миян школаӧ доктор Рендаль.
Ставыс видзӧдлісны доктор вылӧ, коді зэв спокойнӧя куритчис водзӧ.
— Ага, док, сідзкӧ ті судзӧдаланныд гӧрд тӧварсӧ? — зумыша шуис Сфикси. — Сэтшӧм кодьӧсь ті и эмӧсь.
А ті тӧданныд, мый та вылӧ позьӧ видзӧдны кыдзи выль поколениеӧс коммунизм сямын специальнӧя воспитайтны кӧсйӧм вылӧ?
Пола, мый антиамериканскӧй деятельность расследуйтӧм кузя федеральнӧй бюро вермас омӧля видзӧдлыны та вылӧ…
— Ланьтӧй, Сфикси, ме абу полысь рӧдысь! — Доктор Рендаль перйис вомсьыс трубкасӧ. — Ричардсон — зэв бур педагог и вӧлі американскӧй флотын сэтшӧм жӧ отличнӧй офицерӧн, ме аддзылі сылысь характеристикасӧ.
Сы ордын висьысь пӧрысь мамыс.
Ме бура тӧдлі сылысь покойнӧй батьсӧ, торговӧй паракодса капитанӧс, и дась ручайтчыны, мый пиыс некутшӧм лёкторйӧн оз занимайтчы.
— Тайӧ зависитӧ мортлӧн видзӧдласысь, док, — аслас места вывсянь шыасис Тернер. — Ӧти морт лыддьӧ бурторйӧн сійӧс, мый мӧд морт лыддьӧ лёкторйӧн.
— Джентльменъяс, вопросыс сэтшӧм серьёзнӧй, мый ме лыддя тӧлктӧг больгӧмсӧ дзик ковтӧмӧн, — внушительнӧя шуис Босс. — Мак-Магон сӧмын на висьталіс меным, мый сылӧн эмӧсь свидетельяс, кодъяс висьталасны тайӧ педагогыслӧн вреднӧй да опаснӧй деятельность йылысь.
Ӧні татчӧ лоӧ корӧма кык велӧдчысьӧс, кодъяс вермасны висьтавны ставсӧ, мый шуӧма вӧлі Ричардсон удж йылысь, да сетны показаниеяс. — Сійӧ довкнитіс юрнас директорлы: — Верманныд корны детинкаяссӧ.
Присутствуйтысьяс виччысисны чӧв олігтыр, но вӧліны неспокойнӧйӧсь.
Тшынсӧ ыджыд клӧкъясӧн лэдзалігтыр доктор Рендаль зэв скӧра куритчис.
Мак-Магон вӧчис знак Хомерлы, сійӧ петіс и пӧшти пыр жӧ пырис бӧр да вайӧдіс аскӧдыс директорлысь писӧ да сылысь другсӧ — Рой Мэйсонӧс.
Детинкаяс яндысисны, но кыкнанныс ас ногныс.
Фэйни век ӧтарӧ лапйӧдліс еджыд синлысъяссӧ, быттьӧ сылы сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ высокӧй обществоыс вылӧ.
Рой Мэйсон сулаліс вывті нин веськыда да зэв гордӧя да независимӧя чатӧртліс юрсӧ мышлань.
Кажитчис, мый сылы нинӧм оз сулав выступайтны попечительяс сӧвет водзын.
Но кыкнан «свидетельыс» зілисны лоны ӧта-мӧд дінас матынджык да шочиника зэв аслысногӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— Со, сэр, сійӧ велӧдчысьясыс, кодъяс йылысь ме висьтавлі, — шуис директор.
— Энлӧй, джентльменъяс, ті ӧмӧй нӧ збыль пыдди пуктанныд татшӧм свидетельствояссӧ? — юаліс доктор.
— А мыйла нӧ огӧй! — бара шыасис Тернер. — Челядьыд ёна наблюдательнӧйджыкӧсь гырысь йӧзсьыд.
Наысь гусьӧн нинӧм он вӧч.
— Сідз, детинкаяс, висьталӧй первой миянлы ассьыныд нимъяснытӧ, — шуис Ыджыд Босс.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Рой Мэйсон, сэр, — рапортуйтіс первойыс.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Фэниан Мак-Магон, — йӧлӧга моз повторитіс мӧдыс.
— Менам пиӧй, джентльменъяс, первой велӧдчысь.
Сыкӧд ӧти классын велӧдчысь — Натчезысь сквайрлӧн пи, — шуис директор, быттьӧ дрессировщик, коді тӧдмӧдӧ быдтӧм зверьясыскӧд.
Сійӧ шыасис «свидетельяс» дінӧ: — Попечительскӧй сӧветса джентльменъяс кӧсйӧны кывзыны сійӧс, мый ті верманныд висьтавны налы велӧдысь мистер Ричардсон йылысь.
Предупреждайта тіянӧс: ті долженӧсь висьтавны сӧмын сійӧс, мый кывлінныд асьныд.
— Ладнӧ, сэр, — кызіник улыс вомдорсӧ курччалігтыр шуис Рой.
Босс кызӧктіс да вӧчис вид, быттьӧ гижалӧ мыйкӧ.
— Директор миянлы висьталіс, — шыасис сійӧ детинкаяс дорӧ, — мый ті казялӧмныд мистер Ричардсонлӧн поступокъясысь да высказываниеясысь мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді оз лӧсяв истиннӧй американскӧй патриот да миян великӧй канмуса пи поведениелы.
Сідзи?
Рой утвердительнӧя довкнитіс юрнас:
— Да, сэр, ме тайӧс важӧн нин казялі.
Сэки, кор локті тайӧ школаас.
Мистер Ричардсон век ӧтарӧ висьталӧ став йӧзлӧн равенство йылысь, и сійӧ зэв ёна радейтӧ миян классысь став мӧд рӧмаяссӧ.
Век найӧс ошкӧ, пукталӧ налы медся бур отметкаяссӧ…
— Рой недыр думайтыштіс: — Мистер Ричардсон шуӧ, мый выль война регыд нин лоӧ и мый сійӧс кӧвъялӧны прӧстӧй йӧзлы озыръяс да главнӧй воротилӧясыс, кодъяс кӧсйӧны нажӧвитчыны, кыдзи и воддза война дырйи.
— Но, тайӧ абу на сэтшӧм ыджыд мыж, — гораа шуис доктор Рендаль. — Тайӧ абу на помка, медым мыждыны мортӧс.
Некод эз пыдди пукты сылысь кывъяссӧ.
Ставыс сюся видзӧдісны Мэйсон вылӧ.
— Но мый нӧ тэ ланьтін?
Ещӧ мыйкӧ дум вылад кӧсъян уськӧдны? — юаліс Босс.
— Ещӧ сійӧ век ошкӧ Джон Браунӧс да кадсӧ, кор сійӧ овліс, да шуӧ, мый кольӧма сійӧ кадыс, кор вӧлӧмаӧсь настӧящӧй йӧз да благороднӧй поступокъяс… Помнитан? — шыасис Рой Фэйни дінӧ.
— Ещӧ мед не помнитны! — Рой дор сувтіс Фэйни. — Тайӧс сійӧ шуис, кор сылӧн любимчикыс — миян классысь сьӧд кучика детинка Робинсон гижис Джон Браун йылысь сочинение…
— Ого, негръяс заводитісны гижны Джон Браун йылысь! — шуис ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Парк Бийл. — Тайӧ зэв важнӧ, джентльменъяс.
Зэв, зэв важнӧ! — повторитіс сійӧ торжественнӧя.
Сійӧ кадӧ, кор кык «свидетель» висьтавлісны ассьыныс показаниеяссӧ, присутствуйтысьяс разнӧйногӧн петкӧдлісны на дінӧ ассьыныс отношениесӧ.
Сфиксилӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да быттьӧ кӧсйис шуны: «Ме сідзи и тӧді!» да «Мый ме тіянлы шулі!».
«Новостьяслӧн» редактор заводитіс петкӧдлыны, мый сійӧ мыйкӧ мында интересуйтчӧ: сійӧ восьтіс унзіль синъяссӧ да видзӧдіс то ӧти детинкаыс вылӧ то мӧдыс вылӧ да вӧчаліс, тыдалӧ, ассьыс заключениеяс, кодъяс эз вӧвны зэв бурӧсь.
Тернер нюжӧдчис аслас креслӧысь водзлань да, кажитчӧ, пельсӧ чошкӧдӧмӧн не сӧмын кывзіс, но и исаліс быд кыв: сылӧн вежнясьысь чужӧмыс сідзи и вӧрис, сідзи вӧрӧдіс быдпӧлӧс дук кылысь ичӧтик нырсӧ.
Банкса директор наблюдайтіс ставсӧ, мый вӧчсис, сэтшӧм ыджыд терпениеӧн, быттьӧ сылы ставыс вӧлі дзик веськодь.
Та пыдди Миллард век ёнджыка и ёнджыка зумыштчис да скӧрмис.
Сьӧктаммис сылӧн тшӧкаыс, сьӧктаммисны синъясыс, сьӧктаммисны киясыс.
Сійӧ — верховнӧй жрец, заводъяслӧн, каръяслӧн, морт олӧмъяслӧн кӧзяин, — чувствуйтіс асьсӧ оскорбитӧмаӧн.
Да, сійӧ тӧдіс, мый ӧні став мирын мунӧ ыджыд, чорыд тыш. Гӧрдъяс чукӧртӧны ас дінаныс став канмуяссӧ, став йӧзсӧ, кодъяс мудзисны войнаяс нуӧдӧмысь, да кӧсйысьӧны налы кузь кадся мир да кутшӧмкӧ вӧвлытӧм правояс да свободаяс.
Но оз кӧ ло война, ковмас лэдзны вилкияс, и детскӧй коляскаяс, и газӧвӧй плитаяс, а тайӧ ёна этшаджык ваяс прибыльсӧ снарядъяс серти…
Тайӧ проклятӧй гӧрдъясыс торкӧны сылысь — Ыджыд Боослысь — став делӧсӧ.
Со сылӧн другъясыслӧн да конкурентъясыслӧн Чикагоын да Нью-Йоркын и мукӧд каръясын уна неприятностьяс: заводъясын да транспорт вылын забастовкаяс, рабочӧйяслӧн требованиеяс, коммунистическӧй ораторъяслӧн кутшӧмкӧ помтӧм выступлениеяс, но сійӧ, Миллард, чайтіс, мый сійӧс тайӧ оз вермы вӧрзьӧдны.
Сійӧ тӧлкаджык, водзвыв тӧдысьджык, ёнджык мукӧд дорсьыс и век нин вермас босьтны киӧ тӧлктӧм толпасӧ, кодӧс усьйӧдлӧны коммияс.
И друг тыдовтчис, мый тані, сылӧн сувереннӧй владениеясын, тожӧ паськалӧма тайӧ лёк, опаснӧй дукыс!
Ыджыд Босс пуксис сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ сійӧс сӧмын на зэв ёна ӧбидитісны.
Сӧмын ӧтнас доктор Рендаль аснас ставнас петкӧдліс, мый ставыс, мый тані вӧчсьӧ, зывӧк сылы.
Сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань, и позис кӧ, сійӧ эськӧ, тыдалӧ, окотапырысь тупкис пельяссӧ либӧ муніс татысь.
Но доктор поліс кольны ассьыс радейтана Ричардсонсӧ став тайӧ йӧзыслы вильӧдӧм вылӧ да пукаліс места вылас.
А Фэйни ку пиас эз тӧр — гордитчис, мый сылысь кывзӧны карысь медся именитӧй да озыр йӧзыс, да тшӧкъяліс: сэтшӧм окота сылы вӧлі висьтавны кыдз позьӧ унджык да ӧдйӧджык ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс:
— Вот, сідзкӧ, кор Чарльз Робинсон гижис тайӧ сочинениесӧ, Ричи, ме кӧсъя шуны, сідзкӧ, мистер Ричардсон, зэв ёна ошкис сійӧс да Джон Браунӧс сыысь, мый сійӧ сэтшӧм бура расправитчис еджыдъяскӧд.
А Робинсон сэки шуӧ, мый Браун — сылӧн медся радейтана герой, а мистер Ричардсон шуӧ, мый правильнӧ и мый Браун герой и эм, а Чарльз сэки шуӧ…
— Ноко, дугдыв здук кежлӧ, — кинас тшӧктана ӧвтыштӧмӧн дугӧдіс сійӧс Миллард.
Сійӧ шыасис школаса директор дінӧ: — Мӧдысь али коймӧдысь нин ме кыла тайӧ негритёнок йывсьыс.
Тайӧ нӧ мый, сійӧ детинкаыс и эм, коді ӧткажитчис сэки сетны полициялы ассьыс чунь туйяссӧ?
— Сійӧ и эм, сэр, — вочавидзис Мак-Магон. — Сійӧ и сідз нин вӧлі вывті збой мӧд рӧмаыдлы, а сэні ещӧ велӧдысь внушайтӧ сылы разнӧйсикас лӧсявтӧм идеяяс.
Дерт, детинка вообразитіс асьсӧ пӧшти нин медбур натураӧн, а кор мистер Хомер зэв лабутнӧя вештіс сійӧс ловъя картинаясын участвуйтӧмысь, Хомер вылӧ сійӧ муртса кулакъяснас эз уськӧдчы.
— Да эз муртса, а прӧстӧ кулакъяснас, — аслас места вывсяньыс кыз гӧлӧсӧн шуис Хомер. — Тайӧ опаснӧй тип, джентльменъяс.
Фэйни, коді век ӧтарӧ зілис мыйкӧ висьтавны, эз вермы кутчысьнысӧ.
— Тэ бӧрйысьӧмъяс йывсьыд висьтав, бать, — горӧдіс сійӧ: — кыдзи Робинсон организуйтіс став мӧд рӧма да еджыд ребятаӧс да кыдзи локтіс мистер Ричардсон да сувтіс на дор!
Но Мак-Магон эз лысьт висьтавны бӧрйысьӧмъяс йылысь: эрд вылӧ вермис петны вывті уна сэтшӧмтор, мый эськӧ сылы эз вӧв выгӧднӧ.
Сы вӧсна директор сӧмын шуис:
— Да, да, младшӧй велӧдысь окотапырысь поддерживайтӧ населениелӧн низшӧй классъясса челядьӧс, явӧ вылӧджык пуктӧ мӧд рӧмаясӧс.
Буракӧ, частӧ ветлывлӧ велӧдчысьяс бать-мам дорӧ.
— Висьталӧй, Мак, — шыасис друг Парк-Бийл, — абу-ӧ тайӧ детинкаыс, Робинсоныс, рӧдня миян нималана сьылысь Джемс Робинсонлы?
— Рӧднӧй племянник, сэр, — батьсӧ панйӧмӧн радпырысь висьталіс Фэйни. — Сійӧ век ошйысьӧ, мый дядьыс ваялӧ сылы зэв бур пӧдарокъяс.
Вот и ӧні локтігас кӧсйысьӧма вайны сылы пыж мотор.
— Збыль, Робинсон должен регыд воны да сетны карын некымын концерт, — друг радпырысь шыасис редактор. — Ми ыстылім репортёрӧс тайӧ детинкалӧн мам ордӧ — тӧдмавны, кор воас сьӧд Карузо, кыдзи сійӧс шуӧны Европаын.
— Менӧ чуймӧдӧ сійӧ, Парк, мый ті сэтшӧм ёна радейтанныд негръясӧс, — зэв лӧгпырысь шыасис банкса директор дорӧ Сфикси. — «Миян нималана сьылысь», — нерыштіс сійӧ Бийлӧс. — Да мый нӧ тіян, еджыд джентльменлӧн, ӧткодьыс сьӧд кучикаыскӧд, мед кӧть сійӧ и вывті тӧлка!
— Джемс Робинсон — мирӧвӧй знаменитость, и ми вермам сӧмын гордитчыны сійӧн, мый сійӧ миян соотечественник да земляк, — бергӧдчис присутствуйтысьяслань Доктор Рендаль. — Ме кывзі сылысь сьылӧмсӧ Парижын.
Парижана новлӧдлісны сійӧс ки вылас да сюйсисны сылӧн концертъяс вылӧ.
— Ме кывзылі жӧ сылысь сьылӧмсӧ, Лондонын, — шуис Тернер. — Збыль, сьылӧ сійӧ бура.
Но сійӧ опаснӧй личность.
Ті ставныд зэв бура тӧданныд, мый сійӧ выступайтіс мир сторонникъяслӧн конгресс вылын.
Да и вообщӧ, ме помнита, сы йылысь сёрнитісны, мый ассьыс став сьӧмсӧ, кодӧс пӧлучитіс концертъяссьыс, сійӧ ыстӧма Испанияӧ да Китайӧ, сэтчӧс мятежникъяслы.
— Вот аддзанныд! — Сфикси зэв ёна гӧрдӧдіс, — А ті тӧлкуйтанныд — «миян нималана сьылысь»!
Колӧ чайтны, сійӧ медся настӧящӧй гӧрд агитатор… ӧні гӧгӧрвоана, код рӧдӧ мунӧма детинкаыс.
— Кывзӧй, Уорвик… — Миллард бергӧдчис редакторлань. — Ме эськӧ эг кӧсйы, медым ті газетаныд вывті уна гижинныд тайӧ сьылысь йывсьыс да сылӧн выступлениеяс йылысь.
Нинӧмла миянлы ёна выдвигайтны… э… э… мӧд рӧма населениесӧ…
Сыысь кындзи, ме мыйсюрӧ кывлі жӧ тайӧ сьӧд Карузоыслӧн политическӧй воззрениеяс йылысь.
Ті гӧгӧрвоанныд…
— О-кэй, полковник, — гӧгӧрвоана шуис Уорвик. — Ми кутам старайтчыны гижны сы йылысь не сэтшӧм паськыда.
— А ӧні, джентльменъяс, он-ӧ кӧсйӧй кывзыштны, мый висьталас мӧд велӧдчысьыс? — юаліс Миллард.
Ӧні выступитіс Рай.
— Миян младшӧй велӧдысьным, код йылысь ті кӧсъянныд тӧдны, джентльменъяс, век висьтавлӧ миянлы роч коммунистъяс йылысь, кодъяскӧд сійӧ дружитчӧма, кор вӧлӧма война вылын Рочмуын, — заводитіс сійӧ серьёзнӧя. — Мистер Ричардсон век письмӧасьӧ тайӧ другъясыскӧд и классын частӧ лыддьывлӧ миянлы налысь письмӧяссӧ!
— Эк, кыдзи сӧрыштіс! — ас тӧдлытӧгыс шуыштіс Фэйни.
— Неважӧн, например, сійӧ висьтавліс миянлы аслас друг Микайлов йылысь, роч флотса коммунист йылысь, — пыр ёнджыка збоймис Рой. — Висьталіс, мый тайӧ зэв бур морт, и ми ставным долженӧсь зільны лоны сы кодьӧн…
— Ті кыланныд, ті кыланныд, джентльменъяс! — чирӧстіс Сфикси. — Мый нӧ ті ещӧ виччысянныд?
Фэйни зэв ёна вежаліс Ройлӧн успех вылӧ.
Сійӧ ёна мӧвпаліс, зілис тӧдвылас уськӧдны велӧдысь йылысь кутшӧмкӧ татшӧм жӧ шензьӧдана выльтор, медым не кӧ панйыны, то не сетны ордйыны ёртыслы.
— А ме сійӧс унаысь аддзылі Асыввыв окраинаысь и век кутшӧмкӧ комбинезона йӧзкӧд, — друг тэрыба висьталіс сійӧ. — Вот войдӧрлун, значит, мунӧ сійӧ кутшӧмкӧ еджыд дӧрӧма морткӧд, и Чарльз сэні жӧ бергалӧ.
И ме ас пельӧн кывлі, кыдзи мистер Ричардсон шуис сылы, еджыд дӧрӧмаыслы: «Миянлы, нормальнӧй йӧзлы, войнаяс оз ковны.
Ми решитам ассьыным будущӧйнымӧс мӧд ногӧн!»
— Ті кыланныд? — бара, ещӧ на вӧсньыдджык гӧлӧсӧн, шуис Сфикси. — Мый ті ещӧ виччысянныд?
Босс сьӧкыда пуктіс кияссӧ пызан вылӧ:
— Быттьӧ ставыс гӧгӧрвоана.
Картинаыс полнӧйкодь, и ми кокниа вермим эськӧ висьтавны тайӧ том морт йывсьыс федеральнӧй бюроӧ.
— Ме босьтча пуксьӧдны татшӧм типсӧ тюрьмаӧ джынтор сертиыс, мый тані вӧлі висьталӧма, — шуис Сфикси. — Тайӧ настӧящӧй измена, тырвыйӧ измена!
— Эн скӧралӧй, Сфикси, — шуис Босс, — тайӧ, тыдалӧ, вӧлі эськӧ медся кокни, но и медся тӧлктӧмтор. — Сійӧ бергӧдчис банкса директорлань: — Вот ті, Парк, охотник.
Мый векджык вӧчӧны охотникъяс, кор веськалӧны стая кок туй вылӧ?
Директор пыр жӧ гӧгӧрвоис сёрнисӧ да леститчӧмӧн нюммуніс.
— Мый но, сэр, — шуис сійӧ, — ми, дерт, гусьӧник зілям туявны стаясӧ ставнас.
А сэсся, кор тӧдмалам сылысь медся радейтана местаяссӧ — ва юанінсӧ либӧ йирсянінсӧ, ми кытшалам зверьясӧс да кыям найӧс ловйӧн либӧ виам.
— Олл-райт! — довкнитіс юрнас Босс. — Именнӧ татшӧм охотничӧй правилӧӧн колӧ руководствуйтчыны и ӧні.
Меным кажитчӧ, мый тані сёрниыс мунӧ оз ӧти велӧдысь йылысь, а быдса организация йылысь.
Ми вӧчам зэв тӧлктӧг, повзьӧдам кӧ стаясӧ ставнас.
Ӧні миян абуӧсь на некутшӧм даннӧйяс, но ми, дерт, найӧс пӧлучитам, оз кӧ, — сэки сійӧ сьӧкыда видзӧдліс доктор Рендальлы синмас, — оз кӧ кодсюрӧлы юрас во видзчысьтӧг мешайтны миянлы.
Но ме эськӧ некодлы эг рекомендуйт тайӧс вӧчны, — быд кыв вылӧ ударениеяс вӧчалігтыр содтіс сійӧ.
Сійӧ довкнитіс юрнас «свидетельяслы»:
— Аттьӧ тіянлы, детинкаяс, ті зэв бура олӧмӧ пӧртінныд ассьыныд гражданскӧй долгнытӧ.
Америка аттьӧалас тіянӧс.
Попечительяслӧн ошкана видзӧдласъяс улын Рой да Мэйсон, аснаныс ёна гордитчигтыр, петісны.
Часджын мысти, кор вӧлі обсудитӧма майся праздник кузя став подробностьяссӧ да мераяссӧ, кодъясӧс колӧ вӧлі примитны школаын враждебнӧй влияниелы паныд, и попечительяс кутісны разӧдчыны, аслас машина дорысь Парк Бийл аддзис «свидетельясӧс».
— Прӧститӧй, сэр, ми сӧмын кӧсйим юавны тіянлысь, збыль-ӧ, мый ті лоанныд главнӧй судья-распорядительӧн «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылын, — шыасисны найӧ банкса директор дорӧ.
— Лоа, детинкаяс, — гажаа вочавидзис мӧдыс. — А мыйын делӧыс?
— Сідзкӧ ми кӧсйим эськӧ сёрнитыштны тіянкӧд зэв важнӧй делӧ кузя, — шуис Рой.
— Ок, детинкаяс, менам уджӧй юрвывтыр!
Но ладнӧ, аскомысь асывнас ме ордын банкын, верманныд кӧ ті сэки.
— Аскомысь асыв ми лоам тіян ордын, сэр, — ыджыд морт моз копрасигтыр шуис Рой.
27. НАЙӦ ВЕСИГ ЭЗ ЛӦГАСЬЛЫНЫ
Позьӧ-ӧ чувствуйтны асьтӧ мыжаӧн, лымувса дзоридз кодь кокньыдӧн, ыбкай кодь веселӧн майся праздник лунӧ, водзвыв кӧ тӧдан, мый спектакль вылын тэнад лоасны медся лёк местаясыс кӧнкӧ медбӧрас, мый карусельӧн, и роч гӧраӧд, и качайӧн, и пыжӧн тэ мӧдан катайтчыны медбӧрын, мый медся чӧскыдторъясыс сюрасны оз тэныд, а еджыд челядьлы, мый став наградаяссӧ, пӧдарокъяссӧ, вниманиесӧ кутасны лышкыда сетавны бара жӧ налы, тайӧ еджыд челядьыслы, и тэ, дультӧ ньылалігтыр, кутан сулавны бокын, а гырысь дядяяс да тётяяс кутасны тойлавны тэнӧ да броткыны: «мыйта лоины тайӧ сьӧд кучикаясыс — некытӧн наысь он мын!»
Позьӧ-ӧ ньӧти шогсьытӧг серавны, нимкодясьны жыр кузя чеччалысь шонді кӧчьясӧн, кельыдлӧз енэжӧн, ӧшиньсайса веж коръясӧн, водзвыв кӧ тӧдан, мый сійӧ кывбуръяссӧ, кодъясӧс гижин тэ, кодъясӧн тэ гордитчан, кутас лыддьыны мӧд нывка и ставыс кутасны сылысь кывзыны и некор оз тӧдлыны, коді гижис тайӧ тувсовъя шор моз дзольгысь строчкаяссӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ!
Позьӧ чувствуйтны асьтӧ праздничнӧя да нимкодясьны мича луннас, и аслад кокнилуннад, и мича еджыд платтьӧнад, кодӧс пасьтӧдӧ тэ вылӧ мамыд, и позьӧ ньӧти не мӧвпавны, шыбитны юрсьыд став тайӧ ёна дойдалысь посниторъяссӧ, кодъяскӧд всё равно паныдасян быд лун, чужин кӧ тэ сьӧд кучикаӧн.
И, рӧмпӧштан водзын бергалігтыр, Нэнси нимкодясис да гажӧдчис, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сэтшӧм нин сійӧ вӧлі кокни оласа, нинӧмысь эз шогсьыв; сійӧ эз радейтлы дыр мӧвпавны шог да неприятнӧйтор йылысь, а, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сылӧн мамыс — став мамъяс пӧвстысь медся мичаыс, медся йӧктысьыс, медся мича паськӧмаыс да медся бурыс — не должен вӧлі тӧдны, кутшӧма ӧбидитісны сылысь ӧтка нывсӧ, кодӧс сійӧ вывті ёна радейтіс.
Мамыс зэв бура тӧдіс, мый талун праздник вылын нылыслӧн лоӧ вывті ыджыд успех.
— Сӧмын ме зэв ёна пола, медым тэ эн торксьы, кор кутан лыддьыны кывбуръястӧ, — ныв водзас пидзӧс вылас уялігтыр да вывті кузь платтьӧыслысь бӧждорсӧ вуригтыр шуаліс Маргрет Гоу, «кодзув» Маргрет. — Тэ менам сэтшӧм кокни оласа нывка…
Петан тайӧ став важнӧй ледияс да джентльменъяс водзас и друг шӧйӧвошан, ставсӧ вунӧдан…
— Эн тӧждысь, мама, метӧ ог шӧйӧвош! — эскӧдіс сійӧс Нэнси. — Ок, кутшӧм тэ талун менам мича, мамочка!
Тэныд сэтшӧма мунӧ тайӧ гӧрд костюмыс!
— А тэ менам дзик еджыд бобув кодь. — Мамыс тэрыб кияснас лӧсьӧдыштіс нылыслысь вӧньсӧ. — Кутшӧм жаль, мый меным колӧ мунны репетиция вылӧ и ме от вермы кывзыны тэнӧ праздник вылад!..
Сідзкӧ, тэ шуан, мый мисс Вендикслы ёна кажитчис тэнад выль платтьӧыд?
— О да, мамочка, сійӧ шуис, мый тэнад вывті бур вкусыд и мый тэ век думыштан кутшӧмкӧ мичатор, — чужӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдӧмӧн висьталіс Нэнси.
(«Мамаыс кӧ эськӧ тӧдіс, мый шуис велӧдысь платтьӧ йывсьыс!
Оз, слава богу, мама некор оз тӧдлы!
«Гут, коді веськалӧма йӧлӧ» — со мый шуис сійӧ!»)
— Энлы, эн вежнясь, вильышпоз! — ӧлӧдіс нывсӧ Маргрет. — Ме кӧсъя кӧртавны тэныд бант.
Чайта, мый талун праздник вылын менам нылӧй лоӧ медлӧсьыд, медмича.
Колӧ чайтны, весиг ачыс Миллард оз вермы кутчысьнысӧ да кутас аплодируйтны тэныд, кор тэ лыддян ассьыд кывбуръястӧ.
— Но, дерт жӧ, мамочка! — вочавидзис Нэнси, а ачыс мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык пышйыны тайӧ мелі кияссьыс да мучитана сёрнияссьыс.
Маргрет зэв мичаа кӧрталіс нылыслы сьӧд кудриас ыджыд бант, коді вӧлі дзик магнолия дзоридз кодь.
Сэсся копыртліс юрсӧ да тӧдысь синъясӧн гӧгӧрбок видзӧдліс нывсӧ.
— Зэв ёна кора, эн чукрав платтьӧтӧ да эн лякӧсьт выступайттӧдзыд. — Сійӧ видзчысьӧмӧн гладитіс уборкаяссӧ. — Выступайтӧм бӧрад верман катайтчыны пыжӧн и йӧктыны — ӧти кывйӧн кӧ шуны, верман вӧчны ставсӧ, мый окотитан, а сценаӧдз — ни-ни… — Маргрет грӧзитыштіс нылыслы чуньнас да кутіс кывзысьны: — Энлы, кодкӧ гыжъясьӧ ӧдзӧс дорын…
Энлы, энлы, ме ачым муна, восьта.
Сійӧ пыр жӧ бӧр локтіс жырйӧ да шутитігтыр лажыньтчыліс Нэнси водзӧ:
— Мисс Гоу, тіян дінӧ том джентльмен.
Кӧсйӧ тіянӧс аддзывны да колльӧдны праздник вылӧ.
— Ой, мамочка, коді нӧ? — юаліс Нэнси и друг лои зэв нимкодь: — Василь, тайӧ тэ!
Кутшӧм ме рад!..
— Ме куті мунны тіян дінті и решиті пыравны, — яндысьӧмсорӧн шуис Василь. — Тэ гӧтов?
— Да, ме дзик нин гӧтов.
Видзӧдлы, тэныд кажитчӧ? — Нэнси кык чуньӧн лӧсьӧдыштіс кокньыдик юбкасӧ да бергалыштіс детинка водзын. — Збыль ӧд, мича платтьӧыс?
Тэ ӧд тӧдан, мый тайӧс мама меным ачыс вурис.
— Зэв мича, — синъяссӧ лэптытӧг да гӧрдӧдігтыр шуис Василь. — Сідзкӧ ми мунам?
— Да.
А тэ мыйла костюмтӧм? — друг юаліс Нэнси. — Тэ ӧд кӧсйин пасьтасьны ковбойӧн?
— Эз ло мыйкӧ окота, — сідз-тадз вочавидзис Василь. — Ме решиті мунны, кыдзи век ветла. — Сійӧ тэрыба нетшыштіс ассьыс прӧстӧй лӧз курткасӧ.
Нэнси казяліс другыс чужӧм вылысь кутшӧмкӧ вежсьӧм да эз кут юасьны, мыйла сылы эз ло окота пасьтасьны ковбойӧн, и Василь кокниа лолыштіс: кыдзи эськӧ сійӧ гӧгӧрвоӧдіс нывкалы, мый костюмируйтчыны, кор сылысь став другъяссӧ оз лэдзны участвуйтны праздник дырйи, грубӧя вӧтлісны, сылӧн эз тырмы ни духыс, ни кӧсйӧмыс!
Настроениесӧ водзвыв торкисны, и сӧмын Чарлилӧн успехыс ордйысьӧмъяс вылын, коді должен вӧлі лоны лун помас, интересуйтіс Васильӧс.
Эз кӧ эськӧ вӧвны ордйысьӧмъясыс да Нэнсиӧс аддзӧдлыны кӧсйӧмыс, Василь, тыдалӧ, кольччис эськӧ гортас.
Но, шуд вылӧ, Нэнсилӧн мӧвпъясыс чеччыштісны нин мӧдтор вылӧ:
— Тэ вӧлін Чарли ордын?
Но кыдзи-мый сійӧ?
Формаа?
Надейтчӧ победа вылӧ?
Василь довкнитіс юрнас.
Талун, муртса югдыштіс, сійӧ да Джой Беннет локтісны Чарли ордӧ.
Ӧтлаын ещӧ ӧтчыд петалісны машинанас пустырь вылӧ, да быд боксянь видлалісны «Эзысь свирельсӧ», весалісны замшаӧн, видлалісны приборъяссӧ.
Машина вӧлі вывті мича.
Ачыс вӧлі дзик жӧ спокойнӧй да надейтчис ас вылас.
Сійӧ петкӧдліс кыкнан другыслы чернила чутъясӧн лякӧсьтӧм, безграмотнӧй записка, кодӧс тӧрыт рытнас аддзӧма сылӧн мамыс — сійӧс ӧшӧдӧмаӧсь ӧдзӧсас.
«Кӧсъян кӧ видзны ассьыд ловтӧ сьӧд кучика, эн мыччӧдлы ныртӧ ордйысьӧмъяс дырйи, — гижӧма вӧлі запискаас. — Мӧд ногӧн тэныд бур оз ло».
Дерт, Чарли сӧмын сералыштіс тайӧ няйт бумага вылас, но Салли зэв ёна кутіс тӧждысьны да войбыд эз узь.
Сійӧ кевмысис, мед Чарли ӧткажитчас ордйысьӧмъясын участвуйтӧмысь, но пиыс и кывзыны та йылысь эз кӧсйы.
— Тайӧ ставыс Мак-Магонлӧн, Мэйсонлӧн да компанияыслӧн уджыс, — шуис сійӧ. — Ме ог пов найӧ грӧзитчӧмысь!
Найӧ Мэрфилӧн другъяс и кӧсйӧны вӧчны сылы буртор, медым сылӧн главнӧй конкурентыс сетчис.
Сӧмын налы оз удайтчы повзьӧдны менӧ!
Сійӧ решитіс, мый видзӧдлас, кыдзи заводитчас праздникыс, а сы бӧрын локтас гортас да кутас виччысьны мэрияысь грузӧвик, коді должен локны сыла, кыдзи и ордйысьӧмъяс вылын став участвуйтысьясла да петкӧдны сылысь машинасӧ старт вылӧ, Надежда мыльк дінӧ.
Вит час кежлӧ сэтчӧ чукӧртчасны ордйысьӧмвывса судьяяс, кар пасьталаысь локтӧм видзӧдысьяс да болельщикъяс.
Ставсӧ тайӧс Василь тэрыба висьталіс Нэнсилы.
Кор нывка кыліс записка йылысь, кутіс тожӧ тӧждысьны.
— Ой, пола, мед кӧть оз жӧ вӧчны найӧ Чарлилы кутшӧмкӧ лёктор, — ышловзис сійӧ. — Тайӧ детинкаясыс быдтор вермасны вӧчны.
Найӧ важӧн нин грӧзитчисны, мый оз лэдзны негрлы дорйыны асланыс школалысь спортивнӧй честьсӧ.
— Мэрфи бӧръя недель чӧжыс пыр шӧйтіс пустырь гӧгӧр, — шуис Василь. — А сылысь менеджер Диксӧ — тӧдан, письтиӧсь чужӧма — ме войдӧрлун куті дзик гараж дінысь.
Сылӧн сьӧрсьыс вӧлі шила.
Но, ме бура аттьӧалі сійӧс волӧмсьыс, сійӧ муртса коксӧ нуис.
— Но вот аддзан? — шуис Нэнси. — Ог ӧд прӧста ме тӧждысь.
Ой, пола, мед кӧть эз жӧ ло некутшӧм несчастье! — Сійӧ недыр думайтыштіс: — Тӧдан мый?
Ме сета Чарлилы ассьым амулетӧс.
Сійӧ ваяс Чарлилы шуд да видзас быдсикас лёкысь.
И Нэнси заводитіс зэв тэрыба лукйысьны стенын ӧшалысь шкапын.
Джоджӧ кутісны лэбны кутшӧмкӧ небӧгъяс, тетрадьяс, лентаяс, искусственнӧй дзоридзьяс…
— Нэнси, мый тэ вӧчан, некытчӧ туйтӧм нывка! — кыліс горӧдӧм и Маргрет лэбыштіс-пырис жырйӧ. — Тэ чукралӧмыд став рольяссӧ, кодъясӧс меным колӧ велӧдны!
Шыблалӧмыд менсьым став вещьясӧс!
— Мамочка, эн лӧгась, ме корся ассьым амулетӧс.
Кӧсъя сетны сійӧс талун Чарли Робинсонлы, медым сійӧ победитас ордйысьӧмъяс вылын…
Ак, со сійӧ! — И Нэнси радпырысь перйис шкап пельӧсысь ичӧтик стекляннӧй пон. — Ме сета тайӧс Чарлилы, тайӧ ваяс сылы шуд!
Понсӧ вӧлі зэв мичаа вӧчӧма лилӧвӧй стеклӧысь.
Сьыліас сылӧн вӧлі зэв мича вӧсньыдик бронзӧвӧй ошейник, колокольчик пыдди ӧшаліс жемчужина, а синъяс пыддиыс вӧліны ичӧтик дзирдалысь изъяс.
Видыс понйыслӧн вӧлі зэв гордӧй, быттьӧ сійӧ тӧдіс, кутшӧм ыджыд сылӧн тӧдчанлуныс да кутшӧм серьёзнӧй мог сувтӧдӧны сы водзӧ.
Нэнси чургӧдіс понсӧ Васильлы:
— Збыль ӧд, зэв мича?
Ме век сета тайӧс мамалы, кор спектакльын сылан ответственнӧй роль.
И некор на эз вӧвлы сідзи, медым мама понйыскӧд провалитіс рольсӧ.
Маргрет кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но сійӧ здукас зилькнитіс звӧнок.
— Тайӧ, буракӧ, бара тэ дінӧ, — шуис Маргрет. — Ме муна восьта. — И сійӧ мӧдӧдчис передньӧйӧ мунігмозыс сьылігтыр: — Гӧсьтъяс локтӧны!
Гӧсьтъяс локтӧны! — и друг ланьтіс.
Ӧдзӧс сайын сулаліс яичница рӧма тешкодь платтьӧа, мисьтӧм, сылы дзик тӧдтӧм нывка да жугыля видзӧдіс Маргрет вылӧ, мый ньӧти эз лӧсяв ни мича поводдяыскӧд, ни праздник луныскӧд.
— Прӧститӧй, мэм, оз-ӧ тані ов Нэнси Гоу? — юаліс нывка сэтшӧм жӧ жугыль гӧлӧсӧн да вежливӧя лажыньтчыліс.
— Тані, мисс, — нывкаӧс чуймӧмӧн видзӧдігтыр шуыштіс Маргрет. — Нэнси, встречайт гӧсьтъясӧс!
Тӧдтӧм нывка пырис, полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр, быттьӧ виччысис, мый «мӧд рӧмаяслӧн» тайӧ оланінас сійӧс встретитасны либӧ пара дикӧй пемӧс, либӧ мыйкӧ сэтшӧм жӧ экзотическӧй.
Но мыйӧн сійӧ аддзис Нэнсиӧс, чужӧмыс сылӧн пыр жӧ лои дзик коньӧрлӧн кодь.
— Мери?
Тэ? — Нэнсилӧн чужӧмыс кутіс ыпъявны. — Мыйла тэ локтін?
— О Нэнси, донаӧй, ме эг вермы не локны, — пӧдруга дінас уськӧдчигтыр шуис Мери. — Ме должен вӧлі локны да висьтавны тэныд ставсӧ — ставсӧ…
Ме местаӧс аслым ог вермы аддзыны…
Нэнси лэптіс кияссӧ, быттьӧ дорйысис виччысьтӧг уськӧдчӧмысь.
Сылӧн мамыс чуймӧмӧн видзӧдіс тайӧ тешкодь нывкаыс вылӧ, коді, кажитчис, вот-вот бӧрддзас.
А Мерилӧн и збыль кутіс доршасьны синваыс, и ныр йылыс бӧрдігӧнмоз гӧрдӧдіс.
— Нэнси, донаӧй, тэ должен прӧститны менӧ…
Честнӧй кыв, нинӧм лёксӧ ме эг кӧсйы вӧчны.
Кор найӧ менӧ тшӧктісны праздник вылын лыддьыны кывбуръяс, ме ӧд эг тӧд, мый тайӧ тэнад кывбуръясыд…
А ӧні мисс Вендикс шуӧ, мый вежны сёр нин…
И сэсся, Нэнси, донаӧй, меным сэтшӧм окота вӧлі выступитны…
Ме прӧстӧ ог вермы ӧткажитчынысӧ…
Мери Смит ӧні бӧрдіс сыркъялӧмӧн.
А Нэнси…
Нэнси шога видзӧдіс мамыс вылӧ.
Мамыслӧн чужӧмыс ӧдйӧ вежласис.
Первойсӧ чужӧм вылас петкӧдчис зэв ёна чуймӧм, сэсся чардби моз югнитіс скӧрлун, а ӧні сійӧ лои сӧмын жугыль.
— Сідзкӧ, тэнсьыд кывбуръястӧ кутас лыддьыны со тайӧ? — Мерилӧн гӧрбыльтчӧм фигура вылӧ индігтыр юаліс Маргрет. — Мыйла нӧ тэ менӧ ылӧдлін, нылӧй?
Нэнси эз вочавидз.
Сы пыдди вочавидзис Василь.
— Ті, мэм, энӧ сэтшӧм ёна шогсьӧй, — аслас сӧдз лӧз синъяснас Маргрет вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ. — Тані некод абу мыжа — ни Нэнси, ни Мери.
Тайӧс ставсӧ вӧчис миян школьнӧй начальство.
Сійӧ решитіс, мый выступайтны кутасны сӧмын еджыд челядь.
Мери тайӧс эз жӧ тӧд, Мерилы прӧстӧ окота вӧлі участвуйтны спектакльын и сылы нарошнӧ зургисны Нэнсилысь кывбуръяссӧ, медым ставнымӧс миянӧс ас костаным лӧгӧдны.
Но ӧд ми ог кутӧй лӧгавны, сідз ӧд? — шыасис сійӧ Нэнси дінӧ. — Тэ ӧд он кут сэсся лӧгавны Мери Смит вылӧ?
Нэнси плеш пырыс видзӧдліс еджыд нывка вылӧ.
А сійӧ кевмысьӧмӧн нюжӧдіс сылань кияссӧ.
Нэнси бергӧдчис мамыслань.
— Мый нӧ, нылӧй, сійӧ прав, тэнад Васильыд, — шуис Маргрет волнуйтчӧмысла юргана, выль гӧлӧсӧн. — Ми ог кутӧй йӧктыны кӧзяева гудӧк серти, ми беднякъяс, прӧстӧй йӧз, и ми ог кутӧй лӧгавны ас костаным. — Сійӧ матыстчис Мери дінӧ да меліа, мам моз лэптіс сылысь копыртӧм юрсӧ: — Ноко, Мери, висьтав миянлы кывбуръястӧ.
Ми ставным кывзам, бура-ӧ тэ найӧс лыддян.
Мери ыпнитіс.
— Ті збыль кӧсъянныд кывзыны, кыдзи ме лыддя? — ӧні Маргрет дінӧ нин шыасьӧмӧн юаліс сійӧ.
Сійӧ меліа довкнитіс юрнас.
— Но да, нывка.
Лыддьы, эн яндысь — тані ставыс другъяс.
Мери тэрыба чышкис чужӧм вывсьыс медбӧръя синва войтъяссӧ, лӧсьӧдыштіс платтьӧсӧ да старательнӧя, но кыдзкӧ лӧсьыдтӧма копыртчыліс.
— Стихотворение «Тулыс локтӧ», — объявитіс сійӧ вӧсньыдик, не ас гӧлӧсӧн.
И то веськыд кинас, то шуйга кинас ӧвтчигтыр, быттьӧ дирижируйтіс, Мери Смит висьталіс, лыддис:
Медбӧръя кывъяссӧ Мери пӧшти горӧдіс да мыйлакӧ лэптіс вылӧ чабыртӧм кулаксӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь, лӧсьыдтӧм, мый дӧсадаысла Нэнсилӧн кутіс невӧльнӧ доршасьны синваыс: зэв нин жаль сылы вӧліны аслас кывбуръясыс, кодъяс сылы водзджыксӧ сэтшӧма кажитчылісны, а ӧні, кор найӧс лыддис Мери, найӧ вӧліны сэтшӧм лӧсьыдтӧмӧсь.
Василь медводз торкис чӧв олӧмсӧ.
— Кывзы, Мери, а мыйла тэ эн висьтав кывбуръясыслысь авторсӧ? — шӧйӧвошӧм нывка вылӧ скӧра видзӧдігтыр юаліс сійӧ. — Кор тэ объявляйтан кывбурлысь заглавиесӧ, тэ ӧд непременнӧ должен висьтавны, коді сылӧн авторыс.
Сідз ӧд?
Мери бара коньӧр моз видзӧдліс ставыс вылӧ да лэдзис юрсӧ, быттьӧ виччысис, мый сійӧс кучкасны.
— Ме сідзи и вӧчлі первойсӧ, Василь, — надзӧник шуис сійӧ, — но… тӧдан-ӧ… войдӧрлун репетиция вылӧ локтіс мистер Хомер и… и шуис, мый тайӧ абу обязательнӧ…
И сэки мисс Вендикс тожӧ шуис, мый тайӧ абу обязательнӧ и весиг бурджык меным, сы вӧсна мый менам и сідзи паметьӧй омӧль, ме и сытӧг верма дзугсьыны…
А кор ме шуи, мый непременнӧ кӧсъя, медым ставыс тӧдісны, коді гижис тайӧ кывбуръяссӧ, мистер Хомер видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм скӧр синъясӧн — ой кутшӧм скӧра, и кутіс висьтавны мисс Вендикслы, мый ме пӧ, буракӧ, ог справитчы и мый весьшӧрӧ мисс Вендикс лэдзӧ менӧ сцена вылӧ.
И… и сэки ме повзи да шуи, мый ставсӧ кута вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктасны найӧ, — пӧшти вашкӧдӧмӧн помаліс Мери.
— Ок, лёк йӧз! — Маргрет шеныштіс кияснас. — Кор нӧ тайӧ помасяс?!
Василь немжалиттӧг стрӧга видзӧдіс нывка вылӧ.
— Эн вунӧд, мый тэныд висьтала, Мери Смит, — стрӧга шуис сійӧ. — Эн вунӧд да ныр улад тшуп! Миян компанияысь некод — ни ме, ни Чарли, ни мукӧд детинкаяс да нывкаяс — некод сэсся оз кутны тэкӧд сёрнитны, он кӧ тэ висьтав сцена вывсянь кывбуръяслысь авторсӧ.
Вот.
Ме висьталі! — торжественнӧя помаліс Василь.
— Чарли!.. — муртса кывмӧн шуыштіс шудтӧм нывка. — Чарли ӧд нинӧм оз тӧд и, буракӧ, мӧвпалӧ ме йылысь, мый ме сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Патриция.
И сэтшӧм жӧ предательница!
И Мери бара зэв нора бӧрддзис.
Маргрет матыстчис бӧрдысь нывка дорӧ да меліа кутіс сійӧс.
— Но мый нӧ ті та вылӧ уськӧдчинныд! — небыда шуис сійӧ. — Тайӧ нывкаыс, ме чувствуйта, бур сьӧлӧма, и сійӧ оз кӧсйы вӧчны нинӧм лёксӧ.
Но вӧляыс сылӧн зэв на слаб, и тайӧн воспользуйтчисны лёк йӧз. — Сійӧ мырдӧн лэптіс Мерилысь синваӧн кӧтӧдӧм чужӧмсӧ: — Успокоитчы да чышкы синватӧ.
И вай ӧні, пока миян эм на прӧст кад, займитчам тэкӧд декламацияӧн.
Ме велӧдышта бурджыка висьтавны кывбурсӧ, мичаа копрасьны да мичаа петны сцена вылӧ.
Пола, мый мисс Вендикс абу нин сэтшӧм ыджыд специалист став тайӧторъяс кузяыс, кутшӧмӧн сійӧс лыддьӧны.
А меным вӧлі эськӧ сьӧкыд, омӧля кӧ висьталісны менам Нэнсилысь кывбуръяссӧ.
И Маргрет кутіс пельпомӧдыс копыртчӧм Мериӧс да нуис сійӧс ас бӧрсяыс.
28. ТУВСОВ ПРАЗДНИК
Позьӧ-ӧ лоны зумышӧн, жугыля видзӧдны первойя коръяс вылӧ, виж йӧла турунъяс вылӧ, дзоридзалысь газонъяс вылӧ, школьнӧй оркестрса трубаяс вылын ворсысь шонді вылӧ, лэбачьяс моз дзользьысь челядь вылӧ, кокньыдик тӧлысь дӧлалан флагъяс вылӧ, праздничнӧй ноксьӧм да неразбериха вылӧ?
Позьӧ-ӧ ыдждавны сы вылӧ, мый омӧля гладитӧма шӧвк платтьӧлысь оборкаяссӧ, мый чулки вылад эм чукыр, мый перчаткиыд неуна вижӧссьыштӧма медводдза фиалкаяс букетысь?
Позьӧ-ӧ броткыны, скӧравны, чувствуйтны асьтӧ шудтӧмӧн, юр вылад кӧ тэнад дзирдалысь королевскӧй корона, тэ мунан дзоридзьясӧн да букс веткаясӧн мичмӧдӧм еджыд колесницаын, и тайӧ колесницасӧ нуӧны ыджыдджык детинкаяс, а бӧрвылад восьлалӧ оркестр да уличатырнас ворсӧ «Моя канму — твоя, о боже» и быд ӧшиньысь да ӧдзӧсысь мыччысьӧны йӧз да видзӧдӧны Тулыс королевалӧн торжественнӧй поезд вылӧ?
Позьӧ-ӧ скӧравны, вежньӧдлыны вомтӧ, кӧрны синкымъястӧ, быд боксянь кӧ кылӧны радлана горзӧмъяс, тӧдан кӧ, мый школаын тэнад медся мича паськӧм, ачыс кӧ школаса президент Коллинз став дырйиыс шуис, мый «королева Причард зэв мича», и директорлӧн пиыс — Мак-Магон да Лунвылысь тайӧ выль детинкаыс кӧ доддясьӧны королева колесницаӧ да оз вешйывны тэ дінысь ни ӧти воськов?
Позьӧ-ӧ чувствуйтны, мый тэ ӧтнад, мый ставыс тэнӧ эновтӧмаӧсь да ёна ӧбидитчӧмаӧсь, тэнӧ кӧ гӧгӧрбок кытшалӧны и ас и гренджерскӧй ребята и сӧмын кутшӧмкӧ мӧд рӧма сброд аслас вожакыскӧд — сьӧд кучика детинкакӧд — оз матыстчы тэнад колесница дінӧ да вӧчӧ сідз, быттьӧ весиг абу тӧдса королевакӧд?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Позьӧ чувствуйтны, мый тэ дзик ӧтнад и тэнӧ ставыс эновтісны, кӧть весиг зарни корона мичмӧдӧ тэнсьыд кудритӧ, кӧть весиг школаын тэнад медся бур платтьӧ да медся мича чужӧм, кӧть весиг ставыс видзӧдӧны тэ вылӧ и ачыс шонді, кажитчӧ, югдӧдӧ сӧмын сы могысь, медым ёнджыка дзирдаліс тэнад коронаыд да лыдтӧм-щӧттӧм биясӧн ӧзйисны блёстокъясыс платтьӧ вылад, кодӧс трудолюбивӧй рычагъяснас вышивайтіс Образцӧвӧй Механизм.
Позьӧ мыйта колӧ зільны шыбитны юрсьыд став лёк мӧвпъяссӧ да казьтылӧмъяссӧ, но найӧ, быттьӧ нарошнӧ, праздник вылын медся гажадырйиыс лоӧны ещӧ тыдаланаджыкӧсь да мисьтӧмджыкӧсь.
И удовлетвореннӧй тщеславиелӧн некутшӧм радлун, аснас некутшӧм любуйтчӧм оз вермы бырӧдны, вӧтлыны аслас недостойнӧй поступокнас тайӧ пытшкӧсса недовольствосӧ, коді куйлӧ сьӧлӧм вылас, пемдӧдӧ праздничнӧй енэжсӧ и оз-оз да и казьтыштас ас йывсьыс.
И вуджӧр моз сьӧлӧмтӧ дойдалысь казьтылӧм моз, вирдыштас другыслӧн чужӧмыс, сылӧн гырысь честнӧй синъясыс, сылӧн меліа нюммунӧмыс…
Кажитчӧ, ставыс мыджсьыліс именнӧ тайӧ детинкаас, кодӧс Пат видіс ас думсьыс быдсяма мисьтӧм нимъяснас и сэк жӧ дась вӧлі чеччыштны аслас королевскӧй колесница вылысь да котӧртны корсьны сійӧс, медым корны сылысь прӧща.
Да, тайӧ майся лунас свет вылас эз вӧв сэтшӧм королеваыс, коді эськӧ вӧлі шудтӧмджык Патриция Причардысь.
А луныс лои пыр мичаджык и мичаджык и Стон-Пойнт, кӧні став гажӧдчанторъяснас вӧліны дас кымын бильярднӧй, кино да омӧлик эстраднӧй театр, нимкодясис локтан праздникнас.
Дерт, ті энӧ аддзӧй эськӧ праздник вылысь «дас куим семействоса» представительясӧс, на кындзи, кодъяс долженӧсь вӧлі сэні вӧвны обязанность серти.
Вӧлі вежалун, а Паркӧвӧй районысь олысьяс, кевмысьыштӧм бӧрын да евангелистскӧй, протестантскӧй, католическӧй, пресвитерианскӧй да мукӧд вичкоясын проповедь кывзыштӧм бӧрын, лабутнӧя пуксялісны чиннӧй гӧстинӧйясӧ да лабутнӧя больгисны асланыс матысаяс йылысь либӧ корлісны автомобиль да мунлісны больгынысӧ кытчӧкӧ суседъяс ордас, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ избраннӧй общество.
Горчичнӧй Райын да вообщӧ Асыввыв окраинаын олысь гӧль йӧзӧс тӧдчымӧн сьӧкыдджык вӧлі кыскыны вичкоӧ.
И кадыс сылӧн вӧлі этшаджык, да, шуам веськыда, и кӧсйӧмыс тожӧ.
Пасторъяслы да проповедникъяслы частӧ ковмыліс аслыныс ветлыны Горчичнӧй Райса керкаясӧд, янӧдны найӧс, кодъяс дугдісны веруйтны.
Нывбабаяс — найӧ мукӧддырйи ещӧ на пыравлісны вичкоӧ, медым кывзыштны проповедьсӧ либӧ видзӧдлыны кодлыськӧ прӧстӧй свадьбасӧ.
А мужичӧйясӧс ковмыліс ылӧдны вичкоӧ религиознӧй сюжета кинокартинаӧн либӧ виски бутылкаӧн, кодӧс вузавлісны вежалунъясӧ сӧмын вичкоын, либӧ священнӧй писаниеысь босьтӧм картинаяса кутшӧмкӧ гажа молитваӧн.
Сы вӧсна ещӧ асывводзсяньыс на Горчичнӧй Рай кутіс кыссьыны карса парклань, кӧні должен вӧлі лоны гулянье.
Челядь пельнысӧ сьӧдмӧдісны гырысьяслысь сійӧн, мый ставыслы лӧсьӧдӧны бесплатнӧй угощенье и мый ачыс Ыджыд Босс кутас разӧдны челядьлы кампетъяс да пирожнӧйяс.
Парк гӧгӧр став кварталъясас тырыс сулалісны быдсикас системаа да маркаа автомобильяс, куим кӧлесаа автотележкаяссянь заводитӧмӧн да вель мича «рабочӧй» автомобильясӧн помалӧмӧн; тайӧ автомобильясыс вӧліны сэтшӧм жӧ ёнӧсь да винёлӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны рабочӧй вӧвъяс.
Веж лыс лапъясӧн да флагъясӧн мичмӧдӧм парк воротаӧд лювгисны-пырисны карысь сьӧд да еджыд олысьяслӧн уна рӧма паськӧма чукӧръяс.
На пӧвстын вӧліны уна миян тӧдсаяс.
Праздник вылӧ локтіс вӧччӧм Темпи, коді татшӧм торжественнӧй лун ради решитчис весиг эновтлыны стиральнӧй машинасӧ. Сійӧс кытшалісны шумитысь челядьыс.
Цезарь сыкӧд эз вӧв — сійӧ должен вӧлі локны праздник вылӧ войнавывса ветеранъяс группакӧд.
Локтіс Де-Минголӧн став семьяыс.
Мамыс, ыджыд тушаа сьӧд нывбаба, муніс кутчысьӧмӧн батьыскӧд — ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, весел ёсь синъяса да настӧящӧй лунвывсалӧн кодь живӧй чужӧма морткӧд.
Пабло, кыдзи медся ыджыд, надзӧник нуӧдіс киӧдыс ичӧтик Хуанӧс, коді должен вӧлі участвуйтны «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын.
Йӧз чукӧрысь кодӧскӧ корсигтыр тэрыба прӧйдитіс Кузь Туша.
Лори Миллс вӧлі пасьтасьӧма ковбойӧн: сылӧн паськыд шляпаыс вӧлі лэччӧма дзик синъясӧдзыс, сьылісӧ кӧрталӧма гӧрд чышъянӧн, а кокъясас вӧліны гӧрд крагаяс.
Лори зэв ёна тшапитчис аслас паськӧмнас да вылӧ лэптыліс юрсӧ, но быдпӧрйӧ шляпаыс лэччис пыр улӧджык, и медбӧрын сійӧ дзикӧдз вӧйи сы пытшкӧ.
Лори водзвылын тшапа муніс сылӧн чойыс.
Марта Миллс пасьталӧма вӧлі зэв паськыд да кузь юбка, кутшӧмӧс, сы чайтӧм серти, новлісны нывбабаяс ветымынӧд воясын; зэв ыджыд чепец, коді тожӧ век ӧтарӧ лэччыліс сылы ныр вылас, да уна сера шаль, коді кыссис сы бӧрся муӧдыс.
Сы мышкын мунысьяс тувччалісны тайӧ шальыс вылӧ, и Марта век ӧтарӧ бергӧдчыліс да скӧрысь видчыліс дурка ветлысь-мунысьяс вылӧ.
— Да ті лэптӧй шальтӧ, мисс, сэки некод оз кут тувччавны сы вылӧ, — заводитліс кодкӧ велӧдны Мартаӧс.
— Лэпталӧй ассьыныд кокъястӧ, бурджык лоӧ! — скӧра вочавидзис том особа.
Но кор шаль вылас тувччис сылӧн аслас вокыс, скӧрысла Марталӧн муртса эз пот сьӧлӧмыс.
— Кын кок!
Ош!
Варгыль кока обезьяна! — видіс сійӧ Кузь Тушаӧс, весиг эз яндысь сыысь, мый на гӧгӧр чукӧртчӧны нин вӧлі любопытнӧйяс.
— Энлӧй, мисс Марта, ме лӧсьӧдышта шальтӧ, — шуис сы дорын мудер гӧлӧс.
Минору Сано, кодлӧн вӧсньыдик вомдоръясыс век нюмъялісны, видзӧдіс сы вылӧ ӧчки пырыс да лючкиа лэптіс му вылысь шаль помсӧ.
Марта тэрыба нетшыштіс пельпомсӧ.
— Этша миян сьӧд кучикаясыс, ещӧ вижъяс кутісны пондыны! — броткыштіс сійӧ пинь пырыс, но гӧгӧрвоанаа.
Минору Сано век на нюмъяліс, но синъясыс сылӧн скӧрысь югнитісны.
Но сійӧ нинӧм эз шу да тэрыба муніс водзӧ, шальсӧ сідзи эз и лэпты.
Мукӧд школьникъясысь торйӧн локтісны школаса президент Коллинз да сылӧн помощникыс Принс.
Кыкнанныс найӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь золотоискательясӧн — паськыд режъяса стэтсоновскӧй шляпааӧсь, джуджыд гӧленя сапӧг пиӧ сюялӧм гачаӧсь да сьыліас гартӧм уна сера кӧсынкааӧсь.
Кыкнан детинкаыслӧн вӧняс вӧлі кӧрталӧма мешӧкъяс и сэтчӧ тырыс мыйкӧ сюялӧма, быттьӧ зарни лыа.
«Золотоискательяс локтӧны!
Золотоискательяс!» горзісны на гӧгӧр нимкодясьысь посньыдик челядь да шумитігтыр колльӧдісны найӧс паркӧ.
Квинсилӧн семьяыс тожӧ вайис выльтор.
Батьыс двӧйнияслӧн радейтліс быдсяманогыс шутитны да отсаліс пияныслы пасьтасьны индейскӧй вождьясӧн.
Гӧрд нисьӧ коричневӧй краскаыс вӧчліс кык американскӧй детинкалысь кучиксӧ ыргӧн сьӧм рӧмаӧн.
Кыкнанныслӧн сьыліас ӧшаліс ожерелье уна рӧма да еджыд сикӧтш мольясысь, кодъяс вӧлі долженӧсь петкӧдлыны мортлысь пиньяссӧ, а детинкаяс юр вылын красуйтчисны перӧясысь вӧчӧм настӧящӧй индейскӧй головнӧй уборъяс, кытысь сӧмын зэв сюся видзӧдлӧм бӧрын позьӧ вӧлі аддзыны дзик обыкновеннӧй петук бордъяс.
И Виклӧн и Бэнлӧн пельпом вомӧныс вӧлі ӧшӧдӧма, индейскӧй обычай серти, байкӧвӧй эшкынъяс.
Детинкаяслӧн синкымъясыс да синъясыс, кодъясӧс вӧлі краситӧма шомӧн, кажитчисны скӧрӧн да збойӧн.
Двӧйнияс локтісны паркӧ батьыскӧд, а сійӧ муніс индеечьяс костын да нимкодясис налӧн успехӧн.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Мый тэнад нимыд? — юасисны посньыдик челядь, кодъяс быд боксянь кытшалісны Викӧс да Бэнӧс да мунісны «вождьяс» бӧрся парк туйяс кузя.
— Биа Ньӧв, — спокойнӧя висьталіс кызіник Вик, коді вӧлі дзик настӧящӧй индеец кодь спокойнӧй.
— Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, — вочавидзис Бэн аслас поклонникъяслы.
Друг батьыс, коді радейтліс челядь моз ышмыштны, тувкнитіс Викӧс:
— Видзӧдлы, ещӧ ӧти индеец!
Збыль, туй кузя налы паныд локтіс дзирдалысь мича перӧяса, настӧящӧй ичӧтик мокасина *, мича вӧня, кытчӧ вӧлі вышивайтӧма индейскӧй рисунок, да весиг вомас традиционнӧй трубкаа зэв мича вождь.
* Мокасин — североамериканскӧй индеечьяслӧн небыд кӧм.
Но индеецлӧн чужӧмыс вӧлі жугыль, сійӧ дышпырысь кыскис кокъяссӧ да, тыдалӧ, ньӧти эз гордитчы аслас костюмнас.
— Тайӧ ставыс ньӧбӧм, — зывӧкпырысь шуис Квинсилӧн батьыс. — Тайӧ абу мудертор, эм кӧ грӧшыд…
Энлы, тэ вот заводитлы сочинитны настӧящӧй индейскӧй костюм, кор зептад абу ни ӧти цент! — И Квинси явӧ асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн видзӧдліс шудтӧм «ньӧбӧм» индеец вылӧ.
— Да тайӧ Джон Майнард, па, миян классысь! — дзирдалысь перӧяс улысь тӧдса чертаяссӧ тӧдӧм бӧрын горӧдісны двӧйнияс… — Сылӧн батьыс вермас ньӧбны мый колӧ…
Джон, лок татчӧ, Джон! — корисны найӧ ёртсӧ. — Кыдзи тэнад нимыд, Джон?
— Мый сэтшӧмыс?
Мыйла ті юаланныд?
Ті ӧд тӧданныд, мый нимӧй менам Джон Майнард, — чуймӧмӧн шуис мулат.
— Фу, йӧй кӧ тэ-а, ми юалам тэнсьыд индейскӧй нимтӧ.
Менам нимӧй Биа Ньӧв, а Бэнлӧн — Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, — заводитіс объясняйтны Вик. — Тэнад обязательнӧ должен лоны кутшӧмкӧ индейскӧй ним — сідзсӧ ёна интереснӧджык.
— А, со мый… — дзик некутшӧм интерестӧг вомгорулас шуыштіс Джон. — Ме… ме эг на думыштлы сы йылысь.
— Кӧсъян кӧ, ми тэныд думыштам? — пыр жӧ шыасис Вик. — Миян папа мастер татшӧмторъястӧ мӧвпавны.
Па, думышт Майнардлы мича индейскӧй прӧзвище, — шыасис сійӧ батьыс дінӧ.
Ыджыдджык Квинси видзӧдліс Джонлӧн жугыль чужӧм вылӧ, сэсся гусьӧник мигнитіс пияныслы.
— Прӧзвище том джентльменлы? — шуис сійӧ. — Мый нӧ, позьӧ думыштны.
Квинси вӧчис вид, быттьӧ мыйкӧ мӧвпалӧ.
— Кажитчӧ, сюри, — минут бӧрын шуис сійӧ. — Кузя Очсыштӧм — вот мый ме предлагайта.
Кыдзи, лӧсялас? — И сійӧ серӧктіс.
Пияныс шуалісны сы бӧрся да зэв ёна сералісны:
— Кузя Очсыштӧм, вот тайӧ лӧсьыд!
Молодеч, па, пыр жӧ казялін!
Ха-ха-ха!
Кузя Очсыштӧм!
Джон неуна шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывліс на вылӧ.
Тайӧ збыль зэв бура думыштӧма, — нюмъялігтыр неувереннӧя шуис сійӧ… — Кажитчӧ, ме збыль век ӧтарӧ очсала.
Позьӧ меным тіян компанияӧ?
А то ме век ӧтнам да ӧтнам, некод менӧ ас дінас оз босьт. — И сійӧ сэтшӧм жугыля видзӧдліс ыджыдджык Квинсилы синмас, мый сылы кыдзкӧ лои жаль тайӧ мича вождьыс.
— Но, дерт, мунам миянкӧд, детинка, — шуис сійӧ. — Тэ ӧд миян индейскӧй племяысь, а племя должен кутчысьны ӧтчукӧрын.
Джон Майнардлы лои сэтшӧм нимкодь, мый сылӧн жугыльлуныс да унзіля видыс друг вошины.
— Меным батьӧй сетіс быдса чукӧр никель разнӧй развлечениеяс вылӧ, — зептас кисӧ сюйигтыр да мелочнас зильӧдчигтыр шуис сійӧ. — Вайӧй видзамӧй найӧс.
Двӧйнияслӧн ӧзйисны синъясыс.
Мыйта волшебнӧй чудеса эм паркын!
Ӧнӧдз тайӧ чудесаяссӧ найӧ эз аддзывны, но талун найӧ аддзасны ставсӧ, ставсӧ!
— Сідзкӧ, лыйсьыштам «небеснӧй истребительысь»?
И цыганка дінӧ ветлам?
И снимитчам автоматын?
И силомерӧн мерайтчыштам? — тшӧкъялігтыр юасис Джонлысь Вик.
Сійӧ сӧмын довкйӧдліс ичӧтик юрнас, кодӧс мичмӧдіс индейскӧй вождьлӧн зэв мича шапка.
А сэки паркын кутіс грымгыны музыка.
Пуяс костӧ сайӧдчӧм оркестръяс старайтчисны, кыдзи вермисны, быдӧн ворсіс мыйкӧ ассьыс, и сы вӧсна артмыліс гӧгӧрвоны позьтӧм какофония.
Ӧні ковмыліс горзыны горштырнад, медым тэнсьыд кыліс суседыд.
Но ставыс тайӧ некыдз эз влияйт чукӧртчӧм йӧзлӧн праздничнӧй настроение вылӧ.
Горчичнӧй Райын олысьяс этша аддзылісны олӧмсьыс гажӧдчанторъяссӧ, медым быдтор гӧгӧрвоны; сы вӧсна налы ньӧти эз кажитчы тешкодьӧн оркестрлӧн грымгӧмыс — найӧ весиг чайтісны, мый тайӧ сетӧ Тулыс праздниклы ещӧ ыджыдджык торжественность да гажлун.
Заводитісны локтавны почётнӧй гӧсьтъяс.
Медводдза машинаяс пӧвстысь ӧтиын праздник вылӧ локтіс нылыскӧд миссис Мак-Магон.
Школаса директорлӧн гӧтырыс окотапырысь кольччис эськӧ гортас, но старшӧй Мак-Магон дженьыда шуис, мый сылы ковмас принимайтны праздник вылын попечительясӧс, кодъясӧн кутас веськӧдлыны Ыджыд Босс, и миссис Мак-Магон неокотапырысь пӧкӧритчис.
Та пыдди Кэт сьӧлӧмсяньыс нимкодясис локтан гажӧдчанторнас: сійӧ пай вылӧ найӧ усьліны вывті шоча и пӧшти век найӧс тшыкӧдліс вокыс.
Тайӧ пӧрйӧ Фэниан участвуйтіс школьникъяслӧн процессияын, вӧлі ылын, и Кэт вермис свободнӧя лолавны да ветлӧдлыны.
Сылӧн чужӧмбанъясыс, кодъяс век вӧліны бледӧсь, банйисны, апельсин рӧма кудриясыс гажаа йӧктісны.
Первойсӧ сійӧ кӧсйис ещӧ кутны асьсӧ ыджыд морт моз, тӧждысьны мамыс вӧсна да тшапа мунны аллеяӧд.
Но кор сійӧ аддзис лэбалысь пыжъяс, качайяс, балаганъяс, пряничнӧй киоскъяс, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс ас вылас босьтӧм роль йывсьыс да пыр жӧ лои обыкновеннӧй ичӧтик нывкаӧн, коді сьӧлӧмсяньыс кӧсйис гажӧдчыны.
Ӧні Кэт кыскис мамсӧ киӧдыс да, вермис кӧ эськӧ, заводитіс котӧртны аллеяяс кузя — сэтшӧм окота сылы вӧлі аддзывны да кывлыны ставсӧ, мый вӧчсьӧ паркын.
— Ох, мамочка, видзӧдлы — карусель!
А со эсійӧ виж да лӧз вагонъясыс — тайӧ роч гӧраяс?
Ой, кутшӧм эськӧ окота вӧлі меным сэні катайтчыштны!
Кыдзи тэ чайтан, позяс меным катайтчыштны?
Бать лэдзас?
Ой, видзӧдлы, кутшӧм посньыдик индеечьяс!
Найӧ настӧящӧйӧсь али пасьтасьӧмаӧсь индеечьясӧн?
Кэт чуймис, кор аддзис куим вождьӧс, налысь ожерельеяссӧ да бордъяссӧ, да сувтіс.
— Прӧститӧй, ті збыль настӧящӧй индеечьяс, гӧрд кучикаӧсь?
Индейскӧй штатъясысь? — юаліс сійӧ да мыйвермӧмсьыс зілис кутны асьсӧ ыджыд морт моз.
— А кыдзи нӧ!
Колӧкӧ дулляв чуньтӧ да ниртышт, нинӧм вылӧ он чышкы, блед чужӧма чойӧ, — вочавидзис кызіник вождь.
И сійӧ весиг чургӧдіс ыргӧн кодь гӧрд кисӧ, медым Кэт збыльвылӧ аддзис сійӧс.
— А кыдзи тіян нимныд? — терпитнысӧ эз вермы да юасис Кэт.
— Менам — Биа Ньӧв, менам воклӧн, — вождь тувкис чуньнас Бэнӧс. — Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, а талӧн, — сійӧ довкнитіс юрнас коймӧд индеец вылӧ — Кузя Очсыштӧм.
Кузя Очсыштӧм гусьӧник видзӧдлывліс нывка вылӧ.
— А тіян кыдзи нимныд, мисс? — меліа юаліс сійӧ.
— Менам нимӧй Кэтрин.
Со эстӧні сулалӧ менам мамаӧй, — лыддис коланаӧн содтыны Кэт.
— Ого, важнӧй старука, — висьталіс сы йылысь кызіник вождь. — А миян старик муніс сражайтчыны бильярдӧн.
Ӧні сійӧс сэтысь рытӧдзыс он кыскы…
Кӧсъян кӧ, мунам миянкӧд? — друг шуис сійӧ Кэтлы.
Кэт гӧрдӧдіс.
Сійӧ пӧшти дзик некор на эз вӧв челядь пӧвстын.
Вокыслӧн ёртъясыс, кодъяс волывлісны Мак-Магонъяс керкаӧ, пыдди эз пуктывны нывкаӧс либӧ сьӧлӧмнысӧ бурмӧдлісны сійӧн, мый повзьӧдлісны да мучитісны сійӧс.
И друг ӧні сійӧс нуӧдӧны аскӧдныс куим гордӧй индеец, сійӧ аддзылас став аттракционъяссӧ, катайтчыштас карусельӧн, велӧдчас тирын лыйсьыны настӧящӧй ружьеысь…
— Мамочка, позьӧ меным накӧд мунны? — Кэт кевмысьӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
Миссис Мак-Магон полігтыр видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
— А мый шуас батьыд? — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Тайӧ жӧ дзик прӧстӧй, грубӧй детинкаяс.
Батьыд эськӧ нинӧм вылӧ эз лэдз тэныд ворсны татшӧм челядькӧд.
— Но, мама, найӧ зэв бурӧсь, и найӧ ньӧти абу грубӧйӧсь, — детинкаяс дор сувтіс Кэт. — Миян Фэйни ёна грубӧйджык…
— Ок, миян Фэйни… — ышловзис мамыс. — Миян Фэйникоддемтӧ, колӧ чайтны, он аддзы…
Но, ладнӧ, верман мунны, сӧмын, аддзан кӧ батьтӧ, вӧч сідзи, медым сійӧ тэнӧ эз казяв.
И Кэт, шуда да неуна яндысьысь, котӧртіс аслас выль другъяс дінӧ.
Йӧз век локтісны и локтісны.
Шондіыс кыпӧдчис век вылӧджык и вылӧджык и ӧні пуяс пыр зарни яблокъясӧн усис туйясвывса виж лыа вылӧ.
Дугдывтӧг жувгисны роч гӧраяс вылын вагончикъяс, повзьӧмысла чирзісны пассажиръяс, кодъяс лэблісны искусственнӧй мылькъяс вылӧ да усьлісны на вывсянь искусственнӧй пропастьӧ; кучкаліс силомерлӧн мӧлӧтыс; лыдтӧм-щӧттӧм тиръяссянь кылісны лыйсьӧм шыяс; клопйӧдлісны крем-сода да сур тыра бутылкаясысь пробкаяс; мороженӧйӧн, му ӧрешкиӧн да жаритӧм кукурузаӧн тӧргуйтысьяс гораа вӧзйисны ассьыныс тӧварсӧ.
Кэт аслас индеечьяскӧд удитіс нин катайтчыштны карусельӧн, катайтчыштны лэбалысь пыжӧн да видзӧдлыны автомат «атомнӧй бомбардировщик», коді петкӧдліс, кутшӧм овлӧ атомнӧй бомбаысь взрывыс.
Сэсся детинкаяс ӧтикӧн-ӧтикӧн кучкалісны силомерӧ, и Кэт должен вӧлі судитны, коді на пӧвстысь ёнджык.
Челядь чуймисны, сы вӧсна мый медся ёна кучкис Кузя Очыштӧм — Джон Майнард.
— Да тэ зэв ен детинка! — шуис сылы Вик. — Мый нӧ тэ ветлӧдлан кольмӧм тӧрӧкан м-оз?
Тэ, кӧнкӧ, весиг некор прамӧя эн косясьлы!
— Некор, — висьтасис яналӧм мулат. — Ме, тӧданныд кӧ, весиг эг и думыштлы, мый ме ён…
Но ӧні ме обязательнӧ кута косясьны! — сьӧлӧмсяньыс содтіс сійӧ.
Вообщӧ Джонӧс тайӧ лунсяньыс быттьӧ вежисны.
Кытчӧ вошины сылӧн жугыльлуныс, шогсян чужӧмыс!
Ӧні тайӧ вӧлі тэрыб, весел, пельк индейскӧй вождь, коді скупитчытӧг гӧститӧдіс ёртъяссӧ, быдлаӧ видзис ассьыс никельяссӧ да дась вӧлі участвуйтны любӧй гажӧдчанторйын.
Кэт нинӧм гӧгӧрвотӧг торйӧдіс нин сійӧс ӧстальнӧй детинкаясысь да окотапырысь мыджсьыліс сійӧ ки вылӧ, кор ковмыліс кайны качай вылӧ либӧ роч гӧраяслӧн ӧшалысь ичӧтик вагонӧ.
— Ті, буракӧ, испанец? — юаліс сійӧ аслас выль друглысь.
Кэт важӧн нин тӧдіс ставсӧ маскарад йылысь да сы йылысь, коді да кыдзи мастеритіс детинкаяслы индеечьяслысь костюмъяссӧ.
Джон Майнард ыпнитіс.
Кутшӧм сійӧ вӧлі лӧсьыд: сӧмын неуна копыртыштны юртӧ, кокньыдика ӧвтыштны кинад, и Кэт нэм чӧжыс кутас эскыны, мый сійӧ испанец!
Но сэки сылы дум вылас уси школьнӧй двор, еджыд нывкаяслӧн издевайтчана чужӧмъясыс и сійӧ, кыдзи нывкаяс, скӧра мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, нимтісны сійӧс «пань дьӧгӧдьӧн».
Эз, сійӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы, медым Кэт лыддис сійӧс пӧръясьысьӧн!
Джон дрӧгнитыштігтыр апыштіс сынӧдсӧ:
— Абу, Кэтрин, ме сӧмын мӧд рӧма, мулат.
А менам батьӧй — настӧящӧй негр, — содтіс сійӧ збоя.
Но, дерт, апельсин рӧма татшӧм весел кудриа нывкаыс ӧні вешъяс сы дорысь, вомгорулас броткыштас мыйкӧ видчанаӧс да котӧртас корсьны выль ёртъясӧс — еджыдъясӧс…
Джон весьшӧрӧ поліс.
Сійӧ кыліс пыр сэтшӧм жӧ свежӧй, рӧвнӧй гӧлӧс:
— Ме зэв бура относитча мӧд рӧмаяс дінӧ.
Менам вӧлі няня-негритянка, ме сійӧс радейті мам дорысь ёнджыка.
Сӧмын менам батьӧй вӧтліс сійӧс, и тайӧ вӧлі вывті ыджыд шог.
Менам батьӧй да вокӧй терпитны оз вермыны мӧд рӧмаясӧс да висьтавлӧны на йылысь быдсяма лёкторъяссӧ, но ме налы ог эскы.
И тӧдан мый?
Кӧть весиг ме и омӧля относитчи негръяс дорӧ, ме эськӧ век жӧ отсалі налы, сӧмын мед вӧчны лёктор аслам вокӧйлы…
Вот неважӧн вокӧй да сылӧн ёртыс кӧсйисны расправитчыны школаас ӧти негритянскӧй детинкакӧд, но ме налы вӧчи сэтшӧмтор, мый найӧ колины бӧбъясӧн! — Кэт серӧктіс. — Ок, аддзылінныд кӧ эськӧ ті найӧс, кор найӧ локтісны школасьыс, быттьӧ нӧйтӧм понъяс!
И скӧрӧсь жӧ найӧ вӧліны!
Вӧтлысисны ме бӧрся керка пасьта, а сэсся кутісны да заводитісны песны ассьыныс лёксӧ ме вылын…
Со, видзӧдлӧй, ӧнӧдз туйясыс колины, — гордӧя шуис нывка да лэптыштіс платтьӧыслысь дженьыд соссӧ.
Бедь кодь вӧсньыдик сояс тӧдчисны зэв гырысь лӧз туйяс.
Джон да двӧйнияс эз вермыны кутчысьнысӧ да дивуйтчыштісны.
— А ме весиг эг пикнит. — Кэт победоноснӧя видзӧдліс детинкаяс вылӧ. — Найӧ вермисны менӧ вины, но ме всё равно эг шу эськӧ кыв ни джын.
Джонӧс дзикӧдз пӧкӧритіс тайӧ ичӧтик збой нывкаыс.
— Кутшӧм тэ молодчина! — ошкӧмпырысь шуис сійӧ. — Збыль, ребята, тайӧ нывкаыс настӧящӧй морт? — бергӧдчис сійӧ двӧйнияслань.
Бэн да Вик ӧттшӧтш довкнитісны юрнаныс.
— А коді сэтшӧм негрыс, код вӧсна тэ сы мында терпитін? — завидьтан гӧлӧсӧн юаліс Джон.
Кэт кӧсйис подробнӧя висьтавны детинкаяслы бӧрйысьӧмъяслысь став историясӧ, коді вӧлі школаын, но муртса сӧмын сійӧ восьтіс вомсӧ, кустъяс сайысь мыччысис челядьлӧн выль компания.
Куимнан индеецыс чолӧмалісны найӧс пель чунӧдана индейскӧй кывйӧн: «Иихохо!»
Челядь вочавидзисны сэтшӧм жӧ гораа.
— Чарли!
Чарли!
Лок татчӧ!
Тэ пасьтасин нин?
Кыдзи чувствуйтан асьтӧ?
Кор заводитчас? — уськӧдчисны индеечьяс статя детинка дорӧ. Сійӧ вӧлі негр.
Кэт интересуйтчигтыр видзӧдіс сы вылӧ: пыр жӧ шыбитчис синмӧ, мый тайӧ детинкаыс — матыстчысь компанияас медся главнӧйыс.
И детинкаяс и нывкаяс сёрнитісны сыкӧд сьӧлӧмсянь петан сэтшӧм дружескӧй кывъясӧн, кутшӧмъясӧс шулывлӧны сӧмын сійӧ челядьлы, кодъясӧс збыль радейтӧны да уважайтӧны.
Детинка вӧлі кокньыдик спортивнӧй дӧрӧма да защитнӧй рӧма дженьыдик гача.
«Тыдалӧ, участвуйтӧ кутшӧмкӧ ордйысьӧмъясын, — мӧвпаліс Кэт. — Но коді сійӧ?
Бейзболист?
Котралысь?»
Некымын еджыд да мӧд рӧма детинка да нывка кытшалісны Чарлиӧс.
На пӧвстын вӧлі Нэнси, дзользьысь да весел, Василь Гирич, Джой Беннет, коді пасьталӧма вӧлі трактирщиклысь колпак да партук, да кольквиж Мери Смит, коді сідзи эз и вермы сетны чужӧмыслы праздник лунся кодь выражение.
Кыкнан компанияыс сералігтыр да шмонитігтыр видлалісны ӧта-мӧднысӧ, обсуждайтісны костюмъяссӧ.
— Мунамӧй цыганка дорӧ, тшӧктам, медым висьталас миянлысь судьбанымӧс, — шуис Джон Майнард. — Эн тӧждысьӧй, ме мынтыся став пыддиныд, — тшапа содтіс сійӧ.
Компанияыс ставнас шумитігтыр мӧдӧдчис механическӧй гадалка дінӧ.
— А коді тайӧ рыжӧй нывкаыс? — джын гӧлӧсӧн юаліс Виклысь Чарли да муртса довкнитіс юрнас Кэтлань.
— Гӧгӧрвоан, Чарли, тайӧ нывкаыс некутшӧм детинкалы оз сетчы, — вашкӧдӧмӧн висьталіс Вик. — Тэ ӧд менӧ тӧдан, ме терпитны ог вермы нывкаясӧс, но такӧд эськӧ и ме куті дружитны, кӧть ви менӧ места вылын!
— Да кытысь сійӧ лои?
Мыйла сійӧ тіянкӧд ветлӧдлӧ? — любопытствоӧн юасис Чарли.
— Вошӧма, — дженьыда гӧгӧрвоӧдіс Вик.
— Сылӧн кӧнкӧ тані мамыс эм, — содтіс Бэн. — Буракӧ, и вок тожӧ эм, и, сылӧн кывъяс серти, сійӧ сэтшӧм морт, мый ме эськӧ сійӧс зэв окотапырысь нӧйтышті…
Сэк, кор муніс тайӧ сёрниыс, компания воис цыганка дорӧдз.
Сійӧс вӧлі зэв мичаа вӧчӧма папье-машеысь; сикӧтшъяса, сера чышъяна, сійӧ веськыда дзоргис быдӧн вылӧ сьӧд стекляннӧй синъяснас.
— Ой, ме пола! — Мери Смит йӧжгылясьыштіс. — Со кыдзи сійӧ видзӧдӧ!
— Чур ме первой! — шуис Чарли. — Но мый, Джон, сюрас тэнад меным вылӧ никель?
— И оз ӧти, — другыслы киас пятицентовкаяс жалиттӧг кисьтігтыр шуис мулат.
Чарли лэдзис автомат кружкаӧ монета.
Цыганка друг ловзис, довкнитіс юрнас, киясыс сылӧн кутісны вӧрны, быттьӧ корисны локны матӧджык.
— Ой, кутшӧм страшнӧ! — чирӧстіс Мери. — Чарли, эн матыстчы!
Но Чарли босьтіс нин цыганка киысь билет, кодӧс шыбитіс автомат.
— Мый сэні?
Гораа лыддьы! — детинкаӧс быд боксянь кытшалігтыр интересуйтчисны челядь.
— «Ті зэв асныраӧсь.
Вежӧй ассьыныд татшӧм характертӧ.
Помнитӧй, мый кӧзяинӧн лоны сложнӧйджык слугаӧн дорысь», — лыддис ассьыс билетсӧ Чарли. — Чӧрт тӧдас мый!
И тані гижӧны пӧкӧритчӧм да кывзысьӧм йылысь!
Интереснӧ, коді составляйтіс тайӧ предсказаниеяссӧ да мыйта сылы таысь мынтісны?
Сійӧ скӧрысь косявліс билетсӧ посньыдик торъяс вылӧ.
Нэнси вӧлі лыддьӧ нин гораа ассьыс предсказаниесӧ.
— «Полӧй сьӧд мортысь.
Сійӧ ваяс тіянлы ыджыд неприятностьяс».
Ме ачым сьӧд, сідзкӧ нӧ мыйла ме должен повны сьӧдъясысь? — Нэнси сералана синъясӧн видзӧдліс челядь вылӧ. — Ӧнӧдз став неприятностьяссӧ вӧчлісны меным еджыдъяс.
Бурджык лоӧ, ме кӧ кута повны еджыдъясысь.
Васильлы цыганка висьталіс, мый сылӧн лоӧ успех аслас ыджыд промышленнӧй предприятиеын да мый сійӧ кутас босьтны барышъяс аслас заводъясысь;
Кэтлы сійӧ сӧветуйтіс ветлыны Европаӧ, медым шойччыштны напряжённӧй светскӧй олӧмысь;
Виклы висьталіс, мый регыд сійӧ гӧтрасяс миллионъяслӧн наследница вылӧ да кутас разрабатывайтны Бразилияын алмазнӧй копи;
Бэн лыддис аслас билетысь, мый сійӧ должен лоны зэв осторожнӧйӧн да скрытнӧйӧн да торйӧн нин видзчысьны мӧд рӧмаяскӧд общайтчӧмысь — сэки сылӧн олӧмас лоӧ успех.
Джон Майнардлӧн запискаас вӧлі сэтшӧм сӧрӧм, мый некод нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны, а Джой вообщӧ ӧткажитчис босьтны билетсӧ.
— Окота лыддьыны татшӧм сӧрӧмсӧ! — шуис сійӧ скӧра. — Сюрасны ӧмӧй сэтшӧм йӧйяс, кодъяс ставсӧ тайӧс эскӧны?
Но челядь сэтшӧм сьӧлӧмсяньныс гажӧдчисны, сэтшӧм гора серамӧн паныдалісны быд предсказание, мый Беннет вунӧдіс аслас скӧрмӧм йылысь да кутіс серавны мукӧдыскӧд тшӧтш.
Торйӧн нин ёна серамсӧ ставныслысь петкӧдліс Мери Смит, коді зэв серьёзнӧя висьталіс, мый зэв абу лӧсьыд серавны цыганкалысь висьталӧмсӧ.
Ачыс сійӧ эз кӧсйы босьтны билетсӧ сӧмын сы вӧсна, мый эскис, быттьӧ гадайтчысь висьталӧ правда.
— А друг ме лыддя, мый меным шуӧма кувны?
Сэки ме пыр жӧ уся и кула, — висьталіс нывка зэв ёна сералысь челядьлы.
— Эн тӧждысь, тайӧс цыганка тэныд оз висьтав, — успокоитіс сійӧс Чарли. — Тайӧ зэв тӧлка цыганка, сійӧ тӧдӧ, мый миян тані оз радейтны нинӧм гажтӧмсӧ да шогсӧ.
Сы вӧсна сійӧ висьталӧ сӧмын буртор, медым сылысь босьтісны унджык билетъяс.
Но Мери век жӧ эз сӧгласитчы босьтны гадайтчысьлысь предсказаниесӧ.
Кэт внимательнӧя видзӧдіс Чарли вылӧ.
Сьӧд детинка, сэтшӧм весел, прӧстӧй и, тыдалӧ, бур сьӧлӧма, кажитчис сылы пыр ёнджыка и ёнджыка.
Вот кодкӧд, буракӧ, лӧсьыд дружитнытӧ!
— Сійӧ тіянкӧд ӧтлаын велӧдчӧ, тайӧ Чарлиыс? — юаліс сійӧ Джон Майнардлысь. — Кутшӧм сійӧ бур…
Колӧ чайтны, сійӧ зэв бур ёрт.
— Чарли Робинсон?
О да, ми ставным сійӧс зэв ёна радейтам, — вочавидзис Джон. — Мый тэкӧд, Кэт, мый нӧ тэ друг инад эн кут ӧшйыны? — юаліс сійӧ, кор казяліс нывкалӧн тэрыба вӧрысь чужӧм вылысь вӧвлытӧм волнение.
— Кыдзи?
Кыдзи сылӧн нимыс? — сибдалан гӧлӧсӧн юаліс Кэт. — Чарли Робинсон?
— Но да, миян Чарли, миян класса старӧста, — чуймӧмӧн шуис Джон. — Неважӧн разнӧй лёк йӧзыс кӧсйисны сійӧс вӧтлыны старӧстаысь, да ми эг лэдзӧй…
Тэ вернӧ шуин: Чарли — зэв бур ёрт.
И век меным отсалӧ, менам кӧ урокӧй оз артмы.
Да и вообщӧ сійӧ зэв бур детинка…
Но мый нӧ тэкӧд, мый нӧ тэ сідзи повзин?
— Кытысь тэ сійӧс босьтін? — вомгорулас шуыштіс Кэт. — Ньӧти ме эг повзьы…
Тэныд прӧстӧ кажитчис…
Но сійӧ век на видзӧдіс Чарли вылӧ, ӧні кык пӧв сюсьджыка нин.
Нывкалӧн выразительнӧй чужӧм вылын корсюрӧ тӧдчис неуна шпыньмунӧм.
«Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын тӧдіс, коді сійӧс выручитіс бӧрйысьӧмъяс дырйи!
Тӧдіс кӧ сійӧ!» ас кежас мӧвпаліс Кэт, и тайӧ мӧвпыс, мый сӧмын сійӧ ӧтнас тані, тайӧ минутас, тӧдӧ сэтшӧм важнӧй тайнасӧ, вайліс сылы ыджыд-ыджыд радлун.
А буретш сэки шумнӧй какофонияыс, коді кыліс парк помъясӧдз, друг ланьтіс.
Ланьтісны оркестръяс, и пуксьӧм чӧв-лӧняс эзысь гӧлӧсъясӧн заводитісны ворсны трубаяс.
— Тулыслӧн королева!
Королева локтӧ!
Встречайтӧй королеваӧс! — кылісны горӧдӧмъяс, и йӧз чукӧр уськӧдчис главнӧй аллеялань, кыті локтіс королевалӧн дзоридзьясӧн да лыс лапъясӧн мичмӧдӧм колесницаыс.
Колесница водзын локтісны герольдъяслӧн пемыдгӧрд мантияа младшӧй школьникъяс да мыйвынсьыс тутсісны дзирдалысь трубаясӧн.
На бӧрысь локтіс школьнӧй хор: еджыд платтьӧа нывкаяс да сьӧд костюма детинкаяс; тайӧ костюмъясыс вӧсна детинкаяс вӧліны ӧкуратнӧй ичӧтик старикъяс кодьӧсь.
Хор мышкын — куимӧн-куимӧн доддясьӧмӧн старшӧй школьникъяс кыскисны королевскӧй колесница.
Колесник бокъясӧд муніс «малюткаясысь» да «персикъясысь» почётнӧй эскорт.
Школьникъяс пӧвстысь кодсюрӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь ковбойясӧн, золотоискательясӧн либӧ индеечьясӧн.
На пӧвстын, кодъяс мунісны колесница дорӧд, вӧліны Рой Мэйсон да Фэйни Мак-Магон.
Праздник вӧсна Рой вӧлі пасьтасьӧма торъя нин мичаа: яркӧй галстук мичмӧдіс сылысь руд костюмсӧ, и куртка петлицаас вӧлі сатшкӧма тувсов дзоридзьясысь букет.
Фэйни, кӧть сійӧ и кӧсйис лоны аслас другыс кодь жӧ лӧсьыдӧн, вӧлі, кыдзи и век, еджыд да мисьтӧм.
Кыкнан другыскӧд орччӧн зырсисны Мэрфилӧн сынасьтӧм да мыссьытӧм другъясыс.
Но ни налӧн предводительыс, ни менеджер Дик эз тыдавны, и Василь Гирич, кор казяліс, мый найӧ абуӧсь, кутіс тӧждысьны.
Но королевскӧй поездӧн вӧчӧм впечатлениеыс, труба шыяс, мича герольдъясӧс аддзӧм вевттисны пыр жӧ ставсӧ, и другъяс пӧвстысь некодлы Василь эз удит висьтавны аслас тӧждысьӧм йылысь, сы вӧсна мый и ачыс вунӧдіс сы йылысь.
Колесница бӧрысь локтіс мыйкӧ нывбаба модаа; сійӧ вӧлі лилӧвӧй платтьӧа да лилӧвӧй шляпаа.
Тайӧ нывбаба кодьыс кутчысьӧма вӧлі ӧти лыс лаптӧ, коді ӧшӧдчӧма вӧлі колесницасянь сідзи, быттьӧ тайӧ лыс лаптыс вӧлі канатӧн, кодӧн сійӧ кутіс королевалысь поездсӧ.
Существоыс, кодӧс ті, буракӧ, тӧдінныд нин — Образцӧвӧй Механизм, — видзчысьӧмӧн видзӧдіс гӧгӧрбок да горша кыйис королева йылысь став сёрнияссӧ да восклицаниеяссӧ.
Миссис Причардлӧн материнскӧй самолюбиеыс вермис торжествуйтны.
Синсӧ некод эз вештыв ыргӧн рӧма юрсиа нывка вылысь, коді вӧлі дзирдалысь зарни коронаа да гордӧя пукаліс колесницаын.
Королева Пат кутіс киас дзоридзьясӧн гартӧм жезл — королевскӧй власьтлысь символ — да шочиника шыблаліс йӧз чукӧрӧ фиалкаысь да подснежникысь вӧчӧм ичӧтик букетъяс.
— Вот збыль лӧсьыдіник нывка, — шуалісны йӧз чукӧрын. — Некод эськӧ бурджыка эз ворс королевалысь рольсӧ.
Кор Чарли кыліс трубаяслысь шысӧ, сійӧ да сылӧн компанияыс тожӧ уськӧдчисны королевскӧй колесницалы паныд.
Ставыслы окота вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмджык накӧд велӧдчысь нывкаыс коронанас.
— Кутшӧм мичаӧсь герольдъясыслӧн мантияясыс! — нимкодясигтыр шуис Вик. — Жаль, мый ме быдми нин.
Ме эськӧ непременнӧ вӧзйыси герольдӧ!
— А со мунӧны Мэйсон да Мак-Магон, — шуис Джон Майнард Кэтӧс киӧдыс кутігтыр, медым сійӧ эз вош йӧз чукӧрас. — Тайӧ Мэйсоныс зэв ёна мунӧ кӧин вылӧ, дзик…
Энлы, Кэт, кытчӧ тэ? — шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ друг.
Киыс сылӧн ӧшйис сынӧдас.
Гоз-мӧдысь тыдыштлісны йӧз чукӧрас апельсин рӧма кудрияс да вошины.
Джон кутіс зэв тэрыба уджавны гырддзаяснас да пельпомъяснас, но сы вылӧ сэтшӧм скӧра видзӧдліс кутшӧмкӧ дзик лавочник кодь еджыд нисьӧ гӧрд кыз морт, мый Джон кынмис места вылас.
А корсьны тайӧ йӧз чукӧрсьыс Кэтӧс вӧлі весьшӧрӧ.
Джон пыр жӧ жугыльмис.
Киыс сылӧн вӧлі шоныд на Кэтлысь омӧлик кисӧ кутӧмысла.
Ӧні весиг королевалӧн видыс эз кыпӧд детинкалысь некутшӧм радлун.
— Ок, Патрицияыс кутшӧм тшап! — шуис Нэнси. — Видзӧдлӧй, весиг оз нюммун.
— Не сӧмын тшап, но и скӧр да лёк, — содтіс Василь. — Ог, ог эскы ме тайӧ мисс Причардыслы…
Ни детинка, ни нывка эз казявны, кутшӧм скӧр синъясӧн видзӧдліс на вылӧ королевалӧн мамыс.
Миссис Причард нинӧм да некор эз вунӧдлы, и ӧні сійӧ нэм чӧжыс кутас помнитны Нэнсилысь ӧрешки рӧма сьӧдіник чужӧмсӧ да Васильлысь лӧз синъяссӧ.
Кутас помнитны сы могысь, медым, кор воас кад, мынтыны водзӧс кыкнан челядьыслы сыысь, мый найӧ шуисны сійӧ ныв йылысь лёктор.
— Чарли, — мыйкӧ зэв ёна мӧвпалігтыр сулалысь детинкаӧс соскӧдыс нетшкигтыр шуаліс Мери, — мунам карусель дорӧ, Чарли.
Меным абу окота тані сулавны, меным абу окота видзӧдны Патриция вылӧ.
И тэ сідзжӧ не должен видзӧдны сы вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ предательница, и тэ тайӧс тӧдан, Чарли.
Да, Чарли тайӧс тӧдіс и век жӧ видзӧдіс ичӧтик гордӧй королева вылӧ, ещӧ и ещӧ уськӧдліс дум вылас сійӧ шудтӧм лунсӧ, кор вӧліны бӧрйысьӧмъяс и кор Патриция сэтшӧм кокниа вузаліс сійӧс, ассьыс медбур другсӧ…
Патриция быттьӧ чувствуйтіс сылысь видзӧдӧмсӧ.
Сійӧ веськыда сувтіс колесницаас да заводитіс тӧждысьӧмӧн видзӧдны сійӧс кытшалысь йӧз чукӧр вылӧ.
И вот сійӧ аддзис сійӧ мортсӧ, кодӧс корсис.
Вомдоръясыс сылӧн кутісны вӧрны, быттьӧ сійӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
— Чарли! — Мери кватитіс сійӧс киӧдыс. — Эн мун, Чарли, сэтчӧ, кора тэнӧ!
Но Чарли вӧлі королевакӧд орччӧн нин.
Йӧз чукӧр пӧвстті сьӧкыдпырысь писькӧдчигтыр колесница муніс черепаха моз надзӧн.
Пат, вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн кинас быд шеныштӧм, быд кыв кылісны да тыдалісны, быттьӧ сцена вылын, и копыртчис детинка дінӧ.
— Тэ… тэ, буракӧ, лӧгалан ме вылӧ, Чарли? — вашнитіс сійӧ да яндысьӧмсорӧн нюммуніс.
— Кытысь тэ босьтін! — веськодьпырысь шуис Чарли. — И ог думайт лӧгавны.
— Но… но… тэ он сёрнит мекӧд, быттьӧ он и казяв менӧ, — тэрмасис королева. — Ме… ме непременнӧ локта талун ордйысьӧмъяс вылӧ…
И ме лӧсьӧді клюшка, кыдзи кӧсйыси, Чарли, — содтіс сійӧ тэрыба, быттьӧ поліс, мый детинка шуас мыйкӧ сераланаӧс.
Кажитчӧ, Пат кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сійӧ здукас кутшӧмкӧ детинка гӧлӧс горӧдіс йӧз чукӧрсянь:
— Эй, королева!
Тэ нӧ мый негритосыскӧд вашкӧдчан!
Аддзӧмыд ас сертиыд корольӧс, нинӧм шуны!
Йӧз чукӧрын серӧктісны, кыліс смекайтчана шутёвтӧм.
Куим гоз син лӧгпырысь кутісны видзӧдны сьӧд детинка вылӧ.
— Бара нин сійӧ ниртчӧ Патриция дінын, тайӧ негритосыс!
— Ог гӧгӧрво, мый видзӧдӧ эсійӧ чучелаыс — сылӧн мамыс!
Кыдзи сійӧ лэдзӧ ассьыс нывсӧ сёрнитны негркӧд!
Да ещӧ став йӧз дырйиыс!
Но «чучела» вӧлі места вылас нин.
Сійӧ кватитіс Чарлиӧс соскӧдыс да кыскис королева колесница дорысь.
— Вешйы сэтысь, детинка, да ӧдйӧджык! — Миссис Причард колис шӧйӧвошӧм детинкаӧс бокса туй вылас, а ачыс мӧдӧдчис мунысь колесница бӧрысь.
Королева должен вӧлі петны гожся театр сцена вылӧ, кытысянь сійӧ должен вӧлі йӧзӧдны праздниклысь заводитчӧм.
Эз регыд бӧр лок Чарли аслас компания дінӧ.
Мери, коді сюся наблюдайтіс сы бӧрся, казяліс, мый тайӧ некымын минутнас сійӧ быттьӧ ещӧ ёнджыка сьӧдӧдіс да омӧльтчис.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс челядь вылӧ, но друг аддзис Нэнсиӧс да дрӧгнитіс:
— Кыдзи, тэ тані?
Мый нӧ тэ чайтан?
Ӧд королева петӧм бӧрын пыр жӧ тэ кутан лыддьыны кывбуръяс!
Котӧрт ӧдйӧджык театрӧ, а ми — тэ бӧрся!
Нэнси копыртіс юрсӧ:
— Ме… тӧдан, Чарли… ме ог выступайт…
И сэк жӧ уськӧдчис Мери Смит вылӧ:
— Тэ кывлін, мый шуис Чарли?
Ӧні тэныд петны.
Котӧрт!
Но Мерилӧн, коньӧрлӧн, кокъясыс быттьӧ вужъясисны муас.
Сійӧ видзӧдіс Чарли вылӧ, эз вермы весиг вӧрзьыштнысӧ, видзӧдіс, кыдзи преступница, коді виччысис страшнӧй, но справедливӧй водзӧс мынтӧм.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
Кодныд нӧ выступайтанныд — Нэнси али Мери? — дӧзмӧмӧн юаліс Чарли.
— О Нэнси, ло другӧн, висьтав сылы ачыд.
А ме… ме ог вермы, — шуыштіс Мери да друг уськӧдчис котӧртны аллеяӧд сідзи, быттьӧ сы бӧрся вӧтчисны.
Нэнсилы ковмис висьтавны другыслы, кыдзи сійӧс исключитісны программасьыс, кыдзи сылысь кывбуръяссӧ сетісны висьтавны Мерилы, сы вӧсна мый Мерилӧн — еджыд кучик и сійӧ тырвыйӧ американка.
— И сійӧ ещӧ лысьтӧ шуны Патрицияӧс предательницаӧн! — скӧрысла горӧдіс Чарли. — Да сійӧ вӧчӧма ещӧ лёкджыка, тайӧ рам куканьыс!
Спокойнӧя, кыдзи и век, шыасис Василь.
Сылы и Нэнсилы муртса удайтчис убедитны другсӧ, мый Мери абу нин сэтшӧм мыжа.
И век жӧ, кӧть Чарли и успокоитчис да гӧгӧрвоис, мый найӧ ставсӧ висьталӧны сідзи, кыдзи вӧлі, Тулыс праздник век ёнджыка и ёнджыка тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ ӧбидаӧн.
29. ПРАЗДНИК МУНӦ ВОДЗӦ
Гожся театр, кодӧс вӧлі вӧчыштӧма кыдзсюрӧ, щелльӧсь да бӧчка кодь гулыд, вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Тані вӧліны и челядь и гырысьяс, вӧччан и уджалан паськӧмаӧсь, военнӧйяс и штатскӧйяс.
Синмад шыбитчыліс сійӧ, мый зэв уна вӧлі военнӧй формаа йӧз.
Объясняйтсьыліс тайӧ сійӧн, мый война бӧрын установитчӧм обычай серти май тӧлысся первойя вежалунӧ карса мэр быд во лыддьыліс трибуна вывсянь список стонпойнтсаяслысь, кодъяс геройскӧя пӧгибнитісны бой мунан поле вылын.
Та вӧсна вӧвлӧм салдатъяс да офицеръяс лыддьылісны асланыс долгӧн казьтыштны ёртъяссӧ да пӧшти век волывлісны тайӧ собраниеяс вылас ставныс, и сэсся ветеранъяс пӧвстысь кодкӧ выступайтліс казьтылӧмъясӧн либӧ неыджыд речӧн, кодӧс сиӧма вӧлі геройяслы.
Но и тані кучиклӧн рӧмыс имеитіс тӧдчанлун: еджыд ветеранъяс пукалісны почётнӧй местаясын медводдза радъясас, а сьӧдъяс локтісны торъя колоннаӧн да ӧні пукалісны кӧнкӧ мышкын, кытчӧ пуксьӧдісны найӧс праздник вылын распоряжайтчысьяс.
Таын нинӧм эз вӧв шензянаыс, содтыны кӧ сэтчӧ, мый главнӧй распоряжайтчысьяснас вӧліны Хомер да слабиник мисс Вендикс.
Тайӧ параыс действуйтіс ӧтсӧгласӧн, вывті сюся да вывті кужӧмӧн, сы вӧсна театрӧ локтӧм йӧз эз и казявны, кыдзи быдӧн лои сылӧн социальнӧй положениелы да расӧвӧй признакъяслы стрӧга лӧсялан местаын.
Мисс Вендикс больгис мыйкӧ суетаяслӧн суета йылысь да аслас больгӧмӧн бӧбйӧдлӧм прӧстӧй нывбабаясӧс да рабочӧйясӧс тэрыба пуксьӧдаліс кызьӧд радъясӧ, колоннаяс сайӧ, кӧні найӧ эз тшыкӧдны праздниклысь мичлунсӧ асланыс вушйӧм да дӧмӧм паськӧмнас.
Сійӧ шочиник случайясас, кор локтӧм морт вӧлі асныра да эз кӧсйы пуксьыны сэтчӧ, кытчӧ вӧлі шуӧма пуксьыны, водзӧ петліс боксёрскӧй пельпомъяса Хомер да сэтшӧм выразительнӧя заводитліс шенасьны кинас, мый кывзысьтӧмӧс ӧдйӧ бӧрыньтліс медся бӧръя радъясӧ.
Мӧд рӧма зрительяскӧд Хомер вообщӧ эз церемонитчы да гораа шулывліс: «Эн сюйсьӧй водзлань, ребята, тӧдӧй ассьыныд места», либӧ: «Кытчӧ, другӧй, мӧдӧдчин?
Он ӧмӧй аддзы, мый тэ кодьясыс ставыс пукалӧны колоннаяс сайын!»
Та вӧсна бӧръя радъясас, лу колоннаяс сайӧ, кодъяс ёнджыкасӧ вӧліны пу сюръяяс кодьӧсь, чукӧртчисны став мӧд рӧмаясыс, кодъяс участвуйтісны праздник вылын.
Сэні вӧлі и Цезарь аслас ёртъясыскӧд — войнавывса ветеранъяскӧд, кодъяс праздник ради бара кыскисны ассьыныс мундиръяссӧ да ӧшӧдісны боевӧй медальяссӧ да орденъяссӧ, а сідзжӧ гордӧя чургӧдісны водзлань ассьыныс кӧстыльяссӧ да протезъяссӧ, медым ставныс вермисны аддзыны, мый найӧ пострадайтісны рӧдина вӧсна.
Ветеранъяскӧд орччӧн пукалісны налӧн гӧтыръясныс да челядьныс, на лыдын Темпи аслас челядьыскӧд.
Темпи сайын тыдаліс детинкалӧн кодь кудриа юрыс Салли Робинсонлӧн, кодӧс кыскис театрӧ Чарли.
Саллилы эз вӧв ёна окота мунны праздник вылӧ, сійӧ окотапырысьджык кольччис эськӧ гортас да ещӧ ӧтчыд чышкис быд боксянь «Свирельсӧ», а сэсся муніс эськӧ ордйысьӧмъяс вылӧ, медым приветствуйтны победитель-пиыслӧн торжество вылын.
Но Чарли висьталіс, мый трибуна вывсянь кутасны лыддьӧдлыны война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтсаяслысь нимъяссӧ да мый непременнӧ лыддясны батьыслысь нимсӧ.
Сэки Салли пасьталіс ассьыс медбур платтьӧсӧ да локтіс театрӧ. Сійӧ пукаліс да став вынъяссӧ зэвтӧмӧн виччысис сійӧ минутсӧ, кор кылас верӧсыслӧн — Тэд Робинсонлӧн — нимыс.
Чарли пукаліс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ пӧшти эз вочавидз Нэнсилы, коді век ӧтарӧ панліс сыкӧд сёрни — сэтшӧма виччысис сійӧ здуксӧ.
Нэнси бокӧ вӧлі топӧдчыштӧма Джон Майнард, кодлы эз отсав весиг индейскӧй вождьлӧн мича костюмыс.
Аслас костюмнас маскировкаӧн моз пӧльзуйтчӧмӧн Джон кӧсйис гусьӧник тювкнитны водзӧ, сцена дінӧ, но сійӧс кутіс Хомер.
— Тэнад местаыд колоннаяс сайын, детинка, — гырддзаӧдыс Джонӧс грубӧя кватитігтыр шуис сійӧ. — Он ӧмӧй нӧ аддзы, мый тані пукалӧны еджыд джентльменъяс!
Тадзи Джон Майнард веськаліс «сьӧд радӧ» и ӧні кыдзи вермис нюжйӧдліс голясӧ, медым видзӧдны, кодъяс локталӧны театрӧ.
Ас дінсьыс неылысь Джон аддзис Василь Гиричӧс батьыскӧд, Беннетъясӧс, Де-Мингояслысь семьясӧ, двӧйни Квинсиясӧс да налысь батьсӧ.
Тайӧяслы эз отсав весиг еджыд кучикыс.
Став рабочӧйяссӧ сідзжӧ вештісны ылӧджык, воддза радъяссӧ сетісны налы, кодъяс кыв шутӧг вӧліны джентльменъяс.
Сэтысь жӧ рабочӧйяс пӧвстысь Джон Майнард аддзис мистер Ричардсонӧс, коді вӧлі пуксьӧма, тыдалӧ, зэв спокойнӧя кытчӧкӧ пельӧсӧ да весела сёрнитіс то Гиричьяскӧд, то аслас суседыскӧд, коді, кыдзи тӧдмаліс Джон, вӧлӧма врач Рендаль.
Джон друг чеччыштліс места вылас.
— Мый тэкӧд?
Мый тэ чеччалан? — недӧвӧльнӧя юаліс Нэнси кукуруза кӧйдыс киллигтыр, кодӧн сійӧс гӧститӧдіс Василь.
— Видзӧд, сійӧ! — вывті ёна чуймӧмӧн шуис Джон. — Да кыдзи нӧ сійӧ сэтчӧ веськалӧма?
— Коді «сійӧыс»? — дзик нинӧм эз гӧгӧрво Нэнси. — Код йылысь тэ висьталан?
— Да эсійӧ Кэтыс…
Но, помнитан, сэтшӧм рыжӧйкодь, миянкӧд тай ветлӧдліс, — пыр ёнджыка и ёнджыка волнуйтчис Джон Майнард.
— А, омӧлик тай сэтшӧм!
Но, помнита…
Мый нӧ сыкӧд лоӧма? — Нэнси пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя чӧсмасис попкорнӧн, а сылӧн суседыс эз вермы пукавны места вылас.
— Да со сійӧ — главнӧй ложаас!
Директоркӧд орччӧн, — места вылас эз ӧшйы да петкӧдліс сійӧ Нэнсилы. — А сы мышкын, видзӧд, пукалӧны эсійӧ молодчикъясыс — Фэйни да Рой Мэйсон…
Со, видзӧд, Фэйни сылы петкӧдліс кывсӧ!
Вот некытчӧ туйтӧмыд!
Сэтшӧм дӧсаднӧ, мый ме ог вермы сэтчӧ писькӧдчыны!
Ме эськӧ кужи сы пыдди вочавидзны тайӧ негодяйыслы!
Джон Майнард скӧрысь чабраліс аслас индейскӧй вӧньлысь помъяссӧ, быттьӧ тайӧ вӧлі ачыс Фэйни, кодӧс сійӧ синнас эз вермы видзӧдны.
— Но век жӧ кыдзи сійӧ веськаліс тайӧ ложаас? — мӧвпалігтыр гораа шуаліс сійӧ.
— Гашкӧ, сійӧ кутшӧмкӧ попечительлӧн рӧдня? — гадайтіс Нэнси. — Со сійӧ кутшӧм збоя сёрнитӧ эсійӧ важнӧй ледиыскӧд…
Но сэки негритянскӧй оркестр заводитіс ворсны гажа марш.
Оркестрлӧн дирижёр, став карыслы тӧдса Джордж Монтье, сьыліс музыкантъяс бӧрся, век ӧтарӧ бергӧдчыліс зрительяслань да дирижируйтны дугдывтӧг шуліс кутшӧмкӧ тешкодь кыв.
Некод эз вермы кутчысьны, медым не нюммунны, кор видзӧдісны сылӧн паськыд чужӧм вылӧ, кӧні, музыкалӧн ловъя ритмлы подчиняйтчӧмӧн, вӧрис быд черточка.
Джорджлӧн вӧліны зэв бур музыкальнӧй способностьяс, но сьӧд кучикыс мешайтіс сылы: консерваторияӧ сійӧс эз примитны, и сылы быть лои ворсны аслас чукӧртӧм оркестрыскӧд Стон-Пойнтса садъясын да посньыдик ресторанъясын.
Сійӧ зэв ёна радейтіс ассьыс войтырсӧ, век дон босьттӧг ворсіс Горчичнӧй Райса гӧль йӧзлӧн свадьбаяс вылын, век волывліс, кор кодӧскӧ пыртлісны либӧ дзеблісны.
Но и Джорджӧс зэв ёна радейтісны, и ӧні театр пасьта кутісны кывны аплодисментъяс да горзӧмъяс, кодъяс висьталісны сы йылысь, мый выступлениеыс кажитчис.
Мак-Магон семействоысь кындзи почётнӧй ложаын пукалісны нин судья Сфикси, редактор Клиффорд Уорвик да Тернер.
Эз вӧв сӧмын Миллард.
Парк ворота дорын дежуритісны нин старшӧй школьникъяс, кодъяс долженӧсь вӧлі юӧртны Босс матыстчӧм йылысь.
Сійӧс виччысисны быд здукын.
Друг йӧзыс кутісны вӧрны.
Став юръясыс бергӧдчисны почётнӧй ложалань, став синъясыс вешйисны гӧрд бархатӧн эжӧм тыртӧм креслӧ вылӧ, коді вӧлі дзик трон кодь.
Ложаӧ пырис ачыс Ыджыд Босс, а сы бӧрся — Мак-Магон да Хомер.
Смокингӧн зэлӧдӧм, крахмалитӧм морӧснас дзирдалігтыр — лӧсталысь да топыд, Ыджыд Босс чӧвтліс синсӧ лыдтӧм-щӧттӧм юръяс вылӧ да довкнитіс юрнас Мак-Магонлы.
И пыр жӧ вӧсньыдик гӧлӧсъясӧн заводитісны сьывны валторнаяс, дзик енэжӧдз качисны скрипкаяслӧн шыясыс, и Джордж Монтье, югъялысь синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, юрсӧ пельпомланьыс копыртӧмӧн, кияснас плавнӧя ӧвтышталӧмӧн нуӧдіс оркестрын Тулыслӧн мелодияясысь медся нежнӧйясысь ӧтиӧс.
Ӧзйисны рампалӧн бияс, и сцена вылӧ свитакӧд да герольдъяскӧд тшӧтш петіс ачыс королева.
Пат вӧлі зэв блед чужӧма.
Вӧсньыдик дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс аслас воӧм йылысь:
— Йӧз и зверьяс, лэбачьяс и пуяс, дзоридзьяс и насекомӧйяс, нимкодясьӧй: ме вои!
Ӧні шонді кутас дзирдавны тіянлы быд лун, шоръяс кутасны сяльгыны дугдывтӧг, дзоридзьясысь кутас петны чӧскыд дук: ме вои! — Сійӧ ӧвтыштіс дзоридзьясӧн мичмӧдӧм жезлнас: — Тшӧкта заводитны менам честь кузя празднество!
Мед ворсас музыка, мед ӧзъясны фейерверкъяслӧн бияс, мед быдӧн петкӧдлас ассьыс пельклунсӧ да грациясӧ!
Праздник заводитчӧ!
Королева копыртчыліс, и друг посньыдик искусственнӧй дзоридзьяс зэр моз кутісны киссьыны кытыськӧ купол улысь зрительнӧй залӧ.
Челядь кутісны горзыны, кутавны дзоридзьяссӧ да сутшйӧдлісны асланыс платтьӧясӧ да юрсиясӧ.
Занавес бӧр пӧдлассис, и рампа водзӧ петіс кольквиж платтьӧа кузь, укшаль нывка.
Мисс Вендикс ворсіс рояль вылын чувствительнӧй вступление.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Мери Смит висьталас кывбур «Тулыс локтӧ», — небыдика шуыштіс сійӧ. — Висьтав, дитяӧй, ми тэнӧ кывзам.
Мери веськӧдіс синъяссӧ пемыд залӧ.
Кӧнкӧ сэні, залас, пукалӧны сылӧн ёртъясыс, пукалӧ Чарли.
Чарли видзӧдӧ сы вылӧ, Чарли виччысьӧ, мый сійӧ лоас смелӧн да честнӧйӧн.
Мери ӧмӧй пӧръялас сійӧс?
Оз, нинӧм вылӧ оз!
Уна сё син видзӧдісны Мери вылӧ, и сійӧ шуис ярскӧба да гораа:
— Сизимӧд класса велӧдчысь Энн Гоулӧн кывбур «Тулыс локтӧ».
Аслас смеллунӧн збодермӧм мисьтӧминик нывка друг кыдзкӧ пыр жӧ лои мичаджык, чужӧмыс быттьӧ ловзис; нывка кутіс свободнӧя, мыйвынсьыс ӧвтны кинас, гӧлӧсыс кутіс юргыны мелодичнӧя да гораа.
Маргрет — медся придирчивӧй критик — кыліс кӧ сійӧс тайӧ минутас, весиг и сійӧ, колӧ чайтны, шуис эськӧ, мый Нэнси эз вермы висьтавны кывбурсӧ бурджыка Мери Смит дорысь.
И кывзысьяс тырвыйӧ бура донъялісны лыддьысьлысь искусствосӧ: зал кутіс дружнӧя аплодируйтны, кылісны гора шутёвтӧмъяс, кодъясӧн детинкаяс петкӧдлісны, мый налы сьӧлӧм вылас воис висьталӧмыс.
— Авторсӧ вайӧй! — горӧдіс друг ён мужичӧй гӧлӧс. — Энн Гоуӧс сцена вылӧ!
Тайӧ вӧлі мистер Ричардсонлӧн — младшӧй велӧдысьлӧн — гӧлӧсыс.
Кияссӧ рупор моз вомдорас пуктӧмӧн сійӧ шуаліс:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Доктор Рендаль пыр жӧ сувтіс аслас радейтана морт дор да сідзжӧ кутіс требуйтны кывбурлысь авторсӧ сцена вылӧ.
И залыс сідзжӧ заводитіс горзыны:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Мед петкӧдчылас авторыс!
Джордж Монтье таркӧдіс дирижёрскӧй палочканас аслас пультӧ, и сы моз жӧ таркӧдісны асланыс смычокъясӧн став музыкантъясыс.
Ветеранъяс — еджыдъяс и сьӧдъяс — мыйвынсьыс горзісны асланыс салдатскӧй гӧлӧсъяснас:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Мисс Вендикс котраліс сцена кузя, быттьӧ йӧртӧм шыр.
Сійӧ полӧмӧн видзӧдлывліс почётнӧй ложаӧ, сы вӧсна мый тӧдіс, мый сэні пукалӧ Хомер.
Но Хомер лыддис бурджыкӧн спокойнӧя пукавны Ыджыд Босс креслӧ мышкын да петкӧдлыны, мый ставыс тайӧ сылы оз касайтчы.
Пауза нюжаліс кузя, лои грӧзитанаӧн.
— Авторыс ӧмӧй абу театрас? — синкымъяссӧ недӧвӧльнӧя кӧрӧмӧн друг шуис Миллард. — Сідзкӧ мед мисс Вендикс висьталас та йылысь кывзысьяслы.
— Авторыс тані, сэр, — тэрмасис висьтавны Мак-Магон, — но, тӧданныд-ӧ, сэр…
Сійӧ здукас сцена вылӧ петіс еджыд пышнӧй платтьӧа сьӧд кучика статя нывка.
Нэнси полігтыр сувтіс Мерикӧд орччӧн да мыйкӧ виччысигтыр видзӧдіс велӧдысь вылӧ.
Мисс Вендикс нервнӧя кызыштіс:
— Ледияс да джентльменъяс…
Вот… ті кӧсйинныд видзӧдлыны кывбуръяслӧн автор вылӧ.
Вот… тіян водзын велӧдчысь Энн Гоу…
Воздушнӧй юбка бокъяссӧ кутыштігтыр Нэнси кокньыдика копыртчыліс.
Бара кутісны зэв ёна клопайтны, и воча ки кутчысьӧмӧн нывкаяс лэччисны сцена вылысь.
Почётнӧй ложаын Сфикси язвительнӧя шуис Босслы:
— Ме эг и думыштлы, Роберт, мый тіянлы сэтшӧма сьӧлӧм вылад воӧны негритянскӧй талантъяс!
Ён виж пиньяснас Босс курччис сигара помсӧ.
— Ті век ӧтитор висьталанныд, Боб, — спокойнӧя шуис сійӧ, — думыштӧй мыйкӧ выльджыкӧс.
Да, а ті энӧ казялӧй, коді первой кутіс корны кывбуръяслысь авторсӧ сцена вылӧ?
Тайӧс вӧлі вӧчӧма водзвыв, ме чайта.
Сфикси эз удит вочавидзнысӧ — сійӧс торкис Фэйни Мак-Магон, коді сюся кывзіс ложаас аслас местасянь ставсӧ, мый шуаліс Ыджыд Босс.
— Ме казялі!
Ме казялі сійӧс, сэр! — Фэйнилы вӧлі вывті-вывті окота петкӧдлыны асьсӧ. — Медводз горӧдіс мистер Ричардсон, миян велӧдысь…
Сійӧ век кыпӧдӧ мӧд рӧмаясӧс, сэр, кыдзи ми тіянлы висьтавлім нин…
— Доктор Рендаль тожӧ горзіс гораакодь, — шуис Сфикси. — Оз меным сьӧлӧм вылӧ во доклӧн поведениеыс.
Сійӧс тайӧ бурторйӧдз оз вай, помнитлӧй менсьым кывйӧс.
Ӧні абу сэтшӧм кад, медым либеральничайтны, юрӧс ассьым сета!
«Сідз…
Бара сійӧ Ричардсоныс… — вомгорулас шуыштіс Миллард. — Збыль кӧ сійӧ сідзи, мый юӧртӧ бюро…»
А концерт пыр муніс водзӧ аслас порядокӧн.
Ӧні выступайтіс школьнӧй хор.
Вомъяссӧ паськыда паськӧдлӧмӧн да синъяссӧ мыйлакӧ сувтӧдӧмӧн Мисс Вендикс аккомпанемент улын велӧдчысьяс сьылісны «Моя канму — твоя канму, о боже» да «Мы — самые любимые дети господа».
Но йӧзыс кывзісны сьылӧмсӧ эз сэтшӧм внимательнӧя, сёрнитісны орччӧн пукалысьясыскӧд да йирисны быдсикас чӧскыдторъяс да ӧрешки.
Почётнӧй ложаын Фэйни тӧждысьӧмпырысь копыртчис Мэйсон дінӧ:
— Сійӧ тані на?
Тэ аддзан на сійӧс?
— Пукалӧ аслас сьӧд мам дінас, быттьӧ сибдӧма, — ылі радъяс вылӧ видзӧдіг да синъяссӧ читкыралігтыр вочавидзис Рой. — И Гирич тожӧ сэн на, — содтіс сійӧ. — Везитіс жӧ тайӧ Дикыслы!
Некутшӧм свидетельястӧг.
— А мый, казялас кӧ сійӧ? — век на поліс Фэйни. — Сійӧ ӧд зэв сюсь.
— Нинӧм оз казяв.
Мэрфи да сылӧн ребятаыс бура уджалӧны, верман не тӧждысьны, — успокоитӧм ногӧн шуис Рой.
— Мый тэ равзан? — друг скӧрмис Фэйни. — Равзӧ горштырнас!
Вунӧдін, мый менам гортын шпионка?
Кӧсъян, медым ми бара провалитчим сэкся моз жӧ?
Со этайӧ гӧрд юрсиа дряньыс чошкӧдӧма пельяссӧ да бара нин кывзысьӧ миянлысь.
Ок, энлы, мед сӧмын сійӧ меным сюрлас!
И Фэйни бергӧдчис чойыслань да сэтшӧм выразительнӧя да скӧрысь вежыньтліс чужӧмсӧ, мый весиг ыджыдджык нывка эськӧ садь быртӧдзыс повзис.
Но ичӧтик Кэтлӧн вӧлі ыджыд, мужественнӧй сьӧлӧм и сійӧ эз вунӧдлы буртор вӧчӧм йылысь.
Джон Майнард вӧлі сыкӧд сэтшӧм мелі, сэтшӧм ёна гӧститӧдіс сійӧс чӧскыдторъясӧн, сэтшӧм дыр катайтіс карусельӧн, мый ӧні сійӧ сӧмын аттьӧалӧм могысь дась вӧлі отсавны сылӧн став другъяслы.
Фэйни вывті сёрӧн ӧлӧдіс другсӧ: сюсь пельнас Кэт удитіс кывны некымын кыв.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы могысь, медым гӧгӧрвоны: вокыс да сылӧн другыс бара нин «лӧвтӧны кутшӧмкӧ лёктор Джонлӧн ёртлы — Робинсонлы, кодӧс сійӧ ӧтчыд мездыліс нин заочнӧя, а ӧні аддзыліс сійӧс, и Робинсон воис сылы сьӧлӧм вылас.
Кэт кутіс дзӧрны места вылас, зілис кыдз позьӧ матӧджык матыстчыны вок дінас: оз-ӧ ещӧ мыйкӧ удайтчы сылы кывзыштны?
Но Фэйни кыдз вермис видзчысис да ӧні муртса кывмӧн вашкӧдіс Ройлы:
— Кыдз тэ чайтан, Парк Бийл оз веж ассьыс думсӧ?
— Дерт, оз, — сідзжӧ вашкӧдӧмӧн вочавидзис Рой. — Кор ме висьталі сылы, мый Робинсон да сылӧн ёртъясыс сералӧны, мый татшӧм шондібан-спортсменсӧ назначитӧмаӧсь главнӧй судьяӧн, сійӧ весиг вижӧдіс скӧрысла.
— Ок, но и дипломат жӧ тэ! — леститчыштіс Фэйни. — Ме эськӧ некор татшӧмтортӧ эг вермы думыштны.
Пока найӧ вашкӧдчисны, Кэт шогпырысь мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы гусьӧник пышйыны, медым удитны висьтавны та йылысь Джинлы либӧ аслыс Марлилы.
Но сы бӧрся синъяссӧ вештывтӧг следитіс миссис Мак-Магон, коді эз кӧсйы кывзыны мужикыслысь скӧрпырысь шуасьӧмъяссӧ, мый сійӧ омӧля воспитывайтӧ нывсӧ.
Кор нывка мӧвпаліс, кыдзи пышйыны надзор уліысь, театрын пуксис чӧв-лӧнь, и мисс Вендикс, бара мича сёрниа да мича гӧлӧса, объявитіс:
— Ӧні тіян водзын, миянын установитчӧм традиция серти, лоӧ лыддьӧма Америкаса медся повтӧм да достойнӧй пиянлысь нимъяссӧ, кодъяс вӧліны миян карса гражданаӧн да сетісны ассьыныс олӧмнысӧ миян дона канму дзоридзалӧм вӧсна.
Тайӧ вӧліны зэв бур йӧз, и ми талун казьтыштам найӧс… — И мисс Вендикс инмӧдіс ныр дінас ичӧтик сиреневӧй чышъянтор.
Клиффорд Уорвик, коді вӧлі висьмӧм мэр Партридж пыдди, петіс сцена вылӧ.
Киас сылӧн вӧлі пергаментнӧй свиток.
Татшӧм свитокъяс вылас коркӧ гижлісны папскӧй индульгенцияяс, кодъяс водзвыв прӧститлісны грешникъяслысь став грекъяссӧ.
Пыр ӧтнога гӧлӧсӧн, коді унзіль-мӧдліс кывзысьясӧс, Уорвик заводитіс лыддьыны война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтсаяслысь нимъяссӧ.
Залын пукалісны лов шысӧ кутӧмӧн: тані вӧліны пӧгибнитӧмъяслӧн гӧтыръясыс, батьясыс, вокъясыс, челядьыс, и быдӧн невӧльнӧ дрӧжжитісны да виччысисны, кор казьтыштасны дона нимсӧ.
Салли да Чарли топыда топӧдчисны ӧта-мӧдыс дінӧ: налӧн став чувствоясыс вӧлі веськӧдӧмаӧсь сэтчӧ, сцена вылӧ, кӧні югдӧдӧм кытш пытшкын сулаліс жугыль кыз редактор да, гласнӧйяссӧ ньылалігтыр, нырпырыс лыддис тайӧ шог списоксӧ.
Залын кодсюрӧ бӧрдісны нин; налы дум вылас уси, мый рӧдимӧй морт некор нин оз лок на дінӧ да оз нин кут гажӧдчыны Тулыс праздник дырйи.
Нимъясыс мунісны эз алфавит серти.
Тані, тыдалӧ, вӧлі кутшӧмкӧ мӧд порядок, кодӧс тӧдісны сӧмын списоксӧ лӧсьӧдысьясыс.
Пӧгибнитӧмъяс пӧвстын эз вӧвны нимъясыс Стон-Пойнтса почётнӧй да озыр гражданалӧн.
Эз вӧвны сы вӧсна, мый ставыс найӧ удитісны ас кадӧ дзебсьыны мобилизацияысь шоныд да безопаснӧй местаясӧ.
А мунны доброволецӧн — но, гырысь предприятиеясӧн либӧ банкъясӧн владейтысьяс пӧвстысь ни ӧти морт эз мун эськӧ доброволецӧн, да сы вылӧ эськӧ кутісны видзӧдны кыдзи еджыд рака вылӧ, сійӧ кӧ сідзи, друг, мӧдӧдчис доброволецӧн война вылӧ.
Коді нӧ оз тӧд, мый война вылын виалӧны!
А кӧсъяс ӧмӧй сэтшӧм морт, кодлӧн эм ыджыд капитал, медым сійӧс виасны!
Та вӧсна войналӧн жертваясӧн вӧліны шӧркост да улыс сословиеса йӧз: клеркъяс, приказчикъяс, мелкӧй лавочникъяс, страхӧвӧй агентъяс, комиссионеръяс, киоскъясӧн да газолинӧвӧй станцияясӧн владейтысьяс.
Найӧс Уорвик казьтыштіс медводз.
На бӧрся список серти мунісны шоперъяс, грузчикъяс, носильщикъяс, посыльнӧйяс, ресторанъясысь лакейяс, музыкантъяс, швейцаръяс, заводъясысь да матысса фермаясысь рабочӧйяс.
Быд тӧдса ним встречайтлісны жальысла вашкӧдчӧмӧн, суседъяс видзӧдлывлісны пӧгибнитӧм мортлӧн рӧдня вылӧ да шогпырысь довкйӧдлісны налы юрнас.
И тайӧ жалитӧм ас вӧлі ыджыд утешение, кодын нуждайтчӧ быдӧн, коді воштіс матысса мортӧс.
Чарли босьтіс мамсӧ киӧдыс.
Кыдзи ӧзйис да дрӧжжитіс тайӧ киыс!
Ӧні, тайӧ минутас лоӧ шуӧма Тэд Робинсонлысь нимсӧ, и став другъясыс видзӧдласны на вылӧ да тайӧн петкӧдласны, мый гӧгӧрвоӧны налысь шогсӧ.
Кыкнанныс — и мамыс и пиыс — зэв сюся кывзісны, быд нерв вӧлі зэлалӧма.
Со Уорвик воис пӧшти дзик помӧдзыс, со сійӧ лыддьӧ медбӧръя нимсӧ…
Салли лэччысис стул мыш вылӧ:
— Чарли…
Мый нӧ тайӧ?..
Но Чарли и ачыс пукаліс быттьӧ пельтӧммӧдӧм.
Друг сійӧ чеччыштіс места вывсьыс.
— А мыйла списокас абу менам батьӧй? — ӧбидасӧ да шогсӧ терпитны вермытӧмла горӧдіс сійӧ. — Мыйла сійӧ абу?
Сійӧ тожӧ пӧгибнитіс Америка вӧсна!
Уорвик сулаліс шӧйӧвошӧмӧн синъяссӧ читкыралігтыр.
Залын первойсӧ надзӧник, сэсся пыр гораджыка, грознӧйджыка заводитісны шумитны.
Тайӧ сьӧд ветеранъяс дӧзмисны сыысь, мый и кулӧм бӧраныс налы абу ни равенство, ни справедливость, да пыр гораджыка и гораджыка шуалісны асланыс правояс йылысь.
— Тайӧ… тайӧ, тыдалӧ, недоразумение…
Ме… ме выяснита. — Уорвик беспокойнӧя бергӧдліс юрсӧ. — Мыйын делӧыс, джентльменъяс?
— Вывті уна ковмас тэныд выясняйтны, вузалӧм лов! — скӧрысь горӧдісны залсянь. — Кӧзяин водзын нювсьысь!
Тэ, тыдалӧ, вунӧдін, мый сьӧд йӧзыслӧн вирыс сэтшӧм жӧ рӧма, кутшӧм и еджыдъяслӧн!
Кӧні тэ вӧлін, кор йӧзыс воюйтісны?
Шумыс содіс и содіс.
Ӧні волнуйтчис не сӧмын «сьӧд рад».
Беннет, Гирич да мукӧд рабочӧйяс обсуждайтісны мыйкӧ гораа да волнуйтчигтыр.
Друг пуксис чӧв-лӧнь.
Ставыс кутісны видзӧдны шӧрса паськыд проход вылӧ, кыті, пу кокнас гораа котшкӧдчигтыр, муніс ыджыд тушаа, статя негр; веськыд соссӧ сійӧ вӧлі сюйӧма военнӧй куртка зептас.
Дзоньвидза шуйга киас сійӧ нуис кык арӧса серьёзнӧй сьӧд кагаӧс.
— Цезарь!
Тайӧ Цезарь! — кылісны гӧлӧсъяс. — Цезарь, висьтав сылы, мый ми став тайӧторъяс йывсьыс думайтам!
Дзик шынитӧлын Цезарь воис сцена дорӧдз.
Некымын ки нюжӧдчисны, медым отсавны сылы кайны сцена вылас, но сійӧ вештіс найӧс.
— Ме ачым, ребята, — надзӧник шуис сійӧ. — Колӧ велӧдчыны.
Мисс Вендикс повзьӧмӧн ырскӧбтіс сцена вылысь да воши кытчӧкӧ.
Цезарь весиг эз видзӧдлы Уорвик вылӧ.
Ӧні сійӧ сулаліс дзик сцена шӧрас, ыджыд, мича, сійӧс югдӧдісны лӧзоват би кольтаяс.
— Тані вот менам пӧгибнитӧм ёрт Тэд Робинсонлӧн пиыс норасьӧ: вунӧдісны сійӧ бать йылысь, кыдзи вообщӧ вунӧдісны казьтыштны став негръяссӧ, кодъяс сэтшӧм жӧ повтӧма, кыдзи и еджыдъяс, тышкасисны Америка вӧсна да сетісны сы вӧсна ассьыныс олӧмнысӧ, — заводитіс Цезарь. — Но мед детинка Чарли оз лӧгась: мед сійӧ тӧдас, мый кӧзяева да начальникъяс вунӧдісны не сӧмын кулӧмъясӧс, но и миянӧс, ловъяясӧс.
И не сӧмын негръясӧс, но и ловъя еджыдъясӧс, шуа яндысьтӧг! — Цезарь бергӧдчис Уорвиклань да нюмъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ: — Ті, редактор, аддзанныд ас водзсьыныд ӧтиӧс сэтшӧм йӧйяс пӧвстсьыс, кодъяс воюйтісны да мӧвпалісны, мый татшӧм страшнӧй война бӧрас му выліын став йӧзыс чургӧдасны ӧта-мӧдыслы кияссӧ и пуксяс всеобщӧй мир, братство да шуд.
А мый ми аддзим, кор бӧр воим?
Ми аддзам, шуа яндысьтӧг, мый миян став лачаясным вошины.
Ми аддзам, мый ставыс лои важся дорысь ещӧ лёкджык…
— Ёна лёкджык, зонмӧ, сета кыв!
Ёна лёкджык! — кыліс залсянь кодлӧнкӧ мудзӧм гӧлӧс.
— Ме ог шу ас кодьяс йылысь, калекаяс йылысь, — водзӧ висьталіс Цезарь. Синмыс сылӧн югъяліс. — Миянӧс важӧн нин щӧт вывсьыс вештӧмаӧсь.
Но вот найӧ, — сійӧ индіс щӧканас аслас детинка вылӧ, — миян челядь.
Мый найӧс виччысьӧ?
Кутшӧм судьба?
Ме тіянлы висьтала, ребята, став правдасӧ, кутшӧм сійӧ эм.
Ме висьтала тіянлы: кӧть сьӧд, кӧть еджыд кага чужас толь семьяын, сылы всё равно не аддзывны олӧмсӧ, ми кӧ ог ас кадӧ лоӧй тӧлкаджыкӧсь. — Сійӧ лэптіс шуйга кинас писӧ: — Тайӧ кагаыс пӧлучитіс нин боевӧй крещение, тӧдліс, мый лоӧ тшыгъялӧмыс.
Сійӧ — Горчичнӧй Райысь настӧящӧй дитя. — Цезарь неуна шойччыштіс да котшнитіс аслас пу кокнас. — Вот неважӧн Францияын вӧлі мир сторонникъяслӧн всемирнӧй конгресс.
Ме тӧда, ті ставныд, ребята, нетшкинныд ӧта-мӧдныдлысь кисьыныд газетъяс, медым лыддьыны тайӧ конгресс йывсьыс.
Кыдз нӧ!
Ставным ми пӧттӧдзным воюйтім и нинӧм вылӧ ог кӧсйӧй выль война.
И ми нимкодясим, мый квайтсё миллион морт, кодъяс ыстісны тайӧ конгресс вылас ассьыныс делегатъяссӧ, мӧвпалӧны сійӧ жӧ, мый и ми.
А миян кӧзяева, кодъяслӧн складъясас сы мында военнӧй игрушка, гусьӧник, миян сӧгласиетӧг, кырымалісны военнӧй союз да шуисны сійӧс Атлантическӧй пактӧн.
А ӧні миянӧс бӧбйӧдлӧны, зільӧны сюйны миян юрӧ, быттьӧ спасайтӧны миянӧс коммунистъясысь, кодъяс кӧсйӧны захватитны Америкасӧ ставнас асланыс киӧ.
Шуа яндысьтӧг, миянӧс прӧстӧ усьйӧдлӧны понъясӧс моз Сӧвет Союз вылӧ да повзьӧдлӧны гӧрд опасностьӧн, сы вӧсна мый кӧзяевалы вывті окота вузавны дасьтӧм оружие да атомнӧй бомбаяс да пӧлучитны наысь уна выль долларъяс.
Залын грознӧй шум содіс, быттьӧ саридзын прилив.
Цезарь быд боксянь аддзис оружие кузя другъяслысь да ёртъяслысь суровӧй, скӧр чужӧмъяссӧ, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ.
— Висьтав, Цезарь, эн пов!
Ставсӧ висьтав, мед кывзасны! — кылісны волнуйтчана гӧлӧсъяс.
И Цезарь висьталіс. Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи Америкаса кӧзяева гусьӧник лӧсьӧдчӧны война кежлӧ, кыдзи найӧ лӧгӧдӧны ас костаныс еджыд да сьӧд гӧль йӧзӧс, кыдзи гусьӧник пуксьӧдалӧны тюрьмаясӧ найӧс, коді тышкасьӧ правда вӧсна.
Сійӧ висьталіс олӧмлӧн программа йылысь, кодӧс лӧсьӧдісны прӧстӧй йӧзлы озыръяс: уджав каторжнӧйяс моз, тырт боечьяслысь зепсӧ.
Ов тшыг нисьӧ пӧт.
Узь ӧти синтӧ куньӧмӧн.
А сэсся кув.
Со и став программаыс, чорт возьми!
И сійӧ ещӧ висьталіс, мый честнӧй йӧзыс кӧ став мирсьыс оз ӧтлаасьны да оз чургӧдны ӧта-мӧдыслы кисӧ, кӧзяева непременнӧ заводитасны выль страшнӧй война.
— Правильнӧ, Цезарь!
Вернӧ!
Ог кӧсйӧй война!
Долой войнасӧ да сыкӧд тшӧтш боечьясӧс! — кутіс горзыны зал.
Тайӧ волнуйтчысь океанас сӧмын ӧтнас почётнӧй ложа, быттьӧ необитаемӧй ді, изъяса да овтӧм, кӧні эз вӧв некутшӧм ловъя лов, скӧраліс.
А сэки, кор Цезарь заводитіс висьтавны ассьыс речсӧ, ложаын вӧліны ыджыд споръяс.
Сфикси да Тернер ӧта-мӧд вежмӧн корисны Боссӧс мӧдӧдны полицияла да пыр жӧ арестуйтны лёк негрӧс, коді став йӧз син водзын занимайтчӧ коммунистическӧй пропагандаӧн да пӧшти нин чуксалӧ существуйтысь стройсӧ путкыльтӧмӧ.
Мак-Магон да Хомер тожӧ писькӧдчисны сцена вылӧ, медым асланыс вынъясӧн расправитчыны сьӧд кучикакӧд, коді торкис праздниклысь программасӧ.
Весиг Фэйни да Рой терпитны вермытӧма бергалісны асланыс улӧсъяс вылын: налы зэв окота волі участвуйтны скандалас да негр вылын расправитчӧмас.
Сӧмын ӧтнас Кэт, коді пукаліс Ыджыд Боссянь неылын, видзӧднысӧ вӧлі спокойнӧй да шынитӧв, кутшӧмӧн и должен лоны бур семьяса бура воспитайтӧм нывка.
И некод эз гӧгӧрво, кутшӧм сюся сійӧ кывзӧ гырысь йӧзлысь сёрнияссӧ да кыдзи пель саяс сюркнялӧ Миллардлысь быд кыв, а сэсся ас думсьыс повторяйтӧ сійӧс, медым, господьӧй енмӧй видз, не вунӧдны либӧ не путайтны, кор сійӧ кутас повторяйтны став тайӧ кывъяссӧ другъясыслы.
Вернӧй инстинктӧн нывка чувствуйтіс, кутшӧм важнӧ лоӧ другъясыслы тӧдмавны сы йылысь, мый именнӧ шуис Босс Цезарь речь кузя.
А Босс сэки зэв спокойнӧя видзӧдіс аслас волнуйтчысь другъясыс вылӧ.
— Важмӧм методъяс, Боб, — шуис сійӧ пузьӧм да дульнас резсьысь Сфиксилы. — Арестуйтны тайӧ мортсӧ да ещӧ морт дасӧс татшӧм горзысьяссӧ — сыысь кокиныс нинӧм абу.
И думыштны кутшӧмкӧ мыж сідзжӧ абу сьӧкыд.
Но сэки гӧрд газетъяс и миянын и мир пасьта кутасны горзыны сы йылысь, мый ми збыль полам коммунистическӧй пропагандаысь, сы вӧсна мый миян войтыр относитчӧ сы дінӧ зэв бура, и мый ми кӧсъям действуйтны террорӧн, а Сӧветъяс убеждайтӧны сӧмын асланыс канму примерӧн…
Вот мый шуасны гӧрд газетъяс, ми кӧ кутам действуйтны сідзи, кыдзи ті тшӧктанныд, джентльменъяс. — Сійӧ упрямӧя бергӧдчис сценалань: — Эновтӧй сійӧс.
Арестуйтны сійӧс ми удитам сёрӧнджык.
Мед сійӧ висьталӧ.
Меным весиг тайӧ интереснӧ. — Сійӧ кыскыштіс сигарасӧ. — Ме кӧсъя тӧдмавны йӧзлысь настроениесӧ: збыль-ӧ коммунистическӧй идеяяс лоины миян штатъясын сэтшӧм популярнӧйӧсь.
Но Миллард наблюдайтӧмлӧн результатыс, тыдалӧ, эз вӧв зэв бур, сы вӧсна мый сійӧ пыр ёнджыка жугыльмис и, кор Цезарь кутіс помавны речсӧ, сэк кежлӧ дзикӧдз зумыштчис.
— Объявитӧй перерыв, — шуис сійӧ Мак-Магонлы, кор горзӧм да клопайтӧм шы улӧ Цезарӧс кияс вылас лэччӧдісны сцена вылысь. — И висьталӧй, мый паркын ставыслы лӧсьӧдӧма бесплатнӧй угощение.
Тайӧ пыр жӧ вӧтлас найӧ юрысь речӧн вӧчӧм впечатлениесӧ. —
Сійӧ бергӧдчис Сфиксилань: — Нянь да зрелищеяс — вот мый колӧ йӧзыслы.
Тайӧс тӧдісны римскӧй императоръяс на, а найӧ эз омӧля кужны веськӧдлыны асланыс войтырӧн да рабъясӧн. — И ён виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн Босс ачыс нюммуніс удачнӧй примерыс вылӧ. —
А сэсся петкӧдлӧй налы ловъя картинаяс, фейерверк, бокс — вообщӧ, ставсӧ, мый тіян должен лоны, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Парк Бийл, буракӧ, шуӧ вӧлі, мый лоӧны ещӧ ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысьӧмъяс?
— Стӧч сідзи, полковник, — шуис кельдӧдӧм чужӧма Мак-Магон; сійӧ век на эз во ас садяс тайӧ «скандал» бӧрас, кыдзи сійӧ ас думсьыс шуліс Цезарлысь выступлениесӧ.
Локтіс шӧйӧвошӧм Уорвик, код вылӧ пыр жӧ уськӧдчис Сфикси: мыйла сійӧ эз лыддьы проклятӧй негръяслысь списоксӧ, медым найӧ эз пинясьны, чӧрт накӧд!
— Менам сійӧ сьӧрысь эз вӧв, — дорйис асьсӧ Уорвик. — Ме чайті, мый сійӧ абу сэтшӧм важнӧ.
Миллард нинӧм эз шу, но сідзи видзӧдліс Уорвик вылӧ, мый сійӧ пыр жӧ ыстысис висьӧм вылӧ да муніс.
Мыйӧн сӧмын объявитісны перерыв, Кэт кутіс надзӧник писькӧдчыны креслӧяс костӧд ложасянь петанінлань.
Но, Кэт шог вылӧ, мамыслы сійӧ усис дум вылас:
— Волы татчӧ, донаӧй, менам эм тэныд вылӧ сандвичи да яблочнӧй пирӧг.
— Меным оз ков, ма, — кевмысьны кутіс Кэт. — Збыль, оз ков.
Но мамыс заставитіс сійӧс пуксьыны ас дінас да ньылавны ковтӧм сандвичисӧ.
Кэт сэтшӧм горша уськӧдчис сы вылӧ, курччаліс сэтшӧм гырысь кусӧкъясӧн, мый мамыс думыштіс: «Шуис, оз пӧ ков, а ачыс, тыдалӧ, кӧин кодь тшыг.
Ок, челядь, челядь!»
Миссис Мак-Магон эз и кужлы думыштны, мыйӧн объясняйтсьӧ нылыслӧн аппетитыс.
Кыдз позьӧ ӧдйӧджык помавны синмӧн аддзытӧм сандвичисӧ, медым удитны висьтавны другъяслы сійӧ выльторъяссӧ, кодъясӧс сійӧ кывліс, — вот мый медъёна кӧсйис свет вылас Кэт.
Но кор сійӧ помаліс сёйнысӧ да уськӧдчис корсьны Джонӧс либӧ Чарлиӧс, некоднанныс нин эз вӧвны.
30. СТАРТ ВЫЛӦ
«Табак ящикъяслысь» ордйысьӧмъяс вӧлі шуӧма нуӧдны вит час рытын.
Луныс вӧлі век на тувсовъяног шоныд, но шондіыс лэччис пыр улӧджык и улӧджык, пуяссянь да керкаяссянь водісны кузь вуджӧръяс, Парк-авеню вылын мавританскӧй да мукӧд виллаясын олысьяс лӧсьӧдчисны нин рытъя чай кежлӧ — ставыс висьталіс рыт матысмӧм йылысь.
Горчичнӧй Райын, Робинсонъяс керкаын, Салли тожӧ заводитліс тшӧктыны писӧ юны чашка чай, но Чарли сӧмын зумыша довкйӧдлыштіс юрнас да шеныштіс кинас.
— Да эн сэтшӧма волнуйтчы, — шуис Салли. — Ме зэв бура тӧда, найӧ ӧні тэла локтасны.
Прӧстӧ задержитчисны.
Чарли да сылӧн мамыс мунісны праздник вылысь пыр жӧ Цезарлӧн бурнӧй выступление бӧрын.
Мый найӧ виччысисны — сійӧ эз ло, найӧ эз кывны, кыдзи шуасны батьыслысь нимсӧ, коді повтӧг пӧгибнитіс бойын, и Салли эз кӧсйы ни ӧти здук кежлӧ кольччыны тайӧ залас да гажӧдчыны.
А Чарли кӧсйис локны гортас водзджык, медым петкӧдны «Свирельсӧ» гаражсьыс да виччысьны грузӧвик, коді должен вӧлі воны да, кыдзи и век, нуны сылысь машинасӧ старт вылӧ.
Василь, коді вӧлі ордйысьӧмъяс дырйи Чарлилӧн менеджерӧн, кӧсйис мунны сыкӧд, но Чарли шуис, медым Василь виччысяс сійӧс старт вылын.
— Виччысь менӧ вески дорас, — прӧщайтчигас шуис сійӧ. — Меным ёна важнӧджык, медым тэ отсалін меным пуктыны машинасӧ вески вылӧ, а то сэні, сійӧ и видзӧд, кыткӧ жугӧдасны.
Ӧстальнӧй другъясыс ордйысьӧмъяс вылӧ чукӧртчисны пыр жӧ ловъя картинаяс бӧрын, медым удитны займитны медбур местаяссӧ барьер дорсьыс.
Двӧйнияс да Джон Майнард вартісны нин заклад кутшӧмкӧ гренджерскӧй детинкаяскӧд, кодъяс вӧліны Мэрфи дор.
Кыкнан сторонаыс зэв яра ошкисны ассьыныс кандидатсӧ да быдсяманогыс кулитісны противниклысь кандидатсӧ.
Часысь дырджык нин Чарли да мамыс виччысьӧны грузӧвик, но сійӧ век абу и абу.
Батьыслӧн важ часіыс нёльысь нин сибдӧм гӧлӧсӧн звӧнитіс пызан вылын.
Вичко кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис нёль час.
Сы бӧрын кучкаліс часі пӧжарнӧй вышка вылын.
Часілӧн кучкалӧмыс гораа кыліс детинка пельясын да заставляйтіс сійӧс ещӧ сюсьджыка кывзыны быд шы, коді кыліс улича вывсянь, автомобильнӧй шинаяслысь кышӧдчӧмсӧ.
Со кутшӧмкӧ машина надзмӧдіс ӧдсӧ да быттьӧкӧ кӧсйӧ сувтны корка дорӧ.
Салли, коді тӧждысис пи дорсьыс эз омӧльджыка, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ…
— Аптекаӧ сур вайисны, — кыдз позьӧ тӧждысьтӧмджык тонӧн висьтавны зілигтыр шуис сійӧ. — Ӧні, колӧ чайтны, локтасны и тэла.
«Свирель» — дзирдалысь, полируйтӧм красавица-машина сулаліс дворын.
Уна даспӧв матыстчыліс сы дінӧ Чарли — то чышкыштас замшаӧн водз стеклӧсӧ, то лӧсьӧдыштас пуклӧс увсьыс резинӧвӧй ковриксӧ.
Сійӧ мӧвпаліс аслыс ещӧ и ещӧ унджык удж, медым кӧть мыйӧнкӧ ылӧдчыны тайӧ сьӧкыд виччысьӧмсьыс.
Асывнас на Чарли вӧлі медся бур спортивнӧй формаа — и физически и душевнӧ.
Но ӧні ни ӧти спортивнӧй тренер эз эськӧ вӧв дӧвӧлен сійӧ состояниеӧн.
Сійӧ ставыс, мый Чарли терпитіс праздник вылын, а ӧні содтӧд помтӧг виччысьӧмыс дзикӧдз мучитісны детинкаӧс.
Сійӧ кажитчис мудзӧмӧн да ньӧти эз вӧв сэтшӧм збодер, кутшӧм вӧлі асывнас.
Салли кыкысь нин котӧртліс звӧнитны судейскӧй коллегияӧ — мыйла оз мӧдӧдны машина.
Быдпӧрйӧ сылы вочавидзліс дзик бокӧвӧй морт, кӧсйысьліс непременнӧ висьтавны, медым ыстасны грузӧвик, но, тыдалӧ, сэки жӧ вунӧдліс аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис нёль час да дас вит минут.
Салли повзьӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
Сійӧ сулаліс плешнас ӧшинь бердӧ топӧдчӧмӧн да весиг эз бергӧдчыв.
Гашкӧ, корны кодӧскӧ суседъяс пӧвстысь нуны «Свирельсӧ» Надежда мыльк дорӧ?
Но, ӧти-кӧ, Горчичнӧй Райын машинаыс вӧлі сӧмын кык мортлӧн, а мӧд-кӧ, и найӧ кыкнанныс асывсяньыс мунісны паркӧ праздник вылӧ.
Салли решительнӧя восьтіс ӧдзӧссӧ да петіс кильчӧ вылӧ.
Балябӧжас пуктӧм шляпаа кыз том морт нуис грузӧвикӧн тыртӧм бӧчкаяс, кодъяс зэв ёна таркакылісны, чеччалісны да гӧглясисны платформа кузя.
Салли ӧвтыштіс сылы кинас.
Том морт сувтӧдіс машинасӧ.
— Тіянлы мый, кӧзяйка? — кабинасьыс мыччысьӧм бӧрын нырсӧ кӧригтыр горӧдіс сійӧ.
Салли матыстчис матӧджык да корис нуны «Свирельсӧ» мыльклань стартуйтанінӧ.
Том мортыс вӧлӧма мӧд штатысь да нинӧм на абу кывлӧма ордйысьӧмъяс йылысь.
Сійӧ ньӧти эз вӧв автомобильнӧй болельщикӧн, сэтчӧ жӧ нывбабалӧн сьӧд чужӧмыс сылы явӧ эз кажитчы.
— Некор меным тані тіянкӧд ноксьыны! — ещӧ ёнджыка чукрасигтыр шуис сійӧ. — Тайӧ негръясыс век занимайтчӧны нинӧм абунас.
Саллиӧс дзикӧдз шогӧдіс: кыдзи сійӧ бӧр пырас гортас?
Но кор сійӧ сулаліс нин кильчӧ вылас, сылы кыліс ёна тӧдса пӧлянлӧн шыыс.
— Дядя Пост! — ӧдзӧссӧ гурйыв восьтігтыр горӧдіс сійӧ. — Дядя Пост — вот коді миянӧс мездас!
Оливкӧвӧй машина тыдовтчис улича помас.
Дядя Пост тӧвзис туй вылӧ сюся видзӧдігтыр — мед кӧть ненарошнӧ не талявны курӧгӧс, понйӧс либӧ ылалӧм кагаӧс: ӧд тані, Горчичнӧй Райын, челядь век ворсӧны бус пытшкын, улича шӧрас.
Тані абу сідзи, кыдзи аристократическӧй районъясын, кӧні тшап челядь гуляйтӧны сад решеткаяс сайын, ытшкӧм эжа вывті.
Салли ӧвтыштіс сылы кипас, и неуна ноксьыштӧм бӧрын дядя Пост сувтӧдіс ассьыс чудовищесӧ Робинсонъяс керка дорӧ.
— Талун тіянлы нинӧм абу, мэм, — пуклӧс вылас ӧшйыштӧмӧн шуис сійӧ. — Тіянлы, тыдалӧ, ещӧ гижӧны на…
Но кор сійӧ кыліс Саллилысь корӧмсӧ, сылӧн сьӧлӧмыс пыр жӧ небзис.
— Нуны детинкалысь машинасӧ старт вылӧ?
Но, дерт, мэм, радпырысь!
Ме и ачым эськӧ окотапырысь видзӧдышті ордйысьӧмъяс вылӧ, не кӧ почтаӧй.
А тіян нималана гонщик йылысь ме унатор кывлывлі.
Да и машина йывсьыс сідзжӧ.
Прамӧй детинка тіян быдмӧ, мэм, ен мед сетас дзоньвидзалун!
Саллилы вӧлі нимкодь.
Мач кодь кокньыдик, сійӧ котӧрӧн пырис керкаӧ да горӧдіс Чарлилы:
— Эн шогсьы, пиук!
Со дядя Пост воис тэла!
Чарли видзӧдліс часі стрелкаяс вылӧ: кызь вит минуттӧм вит.
Тэрмасьыштны кӧ, то дас минут мысти сійӧ вермас лоны старт вылын.
Чарли пыр жӧ быттьӧ ловзис да котӧрӧн петіс дворӧ.
Сэні ноксис нин пӧрысь почтальон, перйис багажниксьыс трос да кӧрталіс сійӧс оливкӧвӧй чудовищелӧн бӧрса буфер дінӧ.
— Бара, тыдалӧ, лоӧ меным мездыны тэнӧ, зонмӧ, — детинкаӧс аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тэрыбджыка удж бердӧ!
Чарли чуймӧмӧн видзӧдліс старик вылӧ.
Мыйла «бара»?
Но дыр мӧвпавны некор, кадыс вӧлі зэв этша.
Кор дядя Пост аддзис дворысь дзирдалысь «Эзысь свирельсӧ», сійӧ мыйвынсьыс кучкис аслыс пидзӧсас:
— Но и молодеч жӧ тэ, зонмӧ!
Батьыд тэнад вӧлі способнӧй, и тэ, тыдалӧ, сыысь он кольччы!
Лун кык сайын видзӧді Мэрфилысь машинасӧ — сійӧ ёна омӧльджык, сета кыв.
— А кутшӧмджык сійӧ, дядя Пост? — Чарли копыртчӧмӧн ӧдйӧ кӧрталіс трослысь мӧд помсӧ крукӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма «Свирельӧн» водзладор юкӧнас.
Пӧрысь почтальон синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэрмась, зонмӧ, кызь кык минут коли.
Аслад конкурентыдлысь машинасӧ аддзан старт вылын.
А дядя Постлысь ни-ни — нинӧм он перйы, верман не тӧждысьны.
Чарли курткаӧ мамыс ӧшӧдіс эзысь значок — колян ордйысьӧмъяс дырся трофей.
Ӧні быдӧн кутасны тӧдны, мый на водзын — победитель.
Дядя Пост корис Саллиӧс мунны сыкӧд тшӧтш кабинаын, и сійӧ аттьӧалӧмӧн примитіс тайӧ корӧмсӧ.
Ворота сайӧ петісны сэки, кор вӧлі кызь минуттӧм вит час.
Пӧрысь почтальон муніс ӧдйӧ, но зэв видзчысьӧмӧн.
Чарли старательнӧя кытшовтліс туй вылысь быд ичӧтик мыльк либӧ гуран, сы вӧсна мый «Свирель» вӧлі зэв чувствительнӧй.
Ӧти перекрёсток дорын светофорыс вӧлӧма тупкӧса.
Дядя Пост друг сувтіс.
Чарлилӧн машинаыс век на муніс водзӧ да грӧзитіс вот-вот кайны почтальонлӧн оливкӧвӧй автомобиль вылӧ.
Здук кежлӧ Чарли шӧйӧвошліс: мый вӧчны?
«Свирельсӧ» вӧчигӧн детинка дыр мӧвпаліс — вӧчны али не вӧчны машинаас тормозсӧ.
Весиг медся бур тормозъясыс чинтісны эськӧ «Свирельлысь» ӧдсӧ, кодӧс сэтшӧма добивайтчис Чарли.
Медбӧрын сійӧ шуис найӧс не вӧчны.
А татшӧм случайсӧ, кутшӧм лои ӧні, сійӧ эз виччысь.
Вот кор ковмисны тормозъясыд!
Ставыс тайӧ зэв ӧдйӧ вирдыштіс детинка юрын.
Сійӧ друг тэрыба бергӧдіс рульсӧ веськыдвылӧ да ки пасьта ылнаын кытшовтіс дядя Постӧс.
Ӧдсӧ надзмӧдтӧг «Свирель» петіс пӧшти перекрёсток шӧрӧ да сувтіс — сійӧс кутіс тросыс.
Тревожитчӧмӧн кутісны тутсыны настоящӧй автомобильяс, кодъяс муртса эз талявны тайӧ ичӧтик машинасӧ.
Полисмен, коді дежуритіс перекрёстокын, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис Чарлилань.
«Но, ӧні заводитчас ноксьӧм! — шогпырысь думыштіс детинка. — Ордйысьӧмъяс вылӧ ме, дерт, ог нин удит».
Но дядя Пост, коді быдлаӧ удитліс да быдӧнӧс мездыліс, тэрмасис нин важнӧй фараонлы паныд.
— Тайӧ менам мыжыс, сержант. — Пӧрысь почтальон зілис кыдз позьӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны полисменысь. — Менӧ и мыжалӧй.
Связь отделениелӧн сизимӧд участок.
Менам овӧй Хэрш.
— Мыжаӧсь и ті и детинка. — Полисмен вӧлі зэв спокойнӧй. — Мыйла сылӧн абуӧсь тормозъясыс?
И мыйла ті босьтінныд сійӧс буксир вылӧ?
Сійӧ кӧ мӧдӧдчӧ «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылӧ, то сійӧ машинала долженӧсь вӧлі ыстыны специальнӧй грузӧвик.
Пока муніс тайӧ объяснениеыс, Салли да сылӧн пиыс тӧждысисны да шогсисны ӧткодя ёна.
Но вот полисмен мыйкӧ гижис аслас книжкаӧ, а дядя Пост пырис зептас.
«Штраф, — дӧгадайтчис Салли. — Дядя Пост мынтіс миян пыдди штраф».
— Уф! — на дінӧ матыстчигмоз пошкис дядя Пост. — Ӧдва мыні.
Ковмис зургыны доллар. —
Сійӧ бергӧдчис яндысьысь Чарлилань: — Ӧдйӧджык пуксьӧй машинаад!
Миянӧс ӧд виччысьны оз кутны, повтӧм детинка!
Старт вӧлі Надежда мыльк йылын, кытчӧ кольӧм воясся моз жӧ вӧлі стрӧитӧма видзӧдысьяслы трибунаяс да специальнӧй судейскӧй вышка.
Но зрительяс вӧліны не сӧмын трибунаяс вылын, но и туй бокъясын, матігӧгӧрса керкаяс вылын да гранитнӧй барьеръяс вылын, кодъяс потшлісны мыльк вывсянь лэччанінсӧ.
Гӧлӧс шыяс кылісны ылісянь да вевттьылісны став карса шыяссӧ.
Мыльк йывсянь ылӧдз тыдалісны лыдтӧм-щӧттӧм юръяс да настӧящӧй машинаяслӧн кузя стрӧитчӧм ыджыд стада, кодъясӧн локтісны видзӧдысьяс, а сідзжӧ трибунасӧ мичмӧдысь уна рӧма флагъяс, старт да финиш.
Ыджыд гуран вомӧналысь веськыд шоссе первойсӧ ньывка, а сэсся пыр крутджыка и крутджыка лэччыліс Гренджерлань, а сэсся бӧр кайліс тайӧ гуран мӧдар бокӧдыс.
Стартсянь витсё метр сайын, шосселӧн горизонтальнӧй участок вылын нин, вӧлі финиш — арка, кодӧс вӧлі сідзжӧ мичмӧдӧма флагъясӧн да гижӧдӧн: «Чолӧм табак ящикъяслӧн ордйысьӧмын победитысьлы!»
Тані мусяньыс фут вылнаын вӧлі нюжӧдӧма кӧв, кодӧс должен вӧлі орӧдны сійӧ машинаыс, коді медводз прӧйдитас финиш линиясӧ.
Ӧкмыс метр пасьта шоссе еджыд полосаясӧн кузялаыс вӧлі юкӧма куим ӧтпасьта туй вылӧ.
Старт вывсянь векджык лэдзлісны куим машинаӧн, и тайӧ куим письыс пудъясьӧм бӧрын веськавліс кодлыкӧ веськыдвывса, шуйгавывса либӧ шӧрса туйыс.
Сійӧ, кодлы веськавліс шӧрса туйыс, вак зэв ёна радуйтчыліс.
Сылӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ бурторъяс, кодӧс тӧдісны ордйысьысьяс: позьӧ вӧлі мунны дзик дорӧдыс, кӧні полотноыс эз вӧв пӧлыня ни веськыдвылӧ, ни шуйгавылӧ, да и ачыс полотноыс шосселӧн тайӧ юкӧнас вӧлі шыльыдджык, сы вӧсна мый мукӧд кадӧ машинаяс сэті ветлісны омӧльджыка и гуранъясыс вӧліны этшаджык.
Дзик мыльк йылас, неуна бокынджык, канатъясӧн потшӧм эжа вылын, веситалісны машинаяссӧ да пудъясисны.
Став машинаясыс вес сертиыс юксьылісны первой категорияа автомобильяс вылӧ да кокнияс вылӧ, либӧ, кыдзи найӧс шулісны асьныс челядь, малолитражнӧй автомобильяс вылӧ.
Десятичнӧй вески вомӧн, коді видзӧднысӧ вӧлі прӧстӧй вески кодь, вӧлі пуктӧма кык пӧв.
Чӧв олысь да тэрыб весовщикъяс босьтлісны машинасӧ водзладор да бӧрладор осьясӧд да пуктылісны кӧлесаяснас пӧвъяс вылӧ.
Машиналӧн кӧзяиныс тӧждысис да волнуйтчис, корис лэптыны сылысь машинасӧ видзчысьӧмӧнджык.
Традиция эз лэдзлы аслыныс ордйысьысьяслы участвуйтны веситӧмас, медым не «мудзны».
Дядя Постлӧн оливкӧвӧй машинаыс грымакылігтыр пырис эжа вылӧ.
Сы бӧрся буксир вылын локтіс эзысь карандаш кодь югъялысь автомобиль.
— «Эзысь свирель»!
Со сійӧ — «Эзысь свирель»! — горзыны кутісны вески дорын топыд кытшӧн сулалысь видзӧдысьяс.
Ставныс уськӧдчисны Чарли машина дорӧ.
Сійӧс кытшаліс кольӧм вося ордйысьӧмъясын победитысьлӧн слава, сысянь и таво виччысисны победа.
«Эзысь свирель» йылысь сёрнияс паськалісны нин болельщикъяс пӧвстын.
Кодсюрӧяс заочнӧ вартлісны нин заклад да пуктісны вель ыджыд суммаяс тайӧ машина вӧснаыс, кодӧс некод на эз тӧд да некод на эз аддзыв.
И вот машинаыс тані, сійӧс позьӧ видзӧдны, индыны сылысь став бурторъяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ, весиг видлыны кияснад…
— Вывті кокни…
— Фараястӧм, видзӧд…
— Тайӧ негритёнокыслӧн видыс зэв увереннӧй…
— Пукта сы вӧсна ветымынӧс…
Тайӧ и мукӧд замечаниеяссӧ Чарли кыліс, кор разис троссӧ да мӧдіс вескилань.
Канат дорын сулалісны тӧждысьӧмысла эбӧстӧммӧм блед Василь да Нэнси.
Найӧ эз нин надейтчыны, мый другыс воас.
Чарлиӧс аддзӧм бӧрын найӧ кыкнанныс уськӧдчисны сы дорӧ:
— Мыйла сэтшӧм сёрӧн?
Мый лои?
Чарли нинӧм эз шу да ӧвтыштіс кинас:
— Бӧрын висьтала…
Василь, отсышт гӧгыльтны машинасӧ вески дорӧ.
Васильлӧн пыр жӧ лоины зэв уна отсасьысьяс: ставыслы окота вӧлі видлыны кинас мича «Свирельӧс».
Сьӧдіник весовщик, коді тӧдіс Чарлиӧс кольӧм вося ордйысьӧмъяс серти, кор аддзис сійӧс, чуймӧмӧн шуис:
— Сідзкӧ тэ локтін, Робинсон!
А миянлы висьталісны, мый таво тэ он ло.
Чарли кӧсйис юавны, коді и кор висьталіс тайӧс, но сійӧс пыр жӧ зырисны бокӧ.
Вески вылӧ пуктісны Мэрфилысь машинасӧ, кодлӧн нимыс вӧлі «Скакун».
Тӧдысь синъясӧн Чарли пыр жӧ определитіс, мый сійӧ «Свирельлӧн» серьёзнӧй конкурент.
Машинаыс вӧлі мича — тайӧс признайтіс эськӧ весиг медся лёк противник.
Енэж кодь кельыдлӧз рӧма, джуджыд капота да кажитчис сійӧ мощнӧй двигательӧн, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі зэв бур.
Торъя нин ёна кажитчисны ставныслы фараяс да кыз выхлопнӧй трубаяс — дзик настӧящӧй ордйысян автомобильлӧн кодьӧсь.
Чарлилы дум вылас усины аслас падъялӧмъясыс, дум вылас уси, кыдзи пуктыліс «Свирельлы» фараяс, кыдзи найӧ мичмӧдісны машинасӧ да кутшӧм жаль сылы вӧлі найӧс пуктыны бокӧ.
Аслас машинаас сійӧ решитіс ставсӧ подчинитны ӧти цельлы — ӧдйӧ мунӧмлы.
Быд лишнӧй чурвидзысь предмет — сынӧдлы лишнӧй сопротивление, сідзкӧ ӧд чинӧм.
Став лишнӧйторйысь колӧ вӧлі мынтӧдчыны.
А тайӧ фараясыс да трубаыс — мыйла найӧ колӧны?
— Сё ӧкмыс фунт да джын.
Первой категория, — гораа объявитіс весовщик.
«Скакун» дорын кутісны вӧртӧшитчыны Мэрфилӧн менеджеръясыс, код пӧвстысь Чарли тӧдіс пистиӧсь Дикӧс.
Друг Дик лэптіс юрсӧ да паныдасис синъяснас Чарликӧд.
Диклӧн надзӧник гӧрдӧдісны чужӧмбанъясыс, сьыліыс, пельясыс.
Сійӧ мыйкӧ тэрыба висьталіс аслас детинкаяс пӧвстысь ӧтилы да пыр жӧ вешйис бокӧ, сэтчӧ, кӧні ордйысьысьяс чукӧрӧн виччысисны веситӧмлысь результатъяссӧ.
Сэні Мак-Магон младшӧйкӧд да сылӧн друг Рой Мэйсонкӧд орччӧн сулаліс настӧящӧй ордйысян шлёма да мича спортивнӧй костюма Мэрфи.
Став тайӧ группаыс матыстіс юръяссӧ да Чарлилань шочиника видзӧдлывлігтыр заводитіс мый йылысь кӧ зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдчыны.
— А Мэрфи кеслӧ тэ вылӧ пиньяссӧ, — другыс дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис Василь.
Мунны лӧсьӧдчигас дядя Пост сідзжӧ сетіс Чарлилы, аслас выражение серти, «делӧвӧй сӧвет».
— Веськалан кӧ ӧти тройкаӧ Мэрфикӧд, старайтчы не матыстчыны сы дінӧ вывті матӧ…
Ме тані мыйсюрӧ сы йылысь тӧдмалі.
Тайӧ абу зэв бур детинка.
Чарли рассеяннӧя довкнитіс юрнас: сійӧ видзӧдіс мамыс вылӧ.
Салли лӧсьӧдчис мунны улӧ, мыльк подулӧ, матӧджык финишлань.
Сэтысянь сійӧ кутас видзӧдны пиыс бӧрся да кевмысьны судьбалы, медым победаыс лоӧ пи саяс.
— Но, пиӧй, желайта… — заводитіс сійӧ, но пыр жӧ суевернӧя ланьтіс. — Ог, ме нинӧм ог кут тэныд желайтны.
И Салли топыда топӧдліс пиыслысь кисӧ да мӧдӧдчис улӧ, сэтчӧ, кӧні ёна нин волнуйтчисны болельщикъяс да видзӧдысьяс.
Дядя Пост муніс зэв неокотапырысь: стариклы зэв окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи победитас Чарли, коді удитіс нин сылы ещӧ ёнджыка кажитчыны тайӧ лунас.
А сэки Василь гӧгыльтіс нин вески вылӧ «Эзысь свирельсӧ», и Мэрфилӧн компанияыс бергӧдчис да синъяссӧ паськӧдӧмӧн следитіс, кутшӧм лоӧ тайӧ веситӧмыслӧн результатыс.
— Первой категория, — бара гораа объявитіс весовщик. — Сё кык фунт.
Сы бӧрын кор став машинаяссӧ вӧлі юклӧма категорияяс вылӧ, ордйысьысьяс мӧдӧдчисны судейскӧй пызан дорӧ пудъясьны.
Уліас, судейскӧй вышка улас, пызан вылын сулалісны кык урна.
Быд ордйысьысь сюйліс кисӧ урнаӧ да кыскыліс билет, кодӧс пыр жӧ вежлісны бумагаысь вундӧм ыджыд номер вылӧ.
Тайӧ номерсӧ колӧ вӧлі клеитны машина вылас.
Таын вӧлі пудъясьӧмлӧн первой юкӧныс.
И тані вӧліны асланыс радлунъяс да огорчениеяс: быдӧн кӧсйис кыскыны «шуда номер».
— Робинсон, кутшӧм номер вӧлі тіян кольӧм во? — юасисны Чарлилысь посньыдджык детинкаяс — малолитражкаясӧн владейтысьяс.
— Ме сэки кыскылі сизимӧд номер, — нюмъялігтыр висьталіс Чарли. — Кыдзи аддзанныд, ме сыкӧд выиграйті.
— Ок, кутшӧма эськӧ ме кӧсйи тожӧ кыскыны сизимӧд номер! — ышловзис визя картуза зэв ичӧтик детинка.
— Чарли, помнит: медся шуда номер — дас коймӧд, — вашкӧдіс другыслы пеляс Нэнси, коді код тӧдас кыдзи писькӧдчӧма судейскӧй пызан дінӧ.
Сійӧ надзӧник шыасис Василь дінӧ: — Тэ сетін Чарлилы менсьым талисманӧс — лилӧвӧй понйӧс?
Васильлы эз кодь ло лӧсьыд.
— Эг на, — нурбыльтіс сійӧ да зэв неокотапырысь пырис зептас. — Со сійӧ, тэнад понйыд.
Ачыд сылы сет.
Чарли кыліс кисьыс неыджыд чорыд предмет.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс: тайӧ вӧлі серьёзнӧй да бурпырысь видзӧдысь бриллиантӧвӧй синъяса стекляннӧй лилӧвӧй пон.
— Шуд вылӧ, — вашнитіс Нэнси. — Тайӧ зэв бур пемӧс.
— Дерт, талисман — тайӧ сӧрӧм, — тэрыба шуис Василь, — но тэ век жӧ босьт, Чарли, вӧч сылы удовольствие.
— Тэнад нимыд? — юаліс Чарлилысь ӧти судья, коді кӧсйис гижны списокӧ локтысь ордйысьысьясӧс.
— Чарльз Робинсон, сэр.
Пызан шӧрын пукалысь главнӧй судья — еджыд юрсиа ён морт — лэптіс юрсӧ, зывӧкпырысь нюммуніс да синсӧ сувтӧдіс Чарли вылӧ.
— Тайӧ тэ босьтін первенствосӧ кольӧм во? — списокас пасйигмоз водзӧ юасис помощник.
— Ме, сэр, — вочавидзис Чарли.
Главнӧй судья копыртчис да вашкӧдіс мыйкӧ помощникыслы.
А сійӧ зумыштчис да придирчивӧя шыасис детинка дорӧ:
— Тэнад машинаыд лӧсялӧ комиссиялӧн став требованиеяслы?
Тэ пӧлучитін разрешение участвуйтны ордйысьӧмъясын?
— Дерт, сэр, — шуис чуймӧм Чарли.
Но судья эз эскы, сылысь корис «Свирельлысь» паспортсӧ сылӧн став даннӧйясӧн да заводитіс придирчивӧя изучайтны сійӧс.
Чуймӧмысла Чарли эз вермы воны ас садяс!
Судьяяс, кодъяс сӧмын на вӧліны сэтшӧм меліӧсь, шмонитісны став ордйысьысьясыскӧд, друг лоины скӧрӧсь да грубӧя юасисны сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс эз касайтчыны делӧ дінас: кытысь, например, сійӧ босьтіс материалъяссӧ, кодъясысь вӧчӧма сылӧн машинаыс?
Эз-ӧ сійӧ гусяв материалъяссӧ?
Муртса-муртса сійӧ кылыштіс некымын кыв, кодъясӧс шуис главнӧй судья да кодъясын повторяйтчис «негр» кыв.
— Верман петкӧдны ассьыд «медиктӧ» старт вылӧ, — зумыша да кыдз быттьӧ неокотапырысь шуис сылы медбӧрын ӧти судья, кор видлаліс ставсӧ посни подробностьясӧдз.
Придеритчыны вӧлі нинӧм дінӧ, и детинкаӧс ковмис лэдзны ордйысьны.
— Но, мый кӧ сулалан да видзӧдан урна вылӧ?
Босьт номер да сет местасӧ мукӧдлы! — горӧдіс Чарли вылӧ ачыс главнӧй судья, пыр ёнджыка и ёнджыка зывӧкпырысь сы вылӧ видзӧдігмоз.
Детинка лэдзис кисӧ урнаӧ, машинальнӧя босьтіс билет, машинальнӧя видзӧдліс номер вылӧ — мӧд.
Юрыс нинӧм эз думайт.
«Гашкӧ, эновтны ставсӧ, мунны, не тышкасьны победа вӧсна?» вирдыштіс нерешительнӧй мӧвп.
Сійӧ бергӧдчис, медым висьтавны тайӧс Васильлы, но друг пыддиыс аддзис Мэрфилысь шпыннялысь чужӧмсӧ.
И пыр жӧ скӧрлун, тыш нуӧдны кӧсйӧм, ассьыс вӧлясӧ, ассьыс способностьяссӧ да выдержкасӧ докажитны кӧсйӧм ыпнитісны сыын выль вынӧн.
«Он, сэтшӧм кокниа менӧ он чег!
Ми ещӧ вензьыштам на, тэ тӧдмалан на, кутшӧмӧн вермас лоны негр!»
И Чарли скӧр синъясӧн видзӧдліс соперникыс вылӧ.
31. «ТАБАК ЯЩИКЪЯСӦН» ОРДЙЫСЬӦМЪЯС
— Внимание!
Внимание!
Малолитражнӧй машинаяслӧн ордйысьӧмъяс помасьӧм бӧрын пыр жӧ лоӧны первой категорияа машинаяслӧн ордйысьӧмъяс.
Ставыс ордйысьӧ дас ӧти машина.
Лоӧ лэдзӧма куим партия — куим машинаӧн быдын.
Медбӧръя кык машинаыс кутасны ордйысьны бокса туйясӧд.
Радиорупоръяс горзісны мыйвынсьыныс.
Йӧз, кодъясӧс шызьӧдісны нин ордйысьӧмводзвывса процедураяснас, шумитісны, волнуйтчисны, зэв сьӧлӧмсяньыс вензисны да зэв сьӧлӧмсянь варталісны закладъяс.
Унджыкыс пуктылісны кольӧм вося конкурентъяс вӧсна.
— Смотри, Дональд, бара сюран кольӧм вося моз.
И окота тэныд пуктыны тайӧ Мэрфи вӧснаыс!
Ме вот пукті Робинсон вӧсна и спокойнӧй: сійӧ менӧ оз подведит.
Видзӧдлін кӧ тэ сылысь машинасӧ — дивӧ кодь мича! — висьталіс чукрасьӧм шляпаа кыз морт, код вылысь пӧсьыс лэччис шорӧн, аслас другыслы — бабочка-галстука зэв зумыш да нервнӧй субъектлы.
— Принципиальнӧ ог кӧсйы пуктыны сьӧд кучика вылӧ, — галстуксӧ дзик пель дінӧдзыс вештігмоз шыасис мӧдыс. — Ворсся кӧ, ас йӧз вӧсна.
— Но и йӧй, — веськодьпырысь шуис кыз морт. — Абу ӧмӧй ӧткодь, код вӧсна нажӧвитны сьӧмтӧ — сьӧд вӧсна али еджыд вӧсна!
Сьӧмыд абу дука! — паськыда серӧктіс сійӧ.
Тайӧ сёрниыс муніс дзик барьер дорын, коді вӧлі шоссе бердын, кӧні мунісны ордйысьӧмъяс.
Барьер дорын, дистанция кузялаыс, тырыс сулалісны гырысь йӧз да челядь, кодъяс локтісны не сӧмын карысь, но и матігӧгӧрса местаясысь да фермаясысь.
Чарлилӧн став другъясыс вӧліны местаасӧсь нин: Пабло аслас семьяыскӧд, Квинск двӧйникыскӧд, кодъяс некыдз эз вермыны сулавны спокойнӧя да тювкъялісны то тані, то сэні, корсисны бурджык места.
Квинск сулаліс Салли Робинсонкӧд орччӧн да сочувственнӧя видзӧдлывліс сы вылӧ.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс сылысь состояниесӧ.
— Эн сэтшӧма волнуйтчӧй, мэм, — шуис сійӧ Саллилы. — Тіян Чарлиныд оз подведит — абу сэтшӧм сійӧ.
Тайӧс ме и аслам детинкаяслы быд лун доля: босьтӧй, мися, примерсӧ Робинсонлысь, ме лоа сӧмын дӧвӧлен.
— Аттьӧ тіянлы. — Салли меліа видзӧдліс сы вылӧ. — Тіян челядьныд тожӧ зэв прамӧйӧсь, и найӧ Чарлилӧн зэв бур другъяс…
Ог, ме ог волнуйтчы, мистер Квинси.
— А вот и он веськыда висьтав, нылукӧй. — Цезарь, коді тӧдлытӧг матыстчис Темпикӧд ӧтлаын, босьтіс Саллиӧс киӧдыс. — Пульсыд сідзи и чеччалӧ, кыдзи шулывліс миян полкӧвӧй доктор.
— Ок, Цезарь, ті зэв бура выступайтінныд, но ме зэв ёна пола тіян вӧсна, — Цезарлань пыр жӧ бергӧдчигмоз шуис Салли. — Ме век видзӧді Ыджыд Босс вылӧ да тіралі тіян вӧсна — сійӧ пукаліс кӧин кодь да дась вӧлі жӧритны, ньылыштны тіянӧс.
— Оз ньылышт — виньдас! — серӧктіс Цезарь. — Сёрниыс кӧ эськӧ муніс сӧмын негр Цезарь йылысь, сійӧ эськӧ важӧн нин эз вӧв, но, шуд вылӧ, ми унаӧнӧсь и миянкӧд ӧні абу зэв кокни справитчынытӧ. — И сійӧ мудера мигнитіс Квинсилы.
Насянь неылын Мери Смит терпитны вермытӧг юасис Джойлысь:
— Кор нӧ заводитчас?
Кор мунас Чарли?
Менам, буракӧ, сьӧлӧмӧй потас…
— Оз пот, — веськодя вочавидзис Джой. — Со, видзӧд, ӧні заводитчасны поснияслӧн ордйысьӧмъяс.
Налӧн малолитражкаясыс старт вылынӧсь нин.
Йӧзыс кутісны шумитны ёнджыка, ставныс нюжйӧдлісны сьыліяснысӧ да сувтлісны кок чунь йылас, медым бурджыка аддзыны.
Збыль, старт вылӧ сувтӧдалісны первойя малолитражкаяс, кодъяс долженӧсь вӧлі восьтыны ордйысьӧмъяссӧ.
Старт вылын автомобильяссӧ кутлісны аслыспӧлӧс рычагӧн, кодӧс сэсся, судья сигнал серти, зэв ӧдйӧ вештылісны бокӧ да сетлісны машинаяслы вӧля.
Татшӧм устройствосӧ пыртісны неважӧн.
Кык во сайын на быд ордйысьысьлысь машинасӧ сигнал серти тойыштліс менеджер, и инерция вӧсна сійӧ исковтліс водзӧ.
Сы вӧсна ордйысьӧмъяслӧн результатыс зависитліс эз машиналӧн ходӧвӧй качествоясысь, а тойыштӧмысь, кодӧн менеджер мӧдӧдліс туйӧ «ассьыс» ордйысьысьсӧ.
— Старт вылын малолитражнӧй машинаяс.
Первой номер — Виллиам Хойт, мӧд номер — Роберт Хансен, коймӧд номер — Поль Годфрей, малолитражкаяслӧн кольӧм вося состязаниеясын победитель, — объявитіс радиодикторлӧн лэчыд гӧлӧс.
Кыліс лыйӧм шы, и ичӧтик машинаяс исковтісны старт вылысь.
Йӧз кутісны горзыны, ӧвтчыны кияснас, ызйӧдісны ордйысьысьясӧс.
Местнӧй да гренджерскӧй газетъяслӧн фотографъяс котӧрӧн петісны туй вылӧ, пидзӧсчанясисны да фотографируйтісны ордйысьысьясӧс.
Кинооператоръяс бергӧдлісны асланыс аппаратъяслысь ручкаяссӧ, радиодиктор юӧртліс ордйысьӧмъяслысь быд участок, кодӧс прӧйдитлісны машинаяс.
Миян другъяс, кӧть поснияслӧн машинаясыс найӧс интересуйтлісны тӧдчымӧн омӧльджыка, век жӧ зав сьӧлӧмсянь следитісны ордйысьӧм бӧрся да мыйвынсьыныс зілисны кутны ассьыныс «выгӧднӧй» местаяссӧ.
— Ме кута пока кевмысьны Чарли вӧсна…
Ме кута кевмысьны, энӧ мешайтӧй меным. — Мери Смит кунис синъяссӧ.
Джой Беннет зэв паськыда серӧктіс:
— Мый нӧ тэ тадзи и кутан сулавны куньӧм синъясӧн!
Кыдзи нӧ тэ аддзылан ордйысьӧмъяссӧ.
Мери Смит восьтіс синъяссӧ.
— Збыль.
Та йылысь ме эг и думыштлы, — жугыля шуис сійӧ. — Но ладнӧ, ме заводитла кевмыны восьса синъясӧн, сӧмын тэ, пӧжалуйста, эн серав менӧ.
Но Беннетлы тайӧ здукас эз вӧв серамӧдз: кутшӧмкӧ морт аслас мышкуӧн дзикӧдз сайӧдіс сылы став дистанциясӧ.
Колӧ вӧлі кӧть мый-а бара писькӧдчыны водзлань.
И Джой мыйвынсьыс кутіс уджавны пельпомъяснас да гырддзаяснас.
Выліас, дзик старт дорас, чукӧртчис гырысьджык ордйысьысьяслӧн группа, коді виччысис ассьыс ӧчередь.
Тані вӧліны и Чарли Василькӧд.
Детинкаяс сёрнитісны на дінӧ матыстчӧм кык джентльменкӧд — мистер Ричардсонкӧд да доктор Ренделькӧд.
Татшӧм кывкутана минут ас велӧдысь эз вермы кольны ассьыс радейтана велӧдчысьсӧ сӧветъяс сеттӧг.
Часӧн-джынйӧн сайын, театрын пукалігӧн, Ричи да сылӧн другыс — доктор — гӧгӧрвоисны, кутшӧм ыджыд разочарование должен вӧлі ас вывтіыс вуджӧдны Чарльз Робинсон, кор эз кыв батьыслысь нимсӧ на пӧвстысь, кодъяс пӧгибнитісны рӧдина вӧсна.
И велӧдысь сэні жӧ решитіс непременнӧ корсьны детинкасӧ старт вылысь да меліа сёрнитыштны сыкӧд, петкӧдлыны сылы, мый другъясыс мӧвпалӧны сы йылысь.
Ӧні сійӧ да доктор дугдывтӧг зілисны збодермӧдны Чарлиӧс.
— Меным эськӧ ӧні окота вӧлі лоны тэнад местаын, Чарльз, — шуис Ричи. — Колледжын спортивнӧй ордйысьӧмъяс водзын ме вӧлі чувствуйта ачымӧс, кыдзи атака водзвылын салдат.
Ме век вӧлі эска победаӧ, и тайӧ отсавліс меным побеждайтны.
Коркӧ тэ волан ме ордӧ, и ме петкӧдла тэныд ассьым став спортивнӧй трофейяссӧ: жетонъяс, кубокъяс, дипломъяс…
— Кутшӧм тешкодь, сэр, ті ӧд некор на эн висьтавлӧй миянлы та йылысь!
Сідз ӧд, Василь? — Чарли бергӧдчис другыс дінӧ, коді нинӧм шутӧг лайкнитіс юрнас да лӧз синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс велӧдысь вылӧ. — А ми чайтім, мый ті радейтанныд сӧмын небӧгъяс да некор энӧ радейтлӧй спорт.
— О, мистер Ричардсон — нималана чемпион, детинкаяс! — сералігтыр шыасис доктор. — Мед сійӧ висьталас тіянлы сӧветскӧй морякъяскӧд аслас матч йылысь.
Ричи быттьӧ скӧрысь ӧвтыштіс кинас Рендальлы:
— Бара?
Ті ӧд кӧсйысинныд, док, сэсся не дэльӧдны менӧ! — Сійӧ шыасис детинкаяс дорӧ: — Менам неосторожнӧя висьтавсис мистер Рендальлы, кыдзи война дырйи ми паныдасьлім сӧветскӧй морякъяскӧд воднӧй поло вылын.
Ме вӧлі вратарӧн, и матчыс помасис вничью, но тайӧ лунас ме ньылалі сы мында ва, мый сэтысянь некор на горшӧй эз косьмыв.
И вот док дугдывтӧг дэльӧдӧ менӧ тайӧ матчнас.
Детинкаяс сералісны.
Ричи видзӧдліс часі вылӧ:
— Кад нин занимайтны местаяс трибунаяс вылын.
Регыд тіян ӧчередь.
Но, Чарльз, сиа победа! — И сійӧ чорыда, мужичӧй ног, тракнитіс Чарлилысь кисӧ.
— Видзӧд, видзӧд, Ричи бара нин нювсьӧ аслас сьӧд кучика любимчиккӧд! — Фэйни, коді сулаліс видзӧдысьяс чукӧрын старт дінсянь неылын, тувкнитіс Ройлы. — И доктор Рендаль тожӧ…
Видзӧд, топӧдлӧны сылысь кисӧ!
— Эн вошты син увсьыд тайӧ парочкасӧ, — вӧсньыдик синкымъяссӧ кӧригтыр шуис Рой. —
Помнитан, мый шуис пӧрысь Миллард стаяӧс следитӧм йылысь?
Тіян Ричиныд меным важӧн нин кажитчис подозрительнӧйӧн.
Ме гӧтов пуктыны будущӧй пӧлучкаӧс ставнас сы вӧсна, мый сійӧ самӧй настӧящӧй коммунист.
— Мый тэ шуин! — быттьӧ ловзис Фэйни. — Пуктан пӧлучкатӧ ставнас?
Гм… — Фэйни эскытӧг ещӧ ӧтчыд видзӧдліс велӧдысь вылӧ. — Ме эськӧ варті тэкӧд заклад, да зэв нин абу надёжнӧй Ричиыс.
А друг сійӧ и збыль коммунист?..
Ог, ог нин кут тэкӧд вензьыны…
Ме ногӧн кӧ, и док тожӧ гӧрд…
На бӧрся колӧ следитны, сійӧ гӧгӧрвоана.
А сэсся, ми кӧ эрдӧдам кутшӧмкӧ заговор, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм слава ми шедӧдам!
Стон-Пойнтыс ставнас миян йылысь кутас тӧдны! — И Фэйни нимкодьпырысь паськӧдіс вомсӧ пельӧдзыс будущӧй лавръяс йылысь мӧвпалігтыр.
Друг сійӧ дрӧгнитіс да тувкис ёртыслы:
— Рой, сійӧ локтіс жӧ!
И сэтчӧ жӧ — сьӧд кучика дінӧ!
— Коді «сійӧыс»?
Рой видзӧдліс да пыр жӧ аддзис Пат Причардӧс, коді сулаліс Чарли дорын да мыйкӧ висьталіс сылы.
Тулыслӧн королева вӧлі коронатӧм нин.
Тыдалӧ, сылы лоӧма ӧдйӧ котӧртны, медым дзебсьыны мамыслӧн ставсӧ аддзысь синъясысь.
Сылӧн ыргӧн рӧма юрси пратьясыс дзугсьӧмаӧсь да лёкногӧн лэччӧмаӧсь пельпомъяс вылас, кельыд чужӧмыс гӧрдӧдӧма.
Сійӧ зэв частӧ лолаліс да сёрнитіс муртса сувтышталӧмӧн, быттьӧ и ачыс эз тӧд, мый шуас водзӧ лоан минутас.
— Вот…
Чарли… ме локті…
Сӧмын клюшкатӧ… клюшкатӧ эг удит босьтнысӧ…
Сійӧ… гортӧ коли… клюшкаыд.
Но ме вая тэныд сійӧс, непременнӧ вая…
— Сійӧ абу важнӧ. — Чарли эз лэптыв синъяссӧ. — Ӧні ми мӧдӧдчам.
— Да, ме тӧда, — Пат гижйӧдліс туфли нырнас мусӧ. — Чарли, сідзкӧ тэ ме вылӧ сэсся он лӧгав?
Ме кута тэ йылысь мӧвпавны, кор тэ мунан.
Сійӧ лэптіс юрсӧ.
Чарли вылӧ видзӧдісны кузь синлысъясӧн кытшалӧм югыдлӧз мудер синъяс.
Ачыс королева корис прӧщение сылысь, сьӧд детинкалысь, кодӧс ставныс дасьӧсь презирайтны!
— Вай китӧ, — шуис Чарли. — Но вот, Пат, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Василь дивитігтыр видзӧдіс тайӧ сцена бӧрсяыс.
Эз, сійӧ эз дӧверяйт королевалы, сійӧ эскис сӧмын ӧти нывкалы, коді сулаліс кӧнкӧ эстӧні йӧз чукӧрас да, буракӧ, боргис вомгорулас кутшӧмкӧ «заклинаниеяс», кодъяс долженӧсь вайны налӧн друглы победа.
— Кад нин пуксьыны машинаӧ, Чарльз. — Василь кутіс асьсӧ тырвыйӧ официальнӧя, кыдзи настӧящӧй менеджер.
Марли ещӧ ӧтчыд довкнитіс юрнас королевалы да мӧдӧдчис стартӧ.
Улісянь саридз гы моз кайисны клопайтӧмъяс, кылісны весел горзӧмъяс: тайӧ чолӧмалісны малолитражнӧй гонкаясын победитысь Поль Годфрейӧс, визя картуза сійӧ ичӧтик детинкасӧ, коді юасис Чарлилысь, кутшӧм «шуда» номер усьлі сылы кольӧм во.
— Заводитам первой категорияа машинаяслысь ордйысьӧм! — объявитіс диктор. — Внимание.
Первой заездын участвуйтӧны куим машина.
Первой номер — Лейстер Скалли, автомобиль «Ласточка».
Мӧд номер — Чарльз Робинсон, автомобиль «Эзысь свирель».
Ледияс да джентльменъяс, Чарльз Робинсон вӧлі «табак ящикъяслӧн» кольӧм вося ордйысьӧмъясын победительӧн.
И коймӧд номерӧн мунӧ Питер Мэрфилӧн машинаыс — «Скакун».
Внимание!
Ӧні лоӧ сетӧма старт сигнал!
— Код нӧ сэтшӧм Лейстер Скаллиыс?
Тэ сійӧс тӧдан?
Он?
Кытысь нӧ сійӧ лои? — тэрмасьӧмсорӧн юасисны ӧта-мӧдыслысь «свирелистъяс» да тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлісны старт вылӧ, кытчӧ сувтісны нин куим машина.
Некод эз тӧд Лейстер Скаллиӧс, но барьер дорын друг мыччысис лёзь юрсиа, но аслас выль наблюдательнӧй пунктӧн зэв дӧвӧльнӧй Джой Беннет.
— Тайӧ Верхньӧй карысь ӧти детинка, — висьталіс сійӧ. — Сідз, дрӧчитӧм пи.
И аппаратыс сылӧн абу зэв бур, ме аддзылі…
Чарльзлы оз ковмы повны, сета кыв.
А сэки старт вылын виччысисны сӧмын сигнал.
Ордйысьӧмъяс дорын ӧні бергалісны сӧмын менеджеръяс да сеталісны медбӧръя индӧдъяс.
Лейстер Скаллилӧн менеджернас вӧлі аслас батьыс — профессорскӧй вида ыджыд тушаа, представительнӧй джентльмен.
Тайӧ медбӧръя секундаясас сійӧ зілис сетны кӧть неуна энергия аслас жугыль детинкаыслы.
Лейстерлӧн машинаыс — шыр гӧн рӧма неыджыд кокньыдик автомобиль — «Свирель» да «Скакун» дорын кажитчис коньӧр кодьӧн.
Лейстер завидьпырысь видзӧдлывліс конкурентъясыс вылӧ да, тыдалӧ, пыр ёнджыка и ёнджыка воштіс победа вылӧ лачасӧ.
— Помнит: ми ставным пуктам тэ вӧсна, Лейстер.
И мамыд, и ме, и тётя Аннабель — ми ставным пуктім уна доллар тэнад машина вӧсна, — шуаліс сылы батьыс. — Эн вунӧд та йылысь, дитяӧй менам.
— Ог вунӧд, папа, — шлёмнас ноксигтыр чирӧстіс машинасянь Лейстер.
Аслас «Скакун» пуклӧс вывсянь Мэрфи тшапа видзӧдлывліс сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ.
Сылӧн менеджерыс — Дик — мыйкӧ зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдіс сылы, и Мэрфи кадысь кадӧ довкнитліс юрнас да видзӧдлывліс синбӧжнас Чарли вылӧ, коді спокойнӧя пукаліс аслас машинаын.
Бара кыліс пистолетысь лыйӧм шы, и машинаяс ӧттшӧтш исковтісны шоссе полотно вылӧ.
Ӧдсӧ пыр ёнджыка и ёнджыка содтігтыр найӧ гӧгыльтчисны увлань Надежда мыльк вывсянь, кодлӧн кыкнанладорбокас барьер моз сулалісны видзӧдысьяс да болельщикъяс.
— Мӧдісны!
Мӧдісны! — вӧрзис, кутіс шумитны йӧз чукӧр. — Давай, давай!
— Оз ков!
Энлӧй!
Чарли, Чарли, бергӧдчы! — кыліс ӧтчаяннӧя горӧдӧм.
Но сійӧ пыр жӧ воши болельщикъяслӧн горӧдӧмъяс пӧвстӧ, кодъяс зілисны збодермӧдны ассьыныс кандидатъяссӧ.
abu
И кор тыртӧм помост дінӧ котӧрӧн воис чукрасьӧм платтьӧа, апельсин рӧма лёзь кудриа нывка, сэтысь сійӧ аддзис сӧмын жугыль чышкысьысьӧс, коді чукӧртіс ӧтчукӧрӧ билетъяс, кампет коръяс да мукӧд ёг.
Ставныс, кодъяс эз вӧвны трибунаяс вылын, уськӧдчисны улӧ финишлань, медым аддзывны ордйысьӧмъяслысь медся интереснӧй моментсӧ.
— Сёр нин! — надзӧник шуыштіс нывка. — Сёрми! — И сійӧ пуксис веськыда му вылас, эз видзӧд весиг ёг чукӧр вылӧ. — Мый ӧні лоӧ?
Мый лоӧ?
— Гашкӧ, нинӧм на оз ло.
Гашкӧ, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Нывка весьтӧ копыртчис бисерӧн вышивайтӧм, индейскӧй мокасина том мулат. Тайӧ вӧлі ставыс, мый коли Джон Майнардлы индейскӧй вождьлӧн мича костюмсьыс.
Кытчӧ сійӧ вунӧдіс ассьыс величественнӧй головнӧй уборсӧ, каллянсӧ да вӧньсӧ, сійӧ и ачыс эз тӧд тайӧ эбӧссьыс петкӧдан да тревожнӧй лунас.
Да и не сыӧдз ӧні сылы вӧлі!
Сійӧ инмӧдчис Кэтлы пельпомас:
— Эн сэтшӧма шогсьы.
Тэ ӧд абу мыжа, тэ старайтчин воны ас кадӧ, ме тӧда.
— Да, да, ме сэтшӧма старайтчи, ме сэтшӧма тэрмаси! — Кэт тупкис чужӧмсӧ кияснас, и синваыс кутіс визувтны сылӧн чуньяс костӧдыс. — Мама пукаліс ме дорын, быттьӧ ча… часӧвӧй. — Сійӧ зэв ёна бӧрддзис.
— Мунам улӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, ми котӧртам сылы отсӧг вылӧ, — шуис Джон да надзӧник кутіс кыскыны нывкаӧс ас бӧрсяыс.
Кэт тэрыба чеччис, и найӧ котӧртісны улӧ, сэтчӧ, кытысянь омӧлика, гы моз, кылісны гӧгӧрвотӧм горӧдӧмъяс:
— Да-вай!
Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧ-джык!
А тайӧ кадас сійӧ, коді вӧчис став тайӧ тӧждысьӧмъяссӧ, весиг эз и думайт сылы грӧзитан опасность йылысь.
Сійӧ аддзис ас водзсьыс ӧти цель — финишлысь еджыд шнур, кытчӧ колӧ воны.
Муртса сылӧн машинаыс пӧлучитіс мездлун да кутіс муніны, Чарли, медым ӧддзӧдны сійӧс, кутіс качайтчыны пуклӧс вылас, быттьӧ качайын.
Мэрфи да Лейстер вӧчисны сідз жӧ.
Туйлӧн первой юкӧнас став куимнан машинаыс мунісны ӧтвесьтын.
Сэсся вочасӧн кутіс петны водзлань Лейстерлӧн машинаыс.
Кӧть Чарли и тӧдіс: Лейстерлӧн автомобильыс кокньыдджык да сы вӧсна кокньыдджыка ӧддзӧ, видзӧдны та вылӧ эз вӧв кокни, и детинка аслас тӧдлытӧг заводитіс волнуйтчыны.
«Чепуха!
Оз ков та йылысь мӧвпавны.
Колӧ мӧвпавны сӧмын туй йылысь», — шуаліс аслыс Чарли.
Век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык мунӧ автомобиль.
Чарли дугдӧ качайтчынысӧ да пуксьӧ пуклӧс вылас кыдз вермӧ улӧджык: колӧ чинтыны лобӧвӧй сопротивлениесӧ.
Ӧні, кор сылӧн синъясыс ӧтвесьтынӧсь «Свирель» капоткӧд, Чарли оз нин вермы следитны сы водзвылын куйлысь туй бӧрся, да сійӧ оз и ков.
Руль пырыс сійӧ бура аддзӧ увлань лэччысь шӧрса туйсӧ кыкнанладорбокӧдыс мунысь еджыд визьяс вӧсна, коді вӧлі дзик рельс кодь, туй бокъясын сулалысь йӧзсӧ да сэтысь, ылысьджык, финишлысь заветнӧй аркасӧ.
Куткыртчыны, йӧжгыльтчыны ещӧ ёнджыка!
Став вниманиесӧ — водзлань!
«Сійӧ шуис, мый кутас мӧвпавны.
Сійӧ, колӧ чайтны, кӧнкӧ тані.
Сулалӧ, видзӧдӧ, гашкӧ, тожӧ волнуйтчӧ…»
Ура, коли Мэрфи!
Чарли оз вермы бергӧдчынысӧ, но, сійӧ арталӧм серти, Мэрфи метр дас сайын кымын мышкын.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлӧ веськыдвылӧ: буракӧ, и Лейстер заводитӧ кольччыны.
Тӧлыс муртса шутьлялыштӧ пельясас.
«Часнас километр комын», ачыс аслыс тэрыба шуӧ детинка.
Пневматическӧй шинаяс ӧдйӧ нуӧны «Свирельсӧ», вӧчӧны тӧдчытӧмӧн посньыдик изъяс да гуранъяс.
«О донаӧй, мусаӧй, ещӧ, ещӧ ӧддзӧдышт!» надзӧник вомгорулас шуаліс Чарли.
И «Свирель» быттьӧ кылӧ сылысь кевмысьӧмсӧ да век ӧтарӧ ӧддзӧ и ӧддзӧ.
Кутны туй визьсӧ, не чукльӧдлыны — со кутшӧм ӧні главнӧй могыс.
А тӧлыс шутьлялӧ нин пельясас, и Чарли думыштӧ, мый машинаыс мунӧ часнас нелямын километр ӧдӧн.
— Да-вай!
Мун!
Ӧдйӧ-джык! — вайӧ тӧлыс видзӧдысьяслысь горзӧмсӧ.
«Молодеч, менам «Свирелькаӧй», молодеч!» меліа шӧпкӧдӧ Чарли.
Чужӧмыс сылӧн тӧвсьыс сотчӧ, вомдоръясыс косьмисны.
Матынджык нин, матынджык аркаыс, позьӧ нин весиг аддзыны еджыд шнуроксӧ.
Лейстер оз тыдав.
Сідзкӧ, победительыс — Чарли!
Абу, абу, водз на та йылысь мӧвпавны, финишлӧн лентаыс ылын на!
Водз кӧлесаыс друг дзенмуні.
Рульыс тракнитчис.
Чӧртыд, из!
Абу вермӧмаӧсь бурногӧн весавны туйсӧ!
Но мый нӧ тайӧ?
Машинаыс, коді дзенмунӧмсьыс кежис бокӧ, оз кӧсйы бӧр петны аслас туй вылӧ.
Чарли весьшӧрӧ бергӧдлӧ рульсӧ шуйгавылӧ: «Свирель» век ӧтарӧ мунӧ веськыдвылӧ и веськыдвылӧ.
Спокойнӧ, спокойнӧ, сӧмын не волнуйтчыны.
Торксис управлениеыс?
Торксис управлениеыс?!
«Свирель» пыр ёнджыка матысмӧ еджыд визьлань.
— Эй, детинка, кытчӧ тэ!
Кытчӧ каян!
Мун аслад туй кузя! — кылӧ Чарли.
Тайӧ горзӧны сылы, весиг грӧзитӧны кулакъяснаныс.
Сэні ещӧ нинӧм на оз гӧгӧрвоны.
Ок, кыдзи косьмисны вомдоръяс, кутшӧм окота юны!
Чарли пыр ёнджыка кутчысьӧ руляс.
«Свирель» вуджис нин еджыд визьсӧ и ӧні мунӧ веськыдладор туй кузя первой номер водзын, кодын пукалӧ повзьӧмысла кулӧм нисьӧ ловъя Лейстер Скалли.
Сійӧ тожӧ нинӧм оз гӧгӧрво, но вывті ёна полӧ и горзӧ и ойзӧ нин, медым сылысь горзӧмсӧ кылісны да спаситісны.
Чарли оз кыв тайӧ горзӧмсӧ; тӧлыс мыйвынсьыс шутьлялӧ сійӧ пельясын.
Спокойнӧ, спокойнӧ, сӧмын не волнуйтчыны!
— Пиӧй!..
Пиӧй менам!..
Коді нӧ тайӧ лэптӧ сьӧд кияссӧ?
Коді гӧгӧрвоис сэні йӧз чукӧрас, мый детинкалы грӧзитӧ смертельнӧй опасность.
Спокойнӧ, спокойнӧ, спӧ…
«Свирель» ӧдвывсьыс зурасьӧ шосселӧн гранитнӧй барьерӧ, чеччыштӧ сысянь бӧр да путкыльтчӧ кӧлесаяснас вывлань.
Орудиеысь лэдзӧм снаряд ӧдӧн лэбзьӧ сэтысь гонщикыс да пласькысьӧ асфальт вылӧ.
Ичӧтик Лейстер мыйвынсьыс зільӧ бергӧдны ассьыс «Ласточкасӧ» шуйгавылӧ, но сылӧн веськыд кӧлесаыс инмӧ путкыльтчӧм машинаӧ, и сійӧ кӧлесаыс пыр жӧ усьӧ.
«Ласточка» гижтӧ асфальт вылӧ паськыд дуга, пӧшти сувтӧ нин, но друг заводитӧ надзӧник пӧлыньтчыны боквыв.
И сэтшӧм жӧ надзӧник, быттьӧ мыйкӧ мӧвпалігтыр, сэтысь усьӧ Лейстер Скалли.
Зывӧка омлялӧ санитарнӧй машиналӧн сиренаыс.
Места вылас кынмылӧм йӧз ӧні кутісны чеччавны барьер вомӧн да котӧртны авария лоан местаӧ.
Шоссе вылӧ медводдза йӧзӧн воӧны сьӧд кучика нывбаба да Чарлилӧн лӧз синъяса менеджерыс.
— Нинӧм, ті энӧ полӧй, тайӧ нинӧм.
Сійӧ ловъя, мэм, сьӧлӧмсянь висьтала, сійӧ ловъя, — вомгорулас шуалӧ Василь, и он тӧд, кодӧс сійӧ кӧсйӧ успокоитны — другыслысь мамсӧ али ачыс асьсӧ.
— Лейстер!
Лейстер! — зарни ӧчкисӧ котӧртігас воштӧм бӧрын кутіс горзыны ыджыд тушаа джентльмен.
Дзик сы бӧрся котӧртӧ ӧрешки кодь сьӧдіник, а ӧні повзьӧмысла рудӧдӧм чужӧма кудриа нывка.
— Эз ӧмӧй нӧ менам понйӧй видз сійӧс? — шуалӧ сійӧ да тэрмӧдлӧ мӧд нывкаӧс: — Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык!
Гашкӧ, ми спаситам на сійӧс!
Но тайӧ мӧдыс друг сувтӧ, вештыштӧ плеш вывсьыс ыргӧн рӧма юрси пратьяссӧ да шуӧ полігтыр, но решительнӧя:
— Ог, Нэнси, ме ог вермы сэтчӧ мунны…
Эн, эн кыскы менӧ…
Ме… ме пола вирсьыс…
А сэні лоӧ вир, ме тӧда…
32. БАРА ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Сійӧ кадсяньыс, кор ми видзӧдлывлім тайӧ книжкаас, сійӧ ещӧ ёнджыка косясьліс да польдчис разнӧй гижӧдъясысь да содталӧм листъясысь.
И тайӧ пӧрйӧ сы пытшкын куйлӧ нёльпельӧ кусыньтӧм кутшӧмкӧ бумага тор, кодӧс миянлы зэв окота разьны.
«Экспертнӧй комиссиялӧн заключение авария делӧ кузя, коді вӧлі «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылын Стон-Пойнт карын … вося май … лунӧ…» Кос, казённӧй заглавие.
Но ми век жӧ лыддям водзӧ, сідз ӧд?
«Экспертизалӧн результатъяс:
Ордйысьӧмъясын участвуйтысь Робинсон Чарльзлысь первой категорияа самодельнӧй автомобильсӧ видлалӧм бӧрын (Робинсон Ч. представитіс ассьыс машинасӧ «Эзысь свирель» ним улын) тыдовтчис, мый индӧм автомобильыслӧн шуйгавывса рулевӧй тягаыс орӧма.
Тайӧ и лои помканас сылы, мый машинаыс друг кежис веськыдвылӧ да сы вӧсна зурасис гранитнӧй барьерӧ, кӧть эськӧ ордйысьысьыс и зэв ёна зілис веськӧдны машинасӧ.
Рулевӧй тягасӧ обследуйтӧмыс, кодӧс вӧчи ме, старшӧй инспектор Э. Л. Доусон, да ме, жюриса член А. Конли, эз сет некутшӧм выль показательяс, кӧть эськӧ доймӧм ордйысьысь Робинсонлӧн менеджерыс школьник В. Гирич и висьталӧ, мый тягасӧ быттьӧкӧ вундӧма кутшӧмкӧ лэчыд орудиеӧн, пӧжалуй бритваӧн.
Тайӧ жӧ казьтыштлӧм В. Гирич корӧм серти вӧлі вызовитӧма мукӧд ордйысьысьясӧс да налысь менеджеръяссӧ да юасьӧма налысь, но некутшӧм свидетельствояс, кодъяс эськӧ подтверждайтісны кодӧнкӧ татшӧм лёктор вӧчӧмсӧ, найӧ эз сетны.
Татшӧм ногӧн, колӧ чайтны, мый старт вылӧ мунігӧн тягъяслӧн бечеваыс зыртчӧма, и тягаыс орӧма Надежда мыльк вывсянь лэччигӧн.
Экспертиза окончательнӧй и вермас лоны повторитӧма сӧмын главнӧй судейскӧй коллегия тшӧктӧм серти.
Гижсисны:
Старшӧй инспектор Э. Л. Доусон.
Жюриса член А Конли»…»
Лист вомӧнногыс гырыся да энергичнӧя вӧлі гижӧма:
«Конли, ставыс тайӧ сӧрӧм да очереднӧй негритянскӧй выдумкаяс.
Нинӧмла корсьны кутшӧмкӧ диверсияяс.
Негр прӧстӧ эз вермы кутны туй визьсӧ да сы вӧсна чегис сьылідзирсӧ.
Главнӧй судья Парк Бийл».
Бумага вылын сулаліс городскӧй управлениелӧн официальнӧй печать.
Записнӧй книжкаын вӧлі некымын листбок, кытчӧ вӧлі гижӧма сылӧн кӧзяиныс, но ставсӧ лякӧсьталӧма, быттьӧ гижысьыс зэв ёна волнуйтчӧма либӧ тэрмасьӧма:
«Найӧ вӧліны пельтӧмкодьӧсь да синтӧмкодьӧсь.
Ми налы петкӧдлім тягасӧ, кодлӧн ӧти помыс сырзьысьӧма, а мӧдсӧ вӧлі сӧмын на вундӧма, но найӧ быттьӧ нинӧм татшӧмсӧ эз кӧсйыны аддзыны да шуисны, мый миянлы сійӧ кажитчӧ.
Сэсся и ме, и Беннет, и Джон Майнард, и Пабло Де-Минго кутім висьтавны, мый колӧ юавны налысь, кодъяс участвуйтісны ордйысьӧмын, а сідзжӧ налӧн менеджеръяслысь.
Найӧ сӧгласитчисны, сӧмын тӧдчис, мый налы зэв абу окота да дыш ноксьыны тайӧн.
Кор локтісны Мэрфи да Дик, найӧ чужӧм серти весиг синтӧм вермис аддзыны, мый делӧыс абу сӧстӧм.
Но инспекторъяс и сэки нинӧм эз аддзыны, и кор тайӧ детинкаясыс шуисны, мый нинӧм и тӧдны оз кӧсйыны, найӧс лэдзисны.
Сэки ми решитім, мый кутам действуйтны асьным.
Ми чукӧртім Асыввыв окраинаса челядьӧс да висьталім налы став делӧсӧ.
Кодсюрӧяс кывлӧмаӧсь, а мукӧдыс весиг вӧлӧмаӧсь ордйысьӧмъяс вылас да аддзылӧмаӧсь, кыдзи доймӧма Чарли.
Но некод эз вермы висьтавны миянлы нинӧм, мый миянӧс интересуйтіс.
И кор ми дзикӧдз нин воштім лачанымӧс, друг локтіс миянӧ Темпи, Цезарлӧн гӧтырыс, аслас мӧд детинкаыскӧд, кодлӧн нимыс Аллан.
Вӧлӧмкӧ Аллан век ветлӧдлӧ пустырӧд, стрӧитӧ сэні, ва гуран дорас, кутшӧмкӧ мельнича ли мый ли.
И вот праздник лунас сійӧ сэні жӧ вӧлӧма, сы вӧсна мый капризничайтӧма, и накажитӧм могысь Темпи кольӧма сійӧс гортас.
Сійӧ и мунӧма аслас мельнича дорӧ да кутӧма надзӧник бӧрдны да быдсяманогыс видны ассьыс рӧднӧйяссӧ несправедливостьысь.
А сэсся аддзӧма — кутшӧмкӧ пистиӧсь детинка шныряйтӧ Робинсонъяс сарай дорын да мыйкӧ корсьысьӧ.
Алланӧс сійӧ и пыдди абу пуктӧма, код нӧ пыдди пуктас татшӧм ичӧтик детинкатӧ!
А ичӧтик детинка ставсӧ тайӧс видзӧдӧма.
Детинка матыстчис сарай мыш дінӧ, нетшыштіс пӧвъяссӧ да пырис пытшкас.
Аллан кӧсйис горӧдны: «Кутӧй вӧрсӧ!», но ас кадӧ гӧгӧрвоис, мый гортас сӧмын курӧгъяс да понъяс, и сылы бур оз ло, кутас кӧ горзыны.
И Аллан бурджыкӧн лыддис чӧв овны.
Детинка оліс сараяс зэв регыдик, а кор петіс, надзӧник шутёвтіс.
И сэки жӧ пельӧс сайын кодкӧ тожӧ шутёвтіс.
Аллан кӧсйис висьтавны та йылысь гортас, но сылӧн мамыс да батьыс воисны сёрӧн, сылы пыр жӧ сетісны кампет да яблӧк, и сійӧ сэтшӧма сійӧн ылаліс, мый ставсӧ вунӧдіс.
А тӧрыт, кор Темпи бара сы вылӧ мыйыськӧ скӧрмис да нӧйтыштіс сійӧс, сылы ставыс друг уси дум вылас.
Саки Цезарь шуис, медым Темпи пыр жӧ вайис сійӧс миянӧ и медым ми ветлім главнӧй судья дінӧ, кодӧс шуӧны Парк Бийлӧн.
Мед сійӧ корас пистиӧсь чужӧма Дикӧс, и мед Аллан висьталас, сійӧ детинкаыс али абу, коді вӧлі сарайын праздник лунӧ.
Ме кори Джойӧс, и Мериӧс, и Нэнсиӧс, и Джонӧс, ми сетім Алланлы ыджыд яблӧк да шуим, мый сетам сылы уна яблӧк да чӧскыдтор, сійӧ кӧ висьталас ставсӧ, мый висьталіс миянлы, ӧти еджыд дядялы.
Аллан дзик нинӧмысь эз пов да шуис, мый, дерт, сійӧ висьталас.
Сэки ми ставӧн мунім банкӧ, кӧні тайӧ Бийлыс вӧлӧма директор.
Миянӧс сэтчӧ эз лэдзны, и ми зэв дыр виччысим сійӧс улича вылас.
Сэсся, кор сійӧ петіс, ми матыстчим сы дорӧ да кутім висьтавны сылы став тайӧ делӧсӧ.
Ми тшӧктім Алланлы висьтавны ставсӧ, мый сійӧ аддзылӧма ордйысян лунӧ, но сійӧ зэв ёна мудзис сэтшӧм дыр сулавны улича вылас да виччысьны и сы вӧсна заводитіс мыйкӧ дзугны да висьтавлыны гӧгӧрвотӧмӧс.
Мистер Парк Бийл пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдіс, и ми зілим сы вылӧ не видзӧдны.
Мыйӧн сійӧ кыліс, мый сёрниыс мунӧ Робинсон йылысь да ордйысьӧмъяс дырйи лоӧм авария йылысь, сійӧ зэв ёна скӧрмис да тшӧктіс Алланлы ланьтны.
«Ті нӧ мый, — юалӧ, — локтінныд татчӧ прӧста воштыны менсьым кадсӧ, челядь?
И тайӧ тіян «свидетельныд»!
Ті нӧ мый, сераланныд али мый?
Да коді нӧ пыдди пуктас висьталӧмсӧ тайӧ негритёнокыслысь, коді ещӧ прамӧй ногӧн оз на куж шуны «папа-мамасӧ»!
Тіян Робинсонныд ачыс мыжа катастрофасьыс, и ми ещӧ тайӧ делӧсӧ бура на видлалам да мыждам сійӧс сыысь, мый сійӧ торкис мӧд ордйысьысьсӧ да муртса эз дойд сійӧс.
Вайӧй мунӧй, челядь, татысь да аттьӧ шуӧй енлы, мый менам характерӧй небыд, а то эськӧ ковмис тіянлы тӧдмасьны менам швейцеркӧд».
И ещӧ сійӧ шуис, мый тайӧ негритянскӧй историяыс действуйтӧ сылӧн нервъяс вылӧ и сійӧ зэв ёна корӧ не беспокоитны сэсся сійӧс.
Сэсся сійӧ пуксис автомобильӧ да муніс, а ми колим улича вылас.
Аллан кутіс ёна няргыны и эз босьт ни кампет, ни яблӧк, а сӧмын нуӧдчис гортас, мам дінас.
И ме нуи сійӧс кӧшельӧн, сы вӧсна мый сійӧ зэв ёна мудзис.
Гортын ме ставсӧ висьталі батьлы, а сійӧ весиг ньӧти эз шензьы да шуис, мый тадзи и должен лоны тані, Америкаын, кӧні законъяссӧ лӧсьӧдлӧны асьныс кӧзяева да справедливостьыс существуйтӧ сӧмын озыръяслы.
Бӧръя кадӧ бать лои гажаджык, мыйкӧ век ӧтарӧ бормочитӧ вомгорулас.
Тӧрыт друг петкӧдлӧ меным двореч кодь кутшӧмкӧ мича керкалысь фотография.
Фотография улас гижӧма: «Университет Ужгородын, Закарпатскӧй Украинаын».
Юалӧ менсьым:
— Окота абу эськӧ тэныд, пиӧй, велӧдчыны тайӧ университетас?
Ме скӧрми:
— Но мый нӧ тэ юасян!
Тӧдан ӧд, мый университетъясыд абу тэа-меалы.
Ло дӧвӧлен, сетасны кӧ меным помавны школасӧ, медым ме вӧлі грамотнӧй.
А сійӧ друг серӧктіс:
— А вот и сӧран, пиӧй!
Тайӧ университетыс миянлы да став прӧстӧй йӧзыслы.
Вот босьтам ми тэкӧд, пиӧй, да и кырссьыштам сэтчӧ, рӧдинаӧ…
Ме сылысь зэв ёна куті юасьны.
Но сійӧ сэсся нинӧм эз висьтав, сӧмын мигайтіс да шпынняліс.
Быд лун ми ветлывлам больничаӧ — тӧдмавны Чарлилысь дзоньвидзалунсӧ.
Сы дорӧ некодӧс на оз лэдзны, но шуӧны, мый сійӧ заводитӧма нин восьтывны синъяссӧ.
Водзджыксӧ мӧвпалісны, мый сійӧ кулас, сы вӧсна мый потӧма юрыс.
А сэсся врачьяс шуисны, мый ковмас дыр куйлыны: Чарлилӧн вӧрзьӧма юр вемыс.
Колӧ чайтны, сылы зэв ёна вредитіс, кор ми сыкӧд ветлӧдлім кар кузя.
Ми ветлӧдлім зэв дыр, и миссис Робинсон тшӧктыліс сувтлыны быд больнича дорӧ и ачыс петавліс да кевмысьліс, медым примитісны сылысь писӧ.
Но кутшӧмсюрӧ больничаясын эз вӧв мӧд рӧмаяслы отделениеыс, а «еджыд» отделениеӧ негрӧс нинӧм вылӧ примитны эз кӧсйыны.
А мукӧд больничаясас мӧд рӧмаяслы юкӧнъяс важӧн нин вӧлі тырӧсь и эз вӧв ни ӧти места.
Тадзи ми ветлӧдлім да ветлӧдлім, и Чарли ымзіс, а сылӧн мамыс пыр чӧв оліс да сӧмын чегъяліс кияссӧ, и ме зэв ёна полі, мый вот тадзи, машинаас, Чарли и кулӧ.
Коркӧ сэсся ми аддзим Асыввыв окраинаысь ичӧтик больнича, миян дінӧ петіс сестра и шуис, мый висьысьӧс примитны позьӧ, но сьӧмсӧ колӧ мынтыны водзвыв, а то Горчичнӧй Райысь став висьысьясыс зільӧны лечитчыны дарӧм, а сэсся ни ӧти цент мынтытӧг пышйыны больничасьыс.
Миссис Робинсонлӧн сьӧрсьыс сьӧмыс эз вӧв, и ме котӧрті гортӧ.
Мистер Ричардсон да мистер Квинси локтісны веськыда ордйысьӧмъяс вывсянь да менам батькӧд ӧтлаын котӧртісны больничаӧ, мынтісны сьӧмсӧ да отсалісны пыртны Чарлиӧс.
Мистер Квинси вӧлі вывті скӧр, горзіс халата сестра вылӧ да шуис, мый ставсӧ тайӧс гижас газетӧ.
Мӧд лунас сійӧ и збыль муніс редактор Клиффорд Уорвик дінӧ.
Тайӧ сійӧ джентльменыс и эм, мӧді праздник дырйи лыддис война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтсаяслысь списоксӧ.
Сійӧ шуис Квинсилы, мый больничаыс вӧлі дзик прав, сы вӧсна мый некод некодӧс абу обязан лечитны дарӧм.
Мед, пӧ, Квинси оз дур, а занимайтчӧ лучшӧ аслас делӧясӧн.
Сэсся сійӧ кутіс кӧритны мистер Квинсиӧс сыысь, мый сійӧ, природнӧй американец, тадзи вӧзитчӧ негръяскӧд.
Ме кывлі, кыдзи Квинси висьталіс батьлы, мый сылӧн киыс веськыда лудіс — окота вӧлі сетавны тайӧ Уорвикыслы банбокас.
Э. Г. тожӧ ветлӧдлӧ мекӧд больничаӧ.
Математика кузя Горилла бара пуктіс сылы «эф» и шуис, мый сы йылысь вопросыс кутас обсуждайтсьыны педагогическӧй сӧвет вылын.
А Джон Майнардлы сійӧ пуктіс «эй», и кор ми матӧ воштім Джонӧс, юасим, мыйла Гориллалӧн петіс татшӧм милӧстьыс, сійӧ висьтасис, мый сылӧн батьыс ыстіс Гориллалы быдса кӧрзина виски «Еджыд вӧв».
Э. Г. зэв ёна омӧльтчис, шуӧ, мый сылы ставыс дӧнзис, мый сійӧ эновтас школасӧ да пырас слугаӧ либӧ танцовщицаӧ.
— А кыдзи нӧ тэнад кывбуръясыд? — юалі ме сылысь. — Тэ ӧд кӧсйин лоны поэтессаӧн?
Сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Кор Э. Г. тӧдліс, мый лилӧвӧй понйыс жугалӧма да абу спаситӧма Чарлиӧс, сійӧ бӧрддзис да шуис, мый ӧні нинӧмторлы олӧмас оз кут эскыны.
Мунны эськӧ миянлы ставнымлы Карпатыӧ!
Сэні эськӧ и Э. Г. вермис, колӧ чайтны, пырны университетӧ.
Лейстер Скалликӧд нинӧм эз ло, сійӧ сӧмын неуна дойдыштіс кисӧ.
А сылӧн батьыс котралӧ кар кузя да быдӧнлы дольӧ, быттьӧ негритянскӧй детинка муртса эз ви сылысь писӧ — ордйысьӧмъяс дырйи сувтӧдіс сы водзӧ машинасӧ да вӧчис тайӧс нарошнӧ, сӧмын тайӧ делӧас сюйсис ен да ставсӧ бергӧдіс ас ногыс да накажитіс лёк негрӧс.
И карын став кумушкаясыс ойзӧны да шензьӧны, кутшӧм лёк йӧз тайӧ сьӧдъясыс.
Мэрфи йылысь ветлӧны сёрнияс, мый сійӧс, кыдзи ордйысьӧмъяс вылын победитысьӧс, ыстӧны самодельнӧй автомобильяслӧн всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ.
Сійӧ оз петкӧдчыв, висьталӧны — мыйкӧ пӧ реконструируйтӧ аслас «Скакунын», а ме чайта — прӧстӧ полӧ, мый ми сыкӧд расправитчам Чарли вӧсна.
Дик оз жӧ тыдав, кӧть ме и некымынысь дежуритлі сійӧ керка дорын, медым сёрнитыштны сыкӧд кыдзи колӧ.
«Свирель» ӧні сулалӧ миян дворын.
Сійӧ дзикӧдз жугалӧма, и ме ог тӧд, кыдзи сыӧ босьтчыны.
Меным эськӧ зэв окота вӧлі Чарли бурдігкежлӧ ставсӧ бӧр лӧсьӧдны, медым сійӧ эз аддзыв сійӧс татшӧм жуглӧмнас.
Но ме ог тӧд, любӧ-ӧ сылы тайӧ лоӧ.
Мак-Магон да сылӧн ребятаыс веськӧдлӧны ӧні классын быдторйӧн да ошйысьӧны, мый нэм кежлас йӧткисны Робинсонӧс.
Но тайӧ сӧмын мыйкӧ дыра кежлӧ.
Мед сӧмын бурдас Чарли, ми налы петкӧдлам!
Тӧрыт аддзылі, кыдзи Пат петіс школаысь Мэйсонкӧд и Мэйсон нуис сылысь рабочӧй кӧрзинасӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, дзикӧдз вуджӧма мак-магоновечьяс дор.
Ме сідзи и тӧді!
Чарли вӧлі йӧй, мый эскис сылы, лыддис сійӧс прамӧй нывкаӧн да шуліс, мый сійӧ абу мукӧд нывъяс кодь.
Больничаӧ Патриция ньӧтчыд эз волы, и Э. Г. шуӧ, мый сійӧ полӧ вирысь.
А ме ногӧн, сійӧ прӧстӧ кисейнӧй мисс, и эгоистка, и кӧзяинъяс водзын леститчысь.
Кӧть татчӧ, книжкаас, сьӧлӧмӧс такӧда!
Талун «Стон-Пойнтскӧй новостьясын» эм зэв ичӧтик заметка сы йылысь, мый локтӧ негритянскӧй сьылысь Джемс Робинсон, коді Европаӧ мунтӧдз, гашкӧ, сетас карын некымын концерт.
Кор Ричи лыддис тайӧ заметкасӧ, сійӧ заводитіс серавны да корис батьӧс, медым бать сыкӧд тшӧтш гажӧдчыштас.
— Видзӧдӧй, — шуис сійӧ, — найӧ сэтшӧма полӧны, медым негр эз ло найӧ милӧсть вӧсна популярнӧйӧн, мый быдсяманогыс зільӧны не йӧзӧдны сылысь локтӧмсӧ.
Джемс Робинсонлӧн мирӧвӧй слава, а рӧднӧй карыс оз признавайт сійӧс.
Но, колӧ чайтны, Джимлы нинӧм лёксӧ оз вай тайӧ пыдди пуктытӧмыс!
И Ричи и бать зэв ёна радлӧны Робинсон воӧм вылӧ.
— Воас морт, коді висьталас миянлы став правдасӧ, — шуис Ричи. — Робинсон век вӧлі миян другӧн, сійӧ кужӧ зэв сюся видзӧдны да аддзыны.
Робинсон, кӧнкӧ, сувтас, кыдзи и век, ас йӧз ордас — сійӧ ӧд Чарлилӧн рӧднӧй дядь.
Интереснӧ, кутшӧм пӧдарок нин сійӧ ваяс Чарлилы тайӧ пӧрйӧ!
Сійӧ век вайӧ мыйкӧ техническӧйӧс».
33. ЗНАМЕНИТӦЙ ПЕВЕЦ
— И тэ вӧвлін еджыдъяс керкаын?
— Дерт.
И зэв частӧ.
— И найӧ пукалісны тэкӧд ӧти пызан сайын и сёрнитісны тэкӧд, передавайтісны тэныд сёянторъяс да гӧститӧдісны тэнӧ?
— Да, да!
И ме аддзыси сэні аслам важ друг Нэд Берроузкӧд.
Сійӧ учёнӧй-геолог, лыддьӧ лекцияяс студентъяслы да ветлӧ экспедицияясӧн аслас слушательясыскӧд.
— Абу, дядя Джим, тані мыйкӧ абу сідзи.
Либӧ тэ ставсӧ тайӧс думыштін, медым шогӧс пальӧдны менсьым, либӧ найӧ сэні тэнӧ ылӧдлісны…
Ог, некор ме тайӧс ог эскы…
— Но ладнӧ, пиӧ, тырмас больгынытӧ, тэныд тайӧ вреднӧ на.
Со тэнад мамыд видзӧдӧ ме вылӧ тигрица моз нин, сы вӧсна мый ме шызьӧді тэнӧ да нуӧда вывті серьёзнӧй сёрни.
И Джим Робинсон нывбаба моз меліа, кокньыдика инмӧдчыліс племянникыслӧн бинтуйтӧм юр дінӧ.
Уна лун да вой коллис детинка больничаын, эз вӧрзьыв, эз сёрнит.
Сійӧ пӧшти эз сёй да эз вочавидз врачьяс юасьӧм вылӧ.
Вӧлі садьтӧм, сӧрис.
Вывті ёна висис юрыс…
То кажитчис, быттьӧ дядя Пост тутсіс аслас вижӧдӧм пӧлянӧн.
То сы син водзын вӧлі Надежда мыльклӧн ньывкӧс пӧкатыс, коді мунӧ и мунӧ, быттьӧ ыджыд ю, да асфальтӧвӧй лентаӧн кыссьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ.
А то друг явитчыліс мамыслӧн синваӧн ойдӧм шог чужӧмыс.
— Мама, ма, эн бӧрд, ме тані, ме лоа бать пыдди… — вомгорулас шуаліс Чарли, кодлы кажитчӧ, мый мамыс бара нин бӧрдӧ батьыс вӧсна.
Бӧрынджык, кор Чарли воис ас садяс да ланьтыштіс доймӧмыс, сійӧ лои жугыль, гажтӧм.
Сійӧс ӧні нинӧм эз интересуйт: ни школьнӧй да гортса выльторъяс, кодъясӧс висьтавліс мамыс, ни гӧль йӧзлӧн гӧснечьясыс, сійӧ донтӧминик гӧснечьясыс, кодъясӧс ыстылісны сылы Василь, Джой да Нэнси.
Ордйысьӧмъяс йылысь да авария йылысь сійӧ сёрнитліс дзик веськодьпырысь, быттьӧ сійӧ вӧлі лоӧма кутшӧмкӧ бокӧвӧй морткӧд, и мамыс, коді первойсӧ поліс гарыштны та йылысь, ӧні кутіс тӧждысьны да зілис став вынъяснас тормошитны сійӧс.
Но весиг юӧр сы йылысь, мый Мэрфиӧс мӧдӧдӧны всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ, кодӧс зэв видзчысьӧмӧн висьталіс сылы Василь, буракӧ, ньӧти эз интересуйт детинкаӧс.
Ыджыд опасностьыс прӧйдитіс, и позьӧ вӧлі Чарлиӧс босьтны гортас, да и больничаын лечитӧм вылӧ эз вӧв Саллилӧн сы мында сьӧмыс.
И сідзи нин лечитӧмсьыс донсӧ коймӧд недель мынтіс сы пыдди мистер Ричардсон да, кыдзи Салли мӧвпаліс, доктор Рендаль.
Доктор Рендаль некымынысь воліс Чарли дінӧ больничаӧ да видлаліс сійӧс, и Салли чувствуйтіс, мый сійӧ — настӧящӧй друг, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мистер Ричардсон.
Именнӧ доктор Рендаль висьталіс сылы, мый детинка бурдӧ нин и позьӧ босьтны сійӧс гортас.
А сэки друг — Джимсянь телеграмма, кӧні сійӧ юӧртӧ аслас локтӧм йылысь.
Кор Салли локтіс тайӧ лунас больничаӧ, Чарли вӧлі жугыль, эз вӧв варов, кыдзи и век бӧръя кадас: жугыль синъяс, ичӧтик гӧлӧс.
— Пиӧй, аски локтӧ миян дядя Джимным, — нинӧм вылӧ надейтчытӧг шуис коньӧр мам.
Ті тӧданныд мойд кулӧм рыцарь йылысь, кодӧс резыштісны вежа ваӧн?
Вот татшӧм жӧ ловзьӧм рыцарӧн лои и Чарли, кор кыліс мамнас вайӧм выльторсӧ.
Сійӧ быттьӧ вежсис: чужӧмыс ловзис, синъясыс лоины тӧлкаӧсь, кутісны югъявны.
Радысла гӧлӧсыс дрӧжжитіс, кор сійӧ заводитіс тормошитны мамсӧ:
— Аски?
Аски ме аддза сійӧс?
Сійӧ локтас ме дінӧ?
— Да, сійӧ локтас тэла, и ми тэнӧ нуам гортӧ, — висьталіс Салли.
И вот сӧмын тӧрыт на сійӧс вайис гортас дядя Джим, сійӧ Джимыс, коді ӧні, мам бӧрас, вӧлі Чарлилы медся дона мортӧн му вылас.
И Чарли, быгыд вомдоръяса, омӧльтчӧм да век на бинтуйтӧм юра, эз вермы пӧтны сёрнисьыс, аслас радейтана морт вылӧ видзӧдӧмсьыс.
Висьталіс нин школа йылысь, дактилоскопирование йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ, Чарли, ӧткажитчис да чуксаліс ас бӧрсяыс мукӧд ребятаӧс, кыдзи заводитчис став мӧд рӧма велӧдчысьясӧс травитӧм.
И бӧрйысьӧмъяс йылысь и праздник йылысь висьталіс Чарли — надзӧник, медым эз кыв мамыс.
Дядя Джим должен ставсӧ тӧдмавны.
Сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас кыдз колӧ.
И Чарли зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдӧмӧн висьталӧ, кыдзи лыддисны война вылын пӧгибнитӧмъяслысь список да кыдзи «вунӧдісны» став негръяссӧ, кодъяс сетісны ассьыныс олӧмнысӧ Америка вӧсна.
Ӧні детинка вермас восьтыны асьсӧ ставнас, оскорбитӧм человеческӧй достоинстволысь став чукӧрмӧм дойсӧ, став посньыдик неприятностьяссӧ да ранаяссӧ, кодъясӧс вӧчӧны Чарлилы сы вӧсна, мый сійӧ чужӧма сьӧдӧн.
Дядя Джим тӧдмалас, кыдзи Парк Бийл вӧтліс Чарлилысь другъяссӧ сӧмын сы вӧсна, мый найӧ кӧсйисны докажитны еджыд детинкаяслысь подлӧй поступоксӧ.
Детинка висьталӧ аслас главнӧй вӧрӧгъяс йылысь: Мак-Магон йылысь да Мэйсон йылысь, Мэрфи йылысь, коді шедӧдіс Чарлилысь поражение да Чарли пыдди мунас всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ.
Дядя Джим оз шуав век ӧтарӧ: «Эн волнуйтчы, Чарли», либӧ «Эн думайт та йылысь», либӧ «Тэныд вредитӧны татшӧм сёрниясыс».
Джим кывзӧ кыв ни джын шутӧг, оз торкав Чарлиӧс и нинӧмӧн оз петкӧдлы ассьыс чувствояссӧ.
Сійӧ ӧзтӧ сигарета бӧрся сигарета да куритӧ, и жырас — лӧз тшын.
Со сулалӧ сійӧ, сьӧд Карузо, ыджыд тушаа, неуна мышкыра, да видзӧдӧ бинтуйтӧм детинка вылӧ.
Знаменитӧй сьылысь йылысь гижӧны мирын став газетъясыс.
Пластинкаяс, кытчӧ гижӧма сылысь гӧлӧссӧ, донаджыкӧсь став мукӧд пластинкаяс дорысь.
Радиостудияяс ӧта-мӧд вежмӧн корӧны сійӧс выступайтны.
Вселеннӧйын медся ыджыд славаа концертнӧй залъяс гордитчӧны сылӧн выступлениеясӧн.
Но сылӧн рӧдинаын ни ӧти еджыд нывбаба эз мун эськӧ сыкӧд театрӧ либӧ улича кузя, ни ӧти еджыд джентльмен эз пырт эськӧ сійӧс аслас керкаӧ, а топӧдлыны сылысь кисӧ публичнӧй местаын лыддьыссис эськӧ позьтӧм либерализмӧн да общественнӧй мнениелы вызовӧн.
Гашкӧ, сы вӧсна Джим Робинсон — сьӧд Карузо — синъясын век вӧлі ироническӧй выражение, а вом дорас вӧлі сэтшӧм ыджыд чукыр, кутшӧм овлӧ аслас нэмын уна сьӧкыдторъяс ас вывтіыс вуджӧдысь йӧзлӧн.
Сы вӧсна мый юрсиыс сылӧн ёна дзормис, сійӧ вӧлі перец сора сов рӧма; Джим Робинсон шоча нюмъяліс, а сылӧн туша бокъясас ӧшалысь кузь киясас да лэдзӧм пельпомъясас чувствуйтсис мудзӧм.
Быттьӧ тайӧ нималана сьылысь-негрыс кыскис ас пытшкас аслас войтырлысь став шогсӧ да разочарованиесӧ.
Славаыс эз тшыкӧд сійӧс.
Сійӧ ещӧ бура на помнитіс сійӧ кадсӧ, кор уджаліс прӧстӧй пилитчысьӧн Одри бухтаса лесопильнӧй заводъясын.
Сійӧ и сэки нин сьыліс сідзи, мый йӧзыс кольччывлісны удж бӧрас час-мӧд кежлӧ, медым кывзыштны сылысь сьыланкывъяссӧ да негритянскӧй гимнъяс.
Тэд вокыскӧд найӧ кыкнанныс чужисны ичӧтик сиктын портнӧй-негр семьяын, но олӧмыс нуӧдіс найӧс разнӧй туйясӧд.
Джим эськӧ кувтӧдзыс жӧ вӧлі прӧстӧй пилитчысьӧн, эз кӧ ӧти рабочӧй-поляк ышӧд сійӧс мунны Европаӧ.
Сійӧ и муніс прӧстӧй матросӧн да сьыліс Марсельса портӧвӧй кабакъясын, кытчӧдз сылысь сьылӧмсӧ эз кыв кутшӧмкӧ музыкант.
Музыкант думыштіс, мый сійӧ шыльӧдас тайӧ «сьӧд алмазсӧ» да вӧчас дзирдаланаӧн.
Сійӧ заводитіс велӧдны Джим Робинсонӧс и регыд лэдзис сійӧс ӧти сортӧн бурджык кабакӧ.
И тадзи, тшупӧдсянь тшупӧдӧ кайӧмӧн, Джим лои сійӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі ӧні, — магическӧй гӧлӧса мортӧн, кодӧс тӧдіс став мирыс.
Кор бать-мамыс — мукӧдсьыс нинӧмӧн торъявтӧм гӧль негръяс — куліны, Тэдлӧн керкаыс лои Джим Робинсонлы сылӧн настӧящӧй семьяӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі ӧтка.
Ветлісны сёрнияс, мый коркӧ, Филадельфияӧ концерт вылӧ локтӧм бӧрын, сійӧ влюбитчӧма зажиточнӧй семьяса ӧти нывка-американка вылӧ, и нывкаыс тожӧ радейтӧма сійӧс.
Бать-мамыс, кодъяс бурджыкӧн лыддисны аддзыны ассьыныс нывсӧ кулӧмӧн негр сайӧ верӧссайӧ сетӧм дорысь, нуисны сійӧс кытчӧкӧ Лунвылӧ, хлопкӧвӧй плантацияяс вылӧ, медым сэні сійӧ ас синъяснас вермис аддзыны, кутшӧм олӧмыс сьӧд кучика йӧзлӧн.
Сійӧ кадсяньыс Джим дзикӧдз кӧртасис Тэд семья дінӧ, нянчитӧ ичӧтик Чарлиӧс, а кор Чарли быдмыштіс, зэв ёна кутіс дружитны племянникыскӧд.
Джимлӧн волӧмъясыс вӧліны праздникӧн Горчичнӧй Райса став олысьяслы.
Быттьӧ воссьыліс дорыс пасьталаыс ӧшӧдӧм сьӧкыд занавеслӧн, коді сайӧдліс Асыввыв окраинаса олысьяслы зэв ыджыд, разнӧйсикас — то лёк, то бур — мир, коді куйліс кӧнкӧ ылын-ылын.
Справедливость вӧсна мирын мунан тышлӧн ылісянь кылысь грымӧдан шыыс, ыджыд лоӧмторъяслӧн лов шыыс сьылыськӧд тшӧтш пырліс киссьӧм негритянскӧй лачугаясӧ, еджыд беднякъяс оланінъясӧ.
Сы пыр Горчичнӧй Райын олысьяс быттьӧ йитчылісны мукӧд гӧль йӧзкӧд, кодъяс тышкасисны будущӧй вӧсна.
Мадридын ӧти университетын сійӧ сьыліс фашизмлы паныд воюйтысь повстанечьяслы.
Сійӧ кывзіс Димитровлысь речсӧ суд вылын Лейпцигын, речь, коді дзикӧдз путкыльтліс капитализмлысь став твердыняяссӧ.
Сійӧ дружитіс бастуйтысь английскӧй шахтёръяскӧд да французскӧй докеръяскӧд.
Пекинскӧй мастерскӧйясын сійӧ сьыліс китайскӧй рабочӧйяслы важся негритянскӧй гимнъяс, а сы бӧрын мунліс налӧн ичӧтик, гӧль керкаясӧ да асылӧдзыс кывзіс олӧм йылысь страшнӧй да прӧстӧй рассказъяс.
Сійӧ ставсӧ тӧдіс и гӧгӧрвоис — ироническӧя шпыннялысь синъяса тайӧ сьӧд чужӧма мудзӧм мортыс.
Ӧтчыд, война помасьӧм бӧрын нин, сійӧ воис Стон-Пойнтӧ весел да збодер, кутшӧмӧн некор эз вӧвлы.
— Ме вӧлі Рочмуын, Мӧскуаын, — висьталіс сійӧ Саллилы да племянникыслы. —
Ме аддзылі Гӧрд площадь.
Ме аддзылі Кремль, кӧні олӧ Сталин.
И ме аддзылі да гӧгӧрвои рочьясӧс.
Сэки Джим Робинсон аддзысьліс став важ другъясыскӧд.
Сійӧ дыр тӧлкуйтіс мый йылысь кӧ Цезаркӧд, и Цезарь вайӧдіс мистер Ричардсонӧс да тӧдмӧдіс сійӧс дядя Джимкӧд.
Чарли нимкодясис, мый найӧ, тыдалӧ, зэв ёна кажитчисны ӧта-мӧдыслы.
Дядя Джим вайис сэки аскӧдыс уна небӧг да журнал, кӧні висьтавсис Сӧвет Союз йылысь, и налӧн став суседъясыс — еджыдъяс и сьӧдъяс — уськӧдчисны тайӧ небӧгъясыс вылӧ, кыдзи тшыг йӧз нянь вылӧ.
И дядя Джим объясняйтіс йӧзыслы ставсӧ, мый найӧ эз гӧгӧрволыны небӧгъяссьыс, да висьтавліс сы йылысь, мый аддзыліс Сӧвет Союзысь.
Регыд сійӧ бара муніс гастролируйтны Европаӧ, и бӧрыннас суседъясыс висьтавлісны, мый кутшӧмкӧ подозрительнӧй молодечьяс ветлӧдлісны Асыввыв окраинаса керкаясӧд да юасисны кӧзяеваыслысь, абу-ӧ налӧн кутшӧмкӧ литература Рочму йылысь либӧ гӧрдъяс йылысь, медым лыддьыштны прӧст рытъясӧ, и кодлысь татшӧм литературасӧ позьӧ судзӧдны, збыль-ӧ, мый сьылысь Джемс Робинсон вермас висьтавны большевикъяс йылысь медбӧръя выльторъяссӧ.
Но Асыввыв окраинаын олысь йӧзлӧн вӧлі ыджыд опыт, и найӧ велалісны видзны вомнысӧ тупкӧмӧн.
Сідзи тайӧ молодечьясыс нинӧмтӧг и бӧр мунісны, а сэсся йӧзыс аддзылісны найӧс сыщик Ньюмен компанияысь, а Ньюменӧс зэв бура тӧдісны Горчичнӧй Райын.
— Ӧкуратнӧйджыкӧн ло, Джимми.
Ӧні миян кадыс лёк.
Муртса шуыштан мыйкӧ лишнӧйӧс, пыр жӧ объявитасны, мый тэ гӧрдъяслӧн агент, да мыждасны государственнӧй изменаын, — шуис Джим Робинсонлы сылӧн важ другыс — Цезарь.
Кор Цезарь кыліс, мый воӧма Джим, кодӧс дыр нин виччысисны, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтіс другъяс керкаӧ.
Ок, кутшӧм радӧсь найӧ вӧліны ӧта-мӧдыслы — сійӧ и Джим!
Быдса вит минут найӧ сулалісны да тапкӧдісны ӧта мӧдыслы мышкас да пельпомъясас: кажитчис, быттьӧ жырйын кучкалӧмӧн пыркӧдӧны матрацъяс.
Чарли куйліс вольпась вылын да сераліс синва петтӧдзыс.
— Век на сэтшӧм, старина!
И кадыс тэнӧ оз веж, шуа яндысьтӧг, — ыджыд гӧлӧсӧн шуаліс Цезарь. — Красавец тэ, сьӧд Карузо!
— А тэ век на крӧвликасян аслад пу кокӧн?
Мыйла ӧнӧдз эн лӧсьӧд протезтӧ? — уськӧдчис сы вылӧ Джим.
— Чайтан, сэтшӧм кокни вӧчны тайӧс миян благословеннӧй канмуын?
Безработнӧй негръяслы государство оз тэрмась вӧчны протезъяс.
Джим Робинсон зумыштчис:
— Ни удж, ни сьӧм, ни протез…
Но ладнӧ, ми мыйкӧ вӧчам.
Цезарь кутіс ӧвтчыны шуйга кинас:
— И мӧвпавны эн лысьт!
Ме ӧд тэнӧ тӧда.
Тэнад зептад, кӧнкӧ, долларӧвӧй бумажка!
Зарабатывайтан уна сюрсъяс, а сьӧмыд некор абу, сы вӧсна мый мирын кӧнкӧ эмӧсь испанскӧй беженечьяс, либӧ греческӧй повстанечьяс, либӧ ещӧ кодъяскӧ, кодъяслы колӧ отсӧг, и нималана сьӧд Карузо лыддьӧ, мый сэні сытӧг нинӧм оз артмы…
Сідз ӧд? — шыасис сійӧ сьылысь дінӧ.
Сійӧ яндысьӧмсорӧн шыльӧдыштіс кӧсичасьыс юрсисӧ:
— Тӧдан-ӧ, Цезарь…
— Тӧдам, тӧдам! — шыасис тшӧтш Салли. — Цезарь прав: тэ сӧмын мукӧд йылысь тӧждысян, а сы йылысь, медым чӧжны сьӧмтӧ пӧрысьмигкежлад, кор тэнад оз нин ло татшӧм бур мича гӧлӧсыд, тэ эн и думыштлы.
Джим загадочнӧя видзӧдліс свояченицаыс вылӧ.
— Пӧрысьмигкежлӧ? — вомгорулас шуыштіс сійӧ. — Код тӧдас, кӧні ме кута овны, кор пӧрысьма!
Гашкӧ, ме кута овны сэні, кӧні ставыс тӧждысьӧны пӧрысьяс вӧсна…
А гашкӧ, коркӧ и миян кутасны тӧждысьны пӧрысьяс вӧсна?
— О, миян Тэд моз жӧ тэ век вӧлін мечтательӧн, — жугыля шпыньмуніс Салли. —
Кытысь тэ аддзин сэтшӧм сезоннӧй канмусӧ, кӧні тӧждысьӧны пӧрысьяс вӧсна?
— Ме тӧда, ме тӧда, кутшӧм канму йылысь висьталӧ дядя Джим! — Чарли ӧшӧдчис вольпась вывсяньыс да югъялысь синъясӧн видзӧдіс мамыс вылӧ. — Тайӧ Рочму йылысь?
Да?
— Ш-ш… Пиук, эн ёна горзы, — шуис Цезарь. — Шпикъяс сідзи и шныряйтӧны гӧгӧрбок, шуа яндысьтӧг.
Тӧрыт ме думышті звӧнитны автоматсянь мистер Ричардсонлы — видзӧда, будкалӧн стекляннӧй ӧдзӧсӧ ляскысис нин кодлӧнкӧ кельыд нырыс.
Но, ме тай кыдзи сетышті пу кокӧн ӧдзӧсас, сійӧ гурйыв воссис да — швач шпиклы нырас!
Вот ме и сералышті жӧ — шуа яндысьтӧг…
Чарли сераліс пӧдушкаяс вылас лэдзчысьӧмӧн.
Но Джим Робинсон весиг эз нюммун.
— Ме видзӧда да, тіян тані лоӧма ёна лёкджык бӧръяысьсӧ менам волӧм дорысь, — сигарета ӧзтігмоз шуис сійӧ да ӧзтӧм истӧг тувсӧ матыстіс Цезарь каллян дінӧ. — Обстановкаыс сложнӧйкодь, ме тожӧ шуа яндысьтӧг. — И сійӧ выразительнӧя видзӧдліс став вылас, кодъяс сэні вӧліны.
— Мый нӧ, «мый корсим, сійӧ и сюри», кыдзи шуӧ поговорка. — Цезарь кымӧр моз пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ. — Бӧрйысьӧмъяс водзын и президент и помощникъясыс дзебисны гыжъяссӧ да быдӧнӧс малалісны гӧнӧдыс бархатнӧй лапаяснаныс.
А кор бара пуксис налӧн сарствоыс, найӧ и петкӧдлісны асьнысӧ.
Да ылӧ мунны оз ков!
Ме чайті, мый и тэнӧ оз лэдзны гортад, сы вӧсна мый тэ выступайтін мир сторонникъяслӧн конгресс вылын, — бергӧдчис сійӧ Джимлань. — Миян тані сэтшӧмтор кутіс вӧчсьыны, мый асывнас он тӧд, кутшӧм тюрьмаын лоан рытнас.
Став тюрьмаясыс тырӧмаӧсь гӧрдъясӧн, безработнӧйясыс уджалысьяс дорысь унджык.
А газетъяс, и радио, и небӧгъяс мыйвынсьыс горзӧны, мый Сӧветъяс лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны миян вылӧ войнаӧн да кӧсйӧны завоюйтны став мирсӧ, тшӧтш и Америкаӧс. —
Сійӧ пуктіс сьылысь пельпом вылӧ здоров кисӧ:
— Ок, и виччысим жӧ ми тэнӧ, Джим!
Тэ ӧтнад висьталан миянлы правдасӧ тайӧ проклятӧй война йывсьыс.
Збыль-ӧ сійӧ, мый Рочму сэтшӧма кӧсйӧ воюйтны миянкӧд да босьтны Америкаӧс ас киас? — Сійӧ кевмысьӧмӧн видзӧдіс другыс вылӧ, видзӧдлывліс сылы синмас.
Джим Робинсон друг гораа серӧктіс.
— Вот чудакъяс! — шуис сійӧ. — А всё-таки и тіян вылӧ действуйтӧма американскӧй пропагандаыд!
Буракӧ, и ті муртса абу эскӧмныд, мый Сӧвет Союз кӧсйӧ воюйтны?
— Эгӧй, эгӧй, ми эг эскӧй! — сьӧлӧмсяньыс кутіс дорйыны асьсӧ янӧдӧм Цезарь. — Но тэ гӧгӧрвоан, газетъяс горзӧны, радио горзӧ — быть ковмас думыштчыны, шуа яндысьтӧг.
Джим Робинсон пуксис племянник крӧвать вылӧ да босьтіс сылысь омӧльтчӧм кияссӧ аслас киас.
— Тырмымӧн-ӧ тэ ён, медым принимайтны гӧсьтъясӧс? — юаліс сійӧ. — Кылан, мый больгӧ тайӧ пу кока верзилӧыс?
Тайӧс ӧд оз шогмы кывзынысӧ!
Ковмас миянлы корны кодсюрӧӧс да сёрнитыштны сы йылысь, мый вӧчсьӧ свет вылас.
А то ті тані оланныд, быттьӧ мойяс асланыс ва гуранын.
— Ме аски чечча, дядя Джим. — Чарли заводитліс чеччыны. — Тэ эн чайт, мый ме кута куйлыны…
Ме ачымӧс зэв бура чувствуйта, ме дзик здоров.
Но сэки уськӧдчис Салли.
Сійӧ вӧлі кылӧ сетчытӧм.
— Кутан куйлыны сэтчӧдз, кытчӧдз ме ог лэдз чеччыны, — чорыда шуис сійӧ. — Йӧзыд и ӧні вермасны волыны.
Да со кодкӧ и локтӧ миянӧ. — Сійӧ кывзыштіс ӧдзӧс сайын кылысь гӧлӧс шыяссӧ.
Тайӧ вӧлі Маргрет кык нывкакӧд — Нэнсикӧд да Мерикӧд.
Сійӧ шудтӧм асывсяньыс, кор Мери локтіс Нэнси дорӧ да кутіс каитчыны, кыкнан нывкаыс зэв ёна кутісны дружитны.
Мери, кодлӧн бать-мамыс олісны орчча карын, ассьыс став прӧст кадсӧ ӧні коллис Нэнси ордын да сылысь мамсӧ шуис «тётя Маргретӧн».
Нывкаяс вайисны Чарлилы сирень.
Найӧ ещӧ нинӧм на эз тӧдны Джим Робинсон воӧм йылысь, сӧмын кывлісны, мый налысь другсӧ вайӧмаӧсь гортас.
Эз тӧд Джим воӧм йылысь и Маргрет, а то эськӧ сійӧ, колӧ чайтны, тӧждысьыштіс сы йылысь, медым дзебны ассьыс расстроитчӧм видсӧ да бӧрдӧм синъяссӧ.
— Господьӧй енмӧй, кодӧс ме аддза!..
Джим Робинсон!.. — шуыштіс сійӧ. —
Кор нӧ сійӧ воис, Салли, донаӧй?
Со мый лоӧ пукавны гортад да не лыддьыны газетъяс!
— Газетъясысь Джим йылысь уна лыддьыны ті эськӧ энӧ вермӧй, — сералігтыр шуис Салли. — Ӧтик зэв ичӧтик заметка кытыськӧ майтӧг да синька йылысь рекламаяс бӧрысь.
— Оланныд-выланныд, Маргрет, гӧлубушкаӧй менам! — Джим Робинсон меліа топӧдыштіс актрисалысь кисӧ. — А мыйла бӧрдӧм синъяса?
Мый лоӧма менам важ приятельница Маргреткӧд?
— Сідзи, нинӧм, — чужӧмсӧ дзебигтыр ӧвтыштіс кинас Маргрет. — Ме сэтшӧм рад, мый ті воинныд, Джим.
Ті быттьӧ шонді югӧр миян страшнӧй олӧмын…
Кыкнан нывкаыс синсӧ вештывтӧг видзӧдісны сьӧд Карузо вылӧ.
Со сійӧ — нималана сьылысьыс, код йылысь сэтшӧм радпырысь висьтавліс Чарли, а ӧні тӧлкуйтӧ став Асыввыв окраинаыс!
Волнуйтчигад найӧ весиг вунӧдісны сы йылысь, мый локтісны видлыны висьысьӧс, и еджыд да лилӧвӧй сирень веткаяс кианыс кутігтыр сідзи и сулалісны жыр шӧрын.
— А кодъяс тайӧ том ледиясыс? — бергӧдчис налань Джим Робинсон. — Но ме дӧгадайтчи: ӧтиыс на пиысь, тыдалӧ, тіян нывныд, Маргрет, тіян Нэнсиныд, коді кужӧ и сьывны, и йӧктыны, и гижӧ зэв мича кывбуръяс, кыдзи ме кывлі.
Волы ме дінӧ, нылукӧй, вай ме тэ вылӧ любуйтчышта — ме ӧд тӧдлі тэнӧ зэв на ичӧтикӧн.
Сійӧ кыскыштіс асланьыс яндысьысь Нэнсиӧс да, быттьӧ ыджыд мортлысь, топӧдліс сылысь кисӧ.
— А кыдзи шуӧны тэнсьыд пӧдругатӧ?
Мери лажыньтчыштліс:
— Мери Смит, сэр.
Джим Робинсон нюммуніс и сылы:
— О, кыдзи нӧ, тӧда, тӧда ставсӧ и тіян йылысь, том мисс.
Сы йылысь, кыдзи ті висьталінныд сцена вывсянь кывбуръяслӧн авторлысь нимсӧ да кыдзи кевминныд Чарли вӧсна ордйысьӧмъяс дырйи. — Сійӧ шутитӧмӧн мигнитіс сылы. — Вот аддзанныд, ме ставсӧ нин тӧда.
Мери гӧрдӧдіс да муртса эз бӧрддзы:
— О сэр, тайӧс ставсӧ, буракӧ, Чарли висьталіс!
Чарли сэтшӧм прамӧй!
Сійӧ бӧрйӧма став бурсӧ, а лёксӧ нинӧм абу висьталӧма тіянлы…
А ме ӧд ньӧти абу прамӧй, сэр.
— Эн эскы сылы, дядя Джим. — Чарли дзикӧдз ӧшӧдчис вольпась вывсьыс. — Сійӧ век ас йывсьыс лёктор висьтавлӧ.
Кор муніс тайӧ сёрниыс, Салли гусьӧник корис ас дінас Нэнсиӧс да кутіс юасьны, мыйла мамыс бӧрдӧм синъяса.
Нэнси заводитліс висьтавны, мый оз тӧд, но Саллиысь абу кокни вӧлі мынтӧдчыны.
— Тэ, нывка, эн сӧр, — зэв збой детинка моз шуис сійӧ. — Ме тэнӧ зэв бура тӧда.
Висьтав, мый тіян сэні лои.
— Миянӧс вӧтлӧны керкаысь, — платтьӧсӧ нетшкигтыр неокотапырысь висьтасис Нэнси. — Ми эг на мынтӧй волӧн коймӧд юкӧнсьыс, и локтіс Ыджыд Босслӧн управляющӧйыс да шуис, мый тайӧ зэв бур, сы вӧсна мый Ыджыд Босс шуис весавны Горчичнӧй Райсӧ негритянскӧй лачужкаясысь да стрӧитны сэтчӧ ыджыд, доходнӧй керкаяс.
И медым ми та вӧсна весасим.
Мама кутіс кевмысьны сылы — виччысьлыны недель, театрысь пӧлучка босьттӧдз, а сійӧ сӧмын дольӧ: «Чукӧртӧй ассьыныд эмбуртӧ!
Босс сэсся оз кӧсйы ноксьыны тіянкӧд».
— Кор нӧ тайӧ помасяс? — шуыштіс Салли.
Сійӧ корис Джимӧс ас дінас, медым висьтавны сылы сійӧс, мый кыліс нывкасянь.
Салли, кыдзи и Горчичнӧй Райын мукӧд олысьяс, зэв ёна эскис тайӧ мортыслы; сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Джим вермас вӧчны быдтор.
— Но, дерт, ми тайӧс ладмӧдам!..
Маргрет, донаӧй, оз сулав бӧрдны нинӧмабу вӧснаыс.
Мирас и сідзи уна синваыс.
Ме ачым сёрнитла управляющӧйкӧд и ставсӧ ладмӧда.
Цезарь нимкодя серӧктіс.
— Но мый ме тіянлы шулі! — радпырысь шуис сійӧ. — Вот и бара сійӧ аддзис аслыс колана тӧждысянторъяс.
Ещӧ гоз-мӧд татшӧм делӧ, и Джим лоӧ зэв шуда!
— Ланьт, шудтӧм пу кок! — Джим Робинсон шуткаӧн моз ырыштчыліс Цезарь вылӧ. — Эн больгы нинӧмабусӧ!
Маргрет нинӧм эз шу, но сылӧн синъясыс висьталісны бурджыка быдсикас кывъясысь.
А сэки кыкнан нывкаыс пуксисны лабич вылӧ Чарли вольпась дорӧ да зэв сьӧлӧмсянь кутісны юасьны:
— Мый сійӧ вайис тэныд, Чарли?
Висьтав ӧдйӧджык!
— Ок, сійӧ вайис меным зэв унатор! — весела заводитіс детинка. — Ӧти-кӧ, духӧвӧй ружье.
— Ой, эз жӧ ӧд!
— Тэ ӧмӧй нӧ кутан лыйсьыны, Чарли? — повзьӧмӧн юаліс Мери. — Мыйла тэныд сійӧ?
Ме чайта, мый тэ он кӧсйы лоны военнӧйӧн?
— Быдӧнлы колӧ кужны лыйсьыны, — спокойнӧя паныд шуис Чарли. — Сійӧ вермас згӧдитчыны.
— А ещӧ мый сійӧ вайис? — юасис Нэнси, кодӧс ньӧти эз интересуйт ружьеыд. — Небӧгъяс вайис?
Стихъяс али романъяс?
— Небӧгъястӧ — быдса ящик, — шуис Чарли. —
Джек Лондонӧс ставнас, Сеттон-Томпсонӧс, Теккерейӧс…
— Тэ ӧмӧй ставсӧ тайӧс кутан лыддьыны? — Мери завидьпырысь видзӧдіс детинка вылӧ. — Менам эськӧ некор эз тырмы терпеньеӧй.
— Но медся бур небӧгыс, кодӧс вайис дядя Джим, — со тайӧ. — Чарли нюжӧдчис да босьтіс пызан вывсьыс руд переплёта неыджыд небӧг. — Сійӧс гижӧма ӧти роч писатель.
Колян волігас на дядя Джим висьтавліс меным сы йылысь.
Гӧгӧрвоанныд, нывкаяс, тайӧ мортыс синтӧммӧма и ёна висьӧмысла абу вермӧма вӧрзьӧдны ни кисӧ, ни коксӧ.
Уна-уна во сійӧ куйлӧма вольпасяс, но сылӧн вӧлӧма сэтшӧм ён вӧля да выдержка, мый сійӧ ни ӧти минут кежлӧ абу жугыльмылӧма да абу сдайтчылӧма.
Сійӧ куйлӧма да диктуйтӧма тайӧ небӧгсӧ, кӧні висьталӧ ассьыс став олӧмсӧ.
И олӧмыс тайӧ вӧлӧма сэтшӧм вына да мича, мый сэні, Сӧвет Союзын, ӧні став детинкаясыс и нывкаясыс и гырысь йӧзыс лыддьӧны тайӧ небӧгсӧ да велӧдчӧны сы серти овны.
— А кыдзи небӧгыслӧн нимыс? — юаліс Мери. — Ноко, вайлы сійӧс татчӧ.
Нэнси панйис сійӧс.
Сійӧ босьтіс небӧгсӧ Чарли киысь да гораа лыддис зарни шыпасъясӧн гижӧм заглавиесӧ:
— «Кыдзи калитчис сталь».
34. НЬЮМЕН ЗЭВ ЗАНЯТ
Сылӧн ӧдва тырмис кадыс, медым бритчыны.
Сійӧ омӧля узис, омӧля сёйис да лои зэв скӧрмысь.
Да и кыдз нӧ не лоны скӧрӧн да нервнӧйӧн!
Стон Пойнт, сэтшӧм лӧнь, бур кар, кӧні олӧны «дас куим семья», кӧні эм аристократическӧй Парк-авеню, кӧні овлӧны діяс вылын пикникъяс, гольфӧн ворсӧм вылӧ эжаяс, эм некымын вичко да «олӧмлӧн шӧркодь уровень», кодӧн Америкаын ставыс сэтшӧм ёна гордитчӧны, друг лои беспокойнӧйӧн, гӧгӧрвотӧмӧн да загадочнӧйӧн.
Сійӧ этша на: расследованиеяс кузя федеральнӧй бюросянь юӧртісны, мый Стон-Пойнтын эм аслас штаб «комми» и медым сійӧ, Ньюмен, быд час и быд здук петкӧдліс бдительность, водзвыв юӧртіс «гӧрдъяслӧн» план йылысь и наблюдайтіс не сӧмын йӧзлӧн гижасьӧм да йитӧдъяс бӧрся, но и небӧгъяс бӧрся, кодъясӧс найӧ лыддьӧны, налӧн мӧвпъяс бӧрся да сы бӧрся, кыдзи найӧ коллялӧны кадсӧ гортаныс.
Ньюменлы отсасьысь молодечьясыс эбӧссьыс петісны асланыс босслысь распоряжениеяссӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
То сійӧ коравліс ас дінас газетнӧй киоскӧн владейтысьӧс, коді лысьтӧма вузавны левӧй газетъяс, да грӧзитіс сылы, мый сійӧс корасны Вашингтонӧ да кутасны юасьны федеральнӧй бюроын.
То выясняйтіс, именнӧ коді Стон-Пойнтын лыддьӧ журнал «Нью-рипаблик».
То друг явитчыліс женскӧй клублӧн безобиднӧй собрание вылӧ, кодӧс вӧлі сиӧма семьяясӧ выль гигиеническӧй нёньяс пыртӧмлы, да сэтшӧм сюся видзӧдіс клубса членъяс вылӧ, быттьӧ стӧч татысь сюри крамолалӧн центрыс.
Ньюмен скӧраліс ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧс, кыдзи сійӧ ачыс чайтіс, ньӧти эз пыдди пуктыны Вашингтонын.
Кор сійӧ заводитліс доложитны, мый «гӧрдъяслӧн» основнӧй позйыс, дерт, кар окраинаын, коді тӧдса «Горчичнӧй Рай» ним улын, кӧні медсясӧ олӧ мӧд рӧма население, сы вылӧ кутісны горзыны да весиг шуисны сійӧс зэв мисьтӧма — «важ калошаӧн».
Вӧлӧмкӧ, «коммилысь» последовательяссӧ колӧ корсьны населениелӧн медся различнӧй слӧйясысь.
Весиг пресловутӧй «дас куим семьяыс» лоины подозрение улынӧсь.
Например, Ньюменлы зэв ёна рекомендуйтісны следитны поведениесӧ да йитӧдъяссӧ сэтшӧм уважайтана мортлысь, кыдзи доктор Рендаль.
Доктор Рендаль — коммунист?
Татшӧмторсӧ Ньюмен эз вермы весиг думыштнысӧ.
Швейцарскӧй стильын стрӧитӧм аслас коттедж, зэв бур практика, банкын, тыдалӧ, ыджыдкодь сумма, и друг — коммунист!
Абу, тайӧ мыйкӧ абу тадзи.
Сэні, Вашингтонын, найӧс йӧймӧдӧма тайӧ «гӧрд опасностьыс»!
«Зэв бура тӧда, мый ни Авраам Линкольн, ни Томас Джефферсон, ни весиг ачыс Франклин Рузвельт эз прӧйдитны эськӧ ӧні Вашингтонын «лояльность кузя тайӧ проклятӧй проверкасӧ», — броткис Ньюмен. — Дась пуктыны юрӧс, мый найӧс эськӧ тожӧ мыждісны «гӧрдъяслы симпатизируйтӧмын» да пыр жӧ вӧтлісны служба вывсьыс.
А найӧ кӧ ещӧ уджалісны юлӧн мӧдар вадорын, военнӧй министерствоын, то найӧс важӧн нин эськӧ сюйисны тюрьмаӧ».
Вот, босьтны кӧть Рендаль кузя тайӧ поручениеӧс.
Сійӧ, Ньюмен, расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроса зонъяслы висьталіс, мый лыддьӧ мистер Рендальӧс тырвыйӧ свободнӧйӧн быдсикас подозрениеясысь, а сійӧс чорыда видісны да ӧлӧдісны вывті тӧлкаӧн лоӧмысь да тшӧктісны вӧчны сійӧс, мый колӧ.
Но мый нӧ, пӧжалуйста, сійӧ оз кут петкӧдлыны ассьыс тӧлксӧ, сійӧ сӧгласитчӧ стрӧга кутчысьны аслас кӧзяевалӧн индӧдъясӧ.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ ньӧти абу обязан дорйыны репутациясӧ кутшӧмкӧ доктор Рендельлысь!
Да и, гашкӧ, Вашингтонас и правӧсь!
Ӧд дружитӧ жӧ доктор тайӧ велӧдысь Ричардсоныскӧд, кодӧс эз прӧверяйтны сӧмын сы вӧсна, мый Ыджыд Босс тшӧктіс виччысьыштны, наблюдайтыштны сы бӧрся да кутавны сылысь став другъяссӧ.
Бӧръя кадас и доктор Рендаль и велӧдысь Ричардсон пӧвадитчисны волывны сійӧ негритёнок ордас, коді жугӧдіс ассьыс юрсӧ «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс дырйи.
Жаль, мый сійӧ дзикӧдз эз чег ассьыс сьылідзирсӧ: висьталӧй, кутшӧм тӧлк сэтшӧм негрысь, коді оз кывзысь, лёк да асныра!
Со и мистер Бийл висьталӧ, мый тайӧ аварияыс, коді лои детинкакӧд, ёна тшыкӧдіс сылысь нервъяссӧ, сы вӧсна мый Горчичнӧй Райса челядь локтӧмаӧсь сы ордӧ да мырдӧн корӧмаӧсь тӧдмавны, мыйла лоӧма катастрофаыс.
Сійӧ, Ньюмен, зэв бура помнитӧ, кыдзи тайӧ сьӧд детинкаыс эз сет сылы босьтны аслас няйт лапаяслысь чунь туйяссӧ, да ещӧ муртса абу став школасӧ вӧлі подговоритӧма ӧткажитчыны дактилоскопированиеысь.
Тайӧ некытчӧ туйтӧм негритёнокыс вӧсна Ньюмен сэки пӧлучитіс начальствосянь замечание.
«Татшӧм кокни делӧӧн и то энӧ справитчӧй, Ньюмен, — шуис сэки сылы тайӧ госа порсьыс — майор Симсон. — Эн вермӧй кылӧ сетчӧдны неыджыд челядь чукӧрӧс?
Тыдалӧ, пӧрысьманныд, Ньюмен!»
И сійӧ, Ньюмен, сэки сулаліс скӧрысла гӧрдӧдӧм да думсьыс сетіс кыв мынтыны проклятӧй сьӧд детинкалы водзӧс.
А ӧні Робинсон овыс пӧшти быд лун гудрӧдлӧ сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сэтысянь, кор воис тайӧ сьӧд Карузоыс — Джемс Робинсон, карын сӧмын сы йылысь и сёрнитӧны.
Особнякъясын Парк-авеню вылын мӧвпалӧны сы йылысь, кыдзи эськӧ кывзыштны сылысь сьыланкывъяссӧ, сылысь нималана гӧлӧссӧ, кодӧс тӧдӧ став мирыс, а Асыввыв окраинаын, буракӧ, мӧвпалӧны кывны сысянь мыйкӧ мӧдтор.
Оз ӧд прӧста ӧні Робинсонъяс керкаын асывсяньыс рытӧдзыс жувксьыны йӧз, и оз кутшӧмкӧ прамӧй йӧз, а гӧльяс, Горчичнӧй Райысь босякъяс, мӧд рӧмаяс и еджыдъяс.
Ньюмен заводитліс нин мыйсюрӧ тӧдмавны аслас ӧти молодеч пыр, но рабочӧйяс лоӧмаӧсь зэв осторожнӧйӧсь да нинӧм оз висьтавны.
А тӧдмавны, мыйла воис сьӧд Карузо и мый сійӧ сэтшӧмсӧ больгӧ, зэв колана.
Вашингтонсянь некымынысь нин телефонируйтлісны, ӧлӧдлісны Ньюменӧс: сьылысь выступайтліс мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгресс вылын, а сэсся гастролируйтіс Сӧвет Союзын.
Расследованиеяс кузя федеральнӧй бюро списокъясын сійӧс важӧн нин гусьӧн регистрируйтӧма кыдзи «суйӧрсайса державаса агентӧс».
Колӧ дугдывтӧг наблюдайтны.
Но Ньюмен ставсӧ тайӧс тӧдӧ и ачыс.
Робинсонлӧн колян волігас именнӧ сійӧ, а эз кодкӧ мӧд, казяліс, мый сьылысь вайӧма Сӧветъяс йылысь литература да сеталӧма сійӧс ставыслы, коді кӧсйӧ унджык тӧдны коммунистическӧй канму йылысь.
Тайӧ негрыс — ыджыд прӧмыс, и йӧй лоӧ сійӧ, коді сійӧс оз кый!
Абу, майор Симсон, ті ӧшибайтчанныд, сэр, Ньюмен ньӧти на абу сэтшӧм пӧрысь да йӧй, кыдзи ті чайтанныд.
Видзӧдлам на, кодӧс Вашингтонын ёнджыка ошкасны тэрыблунысь да сюсьлунысь!
Буса туй нуӧдіс Асыввыв окраинаӧ.
Майыс лои сэтшӧм жар, кутшӧм овлывлӧ зэв шоча.
Шоналӧм асфальтсянь, доналӧм стенъяссянь сідзи и ӧвтіс жарӧн.
Ньюмен вештіс балябӧжас фетрӧвӧй шляпасӧ, пӧсьыс визувтіс сылы синъясас, пинжаксьыс, кажитчӧ, кыліс чишкасьӧм ной дук.
Татшӧм поводдянад эськӧ мунны ді вылӧ, купайтчыны, юыштны коктейль сорӧн йи кодь кӧдзыд садовӧй, а сэсся пасьтӧгыд пуксьыны вадорӧ да кыйны чери либӧ прӧста туплясьны лыа вылын!
А тані колӧ лыддьыны кодлыськӧ тӧдтӧм письмӧяс, лӧсьӧдавны лӧньджык пельӧсъясӧ диктофонъяс, сувтӧдавны ас местааныс агент-наблюдательясӧс, кывзыны помощникъяслысь донесениеяссӧ — ок, ставсӧ он лыддьӧдлы, мый колӧ вӧчны миян кадӧ расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроын шудтӧм уджалысьлы!
Ньюменлы друг лои сэтшӧм жаль ачыс, мый сійӧ здук кежлӧ весиг сувтліс, нёровтчис кутшӧмкӧ лӧсьыдіник коттедж забор дінӧ да заводитіс чышкыны чышъянӧн то ли пӧсьсӧ, то ли доршасьысь синвасӧ.
— Кыдзи оланныд, сэр? — Скаутскӧй формаа еджгов детинка, коді мунӧ вӧлі сы дінті, леститчӧмӧн копыртчыліс.
Сылӧн ёртыс, коді вӧлі клетчатӧй спортивнӧй гольфа да югыд шӧвк дӧрӧма, копыртчыліс веськодьпырысьджык.
Сыщик кутіс сюся видзӧдны детинкаяс вылӧ:
— Быттьӧ кӧнкӧ паныдасьлім, а?
— Кыдзи нӧ! Кыдзи нӧ!
Миян школаын, сэр, — нимкодьпырысь шуис еджгов детинкаыс. — Ті волінныд миянӧ босьтны миянлысь чунь туйяс. — И медым Ньюмен бурджыка гӧгӧрвоас, сійӧ паськӧдіс ассьыс витнан чуньсӧ.
Сыщик внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Ті, буракӧ, эн вӧлӧй асныраяс пӧвстысь? — юаліс сійӧ. — Вот сӧмын ог помнит, кыдзи шуӧны тэнӧ да тэнсьыд другтӧ.
— Менӧ, сэр, шуӧны Фэниан Мак-Магонӧн, ме пи школаса директорлӧн, кодӧс ті тожӧ тӧданныд, — пыр жӧ радпырысь висьтасис еджгов детинка. — А тайӧ — менам друг Рой Мэйсон.
Ми кыкнанным радпырысь сетім тіянлы ассьыным чунь туйясӧс, сэр.
Миян ӧд сэки став бунтсӧ паніс сьӧд кучика Робинсон, помнитанныд-ӧ, сэр.
— Ага, помнита! — довкнитіс юрнас сыщик. — Зэв бура помнита!
Истӧг тувйӧн, кодӧс тэрыба биаліс Фэйни, сійӧ ӧзтіс кыз сьӧд сигара.
Паметьыс сылӧн уджаліс зэв тэрыба.
Мак-Магон младшӧй?
Ага, зэв бур!
Тыдалӧ, тайӧ сійӧ кык детинкаыс и эмӧсь, кодъяс асьныс вӧзйысисны сетны Ыджыд Босслы Ричардсон йылысь сведениеяс.
Пӧрысь Миллард сэки висьталіс майор Симсонлы, мый найӧ зэв бура справитчӧмаӧсь асланыс задачаӧн.
А Фэйни кӧть мый а кӧсйис докажитны сыщиклы, мый сійӧ быд боксянь аслас канмулӧн благонадёжнӧй пи.
— Ми, сэр, мӧдарӧ, сулалім сэки сы вӧсна, медым непременнӧ дактилоскопируйтчыны, — тэрыба гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — Ме, помнитанныд кӧ, весиг вӧзйыси тіянлы отсасьны.
Ньюмен пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ.
Кӧнкӧ пыдын, ичӧтик синъясас, сылӧн ӧзйис битор.
— Вӧзйысин отсасьны? — мыйкӧ мӧвпалігтыр повторитіс сійӧ. — Мый нӧ, колӧ думыштлыны.
Вермас лоны, мый и тэ и тэнад ёртыд згӧдитчанныд меным.
Фэйни паськыда нюммуніс да тувкнитіс Ройлы.
— А мый ми долженӧсь вӧчны та могысь, сэр? — солиднӧя, кыдзи и колӧ делӧвӧй американецлы, юаліс сійӧ.
Ньюмен кыскыштіс ситар асӧ.
— Нинӧм торъясӧ.
Прӧста, кыдзи школьникъяс да тайӧ Робинсоныслӧн ёртъяс, ті верминныд эськӧ корсюрӧ висьтавны меным мыйсюрӧ сы йылысь да ӧткымын велӧдысьяс йылысь.
Меным тайӧ вермас ковмыны.
Да и кадыс ӧні сэтшӧм, мый школаясын миянлы тожӧ колӧны ас йӧз.
Фэйни ку пиас эз тӧр радысла.
Сійӧ сэсся эз нин вермы кутчысьнысӧ.
— Да ӧд ми тайӧс и вӧчам, сэр! — радысла шуис сійӧ. — Вот некымын недель нин ми следитам мистер Ричардсон — младшӧй велӧдысь — бӧрся.
Миян сійӧ подозрение улын, сэр, и сыысь кындзи, ачыс мистер Миллард тшӧктіс миянлы видзӧдны сы бӧрся.
Мистер Ричардсонлӧн, сэр, эмӧсь Мӧскуакӧд йитӧдъяс, и ми тайӧс висьталім попечительяс сӧвет вылын и дасьӧсь та кузя сетны присяга.
— Збыль? — Ньюмен зілис петкӧдлыны, быттьӧ ставсӧ тайӧс первойысь кылӧ да зэв ёна интересуйтчӧ. — Зэв бур сведениеяс, детинка, сета кыв.
Мый ещӧ?
— Ми кыпӧдім нин, мый мистер Ричардсон волывлӧ Асыввыв окраинаӧ рабочӧйяс ордӧ, сэр, да ваялӧ налы кутшӧмкӧ небӧгъяс.
Торйӧн нин ёна волысьӧ миян класса Гиричлӧн батькӧд да негр-инвалид Цезаркӧд, — мыйвынсьыс тэрмасис Фэйни. — А Робинсон ордӧ воис сылӧн дядяыс — нималана сьылысь.
Сійӧ сӧмын на воӧма Рочмуысь, сэр, и, висьталӧны, сьылӧ пӧ сэтчӧс коммунистическӧй сьыланкывъяс да кутас сьывны найӧс миян карын, концерт вылын.
Миян школаын став ребятаыс сӧмын сы йылысь и тӧлкуйтӧны.
Субӧтаӧ Робинсонъяс ордӧ чукӧртчӧны миян ребята пӧвстысь некымынӧн асланыс бать-мамыскӧд.
Кӧсйӧны кывзыштны, мый висьталас налы Джемс Робинсон.
Буракӧ, и мистер Ричардсон сэні жӧ лоӧ.
Сэки сыщик кутіс интересуйтчыны серьёзнӧя.
— Гм… вот кыдзи… — вомгорулас шуыштіс сійӧ.
Сэсся шыасис детинкаяс дорӧ: — Бур эськӧ вӧлі и тіянлы мунны тайӧ собрание вылас.
Мыйла эськӧ тіянлы, шуам, не видлыны висьысь ёртӧс, коді эз на бурд авария бӧрын!
Фэйни да Рой видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— Ми ог вермӧй тайӧс вӧчны, сэр, — шуис Рой. — Сы бӧрын, мый лои ордйысьӧмъяс дырйи, миянлы абу лӧсьыд петкӧдчыны Горчичнӧй Райын.
Сыщик внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Ага, мыжаӧсь тайӧ аварияас, сідзи колӧ гӧгӧрвоны? — нисьӧ висьталӧм моз, нисьӧ юалӧм моз шуис сійӧ.
Рой повтӧг выдержитіс сылысь видзӧдлӧмсӧ.
— Мед кӧть и сідзи, — вомдорсӧ неуна курччалыштігтыр шуис сійӧ. — Ӧти кывйӧн кӧ шуны, миянлы сэтчӧ не ветлыны.
— Жаль, жаль… — Ньюмен бара кыскыштіс сигарасӧ. — Меным эськӧ колӧ вӧлі имеитны сэні ас мортӧс, коді, ковмас кӧ, вермис эськӧ висьтавны, мый йылысь сэні сёрнитісны…
Думыштлӧй, ребята, оз-ӧ сюр тіянлы татшӧм мортыс?
Детинкаяс кыв ни джын шутӧг видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Фэйни напряжённӧя кӧрис плешсӧ, зілис петкӧдлыны, мый сійӧ мӧвпалӧ.
Рой кызӧктыштіс.
— Эм миян ӧти сэтшӧм морт, сэр, — неуна гӧрдӧдыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тайӧ… тайӧ ӧти нывка… буракӧ, позяс тайӧс вӧчны.
Фэйни сідзи и сувтӧдіс синъяссӧ ёртыс вылӧ: коді тайӧ?
Код йылысь висьталӧ Мэйсон?
— Нывка?
Тайӧ весиг бурджык! — довкнитіс юрнас сыщик. — Нывкаяс векджык бурджыка гӧгӧрвоӧны, мыйын делӧыс.
И, ковмас кӧ, найӧс кокниджык тшӧктыны висьтавны.
Мӧдӧдӧй сійӧс сэтчӧ субӧтаӧ да юӧртӧй меным, медым ме тӧді, кор меным ковмас свидетельство.
— О-кэй! — И Рой збоя кӧзырнитіс сыщиклы да мӧдӧдчис улича кузя.
Сы бӧрся, сыщик вылӧ век на видзӧдлывлігтыр, мӧдӧдчис и Фэйни.
Гож сайын сулалӧмӧн Ньюмен помаліс ассьыс сигарасӧ и, сьӧкыд подковалӧм башмака кокъяссӧ надзӧник, неокотапырысь лэпталігтыр, мӧдӧдчис миллардовскӧй заводскӧй зданиеяслань.
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ, кор сылы ковмыліс имеитны делӧ заводскӧй беспорядокъяскӧд, а сійӧ лунас колӧ вӧлі разберитны кык инцидент ӧттшӧтш, и майор Симсон тшӧктіс, медым Ньюмен ачыс ветліс сійӧ местаас да тӧдмаліс дзик ставсӧ.
Лои тайӧ луншӧр кадӧ.
Квинси дорӧ, двӧйнияс бать дорӧ, коді уджаліс механическӧй цехын обычнӧй типа сверлильнӧй станок вылын, матыстчис мастер да шуис:
— Кывзы, Квинси, ми кӧсъям шыбитны цехысь тайӧ важ станоксӧ.
Но тэ эн тӧждысь, уджтӧг он коль.
Ме тэныд уджсӧ аддзи нин: вуджан многошпиндельнӧй станок вылӧ, а сійӧ негрсӧ, коді ӧні сы вылын уджалӧ, ме, пӧжалуй, уволита.
Ачым ме некор ог босьтав удж вылад сьӧд кучикаястӧ, тайӧ Босс да Коттон век вӧтлысьӧны донтӧм уджалысь бӧрся да босьталӧмаӧсь найӧс сы мында, мый некытчӧ тувччынытӧ.
Сійӧ чайтіс, мый делӧсӧ лои решитӧма, да мӧдӧдчис водзлань.
Но Квинси горӧдіс сылы:
— Кывзӧй, ме нӧ эг кыв али мый?
Ті, буракӧ, шуинныд, мый кӧсъянныд вӧтлыны негрӧс, а сылысь уджсӧ сетны меным?
— Но да! — чуймис мастер. — Тэ кылӧмыд, другӧ.
Квинси вештіс удж вылӧ ветлан лӧз беретсӧ пель бокас.
— Оз, кӧзяин, тадзи оз артмы.
Квинси оз кӧсйы, медым сы вӧсна увольняйтісны ребятаӧс, кӧть мед найӧ лӧз нисьӧ виж рӧма кучикаӧсь.
— Вот йӧй юрыд!
Да ӧд мукӧд уджыс менам тэныд абу, — скӧрмис мастер.
Квинси вештіс беретсӧ мӧд пель бокас:
— Мый нӧ вӧчан.
Корсям мукӧдлаысь, а оз кӧ сюр, кыдзкӧ-мыйкӧ олам.
Сӧмын подлӧй делӧясӧн Квинси оз кут занимайтчыны.
Мастер сьӧлыштіс да видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
«Вот тэ кутшӧм, гӧлубчик! — шуыштіс сійӧ аслыс. — Тыдалӧ, велӧдӧма тайӧ выль идеяястӧ!»
Сійӧ гусьӧник индіс Квинсиӧс аслас отсасьысьлы:
— Следитӧй, медым тайӧ мортыс удж бӧрын эз кольччы заводӧ.
Талун сійӧ пӧлучитас расчёт, и оз ков, медым сійӧ вывті дыр бергаліс мукӧд рабочӧйяс пӧвстын.
— О-кэй, босс! — гӧгӧрвоӧмӧн довкнитіс юрнас мӧдыс.
Ӧбед кадӧ, сы бӧрын кор триньӧбтіс звӧнок да омлёвтіс сирена, коді юӧртіс удж помасьӧм йылысь, лои мӧд инцидент, коді шымыртіс мыйкӧ дыра кежлӧ администрациялысь став вниманиесӧ.
Лӧз комбинезонъяса мудзӧм, мышкыртчӧм фигураяс гузьӧбтісны-петісны дворӧ.
Корсисны пӧвъяс, кымыньтӧм ящикъяс, кодъяс вермисны эськӧ лоны скамейкаяс пыдди.
Корсисны гож сай, медым пукыштны да вӧля вылын сёйыштны гортсьыныс вайӧм сёянтор.
Гырысь цехъяслӧн стеклӧ вӧсна, шоналӧм асфальт вӧсна да рельсъяс вӧсна сынӧдыс вӧлі пӧдтана сьӧкыд.
Йӧзлӧн косьмис горшыс, и двор шӧрын петысь фонтан дорӧ чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Кузнеч Миллскӧд, Лори да Марта батькӧд, орччӧн сулаліс том негр да тожӧ виччысис ассьыс ӧчередь юыштны.
Но муртса сійӧ копыртчис да кӧсйис инмӧдны вомдорсӧ сӧдз ва бердӧ, кыдзи сійӧс мыйвынысь тойыштісны фонтан дінысь.
— Кытчӧ сюйсян, негр! — скӧрысь шуис пиыс кодь жӧ кузь тушаа да укшаль Миллс. — Эн лысьт пежӧсьтны фонтансӧ!
Татысь юӧны сӧмын еджыдъяс.
Гӧгӧрвоин?
Негр чуймӧмӧн лапйӧдліс синсӧ, сӧдз ва войт визувтіс щӧкаӧдыс, и сійӧ машинальнӧя нюліс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Мый синтӧ сувтӧдін ме вылӧ!
Ме тэныд шуи: вешйы татысь и эн лысьт юны миян фонтанысь! — горӧдіс сы вылӧ Миллс.
Гӧгӧрбок нин чукӧртчыны кутісны рабочӧйяс, и кузнеч явӧ кӧсйис петкӧдлыны ассьыс вынсӧ да грубостьсӧ.
— Ті мый, кузнеч, йӧйминныд али мый? — Том негр скӧрмис да чургӧдіс морӧссӧ. — Мунӧй асланыд туйӧд, ме тіянӧс ог вӧрзьӧд.
— Ак, тэ менӧ он вӧрзьӧд!
Сідзкӧ, ме тэнӧ вӧрзьӧда! — И Миллс мыйвынсьыс кучкис негрлы юрас.
Сійӧ усис, быттьӧ керыштӧм пу.
— Мый тэ вӧчан, негодяй! — скӧрысла ку пытшсьыс петӧм Иван Гирич кватитіс кузнечӧс киӧдыс. — Мыйӧн тэныд мешайтіс тайӧ зонмыс?
Мыйысь тэ сійӧс кучкин?
Сьӧкыда лолалігтыр кузнеч гӧрд синъяснас видзӧдіс виччысьтӧм дорйысьысь вылӧ:
— И тэ кӧсъян пӧлучитны ассьыд порциятӧ?
На, пӧлучайт!
И кузнеч зэв ёна кучкис Гиричлы, но Гирич кутчысис кок йылас.
Кузнеч вӧлі кыксё квайтымын гӧгӧр фунт сьӧкта, но и Гирич вӧлі зэв зумыд.
Быттьӧ кӧрт асыкъясӧн асыкалісны найӧ ӧта-мӧднысӧ да педзисны места выланыс фонтан дорын.
Гӧгӧр чукӧртчисны скӧрмӧм рабочӧйяс.
Кутіс пансьыны кось.
Ӧтияс сулалісны негр дор, мукӧдъяс — еджыдъяслӧн оскорбитӧм правояс вӧсна.
Кулакъясӧн кучкалісны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Котӧрӧн локтіс Квинси да пыр жӧ сувтіс аслас друг Гирич дор.
Том негр сьӧкыдпырысь чеччис да гудыр синъясӧн видзӧдіс, кыдзи пыр унджык и унджык йӧз пырлісны косьӧ.
Сэк кежлӧ, кор кутісны зильгыны телефонъяс дежуркаын да Коттон ордын, дворын косясисны ставныс нин.
Коттон пыр жӧ корис полицияӧс, и Стон-Пойнтын вӧвлытӧм оперативностьӧн полиция кутіс киськавны косясьысьясӧс ваӧн пӧжарнӧй шлангъясысь.
Сэсся, сирена сигнал серти, косясигас вирӧссьӧм, кӧтасьӧм йӧзӧс вӧтлісны станокъяс да машинаяс дорӧ да сы бӧрын заводитісны корсьны кось панысьясыс.
Кузнеч Миллс кутшӧмкӧ ногӧн лоӧма дзик мыжтӧм и кось панӧмас медся мыжаяснас лоины том негр Сэмуэль Бредшо, Иван Гирич да Квинси.
Квинсиӧс лыддисны нин уволитӧмӧн, сы вӧсна расправитчыны коли сӧмын кыккӧд.
Позьӧ эськӧ вӧлі найӧс прӧстӧ шыбитны шошаӧдныс завод ворота сайӧ, но сійӧ жӧ мастерыс, коді подозрительнӧя отнеситчис Квинси дінӧ, вашнитіс Коттонлы, мый эз эськӧ вӧв лёк бурджыка тӧдмавны Гиричӧс, негрӧс да Квинсиӧс политика боксянь.
Тӧдса, мый Гирич и негр — профсоюзса членъяс, а тайӧ унатор йылысь висьталӧ…
Со мый вӧсна тайӧ жар майся лунас Ньюмен должен вӧлі срочнӧ мӧдӧдчыны заводӧ.
Сэки, кор сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ, Фэйни да Рой пырисны уличвывса автомат будкаӧ.
— Ноко, висьтав ещӧ мыйкӧ, ме видлала ас пельӧн, — висьталіс Фэйни приятельыслы.
— Кыдзи оланныд-выланныд, мисс Причард? — вӧсньыдик гӧлӧсӧн нюжӧдіс Рой. — Ме зэв рад, мисс, мый ті дзик здоровӧсь.
— Ок, артмӧ!
Лӧсьыда жӧ артмӧ, чӧртыд! — и Фэйни зэв паськыда серӧктіс. — Но, ӧні звӧнит сылы!
Рой курччис вомдорсӧ.
Скӧр выражениеыс зэв ёна мисьтӧммӧдіс сылысь мича чужӧмсӧ.
— Збыль, ме тайӧ эг лёктор думышт, — ошйысьӧмпырысь шуис сійӧ. — Сідзи сылы и колӧ, тайӧ гордячкаыслы, мед сэсся сыщик повзьӧдыштас сійӧс!
Думышт сӧмын: ме предлагайта сылы мунны мекӧд кино вылӧ, а сійӧ ӧтказывайтчӧ!
А негркӧд кӧть кытчӧ муніс эськӧ!
— И мекӧд оз кӧсйы мунны, — тшӧтш шуис Фэйни. — Ме сылы козьналі мича блокнот, а сійӧ нырсӧ лэпталӧ.
Тшапитчӧ сійӧ, сэсся нинӧм!
Вай ми сійӧс велӧдам!
Рой корис колана номер.
— Сылӧн мамыс! — тэрыба вашнитіс сійӧ другыслы. — Позьӧ меным корлыны телефон дорӧ Патрицияӧс? — вӧсньыдик гӧлӧсӧн сьылӧм моз шуис сійӧ.
— Коді корӧ менсьым нылӧс? — юаліс миссис Причард.
— Тайӧ сёрнитӧ школаысь сылы ӧти тӧдса, — Фэйнилы выразительнӧй жестъяс вӧчалігтыр вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Рой.
— Час ме сійӧс корла.
— Муніс сыла! — радпырысь вашнитіс Рой. — Бур, мый сійӧ гортас…
Тайӧ ті, мисс Патриция? — бара вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис сійӧ трубкаӧ. — Тіянкӧд сёрнитӧ Чарли Робинсонлӧн ӧти суседка…
Онӧй, мисс, ті менӧ он тӧдӧй.
Да, мисс, сылы лӧсьыдджык нин.
Сійӧ гортас, мисс, и корис тіянӧс пыравны сы ордӧ.
Да, да, пыравны.
Энӧй, ті энӧ ӧшибитчӧй, ме висьтала збыльтор.
Сійӧ мӧвпалӧ, мый бурджык эськӧ волыны субӧтаӧ ӧбед бӧрын.
Мый сылы передайтны, мисс?..
Ті кӧсъянныд волыны?
О, сылы лоӧ зэв нимкодь, мисс, веськыда тіянлы шуа.
Сійӧ сэтшӧма радейтӧ тіянӧс, мисс, став сьӧлӧмсяньыс… Хэлло!
Хэлло!..
Ӧшӧдіс трубкасӧ, — висьталіс сійӧ Фэйнилы. — Шуис, мый непременнӧ волас субӧтаӧ…
Тыдалӧ, матын сулаліс мамыс, сы вӧсна сійӧ эз зэв тӧлкӧн сёрнит.
Но, медся главнӧйсӧ вӧчӧма!
И Рой нимкодьпырысь видзӧдліс другыс вылӧ.
— Ок, и пуыштім жӧ ми роксӧ! — радысла чеччыштліс Фэйни. — Вот дӧвӧлен лоӧ менам старикӧй, кор ме ставсӧ тайӧс висьтала!
35. ИНТЕРВЬЮ *
* Интервью — журналистлӧн политическӧй, общественнӧй либӧ кутшӧмкӧ мукӧдпӧлӧс деятелькӧд беседа, коді лоӧ печатьын.
Сійӧ сулаліс вадорын, сійӧ жӧ ва керъясыс дінын, кӧні некымын недель сайын пукаліс ӧтдортӧм, ёна оскорбитӧм детинка — рӧдимӧй вокыслӧн пиыс.
Вомдоръяснас сигаретсӧ курччалігтыр зумыш синкымъяс увсяньыс сійӧ видзӧдіс сьӧд, сыла ва вылӧ.
Зарни ужъяс моз чеччалісны ва вылын вадорвывса пӧнаръяслӧн биясыс.
Сяргис моторка, кыліс чери дук, грымакыліс кӧнкӧ якӧр чеп.
Сылӧн думъясыс вӧліны ылынӧсь и юсьыс и тайӧ карсьыс.
Оз, оз вермы сійӧ высокӧй материальнӧй культура йылысь, гигантскӧй техника да комфорт йылысь кывъясӧн лечитны гажтӧмчӧмсӧ настӧящӧй свободнӧй олӧмысь, сэтшӧм олӧмысь, коді тыр творческӧй биӧн, дружелюбнӧй вдохновеннӧй уджӧн; и уджыс мунӧ сэтшӧм жӧ йӧзкӧд орччӧн, кутшӧм сійӧ ачыс, сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяс вайӧны аскӧдныс будущӧйлысь великӧй идеяяс.
Ичӧтысяньыс сылы внушайтісны «американизм» дух: аслас зеп пӧльза вылӧ ёна зільӧм, думъяс сы йылысь, мый быд детинка-газетчик вермас лоны президентӧн, Морганлысь да Асторлысь миллионъяссӧ шедӧдысьӧн, кодӧс вермас вӧчны быд энергичнӧй американец.
Сійӧ унатор зэв сьӧлӧмсяньыс радейтіс американскӧй оланногысь: радейтіс американскӧй точность, радейтіс прӧстӧй американскӧй йӧзӧс, кодъясын вӧлі унатор челядь сямаыс, радейтіс ассьыс коньӧр кодь сьӧд войтырсӧ, ассьыс нор да торжественнӧй гимнъяссӧ.
Но некымын во нин настойчивӧя да дугдывтӧг кыліс сы пытшкын гӧлӧс: абу, абу сійӧ, абу сійӧ!
Важӧн нин сійӧ жугыля бергӧдчыліс пӧшти ставсьыс, мый вӧчсис да сёрнитсис сы гӧгӧр.
Пресса, радио, официальнӧй юӧртӧмъяс, весиг ачыс пресловутӧй американизм кыпӧдлісны сы пытшкын зывӧктӧм.
Сійӧ оліс иностранец моз, коді велалӧма йӧз канму дінӧ: сійӧс радейтӧны олысьясыс, сійӧ ачыс радейтӧ найӧс, уджалӧ на ради, сьылӧ налы, нимкодясьӧ налӧн радлунӧн да шогсьӧ, найӧс кӧ суас шог.
Но сьӧлӧмыс сылӧн гусьӧник гажтӧмчис кутшӧмкӧ мӧд рӧдинаысь, кодӧс сійӧ эз на тӧд, мукӧд сьыланкывъясысь, мукӧд идеалъясысь да йӧзысь.
Гашкӧ, сылы, негрлы, оз ков мӧвпавны татшӧмторъяс йывсьыс!
Аттьӧав судьбатӧ, коді кыпӧдӧма тэнӧ вылӧдз, сувтӧдӧма тэ кодь жӧ рӧма вокъяссьыд вылӧджык, абу шыбитӧма тэнӧ Лунвывса хлопкӧвӧй плантацияяс вылӧ да абу сетӧма тэнӧ линчевательяслы мучитӧм вылӧ.
abu
Но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ не сӧмын негрӧн — сьӧд кучика мортӧн, но и Америкаса пиӧн, сійӧ мулӧн юкӧнӧн, и, кыдзи американец, сійӧ кӧсйис аслас канмулы славнӧй будущӧй.
Эз, сылы эз ковны уна лыда аэролинияяс, телевизоръяс, атомнӧй энергияӧн ломтан автомобильяс. Эз, эз тайӧс сійӧ кӧсйы аслас Америкалы.
И дзик ковтӧмӧн кажитчисны ӧні сылы штатъяслӧн дзоридзалӧм да озырлун йылысь сёрниясыс.
И вот сійӧ воліс канмуӧ, код йылысь сэтшӧм уна мӧвпаліс.
Сылӧн йӧзыс, сылӧн сьыланкывъясыс, сылӧн вӧръясыс да кӧдзӧм муясыс пыр жӧ лоины сылы рӧднӧйясӧн.
Кыдзи йӧз муӧ воӧм морт дзоридз дук серти да кыа рӧмъяс серти мукӧддырйи дум вылас уськӧдӧ ассьыс рӧдинасӧ, сідз жӧ тайӧ канмуас сійӧ кутіс чувствуйтны выль мирлысь вынсӧ да мичлунсӧ.
Мортӧс мортӧн радейтӧмысь, искренньӧй да непродажнӧй простотаысь, законъяслӧн честностьысь да веськыдлунысь, челядьлӧн долыд синъясысь — быдлаысь сійӧ аддзыліс сійӧс, мый йылысь мӧвпаліс.
Кор сійӧ бӧр воис Америкаӧ, сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодӧс гуманнӧй, цивилизованнӧй мирысь вайисны веськыда первобытнӧй вӧрӧ.
Тані, тайӧ вӧрас, кӧні тырыс ядӧвитӧй испарениеяс да миазмъяс, ыджыдаліс дзик ӧти закон — выналан закон.
Хищнӧй зверьяс вӧлі потшсьӧмаӧсь заповеднӧй участокъясӧ мукӧд мелюзгаысь да олісны асланыс гуясын, петавлісны сӧмын сы могысь, медым кыйны посни лэбачьясӧс.
Зэв гырысь удавъяс джагӧдлісны асланыс кольчаясӧн ланьясӧс да баляясӧс, тигръяс чашйылісны торъяс вылӧ кӧчьясӧс да кӧзаясӧс; сӧмын ён хищникъяс вермисны тані овны.
Тайӧ страшнӧй вӧрса мукӧд олысьясыс мыйвынсьыныс зілисны кыдзкӧ кутчысьны олӧмас да ветлӧдлісны векни ордымъясӧд гусьӧник, медым ненарошнӧ не паныдасьны хищниккӧд.
Налӧн став чувствоясыс ичӧтдырсяньыс вӧлі зэлалӧмаӧсь, мӧвпъяссӧ да став привычкаяссӧ веськӧдӧма гусьӧн олӧм вылӧ да олӧм вӧсна тыш вылӧ.
abu
Оз, сійӧ, Джим Робинсон, кутас тышкасьны не сӧмын аслас олӧм вӧсна.
Сійӧ сідзи и шуис талун эсійӧ блед да омӧлик репортёрыслы, коді, медбӧрын, решитчӧма жӧ волыны сы дінӧ интервьюла.
«Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» тайӧ представительыс вӧлі ӧттшӧтш и скӧр, и полысь.
Сійӧ вӧлі скӧр, кыдзи еджыд морт, коді локтіс самӧй обыкновеннӧй сьӧд морт дінӧ, и полысь сы вӧсна, мый тайӧ сьӧд мортыслӧн вӧлі мирӧвӧй слава и ветлісны сёрнияс «гӧрдъяскӧд» сылӧн йитӧдъяс йылысь.
— Мистер Робинсон, — сьылысьлы чужӧмас кролик синъяснас сюся видзӧдігтыр шуис сійӧ, — миян лыддьысьысьяс интересуйтчӧны тіянӧн, тіян путешествиеясӧн, олӧм вылӧ тіян взглядъясӧн…
— Олл-райт, другӧ, — муртса тӧдчана серамсорӧн довкнитіс юрнас Джим. — Оз позь ӧткажитны рӧднӧй карлы, сійӧ кӧ кӧсйӧ удовлетворитны ассьыс любопытствосӧ…
Юасьӧй, мистер… — Сійӧ мытшасис.
— Эйнис, век дась, мистер Робинсон, — рекомендуйтчис сійӧ. — Войтыркостса политика вопросъяс кузя репортёр и референт.
— Сідз, мистер Эйнис, мый тіянӧс медводз интересуйтӧ?
— Миян лыддьысьысьяс тӧдӧны, мый ті выступайтінныд мир сторонникъяслӧн войтыркостса конгресс вылын, кодӧс организуйтісны коммунистъяс.
Мый именнӧ ті висьталінныд конгресс вылын асланыд речын? — И Эйнис сувтӧдіс гӧрд синъяссӧ Джим Робинсон вылӧ.
— Ӧти-кӧ, тайӧ конгрессӧ организуйтісны эз коммунистъяс, а квайтсё миллион морт.
Тайӧ квайтсё миллион пӧвстас вӧліны представительясыс мирса пӧшти став войтыръяслӧн, кодъяс решитісны кӧть мый, а тышкасьны налы паныд, кодъяс нуӧдӧны вселеннаяӧс войнаӧ, — спокойнӧя паныд шуис сьылысь. — А мӧд кӧ, менам речӧн ті верминныд тӧдмасьны сэки жӧ газетъяс да стенограммаяс серти.
— Да, дерт, — тэрмасис шуны Эйнис, — но век жӧ, ті кӧ эськӧ верминныд висьтавны кӧть мыйсюрӧ…
— Но, мый нӧ, тіянӧс кӧ сійӧ интересуйтӧ, ме верма повторитны.
Ме висьталі сы йылысь, мый Америкаса войтырлы, кыдзи и мукӧд канмуясса войтыръяслы, война оз ков.
Ме висьталі, мый миянлы колӧ удж, образование да оланінъяс, а война оз ков.
Но делӧвӧй да финансӧвӧй кытшъясын эмӧсь лёк да мудер йӧз.
Тайӧ йӧзыс медся ёнасӧ полӧны ӧткымын войтыръяс освободитчӧмысь да цивилизациялань налӧн зільӧмысь, а сы вӧсна виччысьӧны быдсикас удобнӧй случай, медым лӧгӧдны войтыръясӧс да панны война.
Война налы — прибыльяс ваян источник.
Ме висьталі сы йылысь, мый Атлантическӧй пакт — сійӧ явнӧй военнӧй союз, кодлы паныд колӧ нуӧдны тыш…
— Ага, сідзкӧ, ті осуждайтінныд сійӧ мераяссӧ, кодъясӧс примитіс америкаса веськӧдлан котыр? — Эйнис перйис вечнӧй перӧ да заводитіс ӧдйӧ гижны.
— Ме осуждайті военнӧй союз создайтӧм, кытчӧ Америкаӧс кыскисны сылӧн политическӧй вождьясыс, — сэтшӧм жӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис Робинсон.
— Гӧгӧрвоа.
Ті, буракӧ, мыйкӧ сьылінныд конгрессвывса делегатъяслы?
Певец довкнитіс юрнас:
— Да, ме сьылі «Тихӧй Дон» сӧветскӧй операысь ария.
Менам репертуарса медся радейтана арияясысь ӧти.
Блокнот весьтысь юрсӧ лэптывтӧг Эйнис синбӧжнас видзӧдліс Робинсон вылӧ.
— Коммунистическӧй гимн, э? — чужӧмсӧ зэв мудера вежыньтӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Абу, прӧста Рочму йылысь зэв мелодичнӧй да лӧсьыд сьыланкыв, казацкӧй сьыланкыв, — спокойнӧя висьталіс Робинсон.
— Сідз, сідз…
Гӧгӧрвоана… — «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» представитель йирыштіс аслас вечнӧй перӧлысь ручкасӧ. — Висьталӧй, мистер Робинсон, кытчӧ ті мӧдӧдчинныд конгресс бӧрын?
— Меным кажитчӧ, мый и та йылысь гижсьыліс миян газетъясын, — вочавидзис Робинсон. — Но ме ӧд тайӧс эг гусьӧн вӧч: конгресс бӧрын ме мӧдӧдчи гастрольӧн Сӧвет Союзӧ.
Сеті кӧкъямыс концерт Мӧскуаын, Ленинградын да Украинаын.
Эйнис внимательнӧя гижаліс.
Друг сійӧ лэптіс юрсӧ да инквизиторскӧй синмӧн видзӧдліс Робинсон вылӧ.
— Тіянлы паныд выдвинитӧма зэв серьёзнӧй мыжалӧм, мистер Ричардсон, — шуис сійӧ. — Дугдывтӧг ветлӧны сёрнияс, мый конгрессын выступайтӧмысь Сӧветъяссянь ті пӧлучитінныд зэв ыджыд сумма.
Мый ті та кузя шуанныд?
Джемс Робинсон зывӧкпырысь топӧдліс вомдоръяссӧ.
— Татшӧм кывъяссьыс ме эськӧ должен вӧлі шыбитны тіянӧс аслам керкаысь, — шуис сійӧ. — Но ме тайӧс ог вӧч, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ме негр, а ті — еджыд, а мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый энӧ ті тайӧс думыштӧй, донаӧй.
Тайӧс думыштісны тіян кӧзяеваныд, а ті налӧн сӧмын кывзысьысь слуга. — Сійӧ перйис сигара кӧрӧбка да чургӧдіс пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм Эйнислы: — Куритӧй…
А сёрнитны кӧ сьӧм йылысь, то аслам концертъясысь ме збыль пӧлучиті мыйкӧ мында, но эг вермы пӧльзуйтчыны сійӧн.
— Мыйла? — Эйнис чошкӧдіс пельяссӧ.
— Сы вӧсна мый нуӧдсис войнаысь пострадайтӧм китайскӧй нывбабаяслы пӧльза вылӧ сбор, и ме тшӧкті, медым став сьӧмсӧ, коді меным воӧ, ыстісны сэтчӧ.
— Вот кыдзи!
Пола, мистер Робинсон, миян лыддьысьысьяс оз эскыны тіянлы, — лёкысь шуис Эйнис. — Татшӧм заслугаяссьыс мынтысьӧны, и мынтысьӧны, кыдзи висьталӧны, зэв донӧн.
Джемс Робинсон шпыньмуніс:
— Сідзкӧ, тіян лыддьысьысьяс да, тыдалӧ, тшӧтш тіян чайтӧм серти, став квайтсё миллион мортыслы, кодъяс ӧтувтчисны конгресс решениеяс дінӧ, Сӧвет Союз водзвыв зэв донӧн мынтысис?
Сідзи али мый?
Ок, абу окота меным тіянӧс разочаруйтны, но пола, мый бюджетыс весиг сэтшӧм озыр канмулӧн, кыдзи Сӧвет Союз, эз эськӧ тырмы татшӧм расходъяс вылӧ. — И сійӧ серамсорӧн видзӧдліс журналист вылӧ.
Эйнис наблюдайтіс сы бӧрся ӧттшӧтш и завидьпырысь и скӧрысь.
«Видзӧдтӧ, ещӧ ӧд и сералӧ ме вылын, сьӧд скӧтинаыд! — мӧвпаліс сійӧ. — Мед эськӧ видліс гуляйтыштны менам местаын да чеччалыштны Миллард да Клиффорд водзын!
Локта кӧ ме сійӧ материалтӧгыс, коді налы колӧ, найӧ менӧ пыр жӧ шошаӧд шыбитасны газетысь.
А мый сэки лоӧ мекӧд да менам Милликӧд?»
Сійӧ решитіс ещӧ ӧтчыд пробуйтны:
— Мистер Робинсон, вот ті — аслад войтырлӧн сэтшӧм друг, сылӧн сьылысь да сійӧс дорйысь, — он-ӧ ті чайтӧй, мый медбӧръя война вӧсна тіян войтырлӧн олан условиеясыс бурмисны?
— Бурмисны война вӧсна? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Робинсон.
— Вот именнӧ.
Еджыд да мӧд рӧма том йӧз тышкасисны тайӧ войнаас ӧтвылысь и ӧні тырвыйӧ гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ.
Певен лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Чайта, мый ті асьныд тӧданныд, мый висьталанныд чепуха, — шуис сійӧ. — Но вот мый ме висьтала тіянлы.
Кӧть мед негръяслӧн положениеыс война вӧсна бурмис уна сёпӧв, миян пӧвстысь некодлы эз ков эськӧ выль война и миян пӧвстысь некод эськӧ эз кут тышкасьны Рочмулы паныд.
Гижӧй тайӧс да энӧ сетӧй мӧд ногӧн.
— Мый ті, мый ті, мистер Робинсон! — быттьӧ чуймӧмӧн шуис Эйнис.
Сійӧ дзебис блокнотсӧ да чеччис местасьыс.
— Тіянлы сэсся нинӧм содтынысӧ, мистер Робинсон? — ӧдзӧслань мунігмоз юаліс сійӧ.
— Дзик нинӧм, — вочавидзис негр.
…Кык час коли сійӧ кадсяньыс, кор муніс репортёр.
И вот Джим Робинсон сулалӧ вадорын да зэв сьӧлӧмсяньыс, меліа казьтылӧ сійӧ канму йывсьыс, кодӧс неважӧн эновтіс.
Тайӧ казьтылӧмыс колӧ сылы ӧні, кыдзи лекарство, кыдзи дзик ӧти сьӧлӧм бурмӧдантор.
Сы вӧсна мый нинӧмӧн лӧньӧдны сійӧ дойсӧ, кодӧс колис американскӧй печатьса представитель.
36. РОБИНСОНЪЯС ОРДЫН ГӦСТЬЯС
Едждӧдісны да лоины пушистӧйӧсь топольяс.
Кутшӧмкӧ ӧти тувсов войӧ воссисны веж ягӧд кодь розъяс, и асывнас Парк-авеню вывса став садъясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь тополь духӧн, быттьӧ выль лымйӧн.
Сійӧ лэбаліс комӧкъясӧн, пуксьыліс юрси вылад, вевттьыліс эжаяс и весиг смелмӧдчыліс пырны керкаясӧ да замок жыръясӧ.
Некутшӧм преградаяс да кутӧдъяс тӧдтӧг сійӧ лысьтіс пырны весиг Ыджыд Босс кабинетӧ да небыд еджыд шарикъясӧн гӧглясис сэні джоджӧдыс либӧ кайліс письменнӧй пызан вылӧ да сибдыліс монументальнӧй чернильница дінӧ.
Ок, и воюйтіс жӧ тайӧ пухыскӧд Образцӧвӧй Механизм!
Кыдзи бур домоправительница, сійӧ зэв скӧрысь тальччыліс кутны позьтӧм комӧкъяс вылӧ, преследуйтіс найӧс апартамент кузяла, шыблаліс ӧшиньясӧд, кӧрзинаясӧ, мусоропроводъясӧ, пылесос мешӧкъясӧ.
А асывнас пухыс бара нин вӧлі да лэбаліс скӧрмӧм миссис Причардлӧн дзик ныр водзас.
Сійӧ эськӧ кӧсйис пилитны тайӧ некытчӧ туйтӧм пуяссӧ, кодъяс сӧмын ёгӧсьтӧны садсӧ да замокса жыръяссӧ, но, нинӧм он вӧч, Ыджыд Босслӧн пиыс, сійӧ ыджыд лодырыс, коді ӧні мамыскӧд ӧтлаын оліс кӧнкӧ Италияын, зэв ёна радейтіс садйысь тополевӧй аллея да тулыснас тополь почкаяслысь дуксӧ.
Сы вӧсна тополь дзоридзалан лунъясӧ домоправительница эз тӧдлы спокой да ачыс куимысь лун прӧверяйтіс садовникъяслысь уджсӧ, кодъяс туйяс вылысь куртісны сӧмын на лэбӧм тополь пух.
А вот тополь дукнас миссис Причард нинӧм эз вермы вӧчны!
Тополь дук, свежӧй, юмов, экстракт кодь конденсированнӧй, пырис замокӧ да паськавліс гажтӧм пемыд фундаментальнӧй жыръяс пасьта.
И пӧдлав кӧть эн ӧшиньястӧ, всё равно став портьераясӧ, креслӧясӧ да пӧдушкаясӧ пырис тополь дук.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тулыс вайис миссис Причардлы уна тӧждысьӧм.
Шуам, енэж.
Мыйла сійӧ сэтшӧм кельыдлӧз да кокни, ньӧти абу приличнӧй, выдержаннӧй енэж кодь, а нывка платтьӧ кодь!
Миссис Причардлы сьӧлӧм вылас воӧ солиднӧйджык енэж, шуам, сталь кодь руд рӧма, кодӧс сійӧ зэв ёна радейтіс да коді зэв ёна муніс зэв спокойнӧй, ляксьытӧм рӧм вылӧ, коді лӧсялӧ быд арлыдлы да уськӧдӧ любӧй кыпыд настроение.
А ӧні, кор мыччысисны сэтшӧм розӧвӧй кодь кымӧръяс, и чикышъяс чикльӧдлігтыр визьйӧдлӧны енэжсӧ, и сынӧдыс тырӧма тополь дукӧн, нинӧм вылӧ эз позь надейтчыны!
Весиг тані, Парк-авеню вылын, сизим томан сайӧ игналӧм природа заводитіс петкӧдлыны ассьыс правояссӧ!
То писькӧдчис решеткаяс да ӧградаяс сайсянь ыжнёньлӧн дзоридзалысь кустыс, коді пыр быдмис и быдмис ножичьяс да клещияс вылӧ видзӧдтӧг; то мыччысьліс сэні, кӧні сылы ньӧти оз ков вӧлі мыччысьнысӧ, йӧлатурунлӧн зарни дзоридзыс, то друг быдмыліс джуджыд турун.
Да, да, кад дугӧдны тулыслысь тайӧ вильшасьӧмсӧ, сы вӧсна мый и аслас нылыс ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ неспокойнӧй, неуравновешеннӧй да век ӧтарӧ зільӧ кытчӧкӧ мунны!
— Кытчӧ тэ мӧдӧдчан, Патриция?
— Ме… ме кӧсъя ветлыны скаутскӧй клубӧ, ма.
Сэні нывкаяс корисны петкӧдлыны налы сер… ришельеӧн вышивайтӧм…
— Но талун ӧд субӧта.
Тэ ӧмӧй вунӧдін, мый быд субӧтаӧ миянӧ век волӧны миссис Эйнис чойыскӧд да менам клубысь некымын дама?
И тэ тӧдан, ме ог радейт, кор тэ локтан рытнас ӧтнад.
— Но, ма, ме регыдик кежлӧ.
Час кежлӧ, не дырджык.
— Да: коді нӧ тэныд звӧнитліс лун кык сайын?
Гӧлӧсыс меным дзик тӧдтӧм.
— Тайӧ… тайӧ миян классысь ӧти нывка.
Тэ сійӧс он тӧд, ма.
— Верман мунны, но регыдджык лок, нылукӧй.
Тэ отсалан меным вӧчны салат да гажӧдны гӧсьтъясӧс.
Ме кӧсъя, медым тэ велалін свободнӧя кутны асьтӧ обществоын.
Уф!
Кутшӧм сьӧкыд пӧръявны ассьыд мамтӧ, да ещӧ кор тэнӧ ёсь кӧрт тувъяс моз писькӧдӧны руд синъяс!
Пат петіс замок ворота сайӧ; сійӧ вӧлі неспокойнӧй.
Сійӧс пыр жӧ шымыртіс тувсов рытлӧн мӧс вӧра йӧв моз руалысь шоныдыс, дзоридзалысь крокусъяслӧн да фиалкаяслӧн чӧскыд дукыс.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык автобус сувтланінӧ, медым некод эз вермы суӧдны, кыйӧдны!
— Хэлло, Патриция!
Нуам тіянӧс?
Нывка дрӧгнитіс.
Шоссе чукыльтанінын сулаліс восьса, киссьӧм «форд», код вылын торжественнӧя пукалісны Рой Мэйсон да Фэйни Мак-Магон.
Кыкнанныс найӧ вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь асланыс пуклӧс вывсяньыс да нюмъялігтыр видзӧдісны Пат вылӧ.
Руль сайын пукаліс маслӧӧсь курткаа кутшӧмкӧ детинка.
— А ми петім гуляйтыштны, любуйтчыштны замокнас, — водзӧ висьталіс Рой, быттьӧ эз казяв нывкалысь яндысьӧмсӧ. — Друг аддзам — Патриция.
Но, шуа, вай нуам сійӧс сэтчӧ, кытчӧ сылы колӧ.
— Ыджыд аттьӧ, Мэйсон, сӧмын муннысӧ меным зэв матіникӧдз…
Мам тшӧктіс мыйсюрӧ вайны… — Пат муртса шуаліс кывъяссӧ.
— Ага! Мамыд тшӧктіс!
Гӧгӧрвоам… — другыслы мигайтігтыр шыасис Фэйни: — Мый нӧ, Пат, ми вермам и кварталджын нуны.
Сідз ӧд, Сэм? — шыасис сійӧ шопер дінӧ.
Сійӧ бӧб моз серӧктіс.
— Пуксьӧй, пуксьӧй, Патриция, — зэв сьӧлӧмсянь корис Рой.
Пат чуймӧмӧн видзӧдіс «фордик» вылӧ.
Оз ӧмӧй сылы удайтчы мынны ковтӧм приглашениеысь?
— Ог, детинкаяс, меным окота подӧн мунны.
Талун сэтшӧм мича рытыс! — уси сылы дум вылас удачнӧй мӧвп.
— Збыль, рытыс мича! — шуис тшӧтш Рой. — А мый, Фэниан, тэа-меа огӧ тшӧтш прӧйдитчӧй Патрициякӧд?
Дай отсыштам сылы сумкасӧ нуны. — Сійӧ вӧчис сідз, быттьӧ кӧсйӧ чеччыштны автомобильсьыс. — Патриция, разрешитӧй кык бездельниклы колльӧдны тіянӧс? — лӧсьыд позаӧн сувтӧм бӧрын декламируйтіс сійӧ.
— О-кэй! — Фэйни наслаждайтчис другыс выдумкаӧн. — Меным вывті окота гуляйтыштны Патрициякӧд.
Нывка видзӧдіс гӧгӧрбок, быттьӧ йӧртӧм зверь.
— Ме должен висьтавны тіянлы… зэв ыджыд секрет: ма оз лэдз менӧ ветлыны детинкаяскӧд, кодъясӧс сійӧ оз тӧд, — муртса кывмӧн шуыштіс сійӧ.
Рой спокойнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Вот кыдзи… — нюжӧдіс сійӧ. — Кутшӧм тешкодь тіян мамныд, Патриция!
Сійӧ, тыдалӧ, воспитывайтсьӧма кольӧм нэмын на!
Фэйни, кулакнас вомсӧ тупкӧмӧн, сераліс.
— Да, да! — аслас выдумка вылас радлігтыр шуаліс Пат. — Сійӧ некор оз лэдз менӧ ветлыны сэтшӧм детинкаяскӧд, кодъясӧс оз тӧд.
— Сідз, сідз…
Но мый нӧ, ковмас гуляйтны ӧтнаннымлы, — жалитӧмӧн шуис Рой. — А веськыда кӧ шуны, жаль.
Сэтшӧм окота вӧлі колльӧдны тіянӧс…
Сійӧ век на эз сет мӧдӧдчӧм вылӧ сигналсӧ, и Пат довкнитіс юрнас кыкнан детинкаыслы, на син водзын вомӧналіс уличасӧ да мӧдӧдчис автобуслӧн ылі сувтланінӧ.
Сійӧ муніс тэрыба да век ӧтарӧ чувствуйтіс ас вывсьыс тайӧ видзӧдласъяссӧ, кодъясысь сылы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.
«Но, мый меным найӧ вермасны вӧчны, тайӧ детинкаясыс? — заводитліс сійӧ лӧньӧдны асьсӧ. — Меным прӧста эз удайтчы, сы вӧсна мый найӧ вӧлӧмаӧсь буретш менам туй вылын…»
Но Пат кӧ эськӧ видзӧдліс мышкас, сійӧ эськӧ аддзис кык вежнясьысь чужӧм, кодъяс серти, гашкӧ, сійӧ мыйсюрӧ и гӧгӧрвоис.
Но нывкалы некор вӧлі бергавнысӧ — сійӧ ӧд час мысти кӧсйысис бӧр локны!
Сэні, кытчӧ мӧдӧдчис Пат Причард, некымынӧн чукӧртчисны нин.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ собраниеыс ньӧти эз вӧв миссис Сфиксилӧн раутъяс кодь либӧ весиг мисс Вендикс ордын чай юӧм кодь.
Тані некодӧс эз вӧйпны, эз сёрнитны великосветскӧй выльторъяс йылысь, яхтаяс вылын путешествуйтӧмъяс йылысь, ни миллионеръяслӧн свадьбаяс йылысь.
Эз вӧвны тані ни вышивайтӧм салфеткаяс, ни роч пӧк сёйӧм вылӧ специальнӧй лопаточкаяс, ни лангуст сёян вилкияс.
Эз, тані ставыс вӧлі прӧстӧй: и патокаа оладьяяс, и пуӧм капуста, и ас вӧчӧм сур, кодӧс радейтліс Тэд да сэтшӧм окотапырысь юис сылӧн вокыс — Джин.
— Тӧда пусьысьлысь зарни кияссӧ! — кухня пызан вылысь став тайӧ сёянсӧ аддзӧм бӧрын шуис Джим.
Салли шутитігмоз мавтыштіс пызьӧсь кинас сылысь чужӧмсӧ: сылы вывті окота вӧлі пусьыны-пӧжасьны аслыс, аслас гӧсьтъяслы, а не кутшӧмкӧ миссис Сфиксилӧн гӧсьтъяслы, кытчӧ сійӧс корлывлісны гырысь праздник лунъясӧ.
И тайӧ лунас Салли чеччис вывті водз, медым кӧтны нянь да дасьтыны ставсӧ «приём» кежлӧ, кыдзи шуткаӧн шуліс Чарли.
Верӧс кулӧм бӧрас первойысь Салли заводитіс сьывны сьыланкыв, сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс найӧ сьывлісны Тэдкӧд ӧтлаын.
Энлӧй, кыдзи нӧ заводитчыліс тайӧ сьыланкывйыс?
Тэд кор сьыліс, Долли нимсӧ век вежліс Саллиӧн и сэки тӧдчӧдӧмӧн да шуткаӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Саллилӧн сьӧлӧм вылас вӧлі вывті долыд: гортас вӧлі дона гӧсьт дай чеччис вольпась вылысь Чарли, сылӧн пиыс.
Плешкыс Чарлилӧн вӧлі кӧртӧда на, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик здоровӧн да кыпыдӧн.
Сійӧ весиг асывсяньыс кӧсйис мунны пустырь вылӧ видлыны дядьыслысь пӧдароксӧ — выль духӧвӧй ружьесӧ, но мамыс уськӧдчис сы вылӧ бушков моз:
— Пыр жӧ водтӧда вольпась вылӧ и мырддя костюмтӧ!
Чарли кывзысис.
Но и гортас тайӧ лунас сылы вӧлі зэв гажа.
Важӧн нин горчичнӧй рӧма ичӧтик керкаыс эз аддзыв гӧсьтъясӧс.
Чарли то отсасис мамыслы кухняас, то котӧртліс восьтыны ӧдзӧс да пыртліс гӧсьтъясӧс керкаас дзиж ӧти параднӧй жырйӧ, коді Робинсонъяс семьялы вӧлі ӧттшӧтш и столӧвӧйӧн, и гостинӧйӧн, и кабинетӧн.
Искусственнӧй камин дорын, кӧні чукӧрӧн куйлісны пожӧм кольяс, кодъясӧс Салли чукӧртіс арнас на, сулаліс сьылысь, да меліа встречайтіс быд гӧсьтӧс.
Медводз воис Джордж Монтье — Джимлӧн важ друг, кодкӧд найӧ томдырйиыс на выступайтлісны кутшӧмкӧ кабакын.
Джорджлы эз сэтшӧма везит олӧмас, кыдзи Джимлы, но сійӧ ньӧти эз завидуйт сьылысьлы да гордитчис сійӧн, мый Джим приглашайтӧ сійӧс аккомпанируйтны концертъяс вылын.
— Ті энӧ шутитӧй, ме Робинсонлӧн аккомпаниатор! — шуліс сійӧ, кор ресторанъясӧн владейтысьяс заводитлісны медавны сійӧс донтӧм-донысь.
Джордж аддзысьліс нин сьылыськӧд воӧм бӧрас первойя лунъясас и сэки жӧ сёрнитчис сыкӧд, мый корсьлас подходящӧй помещение концерт вылӧ, кодӧс Джим кӧсйис сетны Асыввыв окраинаса населениелы.
Ӧні музыкант локтіс расстроитчӧм да скӧр.
— Кыдзи сійӧ тіянлы кажитчӧ! — порот дорсянь на заводитіс сійӧ. — Ни ӧти прӧст зал, быттьӧ миян карын помтӧм лекцияяс, концертъяс да театральнӧй представлениеяс!
Тернерлӧн став рытъяссӧ гижалӧма недель водзвыв.
«Маджестикса» владелец висьталӧ, мый сылӧн ремонт.
«Волкодавъяс клублысь» студенческӧй залсӧ матыса вит лун кежлӧ тожӧ займитӧма кутшӧмкӧ вечнӧй блаженство проповедуйтысь! — Сійӧ дзик плӧть матыстчис Джим дінӧ да инмӧдчис сійӧ киӧ: — Чайтан, ме эска залъяс вӧсна тайӧ став шумыслы?
Воис кӧ кутшӧмкӧ гипнотизёр-шарлатан либӧ гадайтчысь, чайтан, найӧ эз аддзыны помещениетӧ!
Мыйта колӧ!
Тӧдан-ӧ, тані ставыс тӧдӧны, мый тэ выступайтін конгресс вылын, и мунісны сёрнияс, мый тэ вӧлӧмыд гӧрдъяс ордын, сьылан унасикас революционнӧй сьыланкывъяс.
Вот кӧзяеваыс и оз кӧсйыны нажӧвитны неприятностьяс да кывкутны сэсся расследованиеяс кузя бюро да полиция водзын.
— Ок, проклятӧй трусъяс! — эз вермы кутчысьнысӧ Чарли. — Ме эськӧ налы висьталі!
— Спокойнӧ, пиӧ, спокойнӧ! — Джим помаліс куритны сигаретасӧ. — Мый нӧ, Джордж, заводитлам корсьны помещениесӧ кытыськӧ татысь, Горчичнӧй Райысь.
Ме думайта, мый американскӧй карын абу став йӧзыс трусъяс да негодяйяс…
Ме, тӧдан-ӧ, эска на америкаса войтырлы.
— Идеалист! — вомгорулас шуис Джордж. — Тэ век на чайтан, мый Америкаын быдӧн пӧлучайтӧны сійӧс, мый налы колӧ.
Джим кӧсйис мыйкӧ вочавидзны музыкантлы, но сійӧ здукас пырисны выль гӧсьтъяс да тыртісны жырсӧ гажа чолӧмалӧмъяс, окасьӧм да киасьӧм шыӧн.
Тайӧ вӧліны век ӧткодь воинственнӧй, кыпыд, быд здукӧ вензьыштны дась Цезарь аслас эновтлытӧм калляннас, райскӧй лэбач рӧма югыд лӧсталысь паськӧма Маргрет Нэнсикӧд да накӧд век ӧтлаын ветлӧдлысь — Мери Смит.
Гӧсьтъяскӧд здоровайтчӧм бӧрын Салли котӧртіс кухняӧ оладьяла, а нывкаяс пыр жӧ матыстчисны Чарли дінӧ.
— Тэ чеччин нин?
Вот зэв бур!
Кор нӧ школаӧ?
Тэтӧг классын сэтшӧм гажтӧм.
Весиг вице-президент Принс неважӧн воліс да юасис тэ йылысь — дыр-ӧ тэ он лок.
Сійӧ надейтчӧ, мый экзаменъясӧдз тэ отсалан сылы подтянитны «малюткаясӧс», а то миян ставыс лэдзчысисны…
Весиг со тайӧ, — Нэнси индіс Мери вылӧ, — весиг сійӧ сяммис нажӧвитны Ричилысь литература кузя «эф».
Мери гӧрдӧдіс.
— Тайӧ… тайӧ вӧлі, кор тэ куйлін больничаын, Чарли, — вашнитіс сійӧ. — Ме… менам сэки ньӧти эз уджав юрӧй… — И преданнӧй, коньӧрлӧн кодь синъясӧн сійӧ видзӧдліс детинка вылӧ.
— Эн шогсьы, Мери, ме тӧда, мый тэ регыд бӧр пӧлучитан ассьыд ленточкаястӧ, — сьӧлӧмсяньыс бурӧдіс Чарли.
— А ме гижи кывбуръяс, — радлігтыр висьталіс Нэнси. — Василь лӧсьӧдіс нин налы музыка.
Талун сійӧ кӧсйис локны скрипканас да ворсас миянлы мыйкӧ, оз кӧ повзьы тэнад дядясьыд.
— Мыйысь нӧ повнысӧ! — серӧктіс Чарли. — Дядя Джим сэтшӧм бур…
И сійӧ обязательнӧ должен кывзыштны Васильлысь ворсӧмсӧ.
Гашкӧ, сійӧ вермас отсавны Васильлы лоны музыкантӧн.
— Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд! — шуис Нэнси. — Василь сэтшӧм лӧсьыда ворсӧ, мый вермис эськӧ выступайтны весиг президент водзын!
Чарли сералӧм могысь прысьнитіс:
— Ыджыдтор тай — президент водзын!
Дась заклад вартны, мый президент нинӧм оз гӧгӧрво музыкасьыс.
Вот тэ кӧ эськӧ шуин, мый сійӧ повтӧг вермас выступайтны кутшӧмкӧ нималана музыкант водзын, — тайӧс эськӧ ме гӧгӧрвои…
А то — президент водзын!
— Ой, видзӧдлӧй, коді локтӧ! — ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын друг шуис Мери. — Патриция!
Ачыс Патриция Причард!
Бур, мый Чарлилӧн кучикыс вӧлі сьӧд, а то нывкаяс аддзисны эськӧ, кутшӧма ыпнитіс сылӧн чужӧмыс.
Сійӧ сувтіс веськыда да места вывсьыс вӧрзьытӧг синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Полӧмсорӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр Пат пырис.
Господьӧй!
Куш негръяс!
Кытчӧ сійӧ веськаліс?
Мый шуис эськӧ мамыс, тӧдіс кӧ, кӧні сылӧн нылыс!
Но со ӧти еджыд нывка — Мери Смит, но сійӧс оз ков лыддьыны — сылӧн мамыс, буракӧ, вурсьысь либӧ магазинын вузасьысь…
Чужӧмыс Патлӧн то гӧрдӧдліс, то кельдӧдліс.
Со Салли Робинсон, сійӧ Саллиыс, коді корсюрӧ волывлӧ на ордӧ кухняӧ пӧжасьны да отсасьны мамыслы.
Видзӧдлӧй сы вылӧ, кутшӧма сійӧ талун вӧччӧма, кутшӧм кыпыд, кутшӧм меліа сійӧ здоровайтчӧ сыкӧд, Патриция Причардкӧд!
— Зэв рад аддзыны тіянӧс миян ордысь, мисс Патриция. — Салли бурпырысь видзӧдіс важнӧй барышня вылӧ. — Ен отсӧгӧн пиӧй менам дзикӧдз бурдіс, талун чеччис вольпась вылысь.
— Да, мэм, — вомгорулас шуис Пат.
— А со тайӧ менам деверӧй — Джемс Робинсон, — водзӧ висьталіс Салли. — Ті кӧнкӧ лыддьылінныд сы йылысь газетъясысь, мисс.
— Да, мэм, — бара муртса кывмӧн шуыштіс Пат, сійӧ эз лысьт лэптыны синъяссӧ ыджыд тушаа сьӧд морт вылӧ, коді видзӧдіс сы вылӧ неуна шпыннялігтыр.
О, Джим зэв бура гӧгӧрволіс, мый чувствуйтӧ Парк-авеню вывса тайӧ еджыд нывкаыс, коді веськаліс «сьӧд позйӧ».
Нинӧм, нинӧм, барышня, колӧ велӧдчыны, гашкӧ, регыд лоас сэтшӧм кад, кор ті кутанныд лыддьыны честьӧн топӧдлыны негрлысь кисӧ!
Чарли тожӧ видзӧдіс нывка вылӧ да эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошис.
Колӧ чайтны, Пат прӧстӧ яндысьӧ: жырйын сэтшӧм уна тӧдтӧм йӧз.
Сійӧ сувтіс сылы отсӧг вылӧ.
— Зэв бур, мый тэ локтін миянӧ, Пат, — яндысьӧмпырысь юрсӧ копыртӧмӧн шуис сійӧ. — Ме… аддзан… ме дзикӧдз нин бурді.
Пат довкнитіс юрнас сылы и нывкаяслы, быттьӧ сӧмын на найӧс казяліс.
— Тэ корӧмыд, и ме эг вермы не локны, — королева моз величавӧя шуис сійӧ. — Ме век кывзыся, кор менӧ корӧны мыйкӧ вӧчны.
Чарли кӧрис кӧртӧд увтіыс плешсӧ.
— Кори тэнӧ волыны?
Кор тайӧ вӧлі? — чуймис сійӧ.
— Нывка, кодӧс тэ тшӧктӧмыд звӧнитны телефон пыр меным, звӧнитіс войдӧрлун да шуис, медым ме вола субӧтаӧ видлыны тэнӧ, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — И вот аддзан: ме тані.
Сійӧ видзӧдліс Чарли вылӧ сідзи, быттьӧ вайӧ сылы зэв ыджыд жертва, код вӧсна сійӧ должен нэм чӧжыс аттьӧавны Патӧс.
Но детинкалы ньӧти эз вӧв окота босьтны жертваяс.
— Кывзы, тані кутшӧмкӧ ӧшыбка, — шуис сійӧ. — Ме некодлы эг тшӧктыв звӧнитны тэныд.
— Ак, сідзи! — ыпнитіс Пат. — Сідзкӧ, менӧ татчӧ энӧ корлӧй и тэ абу рад, мый ме локті?
Сідзкӧ, тэ ногӧн, ме пӧръяла?
— Пӧръялӧ, пӧръялӧ!
Ставсӧ пӧръялӧ! — сьӧлӧмсяньыс вашкӧдіс Нэнсилы пеляс Мери. — Некод сылы эз звӧнитлы!
Прӧстӧ сылы лои яндзим, мый сійӧ ньӧтчыд эз волы больничаӧ, вот сійӧ и локтӧма татчӧ.
— Мӧдарӧ, Пат, ме зэв рад, мый тэ локтін, — зілис Чарли лӧньӧдны скӧрмӧм нывкаӧс. — Ме зэв ёна кӧсйи аддзывны тэнӧ…
Сӧмын ме эг звӧнитлы, честнӧй кыв!
Ме некодлы эг тшӧктыв тэныд звӧнитны…
— Сідзкӧ ме муна, — решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань Пат. — Тэ здоров нин, тэ абу корӧмыд менӧ, и ме ньӧти ог кӧсйы сибдыны тэ дінӧ.
Чарли паськыда шевкнитіс кияссӧ:
— Некытчӧ ме тэнӧ ог лэдз!
Миян талун гӧсьтъяс дядя Джим воӧм честь кузя, и ми ставным зэв ёна корам тэнӧ кольччыны.
Со и нывкаяс корӧны жӧ.
Сідз ӧд, Нэнси, Мери, ті зэв радӧсь, мый локтіс Пат, и ті коранныд, медым сійӧ кольччис миян дінӧ.
Сідз ӧд?
Нывкаяс гӧгӧрвоисны сылысь волнуйтчӧмсӧ.
Нэнси первой шуис меліа:
— Но, дерт, Пат, тэ должен кольччыны миянкӧд.
И Чарлилӧн мамаыс ӧбидитчас, тэ кӧ мунан чай ютӧдз.
— Эн мун, Патриция, — шуыштіс и Мери, но зілис не видзӧдны вӧвлӧм пӧдругаыс вылӧ.
Пат полігтыр видзӧдліс жырсӧ.
Веськыда кӧ шуны, сылы ньӧти эз вӧв окота мунны сэтшӧм друг, сы бӧрын кор сійӧ сэтшӧм сьӧкыда мыніс гортсьыс.
Да и мамыс непременнӧ юалас, мыйла сійӧ локтіс сэтшӧм водз.
Но, мӧдар боксянь кӧ, лоны кортӧм гӧсьтӧн тайӧ ужаснӧй обществоас…
Но Чарли, буракӧ, ылӧдлӧ.
Дерт, сылы звӧнитлісны да корисны волыны сылӧн тшӧктӧм серти, но сійӧ яндысьӧ нывкаясысь да сы вӧсна оз кӧсйы висьтасьны.
Тайӧс думыштам бӧрын Пат дзикӧдз лои спокойнӧй.
Сылы кокньыдджык лои и сыысь, мый локтісны выль гӧсьтъяс, тайӧ пӧрйӧ весиг еджыдъяс.
Дерт, тайӧ эз вӧвны настоящӧй ледияс да джентльменъяс, кодъяс олісны Парк-авеню вылын да кодъяс дінӧ Пат вӧлі велалӧма, а сӧмын двӧйни Квинсияс, Джой Беннет да Василь асланыс батьясныскӧд — прӧстӧй рабочӧйяскӧд, но век жӧ тайӧ вӧліны еджыд йӧз.
И Пат кольччис.
Салли вайис зэв ыджыд блюдйын руалысь оладьяяс, патока да сур тыра кувшинъяс и тшӧктіс ставыслы пуксьыны пызан сайӧ.
— Ого, кутшӧм бур угощение!
Мивоккодь безработнӧйясыд оз быд лун вермыны тадзтӧ чӧсмасьны! — шуткаӧн шуис ичӧтик Квинси.
— Кутшӧм безработнӧйяс?
Мый йылысь ті висьталанныд? — тӧждысьӧмпырысь кӧрис синкымъяссӧ Салли.
— Кыдзи кутшӧм?
Да вот ми такӧд, — Квинси индіс Гирич вылӧ, — коймӧд лун нин гуляйтам.
Бур ещӧ, мый миянӧс прӧста вӧтлісны заводысь, а эз нуны полицейскӧй машинаӧн.
— Да, тайӧ пӧрйӧ миянлы прӧстӧ удача лои, — довкнитіс юрнас Иван Гирич. — Кор сійӧ сыщикыс заводитіс миянӧс видлавны ӧткӧн-ӧткӧн, ме чайті, мый миянлы не мынны.
— Господьӧ, мый нӧ тайӧ! — шуис Салли. — Сідзкӧ, ті кыкнанныд ӧні колинныд уджтӧг?
— Энлы, донаӧй, — шыасис ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Джим Робинсон, — мед миян другъясным висьталасны подробнӧйджыка, мый накӧд лои.
Квинси видзӧдліс ставыс вылӧ.
Джим, Маргрет Гоу, Беннет-бать, Цезарь…
А эстӧні, ӧшинь дорас, Чарли аслас пӧдругаясыскӧд.
Да, ставыс ас йӧз, позьӧ не повны…
Сійӧ надзӧник довкнитіс юрнас Гиричлы.
Ставыс ланьтісны, и Иван Гирич висьталіс сы йылысь, мый вӧлі куим лун сайын заводын ӧбеденнӧй перерыв дырйи.
Сійӧ висьталіс, кыдзи сійӧс да Квинсиӧс кыскисны контораӧ, кыдзи сэні найӧс юасис не сӧмын Коттон, но и сыщик, кодӧс, тыдалӧ, корӧмаӧсь специальнӧ сы могысь.
А сы бӧрын, кор тӧдмалісны, мый и Гирич и Квинси — профсоюзса членъяс, сыщик заводитіс мый йылысь кӧ вашкӧдчыны Коттонкӧд.
Сійӧ лайкнитіс юрнас да шуис — ӧні сылы ставыс гӧгӧрвоана: «Найӧ быдлаын нуӧдӧны антипатриотическӧй забастовкаяс, и вообщӧ тайӧ уджыс коммунистъяслӧн».
Та бӧрын найӧс шобисны и Гиричлысь аддзисны ичӧтик географическӧй атлас, кытчӧ вӧлі гижӧма мистер Ричардсонлысь нимсӧ.
Сэки и сыщик и Коттон мигнитісны ӧта-мӧдыслы, босьтісны атлассӧ да дыр юасисны Гиричлысь, кутшӧмӧсь сылӧн отношениеясыс мистер Ричардсонкӧд и тӧдӧ али оз сійӧ, мый Ричардсон нуӧдӧ заводъясын коммунистическӧй пропаганда.
— Но, ме найӧс куті видны да висьталі, мый тайӧ атлассӧ сетӧма школаас менам пилы велӧдысьыс, кодӧс ме ог и тӧд.
Пиӧй ваяліс меным ӧбед и ненарошнӧ кольӧма атлассӧ, а ме и босьті, — висьталіс Гирич.
— Молодеч, мый эн шӧйӧвош! — скӧрысь каллянсӧ чушкигтыр шуис Цезарь. — Ричи бӧрся и сідзи следитӧны, тайӧс ми тӧдам.
Оз ков, медым сылӧн нимыс лишнӧйысь казьтыссис полиция донесениеясын.
Ставнысӧ жугыльмӧдіс Гиричлӧн висьталӧмыс.
Сёрни эз клеитчы.
Джим Робинсон чӧв оліс да куритіс сигарета бӧрся сигарета.
Детинкаяс да нывкаяс пукалісны торйӧн ичӧтик пызан сайын ӧшинь водзын, зіля сёйисны оладьяс да сюся видзӧдісны ыджыдъяслӧн пызан вылӧ.
Салли котраліс ӧти дорсянь мӧд дорӧ, тшӧктіс не яндысьны да бура сёйны.
abu
— Дядя Пост! — ӧдзӧслань уськӧдчигмоз шуис Салли.
abu
Сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ да аддзис тӧдса оливкӧвӧй чудовище, кодлӧн пуклӧс вылас, быттьӧ бедь вылын лэбач, чурвидзис пӧрысь почтальон.
— Джемс Робинсонлы письмӧ, мэм, — картуз бердас вежливӧя инмӧдчылігтыр шуис сійӧ.
— Вайӧй сійӧс меным, дядя Пост. — Салли чышкис кисӧ партукас. — Джим ӧні тані, гортын.
— Прӧститӧй, мэм, ме эськӧ кӧсйи сетны сійӧс личнӧ аслыс Джемс Робинсонлы, — зэв официальнӧя, кыдзи сійӧ некор эз вӧчлы, шуис дядя Пост; сэки сійӧ тэрыба вӧрӧдыштіс нырсӧ.
Салли нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс сы вылӧ.
Сійӧ весиг неуна ӧбидитчыштіс сылы эскытӧм вӧснаыс.
— Олл-райт.
Пыр жӧ ме кора Джимӧс, — шуис сійӧ керкаӧ пыригмоз.
Кильчӧ вылӧ пыр жӧ петіс Джемс Робинсон.
— Хэлло, старина! — чолӧмалігмоз ӧвтыштіс кинас дядя Постлы Джемс. — Но и мича жӧ тіян экипажныд!
А кӧні нӧ менам важ друг Фиалкаӧй, кодӧс коркӧ ме вердлывлі сакарӧн?
— Кучиксӧ нин сылысь кульӧма, — жугыля шуис почтальон. — Ӧні миян пӧрысьястӧ пыдди оз пуктыны, да и техника вештіс бокӧ став ловъя ловсӧ. — Сійӧ копыртчис аслас пуклӧс вылын да корис сьылысьӧс ас дінас: — Тіянлы письмӧ, мистер Робинсон.
Марка сертиыс тыдалӧ — Рочмуысь.
Сӧмын ме кӧсъя тіянлы висьтавны: сійӧ веськавліс нин кодсюрӧлы киас.
Тӧдӧй тайӧс.
Метӧ тӧда, кытысь сійӧ локтіс миян почтаӧ и кӧні сэтшӧм дырсӧ ветлӧдліс.
Жаль, мый ме эг вермы сійӧс босьтны водзджык.
Джим Робинсон бергӧдлыштіс киас ӧкуратнӧя клеитӧм письмӧ;
письмӧ вылын вӧлі марка, кӧні вӧлі изобразитӧма мӧскуаса Кремль.
— Бура кужӧны следсӧ воштавны, чӧртъясыд! — шпыньмуніс сійӧ. — Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, дядя Пост, висьталӧмсьыныд.
Тайӧ зэв важнӧ.
Дядя Пост вашкӧдіс сьылысьлы дзик пеляс: — Ӧні сюсьӧн колӧ лоны, пиукӧй.
Тайӧ мӧскуаса марка вӧснаыс найӧ дасьӧсь голятӧ вундыны.
А тэ сайын лыддьыссьӧны нин кутшӧмсюрӧ грекъяс.
Джим серӧктіс, но эз весела.
— Уэлл, — шуис сійӧ. — Пырӧй, дядя Пост, керкаас юыштны сур.
Горштӧ кӧтӧдыштны.
Дядя Пост ӧвтыштіс еджыд юрнас: оз, сійӧ зэв ёна тэрмасьӧ, Горчичнӧй Райысь адресатъяс виччысьӧны почта.
И, кыдзи вӧвлывлі век, стартерӧн ноксьыштӧм бӧрын почтальон грымакылігтыр мӧдӧдчис водзӧ.
Джим Робинсон сэні жӧ, кильчӧ вылас, видліс письмӧсӧ и ещӧ зумышджык на пырис керкаӧ.
Гӧсьтъяс виччысьӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Вот, пӧлучиті Сӧвет Союзысь письмӧ, — шуис сійӧ. — Гижӧны менам роч другъяс, юӧртӧны медбӧръя выльторъяссӧ.
Гижӧны, мый Мӧскуаын главнӧй улича вылас заводитӧмаӧсь дзоридзавны нелямын вося пуяс, кодъясӧс ме дырйи на сӧмын садитісны.
Детинка, автозаводысь менам слесарь-друглӧн пиыс, помалӧма школасӧ зарни медальӧн да ӧні пырӧ университетӧ, историческӧй отделениеӧ.
А батьыс сылӧн регыд мӧдӧдчӧ мунны санаторийӧ Сьӧд саридз вадорӧ — шойччыны, лечитчыны.
— Слесарлӧн пиыс — университетӧ?!
— Слесарь — шойччыны шоныд саридз дорӧ?!
Вашкӧдчӧм шы кыліс пызан сайын, либӧ тайӧ ышловзисны Горчичнӧй Райысь гӧль йӧз?
Коді эськӧ вермис тайӧс висьтавны!
— Висьтав миянлы, Джим, ставсӧ, — здоров кинас сьылысьӧс ас дінас топӧдігтыр шуис Цезарь. — Тэ ӧд аддзан, йӧзыслы вывті окота тӧдмавны самӧй настӧящӧй правдасӧ.
— Да, мистер Робинсон, висьталӧй!..
Висьтав, Джимми! — кылісны терпитны вермытӧм гӧлӧсъяс.
— А то миянлы тані висьтавлӧны чӧрт тӧдас мый!
Джим Робинсон, ыджыд тушаа, муртса лэдзыштӧм, мудз пельпомъяса, прӧйдитчис жыр кузя, мыйкӧ мӧвпалігтыр видзӧдліс сьӧд да еджыд другъяслӧн сыланьӧ бергӧдчӧм чужӧмъяс вылас.
— Мыйсянь нӧ меным заводитнысӧ? — надзӧник шуис сійӧ ёнджыкасӧ ачыс аслыс. — Конгресс…
сэсся Мӧскуа…
Роч му… роч йӧз…
И негритянскӧй сьылысь Джемс Робинсон заводитіс висьтавны Горчичнӧй Райысь тайӧ челядьыслы ылі могучӧй канму йылысь, висьтавны правда, кодӧс найӧ кывзісны волшебнӧй мойдкывйӧс моз.
Пустыняын быдмысь вӧръяс.
Пӧим пиысь кыпӧдӧм каръяс.
Парламентын заседайтысь крестьянкаяс.
Каръясын фруктӧвӧй садъяс.
abu
Войтырлӧн упорство да вдохновение.
Метрополитенлӧн мупытшса дворечьяс.
Консерваторияын велӧдчысь корейскӧй рабочӧйяс.
Университет аудиторияясын узбекъяс, рочьяс, армяна, еврейяс, таджикъяс… ставсӧ найӧс сійӧ оз помнит, помнитӧ сӧмын, мый ставыс найӧ — настӧящӧй другъяс.
abu
Университетъясын студентъяс пӧлучайтӧны государствосянь денежнӧй отсӧг.
А тэ кӧ висьман, то тэ дінӧ локтас врач и кутас волывны быд лун да дон босьттӧг водтӧдас тэнӧ больничаӧ.
Челядьлы сетӧма мичаысь-мича садъяс да дворечьяс, на дінӧ волӧны учёнӧйяс, артистъяс да писательяс.
abu
И быд морт вермас бӧрйыны олӧмас сійӧ туйсӧ, коді сылы ёнджыка воӧ сьӧлӧм вылас.
abu
abu
abu
Сійӧ уськӧдіс дум вылас историясӧ еджыд кудриа юрсиа нывкалысь — метрополитен шахтаса проходчицалысь.
Сійӧ тӧдмасис нывкакӧд да весиг вӧлі сы ордын гортас.
Тайӧ нывкаыс лои парламентын депутатӧн, и сы дінӧ приём вылӧ волӧны йӧз асланыс став нуждаясӧн, и сійӧ велӧдчӧ, медым разбирайтчыны олӧмлӧн став вопросъясын.
abu
А ещӧ сійӧ тӧдліс Украинаысь прӧстӧй малярӧс, коді вӧлі ыджыд штат ыджда быдса областьын губернаторӧн.
И колӧ вӧлі аддзывны, кутшӧм тӧлкӧн веськӧдліс тайӧ малярыс аслас ыджыд овмӧснас, кутшӧм кужӧмӧн сійӧ бӧрйис йӧзсӧ!
Робинсон висьталіс кыдзсюрӧ, вуджліс ӧтиторсянь мӧдӧ, таті эз помавлы, а сэті висьтавліс вывті подробнӧя, но тыдалӧ вӧлі, мый сылы зэв окота висьтавны тані, тайӧ керкаас, став пукалысьяслы роч йӧз дінӧ, налӧн канму дінӧ ассьыс радейтӧмсӧ, роч йӧзӧн, налӧн канмуӧн восхищайтчӧмсӧ.
Оз, мед оз пӧръясьны татчӧс правительяс!
Рочьяс оз кӧсйыны война, Америка налы оз ков.
Налы зэв бура овсьӧ асланыс канмуаныс и ен мед отсалас налы бергӧдны ассьыныс уджъяссӧ.
abu
Найӧ стрӧитӧны каръяс, садитӧны садъяс, велӧдӧны челядьӧс — налы зэв бура тырмӧ уджыс ас орданыс, гортаныс.
Оз, роч йӧз оз кӧсйыны война, и сійӧ, Джим, клянитчӧ таын аслас олӧмӧн!
Сійӧ вӧлі канму сьӧлӧмын, и лунвылын, и рытыввылын, и быдлаын йӧзыс мирнӧя уджалісны…
— А Карпатыын ті энӧ вӧлӧй? — волнуйтчӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн юаліс Иван Гирич.
Сійӧ кывзіс водзлань ставнас нюжӧдчӧмӧн, и став кывъясысь бурджыка висьталіс сылӧн кучикнас топыда зэлӧдӧм гожъялӧм чужӧмыс.
Сійӧ нюжӧдчис Джимлань нетерпеливӧя да горша.
— Карпатыын?..
Энлӧй…
Да, да, дерт, ме вӧлі и Карпатыын и Закарпатьеын, — шуис Джим. — Ме вӧлі сэні ӧти сӧстӧм, лӧсьыдіник карын.
Энлӧй, кыдзи жӧ сылӧн нимыс? — Джим тэрыба гурйысьыштіс зепъясас. — Ага, со записнӧй книжка, татчӧ менам гижӧма. — Сійӧ восьтіс книжкасӧ. — Вот… Му-ка-чёв, — сьӧкыдпырысь шуис сійӧ тӧдтӧм кывсӧ.
— Мукачёв?
Тайӧ ӧд миян местаным! — украинаса кыв вылӧ казявтӧг вуджӧмӧн горӧдіс Гирич. — Василь, кылан?
Сійӧ вӧлӧма Мукачёвын!
— Кыла, батьӧ, — вочавидзис Василь, коді тожӧ волнуйтчис. — Сӧмын висьтав английскӧй кыв вылын, бать, а то тэ вунӧдчин, тэнсьыд оз гӧгӧрвоны, — содтіс сійӧ.
— Ок, извинитӧй менӧ, мистер Робинсон! — казяліс Гирич. — Ме садьӧс вошті радӧйла.
Да эн чӧв олӧй, висьталӧй, ен нимсянь корам, миян рӧдина йылысь.
Ме ӧд чужлі Верховинаын — кинад судзан Мукачёвӧдз!
— О, ме сэтшӧм рад, мый верма висьтавны тіянлы рӧднӧй местаяс йывсьыд! — нимкодьпырысь шуис Джим. — Сэні вывті-вывті лӧсьыд.
Ме дырйи стрӧитсисны быдса выль селениеяс, сиктъясын больничаяс, школаяс.
Долинаясын садитісны апельсинӧвӧй да мандаринӧвӧй пуяс, лӧсьӧдалісны выль виноградникъяс…
— Кылан, Василь: мандаринӧвӧй пуяс! — бара шуис Гирич.
— Кыла, батьӧ! — вочавидзис Васильлӧн гӧлӧсыс.
Детинка морӧснас ӧшӧдчис пызан вылӧ да эз вештыв синъяссӧ рассказчик вылысь.
— А Мукачёв дорса гӧраясын ме паныдасьлі ичӧтик пастухкӧд, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны Ужгородӧ, музыкальнӧй школаӧ, сы вӧсна мый сылӧн ыджыд способностьяс и сійӧ бура ворсӧ скрипкаӧн, — водзӧ висьталіс Джим.
— Пастух — музыкальнӧй школаӧ?! Кылан, Василь! — скӧр гӧлӧсӧн шуис Иван Гирич.
— Кыла, — кыліс жугыль вочакыв.
Тӧдіс кӧ эськӧ Джим Робинсон, кутшӧм биӧн сотӧ сійӧ тайӧ йӧзсӧ!
А гашкӧ, сійӧ и тӧдіс, тайӧ тӧлка, став мирас нималана негрыс, да нарошнӧ вӧчис ранаяссӧ, медым заставитны йӧзӧс действуйтны, тышкасьны, шедӧдны ассьыныс правояссӧ.
Коді эськӧ вермис висьтавны тайӧс?
37. РИЧИЛӦН ЛОКТӦМ
Эз ӧткодя кывзыны Джим Робинсонлысь висьталӧмсӧ школьникъяс.
Бэн да Вик Квинсияс, кодъяс коймӧд лун нин нинӧм эз сёйны, унджык внимание сетісны оладьяяслы, кӧть и кывзісны жӧ, мый висьталіс сьылысь.
Пат пукаліс вӧсни сьылісӧ нюжӧдӧмӧн да поліс вӧрзьӧдчыны.
Господьӧй енмӧй, кытчӧ сійӧ веськаліс?
Вӧлӧмкӧ, найӧ не сӧмын сьӧд кучикаяс, но и коммунистъяс!
И страшнӧй призракыс сылӧн, мый Парк-авеню вылын шусис «гӧрд опасностьӧн», вуджрасис сы водзын нюз пельпомъяса ыджыд тушаа морт образын.
Нывка чӧв оліс и весиг эз вочавидз Чарлилӧн надзӧник юасьӧмъяс вылӧ, коді век ӧтарӧ юасис, мыйла сійӧ нинӧм оз видлы.
Но и Патлӧн суседкаясыс тожӧ веськодьпырысь видзӧдісны оладьяяс вылӧ: и Нэнси, и Мери омӧля эскисны сійӧс, мый висьталіс Джим Робинсон, но сэтшӧм мича вӧлі сійӧ канмуыс, код йылысь висьталіс сьылысь, ылысса рочьяслӧн олӧмыс сэтшӧма торъяліс налӧн существуйтӧмысь, мый найӧ кывзісны лов шысӧ пыкӧмӧн да вермисны эськӧ кывзыны тадзи быдса вой.
«Вот кӧні ме эськӧ лои великӧй поэтессаӧн!» − ышлолаліс надзӧник Нэнси.
Василь кывзіс рассказсӧ вывті жугыля.
Сылы тайӧ эз вӧв мойдкывйӧн.
Канму, коді вӧлі ылын океан сайын — славяналӧн великӧй канму, кытысь вӧлі сійӧ ачыс, кӧні чужис сійӧ, чужисны сылӧн батьыс да дедыс.
Медводдза да медся естественнӧй кӧсйӧмӧн вӧлі чеччыштны местасьыс да котӧртны, лэбзьыны сійӧ канмуас.
Здук кежлӧ сійӧ вунӧдчыліс — думыштіс, быттьӧ сійӧ ас муас нин.
Но пыр жӧ пель чунӧдмӧн гораа кутіс сяргыны ӧшинь улын полицейскӧй мотоцикл, и детинка воис ас садяс.
Ыджыд, мучитана завидьтӧм, кодӧс тӧдӧ быдӧн, коді зільӧ мыйӧкӧ позьтӧмторйӧ, кыпӧдчис сыын.
И сы вӧсна сэтшӧм ёна корсисны Васильлӧн синкымъясыс да сэтшӧм жугыльӧсь вӧліны сылӧн синъясыс.
Джим Робинсон висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ вӧлі Мӧскуаын Первой май праздник вылын.
Тайӧ вӧлі томлунлӧн праздник, и нывъяс йӧктісны лыс лапъясӧн мичмӧдӧм площадьяс вылын.
Дзирдаліс шонді, тӧв шпарӧдіс алӧй флагъяс, а кор пемдіс, лыдтӧм-щӧттӧм бияс ӧзйисны кар весьтын да дзирдалысь контурӧн кытшалісны Кремльлысь древньӧй пемыд башняяссӧ. И сы мында вӧлі музыкаыс, сэтшӧм сьылысь да юргысь вӧлі карыс ставнас, мый сьылысь кутіс чувствуйтны асьсӧ рӧднӧй стихияас.
Сійӧ муніс уличаяс кузя да сьыліс став войтыркӧд ӧтлаын, и быд боксянь нюжӧдчисны сылань уна сё дружескӧй ки, и тӧдтӧм йӧз панлісны сыкӧд сёрни.
Ещӧ и ещӧ мыйсюрӧ дум вылас уськӧдліс сьӧд Карузо.
Матыстчис Салли, вӧрзьӧдіс сійӧс соскӧдыс.
— Джим, — шуис сійӧ, — и миян талун должен лоны музыка.
Эн вунӧд, мый тэ кӧсйин миянлы сьывны…
Но первой ми кывзыштам миян ичӧтик друг — Васильлысь — ворсӧмсӧ.
Сійӧ ворсас миянлы аслас скрипкаӧн.
И Салли меліа довкнитіс юрнас гӧрдӧдӧм детинкалы.
Ворсны тайӧ сьылысь дырйиыс, кодӧс тӧдӧ став мирыс!
Ворсны вот тадзи, некутшӧм нотаястӧг, дедыслӧн важ скрипкаӧн!
Василь полігтыр видзӧдліс батьыс вылӧ, Чарли вылӧ…
Но гӧгӧрбок клопайтісны нин ён рабочӧй кияс, горзісны челядь, и Василь петіс пызан сайысь да босьтіс скрипкасӧ, кодӧс кагаӧс моз вӧлі гартӧма ыджыд чышъянӧ.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Чикыш чивӧстӧм кодь ичӧтик, дрӧжжитысь звук петіс скрипкаысь.
Сы бӧрся пыр жӧ ёнмис да лэбыштіс мӧд, и со эзысь, хрустальнӧй звукъясыс киссьӧны нин, котӧртӧны, вӧтӧдӧны ӧта-мӧдсӧ и друг ставныс ӧтлаын качӧдчӧны да лэбалӧны вылын-вылын, кӧні свободнӧя гуляйтӧ тӧв, кӧні ветлӧны пырыстыдалана розӧвӧйкодь кымӧръяс да ӧшкамӧшка уна рӧма арка моз мыджӧ енэжсӧ.
Детинкалӧн кузь чуньясыс суставъясӧдыс едждӧдісны — сэтшӧм чорыда сійӧ кутӧ смычоксӧ.
Пӧсялӧм плешкыс лӧсталӧ; вомдоръясыс косьмисны.
Кутшӧм лӧсьыд да тӧдтӧм, но ставыслы дона сьыланкыв ворсӧ Василь!
Медбӧръя звукыс — ыджыда, морӧстырнад лолыштӧм кодь.
Василь аддзӧ ас водзсьыс пытшкӧс биӧн югдӧдӧм чужӧм.
— Аттьӧ тэныд, менам другӧй, ме пӧлучиті зэв ыджыд наслаждение, — шуис Джим Робинсон детинкалысь блед кисӧ кватитӧм бӧрын. — Тэнад — ыджыд музыкантлӧн душа, и тэ лоан сійӧн, клянитча аслам олӧмӧн!
А гӧгӧрбок клопайтӧны сідзи, мый вот-вот киссясны омӧлик керка стенъяс, и Васильлӧн батьыс гордӧя видзӧдӧ нимкодьысла яндысьысь пи вылас.
— А ӧні сьыв миянлы тэ, Джим, — каллянсӧ сюйигмоз да выль удовольствие кежлӧ лӧсьӧдчигмоз шуӧ Цезарь. — Тэ сьыв, а Джордж Монтье кутас тэныд аккомпанируйтны.
Нюмъялысь Джордж босьтӧ гитара.
Сьӧд чуньяс котӧртӧны струнаяс кузя.
Кылӧ небыд, бархат кодь аккорд.
Джим Робинсон петӧ жыр шӧрӧ.
Ӧні Горчичнӧй Райса олысьяс бара кыласны став мир пасьта нималысь гӧлӧс, гӧлӧс, кодӧн ӧткодя восторгайтчӧны корольяс, президентъяс да прӧстӧй йӧз.
Но сійӧ здукас гурйыв воссьӧ ӧдзӧс, и жырйӧ пырӧ выль гӧсьт.
— Мистер Ричардсон! — радпырысь горӧдӧ Салли да тэрыба мунӧ гӧсьтлы паныд. — Джим, другъяс, ті тӧдсаӧсь мистер Ричардсонкӧд.
Сійӧ Чарлилӧн велӧдысь, миян друг.
Ричи топӧдлӧ сылысь кисӧ да копыртчылӧ Джимлы.
— Жаль, мэм, но ме абу нин велӧдысь, — шуӧ сійӧ прӧстӧя. — Талун луншӧр кадӧ менӧ вӧтлісны удж вылысь.
Кодкӧ гораа акнитӧ, кодкӧ зымнитӧмӧн лэдзӧ чабыртӧм кулакъяссӧ пызан вылӧ.
Пат Причард пӧльзуйтчӧ сійӧн, мый ставыс занятӧсь велӧдысьӧн и весиг Чарли оз обращайт сы вылӧ некутшӧм внимание, да тювкнитӧ ӧдзӧслань.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык мунны!
Тырмас!
Ӧні тані кыптас зык, и сэки бур оз ло мистер Миллардлы, и мистер Сфиксилы, и ставыслы, коді вӧтліс Ричиӧс школаысь.
Сійӧ, Пат Причард, оз гӧгӧрво, мыйысь вӧтлісны Ричиӧс; Ричи — прамӧй преподаватель.
Но Ыджыд Босс, тыдалӧ, бурджыка тӧдӧ, мыйла оз позь видзны Ричиӧс школаын.
Ма шуӧ, мый Ыджыд Босс зэв сюсь и сійӧ некор нинӧм оз вӧч думышттӧг.
Кыдзи сійӧ, Пат, вермас тӧдны, мыжа али абу Ричи!
Со сійӧ локтіс татчӧ, тайӧ негръяс дінас, быттьӧ аслас керкаӧ, да здоровайтчӧ киӧн Салликӧд да сьылыськӧд, быттьӧ найӧ ӧткодьӧсь.
А найӧ, тайӧ сьӧдъясыс — настоящӧй гӧрдъяс.
Ӧні Пат аслас пельясӧн кыліс, мый йылысь найӧ сёрнитӧны да кыдзи ошкӧны Рочмуысь коммунистическӧй порядокъяссӧ.
Замокӧ волывлысь гӧсьтъяс оз прӧста шуны, мый негръяс — первой зыксьысьяс да бунтовщикъяс.
Неважӧн на миссис Сфикси туналіс, мый коммунистъяс босьтасны ас кианыс ставнас Америкасӧ, и сэки порядочнӧй ледилы ковмас новлыны трапье да аслыс пеславны белье.
А Чарли — дзик йӧй, видзӧдӧ аслас сьӧд кучика дядяыслы вом вылас да эскӧ ставсӧ, мый сійӧ сӧрӧ.
Весьшӧрӧ Пат лыддис сійӧс сэтшӧм развитӧйӧн да тӧлкаӧн.
Пӧжалуй, эсійӧ лунвывса Мэйсоныс ёна тӧлкаджык дай сэтшӧм мичаа пасьтасьӧ…
Татшӧм мӧвпъясӧн Пат Причард надзӧник петіс кильчӧ вылӧ.
Вӧлі дзик нин пемыд.
Некымын пӧнар да паныда лавкаысь усьысь би югӧр муртса югдӧдыштісны туйсӧ да тротуарсӧ.
Лавкалӧн восьса ӧдзӧсӧд Пат вермис аддзыны джадж весьтас ӧшлӧм кампет-хлопушкаяс — татчӧс челядьлысь медся донатор, ӧрешки мешӧк, няклялан резинкаӧн тыр кӧрӧбкаяс, вундалӧм чери, кодӧс жаритӧны скӧвӧрда вылын, да кык-куим рабочӧйӧс, кодъяс сёйӧны стойка дорын.
Ок, и мыйла сӧмын сійӧ муніс тайӧ Горчичнӧй Раяс!
Со кутшӧм тані пемыд да гажтӧм!
И кутшӧм страшнӧйӧсь тані йӧзыс!
И друг Патлӧн синъясыс аддзисны машина, коді сулаліс мӧдар бокса тротуар дорын.
Сылы неуна тӧдчыштісны тӧдса очертаниеясыс сійӧ автомобильыслӧн, кодын сылӧн мамыс ветлӧ Миллард фермаӧ да ваялӧ аслыс Босслы свежӧй кольк да рысь.
Оз, оз вермы лоны, медым сійӧ ӧшибитчис.
Со и югыд чехолыс чурвидзӧ бӧрса пуклӧс вылас.
Пат дрӧгнитіс.
И пӧшти сійӧ жӧ здукас автомобильсянь кыліс бура тӧдса, кӧрт гӧлӧс:
— Патриция, ме тэнӧ аддза.
Лок татчӧ, Патриция.
Небыдик воськовъясӧн Пат вуджис улича вомӧн да матыстчис автомобиль дінӧ.
Мамыс пукаліс руль сайын; сійӧ вӧлі заклёпка кодь шляпаа, кодӧс сійӧ век новліс, да руд перчаткиа.
— Пуксьы!
Нывка кывзысьӧмӧн пуксис.
Но Образцӧвӧй Механизм эз тэрмась вӧрзьыны места вывсьыс.
— Кор меным висьталісны телефон пыр, мый менам нылӧй муніс негр-детинка дорӧ, мый сійӧ воштӧма став яндзимсӧ да став приличиеяссӧ, ме эг эскы, — заводитіс миссис Причард. — Ме решиті ачым видлавны да ас синмӧн аддзывны, мый ставыс тайӧ лӧж да менам ныв йылысь лёк сёрни.
Ме эновті торт да салат вӧчӧм да локті татчӧ.
Ме аддзи дӧва Робинсон керкаысь би да кылі уна йӧзлысь гӧлӧсъяссӧ.
Висьталӧмыслӧн первой юкӧныс вӧлӧм збыль: керкаас вӧліны гӧсьтъяс.
Ме дырйи керкаас пырисны некымын морт — медся низкӧй положениеа негръяс да еджыдъяс.
Но ме век на эг эскы, мый тайӧ йӧз пӧвстас вермас аддзыны гаж менам нылӧй.
И вот ӧні ме аддзи, мый тайӧ тадзи.
Миссис Причард чӧв олыштіс да любуйтчыштіс сійӧн, мый сійӧ вӧрзьӧдіс нылыслысь сьӧлӧмсӧ.
Нылыс пукаліс юрсӧ лэдзӧмӧн да дрӧжжитіс.
— Аски жӧ ме сёрнитла Салли Робинсонкӧд.
Сійӧ должен юрас сюйны аслас детинкаыслы, мый пиыс сылӧн абу пара менам нывлы.
Детинка оз лысьт приглашайтны гӧститны Патриция Причардӧс, кыдзи кутшӧмкӧ сьӧд нывкаӧс.
Сійӧ да сылӧн мамыс кӧ оз гӧгӧрвоны тайӧс, ме юрас сюя налы, ме кужа внушитны сійӧс, кыдзи колӧ налы асьнысӧ кутны.
— Ма, найӧ эз приглашайтны менӧ… — полігтыр шуыштіс Пат. — Честнӧй кыв, ма…
Миссис Причард дрӧгнитіс:
— Мый?!
Тэ кӧсъян висьтавны, мый ачыд, ас окотанад, котӧртін тайӧ детинка дінас, вунӧдін ассьыд долгтӧ, эновтін мамтӧ да сылысь гӧсьтъяссӧ да мӧдӧдчин тайӧ сьӧд керкаас?
— Эг-эг, ма, ме эг ачым! — дорйысис Пат. — Меным кодкӧ звӧнитліс — ме ог тӧд коді — да шуис, мый Чарльз корис менӧ пыравны.
Но менӧ пӧръялӧмаӧсь.
— Сідзкӧ, тэнӧ пӧръялӧмӧн кыскисны тайӧ керкаас? — Кажитчис, мый Образцӧвӧй Механизмлы лои зэв нимкодь. — Сідз, сідз, зэв бур…
Негръяс пӧръялӧмӧн кыскӧны ас дінас еджыд нывъясӧс!
Бур, ставсӧ тайӧс лоӧ висьталӧма кодлы колӧ.
Мед ставыс тӧдласны!
Ме сэсся от вермы терпитны тайӧс.
Нылыс бӧрддзис.
— Мыйысь тэ бӧрдан?
Найӧ тэнӧ мыйкӧ вӧчисны?
Ӧбидитісны тэнӧ? — зэв яра уськӧдчис сы вылӧ мамыс. — Висьтав ӧдйӧджык, мый сэні, тайӧ Робинсонъяс ордас, вӧлі!
— Эз, ма, менӧ эз ӧбижайтны…
И сэні… сэні нинӧм эз вӧв…
Прӧстӧ сэні сёрнитісны…
Сёрнитісны Сӧветъяс йылысь… Рочму йылысь, — синвасорӧн шуаліс Пат. — Чарльзлӧн дядяыс пӧлучитӧма сэтысянь письмӧ…
— Со мый… — Миссис Причард зілис лоны кыдз позьӧ спокойнӧйджыкӧн. — Патриция Причард, тэ веськалӧмыд коммунистъяслӧн самӧй центрас, — торжественнӧя объявитіс сійӧ. — Тэ пӧръялін ассьыд мамтӧ и аслад кывзысьтӧм вӧснаыд тэныд ӧні ёна на ковмас шогсьыны.
Пат бӧрддзис.
Миссис Причард ӧзтіс фараяссӧ, и синъяснас скӧрысь дзирдалігтыр автомобиль чишнитіс-муніс Горчичнӧй Райысь.
38. БАРА ЫДЖЫД БОСС
Тайӧ вӧлі луншӧр кадысь ёна на водзджык.
Ми ӧні долженӧсь вунӧдны сы йылысь, мый субӧта рытӧ вӧлім Робинсонъяслӧн гӧсьтъясӧн, да бергӧдчыны субӧта асылӧ, кор Ыджыд Босс замок подъезд дорӧ, нималана шӧр нэмся ворота дорӧ, локтіс сы мында автомобиль, мый быдӧн эськӧ бура гӧгӧрвоис: Миллардлӧн — серьёзнӧй сӧвещанньӧ.
Збыльысьсӧ сідзи и вӧлі.
Веськыда кӧ шуны, сӧвещанньӧӧдзыс на замок кабинетын вӧлі карса неофициальнӧй кӧзяинлӧн майор Симсонкӧд, Коттонкӧд, сыщик Ньюменкӧд да кутшӧмкӧ ыджыд тушаа, но пельк том йӧзкӧд гуся встреча.
Том йӧз раминика сувталісны стен пӧлӧн да синсӧ эз вештывны асланыс владыкаяс вылысь.
Миллард кажитчис зэв скӧрӧн, и тайӧс чувствуйтісны ставыс, кодлы ковмыліс водзджык паныдасьлыны нин Ыджыд Босскӧд.
Весиг майор Симсон, тайӧ мусянь тэчӧмкодь, ыджыд тушаа бравӧй выправкаа образцӧвӧй служакаыс, коді некор нинӧмын эз падъявлы, некымынысь воштыліс ассьыс выдержкасӧ да заводитліс сӧрны мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн полицейскӧй достоинстволы.
Со и ӧні, детинка моз гӧрдӧдігтыр, сійӧ веськыда сулаліс Босс водзын да кывзіс лэчыд гӧлӧссӧ.
— Чайта, ті гӧгӧрвоинныд, майор, мый став тайӧ висьтъясыс сы йылысь, быттьӧ миян коммунистъяс ставныс иностранечьяс, — настӧящӧй сӧрӧм!
Тіян бӧръя аддзӧмторныд тырвыйӧ висьталӧ та йылысь.
Мый ті, например, верманныд шуны паныд тайӧ велӧдысь Ричардсоныслӧн либӧ сійӧ рабочӧйясыслӧн происхождение йылысь, кодъясӧс тіян сотрудникъясыд кыйисны заводын?
Тырвыйӧ американечьяс — со найӧ кодъяс!
— Ме чайта, сэр, мый найӧ прӧстӧ веськалісны роч коммияс да негръяс влияние улӧ.
Ме висьтавлі нин тіянлы, мый следъясыс нуӧдӧны эсійӧ сьӧд Карузо дінас.
Миян дамаяс садьсӧ воштӧны сійӧ сьылӧмысь, а сійӧ — медся главнӧй гӧрд агитатор.
Миян киясын вӧлі письмӧ, кодӧс сылы адресуйтӧма Мӧскуасянь.
Сэні висьтавсьӧ кутшӧмкӧ нелямын вося нинпуяс йылысь.
Явнӧ шифр.
Менам сотрудникъясӧй некымын час мысти тӧдмаласны сійӧс, и сэки унатор на лоӧ ещӧ ёнджыка гӧгӧрвоана.
— «Шифр, шифр»… — пинь пырыс шуыштіс Миллард. — Шифръясын тіян кодйысиг кості менам заводъясын коммунистъяс ставсӧ босьтасны ас кианыс.
Талун дворын негръяс вӧсна кось, аски листовкаяс да коммунистическӧй партияса руководительяскӧд йитӧд, аскомысь забастовка профсоюзнӧй деятельяс юрнуӧдӧм улын, а сэні, видзӧдан да, и кӧзяиныс абу нин тэ, а гӧрд мерзавечьяслӧн чукӧр!..
Эз прӧста Гувер шулывлы, мый миян АӦШ-ын коммунистъяслӧн агентъясыс миллионысь унджык. — И Босс чуньнас выразительнӧя гижтіс сынӧдас единица да квайт нуль.
Майор Симсон сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый лои дзик помидор кодь.
— Ми действуйтан, полковник, — кыдз позьӧ эсканаджык висьтавны зільӧмӧн шуис сійӧ, — ми уджалам, ми доръям национальнӧй честь.
Ӧні зэв сьӧкыд обстановкаыс, сэр.
Гӧрдъяслӧн идеяясыс тані зэв ёна паськалісны.
Ті асьныд тӧданныд, весиг сэтшӧм йӧз, кыдзи мистер Рендаль…
— Мый мистер Рендаль!
Мый ті кӧсъянныд висьтавны Рендаль йылысь? — друг зэв ёна скӧрмис Миллард. — Онӧ-ӧ нин кӧсйӧй ті убедитны менӧ, мый доктор Рендаль — коммунистическӧй партияса член?
Ті чайтанныд, ме эска татшӧм сӧрӧмыдлы!
— Фактъяс, сэр, куш сӧмын фактъяс, — гордӧя шуис майор. — Доктор Рендаль выписывайтӧ журнал «Совьет раша ту-дэй», сійӧ век ньӧбӧ «Нью рипаблик», сійӧ йитчӧма топыд дружбаӧн велӧдысь Ричардсонкӧд, сійӧ зэв частӧ волывліс выль курсса деятельяслӧн собраниеяс вылӧ, а ӧні сійӧ волывлӧ Робинсонъяслӧн сійӧ сьӧд вертепас…
— Ставыс тайӧ ещӧ оз на убеждайт менӧ, — скӧрысь паныд шуис Миллард. — Ме тӧда Рендальӧс ещӧ Гарвард серти на, ми вӧлім ӧти футбольнӧй командаынӧсь, и сійӧ петіс Шӧр Рытыввывса зэв бур, озыр семьяысь.
— Разрешитӧй, сэр! — Ньюмен кызӧктіс да Ыджыд Босс вылӧ почтительнӧя видзӧдігтыр петіс неуна водзлань. — Кора прӧщение, сэр.
Менам сотрудникъяслӧн даннӧйяс серти, мистер Рендаль ӧні сӧвещайтчӧ мистер Ричардсонкӧд сы йылысь, кыдзи сылы вочавидзны комиссиялӧн вопросъяс вылӧ, кодӧс ті чукӧртінныд талун.
— А, чӧрт! — эз вермы кутчысьнысӧ Миллард. — Тайӧ нин вывті!
— Ме эг весьшӧрӧ висьтавлы тіянлы, полковник, мый гӧрдъяслӧн идеяясыс шымыртісны населениелысь медся разнӧйсикас слӧйяс, — велӧдӧмӧн моз шуис Симсон, коді вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн, мый сыщик сувтіс сы дор.
Абу, кыдзи тыдалӧ, Ньюмен абу йӧй, ас кадӧ вайӧдіс фактъяс…
— О-кэй, — стрӧга шуис Миллард. — Ті энӧ кутӧй ньӧти ӧшибайтчыны, Симсон. — Сійӧ став тушанас бергӧдчис Коттонлань: — Мый тіян выльыс?
Управляющӧй, коді вӧлі аслас заводас сэтшӧм решительнӧй, кутіс став власьтсӧ ас киас, тані, Босс кабинетын, воштыліс ассьыс став самоуверенностьсӧ.
Сылӧн лӧсьыдтӧм, укшаль, но ён фигураыс друг лолі быттьӧ лытӧмӧн да студень кодь небыдӧн.
Сійӧ копыртіс юрсӧ да кыдзкӧ меліа видзӧдліс кӧзяин вылас.
— Ставыс на важыс, сэр.
Удж дон содтӧм йылысь, Мӧскуасянь радиопередачаяс йылысь сёрнияс…
Медбӧръя лунъясас — Джим Робинсон воӧмкӧд йитӧдын — волнуйтчӧмъяс.
Ставыс кӧсйӧны мунны бесплатнӧй концерт вылӧ, кодӧс сійӧ сетӧ карлӧн Асыввыв окраиналы.
Ветлӧны сёрнияс, мый сійӧ кутас висьтавлыны конгресс йылысь да Рочму йылысь, вот ставныс и писькӧдчӧны кывзыштны сійӧс.
Миллард зумыштчӧмӧн кывзіс.
— Тайӧ тіян делӧ, Симсон, — шуис сійӧ медбӧрын. — Вӧчӧй сідзи, медым негр ӧткажитчис концертсьыс…
Но концертыс кӧ век жӧ лоас, нинӧм вылӧ эн лэдзӧй Робинсонлы висьтавны речь.
Кутӧй тӧдвыланыд: тайӧ государственнӧй поручение, — содтіс сійӧ сэтшӧма тӧдчӧдӧмӧн, мый Симсон гӧгӧрвоис: сылӧн служебнӧй карьераыс ӧшалӧ сунис йылын.
— Ньюмен, доложитӧй мистер Миллардлы, мый вӧчӧма Робинсонӧн сетан концерт кузя, — пыр жӧ бергӧдчис сійӧ сыщиклань.
Ньюмен лӧсьӧдыштіс пинжак лацканъяссӧ:
— Ми сёрнитчим, сэр, театральнӧй, концертнӧй да лекционнӧй залъясӧн владейтысьяскӧд.
Ӧтияс, кыдзи мистер Тернер, пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, и асьныс эз кӧсйыны сетны помещениесӧ негрлы.
Мукӧдъяссӧ ковмис повзьӧдыштны, висьтавны, мый найӧс корасны федеральнӧй бюроӧ, да грӧзитыштны, мый кутасны обследуйтны налысь политическӧй платформасӧ…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Робинсонлы некытчӧ воштысьнысӧ, сэр.
Сэтшӧм ыджыд помещениесӧ, кутшӧм сылы колӧ, миян карысь сійӧ оз аддзы.
Сыщик тӧдчымӧн гордитчис аслас уджӧн.
— Бур, — довкнитіс юрнас Миллард. — Пӧжалуй, тайӧ пӧрйӧ ті петкӧдлінныд тырмымӧн оперативность, Симеон.
Но повторяйта: концертыс кӧ век жӧ лоас, не долженӧсь лоны некутшӧм выступлениеяс!
Сувтӧдӧй пикетъяс, ыстӧй залас ассьыныд йӧзтӧ, вӧчӧй мый кӧсъянныд, но эн лэдзӧй Робинсонлы сёрнитны.
Миян кадӧ сійӧ вывті опаснӧй оратор, и сійӧ речлӧн йӧлӧгаыс паськалас став Америка пасьта.
Оз ков повны правдалы синмас видзӧдӧмысь, джентльменъяс, — решительнӧя содтіс сійӧ.
— А… а ковмас кӧ босьтчыны оружиеӧ? — Симсон зілис не видзӧдны Босс вылӧ. — Йӧзыс кӧ век жӧ кутасны требуйтны, медым Робинсон сёрнитас?
— Кыдзи кужанныд, Симсон, — шуис Ыджыд Босс. — Кыдзи кужанныд.
«О чӧрт, лӧсьыд тэныд шуны «кыдзи кужанныдтӧ»!
Тэ кутан пукавны тані, кабинетад, да усьйӧдлыны миянӧс, а ми веськалам медся лёкинас, и йӧзыс вермасны чашвартны миянӧс, мыйкӧ кӧ лоӧ, кусӧкъяс вылӧ», думыштіс майор Симсон.
Но гораа сійӧ тайӧс эз шу.
Зилькнитіс телефон.
Миллардлӧн гортса секретарыс юӧртіс, мый библиотекаын чукӧртчисны нин комиссияса став членъяс.
— О-кэй! А эсійӧ!.. кыдз сійӧс…
Ричардсоныс локтіс? — юаліс Босс.
— Да, сэр.
Часджын кымын нин виччысьӧ орчча жырйын.
Симсон копыртчыліс.
Ньюмен вӧчис знак тэрыб вӧраса молодечьяслы, и найӧ, быттьӧ команда серти, торйӧдчисны стен бердысь да салдатскӧй воськолӧн петісны кабинетысь.
— Сюркнялінныд пель саяныд, мый висьталіс Босс? — юаліс налысь Ньюмен, кыдзи сӧмын найӧ петісны ӧдзӧс сайӧ.
— Сюркнялім, сэр! — ӧттшӧтш равӧстісны молодечьяс.
— Аткинсон вежӧ Холфинӧс почта вылын.
Вегени да Байнд мунасны механическӧйӧ.
Рендальлысь керкасӧ наблюдайтны поручайта Кинглы.
Поль Вебстер мунас Робинсонъяс керка дорӧ Дулитлкӧд ӧтлаын.
Кристенсен, Купер да Доббс кутасны ветлӧдлыны Горчичнӧй Райӧд.
Телефон-автоматъяс бӧрся наблюдение, кыдзи и век, Чинн да Барлет киын.
Книжнӧй киоскъяс дорӧ сувтӧдӧй йӧзӧс сизимӧд запаснӧйысь.
Клариса Бемӧс ыстӧй сійӧ кварталас, кӧні олӧны Гирич да Беннет.
Сэні сулалӧны нин зонъяс дас нёльӧд основнӧйысь, но колӧ неуна выльмӧдыштны аппаратсӧ…
Ньюмен распоряжайтчис, быттьӧ ыджыд сражение водзвылын полководец.
Сы серти, мый Симсон век ӧтарӧ шыльӧдышталіс уссӧ, да сы серти, мый нервничайтӧ-мысла сылӧн тіраліс чужӧмбаныс, Ньюмен гӧгӧрвоис, мый на водзын сулалӧ ыджыд да сьӧкыд удж.
Ставыс должен вӧлі лоны боевӧй дасьлунын.
Да и йӧзыслӧн должен лоны сэтшӧм впечатление, быттьӧ «гӧрдъяс» вот-вот кыпӧдчасны.
Тайӧ выгӧднӧ разнӧй боксянь.
И сійӧ горӧдышталіс начальник тонӧн, тормошитіс да чирышталіс ассьыс молодечьяссӧ да мыйвынсьыс зілис петкӧдлыны ассьыс оперативностьсӧ.
А тайӧ кадӧ замок библиотекаын, Шӧр нэмъяс дырся кодь тупу панельяса, паськӧдӧм вом кодь камина ыджыд гажтӧм жырйын, кӧні вӧлі мича переплётъяса уна сюрс небӧг, кодъясӧс Миллард керкаын некод эз лыддьы, — тайӧ библиотекаас чукӧртчис комиссия.
«Кутшӧм нӧ тайӧ комиссия?» пыр жӧ юаліс эськӧ сэтшӧм морт, кодлы быдтор окота тӧдны.
И мелі Мак-Магон старшӧйсянь, либӧ Хомерсянь, либӧ слабиник да нежнӧй мисс Вендикссянь сійӧ дзик пыр жӧ эськӧ тӧдмаліс, мый комиссиясӧ чукӧртіс попечительскӧй сӧветса председатель мистер Миллард, мый тайӧ комиссияас пырӧны попечительскӧй сӧветса членъяс да некымын педагог, кодъяслӧн мӧвпъясыс тырвыйӧ надёжнӧйӧсь да лӧсялӧны правитысь партиялӧн политическӧй установкаяскӧд.
«А мыйла нӧ чукӧртчис комиссияыс?» бара эськӧ юаліс сійӧ жӧ мортыс.
И сэки эськӧ сылы эз нин сэтшӧм меліа, а весиг неуна дӧзмӧмпырысь вочавидзисны эськӧ, мый, тыдалӧ, сэр оз лыддьы газетъяс дай вообщӧ ылын американскӧй действительностьсянь, мӧд ногӧн кӧ сэр эськӧ тӧдіс, мый Америка пасьта государственнӧй аппаратын, школаясын да университетъясын особӧй комиссияяс прӧверяйтӧны служащӧйяслысь да педагогъяслысь «лояльностьсӧ», мый пӧра нин лӧсьӧдны АӦШ-ын благоприятнӧй обстановка да бырӧдны вреднӧй настроениеяссӧ, кодъяс локтӧны Европа асыввывсянь.
Воспитайтны американечьяслысь том поколениесӧ, коді составляйтӧ, кыдз шуасны, нациялысь дзоридзьяс, ми долженӧсь сетны, сэр, сӧмын збыль преданнӧй йӧзлы, кодъяс вылӧ донъялӧны америкаса войтырлысь традицияяссӧ, сэр, да оз лэдзны тыртны челядьлысь юрсӧ вреднӧй коммунистическӧй чепухаӧн.
Стон-Пойнт карын, тайӧ благополучнӧй американскӧй карас, кутшӧмъяс канмуас уна сюрс, лоины «гӧрдъяс».
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ!
Тӧдмалӧма, мый ӧти том морт, американскӧй флотса вӧвлӧм офицер, кодлы поручитісны нуӧдны карса школаын литература курс, преступнӧя пӧльзуйтчис аслас положениеӧн да заводитліс внушитны челядьлы вреднӧй идеяяс, кодъясӧс сійӧ босьтӧма фронт вылын, роч военнӧйяскӧд другасигӧн.
Попечительскӧй сӧвет оз вермы тайӧс терпитны водзӧ, сэр.
Попечительскӧй сӧвет чорыда шуис мынтӧдчыны тайӧ том, но зэв опаснӧй педагогсьыс.
Попечительскӧй сӧвет торъя письмӧӧн ӧлӧдас и мукӧд штатъясса просвещение кузя отделъясӧс медым найӧ эз босьтны служба вылӧ том мортӧс, кодлӧн нимыс Роберт У. Ричардсон.
Дӧвӧленӧсь-ӧ ті объяснениенас, сэр?
Тырмымӧн-ӧ бура висьталӧма тіянлы общӧй обстановка йывсьыс?
Абуӧсь-ӧ тіян ещӧ содтӧд вопросъяс, сэр?
Но весиг медся неспокойнӧй мортлӧн мукӧддырйи вошӧ окотаыс юасьны вывті подробнӧя.
Тадзи лои эськӧ и сійӧ мортыскӧд, кодлы быдтор окота тӧдны: сійӧ воштіс эськӧ став тайӧторъяс дінас быдсикас интерес да, сылы дзик тырмымӧн лоины эськӧ сетӧм объяснениеясыс.
Библиотекакӧд орчча зэв ичӧтик жырйын, коді вӧлі дзик монашескӧй келья кодь да кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі библиотекарлы занимайтчӧм вылӧ, ӧшинь вылысь синъяссӧ вештывтӧг важӧн нин пукаліс сійӧ том мортыс, код вӧсна чукӧртчис комиссия.
Юношалӧн кодь вӧсньыдик фигура, сӧдз сюсь синъяс, мича, энергичнӧй чужӧм.
Кужысь кияс, спринтерлӧн кокъяс, медбур университетскӧй форвардлӧн тренируйтӧм телӧ да сэк жӧ мича, сӧстӧм душа, став благороднӧйыслы восьса сьӧлӧм.
Сӧмын грубӧй да лёк йӧз вермисны скӧравны Роберт У. Ричардсон вылӧ.
Доктор Рендаль, кодӧс нарошнӧ эз корны комиссияас, эз прӧста шу аслас радейтана ёртыслы:
— Тэ вывті прамӧй, менам пиӧй.
Тэ кодьясыс налы оз ковны.
Налы колӧны гангстеръяс.
«Налы» — сідзкӧ Ыджыд Босслы, судья Сфиксилы да уна мукӧдъяслы, кодъяс веськӧдлісны канмуӧн.
Тайӧ асылас Ричи зілис лоны дзик спокойнӧйӧн.
Эз, тайӧ эз вӧв экзамен виччысьӧм кодь.
Тайӧ вӧлі ёна лёкджык, и том велӧдысь тӧдіс, мый замокысь петас «комми» клеймоӧн — штатъясса кӧзяевалы медся страшнӧй клеймоӧн.
Татшӧм клеймонад сылы не нин аддзыны уджтӧ не сӧмын школаысь, но и вообщӧ некытысь.
Пӧрысь мамыс…
О, сылы отсаласны ёртъяс!
Тані, Америкаын, уна нин сэтшӧм йӧзыс, кодъясӧс ӧтувтӧ ыджыд, настоящӧй дружба; тайӧ дружбаыс чужӧ тышкасян биын, фронт вылын, ӧтувъя тышын.
И Ричи паныдаліс сыла ыстӧм Хомерӧс сэтшӧм спокойнӧя, мый Хомер чуймӧмӧн да скӧрысь сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
«Энлы, ангелӧй, регыд тэ он ло ангел кодь спокойнӧй!» скӧрысь мӧвпаліс Хомер, кор колльӧдіс том велӧдысьӧс библиотекаӧ.
Пызан весьтӧ, кӧні тырыс куйлісны зэв мича кыз небӧгъяс, кыпӧдчӧмаӧсь Миллардлӧн нёль пельӧса паськыд пельпомъясыс.
Бӧб моз видзӧдӧ ӧти точкаӧ, кыдзи и век, унзіль Уорвик.
Водзвыв киргӧ скӧрысла да вомгорулас бормочитӧ еджыд, полнолуниедырся тӧлысь кодь гӧгрӧс Сфикси.
Парк Бийл тӧчитӧ лэчыд пилаӧн мича гыжъяссӧ да думсьыс арталӧ шансъяссӧ гренджеречьяслӧн футбольнӧй командалысь, коді ворсӧ вежалунӧ стонпойнтсаяслы паныд.
Скупа топӧдӧма вомдоръяссӧ мисс Вендикс, коді шочиника видзчысьӧмӧн видзӧдлывлӧ Хомерлӧн жугалӧм ныр вылӧ.
Йи моз лӧсталӧ ӧчкиыс Мак-Магонлӧн, кӧть сійӧ и дась быд здукӧ пӧртны олӧмӧ Босслысь любӧй приказание, мед сӧмын сійӧ петкӧдлас кинас, мый колӧ вӧчны.
Ни ӧти друг абу.
Ни ӧти честнӧй, сӧстӧм чужӧм.
— Мистер Ричардсон, тіянлы дӧверитісны воспитывайтны том американскӧй гражданаӧс.
Ті пӧръялінныд дӧвериесӧ…
Развращайтысь влияние…
Вреднӧй мӧвпъяс…
Тіян политическӧй воззрениеясныд…
Тӧдсаӧсь уна фактъяс…
Миллардлӧн гӧлӧсыс, кажитчис, поткӧдліс жырсьыс сынӧдсӧ юкӧнъяс вылӧ.
Чирзан гӧлӧсӧн да скӧрысь, кыдзи и век, заводитіс сёрнитны Сфикси:
— Комиссия кӧсйӧ сетны тіянлы некымын вопрос, Ричардсон.
Комиссия кӧсйӧ тӧдмавны аслыс некымын факт.
— Пӧжалуйста, сэр, — шуис Ричи, коді вӧлі век сэтшӧм жӧ спокойнӧй.
— Кутшӧм небӧгъяс ті сетлінныд заводса рабочӧйяслы?
Эсканныд-ӧ ті енлы?
Именнӧ кодкӧд ті йитчӧмныд Сӧветскӧй Рочмуын?
Ті коммунист?
Мисс Вендикс шуыштіс яндысьӧмсорӧн да полігтыр:
— Збыль-ӧ, мый ті ӧбедайтӧмныд «Маджестик» отельын бокӧвӧй дамакӧд?
И кор Ричи сійӧ юалӧм вылӧ вочавидзис, мый сійӧ збыль вӧлі сідз, мисс Вендикс кылӧдіс синъяссӧ да никӧстіс:
— Кутшӧм вичкоӧ ті ветланныд, сэр?..
Ак, некутшӧмӧ онӧй!
Мистер Мак-Магон, кора тіянӧс, гижӧй, тайӧ вывті важнӧ…
Тайӧ зэв ёна мешайтӧ мортлӧн внутренньӧй Красоталы да Гармониялы…
Миллард кӧсӧя видзӧдліс сы вылӧ, и велӧдысь пыр жӧ ланьтіс.
Ачыс Ыджыд Босс вӧлі конкретнӧй да стрӧг:
— Частӧ-ӧ ті волывланныд левӧйяслӧн митингъяс вылӧ?
Выступайтланныд-ӧ речьясӧн?
Кодъясӧс менам заводъясса рабочӧйяс пӧвстысь ті кыскинныд асланыд партияӧ?
Пырӧ-ӧ тіян программаӧ еджыдъяс да сьӧдъяс костын равенство, кодӧс ті проповедуйтанныд?
Ричилы окота вӧлі видчыны — ёна, лёкысь, матросъяс моз, кыдзи видчылісны судно вылын сылӧн подчинённӧй морякъясыс.
Но сійӧ век жӧ зілис асьсӧ кутны.
— Менам политическӧй взглядъясӧй тіянлы тӧдсаӧсь, — Босс вылӧ да сылӧн подручнӧйяс вылӧ повтӧг видзӧдігтыр шуис сійӧ. — Ме — мирлӧн салдат.
Став мувывса войтыръяс мынтысисны вывті донӧн — уна миллион морт олӧмӧн.
Ӧні му вылын став честнӧй йӧзыс тӧдӧны, мый фашизмлӧн настӧящӧй источникыс — ті, джентльменъяс, кодъяс шедӧданныд власьт да озырлун, доранныд рабочӧйясӧс кандалаясӧн, рӧзӧританныд войтырсӧ, нуӧданныд Америкаӧс выль войнаӧ.
Тіян комиссияныд зільӧ бырӧдны менӧ, мырддьыны менсьым олӧм вылӧ средствояс, янӧдны менсьым честьӧс кыдзи мортлысь да американецлысь.
Ме ог пов тіянысь! — Ричи веськӧдчис. — Тайӧ ті поланныд меысь.
Ті горзанныд: «гӧрдъяс», «коммунистъяс», «Сӧветъяс», а збыльысьсӧ тайӧ ті поланныд йӧзкостса возмущениеысь, тіраланныд, мый и миянын и став мирын войтыр кутас требуйтны, медбӧрын, ассьыс правояссӧ да справедливость.
И тайӧ лоӧ зэв нин регыд, джентльменъяс, и сэки ті бурӧс эн виччысьӧй…
Велӧдысь вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ да радпырысь аддзис, кыдзи бледӧдісны да скӧрысла вежыньтчисны тшӧг джентльменскӧй чужӧмъяс, кыдзи полӧмсорӧн видзӧдліс Сфикси.
— Ті свободнӧйӧсь, мистер Ричардсон, — шуӧ Ыджыд Босс.
И том велӧдысь гӧгӧрвоӧ, мый збыльвылас петкӧдлӧны тайӧ кывъясыс.
39. КЛАДБИЩЕ ВЫЛЫН
Тайӧ жӧ асылас дядя Постлӧн оливкӧвӧй автомобильыс сувтіс Мак-Магонъяслӧн коттедж дорӧ, коді вӧлі Верхньӧй карын.
Тыдалӧ, дядя Постлӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ аслыспӧлӧс основаниеяс сы вылӧ, медым босьтчыны нуны корреспонденциясӧ карлӧн сійӧ юкӧнӧ, кытчӧ векджык нуалӧ мӧд почтальон.
Но ті кӧ думыштанныд, мый тайӧ вӧлі корреспонденцияяслӧн быдса чукӧр, то ті ёна ӧшибитчанныд.
Оливкӧвӧй чудовище ветліс сэтчӧ дзик ӧти письмӧ вӧсна.
Колӧ шуны веськыда, мый видзӧднысӧ тайӧ вӧлі зэв вульгарнӧй письмӧ, конверт вылас вӧлі гулю да незабудка ветка; и дядя Пост видлаліс сійӧс да дивитӧм моз мурӧстіс.
Но сійӧ век жӧ матыстіс вом дорас ассьыс нималана пӧлянсӧ.
Пӧлян чукӧстӧм шыӧ пыр жӧ воссис коттеджлӧн ӧшиньыс да тыдовтчис миссис Мак-Магонлӧн, кыдзи и век, неуна повзьӧмкодь чужӧмыс.
— О, да тайӧ дядюшка Пост! — успокоитчӧм бӧрын меліа шуис сійӧ. — Спунерыс нӧ висьмис али мый, мыйла нӧ ті сійӧс вежинныд, дядя Пост?
— Эз… да, мам, — ассьыс нырсӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, пидзӧсас кучкалігтыр да ассьыс юрси пратьсӧ нетшкигтыр вомгорулас шуыштіс пӧрысь почтальон. — Тайӧ ме сідзи, случайнӧ, мэм…
— Письмӧяс али газетъяс? — Директорлӧн гӧтырыс привычнӧя чургӧдіс кисӧ.
Но ни письмӧ, ни газетъяс сійӧ эз пӧлучит.
— Извинитӧй, мэм, талун тіянлы нинӧм абу. — Дядя Пост бара мыйвынсьыс нетшыштіс ассьыс юрси пратьсӧ. — Кора прӧститны, тайӧ ме прӧста видлалі пӧлянӧс, — падъялӧмӧн содтіс сійӧ.
Миссис Мак-Магон жалитӧмпырысь видзӧдліс старик вылӧ. — «Выжывыс нин вӧдитӧ коньӧрӧс», кажитчӧ, висьталісны сылӧн синъясыс.
Дядя Пост кызӧктіс да муртса эз лэбышт автомобильсьыс.
Но эз на удит директорлӧн гӧтырыс пӧдлавны ӧшиньсӧ, кыдзи сійӧ бара заводитіс упражняйтны ассьыс пӧлянсӧ.
Лёкнога шыяс паськалісны улича пасьта, повзьӧдлісны курӧгъясӧс да шызьӧдісны найӧс, кодъяс надейтчисны пӧлучитны муса йӧзсянь юӧр.
— Кытчӧ нӧ сійӧ вошӧма, тайӧ збой великомученицаыс? — скӧрысь да вомгорулас шуис пӧрысь почтальон да кутіс тутсыны кык пӧв гораджыка.
Индюк, коді гуляйтіс директорскӧй коттедж решетка сайын, сэтшӧма скӧрмис да пӧльтчис, мый, кажитчӧ, сійӧс вот-вот босьтас висьӧм.
И буретш сэки, кор дядя Пост дзикӧдз нин воштіс лачасӧ да лӧсьӧдчис бӧр мунны аслас чудищеӧн, мыччысис сійӧ, кодӧс чуксаліс дядя Пост.
— Тэ вӧсна, нывка, менӧ муртса эз чайтны йӧйӧн! — заводитіс висьтавны Кэтлы пӧрысь почтальон, но сэк жӧ тшӧк ланьтіс.
Кэтлӧн киясыс, пидзӧсыс да весиг чужӧмыс вӧліны гыжъяссьӧмаӧсь вирӧдз, апельсин рӧма кудриыс дзугсьӧма, и сы вылӧ код тӧдас кыдзи ӧшйыштӧма вӧлі юрси пратяс кутчысьӧм чераньвезйӧссьӧм бант.
Юбкаыс да ковтаыс вӧлі косяссьӧмаӧсь некымынлаті.
Но Кэт, кажитчӧ, нинӧм тайӧс пыдди эз пукты да зэв спокойнӧя кайис пуклӧс вылӧ дядя Пост дорӧ.
— Кӧні нӧ тэ татшӧмасӧ вермин гыжъяссьынысӧ? — уськӧдчис сы вылӧ пӧрысь почтальон.
— Тайӧ ме петі слухӧвӧй ӧшинь пыр гаражысь, — ньӧти яндысьтӧг гӧгӧрвоӧдіс Кэт. — Школааныс мунтӧдзыс найӧ кутісны менӧ, игналісны гаражӧ да шуисны: мед пӧ ме сэні пукышта да кыдз колӧ тшыгъялышта.
Но, меным тайӧ абу страшнӧ, менам сэтчӧ важӧн нин заптӧма ящикӧ сукар; он и тӧдлы мися — ковмас.
А кор ме кылі тіянлысь пӧлян шытӧ, дядя Пост, ме гӧгӧрвои, мый ті татчӧ энӧ прӧста локтӧй, и куті писькӧдчыны-петны…
Дерт, тайӧ абу зэв кокни — петны вевт костӧд.
Неуна гыжъяссьышті…
Эм меным мыйкӧ? — И сійӧ эз вермы терпитнысӧ да видзӧдліс почтальон вылӧ.
Дядя Постлы окота лои неуна дэльӧдыштны нывкаӧс.
— Энлы, код йылысь тэ тайӧ висьталан? — сійӧ вӧчис чужӧмсӧ сідзи, быттьӧ чуймис. — Гӧгӧрвоӧд меным, пӧжалуйста, коді тайӧ «найӧыс»?
— Ок, дядя Пост, да ті зэв бура ставсӧ тӧданныд!
Найӧыс — менам вок Фэйни да сылӧн ёртыс — Мэйсон…
Эм тіян мыйкӧ меным, дядя Пост? — Терпитны вермытӧмысла Кэт инас эз ӧшйы.
— Энлы, а мыйысь нӧ вокыд да сылӧн другыс игналісны тэнӧ гаражас? — Дядя Пост ньӧти эз тӧд, мый вӧчсис нывка пытшкын. — Мыйла тэныд ковмис писькӧдчыны вевт пыр?
— Ок, господьӧй, да сы вӧсна, мый сэксянь, кор миян детинкаяс тӧдмалісны, мый ме заводиті дружитны Робинсон дор сулалысь ребятакӧд и… и… сылӧн компанияысь ӧти сьӧд детинкакӧд, Рой да Мэйсон менӧ быдсяма ногыс мучитӧны…
Вот босьтісны талун да и игналісны… — Кэт заводитліс лапйӧдлыны кузь синлысъяснас да нориника шуис: — А ӧні ті менӧ мучитанныд, дядя Пост…
Тыдалӧ, тіян эм мыйкӧ меным вылӧ, а ті онӧ сетӧй…
Сэки дядя Пост эз нин вермы кутчысьнысӧ.
Сійӧ перйис аслас сумкаысь незабудкаяса да гулюа письмӧ, код йылысь вӧлі висьталӧма нин водзынджык, да сетіс сійӧс нывкалы.
Но письмӧсьыс Кэт некутшӧм вульгарнӧйтор эз аддзы.
Ӧд сійӧ нэмын тайӧ вӧлі первой письмӧ, кодӧс адресуйтӧма «Мисс Кэтрин Мак-Магонлы», и сылы вывті мичаӧн кажитчисны конверт вылас и еджыд гулюыс, и грубӧя серпасалӧм незабудка чукӧрыс.
Дядя Пост, тыдалӧ, гӧгӧрвоис нывкалысь радлунсӧ, сы вӧсна мый эз шу ни ӧти шмонитана да броткана кыв, кодъясӧс сійӧ дасьтыліс, и кыв ни джын шутӧг довкнитіс сылы юрнас да кутіс вайӧдны действиеӧ ассьыс автомобильсӧ.
— Дядя Пост, сӧмын ті энӧ сералӧй, ме тіянлы мыйкӧ кӧсъя висьтавны. — Кэтлӧн вӧлі зэв сӧстӧм да яндысяна гӧлӧс. — Тайӧ письмӧыс… тайӧ сійӧ детинкасяньыс, коді дружитӧ Чарли Робинсонкӧд…
Сійӧ зэв прамӧй, дядя Пост, сета честнӧй кыв…
Сӧмын миян кӧ кывласны, мый сійӧ меным гижӧ, сылы бур оз ло.
Найӧ веськыда сёясны сійӧс таысь, дядя Пост.
— Да мый тэ, нылук!
Киӧй ни кокӧй мед оз вӧрзьыны, ме кӧ кодлыкӧ висьтала та йылысь! — Пӧрысь почтальонлӧн дзикӧдз вӧрзис сьӧлӧмыс. — Тайӧ тэ вӧчин зэв буртор, мый он зывӧкты мӧд рӧмаяссӧ, кыдзи Верхньӧй карысь став джентльменъясыс да ледиясыс.
Ме век чувствуйті мый тэ настӧящӧй ас морт.
И дядя Пост топӧдліс прӧщайтчигас нывкалысь кисӧ да лэбыштіс водзӧ.
Мый вӧлі гижӧма незабудкаяса письмӧын, ми ог вермӧй висьтавны.
Тӧдам сӧмын, мый кор Кэт лыддис сійӧс, кутіс юасьны мамыслысь, кыдзи мӧвпалӧны семьяса членъяс колльӧдны локтан субӧта рыт.
Ас йывсьыс миссис Мак-Магон шуис, мый мунас евангелисткаяслӧн собрание вылӧ, папа йылысь сійӧ нинӧм на эз вермы висьтавны, а детинкаяс, тыдалӧ, кыдзи и век, пышъясны гортысь да кутасны шӧйтны код тӧдас кӧні сёр рытӧдз.
Тайӧ сведениеясыс, тыдалӧ, тырвыйӧ бурмӧдісны Кэтлысь сьӧлӧмсӧ, сы вӧсна мый кузь лунтыр сійӧ брӧдитіс керкаӧд да отсасис мамыслы торйӧн нин кыпыда да радпырысь.
И сюрис кӧ эськӧ Мак-Магонъяс керкаысь сэтшӧм морт, коді веськӧдіс эськӧ Кэт вылӧ внимание, сійӧ эськӧ непременнӧ казяліс нывкалысь аслыссикас видсӧ.
Но, Кэт шуд вылӧ, школаса директор керкаын некод эз видзӧдлывлы ичӧтик ныв вылӧ, и Кэт ньӧти повтӧг вермис корсюрӧ инмӧдчывны морӧс бердас, кӧні ковточка улас куйліс гулюа письмӧ.
«Стӧч кӧкъямыс часын…
Сьӧд ангел дорын…
Католическӧй шойна…» вашкӧдіс сійӧ гусьӧник.
Сӧмын эськӧ мед тӧдлытӧг удайтчис петны керкаысь!
Нывка сэтшӧм ёна мӧвпаліс та йылысь, мый пӧшти пыдди эз пукты балябӧжас чорыда косьыштӧм. Тадзи сійӧс «гӧститӧдіс» мелі вокыс школаысь воӧм бӧрын.
— Вот сюсь дряньыд! — Рой Мэйсон дорӧ шыӧдчӧмӧн шуис том джентльмен. — Тэ сӧмын любуйтчышт сы вылӧ!
Ми игналім сійӧс гаражӧ да кыкысь бергӧдім ключсӧ, а сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, бара нин шныряйтӧ керкаӧд, мыйкӧ сплетничайтӧ, мыйкӧ кывзысьӧ, кыдзи сійӧ век вӧчлӧ…
Но, аски ме ещӧ мыйкӧ крепыдджыкӧс думышта! — кӧсйысис сійӧ.
— Н-да, сюсь нывка. — Рой сёрнитіс весиг ошкӧмӧнмоз. — Татшӧмыд и ем пыс пыр петас!
— Сідзи и виччысь, мый сійӧ миянлы бара неприятностьяс вӧчас! — скӧрысь шуис Фэйни. — Ме ог вермы виччысьны, кор нин старик мӧдӧдас сійӧс пансионӧ.
Олӧмыс сыкӧд эз ло.
Ветлӧдлан да век дзоръялан…
— Но, тӧдан, тэ сэтшӧма сійӧс велӧдін кольӧм пӧрйӧ, мый сійӧ нэм чӧжыс оз вунӧд тайӧс да дугдас сплетничайтны, — эскӧдіс Рой.
Кэт омӧля интересуйтчис сійӧн, мый мӧвпалӧны сы йылысь тайӧ кык другыс.
Тӧдчымӧн ёнджыка сійӧс интересуйтіс вопрос, корджык детинкаяс мунасны гортысь да кытчӧджык найӧ мунасны.
Стӧч вит часын мамыс мӧдӧдчис тӧдса дама дінӧ, кодкӧд лӧсьӧдчисны сэсся мунны собрание вылӧ.
Батьыс муніс автомобильӧн Гренджерӧ ворсны гольфӧн.
Детинкаяс колины гортын кӧзяинъясӧн, куритісны батьыслысь сигаретаяссӧ, юисны виски, коді коли батьыслӧн субӧтаса порцияысь, ворсісны картіӧн; Фэйни пӧръялӧмӧн босьтіс Ройлысь медбӧръя ветымын центсӧ, а сэсся найӧ дӧзмисны ставсьыс таысь да заводитісны корсьны ассьыныс векся жертвасӧ.
Но жертваыс вӧлӧма мудерджык да водзвыв дзебсьӧма сідзи, мый детинкаяс корсисны керкасӧ ставнас, дворсӧ и гаражсӧ, но век жӧ эз аддзыны «проклятӧй шпионкаӧс».
А «шпионка» пӧльзуйтчис аслас ичӧт тушаӧн да сійӧ кадас зэв лӧсьыда поздысис стеннӧй шкаплӧн улыс джаджйӧ и сэтысянь вермис кывзыны да аддзыны ставсӧ, мый вӧчисны да сёрнитісны вокыс да сылӧн другыс.
Медбӧрын Ройлы дышӧдіс корсьысьны керка пасьта, корсьны кутшӧмкӧ нывкаӧс.
— Эновт! — шуис сійӧ Фэйнилы. — Ӧні миянла воас Том, и ми мӧдӧдчам замоклань.
Тайӧ ёна интереснӧйджык сы дорысь, медым пукавны тані да бертлӧдлыны тэнад чойыдлысь кияссӧ.
— А тэ чайтан, мый Патриция мунас видлыны Робинсонӧс? — юаліс Фэйни: — Босьтас да медбӧръя здукас вежас думсӧ дай.
— Оз веж, — увереннӧя вочавидзис Рой. — Кӧть недыр кежлӧ да ветлас.
Сылы ӧд абу лӧсьыд мукӧдъяссьыс, сы вӧсна мый сійӧ ӧнӧдз на эз видлы сійӧс больничаас.
А миянлы ӧткодь, мед сӧмын сійӧ пырас керкаас.
Сыщик сэсся кужас нин кыскыны Патрициялысь ставсӧ, мый сылы колӧ.
— Сылы зэв нимкодь лои, кор ме висьталі, мый именнӧ Пат мунас Робинсонъяс ордӧ, — шуис Фэйни. — Муртса эз чеччышт!
«Тайӧ пӧ ті вывті бура думыштӧмныд, ребята».
И Фэйни радпырысь серӧктіс.
Улича вылын сибдӧм гӧлӧсӧн тутӧстіс автомобиль.
— Том воис!
Вай ӧдйӧджык!
Детинкаяс котӧрӧн петісны керкаысь, весиг эз босьтны фуражкаяссӧ.
Стеннӧй шкаплӧн ӧдзӧсыс надзӧник воссис.
Мыччысис апельсин рӧма кудриа юр, и Кэт гусьӧник петіс аслас дзебсянінысь.
Ӧшиньӧд тыдаліс мисьтӧминик тӧдтӧм «форд», коді сувтіс налӧн керкалы паныд.
Маслӧӧсь комбинезона кутшӧмкӧ детинка пукаліс руль сайын да сёрнитіс Фэнианкӧд.
Рой вӧлі паськӧдчӧма-пуксьӧма нин мышса пуклӧс вылас.
Шоперкӧд неуна сёрнитыштӧм бӧрын Фэйни тожӧ пуксис ёртыскӧд орччӧн, и автомобиль, сук сьӧд тшын лэдзигтыр, мӧдӧдчис Мак-Магонъяс резиденция дінысь.
— Ӧні, мисс, верманныд спокойнӧя мунны, кытчӧ тіянлы колӧ, — кок чунь йылас сувтігмоз да каминводзса рӧмпӧштан пыр асьсӧ внимательнӧя видзӧдалігтыр гораа шуис Кэт. — Ок, гыжнаыс кутшӧм!
Дюймӧн-джынйӧн кымын лоӧ! — шога ышловзис сійӧ. — Со и нырыс и чужӧмыс гыжъяссьӧмаӧсь.
Быттьӧ канькӧд косяси!..
Нывка заводитліс мавтны гыжнасӧ пинь весалан пастаӧн, но лои ещӧ омӧльджык.
Медбӧрын сійӧ решитіс ӧвтыштны кинас «боевӧй прошлӧйлӧн» туйяс вылӧ да мӧдӧдчис ас олӧмас медводдза свидание вылӧ.
Шондіыс пуксис нин, кор Кэт матыстчис католическӧй шойналӧн монументальнӧй воротаяс дорӧ.
Турунсянь да дзоридзьяссянь ӧвтіс кӧдзыд уль руӧн, рытъя рӧмыдын торйӧн нин бура тӧдчисны решеткаяс, мавзолейяслӧн куполъяс, склепъяслӧн узора ӧградаяс.
Нывка муніс главнӧй аллея пӧлӧн, полігтыр видзӧдлывліс гувывса памятникъяс вылӧ, из урнаяс да крестъяс вылӧ.
Йӧзыс сэні вӧлі этша, да и найӧ тэрмасисны петны.
Мыйла ковмис Джон Майнардлы индыны Кэткӧд свиданиесӧ шойна вылын, сійӧ и ачыс, кӧнкӧ, эз тӧд.
Прӧстӧ кызь цента ӧти небӧгын, кодӧс сійӧ лыддис, висьтавсис сы йылысь, мый медся романтическӧй встречаясыс овлӧны шойнаяс вылын, и тайӧ романыслӧн геройыс аслас сьӧлӧмшӧр дамаыскӧд свиданиесӧ назначитліс кутшӧмкӧ выль гу дорын.
Сьӧд ангел вӧлі пыдын шойна вылын, бокиса туйясысь ӧти вылын.
Тайӧ вӧлі гуыс том нывкалӧн, коді виис асьсӧ шудтӧм любовь вӧсна, и Стон-Пойнтса став том йӧз тӧдісны сылысь историясӧ да не ӧтчыд волісны сійӧ гу вылӧ.
Ветлісны сёрнияс, мый тӧлыся июнься войясӧ покойнича петӧ гусьыс венечувса еджыд платтьӧа, ветлӧдлӧ шойнаӧд да корӧ бур йӧзӧс, медым найӧ отсалісны корсьны сылысь сьӧлӧмшӧрсӧ.
Ичӧтик повтӧм Кэт вылысь полӧмысла киссис пӧсь, сьӧд ангел дінӧ вотӧдз сійӧ дасысь кӧсйыліс бергӧдчыны да пышйыны бӧр некытчӧ видзӧдлытӧг.
Сӧмын сійӧ мӧвпыс, мый сійӧс виччысьӧ Джон да мый бӧрыннас Джон кутас серавны сылысь полӧмсӧ, кутіс сійӧс позорнӧй пышйӧмысь.
Но и ачыс свиданиеыслӧн геройыс чувствуйтіс асьсӧ эз бурджыка.
Джон локтіс сьӧд ангел дорӧ урчитӧм часысь ёна водзджык.
Кор вӧлі югыд на да гӧгӧр вӧліны йӧз, детинка чувствуйтіс асьсӧ зэв бура да нимкодясис, мый Кэткӧд паныдасьны сійӧ бӧрйис сэтшӧм поэтическӧй да аслыссикас места.
Да и Джон вӧлі занят сійӧн, мый, кияснас выразительнӧя шенасигтыр, думсьыс да весиг гораа повторяйтіс ӧти зэв мича фраза, кодӧс сійӧ гижис сійӧ жӧ романсьыс.
Тайӧ фразасӧ сійӧ гӧтӧвитчис шуны Кэтлы да тайӧн нэм кежлас пӧкӧритны сылысь воображениесӧ.
Сідз, Джон ветлӧдліс туй кузя сьӧд ангел да мукӧд мраморнӧй да бронзӧвӧй памятникъяс дорӧд, сьӧлӧм дінас кисӧ театральнӧя топӧдлігтыр гораа декламируйтіс да аслыс ачыс кажитчис романса герой кодьӧн.
Но кор ланьтісны посетительяслӧн гӧлӧсъясыс, кузь вуджӧръяс водісны памятникъяссянь да ӧвтыштіс уль руӧн, Джонлы сьӧлӧм вылас кыдзкӧ эз ло лӧсьыд.
Сьӧд ангел видзӧдіс сы вылӧ джуджыд гуранъяса синъясӧн да скӧрысь кыпӧдліс кисӧ.
Орччӧн тыдаліс озыр склеплӧн сьӧд восьса ӧдзӧсыс, и Джонлы кажитчис, мый кӧнкӧ пыдын из поскӧд кайӧ еджыд паськӧма фигура.
Призракъяс да кулӧм йӧз йылысь зэв уна рассказъяс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс, воисны сылы юрас.
Пиньясыс сылӧн заводитісны надзӧник таркакывны.
Сійӧ кынмис места вылас, эз вермы вӧрзьӧдчынысӧ.
Кажитчис, мый кодкӧ страшнӧй сувтіс мышкас, и Джон кӧ вӧрзьӧдчас, сійӧ пырысь-пыр жӧ кутчысяс сылы балябӧжас.
Друг кыліс кышакылӧм шы, и мыйкӧ еджыд муртса вуджӧртіс сьӧд ангел сайын.
Век матынджык, матынджык…
Джонӧс быттьӧ кӧдзыд ваӧн киськыштісны, гыжъясыс сатшисны кипыдӧсас.
Дзӧрысь да муртса тыдыштысь призрак сувтіс сьӧд ангелкӧд орччӧн.
— Джон, тайӧ тэ? — кыліс Кэтлӧн дрӧжжитан гӧлӧсыс.
Джон воис ас садяс да кыдз мый вермис зілис не петкӧдлыны ассьыс полӧмсӧ.
Шуд вылад, кыкнанныс вӧлі сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый эз видзӧдны сы вылӧ, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны.
Мӧдарӧ, кыкнанныс яндысисны висьтасьны, мый полӧны, да кыкнанныс чайтісны, мый сы местаын кӧ эськӧ вӧлі мӧдыс, некор эз повзьы.
И нывка и детинка вӧліны сэтшӧм радӧсь паныдасьӧмыслы, мый дыр кыв ни джын шутӧг кутісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ.
Ӧні весиг сьӧд ангел кажитчис налы бурӧн да ньӧти эз вӧв страшнӧй.
Медбӧрын паніс сёрнисӧ Джон.
— Кэт… — шуис сійӧ оръявлана да торжественнӧй гӧлӧсӧн, — Кэт, тэ менам дзик ӧти шудӧй!
Тэ — шампанскӧйлӧн менам медбӧръя бокал… — Сійӧ топӧдліс веськыд кисӧ сьӧлӧм бердас.
Тайӧ и вӧлі романысь нималана фразаыс.
Романын героиня пыр жӧ усьліс геройлы ки вылас да объявляйтліс асьсӧ нэм кежлас победитӧмаӧн.
Но шойна вылын, сьӧд ангел водзын нинӧм татшӧмыс эз ло.
Кэт видзӧдліс детинка вылӧ рӧмыдас сьӧдӧн кажитчысь синъяснас да прӧста юаліс:
— Ох, Джон, а тэ юлін коркӧ шампанскӧйсӧ?
— Эг, — шуис Джон. — Менам батьӧй уна юліс, а меным… меным, тӧдан-ӧ, эз на сетлыны…
Но ме, буракӧ, тӧда, мый сійӧ весиг чӧскыдджык на «кока-колысь», —
abu
тэрыба содтіс сійӧ.
— «Кока-колысь»! — ышловзис Кэт. — Миян детинкаяс чӧсмасьӧны, а ме ог нин тӧд, кор видлі.
Джонлӧн став рыцарскӧй чувствоясыс вӧрзисны.
— Сідзкӧ, пыр жӧ мунам аптекаӧ, и ме закажита тэныд сы мында порция, мыйта тэныд колӧ, — шуис сійӧ. — Менам эм быдса куим доллар, кодӧс ме пӧлучиті батьсянь чужан лунӧ.
Кэт довкнитіс юрнас:
— Огӧй, сӧмын огӧ талун.
Ме ӧд локті сӧмын здук кежлӧ…
Кадыс менам вывті этша, а миянлы колӧ сы мында тор йылысь на сёрнитны…
Сійӧ тэрыба висьталіс Джонлы, мый сылы удайтчис кывны стеннӧй шкапын пукалігӧн.
Детинка зумыштчис.
— Тэ весиг он тӧд, кутшӧм тайӧ ставыс серьёзнӧ, Кэт, донаӧй! — шуис сійӧ. — Джем Робинсон воӧмсянь карын став сыщикъясыс быттьӧ дом йылысь мынтӧдчисны.
И Чарлилысь керкасӧ, тыдалӧ, следитӧны…
Но мыйла нӧ сэтчӧ гартӧны Пат Причардсӧ, ме ог гӧгӧрво.
— Ме ог жӧ тӧд, — шуис Кэт. — Тӧда сӧмын, мый сэтчӧ кӧ нырнысӧ сюйлісны миян детинкаяс — Фэйни да Рой, сідзкӧ нинӧм бурсӧ эн виччысь…
А тэ сёрнитлін батьыдкӧд? — тӧждысьӧмсорӧн юаліс сійӧ Джонлысь.
Сійӧ довкнитіс юрнас.
— Ковмис сыкӧд вель ёна сёрнитны! — Джон серӧктіс, и пиньясыс сылӧн югнитісны пемыдас. — Менам старик тӧдлӧма, мый карын ставыс ӧткажитчӧмаӧсь сетны помещение Джемс Робинсонлӧн концерт вылӧ, и первойсӧ тожӧ кӧсйис шуны, мый сылӧн залын — танцы.
Но ме сійӧс янӧді, шуи сылы, мый ми, сьӧд кучикаяс, долженӧсь отсавны ӧта-мӧдлы, а не йӧктыны полиция пӧлян шы улӧ…
Но, сійӧ и кылӧ сетчис.
Аски асывнас ме кыска миянӧ Джордж Монтьеӧс, и мед найӧ сёрнитчӧны батькӧд, кутшӧм лун кежлӧ назначитны концертсӧ.
Бать кӧсйысис сетны ассьыс медся ыджыд залсӧ, кодӧс сійӧ сдайтлӧ вечеринкаяс вӧчӧм вылӧ.
Сӧмын ковмас сэні мыйсюрӧ выльног вӧчны.
Тайӧс ми ас выланым нин босьтам. — Сійӧ копыртчис апельсин рӧма кудри дорӧ: — Но, Кэт, тэ ме вылӧ он скӧрав?
Аддзан, ме вӧчи ставсӧ, мый тэ тшӧктін.
Кэт довкнитіс юрнас:
— Тэ молодеч, Джон!..
Ой, ме весиг ог вермы виччысьны сійӧ лунсӧ, кор лоас концерт!
Менам батьӧй потас скӧрысла, кор тӧдлас, мый Джемс Робинсон век жӧ пӧлучитіс помещение!
Кӧнкӧ ылын кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис ӧкмысысь.
Кэт акнитіс:
— Сэтшӧм сёр!
Господьӧй, меным кад котӧртны!
— Ме колльӧда тэнӧ, — жугыля шуис Джон.
— Эн, эн, йӧймин али мый тэ! — повзис нывка. — Друг миянӧс аддзасны миян детинкаяс либӧ суседъяс пӧвстысь кодкӧ!
Джон скӧрысь чегъяліс кияснас кутшӧмкӧ ньӧр.
— О Кэт, ме сэтшӧма виччыси тэнӧ! — шуыштіс сійӧ да муртса эз бӧрддзы, — а тэ мунан нин…
Тэ еджыд, а ме сьӧд, и миянлы оз позь аддзысьлыны…
Кодзувъяс югӧр улын Кэт аддзис, мый сылӧн доршасьӧ синваыс.
— Сӧрӧм! — скӧрысь шуис нывка. — Сійӧ оз позь ӧні, сы вӧсна мый ми челядь и миянӧс ставныс мучитӧны.
А вот регыд ми быдмам и ог кутӧй лэдзны ыджыдавны миян вылын…
Эн шогсьы, Джон, кора тэнӧ, а то и ме бӧрддза…
Сійӧ кокньыдика чеччыштіс, и Джон кутіс чувствуйтны, быттьӧ лэбач кокыштіс сылысь чужӧмсӧ.
— О Кэт, тэ менам шампанскӧйлӧн медбӧръя бокал! — вашнитіс Джон, сы вӧсна мый аслас олӧмлӧн тайӧ торжественнӧй минутас нинӧм бурджыксӧ думыштны сійӧ эз куж.
40. СЬӦД КАРУЗОЛӦН КОНЦЕРТ
Помещениеӧн владейтысь Бэн Майнард ачыс шуліс сійӧс «Колорадолӧн танцевальнӧй клубӧн», но Стон-Пойнтса олысьяс тӧдісны ёнджыкасӧ «Пӧрысь Майнардлӧн вертеп» нимӧн.
Тайӧ вӧлі сарай кодь зэв ыджыд пу строение; сэні вӧліны скамьяяс да напитокъяслы стойкаяс, коді неуна лӧсьӧдыштӧм бӧрын вермис лоны сценаӧн.
Код тӧдас, мыйӧн действуйтіс Джон Майнард батьыс вылӧ, но факт коли фактӧн: старик ачыс звӧнитіс телефон пыр Джордж Монтьелы да висьталіс, мый окотапырысь сетас залсӧ Джемс Робинсонлысь концертсӧ пуктӧм вылӧ да весиг босьтас ас вылас «Колорадоӧс» переделайтӧм да мичмӧдӧм кузя став расходъяссӧ, кодъяс лоӧны татшӧм знаменитость выступайтӧм вӧсна.
Талы содтӧд, сійӧ ещӧ кӧсйысис вайны аккомпанируйтны кытыськӧ медбур концертнӧй рояль.
Джордж Монтье решитіс лоны помӧдзыс честнӧйӧн.
— А ті онӧ полӧй, старик, мый Джим вӧсна тіян лоасны неприятностьяс? — веськыда юаліс сійӧ Майнардлысь. — Босс да сылӧн компанияыс кеслӧны пиньсӧ Робинсон вылӧ конгресс вӧсна да уна мукӧдтор вӧсна…
И вермас лоны, мый Робинсон кутас сьывны мыйсюрӧ сэтшӧмӧс, мый абу сюйӧма программаас.
Бэн Майнард шуыштіс каллянсӧ вомсьыс перйытӧг, мый ставныс, кодъяс кӧть мыйкӧ неуна гӧгӧрвоыштӧны, долженӧсь отсавны ӧта-мӧдыслы.
— И сэсся, ме ордӧ волісны нин кутшӧмкӧ типъяс, — содтіс сійӧ, — повзьӧдлісны менӧ и полицияӧн и расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроӧн, но ме абу полысьяс рӧдысь.
Висьталі налы, мый помещениеыс менам и ме сійӧс сета, кодлы кӧсъя, и сэсся тшӧкті налы весасьны менам керкаысь…
Менам пиӧй зэв скӧр вӧлӧма. — Майнард гӧлӧсын кыліс серам. — Ме чайті, мый сійӧ менам дзик темпераменттӧм и нинӧмӧн оз интересуйтчы, а сэки сійӧ сэтшӧма кутіс видчыны тайӧ молодчикъясыс вылӧ, мый ме сійӧс ӧдва-ӧдва ланьтӧді.
— Но, менам мог вӧлі веськыда висьтавны тіянлы, Бэн, — шуис Монтье, — а вӧчинныд ті благороднӧя да смела. И ме Джим Робинсон нимсянь да став миян йӧз нимсянь зэв ёна аттьӧала тіянӧс.
— О-кэй, другӧй!
Сӧмын медым меным да менам пилы вӧліны бур билетъяс.
— Та вӧсна верманныд не тӧждысьны, — шуис Джордж.
Стон-Пойнт ызгис да жӧдзис, быттьӧ зэв ыджыд ткацкӧй фабрика.
Сійӧ кадсянь, кор Бэн Майнард, «Колорадо» заллӧн карын известнӧй владелец, ӧшліс быдлаӧ афишаяс, кодъяс юӧртісны, мый локтан вежалунӧ мирӧвӧй сьылысь Джемс Робинсон выступитас «Колорадоын» карса гӧль йӧзлы, став керкаясын — Горчичнӧй Райса лачугаяссянь Парк-авеню вывса палатаясӧдз — сёрниясыс мунісны тайӧ концерт йывсьыс.
Концерт вылӧ веськавны думсьыныс кӧсйисны дзик ставныс.
Весиг «дас куим семействоса» медся элегантнӧй представительницаяс мучитісны ассьыныс мужикъяссӧ да вокъяссӧ помтӧм корӧмъясӧн — кӧть мед мый, а судзӧдны билетъяс нималана негрлӧн выступлениеяс вылӧ.
Кутшӧм долыд лоӧ тӧвнас, Нью-Йоркын, ошйысьыштны аслад приятельницаыдлы, быттьӧ тӧдлытӧг гарыштны: «Меным сэтшӧм шуд уси таво тулыс, донаӧй: миян карӧ воліс ачыс Робинсон, и ме кывзі сылысь сьылӧмсӧ», да любӧпырысь аддзыны, кыдзи великосветскӧй пӧдругаыс завидьысла лӧзӧдас.
Быдӧн тӧдісны, мый билетъяссӧ разӧдны сьылысь поручитіс уджтӧмалысьяслы, кутшӧмкӧ велӧдысь-вольнодумецлы, кодӧс вӧтлӧмаӧсь школасьыс, да аслас негритянскӧй другъяслы.
Ставыс тайӧ донъявсис кыдзи карса кӧзяевалы восьса вызов да зэв ёна скӧрмӧдліс «дас куим семействоса» мужскӧй представительясӧс.
Найӧ быдсяманогыс павкӧдісны ассьыныс дамаяссӧ концерт вылӧ мунӧмысь, коді лоӧ енмыс тӧдас кӧні, Асыввывса окраинаын, да кӧні лоӧны енмыс тӧдас кодъяс — гӧль йӧз да негръяс.
Ачыс Ыджыд Босс зэв лёкысь видзӧдӧ тайӧ ставтор вылас и он на тӧд, мыйӧн помасяс тайӧ концертыс.
Шуӧны, мый тайӧ негрыс пӧ — гӧрд агитатор, а тайӧ кӧ збыль сідзи, миян йӧз оз вермыны терпитны татшӧмтортӧ, и, дерт, лоӧ зык да шум, и сы вӧсна лоӧ бурджык, донаӧй, тэ кӧ сійӧ рытсӧ олан гортын.
Сфикси виллаын да Бийллӧн ичӧтик палаццоын мунісны татшӧм сяма жӧ сёрнияс.
Но тані семействоса батьяс тӧдісны бурджыка, мыйӧ вермас вайӧдны концерт, да сы вӧсна категорическӧя эз тшӧктыны асланыс гӧтыръясыслы да нывъясыслы мунны «Колорадоӧ».
Кӧть эськӧ Ричи, Квинси, Беннет да Джинлӧн став мукӧд другъясыс зілисны, медым концерт вылӧ билетъяс веськалісны сӧмын Асыввыв окраинаса олысьяслы — рабочӧйяслы да гӧль йӧзлы, но мыйкӧ мында билет, код тӧдас кыдзи, веськалӧма Верхньӧй карса особнякъясӧ и весиг веськалӧма сэтшӧм йӧз киӧ, кодъяс эськӧ ньӧти эз ковны.
Например, кор билетёръяс, кодъясӧс «Колорадо» ӧдзӧс дорӧ сувтӧдіс Бэн Майнард, кутісны прӧверяйтны билетъяс, то йӧз пӧвстысь аддзисны уна полицейскӧйясӧс да сыщикъясӧс, кодъяс вежӧмаӧсь паськӧмнысӧ.
Билетёръяс кӧсйисны висьтавны та йылысь кӧзяиныслы либӧ Джордж Монтьелы, коді вӧлі концерт вылын главнӧй распорядительӧн, но йӧзыс век содіс и содіс, и найӧ сідзи эз и вермыны эновтлыны ӧдзӧс дорысь ассьыныс местаяссӧ.
Важӧн нин Асыввыв окраина эз аддзыв татшӧм съездсӧ.
Став уличаыс «Колорадо» водзын вӧлі тырӧма йӧзӧн да автомобильясӧн.
Тані вӧліны и медся бӧръя шикарнӧй модельяс, и важмӧм «фордъяс», кодъяс ассьыныс нэмнысӧ олӧмаӧсь нин, и фермерскӧй полугрузӧвикъяс.
Уличасӧ праздник дырйи моз вӧлі югдӧдӧма, лавкаясын да аптекаясын тырыс вӧліны ньӧбасьысьяс, кодъяс тэрмасисны юыштны содӧвӧй, закуситны либӧ подкрепитчыны мыйӧнкӧ спиртнӧйӧн.
Пельӧсъясын зырсисны йӧз, кодъяс эз пӧлучитны билетъяссӧ, но век жӧ мӧвпалісны кыдзкӧ-мыйкӧ веськавны концерт вылӧ.
Сюсь фотограф збоя вузавліс дас центысь сьылысьлысь фотографияяссӧ.
Кутшӧмкӧ оратор — жилеткаа, кодӧс пасьталӧма клетчатӧй дӧрӧм вылӧ, — газированнӧй ва улысь прӧстмӧм цинкӧвӧй ящик вылӧ кайӧмӧн немуджтӧмъяслы висьтавліс Джемс Робинсонлысь биографиясӧ да юӧртіс, мый ӧні сьылысь — мир конгресс вылын став угнетённӧй войтыръяслӧн представитель.
Киысь киӧ вуджис «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» номер, кытчӧ вӧлі печатайтӧма нималана сьылыськӧд интервью.
Тайӧ интервьюас Джемс Робинсонӧс вӧлі шуӧма «гӧрдъяслӧн» агентӧн, мый сійӧ пӧлучитіс Мӧскуасянь сё сюрс доллар штатъясын коммунистическӧй пропаганда нуӧдӧмысь.
Тайӧ интервьюсӧ лыддьысьяс пӧвстысь ӧтияс сералісны да шмонитісны, мӧдъяс гораа возмущайтчисны сійӧн, мый большевикъяслӧн агент лысьтӧ выступайтны ещӧ и концертъяс вылын и Америка тайӧс терпитӧ, но прамӧй йӧз тайӧс терпитны оз кӧсйыны да индасны сьӧд кучикалы сылысь местасӧ.
Йӧзыс шызисны ещӧ ёнджыка, сы вӧсна мый паськалісны сёрнияс, быттьӧ Робинсон кутас сьывны роч сьыланкывъяс и тайӧ сьыланкывъясас, пӧ, ставсӧ лоӧ висьталӧма.
Мый именнӧ лоӧ висьталӧма, некод, дерт, эз тӧд, но юргис тайӧ таинственнӧя да зэв тӧдчана.
Улича вылын Джемс Робинсонлӧн другъясыс некымынысь нин волісны косьӧ кутшӧмкӧ гажа юра субъектъяскӧд, кодъяс гораа шуалісны, мый важӧн нин кад виавны став негръяссӧ да коммунистъяссӧ и вообщӧ зэв эськӧ эз вӧв лёк шыбитны пӧрысь Майнардлӧн проклятӧй вертеп вылӧ бомба.
Некымын коннӧй полицейскӧй, кодъяс дежуритісны матыса уличаяс вомӧнасянінын, весиг эз и видзӧдлыны косясьысьяс вылӧ.
«Колорадосянь» кык квартал сайын Робинсонъяс горнича став ӧшиньяссянь сявкйис би.
Став семья лӧсьӧдіс Джимӧс концерт вылӧ.
Дерт, Европаын сьылысьлы служитісны эськӧ опытнӧйджык камердинеръяс да парикмахеръяс, но тайӧ тӧждысьӧмас некор на эз вӧв пуктӧма сы мында радейтӧм да внимание.
Салли ачыс крахмалитіс сылысь дӧрӧмсӧ.
Чарли ӧвтыштіс фрак вывсьыс медся посньыдик бус чиръяссӧ, лӧсьӧдіс запонкияс, галстук, носки, туфли и ачыс мыччаліс Джимлы быд вещь.
Певец вӧлі спокойнӧй, и сылӧн спокойствиеыс да асьсӧ свободнӧя кутӧмыс вуджисны Чарлилы да мамыслы.
Век ӧтарӧ волывлісны кодсюрӧ челядь пӧвстысь — Джой Беннет, Василь либӧ Квинсияс — да висьтавлісны Чарлилы «Колорадоысь» медбӧръя выльторъяссӧ.
Чукӧрмисны вывті уна йӧв.
Залыс вӧлі тыр, но йӧзыс век локтӧны и локтӧны.
Локтӧмаӧсь зэв уна еджыдъяс Верхньӧй карысь.
Стаз другъясыс вӧліны местаяс выланыс нин.
Локтіс Цезарь Темпикӧд.
Цезарь ӧшлӧма китель вылас ассьыс став медальяссӧ.
Воддза радъясын пукалӧ Ричи, но еджыд джентльменъяс пӧвстысь некод сыкӧд оз сёрнит, а кор копыртчылӧны, то быттьӧ неокотапырысь.
Дас нёльӧд радын синмад шыбитчӧ ачыс дядя Пост, и сэтшӧм кыпыд, вӧччан паськӧма!
Куим мортлысь ребята аддзылӧмаӧсь зепъяссьыс кучик пуртӧс пытшкысь дубинкаяс.
Мэйсон да Фэйни сэнӧсь жӧ да вайӧмаӧсь аскӧдыс скаутъяслысь быдса чукӧр.
Мэрфи да Дик локтісны жӧ, пуксисны бокса скамья вылӧ да няклялісны резинка.
Улича чукыль сайын сулалӧ полицейскӧй автомобиль.
И шумитӧны жӧ залас — юрсиыд сувтас!
— Чувствуйта, мый ме аслам рӧдинаын, — шуис Джим, кодлы Чарли висьталіс став тайӧ выльторъяссӧ. — Важӧн нин менӧ эз встречайтлыны татшӧм торжественнӧя, весиг полицейскӧй автомобильӧн!
Джим нюмъяліс, но Чарли чувствуйтіс сійӧ кывъясысь, кутшӧм сылы сьӧлӧм вылас абу лӧсьыд.
— Тайӧ негодяйясыс нинӧм оз лысьтны вӧчны, — вашнитіс детинка. — Найӧ сӧмын кӧсйӧны повзьӧдны миянӧс ставнымӧс.
Но тэ эн тӧждысь, дядя Джим, ме лоа матын и висьтала аслам ребяталы, медым найӧ эз узьны.
Певец меліа малыштіс племянниксӧ юрсиӧдыс.
— Сьӧкыд кадӧ быдман, Чарли, — шуис сійӧ. — Но эн сетчы, эн сетчы, другӧ, кыдзи и век, вылын кут ассьыд юртӧ.
Пырис Салли, нюжӧдӧм кияс вылас сійӧ вайис мрамор кодь чорыд да лым кодь еджыд морӧса дӧрӧм.
Торжественнӧй лун ради Салли тожӧ вӧччис и аслас сьӧдов, стрӧг костюмнас вӧлі дзик детинка кодь.
— Доктор Рендаль воис тэла, Джим, — шуис Салли. — Ме сійӧс кори татчӧ, вылӧ.
Джим пасьталіс фрак, и тайӧ паськӧмыс пыр жӧ быттьӧ торйӧдіс сійӧс семьясьыс.
Ӧні на водзын вӧлі сьӧд Карузо — мир пасьта нималана сьылысь, и Салли, вежсьӧм деверыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кутіс чувствуйтны гордость да полӧм.
Локтіс доктор Рендаль, кыдзи и век мелі да асьсӧ мичаа кутысь.
— Водзвыв нин сьӧлӧм вылын долыд сыысь, мый кута кывзыны тіянлысь сьылӧмтӧ, мистер Робинсон, — шуис сійӧ да топыда киасис сьылыськӧд. — Помнита, кутшӧм наслаждение сійӧ вайис меным Парижын…
Но пола, мый тані, миян карын, оз коль кутшӧмкӧ зыктӧг…
abu
Ті кутанныд сьывны сӧветскӧй сьыланкывъяс?
— Дерт, кута, йӧзыс кӧ кутасны корны, — шуис Джим Робинсон. — Европаын йӧзыс зэв сьӧлӧмсяньыс кывзісны тайӧ сьыланкывъяссӧ.
— Ме тӧда, мый и миян кутасны корны, медым ті сьылінныд найӧс. — Доктор Рендаль мыйкӧ мӧвпалігтыр видзӧдліс сьылысь вылӧ. — А сэки виччысьӧй: кодсюрӧ татчӧс молодчикъяс пӧвстысь нинӧм вылӧ тіянлы тайӧс оз прӧститны!
Кыптас ыджыд шум, ме тӧда.
— Скаутъяс непременнӧ кутасны равзыны, — шыасис Чарли, коді сӧмын на пӧлучитіс Джой Беннетсянь выль донесениеяс. — «Колорадоын» — тырыс скаутъяс.
Найӧс вайӧдіс миян Мак-Магон и, дерт, эз нин прӧста.
— Но и но! — серӧктіс Джим. — Обстановкаыс зэв ёна збодермӧдӧ, шуа яндысьтӧг, кыдзи шулывлӧ миян Друг Цезарь.
abu
Но тіянлы, буракӧ, кад нин мунны.
Менам петтӧдз коли кӧкъямыс минут.
abu
abu
Стӧч кӧкъямыс минут мысти асланыс местаяссянь, кодъяс вӧліны мӧд радын, Салли да сылӧн пиыс аддзисны сцена вылӧ петӧм Джимӧс.
Туша сертиыс пуксьӧм кузь, сьӧд фракнас сьылысь кажитчис мукӧддырся дорысь ещӧ ыджыдджыкӧн да вӧсньыдджыкӧн.
Портретъяс серти ставыслы тӧдса ыджыд тушаа морт муртса на петіс эстрада вылӧ, залын лыбис зэв ыджыд шум.
Горчичнӧй Рай аплодируйтіс аслас сьылысьлы.
Пель чунӧдмӧн гораа кутісны шутьлявны сылӧн медся яр поклонникъясыс.
Робинсон улӧдз копыртчыліс.
Сэсся бергӧдчис рояльлань, код сайын пукаліс нин Джордж Монтье, да мыйкӧ шуис музыкантлы, но сэтшӧм надзӧник, мый залыс эз кыв!
Рояль сяркнитіс, и вывлань качисны вына да сьӧлӧмтӧ дойдалысь шыяс.
Джим пуктіс кисӧ рояльлӧн шыльыд вевт вылӧ да заводитіс сьывны.
Сійӧ сьыліс стариннӧй негритянскӧй гимн:
«Визувтӧ ыджыд ю.
Сійӧ визувтӧ да ставсӧ нуӧ аскӧдыс.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ — ыджыд юыс.
Сійӧ аддзылӧма йӧзӧс, и уна канмуяс, и йӧзлысь страдайтӧмъяссӧ да радлунсӧ.
И визувтӧ, визувтӧ, и кылӧдӧ ассьыс уна васӧ спокойнӧй ыджыд ю».
Зал ышловзис.
Певецлӧн чуймӧдысь да пытшсьыс петысь гӧлӧсыс пырис йӧзлы сьӧлӧмас, дойдаліс, садьмӧдіс найӧс, но пыр жӧ успокоитліс да ланьтӧдліс.
И вын, и ыджыд страсть, и ӧбида вӧліны тайӧ гӧлӧсас.
Кажитчис, мый кодлӧнкӧ небыд чуньясыс инмӧдчӧны мортлӧн сьӧлӧмбердса струнаясӧ, и тайӧ гимнсӧ кывзігас, кӧні вӧлі петкӧдлӧма негр войтырлысь нэмӧвӧйся шогсӧ да мудростьсӧ, йӧз чукӧр ланьтіс.
Джордж Монтье кыпыда ворсіс чудеснӧй гӧлӧс бӧрся.
Ланьтіс медбӧръя шы, а йӧзыс век на пукалісны да чӧв олісны.
И друг поткӧдісны чӧв-лӧньсӧ да радысла мыйвынсьыс заводитісны клопайтны, шутьлявны, зымӧдны кокъяснаныс.
— Ӧні роч сьыланкыв! — друг горӧдіс кодлӧнкӧ терпитны вермытӧм том гӧлӧс.
И зал, быттьӧ сӧмын тайӧ сигналсӧ и виччысис да заводитіс горзыны гораа да дугдывтӧг:
— Роч сьыланкыв!
Роч сьыланкыв!
— Вай, вай, Робинсон!
— Сӧветъяслысь сьыланкыв!
Но тайӧ гӧлӧсыскӧд пыр жӧ сорсисны мукӧдъяс — чирзысьӧсь, скӧрӧсь:
— Долой гӧрдъяслысь сьыланкывъяс!
— Огӧ лэдзӧй!
— Сійӧ оз лысьт, а то ми кутам горшсӧ тупкыны сылысь!
Заллӧн разнӧй пельӧсъясын тыдалісны волнуйтчысь, скӧр чужӧмъяс.
Суседъяс кӧинъяс моз видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Джим Робинсон пельӧдз воис видчана кыв.
Дзик эстрада дорын кодкӧ скӧрысь да гораа шуис:
— Мед сӧмын видлас сьӧд полӧкалӧ — ми сылы петкӧдлам!
Робинсон ыпнитіс да бергӧдчис Джордж Монтьелань.
Музыкант пуктіс чуньяссӧ рояль клавишъяс вылӧ, да, кажитчис, сӧмын виччысис знак, медым заводитны.
Певец кокньыдика довкнитіс юрнас — не то кывзысьяслы, не то аккомпаниаторлы.
Торжественнӧй аккорд юрӧбтіс зал весьтӧд, и пыр жӧ ланьтісны весиг найӧ, кодъяс дасьӧсь вӧлі скӧрысла горзыны да йӧйтавны.
Тайӧ вӧлі американечьяслы тӧдтӧм паськыд мелодия, и залын сӧмын ӧтнас мистер Ричардсон тӧдіс, кутшӧм тайӧ музыка.
Джим Робинсон заводитіс сьывны, но тайӧ сьыланкывйыс ньӧти эз вӧв шог негритянскӧй гимн кодь.
Йӧзлы тӧдтӧм кыв вылын сьыліс Джим Робинсон.
Сьыланкывйыс содіс, паськаліс, качис вывлань, быттьӧ ыджыд гордӧй лэбач, да лэбаліс зал весьтын торжественнӧя да важнӧя.
Певецлӧн гӧлӧсыс ёнмис да паськаліс.
И кывзысьяс водзын лои помтӧм-дортӧм канму, синъястӧ ёрысь саридз, воысь няньяслӧн чӧскыд дук да шондіа туйяс, кыті сэтшӧм долыда восьлавсьӧ гожся асылӧ.
Сійӧ сьыліс и сійӧ гӧлӧслӧн быд здуксянь ӧвтіс мыйӧнкӧ шудаӧн, увереннӧйӧн да вынаӧн, сы вӧсна быдӧнлы окота вӧлі веськӧдчыны да паськӧдны пельпомъяссӧ, лэптыны юрсӧ да смела видзӧдлыны мир вылӧ.
Джим Робинсон видзӧдіс зал вылӧ, но, тыдалӧ, вунӧдіс тайӧ здукас ставсӧ.
И пӧшти дугдывтӧг сійӧ заводитіс сьывны мӧд сьыланкыв да эз лэдз кывзысьясӧс бара жугыльмыны.
Тайӧ вӧлі «Полюшко-поле», Ричилы зэв бура тӧдса сьыланкыв, кодӧс сьывлісны Мурман карын роч морякъяс.
И Ричи заводитіс сьывны первойсӧ пинь пырыс, а сэсся смелмис да став гӧлӧснас кутіс сьывны Джимкӧд ӧтлаын, а сы бӧрся, кывъяссӧ тӧдтӧг да гӧгӧрвотӧг, но паськыд мелодияӧ кывзысьӧмӧн, заводитісны сьывны сылӧн суседъясыс — доктор Рендаль, и Салли, и Чарли, и ещӧ кутшӧмкӧ еджыд да сьӧд йӧз, кодъяс ньӧти эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ.
И кажитчис, быттьӧ «Колорадолӧн» тьӧскысь вӧчӧм, грубӧй стенъясыс асьныс лэдзӧны тайӧ сьыланкывсӧ, и сійӧ паськалӧ пыр паськыдджыка и паськыдджыка, вот-вот писькӧдчас улича вылӧ да вӧльнӧй тӧв моз мӧдӧдчас гуляйтны кар кузя.
Муртса сӧмын ланьтіс бӧръя звукыс, муртса удитісны Джордж Монтьелӧн чуньясыс вешйыны рояль клавишъяс вылысь, кыдзи залын уна сё гӧлӧсъяс горӧдісны:
— Речь!
Речь!
Висьталӧй кымынкӧ кыв!
— Правда!
Правда йылысь висьталӧй! — мыйвынсьыс горзісны мукӧдъяс.
Сувтіс лӧз комбинезона кутшӧмкӧ зон, рупор моз пуктіс вом дорас кияссӧ:
— Робинсон, висьталӧй, мый миянлы виччысьны: война али мир?
— Долой!
Долой! — равзыны кутісны суседъясыс.
Детинкалы кучкисны бокас, и сійӧ усис лабич вылӧ.
Певец видзӧдліс ызгысь, шумитысь зал вылӧ.
Уна сё чужӧм — еджыдъяс, сьӧдъяс, коричневӧйяс — корӧмӧнмоз нюжӧдчисны сылань, тшӧктісны сылы висьтавны водзӧ.
— Другъясӧй менам, — шуис сійӧ аслас пыдісянь петысь, ён гӧлӧснас, — другъясӧй менам, ме сӧмын на вои Рочмуысь, Сӧвет Союзысь…
Священнӧй чӧв-лӧнь пуксис залын.
Йӧзыс тшӧк ланьтісны да синсӧ вештывтӧг видзӧдісны оратор вылӧ, сылӧн ыджыд, неуна мудз фигура вылӧ.
— Миянлы висьталӧны, мый Сӧвет Союз лӧсьӧдчӧ война кежлӧ, мый сійӧ кӧсйӧ локны миянӧ, завоюйтны миянӧс да жугӧдлыны миянлысь каръяс.
Тайӧ лӧж!
Миянӧс повзьӧдлӧны гӧрд опасностьӧн, медым заставитны босьтчыны оружие бердӧ.
Но йӧз оз кӧсйыны войнатӧ.
Ме вӧлі мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгресс вылын.
Тайӧ конгресс вылас вӧліны став нацияясыс, ставсикас рӧма кучика йӧз.
Тайӧ лунъясас Париж вӧлі зэв ыджыд лагерь кодь, кытчӧ чукӧртчисны воддза войнаясвывса боечьяс, сы могысь медым шедӧдны му вылын крепыд мир.
И ми тӧдам ӧні: человечестволы грӧзитӧ оз Сӧвет Союз, а неыджыд йӧз чукӧр, кодъяс киын зарни да военнӧй базаяс, радиостанцияяс да газетъяс, бомбардировщикъяс да атомнӧй бомбаяс.
Миян челядьлӧн судьбаыс да культуралӧн судьбаыс зависитӧны ӧні сыысь, вермам-ӧ ми дорйыны мир…
Другъясӧй менам!
Ме вӧлі уна карын и аддзылі уна рочьясӧс.
Рочьяс выльысь стрӧитӧны Сталинград, стрӧитӧны Мӧскуаын университетлысь величественнӧй здание, найӧ садитӧны вӧръяс да мичмӧдӧны ассьыныс каръяссӧ выль садъясӧн на пыдди, кодъясӧс сотісны фашистъяс…
Ме сёрниті академиккӧд.
Батьыс сылӧн ӧнӧдз на гӧрӧ-кӧдзӧ колхозын, и кыкнанныс — батьыс и пиыс — быдтӧны уна шепта шобділысь выль сорт.
И Рочмуын ни ӧти морт оз сёрнит война йылысь.
Тайӧ зэв ыджыд, зэв вына, мирнӧй канму, коді кӧсйӧ спокойнӧя воспитывайтны ассьыс челядьсӧ да стрӧитны ассьыс каръяс… — Джим Робинсон малыштіс кинас юрсисӧ. —
abu
А миян?..
Мый ми аддзам миян Америкаысь? — зал дорӧ шыӧдчӧмӧн юаліс сійӧ.
— Да, да, висьталӧй, мый ми аддзам татысь! — кыліс гораа горӧдӧм.
— Ми аддзам татысь уна миллион безработнӧйӧс, кодъяс ветлӧдлӧны канму пасьта и оз вермыны аддзыны олан места, — сьӧлӧмсяньыс шуис Робинсон. — Ми аддзам Горчичнӧй Райлысь лачугаяс да дворечьяссӧ озыр йӧзлысь, кодъяс кутӧны ас кианыс миянӧс ставнымӧс.
Миянлысь — войтырлысь — юавтӧг тайӧ йӧзыс заключайтӧны Атлантическӧй пакт — военнӧй союз, коді должен вайӧдны миянӧс войнаӧ, а тайӧ войнаыс колӧ налы, налӧн зепъяслы.
— Ланьт, няйт негр! — кысянькӧ вылісянь горӧдісны некымын морт, но пыр жӧ ланьтісны.
Джим висьталіс водзӧ, быттьӧ эз и кывлы тайӧ горӧдӧмъяссӧ.
— Найӧ шуалӧны мича кывъяс расӧвӧй равенство йылысь, а асьныс киськалӧны негръясӧс бензинӧн да пуксьӧдӧны найӧс электрическӧй стул вылӧ сӧмын сы вӧсна, мый негр лысьтіс кӧть мыйӧнкӧ лоны еджыд кодьӧн.
Найӧ тышкасьӧны фашизмлы паныд да чукӧртӧны дивизияяссӧ вӧвлӧм эсэсовечьясысь.
Найӧ висьталӧны фашистъяслӧн предательскӧй уськӧдчӧм йылысь, а асьныс лӧсьӧдӧны татшӧм жӧ уськӧдчӧм.
abu
Ті, рабочӧйяс, ті ӧмӧй он тӧдӧй, кутшӧм лихорадочнӧя дасьтӧны заводъясын тіян кӧзяеваныд оружиеяс да бомбардировщикъяс, кыдзи дасьтӧны найӧ атомнӧй бомбаяс!
— Тӧдам!
Тӧдам! — ӧттшӧтш вочавидзис зал.
Шум да волнуйтчӧм содісны.
Ӧні сӧмын нин воддза радъясыс вермисны бура кывны сійӧс, мый йылысь висьталіс сьылысь.
— Мый нӧ, сідзкӧ, ми видзӧдам, ёртъяс? — быттьӧ шензьӧмӧн горӧдіс сійӧ. — Мыйла ми огӧ действуйтӧй?
— А вот ме ӧні тіянлы петкӧдла, кыдзи колӧ действуйтны! —
Топыда казялӧм сьӧд пинжака зэв ыджыд морт кавшасис сцена вылӧ да грӧзитӧмӧн кияснас шенасигтыр мӧдӧдчис сьылысьлань. —
Пыр жӧ ланьтӧй да весасьӧй татысь, а то ми пасьнитам тайӧ сарайсӧ ставнас и тіянӧс тшӧтш!
— Долой негрӧс!
Тупкы сылысь вомсӧ, Билл! — горӧдісны залсянь некымын гӧлӧс.
Быд боксянь кылісны скӧра горӧдӧмъяс.
Грознӧй шум сыркӧдіс «Колорадоӧс».
Джим Робинсон кӧдзыдпырысь видзӧдліс тайӧ ыджыд морт вылас:
— Ми водзӧ нуӧдам концертсӧ, другӧй.
Весасьӧй сцена вывсьыс.
— Нинӧм оз ло!
Ми сэсся ог лэдзӧй тіянӧс выступайтны, — объявитіс сійӧ. —
Ми настӧящӧй янки и ог лэдзӧй тіянлы видны веськӧдлан котырӧс.
Шуӧма тіянлы: весасьӧй, пока дзоньвидзаӧсь!
Сійӧ видзчысьтӧг вешйис вывті матӧ подмостки дорлань.
Улісянь лыбисны Ричилӧн ён киясыс, кватитісны сійӧс гачӧдыс, и морт пыр жӧ воши, кыдзи вошӧны сцена вылысь волшебнӧй мойдкывъясын чӧртъяс.
Зал быттьӧ сӧмын виччысис действие заводитӧм вылӧ татшӧм сигналсӧ.
Пель чунӧдмӧн заводитісны шутьлявны полицейскӧй свистокъяс.
Ывласянь налы вочавидзисны полицейскӧй автомобильяслӧн сиренаяс.
Юръяс весьтын вирдыштісны дубинкаяс.
Друг ыпнитіс пельӧсӧ дзебӧм ыджыд прожектор.
Кияс, юръяс, лёкысла жергӧдӧм пиньяса скӧр чужӧмъяс, дубинкаяс, кодъяс кучкалісны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, — ставыс югдіс синтӧ ёрмӧн.
Сцена вылӧ пыр жӧ зэв скӧрысь кайисны полувоеннӧй костюмъяса некымын ён морт, но Джимлы да Джордж Монтьелы отсӧг вылӧ удитісны нин воны еджыд да сьӧд другъясыс.
Квинси, Беннет, Гирич, Ричардсон, да весиг пӧрысь дядя Пост стенаӧн моз кытшалісны сьылысьӧс да дасьӧсь вӧлі дорйысьны любӧй уськӧдчысьясысь.
Залын заводитчис нин настӧящӧй тыш, кӧні пока участвуйтісны сӧмын дубинкаяс да кулакъяс.
Зэв яра горзісны, шутьлялісны да нявзісны скаутъяс.
Фэйни да Рой кокъяснаныс кайисны лабич вылӧ да любӧпырысь видзӧдісны тайӧ тышыс вылӧ.
Дзик сцена дорын Цезарь крепыда кутіс аслас ӧти кинас кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортӧс да эз лэдз сійӧс кайны сцена вылӧ.
— Лэдз, негр!
Ме тэныд шуа: пыр жӧ лэдз менӧ, чӧрт! — нетшкысигмоз киргӧмӧн шуис сійӧ да зілис кокнас чужйыны Цезарлысь пу коксӧ, медым уськӧдны ассьыс противниксӧ му вылӧ.
— Конйыштны кӧсъян, мерзавец! — Цезарь топыдджыка кватитіс зонмӧс юрйылӧдыс да каньпиӧс моз кутіс пыркӧдны да шуавны: — Эн конъясь!
Эн конъясь!
Тайӧ вывті мисьтӧм, таысь тівоккоддемтӧ школаад на видӧны!..
«Колорадоын» друг кутіс кывны тшын дук.
Сценаладорсянь заводитіс петны кокньыдик лӧзоват тшын, коді лои пыр сукджык, пыр сьӧдджык да вочасӧн паськаліс зал пасьта.
Тышкасигад йӧзыс эз казявны тайӧ тшынсӧ, кытчӧдз друг эз ыпнит кокньыдик шӧвк занавес.
— Пӧжар!
Пӧжар!
Сотчам! — гораа горӧдіс кодкӧ.
— Мерзавечьяс!
Найӧ ӧзтӧмаӧсь эстрадасӧ!
Пыр жӧ котӧрӧн воис Ричи, пелька нетшыштіс занавессӧ да таляліс бисӧ.
Некымын челядь, на лыдын и Джон Майнард, зіля отсалісны сылы.
Но тшыныс пыр сукмис и сукмис, и некод эз тӧд, кыті сотчӧ.
Полицейскӧйяслӧн отряд Ньюмен веськӧдлам улын пырис «Колорадоӧ».
Ньюмен пыр жӧ донъяліс обстановкасӧ и коли зэв дӧвӧлен.
«Сідзи ме и чайті, — пинь пырыс шуыштіс сійӧ. — Став компанияыс тані.
О-кэй, этшаджык лоӧ ноксьӧмыс.
Майорлы нинӧмысь тӧждысьны.
Да и Ыджыд Босс лоӧ дӧвӧлен, мый ставыс помасяс ӧттшӧтш».
— Босьтанныд со эсійӧясӧс, — Ньюмен индіс щӧканас сценалань, и полисменъяс, дубинкаясӧн аслыныс туйсӧ восьтігтыр, уськӧдчисны сэтчӧ.
Кор Чарли аддзис сцена вылысь лӧз мундиръяс, сійӧ горӧдіс не ас гӧлӧсӧн да кань моз пелька чеччыштіс кайис сцена вылӧ.
Салли уськӧдчис сы бӧрся, кӧсйис сійӧс кутны, но Чарли нетшыштіс сы ордысь ассьыс кисӧ да пырис йӧз чукӧрӧ, код шӧрын тыдаліс Джим Робинсонлӧн гордӧй юрыс.
— Дядя Джим, ме тані!
Ми тэкӧд!
Ми ӧтлаынӧсь! — дрӧжжитігтыр шуаліс детинка.
Скӧрысла синваыс пӧдтіс Чарлиӧс, сійӧ нетшкис кодӧскӧ соскӧдыс, юрнас зутшйӧдліс кутшӧмкӧ дука пинжакъясӧ.
Полицейскӧй кизь сарпыштіс Чарлилысь чужӧмсӧ вылісянь улӧдз, кодкӧ сійӧс сэтшӧма кучкис, мый недыр кежлӧ сылӧн садьыс бырлі, но сійӧ писькӧдчис водзлань Джим дорӧ, ас йӧз дінӧ.
Сы бӧрся писькӧдчис Салли — ичӧтик, вӧсньыдик, но ыджыд сьӧлӧма нывбаба.
Пиыс моз жӧ сійӧ уджаліс кияснас, гырддзаяснас да весиг юрнас, зілис писькӧдны аслыс туй, но полицейскӧйяс вӧліны сцена вылын тырыс нин да ӧні зілисны орӧдны сьылысь гӧгӧрысь цепсӧ.
Тшын век на сёйис синъяс, мешайтіс лолавны.
Друг кыліс лыйӧм шы.
И общӧй шум весьтын пыр жӧ кыліс лёкногӧн горӧдӧм и унаӧн тӧдлытӧг бергӧдчисны; тайӧ горӧдіс нывбаба.
Пу коксӧ песовтӧмӧн сцена дорын куйліс Цезарь.
Синъясыс сылӧн вӧлі кусӧны нин, лӧз дӧрӧм вылас, дзик сьӧлӧм весьтас, паськаліс сьӧдов пятна.
Темпи, сыркъялӧмӧн бӧрдігтыр, заводитліс лэптыны сійӧс, но Цезарь вӧлі сьӧкыд сылы и сійӧ бӧр грыммуні-уси Темпи киысь джоджӧ.
Сійӧ зонмыс, кодӧс Цезарь кутіс юрйылӧдыс да коді лыйис Цезарӧс, отсасис нин полицейскӧйяслы сцена вылын.
— А… а… а!.. — йӧз чукӧр весьтын кыліс горӧдӧм и некымынлаын ӧттшӧтш заводитісны лыйлыны.
То тані, то сэні гылалісны раненӧйяс.
Полицейскӧйяс сувталісны став петан-пыранінъясӧ.
Пыр гораджыка и гораджыка омляліс сирена.
Улич вылын распоряжайтчис майор Симсон.
— Джон, Джон, кӧні тэ? — йӧз чукӧрын горзіс повзьӧм пӧрысь Майнард, помещениеӧн владейтысь.
Сійӧ шензигтыр аддзис, кыдзи тшыныс петӧ сцена улысь, пӧрласьӧны да жугласьӧны лабичьяс, кыдзи дурпоп моз бергалӧ да вот-вот киссяс став залыс.
Но медся страшнӧйторйӧн сылы вӧлі пиыслӧн друг вошӧмыс.
А Джон, кор аддзис, мый Чарли кайис сцена вылӧ, пыр жӧ вӧтчис аслас другыс бӧрся.
Туйсӧ сылы потшис сержант нашивкаяса кыз полицейскӧй:
— Кытчӧ сюйсян, детинка!
Тані тэныд абу места. — И полицейскӧй тойыштіс Джонӧс.
Усигас детинка кучкысис юрнас лабичӧ да, вирӧн ойдігтыр, пыр на куйліс сцена дорын.
Чарли и да Ричи уськӧдчисны сы дорӧ, но аддзисны на вылӧ чургӧдӧм пистолетлысь дулосӧ.
Цезарӧс виысь веськодьпырысь корсис аслыс выль мишень.
— Вештӧй пистолеттӧ, а то лёк тіянлы лоӧ, — спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн ӧлӧдіс сійӧс Ричи.
Сійӧ пуксис, быттьӧ зверь, коді лӧсьӧдчӧ чеччыштны, да уськӧдчис .учитель вылӧ.
Но Ричи эз прӧста лыддьыссьы корабль вылын медбур спортсменӧн.
Сійӧ зэв тэрыба да мыйвынсьыс кучкис сылы, коді виис Цезарӧс.
Сійӧ равӧстіс да турбыльтчис сцена вылысь.
— Коді ещӧ кӧсйӧ? — юаліс Ричи.
Чарли ойӧстіс.
Боксяньыс гусьӧник матыстчысь полисмен мыйвынсьыс кучкис Ричилы киас дубинкаӧн, и киыс лётмуніс плеть моз.
Детинка топӧдчис Ричи дорӧ, но полицейскӧй нетшыштіс сійӧс да сэтшӧм ёна тойыштіс бокӧ, мый Чарли ӧдва вермис кутчысьны кок йылас.
— Но, ворсыштім — и тырмас! — Ньюмен явитчис сцена вылӧ кыдзи ставтор вылас кӧзяин. — Кад нин пӧдлавны лавкатӧ.
Снуд, Хартфилд, вӧчӧй ассьыныд уджтӧ.
Полицейскӧйяс кытшалісны сьылысьӧс да мукӧдъясӧс.
— Кывзӧй, Ньюмен, мый тані вӧчсьӧ?
Ті нӧ мый, нарошнӧ панінныд тайӧ тышсӧ?
Тайӧ сёрнитіс доктор Рендаль.
Тыдалӧ, сійӧ тожӧ кӧсйис кайны сцена вылӧ и сы вӧсна сылы вель ёна ковмис тышкасьны: сылӧн дзор юрсиыс, коді век овлӧ зэв шыльыд, сувтӧма, плешкыс вӧлі ёна доймӧма.
— Доктор Рендаль? — быттьӧ чуймӧмпырысь шуис сыщик. — Зэв жаль, сэр, мый ме аддза тіянӧс татысь, тайӧ вертепсьыс да татшӧм компанияысь…
Вот некыдз эг вермы думыштны, мый ті ӧтвылысь негръяскӧд да став тайӧ гӧрд агитаторъясыскӧд!..
Татшӧм бур, уважайтана морт…
— Ті меным нотацияяс эн лыддьӧй! — бледӧдіс доктор Рендаль. — Мистер Джемс Робинсон — сэтшӧм морт, кодӧс тӧдӧ став мирыс, а сійӧс, мый ті вӧчинныд сылӧн концерт вылын, тожӧ кутасны тӧдны не сӧмын тані, но и Европаын.
Ме тіянлысь юала: мыйла полиция сознательнӧя организуйтіс тані виалӧмъяс, пӧжар да лыйсьӧм?
— Ме, например, ог шензьы, мый аддзи татысь мистер Ричардсонӧс, — водзӧ висьталіс Ньюмен, сійӧ быттьӧ эз кыв, мый висьталіс доктор: — Мистер Ричардсонлӧн сьӧдъяскӧд да гӧрдъяскӧд ӧти туй…
— О, дьявӧл! — Доктор Рендаль чышкис чышъянӧн ва плешсӧ да доймӧминсӧ. — Ӧні жӧ муна Миллард дорӧ.
Виччысьӧй, Ньюмен, ставсӧ тайӧс кӧ ті думыштінныд асьныд!
Кыдзи эськӧ тіянлы не ӧшибитчыны!
Ньюмен лёкысь серӧктіс.
— Виччысьӧй, доктор, мед эськӧ ті асьныд эн ӧшибитчӧй, — долыдпырысь шуис сійӧ. — Пола, мый Ыджыд Босс примитас тіянӧс оз зэв любӧпырысь.
— Ті кӧсъянныд шуны… — заводитліс доктор.
— Ме нинӧм ог кӧсйы шуны, — орӧдіс сійӧс сыщик.
Сійӧ бергӧдчис да видзӧдліс сценавывса йӧз вылӧ:
— Хэрш, а ті нӧ кыдзи татчӧ веськалінныд, пӧрысь грешник?
Тіянлы важӧн нин кад мӧвпавны асланыд душа йылысь, а не сы йылысь, медым участвуйтны татшӧм делӧясын!
— Думышт аслад душа йылысь, бурджык лоӧ, — вомгорулас шуис дядя Пост, кодӧс чорыда кутіс соскӧдыс ён полисмен. — Тэнад сійӧ, небось, помӧйысь абу сӧстӧмджык!..
— И ті танӧсь? — Ньюменлӧн синъясыс аддзисны Иван Гиричӧс да Квинсиӧс. — Кӧсъянныд, сідзкӧ, содтыштны аслыныд клопотсӧ да неприятностьяссӧ?
Мый нӧ, тіян делӧ…
Хартфилд, гижӧй ставсӧ да пыртӧй свидетельяслӧн торъя списокӧ.
Джем Робинсон матыстчис сыщик дорӧ.
— Гашкӧ, ті висьталанныд меным, мыйла татчӧ локтіс полиция и мыйын миянӧс мыжалӧны? — юаліс сійӧ спокойнӧй достоинствоӧн.
Ньюмен видзӧдліс сьылысь вылӧ, кыдзи видзӧдӧны шоча паныдасьлысь лэбач вылӧ, коді аслас сьылӧмнас нажӧвитӧ пӧ уна сюрсъяс.
— Тӧданныд-ӧ, ті чудак… э… э… мистер Робинсон, — «мистер» кывсӧ ас пытшсьыс мырдӧн пычкигмоз шуис сійӧ. — Сьыланныд гӧрдъяслысь гимнъяс, агитируйтанныд веськӧдлан котырлы паныд, а сэсся шензянныд, мыйла локтісны мундиръяса бокӧвӧй дядяяс. — Сійӧ зургис чуньнас сьылысь, морӧсӧ: — Ладнӧ, чукӧртӧй ассьыныд эмбуртӧ, и мӧдім!
— Эн лысьтӧй сійӧс вӧрзьӧдны! — друг уськӧдчис водзлань Салли Робинсон. — Ті — няйт сыщик, вештӧй ассьыныд китӧ, эн лысьтӧй вӧрзьӧдны Джемс Робинсонӧс.
Скӧрысла Салли эз тӧр ку пытшкас.
Ньюмен равӧстіс:
— Весась татысь, сьӧд бӧлбан, пока тэнӧ эз босьтны!
Салли сулаліс сійӧ туй вылын.
Водзлань воськовтӧмӧн Ньюмен друг мыйвынсьыс тойыштіс сійӧс морӧсас.
Ичӧтик нывбаба ымӧстігтыр швачкысис-усис гатш.
Сійӧ жӧ здукас кыліс лэчыда горӧдӧм, и Чарли ӧшйис сыщик вылӧ.
Сійӧ сатшкысис Ньюменлы да клещиӧн моз топӧдіс сылысь горшсӧ.
Сыщик кутіс пыркӧдны юрсӧ, зілис мынтӧдны ас дінсьыс детинкаӧс да мый вермис кучкаліс Чарлилы мышкуас, чужӧмас да юрас.
Сыщиклы отсӧг вылӧ уськӧдчисны полицейскӧйяс.
— Ог лэдз!
Он лысьтӧй нӧйтны менсьым мамӧс! — Чарлилӧн оръясьысь гӧлӧсыс вӧлі страшнӧй.
Сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдіс сыщикӧс.
Но кык ён морт кватитісны нин детинкаӧс да мыйвынсьыс шыбитісны сійӧс сцена вылысь.
Ыджыд тушаа полицейскӧй веськодьпырысь кыскис садьсӧ воштӧм Чарлилысь телӧсӧ бокӧ.
— Ставсӧ — машинаяс вылӧ! — сибдӧм гӧлӧсӧн командуйтіс Ньюмен голясӧ кутігтыр, кӧні заводитісны тӧдчыны чунь туйяс.
Гораа заводитісны омлявны сиренаяс.
Йӧзсӧ прикладъясӧн тойлалісны автомобильясӧ.
«Колорадоысь» тэрмасьӧмӧн петкӧдлісны виӧм да ранитчӧм йӧзӧс.
Тшын кутіс петны улича вылӧ.
41. КАРЫС ШЫЗИС
— Мистер Сфикси телефон дорын, сэр.
Образцӧвӧй Механизм сувтіс ӧдзӧс дорӧ — сталь кодь руд, кӧзяйскӧй индӧдъяс стӧча, кыв шутӧг олӧмӧ пӧртысь, а такӧд тшӧтш — вывті любопытнӧй, кутшӧмӧсь мукӧддырйи овлӧны нывбабаяс.
Ыджыд Босс мӧдӧдчис аппарат дорӧ, а миссис Причард пырис орчча жырйӧ да пыр жӧ пуктіс пельсӧ отводнӧй трубка дорӧ.
— Мӧд лун нин жугла ассьым юрӧс, Роберт, — жугыля шуис судья. — Колӧ стӧча формулируйтны мыжалӧмсӧ, а менам эмӧсь сӧмын кутшӧмсюрӧ омӧлик формулировкаяс.
Тайӧ оз туй.
Тайӧ ӧд абу обыкновеннӧй тяжбаяс кузя суд, а высшӧй орган.
Миллард веськодьпырысь серӧктіс.
— Энӧ жуглӧй юртӧ, Боб, сійӧ ещӧ вермас тэныд ковмыны на олӧмад, — вочавидзис сійӧ. — И мый чӧртла тіянлы колӧ стӧч формулировкаыс!
Маринуйтӧй найӧс дырджык решетка сайын, а сэсся мӧдӧдӧй кытчӧкӧ ылӧджык, медым некод эз тӧд, кӧнӧсь найӧ!
— Оз позь. — Волнуйтчӧмысла Сфикси кутіс чушкыны нырнас. — Ӧти-кӧ, миянлы абу выгӧднӧ нюжӧдны судсӧ, сы вӧсна мый ӧні миян ставыс шызьӧмаӧсь и присяжнӧйяс непременнӧ вӧчасны мыжалана приговор.
Сідзкӧ, колӧ пӧльзуйтчыны татшӧм настроениенас.
А мӧд-кӧ, ме пола, честнӧя тіянлы висьтала, пола кутшӧмкӧ тыш пансьӧмысь.
Делӧыс кӧ эськӧ вӧлі куш сӧмын арест сайын, сійӧ эськӧ эз на вӧв сэтшӧм страшнӧ.
Но татчӧ содтӧдӧн лоӧ и сійӧ, мый виисны Цезарь Бронксӧс — эсійӧ негр-агитаторсӧ, коді уджавліс тіянын, Робби.
Сійӧс ставныс тӧдӧны Асыввыв окраинаын.
Чӧртыс мед нуас тайӧ Ньюменлысь отсасьысьсӧ, коді думыштіс заводитны лыйсьыны!
Сійӧс уволитісны нин менам тшӧктӧм серти, но таысь миянлы абу кокньыдджык.
Бронксӧс дзебигӧн йӧзыс муртса эз чашйыны кык полисменӧс, кодъяс кӧсйисны лӧсьӧдны порядок.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, миян мунӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧм.
Менӧ тыртӧны письмӧясӧн, грӧзитчӧны расправитчыны мекӧд, котырталӧны протестуйтан митингъяс, чукӧртӧны кырымпасъяс, требуйтӧны, медым ме мезді став арестуйтӧмъяссӧ залог улӧ.
Дерт, сёрниыс медводз мунӧ Робинсон йылысь, сылӧн племянник йылысь, велӧдысь йылысь да сійӧ кык рабочӧй йывсьыс, кодъясӧс вӧтлісны тіян заводысь.
Миллард недовольнӧй ымӧстіс.
— Нинӧм вылӧ эн лэдзӧй найӧс залог улӧ. — Сійӧ сёрнитіс сідзи, быттьӧ приказывайтіс. — Либӧ, ковмас кӧ нин, пуктӧй вывті ыджыд сумма.
Меным тожӧ ыстісны письмӧяс, грӧзитӧны, мый кыпӧдасны заводын забастовка, беспорядокъяс, но ме абу кылӧ сетчысь.
Ми шыӧдчим нин печать дінӧ.
Но тіянлы кӧ непременнӧ колӧ формулировка, он ӧмӧй ті вермӧй воспользуйтчыны наӧн, кодъяс асьныс вӧзйысьӧны.
Шуам: «Конгрессӧс оскорбитӧм», либӧ «Политическӧй диверсия», либӧ мыйкӧ ещӧ татшӧмкодь жӧ.
Ставыс тайӧ зэв бура лӧсялас.
Сфикси шуыштіс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Сы бӧрын мудзпырысь шуис:
— Та йылысь ме и ачым мӧвпалі, Роберт.
Оз кӧ нин нинӧм артмы, став делӧсӧ ковмас петкӧдлыны кыдзи существующӧй стройлы паныд заговор.
Тайӧ лоӧ ставыслы гӧгӧрвоана и комментарийяс оз кутны ковны…
Сӧмын висьталӧй Уорвиклы, медым сійӧ мерасьыс оз пет газетъяснас, — содтіс судья, — а то быд лун: «Америка эрдӧдӧ Сӧветъяслысь политическӧй козньяссӧ», «Сьӧд Карузо — Сӧветъяслӧн агент», «Сьӧдъяс уджалӧны гӧрдъяслы»…
Весиг менам пельӧй сьӧдмис.
— Создавайтам общественнӧй мнение, — важнӧя паныд шуис Миллард. — Нинӧмысь оз ков ӧткажитчыны, Боб.
Мед сійӧ сьӧдмӧдас пельтӧ, сы пыдди бура пуксяс юрад…
Кор нӧ ті помаланныд ассьыныд следствиетӧ? — «Следствие» кыв вылас ироническӧй ударение вӧчӧмӧн юаліс Босс.
— Любӧй лунӧ, — вӧлі тэрыб вочакыв. — Мыйӧн сӧмын воас прокурор, позяс назначитны судлысь заседание.
— О-кэй! — шыасис Ыджыд Босс. — Сійӧ прокурорыс, кодӧс ме тіянлы инді, зэв прамӧй да тӧлка морт.
Да и тырвыйӧ ас морт.
— Ме сідзи и гӧгӧрвои, Роберт. — Судья чӧв олыштіс, а сэсся скӧрысь шуис: — Лӧсьӧдчӧй, Роберт, кывзыны бур выльтор.
Певецлӧн ӧні абу сьӧмыс, медым медавны адвокатӧс.
Ассьыс став сюрсъяссӧ сійӧ видзӧма кутшӧмкӧ беженечьяс да дӧваяс вылӧ.
— Но и мый нӧ! — торкис сійӧс Ыджыд Босс. — Ті чайтанныд, менӧ ёна шогӧдас, мый сылӧн оз ло аслас защитник?
Сфикси скӧрысь серӧктіс:
— Ог, ньӧти ог.
Защитник сылӧн лоӧ.
Лоӧ и эсійӧ велӧдысьыслӧн — Ричардсонлӧн, и негритёнокыслӧн тожӧ.
И тайӧ защитниксӧ медаліс миян друг — док.
Миллард надзӧник видчыштіс.
— Выжывмӧма пӧрысь йӧйыд! — пинь пырыс шуыштіс сійӧ. — Думыштлы сӧмын — помавны Гарвард, а сэсся дружитны быдсикас швальыскӧд!
Но, мед ӧні сійӧ оз надейтчы миян карын практика вылӧ, — решительнӧя шуис Миллард. — Татшӧм делӧ бӧрад сылы ковмас корсьны выль оланін.
Ме ачым тӧждысьышта та йылысь.
Проводлӧн мӧд помын Сфиксилы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд: сійӧ эськӧ ӧні эз кӧсйы лоны доктор Рендаль местаын!
— А кыдзи-мый свидетельяснад? — интересуйтчис Миллард. — Ме лыдди газетысь, мый зэв унаӧн кӧсйӧны выступитны суд вылын.
— Да вот, доклӧн защитникыс норасьӧ, мый некыдз оз вермы аддзыны аслыс свидетельясӧс, — серамсорӧн ышловзис Сфикси. — Коньӧрӧй мортӧй!
Сы пыдди обвинениеыслӧн уна свидетель.
Да, Робби, майор Симсон шуис меным, мый колӧ эськӧ тӧлкуйтыштны тіян экономкаыдкӧд, эсійӧ… э… э… миссис Причардыдкӧд, ог кӧ ӧшибайтчы.
Бюролӧн эмӧсь сведениеяс, мый сылӧн нылыс дружитӧма негритёноккӧд да вӧлӧма сьылысь, керкаын сійӧ рытас, кор сійӧ чукӧртлӧма ассьыс став компаниясӧ.
Тайӧ зэв важнӧй рыт, код йылысь особӧй сёрни лоӧ суд вылын.
Дерт, несовершеннолетньӧйяс оз вермыны лоны настоящӧй свидетельясӧн, но век жӧ нывкалӧн показаниеясыс вермасны згӧдитчыны, вермасны вӧчны колана впечатление…
Колӧ сёрнитлыны мамыскӧд, медым сійӧ сӧгласитчис лэдзны нывкасӧ судлӧн заседание вылӧ.
Дерт, ми водзвылас аддзысьлам сыкӧд, гӧтӧвитам.
— Тайӧ сёрнитчӧмсӧ ме босьта ас вылӧ, — шуис Ыджыд Босс. — Чайта, мый миссис Причард лоӧ тӧлкаӧн.
Да, несовершеннолетньӧйяс йылысь, — друг дум вылас уси сылы. — Тіянлы оз кажитчы, Боб, мый колӧ корны и сійӧ детинкаяссӧ, кодъяс попечительяс сӧвет вылын висьталісны миянлы, кыдзи Ричардсон уджалӧ школаын?
На пиысь ӧтиыс, тыдалӧ, зэв способнӧй детинка да ӧдйӧ быдтор гӧгӧрвоӧ…
Нинӧмӧн оз ков зывӧктыны, — повторитіс Босс ассьыс радейтана кывъяссӧ.
— О-кэй, абу лёк мӧвп! — шуис Сфикси.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын Миллард виччысьыштіс неуна, сэсся корис ас дінас миссис Причардӧс.
Домоправительница локтіс мыйлакӧ вывті нин ӧдйӧ и зэв омӧля чуймис да шызис, кор Ыджыд Босс висьталіс сылы сійӧс, мый кӧсйӧ судья.
Но тайӧ эз кыпӧд Миллардын некутшӧм подозрение: сійӧ вӧлі велалӧма нин аддзыны ассьыс домоправительницасӧ сэтшӧм спокойнӧйӧн, быттьӧ сійӧ броня пытшкын сталь.
Тайӧ пӧрйӧ Ыджыд Босс сэтшӧма бурмис, мый паніс сёрни миссис Причардкӧд.
— Ме чуйми, миссис Причард, — шуис сійӧ. — Веськыда шуа, ме чуйми, кор тӧдлі, мый ті ассьыныд кагатӧ лэдзанныд дружитны мӧд рӧмаяскӧд да весиг волыны на ордӧ!
Миссис Причардлӧн чужӧмыс вевттьысис руд пятнаясӧн.
— Тӧданныд-ӧ, сэр, тайӧ век на сійӧ детинкаыс, негрыд, — надзӧник шуис сійӧ. — Сійӧ веськыда преследуйтіс Патрицияӧс, тувччынысӧ сылы эз лэдз.
А сэки, сійӧ рытас, негр пӧръялӧмӧн корӧма Патрицияӧс ас ордас.
Тшӧктӧма кодӧскӧ звӧнитны татчӧ да висьтавны, мый зэв ёна висьӧ.
И Пат — сійӧ менам сэтшӧм небыд сьӧлӧма, сэр, — Пат абу вермӧма вӧчны сідзи, медым не шуны детинкалы, коді вӧлӧма куланвыйын нин, медбӧръя «прӧстит».
Сійӧ мунӧма и веськалӧма тайӧ негритянскӧй сборищеас.
Босс видзӧдліс сы вылӧ тӧдчымӧн меліджыка.
— Тайӧ ещӧ бурджык, миссис Причард, — шуис сійӧ. — Сідзкӧ ті тожӧ долженӧсь выступитны суд вылын да висьтавны сы йылысь, кыдзи тэнсьыд нывтӧ пӧръялӧмӧн кыскисны Робинсон керкаӧ.
Позьӧ висьтавны, кыдзи сійӧс кӧсйисны пропагандируйтны, кыдзи зілисны юрас сюйны унасикас вреднӧй мӧвпъяс…
Тайӧ зэв ёна скӧрмӧдас присяжнӧйясӧс, ме зэв бура тӧда.
— Радпырысь висьтала тайӧ детинка йывсьыс, сэр! — шуис домоправительница. — Сійӧ из моз пукалӧ менам сьӧлӧм вылын, сэр, честнӧй кыв!
Думыштӧй сӧмын: сьӧд кучика волывлӧ менам ныв дінӧ, мырдӧн кӧсйӧ дружитны сыкӧд, гашкӧ, мӧвпалӧ бӧрын гӧтрасьны сы вылӧ!
Ме муртса эг йӧймы!
— Зэв бур, миссис Причард! — Сёрниыс нюжаліс, и Босс кӧсйис помавны сійӧс. — Сідзкӧ, ме передайта судьялы, мый ті и тіян нывныд сӧгласенӧсь лоны свидетельясӧн.
— Лыддя аслам гражданскӧй долгӧн, сэр, — торжественнӧя кӧсйысис Образцӧвӧй Механизм. — Ме предупредита Патрицияӧс.
Коньӧр тайӧ лун-вой зэв жугыль…
Сійӧ менам зэв небыд сьӧлӧма, сэр. — И миссис Причард тшапа петіс.
Судья эз пӧръяв Ыджыд Боссӧс.
Збыль, сэтысянь, кор арестуйтісны Джемс Робинсонӧс, сылысь племянник Чарльзӧс, велӧдысь Ричардсонӧс да некымын рабочӧйӧс, кодъяс водзсасисны полициякӧд, Стон-Пойнт вӧлі зэв ыджыд пӧрт кодь, кӧні пуисны, жваркйисны да петісны ортсӧ медся разнӧйпӧлӧс человеческӧй страстьяс.
Унджыксӧ, кодъясӧс арестуйтісны «Колорадоын», лун куим-нёль мысти лэдзисны бӧр, сы вӧсна мый эз аддзыны ыджыд мыжсӧ.
Лэдзӧм йӧз лыдын вӧліны пӧрысь Майнард, помещениеӧн владейтысь, да сылӧн пиыс Джон.
Ветлісны сёрнияс, мый майор Симсон пӧлучитіс озыр негрсянь зэв уна сьӧм.
Тюрьмаӧ колины сӧмын вечерсӧ «панысьясыс», а тайӧ вечерыс пӧлучитіс неофициальнӧй ним — «колорадскӧй бунт».
Джемс Робинсон да велӧдысь Ричардсон кындзи, коді ранитіс Ньюменлысь отсасьысьсӧ, медся мыжаяснас лыддьыссисны несовершеннолетньӧй Чарльз Робинсон, безработнӧй американец Джерард Квинси да безработнӧй славянин Иван Гирич.
Недыр мысти найӧ ставныс долженӧсь вӧлі сувтны суд водзӧ.
Первойсӧ Сфикси кӧсйис торйӧдны Чарльз Робинсонӧс да видлавны сылысь делӧсӧ — виӧм могысь сыщик вылӧ уськӧдчылӧм — несовершеннолетньӧйяслӧн делӧ кузя судлӧн особӧй заседание вылын.
Но бӧрыннас судья гӧгӧрвоис, мый бурджык ӧтувтны детинкалысь делӧсӧ общӧй процесс дінӧ да петкӧдлыны американечьяслы, кытчӧ вайӧдӧ том поколениеӧс коммунистическӧй пропаганда.
Карӧ воалісны газетъяслӧн уна дас корреспондентъяс, кодъяс пель саяс сюркнялісны арестованнӧйяс йылысь быд сёрни, быд ичӧтик подробность, сы могысь медым вӧчны татысь сенсация, кыпӧдны лыддьысьысьяслысь интерессӧ, а медсясӧ, ещӧ ёнджыка повзьӧдны «гӧрд опасностьӧн».
«Колорадоын» концерт петкӧдлыссис ӧні кыдзи вооружённӧй восстание вӧчны зільӧм.
Став лыйсьӧмъяссӧ да керка ӧзтӧмсӧ водтӧдісны «бунтовщикъяс», «коммунистъяс», «гӧрд агитаторъяс» вылӧ.
Речь, кодӧс висьталіс Джемс Робинсон, сӧветскӧй сьыланкывъяс, кодъясӧс сійӧ сьыліс, — ставыс тайӧ ӧні петкӧдлыссис лыддьысьысьяслы кыдзи восстаниеӧ да существуйтысь стройӧс путкыльтӧмӧ чуксалӧм, йӧзӧдсисны сьылысьлӧн личнӧй да семейнӧй олӧмысь став подробностьясыс.
Весиг еджыд нылӧс радейтӧмлӧн историяыс петкӧдлыссис ӧні сідзи, быттьӧ мӧд рӧмаыс кӧсйис незаконнӧя гӧтрасьны господствуйтысь расаса представительница вылӧ.
Кыкнан полушариеса гӧль йӧзлы Джимлӧн уна лыда пожертвованиеяс, фашизм канмуясысь пышйысьяслы сылӧн отсӧг, негритянскӧй митингъяс вылын да мир дорйӧм кузя конгресс вылын сылӧн выступлениеясыс — ставыс тайӧ ӧні видлавсис кыдзи Сӧвет Союзса платнӧй агентлӧн последовательнӧй удж.
Вӧлі установитӧма, мый сьылысьлӧн вокыс, пӧгибнитӧм Тэд Робинсон, вӧлӧма зэв революционнӧй мӧвпъяса морт, абу ӧтчыд шулӧма, мый Америкаын абу тырмымӧн кык партияыд, да век дорйӧма рабочӧйяслысь правояссӧ.
Певецлӧн племянникыс, кодӧс арестуйтӧма сыысь, мый сійӧ уськӧдчис сыщик вылӧ да заводитліс пӧдтыны водзынджык казьтылӧм Ньюменӧс, быдмас да сідзжӧ, тыдалӧ, лоас настӧящӧй большевикӧн.
Школаын, кытчӧ мӧдӧдчисны сюсь репортёръяс, налы висьталісны сы йылысь, мый детинка кыпӧдіс настӧящӧй восстание да чуксаліс став классӧ не сетны полициялы чунь туйяс.
Велӧдысьяслы сійӧ вочавидзис асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн да скӧрысь, эз признавайт сьӧдъяс серти еджыдъяслысь некутшӧм превосходство да проповедуйтіс Джон Браун моз жӧ равенство идеяяс.
Бӧръя кадӧ Чарльз Робинсон велӧдчис лыйсьыны духӧвӧй ружьеысь, кодӧс вайис сылы дядяыс, и код тӧдас, мыйла детинка сэтшӧм зіля велӧдчӧ лыйсьыны.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, корреспонденцияясын уна вӧлі помӧдз висьтавтӧмтор да мый йылысь кӧ гаралӧмъяс, кодъяс долженӧсь вӧлі зэв бура петкӧдлыны лыддьысьысьяслы, кутшӧм опаснӧй обществолы негритянскӧй сьылысьлӧн семьяыс.
Торйӧн занимайтчисны велӧдысь Ричардсон личностьӧн.
Сійӧ петкӧдлыссис кыдзи война кадӧ коммунистъясӧн вербуйтӧм офицер, коді пӧлучайтіс Сӧветъяссянь сьӧм да сы могысь дась вӧлі сувтны веськыд измена туй вылӧ.
Таысь кындзи, сійӧ пӧлучитӧма инструкцияяс разлагайтны да политическӧя дезориентируйтны американскӧй том йӧзӧс, мый сійӧ и вӧчис, кор вӧлі карса школаын преподавательӧн.
Матысса кадӧ бать-мамыслы колӧ бӧр шыльӧдны нежнӧй челядь душаясысь Робинсонлӧн разрушительнӧй, сісь влияниелысь следъяссӧ.
Верхньӧй кар, торйӧн нин «дас куим семействолӧн» представительяс, тӧдісны, мый нинӧмла ёна тӧждысьнысӧ, сы вӧсна мый делӧсӧ поручитӧма опытнӧй йӧзлы, Сфикси кодьяслы, а найӧтӧ гӧгӧрвоасны, кыдзи-мый колӧ вӧчны.
Сы вӧсна ни газетъяслӧн гырысь шыпасъяса заголовокъясыс, ни миллардовскӧй журналистъяслӧн горзӧмъясыс, ни радиокомментаторъяслӧн ыджыд докладъясыс сы йылысь, мый кутӧма ещӧ некымын политическӧй диверсантӧс, да сы йылысь, мый негръяс важӧн нин нуӧдӧны штатъясын подрывнӧй удж, некодӧс ёна эз волнуйтны.
Сӧмын дамаяс окайтісны, ӧта-мӧд вежмӧн видісны нималана сьылысьӧс, коді вузаліс ассьыс талантсӧ коммунистъяслы, да юасисны верӧсъясныслысь, дыр-ӧ Робинсонӧс видзасны арестын да кор налы удайтчас кывны сылысь вывті мича гӧлӧссӧ, кутшӧм абу некодлӧн.
Мужчинаяс вочавидзисны налы мыйкӧ сідз-тадз, и дамаяс гӧгӧрвоисны, мый тайӧ сезонӧ кывзыны тайӧ гӧлӧссӧ, пӧжалуй, оз чин удайтчы.
Горчичнӧй Райын настроениеыс вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
Неуна шогсьыштӧм бӧрын, кодӧс вайисны ставныслы, — Райса и еджыд и сьӧд олысьяслы — сьылысьӧс да сылысь сторонникъяссӧ, арестуйтӧм, ставӧн радейтана Цезарӧс виӧм, — йӧз воисны ас садяныс да заводитісны гӧтӧвитчыны тышкасьны.
Пӧжалуй, буретш тайӧ виӧмыс да сьылысьӧс арестуйтӧмыс быдсикас речысь бурджыка да ёнджыка петкӧдлісны Горчичнӧй Райса гӧль йӧзлы, кутшӧм важнӧ налы действуйтны ӧтвылысь.
Цезарь горт бӧрся чӧв олысь ыджыд чукӧрӧн мунісны Асыввыв окраинаса став еджыд да сьӧд олысьясыс.
Йӧз чукӧр чӧв оліс, но тайӧ шынитӧлас вӧлі пока дзебсьӧм на грознӧй вын.
Салли Робинсон да Маргрет кутӧмӧн нуисны слабмӧм да синваӧн тырӧм Темпиӧс.
Цезарлысь ыджыд писӧ видзисны Нэнси, Мери да Василь, коді батьсӧ арестуйтӧмсянь лои верстьӧ морт кодь, быттьӧ быдмис.
Мукӧд посни челядьсӧ босьтісны ас дінаныс дзебиг кад кежлас Беннетъяс.
Горт бӧрся мунысьяс пӧвстын вӧліны Квинси кык вок, сьӧдіник чужӧма серьёзнӧй Пабло, кыдзи и век яр да шызьӧм Джой Беннет да весиг Джон Майнард, коді ещӧ ёна нюжаліс; сійӧс кытшаліс правда вӧсна страдайтысь мучениклӧн слава.
Став газетъяс гижисны сы йылысь, мый мистер Миллард век зэв ёна жалитӧ ассьыс служащӧйяссӧ да тшӧктіс сетны аслас вӧвлӧм рабочӧй Цезарь Бронкс гӧтырлы зэв ыджыд пособие.
Но Темпилӧн тӧдсаясыс тӧдісны, мый Коттон корлӧма дӧваӧс ас дінас да шуӧма, мый сетас Темпилы сё доллар, сійӧ кӧ гижсяс обязательствоӧ, мый оз кут выступайтны суд вылын да кӧсйысяс нинӧмын не мыжавны полицияӧс.
Бӧрдӧм синъясӧн Темпи видзӧдліс управляющӧй вылӧ да кыв ни джын шутӧг бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Кывзы, нывбаба, тэ, гашкӧ, эн гӧгӧрво, мый ме висьталі? — горӧдіс Коттон.
— Сэр, ме зэв бура гӧгӧрвои, мый ті висьталінныд, — шуис Темпи.
— Тэ нӧ мый, он кӧсйы босьтны тайӧ сьӧмсӧ? — сё доллара бумажкаӧн ӧвтчигтыр юаліс Коттон.
— Ог, сэр.
Прӧститӧй, сэр, менам кулӧм мужикӧй оз вузассьы, — шуис Темпи да надзӧник петіс управляющӧй кабинетысь.
Цезарь гу вылын речьяс эз вӧвны.
Кор гортсӧ лэдзисны гуӧ, пошкигтыр локтіс дядя Пост.
Сійӧс бара манитіс оливкӧвӧй автомобильыс.
Стариклысь сьӧлӧмсӧ зэв ёна вӧрзьӧдісны медбӧръя лоӧмторъясыс.
Сэтчӧ жӧ сійӧс и асьсӧ ёна кыскалісны: «Колорадоын» вечер бӧрын сійӧс корис ас дінас почтӧвӧй контораса начальник да быдса час юасис стариклысь, кутшӧм йитӧдъяс сылӧн «коммикӧд».
Медбӧрын дядя Постлы грӧзитісны, мый вӧтласны удж вылысь, сійӧ кӧ ещӧ ӧтчыд участвуйтас татшӧм бунтас.
Пӧрысь почтальон скӧрмис, и начальник кӧ эз лэдз сійӧс, колӧ чайтны, шуаліс эськӧ сылы быдсикас лёкторъяссӧ.
Ӧні, дзебанінӧ локтӧм бӧрын, сійӧ жалитӧмпырысь мыйкӧ шуыштіс Темпилы, здоровайтчис ставыскӧд, кодӧс тӧдіс — а тӧдіс сійӧ дзик ставсӧ — да матыстчис Салли дорӧ:
— Тӧдмалінныд мыйкӧ выльтор, мэм?
Салли ӧвтыштіс кинас:
— Сысянь, кор ті волінныд, дядя Пост, некутшӧм вежсьӧм абу.
Лыдтӧм-щӧттӧм репортёръяс, звӧнокъяс, грӧзитана анонимнӧй письмӧяс, Европаысь тӧждысяна телеграммаяс.
А миян йӧз — тюрьмаынӧсь и код тӧдас, кор найӧс лэдзасны и лэдзасны-ӧ.
Пӧрысь почтальон ышловзис.
— Да, делӧяс лёкӧсь, — шуис сійӧ. — Тӧрыт ме вӧлі тюрьмаын мистер Ричардсон дорын.
Ӧдва шедӧді пропусксӧ.
Ок, и омӧльтчӧма жӧ, коньӧр!
Шуӧ, мый сылысь делӧсӧ первой кӧсйӧмаӧсь торйӧдны, кӧсйӧмаӧсь мыждыны сійӧс сыын, быттьӧ сійӧ кӧсйӧма вины мортӧс, а ӧні объявитӧмаӧсь, мый кутасны судитны ставнысӧ ӧтлаын «существуйтысь стройӧс путкыльтам могысь заговор» вӧчӧмысь, — сьӧкыдпырысь шуаліс старик тайӧ тӧдтӧм, «учёнӧй» кывъяссӧ.
Салли шога довкнитіс юрнас.
— Тӧда.
Висьталіс защитникыс, кодӧс ыстӧма ме дорӧ доктор Рендаль, — шуис сійӧ. — Защитник шуӧ, мый колӧ нюжӧдны судсӧ: газетъяс ставсӧ сідзи настроитӧмаӧсь, мый миянлысь йӧзӧс кутасны мыждыны.
Но судья нинӧм вылӧ оз сӧглашайтчы тайӧс вӧчны.
Саллилӧн ичӧтик чужӧмыс жугыльмис, ещӧ ёнджыка лои детинкалӧн кодь да паськыдджык черлыяса.
— Талун асывнас вӧлі ас йӧз дінын, — висьталіс сійӧ дядя Постлы. —
Кыкнанныс кутӧны асьнысӧ збоя.
Джим чайтӧ, мый сы дор сувтасны мир кузя конгресс, и коммунистическӧй партия, и став миян йӧз.
А Чарли веськыда уськӧдчис ме дінӧ да шуӧ: «Ма, менӧ, Джон Браунӧс моз жӧ, йӧртісны тюрьмаӧ, и ме страдайта справедливость вӧсна!
Тэ гордитчан меӧн, ма?» — «Но, дерт, — шуа, — ме гордитча тэӧн, пиук.
Тэ менам смел да настӧящӧй морт, и батьыд эськӧ гордитчис жӧ ӧні тэӧн». — Салли чышкыштіс синвасӧ.
— Тӧданныд, дядя Пост, мый сійӧ думыштӧма, менам Чарлиӧй?
Сійӧс пуксьӧдӧмаӧсь камераас кутшӧмкӧ том йӧз дінӧ.
И сійӧ заводитӧма вӧчавны няньысь сыщикъяс да надзирательяс вылӧ карикатураяс.
Найӧ ставныс кувтӧдзныс сералісны.
Вот тіянлы и «интеллектуальнӧй особенность», — друг содтіс Салли да тешкодя вежыньтіс чужӧмсӧ.
Дядя Пост шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый ті шуинныд, мэм?
Ме, веськыда кӧ шуны, эг гӧгӧрво… Интеллек…
— Тайӧ ме ӧти нывбаба йылысь, коді воліс тӧрыт ме ордӧ Чарли кузя, — гӧгӧрвоӧдіс Салли. — Локтіс зэв кыз тьӧтка, полицейскӧй формаа, висьталіс, мый сійӧс ыстіс том йӧзӧс исправитӧм кузя коллегия.
Кӧсйӧ тӧдмавны «том преступник» йылысь подробностьяс.
Вот сійӧ пуксис да заводитіс юасьны менсьым. — Салли пӧльтіс чужӧмбанъяссӧ, и пӧрысь почтальон водзын быттьӧ збыль лои нывбаба-полицейскӧй. — «Ме эськӧ кӧсйи, миссис… э… Робинсон, тӧдмавны тіян пиныдлысь биологическӧй аслыспӧлӧслунъяссӧ, интеллектуальнӧй аслыспӧлӧслунъяссӧ да индивидуальнӧй аслыспӧлӧслунъяссӧ, — ныр пырыс шуӧмӧн нерыштіс Салли. — Таысь кындзи, ме кӧсъя тӧдны, коді кытшалӧ преступникӧс, средасӧ, кӧні сійӧ олӧ, да сійӧ случайяссӧ, кор сійӧ сувтліс обществолы паныд.
Шуам, сійӧ случайсӧ, коді вӧлі школаын да код йылысь гижлісны газетъясын, кор сійӧ ӧткажитчӧма дактилоскопируйтчыны.
Ме эськӧ кӧсйи тӧдны, рам али абу преступник, юрсӧ копыртӧмӧн ветлӧ али оз, видзӧдӧ-ӧ йӧвлы синмас»… — Салли друг серӧктіс: — Ок, и петкӧдлі жӧ ме тайӧ дамаыслы!
«Ӧти кӧ, — шуа, — менам пиӧй абу преступник.
Сылӧн средаыс — ме да Джемс Робинсон, сьылысь, кодӧс тӧдӧ став мирыс.
Менам пиӧйлӧн юрыс век вылын и сійӧ век ставныслы видзӧдӧ веськыда синмас, сылы некодысь да нинӧмысь яндысьны да повны!
А сэсся, — шуа, — прӧщайтӧй, дона миссис, да вунӧдӧй тайӧ керкаас туйсӧ, сы вӧсна мый тані олӧны честнӧй йӧз».
Дядя Пост уважайтӧмӧн видзӧдліс ичӧтик нывбаба вылӧ.
— Ті ещӧ бура на сёрнитӧмныд сыкӧд, мэм, — шуис сійӧ, — а ме эськӧ эг вермы кутны ачымӧс, тойлалі эськӧ сьыліӧдыс.
Думыштӧй: «том преступник»!
Ме эськӧ тайӧ негодяйкасӧ…
Старик дыр эз вермы успокоитчыны да видіс нывбаба-полицейскӧйӧс.
Похороннӧй процессия помасис.
Выльӧн лэптӧм мыльк, кодӧс вевттисны букетъяс да венокъяс, быдмис Горчичнӧй Райса шойна вылӧ.
Салли дінӧ матыстчис Джордж Монтье, коді эз нин мичаа нюмъяв.
— Заводын талун ӧбеденнӧй перерыв дырйи протестуйтӧм кузя митинг, — шуис сійӧ. — Кутасны выступайтны профессиональнӧй союзса секретарь да ещӧ некымын рабочӧй.
Беннет шуис, мый налӧн типографияас петас специальнӧй листок протестӧн и став рабочӧйяс сетісны нин ассьыныс кырымпасъяс.
Гренджерскӧй рабочӧйяс тожӧ ӧтлаасьӧны миян дінӧ…
Ті эн шогсьӧй, миссис Робинсон, — шыасис сійӧ Салли дінӧ: — ми добитчам, медым найӧс лэдзисны, сета кыв.
Салли аттьӧалӧмпырысь нюммуніс сылы.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі эскыны тайӧ кывъясас!
Шойна ворота дорын чукӧрӧн сулалісны челядь да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Нэнси да Вик Квинси век на кутісны киӧдыс Цезарлысь писӧ.
Ичӧтик детинка вӧлі зумыш да сюся видзӧдіс аслас покровительяс вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый найӧ мыйлакӧ волнуйтчыны.
— Тайӧ тэ нинӧмабусӧ висьталан, — паныд шуис Вик Квинси скӧрмӧм Джой Беннетлы. — Тэ вывті уна лыддьӧмыд приключенческӧй романъястӧ, вот тэныд и кажитчӧ, мый олӧмын позьӧ вӧчны сідзи жӧ, кыдзи небӧгъясын.
Оз, другӧ, олӧмыд ёна сьӧкыдджык! — И Вик видзӧдліс ёртыс вылӧ сідзи, быттьӧ ачыс сійӧ вӧлі уна аддзылысь, быдтор тӧдысь пӧрысь мортӧн.
— А ме висьтала, мый позьӧ пышйыны! — ас кыв вылас сулаліс Джой. — Ме босьтча сетны Чарлилы свидание дырйи напилок.
— Ок, эг чайтлы ме, мый тэ сэтшӧм ичӧтик! — довкйӧдлыштіс юрнас Вик. — Тушаыд меысь ыджыдджык, а тӧлкыд абу.
Да кытчӧ нӧ найӧ воштысясны, кӧть налы весит и удайтчас пилитны камераяслысь решеткаяс, восьтыны кӧрт ӧдзӧсъяс да джагӧдавны став часӧвӧйяссӧ и ещӧ код тӧдас кодӧс!
Кытчӧ тэ дзебан, шуам, Джемс Робинсонӧс, кодӧс тӧдӧ став мирыс!
Джой Беннет яндысьӧмсорӧн ланьтіс.
Сійӧ эз думышт сы йылысь, мый лоӧ пышйысьяскӧд, кор найӧ пышъясны думыштӧм план серти.
— Но лэдз кӧть сійӧс мечтайтыштнысӧ, Вик, — друг шыасис Нэнси. — Сэтшӧм лӧсьыд мукӧддырйи мечтайтыштны мый йылысь кӧ… — Ыджыд, жугыль синъясыс сылӧн кутісны видзӧдны водзлань. — Ме вот мукӧддырйи мечтайта, мый ме — лэбач и верма лэбны, кытчӧ окотита.
А мукӧддырйи чайта ачымӧс нималана поэтессаӧн…
Дерт, тайӧ сӧрӧм, ме тӧда…
Вик нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Абу, Нэнси, тайӧ ньӧти абу сӧрӧм, — кызігтыр шуис сійӧ. — Тайӧ ньӧти абу сӧрӧм, и ме тожӧ частӧ думайта мый йылысь кӧ буртор йылысь.
— И ме!
И ме думайта! — тшӧтш шуис Мери Смит, коді быдтор вӧчис Нэнси моз. — Сӧмын… — Сійӧ жугыльмис, — сэсянь, кор Чарлиӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ, ме нинӧм ог думайт.
Ме сӧмын кӧсъя, медым сійӧ регыдджык бӧр локтіс миян дінӧ!
— Бара нин синваыд доршасьӧ! — скӧрыськодь шуис Бэн Квинси. — Босьт пример менсьым, вок Виклысь да Васильлысь: миян батьяс пукалӧны тюрьмаын, а ми ог и думайтӧй няргыны!
— Тырмас тіянлы вензьынытӧ! — ӧлӧдіс детинкаӧс Василь. — Вай сёрнитыштамӧй миян делӧяс йылысь…
Нэнси, ті Мерикӧд вӧчинныд мыйкӧ али энӧй?
— Дерт! — радпырысь лайкнитіс юрнас Нэнси. — Ми пӧжалім пирӧг и пытшкас пуктім записка, мый ми ставным помнитам Чарлиӧс да кутам сылы отсавны и медым сійӧ эз вывті ёна волнуйтчы суд вылас.
А сэсся ми нуим пирӧгсӧ тётя Саллилы, и тётя Салли мӧдӧдіс сійӧс тюрьмаӧ.
Чарли, кӧнкӧ, лыддис нин миянлысь письмӧнымӧс.
— Бур, — шуис Василь. — Беннет, Джон, ті ветлінныд судья дорӧ?
Висьталінныд сылы, мый ми кӧсъям лоны суд вылын свидетельясӧн да висьтавны Ричи йылысь да Чарли йылысь?
Беннет да Джон жугыля видзӧдлісны ёртыс вылӧ.
— Вӧвнытӧ эськӧ вӧлім, да нинӧм бурыс таысь эз артмы, — нюжӧдӧмӧн шуис Джон.
— Сійӧ эз кут тіянкӧд сёрнитны? — зумыштчис Вик.
— Мекӧд эз кут, — шуис Джон, — а такӧд, — сійӧ индіс Джой вылӧ, — такӧд дыр сёрнитіс.
— Кытчӧдз сійӧ эз тӧд, код дор ми кӧсъям выступитны, судья кывзіс менӧ зэв внимательнӧя и весиг шуис, мый ме зэв тӧлка детинка да верма велӧдчыны юристӧ, — заводитіс висьтавны Джой. — А бӧрыннас, кор гӧгӧрвоис, мый ми кӧсъям дорйыны Ричиӧс да Чарлиӧс да сёрнитны на дор, судья пыр жӧ шуис, мый суд оз кывзы несовершеннолетньӧй свидетельясӧс и мый вообщӧ сылы некор, и ме кӧ интересуйтча юридическӧй наукаӧн, то верма пыравны сы дорӧ коркӧ мӧдысь, кор сійӧ лоӧ прӧстджык.
Вик да Василь курччалісны вомдоръяссӧ.
— Миянӧс некодӧс сійӧ пыдди эз пукты, — содтіс Джон Майнард. — Ас йылысь ме ог нин шу!
Кыдзи видзӧдліс ме вылӧ, пыр жӧ шуис: «Мӧд рӧмаяслы тані вӧчнысӧ нинӧм».
Вик да Бэн кӧть и настӧящӧй американечьяс, но арестуйтӧм батьяслӧн пиян — оз жӧ, сідзкӧ, згӧдитчыны.
Джой Беннетлӧн батьыс — профессиональнӧй союзса член.
Тадзи сійӧ ставсӧ бӧрйӧдліс, и некод сылы эз згӧдитчы.
А кор ми висьталім сылы тэ йылысь, Василь, сійӧ шуис, мый тэ абу Америкаысь и мый ӧні канмуын ни ӧти суд эз кут эськӧ тэнсьыд кывзыны.
Челядь сулалісны шогӧсь, зумышӧсь.
Быдӧн пытшкын кыптыліс скӧрлун да кӧсйӧм кӧть мед мый, а венны тайӧ ыджыд несправедливостьсӧ.
А Цезарлӧн батьтӧг кольӧм кагаыс видзӧдіс на вылӧ серьёзнӧй синъясӧн да, кажитчӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис.
42. СУД
Стон-пойнтскӧй судлӧн зданиеыс, кодӧс вӧлі стрӧитӧма стрӧга классическӧй стильын, колоннаяса да шемӧсмӧдысь фронтона, лыддьыссис карын медся мича зданиеясысь ӧтиӧн.
«Существуйтысь стройлы паныд вӧчӧм заговор» делӧ кузя следствие нуӧдсис сэтшӧм ӧдйӧ, мый локтан выльлунӧ луншӧр кадӧ позьӧ нин вӧлі заводитны судебнӧй заседание.
Понедельник асылӧ, заседание заводитчытӧдз ёна водзджык на, суд здание дорӧ кутісны локтавны полисменъяс.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧнӧсь, вӧлаяс и подаяс, найӧ сэтшӧм старательнӧя потшисны став туйсӧ, коді нуӧдіс тюрьмасянь суд здание дорӧ, сэтшӧм сука сулалісны став ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс дорын, мый быд ветлысь-мунысьлы вӧлі гӧгӧрвоана: судитӧны зэв ыджыд да опаснӧй преступникъясӧс.
Господьӧй енмӧй, видз ылалӧмысь да оправдательнӧй приговор вӧчӧмысь: канмулӧн став судьбаыс, сылӧн спокойствиеыс лоины татшӧм опаснӧйвыйын!
Дерт, и присяжнӧйяс, кодъяс локтісны суд вылӧ, сідзжӧ гӧгӧрвоисны, мый залын и ывлаын нин уна полицейскӧйяс, да вӧчисны татысь колана выводъяс.
Присяжнӧй заседательяс вӧліны дас кыкӧнӧсь.
Мукӧддырйи найӧс бӧрйылісны население списокъяс серти.
Но тайӧ пӧрйӧ списокъяссӧ лӧсьӧдісны либӧ заинтересованнӧй йӧз, либӧ «населениесӧ» вӧлі нарошнӧ бӧрйӧма, но присяжнӧйяс лыдӧ веськалісны ставыс миллардовскӧй сяма йӧз: кучикӧн кык озыр тӧргуйтысь, аптекарь, Парк-авеню вывса приходысь пастор, «Атенеумӧн» владейтысь Тернер, Лорилӧн батьыс — кузнеч Миллс, коді синнас эз вермы видзӧдны негръясӧс, управляющӧй Коттон, недвижимостьӧн тӧргуйтӧм кузя агент — бӧбоват морт, кодлы дзик ставыс вӧлі веськодь, мед сӧмын сылы овсис бура да лӧсьыда, банковскӧй клерк, кык фермер, кодъяс арендуйтісны му Ыджыд Босслысь да лӧзоват сингуранъяса блед Мисс Вендикс.
Мисс Вендикс, коді татшӧм важнӧй случай ради пасьталӧма сьӧд паськӧм, весиг носӧвӧй чышъянсӧ босьтӧма сьӧдӧс, вӧлі дзик похороннӧй колесница кодь.
Сы вылӧ видзӧдігӧн быдӧн пыр жӧ долженӧсь вӧлі чувствуйтны став мувывса олысьяслысь весьшӧрӧ олӧмсӧ.
Мисс Вендикслӧн чужӧмыс сідзжӧ лӧсялӧ тайӧ случайыслы, сы вӧсна кучикӧн тӧргуйтысьясысь ӧтиыс повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да копыртчис Тернер дінӧ, медым юавны: кутшӧм нӧ пӧ тайӧ уксуснӧй дама?
Заседание заводитчытӧдз ёна водзджык на судлӧн залыс вӧлі тыр нин.
Стон-Пойнт карын гажӧдчанторъяс вӧлі этша, и быдӧнлы окота вӧлі кывлыны выльтор.
Да и оз век удайтчы видзӧдлыны ловъя «коммияс» вылӧ.
Репортёръяс — и сэтчӧсъяс и воӧмъяс — пуксялісны пресса ложаын, лэптісны кывъяснысӧ да карандашъяссӧ да гижисны блокнотъясаныс вступительнӧй фраза, коді вӧлі примернӧ татшӧмкодь: «Исполнительнӧй да дисциплинированнӧй американскӧй полиция ӧдва лӧсьӧдіс порядок присутствуйтысьяс пӧвстын, кодъяс шензисны да скӧралісны Америкаӧс вузалысь агентъяс вылӧ».
Медводдза радъясын пукалісны Верхньӧй карса йӧз асланыс великосветскӧй приятельясыскӧд, кодъяс нарошнӧ локтісны нималана негритянскӧй сьылысьӧс судитанінӧ.
Тані вӧліны «дас куим семействоса» некымын представитель да представительница, кодъяс локтісны любуйтчыны асланыс уджӧн.
Парк Бийл пукаліс став аслас семьяыскӧд да лӧсьӧдчис видзӧдны судебнӧй процедура вылӧ, быттьӧ зэв интереснӧй матч вылӧ.
Думсьыс сійӧ мерайтіс вынъяссӧ прокурорлысь да защитниклысь, кодъяс воисны Нью-Йоркысь.
Дерт, защитник — сдержаннӧй движениеяса раминик, блед морт оз вермы сулавны мича паськӧма прокурорлы паныд, коді тырвыйӧ надейтчис ас вылас.
Сюри кӧ эськӧ прамӧй ёрт, Парк Бийл эськӧ непременнӧ вартіс сыкӧд заклад да прокурор вӧсна пуктіс эськӧ ыджыд сьӧм.
Тайӧ эськӧ вӧлі бур делӧ, но залын быдӧн гӧгӧрвоисны, мый прокурор вермас, и некод эськӧ эз кут вензьыны Бийлкӧд да весьшӧрӧ шыблавны ассьыс сьӧмсӧ.
Бӧръя радъясас пукалісны Горчичнӧй Райса олысьяс.
Тані вӧліны обвиняемӧйяслӧн став другъясыс, и настроениеыс бӧръя скамьяяс вылын вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
Салли Робинсон дінӧ топӧдчӧмӧн пукалісны детинкаяс — обвиняемӧйяслӧн пияныс: Василь да Квинси кык вок.
Судводзвывса став лунъяссӧ найӧ коллисны Салли керкаын, и сійӧ лои налы кыдз быттьӧ мӧд мамӧн.
Ӧтувъя шогыс ещӧ ёнджыка матыстіс найӧс.
Тайӧ ыджыд сьӧлӧма ичӧтик нывбабаыслысь детинкаяс зілисны босьтны вынсӧ и аслыныс.
Василь ещӧ кыдзкӧ кутчысис на да зілис лоны кӧть видзӧднысӧ спокойнӧйӧн.
Та пыдди Вик да Бэн Квинси вӧліны дзик коньӧр кодьӧсь, и кор полисменъяс вайӧдісны подсудимӧйясӧс, Бэн эз вермы кутчысьнысӧ да синвасорӧн горӧдіс:
— Папа, папа, ми танӧсь!
Уна сё син видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ.
Джим Робинсон, код вылӧ первой веськӧдісны ставныс синъяссӧ, пырис сідзи, кыдзи, тыдалӧ, петавліс мирса став эстрадаяс вылӧ: асьсӧ кутіс спокойнӧя, дась вӧлі босьтны ас киас заллысь внимание да пӧкӧритны сійӧс аслас талантӧн.
Сӧмын фрак пыддиыс сылӧн ыджыд, мудз туша вылас вӧлі пасьталӧма прӧстӧй руд костюм.
Джим бӧрся пыр жӧ, быдторйын сы кодьӧн жӧ лоны зільӧмӧн, йӧз вылӧ спокойнӧя да повтӧг видзӧдігтыр петіс Чарли.
Зал пасьта прӧйдитіс шум.
Певецлӧн племянник йылысь газетъяс гижисны, мый видзӧднысӧ сійӧ рӧзбойник кодь ён зон, став сертиыс гангстер, а публика водзын сулаліс кыпыд мича чужӧма, тӧлка паськыд плешка, кудритчысь смоль сьӧд юрсиа, вӧсньыдик, тростник кодь веськыд детинка.
Ричилӧн тюрьмаын быдмӧма ичӧтик ус, и та вӧсна сійӧ кажитчис зэв збойӧн.
Иван Гирич восьлаліс зумыша, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ас водзас, и кор воддза радъясын кодкӧ горӧдіс сылы: «Большевик», сійӧ весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Та пыдди Квинси видзӧдіс гӧгӧрбок зэв спокойнӧя, быттьӧ сійӧ локтіс татчӧ сы могысь, медым видзӧдлыны интереснӧй зрелище вылӧ.
Сійӧ пыр жӧ чошкӧдіс пельсӧ, кор кыліс Бэнлысь гӧлӧссӧ, да збодермӧдӧм могысь ӧвтыштіс пияныслы кинас.
Фотографъяс да кинооператоръяс тэрыба уськӧдчисны водзлань, кутісны сяркӧдчыны объективъяснаныс, бергӧдлыны киноаппаратъяслысь воропъяссӧ.
Пуксялісны асланыс местаясӧ секретарьяс, стенографистъяс да судебнӧй распорядитель.
— Суд заводитчис!
Кора сувтны! — гораа объявитіс сійӧ.
Ставныс чеччисны.
Пуксис чӧв-лӧнь, и буретш сэки пырис Сфикси.
Сійӧ пуксис сылы дасьтӧм креслӧӧ, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма вылӧджык, крестӧн-крестӧн пуктӧм кык флаг улӧ — АӦШ-лӧн да штатлӧн флагъяс улӧ.
Пуксисны асланыс местаясӧ и прокурор да защитник.
Зымӧдчигтыр пуксялісны барьер сайӧ присяжнӧй заседательяс, и кучикӧн тӧргуйтысь пыр жӧ заводитіс няклявны резинка.
Джемс Робинсон внимательнӧя видзӧдліс судлӧн состав вылӧ.
Бокӧвӧй, важнӧй, враждебнӧй чужӧмъяс.
Ни ӧти дружественнӧй, сочувственнӧй видзӧдлас.
Защитник — блед да нервнӧй — сэтшӧм ёна волнуйтчис, мый Джимлы окота лои збодермӧдыштны сійӧс.
Сійӧ лайкнитіс юрнас да нюммуніс том адвокатлы, и сылы пыр жӧ лои нимкодь.
— Коньӧр, сылы сэтшӧм окота отсавны миянлы ставнымлы!..
Но, пола, сылӧн зільӧмыс лоӧ весьшӧрӧ: тані ставсӧ нин водзвыв решитӧма, — удитіс шуны Джим Робинсон велӧдысьлы.
— Дугдӧй сёрнитны! — требуйтіс на дінӧ матыстчысь полисмен. — Преступникъяслы ас костаныс сёрнитіны некутшӧма оз позь!
— Абу-ӧ на водз, другӧ, лыддьыны миянӧс преступникъясӧн? — серамсорӧн шуис Ричи.
— Гашкӧ, некымын час водзджык сы серти, кор тайӧс вӧчас суд, — вочавидзис порядок бӧрся видзӧдысь.
— Но, ӧні ме дзикӧдз гӧгӧрвои, мый миянӧс пуксьӧдасны! — гораа объявитіс Квинси, коді кыліс тайӧ вочакывсӧ.
Сы вылӧ шикнитісны, и Сфикси скӧрысь видзӧдліс сыланьӧ.
Секретарь — зэв слабиник том морт — ныр пырыс да зэв гӧгӧрвотӧма лыддис судлысь постановление свидетельясӧс корӧм йылысь: Ньюмен, сылӧн отсасьысь Кольридж, коді сӧмын на бурдіс нӧйтӧмсьыс, а нӧйтіс сійӧс подсудимӧй Ричардсон, школаса директор Мак-Магон, преподаватель Хомер, миссис Кристина Причард, мисс Патриция Причард.
Чарли дрӧгнитіс.
Пат тані?
Сійӧ аддзылас Патӧс?
Сідзкӧ, Пат кӧсйӧ выступитны да дорйыны сійӧс, висьтавны налӧн дружба йылысь, сы йылысь, мый сійӧ век зілис быдӧнлы отсавны да лоны справедливӧй старӧстаӧн!
Пат кӧсйӧ эрдӧдны сійӧ лёк сӧрӧмсӧ да клеветасӧ, кодӧс гижисны газетъяс!
О Пат, молодеч, дона нылӧй!
Сідзкӧ, сійӧ, Чарли, эз ӧшибитчы сыын.
И кутшӧм сійӧ повтӧм!
Кутшӧм честнӧй!
Дивуйтчӧмысла Чарли весиг эз гӧгӧрво сійӧс, мый став лыддьӧдлӧм нимъясыс — мыжалысь свидетельяс.
Сійӧ эз кыв, кыдзи секретарь шуис Мэйсонлысь да младшӧй Мак-Магонлысь фамилияяссӧ да содтіс, мый тайӧ свидетельяссӧ суд вызовитіс кыдзи исключение, медым содтыны кутшӧмсюрӧ фактъяс да чертаяс, кодъяс бурджыка петкӧдласны обвиняемӧйяслысь збыль чужӧмсӧ.
Защитникӧн вызовитӧм свидетельясыс вӧлі вывті этша.
Защитник эз вермы висьтавны заллы сы йылысь, кыдзи судья бӧрыньтліс ставсӧ, кодъясӧс сійӧ корис вызовитны, кутшӧм сьӧкыда удайтчис сылы шедӧдны свидетельясӧн доктор Рендальӧс, почтальон Хэршӧс, Темпи Бронксӧс да школаса вице-президент Принсӧс.
Принс дыр эз сӧглашайтчы выступитны суд вылын, висьталіс, мый та вӧсна сылысь батьсӧ вӧтласны удж вылысь, но сэки суитчис ачыс батьыс да стрӧга прикажитіс пиыслы мунны суд вылӧ, висьтавны став бурсӧ, мый сійӧ мӧвпалӧ младшӧй Робинсон йылысь, да не тӧждысьны аслас семьялӧн водзӧ олӧм йылысь.
Тайӧ свидетельяссьыс кындзи защитниклӧн ыджыд лача вӧлі мир конгресслӧн кык представитель вылӧ да ӧти импрессарио вылӧ, коді уна во дорвыв уджаліс Джемс Робинсонкӧд да бура тӧдіс сылысь олӧмсӧ.
Тайӧ куим свидетельыс воисны процесс вылӧ. Найӧ долженӧсь вӧлі висьтавны сьылысьлӧн благороднӧй деятельность йылысь, мирлӧн демократическӧй вынъяслы сылӧн отсӧг йылысь, сылӧн ыджыд человечность йылысь.
Но ставыс лои эз сідзи, кыдзи чайтіс тайӧ том адвокатыс, коді зэв ёна кӧсйис мездыны ассьыс подзащитнӧйяссӧ.
Обвинительнӧй заключение серти подсудимӧйяс скамья вылын вӧліны эз нималана сьылысь, детинка, том велӧдысь да кык рабочӧй, а зэв гырысь политическӧй диверсантъяс, кодъяс вывті ёна вооружитчӧмаӧсь: измена, гуся заговор, виӧм могысь уськӧдчӧм.
Сфикси аслас креслӧас бергӧдчис подсудимӧйяс дорӧ:
— Лыддьӧны-ӧ подсудимӧйяс асьнысӧ мыжаясӧн?
Ті, Джемс Робинсон?
— Ог, сэр. — Певец чеччис аслас местасьыс да серамсорӧн видзӧдіс судья вылӧ.
— Ті, Ричардсон?
Ті, Чарльз Робинсон?
— Ог, сэр, ог лыддьы, — кыліс детинкалӧн лэчыд гӧлӧсыс.
— О-г… Ог… Ог…
— Сідзкӧ, заводитам юасьны свидетельясӧс, — кыз оправаа ӧчкисӧ пуктігмоз шуис Сфикси. Ӧчкиасьӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ лои скӧр пӧрысь сюзь кодь.
Судья тіраліс.
Кажитчис, быттьӧ став Европаыс да и Америкалӧн мыйкӧ мында юкӧн йӧймӧмаӧсь.
Тӧрытсянь уна сюрс письмӧ тыртісны Сфикси контораысь пызанъяссӧ.
Гижисны да телеграфируйтісны мир сторонникъяслӧн конгрессбердса комитетсянь, кутшӧмкӧ прогрессивнӧй организацияяссянь, музыкантъяслӧн, художникъяслӧн, писательяслӧн, учёнӧйяслӧн союзъяссянь, гырысь фабрикаяссянь да заводъяссянь, лабораторияяссянь да научнӧй институтъяссянь.
Ставыс ӧттшӧтш требуйтісны мездыны Джемс Робинсонӧс да сылысь ёртъяссӧ, ставыс висьталіс сы йылысь, мый сьылысь — передӧвӧй боречьясысь ӧти, коді тышкасьӧ прӧстӧй йӧзлӧн шуд вӧсна.
«Менам карьераӧй, менам став будущӧйӧй ӧшалӧ сі йылын, — полігтыр мӧвпаліс судья. — Лӧсьыд распоряжайтчыны Миллардлы, диктуйтны меным ассьыс условиеяссӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, сійӧ кольӧ бокӧ, а став кывкутӧмыс водас ме вылӧ».
Сфикси жалитіс ачыс асьсӧ.
Ставыс, дзик ставыс воӧны сы вылӧ.
Весиг кутшӧмкӧ детинкаяс кольӧм лунъясӧ лысьтісны локны сы дінӧ да тожӧ кутісны требуйтны кутшӧмкӧ правояс, медым дорйыны ассьыныс другсӧ, негритёнокӧс.
Думыштны сӧмын: мыйта неприятность тайӧ сьӧд кучикаяс вӧснаыс!
Эз прӧста сійӧ, Сфикси, век синнас эз аддзы найӧс.
Но вежны делӧсӧ вӧлі сёр нин, и Сфикси полӧмсорӧн да радпырысь аддзис, кутшӧм сюся юасьӧ мыжалысь свидетельясӧс прокурор, кодӧс татчӧ вайӧдіс Ыджыд Босс, и кыдзи подсудимӧйяс юр вылӧ чукӧрмӧны пыр унджык и унджык обвинительнӧй доказательствояс.
Веськыда кӧ шуны, мый вермасны вӧчны быдсикас конгрессъясыс да митингъясыс, кор эмӧсь терпитны позьтӧм фактъяс!
Прокурор Кук петкӧдліс судлы сійӧ вещьяссӧ, кодъясӧс вӧлі аддзӧма обвиняемӧйяс ордысь: делегатлӧн билет мир сторонникъяслӧн конгресс вылӧ, кодӧс вӧлі сетӧма Джемс Робинсон ним вылӧ; Мӧскуасянь письмӧ тайӧ жӧ Робинсон ним вылас, кӧні вӧліны «шифруйтӧм сведениеяс»; географическӧй атлас, кодӧс аддзӧма мыжалана Гирич ордысь, да небӧг, кӧні сӧмын коммунистическӧй агитация; тайӧ небӧгсӧ мырддьӧма Чарльз Робинсонлысь и сылӧн нимыс зэв специальнӧй: «Кыдзи калитчис сталь».
Школьник Чарльз Робинсон кывъяс серти, тайӧ небӧгсӧ сылы вайис пӧдарок пыдди сылӧн дядяыс, а тайӧ ещӧ ёнджыка кутас доказывайтны штатъясын Джемс Робинсонлысь подрывнӧй деятельностьсӧ.
Некымын присяжнӧй заседатель корисны лэдзны найӧс тӧдмасьны вещественнӧй доказательствоясӧн, и киысь киӧ кутісны ветлӧдлыны став «документъясыс», весиг небӧг.
Кучикӧн тӧргуйтысь мыйкӧ зэв ёна мӧвпалігтыр листалыштіс сійӧс, довкйӧдлыштіс юрнас да перйис зепсьыс выль порция няклялан резинка.
Небӧг вуджис сылӧн сусед — аптекарь — киӧ, но сійӧ сӧмын видзӧдліс переплёт вылас да тэрыба сетіс сійӧс водзӧ, быттьӧ опаснӧ вӧлі весиг инмӧдчыштны тайӧ небӧг дінас.
Сэсся ӧта-мӧд бӧрсяыс выступитісны свидетельяс.
Свидетельскӧй барьер сайӧ медводз петіс Эйнис — «Стон-Пойнтса выльторъяслӧн» репортёр да войтыркостса политика вопросъяс кузя референт», кыдзи сійӧ висьтасис судлы.
Сійӧ висьталіс, мый налӧн газетыс ыстіс сійӧс сьылыськӧд интервью вылӧ и мый сэки Джемс Робинсон вӧлі зэв возбуждённӧй состояниеын.
Сёрнитігас Робинсон некымынысь грӧзитіс сійӧс нӧйтны, сійӧ кӧ, Эйнис, лысьтас разоблачитны Робинсонӧс печатьын.
Робинсон не ӧтчыд шуліс, мый штатъяслысь ӧнія веськӧдлан котырсӧ лыддьӧ низкӧй да мудер йӧз чукӧрӧн.
Сюся сувтӧдӧм вопросъясӧн сійӧ, Эйнис, заставитіс Робинсонӧс висьтасьны, мый мир сторонникъяслӧн конгресс вылын аслас выступлениеысь сійӧ, сьылысь, пӧлучитіс зэв уна сьӧм.
Подсудимӧй эськӧ заводитліс маскируйтны тайӧс да висьталіс, мый тайӧ сьӧмсӧ сійӧ пӧлучитіс концертъяс сетӧмысь, но быдӧн гӧгӧрвоӧны, мый конгресс бӧрын сійӧ мӧдӧдчис Сӧвет Союзӧ буретш сы могысь, медым пӧлучитны индӧм суммасӧ.
Тайӧ суммаыслысь мыйкӧ мында юкӧн сійӧ сетіс китайскӧй коммунистъяслы отсалӧм могысь.
Ставсӧ тайӧс Эйнис висьталіс ньӧти мытшасьлытӧг, прокурорлы синмас видзӧдігтыр да зілис не бергӧдчывны подсудимӧйяслань.
Присяжнӧй заседательяс кутісны вашкӧдчыны.
Залын кыптіс ыджыд шум: шызис Горчичнӧй Рай.
Сфикси таркӧдыштіс мӧлӧтӧн пызанӧ:
— Шумитны кӧ он дугдӧй, ме прикажита бӧръя радъясысь йӧзӧс вӧтлыны.
Ӧчкияснас кӧдзыда югъялігтыр свидетельскӧй местаӧ локтіс школаса директор Мак-Магон.
Да, сэр, сійӧ вермас сетны характеристика кык подсудимӧйлы: велӧдысь Ричардсонлы, коді велӧдіс сійӧ школаын да кодӧс неважӧн вӧтлӧма удж вывсьыс аслас антиамериканскӧй мӧвпъясысь да поступокъясысь, да велӧдчысь Робинсонлы, кодӧс вӧлі босьтӧма школаӧ мистер Миллардлӧн бур сьӧлӧм вӧсна.
Подсудимӧй Ричардсон используйтіс ассьыс преподавательскӧй положениесӧ сы могысь, медым сюйны юрас том поколениелы вреднӧй, коммунистическӧй идеяяс да быдногыс разлагайтны сійӧс.
Тайӧс сійӧ вӧчис кыдзи и став коммунистъяс, дьявол моз мудера да сюся: аслас кабинетас видзис Джон Браунлысь портретсӧ, внушайтіс челядьлы, мый кольӧма сійӧ кадыс, кор олісны благороднӧй деятельяс, кодъяс тышкасисны став угнетённӧйяслӧн равноправие вӧсна.
Велӧдчысьяс пӧвстын Ричардсонлӧн вӧліны радейтанаяс и сэтшӧмъяс, кодъясӧс сійӧ мустӧмтіс, и, колӧ шуны, лэптіс сійӧ мӧд рӧмаясӧс, а преследуйтіс медся способнӧй еджыдъяссӧ.
Сійӧ век волывліс карлӧн рабочӧй районъясӧ, шуам Горчичнӧй Райӧ, да вербуйтіс сэтысь сторонникъясӧс велӧдчысьяс да налӧн бать-мам пӧвстысь.
Война дырйи сійӧ топыда йитчис коммунистъяскӧд, пӧлучайтіс насянь индӧдъяс и бӧрыннас, кор сійӧ топыда йитчис войтыркӧд, выполняйтӧ тайӧ индӧдъяссӧ.
Школаса попечительскӧй сӧвет, кодлы сійӧ, Мак-Магон, доложитіс велӧдысьлӧн вреднӧй, изменническӧй удж йылысь, дзик пыр жӧ примитіс мераяс да вӧтліс удж вывсьыс Ричардсонӧс, сы вӧсна ӧні сэсся школа оз ну кывкутӧм сылӧн поступокъяс вӧсна.
— Аттьӧ тіянлы, мистер Мак-Магон, — зэв меліа шыасис судья директор дінӧ. — Суд водзын ті вывті бура характеризуйтінныд обвиняемӧйӧс.
Свидетель Ньюмен локтіс суд вылӧ кӧрталӧм голяа; сійӧ кӧсйис петкӧдлыны ставныслы, мый сійӧ ачыс оз тӧд, кыдзи коли ловйӧн.
Сыщиклӧн вӧліны зэв точнӧй даннӧйяс став витнан обвиняемӧйяс йывсьыс.
Джемс Робинсон?
Пӧжалуйста, тіян честь!
Робинсон воис карӧ, и рабочӧй районъясын пыр жӧ заводитчис волнение. «Колорадоын» тайӧ концертсӧ вӧлі думыштӧма важӧн нин.
Сылысь программасӧ, коді, дерт, ньӧти абу музыкальнӧй, тіян честь, лӧсьӧдісны ӧтвылысь: ачыс Робинсон, велӧдысь Ричардсон да кышан мукӧд подсудимӧйыс — Гирич и Квинси — собрание вылын Робинсон керкаын.
Водзвылас рабочӧйяс Гирич да Квинси заводитлісны кыпӧдны рабочӧйясӧс Миллард заводын, но тайӧс вӧчны налы эз удайтчы, сы вӧсна, мый ас кадӧ суитчис администрация да сійӧ, Ньюмен.
Сёрнитны кӧ Чарльз Робинсон йылысь, то тайӧ медбӧръя бунтовщикыс, тіян честь.
Детинка эз прӧста ӧткажитчы дактилоскопируйтчӧмысь.
Сійӧ и сэки нин тӧдіс, мый сылӧн чунь туйясыс коркӧ-некоркӧ згӧдитчасны следственнӧй органъяслы.
Сійӧ, Ньюмен, вермас петкӧдлыны судлы ассьыс голясӧ.
Врач шуис: ещӧ кӧ здук — и Ньюмен муніс эськӧ веськыда мӧдаръюгыдӧ.
Ті сӧмын думыштлӧй: негр нӧйтӧ еджыдӧс!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, джентльменъяс?
Лунвылын найӧс таысь линчуйтӧны, а тані ми спокойнӧя видзӧдам!
Негр чайтӧ, мый сійӧ вермас уськӧдчыны вины — и таысь сійӧс оз накажитны.
— Но ті кучкинныд детинкалысь мамсӧ, и сылы быть лои мездыны сійӧс, — аслас пызан вылысь бумагаяссӧ видлалігтыр шыасис защитник. — Тіян обязанностьӧ ӧмӧй пырӧ вӧлі нӧйтны нывбабаясӧс?
Ньюмен вӧчис сэтшӧм вид, быттьӧ зэв ёна дӧзмис:
— Нӧйтны нывбабаясӧс?
Эг, сэр, ме некор на ещӧ найӧс эг нӧйтлы.
Нывбаба прӧстӧ мешайтіс меным мунны, и ме сійӧс кокньыдика вештышті.
— Вештыштінныд сідзи, мый сійӧ ымзігтыр усис джоджӧ? — водзӧ висьталіс защитник.
Ньюмен лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мыйӧн нӧ ме тӧда, гашкӧ, негритянка прӧстӧ вӧлі код! — мудера паныд шуис сійӧ.
— Тайӧ лӧж! — ырскӧбтіс да горӧдіс Чарла. — Сійӧ сӧрӧ, заставитӧй сійӧс ланьтны!
— Тайӧ сӧрӧм! — йӧлӧга моз кыліс Саллилӧн гӧлӧсыс.
Бӧръя радъясын кутісны скӧрысь горзыны.
Мукӧдыс скӧрысла зымӧдісны кокнаныс.
— Онӧ кӧ дугдӧй горзыны, ме прикажита ставнытӧ вӧтлыны, — шуис Сфикси. — А тіянлы, том морт, — шыасис сійӧ Чарли дінӧ, — тіянлы ме сӧветуйта чӧв овны, мӧд ногӧн ті ещӧ содтанныд ассьыныд мыжтӧ.
— Менам отсасьысьӧй, Кольридж, вермас висьтавны, мый ме сӧмын вештышті тайӧ детинкаыслысь мамсӧ, — шуис Ньюмен, коді ёна повзис, кор зал заводитіс скӧрысь горзыны.
Корисны Кольриджӧс.
Кӧстыльяс вылӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн локтіс Цезарӧс виысь, муртса кыссис местаӧдзыс барьер сайӧ, чышкыштіс плешсьыс пӧсьсӧ, дыр шойччис и сёрнитны заводиттӧдз надзӧник, но ставлы кывмӧн кыкысь ружӧктіс.
Тайӧ кӧкъямысдас килограмма детинаыс бура ворсіс нӧйтӧм мортлысь рольсӧ.
Сійӧ вӧлі вывті скӧр став обвиняемӧйясыс вылӧ.
Ещӧ мед не скӧравны!
Кутшӧмкӧ проклятӧй негръяс вӧсна да омӧлик велӧдысь вӧсна туплясьны кык недель вольпасьын да начальствоӧн ошкӧм пыдди да служба кузя кыптӧм пыдди лэбны полицияысь!
Да ещӧ медбӧръяысьсӧ и Ньюмен и майор Симсон горзісны сы вылӧ сідзи, мый кылӧ вӧлі кӧнкӧ улича мӧдар помӧдзыс!
Но, ӧні кӧ сылы сьӧкыд, то мед тайӧ швальыслы лоӧ ещӧ лёкджык!
И Кольридж старайтчис, мый вермис.
Сійӧ зілис не казьтывны Цезарӧс виӧм йылысь да висьталіс, кыдзи сы вылӧ уськӧдчисны мӧд рӧмаяс, кыдзи сійӧ кӧсйис наысь мездысьны, мынтӧдчис да котӧртіс сцена вылӧ, и кыдзи сэні сы вылӧ уськӧдчис Ричардсон.
Сійӧ — прӧстӧ шудтӧм жертва, и мыйла буретш сійӧс кӧсйисны вины — оз тӧд.
— Пӧръясян, морт виысь!
Тӧдан, морт виысь! — кылісны бӧръя радъяссянь горӧдӧмъяс.
— Аддзанныд, аддзанныд, тіян честь?
Найӧ и ӧні дасьӧсь мекӧд расправитчыны! — няргыштіс Кольридж.
Сфикси довкнитіс юрнас полисменъяслы, и найӧ уськӧдчисны зал помӧ да петкӧдісны найӧс, кодъяс, найӧ чайтӧм серти, лысьтісны горзыны.
— Сідзкӧ, ті шуанныд, мый энӧ ті виӧй ветеран Бронксӧс? — юаліс защитник.
Кольридж пошкигтыр ружӧктіс, мый сылы сьӧкыд сёрнитнысӧ, но мый сійӧ кӧ и лыйис негрлы, то вӧчис тайӧс сы могысь, медым дорйыны асьсӧ: негр кӧсйис сійӧс вины, тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Сфикси бара таркӧдыштіс мӧлӧтнас.
Горчичнӧй Рай решительнӧя эз кӧсйы ланьтны.
Кылісны скӧр горзӧмъяс да шутьлялӧмъяс.
— Тані кодсюрӧ сувтісны паныд, мыйла миян быдлаӧ сувтӧдалӧма полициялысь нарядъяс, — ёнджыкасӧ пресса ложа дінӧ шыӧдчӧмӧн гораа шуис судья. — Ӧні ті аддзанныд, мый тайӧ сӧмын видзчысьӧм могысь колана мера.
Талун, кор ме куті пырны суд зданиеӧ, кутшӧмкӧ йӧз менӧ аддзӧм бӧрын заводитісны жӧ лёкногӧн шутьлявны.
Ме сэсся ог нин лысьт писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр, коді лёкысь шутьлялӧ на вылӧ, кодъясӧс некодлы дорйынысӧ.
— Коньӧрӧй, норасьӧ, мый сійӧс некод оз дорйы! — кыліс серамсора гӧлӧс.
— Водзӧ юасьӧй свидетельясӧс, — распорядитчис гӧрдӧдӧм судья.
Хомер, кодӧс чукӧстіс прокурор, повторитіс пӧшти ставсӧ, мый висьталіс школаса директор.
Да, сэр, бывшӧй велӧдысь Ричардсон злоупотребитіс аслас служебнӧй положениеӧн.
Расӧвӧй равенство, коммунистическӧй идеяяс вӧліны сылӧн радейтана сёрниӧн, и классын сійӧ пыр кӧсйис влияйтны аслас велӧдчысьяс вылӧ.
Шуд вылӧ, сэр, американскӧй челядь эз сэтшӧм кокниа сетчыны татшӧм пропагандаыслы!
Сӧмын мӧд рӧмаясӧс удайтчис сылы кыскыны асладорас, шуам обвиняемӧй велӧдчысь Чарльз Робинсонӧс.
Сійӧ, Хомер, век шуліс, мый тайӧ детинкаыс бур оз вӧч.
Робинсон вӧлі асныра, вывті вылӧ пуктыліс асьсӧ да кутіс асьсӧ вывті лёка.
Таысь кындзи, сійӧ вӧлі грубӧй, сэр, зэв грубӧй да кыв вылас вывті ёсь.
Ӧтчыд, кор сёрниыс муніс живӧй картинаясын сылӧн участвуйтӧм йылысь и свидетель шуис, мый Робинсон оз вермы ворсны сійӧ рольсӧ, тайӧ детинкаыс, сэр, уськӧдчис сы вылӧ, свидетель вылӧ, кулакъяснас!
Верманныд тайӧс думыштны, джентльменъяс!
Йӧзыс видзӧдлісны детинка вылӧ, коді раминика пукаліс подсудимӧйяс скамья вылын, сэсся вештісны синъяссӧ жугӧдӧм ныра сьӧкыд фигура вылӧ.
Кыліс серам, и Хомер торъя славатӧг вешйис свидетельскӧй местаысь.
Сы бӧрын свидетельӧн вӧлі школаса президент Коллинз.
Сійӧ тэрыба да гӧгӧрвотӧма мыйкӧ шуыштіс вомгорулас сы йылысь, мый велӧдчысь Робинсонлысь торъясӧ сійӧ нинӧм эз казявлы, но школьникъяс пӧвстын популярностьӧн сійӧ эз пӧльзуйтчы, сы вӧсна весиг велӧдчан во шӧрын сизимӧд класс решитіс сійӧс вештыны старӧстаысь да бӧрйыны мӧдӧс.
Тайӧ бӧрйысьӧмыс, буракӧ, нинӧмӧ эз вайӧд, но кутшӧм помкаяс вӧсна, сійӧ, президент оз тӧд.
Сэсся сійӧ нинӧм висьтавны оз вермы, сы вӧсна мый став тайӧ кадсӧ сійӧ лӧсьӧдчис Гренджер-Сити вылысь «петук» Хентеркӧд встреча кежлӧ и нинӧм оз тӧд.
Кор защитник юаліс, тӧдӧ-ӧ президент сы йылысь, мый Чарльз Робинсон дорйис школалысь честьсӧ «табак ящикъясӧн» ордйысьӧмъяс вылын кольӧм во да босьтіс эськӧ первенствосӧ и таво, эз кӧ ло авария, Коллинз сідз-тадз шуыштіс, мый та йылысь сійӧ тӧдіс, но мыйла лои аварияыс, сійӧ эз на удит тӧдмавнысӧ.
И йӧз и защитник гӧгӧрвоисны, мый школаса президентлысь выступлениесӧ кывзыны гажтӧм и мый найӧ дзик прӧста воштісны кадсӧ.
Но прокурор вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн.
Коллинз сӧмын содтыштіс ассяньыс подсудимӧйяслы сетӧм лёк характеристикаас.
Тайӧ и вӧлі колӧ прокурорлы.
43. КЫК НЫВКА
Барьерсайса свидетельскӧй местаӧ локтіс паськыд лыяса джуджыд фигура; сылӧн юрдзиб йылас вӧлі зэв зэлыда кыӧм дзор юрси шмак, сук дзор синкымъяс, кодъяс видзисны кык ичӧтик руд синсӧ.
Йӧз заводитісны вашкӧдчыны.
Ставыс чувствуйтісны, мый тайӧ нывбаба кодьсьыс подсудимӧйяслы нинӧм бурсӧ виччысьны оз позь.
Свидетельскӧй местаын Образцӧвӧй Механизм вӧлі, кыдзи и век, тырвыйӧ дасьӧн, и вӧвлытӧм обстановкаыс не сӧмын эз шӧйӧвошты миссис Причардӧс, а, мӧдарӧ, заставитіс сійӧс лоны сюсьджыкӧн, быттьӧ пост вылын часӧвӧйӧс.
Ӧд ӧні сылы колӧ вӧлі эрдӧдны сьӧд кучикаяслысь вражескӧй делӧяссӧ, и тайӧс сійӧ вӧчис ен тшӧктӧм серти!
Кор Чарли аддзис Босслысь домоправительницасӧ, коді вӧлі свидетельницаӧн, сійӧ первойысь быттьӧ повзьыштіскодь.
Ыджыд лӧглун локтіс тайӧ страшнӧй нывбабасяньыс, вевттис сійӧс да сылысь матысаяссӧ.
И тайӧ мамыс Патрициялӧн, сійӧ Патрицияыслӧн, коді сетіс кыв нэм чӧжыс лоны сылӧн другӧн!
Чарли кӧсйис успокоитчыны: вот выступитас Патриция да висьталас, мый ставыс тайӧ абу тадзи, мый ачыс Патриция кӧсйис сыкӧд дружитны, ачыс пригласитіс сійӧс ас ордас да ачыс локтіс сы ордӧ гӧститны.
«Спокойнӧя, спокойнӧя!» шуаліс сійӧ аслыс.
Миссис Причард висьталіс этшаник.
Но сылӧн этша лыда да энергичнӧй кывъяссьыс бура тыдаліс, мый сійӧс да сылысь нывсӧ, Патрицияӧс, век преследуйтісны негритянскӧй детинка да сылӧн семьяыс.
Детинка воис сэтчӧдз — страшнӧ висьтавнытӧ! — мый пырӧма весит мистер Миллард замокӧ, и не кӧ сійӧ, код тӧдас, мыйсӧ эськӧ детинка эз вӧч.
Детинка дзикӧдз вунӧдӧма сійӧ ыджыд кост йывсьыс, мый торйӧдӧ сьӧдъясӧс еджыд йӧзысь, да кутіс асьсӧ сылӧн нывкӧд ӧткодя.
Тайӧ этша на: кор сылысь нывсӧ бӧрйисны майся праздниквывса королеваӧн, детинка и сэні писькӧдчис сы дінӧ да зілис сыкӧд панны сёрни. А кор сійӧ, миссис Причард, ӧлӧдіс детинкаӧс да нылыслы эз тшӧкты некор дружитны негркӧд, сійӧ шыӧдчис отсӧгла аслас рӧдня дінӧ — тайӧ сьылысь дінас, кодлысь сьылӧмсӧ сійӧ эз кывзы и, дерт, кывзыны оз кӧсйы, но код йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ коммунист да «гӧрд», — и сьылысь думыштӧма дьявол моз мудера.
Найӧ звӧнитісны миссис Причардлы гортас да висьталісны, мый детинка куланвыйын и медым Патриция воліс шуны сылы медбӧръя «прӧстит».
Дерт, Патриция зэв небыд сьӧлӧма, сійӧ эз вермы ӧткажитны да мӧдӧдчис тайӧ ужаснӧй керкаас и весиг эз висьтав аслас мамыслы, медым мамыс эз волнуйтчы.
— Аттьӧ тіянлы, миссис Причард, — меліа шуис Сфикси. — Суд гӧгӧрвоӧ тіянлысь скӧрмӧмтӧ да ачыс сэтшӧм жӧ мӧвпъяса.
Прокурор бергӧдчис судьялань:
— Тіян честь, ме кори татчӧ ещӧ некымын свидетельӧс, но ог тӧд, кутас-ӧ суд кывзыны найӧс.
Делӧыс сыын, мый найӧ несовершеннолетньӧйӧсь.
Сфикси вӧчис сідзи, быттьӧ мӧвпалӧ.
— Закон серти тайӧ оз позь, — шуис сійӧ, — но тайӧ кӧ отсалас бурджыка тӧдмавны подсудимӧйяслысь характеръяссӧ да кыдзи-мый вӧлі делӧыс, ми, дерт, кывзам тайӧ несовершеннолетньӧйяссӧ да пыдди пуктам налысь висьталӧмсӧ.
Кӧнкӧ бӧръя скамьяясысь ӧти вылын кутісны вӧртӧшитчыны.
— Кылан!
Кылан, мый сійӧ шуӧ! — тшӧкъялігтыр вашнитіс Джой Беннет Васильлы. — А миянӧс сійӧ эз лэдз!
— Ми кӧсйим висьтавны Чарлилы да Ричилы пӧльза вылӧ, а тайӧяс, тыдалӧ, кутасны висьтавны налы паныд, — пиньяссӧ мурч курччӧмӧн шуыштіс Василь. — О, кыдзи ме мустӧмта став тайӧ судьяяссӧ!
Сійӧ тӧдіс: Патрициялӧн шуӧм медводдза кывъяссянь жӧ лои гӧгӧрвоана, кодладор сулалӧ сійӧ.
Нывка вӧлі зэв мича паськӧма — розӧвӧй прӧшви платтьӧа да кокньыдик еджгов туфлиа, мамыс старательнӧя кудритӧма сылысь ыргӧн рӧма юрсисӧ, и найӧ пышнӧй локонъясӧн куйлісны пельпомъяс вылас да мышку вылас.
Пат кутіс асьсӧ скромнӧя да достойнӧя, кыдзи и пӧлагайтчӧ Парк-авеню вывса благовоспитаннӧй том ледилы.
Сійӧ вӧлі зэв блед, и Чарли, кор аддзис сійӧс, но эз на кыв сылысь показаниеяссӧ, жалитӧмпырысь думыштіс сы йылысь, кутшӧм, кӧнкӧ, сылы страшнӧ да сьӧкыд выступайтны татшӧм зал водзын да дорйыны ассьыс другсӧ судьяясӧн мустӧмтӧмысь да судьяяслӧн скӧралӧмысь.
Ставыс сы пытшкын аттьӧаліс Патӧс, детинка гордитчис сійӧн, мый дружитӧ татшӧм смел, благороднӧй нывкакӧд.
Но вот Пат заводитіс висьтавны:
— Да, сэр, ме вӧлі сійӧ рытас сьылысь Робинсон керкаын…
Эг, сэр, эг ас окотаысь.
Менӧ корисны сэтчӧ пӧрйӧдлӧмӧн, сэр…
Да, ме чайта, мый Чарльз Робинсон участвуйтіс пӧръялӧмас, кӧть сійӧ и соссис меным.
Мый?..
Мый татшӧмыс?..
Чарли тшӧкмуніс.
Недыр Чарлилы кажитчис, мый сійӧ воштіс садьсӧ, мый ставыс тайӧ прӧстӧ страшнӧй вӧт.
Сулалӧ сӧмын бура пыркнитчыны, и сійӧ садьмас, и ставыс лоӧ ас местаас…
Но металлическӧй ноткаяса свежӧй гӧлӧс юргис пыр сэтшӧм жӧ ярскӧба да веськодьпырысь.
— Да, сэр, сэні вӧліны став подсудимӧйясыс да ещӧ унаӧн мукӧдъяс.
Час ме, верма кӧ, тіянлы лыддьӧдла найӧс.
Чарли зілис видзӧдлыны Патлы синъясас.
Абу, тані мыйкӧ абу сідзи!
Сійӧс, буракӧ, заставитӧмаӧсь висьтавны ставсӧ тайӧс.
Гашкӧ, мамыс накажитіс сійӧс, нӧйтіс.
Инквизиция да пыткаяс йылысь став историяясыс, кодъясӧс детинка лыддьыліс, пыр жӧ вирдыштісны сы паметьын.
Гашкӧ, Патӧс мырдӧн тшӧктісны висьтавны, повзьӧдлісны нӧйтӧмӧн.
Со мамыс сылӧн дзик повзьӧдчысь кодь!
Но Патрициялӧн гӧлӧсыс вӧлі вывті ярскӧб, сылӧн манераясыс, сылӧн платтьӧыс — ставыс вӧлі вывті спокойнӧй, ставыс висьталіс сы йылысь, мый Патриция зэв бура кутӧ асьсӧ.
— Висьталӧй миянлы, дитяӧй, сы йылысь, мый вӧчсис тайӧ собрание вылас Робинсонъяс керкаын, — меліа шуыштіс прокурор.
— Первойсӧ со найӧ, — Пат ӧвтыштіс кинас Гиричлань да Квинсилань да зілис не паныдасьны Чарли синъяскӧд, — найӧ висьталісны, мый найӧс вӧтлісны удж вывсьыс заводысь, и позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый найӧ сэні важӧн нин нуӧдӧны гуся удж.
Найӧ зэв ёна норасисны сыщикъяс вылӧ, сы вылӧ, мый налысь мырддисны географическӧй атлас, кодӧс налы сетіс мистер Ричардсон…
— Сідз, сідз! — лайкйӧдліс юрнас Сфикси. — Водзӧ висьталӧй, мисс.
— А сэсся ӧти сэтшӧм страшнӧй негр-калека шуис, мый сійӧ зэв бур, мый найӧ выручитісны мистер Ричардсонӧс да мый мистер Ричардсон бӧрся важӧн нин следитӧны.
Сійӧ, кыдзи ӧні на помнита, шуис: «Оз ков, медым сылӧн нимыс частӧ казьтыссис полициялӧн донесениеясын».
— Ті кыланныд, ледияс да джентльменъяс! — торжественнӧя чеччис места вывсьыс Сфикси. — Ката вомысь петӧ истина, кыдзи шуӧма писаниеын.
Тайӧ зэв важнӧй показание, и ме кора гижны сійӧс дзик стӧча.
Ӧні подсудимӧй Ричардсон оз нин вермы соссьыны, мый пырӧма коммунистическӧй партияӧ.
— А ме эг и соссьыв, — кыліс Ричилӧн спокойнӧй гӧлӧсыс.
— Джентльменъяс, ті ставныд кылінныд!
Подсудимӧй висьтасьӧ: сійӧ — коммунист! — шуис прокурор.
Залын бара кыптіс шум.
— Ок, яндысьтӧм бугыль тайӧ Патрицияыс! — скӧраліс Джой Беннет.
— Важӧн нин тӧді, мый сійӧ татшӧм, — пинь пырыс шуыштіс Василь.
— Мый ӧні лоӧ накӧд!
Найӧс непременнӧ судитасны! — лача воштӧмӧн шуаліс Мери. — Сійӧ ставыслы вӧчӧ лёк, тайӧ Патрицияыс!
Салли пукаліс чӧла, но сылӧн синъясыс кӧ вермисны сотны, важӧн нин эськӧ пӧимӧ пӧртісны розӧвӧй платтьӧа нывкаӧс.
Эз, Салли эз прӧщайт предательствотӧ!
И кыдзи Чарли вермис радейтны тайӧ чорыд сьӧлӧма аканьсӧ, гордитчыны сійӧн, юксьыны сыкӧд став аслас мӧвпъясӧн, висьтавны сылы ассьыс мечтаяссӧ!
Салли тэрыба видзӧдліс пиыс вылӧ.
Детинка пукаліс рудӧдӧм чужӧма, едждӧм вомдоръяса.
Киясыс сылӧн мудзпырысь ӧшӧдчӧмаӧсь туша бокъясас.
Сійӧ, коді нинӧмысь свет вылас эз повлы да мечтайтіс Джон Браунлӧн славнӧй судьба йылысь, ранитіс дзик сьӧлӧмас человеческӧй подлость.
А Патриция висьталіс водзӧ сэтшӧм жӧ спокойнӧя!
— Сэсся, сэр, сьылысь вайис письмӧ, кодӧс вӧлі муртса на пӧлучитӧма Рочмуысь, да лыддис сійӧс ставыслы да висьтавліс, кутшӧм лӧсьыд сэні, и кутшӧм сэні бурӧсь порядокъясыс, и кыдзи ставныс долженӧсь лоны коммунистъясӧн…
И ставыс сылысь кывзісны да сеталісны вопросъяс.
Миян велӧдчысь Василь Гиричлӧн батьыс зэв ёна волнуйтчис да шуис, мый тані, штатъясын, зэв лёк обстановкаыс.
— Дыр-ӧ тэ вӧлін вечер вылас, дитяӧй! — юаліс прокурор.
— Ме… ме кӧсйи пыр жӧ мунны, мыйӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ гӧрдъяслӧн собрание…
Но… но ме сэтшӧм лӧсьыдтӧминын пукалі пызан саяс, мый верми петны сӧмын сэки, кор ме вылӧ эз кутны обращайтны внимание, — шуис Пат.
— Позьӧ-ӧ, тіян ногӧн, дитяӧй, шуны тайӧ собраниесӧ антиамериканскӧй заговорщикъяслӧн собраниеӧн?!
Залын пыр жӧ пуксис ыджыд чӧв-лӧнь.
Ставыс гӧгӧрвоисны, кутшӧм важнӧй тайӧ юалӧмыс вылӧ Патлӧн вочакывйыс.
— Дерт, сэр, — ни ӧти здук падъявтӧг шуис нывка.
Защитник лэдзчысис стул мыш вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн волнуйтчӧмысла гӧрдӧдіс.
Татшӧм вочакыв бӧрын сійӧ подзащитнӧйяслӧн этша лои лачаыс оправдательнӧй приговор вылӧ.
— Яндысьтӧм бугыль тэ, Пат!
О, кутшӧм жӧ тэ яндысьтӧм бугыль! — горӧдіс Чарли вывті лӧгпырысь да зывӧкпырысь, кодӧн дзикӧдз тыри сылӧн сьӧлӧмыс.
Пат скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да лажыньтчыліс судья водзын.
— Ме кора, тіян честь, не сетны менсьым нылӧс тадзи оскорбляйтны! — равӧстіс Образцӧвӧй Механизм да виччысьтӧг сувтіс Сфикси водзӧ.
Судья таркӧдыштіс мӧлӧтнас:
— Подсудимӧй Чарльз Робинсон, ті кӧ ещӧ кутанныд оскорбляйтны свидетельясӧс, меным быть лоӧ содтыны тіян вылӧ ещӧ содтӧд взыскание.
— Кут асьтӧ киясад, Чарльз! — вашнитіс аслас места вывсянь Джим Робинсон да лайкнитіс юрнас племянникыслы.
О, кутшӧм бура сійӧ гӧгӧрвоис детинкалысь состояниесӧ!
Кутшӧм сьӧкыд и сылы вӧлі видзӧдны правосудиеӧн тайӧ няйт, бесчестнӧй ворсӧмыс вылӧ!
«Том на!» мелі шоглунӧн мӧвпаліс сійӧ Чарли йылысь.
А буретш сэки уна лыда фотографъяс да кинооператоръяс снимайтісны Патӧс.
Сылӧн успехыс вӧлі зэв ыджыд, и фотографъяс мӧвпалісны нин, кутшӧм лӧсьыд лоӧ сылӧн мича чужӧмыс газетъяс да журналъяс листбокъяс вылын, кӧні лоӧны гырысь шыпасъяса заголовокъяс: «Кага вомсянь петӧ истина», «Нывка эрдӧдӧ изменникъяслысь заговорсӧ», «Негръяс пӧръялӧмӧн кыскӧны ас орданыс еджыд нывкаӧс», «Коммунистъяс зільӧны внушитны ассьыныс идеяяссӧ весиг челядьлы» да сідз водзӧ.
Патлӧн выступлениеыс вӧлі тайӧ лунас медыджыд событиеӧн.
Сы бӧрын став мукӧд свидетельяссӧ кывзісны нин пӧшти некутшӧм вниманиетӧг.
Йӧзыс неуна шызьыштісны сӧмын сэки, кор свидетельскӧй местаын явитчисны кык подросток — школаса директор Мак-Магонлӧн пиыс да сылӧн ёртыс Рой Мэйсон.
Асланыс показаниеяснас найӧ кыкнанныс содтісны велӧдысь Ричардсонлысь да накӧд ӧтлаын велӧдчысь да класса старӧста Чарльз Робинсонлысь характеристикасӧ.
Ставыс муніс аслас порядокӧн, детинкаяс висьталісны «гӧрд пропаганда йылысь», кодӧс классын нуӧдіс Ричардсон, сылӧн медрадейтана морт — негр Робинсон йылысь, сы йылысь, кыдзи тайӧ Робинсоныс зілис ас киас босьтны классын власьт да нинӧм вылӧ эз кӧсйы сетны сійӧс мӧдлы.
Мичаа пасьтасьӧм Рой Мэйсон кутіс асьсӧ ыджыд морт моз, настӧящӧй оратор моз, да зэв увереннӧя висьталіс, кыдзи Робинсон вынӧн ас киас босьтіс классын старӧсталысь местасӧ.
— Пукта сё доллар сы вӧсна, мый тайӧ детинкаыс лоӧ зэв ыджыд политическӧй деятельӧн! — Ройӧс бинокль пыр видзӧдігтыр вашнитіс Парк Бийл аслас семействоыслы.
И друг…
Друг вӧсньыдик, дрӧжжитысь челядь гӧлӧс торкис Мэйсон показаниелысь медся интереснӧй местасӧ.
— Найӧ ставсӧ ылӧдлӧны!
Тайӧ ставыс сӧрӧм!
Мед найӧ лучшӧ висьталасны, кыдзи найӧ травитісны Робинсонӧс!
Мый вӧчисны, медым сійӧ усис «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс дырйи, доймис да муртса эз кув.
Вот тайӧс ті налысь юалӧй!
Став юръясыс бергӧдчисны апельсин рӧма кудриа ичӧтик нывкалань, коді вӧлі кокнас кайӧма лабич вылӧ.
Бантыс сідзи и чеччаліс лёзьмӧм кудрияс вылас.
— Тайӧ абу судебнӧй заседание, а кутшӧмкӧ детскӧй сад! — скӧрмис Сфикси. — Кытысь лои тайӧ нывкаыс?
Кыдзи сійӧс татчӧ лэдзисны?
— И мед висьталасны, кыдзи найӧ шпионитісны асланыс велӧдысь — мистер Ричардсон бӧрся, кодӧс став челядьыс школаын вывті ёна радейтӧны! — эз ланьт Кэт. — Мистер судья, тіян честь, али кыдзи тіянӧс колӧ шуны, прикажитӧй налы, медым найӧ ставсӧ тайӧс висьталісны, а то лучшӧ вайӧй ме тіянлы висьтала ачым!
Залын кыптіс шум.
Йӧз юасисны ӧта-мӧдыслысь, кытысь лои тайӧ повтӧм нывкаыс да кодлӧн сійӧ.
Гӧрдӧдӧм да скӧрмӧм Мак-Магон писькӧдчис сылань; сійӧ восьлаліс лабичьяс костӧд, ставныслы тувччаліс кокъяс вылас да весиг эз извиняйтчы — сэтшӧм сійӧ вӧлі скӧр.
Код тӧдас, кытысь зал тӧдмаліс нывкалысь нимсӧ, и ӧні ставыс серамсорӧн следитісны, кыдзи батьыс паныдасис нылыскӧд.
Дерт, судья Сфикси эз сет Кэтлы кыв и эз кут юасьны детинкаясӧс, но найӧ показаниеяслысь эффектсӧ вӧлі торкӧма, и вообщӧ налӧн выступлениеыс ставнас друг лои некытчӧ туйтӧмӧн.
Защитник радліс тайӧ ичӧтик победаыс вылӧ.
Радлісны и ылі лабичьясын пукалысьяс, и эз этша аттьӧалана кыв лок нывкалы.
Торъя нин радлісны школьникъяс.
Ставныс найӧ кӧсйисны мыйӧнкӧ радуйтыштны Саллиӧс, и ӧні ставныс нюжӧдчисны сылань:
— Кывлінныд, тётя Салли?
Но и нывка!
Пуксьӧдіс Фэйниӧс да Ройӧс колошӧ!
Молодеч нывка!
Быд детинкаысь збойджык!
Салли неуна нюмъяліс.
Сылы тожӧ окота вӧлі кӧть неуна надейтчыштны.
Джон Майнард муртса вермис кутны асьсӧ, медым не чеччыштны да не уськӧдчыны Кэт дінӧ.
Сійӧ сэтшӧма гордитчис Кэтӧн и сэтшӧма поліс сы вӧсна!
Мый ӧні сыкӧд лоӧ?
Мый вӧчас сійӧс батьыс?
Фэйни да Рой, кӧнкӧ, чорыда расправитчасны нывкакӧд!
Волнуйтчӧмысла Джон эз казяв, мый дзӧрӧ места вылас.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи директор крепыда босьтіс нывсӧ киӧдыс да петкӧдіс сійӧс залсьыс, а на бӧрся ичӧтик воськовъясӧн восьлаліс повзьӧм миссис Мак-Магон.
Ас думсьыс Джон сетіс аслыс кыв мынтыны чорыд водзӧс кыкнан детинкаыслы, найӧ кӧ лысьтасны кӧть чунь йывнас вӧрзьӧдны Кэтӧс!
44. СУД НУӦДӦ УДЖСӦ ВОДЗӦ
Защитник тӧждысьӧмсорӧн видзӧдіс гӧгӧрбок, некымынысь петаліс сійӧ жырас, кӧні виччысисны корӧм свидетельяс, петаліс весиг ывлаӧ.
Делӧыс сыын, мый воши да эз лок суд вылӧ главнӧй свидетельницаясысь ӧти — виӧм Цезарлӧн гӧтырыс, Темпи Бронкс.
Сылӧн показаниеыс должен вӧлі вештыны мыжсӧ Ричардсон вылысь да такӧд тшӧтш докажитны, мый лыйсьынысӧ «Колорадоын» заводитісны полисменъяс.
Но Темпи эз лок.
Эз вӧв сійӧ и гортас, кытчӧ ыстыліс сыла защитник.
Ыджыд пиыс висьталіс ыстӧм мортлы, мый мамыс муніс суд вылӧ.
Защитник мӧвпаліс быдторсӧ и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ вошис свидетельница.
Ни адвокат, ни Цезарлӧн ыджыд пиыс эз тӧдны, мый автобусын, кытчӧ пуксис Темпи, медым мунны суд вылӧ, кутшӧмкӧ зон друг кутіс горзыны, мый негритянка пырис сылы зептас да кыскис бумажниксӧ.
Темпи вылӧ пыр жӧ уськӧдчисны, сдайтісны сійӧс полисменлы, коді дежуритіс уличаяс вомӧнасянінын, и сійӧ нуӧдіс Темпиӧс матыса постӧ.
Темпи горзіс, мый сылы ӧдйӧджык колӧ мунны суд вылӧ, висьтавны ставыслы, кыдзи виисны сылысь шудтӧм верӧссӧ.
Дежурнӧй сержант шпыньмуніс да шуис, мый начальниктӧг сійӧ нинӧм вӧчны оз вермы, а кор воас начальник, сійӧ оз тӧд.
Да и вообщӧ колӧ ещӧ тӧдмавны, коді сэтшӧм Темпиыс и эз-ӧ збыль сійӧ гусяв автобусса пассажирлысь бумажниксӧ.
Кор защитниклӧн воши Темпи вылӧ лачаыс, сійӧ корис список серти сы бӧрся сулалысь свидетельӧс.
Тайӧ вӧлі доктор Рендаль.
Кор сійӧ локтіс свидетельскӧй местаӧ, то ёна волнуйтчис да вӧлі скӧр.
Сылы сӧмын на ковмис чорыда зурасьны Ыджыд Босскӧд, коді нарошнӧ корліс сійӧс ас ордас.
— Ме кывлі, док, мый ті кӧсъянныд выступитны «колорадскӧй бунтарьясӧс» дорйысь свидетель пыдди, кыдзи найӧс шуӧны газетъяс, тайӧ процесс вылас, — заводитіс Миллард.
Доктор довкнитіс юрнас.
— Тіян местаын кӧ эськӧ ме эг кут тайӧс вӧчны, док, — меліа копыртчис сы дорӧ Миллард. — Оз сулав портитны репутациятӧ кутшӧмкӧ негръяс вӧсна, кӧть медым найӧ куим пӧв мирӧвӧй знаменитостьяс…
Кадыс ӧні лёк, Рендаль…
Меным висьталісны, мый тіянын «гӧрд дух» жӧ, но ме тіянӧс тӧда ог первой во нин и эг эскы талы.
— Но тіянлы век жӧ ковмас эскыны, Миллард, — спокойнӧя шуис доктор. — Ме ог тӧд, мый ті шуанныд «гӧрд духӧн», но ме тӧда, мый тіянкӧд ми доръям дзик разнӧйсикас идеяяс.
Миллард видзӧдліс сы вылӧ скӧрыськодь да сюся:
— Ті ёна вежсинныд, док.
Пола, мый тіян пациентъяслы тані, карас, оз кут ковны, медым налӧн врачӧн вӧлі комми.
— Тайӧ повзьӧдлӧм? — юаліс доктор Рендаль.
Миллард лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тіянлы кӧ дона асланыд практиканыд да положениеныд, ог сӧветуйт тіянлы выступайтны процесс вылын.
Доктор Рендаль муніс суд вылӧ аслас «крейслернас» да шензис.
Повзьӧдлыны сійӧс!
Эз, эз сэтшӧм вылӧ веськавны!
Сійӧ тэрыба заводитіс висьтавны ассьыс показаниеяссӧ.
Сійӧ тӧдӧ кыкнан Робинсонъяссӧ да мистер Ричардсонӧс медся бур боксянь.
Велӧдысь быдмис сійӧ синъяс водзын и век вӧлі медся благороднӧй да прамӧй том мортӧн.
Сійӧ зэв бур пи да видзӧ ассьыс пӧрысь мамсӧ.
Вӧлі флотын образцӧвӧй офицерӧн.
Литература кузя вывті бур преподаватель.
— Мистер Рендаль, ті ӧмӧй велӧдчинныд преподаватель Ричардсон ордын? — торкис сійӧс прокурор. — Ті ӧд, буракӧ, помавлінныд Гарвардын, а энӧй стонпойнтскӧй карса школаын?
Кыліс серам.
Тайӧ Парк Бийл да сылӧн суседъясыс сералісны прокурорлӧн сюсь кывъяс вылӧ.
Доктор неуна шӧйӧвошискодь:
— Эг, дерт, эг велӧдчыв, но…
— Ми тӧдам, мый велӧдысь Ричардсон частӧ вӧвлі тіянын, мистер Рендаль, — водзӧ висьталіс прокурор. — Частӧ-ӧ сійӧ висьтавліс тіянлы Рочму йылысь, коммунистъяскӧд аслас йитӧдъяс йылысь?
— Сійӧ меным та йылысь нинӧм эз висьтавлы, — скӧрысь паныд шуис доктор.
— Ага!
Секретарь, гижӧй: подсудимӧй абу висьтавлӧма весиг аслас друг доктор Рендальлы коммунистъяскӧд аслас йитӧдъяс йылысь.
— Энлӧй!
Энлӧй, ме тайӧс эг шулы!
Тайӧ сӧрӧм!
Тайӧ лӧж! — этшсьыс петіс тӧлк вывсьыс воштӧм доктор.
— Свидетель, ме кыска тіянӧс кывкутӧмӧ судӧс оскорбляйтӧмысь, — шуис Сфикси.
Доктор кыпӧдіс гӧлӧссӧ да заводитіс яра протестуйтны татшӧм произволыслы паныд.
Судья таркӧдыштіс мӧлӧтнас да шуис, мый сійӧ прикажитас вообщӧ петкӧдны свидетельӧс, свидетель кӧ ещӧ ӧтчыд кыпӧдас гӧлӧссӧ.
Доктор Рендаль дзикӧдз расстроитчис, скӧрмис да ещӧ на мыйкӧ заводитліс висьтавны, но сійӧс век ӧтарӧ торкалісны паныда вопросъясӧн то прокурор, то судья да сылысь став показаниеяссӧ бергӧдлісны дзик мӧдарӧ.
Медбӧрын доктор дзикӧдз ӧткажитчис водзӧ висьталӧмысь, сы вӧсна мый найӧ сӧмын вредитісны подсудимӧйяслы, и скӧрмӧм вӧсна котӧрӧн петіс суд залысь.
Тадзи жӧ вӧлі, кор вызовитісны Джордж Монтьеӧс, Бэн Майнардӧс да дядя Постӧс.
Мӧд рӧмаяскӧд вообщӧ эз церемонитчыны, Сфикси мыйвынсьыс горзіс на вылӧ да грӧзитіс налы быдсикас караяснас, найӧ кӧ кутасны висьтавлыны явнӧй неправда.
А неправданас судья да прокурор лыддисны ставсӧ, мый вермис вайны обвиняемӧйяслы пӧльза.
А кор свидетельскӧй местаын явитчис пӧрысь почтальон да висьталіс, мый сійӧ кызь вит во обслуживайтӧ сійӧ районсӧ, кӧні олісны подсудимӧйяс, и вермас сетны кыв, мый тайӧ тырвыйӧ прамӧй, честнӧй да бур йӧз, мистер Ричардсонӧс сійӧ тӧдӧ детинкасяньыс на да лыддьӧ сійӧс образцӧвӧй том джентльменӧн, судья Сфикси друг заводитіс сетавны сылы вопросъяс, кодъяс быттьӧ эз касайтчыны делӧ дінас: радейтӧ-ӧ свидетель Хэрш юыштны да юышталӧ ӧтнасӧн али компанияын?
Частӧ-ӧ свидетель Хэрш юӧ виски?
Уна-ӧ примернӧ юӧ свидетель Хэрш — румка, кык румка, куим румка?
Дядя Пост пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдіс, сэсся эз вермы кутчысьнысӧ:
— Да кӧть мыйта ме эг ю, тіян честь, сійӧ некор оз вошты менӧ тӧлк вылысь.
Ме век жӧ кута висьтавны, мый ті кӧсъянныд судитны дзик мыжтӧм, бур, настӧящӧй йӧзӧс!
Сфикси жалитӧмпырысь нюммунігтыр видзӧдліс старик вылӧ, сэсся вештіс синъяссӧ присяжнӧйяс вылӧ да ышловзис:
— Жаль меным тіянӧс, Хэрш, мый ті ёна радейтанныд румка!
Тіян арлыдын асьнытӧ колӧ кутны бурджыка нин да не сетчыны тайӧ слабостьыслы, коді вайӧ лёктор.
И пӧрысь почтальон зэв ёна дӧзмӧмӧн муніс, а залын пукалысьяс да присяжнӧйяс кутісны чайтны, мый тайӧ зэв ыджыд пьяница, коді, дерт, оз вермы правильнӧя судитны йӧз йылысь.
Сэки, кор выступитісны став прогрессивнӧй организацияясса представительяс, кор конгрессвывса делегатъяс да различнӧй демократическӧй канмуясысь воӧм йӧз, кодъяс кӧсйисны кӧть мый, а добитчыны, медым Джемс Робинсонӧс вӧлі оправдайтӧма да мездӧма, присяжнӧйяс ёна мудзисны.
Кодсюрӧ ньӧти яндысьтӧг няклялісны резинка, гудйисны пиньяссӧ, мыйкӧ серпасалісны ас водзаныс куйлысь блокнотъясӧ.
Мисс Вендикс ӧвтіс гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ сьӧд веерӧн.
abu
Сфикси вӧлі зэв дӧвӧлен: именнӧ тайӧ мудзӧмсӧ сійӧ и виччысис, и ӧні лои буретш сэтшӧм кад, кор колӧ сетны кыв прокурорлы.
Подсудимӧйяс тожӧ зэв ёна мудзисны.
Джемс Робинсон дзикӧдз висьмис, но кор защитник шуис мед сійӧ ыстысяс висьӧмыс вылӧ да корас судьялысь вуджӧдны судлысь заседаниесӧ да сторонаяслысь прениеяссӧ мӧд лун кежлӧ, сійӧ решительнӧя ӧткажитчис.
— Мед ставыс мунӧ сідзи, кыдзи должен мунны, — мудзпырысь кинас шеныштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тышкасьны ми кутам бӧрын.
Ӧні ми вермам сӧмын виччысьны да ставсӧ, мый лоӧ, используйтны асланым тышын.
Мед тайӧ судыс пример вылын йӧзыс став мирас аддзасны, мый сэтшӧм справедливостьыс Америкаын!..
Патриция выступитӧм бӧрын Чарли ӧдва вермис кутны асьсӧ, сылы окота вӧлі чеччыштны да горӧдны веськыда чужӧмас судьялы, прокурорлы да став тайӧ ньӧбӧм либӧ медалӧм свидетельясыслы медся чорыд да скӧр кывъяс.
Комедия!
Подлость!
Со мый вӧчсьӧ тані, тайӧ мича, лӧсьыд зданиеяс!
Лӧглун кутіс пӧдтыны детинкаӧс.
Быттьӧ ру пыр кыліс сыӧдз породистӧй кань кодь прокурорлӧн речыс.
Измена…
Тайнӧй заговор…
Вины уськӧдчылӧмъяс…
Челядьлӧн, кодъясӧс гӧрдъяс кыскисны асланыс преступлениеясӧ, моральнӧй чувство усьӧм.
Чарлилы син улас уси мамыс.
Сійӧ пукаліс да тожӧ пӧшти эз кывзы прокурорлысь висьталӧмсӧ.
Кутшӧм тайӧ имеитіс тӧдчанлун!
Всё равно приговорсӧ дасьтӧма водзвыв…
Сэтшӧм жӧ веськодьпырысь кывзісны подсудимӧйяс да присяжнӧйяс защитниклысь речсӧ.
Колӧ веськыда шуны тайӧ том да бур морт йывсьыс: сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вермис.
Сійӧ дзикӧдз пасьвартіс сійӧ обвинениесӧ, мый унджык подсудимӧйясыс — сӧветскӧй агентъяс да пӧлучайтӧны таысь дон, корсис уна фактъяс, кодъяс висьталісны подсудимӧйяслӧн буртор вӧчны кӧсйӧм йылысь, налӧн бур человеческӧй качествояс йылысь, америкаса войтырлы пӧльза вылӧ налӧн честнӧй удж йылысь.
Сійӧ висьталіс сьылысьлӧн ыджыд талант йылысь, став мирса прӧстӧй йӧзлӧн шуд вӧсна сылӧн тыш йылысь.
Буретш тайӧс и оз ков вӧлі висьтавны залын, кӧні пукалісны «дас куим семействоса» представительяс.
Но том адвокат эз на гӧгӧрво тайӧс и эз тӧд став гуся пружинаяссӧ, кодъяс двигайтӧны американскӧй «обществоӧс».
Сійӧ кӧсйис сӧмын оправдайтны ассьыс подзащитнӧйяссӧ — вот и ставыс.
Защитник казьтыштіс сійӧс, кутшӧм сьӧкыда ковмис овны сьылысьлы, том велӧдысьлы, коді морӧснас дорйис ассьыс рӧдинасӧ, Квинсилы, коді видліс аслас нэм чӧжӧн сы мында профессия и век жӧ коли гӧль рабочӧйӧн.
Но мый сетісны тайӧ лирическӧй подробностьясыс сійӧ йӧзыслы, кодъяс пукалісны тані да видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ понъяс моз да вӧліны дасьӧсь косявлыны найӧс капканӧ сюрӧм лэбачӧс моз!
Бара чеччис прокурор Кук.
Сійӧ весиг эз заводитлы вензьыштны аслас противникыскӧд, сійӧ прӧстӧ повторитіс кутшӧмсюрӧ свидетельлысь показаниеяссӧ.
Джемс Робинсон важысянь нуӧдӧ «подрывнӧй» удж.
Сійӧ выступайтіс негръясӧс линчуйтӧмлы паныд, ӧнія президентӧс бӧрйӧмлы паныд.
Сійӧ выступайтіс рабочӧйясӧс справедливӧя медалӧм йылысь закон дор да избирательнӧй налоглы паныд.
Зэв частӧ сійӧ гижліс статьяяс политическӧй темаяс вылӧ да печатайтіс найӧс левӧй газетъясын да журналъясын.
Татчӧ карас Джемс Робинсон локтіс кыдзи большевикъяслӧн агент.
Сійӧ выступайтіс мир конгресс вылын, сійӧ пӧлучитіс задание выступитны и тані.
Важӧн нин сійӧ вербуйтіс сторонникъясӧс: велӧдысь Ричардсонӧс, рабочӧй Квинсиӧс да Гиричӧс, кодъяс нуӧдісны подрывнӧй удж заводын.
Велӧдысь да обвиняемӧйлӧн племянникыс пӧлучитісны задание разлагайтны том йӧзӧс.
Ставыс зэв-зэв гӧгӧрвоана.
— Вӧчӧй ассьыныд суждениеястӧ законъяс серти, — присяжнӧйяс дорӧ шыӧдчӧмӧн шуис Кук. — Гашкӧ, ті аддзанныд коланаӧн оправдайтны подсудимӧйясӧс.
Но быд здук ті долженӧсь помнитны сы йылысь, мый гӧрд опасность грӧзитӧ тіян оланінъяслы да тіян челядьлы и мый тайӧ йӧзыс вайӧны Америкалы разрушение да гибель.
И нежнӧй кинас тшапа ӧвтыштӧм бӧрын прокурор лэччис трибуна вылысь.
Вӧлі воторник асыв — зэра, букыд, быттьӧ шоглунӧн кытшалӧм лун.
Тӧлыс нетшкис да копрӧдліс улича вылысь пуяссӧ, ваыс шорӧн визувтіс керка вевтъяс вывсянь, пуяс вывсянь, ветлысь-мунысь йӧзлӧн зонтъяс да плащьяс вывсянь.
Автобусъяс ӧдвывсьыс пырлісны ыджыд ва гуранъясӧ да юр вывсяньыс да кок улӧдзыс резыштлісны йӧзсӧ виж няйтӧн.
Пӧим рӧма лёк туналысь кымӧръяс лэбисны уліті да тэрыба да тшын моз вевттьылісны енэжсӧ да ылі горизонтъяссӧ.
Судлӧн ӧшиньясыс, кодъяс важӧн нин вӧліны мыськавтӧмӧсь, зэр войтъясысь кажитчисны перламутрӧвӧйясӧн.
Но некод эз видзӧд ӧшиньяс вылӧ.
Тайӧ асылас судьялӧн, присяжнӧйяслӧн чужӧмъясыс видзӧдісны ставныс вылӧ веськодьпырысь, и сӧмын бӧръя радъясын пукалысь йӧз чувствуйтісны асьнысӧ воддза лун дорысь ещӧ напряжённӧйджыка да тӧждысисны пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сфикси чирӧм гӧлӧсӧн юаліс, мый кӧсйӧны висьтавны судлы обвиняемӧйяс.
Фотографъяс да кинооператоръяс быдса армияӧн мӧдӧдчисны барьерлань.
Кыдзи нӧ: колӧ снимайтны подсудимӧйясӧс медся бур здукас!
Чеччис Джемс Робинсон.
Сійӧ сюся видзӧдліс судья вылӧ, прокуроръяс вылӧ, присяжнӧйяс вылӧ.
Некод эз вочавидз сійӧ видзӧдлӧм вылӧ, ставыс зумыша видзӧдісны джоджӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі обвинительӧн, а найӧ — подсудимӧйясӧн.
— Сэр, — заводитіс сьылысь, и гӧлӧсыс сылӧн заставитіс дрӧгнитны залсӧ ставнас, — сэр, ме эськӧ эг кут выступайтны, делӧыс кӧ вӧлі сӧмын ме йылысь, ӧтнам йылысь.
Но тані делӧыс не сӧмын меын.
Бӧръя лунъясӧ тані мунӧ незаконнӧй да немъяндысьтӧм суд американскӧй граждана вылын, кодъясӧс бӧрйисны сы могысь, медым янӧдны йӧз водзын, висьтавны миян йылысь став лёксӧ.
Ме ог кӧсйы вочавидзны сійӧ помтӧм сӧрӧмыс вылӧ, кодӧс тані кисьтісны ме вылӧ да менам ёртъяс вылӧ.
Юристъяс шуӧны татшӧм материалсӧ вель небыда: «йӧз сёрнияс вылын подулалӧм показаниеясӧн».
Америкаса войтырлӧн эм талы правильнӧй ним: «няйт».
Колӧ тӧдмавны, кытысь визувтӧ тайӧ лёк дука няйтыс да заводитлыны сувтӧдны сійӧс, кытчӧдз сійӧ эз на ньылышт миянӧс.
Кытысь петӧ няйтыс — быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Став тайӧ «показаниеясыс» петӧны шпионъяссянь, сыщикъяссянь, дон вылӧ уджалысь информаторъяссянь, кодъясӧс медалісны гырысь кӧзяева.
Сійӧ фактыс, мый суд мыйвынсьыс зільӧ мырддьыны менсьым да менам ёртъяслысь мездлун да американечьясӧн лоны миянлысь честь, зэв колана сы могысь, мый сійӧ петкӧдлӧ, кутшӧм кокни миян канмуын бырӧдны любӧй мортӧс, кодӧс кӧсъясны бырӧдны кӧзяева…
Меным быть лоӧ выступитны тані кыдзи сё комын миллион американечьяслӧн да дас кык миллион негръяслӧн представительлы, сы вӧсна мый тайӧ судыслӧн асьсӧ незаконнӧя кутӧмыс йитіс менӧ быд гражданинкӧд — еджыдкӧд кӧть мӧд рӧмакӧд, дзик ӧткодь.
Менсьым кӧ да менам ёртъяслысь позьӧ мырддьыны мездлун да гражданскӧя бырӧдны миянӧс, то ни ӧти американец, кӧть кутшӧм сылӧн кучик рӧмыс эз вӧв, оз вермы чувствуйтны асьсӧ безопасностьын.
Ме ог шу, мый судья Сфикси веськӧдлӧ став тайӧ делӧнас.
Сійӧ — мелкӧй политикан, коді служитӧ ёнджык вынъяслы.
Тайӧ вынъясыс зільӧны подчинитны ставсӧ да став йӧзсӧ миян канмуын.
Найӧ тӧдӧны, мый дзик ӧти способ, кодӧн позьӧ заставитны америкаса войтырӧс ӧткажитчыны аслас правоясысь да свободаясысь, состоитӧ сыын, медым лӧсьӧдны воображаемӧй грӧз да повзьӧдны йӧзӧс.
Судья Сфикси и ставыс, коді сыкӧд…
Сфикси таркӧдыштіс мӧлӧтнас:
— Подсудимӧй Робинсон, тіянлы ковмас ланьтны, либӧ ме тіянӧс мырдӧн тшӧкта тайӧс вӧчны.
Миян эмӧсь способъяс, кодъяс ланьтӧдасны.
Певец серамсорӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Менӧ абу сэтшӧм кокни повзьӧдны.
abu
И эн думайтӧй, мый ті менӧ повзьӧдінныд…
Чеччыштіс аслас местаысь Кук.
— Подсудимӧй Робинсон, являйтчанныд-ӧ ті ӧні либӧ вӧвлінныд-ӧ ті коркӧ коммунистическӧй партияса членӧн?
Джим нюмъялігтыр бергӧдчис сылань.
— Коммунизм йылысь вопрос ньӧти абу йитчӧма тайӧ судыскӧд, — шуис сійӧ, — судкӧд, коді являйтчӧ прӧстӧ инсценировкаӧн, медым заставитны америкаса войтырӧс эскыны, быттьӧ эм гӧрд опасность.
— Подсудимӧй Робинсон, ми кутам добивайтчыны тайӧ вопрос вылас вочакыв, кӧть весиг миянлы ковмас пукавны тані быдса недель, — скӧрысь шуис Сфикси. — Ме повторяйта прокурорлысь вопроссӧ: являйтчанныд-ӧ ті коммунистическӧй партияса членӧн?
Робинсон лӧгпырысь видзӧдліс судья вылӧ:
— Зэв жаль, мый меным ковмӧ велӧдны тіянӧс американскӧй конституциялӧн основнӧй принц…
Мӧлӧтӧн таркӧдӧм орӧдіс сылысь кывъяссӧ.
Сфикси некымынысь гораа повторитіс ассьыс вопроссӧ.
Сійӧ решитіс не виччысьны недель чӧж.
abu
— Мунӧй трибуна вывсьыс!..
Полисмен, нуӧдӧй тайӧ мортсӧ трибуна вывсьыс…
Подсудимӧй, ме кыска тіянӧс кывкутӧмӧ судӧс оскорбитӧмысь!
Полисменъяс уськӧдчисны сьылысь вылӧ.
Мӧлӧтъясӧн таркӧдӧм шы улӧ сійӧс нуӧдісны.
Присяжнӧйяс мунісны лӧсьӧдны приговор.
Зал шызис, вӧрзис.
Судья вӧчис знак и полисменъяс кутісны ветлӧдлыны радъяс костӧд, лӧньӧдісны медся збойяссӧ, немъяндысьтӧг кыскалісны улича вылӧ ставсӧ, кодъяс эз вӧвны сӧгласенӧсь судья поведениеӧн.
Салли заводитліс писькӧдчыны пиыс дорӧ да Джим дорӧ, медым шуны налы гоз-мӧд кыв либӧ кӧть збодермӧдыштны найӧс видзӧдласнас, но полисменъяс стенаӧн сувтісны сы водзӧ.
Василь пукаліс бумага кодь еджыд, воча сюйӧм чуньяссӧ пидзӧсъяс костас топӧдӧмӧн.
Двӧйнияс воштісны терпениесӧ, шызисны да ӧтарӧ юасисны Саллилысь:
— Мый ӧні лоӧ?
Мыйӧ найӧс приговоритасны?
А папаӧс судитасны торйӧн али ставныскӧд ӧтлаын?
Салли кӧсйис успокоитны найӧс, шуны кутшӧмкӧ буртор тайӧ муса детинкаясыслы, но сылӧн аслас пытшкас ставыс дрӧжжитіс сійӧ страшнӧйторсьыс, мый сійӧ виччысис.
Со, медбӧрын, секретарлӧн нускысь гӧлӧсыс.
— Суд локтӧ!
Кора чеччыны!
Присяжнӧйяслӧн старшина Тернер кутӧ киас еджыд бумага лист.
Ставыс веськӧдӧны синъяссӧ тайӧ лист вылас, кытчӧ гижӧма судьбасӧ вит мортлысь.
— Мыжаӧсь али абу подсудимӧйяс? — гораа юаліс Сфикси.
— Мыжаӧсь, — сэтшӧм жӧ ярскӧба вочавидзӧ старшина. — Мыжаӧсь существующӧй стройлы паныд заговор вӧчӧмын, коммунистъяс задание серти подрывнӧй деятельностьӧн занимайтчӧмын.
Воддза радъясын дружнӧя аплодируйтісны.
«Дас куим семействоса» представительяс да налӧн другъясыс вывті дӧвӧленӧсь присяжнӧйяс решениеӧн.
Присяжнӧйяс нюмъялӧны, быттьӧ актёръяс, кодъяс удачнӧя ворсісны вель сьӧкыд роль.
— Кора аплодисментъястӧг, ледияс да джентльменъяс, — небыда шуыштӧ Сфикси. — Тані абу театр, а учреждение, коді дорйӧ закон.
Но ставыс гӧгӧрвоӧны, мый судьялы вывті любӧ тайӧ аплодисментъясыс.
Секретарь ныр пырыс юалӧ, мый кӧсйӧны висьтавны судлы приговорсӧ лыддьытӧдз подсудимӧйяс.
Джемс Робинсон, Роберт Ричардсон, Иван Гирич, Джерард Квинси ӧтказывайтчӧны медбӧръя кывйысь.
Нинӧм, налы нинӧм висьтавны судӧн бесчестнӧй ворсӧмын участвуйтысьяслы!
Но вот подсудимӧйяс скамья вылысь кыпӧдчӧ детинка.
Сійӧ петӧ водзлань, и прожекторъяс югдӧдӧны сылысь сьӧдовгӧрд чужӧмсӧ.
Детинкалӧн неуна дрӧжжитыштӧны киясыс, и медым тайӧс не петкӧдлыны, сійӧ чабыртлӧ да бӧр разьӧ кулакъяссӧ.
— Тані шуисны, мый ме кӧсйи вины сыщикӧс, — кытчӧкӧ юръяс вывті видзӧдӧмӧн шуӧ сійӧ. — Тайӧ дзик ӧти правда, кодӧс висьталісны тайӧ суд вылас.
Да, ме кӧсйи вины сійӧс сыысь, мый сійӧ кучкис менсьым мамӧс.
И тайӧ кӧ лои мӧдысь, ме эськӧ вӧчи тадз жӧ.
Ме ог пов приговорысь, и менам другъясӧй тані оз жӧ повны.
Ме тӧда: миянлы кӧ тшӧктісны кувны, сетны ассьыным олӧмъяснымӧс сы могысь, медым му вылын регыдджык лои справедливость да мир, медым ставсикас рӧма кучика йӧзыс лоины равнӧйӧсь да озыръяс дугдісны угнетайтны гӧль йӧзӧс, — ми эськӧ ставным сӧгласитчим та вылӧ…
Правда ме висьтала, дядя Джим? — И вочакывсӧ виччысигмоз да тайӧ вочакывсӧ тӧдӧмӧн детинка бергӧдчис сьылысьлань.
— Правда, менам пиӧй, — пыр жӧ шуӧ Джемс Робинсон.
— Правда!
Истиннӧй правда, Чарльз! — шыасьӧны Гирич да Квинси.
И та вӧсна тышкасьӧны, Чарльз, та вӧсна тышкасьӧны му вылын медся бур йӧзыс! — Ричи гордӧя довкнитӧ детинкалы.
— Ті кыланныд! — торжественнӧя шыасьӧ Чарли судья дінӧ. — Ме помалі, сэр.
Кык присяжнӧй недыр кежлӧ дугдылӧны курччавны резинкасӧ.
Удивительнӧй негритянскӧй детинка висьталіс сэтшӧм кывъяс, кодъясӧн гордитчис эськӧ любӧй верстьӧ морт, коді сьӧлӧмсяньыс тышкасьӧ йӧзлӧн шуд вӧсна.
Чарли пуксис да бергӧдчис залыслы мышкӧн.
Лихорадка, коді сыркӧдіс сійӧс висьталігчӧжыс, лӧнис.
Сійӧ кутіс чувствуйтны мудзӧм да кынӧм сюмалӧм.
abu
Чарли эз думайт сы йылысь, мый виччысьӧ сійӧс да мукӧдъяссӧ: будущӧйыс вӧлі пыдӧ дзебӧм дой кодь, кор кӧнкӧ ёвкйӧ нерв и он тӧд, кӧні тайӧ дойыс.
Еджыдъяслӧн суд, сэсся камера, лун-лун иган сайын, гашкӧ, кӧнкӧ каменоломняясын, кӧрт туй вылын сьӧкыд удж.
Сыӧдз кыліс Сфиксилӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Судья тэрмасис лыддьыны приговор:
— «Джемс Робинсон, нелямын сизим арӧса, профессияыс сьылысь;
Роберт Ричардсон, комын кык арӧса, велӧдысь;
Гирич Иван, нелямын кык арӧса, механик;
Джерард Квинси, комын кӧкъямыс арӧса, профессияыс токарь, и Чарльз Робинсон, велӧдчысь, — ставнысӧ витнаннысӧ приговоритны пукавны тюрьмаын куим во, либӧ мынтыны сё сюрс доллар штраф.
Таысь кындзи, приговоритӧм Джемс Робинсонлы да сылӧн племянник Чарльз Робинсонлы тюрьмаын пукалӧм бӧрын воспрещайтсьӧ овны тайӧ местностяс да тайӧ штатас; приговоритӧм Квинсилы, Гиричлы да Ричардсонлы тюрьмаын пукалӧм бӧрын запрещайтсьӧ занимайтны штатъяслӧн государственнӧй учреждениеясын кутшӧм либӧ должностьяс.
Приговоритӧмъяс кӧ думыштасны вежны тюремнӧй заключениесӧ штрафӧн, индӧм суммасӧ — сё сюрс доллар — колӧ мынтыны ставнас и ставсьыс ӧтлаын».
Судьялӧн гӧлӧсыс ланьтіс.
Джемс Робинсон муртса шпыньмуныштіс.
Свет вылын, кӧнкӧ, сюрасны не этша импрессарио, кодъяслы вывті окота лоӧ заключитны сыкӧд договор и ыджыдджык сумма вылӧ.
Но ӧні дыр кежлӧ ланьтіс сылӧн гӧлӧсыс.
Америкалӧн суд заставитіс сійӧс ланьтны.
Сідзкӧ — тюрьма!
45. ВЕШТӦМ
— Мама, вай меным, пӧжалуйста, менсьым каньпиӧс.
— Каньпитӧ?
Мыйла тэныд сійӧ колӧ, Кэтрин?
Аддзас Фэйни, бара мырддяс да жугӧдас воддзасӧ моз жӧ…
А ӧні, кор тэ сэтшӧм мисьтӧма кутін асьтӧ суд вылын, батьыд нинӧм вылӧ оз ньӧб тэныд выльӧс, тэ тайӧс зэв бура тӧдан.
— Да, ма.
И век жӧ меным зэв ёна колӧ каньпиыс. — Эз сетчы Кэт.
— Ок, челядь, челядь! — ышловзис миссис Мак-Магон. — Кутшӧмӧсь ті кыкнанныд кывзысьтӧмӧсь да асныраӧсь!
— Кора, ма, не сравнивайтны менӧ Фэнианкӧд, — орӧдіс Кэт.
Но пыр жӧ сьӧлӧмыс небзис: — Эн лӧгась, ма, ме эг кӧсйы тэнӧ ӧбидитны…
А ӧні вай каньпиӧс.
— Висьтав кӧть, мый тэ кӧсъян вӧчны аслад копилканад?
Мый вылӧ тэныд ковмис сьӧмыс?
Кэт гораа окыштіс мамыслысь чужӧмбансӧ.
— Гусятор, ма!
Страшнӧй, ыджыд, рокӧвӧй, гусяысь гусятор! — быргыны кутіс сійӧ, кор босьтіс киас выль фарфорӧвӧй каньписӧ, коді вӧлі дзик жӧ воддзаыскодь.
Мамыс колльӧдіс Кэтӧс подозрительнӧй полӧмсора видзӧдласӧн, и сійӧ петіс жырсьыс да мӧдӧдчис коттеджлӧн задньӧй кильчӧ вылӧ.
Сэні, ыджыд каштан улын, сійӧс виччысис волнуйтчысь Джон Майнард.
— Судзӧдін? — тэрыба юаліс сійӧ, муртса нывка вуджӧртіс кильчӧ вылын.
Кэт нинӧм эз шу да петкӧдліс копилкасӧ.
— О-кэй! — сьӧлӧм бурмӧмӧн шуыштіс Джон. — Мыйта нӧ сэні?
— Ог тӧд, — каньписӧ жугыля видлалігтыр шуис Кэт. — Збыль ӧд сійӧ мичаник, Джонни?
Ме сылы пукті ним — Пусси…
Сійӧ весиг узьліс мекӧд. — Кэт топӧдіс ас бердас каньлысь фарфорӧвӧй юрсӧ.
— Угу! — Джон ёнджыкасӧ видзӧдіс Кэт вылӧ, а эз кань вылас. — Мыйта нӧ тані?
— Вай жугӧдам — и аддзан. — Кэт чургӧдіс сылы копилкасӧ. — Колӧ сӧмын кужӧмӧн кучкыны сійӧс юрнас изйӧ либӧ керка стенӧ.
Джон шемӧсмис:
— Жугӧдны тэнсьыд каньпитӧ!
Тэнсьыд Пусситӧ!..
Нинӧмысь сійӧс ог вӧчӧй!..
И сэсся, мыйла жугӧднысӧ!
Навернӧ, мукӧд копилкаяслӧн моз жӧ сылӧн кынӧмас эм томан.
Кэт довкнитіс апельсин рӧма юрсиа юрнас.
— Абу, — ышловзьӧм бӧрын шуис Кэт, — воддза копилкаыслӧн томаныс вӧлі, а тайӧс па ньӧбис нарошнӧ томантӧмӧс.
Шуис, мый меным колӧ велӧдчыны лоны скупӧн и мый Фэйнилӧн век эм сьӧм, а ме ассьым став сьӧмӧс видза код тӧдас кытчӧ…
Сійӧ тӧдіс, мый ме нинӧм вылӧ ог убӧлит жугӧдны каньпиӧс.
— Но, вот и бур! — нимкодь лои Джонлы. — Сідзкӧ, ми сійӧс огӧ и жугӧдӧй.
Кэт зумыштчис:
— Кутшӧм жӧ тэ тӧлктӧм, Джонни!
Ме ӧд шулі, мый ог жугӧд сійӧс, сьӧмыс кӧ ковмас кутшӧмкӧ пустяк вылӧ.
Тані сёрниыс мунӧ морт олӧм йылысь.
Нывка тшапа лэптіс вывлань зэв ичӧтик розӧвӧй чуньсӧ.
— Но и но, Кэт! — сӧмын и вермис шуыштны вомгорулас Джон. — Сӧмын, тӧдан-ӧ, ме эськӧ век жӧ эг кӧсйы тайӧс вӧчны, кыдзкӧ киӧй оз лыб…
— Эк тэ, а ещӧ детинка!
Со видзӧд!
Кэт дзик детинка моз ӧвтыштчис да кучкис фарфорӧвӧй каньписӧ веськыда коттеджлӧн мышса стенӧ.
Быд бокӧ резыштісны жугалӧм торъяс, кыліс зилькнитӧм шы, и киссьӧм посни сьӧмсӧ чукӧртігтыр Кэт кутіс кысъясьны муӧд.
Джон уськӧдчис отсавны сылы.
— Вот, — пидзӧсъяс вывсьыс чеччигмоз шуис, медбӧрын, нывка, — менам лыддьӧм серти лои дас ӧти доллар да сизим цент.
Тайӧ ставыс, мый менам эм.
Ставыс, мый меным козьналісны чужан лунӧ мамалӧн вокъясыс. — Сійӧ жугыля видзӧдліс Джон вылӧ. — Ох, Джонни, колӧ ӧд чукӧртны быдса сё сюрс!
Ми кӧ сӧмын ӧтнанным кутам чукӧртны сійӧс, Чарли, кӧнкӧ, пӧрысьмас тюрьмаас!
Джон ас тӧдлытӧгыс нюммуніс.
— Тешкодь жӧ тэ, Кэт! — шуис сійӧ. — Он ӧмӧй тэ тӧд, мый вӧчсьӧ миян карын и мукӧд каръясын и весиг Европаын!
Ӧні ӧд ставыс, коді кывліс да лыддис суд йылысь, чукӧртӧны сьӧм, медым вештыны сьылысьӧс, Ричиӧс да миянлысь йӧзӧс ставсӧ. — Сійӧ копыртчис дзик Кэт пель дорӧ: — Ме тэныд должен висьтавны секрет: тӧдан, тайӧ суд бӧрас менам стариклӧн сьӧлӧмыс сэтшӧма небзис, мый сійӧ сетіс вештӧм вылӧ миссис Робинсонлы кык сюрс доллар.
И ме сеті жӧ вештӧм вылӧ ассьым став сбережениеясӧс, — тшапа содтіс детинка. — Менам тӧдан уна-ӧ вӧлі?
Менам вӧлі быдса сизимдас доллар, и ме кӧсйи ньӧбны аслым настӧящӧй мотоцикл.
— Правильнӧ вӧчин! — ошкыштіс Кэт. — Сідзкӧ тэ ӧні жӧ ну и менсьым сьӧмӧс миссис Робинсонлы.
— Тэ пукты сійӧс конвертӧ и гиж, кодсянь, — велӧдіс Джон. — Сылы, кӧнкӧ, нимкодь лоӧ…
Сійӧ ӧд помнитӧ, кыдзи тэ выступайтін суд вылын да дорйин Чарлиӧс.
Кэт гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
— Пӧжалуйста, эн нин казьтыв сы йылысь! — шуис сійӧ. — Ме вӧлі йӧй.
Колӧ вӧлі мунны судья дінӧ да висьтавны сылы ставсӧ, кыдзи тайӧс вӧчис Чарли, а ме шӧйӧвоши.
— Ньӧти тэ абу йӧй! — сьӧлӧмсяньыс сувтіс сы дор детинка. — Тэ сэки зэв бура висьталін.
И сэсся, тэ ӧд тӧдін, мый таысь тэныд гортад сюрас, и век жӧ эн повзьы!
Кэт надзӧник серӧктіс:
— Ок, кутшӧма меным сюрис!..
Па игналіс менӧ войбыд кежлӧ ваннӧйӧ.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі бур, мый сійӧ игналіс, а то детинкаяс эськӧ виисны менӧ.
— Но, налы эськӧ ковмис имеитны делӧ мекӧд! — Кэтлань матыстчигмоз шуис Джон. — Тэнад Фэйниыд вель ыджыд трус.
Кор ме кыйӧді сійӧс переулокын да шуи, мый петкӧдла сылы гаж, тэнӧ кӧ сійӧ вӧрзьӧдас кӧть чуньнас, сійӧ мыйвынсьыс заводитіс пышйыны меысь.
Кэт пыркнитіс кудрияссӧ сідзи, мый найӧ инмисны Джонлы чужӧмбанас.
— Тӧдан, зэв бур, кор эм тэнӧ дорйысь, — чуньнас Джонлысь кисӧ малыштігмоз шуис сійӧ. — Войдӧр меным век ковмыліс аслым ачымӧс дорйыны, а ӧні ме зэв ёна надейтча тэ вылӧ.
И сэтшӧм гордостьӧн, асас сэтшӧм ыджыд вераӧн тыртісны детинкалысь сьӧлӧмсӧ тайӧ кывъясыс, мый сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ да окыштіс ичӧтик Кэтӧс.
* * *
Джон висьталіс нывкалы дзик збыльтор.
Кыдз сӧмын йӧз тӧдлісны судлӧн приговор йылысь, канму пасьтасянь Робинсонъяс керкаӧ, коді вӧлі Горчичнӧй Райын, кутісны воавны письмӧяс.
Фермеръяс, рабочӧйяс, врачьяс, студентъяс, кутшӧмкӧ бур йӧз, кодъяс эз гижны весиг ассьыныс нимъяссӧ, ыстісны Саллилы ассьыныс вкладсӧ — некымын доллар асланыс трудӧвӧй сьӧмысь.
Джой Беннетлӧн батьыс пиыскӧд да Василькӧд тшӧтш кытшовтісны Горчичнӧй Райса лачугаясӧд да ичӧтик конуркаясӧд, и эз вӧв сэтшӧм семья, коді эськӧ эз сет кык-куим доллар ставныслы дона йӧзӧс вештӧм могысь.
Доктор Рендаль ачыс воліс Салли ордӧ да сетіс сылы вель ыджыд сумма, кодӧс сӧмын на босьтіс банкысь счёт вылысь.
Доктор Рендаль эз висьтав Саллилы, мый тайӧ суммасӧ сылы сеттӧдз ачыс Парк Бийл, банкса директор, сёрнитіс сыкӧд да уговаривайтіс сійӧс не вӧчны тайӧ немдумайттӧм воськовсӧ.
— Тіянлы аслыныд регыд кутас ковны тайӧ сьӧмыс, док, — меліа нюмъялігтыр шуаліс Парк Бийл. — Ме эськӧ эг сӧветуйт тіянлы видзны ассьыныд сбережениеястӧ сэтшӧм кужтӧма.
Ме ӧд тӧда, мыйла тіянлы колӧ тайӧ сьӧмыс! — И сійӧ мудера нюммуніс.
— Зэв бур, мый тӧданныд. — Доктор зілис сёрнитны спокойнӧя. — Матыса кадӧ меным аслым тайӧ сьӧмыс оз ковмы, и ме верма сійӧс видзны, кытчӧ кӧсъя, абу ӧмӧй сідз?
Парк Бийл век на нюмъяліс.
— Код тӧдас, код тӧдас, дона док! — шуыштіс сійӧ. — Друг Стон-Пойнтын йӧзыс дугдасны висьны?
Либӧ друг висьысьясыс босьтасны да кутасны эскыны мӧд врачлы?
— Но, гӧгӧрвоана! — шуис доктор. — И век жӧ, Бийл, ме кора тіянӧс ньӧти нюжмасьтӧг сетны меным став суммасӧ.
Банкса директоркӧд сёрниыс сӧмын подтвердитіс Рендальлысь подозрениеяссӧ.
Сэсянь, кор сійӧ выступитіс суд вылын, шензьымӧн этша йӧз висисны Стон-Пойнтын.
Войдӧр оз вӧлі коль ни ӧти асыв, медым доктор Рендальӧс эз корлыны куим-нёль висьысь дорӧ.
Гортас сылӧн пациентъяс быд лун тыртлісны сылысь неыджыд приёмнӧйсӧ.
А ӧні лунъяс колисны лунъяс бӧрся, и некод эз корлы докторӧс висьысьяс дінӧ, телефон чӧв оліс, а приём вылӧ волісны сӧмын Асыввыв окраинаса гӧль йӧз.
Бойкот!
Да, тайӧ вӧлі самӧй настӧящӧй бойкот, кодӧс организуйтіс Ыджыд Босс.
Доктор Рендаль звӧнитліс сылы.
— Пӧртанныд олӧмӧ ассьыныд грӧзитчӧмтӧ, Миллард? — серамсорӧн юаліс сылысь доктор.
— А ті, ме аддза, гажӧдчанныд, дона док? — юалӧм вылӧ юалӧмӧн вочавидзис Ыджыд Босс.
Тадзи найӧ и торйӧдчисны, сэтшӧм шуткаясӧн шыбитчӧм бӧрын, кодъяс некутшӧм буртор йылысь эз висьтавны.
Доктор жальпырысь видзӧдлывліс аслас лӧсьыд, муса коттедж вылӧ да думсьыс арталіс нин, мыйта сы вылӧ сьӧкыд здукӧ сетас ньӧбасьысь.
А мый сьӧкыд здукыс лоӧ, доктор зэв бура тӧдіс: оз ӧд прӧста сійӧ ещӧ студенческӧй вояссянь на сэтшӧм бура тӧд Миллардӧс да сійӧс кытшалысьясӧс.
Эн, Америкаын эн виччысь пӧщада кӧзяевасянь!
Ӧні сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: выручитны тюрьмаысь сьылысьӧс, ассьыс радейтана Ричисӧ да мукӧдъяссӧ, а сэні водзӧ кутас тыдавны, мый вӧчны…
Салли юксис сыкӧд аслас шогнас да радлунъяснас.
Чукӧрмис нин нелямын сюрс долларысь унджык.
Мир конгрессбердса Комитет тожӧ чукӧртӧ сьӧм да кӧсйысьӧ ыстыны ыджыд сумма.
Локтӧны дзик тӧдтӧм йӧз да вайӧны сылы коді мыйта вермӧ.
Тӧрыт локтісны том морякъяс, тыдалӧ, мистер Ричардсонлӧн ёртъясыс, сыкӧд ӧти экипажысьӧсь, и вайисны сьӧм, кодӧс чукӧртӧмаӧсь подписка серти.
Миллард заводын рабочӧйяс; киысь киӧ сеталӧмаӧсь шапка и кор сійӧ бӧр воӧма владелец киас, Беннет киӧ, сэні тырыс вӧлӧма сьӧм.
— А талун менсьым сьӧлӧмӧс зэв ёна вӧрзьӧдісны миян челядь, — висьталіс Салли докторлы. — Локтіс менам Чарлилӧн штабыс ставнас да вайис ассьыс никельяссӧ да центъяссӧ — ставсӧ, мый пӧлучитлісны мам-батьсяньыс кампет вылӧ да жаритӧм ӧрешки вылӧ: «Вот, тётя Салли, содтӧй тайӧс сійӧ сьӧм дінас, коді тіян эм нин.
Гашкӧ, и миян никельясным отсаласны мездыны мистер Робинсонӧс, Чарлиӧс, Ричиӧс да мукӧдсӧ».
Ставныс найӧ сэтшӧм мусаӧсь!
Ме эськӧ кӧсйи налы бӧр сетны, медым найӧ ньӧбисны аслыныс чӧскыдторъяс, — кутшӧм нин, и кывзыны оз кӧсйыны!
Но Салли эз тӧд сы йылысь, мый вӧлі «штабкӧд» сы дорӧ локтӧдз.
Эз думайт сійӧ, например, сы йылысь, мый сійӧ жӧ лунас водз асывнас Маргрет керкаӧ котӧрӧн пырис гӧрдӧдӧм, волнуйтчысь Мери Смит, чуксаліс Нэнсиӧс да унзіль чужӧмас сылы зургис кельыдлӧз бумага лист:
— На, любуйтчы, мый гижӧ эсійӧ предательницаыс!
— Мый?
Мый сэтшӧмыс? — эз гӧгӧрво Нэнси да сувтӧдіс пӧдругаыс вылӧ унзіль синъяссӧ.
— О енмӧй!
Лыддьы ачыд! — тшӧктіс Мери. — Пыр жӧ гӧгӧрвоан.
Нэнси тільыштіс кыкнан кинас синъяссӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны зэв посньыдик челядь, чӧскыда ышловзис, нюжмасьыштіс, а сэсся пӧкӧритчис Мерилы да заводитіс разбирайтны сідз шусяна «аристократическӧй» почерклысь кузь блед шыпасъяссӧ.
Но медводдза строкаяссӧ лыддигӧн жӧ нывкалӧн став унзільыс прӧйдитіс, чужӧмбанъясыс сылӧн ыпнитісны, и сійӧ, сідз жӧ кыдзи и Мери, дась вӧлі петны ку пытшсьыс скӧрысла.
«Дона Мери, — гижис «аристократ» почеркӧн обладайтысь леди, — гижа тэныд зэв тэрмасьӧмӧн, сы вӧсна мый лӧсьӧдча мунны мамакӧд саридзын купайтчыны Лонг Бичӧ, кытчӧ мама сопровождайтӧ миссис Миллардӧс.
Ме надейтча, мый тэ менӧ помнитан на, кӧть и эн здоровайтчы мекӧд тэныд тӧдса йӧзӧс судитан лунӧ.
Ме чайта, мый тайӧ лои тэнад близорукость вӧсна, сы вӧсна ме тэнӧ извиниті.
Неважӧн ме тӧдлі миян тӧдса миссис Эйниссянь, мый чукӧртӧны сьӧм, медым вештыны Д. Р., Ч. Р., Р. Р. да мукӧдъясӧс, кодъяс пукалӧны тюрьмаын.
Ме думышті, мый меладорсянь лоӧ правильнӧ не лӧгавны на вылӧ да участвуйтны тайӧ делӧас.
Тэ, кӧнкӧ, частӧ волывлан тюрьмаын пукалысьяслӧн родственникъяс ордӧ, сы вӧсна кора тэнӧ передайтны налы месянь комын доллар, кодӧс татчӧ пукта.
Жалита, мыйла либӧ тэ либӧ миян школаысь кодкӧ мӧд энӧ висьталӧй меным сьӧм чукӧртӧм йывсьыс водзджык, сы вӧсна мый сэки менам сьӧмӧй вӧлі ёна унджык.
Кызь доллар ме неважӧн видзи разнӧйсикас посниторъяс вылӧ, кодъяс меным колӧны.
Коля важногыс на тэнӧ уважайтысь П. Причард.
Сьӧм пӧлучитӧмысь распискасӧ ысты арнас меным, Парк-авеню вылӧ».
— Ок, яндысьтӧм бугыль!
Ок, кутшӧм дрянь! — сьӧкыда лолалігтыр шуаліс Нэнси, но эз вермы аддзыны сэтшӧм кывъяс, кодъяс эськӧ бура вермисны петкӧдлыны, кутшӧма сійӧ скӧрмис. — Энлы, энлы, ми сылы вочавидзам!
Ми сылы сідзи вочавидзам, мый саридзыс Лонг Бичын кажитчас сылы пӧсьӧн!..
Часӧн-джынйӧн мысти кымын чукӧртчас штабыс ставнас, и сэки ми решитам, кыдзи сылы вочавидзны, — неуна успокоитчыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
Да, бара пуксисны сэтшӧм сьӧкыд лунъяс, кор ковмис чукӧртны штаб.
Сӧмын ӧні штаблӧн заседаниеясыс вӧвліны эз Робинсонъяс керкамышса кушинын, эз Чарли гаражын, кӧні эз нин вӧв «Эзысь свирельыс», а Маргрет керкаын, кодӧс шедӧдіс сылы Джим Робинсон.
Ачыс Маргрет асывсяньыс мунліс репетицияяс вылӧ театрӧ, и Нэнси кольліс аслас оланінас тыр кӧзяйкаӧн.
Кор Чарли эз ло, штабса начальникӧн вӧлі кыв шутӧг да ӧтсӧгласӧн индӧма Джой Беннетӧс.
Кыдзкӧ ачыс лои сідзи, мый буретш тайӧ пӧсь сьӧлӧма, яр детинкаыс, коді вӧчаліс смел поступокъяс, нуӧдіс ас бӧрсяыс мукӧдсӧ.
Сылы ӧні докладывайтісны ребята карын настроениеяс йылысь да лоӧмторъяс йылысь, кодъяс касайтчисны вит заключённӧйлы, сы йылысь, кыдзи мунӧ сьӧм чукӧртӧм.
Сылы найӧ сетлісны и став чукӧртӧм сьӧмсӧ, кодӧс сійӧ бӧрыннас ыстыліс Салли Робинсонлы.
Сы вӧсна и ӧні, муртса сӧмын сійӧ явитчис Гоу керкаӧ да вайӧдіс аскӧдыс ӧстальнӧй штабистъяссӧ, Нэнси да Мери пыр жӧ петкӧдлісны пӧлучитӧм письмӧсӧ.
— А со и сьӧмыс, — турунвиж бумажкаясӧн ӧвтчигтыр шуис Мери. — Стӧч комын доллар.
— Дзик жӧ Иудалӧн сьӧм кодь! — письмӧсӧ лыддигмоз вомгорулас шуыштіс Джой. — Предательлӧн комын серебренник…
Нэнси нимкодьпырысь чеччыштіс:
— Вот тайӧс, буретш тайӧс ми сылы и гижам!
Джой, Василь, босьтӧй бумага!
Ставным ӧтлаын кутам гижны вочакыв.
— И гиж непременнӧ, мый суд вылын ме сійӧс аддзылі и эг здоровайтчы сыкӧд эг близорукость вӧсна, а сы вӧсна, мый ме сійӧс синмӧн от вермы видзӧдны! — волнуйтчис Мери.
— И миянсянь гиж, мый ми сылы пуж петкӧдлам, сюрлас кӧ сійӧ миянлы! — требуйтіс Вик Квинси, коді лыддис Патӧс батьсӧ судитӧмын медся главнӧй мыжаясысь ӧтиӧн.
Быдӧн мыйкӧ да мыйкӧ тшӧктісны содтыны письмӧас выльтор, и Пат кӧ эськӧ пӧлучитіс ставсӧ, мый сылы кӧсйис гижны штаб, то саридзыс Лонг Бичеын и збыль эськӧ кажитчис сылы пӧсьӧн.
Джой гижис ӧдйӧ, эз кывзы сійӧс, мый тшӧктісны скӧралысь детинкаяс да нывкаяс.
Но кор сійӧ лыддис гижӧмторсӧ гораа, ставыс сӧгласитчисны, мый таысь бурджыка некод эськӧ эз вермы гижны.
Со мый вӧлі письмӧас:
«Патриция Причардлы.
Стон-Пойнтса вит узникӧс освободитӧм вылӧ средствояс чукӧртӧм кузя штаб тіянлы бӧр ыстӧ тіянлысь комын серебренниктӧ.
Штаб нимкодьпырысь юӧртӧ тіянлы, мый тюрьмаын пукалысьясӧс вештӧм вылӧ сьӧм чукӧртӧм помасьӧ нин и заключённӧйяс оз нуждайтчыны тіян сьӧмын.
abu
А тіянлы тайӧ сьӧмыс вермас згӧдитчыны, кыдзи сійӧ коркӧ згӧдитчис Иудалы.
Мисс Мери Смит тшӧктӧ юӧртны тіянлы, мый сійӧ абу здоровайтчӧма тіянкӧд суд вылын абу близорукость вӧсна, а сы вӧсна, мый абу кӧсйӧма сёрнитны предательницаяскӧд.
Штаб (кырымпасъяс)».
И Васильлы, и Джон Майнардлы, и Паблолы, и Нэнсилы, и став мукӧд детинкаяслы и нывкаяслы вывті ёна кажитчис письмӧыс и найӧ водзвыв нин тӧдісны, кутшӧм ёна скӧрмас асьсӧ вылӧ пуктысь нывка.
— А коді нӧ нуас письмӧсӧ? — друг юаліс Нэнси.
— Некод.
Ми мӧдӧдам сійӧс почта пыр, — шуис Джой. — Тшӧктам дядя Постлы, медым сійӧ следитас письмӧ нуӧм бӧрся.
Сы вылын и сувтісны.
А дядя Пост, код йылысь муніс сёрниыс, буретш тайӧ кадас вӧлі Салли Робинсон ордын.
Сійӧ локтіс подӧн и весиг аслас нималана пӧлянтӧг.
Форменнӧй фуражка пыдди сылӧн дзор юр вылас лӧсьыдтӧма чурвидзис кутшӧмкӧ важ шапкашой, коді век ӧтарӧ лэччис синъяс вылас.
Ачыс старик ставнас, сылӧн вывті тэрыб вӧрасъясыс кажитчисны сэтшӧм тешкодьӧн, мый Салли, кӧть сылӧн и аслас вӧліны тӧждысянторъяс да шог, пыр жӧ казяліс тайӧс.
— Мый лои тіянкӧд, дядя Пост? — юаліс сійӧ. — Мыйла энӧ автомобильӧн воӧй?
Кутшӧм шляпа нӧ тайӧ тіян?
Дядя Пост кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма ружӧктіс да пырис зептас.
Сійӧ перйис сэтысь сё доллара кык бумажка да яндысьӧмсорӧн пуктіс найӧс пызан вылӧ.
— Пӧжалуйста, мэм, содтӧй тайӧс сійӧ сьӧм дінас, кодӧс ті чукӧртныд, — кызігтыр шуис сійӧ. — Кӧсъя, медым и менам пайӧй вӧлі тайӧ делӧас…
Сьӧмыс честнӧй, верманныд не тӧждысьны, — содтіс сійӧ.
— Аттьӧ тіянлы, дядя Пост, — прӧстӧя да сьӧлӧмсянь шуис Салли. — Сӧмын мыйла татшӧм уна?
Тіянлы аслыныд вермас ковмыны сьӧмыс, а миян заключённӧйяслы, ме чайта, ми регыд чукӧртам тырмытӧм суммасӧ.
— Нинӧм нюжмасьнысӧ, колӧ регыдджык освободитны найӧс, — решительнӧя шуис дядя Пост, — а то код тӧдас, мый ещӧ юрас воас Америкаса кӧзяевалы: друг босьтасны да ыстасны найӧс овтӧм ді вылӧ, медым найӧ эз заражайтны тані йӧзсӧ асланыс вӧльнӧй духнаныс.
Сійӧ сёрнитіс тырвыйӧ серьёзнӧя, весиг шогпырысь.
Салли бара да ещӧ сюсьджыка видзӧдліс сы вылӧ.
— Век жӧ ті меным энӧ висьталӧй, мый тіянкӧд лои, дядя Пост, — тӧждысьӧмсорӧн повторитіс Салли, кор казяліс, кутшӧм ёна старик омӧльтчӧма, кымын выль ыджыд чукыр содӧма сійӧ чужӧмын.
— Дзик нинӧм, — веськодьпырысь шуис дядя Пост. — Ставыс лючки-ладнӧ, мэм, збыльысь тіянлы висьтала.
Босьтӧй сьӧмсӧ, вӧчӧй стариклы сэтшӧм буртор, — шуаліс сійӧ. — Окота на меным видзӧдлыны, кыдзи тіян детинканыд, и мистер Ричардсон, и Джемс и мукӧдъясыс мунасны свободнӧя, конвойястӧг, кар кузя…
И окота дэльӧдыштны став тайӧ судьяяссӧ, честнӧй кыв!
И кор Салли босьтіс кыксё долларсӧ, коді вӧлі стариклӧн став озырлуныс, да пуктіс найӧс сійӧ ящикас, кӧні видзис вештӧм вылӧ дасьтӧм сьӧмсӧ, дядя Пост спокойнӧй сьӧлӧмӧн муніс.
Старик эз кӧсйы огорчитны сытӧг нин ёна шогӧ усьӧм нывбабаӧс да нинӧм эз шу ас йывсьыс.
Сійӧ эз висьтав, мый суд бӧрын пыр жӧ сійӧс вӧтлісны удж вылысь, мый государственнӧй учреждениеясын оз вермыны лоны коммунистъясӧс дорйысь йӧз.
Сійӧ эз висьтав, мый вузаліс ассьыс автомобильсӧ кутшӧмкӧ неозыр фермерлы и нэм кежлӧ воштіс ассьыс оливкӧвӧй механизмсӧ сӧмын сы могысь, медым сетны гоз-мӧд сё доллар другъяссӧ вештам вылӧ.
Оз, некор нин оз тутӧст аслас пӧляннас дядя Пост!
Но дядя Пост, зэв прамӧй бур старик, кодӧс шыбитісны олӧмсьыс Ыджыд Босслӧн слугаясыс, колӧ чайтны, паныдасяс на миянлы, оз вермы не паныдасьны, сы вӧсна мый сійӧ тожӧ мирлӧн да справедливостьлӧн салдат и оз вешйы аслас пост вылысь.
46. СВОБОДА БЕРЕГЪЯСЛАНЬ
Няклялан резинка кӧрӧбка кутіс помасьны.
Керкаысь вӧлі сёйӧма став печеньесӧ, юӧма став имбирнӧй сурсӧ, шобӧма кладӧвӧйысь став джаджъяссӧ.
Мый сӧмын он думышт, кор гажтӧм!
Том джентльменъяс ветлӧдлісны жырйысь жырйӧ, сёӧдысь нин видлалісны семейнӧй альбом, боксируйтчисны, гыжъясисны, очсалісны, ворсісны весиг бриджӧн, и Фэйни, кыдзи и век, ставсӧ воис Ройлысь, — нинӧм эз отсав: гажтӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка нёняліс сьӧлӧмъяссӧ.
Мистер Мак-Магон рӧмдігас муніс гортсьыс да эз на волы, сылӧн гӧтырыс водз игнасис аслас спальняӧ (тыдалӧ, поліс том йӧзсьыс).
Татшӧм ногӧн, другъяс вӧчисны, мый кӧсйисны.
Ывлаӧ петны эз позь: зэрыс шлявгис, быттьӧ пӧжарнӧй кишкаысь; вошӧм кодзувъяс моз пемыдас тыдыштлісны рекламаяс: нярмӧм кӧтасьӧм кор чукӧръяс вевттьылісны тротуаръяссӧ.
Весиг ва войтъяс, кодъяс ӧткодь кадколаст бӧрын барабанитісны кӧрт керка вевтӧ, и найӧ гудрӧдлісны том джентльменъяслысь сьӧлӧмъяссӧ.
— А… а-а… — Фэйни очсыштіс сідзи, мый муртса эз вежыньтчы черлыыс. — Чӧрт, но и гажтӧм жӧ!
Кӧть мед пыраліс кутшӧмкӧ омӧлик пон…
— Угу, — сӧгласитчис Рой, — вывті нин кузь рытыс.
Он тӧд, кытчӧ воштысьнытӧ.
— Кӧть мед Кэт вӧлі гортын, и то позис дурыштны (очсыштӧм). Мучитыштім эськӧ сійӧс (очсыштӧм), нерыштім эськӧ (очсыштӧм) — эз эськӧ вӧв татшӧм гажтӧм!
— Сэсянь, кор тіян старикыд мӧдӧдіс сійӧс пансионӧ, тэнад мамыд, буракӧ, зав ёна гажтӧмчӧ, — видзчысьӧмӧн шуис Рой.
— Сійӧ регыд оз кут гажтӧмчыны, эн тӧждысь, — шыасис Фэйни. — Кэтринӧс, дерт, вӧтласны пансионсьыс да бӧр вайӧдасны бать керкаӧ. — Сійӧ кучкис аслыс плешкас: — Ок ме, ӧлук!
Да тэ ӧд ещӧ он на тӧд миянлысь выльторъяссӧ, Рой!
— А мый?
Мый сэтшӧмыс? — неуна шызьыштіс лунвывса детинка.
— Ме вунӧді тэныд висьтавнысӧ: войдӧрлун миян старикным пӧлучитіс письмӧ пансионса начальницасянь.
Ок, и скӧраліс жӧ сійӧ!
Начальницаыс гижӧма, мый менам радейтана чойӧй — медся ёна косясьысь нывка и бӧрйӧма аслыс, кыдзи сійӧ ачыс шуӧма, «постояннӧй жертва» — воспитанница мисс П. Причардӧс.
Но медся лёкыс сійӧ, мый тайӧ письмӧ пӧлучитӧм бӧрас старик дінӧ локтіс Патрициялӧн мамыс — помнитан, зэв тай страшнӧй, чучела кодь — да кутӧма горзыны па вылӧ да грӧзитчыны, мый норасяс аслыс Ыджыд Босслы.
Но, старик, дерт, зэв ёна повзис да кӧсйысис гижны Кэтлы грознӧй послание, медым сійӧ сэні раммис.
Но ме тӧда, мый сійӧс непременнӧ исключитасны, — убеждённӧя содтіс Фэйни. — И мый найӧ сэні оз ладмыны Патрицияыскӧд, гӧгӧрвоны ог вермы!
— Нывбабалӧн сьӧлӧмыс — тайна, — тшапа шуис Рой. — А век жӧ ме шуа: сысянь, кор Патриция муніс пансионӧ, миян классын эз коль ни ӧти лӧсьыдіник нывка.
Оз жӧ ӧд позь лӧсьыдіникӧн лыддьыны Мериӧс!
Думыштлы, сійӧ ӧд ещӧ и ышнясьӧ, тайӧ урӧдинаыс! — скӧрысь шуис сійӧ. — Вӧчӧ сідзи, быттьӧ оз и казяв миянӧс.
— Та пыдди тэ верман нимкодясьны: школаын эз коль ни ӧти мӧд рӧма. — Фэйни неокотапырысь нюммуніс. — Робинсонъясӧс вӧтлісны карсьыс, а менам папашаӧй да Хомер гозъя, Ыджыд Босс тшӧктӧм серти, зырисны школаысь и мукӧд мӧд рӧмаяссӧ Рой тэрыба видзӧдліс другыс вылӧ.
— И тэ тожӧ верман радлыны, — шуис сійӧ. — Тэ ӧд весиг вӧтасян вӧлі, кыдзи эськӧ тэныд мынтӧдчыны Робинсонысь да мукӧдъясысь.
Фэйни гораа ышловзис да кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
— Радлыны!
А мый вылӧ тані радлынысӧ? — бӧрдан гӧлӧсӧн друг горӧдіс сійӧ. — Сьӧд кучикаяс эз лоны, а старӧстаӧн бӧрйисны век жӧ эз менӧ, а эсійӧ равзысьсӧ — гӧрд Беннетӧс!
Тэ тожӧ зэв прамӧй!
Кор бӧрйисны Беннетӧс, тэ весиг эн лок классӧ, медым менӧ поддержитны!
Эк тэ, а ещӧ кӧсъян лоны политическӧй деятельӧн, штатса губернаторӧн!..
Оз ӧд прӧста менам па шу, мый тэнад дедыд вӧлӧма больгунӧн, и тэ, вӧлӧмкӧ, абу бурджык!
Рой ыпнитіс.
— Повторит, мый тэ шуин! — грӧзитчигтыр воськовтіс сійӧ Фэйнилань.
Фэйни пыр жӧ повзис.
— Мый ме шуи!
Нинӧм ме эг шу.
Мый тэ ме вылӧ воан! — няргӧмӧн шуыштіс сійӧ да бӧрыньтчис ӧдзӧслань, — код тӧдӧ мый вермас лоны. — Мыйла менӧ эз бӧрйыны старӧстаӧн?
Рой зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Сы вӧсна мый тэ он пӧльзуйтчы популярностьӧн. — Лунвывса детинка зэв нимкодьпырысь шуаліс верстьӧ мортлысь тайӧ кывъяссӧ. — А прӧстӧйджыка кӧ шуны: тэ бур скӧтина, Фэйни, и класс тэнӧ оз радейт.
Тайӧ збыль.
Но тэ эн шогсьы, — миролюбивӧя содтіс Рой, — и тэысь тӧлкаджык йӧз проваливайтчӧны.
Вот, шуам, старик Миллард…
— Мый нӧ Миллардыскӧд сэтшӧмыс лоӧма? — чошкӧдіс пельсӧ Фэйни.
— А сійӧ, мый сійӧ пуксис колошӧ тайӧ суднад, — серамсорӧн шуис Рой. — Вот тэныд и ыджыд политик!
Чайтіс, мый сюяс сьылысьӧс да мукӧдъяссӧ решетка сайӧ и ставыс сылӧн кутас мунны зэв шыльыда, и коммунистъяскӧд лоӧ помалӧма.
А лои дзик мӧдарӧ…
Тӧрыт ме аддзылі Гориллаӧс.
Чӧрт кодь скӧр.
Шуӧ, мый ӧні пӧ карын коммунистъясыс ёна унджык важся дорысь.
Весиг найӧ, кодъяс эз и думыштлыны политика йылысь, ӧні, тайӧ суд бӧрас, кутісны сочувствуйтны гӧрдъяслы…
И Миллардлӧн заводъясас абу ставыс лючки-ладнӧ.
— Ага, гӧгӧрвоа, — нюжӧдӧмӧн шуис Фэйни. — Буракӧ, Босс эз прӧста кор ас дорас менсьым старикӧс.
— Небыд нямӧд сійӧ — тіян Ыджыд Боссныд, вот мый! — скӧрысь шуис Рой. — Ме эськӧ кужа, кыдзи расправитчыны и гӧрдъяскӧд и негръяскӧд.
Босьті эськӧ гоз-мӧд буриник бомба да шыбиті эськӧ налы позъяс — Горчичнӧй Райӧ.
Медся прӧстӧй и бур делӧ!
— Сӧрин! — радпырысь горӧдіс Фэйни, быттьӧ и збыль мачыс либӧ бомбаыс, кодӧс шыбитіс другыс, эз веськав цельӧ. — Сӧрин, Рой!
Миллард тӧлысь сайын нин прикажитіс косявны Горчичнӧй Райысь став керкаяссӧ.
Ӧні сэтчӧ стрӧитӧны кык мичаник небоскрёб…
Сӧмын и тайӧ оз отсав, — ышловзигтыр содтіс сійӧ.
Рой жугыльмис да ланьтіс.
Зэрыс пыр ёнджыка и ёнджыка таркӧдіс кӧрт вевтӧ.
Шутёвтіс тӧв да шыбитіс стеклӧӧ китыр кӧтасьӧм кор.
Ӧшинь сайын вирдыштіс матыса фараяслӧн югӧрыс, шыбитіс кольтаӧн еджыд югӧрсӧ жыр стенӧ да бӧр воши пемыдас.
— Старик, буракӧ, локтіс, — очсалігтыр шуис Фэйни.
— Сӧмын ӧні сылысь, пӧжалуй, нинӧм он вермы перйыны.
Но Фэйни ӧшибайтчис.
Кор гӧстинӧйӧ пырис мистер Мак-Магон, коді пӧрччис нин ас вывсьыс плащсӧ да шляпасӧ, сылӧн став видыс, вывті збодер, решительнӧй да полководческӧй, висьталіс сы йылысь, мый лоӧма мыйкӧ важнӧй и мый сылы вывті окота юксьыштны тайӧ важнӧйторнас.
Мистер Мак-Магон шыбитіс торшер вылӧ воротничоксӧ да галстуксӧ, веськӧдіс ассьыс ӧчкиа синъяссӧ кыкнан другыс вылӧ да шуис:
— Детинкаяс!
Веськыда кӧ шуны, ті абу нин детинкаяс, челядьӧй менам, ті — том граждана!
Ті — Америкалӧн надежда!
Сійӧ дугдыштліс, медым любуйтчыштны аслас выступлениелӧн эффектӧн.
Рой чуймӧмӧн видзӧдіс директор бӧрся.
А Фэйни дзик веськодьпырысь гыжъяліс ассьыс кок лапасӧ.
— Мый нӧ сэні тэ декламируйтан, па? — кыдз быттьӧ неокотапырысь юаліс сійӧ. — Верман висьтавны прӧстӧя, тані ставыс ас йӧз, ме разрешайта. — Сійӧ вӧчис дзик королевскӧй жест.
Но торкны Мак-Магон старшӧйӧс эз вӧв сэтшӧм кокни.
— Тані абу местаыс шуткаяслы! — гораа шуис сійӧ. — Том йӧз!
Америкаса граждана!
Ме виччыся тіянсянь отсӧг.
Серьёзнӧй, добросовестнӧй отсӧг ыджыд, государственнӧй делӧын.
Помнитӧй: ме надейтча, ставыс надейтчӧны тіян вылӧ!
Рой эз вермы кутчысьнысӧ:
— Сэр, енэж ради, висьталӧй, мыйын делӧыс?
Директор веськӧдчис ещӧ ёнджыка:
— Делӧыс сыын, донаяс, мый попечительскӧй сӧвет — Стон-Пойнтса медся уважайтана гражданин мистер Миллард — поручитіс меным аскисянь заводитны юасьны велӧдчысьясӧс, обследуйтны налысь политическӧй — гӧгӧрвоанныд: политическӧй! — убеждениеяссӧ.
Быд школьниксянь, челядьӧй менам, ми кутам требуйтны, медым дзикӧдз ӧткажитчисны гӧрд симпатияясысь…
Ми кутам прӧверяйтны ставсӧ — «малюткаяссянь» «курильщикъясӧдз».
Ми кутам нуӧдны тыш эпидемиякӧд, коді грӧзитӧ шымыртны миянлысь став том йӧзӧс.
И ті, детинкаяс, ті кутанныд отсасьны меным тайӧ бур, благороднӧй делӧас, кодӧс ми заводитам…
Но буретш тані ми нэм кежлӧ эновтам директор Мак-Магонӧс да сылысь том йӧзсӧ.
Мед найӧ любуйтчасны Ыджыд Босс поручениеӧн да нимкодясясны на вылӧ усьӧм «честьӧн».
Мед найӧ кольччасны Стон-Пойнтӧ да оласны сідз, кыдзи олісны.
Мед весиг Рой Мэйсон лоӧ мӧдысь штатса губернаторӧн, кӧть эськӧ ӧдвакӧ тайӧ сылы удайтчас: йӧзыс Америкаын заводитісны нин разбирайтчыны йӧзын.
Долг, желание, а главнӧйыс, нежнӧй привязанность важӧн нин чуксалӧны авторсӧ небӧглӧн мукӧд геройяс дінӧ.
* * *
Зэв ыджыд океанскӧй теплоход матыстчис набережнӧй дорӧ став аслас уна судта громаданас, палубанас, кӧні тырыс вӧліны йӧз, мостикъяснас, кодъяс вылын сулалӧны нин моряк формаа йӧз.
Судно виччысьӧ сӧмын сигнал, медым мӧдӧдчыны, и кӧнкӧ сы пытшкын, дзик уліас, глухӧя стучитӧны дизельяс, кодъяс дасьӧсь пӧртны ассьыныс вынсӧ корабльлӧн движениеӧ.
Саридз дука тӧв вӧтлӧ посньыдик гыяс, ыджыд вынӧн да небыда кучкалӧ чужӧмад, пӧльыштлӧ кысянь веськалӧ.
Орччӧн сьӧд буксирнӧй катер тэрыба да угодливӧя копрасьӧ гылы, быттьӧ корӧ не гызьыны, не вӧрзьӧдны сійӧс, кольны, мед сійӧ мунас аслас туйӧд.
Палубасянь, перилӧяссянь, молсянь муртса-муртса кылыштӧ сир дук, и тайӧ дукыс вайӧ аскӧдыс лӧсьыд да курыд шог, ылі муясын странствуйтны кӧсйӧм либӧ эновтанторсӧ жалитӧм.
Гашкӧ, сы вӧсна Джордж Монтье нюмъялӧ неуна жугыльпырысь.
Сійӧ сулалӧ мол вылын куш юра да дась кутӧ ассьыс шляпасӧ сы могысь, медым мол дорысь корабльлӧн сьӧкыд громада вешйигӧн лэптыны сійӧс вывлань да ӧвтны мунысь другъяслы.
Йӧз чукӧрын сы дінӧ топӧдчӧны батьыс да двӧйни Квинсияс.
Бара воссис олӧмлӧн листбокыс, и бара Квинси-бать, ичӧтик тушаа да мужественнӧй, заводитӧ овны выльысь, медым вердны, быдтыны да петкӧдны йӧзӧ ассьыс двӧйниа пиянсӧ.
Мыйӧн сійӧ ӧні лоас?
Грузчикӧн портын, «сандвичӧн», коді лун-лун гуляйтӧ мышкас да морӧсас объявлениеясӧн, ёг весалысьӧн либӧ прӧстӧ керкатӧм, уджтӧм беднякъясысь ӧтиӧн, кодъясӧс спаситан Армия заставляйтӧ похлёбка тасьті вылӧ сьывны псалмъяс да дольны священнӧй писаниеысь текстъяс?
Мыйӧн лоӧ пӧрысиник дядя Пост, кодлы важӧн нин пӧра имеитны шоныд надежнӧй пельӧстор да чӧскыд нянь кусӧк?
Мыйӧн лоӧ Джой Беннетлӧн чахоточнӧй батьыс?
Но кӧть кутшӧм олӧм эз дасьтыны налы кӧзяева, найӧ кутасны добивайтчыны правда да человеческӧй справедливость.
Ричи, том велӧдысь, кодӧс мыждісны сыын, мый сійӧ исповедуйтӧ коммунизмлысь великӧй идеяяссӧ, — сійӧ тӧдӧ, кытчӧ сылы мунны да мый вӧчны.
Тышлӧн сьӧкыд да кузь туй куйлӧ сы водзын, но орччӧн восьлалӧны пыр унджык и унджык другъяс, еджыдъяс и сьӧдъяс, и тайӧ вӧчӧ велӧдысьӧс повтӧмӧн да асас увереннӧйӧн.
Сійӧ тані жӧ.
Сійӧ сулалӧ палуба вылын Джемс Робинсонкӧд орччӧн, кодӧс бӧръя здукӧ дзикӧдз ӧдӧлитісны репортёръяс, да мыйкӧ гижӧ блокнотӧ, кодӧс сетіс сылы сьылысь.
— Вот, сетанныд тайӧс другъяслы, — шуӧ сійӧ Джимлы да матӧджык матыстчӧ сы дінӧ. — Сідзкӧ ті энӧ вежӧй ассьыныд думнытӧ? — пӧшти вашкӧдӧ сійӧ. — Думыштлӧй, тайӧ ӧд зэв сьӧкыд, зэв упорнӧй тыш!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И, пола, тіянӧс ӧд вывті ёна аддзӧны, тіян бӧрся кутасны охотитчыны торйӧн нин ёна, тіянӧс кутасны мустӧмтны, преследуйтны…
abu
abu
Думыштлӧй та йылысь…
Джемс Робинсон видзӧдӧ сы вылӧ жугыль, тӧлка, свет вывсьыс ставсӧ гӧгӧрвоысь синъясӧн.
— Ме решиті нин, — шуӧ сійӧ. — Ме ог бӧрыньтчы. И меным абу страшнӧ, сы вӧсна мый миянкӧд ставныс, коді новлӧдлӧ мортлысь ним…
Том морт топӧдӧ сылысь кисӧ и друг уськӧдчӧ да зэв сьӧлӧмсяньыс окыштӧ сылысь мужественнӧй сьӧд чужӧмсӧ.
Сэсся сійӧ матыстчӧ плащ пытшкӧ гартчӧм, дзик детинка кодь ичӧтик нывбаба дінӧ.
— Ӧні ті верманныд не тӧждысьны, миссис Робинсон, — меліа шуӧ сійӧ. — Ӧні тіян Чарлиныд вермас пӧлучитны ставсӧ, мый вылӧ сылӧн эм правоыс аслас способностьяс да ум сертиыс.
Салли нинӧм оз шу да довкйӧдлӧ юрнас.
Волнуйтчӧмыс топӧдӧ сылысь горшсӧ.
abu
Матыстчӧ Иван Гирич; сылӧн киас важ сумка, кытысь тыдалӧ украинаса вышивкалӧн аслыссикас серыс.
Гиричлӧн чужӧмыс шӧйӧвошӧмкодь да шуда, кутшӧм овлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс некыдз оз вермыны воны ас садяс виччысьтӧм радлунысь.
— Василь! — чуксалӧ сійӧ. — Кытчӧ нӧ тэ сундуктӧ воштін?
Пиыс оз шыась.
Чарликӧд ӧтлаын сійӧ нюкыльтчӧма борт вомӧн да чуксалӧ ас дінас двӧйниа другъяссӧ.
И Чарлилы и Васильлы окота вӧлі шуны другъясыслы прӧщайтчигас мыйкӧ аслыспӧлӧсӧс, медым сійӧ дыр, гашкӧ, некор эз вун.
Но кыдзи овлӧ век, кор тэнад сьӧлӧмыд тырӧма чувствоясӧн, кывйыд шуалӧ сӧмын быдлунъя кывъяс, кодъяс оз висьтавны сійӧс, мый тэ кӧсъян висьтавны.
— Гижӧй миянлы, кыдзи-мый тіян лоӧны делӧясныд, — велӧдӧ Чарли.
— А кутанныд кӧ гижны Стон-Пойнтӧ, передайтӧй чолӧм сэні… ставныслы, — мытшасьлігтыр шуӧ Василь.
Сійӧ инмӧдчылӧ морӧс зеп дорас, кӧні косясьлӧм записнӧй книжка пытшкын куйлӧ кыкпельӧ кусыньтӧм записка.
Детинка помнитӧ наизусть тайӧ строчкаяссӧ, кодъясӧс гижӧма сьӧд кучика нывкалӧн небрежнӧй да талантливӧй киӧн:
Аддзылас-ӧ нин коркӧ сійӧ ассьыс сьӧд чойсӧ?..
abu
Репортёръясысь мынтӧдчӧм бӧрын, Джемс Робинсон босьтӧ киӧдыс Ричиӧс да сыкӧд ӧтлаын матыстчӧ борт дінӧ.
Ӧні сійӧ тыдалӧ став другъясыслы — ыджыд, тушаа, неуна мудз, зэв мича, кыпыд чужӧма.
— Ми ог дыр кежлӧ янсӧдчӧй, — шуӧ сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн кокньыдика вевттьӧ корабль вылысь да мол вылысь шумсӧ. — Ме нуа Чарлиӧс и бӧр локта.
Ме лоа аслам войтыркӧд.
Корабльлӧн кыз, ён басыс кылӧ сы бӧрся.
Босьталӧны посъяссӧ, и медбӧръя здукас чеччыштӧ мол вылас Ричи.
Сьӧкыда ызакылӧ ва, сьӧкыда бергӧдчӧ корабльлӧн ыджыд телӧыс.
Джордж Монтье, Квинси да Ричи ӧвтчӧны шляпаяснаныс.
Горзӧны ассьыныс бурсиӧмъяссӧ двӧйниа вокъяс.
Певец, Иван Гирич да кык детинка — сьӧд да еджыд — чӧв олігтыр следитӧны, кыдзи кывтӧ бӧрлань, мунӧ небоскрёбъяскостса сёртасъяслань Вӧлялӧн турунвижкодь, невыразительнӧй статуяыс.
Дзугӧ да ыркӧдӧ юрситӧ тӧв, гашкӧ, буретш сійӧ тӧлыс, коді локтіс настӧящӧй Вӧлялӧн тыдавтӧм на вадоръяссянь.
{Авдеенко А. О. (комиӧдіс Ивӧ Ёгор) @ Гӧраясын тулыс @ повесьт @ А. Авдеенко. Гӧраясын тулыс @ 1959 @ Лб. 3-339.}
Авдеенко Александр Остапович
ГӦРАЯСЫН ТУЛЫС
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1952 вося апрель тӧлысь помын югдандорыс петіс суйӧрсайса фирма филиалса воротаӧд югыд рӧма вынйӧра «Линкольн» (тайӧ фирмаыс ещӧ кольӧм нэм заводитчигӧн на котыртіс Будапештын концессионнӧй предприятие).
Веськӧдліс «Линкольн» машинанас Джон Файн, инженер, фирма филиалса генеральнӧй секретарь, автомобильӧн азартнӧя панласьысь.
Джон Файн ещӧ совмещайтіс «Лунвыв» разведывательнӧй центрса гуся резидентӧс, кывкутіс агентурнӧй направлениеысь, коді секретнӧй докладъясын шусис «Тиссаӧн».
Тайӧ шифр улас гӧгӧрвосис Мадьяр мукӧд граничитысь сӧветскӧй Карпатсай область: Верховина, став каръяс да населённӧй пунктъяс, кодъяс вӧліны Тисса, Латорица да мукӧд юяс вадоръяс пӧлӧн, важнӧй посъяс, электростанцияяс, аэродромъяс, воинскӧй частьяс, кӧрт туйяс, кодъяс горнӧй мусюръяс вомӧн йитӧны Сӧвет Союзӧс Чехословакиякӧд, Мадьяр мукӧд, Австриякӧд, Югославиякӧд.
Джон Файн вӧлі лӧз свитера.
Рыжӧй юрсиа юрас вӧлі автомобильнӧй гонщиклӧн шлем.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Файн муніс Будапештысь субӧтаӧ — сэтшӧм лунӧ, кор сійӧ пырджык ветлывліс ылі прогулкаясӧ, — сылӧн настроениеыс эз вӧв кыпыд.
Ӧні Файн тӧвзис аслас «Линкольнӧн» эз Балатон ты дорӧ, эз Тисса ю вом дорӧ, коді усис Югославиякӧд граничитысь Дунайӧ, эз аслас винаясӧн нималысь Токайӧ.
Сійӧ тэрмасис рытыввылӧ, оккупируйтӧм Лунвыв Германияӧ.
Сэні, Баварскӧй вӧрын, важ вӧралан замокын, коді вӧлі гӧра вылын сук вӧр пӧвстын, Джон Файнӧс виччысис «Бизон» — «Лунвыв» разведцентрса начальник, код системаӧ пырис закарпатскӧй направление «Тисса».
Джон Файнӧс корисны шифруйтӧм телеграммаӧн.
Сылы, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, ковмас кывкутны «Колумбуслӧн» провалысь да ставсьыс сыысь, мый вӧлі йитчӧма тайӧ скандальнӧй делӧыскӧд, коді коркӧ кажитчыліс сэтшӧм вернӧйӧн.
Путкыльтчис-киссис ставыс, мый вӧлі сэтшӧм дыр лӧсьӧдӧма, мый вылӧ воштӧма зэв ыджыд средствояс да вынъяс.
А кутшӧм бура муніс первойсӧ операцияыс!
Кларк-«Колумбус» зэв удачнӧя вуджис граница вомӧн.
Кларкӧс колльӧдысьяслӧн пӧгибнитӧм лыд вылӧ оз босьтсьы, сійӧс вӧлі планируйтӧма.
Яворын олан первойя лунъяссяньыс жӧ «Колумбус» должен вӧлі надёжнӧя овмӧдчыны сӧветскӧй му вылын Иван Белограй документъяс отсӧгӧн, а Белограйсӧ вӧлі водзджык нин виӧма.
Лачаясыс вӧліны гырысьӧсь, но найӧ эз збыльмыны.
Файн эз получит урчитӧм кадӧ сигнал, коді висьталіс, мый Кларк заводитіс Яворын ассьыс деятельностьсӧ.
Некутшӧм сигнал эз примит Закарпатьесянь фирма филиаллӧн гуся радиостанция и мӧд вежон чӧжӧн.
Тайӧ вӧлі медся бӧръя срок, тайӧ нин вӧлі висьталӧ, мый лои катастрофа.
Кыдзи да код мыж вӧсна провалитчис Кларк, ловйӧн колисны сылӧн отсасьысьясыс али провалитчисны жӧ, — ставсӧ тайӧс Файн эз на тӧд.
Но факт кольӧ фактӧн.
«Колумбусӧс», сэтшӧм тӧдчана, сэтшӧма велӧдӧм разведчикӧс, воштӧма.
Вевъяліс-ӧ сійӧ арестуйттӧдзыс жугӧдны яд тыра ампула?
А сійӧс кӧ босьтісны ловйӧн, то кужас-ӧ сійӧ чӧв овны?
Кӧть и жаль, сійӧ унатор тӧдӧ.
«Мый нӧ меным лоӧ «Колумбус» провалитчӧмысь? — мӧвпаліс Джон Файн. — Оз кӧ во ён отсӧг, сетасны сьылідзирйӧ, вӧтласны разведкаысь».
Автострада абу на косьмӧма войся зэр бӧрын, туйыс вӧлі вильыд, опаснӧй.
Но Файн тӧвзис и тӧвзис машинанас, эз чинты ӧдсӧ ни посъяс вылын, ни чой горув лэччигӧн, ни весиг чукыльясын.
Шуйгавылын и веськыдвылын шылькнитчӧма помасьлытӧм степь — венгерскӧй пастухъяслӧн нэмӧвӧйся муыс.
Ылын, асыв-лунвылын тыдаліс Трансильванскӧй Альпылӧн сьӧкыд, зэра кымӧр кодь громадаыс.
Водзвылын войвывсянь кутісны матыстчыны Еджыд Карпатылӧн предгорьеясыс.
Куим час чӧж дурмӧм моз тӧвзьӧм бӧрын Файн воис чехословацкӧй граница дорӧ да первойысь выключитіс моторсӧ.
Сиденье мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн сійӧ шойччис, кор прӧверяйтісны документъяс да видлалісны багажсӧ да машинасӧ.
Часджын мысти сійӧ пырис Словакияса юркарӧ — Братиславаӧ.
Первойя веськалӧм кафеын завтракайтӧм бӧрын сійӧ нуӧдіс машинасӧ Дунай пӧлӧн Братислава — Вена автострада кузя.
Луншӧр кадын сійӧ вӧлі Верхньӧй Австрияын, Линц карын, вуджис австро-германскӧй граница да гӧраясӧд мунысь туй кузя мӧдӧдчис Баварскӧй вӧрӧ, ылі замокӧ, «Лунвыв» разведцентрса руководитель — генерал Артур Крапс дінӧ расправа вылӧ.
Гӧра пӧлӧн мунысь изйӧн вольсалӧм шоссе пыр крутджыка и крутджыка кыпӧдчис вывлань, пыр ёнджыка чукльӧдліс.
Рӧмдіс.
Ёсь йывъяса гӧраяс весьтын петіс гӧгрӧс югыд тӧлысь.
Сынӧдыс лои сӧстӧмджык да кӧдзыдджык.
Туй весьтын ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчылісны нитшсялӧм кыртаяс.
Ещӧ ӧти чукыль бӧрын автомобильнӧй фараяслӧн югӧръясыс мыджсисны джуджыд ӧградаӧ, кодӧс тэчӧма зэв гырысь изъясысь да джынвыйӧ сайӧдӧма гартчысь быдмӧгъясӧн.
Джон Файн некымынысь переключитіс светсӧ да сувтіс кӧрт ворота водзӧ; воротаас вӧлі тувъялӧма зарни шыпасъяса сьӧд пӧвтор, кытчӧ гижӧма: «Звероводство кузя Баварияса высшӧй школа».
Светӧвӧй да звукӧвӧй сигналъяс вылӧ сторожевӧй будкаысь тэрыба петіс виж полувоеннӧй формаа, оружиеа привратник.
— Коді?
Мый лоис? — юаліс сійӧ немецкӧй кыв вылын салдат моз сурова.
— Локтӧй матӧджык, — ньӧжйӧндзи, немецкӧй кыв вылын жӧ, шыасис Файн.
Привратник видзчысьӧмӧн, автомат вывсьыс кисӧ босьттӧг, матыстчис машина дорӧ.
Файн висьталіс пароль да тэрыба прикажитіс:
— Восьты!
Тэрыба!
— Яволь! — Часӧвӧй матыстліс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас, котӧртіс вороталань.
Ньӧжйӧник воссисны стальнӧй ӧдзӧсъяс, кутіс зильгыны электрическӧй звӧнок, коді юӧртіс сторожевӧй постъяслы сы йылысь, мый замок территория вылӧ пырӧ гӧсьт.
Моторнас небыдика мургигтыр «Линкольн» муніс веж туннельті, нэмӧвӧйся ньыв пуяс увті, да друг петіс тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм, зэв ыджыд альпийскӧй эрд вылӧ.
Эрд помын тыдаліс шуштӧм замок.
Сылысь стенъяссӧ вӧлі тэчӧма гырысь изъясысь, кодъяс сьӧдӧдӧмаӧсь нин да кытсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь плющӧн.
Ёсь йыла  черепичнӧй вевтыс, коді коркӧ вӧлӧма ӧмидз рӧма, лоӧма пӧим рӧма.
Муувса уль руӧн ӧвтыштіс Джон Файн вылӧ.
Сійӧ пасьталіс пинжаксӧ, пӧрччис шлемсӧ да мӧдӧдчис замокӧ.
Параднӧй кильчӧ поскӧд лэччис охотничӧй курткаа, виж шляпаа, пашкыр уска да былькъя синъяса морт.
Воӧм морт дінӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ, почтительнӧя, угодливӧя нюмъялігтыр, шуис английскӧй кыв вылын ёна тӧдчысь немецкӧй акцентӧн:
— Сэр!
Шеф назначитіс тіянлы свидание эз офисын, а роч биллиарднӧйын.
Кора мунны ме бӧрся.
Пашкыр уска морт нуӧдіс Файнӧс замокӧ бокыса мӧд ӧдзӧсӧд.
Джуджыд ӧдзӧсӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧм бӧрын немеч почтительнӧя ланьтіс кывзысигмоз.
— Да, да.
Пырӧй!
Служитель восьтіс ӧдзӧссӧ да кыв ни джын шутӧг муніс.
Джон Файн воськовтіс порог вомӧн да лоис сідз шусяна «роч биллиарднӧйын» — пельӧсса зэв ыджыд жырйын, кодӧс эжӧма дубӧвӧй панельӧн да кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны паркӧ.
Пу Диана, кыйсьӧмлӧн богиня, коді кыз чепъяс йылын ӧшаліс йирк бердын, киясас кутіс ыджыд пу асык, кытчӧ вӧлі винтитӧма электрическӧй лампочкаяс, кодъяссянь усис матӧвӧй югӧр биллиарднӧй пызанлӧн турунвиж ной вылӧ.
Став нёльнан стенас ӧшалісны ош да кӧин юръяслӧн чучелаяс, кӧр сюръяс.
На увдорын сулалісны шкапъяс, кӧні вӧліны кучик переплётъяса небӧгъяс, бутылкаяс да стӧканъяс, румкаяс, бокалъяс, биллиарднӧй кийяс да шаръяс.
Синмад шыбитчис торъя шкап, кодӧс тӧдісны тані олысьяс да замокӧ тшӧкыда волысьяс кыдзи «скорӧй помощь кузя шкап».
Тані вӧлі «Бизонлы» став коланаыс сы вылӧ, медым сійӧ эз кувсьы друг, медым сылӧн пӧрысьмӧм сьӧлӧмыс, юр вемыс, тыясыс, желудокыс да почкаясыс уджалісны нормальнӧя: кислороднӧй ингалятор, кислороднӧй резинӧвӧй пӧдушкаяс, нитроглицерин тыра, быдсикас аппетитнӧй, слабительнӧй да снотворнӧй жидкостьяс тыра склянкаяс, патентуйтӧм ампулаяс, таблеткаяс, порошокъяс...
Биллиарднӧйлӧн ылі пельӧсын ломаліс грот кодь зэв ыджыд камин.
Биыс лӧсталіс креслӧлӧн полируйтӧм пу вылын — Артур Крапслӧн радейтана шойччан местаын.
Креслӧыс вӧлі тыртӧм.
Шеф ворсіс биллиардӧн ӧтнас.
Сійӧ неважӧнсянь радейтіс воны сӧмын ассьыс да ворссьыны сӧмын аслыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд Джон Файнлӧн сьӧлӧм вылас, сійӧ век жӧ любопытствоӧн видзӧдліс «Бизон» вылӧ, коді вӧлі недоступнӧй прӧстӧй морт синъяслы.
Бӧръя воясас «Бизон» оліс став йӧзсьыс ӧтдортчӧмӧн.
Аслас резиденцияысь сійӧ петавліс сӧмын сійӧ гежӧд случайясын, кор сійӧс корліс начальство докладъясӧн либӧ торъя колана индӧдъясла.
Артур Крапс вунӧдіс сійӧ вояссӧ да лунъяссӧ, кор овліс сідз жӧ, кыдзи уна миллион йӧз.
Ставыс, мый ӧні сійӧ вӧчлывліс, вӧлі гусяторйӧн.
Крапс эз вӧв ни Уолл-стритса приказчикӧн, ни ген-штабса вельмӧм чинодралӧн.
Сійӧ ачыс вӧлі ыджыд капиталистӧн, миллионерӧн, коді пасьталӧма генеральскӧй мундир.
Крапслӧн вӧліны сталелитейнӧй да деревообделочнӧй заводъяс, сійӧ вӧлі «Паськӧм» да «Кӧмкот» зэв озыр компаниеяслӧн правлениеясын, вӧлі пайщикӧн Бразилияса, Перуса, Аляскаса, Анкараса банкъясын.
Вӧлі мый вӧчнысӧ «Бизонлы» аслас предприятиеясын, но сійӧ лыддис бурджыкӧн вешйыны бизнесменствоысь.
Заводъясӧн, банкъясӧн да компанияясӧн управляйтісны Крапслӧн торъя дӧвереннӧй йӧз, а ачыс сійӧ дзикӧдз сетчис Европейскӧй разведывательнӧй управлениелы, космополит-миллионеръяслӧн тайӧ зэв важнӧй форпостыслы.
Тані, коммунизмлы паныд тышлӧн передньӧй крайын, «Бизон» действуйтіс ни вынъяссӧ, ни кадсӧ жалиттӧг.
Официальнӧй мундиръяса сылӧн коллегаясыс, кодъяс выступайтісны свободолюбивӧй канмуяслы паныд, миян оланног дінӧ ассьыныс лӧглунсӧ дзеблісны фигӧвӧй листъясӧн, пель чунӧдмӧн кучкалісны «рытыввывса демократиялӧн» барабанъясӧ, тутсісны сідз шусяна «свободнӧй мирлӧн» гора трубаясӧн.
«Бизонлы» оз вӧлі ков татшӧм маскировкаыс.
Сылӧн кывъясыс некор эз торъявлыны делӧысь.
«Бизон» вӧчліс сійӧс, мый йылысь сёрнитліс, сёрнитліс сы йылысь, мый вӧчліс.
«Бизон» вӧлі сійӧ йӧз пӧвстысь, кодъяс лӧсьӧдісны законопроект, коді корис законодательнӧй органъяслысь лыдтӧм уна сьӧм да право Сӧвет Союзлы да сылӧн другъяслы паныд медся паськыд да медся подлӧй гуся война вылӧ.
Сылӧн вӧлі ӧти цель, ӧти мог — любӧй, медся коварнӧй способъясӧн слабмӧдны миянлысь выннымӧс, слабмӧдны миянӧс быдлаын, кӧні сӧмын позьӧ, медым лӧсьӧдны военнӧй разгромлысь, мирӧвӧй империализм водзын миян полнӧй капитуляциялысь условиеяс.
«Бизонлӧн» да сылӧн гуся армиялӧн став вынъясыс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым писькӧдчыны сӧветскӧй му вылӧ да вредитны миянлы: взрывайтны посъяс да плӧтинаяс, ӧзтавны заводъяс да фабрикаяс, лэдзавны чой горув поездъяс, шедӧдны гуся документъяс, паськӧдны провокационнӧй слухъяс да клевещитны честнӧй йӧз вылӧ.
«Бизонлӧн» вӧлі аслас, пӧшти безотчётнӧй, ведениеын уна сё сюрс доллар, фунт, франк, марка, лира, пезо, сылысь гуся донесениеяссӧ лыддисны банкӧвӧй офисъясын да разведштабъясын.
«Бизон» вынлы, сылӧн планъяслы эскисны ставӧн, коді мустӧмтіс миянлысь канму, коді явӧ и гусьӧн дасьтіс миянлы паныд война.
«Бизон», тӧдӧмысь, эз чужлы ни генералӧн, ни миллионерӧн, ни «Лунвыв» разведцентрса начальникӧн.
Заводитліс сійӧ ассьыс деятельностьсӧ ичӧтик чинсянь.
Кор вӧлі томджык, сылы дыр кад эз везит.
Вит во новліс лейтенантскӧй погонъяс, дас во ветлӧдліс старшӧй лейтенант званиеын.
Но дыр кыссьысь служебнӧй летаргиялӧн став тайӧ вояс чӧжыс, кыдзи шуис найӧс ачыс Крапс, сійӧс эз эновтлы мӧвп ӧдйӧ, ӧтчыд выныштчӧмӧн, кыпӧдчыны крут служебнӧй поскӧд.
Старшӧй лейтенант бӧрын сетӧм чиныс сійӧс эз нин ышӧд: сулаліс сы мында во виччысьны, терпитны, выслуживайтчыны, медым пӧлучитны капитанскӧй погонъяс!
Эз, сійӧ мечтайтіс сӧмын генеральскӧй кодзувъяс йылысь.
Капитан, майор, полковник — став тайӧ инстанцияяс вылас колӧ кутсьыны кыдз позьӧ регыдджык.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык генералӧ!
Но кыдзи тайӧс вӧчны старшӧй лейтенантлы, неурожайнӧй прерияясса гӧлиник фермерлӧн пилы, кодлӧн абуӧсь ни уна сьӧм, ни солиднӧй йитӧдъяс да коді абу синмӧ шыбитчана туша-рожаа?
Талантъяс?
Да, Артур Крапслӧн мӧвп серти, найӧ сылӧн вӧліны тырмымӧн дорсьыс унджык.
Сылӧн вӧлі зэв бур паметь: кутшӧмкӧ небӧгысь ӧти листбок лыддьӧм бӧрын сійӧ тупкыліс небӧгсӧ да, йиркӧ видзӧдігтыр, повторяйтліс ставсӧ, первойя строкасяньыс медбӧръяӧдзыс, кывйысь кывйӧ.
Кутшӧмкӧ жырйын некымын минут олыштӧм бӧрын фотографируйтліс синъяснас сэтысь став предметъяссӧ.
Нинӧм эз вунӧдлы, весиг туалетнӧй пызан вылын сулалысь духилысь нимсӧ.
Некод военнӧй колледжын, кӧні Крапс вӧлі инструкторӧн, эз кужлы сэтшӧм пелька подделывайтны ёртъясыслысь кырымпасъяссӧ.
Некод сыысь бурджыка эз ворс бриджӧн.
«Венны позьтӧм пӧръясьысьяслӧн», мӧд ногӧн кӧ йӧзлӧн, кодъяс кужӧны сідз пӧръясьны, мый найӧс оз позь кыйны, чемпионатъяс вылын сійӧ тшӧкыда вӧвліс первой призёрӧн.
Но не кӧ эськӧ шуда случай, то и ӧнӧдз на не лоны сылы генералӧн.
Ӧтчыд, картіӧн ворсігӧн, Артур Крапс паныдасис вельможнӧй полковниккӧд, кодӧс вӧлі командируйтӧма военнӧй училищеӧ, кытчӧ сійӧ кад кежлас вуджӧдісны Крапсӧс.
Озыр, том полковник, кодлы нэм чӧжыс везитлӧма, ворсіс бриджӧн омӧлика, но азартнӧя, эз пов рискуйтны гырысь суммаясӧн.
Виски юигӧн да анекдотъяс висьтавлігмоз Артур Крапс ӧти рытӧн воис озыр гӧсьтлысь став сьӧмсӧ.
Воис сэтшӧм кокниа да гажаа, мый мӧдыс весиг эз дӧзмы.
Мӧдарӧ, ворсӧм бӧрас, кор зепъясас эз нин коль ни ӧти ыргӧн сьӧм, полковник кучкис кинас пызанӧ да серӧктіс:
— Аттьӧ наукаысь, Крапс!
Бура тайӧ тіян артмӧ.
И татшӧм даннӧйяс дырйи ті ӧнӧдз на абу генерал?
Аслас бумажникӧ йӧзлысь сьӧм сюялігмоз Артур Крапс шуис кыдз быттьӧ шутитӧмӧн:
— Ме висьтала тіянлы ассьым секретӧс, а ті меным ассьыныд — кыдзи лоны генералӧн.
Ладнӧ?
— Ладнӧ! — шуис полковник.
Картіасигӧн тадзи шуткаӧн сёрнитӧмыс, кодлы Артур Крапс сійӧ рытнас эз сет торъя тӧдчанлун, вӧчис ыджыд последствиеяс.
Регыд мысти Крапсӧс корисны юркарӧ да назначитісны военнӧй министерстволӧн сійӧ отделас, кӧні начальникнас вӧлі буретш сійӧ полковникыс, Крапслӧн картіӧн ворсысь тӧдсаыс.
Сійӧ кадсяньыс и заводитчис сылӧн ӧдйӧ кыптӧмыс.
Куим во Мысти Артур Крапс лои полковникӧн, ещӧ кык во мысти пӧлучитіс генерал кодзувъяс да ыджыд должность.
Сэсся сійӧ гӧтрасис миллионерша вылӧ...
Ортсысяньыс «Бизон» ньӧти эз вӧв благороднӧй американскӧй ӧш кодь.
«Лунвыв» разведцентрса начальник вӧлі ичӧтик тушаа, дженьыд кокъяса, беринӧсь чужӧма кыз морт.
Биллиарднӧй кий, кодӧс сійӧ кутіс, кажитчис пӧшти кык пӧв кузьджык ассьыс.
Кыз пельпомъяссӧ тупкис гырддзаясӧдзыс пуджӧм сосъяса еджыд дӧрӧм да австралийскӧй вурунысь киӧн кыӧм фуфайка.
Нёйкъялысь волысъяс кутісны векни руд гачсӧ.
Джон Файн кӧ эськӧ эз тӧд «Бизонӧс», сійӧ эськӧ некыдзи эз шу, мый сы водзын гуся делӧясӧн веськӧдлысь.
Сійӧс позьӧ вӧлі чайтны корабельнӧй пӧварӧн, национальность сертиыс немечӧн, а не быдтор вӧчны вермысь генералӧн, чистокровнӧй англо-саксӧн, кодлӧн предокъясыс воисны Америкаӧ историческӧй корабль «Мэйфлауэр» вылын, коді вайис Англияысь первой переселенечьясӧс.
Артур Крапслӧн небыдик, рыжоват, зарни рӧма юрсиыс муртса-муртса кудритчыштіс.
Синъясыс ичӧтикӧсь.
Синлапъясыс пӧшти синлысъястӧмӧсь.
Синкымъясыс дженьыдӧсь, сукӧсь, югыдрыжӧйӧсь.
«Бизонлӧн» и гӧлӧсыс эз вӧв американскӧй прерияясса ӧшлӧн кодь.
Пӧдӧмӧн страдайтысь мортлӧн лӧнь, нарошнӧ чинтӧм гӧлӧс.
— Хеллоу, Файн! — Шеф сьӧкыдпырысь кыпӧдіс юр весьтас дженьыдик сьӧкыд кисӧ, чолӧмалана нюмъёвтіс: — Бура-ӧ воинныд?
Кутшӧм самочувствиеныд?
Джон Файн зэв бура гӧгӧрволіс, мый шефлӧн бурлуныс, сылӧн чолӧмалана нюмъялӧмыс висьталӧ сӧмын сійӧс, мый Крапс пӧръясьысь.
Прӧстлунлӧн маска, «равнӧйяс пӧвстын равнӧйлӧн» маска гежӧда вешйылӧ сэтшӧм наян актёръяслӧн чужӧм вылысь, кутшӧмӧн вӧлі «Бизон».
— Хеллоу, шеф! — шыасис Файн. — Аттьӧ.
Вои бура, а чувствуйта ачымӧс... чувствуйта, кыдзи ті гӧгӧрвоанныд да догадывайтчанныд, зэв лёка!
«Бизон» бурпырысь серӧктіс да кучкис кучик пома кийнас шарӧ.
Сьӧд цифраясӧн вирдалігтыр лы шар гӧгыльтчис турунвиж ной кузя да, мӧд шарӧ зурасьӧм бӧрын, колскысьӧмӧн пырис лузаӧ.
— Ворсам партия? — юаліс шеф.
Файн мустӧмтіс «роч биллиард», сійӧ мудзис, сылы окота вӧлі пукавны камин дорын, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн, наслаждайтчыны египетскӧй сигараӧн.
Но сійӧ дзебис ассьыс кӧсйӧмъяссӧ.
— Радпырысь, сэр! — тэрыба шуис сійӧ.
Дзебис ассьыс мӧвпъяссӧ и генерал Крапс.
Нюмъялысь Джон Файнлӧн биллиарднӧйӧ пырӧмыс эз вермы гажӧдны «Бизонӧс».
Артур Крапс синнас эз вермы аддзыны тайӧ сверхспортивнӧй том мортсӧ.
Том разведчик аслас ортсыса виднас кыдз быттьӧ висьталіс Крапслы: «Ті ыджыд босс, а ме тіян подчинённӧй, но зато менам желудокӧй действуйтӧ бура, а оз тіянлӧн моз.
Ті, Крапс, наслаждайтчанныд власьтнаныд, а ме — аслам буйнӧй томлунӧн.
Ті някляланныд ассьыныд диетическӧй салаттӧ да лаканныд шомйӧв.
Войясын ті онӧ вермӧй узьны.
Тіян сьыланкывйыд сьывсьӧма, а ме ассьым муртса на заводита.
Но, висьталӧй веськыда: коді нӧ миян пӧвстысь шудаджыкыс?»
Артур Крапс эз радейт Файнӧс ещӧ и сы вӧсна, мый Файн пӧшти эз чувствуйт сыысь ассьыс зависимость, эз нуждайтчы сылӧн покровительствоын, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі ёна ыджыдджык покровитель центральнӧй разведштабын.
Биллиарднӧй ной вылӧ эз кольны шаръяс.
Партиясӧ воис «Бизон».
Сійӧ пуктіс кийсӧ пызан вомӧн да, васӧд, замшевӧй салфеткаӧн кисӧ чышкалігмоз, дружескӧя нюмъялігтыр шуис:
— Аттьӧ, Файн, чорыда водзсасьӧмысь.
Файн радпырысь нюмъёвтіс жӧ да копыртыштіс юрсӧ:
— Аттьӧ, бура атакуйтӧмысь, сэр.
— Но, сёрнитыштам «Колумбус» йылысь, — шуис «Бизон» да мӧдӧдчис биллиарднӧй пельӧслань, кӧні ломаліс камин.
Сійӧ делӧсӧ заводитігӧн, мыйлы вӧлі сиӧма ассьыс став олӧмсӧ, генерал дзикӧдз вежсис.
Ичӧтик чусыд синъясыс сылӧн кутісны дзирдавны, рушмӧм банбокъясыс гӧрдӧдыштісны, и гӧлӧсас кыліс барскӧй властность.
«Бизон» пуксис креслӧӧ да, лёк дука сигара куритігтыр, шуис:
— Докладывайтӧй!
— Менам докладӧй, сэр, тайӧ пӧрйӧ лоӧ зэв дженьыдик.
Миянлы ӧнӧдз на, кӧть и жаль, эз удайтчы тӧдмавны, мый лои «Колумбускӧд».
«Бизон» чуймӧмпырысь видзӧдліс Файн вылӧ да зывӧктана шпыньмуніс:
— Кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны?
Ті, буракӧ, век на онӧ кӧсйӧй эскыны сыӧ, мый «Колумбуслӧн» операцияыс провалитчис?
— Прӧститӧй, сэр, ме кӧсйи сӧмын шуны, мый меным эз удайтчы тӧдмавны помкаяссӧ, мый вӧсна провалитчис «Колумбуслӧн» операцияыс.
Ми воштім Яворкӧд йитӧд да та вӧсна нинӧм, дзик нинӧм огӧ тӧдӧй.
Позьӧ чайтны, мый провалитчис и Стефан Дзюба, Яворын миян резидент.
— Кыдзи ті кутінныд сыкӧд йитӧдсӧ?
— Явор — Будапешт поездысь вагонса проводник отсӧгӧн.
Тайӧ сы пыр ми пӧлучитім Белограйлысь документъяссӧ, кодъясӧс вӧлі судзӧдӧма миян резидентным...
Но проводниксӧ неважӧн вуджӧдісны мӧд линия вылӧ, канму пытшкӧ.
— А рация?
Вӧлі сійӧ яворскӧй резидентлӧн?
— Да, вӧлі, но пӧльзуйтчыліс сыӧн сӧмын сійӧ случайясын, кор оз позь вӧлі йитчыны мекӧд мӧд ногӧн.
— Кӧні видзисны радиопередатчиксӧ?
— Дзюбалӧн вӧлі зэв надёжнӧй гусяин.
Гӧравывса сук вӧрын, йӧзтӧминын.
«Бизон» мӧвпалігтыр видзӧдліс камин би вылӧ, шонтыштіс сы весьтын кияссӧ.
— Сідзкӧ ті чайтанныд, — шуис сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын, — мый Кларккӧд ӧтлаын провалитчисны резидент Дзюба да агент Скибан?
— Да, сэр.
— А кутшӧмӧсь тіян подувъясыс та вылӧ?
— Дзюбалӧн чӧв олӧм.
Кор Дзюба воштіс позянлун информируйтны менӧ Явор — Будапешт поездса проводник отсӧгӧн, сылы колӧ вӧлі пыр жӧ йитчыны мекӧд радио пыр.
Сійӧ тайӧс эз вӧч.
Сідзкӧ — провал!
— Абу быть, — вочавидзис «Бизон». — Ті, надейтча, регулярнӧ лыддянныд «Закарпатская правда»?
— Да, сэр.
— А мыйла апрель кызь витӧд лунся номерсӧ энӧ лыддьӧй?
— Эг на судзӧд.
А мый сэні?
«Бизон» нюжӧдчис каминлӧн мраморнӧй дӧскалань, босьтіс портфель, перйис сэтысь «Закарпатская правдалысь» свежӧй номер.
— Видзӧдлӧй заметка, кодӧс печатайтӧма нёльӧд листбокын, происшествиеяс отделын.
Файн зумыштчӧмӧн лыддис татшӧмтор:
«Неважӧн Кӧр урочищеын гӧраӧ нуӧдысь туй вылын уси пропастьӧ грузӧвӧй машина, коді вӧлі «Мебель» нима яворскӧй артельлӧн.
Катастрофа дырйи пӧгибнитісны правлениеса председатель Дзюба да шопер Скибан.
Районнӧй автомобильнӧй инспекция тӧдмаліс авариялысь помкаяссӧ.
Водительскӧй право Дзюбалӧн эз вӧв, но вештіс машинаӧн веськӧдлӧмысь Скибанӧс да пуксис руль сайӧ.
Кодъюра администратор преступнӧя используйтіс ассьыс власьт, и та вӧсна пӧгибнитісны и ачыс, и шоперыс, а артельлӧн правление воштіс машина».
Джон Файн бӧр сетіс газетсӧ «Бизонлы», гораа ышловзис:
— Фу, кокниджык лои сьӧлӧм вылын!
Колӧ шуны, ме виччыси лёкджыкӧс.
Сідзкӧ, Дзюба да Скибан эз провалитчыны Кларккӧд ӧтлаын.
О, тайӧ ёна вежӧ менсьым став чайтӧмъясӧс.
— Водз радланныд, Файн, — чукыртчыліс «Бизон». — Ме ногӧн, провалитчис и Дзюба.
— А кыдзи нӧ газетса хроникаыс?
— Тайӧ хроникасӧ вермис сочинитны сӧветскӧй контрразведка, медым ылӧдны миянӧс.
— Но «Закарпатская правдасӧ» лыддям не сӧмын ми тіянкӧд.
Кӧр урочищеын олӧны уна сюрс йӧз.
Найӧс он пӧръяв.
Да, сэр, заметкаыс дзик лӧсялӧ лоӧмторйыслы.
— Шуам, мый тайӧ событиеыс вӧлі.
Но кутшӧм сылӧн збыль помкаыс?
Збыльысь-ӧ Дзюба вӧлі код?
Эз-ӧ нарошнӧ сійӧ веськӧд грузовиксӧ пропастьӧ?
Тадзи кӧ, то мыйла?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый кыліс сьылі вывсьыс петля эсійӧ, кыдзи сійӧс...
— Зубавинлысь, — висьталіс Файн.
— Да, да.
Дзикӧдз пикӧ воӧм казялӧм бӧрын сійӧ и виис асьсӧ.
— Бара оз вермы лоны, сэр.
— Мыйла?
Файн индіс синъяснас «Закарпатская правда» вылӧ:
— Татшӧм случай дырйи газет эськӧ эз печатайт татшӧм заметкатӧ.
— Ставыс вермас лоны, Файн.
Сӧветскӧй разведчикъяслӧн зэв бур фантазия да уна резервнӧй, дзик виччысьтӧм приёмъяс.
Огӧ кутӧй вунӧдны та йылысь...
Дзюба вермис юны садьсӧ воштытӧдз?
— Эз.
Сійӧ юис уна, но кужӧмӧн.
— Вот аддзанныд! — нимкодь лои «Бизонлы». — Сідзкӧ, газетлӧн версияыс подозрительнӧй.
Файн эз сӧгласитчы шефыскӧд.
— Сэр, нинӧм подозрительнӧйыс тані абу.
Дзюба вермис мырддьыны рульсӧ Скибанлысь, вермис та водзвылын ёнакодь юны, вермис тӧдлытӧг сюйны машинасӧ пропастьӧ.
— Ог эскы!
Мый вӧчан, Файн, менам кӧ нырисӧй сэтшӧм, мый любӧй ищейка вежалас! — «Бизон» радпырысь котшкӧдыштіс аслас небыд, кыз нырӧ. — Кыла: абу сідз мыйкӧ, оз лӧсяв...
Но сёрнитыштам «Колумбус» йылысь.
Мый ті вӧчинныд сылысь положениесӧ тӧдмалӧм могысь?
Мыйла энӧ мӧдӧдӧй Яворӧ специальнӧй мортӧс?
— Меным кажитчис, мый татшӧмтор лоӧм бӧрын менам эз вӧв право тайӧ риск вылас.
Ме виччыси тіянлысь индӧдъяс.
— Кутшӧма сёрминныд видзчысьӧмнанныд! — серамсорӧн горӧдіс «Бизон». — Та йылысь колӧ вӧлі думыштны сэки, кор заводитінныд операциясӧ.
Джон Файн дивитӧмпырысь видзӧдліс шеф вылас.
— Коді нӧ мӧвпаліс, мый ставыс тадзи лоӧ!
Делӧыс кажитчис дзик вернӧйӧн.
— Эз быдӧнлы сідз кажитчы.
Уськӧдлӧй тӧдвылад, дона Файн, менсьым сомнениеясӧс да ӧлӧдӧмъясӧс.
Ті зілинныд убедитны менӧ, мый найӧ весьшӧрӧ, подувтӧмӧсь.
«Бизон» шыбитіс каминӧ помӧдз куриттӧм сигарасӧ да перйис кӧрӧбкаысь выльӧс.
— А вообщӧ эз ков мӧдӧдны Яворӧ «Колумбусӧс».
Тіян сэні вӧлі опытнӧй, уна вося резидент Дзюба, кодлӧн вӧліны бур отсасьысьяс.
— Дзюба снабжайтіс миянӧс информацияӧн.
«Колумбуслысь» группасӧ вӧлі индӧма сӧмын кӧрт туй вылын диверсияяс вылӧ.
— Дзюба ӧмӧй эз вермы займитчыны и тайӧн?
Тіянлы ӧмӧй абу тӧдса, мый миянлы медся донаӧсь кӧреннӧй йӧз пӧвстысь агентъяс?
— Ме чайті, мый Кларк кыдзи миян медбур разведчик вермас дженьыд срокӧн шедӧдны...
«Бизон» эз лэдз Файнлы помӧдз висьтавны:
— Тіян став чайтӧмъясыд лоисны азартнӧй ворсысьлӧн пӧръясьӧмӧн!
И кыдзи ме, йӧй, сетчи сэки тіян сёрнияс вылӧ.
Ог прӧстит тайӧс аслым некор!
Кларкӧс Яворӧ мӧдӧдӧм — тіян зэв грубӧй ӧшыбка.
Ті торкинныд миянлысь кӧрт правилӧ: нуӧдны став кыз разведывательнӧй да диверсионнӧй уджсӧ не асланым киясӧн.
Таысь ми ӧні донӧн мынтысям.
Воштыны Кларкӧс!..
Воштыны Дзюбаӧс!..
Не имеитны некутшӧм йитӧд сэтшӧм важнӧй районкӧд, кыдзи Карпатсай!..
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ?
Джон Файн видзчысьӧмпырысь, ассьыс достоинство петкӧдлӧмӧн, довкнитіс юрнас.
— Абу сідз, донаӧй, ті дзик нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй!
Карпатсай граничитӧ нёль государствокӧд: Польшакӧд, Мадьяр мукӧд, Румыниякӧд, Чехословакиякӧд.
Карпатсай — Балканыӧ сухопутнӧй ворота.
Сэні, Карпатскӧй гӧраяс дорын, лоӧ дасьтӧма роч дивизияяслы да корпусъяслы трамплинъяс сійӧ случайын, лоӧ кӧ война.
Сідзкӧ, миянлы колӧ тӧдны рочьяслысь тайӧ зэв важнӧй пограничнӧй районсӧ: кӧрт туйяслысь став линияяссӧ, налысь пропускнӧй способностьсӧ, автострадаяс, шоссеяс, посъяс, войскалысь фактическӧй да лоны вермана дислокация.
Ставсӧ колӧ тӧдны!
— Ме гӧгӧрвоа.
Буретш тадзи ме и действуйті! — пӧся шыасис Файн. — Сэр, нинӧм на абу воштӧма!
Миян эм позянлун восстановитны положениесӧ.
«Бизон» кыпӧдіс синъяссӧ Файн вылӧ — найӧ вӧліны ичӧтикӧсь, васӧдӧсь, тырӧмаӧсь лӧг эскытӧмлунӧн.
— Кутшӧм ногӧн?
Мый тіян ӧні эм Яворын?
— Куим рядӧвӧй агент.
На лыдысь кыкыс — активнӧя действуйтысьяс.
Коймӧдыс — резервист, коді гежӧдика выполняйтліс Дзюбалысь важнӧй поручениеяс.
Дзюбаӧс казьтыштӧм бӧрын «Бизон» петкӧдліс аслас чужӧм вылын мучитчӧм:
— Татшӧм мортӧс воштім!
Комын во уджаліс!
Бенджамин Паркер кадсянь.
И ставыс тайӧ тіян вӧсна, донаӧй!
«Решитӧма вӧтлыны менӧ разведкаысь», — мӧвпыштіс Файн да шогӧ усис.
— Кыдзи вермис провалитчыны осторожнӧй, зэв тӧлка Кларк?
Коді сійӧс вузаліс? — лӧгпырысь водзӧ висьталіс «Бизон». — Кытчӧдз ставсӧ тайӧс огӧ тӧдмалӧй, ми огӧ вермӧй лыддьыны миянлысь яворскӧй агентураӧс безопасностьын.
Действуйтны колӧ вывті видзчысьӧмӧн да сӧмын кык направлениеын: корсьны провалитчӧмлысь помкасӧ да вербуйтны выль агентъясӧс.
Файн гажмис: «Оз, век жӧ, буракӧ, оз вӧтлы».
— Ме ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоа, сэр, — почтительнӧя шуис сійӧ. — Ме эськӧ важӧн нин действуйті, менам кӧ эськӧ вӧлі Яворын резидент.
Предлагайта тіянлы утвердитӧм вылӧ кандидатура...
— Кутшӧм легальнӧй положениеыс тіян яворскӧй агентъяслӧн? — торкис «Бизон».
— «Гомер» — синтӧм корысь, «Кармен» — цыганскӧй слӧбӧдаысь гадайтчысь, «Крест» — резервист, заведуйтӧ...
— Ті шуинныд «Крест»?
Крыж?
Любомир Крыж?
— Да, сэр.
Масарик кадӧ Крыж вӧлі немеч, прансуз да роч кыв кузя велӧдысьӧн.
Ӧні сійӧ вузалӧ небӧгъяс Укркультторг магазинын, а сідзжӧ тӧдса кыдзи мастер-любитель, пу кузя резчик.
— Помнита, помнита!
Тӧда «Крестӧс» во кызь кымын, сэксянь, кор на ме вӧлі Масарик веськӧдлан котыр бердын военнӧй атташеса адъютантӧн.
Колӧ шуны, и ассьыс нимсӧ сійӧ пӧлучитіс личнӧ месянь.
Джон Файн гӧгӧрвоис «Бизонӧс» ас ногыс да радпырысь шуис:
— «Крест» — зэв бура вежас Дзюбаӧс.
Вӧчам сійӧс резидентӧн.
Сетам сылы...
«Бизон» зывӧкпырысь шеныштіс Файн вылӧ кинас:
— Тіян йӧзыд ӧні оз донъявсьыны.
Ме мӧдӧда Яворӧ аслам резервысь йӧзӧс.
Националист-боевикъясӧс.
Закарпатьеса олысьясӧс.
Бандералысь матысса соратникъяссӧ.
Помнитанныд Дубашевичӧс да Хорунжийӧс?
— Кыдзи нӧ, зэв бура помнита!
Зонъясыс — первой сорт!
Кыдзи найӧ мунасны, му кузя али сынӧдті?
Ме пыр али...
«Бизон» бара торкис Файнӧс:
— Тайӧ нин абу тіян делӧ, майор.
Тіянлы коли ӧні сӧмын мӧвпавны сы йылысь, мый лоис Яворын.
Унджык вылӧ тіян абу некутшӧм право.
Видзӧдӧй татчӧ!
«Бизон» матыстіс ас дінас кокньыдик пызан, коді вӧлі роликъяс вылын. Пызан вылас вӧлі Яворскӧй районлӧн ыджыд масштаба карта, сӧстӧм бумага стопа да бура ёсьтӧм уна рӧма карандашъяс тыра мраморнӧй стӧкан.
— Апрель нёльӧд лунлы паныда войӧ Кларклы колӧ вӧлі вуджны граница вомӧн проводник Граб вылын верзьӧмӧн, медым не кольны пограничнӧй му вылӧ ассьыс следсӧ.
Сідз? — юаліс «Бизон».
— Да, сэр.
— Кыдзи, тіян ногӧн, удайтчис тайӧ Кларклы?
— Тӧдӧмысь.
Менам морт видзӧдіс вуджӧм бӧрсяыс.
Дублёръяс, кодъяс вуджисны границасӧ сійӧ жӧ войнас, дыр кежлӧ отвлекитісны пограничникъяслысь вниманиесӧ Кларк дінысь, тупкисны сійӧс быдса куим час кежлӧ.
Тайӧ каднас сійӧ вевъяліс петны шоссе вылӧ, кӧні сійӧс виччысис...
«Бизон» торкис Файнӧс:
— Ті исправитчыны вермытӧм оптимист.
Мыйла ті сэтшӧма эсканныд, мый Кларк эз коль пограничнӧй му вылӧ ассьыс следъяссӧ?
— Тайӧ жӧ вӧлі сылӧн главнӧй могыс.
Кор ми Кларккӧд лӧсьӧдім граница вуджан план, ми кыкнанным лыддим, мый успехыс лоӧ сӧмын сійӧ случайын, Кларк кӧ оз коль ассьыс следъяссӧ ни служебнӧй полоса вылӧ, ни виноградникъясын.
Миянлы важнӧ вӧлі петкӧдлыны пограничникъяслы, мый границасӧ вуджис ӧтнасӧн Граб да мый сійӧс кыдзи важнӧй персонаӧс тупкисны флангсянь.
И пограничникъяс збыльысь преследуйтісны Грабӧс кыдзи главнӧй нарушительӧс.
Найӧ сійӧс, дерт, кутісны, но... сійӧ вӧлі кулӧма.
— Планыс правильнӧй.
Ме тӧда сылысь став детальяссӧ.
А кыдзи сійӧс пӧртӧма олӧмӧ?
Шуам, мый Кларк вуджис границасӧ лючки-ладнӧ.
Шоссе вылын сійӧс да Грабӧс виччысис Скибанлӧн грузӧвик.
Сідз?
Файн довкнитіс юрнас.
— Дыр-ӧ сулаліс машинаыс туй вылас?
Навернӧ, кык часысь не этшаджык, эз кӧ унджык.
Сідзкӧ, сійӧс вермисны казявны ставӧн, коді муніс машинаӧн либӧ подӧн тайӧ туй кузяыс кӧкъямыссянь дас час рытӧдз: пастухъяс, колхозникъяс, путевӧй обходчик, коді олӧ со этайӧ будкаас, пограничнӧй наряд, коді нуӧ служба застава тылын. Сідз?
Дерт, сідз.
Водзӧ.
Кларк, кор воис Зарни Кодзула тайӧ героиня дінас, эз тырмымӧн бура ворс демобилизуйтчӧм старшина Иван Белограйлысь рольсӧ.
Водзӧ.
Сійӧ вермис кыпӧдны подозрение кольӧм вося облигация кузя ыджыд выигрышӧн да автомобиль ньӧбӧмӧн.
Водзӧ.
Сійӧс вермис вузавны аслас проводник Грабыс, вермис тӧдны сійӧ мортыс, коді личнӧ тӧдіс Иван Белограйӧс.
И, медбӧрын, сӧветскӧй разведка вермис тӧдмавны Иван Белограй ним улын дзебсясьысь мортын сійӧ младшӧй клерксӧ, коді служитліс война кадӧ посольствоын.
Кыдзи аддзанныд, Файн, слаб местаясыс тіян «зэв бур» планын тырмымӧн дорсьыс унджык.
«Колумбус» провалитчис, таын оз вермыны лоны некутшӧм сомнениеяс.
Да, кыдзи ті чайтанныд, тырмис сылӧн воляыс жугӧдны ампула?
Файн лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Сэр, ме весиг ог кӧсйы мӧвпавны мӧдтор.
Ме эска...
— Грӧш дон тіян эскӧмныдлы татшӧм провал бӧрын! — «Бизон» зывӧкпырысь видзӧдліс Файн вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс. — Ті кӧть гӧгӧрвоанныд он, кутшӧм улӧдз усины тіян резидентскӧй акцияясыд?
Файн копыртіс юрсӧ да нинӧм аддзытӧм синъясӧн видзӧдіс воскӧн мавтӧм паркетлӧн мича рисунок вылӧ.
— Да, сэр, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Он, онӧ гӧгӧрвоӧй.
Тіян акцияясыд усины сэтшӧм улӧдз, мый найӧ вообщӧ оз нин ценитчыны. — «Бизон» чеччис, босьтіс щипцы да заводитіс сюявны каминӧ ичӧтик кос чуркаяс.
Кыдз пулӧн атласнӧй кырсьыс ыпнитіс югыд биӧн.
Файн тайӧ кадас мӧвпаліс: «Ставыслы пом, пропадиті».
— Ті сэсся онӧ мунӧй Будапештӧ, — шуис «Бизон», кор бӧр локтіс аслас креслӧӧ. — Ті компрометируйтінныд асьнытӧ да кыдзи резидент миянлы онӧ туйӧй.
Притворяйтчыны водзӧ вӧлі нинӧмла.
Файн гордӧя чатӧртіс юрсӧ, ышнясьӧмӧн юаліс:
— Тайӧ тіян ӧтнанныдлӧн решение?
«Бизон» гӧгӧрвоис, мыйӧ кутчысьӧ вӧйны заводитӧм Файн, да серамсорӧн шуис:
— Да, тайӧ менам решение.
И сійӧс вынсьӧдӧма нин сэні, вылынджык.
Сідзкӧ, дона майор, тіянлы надейтчыны нинӧм вылӧ.
Главнӧй штабысь тіян влиятельнӧй другъясыд тайӧ пӧрйӧ лоины вынтӧмӧсь.
Файн чӧв оліс.
Вижӧдіс сылӧн гожъялӧм, тӧлӧн чишкалӧм чужӧмыс.
Вӧвлӧм будапештскӧй резидентлӧн паръясыс, пельясыс да ныр йылыс едждӧдісны, лоины кулӧм мортлӧн кодьӧсь.
Синъясыс чусаммисны.
Сійӧ дыр пукаліс кыв ни джын шутӧг да вӧрзьӧдчытӧг; сійӧ шемӧсмис шефлӧн приговорысь.
Век кежлӧ прӧщайтчыны разведкакӧд!
Медся вына разведкакӧд, кодӧс сэтшӧм вылӧдз кыпӧдӧма, кӧні сэтшӧм бура мынтысьӧны, кӧні позьӧ вӧчны сэтшӧм яръюгыд карьера!
Тайӧ эськӧ вӧлі ужаснӧ, тайӧ кулӧм дорысь лёкджык!
Сылы зэв мустӧмӧсь обыкновеннӧй профессияяс, кодъяс вермӧны лоны быд смертнӧйлӧн.
Сійӧ радейтӧ сӧмын ӧтитор: шпионаж.
Сійӧ, мый вӧчис Файн ӧнӧдз, вӧлі шудӧн сӧмын избраннӧйяслӧн, кодъясӧс благӧслӧвитӧма вылісянь аслыспӧлӧс, гуся олӧм вылӧ.
Лёк наянлун, палачлӧн кодь лёклун, ыджыд актёрство, кужны пычкыны йӧзлысь медся дона секретнӧй сведениеяс, виавны да травитны шогмытӧмъясӧс, киськавны найӧс лӧж да клевета няйтӧн — со сылӧн грознӧй оружиеыс, коді сэтшӧм вернӧя да дыр служитіс сылы.
И ӧні сылы колӧ шыбитны сійӧс, мунны сы дінысь, мыйтӧг оз вермы овны.
Вермас ӧмӧй тайӧ лоны?
«Бизон» спокойнӧя пукаліс камин дорын, сигара куритігмоз, терпеливӧя виччысис, кор сылӧн подчинённӧйыс юас ассьыс курыд дозсӧ пыдӧсӧдзыс.
— Сэр, збыль ӧмӧй вот тадзи, век кежлӧ, и решитӧма менсьым судьбаӧс?
Ме ӧмӧй ог нин вермы сетны тіянлы некутшӧм пӧльза? — ньӧжйӧник юаліс Файн.
— Тайӧс ме эг шулы, — вочавидзис «Бизон» да чеччис.
Ассьыс гӧна, дженьыдик кияссӧ мыш саяс кресталӧмӧн, плешсӧ тӧждысьӧмпырысь кӧрӧмӧн, сійӧ тэрыба кутіс восьлавны жырйӧд.
Кыз фетрӧвӧй пӧтшваа сафьянӧвӧй ботинкиа кокыс небыдика, видзчысьӧмӧн, кань моз шытӧг инмӧдчывліс коврӧвӧй дорожкаӧ.
Сы фигуралӧн керыштӧм кодь, юртӧм вуджӧрыс тэрыба исковтіс паркет кузя.
Сэсся сійӧ сувтіс Файн водзӧ да небыда, жалитӧмпырысь шуис:
— Майор, лоӧм положениеысь тіян эм бур петан туй.
Файн юалан синъясӧн, надейтчӧмпырысь видзӧдліс шеф вылас.
— Да, буретш зэв бур петан туй, — мӧдысь шуис «Бизон». — Кутшӧм?
Тіянлы колӧ писькӧдчыны Яворӧ Дубашевичкӧд да Хорунжийкӧд ӧтлаын, надёжнӧя закрепитчыны сэні да медся дженьыд кадӧн вӧчны сійӧс, мый эз удайтчы Кларклы да Дзюбалы.
Ті кутанныд действуйтны план серти, кодӧс лӧсьӧдӧма лично меӧн, да менам постояннӧй веськӧдлӧм улын. — «Бизон» нюмъёвтіс: — Ті, дерт, шемӧсминныд: кор ме вевъялі лӧсьӧдны плансӧ?
Важӧн, пыр жӧ сы бӧрын, кор ті мӧдӧдінныд «Колумбусӧс» Яворӧ.
Ме надейтчи, мый сійӧ провалитчас.
Ме добивайтчи, медым тіянлысь операциятӧ запретитісны, но... тіян влиятельнӧй другъясыд требуйтісны, медым ме тіянлы эг мешайт.
Кларк провалитчӧм бӧрын ме вӧчи аслам планъясӧ тӧдчана коррективаяс.
Вот и ставыс.
Сӧгласенӧсь кӧ, пыр жӧ босьтчам делӧӧ.
Файн гӧгӧрвоис, мый абу на ставсӧ воштӧма.
Мыйкӧ дыра мӧвпалыштӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ме верми эськӧ сӧгласитчыны, ме кӧ эськӧ... — Файн ланьтіс, юмыртіс вомдоръяссӧ, читкыртіс синъяссӧ.
— Висьталӧй помӧдз, — меліа шуис «Бизон». — Висьталӧй дзик ставсӧ.
Файн видзӧдліс аслас шеф вылӧ веськыда, кӧдзыда да яндысьтӧмпырысь:
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла ті мӧдӧданныд менӧ буретш Яворӧ сы бӧрын, мый сэні лоис?
Менӧ радейтӧм вӧсна?
Торъя дӧверие вӧсна?
Кыдзи меным тӧдса, талунӧдз ті энӧ испытывайтлӧй ме дінӧ ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ.
Мыйӧн жӧ гӧгӧрвоӧдны тіянлысь решениетӧ?
«Бизон» серӧктіс — гораа, гажаа, сьӧлӧмсяньыс.
Сералігмозыс сійӧ мӧвпаліс аслас вочакыв йылысь.
Файнлы позьӧ вӧлі висьтавны ставсӧ, правдаысь кындзи.
Тайӧ правдаыс, сійӧс кӧ эськӧ вӧлі висьталӧма, вӧлі эськӧ примернӧ татшӧм: «Донаӧй менам!
Ті винёвджыкӧсь да тӧлкаджыкӧсь, чем ме чайтлі.
Веськыдлунысь мынтыся веськыдлунӧн.
Мӧдӧда тіянӧс Яворӧ сы вӧсна, мый ме эска, мый ті стӧча, ӧкуратнӧя пӧртанныд олӧмӧ менсьым став планъясӧс да инструкцияясӧс.
Мӧд мортлы тайӧ миссияыс абу вын сертиыс, а тіянлы...
тіянлы ӧні саридзыс пидзӧсӧдзыд.
Ӧні, Кларк провалитчӧм бӧрын, ті кутанныд действуйтны вывті видзчысьӧмӧн да сыкӧд тшӧтш став вынсьыд.
Ті сьӧлыштанныд любӧй опасностьяс вылӧ да кужӧмӧн кытшовтанныд сӧветскӧй пограничникъяслысь да контрразведкалысь ловушкаяссӧ.
И ставыс сы вӧсна, мый тіянӧс кутас нуӧдны вынйӧра стимул — Кларк провалитчӧмысь ассьыныд мыжтӧ искупитны кӧсйӧм».
«Бизон» некор эз сёрнитлы веськыда аслас подчинённӧйяскӧд.
Ассьыс гырысь и посни агентъясӧс заграницаӧ мӧдӧдігӧн сійӧ ставнысӧ убеждайтліс ӧти и сійӧ жӧ универсальнӧй, пыр вернӧя действуйтысь средствоӧн: сьӧмӧн, личнӧй выгӧдаӧн, бур бизнесӧн.
Тайӧ бура тӧдса средствоӧ сійӧ кутчысис и ӧні.
— Дона Файн, — шуис Крапс да дружескӧя пуктіс кисӧ майорлы пельпом вылас, — ті онӧ туйӧй миянлы кыдзи будапештскӧй резидент, а не кыдзи разведчик.
Мӧдӧда тіянӧс Яворӧ сы вӧсна, мый сӧмын ті верманныд пӧртны олӧмӧ менсьым планӧс.
Условиеясыс, правда, сьӧкыдӧсь, но сулалӧ сэтчӧ мунны. — «Бизон» перйис портфельсьыс чекӧвӧй книжка. — Ме тӧждыси нин тіян вӧсна, майор, да гижи тіян ним вылӧ ыджыд вознаграждение, кутшӧмӧс ещӧ некод на эз пӧлучитлы миян замокын. — Сійӧ нетшыштіс книжкаысь чексӧ, видзчысьӧмӧн, быттьӧ чекыс вӧлі хрустальнӧй, пуктіс сійӧс Файнлы пидзӧс вылас. — Тайӧ королевскӧй куш, менам донаӧй.
Тіян арлыдӧн менам эз вӧв татшӧм гонорарыслӧн и сюрсӧд юкӧныс.
Но тайӧ абу на ставыс.
Яворысь воӧм бӧрын ті пӧлучитанныд полковниклысь звание да орден.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме сета тіянлы позянлун бура нажӧвитчыны.
Файн ӧкуратнӧя кусыньтіс чексӧ, пуктіс сійӧс пинжак пытшкӧс зептас, решительнӧя шуис:
— Ме сӧгласен.
Босьтчам делӧӧ, сэр.
— Босьтчам. — «Бизон» пуктіс Файн ныр улӧ папка.
Обложкаыслӧн пемыдлӧз, пӧшти сьӧд фон вылын вӧлі картонысь неыджыд квадрат, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Гӧраясын тулыс». — Видзӧдлӧй.
Менам планын артыштӧма ставсӧ, мый тіянлы колӧ вӧчны да кыдзи.
Изучайтӧй.
А ме сэк кості шойччышта.
Вомгорулас кутшӧмкӧ сьыланкыв нурбылялігтыр «Бизон» матыстчис пызан дорӧ, код весьтын чепъяс йылын качайтчис пуысь вӧчӧм Диана.
МӦД ГЛАВА
Кларкӧс кыдзи торъя ыджыд преступникӧс, Яворын предварительнӧя допроситӧм бӧрын, вӧлі мӧдӧдӧма Мӧскуаӧ.
Сылысь делӧсӧ поручитісны полковник Шатровлы.
Следствиеыс эз вӧв кузь, сы вӧсна мый Кларк признайтіс асьсӧ мыжаӧн да подробнӧя висьталіс сыӧн пӧлучитӧм задание йылысь, а сідзжӧ висьталіс лунвылын вражескӧй разведкалӧн деятельность йылысь кутшӧмсюрӧ важнӧй сведениеяс.
Кларклысь делӧсӧ военнӧй трибуналӧ сетӧм вылӧ кыдзи колӧ оформитӧм бӧрын полковник Шатров апрелься асылӧ лэбзис Закарпатьеӧ.
Вит час мысти самолёт пуксис Ужгородлӧн рытыввыв окраинаӧ, дзик чехословацкӧй границабердса аэродром вылӧ, Уж юлӧн рытыввыв вадорӧ.
Вӧлі жар, збыльысь тувсовъя асыв.
Улі ляпкыдик вадоръясын вежӧдіс первойя турун.
Вӧрӧн тупкысьӧм гӧра йыв кыпӧдчис енэжлань зэв ыджыд изумруднӧй шатёр моз.
Дзоридзалісны садъяс.
Мӧдарладорас, рубеж сайын, тыр ӧдӧн мунісны полевӧй уджъяс.
Еджыд дӧрӧм вылын сьӧд жилетъяса да важиник шляпаяса крестьяна гӧрисны, агсасисны, сотісны кукурузалысь идза подсӧ да подсолнухлысь вужъяссӧ.
Аэродром вылын полковникӧс встретитіс Зубавин.
Майор вӧлі югыд габардинӧвӧй кителя, фуражкаа, брюкиа.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гожъялӧма.
— О, да тіян самӧй настӧящӧй тулыс!
А миян лым на да кӧдзыд! — радпырысь шыасис полковник, быттьӧкӧ правдайтчис сыысь, мый сійӧ вӧлі шинеля.
Сійӧ пӧрччысис, босьтіс шинельсӧ ки вылас да мӧдӧдчис майор бӧрся машиналань.
— Кора! — Зубавин восьтіс «Победалысь» веськыдвывса воддза ӧдзӧссӧ.
— Ті шопертӧг?
— Кыдзи аддзанныд, полковник ёрт.
— Мый, висьмис?
— Да эз, прӧстӧ сідз, радейта...
— Радейтанныд встречайтны начальствоӧс свидетельястӧг? — шуис Шатров да нюмъёвтіс.
— Да.
Зубавин пуксис руль сайӧ.
Сійӧ заведитіс моторсӧ, личкис сцепление, включитіс первой скорость да сюся, зэв сюся видзӧдліс гӧсьт вылӧ:
— Кытчӧ прикажитанныд, полковник ёрт: областнӧй управлениеӧ али миянӧ, Яворӧ?
Шатров нинӧм эз вочавидз.
Муртса читкыртчыштӧмӧн, неуна нюмъялігтыр, сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Зубавин вылӧ.
Майорлӧн небыдик русӧй юрсиыс петӧма фуражка увсьыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі тӧждысяна.
— Мыйысь ті сідз волнуйтчанныд, майор ёрт?
— Ме?
Волнуйтча?
Зубавин серӧктіс.
— Тіянысь, тыдалӧ, он дзебсьы, полковник ёрт.
Да, веськыда шуа, тіян друг воӧмныд шемӧсмӧдіс менӧ.
Ті, дерт, «Колумбус» делӧ кузя?
Шатров довкнитіс юрнас, и сылӧн паськыд плешка, гырысь банлыяса чужӧм кузяыс тэрыба да гажаа котӧртісны мелі чукыръяс.
Арлыд сертиыс полковник шогмис Евгений Зубавинлы бать пыдди.
Сійӧ збыльысь вӧлі куим верстьӧ пилӧн, кодъяс вӧліны важӧн нин гӧтыраӧсь, батьӧн да дас внуклӧн — детинкаяслӧн да нывкаяслӧн — дедӧн.
Государственнӧй безопасность органъясын Шатров заводитіс уджавны сійӧ кадас на, кор беринӧсь чужӧма кӧмтӧм Женька Зубавин вӧтлысис гулюяс бӧрся.
Зубавин сэки эз и чайтлы да эз гадайтлы, кутшӧм лоӧ сылӧн судьбаыс, а Шатров кыкнан кокнас нин зумыда сулаліс ыджыд столбӧвӧй туй вылын да бура тӧдіс, мый да кыдзи колӧ сылы вӧчны.
Никита Самойлович Шатровӧс, потомственнӧй шахтёрӧс, коді чужис да быдмис Горловкаса «Кочегарка» шахтаын, дадь кыскалысьӧс да вӧв вӧтлысьӧс, крепильщикӧс да забойщикӧс, 20 арӧс тыртӧдз, партийнӧй мобилизация серти Сӧветскӧй власьтлӧн первой тӧлысьясӧ жӧ мӧдӧдісны контрреволюциякӧд тыш вылӧ.
Сійӧ воськовтіс ЧК-лысь порогсӧ, но эз тӧд, кыдзи колӧ тышкасьны победитӧм, но вынсявтӧм на революциялӧн вӧрӧгъяскӧд.
Но сы сьӧлӧмын вӧлі сійӧ, мыйӧн эз вермыны ошйысьны буржуазнӧй разведкаяслӧн медся наян, бура велӧдӧм воротилӧяс, — багатырскӧй вын рабочӧй мортлӧн, коді завоюйтіс мездлун, помтӧг эскӧм сійӧ делӧыслӧн правотаӧ, код вӧсна, олӧмсӧ жалиттӧг, тышкасис мездмӧм войтыр, благороднӧй цель гӧгӧрвоӧм да главнӧйыс — ас кодьыс жӧ прӧстӧй труженикъясӧс радейтӧм.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ выль, справедливӧй олӧмлӧн кӧзяинӧн.
И тайӧ чувствоыс первой кадас вӧлі сылӧн главнӧй оружиеӧн.
Разведчиклӧн опыт чукӧрмис вочасӧн, контрреволюционнӧй националистическӧй Шӧр радалӧн агентуралы паныд тышын, белогвардейскӧй лазутчикъяслы паныд, генерал Калединлӧн бандаяслы паныд тышын, Украина вылӧ уськӧдчӧм кайзеровскӧй оккупантъяслӧн полчищеяслы паныд тышын.
Восьса военнӧй интервенция бӧрын, коді помасис поражениеӧн, вӧрӧгъяс заводитісны гуся атака рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн том государство вылӧ.
Мирсьыс чуть ли не став разведкаясыс мӧдӧдлісны ассьыныс агентъяссӧ Донбассӧ, медым разведайтны, кыдзи да кӧні восстанавливайтсьӧны да реконструируйтсьӧны заводъяс, кутшӧм шахтаяс перйӧны из шом да кутшӧмъяс ещӧ стрӧитсьӧны на, кутшӧм сталь сывдӧны мартеновскӧй пачьяс да кытчӧ сійӧ мунӧ.
Шатров корсьліс да аддзыліс вӧрӧгъясӧс — то суйӧрсайса инженеръяс ним улын, то немецкӧй колонистъяс пӧвстысь, то «уджтӧмалӧмысь пышйӧм» эмигрантъяс пӧвстысь.
Эрдӧдавліс сійӧ и кулакъясӧс, кодъяс дзебсясисны рабочӧйяс ним улын.
Участвуйтіс сійӧ и вредительскӧй «Промпартия» эрдӧдӧмын, коді вузаліс асьсӧ суйӧрсайса державаяслы, и уна дас да сё ичӧтджык масштабъяса делӧясын.
Аслас нэм чӧжӧн Шатров аддзыліс уна человеконенавистникъясӧс, Рӧдиналы изменитысьясӧс.
Унаысь видзӧдліс сійӧ налӧн няйт, пеж, коварнӧй душаясыслӧн медся пемыд пыдӧсас.
И век жӧ сылӧн синъясыс пыр кольлісны сӧстӧмӧн, а сьӧлӧмыс югыдӧн, коді кужис радейтны, эскыны да надейтчыны.
Ассьыс став вынсӧ, став вежӧрсӧ сійӧ веськӧдліс сы вылӧ, медым ас кадӧ да государстволы ущерб вӧчтӧг орӧдны войтырлӧн вӧрӧгъяслысь гуся уджсӧ.
И век сійӧ помнитіс, чувствуйтіс, гӧгӧрвоис, мый уджалӧ сійӧ выль олӧм стрӧитӧмлӧн сьӧкыд, но благороднӧй участок вылын, являйтчӧ рядӧвӧйӧн пролетарскӧй армияын, кодлы колӧ утвердитны му вылын збыльысь мортнога отношениеяс.
Шатровлӧн олан туйыс Зубавинлы вӧлі тӧдса, сійӧ унаысь паныдасьліс полковниккӧд служебнӧй делӧяс кузя да вевъяліс тырмымӧн бура донъявны сылысь способностьяссӧ вражескӧй агентуракӧд тышын.
Та вӧсна и волнуйтчис майор, та вӧсна сійӧ и повзискодь.
Эз весьшӧрӧ... эз, эз весьшӧрӧ лок Яворӧ Шатров!
Збыль ӧмӧй «Колумбус» делӧын друг лои виччысьтӧмтор?
А кыдз быттьӧкӧ ставыс вӧлі дзик гӧгӧрвоана, кыдз быттьӧкӧ сійӧ, Зубавин, вӧчис ставсӧ, мый колӧ.
Дерт, операцияын вӧліны и ӧшыбкаяс, прӧститны позьтӧм просчётъяс — например, Кларкӧс арестуйтӧмын, но главнӧйсӧ ӧд вӧчӧма.
Кларкӧс разоблачитӧма.
Сійӧ ӧд сознайтчис.
Кутӧма поличнӧйӧн сылысь матысса отсасьысьяссӧ Скибинӧс да Грончакӧс, виӧма перестрелка дырйи парашютистӧс, век кежлӧ петкӧдӧма стройысь мудер резидент Дзюбаӧс.
Мый нӧ ещӧ?
— Яворӧ, — шуис Шатров.
Зубавин кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да бергӧдіс машинасӧ.
Прӧйдитісны веж, гажа воскреснӧй Ужгород, коли ю вомӧн пос да петісны паськыд Карпатсайса му вылӧ.
Ужгород высотаяс, Карпат гӧраяс колины бӧрӧ.
Водзвылын, кытчӧдз сӧмын судзис синмыд, — шыльыдін, коді вевттьысьӧма ӧзимӧй няньлӧн шӧвк кодь шебрасӧн, да мылькъяс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь виноградникъясӧн.
И ставыс тайӧ куйлӧ джуджыд кельыдлӧз енэж улын да бура югдӧдӧма шоныд тувсов шондіӧн.
Ӧтилаын и мӧдлаын туй бокын, югыд енэж да веж му костын, жбыръялісны асланыс парашют кодь бордъясӧн жаворонокъяс.
Туй бокті, мыш саяс нопъясаӧсь, тӧвзисны велосипедистъяс — еджыд да кельыдлӧз дӧрӧмъяса зонъяс, пашкыртчӧм юрсиӧ сюйыштӧм дзоридзьяса нывъяс.
Гожся шондіӧн шонтӧм нин асфальт весьтын вераліс сынӧдыс.
«Победалӧн» сера шинаясыс гораа чушкисны бур туй вывті.
Шатров пӧрччис аслас дзор юрысь фуражкасӧ, шыбитіс сійӧс бӧрса пуклӧс вылӧ да, зумыштчӧм Зубавин вылӧ гажа, вильыш синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын, гораа, радпырысь, быттьӧ видліс мыйкӧ зэв чӧскыдӧс, ароматнӧйӧс, муртса-муртса коддзӧданаӧс, шуис:
— Тулыс!
Зубавин довкнитіс юрнас, синсӧ туй вылысь вештывтӧг.
— Да, тулыс! — гораа мӧдысь шуис Шатров. — Кымын тулыс нин ме аддзылі нэм чӧжӧн, а быдпӧрйӧ радла сы вылӧ, виччыся сысянь кутшӧмкӧ ыджыд подарок.
А ті, майор?
— Ме сідзжӧ, полковник ёрт. — Зубавин скупа нюмъёвтіс.
— Ог эскы.
Абу тувсовъя тіян настроениеныд. — Шатров бара — тыдалӧ, тайӧ вӧлі сылӧн привычка — серамсорӧн читкыртіс синъяссӧ. — Мый, «Колумбус» оз сет радлыны?
— Сійӧ, полковник ёрт!
— Тайӧ ті весьшӧрӧ, Евгений Николаевич.
«Колумбусыд» и менам гырк пытшкын пукалӧ, а ме, аддзанныд, ог шогсьы, аддза кад и тулысӧн любуйтчыштны.
А кыдз нӧ мӧдногыс!
Да ме кӧ быд раз, кор ме киӧ веськавліс сложнӧй делӧ, шогся, то и олӧмсӧ эськӧ меным не аддзывны!
Органъясын став комын сизим восӧ уджалігӧн менӧ мучитліс кутшӧмкӧ «Колумбус».
И век жӧ ме эг вунӧдлы видзӧдны и шонді вылӧ, дзоридзьяс дукалі, радейті, гӧтраси, челядьӧс быдті.
Пӧшти быд вежалун кежлӧ тӧвзьылі кутшӧмкӧ ылі ю дорӧ, чери кыйи, пуи юква, соті бипур, юи чарка, сьылі сьыланкывъяс...
Со кыдз!.. — Шатров друг лэдзчысис пуклӧс мыш вылӧ, кунис синъяссӧ да кыз, мича гӧлӧсӧн нюжӧдіс:
...
Дугдіс сьывны, восьтіс синъяссӧ да бергӧдіс майорлань серамбана, чукырӧсь, мелі да тӧлка чужӧмсӧ:
— Со кутшӧмӧсь ми, старикъяс, а ті...
— Сідзкӧ «Колумбуслӧн» делӧыс вӧлӧма сложнӧйджык, — заводитлӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдны зільӧмӧн серьёзнӧя шуис Зубавин. — А ме мӧвпалі, мый став сложнӧйыс коли бӧрӧ, торйӧн нин Кларкӧс арестуйтӧм да сылӧн признайтчӧм бӧрын.
— Абу ставыс, Евгений Николаевич! — Шатров веськӧдчис, пуксис лӧсьыдджыка.
Чужӧмыс сылӧн лои стрӧг, а видзӧдласыс чорыд. — Кларклӧн кӧзяеваыс ӧмӧй миритчасны сыкӧд, мый сійӧс воштісны?
«Лунвывлӧн» шефыс ӧмӧй эновтас Закарпатьеӧс аслас резидентуратӧг?
Сійӧ, дерт, примитіс нин медся энергичнӧй мераяс, медым бӧр бергӧдны воштӧм позицияяссӧ да босьтны выльясӧс.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, полковник ёрт.
«Колумбус» делӧын менӧ беспокоитӧ медсясӧ сійӧ, мый ми эгӧ помӧдз вӧчӧй, вунӧдім.
Машина тӧвзис шондіа тыртӧм шоссе кузя первой скоростьӧн.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Зубавин нуӧдіс Шатровкӧд важнӧй сёрни, сійӧ кокниа, важся привычка серти, автоматическӧя справляйтчис аслас обязанностьясӧн.
— Да, «Колумбус» делӧын тіян унатор абу сідз вӧчӧма, — висьталіс Шатров. — Эсійӧ мерзавецыслы эз ков усьны пропастяс.
Ті, дерт, энӧ тӧдӧй, мый Дзюба вӧлі резидентӧн, но тайӧ ӧмӧй вермас лоны оправданиеӧн?
Миянлы тіянкӧд колӧ вӧлі ас кадӧ тӧдмавны сылысь збыль чужӧмсӧ.
Дзюбалӧн кадысь водз кулӧмыс — миян серьёзнӧй ӧшыбка, первой номера промах.
Миян эз ло позянлун тӧдмавны став агентъяссӧ, кодъяс уджалісны резидентлы.
Скибан, дерт, эз дзик ӧтнас отсась Дзюбалы.
И кӧть кыдзи ми кутам пыркӧдны тайӧ пусӧ, му вылӧ оз усь ни ӧти плод.
Рядӧвӧй агент эз вермы тӧдны, коді ещӧ уджалӧ резидентлы.
Сідзкӧ, мукӧд агентъясыс гуляйтӧны воля вылын, виччысьӧны выль кӧзяинӧс.
Шатров сёрнитіс спокойнӧя, быттьӧкӧ гораа мӧвпаліс.
Ни сылӧн видзӧдласын, ни чужӧм сертиыс, ни гӧлӧсын эз тӧдчы аслас превосходство йылысь казьтыштӧм.
Майор Зубавинкӧд сёрнитіс эз центрса начальник, эз велӧдысь, коді юасьӧ велӧдчысьӧс, а сылӧн соратник, кодлӧн ыджыдджык опыт да кодлӧн эм Зубавин дорысь полнӧйджык даннӧйяс.
— Но, а кутшӧм миян мӧд промахыс? — юаліс Шатров.
— Сійӧ, мый эз удайтчы арестуйтны Кларкӧс Железнодорожнӧй улича вылын, — шуис Зубавин.
— Ещӧ?
Коймӧд номера промах?
— Ми эгӧ тӧдмалӧй, код пыр вӧлі мӧдӧдӧма заграницаӧ виӧм Иван Белограйлысь документъяссӧ.
— Тайӧ мыжсӧ ті босьтанныд ас выланыд весьшӧрӧ.
Ӧд Дзюба пӧгибнитіс водзджык, пока ми гӧгӧрвоим сылысь рольсӧ.
— И тайӧ тайнасӧ сійӧ нуис аскӧдыс.
Сідзкӧ, яворскӧй агентъяс пиысь кодкӧ вермас любӧй лунӧ пӧлучитны аслас разведцентрсянь директива лоны резидентӧн.
— Збыль ӧмӧй Кларк эз тӧд, кыдзи вӧлі ыстӧма сылы Белограйлысь документъяссӧ?
— Клянитчӧ, мый эз тӧд, пӧлучитӧма найӧс Джон Файн киысь.
— Пӧръясьӧ!
Вермас лоны.
Но, а ещӧ кутшӧм миян промахыс? — И, вочакыв виччысьтӧг, Шатров шуис: — Шифровкаа орденскӧй ленточкасӧ, кодӧс Кларк сетіс машинист Гойдалы, век жӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны Кларклӧн сообщникъяслы, дерт, колӧ вӧлі вежны да гижны сэтчӧ ассьыным донесение: «Закрепитчи пӧ, кыдзи индӧма.
Заводиті уджавны...» и сідз водзӧ.
Босьтісны эськӧ тайӧ ленточкасӧ гувывса плита вылысь Кларклӧн тиссаварскӧй сообщникъяс, и миян вӧлі эськӧ позянлун содтыны «Колумбуслысь» компаниясӧ Джон Файнлӧн ещӧ кутшӧмкӧ наймитӧн, тӧдмавны «Закарпатскӧй направлениеса руководительлысь» водзӧвылӧ индӧм планъяссӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, унатор на абу вӧчӧма, Зубавин ёрт.
Но... — Шатров друг нюмъёвтіс, и сы чужӧм пасьта котӧртісны, кыдзи и сёрнитны заводитан первой минутъясас, «батьлӧн сяма» мелі чукыръяс, — та вылӧ видзӧдтӧг, тіянлысь действиеястӧ кызвыннас ошкӧма.
Сёрнитны кӧ вӧчтӧмторъяс йылысь, ми найӧс бырӧдам ӧтвылысь.
Ме вои дыр кежлӧ.
Лоа тані сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ помалӧй «Колумбуслысь» делӧсӧ да огӧ тӧдмалӧй сійӧ йӧзсӧ, кодъяс заводитласны пӧртны олӧмӧ Артур Крапслысь выль плансӧ.
— Крапслысь выль план? — Зубавин крута бергӧдіс юрсӧ полковниклань.
— Да, Евгений Николаевич.
Миян противник зэв ёна скӧрмис да решитіс бура велӧдны миянӧс.
Артур Прапс аслас киӧн вӧчӧма аслас агентураӧн Яворӧс завоюйтӧм кузя план да нимтӧма сійӧс «Гӧраясын тулысӧн». — Шатров серӧктіс. — Сійӧ кӧть и «Бизон», но тӧдӧ, кор дзоридзалӧны дзоридзьяс, а кор вижӧдӧны да гылалӧны коръяс.
— «Гӧраясын тулыс»?.. Кутшӧм нӧ тайӧ план да кор сійӧс кутасны пӧртны олӧмӧ?
— Унатор кӧсъянныд тӧдны, майор!
Шуӧй аттьӧ и сыысь, мый тіянлы лои тӧдса.
Нинӧм, дзик нинӧм ми огӧ тӧдӧй водзӧ...
Мый, генерал Громада гортас?
— Тӧрыт вӧлі Яворын, а талун — ог тӧд.
— Генерал кӧ гортас, корам сійӧс ас дінӧ да мудритыштам куимӧн.
Но, а ӧні содтыштӧй ӧдсӧ, Евгений Николаевич.
Ещӧ неуна, ещӧ!
Вот тадз, бур.
Рытнас лӧнь Киевскӧй улича вылын, МГБ райотделса начальниклӧн ыджыд кабинетӧ чукӧртчисны генерал Громада, полковник Шатров да майор Зубавин.
Найӧ пуксялісны турунвиж нойӧн вевттьӧм кузь пызан сайӧ.
Погранвойскаса начальниклань неуна копыртчыштӧмӧн Шатров заводитіс аслас небыдик кыз гӧлӧсӧн:
— Генерал ёрт, менам эм тіянлы некымын вопрос.
Громада матыстіс пызан бердӧдзыс дубӧвӧй креслӧ, кытчӧ муртса тӧрӧма сылӧн багатырскӧй тушаыс, скӧра кыскыштіс каллянсӧ да, табак тшынсӧ кинас разӧдыштӧм бӧрын, сюся видзӧдліс полковник вылӧ.
— Абу-ӧ пасйӧма бӧръя кадӧ границалӧн кутшӧмкӧ участок бӧрся наблюдениелысь случайяс.
Ме кута тӧдвылын Крапслысь агентъяссӧ.
Вермас лоны, найӧ заводитісны нин изучайтны местность, разведайтны туйяс да вуджанінъяс?
— Абу, нинӧм татшӧмсӧ абу казялӧма.
— Бӧръя лунъясӧ, кыдзи меным тӧдса, граница вуджӧм случайяс эз жӧ вӧвны?
Тырвыйӧ чӧв-лӧнь, мир да благодать?
— Да, ӧні лӧнь на.
Полковник Шатровлӧн мылькъя синкым вевдоръясыс гӧрдӧдісны.
— Оперативнӧй пауза.
Бушков водзвылын лӧньлӧм.
Сӧгласенӧсь?
— Вермас лоны.
— Сідзкӧ, абуӧсь некутшӧм признакъяс, мый противник дасьтӧ ыджыд операция?
— Да, некутшӧм.
Шатров ёрт, ті верманныд ещӧ мыйкӧ висьтавны Крапслӧн тайӧ выль затея йывсьыс — «Гӧраясын тулыс» йылысь?
— Ме тіянлы докладывайтлі нин, генерал ёрт, миянлы тӧдса сӧмын сійӧ, мый татшӧм операцияыс дасьтыссьӧ.
А кутшӧм средствоясӧн, кутшӧм йӧзӧн сійӧ кутас пӧртсьыны олӧмӧ, кутшӧм сылӧн направлениеыс, кутшӧм цельыс, — тайӧ абу на тӧдса.
— А Кларк?
Висьталіс сійӧ мыйкӧ?
— Кларк гижис сё кымын бумага лист, но ни ӧти строчкалы эскыны оз позь.
Пӧръясьӧ, дерт, стрӧиталӧ правдоподобнӧй прогнозъяс.
Надейтчӧ заслужитны прӧща, нюжӧдны кадсӧ, мынтӧдчыны военнӧй трибуналысь.
— И сылӧн ни ӧти «прогнозӧ» оз позь эскыны?
Полковник Шатров здук мында думайтыштіс.
— Эм ӧти, кытчӧ позьӧ кутчысьны, — шуис сійӧ. — Кларк висьталӧ, мый и тайӧ выль операцияыс кутас пӧртсьыны олӧмӧ яворскӧй узел территория вылын.
Но тайӧс ме и ачым тӧді.
Бизоновскӧй разведкалы яворскӧй направлениеыс абу случайнӧй.
Мый дыра кутас существуйтны капиталистическӧй мир, сы дыра кутас мунны и Явор вылӧ гуся атака.
Сӧгласенӧсь?
— Да, — вочавидзис Громада. — Яворскӧй участок ми ёна охраняйтам.
Бизоновечьяс не ӧтчыд вермисны тайӧс чувствуйтны асланыс шкура вылын.
И век жӧ сьӧкыда эскыссьӧ, мый буретш ӧні, Кларк провалитчӧм бӧрын, найӧ бара вермасны сюйсьыны яворскӧй направлениеӧ.
— Вот-вот! — шуис Шатров. — Ассьыс операциясӧ планируйтігӧн Артур Крапс вӧлі уверен, мый ми матысса кадӧ огӧ виччысьӧй Яворӧ писькӧдчӧм. — Шатров крута бергӧдчис Зубавинлань, коді юрсӧ копыртӧмӧн мыйкӧ зіля серпасаліс ыджыд бумага лист вылӧ. — А мыйла ті чӧв оланныд, майор ёрт?
Кыдзи ті чайтанныд?
— Ме сӧгласен тіянкӧд, полковник ёрт, но «Бизон» вермас бӧрйыны и мӧд направление.
— Вот тайӧ мнение!
Мыйкӧ определённӧйджыкӧс ті верманныд висьтавны?
— Абу на подулыс.
— Бур.
Мый вылӧ жӧ ми сувтам?
Явор али кутшӧмкӧ мӧд пункт?
Громада шумӧн вештіс креслӧсӧ пызан дорысь, кокниа чеччис да, ас бӧрсяыс табак тшынлысь сук кымӧръяс кольӧмӧн, кутіс восьлавны кабинетті, пельӧсысь пельӧсӧ.
Шатров да Зубавин чӧла виччысисны.
Громада сувтіс Закарпатьелӧн карта дорӧ, шлапкис кипыдӧснас вылыс веськыд пельӧсас, решительнӧя шуис:
— Ме век жӧ Явор дор.
Но ми кутам виччысьны гӧсьтъясӧс и мӧд местаын.
— Сідзкӧ, унджыкыс Явор дор, — шуис Шатров. — Мунам водзӧ.
Кутшӧм тайӧ операция, кодлӧн сэтшӧм пышнӧй ним?
Мыйсянь заводитас Крапс ассьыс «Гӧраясын тулыссӧ»?
Дерт, медводз сійӧ заводитлас восстановитны яворскӧй центр да ассьыс резидентсӧ.
Сӧгласенӧсь?
Ни Громада, ни Зубавин эз вӧвны прӧтив.
— Сідзкӧ, Крапслӧн первой воськов — воштӧм Дзюба пыдди выль резидент.
Коді нӧ сійӧ?
Воас кордон сайсянь?
Да, вермас лоны и татшӧмтор.
Но, лӧсяланаджык, Крапс назначитас резидентӧн ассьыс агентӧс на лыдысь, коді коли Яворӧ. — Шатров видзӧдліс майор Зубавин вылӧ: — Кыдзи ті чайтанныд, тӧдӧны Крапс да сылӧн отсасьысь Файн, кыдзи провалитчис Кларк?
— Оз, тайӧ оз вермы лоны, — вочавидзис Зубавин. — Разведцентркӧд йитӧдыс вӧлі сӧмын резидентлӧн.
Сійӧ пӧгибнитіс.
Кӧть Дзюбалӧн агентъяс пиысь кодкӧ и тӧдмаліс Кларк провалитчӧм йылысь, но сылӧн абу позянлуныс юӧртны та йылысь аслас кӧзяевалы.
Кларкӧс арестуйтӧм бӧрын ни ӧти морт на эз заводитлы вуджны заграницаӧ.
Бӧръя недельяс чӧжӧн миян районын абу пасйӧма сідзжӧ гуся радиостанциялысь уджсӧ.
— А дипломатическӧй каналъяс?
Кутшӧмкӧ легальнӧй иностранец, коді мунӧ Явор пыр Будапештӧ либӧ Прагаӧ, Белградӧ либӧ Венаӧ, Римӧ либӧ Афиныӧ, эз вермы ӧмӧй вайны «Бизонлы» шифровка, кодӧс мӧдӧдіс яворскӧй агент?
— Эз, эз вермы, полковник ёрт.
Ӧти-кӧ, татшӧм зэв старайтчысь агентыс эськӧ рискуйтіс и аснас и дипломатӧн.
Мӧд-кӧ, прӧстӧй агент оз тӧд, кытчӧ да кодлы мӧдӧдны шифровкасӧ.
— Сылы висьталасны.
Вӧлі мед эськӧ агентыс, а висьталысьыд да адресыд сюрӧны.
Евгений Николаевич, кутӧй тӧдвыланыд: Крапс кыдз позьӧ дырджык не должен тӧдны, мый лои «Колумбускӧд».
Ыстӧй сылы бурпырысь Кларксянь «юӧртӧм»: пола пӧ провалитчӧмысь, пышйи тылӧ, канму пытшкӧ.
Кута писькӧдчыны иранскӧй границалань.
Виччысьӧй пӧ да сідз водзӧ.
— Гӧгӧрвои, полковник ёрт.
— Сӧмын лишнӧй энӧ старайтчӧй.
Ме Кларк йылысь.
Энӧ думайтӧй, мый тайӧ тіян ыджыд кӧзыр.
Гижӧй сӧмын сійӧс, мый ме сӧветуйті.
Артмас — бур, оз артмы — убыток оз ло.
Крапс — абу йӧй.
Сійӧ кӧ нин гӧгӧрвоис, мый «Колумбус» провалитчис, то сійӧ эновтіс ставсӧ, мый тӧдса Кларклы.
— Да, Кларк йылысь.
Збыль ӧмӧй сійӧ оз тӧд сы йылысь, мый Яворын эмӧсь не сӧмын Дзюба да Скибан, но и мукӧд агентъяс? — юаліс Громада.
— Существеннӧй вопрос, генерал ёрт.
Следствие дырйи ме видзи уна кад да вын, медым тӧдмавны тайӧс.
Но нинӧм эг вермы тӧдмавны.
Кларк шуӧ, мый сійӧ тӧдіс Яворын паськыд агентура существуйтӧм йылысь, но эз стӧчмӧд сійӧс персональнӧ, сы вӧсна мый решитіс самозащита цельясын висьтавны сӧмын Дзюбаӧс да Скибанӧс.
Сійӧ надейтчӧма сӧмын ас вылас, аслас выучка вылӧ, мудерлун вылӧ да Белограйлӧн документъяс вылӧ, и действуйтӧма самостоятельнӧ.
Мый нӧ, тайӧ лӧсялана.
Полковник Шатров листаліс записнӧй книжкасӧ, кытчӧ сӧвещанньӧ чӧжӧн унаысь видзӧдліс.
— А мый нӧ водзӧсӧ?
Кыдзи кутас мунны «Гӧраясын тулыс» операцияыс? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Шатров да зумыштчис. — Ог тӧд.
И ог кӧсйы, ог имеит право гадайтны.
«Лунвыв» разведцентр да сылӧн шеф Крапс — тырмымӧн ӧжигайтчӧм разведчикъяс, медым составитны сэтшӧм ребус, кодӧс эськӧ ми эгӧ вермӧй расшифруйтны.
Эм абу миян кутшӧмкӧ сунистор, код отсӧгӧн позьӧ вӧлі видлыны разьны «Гӧраясын тулыс» нима тупыльсӧ?
Майор Зубавин гӧгӧрвоис Шатровӧс.
— Яворын, — шуис майор, — олӧ морт, кодӧс ми подозревайтам кыдзи агентӧс.
Сылӧн овыс Батура.
Батура Игнат Степанович.
Ӧтка старик.
Джынвыйӧ синтӧм.
Корысь.
Сулалӧ протестантскӧй вичко дорын да Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, Офицеръяс керкалы да авиационнӧй соединение штаблы воча.
— И важӧн сійӧ занимайтӧ ассьыс постсӧ Офицеръяслӧн керка дорын?
— Тӧлысь куим.
— Бур доход воӧ?
— Прамӧйкодь.
Пӧшта став офицерыс, кодъяс мунӧны сы дінті, шыблалӧны сылы шапкаас эзысь сьӧм.
— Кутшӧм подувъяс эмӧсь подозревайтны Батураӧс?
— Водзті Батура во кызь коставлытӧг олӧма Америкаын, Австралияын.
Уджалӧма шахтаясын мастерӧн.
Сэні, шуӧны, пӧжар дырйи тшыкӧдӧма ассьыс синъяссӧ.
Локтӧма гортас сюрс ӧкмыссё комын сизимӧд воын.
Ми тӧдмалім, мый сы ордӧ волывлӧма Дзюба.
— Ставыс? — юаліс Шатров. — А Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, Офицеръяс керкалы да авиасоединение штаблы паныд Батуралӧн сулалӧмыс эз интересуйтлы тіянӧс?
— Интересуйтчим и тайӧн.
Сійӧ местасяньыс, кӧні сійӧ сулалӧ, оз тыдав ни ӧти штабнӧй ӧшинь.
— А гашкӧ, мыйкӧ мӧдтор тыдалӧ?
Либӧ кылӧ?
Видлалӧй!
Батура кӧ — агент, то сійӧ оз прӧстӧ сулав Офицеръяс керкалы да лётчикъяс штаблы воча.
Но тайӧ пӧпуттьӧ.
Главнӧйыс энӧ прӧзевайтӧй, кор сійӧ лӧсьӧдас кутшӧмкӧ связник пыр «Лунвыв» разведцентркӧд контакт.
Батура бӧрся кыйӧдӧм вылӧ бӧрйӧй бур уджалысьӧс, томӧс, энергичнӧйӧс, тӧлкаӧс — ӧти кывйӧн кӧ, сэтшӧмӧс, код вылӧ ті верминныд надейтчыны, кыдзи из гӧра вылӧ.
Эм тіян сэтшӧмыс?
— Эм, полковник ёрт.
Лейтенант Гойда.
— А, буретш сійӧ? — нюмъёвтіс Шатров.
Вот и бур.
Гойда выполнитас могсӧ.
Шатров видзӧдліс часі вылӧ.
— Но мый нӧ, та вылын талун и помалам.
Чукӧртчылам ещӧ ӧтчыд аски.
Сӧгласенӧсь, генерал ёрт?
КОЙМӦД ГЛАВА
Мӧд лунас майор Зубавин мукӧддырся серти водзджык чеччис вольпасьысь да заводитіс уджавны.
Сійӧ пырис кабинетас, босьтіс телефоннӧй трубка, наберитіс оперативнӧй дежурнӧйлысь номер да прикажитіс срочнӧ корны лейтенант Гойдаӧс.
Гойда?
Василь Гойда?
Буретш сійӧ, коді тӧдмаліс Кларклысь сущностьсӧ?
Вӧвлӧм пастух, коді сьывліс аслас пӧлянӧн «Верховино, свитку ты наш», «Выходила на берег Катюша», «Каховка», «Интернационал»?
Вӧвлӧм партизанскӧй разведчик, коді куим во чӧж ваяліс Батя штабӧ зэв колана сведениеяс карательнӧй эсэсовскӧй полкъяс йылысь, Асыввыв фронтлань мунӧм военнӧй эшелонъяс лыд йылысь?
Став Карпатсай пасьта нималана машинист Василь Гойда?
Да, тайӧ сійӧ.
Государственнӧй безопасность органъясӧ воис кадрӧвӧй рабочӧй, доброволец-разведчик, аслас войтырлысь интересъяссӧ сьӧлӧмсяньыс дорйысь, коді кужӧ мустӧмтны вӧрӧгӧс да побеждайтны сійӧс тышын тӧлкӧн, мудерлунӧн, выдержкаӧн, терпениеӧн, повтӧмлунӧн.
Татшӧм морттӧ оз ньӧб медся наян вӧрӧг, оз пӧръяв, оз кыскы ловушкаӧ, оз повзьӧд, оз ылӧд, оз сюй сылы сӧстӧм сьӧлӧмас честнӧй йӧзлы эскытӧм.
Кыдзи нӧ паровознӧй машинист Василь Гойда лои госбезопасностьса лейтенантӧн?
Регыд сы бӧрын, кор эрдӧдісны Кларкӧс, коді дзебсясис демобилизованнӧй Иван Белограй ним улын, Василь Гойдаӧс корисны майор Зубавин дінӧ.
Евгений Николаевич, кыдзи и пыр, встретитіс сійӧс дружескӧя нюмъялігтыр.
— Но, «дудошник», ассьыд став штатскӧй сьыланкывъястӧ сьылін?
Василь сразу гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ сылӧн партизанскӧй другыс да командирыс, но решитіс нӧрӧвитны: эз-ӧ ӧшибитчы?
— Нэм чӧж меным тырмасны штатскӧй сьыланкывъясыд, Евгений Николаевич, — падъялігтыр вочавидзис сійӧ.
Кад тэныд босьтчыны военнӧй сьыланкывъясӧ, Вася! — Зубавин пуктіс кисӧ Гойдалы пельпом вылас да ньӧжйӧник сьыліс:
...
Ме и ӧнӧдз тайӧ сьыланкывнас заводита лунсӧ.
Пушкаяс чӧв олӧны, но гуся война, Вася, оз дугдыв ни ӧти здук кежлӧ.
Ми, разведчикъяс, и ӧні воюйтам...
Василь серӧктіс:
— Евгений Николаевич, вуджӧй веськыда делӧӧ.
— Гӧгӧрвоысь!
Гойда ёрт, предлагайта тіянлы локны миянӧ служитны.
— А кыдзи нӧ менам паровозӧй, Евгений Николаевич?
Ме сэтшӧма велалі сы дінӧ, сы мында ми сыкӧд радлунъяс аддзылім!
— Вот и бур.
Миянлы буретш и колӧны сэтшӧм йӧзыс, кодъяс уна бурсӧ аддзылісны асланыс рабочӧй местаын.
Но, сӧгласен?
— Мый ті!
Тадзи вот, сразу?
— Миян делӧын пыр тадзи — решительнӧ да ӧдйӧ!
— Абу ставыс, дерт.
И тіян делӧын овлӧны ичӧт скоростьяс...
Нӧрӧвитлӧй, Евгений Николаевич, меным колӧ думыштны, сӧветуйтчыны.
— Мӧвпавны, дерт, позьӧ, а вот сӧветуйтчӧм йылысь...
Кодкӧд нӧ тэ кӧсъян сӧветуйтчынысӧ?
Ме ӧмӧй татшӧм делӧас абу тэнад медбур сӧветчик?
— Ме ӧд кӧсйылі арнас техникумӧ пырны.
Кык во лӧсьӧдчи, ті ӧд тӧданныд.
— Пыр, абу прӧтив.
Кӧть институтӧ.
Кадыс лоӧ.
— А мыйла нӧ меным сэки железнодорожнӧй техникумыс?
— Кыдзи — мыйла?
Медым лоны специалистӧн.
— А!.. Сідзкӧ, ті менӧ используйтанныд железнодорожнӧй линия кузя?
— И тайӧ и мӧд линия кузя.
Тэ быдлаын лоан ас местаад.
Василь нёровтчис диван мыш вылӧ, думыштчис.
Зубавин видзӧдіс том морт вылӧ, и сы сьӧлӧмын кыптіс тайӧ мича верховинецӧс, вӧр лэдзысьлысь пиӧс, повтӧм салдатӧс да скромнӧй труженикӧс радейтӧм.
— А мый шуас райком? — юаліс Василь.
— Райком примитіс менсьым предложениеӧс.
Василь чуймӧмпырысь видзӧдліс Зубавин вылӧ.
— А мыйла нӧ меным сразу энӧ висьталӧй?
Зубакин шпыньмуніс.
— Виччыся тэнсьыд кывтӧ.
Сӧгласен али абу сӧгласен?
Гойда звирк чеччис, кӧзырнитіс:
— Сӧгласен, майор ёрт!
Некымын лун мысти сійӧ сдайтіс паровозсӧ да железнодорожниклӧн форменнӧй обмундирование пыдди пасьталіс прӧстӧй штатскӧй костюм.
...Оперативнӧй дежурнӧй корсис Гойдаӧс.
Гойда локтіс Зубавин дінӧ унзіль на, неуна пыктыштӧм синлапъяса, мыссьӧм бӧрын васӧд на да кыдзсюрӧ сыналӧм чуба, но тӧждысяна радлан синъяса.
— Майор ёрт, лейтенант Гойда воис тіян приказание серти! — доложитіс сійӧ сибдӧмкодь гӧлӧсӧн.
Зубавин чӧла паськӧдіс пызан вылӧ Яворлысь план, карандаш йывнас индіс карлӧн войвыв юкӧнын векньыдик магистраль вылӧ:
— Кутшӧм улича тайӧ, лейтенант ёрт?
— Кировскӧй, — неуна падъялігтыр вочавидзис Гойда.
— Тэ тшӧкыда татчӧ волывлан?
— Да, пӧшти быд лун.
— Сідзкӧ, бура тӧдан сійӧс?
— Да быттьӧкӧ ог омӧля...
— Мыйӧн нӧ тӧдчана уличаыс?
Мый тэныд торйӧн коли паметяд?
— Сэні олӧ менам медся бур друг Олекса Сокач, паровозса машинист.
Кировскӧй вылын — зэв мича сквер да дзоридзаин, мадьяр фашистъяслӧн вӧвлӧм жандармерия веськӧдланін, пышйӧм капиталистъяслӧн особнякъяс...
— Ещӧ?
— Кировскӧй вылын Офицеръяслӧн керка, лётчикъяслӧн штаб, Военторг...
— Ставыс?
— Кировскӧй кузя разрешайтчӧ транспортӧн сӧмын ӧтарӧ ветлӧм.
Грузовикъяслы ветлыны запретитӧма.
Тротуарыс из плитаясысь.
Шондіа лунӧ Кировскӧй вылын уна детскӧй коляскаяс... — Сувтыштлытӧг Гойда висьталіс водзӧ: — Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, каштан улын сулалӧ шапкаа синтӧм старик.
— Синтӧм? — тэрыба юаліс Зубавин. — Шапкаа?
И тайӧ юалӧм сертиыс, гӧлӧс да чужӧм выражение сертиыс Василь Гойда гӧгӧрвоис, мыйӧн именнӧ интересуйтчӧ сылӧн другыс да начальникыс.
— Джынвыйӧ синтӧм, — стӧчмӧдіс Гойда. — Киас — шляпа.
Сійӧ новлӧдлысьтӧг локтӧ Кировскӧй вылӧ да ачыс ӧтнасӧн мунӧ гортас.
— Кӧні сійӧ олӧ?
— Явор мӧдар помын.
Буракӧ, Горнӧй улича вылын.
— Ставыс.
Испытание помасис, лейтенант ёрт!
Миян эмӧсь подувъяс подозревайтны, мый тайӧ корысьыс, кодлӧн овыс Батура, служитӧ вражескӧй разведкалы.
Миянлысь подозрение колӧ вынсьӧдны крепыд фактъясӧн.
Тайӧ делӧсӧ поручитӧма тіянлы, лейтенант Гойда.
Видзӧдӧй сы бӧрся, изучайтӧй, кодкӧд да кыдзи сійӧ кутӧ йитӧд.
Став мукӧд обязанностьясысь тіянӧс мезда.
Кывкутанныд сӧмын Батура вӧсна.
Юалӧмъяс лоӧны?
— Ставыс гӧгӧрвоана, майор ёрт.
— Сідз нин и ставыс?
Доложитӧй, кыдзи кутанныд действуйтны.
— Кировскӧй улича пельӧсын ӧти судта керкаын олӧ Олекса Сокач.
Кык ӧшиньыс буретш...
— Ставыс гӧгӧрвоана. — Зубавин кутліс лейтенантлысь кисӧ. — Результатъяс йылысь докладывайтӧй быд лун.
— Кывза.
Зубавин ордысь петӧм бӧрын Василь Гойда пыр жӧ мӧдӧдчис Кировскӧй вылӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис ньӧти повтӧг, мый Батура казялас.
Батура велаліс аддзывлыны татысь Гойдаӧс да зэв бура тӧдіс, мый татчӧ сійӧс кыскӧ Олекса Сокачкӧд дружба.
Джынвыйӧ синтӧм старик, важиник шляпа киас кутігтыр, сулаліс, кыдзи и век, пельӧсын, коръяссьӧм нин каштан пу улын сылӧн кыз ствол бердас мышнас мыджсьӧмӧн.
Пӧим рӧма дзор юрсисӧ вӧлі ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧма, мичаа сыналӧма, банбокъяссӧ да щӧкасӧ бура бритӧма.
Ён сӧнъяса мугов сьыліас вӧлі важ модаа, муртса вижӧдыштӧм чорыд воротник, кодӧс кӧрталӧма галстукӧн.
Батура вӧлі прамӧякодь нин зыртчӧм, сьӧд демисезоннӧй пальтоа, код улысь тыдаліс киссьӧм гач.
«Интеллигентнӧй» корысьлӧн маскарадыс помасьліс грубӧй киссьӧм ботинкиӧн.
Гойда воис Батура весьтӧ.
Старик чӧла вӧрзьӧдыштіс шляпасӧ: сетыштӧй пӧ, мый верманныд.
Василь гудйысьыштіс зептас, перйис эзысь сьӧм, шыбитіс сійӧс сьӧд шляпаӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Войдӧр Василь вывтісӧ эз видзӧдлывлы корысь вылӧ.
Талун старик кажитчис сылы аслыссикасӧн.
Сӧмын кык либӧ куим секунда Гойда сулаліс джынвыйӧ синтӧм дорын, но бура запомнитіс сійӧс.
Векньыдик, плавкӧс, быттьӧ лыысь вӧчӧм плеш вылас вӧлі зэвтчӧма вӧсньыдик, ни ӧти чукыртӧм, пергамент кодь виж кучик.
Гӧптассьӧм кӧсичаясас тӧдчисны лӧз сӧнъяс.
Синъяссӧ тупкӧма пыктыштӧм, синлысъястӧм синлапъясӧн.
Нырыс вӧсни, паськыд ныр розьяса.
Пыдӧ вӧйӧм кельыд банбокас тӧдчисны джуджыд чукыръяс.
Василь Гойда кежис пельӧс сайӧ да саяліс матысса подъездӧ.
Мӧдӧд судтаын, 3-ӧд номера патера ӧдзӧс дорын, сійӧ паныдасис Олекса Сокач мамкӧд, Анна Степановнакӧд, дзор юрсиа, кадысь водз пӧрысьмӧм, косіник нывбабакӧд.
Киас сылӧн вӧлі ыджыд кӧрзина.
Анна Степановна, тыдалӧ, мӧдӧдчӧма базарӧ либӧ магазинӧ.
— Видза оланныд, Анна тьӧтка!
— Видза олан, Василько!
— Кыдзи тіян дзоньвидзалунныд, Анна тьӧтка?
— Аттьӧ!
Дзурта.
А тэ кыдзи олан?
— А кыдзи овлывлӧ легинь? — Гойда молодец моз кучкыштіс морӧсас кулакнас. — Медся бура!
— Оз став легиньясыс овны сэтшӧм шудаа, кыдзи тэ... — Анна Степановна ышловзис, и сылӧн пыдӧдз вӧйӧм сьӧд синъясыс лоины шогӧсь.
Дзор юр вылас плавгӧм шаль сыръяссӧ вӧсни кос чуньяснас видлалігтыр чӧв олыштіс. — Менам Олекса — легинь жӧ, а олӧ, кыдзи шудтӧм дӧвеч, уджалӧ да нянь сёйӧ, узьӧ да лыддьысьӧ.
Кино вылӧ дугдіс ветлыны, оз гуляйт.
Весиг серавнысӧ эз кут сяммыны.
Пыр мӧвпалӧ, мӧвпалӧ...
Висьтав кӧть тэ меным, Василь: мый сыкӧд лои?
Гойда видзӧдліс пӧдса ӧдзӧс вылӧ:
— Олекса гортын?
— Командировкаын.
Войдӧрлун муніс Львовӧ.
Выль паровоз пӧлучайтӧ!
— Мый нӧ, Анна тьӧтка, верма висьтавны. — Гойда бара видзӧдліс пӧдса ӧдзӧс вылӧ. — Абу лӧсьыд вот тадзи, пос вылын сулалігӧн, сёрнитны.
Гашкӧ, патераад пыралам?
— Пырам.
Анна Степановна восьтіс ӧдзӧссӧ, лэдзис гӧсьтӧс водзвылас, пуктіс кӧрзинасӧ, пӧрччис юрсьыс шальсӧ да пуксис улӧс вылӧ.
— Но, висьтав!
Висьтав, Василько, — шуис Анна Степановна.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі муртса сибдыштӧма.
Гойда матыстчис Анна Степановна дінӧ, пуксис сыкӧд орччӧн, меліа шыльӧдыштіс сылысь шмакӧ гартӧм сук еджыд юрсисӧ:
— Энӧ тӧждысьӧй, Анна тьӧтка.
Ставыс ладмас.
— Висьтав!
— Ті, дерт, тӧданныд, — заводитіс Гойда, — мый Олекса да Терезия ёна лӧсялӧны?
Анна Степановна довкнитіс юрнас.
Сылӧн чукырӧсь паръясыс топалісны, а синъяс гӧгӧрыс ёнджыка кутісны тӧдчыны чукыръясыс.
Гойда висьталіс водзӧ:
— Радейтӧны найӧ ӧта-мӧдсӧ, Олекса да Терезия.
Ме тайӧс бура тӧда.
Зэв бура.
Сы вӧсна и тадзи шуа.
Сы вӧсна и ог эскы разнӧй сӧрӧмъяслы да лёк сёрнияслы.
— Радейтӧ кӧ Олексаӧс, мыйла петӧ верӧссайӧ эсійӧ... демобилизуйтчӧм гвардеец саяс?
Сылӧн «Победа» машина вылас ыштіс?
Орденъясыс синсӧ ёрисны?
— Мый ті, Анна тьӧтка!
Терезия абу сэтшӧм.
Ставыс тайӧ абу збыль.
Сӧрӧм.
Терезия — бур, прамӧй ныв.
Некод сылы оз ков, Олексаысь кындзи.
Сійӧ локтас Львовысь, пыр жӧ ставыс ладмас.
Вот аддзыланныд.
Энӧ эскӧй некутшӧм лёк сёрнияслы.
— Да кыдзи нӧ ме ог эскы, кор Олекса эскис?!
— Йӧй, ассьыс шудсӧ оз чувствуйт... — Гойда босьтіс Анна Степановналысь кокни кисӧ. — Анна тьӧтка, ставыс ладмас, висьтала ме тіянлы!
Энӧ тӧждысьӧй.
И огӧ кутӧй водзӧ та йылысь сёрнитны...
Ті кытчӧ мӧдӧдчинныд?
Магазинӧ?
Базарӧ?
Мунӧй, ме виччысьла тіянӧс. — Сійӧ видзӧдліс небӧгъяс тыра шкап вылӧ, паськыд лӧсьыд диван вылӧ. — Лыддьысьышта, шойччышта.
Радейта ме тіянлысь патеранытӧ, Анна тьӧтка.
Лун и вой эськӧ коллялі тані, лэдзинныд кӧ.
Анна Степановналӧн шог чужӧмыс неуна гажмыштіс.
— Мудер тэ, Василько, но... но менӧ он пӧръяв.
Мый тэ думыштін?
Мыйла тэныд ковмис миян патераным?
Висьтав веськыда.
— Висьтала!
Святӧй делӧ вылӧ, Анна тьӧтка.
Сэсся нинӧм йылысь энӧ юасьӧй.
Мунӧй!
Сійӧ отсаліс Анна Степановналы чеччыны, сетіс сылы кӧрзина, колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдз.
— Мунны кӧ кутан, эн вунӧд ӧдзӧссӧ пӧдлавны, — шуис Анна Степановна.
— Ог вунӧд.
Жырйӧ пырӧм бӧрын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны Кировскӧй вылӧ, сійӧ босьтіс небӧг, пуксис ӧшинь дорӧ да кутіс видзӧдны «интеллигентнӧй» корысь бӧрся.
Мыйла буретш татчӧ, Кировскӧй вылӧ, Офицеръяс керкалы да лётчикъяс штаблы паныд, сувтіс Батура?
Тайӧ вопроссӧ Гойда решитіс тӧдмавны мукӧдъясысь водзджык.
Вӧлі сёрмӧм тулысся шоныд луншӧр кад.
Ывлаын шонді водзын ворсісны челядь.
Сэні жӧ, гож водзас, удобнӧй скамейкаяс вылын пукалісны налӧн няняясыс.
Офицеръяс керка ӧдзӧсӧд дугдывтӧг пырисны да петісны военнӧйяс.
Челядь горзісны, сералісны, гажаа котралісны тротуар кузя, шыблалісны ӧта-мӧдыслы ыджыд резинӧвӧй мач, сьылісны, бӧрдісны, тышкасисны, миритчисны — ставыс тайӧ ньӧти эз интересуйт старикӧс, коді сулаліс каштан улын.
Сійӧ весиг ньӧтчыд эз бергӧдлы юрсӧ сылань, кӧні ворсісны челядь.
Эз видзӧдлы сійӧ и йӧз вылӧ, кодъяс локталісны базар вылысь.
Но кор сы дінті мунісны офицеръяс-лётчикъяс, сійӧ дзикӧдз вежсьыліс: бергӧдчыліс налань чужӧмӧн, кыдзи шонділань подсолнух, шляпаыс сы киын вӧрис, сӧнӧсь кузь сьылі йылас юрыс быттьӧ нюжавліс вывлань, а грубӧй ботинкиа кокъясыс терпитны вермытӧг педзисны из плитаяса тротуар вылын.
Гойдалы кажитчис, мый весиг пельясыс стариклӧн нюжӧдчисны офицеръяслань.
«Мый сыкӧд лои? — мӧвпыштіс Василь. — Виччысьӧ милӧстина?
Али видзӧдӧ офицеръяс чужӧмӧ, запоминайтӧ найӧс, кывзӧ, мый йылысь сёрнитӧны?»
Батура муніс каштанъясувса аслас местаысь сы бӧрын регыд, кор помасис обеденнӧй перерыв да кор улича вывті эз мӧдны ветлӧдлыны офицеръяс.
Кӧрт пома бедьнас из плитаясӧ котшкӧдігтыр старик мӧдӧдчис Кировскӧй кузя увлань, сэсся кежис Садовӧй вылӧ, кар центрлань.
Первой «забегаловкаыс» жӧ, кодӧс сійӧ аддзис, кыскис сылысь вниманиесӧ.
Недыр мысти закусочнӧйӧ пырис и Василь Гойда.
Сійӧ босьтіс сигарет пачка, сур кружка, бутерброд да пуксис медся ылі пызан саяс.
Старик тшӧктіс буфетчик Яковлы кисьтны кыксё грамм вина да сразу, лолыштлытӧг, закуситтӧг, юис.
— Мый, Игнат дядь, праведнӧй удж бӧрад винаыс чӧскыд? — юаліс буфетчик.
Корысь ньӧти скӧрмытӧг шуис:
— Кутшӧм менам праведнӧй удж!
Аслам вӧрӧглы ог сӧветуйт занимайтчыны татшӧм уджнас.
Татшӧмтор вылас ме решитчи сы вӧсна, мый ме дзик ӧтнамӧн, сы вӧсна, мый ме гӧль.
— Зэв тай гӧль! — серӧктіс буфетчик. — Да тэ менсьым заведениеӧс ставнас ньӧбан, окотитан кӧ?
— Эк тэ, Яков, муса вокӧй, кодлы вежалан! — Старик дӧзмӧмпырысь кучкис аслас зептӧ. — Босьт менсьым капиталӧс, вай меным ассьыд югыд синъястӧ да ассьыд комын арӧстӧ!
Но, кӧсъян, вежсям?
— Ладнӧ нин, эн ыръянит!
Ме тэнӧ сквӧзь аддза, сьӧлӧмшӧрӧй. — Буфетчик босьтіс прилавок вывсьыс ляпкыдик тарелка, пуктіс пызан вылӧ стариклы ныр улас. — Тэч ассьыд асъя кыйдӧстӧ да чӧв ов, эн норась.
Батура перъяліс зепсьыс посни сьӧм китыр бӧрся китыр.
Тарелка тырис.
Буфетчик босьтіс сійӧс, пелька шыбитіс вески вылӧ.
— Кык кило куимсё кӧкъямысдас грамм.
Кӧкъямысдасыс косьмӧм да киссьӧм вылӧ.
Сӧстӧм весыс — кык кило да куимсё грамм.
Босьтӧй тіян благороднӧй металл пыдди киссьӧм бумажкаяс. — Буфетчик, коді унакодь жӧ видліс винасӧ, пуктіс стариклы шляпаас некымын дас шайта сьӧм да шмонитігтыр грӧзитыштіс сылы чуньнас: — Кут тӧдвылад, Игнат, ме артала тэнсьыд доходъястӧ.
Регыд миллионерӧн лоан.
— Лӧсьӧдлы, сідз тэныд и эскасны! — Батура аслас аддзытӧм синъяснас видзӧдліс закусочнӧйлысь помещениесӧ. — Талун менам вердысьяслы жалованье сеталісны, вот найӧ и лышкыдӧсь вӧліны.
Аски, гашкӧ, и нянь вылӧ ог чукӧрт.
Гойда помаліс сурсӧ да решитіс, мый сэсся пукавны сылы закусочнӧйын оз позь.
Сійӧ петіс ывлаӧ, вуджис улича мӧдарладорас да пырис аптекаӧ, кытысянь тыдаліс закусочнӧйлӧн ӧдзӧсыс.
Батура петіс пивнӧйысь сӧмын рытъявылыс.
Гойда чайтіс, мый гажмыштӧм старик мунас гортас.
Эз, зумыд воськовъясӧн, аслыс туйсӧ бедьнас индаліг, сійӧ мӧдӧдчис Садовӧй кузя, кежис Кировскӧй вылӧ да сувтіс улича пельӧсӧ, шатер кодь каштан улӧ.
Квайт час бӧрын авиасоединение штаблӧн уна судта керкаысь да сы дорын матын сулалысь зданиеясысь кутісны петавны офицеръяс, кодъяс помалісны уджалан луннысӧ.
Ставныс найӧ, ӧткӧн-ӧткӧн да чукӧръясӧн, мунісны каштан дорті, код улын сулаліс корысь.
Эзысь сьӧм ӧні сӧмын шочиника усьліс сылӧн сьӧд шляпаӧ, но сійӧ терпеливӧя сулаліс да виччысис.
Часджын мысти Батура воши.
Бӧр локтіс сизим час бӧрын, Офицеръяс керкаын киносеанс заводитчытӧдз.
Сёрӧн рытнас сійӧ муніс Кировскӧй вылысь дзикӧдз.
Гойда колльӧдіс Батураӧс гортӧдзыс да бӧр локтіс Кировскӧй вылӧ.
Улича вӧлі тыртӧм, югдӧдӧма омӧля.
Василь лэптіс пинжак воротниксӧ, плеш вылас лэдзис кепкасӧ да сувтіс каштан улӧ.
«Мый сійӧ аддзӧ тасянь?» — мӧвпаліс Гойда.
Ужгородскӧй вылын кылісны туфлиа кок шыяс.
Ӧткодь шляпаяса, ӧткодь кӧсынкаяса кык ныв петісны пельӧс сайысь, ӧвтыштісны Гойда вылӧ крепыд духи дукӧн.
Найӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны, мый эз казявны Гойдаӧс, и сійӧ аслас кӧсйытӧг кыліс налысь тайнаяссӧ.
Збыльысь, тайнаясыс вӧліны ичӧтӧсь, важӧсь, на лыдысь, кодъяс овлӧны быд мортлӧн томдырйиыс: мый шуис сылы зонмыс да мый сійӧ вочавидзис, кыдзи зонмыс виччысьтӧг окыштіс сійӧс, и кыдзи сійӧ повзис, кӧсйис пышйыны, да эз вермы, кокъясыс эз кывзысьны.
Нывъяс сералігтыр саяліны пемыд скверӧ.
Гойда петіс каштан улысь.
Талун сылы тані нинӧм нин вӧлі вӧчнысӧ.
Ӧні сійӧ, буракӧ, гӧгӧрвоис, мыйла Батура асывсянь рытӧдз сулалӧ Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсын.
Лунысь лун, вежонысь вежон сы дінті мунлісны офицеръяс, и старик, сёрнияссӧ кывзігмоз, вермис кыйны сылы колана информация.
Гойда муніс Киевскӧй вылӧ, медым став йывсьыс висьтавны Зубавинлы.
Сійӧс сюся кывзӧм бӧрын майор тшӧктіс водзӧ нуӧдны наблюдение.
Мӧд лунас, водз асылын, Гойда бара локтіс аслас друг ордӧ.
Анна Степановна встретитіс сійӧс мудера шпыннялігтыр.
— Мый, локтін вӧчны вежа делӧ? — Сійӧ довкнитіс юрнас ӧшиньлань, коді видзӧдіс Кировскӧй вылӧ. — Занимайт ассьыд позициятӧ, мешайтны ог мӧд. — Плавгис важиник шоныд шаль, босьтіс кӧрзина да муніс.
Гойда восьтіс ӧшинь, ӧзтіс чигарка да кутіс виччысьны Батуралысь воӧм.
Виччысис час, мӧдӧс, а старик век эз лок.
Мыйкӧ ӧмӧй казяліс?
Дас ӧтиӧд часын крапнитіс ывла ӧдзӧс.
Воис Анна Степановна.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна, тревожнӧй.
— Но, кыдзи? — сьӧкыда лолаліг да чукырӧсь плешсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр юаліс сійӧ. — Мый тэ аддзылін пукалігад?
Не тані эськӧ колӧ тэныд лоны.
Тэнад Батураыд талун дежуритӧ мадьярскӧй вичко дорын.
— Менам Батура?
Мый ті, Анна тьӧтка! — Гойда чуймис, шӧйӧвошис да эз вермы тайӧс дзебны.
— Ладнӧ, эн ӧтказывайтчы!
Кор иностранец сетіс Батуралы милӧстина, ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мыйла тэныд ковмис миян патераным.
— Кутшӧм иностранец?
Кутшӧм милӧстина?
Анна Степановна топыда пӧдлаліс ӧшиньсӧ да киӧдыс кыскис Гойдаӧс жыр шӧрлань:
— Кывзы!..
Висьталіс сійӧ пӧся, торксялігтыр, подробностьяссӧ колялӧмӧн, но Гойда бура гӧгӧрвоис сійӧс, мый лоӧма.
Магазин, кытчӧ пырӧма Анна Степановна, протестантскӧй вичкоӧ пыранінлы воча.
Прӧдуктаяс ньӧбигӧн Анна Степановна аддзӧма витрина стеклӧ пыр Батураӧс.
Сійӧ сулалӧма папертьлӧн из плитаяс вылын киас сьӧд шляпаа.
Старик дінті мунігӧн йӧзыс кыв ни джын шутӧг, сувтлытӧг шыблалісны сылы шляпаас посни сьӧм.
И сӧмын ӧти морт, кодӧс Анна Степановна эз тӧд, дерт, абу татчӧс, абу яворскӧй, Батура весьтӧ воӧм бӧрын, видзӧдлӧма сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, лэптыштлӧма пельпомъяссӧ, мыйкӧ шуӧма да пырӧма вичкоӧ.
Тайӧ мортыс вӧлӧма иностранец кодь — кузь тушаа, дженьыд пальтоа, рогӧвӧй ӧчкиа.
Сійӧ кыскӧма ас дінас Анна Степановналысь вниманиесӧ.
Сійӧ петӧма магазинысь да пырӧма вичкоӧ.
Тӧдтӧм морт, шляпасӧ пӧрччӧмӧн да ӧдзӧс кӧсяк бердӧ нёровтчӧмӧн, сюся видзӧдалӧма прихожанаӧс да вичко пытшкӧссӧ.
Олӧма сійӧ тані регыд.
Кор петӧма вичкоысь, Анна Степановна мӧдӧдчӧма сы бӧрся.
Сылы окота лоӧма тӧдмавны, сувтлас ещӧ али оз Батура дінӧ, шуас али оз сылы мыйкӧ.
Да, бара сувтлӧма.
Гурйысьыштӧма зепъяссьыс, перйӧма дас шайта, шыбитӧма сійӧс Батуралы шляпаас да шуӧма: «Этша, но унджык ог вермы».
Батураысь кындзи, вичко дорын сулалӧмаӧсь ещӧ кык корысь.
Налы иностранец сетӧма жӧ дас шайтӧн.
Та бӧрын сійӧ петӧма улича вылӧ, кӧні сійӧс виччысис яворскӧй «Интурист» гостиницалӧн восьса машина.
Кор иностранец мунӧма, Анна Степановна веськӧдӧма ассьыс вниманиесӧ Батура вылӧ.
Кор Батура гӧгӧрвоӧма, мый сы бӧрся некод оз видзӧд, перйӧма пӧлучитӧм дас шайтасӧ, тэрыба видзӧдлӧма сійӧс да бӧр сюйӧма зептас.
Анна Степановналысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Гойда котӧрӧн тӧвзьыштіс Зубавин дінӧ.
Некымын минут мысти сійӧ вӧлі Киевскӧй вылын, МГБ яворскӧй райотделлӧн пытшкӧсса подъезд дорын.
Котӧрӧн кайис крут поскӧд мӧдӧд судтаӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, сувтіс отделса начальниклӧн пӧдса ӧдзӧс водзӧ.
Шойччыштіс, лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да таркнитіс ӧдзӧсӧ.
Кабинетын, Зубавинысь кындзи, вӧліны Гойдалы тӧдтӧм полковник да генерал Громада, кодӧс Яворын тӧдісны быдӧн.
Лейтенант чужӧм серти Зубавин гӧгӧрвоис, мый Гойда воӧма вывті важнӧй докладӧн.
— Эмӧсь выльторъяс? — юаліс сійӧ.
— Да, майор ёрт.
Разрешитӧй висьтавны?
Зубавин бергӧдчис полковниклань:
— Тайӧ буретш сійӧ...
Василий Петрович Гойда.
Тӧдмасьӧй.
— Зэв рад.
Стӧч сэтшӧм, кутшӧмӧн ме чайті сійӧс. — Полковник Шатров чорыда кутліс лейтенантлысь кисӧ.
Генерал Громада чолӧмалӧмпырысь довкнитіс Гойдалы юрнас.
Ӧчкисӧ плеш вылас лэптӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ терпитны вермытӧг виччысис выльторъяс.
Василь висьталіс, мый вӧлӧма протестантскӧй вичко паперть вылын.
Докладсӧ помалӧм бӧрын сійӧ вешйыштіс ӧдзӧслань, видзчысьӧмӧн ланьтіс.
Чӧв олісны ставӧн.
Громада скӧра куритіс каллян да думыштчӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдіс йиркӧ.
Шатров тӧждысьӧмпырысь ниртіс пыдӧсъяснас дзормӧм кӧсичаяссӧ.
Зубавин терпитны вермытӧг видзӧдлывліс то часі вылӧ, то Явор карлӧн план вылӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма пызан вылӧ.
Куимнанныс, тыдалӧ, мӧвпалісны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь, решайтісны ӧти и сійӧ жӧ задача.
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ Зубавин.
— Ме ногӧн, тайӧ Крапслӧн посол, связник, — шуис сійӧ.
— Да, лӧсялӧ, — видзчысьӧмӧн шуис генерал Громада.
— А тіян ногӧн, полковник ёрт?
— Ог тӧд, — мӧвпалігтыр вочавидзис Шатров. — Тайӧ иностранецыс кӧ — связник, то мыйла сійӧ сэтшӧм видзчысьтӧг, луншӧр-лунӧ, асьсӧ да ассьыс агентсӧ провалитӧмысь повтӧг, аддзӧдчис Батуракӧд?
— Мыйла нӧ видзчысьтӧг, полковник ёрт? — вочавидзис Зубавин. — Некутшӧм видзчысьтӧмтор абу.
Сійӧ ӧд эскӧ, мый Батураӧс ми огӧ подозревайтӧй.
И сэсся, татшӧмторйыс сэтшӧма лӧсялӧ иностранецлы: интересуйтчыны вичкоӧн, сетны милӧстина корысьлы.
Тайӧ, генерал ёрт, связник.
Ме уверен, мый милӧстинаыскӧд ӧтлаын сійӧ чӧвтіс Батуралы шляпаас и «Бизонлысь» директива.
Сійӧс гижӧма дас шайта сьӧм вылӧ сідзи, мый гижӧдыс оз тыдав.
— Да, лӧсялӧ, — сӧгласитчис Громада.
Шатров падъяліс:
— Ог тӧд.
Тіян чайтӧмъясыд вывті... кыдзи тайӧс тіянлы висьтавны... — Сійӧ друг нюмъёвтіс, — вывті прямолинейнӧйӧсь.
Менам велавсьӧма мӧвпавны осторожнӧйджыка.
Меным кажитчӧ, мый Крапс кужӧ действуйтны сюсьджыка да вернӧйджыка.
Но, надурнӧ вылад, мыйыс оз вермы лоны...
Гашкӧ, ті и правӧсь.
Вайӧ видлаламӧй менсьым сомнениеясӧс да тіянлысь убеждённостьтӧ.
— Кыдзи?
Мый ті предлагайтанныд? — Громада видзӧдліс полковник Шатров вылӧ.
— Евгений Николаевич, верминныд энӧ эськӧ ті кутшӧмкӧ бур помка улын, зэв срочнӧя, милиция пыр кутны да шобны тайӧ корысьсӧ?
— Позьӧ!
Мӧдім, Гойда ёрт!
Игнат Батура и вӧлі Джон Файнлӧн буретш сійӧ агентӧн, коді новлӧдліс великӧй мортлысь нимсӧ — «Гомер».
Сійӧ выполняйтіс сӧмын резидент Дзюбалысь заданиеяс да сӧмын сы водзын отчитывайтчис, эз тӧд Дзюбалысь ми ӧти агентӧс, и найӧ сійӧс эз тӧдны.
Сы йылысь, мый Дзюбалӧн вӧліны жӧ начальникъяс, сійӧ, дерт, гӧгӧрволіс.
Но эз тӧд, кодъяс найӧ да кӧнӧсь.
Да, сійӧ эз ёна и интересуйтчы тайӧн.
Ӧкуратнӧя снабжайтіс Дзюбаӧс чукӧртӧм информацияӧн, пӧлучайтіс сьӧм — вот и ставыс.
Дзюба пӧгибнитӧм йылысь юӧрсӧ Батура кывліс сійӧ жӧ лунас, кор «Закарпатская правдаын», происшествиеяс отделын, печатайтісны заметка.
«Гомер» эз шӧйӧвош.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дзюба кулӧм бӧрын сылӧн шпионскӧй карьераыс эз помась.
Сійӧ эскис, мый сы дінӧ Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсӧ либӧ протестантскӧй вичко паперть вылӧ коркӧ всё равно локтас Дзюбалӧн наследник да ставыс заводитчас выльысь.
И со сійӧ воис.
Сылӧн кывъясыс «Этша, но унджык ог вермы» вӧліны условнӧй сигналӧн.
Батура шляпаӧ дас шайта шыбитігӧн сійӧ вевъяліс шуны сэтшӧм выразительнӧя, тӧдтӧм йӧзлы гӧгӧрвотӧма шӧпнитны, мыйӧ велӧдӧны шпионскӧй школаясын быд разведчикӧс: «Ті назначайтсянныд «Старик» пыдди.
Инструкцияыс сьӧм вылын».
«Гомер» повзис татшӧма кыпӧдӧмысь.
Сійӧ, Батура, резидент!
Да вермас-ӧ лоны татшӧмторйыс?
Абу вын сертиыс сылы тайӧ уджыс.
Сійӧ весиг оз. тӧд бура, мый колӧ вӧчны резидентлы.
Сійӧ кужӧ бура вӧчны сӧмын ӧтитор — кывзыны, мый йылысь сёрнитӧны сы дінті ветлысь-мунысь офицеръяс.
Дась и водзӧ тадзи служитны, но резидентӧн...
Батура видліс кинас зепсьыс шпоракылысь дас шайта сьӧм: интереснӧ век жӧ, мый сэтчӧ гижӧма!
«Гомер» муртса вермис сулавны аслас пост вылын индӧм кадсӧ.
Вичко служба помасьӧм бӧрын сійӧ падъялыштіс, кытчӧ мунны, гортас али Яков ордӧ, да мӧдӧдчис Садовӧй вылӧ и пырис аслас радейтана закусочнӧйӧ Яков ордӧ.
Юис сійӧ талун быдлунъя дорысь не унджык, эз коддзы, чӧла пукаліс аслас пельӧсын и век жӧ веськаліс скандал шӧрӧ.
Гажмыштӧм кык зон кӧвъясисны сы дінӧ, дӧзмӧдісны.
Спорыс помасис тышӧн.
Воис милиционер.
Куимнаннысӧ нуӧдісны милицияӧ.
Мырддисны документъяссӧ да, допроситӧм бӧрын, висьталісны, медым сэсся эз скандалитны общественнӧй местаын, и лэдзисны.
Рытъявылыс «Гомер» вӧлі гортас.
Чрезвычайнӧй лоӧмторъяс вӧсна Кировскӧй улича вылӧ сійӧ талун решитіс не ветлыны.
Ӧшиньсӧ топыда пӧдлалӧм бӧрын сійӧ заводитіс обрабатывайтны получитӧм директивасӧ.
(Дзюба велӧдліс сійӧс гуся гижӧдӧ, кодируйтчӧмӧ да расшифровкаӧ.)
«Талунсянь, — висьталіс приказ, кодӧс вӧлі гижӧма дас шайта вылӧ симпатическӧй чернилаӧн, — ті долженӧсь выполняйтны пӧгибнитӧм «Стариклысь» функцияяссӧ.
Матысса кадӧ связнӧй ваяс радиопередатчик да ыджыд сумма сьӧм.
Виччысьӧй отсасьысьӧс — «Пастухӧс».
Обеспечитӧй надёжнӧй патераын гуся приём.
Пароль: «Дедушка, кыдзи мунны Садовӧй улича вылӧ?» — «А ті мый, абу татчӧс?» — «Абу, ме Раховысь».
Информация чукӧртӧй водзӧ.
Энергичнӧя корсьӧй местнӧй население пӧвстын мыджӧд, торйӧн нин закарпатцы пӧвстын, кодъяс тіянкӧд ӧтлаын вӧліны Лунвыв Америкаын, Австралияын.
Рӧскодъясӧн энӧ лыддьысьӧй.
Подробнӧйджык индӧдъяс сетас «Пастух».
Батура лыддис письмӧсӧ, сьӧкыда ышловзис, гыжйыштіс балябӧжсӧ да ёрччыштіс.
— Йӧйяс!
Идиотъяс!
Код пыдди ті менӧ лыддянныд?
Абу менам тайӧ делӧыс!
Майор Зубавин кабинетын заседание, кодӧс вӧлі дугӧдӧма дас кык час лунын, бӧр заводитчис нёль часын.
Зубавин пуктіс генерал Громада ныр улӧ копия приказлысь, кодӧс кырымалӧма «Кызь ӧтиӧдӧн», мӧд ногӧн кӧ «Бизонӧн».
Полковник Шатров лыддис сійӧс кык пӧв.
— Да, — мӧвпалігтыр, яндысьыштӧмпырысь шуис сійӧ, — ходыс виччысьтӧм.
Эг чйтлы да эг гадайтлы, мый «Бизон» вермас вӧчны татшӧмтор.
Мый нӧ, вайӧ татысянь и заводитамӧй, сійӧ фактсӧ тӧдвылын кутӧмӧн, мый Батура — резидент.
Коді нӧ сійӧ мортыс, коді сетіс «Гомерлы» «Лунвыв» разведцентрлысь шифруйтӧм приказсӧ, кыдзи да кытысянь сійӧ воис Яворӧ да кутшӧм сылӧн могыс?
НЁЛЬӦД ГЛАВА.
Венскӧй экспресс воис Яворӧ, кыдзи и век, водз асывнас.
Вагонъяслӧн плавкӧс вевтъяс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь, ӧшиньяслӧн зеркальнӧй стеклӧяс быттьӧ бӧрдісны, а подножкаяс вылын куйліс пассажиръясӧн лэпталӧм няйт.
Тыдалӧ, сэні, кытысь воис поезд, Дунай вадоръясын, Венаын да Будапештын, венгерскӧй Альфельд степын, шливгис-зэрис.
Кор поезд косьмис шонді водзын, контрольно-пропускнӧй пунктса пограничнӧй нарядъяс прӧверяйтісны воӧм пассажиръяслысь документъяссӧ.
Найӧ талун вӧліны унаӧн: сӧветскӧй офицеръяс да салдатъяс — отпускникъяс, кодъяс служитісны Австрияын оккупационнӧй войска группаын, зонъяс да нывъяс, кодъяс бӧр воӧны Мӧскуаӧ Римысь, кӧні мунісны гимнастъяслӧн всемирнӧй ордйысьӧмъяс, венгръяслӧн ыджыд делегация, коді муніс Китайӧ Сӧвет Союз пыр, парламентскӧй деятельяс, разнӧй канмуясса тӧргӧвӧй представительяс, дипломатъяс, кодъяс лыддьӧны бурджыкӧн поездӧн мунны самолётӧн лэбӧм дорысь, да, медбӧрын, прӧстӧ путешественникъяс, транзитнӧй туристъяс.
Бӧръяяс лыдас вӧлі и Фрэнк Билд — вӧсньыдик кузь ныр вылас сьӧкыд рогӧвӧй ӧчкиа, кузь тушаа, ветымын арӧса косіник морт.
Фрэнк Билд спокойнӧя куритіс сигарета да гажтӧма видзӧдіс ӧшиньӧд, кор прӧверяйтісны сылысь документъяссӧ.
Став тайӧ процедура чӧжыс сійӧ эз шу пограничникъяслы ни «да», ни «эг», эз видзӧдлы на пӧвстысь некод вылӧ.
Найӧ сылы быттьӧ прӧстӧ эз вӧвны.
Став пограничнӧй да таможеннӧй формальностьяс вӧчӧм бӧрын Фрэнк Билд пырис вокзалӧ, кайис коймӧд судтаӧ, кӧні вӧлі заграничнӧй путешественникъяслы гостиница, овмӧдчис удобнӧй номерӧ, мыссис душын, бритчис, вежис паськӧмсӧ.
Сӧстӧм, вӧйыштӧм банбокъясыс гӧрдӧдыштӧмаӧсь, некод вылӧ видзӧдтӧг да нинӧм казявтӧг сійӧ муніс ресторанӧ.
Сылы вайисны ветчинаа яичница, коньяк, сыр, кофе.
Сійӧ сёйис да юис тэрмасьтӧг, тарелка вылысь синсӧ вештывтӧг.
Официантлы мынтысигӧн сійӧ юаліс английскӧй кыв вылын, позьӧ-ӧ ньӧбны Яворысь англа-роча кывкуд.
Официант тӧдіс сӧмын кык английскӧй кыв: «ог гӧгӧрво».
Фрэнк Билд вуджис немецкӧй кыв вылӧ.
Официант тайӧ кывсӧ тӧдіс бура.
Да, Яворын эм зэв бур магазин, кытысь позьӧ ньӧбны и англа-роча кывкуд и уна мукӧд бур небӧгъяс.
И сійӧ абу ылын, вокзалсянь кык минут мунны, главнӧй улича вылын.
Со сійӧ, тыдалӧ весиг татысянь: кык витрина, джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧс и сы весьтын гырысь шыпасъяса гӧрд вывеска: «Книготорг».
Фрэнк Билд веськодьпырысь видзӧдліс ӧшиньӧд, сылань, кӧні вӧлі книжнӧй магазин, автоматическӧя сюйис вомас сигаретасӧ да тэрмасьтӧг чеччис.
Ресторанысь петтӧдз сійӧ ещӧ ӧтитор юаліс: кӧні позьӧ вежны суйӧрсайса сьӧм сӧветскӧй вылӧ?
Официант вочавидзис иностранецлы и тайӧ вопрос вылас.
Сідз жӧ некод вылӧ видзӧдтӧг, нинӧм казявтӧг, чорыд сьӧлӧма да йӧзӧн лыддьысьтӧм путешественник эновтіс ресторан, лэччис улӧ, муніс вестибюльті да петіс вокзалбердса площадь вылӧ, кӧні вӧліны сквер, дзоридзаинъяс, вежӧдысь газонъяс.
Обменнӧй денежнӧй пункт вӧлі сэні жӧ, площадь вылын, неыджыд керкаын.
Сэтчӧ долларъяс кольӧм бӧрын да шайтъяс пӧлучитӧм мысти Фрэнк Билд мӧдӧдчис джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧса, небӧгъяс тыра кык витринаа магазинлань.
Книготорглӧн ыджыд помещениеын уна лыда полкаяс вылын сулалісны некымын сюрс небӧг.
— О! — горӧдіс путешественник немецкӧй кыв вылын. — Кытчӧ ме веськалі?
Тіян магазиныд чуть ли не Британскӧй библиотека!
Сьӧд костюма, прӧстӧй руд галстука, сӧстӧм еджыд дӧрӧма морт меліа здоровайтчис да шыасис мича немецкӧй кыв вылын:
— Миян, дерт, абу Британскӧй библиотека кодь.
Но весиг та мында небӧгыс имеитӧ яворскӧй уджалысь йӧзлы ыджыдджык тӧдчанлун, чем Лондонса уджалысь йӧзлы Британскӧй библиотекаса уна миллион том небӧг.
— Ті абу сӧмын вузасьысь, но и агитатор! — нюмъёвтіс Фрэнк Билд.
Тайӧ вӧлі сылӧн первойысь нюмъёвтӧм сійӧ кадсяньыс, кыдзи сійӧ веськаліс сӧветскӧй му вылӧ. — Тіян эм англа-роча кывкудлӧн медбӧръя издание?
— Пӧжалуйста. — Сьӧд костюма морт босьтіс полка вылысь пемыдгӧрд переплёта кыз небӧг да пуктіс сійӧс ньӧбасьысь ныр улӧ.
— Да, тайӧ сійӧ, мый меным колӧ, — радпырысь шуис Фрэнк Билд.
Сійӧ сюйис аслас макинтош ыджыд зептӧ кывкудсӧ, лыддис колана мында шайт, нуис найӧс кассаӧ.
Вузасьысьлы чексӧ сетігӧн сійӧ топӧдліс сылысь кисӧ да шмонитӧмпырысь шуис:
— Аттьӧ тіянлы, господин агитатор. — И сэки жӧ вашнитіс: Чолӧм «Бизонсянь».
«Бизон»?.. Стойка сайын сулалысь морт шемӧсмис.
Ачыс Артур Крапс мӧдӧдӧ сылы чолӧм.
Уси дум вылас медбӧрын!
Кымын во чӧв оліс!
«Бизон» вӧлі Крыжлӧн вежай.
Кор Артур Крапс вӧлі Прагаын военнӧй атташелӧн отсасьысьӧн, сійӧ вербуйтіс Крыжӧс аслас агентӧ.
Дас квайт во сайын Крыж вӧлі рядӧвӧй агентӧн и ӧні рядӧвӧй.
А Крапс крута кыптіс вывлань.
Сёрнитӧны, сійӧ пӧ лоӧма важнӧй мортӧн, чуть ли не первой мортӧн заграничнӧй разведка штабын.
Эз весьшӧрӧ сійӧ уськӧд тӧдвылас Крыжӧс.
Эм кутшӧмкӧ ён подув.
Любомир Крыж первой воясас жӧ сы бӧрын, кор Карпатсай ӧтлаасис Сӧветскӧй Украинакӧд, вӧчис уна ценнӧй услуга аслас кӧзяевалы.
Став шедӧдӧм сведениеяссӧ сійӧ висьтавліс резидент Дзюбалы, а сійӧ ысталіс найӧс водзӧ.
Крыж имеитліс делӧ сӧмын Дзюбакӧд.
Неважӧн сійӧ тӧдмаліс газетысь, мый Дзюба усьӧма пропастьӧ.
Крыж эскис, мый резидент эз случайнӧ пӧгибнит: кодлыкӧ ковмӧма, медым Дзюба пӧгибнитіс.
Дзюба пӧгибнитӧм бӧрын первойя лунъясас Крыж радуйтчис, мый сійӧ друг лои свободнӧй.
Ӧні сылы нинӧм повны аслас олӧм вӧсна — кулӧм мортыд оз вузав.
Но коли некымын вежон, и Крыжлы Дзюбатӧг, сылӧн сьӧмтӧг лои гажтӧм.
Сійӧ велаліс гуся заработок щӧт весьтӧ мичмӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Крыж эз ӧтчыд майшасьлы воштӧм доход йылысь.
И вот сылы бара вайис тайӧ доходсӧ «Бизонсянь» тайӧ чолӧмыс.
Сӧмын ӧмӧй чолӧм?
Сэтшӧм этша?
Абу, должен лоны мыйкӧ ещӧ.
Крыж муртса бледӧдыштіс, дзормыны заводитӧм кӧсичаясас чепӧсйис ньылӧм; сійӧ лачаӧн да полігтыр видзӧдіс иностранецлы мышкас.
Оз ӧмӧй сэсся сійӧ нинӧм висьтав сылы?
Фрэнк Билд, кывкудсӧ листайтігмоз, тэрмасьтӧг муніс ӧдзӧслань, эз интересуйтчы, мый чувствуйтӧ ӧні сылы дӧверитӧм агент «Бизонлӧн».
Сійӧ кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ, кӧсйис нин петны магазинысь, но друг крута бергӧдчис да бӧр локтіс прилавок дорӧ.
— Кывзӧй, — шуис сійӧ да шыбитіс прилавок вылӧ кывкудсӧ, — тайӧ экземплярыслӧн эм брак: кусыньтчӧм да омӧля вундалӧм листбокъяс.
Крыж извинитчис, падъялігтыр корсис кывкудлысь мӧд экземпляр, коді воис сьӧлӧм вылас чиг ньӧбасьысьлы.
Бракуйтӧм небӧг сетігӧн Фрэнк вашнитіс: «Видзӧдлӧй 219».
Сэки жӧ сійӧ пуктіс прилавок вылӧ лайковӧй перчатка, кытчӧ вӧлі мыйкӧ сюялӧма, да сюся индіс сы вылӧ синъяснас.
Крыж пыр жӧ лэдзис «пӧсылкасӧ» прилавок улӧ.
Ньӧбасьысь сулаліс кассиршалы мышкӧн, тупкис аснас вузасьысьӧс, и кассирша нинӧм эз вермы аддзыны.
— Вот ӧні мӧд делӧ, — шуис Фрэнк Билд да дзебис кывкудсӧ макинтош зептас. — Аддзысьлытӧдз.
Кассирша дінті мунігӧн сійӧ лэптыштіс шляпасӧ, копыртчыліс сылы...
Час мысти Фрэнк Билд, коді выполняйтіс «Лунвыв» разведцентрса связниклысь функцияяс, паныдасис и мӧд агенткӧд — «Гомеркӧд».
«Бизонлысь» ӧти и мӧд заданиеяс сійӧ пӧртіс олӧмӧ старательнӧя, примитіс предосторожностьлысь да маскировкалысь став мераяс.
Сійӧ эз тӧд, мый первой агентыс назначайтсис яворскӧй резидентӧн серьёзнӧя, а мӧдыс сӧмын фиктивнӧя, сӧветскӧй разведкаӧс пӧръялӧм могысь.
«Гӧраясын тулыс» операцияын сомнительнӧй агент «Гомер» сідзи и шусис: приманка.
Нинӧм мӧдтор сысянь эз и виччысьны.
Мед кыскас кутшӧмкӧ кад кежлӧ сӧветскӧй разведкалысь ас дінас ыджыд внимание.
Бӧрынджык государственнӧй безопасность органъяс, дерт, гӧгӧрвоасны ассьыныс ӧшыбкасӧ, но лоӧ сёр нин: «Гӧраясын тулыс» операция лоӧ помалӧма.
Тадзи мӧвпаліс «Бизон».
...Мыйӧн сӧмын пӧдлассис иностранец бӧрся «Книготорглӧн» ӧдзӧсыс, кассирша котӧрӧн петіс аслас стекляннӧй будочкаысь да заводитіс атакуйтны Крыжӧс.
Сійӧ окотапырысь висьталіс кассиршалы, но, гӧгӧрвоана, эз ставсӧ сійӧс, мый йылысь сёрнитіс ньӧбасьыськӧд.
Кассирша бӧр пырис стекляннӧй будкаӧ.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын Крыж перйис англа-роча кывкуд, кодӧс вежис связник, ӧкуратнӧя нетшыштіс 219-ӧд листбок да сюйис зептас.
Рытнас, гортас воӧм бӧрын, сійӧ занавесаліс ӧшиньсӧ, перъяліс перчаткиысь, мый сылы сетіс «Бизонсянь» представитель.
Тайӧ вӧліны гырысь купюраяса выль долларъяс.
Крыж лыддис найӧс, дзебис.
Сэсся перйис гуся местаысь югыд жидкость тыра флакон, видзчысьӧмӧн проявитіс сійӧс, мый вӧлі гижӧма кывкуд лист бок строкаяс костӧ.
Крыжӧн расшифруйтӧм инструкцияыс эз вӧв кузь.
47-ӧй номера агентлы, кодлӧн нимыс «Крест», тшӧктӧма срочнӧя заводитны дугӧдлӧм удж, но сійӧ эз нин вӧв рядӧвӧй агент, кыдзи войдӧр, а яворскӧй резидент.
Гуся письмӧыс помасис татшӧм кывъясӧн: «Матысса кадӧ тіян дінӧ локтас «Черногорец».
Обеспечитӧй сылы тіян керкаын надёжнӧй убежище.
Пӧртӧй олӧмӧ сылысь став индӧдъяссӧ.
«Бизон».
Любомир Крыж ещӧ и ещӧ лыддис инструкциясӧ.
Резидент!
Татшӧм ёна кыпӧдӧмыс шемӧсмӧдіс сійӧс.
Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны?
Мыйла сійӧс дыр видзисны бокын, мыйла ӧні, кор медся этша позьӧ вӧлі виччысьны «Бизонсянь» бур вӧчӧм, сійӧс выдвигайтӧны резидентӧн?
Лоӧ-ӧ тайӧ, мый сійӧс испытайтісны да аддзисны, мый сійӧ туяна татшӧм дӧвериеыслы?
Али сӧмын сы вӧсна, мый ӧні Яворын абу туянаджык кандидатура?
«Бизонлы» служитан вояс чӧжӧн Любомир Крыж унаысь гӧгӧрволіс, мый тешкодь виччысьны кӧзяинсянь ыджыд справедливость.
Пока сеталан ценнӧй сведениеяс, кодъясӧс судзӧдӧма ассьыд олӧмтӧ жалиттӧг, тэ колан, пӧлучайтан сьӧм.
Кытчӧдз эн сюр, кытчӧдз тэнӧ эз туявны разведчикъяс, кытчӧдз тэ абу опаснӧй резидентлы, тэнӧ видзӧны да лелькуйтӧны тэнад гуся другъясыд.
И найӧ жӧ мӧдӧдасны тэнӧ мӧдаръюгыдас, тэ кӧ вӧчан ӧшыбка.
Сідзкӧ, тӧлкӧн кӧ мӧвпавны, резидентӧ пуктӧм — абу сійӧс, Крыжӧс, торъя уважайтӧм, а быть коланлун, коді лои Дзюба пӧгибнитӧм бӧрын.
Кӧть кыдзи-а, «Крест» век жӧ вӧлі рад, мый явитчис «Бизон», мый бара сы зептӧ кутасны визувтны сюрсъяс.
Выль положение сетас ыджыд выгӧдаяс.
Кыдзи нӧ, резидент!
Крыж кыдзи важся агент, коді вӧлі Дзюбалӧн матысса мортӧн, зэв бура тӧдіс резидентлысь обязанностьяссӧ.
Сӧмын ӧтнас резидент стӧча тӧдӧ, кодлы служитӧ да кӧнӧсь сылӧн кӧзяеваыс.
Сӧмын сылы воӧны инструкцияяс, кодъясӧс мӧдӧдӧма граница вомӧн специальнӧй связниккӧд либӧ радио пыр.
Резидент вербуйтӧ агентъясӧс, инструктируйтӧ найӧс да, кыдзи аслыс окота, мынтысьӧ налӧн услугаясысь.
Резидент тӧждысьӧ сы йылысь, медым найӧ эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, олісны скромнӧя, эз кыскыны ас дінаныс безопасность органъяслысь лишнӧй внимание да подозрениеяс.
Резидент вештӧ аслас туй вылысь найӧс, кодъяс лоӧны опаснӧйӧсь сылӧн, резидентлӧн, олӧмлы.
Сійӧ, резидент, «ноксьӧ» вербуйтӧмаяскӧд, велӧдӧ найӧс ставас сыӧ, мыйӧ аслас кадӧ велӧдлісны сійӧс: кыйны больгысьяслысь интереснӧй сведениеяс, кывзыны секретъяс, гусявлыны омӧля видзан документъяс.
Резидентлӧн гуся местаясын видзсьӧны оружие, ёна действуйтысь ядъяс, радиопередатчик, уна сьӧм, симпатическӧй чернила, инструментъяс да материалъяс, кодъяс отсӧгӧн позьӧ вӧчны паспорт, служебнӧй удостоверение.
Резидент лӧсьӧдӧ гуся патера — налы оланін, кодъясӧс мӧдӧдасны граница сайысь, и налы, кодъясӧс колӧ мӧдӧдны бӧр, кордон сайӧ.
Сӧмын резидент ысталӧ ассьыс агентъяссӧ сійӧ либӧ мӧд важнӧй объектъяс вылӧ.
Резидент «уджын» медся сьӧкыдыс да опаснӧйыс — агентура вербуйтӧм.
Провалитчан первойя жӧ мортсӧ вербуйтігӧн, тэнад шефыд кӧ эз велӧд тэнӧ аддзыны йӧзлысь слабинъяссӧ да эз вӧч тэнӧ «йӧзлысь душаяс кыйысьӧн».
Атакуйт тэӧн бӧрйӧмаясӧс веськыда, побеждайт быдпӧрйӧ.
Джынвыйӧ победа, удайтчытӧм атака — тэныд пом.
Крыж думнас войбыд велӧдчис аслас выль положениеӧ, войбыд мӧвпаліс, арталіс, кыдзи, кор да мыйсянь именнӧ сылы заводитны.
Крыж медводз решитіс лӧсьӧдны зумыд фундамент аслас резидентскӧй существование улӧ.
Сійӧ кутіс корсьны аслыс надёжнӧй отсасьысьясӧс, кодъяс вермасны вӧчны «Бизонлы» тӧдчана пӧльза.
Ассьыс сё гӧгӧр яворскӧй тӧдсаясӧс, другъясӧс да приятельясӧс лыддьӧдлӧм бӧрын выль резидент сувтіс ӧти морт вылӧ, коді вӧлі бура тӧдса Яворса олысьяслы, — Марта Стефановна Лысак вылӧ.
Марта Стефановна чужліс Дунай вадорын, Будапештын, места вылас ӧшйытӧм коммерсант семьяын.
Ичӧтдырйиыс оліс Войвыв Трансильванияса ӧти горнӧй карын.
Велӧдчис словацкӧй Братиславаын.
Верӧссайӧ петіс Юрий Лысак сайӧ да Яворын чужтіс сылы Андрей пиӧс.
Марта Стефановна дыр кад оліс румынъяс да чехъяс пӧвстын, украинечьяс да немеч-колонистъяс, медсясӧ тӧргӧвечьяс пӧвстын, и та вӧсна сійӧ кокниа сёрнитіс налӧн кывъяс вылын, велаліс налӧн привычкаясӧ, босьтіс вкусъяссӧ.
Муніс кӧ эськӧ сійӧ ӧні Румынияӧ, сійӧс эськӧ лыддисны румынкаӧн.
Будапештын либӧ Дебреценын сійӧ эськӧ эз жӧ шӧйӧвош.
Эз омӧля овмӧдчы сійӧ и Яворын.
Марта Стефановнаӧс бура тӧдісны карса став модницаясыс, коді эз кӧсйы сулавны ӧчередьын, медым ньӧбны дефицитнӧй галантерея, китайскӧй шӧвк, венгерскӧй либӧ болгарскӧй ыж ку, кодӧс вӧчӧма замша моз.
Марта Стефановна вӧлі портнихаӧн да, сыысь кындзи, вермис отсавны ньӧбны да вузавны любӧйтор.
Сійӧ чукӧртіс карысь став выльторъяссӧ да сплетняяссӧ.
Сійӧ жӧ и паськӧдліс найӧс быдлаӧ.
Вот тайӧ Марта Стефановнасӧ и решитіс Крыж медся дженьыд кадӧн вӧчны аслас агентӧн.
Сьӧм дінӧ горшлун, пӧръясьӧм, лицемерие, уна рӧма тряпкаяс радейтӧм, йӧз щӧт весьтӧ чӧскыда сёйны да юны велалӧм, йӧз позйын кӧк моз овны велалӧм: талун — венгерскӧйын, аски — словацкӧйын, аскомысь — немецкӧйын, спекулянтлӧн да авантюристлӧн кодь пельклун, дасьлун сатшкысьны горшас быдӧнлы, коді усьласьӧ сылӧн личнӧй благополучие вылӧ, — став тайӧ качествоясыс вӧліны Марта Стефановналӧн, и тайӧ кокньӧдіс Крыжлысь сьӧкыд могсӧ.
Сы могысь, медым вӧчны Марта Стефановнаӧс ас мортӧн, мӧд ногӧн кӧ заставитны сознательнӧя служитны аслыс, а сідзкӧ и «Бизонлы», разидентлы колӧ вӧлі вӧчны неуна: кыйны сійӧс кутшӧмкӧ самӧн, кодӧс самалӧма мича вугыр йылӧ.
Ӧти апрелься рытӧ, книжнӧй магазинын удж помалӧм бӧрын, Любомир Васильевич Крыж мӧдӧдчис Железнодорожнӧй улича вылӧ, сылӧн медся ылі помас, кӧні оліс Марта Стефановна.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі бура гладитӧм, ни ӧти пятнатӧм сьӧд костюма, лым кодь еджыд дӧрӧма, новлыштӧм нин, но шогмана на велюрӧвӧй шляпаа да кыз пӧтшваа ботинкиа, кодӧс вӧлі вӧчӧма на важ кадӧ аргентинскӧй буйволлӧн грубӧй кучикысь, коді эз пов ни ваысь, ни лымйысь, ни шондіысь.
Веськыд киас Крыж кутіс неыджыд чемодан.
Сійӧ муніс улича сыладорӧдыс, кӧні торъя пашкыра вӧліны пуяслӧн да кустъяслӧн ув-вожъясыс.
Лючки-ладнӧ, ас дінас внимание кыскытӧг, Крыж воис Железнодорожнӧй улича помӧ, Марта Стефановналӧн гӧрд вевта кирпичнӧй керка дорӧ.
Став ӧшиньяссӧ вӧлі топыда тупкӧма брӧвъясӧн, некутшӧм костӧд эз писькӧдчы югӧр.
Крыж эз шемӧсмы.
Сійӧ матыстчис дзиръя дорӧ, личкыштіс сы вылӧ пельпомнас.
Игана.
Мый нӧ вӧчны?
Йиркӧдчыны дзиръяӧ абу окота — кыласны суседъясыс.
Крыж вуджис потшӧс вомӧн да видзчысьӧмӧн таркнитіс ӧшиньӧ.
Коли минут, мӧд; некод эз шыась.
Крыж терпеливӧя виччысис.
— Коді сэн? — медбӧрын кыліс ньӧжйӧник юалӧм.
Сійӧ кыліс эз ӧшиньладорсянь, а дворсяньыс.
Крыж бергӧдчис.
Гежӧдик кодзувъяса рытъя енэжлӧн сьӧд фон вылын, ёсь йывъяса топыд забор вомӧн сійӧ аддзис кодлыськӧ сьӧд, квадратнӧй юр.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын тӧдіс Марияӧс, Марта Стефановналысь компаньонкасӧ да прислужницасӧ, неважӧнся манашкаӧс: сылысь мел кодь еджыд чужӧмсӧ, юр вылас аслысногӧн плавгӧм шальсӧ.
Мария сулаліс забор сайын мыйкӧ джуджыд вылын да сюся видзӧдіс сёрмӧм гӧсьт вылӧ.
— Восьты, вежа Мария, тайӧ ме, — ньӧжйӧник шыасис Крыж.
— Коді тайӧ?
— Сійӧ, коді радейтӧ тэнӧ.
— А, тайӧ ті? — Мария шытӧг саяліс забор сайӧ.
Здук мысти дзиръя воссис, и улича вылӧ петіс вуджӧр кодь кокни да сьӧд паськӧма Мария.
— Бур рыт, пан Любомир!
Ті талун сы дінӧ, кодӧс радейтанныд, али сы дінӧ, кодӧс уважайтанныд? — шмонитӧмӧн юаліс сійӧ.
— Кыкнан дінас ӧтпырйӧ.
Марта гортын?
— Гортын.
Пырӧй.
— Ӧтнас али заказчицаяскӧд?
— Заказчицаясӧс ми принимайтам сӧмын луннас, а рытнас миянӧ ёнджыкасӧ заказчикъяс пыравлӧны. — Мария серӧктіс да котӧртіс пемыдас.
«Висьтавны кӧзяйкаыслы», — гӧгӧрвоис Крыж.
Тӧдса трӧпаӧд, кодӧс вӧлі вольсалӧма кирпичӧн, сійӧ прӧйдитіс двор вомӧн, кайис кильчӧ вылӧ.
Югыд биысь синсӧ читкыралігтыр Крыж восьтіс прихожӧй ӧдзӧс да веськыда зурасис Марта Стефановнакӧд.
Тайӧ вӧлі зэв тӧдчана нывбаба: ыджыд тушаа, кыз, мугов чужӧма, сук синкымъяса да гырысь цыганскӧй синъяса.
Сьӧд юрсиа юрсӧ вӧлі гартыштӧма разнӧй рӧма шерстянӧй материеӧн, коді тані, Закарпатьеын, шусьӧ тюрбанӧн.
Парсӧ вӧлі зэв ёна краситӧма.
Зӧлӧтӧй исергаяс бовъялісны пельясас.
Чуньясас пысавлӧма чунькытшъяс.
Веськыд киса певйыс да водз чуньыс вӧліны вижӧсь — сигарета радейтӧмлӧн признак.
Синмӧ шыбитчан платтьӧ — лӧз фон вылын гырысь вишняяс, — гӧрд туфли да сьӧд коклябӧра чулки помалісны сылысь нарядсӧ.
— Бур рыт, Марта! — Крыж ӧкуратнӧя пуктіс чемодансӧ прихожӧй пельӧсӧ, ньӧжйӧник матыстчис кӧзяйка дінӧ да, тэрмасьтӧг, юрсӧ копыртыштӧмӧн, инмӧдчыліс кӧдзыд паръяснас Марта киӧ.
— А, Любомир! — кыз, пӧшти мужичӧйлӧн кодь гӧлӧсӧн шуис кӧзяйка.
Сылӧн гӧрд вомыс паськаліс пельясӧдзыс, нетшкӧм синкымъясыс лыбисны плешӧдзыс, а сьӧкыд исергаясыс дзирдыштісны ӧшкамӧшка рӧмӧн да кутісны качайтчыны маятник моз. — Мария, кӧні миян важся винаным?
Вай, тэрыба!
И ужын лӧсьӧд...
Часджын мысти Крыж, крахмалитӧм ыджыд салфеткаӧн морӧссӧ бура тупкӧмӧн, пукаліс пызан сайын Марта Стефановналы воча да багатырскӧй аппетитӧн сёйис гортса калбас, перечалӧм венгерскӧй салӧ, ярославскӧй сыр, яичница, юис медбур закарпатскӧй вина да кокниа сёрнитіс гӧрдӧдыштӧм кӧзяйкакӧд.
Кыдзи важся друг, код водзын пыр, любӧй кадӧ лунын и войын восьса кӧзяйкалӧн ӧдзӧсыс, Крыж кадысь кадӧ окыштліс Марта Стефановналысь кисӧ да бара спокойнӧя водзӧ ужнайтіс.
Кадыс матысмис войшӧрлань.
Мария идраліс пызан вылысь дозмук да чӧла мӧдӧдчис узьны аслас пельӧсӧ.
Сёйӧм бӧрын Крыж веськӧдіс ассьыс вниманиесӧ вина вылӧ: дугдывтӧг содталіс аслас бокалӧ да Марта Стефановна бокалӧ.
Сійӧ эз ӧтказывайтчы, юис сы мында жӧ, мыйта и Крыж.
Татшӧм ногӧн сійӧс дасьтӧм бӧрын Крыж решитіс заводитны делӧсӧ.
— Марта, менам эм тэныд ыджыд-ыджыд сюрприз, — шуис сійӧ.
— Со кыдз! — чуймис кӧзяйка: сылӧн другыс некор на ӧнӧдз эз лӧсьӧдлы сылы некутшӧм сюрпризъяс, ни ыджыдӧс, ни ичӧтикӧс. — Интереснӧ, кутшӧм нӧ?
Муртса довъялыштігтыр Крыж мӧдӧдчис прикожӧйӧ.
Вайис сэтысь неыджыд чемодан.
Пуктіс сійӧс пызан помӧ, тапнитіс кипыдӧснас вевтас:
— Уна-ӧ сетан, Марта, сыысь, мый эм тайӧ ящикас?
— А мый сэні?
Небӧгъяс?
— Абу.
Куим сюрс сетан?
Но, видзӧдлытӧг?
Марта Стефановна дзугис аслас войся гӧсьтлысь юрсисӧ, лапкӧдыштіс сылы гӧрдӧдыштӧм банбокас:
— Мыйла тэныд сюрсъясыс, Любомир?
Челядь тэнад абуӧсь, гӧтыр абу жӧ, пӧдругаыд тэнад ыргӧн грӧш дон оз сулав.
Кузь кудйӧ сьӧмтӧ сюялан, да?
— Марта, медбӧръяысь юала: сетан куим сюрссӧ?
Вай, пока абу на сёр.
Кор восьта чемодансӧ, унджык кора.
— Да мый сэні сэтшӧмыс? — Марта Стефановна медбӧрын серьёзнӧя, тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс чемодан вылӧ.
Сылы лои зэв окота тӧдмавны, мый сэні.
— Но, видзӧдлытӧг!
Али восьтыны?
— Видзӧдлытӧг! — шуис Марта Стефановна.
Сійӧ радейтліс рискуйтны.
Да и кыдзи он рискуйт, кыдзи он пукты куим сюрс Любомир Крыж вылӧ, сы сьӧлӧмлы муса морт вылӧ?
Вот эськӧ код сайӧ петны верӧссайӧ!
Дюжина куим кымын жӧник талялісны сы керка дінӧ туйсӧ — ставныслы ӧткажитіс.
А Любомирӧс ачыс мырдӧн корлывліс, ачыс асьсӧ сылы гӧтыр пыдди видзис — оз босьт, гордӧй.
Видліс и мудеритны: он кӧ кӧсйы гӧтрасьны, эн и волывлы, эн гудырт сьӧлӧмӧс.
Эз повзьы, дугдіс волывлыны.
Ёна ковмис кевмысьны, мед бӧр кутіс волывлыны.
Но кутіс волыны Железнодорожнӧй вылӧ пыр гежӧдджыка и гежӧдджыка.
Но кутшӧм сійӧ вӧлі виччысяна, дона гӧсьтӧн, кор воліс.
Марта Стефановна восьтіс камодсӧ, перйис куим пачка сьӧм, кодъяс куйлісны прӧстыняяс улын, шыбитіс найӧс пызан вылӧ.
Крыж ӧкуратнӧя тэчис сё шайта комын бумажка да сюйис пинжак зептас.
— Да восьты нин ассьыд проклятӧй чемодантӧ, эн мучит! — кевмысис Марта Стефановна.
Ичӧтик ключӧн, коді ӧшаліс Крыжлӧн кузь цепочка йылын, сійӧ тэрмасьтӧг восьтіс чемодан томанъяс.
Кутчысис вевтас да видзӧдліс аслас пӧдруга вылӧ:
— Марта, он пов синтӧммӧмысь?
Кунь синтӧ.
— Да но нин!..
Марта Стефановна мыйвынсьыс нетшыштіс чемодан вевтсӧ да аддзис выль, ворсан карті моз разӧдӧм, мича бумажкаяс, кодъяс вылын вӧлі литографируйтӧма важногӧн сыналӧм юрсиа, бакенбардъяса, олӧма мужичӧйӧс.
Тайӧ вӧлі сьӧм.
И эз кутшӧмкӧ, а буретш сійӧ, кодъясӧс Марта Стефановна лыддис настӧящӧйӧн, буретш сійӧ, коді сылы ёна коліс.
Тайӧ вӧліны долларъяс.
Найӧ куйлісны чемоданын топыда тэчӧм небӧгъяс вылын, и сьӧмыс кажитчис уна, уна, чемодантырыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, синсӧ лапнитлытӧг, кельдӧдӧмӧн, видзӧдіс Марта Стефановна татшӧм озырлун вылас и эз эскы аслас синъяслы.
— Долларъяс?
Уна? — тшӧкъялігтыр вашнитіс сійӧ да повзьӧмпырысь нисьӧ радлігтыр видзӧдліс Крыж вылӧ.
— Настӧящӧй, но абу сы мында, мыйта тэ чайтан. — Крыж чукӧртіс сьӧмсӧ пачкаӧ.
Долларӧвӧй бумажкаяссӧ карті моз тасуйтігӧн сійӧ шпыньмуніс: — Аддзан, абу нин сэтшӧм уна, но и абу этша.
Капитал!
Босьт да помнит менсьым лышкыдлунӧс!
Босьт!
И некодлы эн висьтав, ни Мариялы, ни весиг меным, кытчӧ тэ найӧс дзебан.
Мед куйлӧны, виччысьӧны ассьыныс чассӧ.
На!
Марта Стефановна ыджыд радлунӧн видзӧдіс океансайса сьӧм вылӧ, кодӧс сюйис сылы дрӧжжитысь киясас Крыж.
Быттьӧкӧ сылы быдмисны бордъяс.
Сьӧм дукысь бергаліс юр.
Кӧть и бумажнӧйӧсь, найӧ зильгисны сылы сӧстӧм зарни моз.
Немӧйӧсь, кокньыдикӧсь, найӧ сьылісны Марта Стефановналы медся нежнӧй сьыланкывсӧ.
Веситны позьтӧмӧсь, кодъяс вермӧны и вӧйны и биын сотчыны, найӧ кӧсйисны лоны Марта Стефановналы Нойлӧн ковчегӧн, лючки-ладнӧ нуӧдны сійӧс олӧмыслӧн став нелючкияс пыр, выль войналӧн би да ва пыр, став денежнӧй реформаяслӧн ем пыс пыр.
Рудоватӧсь, вид сертиыс скромнӧйӧсь, налӧн вӧлі чудовищнӧй вын: пӧдтісны Марта Стефановналысь милиция, следователь да суд водзын став полӧмъяссӧ.
Да, сійӧ пыр жӧ, мыйӧн сӧмын аддзис долларъяссӧ, решитіс, мый босьтас найӧс.
Оз, оз, сійӧ нинӧмысь нин оз торйӧдчы накӧд!
Эм налы зэв надёжнӧй места: гу, кодӧс кодйӧма виноградникын.
Найӧ веськаласны сэтчӧ жӧ, кӧні куйлӧны сылӧн вит доллараясыс, дас доллараяс да весиг четвертнӧйяс.
Кутшӧм сьӧкыда чукӧртіс Марта Стефановна сьӧд биржа вылын войнабӧрса первой воясӧ став тайӧ долларӧвӧй озырлунсӧ!
И сэтшӧм кокниа веськалісны сы киӧ Крыжлӧн тайӧ долларъясыс!
Но та вӧсна ӧмӧй найӧ лоӧны сылы мукӧдъяс дорсьыс омӧльджыка мусаӧсь?
Оз!
Аслас рӧднӧй пи Андрей йылысь сійӧ кутас мӧвпавны этшаджык, важ модаа мужичӧй портрета тайӧ бумажкаяс дорсьыс.
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
Немӧймин радыдла? — югыд вина бокалысь юышталігмоз серамсорӧн юаліс Крыж.
Марта Стефановна эз аслас кӧсйӧм ради, а прӧста сідзи, модавылас лыддис коланаӧн неуна чегъясьыштны.
— Любомир, кытысь тэныд долларъясыс? — юаліс сійӧ да видзӧдліс тупкӧса брӧвъяса ӧшиньяс вылӧ.
— Воддза олӧмысь, — веськодьпырысь вочавидзис Крыж.
— Но ӧд найӧ дзик выльӧсь!
— Но, сідзкӧ, выль олӧмысь.
— Любомир, ме серьёзнӧя юала.
Любомир сувтіс, кытшовтіс пызан гӧгӧр, пуктіс кисӧ аслас пӧдругалы пельпом вылас, шмонитӧмпырысь читкыртіс синпӧвсӧ:
— Марта, ме серьёзнӧя жӧ тэныд висьтала: босьт да нинӧм эн юась.
— Да, но ме...
— Марта, енсьыс пов! — кыпӧдіс гӧлӧссӧ Крыж. — Казьтышт, коді тэ водзын сулалӧ!
Ме ӧд, мича дамаӧй, сквӧзь тэнӧ аддза.
Ме важысянь тӧда, мый тэ ньӧбалін долларъяс, мый найӧс видзан... кыдзи и ме и ставныс миян кодьясыс...
Видзан сэк кежлӧ, кор... ӧти кывйӧн кӧ шуны, тэныд ставыс гӧгӧрвоана.
Дзеб найӧс ылӧджык да тӧд, мый ме некор эськӧ эг торйӧдчы накӧд, эз кӧ ковмыны шайтъяс.
Со кутшӧма колӧны! — шуис сійӧ да кипыдӧс дорышнас кучкыштіс голя петукас, коді чурвидзис лым кодь еджыд воротник увсьыс. — Босьт да дзеб!
Но, а ӧні кад узьны, Марточка.
Талун изменита аслам уна вося привычкаяслы да кольчча узьны тэ ордӧ.
Спокойнӧя узьны!
Сійӧ прӧщайтчӧм могысь окыштіс кӧзяйкалысь кисӧ, паськыда очсыштіс, пӧрччис пинжаксӧ да тэрмасьтӧг кутіс разьны галстуксӧ.
Мый колис вӧчны Марта Стефановналы?
Сійӧ лыддис, мый сылы выгӧднӧджык пӧкӧритчыны.
Сійӧ нюмъёвтіс да меліа кӧритыштіс Крыжӧс:
— Кутшӧм тэ абу варов, Любомир!
Кымын во дружитам, и тэ ньӧтчыд эн висьтавлы, мый тэнад эмӧсь татшӧм ценностьяс!
— «Ньӧтчыд»!
Менам положениеын, донаӧй, ӧтчыд кӧ ӧшибитчан, капут.
Ме унатор йылысь ог вермы висьтавны.
А тэ, Марточка, быдторйӧн бур, но кывйыд...
— Эн пов, — такӧдіс Крыжӧс кӧзяйка, — тэнад козин йылысь некод оз тӧдмав.
— Кутам надейтчыны.
Вольсав меным сэтчӧ. — Сійӧ довкнитіс юрнас жырлань, коді вӧлі орчча сійӧ жырйыскӧд, кӧні Марта Стефановна принимайтліс ассьыс заказчицаяссӧ.
Железнодорожнӧй улича помын сулалысь гӧрд черепица вевта кирпичнӧй керкаын олысьяс унмовсисны.
Асылӧдзыс тані эз ло нинӧм, мый эськӧ кыскис ас дінас внимание.
Марта Стефановна услугаясӧн пӧльзуйтчысь яворскӧй модницаяс лыдын вӧліны кык категорияа нывбабаяс, сідз шусяна «восточницаяс» (Марта Стефановналӧн классификация), мӧд ногӧн кӧ найӧ, кодъяс воисны татчӧ канмуса асыввыв районъясысь Закарпатьеӧс Украинакӧд ӧтлаӧдӧм бӧрын, да «западницаяс» — Яворса кӧреннӧй олысьяс.
И ӧтиясыс и мӧдъясыс вӧліны разнӧйӧсь асланыс состав серти.
Мӧд категорияын, «западницаяс» категорияын, унджыкыс вӧліны Марта Стефановналӧн важся заказчицаяс — яворскӧй врачьяслӧн, профессоръяслӧн, предприятиеясса директоръяслӧн да главнӧй инженеръяслӧн, актёръяслӧн да музыкантъяслӧн гӧтыръяс да гӧтыръяс сэтшӧм финансӧвӧй ловкачьяслӧн, кодъяс кужӧны вӧчны сьӧмсӧ сынӧдысь.
Первой категорияын, сідз шусяна «восточницаяслӧн» категорияын, вӧліны ӧткымын отставнӧй офицеръяслӧн гӧтыръяс да Яворын да сы гӧгӧрын расквартируйтӧм военнослужащӧйяслӧн гӧтыръяс.
Марта Стефановна яндысьтӧг рӧзӧритліс бура пасьтасьны радейтысьясӧс.
Унаӧн тайӧс бура тӧдісны, но мый вӧчан!
Некод Яворын оз куж вурны платтьӧ сідзи, кыдзи вурӧ Марта Стефановна!
Некод оз думышт сэтшӧм фасон, кутшӧм кокниа чужӧ Марта Стефановна юрын!
Марта Стефановналӧн заказчицаяс эз помасьлыны.
Вӧвлӧм манашка Мариялы весиг ковмис лӧсьӧдны специальнӧй небӧг, кытчӧ сійӧ «сувтӧдліс ӧчередьӧ» найӧс, кодъяс вылӧ пуктылісны Марта Стефановналысь портновскӧй талантсӧ.
Ӧткымын заказчицаяслы, налы, кодъяс кӧсйисны кыдзи позьӧ регыдджык щӧгӧляйтыштны Марта Стефановна киӧн вӧчӧм нарядъясӧн, быть ковмыліс не сӧмын донӧн мынтысьны, но и вӧчны сылы козин: вайлісны зэв мича перчатки, ювелирнӧй безделушкаяс, шерстянӧй отрез, выль моделя туфли, дефицитнӧй цигейка.
И ставсӧ тайӧс вӧчлісны сы могысь, медым честьӧ уськӧдчыны портнихалы.
Мӧд луныс вӧлі вежалун, и сійӧ вӧлі зэв сьӧкыд Марта Стефановналы.
Шонді петӧмкӧд тшӧтш сы ордӧ кутісны кыссьыны-локтавны заказчицаяс.
Ӧти бӧрся мӧд найӧ осаждайтісны омӧля узьӧм, пасьтасьтӧм на, сынавтӧм, халата да гортса туфлиа, юр кольмытӧдзыс душитчӧм — позьӧ шуны, «Белая сирень» одеколонӧн кӧтӧдӧм портнихаӧс.
И став заказчицаясыс меліа нюмъялігтыр юасисны: «Гӧтов?»
Ставныслы сійӧ вочавидзліс ӧтитор: «Кӧть и жаль, абу на гӧтов.
Менам бӧръя лунъясас сэтшӧма висьӧ юрӧй, кӧть стенӧ кай».
Заказчицаяс эз дӧзмывлыны, эз скӧрмывлыны.
Найӧ вӧчлісны вид, мый эскисны портнихалы.
Талун абу гӧтов, сідзкӧ лоӧ гӧтов аски.
Позьӧ терпитны ӧти лун.
Но бур, сӧмын кӧ ӧти лун, а друг...
Ӧти заказчица решитіс бурмӧдны Марта Стефановналысь сьӧлӧмсӧ да висьталіс сылы субӧтаса став выльторъяссӧ: кутшӧм доклад вӧлӧма офицерскӧй клубын, коді кодкӧд йӧктӧма тӧрытъя бал вылын, кодлы усьӧма шуд кыкысь бергавны вальс симпатичнӧй Волковкӧд, генералкӧд, коді воӧма командировкаӧ Тышвыв кытш штабысь, лётчикъяс пӧвстысь коді пӧлучитӧма приказын благодарность высокотренировочнӧй полётысь.
Марта Стефановна, сигаретасӧ терпитны вермытӧма куритігмоз, кывзіс сёрнитны радейтысь заказчицаӧс.
Но регыд сылӧн больгӧмысь дӧзмис.
Марта Стефановна висьталіс, мый платтьӧыс лоӧ гӧтов аски да ньӧти яндысьтӧг колльӧдіс майоршаӧс ывлаӧ.
Керкаӧ пырӧм бӧрын Марта Стефановна тшӧктіс Мариялы игнавны дзиръясӧ да став заказчицаясыслы вочавидзны, мый кӧзяйка абу гортын, оз ло ӧбед бӧрӧдз.
Сійӧ мунігмозыс видзӧдліс рӧмпӧштан пыр асьсӧ да спокойнӧй сьӧлӧмӧн матыстчис жыр ӧдзӧс дорӧ, кӧні узис Крыж, кокньыдика таркнитіс да небыдика юаліс аслас дона гӧсьтлысь, узьӧ али оз сійӧ да позьӧ-ӧ сы дінӧ пырны.
Ӧдзӧс воссис, и сы водзӧ сувтіс сылӧн гӧсьтыс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн кӧзяйка некыдз эз виччысь.
Сійӧ вӧлі костюма нин, а киас кутіс ассьыс чемодансӧ;
Марта Стефановна и чуймис, и дӧзмис:
— Тэ кытчӧ, Любомир? — юаліс кӧзяйка.
— Делӧяс, Марточка, делӧяс!
— Кутшӧм нӧ тэнад делӧяс вежалуннас, тэ жӧ талун он уджав магазинад?
— Эмӧсь и немагазиннӧй делӧяс.
— Кӧть эськӧ завтракайтін...
Кольччы, Любомир!
Крыж видзӧдліс часі вылӧ, думайтыштіс да шуис, мый завтракайтны сылӧн кадыс эм на.
Сливочнӧй вый пиын чӧскыда жаритӧм еджыд нянь тор няклялігтыр Крыж загадочнӧя нюмъёвтіс:
— Марточка, менам эм тэныд ещӧ ӧти ыджыд сюрприз.
— Бара?
Кутшӧм?
Чемоданнӧй ?
— Тӧдін.
Тайӧ пӧрйӧ эз ковмы сылы дыр кевмысьны.
Крыж кыскис пызан улысь чемодансӧ, коді сы кодь жӧ скромнӧй служащӧйяслы вӧлі портфельӧн и передвижнӧй кладӧвӧйӧн, пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да торжественнӧя восьтіс.
Марта Стефановна аддзис эз небӧгъяс, а портативнӧй магнитофон.
Крыж чӧла включитіс штепсельсӧ розеткаӧ, и кыліс Марта Стефановналӧн кыз гӧлӧс, а сэсся гӧлӧсыс медбӧръя заказчицалӧн, майоршалӧн, коді висьтавліс сылы военнӧй городокысь субӧтаса став выльторъяссӧ.
Кутшӧм серьёзнӧя сійӧ висьтавліс да кутшӧм тешкодь ӧні кывзыны сійӧс плёнка вылысь!
— Но, мыйӧн абу сюрприз? — чемодансӧ пӧдлалігмоз нюмъёвтіс Крыж...
— Зэв бур!
Молодеч!
Любомир, коль чемодантӧ.
Ме кута гӧститӧдны ассьым заказчицаясӧс.
Вот гажӧдчыштам!
— Ог, Марточка, эг тэныд вылӧ ме старайтчы!
Ог коль татчӧ ассьым чемоданӧс.
Сійӧ меным аслым колӧ.
— Мыйла?
— Аски висьтала.
А тэ, мусаӧй, некодлы эн висьтав, мый ме тані кывзі да гижи...
Но, менам сьӧлӧмшӧрӧй, эн шогсьы!
Аскиӧдз!
Локта рытнас.
Виччысь.
Сійӧ муніс.
Локтіс, кыдзи и кӧсйысис, выльлунӧ рытнас.
Крыж вӧлі сійӧ жӧ сьӧд костюма, лым кодь еджыд воротника, но чужӧмыс ӧні сылӧн вӧлі серьёзнӧй, стрӧг.
— Мӧдӧд манашкатӧ карӧ кутшӧмкӧ делӧӧн, — прикажитіс сійӧ.
Мария босьтіс сьӧд зонтик, продуктӧвӧй сумка, пӧлучитіс сьӧм да муніс.
Лысачиха да Крыж колины ӧтнанныс.
Марта Стефановна юалана синъясӧн видзӧдліс гӧсьт вылӧ.
— Кывзы менсьым сюся да нинӧм эн юась, — шуис Крыж. — Тӧрыт, кыдзи тэ тӧдан, ме гижи плёнка вылӧ майоршалысь больгӧмсӧ.
Талун ме выгоднӧя, зэв выгоднӧя, вузалі сійӧ плёнкасӧ.
— Кодлы, Любомир?
Мыйла?
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, ме нин висьталі, юасьны верма сӧмын ме.
Ӧтнамӧн ме!
Тадзи лоӧ талун миян сёрнитігчӧж, тадзи лоӧ и водзӧ, миян став ӧтувъя удж чӧж.
— Кутшӧм удж, Любомир?
— Тэ вуралан платтьӧяс яворскӧй гарнизонса военнослужащӧйяс гӧтыръяслы.
Тэнад эм позянлун тӧдмавны унатор, мый вӧчсьӧ военнӧй городокын.
Тӧдмалав став важнӧй выльторъяссӧ да гижав.
Крыж сёрнитіс тэрмасьтӧг, сідзи, быттьӧ сёрниыс вӧлі быдлунъя, мыйысь важӧн нин дӧзмӧма.
И вот тайӧ спокойствиеыс, кыдзи сійӧ висьтавліс сылы страшнӧй кывъяс, медся ёна шемӧсмӧдіс Марта Стефановнаӧс.
Синъяссӧ сувтӧдӧмӧн, кельдӧдӧм вомсӧ калькнитӧмӧн, полігтыр видзӧдіс сійӧ аслас важся тӧдса вылӧ да эз тӧд сійӧс.
— Ассьыд став гижӧдъястӧ, — Марта Стефановна вылӧ меліа видзӧдіг водзӧ висьталіс Крыж, — тэ кутан сетавны меным.
Таысь ме кута быд тӧлысь, первой числӧын, ваявны тэныд долларъяс.
Уджав, Марточка, спокойнӧя, повтӧг.
Эскы чорыда: ме видза тэнӧ быдсикас опасностьясысь.
Некор мекӧд он сюр.
Чуть ли не джын нэмӧс ме служита аслам другъяслы и, кыдзи аддзан, дзоньвидза.
Вот и ставыс. — Крыж окыштіс Марта Стефановналысь дрӧжжитысь, кӧдзыд паръяссӧ. — Поздравляйта, менам сьӧлӧмшӧрӧй!
Ӧні ми тэкӧд ӧтлаасим нэм кежлӧ, верӧс да гӧтыр дорысь крепыдджыка.
...Тадзи Марта Стефановна лои Крыжлӧн агентӧн.
Сійӧ пыр жӧ требуйтіс, медым Марта Стефановна ӧткажитчис ӧткымын привычкаясысь да сямъясысь.
Медводз сійӧ запретитіс барышничайтны, ньӧбавны да вузавлыны ёна дефицитнӧй тӧваръяс.
«Ме ог кӧсйы, — шуис Крыж, — медым тэнад личностьӧн интересуйтчис милиция.
Ущербсӧ вешта ме».
Крыж лои Марта Стефановна вылын полнӧй кӧзяинӧн, но та вылын сійӧ эз успокоитчы.
Сылы колӧ вӧлі и сылӧн пиыс, коді оліс эз Яворын, а Карпатскӧй гӧраяс сайын, Львовын.
Мамсӧ вербуйтӧм бӧрын Крыж вуджӧдіс ассьыс став вниманиесӧ сылӧн пи, Андрей Лысак вылӧ.
Эз этша ковмы мӧвпавны резидентлы сы йылысь, кыдзи кыскыны аслас компанияӧ зонмӧс, кытчӧ веськӧдны сійӧс, медым медся ыджыд выгӧдаӧн используйтны бӧрынджык.
Андрей Лысак, Яворӧ гортас локтігӧн, эз и куж мӧвпавны, кутшӧм судьба сылы лӧсьӧдӧма.
Кутшӧм ылын сійӧ вӧлі тайӧ кызьӧд тулыснас сыысь, мыйӧн занимайтчис мамыс, и кутшӧм ӧдйӧ суӧдіс мамсӧ!
ВИТӦД ГЛАВА
Май тӧлысьӧ югдігӧн оккупациялӧн придунайскӧй зонаын Лунвыв Германияса ӧти аэродромсянь кыпӧдчис «тӧдтӧм принадлежностя» скоростнӧй самолёт.
Сэні вӧлі дзик ӧти пассажир.
Тайӧ вӧлі Джон Файн, коді заводитіс пӧртны олӧмӧ «Гӧраясын тулыс» нима операция.
«Черногорец» ним улын Файн мӧдӧдчис Яворӧ ас кежсьыс, Дубашевичысь да Хорунжийысь торйӧн.
Найӧс долженӧсь вӧлі вуджӧдны граница вомӧн кыкнаннысӧ торйӧн.
Асыввыв Альпы прӧйдитӧм бӧрын опознавательнӧй знакъястӧм самолёт лэбзис Италия да Югославия костті, Адриатикалӧн нейтральнӧй кельыдлӧз коридор весьтті, вуджис Ион саридз, греческӧй сушалысь юкӧн да пуксис лунйыны Эгей саридз войвыв пельӧсын ӧти ді вылӧ.
Кор пемдіс, «Черногорец» бара вӧлі сынӧдын.
Самолётыс первой минутсяньыс жӧ заводитіс кыпӧдчыны вывлань.
Час мысти Файнлы ковмис пасьтавны кислороднӧй прибор.
Лэбисны кымӧръяс весьтті, стратосфераті.
Ӧти здукӧн тӧвзьыштісны греческӧй Македония вадорса векньыдик полоса весьтті.
Лунвывсянь войвылӧ вуджисны Болгария вомӧн.
Ылын-ылын уліын, кымӧръяс костӧд, сьӧд му вылын, Стара Планина мусюр подулын, дзирдыштліс югыд сунисӧн Румыниякӧд граничитысь Дунай.
Веськыдвылӧ Бухарест, а шуйгавылӧ Крайова да нималана Кӧрт ворота кольӧмӧн, веськыда мӧдӧдчисны Румыния пытшкӧ.
Вуджисны Лунвыв Карпаты да кутісны вочасӧн лэччыны.
Вит сюрс метр.
Нёль.
И медбӧрын куим.
Тайӧ нин Трансильвания.
Самолёт муртса пӧлыньтчыштіс веськыдвывлань, заводитіс бергӧдчыны.
Воздушнӧй туй помасис.
Водзӧ ковмас писькӧдчыны му кузя.
Жаль!
Ещӧ некымын минут — и самолёт эськӧ вӧлі высокогорнӧй Карпатсай весьтын, пӧшти Явор весьтын.
Файн ышловзис.
Гырддза помтӧ он йирышт!
Оз, веськыда Закарпатьеӧ лэбны оз позь.
Тайӧс категорическӧя запретитіс «Бизон».
Артур Крапслӧн планыс сьӧкыдджык да мудерджык.
Файнӧс румынскӧй Карпатыӧ шыбитӧм бӧрын самолёт должен вӧлі крута бергӧдчыны веськыдвылӧ да мунны сӧветскӧй границалань.
Сэні, Днестр дорын матын, сійӧ демонстрируйтас лӧжнӧй зільӧм писькӧдчыны миян тылӧ.
«Бизонлӧн» инструкция обязывайтіс экипажӧс пыр жӧ вежны курссӧ 180 градус вылӧ, петкӧдлыны паническӧя пышйӧм, мыйӧн сӧмын сӧветскӧй аэродром вывсянь кыпӧдчасны войся самолёт-перехватчикъяс.
Татшӧм ногӧн, пограничникъяс, мӧвпаліс «Бизон», кутасны чорыда эскыны, мый «тӧдтӧм» самолётлы эз удайтчы писькӧдчыны Сӧвет Союзлӧн воздушнӧй пространствоӧ, и сійӧ бӧр бергӧдчис, ассьыс заданиесӧ олӧмӧ пӧрттӧг.
...Пилот кабина весьтын ӧзйис гӧрд лампочка, и сійӧ жӧ здукас дюралевӧй джоджын шытӧг, автоматическӧя воссис люк.
Квадратнӧй розь вӧлі Файнлӧн пӧшти дзик кок дорас.
Чеччис кӧ сійӧ да ӧтчыд воськовтіс — и уси эськӧ увлань, джуджыд воздушнӧй пропастьӧ, но Файн вӧрзьытӧг пукаліс дюралевӧй скамейка вылын.
Кӧдзыд тӧв ыргис парашютнӧй люк розьӧд.
Сьӧд войся му вылын бура тӧдчисны румынскӧй Карпатылӧн лымъя йывъясыс.
Пилот кабина весьтын гӧрд лампочка кусліс да бӧр ӧзйис, а Файн век на эз вермы торйӧдчыны скамейка бердысь, быттьӧ вужъяссис сэтчӧ.
Сійӧ эз смелмӧдчы чеччыштны; гӧгӧрвоис, мый колӧ чеччыштны, оз вермы не чеччыштны, мый сылӧн абу мӧд петан туй, гӧгӧрвоис, мыйӧн рискуйтӧ, оз кӧ выполнит ӧдйӧ да стӧча пилотлысь командасӧ, и век жӧ нюжмасис, некыдз эз вермы венны ассьыс полӧмсӧ.
Дас вит во чӧж Джон Файн вӧлі бизоновскӧй разведкаса боссъясысь ӧтиӧн.
Правда, сійӧ эз вӧв ыджыд босс, но век жӧ босс: думыштлывліс операцияяс, бӧрйыліс агентура, снаряжайтіс да инструктируйтіс диверсантъясӧс, террористъясӧс, шпионъясӧс, маршрутнӧй разведчикъясӧс, связникъясӧс, велӧдіс ставнысӧ найӧс лоны зэв мудерӧн да повтӧмӧн, дерзкӧйӧн да целеустремлённӧйӧн, пелькӧн да кутны позьтӧмӧн.
Кутшӧм кокниа да мичаа кужис сёрнитны Файн, кутшӧм пӧся сійӧ висьтавліс повтӧмлун йылысь аслас агентъяслы, кор мӧдӧдліс найӧс задание выполнитны!
И кутшӧм сьӧкыд сылы ӧні, кор ачыс лои граница нарушитысьӧн, кор аслыс колӧ вӧлі лоны вывті смелӧн, пелькӧн, кутны вермытӧмӧн.
Животнӧй полӧм жалиттӧг мучитіс Файнӧс.
Сійӧ поліс парашютнӧй сьӧд люкысь, коді лолаліс гӧраясса кӧдзыдӧн, поліс воздушнӧй пропастьысь, поліс йӧз карпатскӧй муысь, поліс сійӧ йӧзсьыс, кодъяскӧд сылы колӧ вӧлі паныдасьны.
Да, ӧжигайтчӧм разведчик Джон Файн поліс.
Тайӧ чувствоыс эз вӧв сылы выльторйӧн, сійӧ важӧн тӧдіс аслыс збыль донсӧ, важӧн велаліс дзебны ассьыс сущностьсӧ весиг главнӧй разведывательнӧй управлениеса ставсӧ аддзысь да ставсӧ тӧдысь шефъясысь.
Джон Файн требуйтіс аслас подчинённӧйяссянь помтӧм выносливость, дасьлун терпитны любӧй испытаниеяс, а ачыс эз вермы терпитны весиг ичӧтик физическӧй дой, дзикӧдз мудзліс куим-нёль час уджалӧм бӧрын, позьӧ кӧ лыддьыны уджӧн сійӧс, мыйӧн занимайтчис резидент.
Сійӧ лунысь лун, воысь во чӧжис долларъяс.
Долларъясыс вӧлі тырмымӧн — уна дас сюрс.
Но он аддзы сылӧн счёт вылысь ни ӧти доллар, ни ӧти цент, кодӧс нажӧвитіс уджӧн.
Файнлӧн став сьӧмыс вӧлі «йӧй сьӧм», быд бумажка вылын куйліс няйтлӧн да вирлӧн тыдавтӧм отпечаток, кыдзи и ставтор вылын, мый вӧчліс Джон Файн.
Вот сьӧмсӧ сійӧ радейтіс збыльысь, сьӧлӧмсяньыс, самоотверженнӧя, сьӧм ради вӧлі дась унатор вылӧ.
Скопидом да скряга, сійӧ тшӧкыда босьтчыліс ворсны картіӧн, рискуйтліс гырысь суммаясӧн, надейтчис содтыны ассьыс капиталсӧ.
Неженка да трус, сійӧ пуктіс карті вылӧ весиг ассьыс олӧмсӧ, кор ныр улас ӧвтыштісны «королевскӧй кушӧн».
И тайӧ лӧсялана татшӧм пӧрӧдаа йӧзыслы.
Клопнитіс пилот кабинаысь дюралевӧй ӧдзӧс и векни розьын тыдовтчис пон кучик унтыа да комбинезона, кузь тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧм штурман.
Сылӧн беринӧсь том чужӧмыс вӧлі скӧр.
Кулакъяснас шенасигтыр сійӧ горӧдіс:
— Чеччыштӧй, а то ме шыбита тіянӧс, кыдзи некытчӧ туйтӧм кроликӧс!
— Спокойнӧ, дитяӧй.
Ставыс лючки-ладнӧ! — Джон Файн нюмъёвтіс, и тыдыштлісны синтӧ ёрмӧн еджыд пиньяс.
Сэсся сійӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ велалӧм, нинӧмысь повтӧм парашютист, чеччис скамейка вылысь, юрнас довкнитӧмӧн прӧщайтчис штурманкӧд да, пыр на нюмъялігтыр, воськовтіс люклань.
Синсӧ куньӧмӧн, пиньсӧ мурч-курччӧмӧн сійӧ чеччыштіс.
И кор нин лэбзис увлань, кор тӧлыс кутіс шутьлявны пельясас, кор кынмӧм сьӧлӧмыс кайис горшӧдзыс, Файн юрын друг вирдыштіс мӧвп: «Веськала кӧ пограничникъяс киӧ, то ог вӧч некутшӧм сопротивление да ог жугӧд яд тыра ампула.
Лэпта киӧс да сдайтча ловйӧн.
И первой допрос вылас жӧ висьтала ставсӧ.
Рочьяс, дерт, заинтересуйтчасны меӧн, предложитасны уджавны налы.
Ме пыр жӧ сӧгласитча».
Татшӧм мӧвпӧн лэбис Джон Файн мулань.
Пуксис сійӧ, кыдзи и вӧлі водзвыв индӧма, Войвыв Трансильванияса лымъя гӧраяс вылӧ.
Ставыс артмис бура.
Чеччыштіс удачнӧя, кӧть снаряжениеыс вӧлі сьӧкыд: радиостанция, коді вермӧ примитны и передавайтны, горнӧй лыжи, кык пистолет, гранатаяс, аптечка, пищевӧй концентратъяс, натуральнӧй шоколад плиткаяс, сӧветскӧй да суйӧрсайса валютаа сьӧм пачкаяс.
Парашютсьыс мынтӧдчӧм бӧрын Файн видзӧдліс гӧгӧрбок.
Гылалӧм коръяса ляпкыдик кустъяс.
Вӧрзьӧдлытӧм лым, тӧлысь югӧр улын лӧсталысь чарӧм.
Гӧра йывъяс, кодъяс вӧліны сьӧдӧсь лунвывладорас да еджыдӧсь войвывладорас.
Карликӧвӧй пуяссянь виджада вуджӧръяс.
И чӧв-лӧнь, зэв ыджыд чӧв-лӧнь джуджыд Карпатыын.
Кӧть кутшӧма дзоргис-видзӧдіс Файн, но сійӧ эз аддзы румынскӧй пограничникъясӧс.
Сійӧ виччысис, мый найӧ сійӧс кутасны, а найӧ абуӧсь.
Файнлӧн сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис, плешкас чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм, мыш кузяыс котраліс йирмӧг.
Колис минут, мӧд, коймӧд, а пограничникъяс эз петкӧдчыны.
Лымйӧ вӧйласигтыр Файн вӧчис некымын воськов водзӧ.
Бара чӧв-лӧнь.
И сӧмын ӧні сійӧ эскис, мый сылы нинӧм на оз угрожайт.
Джон Файн мӧдӧдчис войвывлань.
Муніс сійӧ тэрыба, шойччывтӧг.
Первой удачаыс сетіс сылы вын, уверенность.
Полӧмыс воши.
Сійӧ нин вунӧдіс, мый сылы воліс юрас самолётысь чеччыштігӧн, да тэрмасис кыдз позьӧ регыдджык воӧдчыны сійӧ местаӧдзыс, кӧні колӧ вӧлі лунйыны.
Войбыд сійӧ писькӧдчис войвылӧ, ориентируйтчис компас да карта серти, коляліс ылӧ бокӧ удобнӧй шоссеяс, ю долинаяс, вӧрса трӧпаяс да населённӧй пунктъяслысь бияс.
Бӧръяліс медся йӧзтӧм местаяссӧ — изйӧсь тшӧтшыдін, туйтӧм, зверъяслы майбыр.
Сэні, кӧні лымйыс вӧлі джуджыд, Файн сувтліс лыжи вылӧ.
Ни кӧинысь, ни вӧрканьысь, ни ошкысь сійӧ эз пов.
Зверысь страшнӧйджык сылы ӧні вӧлі морт.
Файн мӧвпаліс аслас друг Кларклӧн судьба йылысь да воис чорыд выводӧ, мый сійӧ провалитчис прӧстӧй помка вӧсна: вывті надейтчис Иван Белограй документъяс вылӧ, роч кыв да сӧветскӧй мортлысь аслыссикаслунсӧ бура тӧдӧм вылӧ.
Тайӧ вӧлі Кларклӧн главнӧй, кыдзи ӧні тыдалӧ, да веськӧдны позьтӧм ӧшыбка.
И сійӧс Файн не должен вӧчны.
Яворӧ писькӧдчигӧн сійӧ чорыда решитіс некодлы, аслас агентъяслы кындзи, не дӧверитчыны.
Яворын сійӧ должен овны зэв гусьӧн, йӧз син водзӧ петкӧдчывтӧг.
Сӧмын тадзи сійӧ вермас надейтчыны сы вылӧ, мый пӧртас олӧмӧ ассьыс сьӧкыд, опаснӧй миссиясӧ, сы вылӧ, мый петас Закарпатьеысь ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Югдандорыс Файн воис нималана Пиотрос гӧра районӧдз: тайӧ гӧраыс кыпӧдчис румынскӧй Карпатыысь вылӧджык.
Тані, кордонбердса сук вӧрын, оліс Михаил Троянеску, зверьясӧс кыйысь да охотник, коді снабжайтіс ловъя зверьясӧн да лэбачьясӧн бухарестскӧй зоологическӧй сад.
Зэв нин важӧн сійӧс вербуйтліс заграничнӧй разведка.
Троянеску бура тӧдіс Карпаты, изучитіс кордонбердса мусюръяс вомӧн став гуся трӧпаяссӧ.
Мый дона, сійӧн гежӧда пӧльзуйтчӧны.
Медым сохранитны Троянескуӧс дыр кад кежлӧ, Файн пӧльзуйтчис сылӧн услугаясӧн вывті гежӧда.
Ассьыс став снаряжениесӧ Файн дзебис вӧрӧ. Сьӧрас колис кык пистолет, гранатаяс да сьӧм и матыстчис керка дорӧ, кӧні оліс «Дозмӧр» нима сылӧн агент.
Пу керка джуджыда, нёль потш судта потшӧма гӧгӧрыс.
Дзик ӧшинь улас, естественнӧй из вевт улын, визувтіс шортор, коді вӧлі лесниклы юкмӧс пыдди.
Керка бокас вӧлі ыджыд турун зорӧд.
Паськыд кыйсян лыжи сутшкӧма лым толаӧ — тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый кӧзяиныс гортын.
Файн эскис аслас агентлы, но сійӧ эз решитчы вот сідз, сразу, пырны сы ордӧ.
Вӧчис турун зорӧдӧ розь, пырис сэтчӧ да, кӧть и зэв ёна локтіс унмыс, кутіс виччысьны, кор петас «Дозмӧр».
Югдіс.
Дзуртыштіс вӧрса стӧрӧжка ӧдзӧс, и еджыд лым фон вылын тыдовтчис баля ку шапкаа, дубитӧм ыж ку пася, кузь тушаа фигура.
Мужчина кокъяс улын кутіс дзуртны войся мороз дырйи косьмыштмӧм лым.
Сійӧ мӧдӧдчис сэтчань, кӧні куйліс Файн.
Киас вӧлі баддьысь кыӧм ыджыд кӧрзина — турун новлӧм вылӧ, а вомас тшынасис каллян.
«Сійӧ али абу сійӧ?»
Ассьыс уна агентӧс Файн эз тӧд.
Сылы вӧлі тӧдсаӧсь сӧмын налӧн приметаясыс, овъясыс, кличкаясыс да номеръясыс.
«Дозмӧркӧд» сылы эз удайтчывлы паныдасьлыны ӧнӧдз.
Сьӧд пася да баля ку шапкаа морт, пӧрысь моз кызігтыр, матыстчис дзик турун зорӧд дорӧдз.
Ӧшйӧм дзор ус.
Сабляӧн либӧ пуртӧн сутшкӧмысь артмӧм вурыс чукырӧсь плешкас.
«Сійӧ!»
— Бур час, Михай! — румынскӧй кыв вылын ньӧжйӧник шуис Файн парольлысь кывъяс. — Тэ ловъя, дзоньвидза?
Охотник да зверьясӧс кыйысь, тыдалӧ, эз вӧв полысьяс рӧдысь — эз чепӧсйы зорӧд дорысь, эз уськӧд кисьыс кӧрзинасӧ, эз горӧд.
Сійӧ перйис вомсьыс каллянсӧ, шыасис:
— Пока, слава богу, ловъя да дзоньвидза.
Сійӧ и тіянлы, бур мортӧй, сиа.
Парольӧн вежсьӧм бӧрын Файн петіс турун зорӧдысь, мыччис лесниклы кисӧ.
— Чолӧм, Михай, чолӧм!
Ме — «Черногорец».
Рад тіянӧс аддзыны.
— Ті «Черногорец»? — ёна чуймӧмпырысь юаліс румын.
— Да, «Дозмӧр», тайӧ ме.
Керкаад бокӧвӧйяс абуӧсь?
— Абуӧсь.
Ме рад жӧ, — шуис вӧр керкаса кӧзяин да серӧктіс. — Пӧжалуйста, гӧсьтӧн лоанныд.
— Недыр кежлӧ ме тіян дінӧ.
Муна сыладорас, — Файн ӧвтыштіс кинас рытыв-войвывлань. — Эн вунӧд сэтчӧ туйсӧ?
— Кыдзи нӧ позьӧ?
— Но, ладнӧ, пырам керкаад, сёрнитыштам...
Некымын лун мысти рӧмдігӧн Файн да сылӧн проводник, кыкнанныс лыжиаӧсь, снаряжение ӧткодя юкӧмӧн, петісны туйӧ да мӧдӧдчисны Сьӧд шорлань, коді вӧлі кордонсайса мусюр сайын, сӧветскӧй му вылын.
Войнас найӧ петісны водораздел дорӧ.
Границаӧдз коли некымын сё метр.
— Тырмас! — шуис проводник. — Шойччыны!
Шойччыштӧм бӧрын «Дозмӧр» перйис мешӧксьыс бура вӧчӧм нёль ош лапа.
— Кора, кӧмалӧй!
Файн тэрыба да кужӧмӧн сюйис киясас да кокъясас ош лапаяссӧ.
— Энӧ вунӧдӧй! — сы мышкӧ рюкзак тасмаяс крепитіг висьталіс аслас шефлы «Дозмӧр». — Соблюдайтӧй ошлысь став повадкаяссӧ.
Ставыс!
— Эн тӧждысь, Михай.
Тайӧ минутсяньыс ме абу нин морт, а ош. — Файн нюммуныштіс.
Сійӧ мыччис проводниклы кисӧ, кытчӧ вӧлі сюйӧма ош лапа, прӧщайтчис да мӧдӧдчис границалань, Сьӧд шорлань.
Зверьясӧс кыйысь колльӧдіс Файнӧс синъяснас, кытчӧдз сійӧ эз саяв вӧрӧ.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Горнӧй Закарпатьелы апрель тӧлысь лои сьӧкыдӧн.
Первой недельясас Тиссалӧн шыльыд вадоръясын дзирдаліс югыд шонді, дзоридзаліс сирень.
Мӧд недель чӧжыс вӧлі кымӧра да зэра: енэжыс тупкысис кымӧръясӧн, зэрис асывсянь рытӧдз.
Сэсся заводитіс шлапкыны уль лым.
Юбердса гӧраяс, кодъяс вежӧдлісны нин, вевттьысисны тӧвся еджыд шапкаясӧн.
Войся да асъя кынмалӧмъяс чишкыштісны асланыс йиа лов шыӧн дзоридзалысь садъяс, кодъяс вӧліны вывті вылын, гӧра бокъясын.
Тулысыс сувтіс джын туй вылас.
Сьӧдасисны, гылалісны кӧдзыд му вылӧ дзоридзалысь сиреньлӧн дзоридзьясыс.
Сибдісны гӧрны помавтӧм няйт му вылӧ тракторъяс.
Ланьтісны тувсов лэбачьяс, кодъяс локтісны жар канмуясысь.
Йӧз, кодъяс шыбитлісны нин шоныд паськӧм, бӧр пасьталісны пальтояс да дождевикъяс.
Садовникъяс сотісны войясын уна бипуръяс, кодъяс вевттьылісны пуяссӧ шоныд руӧн.
Виччысьтӧг бӧр локтӧм тӧв вӧтліс Полонины вылысь пастух-разведчикъясӧс да налысь неыджыд отараяссӧ, кодъяс кайисны вылі гӧраясса лугъяс вылӧ пӧръясян шоныд лунъясӧ.
Апрель тӧлысся коймӧд недельын зэръяс дугдісны, тӧдчымӧн шондӧдыштіс, тшӧкыда мыччысьліс шонді.
Но сэні, гӧраясын, Верховинаын, торйӧн нин Еджыд Тисса йылын, пыр на вӧлі лымъя да войяснас прамӧя кынмывліс.
Тайӧ медбӧръя апрелься лунъясас витӧд погранзаставаса начальник капитан Шапошников пӧлучитіс комендатура штабсянь приказание временнӧ, некымын лун кежлӧ, мӧдӧдлыны понъяс видзӧм кузя службаса инструктор Смолярчукӧс да сылысь Витязьсӧ (сійӧ дзикӧдз бурдіс ранитчылӧм бӧрын) капитан Коршуновлы, высокогорнӧй заставаса начальник распоряжениеӧ.
Тайӧ заставаыс вӧлі Еджыд Тисса йылын, Закарпатьеса медся джуджыд гӧраяс подулын, Сьӧд шор сёртасын.
Смолярчук радпырысь ветлывліс ылі гӧраясӧ.
Сійӧ радейтіс тувсов Верховина, коді неокотапырысь шыбитліс ас вывсьыс тӧвся лымъя пасьсӧ да упорнӧя водзсасис тулыслы.
Приказ пӧлучитӧм бӧрын час мысти Смолярчук пасьталіс дженьыдик пась, пеля шапкаасис, пуктіс вещевӧй мешӧкӧ бельё да пон ку кепысь, кӧрталіс Витязьлы намордник, ошейникас кӧв да мӧдӧдчис назначение серти.
Рытъявылыс пӧпутнӧй машинаӧн сійӧ воис капитан Коршунов дінӧ.
Смолярчук век окотапырысь волывліс тайӧ высокогорнӧй заставаас, коді медся ылын да, пӧжалуй, медся шуштӧм став Тисса пӧлӧныс.
Сылы, сибырсалы, алтайсалы, кажитчыліс Карпат мулӧн тайӧ вӧрзьӧдлытӧм, пемыд пельӧсыс: аслас стрӧг мичлуннас сійӧ вӧлі рӧднӧй местаясыс кодь.
Сьӧд шордорса застава расположитчӧма сюрс сайӧ метр вылнаын, векни гӧра сёртасын, тэрыб ю вадорын.
Сёртасас вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый заставалӧн став стрӧйбаясыс — казарма, керка, кӧні олісны офицеръяс, пывсян, конюшня, вещевӧй да продуктовӧй складъяс, понъясӧс видзанін — нюжӧдчӧмаӧсь ӧти визьӧн.
Асланыс фасаднас найӧ сулалісны лун и вой дзольгысь, ланьтлытӧм потоклань, а тылӧвӧйладорнас зурасьӧмаӧсь крут гӧраӧ, код вылын быдмисны ньывъяс да козъяс.
Пашкыра йывъяснас ӧтлаасьӧм нэмӧвӧйся пуяс ӧшӧдчӧмаӧсь сёртас весьтӧ.
Шонді писькӧдчыліс Сьӧд шорӧ сӧмын гожӧм шӧрын, да и то дженьыд кад кежлӧ.
Мича поводдя дырйи енэжлӧн векни чукля визь, войнас кодзулӧсь, а луннас кельыдлӧз, дзирдаліс застава весьтын.
Арся зэра лунъясӧ сёртасӧ лэччыліс гӧраяссянь сьӧкыд ру, мыйысь васӧдмылісны салдатъяслӧн шинельяс, кӧтасьлісны юрсияс, чужӧмъяс да оружие.
Тулысын тані оз овлы сутки чӧжӧн ни ӧти час, кор эськӧ эз зэр либӧ эз лымъяв, но сы пыдди татчӧ некор, ни тӧлын, ни гожӧмын, эз писькӧдчыв тӧв, коді сэтшӧм лёкысь бушуйтіс Полониныын.
Капитан Коршунов, латшкӧс тушаа, мугов чужӧма да сэтшӧм паськыд пельпомъяса, быттьӧ на вылӧ плавгӧма кавказскӧй бурка, радпырысь, дона гӧсьтӧс моз, встретитіс Смолярчукӧс.
Колӧ шуны, сійӧ став пограничнӧй следопытъяс дінӧ относитчис бура.
Сійӧ коркӧ, томдырйиыс, вӧлӧма понъясӧс видзӧм кузя службаса инструкторӧн.
— Но вот и ещӧ ӧтчыд ми паныдасим, старшина ёрт! — шуис сійӧ да топыда кутліс Смолярчуклысь кисӧ сы бӧрын, кор сійӧ доложитіс аслас воӧм йылысь. — Ті, дерт, гӧгӧрвоинныд нин, мыйла ми корим тіянӧс да тіянлысь Витязьтӧ?
Розыскнӧй понным висьмис, а обстановкаыс миян тревожнӧй.
— Кор прикажитанныд петны нарядӧ? — юаліс Смолярчук да видзӧдліс часі вылӧ.
— Петанныд югдігӧн.
Энӧ на вунӧдӧй миянлысь участоксӧ?
— Мый ті, капитан ёрт!
Кодӧс прикажитанныд босьтны напарникӧн?
— Эм миян тӧлка том салдат Тюльпанов.
Талун на воис заставаӧ учебнӧй подразделениеысь.
Вӧзйысьӧ следопытӧ, понъяс дінӧ.
Тренируйтыштӧй сійӧс кӧть босьтчӧдӧм могысь.
Но, вот и ставыс.
Ужнайтӧй, бӧрйӧй тыртӧм койка да шойччӧй кыа петтӧдз, вит часӧдз.
Витязьӧс меститӧм да вердӧм бӧрын Смолярчук мӧдӧдчис ужнайтны.
Керйысь вӧчӧм столӧвӧйын некод эз вӧв: салдатскӧй ужин помасьӧма нин, и вӧлі мыськӧма джоджъяс, ӧшинь стеклӧяс чышкалӧма зубнӧй порошокӧн да газетнӧй бумагаӧн, пызанъяс вылысь клеёнкаяссӧ дзирдавтӧдзыс мыськалӧма майтӧгӧн.
— Эй, эм тані кодкӧ? — гажтӧма горӧдіс Смолярчук, сійӧ чайтіс, мый ковмас водны ужнайттӧг.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, шырӧм юра, паськыд плешка, ыджыд синъяса, гӧрд банбокъяса, еджыд халата стройнӧй салдат тыдовтчис кухня ӧдзӧс дорын.
— Здравие желайта, старшина ёрт! — чёткӧя, сьӧлӧмсяньыс, мича том басӧн шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
Смолярчук интересӧн видзӧдліс тӧдтӧм пограничник вылӧ.
— Видза оланныд, — шыасис сійӧ.
Сійӧс, мый сы водзын вӧлі новичок, Смолярчук гӧгӧрвоис пыр жӧ, первой видзӧдлӧмсяньыс: новлытӧм на, выль кирзӧвӧй сапӧг, вушйытӧм гимнастёрка, кужтӧг пасьталӧм, кизявтӧм халат да абу на военнӧй, штатскӧй выражение.
Куим во чӧж служитігӧн Смолярчук ӧшибитчытӧг велаліс лыддьыны йӧз чужӧм вылысь сійӧ вушйывтӧм, не быдӧнлы тӧдчана туйяссӧ, кодъясӧс кольӧ суровӧй салдатскӧй пограничнӧй олӧм.
— Вердыштанныд али мӧдӧданныд узьны ужнайттӧг? — юаліс Смолярчук.
— Обязательнӧ верда, старшина ёрт.
И ог омӧля.
Жаритӧм порсь яй греча сорӧн, риса пирожокъяс, чай и ставыс пӧсь.
Ме быдса час тіянӧс виччыси.
Салдат мичаа бергӧдчис каблукъяс вылас, пырис кухняӧ.
Минут мысти сійӧ бӧр петіс столӧвӧйӧ, шытӧг, ӧкуратнӧя пуктіс Смолярчук ныр улӧ ужын, нянь, эмалированнӧй чайник да кружка.
— Со, пӧжалуйста.
Сёйӧй мыйта гажныд!
Смолярчук пуксис пызан сайӧ, заводитіс сёйны.
— А кӧні важ пӧвар Кириллов?
Демобилизуйтчис али вуджис мӧд заставаӧ?
— Эз, сійӧ тані.
Шойччӧ. — Том салдат гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый банбокъясыс кутісны ӧзйыны.
Весиг пельясыс гӧрдӧдісны. — Ті мый, старшина ёрт, менӧ чайтінныд пӧварӧн?
Ӧшибитчинныд.
Абу, ме сӧмын кухняын рабочӧй.
Первойысь на нарядын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый салдат гӧрдӧдіс, сійӧ сёрнитіс падъявтӧг, збоя да чёткӧя, видзӧдласыс сылӧн вӧлі повтӧм, независимӧй, а нюмыс — прӧстӧй, сьӧлӧмсяньыс гажа.
«Бур зон!
Вот эськӧ татшӧмӧс меным отсасьысьӧн», — мӧвпыштіс Смолярчук.
Сійӧ дугдіс сёйны, довкйӧдлыштіс юрнас, нюмъёвтіс:
— Оз лӧсяв, мый первойысь...
Татшӧм ухваткаа салдатыд дыр рядӧвӧйнад оз ов.
Висьтала тіянлы ыджыд пограничнӧй будущӧй, ёрт...
Кыдзи тіян овныд?
Смолярчук шмонитіс, но салдат серьёзнӧя, нюмъявтӧг висьталіс:
— Аттьӧ.
Тюльпанов менам овӧй.
— Тюльпанов?
Сідзкӧ ме тіянкӧд муна нарядас?
— Мекӧд. — Важмозыс повтӧм синъясӧн старшина вылӧ видзӧдіг Тюльпанов юаліс: — А ті буретш сійӧ Смолярчукыс, коді вӧлі комсомоллӧн дас ӧтиӧд съезд вылын делегатӧн?
— Да, буретш сійӧ!
— Ме тіянлысь портреттӧ аддзылі журналысь, — волнуйтчигтыр висьталіс Тюльпанов. — И тіян йылысь да тіян Витязь йылысь статья лыддьылі.
И тіян следопытскӧй удж йылысь доклад кывзылі.
Сэтысянь меным и окота лои понъяс видзан службаса инструкторӧн лоны.
Веськыда кӧ висьтавны, меным окота вӧлі тіянӧс аддзывны.
А кор ме тӧдмалі, мый ті локтанныд заставаӧ, меным зэв рад лои да кори капитанлысь, медым сійӧ мӧдӧдіс менӧ тіянкӧд граница вылӧ.
— Гӧгӧрвоана.
Юасьӧмъяс водзӧ оз лоны, — шмонитыштіс Смолярчук.
Сійӧ юис чай да вывті серьёзнӧя содтіс: — Мый нӧ, Тюльпанов ёрт, лӧсьӧдчӧй мунны мекӧд граница вылӧ.
Чеччыны вит часын.
Спокойнӧя узьны.
— А Витязь миянкӧд жӧ мунас?
— Обязательнӧ.
...Югдандорыс, кор сёртас весьтын енэжыс муртса-муртса югдыштіс, Смолярчук да Тюльпанов кывзісны заставаса начальник капитан Коршуновлысь приказ да мӧдӧдчисны пограничнӧй постӧ, кӧні колӧ вӧлі нуны налы службасӧ.
Нуӧдны кӧ сынӧдті веськыд визь, то погранпостӧдз сӧмын километр куим.
А мунны кӧ обычнӧй туйӧд, горнӧй трӧпаті, крут изъя склонъясті, вӧръяс да Полонинаяс пыр, лоӧ куим пӧв унджык.
Смолярчуклы оз ков велӧдчыны ветлӧдлыны гӧраясті.
Мыш саяс сьӧкыд вещевӧй мешӧка, сьыліас автомат ӧшӧдӧмӧн, сійӧ мудзлытӧг, быттьӧ шыльыд местаті, муніс крут трӧпаӧд.
Тюльпанов чӧла муніс бӧрсяньыс, эз кольччы ни ӧти воськов.
Дзикӧдз югдіс, кор воисны геологоразведочнӧй экспедициялӧн дзик выль бурӧвӧй вышкаяс дорӧдз, геологъяслӧн лыскысь вӧчӧм шалашъяс да палаткаяс дорӧдз.
Тайӧ медбӧръя оланін татчӧс местаясын.
Водзӧ оз ло ни ӧти вӧр керка, пастухлӧн ни ӧти хижина, вӧр лэдзысьлӧн ни ӧти бипур.
Сӧмын вылын-вылын гӧраясын, куш эрд вылын, кодӧс пӧльтӧ быд боксянь альпийскӧй зонаса лёк тӧв, сулалӧ керйысь вӧчӧм кык судта важ здание, кӧні вӧлі коркӧ горнӧй спорт радейтысьяслы шойччанін.
Вӧвлӧм «Кутш борд» вевт улын и меститчис пограничнӧй пост.
Шонді петігкежлӧ Смолярчук да Тюльпанов воисны пограничнӧй постӧ.
Гӧрдӧдз доналӧм пач дорын косьтысисны, шонтісны яй сора тушитӧм бобы, пузьӧдісны чай, бура сёйисны, шойччыштісны да мӧдӧдчисны дозорнӧй трӧпа вылӧ.
Лӧсьыд Карпатыын тулыснас, шондіа водз асылӧ!
Сэні, улын, Ыджыд Венгерскӧй шыльыдін рубеж вылын, Латорица, Уж, Теребля да Тисса вадоръясын бара дзоридзалӧны розаяс, кокньыдика буситӧ-зэрӧ, а Полонинаяс вылын, енэждорса гӧра йывъясын да бокъясын, куйлӧ на метр кызта лым пласт, шоръяс пӧлӧн дзирдалӧны йи дорышъяс, и пемыд сук вӧръясын эмӧсь на тӧвся трӧпаяс, кодъясӧс писькӧдӧма кабанъясӧн, ошъясӧн да кӧръясӧн.
Кӧръяслӧн вожа гыж туйясыс зэв бура тӧдчисны лым вылын.
Кабанъяслӧн трӧпаясыс торъявлісны няйт рыжӧй рӧмӧн: зверь писькӧдліс ёсь гыжъяснас чарӧмсӧ, вӧйласис да кыскис няйтӧссьӧм кынӧмсӧ лым кузя.
Смолярчук сувтіс лыжи вылӧ, сюйис шапкасӧ маскхалат зептас да, бамбукӧвӧй бедьяссӧ кокниа шыблаліг, кутіс исковтны рӧшкыд лым кузя, кӧні эз тӧдчы ни ӧти пемыд пятна.
Тюльпанов муніс старшина лыжи туйӧд.
Витязь, кодӧс вӧлі лэдзӧма кузь кӧв йылӧ, котӧртіс пограничникъяс водзвылын, муртса кывмӧн котшӧдыштіс гыжъяснас чарӧмӧ да эз торъяв лым фон вылын: овчарка вылӧ вӧлі пасьтӧдӧма еджыд попонка.
Дженьыдик альпийскӧй вӧрын то сэні, то тані сьылісны садьмӧм лэбачьяс.
Гӧраяслӧн сакар рӧма бокъясыс лӧсталісны шонді югӧр водзын, ёрисны синъястӧ.
Кӧнсюрӧ кыз лым улысь тыдаліс коръястӧм за, код йылын вӧліны пытшкӧстіыс еджыд, а ортсытіыс гӧрд гырысь дзоридзьяс.
Родникӧвӧй Полонина, коді ставнас бергӧдчӧма лунвывлань, сьӧдӧдіс нярмӧм турунӧн.
Ылын уліас, лесосекаясын, вӧр лэдзысьяслӧн шалашъяс весьтын, Сьӧд шорлӧн векньыдик щель весьтын кыпӧдчисны веськыд да джуджыд тшын сюръяяс: вӧрса труженикъяс сотісны ассьыныс асъя бипуръяс.
Татысянь, гуцульскӧй Верховиналӧн изъя кӧдзыд мусюръяс вывсянь, медся матын карпатскӧй енэжӧдз да медся ылын Тиссалӧн шыльыд вадоръясӧдз.
Та вылӧ видзӧдтӧг, татчӧс местаясыс этша аддзылӧны шондісӧ.
Весиг гожся лунъясӧ, кор шыльыдінын жар, тані пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс, буситӧ зэр либӧ муткырасьӧны тшын сяма кымӧръяс.
Тшӧкыдджыкасӧ овлӧ кымӧра — и лунын и войын, и тӧлын и гожӧмын, и арын и тулысын.
Талунъя кодь шондіа мича луныс гежӧда овлывлӧ.
— Но кыдзи, Тюльпанов ёрт, чувствуйтанныд асьнытӧ горнӧй климатын? — сувтігмоз да напарникланьыс бергӧдчигӧн юаліс Смолярчук.
— Бура! — шыасис том салдат.
Сійӧ перйис носӧвик, пӧрччис шапкасӧ да бура чышкаліс пӧсялӧм еджыд юрсисӧ. — Меным быдлаын овлӧ лӧсьыд, старшина ёрт, кытчӧ кӧть ог веськав.
— Тайӧ мыйла сідз?
— А коді тӧдас!
Навернӧ, сэтшӧм винёв менам вужйӧй — любӧй муысь аслыс соксӧ аддзӧ.
— Мичуринскӧй, сідзкӧ, тэнад вужйыд? — шуис Смолярчук да мигнитіс.
— Вермас лоны и сідз, — нюмъёвтіс Тюльпанов. — Менам бать вӧлі садовникӧн.
Шонді кыпӧдчис пыр вылӧджык, шонтіс ёнджыка.
Пограничникъяс мунісны шонді паныд, и та вӧсна вӧліны сьӧд ӧчкиаӧсь.
Дозорнӧй трӧпасянь веськыдвылысь, муртса сылыштӧм пӧкатысь, вечнозелёнӧй камнеломкалӧн радейтана местаысь, Смолярчук аддзис талялӧм да кӧр гыжъясӧн кодйӧм лым.
Следъясыс вӧліны свежӧйӧсь.
Сідзкӧ, кӧр семья перйӧма татысь аслыс кӧрым дзик на неважӧн, некымын час сайын.
Интереснӧ, кывліс эз мыйкӧ тайӧ «мичуринскӧй вужйыс» кӧръяс йывсьыс?
Смолярчук лэптіс лыжи бедьсӧ, индіс кодйӧм лым вылӧ да сы улын тыдалысь турун вылӧ:
— Мый тайӧ, пограничник ёрт?
Верманныд гӧгӧрвоӧдны?
Тюльпанов серьёзнӧя видзӧдліс сэтчань, кытчӧ индіс старшина.
— Ог, ог на вермы, — чорыда шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
Нюмыс эз вӧв мыжа мортлӧн кодь да яндысяна. — А ті тӧданныд, старшина ёрт?
Висьталӧй!
Смолярчук радпырысь висьталіс:
— Кӧръяс тані сёйӧмаӧсь.
Аддзанныд, лымсӧ парсалӧмаӧсь, кодйысьӧмаӧсь камнеломкаӧдз.
Кывлінныд татшӧм турун йывсьыс?
— Эг, эг кывлы.
— Со сійӧ, видзӧдлӧй!
Тюльпанов кӧсйис кежны трӧпа вывсьыс, медым бурджыка видзӧдлыны веж кустсӧ, но Смолярчук сувтӧдіс сійӧс:
— Оз позь тайӧс вӧчны.
Мунӧй сӧмын лыжи туй кузя.
Трӧпа гӧгӧр местаыс век должен лоны мортӧн вӧрзьӧдтӧм, кок туйястӧм.
Лоӧ кӧ выль лыжи туй, сідзкӧ сійӧс вӧчис бокӧвӧй морт, нарушитель.
И вообщӧ тіянлы колӧ тӧдны заставалысь участоксӧ, кыдзи ассьыныд кипыдӧстӧ: кӧні кыпӧдчӧ куст, а кӧні из куйлӧ; кӧні ключ визувтӧ, а кӧні чукльӧдлӧ трӧпа, коді лазутчиклы удобнӧй.
И ставсӧ казялӧй, ставсӧ фотографируйтӧй асланыд паметяд.
Муртса кыськӧ аддзанныд граница вылын вежсьӧм — из оз сэні куйлы, кӧні пыр куйліс, кустысь чегӧма ӧти лап, ключ гӧгӧр турунсӧ талялӧма, васӧд му вылын тӧдчӧны пемыд пятнаяс, а кын му вылын визьяс, — пыр жӧ исследуйтӧй быд выль явление, тӧдмалӧй, мый вӧсна сійӧ лоӧма.
Тюльпанов сюся кывзіс.
— Учебнӧй пунктын ті тренируйтчылінныд видлавны местность? — юаліс Смолярчук.
Том салдат довкнитіс юрнас да ышловзис.
— Тренируйтчылі.
— Мыйла нӧ вунӧдінныд школьнӧй наукасӧ?
Паметьныд лёк?
— Паметь вылӧ ме ӧнӧдз эг жалуйтчыв, старшина ёрт.
Том салдатлӧн вочакывйыс Смолярчуклы эз во сьӧлӧм вылас.
Старшина зумыштчис.
Сійӧ терпитны эз вермы, кор кодкӧ заводитліс сыкӧд вензьыны.
Сійӧ радейтіс велӧдны том йӧзӧс пограничнӧй искусствоӧ, окотапырысь юксис аслас озыр опытӧн, но радейтіс сідзжӧ, медым сійӧс кывзісны вензьытӧг, лов шысӧ кутӧмӧн, медым эскисны сылӧн быд кывлы, медым донъялісны сылысь славасӧ да шензисны сылӧн следопытскӧй кужӧмлунъяс вылӧ.
— Ті ёнджыка кывзӧй, Тюльпанов ёрт, — шуис старшина, — да пель саяд сюркнялӧй и этшаджык сёрнитӧй.
Тюльпановлӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй, синъясыс эз серавны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый некор не должен вӧрзьӧдны аслас велӧдысьлысь самолюбиесӧ да гордостьсӧ.
«А зонмыс тайӧ век жӧ шань!
Весьшӧрӧ ме сы вылӧ уськӧдчи», — аслас напарник вылӧ видзӧдіг мӧвпыштіс Смолярчук.
Старшиналӧн сук, сьӧд синкымъясыс веськалісны, плешсьыс чукыръясыс шылялісны.
Сійӧ нюмъёвтіс да юаліс:
— Ті кытысь лоанныд, Тюльпанов ёрт?
— Донеч муысь.
Степняк.
Эз удайтчыв волыны миян крайясӧ?
— Эз, эз удайтчыв.
А мый ті вӧчлінныд службаӧдзыд?
Велӧдчинныд?
— Эг помав велӧдчӧмсӧ.
Уджалі.
Висьысь мамӧс да чойясӧс верді.
Дас куим арӧссянь нянь нажӧвитлі, старшина ёрт.
Слесариті.
Вӧлі монтажникӧн, верхолазӧн, монтёрӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, пыр ёнджыка кӧртӧн да стальӧн нокси.
Смолярчук бара сюся видзӧдліс аслас отсасьысь вылӧ.
— Ме кӧрт дорын жӧ ичӧтысянь.
Слесарь.
Тракторист.
Механик.
Сідзкӧ ми тэкӧд, Тюльпанов ёрт, кыдз быттьӧ землякъяс. — Смолярчук тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧр. — Вывті варовмим ми тіянкӧд.
Оз позь.
Мӧдім!
Сійӧ шеныштчис бедьяснас, вынӧн тойыштчис да кокниа, гажаа дзуртігтыр, кутіс исковтны лыжи туй кузя.
Дозорнӧй трӧпа вылын лымйыс, коді тӧрыт сывліс горнӧй шонділӧн пӧсь югӧръяс улын, войнас вевттьысьӧма лӧсталысь йи коркаӧн, и бура мавтӧм лыжи эз вӧйлась да эз коль тӧдчана след.
Смолярчук муніс ньӧжйӧ, юрсӧ лэдзӧмӧн, да сюся видзӧдаліс лымсӧ.
Дозорнӧй трӧпа муніс границабердса мусюр пӧлӧн.
Сійӧ заводитчис асыв-войвылын, пограничнӧй пост дорын, кытшовтіс Каменнӧй, Верблюжьей, Генеральскӧй, Безроднӧй, Зелёнӧй гӧраяс да сэсся крута кежліс рытыввылӧ, вуджліс пограничнӧй мусюрсӧ орчча заставакӧд зурасьтӧдз.
Смолярчук кытшовтіс гӧра йылӧдыс да сувтіс.
Сійӧ сатшкис бедьсӧ лымйӧ, тӧждысьӧмпырысь лӧсьӧдыштіс шапкасӧ, ремень йылын ӧшалысь автоматсӧ, чинтіс поводоксӧ пельсӧ чошкӧдӧм Витязьлысь.
Старшиналӧн чужӧмыс лои зэв серьёзнӧй, а синъясыс стрӧгӧсь.
Лӧня, пӧшти шӧпкӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Водзӧ мунны колӧ зэв видзчысьӧмӧн,
— Мыйла? — друг юавсис Тюльпановлӧн.
— Лым, — скупа, загадочнӧя вочавидзис Смолярчук.
Тюльпанов гӧгӧрвоис сійӧс тадзи: «Видзчысь лым обвалысь!»
И эз ӧшибитчы.
Чукыль сайын дозорнӧй трӧпа муніс крут, пӧшти стена кодь гӧра пӧкат пӧлӧн.
Веськыдвылас — джуджыд пропасть, кӧні быдмисны нин настӧящӧй, а эз карликӧвӧй, веж пуяс.
Шуйгавылын, дзик енэжӧдз, чурвидзисны дорышъяса лым пирамидаяс, кодъяс вӧлі дасьӧсь гыпкысьны-усьны на дінӧ муртса инмӧдчӧмысь либӧ весиг сынӧдыслӧн вӧрзьыштӧмысь.
Кытысь тані, дзик пропасть весьтас сы мында лымйыс?
И мыйла сійӧ ӧшалӧ трӧпа весьтын, мыйла оз усь?
Мый кутӧ тайӧ зэв джуджыд лым гысӧ?
Сюся видзӧдлӧй гигантскӧй пирамида подулӧ, коді артмӧма кузь горнӧй тӧв чӧжӧн бушковъясӧн да лымъялӧмӧн.
Аддзанныд веж кустсӧ?
Тайӧ высокогорнӧй карликӧвӧй пожӧм.
Сылӧн чукля увъясыс, кодъяс шевгысьӧмаӧсь пӧшти муыскӧд параллельнӧя, кысьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд да артмӧдӧмаӧсь ыджыд заросльяс, кодъяс потшӧмаӧсь туйсӧ лым лавиналы.
Опаснӧй места прӧйдитӧм бӧрын Тюльпанов бергӧдчыліс.
— Кольӧм во тані пӧгибнитіс пограничнӧй наряд.
Куим лун кодйим, — шуис Смолярчук да мӧдӧдчис водзӧ.
Тюльпанов муніс сы бӧрся.
Километрӧн-джынйӧн кымын мунӧм бӧрын Смолярчук бара сувтіс.
Сійӧ мыджсис бедьяс вылас да сюся кутіс видзӧдны дозорнӧй трӧпа.
— Мый сэні, старшина ёрт? — матыстчӧм бӧрын юаліс Тюльпанов.
— Видзӧд!
Пограничник пидзӧсчанясис, кутіс видзӧдны розьӧсь-розьӧсь чарӧм веркӧссӧ.
Бура вӧлі тӧдчӧны трӧпа вомӧн мунӧм зверлӧн кок туйясыс.
Зверь локтӧма границаладорсянь гырысь воськовъясӧн.
Витязь сувтӧдіс гӧнсӧ, зэлӧдіс кӧвсӧ.
— Кодлӧн кок туйясыс? — юаліс Тюльпанов.
— Ошлӧн, — вочавидзис старшина. — Со бӧр лапаясыслӧн туйясыс, а со гыж туйясыс.
Да, ошлӧн, факт.
Но ми век жӧ видлалам, збыльысь-ӧ тайӧ ош.
Мӧдім!
Витязь нетшкысис увлань, но Смолярчук мӧдӧдчис гӧра пӧлӧн границалань, кытысянь лэччис ош кок туй.
Карпатыса руд ош оз водлы гуӧ, а ветлӧдлӧ тӧвбыд.
Бур поводдя дырйи дзебсясьӧ вылын гӧраясын сук вӧръясын, корсьӧ аслыс сёянсӧ лым улысь.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи недыр кежлӧ лэччылӧ улӧджык, коръя вӧр зонаӧ, кӧні тӧдчымӧн шоныдджык.
Ветлӧдлӧ сійӧ, кыдзи тайӧс бура тӧдіс Смолярчук, веськыда, оз пов ни крут изъя гӧраясысь, ни тшем вӧръясысь.
Граница вылын проволочнӧй заграждение дорӧ воӧм бӧрын ош оз кытшовт сійӧс, а писькӧдчӧ костӧдыс, кӧть кутшӧм найӧ эз вӧвны векниӧсь да кутшӧм ёна эз дойдавны сылысь бокъяссӧ металлическӧй емъясыс.
Ош кок туй кузя мунігӧн Смолярчук бура видзӧдіс, эз-ӧ зверыс веж ассьыс сямсӧ, оз-ӧ тӧдчыны сэтшӧм приметаяс, мый зверь лапаяс вылын муніс тренируйтчӧм лазутчик.
Эз, следыс висьталіс сы йылысь, мый мунӧма настӧящӧй ош.
Но Смолярчук эз и думайт бергӧдчыны.
Колӧ видлавны потшӧс, кодӧс вӧчӧма дзик граница линия вылын.
Сэні, колючӧй сутуга вылӧ, ош обязательнӧ коляс гӧн ёкмыль.
Со и потшӧс.
Да, гынмыштӧм, руд гӧн кольӧма куим металлическӧй шип вылӧ.
Смолярчук перйис проволочнӧй заграждение вылысь гӧн да, сійӧс видлалігтыр, чабраліс киас.
abu
— Кодлӧн дукыс кылӧ, Витязь: зверлӧн али нарушительлӧн? — понлы ныр дорас гӧнсӧ матыстігмоз нюмъялігтыр юаліс старшина.
Витязь бергӧдлыштіс юрсӧ, прысьнитіс да кутіс эргыны.
— Мый лои? — юаліс старшина. — Мыйла тэныд эз кажитчы ош дукыс?
Юрсӧ увлань лэдзӧмӧн, туйсӧ исалігтыр овчарка нетшкысис бӧрӧ, трӧпалань.
Смолярчук зумыштіс синкымъяссӧ сідз, мый найӧ ӧтлаасисны ныр весьтас.
— Звӧнитӧй заставаӧ, мый ми мунам ош кок туй кузя, — прикажитіс сійӧ Тюльпановлы да, кӧвсӧ личӧдыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис овчарка бӧрся, прӧверяйтіс ошлысь быд воськов.
Эз ӧтчыд и эз дасысь ветлыв Смолярчук ош кок туйяс кузя.
Сійӧ зэв бура тӧдіс зверьяслысь трӧпаяс, налысь ветлан сямсӧ, кӧні да мыйла найӧ сувтлывлісны.
Кутшӧм кӧть пӧръяссьытӧм вӧлі следыс, Смолярчук пыр мунліс сы кузя сэтчӧдз, кытчӧдз эз аддзыв ош сіт.
Тадзи сійӧ решитіс вӧчны и ӧні.
Дозорнӧй трӧпа вомӧн вуджӧм бӧрын ош веськӧдчӧма вӧрӧ, тшем сулалысь посни козъяс пӧвстӧ, писькӧдчӧма на пыр, талялӧма том пуяссӧ да, лапаяснас небыд лым толасӧ гӧригмоз, быгыльтчӧма ключ дорӧ, код гӧгӧр быдмис пув.
Пувйӧн чӧсмасьыштӧм бӧрын мӧдӧдчӧма водзӧ вӧрӧ, кӧні муыс вӧлі муртса вевттьысьӧма лымйӧн.
Регыд мысти лымъя зона коли бӧрӧ.
Ош кок туй муніс вӧрті, кодӧс вӧлі муртса вӧрзьӧдыштӧма войся гыӧрӧн.
Ошлы паныдасьӧма муын куйлысь пожӧм пу, сійӧ вештӧма пусӧ, некымынлаті кодйӧма кынмытӧм мусӧ, тыдалӧ, корсьӧма кутшӧмкӧ сёянтор.
«Да, тайӧ збыльысь ош!» — решитіс Смолярчук, но эз сувт.
Витязьӧс кутышталігтыр сійӧ муніс водзӧ (лыжисӧ шыбитіс, мыйӧн сӧмын помасис лымйыс) да воддзамозыс сюся изучайтіс следсӧ.
Со ещӧ ӧти доказательство, мый таті мунӧма татчӧс местаясса кӧзяин — ош лапаясӧн разӧдӧм кодзувкот поз.
Смолярчук муніс и муніс.
Сійӧ век на эз эскы следыслы.
Мыйла зверь абу мунӧма сук вӧрӧд, пӧрӧминті, абу сэті, кыті радейтӧны ветлыны ошъяс, а пограничнӧй постсянь неыліті, йӧз ветлан трӧпа вомӧн?
Мыйла лэччӧма улӧ, шоныд зонаӧ, абу повзьӧма лесосекаясысь, бипур тшынъясысь, электрическӧй пилаяс да гылалысь пуяс шумысь?
Тюльпанов суӧдіс старшинаӧс Сьӧд шор сёртасӧ пыранін дорын.
Копыртчӧмӧн Смолярчук видзӧдіс ош сіт.
— Сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ? — гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр юаліс Тюльпанов.
— Да, ӧні ставыс лючки-ладнӧ, — радпырысь шуис Смолярчук. — Ӧні позьӧ бӧр бергӧдчыны граница вылӧ.
Сӧмын вай первой шойччыштам, куритчам.
Витязь сэк кості нетшкысис водзӧ, вӧр пӧвстӧ.
Смолярчук зэлӧдыштіс кӧвсӧ, командуйтіс:
— Ланьт!
Пукав!
Овчарка пыр жӧ выполнитіс командасӧ, пуксис бӧр кокъяс вылас, но волнуйтчис водзӧ, ньӧжйӧник лявтіс да эз вештыв сюсь синъяссӧ веж вӧр вылысь, кытчӧ дзебсис зверь.
И сӧмын вочасӧн лӧнис.
Пограничникъяс пуксисны ыджыд из вылӧ.
Найӧ пӧрччисны шапкаяснысӧ, разисны гимнастёрка юрйывъяссӧ да заводитісны куритчыны.
Шойччыштӧм бӧрын найӧ видзӧдлісны гӧгӧр да друг казялісны, мый найӧс гӧгӧрбок кытшалӧ чудеснӧй закарпатскӧй тулыс.
Небыдик кыдз пу коръяс вылын качайтчисны, бордъяснас дрӧжжитігтыр, сера бобувъяс.
Шоналӧм мусянь кайис кокньыдик ру.
Кольӧм вося коръяс пыр, усьӧм лыс да нитш пыр мыччысьӧмаӧсь фиалка да ландыш розъяс.
Чӧскыд кӧра розӧвӧй дзоридзьяс весьтын, уль руа сён весьтын, кӧні быдмис сьӧд ловпу, дзизгисны вӧрса мазіяс, чукӧртісны медводдза ма.
Водзынджык, сён саяс, изъя гӧра бокын ловъя потшӧс моз кыпалісны посни пуяс.
Налӧн шевгӧдчӧм вожъясыс тырӧмаӧсь зарни рӧма виж дзоридзьясӧн, кодъяс кӧлӧкӧльчикъяс кодьӧсь.
Пӧльыштас сэтысянь тӧвру — и кажитчӧ, быттьӧ зильгӧ вӧрыс.
Кизил пулӧн эз на вежӧд ни ӧти кор, но сы пыдди сійӧ ыпъяліс лимон рӧма нежнӧй дзоридзьясӧн.
Из потасъяс костын, кыртаяс да утёсъяс тшупӧдъясын гӧрдӧдісны горнӧй руталӧн вожъяс.
abu
Шонді эз петкӧдчыв вӧр сайсянь, но сылӧн югӧръясыс век жӧ писькӧдчисны татчӧ, тшем сулалысь пуяс пӧвстӧ: найӧ куйлісны неважӧнся зэръясысь кольӧм гӧп веркӧсын, найӧ агсалісны вӧсньыдик зарни пиньяснас изумруднӧй , еджыд, сьӧдоввиж ковёр кодь нитш, найӧ тюръялісны ув вывсянь ув вылӧ, мыськалісны асланыс выльмӧдысь югӧрӧн важ изъяс, томмӧдісны зумыштчӧм папоротникъясӧс, писькӧдісны туйяс мазіяслы налӧн маа источникъяс дінӧ, мичмӧдісны мусӧ шемӧсмӧдан узорӧн, кодӧс весиг эз вӧтавлы медся великӧй чеканщик, зарни делӧ кузя мастер.
Видзӧдан тэ та вылӧ — и тэныд, кыдзи и тулысыслы, окота дзоридзавны аслад делӧясӧн, аслад олӧмӧн, аслад мӧвпъясӧн да лачаясӧн.
...Тюльпанов помӧдз куритіс сигаретасӧ, лӧсьӧдыштіс шапкасӧ да, солиднӧя кызӧктӧм бӧрын, быттьӧ кӧсйис висьтавны речь, чеччис из вылысь, видзӧдліс Смолярчук вылӧ.
Том салдатлӧн чужӧмыс вӧлі напряжённӧй, торжественнӧй.
— Старшина ёрт, разрешитӧй шыасьны личнӧй вопрос кузя? — ярскӧба шуис сійӧ.
Смолярчук видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь:
— Мый ті сэтшӧм официальнӧя?
Юалӧй.
— Старшина ёрт, ті бӧрсӧ кор мунанныд асланыд заставаӧ?
— Кыдзи прикажитасны.
Чайта, лун куим мысти.
Мыйла тайӧ тіянӧс интересуйтӧ?
Тюльпанов чӧв олыштіс, сюся видзӧдліс ассьыс кос гадьяса, мугов кипыдӧссӧ.
— А витӧд заставаын тіян эм отсасьысь? — юаліс сійӧ да бара веськӧдіс синъяссӧ Смолярчук вылӧ.
— Абу на.
Ранитчис менам отсасьысьӧй, куйлӧ госпитальын.
А мый?
— Босьтӧй менӧ витӧд заставаӧ.
Ме сэтшӧма кута тіянлысь велӧдчыны, сэтшӧма кута тіянлы отсасьны.
— Весьшӧрӧ тэ менӧ бӧрйин аслад велӧдысьӧн, Тюльпанов ёрт. — Смолярчук сьӧкыда ышловзис. — Эз дыр коль меным овны граница вылын.
Помасьӧ менам службаӧй.
Виччыся демобилизация.
— Демобилизуйтчанныд?
Ті?
Мыйла?
— Кыдзи сійӧ «мыйла»?
Мый нӧ, тэ ногӧн, ме должен тані пӧрысьӧдз служитны?
— А мый ті кутанныд вӧчны, старшина ёрт, демобилизация бӧрас?
— Уджыс менам пай вылӧ тырмас гортын.
— Тырмас, дерт, но сэтшӧмыс, кыдзи тані, оз сюр.
— Аддза, эн шогсьы.
Морт чужӧ мирнӧй олӧм вылӧ, а оз военнӧй вылӧ.
Гӧтрася, семья лӧсьӧда.
Колӧ шуны, гортын, Сибырын, менӧ зэв ёна виччысьӧны.
Тракторист ме, механик, эн вунӧд?
— Тракторист, дерт, — бур профессия, но следопыт ещӧ на бурджык, — Тюльпанов жугыля видзӧдліс Витязь вылӧ. — Сідзкӧ, сирӧтаӧн кольӧ овчаркаыс?
— Сэк кежлӧ, кор меным демобилизуйтчыны ковмас, ме старайтча, медым сійӧ код дінӧ кӧ велаліс.
Сирӧтаӧн ог коль.
— Сідзкӧ велӧдӧй ме дінӧ, старшина ёрт! — горӧдіс Тюльпанов.
Смолярчук эз кӧсйы сразу сдайтчыны.
— Оз быд пограничник дінӧ велав менам Витязь.
Характерыс сылӧн чорыд.
Меысь сійӧ оз ӧткажитчы.
Тіян демобилизацияӧдз на другъясӧн лоам.
Вевъялам!
abu
— Но, ладнӧ.
Кута ходатайствуйтны, медым вуджӧдісны тэнӧ витӧд заставаӧ, — нарошнӧ петкӧдлан неокотапырысь сӧгласитчис Смолярчук. — Сӧмын ог тӧд, мый таысь артмас.
— Буртор артмас! — сьӧлӧмсяньыс шуис Тюльпанов. — Командование тіянлысь быд ходатайство могмӧдас.
— Ладнӧ, эн гадайт водзвыв!
Мӧдім пост вылӧ...
Пограничникъяс тэрмасьтӧг кутісны кайны гӧра вылӧ Верховиналӧн мича тувсовъя зонаті.
Быд воськов бӧрын пыр ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны найӧ сыысь, коді колис ош кок туй.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Сы бӧрын, кыдзи Файн колис аслас кок туй вылӧ ош сіт, сійӧ муніс зверь лапаяс вылын ещӧ кыксё кымын метр да зэв ыджыд коз пу улӧ сувтіс, а коз пуыс вӧлі пӧшти муӧдз лэдзӧма ассьыс пашкыр лапъяссӧ.
Водзӧ мудеритны вӧлі тӧлктӧм да невыгӧднӧ.
Пограничникъяс кӧ и уськӧдчылісны кок туй кузя, то, уль ош сіт аддзӧм бӧрын, найӧ дзикӧдз убедитчасны, мый тайӧ зверь, да оз кутны преследуйтны.
Оз кӧ эскыны, сэки...
Обязательнӧ эскасны.
«Эн тӧждысь весьшӧрӧ, друг, — бурӧдіс асьсӧ Файн. — Тэрыба мун водзӧ, кыдз позьӧ регыдджык пет пограничнӧй зонаысь, кӧні вермасны лоны быдсикас случайностьяс, кодъясӧс эз вермы водзвыв тӧдны весиг «Бизон».
Файн пиньяснас разис кучикторъяс, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма кияс бердас ош лапаяс, пӧрччис найӧс.
Сэсся мездіс и кокъяссӧ камуфлируйтӧм кӧмкотысь.
Ставсӧ тайӧс сійӧ дзебис мышсайса сумкаас.
Файн кӧмаліс стальнӧй пластинкаясӧн дорӧм башмак, кутшӧмӧс новлӧны вӧр лэдзысьяс, да пыр жӧ, ни ӧти минут шойччытӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Компас да Сьӧд шор районлӧн ыджыд масштаба карта сетісны сылы позянлун стӧча тӧдны, кӧні сійӧ да кытчӧ колӧ мунны.
Сук, пемыд вӧр, коді тырӧма пӧрӧм пуясӧн да кыза вольсассьӧма лыскӧн, коръясӧн да нитшкӧн, крута лэччис изъя гӧра бокті.
Файн муніс тэрыба да кокниа, пӧшти котӧрӧн.
Трачкакылісны кок улын кос увъяс, гӧгыльтчалісны увлань омӧля ӧшйӧм изъяс, муӧ колины тӧдчана кок туйяс, но Файн таысь эз нин пов.
Некод оз кыв сылысь кок шыяссӧ, некод оз мун сы кок туй кузя — быдса куим километр пасьта абу ловъя лов: ни пограничник, ни вӧр лэдзысь, ни мельник, ни вӧралысь.
Войшӧр кадӧ сійӧ петіс, кыдзи и вӧлі индӧма, бузгысь Сьӧд шор дорӧ, сійӧ местаас, кӧні векни сёртассӧ вӧлі джынвыйӧ тыртӧма изъясӧн да кытысянь бура тыдаліс высокогорнӧй заставалань нуӧдысь вылыс туйыс да Тиссалань лэччысь улыс туйыс.
Сэзь енэжын югъяліс гӧгрӧс тӧлысь.
Сёртаслӧн ӧтар бокыс вӧлі вуджӧр сайын.
Из чукӧр сайӧ дзебсьӧмӧн Файн видзӧдліс гӧгӧрбок да кывзыштіс.
Ставыс лӧнь, некод некӧн абу.
Сӧмын эськӧ не паныдасьны кутшӧмкӧ вӧр лэдзыськӧд либӧ вӧралыськӧд.
Из чукӧр пӧвстӧ Файн дзебис гранатаяссӧ да тупкис изъясӧн.
«Мед куйласны мыйкӧ дыра», — думыштіс Файн да шпыньмуніс: луннас дасысь таті кутасны ветлыны-мунны подӧн и вӧлӧн пограничникъяс, лесникъяс да вӧр лэдзысьяс, и некодлы оз во юрас, мый буретш тайӧ изъяс пӧвстас куйлӧны гранатаяс.
Сьӧд шор сёртас пӧлӧн вылысӧдыс шуйгаладортіыс муніс тӧвся трӧпа, кодӧс писькӧдлісны да уна вояс чӧж нин ветлӧны вӧр лэдзысьяс да вӧралысьяс.
Лунын кӧ Файн эськӧ кытшовтіс сійӧс ыліті, но ӧні петіс трӧпа вылӧ.
Опаснӧ, но мый вӧчан: югдытӧдз колӧ лоны места вылын, Яворын.
Сійӧ эз мун, а лэбис.
Трӧпаыс кежис сёртасысь бокӧ, кайис крут гӧра бокӧд да сэсся веськыда лэччис Тисса дорӧ, ыджыд населённӧй пункт дорӧ, коді вӧлі мӧдар вадорас.
Ю дорӧ матыстчигӧн, пос дорӧ вотӧдз, Файн кежис трӧпа вылысь, ыліті кытшовтіс сиктсӧ да келӧмӧн вуджис Тисса вомӧн, коді таті вӧлі ляпкыдик.
Тисса веськыдвыв вадорті, ю да гӧра костті, вӧлі писькӧдӧма автомобильнӧй туй.
Файн бӧрйис сукджык куст, коді вӧлі матынджык шоссесянь, дзебсис да кутіс виччысьны шуда случай.
«Бизонӧн» лӧсьӧдӧм планын вӧлі индӧма и тайӧ «шуда случайсӧ».
Войшӧр кадын оз позь вӧлі чорыда надейтчыны сы вылӧ, мый туй вылын тыдовтчас машина, коді эськӧ муніс Тисса вадор пӧлӧн увлань, Яворлань.
И эз быд машина шогмы Файнлы.
Кузовас кӧ лоӧны йӧз, керъяс либӧ тьӧсъяс — оз шогмы.
Сылы лӧсяліс сӧмын сэтшӧм грузӧвик, кӧні эськӧ сійӧ вермис надёжнӧя дзебсьыны.
Файн нарошнӧ дзебсис сэтшӧминӧ, кӧні туйыс крута чукыльтліс, и шоперлы, медым не усьны пропастьӧ либӧ зурасьны кыртаӧ, быть колӧ вӧлі дзикӧдз чинтыны ӧдсӧ.
Сэки Файн и чеччыштас машинаӧ, медым шопер нинӧм оз казявлы.
Виччысис дыр, а «шуда случайыс» век на эз вӧв.
Шурӧдісны-мунісны кык «Победа».
Видзчысигтыр муніс грузӧвик, кодлӧн кузовас тӧрӧма быдса турун зорӧд.
Грымӧдісны изъя туй кузя кык гуцульскӧй телега.
Бияснас дзирдалігтыр тӧвзис войся автобус.
Сэсся пӧшти быдса час шоссеыс вӧлі тыртӧм.
Файн воштіс нин лачасӧ.
Сійӧс босьтіс йирмӧг.
Сійӧ перйис зепсьыс алюминиевӧй фляга, юыштіс коньяк.
Пиньясыс дугдісны зяткакывны, и став туша пасьтаыс разаліс шоныд.
Ызгысь визув Тисса вылӧ, сылӧн изъя вадоръяс вылӧ уси автомобильнӧй фаралӧн югӧр.
Машина локтіс долина вылыс помсянь.
Файн виччысис.
«Менам али абу менам?» — гадайтіс сійӧ.
Мыйкӧ висьталіс сылы: «Тэнад».
Файн лэччис туй дорас матӧджык, аддзис веськыд кокыслы мытшӧд да лӧсьӧдчис чеччыштны.
Машина матыстчис чукыльтанінӧ да ньӧжйӧник, медся ичӧт ӧднас, кытшовтіс вадорса кыртасӧ.
Грузӧвиклысь кузовсӧ вӧлі содтӧма куим пӧв судта, и сэні, сюра ыджыд юръяссӧ копыртӧмӧн, сулалісны гырысь ӧшъяс.
Ма водзын куйліс турун моздор.
Файн лэдзис прӧйдитны ас дортіыс кабинасӧ, кӧні пукалісны шопер да шалльӧн гартчӧм нывбаба, чеччыштіс туй вылӧ, тэрыба кутчысис грузӧвик бортӧ, йӧткыштчис да кокньыдика, шытӧг кавшасис кузовӧ.
Ӧшъяс повзисны, чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Файн малалыштіс найӧс, лӧньӧдіс.
Сэсся сійӧ бауӧн кыссис кузов водзладорас, пырис турун пиӧ да кокниа ышловзис.
«Ёна жӧ меным везитіс!»
Но здук мысти сійӧ повзис нин: нуӧдас-ӧ машинаыс Яворӧдз али ковмас чеччыны джын туй вылас?
Грузӧвик прӧйдитіс уна населённӧй пунктъяс.
Ӧтилаӧ, гӧрд пӧнара шлагбаум водзӧ, машина сувтіс.
— Пограничнӧй наряд.
Петкӧдлӧй документъяс! — кыліс стрӧг, неуна чирыштӧм гӧлӧс.
— Пӧжалуйста, — шыасис шопер.
— Кытысянь да кытчӧ мунанныд?
— Раховскӧй районысь.
Яворӧ.
— А тіян документъясыд, гражданка?
— Кутшӧм сылӧн документъяс! — серӧктіс шопер. — Нылыс ичӧт на.
Мӧд во на сӧмын паспорт сетасны.
— Ичӧт, а войясын гуляйтӧ...
Кыдзи тэнӧ шуӧны, ныланӧй?
— Ганнуся Бойко, — сы пыдди вочавидзис шопер.
— А мыйла сійӧ тіянкӧд?
— «Карпатса кодзув» колхозлӧн представитель.
Доярка.
Миян районын первой морт.
— Вот тэныд и ичӧт! — Пограничник матыстчис кабина ӧшинь дорӧ, югдӧдіс карманнӧй пӧнарӧн нывлысь чужӧмсӧ. — Э, да сійӧ узьӧ!
Спокойнӧя узьны, Ганнуся...
Но, а кузовад — мый сэні тіян?
— Ӧшъяс да турун, сержант ёрт.
Нуам Яворскӧй племсовхозӧ, медым вежны тайӧ кык пӧрысь жӧниксӧ ӧти кавалер вылӧ.
— Но, но, смотри энӧ вежӧй шӧрт вӧрт вылӧ. — Пограничник югдӧдліс кузовсӧ да шуис: — Мунӧй!
Дзажнитісны передача коробкаын шестерёнкаяс, шатовмунісны равновесие воштӧм вӧсна ӧшъяс, и машина прӧйдитіс шлагбаумлӧн гӧрд пӧнар увті.
Файн сюйис пистолетсӧ зептас, кунис синсӧ да кутіс мӧвпавны карлысь да сы гӧгӧрса сиктъяслысь плансӧ.
Племсовхоз вӧлі Явор мӧдарладорас, увтасладорас.
Медым веськавны сэтчӧ, колӧ вуджны ставнас кар вомӧныс.
Кутшӧм уличаясті мунас шопер?
Шоссе пырӧ Раховскӧй вылӧ.
Сідзкӧ, сійӧ быть веськалас Раховскӧй улича вылӧ.
Водзӧ Ужгородскӧй улича, Шевченко нима бульвар.
Ужгородскӧйсянь медся матын Гвардейскӧйӧдз, кӧні Файнлы лӧсьӧдӧма гуся патера.
Колӧ чеччыны буретш сэтчӧ, Ужгородскӧй улича вылӧ.
Югдандорыс грузӧвик пырис Яворӧ.
Файн некор эз вӧвлы тайӧ карас, но бура изучитіс сійӧс фотографияяс серти, агентурнӧй даннӧйяс серти, важ журналъяс серти.
Прӧйдитісны Раховскӧй, кӧні гӧра пӧлӧн разіпели сулалісны неыджыд керкаяс.
Степнӧй улича заводитчис табачнӧй фабрикалӧн джуджыд кирпичнӧй корпусъясӧн.
Мунісны карса парк дорті.
Вуджисны пос вывті Каменицалӧн веськыдладор вадорӧ да веськалісны Ужгородскӧй вылӧ.
Файн видзчысигтыр кыссис кузов бӧрлань.
Муртса кыпӧдчыштӧмӧн, ӧш туша сайӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ видзӧдаліс векньыдик уличасӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма машина фараясӧн.
Некод абу!
Файн звиркнитіс-чеччыштіс грузӧвик борт вомӧн да лои яворскӧй му вылын, кысянь гуся патераӧдз дас минут мунны.
«Карпатса кодзув» колхозлӧн машинаыс ылыстчис пемыд Ужгородскӧй кузя.
— Вокӧ, абу-ӧ озыр истӧгӧн? — друг кыліс войся ветлысь-мунысьлӧн гӧлӧс.
Файн дрӧгнитіс.
Маслӧӧсь сьӧд паськӧма морт матыстчис сы дінӧ; киас сылӧн вӧлі ичӧтик кӧрт сундук, а вомас папирос.
Тӧлысь югӧр улын бура тыдаліс сылӧн чужӧмыс — кельыд, гырысь банлыяса, паськыд плешка, сьӧд уска да дзирдалысь синъяса.
Файнлӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Кытысь сійӧ босьтчис?
Минут сайын улича вылын некод эз вӧв.
Файнлы кажитчис, мый ӧні тайӧ первой сӧветскӧй мортыс стрӧга видзӧдлас сы вылӧ, кылас сы паськӧмлысь дуксӧ, видлас радиостанция тыра мешӧксӧ да шуас: «A-а, голубчик, сюрин!»
Войся ветлысь-мунысь матыстчис Файн дорӧ:
— Истӧгӧн, мися, абу озыр?
Файн пыркнитіс юрнас, шлапнитіс зептас да видзчысяна нюмъёвтіс:
— Ог куритчы.
— Жаль. — Маслӧӧсь спецовкаа зон ышловзис, видзӧдліс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ да мӧдӧдчис Ужгородскӧй кузя вывлань.
Джон Файн мыйкӧ дыра сулаліс вӧрзьытӧг, чышкаліс ньылӧдӧм плешсӧ да думсьыс ёрис асьсӧ ёна повзьӧмысь.
Тӧлысь дзебсис гӧра сайӧ.
Югдӧмводзвывса пемыдыс шымыртіс-вевттис карсӧ.
Потшӧсъяс бердӧ топӧдчӧмӧн, пуяс вылысь лысвасӧ гылӧдігтыр Файн петіс лӧнь да векньыдик Гвардейскӧй улича вылӧ.
Улича ӧтар-мӧдар бокас сулалісны еджыд коръяса веськыд топольяс.
Гӧрд черепицаӧн вевттьӧм кирпичнӧй керкаяс сулалісны ӧта-мӧдсьыс ылын, найӧс вӧлі кытшалӧма садъясӧн да приусадебнӧй виноградникъясӧн.
Став керкаясыс да дворъясыс вӧліны ӧткодьӧсь.
Кутшӧм керкаысь корсьны Любомир Крыжӧс?
Кӧні нӧ 9-ӧд номера керкаыс?
Файн перйис зепсьыс пӧнар да пурт дорыш кодь вӧсни югӧрӧн югдӧдіс матысса керкалысь эмалевӧй трафареткасӧ.
17-ӧд номера керка.
Водзӧ вӧлі 15-ӧд номера.
Файн колис ещӧ кык керка — 13-ӧдӧс да 11-ӧдӧс, — аддзис ӧграда кодьысь дзиръя, восьтіс сійӧс падъявтӧг да веськӧдчис 9-ӧд номера керкалань.
Грубӧй башмак улас дзирдыштіс ю дорысь вайӧм гырысь лыа.
Васӧд сиреньлӧн сьӧкыд розъясыс инмалісны Файн банбокъясӧ да юрӧ.
«Абу лёка овмӧдчӧма «Крест».
Бурджык дзебсянін, пӧжалуй, он и аддзы Яворысь.
Зэв бур».
Файн видзчысигтыр матыстчис дзик Крыж керка дорӧдз да ньӧжйӧник лэптіс кисӧ, медым таркнитны ӧшиняс.
Сьӧлӧмыс сылӧн тэрыба тіпкис, кӧдзыд йирмӧг котӧртіс кокъяссяньыс юрӧдзыс.
«Черногорец» поліс воськовтны явка порог вомӧн.
Код тӧдас, кутшӧм судьба виччысьӧ сійӧс тайӧ керкаыслӧн черепичнӧй вевт улын.
Коді, збыльысьсӧ, тайӧ выль резидентыс — Крыжыс?
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уна во тӧдіс Крыжӧс, Файн ӧнӧдз эз ёна эскы, мый позьӧ помӧдз надейтчыны «Крест» нима тайӧ агент вылас.
Весиг кор лои тӧдса, мый сійӧс вербуйтлӧма ачыс «Бизон» чуть ли не кызь вит во сайын, а ӧні рекомендуйтӧма резидентӧн, — и тайӧ зэв важнӧй обстоятельствоыс эз заставит Файнӧс эновтны Крыж дінӧ ассьыс видзчысяна отношениесӧ.
Колӧ шуны, видзчысьӧм вылӧ кутшӧмкӧ гырысь помкаяс Файнлӧн эз вӧвны.
Сійӧ эз эскы Крыжлы аслас теоретическӧй предпосылкаяс вӧсна.
Генеральнӧй теорияыс, код вылын вӧлі стрӧитӧма Файнлысь быдлунъя да перспективнӧй олӧмсӧ, эз вӧв ёна сложнӧй.
Сійӧс позьӧ висьтавны ӧти, примернӧ татшӧм фразаӧн: «Тэ кӧ абу йӧй, то он лэдз ньылыштны асьтӧ мӧд мортлы, ачыд ньылыштан сійӧс».
Любомир Крыж эз вӧв йӧйӧн.
Сійӧ велӧдчыліс Пражскӧй университетын.
Помаліс велӧдчӧмсӧ Берлинын.
Образованиесӧ помалӧм бӧрын оліс Парижын.
Некымын во тӧлктӧг таргайтіс батьыслысь наследствосӧ да путешествуйтіс Лунвыв Америкаті, африканскӧй побережьеті.
Дыр кад чӧж шӧйтіс Мексикаын.
Бӧр локтіс гортас комын арӧса холостякӧн, стрӧитіс аслыс керка Масарик нима (ӧні Гвардейскӧй) улича вылӧ, овмӧдчис сэтчӧ чойыскӧд да некор нин сэсся эз ветлы некытчӧ Прикарпатскӧй Русьысь, кыдзи сійӧ кадъясас важ Чехословакияын шусьыліс Карпатсай.
Яворын сійӧс тӧдлісны кыдзи европейскӧй да американскӧй кывъяс бура тӧдысьӧс, кыдзи пуысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс чукӧртысьӧс, кыдзи небӧг ёна радейтысьӧс да кыдзи культурнӧй фронтвывса скромнӧй, некутшӧм претензияястӧм активистӧс.
Добровольнӧ, некутшӧм дон босьттӧг, сійӧ лыддис яворскӧй Культура керкаын лекцияяс Закарпатьелӧн, Чехиялӧн да Словакиялӧн история кузя, Мексикалӧн ёна важся искусство кузя.
Сійӧ вӧлі водзмӧстчысьӧн «Пу кузя верховинскӧй резчикъяс» выставкалӧн, кодӧс котыртісны Яворын.
Ставсӧ тайӧс тӧдісны Яворын пӧшти быдӧн.
И сӧмын ӧтнас Файн тӧдіс Любомир Крыжлысь мӧд, гуся олӧм.
Аслас лекцияясын «рӧднӧй сӧветскӧй Карпатсай» ошкигӧн Крыж эз вермы аддзыны синнас сійӧс да став сьӧлӧмнас кыссис сэтчӧ, кӧні коркӧ колляліс том кадсӧ — Рио-де-Жанейроса да Буэнос-Айресса экзотическӧй отельясӧ, став мирса туристъясӧн тырӧм Римӧ, жар Мексикаӧ, праздничнӧй Лазур вадорӧ.
Яворын олігӧн сійӧ думсьыс шӧйтіс Важ да Выль Светса туйясӧд, колляліс ассьыс лунъяссӧ да войяссӧ пакетботъяслӧн вылысса палубаяс вылын, баръясын, паркъясын, пляж вылын, ворсан пызан сайын, испанскӧй танцовщицаяскӧд, любитчыліс, видзис сьӧм, асъя кыасӧ встречайтіс Лӧнь океанса вадор вылын, а рытъя кыасӧ — Атлантикасаын.
Сійӧ петкӧдліс вид, мый тырвыйӧ дӧвӧлен книжнӧй магазинса вузасьысьлӧн жалӧваньеӧн, а гусьӧник видзис ас вылас даспӧв унджык сыысь, мыйта пӧлучайтіс.
Гожӧмын и тӧлын сійӧс аддзылісны Яворысь ӧти и сійӧ жӧ зыртчӧм, важысла лӧсталысь костюмӧн, грубӧй башмакӧн, Масарик кадся важмӧм фасона сьӧд шляпаӧн, важмӧм пальтоӧн.
Но буйвол кучикысь вурӧм да гусяинӧ дзебӧм аргентинскӧй кофръясын Крыж видзис, бурджык лунъяс вылӧ надейтчӧмӧн, нафталинӧн киськалӧм дзик выль визиткаяс, быдсикас рӧма фланелевӧй пинжакъяс, некымын дюжина лым кодь еджыд дӧрӧмъяс да «Батя» маркаа уна кӧмкот.
Кӧть и шусис сьӧмтӧмӧн, но сылӧн вӧлі не ӧти сюрс дзебӧм американскӧй доллар, английскӧй фунтъяс да швейцарскӧй франкъяс — медся устойчивӧй валютаыс, коді сетліс сылы позянлун «кулӧмаысь ловзьыны» сійӧ жӧ лунас, мыйӧн сӧмын Карпатсай оз ло сӧветскӧйӧн, Украиналӧн юкӧнӧн.
Йӧз син водзын «мир да Сӧветскӧй власьт» енэжӧдзыс кыпӧдӧмӧн сійӧ мӧвпаліс война йылысь, виччысис победитель-иностранечьяслысь Яворӧ воӧм.
Ортсысяньыс лӧнь, раминик, коді быттьӧкӧ и гутӧс оз вермы дӧзмӧдны, вывті варов, вежливӧй, суседъяс да ӧтлаын уджалысьяс дінӧ небыд сьӧлӧма, сійӧ дась вӧлі бур донысь, тайӧ кӧ вермис кольны накажиттӧг, джагӧдны, лыйны, мучитны любӧй мортӧс.
И рӧднӧй чойсӧ оз жалит — сетасны мед сӧмын тырмымӧн сьӧм.
Продажность, наянитӧм да пӧръясьӧм — Крыжлӧн главнӧй чертаясыс.
Сійӧ вузасис быдторйӧн, мый позьӧ вӧлі вузавны, — рӧднӧй Закарпатьеӧн, правдаӧн, сӧвестьнас.
Файн бура тӧдіс Крыжлысь важся шпионскӧй уджсӧ.
Медводдзасьыс сійӧс вербуйтіс Сюрте Женеральса деятельясысь ӧти, кодӧс вӧлі командируйтӧма Эникелӧн штабӧ, коді командуйтіс первой мирӧвӧй война бӧрын Антантаӧн создайтӧм еджыд армияясӧн.
Сёрӧнджык, кызьӧд воясын, Крыж служитіс англичаналы, но эз эновт и ассьыс первойя кӧзяевасӧ.
Сэсся сійӧс ёна ыджыдджык донысь ньӧбис «Бизон» — Крапс.
А ӧні?..
Позьӧ ӧмӧй эскыны, мый сюсь, наян, пӧръясьысь Крыж оз вудж выль кӧзяин ордӧ ёна ыджыдджык донысь?
Кор Джон Файн лэптіс кисӧ, медым таркнитны ӧшиньӧ, эз вермы не мӧвпыштны сы йылысь, кутшӧм мортлы сійӧ сетӧ ассьыс судьбасӧ.
Талунӧдз «Тиссалӧн» руководитель ньӧтчыд эз паныдасьлы «Крест» нима аслас резервнӧй агенткӧд.
Сійӧ веськӧдліс сыӧн сӧмын ылісянь связникъяс да пӧгибнитӧм резидент Дзюба пыр.
Но тайӧ эз мешайт сылы бура тӧдны Крыжӧс — фотографияяс серти.
Сійӧ кӧ эськӧ паныдасис сыкӧд улича вылын, весиг ыджыд йӧз чукӧрын, то пыр жӧ эськӧ тӧдіс ассьыс 47-ӧд номера агентсӧ.
Но Крыж, кор сы водзӧ сувтас Файн, оз тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс.
«Крест» эз тӧд ассьыс шефсӧ — ни сылысь чужӧмсӧ, ни збыль овсӧ, ни кутшӧмкӧ торъя приметаяс.
Сійӧ тӧдіс Дзюба пыр сӧмын кыдзи «Черногорецӧс».
Крыж керка лунвыв бокын вӧлі куим ӧшинь, кодъяс видзӧдісны сук садйӧ.
Файн мыйкӧ дыра мӧвпаліс, кутшӧм ӧшиньӧ таркнитны.
Бӧрйис веськыдвывсяньыс медбӧръясӧ, кӧні садсяньыс вӧлі пемыдджык.
Таркнитіс видзчысьӧмӧн, муртса кывмӧн.
Сӧмын тотшнитіс гыжнас стеклӧӧ, ӧшинь воссис шытӧг, и сэні тыдовтчис еджыд колпака, войся дӧрӧма мужичӧй фигура.
— Коді сэн?
Файн ляскысис ӧшинь бердӧ да рочӧн вашнитіс медводдза парольнӧй фраза.
— Тані олӧ Любомир Крыж?
— Тані, — пыр жӧ кыліс вочакыв.
— Тіянлы телеграмма.
Молния.
Кырымасьӧй.
— Кӧні нӧ сійӧ?
Вайӧй.
— Прӧститӧй, вошті.
Войся гӧсьтлӧн тайӧ кывъяс бӧрас 9-ӧд номера керкаса кӧзяин воши жыр пытшкӧ.
Здук мысти кокньыдика воссис веранда вылӧ петысь ӧдзӧс да кыліс сибдӧм гӧлӧс:
— Вит вой виччыся.
Пырӧй!
Ме ӧтнам.
Мунісны стеклӧалӧм ыджыд верандаті, код ӧшиньясын муртса-муртса тӧдчыштіс лӧзов югыдыс, да веськалісны пемыд жырйӧ, кӧні кыліс пилипызь дук, свежӧй стружки да донӧдӧм кӧртӧн чишкалӧм пу дук.
Кӧзяин пӧдлаліс брӧвъяссӧ да биасис.
Паськыд абажур улын, кодӧс вӧлі улӧдз лэдзӧма блок йылын, токарнӧй деревообделочнӧй станок весьтын ыпнитіс ыджыд матовӧй лампа.
Файн пӧрччис шапкасӧ, шыбитіс курткасӧ, сетіс Крыжлы кисӧ:
— Олан-вылан, Любомир.
Но, вот и аддзысим.
Ме зэв рад.
Ме ӧд тіянӧс зэв бура тӧда...
Кытысь?
Дзюба пыр.
— Сідзкӧ ті...
— Ті кӧсъянныд юавны, коді ме сэтшӧмыс? — нюмъёвтіс Файн.
— Мый ті!
Ме нинӧм йылысь ог кут юасьны тіянлысь.
Яръюгыд биысь синсӧ читкыралігтыр, куш морӧссӧ кинас тупкӧмӧн Крыж тэрыба да сюся, юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, видзӧдліс гӧсьтӧс.
И сійӧ ставсӧ вевъяліс аддзыны: и Файн мыш сайысь сьӧкыд мешӧк, и вӧрын кос увъясӧ косяссьӧм гачсӧ, и башмаксӧ, код бердӧ сибдӧма сьӧдовгӧрд закарпатскӧй му, и курткасӧ, код соскӧ сибдӧма гӧравывса йӧн юр.
«Югыд синма менам отсасьысьӧй!»
Файнлы кажитчис, кыдзи встретитіс сійӧс кӧзяиныс.
Татшӧмтӧ он пӧръяв.
— Мудзинныд? — юаліс Крыж да тӧждысьӧмпырысь матыстіс гӧсьтлы табуретка. — Пуксьӧй.
Пӧрччӧй мешӧктӧ.
Шойччӧй!
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі небыд, мелі, но посни чукыръясӧн кытшалӧм, пыктыштӧм синъясыс кӧдзыдпырысь да видзчысьӧмӧн юасисны: «Коді тэ?
Мый дон сулалан?
Опаснӧ тэкӧд связывайтчыны али выгӧднӧ?
Мый требуйтан месянь?
Мыйӧн козьналан?»
— Энӧ тӧждысьӧй, Любомир, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ! — Файн меліа нюмъёвтіс.
— Ог сомневайтчы!
Ме гӧгӧрвоа, кодкӧд имеита честь сёрнитны. — Крыж копыртіс войся колпака юрсӧ.
Сэсся мыжа морт моз шуис: — Прӧститӧй менӧ.
Ме пырысь-пыр жӧ пасьтася. — Явкаса кӧзяин бӧрыньтчӧмӧн петіс орчча жырйӧ.
«Збыльысь сійӧ пасьтасьны муніс али...
А мый, тані кӧ засада?»
Файн сюйис кияссӧ зепъясас, топыда кутіс пистолетъяслысь воропъяс да бергӧдчис ӧдзӧслань сідзи, медым позьӧ вӧлі ӧтпырйӧ, ӧти ӧчередьӧн водтӧдны найӧс, кодъяс мыччысясны порог дорас.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, лов шысӧ пыкӧмӧн сійӧ виччысис.
Жырйысь, кытчӧ петіс Крыж, кыліс стенын ӧшалысь ыджыд часілӧн точкӧм.
Тургӧдчӧм бӧжа небыд гӧна руд кань кургигтырйи петіс пемыд пельӧсысь да повтӧг мӧдӧдчис Файнлань.
Сійӧ чужйис каньӧс, шытӧг серӧктыштіс аслас весьшӧрӧ полӧм вылӧ, перйис кисӧ зепъяссьыс да кутіс спокойнӧя видзӧдавны гӧгӧр.
Жыр пельӧсын — ыджыд верстак.
Стенъяс пӧлӧн — книжнӧй шкапъяс да прӧстӧй джаджъяс, а сэні ён пуысь вӧчӧм быдсикас изделиеяс (ӧткымынъяссӧ помалӧма нин, мукӧдъясыс помавтӧмӧсь на), гырысь блюдъяс, пастухъяслӧн бедьяс, гуцульскӧй черъяс, жезлъяс, тарелкаяс, шкатулкаяс, кремлёвскӧй башняяс, вина бӧчкаяс.
Ленинскӧй гӧраяс вылын Мӧскуаса университет, тӧчитӧм виноград розъяс, Эльбруслӧн кык гӧрба йыв, подсвечникъяс, сов дозъяс, подстаканникъяс, мичмӧдӧм воропъяса полируйтӧм пуртъяс.
Локтіс кӧзяин.
Сійӧ вӧлі сьӧд костюма да лым кодь еджыд дӧрӧма, выль галстука.
Дзормӧм сьӧд юрсисӧ сыналӧма щӧткаӧн.
Сук синкымъяссӧ шыльӧдӧма жӧ.
Сылӧн кузьмӧс чужӧмыс, кодӧс вӧлі бура зыралӧма одеколонӧн, лӧсталіс.
Радпырысь да кыдзкӧ торжественнӧя нюмъялігтыр явкаса кӧзяин матыстчис гӧсьт дорӧ.
— Но, вот ті и Яворынӧсь.
Но и кыдзи... — Крыж тшӧкмуні, сылӧн пыдын пукалысь сюсь синъясыс тӧждысьӧмпырысь югнитісны. — Кыдзи воинныд? — сьӧкыда шуис сійӧ.
Файн шпыньмуніс.
— Любомир, ті кӧсъянныд юавны, кыдзи ме вуджи граница вомӧн да лючки-ладнӧ-ӧ вои татчӧдз?
Ставыс артмис некутшӧм происшествиеястӧг, и верманныд лоны дзик спокойнӧйӧсь: тіян олӧмлы нинӧм оз грӧзит.
— Да ме ӧмӧй...
— Гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа! — Файн дугдіс нюмъявны.
Властнӧя, аслас слугалы распоряжение сетысь господин моз, шуис: — Лӧсьӧдӧй ванна, Любомир!
И ужын, да мед вӧлі коньяк.
Крыж дрӧгнитіс, быттьӧ сылы мышкас плетьӧн швичнитісны.
Кутшӧм кӧть бура эз кужлы «Крест» притворяйтчыны, сійӧ ӧні эз вермы дзебны войся гӧсьтысь, кутшӧма сійӧ чуймис сылӧн барскӧй ногӧн сёрнитӧмысь, кутшӧмӧс важӧн нин эз кывлы.
Чуймыліс недыр кежлӧ, сэсся чужӧмыс лои холуйлӧн кодь почтительнӧй.
Тадзи кӧ заводитіс сёрнитны гӧсьт, сідзкӧ выліті лэбалысь лэбач.
Навернӧ, «Бизонлӧн» дӧвереннӧй морт, разведывательнӧй делӧяс кузя опытнӧй мастер.
— Ті мый, Любомир, энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ? — кӧдзыда юаліс Файн.
— Гӧгӧрвои, пан... сэр.
Кыдзи прикажитанныд асьнытӧ величайтны.
— Абу пан и абу сэр, а ёрт.
Червонюк ёрт.
Степан Кириллович.
Карпаты мӧдарладорса верховинец.
Промыслӧвӧй кооперацияса деятель.
Благороднӧй пуысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс кузя специалист.
Лӧсялӧ? — Файн серӧктыштіс.
Кӧзяин довкнитіс юрнас.
— Тырвыйӧ, Червонюк ёрт.
Ме пыр жӧ ставсӧ лӧсьӧда — и ванна и ужын.
Пӧрччысьӧй сэк кості.
Ваннаын мыссьӧм бӧрын Файн бритчис, пасьталіс кӧзяиныслысь сӧстӧм пижама, сюйис пистолетъяссӧ зепъясас да петіс столӧвӧйӧ, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма нин пызан.
Кор ужнайтісны, стӧчджыка кӧ шуны — завтракайтісны, ывлаыс дзикӧдз югдіс да садйын кутісны сьывны лэбачьяс.
Файн ӧзтіс сигарета.
— Ме кута тані овны, Любомир?
— Да.
Тайӧ медся удобнӧй патера.
Менам керкаын тіянӧс некод оз тревожит.
— А коді тіянлы лӧсьӧдӧ-идралӧ?
— Чой.
Рӧднӧй чой, Червонюк ёрт.
Ме мӧдӧді сійӧс Ужгородӧ тьӧтка ордас...
Тырмас тіянлы тӧлысь? — видзчысьӧмпырысь юаліс Крыж.
— Ог тӧд.
Удайтчас кӧ пӧртны олӧмӧ индӧм планъяссӧ тӧлысьӧн — бур, кык тӧлысьӧн кӧ — абу жӧ лёк.
Файн видзӧдліс Крыж вылӧ — синъясыс видзӧдісны сюся, испытайтана.
Сійӧ виччысис, оз-ӧ мыйкӧ шу резидент.
Мӧдыс спокойнӧя чӧв оліс, кӧзяйка моз делӧвитӧя мыськаліс эмалируйтӧм тазйын тарелкаяс.
— Ті, кажитчӧ, ещӧ мыйкӧ кӧсйинныд юавны, Любомир?
— Ме?
Эг, тіянлы сӧмын кажитчис.
— А гашкӧ, век жӧ юаланныд, кутшӧм планъясӧн ме локті татчӧ?
Крыж помаліс мыськавны дозмук, кран улын мыськаліс гырддзаӧдзыс пуджӧм кияссӧ да, гӧсьт вылӧ мыжтӧм морт моз видзӧдігтыр, почтительнӧя вочавидзис:
— Сэр, ме нинӧм ог кут тіянлысь юасьны.
Менам делӧ — пӧртны олӧмӧ тіянлысь приказаниеястӧ, а не юасьны.
— Задание тіянлы ӧні дзик ӧти, — шуис Файн.
— Кывза. — Крыж видзчысьӧмпырысь пуксис улӧс дор йылӧ, пӧлыньтіс юрсӧ, чужӧмыс лои зэв серьёзнӧй.
— Ті мыйкӧ кывлінныд демобилизуйтчӧм старшина, кӧрт туй депоса слесарь Иван Фёдорович Белограй йылысь?
Морӧстырыс орденъяс.
Выиграйтӧма облигация вылӧ кызь вит сюрс да ньӧбӧма «Победа».
— Прӧститӧй, ни кывлыны, ни аддзывны эз удайтчыв.
— Уськӧдлӧй тӧдвылад!
Иван Белограй.
Кузь тушаа.
Кудриа юрсиа.
Гвардеец.
Служитлӧма Берлинын.
Воис Яворӧ гӧтрасьны.
А невестаыс сылӧн — «Тисса весьтын кыа» колхозса виноградарша, Социалистическӧй Уджвывса Герой Терезия Симак.
— Терезия Симакӧс ме тӧда, а жӧниксӧ... нинӧм эг кывлы сы йылысь.
— Жаль!
Но ладнӧ.
Колӧ пыр жӧ тӧдмавны, кӧні сійӧ, тайӧ Иван Белограйыс, и эз-ӧ ло сыкӧд кутшӧмкӧ беда.
Действуйтӧй тэрыба, но тӧлкӧн.
Иван Белограй — миян морт.
Тіян эм позянлун, подозрениеяс кыпӧдтӧг, сёрнитны Терезия Симаккӧд?
Крыж думыштіс да вочавидзис:
— Эм.
«Кармен» пыр, Цыганскӧй слӧбӧдаса менам агент пыр.
И ещӧ... — Крыж ланьтіс, эз тӧд, кыдзи шуны ассьыс мӧд нывбаба агентсӧ.
Сійӧ ӧнӧдз на эз думышт сылы нимсӧ.
— Ещӧ код пыр? — юаліс Файн.
— «Венера» пыр, — шуис Крыж да, аслас писькӧслун вылӧ радлігтыр, нюмъёвтіс.
— А коді тайӧ «Венераыс»?
— Марта Стефановна Лысак, нималана яворскӧй портниха, менам веськыд ки.
Ме пӧлучиті нин сысянь ёна колана информация.
Кӧсъянныд кывзыны плёнка?
— Бӧрынджык.
Сідзкӧ, ті чорыда надейтчанныд тӧдмавны Иван Белограйлысь судьбасӧ тіян помощницаяс пыр?
— Да.
— Зэв бур.
Тӧдмалӧй пыр жӧ.
Ни ті, ни ме огӧ вермӧй чувствуйтны асьнымӧс безопаснӧйӧн, кытчӧдз ог тӧдмалӧй миян...
Иван Белограйлысь судьбасӧ.
— Ме гӧгӧрвоа...
Ставсӧ вӧча ӧдйӧ да ӧкуратнӧя.
Эн тӧждысьӧй, Червонюк ёрт.
«Черногорец» довкйӧдлыштіс юрнас:
— Сійӧ кадсяньыс, кыдзи ме веськалі тіян керка вевт улӧ, аддзи да кывзышті тіянӧс, ме дугді повны.
— Аттьӧ.
Джон Файн тайӧ пӧрйӧ висьталіс збыльтор: сійӧ збыльысь дугдіс повны аслас кучик вӧсна.
Любомир Крыж сылы воис сьӧлӧм вылас.
Тайӧ мортыскӧд унатор позьӧ вӧчны.
Веськыда кӧ шуны, «вӧчнысӧ» должен ставсӧ ӧтнасӧн «Крест», а сійӧ, «Черногорец», аслас гуся оланінысь лунын ни войын петавтӧг, сӧмын кутас веськӧдлыны Крыжӧн.
Джон Файнлы «руководительлӧн» тайӧ выгӧднӧй рольыс важӧн нин вӧлі тӧдса.
Бизоновскӧй разведкаын служитігчӧж сійӧ пыр ветлывліс кодкӧ гӧрб вылын, пыр нажӧвитліс аслыс сьӧм, чин да слава сэтшӧм жӧ отсӧгӧн, кутшӧмӧс сетліс тайӧ «Крестыс».
— Ті энӧ на вунӧдӧй уджавны радиопередатчикӧн? — юаліс Файн да видзӧдліс пельӧсӧ, кӧні куйліс портативнӧй радиостанция тыра рюкзакыс.
— Эг, эг на вунӧд.
Кӧть ӧні жӧ верма тотшӧдны любӧй телеграмма.
— Ӧні водз на.
Виччысьлам лун кык-куим, кытчӧдз... кытчӧдз оз во подкрепление.
— Подкрепление?
— Да.
Аддзанныд, Любомир, кутшӧма ме тіянлы дӧверяйта!
Донъялӧй!
— Аттьӧ.
Ме оправдайта тіянлысь дӧвериетӧ.
— И не сӧмын дӧверие, но и менсьым серьёзнӧй рӧскодъяс. — Файн перйис куртка зепсьыс кык пачка сё шайта сьӧм, шыбитіс найӧс пызан вылӧ. — Рӧскодуйтӧй кыдзи тіянлы окота, некутшӧм отчёттӧг.
Ковмас кӧ ещӧ — пӧлучитанныд пыр жӧ.
Но, вот и ставыс талун кежлӧ. — Файн видзчысигтыр вештыштіс занавессӧ, видзӧдліс ывлаӧ, очсыштіс.
— Абу грек эськӧ меным и узьыштны.
Кӧні менам вольпасьӧй, Любомир?
— Квайт лун сійӧ виччысьӧ тіянӧс.
Сӧмын водзвыв висьтала, ни шондісӧ, ни кодзувъяссӧ, ни енэжсӧ ті онӧ аддзӧй асланыд жырсянь.
Мунамӧй, Червонюк ёрт.
Крыж пыртӧдіс гӧсьтсӧ ӧшиньястӧм ни ӧдзӧсъястӧм пемыд чуланӧ.
Пырны сэтчӧ позьӧ вӧлі сӧмын гуся ӧдзӧсӧд, кодӧс тупкӧма Тарас Шевченколӧн ыджыд портретӧн.
Чулан джоджын, пу койка улын, вӧлі гӧбӧчӧ пыранін, кытысянь позьӧ веськавны сарайӧ, а сэтысянь — садйӧ да улича вылӧ.
Подземельетыр куйлісны сундукъяс, чемоданъяс да ящикъяс, кытчӧ Крыж дзеблаліс медся дона эмбурсӧ, наследственнӧйсӧ да шпионитӧм помысь нажӧвитӧм сьӧм вылӧ ньӧбӧмторсӧ.
Сійӧ кадас, кор стрӧитісны керкасӧ, Крыж эз чайтлы ни эз гадайтлы, мый прачечнӧй да кладӧвӧй вылӧ индӧм помещениесӧ коркӧ лоӧ лӧсьӧдӧма гуся склад пыдди.
Карманнӧй пӧнарӧн югдӧдігтыр Крыж матыстчис ылі пельӧсын сулалысь топчан дорӧ, шлапнитіс кинас небыд пухӧвӧй юрлӧсӧ.
— Шойччӧй, сэр.
Бура узьны.
— Видзӧдлӧй, Любомир, — Файн веськӧдіс аслас карманнӧй пӧнарлысь югӧрсӧ веськыда кӧзяинлы синмас. — Но, «Крест», кыдзи кутам уджавны?
— Кыдзи прикажитанныд.
— Ме приказывайта уджавны чистӧя, некутшӧм лёк мӧвпъястӧг.
— Сэр, ме ог гӧгӧрво... — Крыж паськӧдіс синъяссӧ.
— Энӧ пӧръясьӧй.
Весьшӧрӧ.
Тӧда тіянӧс гуг и бан.
И вот кутӧй тайӧс тӧдвыланыд, Любомир, кор окота лоӧ пӧръявны менӧ, мудеритыштны ме водзын либӧ нажӧвитчыштны бокын, — шуйгавылын, кыдзи шуӧны рочьяс...
— Сэр! — дӧзмӧмӧн чушнитіс Крыж.
Сійӧ пельясӧдзыс гӧрдӧдіс.
— Ме помалі.
Надейтча, ассьым видзӧдласӧс ме висьталі вывті гӧгӧрвоана.
Кутам лыддьыны, мый ми чорыда сёрнитчим тайӧ генеральнӧй пункт кузяыс.
Бура узьны, Любомир!
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Андрей Лысак, кузь тушаа да паськыд пельпомъяса, кыпыд да мича зон, паровознӧй машинистъясӧс гӧтӧвитан львовскӧй школаса слушатель, тувсовъя ӧти вежалунӧ вуджис Карпат мусюр да мӧдӧдчис гортас, Яворӧ.
Кызь арӧса, том морт...
Кымын туй тэ водзын, и на лыдысь быдӧн восьса тэ водзын, любӧй вермас петкӧдны тэнӧ олӧмыслӧн медвылыс тшупӧдас!
Кызь арӧса...
Кутшӧм тэ ён, кутшӧм терпитны вермытӧм, кутшӧма мустӧмтан падъялысьясӧс, кутшӧм посниясӧн кажитчӧны тэныд мыджӧдъясыс, кодъяс паныдасьӧны туй вылад!
Кутшӧм правдивӧйӧсь да благороднӧйӧсь тэнад поступокъясыд да кывъясыд, кутшӧма гӧрдӧдлӧ тэнад чужӧмыд, кор тэ яндысян, кутшӧм сӧстӧмӧсь да ас дінас кыскысьӧсь тэнад синъясыд!
Татшӧм мӧвпъяс кыптылісны, дерт, быд мортлӧн, коді первойысь аддзыліс Андрей Лысакӧс.
Но сійӧ пӧръявліс йӧзсӧ аслас ортсыса виднас, аслас кажитчана шуда томлуннас, аслас дасьлунӧн лоны самоотверженнӧйӧн уджын и дружбаын, нылӧс и рӧднӧй мамӧс радейтӧмын.
Раховӧдз, гуцульскӧй Верховинаса главнӧй карӧдз, Андрей Лысак воис пассажирскӧй поездӧн некытчӧ сувтлытӧг.
Водзӧ, лунвывлань, Тисса пӧлӧн, мунісны сӧмын специальнӧй назначениеа тӧварнӧй поездъяс.
Километр комын мунісны найӧ сӧветскӧй му вывті.
Берлибаш сайын кӧрт туй кежліс граница сайӧ, Румынияӧ.
Миян территория вылын Тисса ю долиналӧн тайӧ юкӧнас вӧлі писькӧдӧма сӧмын автомобильнӧй шоссе.
Шоссе кузя и колӧ вӧлі Андрей Лысаклы локны Яворӧ.
Автобусъяс луннас куимысь лэччылісны Верховинаысь Тисса бердса шыльыдінӧ: асылын, луншӧрын да рытын.
Первойяас Андрей сёрмис, а мӧд автобус мӧдӧдчытӧдз коли куим часысь унджык.
Тайӧ каднас позьӧ и кино вылӧ ветлыны, и ӧбедайтны, и гуляйтыштны Раховса главнӧй улича вывті.
Андрей решитіс медводз ӧбедайтны.
Неважӧнсянь сылӧн став радлунъясыс заводитчылісны сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ пӧттӧдз да дӧвӧль сёйліс, юліс вина либӧ сур.
Веськыда вокзалсянь сійӧ мӧдӧдчис выль, муртса на эштӧдӧм ресторанӧ, код ӧдзӧс да ӧшиньяс весьтын став фасад пасьтаыс югъяліс зарни шыпасъяса вывеска: «Верховина».
«Видзӧдлам, кутшӧм тайӧ верховинскӧй рестораныс», — мӧвпыштіс Андрей.
Мый, мый, а ресторанъястӧ сійӧ зэв бура тӧдіс.
Львовын дженьыдик кад олігӧн Андрей вевъяліс не ӧтчыд волыны карса став ресторанъясӧ, тӧдмасьны став мичаник официанткаяскӧд.
Выль ресторанӧ пырӧм бӧрын Андрей зывӧктана нюммуніс: львовскӧйяс серти кутшӧм сійӧ ичӧтик да гӧлиник!
Вестибюльын абу параднӧй ливреяа, тошка швейцар.
Пызанъяссӧ сувтӧдалӧма ӧта-мӧд бердас матӧ да клеёнкаяс вылас вольсалӧмаӧсь ещӧ бумага пызандӧраяс.
Йӧзыс этша, стулъясыс прӧстӧйӧсь, чорыдӧсь.
Менюсӧ гижӧма киӧн рудоват листъяс вылӧ, унапӧлӧс винаяс сэні абуӧсь.
Залын абу ни эстрада, ни танцевальнӧй площадка.
Омӧлик столӧвӧй, а абу ресторан.
Заведение дінӧ ассьыс зывӧктӧмсӧ дзебтӧг Андрей пуксис залын ылі пельӧсын сулалысь пызан сайӧ, кинас шыльӧдыштіс сідзи нин бура шыльӧдӧм юрсисӧ да заводитіс тӧдмасьны менюӧн.
Сьӧд юбкаа да кремовӧй шӧвк ковтаа, еджыд чепчика официантка матыстчис Андрей дінӧ, юаліс меліа, ас мортлысь моз: «Но, мый ми закажитам?»
Андрей видзӧдліс ныв вылӧ, казяліс, мый сійӧ оз сулав сы дон (вывті кыз да зэв нин сьӧд), зумыштчис да сӧдзӧдіс пинь пырыс: «Энӧ тэрмасьӧй!
Ме локті ӧбедайтны, а эг пӧжар кусӧдны».
Официанткалы лои яндзим, и сійӧ ньӧжйӧник муніс буфет дорӧ да, сэні сулалігмоз, видзӧдлывліс стрӧг клиент вылӧ, дась вӧлі матыстчыны сы дінӧ первойя чукӧстӧм бӧрын жӧ.
Но Лысак ещӧ быдса дас минут чӧв оліс.
Медбӧрын официантка матыстчис сы дінӧ да видзчысьӧмӧн юаліс:
— Но, бӧрйинныд?
— Куимсё грамм еджыд вина, сур бутылка, лука да картупеля сельди, грузинскӧй ногӧн харчо, киевскӧй ногӧн отбивнӧй да мороженӧй.
Ставыс!
Онӧ вунӧдӧй? — веськодьпырысь прикажитіс Андрей. — Пӧсь сёян да закуска вайӧй пыр жӧ.
Мӧд румка юӧм бӧрын Андрей гажаджык синъясӧн нин видзӧдліс мир вылас, сы вылӧ, мый сійӧс кытшаліс.
Ӧні и рестораныс кажитчис сылы не сэтшӧм нин омӧликӧн и официанткаыс не сэтшӧм кызӧн да сьӧдӧн.
Сылы окота лои кодкӧдкӧ сёрнитыштны, ошйысьыштны аслас мича томлунӧн, висьтавны сы йылысь, кытысянь да мыйла сійӧ локтіс татчӧ, Закарпатьеӧ.
Тайӧ здукас и пырис ресторанӧ Любомир Васильевич Крыж.
Андрей лои рад.
Сійӧ ичӧтысяньыс тӧдіс тайӧ мортсӧ, унаысь аддзыліс сійӧс гортсьыс да кутшӧмакӧ лыддис сійӧс пӧшти рӧдвужӧн.
— Любомир дядь! — юр весьтас кисӧ лэптӧмӧн да меліа нюмъялігтыр радпырысь горӧдіс Андрей.
Крыж тӧдіс Андрей йылысь ставсӧ: кор сійӧ петіс Львовысь, кор воис Раховӧ, кытчӧ мӧдӧдчис вокзалсянь да мый сійӧ кӧсйис вӧчны водзӧ.
Крыж лӧсьӧдчис аддзысигкежлӧ.
Но сійӧ эз петкӧдлы тайӧс, бура бритӧм вӧсни паръяса чужӧм вылас тӧдчис шемӧсмӧм. Сійӧ тэрыба матыстчис пызан дорӧ, кӧні пукаліс Андрей, кутіс зонлысь кыкнан кисӧ да дыр треситіс найӧс, нюмъяліс да гораа шуаліс: «Локтін!
Кутшӧм лӧсьыд!
Молодеч!»
Андрей радпырысь кывзіс Крыжӧс да лыддис лӧсяланаӧн сылысь радлӧмсӧ.
Сійӧ эськӧ чуймис, Любомир дядь кӧ, сійӧс аддзӧм бӧрын, омӧльджыка радліс.
Андрей важӧн нин велаліс, мый сылӧн личностьыс кыскӧ ас дінас внимание.
Ӧбедайтігӧн да юигӧн Крыж да Лысак дружескӧя сёрнитісны.
Колӧ шуны, ёнджыкасӧ сёрнитіс Андрей.
Крыж терпеливӧя кывзіс.
Кор ошйысьысьлӧн воодушевление биыс куслі, Крыж кисьтліс сылӧн самолюбивӧй душа бипурйӧ горючӧй.
— Эк, Андрейка, — шуаліс сійӧ, — меным эськӧ тэнсьыд арлыдтӧ, тэнсьыд банбокъястӧ, тэнсьыд синъястӧ, олӧм дінас тэнсьыд горшлунтӧ...
И Андрей та бӧрын быдса дас вит минут чӧж бара висьтавліс ас йывсьыс: кутшӧм бура оліс Львовын, кодкӧд аддзысьлывліс да кыдзи кутас овны Яворын.
— Но, а кыдзи тэнад делӧясыд презреннӧй металл кузя? — веськодьпырысь юаліс Крыж, кӧть тайӧ вопрос дінас вайӧдіс сёрнисӧ.
Андрей радейтіс сьӧм, пыр мӧвпаліс сы йылысь, мед эськӧ унджык вӧлі зептас.
Та вӧсна, кор сёрниыс заводитчис сьӧм йылысь, сійӧ гажмыштіс:
— Да сідз, нинӧм...
Мынтысьны ӧбедысь да воны гортӧдз тырмас.
— Менам переводъясысь ӧмӧй нинӧм эз коль?
Ставсӧ видзин?
— Тіян переводъясысь? — чуймис Андрей. — Сідзкӧ, тайӧ ті, а эз мам, быд тӧлысь ысталінныд сьӧмсӧ?
Крыж довкнитыштіс юрнас да, мыжа морт моз синсӧ увлань лэдзӧмӧн, ышловзис:
— Извинит, Андрейка, сэки унджыксӧ ыставны эг вермы.
Ӧні эм мыйтакӧ капитал.
Со тэныд ӧні кежлӧ посни рӧскодъяс вылӧ. — Сійӧ пуктіс пызан вылӧ сё шайтаӧс. — Ещӧ ковмас — лок ньӧти яндысьтӧг, ог ӧткажит.
Андрей чӧв оліс, юышталіс сур.
— Любомир дядь, — сы бӧрын юаліс сійӧ, — сьӧмсӧ ті ысталінныд быд тӧлысь?
— Да, быд первой числӧӧ.
А мый?
— А мам...
Мыйла сійӧ весиг ӧти шайт эз ысты?
— Ог тӧд, донаӧй.
Буракӧ, абу лишалӧма.
— Абу лишалӧма? — шпыньмуніс Андрей. — Сы мында сьӧм сылӧн да!
Горш сійӧ лоӧма.
И кодлы сӧмын видзӧ?
— Пиукӧй, позьӧ ӧмӧй рӧднӧй мам йылысь тадзи сёрнитны!
Сійӧ сэтшӧма тэнӧ радейтӧ, а тэ...
Андрей пуктіс пызан вылӧ зэв ыджыд кык кулак:
— А ме вот воа да сёрнита сыкӧд кыдзи колӧ!
Пыр жӧ шӧвк кодь лоӧ!
— Тэ тадзи он вӧч.
Ме ради.
Кылан?
Некутшӧм вомалӧмъяс!
Мыйла тэныд колӧ обязательнӧ сылӧн сьӧм?
Абу ӧмӧй ӧткодь, кодлысь видзны?
Сьӧлышт тэ мамыд капиталъяс вылӧ да пӧльзуйтчы менамӧн. — Сійӧ видзчысигтыр, юрсӧ бергӧдлытӧг, видзӧдліс залсӧ. — Веськыда висьтала, пиук, менам эм унакодь запас.
Тэнад став томдыр кежлад тырмас.
Пӧльзуйтчы аслад удовольствие вылӧ.
Андрей пыр ёнджыка и ёнджыка шензис.
Сійӧ некутшӧма эз виччысь, мый тайӧ ӧкуратнӧй, шыльӧдӧм юрсиа, рака кодь сьӧд бокӧвӧй дядьыс, мамыслӧн тӧдсаыс, коді некор эз вӧв торъя лышкыд, друг лоӧ сэтшӧм бур, радейтысь да, главнӧйыс, сьӧма мортӧн.
— Радейта ме тэнӧ, Андрейка, — висьталіс Крыж. — Пи пыдди босьтны дась, та вылӧ кӧ мамыд сӧгласитчас.
Но да ладнӧ, и сідз, прӧстӧ, кутам дружитны. — Сійӧ нюжӧдіс кисӧ: — Кутам, а?
— Кутам, Любомир дядь! — Андрей топыда кутліс Крыжлысь кисӧ.
— Но, вот и сёрнитчим!
А ӧні, Андрейка, ме коля тэнӧ.
— Кытчӧ нӧ ті?
Ӧтлаын Яворӧ мунам.
Регыд автобус...
— Ог, ме муна сёрӧнджык.
Делӧяс менам эмӧсь Раховын.
Рытнас аддзысям Яворын.
Пырав.
Мынтысь и ме пыдди, пиук.
Сійӧ пуктіс сӧстӧм тарелкаӧ ещӧ ӧти сё шайта, малыштіс Андрейлысь банбоксӧ, юрсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Пызан дорысь некымын воськов вешйылӧм бӧрын бӧр локтіс:
— Да, Андрейка, муртса эг вунӧд!
Тэ Олекса Сокачӧс, нималана машинистӧс, помнитан?
— Кыдзи нӧ ог помнит татшӧм мортӧс!
А мыйла ті юалінныд? — повзис Андрей.
— Олекса Сокач пӧлучайтӧ комсомольскӧй паровоз.
Вот эськӧ тэныд сы дінӧ практика вылад!
— Любомир дядь, ті быттьӧ менам душаӧ видзӧдлінныд.
Да буретш та йылысь ме кык вежон нин мӧвпала, мыйӧн сӧмын тӧдмалі Олексалӧн комсомольскӧй паровоз йылысь.
— Вот и бур.
Лӧсьӧдчы.
Кӧлдуйт Олексасӧ... — Крыж мигнитіс. — Тэ любӧйлысь синсӧ пӧртан, кӧсъян кӧ.
Но, став бурсӧ тэныд!
Андрей сералан синъясӧн колльӧдіс енэжысь усьӧм, лышкыд дядюшкасӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ: «Чудеса, дай сӧмын!
Абу-ӧ нин ме Крыжлӧн пи?»
Кыдзи и сэтшӧм йӧз, кодъяс абу велалӧмаӧсь да оз кужны мӧвпавны да ылысь аддзыны, Андрей дыр эз думайт сы йылысь, мый лон.
Кызь минут мысти, официанткалы мынтысьӧм бӧрын, пӧт да муртса гажа, тэрмасьтӧг, праздничнӧя восьлаліс Раховса главнӧй улича кузя.
Сійӧ видзӧдаліс гӧгӧр да гипнотизируйтіс аслас венны позьтӧм, кыдз сійӧ мӧвпаліс, видзӧдласнас став паныдасьысь верховинаса нывъясӧс, кодъяс вӧліны зарни рӧма да еджыд замшевӧй кожукъясаӧсь.
Кор Андрей пӧкаживайтіс автобус виччысигӧн, Крыж пуксис медводдза тыртӧм таксиас жӧ да первой скоростьӧн лэччис кӧдзыд Верховинасянь тувсов шондіӧн югдӧдӧм закарпатскӧй предгорьеӧ.
Шонді лэччытӧдз ёна водзджык на сійӧ вӧлі Яворын, Железнодорожнӧй улича вылын.
Марта Стефановна встретитіс сійӧс, кыдзи и пыр встречайтліс бӧръя кадас, — повзьӧмпырысь радлӧмӧн, кыв ни джын шутӧг, аслас цыганскӧй синъяснас юасиг: но, кутшӧм сюрприз ещӧ тэнад?
— Вӧлі Раховын, — чунькытшъяса да браслетъяса кисӧ аслас отсасьысьлысь окалігмоз заводитіс Крыж. — Аддзылі Андрейӧс.
— Андрейӧс? — Марта Стефановна вежсис чужӧм вылас, надеяпырысь видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ. — Кӧні нӧ сійӧ?
— Час кык-куим мысти лоӧ гортад.
Водзвыв висьтала: воас скӧр...
Мыйла?
Скӧралӧ тэ вылӧ сыысь, мый тэ абу ыстылӧмыд сылы ни ӧти перевод.
— Кыдзи — эг ыстыв?
Быд первой числӧӧ ыстылі телеграфӧн витсё шайт.
Тэ жӧ тӧдан, Любомир!
— Тэ ӧшибайтчан, менам сьӧлӧмшӧрӧй.
Переводъясыс вӧліны менам, а эз тэнад.
— Любомир, ме ог гӧгӧрво... — Марта Стефановналӧн сьӧд, ӧзйысь синъясыс лоины гӧгрӧсӧсь да сюзьлӧн кодь нинӧм аддзытӧмӧсь; сійӧ повзис выль сюрпризысь, кодӧс, кыдзи сійӧ чайтіс, дасьтӧма сылӧн матысса мортыс.
— Бӧрынджык ставсӧ гӧгӧрвоан.
А ӧні вӧч ставсӧ, мый ме тшӧкта.
Тэ должен мыйкӧ дыра видзны Андрейӧс дзескыда.
Няньӧн верд пӧттӧдзыс, а сьӧм эн сет.
Ни ӧти шайт.
Кылан?
Ни ӧти шайт!
— Любомир, мый тэ ещӧ думыштін?
— Ачыд регыд ставсӧ аддзан.
Терпитышт.
Сійӧ тапкӧдыштіс Марта Стефановналы гӧрд банбокас да муніс.
Андрей сэк кості эз ёна тэрмась Яворӧ.
Сійӧ гуляйтыштіс Раховын, ыркӧдчыштіс, дзикӧдз паляліс, медбӧръяысь видзӧдліс верховинаса праздничнӧй нывъяс вылӧ да сӧмын сэки мӧдӧдчис автобуснӧй станцияӧ, коді вӧлі набережнӧй вылын, Тиссасянь кык воськов ылнаын.
Вывсянь, Сьӧд Тисса йывсянь, пӧльтысь кӧдзыд тӧлысь йӧжгылясигтыр Андрей матыстчис автобус сувтанінӧ.
Вевт улын кузь скамья вылын виччысис автобус дзик ӧти пассажир — мыш саяс рюкзака, чышъянтӧм, мужичӧйлӧн кодь шоныд курткаа, грубӧй башмака, киас небӧга ныв.
— Ті медбӧръяыс автобусас? — юаліс Андрей небыдик гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн сёрнитліс сӧмын сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяслы кӧсйис ёна воны сьӧлӧм вылас.
Ныв дӧзмӧмпырысь тупкис небӧгсӧ, лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Андрей вылӧ.
Сылӧн вӧліны зэв сӧстӧм, мугов-розӧвӧй банбокъяс, дзирдалысь синъяс да быттьӧ курччалӧм гӧрд вомдоръяс.
— Ме и медбӧръя, ме и первой, — серамсорӧн вочавидзис сійӧ да копыртіс юрсӧ, бара заводитіс лыддьысьны.
«Видзӧдтӧ, кутшӧм тэ гордӧй!» — мӧвпыштіс Андрей. Сійӧ нюмъяліс да сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс нывлысь пух кодь небыдик юрсиа балябӧжсӧ.
Аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг, Андрей ньӧти эз яндысь нывъясысь, ни тӧдсаясысь, ни тӧдтӧмъясысь.
Сылы эз на вӧв и дас квайт арӧс, кор сійӧ кутіс тшапитчыны нывъяс водзын гежӧда овлысь галстукъясӧн, уна рӧма свитеръясӧн, аслыссикас пуртъясӧн, стройнӧй спортивнӧй фигураӧн.
Кызь арӧсӧн ёртъясыс сійӧс лыддисны нин настӧящӧй кавалерӧн, нывъяслысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдысьӧн.
— Ті вывлань али увлань? — нывкӧд орччӧн пуксигмоз юаліс сійӧ.
— Увлань, — дышпырысь вочавидзис ныв.
— Яворӧдз?
— Ог, ылӧдзджык, Ужгородӧдз, — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис ныв.
— А регыд воас автобусыс?
Ныв видзӧдліс часі вылӧ, сэсся кӧтасьӧм туй вылӧ:
— Вот-вот должен воны, оз кӧ сёрмы.
Тайӧ посньыдик юасьӧмъясыс лоины, кыдзи кажитчис Андрейлы, тӧдмасьӧм вылӧ подулӧн.
Сійӧ эскис, мый некымын минут мысти сылы лоӧ тӧдса, коді тайӧ нылыс, кӧні сійӧ вӧлӧма, уджалӧма али велӧдчӧ, кутшӧм улича вылын олӧ да с. в.
Удачнӧя заводитчӧм сёрнилы мешайтіс цыганскӧй слӧбӧдаса нывбабалӧн воӧм.
Важ сьӧмъясысь вӧчӧм ожерельеӧн зильӧдчигтыр цыганка матыстчис Андрей дінӧ, пуксис орччӧн, шыбитіс пельпомъяс саяс зэв сьӧд кӧсаяссӧ да дзоридзьяса зэв паськыд юбка зепсьыс перйис кыз да няйт карті колода:
— Гадайтышта, сьӧд синкымаӧй!
Став шудтӧ водзвыв висьтала.
Пукты сьӧм!
Андрей пуктіс цыганка киӧ куим шайт:
— Гадайт, да сӧмын лючкиджык сӧр.
Цыганка тэрыба висьталіс Андрейлы, мый медся матысса кадӧ сійӧс виччысьӧ олӧмас ыджыд удача, мый сійӧ керкаын медся пемыд пельӧсъясыс лоӧны югыдӧсь, мый сы шудлы кутасны вежавны йӧзыс.
Андрей нюмъёвтӧмӧн видзӧдліс цыганка вылӧ да шуис:
— А оз-ӧ позь конкретнӧйджыка гадайтны шуд йывсьыс?
Кутшӧм сійӧ?
Дыр-ӧ, шуам, ме ог гӧтрась?
— Тэ, сьӧд синкымаӧй, аслад мӧвпъяснад кӧсъян нин свадьбуйтны, ассьыд том гӧтыртӧ престол вылӧ нин кыпӧдан...
— Тырмас! — цыганкаӧс торкис Андрей. — Аттьӧ.
Сійӧ окотапырысь муніс Андрей дінысь да шыасис рюкзака ныв дінӧ:
— И тэныд, мича нылӧй, гадайта.
Ныв серӧктіс да дзебис кисӧ мыш саяс, решительнӧя пыркнитіс юрнас:
— Оз ков!
— Полан правдаыслы синмас видзӧдны? — зывӧкпырысь синсӧ читкыралігтыр юаліс цыганка.
— Ладнӧ, восьлав водзӧ, пророчица! — Андрей кокньыдика тувкис цыганкалы мышкас.
Вомгорулас мыйкӧ ньӧжйӧник броткигтыр цыганка муніс.
Набережнӧй помын тыдовтчис ыджыд гӧрд автобус.
Ныв тэрыба дзебис небӧгсӧ, чеччис скамья вылысь да мӧдӧдчис сувтланінлань.
Андрей мӧдӧдчис сы бӧрся.
Ӧдйӧ жургис-матыстчис автобус.
Сылӧн сарӧга сьӧд кӧлесаясыс поткӧдісны зэр ваысь артмӧм джуджыд гӧпъяссӧ, резыштісны няйт сора васӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Андрей ас кадӧ вевъяліс сайӧдны нылӧс, ас вылас примитіс кӧдзыд душсӧ.
Сійӧ ставнас, ботинкисяньыс картузӧдзыс, няйтӧссис, но ньӧти эз каитчы.
Мӧдарӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый сылы удайтчис петкӧдлыны сьӧлӧм вылӧ воысь ныв водзын ассьыс рысарствосӧ.
Няйт чужӧмсӧ ыджыд носӧвӧйӧн чышкаліг сійӧ сюся видзӧдліс ныв вылӧ: колана ногӧн-ӧ сійӧ донъяліс сылысь поступоксӧ?
Да, донъяліс, да ещӧ кыдзи!
Сералігтыр сійӧ чепӧсйис Андрей дінӧ: пыркнитіс куртка вывсьыс няйт комӧкъяс, прӧстӧя, быттьӧ вӧчліс нин тайӧс сёысь, чышкыштіс аслас носӧвӧйӧн зонлысь няйтӧссьӧм сьылісӧ, пельсӧ, щӧкасӧ.
Андрей окотапырысь лэдзис вӧчны ставсӧ, мый кӧсйис ныв: сылӧн киясыс вӧліны сэтшӧм шоныдӧсь, сэтшӧм мусаӧсь, сэтшӧм нежнӧйӧсь.
Автобус ӧдзӧс дорын сулаліс шоныд чышъяна да ватнӧй фуфайкаа олӧма кондукторша.
Сійӧ мыжапырысь нюмъяліс:
— Извиняйтчам, том йӧз, асланым неӧкуратностьысь.
— Нинӧм, тётенька, энӧ тӧждысьӧй, косьмам, — шуис Андрей.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм бур сьӧлӧма!
А мӧд кӧ чӧрт тӧдас эськӧ кытчӧ миянӧс мӧдӧдіс.
Пырӧй! — шуис кондукторша да вешйис ӧдзӧс шӧрысь.
Андрей мыччис нывлы кисӧ, отсаліс пырны автобусӧ.
Сійӧ вайӧдіс нылӧс тыртӧм диванчик дорӧ, видзчысьӧмӧн пӧрччӧдіс сы мыш сайысь рюкзаксӧ, сэсся чышкыштіс перчаткинас клеёнкаӧн эжӧм диван вылысь тыдавтӧм буссӧ да, ныв гырддзаӧ муртса инмӧдчыштӧмӧн, корис пуксьыны.
Ныв пуксис да аттьӧаліс сійӧс синнас.
Зон раминика пуксис орччӧн.
Сійӧ цыганкаыс, коді часджын сайын гадайтіс Андрейлы, пырис жӧ автобусӧ.
Сійӧ пуксис том йӧз мышкӧ, кунис синъяссӧ да лэдзчысис узьӧм улӧ.
Сійӧ жӧ лунас, Яворӧ воӧм бӧрын, цыганка пӧшти кывйысь кывйӧ висьталіс Крыжлы ставсӧ сійӧс, мый йылысь сёрнитіс тӧдтӧм нывкӧд Андрей Лысак.
Крыж бура мынтысис «Карменлы».
Цыганка услугаясӧн Крыж пӧльзуйтчис ньӧти повтӧг, сы вӧсна мый тайӧ оз кыпӧд кодлыськӧ кутшӧмкӧ подозрение.
Делӧыс сыын, мый Любомир Васильевич, коді тӧдіс Закарпатьеын олысь став войтыръяслысь кывъяссӧ, книжнӧй магазинын уджалӧм кындзи, занимайтчис велӧдысь уджӧн: рытъясын сійӧ велӧдіс грамотаӧ верстьӧ цыганъясӧс.
Сэні жӧ, Цыганскӧй слӧбӧдаса школаын, Яворлӧн асыввывса окраинаын, сійӧ и тӧдмасис тайӧ цыганкаыскӧд, висьталіс сылы, мый ӧні сійӧ Дзюба пыдди.
Сэки жӧ сійӧ и прикажитіс ветлыны Раховӧ, кыйӧдны Андрей Лысак бӧрся, кодлысь приметаяссӧ подробнӧя висьталіс цыганкалы.
Лысакӧн ассьыс интересуйтчӧмсӧ «Карменлы» гӧгӧрвоӧдіс сійӧн, мый тайӧ неуна тӧлктӧм зонмыс сылӧн племянник да мый сійӧ полӧ сылӧн будущӧй вӧсна.
Мыйла колӧ вӧлі Крыжлы следитны Андрей бӧрся?
А кыдзи нӧ!
Резидент должен тӧдны агентӧ индӧм кандидат йылысь дзик ставсӧ, сійӧ должен контролируйтны сылысь быд воськов.
Автобус грымӧдіс Раховӧд ва улича кузя да кутіс тӧвзьыны векни долинаті, дзик Тисса вадор пӧлӧн.
Андрей пукаліс нывкӧд дзик орччӧн.
Тайӧ матыслуныс, кажитчис Андрейлы, внушитіс нин нывлы дӧверие.
Ӧні, решитіс сійӧ, позьӧ лоны смелджыкӧн.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Верона. Верона Бук, — пыр жӧ прӧстӧ вочавидзис ныв.
— Верона?
Сідзкӧ, ті словенка?
— Да.
— Командировкаысь локтанныд?
Вӧр лэдзысь?
— Да.
А кыдзи ті тӧдінныд? — чуймис Верона.
— Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны: тӧвъясӧн чишкалӧм, татшӧм гожъялӧм чужӧм, татшӧм веж синъясыс овлӧны сӧмын настӧящӧй вӧр лэдзысьяслӧн.
Верона ёна гӧрдӧдіс — явӧ радлӧмла.
Андрей гӧгӧрвоис, мый вӧрзьӧдіс сы сьӧлӧмысь слаб струнасӧ.
Сійӧ эз кут повны нылӧс дӧзмӧдӧмысь да водзӧ юасис и юасис: кӧні сійӧ уджаліс, коді сійӧс мӧдӧдіс вӧр лэдзны да кажитчис-ӧ сылы вӧрас.
Ныв окотапырысь висьталіс ас йывсьыс ставсӧ.
Сылы абу на и дас ӧкмыс арӧс.
Комсомолка.
Батьыс сылӧн абу.
Сійӧ олӧ мамыскӧд Ужгородын.
Верстьӧ кадӧдзыс эз тӧдлы физическӧй удж.
Веськаліс вӧр лэдзан уджъяс вылӧ случайнӧ да эз аслас кӧсйӧм серти: мӧдӧдіс комсомол.
Муніс вӧрӧ, колӧ веськыда шуны, дышпырысь, весиг полігтыр.
«Йӧй вӧлі, — веськыда висьталіс Верона, — нинӧм эг гӧгӧрволы, вот и полі».
Став полӧмъясыс бырины, кор оліс Сьӧд шорын тӧлысь, кор казяліс, кутшӧм лӧсьыд быд лун садьмыны югдігӧн, а шондісӧ встречайтны прамӧя уджалӧм бӧрын нин.
Арбыд да тӧвбыд Верона узьліс шоныд, лӧсьыд колыбаын, прӧстыня вольсавліс чӧскыд дука коз пу лапъяс вылӧ.
Мыссьыліс сӧмын кынмывтӧм шорса йиа ваӧн.
Уджаліс сезон чӧж югыдсянь пемыдӧдз — лунъясыс тайӧ кадӧ зэв дженьыдӧсь: черӧн увйыліс пӧрӧдӧм пожӧмъяс, букъяс да коз пуяс, пуис вӧр лэдзысьяслы сёян, велаліс уджавны электропилаӧн, ветлыны трелёвочнӧй тракторӧн.
Сӧмын воджын уджаліс Верона, а сылы кажитчӧ, мый нэм кежлас йиджтысис лыс дукӧн, сир, гӧраса нитш, шоныд небыд пилипызь, бипур тшын дукӧн.
Андрей кывзіс нывлысь висьталӧмсӧ сьӧлӧмсяньыс, серьёзнӧя, довкйӧдліс юрнас, гӧгӧрвоа пӧ, ошкӧмпырысь нюмъяліс, но... дзик нинӧм эз гӧгӧрво.
«Кутшӧм йӧйлы, — мӧвпаліс сійӧ, — воӧма юрас мӧдӧдны татшӧм мича нывсӧ вӧр лэдзны?
Эз ӧмӧй сюрны Ужгородысь прӧстӧйджык нывъяс?»
Эз гӧгӧрво сійӧ и Вероналысь радлунсӧ.
Абу эскана тайӧ радлуныс — узьлыны лыс лапъяс вылын, мыссьыны йиа ваӧн, садьмыны шонді петтӧдз да уджавны югыдсянь пемыдӧдз.
Ас йывсьыс висьталӧм бӧрын, Андрейлӧн став юасьӧмъяс вылӧ вочавидзӧм бӧрын Верона нюмъёвтіс да юасян синъясӧн видзӧдліс зон вылӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис нылӧс.
Но мый висьтавны ас йывсьыс.
Збыльсӧ?
Сійӧс, мый Андрей — железнодорожнӧй школаса велӧдчысь, будущӧй паровознӧй машинист, мунӧ практика вылӧ Яворӧ?
Абу выгӧднӧй сылы тайӧ правдаыс.
Верона, дерт, мӧвпалӧ, мый сійӧ кужис нин завоюйтны аслыс бур места олӧмас.
Кутшӧма сійӧ жугыльтчас, кор тӧдмалас правдасӧ!
Ок, эз кӧ эськӧ сійӧ вӧв велӧдчысь-практикантӧн, а паськыда нималысь бур мортӧн!
— Ме паровозса машинист, — шуис Андрей.
— Ме сідзи и мӧвпалі.
Дӧгадайтчи. — И Верона синнас индіс «Гудок» газет вылӧ, коді тыдаліс Андрей куртка зептысь.
— Сідзкӧ, ті паровозса машинист.
И ставыс?
Нимтӧг ни овтӧг?
«Ошйысьны кӧ, ошйысьны нин помӧдз», — думыштіс Андрей.
— Шуӧны менӧ Олексаӧн, — висьталіс сійӧ. — А овӧй... Сокач.
— Олекса Сокач? — шуис Верона. — Да ме жӧ тіянӧс бура тӧда!
Кымынысь лыддьылі газетъясысь нималана машинист комсомолеч Олекса Сокач йылысь статьяяс.
Андрей Лысак лыддис коланаӧн раминика лэдзны синсӧ, шеныштіс кинас:
— Этша ӧмӧй мыйсӧ оз гижлыны газетъясад!
Вот ті воанныд Ужгородад, и газетчикъяс тіян йылысь сэтшӧмӧс гижасны — асьныд асьнытӧ онӧ тӧдӧй!
Туй вылысь ва гӧпъяс резігтыр, никельӧн да лакӧн шонді водзын дзирдаліг автобус лэччис пыр улӧджык и улӧджык.
Шуйгавылын, румыно-сӧветскӧй граница пӧлӧн, муткырасис шылялӧм валунъяс костӧд уна ваа Тисса, веськыдвылын кыпалісны джуджыд пӧраяс, кӧні подувсяньыс йылӧдзыс быдмис вӧр.
Шумитісны да жургисны сёртасъясын тувсов шоръяс.
Первойя петӧм турунӧн вевттьысьӧм гӧраяслӧн лунвыв бокъясыс вӧліны вежӧсь.
Бадьяс да топольяс пасьтасисны том коръясӧн.
Нинӧм быттьӧ эз кыв да эз аддзы Андрей: видзӧдіс сӧмын Верона вылӧ, быттьӧ сыӧн ӧтнасӧн и нимкодясис.
Яворӧ матыстчигӧн Андрей босьтіс Вероналысь кисӧ да шуис:
— Позьӧ тіянлы гадайтны?
Воддза олӧмтӧ ми тіянлысь тӧдам.
Сёрнитыштам ӧні водзӧ олӧм йылысь.
— Гадайтӧй.
А ті кужанныд?
Нывлӧн сарӧга кипыдӧс вылӧ видзӧдігӧн Андрей висьталіс серьёзнӧя да сьӧлӧмсяньыс:
— Куим лун мысти, стӧч дас кык часын, ті кутанныд пукавны Ужгородын, Уж юлӧн веськыд вадорын, ыджыд пос сайын, первой скамья вылын.
Тіян дінӧ матыстчас руд костюма том морт, кодлӧн киас лоӧ сирень вож...
Верона мынтӧдіс кисӧ, серӧктыштіс:
— Вот и абу збыль, нинӧм ті энӧ тӧдӧй!
Куим лун мысти, дас кык часын, ме ог ло Ужгородын.
Ме муна Мукачёвоӧ чой ордӧ, сылӧн чужан лун.
— Чой ордӧ?
Мукачёвоӧ?
А кутшӧм улича вылын сійӧ олӧ?
— Киров нима улича вылын, кызь нёльӧд номера керкаын.
Андрей гогнитіс юрнас да бара видзчысигтыр босьтіс нывлысь кисӧ, висьталіс ньӧжйӧник, цыганка моз:
— Куим лун мысти, мича нылӧй, стӧч сизим час рытын, ті кутанныд сулавны Киров нима улича вылын, кызь нёльӧд номера керка дорын, Мукачёво карын.
Тіян дінӧ матыстчас том морт, кодлӧн лоӧ сирень вож. — Андрей чӧв олыштіс да нюмъявтӧг нин, серьёзнӧя юаліс: — Ӧні тӧді?
Верона нинӧм эз вочавидз, сӧмын серӧктіс, но быть ӧмӧй колӧ ставсӧ висьтавны кывйӧн!
Рӧмдандорыс воисны Яворӧ.
Ӧні Ужгородӧдз зэв нин матын.
Час кык мысти и Верона лоӧ гортас.
Автобусысь петігӧн Андрей топӧдліс нывлысь кисӧ да, сылы синмас нежнӧя видзӧдіг, шуис:
— Сідзкӧ, вежалунӧ, сизим час рытын, Мукачёвоын, Кировскӧй вылын, кызь нёльӧд номера керка дорын.
Ныв вочавидзис сылы юрнас ньӧжйӧник довкнитӧмӧн.
Яворын, автобус сувтанінын, Андрейӧс виччысис мамыс, кодлы сійӧ юӧртіс телеграммаӧн аслас локтӧм йылысь.
Верона дырйи мамыскӧд паныдасьӧмыс вӧлі опаснӧйӧн Андрейлы кыктор вӧсна.
Ӧти-кӧ, мамыс радысла вермис горӧдны: «Менам дона Андрюша» либӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Мӧд-кӧ, татшӧм вӧччӧм мамыс, кыдзи кокниа гӧгӧрвоас Верона, эз вермы лоны прӧстӧй рабочӧй мортлӧн, Олекса Сокачлӧн.
Марта Стефановна вӧлі бронзӧвӧй застёжкаяса паськыд пальтоа-реглана, кодӧс восьтыштӧма морӧстіыс, стӧч сы мында, медым тыдаліс синтӧ ёран зарни рӧма зэв мича блузкаыс, кодӧс вурӧма воздушнӧй органдиысь.
«Тюрбан» да туфли вӧліны пемыд-коричневӧй рӧмаӧсь, киын новлан ичӧтик часі, цепочка, чунькытшъяс да браслетъяс — паськӧм да кӧмкот рӧмаӧсь.
Сигарета куритігтыр да синсӧ читкыртӧмӧн Марта Стефановна видзӧдаліс автобусысь петысь пассажиръясӧс.
Андрей тювкнитіс мамыс дінті, сысянь кык воськов ылнаті, но сійӧ эз казяв писӧ.
Андрей шыбитіс таксиӧ бӧръя сиденье вылӧ чемодансӧ да пуксис шоперкӧд орччӧн:
— Мӧдім!
— Адрес? — юаліс шопер да включитіс счётчик.
— Бергӧдчӧй проспект вылӧ да сувтӧй пельӧс саяс, — шуис Андрей.
Шопер чуймӧмпырысь видзӧдліс пассажир вылӧ, но сылысь волясӧ пӧртіс олӧмӧ: сувтіс кыксё метр сайӧ проспект вылӧ.
— Ӧні куритчам, — Андрей перйис папирос, гӧститӧдіс шоперӧс.
Проспект вывсянь зэв бура тыдаліс ювомӧнса пос, кыті муніс Ужгородӧ раховскӧй автобус.
Андрей колльӧдіс сійӧс синъяснас да командуйтіс:
— Бергӧдчӧй сё кӧкъямысдас градус вылӧ, автобус сувтланінлань!
Жугыльмӧм мамыс шӧйӧвошӧмӧн жӧдзис автобус сувтланінын, тыдалӧ, решитӧма виччысьны Верховинасянь мӧд машина.
Андрей матыстчис сы дінӧ, чӧла пуктіс пельпом вылас кисӧ.
— Видза олан, Андрюшенька! — бергӧдчигмозыс радпырысь горӧдіс сійӧ.
— Видза олан, — меліа шуис пиыс. — Но, мыйла тӧждысин?
Ме ӧмӧй тэтӧг эг аддзы гортӧ туйсӧ?
Андрейлӧн внимательнӧй, мелі, дружескӧй чужӧмыс, коді сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас Вероналы, ӧні лои ещӧ нежнӧйджыкӧн.
Марта Стефановна вӧлі шуда: ӧд сійӧ аддзысис пиыскӧд пыр кежлӧ, воджын кежлӧ торъявлӧм бӧрын.
Кор воисны горт дорас, Андрей босьтіс чемодансӧ, веськодьпырысь шуис мамыслы:
— Мынтысь, мамочка!
Марта Стефановна неуна падъялыштіс да мынтысис.
Керкабердса садйын дзоридзалісны тюльпанъяс, розӧвӧй да лӧз незабудкаяс.
Ыджыд проволочнӧй клеткаын, кодӧс вӧлі вылӧ лэптӧма нёль столб йылӧ, кургисны лым кодь еджыд гулюяс.
Веранда вевттьӧд улын ӧшалісны зарни рӧма кукуруза початокъяс.
Ӧшиньяс вылын, дзик стеклӧ бердас топӧдчӧмӧн, сулалісны гӧрд, еджыд, лӧз дзоридзьяс.
Двор пытшкын курӧгъяс, уткаяс да дзодзӧгъяс пӧвстын сулаліс Мария.
Тувсов шонді водзын шонтысис пияныскӧд кань.
— Лӧсьыд! — шудаа нюмъялігтыр шуис Андрей. — Ставыс, кыдзи вӧлі.
Быттьӧ эг и ветлы некытчӧ.
Птичникысь петіс Мария, киас сылӧн вӧлі кӧрзина.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма стрӧга: кузь, пӧшти кок улӧдзыс, сьӧд юбкаа, сьӧд кизьяса сьӧд ковтаа, сьӧд партука, югъялысь сьӧд ботинкиа, сьӧд чулкиа.
Сӧмын чужӧмыс сылӧн вӧлі еджыд да сэні тӧдчис нюмтор.
— Господи, кутшӧма тэ быдмӧмыд, Андрюша! — морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн нюркнитіс Мария. — Видза олан, дона пиӧй, видза олан, менам муса королевичӧй!
— Видза олан, вежа Мария, — небыд гӧлӧсӧн шыасис Андрей. Сійӧ видзӧдліс вӧвлӧм манашка вылӧ, мудзлытӧм уджалысь да коммерческӧй делӧяс кузя мамыслӧн отсасьысь вылӧ. — Видза олан! — Сійӧ довкнитіс юрнас Мариялы да мӧдӧдчис керкаӧ, кытысянь кыліс жаритӧм яй да сдобнӧй теста дук.
Медся ыджыд жырас ыджыд пызан вылын, кыдзи и виччысис Андрей, вӧлі лӧсьӧдӧма праздничнӧй угощенье.
Чуть ли не нелямын тарелка, быд тарелкаын торъя закуска: став сорт калбасыс, сыр, икра, гӧрд черилӧн вӧсньыдик чӧланъяс, кӧдзыд курӧг, пирожокъяс, сола ӧгурцы, кӧтӧдӧм яблӧк да слива, фаршируйтӧм перец, печеньеяс, яблӧк, виноград, вина, ӧрех, кампет...
Пызан шӧрын вӧлі ыджыд торт.
Торт шӧрас вӧлі гижӧма: «С приездом, менам шудлун!»
«Менам шудлуныс» веськодьпырысь, кыдзи и пӧлагайтчӧ мортлы, коді тӧдіс аслыс донсӧ, видзӧдліс пызан вылӧ: миянлы пӧ абу дивӧ татшӧм уна сёян-юаныд, энӧ виччысьӧй аттьӧалӧм.
— Вежайӧс энӧ гӧгӧрвоӧй корны? — юаліс сійӧ.
— Кори, Андрюшенька.
Сійӧ абу гортас.
Войнас воас туйысь.
— Но и ладнӧ, пукыштам и сытӧг. — Андрей кытшовтіс пызан гӧгӧр воча ки зыралігтыр. — А оз-ӧ сюр тіян, кӧзяйка, картупель, селёдка бӧж да прӧстӧй роч вина?
Марта Стефановна эз дӧзмы сы вылӧ, мый пиыс эз донъяв кыдзи колӧ сылысь кулинарнӧй да гастрономическӧй старайтчӧмъяссӧ, сылысь жалиттӧм рӧскодъяссӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ тэрыба да мыжа морт моз нурбыльтіс: «Пыр жӧ, пыр жӧ, Андрюша, ми ставсӧ лӧсьӧдам Мариякӧд», — и петіс кухняӧ.
Бӧр воис, вайис кӧдзыд картупель, селёдка да еджыд юра бутылка.
Андрей юиг да сёйигкості Марта Стефановна да сылӧн отсасьысьыс любуйтчигтыр видзӧдісны «королевич» да «красавец» вылӧ.
Ӧта-мӧд вежмӧн найӧ висьтавлісны сылы местнӧй выльторъяс йылысь, вина да фрукты вылӧ базарын донъяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм гежӧда овлысь дефицитнӧй тӧваръяс вузавлісны тайӧ кадас универмагын да комиссионкаын, мый удайтчис ньӧбны да бӧр вузавны, мый кольны запас пыдди.
Эз этша ньӧбӧмтор вичмы Андрей пай вылӧ: вечнӧй крахмальнӧй воротникъяса китайскӧй дӧрӧмъяс, молнияа кучик фиолетӧвӧй куртка, кыз каучукӧвӧй пӧдӧшваа моднӧй полуботинки, чешскӧй да венгерскӧй галстукъяс, шведскӧй лезвиеяс, болгарскӧй сигаретаяс, носӧвӧй чышъянъяс...
Андрей примитіс козинъяс.
Сійӧ важысянь велӧдіс мамсӧ сыӧ, медым мамыс пи радейтӧмсӧ дугдывтӧг петкӧдліс вещественнӧя да сьӧмӧн.
Андрей эськӧ чуймис да дӧзмис, мамыс кӧ дугдіс тайӧс вӧчны.
Сійӧ лыддис быть лоанаторйӧн, мый сьӧд Мария уджалӧ мамыс вылӧ, а мамыс — сы вылӧ.
Козинъяс видлалӧм да мерайтӧм бӧрын (китайскӧй дӧрӧмъяслӧн рӧмыс сылы эз во сьӧлӧм вылас, курткаыс кажитчис ыджыдджыкӧн, полуботинкиыс сьӧкыд да вывті кыз ныра, а галстукъясыс абу тырмымӧн яркӧйӧсь) сійӧ бритчис, пасьталіс выль куртка, шыльӧдіс щӧткаӧн ассьыс кузь юрсисӧ, кодӧс вӧлі чукӧртӧма балябӧжас, душитчис «Еджыд сиреньӧн» да юӧртіс, мый мунӧ карӧ, Олекса Сокач ордӧ гӧститны.
— Шойччыштін эськӧ мед, Андрюша.
Аски мунан гӧститнытӧ, — падъялігтыр сӧветуйтіс Марта Стефановна.
— Мам, весьшӧрӧ тӧждысян.
Ме ог мудзлы.
Сійӧ пасьталіс куртка вылас плащ, ӧзтіс сигарета да веськодьпырысь шуис:
— Мам, сетышт мыйкӧ.
Марта Стефановна ышловзис, нюжӧдчис сумкалань:
— Уна-ӧ?
— Мыйта абу жаль.
— А век жӧ?
Сигарета да истӧг вылӧ?
— Но, тэ жӧ ачыд гӧгӧрвоан, мый меным талун колӧ гӧститӧдны Олекса Сокачӧс.
И сідз гӧститӧдны, медым сійӧ нэмсӧ казьтыліс да аттьӧаліс.
— Корин эськӧ сійӧс татчӧ да гӧститӧдін.
Мамыс тэрыба восьтіс сумкасӧ да, выль сьӧмъясӧн шарӧдчигтыр, кыскис кык сёа, пуктіс пызан вылӧ.
Андрей вештіс сигаретасӧ шуйга вомкӧтшсьыс веськыдас, скӧра пуркнитіс тшынсӧ, читкыртіс синсӧ, нюжӧдіс мамыслань кисӧ.
— Зӧлӧтитышт ещӧ, мусаӧй, енмыс оз вунӧд тэнсьыд лышкыдлунтӧ, — гадайтчысь цыганка моз шуис сійӧ.
Марта Стефановна нюмъёвтіс.
Но кыдзи он любуйтчы татшӧм тӧлка, шань пиӧн, кыдзи верман ӧткажитны сылы!
Сійӧ перйис сумкасьыс ещӧ кык выль бумажка, кевмысян синъясӧн видзӧдліс пиыс вылӧ, нюмъёвтіс:
— Сӧмын тэ некодлы та йылысь эн висьтав, Андрюша.
Медся главнӧйыс — Любомир дядьыдлы эн больгы.
Тэ ветлы сы ордӧ, висьтав, мый мамыд эз сет Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм вылӧ сьӧм.
Сійӧ жалитас тэнӧ, содтас мыйта колӧ.
Андрей мисьтӧма видзӧдліс мамыс вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс:
— Сійӧ тэнад казначей али мый?
Мыйла тэ сыысь полан?
Мыйла жалитан меным сьӧмсӧ, а сійӧ оз?
Кӧкъямыс перевод сысянь воис, а тэсянь ни ӧти.
— Андрюша, да тайӧ жӧ... — Марта Стефановна ланьтіс, сійӧ мӧвпыштіс, кутшӧма скӧрмас сылӧн кӧзяиныс, кор тӧдмалас, мый эрдӧдіс переводъяс кузя сылысь гусяторсӧ.
— Но, висьтав, мыйла лоин сэтшӧм горшӧн?
— Ме абу горш, Андрюша, ме...
«Висьтавны али не висьтавны сылы ставсӧ?
Висьтала кӧ, мый сійӧ вӧчас?
Нӧйтас?
Котӧртас милицияӧ либӧ Киевскӧй вылӧ?
Ог, ог висьтав.
Сійӧ нинӧм оз тӧдмав месянь».
— Андрюша, менам абу сэсся сьӧмыс.
Миянлысь гусялісны.
Ставыс воши. — Сійӧ тупкис чужӧмсӧ чышъянӧн, бӧрддзис.
— Сідзи ме тэныд и кута эскыны! — веськодьпырысь серӧктіс Андрей. — Тӧд, мам, тэныд ковмас мынтыны менсьым львовскӧй долгъясӧс.
Аддзысьлытӧдз!
Душитчӧма, вылыс вомдорас сибдӧм сигаретаа, дзирдалысь, выль полуботинкиа, мичаа сыналӧм юрсиа, моднӧй куртка зептас кияссӧ сюйӧмӧн, выль сё шайтаясӧн шарӧдчигтыр, Андрей петіс гортсьыс да мӧдӧдчис Гвардейскӧй вылӧ, кӧні оліс сылӧн чудеснӧй денежнӧй покровительыс.
Любомир дядь вӧлі гортас нин.
Сійӧ пукаліс книжнӧй джаджъяс тыра ыджыд жыр шӧрын, бергӧдліс кокнас токарнӧй станоклысь дзуртысь привод да тӧчитіс кыдз пуысь вӧчӧм ыджыд юръяса, кыз кынӧмъяса кутшӧмкӧ идолъясӧс.
Крыж юрын вӧлі важиник берет.
Кузь ныр йылас дзирдаліс зарни оправаа ӧчки.
Кыз пель саяс чурвидзис кыз карандаш, а вомас — кусӧм каллян.
Кузь кучик партук тупкис пу кӧлуй вӧчалӧм кузя мастерӧс сьылісяньыс пидзӧсӧдзыс.
Жырйысь кыліс кос кыдз пу дук.
Лэччысь шонді югӧръяс усины джоджын куйлысь стружки чукӧр вылӧ.
— А, тайӧ тэ! — гажаа шыасис кӧзяин да ӧчкисӧ вештіс плеш вылас. — Пӧрччысь, пуксьы!
— Ме недыр кежлӧ, Любомир дядь, — жугылякодь шуис Андрей. — Мамкӧд пиняси.
Скупердяйка, сьӧм эз сет!
Гӧститӧдны колӧ Олекса Сокачӧс, а менам зептӧй куш, нинӧм абу.
— Гӧгӧрвоана. — Крыж восьтіс ӧти книжнӧй шкап, перйис пемыдлӧз переплёта «Большая советская энциклопедиялысь» кыз том.
Листбокъяс костас куйлісны дзик выль, некутшӧм чукыръястӧм да чутторъястӧм, быттьӧ сӧмын на печатайтӧм, сё шайтаяс.
— Босьт, мыйта колӧ! — бурпырысь шуис Крыж.
Андрей нюжӧдчис сьӧмлань, кӧсйис торйӧдны пачкасьыс лист нёль-ӧ-вит, но шыльыд бумажкаясыс эз сетчыны киад.
Андрей дулляліс чуньяссӧ да тэрмасьӧмӧн, сё шайтаяслысь пельӧсъяссӧ куснялӧмӧн, босьтіс витсё шайт.
— Абу этша? — шпыннялігтыр юаліс Крыж.
Андрей лэптыштліс пельпомъяссӧ да, яндысьӧмсӧ дзебиг (сійӧ кадас Андрей яндысьӧ на вӧлі), нарошнӧ веськодьпырысь шуис:
— Верма содтӧд босьтны, ті кӧ сэтшӧм бур сьӧлӧмаӧсь. — Сійӧ босьтіс ещӧ куимсё шайт. — Аттьӧ, Любомир дядь!
— Аттьӧнад, вокӧ, он мын.
Гиж расписка: «Ме, Андрей Лысак, тайӧ воӧ, тайӧтӧ числӧӧ пӧлучиті «Крестсянь» сылы вӧчӧм услугаысь сы мындатӧ сьӧм».
— «Крестсянь»?
Андрей, меліа нюмъялігтыр, видзӧдіс лышкыд дядюшка вылас да зілис гӧгӧрвоны, збыльысь сійӧ сёрнитӧ али шутитӧ.
Кӧзяин шутитӧ: вӧсньыдик вомдоръясыс сылӧн шпыннялісны.
Крыж матыстіс столярнӧй верстаклань важиник креслӧ:
— Пуксьы да гиж.
Андрей гижис нинӧм думайттӧг, тырвыйӧ эскис, мый тайӧ тешкодь распискаыс — Любомир дядьлӧн шутитӧм да мый бумажкасӧ лоӧ косявлӧма, сотӧма либӧ шыбитӧма.
— А кутшӧм услуга ме вӧчи «Крестлы»? — сералігтыр юаліс сійӧ.
— Сиин сылы дзоньвидзалун, кор сійӧ несйис.
— А коді сійӧ, тайӧ «Крестыс»?
— Ме.
— Ті?
— Да.
Тадзи шулісны менӧ ичӧтдырйи менам ичӧтик другъяс — сербъяс.
Крыж сербскӧй ногӧн — крест.... Но вот, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Аддзысьлытӧдз.
Гӧститӧд да гӧститчы мыйта гажыд!
Кор Лысак муніс, Джон Файн пыр жӧ петіс аслас гуся оланінысь.
Сійӧ лӧга бугжылясис, синкым увтіыс видзӧдіс Крыж вылӧ:
— Кутшӧм комедия ті ворсінныд тайӧ пижоныскӧд?
Коді сійӧ?
— «Венералӧн», менам отсасьысьлӧн пи, код йылысь ме висьтавлі нин.
Агентӧ кандидат.
Кӧсъя вербуйтны.
— А!.. — небзьыштіс «Черногорец». — Дась нин?
— Да, тырвыйӧ.
— Смотри, Любомир, эн ылав.
Вербовка — сьӧкыд, опаснӧй делӧ.
Коді сійӧ сэтшӧмыс?
— Лодырь.
Пӧръясьысь.
Радейтӧ таргайтны сьӧм, медсясӧ йӧзлысь.
Ӧнӧдз эз нажӧвит ни ӧти шайт.
Юӧ.
Гуляйтӧ.
Тшапитчӧ.
Эксплуатируйтӧ ассьыс мамсӧ.
Способнӧй...
Ӧти кывйӧн кӧ, буретш сэтшӧм, кутшӧм миянлы колӧ.
— Ті эсканныд, мый буретш «сэтшӧм»?
— Да, дзик сідз.
— Ӧшибайтчанныд.
Миян делӧын...
Но, та йылысь ми бӧрынджык сёрнитам.
Мыйла нӧ тайӧ «эксплуататорыс», — Файн шпыньмуніс, — решитіс лоны рабочӧй мортӧн, паровозникӧн?
— Нинӧм гӧгӧрвотӧмыс тані абу.
Зонмыс пасьталіс ылі прицела спецовка: надейтчӧ вежны сійӧс генеральскӧй мундир вылӧ.
Сылы отсаліс та кузя Головин, пӧрысь паровознӧй машинист, Социалистическӧй Уджвывса Герой, яворскӧй городскӧй Сӧветса депутат.
Ме тӧда.
Висьтавны?
Али тіянлы тайӧ абу интереснӧ?
— Мыйла нӧ меным тайӧ абу интереснӧ?
Меным ставсӧ колӧ тӧдны и тіян йылысь, и тіян агентъяс йылысь, и агентъясӧ кандидатъяс йылысь. — Файн довкнитіс юрнас. — Висьталӧй!
...Кольӧм во гожӧмнас ӧти рытӧ Константин Васильевич Головин пукаліс аслас патераын да, ныр йылас ӧчки пуктӧмӧн, лыддьысис.
Звӧнок торкис сійӧс.
Головин восьтіс ӧдзӧс.
Пос вылын сулаліс Марта Стефановна Лысак.
Сы пельпом сайын тыдаліс кузь тушаа Андрейлӧн юрыс.
Марта Стефановна меліа здоровайтчис, извинитчис да юаліс, вермас-ӧ сійӧ сёрнитны Константин Васильевичкӧд сылы да сы пилы зэв колана делӧ кузя.
— Пӧжалуйста, милости просим, — шуис Головин.
Эня-пиа пырисны.
Кӧзяин индіс гӧсьтъяслы улӧсъяс вылӧ.
Найӧ пуксисны.
Марта Стефановна ӧзтіс папирос, меліа видзӧдліс Головин вылӧ цыганкалӧн кодь аслас гырысь синъяснас:
— Донаӧй менам, ме бара беспокоита тіянӧс!
Ме пи йылысь.
Отсалӧй.
Константин Васильевич яндысьӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— И рад эськӧ отсавны, но... ме ог вермы бӧр вежны переэкзаменуйтӧмсӧ.
Андрей Лысак витӧд классӧдз велӧдчис школаын.
Сэсся сійӧ, мам тӧждысьӧм вӧснаыс, веськаліс музыкальнӧй училищеӧ.
Во мысти сійӧс вӧтлісны.
Марта Стефановна пыр жӧ норасис Головинлы.
Константин Васильевич муніс музыкальнӧй училищеӧ.
Директоркӧд да педагогъяскӧд сёрнитӧм бӧрын депутат тӧдмаліс, мый Андрей Лысакӧс вӧтлӧма правильнӧя: эз кӧсйы велӧдчыны, тшӧкыда эз волывлы урокъяс вылӧ, хулиганитіс.
Головин сӧветуйтіс Марта Стефановналы бара сетны детинкаӧс школаӧ.
Лёка велӧдчис Андрей и сэні.
Кык во пукаліс квайтӧд классын.
Кыкӧс сизимӧдын.
Сы мында жӧ кӧкъямысӧдын.
Ӧкмысӧд классӧ вуджигӧн пӧлучитіс переэкзаменовка.
Тайӧ переэкзаменовка йывсьыс и сёрнитіс Головин да яндысьӧмпырысь лэптышталіс пельпомъяссӧ.
Но сійӧ ӧшибитчис.
— Ми ӧткажитчим переэкзаменовкасьыс, Андрюша оз кут водзӧ велӧдчыны, — шуис Марта Стефановна. — Тырмас!
Ми вӧлім миян врач дорын, и сійӧ вӧчис заключение: детинкалы дзикӧдз запрещайтчӧ умственнӧй напряжение.
Со диагноз.
Головин кыв ни джын шутӧг лыддис врачебнӧй справка да юасян синъясӧн видзӧдліс Андрей Лысак вылӧ, коді зумыштчӧмӧн йирис гыжъяссӧ.
— Ми Андрюшакӧд решитім, мый сылы колӧ уджавны, — чорыда шуис мамыс.
— А кытчӧ Андрей кӧсйӧ пырны? — юаліс Головин.
— Кытчӧ ті шуанныд, донаӧй менам.
Тіян сы мында другъяс, сы мында позянлунъяс!
Головин шуис:
— Менам эмӧсь другъяс Донбассын, металлургическӧй заводын.
Кӧсъянныд кӧ, инда тіянлысь Андрейтӧ мартеновскӧй цехӧ сталеварлы отсасьысьӧн?
Марта Стефановна небыдика нюмъёвтіс, видзӧдліс пиыс вылӧ да пыркнитіс юрнас.
— Верма индыны станкостроительнӧй заводӧ, мед велӧдчӧ токарӧ.
Марта Стефановна бара пыркнитіс юрнас.
Головин водзӧ висьталіс:
— Менам эмӧсь другъяс Солотвинскӧй рудникын.
Найӧ отсаласны устроитчыны Андрейлы горнӧй комбайнёрлы отсасьысьӧн.
Сов кутас перйыны.
Оз кӧ кажитчы сов перъян рудникын, угольнӧй шахтаӧ индыны верма.
— Донаӧй менам, ті энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ! — дӧзмӧмӧн шуис Марта Стефановна. — Ми Андрейкӧд интересуйтчам мӧд уджӧн.
— Кутшӧмӧн?
— Ме эськӧ кӧсйи, медым ті устроитінныд менсьым Андрюшаӧс...
— Гӧгӧрвоана!
Кытчӧкӧ вылӧджык! — шыасис Головин. — Эмӧсь менам тӧдсаяс Мӧскуаын высотнӧй стройкаяс вылын.
Верма индыны тіянлысь Андрейтӧ каменщикъяслӧн, бетонщикъяслӧн, верхолаз-арматурщикъяслӧн бригадаӧ.
Али тіянлы оз лӧсяв сьӧд уджыс?
Мӧвпаланныд конторскӧй удж йылысь?
Марта Стефановна эз нин нюмъяв.
Чиганкалӧн кодь синъясыс сылӧн тырисны синваӧн.
— Ті весьшӧрӧ сідз шуанныд, Головин ёрт.
Ми локтім тіян дінӧ бать сяма сӧветла, кыдзи депутат дінӧ, а ті сераланныд миян вылын.
— Кутшӧм нӧ тані серам?
Ме эськӧ рӧднӧй пилы висьталі ставсӧ сійӧс, мый тіянлы сӧветуйті.
Марта Стефановна нюмъёвтіс синва пырыс:
— Энӧ, рӧднӧй пиыдлы ті эськӧ сӧветуйтінныд мӧдтор: мунны паровоз вылӧ, лоны машинистӧн, а миянлы со...
— Кӧсъянныд паровоз вылӧ?
Пӧжалуйста!
Сідз эськӧ мед сразу и висьталінныд!
Паровоз вылӧ ме верма тіянӧс индыны ӧні жӧ.
Кочегаръяс миян оз тырмыны.
— А оз-ӧ позь машинистъясӧс велӧдан школаӧ?
Либӧ железнодорожнӧй техникумӧ, паровознӧй отделениеӧ?
Андрюша ӧд помаліс кӧкъямыс класс.
— Позьӧ и сідз, дерт, но... — Константин Васильевич малыштіс ассьыс уссӧ, кӧсӧя видзӧдліс Андрей вылӧ. — А мыйла тэ бӧрйин паровоз?
— Сідз... кажитчӧ, — вочавидзис зон.
— Тайӧ збыльысь?
Во мысти либӧ куим тӧлысь мысти оз ло сідзи, мый оз мӧд кажитчыны?
— Нэм чӧж кутас кажитчыны.
Головин пуктіс кисӧ Андрейлы пельпом вылас:
— Ладнӧ, зонмӧ, ме устроита тэнӧ машинистъясӧс велӧдан школаӧ.
Сӧмын, смотри, эн янӧд менсьым дзор юрӧс!
— Мый ті, дядя Костя!
Сета тіянлы кыв.
Сійӧ жӧ воас, арнас, Андрейӧс вӧлі индӧма железнодорожнӧй машинистъяслӧн школаӧ.
Велӧдчис омӧля: пӧшти став дисциплинаяс кузяыс пӧлучайтіс тройкаяс.
Овлывлісны и двойкаяс.
Мӧд ногӧн и лоны эз вермы: паровоз сійӧ эз радейт. И эз гӧгӧрво, кыдзи позьӧ радейтны сійӧс.
Сійӧ вообщӧ эз радейт уджавны.
Чорыда эскис, мый олас ассьыс нэмсӧ сідзи, кыдзи оліс ӧнӧдз, уджавтӧг, но медым ставыс вӧлі, медым быдтор вӧлі сылӧн, мый окотитас.
Кызь во сійӧ оліс свет вылын, и аслас уджӧн эз нажӧвит ни ӧти кусӧк нянь, ни ӧти йӧв стӧкан.
Сійӧ сёйис нянь, и эз думыштлы, кытысь сійӧ лоис, коді да кыдзи гӧрис мусӧ, коді кӧдзис сійӧс, чукӧртіс урожай, коді изіс няньсӧ.
Сійӧс интересуйтіс няньыс сӧмын сэки, кор сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Паровозса машинистӧн решитіс лоны сӧмын сы вӧсна, мый вежаліс Олекса Сокачлы, аслас земляклы, коді вӧлі сыкӧд пӧшти ӧттшӧтшъя.
Кор сійӧ лыддис газетъясысь сы йылысь статьяяс да кор аддзис, кыдзи сійӧс уважайтӧны карын, Андрей решитіс лоны сы кодьӧн.
Но Андрей весиг эз и мӧвпавлы сы йылысь, кыдзи, кутшӧм ногӧн Олекса Сокач лоп известнӧй машинистӧн, уна-ӧ пуктіс вын да труд, медым Почётнӧй дӧска вылын лоны Головинкӧд, Социалистическӧй Уджвывса Геройкӧд, орччӧн...
— Кыдзи аддзанныд, Червонюк ёрт, тайӧ буретш сійӧ, мый миянлы колӧ, — сьӧлӧмсяньыс шпыннялігтыр шуис Крыж.
Джон Файн чӧв оліс, видзӧдіс тшынасьысь сигарета пом вылас да серамсорӧн читкыраліс синъяссӧ.
— Ті лыддьылінныд, Любомир, бдительность йылысь сӧветскӧй небӧгъяс? — синъяссӧ кыпӧдлытӧг юаліс Файн.
— Удайтчывліс.
— А татшӧм фраза помнитанныд: «Суйӧрсайса разведчикъяс вербуйтӧны ассьыныс агентъяссӧ медсясӧ уголовнӧй элементъяс пӧвстысь, моральнӧ усьӧм йӧз пӧвстысь, вӧвлӧм кулакъяс пӧвстысь»?
Помнитанныд кӧ, кыдзи нӧ тіян вежныд петіс сэтшӧм донтӧм субъект вылас, кыдзи Андрей Лысак?
Сылӧн омӧльторъясыс куим верст сайсянь тыдалӧны.
Сійӧ — асьсӧ вылӧ пуктысь, тӧлктӧм морт, сійӧ лоӧ сӧветскӧй разведкалы быть отсасьысьӧн.
— Ставыс тайӧ вернӧ, сэр, но... скромнӧй да бур оласа морт ӧмӧй сӧгласитчас служитны миянлы?
Кӧть и жаль, миянлы колӧ артавны реальнӧй позянлунъяс.
И сэсся, менам лӧсьӧдӧма Андрей Лысак кузя особӧй план.
Мыйӧн сӧмын вербуйта сійӧс, ме прикажита сылы дзикӧдз вежны оланногсӧ.
— Правильнӧ!
Но тайӧс колӧ вӧчны кыдз позьӧ регыдджык, а то лоӧ сёр.
— Ме форсируйта лоӧмторъяссӧ, сэр.
— Вот и сёрнитчим! — Файн дружескӧя нюмъёвтіс аслас отсасьысьлы да тапнитіс сылы пельпомас: — Энӧ ӧбижайтчӧй, Любомир, придирайтчӧмысь.
Тайӧ менам обязанность: видзны тіянӧс.
— Ме гӧгӧрвоа, сэр.
Аттьӧ.
Крыж сюся видзӧдліс шеф вылас да кыв ни джын шутӧг, синъяснас, содтіс: менӧ видзигӧн ті медводз видзанныд ассьыныд донасьыс-дона особатӧ.
Андрей Лысак, кор решайтсис сылӧн судьбаыс, немтӧждысьтӧм да кыпыд, зумыда восьлаліс Яворса уличаяс кузя.
Крыж ордысь петӧм бӧрын Андрей пыр жӧ вунӧдіс расписка йылысь.
Сійӧ мӧвпаліс сӧмын сьӧм йылысь, кодӧс пӧлучитіс Любомирсянь да мамсяньыс.
Дас кык сё шайта сьӧм!
Гуляйт ресторанын войбыд, закажитав ставнас менюсӧ вылісянь уліӧдзыс — и то он вермы бырӧдны сьӧмсӧ.
Эк, и пызйыштас жӧ сійӧ талун Олекса Сокачкӧд!
Юрнас и кокнас ньӧбас нималана машинистӧс, век кежлӧ дружитчас сыкӧд.
Олекса эз вӧв гортас, сійӧ вӧлі удж вылын.
Андрей мӧдӧдчис депоӧ.
Главнӧй улича вылын немвиччысьтӧг паныдасис Олексакӧд.
Знаменитӧй машинист вӧлі лӧз спецовкаа.
Еджгов юрас — сьӧд форменнӧй фуражка, а кокъясас — брезент туфли.
«Вот тэныд и знаменитость! — мӧвпыштіс Андрей. — Он куж тэ, йӧй, пӧльзуйтчыны аслад положениеӧн».
Радпырысь нюмъялігтыр Андрей горӧдіс:
— Чолӧм, Олекса!
Сокач сувтіс, некутшӧм радлун петкӧдлытӧг вочавидзис.
Сы чужӧм вылын эз тӧдчы ни чолӧмалӧм, ни весиг прӧстӧй любопытство, сӧмын чуймӧм.
Олекса бура тӧдіс Железнодорожнӧй улича вылысь франтӧс, мам борд улын олысь Андрей Лысакӧс, но некор эз дружитлы сыкӧд.
И та вӧсна Олекса чуймис, кор Андрей сэтшӧм радпырысь чукӧстіс сійӧс, кыдзи ас мортӧс.
— Эн тӧд? — сигарета кӧрӧбка восьтігмоз юаліс Андрей. — Курит!
Олекса шпыннялігтыр читкыртіс ассьыс кузь синлысъяса руд синъяссӧ, кок увсяньыс юр вылӧдзыс видзӧдліс Лысакӧс:
— Кыдзи он тӧд татшӧм тшап кавалерӧс!
Кутшӧмӧн вӧлін, сэтшӧмӧн и колин....
Андрей быттьӧ эз и кывлы Олексалысь сералӧмсӧ.
«Вежалӧ», — решитіс сійӧ, но, кыдзи и пыр, шуис эз сійӧс, мый мӧвпаліс:
— А тэ абу вежсьӧмыд.
— Сідзкӧ, гортад воин?
Мам борд улад?
Век кежлӧ али эн?
— Практика вылӧ вои, — вочавидзис Андрей.
— Кытчӧ?
Парикмахерскӧйӧ?
Ательеӧ?
Андрей бара эз дӧзмы.
Сійӧ кужис, кор вӧлі колӧ, не казявны сералӧмсӧ.
— Эн тӧд, — шуис сійӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ Олексалысь кывъяссӧ лыддьӧ шуткаӧн. — Депоӧ практикуйтчыны.
Паровоз вылын.
— Тэ ӧмӧй век на эн пет школасьыд?
— А мыйла меным колӧ петны сэтысь?
— Да сэні жӧ велӧдчыны колӧ, экзаменъяс сдайтавны.
— Велӧдчам!
И экзаменъяс сдайталам! — достоинствоӧн, но эз ярскӧба, а гажаа нюмъялігтыр вочавидзис Андрей. — И паровозӧн кутам веськӧдлыны мукӧдъясысь не омӧльджыка... тэ кӧ отсалан. — Сійӧ босьтіс Олексаӧс киӧдыс да, сы ног жӧ восьлавны зільӧмӧн, мӧдӧдчис тротуар дорйылӧдыс, кӧні вӧлі этшаджык йӧзыс. — Олекса, висьтала тэныд веськыда, сьӧлӧмсянь: кӧсъя практикуйтчыны сӧмын тэнад паровоз вылын, тэнад веськӧдлӧм улын.
Тэысь бурджыка некод оз велӧд.
Том машинист эскытӧг видзӧдліс Андрей вылӧ: кор, кӧні да мыйӧн сійӧ воис сьӧлӧм вылас Андрейлы?
— Не кӧ эськӧ тэ, Олекса, — водзӧ висьталіс Андрей, — ме эськӧ и школаас эг пыр и паровоз вылӧ сьӧвзьыны.
Кажитчис, кыдзи тэ уджалан, вот ме и решиті мунны тэнад туйӧд.
Босьт, Олекса, менӧ ас дінад!
Нэм чӧж кута помнитны да аттьӧавны.
Тэ эн видзӧд, мый ме татшӧм: паськӧм серти встречайтӧны, а тӧлк да удж серти колльӧдӧны.
Олекса сюся да серьёзнӧя нин кывзіс Лысаклысь висьталӧмсӧ.
Эскыны али не эскыны сылӧн кывъяслы?
Сьӧлӧмсяньыс найӧ петӧны али сідз, веськодьпырысь?
Кажитчӧ, мый висьталӧ збыльысь, настӧящӧя тӧждысьӧ аслас судьба вӧсна.
— Мый нӧ, — шуис Олекса, — депоса начальник кӧ командируйтас тэнӧ менам паровоз вылӧ, то...
— Командируйтас!
Обязательнӧ! — Андрей босьтіс Сокачлысь кисӧ, ёна топӧдліс сійӧс: — Эскы, ме тэнӧ ог янӧд.
Матысса гӧраяссянь пӧльыштіс нин ыркыд тӧв, карса уличаяс вылӧ пуксис лӧз рӧмыд.
Керкаясын ӧзталісны бияс.
Уличаяс вылын ломзисны матӧвӧй шаръяс.
abu
— Пыралам? — ресторан дорӧ сувтігмоз юаліс Андрей.
Сӧгласитчӧм виччысьтӧг сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да, Олексаӧс водзлань муртса тойлаліг, пырис зэв югыд жырйӧ, кӧні сулалісны металлическӧй кокъяса квадратнӧй пызанъяс.
Буфетчик, коді кисьталіс сур, киасис Андрейкӧд да шуис, кыдзи бур тӧдсалы:
— Чолӧм!
Кыдзи тэнад университетыд?
— Ставыс лючки-ладнӧ.
Лӧсьӧдӧй пызан.
Еджыд пинжака да сьӧд галстука бритӧм юра официант ӧти здукӧн идраліс няйт дозмуксӧ сійӧ пызан вылысь, коді сулаліс зал пельӧсын.
Эз коль и вит минут, кыдзи пызан вылын вӧлі нин водка, вина, сур, коптитӧм чери, сыр, ветчина, калбас, пӧжалӧм колькъяс.
Олекса довкйӧдлыштіс юрнас:
— Бур закускаыс... но мынтысьны ковмас тэныд: менам ни ӧти кӧпейка абу.
Сета аски.
— Мынтысям, эн тӧждысь!
Войбыд кежлӧ тырмас гуляйтны.
Тэнад дзоньвидзалун вӧсна!
— Стипендиянад кутан мынтысьны? — юаліс Олекса, кор юис да закуситіс.
— Кутшӧм сэн стипендия!
Сыысь нинӧм нин эз коль.
— Кытысь нӧ тэ босьтін сьӧмсӧ? — Олекса видзчысьӧмӧн пуктіс вина тыра стӧкансӧ да дугдіс сёйны.
— Эн пов, эг гусяв.
Мам сетіс.
Сійӧ менам сьӧма дай абу скуп.
Сійӧ портника.
Зарни кияс!
— Сідзкӧ, мамыд нажӧвитӧ, а тэ... пируйтан?
— Воас кад, кута и ме нажӧвитны.
Ставсӧ бӧр сета мамлы, мый видзис ме вылӧ...
Кывзы, Олекса, уна-ӧ тэ босьтан тӧлысьнас?
— Кор кыдзи...
— Апрельын, шуам, уна-ӧ чуктӧдін?
— Кык сюрс да джын.
— Ничево, туяна.
А мартын?
— Стӧчсӧ ог помнит.
Кажитчӧ, сы мында жӧ.
Но, ещӧ мый юалан? — Олексалӧн синъясыс дзирдыштісны. — А паровоз тэнӧ оз интересуйт?
Кыдзи ми новлӧдлам поездъяссӧ, кыдзи экономитам из шом да мавтас — та йылысь тэ он кӧсйы сёрнитыштны?
Андрей шеныштіс кинас, серӧктіс:
— Паровоз йывсьыд вевъялам на сёрнитны, эн тӧждысь!
А ӧні юам.
Ӧні мый вӧсна?
Миян тэкӧд рабочӧй дружба вӧсна.
Кӧсъян?
Олекса пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылӧ да коддзыштӧм синъясӧн видзӧдліс Андрей вылӧ:
— А тӧдан тэ, зонмӧ, мый сэтшӧм рабочӧй дружбаыс?
Эз висьтавлы тэныд сы йылысь Костя дядь?
Кывзы.
Ӧти кӧлесаыд оз вӧрзьӧд паровозтӧ места вывсьыс...
Кор бура уджалан, си сійӧс жӧ и аслад напарниклы.
Ассьыд маршруттӧ помалігӧн помнит, мый тэнад сменщиклы ылӧдз жӧ ковмас мунны...
Шонді водзын шонтысигӧн эн тупкы другыдлы югыдсӧ.
Мед нырсьыд вир чепӧсъяс, сӧнтӧ орӧд, а ёртыдлысь рабочӧй честьсӧ поддержит!
Кув, а дружбаысь эн кеж! — Олекса ланьтіс, пыдісянь ышловзис. — Тэныд кӧ татшӧм дружбаыс сьӧлӧм вылад воӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — то ӧтлаась ме дінӧ да Костя дядь дінӧ.
— Ӧтлаася!
Кутам дружитны куимӧн! — Андрей Лысак чокнитчис Олексакӧд.
Тшӧкыда пӧръясьліс аслас дженьыдик олӧм чӧжӧн Андрей Лысак, велаліс ылӧдчыны, но тайӧ здукас сійӧ висьталіс сьӧлӧмсяньыс, сылы кажитчис, мый сійӧ висьталіс буретш сійӧс, мый чувствуйтіс да мӧвпаліс.
Ресторанӧ пырис выль морт, кузь тушаа том зон.
Сійӧ вӧлі руд костюма, уна рӧма гуцульскӧй узорӧн вышивайтӧм полотно дӧрӧма.
Руд кепка увсьыс тыдаліс еджгов юрси.
Тайӧ вӧлі Василий Гойда.
Сійӧ пырис татчӧ гортас мунігӧн, медым ньӧбны сигарета.
Кор аддзис другсӧ, Олекса гажмис, лэптіс юр весьтас кисӧ, медым Гойда казяліс сійӧс.
— Коді тайӧ? — недовольнӧя юаліс Андрей.
— Василь Гойда, он ӧмӧй тӧд?
Закарпатьеса нималана машинист.
Ӧні студент-заочник.
— Знаменитӧй машинист? — эскытӧма нурбыльтіс Андрей. — Оз вермы лоны.
Эг кывлы.
Ме тӧда кык знаменитостьӧс: Олекса Сокачӧс да сылысь велӧдысьсӧ, Головинӧс, дядя Костяӧс.
— Кутшӧм ме знаменитость!
Вот Василь Гойда — да!
Чукӧстам сійӧс пызан дорас, а?
— Чукӧст, сэтшӧм кӧ нин тэныд окота.
— А тэ он кӧсйы?
— Меным интереснӧ коллявны рытсӧ тэкӧд, а абу кутшӧмкӧ студент-заочниккӧд.
— Да тэ эн пов, сійӧ зэв бур зон, вот аддзан.
Корам?
Андрей дӧзмӧмпырысь вештіс ас дінсьыс тарелкаяссӧ, стӧкансӧ:
— Ме жӧ шуи — кор, тэныд кӧ мекӧд абу интереснӧ.
— Но вот, дӧзмис!
Весьшӧрӧ!
Ладнӧ, пукалыштам талун и Гойдатӧг.
Олекса ышловзис, бергӧдчис мӧдарӧ да кӧсйис водзӧ нуӧдны пирсӧ.
Но ставыс нин вӧлі помасьӧма.
Сійӧ дугдіс сёйны, юны, сёрнитны.
Зумыштчӧмӧн чӧв оліс.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Рытнас сёрӧн Андрей да Олекса петісны ресторанысь.
Лысак кӧсйис колльӧдны Сокачӧс гортӧдзыс, но сійӧ лэптіс лӧз спецовка воротниксӧ, син улӧдзыс лэдзис форменнӧй фуражкасӧ да шеныштіс кинас.
— Ачым аддза туйсӧ, эн тӧждысь, — нурбыльтіс сійӧ да воши пемыдас.
Зэрис. Посни, шоныд, настӧящӧй тувсовъя зэрӧн.
Ывлаын ветлысь-мунысьяс пӧшти эз вӧвны.
Улича мӧдарладорын муртса тӧдчыштіс дежурнӧй аптека ӧшиньясын биыс.
Сьӧд енэжын жургис истребитель.
Сійӧ лэбзис граница пӧлӧн, ассьыс маршрутсӧ визьнитіс бортӧвӧй бияснас — турунвижӧн да гӧрдӧн.
Андрей дӧзмис Сокач вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлӧма омӧль собутыльник, ньӧжйӧник восьлаліс Винограднӧй кузя да мӧвпаліс, кӧні да кыдзи интереснӧйджыка коллявны войсӧ.
Сійӧ петіс улича помӧ, тыртӧм скверикӧ, пуксис васӧд скамейка вылӧ, ӧзтіс сигарета да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, синсӧ читкыртӧмӧн, кывзіс, кыдзи шарӧдчӧ зэрыс каштан пӧвстын.
Неылын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс, и Андрей восьтіс синъяссӧ.
Сы дінті восьлаліс кузь плаща, сьӧд шляпаа, киняулас сьӧд футляра морт.
Тайӧ вӧлі Цыганскӧй слӧбӧдаса музыкант.
Буретш сійӧ, коді ворсіс аслас скрипкаӧн, кор Андрей да Олекса ужнайтісны.
— Тэ кытчӧ, Шандор? — мадьярскӧй кыв вылын юаліс Андрей.
— Гортӧ.
Сигарета эм?
— Эм.
На.
Босьт дзоньнас пачкасӧ.
Мыйла сэтшӧм водз гортад?
— Гӧтыр эз тшӧкты сёрмӧдчыны. — Сигарета би югдӧдіс цыганлысь чужӧмсӧ, сьӧд уссӧ, еджыд пиньяссӧ. — Талун миян праздник: гӧтрасьӧмсянь дас во.
Та вӧсна...
Андрей ставсӧ гӧгӧрвоис.
Со кӧні сійӧ коллялас войсӧ — Цыганскӧй слӧбӧдаын.
— Кор, Шандор, и менӧ. — Андрей зёльӧдыштіс зепсьыс посни сьӧмсӧ. — Дукатъяс да кронаяс эмӧсь.
— Мунам, тэнад душалы кӧ праздник ковмис.
Андрей да цыган босьтісны такси.
Прӧйдитісны Явор центрӧд да мӧдӧдчисны карлӧн лунвыв окраинаса векни да пемыд уличаӧд.
Машина сувтіс Цыганскӧй слӧбӧдаса неыджыд керка дорӧ.
Цыганскӧй слӧбӧда вӧлі Яворын, том сӧветскӧй карын, медся тӧдчана местаӧн.
Лоис сійӧ важӧн, австро-венгерскӧй корона кадӧ на, содіс да паськаліс президент Масарик кадӧ.
Тані, войтыркостса туйвежын, куим канму вежтас ӧтлаасянінсянь некымын километр ылнаын, удобнӧ да выгӧднӧ вӧлі сулавны постояннӧй таборӧн вӧвъяс гусявлысьяслы, контрабандистъяслы, гуся патераяс видзысьяслы, заграничнӧй перебежчикъяслӧн другъяслы, гадайтчысьяслы, скрипачьяслы, кӧнӧвалъяслы, кузнечьяслы, лудитчысьяслы.
Уна дас вояс чӧж, поколениеысь поколениеӧ, Цыганскӧй слӧбӧда гусявліс налысь, кодъяс эз кужны видзны ассьыныс эмбурсӧ, пӧръявліс вывті дӧверяйтысьясӧс, водзвыв висьтавліс судьбасӧ кокни мывкыдаяслы, нарушайтліс законъяссӧ император Франц Иосифлысь да король Михайлысь, диктатор Пилсудскийлысь да президент Масариклысь, йӧктіс да сьывліс, ӧктіс милӧстина закарпатскӧй базаръяс вылын да сӧмын гежӧдика, сьӧкыд кадӧ, уджаліс: кузнечаліс, слесаритіс, вӧчаліс саман — ӧжигайттӧм кирпич.
Бырлісны императоръяс, президентъяс, диктаторъяс, вежсьылісны веськӧдлан котыръяс, а Цыганскӧй слӧбӧда кольліс пыр сэтшӧмӧн жӧ — государство пытшкын независимӧй государствоӧн.
Сӧветскӧй власьт сетіс Закарпатьеса цыганъяслы канмуса став гражданакӧд ӧткодь правояс, сетіс налы ыджыд право уджавны асланыс му вылын, асланыс заводын, асланыс шахтаын.
Уна сюрс цыганъяс босьтчисны постояннӧй трудӧвӧй олӧмӧ, но том сӧветскӧй карса — Яворса — Цыганскӧй слӧбӧда эз сетчы, зілис тышкасьны аслас независимость вӧсна, честнӧй уджысь, олӧмын социалистическӧй человеческӧй нормаясысь независимость вӧсна.
Яворса цыганъясысь пӧшти некод, нывбабаяс йылысь сёрниттӧг нин, эз тӧждысь постояннӧй удж йылысь.
Яворса ни ӧти учреждениеын да предприятиеын эз уджавны цыганъяс.
Корлісны тшӧкыда — эз локны.
Шулісны: «Эгӧ велалӧй ми гудоксянь гудокӧдз, звӧноксянь звӧнокӧдз уджавны».
Дорччисны.
Лудитчисны.
Керкаяс вевттялісны.
Вӧчисны саман.
Кодйисны котлованъяс.
Тэчисны выль зданиеяслысь стенъяс.
Перевалочнӧй базаын ректісны да грузитісны суйӧрсайса да сӧветскӧй вагонъяс.
Но ставсӧ сӧмын аккордно, сдельно, пӧденщинаӧн, случайысь случайӧ.
Уджаласны вежон либӧ кыкӧс, босьтасны уна сьӧм — и гуляйтӧны сэтчӧдз, кытчӧдз зептаныс оз коль ни ӧти кӧпейка.
Нывбабаяс, кыдзи и важӧн, шӧйтісны гырысь базаръясӧд, гадайтісны картіӧн.
Понедельникӧ найӧ Ужгородынӧсь.
Средаӧ тӧвзьӧны Хустӧ.
Пекничаӧ тыртлісны Мукачёво.
Найӧ, кодъяслӧн вӧліны скрипкаяс да мукӧдсикас инструментъяс, рытъяснас ветлӧдлісны Яворса забегаловкаясті, пивнӧйясті, баръясті, закусочнӧйясті, корсисны чардаш да цыганскӧй рапсодия кывзысьясӧс.
Сідз шусяна «воинскӧй лунъясӧ», кор заграницаысь волісны военнослужащӧйяс тыра поездъяс, том цыганкаяс гуляйтісны вокзалбердса яворскӧй скверын, коралісны салдатъяслысь да офицеръяслысь австрийскӧй «оккупационнӧй» сигаретаяс.
Вот тайӧ Цыганскӧй слӧбӧдаас, удж зывӧктысь йӧз пӧвстӧ, и муніс Андрей Лысак.
Рестораннӧй скрипач Шандорлӧн гӧтырыс вӧлӧма буретш сійӧ гадайтчысьыс, коді Раховын висьталіс Андрейлы сылысь шуда судьбасӧ.
Югдытӧдз гуляйтіс Андрей.
Петіс «Кармен» ордысь зептас ни ӧти шайттӧг, плащтӧг да шляпатӧг.
Кыдзкӧ муртса кыссис гортӧдзыс, вуджис забор вомӧн, сьӧд Мария отсӧгӧн аддзис ассьыс вольпасьсӧ да пӧрччысьтӧгыс шлапкысис-водіс узьны.
Лунтыр туплясис крӧватьын.
Рытнас сійӧс садьмӧдіс Крыж.
Сійӧ вайис вина, сур, кӧтӧдӧм виноград, и ставыс заводитчис, кыдзи и тӧрыт.
Юисны.
Закуситісны.
Куритісны.
Бара юисны.
Сёрнитыштісны сы йылысь, кыдзи муніс Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм.
— Сідзкӧ, чорыда сёрнитчин Олексакӧд?
Босьтӧ тэнӧ аслас комсомольскӧй паровоз вылӧ?
— Босьтӧ.
Регыд машинаыс петас рейсӧ.
— Оз вунӧд кӧсйысьӧмсӧ?
Да быттьӧкӧ оз, зонмыс тӧвйылӧ кывъяссӧ оз шыблав.
— Смотри, эн кольччы сыысь.
Ыджыд делӧяс кутан вӧчны Олекса Сокачкӧд ӧтлаын уджалігӧн.
Марта Стефановна некымынысь заводитліс пырны пируйтысьяс дінӧ, но Крыж эз восьты сылы ключӧн игналӧм ӧдзӧссӧ.
— Сэні, кӧні кыкӧн, коймӧд лишнӧй, — яндысьтӧг шуис сійӧ.
Кор Андрей бара коддзис, Крыж ниртыштіс водзчуньнас певсӧ.
— Но, а кыдзи зывӧктана металл кузя?
Ставсӧ видзин Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм вылӧ?
Ни ӧти шайт эз коль! — Андрей серӧктіс, гугӧдіс зепъяссӧ да юасян синъясӧн видзӧдліс аслас лышкыд друг вылӧ, надейтчис, мый сійӧ сетас сылы сьӧм и тайӧ пӧрйӧ.
Но Любомир дядь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Лёк делӧыс.
Ме ассьым запасъясӧс тӧрыт видзи жӧ.
Ковмас корсьны капитал.
Кӧсъян, Андрей, нажӧвитны сюрс вит?
— Вит?
Да ме и ӧти сюрс вылас рад лоа.
— Витӧс нажӧвитан, а он этшаджык.
Дерт, он кӧ повзьы.
— Мый-мый, а збойлунтӧ суседъяслысь огӧ корӧй.
Кутшӧм удж?
— Деликатнӧй.
Зэв деликатнӧй.
Кывзы сюся да сюркняв пель саяд.
Урожайнӧй улича помын, медбӧръя керкаас, Винограднӧй гӧра горулын, олӧ Явор станцияса начальниклӧн выль отсасьысь, Василий Петрович Горгуля, железнодорожнӧй майор.
Гӧгӧрвоана?
Андрей терпитны вермытӧг довкнитіс юрнас: гӧгӧрвои пӧ, висьтав ӧдйӧджык водзӧ.
— Сылӧн эм машина.
Личнӧй, «Москвич».
Некымын лун сайын, пемыд войӧ, Василий Петрович вӧлі локтӧ гортас прогулка вылысь.
«Червона поляна» колхозсянь лэччысь туй вылын сійӧ суӧдіс сёрмӧм велосипедистӧс, зургис «Москвич» буферӧн, йӧткыштіс канаваӧ да воши пемыдас. — Крыж перйис бумажниксӧ, кыскис сэтысь фотография да пуктіс пызан вылӧ.
Андрей аддзис донтӧминик краситтӧм горт да бинтуйтӧм юра, бритчытӧм кулӧм мортӧс, кодлӧн морӧс вылас кресталӧм киясас вӧлі вӧсньыдик сись.
— Тайӧ велосипедист, кодӧс майор зургис машинанас.
Гӧгӧрвоана ситуацияыс?
Андрей гӧгӧрвотӧма пыркнитіс юрнас.
— Мый тані гӧгӧрвотӧмыс!
Тэ локтан Горгуля ордӧ гортас да шуан: «Видза оланныд, Василий Петрович!
Ме тіян дінӧ важнӧй, деликатнӧй делӧ кузя».
Сійӧ видзӧдлас тэ вылӧ шемӧсмӧмӧн да, гашкӧ, и юалас: «Мый тіянлы колӧ?
Ме тіянӧс ог тӧд».
Тэ эн повзьы да збодера босьтчы делӧӧ.
Сідз, шу, и сідз, муса Василий Петрович, меным бура тӧдса, мый ті виинныд менсьым батьӧс.
— Менсьым батьӧс?
— Да!
Станцияса начальниклӧн отсасьысьыс сэтшӧма повзяс, мый эскас тэнад быд кывлы.
Тэ висьталан сылы, мый тэнад батьыд кулігас висьталіс тэныд, тэныд ӧтнадлы «Москвичлысь» номерсӧ.
Сэсся тэ чӧв олыштан, куритчыштан да содтан, мый тайӧ скандальнӧй делӧсӧ позьӧ ладмӧдны мирӧн, Горгуля кӧ... оз жалит вит сюрс.
Жалитас кӧ, тэныд ковмас юӧртны милицияӧ тайӧ преступление йывсьыс.
Вот и ставыс.
Крыж унатор эз висьтав.
Андрей Лысак эз на вӧв дась веськыда сёрнитны.
Крыж решитіс кытчӧдзкӧ используйтны сійӧс сьӧдас, не висьтавны, кодлы служитӧ.
Бӧрынджык, кор зонмыс дзикӧдз сибдас Крыж делӧясӧ, сылы позьӧ висьтавны ставсӧ.
Крыжлӧн лёк предложениеыс эз кыпӧд Андрей Лысаклысь лӧглун, эз скӧрмӧд сійӧс.
Мӧдарӧ.
Сійӧ омӧля гӧгӧрволіс честь да сӧвесть йылысь, радейтіс сьӧм да вӧлі дась нажӧвитны сійӧс любӧйногӧн.
Мыйта нин вӧліны свет вылас сэтшӧмъясыс, кыдзи Андрей Лысак, мыйтаӧн найӧ пӧгибнитісны тайӧ вильыд туй вылас!
И век жӧ со аддзысис ещӧ ӧти, коді надейтчис, мый сылы везитас.
Мукӧдъясыслы эз везит, а вот сылы быть везитас.
Крыж юыштіс стӧканысь сур, чышкыштіс вомдоръяссӧ да висьталіс водзӧ:
— Майор Горгуля, дерт, оз сразу сет сьӧмтӧ.
Медым петкӧдлыны асьсӧ бур мортӧн, сійӧ шумитыштас, гашкӧ, весиг кутас ӧтказывайтчыны: ме пӧ эг талявлы мортӧс.
Сэки тэ ньӧжйӧник да лабутнӧя висьтав сылы: «Энӧ талялӧй?
Ладнӧ, ветлам гаражад, видзӧдлам тіянлысь «Москвичтӧ».
Та бӧрын сійӧ пыр жӧ лӧняс.
Некытчӧ сэсся сылы воштысьнысӧ: «Москвичыслӧн» веськыд фараыс жугалӧма дай крылоыс нёптовтчӧма.
Водзӧ ставыс мӧдӧдчас шыльыда.
Гӧгӧрвоана?
— Джынвыйӧ гӧгӧрвоана. — Андрей видзӧдліс фотография вылӧ. — Коді тайӧ велосипедистыс?
Кӧні овліс?
— Рӧд ни вуж абу. — Крыж босьтіс фотографиясӧ да сюйис Андрейлы пинжак зептас. — Таӧдз тэныд делӧ абу.
Тэнад главнӧй могыс — пычкыны майорлысь вит сюрс.
Гӧгӧрво, сійӧ ставсӧ сетас, мед сӧмын не веськавны тюрьмаӧ, не воштыны партийнӧй билетсӧ.
Андрей гыжъялыштіс читкыртыштӧм син весьтсьыс синкымсӧ.
— Да, делӧыс зэв деликатнӧй.
— Ме жӧ тэныд висьталі: ыджыд збойлун колӧ.
— И ещӧ кутшӧм!..
А мый, тайӧ майорыс кӧ босьтас менӧ шошаӧд да шуас: «Пон рӧд тэ, рӧднӧй батьтӧ вит сюрсысь вузалан!»
— Мед шуас.
А тэ шпыньмун да меліа вочавидз: «Тіянӧс ме, гражданин, тіянӧс тюрьмаысь мезда, сьӧкыд грек аслам душа вылӧ босьта».
Эк, Андрейка, ме кӧ эськӧ тэ местаын, став операциясӧ часджынӧн мастериті!
— А мыйла ті, Любомир дядь, асьныд онӧ мунӧй тайӧ майор дінас да онӧ повзьӧдӧй сійӧс?
— Оз позь меным татшӧм делӧясас сюйсьыны.
Яворын ме тӧдса морт, а тэ... сійӧ тэнӧ аски аддзас ывла вылысь — и оз тӧд.
Но, мунан али повзин? — Крыж сувтіс. — Корся повтӧмӧс.
— Сӧгласен.
Муна, — решительнӧя шуис Андрей Лысак.
— Мунан кӧ, то мун ӧні жӧ.
Василий Петрович тайӧ кадас пыр гортас, шойччӧ.
Мун, а ме тэнӧ тані виччысьла.
— Любомир дядь, ӧти вопрос.
Висьталӧй, кыдзи ті тӧдмалінныд тайӧ став историясӧ?
— Кыйсьысь вылӧ и зверь локтӧ.
Татшӧм историяясыс менӧ нэм чӧж няньӧн вердӧны.
Мун, эн нюжмась.
Вежсьытӧг, чукрасьӧм пинжака, няйт дӧрӧма, тӧрытъя юӧмысь да лёка узьӧмысь пыктӧм чужӧма Андрей мӧдӧдчис Василий Петрович Горгуля ордӧ.
Крыж чорыда эскис, мый Андрей Лысаклы ставыс удайтчас.
Сьӧм, кодӧс сетас сылы станцияса начальниклӧн отсасьысь, лоӧ сӧмын ыджыд делӧлӧн заводитчӧмӧн, первойя крукӧн.
Недыр мысти Горгуля ордӧ мунас, ачыс резидент Крыж.
Сійӧ казьтыштас Василий Петровичлы сылӧн биографияысь пемыд лист бокъяс, кодъясӧс Яворын некод оз тӧд.
Партияӧ пыригӧн Горгуля висьталӧма, мый сылӧн батьыс вӧлӧма ичӧтик служащӧйӧн.
Збыльысьсӧ жӧ сійӧ нелямынӧд воын на арендуйтіс Словакияысь гырысь виноградникъяс, Чехияын сылӧн вӧлі лавка, спекулируйтіс Румынияын да Польшаын.
Крыж сідзжӧ казьтыштас Горгулялы сы йылысь, мый сійӧ ӧтчыд, вит во сайын, Ужгород — Мукачёво шоссе кузя мотоциклӧн мунігӧн, зургис нывка-школьницаӧс, чегис сылысь коксӧ, мыйысь кыскыссьыліс кывкутӧмӧ.
Медбӧрын Крыж висьталас, мый сылы тӧдса и Горгулялӧн медбӧръя преступлениеыс: кӧні да кор сійӧ виис велосипедистӧс, кыдзи да мыйӧн мыніс мыждӧмысь.
Майор, дерт, бара повзяс да лоӧ дась вештысьны выль сюрсъясӧн.
Оз, Крыж нинӧм оз босьт.
Довкйӧдлыштас юрнас да шуас: «Оз ков меным тэнад сьӧмыд, Василий Петрович.
Ме тіянлы бӧр сета и сійӧс, кодӧс ті сетлінныд талялӧм морт пиыслы.
Бӧр сета медбӧръя кӧпейкаӧдзыс, быд тӧлысь кӧ кута пӧлучайтны справка: мыйта воинскӧй поездъяс да грузъяс мӧдӧдӧма Австрияӧ, мыйта вагон примитӧма Мадьяр муысь да мыйта муніс сэтчӧ, кутшӧм грузъясӧн Явор вежсис Чехословакиякӧд».
Горгуля первойсӧ ӧтказывайтчас, но, пикӧ воӧм бӧрын, сӧгласитчас служитны Крыжлы.
Крыж важысянь нин, сэксянь, кыдзи лоис резидентӧн, кутіс кыйӧдчыны Горгуля бӧрся.
Татшӧм агентӧс имеитігӧн позьӧ тӧдны Карпатсайлысь, Мадьяр шыльыдінӧ, Австрияӧ да Чехословакияӧ тайӧ главнӧй сӧветскӧй воротаыслысь пӧшти став железнодорожнӧй тайнаяссӧ.
Горгуляӧс, сылысь характерсӧ, вкусъяссӧ да привычкаяссӧ, сылысь воддза олӧмсӧ изучитӧм бӧрын Крыж гӧгӧрвоис, мый станцияса начальниклы отсасьысьлӧн вӧлі слаб медся главнӧйторйыс: сійӧ повзис да эз висьтав веськыда ассьыс происхождениесӧ.
Правда, ӧні сійӧ бур щӧт вылын.
Радейтӧ уджавны.
Абу больгысь да абу ошйысьысь.
Лишнӧй уна оз ю да медсясӧ юӧ ас вина — приусадебнӧй виноградник вылысь продукт.
Сьӧм вылӧ абу горш.
Гӧтырыс скромнӧй да прӧстӧй.
Другъяс сылӧн этшаӧнӧсь, и ставныс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и ачыс: налӧн абуӧсь некутшӧм даннӧйяс, кодъяс колӧны агентӧ кандидатлы.
Но таысь резидент эз шӧйӧвош.
Агентъясӧн овлӧны ме сӧмын подлечьяс, моральнӧя тшыксьӧм продажнӧй душаяс.
Агентӧн позьӧ вӧчны и тырвыйӧ порядочнӧй мортӧс, коді дзебӧ ассьыс кутшӧмсюрӧ важся грекъяс.
И тайӧ сідз шусяна порядочнӧй мортыс разведкалы ёна донаджык кутшӧмкӧ дзикӧдз тшыксьӧм морт дорысь.
Шуны кӧ веськыда, Крыж кутіс мӧвпавны да гадайтны, кыдзи медся дженьыд кадӧн кежӧдны веськыд туй вылысь Василий Петрович Горгуляӧс.
Думыштіс зэв прӧстӧй способ.
Ӧтчыд рытнас Крыж тӧдмаліс, мый Горгуля муніс аслас «Москвичӧн» прогулка вылӧ. Крыж пуксис велосипед вылӧ да тӧвзьыштіс кар сайӧ, «Червона поляна» колхозсянь Яворӧ мунысь туй вылӧ.
Йӧзтӧм туй вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлігтыр сійӧ виччысис Горгулялысь бӧр локтӧм.
Майор локтӧ вӧлі гортас войнас сёрӧн.
Кокньыдик ру ӧшаліс кӧнсюрӧ туй весьтын.
Неважӧнся зэр вӧсна векни колеяыс лоӧма нильӧгӧн, опаснӧйӧн весиг профессионал-шоперъяслы, а не сӧмын Горгуля кодь любительяслы.
Та вылӧ и надейтчис Крыж.
Сійӧ муніс велосипедӧн бӧрвылас бергӧдчывтӧг туй бокті.
«Москвич» фараяслӧн югӧрыс мыджсис сылы мышкас, бура югдӧдіс туйсӧ.
Велосипедист дінӧ матысмӧм бӧрын шопер чинтіс ӧдсӧ, сы вӧсна мый эз эскы аслас вынъяслы.
И тайӧс артыштіс Крыж.
Кор машиналӧн веськыд крылоыс воис Крыж пельпом весьтӧдз, сійӧ друг бергӧдіс рульсӧ да горӧдіс лёк горшӧн, кӧсйис кувтӧдзыс повзьӧдны шоперӧс.
Велосипед зургысис фараӧ, жугӧдіс стеклӧсӧ, нёптовтіс крылосӧ.
Муӧ усигӧн Крыж кужис сідзи уськӧдчыны, медым няйтӧсьтны чужӧмсӧ, но не дойдны ни ассьыс юрсӧ, ни ордлыяссӧ, ни лыяссӧ.
Няйт туй вылӧ пласькысьӧмӧн сійӧ виччысис, мый кутас вӧчны Горгуля.
Надейтчис, мый сійӧ оз сувтӧд машинасӧ, пышъяс.
Вермас, дерт, и сувтӧдны машинасӧ да отсавны уськӧдӧм велосипедистлы.
Крыж артыштіс и тайӧс.
Сійӧ оз лэдз отсавны аслыс.
Сійӧ вӧчас сідз, мый быттьӧкӧ воштӧма садьсӧ, чеччас муысь да, кувтӧдз повзьӧм морт моз лёкгоршӧн горзігтыр, котӧртас веж ӧзимъяс вывті, дзебсяс Горгуля син улысь.
Кыдзи ӧти, сідзи и мӧд случайын «Москвич» машиналысь кӧзяинсӧ позьӧ грӧзитӧмӧн кыскыны кывкутӧмӧ.
Первой случаяс сы вӧсна, мый виин пӧ мортӧс да пышйин.
Мӧд случайын: уськӧдӧм велосипедист пӧсьвывсьыс пӧ чеччӧма, котӧртӧма метр нёльсё кымын туй вывсянь, сэсся усьӧма, муртса кыссьӧма гортӧдзыс да сэні, рӧднӧй пиыс ки вылын, кувсьӧма.
Кулігас пӧ висьталӧма, кыдзи сійӧс зургис машина, кодлӧн виж номернӧй знак «УЧ 13-99».
Горгуля эз сувтӧд ассьыс «Москвичсӧ», трус моз пышйис.
Сэсся сійӧ каитчис, сэсся сійӧс йирис сӧвестьыс, эз узь войяснас, эз тӧд лунын спокой, но век жӧ эз юӧрт аслас мыж йылысь ни милицияӧ, ни автоинспекцияӧ.
Поліс, мый казьтыштасны Ужгород — Мукачёво шоссевывса случай, кор сійӧ калечитіс мотоциклӧн нывкаӧс.
Вочасӧн Горгулялӧн сӧвестьыс успокоитчис, сы вӧсна мый войся преступление йылысь некод эз тӧд.
Коли лун, мӧд, коймӧд, и Василий Петрович Горгуля бара кутіс овны бура, бара асывсянь рытӧдз сьӧлӧмсяньыс уджаліс, вӧлі примернӧй кӧзяинӧн, воддзамозыс вӧлі Явор станцияса медбур работникъясысь ӧтиӧн да эз чувствуйт, мый сы юр весьтӧ немжалиттӧм «Крест» кыпӧдӧма нин лэчыд чер...
Марта Стефановна друг пырис жырйӧ да кутіс юасьны, кытчӧ да мыйла сійӧ ыстіс Андрейӧс.
— Шудла муніс тэнад пиыд! — серӧктіс Крыж.
Сійӧ ыстіс жырйысь кӧзяйкаӧс да, пельӧсысь пельӧсӧ восьлалігтыр, куритчис, шай-паймунӧмӧн кывзіс ывла вывсянь кылысь шумсӧ.
Дзуртыштіс дзиръя.
Здук мысти кодкӧ кокньыдик тэрыб воськовъясӧн, быттьӧ бур юӧр вайысь, кайис кильчӧ поскӧд, крапнитіс ӧдзӧсӧн.
Крыж, ныр йылас ӧчкиа, лӧзӧдӧм вомдоръяс вылас кынмӧм нюма, лов шысӧ пыкӧмӧн видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, и жырйӧ пырис Андрей Лысак.
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис сійӧ да пуктіс пызан вылӧ сьӧм пачка. — Куим сюрс.
Унджыкыс эз вӧв сьӧрсьыс.
Мукӧдсӧ Василий Петрович кӧсйысис сетны аски.
Крыж ышловзис да думсьыс чолӧмаліс асьсӧ ӧчереднӧй ыджыд победаӧн.
Сійӧ кисьтіс стӧканъясӧ вина да чокнитчис Андрейкӧд:
— Юам Велосипедист вӧсна.
Велосипедист вӧсна... кодӧс гижӧма ыджыд шыпассянь.
— Мыйла ыджыдсянь?
— Терпитышт, регыд ставсӧ тӧдмалан.
Тадзи «Велосипедистӧн» вӧлі нимтӧма «Крест» агентӧ выль кандидатӧс — Василий Петрович Горгуляӧс.
ДАСӦД ГЛАВА
Дубашевичӧс, коді бандеровскӧй подпольеын вӧлі тӧдса «Велӧдысь» ним улын, «Бизон» индіс Джон Файнлы первой отсасьысьӧн.
Аслас кадӧ, особӧй гитлеровскӧй командаын служитігӧн, сійӧ бура велаліс взрывайтны посъяс, туннельяс, вокзалъяс, железнодорожнӧй депояс, водокачкаяс, электростанцияяс, заводскӧй цехъяс, фабрикаяс, культура дворечьяс, олан керкаяс да больничаяс.
Дубашевичӧс мӧдӧдісны Яворӧ «Черногорец» бӧрын пыр жӧ да сідзжӧ кытшола туйӧд.
Линцын, Верхньӧй Австрияса дунайскӧй портын, «Велӧдысьӧс» вӧлі гусьӧн босьтӧма «Альпийскӧй королева» нима самоходнӧй баржа вылӧ, коді кывтіс румынскӧй нефтьла.
Зэра лунӧ рӧмдігӧн, кор «Альпийскӧй королева» муніс мадьяр вадоръяс дорті, Среднедунайскӧй низменность пӧлӧн, Дубашевич чеччис самоходнӧй баржа вылысь.
Рытнас сёрӧн сійӧ воис будапештскӧй вокзалӧ; сійӧ вӧлі важмыштӧм шляпаа, коричневӧй курткаа, киас неыджыд чемодана.
Ньӧбис билет да пуксис поездӧ, коді муніс асыввывлань, Дебреценӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдіс мадьярскӧй кыв да мунігчӧжыс сёрнитіс-варовитіс пассажиръяскӧд, кодъяс мунісны сыкӧд ӧтлаын.
Дебреценын оліс недыр, луншӧрӧдз, кытчӧдз корсис пӧпутнӧй машина, коді муніс Тиссавараӧ, нуис цемент.
Границабердса Тиссавара карӧ воисны рытнас.
«Велӧдысь» чеччис машинаысь ӧти лӧнь улича вылын, Тисса вадорсянь неылын, да висьталіс шоперлы, мый сылы татысянь медся матын сійӧ контораӧдз, кытчӧ сійӧ воис командировкаӧ.
Границабердса Тисса вадорын сулалысь Тиссаварскӧй вичкоса стӧрӧж да звӧнар вӧлі важ контрабандистӧн да суйӧрсайса разведкалӧн войнаӧдзса заслуженнӧй агентӧн, видзис гуся патера, кӧні коркӧ дзебсясьлісны агентъяс да контрабандистъяс, кодъяс вуджлісны венгерскӧй граница вомӧн важ Чехословакияӧ либӧ Польшаӧ да бӧр волісны сэтысь.
Сійӧ жӧ, транзитнӧй явкаса тайӧ кӧзяиныс, мукӧддырйиыс лоліс вуджӧдчысьӧн.
Ӧти войӧн сійӧ кыкысь вевъявліс вуджавны Тисса, ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Сы бӧрын кыдзи Тиссалысь веськыдвыв вадорсӧ кутісны видзны сӧветскӧй пограничникъяс, «Пастух» нима, агент пӧлучитіс аслас начальствосянь приказ дугӧдны быдсикас контрабандистскӧй деятельность, лоны лӧнь да скромнӧй звӧнарӧн, вичколы бура служитысьӧн.
«Пастух» услугаясӧн будапештскӧй резидент Джон Файн пӧльзуйтчыліс зэв гежӧда, сӧмын сэки, кор колӧ вӧлі вуджӧдны Тисса вомӧн торъя важнӧй агентӧс либӧ связникӧс.
Вот тайӧ звӧнар дінас и мӧдӧдчис Дубашевич, кодлӧн сьӧрсьыс вӧлі «Лунвыв» разведцентр штабсянь шифруйтӧм предписание, кӧні вӧлі висьталӧма: «Медся матысса кадӧ вуджӧдӧй мӧдар вадорӧ тайӧ мортсӧ.
Олӧмӧ пӧртӧм йылысь пыр жӧ юӧртӧй».
Звӧнар, кыз ныр вылас ӧчки пуктӧмӧн, чӧв олігтыр лыддис шифровка, кыв шутӧг довкнитіс юрнас, корис «тайӧ мортсӧ» мунны ас бӧрсяыс.
Крут поскӧд найӧ кайисны вылӧ да веськалісны крепостнӧй бойницаяса бусӧсь кӧлӧкӧльняӧ.
Гӧсьтлысь юавтӧг, пӧт сійӧ али тшыг, звӧнар пуктіс сы водзӧ литрӧвӧй термос, дзодзӧг яя паштет тыра банка, нянь, сакар да, кыв ни джын шутӧг, быттьӧ немӧй, мӧдӧдчис увлань.
Кӧрт пос тшупӧд вылын Дубашевич сувтӧдіс сёрниттӧм кӧзяинӧс:
— Сулавлӧй...
Тіянлы гӧгӧрвоана приказаниеыс?
Звӧнар довкнитіс юрнас да бергӧдчис, явӧ кӧсйис мунны.
— Да сулавлы жӧ тэ, полӧкалӧ!
Висьтав кӧть ӧти кыв.
Дыр-ӧ ме кута пукавны тайӧ розяс?
— Мыйта колӧ, сы мында и пукалан, — нурбыльтіс звӧнар.
— Да, но...
— Эн тӧждысь, — торкис кӧзяин, — ставсӧ лоӧ вӧчӧма сідзи, кыдзи прикажитӧма.
— Но, вот и бур.
Тайӧс ме и кӧсйи тӧдмавны.
Ӧні верман мунны.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын «Велӧдысь» сёйис паштет, юис пӧсь кофе, водіс кӧлӧкӧльня пельӧсӧ шыбитӧм стружки чукӧр вылӧ да кутіс казьтывны ас кежас граница вомӧн вуджӧм йылысь.
Тиссаварскӧй вичко сулалӧ Тисса шуйга вадорын.
Веськыда сылы воча, веськыдвыв, сӧвет вадорын, — чардбиӧн жугӧдӧм пу, бакенщиклӧн киссьӧм керка, Соняшна гӧра, виноградникъяс.
Неуна веськыдвылынджык — ю вомӧн пос да Явор.
Не кӧ эськӧ зэрыс да руыс, карыс эськӧ тыдаліс кипыдӧс вылын моз.
Дубашевич тӧдіс, мый границалысь тайӧ юкӧнсӧ видзӧ витӧд застава капитан Шапошников юрнуӧдӧм улын.
Сылы сідзжӧ вӧлі тӧдса «Бизон» штабса инструкторъяссянь, мый витӧд заставаса пограничникъяс торъя бдительнӧйӧсь, мый найӧ опытнӧй следопытъяс, мый преследуйтігӧн зэв упорнӧйӧсь да выносливӧйӧсь, бойын повтӧмӧсь да сюсьӧсь, кужӧны сэк жӧ тӧдмавны граница вуджан медся мудер приёмъяс.
Тӧдіс Дубашевич, медбӧрын, и сійӧс, мый тані, витӧд застава участокын, неважӧн провалитчис сы кодь жӧ наймитъяслӧн группа.
Первой отсасьысьӧс туйӧ мӧдӧдігӧн «Бизонлӧн» штабыс лыддис коланаӧн висьтавны сылы веськыда ставсӧ сы йылысь, кутшӧм вына противниккӧд сылы ковмас паныдасьны.
Но висьталіс сійӧ и мӧдтор, мый абу сэтшӧм вын, кодӧс эськӧ эз позь венны мудеритӧмӧн.
«Бизон» да сылӧн штабыс лӧсьӧдісны Дубашевичлы граница вуджӧм кузя сюсь план.
Та вӧсна «Велӧдысь», кӧть и тӧдіс сӧветскӧй пограничникъяслысь сюся служитӧмсӧ, эз ёнасӧ пов ас вӧснаыс.
Рискуйтнытӧ, дерт, ковмас и вермасны лоны быдсяма виччысьтӧмторъяс, но успех вылӧ шансъясыс вӧліны тырмымӧн.
Суйӧрсайса разведкаяс дугдывтӧг корсьӧны Сӧветскӧй канмуӧ ассьыныс агентъяснысӧ мӧдӧдӧм кузя выль приёмъяс.
Быдногыс найӧ зільӧны мудеритны.
Разведцентръяслысь главнӧй вынъяссӧ да средствояссӧ пыр веськӧдӧма сы вылӧ, медым аддзыны граница вомӧн вуджан да тылын лючки-ладнӧ олан оригинальнӧй, сыӧдз видлытӧм да, сідзкӧ, тӧдмавтӧм на способ.
Ӧти и сійӧ жӧ приём, кыдзи правилӧ, некор эз вӧчсьыв мӧдысь, первойысьсӧ кӧ сійӧ эз удайтчы да лои тӧдса пограничникъяслы да государственнӧй безопасность органъяслы.
Вот тайӧ правилӧ вылас, вернӧджык — тайӧ правилӧсьыс исключение вылын, и решитіс ворсны «Бизон».
Тӧдса, мый бизоновечьяс полӧны шаблонысь, асланыс уджын приёмъяс повторяйтӧмысь.
Буретш та вӧсна, арталіс «Бизон», сӧветскӧй контрразведкалы лоӧ дзик виччысьтӧмӧн сійӧ, мый «шаблоннӧя» планируйтіс «Лунвыв» разведцентр.
Дубашевичлы колӧ вӧлі вуджны Тисса вомӧн пӧшти сідз жӧ, кыдзи и сылӧн предшественник Кларк — «Колумбуслы», и пӧшти сэтшӧм жӧ прикрытие улын.
Аслас агентъяслӧн вирӧн ёна киськалӧм туй кузя сійӧс мӧдӧдігӧн «Бизон» чорыда надейтчис ещӧ и сы вылӧ, мый витӧд заставаса пограничникъяс радлӧны асланыс неважӧнся успехъяс вылӧ да оз виччысьны асланыс участок вылын граница вуджӧм.
Вӧртӧминын, джуджыд гӧра вылын, тувсов жар шонді улын сулалісны кык пограничник: старшина Смолярчук да рядӧвӧй Тюльпанов, кодӧс вӧлі неважӧн вуджӧдӧма татчӧ высокогорнӧй заставаысь.
На кок дорын куйліс Витязь.
Смолярчук пӧлучитіс капитан Шапошниковсянь согласие да петіс гӧраясӧ, медым практическӧя велӧдны том салдатӧс корсьны кок туй сертиыс граница нарушитысьӧс.
Тадзи пограничникъяс коллялісны асланыс шойччан лунлысь асыв.
Найӧ кайисны гӧра вылӧ да дыр, сюся видзӧдісны помасьлытӧм гӧраяс вылӧ, альпийскӧй лугъяс, долинаяс, вӧръяс, сёртасъяс да визув шоръяс вылӧ.
Гӧраясын буретш вӧлі заводитчӧма настӧящӧй тулыс.
Перевалсянь перевалӧдз, веж гӧра пӧкатъясӧд, ковтысъясті да сёртасъясті, став гӧравыв Карпатсай пасьтала гымалісны лыйсьӧм шыяс, тутсісны трембитаясӧн пастухъяс, паськаліс сук тшын «ловъя ватралӧн» — бипуръяслӧн, кодъясӧс ӧзтісны старшӧй пастухъяс сы могысь, мый воис гажа тулыслӧн дыр виччысян час, мый ловзис Полонина да дась примитны дона гӧсьтъясӧс — верховинскӧй пастухъясӧс да налысь стадаяссӧ.
И Верховинаын заводитчис праздничнӧй шествие, «тувсалӧм», «Полонинаӧ кайӧм».
Старикъяс, челядь, нывбабаяс, нывъяс пасьталісны медбур паськӧмъяссӧ, мый налӧн вӧлі, да колльӧдісны пастухъясӧс сиктъяс помӧдз да водзӧ, гӧраясӧ.
Гӧраясӧ нуӧдысь став туйяс да трӧпаяс тырӧмаӧсь ыж, кӧза, мӧс, ӧш стадаясӧн, вӧв табунъясӧн.
Баксӧм.
Горзӧм.
Гӧрдлӧм.
Стӧрӧжевӧй понъяслӧн увтчӧм.
Ставныс сьӧлӧмнас кылӧны веж эрдъяс вылын вӧльнӧй олӧм.
Гора гӧлӧсъясӧн чуксасьӧны трембитаяс, пастухъяслӧн пӧлянъяс.
Грымгӧны лыйсьӧм шыяс.
Оз ланьтлыны бубенъяс, скрипкаяс, свирельяс.
Зонъяс да нывъяс сьылӧны полонинкаяс:
...
Смолярчук бергӧдіс юрсӧ том пограничниклань, коді пыр на кывзысис гӧраяслӧн праздничнӧй олӧмӧ.
— Тӧдан, кыдзи тайӧ тані шусьӧ?
«Тувсалӧм», «Полонинаӧ кайӧм».
Бур кадӧ заводитчӧ тэнад пограничнӧй службаыд витӧд заставаын!
Карпаты вылысь синъяссӧ вештывтӧг Тюльпанов шуис:
— Ставыс менам олӧмын заводитчыліс бура.
— Ставыс? — эскытӧма юаліс Смолярчук.
— Да, ставыс. — Тюльпанов гӧрдӧдіс да нюммуніс. — Талун кӧ весиг эз вӧв «тувсалӧм заводитчӧмыс», эз кӧ эськӧ югъяв шондіыс, а зэрис либӧ лымъяліс, чорыда гымаліс — всё равно эськӧ луныс вӧлі гажа.
— Тайӧ нӧ мыйла?
— Сэтшӧмӧн чужлі, — шутитіс Тюльпанов. — Чужӧмсянь менӧ мам да бать веськӧдлӧмаӧсь сэтшӧм гы вылӧ, медым ме аддзи да кылі сӧмын бурӧс.
Сідзкӧ, граница вылын тэныд вӧчны нинӧм.
Миян тані ӧти бурӧн он ов. — Смолярчук видзӧдліс часі вылӧ. — Кад нин эськӧ и заводитны!
Неылын, гӧралӧн лунвыв пӧкатын, кӧні быдмис сук вӧр, кыліс лэчыда да кузя шутёвтӧм.
Смолярчук матыстіс син бердас бинокль.
— Медбӧрын!..
Мӧдім, Тюльпанов ёрт.
Старайтчы не кольччыны.
Витязь вӧлі кок йылын нин, тревожнӧя никсіс; зэлӧдіс кӧвсӧ, нетшкысис водзӧ.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм тӧлка!
Спокойнӧ, Витязь, спокойнӧ!
Пограничникъяс лэччисны гӧра йылысь да веськалісны сук вӧрӧ, коді вӧлі тыр тувсов югӧрӧн, дзоридзьясӧн, лэбачьяс дзользьӧмӧн, мазіяс дзизгӧмӧн да пӧсялӧм лыс кӧрӧн.
Сук козъя вӧрысь Витязь аддзис бура маскируйтӧм велосипед.
— Но, мый миянлы ӧні колӧ вӧчны? — юаліс старшина да видзӧдліс аслас том напарник вылӧ.
— Веськӧдны понйӧс след вылӧ, корсьны велосипедистӧс.
— Правильнӧ!
Сідзи и вӧчам.
След, Витязь! — командуйтіс Смолярчук. — Корсь!
Корсь!
Витязь куимысь кытшовтіс козъя вӧрӧд, веськаліс след вылӧ да тэрыба уськӧдчис водзӧ.
Вуджис оврагӧд визувтысь ызгысь шор вомӧн.
Котӧртіс эрд вывті, тӧвзьыштіс бузган дорті.
Кавшасис крут гӧра вылӧ.
Веськодьпырысь котӧртіс ӧти ыж чукӧр дінті, суӧдіс мӧдӧс, котӧртігмозыс пырис ыж чукӧр пӧвстӧ, лёкысь увтчигтыр уськӧдчис ыджыд меж вылӧ, кутіс нетшкыны сійӧс и друг кокниа кульыштіс кучиксӧ.
Ыж ку улын вӧлӧма морт.
Витязь эновтіс кусӧ, уськӧдчис пӧръясьысь вылӧ, кватитіс брезент куртка пӧлатіыс да уськӧдіс кок йывсьыс.
Смолярчук гажаа, сьӧлӧмсяньыс сераліс да, сы вылӧ видзӧдігтыр, кыдзи овчарка нетшкӧ кутӧм мортӧс, ошкана шуаліс:
— Бур, Витязь!
Бур!
Сераліс и Тюльпанов.
Сераліс и еджыд юрсиа детинка, пастухлы отсасьысь, кодлӧн киас вӧлі зэв ыджыд трембита.
Сералісны и мукӧд пастухъяс асланыс пемыдгӧрд бедьяс вылӧ мыджсьӧмӧн (тайӧ бедьяссӧ вӧчӧма зэв ён да мича пуысь — тиссысь).
«Нарушитель» куйліс муын кымыньӧн, юрсӧ кияснас тупкӧмӧн.
Витязь скӧрысь эргис, лапасӧ пуктӧма сылы мыш вылас.
— Витязь, ме дінӧ! — командуйтіс Смолярчук.
Пон кывзысьӧмӧн эновтіс кутӧм мортӧс, котӧртіс инструктор дінӧ, пуксис да ниртчыштіс пидзӧсас.
Кор казяліс, мый опасность быри, «нарушитель», мӧд ногӧн кӧ, пограничник, кодлы тайӧ тренировочнӧй поискас уси шуд петкӧдлыны нарушительӧс, чеччис муысь.
Ӧні сійӧ ставнас бура тыдаліс — косіник, кузь тушаа, сьӧд уска.
— Но кыдзи, Волошенко ёрт? — «нарушитель» дінӧ матыстчигмоз юаліс Смолярчук.
Волошенко лэптыштліс пельпомъяссӧ, вежыньтіс вомсӧ:
— Нинӧм торъяыс...
Медся прӧстӧй дворняжка аддзас сэтшӧм дука мортӧс, кутшӧм ме. — Сійӧ перйис еджыд чышъян, плавгис аслыс юр вылас. — Ті вунӧдінныд, коді ме сэтшӧмыс?
Ме ӧд пӧвар!
Юр вывсянь кок улӧдз месянь кылӧ жаритӧм котлет дук, вый дук, борщ дук.
Пӧрччис чышъянсӧ, ӧкуратнӧя сюркняліс сійӧс, дзебис зептас.
— Сідзкӧ, весьшӧрӧ энӧ ошйысьӧй.
Сӧветуйта гижны Витязьлысь тайӧ победасӧ пищевӧй да вкусовӧй промышленность щӧт весьтӧ. — Волошенко ланьтіс, лолыштіс. — Старшина ёрт, а кутшӧмӧсь найӧ... настӧящӧй нарушительясыс?
— Быдсямаыс овлӧны.
Служитыштан — аддзан.
— Кытысь нин меным!
Волошенко сывйыштіс том кыдз пуӧс, инмӧдчис сы бердӧ банбокнас, нарошнӧ нориника шуис:
— Футболӧн ворсігӧн «Трактор» команда век ворссьыліс, кор ме сулавлі вратарӧн.
Лыжнӧй походын лыжиыс чеглывліс сӧмын менам.
Велогонкаяс дырйи жугавліс обязательнӧ менам машинаӧй.
Кужтӧм морт ме — ӧти кывйӧн кӧ, неудачник.
Висьталіс Волошенко серьёзнӧя, но синъясыс нюмъялісны.
Смолярчук бура гӧгӧрвоис сійӧс.
Но Тюльпанов, коді эз на гӧгӧрво пӧварлысь аслыссикас характерсӧ, эз решитчы примитны сылысь кывъяссӧ ни кыдзи курыд исповедь, ни кыдзи ас вылас веськодьсяма шмонитӧм.
Волошенко разис тасма бердсьыс тыртӧм салдатскӧй фляга:
— Старшина ёрт, разрешитӧй ветлыны Медвежьей источник дорӧ вала.
— Ветлӧй.
Да тэрыбджыка бӧр локтӧй.
— Эм тэрыбджыка бӧр воны! — вочавидзис Волошенко.
Минут мысти сійӧ тӧвзис нин вӧрса туй кузя да воши син улысь.
Смолярчук да Тюльпанов нимкодьпырысь колльӧдісны синъяснаныс «кужтӧм мортӧс да неудачникӧс».
Чигарка ӧзтӧм бӧрын Смолярчук шуис:
— Понъяс, гашкӧ, и тӧдӧны, мый сійӧ пӧвар, а вот йӧзыс...
Мӧдӧд тӧлысь кашеваритӧ заставаын, а гортас та йылысь ни ӧти кыв оз гиж.
— Соблюдайтӧ военнӧй тайна? — шмонитігтыр юаліс Тюльпанов.
— Яндысьӧ.
Кыдзи нӧ, заводын вӧлӧма токарӧн, а тані пӧвар!
— Неправильнӧ тайӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Тюльпанов. — Менӧ, шуам, кӧть столб пыдди сувтӧд граница вылӧ — и то кута гордитчыны.
Смолярчук видзӧдліс том салдат вылӧ:
— Тэ, тыдалӧ, коркӧ лоан сюсь пограничникӧн.
— Мый сійӧ лоӧ — коркӧ? — прӧстӧ юаліс Тюльпанов.
— Но, шуам, воджын мысти.
А вермас лоны, и водзджык, он кӧ кут жалитны вынъястӧ Витязьӧс тренируйтӧм вылӧ. — Старшина малыштіс овчаркаӧс, вӧрӧдыштіс сылысь ёсь пельсӧ. — Понлӧн тӧлк — сійӧ мортлӧн удж.
Выработайтӧм рефлекс серти овчарка чеччыштіс, кыпӧдіс юрсӧ.
Смолярчук кинас шеныштӧмӧн тшӧктіс водны сылы куст улӧ, пуксис орччӧн.
Тюльпанов пуксис жӧ.
Пограничникъяс пукалісны вежӧдысь гӧра бокын, кытысянь тыдаліс шондіа Тисса.
Смолярчук перйис носӧвик, тупкис сійӧн ньылӧдӧм чужӧмсӧ:
— Жар, Витязь!
Овчарка видзчысьӧмӧн босьтіс старшина юрысь фуражкасӧ, пуктіс сійӧс муӧ.
— Аттьӧ, Витязь.
Тюльпанов чуймис.
— Ті дзик кӧлдун кодьӧсь, старшина ёрт!
— И тэ лоан кӧлдунӧн — терпитышт.
Сійӧ мыйкӧ вашнитіс ёртыслы пеляс.
Тюльпанов чеччис, падъялігтыр командуйтіс:
— Витязь, кывзы!
Но Витязь весиг юрсӧ эз бергӧд том пограничниклань.
— Кывзы!
Кывзы! — выльысь шуис Тюльпанов.
Витязь куйліс пельяссӧ ӧшӧдӧмӧн.
Смолярчук радпырысь шпынняліс.
— Да, татшӧм команда вылӧ ӧмӧй шыасяс асьсӧ радейтысь поп?
Абу тіян гӧлӧсын, Тюльпанов ёрт, ни власьт, ни нежность, ни приказ, ни корӧм.
Ӧти прӧстӧй шы.
Со тадзи колӧ командуйтны, кывзӧй!..
Смолярчуклӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй.
— Кывзы! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Витязь чеччыштіс.
Чошкӧдӧм пельяса юрыс бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Бур! — ошкыштіс понйӧс Смолярчук.
Тюльпановлань бергӧдчӧм бӧрын содтіс: — Вот тадзи век и командуйт.
Витязь, шойччы!
Пон бара водіс, удобнӧя пуктіс юрсӧ нюжӧдӧм лапаяс вылас, эз вештыв синъяссӧ инструктор вылысь.
Смолярчук малалыштіс овчаркалысь замша кодь пельяссӧ:
— О, зверь!
Мый тэ видзӧдан?
Кӧлдуйтан?
Оз, вокӧ, нинӧм оз артмы!
Помасис миян дружбаным.
Гӧгӧрвоан, помасис!
— Старшина ёрт, жаль, кӧнкӧ, торйӧдчынытӧ? — юаліс Тюльпанов.
— Дерт, жаль.
Но тырмас, служиті ассьым пайӧс.
Регыд мысти шуа: прӧщай, граница! — Смолярчук видзӧдліс Тисса вылӧ, тувсов виноградникъяс вылӧ, дзоридзалысь садъяс вылӧ.
Тюльпанов жалитӧмпырысь чӧв оліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый вӧчсьӧ Смолярчук сьӧлӧмын.
— Старшина ёрт, нару... нарушитель, — друг вашнитіс Тюльпанов.
— Нарушитель?
Кӧні? — Смолярчук звирк чеччис, видзӧдліс гӧгӧрбок.
Чеччис и Витязь, чошкӧдіс пельяссӧ.
Тиссалань лэччысь ньывкӧс трӧпаӧд, дзоридзалысь терновник пӧвстті, тэрмасьтӧг муніс гожся платтьӧа да жакета, еджыд юрсиа велосипедистка.
Смолярчук видзӧдліс ныв вылӧ да нюмъёвтіс.
Сы синъясын тӧдчис дзебны вермытӧм мелілун.
— Нинӧм, сылы позьӧ нарушайтны погранзона.
Тайӧ Алёна Дударь.
Алёнушка.
Воӧма командировкаысь.
Кык вежон эз вӧв.
Велав.
Сійӧ куимысь лун волывлӧ граница вылӧ: контролируйтӧ Тиссалысь джудждасӧ.
Колӧ шуны, бур нылыс. — Чӧв олыштӧм бӧрын яндысигтыр содтіс: — Меным сійӧ сьӧлӧм вылӧ воӧ.
— Невеста?
— Мыйла невеста?
Ме ӧмӧй висьталі?
— Татшӧмтор йывсьыс и висьтавны оз ков: синъяс сертиыд ставыс тӧдчӧ.
Мый, эг ӧмӧй тӧд?
— Тӧдін, вокӧ, ог кут ӧтказывайтчыны.
Ме ӧні сы йылысь лун и вой думайта, разнӧй планъяс лӧсьӧдала, кыдзи ми кутам овны Сибырын, кӧні сійӧ кутас уджавны, кӧні ме.
— Ӧтнанныд лӧсьӧдаланныд али тіянлы, старшина ёрт, и Алёнушка отсалӧ?
— Да сійӧ оз на и тӧд.
Тюльпанов чуймӧмӧн арыштіс синъяссӧ:
— Кыдзи сідз — оз тӧд?
— Зэв прӧстӧ: сійӧ оз на тӧд менам планъяс йылысь.
— Оз тӧд, мый ті сы вылӧ гӧтрасьны кӧсъянныд?
— Эг висьтавлы сылы та йылысь.
Тюльпанов вак-вакӧн серӧктіс.
Смолярчук эз дӧзмы, эз видзӧдлы ёртыс вылӧ дивитана синъясӧн, мӧдарӧ, ачыс тшӧтш нюммуніс, кӧть серавнысӧ помкаыс сылы эз вӧв гӧгӧрвоана.
Смолярчук чорыда эскис, мый сійӧ прав, да эз чайт весиг, мый Тюльпанов сералӧ сы кывъяс вылын, но век жӧ юаліс:
— Тэ мый гӧрдлан?
— Сідз... — Тюльпановлӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй. — Аслам гӧтрасьӧмӧй уси дум вылӧ.
Во чӧж, йӧй, мучитчи: мунас али оз мун ме сайӧ Таня, сулала ме сы дон али ог сулав.
— Но, муніс?
— А кыдзи нӧ?
Миян сыкӧд, старшина ёрт, сэтшӧм любовь!
Висьтавны?
— Оз ков.
Абу интереснӧ йӧз любовь йылысь кывзыны.
Аслам йылысь ӧні кута сёрнитны.
Виччысьлы менӧ тані.
Тюльпановӧс шогӧдіс сы вӧсна, мый сылы эз удайтчы сёрнитыштны том гӧтырыс йылысь.
— Старшина ёрт, ме содтӧд тренируйтчышта, — шуис сійӧ.
— Кутшӧм ещӧ содтӧд тренировка? — чуймис Смолярчук.
— Скоростнӧй бег.
Помнитанныд, ті шулінныд, мый инструкторлы колӧ кужны котравны кӧр моз?
Вот ме и кӧсъя тренируйтчыштны, медым не кольччыны Витязьысь.
— Абу прӧтив.
Тренируйтчӧй менам локтӧдз, — шуис Смолярчук, ачыс ӧтарӧ видзӧдіс Тисса вылӧ.
— Ме кӧсъя велосипедла котӧртлыны.
Позьӧ?
Смолярчук шеныштіс кинас: вӧч пӧ мый окота, абу тэӧдз ӧні.
Сійӧ ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ, лӧсьӧдыштіс фуражкасӧ да мӧдӧдчис Тиссалань.
Витязьлы сійӧ прикажитіс кольччыны места вылас.
Алёна важӧн нин кажитчис Смолярчуклы.
Лунысь лун, вежонысь вежон видзӧдіс ныв бӧрся, но объяснитчыны эз тэрмась, чайтіс, мый сылӧн водзын уна на кадыс.
И вот сӧмын ӧні, демобилизация водзвылын, сійӧ решитіс висьтавны Алёналы, мый кӧсйӧ гӧтрасьны сы вылӧ.
А кыдзи нӧ Алёна...
Сӧгласен абу сійӧ петны сы сайӧ верӧссайӧ?
Та йылысь Смолярчук весиг эз мӧвпавлы...
Тайӧ вопроссӧ сыӧн вӧлі решитӧма во сайын, кор сійӧ аддзис да кутіс чувствуйтны, мый кажитчӧ Алёналы.
Сэксянь нинӧм эз вежсьы, мӧвпаліс сійӧ.
Сы кузя, мый Алёна пыр жӧ сӧгласитчас Смолярчук предложение вылӧ, сійӧ эз сомневайтчы.
Вообщӧ Смолярчук ӧні, кор сылы воис ыджыд слава, этша сомневайтчис.
Сійӧ велаліс эскыны, мый став йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ паныдасьлӧ, уважайтӧны сійӧс, а тшӧкыда и радейтӧны.
И Смолярчук эськӧ зэв ёна чуймис, казяліс кӧ, мый ставыс абу сідз, кыдзи сійӧ чайтіс.
Пограничникъясӧн да лесникъясӧн писькӧдӧм трӧпа кузя Смолярчук лэччис дамба дорӧ, коді видзис шыльыдінсӧ тувсовъя ытваысь да ызгысь Тиссаысь.
Дамба бокын быдмысь кустъяс пӧвстын сулаліс велосипед, код вылын локтіс Алёна.
Смолярчук решитіс виччысьны сійӧс тані.
Ассьыс делӧсӧ помалӧм бӧрын Алёна пукаліс Тисса вадорын, жугалӧм пыж вылын да, синъяссӧ шондіысь кинас тупкӧмӧн, видзӧдіс вывлань, енэжӧ.
Гулюяслӧн ыджыд чукӧр петіс позъяссьыс, кытшовтіс Тисса весьтті да повтӧг пуксис лыа кӧса вылӧ, нывсянь неылӧ.
Алёна босьтіс зепсьыс китыр шыдӧс, койыштіс гулюяслы.
Шыдӧссӧ кокалӧм бӧрын гулюяс кыпӧдчисны да лэбзисны.
Кор Алёна, сьӧкыда лолалігтыр, плеш вылас тӧдчысь ньылӧм войтъяса, пӧсялӧмысла гӧрдӧдыштӧма, быгалӧм алӧй кӧсынкаӧн ӧвтчигтыр кайис дамба вылӧ, Смолярчук петіс кустъяс пӧвстысь, матыстліс кисӧ кӧзырёк бердас:
— Видза оланныд, гидрограф ёрт! — Сійӧ лэдзис кисӧ, нюмъёвтіс: — Чолӧм, Алёнушка.
С приездом.
— Видза олан, Андрей.
А ме чайті... мый тэнӧ ог нин аддзыв.
— Регыд муна.
Демобилизация йылысь приказ кырымалӧма нин.
Колльӧдны кутасны менӧ другъяс...
Волін эськӧ мед миян ордӧ заставаӧ аслад пӧдругаяскӧд...
Субӧтаӧ рытнас, а?
— Вола.
Обязательнӧ.
И нывъясӧс вайӧда. — Алёна кутіс тэрмасьны. — Аддзысьлытӧдз.
— Нӧрӧвитлы. — Сійӧ пуктіс кисӧ велосипед руль вылӧ. — Алёнушка, ме кӧсйи тэныд висьтавны...
Бӧрвылын кустъяс пӧвстын кыліс кышакылӧм да кызӧктӧм.
Смолярчук шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас.
Куст вожъяссӧ вештыштӧм бӧрын дамба вылӧ петіс гожъялӧм, сьӧдӧдӧм чужӧма, важиник кучик курткаа олӧма морт, кодлӧн пельпом вылас вӧлі ружье, а тасма костас чер.
Тайӧ вӧлі Иван Васильевич Дударь, Алёналӧн батьыс.
Ӧшалысь сук ус пырыс лукава нюмъялігтыр сійӧ кыв шутӧг видзӧдіс шӧйӧвошӧм том йӧз вылӧ.
— Аддзысьлытӧдз! — нурбыльтіс Смолярчук да ӧдйӧ саяліс.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм полысь воякаыс! — пограничникӧс синъяснас меліа колльӧдігтыр кыз гӧлӧсӧн шуис Дударь.
— Тато, ті быттьӧ веськыда му увсьыс петінныд, — серӧктіс Алёна. — Кыдзи нӧ тіянысь он повзьы?
— Ой, бур нылӧй, чӧв олін эськӧ тэ. —
Иван Васильевич ышловзис, перйис сигарета пачка, заводитіс куритчыны.
— Во кызь вит сайын меным ковмыліс дружитны тэнад покойнича мамкӧд, сарство небеснӧй сылы. —
Сійӧ пӧрччис фуражкасӧ да пернапасасис.
— Тӧлка вӧлі нылыс, тэнад мамыд.
Менсьым став ма кодь юмов сёрниясӧс бура кывзыліс, но...
нюмъёвтас вӧлі, довкйӧдлыштас юрнас: «Сӧмын свадьба бӧрын эска тэныд, Иван, а ӧні...»
— Эн полӧй, тато, эз на чуж сэтшӧм мортыс, коді кужас пӧръявны тіянлысь Алёнатӧ ма кодь юмов сёрниясӧн.
Сійӧ чеччыштіс велосипед вылӧ, лэччис дамба вылысь да гӧгыльтчис путевӧй будкалань, кодлӧн оранжевӧй черепичнӧй вевтыс тыдалыштіс ляпкыдик коз пуяс вевдорті.
Тулыснас частӧ вежласьӧ поводдяыс Карпатыын.
Час сайын сӧстӧм енэжын эз вӧв ни ӧти кымӧртор, а ӧні гӧраяс войвывладорсянь локтӧны сьӧкыд пемыд кымӧръяс, кодъяс вайӧны зэр, а вермас лоны, и шер.
Час сайын вӧлі шоныд, а ӧні сёртассянь пӧльтӧ кӧдзыд тӧв, лӧнь вӧр скӧра шувгӧ нэмӧвӧйся пожӧмъяслӧн нывъясӧн, шондіыс дугдіс шонтыны да югдӧдны.
Тувсов эрдъяс, кодъяс неважӧн на нежнӧя вежӧдісны, томмӧдісны Карпатысӧ, шонді югӧртӧг чусаммисны, гажтӧмӧсь лоины гӧра бокъяс.
Ӧти бӧрся мӧд тупкыссисны кымӧръясӧн да вошины гӧра йывъяс.
Пемдіс да гызис Тисса.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
Прӧйдитіс гӧраясын гым-чард, дугдіс ызгӧмӧн зэрны май тӧлысьын.
Ыджыд пемыдгӧрд шонді, кодӧс сайӧдыштӧма ичӧтик тӧвзьысь кымӧр, лэччис увлань.
Гӧралӧн кузь вуджӧрыс куйліс застава дворын.
Пуяс пӧвстын, увйысь увйӧ, корйысь корйӧ гылаліг, шарӧдчисны, мый йылысь кӧ сёрнитісны зэр войтъяс.
Застава двор пытшкын кирпичысь вӧчӧм кузь стрӧйба весьтын, кодӧс вевттьӧма оранжевӧй черепицаӧн, кайис ру кодь еджыд тшынтор.
Сійӧ кайис енэжӧ да сэні ньӧжйӧник сыліс.
Сӧмын морт, коді некор эз мыськавлы салдатскӧй ньылӧмсӧ, некор эз видлы кыдз корӧсьлысь курыд кӧрсӧ, вермис эськӧ сорлавны пывсянлысь тайӧ небыд тшынсӧ кухнялӧн быдлунъя тшынкӧд.
Витӧд заставаса йӧз олӧмын пывсян эз вӧв медбӧръя местаын.
Наблюдательнӧй вышка вылын сулалысь салдат, коді видзӧдіс увлань, кутіс нюмъявны, кыскыштіс нырнас тшынсӧ, терпитны вермытӧма педзыштіс места вылас да шуис, быттьӧ сьылыштіс:
— Пыв-ся-ан!
Мӧд салдат, коді нуис службасӧ Соняшна гӧра вылын, бергӧдчис заставалань банӧн, кызӧктыштіс, читкыртіс синъяссӧ, мӧвпыштіс: «Но и пывсьышта жӧ ме талун, но и мыссьышта...»
Отряд штабысь кык майор, восьса вездеходӧн Тисса пӧлӧн мунігӧн, аддзисны витӧд заставаысь пывсян тшын.
— Сувт! — ӧтпырйӧ, сёрнитчытӧг, прикажитісны найӧ шоперлы.
Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да сералігтыр шуисны:
— Кежалам?
Зэрӧ-ӧ, лымъялӧ-ӧ ывла вылын, кӧдзыд кӧть шондіа, — заставаса начальникӧн индӧм часӧ ловзьыліс, шонавліс оранжевӧй черепицаӧн вевттьӧм тайӧ керкаыс, коді став мукӧд лунъясас вӧлі кӧдзыд, пемыд, тыртӧм.
Кутшӧм лӧсьыд — пырны пывсян кӧджӧ, кӧні сэтшӧм шоныд да кылӧ пӧжӧм кыдз корӧсь дук.
Гӧраын зэр улын, ю вадорын, нюрса камыш пӧвстын, сьӧд вӧр шӧрын узьтӧг вой коллялӧм бӧрын кутшӧм лӧсьыд шыбитны ас вывсьыд пӧсьысла кормӧм бельётӧ!
Лолалан сідзи, быттьӧ тэнад тыясыд ыдждӧны этшавылӧ куим пӧв.
Пывсяныс тырӧма чӧскыд кӧра руӧн.
Джоджса сарӧга цементнӧй плита лӧсьыда гильӧдӧ кокпыдӧстӧ аслас васӧд шоныдӧн.
Лы кодь еджыд бук пу керъяс, кодъяс потласьӧмаӧсь виджадӧн-виджадӧн да кодъясӧс сюялӧма нитшкӧн, сэтшӧма шоналӧмаӧсь, мый на дінӧ оз позь инмӧдчыны.
Крут сводъясыс пӧсялӧмаӧсь, сэтысянь войталӧны ва войтъяс.
Веж корӧсь коръяс пывсьысьяс мыш вылын, цемент джоджын, керъяс вылын.
Смолярчук чуймӧмпырысь видзӧдӧ йӧз вылӧ, кодъяс мӧд кодьӧсь лоӧмаӧсь майтӧг быгйысь, пӧсь ваысь да руа рӧмыдысь.
Лымйысь вӧчӧм баба кодьӧн кажитчӧ гырысь лыяса, паськыд пельпомъяса да ыджыд юра сержант Абросимов.
Со гӧрдӧдыштӧм Тюльпанов.
Со мугов кучика, майтӧгалӧм юра Умар Бакулатов.
Сыкӧд орччӧн кыз банбокъяса теш петкӧдлысь Волошенко.
— Кутчысь, коді чӧртлы оз эскы! — горӧдіс Волошенко да кисьтіс доналӧм гор вылӧ тазтыр пӧсь ва.
Сотысь сук пар ылькнитіс йирклань, ӧдйӧ разаліс дзескыд парилка пасьта.
Волошенко друг лэптіс юр весьтас небыдик, том кыдз пу коръяса корӧсь:
— Водӧй, старшина ёрт, и энӧ корӧй пӧщада!
Кыв ни джын шутӧг, сӧмын упкигтыр, Смолярчук кайис выліас, кывзысьӧмӧн водіс дубӧвӧй плакаяс вылӧ.
Волошенко сюйліс корӧсьсӧ пӧсь ва пиӧ, паськыда шеныштчис да видлӧм могысь кучкис старшиналы.
Смолярчуклӧн еджыд мышкыс лои розӧвӧй.
Некымынысь кучкӧм бӧрын сійӧ гӧрдӧдіс, сэсся лои ыпъялысь гӧрд.
Волошенко мудзлытӧг кыпӧдліс да лэдзліс корӧсьсӧ, быд кучкигӧн шуаліс:
— Тайӧ тіянлы, старшина ёрт, сыысь, мый ті сэтшӧм мича, сэтшӧм кузь тушаа да кыз гӧлӧса... сыысь, мый эновтанныд другъястӧ да демобилизуйтчанныд...
Волошенко дугдіс швачӧдны, пыдісянь ышловзис, чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ.
— Ещӧ али тырмас? — шмонитігмоз юаліс сійӧ.
— Давай!
Швачӧд! — пинь пырыс ымӧстіс Смолярчук.
И бара Волошенко зумыда да гораа швачӧдіс чӧскыд кӧра корӧсьӧн Смолярчуклысь доналӧм мышсӧ.
— Тырмас! — Смолярчук кватитіс Волошенкоӧс киӧдыс. — Но и ки тэнад, Тарас!..
Волошенко шыбитіс корӧсьсӧ.
— Весьшӧрӧ элясянныд, старшина ёрт.
Пӧлучитінныд, кыдзи пӧлагайтчӧ демобилизованнӧйлы, пывсьӧм кузя медбӧръя паёк. — Пӧвар ышловзис, босьтіс кӧдзыд ва тыра таз, быттьӧ кӧсйис сійӧс юны, горӧдіс: <rus>— Последний нонешний денёчек гуляю с вами я, друзья!..</rus>
Этша овлывлӧ праздничнӧй кадыс пограничник-салдатъяслӧн, кодъяс олӧны лун и вой, вежон чӧж, тӧлысь чӧж, во чож, став служитан сроксӧ пределӧдз зэвтӧм, напряжённӧй, сьӧкыд олӧмӧн.
И та вӧсна найӧ вылӧ донъялӧны быд прӧст час, кужӧны вӧчны сійӧс праздничнӧйӧн.
Тарас Волошенко неважӧн на заставаын, но пограничнӧй олӧмлысь тайӧ аслыссикаслунсӧ сійӧ кутіс чувствуйтны пыр жӧ, чуть ли не первой лунсяньыс.
Парилкаысь Смолярчук лэччис уліас.
Сӧстӧм кӧдзыд ваӧн пожъяліс цементнӧй джоджсӧ, нюжӧдчис-водіс сэтчӧ: шойччис, чукӧртіс вынъяс, медым ещӧ мӧдысь кайлыны парилкаӧ.
Смолярчук велаліс мыссьыны некымын ваӧн, пывсьыны дыр, эбӧсысь дзикӧдз усьтӧдз.
Эз кӧсйы сійӧ вежны ассьыс модасӧ и талун.
Мӧдарӧ, аслас киясӧн стрӧитӧм пывсянкӧд прӧщайтчигӧн, сійӧ решитіс овны тані дыр, мыйта некор на эз овлы.
Салдат Тюльпанов весиг тані, пывсянын, ни ӧти воськов эз кольччыв Смолярчукысь.
Сійӧ примитіс парилкаын сійӧ жӧ «пыткасӧ», кутшӧмӧс и сылӧн велӧдысьыс, да ӧні куйліс старшинакӧд орччӧн, ыркӧдчис.
— Сідзкӧ, медбӧръяысь пывсянныд, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
Смолярчук чӧв оліс.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, кияссӧ да кокъяссӧ шевгӧдӧма, лолаліс сійӧ сьӧкыда, киргыштӧмӧн.
Ланьтісны и мукӧд пограничникъяс, виччысисны, мый вочавидзас старшина.
Смолярчуклӧн чӧв олӧмыс эз шӧйӧвошты Тюльпановӧс.
Сійӧ водзӧ висьталіс сьӧлӧмсяньыс:
— Ог гӧгӧрво ме тіянӧс, старшина ёрт, кыдзи ті, сэтшӧм нималана пограничник, сӧгласитчинныд демобилизуйтчыны?
Граница вылын ті первой морт, а мый ті кутанныд вӧчны сэні, Сибырын?
Смолярчук чӧв оліс.
Сійӧ босьтіс чорыд мочалка да лёкысь кутіс ниртны майтӧгалӧм юрсӧ.
Кыдзи вермис Волошенко не пӧльзуйтчыны татшӧм бур случайӧн, не сувтны правда дор, не висьтавны, мыйла чӧв олӧ Смолярчук!
Шырӧм юра салдат Тюльпанов вылӧ серьёзнӧя видзӧдігтыр пӧвар шуис:
— Сэтшӧмъяс, кыдзи старшина Смолярчук, лоӧны первой йӧзӧн быдлаын, кытчӧ лэдзӧны ассьыныс вужъяссӧ: шахтаын, эмтеэсын, театрын.
Гӧгӧрвоана?
Ставӧн, кодъяс вӧліны пывсянын, серӧктісны.
Смолярчук серӧктіс жӧ, кӧть и тайӧс некод эз виччысь.
Гурйыв воссис ӧдзӧс, и пывсян кӧдж порог дорын тыдовтчис заставаса начальник.
— Но кыдзи? — руа пывсян пытшкӧ видзӧдігтыр юаліс капитан Шапошников. — Пӧсь ваыс тырмымӧн?
Горйыс доналӧма?
Волошенко тэрыба вочавидзис:
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт!
— Выльмӧдчим юрсянь кок улӧдз!
— Гӧгӧрвоана тіянлы? — юаліс Волошенко, кор капитан Шапошников муніс. — Разведкалӧн даннӧйяс серти, регыд кутам колльӧдны ӧти демобилизуйтчӧм ёртӧс.
Сідзкӧ, лоӧй тырвыйӧ дасьӧсь, лӧсьӧдчӧй сьылӧм да йӧктӧм кузя рыт кежлӧ.
Тюльпанов мӧвпалігтыр видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кытчӧ саяліс капитан.
Некод дінӧ шыасьтӧг сійӧ юаліс:
— Интереснӧ, мыйта колӧ служитны, медым лоны заставаса начальникӧн?
— Сы серти, кыдзи служитны, — пыр жӧ, ни ӧти здук нюжмасьтӧг, быттьӧ виччысис тайӧ юалӧмсӧ, вочавидзис Волошенко. — Ме куимнан восӧ служита и рядӧвӧйысь водзӧ ог мун, а вот тэ, Тюльпанов... тэ куим тӧлысь мысти пӧлучитан ефрейторлысь чин, ещӧ куим тӧлысь мысти — сержантлысь чин, во мысти — старшиналысь чин, вит во мысти — генералӧн лоан.
Том пограничник эз падмы.
Сійӧ серьёзнӧя, эскӧмӧн шуис:
— Весьшӧрӧ тэ шмонитан, Волошенко.
Генералӧн, гашкӧ, и ог ло, а вот офицерӧн дзик лоа.
— Эн пукты асьтӧ улӧ, тэ лоан генералӧн...
Но, кодлы кыдзи, а меным тайӧ удовольствиеыс тырмас, пӧт! — шуис Волошенко, киськасис кӧдзыд ваӧн да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Лӧнис пывсянын серам, бырис гажа сёрни, уналы эз ло окота водзӧ мыссьыны да пывсьыны.
Волошенко бӧрся петіс Смолярчук, сы бӧрын Тюльпанов, а сэсся и мукӧдъясыс.
Тадзи тшӧкыда овлывліс.
Кӧні Волошенко — сэні гажа сёрни, шуткаяс, серам.
Пырас Волошенко сушилкаӧ, кыдзи пыр жӧ сушилкаыс лоӧ ичӧтик клуб кодьӧн.
Пуксяс сійӧ скамья вылӧ, ва тыра бӧчка дорӧ, ӧзтас чигарка — вит минут мысти татчӧ жӧ, куритчан местаӧ, локтасны заставасьыс пӧшти ставӧн.
Заводитас сьывны Волошенко — ставлы окота сьывны.
Сёрнитны заводитас — ставӧн сійӧс кывзӧны.
Заводитас уджавны — ставлы окота уджавны.
Завиднӧй судьбаыс тайӧ салдатыслӧн!
Абу на сы морӧсын ни орден, ни медаль, ни значок, абу на пасйӧма сійӧс командованиелӧн ни ӧти приказын, но наградитӧма нин сійӧс аслас боевӧй соратникъясӧн высшӧй человеческӧй наградаӧн — радейтӧмӧн.
Сійӧс радейтісны сы вӧсна, мый сійӧ аддзыліс гажсӧ да тешсӧ весиг сэтысь, кӧні гажыс вӧлі пыдӧ дзебсьӧма мукӧдъясысь, сы вӧсна мый некодӧс эз лэдзлы ышнясьны, сы вӧсна мый кужис отсӧг сетны сэтшӧмъяслы, кодъяс кежлісны веськыд туй вылысь.
Бумагаяс сайын часджын пукалӧм бӧрын Шапошников шыбитіс карандашсӧ, тупкис текущӧй делӧяс тыра папкасӧ, пуктіс сійӧс сейфӧ.
Эз пукавсьы ӧні сылӧн, татшӧм поводдя дырйиыс, канцелярияын.
Сійӧ петіс каменнӧй кильчӧ вылӧ, тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
Гӧра йывъяс тупкысисны кымӧръясӧн, сёнъяс весьтын, Тисса весьтын да кырта потасъясын кыпӧдчис ру.
Шапошников лэччис кильчӧ вылысь да мӧдӧдчис дворті, видзӧдаліс ассьыс овмӧссӧ.
Сійӧ сувтіс понъяс оланін дорӧ.
Понъясӧс вердӧм бӧрын пограничникъяс лӧсьӧдалісны ошейникъяс, поводокъяс.
Тюльпанов пидзӧсчанясьӧма Витязь дорӧ да чышкаліс сылысь синъяссӧ еджыд рузумӧн.
— Но, кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ понъяслӧн премьер? — юаліс Шапошников, ачыс любуйтчис овчаркаӧн, сылӧн сувтса, ёсь пельяса ыджыд юрнас, сылӧн паськыд, ён морӧснас, кӧинлӧн кодь лапаяснас да мыськалӧм да бура сыналӧм шӧвк кодь гӧннас.
— Бура, капитан ёрт.
— Велалӧ тіян дінӧ?
— Так точно, велаліс нин.
— А Смолярчукӧс вунӧдӧ?
— Вунӧдӧ, капитан ёрт, — вочавидзис Тюльпанов да ёна гӧрдӧдіс: сылы лои яндзим, мый пӧръяліс.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм сылӧн дженьыдик паметьыс! — шпыньмуніс Шапошников, ачыс видзӧдіс сідзи, мый быттьӧ эз казяв том салдатлысь гӧрдӧдӧмсӧ.
Застава дворӧд, питомниксянь неыліті, муніс Смолярчук.
Витязь кыліс ассьыс другсӧ, кыліс сылысь кок шысӧ, коді эз вӧв мукӧд кок шыяс кодь.
Радпырысь никсіг да увтчигтыр овчарка чеччыштіс забор вомӧн, тӧвзьыштіс дворӧд да, старшина дінӧ воӧм бӧрын, уськӧдчис сылы морӧс вылас.
Смолярчук эз малышт понйӧс, эз шу сылы ни ӧти мелі кыв, эз видзӧдлы сы вылӧ бурпырысь.
— Аслад местаӧ! — стрӧга горӧдіс сійӧ Витязь вылӧ.
Бӧжсӧ да пельяссӧ лэдзӧмӧн, бӧрвылас ӧбидитчӧмпырысь видзӧдлывлігтыр пон бӧр муніс питомник.
— А паметьыс сылӧн век жӧ вӧлӧма кузь, — нюммуніс Шапошников.
Будущӧй инструктор, юрсӧ копыртӧмӧн, чӧв оліс.
Ӧні весиг пельясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь.
— Энӧ шогсьӧй, Тюльпанов ёрт, — шуис капитан. — Велалас тіян дінӧ Витязь, кутанныд кӧ... кутанныд кӧ радейтны, «отлично» вылӧ кӧ помаланныд понъясӧс видзан служба кузя школа.
«Кужа.
Помала», — окота вӧлі вочавидзны Тюльпановлы, но сійӧ сӧмын видзӧдліс заставаса начальник вылӧ дзирдалысь синъясӧн.
Шапошников дінӧ котӧрӧн воис сержант, заставаса дежурнӧй:
— Капитан ёрт!
Наблюдательнӧй вышкасянь докладывайтӧны: тылӧвӧй туйӧд миянлань локтӧны нывбабаяс.
— Нывбабаяс? — Шапошников читкыртіс синъяссӧ, кутіс видзӧдны сылань, кытысянь кыліс нывъяслӧн гажа сьыланкыв.
— Мыжа, капитан ёрт, — нывъяс!..
Заставабердса яблоневӧй садйӧд восьлалісны праздничнӧй платтьӧяса нывъяс.
Застава воротасянь неылын, луг вылын, нывъясӧс встретитісны службаысь свободнӧй пограничникъяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь сьӧлӧмсяньыс гажӧдчыштны да гажӧдны шоча волысь гӧсьтъясӧс.
Волошенко юӧртіс:
— Ёртъяс!
Старшина Смолярчукӧс колльӧдӧм честь кузя сьылан да йӧктан рыт лыддя...
Сійӧ джӧмдіс кывджын вылын, кор аддзис застава ворота дорысь Шапошниковӧс.
Капитанлӧн чужӧмыс вӧлі, зумыш, стрӧг.
Волошенко мигнитіс Алёналы, вашнитіс пеляс:
— Доложит, Алёнушка, миян начальниклы, мыйла татчӧ ті локтінныд.
Да мелі нюмтӧ эн жалит!
Мун!
Папирос куритігтыр Шапошников чӧла видзӧдіс ныв вылӧ, коді локтіс сылань.
Сы матыстчигӧн Шапошниковлӧн чужӧмыс небзьыштіс, синъясыс бурмисны.
Алёна котӧрӧн локтіс Шапошников дінӧ, пуктыліс кисӧ кӧсича бердас, шутитӧмӧн рапортуйтіс:
— Разрешитӧй доложитны, капитан ёрт!
Локтім колльӧдны демобилизованнӧйӧс.
— Зэв бур!
И сэсся нинӧм ті меным онӧ доложитӧй?
А кӧні метеосводка?
— Прӧститӧй. — Алёна перйис платтьӧ сос письыс бумага лист, сетіс сійӧс Шапошниковлы. — Тайӧ лунъясӧ лоӧ зэв руа поводдя.
— Тайӧс нин ми аддзам прӧстӧй синмӧн, тіян ылысь аддзысь наукатӧг.
Эрд вывсянь, кӧні вӧліны нывъяс да пограничникъяс, кыліс дружнӧй серам.
Алёна вежалӧмпырысь видзӧдліс пӧдругаяс вылас.
Шапошников видзӧдліс часі вылӧ, сэсся гӧраяс вылӧ, кодъяс вӧлі дзикӧдз нин, поддінӧдзыс, вевттьысьӧмаӧсь сьӧд тшын рӧма кыз кымӧръясӧн.
— Алёна Ивановна, меным лоӧ шогӧ уськӧдны тіянӧс да тіянлысь пӧдругаястӧ: Смолярчукӧс талун огӧ колльӧдӧй.
Обстановкаыс, кыдзи аддзанныд, абу бур.
Сёртасъясысь кайис ру, ыджыд гыӧн наступайтіс садъяс да виноградникъяс вылӧ, матыстчис долиналань, кӧнсюрӧ вевттис Тиссаӧс.
Алёна бӧр муніс эрд вылӧ пӧдругаяс дінас.
Сы чужӧм серти Волошенко гӧгӧрвоис, мый «йӧктӧм да сьылӧм кузя рыт» оз ло.
— Неудача? — юаліс сійӧ.
Алёна довкнитіс юрнас.
Застава воротаысь петіс дежурнӧй.
Сійӧ ён, гора гӧлӧсӧн командуйтіс:
— Фёдоров, Чистяков, Тюльпанов, Волошенко, заставаса начальник дінӧ!
Дежурнӧй чукӧстіс став пограничникъяссӧ, кодъяс вӧліны эрд вылын, сӧмын эз чукӧст Смолярчукӧс.
Нывъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ӧти бӧрся мӧд мунісны Чистяков, Фёдоров, Волошенко, Тюльпанов.
Мунісны и нывъяс, налӧн серамыс кыліс нин улын.
Эрд вылӧ колины Смолярчук да Алёна, кодӧс сійӧ эз лэдз мунны.
Ныв сулаліс пуяс костын лысваа веж эшкын вылын, дзоридзӧсь еджыд платтьӧа, еджыд туфлиа, еджыд носкиа, гырысь еджыд сикӧтша, еджгов юрси вылас лым кодь еджыд чышъяна, руд синъяса, еджыд пиньяса — быттьӧ дзоридзалысь вишня, став тайӧ яблоняясыслы да черешняясыслы рӧднӧй чой.
Синсӧ эз вермы вештыны сы вылысь Андрей Смолярчук, видзӧдіс и видзӧдіс...
Радейтіс сійӧ нылӧс войдӧр, но ӧні...
Кутшӧм бур гӧтырӧн сійӧ лоӧ!
Алёна чӧв оліс, то видлаліс сикӧтш мольяссӧ, то шыльӧдіс юр вывсьыс чышъянсӧ.
Сійӧ виччысис, кор жӧ заводитас сёрнитны Андрей.
Зон босьтіс нывлысь кисӧ да, сылы синмас видзӧдігтыр, волнуйтчӧмӧн шуис:
— Мунам мекӧд, Алёнушка!
— Тэкӧд?
Кытчӧ?
— Сибырӧ, менам рӧдинаӧ.
Важӧн тэ меным кажитчан, ачыд тӧдан.
Алёна мынтӧдіс кисӧ, серӧктіс, лыддис Смолярчуклысь висьталӧмсӧ шуткаӧн.
— Мунны тэкӧд?
Тэнад кӧдзыд Сибырӧ?
А менам шоныд Тиссаӧй?
А менам пӧрысь батьӧй?
— Миян Сибырын эмӧсь тэнад Тиссаысь мичаджык юяс.
Енисей!
Иртыш!
Обь!
Лена!
А бать йывсьыд...
Ме лоа и тэныд батьӧн, мамӧн и чойӧн...
Ставнысӧ вежа.
Мунам, Алёнушка!
Алёна серьёзнӧя да стрӧга видзӧдліс Смолярчук вылӧ, довкйӧдлыштіс юрнас.
— Уна тэ думайтан ас йывсьыд, Андрей.
— Ог уна.
Сы мында, мыйта колӧ! — ньӧти дӧзмытӧг шуис сійӧ да бара нюжӧдіс кисӧ Алёналань.
Алёна кыв ни джын шутӧг кӧдзыда вешйыштіс.
Зон шӧйӧвошӧмӧн да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ныв вылӧ, эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчсьӧ.
Мыйла друг татшӧма вежсис?
Мыйла сійӧ лоӧма сэтшӧм бокӧвӧй, оз позь инмӧдчыны?
Алёна курыда шпыньмуніс:
— Андрей, кор тэ думыштін нуны менӧ Сибырад?
— Ме пыр мӧвпалі, быдса во.
— Зэв дыр тэ мӧвпалӧмыд, Андрей.
Сэтшӧм дыр, мый... — сійӧ чатӧртіс юрсӧ, сылӧн руд синъясын ӧзйыштіс немжалиттӧм серам. — Колӧ тэныд ещӧ думайтыштны во кымын. — Сійӧ друг крута бергӧдіс Смолярчукӧс заставалань банӧн да кокньыдика йӧткыштіс мышкас. — Мун, думайт!
И шӧйӧвошӧм Смолярчук кывзысьӧмпырысь мӧдӧдчис заставалань.
Алёна, бледӧдыштӧма, вомдоръяссӧ курччалігтыр, видзӧдіс сы бӧрся.
Смолярчук некымынысь воськовтіс нин, вот ӧні пӧдлассяс дзиръя ӧдзӧс и саялӧ джуджыд забор сайӧ.
Колӧ сувтӧдны сійӧс, бергӧдны.
Но кутшӧм кывйӧн?
Кӧні сійӧ, тайӧ кывйыс, коді оз унижайт, коді достойнӧй, прӧстӧй да сьӧлӧмсянь петысь?
Алёна чӧв оліс. Видзӧдіс ылыстчысь Андрей вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн ёкмуні...
Алёна важӧн нин радейтіс Андрейӧс, важӧн нин гусьӧн мӧвпаліс лоны сылӧн гӧтырӧн.
Но кадыс коли, вежон бӧрся вежон, тӧлысь бӧрся тӧлысь, а Андрей пыр чӧв оліс.
Нинӧм эз гарыштлы не сӧмын гӧтрасьӧм йылысь, но весиг ни ӧти кыв эз шулы аслас радейтӧм йылысь.
Алёна поліс сылӧн чӧв олӧмысь, таысь сылы вӧлі ӧбиднӧ.
Алёна аддзис да чувствуйтіс, мый Андрейлы сійӧ абу бокӧвӧй, воӧ сылы сьӧлӧм вылас.
А Андрей пыр мыйкӧ виччысис, эз кӧсйы веськыда висьтасьны, падъяліс.
Мыйла?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый лыддис сійӧс ассьыс омӧльджыкӧн?
Уна курыд мӧвпъяс волісны Алёна юрӧ став тайӧ кад чӧжыс, талунъя лунӧдз.
Лоис, медбӧрын, сійӧ, мый йылысь мӧвпаліс Алёна.
Радлыны эськӧ сылы, нимкодясьны, а сійӧ...
И ставсьыс сійӧ, Андрей, мыжа.
Радейтны эз куж, эз куж и сёрнитны сыкӧд бура.
Вӧчис сійӧ тайӧс эз сідз, кыдзи кӧсйис, кыдзи мечтайтіс, кыдзи виччысис Алёна, — ньӧти радлытӧг да волнуйтчытӧг, сійӧ зэв ёна эскис, мый ныв сӧгласитчас, мый ныв лыддяс асьсӧ шудаӧн.
Алёна накажитіс сійӧс самоуверенностьсьыс.
Но эз дыр кежлӧ тырмы водзӧс босьтан тайӧ радлуныс.
Сійӧ видзӧдіс Смолярчук бӧрся да мӧвпаліс: а мый нӧ водзӧ лоӧ, аски, вежон мысти, тӧлысь мысти?
Андрей мунас, а сійӧ кольӧ вӧрса керкаӧ бур сьӧлӧма, броткысь батьыскӧд, нинӧм оз мӧд виччысьны, нинӧм вылӧ оз мӧд надейтчыны.
Оз кутны котшӧдны, кыдзи войдӧр, Андрейлӧн каблукъясыс дубӧвӧй кильчӧ поскӧд, оз пыр сійӧ на керкаӧ, некор оз аддзы сылысь лӧз синъяссӧ, мугов чужӧмсӧ, оз кыв гӧлӧссӧ.
Алёналы лои страшнӧ, сійӧ жалитіс нин, мый серавліс зон вылын.
Гашкӧ, сійӧ сэтшӧм дыр эз висьтав аслас радейтӧм йылысь сы вӧсна, мый яндысис?..
Смолярчук матыстчис нин застава ворота дорӧ, кутчысис нин сьӧд кольчаӧ, а ныв пыр на чӧв оліс.
Со сійӧ восьтіс калиткасӧ, со...
— Андрей!
Ныв чукӧстіс сійӧс зэв ньӧжйӧник, но зон кыліс, сувтіс.
Эскис и эз эскы, падъялігтыр педзис калитка дорын, сюся видзӧдіс Алёна вылӧ, кӧсйис лыддьыны сы чужӧм вылысь висьтавтӧмторсӧ.
Ныв сӧмын нюмъёвтіс, но зон гӧгӧрвоис ставсӧ.
Гӧгӧрвоис и котӧрӧн уськӧдчис нывлань, кӧсйис кутыштны, окавны.
Но эз решитчы вӧчны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, сӧмын босьтіс сылысь кисӧ аслас киӧ.
Кыкнанныс радысла яндысигтыр сулалісны застава ворота дорын, став салдатъяс син водзын.
Андрей кутіс нывлысь кисӧ аслас киясын, кӧсйис видзӧдлыны сылы синъясас, кодъясӧс ныв некыдз эз кӧсйы кыпӧдны мусьыс, да юаліс:
— Аски и гижсям?
Ладнӧ?
— Кыдз кӧсъян, — муртса кывмӧн вашнитіс Алёна, и зон ёнджыкасӧ гӧгӧрвоис нывлысь кывъяссӧ, а эз кыв.
— Мунам заставаӧ, — шуис зон да кутіс нылӧс пельпомъясӧдыс.
— Мыйла? — повзис ныв.
— Мунам!
Ме ставныслы висьтала, мый аски гӧтрася.
Став заставаӧс корам свадьба вылӧ.
Мунам!
Сійӧ йӧткыштіс калиткасӧ да, Алёнаӧс пельпомъясӧдыс кутыштӧмӧн, пыртӧдіс сійӧс дворӧ.
Став пограничникъясыс, кодъяс вӧліны тайӧ кадас казарма дорынӧсь, видзӧдісны на вылӧ — гордӧй Смолярчук да яндысьысь Алёна вылӧ.
И ставӧн нюмъялісны, гӧгӧрвоисны, кутшӧм важнӧй событие лоӧма на олӧмын.
Волошенко эз вермы кутчысьны, медым не пасйыны тайӧс гажа шуткаӧн.
Сійӧ гора, торжественнӧй гӧлӧсӧн сетіс салдатъяслы команда:
— Внимание!
Равнение шуйгавылӧ, ӧта-мӧдсӧ радейтысьяс вылӧ!
Пограничникъяс демонстративнӧя чатӧртісны юръяссӧ, чургӧдісны морӧсъяссӧ да бергӧдісны юръяссӧ Смолярчуклань да Алёналань.
Старшина эз жӧ шӧйӧвош да командуйтіс:
— Вольно, гӧтыртӧм ёртъяс! — Сэсся ышловзис да содтіс: — Верманныд поздравитны миянӧс наступающӧй, кыдз шуласны, законнӧй бракӧн!
— По-о-оздра-вляйтам! — юрӧбтіс застава двор пасьтала.
— По-о-оздравляйтам, поздравляйтам! — нюжӧдіс медбӧрын Волощенко, коді веськӧдліс салдатъяс хорӧн.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Старшина Смолярчук пырис столӧвӧйӧ медбӧръя мортӧн, кор став заставаыс ужнайтіс нин.
Сійӧ кӧсйис кольччыны Волошенкокӧд, сёрнитны сыкӧд сьӧлӧмсяньыс, сӧветуйтчыны, решитны важнӧй вопрос.
Пӧвар Волошенко пуктіс старшина ныр улӧ жаритӧм картупель тыра тарелка, сук чай кружка, нянь да шуис:
— Демобилизованнӧй ёрт, ужнайтӧй энӧ старшина моз, а салдат моз: раз, два — и гӧтов!
Смолярчук зумыша видзӧдліс Волошенко вылӧ да чӧла заводитіс сёйны.
Пӧвар мыжа морт моз нюмъёвтіс:
— Извиняйтча, дерт, татшӧм кӧдзыд речысь.
Тіянлы ӧні, кыдзи жӧниклы, окота кывзыны сӧмын гажаӧс, свадебнӧйӧс, а менам... абу кадыс любезнӧй сёрнияс вылӧ: лӧсьӧдча нарядӧ. — Сійӧ чӧв олыштіс да гордӧя содтіс: — Том пограничник оз назначайтсьы нарядӧ, но капитан меным дӧверитіс.
И ме, дерт, оправдайта дӧвериесӧ.
Кор Смолярчук ужнайтіс, Волошенко юаліс сылысь:
— Мыйысь ті шогсянныд, старшина ёрт?
Шудаяслӧн оз овлы татшӧм чужӧм.
— Некор тэныд кывзыны менам шогсьӧм йылысь.
Мун нарядӧ, оправдывайт дӧверие, — гажтӧма шуис Смолярчук да петіс.
Столӧвӧй да кухня идралӧм бӧрын Волошенко бура мыссис, щӧткаӧн шыльӧдыштіс машинкаӧн шырӧм юрсисӧ, вурыштіс гимнастёркаас лым кодь еджыд выль подворотничок, весаліс обмундирование, пасьтасис да, подтянутӧй, бравӧй, дзирдалысь синъяса, стрӧг чужӧма, мӧдӧдчис примитны заставаын дежурство.
Минут мысти Волошенко, соскас гӧрд повязкаа, ветлӧдліс телефоннӧй аппаратъяс дорын, казармаын, дворын, гӧтӧвитіс служба кежлӧ пограничнӧй нарядъяс.
Смолярчук тэчис кӧлуйсӧ чемоданӧ, гусьӧник видзӧдіс ёрт бӧрсяыс, вежаліс сылӧн деловитостьлы, сылӧн дзебтӧм радлунлы.
Вежаліс да, пӧжалуй, неуна ревнуйтіс.
Смолярчук торйӧн ёна радейтіс пограничнӧй службалысь тайӧ видсӧ — заставаын дежурство.
Ставӧн ӧнӧдз лыддьылісны, мый сійӧ зэв бура справляйтчӧ дежурнӧйлӧн обязанностьясӧн.
Кольӧ воджын, во, и ставӧн шуасны, мый Волошенко оз омӧльджыка дежурит Смолярчукысь да мый Тюльпанов бура помаліс понъясӧс велӧдан служба кузя школа да зэв бура уджалӧ Витязькӧд, ньӧти абу омӧльджык аслас велӧдысьысь.
А гашкӧ, некод нинӧм оз шу, гашкӧ, некод и оз казьтыштлы старшина Смолярчукӧс...
Мунас, и ставӧн вунӧдасны!
Ассьыс этшаник эмбурсӧ тэчӧм бӧрын Смолярчук сюйис чемодансӧ крӧвать улас да, кор гӧгӧрвоис, мый казармаын некод абу, матыстчис пирамида дорӧ, босьтіс ассьыс автоматсӧ да малыштіс сійӧс.
— Мый, старшина ёрт, решитінныд прӧщайтчыны? — кыліс сійӧ ӧти пограничниклысь гӧлӧс.
Смолярчук бергӧдчис.
Салдат сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс, частӧ лапйӧдліс еджгов кузь синлысъяссӧ.
Смолярчук нетшыштіс кисӧ пирамида дорысь, кыдзи быттьӧ биӧ инмӧдчис, да бӧр локтіс аслас койка дорӧ.
Дивӧ, кутшӧм сійӧ небыд да кутшӧм лӧсьыд местаын сулалӧ — дзик ӧшинь дорын, код пыр тыдалӧны и Карпатскӧй гӧраяс, и дженьыдика Тисса ю, и виноградникъяс, и петысь шонді, и рытъя кодзувъяс, и мӧдар вадорса, границасайса кӧлӧкӧльня шпиль.
Куим во Смолярчук узьліс салдатскӧй койка вылын, а аски...
Демобилизуйтӧма!
Помасис граница бердын олӧм!
Мун кытчӧ окота, вӧч мый кӧсъян.
Аскиа лунсянь капитан Шапошников черкнитас тэнӧ личнӧй состав списокысь, и тэ он кут нуны секретын либӧ дозорын служба.
Демобилизуйтӧма!
Тэнад автоматыд вуджас Тюльпановлы либӧ мӧд том салдатлы.
Тэнад койка вылын, вермас лоны, кутас узьлыны сійӧ жӧ Тюльпановыс.
Дозорнӧй трӧпаӧд, кодӧс талялісны тэнад кокъясыд Тисса вадор пӧлӧн, кутас ветлӧдлыны кодкӧ мӧд.
Заставалӧн олӧмыс, кор Смолярчук пукаліс койка вылын да мӧвпаліс шог мӧвпъяс, муніс аслас чередӧн.
Муніс граница вылӧ суровӧй, сёрниттӧм Грачёв.
Муніс туйяс вожаланінӧ ефрейтор Березовский.
Воши руа пемыдӧ вожатӧй Чистяков аслас сьӧд, ни ӧти еджыд чуттӧм сторожевӧй овчарка Кымӧркӧд.
Видзчысьӧмӧн, кокньыдика тувччалігтыр, вуджӧръяс кодь шытӧмӧсь, мунісны Векни сёнлань Ковалёв да Ласточкин.
Накӧд муніс кузь гӧна, ыджыд Барс.
Тапсьӧдіс трӧпа кузя да воши пемыдас паськыд пельпомъяса сержант Корж.
Лӧсьӧдчисны мунны граница вылӧ Тюльпанов, Федоренко да мукӧдъяс.
Абу лӧсьыд сьӧлӧм вылас пограничниклы, коді кутіс комын ӧкмыс нарушительӧс, весь овны татшӧм руа, тревожнӧй войӧ, кор сылӧн став ёртъясыс мунісны оружиеӧн.
Гашкӧ, буретш тавой, буретш сійӧ местаӧдыс, кӧні он ло тэ, и заводитлас писькӧдчыны кутшӧмкӧ лазутчик.
И тэ кӧ эськӧ вӧлін сэні, видзин кӧ тайӧ зэв важнӧй направлениесӧ, дзик эськӧ кылін вӧрӧглысь гуся кок шысӧ, ас кадӧ сувтін сылӧн гуся туй вылӧ, кутін, обезвредитін.
Тайӧ эськӧ вӧлі тэнад нелямынӧд победа, вермас лоны, медся славнӧйыс, коді венчайтӧ тэнсьыд пограничнӧй службатӧ.
Смолярчук петіс ывлаӧ, пуксис муӧ сюйӧм ва тыра бӧчка дорын сулалысь скамья вылӧ, ӧзтіс чигарка да привычка серти, кодӧс шедӧдіс граница вылын, кутіс видзӧдны заставасӧ быд боксянь кытшалысь руд пемыдӧ.
Ыркыд войтӧв вайис гӧраса шоръяслысь шумсӧ.
Лунвылын, сэні, кӧні вӧлі Цыганскӧй слӧбӧда, кодкӧ ворсіс скрипкаӧн.
Тисса шуйга вадорын, коді ру вӧснаыс муртса тыдаліс, юргис вичко кӧлӧкӧл да кучкаліс кад либӧ исполняйтіс религиознӧй обряд.
Но вот став тайӧ шыяс дінас ӧтлаасис ещӧ ӧти.
Сійӧ муртса кыліс, но Смолярчук пыр жӧ кыліс сійӧс, вунӧдіс став мукӧд шыяссӧ.
Тайӧ вӧлі Витязьлӧн шогпырысь никсӧм.
Смолярчук дрӧгнитіс, чеччис да тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчис вольерлань.
Застава канцеляриялӧн восьса ӧшинь увті мунігӧн сійӧ аддзис капитан Шапошниковӧс.
— Тайӧ ті, старшина?
— Ме, капитан ёрт... вӧвлӧм старшина.
— Кытчӧ сідзсӧ тэрмасянныд, вӧвлӧм старшина? — юаліс Шапошников.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ нюмъяліс.
— Да со... Витязь чуксалӧ.
Капитан кывзысьыштіс:
— Да, шогсьӧ понйыс!
Смолярчук матыстчис ӧшинь дорӧ да эскӧмӧн, мый сылы оз ӧткажитны, спокойнӧя шуис:
— Капитан ёрт, разрешитӧй меным талун нуны Витязькӧд служба.
— Прӧщайтчыны границакӧд кӧсъянныд?
Шапошников виччысис, мый шуас старшина.
Смолярчук чӧв оліс, зумыша видзӧдіс муӧ.
— Разрешайта.
Мунӧй.
Босьтӧй аскӧдныд Тюльпановӧс, — эз вермы виччысьны аслас юалӧм вылӧ вочакыв да шуис Шапошников.
Руыс дзикӧдз матысмис застава дорӧ: оз нин вӧлі тыдавны не сӧмын гӧраяс, но и офицерскӧй керка, пывсян, вышка...
Кыз слӧйӧн руыс тупкис мусӧ.
Смолярчук да Тюльпанов кималасӧн мунісны Витязь бӧрся Тисса вадорлань.
— Старшина ёрт, кымынӧдысь ті мунанныд нарядӧ? — суӧдіс Смолярчукӧс да юаліс Тюльпанов.
— Артавны кӧ, сюрсӧд лоӧ...
— О-о!
А ме... — Тюльпанов сюся видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ. — А мый ті чувствуйтінныд, кор тіянӧс первойысь назначитісны войся нарядӧ?
— Татшӧм поводдя дырйи, Тюльпанов ёрт, оз больгыны, а кывзысьӧны...
Вот ми и граница вылынӧсь, — кӧзяин моз гӧгӧр видзӧдігтыр да боеприпасъяссӧ машинальнӧя видлалігтыр шуис сійӧ некымын минут мысти.
Наряд разӧдчис да мӧдӧдчис дозорнӧй трӧпаӧд Тисса пӧлӧн.
Медводзын мунісны Смолярчук да поводӧд кутӧм Витязь.
Тюльпанов локтіс на бӧрся, инструкторсянь метр дас сайын.
Тані, дзик Тисса бердын, мыйлакӧ вӧлі омӧльджыка руа, ӧткымынлаті весиг тыдаліс вӧр да Соняшна гӧра.
Тюльпанов сюся кывзысис да видзӧдіс.
Тайӧ первой войнас ставыс сылы кажитчис вӧвлытӧмӧн.
Соняшна гӧра вӧлі быттьӧ дзик граница дорын: нюжӧд китӧ — и тэ инман гӧраас.
Лунын Тисса вӧлі лӧнь, а ӧні сійӧ шумитіс вадорса бадьясын да кустъясын, ляпкыд лыа кӧсаясын, кӧрт туй пос улын гырысь изъяс пӧвстын.
Тюльпанов тані вӧлі луннас да бура тӧдмаліс местасӧ, но ӧні эз тӧд сійӧс.
Кӧні бакенщиклӧн киссьӧм керкаыс?
Кӧні чардбиӧн жугӧдӧм пуыс?
Кӧні нитшсялӧм ыджыд изйыс?
Лунын, кельыдлӧз енэж улын, шондіа дырйи эз сэтшӧм гораа кывны дозорнӧй трӧпа вылын кок шыяс.
Луннас ставыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, прӧстӧйджык, а ӧні...
А мыйся кышакылӧм то эстӧн, веськыдвылас, кӧні сьӧдӧдыштӧ пуяслӧн йылыс?
Топольяс кышӧдчӧны коръяснас али?..
Мыйся шум то эстӧн, шуйгавылас?
Уси юӧ му комӧк али пелысӧн видзчысьтӧг сыныштӧмысь сялькнитчис ва?
Тюльпанов чужис да быдмис ыджыд донецкӧй карын да военнӧй службаӧдз ни ӧти вой эз коллявлы восьса енэж улын, гӧраясын, ю дорын либӧ степын.
Тшӧкыдджыкасӧ войшӧр кадӧ сійӧ чорыда нин узис.
Некор нэм чӧжыс сійӧ эз веськавлы некутшӧм опасностьясӧ, та вӧсна сійӧ лёка ориентируйтчис да нервничайтіс ӧні, быдласянь сылы кылісны подозрительнӧй кышакылӧмъяс.
Автоматсӧ водзлань чургӧдӧмӧн Тюльпанов муніс водзӧ.
Ылалыштіс трӧпа вылысь, конъясис изйӧ да уси.
— Мый лои? — вашкӧдігтыр юаліс Смолярчук, коді котӧртіс Тюльпанов дінӧ да копыртчис сы весьтӧ.
— Сідз... Нинӧм... — Тюльпанов чеччис пыркӧдчигтыр.
— Переживайтан? — збодеритыштӧм могысь старшина тапнитыштіс напарниклы пельпомас: — Терпит, салдат, генералӧн лоан!
Найӧ бара торйӧдчисны да чӧла мӧдӧдчисны граница пӧлӧн.
Руыс вочасӧн кутіс бӧрыньтчыны, тупкис гӧра сёртасъяс, вӧр доръяс, васӧд увтасінъяс, мездіс аслас пленысь гӧраяс, вӧр да вадорса эрд.
Енэжсӧ ставнас тупкисны сьӧкыд пемыд кымӧръяс.
Недыр мысти енэж шӧрыс кутіс югдыштны, тыдовтчис чусыд гӧгрӧс тӧлысь.
Сійӧ югдӧдіс недыр, сӧмын ӧти здук, но Тюльпанов век жӧ удитіс казявны Тисса весьтса кырта вылысь кык вӧсньыдик крестассьӧм визь.
Тайӧ кӧрт крест, памятник зонлы да нывлы, кодъяс пӧгибнитӧмаӧсь тані кольӧм нэмын на.
Предание висьталіс, мый найӧ радейтісны ӧта-мӧднысӧ, но лёк йӧз заводитісны найӧс торйӧдны.
Найӧ эз миритчыны.
Найӧс венчайтіс йӧзысь гусьӧн аслас обрядъяс серти тӧлыся тувсов вой.
Ӧтнасӧн пышкайяс сьылісны налысь шудсӧ, а водз асывнас, шонді петтӧдз, верӧс да гӧтыр кайисны медся джуджыд кырта вылӧ да, кияснаныс кутчысьӧмӧн, шыбитчисны увлань, кӧдзыд Тиссаӧ.
Найӧ решитісны, мый торйӧн олӧм дорысь бурджык пӧгибнитны ӧтлаын.
И на кулӧм бӧрын бур йӧз сувтӧдісны памятник великӧй любовь честь кузя.
Тюльпанов думыштіс, мый, гашкӧ, радейтысьясыс мунісны тайӧ жӧ трӧпаӧдыс, кыті муніс ӧні сійӧ.
Интереснӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны кулӧм водзвылас?
Ёрисны ассьыныс палачьяссӧ?
Юрбитісны енлы?
«Ме эськӧ воюйті, а эг шыбитчы кырта вывсянь!»
«Радейтысьяслӧн кырта», кыдзи сійӧс нимтісны тані, коли бӧрӧ.
Тюльпанов бара кутіс мӧвпавны аслас служба йылысь.
А мый, ӧні кӧ нарушитель писькӧдчӧ границалань, вуджӧ Тисса вомӧн, дзебсис изъяс сайӧ либӧ кустъяс пӧвстӧ?
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн Тюльпанов видзӧдіс войся пемыдас, ӧтарӧ, бергӧдлывліс юрсӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ, бергӧдчывліс мышкас.
Сійӧ кӧсйис кывны ставсӧ, мыйӧн оліс войся граница.
Водзвылын трӧпа вылӧ пемыдсьыс петіс мыйкӧ сьӧд, коді вӧлі гусьӧн писькӧдчысь морт кодь.
Тюльпанов сувтіс, веськӧдіс автоматсӧ подозрительнӧй чут вылӧ да условнӧй сигналӧн чукӧстіс ас дінас нарядлысь старшӧйсӧ.
Смолярчук да Витязь гусьӧник локтісны котӧрӧн.
Найӧ кыкнанныс водісны Тюльпановкӧд орччӧн.
Овчарка вӧлі спокойнӧй.
— Мый лои? — вашнитіс старшина.
Том салдат довкнитіс юрнас сылань, кӧні сьӧдӧдіс мортлӧн силуэт:
— Морт сулалӧ.
Смолярчук нюмъёвтіс:
— Пу сійӧ!
Тюльпанов лэдзис автоматсӧ.
Сылы вӧлі яндзим.
Смолярчук бурӧдіс сійӧс:
— Нинӧм, эн шогсьы весьшӧрӧ.
Меным первойсӧ быд куст улысь жӧ нарушитель кажитчыліс.
Ылісянь, Тисса мӧдлапӧвсянь, бара кыліс вичко кӧлӧкӧл шы.
Тюльпанов тувкис Смолярчуклы:
— Кытысянь тайӧ?
— Мӧдарладорас, граница сайын, — спокойнӧя шуис старшина. — Буракӧ, кутшӧмкӧ праздник, вот и звӧнитӧны.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Ӧні Тюльпанов видзӧдаліс гӧгӧр, терпитӧмӧн кывзысис войся пемыдас, поліс ещӧ ӧтчыд аддзыны сійӧс, мый эз вӧв, кыпӧдны лӧжнӧй тревога.
Тадзи сійӧ муніс метр сё да друг бура кыліс кустъяс пиысь кышакылӧм.
Шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, эскис и эз эскы аслас пельяслы, мӧвпаліс, колӧ али оз ков сетны старшиналы сигнал.
Но сійӧ ачыс чукӧстіс том салдатӧс ас дінас.
— Кылан? — юаліс Смолярчук.
— Да, — вашнитіс Тюльпанов.
Витязь зэлӧдіс кӧвсӧ, нетшкысис кустъяс пиӧ.
— Водзӧ! — прикажитіс старшина, бергӧдчыліс Тюльпановлань, шуис: — Ме бӧрся!
Лежнӧг кустъясӧ чужӧмсӧ да кияссӧ парсалігтыр Смолярчук писькӧдчис вадорса кустарник пӧвстті да петіс служебнӧй полоса дорӧ, кытысянь кыліс кышакылӧм.
Враг кӧ писькӧдчис граница вомӧн, то татчӧ, полоса вылӧ, сійӧ колис ассьыс кок туйсӧ.
Смолярчук включитіс пӧнар.
Да, небыд му вылын бура тӧдчисны кутшӧмкӧ кок туйяс.
Старшина пидзӧсчанясис да кутіс сюся видзӧдны кок туйяссӧ.
Тюльпанов волнуйтчӧмӧн видзӧдіс опытнӧй следопыт удж вылӧ.
— Нарушитель?
— Нёль кока нарушитель.
Дикӧй кабан юны котӧртӧма.
Сувтӧд пас.
— Мыйла?
— Медым оз вун местаыс.
Тюльпанов видзчысьӧмӧн, ньӧти шумиттӧг вундіс ньӧр, сатшкис сійӧс небыд муӧ.
— Но, а ӧні мунам асланым туй кузя, — шуис Смолярчук.
Найӧ бӧр петісны дозорнӧй трӧпа вылӧ да бара ньӧжйӧник мӧдӧдчисны Тисса пӧлӧн, сюся прӧверяйтісны служебнӧй полоса.
361 номера погранзнаксянь некымын метр асыввылӧджык пограничникъяс сувтісны.
Найӧ казялісны вӧв кок туй, коді бура тӧдчис сьӧд му вылын.
Смолярчук копыртчис, чӧла изучайтіс кок туйяс.
Тюльпанов виччысис, мый старшина сувтас да спокойнӧя шуас: «Вӧв мунӧма юны».
Старшина чӧв оліс.
— Мый, абу вӧв? — эз вермы терпитны да юаліс Тюльпанов.
— Да, буракӧ, абу вӧв.
Смолярчук век на видзӧдаліс кок туйяссӧ да тревожнӧя мӧвпаліс.
Кутшӧм вӧв вермис лоны войнас тані, дзик граница дорын?
Кок туйясыс мунісны сӧмын ӧтарӧ — миянлань.
Вӧлыс кӧ колхознӧй, то эз жӧ вермы сійӧ лэбзьыны Тисса дорӧ сынӧдӧд, а бӧрсӧ мунны му кузя.
Кӧнӧсь ю дорӧ лэччан кок туйясыс?
Смолярчук чышкыштіс муӧссьӧм кисӧ лысваа турунӧн, сувтіс:
— Видзӧд сюся, Тюльпанов!
Чӧла, видзчысьӧмӧн, быд здук дасьӧсь уськӧдчыны да дорйысьны, найӧ мӧдӧдчисны вӧв кок туй кузя.
Витязь пыр ёнджыка тӧждысис, нетшкис кӧвсӧ, кыпӧдліс щӧть моз гӧнсӧ да терпитны вермытӧмысла ньӧжйӧник никсіс.
Смолярчук да Тюльпанов мӧдӧдчисны ӧдйӧджык, пӧшти котӧрӧн.
Вадорса пемыдсьыс тыдовтчисны Соняшна гӧралӧн улыс виноградникъяс.
Витязь уськӧдчис веськыдвылӧ.
Смолярчук ӧзтіс пӧнарсӧ, югдӧдіс тӧрытъя зэрӧн топӧдӧм мусӧ. Сэні тӧдчисны каблукъясас подковъяса да ныръясас сера пластинкаяса ыджыд башмак туйяс.
— Нарушитель!
Заставаса узьлан жыр ӧдзӧс воссис да сэтчӧ ӧдйӧ пырис дежурнӧй Тарас Волошенко:
— Сувтны оружиеӧн!
Вывлань лэбзисны прӧстыняяс, эшкынъяс.
Наряд бӧрын шойччысь став пограничникъяс ӧти здукӧн чеччыштісны крӧватьяс вылысь.
Ставныс ӧттшӧтш пасьтасисны, помасисны, вооружитчисны.
Волошенко котӧртіс водзӧ.
Сылы паныд локтіс заставаса начальник, мунігмозыс кизявліс гимнастёркасӧ.
Волошенко сэтшӧма волнуйтчис, сэтшӧм ыджыд чувствоӧн выполняйтіс ассьыс службасӧ, мый эз вермы сразу доложитны капитанлы граница вылын лоӧмтор йылысь, заводитіс мыктавны.
Медбӧрын дугдіс волнуйтчыны да рапортуйтіс:
— Капитан ёрт!
Рядӧвӧй Тюльпанов докладывайта витӧд ориентирсянь: куимсё квайтымын ӧтиӧд номера погранзнаксянь некымын метр асыввылынджык аддзӧма нарушительлысь кок туй, коді нуӧдӧ миянлань.
Заставаӧс кыпӧдӧма тревога серти.
Смолярчук вӧтчӧ нарушитель бӧрся Сырая сёнлань.
Шапошников спокойнӧя, увереннӧя вештыштіс штора, коді тупкис витӧд застава граница участоклысь да сы бердса районлысь схема.
Сы распоряжениеын вӧліны лыда минутъяс, колӧ кӧть дженьыдика донъявны обстановкасӧ.
Бинокль, планшет, пистолетӧ запаснӧй обоймаяс, гранатаяс, ракетница да сылы патронъяс лӧсьӧдалігмоз Шапошников мӧвпаліс.
Кок туйсӧ казялӧма 361 номера погранзнак дорын.
Нарушитель веськӧдчӧма Сырая сёнлань, кӧні нарядъяс эз вӧвны.
Кыдзи сійӧ мунас водзӧ?
Навернӧ, оз пет удобнӧй сёнысь: сэні быдмӧны сук кустъяс, пыдӧсӧдыс визувтӧ шор, а вылыс помыс пӧшти петкӧдӧ туй вылӧ, коді нуӧдӧ Яворскӧй шоссе вылӧ.
Шапошников примитіс решение тупкыны содтӧд нарядъясӧн граница да мӧдӧдны тылӧ пограничникъяслысь группа, медым панйыны нарушительӧс.
Капитан Шапошников прикажитіс заставаса дежурнӧйлы доложитны комендатура штабӧ обстановкасӧ да ассьыс решениесӧ, а ачыс пуксис вӧв вылӧ да тӧвзис Сырая сёнлань, Смолярчук туй кузя.
«Велӧдысь» да «Пастух» мунісны кӧлӧкӧльняысь сэки на, кор руыс ставнас тупкис Тиссасӧ да сылысь ньывкӧс шуйга вадорсӧ.
Писькӧдчисны ю дорӧ пӧшти кималасӧн, полісны паныдасьны венгерскӧй пограничнӧй патрулькӧд.
Ёна отсаліс «Пастухлӧн» гӧтырыс кӧлӧкӧльня вылын аслас уджӧн: рудоватпемыдын ориентируйтчисны кӧлӧкӧл звӧн серти.
Дзик орччӧн кыліс кӧлӧкӧл шы, а каменнӧй вичко эз нин тыдав: ставнас вошӧма ру пиӧ.
Медся сюсь пограничнӧй син эз аддзы эськӧ ӧні, ру пиысь, «Пастухӧс» да «Велӧдысьӧс».
Лазутчикъяслӧн мышканыс сьӧкыд рюкзакъяс, тасмаяс костас гранатаяс, зепъясас пистолетъяс, а мунісны найӧ тэрыба да шытӧг, некодӧн аддзытӧмӧсь да кывтӧмӧсь, кыдзи существояс, кодъясӧс чужтӧма руӧн да кодъяс олӧны ру пиын.
Найӧ воисны Тисса дорӧ.
Тані вӧлі неуна югыдджык мукӧдлаын дорысь, сы вӧсна лазутчикъяс и тӧдчисны руд пемыдас асланыс сьӧд паськӧмӧн.
Дубашевич пӧрччис ассьыс грузсӧ, видзчысьӧмӧн лэдзис сійӧс аслас спутник кок улӧ.
Мӧдыс тэрыба да кужӧмӧн разяліс тасмаяссӧ вьюкысь, коді вӧлӧма неыджыд резинӧвӧй пыжӧн.
Звӧнар восьтіс кран, и пыжыс кутіс ӧдйӧ пӧльтчыны, ыдждыны, гӧгрӧсмыны.
«Пастух» нетшыштіс «Велӧдысьӧс» пинжак пӧлаӧдыс: лӧсьӧдчы пӧ.
Пыжыс шытӧг исковтіс ва вылӧ.
«Пастух» воськовтіс пыжӧ.
Дубашевич пуксис жӧ, и пыж торйӧдчис вадорысь.
Ылын бувгис кӧлӧкӧл.
Визув Тисса ӧдйӧ вайӧдіс пыжсӧ веськыдвыв, джуджыд вадорӧ, кӧні быдмисны кустъяс.
Дубашевич веськӧдіс автоматсӧ пемыд кустъяс вылӧ, а вуджӧдчысь кутчысис багырӧн бадь вужъясӧ да, ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйялігтыр, видзчысьӧмӧн сувтӧдіс пыжсӧ вадорӧ.
— Эгӧ ылалӧй? — югдӧдысь цифраяса компас вылӧ видзӧдлігтыр немецкӧйӧн юаліс Дубашевич.
Вуджӧдчысь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Энӧ тӧждысьӧй.
Кӧлӧкӧл бувгӧ шуйгавылынджык.
Сідзкӧ, миянӧс петкӧдіс кытчӧ колӧ.
«Пастух» разис тасмаас кӧрталӧм вӧв кокъяс, сюйис найӧс киясас да кокъясас да бауӧн петіс пыжысь, лӧсьӧдіс мышсӧ «Велӧдысьлы».
Мӧдыс верзьӧмӧн пуксис проводник вылӧ.
Коксӧ муӧ инмӧдлытӧг сійӧ бергӧдіс «вӧлӧс» вадорлань.
«Бизонлӧн» инструкция серти сійӧ должен вӧлі вуджны границасӧ сӧмын тадзи — вуджӧдчысь мыш вылын.
Дубашевич эз тӧд, мый «Бизон» сылы тшӧктіс вуджны сідзи жӧ, кыдзи коркӧ тшӧктыліс Кларклы.
«Пастух» надзӧник мӧдӧдчис водзӧ; зверь моз исаліс сынӧдсӧ да кывзысис, оз-ӧ вай тӧлыс салдатскӧй шинель дук, коді сквӧзь йиджтысьӧма табак тшынӧн, оз-ӧ трачмун пограничник кок улын увтор.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Лючки-ладнӧ вуджисны служебнӧй полоса.
Прӧйдитісны запретнӧй пограничнӧй зонаӧд важӧн нин кӧдзлытӧм да гӧрлытӧм, эндӧм муяс вомӧн, петісны виноградникъяс вылӧ — и век сувтыштлытӧг, шойччытӧг.
«Пастух» сьӧкыда лолаліс, пӧшти киргис, муніс нин медбӧръя вынъяссьыс, мышкыс ставнас вазис, но сійӧ муніс и муніс сӧветскӧй территория пытшлань.
— Тырмас! — вашнитіс Дубашевич.
«Пастух» сувтіс.
«Велӧдысь» видзчысьӧмӧн чеччис муӧ, пуксис вуджӧдчыськӧд орччӧн, кутыштіс сійӧс пельпомӧдыс, перйис зепсьыс коньяк тыра фляга:
— Юышт!
«Пастух» босьтіс флягасӧ, горша, лолыштлытӧг, юис пӧшти ставсӧ, мый сэні вӧлі.
— Мунышт ещӧ неуна территория пытшланьыс, а сэсся верман бӧр бергӧдчыны аслад кӧлӧкӧльня вылӧ.
Прӧщай! — шуис Дубашевич.
— А кыдзи нӧ грузыс? — «Пастух» кокньыдика вӧрзьӧдыштіс мышсьыс грузсӧ.
— Бӧр ну, мӧдысьджык разберитчам.
Мун!
— Прӧщайтлӧй!
Мед сетас тіянлы енмыс... — «Велӧдысьлы» пеляс вашнитіс вуджӧдчысь.
«Сарство небеснӧй тэныд, звӧнар», — думсьыс шуис «Велӧдысь» да воши ру пиӧ.
Ассьыс кок туйсӧ сійӧ киськаліс химикалийясӧн.
Врагӧс преследуйтігӧн Смолярчук аддзис, мый Витязь ньӧти падъявтӧг мунӧ свежӧй кок туй кузя.
Овчарка вот-вот суӧдас нарушительӧс.
Витязь кыскис Смолярчукӧс ас бӧрсяыс крут пӧра пӧлӧн, уськӧдчис пемыд вӧрӧ.
Тюльпанов дыр котӧртіс Смолярчук бӧрся, но сэсся ёна мудзис.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ кӧсйис лоны инструкторкӧд орччӧн, век жӧ пыр колис и колис старшинаысь.
Регыд мысти сійӧ мӧдӧдчис восьлӧн да дзикӧдз кольччис.
Смолярчук саяліс нин.
Яндзим вӧлі аслас слаблунысь, но нинӧм эз вермы вӧчны аскӧдыс.
Весьшӧрӧ страдайтіс Тюльпанов: сійӧ эз на тӧд, мый медся выносливӧй бегун эз вермы эськӧ вӧтчыны Смолярчук бӧрся.
Лолыштӧм бӧрын Тюльпанов котӧртіс водзӧ.
Старшина вӧлі ылын водзын.
Витязь котӧртіс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Весиг и Смолярчук муртса нин вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Татшӧм ӧдйӧ котӧртны позьӧ вӧлі ещӧ вит, уна вылӧ — дас минут.
Збыльысь, регыд Смолярчук зэлӧдіс кӧвсӧ, кутчысис пуӧ, медым кутыштны Витязьӧс да лолыштны.
Овчарка сувтіс.
Сьӧкыда лолалігтыр ёна пӧсялӧм Смолярчук видзӧдіс вӧр пытшкӧ, эз-ӧ дзебсьы кытчӧкӧ коз пу улӧ нарушитель.
Кыдз быттьӧ некод абу, ставыс лӧнь.
Чӧв-лӧньыслы эскытӧг Смолярчук разис кӧвсӧ Витязь ошейникысь да мӧдӧдіс сійӧс водзӧ:
— След, след!
Корсь!
Овчарка кыккокйыв тӧвзьыштіс пемыд коз вӧрлань.
Сэтчӧ дзебсьылӧм вуджӧдчысь чеччыштіс, котӧртіс кыз пожӧм дорӧ, медым сы сайсянь лыйны понйӧс.
Сійӧ лэптіс нин пистолетсӧ, но лыйны эз удит.
Витязь чеччыштіс, сатшкысис пиньяснас нарушительлы веськыд киас сідзи, мый нарушитель лёкысь горӧдіс доймӧмысла.
Сійӧ шыбитіс оружиесӧ, кутіс чужъявны понйӧс, зілис мынтӧдчыны сыысь.
abu
Котӧрӧн воис Смолярчук, уськӧдчис вӧрӧг вылӧ, кӧрталіс сійӧс.
Сэсся сійӧ прикажитіс овчаркалы «пукавны» да лыйис ракетницаысь, медым тӧдіс заставаса начальник, мый нарушительӧс кутӧма.
Витязь пукаліс старшина кок дорын.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс скӧрысла.
Кустъяс пӧвстысь петіс эрд вылӧ Тюльпанов.
Аддзис кӧрталӧм нарушительӧс, сувтіс.
Первойысь аслас синъясӧн сійӧ аддзис ловъя вӧрӧгӧс.
— Видзӧд тайӧ грӧмилӧ вылас, — шуис Смолярчук, — да тӧд, кутшӧм сійӧ, первойя нарушительыс, кодӧс кутін.
— Да ме ӧмӧй...
Том пограничниклӧн правдивӧй чужӧмыс бура петкӧдліс ставсӧ, мый вӧчсис сы сьӧлӧмын.
Яндысьӧмсӧ да шӧйӧвошӧмсӧ венӧм бӧрын сійӧ чорыда шуис:
— Старшина ёрт, тайӧс кутӧм кузя менам абу некутшӧм пай.
Нарушитель сьӧкыда ымӧстіс, кутіс киргыны.
Смолярчук эз чайт, мый кутӧм вӧрӧг кулӧ, да зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ пельпом вомӧныс.
Тайӧ кадас вӧрса эрд вылӧ ратшкӧдчигтыр петіс плешкас еджыд кодзула воронӧй вӧв.
Сы вылын пукаліс Шапошников.
Смолярчук доложитіс:
— Капитан ёрт, граница вуджысьӧс кутӧма.
Ловйӧн кутім.
Заставаса начальник лэччис вӧв вылысь да сувтіс нарушитель водзӧ.
Сійӧ вӧлі кулӧма нин.
Шапошников чуймӧмпырысь юалана видзӧдліс шӧйӧвошӧм Смолярчук вылӧ.
— Ловъя вӧлі, капитан ёрт.
Збыльысь! — дорйысис старшина. — Ни ӧти рана сы вылысь онӧ аддзӧй.
Шапошников видліс нарушительлысь пульссӧ, видзӧдліс синаканьяс вылас:
— Сьӧлӧмсӧ парализуйтӧма либӧ ачыс отравитчӧма.
— Кор нӧ сійӧ вевъяліс?
Кияссӧ ӧд сылысь кӧрталӧма.
Шапошников видзчысигтыр перйис диверсант подсумокысь граната, разрядитіс.
— Отъявленнӧй! — шуис сійӧ. — Кытчӧ писькӧдчис?
Кутшӧм задание вӧлі сылӧн? — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ нюжӧдіс кисӧ том салдатлы: — Бура заводитчӧмӧн, Тюльпанов ёрт.
А тіянӧс, старшина, гӧгрӧс пасӧн.
Нелямынӧд!..
И медбӧръя.
— Сы кузя, мый нелямынӧд, абу прӧтив, а вот медбӧръя йывсьыс... — Смолярчук лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ да сувтіс веськыда. — Капитан ёрт, кора тіянӧс ходатайствуйтны командование водзын, медым колисны менӧ сверхсрочнӧйӧ.
Шапошников нюжӧдіс кисӧ старшиналы:
— Радпырысь поддержита тіянлысь корӧмтӧ, Смолярчук ёрт. — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся содтіс нюмъялігтыр: — Колӧ шуны, ме медбӧръя здукӧдзыс эг эскы, мый ті мунанныд заставаысь.
— Верми эськӧ и мунны, эг кӧ эськӧ... эг кӧ эськӧ гӧгӧрво, мый ме эг на настӧящӧя уджав граница вылын.
— Но, тайӧ ті весьшӧрӧ!
Тайӧ ӧмӧй абу настӧящӧй удж? — Шапошников довкнитіс юрпас кулӧм диверсантлань. — Кутны нелямын татшӧм негӧдяйӧс!
Ті, гашкӧ, талун энӧ лэдзӧй взорвитны электростанция либӧ вӧчны поездлы крушение...
— Сідзтӧ, дерт, сідз... — шуис Смолярчук. — Но век жӧ ме граница вылын ӧттор-мӧдтор эг на вӧч.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Водз асывнас шонді петтӧдз генерал Громада, полковник Шатров да майор Зубавин воисны Сьӧд вӧрӧ, кӧні куйліс граница вуджысьлӧн шойыс.
Сэні, заставаса начальник да сылӧн пограничникъяс кындзи, вӧлі нин отряд штабса начальник.
Сылысь доклад кывзӧм бӧрын, шой вылӧ видзӧдігӧн Громада юаліс:
— Ӧтнас вӧлӧма?
— Огӧ на тӧдӧй, генерал ёрт.
— Пыр жӧ котыртӧй следсӧ бӧрланьӧ проработайтӧм.
— Кывза!
Разрешитӧй выполняйтны приказание?
— Выполняйтӧй.
Виччыся тіянлысь донесениеястӧ райотделын.
Некымын минут мысти отряд штабса начальник, капитан Шапошников, старшина Смолярчук да сылӧн розыскнӧй овчарка саялісны вӧрӧ.
Громада скӧрысь пуркнитіс аслас куслытӧм каллянсьыс тшынсӧ Шатровлань да Зубавинлань да дӧзмӧмпырысь шуис:
— Торкисны тіян виж фуражкаясныд став ӧбеднясӧ, чекист ёртъяс.
Нинӧм нин оз висьтав нарушитель, кытчӧ да код дінӧ вӧлі мунӧ.
Ни ӧти огнестрельнӧй либӧ штыкӧвӧй рана, а век жӧ кулӧма.
Громада тшӧктіс пограничникъяслы, кодъяс видзисны шойсӧ, вешйыны бокӧ.
Генерал, полковник да майор ӧткодя зывӧкпырысь матыстчисны дзоридзалысь кизил пу дорӧ, код улын аддзис аслыс медбӧръя оланінсӧ «Пастух», коді лыддьыссьыліс кутны позьтӧм вуджӧдчысьӧн да контрабандистӧн.
Сылысь куртка соссӧ да гачкоксӧ дзикӧдз косявлӧмаӧсь Витязьлӧн пиньясыс.
Куйліс сійӧ гатшӧн, кӧрталӧм кияссӧ лёкногӧн музгыльтӧма коссьыс улӧджык.
Гезйӧн кӧрталӧм дженьыд кыз кокъяссӧ муртса абу лэптӧма щӧкаӧдзыс.
Рушмӧм банбокъясыс пыктӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь.
Зӧртуся кыз нырыс вешйӧма чужӧм шӧрсьыс, пӧлӧстӧма чужӧмсӧ.
Ӧшӧдчӧм курччалӧм вомдоръясас едӧма сьӧд вир.
Пыдӧдз вӧйӧм ичӧтик синъяссӧ тупкӧма рогӧвӧй оправаа ыджыд ӧчкиӧн.
Кулӧм мортлӧн няйт рӧма руд юрсиыс, сылӧн сьӧдов курткаыс, морӧсыс, чужӧмыс, киясыс да кокъясыс — ставыс вевттьысьӧмаӧсь гылалӧм коръясӧн.
— Тайӧ сійӧ али абу сійӧ?
Сійӧ, кодӧс виччысям, али абу сійӧ? — Громада локтіс матысса коз пу дорӧ, чегис ӧти лыс да мичаа чышкис шой вылысь гылалӧм коръяссӧ. — Вот ӧні мӧд делӧ.
Сӧстӧм натура.
Нинӧмӧн абу мичмӧдӧма.
Восьтӧма нырвомсӧ. — Громада бергӧдчис Зубавинлань. — Шойсӧ сетам тэнад распоряжение улӧ, майор ёрт.
Грузитӧй сійӧс да мӧдӧдӧй ас орданыд.
Ставсӧ, мый колӧ вӧчны водзӧ, ми вӧчам сэні, тіянын.
Мӧдім!
Аслыс сапӧг гӧленяс лыскӧн кучкалігтыр Громада мӧдӧдчис машиналань.
Яворын, МГБ райотделын, нарушительлысь шойсӧ медводз вӧлі бура шобӧма.
Эз вӧв кокни тайӧ делӧыс.
Колӧ видлавны уна сё метр вурыс — абу-ӧ дзебӧма сэтчӧ шпионскӧй сведениеяса бумагатор.
Колӧ резьӧдны быд паськӧм увтыс — абу-ӧ сэні инструкция.
Колӧ терпеливӧя разрядитны став патронъяс, кодӧс аддзӧма нарушительлысь, — абу-ӧ на пиын ӧтиын шифровка.
Колӧ нетшыштны башмак пӧтшва, стелька, задникъяссӧ, каблуксьыс набойкаяссӧ — абу-ӧ сэні кутшӧмкӧ вывті важнӧй доказательство нарушительлӧн вражескӧй деятельность йылысь.
Колӧ восьтыны часі вевт, видзӧдлыны лупа пыр механизмсӧ — абу-ӧ сюйӧма сэтчӧ разведцентрлысь кутшӧмкӧ приказ.
Колӧ бура видлавны валюталысь став банкнотъяс — абу-ӧ сэні гуся гижӧд.
Колӧ, медбӧрын, исследуйтны быд предмет, кодӧс аддзӧма преступниклысь, — оз-ӧ отсав сійӧ эрдӧдны кутшӧмкӧ гусятор.
И, медбӧрын, колӧ вундавны шойсӧ, анализируйтны лабораторияын, мый эм желудокас.
Зубавинлӧн да сылы отсасьысьяслӧн кузь кадся удж бӧрын салдатскӧй плащ-палаткаӧн вевттьӧм пызан вылӧ вӧлі тэчӧма: портативнӧй рация, шифръяс да кодъяс, радиограммаяс примитан да передайтан график, уна сьӧм, Андрей Андреевич Солончак ним вылӧ паспорт, военнӧй билет да колхознӧй справка, пистолет да сылы патронъяс, кык граната, пурт да разведцентрысь шифруйтӧм письмӧ, кодӧс адресуйтӧма «Гомерлы».
«Кызь ӧтикӧд» подробнӧя, зэв серьёзнӧя инструктируйтіс ассьыс резидент-приманкаӧс.
Кор погранотрядысь медчастьса врач вундаліс шойсӧ (видлалыштӧм бӧрын сійӧ вӧчис заключение, мый нарушитель отравитчӧма), Громада да сылӧн спутникъясыс пукалісны Зубавин кабинетын.
— Но вот, ӧні миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Зубавин. — Ӧні тырбура докажитӧма, мый Батура — резидент.
Громада вочавидзис майорлы сійӧ дивитана видзӧдласнас, кутшӧмӧн сурӧвӧй бать ӧлӧдӧ ассьыс писӧ.
«Водз радлан, пиук», — висьталіс тайӧ видзӧдласыс.
Шатров пукаліс диван пельӧсын, зумыша видзӧдіс чай стӧканӧ.
Вомдоръяссӧ топӧдӧма, банбокъясыс измӧмаӧсь.
Кӧсичаясас пӧльтчӧмаӧсь лӧз сӧнъяс.
Сійӧ мӧвпаліс, анализируйталіс, падъяліс, гӧгӧрволіс, доказывайтіс, опровергайтіс асьсӧ, убеждайтіс.
Генераллӧн видзӧдласыс да полковниклӧн чӧв олӧмыс шӧйӧвоштісны Зубавинӧс.
«Мыйын делӧыс? — тревожитчӧмӧн мӧвпыштіс сійӧ. — Мыйла весиг ӧні найӧ оз сӧглашайтчыны мекӧд.
Мыйла найӧс оз убеждайтны и вештыны позьтӧм сэтшӧм доказательствояс, кыдзи рация, сьӧм, разведцентрлӧн выль инструкция?»
Зубавинлӧн эз вӧв сэтшӧм привычка, медым пыдди не пуктыны кутшӧмкӧ лоны вермана версия, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз убедитчыв, мый сійӧ некытчӧ туйтӧм, и та вӧсна сійӧ водзӧ висьталіс сідзи жӧ увереннӧя:
— Меным кажитчӧ, Батура дінӧ ӧні миян абу некутшӧм оперативнӧй интерес.
Сійӧс колӧ арестуйтны да судитны.
Преступление кузя доказательствоясыс мыйта колӧ.
— Да, — шыасис сэки генерал, — мыйта колӧ.
Вот тайӧ, Евгений Николаевич, меным и оз кажитчы.
Полковник Шатров эз шыась и ӧні: чӧв оліс, эз вештыв синъяссӧ кӧдзыд чай стӧкан вылысь.
— Мый тіянлы оз кажитчы, генерал ёрт! — думсьыс пыр ёнджыка тӧждысьӧмӧн юаліс Зубавин.
Сійӧ дӧгадывайтчис нин, мый оз кажитчы генераллы.
— Прамӧйджыка видзӧдлӧй, Евгений Николаевич, вещественнӧй доказательствояс чукӧр вылас, — шуис Громада. — Ме ногӧн, тані абу ставсӧ лючки-ладнӧ вӧчӧма.
Разведцентрыс ӧмӧй эз думыштлы, мый ставыс кӧ тайӧ веськалас миян разведка киӧ, то резидентыс да сылӧн агентураыс, тӧдӧмысь, провалитчасны?
Громада пӧльыштіс аслас сьӧд каллянысь тшынсӧ Шатровлань да пыр жӧ разӧдіс сійӧс кинас.
— Полковник ёрт, тіянлы кыв!
Шатров кыпӧдіс юрсӧ, веськодьпырысь видзӧдліс шпионскӧй снаряжение вылӧ, кодӧс вӧлі разӧдӧма пызан пасьта:
— И меным оз кажитчы ставыс тайӧ, генерал ёрт.
Но ёнджыка оз кажитчы мӧдтор.
Мыйла да кор мӧдӧдчис «Кызь ӧтикӧдыслӧн» тайӧ посолыс?
Меным шуасны, мый сійӧ курччис яд тыра ампула, медым не веськавны ловйӧн пограничникъяс киӧ.
А ме ог сӧгласитчы.
Зубавин гӧгӧрвоис Шатровлысь сложнӧй мӧвпсӧ.
Сійӧ вермис нин вочавидзны Шатровлӧн юалӧм вылӧ, но чӧв оліс: лыддис лӧсявтӧмӧн пӧльзуйтчыны йӧз мӧвпъясӧн.
— Мыйла ме ог сӧгласитчы татшӧм возражениеясыскӧд? — водзӧ сёрнитіс Шатров. — Кык помка вӧсна.
Ӧти-кӧ: нарушитель вомысь ми эгӧ аддзӧй яд тыра ампулалысь торъяссӧ.
Мӧд-кӧ: нарушитель кок туй кузя мунігӧн ми гӧгӧрвоим, кутшӧм сьӧкыд вӧлӧма сылӧн туйыс, торйӧн нин медбӧръя кыксё метрыс.
Сідзи, кыдзи сійӧ мунӧма, вермис мунны сӧмын кулӧмвыйӧдз ранитчӧм морт.
Да, шуасны меным, но медбӧръя здукас, кутігас, сійӧ ёна водзсасис, кӧсйис лыйны понйӧс.
Тайӧ нинӧм оз висьтав: пикӧ воӧмыс содтіс сылысь вынсӧ.
Сідзкӧ, пограничникъяс кӧрталісны нарушительӧс сійӧ здукас, кор нин сійӧ вӧлі кулӧмвыйын...
Сідзкӧ, сійӧ отравитчис ёна водзджык сыысь, кыдзи гӧгӧрвоис ассьыс пикӧ воӧмсӧ.
Юавсьӧ: мыйла да кутшӧм помкаяс вӧсна сійӧ вӧчис тайӧс? — Шатров нюмъёвтіс. — Олӧмсьыс дӧзмис?
Ӧдвакӧ.
Колӧ корсьны мӧд помка.
Сійӧ, ме думысь...
Шатров ланьтіс, сюся видзӧдіс кабинетӧ пырысь капитан вылӧ — погранотрядысь медчастьса начальник вылӧ.
Военврач пуктіс генерал ныр улӧ бумага лист — вскрытие результатъяс йылысь заключение.
Громада кыв ни джын шутӧг, сюся лыддис сійӧс да шуис:
— Кыдзи чайтім, сідзи и эм.
Ядсӧ примитӧма коньяккӧд ӧтлаын кувтӧдзыс час кык водзджык.
— И ядсӧ, дерт, примитіс эз ас вӧлясьыс, — шыасис Шатров. — Кодкӧ кисьтӧма коньяк пытшкӧ ньӧжйӧ действуйтысь отрава.
Коді нӧ?
Сійӧ, коді мӧдӧдіс тайӧ рабочӧй скӧтсӧ, коді заводитіс миянкӧд ыджыд гудыртас.
Дженьыда кӧ шуны, ёртъяс, ме ӧні дзикӧдз убедитчи сыын, мый Крапслӧн разведцентр миянӧс ӧнӧдз бӧбйӧдліс.
«Гомер» абу резидент, а зэв ыджыд полӧкалӧ.
И тайӧ, отравитӧмыс, абу связник, а декорация.
И кыкнанныс найӧ — «Гӧраясын тулыс» операцияӧс сайӧдӧм, лӧжнӧй направление вылын атака.
Крапс жертвуйтіс ичӧтторйӧн, медым спаситны ыджыдсӧ.
Цельыс оправдывайтӧ средствояссӧ.
Мый нӧ миянлы вӧчны? — генерал вылӧ видзӧдігтыр юаліс Шатров.
Кӧть и вопросыс вӧлі зэв важнӧй, Громада серӧктіс:
— А сійӧс жӧ, мый ӧнӧдз вӧчим.
Мед миянӧс водзӧ бӧбйӧдласны.
Мӧд ногӧн кӧ, миянӧс мед чайтасны, мый лыддям резидентӧн «Гомерӧс», а сэк кості примитны энергичнӧй мераяс настоящӧйсӧ корсьӧм кузя да видлавны «Гӧраясын тулыслысь» исходнӧй позицияяссӧ.
Мый вылӧ надейтчис разведцентр, кор мӧдӧдіс тайӧ лӧжнӧй связниксӧ лӧжнӧй резидент дінас?
Ме ногӧн, Крапс эскис, мый сылӧн посолыс веськалас миян киӧ, мый ми огӧ босьтӧй сійӧс ловйӧн да мый кутам радлыны, кор аддзам сы ордысь сы мында доказательствояс сы йылысь, мый сійӧ вӧлӧм локтӧ резидент Батура дінӧ.
А водзӧ мый мӧвпаліс Крапс?
Сійӧ лыддьӧ, мый ми долженӧсь веськӧдны ассьыным вниманиенымӧс Батура вылӧ.
Сідзкӧ, огӧ мешайтӧй «Бизонлы»!
Мед Батура нока кольӧ вӧля вылӧ.
Ӧні сійӧ некытчӧ оз пышйы миянысь и абу опаснӧй.
Ме ногӧн, миянлы ӧні колӧ следитны корысь бӧрся ньӧти дзебсясьтӧг да буретш тайӧн докажитны Яворын настӧящӧй резидентлы, кодӧс ми огӧ на тӧдӧй, мый ми веськалім Крапс вугыр йылӧ.
Возражениеяс абуӧсь?
Сӧвещанньӧ вӧлі дугӧдӧма, кор Зубавин кабинетӧ пырис погранотряд штабса начальник.
— Генерал ёрт, тіянлысь приказание выполнитӧма.
Разрешитӧй доложитны?
— Докладывайтӧй.
— Граница нарушитысь кок туй кузя бӧр мунігӧн гӧра пӧкатысь аддзӧма ещӧ кок туй.
Чайтам, мый тайӧ нарушительыс вуджӧма границасӧ мӧд вылас верзьӧмӧн.
— Оз вермы лоны! — скӧрысь вочавидзис Громада. — «Колумбус» бӧрын тіянлы дыр кутас кажитчыны, мый став лазутчикъясыс вуджӧны границасӧ сы моз жӧ.
Оз вермы тайӧ лоны! — мӧдысь шуис Громада. — Примитивнӧй!
Шаблоннӧй!
Кӧні старшина Смолярчук?
— Писькӧдчӧ мӧд след кузяыс.
Но сійӧс сэтшӧма киськалӧма химикалийясӧн, мый следсӧ омӧля вермӧ нырисавны Витязь.
Ӧти лача следопыт Смолярчук вылӧ.
Кутшӧм приказаниеяс лоӧны, генерал ёрт?
Громада бергӧдчис Шатровлань да Зубавинлань:
— Мунамӧй граница вылӧ!
Заводитчис, кыдзи век овлывлӧ татшӧм случайясын, поиск.
Уна лунъяс чӧж корсьысьӧм, кодӧс вӧлі котыртӧма пограничнӧй войска вынъясӧн, паськыд местаын лои нуӧдӧма весьшӧрӧ.
Мӧд нарушительӧс эз аддзыны, быттьӧ му пырыс мунӧма.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
«Гӧраясын тулыс» планса сійӧ юкӧнын, коді относитчис Дубашевичлы, Джон Файнлӧн первой отсасьысьлы, вӧлі индӧма, мый вуджӧдчысь должен кувны.
Отравитӧм коньяк сетӧм бӧрын Дубашевич, сійӧ жӧ «Велӧдысь», прӧщайтчис «Пастухкӧд» да ӧтнас нин заводитіс писькӧдчыны сӧветскӧй территория пытшлань сійӧ курс сертиыс, кодӧс вӧлі индӧма «Бизонӧн».
Сійӧ кытшовтіс бокиті Явор кар да колхознӧй садъяс вомӧн петіс Каменица дорӧ, код вадор пӧлӧн муніс кӧрт туй.
Пуксис первойя тӧварнӧй поездӧ да мӧдӧдчис войвывлань.
Сэні, вылын гӧраясын, ӧти ичӧтик станцияын, чеччис тӧварнӧйысь да пуксис пассажирскӧйӧ, коді муніс Львовӧ.
Водз асывнас сійӧ вӧлі Львовын.
Тані, уна сюрс населениеа ыджыд карын, Дубашевич кутіс чувствуйтны асьсӧ безопаснӧя.
«Бизон» план серти Львовын сылы вӧлі дасьтӧма надёжнӧй патера.
Сійӧс примитіс ас ордас Львовскӧй кӧрт туйвывса ӧти гаражысь механик, коді вӧлі важысянь нин, Пилсудскӧй кадсянь на, бизоновскӧй разведкаса агентӧн.
Гуся патераса кӧзяин вердіс Дубашевичӧс, водтӧдіс узьны.
Некымын час мысти сійӧ садьмӧдіс гӧсьтӧс, пуктіс сы ныр улӧ бумага пачка.
— Со тіян став документъясыд.
Верманныд оформитчыны удж вылӧ.
Киев областьысь первой класса шопер Николай Григорьевич Ступак ним вылӧ искуснӧя подделайтӧм документъяс видлалӧм бӧрын «Велӧдысь» оформитчис удж вылӧ.
Оформитчис лючки-ладнӧ, сы вӧсна мый вӧчис тайӧс гуся патераса кӧзяиныс жӧ.
Ступакӧс вӧлі босьтӧма шоперӧн, пӧлучитіс зэв ыджыд лесовоз, командировочнӧй сьӧм, удостоверение, путёвка, запаситчис горючӧйӧн, продовольствиеӧн, пуктіс кабинаас ассьыс важиник чемодансӧ да мӧдӧдчис ылі рейсӧ — Закарпатьеӧ, Яворскӧй районӧ, кӧні львовскӧй железнодорожникъяс асьныс, асланыс вынъясӧн разрабатывайтісны налы торйӧдӧм вӧр участок.
Карпаты вуджӧм бӧрын «Велӧдысь» луншӧр-лунӧ мӧдӧдчис сійӧ му кузяыс, кыті вежон сайын муніс гусьӧн, сап пемыд войын.
Яворын сійӧ пыраліс Книготорг магазинӧ, помка ради ньӧбис Карпатсай кузя путеводитель.
Сэк жӧ, кыдзи и индӧма вӧлі «Бизон» инструкцияын, сійӧ вевъяліс юӧртны «Крестлы» шифруйтӧм кыв вылын татшӧмтор: «Ме, «Велӧдысь», разведцентрса агент, кыдзи аддзанныд, ловйӧн писькӧдчи граница вомӧн, петкӧдчи йӧз водзӧ да выполняйта нин «Гӧраясын тулыс» планлысь ассьым пайӧс».
Крыж вочавидзис «Велӧдысьлы» условнӧй сигналӧн: «Ме ставсӧ гӧгӧрвои, тіян руководительныд «Черногорец» лючки-ладнӧ жӧ писькӧдчис Яворӧ да ыстӧ тіянлы ассьыс чолӧм да приказаниеяс: действуйтӧй, кыдзи сёрнитчинныд.
Лоӧны кӧ сьӧкыдлунъяс, локтӧй татчӧ, и ті пӧлучитанныд ме пыр «Черногорецсянь» инструкцияяс».
Ступак петіс магазинысь да мӧдӧдчис водзӧ.
Вӧр участок, кытчӧ командируйтісны Ступакӧс, медым кыскавны пӧрӧдӧм вӧрсӧ кӧрт туй дорӧ, вӧлі Сьӧд шор сёртасын.
Участокса начальник да сылӧн контораыс вӧліны улынджык, кутшӧмкӧ венгерскӧй графлӧн вӧвлӧм вӧралан керкаын.
Ступак пырис участокса начальник инженер Борисенко дінӧ, висьталіс аслас воӧм йылысь.
Начальниклы лон нимкодь, мый дыр мысти содіс гӧлиник машиннӧй парк да мый шоперыс зэв сюсь.
— Зэв бур!
Сёйинныд?
Юинныд?
Мудзинныд?
— Ті ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй, начальник ёрт.
Ме крепыд, не татшӧмӧс верма терпитны.
Ӧти кывйӧн кӧ, вӧвлӧм фронтовик.
— Фронтовикыс — морт жӧ.
Ті ӧтнанныд, семьятӧг воинныд?
— Холостяклӧн семья оз овлы.
Кутшӧм приказаниеяс лоӧны, начальник ёрт? — решительнӧя вештіс инженер Борисенколысь став тӧждысьӧмъяссӧ да юаліс шопер Ступак.
— Приказывайта медводз лӧсьӧдны юр весьтад вевт.
Кытчӧ тіянӧс овмӧдны?
Енэжбердса Верховиналань матӧджык али Тисса вадорӧ?
— Кытчӧкӧ кар бердас матӧджык, начальник ёрт.
Ме кӧсъя велӧдчыны рытъяснас. — Ступак гыжйыштіс гаддьӧсь кипыдӧссӧ. — Сувтӧді ме ас водзӧ ыджыд мог, начальник ёрт: кӧсъя пырны техникумӧ.
Кора овмӧдны кар бердӧ матӧджык.
— Карбердса патераясас быдлаын нин олӧны.
Сёрмин, Ступак ёрт.
Но нинӧм, ми ӧні жӧ мыйкӧ думыштам.
— Шоперъяс шуӧны, мый путевӧй обходчик Дударь керкаын некод на оз ов, — шуис Ступак.
— Правильнӧ, а ме и вунӧдлі! — нимкодьпырысь шыасис инженер. — Ыстам тэнӧ Дударьяс ордӧ.
Бур йӧз.
Мун на ордӧ, висьтав, мый ме ысті недыр кежлӧ овны.
Кӧзяеваыс тӧдӧны, ми накӧд водзвыв сёрнитчылім.
Ступак зэв збыльысь пыркнитіс юрнас:
— Ог мун.
Кыдзи нӧ сідз, начальник ёрт, «мун»?
Первойысь ӧд менӧ йӧзыс аддзӧны.
Гижӧй Дударьяслы запискатор.
Инженер Борисенко серӧктіс:
— О, да тэ, вӧлӧмкӧ, кӧть и шопер, но бюрократическӧй!
Ладнӧ, гижа.
И погранзаставаӧ пропуск йылысь гижа.
Кольӧй ассьыныд документъястӧ.
Вӧр участокса начальник Борисенко, бур сьӧлӧма морт, пуксис пызан сайӧ да гижис дженьыдик записка, кӧні зэв дружескӧя, меліа корис Иван Васильевич Дударӧс да сылысь нывсӧ Алёна Ивановнаӧс лэдзлыны овны ас орданыс мыйкӧ дыра кежлӧ, тӧлысь — тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ кымын, Николай Григорьевич Ступакӧс, сылы зэв колана шоперӧс.
«Велӧдысь» колис машинасӧ вӧр участок контора дворӧ, босьтіс ичӧтик чемодансӧ, инженер Борисенко ордысь записка да мӧдӧдчис Дударь ордӧ.
Сійӧ вӧлі спокойнӧй да эз чайт, мый мунӧ аслас гибельлы воча.
Дударлӧн керкаыс сулаліс кӧрт туй дорын, заповеднӧй вӧрын, неыджыд эрдтор вылын.
Двор пельӧсын, дзик кӧрт туй дорын, вӧлі потшӧма неыджыд метеостанция — Алёналысь, Иван Васильевич нывлысь да старшина Смолярчук гӧтырлысь — овмӧссӧ.
Алёна, кодлӧн киас вӧлі блокнот да карандаш, ветлӧдліс прибор дорысь прибор дорӧ, гижаліс термометрлысь, гидрографлысь, барографлысь показаниеяс.
Вӧр пӧвстсянь кыліс гажаа шутьлялӧм да сьӧкыд сапӧга кок шы.
«Андрей!» — нимкодь лои Алёналы.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис потшӧс дорӧ, кутчысис майӧгӧ, кутіс нюмъявны, виччысис верӧсыслысь петкӧдчӧмсӧ.
Пуяс сайысь петіс эз паськыд пельпомъяса лабутнӧй Смолярчук, а кузь тушаа да кузь сьыліа, коричневӧй ной пинжака морт.
Сылӧн киас вӧлі неыджыд чемодан.
Алёна ышловзис, дугдіс нюмъявны, вешйис потшӧс дорысь да бӧр босьтчис аслас уджӧ.
Коричневӧй пинжака морт сувтіс метеостанция ӧграда дорӧ, пуктіс чемодансӧ муӧ.
— Видза оланныд! — шуис сійӧ да пӧрччис важмӧм, вушйӧм кепкасӧ, шыльӧдыштіс кипыдӧснас кудриа кодь сьӧдоват юрсисӧ.
Алёна здук кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ прибор весьтысь, скупа вочавидзис чолӧмалӧм вылӧ.
Тӧдтӧм морт эз мун.
Сійӧ чӧла видзӧдіс ныв вылӧ да нюмъяліс сылы сідз, быттьӧ зэв важысянь да вывті бура тӧдіс сійӧс.
Таысь Алёна чуймис да шӧйӧвошис.
— Висьталӧй, бур нылӧй, кутшӧм лоӧ поводдяыс аски? — водзӧ нюмъялігтыр юаліс тӧдтӧм морт.
Кӧть и Алёна шӧйӧвошліс, но вочавидзис смела да шмонитӧмӧн:
— Гым.
Чард.
Зэр.
— Люблю грозу в начале мая, — декламируйтіс тӧдтӧм морт. — Разрешитӧй пырны, Алёна Ивановна? — вочакыв виччысьтӧг сійӧ босьтіс чемодансӧ, йӧткыштіс калиткасӧ да пырис дворӧ. — Энӧ дивуйтчӧй, том кӧзяйка, мый ме тіянӧс тӧда, а ті менӧ — онӧ.
Меным тіян йылысь висьталіс миян начальник, инженер Борисенко.
Сійӧ ыстіс тіянлы письмӧ.
Со!
Алёна перйис конвертысь записка, лыддис сійӧс.
— Но, Алёна Ивановна, кутшӧм лоӧ тіян приговорныд?
Алёна кайис кильчӧ вылӧ, паськыда восьтіс ӧдзӧссӧ:
— Пырӧй да чувствуйтӧй асьнытӧ кыдзи гортын.
Ступак пырис ыджыд горничаӧ, кодӧс югдӧдӧма майся шондіӧн.
Бӧрйӧм сперекаысь — гӧраын быдмысь ньыв пуысь вӧчӧм стеныс вӧлі югъялӧ ма кодь виж рӧмӧн.
Йирксӧ да джоджсӧ вӧчӧма кык сыв кызта нэмӧвӧйся пожӧм плакаясысь.
Некыті абу краситӧма, а ставыс гӧгӧр дзирдалӧ, ставыс сӧстӧм да шлифуйтӧма, быдлаысь кылӧ сӧстӧм, чӧскыд дук, кӧть керкаыс, навернӧ, сулалӧ во ветымын кымын.
Буракӧ, йӧзыс тані асывсяньыс да рытӧдзыс мыськалӧны, зыралӧны да ниртӧны пусӧ.
Ступак пӧрччис ассьыс коричневӧй пинжаксӧ, ӧшӧдіс сійӧс пельӧсӧ, пу тув йылӧ.
— Кытчӧ ме веськалі?! — чуймӧмпырысь гӧгӧр видзӧдліс сійӧ. — Да тайӧ жӧ мазі поз, а абу морт оланін!
Вот тайӧ да!
Лӧсьыд!
Алёналы сьӧлӧм вылас воис, мый гӧсьт казяліс да колана ногӧн донъяліс батьыслысь, пу кузя мастерлысь, уджсӧ, и кӧзяйкалысь уджсӧ, сылысь кужысь кияссӧ, кодъяс оз жалитны майтӧг, кунва да кад.
— Миян ставӧн тадзи олӧны Верховинаын, — шуис сійӧ.
— Оз ставыс, Алёна Ивановна.
Ме воюйтлі Отечественнӧй война кадӧ Верховинаын, аддзылі хижинаяс да хатаяс, кӧні пачьясыс трубатӧмӧсь.
Кор кӧзяйка да гӧсьт мирнӧя сёрнитісны, друг кыліс трембиталӧн воинственнӧй шы.
Сійӧ кыліс кытысянь кӧ вылісянь, йирк пыр.
И юргис сійӧ сэтшӧм не ас кадӧ да сэтшӧм скӧрысь, мый весиг пыр быдтор кежлӧ дась Дубашевич повзис да эз куж тайӧс колана ногӧн дзебны.
Алёна тэрыба шуис сылы:
— Тайӧ бать.
Энӧ тӧждысьӧй, ёрт...
— Ступак, Николай Григорьевич...
Мый тайӧ татшӧмыс? — йиркӧ видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
— Бать видлалӧ выль трембита.
Трембита — тайӧ пастухъяслӧн кузь труба.
— А!.. Сійӧ мый — трембитаяс вӧчалӧ?
— Да.
Сійӧс Верховинаын быд пастух тӧдӧ! — гордӧя шуис Алёна. — Сійӧ ассьыс став трембитаяссӧ вӧчалӧ сӧмын громовицаысь.
— Громовицаысь?
А сійӧ кутшӧм дивӧ?
— Пу, кытчӧ кучкӧма чардби.
— Интереснӧ...
Кыдзи нӧ тіян батьыд вермӧ и трембитаяс вӧчавны и кӧрт туй вылын служитны?
— Сійӧ миян быдтор вылӧ мастер.
Вӧралысь.
Лэбачьясӧс кыйысь.
Чери кыйысь.
Пу кузя резчик.
Следопыт.
— Молодеч! — Дубашевич нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ. — Алёна Ивановна, ватор юыштны тіян сюрас?
— Пырысь-пыр вая.
Алёна котӧрӧн петіс горничаысь.
Дубашевич колльӧдіс сійӧс синъяснас.
«Мича!»
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
Татысянь бура тыдаліс буретш сійӧ объектыс, код вӧсна Дубашевич писькӧдчис Закарпатьеӧ.
Гӧра подулын тыдаліс тшынассьӧм гранитӧн отделайтӧм туннель.
Путевӧй обходчик керкаын ӧшинь стеклӧяс кутісны дрӧжжитыштны.
Тіралыштісны Дубашевич кок улын пожӧм плакаяс.
Туннельлӧн пемыд розьыс лои еджыд, кутіс тшынасьны.
Парсӧ пуркйигтыр му улысь чепӧсйис паровоз да радпырысь, быттьӧ ловъя, кузя тутӧстіс.
Дубашевич перйис металлическӧй портсигар, кытчӧ вӧлі искуснӧя монтируйтӧма микроплёнкаӧн заряжайтчан фотоаппарат.
Сійӧ фотографируйтіс туннельысь петысь поездсӧ да ӧзтіс чигарка.
Тормознӧй колодкаяс улысь бикиньяс резігтыр тӧварнӧй поезд грымӧдіс-муніс керка дорті.
Пырис Алёна, киас кутіс пу кӧш, кӧні тырыс вӧлі йи кодь кӧдзыд ва.
Ступак юис, аттьӧаліс да довкнитіс юрнас ӧшиньлань, ылысмысь поездлань:
— Заграницаӧ муніс, миян другъяс ордӧ.
Лунын и войын мунӧны миян дорті, велалім нин.
— Весьшӧрӧ.
Татшӧм великӧй делӧ дінӧ грек велавны.
Лоис сійӧ, мый йылысь мечтайтлісны миян великӧй велӧдысьяс! — Гӧсьт тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧр: — Кытчӧ ті менӧ меститанныд, Алёна Ивановна?
— Энлы. — Алёна мыччысис ӧшиньӧд, чатӧртіс юрсӧ да горӧдіс: — Тато!
Воча кыліс трембитаӧн дженьыдика тутӧстӧм: висьтав пӧ, мый колӧ.
— Локтӧй татчӧ, тато, ӧдйӧджык!
Мӧдӧд судтаӧ, мансардаӧ, нуӧдысь пос вылын кылісны сьӧкыд, ньӧжмыд кок шыяс.
Горничаӧ пырис Иван Васильевич Дударь.
Сійӧ вӧлі железнодорожниклӧн важиник формаа, но брезент партука, код зептысь тыдалісны дюжинаджын кымын вӧсньыдик фигурнӧй ӧжынъяс, стамеска, циркуль да складнӧй метр.
Мастерлӧн веськыд пель саяс чурвидзис пӧшти чаль кызта грифеля плотничнӧй карандаш.
Вомас вӧлі сотчӧм доръяса каллян.
Дударь чӧла видзӧдіс бокӧвӧй морт вылӧ.
Сэсся юасян синъясӧн тэрмасьтӧг видзӧдліс нылыс вылӧ.
— Тайӧ Николай Григорьевич Ступак.
Шопер.
Миянын кутас овны.
Инженер Борисенко ыстӧма.
Инженер Борисенкоӧс казьтыштӧм бӧрын Дударлӧн стрӧг синъясыс мӧдісны видзӧдны меліджыка, но сійӧ эз тэрмась лоны гостеприимнӧй кӧзяинӧн.
Пӧрччис партуксӧ, ӧшӧдіс сійӧс тувйӧ, пыркнитіс порог дорӧ стружки кольчаяс.
Дубашевич тэрыба, гусьӧник, видзӧдліс том кӧзяйка вылӧ: спасит пӧ менӧ, тэ вылӧ став лачаыс.
— Тато, тайӧ мортсӧ инженер Борисенко ыстӧма, — мӧдысь шуис Алёна. — Шопер, Николай Григорьевич Ступак.
— А!.. Чолӧм! — Старик мыччис Ступаклы чорзьӧм кисӧ. — Чолӧм, Николай Григорьевич, — выльысь шуис Дударь небыдджыка. — Ов, инженер Борисенко кӧ ыстіс.
Сэтшӧм мортлы, кутшӧм сійӧ, нинӧмысь абу ӧтказ.
Кысянь воинныд, Николай Григорьевич?
— Львовсянь.
— Мый нӧ, сэні и рӧдитчылінныд?
— Эг, ылынджык.
Асыввыв Украинаын.
Киевса Днепрысь ва сёйысь.
Степняк.
— Кажитчӧ тэныд миян горнӧй крайным али оз кажитчы?
— Зэв ёна кажитчӧ.
Видзӧда и ог вермы пӧттӧдз видзӧдны некыдз.
Ыджыд миян канмуным, а сэтшӧм крайыс, кыдзи Карпатсай, миян дзик ӧти.
— Тэ мый, первойысь миян муын?
— Вӧвлі и водзті.
Война дырйи. — Дубашевич пуктыліс кисӧ морӧс веськыдладорас, кӧні дзирдаліс Гӧрд Кодзула орден. — Колӧ шуны, тайӧ кодзувнас тані и наградитісны менӧ.
Гӧраясын сьӧкыд бойясысь.
Дубашевич, коді ачыс эз и думыштлы, вӧрзьӧдіс Иван Васильевичлысь медся вежасӧ — Сӧветскӧй Армияӧс радейтӧмсӧ да аттьӧалӧмсӧ.
Иван Васильевич видзӧдліс фронтовик морӧсӧ, сылӧн Кодзув вылӧ, и дум вылас сылы уси важся олӧмыс: кыдзи оліс вир кисьтана хортистскӧй режим дырйи, кыдзи нэм чӧжыс издевайтчисны сы вылын, украинеч вылын, йӧз муысь воӧм поработительяс да кыдзи ӧтчыд, 1944 вося арся зэра рытӧ, воис пом тайӧ нартитӧмыслы — сӧветскӧй войска пырисны Закарпатьелӧн многострадальнӧй му вылӧ.
— Кӧні тэ воюйтлін, Николай Григорьевич?
— Тані.
Верховинаын.
— Сідзкӧ, гашкӧ, тэ и миянӧс Алёнакӧд мездін?
— Зэв вермас лоны! — радпырысь шыасис Дубашевич.
— Вит вой да лун ми дзебсясим вӧрын.
Вит лун да вой ми Алёнакӧд виччысим тіянӧс.
— Дырджык ті виччысинныд миянӧс, Иван Васильевич! — нюмъёвтіс гӧсьт. — Сюрс во ті олінныд Украинаысь торйӧн. — Дубашевич грубӧякодь кутыштіс кӧзяинӧс. — Нэм кежлӧ ӧні ӧтлаасим.
— Ен мед сетас, ен мед сетас...
— Ен вылад, папаша, надейтчы, но и ачыд эн узь.
— Тайӧ вернӧ жӧ, пиук.
Но, мунам, петкӧдла тэнсьыд оланінтӧ.
Кайисны выліӧ, неыджыд жырйӧ.
И тані вӧлі шыльыда стружитӧм, гогналӧм, мыськалӧм стенъяс да джодж, гӧгӧр ставыс дзирдаліс.
Ӧшиняс вӧлі вышивайтӧм еджыд занавес.
Джоджын — ас кыӧм джодждӧраяс.
Вольпасьсӧ вевттьӧма кыз виж дӧраӧн.
Пельӧсын — фаянсӧвӧй таз да фаянсӧвӧй кувшин.
Пу тув йылын — лым кодь еджыд кичышкӧд, кытчӧ вышивайтӧма петукъясӧс.
— Вот, — шуис кӧзяин, — ов да выв, Николай Григорьевич.
— Старайтча тыртны да вевтыртны тіянлысь бур сиӧмнытӧ. — Дубашевич нарошнӧ петкӧдлан радлунӧн видзӧдліс гӧгӧр. — Сідзкӧ, выль оланінӧн тіянӧс, Ступак ёрт!
Эз омӧль вӧв эськӧ тайӧ случай кузяыс юыштны. — Сійӧ перйис чемодансьыс вина бутылка, пелька кучкис пыдӧсас, чеччыштӧдіс пробкасӧ, тэрыба кисьталіс винасӧ зептын новлӧдлан ичӧтик стӧканъясӧ. — Особӧй горькӧй.
Ветымын кӧкъямыс градус.
Тіян дзоньвидзалун вӧсна, Иван Васильевич!
Босьтӧй ӧдйӧджык ассьыныд порциятӧ.
Кӧзяин пыркнитіс юрнас:
— Ог, Микола, тадзи миян оз вӧчлыны.
Тані абу юанін, а Иван Дударлӧн керка.
Вот воас Алёналӧн верӧсыс служба вылысь, пуксям ставӧн пызан сайӧ да и юам тайӧ зеллясӧ, коді окотитас.
Идрав ассьыд особӧй горькӧйтӧ.
— Позьӧ и сідз.
Дерт, прамӧйджыка юны лӧсьыдджык.
Дубашевич дзебис бутылкасӧ чемоданӧ да перйис сэтысь мича вевта, векньыдик картоннӧй кӧрӧбка.
Путевӧй обходчиклӧн сьӧдасьӧм каллян вылӧ видзӧдігтыр сійӧ шуис:
— Иван Васильевич, кад тіянлы вежны ассьыныд курительнӧй агрегаттӧ. — Сійӧ мыччис кӧзяинлы кӧрӧбкасӧ. — Аслым ньӧблі, но тіянлы тайӧ люлькаыс лӧсяланаджык.
Куритӧй мыйта гажныд.
Дударь восьтіс коробкалысь мича вевтсӧ да аддзис зэв лӧсьыд каллян, кодӧс вӧлі гартыштӧма целлофанӧн да пуктӧма уна рӧма вата вылӧ.
— Вот тайӧ козин!
Аттьӧ.
Мича люлька.
— Вӧчӧма особӧй заказ серти.
Высшӧй сорт.
— Аттьӧ!
Аттьӧ! — Дударь кутіс нимкодясьны калляннас.
— Куритчы, батько, а ме пальӧдчышта.
Дубашевич пӧрччысис коскӧдзыс, кисьтіс тазйӧ ва да заводитіс мыссьыны.
— Но, пальӧдчы, — шуис кӧзяин, — а ме муна.
Ло здоров.
— Став бурсӧ тіянлы, Иван Васильевич.
Каллянӧн нимкодясигтыр Дударь петіс.
Сійӧ лэччис улӧ, горничаӧ, медым ошйысьны Алёналы козинӧн, и сэки аддзис патерантлысь коричневӧй пинжаксӧ, коді ӧшаліс пельӧсын тув йылын.
«Колӧ катӧдны выліӧ», — мӧвпыштіс Иван Васильевич.
Ной пинжаксӧ тув йылысь босьтігӧн Дударь веськӧдіс вниманиесӧ кизьяс вылас.
Вӧчис тайӧс эз нарошнӧ, а механическӧя, но, кизьяссӧ аддзӧм бӧрын, эз нин вермы вештыны на вылысь синъяссӧ.
Кӧкъямыснан кизьыс вӧліны стӧч сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧс сійӧ аддзис некымын лун сайын граница дорысь неылысь — пластмассӧвӧйӧсь, табак рӧмаӧсь.
Став кизьясыс, кымын колӧ лоны пинжакас, вӧліны местаасӧсь, ставсӧ вурӧма виж сунисӧн.
Ставсӧ, ӧтиысь кындзи.
Тайӧ кизьсӧ, коймӧдсӧ, вурӧма тэрмасьӧмӧн, кужтӧг, мужичӧй киӧн, сьӧд сунисӧн.
Дударь перйис аслас форменнӧй тужурка зептысь табак рӧма пластмассӧвӧй кизь.
Да, сійӧ вӧлі стӧч сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и найӧ, кодъясӧс вурӧма патерант пинжакӧ.
Кизь местаас весиг кольӧма фабричнӧй виж сунисыс, стӧч сэтшӧм, кутшӧмӧн вурӧма мукӧд сизим кизьсӧ.
Дударь аддзис сійӧс кӧрт туй дорысь матысь, вӧрсьыс.
Буретш сійӧ вӧрсьыс, кӧні Иван Васильевич вӧлі быттьӧ гортас.
Сійӧ стӧча тӧдіс, кутшӧм пуын чегӧма ув, кутшӧм пуысь кульыштӧма кырсьсӧ, кыдзи вольсассьӧмаӧсь нитш да коръяс, талялӧма-ӧ найӧс зверь али кыйсьысь.
Вӧрсьыс став трӧпаяссӧ сійӧ тӧдіс, кыдзи аслас кипыдӧсысь визьяссӧ.
Выль чегӧм ув, истӧг тув, сигарета пом либӧ бумагатор кӧ лоӧ трӧпа вылын — ставсӧ аддзас Иван Васильевич да оз успокоитчы сэтчӧдз, кытчӧдз оз тӧдмав, коді муніс сы владениеясті да мыйла.
Эз весьшӧрӧ шулыны Дударӧс нештатнӧй пограничникӧн.
Вӧрӧ, аслас керкасянь неылӧ, граница нарушитысьяслӧн туй вылӧ, сійӧ лӧсьӧдаліс разнӧйсикас прӧстӧй ловушкаяс.
Граница дорысь ылыстчӧм бӧрын нарушитель мунӧ видзчысьтӧгджык погранзонаын дорысь, оз нин виччысь некутшӧм пограничнӧй сюрприз.
Дударь бура тӧдіс лазутчикъяслысь тайӧ сямсӧ.
Сійӧ сэтшӧм бура пукталіс ассьыс ловушкаяссӧ, мый нарушитель некыдзи эз вермы кытшовтны найӧс.
Найӧ вӧліны зэв прӧстӧйӧсь, но век жӧ действеннӧйӧсь.
Вӧлі случай, кор бывалӧй лазутчик, коді вуджис граница, пемыд войӧ конъясис вӧсни сутугаӧ, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма ӧти пусянь мӧд пуӧдз, овраг вомӧн.
Сутуга помас вӧлі кӧрталӧма кӧлӧкӧльчик, прӧстӧй кӧлӧкӧльчик, кутшӧмӧс Закарпатьеын ӧшӧдӧны мӧслы сьыліас.
Кӧлӧкӧльчикыс вӧлі Дударь вольпась юр улын да сигналитіс сылы войшӧрын сы йылысь, мый вӧрӧ воис бокӧвӧй морт.
Куимсё вой тайӧ сигнальнӧй сутугаыс чӧв оліс, а куимсё ӧтиӧд вояс шыасис.
Мӧдысь гуӧ, кодӧс кодйис Дударь важнӧй трӧпа вылӧ да вевттис лысъясӧн да нитшкӧн, уси преступник, коді кӧсйис пышйыны заграницаӧ.
Иван Васильевич Дударлысь керкасӧ пограничникъяс шулісны асланыс мӧд заставаӧн, а асьсӧ Дударӧс — мӧд границаса главнӧй часӧвӧйӧн.
Гӧгӧрвоана, мый следопыт, пограничник Дударь, эз вермы не аддзыны кизь, кодӧс воштӧма кодкӧ вӧрӧ, эз вермы не тӧждысьны, кытысь сійӧ татчӧ лоис.
Горничаӧ пырис Алёна.
Иван Васильевич павкнитіс пельпом вылас патерантлысь пинжаксӧ:
— Катӧд сылы пинжаксӧ, а ме... ветла Андрей дінӧ.
— Мый лоис, тато?
— Бӧрынджык тӧдмалан.
Видзӧд сюся!.. — шӧпнитіс сійӧ да петіс.
Часджын мысти сійӧ вӧлі застава ворота дорын, часӧвӧйлы тшӧктіс корны старшина Смолярчукӧс, висьталіс сылы аслас гӧсьт йылысь да кизь йылысь.
Смолярчук пыр жӧ нуӧдіс лесникӧс капитан Шапошников дінӧ.
Тадзи вӧлі медводдзаысь торкӧма «Бизонлысь» мудера вӧчӧм плансӧ.
Зубавин да Шатров ӧтсӧгласӧн решитісны не арестуйтны граница нарушитысьӧс, коді дзебсясис шопер Ступак ним улын.
Тайӧс вевъяласны на вӧчны.
Колӧ вӧлі тӧдмавны, кодкӧд сійӧ йитчӧма да коді сійӧ сэтшӧмыс: «Гӧраясын тулыс» операцияын рядӧвӧй исполнитель али сылӧн атаман, резидент.
Мӧд лунас шопер Ступак садьмис водз.
Мыссис, пасьтасис да, вомгорулас сьылігтыр да сэк жӧ кывзысиг, оз-ӧ кыв кытысянькӧ Алёналӧн гӧлӧсыс, тэрмасьтӧг лэччис улӧ, петіс шондіа кильчӧ вылӧ.
Двор пасьтала куйліс вуджӧр.
Турун вылын дзирдаліс лысва.
Быдласянь кыліс лэбачьяслӧн помасьлытӧм сьылӧм.
— Лӧсьыд! — кияссӧ шевкнитӧмӧн гораа шуис Ступак, надейтчис, мый сійӧс кылас Алёна.
Алёна некӧн эз тыдав.
Ступак сулалыштіс ещӧ недыр, сэсся лэччис кильчӧ вылысь да петіс дворысь.
Пӧвъясысь вӧчӧм лэбулысь, дзик кӧрт туй полотно дорысь, сійӧ аддзис путевӧй обходчикӧс
Дударь лӧсьӧдіс кӧлесаяс вылӧ ручнӧй дрезина.
Стальнӧй рычаг отсӧгӧн сійӧ сувтӧдіс дрезинасӧ рельсъяс вылӧ, пуктіс площадка вылас инструмент да мӧдӧдчис туннельлань.
Сійӧ сэтшӧма ноксис аслас делӧӧн, мый эз казяв патерантыслысь матыстчӧмсӧ.
— Бур асыв, Иван Васильевич!
Путевӧй обходчик лэптіс юрсӧ, сувтӧдіс дрезинасӧ.
Ступак дінӧ лёк лӧглун тыртіс Дударлысь сьӧлӧмсӧ, но сійӧ эз тӧдчы ни сылӧн видзӧдласын, ни чужӧм вылас, ни гӧлӧсас.
Зэв бур вӧралысь да следопыт, сійӧ тӧдіс, мый опаснӧй зверь дінӧ колӧ матыстчыны ньӧжйӧ, немвиччысьтӧг, пелька уськӧдчыны сы вылӧ.
— Бур асыв, Николай Григорьевич! — меліа чолӧмаліс сійӧ. — Тэ кытчӧ?
Графскӧй замокӧ?
Удж вылӧ?
— Тӧдінныд!
Ступак пуксис дрезина площадка вылӧ, йӧткыштчис кокнас.
Дрезина кокниа гӧгыльтчис горув, туннельлань.
Стариклӧн вомас вӧлі шомӧдз сотчӧм, сьӧд каллян.
— Иван Васильевич, мый нӧ ті ассьыныд важ люлькатӧ нёняланныд?
А кӧні менам козинӧй?
— Сундукӧ пукті.
— Мыйла?
— Грек шыбитны татшӧм люлькасӧ.
Тайӧ менам зэв важся, буретш сійӧ лунсяыс, кор чужис Алёна.
Извинит, вокӧ.
Тайӧ люльканас, коді менам нывкӧд тшӧтшъя, ме и мӧдаръюгыдӧ муна.
— Гӧгӧрвоана.
Извиняйта сьӧлӧмсянь.
Дрезина матыстчис пемыд туннельӧ пыранінӧ...
Ступак перйис портсигарсӧ, трачнитіс да, чигарка ӧзтігмоз, чеччыштіс муӧ, кежис веськыдвылӧ, векни трӧпа вылӧ, коді нуӧдіс вӧвлӧм графскӧй замокӧ, кӧні вӧлі вӧр участоклӧн контора.
— Рытӧдзыс, Иван Васильевич! — сійӧ ӧвтыштіс кинас путевӧй обходчиклы.
— Кытчӧ нӧ тэ, Николай Григорьевич?
Мунам водзӧ, туннель пырыс веськыда.
Шопер Ступак эз вевъяв вочавидзны.
Неылын, Дударь керкаын, юрӧбтіс трембита.
Дубашевич тӧдіс нин тайӧ шыыслысь тайнасӧ, но век жӧ повзис.
— Громовица, — шуис сійӧ. — Коді нӧ тайӧ ворсӧ?
Алёна?
— Сійӧ.
Быд асыв аслас тыяслысь вынсӧ видлалӧ.
Пуксьы, Николай Григорьевич, мунам туннель пыр, — бара шуис Дударь.
— Туннель пыр?
А ёна-ӧ матынджык туннель пырыс?
— Прамӧякодь.
— Ладнӧ, мунам. — Ступак шыбитіс помӧдз куриттӧм папироссӧ да чеччыштіс дрезина площадка вылӧ.
Дрезина пырис ыркыд туннельӧ.
Лунъюгыд бӧрын тані вӧлі сап пемыд.
И кор синъяс неуна велалыштісны муувса пемыдӧ, ылын водзын, мӧдар помас, кутіс тӧдчыны туннельӧ пыранінлӧн кельыдлӧз аркаыс.
— Да, пемыд тані, гуын кодь, — шуис Ступак. — Кымын метр муыс миян юр весьтын?
— Абу му, а кыртаяс.
Кыті кыксё сизимдас метр, кыті кыксё, кыті сё кӧкъямысдас.
— О-о!
Мыйла нӧ татшӧм туннельсӧ оз видзны?
Тайӧ юалӧмсӧ и виччысис Дударь.
— Кыдзи оз видзны? — шпыньмуніс Иван Васильевич. — А ме?
— Омӧля.
— Ёнджыкасӧ оз и ков.
Миян тані ставыс гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Путевӧй обходчиклӧн пӧнарыс югдӧдіс туннельлысь сьӧдӧдз тшынасьӧм, железобетоннӧй сводъяс да из стенъяс...
Ступак гусьӧник видзӧдаліс гӧгӧр, зілис нинӧм не вунӧдны да вывті ӧдйӧ арталіс, уна-ӧ ковмас взрывчатка, медым взорвитны туннельсӧ да буретш сійӧн петкӧдны стройысь магистраль, коді йитӧ Сӧвет Союзӧс Чехословакиякӧд да Мадьяр мукӧд.
Татшӧм сяма диверсиясӧ, кутшӧмӧс лӧсьӧдчис вӧчны Дубашевич, суйӧрсайса разведка индыліс вӧчны война объявиттӧдз некымын лун водзджык да торъя важнӧй направлениеясын.
Сылы, мый «Бизон» решитіс применитны тайӧ медбӧръя средствосӧ ӧні, мирнӧй кадӧ, вӧлі аслас ыджыд помка.
«Бизон» тӧдмаліс, мый регыд мысти Сӧвет Союзысь кутасны нуны нянь Чехословакияӧ, кӧні воддза воясас вӧліны засухаяс, и урожайяс лоины омӧльӧсь.
Уна сюрс тонна он ну ӧти поездӧн.
Найӧ ковмасны зэв уна.
И вот туннельсӧ кӧ лоӧ взорвитӧма буретш нянь нуалігӧн либӧ нуавны заводитігӧн, то Закарпатьеын взрыв йылысь лоӧ тӧдса и Прагаын, и Мӧскуаын, и Нью-Йоркын, и Парижын.
Да, талы «Бизон» тырвыйӧ эскис.
Удайтчис мед сӧмын взрывыс, а мирӧвӧй общественнӧй мнениеӧс мобилизуйтӧм — сы бӧрвывса делӧ нин.
«Свободнӧй мирлӧн» став пельӧсъясын уна сюрс газетъяс ӧти сигнал серти юрӧбтасны сы йылысь, мый Карпатсай сувтіс Сӧветъяс режимлы паныд, сы йылысь, мый Чехословакияса крестьяна оз кӧдзны ассьыныс муяссӧ роч кӧйдысӧн, сы йылысь, мый Прагасянь Братиславаӧдз, Ян Гуслӧн древньӧй му вылын, быдлаын тшыгъялӧны.
Туннель взорвитны должен вӧлі ӧтнасӧн Дубашевич.
Именнӧ — ӧтнасӧн!
Операцияыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Ӧтчыд войнас специальнӧй самолёт, коді воас Лунвыв Германиясянь, шыбитас индӧм местаӧ, «17-23» квадратӧ, взрывчатка тыра ящикъяс.
Парашюта груз лэччас сьӧд вӧр шӧрӧ да кутас куйлыны сэні, кытчӧдз оз ковмы.
Шопер Ступак, кодлы «Крест» висьталас разведцентрсянь телеграмма йылысь, пуксяс аслас машинаӧ да мунас «17-23» квадратӧ.
Ступак кыскалас кузовӧ цемент тыра бумажнӧй мешӧкъяс кодь пакетъясӧ упакуйтӧм взрывчатка, мунас гортас да, сёр кад вылӧ ыстысьӧмӧн, коляс машинасӧ путевӧй обходчик дворӧ, а ачыс пырас узьны.
Войнас сійӧ ньӧжйӧник петас ывлаӧ, сувтӧдас рельсъяс вылӧ дрезина, пуктас площадка вылас взрывчатка, кодлӧн страшнӧй разрушительнӧй  вын, лӧсьӧдас сэтчӧ специальнӧй приспособление, кыдз быттьӧ антенна, да йӧткыштас туннельлань, а ачыс вешъяс бокӧ, кутас видзӧдны.
Мыйӧн сӧмын дрезина пырас туннельӧ, антенна, коді джуджыдджык туннель габаритысь, инмас гранитнӧй облицовкаӧ да буретш сійӧн вайӧдас действиеӧ ударнӧй механизм, код бӧрын и лоӧ взрывыс.
Жугӧдӧм туннель фотографируйтӧм бӧрын, мый вылӧ ковмас сӧмын некымын секунда, Дубашевич пырас вӧрӧ.
Тайӧ жӧ войнас сійӧ вуджас границасӧ водзвыв бӧрйӧм местаті, коді Верховинаын, Пьетрос гӧралы паныд, писькӧдчас «Дозмӧр» нима кыйсьысь дінӧ да сэтысянь юӧртас разведцентрӧ, мый задание пӧртіс олӧмӧ.
Явор дорса туннель взорвитӧм вӧлі «Бизон» планлӧн сӧмын джынйыс.
«Гӧраясын тулыс» операциялысь мӧд джынсӧ должен вӧлі пӧртны олӧмӧ Хорунжий, Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь, кодлӧн нимыс «Ковчег».
Сылы колӧ вӧлі взорвитны плотинасӧ водохранилищелысь, коді сетӧ выль гидроэлектростанциялы ва.
И тайӧ взрывыслӧн сідзжӧ вӧлі политическӧй цель: Закарпатьеса войтыр пӧ чорыда водзсасьӧ Сӧветъяслы паныд.
Тайӧ операцияас Джон Файнлӧн рольыс вӧлі сыын, мый сійӧ координируйтіс да колананогӧн веськӧдліс действиеяссӧ аслас отсасьысьяслысь: «Велӧдысьлысь», «Ковчеглысь» да резидент Крыжлысь.
Прицепа ыджыд лесовознӧй  машина муніс вӧвлӧм графскӧй туй кузя, львовскӧй железнодорожникъяслӧн вӧр участок керка дорсянь лэччис Тиссалань.
Веськӧдліс лесовозӧн Ступак.
Шуйга гырддзасӧ чургӧдӧма кабина ӧшиньӧдыс.
Кепкасӧ вештӧма балябӧжланьыс.
Вом пельӧсас ляскысьӧма кусӧм сигарета.
Туй крестасянінӧдз воӧм бӧрын грузӧвик кежис шуйгавылӧ, кыдзи вӧчлісны став лесовознӧй  машинаясыс, но эз шоссе вылӧ, а веськыда, Тиссалань.
Тайӧс пыр жӧ казяліс часӧвӧй, коді сулаліс наблюдательнӧй вышка вылын.
Сійӧ босьтіс трубка да доложитіс заставаса дежурнӧйлы, мый границалань локтӧ машина.
Заставаса дежурнӧйӧн вӧлі старшина Смолярчук.
Сійӧ зэлӧдіс тасмасӧ, лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ да котӧрӧн петіс ворота сайӧ.
Сійӧс нимкодьпырысь встретитісны ёртъясыс:
— А, со и старшина!
Муртса казьтылім.
Веж луг вылӧ чукӧртчӧмаӧсь прӧст пограничникъяс.
Найӧ вӧліны морт кӧкъямыс.
И ставныс найӧ сулалісны мотоцикл гӧгӧр, кӧні кӧлдуйтіс сьӧдасьӧм киа, пуджӧм сосъяса Тарас Волошенко.
Пӧвар матыстліс маслӧӧсь кисӧ фуражка бердас, нюмъёвтіс:
— Вӧвлӧм тракторист ёрт, мездӧй!
Дзикӧдз мучитіс тайӧ кывзысьтӧм клячаыс.
— Служба дырйи, Тарас, некор.
Лесовоз матыстчис застава дорӧ.
Смолярчук петіс туй шӧрӧ, лэптіс кисӧ.
Лесовоз сувтіс.
— Кытчӧ мунанныд, водитель ёрт?
Кабинаысь мыччысис шопер.
Сійӧ, кыдзи важся бур тӧдсалы, нюммуніс старшиналы:
— Эн тӧд, турунвиж гвардия?
Ме тіян патерант.
Тӧрыт миянӧс Алёна Ивановна тӧдмӧдіс.
Правда, ывлаыс вӧлі пемыд, верминныд и не запомнитны менсьым чужӧмӧс.
Но вот, энӧ вунӧдӧй, старшина! — Ступак пӧрччис кепкасӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ. — Кора, кыдз шуласны, любитны да радейтны.
— Кывза, лоӧ вӧчӧма. — Смолярчук вӧлі стрӧг. — А ӧні висьталӧй, патерант ёрт: кытчӧ мунанныд?
— Локта татчӧ, заставаӧ, ӧти могӧн: пӧлучитны погранзонаӧ пропуск.
— Документъястӧ сдайтінныд?
— Тӧрыт нин сдайтлі.
Вӧр участокса начальник Борисенко пыр.
— Нӧрӧвитлӧй, тӧдмала.
Смолярчук пырис застава ворота сайӧ.
Ступак петіс кабинаысь да прӧстӧя нюмъялігтыр матыстчис пограничникъяс дінӧ, точкӧбтіс портсигарнас, гӧститӧдіс сигаретаӧн ставнысӧ.
— Мый, вокӧ, оз уджав тэнад драндулетыд? — серамсорӧн юаліс сійӧ.
Волошенко эновтіс ноксьыны мотоциклӧн, гажтӧма шеныштіс кинас:
— Кык час чӧж нин ӧкаяннӧйкӧд мучитча.
— Мыйла?
Искраыс муӧ лэччис?
— Ылӧдзджык!
Навернӧ, дзик ад гуранӧдзыс! — Волошенко чужйис мотоциклас. — Ок, и дӧзмӧдін тэ, донаӧй!
Кыв йылӧ мыль чеччыштас тэ понда.
Сьӧлӧмӧй да нервъясӧй ракӧн висьмасны.
Срокысь водз пӧрысьман.
Огӧ лӧсялӧй ми тэкӧд характеръяснаным.
Виръясным оз лӧсявны. — Сійӧ кутіс Ступакӧс киӧдыс: — Кывзы, друг, верма тэ сайӧ коравны Харлей Давидсон нима породистӧй клячасӧ.
— Ноко, вайлы меным тайӧ клячасӧ.
Ступак тэрыба перйис мотоцикл кыкнан цилиндрсьыс свечаяссӧ, видлаліс найӧс да, друг паськыда шеныштчӧмӧн, шыбитіс найӧс ылӧ кустъяс пӧвстӧ.
Сэсся сідз жӧ тэрыба да чӧла матыстчис аслас лесовоз дорӧ, перйис инструментальнӧй ящик, лукйысьыштіс сэні, аддзис ыджда сертиыс лӧсялана кык выль свеча, винтитіс найӧс мотоцикл цилиндръясӧ.
Чышкыштіс кисӧ пакляӧн, зумыда пуксис важиник, ниртчӧм кучикӧн эжӧм седлӧӧ, личкис стартӧвӧй рукоятка вылӧ, лэдзис газ.
Мотоцикл кутіс пельтӧ чунӧдана таргыны, друг вӧрзис места вывсьыс, ас бӧрас колис руд тшын.
Пограничникъяс видзӧдісны Волошенко вылӧ да сералісны.
Синкым вылас виж фуражкасӧ лэдзӧмӧн сійӧ яндысьӧмпырысь гыжъяліс шырӧм балябӧжсӧ.
Ступак вӧчис неыджыд кытш, бӧр локтіс застава ворота дорӧ, чеччис седлӧысь, сетіс рульсӧ Волошенколы:
— Босьт, вокӧ, вӧвлӧм клячатӧ, катайтчы мыйта колӧ да помнит Николай Григорьевичӧс...
Куритчӧй, ребята!
И сійӧ бара точнитіс портсигарнас, гӧститӧдіс сигаретаӧн ставнысӧ.
Кор салдатъяс куритчисны да кывзісны бывалӧй шоперлысь гажа висьтъяссӧ, заставаса начальник капитан Шапошников да старшина Смолярчук бура видлалісны документъяс, кодъясӧс сетӧма львовскӧй железнодорожникъяслӧн вӧр участокса начальник.
Торъя внимание найӧ веськӧдісны паспорт вылас.
Николай Григорьевич Ступак.
Чужӧма 1923 воын.
Украинец.
Чужлӧма Киев областьын.
Став колана печатьясыс местаасӧсь.
Фотографиясӧ ӧкуратнӧя клеитӧма.
Колана листбок вылын лӧзӧдыштіс трафаретнӧй  квадрат, кытчӧ сьӧд чернилаӧн мичаа да чёткӧя содтӧма кипомысь, мый паспорт владейтысьӧс пропишитӧма Львов карын, милициялӧн 3-ӧд отделениеӧн 1947 вося май 7 лунӧ Костюшко нима уличавывса 17-ӧд керкаӧ, 9-ӧд патераӧ.
И пропискасӧ вӧлі вынсьӧдӧма паспортнӧй столса начальниклӧн кырымпасӧн да гӧгрӧс гербӧвӧй печатьӧн.
Шапошников дасӧдысь листайтіс паспортсӧ, лупа пыр видзӧдіс сэтысь быд гижӧд, но эз казяв некутшӧм подделка.
— Да, сӧстӧм уджыс, — паспортсӧ пызан вылӧ шыбитігмоз шуис сійӧ. — Сетам сылы пропуск.
Старшина, лӧсьӧдӧй содтӧд нарядъяс граница тупкӧм могысь.
Смолярчук чуймӧмӧн видзӧдліс заставаса начальник вылӧ, но кыв ни джын эз шу.
Пропуск вӧлі гижӧма.
Шапошников пуктіс сійӧс паспорт пиӧ да петіс застава ворота сайӧ.
Смолярчук мӧдӧдчис капитан бӧрся.
Веж луг вылын пукалісны пограничникъяс.
На дінын кӧзяин моз пукаліс шопер Ступак.
Сійӧ ворсіс гитараӧн да сьыліс цыганскӧй романс.
Став салдатъясыс, Волошенкоысь кындзи, зэв сюся кывзісны сійӧс.
Пӧвар шпуткис-куритчис да сьӧласис пельпом вомӧныс.
Сылӧн чужӧмыс зэв бура висьталіс: кывлім пӧ татшӧм сьыланкывъястӧ, он вӧрзьӧд менсьым сьӧлӧмӧс.
Заставаса начальникӧс аддзӧм бӧрын пограничникъяс чеччисны.
Ступак дугдіс ворсны да сьывны, звирк чеччыштіс, пелька матыстіс кисӧ кепка кӧзырёк бердас:
— Здравия желаю, капитан ёрт!
— Видза оланныд.
Сідзкӧ, Иван Васильевич ордӧ овмӧдчинныд? — юаліс Шапошников да сетіс шоперлы паспортсӧ да пропуск.
— Так точно, капитан ёрт!
— Бур старикыс.
Везитіс тіянлы — дельнӧй кӧзяин веськаліс.
— И ми абу омӧльджыкӧсь кӧзяинысь! — Ступак сьӧлӧмсяньыс паськыда нюммуніс. — Разрешитӧй лоны свободнӧйӧн?
Шапошников довкнитіс юрнас да саяліс застава ворота сайӧ.
Ступак бергӧдіс машинасӧ да, бус лэптігтыр, мӧдӧдчис туйлань.
Смолярчук да сылӧн ёртъясыс колльӧдісны синъяснаныс ылыстчысь лесовозӧс.
— Збой зонмыс! — завидьпырысь да радлігтыр шуис ӧти салдат.
— Талант! — содтіс мӧд.
— Оз ков чужны мичаӧн, а талантливӧйӧн.
— Свист! — пинь пырыс зывӧка сӧдзӧдіс Тарас Волошенко.
Пӧварлӧн тайӧ кывъясыс вӧліны сэтшӧм виччысьтӧмӧсь, мый став пограничникъясыс бергӧдчисны сылань.
Волошенко, коді сэтшӧма радейтіс шутитны, ӧні вӧлі зэв серьёзнӧй.
— «Дзик ас морт» тіян тайӧ талантыд! — скӧрысь шуис сійӧ. — Некутшӧма яндысьтӧг, кыдз шуласны, другӧ сюйсьӧ.
Вывті ас морт.
Збыль ӧд, старшина ёрт!
Смолярчук, быттьӧ гӧгӧрвотӧмысла, эз сӧгласитчы Волошенкокӧд:
— Ог гӧгӧрво, Тарас, мыйла тэныд эз во сьӧлӧм вылад Николай Григорьевичыс.
Морт кыдзи морт, тэа-меаысь абу омӧльджык.
— Душаыс сылӧн абу, сӧмын кучикыс да лыясыс, да ещӧ больгысь кывйыс.
Ме сійӧс сквӧзь аддза.
— Да тэ сы вылӧ прӧстӧ вежалан, — шутитіс Смолярчук. — Кыдзи нӧ не вежавны!
Конкурент лои.
Сэтшӧм жӧ весел, кыдзи и тэ, сэтшӧм жӧ...
Волошенко торкис старшинаӧс:
— Правильнӧ, ме весел.
Менам тайӧ сьӧлӧмсянь, а сійӧ нарошнӧ сідз вӧчӧ.
Пӧръясьӧ сійӧ.
«Молодеч, Тарас, гӧгӧрвоан йӧзсӧ», — мӧвпыштіс Смолярчук.
Гораа сійӧ шуис:
— Но, со мый, весел морт: лӧсьӧдчы внеочереднӧй  нарядӧ.
Соколов, Филимонов, Тюльпанов — нарядӧ жӧ!
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Субӧтаӧ, книжнӧй магазинын уджсӧ помалӧм бӧрын, Крыж тэрмасьтӧг мӧдӧдчис вокзалбердса площадь вомӧн, прӧйдитіс кар шӧрті да, дас кымын тӧдса морткӧд здоровайтчӧм бӧрын, воис Гвардейскӧй вылӧ, пырис аслас керкаӧ да заводитіс пӧртны олӧмӧ ассьыс гуся обязанностьсӧ, «Лунвыв» разведывательнӧй центрса резидентлысь обязанностьяс.
Сійӧ вештыштіс бокӧ Тарас Шевченколысь ыджыд портрет да таркӧдыштіс шпалерӧн маскируйтӧм розьӧ, коді нуӧдіс помещениеӧ, кӧні аддзис аслыс оланін Джон Файн.
Гуся помещение пыр жӧ воссис, и люклӧн пемыд квадратын тыдовтчис «Черногорецлӧн» юрыс.
— Бур рыт, сэр, — английскӧй кыв вылын шуис кӧзяин.
— Чолӧм, Крыж, — шыасис английскӧй кыв вылын Файн. — Уджавсис?
— Шойчча выльлунӧдз.
Кутам ӧбедайтны?
— Радпырысь.
Менам ёнакодь нин сюмалӧ кынӧмӧй. — Файн кыпӧдчис кияс вылас да пелька чеччыштіс люкысь.
Сэсся сійӧ пырис жырйӧ, коді Крыжлӧн вӧлі библиотекаӧн. — Эмӧсь выльторъяс? — юаліс сійӧ рочӧн.
— Эмӧсь!
Ӧні висьтавны али бӧрас, кор сёйыштам?
— Кор сёйыштам.
Ӧбедайтісны тані жӧ, библиотекаас, джынвыйӧ тупкӧм ӧшинь дорын, кытысянь бура вӧлі тыдалӧ калитка да керка дорӧ вайӧдысь туйыс.
Кодкӧ кӧ пырас Крыж дворӧ, то Файнӧс оз суны друг: сійӧ удитас дзебсьыны гуся оланінӧ.
Кыкнанныс сёйисны да юисны чӧла, петкӧдлісны ӧта-мӧдыслы, мый, сёйӧмысь кындзи, нинӧм оз казявны, ошйысисны ӧта-мӧд водзас терпениеӧн, выдержкаӧн, хладнокровиеӧн, сёрниттӧг овны вермӧмӧн.
Файнлӧн первой сёйсис.
Вештіс ас дінсьыс тарелкаяс, пуктіс пызан вылӧ гырддзаяссӧ, заводитіс куритчыны.
— Но, вот и сёйыштім.
Ӧні висьталӧй ассьыныд выльторъястӧ, Крыж.
Ёсьтыштӧм юсь бордйӧн пинь костсӧ гудйигтыр резидент зэв прӧстӧя шуис:
— Чолӧм тіянлы «Велӧдысьсянь».
— Кодсянь? — Файн топӧдіс Крыжлысь кисӧ. — «Велӧдысьсянь»?
Ті сійӧс аддзылінныд?
— Локтіс магазин дорӧ лесовозӧн.
Ньӧбис «Карпатсай кузя путеводитель» да доложитіс аслас лючки-ладнӧ воӧм йылысь да сы йылысь, мый ставыс мунӧ план серти.
— Мӧд удача, слабог! — Файн пуктіс кисӧ морӧс вылас. — Ӧні позьӧ действуйтны повтӧг.
Ті, кажитчӧ, бура лӧсяланныд путевӧй обходчик Дударкӧд?
— Ми важӧн нин другасям сыкӧд.
Пу кузя нималана резчик вузавлӧ да козьналӧ меным ассьыс вӧчӧмторъяссӧ, а ме сылы — гежӧда овлысь небӧгъяс.
Сійӧ менӧ ещӧ велӧдіс пуысь вӧчавны разнӧй безделушкаяс.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, Дударь ордӧ тіян локтӧмыд некодлысь оз кыскы вниманиесӧ?
— Да.
— Кутшӧм лунъясӧ ті ветлывланныд асланыд «друг» ордӧ?
— Медсясӧ праздникъясӧ да субӧтаясӧ.
— Вот и бур.
Талун субӧта.
Ті талун жӧ и мунанныд Дударь ордӧ.
Менам чайтӧм серти, «Велӧдысь» овмӧдчис путевӧй обходчик ордӧ.
— Дударыс — миян морт? — чуймис резидент.
— Абу.
Но та йылысь бӧрынджык.
Кыдзи ті чайтанныд, вермас-ӧ Дударь веськыда сёрнитны тіян дырйи сы ордын олысь йылысь?
— Надейтча.
Оз кӧ висьтав ачыс, ме сылы отсала.
— Оз позь!
Лоӧй вывті осторожнӧйӧн.
Энӧ юасьӧй немтор йылысь.
Мӧдарӧ, вӧчӧй сідз, мый ті ньӧти онӧ интересуйтчӧй шопер Ступакӧн.
— Кывзыся.
— И ті кӧ казяланныд, мый Ступакӧс оз подозревайтны, то аддзӧй сэтшӧм здук да висьталӧй сылы кывйысь кывйӧ татшӧмтор: «Аски, выльлунӧ, локтӧй Яворӧ, пыралӧй Книготорг магазинӧ, кытысь пӧлучитанныд инструкция, мый колӧ тіянлы вӧчны». — Файн шпыньмуніс да лукава видзӧдліс Крыж вылӧ: — Энӧ тӧждысьӧй, Любомир, аскиӧдз ті кутанныд тӧдны, кыдзи инструктируйтны Ступакӧс.
Крыж тэрыба пыркнитіс юрнас:
— Ме ог тӧждысь, сэр.
Ставсӧ лоӧ вӧчӧма стӧча, кыдзи прикажитӧма.
Блюдйысь пӧсь чай юышталігмоз Файн юаліс:
— Яворын горнӧй туристъяс эмӧсь?
— Кыдзи нӧ!
Яворӧс куимладорсянь кытшалӧны гӧраяс.
Миян эм весиг турбаза.
— А чери кыйысьяс?
Вӧралысьяс?
— Эмӧсь и чери кыйысьяс и вӧралысьяс.
— Надейтча, вежалунлы паныда рытӧ найӧ оз пукавны гортаныс, а мунӧны чери кыйны, вӧравны, походъясӧн ветлӧны гӧраяс вылӧ.
— Да.
Медся тшӧкыда тайӧ овлывлӧ субӧтаясӧ.
— Вот и бур.
И ме талун ветла гӧраясӧ кыдзи турист, — друг шуис Файн.
— Ті?
Решитінныд мунны менам убежищеысь?
— Сӧмын ӧти лун кежлӧ.
— Но, сэр, ті...
Дасьӧсь ті быдсикас осложнениеяс кежлӧ?
— Конкретнӧйджыка, Любомир!
Тіянӧс интересуйтӧ, эм-ӧ менам сӧветскӧй паспорт да мукӧдтор?
Эм ставыс, мый колӧ.
— Ме кӧсйи стӧчмӧдны, верманныд-ӧ ті чувствуйтны асьнытӧ сӧветскӧй му вылын сӧветскӧй мортӧн.
— Ті онӧ эскӧй?
— Прӧститӧй, сэр, но ме висьтала веськыда: да, та вӧсна ме зэв ёна тӧждыся.
— Мыйла?
Менам ныр вылын ӧмӧй эм фабричнӧй марка?
Менам пельясӧй, плешкӧй, синъясӧй, вомдоръясӧй абу ӧмӧй сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь сӧветскӧй йӧзлӧн?
— Сэтшӧмӧсь, но...
— Висьталӧй, Крыж, энӧ мыкталӧй.
— Сэр, видзӧднысӧ ті абу дзик сӧветскӧй кодьӧсь.
Джон Файн серӧктіс, но сы синъясын тӧдчис полӧм.
— Гӧрд сюръяс оз тырмыны?
Нюмъялӧмӧй абу социалистическӧй?
Походкаӧй абу пролетарскӧй?
Видзӧдласӧй идеологически абу выдержаннӧй?
— Ті шутитанныд, а ме серьёзнӧя тӧждыся.
— Да мыйын делӧыс, Крыж, висьталӧй тӧлкӧн!
— Тіянлы оз тырмы, сэр, ортсыса прӧстлун, скромность, ме эськӧ шуи — обыкновенность.
Ті чувствуйтанныд асьнытӧ озыр, независимӧй, ставсӧ вӧчны вермысь мортӧн, Джон Файнӧн, а онӧ сӧветскӧй служащӧйӧн.
— Весьшӧрӧ тӧждысянныд.
Ме ставсьыс вына тані, тіян водзын, а сэні... сӧветскӧй туристъяс пӧвстын, ме лоа сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи ставныс найӧ.
Дона Крыж, ме куим во вӧлі шефӧн лагерын, кӧні олісны перемещённӧй  йӧз.
Лунын и войын ме аддзылі ас водзысь дас кык сюрс рочьясӧс, украинечьясӧс, белорусъясӧс, кывзі налысь сёрнисӧ, запомниті налысь характернӧй чертаяссӧ да сідз водзӧ да сідз водзӧ.
Ме весиг ӧтчыд, тренируйтчӧм могысь, олі орчча лагерын перемещённӧй  морт пыдди — и нинӧм, лыддисны дзик рочӧн.
Верма лоны и украинечӧн. — Джон Файн нюмъёвтіс да кокньыдика тувкис кулакнас Крыжлы морӧсас. — Сідзкӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, энӧ чинтӧй менсьым гырысь да важӧн признайтӧм достоинствоясӧс.
— Прӧститӧй, сэр.
— Сійӧ жӧ!
Огӧ кутӧй тӧждысьны.
Яворын эм такси?
— Мыйта колӧ.
— Найӧ ветлывлӧны кар сайӧ?
— Да, быдлаӧ ветлывлӧны.
Файн перйис пинжак пытшкӧс зепсьыс Закарпатьелысь карта, паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ.
— Кутшӧм места тіян лыддьыссьӧ медся туристскӧйӧн?
— Сэтшӧм местаыс миян уна.
Кӧр урочище, Ош эрд, Мраморнӧй кыртаяс.
Мраморнӧй кыртаяссянь неылын, со тайӧ гӧра бокас, эм база, кӧні позьӧ неыджыд дон вылӧ узьны, сёйыштны, юны сур, бритчыны, мыссьыны душ улын.
— Зэв бур.
Вот сэтчӧ ме и муна.
Ті менӧ колльӧданныд такси сулаланінӧдз.
Бӧр воа вежалунӧ рытнас.
Виччысьӧй! — Файн серамсорӧн видзӧдліс резидент вылӧ. — Мыйла он юалӧй, мый вӧсна ме пета татшӧм лӧсьыд, безопаснӧй убежищесьыс да, олӧмӧн рискуйтӧмӧн, муна Мраморнӧй кыртаяс районӧ?
— Ме тіянлы висьтавлі нин: любопытствоӧн ог страдайт.
Менам делӧ — пӧртны олӧмӧ тіянлысь приказаниеястӧ.
— Кӧть ті и абу любопытнӧйӧсь, век жӧ ме висьтала, мыйла меным ковмисны тайӧ Мрамор кыртаясыс.
Ме тіянлы тырвыйӧ дӧверяйта, Крыж.
Кӧсъя гуляйтыштны гӧраясті да пӧпуттьӧ лӧсьӧдны бурджык местаӧ рация, йитчыны центркӧд: доложита обстановка, пӧлучита индӧдъяс.
Дерт, ме зэв ёна рискуйта.
Тіянлы эськӧ, Любомир, тайӧ делӧыс лӧсяланаджык, безопаснӧйджык.
— Ме дась, сэр, приказывайтӧй.
— Ог, тіянлы поручитны тайӧс ог на вермы.
Первой донесениесӧ должен мӧдӧдны ачым, аслам киӧн, аслам радиопочеркӧн.
И ме сійӧс мӧдӧда кӧть мед мый эз ло.
Джон Файн збояліс эз сы могысь, медым петкӧдлыны Крыжлы ассьыс повтӧмлунсӧ.
Джуджыд гӧраяса Карпаты вомӧн опаснӧй вуджӧм, Гвардейскӧй вылын гусьӧн лӧня олӧм, явкаса кӧзяинлӧн тӧждысяна гостеприимство, выль резидентлӧн бура маскируйтчӧм, Дубашевичлӧн граница вомӧн сюся вуджӧм, Яворын сылӧн шопер Ступак ним улын бура легализуйтчӧм — став тайӧ гырысь удачаясыс, кодъясӧс планируйтіс «Бизон», вылӧ кыпӧдісны Джон Файнлысь настроениесӧ.
Аслас кучик вӧсна полӧмысь, коді кыптыліс самолётын парашютӧн чеччыштӧм водзвылын, эз коль и следыс.
«Черногорец» ӧні эскис, мый ассьыс миссиясӧ сійӧ помалас индӧм кад кежлӧ да лючки-ладнӧ.
Ӧні сійӧ пӧся да пыдісянь, пӧшти суевернӧя преклоняйтчис «Бизонлӧн» способностьяс водзын да аттьӧаліс шефсӧ сыысь, мый сійӧ сетіс сылы позянлун петкӧдлыны способностьяссӧ «Гӧраясын тулыс» операцияын, кодлы, кыв шутӧг, сиӧма лоны «Лунвыв» разведцентрлӧн гордостьӧн.
Та вӧсна Файн и збояліс, та вӧсна ньӧти повтӧг и лӧсьӧдчис ветлыны Мрамор кыртаяс районӧ.
Сійӧ гажаа видзӧдліс карта вылӧ, сэсся Крыж вылӧ:
— Мрамор кыртаяс!..
Бур район ме бӧрйи али эг?
— Да, бур. — Крыж чужӧм вылын тӧдчис почтительность да угодничество. — Кора доложитны и ме йылысь: действуйта тыр ӧдӧн, медся дженьыд срокӧн шедӧді тӧдчана результатъяс.
Регыдъя кадӧн лӧсьӧда надёжнӧй агентурнӧй сеть, коді вермас могмӧдны центрлысь потребностьяссӧ.
— О-о! — серӧктіс Файн. — Бур, бур, водзӧ кырссьӧй, ставсӧ висьтала, кывйысь кывйӧ.
Крыж ӧбидитчӧмпырысь зумыштчис:
— Ті меным, кажитчӧ, онӧ эскӧй, сэр?
Ме жӧ тіянлы подробнӧя докладывайті и портниха йылысь, и сылӧн пи йылысь, и яворскӧй станцияса начальниклӧн отсасьысь йылысь.
— Эска, Крыж. Энӧ думайтӧй нинӧмабусӧ.
Ті зэв бура заводитінныд.
Тіян куимнан отсасьысьныд зэв ёна миянлы колӧны.
Да, портниха пи йылысь.
Кыдзи ті сійӧс кӧсъянныд используйтны?
— Обстановка серти.
Ӧнія кадӧ сійӧ вермас судзӧдны кӧрт туй йылысь колана сведениеяс.
— Правильнӧ.
Кӧрт туйлӧн тайӧ выль, реконструируйтӧм участокыс миянӧс вывті ёна интересуйтӧ.
Ми пӧшти нинӧм сы йылысь огӧ тӧдӧй.
Бур.
Ошка.
А водзӧвылӧ кыдзи ті чайтанныд используйтны том Лысакӧс?
Сійӧ ӧд мунас аслас школаӧ, Львовӧ.
— Оз мун!
Якӧритчас Яворын, кутас уджавны комсомольскӧй паровоз вылын кочегарӧн.
Эм лача, мый сійӧ веськалас заграничнӧй линия вылӧ.
Тайӧ кӧ удайтчас, миян лоӧ зэв бур связник.
— Правильнӧ, Крыж!
Молодеч!
Ошка.
Действуйтӧй.
И тэрыба.
Миянлы связник зэв ёна колӧ!
abu
Рацияӧн пӧльзуйтчыны опаснӧ: быдпӧрйӧ кутан рискуйтны олӧмнад.
Вӧлі кӧ связник тіян предшественниклӧн, ми эськӧ унджык тӧдім, мыйта ӧні тӧдам. — Файн кутіс паськӧдӧм чуньяснас блюд, пӧльыштіс пӧсь чайсӧ да читкыртчыштӧмӧн, сюся, кыдз быттьӧ кӧсйис видзӧдлыны Крыж сьӧлӧмӧ, веськӧдіс синъяссӧ резидент вылӧ.
— Сідзкӧ ті ӧнӧдз онӧ тӧдӧй, мый лои Дзюбакӧд?
Крыж пыркнитіс юрнас:
— Ме жӧ тіянлы докладывайтлі...
Лыддьылі газетысь сылӧн пӧгибнитӧм йылысь.
Сэсся немтор ог тӧд.
— Эсканныд заметкаыслы?
— Кыдзи нӧ он эскы!
Ме дінӧ магазинӧ пыралісны «Кӧр урочище» леспромхозысь йӧз.
Найӧ асланыс синъясӧн аддзылӧмаӧсь артельлысь машинасӧ пропастьысь.
И Дзюбалысь шойсӧ аддзылӧмаӧсь.
Правильнӧй заметкаыс.
А ті ӧмӧй онӧ эскӧй?
— Ог эскы.
Ачым ог на тӧд мыйла, но ог эскы. — Файн ышловзис, кор тӧдвылас уси «Бизонлӧн» кывъясыс, и эз вермы кутчысьны, медым не висьтавны найӧс ассяньыс: — Ог эскы, и ставыс.
Мый вӧчан, сэтшӧм менам нырисӧй: ищейкалӧн вежыс петас.
— Сідзкӧ ті чайтанныд, мый Дзюбалысь пӧгибнитӧмсӧ нарошнӧ думыштісны!
— Да, сідзи думайта.
Но коді лӧсьӧдіс сійӧс, ог па тӧд.
Ті тшӧкыда аддзӧдчывлінныд Дзюбакӧд?
— Эгӧ, гежӧда.
Кор нин зэв ёна вӧлі колӧ.
— Кӧні аддзӧдчывлінныд сыкӧд?
Вермис тайӧс казявны разведка?
— Эз, тайӧ эз вермы лоны...
Ме некор эг вӧвлы Дзюба патераын.
И сійӧ ме ордӧ эз волывлы.
Ми аддзӧдчывлім сӧмын магазинын, кор сійӧ ньӧбавліс небӧгъяс.
— Помнитанныд, ме интересуйтчылі Иван Белограйӧн?
— Помнита.
Тані, сад пиӧ дзебсьӧм керкаын, Файнӧс некод эз вермы кывны, Крыжысь кындзи, ню сійӧ заводитіс шӧпкӧдны:
— Иван Белограй выполняйтіс важнӧй задание.
Ми воштім сійӧс, огӧ тӧдӧй, кӧні сійӧ да мый сыкӧд лоис.
Кытчӧдз огӧ тӧдмалӧй сылысь судьбасӧ, ми огӧ вермӧй чувствуйтны асьнымӧс свободнӧя.
Регыдджык тӧдмалӧй Белограй йылысь.
Медым тіян  агентъясыд мыйсюрӧ тӧдмаласны Терезия Симаклысь.
Верманныд тайӧс вӧчны?
— Верма.
— Но, ме аддза, ті настӧящӧй молодеч, Крыж.
Тіянлы абуӧсь олӧмӧ пӧртны позьтӧм заданиеяс.
«Бизон» тӧдіс, кодӧс индіс резидентӧн.
Вот сӧмын ме эг донъявлы тіянӧс.
Каитча.
— Ті энӧ тӧдлӧй менӧ, а «Бизон»...
— Шеф меным висьталіс. — Файн пуктіс кисӧ резидентлы пельпом вылас: — Нинӧм, ті унджык шедӧданныд сыысь, мый воштінныд рядӧвӧй агентӧн олігӧн.
Миян олӧмным пӧрысьмигкежлӧ лоӧ обеспечитӧма, ми кӧ пӧртам олӧмӧ весиг сӧмын тайӧ операциясӧ.
— Кутшӧмӧс?
Джон Файн грӧзитыштіс резидентлы чуньнас:
— Эн вермы помӧдз кутчысьны!
А шулін, абу любопытнӧй.
Терпитыштӧй, Крыж, воас кад, ставсӧ висьтала. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ, сэсся ӧшинь пыр ывлаӧ, кӧні садса дзоридзалысь пуяс костӧд писькӧдчис матысса гӧраяс вылысь лэччысь тувсов рӧмыдыс. — Кад помавны чай юӧм, колӧ мӧдӧдчыны походӧ.
Джон Файн кымыньтіс блюдсӧ, кичышкӧдӧн чышкис пӧсялӧм чужӧмсӧ, чеччис да воши аслас гуся оланінӧ.
Минут кызь мысти бӧр петіс библиотекаӧ.
Сійӧ вӧлі кучикӧн дорӧсалӧм туристскӧй ной курткаа, ыджыд кӧзырёка важиник кепкаа да кыз пӧтшваа ботинкиа.
Мышкас ӧкуратнӧя ӧшӧдӧм мешӧкын вӧлі портативнӧй радиостанция, кодӧс гартӧма рузумъясӧн, медым сійӧ эз вӧв чемодан кодь.
Дась вӧлі и Крыж.
Сійӧ, кыдзи и век, пасьталіс ассьыс сьӧд пальтосӧ да пуктіс юрас важиник шляпасӧ.
Шуйга сой вылас ӧшӧдіс плащ, веськыд киас сылӧн вӧлі ичӧтик саквояж.
Пемдыштӧм бӧрын Крыж да Файн петісны Гвардейскӧй уличавывса 9-ӧд номера керкаысь, лючки-ладнӧ воисны такси сулаланінӧдз да сэні торйӧдчисны.
Ӧтиыс муніс войвылӧ, Каменица ю йылӧ, Мрамор кыртаяслань, мӧдыс — матысса гӧраясӧ, Иван Васильевич Дударь владениеясӧ.
Вежалунӧ, рытъявылыс, безопасность органъяслӧн контрольнӧй установка пеленгуйтіс гуся радиостанциялысь дженьыд кадся удж.
Вӧлі определитӧма и сылысь координатъяссӧ — кӧнкӧ Ош эрд да Мрамор кыртаяс костын.
Та йылысь тӧдмалӧм бӧрын майор Зубавин да полковник Шатров примитісны энергичнӧй мераяс.
И генерал Громада вражескӧй лазутчик-радистӧс корсьӧм могысь ыстіс ассьыс некымын подразделение.
Корсьысисны вӧр пасьтала, видлалісны сёртасъяс, сутшйӧдлісны специальнӧй копьёясӧн кольӧм вося турун юръяс, кисьталісны важ да выль пес чипасъяс, пыралісны пастухъяслӧн да вӧр лэдзысьяслӧн став оланінъясӧ, кышйысисны-корсьысисны мраморнӧй разработкаяслысь выработайтӧм карьер — некытысь эз аддзыны радистӧс.
Но сылысь следсӧ век жӧ вӧлі аддзӧма.
Турбазаысь тӧдмалісны, мый субӧтаӧ рытнас Мрамор кыртаяс районысь туристъяс аддзылӧмаӧсь кутшӧмкӧ легкӧвӧй машина.
Коді сійӧн локтӧма, кутшӧм номер вӧлӧма «Победаыслӧн» — некод эз вермы висьтавны.
Но туристъяс пӧвстысь эз сюр сэтшӧм морт, коді эськӧ локтіс машинаӧн.
Ставныс локтӧмаӧсь татчӧ автобусъясӧн, грузӧвикъясӧн, поездӧн, унаӧн подӧн, живописнӧй трӧпаясӧд, кодъяс мунӧны Каменица вадор пӧлӧн.
Турбаза регистрируйтіс туристъясӧс, кодъяс волывлісны сэтчӧ.
Зубавин да Шатров лыддисны тайӧ списоксӧ, босьтісны сылысь копия да бӧр воисны Яворӧ.
Яворса, Мукачёвоса да Ужгородса милициялӧн паспортнӧй столъясса начальникъяс отсӧгӧн некымын час мысти найӧ тӧдмалісны, кӧнӧсь сійӧ став йӧзыс, кодъяс вӧліны турбазаса списокын, кытчӧ пропишитӧма, кӧні уджалӧны да важысянь-ӧ олӧны Закарпатьеын.
Квайтымын вит турист пӧвстысь Зубавин да Шатров веськӧдісны торъя внимание ӧти турист вылӧ.
Тайӧ вӧлі Фёдор Афанасьевич Власюк.
Агроном.
Кызь кӧкъямыс арӧса.
Олӧ Ужгородын.
Пропишитӧма Ленин нима уличаса 3 номера керкаӧ.
Паспортсӧ сетӧма Ужгородса милициялӧн 4-ӧд отделение 1950 вося май 30 лунӧ.
Татшӧм сведениеяс колис ас йывсьыс Власюк, кор заполняйтіс обычнӧй регистрационнӧй  листок, кодӧс сетӧны гостиницаын быд олысьлы.
Прӧверка дырйи тыдовтчис, мый Ужгородын Ленин нима уличаса 3-ӧд номера керкаын Власюк оз ов, мый сійӧс сэтчӧ, сідзкӧ, абу пропишитӧма да мый Ужгородса милициялӧн 4-ӧд отделение абу сетлӧма гражданин Власюклы паспорт ни 1950 воын, ни водзджык, ни сёрӧнджык.
Зубавин бара, войшӧр-войӧ, пуксис машинаӧ да муніс Мрамор кыртаяс урочищеӧ.
Турбаза обслуживайтысь персоналкӧд содтӧд беседуйтӧм бӧрын сійӧ тӧдмаліс кутшӧмсюрӧ приметаяс мортлысь, коді висьтасьӧма Власюкӧн.
Кузь тушаа.
Паськыд пельпомъяса.
Мича.
Кучикӧн дорӧсалӧм сьӧд ной курткаа.
Руд кепкаа.
Кокас — гӧраясӧд ветлӧм вылӧ башмак.
Мыш саяс — рюкзак.
Ӧтнас-ӧ локтӧма сійӧ турбазаӧ?
Да, кыдз быттьӧ ӧтнас.
Шонді петігӧн вӧлӧма Мрамор кыртаяс вылын став туристъяскӧд ӧтлаын, сэсся вошӧма, и некод сэсся сійӧс абу аддзылӧма.
Воис выльлун, а Зубавин век на эз мун турбазаысь.
Сійӧ корсис мортӧс, коді эськӧ вермис висьтавны мыйкӧ стӧчджыка легкӧвӧй машина йылысь, коді — таын Зубавин эз сомневайтчы — вайис Власюкӧс Мрамор кыртаяс дорӧ.
Вӧлі юасьӧма врачлысь, медсестралысь, ресторанса пӧварлысь, официанткалысь, буфетчицалысь, прачкалысь, лесниклысь да уна туристъяслысь — некод эз содты сыысь унджык, мыйта тӧдіс Зубавин.
Таинственнӧй  легкӧвӧй машина йылысь сведениеяссӧ содтіс турбаза грузӧвикса шопер, коді ветлӧма Мукачёвоӧ прӧдуктаясла да талун бӧр воис.
Субӧтаын Мукачёвоӧ мунігӧн сійӧ паныдасьӧма «Победакӧд».
Номерсӧ сылысь оз помнит, но бура аддзылӧма аслас грузӧвик фараяс югӧр улын, мый легкӧвӧйыслӧн вӧлӧма счётчик да кузовас шашки пӧв сера визь.
Зубавин бӧр воис Яворӧ да доложитіс Шатровлы содтӧд расследованиелӧн результатъяс йылысь.
Кыкнанныс, майор и полковник, ӧтсӧгласӧн решитісны, мый медводз колӧ корсьны такси.
Машинасӧ, коді субӧтаӧ рытнас волӧма Мрамор кыртаяс урочищеӧ, вӧлі аддзӧма яворскӧй таксомоторнӧй  паркысь.
Таксиса шопер этша жӧ висьталіс аслас пассажир йылысь.
Пуксьӧма сійӧ Яворын, такси сулаланінын.
Абу варов вӧлӧма тайӧ пассажирыс: мунігчӧжыс видзӧдӧма ӧшиньӧд да куритчӧма.
Студёнӧй  источник дорын, Мрамор кыртаяс дорӧдз километрӧн-джынйӧн кымын вотӧдз, сувтӧдӧма таксисӧ, кыв ни джын шутӧг мынтысьӧма да мӧдӧдчӧма водзӧ подӧн.
Со и ставыс.
Сэсся шопер нинӧм эз вермы висьтавны.
Водительлӧн сьӧлӧмсяньыс висьтасьӧмыс эз кыпӧд сомнениеяс ни Зубавинлысь, ни Шатровлысь.
Мый нӧ водзӧ вӧчны?
Кытысь да кыдзи корсьны тайӧ Власюксӧ?
Воис воторник.
Майор Зубавин вӧлі зумыш.
Бритчытӧм, узьтӧг коллялӧм кык вой вӧсна гырдмӧм синъяса, сійӧ чӧв олігтыр виччысис, кутшӧм решение примитас полковник.
Шатров эз жӧ узь вежалуннас: кык сутки сійӧ шӧйтіс Закарпатьеті.
Сійӧ вӧлі Зубавинысь чуть ли не кык пӧв пӧрысьджык, но сы чужӧм вылын эз содны чукыръяс, банбокъяссӧ вӧлі мичаа бритӧма да синъясыс эз петкӧдлыны мудзӧм.
Сійӧ спокойнӧя нюмъяліс аслас зумыш собеседник вылӧ видзӧдіг.
— Мудзинныд нин, Евгений Николаевич?
Нервничайтанныд нин?
А ӧд ми сӧмын на кузь туй заводитчанінын.
Зубавин гӧрдӧдіс да нурбыльтіс:
— Кыдзи нӧ он нервничайт, полковник ёрт!
Татшӧм неудача...
— Ог на аддзы неудачасӧ.
Мӧдарӧ, лоӧмторъясыс сӧвмӧны тырвыйӧ нормальнӧя, миянлы пӧльза вылӧ.
— Кутшӧм нӧ тані нормальность, вӧрӧг кӧ действуйтӧ дзик миян ныр улын луншӧр-лунӧ да накажиттӧг дзебсясьӧ?
— Временнӧ сійӧ дзебсис, энӧ тӧждысьӧй.
Петкӧдчас на миян водзӧ.
Власюк!..
Агроном!..
Турист!..
Ставыс тайӧ, дерт, пӧръясьӧм.
Коді сійӧ сэтшӧмыс збыльысьсӧ?
Кытысянь воис Яворӧ?
Важ агент, коді пӧльзуйтчӧ фальшивӧй паспортӧн?
Нарушитель, коді казявтӧг писькӧдчис граница вомӧн?
Али воис специальнӧй гастрольяс вылӧ кытысянькӧ тылӧвӧй обласьтъяссянь?
Вочавидзӧй, майор.
— Чайта, мый сійӧ татчӧс.
— Мый серти ті тайӧс чайтанныд?
— Бура тӧдӧ местасӧ.
Мрамор кыртаяс — медся лӧсялана район гуся радиостанция уджалӧм вылӧ: некод сэні оз ов, высокогорнӧй район, кытчӧ позьӧ ӧтилаті пырны да куимлаті петны.
— Тайӧ ставыс абу на тырмымӧн.
Радистлы отсаліс бӧрйыны местасӧ сылӧн отсасьысьыс либӧ сійӧ ачыс бӧрйис районсӧ карта серти.
Тайӧ ӧти-кӧ.
Мӧд-кӧ, сійӧ кӧ татчӧс, сылӧн кӧ важӧн нин эм радиопередатчик, мыйла ӧнӧдз чӧв оліс?
Тайӧ сэтшӧма вӧлі колӧ разведцентрлы, а сійӧ упорнӧя чӧв оліс.
Абу, Евгений Николаевич, Власюк абу татчӧс.
Сійӧ неважӧн воӧма миян крайясӧ.
Вермас лоны, мый писькӧдчӧма граница вомӧн да сійӧс абу казялӧмаӧсь пограничникъяс.
— Оз вермы лоны.
Пограничникъяс казялӧны весиг кӧч кок туй.
— Быдтор вермас лоны.
«Бизон» тӧдӧ, кодкӧд имеитӧ делӧсӧ, да вермис применитны медся выль способ, кодӧс миян пограничникъяс эз на тӧдмавны.
Ме весиг чайта, мый тайӧ агрономыс, турист Власюкыс, да шопер Ступак действуйтӧны ӧти план серти, мый найӧ кыкнанныс — ӧти чеплӧн кольчаяс, а чеп помыс «Лунвыв» разведцентрса шеф киясын.
Коркӧ-некоркӧ найӧ быть лӧсьӧдасны йитӧд.
Но ми не долженӧсь надейтчыны сы вылӧ, мый ми аддзам либӧ казялам Власюкӧс да Ступакӧс ӧтлаысь.
Тайӧ вермас и не лоны найӧс арестуйттӧдз.
Вермас лоны, найӧ аддзысясны сӧмын следователь кабинетын.
А сэтчӧдз найӧ вермасны координируйтны ассьыныс действиеяссӧ аддзысьлытӧг, ылісянь, коймӧд морт пыр.
Сідзкӧ миянлы колӧ веськӧдны став вниманиенымӧс, медым тӧдмавны тайӧ коймӧд мортсӧ.
— Полковник ёрт, ме чайта, мый ті тӧданныд «Гӧраясын тулыс» операция йылысь ме серти ёна унджык.
— Сы мында жӧ, мыйта и ті.
— Оз лӧсяв.
Ме вот тӧждыся сы вӧсна, мый миянысь дзебсис «мӧд мортыс», а ті та йылысь онӧ тӧждысьӧй, и ті нин мӧвпаланныд кутшӧмкӧ «коймӧд морт» йылысь, кӧть абу на некутшӧм признак, мый сійӧ миян му вылын.
— Эм, Евгений Николаевич!
Анализируйтӧй шопер Ступаклысь поведениесӧ сэксянь, кор сійӧ писькӧдчис миянӧ.
Ті тӧданныд, мый лазутчик пырас сӧмын сійӧ карӧ, кӧні сылы дасьтӧма аслас отсасьысьясӧн надёжнӧй приём.
Ступак дыр думайттӧг, нинӧмысь повтӧг веськыда воис Львовӧ.
Тӧдтӧм, враждебнӧй карын олыштӧм бӧрын сійӧ пырӧ удж вылӧ, пӧлучайтӧ грузӧвик, командировка да повтӧг мунӧ Яворӧ.
Вермис эз эськӧ сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчны сэтшӧм ӧдйӧ, ньӧти падъявтӧг, сылы кӧ кодкӧ эз отсась?
Эз!
Ступаклӧн эм бур отсасьысь, и сійӧ олӧ Львовын.
Первойя асъя поездӧн жӧ ме аски муна Львовӧ да тӧдмала, кыдзи оформляйтчис удж вылас шопер Ступак, коді сылы отсаліс. — Шатров ышловзис. — Менам чайтӧмъяс серти, Львовын меным ковмас ёна уджавны.
И лоӧ дыр кежлӧ эновтлыны Явор.
— Жаль, полковник ёрт.
Ме, колӧ шуны, мӧвпалі, мый ми тіянкӧд помӧдз разям бизоновскӧй тупыльсӧ.
— А ме тадзи жӧ мӧвпавлі.
И водзӧ думайта. — Шатров дружескӧя кутліс майорлысь кисӧ. — Разьӧй, Евгений Николаевич, бизоновскӧй тупыльсӧ Яворладорсянь, а ме — Львовладорсянь.
Аддзысьлытӧдз!
Кута звӧнитны тіянлы быд лун, кызь кык час ноль-ноль минутын.
— Ӧти вопрос, полковник ёрт.
— Пӧжалуйста.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, мый Ступак да тӧдмавтӧм радист костын эм посредник, «коймӧд морт», и сійӧ олӧ Львовын?
— Пока сӧмын чайта.
Сідзжӧ чайта, мый тайӧ «коймӧд мортыс», аслас служебнӧй положениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, тшӧкыда волывлӧ командировкаӧн татчӧ, Яворӧ, и та вӧсна сійӧ вермӧ координируйтны Ступаклысь да Власюклысь действиеяссӧ.
Сідзкӧ, тіянлы колӧ лун и вой кыйӧдны шопер бӧрся, пасъявны сылысь став аддзысьӧмъяссӧ яворсаяскӧд да торйӧн нин накӧд, кодъяс абу Яворысьӧсь.
Зубавин видзӧдліс шопер фотография вылӧ.
— Мыйта кӧть эгӧ кытшлалӧй, а бара воим Ступак дінӧ.
— Сытӧг оз позь.
Сійӧ — ӧні дзик ӧти реальнӧй визьтор, коді нуӧдӧ «Гӧраясын тулыс» операциялань.
Став мукӧдторйыс — чайтӧмъяс, прогнозъяс, лачаяс да гадайтӧм. — Шатров видзӧдліс аслас записнӧй книжкаӧ. — Да, Власюк йылысь.
Сылӧн радиопочеркыс тіянлы абу тӧдса?
— Радиопочерк?
Ме эг на сёрнитлы специалистъяскӧд.
— Сёрнитӧй.
Тайӧ зэв важнӧ.
Код тӧдас, гашкӧ радиопочеркыс тӧдса воддза радиоперехватъяс серти.
Но, а кыдзи ті чайтанныд, мый йылысь радируйтіс аслас кӧзяевалы Власюк?
— Та йылысь позьӧ сӧмын ылӧсас дӧгадывайтчыны, полковник ёрт.
— Дӧгадывайтчӧй!
— Юӧртіс, мый ачыс лючки-ладнӧ воис Яворӧ.
— Эз.
Тайӧс сійӧ вӧчис водзджык да мӧдлаын.
— Передайтіс ӧчереднӧй информация? — шуис Зубавин да пыр жӧ ачыс асьсӧ торкис: — Эз, тайӧ эз жӧ вермы лоны.
Та вӧсна эськӧ сійӧ эз кут тадзи рискуйтны.
Тыдалӧ, передавайтіс мыйкӧ зэв коланаӧс.
— Правильнӧ, ме тадзи жӧ думайта.
Ме думысь, тайӧ передачаыс йитчӧма «Гӧраясын тулыс» операциякӧд.
Кыдзи именнӧ?
Сигнал-ӧ тайӧ действиеыс заводитӧм йылысь?
Отсӧг корӧм?
Рапорт сы йылысь, мый нин вӧчӧма?
Ті кыдзи чайтанныд, Евгений Николаевич?
— Полковник ёрт, тіян чужӧны сы мында вопросъяс, мый ме ог вермы сразу вочавидзны.
Лэдзӧй мӧвпыштны.
— Мӧвпалӧй!
Недыр думайтыштӧм бӧрын Зубавин шуис:
— Радист сигнализируйтіс разведцентрлы сы йылысь, мый сійӧ да сылӧн отсасьысьясыс дасьӧсь действуйтны.
— Сӧгласен!
Вот и сёрнитчим. — Шатров видзӧдліс часі вылас, шпыньмуніс: — Куим час чӧж тӧлкӧвӧя, сьӧлӧмсяньным сёрнитім, и вермас лоны, мый ставыс весьшӧрӧ.
Тайӧ тіянлы абу точнӧй наука, а раз-вед-ка.
Разведывайт и разведывайт, кӧні синъяснад, кӧні пельяснад, кӧні мӧвпнад — гашкӧ, мыйкӧ и тӧлк лоас. —
Сійӧ чеччис, лэптіс юр весьтас кияссӧ, радпырысь нюжмасьыштіс да паськыда, кыдз шуласны чӧскыда, очсыштіс.
— Эк, узьыштны эськӧ ӧні!..
Мунам, Евгений Николаевич, пальӧдам ассьыным кольмӧм юръяснымӧс.
Шифровка передайтӧм бӧрын Файн тэрыба, ӧти здукӧн, идраліс рациясӧ, сюйис сійӧс мышсайса сумкаас да мӧдӧдчис веськыда муртса тӧдчыштысь трӧпаӧд, Мрамор кыртаяс урочищеысь петанінлань, коді вӧлі войвывланьын.
Компас да карта серти ориентируйтчигтыр сійӧ писькӧдчис гӧраын быдмысь сук вӧрӧд да петіс туй вылӧ, коді нуӧдіс Яворӧ карпатскӧй перевалъясладорсянь.
Файн тӧдіс, мый рацияыслысь уджалӧмсӧ безопасность органъяс казялісны да мый найӧ шызисны.
Кольӧ, ещӧ час, мӧд, и Мрамор кыртаяс район ставыс лоас кытшын.
Файн муніс туй кузя да нимкодясис, кыдзи и пӧлагайтчӧ туристлы, тувсов гӧраясӧн да рытъя кыаӧн.
Сы киын вӧлі ён бедь, кодӧс вӧчис тис пуысь.
Синсӧ тупкӧма сьӧдовлӧз ӧчкиӧн, быттьӧ видзис синъяссӧ шондіысь.
Туй чукыль сайысь Файн аддзис грузӧвӧй машина.
Сійӧ сулаліс туй бокын нитшсялӧм ыджыд из дорын, код улысь визувтіс вӧсньыдик югыд шортор.
Шопер пукаліс минеральнӧй источник дорын, сёйис салӧа нянь да юис йи кодь кӧдзыд ва.
Кудриа сьӧдов юрыс сылӧн вӧлі ва жӧ — буракӧ, сідзжӧ юӧма закарпатскӧй нарзан.
— Нянь, сов да ва! — Файн пуктыліс кисӧ кепка кӧзырёк бердас, чолӧмалана довкнитіс юрнас шоперлы. — Он-ӧ Яворӧ мун, том морт?
— Сэтчӧ.
Пӧпуттьӧ кӧ, пуксьӧй, нуа.
— Аттьӧ.
Пемдіс, карын ӧзйисны бияс, кор Файн воис Яворӧ.
Карса вӧвлӧм ратуша дорті мунігӧн сійӧ чӧвтліс синъяссӧ часілӧн бронзӧвӧй циферблат вылӧ.
Кӧкъямыс час да дас минут.
Час кык ковмис сылы, медым панйыны ассьыс преследовательяссӧ.
Шоперӧс ылӧдӧм могысь сійӧ чеччис грузӧвикысь вокзалбердса площадь вылӧ да тэрмасьтӧг, кыдз быттьӧ гортас, мӧдӧдчис Гвардейскӧй вылӧ.
Крыж вӧлі гортас.
Сійӧ мудзис нин виччысьны ассьыс шефсӧ.
— Но кыдзи? — пыр жӧ юаліс сійӧ, кор «Черногорец» муртса воськовтіс порог вомӧн.
— Ставыс лючки-ладнӧ, Любомир.
Тіян, надейтча, ставыс жӧ бур?
Аддзылінныд Ступакӧс?
Крыж эз вочавидз.
Зэв блед чужӧма, вомдоръяссӧ курччӧмӧн, сійӧ видзӧдіс сувтса синъясӧн ӧдзӧс вылӧ.
— Мый сэні? — вашнитіс Файн.
— Кажитчӧ, кодкӧ локтӧ.
Кыланныд?
— Нинӧм ог кыв, но...
Файн перйис зепъяссьыс пистолетъяс, довкнитіс юрпас выключатель вылӧ.
Крыж кусӧдіс бисӧ да видзчысьӧмӧн петіс коридорӧ, а сэсся и садйӧ.
Кильчӧ дорын быдмысь сук явор улын минут вит кымын сулалыштӧм бӧрын сійӧ пырис керкаӧ, включитіс би.
— Некод абу.
Прӧститӧй, сэр.
— Нервъясыд тіян личалӧмаӧсь, Любомир.
— Да, нервъясӧн ог вермы ошйысьны. — Крыж чышкис плеш вывсьыс ньылӧмсӧ.
Ті юалінныд, аддзылі-ӧ ме Дударь ордын олысьӧс.
Аддзылі.
И сёрниті.
Висьталі сылы ставсӧ, мый вӧлі тшӧктӧма.
Ступаклӧн ставыс лючки-ладнӧ.
— Зэв бур! — Файн зырыштіс воча ки, гораа чушнитіс ныр пырыс сынӧдсӧ. — Кыла жаритӧм ыж яй дук.
Любомир, ті, буракӧ, кӧсъянныд гӧститӧдны менӧ ужынӧн?
Вот молодеч!
Файн пӧрччис туристскӧй рюкзаксӧ, вештыштіс бокӧ Тарас Шевченколысь портрет, йӧткыштіс люк ӧдзӧс да видзчысьӧмӧн лэдзис рациясӧ аслас гуся оланінӧ.
Ставсӧ тайӧс вӧчигӧн сійӧ казяліс, мый гуся оланінӧ кодкӧ пыралӧма: вӧсньыдик, муртса тӧдчысь пас, кодӧс Файн вӧчис стенӧ карандашӧн Мрамор кыртаясӧ мунӧм водзвылын, оз лӧсяв портрет рама дорышкӧд.
Коді нӧ пыралӧма гуся оланінас?
Дерт, кӧзяин.
Позьӧ лоны дзик увереннӧйӧн, мый сійӧ бура видлаліс, мый эм гӧсьт рюкзакын.
«Свист!» — мӧвпыштіс Файн.
Мӧвпъясыс эз тӧдчыны сы чужӧм вылын, кор сійӧ бергӧдчис Любомир Крыжлань: Файн немтӧждысьтӧг нюмъяліс.
— Вот, ӧні кокниджык, — аслас мышкӧ кипыдӧснас тапкӧдігтыр да радпырысь шпыннялігтыр шуис сійӧ. — Лӧсьыд!
Ті думыштлӧй, пӧшти сутки чӧж ставыслӧн син водзын кыскалі гӧрб вылын тайӧс — сійӧ менсьым, проклятӧйыд, став мышкӧс сотіс, мускӧдз йиджис.
Любомир, эн служба, а дружба кузя; зыралышт менсьым коньӧр гӧрбӧс...
Вот тадз, тадз!..
Лӧсьыд!
Бур!
Аттьӧ.
Ӧні кутам ужнайтны.
Ужнайтӧм бӧрын да уна коньяк юӧм мысти гӧрдӧдӧм чужӧма, гырдмӧм синъяса Джон Файн нёровтчис креслӧ мыш вылӧ.
— Но, Любомир, — чигарка ӧзтігмоз торжественнӧя шуис сійӧ, — поздравитӧй менӧ!
— Мыйӧн, сэр?
— Ме пӧлучиті личнӧй благодарность «Бизонсянь».
Сійӧ дӧвӧлен менам уджӧн.
— Поздравляйта! — Крыж кӧсйис нюмъёвтны, но нюмыс эз ло сьӧлӧмсяньыс.
— Мыйла ті онӧ радлӧй, Любомир? — Файн лӧга видзӧдіс Крыжлы веськыда синмас да збыльысь тешитчис сы вылын. — Вежаланныд меным?
Тіянлы оз во сьӧлӧм вылад менам успехӧй?
Вомдоръяссӧ курччалігтыр да зумыштчӧмӧн Крыж чӧв оліс.
Файн матыстіс кулаксӧ Крыжлы щӧка улас да скӧрысь чатӧртіс сылысь юрсӧ:
— Мыйла ті чӧв оланныд, Любомир?
— Сэр, ті вӧчинныд, мый ме тшӧкті тіянлы?
— Мый?
— Ме кори тіянӧс юӧртны шефлы менам удж йылысь?
— Тіян удж йылысь?
Тіян удж йылысь?
Тіян? — Файн зывӧктана юмыртіс вомсӧ да пуркнитіс тшынсӧ веськыда Крыжлы чужӧмас.
Сійӧ радейтіс унижайтны йӧзӧс, торйӧн нин найӧс, кодъяс вылын некутшӧм контрольтӧг ыджыдаліс, кодӧс чорыда кутіс киас, коді эз вермы венласьны сыкӧд. — Ті вывті уна мӧвпаланныд ас йывсьыныд, Любомир, — водзӧ висьталіс Файн. — Ті онӧ уджалӧй, а вӧчанныд сӧмын сійӧс, мый тіянлы приказывайта ме.
Уджала ме!
Докладывайта шефлы ме!
Награждайта ме!
И приговоръяс исполняйта ме жӧ!
И тадзи лоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ме лоа Яворын.
Кутӧй тӧдвыланыд тайӧс, менам мусаӧй, и лоӧй скромнӧйджыкӧн.
— Кывза, сэр. — Крыж нюммуніс, зілис бергӧдны сёрнисӧ шуткаӧ.
— Весьшӧрӧ сераланныд, Любомир.
Ме дзик серьёзнӧя ӧлӧді тіянӧс.
И ещӧ ӧтиторйысь ӧлӧда: ті кӧ ещӧ ӧтчыд видланныд луасьны менам эмбурын...
— Мый ті, сэр!
— Да-да!
Ті кӧ ещӧ ӧтчыд шобанныд менсьым гуся оланінӧс, ме водтӧда тіянӧс цементнӧй джоджӧ, пӧрччӧда гачтӧ да зэв ёна куля тасмаӧн.
Вот и лои ӧлӧдӧма.
Ӧні сёрнитыштам сы йылысь, мый тіянлы колӧ вӧчны.
Кыдзи ті тӧданныд нин, аски тіян дінӧ магазинад локтас шопер Ступак.
Ті сылы сетанныд татшӧм содержаниеа записка.
Босьтӧй симпатическӧй чернила, бумага да гижӧй...
«Локтан средаӧ, войнас, «19-11» квадратын, Сиротскӧй эрд вылӧ лэччас енэжсянь «посылка».
Сійӧ виччысьӧ тіянӧс важ штольняын.
Босьтӧй сійӧс, вылас сӧвтӧй пес да вайӧй Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ».
Крыж дугдіс гижны, кыпӧдіс юрсӧ да кевмысян синъясӧн видзӧдліс Файн вылӧ:
— Сэр, вывті ёна рискуйтанныд.
«Посылка» след кузя татчӧ вермасны воны пограничникъяс.
— Вермасны!
Миянлы кӧ оз везит, то ми найӧс встретитам кыдзи колӧ.
Ме стӧча веськала пасӧ ветымын метр ылнасянь.
Тіянлы жӧ ковмас пӧльзуйтчыны гранатаӧн.
— Сэр, позьӧ мӧдног вӧчны.
— Кыдзи?
— Дзебны «посылкасӧ» вӧрӧ.
И босьтны сійӧс, кор ковмас.
— Оз позь, Любомир.
Ми долженӧсь действуйтны сӧмын «Бизонӧн» лӧсьӧдӧм план серти.
Сідзкӧ, гижӧй: «Босьтны «посылка» индӧм квадратысь да вайны сійӧс Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ».
Крыж кыв ни джын шутӧг копыртчис бумага весьтӧ.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Ыджыд уджйӧза ме тэ водзын, лыддьысьысь!
Кад, важӧн кад висьтавны тэныд Терезия Симак йылысь, код гӧгӧр гартчисны сы мында важнӧй лоӧмторъяс тайӧ висьтыслӧн первой юкӧнын.
Аддзывлытӧм другыслӧн, Иван Белограйлӧн немвиччысьтӧг воӧмыс шемӧсмӧдіс Терезияӧс.
Белограй кажитчис сылы сэтшӧм бурӧн, сэтшӧма сійӧ вӧрзьӧдіс нывлысь сьӧлӧмсӧ, мый ныв мыйкӧ дыра кежлӧ вунӧдліс свет вывсьыс ставсӧ: и стрӧг мамсӧ, и больгыны радейтысь суседъяссӧ, и весиг Олекса Сокачӧс, коді вӧлі сылы друг дорысь мусаджыкӧн.
Ныв важӧн радейтіс сійӧс, и сійӧ радейтіс нывсӧ.
Арнас найӧ мӧвпалісны гӧтрасьны.
Терезиялы шуд вылӧ, сылы регыд лои гӧгӧрвоана, мыйын делӧыс.
Правда, тайӧ делӧсӧ гӧгӧрвоны отсаліс и старшина Смолярчук.
Сійӧ аддзис Терезияӧс Тисса вадорысь.
Пыр жӧ сы бӧрын, мыйӧн Терезия торйӧдчис Иван Белограйкӧд, сійӧ корис нылӧс заставаса начальник дінӧ.
Капитан Шапошников дінӧ пырис Терезия, коді ёнакодь нин вӧлі шогӧ усьӧма Смолярчук юасьӧмъясысь: важӧн-ӧ сійӧ тӧдӧ ассьыс гӧсьтсӧ, Белограйӧс, кыдзи да кор тӧдмасис сыкӧд.
Омӧльтор чувствуйтӧмӧн, дась быд здукын бӧрддзыны, шог чужӧма ныв пуксис улӧс дорыш йылӧ, пуктіс кияссӧ пидзӧс вылас да кыв ни джын шутӧг виччысис страшнӧй вопросъяс.
Шапошников пыр жӧ гӧгӧрвоис нывлысь сьӧкыд состояниесӧ да решитіс лоны вывті осторожнӧйӧн.
— Но, кыдзи, Терезия, гӧринныд Тисса дорысь эжмӧм муяссӧ?
Ныв чӧла довкнитіс юрнас, и вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны.
— Сідзкӧ, таво тіян кӧдза площадьныд содас пӧшти сы джын мында, мыйта эм?
Ныв бара довкнитіс юрнас да еджыд пиньяснас топыда курччис улыс парсӧ.
— А Соняшна гӧра онӧ кӧсйӧй таво мичмӧдны?
Эз мешайт эськӧ и сылӧн шуйгавывса, изъя вадорас лӧсьӧдны виноградникъяс.
Терезия кыпӧдіс юрсӧ:
— Мыйла ме тіянлы ковми, начальник ёрт?
Юасьӧй!
Нывлӧн гӧлӧсыс вӧлі суровӧй.
Шапошников нюмъёвтіс:
— Вот ӧні верма юасьны.
Ӧні ті верманныд вочавидзны став вопросъяс вылас.
Сійӧ юаліс сы йылысь жӧ, мый йылысь и Смолярчук: виччысис-ӧ сійӧ ассьыс талунъя гӧсьтсӧ, кытысянь сійӧ воис, ныв корӧм серти али сідзи, ачыс, важӧн-ӧ сійӧс тӧдӧ ныв, кыдзи да кор тӧдмасисны.
Терезия вочавидзис.
Кор капитан Шапошников тӧдмаліс, мый Иван Белограй — сылӧн аддзывлытӧм друг, мый ныв тӧдмасьӧма сыкӧд письмӧӧн, сійӧ корис вайны заставаӧ Иван Белограйлысь став письмӧяссӧ, кодъясӧс ныв пӧлучитіс Берлинсянь.
Терезия вайис.
Шапошников сюйис найӧс несгораемӧй шкапӧ да босьтіс Терезиясянь кыв, мый сійӧ некодлы оз висьтав пограничникъяскӧд аслас сёрни йылысь.
Весиг мамыслы.
И торйӧн нин не должен тӧдны та йылысь Иван Белограй.
Сійӧ кӧ ещӧ ӧтчыд локтас Терезия ордӧ, ныв нинӧмӧн не должен петкӧдлыны, мый нывлӧн отношениеыс сы дінӧ вежсис.
Мед кытчӧдзкӧ ставыс кольӧ важмозыс.
Терезия бӧр локтіс гортас.
Мамыс плавгӧма пельпом вылас чышъян (гӧраяссянь пӧльтіс тувсовъя ыркыд тӧв) да виччысис нывсӧ кильчӧ дорас.
— Но, мыйла тэ ковмин пограничникъясыслы?
Винтовкаяссӧ рогачьяс вылӧ кӧсйӧны вежны али салдатскӧй субботник кӧсйӧны вӧчны тэнад Соняшна гӧра вылын?
Сідз али абу сідз?
Висьтав!
Мый чӧв олан?
— Мам, абу сідз, пограничникъяслӧн мӧд делӧ.
— Кутшӧм нӧ?
— Да сідз... комсомольскӧй делӧяс кузя.
Юрсӧ увлань лэдзӧмӧн Терезия тэрыба муніс мамыс дінті, пырис керкаӧ.
Ужнайтны сійӧ ӧткажитчис.
Водіс вольпасьӧ пӧрччысьтӧг.
Мамыс мудзис кузь тувсов лун чӧжӧн да крепыда узис, а Терезия рытывбыд и войбыд бӧрдіс.
Яндзим, вывті сьӧкыд вӧлі сылы сыысь, мый лоис талун, и страшнӧ аскиа луныс.
Эз весьшӧрӧ интересуйтчыны пограничникъяс сылӧн берлинскӧй другӧн.
Абу друг сійӧ, абу!
И абу Иван Белограй.
И кыдзи нӧ сійӧ ачыс эз казяв тайӧс?
Кыдзи лэдзис асьсӧ тадзи янӧдны?
Локтіс сы дінӧ кудриа юрсиа, мича синъяса, гажа, варов зон, и сійӧ, йӧюк, примитіс сійӧс кыдзи бур мортӧс, нюмъяліс сылы, ворсӧдчис мелі синъяснас да весиг...
Да позьӧ ӧмӧй терпитны татшӧмсӧ?
Терезия лёкысь ниртіс чышъяннас вомсӧ, герчкис пиньяснас.
Скӧрысла, асьсӧ зывӧктӧмла вынтӧммӧм бӧрын бара заводитліс бӧрдны.
Сідз бӧрдігтыр и унмовсис.
Асывнас, нывсӧ аддзӧм бӧрын, мамыс шлапкис кык бокас кияссӧ, горӧдіс:
— Господи!
Мый тэкӧд, нылукӧй?
Дзикӧдз чужӧмыд вежсьӧма.
Бледӧдӧмыд...
Банбокъясыд вӧйӧмаӧсь старукалӧн моз.
Сингуранъясыд лӧзӧдӧмаӧсь.
— Висьми ме, мам, — вочавидзис Терезия да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Да мыйӧн нӧ тэ висьмин?
Тӧрыт рытнас вӧлін дзоньвидза, а талун...
Мунам ӧні жӧ доктор дінӧ!
— Мыйла?
Оз ков меным доктор!
— Да мый тэ сӧран?
Кыдз нӧ сійӧ сідз — оз ков тэныд доктор?
— Сідз... сійӧ меным оз отсав.
— А коді нӧ тэныд отсалас?
Энлы, нылук, энлы!..
Мамыс кутіс нывсӧ щӧкаӧдыс, лэптыштіс сылысь улӧ лэдзӧм юрсӧ, сюся видзӧдліс синмас.
Збыльысь ӧмӧй сылысь ӧтка, муса нывсӧ ӧбидитісны?
Воштіс ӧмӧй нин сійӧ ассьыс шудсӧ?
Кор нӧ сійӧ лои?
Коді сійӧ супостатыс, коді ӧбидитіс сылысь бур сьӧлӧма, уджач, честнӧй, быдӧнлы эскысь да мича нывсӧ?
Кӧні сійӧ?
Да сійӧ синсӧ перъялас сылысь, да сійӧ сьӧлӧмсӧ сылысь нетшыштас да шыбитас Цыганскӧй слӧбӧдаса понъяслы...
Мыйсӧ сӧмын эз думайт Мария Васильевна, мыйсӧ сӧмын эз чувствуйт, кор видзӧдіс нылыслӧн пыдӧдз вӧйӧм синъясас!
— Ганнуся, донаӧй менам, висьтав веськыда, нинӧм эн соссьы.
Сӧмын сэки, кор Мария Васильевна зэв ёна тӧждысис Терезия вӧсна, кор став сьӧлӧмсяньыс радейтліс нывсӧ, сӧмын сэки Мария Васильевна шуліс Терезияӧс Ганнусяӧн.
И ӧти и мӧд нимсӧ вӧлі сетӧма сылы важысянь, чужан лунсяньыс.
Выльысь чужӧм став нывкаяслы, протестанскӧй вичкоса прихожаналӧн нывъяслы, кыдзи правилӧ, сетлісны кык ним.
Пӧлучитіс сійӧс и Мария Васильевналӧн нылыс.
Ганнусяӧн мамыс шуис нывсӧ арӧсӧдз, нёньӧдігас.
Сёрӧнджык — Ганка-Терезияӧн, сэсся прӧстӧ Терезияӧн.
Ганнуся ловзьыліс век сэки, кор мамыс кӧсйис вывті нежнӧя меліавны ассьыс нывсӧ.
И сӧмын ӧтнасӧн Олекса Сокач век шуліс сійӧс Ганнусяӧн.
Терезия сылы эз вӧв, кӧть и колхозын ставӧн шуисны сійӧс Терезияӧн, кӧть газетъясын да журналъясын печатайтӧм став портретъяс улын вӧлі гижӧма, мый сійӧ Терезия Симак, Социалистическӧй Уджвывса Герой, «Тисса весьтын кыа» нима пограничнӧй колхозса виноградарша.
Терезияӧс первойя нимнас ассьыс шуӧмсӧ зон объясняйтіс зэв прӧстӧ: «Тэ быдӧнлы Терезия, а меным да мамыдлы — Ганнуся.
Сӧмын ми вермам тэнӧ тадзи шуны».
Ставыс тайӧ уси тӧдвылас Терезиялы, кор мамыс шуис сійӧс «Ганнусяӧн».
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — майшасигтыр юасис мамыс. — Висьтав!
Ставсӧ висьтав!
Нинӧмысь эн пов.
Терезия вештіс мам вывсьыс синъяссӧ:
— Нинӧм меным ӧні тэныд висьтавнысӧ, мам.
Бӧрынджык... регыд тӧдмалан.
— Да мый ме тӧдмаласӧ? — муртса эз горӧд, муртса эз ойӧст Мария Васильевна. — Лои мыйкӧ, да?
— Мам, радейтан кӧ, нинӧм он кут юасьны.
— Ганнуся!
Терезия эз сетчы: муніс Соняшна гӧра вылӧ, ассьыс гусяторсӧ мамыслы висьтавтӧг.
Соняшна гӧра вылын Терезияӧс встретитісны сылӧн бригадаса пӧдругаясыс.
Найӧ сулалісны виноградниклӧн небзьӧдӧм гӧра бокын, мыджсьӧмаӧсь асланыс рогачьяс вылӧ да дружнӧя, ставныс ӧтпырйӧ декламируйтісны: «Любят лётчиков у нас.
Конники в почёте.
Обратитесь, просим вас, к матушке-пехоте...
Обойдите всех подряд — лучше не найдёте; обратите нежный взгляд, девушки, к пехоте...»
Найӧ эз вермыны терпитны, серӧктісны да уськӧдчисны Терезиялы паныд.
— Но, бригадир, вайин миянлы чолӧм кудриа пехотинецсянь? — юаліс гажа синъяса мугов чужӧма Марина.
Терезия гӧгӧрвоис, мый Иван Белограй, сы дінӧ локтӧдз, волӧма татчӧ, Соняшна гӧравывса виноградникъяс вылӧ, сёрнитӧма нывъяскӧд да ставнысӧ найӧс кӧлдуйтӧма, кыдзи и сійӧс.
Василина, Вера, Евдокия юасисны:
— Кыдзи олӧ тэнад гвардеецыд?
— Мыйла эн вайӧд сійӧс виноградникъяс вылӧ?
— А коді сійӧ тэныд лоӧ, Терезия: сват, вок, тӧдса али прӧстӧ сідз... телегаын витӧд кӧлеса?
— Мед эськӧ эз чеглав сылысь ордлыяссӧ тэнад Олексаыд...
Мый должен вӧлі висьтавны пӧдругаясыслы Терезия?
Кыдзи кутны асьсӧ?
Пӧртны шуткаӧ, сералыштны: улӧдз пӧ копрасьӧ тіянлы, нывъяс, Иван Белограй, ставнытӧ кутлӧ, сиӧ дзоньвидзалун да шуд?
Эз, сійӧ эз серӧкты да весиг эз нюмъёвт.
Стрӧга, достоинствоӧн видзӧдліс гажа пӧдругаяс вылас, довкйӧдлыштіс юрнас:
— Эк, нывъяс, нывъяс!..
Ме чайтлі, уважайтанныд менӧ, а ті...
Тайӧ гвардейскӧй пехотинец Иван Белограйыс сэтшӧм жӧ менам, кыдзи и тіян.
Сійӧ освобождайтіс Карпатсай, вирнас мынтысис миян свободаысь...
Виноградаршаяс падмисны.
Найӧ збыльысь уважайтісны Терезияӧс да ньӧти эз кӧсйыны дӧзмӧдны сійӧс.
Збой Марина первой шыасис.
Сійӧ кутіс бригадиршаӧс, окыштіс банбоксӧ:
— Эн скӧрав, Терезка.
Ставсӧ тайӧс ми сьӧлӧмсянь.
Ӧні Терезия ачыс нюмъёвтіс:
— И Олекса Сокач йылысь и ордлыяс йылысь сьӧлӧмсяньыд жӧ?
— А кыдзи нӧ!
Вот локтас татчӧ ещӧ ӧтчыд Иван Белограй, ми сылы веськыда сідзи и висьталам: смотри, гвардеец, миян Терезиялӧн жӧник эм, и сійӧ вывті вежӧгтысь.
— Ладнӧ, нывъяс, тырмас та йылысь, — серьёзнӧя да решительнӧя шуис Терезия. — Эг сы вӧсна ме лок тіян дінӧ.
Кӧсъя прӧщайтчыны.
Аддзысьлытӧдз.
Видзӧдӧй тані, энӧ ӧбижайтӧй Соняшна гӧрасӧ.
— Огӧ ӧбидитӧй, Терезка, верман лоны спокойнӧйӧн! — дружнӧя шыасисны виноградаршаяс.
Пӧдругаясыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын Терезия бӧр муніс гортас, кӧні сійӧс виччысис нин машина.
Сійӧ жӧ лунас ныв пуксис Явор — Будапешт поездӧ да муніс Сӧвет Союзысь, сідзи эз и аддзӧдчыв Олекса Сокачкӧд да, сідзкӧ, эз висьтав сылы Белограйкӧд аслас встреча йылысь.
Бӧр воис заграницаысь первомай праздникъяс бӧрын, кор сылысь «берлинскӧй другсӧ» вӧлі разоблачитӧма нин.
Терезия тӧдмаліс та йылысь майор Зубавинсянь.
А гортас мамыс сылы висьталіс сы йылысь, мый, кор сійӧ вӧлі Мадьяр муын, воліс Олекса Сокач.
Зумыш.
Скӧр.
Оз сёрнит.
Кыв ни джын шутӧг пуктіс кильчӧ пос вылӧ небӧг чукӧр, кодъясӧс коркӧ босьтлӧма лыддьыны Терезиялысь, да чӧла, быттьӧ бокӧвӧй да лӧг морт, муніс.
Терезия гӧгӧрвоис, мый Олекса Сокач кывлӧма сылӧн «берлинскӧй друг» йылысь.
Сійӧ пыр жӧ муніс Яворӧ, медым висьтавны Олексалы правдасӧ.
Гортсьыс Олексаӧс эз су: мунӧма Львовӧ паровозоремонтнӧй  заводӧ принимайтны аслас комсомольскӧй бригадалы выль паровоз.
Терезия муніс Олекса друг ордӧ — Гойда дінӧ.
Синвасӧ муртса кутігтыр, яндзимысла гӧрдӧдӧма, Васильлы синмас видзӧдлыны полігтыр, сійӧ сьӧлӧмсяньыс висьталіс ставсӧ.
Зон кывзіс сійӧс, бурӧдіс кыдзи вермис: «Эн шогсьы, Терезия, ставыс тіян ладмас».
А сэсся стрӧга юаліс:
— Ӧлӧдліс тэнӧ майор Зубавин, медым тэ некодлы нинӧм эн висьтав Иван Белограй йылысь?
— Ӧлӧдліс.
— А мыйла нӧ тэ аслад кыв вылын он сулав, пограничнӧй комсомолка ёрт?
Мыйла первой паныдасьысь мортыслы висьтавлан татшӧм важнӧй секретъяссӧ?
— Тэ ӧмӧй первой паныдасьысь?
Ме жӧ сӧмын тэныд, ӧтнадлы тэныд, висьталі.
— Вермин меным и не висьтавны, сы вӧсна мый ме ставсӧ важӧн нин тӧда.
Олексалы кӧсъян жӧ висьтавны?
— А кыдзи нӧ!
Сылы кӧ ог висьтав, сійӧ... — Терезия тшӧкмуні да ланьтіс.
Василь Гойда видзӧдіс ныв вылӧ гажа, сералан синъясӧн, а ныв дась вӧлі вот-вот бӧрддзыны.
— Мый сійӧ вӧчас? — серамсорӧн юаліс Гойда. — Дугдас радейтны?
Оз гӧтрась?
— Сійӧ и сідз нин оз радейт! — Гырысь синва войтъяс исковтісны Терезия банбокъяс кузя. — Эскӧма суклясьӧмъяслы.
Абу кӧсйӧма весиг сёрнитны менам мамкӧд, пышйӧма. — Терезия кватитіс Гойдалысь кисӧ да, найӧс кутігтыр, кевмысяна видзӧдіс сылы синмас: — Василь, висьтав сылы правдасӧ, тӧлквыв пуксьӧд!
— Первой тэнӧ колӧ тӧлквыв пуксьӧдны, бур нылӧй.
Терезка, йӧюк, успокоитчы!
Шыбит юрсьыд, мый Олекса дугдіс радейтны сэтшӧм нылӧс, кыдзи тэ!
Оз вермы тайӧ лоны.
Да сійӧ ачыс аски либӧ аскомысь тэ дінӧ локтас, ачыс прӧща корас да ачыс кутас висьтавны аслас радейтӧм йылысь.
Эк, Терезка, Терезка!..
«Зарни Кодзув» тэнад морӧсын, а тэ аслыд донтӧ он тӧд.
Юртӧ вылынджык кут, мича нылӧй!
Вылынджык кут юртӧ, нималана виноградарша!
Дзирдав синъяснад!
Татшӧмъясӧс, сӧмын татшӧмъясӧс, радейтӧны ми вок, мужичӧйяс!
Василь Гойда татшӧм ногӧн жӧ бурӧдіс Терезияӧс ещӧ часджын.
Медбӧрын ныв дугдіс бӧрдны да синванас солассьӧм вомдоръясыс первойысь нюммунісны.
Ныв муніс Василь Гойда дінысь чорыда эскӧмӧн, мый татшӧм зонмыс ладмӧдас Олексакӧд налысь дружбасӧ.
Олекса Сокач бӧр локтіс Львовысь «ЭР 777-13» номера выль паровозӧн.
Локомотивсӧ сувтӧдісны запаснӧй туй вылӧ.
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны яворса том паровозникъяс.
Комсомолечьяс босьтісны труба вывсьыс предохранительнӧй  щиток, видзчысьӧмӧн мыськалісны карасинӧн мавтассӧ, заправитісны буксаяс, зэлӧдісны став гайкаяс, тувъялісны буксӧвӧй да дышлӧвӧй клинъяс, мыськалісны паровозсӧ ставнас, трубасяньыс кӧлесаясӧдзыс, краситісны кыдзи аслыныс вӧлі колӧ, эз жалитны медся дона краскаяс да ассьыныс удж.
— Но, зонъяс, кыдзи ми сійӧс нимтам? — юаліс Олекса, кор помӧдз краситіс машиналысь кӧлесаяссӧ алӧй нитроэмальӧн.
— Ганна-Терезияӧн! — горӧдіс кочегар Иванчук.
Иванчук сэтшӧм рампырысь кресталіс кияссӧ морӧс вылас, сэтшӧм мыжапырысь нюмъёвтіс да сэтшӧм раминика читкыртіс синъяссӧ, мый став комсомолечьясыс серӧктісны.
Ковмис нюмъёвтны и Олексалы.
— Вайӧ нимтамӧй сійӧс прӧстӧ... «Галочкаӧн», — шуис сійӧ.
— Коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ Галочкаыс? — юаліс Иванчук. — Верӧссайын али невеста на?
Ёртъясыс ставныс серӧктісны, и Олекса вочавидзис, мый галочка — тайӧ лӧзов кузь ныра, сьӧд бӧжа да сьӧд бордъяса прӧстӧй лэбач.
«ЭР 777-13» машина рытъявылыс вӧлі дась сувтны действуйтысь локомотивъяс радӧ. Сы вылын лакыс, ыргӧныс, никельыс ставнас югъяліс, тендертырыс вӧлі из шом да ва.
Олекса Сокачлы окота вӧлі тайӧ жӧ здукас чеччыштны паровоз вылӧ, ломтыны топкасӧ, сетны пар да тӧвзьыштны тяжеловеснӧй  поездӧн став вӧльнӧй свет пасьтаыс.
Но тайӧ здукыс вермис лоны сӧмын дыр мысти, сы вӧсна мый линия вылын вӧліны уна рабочӧй паровозъяс.
Аскомысь, график серти, сувтас ӧчереднӧй промывка вылӧ «ЭР 770-09».
И сӧмын сэки «Галочкалӧн» лоӧ право би вылӧ, пар вылӧ, удж вылӧ, олӧм вылӧ.
Кык лун мысти!
А мый нӧ вӧчны Олексалы талун да аски?
Сійӧ ышловзис да, аслас мича паровоз вылӧ видзӧдлывлігтыр, мӧдӧдчис гортас.
Депо воротаысь петігӧн сійӧ паныдасис Андрей Лысаккӧд.
Практикант вӧлі югыдкоричневӧй костюма, лыа рӧма шӧвк дӧрӧма да виж сандалиа.
Сійӧ вӧлі душитчӧма да моднӧя сыналӧма юрсисӧ.
— А, Олекса, здорово! — Сійӧ мыччис Сокачлы кыкнан кисӧ. — Чолӧмала паровоз пӧлучитӧмӧн, бригадир ёрт!
Кор мунан рейсӧ?
— Кор прикажитасны.
Тэ эн на ӧткажитчы практикуйтчыны менам паровоз вылын?
— Мый тэ!
Мӧдарӧ.
Ме сӧмын та йылысь ӧні и думайта: кыдзи кута тэкӧд уджавны.
— Кыдзкӧ абуджык сідз! — Олекса видзӧдліс Лысакӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Лысак ышловзис, шевгӧдіс кияссӧ да видзӧдліс енэжӧ:
— Грека: радейта мича дӧрӧм да бур пинжак, радейта юны бур вина.
Томлун!..
Пӧрысьма да ставсӧ вунӧда, ставсӧ, йӧлысь кындзи! — Лысак серӧктіс. — Талун кӧсъя жӧ грешитны.
Гашкӧ, ӧтлаын тшӧтш юыштам, а? — Сійӧ тапнитіс аслыс зептас: — Сьӧм эм.
Олекса пыркнитіс юрнас:
— Йӧз сьӧм вылӧ ог гуляйт. — Сійӧ перйис ветымын шайта, мыччис Лысаклы: — Со тэныд уджйӧзыд, босьт!
— Кутшӧм уджйӧз?
Йӧйталан! — Андрей вештіс Сокачлысь кисӧ. — Дзеб, он кӧ кӧсйы, медым ме дӧзми.
Тӧрыт ме тэнӧ гӧститӧді, а аски — тэ менӧ.
— Эн, другӧ, месянь тэ эн виччысь гӧститӧдӧм.
Босьт!
— Пӧжалуйста, верма босьтны.
Тэ кытчӧ ӧні мунан?
— Некытчӧ.
— Кыдзи сійӧ — «некытчӧ»?
— Сідз.
Гортӧ.
Кировскӧй вылӧ.
— Миянлы пӧпуттьӧ.
Ме колльӧда тэнӧ.
Андрей босьтіс Олексаӧс сойбордйӧдыс, и найӧ петісны депоысь.
— Мый тэ талун сэтшӧм скӧр? — меліа юаліс Лысак.
— Ме век татшӧм.
— Абу, абу век.
Праздник лун тэнад, выль паровоз пӧлучитін, а тэ...
Гашкӧ, мыйкӧ лоис? — Лысак швачкис кипыдӧснас аслыс плешкас, сувтіс, кутыштіс ёртсӧ. — Да, Олекса, збыль али абу сійӧ, мый сёрнитӧны тэ йылысь да Терезия йылысь?
Быттьӧкӧ слесарь Иван Белограй, Берлинысь демобилизуйтчӧм гвардеец, мырддьӧма тэнсьыд Терезиятӧ, гӧтрасьӧ сы вылӧ.
Збыль тайӧ али абу?
Олекса зумыша чӧв оліс.
— Но, а тэ ачыд кыдзи чайтан? — друг юаліс сійӧ да лӧгпырысь видзӧдліс Лысак вылӧ.
Андрей эз виччысь татшӧм вочакывсӧ.
Сійӧ падмис да эз сразу гӧгӧрво, мый шуны.
Кор Крыж тшӧктіс сылы панны Олексакӧд сёрни, медым тӧдмавны мыйкӧ Иван Белограй йылысь, сійӧ, кажитчӧ, артыштіс ставсӧ, мый висьталас Олекса да мый вочавидзас сійӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, абу ставсӧ артыштӧма.
— Ме думайта... думайта, мый тайӧ абу збыль.
— А мыйла нӧ сідзкӧ тэ сюйсян тайӧ неправданас менам сьӧлӧм пытшкӧ?
И Олексалӧн чужӧм выражениеыс и сылӧн синъясыс вӧліны скӧрӧсь, а киыс кабыртчис кулакӧ.
Тайӧ эз повзьӧд Андрейӧс.
— Эн скӧрав, механик.
Ме тэныд тайӧс ставсӧ сы вӧсна висьталі, мед тэ тӧдін, кутшӧм сёрнияс мунӧны Терезия да эсійӧ геройскӧй слесарь Иван Белограй йывсьыс.
Интереснӧ видзӧдлыны сы вылӧ — кутшӧмджык сійӧ?
Шуӧны, мича пӧ, синтӧ он вермы вештыны.
Збыль али абу?
— Ог тӧд.
— Да тэ аддзылін сійӧс али эн аддзыв?
— Но, аддзылі.
Паськыд чужӧма, джуджыд тушаа.
— Важӧн-ӧ аддзылін?
— Львовӧ мунтӧдз на.
— А локтӧм бӧрад эн аддзыв?
— Эг...
Да мый тэ кӧвъясин ме дінӧ, юасян Белограй йылысь?
Мун тэ сыкӧд тӧдан кытчӧ...
Олексалӧн бӧръя кывъясысь Андрей Лысак воис ас садяс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый висьталіс лишнӧйӧс, вывтіджык настойчивӧя да видзчысьтӧма юасис.
А ӧд Любомир дядь нарошнӧ ӧлӧдліс: смотри, юась Белограй йылысь кыдз быттьӧ сідз-тадз.
Колӧ вӧлі исправитны положениесӧ.
Андрей серӧктіс, дружескӧя кутыштіс Олексаӧс пельпомӧдыс:
— Некытчӧ ме ог мун тайӧ Белограйыскӧд.
Оз ков, сійӧ меным.
Тэкӧд ме муна, Кировскӧй вылӧ.
— Он мун мекӧд Кировскӧй вылӧ.
Ме кольчча татчӧ, Степнӧй вылӧ.
Меным колӧ пыравны ёрт ордӧ.
Олекса вештіс пельпом вывсьыс Андрейлысь кисӧ, веськодьпырысь довкнитіс юрнас да мӧдӧдчис керкалань, код гӧгӧр быдмис лежнӧг.
Тані оліс Василь Гойда.
— Вот и ачыд воин!
Зэв бур!
Молодеч!
Чуткӧй ёрт, ӧдйӧ гӧгӧрвоӧмыд, мый шудыдлы опаснӧ.
Олекса вылӧ сералан синъясӧн видзӧдіг татшӧм кывъясӧн встретитіс сійӧс Василь Гойда.
Олекса бура тӧдіс другыслысь характерсӧ да сы вӧсна эз сет сылӧн кывъяслы торъя тӧдчанлун.
Сійӧ, кыдзи и век, здоровайтчис, перйис сигарета, пуксис ӧшинь дорӧ, кӧні пыр пукавліс, да лӧсьӧдчис дзик ставсӧ висьтавны, кыдзи ветліс Львовӧ, кутшӧм паровоз пӧлучитіс, кыдзи мичмӧдіс сійӧс комсомольскӧй бригада.
Но Василь Гойда друг паніс мӧд сёрни.
Сигарета ӧзтігмоз сійӧ шуис:
— Неважӧн ме ордын вӧлі Терезия...
Олекса повзьӧм синъясӧн видзӧдліс другыс вылӧ да виччысис, мый сійӧ ещӧ висьталас.
— Чолӧм тэныд ыстіс, — содтіс Гойда. — Дивуйтчӧ, мыйла тэ сійӧс вунӧдін, мыйла дугдін волывлыны аслад мотоциклӧн Соняшна гӧра вылӧ.
— И сэсся нинӧм сійӧ тэныд эз висьтав? — юаліс Олекса.
Чужӧмыс сылӧн измис, гӧлӧсыс юрӧбтіс гораа.
Гойда сідз видзӧдліс, мый быттьӧ эз казяв вежсьӧмсӧ ни Олекса чужӧм вылысь, ни сы гӧлӧсысь.
— Терезиякӧд миян вӧлі ыджыд сёрни, ставсӧ он помнит.
— Ме йылысь сійӧ сэсся нинӧм эз висьтав?
— Тэ йылысь?
Энлы, час думыштла.
Да, вот!.. «Гажтӧмчи пӧ ме Олексаысь, а сійӧ, йӧюкыд, оз гӧгӧрво та йылысь, оз волы Тисса дорӧ».
— Василь, тэ дугды шмонитнытӧ!
Ме тэкӧд серьёзнӧя.
Тӧдан тэ, мый Терезия вӧчӧма?
Сійӧ... сійӧ... — Олекса шеныштіс кинас, вешйис ӧшинь дорӧ.
Гойда лапкӧдыштіс Сокачлы мышкас:
— Правильнӧй тэнад кывйыд, Олекса: ӧткажитчис кывзысьны тэнад йӧй юрлысь да вежӧгтысь сьӧлӧмыдлысь.
Эк, тэ!..
Эскин суклясьӧмлы...
Олекса крута, став тушанас бергӧдчис Гойдалань, горӧдіс скӧрысь:
— Абу суклясьӧм тайӧ!
Ме ачым сёрниті Иван Белограйкӧд да аслам пельясӧн кывлі, мый сійӧ висьталіс.
— Интереснӧ, мый сійӧ тэныд висьталіс?
— Но... мыйла сійӧ демобилизуйтчӧма, мыйла локтӧма Закарпатьеӧ.
Терезия вӧсна ставсӧ и вӧчӧма.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ жӧник сылӧн.
Вот!
А ме, йӧй...
И эз меным ӧтнамлы ошйысь сійӧ аслас невестаӧн: депоын ставӧн тӧдӧны.
— Сійӧ и должен вӧлі ошйысьны, сэтшӧм сылӧн вӧлі рольыс.
А вот тэныд, Олекса, колӧ вӧлі ветлыны Терезия дінӧ да сёрнитны сыкӧд, збыль сійӧ али абу збыль.
— Збыль!
— Нинӧм тэ он тӧд.
— Тӧда!
Терезия сыкӧд важысянь нин письмӧасьӧма, ме ачым сылысь письмӧяссӧ лыддьылі.
— Со, аддзан!..
Терезия петкӧдлӧма тэныд Белограйлысь письмӧяссӧ.
Сідзкӧ, некутшӧм жӧникасьӧм эз вӧв.
Письмӧасис сыкӧд, кыдзи другкӧд, кыдзи салдаткӧд, коді мездіс Карпатсай, а тэ...
— Тэ эн дорйы Терезияӧс, нинӧмысь!
— Кыдзи нинӧмысь! — горӧдіс Гойда. — Кывзы, ӧклупень, кор тэ сёрнитлін Иван Белограйыскӧд?
— Важӧн.
— Сэксянь эн аддзыв сійӧс?
— Эг.
— И он аддзы.
Иван Белограй воши.
Муніс Яворысь...
Кытчӧ?
Код тӧдас кытчӧ...
Мыйла?
Сы вӧсна мый...
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый Терезияӧс сылы не аддзывны, кыдзи ассьыс пельяссӧ, и пышйис.
Подробностьяссӧ ме висьтала тэныд мӧдысь.
Со и ставыс.
Да, кутшӧма кажитчис тэныд тайӧ Иван Белограйыс?
Шуӧны, сійӧ пӧ симпатичнӧй зон.
Кыдзи тэ ногӧн?
— Татшӧм вопрос вылас ме вочавидзлі нин.
Мый ті ставныд сэтшӧма интересуйтчанныд Белограйнас?
Гойда котӧрӧн локтіс другыс дінӧ, кутіс сылысь кисӧ:
— Тэ шуин, мый вочавидзлін нин татшӧм вопрос вылас?
Коді ещӧ интересуйтчӧ Белограйнас?
— Львовысь воис практика вылӧ Андрей Лысак.
Вот сійӧ и допрашивайтіс менӧ: збыль-ӧ, мый Белограйыс Терезиялӧн жӧник, кор ме сійӧс аддзылі, мунтӧдз али локтӧм бӧрын, мича абу сійӧ...
— Андрей Лысак?
Железнодорожнӧй уличавывса франт?
Портнихалӧн пи?
Мыйӧн тэ сійӧс тӧдан?
— Лӧсьӧдчӧ практикуйтчыны менам паровоз вылын.
Кӧсйӧ лоны машинистӧн.
— И кыдзи тэ вочавидзин сылӧн юасьӧмъяс вылӧ?
— Кыдзи и колӧ.
Чӧрт йылӧ мӧдӧді.
— И правильнӧ вӧчин.
Олекса, кывзы менӧ сюся.
Тэ радейтан Терезияӧс.
Сійӧ радейтӧ жӧ тэнӧ.
И эз дугдыв некор радейтны.
Тэ кӧ аслыд абу вӧрӧг, менӧ кӧ лыддян аслад другӧн — эскы менам кывъяслы!
Эскы да аски жӧ пуксьы аслад мотоцикл вылӧ, тӧвзьы Соняшна гӧра вылӧ, кутлы да окав Терезияӧс.
Верман сылы ни ӧти кыв не висьтавны, сӧмын кутлы да окав.
И ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, кыдзи и войдӧр.
Гойдалӧн татшӧм кывъясыс дзикӧдз шӧйӧвоштісны Олекса Сокачӧс:
— Василь, нинӧм ог гӧгӧрво...
Тэ мыйкӧ он помӧдз висьтав.
— Ог висьтав, да.
Висьтала мӧдысь, кор позьны кутас.
Гӧгӧрвоана?
— Буракӧ, заводита гӧгӧрвоны.
— Но, сідзкӧ вӧч тайӧс чӧла, некодлы нинӧм эн висьтав. — Сійӧ нюммуніс: — Тайӧс требуйтӧны тэнад шудлӧн интересъяс, а сідзжӧ государственнӧй интересъяс.
Тадзи, джынвыйӧ шмонитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя, Гойда помаліс Олекса Сокачкӧд сёрнисӧ.
Гортас Олекса воис рытнас сёрӧн.
Олексалӧн мамыс, кыдзи и век, эз водлы, виччысис, кор воас пиыс.
Анна Степановна став сьӧлӧмнас радейтіс писӧ.
Сійӧ сӧмын ӧтиторйысь поліс, ӧтитор вӧсна тӧждысис, ӧтитор вӧсна радліс — Олекса вӧсна.
Садьмыліс мам, кор Олекса узис на; водліс, кор сійӧ узис нин.
Асывсяньыс войӧдз уджаліс: лӧсьӧдіс завтрак, ӧбед, мыськаліс бельё, гладитіс дӧрӧмъяс, дӧмліс носкияс, кыис ангорскӧй вурунысь телогрейкаяс, шарфъяс либӧ кепысьяс.
Олексалӧн век вӧліны и выль дӧрӧмъяс, и выль кӧмкот, и бур костюм, эз бырлы сигарета.
Анна Степановна кужис видзны сьӧмсӧ сідзи, мый Олекса нинӧмысь эз нуждайтчы.
Пиыслӧн нажӧвитӧм сьӧм дінӧ содтыліс унакодь ассьыс.
Зэв бур вышивайтчысь, коді велӧдчис тайӧ ремеслӧас ясеницкӧй мастерицаяслысь — мамыслысь да бабыслысь, — сійӧ нажӧвитліс унакодь.
Некор сійӧ эз норасьлы Олексалы аслас висьӧмъяс да тӧждысьӧмъяс вылӧ.
Но зато быд лун юавліс, кыдзи сійӧ, Олекса, уджаліс, кодкӧд аддзысьліс.
Медся ёна мамыс интересуйтчис пиыс да Терезия костын дружбаӧн.
abu
Ставсӧ сылы колӧ вӧлі тӧдны: эз-ӧ тшапмы сійӧ, кор лоис нималана виноградаршаӧн, бур али лёк характерыс, радейтӧ-ӧ ассьыс мамсӧ, мый кужӧ вӧчны, виноград быдтӧмысь кындзи, радейтӧ-ӧ вӧччыны, топыд али лышкыд.
Олекса сералігтырйи бурӧдліс мамсӧ: «Бур сійӧ, мам, эн тӧждысь».
Но эмӧсь ӧмӧй свет вылас сэтшӧм кывъяс, кодъяс вермисны бурӧдны мамӧс, мый сылӧн пиыс абу нин дзик ӧтнаслӧн сылӧн, мый сылысь сьӧлӧмсӧ босьтіс кодкӧ мӧд...
Мам чӧла пуктіс Олекса ныр улӧ ужын.
Кор пиыс сёйис, Анна Степановна пукаліс плита дорын, скӧра точкӧдчис кысян емъясӧн да эз лэптыв синсӧ.
Пиыс ужнайтіс, ӧзтіс сигарета, матыстчис мамыс дінӧ да топӧдчис банбокнас сы банбок бердӧ.
— Эк, Олекса, Олекса... — Анна Степановна пуктіс пызан вылӧ «Том гвардия» небӧг, коді вӧлі пемыдгӧрд коркаа. — Со, тэнад Ганна-Терезияыд тшӧктіс сетны.
— Ганна? — Олекса кватитіс небӧгсӧ, восьтіс сійӧс, видзӧдліс, абу-ӧ сэні письмӧ либӧ нин кутшӧмкӧ гижӧдтор первой листбокас.
Ни письмӧ, ни гижӧдтор эз вӧв.
Пыркнитіс небӧгсӧ, листайтыштіс — нинӧм абу.
Сійӧ видзӧдліс мамыс вылӧ, кӧсйис юавны сылысь, кор воліс Терезия, мый сійӧ висьталіс, кутшӧм вӧлі настроениеыс.
Мам син серти сійӧ казяліс, мый мамыс дивитӧ сійӧс радлӧмсьыс.
Ӧшинь улын кыліс кок шы, и кодкӧ таркнитіс чуньнас стеклӧӧ:
— Эй!..
Сокач ёрт!
— Коді сэн? — Олекса восьтіс ӧшиньсӧ.
Палисадникын, дзоридзалысь абрикосӧвӧй пуӧ кутчысьӧмӧн, сулаліс депоысь тӧдса зонка, рассыльнӧй Грицай.
Олекса бура аддзис Грицайлысь кульсьӧм нырсӧ, сылысь кыз паръяссӧ, рыжӧй юрсӧ, куш кокас кӧмалӧм парусинӧвӧй  туфлисӧ да век жӧ эз эскы аслас синъяслы.
О, Грицайлӧн татшӧм сёрӧн воӧмыс висьталіс сэтшӧм унатор, мый сразу эскыны эз вӧв кокни.
Олекса чӧла видзӧдіс сёрмӧм гӧсьт вылӧ.
— Мый сідзи видзӧдан?
Эн тӧд?
И кутшӧм жӧ мича гӧлӧсыс Грицайлӧн, кутшӧм унатор сійӧ кӧсйӧ!
И кутшӧм сійӧ шань, тайӧ батьтӧм-мамтӧм зонкаыс!
— Тэ мыйла локтін?
Мый тэныд колӧ? — юаліс Сокач.
— Тэнсьыд машинатӧ срочнӧ, некутшӧм график вылӧ видзӧдтӧг, заправитісны.
Кызь куим час ноль-ноль минутын.
Куритчам, а?
Сокач перйис «Верховина» сигарета пачка, пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ.
Грицай ӧкуратнӧя небзьӧдіс сигаретасӧ, ӧзтіс.
Олекса терпитны вермытӧг виччысис.
— Заправитісны, мися, тэнсьыд машинатӧ, — выльысь висьталіс рассыльнӧй. — Сідзкӧ лӧсьӧдчыны колӧ туйӧ.
— Кор муннысӧ? — Олекса нарошнӧ очсыштіс.
— Сизим час да джын кежлӧ корӧны.
— Кытчӧ мунам?
— «Войвыв полюсӧ».
— Мый нӧ, полюсӧ кӧ, и полюсӧ.
Пырав Железнодорожнӧй вылӧ, практикант Лысак ордӧ, висьтав, мый аски мунам. — Сійӧ ещӧ ӧтчыд да, дерт, бара жӧ нарошнӧ, очсыштіс.
Думсьыс Олекса сьӧлӧмсяньыс радліс.
Сылы окота вӧлі кватитны зонкасӧ киӧдыс, лэптыны ӧшинь пыр да грымгыны-йӧктыны сыкӧд войшӧр-войын гопак.
Грицай шуис, мый депоса начальник тшӧктіс нин висьтавны практикантлы, да, аслас парусинӧвӧй туфлиӧн чушкигтыр, муніс.
Эз кӧ эськӧ вӧв сёр, Терезия кӧ эськӧ оліс эз дзик граница бердын, а кӧнкӧ карын, Олекса пыр жӧ эськӧ котӧртіс сы ордӧ да висьталіс, мый аски...
«А эз-ӧ мыйкӧ сӧр Грицайыс? — друг думыштіс сійӧ. — Эз-ӧ серав ме вылын?
О, сідзи кӧ!..»
Олекса пасьтасис, шуис мамыслы, мый регыд бӧр воас, да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Улича помын югъялісны дежурнӧй аптекалӧн гырысь ӧшиньяс.
Сэтысянь позьӧ звӧнитны телефонӧн паровознӧй депоӧ.
Дежурнӧй кывйысь кывйӧ висьталіс ставсӧ сійӧс жӧ, мый висьталіс и рассыльнӧй.
Аски!..
Сизим час да джынйын...
Да, ӧні ставыс гӧгӧрвоана.
Олекса ӧшӧдіс трубкасӧ, петіс аптекаысь да сувтіс.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Кытчӧ мунны?
Кодлы висьтавны ассьыс радлунсӧ?
Карса Сӧвет башня вылын чусыда дзирдалыштісны бронзӧвӧй стрелкаяс, кодъяс вӧліны пӧшти вевсяӧсь.
Енэж пасьтала югъялісны кодзувъяс.
Сӧмын войвылын енэжыс тупкысьӧма не то кымӧръясӧн, не то кымӧръяс кодь гӧраясӧн.
Мӧскуаса улича, кӧні нёль радӧн быдмисны дзоридзалысь каштанъяс, вӧлі тыртӧм.
Кар узис нин, сійӧс баййӧдліс чӧв-лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын Карпаты лунвыв поддінын тулыснас, кор дзоридзалӧны виноградникъяс да садъяс.
Чусыда ломалісны матӧвӧй дежурнӧй шаръяс.
Бульварын выльӧн на краситӧм скамьяяс вылын югъялыштіс войся лысва.
Дзоридзаинын братскӧй гу гӧгӧр сьӧдӧдіс уль му, слабиник электрическӧй би югӧр улын дзирдаліс обелиск вылын гранит.
Олекса воис Мӧскуаса улича помӧ, пос дорӧдз, да сувтіс.
Крепость модаа важся зданиелӧн зэв ыджыд вуджӧр куйліс каменнӧй плитаясӧн вольсалӧм набережнӧй вылын.
Кос изъяссянь ӧвтіс шоныд ру.
Улын, набережнӧйлӧн кӧрт перилӧяс сайын, шумитіс визув, кӧдзыд Каменица.
Би рӧма водоросльяс сырмисны ва веркӧсын — кодзула енэжлӧн отражение.
Вадорса бадьяс мыськалісны гӧраса лым ваын ассьыныс том вожъяссӧ.
Сокач лэччис ва дорӧ, матыстчис первой бадь дінӧ, чегис неыджыд вож да шыбитіс Каменицаӧ.
Еджыд быгъя тэрыб гыяс кватитісны добычасӧ да, то ва улӧ сюйлӧмӧн, то веркӧсас качӧдлӧмӧн, нуисны увлань, Тиссалань, Дунайлань.
Олекса колльӧдіс тайӧ бадь вожсӧ гажаа шутёвтӧмӧн.
Шуда туй!
Мый нӧ ещӧ вӧчны, кытчӧ мунны?
Терезия... Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі орччӧн!
Ресторан дінті мунігӧн, кытчӧ вӧлі витрина стеклӧас серпасалӧма гӧрд ракӧс, Олекса аддзис Андрей Лысакӧс да цыган-скрипач Шандорӧс.
Найӧ сулалісны тротуар вылын, шенасисны кияснас машинаяслы, кодъяс мунлісны улича кузя, горзісны:
— Такси!..
Такси!..
Олекса видзчысьӧмӧн ыліті кытшовтіс кодъюраясӧс.
Ылыстчӧм бӧрын бергӧдчыліс.
Скрипач Шандор да Андрей Лысак эз вермыны виччысьны такси да мӧдӧдчисны подӧн гораа сёрнитігтыр.
Найӧ мунісны Цыганскӧй слӧбӧдалань.
На бӧрся, пуяслӧн вуджӧръяс улӧ дзебсясигтыр, вӧччис кутшӧмкӧ морт, коді вӧлі дзик Василь Гойда кодь.
Олекса сюся видзӧдліс.
Да, тайӧ сійӧ, Гойда.
Олексалы уси тӧдвылас Гойдакӧд сёрниыс, и сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла сылӧн другыс ӧні вӧтчӧ кодъюра Андрей Лысак бӧрся.
Гортас локтӧм бӧрын Олекса пӧрччысис да водіс узьны.
Башня вылын часі кучкис ӧтчыд, сэсся мӧдысь, а Олекса век на эз узь.
Кутшӧм сэн узьӧм!
Сэтшӧм бура, сэтшӧм яснӧя сулаліс син водзас «Галочкаыс» югдӧм водзвывса енэж фон вылын.
Воронёнӧй  котёл.
Алӧй кӧлесаяс.
Еджыд бандажъяс.
Мича, став мирыслы тыдалана, тӧвзис Верховинаті «Галочка».
И коді жӧ веськӧдліс татшӧм машинанас?
Кывзӧй!
Кывзӧй!..
Олекса Сокач!
Закарпатьеын медся том машинист.
Эй, тошкаяс, первокласснӧй механикъяс, кежӧй, сетӧй туй!
Тадзи, аскиа лун йылысь мӧвпалігӧн, и унмовсис Олекса.
Збыльысьсӧ тайӧ эз вӧв узьӧм, а мучитчӧм.
Муртса унмовсьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ садьмыліс.
Войбыд сійӧ вӧталіс ӧтитор: то сійӧс дзик нинӧмсьыс лишайтлісны паровозӧн веськӧдлӧмысь, то сійӧ эз вермы вӧрзьӧдны паровозсӧ места вывсьыс, вунӧдіс волнуйтчӧмысла, кӧні реверс да регулятор, то поездкӧд лолі крушение, и сійӧ лэбліс гудыр Тиссаӧ.
Андрей Лысак тшапа сулаліс крут вадорын да сераліс.
Ни ӧти мича вӧт татшӧм войнас!
Дивӧ.
И ӧбиднӧ.
Асылыс вӧлі зэра да руа.
Олекса ньӧжйӧник, медым не садьмӧдны мамсӧ, пасьталіс лӧставтӧдзыс новлӧм, чорзьӧм спецовкасӧ да, мыссьытӧг, юрсисӧ кыдзсюрӧ сыналыштӧм бӧрын, котӧрӧн петіс руа улича вылӧ.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Сійӧ лунас, кор Олекса Сокач лӧсьӧдчис мунны «полюс» вылӧ, лоисны тӧдчана лоӧмторъяс, код йылысь ме должен висьтавны тэныд, лыддьысьысь, сыӧдз на, кор тэ мӧдӧдчан Сокач да Лысак бӧрся Карпатыӧ.
Асывнас Зубавинлы лои тӧдса, мый войнас Цыганскӧй слӧбӧдаӧ, ресторанса музыкант Шандор ордӧ, волӧма Андрей Лысак.
Асылӧдзыс цыганъяскӧд юӧм бӧрын сійӧ мунӧма слӧбӧдаысь да локтӧма Яворӧ, Железнодорожнӧй улича вылӧ, мамыс ордӧ.
Кызь арӧса зонлӧн ёна юӧмыс кыскис эськӧ Зубавинлысь вниманиесӧ весиг и сэки, сійӧ кӧ эськӧ эз на тӧд, мый Андрей Лысак, тыдалӧ, выполняйтӧ кодлыськӧ поручение да зільӧ тӧдмавны Иван Белограйлысь судьбасӧ.
Яворса мукӧд окраинаяс дорысь Цыганскӧй слӧбӧда матынджык государственнӧй границалань.
Цыганскӧй слӧбӧдаын олісны йӧз, кодъяс войдӧр частӧ кочуйтлісны заграницаӧ: контрабандистъяс, вуджӧдчысьяс, гуся патера кутысьяс.
Оз-ӧ та вӧсна ветлывлы Цыганскӧй слӧбӧдаӧ Андрей Лысак?
Зубавин медводз сувтӧдіс ас водзас вопрос: кутшӧмӧсь отношениеясыс Андрей Лысак да цыган Шандор костын, кор найӧ тӧдмасисны да мыйла?
Зубавин тӧдмаліс татшӧмтор.
Шандор важӧн нин, во кык либӧ куим сайын, тӧдӧ сьӧма зонмӧс, моднӧй портнихалысь писӧ.
Андрей Лысак тшӧкыда волывлӧ ресторанӧ, кӧні ворсӧ скрипкаӧн Шандор, тшӧктӧ ворсны Шандорлы чардаш, бура мынтысьӧ, сійӧс гӧститӧдӧ ужынӧн.
Тӧрытъя войӧдз Андрей Лысак сӧмын ӧтчыд вӧлӧма Шандор ордын.
А цыган сы ордӧ некор абу пыравлӧма.
Найӧ век аддзысьлісны ресторанын.
Мыйла нӧ Андрей Лысак ӧні решитіс гуляйтны Цыганскӧй слӧбӧдаын?
Кодныс тайӧс заводитісны?
Ӧдвакӧ тайӧс вӧчис Шандор, коді велалӧма юны йӧз шӧт весьтӧ.
Эз, тайӧ эз Шандор, а Лысак заводитіс.
Мыйла сійӧ кутіс волывлыны граница бердын олысь цыганъяс дінӧ?
Оз-ӧ кӧсйы цыганъяс отсӧгӧн сійӧ пышйыны заграницаӧ?
Тайӧ кӧ сідзи, то мыйла кызь арӧса зонлы окота лои пышйыны Сӧветскӧй канмуысь?
Абу, тайӧ подозрениеыслӧн абу на некутшӧм подув, сійӧс колӧ бура видлавны.
Зубавин звӧнитіс Львовӧ, полковник Шатровлы, да корис тӧдмавны, эз-ӧ вӧч сэні, Львовын, паровознӧй машинистъясӧс гӧтӧвитан школаысь курсант Андрей Лысак кутшӧмкӧ мисьтӧм поступок, мый вӧсна сійӧ быть должен вӧлі мӧвпавны заграницаӧ пышйӧм йылысь.
Вочакывйыс вӧлі отрицательнӧй.
Абу, Лысак нинӧм абу вӧчӧма.
Зонмыс тӧлктӧм, радейтӧ пукавны ресторанъясын, велӧдчӧ омӧлика, ньӧтчыд абу вӧлӧма милицияын, оз лыддьыссьы преступникӧн.
Зубавин радліс, мый ӧти важнӧй предположение вӧлӧма весьшӧрӧ.
Но кольлі ещӧ и мӧд.
Кодлысь тшӧктӧмсӧ выполняйтіс Лысак, кор юасис Сокачлысь Иван Белограй йылысь?
Мыйла сылы ковмис Цыганскӧй слӧбӧдаыс?
Зубавин прикажитіс сюся кыйӧдны Лысак бӧрся.
Дыр кадся опыт серти сійӧ тӧдіс, мый пограничнӧй карын татшӧм йӧзсӧ оз позь воштыны син увсьыд, оз позь не интересуйтчыны налӧн связьясӧн.
Талун найӧ юӧны, а аски...
Гортас воӧм бӧрын Андрей Лысак лунтыр узис.
Рытнас вӧлі казялӧма, мый портниха ордӧ локтіс Книготоргса вузасьысь Любомир Крыж.
Зубавин пыр жӧ думыштіс, коді тайӧ Крыжыс, мыйла да код дінӧ сійӧ локтіс — кӧзяйка дінас али сылӧн пи дінӧ?
Тыдовтчис, мый Крыж — Марта Стефановналӧн важся тӧдса.
Артмӧ быттьӧкӧ, мый портниха ордӧ сылӧн локтӧмыс закономернӧй, некутшӧма абу йитчӧма Андрей Лысаккӧд.
Дерт, вермасны лоны быдсикас виччысьтӧмторъяс, но ӧні Крыж вылӧ торъя внимание веськӧдны нинӧмла.
Зубавин эновтіс тайӧ фигурасӧ да ассьыс став вниманиесӧ веськӧдіс Явор станцияса начальниклӧн отсасьысь Василий Петрович Горгуля вылӧ.
Тайӧ жӧ рытнас Андрей Лысак воліс Горгуля ордӧ.
Мый ӧткодьыс тайӧ йӧз костас?
Важӧн-ӧ найӧ тӧдсаӧсь?
Зубавинлы лои тӧдса, мый Горгуля оз тӧд Лысак фамилияа мортӧс, некор весиг абу кывлӧма сы йылысь.
Вот тайӧ здуксяньыс Зубавин гӧгӧрвоис, мый веськаліс настӧящӧй след вылӧ.
Кытчӧ, код дінӧ сійӧ петкӧдас?
Андрей Лысак локтӧ тӧдтӧм морт дінӧ, Горгуля дінӧ, быдса час олӧ сы ордын, сёрнитӧ мый йылысь кӧ кӧзяинкӧд да мунӧ.
И та бӧрын Горгуля лысьтӧ висьтавны, мый сійӧ оз тӧд Лысакӧс, некор пӧ абу кывлӧма сы йылысь.
Мыйла пӧръясьӧ?
Мыйла ӧтказывайтчӧ, мый Лысаккӧд абу тӧдса?
Абу выгӧднӧ тайӧ сылы?
Полӧ сыысь, мый сійӧ кутӧ Лысаккӧд йитӧд?
Да, лӧсялӧ.
Тайӧ кӧ сідзи, то вермас лоны, мый Горгуляӧс вербуйтӧма нин суйӧрсайса разведка.
Первокласснӧй пограничнӧй станцияын Яворса начальниклы отсасьысь уна тӧдӧ, абу этша сы киын государственнӧй  тайнаяс, сійӧ вывті ёна колӧ «Бизонлы».
Абу-ӧ крукыштӧма Горгуляӧс ӧти бизоновскӧй вугырӧн?
Некымын час мысти лои тӧдса, мыйла Лысак волӧма Горгуля ордӧ.
Водоразборнӧй  колонка дорын аслас суседкаяскӧд сёрнитігӧн Горгулялӧн гӧтырыс висьталіс сы йылысь, мый тӧрыт рытнас на ордӧ волӧма кортӧм гӧсьт.
Коді сэтшӧмыс?
Оз тӧд.
Тӧрыт первойысь аддзылӧма.
Кузь тушаа, пыктӧм рожаа, быльсвидзысь синъяса, код.
Татшӧм мортыс кӧ пӧ паныдасис войнас ывлаын, «караул» пӧ горӧді.
Мыйла сійӧ волӧма, мый йылысь сёрнитӧма верӧсыскӧд, сійӧ оз тӧд.
Верӧсыслӧн кывъяс серти, тайӧ станцияса ӧти служащӧй, волӧма быттьӧкӧ внеочереднӧй отпуск корны, сы вӧсна мый кӧсйӧ пӧ гӧтрасьны.
Сійӧ оз эскы верӧсыслы.
«Тайӧ кӧ збыль, мый воліс отпуск корны, то мыйла менам Василий вежсис чужӧм вывсьыс, кор колльӧдіс гӧсьтӧс ывлаӧ?
Войбыд эз узь. Ышлолаліс».
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Зубавин думыштчис.
Мый вӧчны?
Медым лоӧмторъясыс водзӧ сӧвмасны, кисьмасны?
Кыйӧдны водзӧ Лысак да Горгуля бӧрся, виччысьны, мыйӧн помасясны налӧн гуся отношениеясыс?
Но сулалӧ-ӧ виччысьнысӧ?
Оз-ӧ сёрмы?
Оз-ӧ вермы ӧні жӧ сетны пӧльза Горгулялы?
Оз позь виччысьны, оз!
Колӧ пыр жӧ действуйтны.
Зубавин решитіс веськыда сёрнитны Горгулякӧд.
Сійӧ пырис Горгуля кабинетӧ, топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, здоровайтчис да веськыда юаліс:
— Василий Петрович, кутшӧм гӧсьт вӧлі тіян ордын войдӧрлун войнас?
— Ті тӧданныд нин?
Горгуля шнёпкысис-пуксис креслӧас, кутчысис кияснас юрас да бӧрддзис.
Зубавин эз первойысь аддзы преступлениеясын разоблачитӧм йӧзлысь истерикасӧ.
Кыв ни джын шутӧг виччысис, кор станцияса начальниклы отсасьысь лӧняс да кутас вермыны вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ.
Вит минут мысти Зубавин шуис:
— Висьталӧй овсӧ сійӧ мортыслысь, коді тіянӧ воліс.
Горгуля лэптіс юрсӧ, топӧдіс кияссӧ морӧс бердас:
— Ог тӧд, майор ёрт.
Збыльысь шуа, ог тӧд.
Некор эг аддзыв сійӧс тайӧ рытӧдзыс.
— Ладнӧ, шуам сідз.
Мыйла сійӧ воліс?
— Сьӧмла.
Сійӧ... Ме... Делӧыс сыын, мый ме... ӧти кывйӧн кӧ, майор ёрт, тайӧ ме аслам «Москвичӧн» талялі велосипедистӧс Краснополянскӧй туй вылын.
Арестуйтӧй.
Горгуля петіс пызан сайысь да, Зубавин дінӧ матыстчӧм бӧрын, сувтіс веськыда, копыртіс юрсӧ.
«Талялӧма велосипедистӧс?.. — мӧвпыштіс Зубавин. — Краснополянскӧй шоссе вылын?
Ог тӧд.
Ме нинӧм та йылысь ог тӧд».
— Кор тайӧ вӧлі? — юаліс майор.
— Некымын лун сайын. — Горгуля шеныштіс кинас, читкыртіс синъяссӧ. — Велосипедистыс кулӧма.
Пиыс корис вит сюрс.
Кӧсйысис некодлы нинӧм не висьтавны.
— И ті сетінныд?
Горгуля довкнитіс юрнас:
— Куим сюрс.
Унджыкыс эз вӧв.
«Обыкновеннӧй  шантаж», — мӧвпыштіс Зубавин.
Сійӧ матыстчис телефон дорӧ, йитчис районнӧй автоинспекциякӧд да корис сетны справка, кор да кӧні виӧма автомашинаӧн велосипедистӧс.
Сэн жӧ, телефон дорсьыс вешйывтӧг, пӧлучитіс справка.
Бӧръя вежонъяс чӧжӧн, весиг тӧлысьяс чӧжӧн районын эз вӧв фиксируйтӧма ни ӧти татшӧм сяма лоӧмтор.
Зубавин пуктіс трубкасӧ да бӧр локтіс Горгуля дінӧ:
— Ті висьталанныд, мый виинныд велосипедистӧс Краснополянскӧй туй вылын?
— Да, — чорыда вочавидзис Горгуля. — Вии да пышйи, кыдзи медбӧръя...
— Ті ӧшибайтчанныд, Василий Петрович!
Весьшӧрӧ ас выланыд висьталанныд.
— Ме ӧшибайтча?
Менам машиналӧн ӧнӧдз на веськыдладор фараыс жугалӧма да крылоыс нёптовтчӧма.
Зубавин тшӧктіс Горгулялы висьтавны подробнӧя, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі.
Сійӧс кывзӧм бӧрын решитіс, мый колӧ видзӧдлыны машинасӧ да ветлыны происшествие местаас.
Ӧтисӧ и мӧдсӧ вӧчӧм бӧрын сылы лои гӧгӧрвоана, мый велосипедист нарошнӧ шыбитчӧма Горгуля машина улӧ.
Мыйла сійӧ тайӧс вӧчис?
Гӧгӧрвоана, медым шантажируйтны.
Коді сійӧ, шантажистыс?
Андрей Лысак — медалӧм морт (куим лун сайын сійӧ и Яворын эз вӧв).
Коді нӧ сійӧс ыстіс Горгуля дінас?
Крыж?
Да, артмӧ, мый сійӧ.
И Крыжлӧн бокӧ вештылӧм фигураыс сувтіс медводзӧ, кыскис ас дінас Зубавинлысь став вниманиесӧ.
Буретш час мысти сы бӧрын, кор портниха ордӧ воис Крыж, Андрей Лысак мунӧ Горгуля ордӧ да корӧ сьӧм.
Сідзкӧ, уважайтана Любомир Крыж, культурнӧй фронтвывса активист, книжнӧй магазинса вузасьысь, пу кузя резьба радейтысь да та кузя зэв бур мастер, морт, кодлӧн эмӧсь зэв озыр библиотека да быдсикас пу изделиеяс, кодъясӧс вӧчалісны верховинаса пастухъяс, пур кылӧдысьяс да вӧралысьяс, некӧн да нинӧмӧн няйтӧссьывтӧм Крыж, — шантажист?
Оз, оз вермы лоны!
Но...
Зубавинлы уси тӧдвылас пропастьӧ уськӧдӧм кооператор Дзюба да гвардеец Иван Белограй да шуис думсьыс: «Быдтор овлӧ.
Олыштам — аддзам».
Сійӧ босьтіс кыв Горгулясянь и водзӧ некодлы не висьтавны, мый сыкӧд лоис, да заводитіс пыдісянь изучайтны Любомир Крыжӧс.
Ни ӧти лун, ни ӧти час эз вӧв, медым эз кыйӧдны Крыж бӧрся.
Ставыс пасйыссьыліс: кор садьмис Крыж, сёрмис али эз сёрмы удж вылӧ, кытчӧ муніс магазин пӧдлалӧм бӧрын, кодкӧд аддзӧдчыліс, мый йылысь сёрнитіс.
Дыр кад чӧж наблюдайтӧм эз сет нинӧм интереснӧйсӧ.
Ӧтчыд вежалун асылӧ Зубавинлы доложитісны, мый Крыж аслас ичӧтик приятелькӧд, ӧкмыс арӧса Коля Черевкокӧд, сусед пиыскӧд, муніс Пионерскӧй дворечӧ, кӧні должен вӧлі выступитны пионеръяс водзын пограничник-следопыт старшина Смолярчук.
О, тайӧ нин вӧлі зэв интереснӧйтор!
Мыйла Крыж муніс Пионеръяс дворечӧ?
Медым колльӧдны Коля Черевкоӧс?
Сӧмын сы вӧсна?
А эз-ӧ сы вӧсна, мый надейтчис тӧдмавны, кыдзи Смолярчук бӧръя кадас отличитчис граница вомӧн вуджысьяскӧд тышын?
Тайӧ кӧ сідз, то мыйла Крыж интересуйтчӧ сійӧн, мый висьталас Смолярчук?
Прӧстӧ любопытство ради?
Пограничникъясӧс радейтӧм вӧсна?
Ӧдвакӧ.
А гашкӧ, сылы абу веськодь судьбаясыс граница нарушитысьяслӧн, кодъясӧс кутіс Смолярчук?
Гашкӧ, сійӧ кӧсйӧ тӧдмавны, кыдзи провалитчисны сылӧн гуся сообщникъясыс?
Ас водзас татшӧм вопросъяс сувтӧдӧм бӧрын да на вылӧ вочавидзӧмӧн Зубавин, тӧдӧмысь, эз лыддьы, мый тӧдмаліс истина.
Гашкӧ, и ӧшибайтчӧ.
Сійӧ корсис.
А кодыр корсян, он век аддзы.
Сійӧ любӧй кадӧ, кокниа да радпырысь ӧткажитчас сыысь, мыйын ӧні подозревайтӧ Крыжӧс, найӧ кӧ вӧлӧмаӧсь неправильнӧйӧсь.
Оз, сійӧ оз кут асныравны, оз кут лыаысь гез кыны, оз кут шуны, мый еджыдыс сьӧд, а сьӧдыс — еджыд.
Зубавин аслас нэмӧн унатор тӧдмаліс.
Сылӧн вӧліны бур велӧдысьяс.
Кузьма Петрович Громада уна во сайын внушитіс Зубавинлы, мый сӧветскӧй разведка — быд честнӧй сӧветскӧй тружениклӧн медбур друг да сылӧн вӧрӧгъяслы паныд смертельнӧй вӧрӧг.
Тайӧс тӧдвылын кутӧмӧн и должен действуйтны любӧй ранга разведчик.
Человечестволӧн шыбласъяскӧд, сылӧн пеж вӧрӧгъяскӧд — диверсантъяскӧд, шпионъяскӧд, террористъяскӧд быд лун ноксигӧн ни ӧти здук кежлӧ эн вошты ассьыд великӧй мортсямтӧ.
Ло аслад канму, аслад войтыр делӧяслӧн уровеньын, эн вунӧд, мый тэ коммунист, помнит, мый тэ сӧмын государстволӧн слуга, сылӧн часӧвӧй, сылӧн телохранитель, — и тэ некор он ло вылӧ лэптӧм сорса петукӧн, делягаӧн, независимӧй департаментса независимӧй чинушаӧн, «верховнӧй надзирательӧн», коді сулалӧ войтырысь вылын, законъясысь вылын.
Сӧветскӧй разведка — войтыр киын лэчыд меч, коді немжалиттӧг бырӧдӧ гуся вӧрӧгъясӧс, но грӧш тэныд доныс, разведчик, тэнад мечысь кӧ полӧ не сӧмын вӧрӧг, но и тэнад другыд.
Ло бдительнӧйӧн, но эн подозрительнӧйӧн.
Шпионъяскӧд тышкасигӧн шенась видзчысьӧмӧн, эн нӧйт ӧттшӧтш и ас йӧзӧс.
Государственнӧй безопасность да войтырлысь благополучиесӧ видзигӧн эн дзескӧд торъя мортлысь ни правояссӧ, ни честьсӧ, ни достоинствосӧ.
Быд уджалысь морт должен овны да уджавны тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сылысь олӧмсӧ да покойсӧ надёжнӧя видзан тэ.
Ставсӧ, мый йылысь висьтавсис вылынджык, Зубавин важысянь нин кутіс тӧдвылас аслас быдлунъя сьӧкыд уджын.
Та вӧсна сійӧ и вӧлі осторожнӧй.
Крыж бӧрся да Лысак бӧрся следитігӧн сійӧ тӧждысис и сы вӧсна, медым найӧ некыдз эз гӧгӧрвоны, мый найӧс кыйӧдӧны.
И тайӧ сылы ӧнӧдз тырвыйӧ удайтчыліс.
Удайтчыліс сы вӧсна, мый сійӧ действуйтіс не сӧмын аслас сотрудникъяс вынъясӧн, но и уна разведчик-доброволечьяс отсӧгӧн.
Яворсаяс активнӧя отсасисны сылы.
Зэв тӧдчанаӧн вӧлі сійӧ, мый Зубавин ассьыс уна отсасьысьясӧс первойысь аддзыліс да эз висьтавлы налы сійӧс, мый мӧвпаліс Крыж йылысь.
Светлана Андреевна Казанцева, Укркниготорглӧн книжнӧй магазинысь кассирша, кӧні уджаліс Крыж, локтіс Зубавин дінӧ да висьталіс татшӧмтор.
Вежон кык сайын найӧ магазинӧ пыралӧма иностранец.
Кутшӧм сылӧн национальностьыс, оз тӧд.
Сёрнитӧма Крыжкӧд немецкӧй кыв вылын.
Мый йылысь — оз жӧ тӧд.
Сійӧ ньӧбӧма англа-роча кывкуд да, небӧгсӧ листайтігтыр, мӧдӧдчӧма ӧдзӧслань.
Ӧдзӧс дорас вотӧдз друг бӧр локтӧма прилавок дінӧ да корӧма вежны кывкудсӧ, сы вӧсна мый тайӧ, сылӧн кывъяс серти, вӧлӧма брак.
Сэки, кор Крыж вежӧма кывкудсӧ, иностранец мыйкӧ вашнитӧма сылы.
Оз, оз, сійӧ оз шу, мый тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыссикас, гуся шӧпкӧдӧм.
Веськыда кӧ висьтавны, первойсӧ сійӧ абу веськӧдӧма та вылӧ некутшӧм внимание.
И сӧмын бӧрынджык, кор видзӧдлӧма иностранецӧн босьтлӧм кывкудсӧ, ёна шызьӧма.
Мыйла сійӧ решитӧма видзӧдлыны тайӧ кывкудсӧ?
А прӧстӧ сідзи: интереснӧ лоӧма видзӧдлыны, мыйла сійӧ абу кажитчӧма ньӧбасьысьлы, кутшӧм брак вӧчӧма книжнӧй фабрика.
Случайнӧ сійӧ аддзылӧма, кытчӧ Крыж пуктӧма бракуйтӧм кывкудсӧ.
Мӧд полкаӧ, помсяньыс коймӧд, матӧджык ӧшиньлань.
Небӧгсӧ тэрмасьӧмӧн видлалӧм бӧрын Светлана Андреевна абу аддзӧма сэтысь некутшӧм дефект.
Сылы окота лоӧма тӧдмавны ставсӧ.
Сійӧ кутӧма бурджыка видлавны небӧгсӧ да казялӧма, мый оз тырмы ӧти лист.
Кыксё дас кӧкъямысӧд листбок эм, а кыксё дас ӧкмысӧд да кыксё кызьӧд листбокъяс абуӧсь.
Листсӧ вӧлі нетшыштӧма неважӧн.
— Крыж аддзыліс, кыдзи ті видлалінныд тайӧ кывкудсӧ? — юаліс Зубавин.
— Эз, сійӧ ветліс аптекаӧ лекарствола.
— Зэв бур, мый эз аддзыв.
Делӧсӧ стӧча тӧдтӧг оз позь мыжавны йӧзӧс.
Светлана Андреевна падмис, лои мыжа морт кодь.
— Да ме и ачым таысь полі, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ. — И ӧні, колӧ шуны, пола.
Любомир Васильевич век сэтшӧм уважительнӧй, культурнӧй, образованнӧй.
Ме сысянь сы мында буртор тӧдмалі.
Ті менӧ прӧститӧй, майор ёрт, ме кӧ ӧшибитчи, весьшӧрӧ тіянӧс беспокоиті.
— Миянӧс ті верманныд беспокоитны любӧй кадӧ, любӧй вопрос кузя, а вот...
— Ме гӧгӧрвоа.
Любомир Васильевич нинӧм оз тӧд.
Некод оз тӧд.
Сӧмын тіянлы ӧтнанныдлы ме висьталі аслам мӧвпъяс йылысь.
— Правильнӧ вӧчинныд, — ошкыштіс кассиршаӧс Зубавин. — Висьталӧй, а мыйла ті энӧ локтӧй миян дінӧ водзджык?
— Тӧдтӧгыс мыйла сюйсян?
Ме эськӧ и ӧні эг лок, эз кӧ...
— Мыйкӧ лоис?
— Но да!
Крыж босьтіс полка вылысь бракуйтӧм кывкудсӧ, сюйис зептас да нуис гортас.
Мӧд лунас кывкудыс вӧлі местаас.
Но тайӧ эз нин вӧв сійӧ экземплярыс, ме видлалі: кыксё дас ӧкмысӧд да кыксё кызьӧд лист бокъяса листсӧ эз вӧв нетшыштӧма.
Зубавин гижис ставсӧ, мый висьталіс Светлана Андреевна Казанцева, аттьӧаліс сійӧс.
Кассиршаӧс ӧдзӧс дорӧдз колльӧдігӧн Зубавин висьталіс сылы, медым эз пов беспокоитны сійӧс любӧй кадӧ, кор лыддяс тайӧс коланаӧн.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, эг весьшӧрӧ ме волы тіян дінӧ? — радпырысь юаліс Светлана Андреевна.
— Чайта, мый энӧ весьшӧрӧ...
Мӧд ногӧн кӧ, кыдз гӧгӧрвоны эн весьшӧрӧсӧ? — бӧрыннас нин падмыштіс Зубавин.
— Ме Любомир Васильевич йылысь.
Вермас сійӧ лоны не миян мортӧн?
Зубавин эз веськыда вочавидз:
— Ӧні нинӧм на ог вермы висьтавны.
Олыштам — аддзам.
Аддзысьлытӧдз, Светлана Андреевна, пыравлӧй.
Кор кассирша петіс, Зубавин бӧр локтіс пызан дорӧ, перйис «Гӧраясын тулыс» гижӧда папка да пуктіс сэтчӧ бумага, кытчӧ гижис Казанцевалысь висьталӧмсӧ.
Сійӧ, мый Зубавин регыдъя кадӧн зэв унатор тӧдмаліс, эз вӧв сылы виччысьтӧмторйӧн.
Безопасность органъясын уна вояс чӧж уджалігӧн сійӧ эз ӧтчыд убедитчыв, мый вражескӧй лазутчик, кодӧс мӧдӧдӧма миянӧ либӧ вербуйтӧма места вылын, вермас овны некодӧн тӧдтӧг да накажиттӧг сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз активнӧя оз петкӧдлы асьсӧ либӧ кытчӧдз действуйтӧ ӧтнасӧн, кор аслас отсасьысьяскӧд абу некутшӧм йитӧд.
Сэксянь, мыйӧн агент йитчас аскоддемыскӧд, сійӧс коркӧ кутасны.
Та йылысь бура тӧдӧны и асьныс агентъяс асланыс предшественникъяслӧн уна лыда провалъяс серти.
Но мый вӧчан: ӧткӧн уджалысь разведчиклӧн абу некутшӧм тӧдчанлун.
Сыӧн шедӧдӧм материалсӧ колӧ ас кадӧ мӧдӧдны сэтчӧ, кӧні сійӧс зэв ёна виччысьӧны: заграницаӧ, штабӧ, коді веськӧдлӧ гуся войнаӧн.
А ставсӧ тайӧс ӧмӧй позьӧ вӧчны связникъястӧг, резиденттӧг, радиопередатчиктӧг, сьӧмтӧг, «гуся почтатӧг»?
Мыйӧн сӧмын полковник Шатров тӧдмаліс железнодорожник Горгулялӧн признайтчӧм йылысь да Книготоргса кассиршалӧн висьтасьӧм йылысь, сійӧ пыр жӧ муніс Яворӧ.
Яворӧ воӧм бӧрын Шатров пыр жӧ, ньӧти шойччытӧг, кӧть и войсӧ эз узь, весиг гостиницаӧ пыравтӧг, муніс Киевскӧй вылӧ Зубавин дінӧ да, ни ӧти минут нюжмасьтӧг, заводитіс уджавны.
Сэтшӧм разведчиклӧн уджыс, кутшӧмӧн вӧлі, например, Василь Гойда, — тайӧ дугдывтӧм движение, став физическӧй да душевнӧй  вынъяс медся ёна зэвтӧм, тэрыблун да натиск, пельклун да осторожность, водзвыв ставсӧ артыштӧм да любӧй обстоятельствоясын тэрыба ориентируйтчӧм.
А Шатров кодь разведчикӧн уджыс ёна сложнӧйджык да абу быдӧнлы, весиг медся бур следопытлы, вын сертиыс.
Сійӧ, мый должен вӧлі вӧчны Шатров, требуйтіс ыджыд опыт да зрелость.
Никита Самойлович Шатров вӧлі сэтшӧм чекист-дзержинечьяс лыдысь, кодъяс сетчылісны уджлы став душанас да сьӧлӧмнас, но видзлісны ассьыныс энергиясӧ расчётливӧя да зэв кужӧмӧн, действуйтісны вдохновеннӧя да водзвыв артыштӧмӧн, хладнокровнӧя да методическӧя, скромнӧя да настойчивӧя.
Шатров унаысь нин эрдӧдліс рӧдиналысь вӧрӧгъясӧс, но босьтчыліс быд выль делӧӧ эз сідз-тадз, а фундаментальнӧя да вӧчліс бура.
Сэтшӧм сяма йӧз, кыдзи Шатров, оз кужны гораа видчыны да пӧръясьны, петкӧдлыны асьнысӧ ставсӧ тӧдысь, ставсӧ кужысь начальникъясӧн да немжалиттӧг видны ассьыныс подчинённӧйяссӧ.
Никита Самойлович радейтіс терпеливӧя да паськыда мӧвпавны да кужис чужтыны мӧвп быд мортлысь, кодкӧд сылы ковмыліс уджавны.
Аслас уджалан кадлысь унджык юкӧнсӧ Шатров мӧвпаліс.
Тайӧ вӧлі сылӧн трудӧвӧй олӧмын медся бур часъясӧн.
Сэтшӧм разведчик, коді оз куж терпеливӧя, уна часъяс да лунъяс чӧж, изучайтны секретнӧй следствиелысь материалъяс да мӧвпавны на йылысь, коді оз куж йитны ас пытшкас «йи да би» — штабистлысь хладнокровие да оперативниклысь отвага, — коді абу велалӧма видлавны предметсӧ быд боксянь, коді абу тренируйтчӧма явлениеяс анализируйтӧмӧн воӧдчыны истинаӧдз, коді думсьыс оз куж сувтӧдны асьсӧ сійӧ либӧ мӧд противник местаӧ, коді оз куж дӧгадывайтчыны, фантазируйтны, — сэтшӧм разведчикыс оз куж настӧящӧя уджавны да оз вермы, сідзкӧ, надейтчыны войтырлӧн вӧрӧгъяслы паныд тышын ыджыд успех вылӧ.
Шатров пуксис сылы торйӧдӧм кабинетӧ, тэрмасьтӧг лыддис лист бӧрся лист, лыддис став содтӧд материалъяс, кодъясӧс дасьтіс Зубавин.
183/13 номера делӧысь ӧткымын листбокъяс сійӧ лыддис кык пӧв.
Торйӧн дыр лыддис сійӧ листбокъяссӧ, кӧні висьтавсис Любомир Крыж йылысь.
Кадысь кадӧ сійӧ вӧчаліс истӧг кӧрӧбка ыджда блокнотӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм пасйӧдъяс, кодъяс вӧліны стенографическӧй знакъяс кодьӧсь.
Делӧыслысь медбӧръя листбоксӧ лыддьӧм бӧрын Шатров чукӧртіс став бумагаяссӧ, шыльӧдыштіс найӧс кипыдӧснас, пӧдлаліс папкасӧ да кӧрталіс кӧвъяссӧ.
Та бӧрын сійӧ чӧла да куритчигтыр мыйкӧ дыра восьлаліс пельӧсысь пельӧсӧ да мӧвпаліс.
183/13 номера делӧа гӧрд папка дорті мунігӧн сійӧ видлывліс папкасӧ кинас, быттьӧкӧ прӧверяйтіс, местаас-ӧ сійӧ.
Кабинет ӧдзӧсӧ таркнитісны:
— Разрешитӧй, полковник ёрт?
Восьса ӧдзӧс порог дорын сулаліс майор Зубавин.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна, а том, зэв лӧз синъясыс юасисны: ме ӧмӧй бара мыйкӧ эг вӧч помӧдз?
Шатров гӧгӧрвоана нюмъёвтіс:
— Энӧ тӧждысьӧй, Евгений Николаевич.
Тайӧ пӧрйӧ ог аддзы тӧдчана воштӧмъяс. — Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, тапкӧдыштіс кипыдӧснас гӧрд папкаӧ: — Бура изучиті ставсӧ, мый вӧчӧмныд метӧг.
Унатор тӧдмалӧмныд.
Но... энӧ ышнясьӧй, начальник ёрт.
Помсӧ ме ог на аддзы.
Медся сложнӧйыс, ме ногӧн, муртса на заводитчӧ.
— Сӧгласен, полковник ёрт.
Ме тадзи жӧ думайта.
— Вот и бур.
Сідзкӧ, кутам сӧстӧм сӧвестьӧн ӧта-мӧднымлысь юасьны, падъявны, дӧгадывайтчыны да разочаруйтчыны.
Шатров пуксис креслӧӧ.
Минут вит шойччис юрсӧ чатӧртӧмӧн, синсӧ куньӧмӧн да став мускулъяссӧ личӧдӧмӧн.
Тайӧ ёна отсавліс мудз дырйи, дзик вӧлі бура узьӧм кодь.
Зубавин видзӧдіс Шатровлӧн вӧрзьытӧм, скульптура кодь суров чужӧм вылӧ да лӧсьӧдчис вочавидзны уна вопросъяс вылӧ, кодъяс, кыдзи сійӧ виччысис, долженӧсь ыльнитны сы вылӧ.
Сідзи сійӧ и лоис.
Шатров восьтіс синъяссӧ да мӧвпалігтыр, быттьӧ ас кежсьыс водзӧ мӧвпаліг, юаліс:
— Кыптыліс тіян кӧть кутшӧмкӧ подозрение Крыж кузя сэтчӧдз, кытчӧдз эз висьтав Книготоргса кассирша?
— Эз.
Аслас сложнӧй важся олӧм вылӧ видзӧдтӧг эз вӧчлы некутшӧм подозрение.
Маскировкаыс вӧлӧма бур, ылысь аддзана.
— Крыж бӧрся наблюдайтӧ, дерт, опытнӧй сотрудник?
— Да.
Ме бӧрйи медбур, медся опытнӧй работникъяс пӧвстысь ӧтиӧс да сеті сылы кык отсасьысьӧс.
— Эмӧсь кутшӧмкӧ результатъяс?
— Магазинын — некутшӧм.
Миянлы вывті сьӧкыд тӧдмавны, коді волывлӧ ньӧбны небӧгъяс, а коді — гуся делӧ кузя.
— Энӧ прӧзевайтӧй, кор магазинӧ пыралас Ступак.
— Ме предупредиті нин.
Ступак ӧнӧдз эз волы ни магазинӧ, ни Гвардейскӧй вылӧ.
— Виччысьӧй.
Быть пыралас.
Но, а мый вӧчӧ удж бӧрас Крыж?
Эм мыйӧ крукасьны?
— Эм.
Ми тӧдмалім, мый сійӧ пӧшти быд лун ньӧбалӧ то ӧти, то мӧд «Гастрономысь» коньяк, кос калбас, сыр, коптитӧм яй, лимон.
— Мый, сійӧ радейтӧ юны?
— Оз, ӧнӧдз лыддьыссьыліс ютӧм мортӧн.
— Мыйла нӧ ӧні велаліс юны коньяк?
Ачыс юӧ, ӧткӧн, али гӧсьтъясӧс корлывлӧ?
— Оз, гӧсьтъяс сы ордын оз овлыны.
И ачыс, кыдзи миянлы тӧдса, оз ю.
Шатров шпыньмуніс:
— Мый нӧ, сійӧ джоджсӧ мыськӧ коньякнас али садсьыс пуяссӧ киськалӧ?
Тыртӧм бутылкаяссӧ «Гастрономӧ», дерт, оз нуав?
— Оз.
— Осторожнӧя юӧ коньяксӧ.
Сідзкӧ, Евгений Николаевич, мый ті чайтанныд та кузя: мыйла Крыж, ютӧм морт, ньӧбалӧ сы мында коньяк?
Чукӧртӧ выставка вылӧ?
Зубавин, яндысьӧмпырысь нюмъялігтыр, чӧв оліс.
— Оз-ӧ кажитчы тіянлы, Евгений Николаевич, мый тайӧ коньяксӧ юӧ кодкӧ мӧд? — юаліс Шатров.
— Интереснӧй тайӧ выводыс, полковник ёрт...
Но... ми кыйӧдам Крыж керка бӧрся сутки чӧж.
Ӧнӧдз сы ордӧ некод эз пырав.
— А вермас лоны, коньяк радейтысьыс пырис Крыж керкаӧ сэтчӧдз на, кор ті кутінныд кыйӧдны сы бӧрся?
— Вермас лоны.
— Удж бӧрас Крыж век мунӧ гортас?
— Да.
— А войдӧрсӧ, во либӧ тӧлысь сайын, сійӧ век жӧ гортас мунлывліс?
Эз вежсьыны сылӧн привычкаясыс?
— Ме эг сувтӧдлы ас водзӧ татшӧм вопроссӧ, полковник ёрт, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Зубавин.
— Весьшӧрӧ.
Сувтӧдӧй.
И кыдз позьӧ регыдджык.
Луннас Крыжлӧн керкаыс, дерт, игана?
— Мунігас игналӧ кык томанӧн.
Шатров мудера читкыртіс синъяссӧ:
— А мый вӧчсьӧ пач трубаыскӧд сійӧ кадас, кор Крыж абу гортас?
Сэтысь тшын оз пет?
Тайӧс абу казявлӧма тіян медбур оперативнӧй работникыд?..
Жаль, жаль...
Удайтчис тіянлы тӧдмавны, мыйӧн занимайтчӧ Крыж удж бӧрас гортас?
— Ӧбедайтӧ.
Юӧ чай.
Тӧчитӧ токарнӧй станок вылын пуысь разнӧй безделушкаяс.
Переплетайтӧ небӧгъяс.
Лыддьысьӧ.
Овлӧ и сідз, мый сійӧ вошлывлӧ миян син улысь.
— Ог гӧгӧрво.
— Ми вермам наблюдайтны сы бӧрся сӧмын ылісянь, стереотруба отсӧгӧн, кухня, столӧвӧй да спальня ӧшиньяс пыр.
И сӧмын ӧти жыр бӧрся, кӧні библиотека, ми огӧ вермӧй наблюдайтны: сылысь ӧшиньяссӧ век тупкӧма штораясӧн.
Зубавин перйис 183/13 номера делӧысь бумага лист — Крыж керкалысь план.
— Стӧч лӧсялӧ? — плансӧ видлалігмоз тэрыба юаліс Шатров.
— Кыдз быттьӧ сідз.
Вӧчӧма горкоммунхозлӧн даннӧйяс серти.
— Кутшӧм вося даннӧйясыс?
Эз важмыны?
Керкасӧ эз выльысь вӧчлыны?
Зубавинлы ещӧ ӧтчыд ковмис янавны: сійӧ эз вермы вочавидзны и тайӧ юалӧм вылас.
— Полковник ёрт, аски жӧ лоӧны Крыж керка йылысь точнӧй даннӧйяс.
Ми пыралам сэтчӧ кутшӧмкӧ помкаӧн.
— Видзчысьӧмӧнджык, Евгений Николаевич.
Пола, мед эськӧ Крыж эз гӧгӧрво, мый сы бӧрся кыйӧдӧны.
Тайӧ миянлы ӧні медся опаснӧ.
Ми провалитам ставнас операциясӧ, и Крыж вошас, кыдзи Дзюба.
Ми долженӧсь босьтны сійӧс ловйӧн.
Арестуйталӧмъясӧн миянлы оз ков тэрмасьны весиг сійӧ случайын, кор лоӧ та кузя миян став коланаторйыс.
Ме коли вӧля вылӧ Ступаклысь львовса покровительӧс, суйӧрсайса разведкалысь важ агентӧс, медым не повзьӧдны сылысь сообщникъяссӧ.
Лоам вывті осторожнӧйӧсь, Евгений Николаевич.
Миянлы колӧ помӧдз разьны ставнас тупыльсӧ, кутны киясын став везъяссӧ — и сӧмын сэки заводитам арестуйтавны. — Шатров мыйкӧ дыра чӧв оліс, видзӧдіс план вылӧ. — Кутшӧм помкаӧн ті пыраланныд Крыж керкаӧ?
— Мӧдӧдам сы ордӧ пӧжарнӧй охранаса инспекторӧс видлавны электропроводка.
— Помкаыс абуджык лӧсялана.
Крыжлӧн эмӧсь матысса другъяс, кодъяс вермасны отсавны миянлы?
— Марта Стефановна да сылӧн пиыс Лысак — миянлы омӧль отсасьысьяс.
Найӧ оз туйны.
А Крыжлӧн мукӧд другъяс абуӧсь.
Сійӧ радейтӧ ӧткӧн овны.
— И небӧгъяс, — висьталіс Шатров. — И пу кузя резьба радейтӧ жӧ.
abu
— Да, ме дзикӧдз вунӧді! — шуис Зубавин. — Крыжӧс тӧдӧны пу кузя став резчикъясыс.
Торйӧн нин сійӧ тӧдса Иван Васильевич Дударкӧд.
— Дударь?
Дударь...
Тайӧ сійӧ старикыс, коді сетіс сигнал пограничникъяслы Ступак воӧм йылысь?
— Сійӧ.
Некымын лун сайын, вежалунӧ, Крыж вӧлі сы ордын.
— Мыйла воліс?
Интереснӧ!
Могӧн али сідз?
— Кыдзи и век: ньӧбис мыйсюрӧ стариклӧн рукоделиеысь, сёрнитіс ӧттор-мӧдтор йылысь да муніс.
— Бур! — гажмыштіс Шатров. — А Дударь ордын олысьыс вӧлі гортас, кор воліс Крыж?
Ті тайӧн интересуйтчинныд, Евгений Николаевич?
— Вӧлі гортас.
Но миянлы эз удайтчы тӧдмавны, сёрнитісны али эз найӧ ӧта-мӧдыскӧд.
— Тӧдӧмысь, сёрнитісны!
Ступак эз прӧстӧ овмӧдчы сэтчӧ, кытчӧ вермӧ волывлыны Крыж.
Шатров матыстчис ӧшинь дорӧ, муртса восьтыштіс шторасӧ да видзӧдліс Карпаты гӧра вылӧ, коді тыдаліс карса керкаяслӧн вевтъяс вывті.
Кӧнкӧ сэні, веж Верховинаӧ пыранінын, оліс Иван Васильевич Дударь.
— Вермас оз эськӧ Дударь коркӧ рытнас ветлыны Крыж ордӧ? — Зубавинлань бергӧдчигмоз юаліс Шатров.
— Чайта, мый вермас.
И сылӧн волӧмыс оз повзьӧд резидентӧс.
— А выдержитас поединоксӧ Иван Васильевич, оз ылӧдлы сійӧс Крыж?
— Оз.
Пограничник-следопыт тӧдӧ сямсӧ ручлысь и кӧинлысь, санлысь и дикӧй кабанлысь.
Аски жӧ Иван Васильевич лоас Гвардейскӧй вылын.
Шатров ышловзис, ниртыштіс чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас, быттьӧкӧ мыссис, и синъясыс сылӧн пыр жӧ югдісны, шылялісны плеш вывсьыс чукыръясыс.
— Но, мый ті висьталанныд, Евгений Николаевич, Горгуля да сылӧн шантажистъяс йылысь?
— Эска, мый тані абу прӧстӧй шантаж.
Тайӧ молодчикыс, Андрей Лысакыс, эз ас вӧлясьыс действуйт, а кодкӧ тшӧктіс.
И сійӧс, мый Лысак кӧсйис тӧдмавны Иван Белограй йылысь, дерт, тшӧктіс сійӧ жӧ, коді вербуйтіс Лысакӧс.
Шатров эз сӧгласитчы Зубавинкӧд.
Лысакӧс кӧ вербуйтӧма нин, то кыдзи лэдзисны сылӧн кӧзяеваыс кодавны Цыганскӧй слӧбӧдаын?
Веськыдакодь сёрнитӧ сійӧ, тайӧ Лысакыс, абу агент кодь.
Гашкӧ, сійӧ весь довъялысь, радейтӧ юны, и сӧмын.
Тадзи тайӧ али абу, помаліс сёрнисӧ Шатров, но Андрей Лысак бӧрся колӧ жӧ кыйӧдны.
Иван Васильевич Дударь ӧти рытӧ воліс гӧститны аслас друг Крыж ордӧ.
Сы ордысь локтӧм бӧрын сійӧ муніс Киевскӧй вылӧ.
Нинӧм интереснӧйсӧ, кыдзи кажитчис сылы, эз вермы висьтавны Зубавинлы.
Да, Крыж керкаын куим жыр: спальня, столӧвӧй, библиотека, сійӧ жӧ и мастерскӧй.
Ни ӧтиын, кыдзи сійӧ казяліс, кӧзяинсьыс кындзи, некод оз ов.
Некутшӧм признакъяс.
Зубавин юаліс, ӧти-ӧ петаніныс библиотекасьыс.
Да, ӧти.
Тайӧс Дударь зэв бура тӧдіс.
Ставсӧ, мый вӧлі тайӧ жырас, Иван Васильевич фотографируйтіс, кыдзи сійӧ шуис, синъяснас.
Ӧти ӧдзӧс кухняӧ.
Ӧти ӧшинь садйӧ.
Небӧгъяс тыра нёль шкап.
Верстак.
Токарнӧй станок.
Гӧтӧвӧй изделиеяс вылӧ джадж.
Косьтӧм брусокъяс.
Кык табуретка.
Пызансӧ вевттьӧма клеёнкаӧн.
Шпалеритӧм стенын Тарас Шевченколӧн ыджыд портрет.
Сэсся библиотекаын нинӧм абу.
Зубавин аттьӧаліс Иван Васильевичӧс, колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдз да прӧщайтчис.
Сідзи и коли тӧдмавтӧмӧн Крыжлӧн керкаыс.
А тӧдмавны сійӧс колӧ вӧлі быть.
И регыдджык.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Ӧти майся рытӧ, средалы паныд, некутшӧм опознавательнӧй  знакъястӧм скоростнӧй  да высотнӧй  самолёт, кодлӧн буксир йылын вӧлі неыджыд планёр, кыпӧдчис лунвыв Германияса придунайскӧй аэродромсянь да мӧдӧдчис рытыв-лунвывлань.
Мадьяр му да Румыния весьтті сійӧ лэбис сэтшӧм выліті, стратосфераӧд, мый моторъяслӧн шыыс муӧдз эз кыв.
СССР границалань матыстчигӧн тӧдтӧм пилотъяс торйӧдісны буксирнӧй трос, бергӧдчисны гортланьыс, асланыс базаӧ.
А планёр, вылі гӧраясса вынйӧра воздушнӧй поток используйтӧмӧн, лэбис водзӧ.
Сійӧ вӧлі пуысь кокньыдджык, шумтӧм, эз сюр радарнӧй  установкаяслы да шлывгис кодзула енэж увті да вочасӧн лэччис увлань.
Некодӧн казявтӧг вуджис Еджыд Тисса вомӧн, колис бӧрӧ турунвиж да ӧмидз рӧма краскаӧн краситӧм пограничнӧй столбъяс да пырис Закарпатьеӧ, Полонинаяс да горнӧй мусюръяс крайӧ.
Вирдыштісны ӧти бӧрся мӧд Говерло да Свидовец гӧраяс, кодъяс бура тыдалісны.
Порогъяса юяслӧн еджыд чукыльяс лэччисны кыртаяс вывсянь.
Сьӧдӧдісны лыска вӧръяс.
Планёр крута лэччис Сиротскӧй эрд районын, кодӧс вӧлі шифруйтӧма «Лунвыв» разведцентрӧн кыдзи «19-11» квадрат.
Пуксис куш эрд вылӧ.
Герметическӧй колпак восьтӧм бӧрын пилот кабинаысь петіс шоныд комбинезона, паськыд пельпомъяса, ён морт, кодлӧн киас вӧлі пистолет.
Сійӧ сюся видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ — оз-ӧ тыдав кӧнкӧ пастухлӧн бипур.
Гӧгӧр вӧлі пемыд да лӧнь.
Сӧмын ылісянь, гӧра пӧкатъяссянь, кылыштіс вӧрлӧн шувгӧмыс.
Планёр вылын воӧм мортыс вӧлі не сӧмын пилотӧн, но и «Бизонлӧн» торъя дӧвереннӧй мортӧн.
Сылӧн могыс эз помасьлы сійӧн, мый сійӧ вайис «19-11» квадрат районӧ взрывчатка.
«Лунвыв» разведцентрлӧн шеф сетіс аслас матысса отсасьысьлы, кодӧс нимтісны «Кобраӧн», чрезвычайнӧй полномочиеяс: сійӧ должен вӧлі писькӧдчыны Яворӧ подложнӧй документъясӧн, кодъясӧс гижӧма Кучера ним вылӧ, да, ни резидентлы, Крыжлы, ни Джон Файнлы висьтасьтӧг, гусьӧн контролируйтны, кыдзи пӧртсьӧ олӧмӧ «Гӧраясын тулыс» операция.
Ковмас кӧ, «Кобра» вермис, аслас видзӧдлас серти, ӧтчыд сувтны Крыж да Файн водзӧ, сетны налы «Бизонлысь» личнӧй послание да решительнӧя суитчыны налӧн действиеясӧ.
Сылы вӧлі сідзжӧ сетӧма право вины Файнӧс да резидент Крыжӧс, налы кӧ кутас грӧзитны серьёзнӧй опасность.
Кор «Кобра» эз аддзы да эз кыв нинӧм подозрительнӧйсӧ, сійӧ дзебис пистолетсӧ да кутіс пӧрччысьны.
Сійӧ шыбитіс шоныд комбинезонсӧ, восьтіс планёрлысь люксӧ, перйис сэтысь взрывчатка тыра первой конвектор — ветымын килограмма брезентӧвӧй мешӧк, кодӧс кузяла и вомӧнногыс кӧртавлӧма тасмаясӧн.
«Кобра» кокниа лэптіс пельпом вылас конвектор да, киас кӧрталӧм югъялысь компас серти ориентируйтчӧмӧн, мӧдӧдчис вӧрлань, коді тыдаліс неылын.
Вӧралан трӧпаӧд пемыд вӧрӧд некымын километр прӧйдитӧм бӧрын сійӧ час мысти вайис взрывчаткасӧ Джон Файнӧн индӧм местаӧ — эновтӧм, важ штольняӧ, кодӧс коркӧ кодйылісны изыскательяс.
Шойччытӧг, мунігмозыс сигарета куритігтырйи (сійӧ тэрмасис югдытӧдзыс кыскавны грузсӧ) «Кобра» бӧр локтіс планёр дінӧ, перйис ещӧ ӧти конвектор, лэптіс сійӧс пельпом вылас да мӧдӧдчис мӧд рейсӧ.
«Кобра», коді физически вӧлі зэв ён, бура тренируйтчӧма, тӧдіс местасӧ (сійӧ чужліс Закарпатьеын), кыа петтӧдз на вевъяліс кыскыны штольняӧ взрывчатка тыра нёльнан мешӧксӧ да шыбитны планёрсӧ оврагӧ.
И сӧмын та бӧрын сійӧ решитіс шойччыны.
Сійӧ местасяньыс, кытчӧ вӧлі маскируйтӧма планёрсӧ, метр витсё сайӧ сук вӧрӧ пырӧм бӧрын сійӧ чегъяліс коз пу лапъяс, вӧчис лӧсьыд вольпась да водіс узьны, пистолетсӧ кутіс киас.
Садьмӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ кутіс кывзысьны: эз-ӧ воны Сиротскӧй эрд вылӧ безопасность органъясса салдатъяс, оз-ӧ корсьны найӧ сійӧс, коді локтіс планёрӧн.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, кыліс сӧмын лэбачьяслӧн дзользьӧм.
«Кобра» перйис зепсьыс питательнӧй  таблеткаяс тыра кӧрӧбка.
Сёйыштӧм бӧрын сійӧ бара водіс узьны.
Садьмис войнас.
Узис пемдытӧдз.
Тӧдса трӧпа кузя рытнас сійӧ писькӧдчис штольня дорӧ, водіс матысса кустъяс пиӧ, медым дзебсьӧмӧн кыйӧдны, кор да коді босьтас вайӧм грузсӧ.
Тавой кӧ Ступак вермас босьтны взрывчатка да нуны сійӧс Гвардейскӧй вылӧ, то аски луннас позьӧ сотны планёр, петны Карпатыысь да Киев пыр писькӧдчыны Яворӧ.
Средаӧ рытнас, Сьӧд шор дорын удж помалӧм бӧрын, вӧр участокса начальник Борисенколӧн разрешение серти шопер Ступак мӧдӧдчис сідз шусяна Сиротскӧй эрд районӧ, быттьӧкӧ аслас кӧзяевалы песла.
Верховинскӧй шоссе кузя комын кӧкъямысӧд километрӧдз воӧм бӧрын сійӧ кежис пемыд вӧрса трӧпа вылӧ да сувтіс.
Татысянь эновтӧм штольняӧдз вӧлі сё метрысь не унджык.
Взрывчатка тыра мешӧкъяс ӧтикӧн-ӧтикӧн машинаас кыскалӧм бӧрын Ступак пукталіс найӧс кузов пыдӧсас да выліас видзчысьӧмпырысь сӧвтіс букӧвӧй да коз пу кражъяс.
Яворӧ лэччис некутшӧм происшествиеястӧг.
Гвардейскӧй вылын сійӧс виччысисны: мыйӧн сӧмын матыстчис 9-ӧд номера керка дорӧ, ворота воссис и Крыжлӧн сьӧд мыгӧрыс петіс пашкыра пу улысь.
Резидент чеччыштіс грузӧвик подножка вылӧ да шеныштіс кинас:
— Давай веськыда.
Ступак пырис дворӧ ньӧжйӧник, ыджыд фарасӧ выключитӧмӧн, медым не кыскыны ас дінас Гвардейскӧй уличавывса олысьяслысь лишнӧй внимание.
Двор пытшкын, сарай дорӧ, сувтіс, выключитіс моторсӧ да шумиттӧг ректіс пессӧ.
— Но, а тайӧ добрасӧ кытчӧ прикажитанныд? — вашнитіс сійӧ да довкнитіс юрнас брезент мешӧкъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі зэлыда кӧртавлӧма тасмаясӧн.
— Вай татчӧ.
Ступак пуктіс «посылкасӧ» мыш вылас да, паськыда восьлалігтыр, видзчысьӧмпырысь мӧдӧдчис Крыж бӧрся.
Кайисны крут поскӧд кильчӧ вылӧ.
Прӧйдитісны пемыд посводзті да пырисны ыджыд, югыд жырйӧ, гортса библиотекаӧ, кӧні сулалісны небӧг тыра шкапъяс.
Пельӧсын, джуджыд креслӧын, коксӧ кресталӧмӧн, пукаліс купальнӧй халата Джон Файн. Вомас сылӧн тшынасис сигарета, а киас кутіс ключ.
Дубашевич бура тӧдіс «Черногорецӧс».
Закарпатьеӧ мӧдӧдӧм водзвылын «Бизон» чукӧртіс ас ордас «Гӧраясын тулыс» операция исполнитысьясӧс — Файнӧс, Дубашевичӧс, Хорунжийӧс — да тӧдмӧдіс найӧс ӧта-мӧдныскӧд.
Крыж шлапкӧдыштіс ён табуреткаӧ, коді сулаліс Тарас Шевченко портрет улын:
— Пуктӧй татчӧ!
Ступак лэдзис конвекторсӧ индӧм местаӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр, небыда нюмъёвтіс Файнлы:
— Чолӧм, Червонюк ёрт!
Вот и аддзысим!
Файн копыртыштіс юрсӧ да ӧчки стеклӧ вевдорӧдыс видзӧдліс Дубашевич вылӧ сідзи, быттьӧ сӧмын часджын сайын на торйӧдчис сыкӧд.
Тайӧ вӧлі пӧръясьлӧм, ворсӧдчӧм.
Файн ворсіс шефлысь роль, коді кужӧ вӧчны медся сложнӧй делӧяс зэв спокойнӧя.
— Да, аддзысим, — сигаретасьыс пӧимсӧ видзчысьӧмӧн пыркӧдігтыр шуис сійӧ ньӧти радлытӧг. — Чолӧм.
Ступак эз виччысь татшӧм кӧдзыда примитӧмсӧ да друг сувтіс «Черногорец» дінӧ матыстчытӧг, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн.
— Но, мый ті нюжмасянныд? — чуймис Файн.
— Кӧні ещӧ куим мешӧкыс?
Пыртӧй найӧс татчӧ регыдджык!
Ступак кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да петіс.
Став мешӧкъяссӧ пыртӧм бӧрын сійӧ пӧрччис кепкасӧ, чышкаліс пӧсялӧм юрсӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, сурово-требовательнӧя видзӧдліс «Черногорец» вылӧ: но, сёрнитам пӧ, барин.
Он кӧ кӧсйы сёрнитны, то ме тэнӧ заставита.
Но!
— Но кыдзи, Ступак, ветлінныд? — юаліс Файн.
— Ставыс бур, — шпыннялігтыр нурбыльтіс Дубашевич.
— Аддзыліс кодкӧ тіянӧс Сиротскӧй эрд вылысь?
— Ни ӧти морт эз паныдасьлы.
— Локтігад эз ло некутшӧм происшествие?
— Некутшӧм.
— Вывті бур!
Файн чеччис.
Сійӧ вунӧдіс мыйкӧ дыра кежлӧ аслас роль йывсьыс, кодӧс ворсіс, матыстчис конвекторъяс дінӧ, видлаліс найӧс гӧгӧрбок, лапкӧдыштіс кипыдӧснас.
— Медся сьӧкыдторсӧ вӧчӧма, ӧні ставыс тэа-меа сайын! — гажаа, сьӧлӧмсяньыс шуис Файн.
Дубашевич педзыштіс места вылас да, паськыда нюмъялігтыр, шуис:
— А ми тіянкӧд огӧ янӧдӧй асьнымӧс, Червонюк ёрт!
Дубашевичлӧн кывъясыс эз воны Файнлы сьӧлӧм вылас.
«Тэа-меа»!
Да кыдзи тайӧ ӧклупеньыс лысьтӧ сёрнитны сыкӧд кыдзи ӧткодькӧд!
Профессиональнӧй вӧр, поджигатель, морт виысь, бандеровскӧй палач, некытчӧ туйтӧм наймит лыддьӧ асьсӧ ӧткодьӧн сыкӧд, Джон Файнкӧд, заслуженнӧй разведчиккӧд, будущӧй генералкӧд да миллионеркӧд, кодлы шуӧма лоны центральнӧй разведывательнӧй управлениеса воротилӧясысь ӧтиӧн!
Бур эськӧ, дерт, велӧдыштны тайӧ скӧтинасӧ, но, кӧть и жаль, оз позь.
Опаснӧ.
Тайӧ ӧшсӧ кӧ дӧзмӧдан, то сійӧ, пӧжалуй, кувтӧдзыд люкалас.
— Кывзӧй, ті, «Велӧдысь», — пинь пырыс сӧдзӧдіс Файн, — омӧльджыка ошйысьӧй!
— А ме ог ошйысь, Червонюк ёрт.
Вайӧй кӧть меным талун жӧ тайӧс, — Ступак довкнитіс юрнас конвекторъяс вылӧ, — и ме пусь-пасьвӧча туннельсӧ.
— Ньӧжйӧджык, ен могысьӧн, ньӧжйӧджык! — вашнитіс Крыж да полігтыр видзӧдліс ӧдзӧслань.
Кӧзяин вылӧ видзӧдтӧг Ступак чужйис брезент мешӧкӧ:
— Гашкӧ, босьтны найӧс сьӧрысь, а?
— Ланьтӧй! — пыр ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмпырысь шуис Файн. — Энӧ асныралӧй!
Тіян делӧ — вӧчны сійӧс, мый тіянлы прикажитасны.
— Сідзкӧ, приказывайтӧй, мыйын делӧыс?
— Водз на!
Гидростанцияын вӧлінныд?
— Эг на вевъяв.
— Зільӧй кыдз позьӧ регыдджык веськавны сэтчӧ.
— Сідзи нин зіля, водзӧ некытчӧ.
Позьӧ лишнӧй зільны. — Ступак кепкаасис, воськовтіс ӧдзӧслань. — Ме муна гортӧ.
Файнлы окота вӧлі видны ассьыс отсасьысьсӧ медся лёк кывъяснас, но сійӧ кутчысис.
— Мунӧй, — шуис сійӧ.
Ступак петіс.
Петіс и Крыж.
«Велӧдысьлӧн» независимостьыс, сылӧн самоуверенностьыс пузьӧдісны Файнӧс.
Сійӧ эз вермы терпитны самостоятельнӧй йӧзӧс, кодъяс кужӧны сулавны ас вӧснаыс.
Сьӧлӧм вылас волісны сылы сӧмын найӧ, кодъяс полісны сыысь, кодъяс сетчисны сылы, ошкисны сійӧс, кодъяс туналісны сылы великӧй будущӧй да лыддисны сылысь карьеризмсӧ энергичнӧй да тӧлка уджӧн.
Ступакӧс колльӧдӧм бӧрын Крыж пырис гортас.
Сійӧ топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, кыкысь бергӧдіс томанысь ключсӧ, лӧсьӧдіс ӧшиньясысь штораяс, а конвекторъяс вылӧ плавгис коврӧвӧй скатерть.
Вот код вылын Файн бурмӧдас сьӧлӧмсӧ!
Тайӧ абу опаснӧй, тайӧ чӧла, терпитӧмӧн кывзас любӧй оскорбление.
— Но и полысь жӧ тэ, Любомир!
Резидентлы тайӧ абу лӧсялана.
— Ме сӧмын осторожнӧй, сэр, — небыдика вочавидзис Крыж.
— Полысь кӧч!
Он кӧ збоймӧдчы, ылӧдз он мун.
— А меным и оз ков ылӧдзсӧ мунны.
Ме ассьым пай ветлӧдлі нин.
Вот эськӧ тіянлы волыны сэтчӧ, кӧні вӧвлі ме, наслаждайтчыны олӧмнас сідзи, кыдзи ме.
— Да, тӧда.
Томдырйиыд тэ шӧйтыштӧмыд свет пасьтаыс, гуляйтыштӧмыд.
Важсӧ бӧр он бергӧд. — Файн восьтіс шкап, перйис небӧгъяс сайысь коньяк тыра бутылка да кык крустальнӧй стӧкан. — Точнитчам, Любомир, роч ногӧн да юам тэнад будущӧй вӧсна.
— Аттьӧ.
Найӧ точнитчисны, юисны.
Файн бара тыртіс стӧканъяссӧ.
— Интереснӧ, Любомир, кутшӧмӧн кажитчӧ тіянлы будущӧйныд?
— Менам будущӧйӧй? — Крыж лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Ог тӧд.
— Онӧ тӧдӧй?
Збыль ӧмӧй тіян абуӧсь некутшӧм планъяс во-мӧд кежлӧ водзӧвылӧ?
Онӧ ӧмӧй мечтайтӧй?
Крыж юыштіс коньяк, пыдісянь ышловзис:
— Не кӧ эськӧ мечтаясыс, нинӧмӧн и му вылас эськӧ вӧлі овнысӧ.
— Но, и кутшӧмӧсь найӧ, тіян мечтаясныд?
Висьталӧй!
Резидент пыркӧдыштіс юрнас:
— Огӧ кутӧй, сэр, луасьны вирӧн ойдӧм дойясын.
— Сідз...
Онӧ кӧсйӧй висьтавны, мый йылысь мечтайтанныд.
Но, мый нӧ, тайӧс ме верма вӧчны ачым. — Файн лэптіс коньяк тыра стӧкансӧ син весьтӧдзыс да, шонді югӧръяс рӧмӧн дзирдалысь жидкость пыр Крыж вылӧ видзӧдіг, заводитіс восьтыны «сы душалысь занавессӧ».
— Ті, Любомир, лунын и войын кевманныд енлы, медым сійӧ ыстіс му шар вылӧ Сӧветъяслы гибель.
Яворын рытыввывса оласног лӧсьӧдӧм бӧрын ті надейтчанныд пӧлучитны асланыд заслугаясысь миянсянь карса гӧлӧвалысь пост, а содтӧд — Ужгородскӧй вылысь кык судта выль керка, кӧні ӧні 18-ӧд номера детсад, «Тисса весьтын кыа» колхозлысь Соняшна гӧра вылысь виноградникъяс.
Сідз али абу сідз, Любомир?
Крыж мырдысьӧнмоз серӧктіс:
— Пӧшти сідз.
— Карса гӧлӧваӧн, Яворса диктаторӧн, лоӧм бӧрын, — кыпыда водзӧ висьталіс Файн, — тіянлы окота лоӧ пуксьӧдны электрическӧй стул вылӧ не сӧмын став местнӧй коммунистъяссӧ, налысь рӧдвужсӧ, но сідзжӧ и ставнысӧ, коді дружитліс накӧд, коді сочувствуйтліс налы.
И ті онӧ ланьтӧй сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ шедӧдӧй главнӧйсӧ — онӧ отомститӧй Сӧветъяс дырйи асланыд лёка олӧмысь.
Сёрнитны кӧ тіян личнӧй олӧм йылысь, то ті гажаа овмӧдчанныд!
Тіян керкаын лоӧ индивидуальнӧй бар, ресторан, казино, дюжина том любовница.
Файн лэдзис стӧкансӧ вом дорас, ньӧжйӧник, чӧсмасигтыр юис коньяксӧ, курччыштіс яблӧк.
— Но эм и тіян будущӧйлӧн мӧд вариант, Любомир.
Ӧтчыд ми казялам, мый ті энӧ оправдайтӧй миянлысь дӧвериенымӧс, онӧ вештӧй сы мында сьӧмсӧ, мыйта босьтанныд.
Сэки... сэки ті веськаланныд грузӧвӧй машина улӧ либӧ вӧянныд Каменицаӧ, джагӧдчанныд асланыд садса пӧрысь яблоняӧ либӧ юанныд кутшӧмкӧ яд.
Вермас лоны и сідз, мый тіян шойныд оз сюр.
Кыдзи аддзанныд, Любомир, уна вылӧ ті онӧ вермӧй надейтчыны. — Файн ӧкуратнӧя пробкааліс коньяк бутылкасӧ, дзебис сійӧс книжнӧй шкапӧ да, нюжмасигтыр очсаліг, вештіс гуся оланін ӧдзӧс вылысь Тарас Шевченколысь портретсӧ, кутчысис конвектор тасмаясӧ. — Но, менам друг, уджалыштам!
Крыж чӧла довкнитіс юрнас.
Кулакъяссӧ сійӧ вӧлі кабыртӧма.
Сійӧ муртса вермис кутчысьны, медым не уськӧдчыны «Червонюк ёрт» вылӧ, не поткӧдны сылысь юрсӧ.
Файн эз и гӧгӧрво, кутшӧм зверӧс садьмӧдіс.
Кор взрывчатка тыра став мешӧкъяссӧ вӧлі пыртӧма гуся жырйӧ, Файн пуксис мешӧкъяс вылас да аскӧдыс орччӧн пуксьӧдіс Крыжӧс:
— Но, Любомир, дӧгадайтчинныд, мыйла миянлы ыстісны та мында взрывчаткасӧ?
Резидент зумыша пыркнитіс юрнас:
— Эг.
— Дӧгадывайтчӧй, ме разрешита!
Да гажаджыка!
— Гидростанция? — видзчысьӧмӧн, падъялігтыр юаліс Крыж.
— Энӧ тӧдӧй, Любомир.
Туннель!
— Кутшӧм?
— Сійӧ, коді орчча тіян друг Дударь керкакӧд.
Крыж друг бледӧдіс да сідзи чеччыштіс брезент конвектор вылысь, быттьӧ мешӧкыс вӧлі доналӧма.
— Энӧ полӧй, — шпыньмуніс Файн. — Онӧ ті кутӧй взрывайтны туннельсӧ, а специалист.
— Ступак? — немвиччысьтӧг юавсис Крыжлӧн.
— Да.
Сылы кӧ мыйкӧ мешайтас, то тайӧс вӧчас тіян Андрей Лысакыд.
— Андрей Лысак?
Кутшӧм нӧ сійӧ специалист?
— Энӧ тӧждысьӧй, вӧчас!
Должен вӧчны.
— Но сійӧ весиг оз тӧд миянлысь делӧяснымӧс.
— Висьталӧй кыдз позьӧ регыдджыка да действуйтӧй.
Операциялӧн планыс вывті прӧстӧй.
Взрывнӧй устройствоа ӧти конвекторӧс лоӧ грузитӧма из шомкӧд ӧтлаын паровозӧ, кӧні уджалӧ Лысак.
Кор паровозыс пырас туннельӧ, Лысак кутшӧмкӧ помка улын петас тендер вылӧ да шыбитас мешӧксӧ муӧ.
Аслас олӧм вӧсна том мортыс мед оз тӧждысь: взрывыс лоӧ сӧмын сэк, кор поездыс петас туннельсьыс.
«Пӧръясян тэ, гадина!» — мӧвпыштіс Крыж.
И сійӧ эз ылав.
Файн збыльысь пӧръясис.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый конвектор взрывитчас сійӧ жӧ здукас, мыйӧн сӧмын инмас муас.
— Гӧгӧрвоана заданиеыс, Любомир? — сумкасьыс дзик выль сё шайтаяс перйигмоз юаліс Файн.
— Гӧгӧрвоана.
— Но, сідзкӧ, босьтӧй аванс. — Файн шыбитіс сьӧмсӧ Крыжлы пидзӧс вылас. — Пӧлучитанныд даспӧв унджык, мыйӧн сӧмын пӧртанныд олӧмӧ заданиесӧ.
Бура узьны!
Аски асывводзнас, удж вылӧ мунігмоз, Крыж кежаліс Железнодорожнӧй улича вылӧ, Лысакъяс ордӧ.
Восьтіс сылы калиткасӧ вӧвлӧм манашка.
Сійӧ ёна чуймис, кор аддзис татшӧм водз аслас кӧзяйкалысь тӧдсасӧ.
— Пан Любомир, мыйкӧ лоис?
Садьмӧдны Марта Стефановнаӧс?
— Оз ков.
Андрей узьӧ жӧ?
— Оз, пасьтасьӧ.
Сійӧ жӧ талун заводитӧ ассьыс практикасӧ паровоз вылын.
— Тӧда.
Вот та вӧсна ме и вои.
Поздравитны кӧсъя том мортӧс, сины шуда туй.
— Бура вӧчанныд, ен ногӧн. — Мария вешйыштіс бокӧджык. — Милости просим.
Андрей сулаліс рӧмпӧштан водзын выль «рабочӧй» комбинезона да кӧрталіс галстук, кор Крыж пырис сы дінӧ жырйӧ.
— Бур асыв, Андрейка!
Лысаклӧн польдчӧм чужӧмыс паськыда, гажаа нюммуніс:
— А, тайӧ ті, Любомир дядь!
Чолӧм!
Муртса на казьтышті, а ті нин танӧсь!
— Интереснӧ, кыдзи тэ казьтыштін — лёкысь, бурысь?
— А мыйла меным лёкасӧ тіян йылысь мӧвпавны?
Дзик нинӧмысь.
— Та вылӧ, пиукӧй, оз ков нинӧм.
Колӧ сӧмын лёк, скӧр сьӧлӧм.
А тэнад сьӧлӧмыд, менам шуд вылӧ, и бур и благодарнӧй. — Крыж видзӧдаліс Андрейӧс кок увсяньыс юр вылӧдзыс, батевскӧй ботинкисянь пражскӧй галстукӧдз. — Тэ удж вылад лӧсьӧдчан быттьӧ ыджыд праздник вылӧ.
Правильнӧ!
Молодеч!
Уджыд морт олӧмын — настӧящӧй праздник.
Андрей падъялігтыр видзӧдліс пельпом вомӧныс Любомир дядь вылӧ.
Мыйла сійӧ друг тадзи кутіс сёрнитны?
Крыж мыччис Лысаклы кисӧ:
— Но, Андрейка, шуда туй!
Сиа тэныд лоны Закарпатьеса медбур машинистӧн!
Ло век дзоньвидза да шуда. — Крыж мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Но порог дорӧ сувтіс, быттьӧ мыйкӧ уси тӧдвылас: — Андрей, тэнад паметьыд бур? — зон вылӧ меліа видзӧдіг юаліс сійӧ.
— Да кыдз быттьӧ абу омӧль.
А мый?
— Эм менам ӧти неыджыд просьба, Андрейка: эн вунӧд нинӧм, мый аддзылан мунігад.
Ставсӧ кут тӧдвылад.
И торйӧн нин видзӧд кӧрт туй туннельяс.
— Мыйла, Любомир дядь?
— Бӧрынджык висьтала.
Сідзкӧ, вӧчан?
Вӧчан чистӧя да ӧкуратнӧя, ме тӧда. — Крыж тапнитыштіс Лысаклы розӧвӧй банбокас да петіс.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Станционнӧй туйяс вылӧ, поезд дорӧ, «Галочкаӧн» петтӧдз Олекса Сокач аддзис депоысь ассьыс другсӧ.
Кыдзи и водзті, Гойда вӧлі железнодорожниклӧн сьӧд формаа.
Олекса лэччис муӧ, чолӧмаліс Гойдаӧс:
— Тэ мый тані, Василь?
Бӧр воин сьӧд удж вылӧ?
— Ог на думайт.
Ӧні кежлӧ кажитчӧ на выль местаын уджавны.
А кыдзи тэнад делӧясыд?
Э, да мыйла ме тэнсьыд тайӧс юася!
Куим верст сайсянь тыдалӧ, кутшӧм тэ гордӧй да шуда.
Бур паровоз примитін, вежала. — Гойда видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок, содтіс гусьӧник: — Жаль сӧмын, мый сійӧс лякӧсьтас аслас тані лоӧмӧн эсійӧ... практикантыс, Андрей Лысакыс.
Олекса Сокач шпыньмуніс:
— Мый нӧ, позьӧ сійӧс и не лэдзны менам вежа паровоз вылӧ, позьӧ мӧд вылӧ мӧдӧдны.
— Оз ков.
— Повзин?
Ставсӧ гӧгӧрвоа, Василь, эн пӧръясь.
Ме ӧд граница бердын жӧ ола.
Тӧрыт аддзылі, кыдзи тэ вӧччин эсійӧ Лысак да музыкант Шандор бӧрсяыс.
Сідзкӧ, другӧ, верман мекӧд веськыда сёрнитны.
— Но, сідзкӧ, ковмас веськыда висьтавны.
Гӧгӧрвотӧм морт тайӧ Андрей Лысакыс.
Быдсикас чудесасӧ сысянь позьӧ виччысьны.
Сюся видзӧд сы бӧрся, Олекса, тӧдмав, кутшӧм фрукт сійӧ.
Сӧмын тэ...
— Гӧгӧрвоана.
Вӧча сідзи, мый некод оз аддзыв ни оз тӧдлы. — Олекса тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс часі вылӧ: — Меным кад нин, Вася...
— Сулав! — Гойда кутыштіс Олексаӧс киӧдыс. — Ме кӧ ковма тэныд туйын, аддзан менӧ тормознӧй площадка вылысь, паровозсяньыс мӧдас.
— Тэ мунан миян поездӧн?
Гойда довкнитіс юрнас:
— Дзик Дубняӧдз.
Эн видзӧд ме вылӧ, сідзи колӧ.
Ме ог вермы воштыны практиканттӧ син улысь ни ӧти минут кежлӧ.
Олекса прӧщайтчис Гойдакӧд да котӧртіс аслас паровоз вылӧ.
Кутшӧм лӧсьыд пукавны паровозлӧн веськыд крылоын!
Кутшӧм сійӧ вылын, механиклӧн тайӧ местаыс!
Кутшӧм ылӧдз тасянь тыдалӧ!
И муыс, и енэжыс, и йӧзыс кажитчӧны дзик оз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн найӧ вӧліны сэки, кор сійӧ веськӧдліс прӧстӧй паровозӧн.
Олекса видзчысьӧмӧн нуӧдіс «Галочкаӧс», прӧйдитіс контрольнӧй пост дорті, петіс войвывса входнӧй  стрелкаяс сайӧ да сувтіс поезд водзӧ, квайтӧд туй вылӧ.
Корсис синъяснас тормознӧй площадка, паровозсянь мӧдсӧ, да аддзис Василь Гойдаӧс.
Сійӧ сулаліс пульманлӧн вылыс подножка вылын да, енэжӧ веськодьпырысь видзӧдіг, куритіс сигарета.
«Мыйла сылы оз позь воштыны син увсьыс Андрей Лысакӧс?» — думыштіс Олекса.
— Чолӧм, кутшъяс!
Тадзи чолӧмаліг да нюмъялігтыр кавшасис паровоз вылӧ Андрей Лысак.
Кочегар Иванчук сувтіс машинист будкаӧ ӧдзӧс водзӧ:
— Ті кытчӧ, гражданин?
Бокӧвӧйяслы татчӧ оз позь.
Андрей зывӧкпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Интереснӧ!..
Збыль ӧмӧй ті менӧ чайтанныд бокӧвӧйӧн?
Оз вермы лоны!
Менам персона вылӧ аршин кузьта шыпасъясӧн гижӧма, мый ме вит минут мысти паровозник.
Лысак.
Муна тіянкӧд гӧраясӧ кыдзи практикант.
Киын эм тіян начальниклӧн письменнӧй распоряжение.
Со, пӧжалуйста!.. — Андрей шеныштіс кочегар Иванчук чужӧм весьтын бумага листӧн. — Гашкӧ, ӧні бурмис сьӧлӧмыд, а?
— Микола, вӧч ассьыд уджтӧ! — прикажитіс Олекса.
Иванчук вешйис.
Лысак бокногӧн пырис машинист будкаӧ, киасис Олексакӧд, а кочегарлы да отсасьысьыслы сӧмын довкнитіс юрнас.
Сокач чӧла, чуймӧмпырысь видзӧдліс практикант вылӧ.
Андрей вӧлі бура утюжитӧм, зэв уна зепъяса да металлическӧй застёжкаяса пемыдлӧз комбинезона, код воротник улысь тыдалыштіс пемыдгӧрд рӧма шерстянӧй галстуклӧн гӧрӧдыс.
Будущӧй машинист юрын вӧлі выль сьӧд фуражка, лакируйтӧм кӧзырёк весьтас, околыш вылас, дзирдаліс железнодорожнӧй эмблема.
Кокас Лысаклӧн вӧлі кыз пӧтшваа, ыргӧн кручокъяса виж ботинки.
Тасмаасьӧма зэв ыджыд никелированнӧй пряжкаа кучик тасмаӧн.
Радиоприёмникын кыліс кызӧкталӧм, и здук мысти машинист будкаын кыліс нывбабалӧн небыдик гӧлӧс:
— Внимание!
Сизимсё сизимдас сизимдас куим!
Внимание!
Ме — паровознӧй службаса диспетчер.
Сокач, кочегар Иванчук да машинистлӧн отсасьысь Довбня гажаа видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Нежнӧй гӧлӧсыс! — серӧктіс Лысак. — Дзик ангеллӧн кодь.
Сокач переключитіс радиосӧ передача вылӧ, шыасис:
— Есть внимание!
— Тайӧ ті первойысь мунанныд гӧраясӧ? — юаліс диспетчер.
— Ті ӧшибитчинныд, диспетчер ёрт. — Олекса гӧлӧсын кыліс челядь сяма ӧбида. — Сизимсё сизимдас сизимдас коймӧд номера паровоз первойысь мунӧ гӧраясӧ, а ме, машинист Сокач, — витсё ӧтиӧдысь.
— Гӧгӧрвоана. — Диспетчерлӧн гӧлӧсыс неуна небзьыштіс. — Ме эг кӧсйы тіянӧс ӧбидитны.
Мӧдысь ме кута стӧчджыка формулируйтны ассьым вопросъясӧс.
И сідз, Сокач ёрт, верма ме эскыны, мый ті график серти, дзик стӧча, вайӧданныд поездсӧ Дубняӧ?
— Верманныд!
Сетам кыв!
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Шуда туй!
— Нӧрӧвитлӧй!
Эм ӧти вопрос.
— Пӧжалуйста.
— Кыдзи тіян овныд?
— Королевич, Татьяна Степановна.
Олекса выключитіс приёмниксӧ, нёровтчис креслӧ мыш вылӧ, сюся видзӧдліс аслас бригада вылӧ: но мый пӧ шуанныд?
— И миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — шпыньмуніс Андрей Лысак. — Перманент.
Алӧй паръяс.
Пудритӧм ныр.
Розӧвӧй нежнӧй пельясас гӧрд исергаяс.
Таня!
Танечка!..
Кыліс главнӧй кондукторлӧн гӧлӧсыс:
— Эй, пиукъяс, босьтӧй жезл!
Олекса мыччысис ӧшиньӧд, пӧрччис фуражкасӧ да пелька кутіс вывлань шыбитӧм жезл — унаысь киясӧ босьтлӧм вӧсна шылясьӧм, сьӧкыдкодь металлическӧй бедьтор.
— Мунӧй, пиукъяс! — шуис главнӧй кондуктор да кузя тутӧстіс.
Олекса кыскыштіс увлань рычаг.
Вынйӧра свисток кыліс Явор станцияса тӧварнӧй парк весьтын.
Кывлісны сійӧс, кыдзи чайтіс Сокач, и кар пасьтала, и Соняшна гӧравывса виноградникъяс вылын, и пограничнӧй заставаясын, и Тисса сайын, Мадьяр муын, и Чехословакияса садъясын, и Карпаты предгорьеясын.
«Галочка» ньӧжйӧник вӧрзис.
Цилиндръясысь восьса клапанъясӧд чепӧсйис пар да, йӧв рӧма кымӧр моз паськалӧмӧн, вольсассис муӧ локомотивсянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Иванчук да Довбня чӧла, некытчӧ видзӧдлытӧг, вӧчисны ассьыныс удж: юкталісны да вердісны «Галочкаӧс» ваӧн да из шомӧн.
Лысак, сигарета куритігмоз да форменнӧй фуражкасӧ син вылас лэдзӧмӧн, зумыда пуксис бергалысь гӧгрӧс стул вылӧ, ачыс быттьӧ петкӧдліс, мый помӧдз оз вӧрзьы тайӧ лӧсьыд, выгӧднӧй местасьыс.
Комбинезон вылыс зепсьыс тыдалісны пемыдгӧрд записнӧй книжкалӧн помыс да авторучкалӧн зӧлӧтитӧм наконечникыс.
Поезд вочасӧн содтіс ӧдсӧ.
Сокач босьтіс кисӧ реверс вылысь.
Блед чужӧмас тӧдчисны зэр войтъяс, фуражка увсьыс петӧма кӧтасьӧм юрси прать, лакируйтӧм кӧзырёк дорышті визувтіс сӧстӧм зэр ва.
«Но кыдзи, лӧсьыд?» — тӧждысьӧмпырысь синъяснас юасис аслас ёртъяслысь Олекса.
Кӧрт туй пӧлӧн век на вуджрасис кар, коді джынвыйӧ саялӧма ру пиӧ.
Ӧткодь керкаяслӧн гӧрд кирпичысь тэчӧм стенъясыс, кодъяс дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь, кажитчис, вот-вот киссясны.
Йӧзтӧм уличаӧд тӧвзис берета да курткаа велосипедист да ещӧ нин тӧдчӧдіс уличаыслысь шуштӧмлунсӧ.
Ӧти кинас сійӧ чорыда кутчысьӧма руляс, мӧднас кутіс юр весьтас ыджыд сьӧд зонтик.
Сійӧ жӧ улича вывсьыс, гӧрд кирпичнӧй керка дорысь, Олекса аддзис сьӧд платтьӧа да сьӧд шалля нывбабаӧс.
Олекса видзӧдліс сы вылӧ да окота лои тӧдмавны бурджыка.
Мыйкӧ тӧдса, рӧднӧй вӧлі тайӧ ичӧтик сьӧд фигураас, коді ӧтнасӧн сулаліс улича вылын зэр улын.
Мыйла сійӧ сэтшӧм ёна видзӧдӧ матысмысь поезд вылӧ, весиг оз казяв зэрсӧ?
Олексалӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс: сійӧ тӧдіс мамсӧ.
Сылӧн сьӧд паськӧмыс лӧсталіс зэр улын.
Чужӧмыс вӧлі ва жӧ.
Олекса нетшыштіс юрсьыс фуражкасӧ, чолӧмалана ӧвтыштіс сійӧн, но сэки жӧ дивитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Прӧстудитчан! — горӧдіс сійӧ. — ӧні жӧ мун гортӧ!
Кылан?
Анна Степановна меліа довкнитіс юрнас, ӧвтыштіс пиыслы аслас ичӧтик кинас да тэрыба саяліс пельӧс сайӧ.
Вот эськӧ сэні кӧ, кирпичнӧй керка дорас, мамыскӧд орччӧн сулаліс и Ганнуся!..
Ру пыр лӧстыштіс Каменицалӧн бузгысь ваыс, коді матысмис поездыслы воча.
Тані, шыльыдінын, да ещӧ тулысъяснас, юыс ойдлывліс паськыда, ойдӧдліс вадоръяссӧ.
Гырысь галькаӧн вевттьысьӧм из вадоръясыс сылӧн ӧні лоисны ю пыдӧсӧн.
Поезд увереннӧя содтіс ӧдсӧ.
Ру разаліс, кыпӧдчис вывлань.
Зэр дугдіс.
Кӧнкӧ здук кежлӧ дзирдыштліс шонді югӧр — сійӧ пыр жӧ тӧдчис Сокач чужӧм вылын.
Джынвыйӧ восьса ӧшиньясӧд пӧльтыштіс кӧдзыд тӧв.
Ӧшинь стеклӧясӧ сяркӧдіс гырысь катшашыдӧс.
«Галочка» муніс джуджыд гуранті, кык мыльк костті, кӧрт туй полотно ӧтар-мӧдар бокын вӧліны канаваяс.
Канаваяс веркӧсысь вӧсньыдик, рӧшкыд йи чегъясис, быттьӧкӧ сы вывті сьӧкыда восьлаліс морт, кодӧс он вермы аддзыны.
— Аддзылінныд?.. — шуис Олекса.
Андрей Лысак эз аддзы ӧшинь сайысь нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйӧн эськӧ позис любуйтчыны, но век жӧ сійӧ довкнитіс юрнас да мигнитіс Сокачлы.
Бара петісны долинаӧ.
Каменица лои ляпкыдджык, вадоръясас пыр унджык вӧлі галька, пыр капризнӧйджык сылӧн руслоыс: сійӧ чуть ли не быд километр вылын то уськӧдчыліс дзик гӧра поддінӧ, то бӧр матыстчыліс кӧрт туй дінӧ, то тӧвзис сылы паныд, то пыраліс пос улӧ да недыр кад котӧртіс поезд бӧрся, скӧрысь бузгис порогъяс вомӧн да нитшсялӧм изъяс костӧд.
— Да, скӧр юыс, кӧть и ичӧтик!
Олекса чӧла видзӧдліс практикант вылӧ да бергӧдчис.
Ичӧтик ю!..
Тадзи шуны вынйӧра Каменица йылысь, коді писькӧдіс аслыс туйсӧ шыльыдінӧ Карпатылӧн кыртаяса сьӧлӧм вомӧн, уна мусюръяс вомӧн!
Каменица!..
Сы вадорын, сэні, ылын гӧраясын, дзик Полонина крут кыр бердын, вӧр лэдзысьлӧн чомйын чужис Олекса.
Пыртісны сійӧс купельын, Каменица ваын.
Сылӧн шумыс, коді оз ланьтлы ни гожӧмын, ни тӧлын, баййӧдліс верховинецӧс.
Сылӧн веж вадорын майся лунъясӧ сійӧ велаліс ветлӧдлыны кокӧн.
Каменица! Тэ — радейтана сьыланкывйын первой кыв!
Тэ — Карпатылӧн югыд вир!
Шумитны тэныд нэм чӧжыд нитшсялӧм изъяс костӧд, вӧрӧн тырӧм гӧраяс поддінын.
Поезд муніс гӧраясӧн топӧдӧм джуджыд долинаті.
Кӧрт туй нюжӧдчӧма юлӧн аслыссикас чукыльяс пӧлӧн, лымъя вӧр доръяс пӧлӧн.
Енэжлань гордӧя кыпӧдӧм вожъяса уна миллион пуяс ӧшӧдчӧмаӧсь гӧра йывъяссянь Каменицаӧдз.
На поддінын муыс кыза вольсассьӧма уна вося коръясӧн.
Коричневӧй веж нитш мыччысьӧма дыр кадӧн да зэръясӧн прессуйтӧм вольӧс пыр.
Лӧзӧдісны лым улысь петӧм первой дзоридзьяс.
Синнад шымыртны позьтӧм букӧвӧй вӧрын гежӧдик діторъясӧн ӧзйисны вынйӧра дубъяс, кодъяс ӧнӧдз на абу гылӧдӧмаӧсь кольӧм вося коръяссӧ.
Кӧнсюрӧ писькӧдчисны енэжлань ёсь йыла козъяс.
Найӧ бура торъялісны асланыс зумыш ӧткалуннас югыд бук пуяс пӧвстын.
Олекса сэтшӧма видзӧдіс закарпатскӧй му вылӧ, быттьӧ ставсӧ, мыйӧн сійӧ мича, вӧлі вӧчӧма, ловзьӧдӧма сы киясӧн.
Гӧра вылӧ, пыр гӧра вылӧ, кайис кӧрт туй.
Кор кочегар да сылӧн отсасьысьыс восьтылісны топка ӧдзӧс, медым шыблалыштны из шом, Олекса торйӧн ёна чувствуйтіс машиналысь вывті напряжённӧй уджсӧ.
Сылӧн доналӧм пытшкӧсысь кыліс билӧн, парлӧн да сынӧдлӧн бушуйтӧм: «Эхо-хо!..
Эхо-хо!
Эхо-хо!»
И гӧраяс быдногыс шуалісны:
«Эхо!..
Уф-уф!..
Хо-хо!..
Эхо-хо!..
Хо!..
Уф!..»
Гӧраяс век ёнджыка топӧдісны долинасӧ быд чукыль бӧрын.
Пыр омӧльджыка и омӧльджыка кутіс тыдавны енэжыс, пыр ёнджыка чукльӧдлӧ Каменица, пыр лёкджыка грымӧдӧны «Галочкалӧн» кӧлесаясыс, гырысьджык и гырысьджык плака кодь изъясӧн вольсассьӧма ю пыдӧсыс, пыр югыдджык да тэрыбджык сылӧн ваыс.
Вадорӧд чукльӧдліс-муніс муртса тӧдчана трӧпа.
И нинӧм сэсся абу кӧрт туй полотно да Каменица костын — ни пу, ни куст, ни му тор.
Сӧмын изъя трӧпа.
Крут гӧра бокъясын куйлісны букъяс, стӧчджыка — налӧн скелетъясыс, кодъясӧс бушков нетшыштӧма вужнас либӧ кодъяс асьныс пӧрӧмаӧсь.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь вижоват нитшкӧн.
Пӧрӧмаӧсь во дас сайын, да со и туплясьӧны.
Ещӧ чукыль, и Каменицалы некытчӧ воштысьнысӧ.
Сійӧ топӧдчӧ гӧра поддін бердӧ, кырӧдӧ мусӧ, изъяссӧ, вӧрсӧ.
Джынвыйӧ кушмӧм вужъяса кузь букъяс ӧшалӧны кыр весьтын, мыськалӧны ассьыныс куш вожъяссӧ быгъя ваын да вот-вот пӧрасны юӧ, водасны сы вомӧн ӧшалысь посъяс пыдди.
— Вот тайӧ туй! — Лысак довкйӧдлыштіс юрнас. — Дикӧй кӧзаяслы да тигръяслы таті чеччавны изйысь изйӧ, а не поездъяслы ветлыны.
Зверьяс ветлӧдлан туй!
— А кыдзи нӧ ми, йӧз, уджалам зверьяс ветлӧдлан туй вылас! — Довбня кватитіс кӧрт зыр, восьтіс топка ӧдзӧс.
Биыс, быттьӧ рӧмпӧштанын, ыпъяліс сылӧн васӧд банбокъяс вылын, ньылӧмыс визувтіс щӧкаӧдыс, гожъялӧм морӧс вывтіыс да лӧз майка кузяыс.
Читкыртӧм синъяснас муртса нюмъялігтыр Олекса довкнитіс юрнас.
Микола Довбня ныв моз гӧрдӧдіс — гӧгӧрвоис, мый машинистлы сьӧлӧм вылас воисны сылӧн кывъясыс.
Паровоз труба весьтын нэмӧвӧйся пу моз кыпаліс сьӧд тшын, коді вӧлі сорассьӧма сотчытӧм из шом бускӧд.
«Эхо-хо!..
Эхо-хо!..» — бурлакъяс моз сьӧкыда упкис «Галочка».
Сёртас тырӧма тшынӧн, парӧн, паровозъяслӧн грымгӧмӧн да тяжеловеснӧй  поезд кӧлесаяслӧн няжгӧмӧн.
Регулятор восьтӧма ыджыд клапан вылӧ, реверс тшупӧд бӧрся тшупӧд матысмӧ медся крайньӧй рабочӧй положениелань — тӧвзьыны эськӧ ӧні «Галочкалы», а сійӧ муртса кыссьӧ, и вот-вот, кажитчӧ, сувтас, бырас сылӧн выныс.
Иванчук чышкыштіс ньылӧмсӧ, коді шор моз визувтіс чужӧмӧдыс, шогпырысь видзӧдліс радиоприёмник вылӧ:
— Внимание, дас коймӧд! — кыліс диспетчерлӧн гӧлӧс. — Ӧлӧда: тіянӧс вот-вот суӧдас пассажирскӧй Прага — Мӧскуа.
Гашкӧ, лэдзам сійӧс водзвылас?
— Нинӧмысь ог! — вочавидзис Олекса. — Оз суӧд.
Ог сетчӧй.
— Сідзкӧ, сёрнитчим: дзик Дубняӧдз ті — медводзынӧсь, тіян бӧрся — пражскӧй.
Гӧраяс заводитісны ылыстчыны, а куш кыртаяс пыдди бара тыдовтчисны букӧвӧй вӧръяс.
Каменица визувтіс паськыдджыка, лӧньджыка.
Гӧра бокъясын йирсисны ыжъяс да ӧзйисны гырысь бипуръяс, на дорын пукалісны пастухъяс.
Крутджык лои кӧрт туй, лэчыдджыка пӧльтіс бокладорсянь вой тӧв, коді писькӧдчис татчӧ Карпаты сайсянь, сёртасъяс пыр.
Ещӧ чукыль, ещӧ кытшов, пемыд сёртас, васӧд кырта, изъя суровӧй ворота выль долинаӧ — и асланыс став мичлуннас петкӧдчисны гӧраяс.
Карпаты ӧні торйӧдлӧма некымын судта вылӧ: витӧдас, медвылыссаас, — лым, нёльӧдас — куш вӧр, коймӧдас — гожӧмын моз вежӧдыштысь, нитшсялӧм кыртаяс, мӧдас — кӧрт туй да медулысас, первояс, — Каменица.
Некымын час чӧж Каменица визувтіс поездлы паныд, пӧшти кӧлесаяс дорӧдыс.
Ӧні сійӧ бузгӧ-визувтӧ метр дас вит кымын улынджык, векни долина пыдӧсын, и быд километр бӧрын ылыстчӧ и ылыстчӧ.
Туй петіс сёртасъяс да вӧръяс пӧвстысь гӧраӧсь мусюрвывса кыптӧдӧ, Карпат вуджасъясвывса медулыс тшупӧд вылӧ, Буйволец станцияӧ, коді вӧлі пасьтасьӧма небыд да еджыд лымйӧн.
Кочегар Иванчуклы окота лои ошйысьыштны Лысак водзын аслас тӧдӧмлунъясӧн.
Сійӧ довкнитіс юрнас ӧшиньлань, шуис:
— Эн вунӧд местасӧ, практикант ёрт.
Ӧні заводитам кавшасьны главнӧй Карпат гӧраяс вылӧ.
Веськыда кӧ подӧн мӧдӧдчыны перевал вылас, километр сизим лоӧ, а кӧрт туй кузя — быдса нелямын.
Быд километр бӧрын кӧрт туйыс кыптӧ воддза сертиыс комын кык метр вылӧ.
Вӧлі рытъявыв нин.
Шондіыс, коді асывсяньыс вошласис то пемыд ру пиӧ, то зэра кымӧръяс пиӧ, то лым пиӧ, друг мыччысис куш кыптӧд весьтын — зэв ыджыд, гӧгрӧс, пӧжар би рӧма.
И сылӧн югӧръяс улын пыр жӧ вежсис лымъя Карпаты.
Ӧні вӧлі тыдалӧ тулыслӧн зіль пӧсь уджыс.
Вӧлӧмкӧ, Верховиналысь став мусӧ лымйыс оз кут аслас пленын: уналаті муыс сьӧдӧдӧма, ӧтилаын-мӧдлаын, гӧра лунвыв бокъясын, вежӧдісны кушинъяс.
Сӧмын гӧраяслӧн войвыв бокыс пасьталӧма тӧвся пась.
abu
abu
abu
— Внимание, дас коймӧд! — юрӧбтіс радиоприёмникын диспетчерлӧн гӧлӧс, сэтшӧм жӧ мелі, шондіӧн шонтӧм, кыдзи и ставыс гӧгӧр. — Сета «зелёнӧй улича».
Поезд мӧдӧдчис гӧра бокті.
«Галочка» туй вылын тшӧкыда паныдасьлісны пропастьяс, джуджыд сёртас, а сы пыдӧсын Каменица, овраг, кодӧс писькӧдӧмаӧсь гӧравывса ваяс, — и быдлаті вӧчӧма посъяс.
Поскыс уна: мукӧддырйиыс ӧти километрын куим пос.
Железобетоннӧй сюръяясыс кутісны ас выланыс кельыдлӧз рӧма стальнӧй фермаяс, кытчӧ ӧтпырйӧ тӧрис кызь вагонӧдз.
Улын, пропастьяс да сёртасъяс пыдӧсын, куйлісны кер чукӧръяс — война дырйи жугӧдӧм посъяслӧн колясъяс, кодъясӧс взорвитӧма фашистскӧй дивизияясӧн: «Эдельвейсъясӧн», «Кенигсбергъясӧн», «Шварцеадлеръясӧн».
Гусеничнӧй тракторъяс кыскалісны стальнӧй хламсӧ.
Автомобильнӧй кранъяс грузитісны уна тонна сьӧкта хламсӧ самоходнӧй платформаяс вылӧ.
Андрей Лысак видзӧдіс ӧшиньӧд да гижаліс.
Ӧдсӧ чинтытӧг «Галочка» тӧвзьыштіс кык станция пӧлӧн, вуджис ӧти пос, сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс...
Посъяс помын сулалісны гырысь пӧжарнӧй бӧчкаяс.
Бӧчкаясын ваыс эз вӧрзьышт, кор рельс кузя тӧвзьыштіс тяжеловеснӧй  поезд.
— Миян восстановительяслӧн удж! — Лысаклань бергӧдчигмоз гордӧя шуис Сокач. — Итальянечьяс дас кык во стрӧитісны курӧг кокъяс йылын кодь закарпатскӧй посъяс, а миян кык воӧн помалісны.
Иностранечьяс дивуйтчӧны, кор аддзӧны миянлысь посъяснымӧс.
Аддзан, тӧвзям посъяс вывті тыр ӧдӧн ньӧти повтӧг.
А кыдзи войдӧр таті ветлісны австриечьяс, мадьяръяс, полякъяс, чехъяс, немечьяс?
Зэв ньӧжйӧник.
Гусьӧник.
И сӧмын лунын.
Ӧти поезд асылын.
Ӧти — луншӧр кадын.
Ӧти — ӧбед кадӧ.
Кык поезд ӧбед бӧрын.
И ставыс.
Войнас, шуӧны, Карпатыын движениеыс дугдыліс.
Эз кӧрт туй вӧв, шуӧны, а верзьӧмӧн ветлан трӧпа.
Рельсъясыс омӧликӧсь, балластыс вешъялӧма.
Быд километр вылын предупреждение: видзчысьӧмӧн, ичӧт ӧдӧн, опаснӧ!
Нуӧдӧ поездсӧ машинист, а ачыс ӧтарӧ бӧрвыв видзӧдлывлӧ: эз-ӧ вешйыны рельсъяс вылысь вагонъясыс?
А посъясыс лайкъясьӧны, дзуртӧны, вот-вот киссясны.
Каян пос ӧтар помас, а мӧдар помас пӧжарнӧй бӧчкаясын ваыс солькъясьӧ.
Со тэныд и рытыввывса техника!.. — Олекса серӧктіс да сьӧлыштіс из шом тыра бӧчкаӧ.
Вуджисны ещӧ ӧти железобетоннӧй пос, кодӧс нюжӧдӧма джуджыд сёртас вомӧн.
Сёртас пыдӧсас, лым толаяс костӧд, визувтіс сьӧд шор.
— Прӧщайтчӧй Каменицакӧд, — шуис Сокач. — Аддзам сійӧс сӧмын бӧр локтігӧн.
Лысак полігтыр видзӧдліс увлань.
Петісны гӧравывса паськыд эрд вылӧ.
Лӧз енэжын ни ӧти кымӧртор.
Сылысь помтӧм просторсӧ торйӧн нин тӧдчӧдіс ӧтка том тӧлысь, коді вывлань бергӧдӧма сюръяссӧ.
Сэтшӧм ыркыд, сӧстӧм, гӧгӧр еджыд, мый весиг таті мунысь паровозъяслӧн лолалӧмыс кольліс му вылӧ ассьыс следъяс — кӧрт туй пӧлӧн лым толаяс вылын сьӧдӧдіс саыслӧн да помӧдз сотчытӧм из шом буслӧн вӧсньыдик визь.
Сёртасъясысь да пропастьясысь, коз пу сарствоысь писькӧдчис-паськаліс рӧмыд.
Сійӧ ӧдйӧ кыптіс гӧра пӧлӧн, вочасӧн сукмис.
Тӧлыс бара вайис гырысь катшашыдӧс, и поездлӧн ӧтсяма шы пыр кутіс кывны гӧравывса вӧрлӧн шувгӧмыс.
— Вот и «Войвыв полюс», — шуис Сокач.
— Кӧні — пемыдас видзӧдігтыр друг юаліс Лысак.
Бӧрвыв колины сьӧд телеграфнӧй столбъяс. — Нинӧм ог аддзы.
— Водзлань видзӧд.
Аддзан бипурсӧ?
Ылын, тонӧ, гӧра йылас.
— Но?
— Тайӧ первой туннельӧ пыранін.
Сы весьтын и эм Вой-гӧраыс, миян «Войвыв полюс».
— А мыйла сійӧс тадзсӧ нимтісны?
— Сы вӧсна, мый сэні весиг гожӧмнас кӧдзыд.
Арнас сійӧ медводз пасьталӧ еджыд шапка да тулыснас медбӧрын пӧрччӧ.
Сокач восьтіс динамолысь вентиль — ыпнитісны лампочкаяс, кодъясӧс куим боксянь тупкӧма кусыньтӧм кӧзырёкъясӧн: ассьыныс став югӧрсӧ найӧ веськӧдісны приборъяс вылӧ, а машинист будкаын вӧлі пемыд.
Зато кӧрт туй югдіс яръюгыд биӧн: водзвывса фараясыс югдӧдісны ылӧдз, вӧтлісны гӧравывса сап пемыдсӧ.
«Галочка» труба весьтын бушуйтіс бикиньяса тшын сюръя, югдӧдіс кымӧра енэжсӧ.
Площадка улын, паровозлӧн ведущӧй ось весьтын ӧшалысь неыджыд лампочка аслас пурт дор кодь ёсь югӧрнас вундыштіс шпал помъяс да пропастьыслысь дорсӧ.
Вой-гӧра весьтын бипур крута вешйис веськыдвывлань.
Сэсся ещӧ веськыдвывджык да дзикӧдз воши.
Тыдовтчис сійӧ, воддза дорсьыс ёна югыдджык, шуйгавылын нин, поезд водзвылын.
Колис бӧрӧ габаритнӧй  ворота — туннельлӧн сторожевӧй пост.
«Галочка» кузя тутӧстіс да мӧдӧдчис веськыда бипур вылӧ.
Кӧнкӧ гӧраясын, шуйгавылын и веськыдвылын, улын и вылын, шыасисны уна дас, уна сё паровозъяс.
Ас бӧрсяыс сьӧкыд пульманъяс да кӧдзыд сынӧдсӧ кыскигтыр «Галочка» пырис тшынасьӧм, васӧд туннель пытшкӧ.
Гӧраса йӧлӧга лӧнис, быттьӧ кысянькӧ пыдісянь таркӧдісны кӧлесаяс.
Тшыныс да бикиньясыс мытшасьлісны из йиркӧ, лэччылісны муӧ, гартчисны кӧлесаяс улын.
Кольмӧдан жар пырис паровозлӧн став щельясӧд.
Прожекторлысь да фараяслысь югӧрсӧ ньылыштіс пемыдыс.
Кочегар Иванчук копыртчис практикант весьтӧ, горӧдіс сылы пеляс:
— Видзӧд водомернӧй  стеклӧ бӧрся!
Ва уровень серти ми пасъям перевал да мунам водзӧ партӧг, тормозъяс вылын.
Андрей Лысак эз видзӧд водомернӧй  стеклӧ вылӧ, ӧні сійӧс интересуйтіс сӧмын туннель.
«Галочка» петіс туннельысь.
Тшыныс да парыс тубыртісны сійӧс кӧлесаяссяньыс трубаӧдзыс.
Сокач да Довбня гурйыв восьтісны ӧшиньяссӧ.
Войся кӧдзыд сынӧд ылькнитіс паровознӧй будкаӧ.
Гырысь уль лым виджадӧн усьлі пӧсь обшивка вылӧ да пыр жӧ сывліс.
Прожекторлӧн вына югӧр котӧртіс джуджыд из гуранӧд.
«Галочка» кузя тутӧстіс да пырис мӧд туннельӧ, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ тшына, чад, кыдзи и первояс.
Олекса Сокачлӧн серьёзнӧй, стрӧг чужӧм серти Андрей гӧгӧрвоис, мый матысмӧ туйыслӧн медся кывкутана места.
Сійӧ сюся видзӧдіс туннель пытшкӧ.
— Перевал? — юаліс практикант.
Сокач кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да видзчысьӧмӧн вештіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Поезд тӧдчымӧн лӧнис, но ӧдсӧ эз чинты: ӧд мерайтан прибор петкӧдліс пыр сійӧ жӧ комын километрсӧ.
Рычаг вылысь кисӧ вештывтӧг Сокач сюся видзӧдіс тшынасьӧм ӧшиньӧд.
Кӧлесаяс гажаджыка кутісны стучитны рельсъясӧ.
Вижоват стеклӧ пиын сӧстӧм ва столбик тӧдчымӧн лэччис.
Перевал!..
Мунан ӧдсӧ мерайтан приборыс петкӧдліс нелямынӧс.
Сокач бергӧдіс машинистлысь кран, вочасӧн чинтіс ӧдсӧ комынӧдз.
— Но, ӧні, кор став сьӧкыдлунъясыс бӧрвылын, позьӧ и сёйыштны мый ен сетіс. — Иванчук перйис пуклӧс увсьыс ичӧтик кӧрт сундук, пуксис веськыда из шом тыра бӧчка вылӧ да заводитіс ужнайтны.
Заводитіс ужнайтны и Микола Довбня.
Лысак видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи кочегар да машинистлӧн отсасьысь горша сёйӧны еджыд пирӧгъяс да юӧны йӧв: сылы аслыс эз вӧв окота ни сёйны, ни юны.
Тормознӧй колодкаяс увсьыс бикиньяс сявкйигтыр «Галочка» тӧвзьыштіс-петіс мӧд туннельысь да мӧдӧдчис векни карнизті, лымйӧн тырӧм крут гӧра пӧлӧн.
Вирдыштіс семафор би, чушнитіс тормознӧй цилиндръясын сынӧд, и поезд сувтіс станционнӧй столб дорӧ, кӧні вӧлі кӧрт щит.
Еджыд вылӧ гырысь сьӧд шыпасъясӧн гижӧма: «Внимание!
Тормозъясӧс выльысь зарядитӧм!»
Олекса копыртчис радиоаппаратлань:
— Сёрнитӧ дас коймӧд!
Перевал вуджим лючки-ладнӧ. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ. — Экономитім ӧкмысдас минут.
— Аттьӧ, Сокач ёрт.
Тіян рейс отсӧгӧн графикысь вывті мӧдӧді кык поезд.
Кутшӧм тіян Верховинаын поводдяыс? — юаліс Королевич.
— Лым, кӧдзыд.
— А миян настӧящӧй тулыс, — шуис сійӧ да гӧлӧс сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый нюмъёвтіс. — Ещӧ ӧтчыд аттьӧ!
Сокач восьтіс ӧшинь, горша апыштіс сӧстӧм сынӧдсӧ да шуис:
— Верховина!..
Лысак кыліс машинистлысь волнуйтчан гӧлӧссӧ, матыстчис ӧшинь дорӧ, видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ да кыв ни джын шутӧг бӧр муніс аслас местаӧ.
Нинӧм эз аддзы сійӧ сэтшӧмсӧ, мый вылӧ эськӧ позис радлыны.
Андрей чужис тані жӧ, Карпатыын, быдмис тайӧ гӧраяс пӧвстас, но некутшӧма эз радейт ассьыс рӧднӧй крайсӧ.
Сійӧ весиг эз тӧд бура сылысь географиясӧ, аслыссикаслунсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый Рахов кар гуцульскӧй Верховинаын, мый Ясеньын вӧчӧны замечательнӧй кустарнӧй изделиеяс, мый Сваляваын уна минеральнӧй источникъяс, мый Берегово нималӧ гырысь виноградникъясӧн да бур винаӧн, мый Хустын донтӧмӧсь яблӧкъяс.
Таысь унджык сійӧ эз тӧд.
Сылы некор эз вӧв окота видзӧдлыны Говерло гӧра вывсянь шонділысь петӧмсӧ, волыны заповеднӧй Кӧр урочищеӧ либӧ Полониныӧ, кор сэні заводитчӧ «тувсалӧм».
Сокач босьтіс ключ, лэччис улӧ, дзуртысь еджыд нитш вылӧ.
Ставыс гӧгӧр еджыд: матысса гӧраяс, вӧр, зэв гырысь изъяс, телеграфнӧй проводъяс, стрелкаяс, ва сеталан кранлӧн хоботыс, шпалъяс, рельсъяс, керка вевтъяс.
Войся кодьӧсь вӧліны сӧмын сьӧд шоръяс, кодъяс визувтісны ӧні поезд бӧрся, а эз сылы паныд, кыдзи вӧлі туннельясӧдз.
Тыртӧм кӧрт туй вылын сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ весиг гӧраясса шоръяслӧн дзольгӧм-визувтӧмыс.
Мича вӧлі асъя шыльыдіныс, кодӧс гӧгӧр дорвыв тубыртӧма ру.
Синтӧ оз позь вӧлі вештыны гылалӧм коръяса букӧвӧй вӧр вылысь, зарни коръясӧн вольсассьӧм му вылысь, Каменицалӧн крут чукыльяс вылысь, поезд кӧлесаяс улын муткырасьысь ру кымӧръяс вылысь, гӧраясса тувсов шонді вылысь.
Но мичаджык со тайӧ войся Верховинаыс, кодӧс вевттьӧма-шебралӧма гӧн кодь небыд лымйӧн, дорӧма кӧдзыдӧн да лэптӧма дзик енэжӧдзыс, яръюгыд кодзувъяс дорӧдз.
Кутшӧм тайӧ ставыс сы кодь, мыйӧн тырӧма Олексалӧн морӧсыс!
— Ого-го-го!
Олекса сулаліс кӧрт туй бокын, паровозсянь ылынкодь, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, да мыйвынсьыс горзіс.
Пеля шапкасӧ вештӧма балябӧжланьыс, еджгов чубыс лымйӧссьӧма.
— Мый сэтшӧмыс, Олекса?
Мый лои? — другыс дінӧ котӧрӧн локтӧм бӧрын юаліс Василь Гойда.
Сокач вочавидзис песня кывъясӧн:
— Верховино, свитку ты наш!..
Гойда гӧгӧрвоис Сокачӧс:
— Да, сэтшӧм югыд, мый синтӧммыны позьӧ.
Василь сувтіс Олексакӧд орччӧн, любуйтчис Карпатыӧн.
Другъяс дыр чӧв олісны.
Сэсся Гойда юаліс:
— Но, кыдзи тэнад практикантыд?
Нинӧм оз фотографируйт, оз гижав?
— Кыдз быттьӧ оз, а сэсся ӧд код сійӧс тӧдӧ.
Видлалам.
Гойда довкнитіс юрнас.
КЫЗЬӦД ГЛАВА
Сэк кості, кор Андрей Лысак мунӧ вӧлі Верховинаті, Железнодорожнӧй вылын сылӧн керкаын ёна лӧсьӧдчисны.
Сьӧд Мария пуис, пӧжаліс, жаритіс, а Марта Стефановна ньӧбаліс «Гастрономысь» водка, сур, копчёнӧй яй, сыр, кампетъяс.
Сёян-юан лӧсьӧдісны сы мында, медым тырмис не сӧмын гортсаясыслы, но и комсомольскӧй паровозвывса бригадалы ставнас.
Тайӧ лунас Марта Стефановналӧн вӧлі юрвывтырыс удж, ноксис кухняын, ньӧбаліс магазинъясысь прӧдуктаяс, эз пуксьыв вурсян машина дорӧ, эз босьтлы киас сантиметр да эз принимайт аслас заказчицаяс пӧвстысь некодӧс, но век жӧ ӧти заказчицаӧс, кӧть сійӧ и эз вӧв портнихалӧн торъя симпатияӧн, сылы ковмис примитны.
Тайӧ вӧлі «Тисса весьтын кыа» колхозысь нималана виноградарша, Социалистическӧй Уджвывса Герой Терезия Симак.
— Ыстам бӧр и тайӧс? — юаліс Мария, кор аддзис кухня ӧшиньӧд Терезияӧс.
— Оз позь, мый тэ, кор!
Да меліджыка! — Марта Стефановна пӧрччис партуксӧ, тэрыба лӧсьӧдыштіс платтьӧсӧ, юрсисӧ, петіс Терезиялы паныд.
Мария чуймӧмпырысь видзӧдліс кӧзяйка вылас, эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ интересуйтчӧ тайӧ скромнӧй заказчицанас.
Марта Стефановна эз весьшӧрӧ радлы Терезия Симак локтӧм вылӧ.
Ныв кӧ эз лок сы ордӧ талун, сійӧ эськӧ аски аддзис кутшӧмкӧ помка кыскыны сійӧс ас ордас.
Делӧыс сыын, мый Марта Стефановналӧн другыс, Любомир Крыж, тшӧктіс сылы кыдз позьӧ регыдджык аддзӧдлыны знатнӧй колхозницаӧс да осторожнӧя, аслас став бабьей мудерлунӧн, кыдзи шуис Крыж, тӧдмавны нывлысь, петӧ-ӧ сійӧ верӧссайӧ демобилизуйтчӧм гвардеец Иван Белограй сайӧ.
Оз кӧ пет, то мыйла.
Марта Стефановна эз юав Крыжлысь, мыйла тайӧ сылы ковмис, сійӧс вӧлі велӧдӧма нинӧм йылысь не юасьны.
— Видза олан, мусаӧй, видза олан, мича нылӧй! — нюркйӧдлӧмӧн, кыдзи и пыр, кор кӧсйис пырны кодлыкӧ душаас, шыасис сійӧ да нюжӧдіс Терезиялы браслетъяса кисӧ. — Виччысьтӧм, но колана гӧсьт.
Вай ме тэнӧ окышта. — Сійӧ топӧдіс душитӧм кипыдӧсъяснас нывлысь кык пӧвста кӧсаӧн кытшалӧм юрсӧ, окыштіс краситӧм вомдоръяснас нывлысь мугов плешсӧ. — Поздравляйта верӧссайӧ петӧмӧн!
Терезия шеныштіс кияснас:
— Кутшӧм верӧссайӧ, Марта Стефановна?
Мый ті!
— Кыдзи сійӧ — «кутшӧм»?
Тэ ӧмӧй эн пет верӧссайӧ?
— Эг.
Кодлы ме кола татшӧмыс... рыжӧй юрсиаыд да сьӧд кучикаыд!
— Но, эн элясь, зарниӧй!
Яворсянь Ужгородӧдз тэ кодьыс мӧд оз сюр.
Эз весьшӧрӧ сюрс километр сайсянь лэбзьы тэ дінӧ гвардейскӧй кутшыд.
Кыдзи сійӧс шуӧны?
Буракӧ, Иван Белограй?
Кывлі, кывлі!.. — Марта Стефановна ӧзтіс папирос да, Терезия вылысь синсӧ вештывтӧг, быттьӧ сыӧн любуйтчиг, юаліс: — Мый нӧ сійӧ оз гӧтрась?
Сэтшӧма тэрмасьӧма, сідзи лэбзьӧма гулю дінӧ, а ӧні... оз тэрмась.
— Марта Стефановна, да мый ті сёрнитанныд?
Иван Белограй ньӧти эз ме дінӧ волы, а сідз... видзӧдлыны Закарпатьеса олысьяс вылӧ.
Воюйтлӧма сійӧ миян му вылын, ранитчӧма, первой орденӧн сійӧс тані наградитӧмаӧсь.
Марта Стефановна сьӧлӧмсяньыс разочаруйтчис:
— Сідзкӧ, сӧрӧны йӧзыс тіян радейтчӧм йылысь?
Жаль!
Веськыда висьтала, Терезия, тэныд кад петны верӧссайӧ.
Да ещӧ кутшӧма нин кад!
Ещӧ ӧти во нылалан — и оз сюр верӧсыд.
Эн зевайт, нылукӧй!
Ме кӧ эськӧ тэ местаын, эсійӧ гвардеецтӧ ӧти здукӧн ас вылӧ гӧтралі.
Терезия серӧктіс:
— Да кыдзи нӧ сійӧс гӧтралан, кор сійӧ меысь повзис?
Марта Стефановна, ме ӧмӧй збыльысь повзьӧдчысь кодь?
— Навернӧ, платтьӧыд тэнад вӧлі прӧстӧй, эз менам вурӧм, — вот и повзис.
Нинӧм, ми тайӧ делӧтӧ ладмӧдам ӧти здукӧн.
Менам тэныд вылӧ сэтшӧм фасоннӧй  платтьӧ лӧсьӧдӧма, мый любӧй гвардеецлӧн вежыс петас.
Терезия ышловзис, и сылӧн серамбана чужӧмыс лои шог.
— Сёр нин, Марта Стефановна.
— Мыйла?
Кымын арӧс тэныд?
Меным со регыд ветымын лоӧ, и то ог шу, мый сёр, надейтча бур верӧс вылӧ.
— Да ме ог арлыд йылысь.
Оз нин петкӧдчыв менам гвардеецӧй син водзӧ.
Воліс, видзӧдліс, сёрнитыштіс — и быттьӧ ваӧ вӧйи.
— Воши?
Абу сылӧн некутшӧм право та вылӧ.
Аддзам!
Кӧні сійӧ уджалӧ?
— Слесарӧн депоын уджаліс.
Шуӧны, петӧма пӧ удж вывсьыс, мунӧма.
— Дзикӧдз?
Терезия довкнитіс юрнас да копыртчис.
Марта Стефановна думсьыс ёна радліс, мый сэтшӧм бура, некутшӧм подозрение кыпӧдтӧг, пӧртіс олӧмӧ аслас владыкалысь заданиесӧ.
«Любомир ошкас менсьым кужӧмлунӧс», — радпырысь думыштіс сійӧ, но ёна краситӧм-пудритӧм чужӧм вылас эз тӧдчы радлӧмыс.
Мӧдарӧ, сійӧ вӧлі серьёзнӧй, мамлӧн кодь тӧждысяна.
— Эн шогсьы, Терезия, — нылӧс бурӧдіс сійӧ. — Муніс — и мед муніс.
Мӧд сюрас.
Тэ кодь ныв оз коль верӧстӧг...
Но, кутам бӧрйыны фасон.
Со, пӧжалуйста! — Марта Стефановна пуктіс Терезиялы ныр улас модаяс кузя журнал, а ачыс петіс орчча жырйӧ.
Выключитіс магнитофон да бӧр локтіс заказчица дінӧ. — Но, бӧрйин?
Терезия пыркнитіс юрнас.
— Эг.
Шог меным, фасон йылысь ог думайт.
Мӧдысь пырала.
Аддзысьлытӧдз.
Сійӧ чеччис да, синсӧ чышкалігтыр, котӧрӧн петіс жырйысь да саяліс дзиръя сайӧ.
Марта Стефановна партукасис да петіс кухняӧ отсасьны аслас Мариялы.
Сылы вӧлі вывті рад.
— «Кутшӧм ме сюсь! — радліс сійӧ. — Пӧръялі нывсӧ, став секретъяссӧ сылысь тӧдмалі».
Марта Стефановналы кутіс воны сьӧлӧм вылас аслас гуся уджыс, Любомир индӧд серти уджалӧмыс.
— Мый сійӧ юртӧм петук моз чепӧсйис ывлаас? — юаліс Мария.
— А код нӧ сійӧс тӧдӧ...
Пирогыд сотчӧ, Мария! — горӧдіс кӧзяйка да котӧртіс плита дорӧ.
Терезия, сылӧн весь надейтчӧмыс, сылӧн гвардеецыс, Любомирлӧн заданиеыс, магнитофон, аснас гордитчӧм — ставсӧ вӧлі вештӧма бокӧ. Марта Стефановна бара кутіс ноксьыны, медым эськӧ угодитны пиыслы, бура пасйыны сылысь первойя уджалан лунсӧ.
А Терезия сӧмын и мӧвпаліс портнихакӧд аслас сёрни йылысь.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс Железнодорожнӧй вывті, петіс Ленин нима проспект вылӧ.
Проспектсӧ прӧйдитӧм бӧрын видзчысьӧмӧн бергӧдчыліс бӧрвылас да кежис Киевскӧй вылӧ.
Вит минут мысти сійӧ пукаліс Зубавин кабинетын, докладывайтіс сылы Марта Стефановнакӧд аслас сёрни йылысь.
Мый нӧ, збыльысьсӧ, вайӧдіс Терезия Симакӧс Андрей Лысак мам ордӧ?
Дерт, эз платтьӧлӧн выль фасон.
Сійӧ муніс тӧдса портниха ордӧ Зубавин корӧм серти.
Мыйла ковмис тайӧ?
Зубавин корис ас дінас нылӧс, висьталіс сылы, коді вӧлӧма збыльысьсӧ сылӧн заочнӧй другыс Иван Белограй, да сӧветуйтіс, кыдзи должен ӧні кутны асьсӧ ныв.
Мед вӧчас сідзи, мый сійӧ нинӧм оз тӧд Белограйӧс эрдӧдӧм йылысь.
Мед тӧдмалӧ, коді кутас интересуйтчыны Белограй да сы костын отношениеясӧн.
Тайӧс позьӧ бура маскируйтны прӧстӧй любопытствоӧн, сочувствуйтӧмӧн либӧ друглӧн кодь шмонитӧмӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, оз позь водзвыв тӧдмавны, коді, кор да кыдзи кутас атакуйтны Терезияӧс.
Ӧтитор гӧгӧрвоана: атака колӧ виччысьны, атака кежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны.
И Терезия лӧсьӧдчис, виччысис.
Бригадаса пӧдругаясыс мудера видзӧдлывлісны Терезия вылӧ да юасисны: «Кытчӧ нӧ воши пехотинецыд?
Мыйла оз волывлы Соняшна гӧра вылӧ?»
Шмонитӧм вылӧ Терезия вочавидзліс шмонитӧмӧн: «А мый сылы тані вӧчнысӧ?
Тіян вылӧ видзӧдны?
Ыджыд тай — красавицаяс!
Тӧданныд, мый шуис тіян йылысь пехотинецыд?
«Кытчӧдз тэ, Терезия, уджалан татшӧм шогмытӧм нывъяскӧд, эн виччысь менӧ Соняшна гӧра вылӧ, ог петкӧдчыв ме тэнад син водзӧ».
Мамыс, коді кывліс Иван Белограй воӧм йылысь, сы йылысь, мый сійӧ воӧма татчӧ, Тисса вадорӧ, сӧмын Терезия вӧсна, кӧсйис тӧдмавны нылыслысь, збыль тайӧ али абу збыль.
Збыль кӧ, то мыйла Терезия чӧв олӧ, мыйла дзебӧ ассьыс мӧвпъяссӧ мамсьыс?
Некор эз пӧръясьлы Терезия, но тайӧ пӧрйӧ ковмис пӧръявлыны весиг мамсӧ.
Да, Иван Белограй воліс Яворӧ.
Мый нӧ тан сэтшӧмыс?
Воліс и муніс.
Со и ставыс.
И нинӧм йылысь водзӧ сёрнитны.
Шуны кӧ сёрнияс йылысь — то мирыдлысь вомтӧ он тупкы.
Сёрнитыштасны, да и дугдасны.
Мамыс успокоитчис да дугдіс юасьны Терезиялысь Иван Белограй йылысь.
Регыд сы йылысь вунӧдісны и «Тисса весьтын кыа» колхозын.
Эз вунӧд сӧмын ӧтнасӧн Терезия.
Эз вунӧд да виччысис атака.
И вот атакуйтісны.
Ӧтчыд луншӧр-лунӧ виноградникъяс вылын, Соняшна гӧра вомӧн писькӧдӧм туй вылын, тыдовтчис Яворса цыганъяслӧн чукӧр.
Локтісны найӧ, кыдзи позис кокниа гӧгӧрвоны, нажӧвитчыны: гадайтны колхозникъяслы, водзвыв висьтавны нывъяслы судьба, корны небыд сьӧлӧма бабаяслысь салӧ тор, китыр пызь либӧ кӧть нин кукуруза.
Вермисны ӧмӧй не кежавны цыганкаяс том виноградаршаяс дорӧ, не гадайтны налы!
Да и асьныс виноградаршаяс, веськыда кӧ шуны, эз ӧткажитчыны кывзыны налысь висьталӧмъяссӧ.
Тӧдӧмысь, пӧръясьӧны цыганкаяс, а век жӧ интереснӧ, мый найӧ висьталасны.
Татшӧм ӧткодь интерес дырйи эз ковмы уна кад сы вылӧ, медым цыганкаяс да виноградаршаяс сёрнитчисны, воисны ӧти кывйӧ.
Минут вит мысти кымын Ганналысь ичӧтик мугов кисӧ топыда кутіс чукырӧсь чужӧма, крукыля кодь ныра пиньтӧм ведьма да шушкылялігтыр висьтавліс нывлысь судьбасӧ.
Серамбана Василиналы гадайтіс гырысь синъяса, ёсь гӧлӧса цыганка, кодлӧн киас вӧлі нёньпом кага.
Быдторйӧ эскысь Вералы мыйкӧ гусьӧник шӧпкӧдіс чорыд видзӧдласа ён старука.
Раминик Мариналы гадайтіс калляна цыганка.
Терезия пай вылӧ воис тӧдчана гадайтчысь жӧ.
Коркӧ, томдырйиыс, сійӧ, дерт, вӧвлӧма Цыганскӧй слӧбӧдаса королеваӧн.
Кузь тушаа, лӧсьыд статя, зумыд пельпомъяс вылас плавгӧма уна рӧма шаль.
Синъясыс стрӧгӧсь, тӧлкаӧсь, кодъяс унатор нин аддзылӧмаӧсь да нинӧм вылӧ оз шензьыны.
Вӧсни вомдоръясыс кӧдзыда шпыннялӧны.
Гӧлӧсыс мудз, сибдӧмакодь, велалӧма тшӧктыны да велӧдны.
Тайӧ вӧлі Любомир Крыжлӧн отсасьысь — «Кармен».
Сійӧ кыскис Терезияӧс бокӧ, туй пӧлӧн быдмысь черешняяс вуджӧр улӧ, босьтіс нывлысь кисӧ, чышкыштіс кипыдӧссӧ шальнас, зэв збыльысь юаліс:
— Тэныд картіӧн гадайтны али сідз?
Доныс ӧткодь.
Терезия видзӧдліс пӧдругаяс вылас, серӧктіс:
— Кӧть кыдзи гадайт — всё равно нинӧм ог эскы.
— Эскан збыльторйыслы, красавица, эскан!
Тэ гажа да гордӧй сӧмын йӧз водзас.
Думсьыд тэ недӧвӧлен аснад.
Сьӧлӧмыд тэнад лун и вой курыда бӧрдӧ, синванад мыськалан ассьыд ёрӧм судьбатӧ.
Мыйӧн нӧ тэ абу дӧвӧлен?
Коді ӧбидитіс тэнӧ?
Вӧлӧма тэнад, красавица, жӧник.
Став жӧникъяссьыс медбур.
Сьӧд синкымъяса.
Кудриа юрсиа.
Плешас енмӧн сетӧм кодзула...
Терезия дугдіс серавны.
Сюся да серьёзнӧя, лов шысӧ кутӧмӧн, кывзіс цыганкалысь висьталӧмсӧ.
«Кармен» кыпӧдіс виноградарша вылӧ ассьыс тӧлка синъяссӧ, зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Мый, эскин?..
Сідзкӧ, кывзы водзӧ.
Вӧлӧма тэнад жӧник...
Шудыд матын вӧлӧма, но кутны абу вевъялӧмыд.
Вошӧма тэныд суженӧйыд.
Быттьӧ му пырыс мунӧма.
Он вермы тэ сійӧс виччысьны, красавица.
Сё во кӧть виччысь — он вермы виччысьны.
Тэнад сьӧд синкымаыд казеннӧй керкаын, казеннӧй нянь сёйӧ да казеннӧй ва юӧ...
«Кармен» бара видзӧдліс Терезия вылӧ, медым видлавны, кыдзи действуйтісны сылӧн кывъясыс ныв вылӧ.
Цыганкалы тайӧ вӧлі вывті важнӧ: Терезиялӧн кӧ чужӧмыс вежсис, сідзкӧ, гадайтіс сылы збыльтор, сідзкӧ, Терезия тӧдӧ, мый сылысь жӧниксӧ — Иван Белограйӧс — арестуйтӧма, сідзкӧ, ачыс мыжа таын.
Терезия гӧгӧрвоис цыганкалысь видзӧдлассӧ да вочавидзис сы вылӧ сьӧлӧмсяньыс гажаа серӧктӧмӧн:
— Мый тэ сӧран, пӧръясьысь!
Кутшӧм жӧник йылысь тэ висьталан?..
Кутшӧм казеннӧй керка?..
Тырмас!
Цыганка ещӧ мыйкӧ броткис-висьталіс, но Терезия сідзи видзӧдліс, мый оз нин кывзы сылысь.
Тадзи сылы удайтчис пӧръявны мудер «Карменӧс».
Рытнас Терезия пуксис велосипед вылӧ, тӧвзис Яворӧ, Зубавин дінӧ.
Вот сэки, Терезияӧс кывзӧм бӧрын, Зубавин тшӧктіс нывлы пыр жӧ ветлыны портниха дінӧ, видлавны, оз-ӧ интересуйтчы и Марта Стефановна сылӧн «жӧник» Иван Белограйӧн.
Да, интересуйтчӧ.
Зэв осторожнӧя сійӧ вӧчис тайӧс, но век жӧ вузаліс асьсӧ.
Тадзи 183/13 номера делӧын лоис ещӧ ӧти колана документ.
КЫЗЬ ӦТИӦД ГЛАВА
Рытнас, ӧкмысӧд часын, Сокач вайӧдіс поездсӧ Дубняӧ, коді вӧлі Карпатылӧн войвывладор бокса медся вылі местаын, Польша да Чехословакия костын вӧвлӧм государственнӧй граница вылын.
Мыйӧн сӧмын поезд сувтіс, паровоз дорын немтӧдлытӧг тыдовтчис Василь Гойда.
Сійӧ шеныштіс кинас яръюгыд вокзалланьӧ да ньӧжйӧник, муртса кывмӧн, шуис:
— Чай юны муна.
Вола тэ дінӧ сёрӧнджык.
Виччысь.
— Ладнӧ.
Олекса сдайтіс «Галочкасӧ» оборотнӧй  депоса дежурнӧйлы да аслас отсасьыськӧд, кочегаркӧд да практиканткӧд ӧтлаын муніс шойччыны.
Став паровозникъяс разӧдчисны шойччан керкаса пемыд жыръясӧ, унмовсисны, и сӧмын бригаднӧй керкалӧн медся ылі пельӧсын, кухняын, ӧзйис би.
Олекса Сокач да Василь Гойда пукалісны орччӧн пызан сайын, а на водзын куйліс Андрей Лысаклӧн пемыдгӧрд коркаа ичӧтик книжка.
Найӧ чӧла, внимательнӧя, листбок бӧрся листбок листайтісны сійӧс.
Лысак гижӧдъяс серти позьӧ вӧлі бура тӧдмавны Яворсянь Дубняӧдз зэв важнӧй карпатскӧй магистраль профиль йылысь, став выль посъяс йылысь, ыджыдӧсь-ӧ найӧ.
Торйӧн подробнӧя вӧлі гижалӧма туннельяс йылысь.
— Мыйла тайӧс сійӧ гижалӧма? — юаліс Олекса да тӧждысяна синъясӧн видзӧдліс друг вылас.
Гойда разяліс форменнӧй шинель кизьяссӧ, перйис зепсьыс портативнӧй фотоаппарат, кодӧс вӧлі зарядитӧма вывті чувствительнӧй  плёнкаӧн, фотографируйтіс практикант записнӧй книжкаысь некымын листбок да бӧр сетіс книжкасӧ Олексалы.
— Ну важ местаас.
Сӧмын видзчысьӧмӧнджык.
— Но... — шуис Сокач.
— Ну.
Сідз колӧ.
Андрей Лысак ужнайтігас юис унакодь вина, прамӧякодь коддзис да ӧні чорыда узис.
Сійӧ и ӧні, кыдзи и часджын сайын, эз аддзыв, ни эз кывлы аслас крӧвать дорӧ Олексалысь волӧмсӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ? — юаліс Гойда.
— Узьӧ сынисадь. — Олекса бара пуксис Гойдакӧд орччӧн. — Кывзы, Василь, коді нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
— Ог тӧд.
Нинӧм на ог тӧд.
Зэв ёна кора тэнӧ, вокӧ, эн юась нинӧм йылысь.
А то, тӧдан, менам мыйкӧ друг висьтавсяс. — Гойда нюммуніс, мигнитіс Сокачлы.
— Да, висьталан тэ, виччысь! — Олекса видзӧдліс часі вылӧ. — Кад вӧрзьыны.
Муна садьмӧда бригадаӧс.
Ло дзоньвидза, Василь!
Тэ мунан миян поездӧн али...
— Ог, ме муна пассажирскӧйӧн.
Меным срочнӧ колӧ лоны Яворын.
Муртса заводитіс югдыны, кор Сокачлӧн бригада да практикант Лысак кайисны «Галочка» вылӧ.
Микола Довбня пыр жӧ восьтіс топка ӧдзӧс — еджыд-ӧ биыс?
Иванчук кайис тендер вылӧ, кутіс шыблавны из шомсӧ бӧчка дорӧ матӧджык.
Олекса тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс манометр вылӧ.
Сӧмын ӧтнас Андрей Лысак эз аддзы аслыс удж.
Паровоз вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ топӧдчис мышнас топка кожух бердӧ да сувтсӧн вугыртіс.
Гӧра паныд, перевалӧдз, «Галочка» ньӧжйӧник, сьӧкыда кыскис поезд.
Перевал вылын, первой туннельын, Олекса тупкис регулятор.
Нёль ося пульманъяс, кодъяс топыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд тяжеловеснӧй  поездын, содтісны ӧдсӧ.
Ӧшинь сайын, асъя ру пиын, вуджрасисны телеграфнӧй столбъяс, туннельяскостса кодйӧминъяслӧн крут стенъяс, небыд лымйӧн вевттьысьӧм пашкыр козъяс.
Со нёль джуджыд сюръя йылын первой пос.
Прӧйдитісны мӧд туннель, коймӧдӧс...
Андрей Лысак восьтіс синсӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Крут кытшолӧд поезд чукыльтчис дзик мегыр моз, мый тыдовтчис медбӧръя тормознӧй площадка, кӧні сулаліс ыж ку тулупа кондуктор.
Ӧні бура тыдалісны пульманъяслӧн кӧлесаяс, кодъяс сявкйисны гырысь бикиньяс, быттьӧ наждачнӧй  тӧчилаяс.
«Галочка» гораа стучитіс посъяс вомӧн, скӧрысь гольскис чукыльясын.
Став тайӧ стучитӧмыс да гольскӧмыс эз кажитчы Андрей Лысаклы.
Да, горнӧй машинистлӧн профессияыс вывті опаснӧй, эз во сьӧлӧм вылас Андрейлы.
Колӧ пышйыны, пока абу на сёр.
«Галочка» грымакылігтыр тӧвзис сёртасъясті, скалистӧй карнизті, Каменица пӧлӧн, посъяс вывті.
Микола Довбня пӧшти эз шыблав из шомсӧ топкаӧ.
Иванчук гежӧдика качайтіс котёлӧ ва.
Бригада шойччис, кор поездлы эз ков парлӧн выныс.
Шойччис и Андрей Лысак. Сійӧ пукаліс инструментальнӧй ящик вылын, пельӧсын, кожух да паровознӧй будка стен костын.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, но ачыс нюмъяліс.
Андрей вунӧдчис нин, мый сійӧ паровоз вылын.
Сійӧ вӧлі Мукачевоын, Кировскӧй улича вылын, 24 номера керкаын, Верона дінын.
Сійӧ мӧвпаліс, кыдзи индӧм часӧ тайӧ мича нылыс локтас сы дінӧ — вӧсньыдик платтьӧа, еджгов юрсиа, мугов чужӧма, раминик да шуда.
Сійӧ босьтас нылӧс киӧдыс, и найӧ мунасны кар шӧрӧ, Сталин нима проспект вылӧ, а сэсся — паркӧ, стадион вылӧ.
Кутасны сэні гуляйтны рытывбыд, войшӧр кадӧдз.
Верона йылысь мӧвпъяс, кӧлесаяслӧн ӧтсяма стучитӧмыс баййӧдлісны Андрейӧс.
Сійӧ сэтшӧм чорыда унмовсис, мый кочегар Иванчук муртса вермис садьмӧдны сійӧс:
— Эй, практикант, чеччы, воим!
Андрей восьтіс синсӧ, чеччыштіс.
Поезд сулаліс шыльыдінын, сортировочнӧй  станцияын.
Ылын, вагонъяслӧн гӧрд вевтъяс вывті, тыдалісны Яворса вокзаллӧн вылыс судта стенъясыс.
Олекса Сокач да сылӧн отсасьысьыс Микола Довбня видлалісны паровоз.
Андрей мыськыштіс чужӧмсӧ инвентарнӧй  чайникысь ваӧн, чышкысис носӧвикӧн, сынасис, ӧкуратнӧя сюяліс форменнӧй фуражка улас юрсисӧ, шыльӧдіс кипыдӧснас комбинезон вывсьыс чукыръяссӧ да лэччис муӧ.
Олекса да Микола чӧв олігтыр, любопытствоӧн кутісны видзӧдны практикант вылӧ, виччысисны, мый сійӧ шуас, мый вӧчас.
Андрей нюжӧдіс машинистлы кисӧ, дружескӧя, кыдзи аслыс кажитчис, нюммуніс да шуис:
— Аддзысьлытӧдз.
Аттьӧ наукасьыд.
Лысак мӧдӧдчис карӧ вокзал пыр.
Сійӧ ньӧбис ресторанысь сигарета, юис ӧти бутылка свежӧй сур да сё грамм водка и дачнӧй ужгородскӧй поездӧн воӧм йӧзкӧд петіс вокзалбердса площадь вылӧ, вуджис сійӧс да бульварвывса пуяслӧн сук вуджӧр сайті тэрмасьтӧг мӧдіс довгыны гортас. Сійӧ мӧвпаліс, кутшӧм костюм да кутшӧм дӧрӧм пасьталас, кыдзи коллялас лунсӧ рытӧдзыс.
Кӧть и ветлӧмыс эз вӧв удачнӧй, Андрей эз шогсьы.
Неважӧнся зэрӧн мыськалӧм бульвар вывті муніс пассажиръяс тыра ужгородскӧй автобус.
Автобусӧн веськӧдліс том шопер сэтшӧм кажитчана веськодьпырысь, коді лӧсялӧ сӧмын опытнӧй да аслас вынъясӧ эскысь водительлы: шуйга гырддзасӧ чургӧдӧма ӧшиньӧдыс, вомас — тшынасьысь папирос, синъясыс ёнджыкасӧ видзӧдӧны ветлысь-мунысьяс вылӧ, а оз туй вылӧ.
«Лоа шоперӧн, — автобуссӧ синнас колльӧдігӧн решитіс Андрей.
— Олекса!.. — горӧдіс кутшӧмкӧ мича ныв, коді мыччысис автобус ӧшиньӧд да ӧвтыштіс чышъянӧн.
Сійӧ вӧлі сьӧд чутӧсь еджыд платтьӧа.
Тӧлӧн муртса павтыртӧм пашкыр юрсиыс лӧсталіс шонді водзын.
Дзирдалісны нюмъялігас пиньясыс.
Андрей эз сразу тӧд мича Веронаӧс.
Эз сразу гӧгӧрво, мый нылыс чукӧстіс сійӧс, мый сылы ӧвтчис чышъяннас, сылы нюмъяліс.
Сӧмын здук мысти гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ вӧлі вӧчны.
Фуражканас ӧвтчигтыр сійӧ уськӧдчис автобус бӧрся, горӧдіс:
— Верона!..
Верона!..
Метр сё кымын котӧртӧм бӧрын Андрей сувтіс.
Мый сійӧ вӧчӧ?
Мыйӧн ставыс тайӧ вермас помасьны?
Автобус кежис веськыдвылӧ да сувтіс проспект пельӧсӧ.
Верона, дерт, пыр жӧ петас машинаысь да уськӧдчас паныд... Олекса Сокачлы.
Мый вӧчны?
Андрей видзӧдліс гӧгӧр, кытчӧ дзебсьыны.
Сійӧ котӧртіс бульвар вомӧн да пырис парикмахерскӧйӧ; сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис, ачыс сьӧкыда лолаліс.
— Бритны! — креслӧӧ пуксигмоз нурбыльтіс сійӧ.
Кор мастер бритіс сылысь сідзи нин бура бритӧм чужӧмсӧ, Андрей гусьӧник видзӧдлывліс рӧмпӧштанӧ, кӧні тыдаліс уличалӧн да бульварлӧн пельӧсыс.
Лӧсталысь юрсиа, сьӧд чутӧсь еджыд платтьӧа ныв сулаліс дзоридзалысь каштанъяс улын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Андрей друг мӧвпыштіс: «А мый, ме кӧ пета, кута Веронаӧс киӧдыс да, сылы синмас видзӧдігтыр, шуа: «Ме абу Олекса Сокач.
Ме — Андрей Лысак...» Кыдзи сійӧ примитас менсьым кывъясӧс?
А мый, сійӧ кӧ нюмъёвтас, копыртас юрсӧ да падъялігтыр вашнитас: «Меным веськодь, коді тэ, ме кӧ тэнӧ радейта».
Андрей эз кут ӧшйыны места вылас, заводитліс чеччыны.
Но тайӧ вӧрзьӧдчылӧмыс вӧлі сэтшӧм слаб, мый мастер сӧмын юаліс:
— Доймӧ?
— Оз, оз, — тэрыба шыасис Андрей, и сы юрын бара кутісны бергавны шуштӧм мӧвпъяс.
«Кутшӧм тэ йӧй!
Мыйла... но мыйла висьтасин Олексаӧн!
Тэ ӧд нылыслы сьӧлӧм вылас воин, тэ, а эз Олекса Сокач, эз сылӧн нимыс.
А ӧні, кор тӧдмалас, мый тэ самозванец, Верона повзяс, пышъяс либӧ милицияӧс корас».
Асьсӧ думсьыс видіг Андрей видзӧдіс Верона бӧрся.
Ныв век на сулаліс каштанъяс улын, эз кӧсйы эскыны, мый ылаліс, век на виччысис...
— Пӧжалуйста! — шуис парикмахер.
Андрей сьӧкыдпырысь чеччис креслӧысь.
Мынтысигас дыр чукӧртіс зепъяссьыс посни сьӧм.
Парикмахерскӧйысь петігӧн бура лӧсьӧдіс рӧмпӧштан водзын фуражкасӧ.
Ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм бӧрын сӧмын смелмӧдчис видзӧдлыны бульвар вылӧ.
Верона эз нин вӧв каштанъяс улын.
Андрей кокниа ышловзис да петіс ывлаӧ и сэні паныдасис аслас благодетелькӧд.
Любомир дядь сулаліс кӧмкот весалысь дорын.
Цыганскӧй слӧбӧдаысь сьӧд юра, кӧмтӧм кока детинка важ ной торйӧн югдӧдіс Крыжлысь важмӧм башмаксӧ.
Крыж тэрмасьӧмӧн мынтысис цыганлы да кутіс сойбордйӧдыс Андрейӧс:
— Чолӧм, Андрейка!
Но, кыдзи ветлін-мунін первойысь? — бульварвывса каштанъяс вуджӧр улӧ Лысакӧс нуӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Лёка, Любомир дядь.
— Мыйла?
— Абу ме серти тайӧ уджыс.
Эз во сьӧлӧм вылӧ паровозыс.
Кӧсъя велӧдчыны мӧд профессияӧ.
Крыж сэтшӧма кабыртіс Андрейлысь кисӧ, мый доймӧмысла сійӧ вежыньтіс вомсӧ да чуймӧмӧн видзӧдліс аслас благодетель вылӧ.
— Эн и думайт та йылысь!
Тэнад местаыд паровоз вылын.
Кылан?
Пуксьы!
Найӧ пуксисны веж пуясӧн сайӧдӧм скамья вылӧ.
— Вӧчин, мый тшӧктылі?
— Мый? — Андрей падмис да шӧйӧвоши сыысь, мыйла друг сэтшӧма вежсис Любомир дядьыс.
Век вӧлі сэтшӧм шань, мелі, бур, а ӧні скӧр да бокӧвӧй кодь.
Мый сыкӧд лоӧма?
— Тэ вунӧдін нин, мый ме тэныд тшӧктылі вӧчны?
Туннельяс!
— А!.. Ставсӧ вӧчи.
Со. — Андрей перйис зепсьыс записнӧй книжкасӧ да сетіс сійӧс Крыжлы.
Крыж чужӧм вылысь скӧр чукыръясыс шылялісны, и сійӧ нюммуніс:
— Весиг пукалін.
Бур!
Молодеч!
Аттьӧ!
Надейтча, гижалін гусьӧн, некод эз казявлы... — Сійӧ лэптіс ӧчкисӧ плешкас, серамсорӧн читкыртіс синсӧ: — Помнитан, Андрейка, кутшӧм расписка тэ меным сетлін, кор босьтін сьӧмтӧ?
— Помнита.
А мыйла ті ӧні юасянныд сы йылысь?
— Со буретш та вӧсна. — Крыж тапкӧдыштіс кипыдӧснас записнӧй книжкасӧ. — Помнитан, тэ гижин: «Сьӧм босьті ӧтитор вӧчӧмысь».
Сідзкӧ, со сійӧ, мый тэ вӧчин. — Крыж сюйис записнӧй книжкасӧ пинжак пытшкӧс зептас: — Ещӧ ӧтчыд аттьӧ!
Ӧні ми тэкӧд рӧшщӧтынӧсь.
И водзӧ кутам тадзи стрӧга артасьны.
Помнит, тэӧн ни ӧти вӧчӧмтор оз коль мынтысьтӧг.
Андрей чуймӧмӧн видзӧдіс Любомир дядьыс вылӧ.
Сійӧ казяліс нин, кутшӧм морткӧд ӧтлаӧдіс сійӧс судьбаыс, но поліс эскыны аслыс, надейтчис на, мый ӧшибайтчӧ.
Мудера нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Любомир дядь, ті вывті уна мынтінныд.
Менам вӧчӧмторйӧй оз сулав сы мында сьӧм дон.
Любӧй паровозник эськӧ вӧчис тіянлысь тшӧктӧмнытӧ шайт комынысь, а ті меным некымын сюрс нин сетінныд.
— Абу весьшӧрӧ.
Ме тэныд некымын сюрс сеті, а меным куим пӧв унджык сетасны.
— Кодъяс? — пӧшти вашнитіс Андрей да кутіс чувствуйтны, кыдзи кӧдзалӧны киясыс, а кывйыс сьӧктаммӧ да кынмӧ.
— Кодъяс, юалан?
Менам важ другъяс.
Ӧні найӧ и тэнад другъяс.
Вежон мысти либӧ неуна сёрӧнджык тэнад записнӧй книжкаыд кутас куйлыны миян другъяс ордын несгораемӧй шкапын, тэнад распискакӧд орччӧн. — Крыж лэдзис син вылас ӧчкисӧ да кыз стеклӧяс пырыс скӧрысь видзӧдліс Андрей вылӧ. — Кӧсъян кӧ ыръянитны, переживайтны лишнӧйӧс, то ме... — Пытшкӧс зепсьыс Крыж петкӧдліс записнӧй книжкалысь дорсӧ. — ӧти кывйӧн кӧ, надейтча, тэ абу йӧй...
Ӧнісянь кутан вӧчны он сійӧс, мый тэныд окота, а сійӧс, мый ме тшӧкта.
Ӧти-кӧ, ме требуйта, медым тэ дугдін ветлӧдлыны ресторанъясӧ, баръясӧ, кафеясӧ, медым дугдін юны да таргайтны сьӧм.
Тэ не должен шыбитчыны йӧзыслы синмас.
Яворын оз радейтны гулякаясӧс.
Тэ лоан скромнӧй да удж радейтысь рабочӧйӧн.
Да, обязательнӧ удж радейтысьӧн.
Мӧд-кӧ, тэ ӧні жӧ мунан Кировскӧй вылӧ, 24-ӧд номера керка дорӧ, аддзӧдчан Верона Буккӧд да висьталан сылы, мый тэ пӧръялін сійӧс, кор висьтасин Олекса Сокачӧн.
Эн пов, сійӧ прӧститас тэнӧ.
Радейтӧ, сы вӧсна и прӧститас.
Коймӧд-кӧ, тэ мунан Олекса Сокач ордӧ да коран сійӧс гортад, пасъян сыкӧд ассьыд первойя ветлӧмтӧ.
Мамыд лӧсьӧдчис нин.
Тэ рытывбыд он вешйыв Сокач дорысь.
Юктав сійӧс винаӧн да водкаӧн да доль ӧтитор: «Ок, кутшӧма меным воис сьӧлӧм вылӧ комсомольскӧй паровоз вылын уджыс!
Ок, кутшӧм унатор ме ӧні тӧдмалі, кор тӧвзьыштлі Верховинаӧ!..» Нёльӧд-кӧ, тэ гижан машинистъясӧс гӧтӧвитан школаӧ примернӧ татшӧм заявление: «Уважаемӧй начальник ёрт!
Ме решиті бӧр не локны тіянӧ.
Ме веськалі паровоз вылӧ да гӧгӧрвои, мый меысь артмас омӧлик машинист, во кымын кӧ ог уджав кочегарӧн да во кымын кӧ ог ло механиклы отсасьысьӧн.
Олӧм, практика, удж — медбур школа...
Извинитӧй, аттьӧ бура примитӧмысь, эн казьтылӧй лёкӧн...»
Витӧд-кӧ, ортсысяньыд тэ мед дзикӧдз вежсин, лоин прӧстӧй морт кодьӧн.
Мукӧдлӧн моз жӧ сыналӧм юрси.
Ширпотребын вурӧм пинжак.
Прӧстӧй дӧрӧм.
Руд галстук.
Брезент туфли.
Медся донтӧм сигарета.
Сьӧлӧмсянь петысь, мелі нюм...
Нюмъяв быдӧнлы: и налы, коді тэныд кажитчӧ, и налы, кодӧс синнад он вермы аддзыны.
Нюмъяв сылы, коді тэныд пӧлезнӧй талун, и сылы, коді тэныд ковмас аски либӧ весиг сӧмын во мысти.
Со ӧні кежлӧ и ставыс.
Тырмас талун кежлӧ. — Крыж тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс часі вылӧ. — Перерыв помасис.
Муна вузасьны небӧгъясӧн.
Аддзысьлытӧдз, Андрейка!
Сійӧ тапкӧдыштіс Лысаклы кельдӧдӧм банбокас да мӧдӧдчис бульвар кузя — важмӧм сьӧд костюма, важ модаа шляпаа, кузь тушаа, вӧсни, косіник сьыліа, веськыд кокнас муртса чотыштӧ.
Тадзи Андрей Лысак, кызь арӧса зон, кодлы коркӧ вӧлі восьса сы мында туй, кодъяс нуӧдӧны бур олӧмӧ, помаліс ассьыс кандидатскӧй стаж да лоис вражескӧй разведкалӧн агентӧн.
Резидент сетіс сылы «Красавчик» ним.
Андрей та йылысь эз на тӧд.
Регыд мысти тӧдмалас.
Уна страшнӧйтор на ковмас сылы тӧдмавны.
Майор Зубавин босьтіс лейтенант Гойдалысь донесение да Андрей Лысаклӧн записнӧй книжка вылысь вӧчӧм фотокопия, петіс аслас кабинетысь да мӧдӧдчис МГБ-са райотдел коридор помӧ, жырйӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма Шатровлы Яворын олан кад кежлӧ.
Зубавин воськовтіс порог вомӧн да чуймӧмӧн сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧ виччысис аддзыны мундира, дзор юра полковник Шатровӧс, а пызан сайын пукаліс руд фланелевӧй костюма, еджыд дӧрӧма, еджыд чутӧсь лӧз галстука, сьӧд юра том морт.
— Энӧ тӧдӧй, Евгений Николаевич? — пызан сайысь чеччигмоз юаліс руд костюма морт.
Сылӧн походкаыс да гӧлӧсыс вӧліны зэв тӧдсаӧсь, Шатровлӧн кодьӧсь.
— Эг сразу тӧд, полковник ёрт, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Зубавин. — Первойысь аддза тіянӧс штатскӧй паськӧмӧн.
И сэсся, ті сэтшӧма кужанныд вежны причёсканытӧ, чужӧм выражениетӧ да видзӧдласнытӧ, мый абу дивӧ и не тӧдны.
— Да, — сьӧлӧмсяньыс шуис Шатров, — коркӧ ме бура тӧдлі тайӧ искусствосӧ.
Коркӧ!
Важӧн, томдырйи.
Ковмыліс весиг белогвардеец мундирӧн Деникин штабын щӧгӧляйтны. — Шатров лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, чургӧдіс морӧссӧ. — Вот решиті талун казьтыштны том кадӧс.
— Гӧгӧрвои!
Кӧсъянныд ветлыны гӧститны каменщик Локотарь ордӧ?
— Тӧдінныд!
Эмӧсь кутшӧмкӧ выльторъяс, Евгений Николаевич?
— Эмӧсь.
Зубавин пуктіс полковник ныр улӧ Гойдалысь донесение да фотокопия.
Шатров кыв ни джын шутӧг видзӧдліс и ӧтисӧ и мӧдсӧ.
Сэсся сійӧ, чӧв олігтыр жӧ, кыскыштіс письменнӧй пызан йӧр, перйис бумага лист да, майор вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ вунӧдіс сы йылысь, кутіс тэрыба пасъявны кутшӧмкӧ тешкодь фигураяс.
Помаліс да мыччис рисуноксӧ Зубавинлы.
— Видзӧдлӧй, Евгений Николаевич, кутшӧм карусель артмис. — Шатров нюммуніс. — Меным тайӧ каракуляясыс, висьтала веськыда, ёна отсалӧны мӧвпавны.
Зубавин копыртчис пызан весьтӧ, видзӧдіс зумыд киӧн серпасалӧм серпас вылӧ.
Бӧрынджык тайӧ шатровскӧй «каракуляяссӧ», кодъяс колины 183/13 номера делӧын, не ӧтчыд содтавлісны да стӧчмӧдлісны.
Первойысьсӧ найӧ вӧліны татшӧмӧсь:
Кык вопросительнӧй знак кодь сюръяса американскӧй ӧш, дерт, «Бизон».
Паськыд дора шляпаа да макентоша иностранец, коді петӧ венскӧй экспрессысь, — транзитнӧй турист, сійӧ жӧ «Лунвыв» разведцентрлӧн связник, кодӧс легальнӧя регистрируйтӧма контрольно-пропускнӧй  пограничнӧй пунктын кыдзи Фрэнк Билдӧс.
Рисунок шӧрын небӧгъяс чукӧр вылын пукаліс Любомир Крыж юра сьӧд кырныш.
Сысянь нюжӧдчӧмаӧсь везъяс: картілань, кытчӧ серпасалӧма цыганкаӧс; Марта Стефановналань, кодлӧн киас суниса ем; корысь Батуралань; грузӧвӧй машиналӧн шоперскӧй кабиналань; «Москвичлань», коді зургӧ велосипедистӧс; вӧрса оврагын сотчысь планёрлань; зэв ыджыд крысалань, коді полігтыр видзӧдӧ аслас позсянь, код весьтӧ гижӧма: «Гвардейскӧй, 9».
Унатор нин тӧдісны майор Зубавин да полковник Шатров «Гӧраясын тулыс» операция исполняйтысьяс да налӧн кӧсйӧмъяс йылысь, но эз на тӧдны сы йылысь, мый «Бизонлӧн» особоуполномоченнӧй  лючки-ладнӧ писькӧдчис нин Яворӧ да овмӧдчис «Карпаты» гостиницаӧ да мый регыдъя кадӧ СССР граница вомӧн должен писькӧдчыны Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь, бандеровец Хорунжий, кодлӧн подпольнӧй нимыс «Ковчег».
Шондіа майся асылӧ лӧнь Раховскӧй улича вылын, кӧні быдмисны гырысь каштанъяс, тыдовтчис кузь тушаа, военнӧй выправкаа, олӧма морт, коді вӧлі штатскӧй паськӧма — важиник руд костюма, скромнӧй шляпаа, сьӧд полуботинкиа.
Тайӧ вӧлі полковник Шатров.
Сійӧ корсис 27-ӧд номера керка да, кӧрт дзиръя восьтӧм бӧрын, пырис дворӧ.
Дзор уска, мугов чужӧма, гӧрбыльтчыштӧм старик, коді шонтіс ассьыс лысьӧмсӧ шонді водзын, чуймӧмӧн видзӧдіс сы дінӧ матыстчысь тӧдтӧм морт вылӧ.
Шатров матыстчис, пӧрччис шляпасӧ, здоровайтчис, юаліс, тані-ӧ олӧ каменщик Славко Юрьевич Локотарь.
Дзор уска старик чеччис садовӧй скамейка вылысь, зургис аслыс морӧсас кирпич рӧма чукырӧсь кинас да шуис пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн, мый сійӧ буретш и эм Славко Юрьевич Локотарь, каменщик.
Вӧвлӧм каменщик, содтіс сійӧ, и вывті сӧстӧм, пырыстыдалан ус пырыс шога шпыньмуніс. Уссӧ сылысь быттьӧ вӧлі вӧчӧма атласнӧй ковыль сіясысь.
Тайӧ ус вылас да тайӧ нюм вылас видзӧдігӧн Шатров друг гӧгӧрвоис, мый сылӧн став тӧждысьӧмъясыс сы йылысь, кужас-ӧ сійӧ сёрнитчыны стариккӧд, вӧлӧмаӧсь весьшӧрӧ.
Сёрнитчас!..
Никита Самойлович локтіс татчӧ, Раховскӧй вылӧ, зэв важнӧй делӧ кузя.
Гвардейскӧй вывса 9-ӧд номера керка йылысь материалъяс чукӧртігӧн Зубавин тӧдмаліс, мый стрӧитліс да выльысь вӧчліс тайӧ керкасӧ Закарпатьеса нималана каменщик Славко Локотарь.
Кор Зубавин висьталіс та йылысь полковник Шатровлы, сійӧ шуис, мый ачыс ветлас Локотарь ордӧ да видлас тӧдмавны сысянь Крыж керка йылысь.
Шатров решитіс вӧчны тадзи сы вӧсна, мый вывті ыджыд тӧдчанлуныс «Червонюк ёртлӧн».
Да, сійӧ стӧча нин тӧдіс, мый Гвардейскӧй вылын аддзӧма аслыс дзебсянін «Бизонлӧн» ещӧ ӧти — пӧжалуй, медся главнӧй — посолыс.
Тӧдмаліс сійӧ та йылысь татшӧм ногӧн.
Сы вӧсна мый Ступак бӧрся дугдывтӧг кыйӧдісны Шатров да Зубавин, то ас кадӧ тӧдмалісны сы йылысь, мый лазутчик Ступак, коді уджаліс вӧр участокын шоперӧн, муніс грузӧвикӧн Сиротскӧй эрд вылӧ быттьӧкӧ песла.
Вооружитчӧм мотоциклистъяс, Зубавинлӧн сотрудникъяс, фараяссӧ ломзьӧдтӧг, моторъяслысь шысӧ чинтӧмӧн, колльӧдісны Ступакӧс гӧраясӧ, дзик эновтӧм штольня дорӧдз.
Найӧ зэв бура аддзылісны да весиг сяммисны фотографируйтны специальнӧй плёнка вылӧ, кыдзи Ступак петкӧдліс штольняысь конвекторъяс, кыдзи кыскаліс найӧс машинаас.
Аддзылісны и эз мешайтны.
Найӧ лэдзисны диверсантлы лэптавны взрывчаткасӧ машинаӧ да вайны сійӧс Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ.
Татшӧм вӧлі налӧн могыс.
Кыйӧдны, сӧмын кыйӧдны.
Сійӧ войнас, кор вӧлі вайӧма взрывчаткасӧ Крыж керкаӧ, Зубавинлӧн ӧти сотрудник, коді дежуритіс осокорь пӧвстын, некутшӧм шумтӧг кавшасис пу кузя керка вевт вылӧ, трубаӧдыс лэдзис провод йылын специальнӧй прибор, коді гижис плёнка вылӧ зэв важнӧй сёрни шопер Ступак да сылӧн босс костын, коді гусьӧн оліс Крыж керкаын.
Татшӧм ногӧн, Шатров да Зубавин ӧти войӧн тӧдмалісны «Гӧраясын тулыс» нима бизоновскӧй планысь став исполнительяссӧ, шыркнитісны на гӧгӧр петля.
Ӧні некутшӧма нин эз падъявны ни Зубавин, ни Шатров, мый пыр жӧ колӧ торкны вражескӧй агентуралысь кӧсйӧмъяссӧ да гуся следствиесӧ вӧчны восьсаӧн.
Абу прӧстӧй делӧ — арестуйтны миян Рӧдиналысь пеж вӧрӧгъясӧс.
Асланыс сьӧкыд мыжъясысь кывкутӧм водзын найӧ дасьӧсь зэв лёкысь водзсасьны либӧ асьнысӧ вины, вермасны уна вредитны следствиелы.
Зубавин да Шатров дыр мӧвпалісны, кыдзи ӧти войӧн, некутшӧм воштӧмъястӧг да осложнениеястӧг, сразу арестуйтны диверсантъяслысь да шпионъяслысь группасӧ ставнас.
Позьӧ вӧлі эскыны, мый Ступакӧс, Крыжӧс, портниха Марта Стефановнаӧс, сылысь писӧ да корысь Батураӧс лоӧ арестуйтӧма некутшӧм осложнениеястӧг.
Но кыдзи кутны ловйӧн «Червонюк ёртӧс»?
Сылӧн позицияыс сэтшӧм выгӧднӧй, мый сы дінӧ оз позь повтӧг матыстчыны.
Кӧні сійӧ дзебсясьӧ?
Кутшӧм гусянь сійӧ кутас лыйсьыны, кор керкаас пырасны государственнӧй безопасностьса сотрудникъяс?
Любомир Крыж керкаӧ пырӧм бӧрын колӧ бура тӧдны жыръяслысь быд пельӧс весиг пемыднас, действуйтны тэрыба, не сетны «Червонюклы» позянлун ни пышйыны, ни водзсасьны, ни лыйсьыны либӧ юны яд.
Кутны колӧ сійӧс друг, сэки, кор сійӧ медся ёна оз видзчысь.
Червонюк ним вылӧ подложнӧй документъяса тайӧ боссыс воштас следственнӧй доныслысь ӧкмыс дасӧд юкӧнсӧ, безопасность органъясӧ кӧ ваясны сылысь шойсӧ.
Сійӧс колӧ быть босьтны ловйӧн.
Медым час бӧрся час, лун бӧрся лун висьтавлас аслас штаблӧн — «Лунвыв» разведцентрлӧн — пеж делӧяс йылысь.
— Ме тіян дінӧ могӧн, Славко Юрьевич, — заводитіс Шатров. — Пуксьӧй, кора тіянӧс.
Старик пуксис скамейка вылӧ.
Шатров пуксис орччӧн, восьтіс папирос пачка:
— Куритӧй.
Куснясьтӧм кыз чуньяснас каменщик босьтіс папирос, но эз ӧзты.
— Ме куритлывла сӧмын праздник лунъясӧ, — шуис сійӧ да нюмъёвтіс никотинӧн пачкайттӧм атласнӧй ус пырыс.
Шатров кыв ни джын шутӧг мыйкӧ дыра куритчис да мӧвпаліс, кыдзи заводитны сёрнисӧ.
Старик эз тэрмӧдлы сійӧс ни кывйӧн, ни видзӧдласӧн, ни кутшӧмкӧ движениеӧн.
Сійӧ визьйӧдліс бадь ньӧрйӧн мусӧ да терпеливӧя виччысис, кор гӧсьт висьталас, мыйла сылы ковмис важӧн нин некодлы ковтӧм каменщик Локотарь.
— Славко Юрьевич, — заводитіс Шатров, — шуӧны, ті асланыд кузь нэм чӧжӧн стрӧитӧмныд сюрс керкаысь не этшаджык.
Шуӧны, Яворысь чуть ли не джын керкасӧ лэптӧма тіян киясӧн.
Каменщиклӧн пыдӧдз вӧйӧм гудыр синъясыс югдыштісны, а банбокъясыс гӧрдӧдыштісны радысла.
— Лишнӧй тіянлы висьталӧмаӧсь... ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуны-ыдждӧдлыны.
— Никита Самойлович.
— Сы мында оз ло, Никита Самойлович, а нёльӧд юкӧныс лоас.
Ужгородскӧй улича ме заводитлі стрӧитны. Раховскӧй — сідзжӧ.
Мӧскуаса вылын став гырысь керкаясыс менам.
Здание, кӧні ӧні Государственнӧй банк, вӧвлӧм ратуша, театр, универмаг — менам жӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставсӧ, мый енэжланьыс вылӧ кыпӧдчӧ, Славко Локотарь стрӧитліс.
Сӧмын тюрьмаӧ да жандармерияӧ ни ӧти кирпич эг пуктыв.
Шатров гӧгӧрвоис, мый вӧрзьӧдіс каменщик сьӧлӧмысь медся заветнӧйсӧ — рабочӧй мортлысь аслас уджӧн гордитчӧмсӧ.
Старик сёрнитіс мӧвпалігтыр, ньӧжйӧник, радпырысь видзӧдіс кос гадьяса паськыд кипыдӧс вылас, быттьӧ первойысь гӧгӧрвоис, мыйта сійӧ вӧчис, кутшӧм след колис рӧднӧй му вылӧ.
— Эсканныд, — ус пырыс нюмъялігтыр водзӧ висьталіс Локотарь, — муна кар кузя, а став керкаясыс, кодъясӧс ме быдті, то ӧтарсянь, то мӧдарсянь видзӧдӧны ме вылӧ да кыдз быттьӧ шуалӧны: сувтлы, Славко, любуйтчышт миянӧн!
Мый нӧ, лоӧ кывзысьны, сувтлыны, любуйтчыны.
Эсканныд, Яворын ни ӧти керка абу, кодысь эськӧ ме яндыси.
Быд кӧзяин бур кывйӧн казьтывлӧ каменщик Славкоӧс.
— Вот и ме кӧсъя тіянӧс бур кывйӧн казьтывны, Славко Юрьевич, — шуис Шатров. — Ме локті корны, медым ті стрӧитінныд меным керка.
— Мый ті, Никита Самойлович! — Локотарь шеныштіс кинас. — Кутшӧм ме строитель!
Ӧні ме ёнджыкасӧ кывйӧн уджала, ошйыся.
Уджавсис менам кияслӧн, бур морт! — Локотарлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс, а синъясыс бара гудыртчисны.
— Но, онӧ кӧ вермӧй стрӧитны, то кӧть велӧдӧй, Славко Юрьевич.
— О, татшӧм уджыд меным вын серти на! — нимкодь лои стариклы. — Юасьӧй!
Шатров кыскис пинжак зепсьыс бумага лист да карандаш, лӧсьӧдчис гижавны Локотарлысь сӧветъяссӧ.
— Эм «капитал» куим жыр да кухня вылӧ.
Сӧветуйтӧй, Славко Юрьевич, кутшӧм керка моз, кодъясӧс ті стрӧитінныд Яворын, стрӧитны меным?
— Кутшӧм?
Сразу он и висьтав, колӧ думыштлыны.
Эм Степнӧй вылын тіян капитал серти ӧти шогмана керка.
Дас сизимӧд номера керка.
Онӧ помнитӧй, случайнӧ?
— Дас сизимӧд номера керка?
Помнита.
Оз, тайӧ оз лӧсяв.
— Но, сідзкӧ, мый тіянлы сӧветуйтны?
Степнӧй вылын ещӧ эм гӧгрӧс верандаа кирпичнӧй особняк.
Гвардейскӧй вылын эм лӧсьыд керка.
— Гвардейскӧй вылын?
Ӧкмысӧд номера керка?
Гырысь ӧшиньяса?
Стенъясас гартчӧ плющ?
Тайӧ керкаыс меным сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Зэв лӧсьыдик.
Сідзкӧ, и сійӧс ті стрӧитлінныд?
— Стрӧитлі и выльысь на стрӧитлі.
Кӧзяиныс и ӧні ловъя. Любомир Крыж.
Вӧвлі коркӧ озыр мортӧн, эз жалитлы сьӧмтӧ и стрӧитӧм и жуглӧм вылӧ.
— Кымын жыр нӧ керкаас?
— Первойсӧ вӧлі куим олан да куим подсобнӧй: кухня, прачечнӧй да кладовка.
Ӧні нёль: спальня, кабинет-библиотека, столӧвӧй да «сундук».
— «Сундук»?
А мый сійӧ сэтшӧмыс?
— Нёльӧд жыр.
Ме вӧчи сійӧс война дырйи кладӧвӧйысь да прачечнӧйысь.
Сэтчӧ Крыж ассьыс эмбурсӧ дзеблавліс, кор тані кӧзяйничайтісны разнӧй грабительяс.
Интереснӧй жыр — настӧящӧй сундук, ӧшиньястӧм ни ӧдзӧсъястӧм.
— А кыдзи нӧ сэтчӧ пырнысӧ, абуӧсь кӧ ӧшиньяс ни ӧдзӧсъяс? — ньӧти чуймытӧг, быттьӧкӧ сідз-тадз, юаліс Шатров.
— Кӧть сійӧ и сундук кодь, а пырны да петны сэтысь позьӧ кыкладорсянь: пӧдвалсянь, люк пыр, и библиотекаса книжнӧй шкап пыр.
Дона сувтіс Крыжлы тайӧ жырйыс: уджысь бура мынтысис и сыысь, медым некодлы эг висьтавлы Яворын тайӧ сундук йывсьыс, уна жӧ мынтіс.
— Но, меным татшӧм гуся жырйыд оз ков! — серӧктіс Шатров. — Ме ог пов грабительяссьыд.
Ставсӧ, мый вӧлі колӧ, Шатров тӧдмаліс нин.
Сійӧ сёрнитыштіс отставнӧй каменщиккӧд ещӧ некымын минут да муніс.
КЫЗЬ КЫКӦД ГЛАВА
Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь бандеровец Хорунжий должен вӧлі вуджны границасӧ дзик Карпаты шӧрӧд вылі гӧраса районті, кӧні некод оз ов.
Но водзвыв артыштны позьтӧмторъяс вежисны ылі да сьӧкыд маршрутсӧ.
Сійӧ вуджис границасӧ медся уна йӧза местаті сідзи, кыдзи сыӧдз некод на эз вуджлыв: наводнение дырйи.
Зэв важысянь равниннӧй Закарпатьеса олысьяс ёна почитайтлісны тувсовъя Тиссаӧс да гӧраясса мукӧд юясӧс, прамӧякодь полісны наысь да овмӧдчылісны кыдз позьӧ ылӧджык налӧн вадоръясысь.
Ужгородын, Мукачевоын, Береговоын оз ков повны ва туӧмысь.
Но сэтшӧм кар, кыдзи Вилкок, коді дзик Тисса бердын, быд тулыс полӧ аслас судьба вӧсна, кӧть сійӧс и кытшалӧма защитнӧй  дамбаӧн.
Закарпатскӧй низменность озыр важ руслоясӧн.
Гожӧмнас тайӧ ила оврагъяс, кӧні быдмӧны сук кустъяс.
Тулыснас сэті лёкысь ызгӧ гӧраяс вылысь лым ва — ловзьӧны юяс, кодъяс чышкӧны асланыс туй вылысь пуяс да тӧлктӧг овмӧдчӧм йӧзлысь керкаяс.
Но оз быд во тадзи овлы.
Тшӧкыдджыка гӧраяс вывсянь визувтысь юяс лючки-ладнӧ, йӧзыслы ыджыд ущерб вӧчтӧг нуӧны ассьыныс васӧ шыльыдінӧ — Тиссаӧ.
Увтас Закарпатьелы сійӧ воыс вӧлі скӧр.
Тӧвнас гӧраясын уси вывті уна лым, а тулысыс нюжаліс, лои капризнӧй: кӧдзыд да шоныд, лымъя да зэра, шондіа да руа.
Май первой лунъясӧ гӧраясын вӧлі лымъя на да кынмаліс.
Настӧящӧй тулысыс воис друг, ӧти войӧн зэв ёна шондӧдіс.
Ыльнитіс шоныд зэр.
Сійӧ сывдіс лымсӧ джуджыд сёртасъясысь, мусюръяс вылысь, пемыд вӧръясысь.
Верховина сьӧдӧдіс, вежӧдіс, лои тувсовъя.
Коли лун, мӧд, коймӧд, а зэр эз дугды.
Гӧраяс вывсянь ызӧбтіс верховинскӧй ва.
Увлань, долинаясӧ, мӧдӧдчис сы мында тувсов ва, быттьӧ ыльнитӧма быдса саридз.
Неыджыд лӧнь шоръяс лоисны бузгысь юясӧн.
Найӧ нуисны гӧраяс вылысь лыа, гальки, а сэсся и гырысь изъяс.
Посни юяс, кодъяс лӧня визувтӧны долинаяс пыдӧсті, лёкысь уськӧдчисны Тиссалань; жугӧдлісны посъяс, ойдӧдлісны садъяс, тыртлісны лыаӧн да гравийӧн муяс, жуглісны улын сулалысь хуторъяс, пӧдтісны скӧтӧс.
Страшнӧй лоис горнӧй ю, коді петіс паськыд шыльыдінӧ.
Первой лунас жӧ Тисса зэв ёна ойдіс.
Регыд ваыс кутіс бузгыны дамбаяс вомӧн, кодъяс потшисны шыльыдінсӧ.
Неыджыд сӧветскӧй кар Вилкок дорса первой дамбаыс пасьмуні, и ызгысь Тисса уськӧдчис сылань, кыті жугалі дамбаыс, да зэв регыдӧн ойдӧдіс паськыд места.
Лоис настӧящӧй саридз.
Спасательнӧй флотилияяс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма чери кыйысьяслӧн пыжъясысь, моторнӧй катеръясысь да парусъясысь, мӧдӧдчисны ойдӧм районӧ.
Уна дас поездъяс, уна сюрс машинаяс эвакуируйталісны олысьяссӧ сійӧ местаясысь, кӧні виччыссис наводнение.
Сьӧкыд испытание уси Тисса веськыдвыв вадорса олысьяс пай вылӧ.
Но ещӧ сьӧкыдджык вӧлі шуйгавыв вадорын.
Украинечьяслы эз сэтшӧм сьӧкыд вӧв бӧрыньтчыны: матын кыпалісны карпатскӧй предгорьеяс, кодъясӧс эз вермы ойдӧдны ва.
А венгръяс мышкын шыльквидзис Ыджыд Венгерскӧй низменность, кӧні мыйвынсьыс лёкаліс Тисса.
Спаситчыны позьӧ вӧлі, сӧмын вуджан кӧ веськыдвывса джуджыд вадорӧ.
Медводз петісны руа пемыд тисскӧй саридзӧ венгерскӧй Варош сиктса олысьяс. Сиктыс вӧлі дзик граница бердын, Ленин нима сӧветскӧй колхозлы паныдӧн.
Туйсӧ налы индалісны колхознӧй Культура керкалӧн яръюгыд бияс да гӧраясын войбыд ыпъялысь бипуръяс.
Кӧнкӧ ю шӧрын пуръяс дінӧ локтіс сӧветскӧй катер.
Сійӧ босьтіс буксир вылӧ керйысь вӧчӧм пуръяс да сувтіс веськыдвыв вадорӧ.
Венгръяс овмӧдчисны колхозникъяс ордӧ да Культура керкаӧ.
Спаситӧм венгерскӧй крестьяна пӧвстын, налӧн гӧтыръяс да челядь пӧвстын вӧлі и агроном Ференц Будаи, коді воӧма Будапештсянь служебнӧй делӧясӧн Варош сиктӧ наводнениеӧдз лун водзджык.
Тисса вомӧн ас вӧчӧм пур вылын лючки-ладнӧ вуджӧм бӧрын сійӧ некодӧн казявтӧг кытчӧкӧ воши, сэк кості кор пӧся встречайтісны мадьяръясӧс сӧвет вадорын.
Ференц Будаилӧн вӧліны подложнӧй документъяс.
Бандеровец Хорунжий присвоитіс аслыс не сӧмын йӧзлысь ним, но и национальность.
«Ковчеглӧн» настӧящӧй фамилияыс важӧн нин эз вӧв.
Суйӧрсайса разведкаясса шефъяс радейтӧны сетавны асланыс тӧдчана агентъяслы татшӧмсикас гора, гӧгӧрвотӧм нимъяс.
Сійӧ жӧ войнас «Ковчег» гусьӧник торйӧдчис спаситӧм йӧз пӧвстысь да заводитіс действуйтны ӧтнас.
Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, сійӧ тӧдмасьӧма грузӧвӧй машинаса водитель Козловскийкӧд, кодӧс вӧлі мобилизуйтӧма угрожайтан районъясысь населениеӧс петкӧдӧм вылӧ.
Сійӧ пырис Козловскийлы дӧвериеӧ, виис сійӧс, босьтіс сылысь документъяссӧ да паськӧмсӧ, пуксис вына грузӧвик руль сайӧ.
Тайӧ «Ковчегыскӧд» и тӧдмӧдіс Алёна Смолярчукӧс пограничнӧй судьбаыс.
Со кыдзи тайӧ лоис.
Зэригӧн, войшӧр кадӧ витӧд застава ворота дорӧ матыстчис брезентӧн вевттьӧм ыджыд машина.
Заставаса дежурнӧй Волошенко, кодӧс корис часӧвӧй, тыдовтчис калитка дорын да электрическӧй пӧнарӧн югдӧдіс грузӧвиксӧ: шоперскӧй кабина, кузов, номернӧй  знак.
— Мый лои, водитель?
Кытчӧ мунанныд? — стрӧга юаліс Волошенко.
— Тайӧ ме, Тарас! — кыліс нывбабалӧн нюркйӧдлана гӧлӧс; воӧм морт ньӧти эз шӧйӧвош дежурнӧйлӧн стрӧга юалӧмысь.
И та бӧрын грузӧвик кабинаысь ва му вылӧ чеччыштіс, паськӧмнас кышӧдчиг, нывбаба.
Гӧраяссянь пӧльтысь вой тӧв, коді вундыштіс кӧдзыд зэрӧн, нетшыштіс нывбаба юр вылысь капюшонсӧ, пешкыльтіс плащ пӧласӧ, и тыдовтчисны кузь гӧленя сапӧга кокъяс да мужскӧй ватник, мый вылӧ вӧлі тасмаалӧма салдатскӧй тасма.
Тайӧ вӧлі Алёна, старшина Смолярчуклӧн гӧтыр.
Волошенко пыр жӧ тӧдіс сійӧс гӧлӧс сертиыс, сы серти, кутшӧм кокниа сійӧ чеччыштіс ыджыд гӧп вомӧн.
Но сійӧ век жӧ эз петкӧдлы, мый тӧдіс Алёнаӧс.
Сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм жӧ стрӧг, а гӧлӧсыс скӧр:
— Коді ті сэтшӧмыс?
Мый лои?
— Тайӧ ме, Тарас.
Эн ӧмӧй тӧд?
Бур рыт!
И сӧмын та бӧрын Волошенколӧн небзис сьӧлӧмыс да решитіс тӧдны Алёнаӧс.
— А, со коді тайӧ! — Сылы лои нимкодь, мый шуштӧм, пемыд войӧ сюри помка шмонитыштны, небзьӧдны сьӧлӧмсӧ. — Каитча, эг тӧд сразусӧ.
Видзӧда и мӧвпала, мый тайӧ кажитчӧ менам синъяс водзын?
Быттьӧкӧ Алёнушка кодь.
Но тайӧ кӧ, мися, сійӧ, миян скромницаным, то мыйла лоӧма сарица кодь?
«Тайӧ ме!..» Хм!
Сідзкӧ тэ тайӧс шуин, Алёнушка?
Алёна серӧктіс.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Волошенколысь характерсӧ: ни другӧс, ни вӧрӧгӧс оз жалит, сералас сы вылын, мед сӧмын вӧлі сы вылӧ ичӧтик помка.
Ковмис кӧ сылы пӧжар кусӧдны, и сэні, би пытшкас, действуйтіс эськӧ гажаа сёрнитіг, шутитіг да шмонитігтыр.
Алёна ӧвтыштіс кинас:
— Дугды шмонитнытӧ, Тарас!
Некор ӧні меным.
Смолярчук тані?
— Кора тіянӧс, гражданка, вежливӧйджыка сёрнитны.
«Тарас»!
Кутшӧм ме тіянлы Тарас, ме кӧ выполняйта служебнӧй обязанностьяс! — Сійӧ сувтіс веськыда, матыстіс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас: — Разрешитӧй представитчыны аслам став величиеӧн: заставаса дежурнӧй рядӧвӧй Волошенко!
— Больгысь тэ, а абу дежурнӧй!
— Правильнӧ, — паськыда нюмъялігтыр друг сӧгласитчис Волошенко. — Рад суровӧй товарищескӧй критикалы. — И сэсся серьёзнӧя, делӧвӧя нин содтіс: — Сідзкӧ, верӧснад интересуйтчан?
Смолярчук, тэнад шуд вылӧ, тані на, заставаын.
Корны?
— Кор.
Тэрыба!
— Мыйкӧ лоис?
— Но да.
Тэ ӧмӧй он тӧд? — Алёна бергӧдчис сылань, кӧні крута ляпкалісны Карпатскӧй гӧраяс да кӧні енэжсӧ юклӧдлісны гӧраясса юяс кодь чукльӧсь-мукльӧсь, кузь чардбияс. — Наводнение.
Тисса ойдӧма.
— А!.. Мунан спасательнӧй уджъяс вылӧ?
Мобилизуйтісны?
Кӧсъян верӧсыдкӧд прӧститчыны?
Пырысь-пыр кора тэнсьыд Андрейтӧ.
Электрическӧй пӧнарӧн шенасигтыр Волошенко крапнитіс-пӧдлаліс калиткасӧ.
Джуджыд забор сайын кыліс каменнӧй плитаясӧ каблукъясӧн котшӧдӧм, сэсся ставыс лӧнис.
Вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый Алёна бура кыліс, кыдзи бузгисны-шумитісны гӧраясын шоръяс, кутшӧм шуштӧма шувгисны пу йывъяс, кыдзи зэрыс сярӧдіс заставаса казармалӧн кӧрт вевтӧ, кыдзи муркйӧдліс гым.
И друг ставыс тайӧ — и гӧраясса шоръяслӧн бузгӧмыс, и гымалӧм-чардалӧмыс, и вӧрлӧн шувгӧмыс, и зэрӧмыс — дзикӧдз воши.
Нинӧм сэсся эз кыв Алёна.
Ставсӧ вевттис выль шы, коді кыліс застава дворсянь.
Подкова сапӧг тэрыба-тэрыба лыддьӧдліс каменнӧй плитаяс — ӧтиӧс, мӧдӧс... витӧдӧс... дасӧдӧс...
Алёна дугдіс лолавны.
Подкова сапӧг котшӧдіс пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка.
Алёна эз нин вермы сулавны места вылас.
Сійӧ вунӧдіс дзик ставсӧ свет вывсьыс, кыліс сӧмын Андрейлысь матысмӧмсӧ да уськӧдчис сылы вона.
Калитка воссис, и тыдовтчис Андрей Смолярчук.
Сійӧ сэтшӧма тэрмасьӧма сы дінӧ, мый вунӧдӧма плавгыны плащсӧ да фуражкаасьны.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, морӧс вылас дзирдалысь орденъяса да медальяса, сувтіс сійӧ калитка дорӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс гӧтырыслы чужӧмас, кӧсйис тӧдмавны сы видзӧдлас серти, мый лоӧма.
Волошенко эз висьтав сылы, мыйла друг, войшӧр-войӧ, локтӧма заставаӧ Алёна.
Алёна синсӧ вештывтӧг видзӧдіс верӧс вылас.
Коляс во, дас, комын во, став олӧмыс прӧйдитас, и век жӧ некор оз вун со тайӧ Андрейыс, кутшӧмӧн аддзӧ ӧні сійӧс.
— Алёнушка!.. — Сійӧ воськовтіс калитка порог вомӧн, нюжӧдіс кисӧ да кутіс гӧтырсӧ кӧтасьӧм нильӧг пельпомӧдыс. — Тэ мый?
Мыйкӧ гортын лои?
— Нинӧм, Андрей, збыльысь, нинӧм! — пӧся да тэрыба шуис Алёна.
Кор верӧсыслӧн киясыс дугдісны топӧдны сылысь пельпомъяссӧ, Алёна содтіс шпыннялігтыр: — А тэ, вӧлӧмкӧ, полысь!
Эг чайтлы!
Ме мӧвпалі, пограничник век дась любӧй происшествие кежлӧ.
«Ме пограничник тані, граница вылын, а гортын... гортын ме прӧстӧй морт», — тадзи кӧсйис вочавидзны Алёналы Смолярчук.
Но сӧмын юаліс:
— Мый, гажтӧмчин?
Локтін видзӧдлыны?
Алёна видзӧдліс часӧвӧй вылӧ: вештыштіс ас дорсьыс верӧссӧ да серамсорӧн шуис:
— Видзӧд, кутшӧм верӧсӧй!
Оз ло сійӧторйыс, медым ме татшӧма зэригӧн тэ дінӧ заставаӧ весьшӧрӧ котралі!
Локті ӧні... прӧщайтчыны. — Сійӧ серӧктіс, топӧдіс верӧсыслысь кисӧ, ляскысис морӧс бердас чужӧмнас: эн пӧ эскы, эн эскы менам кывъяслы!
Но верӧсыс век жӧ эскис.
— Прӧщайтчыны? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник, пӧшти полігтыр.
— Но да.
Мобилизуйтіс райком.
Муна спасательнӧй уджъяс вылӧ.
Шыльыдін вылын наводнение.
Аддзан, со и машина виччысьӧ менӧ.
И сӧмын сэки Смолярчук аддзис гӧтыр мыш сайсьыс ыджыд сьӧд грузӧвик да гӧгӧрвоис, мыйла Алёна воӧма татчӧ татшӧм сёрӧн.
Но и гӧгӧрвоӧм бӧрас сійӧ эз регыд миритчы сыкӧд, мый гӧтырыс мунӧ сы дінысь.
— Кодкӧд нӧ тэ мунан? — падъялігтыр юаліс сійӧ.
— Да со накӧд... менам бригадакӧд. — Алёна бергӧдчис машиналань да довкнитіс юрнас брезентӧн вевттьӧм сьӧд кузов вылӧ. — Ми дас нёльӧнӧсь.
Менӧ индісны бригадирӧн.
— А мый нӧ тэ сэні кутан вӧчны?
Кӧні кутан овны?
И вообщӧ, кыдзи нӧ тайӧ сідз?
Меным нинӧм эз висьтавны, эз предупредитны...
Алёна сьӧлӧмсяньыс серӧктіс:
— Эн тӧждысь, Андрюша!
Встретитан менӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс и колльӧдан.
Аддзысьлытӧдз!
— Энлы, Алёнушка!
Сійӧ топыда кутіс гӧтырыслысь кисӧ.
Сійӧ кӧсйис висьтавны мыйкӧ зэв важнӧйтор, тайӧс чувствуйтіс Алёна.
Сійӧ терпитны вермытӧма виччысис тайӧ кывъяссӧ, а верӧсыс нюжмасис, чӧв оліс.
Сідзи и сулалісны найӧ зэр улын, кӧтасьӧм чужӧмъяснас ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
Думыштны полан, вежон либӧ кыкӧс найӧ оз аддзысьлыны!
Во мысти либӧ вит во мысти, вермас лоны, ковмас тшӧкыдджыка да дырджык кежлӧ торйӧдчывлыны, но век жӧ найӧс терпитны лоӧ кокниджык, первой янсӧдчылӧм дорысь.
Сьӧкыд торйӧдчыны буретш ӧні, кор велалісны ӧта-мӧд дінас, кор шыльӧдісны асланыс характеръясысь став чукыръяссӧ.
...Зэр ӧддзис.
Сэні, ылын шыльыдінын, кӧні бушуйтіс ойдӧм Тисса, дугдывтӧг гымаліс да чардаліс.
Грузӧвиклӧн брезент вевт вывті визувтіс ва.
Шопер включайтіс да выключайтіс подфарникъяс, заведитліс да кусӧдліс моторсӧ, а Смолярчук да Алёна век на прӧщайтчисны.
Дзуртыштіс калитка, и тыдовтчис Волошенко, коді пельпом вылас плавгӧма плащ-палатка, а киас кутіс пӧнар. Сійӧ шуис:
— А, ті век на онӧ вермӧй торйӧдчыны!
Алёна серӧктіс, мыджсис кияснас верӧсыслы морӧсас, зілис торйӧдчыны.
Верӧсыс эз лэдз сійӧс, шӧпкӧдіс:
— Смотри!
Волошенко веськӧдіс пӧнар югӧрсӧ веськыда старшина вылӧ:
— Верӧс ёрт, колӧ жӧ и честь тӧдны, лэдзӧй гӧтыртӧ вӧля вылӧ, а то, аддзанныд, весиг грузӧвикыс и то скӧрысла эргӧ.
Алёна мынтӧдчис, медбӧрын, Смолярчук сывтырйысь, котӧртіс машиналань.
— Аддзысьтӧдз, Андрей! — грузӧвик подножка вылӧ чеччыштігмоз горӧдіс сійӧ.
Шопер лэдзис сцепление педальсӧ, сетіс газ, и машина друг, быттьӧ дыр сулалӧм бӧрын вӧв, тӧвзьыштіс застава дорысь, пемыдсӧ кык кузь югӧрӧн вундігтыр.
Смолярчук, Волошенко да часӧвӧй чӧв олігтыр видзӧдісны ылыстчысь машиналӧн сигнальнӧй бияс вылӧ, и на пӧвстысь быдӧн, кӧнкӧ, мӧвпаліс сы йылысь, мый оз позь висьтавны кывйӧн.
— Эк!.. — ышловзис Волошенко.
Сійӧ лэдзис фуражкасӧ син дорӧдзыс, гыжйыштіс балябӧжсӧ, ышловзис да мӧдӧдчис заставаӧ.
Муніс и Смолярчук.
А часӧвӧй кытшовтіс застава гӧгӧр, бӧр локтіс ворота дорӧ да сэтчӧ сувтіс.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кӧні неважӧн сулалісны Смолярчук да Алёна, нюммуніс да мӧдӧдчис водзӧ...
Сизим лун да вой йӧзыс тышкасисны Тиссакӧд.
Кӧкъямысӧд лунас ушат дорысь моз киссьысь зэр дугдіс.
Тайӧ кад кежлас гӧраясысь став лымйыс сылі.
Карпаты сьӧдӧдіс да вежӧдіс нин тувсов шонді улын, коді югдӧдіс да шонтіс сідзи, быттьӧ нинӧм эз вӧв.
Сӧстӧм енэжын водз асывсянь сёр рытӧдз эз петкӧдчыв ни ӧти кымӧртор.
Ямис да сӧдзыштіс Тиссалӧн гудыр ваыс.
Вочасӧн ямисны гӧраяссянь визувтысь шоръяс.
Кушинъясын тыдовтчалісны гырысь изъяс, кодъясӧс вайис татчӧ ваыс Верховинаса сёртасъясысь.
Вадорса муяс вылын, садъясын, туйяс да сиктса уличаяс вылын тырыс вӧлі гальки.
Тисса вомӧн вӧчӧм посъяс дорын чурвидзисны еджыдӧдз быгалӧм вужъяса пуяс: бадьяс, топольяс, яблоняяс, грушаяс.
Мыйта на лёк эськӧ вӧчис садьсӧ воштӧм Тисса, йӧзыс кӧ эз потшны сылы туйсӧ!
Мыйӧн сӧмын спасательнӧй уджъяс помасисны, Алёна мӧдӧдіс бригадасӧ.
Ӧти лун мысти, кор отчитайтчис наводнениекӧд тышкасьӧм кузя вӧчӧм удж йывсьыс главнӧй штаб водзын, сійӧ и ачыс мӧдӧдчис гортас.
Муніс пӧпутнӧй машинаӧн.
Вунӧдны оз позь сійӧ лунъясся карпатскӧй туйяс!
Колонна бӧрся колонна, быттьӧ тулысын турияс, кыссисны гортаныс, орчча обласьтъясӧ, грузӧвӧй машинаяс: Львовщинаӧ и Тернопольщинаӧ, Дрогобычӧ и Станиславӧ, Черновицыӧ и Кишинёвӧ.
Кӧшъяса стрелаяссӧ енэжлань чургӧдӧмӧн, еджыд гусеницаяснас дзирдалігтыр мунісны экскаваторъяс, кодъяс зэв бура уджалісны.
Не кӧ найӧ, эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧдйӧ вӧчӧма защитнӧй  дамбаяс.
Зэв гырысь амфибияяс, кодъясӧн веськӧдлісны салдатъяс, кыскисны закарпатскӧй туйяс кузя ассьыныс зэв ыджыд панцирьяссӧ.
Мыйта йӧзӧс пайӧ спаситісны!
Прӧйдитісны ӧта-мӧд бӧрсяыс кит модаа понтонъяс, кодъясӧс грузитӧма тягачьяслӧн прицепъяс вылӧ.
Зэв уна йӧз, машинаяс да скӧт вуджисны тайӧ лайкъялысь понтонъяс вывтіыс.
Пельпомъяс вылас кӧрт зыръясаӧсь сьылігтырйи мунісны Тисса бердса му вылысь пехотинечьяслӧн да сапёръяслӧн батальонъяс.
Кутшӧм ыджыд бойясын найӧ венісны!
Закарпатьеса, Прикарпатьеса, Украиналӧн асыввыв да рытыв-лунвыв обласьтъясысь став каръясса доброволечьяслӧн лыдтӧм уна полкъяс мунісны гортъясаныс; налӧн соді эскӧм сыӧ, мый ӧтвылысь действуйтысь вок котыр кодь йӧз венны позьтӧмӧсь, мый найӧ вермасны вӧчны чудесаяс, кодъясӧс оз вермыны вӧчны торъя йӧз.
Машинаыс, мыйӧн Алёна воис гортас, вӧлі зэв гырысь дас кӧлесаа, таран кодь буфера, решёткаалӧм фараяса куим тоннаа вездеход. Кронштейнӧ гӧгрӧс рӧмпӧштанкӧд орччӧн вӧлі сюйыштӧма первойя тувсов дзоридзьяс.
Тайӧ стрӧга муралысь лесовозсӧ, кодысь туй бокӧ кежлісны паныдасьысь машинаяс, Алёна сувтӧдіс Вилкок карса ӧти улича вылын.
— Ті кытчӧ мунанныд, водитель ёрт? — ньӧжйӧник юаліс Алёна. Сійӧ думсьыс аттьӧаліс нин тайӧ мортсӧ, коді вермис вайӧдны сійӧс гортас кык-куим часӧн.
Водитель эз сразу вочавидз.
Сійӧ перйис сигарета, небзьӧдіс сійӧс маслӧӧсь чуньяс костас да ӧзтіс зажигалкаӧн.
И сӧмын та бӧрын сійӧ бергӧдіс юрсӧ Алёналань да, цыганлӧн кодь зэв сьӧд синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— А ті кытчӧ кӧсъянныд мунны, пассажир ёрт?
— Яворлань.
Абу пӧпуттьӧ миянлы?
— Пӧпуттьӧ, — вочавидзис водитель. — Пуксьӧй.
Колӧ шуны, миянлы вӧлі эськӧ пӧпуттьӧ, ті кӧ весиг решитінныд мунны Тӧлысь вылӧ либӧ Марс вылӧ, — кабина ӧдзӧссӧ восьтігмоз гажаа содтіс сійӧ.
Водительлӧн бӧръя кывъясыс эз кажитчыны Алёналы.
Сійӧ дугдіс нюмъявны, зумыштчис да вешйыштіс лесовоз дорысь туй бокӧ.
Абу, Алёналы абу пӧпуттьӧ татшӧм вывті нин варов шоперыскӧд.
Мед ӧтнас мунӧ, а сійӧ виччысяс мӧд машинаӧс.
А шопер быттьӧ эз и казяв пассажиркалысь вежсьӧмсӧ, чышкаліс фуражканас пружиннӧй пуклӧс вылысь буссӧ да водзӧ сёрнитіс:
— Быд мортлы ӧні тіянкӧд пӧпуттьӧ, спасатель ёрт.
Ті ӧд тышкасинныд наводнениекӧд, спасайтінныд вӧйысьясӧс да бедаӧ веськалӧмаясӧс.
Эг ӧшибитчы?
Ставсӧ тайӧс висьталігӧн водитель сэтшӧм мичаа видзӧдліс Алёна вылӧ, сэтшӧм дружескӧя нюмъёвтіс, мый Алёналы лои яндзим, и сійӧ вочавидзис сылы меліа нюмъялігтыр:
— Кыйсьысьыд кыйсьысьтӧ ылісянь аддзӧ.
Ті спасатель жӧ?
Эг ӧшибитчы?
— Стӧча тӧдінныд.
Сюрс сё мортӧс нуи ойдӧдӧм районъясысь безопаснӧй местаясӧ.
Сюрс сё сьӧлӧм кутасны нэм чӧжыс казьтывны менӧ бур кывйӧн, сины меным дзоньвидзалун да шуд.
Пуксьӧй регыдджык, энӧ воштӧй весьшӧрӧ кадсӧ! — шуис водитель.
Алёна збоя пуксис кабинаӧ шоперкӧд орччӧн:
— Ыджыд аттьӧ тіянлы!
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧма ме тэрмася гортӧ!
— Нинӧмысь на ӧні аттьӧавнысӧ... ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуӧны-величайтӧны.
Туйыс миян кузь: верма вайӧдны тіянӧс местаӧдз дзоньвидзаӧн, верма и кытчӧкӧ путкыльтны, кӧть и ачым тайӧс ог кӧсйы.
— А ті мунӧй асланыд вӧля серти, некутшӧм случайностьястӧг.
Позьӧ сідзи?
— Мый нӧ, колӧ старайтчыны. — Сійӧ лэдзис кепкасӧ син вылас, довкнитіс юрнас: — Ладнӧ, вайӧда тіянӧс, кыдзи вайӧді эськӧ рӧднӧй мамӧс либӧ... невестаӧс.
Кыдзи тіянӧс прикажитанныд величайтны?..
— Алёна...
Алёна Ивановна Смолярчук.
А тіянӧс... кыдзи тіян овныд?
— Рад тӧдмасьны, Алёна Ивановна.
А менӧ шуӧны... — Сійӧ чӧв олыштіс шпыннялігтыр. — Менӧ кӧть гырничӧн шуӧй, сӧмын пачӧ энӧ сюйӧй.
Алёна серӧктіс.
Сылӧн ёна серавны радейтӧмыс вӧлі важӧнся тырмытӧмторйӧн нин.
Муртса кӧ кылас тешкодьджык кыв, кодкӧ кӧ петкӧдлас чуньсӧ, Алёна заводитас сьӧлӧмсяньыс дыр серавны.
Серам вӧснаыс мукӧддырйиыс лолісны гӧгӧрвотӧмторъяс: медводз тӧдмасигӧн Алёнаӧс частӧ лыддьылісны кокни мывкыдаӧн.
Татшӧм кокни мывкыдаыдкӧд быдторсӧ позьӧ вӧчны!
Но мыйӧн сӧмын Алёнакӧд сёрнитысьяс заводитлісны пӧртны олӧмӧ ассьыныс чайтӧмъяссӧ, пӧлучайтлісны сэтшӧм отпор, мый дыр сэсся яндысьӧмӧн нюмъялісны, довкйӧдлісны юрнас: «Кутшӧма ӧшибитчи!
А ӧд первойсӧ кажитчис сэтшӧм кокни мывкыдаӧн».
Татшӧм сяма гӧгӧрвотӧмторъясыс эз волыны сьӧлӧм вылас и Алёналы.
Торйӧн нин сы вӧсна, мый татшӧмторъяссьыс мыжанас сійӧ век лыддьыліс асьсӧ.
Сразу кӧ эськӧ кутіс асьсӧ серьёзнӧя, эз кӧ эськӧ серав быд пустяксьыс, некод эськӧ, дерт, эз думыштлы нападайтны сы вылӧ.
Алёна унаысь сетліс кыв — кутны асьсӧ омӧля тӧдса йӧзкӧд, торйӧн нин мужичӧйяскӧд, важнӧя, но век торкліс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Аслас пассажиркаӧн любуйтчигтыр водитель шуис:
— Опаснӧй тіян серамныд, Алёна Ивановна.
Татшӧм серамсӧ вӧтӧн аддзылӧны найӧ, кодъяс мӧвпалӧны любовь йылысь.
Шуам, ме.
Алёна эз думайт, мый сылӧн пӧпутчикыс вӧлӧма сэтшӧм варов.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясын, кодъясӧс мичаа тӧдчӧдӧма сук синкымъясӧн да тупкыштӧма пашкыра синлысъясӧн, тӧдчисны тӧлк да любопытство.
Узьтӧмла мудзӧм, бусӧссьӧм, бриттӧм чужӧмыс сылӧн век жӧ вӧлі мича.
Сылӧн ортсыса ӧбликын медводз шыбитчис синмад ӧкуратность.
Юрас кепкаыс важ, маслӧӧсь, рака ныр кодь мисьтӧм кӧзырёка, но сы улын юрсиыс сӧстӧм, мичаа сыналӧма.
Дзескыд важиник пинжак да клеткаяса фланелевӧй  дӧрӧм зэлӧдӧмаӧсь паськыд пельпомъяссӧ, но вылыс дӧрӧм сосвомдорӧдыс тыдыштӧ сӧстӧм трикотажнӧй  бельё.
Няйт киясыс увереннӧя да кужӧмӧн действуйтӧны рульӧн да скоростьяс вежлалан рычагӧн, но кипыдӧсъясыс абу гаддьӧсьӧсь, и кисьыс гыжъяссӧ мичаа шырӧма.
Ставсӧ тайӧс казяліс Алёна аслас привычка серти видзӧдны йӧз вылӧ, казявны налысь сійӧс, мый тшӧкыда оз казявны мукӧдъяс.
Водитель кунис синсӧ да шогпырысь довкйӧдлыштіс лӧсьыд юрнас:
— Ок и ак!
Эг на удит ме, Алёна Ивановна, кӧть и меным комын арӧсысь нин унджык, испытайтны любовнӧй шудсӧ, сы вӧсна и пола тіян серамысь. — Сійӧ перйис пинжак зепсьыс «Верховина» да вомнас кыскис пачкасьыс сигарета.
Ӧзтіс да синбӧжнас стрӧга видзӧдліс орччӧн пукалысь ныв вылӧ: — Кымын арӧс тіянлы?
— Кызь куим тыри.
— Но, а кыдзи ті любовь йывсьыс... мечтайтанныд?
Алёна висьталіс, мый сылы нинӧмла та йылысь мӧвпавны, сы вӧсна мый сійӧ радейтӧ нин.
Верӧссӧ радейтӧ.
Водитель эз шогӧ усь, эз вошты сы дінӧ воддза интерессӧ.
— Со вӧлӧм мый!
Сідзкӧ, ті, Алёна Ивановна, верӧссайынӧсь нин! — шуис сійӧ. — Тайӧс кӧ эськӧ тӧді, эг и пуксьӧд тіянӧс аскӧд орччӧн.
— Ме верма веськӧдны тіянлысь ӧшыбкатӧ.
Сувтӧдӧй машинасӧ.
Шопер шеныштіс кинас:
— Кадыс дона.
abu
Пукалӧй нин, кӧть ті и верӧссайынӧсь.
Сідзкӧ, рӧднӧй верӧс дінад тэрмасянныд?
И дыр ті сыкӧд энӧ аддзысьлӧй?
Водитель чужӧм водзын кыптіс Алёналӧн сизим чунь — вит шуйга кисьыс да кык веськыдсьыс.
— Сизим тӧлысь?
Алёна пыркнитіс юрнас.
— Сизим вежон?
— Сизим лун да вой! — серӧктіс Алёна.
— О, быдса вежон?
И кыдзи нӧ верӧсыд лэдзис тіянӧс та дыра кежлас?
— Мед видліс не лэдзны! — шпыньмуніс Алёна.
Водитель лэдзис рульсӧ, кутіс шенасьны Алёна вылӧ кыкнан кинас, вӧчис сэтшӧм чужӧм, быттьӧ паньыштіс зэв курыдтор:
— Ог, Алёна, ог нин вежав тэнад верӧслы!
Абу менам вкус серти сійӧ бӧрйӧма аслыс гӧтырсӧ.
Тӧдан, кутшӧм гӧтыр йылысь ме мечтайта?
Ме кӧ шуа: «Маруся, ветлам али огӧ талун кино вылӧ»?, сійӧ должен вочавидзны: «Кыдзи кӧсъян, мусаӧй».
Ме кӧ сылысь мӧдысь юала: «Маруся, позьӧ меным ӧтнамлы ветлыны кино вылӧ?», сійӧ бара должен вочавидзны: «Кыдзи кӧсъян, мусаӧй».
— Со мыйла ті ӧнӧдз на мечтайтанныд любовь йылысь!
Алёна серӧктіс, и бара сійӧ кажитчис зэв прӧстӧйӧн, кокни мывкыдаӧн.
Водитель повтӧг любуйтчис сыӧн, мӧвпаліс, сыкӧд орччӧн пукалысь красавицаӧс окыштны ӧні жӧ али бӧрынджык, кор туй вылас сюрас лӧсьыдджык места.
Алёна гӧгӧрвоис тайӧс, дӧгадайтчис, дугдіс серавны да кыв ни джын шутӧг ланьтіс кабина пельӧсӧ.
Сылӧн чужӧмыс лоис вывті стрӧг.
Алёналӧн мудеритӧмыс эз действуйт водитель вылӧ.
Сійӧ шпыньмуніс.
«Ышнясьӧ, — решитіс сійӧ. — Лэптӧ ассьыс донсӧ.
Мый нӧ, ышнясьыштам и ми».
Сійӧ бергӧдчис Алёнаысь, кутіс дзоргыны-видзӧдны туй вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс лои высокомернӧй, серамсора-зывӧктана.
Алёна таысь эз дӧзмы.
Вочасӧн сійӧ успокоитчис да пыр радпырысьджык видзӧдлывліс ӧшиньӧд, равниннӧй  мулӧн медбӧръя километръяс вылӧ.
Регыд, со эсійӧ ыджыд лесхимзавод саяс, Тисса вомӧн вӧчӧм стальнӧй пос сайын, заводитчас Алёналӧн край — рӧднӧй Яворщина.
Мыйкӧ дыра мунісны сёрниттӧг.
Вӧлі ылӧдз тыдалӧ — бура кык километр сайӧ.
Алёна лэдзчысис пуклӧс мыш вылӧ да, аслас мӧвпъяслы нюмъялігтыр, наслаждайтчис полнӧй душевнӧй  покойӧн.
Час кык мысти сійӧ лоӧ гортас, кутлас батьсӧ да окыштас Андрейӧс.
Кутшӧм налы кыкнанныслы нимкодь лоӧ, кыдзи горӧдасны ӧттшӧтш: «Воис, воис!».
Андрей топӧдас сылысь юрсӧ аслас сарӧгӧсь паськыд кипыдӧсъяснас, окыштас вомдоръяссӧ, кыпӧдас сійӧс, качӧдлас вывлань, бӧр кутас да топӧдас морӧс бердас.
— Мый ланьтін, ичмонь? — сідз-тадз юаліс водитель.
Сійӧ дӧзмис чӧв овны да виччысьны.
Алёна неокотапырысь эновтліс ассьыс мӧвпъяссӧ, нарошнӧ вӧчӧм унзіль синъясӧн видзӧдліс шопер вылӧ да веськодя шуис:
— Ун локтӧ.
Вежон чӧж эг узьлы морт ногӧн.
Некымын секунда мысти сійӧ копыртіс юрсӧ, кунис синъяссӧ, быттьӧкӧ вугыртіс.
Збыльысьсӧ сійӧ эз вуграв: джынвыйӧ куньӧм синлапъяс костӧдыс сюся видзӧдіс орччӧн пукалысь шопер бӧрся, коді кажитчис сылы опаснӧйӧн да вывті мудерӧн.
Прӧйдитісны километр вит.
Шопер кутіс асьсӧ лӧня да бура, эз приставайт Алёна дінӧ, а сэсся лои сэтшӧмтор, мый пыр жӧ сайӧдіс Алёналысь став полӧмсӧ.
Машина муніс векни долинаті, стӧчджыка — сёртасті, Тисса вадор пӧлӧн, государственнӧй граница пӧлӧн: нюжӧдан китӧ — и инман камышысь вӧчӧм потшӧсӧ, запретнӧй пограничнӧй зона линияӧ.
Неыджыд населённӧй пункт прӧйдитӧм бӧрын граница кежис Тисса дорысь гӧраясӧ да муніс Полонинылань медыджыд карпат мусюръясті чукльӧдлігтыр.
Тані, пограничнӧй районысь петанінын, вӧлі контрольно-пропускнӧй пункт.
Став закарпатскӧй шоперъяс тӧдісны сы йылысь да ылісянь на чинтылісны ӧдсӧ, эз виччысьны, кор шлагбаум тупкас туйсӧ.
Лесовоз, ӧдсӧ чинтытӧг, петіс посёлокысь да сідзи жӧ кутіс тӧвзьыны водзӧ, кӧть контрольно-пропускнӧй  пунктӧдз коли кыксё метрысь не унджык.
Милиционер, коді сулаліс кыпӧдӧм шлагбаум дорын, сюся видзӧдіс матысмысь машина вылӧ.
Кор гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз кӧсйы сувтны, кыскыштіс гезсӧ да тупкис туйсӧ шлагбаумӧн — сера кыз брусӧн.
Алёна мӧвпаліс, мый лесовоз друг сувтас, да мыджсис кокъяснас, и сэк жӧ сук синлысъяс увдортіыс сійӧ видзӧдліс водитель вылӧ.
Чужӧм вылас эз нин тӧдчы ни нюмъялӧм, ни ышнясьӧм.
Сійӧ вӧлі страшнӧй: сырмысь банбокъясас чепӧсйӧмаӧсь еджыд чутъяс, вомдоръяссӧ курччӧма, синъясыс лӧгӧсь.
Алёна чуймис, мыйла друг вежсис шоперлӧн чужӧмыс.
Мый лои?
Здук мысти сійӧ ещӧ ёнджыка чуймис.
Сійӧ аддзис, кыдзи веськыд кисӧ шопер тэрыба сюйис пинжак зептас да джынвыйӧ перйис сэтысь ыджыд сьӧд пистолет.
«Мый сійӧ вӧчӧ?
Мыйла?» — мӧвпыштіс Алёна.
И сэк жӧ сійӧ гӧгӧрвоис шоперлысь асьсӧ дорйыны кӧсъян тайӧ движениесӧ.
Сӧмын нечистой сӧвестя, лёк морт, вӧрӧг, коді дась вины быдӧнӧс, сы туй вылӧ сувтысьӧс, вермас тадзи инстинктивнӧя кватитны оружие.
Шопер лэдзис пистолетсӧ важ местаас, нетшыштіс кисӧ зеп дорсьыс, полігтыр видзӧдліс вугралысь Алёна вылӧ да личкис тормознӧй педаль.
Милиционер эз виччысь, кор машинаыс сувтас, друг мыйлакӧ шеныштіс кинас, горӧдіс:
— Мӧдӧс чайті!
Мун водзӧ!
Алёна кӧсйис горӧдны: «Сулавлӧй!», кӧсйис чеччыштны кабинаысь, но милиционер кыпӧдіс нин шлагбаум, и лесовоз тӧвзьыштіс водзӧ.
Сійӧ ещӧ ӧдйӧджык кутіс тӧвзьыны Тисса пӧлӧн.
«Мый нӧ вӧчны?» — воддзамозыс синсӧ восьтывтӧг мӧвпаліс Алёна.
Водзвылын, Верховинаын, перевалъяс вылын, абуӧсь нин ни пограничнӧй, ни милицейскӧй постъяс.
Некод сэсся оз сувтӧд лесовозӧс.
А мый эськӧ...
Джынвыйӧ тупкӧм синлапъяс костӧдыс Алёна гусьӧник видзӧдліс водительлӧн польдчыштӧм зеп вылӧ, метитчис, арталіс, оз-ӧ позь босьтны пистолетсӧ сідзи, медым тайӧс эз казяв шопер.
Оз, оз позь: пыр жӧ кылас, мыйӧн сӧмын сюяс сы зептӧ кисӧ.
Мый нӧ вӧчны?
Колӧ кыдзкӧ ылӧдны сійӧс, кватитны зепсьыс пистолетсӧ да сразу жӧ, кыв ни джын шутӧг, лыйны.
Сӧмын тадзи.
Тайӧс кӧ сійӧ оз вӧч, сійӧ кӧ оз смелмӧдчы лыйны, то шопер бӧр мырддяс сылысь пистолетсӧ да ачыс лыяс.
«Лыя», — решитіс Алёна.
Алёна видзчысигтыр, сантиметр бӧрся сантиметр матыстчис водительлань.
Шопер нинӧм эз казяв, сюся видзӧдіс туй вылӧ.
Алёна ньӧжйӧник, быттьӧкӧ унйывсьыс, нёровтчис сылань.
И кор Алёна пӧшти матыстчис нин шопер дінӧ, кор лӧсьӧдчис раснитны сы зептысь пистолетсӧ, ён ки топӧдіс сылысь пельпомсӧ да кыліс шмонитан гӧлӧс:
— Ныртӧ жугӧдан, Алёна Ивановна.
Садьмы!
Алёналы быть ковмис веськӧдчыны, пыркнитны юрсӧ да меліа нюмъёвтны.
Ӧні сы киӧ коли сӧмын ӧти оружие — мудерлун.
— Извиняйтча.
Гӧститӧдӧй сигаретаӧн, «Гырнич» ёрт, а то бара унмовся.
Алёна сэтшӧма нервничайтіс, мый весиг сигаретаыс, кодлысь дуксӧ эз вермы терпитны, эз кажитчы ӧні зывӧкӧн.
Мудеритны кӧ, мудеритны нин помӧдз!
Алёна ньӧти чукрасьтӧг куритіс дука сигарета, тшын пырыс видзӧдлывліс орччӧн пукалысь вылас.
Но и тайӧ сылы кажитчис этша, медым бӧбйӧдлыны шоперӧс.
— А тэныд, Алёна, мунӧ куритчӧмыс, — шуис водитель. — Важӧн куритан?
— Верӧссайӧ мунӧмсянь.
Мужикӧй велӧдіс.
— А вина юны сійӧ тэнӧ велӧдіс?
Думсьыс Алёна скӧраліс ас вылас сыысь, кутшӧм лёктор сійӧ ас йывсьыс висьталӧ, но шуис:
— Водкатӧ ме важӧн нин, верӧссайӧ петтӧдз на, юлывлі.
— Сідзкӧ, гашкӧ, юыштам?
Менам эм.
— Ог, ме терпита нин.
Гортын лӧсьыдджыка водкаыд юсьӧ.
Пыралам миянӧ — гӧститӧда.
Алёналӧн планыс вӧлі прӧстӧй: пыртӧдны «Гырничӧс» гортас да, удобнӧй здук аддзӧм бӧрын, предупредитны да корны пограничникъясӧс.
Вӧлі пемыд нин, кор ыджыд лесовоз видзчысьӧмӧн, медым не пӧрӧдны омӧлик потшӧссӧ, сьӧкыдпырысь писькӧдчис векньыдик ӧградаӧд да, вынйӧра моторнас ньӧжйӧник мургигтыр, пырис лесник дворӧ.
Алёналӧн батьыс сулаліс кильчӧ вылас да, важиник кучик куртка зептас кияссӧ сюйӧмӧн, сотчӧм калляннас тшынасиг, зумыштчӧмӧн видзӧдіс виччысьтӧм да кортӧм гӧсьт вылӧ.
Но кор грузӧвик кабинаысь чеччыштіс Алёна, сійӧ пыр жӧ гажмис.
Сійӧ лэптіс юр весьтас вушйӧм турунвиж шляпасӧ да нюмъялігтыр мӧдӧдчис нылыслы паныд.
Батьсӧ кутлігӧн Алёна удитіс вашнитны сылы кык кыв: «Юӧрт заставаӧ».
Батьыс эз гӧгӧрво, мый шуис нылыс.
Но Алёна ӧлӧдіс синнас, и батьыс выльысь эз юав.
Алёна эз кут рискуйтны да водзӧ нинӧм эз висьтав батьыслы, виччысис удобнӧйджык здук.
Выдержка — абу медбӧръя качество повтӧм да бдительнӧй мортлӧн.
Эз небӧгъяс серти, эз кыськӧ воӧм йӧзлӧн висьтъяс серти велӧдчы Алёна бдительностьӧ, повтӧмлунӧ да выдержкаӧ.
Граница бердын олӧм, пограничникъяскӧд быд лун паныдасьлӧм да, медбӧрын, сійӧторйыс, мый Алёна лои гӧтырӧн Андрей Смолярчуклӧн, коді кутіс нелямын нарушительӧс, — ставыс тайӧ вӧчис сійӧс границабердса повтӧм салдатӧн, коді надёжнӧя видзӧ заставалысь тылсӧ да сы гӧгӧрса местаяссӧ.
— Тэ он на узь, бать?
Дивӧ, — сералігтыр горӧдіс Алёна.
Сійӧ бергӧдчис шоперлань, коді сулаліс сысянь кык воськов сайын, да шуис: — Тайӧ... тайӧ... — ланьтіс, мудера нюммуніс, — менам друг да тӧдса.
Шу сійӧс Гырничӧн, но пачӧ эн сюй.
«Гырнич» нюжӧдіс лесниклы кисӧ, висьтасис:
— Козловский.
Абу вок, и абу сват, и весиг абу рӧдня нималана артистлӧн.
Прӧстӧ сідз...
Козловский.
Иван Васильевич кутліс гӧсьтлысь кисӧ да радпырысь пыртӧдіс сійӧс гортас, петкӧдліс мыссян доз, коді сулаліс прихожӧйын, сетіс майтӧг, кичышкӧд:
— Мыссьӧй, а ми нывкӧд ужын лӧсьӧдам.
Узьны миянӧ кольччанныд?
— Миянӧ, бать, миянӧ! — кыліс Алёналӧн гӧлӧс. — Тэ мун вод, ме ачым ужынсӧ лӧсьӧда.
Энлы, нӧрӧвитлы: лэччыв кӧбрегӧ да вай кольӧм вося вина тыра кӧрзинасӧ.
— Ладнӧ, ветла.
Иван Васильевич кисьтіс мыссян дозйӧ ва, ӧшӧдіс гӧсьтлы пельпом вылас гӧрд петукъясӧн вышивайтӧм кичышкӧд да тэрмасьтӧг петіс.
Орчча жырйын сійӧс виччысис Алёна — гырысь синъяса, кельыд чужӧма да решительнӧй:
— Бать, тайӧ лёк морт.
Оружиеа.
Висьтав Андрейлы.
Прӧстӧя, естественнӧя сёрнитіс «Ковчегкӧд» старик.
Ни синъяснас, ни движениенас, ни гӧлӧснас — нинӧмӧн сійӧ эз петкӧдлы ассьыс ёна тӧждысьӧмсӧ, и век жӧ «Ковчег» сюся видзӧдліс лесник вылӧ, кор сійӧ петіс прикожӧйысь.
Збыльысь-ӧ сэтшӧм бур сьӧлӧма старикыс?
Кӧбрегӧ сійӧ мунас али мӧдлаӧ?
«Ковчег» некодлы эз дӧверяйт, быдторйысь поліс, пыр вӧлі дась встретитны медся бур сьӧлӧма мортын ассьыс смертельнӧй вӧрӧгӧс, чувствуйтіс сӧветскӧй му вылын асьсӧ бокӧвӧйӧн, и та вӧсна сійӧ эз вӧв спокойнӧй весиг тані, кӧні сійӧс сэтшӧм бура примитісны.
Мыйӧн сӧмын лесник петіс, «Ковчег» уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ, кутіс кывзысьны.
Но весиг сылӧн важысянь тренируйтӧм, сюсь пельыс эз кыв Алёналысь кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ вашнитіс батьыслы.
Нинӧм эз гӧгӧрво «Ковчег», но век жӧ тӧждысис.
Мыйла друг вашкӧдчӧны?
Мый Алёна висьталіс батьыслы?
Эз-ӧ мӧдӧд сійӧс милицияӧ либӧ пограничникъяс дінӧ?
«Ковчег» сюйис кисӧ зептас, видліс пистолетсӧ да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Но ая-ныла спокойнӧя нин сулалісны жыр шӧрын да лӧсьӧдчисны вольсавны пызандӧра.
«Фу, йӧй!
Муртса эг садьӧс вошты повзьӧмла», — шпыньмуніс «Ковчег» да перйис зепсьыс кисӧ.
— Аттьӧ, — шуис сійӧ гораа, — мысси бура!
Папаша, кӧні нӧ винаыд?
— Ветла, ветла!
Иван Васильевич босьтіс пӧнар, ӧзтіс сись да гӧрбыльтчӧмӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
«Ковчег» куритіс сигарета, нюмъялігтыр видзӧдіс гӧрдӧдыштӧм Алёна вылӧ, коді нуаліс буфетысь пызан вылӧ тарелкаяс да стӧканъяс, но ачыс «Ковчег» эз вӧв тані, а сэні, лесник дорын.
Со старик чушкис-муніс аслас киссьӧм башмакъяснас прихожӧйті, со тэрмасьтӧг, видзчысьӧмӧн кутіс лэччыны кильчӧ поскӧд.
«Ковчег» ньӧжйӧник, медым Алёна эз кыв, ышловзис.
Ставыс, буракӧ, лючки-ладнӧ.
Тадзи ӧмӧй эськӧ муніс лесник, тэрмасис кӧ пограничникъяс дінӧ?
— Ылын тіян кӧбрегыд? — век жӧ юаліс сійӧ, медым дзикӧдз успокоитчыны.
— Дворын.
А мый? — Алёна дивитӧмпырысь кыпыда видзӧдліс гӧсьт вылӧ: — Онӧ вермӧй терпитны, юны окота?
Козловский ёрт, шонді водзын косьтӧм чери ті онӧ радейтӧй? — друг серьёзнӧя юаліс сійӧ.
— Радейта, эм кӧ.
— Эм!
Ме пырысь-пыр.
Алёна ӧзтіс сись да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
«Ковчег» бара повзис.
Оз, сійӧ ни ӧти воськов сайӧ оз лэдз ас дінсьыс тайӧ кралясӧ.
Кӧть и прӧстӧй видзӧднысӧ, но код тӧдас, мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ!
— Тэ кытчӧ, Алёнушка?
— Черила.
— А кӧні сійӧ тэнад?
Алёна видзӧдліс йирклань:
— Выліын.
— Ме муна тэкӧд! — Сійӧ босьтіс сисьсӧ да, кинас сійӧс тупкыштӧмӧн, мӧдӧдчис Алёна бӧрся.
Найӧ кайисны выліӧ векньыдик дзуртысь поскӧд, прӧйдитісны ичӧтик коридорӧд да пырисны ляпкыдик стекляннӧй ӧдзӧса чардакӧ; ӧдзӧс сайын гез йылын, кодзулӧсь енэж улын, ӧшалісны ёдіяс.
— Тайӧ мый? — чуймис гӧсьт. — Кытчӧ ме веськалі?
— Тӧдмалӧй!
Некор онӧ тӧдӧй.
Алёна восьтіс балкон ӧдзӧс, босьтіс кык ыджыд чери.
Сисьсӧ юр весьтас лэптӧмӧн гӧсьт видзӧдіс чардаксӧ.
Сэні сулаліс ыджыд верстак, кӧні тырыс куйлісны столярнӧй, плотничнӧй  да мукӧдсикас инструментъяс.
Стенын ӧшалісны кык трембита.
Найӧс вӧлі вӧчӧма ёна важӧн нин да сэтшӧма нин найӧн пӧльзуйтчӧмаӧсь йӧз, мый сьӧдӧдӧмаӧсь.
Найӧ сьӧдӧдӧмаӧсь абу важмӧм вӧсна, а тайӧ вӧлі дыр олӧм йылысь благороднӧй пас.
Мастерскӧйын быдторйыс вӧлі зэв уна.
Тані Иван Васильевич пӧчиняйтіс матігӧгӧрса кыйсьысьяслысь ружьеяс, зарядиталіс аслыс патронъяс, вӧчис дрӧб да пуляяс, кодъяс вермисны вины пӧрысь кабанӧс да ошкӧс, пуысь вӧчаліс кувшинъяс, шкатулкаяс, часі футляръяс, кӧлдуйтіс лун и вой громовицаӧн: вӧчаліс пастухъяслы зэв гора трембитаяс.
Став Карпатсай пасьтаын некод эз куж вӧчавны трембитаяс Иван Васильевич Дударь дорысь бурджыка.
Ни ӧти пастух эз лысьт шуны, мый сійӧ кужас ворсны трембитаӧн бурджыка либӧ кӧть нин сідз жӧ, кыдзи Иван Васильевич.
Нелямын воысь дырджык пӧльтіс аслас трубаӧ трембитнӧй мастер и пыр ворсліс ӧти и сійӧ жӧ мелодия — шонді кодь югыдӧс, тувсовъясӧ праздничнӧйӧс, коді юргӧ вонас ӧтчыд, «тувсалан» лунъясӧ, кор заводитӧны «мунны Полониныӧ», сійӧ лунъясас, кор верховинечьяс пасьталӧны ассьыныс медбур паськӧмъяссӧ да вӧтлӧны альпийскӧй лугъяс вылӧ ыжъясӧс, мӧсъясӧс, кӧзаясӧс, чаньясӧс.
И ассьыс нывсӧ — Алёнаӧс — Иван Васильевич велӧдіс ворсны трембитаӧн сӧмын тайӧ сьыланкывсӧ, коді славитӧ тулысӧс.
— Но, тӧдмалінныд? — Алёна бӧр пырис чардакӧ, но балкон ӧдзӧссӧ колис восьсӧн.
— Тӧдмалі.
Тэнад батьыд вӧчалӧ трембитаяс.
— Правильнӧ, вӧчалӧ трембитаяс.
Да ещӧ кутшӧмъясӧс!
Со кывзы.
И Алёна сэтшӧм тэрыба босьтіс стенысь ӧти трембита, сэтшӧм тэрыба лэптіс сійӧс юр весьтас, грознӧй раструбсӧ восьса балкон ӧдзӧслань да кодзула енэжлань веськӧдӧмӧн, мый «Ковчег» эз удит весиг вӧрзьыны, кыв шуны.
Синсӧ читкыртӧмӧн, мыйвынсьыс тутсіс Алёна, чуксаліс отсӧг вылӧ пограничникъясӧс, став отважнӧй верховинечьясӧс да медводз верӧссӧ, Андрей Смолярчукӧс.
Ӧтлаын олан первойя лунъясас жӧ, заставаӧ войын мунігӧн, Андрей шуис Алёналы: «Оз кажитчы меным тэнад вӧрса керкаыд — бокын сулалӧ...» Алёна вочавидзис сылы нюмъялігтыр, шмонитӧмӧн: «Ме чукӧста тэнӧ трембитаӧн, меным кӧ лоӧ лёк».
Сійӧ радпырысь да серьёзнӧя шыасис: «Правильнӧ!
Мыйкӧ кӧ лоӧ, тутсы и тутсы мыйвынсьыд!»
И со сійӧ тутсіс.
Гораа юргис трембита, кодӧс вӧчӧма громовицаысь.
Став яворскӧй гӧраясӧ да долинаясӧ, вӧр лэдзысьяслӧн став чомъясӧ кыліс сылӧн юргӧмыс.
Зиля-зёлякылісны ӧшиньысь да балкон ӧдзӧсысь стеклӧяс.
Таркакылісны верстак вылын кӧрт инструментъяс.
Солькъясис кӧшын ваыс.
Звукӧвӧй волнаясыс гыалісны-мунісны керка стенъяс кузя, джодж плакаяс кузя.
Сырмисны «Ковчеглӧн» банбокъясыс, паськалісны и паськалісны синаканьясыс.
— Да тэ мый... мый тэ? — повзьӧмысла пӧлӧстчӧм чужӧма, мыкталігтыр горӧдіс «Ковчег», кватитіс трембитасӧ да нетшыштіс сійӧс Алёна вом бердысь.
Пинжак зептас сюйӧм киыс кабыртіс пистолет, вӧлі дась личкыны спускӧвӧй крючок да сяркнитны-лыйны том нывбабаӧс ӧкмыснан пулянас.
Алёна кӧ тайӧ здукас тӧждысьтӧма да веськодьпырысь эз нюмъёвт, сійӧ кӧ эз дзуг «Ковчеглысь» юрсисӧ, не аддзывны эськӧ сылы вӧльнӧй светсӧ.
— Мыйысь тэ повзин, Козловский ёрт? — юаліс Алёна.
— Да ме эг повзьы, а прӧстӧ сідз... пельӧс чунӧдін... — «Ковчег» перйис дрӧжжитысь кияснас сигарета, ӧзтіс. — Став Верховинасӧ садьмӧдін!
— Эн пов, верховинечьяс кужӧны чорыда узьны.
Мӧдім.
Найӧ лэччисны улӧ; Алёна муніс водзвылас, а «Ковчег», киас сись кутігтыр, — бӧрвылас.
Пырисны сійӧ жырас, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ужын.
Пызан вылын вӧліны тарелкаяс, стӧканъяс, вилкаяс, пуртъяс, закускаяс, а вина ӧнӧдз на эз вӧв.
— Кӧні нӧ батьыд? — «Ковчег» мудериттӧг нин, подозрительнӧя видзӧдліс кӧзяйка вылӧ.
— И збыльысь, кӧні нӧ сійӧ?
Ме пыр жӧ... — Алёна тэрыба... пӧжалуй, вывті тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Выдержкаыс, коді сэтшӧм бура да дыр отсаліс Алёналы, друг кытчӧкӧ воши.
— Сулав! — прикажитіс «Ковчег».
Алёна эз сувт и эз бергӧдчыв.
Сійӧ котӧртіс.
«Ковчег» уськӧдчис сійӧс пановтны.
Алёна гӧгӧрвоис, мый ӧні жӧ, тайӧ здукас «Ковчег» кватитас сійӧс, уськӧдас, талялас, пӧдтас.
Оз нин вермы быттьӧкӧ некыдзи спаситчыны Алёна.
Вермас!
Со сійӧ — дубысь вӧчӧм, из кодь сьӧкыд, зэв ыджыд важ пызан.
Алёна чепӧсйис сы дорӧ да зэв ыджыд вынӧн, кутшӧмыс ӧнӧдз некор на эз вӧвлы сылӧн, путкыльтіс да йӧткыштіс вӧрӧг кок улӧ.
«Ковчег» здук кежлӧ шӧйӧвошлі тайӧ виччысьтӧм препятствие водзас.
Алёналы тайӧ вӧлі тырмымӧн: сійӧ удитіс чепӧсйыны прихожӧйӧ да уськӧдчис ывлаӧ петан ӧдзӧслань.
«Ковчег» вӧтчис сы бӧрся, сійӧ шыбитіс Алёналы сьӧкыд табуреткаӧн, сэсся лыйис пистолетсьыс, а Алёна тӧвзис водзӧ.
Йӧткыштіс пельпомнас ӧдзӧссӧ, петіс кильчӧ вылӧ, чеччыштіс перилӧ вомӧн.
Рӧднӧй верховинскӧй му вӧлі Алёна кок улын, рӧднӧй карпатскӧй енэж дзирдаліс юр весьтас рытъя кодзувъяснас, сап пемыд кытшаліс сійӧс быд боксянь, сук вӧр корис ас дінас, кӧсйис дзебны сійӧс аслас ыджыдысь-ыджыд борд улас.
Некымын минут мысти лесник керка дорӧ котӧрӧн воис Смолярчук.
Сыкӧд вӧліны Тюльпанов да Витязь.
КЫЗЬ КОЙМӦД ГЛАВА
Витязьӧс вӧлі сувтӧдӧма Козловский кок туй вылӧ.
Овчарка уськӧдчис вӧрӧ, гӧра пӧкатӧд кытшовтіс главнӧй лесосека да, шор веськыдвыв вадорса кустъяс пӧвстӧд чукльӧдлігтыр, лэччис автомобильнӧй туй вылӧ, кыті лесовозъяс кыскалісны бук да пожӧм кражъяс.
Тані овчарка кутіс чепсасьны, никсыны, следыс воши!
Пограничникъяс обследуйтісны местностьсӧ, но следсӧ эз аддзыны да котӧртісны увлань изъя туй кузя, коді муніс бузгысь шор пӧлӧн.
— Машина! — сувтігмозыс шуис Тюльпанов.
Збыльысь, автомобильнӧй фараяслӧн югӧр югдӧдіс пу йывъяс, и кутіс кывны лесовоз моторлӧн сьӧкыда мургӧмыс.
Регыд мысти чукыль сайысь петіс паськыд ныра грузӧвик.
Смолярчук лэптіс кисӧ.
Грузӧвик сувтіс.
— Водитель ёрт, кутшӧмкӧ лесовоз паныдасис эз?
Шопер восьтіс кабина ӧдзӧссӧ, перйис сигарета пачка, нюмъёвтіс:
— Бур лун, старшина ёрт!
Ті нӧ мый, энӧ тӧдӧй?
Овӧн век менӧ шулінныд, а ӧні...
— Видза оланныд, Шуба ёрт, — шоперлӧн нюмъёвтӧм вылӧ вочавидзтӧг да сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын шуис Смолярчук. — Ме юала: кутшӧмкӧ машина паныдасис эз?
Водитель сразу лои серьёзнӧй — тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый старшиналы некор варовитнысӧ.
— Вӧлі делӧ, паныдасис.
Муніс Микола Василько дас-дас кыкӧд номера лесовозӧн.
Тыртӧг, прицепа.
— Ӧтнас?
— Эз, кабинаас вӧлі пассажир.
— Пассажирыс — мужичӧй?
Тӧдса тіянлы али бокӧвӧй?
— Мужчина.
Буракӧ, лесхозысь выль техник.
А гашкӧ, и абу сійӧ, бура ог тӧд.
— Бергӧдчӧй!
Ӧдйӧджык! — шуис Смолярчук. — Кутам суӧдны!
— Кывза, старшина ёрт, — окотапырысь шыасис беринӧсь чужӧма, би кодь гӧрд юрсиа шопер. — Пуксьӧй!
Шуба бергӧдіс машинасӧ да тыр ӧдӧн мӧдіс тӧвзьыны увлань.
Туйыс регыд мысти петіс дзескыд сёртасысь да тані вожаліс: шуйгавылӧ — Поддубьеӧ, и водзӧ, лесозаводӧ, веськыдвылӧ — Журавлинӧй  эрд вылӧ, этша йӧза местаӧ.
Шопер кежис Поддубьелань.
— Сулав! — шуис Смолярчук.
Шуба сувтіс.
— Мыйла ті кежинныд шуйгавылӧ? — юаліс старшина.
— А кытчӧ нӧ?
Василько муніс лесозаводӧ.
Мӧд туй сылы абу.
— А пассажирыслы?
Сылы туйыс уна...
Старшина петіс кабинаысь да видзӧдліс туйсӧ.
Журавлинӧй  эрд вылӧ мунан туйӧд омӧля ветлӧмаӧсь, сійӧ вӧлі небыд, неважӧн зэрӧм бӧрын гӧпъясӧсь.
Машина туй серти Смолярчук кокниа тӧдмаліс, мый таті некымын минут сайын мунӧма прицепа лесовоз.
— Мӧдім веськыдвылӧ! — кабинаӧ пыригмоз шуис Смолярчук.
Крут чукыльясӧд грымакыліс-муніс Шубалӧн ыджыд машинаыс.
Вуджрасисны туйбердса пуяс, ӧшалысь кыртаяс, то ӧти, то мӧд гӧралӧн пӧкатъяс.
Туйыс зэв ёна чукльӧдліс.
Кузовын пукалысь Тюльпановӧс лёкысь шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Смолярчук ӧти кинас кутчысис скӧбаӧ, кодӧс крепитӧма приборъяс щитокӧ, мӧднас топӧдіс ас бердас Витязьӧс.
Пон нервничайтіс жӧ.
Шуба да Смолярчук сюся видзӧдісны туй вылӧ.
Чукыль сайысь петіс паныд локтысь машина.
Приказ виччысьтӧг Шуба сувтӧдіс ассьыс грузӧвиксӧ.
Сувтіс и паныдасьысьыс.
Кабинаысь мыччысьӧмӧн Смолярчук юаліс:
— Кытысянь?
— Верховинасаяс, старшина ёрт.
— Машинаяс паныдасисны?
— Ӧти, не кӧ лыддьыны тіянлысь.
— Лесовоз?
— Да.
Кутшӧмкӧ йӧй, быттьӧ чеп йылысь мынӧма.
— Прицепа?
— Да.
— Кабинаас эм пассажир?
— Абу.
Ӧтнасӧн шоперыс.
— Збыль?
Эн ӧшибитчы?
— Абу ӧд синтӧм, старшина ёрт.
Ставсӧ бура аддзылі, кыдзи со тіянӧс.
— Тӧдса шоперыс?
— Абу.
Машинаыс татчӧс, а водительыс бокӧвӧй.
— Руд кепкаа?
Сьӧд пинжака?
Сьылісӧ чышъянӧн гартыштӧма? — юаліс Шуба.
— Быттьӧкӧ сідз.
Шуба видзӧдліс Смолярчук вылӧ.
— А кытчӧ нӧ воши Василькоыс?
Мый сыкӧд лоис?
— Мӧдім! — стрӧга шуис Смолярчук.
И бара кутіс мургыны Шубалӧн тяжеловозыс.
Туйыс лэччис чой горув, муніс векньыдик карнизті, дзик кыр пӧлӧн.
Водзын чукыль сайын тыдовтчис кутшӧмкӧ препятствие.
Шуба друг сувтіс.
Смолярчук тангысис юрнас стеклӧӧ.
Друг сувтӧмысь Тюльпанов исковтіс кузов пыдӧсті.
Лесовоз водзын туй вомӧныс сулаліс 10-12 номернӧй  знака прицеп.
Туй бокӧ прицепсӧ йӧткыштӧм бӧрын Шуба да пограничникъяс тӧвзисны водзӧ.
Туйыс крута мытшасис векньыдик пемыд сёртасӧ.
Сёртас пыдӧсӧд визувтіс ичӧтик ю.
Юсьыс неуна вылынджык, циклопическӧй изъясӧн облицуйтӧм дамба вылын, лӧсталісны узкоколейкалӧн рабочӧй рельсъяс.
Автомобильнӧй туй кайис ещӧ вылӧджык скалистӧй карниз пӧлӧн.
Сёртас пӧкатъяс вӧліны крутӧсь, суровӧйӧсь, гӧгӧр нитшсялӧм валунъяс, пӧжарӧн сотӧм сьӧд мыръяс, и некӧн ни ӧти веж эрдтор.
«Ковчег» гӧгӧрвоис, мый сы бӧрся вӧтчӧны, да решитіс пӧръявны пограничникъясӧс.
Лесовозлысь ӧдсӧ чинтытӧг сійӧ восьтіс кабина ӧдзӧссӧ, дзикӧдз кыскис ручнӧй газ рычаг да чеччыштіс муӧ.
Машина мыйкӧ дыра муніс веськыда.
Но туйыс крута кежис шуйгавылӧ.
Машиналӧн водз кӧлесаясыс, кодъяс бергалісны инерция серти, ӧшйисны сынӧдӧ, сэсся лесовоз сунгысис нырнас, бергӧдчис да грымакылігтыр лэбзис сёртасӧ.
«Ковчег» котӧртіс, но эз водзӧ, а бӧрӧ.
Метр сё котӧртӧм бӧрын сійӧ кежис шуйгавылӧ да воши сук кустъяс пӧвстӧ.
Сы дінті тӧвзьыштіс пограничникъяс тыра машина.
Пропастьысь жугалӧм машина аддзӧм бӧрын Шуба сувтіс, а Смолярчук да Тюльпанов пыр жӧ котӧртісны увлань.
Ёсь кыртаяс, тшупӧдъяс, кӧні пукавлӧны лэбачьяс, каднас да тӧлӧн шыльӧдӧм гранит, нитшсялӧм стена да, медбӧрын, сёртас пыдӧс.
Тані дамба дорын, код вывті муніс узкоколейка, тшынасисны лесовозлӧн торпыригъясыс.
Неылын ёся тутӧстіс локомотив.
Чукыль сайысь петіс некымын платформаа поезд, коді нуис керъяс.
Ӧти платформа вылӧ керъяс костӧ дзебсис «Ковчег». Сійӧ сьӧкыда лолаліс, киас кутіс пистолет.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи пограничникъяс да овчарка лэччисны увлань пропасть пӧкатті, да кокниа ышловзис.
Кӧлесаяснас гажаа стучитігтыр поезд лэччис сёртасті.
Водзын тыдовтчис неыджыд кар.
Пограничникъяс, зумышӧсь да скӧрӧсь, сулалісны машина торпыригъяс дорын.
— Колӧ обследуйтны местностьсӧ, — шуис Смолярчук.
Витязь аддзис след да кыскис старшинаӧс туй кузя, сэсся гӧрабокса кустъяс пӧвстті вайӧдіс узкоколейка дорӧ.
Тані пон кутіс бергавны ӧти местаын.
— Следыс воши, — шуис Смолярчук. — Нарушитель мунӧма поездӧн.
И бара лесовоз, кодӧн веськӧдліс Шуба, кутіс тӧвзьыны сёртасъясвесьтса туй кузя.
Смолярчук пукаліс кабинаын.
Тюльпанов сулаліс выліас, кузовын.
Тӧлыс швачӧдіс сылы чужӧмас, пычкис синва.
Тюльпанов терпитіс, видзӧдіс водзӧ.
Узкоколейнӧй  кӧрт туй помасис сёртасысь петанінын.
Поезд, коді муртса на лэччӧма гӧраясысь, сулаліс эстакада улын.
Пограничникъяс тыра машина сувтіс.
Смолярчук да Витязь уськӧдчисны корсьны след...
«Ковчег» эскис, мый бура мыніс пограничникъясысь.
Сійӧ тэрмасьтӧг муніс верховинскӧй карлӧн уна йӧза уличаӧд.
Йӧз чукӧркӧд тшӧтш сійӧ петіс базар дорӧ.
Праздничнӧй базар вӧлі шума, базартырыс вӧліны йӧз.
Тані вӧліны и мичаа вӧччӧм верховинечьяс, и скромнӧй паськӧма йӧз, кодъяс вузасисны градвыв пуктасӧн да фруктыӧн, и цыганъяс-жестянщикъяс, и виноградарьяс, кодъяс сулалісны торъя радын асланыс вина тыра бутылкаясӧн да бӧчкаясӧн.
«Ковчег» муніс базар вывті йӧз чукӧр пӧвстӧд.
Сійӧ сувтіс ларёк дорӧ, кӧні верховинец да нывка, буракӧ, верховинецлӧн внучка, вузасисны кустарнӧй изделиеясӧн: пуысь вӧчӧм дозмукӧн, вышивкаясӧн, гортын кыӧм нойӧн, паськӧмӧн, шляпаясӧн да лэбач гӧнӧн.
— Эй, кӧзяин! — чукӧстіс вузасьысьӧс «Ковчег». — Вай меным со эсійӧ пасьсӧ да жӧниковскӧй шляпасӧ.
Да тэрыбджыка!
Терпитны ог вермы! — Сійӧ мигнитіс, нюмъёвтіс: — Муна корасьны ӧти государыня ордӧ...
«Ковчег» пасьталіс кожухсӧ, перйис зепсьыс сьӧм, шыбитіс прилавок вылӧ.
Босьтіс сдача, тэрмасьӧмӧн сюйыштіс кожух улас кепкасӧ да воши базарвывса йӧз пӧвстӧ.
Верховинскӧй изделиеясӧн вузасьысь сюся колльӧдіс ньӧбасьысьӧс синъяснас.
— Тӧргуйтышт ӧтнад, Мария, — нывкалы шуис сійӧ, — а ме регыд бӧр локта.
Йӧз пӧвстӧд писькӧдчигмоз сійӧ гусьӧник вӧтчис подозрительнӧй ньӧбасьысь бӧрся, эз вошты сійӧс син увсьыс, но и эз матыстчы сы дінӧ.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи тайӧ аслыссяма мортыс ньӧбис важ велосипед, сэсся кӧрзина, кӧрталіс сійӧс багажникӧ, да мӧдӧдчис Раховлань.
Витязь вайӧдіс Смолярчукӧс да Тюльпановӧс базар дорӧ.
Пограничникъяс да овчарка кокниа писькӧдчисны базарвывса йӧз пӧвстӧд.
Кустарнӧй изделиеясӧн тӧргуйтысь аддзис пограничникъясӧс да уськӧдчис на дінӧ.
— Ті кодӧскӧ корсянныд? — юаліс сійӧ.
— А мый? — шуис Смолярчук.
— Онӧ руд кепкаа, сьӧд пинжака, сьыліас кӧртӧда мортӧс?
— А кытысь ті сэтшӧмсӧ аддзылінныд?
— Ньӧбис менсьым виж шляпа, пась да муніс велосипедӧн со эсылань. — Старик шеныштіс кинас асыв-войвылӧ, Раховскӧй шосселань. — Часджын на эз коль.
Кар помын туйыс пӧшти ставнас вӧлі тырӧма базар вывсянь мунысь йӧзӧн.
Помтӧм уна велосипедистъяс.
Вӧла-доддяяс.
Автомобильяс.
Подаяс.
Тайӧ йӧз чукӧр пӧвстас и воши «Ковчег».
Сійӧ муніс велосипедӧн да пӧшти эз торъяв йӧз пӧвстсьыс.
Сійӧ бергӧдчыліс, медым лӧсьӧдыштны кӧрзинасӧ, да неылысь аддзис грузӧвик, кӧні вӧліны пограничникъяс.
Шубалӧн лесовоз муніс ньӧжйӧник.
Смолярчук сюся видзӧдіс шуйгаладорӧдыс мунысь йӧзӧс.
Тюльпанов контролируйтіс веськыдладорсӧ.
Шуба бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, эз коль ни ӧти мортӧс, быдӧнлы видзӧдліс чужӧмас.
Вуджисны пос вывті неыджыд ю вомӧн да саялісны.
«Ковчег» дзебсис буретш сійӧ пос улас, кыті муртса на вуджисны пограничникъяс.
Сійӧ пукаліс железобетоннӧй опора улын да быттьӧкӧ мыськаліс ассьыс бусӧссьӧм велосипедсӧ.
Сэсся сійӧ петіс шоссе вылӧ да бӧр мӧдӧдчис карлань, кежис трӧпа вылӧ.
Ӧдсӧ чинтытӧг вуджис железнодорожнӧй переезд да саялі туй чукыль сайӧ.
Железнодорожнӧй переезд видзысь стӧрӧж веськодьпырысь колльӧдіс синнас велосипедистӧс.
Пограничникъяс бергӧдчисны жӧ.
Километр вит карлань мунӧм бӧрын найӧ эз аддзыны виж шляпаа велосипедистӧс, и Смолярчук гӧгӧрвоис, мый муніс лӧжнӧй след кузя: вӧрӧг эз вермы татшӧм дженьыд кадӧн мунны ылӧдз.
Тыдалӧ, сійӧ бӧрйӧма аслыс не тайӧ главнӧй да зэв уна йӧза туйсӧ, а кутшӧмӧскӧ мӧдӧс.
Кутшӧмӧс нӧ?
Асфальтируйтӧм шоссесянь шуйгавылӧ и веськыдвылӧ кежлісны зэв уна туйяс.
Кытчӧ кежис лазутчик?
Кутшӧм туй кажитчис сылы медся выгоднӧйӧн?
Смолярчук, кыдзи тайӧс унаысь вӧчліс вӧрӧгкӧд тышын, сувтӧдіс асьсӧ сы местаӧ.
Эз, тайӧ туйсӧ сійӧ эськӧ эз бӧрйы: нуӧдӧ неыджыд населённӧй пунктӧ, кӧні йӧзыс бура тӧдӧны ӧта-мӧднысӧ да вермасны пыр жӧ казявны бокӧвӧйӧс.
И со эсійӧ туйыс абу выгӧднӧй: колӧ вуджны охраняйтан пос вомӧн.
А вот тайӧ, пӧжалуй, туяна.
Кыкнанладорсяньыс тупкӧма садъясӧн.
И, главнӧйыс, нуӧдӧ кӧрт туй дорӧ, кӧні позьӧ пуксьыны поездӧ.
Эз-ӧ татчӧ уськӧдчы вӧрӧг?
Да, дерт, сӧмын татчӧ должен мунны ставсӧ водзвыв арталысь, мудер лазутчик.
— Кеж веськыдвылӧ, — шуис шоперлы Смолярчук.
Туйсӧ исследуйтӧм бӧрын пограничникъяс аддзисны сэтысь велосипед кӧлесаяслысь свежӧй след.
Дерт, тайӧ вермис лоны и не виж шляпаа велосипедистлӧн туйыс, позьӧ ӧшибитчыны, но Смолярчук тшӧктіс мунны водзӧ.
Воисны железнодорожнӧй переезд дорӧ да сувтісны: дежурнӧй тупкис шлагбаум, кор лэдзис границалань мунысь кузь тӧварнӧй поезд.
Смолярчук да Тюльпанов чеччыштісны машинаысь да лажыньтчисны, сюся видзӧдалісны кӧрт туй насыплысь кыкнан боксӧ: оз-ӧ пет сэтчӧ матысса кустъяс пиысь сійӧ, кодӧс найӧ корсьӧны, оз-ӧ заводитлы пуксьыны поездӧ.
Грымӧдіс-муніс медбӧръя вагон.
Железнодорожнӧй переездвывса дежурнӧй сюйис виж флажоксӧ кучик футлярӧ да бергӧдчис Смолярчуклань:
— Куритчанӧн абу озырӧсь, ёрт?
Смолярчук гӧститӧдіс железнодорожникӧс папиросӧн да юаліс:
— Эз-ӧ прӧйдит таті велосипеда дядька?
— Виж шляпаа?
Эстчань муніс. — Стӧрӧж индіс гӧраяслань.
Водитель петіс машинаысь.
— Менам «буйволӧн» водзӧ он мун, — жалитӧмпырысь шуис сійӧ пограничникъяслы. — Сиа удача!
— Аттьӧ, Шуба ёрт, — аттьӧаліс Смолярчук да юаліс сторожлысь: — Телефоныд уджалӧ?
— Уджалӧ.
Смолярчук юӧртіс заставаӧ, кӧні сійӧ да кодарлань вӧтчӧ вӧрӧг бӧрся, прӧщайтчис Шубакӧд да крут, векни туй кузя мӧдӧдчис гӧраясӧ.
Километр дорысь этшаджык мунӧм бӧрын туйыс лои трӧпаӧн да крута кутіс кайны вывлань.
Тані велосипед кӧлесалӧн туйыс воши.
Витязь отсӧгӧн Смолярчук обследуйтіс трӧпабердса местасӧ да регыд аддзис сук вӧрысь шыбитӧм велосипед, а сэсся аддзис и бура тӧдса ыджыд башмак туйяс.
— След, Витязь, след!
Витязь кыскис Смолярчукӧс пӧрӧм пуяс вомӧн, путкылялӧм изъяс вывті.
Тюльпанов, кутшӧма кӧть сійӧ эз тренируйт асьсӧ котравны ыджыд дистанцияяс вылӧ, эз вермы вӧтчыны старшина бӧрся, пыр вочасӧн колис и колис да, медбӧрын, дзикӧдз воштіс сійӧс син увсьыс.
Нарушитель кок туй кузя мунігӧн Смолярчук да Витязь матыстчисны пашкыра коз пу дорӧ, коді ӧтнасӧн сулаліс неыджыд эрдтор вылын.
Пон чепӧсйис пашкыр лапъяса пу дорӧ, сувтіс бӧр лапаяс вылас.
Смолярчук гӧгӧрвоис, мый вӧрӧг дзебсьӧма пу йылӧ, мый дась сэтысянь вины сійӧс.
Сійӧ крута чепӧсйис бӧрвыв.
Но эз удит пышйыны, юрӧбтіс лыйӧм шы...
Смолярчук уси, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, быттьӧ кӧсйис кутны вӧрӧгӧс.
Кольӧм вося коръяс да васӧд нитш, кытчӧ некор эз инмыв шонді югӧр, примитісны асланыс ыркыд небыд вольпасьӧ старшиналысь вынтӧммӧм сьӧкыд тушасӧ.
Турунвиж нитш йиджтысис пограничниклӧн пӧсь вирӧн да муртса руаліс.
Ас бӧрсяыс паськыд гӧрд визь кольӧмӧн Смолярчук, садьсӧ воштіг нин, кыссис некымын метр да ланьтіс.
Нелямынысь старшина Смолярчук сувтліс граница нарушитысьяслӧн гуся туй вылӧ, задерживайтліс, преследуйтліс найӧс, кодъяс заводитлісны пышйыны, бырӧдліс водзсасьысьясӧс, и век аслас олӧмӧн рискуйтӧмӧн, но век удачнӧя, аслас юрысь ни ӧти юрси сі воштытӧг.
Нелямын ӧтиӧдысь эз везит.
И эз сы вӧсна, мый вӧтчигас вӧчис ӧшыбка.
Нелямын ӧтиӧд нарушительыс вӧлӧма, тыдалӧ, медся опаснӧй, мудер, наян...
Кор «Ковчег» аддзис, мый сійӧс преследуйтысь пограничник дугдіс вӧрны да ымзыны, мый понйыс ӧні абу опаснӧй, сійӧ чеччыштіс муӧ, лыйис метитчытӧг понлы да воши сук вӧрӧ.
Пуляыс чишнитіс пон дінті.
Витязь зэлӧдіс кӧвсӧ, кодӧс вӧлі гартыштӧма вӧрзьытӧг куйлысь инструктор киӧ, нетшыштчис сылань, кытчӧ воши сылы мустӧм морт.
Пон вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма, мый сійӧ кыскис муӧдыс Смолярчуклысь сьӧкыд тушасӧ некымын метр.
Кӧвйыс крукасис бушколӧн пӧрӧдӧм пожӧм увйӧ.
Витязь сувтіс бӧр лапаяс вылас, увтчис, эргис скӧрысла, но ньӧти эз вермы воськовтны.
Сэки сійӧ котӧртіс вӧрзьӧдчывтӧг куйлысь Смолярчук дінӧ, курччис гимнастёркасӧ, кӧсйис лэптыны пограничникӧс му вылысь.
Дыр зілис Витязь кыпӧдны ассьыс другсӧ.
Косяліс гимнастёркасӧ, но сідзи нинӧм эз и вермы вӧчны.
Скӧрысла эбӧссьыс петӧм бӧрын пуктіс юрсӧ водз лапаяс вылас да кутіс никсыны.
Тайӧ здукас и воис сы дінӧ Тюльпанов.
Витязь чеччыштіс, уськӧдчис салдатлы морӧс вылас, нюлыштіс чужӧмсӧ, радпырысь лявӧстіс.
Пон вылӧ видзӧдлытӧг Тюльпанов пидзӧсчанясис, пуктіс пельсӧ Смолярчук морӧс бердӧ.
Ловъя, ловъя!
Старшиналысь ранасӧ кӧрталӧм бӧрын Тюльпанов сюйис сылы юр улас кисӧ, видзчысьӧмӧн лэптыштіс муысь.
Муртса-муртса воссьыштісны Смолярчуклӧн синъясыс, муртса-муртса вӧрзьыштісны лӧзӧдӧм вомдоръясыс.
— Вӧтӧд! — муртса кывмӧн вашнитіс сійӧ.
— А кыдзи нӧ ті?
— Вӧтӧд! — мӧдысь шуис Смолярчук да кунис синъяссӧ.
Тюльпанов разис старшина киысь кӧвсӧ да властнӧя, кӧзяин моз командуйтіс:
— След, Витязь!
Овчарка уськӧдчис водзӧ.
Тюльпанов котӧртіс сы бӧрся кӧвсӧ зэлӧдтӧг.
О, сійӧ ӧні оз кольччы весиг Витязьысь!
Джуджыд металлическӧй ферма дорын, кытысянь заводитчис воздушнӧй канатнӧй  туй, тыдовтчисны кык вӧр лэдзысь, верховинечьяс. Найӧ вӧліны вышивайтӧм еджыд пасяӧсь.
— Сэтчӧ, сэтчӧ, долинаас лэччис! — дружнӧя, ӧттшӧтш горӧдісны найӧ да шеныштісны цапинъясӧн: кӧрт пома бедьясӧн — вӧр лэдзысьяслӧн орудиеӧн.
Тюльпанов юаліс, кутшӧм паськӧма вӧлі тайӧ мортыс да важӧн-ӧ сійӧ таті котӧртіс.
Вӧр лэдзысьяс висьталісны, мый прӧйдитіс унакодь нин кадыс, часджынйысь не этшаджык, а то и унджык.
Сійӧ еджыд пася да руд гача.
Юрас виж шляпа, кокас кыз пӧтшваа ботинки.
Тюльпанов видзӧдіс увлань, ёсь йывъяса пемыд коз вӧр вылӧ, коді тупкис гӧралысь крут пӧкатъяссӧ дзик поддінӧдзыс, да мӧвпаліс, мый тайӧ сук вӧрӧдыс, дерт, кӧнкӧ, тӧвзьӧ ӧні нарушитель, быттьӧ зверь, код бӧрся вӧтчӧны понъяс.
И сійӧ вевъяліс нин ылӧдз пышйыны сійӧ каднас, кор Тюльпанов кӧрталіс старшиналысь ранасӧ, да бара писькӧдчӧ шосселань, йӧз дінӧ.
Колӧ суӧдны сійӧс, кытчӧдз сійӧ эз пыр йӧз чукӧр пӧвстӧ.
Тюльпанов решитіс мунны канатнӧй  туйӧд.
Рабочӧйяс отсалісны сылы да Витязьлы пуксьыны подвеснӧй  ящикӧ.
Тюльпанов аттьӧаліс вӧр лэдзысьясӧс да висьталіс налы, мый вӧрын эрд вылын, пӧрысь коз пу улын, куйлӧ ранитчӧм Смолярчук.
— Корсьӧй сійӧс, отсалӧй.
— Ставсӧ вӧчам, эн тӧждысь.
Стальнӧй тросъяс йылын бовъялігтыр ньӧжйӧник исковтіс джуджыд пропасть весьтті, пу йывъяс весьтті подвеснӧй  ящик.
Часджын мысти сійӧ сувтіс шыльыдінӧ, химзаводлӧн леснӧй склад эстакада весьтӧ.
Тюльпанов да Витязь лэччисны муӧ.
Мый нӧ вӧчны водзӧ?
Кыдзи корсьны нарушительӧс, некутшӧм след кӧ оз тӧдчы?
Подвеснӧй  ящикын пукалігӧн на Тюльпанов казяліс ю вомӧн вуджысь пода мортӧс, пос, коді вӧлі шоссесянь ылынкодь.
Нарушитель, дерт, оз кольччы сэтчӧ, вӧрас, сійӧ бара кутас писькӧдчыны йӧз дінӧ, карӧ.
Сідзкӧ, быть вуджас пос вывті, сійӧс некыдзи он коль бокӧ, сійӧ тані дзик ӧти.
Сэні, пос дорас, ю таладорас, и колӧ встречайтны нарушительӧс.
Тюльпанов эз ӧшибитчы.
...Векньыдик пос вылын тыдовтчис гуцульскӧй кожуха да шляпаа, паськыд пельпомъяса, ён морт.
Нарушитель котӧртіс пос вывті да уськӧдчис вадорса бадьяс пӧвстӧ, кытчӧ дзебсис Тюльпанов.
— Руки вверх! — командуйтіс пограничник.
Нарушитель лэптіс кисӧ, но сійӧ жӧ здукас чепӧсйис бокӧ, чеччыштіс юӧ да суніс ваӧ.
Визулыс кватитіс сылысь шляпасӧ да кутіс кылӧдны увлань.
— Он пышйы! — скӧрысь шуис Тюльпанов.
Сійӧ разис тасма бердсьыс гез, помас кӧрталіс из, шыбитіс вывлань.
Гезйыс некымынысь гартыштчис пожӧм ув гӧгӧр.
Тюльпанов тойыштчис вадорысь да муртса эз лэбышт ю мӧдар вадорӧдзыс.
Сійӧ чеччыштіс ляпкыдінӧ сійӧ местасяньыс неылӧ, кытчӧ здук мысти петіс ваысь нарушитель.
Пограничникӧс аддзӧм бӧрын «Ковчег» чепӧсйис вадорлань, бадьяс пӧвстӧ.
Тюльпанов суӧдіс сійӧс да, кӧть сійӧ и зэв ёна водзсасис, веніс, кӧрталіс.
abu
abu
Лолыштӧм бӧрын Тюльпанов перйис ракетнӧй пистолет, лыйис вывлань.
Регыд воис пограничникъяс тыра машина — витӧд заставаса салдатъяс да капитан Шапошников.
Машина сувтіс ю дорӧ, Тюльпанов водзӧ.
Шапошников матыстчис нарушитель дінӧ, чӧла видзӧдліс сы вылӧ.
— Кӧні Смолярчук? — Тюльпановлань бергӧдчигмоз юаліс сійӧ.
— Ранитчис...
...Старшинаӧс аддзисны вӧр лэдзысьяс, выльысь кӧрталісны ранасӧ, и ӧні сійӧ куйліс коз пу улын.
Друг кыліс пон увтчӧм шы.
Смолярчук тӧдіс Витязьлысь гӧлӧссӧ да нюмъёвтіс кельдӧдӧм, курччалӧм вомдоръяснас.
Вӧр дорын тыдовтчисны Тюльпанов да Шапошников.
Смолярчук кыпӧдчис кияс вылас да радпырысь видзӧдіс матысмысь боевӧй другъяс вылас.
Мӧд лунас заставаын обсуждайтісны Алёналысь «Козловскийкӧд» путешествуйтӧмсӧ, Смолярчуклысь да Тюльпановлысь сыкӧд тышсӧ.
Вот сэки Волошенко и нимтіс Алёнаӧс «Громовицаӧн».
Бур сійӧ нимыс, кодӧс сетісны тэныд бать-мамыд, кор тэ чужин свет вылас, — но сюрспӧв бурджык да донаджык сійӧ нимыс, кодӧс пӧлучитін тэ йӧзсянь ассьыд олӧмтӧ жалиттӧг налы служитӧмысь.
КЫЗЬ НЁЛЬӦД ГЛАВА
Кутӧм нарушительӧс вӧлі сетӧма государственнӧй безопасность органъяслы.
Сійӧс пыртӧдісны Зубавин кабинетӧ. Сійӧ вӧлі кӧрталӧм кияса, шляпатӧм, юр вывсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧма, косясьлӧм паськӧма.
Да, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі коньӧр кодь, но синъясас дзирдаліс лӧглун.
Некутшӧм шемӧсмӧм да полӧм.
Шатров чӧв оліс, лӧгпырысь да зывӧктӧмӧн видзӧдіс морт вылӧ, коді присвоитіс станиславскӧй автобазаса шоперлысь документъяссӧ.
— Важнӧй гусь! — шпыньмуніс Зубавин.
Козловскийӧс вӧлі виӧма кык лун сайын морӧсас пурт сатшкӧмӧн.
Сылысь шойсӧ вӧлі аддзӧма вӧрысь, кыдз пу пес чипас улысь.
Виысьыс сэтшӧма тэрмасьӧма, мый кольӧма шопер пинжак зептӧ Козловский ним вылӧ письмӧ, автобазаӧ пропуск да сберегательнӧй книжка.
Тайӧ документъяс сертиыс Зубавин тӧдмаліс виӧмалысь личностьсӧ, сылысь профессиясӧ да уджалан местасӧ.
Сы йылысь, мый дыр преследуйтӧм бӧрын пограничникъяс кутісны «шопер Козловскийӧс», Зубавинлы да Шатровлы висьталіс телефон пыр генерал Громада.
И найӧ пыр жӧ решитісны, мый сійӧ и виис Козловскийӧс.
Сійӧс аддзытӧдз на, сыкӧд паныдасигкежлӧ лӧсьӧдчигӧн Зубавин да Шатров сетісны аслыныс вель уна важнӧй вопросъяс.
Коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ молодчикыс, коді сатшкӧма пуртсӧ шоперлы морӧсас дзик воропӧдзыс?
Кытысь воӧма?
Сёрнитны кӧ сылӧн поступокъяс йылысь, пограничникъяслы лёкысь водзсасьӧм йылысь, сійӧ воӧма сыладорсянь, рытыввывсянь, имеитӧ специальнӧй шпионскӧй подготовка.
Тайӧ кӧ сідзи — а тайӧ дерт сідзи, — кодлысь заданиесӧ сійӧ пӧртӧ олӧмӧ?
Абу-ӧ сылӧн кӧзяиныс «Бизон»?
Оз-ӧ имеит сійӧ кутшӧмкӧ отношение «Гӧраясын тулыс» операция дінӧ?
Зубавин, кыдзи и век, допрашивайтліс государственнӧй преступникъясӧс арестуйтӧм бӧрас пыр жӧ, кор найӧ эз на удитны велавны асланыс выль положение дінӧ.
И тшӧкыдджыкасӧ буретш тайӧ первой допросыс определяйтіс ставнас следственнӧй процессӧ.
Ӧні кӧ удайтчас тӧдмавны, мый «Козловскийӧс» мӧдӧдӧма Яворӧ «Бизон», то могыслысь ӧкмыс дасӧд юкӧнсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Юрнас довкнитӧмӧн Зубавин лэдзис конвойӧс, матыстчис арестованнӧй дінӧ, перйис зепсьыс пурт да орӧдіс гез гӧрӧдъяссӧ.
— Аттьӧ тіянлы, майор, — пыктӧм, лӧзӧдӧм килутшъяссӧ зыраліг шпыньмуніс Хорунжий.
Зубавин индіс сылы улӧс вылӧ:
— Пуксьӧй.
— Ещӧ ӧтчыд аттьӧ. — Хорунжий пуксис.
Кияссӧ пуктіс пидзӧс вылас да серам сяма лӧг синъясӧн видзӧдлывліс то майор вылӧ, то полковник вылӧ: ме пӧ дась любӧй допрос кежлӧ, заводитӧй.
Зубавин пуксис креслӧӧ, пуктіс ныр улас сӧстӧм бумага лист да спокойнӧя видзӧдліс арестованнӧйлӧн немъяндысьтӧм, лӧг чужӧм вылӧ:
— Овныд?
Хорунжий зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Майор, ті энӧ на дӧзмӧй ӧти и сійӧ жӧ торсӧ юасьны асланыд став клиентъяслысь?
— Овныд? — гӧлӧссӧ лэптытӧг, видзӧдлассӧ вежтӧг, терпеливӧя повторитіс майор.
— Гижӧй кӧть гырничӧн, сӧмын... смертникъяс камераӧ энӧ пуксьӧдӧй.
Зубавин видзӧдліс Шатров вылӧ, петіс пызан сайысь, матыстчис пӧшти дзик арестованнӧй дінӧ.
Душаыслысь да вежӧрыслысь став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма ӧні сы вылӧ, медым казявны Козловскийӧс виысь чужӧм вылысь да синъяссьыс кӧть ичӧтик вежсьӧм.
Следитіс вӧрӧг бӧрся и Шатров.
— Кывзӧй, «Гырнич», весьшӧрӧ ті збояланныд, — шуис Зубавин. — Стенъясыс тані ёнӧсь, кызӧсь, и тіянлысь речьястӧ оз кывны ни «Бизон», ни «Черногорец».
Хорунжийлӧн кузь синлысъясыс дрӧгнитісны, синаканьясыс ыдждісны.
Зубавинлы да Шатровлы лои гӧгӧрвоана, мый налы киас веськаліс эз прӧстӧй лазутчик, а Артур Крапслӧн да Джон Файнлӧн дӧвереннӧй.
Кыдз кӧть ӧні «Гырнич» оз соссьы, кутшӧм кӧть легендаяс оз сочиняйт — тайӧ оз отсав ни сылы, ни сылӧн сообщникъяслы.
Оз кӧ ӧні, то вежон мысти сылы быть ковмас висьтавны правдасӧ.
Зубавин бӧр пуксис пызан сайӧ:
— Кыдзи тіянӧс век жӧ гижны?
«Гырничӧн» али... настӧящӧй овнытӧ уськӧданныд тӧдвыланыд?
Арестованнӧй чӧв оліс.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ сюся видзӧдіс ва гӧп вылӧ, коді артмис паськӧмсьыс ва виялӧмысь.
Пызанвывса стеклӧӧ ручка помнас котшкӧдігтыр Зубавин терпеливӧя виччысис.
Шатров нюмъяліс.
— Кутшӧм наказание лоӧ мортӧс виӧмысь? — юрсӧ кыпӧдлытӧг юаліс «Гырнич». — Ог кӧ ӧшибайтчы, лыйлыны?
Да, ті менӧ лыйланныд сӧмын шоперӧс виӧмысь.
Мыйла нӧ меным висьтавны тіянлы ставсӧ веськыда?
Абу ӧмӧй ӧткодь покойниклы, кыдзи ті сійӧс нимтанныд — сирӧн али юсьӧн?
Шуны кӧ веськыда, майор да полковник, ме ог кут вочавидзны тіян вопросъяс вылӧ ни ӧні, ни аски, ни тӧлысь мысти. — Арестованнӧй ӧшӧдчис улӧс бӧр вылӧ, кресталіс кияссӧ морӧс вылас да кунис синъяссӧ.
— Мый нӧ, тайӧ тіян право.
Но ме уверен, мый ті регыд, зэв регыд ӧткажитчанныд чӧв олӧмысь.
Любомир Крыжӧс аддзӧм бӧрын тіянлы быть лоӧ окота сёрнитыштны.
«Гырнич» эз восьты синсӧ, эз вӧрзьы, быттьӧ измӧма места вылас.
Шатровлы лои гӧгӧрвоана, мый талун весьшӧрӧ нин видзны кад да энергия тайӧ «Гырничыскӧд» сёрнитӧм вылӧ.
Сійӧ шуис:
— Евгений Николаевич, дугӧдӧй допроссӧ да корӧй конвой.
Кор арестованнӧйӧс нуӧдісны, Зубавин перйис сейфысь «Гӧраясын тулыс» гижӧда папка да, полковник вылӧ видзӧдіг, юаліс, абу-ӧ кад дугӧдны преступнӧй группалысь действиеяссӧ да гуся следствиесӧ вӧчны восьсаӧн.
Юалӧмыс эз вӧв кокни, сы вылӧ оз позь вӧлі вочавидзны сразу, обстановкасӧ бура анализируйттӧг.
Дыр мӧвпалісны Зубавин да Шатров.
Да, ӧні кыдз быттьӧ ставнас компанияыс чукӧрмис, ӧні пӧшти дзик нин яснӧ, кыдзи юклӧма рольяссӧ тайӧ шайка пытшкас.
Резидентыс, дерт, — Любомир Крыж.
Мукӧдъясыс ставныс — рядӧвӧй агентъяс.
Цыганскӧй слӧбӧдаысь гадайтчысь, Железнодорожнӧй вылысь портниха да синтӧм корысь — прӧстӧй информаторъяс.
Шопер Ступак да тайӧ «Гырничыс» — диверсантъяс.
Тайӧ компаниясьыс сӧмын ӧти мортлӧн рольыс абу на тӧдса — Андрей Лысаклӧн.
Кутшӧм сылӧн рольыс «Гӧраясын тулыс» операцияын?
Тӧдӧмысь, абу сӧмын сыын, мый сійӧ шантажируйтіс станцияса начальниклысь отсасьысь Горгуляӧс да чукӧртіс туннельяс йылысь даннӧйяс.
Андрей Лысаклы, тыдалӧ, сетӧма ещӧ кутшӧмкӧ важнӧй задание.
Кутшӧмӧс жӧ?
Кутны кӧ тӧдвылын сійӧс, мый Андрей Лысак ӧткажитчис мунны Львовӧ, машинистъясӧс гӧтӧвитан школаӧ, кутны кӧ тӧдвылын сійӧс, кыдзи Лысак заводитіс ухаживайтны Олекса Сокач бӧрся да кыдзи сибӧдчис комсомольскӧй паровоз дінӧ, позьӧ шуны, мый сійӧ думыштӧма писькӧдчыны бригадаӧ, коді обслуживайтӧ заграничнӧй линия.
Оз-ӧ кӧсйы Крыж вӧчны Лысакӧс аслас почтальонӧн, связникӧн, коді гусьӧн вуджӧдлӧ граница вомӧн разведцентрлысь директиваяс да шпионскӧй сведениеяс?
Зубавин да Шатров лунысь лун пыр унджык и унджык эрдӧдалісны гуся трӧпаяс, кодъяс нуӧдӧны «Гӧраясын тулыс» операциялань, пыр матӧджык матыстчисны тайӧ «вывті мудер» операцияыслӧн главнӧй исполнительяс дінӧ.
И вот, кор найӧ вӧліны дасьӧсь нин топӧдны лазутчикъяслӧн яворскӧй центр гӧгӧр кытшсӧ, лои сэтшӧмтор, мыйысь муртса эз весьшӧрӧ вош налӧн кузь кадся, терпеливӧй уджыс.
Тайӧ лои эз Зубавин да Шатров мыж вӧсна.
Мыжанас лои Тарас Волошенко, витӧд заставаса пӧвар.
Ӧти шойччан лунӧ Тарас Волошенко да рядӧвӧй Тюльпанов, заставаса начальник разрешение серти, пуксисны мотоцикл вылӧ да мӧдӧдчисны Верховинаӧ, Трубнӧй  сёртасӧ, кыті бузгис-визувтіс сӧдз ваа ю, кӧні эм уна форель.
Волошенко радейтіс да кужис кыйны горнӧй юясса тайӧ благороднӧй, но кужтӧм йӧзлы сюртӧм черисӧ.
Заставаӧ сійӧ пырджык волывліс ӧтчукӧрӧ кӧртавлӧм чериясӧн.
Но тайӧ пӧрйӧ сійӧ локтіс тыртӧг.
Сылӧн кыйсьӧмлы виччысьтӧг мешайтіс шопер Ступак, коді муніс машинанас на дінті.
Ступак заводитіс ассьыс рейссӧ Сьӧд шорсянь.
Талун сійӧ пӧлучитіс приказ кыскавны вӧрсӧ не грузитчан станцияӧ, а гидростанциялӧн строительнӧй площадка вылӧ.
Сійӧ сӧвтіс машинаас корабельнӧй пожӧм вӧр да мӧдӧдчис назначение серти.
Иван Дударь керка дорті мунігӧн сувтӧдліс машинасӧ да котӧрӧн пыраліс аслас чардакӧ, перйис крӧвать увсьыс бусӧссьӧм важ сапӧгпӧв, нетшыштіс кучик стелькисӧ, перйис тыртӧм каблукысь микроплёнкаа кассета, зарядитіс портсигарӧ монтируйтӧм фотоаппарат да тэрыба лэччис улӧ.
Прихожӧйысь сійӧ аддзис Алёнаӧс.
Сійӧ вӧлі ситеч платтьӧа, нагруника, сьӧд чышъяна.
Моздорас кутіс джодждӧраяс, кодъясӧс кӧсйис пыркӧдны.
— Бур асыв, Алёнушка! — Ступак чолӧмалана шеныштіс кинас да копыртчыліс кӧзяйкалы, муртса эз инмӧдчыв джоджӧдзыс.
— Здорово!
Мыйла нӧ ті гортынӧсь уджалан лунӧ? — чуймис Алёна.
— Муна горт дінті да кыдзи нӧ он пырав сигаретала?
Гидростанцияӧ вӧр нуа.
Срочнӧй рейс.
— Гидростанцияӧ? — нимкодь лои Алёналы. — И ме тіянкӧд ветла.
Кӧсъя строительствосӧ видзӧдлыны.
Позьӧ?
Алёналӧн кывъясыс эз воны сьӧлӧм вылас Ступаклы, и сійӧ эз куж тайӧс ас кадӧ дзебны, неуна сёрмыштіс.
— Тіянлы абу окота, медым ме тіянкӧд муні? — дӧзмис Алёна. — Но ог и мун.
— Мый ті, Алёнушка!
Пӧжалуйста, мунам.
Сӧмын предупреждайта: ог лысьт ручайтчыны ни аслам, ни тіян олӧм вӧсна.
Да!
Тіян вылӧ век кута видзӧдны, а ог туй вылас, и верма путкыльтны машинасӧ пропастьӧ.
Алёна серӧктіс, ӧвтыштіс юрсьыс нетшыштӧм чышъяннас:
— Ланьтӧй, энӧ сӧрӧй!
Мунӧй ӧтнанныд.
— Правильнӧ решитінныд, Алёнушка.
Зыркӧдіс эськӧ тіянӧс, юрныд кольмис.
Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Ступак котӧрӧн петіс ывлаӧ, пырис лесовоз кабинаӧ да мӧдӧдчис гӧраясӧ, Каменица ю катчӧс.
Сійӧ первойысь веськаліс тайӧ зэв важнӧй туй вылас да сюся видзӧдаліс гӧгӧрбок.
Шоссеыс муніс дзик ва бердтіыс, ю шуйгаладорӧдыс.
Муртса вылынджык лӧсталісны кӧрт туй рельсъяс.
Кор Ступаклы паныдасис воинскӧй эшелон, сійӧ сувтӧдіс лесовозсӧ, петіс кабинасьыс, перйис портсигар, фотографируйтіс платформаяс, кӧні сулалісны брезентӧн вевттьӧм кутшӧмкӧ гырысь машинаяс.
Тайӧ вермисны лоны выль маркаа танкъяс, атомнӧй пушкаяс либӧ ещӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйӧн торйӧн ёна интересуйтчис «Бизон».
Ступак сулаліс мунысь поездлы паныдӧн, киас кутіс портсигар, а вомас сигарета. Татшӧм позаын и аддзис шопер Ступакӧс Тарас Волошенко.
Сійӧ да Тюльпанов пукалісны Каменица мӧдлапӧлын, кустъяс пӧвстын, ыджыд из улын: дзебсисны, медым эз казяв найӧс сӧдз ва пырыс форель.
— Тӧдан эсійӧ красавецсӧ? — аслас ёртлы зургигмоз ньӧжйӧник юаліс Волошенко.
— Кыдзи нӧ!
Тэнад «бур» другыд: «дзик ас морт».
— Стӧч сійӧ.
Аддзан, кутшӧм синъясӧн видзӧдӧ воинскӧй поезд вылас.
Быттьӧ гипнотизёр...
А мый дзирдалӧ сы киын?
Ноко, Тюльпанов, вайлы бинокльсӧ...
Ступак шыбитіс сигаретасӧ, сюйис зептас портсигарсӧ, пуксис кабинаӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Лесовоз ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн кайис чукльӧдлысь, крут туйӧд.
Каменица лои пыр паськыдджык, а сёртас весьтын ӧшалысь кыртаясыс вешйыштісны, восьтісны енэжсӧ.
Водзвылын, чукыль сайын, кӧні юыс мытшасис крут гӧраӧ, тыдовтчис ыджыд кӧрт туй пос, кодӧс вӧлі стрӧитӧма дзик на неважӧн.
Пос дорӧ воӧм бӧрын Ступак сувтӧдіс лесовозсӧ.
Волошенко да Тюльпанов, кодъяс локтісны лесовоз бӧрся, сувтісны жӧ.
Найӧ дзебсисны туйбокса кустъяс пӧвстӧ да кутісны следитны «дзик ас морт» бӧрся.
— Интереснӧ, мый сійӧ кутас вӧчны тані? — син бердас бинокльсӧ кылӧдігмоз юаліс Волошенко.
Ступак петіс грузӧвик кабинаысь.
Сы киын бовъяліс тыртӧм ведра.
Сійӧ гумовтіс юысь ва, пуктіс ведрасӧ муӧ, перйис портсигар, сувтіс послань банӧн да ӧзтіс зажигалкаӧн сигаретасӧ.
— Ӧзтіс сигарета, — бинокльсӧ лэдзигмоз шуис Волошенко.
— И ставыс? — Тюльпанов кутіс дӧзмыны нин.
— Абу, абу ставыс.
Терпитышт.
Сигарета ӧзтӧм бӧрын Ступак босьтіс ведра, бергӧдчис машиналань, восьтіс капотсӧ, перйис радиаторыслысь пробкасӧ да заводитіс кисьтны ва.
Но сы вӧсна мый радиаторас ваыс вӧлі тырыс нин, то сійӧ киссис муӧ.
Тайӧс пыр жӧ казяліс Волошенко.
— Кӧні юӧны, сэні и киссьӧ, — шпыньмуніс сійӧ. — Со ӧд кыдзи зільӧ бӧбйӧдлыны.
На, видзӧдлы жӧ, — Волошенко мыччис бинокльсӧ Тюльпановлы.
Лесовоз мӧдӧдчис водзӧ.
Мотоцикла пограничникъяс видзчысьӧмӧн мунісны сы бӧрся, дзебсьылісны то пуяс сайӧ, то чукыльяс сайӧ.
Ступак эз чайт, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Веськодьпырысь шутьлялігтыр сійӧ муніс водзӧ.
Лесовоз йиркӧдіс-муніс изйӧн вольсалӧм выль туйӧд, кодӧс неважӧн вӧчисны векни сёртас крут пӧкат пӧлӧн, и чукыль сайын тыдовтчис джуджыд плӧтина, кодлӧн выль бетоныс дзирдаліс на.
Ступак чинтіс ӧдсӧ, перйис портсигар, ӧзтіс сигарета.
Сійӧ фотографируйтіс плӧтинасӧ, гидростанциясӧ да сійӧ местаяссӧ, кытысянь позьӧ матыстчыны на дінӧ.
Туйыс крута кайис вывлань.
Ступак зэв ыджыд интересӧн видзӧдаліс гӧгӧр.
Разведцентр сылы прикажитіс быд боксянь фотографируйтны гидростанциясӧ да сійӧ местаяссӧ, кытысянь позьӧ сы дінӧ матыстчыны.
Плӧтинаыс пыкис векньыдик кузь ты, кодӧс лунвывсянь и войвывсянь вӧлі топӧдӧма гӧраясӧн, кӧні быдмис вӧр.
Водохранилище веркӧс вылын эз тӧдчы ни ӧти вералыштӧм, сійӧ вӧлі шлифуйтӧм мрамор кодь, и муніс сійӧ ылӧ-ылӧ, Карпаты пытшлань.
Лесовоз мыйкӧ дыра муніс дзик искусственнӧй ты вадор пӧлӧн, — пыдӧсӧдзыс сӧдз ва веркӧсті шытӧг исковтіс машиналӧн вуджӧрыс, быттьӧ сьӧд парус.
Шоссе вожаліс: главнӧй туйыс муніс гӧраясӧ, перевалъяслань, а туй вожыс — вӧр материалъяс складӧ.
Ступак веськӧдіс машинасӧ разгрузочнӧй  эстакадалань.
Ас кыӧм дӧраысь вурӧм курткаяса да шароваръяса, кучик сапӧга нёль том грузчик пукалісны кер вылын да сёйисны гортсьыныс вайӧм сёянтор.
Ступак сувтӧдіс на дінӧ машинасӧ, пӧрччис кепкасӧ:
— Видза оланныд, карпатскӧй морякъяс!
Но, кыдзи тіян вылӧ действуйтӧ выль саридзлӧн климатыс?
— Ничево, — вочавидзисны грузчикъяс. — Олам ӧні, кыдзи ваын чери.
— Первойсяньыс и тӧдчӧ сійӧ. — Ступак лэччис ты дорӧ, гумовтіс содзнас ва, инмӧдчыліс вомдоръяснас. — Чӧссскыд! — грузчикъяслань бергӧдчигмоз ошкыштіс сійӧ. — Чӧскыдджыкӧс эг юлы ни Альпыын, ни Балканыын, ни Дунайысь, ни Берлинын.
Багатырскӧй ва!
Сӧветскӧй ва!
Комбинезон соснас вомдоръяссӧ чышкалігмоз перйис портсигарсӧ да ещӧ ӧтчыд, ӧні мӧдарсянь, асыввывладорсянь, фотографируйтіс плӧтина да гидростанция.
Волошенко да Тюльпанов, главнӧй туйбокса кустъяс пиӧ дзебсьӧмӧн, видзӧдісны лесовозса шопер бӧрся.
— Бара сигарета ӧзтіс! — шпыньмуніс Волошенко. — Интереснӧ!
Мыйӧн аддзас важнӧй объект, сідзи сылы и окота лоӧ куритны.
Верман, Тюльпанов ёрт, гӧгӧрвоӧдны научнӧя тайӧ тешкодь рефлекссӧ?
— Верма.
Сійӧс, тыдалӧ, специальнӧ дрессируйтӧмаӧсь изучайтны важнӧй объектъяс.
— Сӧгласен!
А мый тэ чайтан портсигар йывсьыс?
Он чайт, мый сійӧ не сӧмын портсигар, но и фотоаппарат?
— Фотоаппарат?
— Окота эськӧ босьтлыны тайӧ портсигарсӧ, видлыны сылысь пульссӧ.
Кыдзи, Тюльпанов, абу прӧтив?
Лесовоз сэк кості ректысис эстакада весьтын да ньӧжйӧник муніс гидростанция территория вывті.
Магистраль вылӧ петӧм бӧрын сійӧ содтіс ӧдсӧ да мӧдӧдчис водохранилищевесьтса из гӧра карнизті.
Ступаклы вӧлі веськодь нин «Карпат саридзлӧн» мичлунъясыс: сійӧ вӧчис ставсӧ, мый сылы вӧлі колӧ.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен аснас, гажаа видзӧдіс шоссе вылӧ да шутьляліс «Нам не страшен серый волк, серый волк».
Гӧрд кыртаяс кытшовтӧм бӧрын сійӧ аддзис туй вылысь, крут чукыль сайысь, кык пограничникӧс, кодъяс гӧгыльтісны гӧра горув мотоцикл да зілисны сійӧс заведитны мунігас.
Ступак друг тормозитіс.
Сьӧлӧмсяньыс нюмъялігтыр сійӧ петіс кабинасьыс:
— Чолӧм, землякъяс!
— Бур дзоньвидзалун сиам, — яндысьӧмпырысь вочавидзис Волошенко да чышкыштіс чужӧмсьыс ньылӧмсӧ.
— Сідзкӧ, буретш тайӧ жӧ местаас!
Бара оз уджав тэнад мучительыд.
— Кыдзи аддзан.
Локтім водохранилищеӧн любуйтчыны и, сы дорӧ вотӧдз, сувтім, эз тырмы ловным.
Ступак трачнитӧмӧн восьтіс портсигарсӧ, вӧзйис пограничникъяслы папирос.
Ступак шыбитіс портсигарсӧ лесовоз подножка вылӧ, перйис шоперскӧй сиденье улысь ключьяс, отвёртка, запаснӧй свечаяс да заводитіс ремонтируйтны мотоцикл.
Шонді югӧр улын дзирдалысь никелируйтӧм портсигар кыскис ас дінас Волошенкоӧс.
Сійӧ бокногӧн, ньӧжйӧник, матыстчис портсигар дорӧ, босьтіс сійӧс да кутіс тэрыба видлавны.
Мотоцикл цилиндръясысь свечаяс вежлалігӧн Ступак казяліс, мый пограничник интересуйтчӧ сылӧн портсигарӧн.
Ступак повзис, ёкмуні сьӧлӧмыс, но тайӧс нинӧмӧн эз петкӧдлы.
Портсигарсӧ видлалігӧн Волошенко личкис кнопкасӧ, и сійӧ гораа трачнитіс, мыйысь пограничник зэв ёна чуймис.
— Мый, менам игрушкаыс сьӧлӧм вылад воис? — Мотоцикл дорысь вешйӧм бӧрын нюмъялігтырйи юаліс Ступак.
— Да, интереснӧй штукаыс.
Радейта сюрпризъяс.
Он вузав?
— Мый ті!
Другъяслы ӧмӧй вузавлӧны!
Босьт прӧста.
Козьнала.
Волошенко гусьӧник видзӧдліс Тюльпанов вылӧ.
Кыкнанныс шӧйӧвошисны.
— Козинъяс ог босьтав, — шуис Волошенко. — Но временнӧ тайӧ дивӧкодь штуканас верма вӧдитчыштны, нывъяс водзын ошйысьыштны.
— Мый нӧ, ошйысь.
Босьт...
Гӧтов тэнад клячаыд, заведит! — Маслӧӧсь кияссӧ чышкалігтыр Ступак вешйис мотоцикл дорысь.
— Босьта.
Смотри эн шогсьы.
Бӧр вая. — Волошенко сюйис зептас портсигарсӧ, пуксис мотоцикл вылӧ, йӧткыштіс кокнас стартӧвӧй педаль.
Мотор пыр жӧ да ритмичнӧя заводитіс уджавны. — Но и кӧлдун жӧ тэ, земляк!
Зэв ыджыд аттьӧ тэныд!
Сиа бур дзоньвидзалун, быдмы ыджыда.
А игрушка вӧснаыд тэ век жӧ эн тӧждысь.
Бур шуд тэныд!
Волошенко ӧвтыштіс кинас да муніс.
Тюльпанов пукаліс багажнӧй решётка вылын, ёртыслы тасмаас кутчысьӧмӧн.
Минут дас вит мысти, ылӧдзкодь мунӧм бӧрын, Волошенко чинтіс ӧдсӧ, кежис туй бокӧ да сувтіс.
— Видлам, — Ступаклысь козинсӧ перйигмоз шуис сійӧ. — Оз терпитсьы.
Разисны портсигарсӧ медбӧръя винтӧдзыс, и эз аддзыны сійӧс, мый корсисны.
Тайӧ эз вӧв фотоаппарат, а дзик прӧстӧй портсигар-зажигалка.
Зептас Ступак век новлӧдліс кык портсигар: ӧтиыс прӧстӧй, а мӧдыс монтируйтӧм фотоаппарата.
Кор гӧгӧрвоис, мый пограничникъяс серьёзнӧя интересуйтчӧны портсигарнас, сійӧ сетіс налы прӧстӧй портсигар-зажигалка.
Дугдасны али оз ӧні пограничникъяс интересуйтчыны сыӧн?
Ступак вӧлі вывті опытнӧй лазутчик, медым пӧръявлыны асьсӧ.
Оз, дерт, оз дугдыны.
Сійӧ кӧ нин кыпӧдіс налысь подозрение, то коркӧ найӧ всё равно ставсӧ тӧдмаласны.
Лёк делӧыс.
Зэв лёк.
Колӧ висьтавны «Крестлы» да пышйыны заграницаӧ.
Сэксянь, кыдзи Ступак воис Яворӧ, сы бӧрся пыр жӧ кутісны следитны.
И та вӧсна пограничникъяскӧд сылысь паныдасьӧмсӧ пыр жӧ юӧртісны Зубавинлы да Шатровлы.
Ӧні оз нин вӧлі позь кольны лазутчикӧс вӧля вылӧ.
Сійӧс колӧ арестуйтны да кыдз позьӧ регыдджык.
...Ступаклӧн лесовозыс тӧвзис-муніс Яворлань.
Карӧ пыртӧдз, железнодорожнӧй переезд шлагбаум водзын, машинасӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Документъяссӧ прӧверяйтігӧн автоинспектор аддзис, мый путёвкасӧ оформитӧма неправильнӧя, да тшӧктіс пыравны шоперлы дежурнӧй будкаӧ, медым составитны акт.
Ступак нинӧм на эз тӧд да кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис автоинспектор бӧрся.
Будка порог вомӧн воськовтӧм бӧрын сійӧ паныдасис вооружённӧй майоркӧд.
— Тіянӧс арестуйтӧма, — шуис Зубавин.
Первой допрос дырйи жӧ шопер Ступак висьталіс, мый сійӧ Дубашевич, мый гусьӧн вуджис граница, мый сійӧс Яворӧ мӧдӧдіс «Лунвыв» разведцентр Джон Файнлы отсӧг вылӧ, мый аддзӧдчыліс нин сыкӧд Любомир Крыж пыр.
Зубавин да Шатров решитісны арестуйтны ставсӧ, кодъяс исполняйтісны «Бизонлысь» план.
КЫЗЬ ВИТӦД ГЛАВА
Луншӧр бӧрын Книготорг магазинӧ пырис сёрмӧм ньӧбасьысь, сійӧ лунас медбӧръя ньӧбасьысь.
Яворса уна олысьӧс Крыж бура тӧдіс.
Магазин порог вомӧн воськовтысь мортӧс сійӧ аддзис первойысь.
Прилавок дорын кӧ эськӧ вӧлі уна йӧз, Крыж эськӧ эз веськӧд сы вылӧ торъя внимание.
А ӧні сійӧ сюся видзӧдіс сы вылӧ да, нинӧм вӧчигмоз, гадайтіс, коді сійӧ сэтшӧмыс.
«Велӧдысь либӧ библиотекарь, — решитіс Крыж, — вӧвлӧм офицеръясысь».
Тайӧ ньӧбасьысьыс вӧлі кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, синмӧ шыбитчан военнӧй выправкаа, кӧть и вӧлі штатскӧй костюма.
Мелі чужӧмсӧ кузяланогыс и вомӧнногыс серӧдӧма посни чукыръясӧн.
Сӧдз синъясыслӧн видзӧдласыс зэв спокойнӧй, дӧверчивӧй, коді, тыдалӧ, важӧн велалӧма видзӧдны мир вылас веськодьпырысь.
Крыж казяліс ньӧбасьысьлысь и гырысь, ён кияссӧ, сылысь кыз чуньяссӧ; ӧти чуньын вӧлі стариннӧй чунькытш.
Крыж копыртыштіс юрсӧ, чолӧмалӧмпырысь нюмъёвтіс да юаліс, мыйӧн сійӧ вермас лоны пӧлезнӧйӧн.
— Эм тіян Булаховскийлӧн учебник «Введение в языкознание»?
«Да, сійӧ буретш велӧдысь!» — шпыньмуніс Крыж. Сійӧ вӧлі дӧвӧлен аслас кужӧмлунӧн тӧдмавны йӧзӧс.
Сійӧ шуис гораа:
— Пӧжалуйста, эм.
Мынтӧй.
Кор Крыж гартыштіс небӧгсӧ бумагаӧн, ньӧбасьысь мынтіс кассаӧ сьӧм да бӧр локтіс прилавок дорӧ чекӧн.
Сійӧ сетіс Крыжлы чексӧ, шуис «аттьӧ» да вашнитіс: «Эм поручение «Бизонсянь».
Локта рытнас.
Виччысьӧй».
Удж вылысь гортас воӧм бӧрын Крыж пырысьтӧм-пыр жӧ висьталіс аслас шефлы сы йылысь, мый сылы вашкӧдіс-висьталіс «Введение в языкознание» учебник ньӧбысь.
Тайӧ юӧрсӧ Файн эз виччысь, и тайӧ шемӧсмӧдіс сійӧс.
«Черногорец» думсьыс юаліс ассьыс, коді тайӧ сэтшӧмыс, «Бизонлӧн» тайӧ выль посолыс.
Тайӧ кӧ «Ковчег», то мыйла сійӧ локтіс резидент дінӧ, кытчӧ сылы стрӧга запретитӧма петкӧдчыны?
Абу, тайӧ абу «Ковчег».
Коді нӧ?
Джон Файн бура тӧдіс аслас шефлысь характерсӧ.
Недоверчивӧй, подозрительнӧй, перестраховка радейтысь «Бизон» решитӧма, тыдалӧ, мӧдӧдны Яворӧ контролёрӧс.
«Мый нӧ, мед контролируйтӧ, милости просим!» — зэв скӧрысь мӧвпыштіс Файн.
Мыйӧн сӧмын пемдіс, сійӧ сюйис зепъясас кык пистолет, запаснӧй обоймаяс, тасмаас ӧшӧдіс кык граната, видліс яд тыра ампула, кодӧс вӧлі вурыштӧма дӧрӧм воротникас да, кӧзяинсӧ предупредитӧм бӧрын, петіс аслас гуся оланінысь садйӧ, встречайтны кортӧм да виччысьтӧм гӧсьтӧс.
Калиткасянь кык воськов сайын быдмис сирень куст.
Сэтчӧ и дзебсис Файн.
Татысянь сылы зэв бура тыдаліс, кыдзи гӧсьт пырас дворӧ, кыдзи мунас керкалань, кыдзи котшнитас ӧшиньӧ.
Буретш «кыдзиыс» и висьталас Файнлы, надейтчис сійӧ, кодкӧд сылы ковмас имеитны делӧсӧ.
«Черногорец» лыддис асьсӧ зэв тӧлка разведчикӧн.
Файн эскис, мый сійӧ вермӧ тӧдмавны мортлысь медся гуся мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ сы серти, кыдзи сійӧ кутӧ асьсӧ.
Гӧсьт кӧ абу «Бизонлӧн» посол, а подставнӧй  морт, аскӧдыс кӧ вайӧдас «бӧж», то Файнӧс друг оз кутны — писькӧдас аслыс туй пистолетӧн да гранатаясӧн.
Колис час, мӧд, коймӧд, а гӧсьт оз тыдав ни оз кыв.
Сійӧ воис чуть ли не войшӧрын, кор Гвардейскӧй вылын быд керкаын узисны нин.
Файн виччысис быд минут и век жӧ эз казяв, кытысянь да кыдзи сійӧ воис.
Сійӧ чӧла, падъявтӧг пырис калиткаӧд, быттьӧ аслас гортӧ.
Керка дорӧ нуӧдысь гравийнӧй  туй кузя муніс сідз, мый ни ӧти из эз кажмун сы кок улын, ни ӧти ув эз вӧрзьы сы юр весьтын.
Матыстчис ӧшинь дорӧ да гыжъялыштіс стеклӧсӧ.
Ӧдзӧс пыр жӧ воссис, и войся гӧсьт воши пемыд керка пытшкӧ.
Файн петіс сирень куст пиысь да пырис аслас гуся оланінӧ.
Некымын минут мысти сійӧ сулаліс гортса библиотекалӧн ортсыса стен дорын да книжнӧй полкаӧ вӧчӧм розь пыр заводитіс изучайтны «Бизонлысь» чрезвычайнӧй посолӧс.
Эз, сылӧн чужӧмыс нинӧм эз висьтав Файнлы.
Ньӧтчыд эз аддзыв сійӧс ни разведцентр штабысь, эз тӧд сійӧс и фотография серти.
«Кытысянь тэ воин? — тӧдтӧм мортлысь Крыжкӧд сёрнисӧ кывзігмоз мӧвпаліс Файн. — Мый тэ ӧнӧдз вӧчин?
Кыдзи тэныд удайтчис завоюйтны подозрительнӧй «Бизонлысь» дӧвериесӧ?
Кутшӧм приказание тэныд сетіс шеф?»
Войся гӧсьт да кӧзяин сёрнитісны рочӧн.
— Пӧрччысьӧй, пӧжалуйста, пуксьӧй, — шуаліс Крыж. — Кынӧмныд сюмалӧ?
— Да, — нюмъёвтіс гӧсьт, и сылӧн чукырӧсь чужӧмыс пыр жӧ томмыштіс. — И весиг зэв ёна.
Ыджыд аттьӧ висьтала, бура кӧ верданныд да мыччанныд вина румка.
— Ме пырысьтӧм-пыр ставсӧ лӧсьӧда.
Пуксьӧй, шойччӧй.
Прӧститӧй, кыдзи тіянӧс...
— Кучера Степан Степанович.
Сулавлӧй, Крыж, энӧ мунӧй.
Ме верма терпитны дас минут.
Пуксьӧй.
Сёрнитыштам.
Крыж пуксис, пуктіс кияссӧ пидзӧс вылас да сюся кутіс видзӧдны гӧсьт вылӧ.
— Тіянӧс, дерт, повзьӧдіс менам воӧмӧй, — заводитіс Кучера. — Ті абу дзик уверенӧсь, коді ме.
— Мый ті, Степан Степанович!
— Но-но, энӧ йӧй улӧ лэдзчысьӧй, тайӧ лишнӧй.
Кучера зэв бура сёрнитіс рочӧн, некутшӧм акценттӧг, муртса тӧдчана нюркйӧдлӧмӧн, коді лӧсялӧ лунвылын олысьяслы.
Сылӧн векни руд синъясыс спокойнӧя видзӧдісны Крыж вылӧ, а вомыс меліа нюмъялыштіс.
Сэк кості сылӧн киясыс кужӧмӧн разрядитісны патрон, кодӧс перйис пистолет стволысь.
Пулясӧ кыскӧм бӧрын Кучера видзчысьӧмӧн булавка йылӧн перйис патронсьыс вӧсньыдик шӧвк бумага да пуктіс сійӧс Крыжлы ныр улас:
— Шефсянь собственноручнӧй  письмӧ.
Лыддьӧй.
Резидент видзчысьӧмӧн разис высочайшӧй посланиесӧ.
Посни шыпасъясӧн, английскӧй кыв вылын «Черногорецлы» да «Крестлы» тшӧктӧма кыв шутӧг выполняйтны любӧй приказъяс «тайӧ сетысьлысь, менам особоуполномоченнӧйлысь».
Крыж нарошнӧ гораа лыддис «Бизонлысь» письмӧсӧ, медым кыліс сылӧн шефыс, «Червонюк ёрт».
Лыддьӧм бӧрас сійӧ сюся видзӧдліс «тайӧс сетысь» морт вылӧ, сэсся бумагатор вылӧ, кодӧс кутіс киас.
Особоуполномоченнӧй  гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь тӧдчанлунсӧ:
— Мый, чуйминныд?
Мыйла татшӧм секретнӧй посланиесӧ абу шифруйтӧма?
Эз вӧв таын коланлуныс, дона Любомир Васильевич.
Серьёзнӧй опасность дырйи ме эськӧ лыйи пистолетысь да соті письмӧсӧ порохыскӧд ӧтлаын.
Тайӧ ӧти-кӧ.
А мӧд-кӧ, абу на мирас сэтшӧм шифр, кодӧс эськӧ эз позь тӧдмавны. — Войся гӧсьт перйис сигарета пачка, кытчӧ вӧлі серпасалӧма руд верблюдӧс, заводитіс куритчыны. — Но, Любомир Васильевич, эскӧдан грамотаяс сетӧма, ӧні петкӧдӧй лунъюгыд вылас ассьыныд патеранттӧ.
Кӧні сійӧ?
Корӧй сійӧс татчӧ.
Крыж чӧв оліс, падъялігтыр педзис места вылас.
— Корӧй, Любомир, энӧ полӧй.
Крыж эз вӧрзьы места вывсьыс.
Креслӧсьыс чеччытӧг особоуполномоченнӧй  нюжӧдіс кисӧ, таркнитіс стенӧ:
— Ме виччыся тіянӧс, Червонюк ёрт, петӧй!
Тарас Шевченколӧн портретыс вешйис веськыдвылӧ, воссис гуся ӧдзӧс, и пемыд квадратын тыдовтчис Файнлӧн юрыс.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг чеччыштіс уліӧ, библиотека джоджӧ, юрнас довкнитӧмӧн здоровайтчис Кучеракӧд, матыстчис Крыж дінӧ да кватитіс сы киысь «Бизонлысь» письмӧсӧ.
Лыддис сійӧс дыр да внимательнӧя.
Изучайтіс, а эз лыддьы.
Став тайӧ кад чӧжыс особоуполномоченнӧй  спокойнӧя пукаліс креслӧын, куритчис да лӧг, властнӧй, муртса читкыртыштӧм синъясӧн видзӧдіс зумыш Файн вылӧ.
Крыж вешталіс небӧгъяс ӧти джаджйысь мӧд джаджйӧ, мыйвынсьыс зілис не петкӧдлыны, мый сылы интереснӧ, мыйӧн жӧ помасяс сы ордса кык кӧзяинлӧн, важлӧн да выльлӧн, тайӧ паныдасьӧмыс.
Гӧсьт омӧлика зургыштіс Крыжлы гырддзанас да, вом вылас кинас индігмоз, няклялыштіс: вай пӧ ӧдйӧджык ужынтӧ!
Крыж гӧгӧрвоис, мый сійӧс ыстӧны, да тэрыба петіс.
Тарелкаясӧн да стӧканъясӧн кухняын зёльӧдчигтыр сійӧ сюся кывзіс библиотекаысь сёрни.
— Но, ставыс лючки-ладнӧ? — юаліс особоуполномоченнӧй, кор Файн дугдіс лыддьыны «Бизонлысь» письмӧсӧ да лэптіс юрсӧ.
Файн ярскӧба вочавидзис:
— Ог гӧгӧрво, мый ті чайтанныд тайӧ «лючки-ладнӧнас».
Кучера серӧктіс:
— Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Ой, кутшӧм сьӧкыда гӧгӧрвоысь! — Сійӧ чеччис, матыстчис Файн дінӧ, дружескӧя пуктіс сылы пельпом вылас кисӧ, шуис английскӧй кыв вылын: «Энӧ ӧбижайтчӧй ме вылӧ, сэр.
Ме исполняйта шефлысь воля да ассьым долг.
Регыдджык успокоитчӧй, и заводитам делӧвӧй сёрни.
Вайӧй бӧр менсьым мандатӧс».
Файн кывзіс Кучераӧс куньса синмӧн, пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн.
Особоуполномоченнӧйлӧн сёрни серти сійӧ зілис гӧгӧрвоны, кытысянь сійӧ, найӧ канмулӧн кутшӧм юкӧнысь.
Буракӧ, войвылысь.
— Пӧжалуйста, ме дась.
Заводитӧй ассьыныд делӧвӧй сёрнитӧ.
Файн шыбитіс «Бизонлысь» письмӧсӧ пызан вылӧ, пуксис креслӧӧ.
— Ме — «Кобра», — ньӧжйӧник, вомгорулас, рочӧн нин шуис гӧсьт да нюмъёвтіс сідзи, быттьӧ шуис: «Ме — ангел».
— Ті — «Кобра»?! — Файн кельдӧдіс да ас кӧсйытӧгыс шатовмуні став тушанас бӧрвыв. — О, сідзкӧ ставыс гӧгӧрвоана!
Юалӧмъяс сэсся абуӧсь.
Найӧс оз сетавны Безопасность службалы.
Ме тіянӧс кывза.
— Ме разрешайта тіянлы ӧти вопрос.
Юалӧй.
Но!
Файн чӧв оліс, эз чӧвтлы синсӧ сыкӧд сёрнитысь вылӧ, сӧмын парсаліс гыжнас пызансӧ.
«Кобра» сувтса синмӧн видзӧдіс сы вылӧ да виччысис.
Файн упорнӧя чӧв оліс.
«Кобра» видзчысьӧмӧн лэптыштіс пинжак соссӧ, видзӧдліс киса часі вылас, сэсся ӧшинь вылӧ, кодъясӧс вӧлі пытшкӧссяньыс тупкӧма брӧвъясӧн, Тарас Шевченко портрет вылӧ, сэсся — ӧдзӧс вылӧ.
— И весиг ӧти вопрос вылӧ онӧ решитчӧй? — юаліс сійӧ. — Ладнӧ, сідзкӧ ме висьтала, мый медся ёна мучитӧ тіянӧс.
Тіянӧс интересуйтӧ, мыйла командируйтісны менӧ татчӧ?
Файн довкнитіс юрнас.
— Радпырысь вочавидза.
Шеф абу дӧвӧлен тіянӧн, «Червонюк ёрт».
Сійӧ зэв ёна скӧралӧ.
— Мыйла? — повзьӧмысла дрӧгнитіс Файн. — Ми ӧнӧдз стӧча действуйтім план серти.
— Тайӧ тіянлы сӧмын кажитчӧ, сэр! — серамсорӧн шмонитӧмӧн шуис «Кобра».
— Мыйла нӧ сӧмын кажитчӧ?
Ми лючки-ладнӧ, некутшӧм воштӧмъястӧг, писькӧдчим граница вомӧн.
Ми закрепитчим, кыдзи вӧлі индӧма.
Ми активнӧя действуйтам.
Ми пӧшти финиш дорынӧсь.
— Вот именнӧ — финиш дорынӧсь! — шпыньмуніс «Кобра» да бара видзӧдліс часі вылас. — Абу тіян ставыс лючки-ладнӧ, кыдзи тіянлы кажитчӧ, Джон Файн.
— Ньӧжйӧджык, ен могысьӧн! — вашнитіс «Черногорец» да полігтырйи видзӧдліс кухня ӧдзӧс вылӧ. — Крыж оз тӧд, мый ме...
— Сёрминныд, Файн, — гӧлӧссӧ чинтытӧг водзӧ висьталіс «Кобра». — Кыдзи ті чайтанныд, тӧдӧны безопасность кузя сӧветскӧй органъяс «Гӧраясын тулыс» операция план йылысь?
— Мый ті!
Тӧдісны кӧ, то ми эськӧ эгӧ пукалӧй тіянкӧд тані...
— Тӧдӧны, Файн!
Тӧдӧны! — решительнӧя торкис «Кобра». — И не сӧмын план йывсьыс тӧдӧны.
Майор Зубавинлы тӧдса, кор, кыті да кыдзи Дубашевич вуджис граница, кӧні да кыдзи сійӧ легализуйтчис.
— Оз вермы лоны! — Файн плеш вылын чепӧсйисны ньылӧм войтъяс, банбокъясыс да вомдоръясыс кулӧм мортлӧн моз лӧзӧдісны. — Оз вермы лоны! — повторитіс сійӧ.
«Кобра» веськодьпырысь висьталіс водзӧ:
— Майор Зубавинлы тӧдса, мый настӧящӧй резидентыс абу «Гомер», а Крыж.
— Чудовищнӧ!
Тайӧ жӧ полнӧй провал!
— Да, провал, — сӧгласитчис «Кобра». — Майор Зубавинлы сідзжӧ тӧдса, мый Гвардейскӧй вылӧ, Крыж керкаӧ, пекничалы паныда войӧ вайӧма взрывчатка тыра нёль конвектор.
Майор Зубавин тӧдӧ, мый Крыж керкаын гуся жырйын дзебсясьӧ «Черногорец», сійӧ жӧ Джон Файн, «Тисса» агентурнӧй направлениелӧн вӧвлӧм руководитель.
— Ті шутитанныд, «Кобра»! — Файн зілис нюммунны. — Ог эскы!
Ог эскы!
Талунӧдз ме эг казявлы, мый миян бӧрся следитӧны.
Ог, ог эскы!
Ті шутитанныд, «Кобра».
Ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ тіянлы ковмис?
— Бӧрынджык, шойччигмозыд, гӧгӧрвоанныд.
Да, колӧ шуны, ӧдвакӧ ті верманныд тайӧс гӧгӧрвоны!
Файн сэтшӧма вӧлі шӧйӧвошӧма, шемӧсмӧма, повзьӧма, мый эз кыв «Кобралысь» медбӧръя кывъяссӧ.
Сійӧ полігтыр видзӧдіс особоуполномоченнӧй  вылӧ да став сьӧлӧмсяньыс кевмысис сылы регыдджык, пыр жӧ, дугӧдны пыткасӧ, а то... сійӧ йӧймас.
Кухнясянь кыліс кутшӧмкӧ грымакылӧм, жугалӧм дозмуклӧн зиль-зёльмунӧм.
Файн дрӧгнитіс.
— Энӧ тӧждысьӧй Крыж вӧсна.
Ас йывсьыныд думыштлӧй. — «Кобра» ньӧжйӧник чеччис да, шӧйӧвошӧм «Черногорец» вылӧ сюся видзӧдігтыр, тэрмасьтӧг матыстчис сы дінӧ, пуктіс сьӧкыд кипыдӧсъяссӧ пельпом вылас. — Ставыс помасис, Джон Файн, тіянлы воис пом!
Файн кӧсйис звиркнитны, но ён кияс чорыда кутісны сійӧс сідзи, мый рутш-ратшмуніны ордлыясыс.
И сійӧ жӧ здукас Файн аддзис кухня ӧдзӧс дорысь оружиеа йӧзӧс.
Файн ставсӧ гӧгӧрвоис да эз мӧд водзсасьны.
«Кобраыс» вӧлі Никита Самойлович Шатров.
Настӧящӧй «Кобрасӧ» эз вӧв арестуйтӧма.
Сійӧ лунас, кор «Кобра» писькӧдчис Яворӧ, Зубавин дінӧ локтіс «Говерло» гостиницаысь парикмахер да висьталіс, мый часджын сайын аслас киӧн бритӧма да шырӧма ассьыс ӧти важ тӧдсаӧс, тӧдчана гестаповецӧс, кодӧс тӧдӧны найӧ, кодъясӧс сійӧ пытайтіс; сылӧн нимыс вӧлӧма «Ян, Сьӧд Ки».
Война воясӧ тайӧ карательыс да палачыс весьӧпӧртлӧма Львовса олысьясӧс.
Кӧть и сійӧ кадсяньыс коли уна во, кӧть и Ян вежсьыштӧма нин, парикмахер пыр жӧ тӧдӧма сійӧс.
Палачӧс бритігӧн сійӧ полӧма, медым эськӧ Ян эз тӧд ассьыс вӧвлӧм жертвасӧ.
Абу тӧдӧма.
Вывті уна мучитӧм да джынвыйӧ мучитӧм йӧз прӧйдитісны сы ки пыр, ставнысӧ он тӧд.
Гестаповец петӧма парикмахерскӧйысь, босьтӧма швейцар ордысь 72-ӧд номерысь ключ да кыпӧдчӧма гостиница лифтӧн коймӧд судтаӧ...
Час мысти Зубавин да Шатров воисны гостиницаӧ, но «Кобра» сэні эз нин вӧв: сійӧ вошӧма, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧма, мый сійӧс тӧдісны.
Сёрӧнджык Шатров пӧлучитіс Мӧскуасянь «Кобра» йылысь даннӧйяс.
Сэтысь лои тӧдса, мыйла «Кобра» волӧма Яворӧ да кутшӧм сылӧн рольыс «Гӧраясын тулыс» операцияын.
Кор Шатров решитчис «Кобра» ним улын пырны Любомир Крыж керкаӧ, сійӧ бура гӧгӧрвоис, мыйӧн рискуйтӧ.
Сулалӧ сӧмын тӧкӧтьӧ ӧшибитчыны либӧ весиг мӧд ногӧн асьтӧ кутны, олӧмтӧ воштан.
Но вывті важнӧ вӧлі босьтны Файнӧс ловйӧн да дзоньвидзаӧн, и та вӧсна Шатров ньӧти падъявтӧг решитчис та вылӧ.
Асывнас водз, авиасоединение штабын занятие заводитчытӧдз, Батура сувтіс аслас местаӧ — Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсӧ.
Сійӧ чӧла, терпеливӧя сулаліс каштан улын индӧм кад, чукӧртіс дань удж вылӧ локтысь офицеръяссянь да решитіс ветлыны сёйыштны закусочнӧйӧ, Яков дінӧ.
Важиник сьӧд шляпасӧ син улӧдзыс лэдзӧмӧн, зепсьыс эзысь да ыргӧн сьӧм чувствуйтігтыр, сійӧ мӧдӧдчис Ужгородскӧй кузя.
Эз вевъяв на сійӧ мунны и кызь воськов, кыдзи сійӧс суӧдіс ыджыд легкӧвӧй машина.
Машина сувтіс сы дінӧ, и руд костюма дзор юра морт, коді пукаліс шоперкӧд орччӧн, восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Пуксьӧй, гражданин Батура, нуам.
— Аттьӧ, ме подӧн, меным матӧдз.
— Пуксьӧй! — тшӧктан гӧлӧсӧн повторитіс морт.
Кодкӧ, коді сулаліс тротуар вылын Батура мышкын, видзчысьӧмӧн босьтіс сійӧс гырддзаӧдыс да кокньыдика йӧткыштіс машиналань:
— Пуксьӧй.
Тэрыбджыка!
«Гомерлӧн» кынмис сьӧлӧмыс.
Эз на вӧв шуӧма ни ӧти страшнӧй кыв, эз на вӧв висьталӧма, мый сійӧс арестуйтісны, а сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый ставыс пропадитіс.
Сылӧн бергӧдчис юр вежӧрыс, кокъясыс сьӧктаммисны, эз кывзысьны.
Сійӧ и кӧсйис эськӧ пуксьыны машинаӧ, но эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
— Пуксьӧй! — ньӧжйӧник, джын гӧлӧсӧн шуис Батура мышкын сулалысь морт.
— Мыйла?..
Кор? — мыкталігтыр нурбыляліс «Гомер». — Ме...
Ме...
— Тіянӧс арестуйтӧма.
— Арестуйтӧма? — сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс чуймис корысь, мый сылы эськӧ вермис вежавны гениальнӧй актёр. — Мыйысь?
Ті ӧшибитчинныд, ёрт.
Менам овӧй Батура.
Игнат Батура.
Ме — синтӧм.
Корысь.
— Вот буретш ті миянлы и коланныд, гражданин Батура.
Пуксьӧй!
Батура пуксис.
Нэмнас первойысь сійӧ муніс легкӧвӧй машинаӧн, и машинаыс нуис сійӧс тюрьмаӧ.
Дас минут мысти машина сувтіс Горнӧй улича вылӧ.
Кор пырисны керкаӧ, кӧні оліс Батура, полковник Шатров пуктіс пызан вылӧ Батураӧс арестуйтӧм кузя да обыск вӧчӧм кузя ордеръяс.
Корысь патераысь вӧлі аддзӧма шифръяс да кодъяс, тайнопись вылӧ приспособлениеяс, оружие, зарни, валюта да уна сӧветскӧй сьӧм.
— Кытысь тайӧ ставыс тіянлы, гражданин корысь? — шпыннялігтыр юаліс Шатров.
Батура чӧв оліс.
Сійӧ думсьыс мӧвпаліс, кыдзи кутны асьсӧ допрос вылын, мый висьтавны да мый йылысь чӧв овны.
Сы йылысь, мый служитіс «Бизонлы», ковмас быть висьтавны, но кӧть кыдз да колӧ дзебны, мый сійӧс назначитісны резидентӧн.
Шатров сюяліс чемоданӧ ставсӧ, мый висьталіс Батуралӧн шпионскӧй удж йылысь, пӧдлаліс вевтсӧ да видзӧдліс «Гомер» вылӧ.
— Мыйла чӧв оланныд, мистер резидент?
Самообороналысь план стрӧитанныд?
Батура друг заводитіс сёрнитны.
Пидзӧсчанясьӧмӧн, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, сійӧ висьтасис Шатров водзын.
Да, агент.
Но сӧмын агент, прӧстӧй агент.
Кывзіс офицеръяслысь сёрнияс, сэсся нинӧм.
Эз, эз, сійӧ решительнӧ нинӧм эз вӧч кыдзи резидент.
Батура клянитчис мам нимнас, божитчис, бӧрдіс, кевмысис, корис эскыны сылы.
Шатров дугӧдіс сійӧс.
Тайӧ фигураыс эз зэв ёна сійӧс интересуйт.
«Гомер» оз вермы висьтавны сыысь унджык, мыйта тӧдіс, сы вӧсна мый сійӧс «Бизон» используйтіс сьӧдас.
Сійӧ жӧ майся лунас, асывнас водз, МГБ яворскӧй райотделлӧн мӧд тупкӧса машина мӧдӧдчис Железнодорожнӧй вылӧ.
Марта Стефановна Лысак куйліс вольпась вылас на, кор сы ордӧ пырисны майор Зубавин да сійӧс сопровождайтысь оперативнӧй работник.
Налӧн воӧмыс ньӧти эз повзьӧд вӧвлӧм манашкаӧс: найӧ вӧліны штатскӧй паськӧмаӧсь.
Локтісны заказчицаяслӧн верӧсъясыс, думыштіс сьӧд Мария.
— Пани Марта узьӧ, — шуис сійӧ, — и дыр на оз чеччы.
Волӧй ӧбед бӧрын.
— Ӧбед бӧрын миян кадыс оз ло, — нюмъёвтіс Зубавин. — Садьмӧдӧй ассьыныд пани Мартанытӧ.
— Мый ті, да позьӧ ӧмӧй!
Ог.
Асывнас ми некодӧс огӧ принимайтӧй.
— А миянӧс век жӧ тіянлы ковмас примитны.
Садьмӧдӧй, а то ми асьным садьмӧдам! — гораджыка нин шуис Зубавин.
Мужскӧй гӧлӧсъяс садьмӧдісны кӧзяйкаӧс.
Спальня ӧдзӧс воссис, и ачыс Марта Стефановна аслас став мичлуннас сувтіс Зубавин водзӧ.
Пельпом вылас вӧлі плавгӧма сьӧд драконъяса атласнӧй халат, код улысь тыдаліс прӧшвиа кузь дӧрӧм.
Кокас — фетрӧвӧй пӧтшваа, лакируйтӧм, бӧртӧм босоножка.
Юрсисӧ гартлӧма ӧшӧдчӧм, кыз банбокъяса, лӧз синдоръяса чужӧм вылас тӧдчисны на войся косметикалӧн туйясыс.
Уна вояс чӧж губнӧй  помадаӧн сотӧм вомдоръясыс ӧні вӧліны вӧйӧм мортлӧн кодь лӧзӧсь.
— Мый лои, Мария? — унзіль, кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Марта Стефановна. — Мыйла тэ лэдзин тайӧ йӧзсӧ?
Тэ жӧ тӧдан, мый ме заводита принимайтны сӧмын ӧбед бӧрын.
Колльӧд панъяссӧ ывлаӧ да висьтав налы, мый абу лӧсьыд...
Зубавин перйис арестуйтӧм вылӧ ордер да, сійӧс киас кутігтыр да портниха вылӧ видзӧдіг, зэв спокойнӧя да зэв вежливӧя юаліс:
— Марта Стефановна Лысак?
«Венера» чошкӧдіс пельсӧ.
Тӧдтӧм мортлӧн увереннӧй чужӧмыс, сылӧн властнӧй  лӧз синъясыс, кӧні тӧдчис зывӧктӧм, сылӧн спокойнӧй, вежливӧй гӧлӧсыс эз висьтавны нинӧм бурсӧ.
«Тыдалӧ, фининспектор».
Марта Стефановна думыштіс, кымын сюрс сувтас сылы тайӧ неприятнӧй  визитыс.
Сійӧ пыдісянь ышловзис да думсьыс решитіс мынтыны штрафсӧ.
Татшӧмъясыдкӧд скупитчыны опаснӧ.
— Да, ме Марта Стефановна Лысак, — шуис сійӧ да тшапа нюммуніс. — Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Мария, кофе!
Вӧвлӧм манашка тэрыба уськӧдчис кухня ӧдзӧслань, но сійӧс сувтӧдіс Зубавин:
— Петны керкаысь некодлы оз разрешайтсьы сэтчӧдз, кытчӧдз кутас мунны обыск.
— Обыск? — Марта Стефановна сідзи арыштіс синъяссӧ, мый, кажитчис, найӧ чеччыштасны сингуранъяссьыс. — Ме ордын обыск?
Мыйла?
Кыдзи ті лысьтанныд луншӧр-лунӧ пырны ӧтка, дорйысьны вермытӧм нывбаба ордӧ?
Ме кута норасьны, ме...
Зубавин пуктіс ордеръяссӧ пызан вылӧ:
— Тіянӧс арестуйтӧма, гражданка Лысак...
Борисов ёрт, заводитӧй обыск.
— Арестуйтӧма?
Менӧ? — чилӧстіс «Венера». — Мыйысь?
Повзьӧмысла арыштӧм синъясас веськыда видзӧдігтыр да быд кыв яснӧя шуаліг Зубавин шуис:
— Суйӧрсайса разведкалы уджалӧмысь тіянӧс кыскӧны кывкутӧмӧ.
— Кутшӧм удж?
Энӧй лӧсьӧдлӧй!
Ті ӧшибитчинныд.
Ме — портниха.
Кыланныд, портниха...
— И Крыжлӧн отсасьысь, — торкис Зубавин.
«Венералы» эськӧ колі тайӧ кывъяс бӧрас пыр жӧ ланьтны, но сійӧ эз чинты гӧлӧссӧ, лыддис асьсӧ мыжтӧм мортӧн, кодӧс оскорбитісны.
Татшӧм сяма йӧзыскӧд Зубавинлы ковмыліс паныдасьлыны унаысь.
Сійӧ стӧча нин тӧдіс Крыжсянь, мыйӧн да кыдзи «Венера» отсасис сылы.
Тӧдіс сійӧ и сылысь кличкасӧ, и та вӧсна сійӧ эз вермы терпитны да серӧктіс:
— Весьшӧрӧ энӧ горзӧй, гражданка.
Пасьтасьӧй.
Сӧветуйта пасьтавны прӧстӧйджык платтьӧ, — содтіс сійӧ шмонитігмоз. — Тюрьмаын абуӧсь тіянлысь портновскӧй таланттӧ донъялысьяс...
Мария, — вӧвлӧм манашкалань бергӧдчигмоз шуис Зубавин, — вайӧй асланыд панилы кутшӧмкӧ платтьӧ.
— Ме ачым. — Марта Стефановна чепӧсйис спальня ӧдзӧслань.
— Энӧ тӧждысьӧй, гражданка, тіянлы сетасны ставсӧ, мый колӧ.
Пуксьӧй, шойччӧй.
Позьӧ весиг куритчыны.
Мария, вайӧй и панилысь радейтана сигаретасӧ.
«Ставсӧ тӧдӧ.
Воши менам юрӧй, воши!» — куритчигмозыс мӧвпаліс Марта Стефановна и табак тшын да синва пырыс видзӧдліс ассьыс патерасӧ, кӧні тырыс вӧлі дона эмбур, кодӧс кыскаліс татчӧ нэм чӧжыс.
«Кодлы тайӧ ставыс веськалӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — коді кутас овны тайӧ керкаас?
А долларъясыс, кодъясӧс гуалӧма виноградникӧ!
Оз ӧмӧй и удайтчы наӧн пользуйтчыны?
А радейтана Андрюшаӧй?
Мый сыкӧд лоӧ?»
Оперативнӧй сотрудник петіс орчча жырйысь да орӧдіс Марта Стефановналысь думъяссӧ.
Сы киын вӧлі неыджыд чемодан.
— Магнитофон, майор ёрт.
Заграничнӧй.
Зубавин довкнитіс юрнас да видзӧдліс портниха вылӧ:
— Индӧй местасӧ, кытчӧ дзебинныд Крыжсянь пӧлучитӧм долларъяс.
— Долларъяс?
Кутшӧм долларъяс?
Некутшӧм долларъяс ме эг пӧлучитлы Крыжсянь.
Абуӧсь и эз вӧвны менам долларъяс.
— Водзӧ шобӧй, капитан ёрт, — прикажитіс Зубавин.
Сы вӧсна мый Яворын вӧлі базарнӧй лун, «Кармен» петіс Цыганскӧй слӧбӧдаысь шонді петтӧдз.
Сійӧс ковмис корсьны базар пельӧсъясысь, кытчӧ сійӧ пыравліс накӧд, коді кӧсйис няйтӧссьӧм карті отсӧгӧн видзӧдлыны аслас будущӧйӧ.
МГБ-са сотрудник, милицияса сержант формаа капитан, задержитіс «Карменӧс» сэтшӧм помкаӧн, мый сійӧ нарушайтӧ рынок вылын лӧсьӧдӧм порядокъяс, да мӧдӧдіс матысса отделениеӧ, кӧні сійӧс виччысис Киевскӧй вывсянь машина.
Медбӧръяӧн вӧлі кутӧма Андрей Лысакӧс.
Сійӧс арестуйтны вӧлі тшӧктӧма лейтенант Гойдалы.
Войбыд да лунтыр сійӧ лунас, кор вӧлі репрессируйтӧма Файнӧс, Крыжӧс да «бизоновскӧй» планлысь мукӧд исполнительясӧс, Андрей Лысак вӧлі ылі туйын.
Воис Яворӧ пемдандорыс, прӧщайтчис бригадакӧд да тэрыба мӧдӧдчис гортас.
Паровоз вылысь лэччӧм бӧрын сійӧ аддзис подъезднӧй  станционнӧй туйяс вылысь Василий Гойдаӧс.
Андрей чолӧмалана ӧвтыштіс кинас Олекса Сокач друглы да нюмъёвтіс:
— Здорово, Вася!
Кыдзи олан-вылан?
Олексаӧс встречайтны локтін?
— Эг сійӧс, а тэнӧ, — вочавидзис Гойда.
— Менӧ?
Эн лӧсьӧдлы!
Эг на ме заслужит сэтшӧм ыджыд честьсӧ!
Мун встречайт Олексаӧс.
Лысак йӧткыштіс Гойдаӧс паровозлань, но зон эз вӧрзьы местасьыс.
Сійӧ босьтіс Лысакӧс киӧдыс.
— Ме серьёзнӧя шуа: тэнӧ встречайта.
Мунам ӧдйӧджык, миянӧс виччысьӧны.
— Коді виччысьӧ?
Кытчӧ колӧ муннысӧ?
Мыйӧн?
— Машинаӧн.
Мӧдім, сэні ставсӧ тӧдмалан.
— А юыштны?.. — веськодьпырысь юаліс Лысак.
— Лоӧ, лоӧ!
И сэтшӧма юан, вокӧ, нэм кежлад паметяд кольӧ!
Пуксисны машинаӧ, мӧдӧдчисны.
Шоперыс вӧлі штатскӧй паськӧма, и Лысак нинӧм эз гӧгӧрво.
Дзик Киевскӧй вылӧдз Лысак эз гӧгӧрво да эз дӧгадывайтчы, мый лоис.
И сӧмын кор «Победа» друг крута кежис веськыдвылӧ да пырис райотдел дворӧ, сылы ставыс лои гӧгӧрвоана.
Сійӧ бледӧдіс, но зілис на нюмъявны:
— Кытчӧ тэ менӧ вайӧдін, Вася?
Гойда сюйис кисӧ зептас, довкнитіс подъездлань да лӧг гӧлӧсӧн, пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Мун водзвылын!
— Вася!..
— Эн сёрнит!
Но!
Джӧмдалігтыр, конвоир вылӧ видзӧдлывліг, Лысак кайис вылыс судтаӧ; сійӧ век на надейтчис, мый Гойда шутитӧ, мый нинӧм страшнӧйыс эз на ло.
— Веськыдвылӧ! — командуйтіс Гойда. — Сулав! — Сійӧ восьтыштіс лакируйтӧм сьӧд клеёнкаӧн эжӧм ӧдзӧс. — Разрешитӧй, майор ёрт? — Сійӧ йӧткыштіс Лысакӧс порог вомӧн, пырис сы бӧрся Зубавин кабинетӧ да доложитіс сы йылысь, мый приказание пӧртӧма олӧмӧ: государственнӧй преступник Андрей Лысакӧс арестуйтӧма да некутшӧм происшествиеястӧг вайӧдӧма райотделӧ.
Майор Зубавин кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да сюся видзӧдліс Лысак вылӧ.
— Кызь арӧс — и государственнӧй преступник нин, — шуис сійӧ шогпырысь да чукыртчыліс, быттьӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса дойысь. — Пуксьӧй!
Андрей Лысак пуксис матысса улӧс вылӧ да полігтыр кутіс видзӧдны майор вылӧ, дась вӧлі вӧчны ставсӧ, мый сійӧ тшӧктас.
Полӧм, асьсӧ дорйыны вермытӧм шымыртісны сійӧс.
Зубавин петіс пызан сайысь, пуксис Андрей Лысаккӧд орччӧн да нюжӧдіс кисӧ, медым пуктыны зонлы пельпом вылас.
Но Лысак эз гӧгӧрво, мый кӧсйис вӧчны майор, да повзьӧмӧн вешйис сы дінысь.
Сылӧн гӧрд чужӧмыс мисьтӧма вежыньтчис.
— А-а-а-а! — капканӧ веськалӧм зверь моз горӧдіс сійӧ.
Зубавин видзӧдліс лейтенант Гойда вылӧ.
Гойдалы вӧлі и яндзим, и зывӧк, и сьӧкыд видзӧдны Лысак вылӧ, коді воштӧма став морт обликсӧ.
Зубавин век жӧ пуктіс кисӧ Андрей Лысак пельпом вылӧ, сылы збыльысь вӧлі жаль зонмыс.
— Кыдзи нӧ тайӧ лоис?
Кыдзи ті, кызь арӧса том морт, воинныд татшӧм олӧмӧдзыс?
— Майор ёрт, ме ставсӧ висьтала, ставсӧ! — горӧдіс Лысак да дрӧжжитысь вомдоръяснас инмӧдчыліс Зубавин киӧ.
Сійӧ аттьӧаліс майорӧс сійӧс жалитӧмысь.
Весиг и талы сійӧ радліс.
— Но, висьталӧй, ме кывза.
Лысак збыльысь висьталіс Крыжкӧд аслас взаимоотношениеяслысь став историясӧ.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс ёрис сійӧ лунсӧ да чассӧ, кор йитчис сыкӧд.
Сійӧ каитчис, зэв ёна видіс асьсӧ да мамсӧ, коді балуйтіс сійӧс сьӧмӧн ичӧтысяньыс да тадзикӧн вайӧдіс татшӧм олӧмӧдз.
Зубавин терпеливӧя кывзіс Лысакӧс, но протоколӧ гижис медся тӧдчанасӧ, коді колӧ вӧлі следствиелы.
Следствиелы важнӧ вӧлі ӧні жӧ, первой допрос дырйи, тӧдмавны, мый, кӧні, кор да кыдзи должен вӧчны Лысак.
Тайӧс тӧдігӧн Зубавин эськӧ вермис артыштны, став мераяссӧ-ӧ сійӧ примитіс, медым дзикӧдз провалитчис «Бизон» операциялӧн планыс.
Тайӧ цельсӧ тӧдвылын кутӧмӧн сійӧ гижис аслыс Лысак показаниеясысь сійӧ юкӧнсӧ, кӧні висьтавсис сы йылысь, мый Крыж мӧдӧдӧма паровоз вылӧ ассьыс подшефнӧйсӧ водзӧ действуйтӧм вылӧ планъясӧн.
«Кутшӧм планъяс нӧ вӧліны Крыжлӧн?» — юаліс Зубавин.
Лысак дінӧ должен вӧлі матыстчыны железнодорожник, том мадьяр, да заводитны сыкӧд специальнӧй беседа.
— А кутшӧм приметаяс серти сійӧ эськӧ тӧдіс, мый буретш ті «Крестлӧн» дӧвереннӧй, мый буретш тіянкӧд колӧ заводитны специальнӧй беседа?
Та вылӧ Андрей Лысак вочавидзис тадзи:
— Менам комбинезон вылыс зептын должен лоны горнӧй фиалкаясысь ичӧтик букет.
— Гӧгӧрвоана.
А кутшӧм приметаяс серти ті долженӧсь вӧлі тӧдмавны сійӧс?
— Сылӧн юрас сьӧд берет, а веськыд киса водзчуняс — карті лист кодь изъя кыз чунькытш.
— Мый йылысь ті долженӧсь вӧлі беседуйтны тайӧ мадьярыскӧд? — юаліс Зубавин. — Тіянлы тайӧ тӧдса?
— Да.
Ме бура помнита парольсӧ.
Венгерскӧй железнодорожник должен вӧлі матыстчыны ме дінӧ, нюмъялігтырйи пӧрччыны юрсьыс беретсӧ да шуны рочӧн да мадьярскӧй кыв вылын: «Чолӧм, ёрт».
Ме должен вӧлі вочавидзны сӧмын рочӧн: «Чолӧм».
Сэсся сійӧ гӧститӧдӧ менӧ венгерскӧй сигаретаӧн, а ме сійӧс — сӧветскӧйӧн.
Сигаретасӧ ӧзтӧм бӧрын сійӧ юалӧ: «Кутшӧм тіян, Сӧвет Союзын, поводдяыс?»
Ме вочавидза: «Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тіянын, бур».
Андрей Лысак ланьтіс, полігтыр видзӧдліс майор Зубавин вылӧ.
— Водзӧ, — шуис Зубавин.
Лысак висьталіс водзӧ:
— Сэсся сійӧ должен вӧлі висьтавны меным, кытчӧ пуктіс посылка.
— Кутшӧм посылка?
— Тайӧс ме ог тӧд.
И вообщӧ... ме сэсся нинӧм ог тӧд.
Ставсӧ висьталі.
— Ладнӧ.
Талун кежлӧ тырмас.
Зубавин мӧдӧдіс Андрей Лысакӧс предварительнӧй заключение камераӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ чӧв оліс мӧвпалігтыр.
Сэсся друг юаліс лейтенант Гойдалысь:
— Аски, буракӧ, мӧдӧдчӧ аслас первой заграничнӧй рейсӧ Олекса Сокачлӧн комсомольскӧй паровозыс?
— Да, майор ёрт.
— А вермис эськӧ Сокач пӧртны олӧмӧ миянлысь ӧти деликатнӧй поручение?
— Гӧгӧрвои, майор ёрт.
Олекса Сокач ставсӧ вӧчас. Кыв сета.
— Но, сідзкӧ, корӧй Сокачӧс татчӧ беседа вылӧ.
— Эм корны Сокачӧс беседа вылӧ! — Гойда крута бергӧдчис, чепӧсйис ӧдзӧслань, саялі.
Кор Гойда корсис став Явор пасьта ассьыс другсӧ, Зубавин прикажитіс срочнӧ вайӧдны тюрьмаысь Любомир Крыжӧс.
Сійӧс вайӧдісны часджын мысти.
Сійӧ пырис кабинетӧ конвойнӧй водзвылын — киясыс мыш саяс, гӧрбыльтчыштӧма, сьӧд пинжака, зумыш чужӧма, галстуктӧм дӧрӧма, синъясыс пыдӧдз вӧйӧмаӧсь, бритчытӧм.
Сійӧ зумыша, синкым увтіыс видзӧдліс майор вылӧ да, юрсӧ копыртӧмӧн, сувтіс порог дорӧ.
Зубавин лэдзис конвоирӧс, а Крыжлы индіс матысса улӧс вылӧ:
— Пуксьӧй да висьталӧй, мистер вӧвлӧм резидент, мыйла ті кыскинныд асланыд шайкаӧ Андрей Лысакӧс.
Крыж лэптіс юрсӧ, чуймӧмӧн видзӧдліс майор вылӧ:
— А сэсся нинӧм тіянӧс оз интересуйт?
Сӧмын тайӧ понпиыс?
Ме решиті висьтавны дзик ставсӧ, мый тӧда.
— Мыйла нӧ сэтшӧм окота лои ставсӧ висьтавны?
Крыж тэрыба, ньӧти падъявтӧг, вочавидзис:
— Ме вывті опытнӧй да тӧлка, медым не гӧгӧрвоны, кутшӧм сьӧкыд положениеӧ веськалі.
И сэсся... тюрьмаын олӧм абу ме серти.
— Гӧгӧрвоа.
Нервъяс.
— Да, ог дзеб, ме тэрмася финишӧ.
Олышті, тырмас...
Медым регыдджык воас пом.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ог кут нинӧмысь ӧтказывайтчыны.
Висьтала ставсӧ, весиг сійӧс, мый верми кокниа дзебны.
О, менам олӧмӧй поучительнӧй!
Чужи ме нималана поместьеын...
Зубавин кинас шеныштӧмӧн дугӧдіс Крыжӧс:
— Ассьыныд олӧмнытӧ мӧдысь висьталанныд.
Ӧні вочавидзӧй сӧмын вопросъяс вылӧ.
Мыйла тіянлы ковмис Андрей Лысакыс?
— Ме кӧсйи вӧчны сыысь бур связникӧс.
— И та могысь мӧдӧдінныд сійӧс Сокач бригадаӧ?
— Да, буретш та могысь.
Аслас первой заграничнӧй рейс дырйи жӧ Лысак должен вӧлі йитчыны Тиссавараын разведцентрса агенткӧд да вайны миянлы Яворӧ важнӧй посылка.
— Кодсянь тайӧ посылкаыс?
— Менам патерант висьталіс, мый разведцентрсянь, «Бизонсянь».
— Мый посылка пытшкас?
— Эскыны кӧ «Червонюк ёртлы», — шпыньмуніс Крыж, — то «Бизон» решитӧма мӧдӧдны миянлы кутшӧмкӧ выльтор — замедленнӧй действиеа да страшнӧй разрушительнӧй  вына портативнӧй мина.
— Мый вылӧ?
— Взорвитны Тисса вомӧн ыджыд пос либӧ кутшӧмкӧ туннель.
— Кыдзи должен вӧлі паныдасьны Лысак разведцентрса агенткӧд?
Явка?
Пароль?
Крыж висьталіс стӧч сійӧс жӧ, мый висьталіс нин Зубавинлы Лысак.
Крыжлысь показаниеяссӧ гижӧм бӧрын Зубавин мӧдӧдіс сійӧс тюрьмаӧ да муніс полковник Шатров дінӧ.
КЫЗЬ КВАЙТӦД ГЛАВА
«Галочка» ньӧжйӧник прӧйдитіс контрольнӧй пост.
Паровознӧй будка ӧшинь дорын сулаліс Олекса Сокач.
Комбинезон морӧс зептас вӧлі горнӧй фиалкаясысь букет.
Выльысь белитӧм будкалӧн восьса ӧдзӧс дорын сулаліс стрелочница, кодлӧн киас вӧлі дзирдалысь ыргӧн рожок.
Русӧй юрсиас сійӧ сатшкӧма горнӧй фиалкаяс жӧ.
— Кытчӧ мунан, Олекса?
Сокач сідз-тадз шеныштіс кинас.
— Светыслӧн кутшӧм юкӧнӧ? — юасис стрелочница. — Карпатыӧ?
Сокач пыркнитіс юрнас.
— Румынияӧ?
— Ог.
— Чехословакияӧ?
— Гадайт водзӧ.
— Польскӧй границалань?
— Эн тӧд!
— A-а, тӧда — Мадьяр му?
— Ок, кутшӧм тэ тӧлка!
«Галочка» прӧйдитіс стрелочница дінті.
Олекса чабыртіс паклятор да сералігтыр шыбитіс нывлы, сылӧн русӧй юрӧ метитчӧмӧн:
— Кут, Анна, и менсьым букетӧс!
Ныв кутіс паклясӧ, неуна котӧртыштіс да бӧр шыбитіс козинсӧ паровоз будкалӧн восьса ӧшиньӧд.
— Сет аслад невесталы!
«Галочка» видзчысьӧмӧн, зэв ньӧжйӧник гӧгыльтчис станция асыввыв вороталань.
Эз на саяв ыргӧн рожока, русӧй юрсиа стрелочница, а Сокач вунӧдіс нин сы йылысь.
Весиг кӧть Анна местаын сулаліс ачыс Ганна-Терезия, то и сэки эськӧ сійӧ эз сайӧд тайӧ чуднӧй луныслысь дивӧкодь ылі туйсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«Галочка» прӧйдитіс выходнӧй стрелкаяс да, стрелочник рожокӧ кывзысиг, бӧр локтіс нёльӧд туй вылӧ, кӧні сулаліс мӧдӧдігкежлӧ дасьтӧм состав, кытчӧ грузитӧма кокс, руда да чугун слитокъяс.
Кондукторскӧй бригада заводитіс принимайтны поезд.
Главнӧй кондуктор сюся видзӧдліс том механик вылӧ, быттьӧ юаліс синъяснас: збыль ӧмӧй тэ, молокосос, нуӧдан заграницаӧ поезд?
Паровоз дорӧ локтіс пограничнӧй войскаса капитан.
— Кора паспортъяс, — шуис сійӧ.
Олекса, кочегар да отсасьысьыс лэччисны муӧ, сетісны пограничниклы ассьыныс выль паспортъяссӧ.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс да мӧдӧдчис станциялань.
— Мый лои? — повзис Иванчук. — Мыйла эз сет бӧр?
— Регистрируйтас да ваяс.
Сэтшӧм порядокыс. — Олекса сёрнитіс увереннӧя, спокойнӧя, быттьӧ сылы сёысь нин ковмыліс вуджавны граница.
Сэк кості кондукторскӧй бригада примитіс поезд.
Главнӧйыс пӧлучитіс поезднӧй  документъяс да ӧкуратнӧй пачкаясӧн тэчис найӧс аслас кучик сумкаӧ.
Автоматическӧй тормозъяс видлалысь гижис справка сы йылысь, мый став тормозъясыс исправнӧйӧсь, да сетіс сійӧс главнӧйлы.
Туйяс вылын тыдовтчис станцияса дежурнӧй, мугов чужӧма, гӧрд картуза морт.
Семафор кыптіс вывлань.
Таможенникъяс вӧчисны ассьыныс делӧсӧ.
Стрелочница лӧсьӧдіс туйсӧ маршрут кежлӧ.
А пограничник век абу и абу.
Медбӧрти паровоз дорӧ локтіс и оператор. Сійӧ сетіс Сокачлы маршрут.
Путевӧй телеграммаын вӧлі висьталӧма, мый венгерскӧй станцияса дежурнӧй Лайош виччысьӧ 733-ӧд номера сӧветскӧй поезд, кӧні лыддьыссьӧ комын кӧкъямыс вагон.
Ставыс, дзик ставыс дась, а пограничник...
Со сійӧ!
Киас сылӧн пемыдгӧрд книжка чукӧр.
Капитанлӧн чужӧмыс ӧні вӧлі мелі, бур — вежа долг исполнитысь мортлӧн чужӧм.
Сійӧ тэрыба сеталіс движенечьяслы да паровозникъяслы паспортъяс да, сӧмын синъяснас нюмъёвтӧмӧн, матыстліс кисӧ турунвиж картуз кӧзырёк бердас.
Главнӧй кондуктор тюрӧстіс.
Сокач пӧшти сійӧ жӧ здукас кузя да гажаа тутӧстіс.
Ылӧдз-ылӧдз паськаліс «Галочкалӧн» гӧлӧсыс — шондіа лӧнь долинаті, Тисса кузя вывлань и увлань, Карпаты бердса предгорьеясті, граница пӧлӧн.
«Галочка» мӧдӧдчис Тисса бердса паськыд долиналӧн тӧдса шыльыдінті.
Бӧрвылын, Карпатыын, тасянь сӧмын кык час мунны, — кыртаясын писькӧдӧм туннельяс, зэв джуджыд посъяс, изъяс костӧд бузгысь юяс, букӧвӧй вӧръяс, бузганъяс, коз пу вӧра гӧраяс, кодъясӧс вевттьӧма кымӧръясӧн, ру да зэр, а тані — саридз пасьта колхознӧй ыбъяс, шоныд, пӧшти жар шонді, лӧнь тувсов лун.
Веськыдвылын, кӧрт туй пӧлӧн, кыссисны то трактор гусеницаясӧн серлӧдлӧм сьӧд град йӧръяс, то веж ӧзим муяс.
Шуйгавылын ӧшинь пыр тыдалӧны лугъяс, а на сайын выль да важ садъяс.
Пуяс сайысь тыдовтчис дамба, коді видзӧ долинасӧ наводнениеясысь.
Тайӧ нин граница.
«Тисса весьтын кыа» колхозлӧн владениеяс.
Дамба пӧлӧн йирсисны мӧсъяс.
Шонді водзын гусеницаяснас дзирдалігтыр трактор гӧрис му.
Тисса вылын, шоныд зэр ва пиын, плавайтісны дзодзӧгъяс.
Сэні жӧ, гачкокъяссӧ пуджӧмӧн, еджыд юра детинкаяс ас вӧчӧм тывъясӧн кыйисны чери.
Гырысь осокорьяс, кодъяс вӧлі вежӧдӧмаӧсь нин йылӧдзыс, кыпӧдчисны дамба сайын, налӧн пемыд вуджӧръясыс куйлісны пӧшти Тисса вадорын.
Чавканъяс чӧсмасисны пограничнӧй садъясын кольӧм вося гылалӧм плодъясӧн.
Кӧрт туй полотнолӧн ещӧ ӧти неыджыд чукыль — и тыдовтчис Тисса вомӧн зэв ыджыд стальнӧй пос.
Сэті, ю шӧртіыс, и мунӧ государственнӧй граница.
Олекса Сокач, Иванчук, Довбня, кондуктор, поезднӧй  мастер — ставныс, коді нуӧдіс поездсӧ, чӧв олігтыр видзӧдісны ньӧжйӧ матысмысь граница вылӧ.
Граница!..
Государстволӧн грань.
Ещӧ важӧн, зэв важӧн нин йӧз заводитісны «рубеж рубитны да грань гранитны».
Роч торйӧдчыліс немечысь, немеч — французысь, болгарин — турокысь гӧраясӧн да пустыняясӧн, юясӧн да нюръясӧн, вӧръясӧн да степьясӧн, штыкъясӧн да пушкаясӧн, нэмӧвӧйся смертельнӧй враждаӧн.
И сӧмын меч да вир, би да рӧзӧренье недыр кежлӧ бырӧдлісны войтыръяс костын границасӧ.
Мир вӧлі гежӧда овлысь гӧсьтӧн му шарвывса став государственнӧй границаяс вылын.
Некутшӧм войтыр некутшӧм эпохаӧ эз вермыв мыччыны граница вомӧн мӧд войтырлы дружба да братство кузя кисӧ да ӧтувтны ассьыс вынсӧ бурджык олӧм вӧсна тышын.
Уна сё во сайын китаечьяс стрӧитісны асланыс границаяс вылын Великӧй стена, коді и ӧнӧдз на эм.
Но тайӧ стенасьыс ещӧ джуджыдджыкӧсь, ещӧ зумыдджыкӧсь лоины йӧз мӧвпъясын национальнӧй перегородкаясыс.
Немецкӧй завоевательяс лыддьылісны ассьыныс рытыввывса да асыввывса границаяссӧ пределӧн, «культурнӧй, организованнӧй, идеальнӧя тэчӧм германскӧй мирлӧн» помӧн.
Турецкӧй поработительяс лыддьылісны жӧ, мый «мичлунлӧн идеалыс сӧмын налӧн мусульманскӧй мирын».
Японскӧй самурайяс чувствуйтісны асьнысӧ асланыс му вылын медся «великӧй йӧзӧн».
Важысянь нин сідзи мунӧ: англичанин ошйысьӧ француз водзын, испанец — португалец водзын, итальянец — грек водзын.
Ставныс найӧ ӧтлаын зывӧктісны виж да сьӧд кучикаясӧс; индеечьяслӧн, мавръяслӧн, кореечьяслӧн, негръяслӧн, китаечьяслӧн власьт кутысьяс воспитывайтісны лӧглун еджыд кучикаяс дінӧ.
Прӧйдитны позьтӧм границаяс кузяла и вомӧнног шӧралісны му шарсӧ да йӧзыслысь сьӧлӧмъяссӧ.
Поколениеысь поколениеӧ вуджліс границалӧн, юксян визьлӧн тайӧ чувствоыс.
Олекса Сокачлысь и батьсӧ, и дедсӧ, и прадедсӧ, и налысь став предокъяссӧ нартитлісны йӧз муысь воӧм поработительяс.
Сюрс во чӧж, мадьярскӧй племенаяслӧн вождь Арпадсянь, кодъяс пырисны Закарпатьеӧ 898 воын, фашистскӧй фюрер Хортиӧдз, Мадьяр муса правительяс нартитісны закарпатскӧй украинечьясӧс.
Кодъяс киын вӧліны медбур закарпатскӧй муяс?
Венгерскӧй графъяс да баронъяс киын.
Кодъяслӧн сиктъясыс вӧліны медся лӧсьыд местаясын, шыльыдінын, юяссянь матын?
Венгерскӧй кулакъяслӧн.
Кытчӧ мунісны налогъяс?
Венгерскӧй казнаӧ.
Кутшӧм кыв вылын заставляйтісны велӧдчыны украинаса челядьлы?
Венгерскӧй кыв вылын.
Кутшӧм кыв вылын сёрнитісны ужгородса, мукачевоса, хустса судьяяс, чиновникъяс, полицейскӧйяс?
Венгерскӧй кыв вылын.
Кодъяслӧн плетьясыс да пуляясыс лӧньӧдлісны пӧкӧритчытӧм украинечьясӧс?
Венгерскӧйяс.
Олекса Сокач ӧнӧдз на помнитіс сьыланкывъяс, легендаяс, басняяс да быльяс, кӧні ёрисны нэмӧвӧйся нартитысьясӧс.
Тадзи вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз мадьяр войтыр эз босьт власьтсӧ аслас киясӧ да эз вӧв бырӧдӧма национальнӧй нартитӧм.
Пыр матынджык и матынджык пос.
Пограничникъяс ӧти бӧрся мӧд чеччыштісны вагонъяслӧн тормознӧй площадкаяс вылысь.
Найӧ тэрыба, быттьӧ лӧсьӧдчисны параднӧй смотр кежлӧ, лӧсьӧдышталісны тасмаяс, гимнастёркаяс, воротничокъяс, фуражкаяс да чӧв олігтыр колльӧдісны поезд, коді матыстчис границалань.
Иванчук матыстліс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас:
— Аддзысьлытӧдз, турунвиж гвардия!
Паровоз воис пу гриб весьтӧ, код вуджӧр улын сулаліс пограничник.
Тайӧ нин медбӧръя часӧвӧй.
Сыкӧд орччӧн, кык воськов сайын, — нёль пельӧса гӧрдов-турунвиж рӧма бетоннӧй столб.
Сійӧ ньӧжйӧник коли бӧрӧ.
Шонді водзын дзирдаліс сімтӧм стальысь герб.
Поезд пырис послӧн ыркыд туннельӧ, код увті визувтіс паськыд Тисса.
Олекса кыскыштіс свисток рычаг.
Послӧн стальнӧй фермаясыс, быттьӧ зэв ыджыд музыкальнӧй инструментлӧн струнаяс, повторитісны «Галочкалысь» гӧлӧссӧ.
Уна сё гулюяс лэбзисны асланыс позъясысь.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн найӧ лэбисны поезд бӧрся, колльӧдісны сійӧс дзик мадьяр вадорӧдз.
Иванчук кыпӧдіс шыльыда бритӧм щӧкасӧ:
— Почётнӧй эскорт.
Мадьяр Войтыр Республикалӧн герба суйӧрвыв сюръя.
Пӧвъясысь вӧчӧм ӧзын дорын еджыд катер.
Пограничнӧй стражалӧн серӧдӧм будка.
Зэв ыджыд картуза, табак рӧма мундира, лӧсталысь сьӧд ботинки вылас лэдзалӧм шароварыа часӧвӧй.
Водокачка.
Бергӧдчан  кытш.
Депо.
Тиссавара станция.
abu
abu
Венгерскӧй железнодорожникъяслӧн мӧдпӧлӧс форменнӧй паськӧм — стальнӧй рӧма, векни гӧрд погона; мӧдпӧлӧс кыв юргӧ, но мыйта и тані, граница сайын, сӧветскӧй сьӧлӧмлы мусаторйыс!
Вокзал зданиедорса кӧрт арка, код увті мунӧны асыввывлань став поездъяс, мичмӧдӧма дзоридзьясӧн, лентаясӧн.
Ӧшаліс алӧй транспарант, кытчӧ венгерскӧй да роч кыв вылын гижӧма: «Чолӧм Сӧвет Союзса войтыръяслы — мадьяр войтырлӧн ёртъяслы!»
Арка шӧрын кык флаг — кумач рӧма да гӧрд-еджыд-турунвиж рӧма — кресталӧма СССР да Мадьяр Войтырлӧн Республика гербъяс весьтӧ.
Поезд пырис паркӧ да сувтіс нёльӧд туй вылӧ.
Кор пограничнӧй стража прӧверяйтіс паспортъяс, паровоз подножка вылӧ чеччыштіс кузь тушаа, косіник железнодорожник венгр.
Олекса видзӧдліс венгр ки вылӧ.
Сы чуньын эз вӧв некутшӧм чунькытш и сьӧд юрас эз вӧв берет — сійӧ вӧлі береттӧм.
Еджыд пиньяса, сьӧд уска, энергичнӧй, том чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ тэрыба, то венгерскӧй кыв вылын, то рочӧн, то украинаса кыв вылын, то бара венгерскӧй кыв вылын шуис:
— Ио напот киванок!
(Бур лун!).
И локомотивыс выль и механикыс выль.
Бур локомотив, татшӧмыс эз на вӧвлы Тиссавараын.
Вывті бур!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?..
Олекса?
Гӧгӧрвоа.
Мадьярскӧй ногӧн — Шандор.
А ме — Золтан Сабо.
Тшынась!
Венгр гӧститӧдіс Олексаӧс да сылысь бригадасӧ сигаретаясӧн.
Ставӧн кутісны куритчыны да нюмъялігтыр, кыв ни джын шутӧг, мыйкӧ дыра видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Венгр сюся видзӧдліс Сокач зеп вылӧ, кӧні тыдаліс фиалкаясысь вӧчӧм ичӧтик букет.
— Золтан, тэ составитель? — юаліс Олекса сэтшӧм чиг мадьяр кыв вылын, мый Сабо чуймӧмпырысь паськӧдіс синъяссӧ да горӧдіс:
— Шандор, тэ тӧдан мадьярскӧй кыв?
Молодеч!
Ме рад, мый тэкӧд ӧтлаын кутам уджавны.
— Бура кутам уджавны али сідз-тадз? — юаліс Олекса.
— Бура, Шандор!
Сӧмын бура!
Кыдзи тіян.
Ме — эльмунгаш.
Передӧвӧй рабочӧй.
— Сідзкӧ, лӧсьӧд меным настӧящӧй поезд.
Ыджыдӧс, тяжеловеснӧйӧс.
Ветымын вагонысь не этшаджык.
— Ветымын вагон? — веськыд кинас Золтан кӧсйис сюйны сигаретасӧ вомас, но вомӧдзыс эз во.
Олекса пыр жӧ видзӧдліс Золтанлӧн водзчунь вылӧ — сэні дзирдаліс нин карті кодь изъя кыз чунькытш. — Ветымын вагон! — радпырысь шуис венгр. — Он вермы кыскынытӧ!
— Кыска!
— О, Шандор!.. — Золтан перйис зепсьыс сьӧд берет, швачкис сійӧс паровознӧй будка джоджӧ. — Ме пырысьтӧм-пыр котӧрта Лайош дінӧ, миян секретарь дінӧ, и ставсӧ висьтала сылы.
Виччысь менӧ, Шандор!
Да, кутшӧм тіян поводдяыс Яворын?
— Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тіян, бур, — шуис Олекса.
— Зэв бур!
Сідзкӧ, виччысь менӧ, Шандор!
Венгр чеччыштіс муӧ, пуктіс беретсӧ юрас да воши вагонъяс улӧ.
Сы йылысь юӧр, мый сӧветскӧй машинист кӧсйысис постоянно новлӧдлыны Тисса сайӧ тяжеловеснӧй  поездъяс, ӧдйӧ паськаліс станция пасьтала.
Тиссавара станцияса железнодорожникъяслӧн тайӧ событиенас интересуйтчӧмыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана да лӧсялана.
Перевалочнӧй базаын тиссаваречьяс ректалісны паськыд колеяа поездъясысь узкоколейнӧй  вылӧ Мӧскуаысь вайӧм троллейбусъяс, будапештскӧй метролы тюбингъяс, самоходнӧй запорожскӧй комбайнъяс, Ростсельмашлысь вартан машинаяс, люберецкӧй вундан машинаяс, челябинскӧй да сталинградскӧй тракторъяс, «Гӧрд пролетарийлысь» станокъяс, донецкӧй чугун слитокъяс, Печ горнӧй бассейнлы горловскӧй врубӧвӧй машинаяс, Сталинварошлы зэв сложнӧй агрегатъяс, кокс да руда, марганец да автомобильяс.
Сӧмын озыр да бур сьӧлӧма друг, нэм кежлӧ друг, вермис мӧдӧдавны ставсӧ тайӧс.
Вӧлі ӧбед кад.
Ӧкмысӧд туйлань, кысянь должен вӧлі мунны Тисса сайӧ тяжеловеснӧй  состав, мӧдӧдчисны станцияысь пӧшти став рабочӧй йӧзыс.
Медся уна йӧзыс вӧліны первой вагон дорын, кытчӧ должен вӧлі матыстчыны паровоз.
Стальнӧй рӧма обмундированиеа да джуджыд картузъяса железнодорожникъяс.
Нывъяслӧн русӧй, сьӧд, зарни рӧма юръяс.
Кресталӧм гач волысъяса кӧмтӧм детинкаяс.
Маслӧӧссьӧм комбинезонъяса слесарьяс.
Чукырӧсь шляпаяса да пуджӧм соска дӧрӧмъяса, жилеткаяса землекопъяс.
Карабинъяса да табак рӧма гачьяса пограничникъяс.
Кучик партукъяса плӧтникъяс.
Чери кыйысьяс, кодъяслӧн пельпом вылас гартӧм тывъяс, а вомас каллянъяс...
Уна дас да сё син ёрт сяма тӧждысьӧмӧн да ошкӧмпырысь видзӧдісны «ЭР 777-13» номера паровоз вылӧ, коді ньӧжйӧник локтіс ӧкмысӧд туй вылӧ станциялӧн асыввыв вороталадорсянь.
Поезд колльӧдны чукӧртчӧм йӧз пӧвстысь, первой радсьыс Сокач аддзис составитель Золтан Сабоӧс.
— Но кыдзи, Шандор, он пов? — юаліс Золтан Сабо да довкнитіс юрнас составлань, кодлӧн медбӧръя вагоныс вӧлі кӧнкӧ станциялӧн рытыввыв ворота дорын. — Эн на думышт ӧткажитчыны? — еджыд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да уссӧ чеплялігтыр содтіс сійӧ.
Олекса эз сразу вочавидз, сійӧ мыйвынсьыс зілис лоны спокойнӧйӧн, не петкӧдлыны, мый йылысь мӧвпалӧ.
А мӧвпаліс сійӧ Золтан Сабо йылысь: «Кутшӧм пӧръясьысь!
Кутшӧм пелька маскируйтчӧ!»
Золтан Сабо ас ногыс гӧгӧрвоис Сокачлысь чӧв олӧмсӧ.
Сылы кажитчис, мый сӧветскӧй механик оз эскы аслас вынъяслы.
Тӧждысьӧм, полӧм да весиг разочарование тыдовтчис составитель чужӧм вылын.
— Дерт, ог и думайт ӧткажитчыны, — тэрыба шуис Олекса. — Кутшӧм вермас лоны сёрни!
— Вай китӧ, Шандор! — Золтан паськыда шеныштчис, гораа клопкис кипыдӧснас Сокач кипыдӧсӧ да сетіс сылы штампуйтӧм латинскӧй шыпасъяса овальнӧй  ыргӧн пластинка. — Пӧлучайт миянлысь гарантийнӧй марка!
Менсьым!
Автоматчикъяслысь!
Вагоннӧй мастеръяслысь!
Грузчикъяслысь!
Тиссавара станцияса став рабочӧйяслысь да служащӧйяслысь. — Гусьӧник, вашнитӧмӧн содтіс: — Посылка тендер пыдӧсын, ва пиын. — Сійӧ ещӧ ӧтчыд шеныштчис да швачнитіс кипыдӧснас Олекса кипыдӧсӧ: — Мунам поезд примитны!
Олекса да Золтан тэрыба, быттьӧ зілисны пановтны ӧта-мӧдсӧ, мӧдӧдчисны состав пӧлӧн.
Ӧтиыс — кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, еджгов юрсиа, кузь синлысъяса, зэв том да зэв мича чужӧмыс яндысяна.
Мӧдыс — кузь тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧма, пельк вӧраса, мичаа вурӧм тужуркаа, шыльӧдӧм, мавтӧм юрсиа, моднӧй уска, ышнясьысь чужӧма: «Видзӧдӧй, видзӧдӧй, кодкӧд ме муна...
И ті тӧданныд, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
Чудо!
А коді тайӧс котыртіс?
Ме, Золтан Сабо.
Да, тӧданныд-ӧ, ме!
Верманныд менӧ чолӧмавны»
Поездсӧ видлалӧм бӧрын найӧ бӧр локтісны паровоз дорӧ.
Йӧзыс тӧдчымӧн содӧма.
Воӧма весиг выль еджыд трубаяса оркестр.
Йӧз юръяс весьтын дӧлалісны куим рӧма национальнӧй флаг да сӧветскӧй гӧрд флаг.
Муын куйлісны велосипедъяс, кодъясӧс шыбитӧма сідзи, быттьӧ найӧ некор нин оз ковмыны.
Грузӧвик кузовын сулалісны еджыд визя пемыдлӧз шапочкаяса, лӧз галстукъяса, еджыд дӧрӧмъяса пионеръяс. Галстукъясыслысь гӧрӧдъяссӧ вӧлі шымыртӧма гӧрд кольчаясӧн.
Быд пионер киын — куим рӧма флажок, кытчӧ серпасалӧма кирка.
Зонкаяс да нывкаяс лэптісны найӧс юр весьтас да дружнӧя чолӧмалісны Сокачӧс:
— Элоре, пайташок!
Горӧдӧмыс серти — «Водзӧ, другъяс!» — да сылӧн торжественнӧя юргӧм серти Олекса гӧгӧрвоис, мый тайӧ пионеръяслӧн боевӧй клич.
— Ставыс лючки-ладнӧ? — паровоз дорӧ матыстчигмоз юаліс главнӧйыс.
abu
Сокач довкнитіс юрнас да кыпӧдчис паровоз вылӧ.
— Мый вӧчсьӧ!.. — шуис Иванчук. — Кыдзи миянлы эскӧны!
Да ми кӧ огӧ вермӧй катӧдны татшӧм махинасӧ да нюжӧдам, тайӧ лоӧ став мирыслы позор.
Сокач видзӧдліс кочегар вылӧ, сэсся — манометр вылӧ, водомернӧй  стеклӧ вылӧ.
Котёлын ваыс да парыс вӧлі тырмымӧн.
Топкаын ыпъяліс еджыд би.
Воздушнӧй насос уджаліс нормальнӧя.
Туйяс вылын шум ланьтіс.
Праздничнӧй паськӧма йӧз матыстчисны паровозлань.
Уна сё йӧз виччысисны, кыдзи «ЭР 777-13» вӧрзьӧдас места вывсьыс татшӧм кузь да сьӧкыд составсӧ, кыдзи катӧдас сійӧс гӧра вылӧ, Тисса вомӧн послань, СССР-ӧ.
Автоматчик сетіс тормозъяс йылысь справка.
Станцияса начальник ачыс вручитіс путевӧй телеграмма Яворсянь.
Главнӧйыс сетіс свисток.
Йӧз чукӧр весьтӧ лыбисны чышъянъяс, кепкаяс, шляпаяс, куим рӧма флажокъяс.
Духӧвӧй оркестр юрӧбтіс марш.
Грымгисны пионерскӧй барабанъяс.
Том гӧлӧсъяс горӧдісны: «Элоре, пайташок!»
И ставсӧ тайӧс вӧлі друг вевттьӧма паровоз гудокӧн.
И кутшӧм вӧлі тайӧ гудокыс!
Вынйӧра да нежнӧй.
Кузь да сэк жӧ резкӧй, быттьӧ чардби.
Радлысь и властнӧя чуксалысь.
— Видзӧдтӧ, кыдзи кутіс сьывны миян «Галочкаыд!» — шуис Иванчук. — Гимн, а абу гудок.
— Гудок кыдзи гудок, — броткыштіс Сокач.
Сокач сэтшӧма курччис пиньяссӧ, мый едждӧдісны банбокъясыс, сійӧ дзикӧдз лэдзис реверссӧ водзлань да восьтіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Состав вӧрзис кокниа, плавнӧя.
Автоматическӧй сцеплениелӧн кузь линия нюжаліс вочасӧн, пӧшти ньӧти грымакывтӧг.
Сокач сюся кывзіс выхлопъяс.
Найӧ вӧліны гежӧдӧсь, напряжённӧйӧсь, тырвыйӧ гораӧсь.
Наын, тайӧ выхлопъясас, кыліс увереннӧй вын парӧвӧй машинаяслӧн, кодъяс действуйтӧны ходӧвӧй частьлӧн да рельсӧвӧй туйлӧн позянлунъяс серти.
Трубаӧ выхлопъяс лоины тшӧкыдджыкӧсь, омӧльджыка напряжённӧйӧсь, пӧшти свободнӧйӧсь.
И сӧмын ӧні Олекса ышловзис, чышкыштіс пӧсялӧм плешсӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Мусянь кыліс вӧсни гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— Элоре, пайташок!
Поезд муніс пионеръяс дінті, шыбитӧм велосипедъяс дінті.
Простор вылӧ петӧм бӧрын Сокач восьтіс регуляторсӧ ыджыд клапан вылӧ, а реверссӧ кыскис нёльӧд тшупӧдӧдз.
Локомотив ӧні муніс медся экономичнӧй  ходӧн: пар да ломтас медся этша рӧскодуйтӧмӧн.
Пыр матынӧсьджык и матынӧсьджык Карпатскӧй гӧраяс.
Ӧдыс содіс.
Ветымын, ветымын вит, квайтымын километр...
Телеграфнӧй столбъяс вирдалісны ӧти бӧрся мӧд.
Кӧдзӧм муяс кажитчисны ӧтторъя веж лугӧн.
Пограничнӧй пос мӧдарладорын, Тиссалӧн веськыдвыв вадорын, пограничникъяслӧн знак серти Олекса сувтӧдіс поездсӧ.
Кӧрт туй насыпдорса веж кустъяс пӧвстысь петісны военнӧйяс да штатскӧйяс.
На пӧвстысь Олекса тӧдіс майор Зубавинӧс да ассьыс другсӧ, лейтенант Гойдаӧс.
Олекса лэччис паровоз вылысь муӧ.
— Но кыдзи? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Зубавин.
Поручение пӧртӧма олӧмӧ, майор ёрт.
Посылкаыс тендер пыдӧсын, ва пиын. — Олекса эз вермы кутны гордӧй, радлан нюмсӧ.
— Аттьӧ, Сокач ёрт! — Зубавин крепыда кутліс разведчик-доброволецлысь кисӧ.
Василь Гойда сэк кості чӧла разяліс дӧрӧм кизьяссӧ, пӧрччис пинжаксӧ, разяліс ботинки кӧвъяссӧ.
Сійӧ кольччис трусик кежысь да шыасис Зубавин дінӧ:
— Разрешитӧй сунлыны, майор ёрт?
— Сунлӧй.
Да видзчысьӧмӧнджык.
Гойда кайис тендер вылӧ, кӧні тырыс вӧлі из шом да ва.
Сійӧ лэдзис кокъяссӧ люкӧ да, кӧрт вевтас кутчысьӧмӧн, ньӧжйӧник кутіс лэччыны кӧдзыд ва пиӧ.
Кор ваыс лои щӧкаӧдзыс, сійӧ лэдзчысис вевтсьыс да суніс.
Тендер пыдӧсысь сылы ки улас недыр мысти веськаліс резинӧвӧй, тыдалӧ, герметическӧя тупкӧм, неыджыд ящик.
Люклӧн югыд пятна серти ориентируйтчӧмӧн сійӧ лючки-ладнӧ кыпӧдчис ва веркӧсӧ «посылкасӧ» юр весьтас кутӧмӧн.
Вит либӧ квайт ки босьтісны сійӧс.
Вит минут мысти Олекса пӧлучитіс разрешение мунны водзӧ, Яворӧ.
Лӧсьыд вӧлі тӧвзьыны лунвылӧ, ыркыд гӧраподдінъяссянь, войвывсянь лунвылӧ, — Тиссалань, жар шыльыдінлань...
Пыр паськыдджык, пыр мичаджык вӧлі тувсов муыс, пыр сӧдзджык сынӧдыс.
Сулалӧ вӧлі кыпӧдчыштны ещӧ вылӧджык, кӧть нин сэтчӧдз, кӧні сьыліс колипкай, — и пыр жӧ эськӧ тэ аддзин рытыввылысь Будапешт, а лунвылысь — Сегед да Балканскӧй гӧраяс, а ещӧ шуйгавылысьджык — Трансильванскӧй Альпы.
Лӧсьыд тӧвзьыны и ӧні, лунвывсянь войвылӧ, шыльыдінсянь Карпаты поддінӧ, лымъя еджыд гӧраяслань...
Ыркыдджык лоӧ сынӧдыс.
Тыдовтчӧны мылькъяс, вӧр діяс.
Выль и выль гӧраяс кыпӧдчӧны енэжтас весьтын.
Гораджыка стучитӧны кӧлесаяс.
Енэжыс, коді вӧлі сэтшӧм вылын сэні, шыльыдінын, ӧні пыр матынджык и матынджык муланьыс, Закарпатьелӧн енэж, Рӧдиналӧн енэж.
Стӧч дас куим часын 777-ӧд номера поезд прӧйдитіс Явор станцияса пограничнӧй арка увті.
abu
Поезд муніс ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Контрольнӧй столбик дорӧ метр куим вотӧдз сійӧ сувтіс.
— Эй, механик, кӧні тэ сэні? — кыліс тӧдса гӧлӧс.
Олекса видзӧдліс ӧшиньӧд.
Паровоз дорын сулаліс бритӧм юра, пӧсялӧм, гӧрд чужӧма инженер Мазепа.
— Кыдзи тэнад делӧыд из шом кузя? — сьӧкыда лолалігтыр да ассьыс куш юрсӧ небыда видлаліг юаліс сійӧ. — Ещӧ ӧти рейс вылӧ тырмас?
— Мадьяр муӧ либӧ Чехословакияӧ кӧ муна, тырмас ӧтарӧ и мӧдарӧ.
— А ва?
— Неуна колӧ содтыштны, кубик вит кымын.
— Топкаыд абу тырӧма шлакӧн?
— Ва босьтігӧн весалам.
— Сэсся ме нинӧм ог юась.
А буксаяс, подшипникъяс да ставнас паровозыс, дерт, идеальнӧй порядокын?
— Быттьӧкӧ сідз, — скромнӧя вочавидзис Сокач.
— Вот и бур.
Нуӧдан пражскӧй поезд, кӧні мунӧны мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгрессвывса делегатъяс.
Явор станцияса главнӧй туй вылын вольсалӧма нёль рельсӧвӧй туй: кык узкоколейнӧй  — заграничнӧй поездъяслы, да кык ширококолейнӧй  — сӧветскӧйяслы.
Татчӧ и вӧлі сувтӧдӧма пражскӧй экспресслысь вагонъяс, кодъясӧс мичмӧдӧма СССР-лӧн, Китайлӧн, Кореялӧн, Румыниялӧн, Мадьяр мулӧн, Чехословакиялӧн, Польшалӧн да мукӧд канмуяслӧн национальнӧй флагъясӧн.
Мӧдӧдчытӧдз ёна водзджык Олекса сувтӧдіс «Галочкасӧ» поезд водзвылӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорын да эз вештыв синсӧ досмотрӧвӧй заллӧн дубӧвӧй ӧдзӧс вылысь, кыті долженӧсь вӧлі петны мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгрессвывса делегатъяс.
Медводз петісны лӧз курткаяса да небыд сьӧд фуражкаяса китаечьяс.
Найӧ вӧліны, кыдзи лыддис Олекса, нелямын нёль морт.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса кык зон нуисны еджыд иероглифъяса зэв ыджыд алӧй полотнище.
Олекса, дерт, эз тӧд китайскӧй кыв, но сійӧ кокниа гӧгӧрвоис, мый вӧлі гижӧма китайскӧй знамя вылӧ.
Мир да дружба!
Долой война!
Мед олас свободолюбивӧй войтыръяслӧн победа!..
Мӧд ногӧн кӧ, сійӧс, мый гижӧма быд делегация знамя вылӧ.
Уна сюрс яворечьяс колльӧдісны гӧсьтъясӧс бурнӧй аплодисментъясӧн да чолӧмалана горӧдӧмъясӧн.
Став китаечьясыс нюмъялігтыр вочавидзисны дружнӧя горӧдӧмӧн: «Мир и дружба!
Мир и дружба!»
Олекса мыйвынсьыс клопайтіс.
Кутшӧма сійӧ радейтіс ӧні тайӧ мугов чужӧма, неуна виж кучика да сьӧд юрсиа салдатъяссӧ, кутшӧма гордитчис наӧн, кутшӧм найӧ ставныс матыссаӧсь сылы...
Сылы окота вӧлі чеччыштны паровоз вывсьыс, кутлыны быдӧнӧс.
Олексалы кажитчис, мый китаечьясӧс ӧнӧдз на — кӧть войнасянь коли не этша во — шымыртӧма сражениеяс тшынӧн, и на чужӧм вылысь сійӧ аддзис Янцзы вылын, Пекинын, Нанкин дорын, Шанхайын великӧй победалысь югӧр.
Ӧти китаец — неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, кушӧдз бритӧм, ыджыд юра, сьӧд синма, зэв чукырӧсь плешка да еджыд пиньяса — торйӧдчис аслас ёртъяс чукӧрысь да котӧртіс паровоз дорӧ.
— Шань-го! — «Галочкаӧн» любуйтчигтыр шуис сійӧ радпырысь. — Красавица! — содтіс мича роч кыв вылын. — Тэ механик? — Олекса вылӧ видзӧдіг юаліс сійӧ.
Олекса довкнитіс юрнас да лэччис муӧ.
— Ме механик жӧ.
Харбинысь, — кисӧ мыччигмоз шуис китаец. — Чолӧм, суляньжень тунчжи!
Гӧгӧрвоан? — Китаец тапнитіс Олексалы пельпомас, и сійӧ зэв паськыда нюммуніс. — Тайӧ лоӧ: чолӧм, сӧветскӧй ёрт!
Олекса вӧлі шуда, мый китаец матыстчис сылӧн паровоз дінӧ, мый сійӧ вӧлӧма сэтшӧм варов да прӧстӧй.
— Чолӧм, китайскӧй ёрт!
Кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Го Ше-ду.
А тэнӧ, суляньжень тунчжи?
— Олекса Сокач.
Кор нӧ ті вевъялінныд татшӧм бура велӧдны роч кывсӧ, Го Ше-ду?
— Ленинлӧн кывйыс зэв кокни, зэв мича кыв! — вочавидзис китаец. — Харбинын миян роч йӧзыс уна.
Дас во ме уджалі Иван Иванович Орловкӧд.
Шань-го!
Бур морт.
Настӧящӧй кутш!
Тэ кодь жӧ.
Абу сідз, тэ сы кодь.
Китаец серӧктіс, кор казяліс, кутшӧм ёна гӧрдӧдіс да яналіс «суляньжень тунчжи».
Пограничник, коді сулаліс паровозсянь неылын, матыстліс кисӧ кӧзырёк бердас, висьталіс китайскӧй ёртлы, мый поездыс регыд вӧрзяс.
Го Ше-ду кутліс Олексалысь кисӧ да муніс аслас вагонлань.
Капитан-пограничник сеталіс бригадалы заграничнӧй паспортъяс, главнӧй кондуктор сетіс свисток.
И Олекса видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс кокньыдик поездсӧ да тэрмасьтӧг, медся ичӧт ӧдӧн, нуӧдіс сійӧс рытыв-лунвылӧ, советско-чехословацкӧй границалань.
Уна сюрс яворечьяс шызисны, кутісны ӧвтчыны кияснас, шляпаясӧн, фуражкаясӧн, чышъянъясӧн.
Конгрессвывса делегатъяс, кодъяс сулалісны вагонъясын восьса ӧшиньяс дорын, вочавидзисны яворечьяслӧн чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Олекса содтіс ӧдсӧ.
Поезд мӧдӧдчис тыр ӧдӧн да петіс станционнӧй стрелкаяс сайӧ.
Рельсъясӧ небыдика стучитіг мӧдӧдчис шыльыдін вывті.
Ньывкӧс вадоръяса паськыд Каменица, коді дзик нин абу горнӧй ю кодь, визувтіс орччӧн, веськыдвылын.
Сылӧн шыльыд веркӧс вылын отражайтчис рӧмдандор-водзвывса енэж.
Рытыввылын, кытчӧ тӧвзис поезд да кодарлань визувтіс Каменица, ыпъяліс рытъя кыа.
Сэтысь, тайӧ шондіа саридзсьыс, друг тыдовтчис пограничнӧй арка, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма лыс лапъясӧн да кумач лентаӧн.
Лента вылас рочӧн да чешскӧй кыв вылын вӧлі гижӧма: «Миян кадӧ став туйясыс нуӧдӧны коммунизмӧ».
Пограничнӧй арка сайын сулалісны еджыд платтьӧяса, юръяс весьтас кыпӧдӧм букетъяса уна сё словацкӧй нывъяс.
Ещӧ ылынджык тыдаліс и первой чехословацкӧй станция, кодӧс вевттьӧма еджыд да сьӧд шашкиӧн.
Олекса бергӧдіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Поезд прӧйдитіс ӧмидз-турунвиж рӧма пограничнӧй столбъяс дорті да ньӧжйӧник мӧдӧдчис чехословацкӧй му вывті, дзоридзалысь ловъя потшӧс пӧлӧн: мичаник, шань нывъяс топыд шеренгаясӧн сулалісны кӧрт туй кыкнанлабокас, ӧзим муяслӧн веж фон вылын, рытъя кыаа енэж улын.
Олекса вочавидзис словацкӧй нывъяслӧн чолӧмалӧм вылӧ сьӧлӧмсяньыс сэтшӧма радлӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ чудеснӧй праздникыслы помканас вӧліны сӧмын сійӧ да сылӧн бригадаыс.
{Полевой Б. Н. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Настоящӧй морт йылысь повесть @ повесьт @ Борис Полевой. Настоящӧй морт йылысь повесть @ 1951 @ Лб. 3‒316.}
БОРИС ПОЛЕВОЙ
Настоящӧй МОРТ ЙЫЛЫСЬ повесть
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
1
Кодзувъяс нӧшта дзирдалісны на югыда да кӧдзыда, но асыввылын енэжыс заводитіс нин югдыны.
Пуяс вочасӧн мыччысялісны пемыдсьыс.
Друг на йывъясӧд котӧртіс вына да свежӧй тӧв.
Вӧрыс пыр жӧ ловзис, кутіс ёна шувгыны.
Тревожнӧя вашкӧдчӧмӧн шыӧдчисны ӧта-мӧд дінаныс сё арӧса пожӧмъяс, и кос гыӧрыс, небыдика кышӧдчигтыр, киссис шызьӧдӧм пуяс вылысь.
Тӧлыс лӧнис сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и лыбліс.
Пуяс бара кынмисны места выланыс.
Дзик пыр жӧ кутісны кывны вӧрлӧн асъядорса став шыясыс: орчча эрд вылын кӧинъяслӧн лёкысь эргӧм, ручьяслӧн видзчысьӧмӧн тявгӧм да садьмысь сизьлӧн медводдза, неувереннӧй на торнитӧмъяс. Вӧрса чӧв-лӧняс тайӧ торкнитлӧмъясыс вӧліны сэтшӧм музыкальнӧйӧсь, быттьӧкӧ сизьдіс сійӧ нырнас эз пу ствол, а скрипкалысь тӧщӧ телӧсӧ.
Пожӧм йывъяслӧн сьӧкыд лысъясын бара чорыда шувгыштіс тӧв.
Кельдӧдӧм енэжын надзӧник кусісны медбӧръя кодзувъяс.
Ачыс енэжыс топаліс да векняммис.
Вӧрыс пыркнитіс ас вывсьыс войся пемыдлысь коляссӧ да кыпӧдчис аслас став веж мичлуннас.
Сы серти, кыдзи гӧрд югӧрӧн кышсисны пожӧмъяслӧн кудриа юръясныс да козъяслӧн ёсь йывъясныс, гӧгӧрвоана вӧлі, мый кыпӧдчис шонді да мый пуксьысь луныс кӧсйӧ лоны сэзь, кӧдзыд, мича.
Лоис дзик югыд.
Кӧинъяс пырисны вӧр чащаӧ, медым кынӧманыс переваритчис войся сёйӧмторныс, усйысис эрд вылысь руч, лым вылӧ колис прӧшви кодь, мудера дзугӧм коктуй.
Пӧрысь вӧр заводитіс шувгыны рӧвнӧя, ланьтлытӧг.
Сӧмын посни лэбачьяслӧн ноксьӧмыс, сизьлӧн торкӧдчӧмыс, увъяс костті тювкъялысь виж пыстаяслӧн гажа чивкйӧдлӧмыс да кеняяслӧн горштырнас горӧдлӧмныс вежлісны вӧрлысь небыдик гыясӧн ньӧжйӧ паськалысь гажтӧм да тревожнӧй шумсӧ.
Ловпу ув вылын сьӧд ёсь нырсӧ весалысь катша друг пӧлыньтліс юрсӧ, кывзысьыштіс, лажыньтчис, дась йӧткыштчыны да лэбзьыны.
Тревожнӧя дзуртісны увъяс.
Вӧр пыр, туйтӧг веськыда, кодкӧ восьлаліс ыджыд да вына.
Рутшка-ратшкакылісны кустъяс, дзӧрисны посньыдик пожӧмъяслӧн йывъясыс, кок улас чегъясис да дзуртіс чарӧмыс.
Катша горӧдіс да, ньӧв пом кодь бӧжсӧ паськӧдӧмӧн веськыда лэбзис кытчӧкӧ ылӧ.
Асъя пужйӧн пудритӧм лысъяс пӧвстті мыччысис кузь руд нырвом, чурвидзисны паськыд вожъяса сюръяс.
Повзьӧм синъясыс видзӧдісны паськыд эрдлань.
Пӧсь ловруӧн чушкысь розӧвӧй, гӧнтӧм паськыд ныр розьясыс судорожнӧя вӧрисны.
Пожӧма вӧрын пӧрысь йӧра быттьӧкӧ кынмис места вылас, кыдзи изваяние.
Сӧмын клӧкӧсь куыс тіраліс мыш вылас.
Чошкӧдӧм пельясыс кылісны быд ичӧтик шытор, зверь весиг кыліс, кыдзи пуын дзуртӧ пучӧй, пожӧм кырсь улын вӧчалӧ туйяс.
Но весиг и тайӧ ставтор кылысь пельясыс, лэбачьяслӧн тёльгӧмысь кындзи, сизьлӧн тотшкӧдчӧмысь да пожӧм йывъяслӧн шувгӧмысь кындзи, вӧрын эз кывны сэк нинӧм.
Пельяс тшӧктісны нинӧмысь не повны, но нырисыс висьталіс опасность йылысь.
Сывны заводитысь лымлӧн чӧскыд дуккӧд тшӧтш кыліс кутшӧмкӧ чорыд, опаснӧй лёк дук, коді эз лӧсяв тайӧ сьӧд вӧрыслы.
Зверлӧн шог сьӧд синъясыс син ёран чарӧм вылысь аддзисны сьӧд фигураяс.
Некыт вӧрзьӧдтӧг сійӧ зэвтіс мускулъяссӧ, дась вӧлі чеччыштны чащаӧ.
Но йӧз эз вӧрны.
Найӧ куйлісны лым пиын тшӧкыда, кӧнсюрӧ вевсьӧн-вевсьӧн.
Найӧ вӧліны зэв унаӧн, но на пиысь некод эз вӧр да эз торк вӧвлытӧм чӧвлунсӧ.
На дорын чурвидзисны толаӧн тырӧм кутшӧмкӧ чудовищеяс.
Насянь и кыліс чорыд да повзьӧдлан дукыс.
Повзьӧм синнас кӧсӧя видзӧдігтыр йӧра сулаліс вӧр дорын, эз гӧгӧрво, мый лоӧма тайӧ лӧнь, вӧрзьывтӧм да видзӧдны ньӧти абу опаснӧй йӧз чукӧрыскӧд.
Вниманиесӧ сылысь ас дінас кыскис вылісянь кылан шы.
Зверь дрӧгнитіс, мыш вылас куыс вӧрзьыштліс, бӧр кокъясыс нӧшта на ёнджыка зэвтчисны.
Но шыыс тайӧ сідзжӧ эз вӧв страшнӧй.
Быттьӧкӧ некымын майся жук, кыз гӧлӧсӧн дзизгигтыр, бергалісны вежӧдны заводитысь кыдз пу коръяс пӧвстын.
И дзизгӧмыс налӧн сорласьліс корсюрӧ тшӧкыд, дженьыдика сяркнитлӧмкӧд, коді вӧлі быттьӧкӧ рытын нюр вылын дергачлӧн дзуртӧм кодь.
А со и асьныс сійӧ жукъясыс.
Бордъяснаныс дзирдалігтыр найӧ йӧктӧны кӧдзыд лӧз сынӧдас.
Вевдорын выльысь и выльысь дзуртыштіс дергач.
Жукъяс пиысь ӧти, бордъяссӧ сюркнявтӧг, шыбитчис улӧ.
Мукӧдыс бара мӧдісны йӧктыны кельыдлӧз енэжас.
Зверь личӧдіс зэлӧдӧм мускулъяссӧ, петіс эрд вылӧ, синбӧжнас енэжӧ видзӧдігтыр нюлыштіс чарӧмсӧ.
И друг енэжын йӧктысьяс чукӧрысь торйӧдчис нӧшта ӧти жук да, ас бӧрсьыс ыджыд паськыд бӧж кольӧмӧн, тӧвзис веськыда эрдлань.
Сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ быдмис, мый йӧра муртса вевъяліс чеччыштны кустъяс пиӧ, кыдзи мыйкӧ зэв ыджыдтор, весиг немвиччысьтӧг лыбысь арся бушколысь страшнӧйджыктор, кучкис пожӧм йывъясӧ да зутшкысис муӧ сідзи, мый вӧрыс ставнас йиркмуніс да ружӧктіс.
Йӧлаыс паськаліс пуяс весьтті да пановтіс йӧраӧс, коді мыйвынсьыс тӧвзис чащаӧ.
Йӧлаыс вӧйис веж лысъяса сук вӧр пиӧ.
Усьысь самолётӧн чегъялӧм пу йывъясысь дзирдалігтыр киссис гыӧр.
Вӧрсӧ выльысь шымыртіс кузя нюжалана да властнӧй чӧвлун.
И сэки зэв бура кыліс, кыдзи ымӧстіс морт да кыдзи ош кокъяс улын сьӧкыда дзуртыштіс чарӧмыс; ошкӧс вӧрсьыс эрд вылӧ вӧтлісны тайӧ вӧвлытӧм жургӧмыс да ратшкӧдчӧмыс.
Ош вӧлі ыджыд, пӧрысь да лёзь гӧна.
Сылӧн мисьтӧм гӧныс чурвидзис пыдӧ вӧйӧм бокъясас, йи нёньясӧн моз ӧшаліс яйтӧм зад вылас.
Тайӧ местаясын арсянь гымаліс война.
Сійӧ воис весиг татчӧ, нэмӧвӧйся овтӧм местаас, кытчӧ войдӧр шочиника пыравлісны сӧмын лесникъяс да кыйсьысьяс.
Матын мунысь бойяслӧн гымалӧмыс арнас на лэптіс ошкӧс гусьыс, дзугис сылысь тӧвся унсӧ, да со ӧні, тшыг да скӧр, сійӧ шӧйтіс вӧрӧд, эз тӧдлы спокой.
Ош сувтіс вӧр дорӧ, сэтчӧ, кӧні сӧмын на сулаліс йӧра.
Сылысь свежӧй, чӧскыд дука коктуйсӧ исалыштӧм бӧрын, сійӧ сьӧкыда да горша лолалыштіс пыдӧ вӧйӧм бокъяснас, кывзысьыштіс.
Йӧра муніс, но сы пыдди матын кыліс шы, кодӧс вӧчис кутшӧмкӧ ловъя, но, тыдалӧ, зэв слаб существо.
Зверлӧн сувтіс став гӧныс.
Сійӧ нюжӧдіс нырвомсӧ.
И тайӧ нориник шыыс бара муртса кылыштіс вӧр дорсянь.
Небыд лапаяснас ньӧжйӧник да видзчысьӧмӧн восьлалігтыр, кос да ён чарӧмас шумӧн вӧйласигтыр, зверь мӧдӧдчис лымйӧ вӧйӧм, вӧрзьывтӧм морт фигура дінӧ...
2
Лётчик Алексей Мересьев веськаліс кык пӧвста «клещиӧ».
Тайӧ вӧлі медся омӧльтор, мый вермис лоны воздушнӧй бойын.
Сійӧс, став боеприпасъяссӧ лыйлӧм бӧрын, збыльвылас безоружнӧйӧс, кытшалісны нёль немецкӧй самолёт да, ни на костысь мездысьны, ни курсысь кежны лэдзтӧг, нуисны асланыс аэродром вылӧ.
А ставыс тайӧ артмис тадз.
Истребительяслӧн звено лейтенант Мересьев команда улын лэбзис сопровождайтны вражескӧй аэродром штурмуйтны мунысь «илъясӧс».
Смел вылазка муніс бура.
Штурмовикъяс, тайӧ «лэбалысь танкъясыс», кыдзи найӧс шулісны пехотаын, пӧшти пожӧм йывъясті исковтігтыр, гусьӧн воисны веськыда лётнӧй поле вылӧ, кӧні орччӧн-орччӧн сулалісны гырысь транспортнӧй «юнкерсъяс».
Лӧзов вӧр сайысь немвиччысьтӧг петӧм бӧрын найӧ тӧвзисны «ломовикъяслӧн» сьӧкыд тушаяс весьтті, пушкаясысь да пулемётъясысь резісны найӧс свинечӧн да стальӧн, шыблалісны бӧжа снарядъяс.
Мересьев, коді аслас четвёркакӧд видзис сынӧдсӧ атака мунан места весьтын, вылісянь бура аддзис, кыдзи аэродром кузя котралісны йӧзлӧн сьӧд фигураяс, кыдзи юждӧм лым вывті заводитісны сьӧкыда разӧдчыны транспортникъяс, кыдзи штурмовикъяс вӧчалісны выль и выль заходъяс да кыдзи «юнкерсъяслӧн» садьӧ воысь экипажъясыс ён би улын заводитісны рулитны старт вылӧ да машинаяснысӧ кыпӧдны сынӧдӧ.
Вот сэки Алексей и вӧчис промахсӧ.
Штурмовка район весьтын сынӧдсӧ стрӧга видзӧм пыдди, сійӧ, кыдзи шулӧны лётчикъяс, ылаліс кокни пӧткаӧн.
Машинасӧ пиксӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ из моз уськӧдчис сӧмын на муысь торйӧдчӧм сьӧкыд да ньӧжмыд «ломовик» вылӧ, некымын кузь ӧчередьӧн радпырысь шонтыштіс сылысь гофрированнӧй дюральысь вӧчӧм нёль пельӧса, сера корпуссӧ.
Асас увереннӧй, сійӧ весиг эз видзӧдлы, кыдзи вӧрӧгыс зурасис муӧ.
Аэродром мӧдар бокын сынӧдӧ кыпӧдчис нӧшта ӧти «юнкерс».
Алексей вӧтчис сы бӧрся.
Атакуйтіс — и неудачнӧ.
Сылӧн огневӧй трассаясыс мунісны ньӧжйӧникӧн кыпӧдчысь машина вевдортіыс.
Алексей крута бергӧдчис, атакуйтіс нӧшта ӧтчыд, выльысь промажитіс, бара суӧдіс ассьыс жертвасӧ да, став бортовӧй оружиеысь паськыд сигара кодь тушаас вражескӧй машиналы некымын кузь ӧчередь лэдзӧм бӧрын, уськӧдіс сійӧс кӧнкӧ бокын нин, вӧр весьтас.
«Юнкерсӧс» уськӧдӧм бӧрын помтӧм вӧрлӧн гыалысь веж саридз вевдорын кыпалысь сьӧд сюръя весьтті Алексей вӧчис кык победнӧй кытш да самолётсӧ бӧр бергӧдіс немецкӧй аэродромлань.
Но сэтчӧдз воны сылы эз удайтчы.
Сійӧ аддзис, кыдзи сылӧн звеноса куим истребитель нуӧдӧны бой ӧкмыс «мессеркӧд», кодъясӧс, тыдалӧ, корӧма немецкӧй аэродромлӧн командование, медым отразитны штурмовикъяслысь налётсӧ.
Лыд серти стӧч куим пӧв вевтыртысь немечьяс вылӧ збоя усьласьӧмӧн лётчикъяс зілисны ылӧдны вӧрӧгӧс штурмовикъяс дінысь.
Бой нуӧдігтыр найӧ кыскисны противникӧс век ылӧджык и ылӧджык бокӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧ тар, кор сійӧ лэдзчысьӧ ранитчӧм улӧ да кыйсьысьясӧс ылыстӧ аслас пиян дінсьыс.
Алексейлы лои яндзим, мый сійӧ вӧтчис кокни добыча бӧрся, сэтшӧм яндзим, мый сійӧ весиг кыліс, кыдзи шлем улас гӧрдӧдӧмысла ыпнитіс чужӧмыс.
Сійӧ бӧрйис аслыс противникӧс да, пиньсӧ мурч курччӧмӧн, уськӧдчис бойӧ.
Цельнас сылӧн вӧлі «мессер», коді неуна торъялыштӧма мукӧдъяссьыс да, тыдалӧ, сідзжӧ корсьӧ аслыс добыча.
Аслас «ишачоклысь» став скоростьсӧ пычкигтыр Алексей уськӧдчис вӧрӧг вылӧ флангсянь.
Сійӧ атакуйтіс немечӧс став правилӧяс серти.
Вражескӧй машиналӧн руд корпусыс зэв бура тыдаліс прицеллӧн черань вез кодь крестикын, кор сійӧ личкыштліс гашеткаяссӧ.
Но вражескӧй машина спокойнӧя шуркнитіс дінтіыс.
Промах лоны эз вермы.
Цельыс вӧлі матын да тыдаліс вывті бура.
«Боеприпасъяс!» — гӧгӧрвоис Алексей, ачыс чувствуйтіс, мый мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг.
Видлалӧм могысь личкыштіс гашеткасӧ и эз чувствуйт дзенӧдысь жургӧмсӧ, кодӧс став тушанас кывлывлӧ лётчик, кор заводитӧ пызйыны аслас машинаса оружиеысь.
Заряднӧй кӧрӧбкаяс вӧліны тыртӧмӧсь: «ломовикъяс» бӧрся вӧтлысигӧн сылӧн лыйлыссьӧма став боекомплектсӧ.
Но вӧрӧг эз тӧд та йылысь!
Пуысь бойӧ Алексей решитіс пырны оружиетӧг, медым положениесӧ бурмӧдны кӧть лыднас.
Сійӧ ӧшибитчис.
Истребитель вылын, кодӧс сійӧ сэтшӧм неудачнӧя атакуйтіс, пукаліс опытнӧй да наблюдательнӧй лётчик.
Немец казяліс, мый машина безоружнӧй, и сетіс приказ аслас ёртъясыслы.
Нёль «мессершмитт» петісны бойысь, топӧдісны Алексейӧс кыкнанладор боксяньыс, вылісянь и улісянь да, кельыдлӧз сӧдз сынӧдас мичаа тӧдчысь пуляяс трассаясӧн сылы туй диктуйтігмоз, босьтісны сійӧс кык пӧвста «клещиӧ».
Кымынкӧ лун сайын Алексей кывліс, мый татчӧ, Старая Русса районӧ, рытыввывсянь воис нималана немецкӧй авиадивизия «Рихтгофен».
Сійӧс вӧлі комплектуйтӧма фашистскӧй империяса медбур асъясӧн да вӧлі Геринглӧн аслас покровительство улын.
Алексей гӧгӧрвоис, мый веськаліс тайӧ воздушнӧй кӧинъяслы гыжъясас да мый найӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны сійӧс нуӧдны асланыс аэродром вылӧ, заставитны пуксьыны, медым ловйӧн босьтны пленӧ.
Татшӧм случайяс сэк вӧвлісны.
Алексей ачыс аддзыліс, кыдзи ӧтчыд истребительяслӧн звено сылӧн приятель Сӧвет Союзса Герой Андрей Дегтяренко командование улын вайӧдіс да пуксьӧдіс асланыс аэродром вылӧ немеч-разведчикӧс.
Пленнӧй немецлӧн турунвиж-блед кузь чужӧмыс, сылӧн шатлалӧмӧн восьлалӧмыс дзик пыр усис Алексейлы тӧдвылас.
«Пленӧ?
Некор!
Оз артмы тайӧ номерныд!» — шуис сійӧ.
Но мездысьны сылы эз удайтчы.
Немечьяс, мыйӧн сӧмын сійӧ босьтчыліс кӧть неуна кежыштны наӧн диктуйтӧм курсысь, пыр жӧ тупкылісны сылысь туйсӧ пулемётнӧй очередьясӧн.
И бара сы водзын мелькнитіс пленнӧй лётчиклӧн тіралысь черлыа, мисьтӧма вешкыртчӧм чужӧмыс.
Тайӧ чужӧм вылас тӧдчис кутшӧмкӧ унизительнӧй животнӧй полӧм.
Мересьев чорыда курччис пиньяссӧ, сетіс полнӧй газ да, машинасӧ вертикальнӧя лӧсьӧдӧм бӧрын, босьтчыліс тювкнитны сы вевдорса немеч увдорысь, коді личкис сійӧс мулань.
Сылы удайтчис нетшыштчыны конвой улысь.
Но немеч удитіс ас кадӧ личкыштны гашеткасӧ.
Моторлӧн дзугсис ритмыс да кутіс уджавны тшӧкыда оръясян шыӧн.
Самолёт ставнас мӧдіс тіравны смертельнӧй лихорадкаӧн.
Жугӧдісны!
Алексей удитіс кежны гудыр еджыд кымӧр пытшкӧ, воштысьны вӧтчысьясысь.
Но мый нӧ водзӧсӧ?
Лётчик став сьӧлӧмнас кыліс ранитчӧм машиналысь тіралӧмсӧ, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв жугӧдӧм моторлӧн агония, а сылысь ассьыс став телӧсӧ пыркӧдысь лихорадка.
Кытчӧ ранитчис моторыс?
Дыр-ӧ вермас самолёт кутсьыны сынӧдын?
Оз-ӧ взорвитчыны бакъясыс?
Ставсӧ тайӧс Алексей не сы мында мӧвпаліс, мыйта став виръяйнас кыліс.
Сійӧ асьсӧ чувствуйтіс динамитнӧй шашка вылын пукалысьӧн, код дінӧ запал шнур кузя котӧртӧ нин би, но веськӧдіс самолётсӧ бӧр мунан туй вылӧ, фронт линиялань, ас йӧзлань, мыйкӧ кӧ лоас, кӧть медым гуаласны рӧднӧй киясӧн.
Развязкаыс лоис дзик пыр.
Мотор виньдіс да ланьтіс.
Самолёт, быттьӧкӧ крут гӧра вывсянь исковтігтыр, ыджыд ӧдӧн тювгысис увлань.
Самолёт улын рудоввеж гыясӧн мовкъяліс синмӧн судзтӧм саридз кодь вӧр...
«Но век жӧ абу плен!» — удитіс думыштны лётчик, кор матыса пуясыс, продольнӧй полосаӧ ӧтлаасигмоз, котӧртісны самолёт бордъяс улас.
Кор вӧрыс зверь моз чеччыштіс нин сы вылӧ, сійӧ инстинктивнӧя выключитіс зажиганиесӧ.
Кыліс рутшка-ратшкакылӧм да дзажнитӧм шы, и ставыс ӧти здукӧн вошис, быттьӧкӧ машинаыскӧд ӧтлаын сійӧ вӧйис пемыд да шоныд сук ваӧ.
Исковтігмоз усигӧн самолёт инмис пожӧм йывъясӧ.
Тайӧ небзьӧдыштіс зурасьӧмсӧ.
Некымын пу чегӧм бӧрын машинаыс пасьмуніс торпыригӧ, но таысь здук войдӧр Алексейӧс нетшыштіс пукаланінсьыс, шыбитіс сынӧдӧ, да, паськыд лапъяса нэмӧвӧйся коз вылӧ усьӧм бӧрын, увъяс пӧвстті сійӧ тювгысис джуджыд толаӧ, кодӧс нӧбалӧма тӧлыс коз пу дінӧ.
Тайӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Дыр-ӧ куйліс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг, садьтӧг, Алексей эз помнит.
Кутшӧмкӧ неопределённӧй морт вуджӧръяс, зданиеяслӧн контуръяс, аддзывтӧм машинаяс, зэв ӧдйӧ вуджрасигтыр, тӧвзисны сы водзті, да налӧн тӧвныр кодь движение вӧсна сійӧ став телӧсьыс кыліс сьӧкыд, став виръяй кырлӧдлана дой.
Сэсся хаоссьыс петіс мыйкӧ ыджыд, пӧсь, неопределённӧй формаа да сы вылӧ мӧдіс лолавны пӧсь лёк дукӧн.
Сійӧ босьтчыліс вешйыны, но телӧыс сылӧн быттьӧкӧ вӧлі сибдӧма лымъяс.
Гӧгӧрвотӧм ужасӧн личкӧм, сійӧ йӧткыштчис — и друг кыліс кӧдзыд сынӧдсӧ, коді ылькнитіс сы тыясӧ; кыліс аслас чужӧмвывса лымлысь кӧдзыдсӧ да зэв ёна доймӧм, но эз нин став телӧсьыс, а сӧмын кокъяссьыс.
«Ловъя!» — югнитіс сылӧн мӧвп.
Сійӧ вӧрзьӧдчис, медым кыпӧдчыны, да ас дінсьыс кыліс кодкӧ кокъяс улын чарӧмлысь дзуртӧм да киргана гора ловшы.
«Немечьяс!» — пыр жӧ мӧвпыштіс Алексей. Сійӧ эз кӧсйы восьтыны синсӧ, ни сувтны, медым дорйысьны:
«Плен, сідзкӧ, всё-таки плен!..
Мый нӧ вӧчны?»
Сылы тӧдвылас уси, мый сылӧн механикыс Юра, быдтор вылӧ мастер морт, босьтчыліс тӧрыт вурны сылы кобурасьыс резьдӧм ремешоксӧ да сідзи эз и вур; лэбзигӧн пистолетсӧ лои сюйны комбинезон зептас.
Ӧні, медым сійӧс перйыны, колӧ вӧлі бергӧдчыны бок вылас.
Врагъяс казявтӧг тайӧс вӧчны, дерт, оз позь.
Алексей куйліс кымыньӧн.
Лядьвейнас сійӧ кыліс пистолетыслысь ёсь дорышъяссӧ.
Но куйліс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг: гашкӧ, вӧрӧг чайтас сійӧс кулӧмӧн да мунас.
Немец тапикасис дінас, кыдзкӧ тешкодя ышловзис, вешйыліс, бара матыстчис Мересьев дорӧ, дзуртыштіс-чарӧмнас, копыртчис.
Алексей бара кыліс сылысь лёк дукӧн лолалӧмсӧ.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый немеч ӧтнас, и таын вӧлі позянлун спаситчыны: кыйӧдны кӧ сійӧс, немвиччысьтӧг чеччыштны, кутчысьны сылы голяас да, оружиеас кутчысьны лэдзтӧг, босьтчыны тышкасьны ӧти-на-ӧти...
Но тайӧс колӧ вӧчны бура артыштӧмӧн да точнӧя.
Вӧрзьӧдчывтӧг, ньӧжйӧник, зэв ньӧжйӧник Алексей восьтыштіс синсӧ да синлыс увтіыс немеч пыдди ас дінсьыс аддзис руд гӧна пятно.
Синсӧ восьтіс паськыдджыка да пыр жӧ топыда бӧр кунис: сы водзладорын бӧр кокъяс вылас сулаліс кузь гӧна, ыджыд да омӧльтчӧм ош.
3
Лӧня, кыдзи кужӧны сӧмын зверьяс, ош пукаліс шонді улын дзирдалысь лӧзов лым толаас муртса тыдалыштысь вӧртӧм морт фигура дорын.
Сылӧн няйт ныр розьясыс ньӧжйӧникӧн вӧрзьывлісны.
Восьтыштӧм вомсьыс, кӧні тыдалісны важ, вижӧдӧм, но ён пиньяс, вӧлі ӧшӧдчӧма да тӧв йылын бовъяліс сук дулльыслӧн вӧсньыдик вез.
Тӧвся гуысь войнаӧн вӧтлӧм, сійӧ вӧлі тшыг да скӧр.
Но ошъяс оз сёйны кулӧмаӧс.
Бензин дука вӧрзьывтӧм телӧсӧ исалӧм бӧрын ош дышпырысь муніс кушинӧ, кӧні зэв уна куйлісны чарӧмӧ кынмӧм сэтшӧм жӧ вӧрзьытӧм морт шойяс.
Ойӧстӧм да вӧрзьыштӧм кылӧм бӧрын ош локтіс бӧр.
И вот сійӧ пукаліс Алексей дінын.
Став тушасӧ нёнялысь тшыглуныс вермасис кулӧм яй дінӧ сылӧн зывӧклункӧд.
Тшыглуныс кутіс венны.
Зверь ышловзис, кыпӧдчис, толаса мортӧс бергӧдіс лапанас да гыжнас чашнитіс комбинезонлысь «<rus>чортова кожа</rus>сӧ».
Комбинезон эз косяссьы.
Ош мурӧстіс кыз гӧлӧсӧн.
Ыджыд вын ковмис Алексейлы, медым не восьтыны тайӧ кадӧ синсӧ, медым не вӧрзьӧдчыны, не горӧдны, медым йӧткыштны морӧс вывсьыс тайӧ сьӧкыд няйт тушасӧ.
Сэк, кор сылӧн став виръяйыс нетшкысис яра дорйысьӧм вылӧ, сійӧ заставитіс асьсӧ ньӧжйӧник, гусьӧн сюйны кисӧ зептас, корсьны пистолетлысь сера воропсӧ, видзчысьӧмӧн, медым оз трачнит, певнас лэптыны куроксӧ да вӧлисти нин заводитны гусьӧн перйыны оружиеа кисӧ.
Зверь нӧшта ёнджыка чашнитіс комбинезонсӧ.
Ён материеыс рутшмуніс, но бара эз косяссьы.
Ош лёк горшӧн горӧдіс, кватитіс комбинезонсӧ пиньяснас, мех да вата пырыс топӧдіс телӧсӧ.
Алексей воляыслысь медбӧръя вынсӧ зэвтӧмӧн пӧдтіс ас пытшсьыс доймӧмсӧ да сійӧ здукӧ, кор зверь нетшыштіс сійӧс толаысь, чургӧдіс пистолетсӧ да личкыштіс куроксӧ.
Шковӧбтіс гора лыйӧм шы.
Борднас шпоркнитӧм бӧрын пелька лэбзис катша.
Вӧрзьӧдӧм увъяс вылысь киссис гыӧр.
Зверь ньӧжйӧникӧн лэдзис жертвасӧ.
Алексей усис лымйӧ, противник вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Ош пукаліс бӧр лапаяс вылас, и сьӧд, посни гӧн пиӧ вӧйӧм орӧсь синъясас сылӧн тӧдчис шӧйӧвошӧм.
Сук вирыс матӧвӧй струяӧн петіс пиньяс косттіыс да лэччис лым вылӧ.
Сійӧ лёкысь, мисьтӧма мурӧстіс, сьӧкыда кыпӧдчис бӧр лапаяс вылас да сэк жӧ, Алексейлӧн мӧдысь лыйны удиттӧдз, пӧри лым вылӧ.
Кельыдлӧз чарӧмыс надзӧникӧн гӧрдӧдіс вирсьыс да сылігмозыс тӧкӧтьӧ руалыштіс зверь юр дорын.
Ош вӧлі кулӧма.
Алексейлӧн напряжение прӧйдитіс.
Кок лапаяссьыс сійӧ бара кыліс ёнтысь чорыд дой, уси лым вылӧ да воштіс садьсӧ.
Садьыс сылӧн петіс сэк, кор шондіыс вӧлі вылын нин.
Лысъяс костті писькӧдчысь югӧръясыс дзирдалісны чарӧм вылын.
Вуджӧраинын лымйыс кажитчис весиг эз кельыдлӧзӧн, а лӧзӧн.
«Мый нӧ, меным ошкыс кажитчис али мый?» — медводдза мӧвп воис Алексейлы юрас.
Сы водзладорса лым вылын туплясис бурӧй, кузь гӧна, мисьтӧм туша.
Вӧр шувгис.
Гораа тотшкӧдчис сизь.
Кустъяс костті чеччалігтыр чивзісны виж морӧса тэрыб пыстаяс.
«Ловъя, ловъя, ловъя!» — думнас шуаліс Алексей.
И став тушатырнас сійӧ радліс, ас пытшкӧссьыс олӧмлысь чудеснӧй, вынйӧра, коддзӧдана ощущение кылігӧн; тайӧ ощущениеыс волӧ морт дінӧ да шымыртӧ сійӧс быдпӧрйӧ сы бӧрын, кор сійӧ перенеситіс смертельнӧй опасность.
Тайӧ вынйӧра чувствоыслы кывзысьӧмӧн, сійӧ чеччыштіс кокъяс йылас, но дзик пыр жӧ, ружӧктӧм бӧрын пуксис ош туша вылӧ.
Кок лапаясас юкалысь дойыс дзоньнас сотыштіс сылысь телӧсӧ.
Юрас сьӧкыда шувгис, быттьӧкӧ сэні зымгигтыр, юр вемсӧ пыркӧдігтыр бергалісны юрпӧла важ изкияс.
Синъяс юкалісны, быттьӧкӧ на вылӧ синлыс вевдорсяньыс кодкӧ личкӧ чуньӧн.
Кӧдзыд виж шонді югӧръясӧн мавтыштӧм став матігӧгӧрыс то зэв бура тыдаліс, то вошліс, да син водзыс вевттьыссьыліс бикиньясӧн дзирдыштлысь руд эшкынӧн.
«Омӧль.
Тыдалӧ, усигӧн контузитӧма, да кокъяскӧд мыйкӧ лоӧма», — думыштіс Алексей.
Кыпӧдчыштӧмӧн, шензигтыр сійӧ видзӧдліс паськыд эрдӧ, коді тыдаліс пушкыра вӧр сайын. Горизонт дорас ылын эрдсӧ джынвыйӧ кытшаліс лӧзов вӧр.
Буракӧ, арнас, а стӧчджыка кӧ — водз тӧвнас, вӧр дорӧдыс тайӧ эрд вомӧныс мунӧма оборонительнӧй рубежъясысь ӧти, кӧні абу дыр, но чорыда, кыдзи шуасны, на смерть, тышкасьӧма красноармейскӧй часть.
Мулысь ранаяссӧ пургаяс вевттьӧмаӧсь топалӧм лым ватаӧн.
Но и на улын бура тӧдчисны окопъяслӧн вурдысьяслӧн кодь ходъяс, жуглӧм огневӧй точкаяслӧн му мылькъясыс, гырысь да посни снарядъяслӧн писти сер моз тӧдчысь лыдтӧм воронкаясыс, кодъяс тыдалӧны вӧр заводитчанінын сулалысь, взрывъясӧн чегъялӧм, чашйӧм, чирсӧм пуяс дінӧдз.
Снарядъясӧн гӧрӧм эрд шӧрын разнӧй местаясын лымйӧ кынмӧмаӧсь сир чери сьӧм кодь рӧмӧн краситӧм некымын танк.
Ставныс найӧ — торъя нин меддорсаыс, кодӧс, тыдалӧ, граната либӧ мина взрывӧн пӧрӧдӧма бок вылас, да орудиелӧн кузь стволыс, мыччӧм кыв моз, ӧшйӧма мулань, — кажитчисны гырысь чудовищеяслӧн шойясӧн.
И став поле пасьтаыс — ляпкыдик окопъяс дорын, танкъяс дінын и вӧр заводитчанінын — сорті-кості куйлісны красноармеечьяслӧн да немецкӧй салдатъяслӧн шойяс.
Шойясыс вӧліны сэтшӧм уна, мый кӧнсюрӧ найӧ куйлісны вевсьӧн-вевсьӧн.
Найӧ куйлісны кӧдзыдӧн дорӧм сійӧ жӧ позанас, кутшӧм позаын некымын тӧлысь сайын, нӧшта тӧв заводитчигӧн на, бойын суис йӧзсӧ смертьыс.
Ставыс висьталіс Алексейлы тані бушуйтлысь бойлӧн чорыдлун да ярлун йылысь, сы йылысь, мый сылӧн боевӧй ёртъясыс тышкасисны ставтор йылысь вунӧдӧмӧн. Сӧмын тӧдісны ӧтитор — колӧ сувтӧдны, водзӧ не лэдзны вӧрӧгӧс.
Со неылын, вӧр дорас снарядӧн чегӧм кыз пожӧм дінын, кодлӧн джуджыд, пӧлӧса чегӧм стволыс тырӧма виж сӧдз сирӧн, туплясьӧны пазӧдӧм юр чашкаа, жугласьӧм чужӧма немечьяс.
Шӧрас, ӧти немеч вылӧ сунгысьӧмӧн, куйлӧ зэв ыджыд тушаа, гӧгрӧс чужӧма, шинельтӧм, косяссьӧм воротника гимнастёркаа, вӧньтӧм том зонлӧн шой, а сыкӧд орччӧн — чегӧм штыка да жугалӧм вирӧсь приклада винтовка.
А водзынджык, вӧрӧ нуӧдысь туй дорын, лыаӧн коялӧм том коз пу улын, джынвыйӧ воронкаын, дор йылас сідз жӧ кымыньӧн куйлӧ муг чужӧма узбек, чужӧмыс вӧсни, быттьӧкӧ тӧчитӧма важ слоновӧй лыысь.
Сы сайын коз пу лапъяс улын тыдалӧ сылӧн ӧтчукӧрӧ бура тэчӧм рӧскодуйттӧм на гранатаясыс, и ачыс сійӧ бӧрлань шеныштӧм кынмӧм киас кутӧ граната, быттьӧ шыбиттӧдзыс сійӧ думыштӧма видзӧдлыны енэжас, да сідзи и кынмӧма.
И нӧшта водзынджык, вӧр туй пӧлӧн, танкъяслӧн сера тушаяс водзын, гырысь воронкаяслӧн пӧкатъяс дорын, посньыдик окопъясын, важ мыръяс дінын, — быдлаын шоныд жилета да ватнӧй гача, сьӧдассьӧм виж френча да пель выланыс лэдзӧм пилоткаа кулӧм фигураяс.
abu
Некымын кырныш ньӧжйӧникӧн кытшлалісны эрд весьтті, и друг тайӧ эрдыс Алексейлы тӧдвылас уськӧдіс князь Игорь тышлысь торжественнӧй, зумыш вынлунӧн тыр серпассӧ, кодӧс вӧлі великӧй роч художниклӧн полотно вылысь воспроизводитӧма история кузя школьнӧй учебникӧ.
«Вот и ме эськӧ куйлі тані!» — думыштіс сійӧ, да бара сылӧн став виръяйыс тырис олӧм кылӧмӧн.
Сійӧ пыркнитчис.
Юрас пыр на кыліс ньӧжйӧник бергалысь юрпӧла изкияслӧн кодь шум, кокыс ёнтіс да юкаліс воддза дорысь ёнджыка, но Алексей кӧдзалӧм нин да кос лымйӧн эзысялӧм ош туша вылын пукалігӧн заводитіс мӧвпавны, мый сылы вӧчны, кытчӧ мунны, кыдзи воны асланым передовӧй частьясӧдз.
Планшетсӧ картанас Алексей воштіс усигас.
Но талунъя маршрутсӧ сійӧ бура тӧдіс и картатӧг.
Немецкӧй полевӧй аэродром, код вылӧ лэбзьылісны штурмовикъяс, куйліс фронт линиясянь рытыввылын километр квайтымын сайын.
Немецкӧй истребительяслы бой кӧвъялӧмӧн сэк сылӧн лётчикъяслы удайтчис найӧс кыскыны аэродромсянь примернӧ кызь километр сайӧ асыввылӧ, да и сылы, кык пӧвста «клещиысь» мынтӧдчӧм бӧрын, колӧ чайтны, удайтчис нӧшта неуна сетчыны асыввывлань.
Сідзкӧ, усис сійӧ фронт линиясянь приблизительнӧ комын вит километр сайӧ, немецкӧй передӧвӧй дивизияяс мыш сайӧ ылӧ, кытчӧкӧ сідз шусяна зэв ыджыд Сьӧд вӧр районӧ, код вомӧн не ӧтчыд сылы удайтчыліс лэбавны, бомбардировщикъясӧс да штурмовикъясӧс матыса немецкӧй тылъяс кузя налӧн дженьыдик рейдъясӧ колльӧдліг.
Тайӧ вӧрыс вылісянь сылы век кажитчыліс помтӧм веж саридзӧн.
Бур поводдя дырйи сійӧ гыавліс пожӧм пу йыв шапкаясӧн, а омӧль поводдя дырйи, руд руӧн вевттьысьыштӧм, сійӧ вӧвлі зумыш ва веркӧс кодь, кӧні котралӧны посньыдик гыяс.
Тайӧ заповеднӧй вӧр шӧрас сылӧн усьӧмыс вӧлі бур и омӧль.
Бур сы вӧсна, мый ӧдвакӧ тані, тайӧ сук чащаясас, позьӧ вӧлі паныдавны немечьясӧс, кодъяс векджык кыссьӧны туйяс дорӧ да оланінъясӧ.
А омӧль сы вӧсна, мый колӧ вӧлі мунны, кӧть и абу зэв кузь, но сьӧкыд туйӧд сук чащаясті, кӧні оз позь надейтчыны морт отсӧг вылӧ, няньтор вылӧ, вевтув вылӧ, ӧтчыд ньылыштмӧн кипяток вылӧ.
Ӧд кокъяс...
Лэптасны-ӧ кокъясыс?
Нуасны-ӧ?..
Сійӧ ньӧжйӧникӧн чеччис ош туша вылысь.
Кок лапаясас ёнтысь сійӧ жӧ ёсь дойыс сотыштіс сылысь став телӧсӧ улісянь выліӧдз.
Сійӧ горӧдіс.
Лои бара пуксьыны.
Заводитліс пӧрччыны унтсӧ.
Унт эз шед, да быд зэлӧдчыштлігӧн лоліс ойзыны.
Сэки Алексей мурч курччис пиньяссӧ, куньтыртіс синъяссӧ, кыкнан кинас став вынсьыс нетшыштіс унтсӧ — и пыр жӧ воштіс садьсӧ.
Садьӧ воӧм бӧрын сійӧ осторожнӧ разис байковӧй нямӧдсӧ.
Кок лапаыс ставнас пыктӧма да ӧтторъя лоӧма гӧрдов-лӧз синяк.
Сійӧ сотчӧмӧн сотчис да ёнтіс аслас быд суставын.
Алексей пуктіс коксӧ лым вылӧ, дойыс неуна чиныштіс.
Сэтшӧм жӧ ӧтчаяннӧя дернитӧмӧн, быттьӧкӧ ачыс ассьыс нетшкис пиньсӧ, сійӧ нетшыштіс мӧд унтсӧ.
Кыкнан кокыс некытчӧ эз туйны.
Тыдалӧ, кор пожӧм йывъясӧ самолётӧн зурасьӧмыс шыбитіс сійӧс кабинасьыс, кок лапаяссӧ мыйӧнкӧ топӧдӧма да пазӧдӧма сэсь посни лыяссӧ, кок чуньяссӧ.
Дерт, обычнӧй условиеяс дырйи эськӧ сійӧ весиг эз и думыштлы чеччыны тайӧ жугласьӧм, пыктӧм кокъяс вылас.
Но ӧні сійӧ вӧлі ӧтнас вӧр чащаын, вӧрӧг тылын, кӧні морткӧд паныдасьӧмыс оз сет кокньӧд, а смерть.
И сійӧ решитіс мунны, мунны асыввылӧ, мунны вӧр пыр, бурджык туйяс да оланінъяс корсьтӧг, мунны, кӧть мед мый эз ло.
Сійӧ решительнӧя чеччыштіс ош туша вылысь, ойӧстіс, мурчнитіс пиньяснас да вӧчис первой воськов.
Сулалыштіс, лымйысь перйис мӧд коксӧ да вӧчис нӧшта воськов.
Юрас шувгис, вӧрыс да эрдыс катовтчисны, вешйисны бокӧ.
Алексей чувствуйтіс, мый вынсӧ зэвтӧмла да дой вӧснаыс сійӧ слабмӧ.
Курччис вомдорсӧ да водзӧ муніс, воӧдчис вӧрса туйӧдз, коді муніс жугӧдӧм танк дінті, гранатаа узбек дінті, пыдӧ вӧрӧ, асыввылӧ.
Небыд лым кузя мунны вӧлі ещӧ нинӧм на, но кыдз сӧмын тувччис туйлӧн чорыд, тӧлӧн тӧлӧдӧм, йизьыштӧм гӧрб вылӧ, дойыс лои сэтшӧм терпитны позьтӧм, мый сійӧ сувтіс, эз лысьт вӧчны водзӧ весигтӧ ӧти воськов.
Тадзи кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн сулаліс сійӧ да шатлаліс, быттьӧкӧ ыджыд тӧв вӧсна.
И друг син водзас ставыс лоис руд.
Вошисны туйыс, пожӧмъяс, лӧзов лысъясыс, сы весьтын тыдыштлысь кельыдлӧз югыдыс...
Сійӧ сулаліс аэродром вылын самолёт дінын, аслас самолёт дінын, и сылӧн механикыс либӧ, кыдзи сійӧ шуліс сійӧс, «технарь», кузь тушаа Юра бритчытӧм да мавтчӧм сьӧд чужӧм вылас век волялысь пиньяса да югъялысь синъяса, корис кинас, индіс сылы кабина вылӧ: дась, пуксьы, лэбзьы...
Алексей вӧчис самолётлань воськов, но муыс ыпъяліс, сотіс кокъяссӧ, быттьӧ тувччаліс сійӧ доналӧм плита вывті.
Сійӧ нетшыштчис, медым чеччыштны тайӧ жарӧн ымралысь му вомӧныс веськыда борд вылӧ, но люкасис кӧдзыд фюзеляжӧ да чуймис.
Фюзеляжыс эз вӧв шыльыд, лакӧн мавтӧм, а вӧлі зуд кодь чорыд, кышӧма пожӧм кырсьӧн...
Некутшӧм самолёт, сійӧ сулалӧ туй вылын да кинас малалӧ пулысь стволсӧ.
«Галлюцинация?
Контузия вӧсна йӧйма, — думыштіс Алексей. — Туй вывті мунны ог вермы.
Кежны лымйӧ?
Но лымйӧд собны лоӧ ёна дырджык...» Сійӧ пуксис лым вылӧ.
Воддза мозыс жӧ решительнӧ, крута нетшыштіс унтъяссӧ, гыжъяснас да пиньяснас косяліс найӧс зьӧмӧдыс, медым дрӧбалӧм кок лапаяссӧ эз дзескӧдны, голясьыс пӧрччис ангорскӧй вурунысь вӧчӧм ыджыд пухӧвӧй шарфсӧ, сійӧс косяліс шӧри, гартліс кок лапаяссӧ да кӧмасис бӧр.
Ӧні мунны лои кокньыдджык.
Мунны — тайӧ неправильнӧ лоӧ шуӧма: абу мунны, а водзӧ вешйыны, вешйыны осторожнӧ, коклябӧр вылӧ тувччалӧмӧн да вылӧджык кокъяссӧ лэпталӧмӧн, кыдзи ветлӧдлывлӧны нюр вывті.
Дой вӧснаыс да став вынъяс зэвтӧм вӧснаыс кымынкӧ воськов вӧчӧм бӧрын заводитліс бергӧдчыны юрыс.
Ковмыліс сулавны пу бердӧ мышнас нёровтчӧмӧн, синъяс куньӧмӧн, либӧ пуксьывны тола вылӧ да шойччыны, вир сӧнъяссьыс пульсыслысь тэрыба тіпкӧмсӧ чувствуйтігӧн.
Тадз кыссис сійӧ некымын час чӧж.
Но кор видзӧдліс бӧрӧ, прӧсек помын тыдаліс на югыд эрд вылӧ петан туй чукыльыс, кӧні лым вылын сьӧд чутӧн куйліс узбеклӧн шойыс.
Тайӧ зэв ёна шогӧдіс Алексейӧс.
Шогӧдіс, но эз повзьӧд.
Сылы окота лои мунны ӧдйӧджык.
Сійӧ чеччис тола вылысь, топыда курччис пиньяссӧ да мӧдіс водзӧ, водзвылысь аслыс индаліс ичӧтик цельяс, на вылӧ веськӧдліс вниманиесӧ — пожӧмсянь пожӧмӧ, мирсянь мырйӧ, толасянь толаӧ.
Тыртӧм вӧр туйлӧн вӧрзьӧдлытӧм лым вывті сы бӧрся чукльӧдліс муртса тӧдчысь, кежавлӧм коктуй, кутшӧмӧс кольлывлӧ ранитчӧм зверь.
4
Тадз сійӧ кыссис рытӧдз.
Кор кӧнкӧ Алексей мышладорын лэччысь шондіыс койыштіс пожӧм йывъясӧ ассьыс кӧдзыд бисӧ, да вӧрын заводитіс сукмыны рытъя руд рӧмыдыс, туй бокысь туся пуяса сёнысь Алексейлы син улас веськаліс серпас, кодӧс аддзигӧн быттьӧ кӧтӧдӧм кузьчышъянӧн нуӧдісны мышку кузяыс дзик голяӧдзыс да шлем улас вӧрзис юрсиыс.
Сэк, кор эрд вылас мунӧма бой, сёнас, туся пуяс пӧвстын, расположитчӧма вӧлі, тыдалӧ, санитарнӧй рота.
Татчӧ ваялӧмаӧсь раненӧйясӧс да тані водтӧдавлӧмаӧсь найӧс лысъясысь вӧчӧм пӧдушкаяс вылӧ.
Тадзи и куйлісны ӧні найӧ радъясӧн кустъяс улас, кодыс джынвыйӧ, кодыс дзикӧдз лымйӧ тырӧмаӧсь.
Аддзӧмыскӧд ӧттшӧтш лои гӧгӧрвоана, мый найӧ кулӧмаӧсь абу ранаысь.
Кодкӧ лэчыд пуртӧн пелька вундалӧма налысь ставныслысь голянысӧ, да найӧ куйлісны юрнысӧ ӧткодя бӧрлань чатӧртӧмӧн, быттьӧкӧ зілисны видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ найӧ бӧрладорын.
Страшнӧй серпаслӧн тайнаыс пыр жӧ лои гӧгӧрвоана.
Пожӧм улын, лымйӧ тырӧм красноармееч шой дорын, сылысь юрсӧ аслас пидзӧс вылас пуктӧмӧн, коскӧдзыс лымйын пукаліс сестра, тшӧка увтіыс кӧрталӧм ушанкаа, ичӧтик, нэриник нывка.
Лопаткаяс костас сылӧн чурвидзис пурт вороп, дзирдаліс полировканас.
А водзладорас, ёрта-ёртныслы голяясас кутчысьӧмӧн да сідзи и кынмӧмӧн, куйлісны СС войскаса сьӧд мундира немеч да вирӧсь марляӧн бинтуйтӧм юра красноармееч.
Алексей пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сьӧд мундираыс и виалӧма раненӧйяссӧ аслас пуртнас, сутшкӧма сестраӧс да сэні жӧ сійӧс голяӧдыс чабыртӧма морт, кодӧс тайӧ немечыс абу на удитӧма дзикӧдз вины, да коді ассьыс вынсӧ ставнас пуктӧма вӧрӧглысь голясӧ чабыртысь чуньясӧ.
Пурга тадзи и гуалӧма найӧс — аслас телӧӧн раненӧйӧс вевттьысь, ушанкаа, вӧсньыдик нывкаӧс да тайӧ кыксӧ, палачсӧ да мстительсӧ, кодъяс сатшкысьӧмаӧсь ӧта-мӧдныслы голяаныс нывкалӧн важиник кирзӧвӧй паськыд гӧленя сапӧга кокъяс дорын.
Некымын здук Мересьев сулаліс шӧйӧвошӧмӧн, сэсся шатлалігтыр матыстчис сестра дорӧ да сы телӧысь нетшыштіс кинжалсӧ.
Тайӧ вӧлі эсэсовскӧй пурт, кодӧс вӧлі вӧчӧма древнегерманскӧй меч модаӧн; воропыс — гӧрд пуысь, кытчӧ вӧлі кодйӧмӧн сюйӧма эсэсовечьяслысь эзысь знак.
Сімӧм лезвие вылас тӧдчис гижӧд: <deu>«Аllеs fur Deutschland»</deu>.
Кинжаллысь кучик пуртӧссӧ Алексей пӧрччис эсэсовец вылысь.
Туйын пурт вӧлі зэв коланатор.
Сэсся сійӧ кодйис лымсӧ, перйис сэсь йизьӧм плащ-палатка, сійӧн бережнӧя вевттис сестралысь шойсӧ, выліас пуктіс кымынкӧ пожӧм лыс...
Пока сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчис, ывлаыс пемдіс.
Рытыввылын кусісны пуяс костті тыдалысь кыа югӧръяс.
Сён весьтӧ вольсасис кӧдзыд да сук пемыд.
Сёнын вӧлі лӧнь, но пожӧмъяс вывті гуляйтіс войся тӧв, вӧрыс шувгис то баййӧдлана сьылӧмӧн, то ӧддзӧдчылӧмӧн да тревожнӧя.
Сён кузя нӧбаліс синмӧн тыдавтӧм нин, ньӧжйӧн баркӧдчысь да чужӧмӧ чутйӧдлысь лым.
Алексей, коді чужис поволжскӧй степьясдорса Камышинын, вӧрса делӧясын неопытнӧй карса морт, ас кадӧ эз думышт ни узянін йылысь, ни бипур йылысь.
Сап пемыдӧн суӧм бӧрын, жугласьӧм пыктӧм кокъясас терпитны позьтӧм дой вӧснаыс вӧрӧ песла мунны сылӧн выныс эз тырмы, да пырис посньыдик понӧля сук чащаӧ, пуксис пу улӧ, ёкмыльтчис, чужӧмсӧ дзебис сойяснас шымыртӧм пидзӧсъяс костас да, аслас ловрунас шонтысигмоз, ланьтӧдчис, горша кутіс наслаждайтчыны лоӧм покойнас да вӧрзьӧдчытӧмнас.
Дасьтӧма вӧлі пистолет, куроксӧ сылысь лэптӧма, но ӧдвакӧ Алексей вермис эськӧ применитны сійӧс вӧрын колльӧдан тайӧ медводдза вояс.
Сійӧ узис, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧм, эз кывлы ни пожӧмъяслысь рӧвнӧя шувгӧмсӧ, ни кӧнкӧ туй дорын ружтысь сюзьлысь буксӧмсӧ, ни кӧинъяслысь ылын кылысь омлялӧмсӧ — дзик нинӧмтор вӧрса сійӧ шыяссьыс, кодъясӧн вӧлі тырӧма сійӧс топыда кытшалысь сук сьӧд пемыдыс.
Зато сійӧ дзик пыр, быттьӧкӧ йӧткыштӧмысь, садьмис сэк, кор муртса кутіс тӧдчыны руд югыд да сӧмын матыса пуясыс вуджӧр моз торъялыштны кутісны кӧдзыд пемыдсьыс.
Садьмис, тӧдвылас уськӧдіс, мый сыкӧд да кӧні сійӧ, и сэки сӧмын повзис тайӧ вӧрын сэтшӧм тӧждысьтӧг коллялӧм войсьыс.
Кӧдзыд йирмӧгыс писькӧдчис <rus>«чортова кожа»</rus> да комбинезон мех пырыс да йиджис лыӧдзыс.
Телӧыс кутны вермытӧг посниа тіраліс.
Но медся страшнӧйыс вӧліны кокъясыс: найӧ висисны нӧшта на ёнджыка, весиг ӧні, кор куйлісны спокойнӧ.
Полӧмӧн думыштіс Алексей сы йылысь, мый колӧ чеччыны.
Но чеччис сійӧ сэтшӧм жӧ решительнӧя, ӧддзӧдчӧмӧн, кыдзи тӧрыт нетшкаліс ас вывсьыс унтъяссӧ.
Кад вӧлі дона.
Алексей вылӧ усьысь став сьӧкыдторъяс дінӧ содіс нӧшта тшыгъялӧм.
Тӧрыт на, сестралысь телӧсӧ плащ-палаткаӧн вевттялігӧн, сы дінысь сійӧ аддзис гӧрд креста брезентӧвӧй сумка.
Сэні кутшӧмкӧ ичӧтик зверь кӧзяйничайтӧма нин, да йирӧм розьяс дорын лым вылас туплясисны крӧшкияс.
Тӧрыт Алексей на вылӧ пӧшти эз и видзӧдлы.
Талун сійӧ лэптіс сумкасӧ.
Сэні вӧлӧма некымын индивидуальнӧй пакет, консерв тыра ыджыд банка, кутшӧмкӧ письмӧяслӧн пачка, ичӧтик рӧмпӧштан, код мышкӧ вӧлі пуктӧма кутшӧмкӧ косіник старукалысь фотография.
Вӧлӧма, тыдалӧ, сумкаас нянь либӧ сукар, да лэбачьяс либӧ зверьяс куштӧмаӧсь сійӧс.
Алексей пукталіс банкасӧ да бинтъяссӧ комбинезон зепъясас, шытӧг шуис: «Аттьӧ, роднӧйӧй!» — лӧсьӧдіс ныв кок вылысь тӧлӧн нетшыштӧм плащ-палаткасӧ да ньӧжйӧникӧн мӧдіс, собис асыввылӧ, кӧні пу лысъяс сайын тыдаліс нин асъя кыалӧн ыпъялӧмыс.
Ӧні сылӧн вӧлі консервъяс тыра килограммовӧй банка, и Алексей решитіс сёйны суткинас ӧтчыд, луншӧр кадӧ.
5
Медым чинтыны дойсӧ, кодӧс вӧчліс сылы быд воськов, сійӧ кутіс ылӧдлыны асьсӧ туй йылысь думайтӧмӧн да арталӧмӧн.
Мунны кӧ лунын дас-дас кык километр, сійӧ воас аслас йӧз дінӧ куим, уна вылӧ нёль лунӧн.
Сідзи, бур!
Ӧні — мый сійӧ лоӧ дас-дас кык километр мунӧмыс?
Километр — сійӧ кык сюрс воськов, сідзкӧ дас километр — кызь сюрс воськов, а тайӧ уна, артыштны кӧ, мый быд витсё-квайтсё воськов бӧрын лоӧ сувтлыны да шойччыштны...
Тӧрыт Алексей, медым дженьдӧдны туйсӧ, индавліс аслыс кутшӧмкӧ тыдалана ориентиръяс: пожӧм, мыр, туй вылысь тёпкан — тэрмасис на дінӧ, кыдзи шойччан местаӧ.
Ӧні сійӧ ставсӧ тайӧс вуджӧдіс цифраяс вылӧ, арталіс воськовъясӧн.
Сійӧ аслыс шуис кык шойччӧм костын вӧчны сюрс воськов, мӧд ногӧн кӧ километр-джын, да шойччыны часі серти, вит минутысь не дырджык.
Артмӧ, югдӧмсянь да шонді лэччытӧдз сійӧ, кӧть и сьӧкыда, но мунас километр дас.
Кутшӧм сьӧкыда сылы шедіс медводдза сюрс воськолыс!
Сійӧ заводитліс асьсӧ ылӧдны арталӧмӧн, медым ичӧтджык вӧлі дойыс, но, витсё воськов мунӧм бӧрын, сылӧн став щӧтыс дзугсис, торксис, да став телӧ орйӧдлысь дойысь кындзи нинӧм йылысь нин мӧдтор йылысь эз вермы мӧвпавны.
И тайӧ сюрс воськовсӧ сійӧ век жӧ муніс.
Пуксьынысӧ выныс сылӧн эз нин тырмы, сійӧ уси чужӧмнас лымйӧ да кутіс горша нювны чарӧмсӧ.
Топӧдчыліс сы дінӧ плешнас, кӧсичаяснас, кӧні стучитіс вирыс, и кӧдзыд чарӧм дінӧ инмӧдчылӧм бӧрын сылы лои висьтавны позьтӧм лӧсьыд.
Сэсся сійӧ дрӧгнитіс, видзӧдліс часі вылӧ.
Секунднӧй стрелка тічкӧдіс вит минутлысь медбӧръя здукъяс.
Алексей полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧкӧ, кор помасяс сылӧн медбӧръя кытшыс, мыйкӧ должен лоны ужаснӧйтор, а кор стрелкаыс инмӧдчис «квайтымын» цифраӧ, — дзик пыр жӧ чеччыштіс кок йылас, ружӧктіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Луншӧр кежлӧ, кор вӧрса рӧмыдыс югдіс тшӧкыд лысъяс костті вӧсньыдик везъясӧн писькӧдчысь шонді югӧръясӧн да вӧрын ёна мӧдіс ӧвтны сир дукӧн да сылысь лымйӧн, сійӧ вӧчис сӧмын нёль татшӧм шойччӧм кост.
Сійӧ сідзи и пуксис туй шӧрӧ лым вылас: эз нин тырмы выныс мунны пӧрӧм кыдз пу дінӧдз, коді вӧлі ӧдвакӧ эз чургӧдӧм киӧн судзан ылнаын.
Дыр пукаліс сійӧ пельпомъяссӧ лэдзӧмӧн, нинӧм йылысь думайттӧг, нинӧм аддзытӧг да кывтӧг, весиг тшыгъялӧмсӧ кывтӧг.
Ышловзис, вомас чӧвтіс кымынкӧ ичӧтик лым комӧк да, ки-кок усяна мудз венӧмӧн, зепсьыс перйис сімӧм банкасӧ да восьтіс сійӧс немецкӧй гижӧда кинжалӧн.
Вомас сійӧ чӧвтіс кын, некутшӧм кӧртӧм гостор, кӧсйис сійӧс ньылыштны, но госыс сыліс.
Вомсьыс сійӧ кыліс гослысь кӧрсӧ, да друг сэтшӧм ёна мӧдіс сюмавны кынӧмыс, мый муртса заставитіс асьсӧ эновтчыны банкасьыс да заводитіс сёйны лым, медым кӧть мыйкӧ да ньылавны.
Выльысь туйӧ мӧдӧдчытӧдз туся пуысь сійӧ вӧчис бедьяс.
Сійӧ пыксис на вылӧ, но мунны вӧлі часысь час пыр сьӧкыдджык.
6
...Коймӧд луннас, сьӧд вӧр кузя мунігӧн, кытысь Алексей эз аддзыв ни ӧти морт коктуй, лои немвиччысьтӧмтор.
Сійӧ садьмис шонді петігӧн. Кӧдзыдысла да йирмӧгысла тіраліс.
Комбинезон зепсьыс сылы сюри зажигалка, кодӧс винтовочнӧй патронысь на память вӧчліс сылы механикыс — Юра.
Алексей кыдзкӧ дзикӧдз вунӧдіс зажигалка йывсьыс да сы йылысь, мый позьӧ и колӧ биасьны.
Козйысь, код лапъяс улын сійӧ узис, чегъяліс ройӧсь кос увъяс, вевттис найӧс лысъясӧн да ӧзтіс.
Еджгов лӧз тшын улысь чепӧсйисны тэрыба ветлӧдлысь виж билӧн кывъяс.
Сира кос пес ӧзйис ӧдйӧ да гажаа.
Биыс вуджис лысъяс вылӧ да пӧльтысь тӧв улас ӧзйис шумӧн шутьлялігтыр.
Бипурйыс трачкӧдчис да чажгис, койис лысьӧм небзьӧдана кос жар.
Алексейлы лои лӧсьыд.
Сійӧ лэдзис комбинезонлысь молниясӧ, гимнастёрка зепсьыс перйис вушйысьыштӧм гижӧда некымын письмӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма ӧти и сійӧ жӧ старайтчана гӧгрӧс почеркӧн; ӧти конвертысь перйис кокъяс сюркнялӧмӧн турун пиын пукалысь, дзоридзьяса платтьӧа вӧсньыдик нывлысь фотографиясӧ.
Алексей дыр видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бӧр мичаа гартіс целлофанӧ, пуктіс письмӧ пиас да, мӧвпалігтыр киас кутыштӧм бӧрын, бӧр сюйис зептас.
— Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур, — шуис сійӧ, не то тайӧ ныв дінас, не то ас дінас шыасигмоз, да мӧвпалігтыр содтіс: — Нинӧм...
Ӧні велалӧмӧн нин сійӧ нетшыштіс кокъяссьыс унтъяссӧ, разяліс шарф торъяссӧ, лючки видлаліс кокъяссӧ.
Найӧ нӧшта на ёнджыка пыктӧмаӧсь.
Кок чуньясыс вӧлі чургӧдчӧмаӧсь, быттьӧкӧ кок лапаясыс вӧліны резинӧвӧйӧсь да найӧс пӧльтӧма сынӧдӧн.
Рӧмыс налӧн вӧлі тӧрытъя дорысь нӧшта на сьӧдджык.
Ваймӧм бипуркӧд прӧщайтчигӧн Алексей ышловзис да водзӧ мӧдӧдчис туй кузя, йизьӧм лым вылын бедьяснас дзуртіг, курччаліс вомдоръяссӧ да коръясӧкӧ дойысла пӧшти воштывліс садьсӧ.
Вӧрса мукӧд шумъяс пиын, кодъясӧс велалӧм пельыс дугдіс нин кыйнысӧ, друг кылісны уджалысь моторъяслӧн ыліса шыяс.
Первойсӧ сійӧ мӧвпаліс, мый тайӧ кажитчӧ мудз вӧснаыс, но моторъяс жургисны век гораджыка, то первой скорость вылын дзизгӧмӧн, то лӧньлӧмӧн.
Тыдалӧ, тайӧ вӧліны немечьяс, да локтісны найӧ дзик тайӧ жӧ туй вывтіыс.
Алексей кыліс, кыдзи сразу кӧдзавлі сылӧн пытшкӧсыс.
Полӧмыс Алексейлы содтіс вынсӧ.
Мудзӧм йывсьыс, кокъяссьыс дойсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ кежис туй вылысь, джуджыд лымйӧд келіс сук понӧляинӧ, пырис чащаӧ и сэні водіс лым вылӧ.
Туй вывсянь сійӧс, дерт, сьӧкыд вӧлі аддзыны; а ёсь пиньяса забор кодь коз вӧр йылӧдз нин кыпӧдчӧм луншӧрся шондіӧн югдӧдӧм туйыс сылы зэв бура тыдаліс.
Шумыс матысмис.
Алексейлы тӧдвылас уси, мый тырӧм туйвывса лым вылын бура тӧдчӧ сылӧн ӧтка коктуйыс.
Но мунны вӧлі сёр, воддза машиналӧн моторыс жургис кӧнкӧ дзик нин матын.
Алексей нӧшта ёнджыка вӧйтчис лымйӧ.
Лысъяс костті первой югнитіс колун кодь плоскӧй, известьӧн краситӧм броневик.
Катласигтыр да цепьяснас зёльӧдчигтыр сійӧ матысмис сійӧ места дінӧ, кӧні Алексейлӧн коктуйыс кежӧ вӧлі вӧрӧ.
Алексей ланьтӧдіс ловшысӧ.
Броневик эз сувт.
Броневик бӧрся муніс ичӧтик, восьса вездеход.
Кодкӧ джуджыд фуражкаа, нырсӧ руд мехӧвӧй воротникӧ дзебӧмӧн, пукаліс шоперкӧд орччӧн, а бӧрладорас джуджыд скамейка вылын катласисны рудвиж шинеля да каскаа автоматчикъяс.
Неылын бӧрын, чушкигтыр да гусеницаяснас зёльӧдчигтыр, локтіс нӧшта ӧти, ыджыд вездеход, код вылын радъясӧн пукалісны морт дас вит немечьяс.
Алексей вӧйтчис лымйӧ.
Машинаяс вӧліны сэтшӧм матынӧсь, мый сылы чужӧмас ӧвтыштіс шоныд газолинлӧн чӧскыдтӧм дукӧн.
Сылӧн балябӧжас вӧрзис юрсиыс, а мускулъясыс зэвтчисны чорыд ёкмыльясӧ.
Но машинаяс прӧйдитісны, дукыс разаліс, да моторъяслӧн муртса кылана шумыс кыліс кытӧнкӧ ылын нин.
Алексей виччысьыштіс, кытчӧдз ставыс эз лӧнь, сэсся петіс туй вылӧ, кӧні зэв бура тӧдчисны гусеницаяслӧн тшупӧдъяса следъясыс, да тайӧ следъяс кузяыс мӧдіс мунны водзӧ.
Сійӧ муніс сэтшӧм жӧ ӧткодь костъясӧн, сідзи жӧ шойччывліс, сідз жӧ сёйыштліс, кор мунліс лунся туйыслысь джынсӧ.
Но ӧні сійӧ муніс зверь моз, видзчысьӧмӧн.
Тревожитӧм пельясыс кылісны быд шаркмуныштӧм, синъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйӧдісны, быттьӧкӧ сійӧ тӧдіс, мый кӧнкӧ орччӧн дзебсясьӧ, тӧдлытӧг матыстчӧ ыджыд, опаснӧй хищник.
Сынӧдын воюйтны велалӧм лётчик медводдзаысь аддзис му вылысь ловъя, вӧлявывса вӧрӧгъясӧс.
Ӧні сійӧ муніс найӧ туйӧд, лёкысь сераліс найӧс.
И гажтӧма жӧ налы овсьӧ тані, лёка, абу нянь-сола наӧн оккупируйтӧм муыс!
Весигтӧ вӧрзьӧдлытӧм вӧрӧд, кытысь Алексей куим лун чӧжӧн эз аддзыв ни ӧти ловъя мортӧс, найӧ офицеръяслы лоӧ ветлыны татшӧм конвой улын.
«Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур!» — асьсӧ ыштӧдіс Алексей да век восьлаліс, восьлаліс, восьлаліс, зілис не кывны сійӧс, мый кокъясыс сылӧн висьӧны век ёнджыка да мый сійӧ ачыс тӧдчымӧн слабмӧ.
Кынмӧмсӧ эз нин вермыны ылӧдлыны ни том коз кырсьяс, кодъясӧс сійӧ дугдывтӧг йирис да ньылаліс, ни курыд кыдз гаръяс, ни липалӧн небыдик да сибдалысь нюдз кырсьясыс.
Рӧмдытӧдз сійӧ ӧдва муніс вит шойччӧм кост.
Сы пыдди вой кежлӧ сійӧ пестіс ыджыд бипур му вылын куйлысь джынвыйӧ сісьмӧм зэв ыджыд кыдз пу колода дінӧ тэчӧм лысъясысь да кос увъясысь.
Кытчӧдз тайӧ колодаыс ӧзйис пӧся да югыд битӧг, сійӧ, лым вылӧ нюжӧдчӧмӧн, узис, инстинктивнӧя бергаліс ӧтар-мӧдар бок вылас да кыліс ловзьӧдана шоныдсӧ то ӧтар, то мӧдар боксьыс; садьмывліс сы могысь, медым содтыштны ваймыны заводитысь колода вылӧ кос увъяс.
Войшӧрнас лыбис пурга.
Юр весьтын мӧдісны дзуртны, ружтыны, шувгыны пожӧмъяс.
Чужӧмӧ чутйӧдлысь лым тӧвзис му вывті.
Кышакылысь сук пемыдыс кутіс йӧктыны ыргысь, киньясӧн югъялысь би весьтын.
Но лым бушколыс эз тревожит Алексейӧс.
Шоныд бипур дорын сійӧ узис чӧскыда да горша.
Би видзис зверьясысь.
А немечьясысь татшӧм войын позьӧ вӧлі не повны.
Пурга дырйи сьӧд вӧрӧ найӧ локны оз лысьтны.
И век жӧ, кор мудзӧм телӧыс шойччис тшына шоныдас, пельыс, коді велаліс нин зверлӧн кодь осторожностьӧ, кыйліс быд шы.
Асъядорыс, кор бушколыс лӧнис да ланьтӧм мувесьтса пемыдас ӧшйис еджыд сук ру, Алексейлы кажитчис, мый пожӧм йывъяс шувгӧм улын, усьысь лымлӧн кышӧдчӧм улын сійӧ кыліс ылі бойлысь шыяс, автоматлысь очередьяс, винтовкаысь лыйӧмъяс.
«Неужели фронтлӧн линия?
Сэтшӧм регыд?»
7
Но кор асывнас тӧв разӧдіс русӧ, а вой чӧжӧн эзысь бусӧн киськалӧм, дзор да гажа вӧрыс шонді водзын мӧдіс дзирдавны ем кодь пужйӧн, да, быттьӧкӧ тайӧ виччысьтӧм вежсьӧм вӧснаыс радуйтчигтыр, тёльгыны мӧдісны тулыслысь воӧмсӧ кылысь вӧрса посни лэбачьяс, кӧть мыйта эз кывзысь Алексей, бойлысь шумсӧ сійӧ эз кыв — ни лыйсьӧм шы, ни весиг канонада шы.
Еджыд вӧсньыдик струйкаясӧн, шонді водзын яра дзирдалігтыр, пуяс вылысь киссис лым.
Кӧнсюрӧ лым вылӧ тёпкисны тувсовъя сьӧкыд войтъяс.
Тулыс!
Тайӧ асылын сійӧ медводдзаысь сэтшӧм ёна сетіс асьсӧ тӧдны.
Консервлысь ичӧтик коляссӧ — ароматнӧй госӧн вевттьысьыштӧм кымынкӧ ичӧтик яй тор — Алексей шуис сёйны асывнас, сы вӧсна мый чувствуйтіс — татӧг сылы не чеччыны.
Сійӧ зэв сьӧлӧмсьыс весаліс банка пытшкӧссӧ чуньнас, ёсь банка дорас некымынлаті вундіс кисӧ, но сылы век кажитчис, мый госыс нӧшта коли на.
Банкаас сійӧ гумовтіс лым, ваймысь бисьыс вештышталіс руд пӧимсӧ, банкасӧ пуктіс ваймысь ӧгыръяс пиӧ, а сэсся наслаждайтчигтыр, ичӧтикаӧн ньылалӧмӧн юис тайӧ пӧсь, муртса кылыштысь яй дука васӧ.
Банкасӧ сійӧ сюйис зептас, шуис сэні пузьӧдлыны чай.
Юны пӧсь чай!
Тайӧ вӧлі долыд да неуна гажмӧдыштіс Алексейӧс, кор сійӧ бара мӧдӧдчис туйӧ.
Но сэні сійӧс виччысис ыджыд шоглун.
Войся пурга дзикӧдз тыртӧма туйсӧ.
Сійӧ вомӧнавлӧма туйсӧ ёсь йыла джуджыд толаясӧн.
Дзирдалысь кельыдлӧз лым вылӧ видзӧдӧмысь бытшкыны мӧдіс синсӧ.
Кокъяс вӧйласисны пуксьыны удиттӧм на пушыд лымйӧ.
Найӧс перйыны сэсь ковмыліс став вын зэвтӧмӧн.
Весиг бедьяс, кодъяс вӧйласисны асьныс, омӧля отсасисны сылы таын.
Луншӧр кежлӧ, кор пуяс улын вуджӧръяс лоисны сьӧдӧсь, а шондіыс видзӧдліс пу йывъяс вывті туй ордым вылӧ, Алексей вермис вӧчны ставсӧ сӧмын сюрс витсё гӧгӧр воськов да мудзис сэтшӧма, мый быд выль вӧрзьӧдчӧм сылы шедліс воля зэвтӧмӧн.
Сійӧ шатлаліс.
Муыс вошласис кок увсьыс.
Сійӧ быд минутын усьлывлі, ӧти здук куйлывліс тола вылын, плешнас топӧдчыліс дзуртысь лымйӧ, сэсся кыпӧдчывліс да вӧчліс нӧшта кымынкӧ воськов.
Сідзи и личкис ун.
Окота вӧлі водны, нюжӧдчыны, не вӧрзьӧдны ни ӧти мускул.
Мый лоӧ, ло.
Сійӧ лигышмунӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалӧмӧн сувтлывліс, сэсся вомдорсӧ доймытӧдз курччӧмӧн асьсӧ вайӧдліс вежӧрӧ да, кызмырдӧн кокъяссӧ кыскигтыр, бара вӧчліс некымын воськов.
Медбӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сэсся оз вермы, мый некутшӧм вын сійӧс оз вӧрзьӧд места вылысь да мый, ӧні кӧ сійӧ пуксяс, сэсся сійӧ оз нин вермы чеччыны.
Шогпырысь сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
Орччӧн туй бокын сулаліс кудриа том пожӧм.
Медбӧръя выныштчӧмӧн Алексей воськовтіс сы дорӧ да уськӧдчис сы вылӧ, щӧкаыс сылӧн веськаліс пу вож костас.
Жугласьӧм кокъяс вылӧ личкысь сьӧктаыс тӧкӧтьӧ чиныштіс, лоис кокньыдджык.
Сійӧ куйліс пружинитысь увъяс вылын, наслаждайтчис шойччӧмнас.
Бурджыка водны лӧсьӧдчигмоз сійӧ щӧканас пыксис том пожӧм вож костӧ, кыскыштіс кокъяссӧ — ӧтисӧ, мӧдсӧ, и на вылын эз ло телӧлӧн сьӧктаыс, да найӧ кокньыда мездысисны толаысь.
И сэки Алексей юрын бара югнитіс мӧвп.
Но да, но да!
Ӧд позьӧ жӧ вундыны вот тайӧ ичӧтик пусӧ, вӧчны сыысь вожа пома кузь бедь, чӧвтавны сійӧс водзвыв, вожас пыксьыны щӧкаӧн, сы вылӧ вуджӧдны тушалысь сьӧктасӧ, а сэсся, кыдзи ӧні тайӧ ичӧтик пожӧм дорас, вештавны кокъясӧс водзӧ.
Надзӧн?
Но да, дерт, надзӧн, но сы пыдди он кут сэтшӧма мудзны да позьны кутас водзӧ мунны, толаяслысь пуксьӧмсӧ, ляпкалӧмсӧ виччысьтӧг.
Сійӧ пыр жӧ уси пидзӧс вылас, кинжалнас кераліс пусӧ, увйис сійӧс да вожсӧ гартліс носовӧй чышъяннас, бинтъясӧн да пыр жӧ видліс вӧрзьӧдчыны туй кузя водзӧ.
Бедьсӧ чӧвтіс водзӧ, сы вылӧ пыксис щӧканас да кияснас, вӧчис воськов, кыкӧс, бедьсӧ бара чӧвтіс водзлань, бара пыксис, бара вӧчис воськов, кыкӧс.
И муніс, воськовъяс лыддигтыр да аслыс мунӧм кузя выль нормаяс лӧсьӧдалігтыр.
Буракӧ, бокысянь видзӧдны вӧлі тешкодь морт вылӧ, коді татшӧм гӧгӧрвотӧм ногӧн кыссьӧ сьӧд вӧрӧд, джуджыд толаясӧд, лёльӧ ӧдӧн, коді кыасянь кыаӧдз мунӧ вит километрысь не унджык.
Но вӧрыс вӧлі тыртӧм.
Катшаясысь кындзи сы бӧрся некод эз видзӧд.
А катшаяс, кодъяс тайӧ лунъяс чӧжӧн убедитчисны, мый тайӧ куим кока ловъя лолыс налы омӧльторсӧ нинӧм оз вӧч, сы матыстчигӧн эз лэбзьывны, а сӧмын дышпырысь чеччыштлывлісны туй вылысь, да, юрнысӧ доровтӧмӧн, сералӧмӧн моз видзӧдісны сы вылӧ асланыс любопытнӧй сьӧд моль кодь синъяснас.
8
Тадзи сійӧ бедьсӧ водзлань чӧвталӧмӧн, сы вылӧ мыджсьӧмӧн да сы дінӧ кокъяссӧ кыскӧмӧн, лымйӧн тырӧм туй кузя кыссис нӧшта кык лун.
Кок лапаясыс измисны нин да нинӧм эз чувствуйтны, но телӧсӧ быд вӧрзьӧдчыштігӧн юковтліс дой.
Тшыг дугдіс мучитны.
Кынӧм пытшсӧ орйӧдлӧм пыдди лоис дугдывлытӧм дой, быттьӧкӧ тыртӧм желудокыс чорзис, лёкног бергӧдчис да личкис став ты муссӧ.
Алексей питайтчис том пожӧм кырсьӧн, кодӧс сійӧ шойччигъясас кульліс кинжалнас, кыдз да липа гаръясӧн да ещӧ веж, небыд нитшкӧн.
Нитшсӧ сійӧ кодйыліс лым улысь да узянінъясас пуліс кипятокын.
Сьӧлӧм бурмӧданторйӧн сылӧн вӧлі сылӧминъясысь чукӧртӧм волялысь пув коръясысь «чай».
Пӧсь ва, телӧсӧ шонтӧмкӧд тшӧтш, весиг быттьӧкӧ сетліс пӧтӧс.
Тшын да корӧсь дука пӧсь ва панялігӧн Алексей кыдзкӧ ставнас успокоитчывліс да весиг эз сэтшӧм помасьлытӧмӧн да страшнӧйӧн кажитчыв сылы туйыс.
Ассьыс квайтӧд узянінсӧ сійӧ бара вӧчис паськыд веж лапъяса коз пу улӧ, а бипурсӧ пестіс орччӧн, важ сира мыр гӧгӧр, коді, сылӧн арталӧм серти, должен вӧлі жара сотчыны войбыд.
Нӧшта эз на пемды.
Коз пу йылын ноксис тыдавтӧм ур.
Сійӧ киллис коль да кадысь кадӧ тыртӧм, чирйӧм кольяссӧ гылӧдліс улӧ.
Алексейлы, кодлӧн ӧні юрсьыс эз петавлыны сёянтор йылысь думъяс, интереснӧ лои, мый жӧ бурсӧ аддзӧ кольяссьыс тайӧ ичӧтик зверыс.
Сійӧ лэптіс лым вылысь ӧти коль, чирйыштіс вӧрзьӧдлывтӧм кышсӧ да сэтысь аддзис просо тусь ыджда кӧйдыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик ӧрешки ядро кодь.
Алексей топӧдіс сійӧс пиньнас.
Вомас кыліс суспу выйлӧн чӧскыд дук.
Алексей пыр жӧ чукӧртіс гӧгӧрсьыс некымын воссьытӧм коз пу уль коль, пуктіс найӧс би дорӧ, бисӧ лӧдсалыштіс лысъясӧн, а кор кольясыс жергӧдчисны, заводитіс на пытшкысь пыркӧдны кӧйдыссӧ да зыртны найӧс кипыдӧсъяс костас.
Сійӧ пӧляліс кышторъяссӧ, а посньыдик ӧрешкисӧ шыблаліс вомас.
Гусьӧник шувгис вӧр.
Сотчис сира мыр, гӧгӧр разӧдіс ладан дука, син сёйтӧм тшын.
Биыс то ыдждывліс, то чинліс, да шумитысь пемыдсьыс то мыччысьлісны югдӧдӧм кытшас, то пемыдас бӧр вошлісны зарни рӧма пожӧмъяслӧн да эзысь рӧма кыдзьяслӧн стволъясыс.
Сэсся друг пемыдыс кытшавліс ваймысь мырсӧ, и сэки кажитчис, мый гӧгӧрвотӧм существояс, кодъяс вӧчлісны тайӧ гора шумсӧ, петӧны войся пемыдсьыс, шӧпкӧдчӧны ӧта-мӧд костаныс.
Алексей чӧвтліс би вылӧ увъяс да бара босьтчывліс кольяс дінӧ.
Сус пу выйлӧн кӧрыс тӧдвылӧ уськӧдіс важӧн вунӧдӧм челядьдырся серпас...
Тӧдса кӧлуйӧн тырӧм ичӧтик жыр.
Ӧшалысь лампа улын пызан.
Всеношнӧй вылысь воӧм бӧрын праздничнӧй паськӧма мамыс торжественнӧя перйӧ сундукысь ичӧтик бумага кулёк да мискаӧ кисьтӧ сэтысь кедрӧвӧй ӧрешки.
Семьяыс ставнас — мамыс, бабыс, кык вок, сійӧ, Алексей, медся ичӧтыс, — пуксьӧ пызан гӧгӧр да заводитӧ праздник лунся тайӧ чӧсмасянторсӧ, ӧрешкисӧ торжественнӧя килльыны.
Ставныс пукалӧны чӧв.
Бабыс тусьяссӧ перъялӧ шпилькиӧн, мамыс — булавкаӧн.
Ӧрешки тусьяссӧ лӧсьыда курччыштӧмӧн, мамыс ядрояссӧ перъялӧ сэтысь да тэчӧ найӧс чукӧрӧ.
А сэсся, найӧс кырымас чукӧртӧмӧн, челядь пиысь кодлыкӧ сюйӧ вомас; <rus>счастливчик</rus> вомдорнас кылӧ сэк мамыслысь уджысь чорзьыштӧм, мудз тӧдтӧм кисӧ, кодсянь ӧвтӧ праздник лун кузя земляничнӧй майтӧг дук.
Камышин... челядьдыр!
Лӧсьыда овсис кар окраина уличвывса ичӧтик керкаын!..
Шувгӧ вӧр, чужӧмлы жар, а мышладорсяньыс писькӧдчӧ чеплясьысь кӧдзыд.
Пемыдын буксӧ сюзь, тявгӧны ручьяс.
Бипур дінӧ йӧжгыльтчӧма, ваймысь, тіралысь ӧгыр вылӧ видзӧдӧ тшыг, висьысь, вынысь петмӧн мудзӧм, тайӧ зэв паськыд сьӧд вӧр шӧрас дзик ӧтка морт, и сы водзын пемыдас куйлӧ тӧдтӧм, тыдавтӧм опасностьясӧн да испытаниеясӧн тырӧм туй.
— Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур! — друг шуӧ тайӧ мортыс, да ваймысь билӧн бӧръя гӧрд югӧръяс улын тыдалӧ, мый сійӧ потласьӧм вомдоръяснас нюмъялӧ аслас кутшӧмкӧ ылыс думъяслы.
9
Аслас походлӧн сизимӧд сутки вылын Алексей тӧдмаліс, кытысянь сылы пургаа войӧ кылісны ылыс бойлӧн шыясыс.
Дзикӧдз нин вынысь петӧм да омӧльтчӧм, быд минутын шойччыштны сувталысь, сійӧ кыссис вӧрса сылӧм туйӧд.
Тулыс ӧні эз нин ылісянь нюмъяв.
Тайӧ вӧрзьӧдлытӧм, заповеднӧй вӧрас сійӧ пырис аслас шоныд, збоя пӧльыштлывлысь тӧвъясӧн, югыд шонді югӧръясӧн, кодъяс писькӧдчисны лыс лапъяс пыр да вутшъяс вылысь, мылькъяс вылысь бырӧдісны лымсӧ. Тулыс пырис тайӧ вӧрӧ рытъясын ракаяслӧн горзӧмӧн, вылӧ кольӧм рудмӧм туй вылын нюжмасьысь солиднӧй грачьясӧн, мазі <rus>соты</rus>яс кодь розьӧсь васӧд лымйӧн, сылӧминъясын дзирдалысь ва гӧпъясӧн, сійӧ вына брагалӧн чӧскыд дукнас, кодысь быд ловъя ловлӧн гажаа бергӧдчӧ юрыс.
Алексей челядьдырсяньыс радейтіс тайӧ кадсӧ, да весиг ӧні тшыг, ассьыс кӧтасьӧм, нильзьӧм унтъяса висьысь кокъяссӧ ва гӧпъясті кыскигӧн, дой да мудз вӧснаыс садьсӧ воштывлысь, ва гӧпъяссӧ, сибдысь лымсӧ да водз тулысся няйтсӧ ёригтыр, сійӧ век жӧ горша ньылаліс тайӧ коддзӧдысь да васӧд ароматсӧ.
Сійӧ эз нин бӧрйысь туйӧн, ва гӧпъяс эз кытшлав, джӧмдаліс, усьлывліс, аслас бедь вылӧ сьӧкыда лэдзчысьӧмӧн чеччывліс, шатлаліс да вын чукӧртӧмӧн сулалыштліс, сэсся бедьсӧ чӧвтліс водзӧ, кыдзи позьӧ ылӧджык, да бара заводитліс надзӧникӧн мунны асыввывлань.
Друг тані, шуйгавылӧ ёна чукыльтысь вӧрса туй чукыль дорын, сійӧ сувтіс да кынмис места вылас.
Сэтысь, кӧні туйыс вӧлі торъя ёна векни, ӧтар-мӧдар боксяньыс топӧдӧма сук том вӧрӧн, сійӧ аддзис немецкӧй машинаяс, найӧс, кодъяс пановтісны сійӧс.
Туйсӧ налысь потшӧмаӧсь кык зэв кыз пожӧм.
Дзик тайӧ пожӧмъяс дінас, наӧ радиаторнас зурасьӧмӧн, сулаліс колун кодь броневик.
Сӧмын сійӧ вӧлі эз пятнояса еджыд, кутшӧм вӧлі войдӧр, а вӧлі гӧрд да ляпкыд: сулаліс кӧрт ободъяс вылын, сы вӧсна мый шинаясыс сылӧн сотчӧмаӧсь.
Башняыс туплясис бокын, лым вылын, пу улын, зэв ыджыд тшак кодь.
Броневик дорын куйлісны куим шой — сылӧн экипажыс — сьӧд, маслӧӧссьӧм дженьыдик тужуркааӧсь да матерчатӧй шлемаӧсь.
Кык вездеход, сідзжӧ сотчӧмаӧсь, багровӧйӧсь, сьӧдасьӧм пытшкӧсаӧсь, сулалісны броневикӧ зурасьӧмӧн, пӧимӧн да шомӧн сьӧдасьӧм лым вылын.
А гӧгӧрас, туй бокын, туйдорса кустъясын, канаваясын туплясисны немецкӧй салдатъяслӧн шойясыс, и на серти тыдалӧ вӧлі, мый салдатъяс котӧрталӧмаӧсь садь воштана ужасын, весиг лючки гӧгӧрвотӧг, мый жӧ лоис, мый пургалӧн еджыд борд улӧ сайӧдчӧмӧн смерть найӧс кыйӧдіс быд пу и быд куст сайын.
Пу бердӧ кӧрталӧма вӧлі мундира, но гачтӧм офицерлысь шойсӧ.
Сылӧн сьӧд воротника веж френчӧ сутшкӧма записка.
«Мый корсьны мунан, сійӧс и аддзан», — вӧлі гижӧма сэтчӧ.
И улынджык, мӧд почеркӧн чернильнӧй карандашӧн вӧлі содтӧма гырысь шыпасъясӧн гижӧм кыв «пон».
Алексей дыр видлаліс тыш мунан местасӧ, корсис кутшӧмкӧ сёянтор.
Сӧмын ӧтилаысь сійӧ аддзис кодӧнкӧ лымйӧ тальыштӧм, лэбачьясӧн кокалӧм нин важ, бакшасьӧм сукар да вайӧдіс сійӧс вом дорас, рудзӧг няньлысь шома кӧрсӧ горша дукалігтыр.
Окота вӧлі тайӧ сукарсӧ дзоньнас сюйны вомас да няклявны, няклявны, няклявны няньлысь ароматнӧй массасӧ.
Но Алексей юкис сійӧс куимпельӧ, кыксӧ дзебис пыдӧ бок зептас, а ӧтиӧс кутіс торйӧдлыны крӧшкиясӧ да тайӧ крӧшкияссӧ нёнявны леденцыӧс моз, зілис, медым тайӧ удовольствиеыс кыссис дырджык.
Сійӧ нӧшта ӧтчыд кытшовтіс бой мунӧминсӧ.
Сэки сылӧн чужис мӧвп: кӧнкӧ тані, матын долженӧсь лоны партизанъяс!
Ӧд тайӧ найӧ кокъясӧн юждӧма кустъяс костсьыс да пуяс гӧгӧрсьыс рӧшкыд лымсӧ.
Вермас лоны, сійӧс, шойяс костті шӧйтысьӧс, казялісны нин да кысянькӧ коз пу йывсянь, куст сайсянь, толаяс сайсянь сы бӧрся видзӧдӧны партизанскӧй разведчикъяс.
Алексей пуктіс кияссӧ вом дорас да горӧдіс мыйвынсьыс:
— Ого-го!
Партизанъяс!
Партизанъяс!
Сійӧс шензьӧдіс, кутшӧм нориника да надзӧн кылӧ сылӧн гӧлӧсыс.
Весиг йӧлаыс, коді кыліс сылы вӧр чаща сайын да пу стволъясӧ люкасьӧм вӧсна оръясянаӧн бӧр вайис сылысь горӧдӧмсӧ, кажитчис гораджыкӧн.
— Партизанъяс!
<ns>Партиза-а-нъяс</ns>!
Эге-ей! — чуксаліс Алексей, машинаяс сотчӧмысь сьӧдасьӧм лым вылын чӧв олысь вражескӧй шойяс костын пукалігмоз.
Чукӧстіс и чошкӧдіс пельяссӧ.
Сылӧн нин гӧлӧсыс чирис.
Сійӧ нин гӧгӧрвоис, мый партизанъяс, ассьыныс удж вӧчӧм да трофейяс чукӧртӧм бӧрын, важӧн мунӧмаӧсь — да и мыйла вӧлі налы кольччынысӧ йӧзтӧм вӧрса чащаас? — но сійӧ век горзіс, надейтчис чудеса вылӧ, сы вылӧ, мый вот-вот кустъясысь петасны тошка йӧз, кодъяс йылысь сы мында кывліс, босьтасны сійӧс, нуасны сьӧрсьыныс да позяс кӧть лун, кӧть час шойччыны, йӧзлӧн бур волялы подчиняйтчӧмӧн, нинӧм йылысь тӧждысьтӧг, некытчӧ тэрмасьтӧг.
Сӧмын вӧрыс сылы вочавидзис гора да мелі йӧлаӧн.
И друг — либӧ тайӧ, вермас лоны, сылы кажитчис ёна кывзысьӧмысла — лысъяслӧн мелодичнӧй шувгӧм пыр Алексей кыліс пыдын кылана да тшӧкыд, то мичаа кылана, то дзикӧдз лӧньлана ударъяс.
Сійӧ тушатырнас чепӧсйис, быттьӧкӧ ылісянь вӧрса пустыняӧ сыӧдз воис дружескӧй чуксалӧм.
Но пельясыслы сійӧ эз эскы да дыр пукаліс голясӧ нюжӧдӧмӧн.
Эз, сійӧ эз ылав.
Васӧд тӧлыс пӧльыштліс асыввывсянь да бара вайис ӧні лючки нин тӧдмавны позяна канонада шыяс.
И тайӧ канонадаыс вӧлі эз сэтшӧм дыш да гежӧд, кутшӧм кывліс бӧръя тӧлысьясӧ, кор войска, обороналӧн зумыд линия вылын окопайтчӧмӧн да укрепитчӧмӧн, дыша шыбласисны снарядъясӧн, дӧзмӧдчыштісны мӧда-мӧдыслы.
Сійӧ юрӧбтліс тшӧкыда да напряжённӧя, быттьӧкӧ кодкӧ бергӧдліс гырысь изъяслысь чукӧр либӧ босьтчывліс кулакӧн тшӧкыда кучкавны дубовӧй бӧчка пыдӧсӧ.
Гӧгӧрвоана!
Напряжённӧй артиллерийскӧй дуэль.
Шыяс сертиыс позис казявны, мый фронтлӧн линияыс вӧлі километр дас сайын, да мыйкӧ сэні вӧчсис, кодкӧ наступайтіс да кодкӧ обороняйтчигӧн отчаяннӧя воча лыйсис.
Алексей чужӧм кузя визувтіс радлана синва.
Сійӧ видзӧдіс асыввылӧ.
Правда, тані туйыс крута чукыльтӧ вӧлі мӧдарӧ, а сы водзладорын куйліс лым.
Но сэсянь кыліс сійӧ тайӧ чуксасьысь шысӧ.
Сэтчӧ нуӧдӧны вӧлі партизанъяслӧн лымйын тӧдчысь сьӧдасьыштӧм кузьмӧс коктуйясныс; найӧ, вӧрса отважнӧй йӧзыс, олісны кӧнкӧ тайӧ вӧрас.
— Нинӧм, нинӧм, ёртъяс, ставыс лоӧ бур! — аслыс кывмӧн шуалігтыр Алексей збоя сутшкис бедьсӧ лымйӧ, мыджсис сы вылӧ щӧканас, вуджӧдіс сы вылӧ тушаыслысь став сьӧктасӧ, сьӧкыда, но решительнӧя пуктіс кокъяссӧ толаӧ.
Туй вылысь сійӧ кежис веськыда лым вылӧ.
10
Тайӧ лунас сылы эз удайтчы мунны лым вывті и сё ветымын воськов.
Сійӧс суис рӧмыдыс.
Сійӧ бара корсис важ мыр, сы гӧгӧр тэчис кос увъяс, перйис патронысь вӧчӧм заветнӧй зажигалкасӧ, чиркнитіс ичӧтик кӧлесанас, чиркнитіс мӧдысь — и яй кузяыс котӧртіс йирмӧг: зажигалкасьыс бырӧма бензиныс.
Сійӧ тракйис зажигалкасӧ, пӧляліс, зілис пычкыны медбӧръя бензинӧвӧй парсӧ, но весьшӧрӧ.
Пемдіс.
Ичӧтик кӧлеса улысь сявкйисны бикиньяс, быттьӧкӧ посньыдик чардбияс, здук кежлӧ вештыштавлісны сы чужӧм гӧгӧрысь пемыдсӧ.
Камешокыс бырис, а би сідз эз и шед.
Лои кималасӧн кыссьыны матысса ичӧтик тшӧкыд пожӧмъяс дорӧдз, ёкмыльтчыны, щӧкасӧ матыстны пидзӧсъяс дінас, шыгыртны сойяснас да сідзи и чӧв ланьтны вӧрлысь шаркӧдчыштӧмсӧ кывзігмоз.
Вермис лоны, Алексейӧс тайӧ войнас босьтіс эськӧ отчаяние.
Но узьысь вӧрын канонадалӧн шыясыс кылісны бурджыка, сылы кажитчис, мый сійӧ вермис весиг торйӧдны разрывъяслысь пыдісянь укйӧдлӧмсӧ лыйӧмъяслысь дженьыдик шыясысь.
Асывнас садьмӧмкӧд тшӧтш сылӧн сьӧлӧмыс кыліс кутшӧмкӧ шоглун, тӧждысьӧм. Алексей пыр жӧ мӧвпыштіс:
«Мый нӧ лои?
Омӧль вӧт?»
Тӧдвылас уси: зажигалка.
Но, кор шондіыс меліа шонтіс, кор гӧгӧр ставыс — и кизьӧртчӧм, шыдӧсасьӧм лымйыс, и пуяслӧн стволъясыс, и асьныс лысъясыс — лӧсталіс да дзирдаліс, тайӧ эз нин кажитчы ыджыд шоглунӧн.
Омӧльджык вӧлі мӧдтор: пыктӧм кияссӧ лэдзӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый оз вермы чеччынысӧ.
Тӧлктӧг некымынысь кыпӧдчыны босьтчылӧмӧн сійӧ чегис ассьыс вожа бедьсӧ да мешӧк моз шмоткысис муӧ.
Бергӧдчис мыш вылас, медым шойччӧдыштны пыктӧм ки-кокъяссӧ, да пожӧмъяслӧн ёсь йыла лысъяс костті мӧдіс видзӧдны пыдӧстӧм кельыдлӧз енэжӧ, кыті тэрмасьӧмӧн шлывгисны сӧстӧминик, зарни кудриа доръяса кымӧръяс.
Телӧыс муртса шойччыштіс, но мыйкӧ лоӧма кокъясыскӧд.
Найӧ дзик эз вермыны сулавны.
Томиник пожӧмӧ кутчысьӧмӧн Алексей нӧшта ӧтчыд заводитліс чеччыны.
Кыпӧдчыны сылы медбӧрын удайтчис, но мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдліс матыстны кокъяссӧ пу дінӧ — слабмӧмысла да кок лапаясын кутшӧмкӧ страшнӧй выль ёнтысь дой вӧсна пыр жӧ уси.
Збыль ӧмӧй ставыс помасис?
Збыль ӧмӧй тадзи и лоӧ пӧгибнитны тані, пожӧмъяс улас, кытысь, гашкӧ, некод некор оз и аддзыв да оз гуав сылысь зверьясӧн вильӧдӧм лыяссӧ?
Слаблуныс сідзи и личкис му бердӧ.
Но ылын гымаліс канонада.
Сэні муніс бой, сэні вӧліны ас йӧз.
Оз ӧмӧй нӧ сійӧ ас пытшкысь аддзы вын, медым кыссьыны тайӧ медбӧръя кӧкъямысдас километрсӧ?
Лыйсьӧм шыяс чуксалісны ас дінаныс, сетісны сьӧлӧм, настойчивӧя корисны сійӧс, и сійӧ вочавидзис тайӧ чуксалӧм вылас.
Сійӧ кыпӧдчис, бауасис да зверь моз кыссис асыввылӧ, первойсӧ ылі бойлӧн муралысь шыясӧн гипнотизируйтӧм, кыссис нинӧм думайттӧг, а сэсся гӧгӧрвоӧмӧн, мый вӧрӧд беддьӧн дорысь тадзи кыссьынысӧ бурджык, мый тадзи омӧльджыка висьӧны сылӧн кок лапаясыс, кодъяс вылын некутшӧм сьӧкта абу, мый, зверьяс ногӧн кыссьӧмӧн, сійӧ вермас водзӧ мунны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
И бара сійӧ кыліс, кыдзи радысла морӧс пытшкас кыпӧдчӧ да горшӧдзыс матысмылӧ ёкмыль.
Быттьӧкӧ эз аслыс, а кодлыкӧ мӧдлы, коді усьӧма сьӧлӧмнас да оз эскы татшӧм эскыны позьтӧм мунӧмас, сійӧ шуис кывмӧн:
— Нинӧм, уважаемӧй, ӧнітӧ ставыс нин лоӧ ладнӧ!
Шойччӧм костъясысь ӧти бӧрын сійӧ киняулас топӧдӧмӧн шонтіс турдӧм кияссӧ, кыссис коз пу дінӧ, вундіс квадратнӧй кырсь торъяс, сэсся гыжъяссӧ чегъявтӧдз кулис кыддзысь векни еджыд сюмӧдъяс.
Унтъяссьыс перйис вурун шарфлысь торъяссӧ, сійӧн гартліс кияссӧ, выліладорсяньыс, кимышладорсяньыс, подошва моз пуктіс кырсь, кӧрталіс сійӧс сюмӧднас да гартліс индивидуальнӧй пакетъясысь бинтӧн.
Веськыд киыс лои зэв удобнӧй да паськыд култышкаа.
А шуйга киас, кодӧс кӧртавлыны ковмис нин пиньяснас, сооружениеыс артмис омӧльджык.
Но киясыс вӧліны ӧні «кӧмаӧсь», и Алексей кыссис водзӧ да гӧгӧрвоис, мый кыссьыны лои кокньыдджык.
Мӧд шойччанінын кырсь торъяс кӧрталіс и пидзӧсъясас.
Луншӧр кежлӧ, кор заводитіс прамӧя шонтыны, Алексей вӧчис нин бауӧн прамӧй уна «воськов».
Канонада, сы вӧсна ли, мый сійӧ матысмис сы дінӧ, либӧ кутшӧмкӧ акустическӧй ылӧдчӧм вӧсна, кыліс ёнджыка.
Вӧлі сэтшӧм шоныд, мый сылы лои лэдзны комбинезонлысь молниясӧ да разявны кизьяссӧ.
Кор сійӧ кыссис лым улысь мыччысьӧм веж нитшка вутшъяса ичӧтик нюр вомӧн, судьбаыс сылы сетіс нӧшта ӧти козин: дзормыштӧм, васӧд да небыд нитш вылысь сійӧ аддзис полируйтӧм шочиник ёсь йыла коръяса вӧсньыдик заяс, и на пӧвстын, веськыда вутшъяс веркӧс вылас куйлісны чим гӧрд, тӧкӧтьӧ нярмыштӧм, но век на сочнӧй турипув тусьяс.
Алексей копыртчис вутш дінӧ да веськыда вомдоръяснас мӧдіс ӧктыны бархат кодь, шоныд нюрвавывса ва ру дука нитш вылысь ӧти пув тусь бӧрся мӧдӧс.
Лым улысь петӧм турипувлӧн тайӧ приятнӧй, юмов шомсьыс, тайӧ медводдза настоящӧй сёянторсьыс, кодӧс сійӧ сёйис бӧръя лунъяс чӧжӧн, сылӧн кынӧм пытшкас кутіс доймыны.
Но виччысьыштны кынӧм пытшкысь орйӧдлысь ёсь дой прӧйдитӧмсӧ сылӧн эз тырмы воляыслӧн выныс.
Сійӧ бауӧн кыскасис вутшъяс вывті да кывнас да вомдоръяснас ош моз ӧктіс шома-юмов ароматнӧй вотӧссӧ.
Сійӧ весаліс тадзи некымын вутш да, вомас юмов кӧра шома кислотасьыс да кынӧмас приятнӧй сьӧктасьыс кындзи, нинӧм мукӧдтор эз кыв, ни унтъясас больскӧдчысь тувсов йиа ваыслысь кӧдзыдсӧ, ни кокъяссьыс сьӧлӧм ёнтан дойсӧ, ни мудзӧмсӧ.
Сійӧс восӧдіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сёйис лишнӧй, но кутсьыны эз вермы да бара кутіс сёйны вотӧс.
Кияс вывсьыс сійӧ разис ас вӧчӧм кӧмсӧ, ягӧдсӧ вотіс банкаӧ, тыртіс шлемсӧ, кӧвъясӧн кӧрталіс тасмаас да став организмсӧ личкыны заводитысь унсӧ кызмырдӧн венігтырйи кыссис водзӧ.
Вой кежлӧ, дзор коз пу лыслапъяс вевт улӧ пырӧм бӧрын, сійӧ сёйис вотӧс, кырсь да коз пу коль кӧйдысъяс.
Узис сійӧ кокньыда, тревожнӧя.
Некымынысь кажитчыліс, мый пемыдас кодкӧ гусьӧникӧн матыстчӧ сы дорӧ.
Сійӧ восьтывліс синъяссӧ, чошкӧдчывліс сідз, мый заводитліс тиньгыны пельясас, кутчысьлывліс пистолетас да пукавліс измӧмӧн, дрӧгнитлывліс усьысь коль шыысь, кынмысь лымлӧн шуракылыштӧмысь, лымувса ичӧтик шорлӧн надзӧникӧн жургыштӧмысь.
Сӧмын асъядорыс сьӧкыд ун личкис сійӧс.
Кор дзикӧдз югдіс, пу гӧгӧрысь, код улын узис, сійӧ аддзис посньыд прӧшви кодь руч коктуйяс, и на костын лым вылас тыдаліс кыссьӧм бӧжлӧн визь.
Вот коді вӧлӧм оз лэдз узьнысӧ!
Коктуй серти вӧлі тыдалӧ, мый руч кытшлалӧма пу гӧгӧр, пуксьывлӧма да бара ветлӧдлӧма.
Омӧль мӧвп визьнитіс Алексей юрын.
Кыйсьысьяс шуӧны, мый тайӧ мудер зверыс чувствуйтӧ мортлысь кулӧмсӧ да заводитӧ сійӧс кыйӧдны.
Збыль ӧмӧй тайӧ сылӧн водзвыв тӧдӧмыс и кыскис полысь хищникӧс сы дінӧ?
«Чепуха!
Ставыс лоӧ бур...» — асьсӧ бодритіс сійӧ да кыссис, кыссис, зілис регыдджык мунны тайӧ местасьыс.
Тайӧ лунӧ сылы бара везитіс.
Туся пулӧн дука кустысь сійӧ вомдоръяснас ӧктіс лӧз, матӧвӧй вотӧс, аддзис усьӧм коръясысь кутшӧмкӧ тешкодь ёкмыль.
Сійӧ вӧрзьӧдіс кинас, ёкмыльыс вӧлі сьӧкыд да эз киссьы.
Сэки сійӧ мӧдіс нетшкыны коръяссӧ да кисӧ сутшкис на пыр чурвидзысь емӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис: ёж.
Ыджыд, пӧрысь ёж, тӧв кежлӧ сук чащаӧ пыригас шоныд вӧсна ас вылас лэпталӧма арын киссьӧм коръяссӧ.
Радысла Алексей муртса эз вошты садьсӧ.
Аслас став сьӧкыд туй чӧж сійӧ мӧвпаліс вины зверӧс либӧ лэбачӧс.
Кымынысь сійӧ перйыліс пистолетсӧ да метитчыліс то катшалы, то кенялы, то кӧчлы да быдпӧрйӧ кызмырдӧн веніс лыйны кӧсйӧмсӧ.
Пистолетын колис сӧмын куим патрон: кыкыс — вӧрӧглы, ӧти, ковмас кӧ, аслыс.
Сійӧ асьсӧ заставитліс дзебны пистолетсӧ.
Сійӧ эз имеит право рискуйтны.
А яй кусӧк тані ачыс сюрис сылы киас.
Сы йылысь, мый поверие серти ёжъяс лыддьыссьӧны пеж пемӧсъясӧн, ньӧти думайттӧг, сійӧ тэрыба весаліс зверь вылысь коръясысь артмӧм кышсӧ.
Ёж эз садьмы, эз паськӧдчы да вӧлі тешкодь, емъясӧн щӧтяссьӧм тупыль кодь.
Кинжалнас сутшкӧмӧн Алексей виис, гатшӧдіс сійӧс, сяммытӧг кулис кынӧм вывсьыс виж кусӧ да мышвывса емӧсь панцырсӧ, вундаліс торъяс вылӧ да наслаждайтчигтыр кутіс пиньяснас нетшкыны нӧшта кӧдзавтӧм на, лӧз, сӧнӧсь, лыяс бердас топыда сибдӧм яйсӧ.
Ёжӧс сёйис ӧтпырйӧ, ставнас.
Алексей йирис да ньылаліс став посньыдджык лыяссӧ да сӧмын та бӧрын вомсьыс кыліс прӧтивнӧй пон дук.
Но кутшӧм нӧ тӧдчанлун тайӧ лёк дукас, кор желудокыс сылӧн лои пӧт, кор став организм кузяыс паськаліс пӧтлун, шоныд да унзіль!
Сійӧ нӧшта ӧтчыд видлаліс, нёняліс быд лытор, водіс лым вылӧ, наслаждайтчис шоныднас да шойччӧгнас.
Сійӧ, гашкӧ, эськӧ весиг унмовсис, кустъясын кӧ эз кыв ручлӧн осторожнӧй шыыс.
Алексей чошкӧдчыштіс, да друг век асыввывсянь кылысь орудийнӧй канонадалӧн пыді шыяс мургӧм пыр сійӧ кыліс пулемётнӧй очередьяслысь дженьыдика сяргӧм.
Дзик пыр мудзсӧ пыркнитӧмӧн, руч йылысь, шойччӧм йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ бара кыссис водзлань, вӧрӧ.
11
Нюртор сайын, кодӧс сійӧ вуджис кыссьӧмӧн, воссис эрд, сійӧс вомӧналіс муӧ сатшкалӧм майӧгъясӧ бадь пу ньӧръясӧн кӧртавлӧм важ, тӧлӧн быгӧдӧмла руд потшъясысь вӧчӧм потшӧс.
Потшӧслӧн кык рад костын кӧнсюрӧ лым улас тыдаліс эндӧм, ветлывтӧм туйлӧн визь.
Сідзкӧ, матын кӧнкӧ йӧзлӧн оланін!
Алексейлӧн сьӧлӧмыс мӧдіс тревожнӧя чеччыны.
Ӧдвакӧ немечьяс локтасны татшӧм глушас!
А кӧть и писькӧдчасны, сэні век жӧ эмӧсь ас йӧз, а найӧ, дерт, дзебасны раненӧйӧс, отсаласны, мыйӧн вермасны.
Скитайтчӧмлысь матыса пом чувствуйтӧмӧн, Алексей кыссис шойччывтӧг, вын жалиттӧг.
Сійӧ кыссис кашкигтыр, чужӧмнас лым вылӧ усьласигтыр, вын зэвтӧмысла садь вошталӧмӧн, кыссис, тэрмасис регыдджык воны мыльк йылӧ, кысянь, тӧдӧмысь, тыдалӧ спасительнӧй деревняыс.
Бӧръя вынъяс зэвтӧмӧн оланінӧ зільӧмӧн сійӧ эз казяв, мый тайӧ потшӧсыс да лым улысь век бурджыка и бурджыка тӧдчысь туй визь кындзиыс нинӧм сэтшӧмыс, йӧзлӧн матын лоӧм йылысь висьталанаыс абу.
Со, медбӧрын, и мылькйыв.
Муртса лолавны вермысь, сынӧдсӧ судорожнӧя ньылаліг, Алексей лэптіс синъяссӧ.
Лэптіс и пыр жӧ лэдзис — сэтшӧм страшнӧйӧн сылы кажитчис сійӧ, мый воссис сы водзын.
Тӧдӧмысь, неважӧн на тайӧ вӧлӧма вӧрса ичӧтик деревня.
Сылӧн очертаниеясыс бура тӧдчисны лымъялӧм мылькъяс сайын пӧжар местаын чуклякодь, кык радӧн чурвидзысь пач трубаяс серти.
Кӧнсюрӧ дзоньӧн кольӧмаӧсь палисадникъяс, плетеньяс, коркӧ ӧшинь улын сулавлысь пелысь пу кустъяс.
Ӧні найӧ чурвидзисны лымйысь, шомӧдз сьӧдасьӧмаӧсь, косьмӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі лымйӧн вевттьыссьӧм куш эрд, кӧні мыръяс моз чурвидзисны трубаяс да шӧрас — дзик нин тешкодя — вылӧ чатӧртчӧмӧн сулаліс юкмӧс жаравеч, кодлӧн помас сімӧм чеп йылын довъяліс кӧрт асыка вижӧдӧм пу бадья.
Да нӧшта сиктӧ пыранінын, виж заборӧн потшӧм ичӧтик сад пиын, сулаліс пелька баситӧм арка да сэні сімӧм дзиръяснас дзуртіс калитка.
И ни ловъя лов, ни шы, ни тшынтор.
Пустыня.
Быттьӧкӧ морт тані некор абу и овлӧма.
Кӧч, кодӧс Алексей повзьӧдіс кустъясысь, задсӧ тешкодя лэптавлігтыр котӧртіс сы дінысь веськыда деревняӧ, столб моз пуксис, лэптіс водз лапаяссӧ да пельсӧ чургӧдӧмӧн пукалыштіс дзиръя дорын, а кор аддзис, мый кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, ыджыд да страшнӧй ловъя лов век ӧтарӧ кыссьӧ сійӧ туйӧд, сотчӧм палисадникъяс пӧлӧн чеччаліс водзӧ.
Алексей машинальнӧ кыссис водзӧ.
Сылӧн бриттӧм банбокъясӧдыс визувтісны да лымйӧ войталісны гырысь синва войтъяс.
Сійӧ сувтіс дзиръя дорӧ, кӧні минут сайын пукаліс кӧч.
Дзиръя весьтын дзоньӧн кольӧма пӧвтор да сы вылын шыпасъяс: <ns>«Детс...»</ns>
Эз вӧв сьӧкыд представитны, мый со тайӧ виж забор саяс сулавлӧма детскӧй садлӧн пелькиник мича керка.
Дзоньӧн кольӧмаӧсь ещӧ и тӧждысьысь деревенскӧй столярӧн коркӧ пелька стружитӧм да стеклӧ торйӧн шыльӧдӧм ичӧтик лабичьясыс.
Алексей йӧткыштіс дзиръясӧ, кыссис лабич дорӧ да кӧсйис пуксьыны.
Но телӧыс сылӧн привыкнитіс нин горизонтальнӧй положениеӧ.
Кор сійӧ пуксис, кутіс зэв ёна висьны сюрса лыыс.
И, медым наслаждайтчыштны шойччӧмнас, сійӧ водіс лым вылӧ джынвыйӧ ёкмыльтчӧмӧн, кыдзи водлывлӧ мудзӧм зверь.
abu
Лабич дорын лымйыс сылӧма.
Тыдовтчӧма сьӧд муыс, и сы весьтын синлы тыдалана вералыштӧмӧн вывлань кайис шоныд ва ру.
Алексей киас босьтіс шоныд, сыв мусӧ.
Муыс сылаа пычкысис чуньяс косттіыс; кыліс куйӧд дук да уль дук, кыліс карта да керка дук.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Алексей кыссис сэті, кӧні коркӧ вӧвлӧма деревняса улича.
Пӧжар местаысь кыліс сьӧкыд, шой дук.
Деревня кажитчис вӧрса пемыд чаща дорысь нӧшта на йӧзтӧмджыкӧн.
Друг кутшӧмкӧ бокӧвӧй шум заставитіс сійӧс чошкӧдчыны.
Меддор сотчӧм керка места дорысь сійӧ аддзис понйӧс.
Тайӧ вӧлі кузь гӧна, лапъя пельяса дворняжка-пон, обычнӧй Бобик либӧ Жучка.
Ньӧжйӧникӧн эргигтыр, кок лапаяс костас топӧдӧмӧн, сійӧ нетшкис уль яй тор.
Алексейӧс аддзӧм бӧрын пон, кодлы колӧ вӧлі лоны мелі существоӧн, кӧзяйкаяслӧн дугдывтӧг мурган да челядьлӧн радейтанторйӧн, друг мӧдіс пиньяссӧ жергӧдӧмӧн эргыны.
Синъясас сылӧн югъяліс сэтшӧм скӧр би, мый Алексей кыліс, кыдзи сувтіс сылӧн юрсиыс.
Кисьыс сійӧ чӧвтіс «кӧмсӧ» да кисӧ зептас сюйис пистолетла.
Некымын здук найӧ — морт да тайӧ, ӧні зверӧ пӧрӧм понйыс, — упорнӧя видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс.
Сэсся понлы, тыдалӧ, тӧдвылас уси важыс: сійӧ улӧ лэдзис юрсӧ, мыжапырысь ӧвтыштіс бӧжнас, босьтіс ассьыс аддзӧмторсӧ да, задсӧ топӧдыштӧмӧн, муніс пӧжар местаса сьӧд мыльк сайӧ.
Регыдджык, регыдджык мун татысь!
Ӧдйӧджык сэтчӧ, кӧні мунӧ тыш!
Пемдытӧдз кольӧм бӧръя минутъяссӧ используйтӧмӧн Алексей, туй корсьтӧг, веськыда лымйӧд кыссис вӧрӧ, пӧшти инстинктивнӧя зілис сэтчӧ, кӧні ӧні зэв нин бура кылісны канонадалӧн шыясыс.
Канонадаыс, кыдзи магнит, матыстчӧмыскӧд тшӧтш век содысь вынӧн кыскис Алексейӧс ас дінас.
12
Тадзи сійӧ кыссис нӧшта лун, кыкӧс либӧ витӧс либӧ кӧкъямысӧс.
Кадсьыс сійӧ вошис нин.
abu
Коръясӧкӧ сійӧ не то ойбыртліс, не то вунӧдліс ставсӧ.
Сійӧ унмовсьлывліс мунігас, но асыввылӧ сійӧс кыскысь выныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый и вунӧдчӧм бӧрас сійӧ ньӧжйӧникӧн век кыссис водзӧ, кытчӧдз эз зурасьлыв пуӧ либӧ кустӧ, либӧ кытчӧдз эз лигышмунлы киыс да сійӧ эз зутшкысьлыв чужӧмнас ва лымъяс.
Сылӧн став воляыс, сылӧн став неяснӧй думъясыс, кыдзи фокусын, вӧлі ӧтувтчӧмаӧсь ӧти ичӧтик чутын: кыссьыны, мунны, мунны водзӧ, кӧть мый эз ло.
Мунігас туй вылысь сійӧ сюся видзӧдіс быд куст, но ёжъяс сэсся некысь нин эз сюрлыны.
Сёйис лымувса вотӧс, нёняліс нитш.
Ӧтчыд сылы веськаліс ыджыд кодзувкот чукӧр.
Вӧрын сійӧ чурвидзис быттьӧ зэръясӧн шыльӧдӧм да мыськалӧм ичӧтик турун зорӧд.
Кодзувкотъяс ещӧ абу на садьмӧмаӧсь, да налӧн оланінныс кажитчис кулӧмаӧн.
Но Алексей тайӧ пушыд зорӧдас сюйис кисӧ да кор сійӧс перйис бӧр, сэтчӧ тырыс вӧлі сапкысьӧмаӧсь кодзувкотъяс.
И сійӧ заводитіс сёйны тайӧ кодзувкотъяссӧ, наслаждайтчис потлассьӧм кос вомас кылысь кодзувкот кислоталӧн кӧрнас.
Сійӧ выльысь и выльысь сюйліс кисӧ кодзувкот чукӧрӧ, кытчӧдз сэні кодзувкотъясыс эз садьмыны да эз мӧдны жуны немвиччысьтӧг вӧрзьӧдӧмысла.
Ичӧтик насекомӧйяс водзсасисны яра.
Найӧ курччалісны Алексейлысь кисӧ, вомдоръяссӧ, кывсӧ, найӧ пырисны комбинезон улӧ да сотісны яйсӧ, но тайӧ сотыштлӧмъяссьыс сылы весиг вӧлі долыд.
Кодзувкот кислоталӧн кӧрыс бодритіс сійӧс.
Окота лои юны.
Вутшъяс костысь Алексей аддзис вӧрса сьӧдовгӧрд ваа ичӧтик гӧп да копыртчис сы весьтӧ.
Копыртчис — да пыр жӧ бӧр чепӧсйис: валӧн сьӧд рӧмпӧштансянь кельыдлӧз енэж фон вылын сы вылӧ видзӧдіс страшнӧй, дзик тӧдтӧм чужӧм.
Сійӧ вӧлі сьӧдасьӧм куӧн вевттьысьӧм, кудриасьны нин заводитӧм щӧтинаӧн тырӧм череп кодь.
Сьӧд син гуранъяссьыс видзӧдісны гырысь, гӧгрӧс, дикӧя югъялысь синъяс, гынзьӧм да дзугсьӧм юрси пратьясыс шлем увсьыс лэдзчисны кымӧс вылас сосулькаясӧн.
«Неужели тайӧ ме?» — думыштіс Алексей да полӧмӧн выльысь копыртчис ва весьтӧ, эз кут юны, сёйыштіс лым да ӧдйӧджык муніс, кыссис асыввылӧ, коді кыскис сійӧс пыр сэтшӧм жӧ вына магнитӧн.
Узьны сійӧ пырис ыджыд бомбовӧй воронкаӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма взрывӧн койыштӧм виж лыаысь артмӧм брустверӧн.
Воронка пыдӧсас вӧлі лӧнь да лӧсьыд.
Тӧлыс татчӧ эз веськав да сӧмын шаркакыліс увлань пӧльыштӧм лыаӧн.
А кодзувъясыс улісянь кажитчисны вӧвлытӧм югыдӧсь да быттьӧ ӧшалісны юр весьтас матын, а пожӧмлӧн пашкыр лаптыс, коді катласис на весьтын улын, кажитчис киӧн, коді тайӧ дзирдалысь бияссӧ быттьӧ пыр чышкаліс да весаліс ветьӧкӧн.
Асъядорланьыс кӧдздӧдіс.
Еджыд ру ӧшйис, тӧлыс бергӧдчис да мӧдіс пӧльтны войвывсянь. Еджыд руыс пӧри йиӧ.
Кор чусалӧм, сёрмӧм югыдыс медбӧрын писькӧдчис пу лапъяс пыр да сук руыс пуксис, надзӧникӧн сыліс, гӧгӧр ставыс лоис кышӧма вольк йиӧн, а воронка весьтас пожӧмлӧн лаптыс эз нин кажитчы ветьӧка киӧн, а вӧлі быттьӧ хрустальысь вӧчӧм посньыдик сыръя люстраӧн.
Тайӧ сыръясыс, кор лапсӧ пыркнитліс тӧв, зёльӧдчисны надзӧникӧн да кӧдзыда.
Тайӧ войнас Алексей кыдзкӧ торъя ёна слабмис.
Сійӧ весиг эз кут няклявны пожӧм кырсь, кодӧс вӧлі заптӧма питшӧгас.
Сійӧ сьӧкыда торйӧдчис му бердысь, быттьӧкӧ войбыднас телӧыс сэтчӧ сибдӧма.
Комбинезонсьыс, тошсьыс да уссьыс йизьӧм лымсӧ весавтӧг сійӧ кутіс кавшасьны воронка стенӧд.
Но киясыс вынтӧма вильсъялісны вой чӧжӧн йизьӧм лыаӧд.
Выльысь и выльысь сійӧ босьтчыліс петны, выльысь и выльысь сійӧ бӧр исковтліс воронка пыдӧсӧ.
Босьтчылӧмъясыс сылӧн лоисны пыр слабджыкӧсь.
Медбӧрын, сійӧ ужасӧн убедитчис, мый йӧз отсӧгтӧг сылы татысь не петны.
Тайӧ мӧвпыс нӧшта ӧтчыд сійӧс заставитіс кавшасьны вильыд стенаӧд.
Сійӧ вӧчис сӧмын некымын движение и, вынысь петӧмӧн, бара вильдіс.
«Ставыс, ӧні ставыс веськодь!»
Сійӧ йӧжгыльтчис воронка пыдӧсӧ, став телӧнас кыліс сійӧ страшнӧй ланьтӧмсӧ, коді размагничивайтӧ воля да парализуйтӧ сійӧс.
Вялӧя кисӧ лэптылӧмӧн гимнастёрка зепсьыс сійӧ перйис вушйӧм письмӧяс, но найӧс лыддьыны выныс эз вӧв.
Перйис целлофанӧ гартыштӧм фотографиясӧ нывлысь. Сійӧ фотографияас луг вылын пукаліс сера платтьӧа ныв.
Серьёзнӧя да гажтӧма нюмъялігтыр Алексей сылысь юаліс: — «Неужели прӧщай?»
И друг дрӧгнитіс да быттьӧ кынмис киас фотографиясӧ кутігӧн: кӧнкӧ вылын вӧр весьтын, кӧдзыд сынӧдас, кажитчис, кыліс сылы тӧдса шы.
Ун личкӧмыс сылӧн пыр жӧ воши.
Тайӧ шыас торъяыс нинӧм эз вӧв.
Шыыс вӧлі сэтшӧм слаб, мый весиг зверлӧн быдтор бура кылысь пельыс эз вермы эськӧ сійӧс торйӧдны йизьӧм пу йывъяслӧн рӧвнӧй шувгӧмысь.
Но Алексей кыліс сійӧс век бурджыка.
Аслыспӧлӧс шутьлялыштысь нотаяс серти сійӧ ӧшибитчытӧг тӧдмаліс, мый лэбзьӧ «ишачок», кутшӧм вылын лэбавліс и сійӧ.
Моторлӧн жургӧмыс пыр матысмис, содіс; кор самолётыс сынӧдас бергӧдчывліс, шумыс пӧрліс то шутьлялӧмӧ, то ойзӧмӧ, и вот медбӧрын, руд енэжас тыдовтчис то вошлысь, то векньыдик руд кымӧр тшын пиысь бӧр мыччысьлысь ичӧтик, ньӧжйӧникӧн водзӧ вешйысь кресттор.
Со нин бордъяс вылас тыдалӧны гӧрд кодзувъяс; со нин сійӧ Алексейлӧн дзик юр весьтас да, шонді улын бордъяснас дзирдыштӧмӧн, вӧчис мёртвӧй петля, бергӧдчис да веськӧдчис мунан курс вылӧ.
Регыд сылӧн жургӧмыс бӧр лӧнис, вӧйи йизьӧм лыс лапъяслӧн тӧв улын небыдика шувгӧмӧ, но Алексейлы дыр на кажитчис, мый сійӧ кылӧ на тайӧ шутьлялысь, вӧсньыдик шысӧ.
Сійӧ представитіс асьсӧ кабинаын.
Ӧти здукӧн, кор морт эз вевъяв эськӧ помавны папироска куритӧм, сійӧ лоис эськӧ аслас рӧднӧй вӧрса аэродром вылын.
Коді жӧ лэбис?
Вермас лоны, Андрей Дегтяренко петіс асъя разведкаӧ?
Прӧтивниккӧд паныдасьны гуся лачаӧн, разведкаяс дырйи сійӧ радейтӧ кыпӧдчывны вылӧ...
Дегтяренко...
Машина...
Ёртъяс...
Ас пытшкӧссьыс выль вынлысь содыштӧм кылӧмӧн, Алексей видзӧдліс воронкалысь йизьӧм стенъяссӧ.
Но, дерт жӧ!
Тадзи он кай.
Но не куйлыны жӧ бок вылын да виччысьны смертьлысь воӧм!
Пуртӧссьыс сійӧ перйис кинжалсӧ да слабиника кучкалӧмӧн босьтчис керавны йизьӧм коркасӧ, гыжнас кодйыны кын лыасӧ, вӧчавны тшупӧдъяс.
Сылӧн чегъясисны гыжъясыс, чуньяссьыс кутіс петны вир, но пуртӧн да гыжъясӧн уджаліс век упорнӧйджыка.
Сэсся, пидзӧсъяснас да кияснас тайӧ тшупӧдъясас мыджсьӧмӧн, сійӧ кутіс ньӧжйӧникӧн кайны.
Сылы удайтчис кайны брустверӧдз.
Нӧшта выныштчӧм — водны сы вылӧ, быгыльтчыштны.
Но кокъясыс вильдісны, чужӧмыс доймымӧн зурасис йиӧ, ачыс исковтіс улӧ.
Сійӧ ёна доймис.
Но моторлӧн жургӧмыс век на вӧлі пельясас.
Сійӧ выльысь кутіс кавшасьны да бара вильдіс.
Сэки, уджсӧ критическӧя видлалӧм бӧрын, сійӧ босьтчис джудждӧдны тшупӧдъяссӧ, выліса тшупӧдъяслысь доръяссӧ вӧчис ёсьджыкӧн да, слабмысь телӧсьыс вынъяссӧ осторожнӧя зэвтӧмӧн, бара мӧдіс кавшасьны.
Зэв сьӧкыда сійӧ быгыльтчис лыа бруствер вомӧн да вын бырӧм вӧсна, исковтіс сы дор вылысь ортсылань.
И кыссис сэтчань, кытчӧ лэбис самолёт да кысянь, ру разӧдігтыр да вольк йилӧн хрустальын дзирдалігтыр, вӧр весьтын кыпӧдчӧ вӧлі шонді.
13
Но кыссьыны вӧлі сьӧкыд нин.
Киясыс тіралісны да эз вермыны кутны тушаыслысь сьӧктасӧ, лигышмунавлісны.
Чужӧмнас сійӧ некымынысь ляскысьліс сылысь лымъяс.
Кажитчӧ, муыс уна пӧв ёнджыка кутіс кыскыны сійӧс ас бердас.
abu
Сідзи и окота вӧлі водны да кӧть ичӧтика, кӧть часджын шойччыштны.
Но талун Алексейӧс вывті ёна кыскис водзӧ.
И мудзӧмсӧ венӧмӧн сійӧ век кыссис и кыссис, усяліс, кыпӧдчывліс да кыссис, ни дой, ни тшыглун кывтӧг, нинӧм аддзытӧг да, канонада да лыйсьӧм шыясысь кындзи, нинӧм кывтӧг.
Кор киясыс дугдісны вермыны кутны, сійӧ босьтчыліс кыссьыны гырддзаяс вылас.
Тадзи кыссьыны вӧлі зэв неудобнӧ.
Сэки сійӧ водіс да, гырддзаяснас лымсьыс йӧткыштчалӧмӧн, пробуйтліс быгыльтчыны.
Тайӧ сылы удайтчис.
Ӧти бок вывсянь мӧд вылӧ быгыльтчыны вӧлі кокньыдджык да этшаджык коліс вын.
Сӧмын вывті ёна бергӧдчис юрыс, быд здук вошӧ вӧлі вежӧрыс да тшӧкыда лолі дугдывны быгыльтчӧмсьыс, пуксьывны лым вылӧ, виччысьыштны, кор дугдасны син водзас бергавны муыс, вӧрыс, енэжыс.
Вӧрыс шочмис, кӧнсюрӧ вӧліны кералӧм кушинъяс.
Лым вылын тыдалісны тӧвся туй визьяс.
Алексей эз нин думайт сы йылысь, удайтчас-ӧ сылы воны ас йӧз дінӧдз, но сійӧ тӧдіс, мый кутас кыссьыны, быгыльтчыны, кытчӧдз вермыны кутас вӧрны.
Кор став слабмӧм мускулъясӧн тайӧ страшнӧй уджсьыс сійӧ здук кежлӧ воштывліс вежӧрсӧ, киясыс да сылӧн став телӧыс водзӧ вӧчавлісны сійӧ жӧ сложнӧй движениеяссӧ, и Алексей быгыльтчыліс лым вывті — канонада шылань, стӧч асыввывлань.
Алексей эз помнит, кыдзи колльӧдіс тайӧ войсӧ да уна-ӧ нӧшта кыссис асывнас.
Ставыс вӧйи мучитана вошласьӧмӧ.
Омӧлика помнитіс сӧмын мунан туй вывсьыс паныдасьлысь преградаяс: пӧрӧдӧм пожӧмлысь зарни рӧма стволсӧ, кодлӧн визувтіс янтарнӧй сирыс, керъяслысь штабель, быдлаын тыдалысь опилки да стружкияс, кутшӧмкӧ мыр, кытӧні яснӧя тӧдчисны во чӧжӧн быдмӧм кытшъяса слӧйяс.
Бокӧвӧй шы бӧр вайӧдіс сійӧс ас садяс, заставитіс пуксьыны да гӧгӧр видзӧдлыны.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, пӧрӧдӧм да чукӧртӧм пуясӧн, керъясӧн да пес штабельясӧн тырӧм пӧрӧдчанінын, кодӧс югыда киськаліс зарни югӧръяснас шонді.
Луншӧрся шондіыс вӧлі юр весьтын.
Чорыда ӧвтіс сир дукӧн, шоналӧм лыскӧн, сылысь лымлӧн васӧд руӧн, и кӧнкӧ вылын, нӧшта сывтӧм на му весьтын, ассьыс сьыланкывсӧ сьыліс жаворонок.
Сьӧлӧмнас гӧгӧрвотӧм опасность кылӧмӧн Алексей гӧгӧр видзӧдліс вӧрлэдзан местасӧ.
Пӧрӧдчаніныс вӧлі свежӧй на, пӧшти дзик выльӧн кольӧм, увйытӧм-вундавтӧм пуяс вылысь весиг лыскыс на абу удитӧма небзьыны да вижӧдны, ма кодь сир визувтіс найӧ вундалӧминъясысь, кыліс быдлаын туплясьысь свежӧй чаг дук да уль кырсь дук.
Сідзкӧ, тані вӧлісны йӧз.
Вермас лоны, блиндажъяс да укреплениеяс стрӧитны вӧрсӧ тані пӧрӧдісны немечьяс.
Найӧ кӧ — колӧ регыдджык весасьны, — ӧд найӧ ӧні жӧ вермасны воны бӧр.
Но телӧыс быттьӧкӧ измӧма, дорӧма сьӧкыд дойнас, да муннысӧ выныс эз вӧв.
Водзӧ кыссьыны?
Но инстинктыс, коді выработайтчис вӧрын олан лунъяс чӧжӧн, тшӧктіс гӧгӧр сюся видзӧдны.
Сійӧ эз аддзы, эз, но зверьяс моз чувствуйтіс, мый кодкӧ сюся да дугдывтӧг следитӧ сы бӧрся.
Коді?
Вӧрыс лӧнис, вӧр пӧрӧданін весьтын сьылӧ жаворонок, клёнӧдчӧны сизьяс.
Пӧрӧдӧм пожӧмъяслӧн увлань копыртчӧм увъяс костті лэбалігтыр скӧрысь чивгӧны пыстаяс.
И век жӧ став виръяйнас Алексей кыліс, мый сы бӧрся следитӧны.
Трачмуніс ув.
Алексей видзӧдліс да аддзис кудриа йывъяснас ӧтсӧглас ӧвтчысь сук том пожӧмъяс пӧвстысь лӧзов некымын лап, кодъяс олісны аслыспӧлӧс олӧмӧн да дрӧгнитлывлісны эз мукӧдъяс мозыс.
И Алексейлы кажитчис, мый сэсянь кылӧ ньӧжйӧникӧн вашкӧдчӧм, мортъяслӧн вашкӧдчӧм.
Бара, кыдзи сэки понкӧд паныдасьлігӧн, Алексей чувствуйтіс, кыдзи вӧрзис юрсиыс.
Питшӧгсьыс сійӧ перйис сімӧм, бусӧссьӧм пистолетсӧ да кыкнан кинас выныштчӧмӧн лэптіс куроксӧ.
Кор курокыс трачнитіс, понӧльяс пиын быттьӧкӧ кодкӧ бӧрвыв чеччыштіс.
Некымын пулӧн вӧрзьыштісны йывъясыс, быттьӧкӧ кодкӧ найӧс вӧрзьӧдіс, да бара ставыс лӧнис.
«Мый тайӧ — зверь, морт?» — мӧвпыштіс Алексей, да сылы кажитчис, кустъясын кодкӧ сідзжӧ шуис: «Морт?»
Кажитчис али збыльысь сэні, кустъясас, кодкӧ сёрнитӧ рочӧн?
Но да, буретш рочӧн.
И сы вӧсна, мый сёрнитісны рочӧн, сійӧ друг сэтшӧм рад лоис, мый, сы йылысь ньӧти думайттӧг, коді тан — друг али вӧрӧг, — торжествующӧя горӧдіс, чеччис кок йылас, став тушатырнас уськӧдчис гӧлӧс кыланінӧ водзӧ да пыр жӧ ружӧктӧмӧн уси, быттьӧкӧ ытшкыштісны, да пистолетсӧ уськӧдіс лымйӧ...
14
Алексей босьтчыліс чеччыны, но эз вермы. Сійӧ уси да здук кежлӧ воштыліс садьсӧ, но сійӧ жӧ матыса опасность кылӧмыс сійӧс бӧр вайӧдіс садяс.
Дерт жӧ, сук пожӧмъяс пиын дзебсясисны йӧз, найӧ кыйӧдісны сы бӧрся да мыйкӧ йылысь вашкӧдчисны.
Сійӧ кыпӧдчис кияс вылас, лым вылысь лэптіс пистолетсӧ да, сійӧс му бердын гусьӧн кутӧмӧн, кутіс наблюдайтны.
Опасностьыс сійӧс вайӧдіс садьӧ.
Вежӧрыс уджаліс чёткӧя.
Кодъяс найӧ вӧліны?
Вермас лоны, вӧрлэдзысьяс, кодъясӧс немечьяс вӧтлісны татчӧ пес вӧчны?
Гашкӧ нӧ рочьяс, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и сійӧ ачыс, окруженечьяс, кодъяс писькӧдчӧны немецкӧй тылъясысь фронт линия вомӧн ас йӧз дінӧ?
Али кодкӧ местнӧй крестьяна пиысь?
Ӧд кыліс жӧ сійӧ, кыдзи отчётливӧя горӧдіс: «Морт?»
Кыссьӧм вӧсна турдӧм киас пистолетыс тіраліс.
Но Алексей лӧсьӧдчис тышкасьны да бура рӧскодуйтны кольӧм куим патронсӧ...
Сэки кустъясысь кыліс волнуйтчана челядь гӧлӧс:
— Эй, тэ коді?
<deu>Дойч?</deu>
<deu>Ферштейтан?</deu>
Тайӧ тешкодь кывъясыс чуймӧдісны Алексейӧс, но горзіс, тӧдӧмысь, роч да, тӧдӧмысь, челядь.
— Тэ мый сэні вӧчан? — юаліс мӧд челядь гӧлӧс.
— А ті кодъяс? — воча юаліс Алексей да чӧв ланьтіс; сійӧ шӧйӧвошис — кутшӧм вынтӧм да слаб сылӧн гӧлӧсыс.
Куст сайсаясӧс сылӧн юалӧмыс чуймӧдіс.
Сэні дыр шӧпкӧдчисны да сёрнитіганыс сэтшӧма ӧвтчисны кияснаныс, мый быдӧн вӧрисны пожӧмъясыслӧн лыс лапъясыс.
— Тэ миянӧс эн бӧбйӧдлы, он ылӧд!
Немецӧс ме тӧда вит верст сайсянь, дук сертиыс.
Тэ эм <deu>дойч</deu>?
— А ті кодъяс?
— А тэныд мыйла тӧднысӧ?
Ог <deu>ферштейт</deu>...
— Ме роч.
— Ылӧдчан...
Ей-богу, ылӧдчан, фриц!
— Ме роч, роч, лётчик, менӧ немечьяс уськӧдісны.
Ӧні Алексей эз видзчысь.
Сійӧ убедитчис, мый кустъяс сайын ас йӧз, роч, сӧветскӧй йӧз.
Найӧ оз эскыны сылы, но и мый нӧ, война велӧдӧ лоны осторожнӧйӧн.
Став туй чӧжыс сійӧ медводдзаысь чувствуйтіс, мый дзикӧдз слабмӧма, мый оз нин вермы сэсся вӧрзьӧдны ни коксӧ, ни кисӧ, непӧштӧ кыссьыны да дорйысьны.
Омӧльтчӧм сьӧд чужӧм кузяыс сылӧн визувтіс синва.
— Видзӧд, бӧрдӧ! — кыліс кустъяс сайысь. — Эй, тэ, мыйла бӧрдан?
— Да роч, роч ме, ас морт, лётчик.
— А кутшӧм аэродром вылысь?
— Да ті нӧ кодъяс?
— А тэныд мыйла,
тэ вочавидз.
— Мончаловскӧйысь,
отсалӧй жӧ меным, петӧй!
Мый чӧртсӧ....
Кустъясын вашкӧдчисны збойджыка.
Ӧні Алексей кывъяссӧ кыліс бурджыка:
— Видзӧдтӧ, шуӧ, Мончаловскӧйысь...
Гашкӧ, збыль...
бӧрдӧ...
Эй тэ, лётчик, шыбит нагантӧ! — горӧдісны сылы. — Шыбит, шуа, а то ог петӧй, пышъям!
Алексей бокӧ шыбитіс пистолетсӧ.
Кустъяс паськалісны да кык детинка, видзчысигтыр, быттьӧкӧ любопытнӧй пыстаяс, дасьӧсь быд здукӧ пурк-лэбзьыны, осторожнӧя, ки-ки воча кутчысьӧмӧн, кутісны матыстчыны сы дінӧ; та дырйи ыджыдджыкыс, нывбаба важ шушуна, гезйӧн вӧнясьӧма, немецкӧй пилоткаа, косіник, лӧз синъяса, русӧй юрсиа детинка, киас дасьтӧмӧн кутіс чер, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧма, ковмас кӧ, кучкыны сійӧн.
Сы бӧрвылын, сы мыш сайӧ дзебсигтыр да сэсянь любопытнӧя видзӧдігтыр, локтіс ичӧтик, рыжӧй, беринӧсь чужӧма детинка да шӧпкӧдіс:
— Бӧрдӧ.
И збыль, бӧрдӧ.
А кутшӧм омӧль, кутшӧм омӧль!
Ыджыдджыкыс, Алексей дінӧ матыстчӧм бӧрын, черсӧ век на киас кутігтыр, батьыслӧн зэв ыджыд гынкӧмнас ылӧджык чужйис лым вылын куйлысь пистолетсӧ:
— Шуан, лётчик?
А документыд эм?
Мыччӧдлы.
— Кодъяс тані?
Миян йӧз?
Немечьяс? — шӧпкӧдӧмӧн, аслас тӧдлытӧг шпыннялігтыр юаліс Алексей.
— А ме тӧда?
Меным оз докладывайтны.
Вӧр тані, — дипломатичнӧя вочавидзис ыджыдджыкыс.
Лои перйыны гимнастёрка зепсьыс удостоверение.
Командирлӧн кодзула гӧрд книжкаыс челядь вылӧ вӧчис ыджыд впечатление.
Быттьӧкӧ оккупация кадӧ воштӧм челядьдырныс рӧднӧй Гӧрд Армияса лётчикӧс син водзсьыныс аддзӧм мысти на дінӧ воис бӧр.
— Асланым йӧз, асланым, коймӧд лун асланым йӧз!
— Дяденька, тэ мыйла сэтшӧма омӧльтчӧмыд?
— ...Найӧс тан миян сэтшӧма пыркнитісны, сэтшӧма сыналісны, сэтшӧма гындыштісны!
Бойыс тан вӧлі, ок ён!
Изісны найӧс сы мында, сы мында, но... щӧтыс абу!
— А усйысисны, код мыйӧн кужис...
Ӧти фриц вож помас кӧрталӧма вор да воръяс гӧнитӧ.
Сэн жӧ кыкӧн раненӧйяс мунӧны, вӧв бӧжас кутчысьӧмаӧсь, а коймӧд — вӧв вылас верзьӧмӧн, кыдзи фон барон...
Кӧні нӧ тэнӧ, дяденька, уськӧдісны?
Варовитыштӧм бӧрын челядь заводитісны действуйтны.
Пӧрӧдчанінсянь оланінӧдз, найӧ кывъяс серти, вӧлі километр вит.
Дзикӧдз слабмӧм Алексей весиг эз вермы бергӧдчыны, медым бурджыка водны гатшӧн.
Дадь, кодӧн «немецкӧй вӧрлэдзанінӧ» челядь локтӧмаӧсь лысла, вӧлі вывті ичӧт, да и туйтӧминті, джуджыд лымйӧд мортӧс эз вермыны кыскыны челядь.
Ыджыдджыкыс, кодӧс шуисны Серёнькаӧн, тшӧктіс Федька вокыслы мыйвынысь котӧртны деревняӧ да корны йӧзӧс, а ачыс кольччис Алексей дінӧ видзны сійӧс, кыдз сійӧ ачыс шуис, немечьясысь, а думсьыс эз дӧверяйт сылы, мӧвпаліс:
«А чӧртыс сійӧс тӧдас, фриц мудер — и кулысь улӧ лэдзчысяс, и документ судзӧдас...»,
но полӧмыс вочасӧн век жӧ воши, да детинка кутіс больгыны быдторсӧ.
Алексей джынвыйӧ куньса синъясӧн вуграліс шоныд небыд лысъяс вылын.
Сійӧ кывзіс и эз кыв, мый висьтавліс детинка.
Личкысь ун пырыс сы вежӧрӧдз воалісны сӧмын торъя, ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧм кывъяс.
Найӧ смыслӧ пыртӧг, узигас Алексей наслаждайтчис рӧднӧй кывлӧн шыясӧн.
Сӧмын бӧрынджык сійӧ тӧдмаліс ичӧтик Плавни деревняса олысьясӧс суӧм шог история йылысь.
Вӧра да тыяса тайӧ краяс немечьяс воӧмаӧсь ещӧ октябрын на, кор кыдзьяс вӧліны пасьтасьӧмаӧсь зарни коръяса паськӧмӧн, а пипуяс быттьӧ ыпъялісны гӧрд биӧн.
Плавни районын бойяс эз вӧвны.
Километр комын сайын кымын рытыввылын, тэрмасьӧмӧн стрӧитӧм оборонительнӧй линиялӧн укреплениеяс вылын красноармейскӧй частьӧс бырӧдӧм бӧрын, немецкӧй колоннаяс, вынйӧра танкӧвӧй авангардӧн юрнуӧдӧмӧн, туйысь бокын вӧрса ты дорӧ дзебсьӧм Плавни сиктӧс кольӧмаӧсь вӧрзьӧдтӧг да мунӧмаӧсь асыввылӧ.
Найӧ стремитчисны ыджыд железнодорожнӧй узел Бологое дорӧ, медым сійӧс босьтӧм бӧрын торйӧдны Рытыввыв да Рытыв-Войвыв фронтъясӧс.
Тані, кардорса ылі подступъяс вылын, став гожся тӧлысьяс чӧж да арбыд Калинин областьса олысьяс — карса йӧз, крестьяна, нывбабаяс, старикъяс да челядь, став арлыда да став профессияа йӧз — вой и лун зэригъясӧ и жар дырйи, номъясысь, нюрвывса сыростьысь, омӧль ваысь мучитчигтыр кодйисны да стрӧитісны оборонительнӧй рубежъяс.
Укреплениеяс нюжӧдчисны лунвывсянь войвылӧ вӧръяс, нюръяс, тыяс, юяс да шоръяс вомӧн уна сё километр кузьта.
Уна шоглун ас вывтіныс нуисны строительяс, но налӧн уджъяс эз вошны прӧста.
Немечьяс пырмунігмоз орӧдісны некымын оборонительнӧй пояс, но медбӧръяяссьыс ӧти вылын найӧс сувтӧдісны.
Бойяс лоины позиционнӧйӧсь.
Бологое кар дорӧ пырны немечьяслы сідзи эз и удайтчы, да налы быть ковмис ударлысь центрсӧ вештыны лунвылӧджык, а тані вуджисны оборонаӧ.
Плавни деревняса крестьяна, кодъяс ассьыныс лыа муясвывса ичӧтик урожайнысӧ кызвыннас подкрепитлісны вӧрса тыясын удачнӧй чери кыйӧмӧн, ёна нин заводитлісны радлыны, мый война найӧс эз вӧрзьӧд.
Колхозса председательлысь, кыдзи тайӧс требуйтісны немечьяс, нимсӧ вежисны старӧстаӧ да водзӧ мӧдісны овны колхозӧн, надейтчисны, мый оз жӧ нэм чӧж кутны талявны сӧветскӧй муӧс немечьяс да мый налы, Плавнисаяслы, налӧн глушас, гашкӧ, и удайтчас гусьӧник овны тайӧ кадсӧ.
Но нюрвыв нитш рӧма мундира немечьяс бӧрвывті, кодъяс пуксисны передовӧй вылӧ, машинаяс вылын воисны сьӧд паськӧма, пилотка вылас черепа да лыяса немечьяс.
Плавниса олысьяслы вӧлі тшӧктӧма кызь нёль час мысти сетны дас вит доброволецӧс, кодъяс желайтӧны мунны Германияӧ постояннӧй уджъяс вылӧ.
Оз кӧ ло тайӧс вӧчӧма, деревнялы кӧсйысисны вӧчны ыджыд беда.
Доброволечьяслы тшӧктісны локны сиктпомса керкаӧ, кӧні помещайтчис артельнӧй чери склад да правление, сьӧрсьыныс босьтны пара бельё, пань, вилки, пурт да дас лун кежлӧ продукта.
Индӧм срок кежлӧ некод эз лок.
Да и, колӧ шуны, сьӧд паськӧма немечьяс, тыдалӧ, опыт серти тӧдісны нин да локтӧм вылас ёнасӧ эз и надейтчыны.
Медым повзьӧдны йӧзсӧ, найӧ кутісны да правление здание водзладорас лыйлісны колхозса председательӧс, колӧ шуны, старӧстаӧс, детскӧй садйысь олӧма воспитательница Вероника Григорьевнаӧс, колхозса кык бригадирӧс да дас кымын крестьянинӧс, кодъяс веськалісны найӧ ки улӧ.
Шойяссӧ эз тшӧктыны гуавны да заявитісны, мый деревняысь тадзи лоӧ лыйлӧма ставсӧ, сутки мысти кӧ доброволечьяс оз локны приказын индӧм местаӧ.
Доброволечьяс бара эз локны.
А асывнас, кор СС зондеркомандаса немечьяс мунісны сикт кузя, став керкаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Сэні эз вӧв ни ӧти морт — ни пӧрысьяс, ни ичӧтъяс.
Войнас, ассьыныс керкаяснысӧ, мунысӧ, вояс чӧжӧн нажӧвитӧм эмбурнысӧ, пӧшти став скӧтсӧ эновтӧмӧн, йӧз тайӧ крайясса войся ру пытшкӧ дзебсьӧмӧн некутшӧм след кольтӧг вошины.
Деревняыс ставнас, дзик ӧти морттӧг, мунӧма сьӧд вӧрӧ — дас кӧкъямыс верст сайӧ, важ вӧрлэдзанінӧ.
Землянкаяс кодйӧм бӧрын мужичӧйяс мунісны партизанитны, а бабаяс кольччисны челядькӧд бедуйтны вӧрын тулысӧдз.
Мятежнӧй деревняӧс зондеркоманда дзикӧдз сотіс, кыдзи и унджык деревняяссӧ да сиктъяссӧ тайӧ районсьыс, кодӧс немечьяс шуисны мёртвӧй зонаӧн.
— ...Менам бать вӧлі колхозса председатель, найӧ сійӧс шуисны старӧстаӧн, — висьталіс Серёнька, и кывъясыс сылӧн Алексей вежӧрӧдз воалісны быттьӧкӧ стена сайсянь, — да сійӧс найӧ виисны, дай ыджыдджык вокӧс виисны, инвалид сійӧ вӧлі, китӧм, киыс сылӧн доймыліс гумла вылын.
Дас квайт мортӧс...
Ме ачым аддзылі; миянӧс ставнымӧс вӧтлісны видзӧдны.
Бать век горзіс, век матькис....
«Миянӧс виӧмысь петкӧдласны тіянлы пуж, сукин сынъяс! — горзіс. — Вир синваӧн, — горзіс, — миянӧс виӧмысь бӧрддзанныд!..»
Еджыд юрсиа, шогӧн тырӧм гырысь синъяса ичӧтик мужичоклысь висьталӧмсӧ кывзігӧн лётчиклӧн вӧлі страннӧй ощущение.
Сійӧ быттьӧкӧ плавайтіс сук ру пиын.
Венны позьтӧм мудзлуныс сьӧкыда личкис сылысь немортнога зэвтчӧмысь дзикӧдз мудзӧм телӧсӧ.
Сійӧ эз вермы весиг вӧрзьӧдны чуньсӧ да прӧста эз гӧгӧрво, кыдзи сійӧ сӧмын на час кык сайын ещӧ кыссис.
— Сідзи вӧрас и оланныд? — ун личкӧмысь сьӧкыдпырысь мездысьӧмӧн муртса кыланаа детинкалысь юаліс Алексей.
— А кыдзи нӧ, сідзи и олам.
Куимӧнӧсь ми ӧні, ми Федькакӧд да мам.
Вӧлі чой Нюшка — тӧвнас кулі, пыктіс и кулі, да нӧшта ичӧт куліс, сідз со, артмӧ, ми куимӧн...
А мый: немечьяс бӧр оз воны, а?
Дед миян, сідз шуны, мамлӧн батьыс, миян сійӧ ӧні председатель пыдди, шуӧ: оз локны, кулӧмӧс, шуӧ, шойна вылысь бӧр оз кыскывны.
А мам век полӧ, век пышйыны кӧсйӧ, а вот шуӧ, бара локтасны...
А со и Федькакӧд дедуш локтӧ, видзӧдлы!
Вӧр дорын сулаліс рыжӧйиник Федька да Алексей вылӧ чуньнас петкӧдліс ыджыд тушаа, ас кыӧм да лук кышӧн краситӧм, косясьлӧм сукмана, коскӧдыс гезйӧн вӧнясьӧм, джуджыд дора немецкӧй офицерскӧй фуражкаа гӧрбыльтчӧм стариклы.
Старик, дед Микайлӧ, кыдзи сійӧс шуисны челядь, вӧлі ыджыд тушаа, гӧрбыльтчыштӧм да омӧлиник.
Сылӧн вӧлі прӧстӧйиника сиктын серпасалӧм Микӧла-угодниклӧн кодь мелі чужӧм, сӧдз, югыд, челядьлӧн кодь синъяс да шочиник, небыд да дзик эзысь кодь тош.
Сё дӧмаса ыж ку пасьӧ Алексейӧс тубраліг, некутшӧм сьӧкталунтӧг сылысь кокньыдик телӧсӧ лэптіг да бергӧдіг сійӧ дугдывтӧг пыр шензис челядь моз:
— Аттӧ, грекыс кутшӧм, дзикӧдз мортыс косьмӧма!
Мый выйӧдз воӧма,
аттӧ, господьӧй енмӧй, но дзик ӧд шкилет!
И мый сӧмын войнаыс йӧзыскӧд вӧчӧ.
Ай-яй-яй!
Ай-яй-яй!
Осторожнӧ, кыдзи выльӧн на чужӧм кагаӧс, Алексейӧс сійӧ пуктіс дадь вылӧ, кӧртавліс вӧжжиӧн, думайтыштіс, вылыссьыс пӧрччис сукмансӧ, тубраліс да сійӧс пуктіс Алексейлы юр улас.
Сэсся петіс водзӧ, юрсӧ сюйис мешӧкысь вӧчӧм ичӧтик сийӧсӧ, доддясис, гез помъяссӧ сетіс детинкаяслы да шуис: «Но, ен отсӧгӧн!»
И найӧ куимӧн мӧдісны кыскыны дадьсӧ сылысь лым вывті, коді вӧлі сибдӧ сювъясас, крахмал моз дзуртӧ да оз лыбӧд.
15
Водзӧ кык-куим луныс Алексейлӧн вӧліны вӧйӧмаӧсь сук да пӧсь руӧ, кытысь ас гӧгӧрса олӧмсӧ сійӧ аддзис гудыра да вӧтӧн моз.
Збыльторйыс сорласьліс бредовӧй вӧтъяскӧд, и сӧмын дыр кад кольӧм бӧрын нин сылы удайтчис збыль вӧвлӧмторъяссӧ восстановитны сідзи, кыдз найӧ вӧліны.
Пышйӧм деревня оліс нэмӧвӧйся ягын.
Сывны удиттӧм на лымйӧн шебрасьӧм, вылісянь лыскӧн вевттьӧм землянкаясӧс дзик пырсӧ весиг сьӧкыд вӧлі казявны.
Тшыныс наысь пуркйис дзик быттьӧ му письыс.
Луныс, кор татчӧ воис Алексей, вӧлі лӧнь да ульдӧм, тшыныс ниртчис нитш бердас, крукасьліс пуясӧ, и Алексейлы кажитчис, мый тайӧ местаас вӧлӧма ваймысь вӧрса пӧжар.
Став йӧзыс — медсясӧ бабаяс да челядь, да некымын старик, — кор кылісны, мый Микайлӧ вайӧ вӧрысь код тӧдас кытысь татчӧ веськалӧм сӧветскӧй лётчикӧс, Федька висьталӧм серти «дзик шкилет» кодьӧс, петіс встречайтны.
Кор даддя «тройка» мӧдіс тыдыштавлыны пу стволъяс костті, бабаяс кытшалісны сійӧс да, кок гӧгӧр гартчысь челядьӧс шлёпйӧдлігтыр да балябӧжӧдныс йӧткышталӧмӧн татысь ысталігтыр, сідзи стенаӧн и мунісны, кытшалісны дадьсӧ, окайтісны да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдісны.
Ставныс найӧ вӧліны киссьӧм паськӧмаӧсь, да ставныс кажитчисны ӧткодь олӧмаӧсь.
Из горъя землянкаясын пуксьӧм саыс на чужӧм вылысь некор эз мынлыв.
Сӧмын мугов чужӧм выланыс волялысь синъяс сертиныс да еджыд пиньяс сертиныс позис торйӧдны ичмоньӧс бабысь.
— Бабаяс, бабаяс, ак, бабаяс!
Но мый ті чукӧртчинныд, но мый?
Театра тайӧ тіянлы?
Спиктакль? — аслас сийӧс вылӧ пельпомъяснас личкигтыр кыссис да скӧраліс Микайлӧ. — Да эн сюйсьӧй ті кокъяс улас, ради бога, йӧй ыжъяс, господьӧй прӧстит!
А йӧз чукӧрын Алексейлы кывмӧн шуалісны:
— Ой, кутшӧм!
Збыльысь, шкилет!
Оз вӧрзьӧдчыв, ловъя-ӧ кӧть?
— Садьтӧм сійӧ...
Мый нӧ тайӧ сыкӧд?
Ой, бабаяс, кутшӧма омӧльтчӧма, кутшӧма омӧльтчӧма!
Сэсся шензьӧмъяс чинісны.
Тайӧ лётчикыслӧн тӧдтӧм, но, тыдалӧ, страшнӧй судьбаыс шӧйӧвоштіс бабаясӧс, да пока даддьыс подземнӧй деревняӧ матыстчигтыр ньӧжйӧникӧн кыссис вӧр дорті, лыбис вензьӧм: код ордын овны Алексейлы?
— Менам землянкаын зэв кос да бур.
Гӧгӧр лыа и сынӧдыс сӧстӧм...
Пачтор менам, — доказывайтіс ичӧтик тушаа, гӧгрӧс чужӧма, том негрлӧн кодь збоя югъялысь синъеджыдъяса нывбаба.
— ....«Пачтор!»
А оланныд ті кымынӧн?
Ӧти дуксьыс нин сӧмын кулан!..
Микайлӧ, вай ме ордӧ, куим пи менам красноармееч, и ичӧтика пызьтор на эм, ме сылы лепёшки пӧжавны кута.
— Оз, оз тэ ордӧ, ме ордӧ, ме ордын вӧля, олам кыкӧн, местаыс тырмас, лепёшкиястӧ вай ми ордӧ, ӧткодь ӧд сылы, кӧть кӧні сёяс.
Митӧ нин Ксюшакӧд сійӧс дӧзьӧритам, менам и кынтӧм ёді эм и кос тшак эм...
Юкватор сылы, тшака шыд.
— Кысь нин сылы сёйны, кор ӧти кокнас гортйын!
Ме ордӧ, дядя Миша, менам мӧс, йӧвтор эм!
Но дадьсӧ Микайлӧ кыскис аслас землянка дорӧ, коді вӧлі му пиӧ кодйысьӧм деревня шӧрас.
...Алексей помнитӧ: куйлӧ сійӧ муувса ичӧтик, пемыд чомйын; ичӧтика тшынӧдыштігтыр, трачкӧдчиг да ӧгырӧн печласигтыр сотчӧ стенӧ сутшкӧм сартас.
Сысянь паськалысь югыдас нар вывсянь тыдалӧ немецкӧй миннӧй ящикысь вӧчӧм пызан, кодӧс сувтӧдӧма муӧ сюйӧм ляпкыдик столб вылӧ, да сы дорысь тыдалісны пес чуркаяс, кодъяс вӧліны сэн табуреткаяс пыдди; сійӧ аддзӧ пызанлань копыртчӧмӧн пукалысь вӧсньыдик, старука моз пасьтасьӧм сьӧд чышъяна нывбабаӧс — Микайлӧлысь томджык моньсӧ, Варвараӧс, да ассьыс Микайлӧыслысь гежӧдик кудриа дзор юрсӧ.
Алексей куйлӧ визя дӧра тюфяк вылын, кодӧс сюялӧма идзасӧн.
Шебрӧдӧма сійӧс век сійӧ жӧ сё дӧмаса ыж ку пасьӧн.
Пассьыс кылӧ кутшӧмкӧ приятнӧй шома дук, сэтшӧм тӧдса да быд лунъя.
И кӧть телӧыс изйӧн нӧйтӧм бӧрын моз ставыс юкаліс-ёнтіс, а кокъясыс сотчӧмӧн сотчисны, быттьӧкӧ кок лапаяс дінас пуктӧмаӧсь доналӧм кирпичьяс, долыд вӧлі куйлыны со тадзи шоныдінын да лӧнинын, тӧдӧмӧн, мый некод тэнӧ оз вӧрзьӧд, да мый оз ков ни кыссьыны, ни мӧвпавны, ни асьтӧ видзны.
Пельӧсӧ му вылӧ тэчӧм горйысь ловъя слӧйясӧн вольсасис лӧзов тшын, да Алексейлы кажитчӧ, мый абу сӧмын тайӧ тшыныс, но и пызаныс да эзысьӧн серласьӧм юрыс Микайлӧ дедлӧн, коді век мыйӧнкӧ занят да дугдывтӧг мыйкӧ мастеритӧ, и Варялӧн вӧсньыдик фигураыс — ставыс тайӧ расплывайтчӧ, вӧрӧ, нюжласьӧ.
Алексей куньӧ синъяссӧ.
Сьӧд немецкӧй кутша эжӧдӧн кышӧм ӧдзӧсӧд кӧдзыд сынӧдӧн пӧльыштӧмысь садьмӧм бӧрын синъяссӧ сійӧ восьтӧ бӧр.
Пызан дорын кутшӧмкӧ нывбаба.
Сійӧ пуктӧма пызан вылӧ ичӧтик мешӧк да сы вылын пыр на кутӧ кияссӧ, быттьӧкӧ мӧвпалӧ, босьтны-ӧ сійӧс бӧр, ышлолалӧ да шуалӧ Варваралы:
— Маннӧй тайӧ...
Мирнӧй кадсянь Костюнькалы видзим.
Сылы ӧні оз ков нинӧм... Костюнькаыдлы...
Босьтӧй, олысьныдлы роктор пуӧй.
Тайӧ, рокыс челядьлы, сылы лоӧ буретш...
Сійӧ бергӧдчӧ да аслас шоглунӧн ставныслысь сьӧлӧмъяснысӧ вӧрзьӧдӧм бӧрын ньӧжйӧникӧн мунӧ.
Кодкӧ вайӧ кынтӧм ёді, кодкӧ — гор из вылын пӧжалӧм лепёшкияс, кодъяссянь землянка пытшкын паськалӧ няньлӧн шома, шоныд рутор.
Локтӧны Серёнька да Федька.
Крестьянскӧй степенностьӧн ӧдзӧсӧд пыригӧн Серёнька пӧрччӧ юрсьыс пилоткасӧ, шуӧ: «Видза тіянлы», пызан вылӧ пуктӧ кык пильнӧй сакар тор, кытчӧ сибдӧмаӧсь посньыдик махорка чиръяс да ӧтруб торъяс.
— Мам ыстіс.
Сійӧ, сакарыссӧ, пӧлезнӧ, сёйӧй, — шуӧ сійӧ да лабутнӧя шыасьӧ дед дінӧ: — Бара сотчӧм сикт местаӧ ветлім.
Пӧимсьыс чугун аддзим.
Торъя ёна сотчытӧм кык кӧрт зыр, путӧм чер.
Вайим, сгӧдитчас.
А Федька, вокыс сайысь мыччысьыштлӧмӧн, горша видзӧдӧ би югӧр улын волялысь сакар торъяс вылӧ да гораа кыскышталӧ дульсӧ.
Сӧмын ёна сёрӧнджык нин, став тайӧтор кузя бура думайтӧм мысти, Алексей кужис донъявны вайӧмторъяссӧ, кодъясӧс ваявлісны сылы сиктын, кӧні тайӧ тӧвнас кулісны коймӧд юкӧн гӧгӧр олысьыс тшыглы, кӧні эз вӧв семья, коді эз гуав эськӧ ӧтиӧс, а то и кык покойникӧс.
— Эк, бабаяс, бабаяс, доныс тіянлы, бабаяс, абу!
А? Кывзы, Алёха, шуа — роч бабалы, кывзы, доныс абу.
Сылысь сулалӧ сӧмын сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдны, сійӧ медбӧръяторсӧ сетас, юрсӧ пуктас, бабаыд миян.
А? Абу сідз? — шуаліс Микайлӧ дед, Алексейлы став тайӧ козинъяссӧ примиталігӧн, да бара босьтчыліс кутшӧмкӧ помасьлытӧм удж бердӧ — сийӧс-завод пӧчинитны либӧ вурлыны киссьӧм гынкӧм. — И уджын, Алёха вокӧ, сійӧ, тайӧ бабаыс, миянысь оз кольччы, а то и тю-тю! — видзӧд, и пановтас на мужиктӧ удж вылас!
Сӧмын нывбабалӧн кывйыс тайӧ, ок и кыв!
Гудыртісны, Алёха, тайӧ чӧртлӧн бабаясыс юрӧс менсьым, но дзикӧдз гудыртісны.
Кор Анисьяӧй менам кулі, ме, грешнӧй лов, и мӧвпышті: «<rus>Слава те, господи</rus>, олышта лӧня, спокойнӧя!»
Вот менӧ енмыд и накажитіс.
Миян мужикъяс, кодъяс колины армияӧ босьттӧг, немечьяс дырйи ставныс мунісны партизанӧ, и коли ме аслам ыджыд грекъяс вӧсна бабаяслӧн командирӧн, кыдзи ыж чукӧрын козёл...
Ох-ох-ох!
Тайӧ вӧрса оланінас уна шензьӧдантор аддзыліс Алексей.
Плавниса олысьясӧс фашистъяс кольӧмаӧсь керкаястӧг, эмбуртӧг, инвентартӧг, скӧттӧг, керкапытшкӧсса кӧлуйтӧг, паськӧмтӧг — ставыстӧг, мый вӧлі лӧсьӧдӧма уна поколениеяслӧн уджӧн; йӧзыс ӧні олісны вӧрын, терпитісны гырысь бедствиеяс, быд здук полісны, мый немечьяс найӧс аддзасны; тшыгъялісны, кулалісны, — но колхоз, кодӧс комынӧд воын передовикъяслы воджынся видчӧмъяс да вензьӧмъяс бӧрын муртса удайтчис котыртны, эз киссьы.
Мӧдарӧ, войналӧн ыджыд бедствиеясыс ещӧ на ёнджыка ӧтувтісны йӧзсӧ.
Весиг землянкаяснысӧ кодйисны ӧтвылысь да овмӧдчисны сэтчӧ эз важмоз, коді кытчӧ веськалӧ, а бригадаясӧн.
Председательлысь обязанностьяссӧ, зятьсӧ виӧм бӧрын, босьтіс ас вылас Микайлӧ дед.
Вӧрын сійӧ святӧя соблюдайтіс колхознӧй обычайяс, да ӧні со сыӧн веськӧдлан пещернӧй деревняыс, кодӧс йӧршитӧма вӧрса чащаӧ, бригадаясӧн да звеноясӧн лӧсьӧдчис тулыс кежлӧ.
Тшыгъялысь крестьянкаяс вайисны да общӧй землянкаӧ кисьталісны медбӧръя тусьӧдз ставсӧ, кодлӧн мый коли гортсьыныс пышйӧм бӧрын.
Немечьясысь ас кадӧ вӧрӧ нуӧм мӧсъяслӧн чужӧм куканьяс бӧрся вӧлі лӧсьӧдӧма бур уход.
Йӧз тшыгъялісны, но общественнӧй скӧтӧс эз начкавны.
Олӧмӧн рискуйтӧмӧн, детинкаяс ветлывлісны сотчӧм сиктӧ да пӧжар местаса шомъяс пиысь перъявлісны жарысла лӧзӧдӧм плугъяс.
На пиысь бурджыкъясыслы вӧчавлісны пу воропъяс.
Мешӧк дӧраысь вӧчавлісны сийӧсъяс, медым тулыссяньыс заводитны гӧрны мӧсъясӧн.
Нывбабаясысь котыртӧм бригадаяс нарядъяс серти тыясысь кыйисны чери, и сійӧн деревняыс оліс тӧвбыд.
Кӧть Микайлӧ дед и ропкис «аслас бабаяс» вылӧ да тупкывліс пельсӧ, кор найӧ сы землянкаын панлісны Алексейлы омӧля гӧгӧрвоана хозяйственнӧй делӧяс вӧсна скӧр да кузь зыксьӧм, кӧть мукӧд дырйи аслас фальцетӧн и горзывліс на вылӧ терпениеысь петӧм дед, но сійӧ кужис найӧс донъявны да кывзысьлӧн чӧв олӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн босьтчывліс енэжӧдз лэптывны «нывбаба отродьесӧ»:
— Ӧд тэ видзӧд, Алёха, дона другӧй менам, мый артмис.
Баба — сійӧ нэмыс кыкнан кинас кутчысьӧ кусӧкӧ.
А? Абу сідз?
А мыйла?
Скуп?
Абу сы вӧсна, мый сылы кусӧкыс дона, челядьсӧ ӧд сійӧ вердӧ, семьясӧ, кӧть мый сэні эн шу, сійӧ, бабаыс, нуӧдӧ...
Ӧні видзӧдлы, кутшӧм делӧыс.
Олам ми, ачыд аддзан кыдзи: крӧшкияс лыддям.
Ага, тшыглун!
А сэки, значит, вӧлі тайӧ январын, ми дорӧ друг воисны партизанъяс — да эз миян деревнясаяс, эз, миянсӧ кӧнкӧ, тӧдан, Оленин дорын воюйтӧны, а бокӧвӧйяс, чугункаысь кодъяскӧ.
Ладнӧ.
Локтісны:
«Тшыглы кулам».
И, мый тэ думайтан, мӧд луннас бабаяс налы сумкаясаныс тырыс сӧвтісны.
А асланыссӧ челядьыс тшыгысла пыкталӧмаӧсь, кок йыланыс оз ӧшйыны.
А? Абу сідз?..
Сійӧ ӧд и эм!
Ме кӧ эськӧ вӧлі, шуам, кутшӧмкӧ командир, мыйӧн ми немечьясӧс вӧтлам, чукӧрті эськӧ ассьым медбур войскаӧс, да петкӧді эськӧ водзвылас нывбабаӧс да тшӧкті эськӧ став войскаӧйлы, значит, сы водзын, роч баба водзас, маршируйтны да честь сетны сылы!..
Тайӧ пӧрысь морт больгӧм улас Алексей чӧскыда вуграліс.
Корсюрӧ, стариклысь кывзігӧн, сылы окота лолывліс гимнастёрка зепсьыс перйывны нывлысь письмӧяссӧ, фотографиясӧ да петкӧдлыны сылы, да кисӧ лэптывны эз вермы, сэтшӧм сійӧ вӧлі слаб.
Но, кор Микайлӧ дед босьтчывліс ошкыны ассьыс нывбабаяссӧ, Алексейлы кажитчис, мый тайӧ письмӧясыслысь шоныдсӧ сійӧ кылӧ гимнастёрка ной пырыс.
Сэн жӧ, пызан дорас, сідз жӧ кутшӧмкӧ уджӧн век занят, рытъясын ноксис Микайлӧ дедлӧн пельк да чӧв олысь моньыс.
Первойсӧ Алексей сійӧс чайтіс старукаӧн, дедлысь гӧтырӧн, но сэсся казяліс, мый сылы абу унджык кызь-кызь кык арысь, мый сійӧ вӧсньыдик, стройнӧй, мича, да мый, Алексей вылӧ полӧмӧн да тӧждысьӧмӧн видзӧдігӧн, сійӧ сьӧкыда ышловзьӧ, быттьӧкӧ ньылалӧ горш вылас пуксьӧм кутшӧмкӧ гӧрӧд.
Мукӧд дырйи войясӧ, кор куслывліс сартас да тшына пемыд землянкаын заводитліс чиргыны сверчок, кодӧс Микайлӧ дед случайнӧ аддзис сотчӧм деревня местаысь да, шомӧдз сотчӧм дозмуккӧд ӧтлаын, «ловъя дук могысь» кепысяс вайис татчӧ, Алексейлы кажитчис, мый сійӧ кылӧ, быттьӧкӧ кодкӧ, йӧзысь дзебсьӧмӧн да юрлӧссӧ пиньнас курччӧмӧн, нар вылын ньӧжйӧник бӧрдӧ.
16
Микайлӧ дед ордын гӧститан коймӧд лунӧ асывнас Алексейлы старик шуис решительнӧя:
— Тойӧссьӧмыд тэ, Алёха, — беда: быттьӧкӧ навознӧй жук.
А гыжъясьны тэныд сьӧкыд.
Вот мый, пывсян ме тэныд вӧча.
Мый?
Ага...
Пывсян.
Мыськала тэнӧ, лыястӧ небзьӧдышта.
Сійӧ, пывсяныс, тэныд татшӧм сьӧкыд туй бӧрад, вывті лӧсьыд.
Мый?
Абу сідз?
И сійӧ босьтчис вӧчны пывсян.
Пельӧсын сулалысь горсӧ сійӧ ломтіс сэтшӧма, мый горъяс шумӧн кутісны потласьны изъясыс.
Кӧнкӧ ывлаын сідз жӧ ломтысис бипур, да сэні, кыдзи висьталісны Алексейлы, доналіс ыджыд из.
Важ пельсаӧ Варя ваяліс ва.
Джоджӧ вольсалісны зарни рӧма идзас.
Сэсся Микайлӧ дед пӧрччысис, кольччис улыс гач кежсьыс, пу дозйӧ тэрыба вӧчис кунва, рӧгӧзаысь вӧчис мочала.
А кор землянкаын лои сэтшӧм жар, мый йирксьыс кутісны виявны сьӧкыд, кӧдзыд войтъяс, старик котӧртліс ывлаӧ, кӧрт лист вылын сэтысь пыртіс гӧрдӧдз доналӧм изсӧ да лэдзис сійӧс пельсаӧ.
Быдса кымӧрӧн йирклань чепӧсйис ру.
Нинӧм эз кут тыдавны, и Алексей кыліс,мый стариклӧн пельк киясыс сійӧс пӧрччӧдӧны.
Айкаыслы отсасис Варя.
Жарысла сійӧ пӧрччӧма ватниксӧ да юрсьыс чышъянсӧ.
Сьӧкыд кузь кӧсаясыс, кодъясӧс розьӧсь чышъян увсьыс сьӧкыд вӧлі казявны, ӧні вӧлі разьсьӧмаӧсь да усьӧмаӧсь пельпомъяс вылас.
И ставнас сійӧ, омӧльтчӧма да гырысь синъяса, вӧсньыдик, енлы кевмысь старукаысь кыдзкӧ виччысьтӧг пӧрис том нылӧ.
Тайӧ вежсьӧмыс лои сэтшӧм виччысьтӧм, мый Алексей, коді первойсӧ сы вылӧ эз видзӧдлы, ӧні весиг яндысис аслас пасьтӧмлунысь.
— Крепитчы, Алёха!
Но, другӧ, крепитчы, сэтшӧм нин миян тэкӧд, значит, делӧыс!
Кывлін, Финляндияын, шуӧны, мужикъяс и бабаяс пыр ӧтлаын пывсьӧны-мыссьӧны?
Мый, абу сідз?
Гашкӧ и сӧрӧм.
А сійӧ, Варькаыссӧ, ӧні, значит, кыдз быттьӧ ранитчӧм боеч дінын медицинскӧй сестра.
Да.
И сыысь яндысьны оз шогмы...
Кут сійӧс, ме дӧрӧмсӧ пӧрчча,
аддзан, кыдзи сійӧ пӧжсьӧма, сідзи и нёйдӧ!
И ӧні том нывбабалӧн гырысь да пемыд синъясысь Алексей аддзис ёна повзьӧм.
Катастрофа бӧрын, мӧвкъялысь ру пырыс сійӧ медводдзаысь аддзис ассьыс телӧсӧ.
Зарни идзас вылын куйліс лыяссӧ мугӧм рӧма кучикӧн зэлӧдӧм морт, кодлӧн пидзӧс чӧланъясыс чурвидзисны шаръясӧн, тазйыс лоӧма гӧгрӧс да ёсь, кынӧмсӧ дзикӧдз нюкыр кыскӧма, ордлыясыс гирвидзӧны.
Старик ноксис кунва тыра пу шайка дорын.
А кор сійӧ кӧтӧдіс мочалкасӧ выя кодь руд жидкостьӧн да вайӧдіс сійӧс Алексей весьтӧ да жар ру пырыс видзӧдліс сы вылӧ, мочалкаа киыс сынӧдас сідзи и кынмис.
— Аттӧ бедаӧй!..
Сурьёзнӧй тэнад делӧыд, Алёха вок!
А? Сурьёзнӧй, шуа.
Немечьяссьыдтӧ тэ, вокӧ, значит, кыссин, а эсійӧсьыс, кӧсӧйсьыс...
И друг уськӧдчис бӧрладорсяньыс Алексейӧс кутысь Варя вылӧ.
— А тэ мый пасьтӧм морт вылас синъястӧ паськӧдін, страмница!
Мый вомдоръястӧ курччалан?
Ук, ставныд ті, бабаяс — катша рӧд!
А тэ, Алексей, эн думайт, эн думайт некутшӧм омӧльтор йылысь.
Да ми, вокӧ, тэнӧ сылы, кӧсӧйыслы, нинӧм вылӧ ог сетӧй.
Митӧ нин тэнӧ, значит, кок йылад сувтӧдам, бурдӧдам, тайӧтӧ нин мӧдног оз вермы лоны!..
Эн пов!
Сійӧ пелька да видзчысьӧмӧн, ичӧтӧс моз, мыськаліс Алексейӧс кунваӧн, бергӧдліс, киськавліс пӧсь ваӧн, бара зыраліс да зыраліс сэтшӧм сьӧлӧмсьыс, мый лы мылькъяс кузя вильсъялысь сылӧн киясыс регыд кутісны дзуртны.
Варя сылы отсасис чӧв олігтыр.
Но прӧста сы вылӧ горзіс старик.
Сійӧ эз видзӧд чурвидзысь лыяса тайӧ страшнӧй телӧ вылас, коді вынтӧг ӧшаліс сы кияс вылын.
Сійӧ зілис видзӧдны бокӧ, а кор ру пырыс век жӧ сылы син улас веськавліс Алексейлӧн киыс либӧ кокыс, нывбаба синъясын ыпнитлывліс вывті ыджыд повзьӧм.
Сылы кутліс кажитчыны, мый тайӧ — абу сылы тӧдтӧм морт, код тӧдас кытысь найӧ семьяӧ веськалӧм лётчик, а сылӧн Мишаыс, мый эз тайӧс, виччысьтӧм гӧсьтсӧ, а сылысь верӧссӧ, кодкӧд Варя оліс сӧмын ӧти тулыс, гырысь беринъяса, синкымъястӧм сӧдз чужӧма, вына кияса том зонмӧс, немечьяс воштісны та выйӧдзыс да мый тайӧ сылысь, Мишалысь, вынтӧм, мукӧд дырйи кулӧмаӧн кажитчысь телӧсӧ кутӧны ӧні сылӧн киясыс.
И сылы лолі страшнӧ, весиг заводитліс бергӧдчыны юрыс, да, сӧмын вомдорсӧ курччалӧмӧн, кутліс сійӧ асьсӧ обморокӧ усьӧмысь...
... А сэсся Алексей, Микайлӧ дедлӧн кузяла и вомлӧсӧн дӧмлӧм, но сӧстӧм да небыд кузь дӧрӧма, куйліс аслас визя тюфяк вылын, став телӧас свежесть да бодрость кылӧмӧн.
Пывсян бӧрын, кор тшынлы петӧм вылӧ горвесьтса йиркӧ вӧчӧм розьӧд руыс петыштіс, Варя юкталіс сійӧс тшын дука пувъя чайӧн.
Алексей юис тайӧс кык сакар торйӧн, кодъясӧс вайисны челядь да еджыд сюмӧд тор вылӧ посньыдика жугліс Варя.
Сэсся сійӧ медводдзаысь унмовсис чорыда, вӧтъяс аддзывтӧг.
Садьмӧдіс сійӧс гора сёрни.
Землянкаын вӧлі пӧшти пемыд, сартасыс муртса чискыштіс.
Тайӧ тшына пемыдас кыліс Микайлӧ дедлӧн резкӧй тенорыс:
— Нывбаба вежӧр, кӧн тэнад мывкыдыд?
Мортыс дас ӧти лун вомас шыдӧс тусь абу босьтлӧма, а тэ крута пуӧм кольк...
Да тэнад тайӧ крута пуӧм колькъясыд — сылы смерть!.. — Друг гӧлӧсыс дедлӧн лои корана: — Сылы ӧні эськӧ оз кольк ков, сылы эськӧ ӧні, тӧдан мый, Василиса, сылы эськӧ ӧні курӧг яя шыдтор паньыштны!
О! Со мый сылы колӧ.
Тайӧ эськӧ сійӧс пыр жӧ олӧмӧ бӧр бергӧдіс.
Вот Партизаночкатӧ эськӧ тэнсьыд, а?..
Но Микайлӧ дедлысь висьталӧмсӧ чуймӧмӧн торкис старукалӧн резкӧй да неприятнӧй гӧлӧс:
— Ог сет!
Ог сет и ог сет, и эн кор, тэ пӧрысь чӧрт.
Мӧвпыштӧма!
И сёрнитны та йылысь эн лысьт.
Медым ме Партизаночкаӧс ассьым...
Шыдтор паньыштны...
Шыдтор!
И сытӧг нин со мыйта вайӧма, дзик быттьӧ свадьба вылӧ!
Тожӧ мӧвпыштӧма!
— Эк, Василиса, яндысьны колӧ тэныд, Василиса, татшӧм бабьей кывъяссьыд, — кыліс стариклӧн взволнованнӧй тенорыс. — Аслад кыкӧнӧсь фронт вылын, и та мында тэнад вежӧрыд оз гӧгӧрво!
Мортыс, позьӧ шуны, ми ради дзикӧдз калекаӧ пӧрӧма, вир кисьтіс...
— Оз ков меным сылӧн вирыс.
Ме вӧсна менам аслам кисьтӧны.
И эн кор, шуӧма — ог сет, и ог сет.
Старукалӧн сьӧд силуэтыс муніс ӧдзӧс дорӧ, и воссьӧм ӧдзӧсӧдыс сявкнитіс тувсов лунлӧн сэтшӧм яръюгыд визь, мый Алексей дзик тӧдлытӧг куньтыртіс синсӧ да ойӧстіс, ружтіс.
Старик уськӧдчис сы дінӧ:
— Ой, тэ, вӧлӧмкӧ, он узь, Алёха?
А? Ой, кывлін сёрнисӧ?
Кывлін?
Толькӧ тэ, Алёха, эн дивит, эн дивит, другӧ, кывъяссӧ сылысь.
Кывъясыс кыш кодьӧсь, а сьӧвмӧсыс сы пытшкын бур.
Чайтан, курӧгсӧ сійӧ тэныд жалитіс?
Эз, Алёха, эз!
Ставнас налысь семьясӧ — а семьяыс вӧлі зэв ыджыд, душ дас — немеч бырӧдіс.
Полковник сылӧн ыджыд пиыс.
Вот тӧдмалӧмаӧсь, мый полковниклӧн семья, и ставнысӧ, тайӧ Василисасьыс кындзи, ӧти часӧ ровӧ.
Овмӧссӧ сылысь ставнас жугӧдісны.
Ок ыджыд шоглун — сы арлыдын рӧдвужтӧг кольны!
Став овмӧссьыс сылӧн коли, значит, ӧти курӧг.
Мудер курӧг, Алёха,
первой неделяс на немечьяс куталісны став курӧг-уткасӧ, немечыдлы пӧткаыд — медся чӧсмасянтор.
Век — «Кура, матка, кура!»
Но, а тайӧ спаситчис.
Но, прӧстӧ артист, а абу курӧг!
Вӧвлі, немеч пырас дворӧ, а сійӧ тювкнитас вышка вылӧ да пукалӧ сэні, быттьӧкӧ сійӧ и абу.
А ас морт пырас — нинӧм, гуляйтӧ.
Бесыс тӧдас, кыдзи сійӧ вӧлі тӧдмалӧ.
И коли сійӧ, тайӧ курӧгыс, миян став деревня пасьта ӧтнас да вот мудерлуныс вӧсна ми сійӧс и шуим Партизанкаӧн.
Мересьев вуграліс восьса синъясӧн.
Тадзсӧ сійӧ велаліс вӧрын.
Сылӧн чӧв олӧмыс, тыдалӧ, Микайлӧ дедӧс беспокоитіс.
Землянкаын мыйкӧ ноксьыштӧм да пызан дорын мыйкӧ вӧчыштӧм бӧрын сійӧ бара бергӧдчис тайӧ сёрниас:
— Эн дивит, Алёха, бабасӧ!
Тэ, муса друг, сійӧтор гӧгӧрво: вӧлі сійӧ, кыдз ыджыд вӧрын пӧрысь кыдз пу, сылы некодарсянь тӧв эз инмыв, а ӧні чурвидзӧ, кыдзи вӧр пӧрӧданінын сісьмӧм мыр, и ӧти гажӧдысь сылӧн — тайӧ курӧгыс.
Мый нӧ чӧв олан, али унмовсин?..
Но, узьышт нӧ, узьышт.
Алексей узис и эз узь.
Сійӧ куйліс полушубок улын, кысянь ӧвтіс сылы шома нянь дукӧн, важ крестьянскӧй оланін дукӧн, кыліс сверчоклысь ланьтӧдана чиркӧмсӧ, да эз вӧв окота сылы вӧрзьӧдыштны весиг чуньяссӧ.
Вӧлі кажитчӧ, мый сылӧн телӧыс лыястӧм, тэчӧма сэтчӧ шоныд вата, кӧні толчокъясӧн пульсируйтӧ вир.
Жуглассьӧм, пыктӧм кокъясыс быттьӧкӧ сотчисны, найӧс пытшкӧссяньыс юклӧдліс кутшӧмкӧ сьӧкыд дой, и выныс эз вӧв ни бергӧдчыны, ни вӧрзьӧдчыштны.
Тайӧ джынвыйӧ узигас землянкаса олӧмсӧ Алексей вежӧртіс кусӧкъясӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв збыль олӧм, а сы водзын экран вылын ӧти бӧрся мӧд котӧртісны мӧда-мӧдкӧд йитчытӧм, необыкновеннӧй серпасъяс.
Вӧлі тулыс.
Пышйӧм сикт ас вывтіыс нуис медся сьӧкыд лунъяссӧ.
Сёйисны медбӧръя колясъяснысӧ сійӧ сёянторъяслысь, кодъясӧс удитлісны ас кадӧ дзеблавны муӧ да кодъясӧс ӧні сотчӧм сикт местаысь войясын гусьӧн кодйылісны мусьыс да ваялісны вӧрӧ.
Му сыліс.
Тэрмасьӧмӧн кодйӧм землянкаяс «бӧрдісны», да сэтчӧ мӧдіс воны ва.
Деревняысь рытыввылынджык Оленинскӧй вӧръясын партизанитысь да войдӧр коркӧ да коркӧ войясын муувса деревняӧ кӧть, ӧткӧн волывлысь мужикъяс лоины ӧні орӧдӧмаӧсь фронт линияӧн.
Насянь некутшӧм юӧр эз вӧв.
Выль шоглун водіс и сытӧг нин мучитчӧм нывбабаяс пельпомъяс вылӧ.
А сэні тулыс, сылӧ лым, да колӧ мӧвпавны кӧдза йылысь, градъяс йылысь.
Бабаяс шӧйтісны тӧждысьысьӧсь, скӧрӧсь.
Микайлӧ дед землянкаын на костын век ӧтарӧ пансьывлісны зыксьӧмъяс, мӧда-мӧдӧс видӧмъяс, дзик став ӧбидаяс, важъясӧс и выльясӧс, збыль вӧвлӧмъясӧс и лӧсьӧдлӧмъясӧс, лыддьӧдлӧмӧн.
Мукӧд дырйи тані лыблывліс страшнӧй ызгӧм, но сулалӧ вӧлі мудер дедлы нывбабаяслӧн ызгӧм-зыксьӧмӧ сюйыштны овмӧс кузя кутшӧмкӧ мӧвптор — сы йылысь, абу-ӧ пӧ кад ыстыны ходокъясӧс сотчӧм сикт дорӧ видзӧдлыны, гашкӧ сыліс нин муыс, либӧ тӧдмавны, туяна-ӧ тӧлыс васӧд му дука кӧйдысъяс тӧлӧдӧм вылӧ, — и пыр жӧ лӧньлісны тайӧ зыксьӧмъясыс.
Ӧтчыд лунын дед локтіс довольнӧй да тӧждысьысь.
Сійӧ вайис веж турунтор да, чорзьӧм кипыдӧс вылас пуктӧмӧн, петкӧдліс Алексейлы:
— Аддзылін?
Ме му вылысь тайӧс.
Муыс сылӧ, а сю ӧзимыс, ен сыкӧд, буриник.
Лым таво уна на.
Ме видзӧді.
Яровӧй кӧдзаяс кӧ нуӧдны ог вермӧй, ӧзим — и сійӧ нянь кусӧк сетас.
Муна, бабаяслы мыччӧдла, мед, коньӧръяс, этша радлыштӧны!
Быттьӧкӧ тулысын чавкан чукӧр, землянка дорын шум лэптісны, горзісны бабаяс: му вылысь вайӧм веж турунторйыс садьмӧдіс на пиын выль лача.
А рытнас Микайлӧ дед ниртіс кияссӧ:
— Ӧд и ничево решитісны менам кузь юрсиа министеръясыд.
А, Алёха?
Ӧти бригада, значит, увтасінъяссӧ, кыті гӧрнысӧ сьӧкыдджык, гӧрӧ мӧсъясӧн.
Да уна-ӧ нӧ гӧран: ӧд миян стадаысь ставыс квайт мӧс и коли!
Мӧд бригадалы муыс — вывтасінысьджык, косджыкинысь, — сійӧс кӧрт зырйӧн да коканӧн.
И нинӧм — градъястӧ ӧд сійӧн жӧ гӧрам, артмӧ.
Но, а коймӧдыс мыльк йылын, сэні лыа, картупель улӧ, значит, мусӧ дасьтам, тайӧяслы дзик кокни, сэні челядьӧс заставитам копайтны зыръясӧн да нывбабаясӧс, кодъяс слабджыкӧсь.
А сэні, видзӧдан да, и отсӧг лоӧ миянлы веськӧдлан котырсянь, значит.
Но, а оз кӧ ло, бара жӧ абу беда.
Сэк нин ми асьным кыдзкӧ-мыйкӧ справитчам, кӧдзтӧг муяс ог кольӧй.
Пасибӧ, немечьясӧс татысь вӧтлісны, а ӧні мӧдӧдчас олӧмыд.
Войтыр миян винёв, любӧй сьӧкыдторкӧд справитчас.
Сійӧ дыр эз вермы унмовсьны, бергаліс идзас вылын, ружтіс, гыжъясис, ышлолаліс: «О, господьӧй, енмӧй!» — некымынысь чеччыліс нар вылысь, матыстчыліс ва тыра ведра дорӧ, гирӧдчис кӧшӧн, да кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ гораа, быттьӧкӧ пӧсялӧм вӧв, горша ньылалӧ-юӧ.
Медбӧрын сійӧ эз вермы кутчысьны, ӧзтіс сартас, малалыштіс восьса синъясӧн куйлысь джынвыйӧ узьысь Алексейӧс.
— Узян, Алёха?
А ме вот век думайта.
А? Гӧгӧрвоан, век вот думайта.
Эм миян деревняын важ местаын площадь вылын дуб.
Сійӧс во комын сайын, буретш николаевскӧй война дырйи, чардбиӧн жугӧдіс да йылыс тӧвзис муӧ.
Да, а сійӧ ён, дубйыссӧ, вужйыс сылӧн крепыд, сокыс уна.
Вылӧ быдмыны сылы ход эз ло, кутіс быдмыны боквыв, и ӧні, видзӧдтӧ, кутшӧм шапка лоӧма бара...
Сідз жӧ и миян Плавниным.
Медтыкӧ миянлы шондіыс сетіс югыдсӧ да муыс чужтіс, да рӧднӧй власьтным миян вӧлі, а ми, Алёха вок, во витӧн бурдӧдчам, стрӧитчам.
Винёлӧсь.
Ок-ок-ок, будь здоров!
Да нӧшта — медым эськӧ войнаыс регыдджык помасис!
Жугӧдны эськӧ найӧс, да и удж бердӧ ставнымлы, значит, ӧтвылысь, мирӧн!
А, кыдз чайтан?
Тайӧ войнас Алексейлы лои сьӧкыд.
Дедлӧн пывсяныс пыркнитіс сылысь организмсӧ, петкӧдіс сійӧс ньӧжйӧник кусан состояниесьыс.
Сійӧ ещӧ вӧвлытӧм на вынӧн дзик пыр кыліс и истощитчӧм, и немортнога мудзӧм, и кокъяслысь висьӧмсӧ.
Джынвыйӧ ас садя, сійӧ пессис тюфяк вылын, ойзіс, мурчкис пиньяссӧ, кодӧскӧ чуксаліс, кодкӧдкӧ видчис, мыйкӧ требуйтіс.
Кокъяссӧ уліас сюркнялӧмӧн да гажтӧм, гӧгрӧс гырысь синъяснас шогпырысь видзӧдігмоз войбыд сы дорын пукаліс Варвара.
Сійӧ пуктывліс Алексейлы то юр вылас, то морӧс вылас кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм рузум, лӧсьӧдавліс сы вылысь полушубоксӧ, кодӧс Алексей вылыссьыс ӧтарӧ шыбитліс, да мӧвпаліс аслас ылын ветлӧдлысь, война бушколӧн код тӧдас кӧні новлӧдлантор йывсьыс.
Югдӧмкӧд тшӧтш чеччис старик.
Видзӧдліс ланьтӧм да вугралысь нин Алексей вылӧ, шӧпкӧдчыштіс Варякӧд да кутіс мӧдӧдчыны туйӧ.
Валегияс вылӧ сійӧ зэвтіс автомобильнӧй камераысь ас вӧчӧм ыджыд калошъяс, сукман вывтіыс вӧнясис нинысь вӧчӧм гезторйӧн, босьтіс туся пуысь волявмӧн шыльӧдӧм бедьсӧ, коді век вӧвлі сыкӧд быд ылі туйын.
Сійӧ муніс Алексейлы кыв ни джын шутӧг.
17
Мересьев вӧлі сэтшӧм выйын, мый весиг эз казяв кӧзяиныслысь мунӧмсӧ.
Мӧд лунас лунтыр сійӧ вӧлі садьтӧм да садьӧ воис сӧмын коймӧд лунас, кор шондіыс вӧлі вылын нин да йиркса задвижнӧй ӧшинь пыр землянка вомӧн, Алексей кокъяс дорӧдз, нюжаліс шонді югӧръясысь артмӧм югыд сюръя, коді писькӧдіс слӧйӧсь, лӧз тшынсӧ, но землянка пытшкӧсса пемыдсӧ сійӧ эз разӧд, а мӧдарӧ, нӧшта ёнджыка сукмӧдіс.
Землянкаын некод эз вӧв.
Вылісянь ӧдзӧс пыр кыліс Варялӧн лӧнь, чирӧмкодь гӧлӧсыс.
Тыдалӧ, займитчӧма кутшӧмкӧ уджӧн да сійӧ сьылӧ важ, тайӧ вӧръясаинын зэв паськыда тӧдса сьыланкыв.
Тайӧ сьыланкывйыс вӧлі ӧтка, шогсьысь пелысь пу йылысь, коді мечтайтӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ воӧдчыны сылы дуб дінӧ, коді сідзжӧ сулалӧ ӧтнас сысянь кытӧнкӧ бокын.
Алексейлы не ӧтчыдысь тайӧ сьыланкывсӧ удайтчыліс кывлыны и войдӧр.
Сійӧс сьывлывлісны нывъяс, кодъяс гажа чукӧрӧн волывлісны рӧвняйтны да весавны аэродром.
Ньӧжмыд, нор мотивыс сылы вӧлі кажитчӧ.
Но войдӧрсӧ сійӧ мыйлакӧ эз думыштчыв сьыланкывлӧн кывъяс вылас, да боевӧй олӧмын ноксигӧн найӧ исковтлісны сознание бокӧдыс.
А вот ӧні тайӧ гырысь синъяса том нывбаба вомысь найӧ петлісны чувствоӧн сэтшӧм тырӧсь да сы мында наын вӧлі ыджыд да абу песняса, а збыль олӧмса шоглуныс, мый Алексей сьӧлӧмнас пыр жӧ кыліс мелодияыслысь джуджтасӧ да гӧгӧрвоис, кыдзи Варя — пелысь пу шогсьӧ аслас дуб йылысь.
<rus>— ...Но нельзя рябине</rus>
<rus>К дубу перебраться,</rus>
<rus>Видно, сиротине</rus>
<rus>Век одной качаться</rus>... —
сьыліс сійӧ и гӧлӧсас сылӧн збыльысь кыліс синва, а кор дугдіс кывны тайӧ гӧлӧсыс, Алексей представитіс, кыдзи пукалӧ сійӧ ӧні кӧнкӧ сэні, тувсов шондіӧн югдӧдӧм пуяс улын да сылӧн шогсьысь гӧгрӧс синъясыс тырӧмаӧсь синваӧн.
Сійӧ ачыс кыліс, мый сылӧн горшыс гӧрддзасис, сылы окота лои видзӧдлыны, эз лыддьыны, а буретш видзӧдлыны важ, наизусть велӧдӧм сійӧ письмӧясыс вылӧ, кодъяс куйлісны сылӧн гимнастёрка зептас, видзӧдлыны луг вылын пукалысь вӧсньыдик нывлӧн фотография вылӧ.
Сійӧ вӧрзьӧдчыштіс, медым судзӧдчыны гимнастёркаӧдзыс, но киыс вынтӧма уси тюфяк вылӧ.
Бара ставыс воши унапӧлӧс рӧма кытшъяса пемыдӧ.
Сэсся тайӧ пемыдас, коді лӧня кышӧдчис кутшӧмкӧ ёсь шыясӧн, сійӧ кыліс кык гӧлӧс — Варенькалысь да кутшӧмкӧ мӧд, пӧрысь, сідзжӧ тӧдса нывбабалысь.
Сёрнитісны шӧпкӧмӧн:
— Оз сёй?
— Эн тӧлкуйт!..
Сідз, ичӧтика тӧрыт лепёшкияс нямлялыштіс, и сійӧс восӧдіс.
Тайӧ ӧмӧй сёйӧм?
Пӧвтор вот ичӧтикаӧн юыштӧ.
Сетлывлам.
— А ме со, видзӧд, шыдтор вайышті...
Гашкӧ, сёйыштас ичӧтика шыдторсӧ.
— Тётя Василиса! — горӧдіс Варя. — Неужели...
— Но, дерт жӧ, курӧг яя, мый шӧйӧвошин?
Нинӧм шензянаыс абу.
Чукӧстлы сійӧс, садьмӧд, гашкӧ, сёйыштас.
Алексей, коді унйылысь моз кыліс тайӧс ставсӧ, эз на удит восьтыны синъяссӧ, Варя крута, радпырысь вӧрзьӧдіс сійӧс:
— Лексей Петрович, Лексей Петрович, садьмӧдчы!..
Василиса баб тэныд курӧг яя шыд вайис!
Садьмӧдчы, шуа!
Стенӧ сутшкӧм сартас сотчис трачкӧдчигтыр.
Тшынӧн тырыштӧм слабиник югыдысь Алексей аддзис гӧрбыльтчыштӧм, ичӧтик, кузь ныра, чукыръяса, скӧр чужӧма старукаӧс.
Сійӧ ноксис пызан вылын сулалысь ыджыд ёкмыль дінын, разис дӧрасӧ, сэсся важ шушун, сэсся бумага, и сэні тыдовтчис ичӧтик чугун, да сэсянь землянка пытшкын ӧвтыштіс сэтшӧм чӧскыд да госа курӧг яя шыд кӧрӧн, мый тыртӧм желудокысь Алексей кыліс судорога.
Василиса баблӧн чукырӧсь чужӧм вылысь эз быр суров да скӧр выражение.
— Вайи со, эн брезгуйтӧй, сёйӧй мыйта гажныд,
гашкӧ, ен сетас, пӧльза лоӧ.
И Алексейлы тӧдвылас усис баб семьялӧн шог историяыс, тешкодь прозвище <rus>«Партизаночка»</rus> новлӧдлысь курӧг йылысь висьтыс, да ставыс — и баб, и Варька, и пызан вылын чӧскыда руалысь пӧрт — вевттьысис гудыр синваӧн, код пыр помтӧм жальлунӧн сы вылӧ видзӧдісны старукалӧн стрӧг синъясыс.
— Аттьӧ, бабушка, — сӧмын и кужис шуны Алексей, кор старуха мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
И ӧдзӧс дорысь нин кыліс:
— Нинӧм вылӧ.
Мыйысь сэні аттьӧавнысӧ?
Менам ӧд воюйтӧны жӧ.
Гашкӧ, и налы кодкӧ шыдтор сетас.
Сёйӧй мыйта гажныд.
Бурдӧдчӧй.
— Бабушка, бабушка! — Алексей нетшыштчис сылань, но Варенькалӧн киясыс кутісны сійӧс да бӧр водтӧдісны тюфяк вылӧ.
— А ті куйлӧй, куйлӧй!
Сёйыштӧй лучше шыдторсӧ, — тарелка пыдди сійӧ мыччис сылы немецкӧй салдатскӧй пӧртлысь важ алюминиевӧй вевтсӧ, кытысь ӧвтіс чӧскыд, пӧсь руӧн, да, сійӧс матыстӧм бӧрын, бергӧдчис бокӧ, тыдалӧ, сы могысь, медым дзебны сӧдзтысьысь синвасӧ. — Сёйӧй, со, сёйӧй!
— А кӧні Микайлӧ дед?
— Муніс сійӧ...
Могӧн муніс, район корсьны.
Регыдсӧ оз лок.
А ті сёйӧй, сёйӧй со.
И дзик чужӧм дінсьыс Алексей аддзис ыджыд, каднас сьӧдасьӧм, йирӧм доръяса пу пань, коді вӧлі тыр сӧдз бульонӧн.
Дзик первойя паньтыръясыскӧд тшӧтш сылӧн воссис зверлӧн кодь аппетит — желудокас весиг кыліс дой, спазма, но сійӧ сёйис сӧмын дас пань тыр да небыд, еджыд курӧг яйлысь кымынкӧ си.
Кӧть желудокыс вывті ёна требуйтіс ещӧ и ещӧ, Алексей решительнӧя вештыштіс сёянсӧ, тӧдӧмӧн, мый татшӧм положениеын сылы лишнӧйджыка сёйӧм вермас лоны ядӧн.
Баблӧн шыдторйыс вӧлі чудодейственнӧй.
Сёйӧм бӧрас Алексей унмовсис, эз вош вежӧрсьыс, а именнӧ унмовсис — чорыд, бурдана унмӧн.
Садьмис, сёйыштіс да бара унмовсис, да нинӧм — ни горлӧн тшыныс, ни бабаяслӧн сёрниыс, ни Варя кияслӧн инмӧдчывлӧмыс — Варя инмӧдчывліс полӧмӧн, абу-ӧ Алексейыс кулӧма, да кадысь-кадӧ копыртчывліс, кывзіс, тіпкӧ-ӧ сылӧн сьӧлӧмыс, — нинӧм эз вермыв сійӧс садьмӧдны.
Сійӧ вӧлі ловъя, лолаліс рӧвнӧя, пыдісянь.
Сійӧ узис лун помсӧ, войсӧ да водзӧ узис сідз, мый кажитчис, мирас абу сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ дзугны сылысь унсӧ.
Но вот асывводзын кӧнкӧ зэв ылын кыліс вӧрсӧ тыртысь мукӧд шумъяс пиын нинӧмӧн торъявтӧм, ыліса, ӧткодя жургысь шы.
Алексей пыркнитчис да, ставнас зэвтчӧмӧн, юрлӧс вывсьыс лэптіс юрсӧ.
Кутшӧмкӧ дикӧй, нинӧмӧн пӧдтыны позьтӧм радлан чувство кыптіс сы пытшкын.
Сійӧ кынмис места вылас, югъялісны синъясыс.
Горйын трачкӧдчисны кӧдзалысь изъяс, дышиника чиргис вой чӧжӧн мудзӧм сверчок, кыліс, кыдзи землянка весьтын спокойнӧя да рӧвнӧя шувгӧны пӧрысь пожӧмъяс да весиг кыдзи барабанитӧ землянкаӧ пыранінын тувсовъя сьӧкыд войт.
Но тайӧ став пырыс кыліс рӧвнӧй жургӧм.
Алексей тӧдмаліс, мый тайӧ жургӧ «Ушкалӧн», «У‒2» самолётлӧн моторыс.
Шыыс то матысмыліс да содліс, — то кывліс ньӧжйӧджык, но эз вошлыв.
Алексей тшӧкмуні.
Вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый самолёт кӧнкӧ матын, мый сійӧ кытшлалӧ вӧр весьтті, то ли мыйкӧ аддзыны зільӧ, то ли корсьысьӧ пуксян места.
— Варя! Варя! — гырддзаяс вылас кыпӧдчыны зілигтыр горӧдіс Алексей.
Варя эз вӧв.
Ывлаын кылісны нывбабаяслӧн шызьӧм гӧлӧсъяс, котӧртысьяслӧн тэрыб воськовъяс.
Сэні мыйкӧ лоӧма.
Здук кежлӧ воссис землянкалӧн ӧдзӧсыс, сэні мыччысис Федькалӧн сера чужӧмыс.
— Тётя Варя!
Тётя Варя! — чукӧстіс детинка, сэсся тэрыба содтіс: — Лэбӧ...
Кытшлалӧ...
Ми весьтті кытшлалӧ...
Алексей эз вевъяв весиг мыйкӧ юавны, Федькалӧн юрыс ӧдзӧс сайӧ тупкысис бӧр.
Алексей выныштчис да пуксис.
Став телӧнас сійӧ кыліс, кыдзи йӧктӧ сьӧлӧмыс, кыдзи тэрыба пульсируйтӧ, кӧсичаас да висьысь кокъясас кучкалӧ вирыс.
Сійӧ лыддис самолётлысь вӧчалан кытшъяссӧ, лыддис ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс да, волнуйтчӧмӧн венӧм, уси тюфяк вылас, бара вӧйис сійӧ жӧ ставсӧ вермысь, бурдӧдысь унмӧ.
Сійӧс садьмӧдіс том, сочнӧй, кыз гӧлӧс шы.
Сійӧ эськӧ торйӧдіс тайӧ гӧлӧссӧ мукӧд гӧлӧсъясысь любӧй хорын.
Татшӧм гӧлӧсыс истребительнӧй полкын вӧлі сӧмын эскадрильяса командир Андрей Дегтяренколӧн.
Алексей восьтіс синъяссӧ, но сылы кажитчис, мый сійӧ век на узьӧ да вӧтӧн аддзӧ другыслысь тайӧ паськыд, скуластӧй, грубӧй, быттьӧкӧ столярӧн сідзи на, сьӧдас вӧчыштӧм, да ни шкуркаӧн ни стеклӧ торйӧн шыльӧдтӧм, нёль пельӧса кодь мелі чужӧмсӧ, кодлӧн плеш вылас вӧлі багрӧвӧй шрам, а синъясыс югыдӧсь да сэтшӧм жӧ югыдӧсь, рӧмтӧм — кыдзи шулісны Андрейлӧн недругъясыс, порсьлӧн кодь — еджыд синлысъясыс.
Лӧз синъясыс падмӧмӧн видзӧдісны, тшын рӧмыдсьыс кодӧскӧ корсисны.
— Но, <rus>дидусь</rus>, петкӧдлы ассьыд трофейтӧ, — мурӧстіс Дегтяренко.
Тайӧ эз вӧв кажитчӧм.
Тайӧ збыльысь вӧлі Дегтяренко, кӧть чайтсис эскыны дзик позьтӧмӧн, мый сылӧн другыс вермис аддзыны сійӧс тась, муувса деревняысь, вӧрса глушысь.
Сійӧ сулаліс ыджыд, паськыд пельпомъяса, кыдзи и век, кизявтӧм воротника.
Киясас сійӧ кутіс радиофон проводкаяса шлем да нӧшта кутшӧмкӧ ичӧтик кулёкъяс да тубыръяс.
Сартас билӧн югӧрыс сійӧс югдӧдіс бӧрладорсяньыс.
Дженьыда шырӧм юрсиыслӧн зарни бобрикыс нимбӧн югъяліс сійӧ юр вылын.
Дегтяренко мыш сайын тыдаліс Микайлӧ дедлӧн блед чужӧмыс, дзикӧдз мудзӧм, возбуждённӧя таращитӧм синъяса, а сыкӧд орччӧн сулаліс медсестра, чангыльтчыштӧм ныра, вильыш Леночка да зверлӧн кодь любопытствоӧн видзӧдіс пемыдас.
Киняулас тайӧ нывкаыс кутіс гӧрд креста брезентӧвӧй ыджыд, кыз сумка да морӧс бердас вӧлі топӧдӧма кутшӧмкӧ тешкодь дзоридзьяс.
Сулалісны сёрниттӧг.
Андрей Дегтяренко видзӧдіс гӧгӧрвотӧг, тыдалӧ, пемыдсьыс нинӧм эз аддзы.
Гоз-мӧдысь сійӧ равнодушнӧя видзӧдліс Алексей чужӧм вылӧ, коді сідзжӧ эз вермы гӧгӧрвоны другыслысь татчӧ немвиччысьтӧг воӧмсӧ да век поліс, абу-ӧ тайӧ прӧстӧ бредовӧй кажитчӧм.
— Да со жӧ сійӧ, господи, со куйлӧ! — Мересьев вылысь пась нетшыштігмоз шӧпнитіс Варя.
Дегтяренко ещӧ ӧтчыд синъяссӧ нуӧдіс Алексей чужӧм вывті.
— Андрей! — шуис Мересьев, ачыс зілис кыпӧдчыны гырддзаяс вылас.
Лётчик падмӧмӧн, повзьӧмсӧ дзебтӧг, видзӧдіс сы вылӧ.
— Андрей, он тӧд? — вашнитіс Мересьев да сэки кыліс, мый сійӧ ставнас заводитіс тіравны.
Ещӧ ӧти здук лётчик видзӧдіс сьӧд, быттьӧкӧ шомӧдз сотчӧм кучикӧн эжӧм ловъя скелет вылӧ, зілис тӧдмавны другыслысь гажа чужӧмсӧ, да сӧмын зэв ыджыд, пӧшти гӧгрӧс синъяссьыс сійӧ аддзис тӧдса, упрямӧй да Мересьевлысь восьса выражениесӧ.
Сійӧ водзӧ нюжӧдіс кияссӧ.
Му джоджас уси шлемыс, киссисны ёкмыльясыс да гӧгыльтчисны сэсь яблокъяс, апельсинъяс, печенье.
— Лёшка, тэ? — гӧлӧсыс лётчиклӧн лои нор, рӧмтӧм кузь синлысъясыс йитчисны. — Лёшка, Лёшка! — сійӧ кватитіс вольпась вывсьыс тайӧ висьысь, челядьлӧн кодь кокньыдик телӧсӧ, топӧдіс сійӧс ас бердас, кыдзи кагаӧс, да кутчысьны вермытӧг шуаліс: — Лёшка, другӧ, Лёшка!!
Секунда кежлӧ сійӧс ылыстіс ас дінсьыс, горша видзӧдліс сы вылӧ ылысяньджык, быттьӧкӧ кӧсйис убедитчыны, збыль-ӧ тайӧ сылӧн другыс, да бара топыда топӧдіс ас дінас:
— Да, тайӧ жӧ тэ!
Лёшка!
Бес пи!
Варя да медсестра зілисны мырддьыны сылӧн ён киясысь, ошлӧн кодь лапаясысь джынвыйӧ ловъя телӧсӧ.
— Да лэдзӧй жӧ сійӧс, бога ради, лэдзӧй, сійӧ муртса ловъя! — скӧраліс Варя.
— Сылы жӧ волнуйтчынысӧ жӧ вреднӧ, пуктӧй! — тэрыб сёрниӧн, ассьыс кывъяссӧ помтӧм «жӧ»-ӧн тыртӧмӧн долис медсестра.
А лётчик, бура эскӧдчӧм бӧрын, мый тайӧ сьӧд, пӧрысь, вестӧм мортыс збыль абу некод мӧд, а Алексей Мересьев, сылӧн боевӧй ёртыс, сылӧн другыс, кодӧс найӧ став полкнаныс думсьыныс важӧн нин гуалісны, кутчысис юрас, дикӧя, торжествующӧя горӧдіс, да гопаклысь кыпыд мотив сьылӧм улын друг мӧдіс йӧктыны пызан гӧгӧр, апельсинъяссӧ да яблокъяссӧ талялігтыр. Сэсся выльысь уськӧдчис Мересьев дінӧ, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да, сылӧн сьӧд, гырысь син гуранъясын долыдлунӧн югъялысь синъяс вылӧ видзӧдігтыр, горӧдіс:
— Ловъя!
Ак, <rus>мать честная</rus>!
Ловъя, каналья!
Да кӧн тэ вӧлін сы мында лунсӧ?
Кыдз нӧ тэ сідз?
Но сестра, тайӧ ичӧтик, чангыля ныра тешкодь нылыс, кодӧс полкын, сылысь лейтенантскӧй званиесӧ игнорируйтӧмӧн, ставӧн шуисны Леночкаӧн либӧ медицинскӧй наукаясса сестраӧн, кыдзи сійӧ, аслас юр вылӧ, рекомендуйтіс ӧтчыд асьсӧ начальстволы, сьывны да серавны мастер Леночка, коді влюбитчӧма став лейтенантъясыс вылӧ ӧтпырйӧ, — ышмӧм лётчикӧс суровӧя да чорыда йӧткыштіс:
— Капитан ёрт, вешйӧй жӧ висьысь дінсьыс жӧ!
Пызан вылӧ дзоридзьяслысь букет шыбитӧм бӧрын, кодла тӧрыт на нарошнӧ лэбзьылісны областнӧй карӧ, вӧлӧмкӧ, дзик ковтӧм букет, сійӧ восьтіс гӧрд креста брезентӧвӧй сумкасӧ да деловитӧя заводитіс осмотр.
Сылӧн дженьыдик чуньясыс пелька котралісны Алексей кок кузя, да сійӧ пыр юасис:
— Доймӧ?
А тадзи?
А тадзи?
Первойысь Алексей збыльногӧн обратитіс вниманиесӧ аслас кокъяс вылӧ.
Кок лапаясыс чудовищнӧя пыктӧмаӧсь.
На дінӧ быд инмӧдчылӧм кыпӧдліс дой, быттьӧкӧ токӧн визйӧдліс став телӧсӧ.
Но медся ёнасӧ, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас Леночкалы сійӧ, мый кок чунь йывъясыс лоӧмаӧсь сьӧдӧсь да воштӧмаӧсь чувствительностьсӧ.
Пызан сайын пукалісны Микайлӧ дед да Дегтяренко.
Ыджыд радлун вӧсна лётчик флягаысь ньӧжйӧник юыштӧм-гӧститӧм бӧрын найӧ кыпыда сёрнитісны.
Оръясяна пӧрысь тенорнас Микайлӧ дед, тыдалӧ, эз нин первойысь заводитлыв висьтавны:
— Сідз, значит, артмӧ, челядь миян вӧр кераланінысь сійӧс и аддзӧмаӧсь.
Вӧрсӧ немечьяс сэн пӧрӧдісны блиндажъяс вылӧ, а тайӧ челядьсӧ мамныс, мӧд ногӧн кӧ, менам ныв, ыстӧма сэтчӧ чагъясла.
Сэні найӧ сійӧс и аддзӧмаӧсь.
Ага, мыйся чудо татшӧмыс?
Первойсӧ найӧ, значит, ошкӧн чайтасны, мый пӧ, сійӧс ранитӧмаӧсь, да тадзи быгыльтчӧ.
Найӧ вӧлӧм пышйыны нин кӧсйӧны, но окота лоас видзӧдлыны да бергӧдчасны: мыйся ош татшӧмыс, мыйла быгыльтчӧ?
Ага!
Абу сідз?
Видзӧдӧны, значит, ӧтар бок вывсьыс мӧдар бок вылас быгыльтчӧ, быгыльтчӧ да ружтӧ.
— Кыдзи сійӧ «быгыльтчӧ»?
— эзкодь эскы Дегтяренко да дедлы мыччис портсигарсӧ: — Куритан?
Дед босьтіс портсигарысь папирос, зепсьыс перйис куснялӧм газет тор, ӧкуратнӧя косяліс пельӧссӧ, папироссьыс сэтчӧ кисьтіс табаксӧ, гартыштіс, ӧзтіс да любӧпырысь кыскыштіс.
— Кыдз нӧ куриттӧг, куритам-шпуткам.
Ага!
Сӧмын ми немечьяс дырйи эгӧ аддзывлӧй табактӧ.
Куритам нитш да кос коръяс, да!..
А кыдз сійӧ быгыльтчис, тэ ассьыс юав.
Ме эг аддзыв.
Челядь шуӧны, сідз пӧ и быгыльтчис — мыш вывсяньыс кынӧм вылас, кынӧм вывсяньыс мыш вылас, лым вывтіыс, видзӧд, кыссьынысӧ сылы сьӧкыд, оз вермы, со сійӧ кутшӧм!
Дегтяренко век ӧтарӧ зілис чеччыны, медым видзӧдлыны друг вылас, код дінын ноксисны нывбабаяс, тӧбисны сійӧс сестраӧн вайӧм руд, армейскӧй эшкынъясӧн.
— А тэ, другӧ, пукав, пукав, тайӧ абу мужскӧй делӧ — тӧбӧмыс!
Тэ кывзы да тӧдвылад босьт, да сэні аслад кутшӧмкӧ начальниклы ставсӧ выльысь висьтав...
Ыджыд подвиг вӧчӧма тайӧ мортыс!
Аддзан, кутшӧм сійӧ!
Вежон чӧж став колхозӧн сійӧс дӧзьӧритам, а сійӧ вӧрзьӧдчынысӧ оз вермы.
А вынсӧ вот ас пытшкас чукӧртлӧма, медым кыссьыны миян вӧръясӧд да нюръясӧд.
Тайӧс, вокӧ, этшаӧн вермасны вӧчны!
И житиеяс серти вежа отечьяс татшӧм подвигъяссӧ эз вӧчлывны.
Кысь нӧ налы!
Аддзӧмаӧсь ыджыдтор — столб вылын сулавны!
Мый, абу сідз?
Ага, а тэ, зон, кывзы, кывзы!..
Старик копыртчис Дегтяренко пель дорӧ да гильӧдіс сійӧс аслас пошкыртчӧм небыд тошнас:
— Сӧмын кажитчӧ меным, сійӧ, эсійӧ, мед эськӧн ловсӧ эз пӧльышт, а?
Немецсьыдтӧ сійӧ, аддзан, кыссис, а сыысь, кӧсӧйсьыс, ӧмӧй верман кыссьыны?
Куш лыясыс, и кыдзи сӧмын сійӧ кыссьӧма, ог гӧгӧрво ме.
Ёна нин, тыдалӧ, сылы окота вӧлӧм ас йӧз дорас.
И кор садьсӧ воштӧ, пыр ӧтитор висьталӧ: аэродром да аэродром, да разнӧйпӧлӧс кывъяс сэні, да казьтылӧ кутшӧмкӧ Оля йылысь.
Эм тіян сэні сэтшӧмыс, али, гашкӧ нӧ, гӧтырыс...
Тэ кылан менӧ али он, а, летун, кылан?
Но...
Дегтяренко эз кыв.
Сійӧ зілис представитны аслыс, кыдзи вот тайӧ мортыс, сылӧн ёртыс, коді полкын кажитчыліс обычнӧй зонмӧн, кынмӧм либӧ жугласьӧм кокъяснас ва лым вывті, вӧръяс да нюръяс пыр лун и вой кыссьӧ, садьсӧ вошталігтыр кыссьӧ, быгыльтчӧ, медым сӧмын пышйыны вӧрӧгысь да веськавны ас йӧз дінӧ.
Лётчик-истребительлӧн профессия велӧдіс Дегтяренкоӧс опасность дінӧ.
Воздушнӧй бойӧ шыбитчигӧн сійӧ некор эз мӧвпавлыв кулӧм йылысь да весиг чувствуйтліс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, радостнӧй взволнованность.
Но медым вот тадз, вӧрын, ӧткӧн...
— Кор ті сійӧс аддзинныд?
— Кор? — старик вӧрӧдыштіс вомдоръяссӧ, восьса портсигарысь бара босьтіс папироска, разис сійӧс да заводитіс вӧчны чигарка. — Кор нин и эм?
Да сӧстӧм субӧтаӧ, ыджыд видзся медбӧръя вежалуныслы паныд, сідзкӧ, буретш вежон сайын.
Лётчик артыштіс числӧяссӧ, да артмис, мый Алексей Мересьев кыссис дас кӧкъямыс сутки.
Ранитчӧм мортлы кыссьыны та дыра, сёянтӧг — тайӧ кажитчис прӧста эскыны позьтӧмӧн.
— Но, аттьӧ тэныд, дедуш! — лётчик топыда кутіс да морӧс бердас топӧдіс старикӧс. — Аттьӧ, вок!
— Нинӧм вылӧ, нинӧм вылӧ, мыйысь нӧ аттьӧавнысӧ!
Аттьӧ пӧ ӧд!
Мый ме, суйӧрсайса, бокӧвӧй кутшӧмкӧ!
Ага!
Шуан, абу? — и сійӧ скӧрысь горӧдіс моньыслы, коді сулаліс нывбабаяслӧн шог думъяса вечнӧй позаӧн, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн да кимӧдзнас тшӧкасӧ пыкӧмӧн. — Чукӧрт джоджсьыс прӧдуктасӧ, рака!
Со ӧд, сюв-сяв вӧчисны эстшӧм донатор!.. «Аттьӧ», вот кутшӧм тэ!
Сэк кості Леночка помаліс Мересьевӧс тӧбны.
— Нинӧм, нинӧм жӧ, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт, — кисьтіс сійӧ тшӧкыд да анькытш кодь посньыдик кывъяс, — Мӧскуаын жӧ тіянӧс дзик пыр кок йылӧ сувтӧдасны.
Мӧскуа жӧ кар жӧ!
Не татшӧмъясӧс лечитӧны!
Сы серти, мый сійӧ вӧлі лишнӧй тэрыб, мый ланьтлытӧг висьталіс, кыдзи Мересьевӧс лечитасны пырысь-пыр, Дегтяренко гӧгӧрвоис: видлалӧмыс сетіс омӧль результатъяс, да приятельыслӧн делӧяс лёкӧсь.
«И мый китшкӧ, катша!» — лӧгпырысь мӧвпыштіс сійӧ «медицинскӧй наукаясса сестра» йылысь.
А ӧд тайӧ нывкасӧ полкын некод эз примитлыв серьёзнӧя, шутитісны, мый лечитны сійӧ вермӧ сӧмын радейтчӧмысь, — и та вӧсна Дегтяренколы сьӧлӧм вылас лои неуна кокньыдджык.
Эшкынӧ гартлӧм Алексей, кодлӧн тӧбӧд увсьыс чурвидзис сӧмын юрыс, Дегтяренколы тӧдвылас уськӧдіс важ йӧз история кузя шӧр школаса учебникысь кутшӧмкӧ фараонлысь мумия.
Ыджыд кинас лётчик малыштіс другыслысь чужӧмсӧ, кӧні вӧлі быдмӧма сук да чорыд рыжӧйиник тош.
— Нинӧм, Лёшка!
Лечитасны!
Эм приказ — Мӧскуаӧ талун тэнӧ, бур госпитальӧ.
Сэні ставныс профессоръяс.
А сестраяс — сійӧ шлочнитіс кывнас да мигнитіс Леночкалань, — кулӧмаяссӧ кок йыланыс сувтӧдӧны.
Сынӧдын ми тэкӧд шумитыштам на, — тані Дегтяренко гӧгӧрвоис, мый сійӧ, кыдзи и Леночка, сёрнитӧ кутшӧмкӧ пуысь вӧчӧм кодь кыпыдлунӧн; а сылӧн киясыс, кодъяс малалісны другыслысь чужӧмсӧ, чуньяс увсьыс друг казялісны ва. — Но, кӧні нӧсилкаыс?
Нуам ли мый ли, мыйла нюжмасьнысӧ! — скӧра командуйтіс сійӧ.
Стариккӧд ӧтлаын найӧ осторожнӧя пуктісны нӧсилка вылӧ тӧбӧм Алексейӧс.
Варя чукӧртіс да ёкмыльӧ гартыштіс сылысь кӧлуйторсӧ.
— Вот мый, — Варяӧс дугӧдіс Алексей, кор сійӧ кутіс ёкмыляс сюйны эсэсовскӧй кинжал, кодӧс не ӧтчыд любӧпырысь видлавліс, весавліс, тӧчитліс, чуньнас пробуйтлывліс кӧзяйственнӧй Микайлӧ дед, — босьт, дед, на память.
— Но, аттьӧ, Алёха, аттьӧ!
Стальыс бур, видзӧдлы.
И гижӧма мыйкӧ абу миян ногӧн, — сійӧ мыччӧдліс кинжалсӧ Дегтяренколы.
— <deu>«Аллес фюр Дойчланд»</deu> — «Ставыс Германиялы», — Дегтяренко переведитіс лезвиевывса гижӧдсӧ.
— «Ставыс Германиялы», — выльысь шуис Алексей, кодлы уси тӧдвылас, кыдзи сылы сюри тайӧ кинжалыс. — «Ставыс Германиялы».
— Но, босьт, босьт нӧсилка помсӧ, старик, — нӧсилка водзладор помӧ кутчысигӧн горӧдіс Дегтяренко.
Нӧсилкаыс лайкъяліс да, стенъяссьыс мусӧ гылӧдіг, муртса тӧрисны найӧ землянкалӧн векни петанінті.
Ставӧн, кодъяс сюйсьылісны сэтчӧ аддзӧм мортӧс колльӧдны, ыльнитісны ывлаӧ.
Сӧмын Варя кольччис керкаӧ.
Сійӧ тэрмасьтӧг лӧсьӧдыштіс стенасьыс сартассӧ, матыстчис визя тюфяк дорӧ, кӧні тӧдчис на мортлӧн вӧйыштӧм куйлан туйыс, да шыльӧдыштіс сійӧс кинас.
Син улас сылы уси букет, код йылысь тэрмасиганыс вунӧдісны ставӧн.
Тайӧ вӧлі васӧд да кӧдзыд землянкаын тӧв колльӧдысь, пышйӧм деревняса олысьяс кодь жӧ блед, омӧлик оранжерейнӧй сиреньлӧн некымын чаль.
Нывбаба босьтіс букетсӧ, дукыштіс нэриник чад тшын дук пыр муртса кылыштысь нежнӧй тувсов кӧрсӧ и друг уськӧдчис нар вылӧ да бӧрддзис нывбабалӧн курыд синваӧн.
18
Ассьыс виччысьтӧм гӧсьтсӧ колльӧдны петіс Плавни деревнялӧн став населениеыс.
Самолёт сулаліс вӧр сайын, вӧрса кузьмӧс ты вылын, кодлӧн доръясыс вӧлі сылӧмаӧсь нин, но ещӧ рӧвнӧй да ён на.
Туйыс сэтчӧ эз вӧв.
Небыд, шыдӧс кодь лымйӧд, веськыда некутшӧм туйтӧг, нуӧдӧ вӧлі татчӧ коктуй визь, кодӧс вӧчисны час сайын Микайлӧ дед, Дегтяренко да Леночка.
Ӧні тайӧ коктуй визьӧдыс ты дорӧ кыссис йӧз чукӧр, сы водзвылын степеннӧй Серёнькакӧд да восторженнӧй Федькакӧд мунісны детинкаяс.
Серёнька, кыдзи важ друг, коді лётчикӧс аддзис вӧрысь, нӧсилка водзвылас восьлаліс солиднӧя, зілис, медым батьыслӧн кольӧм зэв ыджыд валегиясыс эз кольны лым пиас, да властнӧя горӧдлывліс дзирдалан пиньяса, сьӧд чужӧмъяса, дзикӧдз оръясьӧм паськӧма челядь вылӧ.
Дегтяренко да дед, кокысь-кок тувччалігтыр нуисны нӧсилка, а бокладортіныс, лымйӧд, котӧртіс Леночка; сійӧ то сюялыштіс Алексейлысь эшкынсӧ, то гартіс сылысь чужӧмсӧ аслас шарфӧн.
Бӧрвылас ӧтчукӧрын вӧтчисны бабаяс, нывъяс, старукаяс.
Йӧз чукӧр ызгис.
Первойсӧ лымсянь отражайтчысь югыд светыс Алексейлысь ёрис синсӧ.
Мича тувсов луныс сэтшӧма кучкис синъясас, мый сійӧ топыда кунис найӧс да муртса эз вошты садьсӧ.
Синъяссӧ надзӧник восьтыштӧмӧн Алексей первой велӧдіс найӧс видзӧдны лун югыдас да сы бӧрын нин вӧлись свободнӧя кутіс видзӧдны ывла вылас.
Сы водзӧ воссис муувса деревнялӧн серпас.
Кытчӧ эн видзӧдлы, быдлаын стенаӧн сулаліс пӧрысь вӧр.
Юр весьтын пу йывъясыс пӧшти ӧтлаасьӧмаӧсь.
Налӧн увъясыс омӧля лэдзисны шонділысь югӧрсӧ, да пуяс костас вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Вӧрыс вӧлі сора.
Нӧшта пасьтӧм на кыдзьяслӧн, кодъяслӧн йывъясыс вӧліны сынӧдын кынмӧм лӧзоват тшын кодьӧсь, еджыд колоннаяс сулалісны пожӧмъяслӧн зарни рӧма стволъяскӧд орччӧн, а на костын то сэні, то тані тыдалісны козъяслӧн сьӧдов куимсэрӧгъясыс.
Пу увъясын, кодъяс дзебисны вражескӧй синъясысь му вывсянь и сынӧдсянь, муас, код вылысь лымсӧ важӧн вӧлі талялӧма уна сё кокӧн, и вӧлі кодйӧма землянкаяс.
Нэмӧвӧйся козъяс вылын быгалісны кага рузумъяс, пожӧм увъяс вылын тӧлалісны кымыньтӧм сёй гырничьяс да кашникъяс, а пӧрысь коз улын, коді ставнас тырӧма дзор ройӧн, дзик кыз діныс дорын, вужъяс бердас, кӧні став серти колӧ эськӧ вӧлі куйлыны хищнӧй зверлы, муас вӧлі чернильнӧй карандашӧн серпасалӧм чужӧма трапьеысь вӧчӧм сьӧдасьӧм важ акань.
Нӧсилка колльӧдысь йӧз чукӧр ньӧжйӧник восьлаліс нитшвывса подмӧдӧм «улич» кузя.
Сынӧд вылӧ веськалӧм бӧрын Алексей первойсӧ кыліс ас пытшкӧссьыс гӧгӧрвотӧм, животнӧй радлун, а сэсся сійӧ вежсис сьӧлӧм вылын лӧсьыд да лӧнь гажтӧмлунӧн.
Ичӧтик чышъянӧн сы чужӧм вылысь Леночка чышкис синвасӧ да, ас ногыс тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, носильщикъяслы тшӧктіс мунны ньӧжйӧджык.
— Эн, эн, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык вайӧ, но! — тэрмӧдліс Мересьев.
Сылы и татӧг нин кажитчис, мый сійӧс нуӧны вывті ньӧжйӧ.
Сійӧ заводитіс повны, мый тэрмасьтӧм вӧснаыс сылы лэбзьынысӧ вермас не удайтчыны, мый друг да самолётыс, кодӧс ыстӧмаӧсь сылы Мӧскуаысь, найӧс виччысьны вермытӧг мунас, да сылы оз удайтчы талун веськавны спасительнӧй клиникаӧ.
Носильщикъяслӧн тэрыба восьлалӧмла сылӧн дойыс содіс да сійӧ пыдісянь ружтіс, но век корис: «Ӧдйӧджык, пӧжалуйста, ӧдйӧджык!»
Сійӧ тэрмӧдліс, кӧть и кыліс, мый Микайлӧ дедлӧн нин лолыс тырӧма, помтӧг джӧмдалӧ да дзугсялӧны кокъясыс.
Старикӧс вежисны кык нывбаба.
Микайлӧ посньыдика восьлаліс нӧсилкакӧд орччӧн, Леночкалы паныда нӧсилка мӧдар бокын.
Пӧсялӧм куш плешсӧ, гӧрд чужӧмсӧ, чукырӧсь сьылісӧ аслас офицерскӧй фуражкаӧн чышкалігтыр сійӧ довольнӧя ропкис:
— Со ӧд тэрмӧдлӧ, а?
Тэрмасьӧ!..
Правильнӧ, Лёша, тэнад истина, тэрмась!
Тэрмасьӧ кӧ морт, сідзкӧ, олӧмыс сы пытшкын чорыда пукалӧ.
Миянӧн аддзӧм дона мортӧй, тэ, мый, шуан — оз?..
Госпитальсяньыд тэ миянлы гиж!
Адрессӧ эн вунӧд: Калинин область, Бологовскӧй район, будущӧй Плавни деревня, а?
Будущӧй, а?
Нинӧм, воас, эн вунӧд, адресыс вернӧй!
Кор нӧсилкасӧ лэптісны самолётӧ, да Алексей лолыштіс авиационнӧй бензинлысь ёсь дуксӧ, сы пытшкӧ бара ыльнитіс ыджыд радлун.
Целлулоиднӧй крышкасӧ вылісьыс пӧдлалісны.
Алексей эз аддзыв, кыдзи кияснаныс ӧвтчисны колльӧдысьяс; кыдзи ыджыд ныра ичӧтик старушка, коді аслас руд чышъяннас вӧлі скӧр рака кодь, полӧмсӧ да винтӧн лэптӧм тӧвсӧ венӧмӧн, уськӧдчис кабинаын нин пукалысь Дегтяренко дінӧ да сылы киас сюйыштіс пуӧм курӧг яй тыра тубыр; кыдзи Микайлӧ дед жӧдзис самолёт дорас, горзіс бабаяс вылӧ да вӧтлаліс челядьӧс; кыдзи Микайлӧ дед юрысь тӧлыс нетшыштіс фуражкасӧ, да сійӧ гӧгыльтчис йи вывті; да кыдзи сійӧ сулаліс куш юра, плешыс воляліс, да югъялісны шочиник дзор сіясыс, кодъясӧс летіс тӧлыс; Микайлӧ дед вӧлі прӧстӧйиника сиктса серпасалӧм Микӧла-угодник кодь.
Сулаліс, котӧртысь самолёт бӧрся кияснас ӧвтчиг, нывбабаяс пиын дзик ӧти мужичӧй.
Самолётсӧ йизьӧм чарӧмсьыс торйӧдӧм бӧрын Дегтяренко лэбис колльӧдысьяс юр весьтті да осторожнӧя, лыжъяснас пӧшти йиас инмӧдчывлӧмӧн, лэбис ты пӧлӧныс крут, джуджыд вадоръяс сайті да тупкысис вӧр ді сайӧ.
Полкса тайӧ юр вундысьыс, кодлы боевӧй разборъяс дырйи командирсянь частӧкодь инмывліс сынӧдын лишнӧй збойлун вӧсна, лэбис осторожнӧ, эз лэб, а му бердтіыс кыссис гусьӧн, муніс шор визьӧгъясӧд, дзебсясис ты вадоръяс сайӧ.
Нинӧм тайӧс Алексей эз аддзы и эз кыв.
Бензинлӧн да маслолӧн тӧдса дукыс, долыд лэбзьӧмыс воштісны сылысь вежӧрсӧ, да садяс воис сӧмын аэродром вылын, кор сылысь нӧсилкасӧ перйисны самолётысь, медым нуны скоростнӧй санитарнӧй самолёт вылӧ, коді воӧма Мӧскуаысь.
19
Рӧднӧй аэродром вылас сійӧ веськаліс пределӧдз загрузитӧм лэбалан лунлӧн самӧй разгарас. Татшӧмӧсь вӧліны тайӧ боевӧй тулысас став лунъясыс.
Моторъяслӧн жургӧм эз ланьтлыв ӧти минут кежлӧ.
Заправка вылӧ пуксьысь ӧти эскадрильяӧс сынӧдын вежліс мӧд, коймӧд.
Ставныс, лётчикъяссянь бензоцистернаяслӧн шоперъясӧдз да горючӧй сеталысь кладовщикъясӧдз, тайӧ лунӧ кок йылысь усьтӧдз мудзисны.
Штабса начальниклӧн бырис гӧлӧсыс да ӧні лэдзаліс сӧмын чирӧм шыторъяс.
Ставлӧн занятлун да вывті ыджыд напряжение вылӧ видзӧдтӧг, ставӧн тайӧ лунӧ олісны Мересьевӧс виччысьӧмӧн.
— Эз вайны? — капониръяс дінӧ рулиттӧдз на моторъяслӧн жургӧм ныр механикъяслы горзісны пилотъяс.
— А сы йылысь оз кывсьы? — интересуйтчисны «бензинӧвӧй корольяс», кор очереднӧй бензиновоз рулитліс-воліс муӧ гуалӧм цистернаяс дорӧ.
И ставӧн кывзысисны, оз-ӧ жургы кӧнкӧ вӧр весьтын тӧдса полковӧй санитарнӧй самолёт.
Кор Алексей садьӧ воис нӧсилка вылын, сійӧ аддзис тӧдса чужӧмъяслысь топыд кытш.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Йӧз пиын лыбис радлана шум; кодкӧ горӧдіс «ура».
Дзик нӧсилка дінсьыс сійӧ аддзис полкса командирлысь том, сдержаннӧя шпыннялыштысь чужӧмсӧ, сыкӧд орччӧн вӧлі штабса начальниклӧн паськыд, гӧрд да пӧсялӧм чужӧмыс да весиг гӧгрӧс, кыз да еджыд чужӧмыс БАО-са — аэродромнӧй обслуживание кузя батальонса командирлӧн, кодӧс Алексей эз вермыв терпитны формализм да скуплуныс вӧсна.
Кымын тӧдса чужӧм!
Нӧсилкасӧ нуӧ кузь тушаа Юра.
Сійӧ ӧтарӧ весьшӧрӧ зілис видзӧдлыны бӧрлань, медым видзӧдлыны Алексей вылӧ, да та вӧсна быд воськов вӧчигӧн джӧмдалӧ.
Орччӧн котӧртӧ рыжӧйиник ныв — метеостанцияысь сержант.
Алексейлы водзджык кажитчывліс, мый тайӧ нылыс мыйыськӧ сійӧс оз радейт, зільӧ не веськавны сылы син улас да век гусьӧникӧн следитӧ сы бӧрся кутшӧмкӧ тешкодь видзӧдласӧн.
Шуткапырысь сійӧ шуліс сійӧс «метеорологическӧй сержантӧн».
Алексей дінын тэрыба тувччаліс лётчик Кукушкин, неприятнӧй, виж чужӧма ичӧт морт, — кодӧс эскадрильяын оз радейтны вздорнӧй прав вӧснаыс.
Сійӧ сідзжӧ нюмъялӧ да зільӧ ӧтмоз восьлавны Юралӧн зэв гырысь воськовъяскӧд.
Мересьевлы тӧдвылас уси, мый лэбзьӧм водзвылас ыджыд компанияын сійӧ лёкысь разыграйтіс Кукушкинӧс картіасян уджйӧз мынтытӧмысь да вӧлі уверен, мый омӧльтор помнитысь тайӧ мортыс некор оз прӧстит сылы тайӧ ӧбидасьыс.
А вот ӧні сійӧ котӧртӧ нӧсилка дінын, бережнӧя кутыштӧ нӧсилкасӧ да гырддзаяснас скӧрысь йӧтлалӧ йӧзсӧ бокӧ, медым нӧсилкасӧ видзны зэркйӧдлӧмысь.
Алексей некор эз чайтлыв, мый сылӧн та мында другъяс.
Со кор найӧ, йӧзыс, петкӧдлӧны асьнысӧ!
Сылы лои жаль «метеорологическӧй сержант», коді сыысь мыйлакӧ поліс, эз вӧв лӧсьыд БАО-са командир водзын, кодлӧн скуплун йылысь дивизия пасьта сійӧ паськӧдіс сы мында шуткаяс да анекдотъяс, окота лои извинитчыны Кукушкин водзын да став ёртъясыслы шуны, мый тайӧ вӧвсе абу сэтшӧм нин неприятнӧй да ладмӧдчыны вермытӧм морт.
Алексейлӧн вӧлі ощущение, мый став мучитчӧмъяс бӧрас сійӧ веськаліс, медбӧрын, рӧднӧй семьяӧ, кӧні ставныс сьӧлӧмсяньыс радӧсь сылы.
Сійӧс бережнӧя нуисны поле вомӧн эзысь рӧма санитарнӧй самолёт дінӧ, кодӧс маскируйтӧма вӧлі вӧр заводитчанінса пасьтӧм кыдз вӧр пиӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый техникъяс резиновӧй амортизатор отсӧгӧн заводитӧны нин «санитарлысь» кӧдзалӧм моторсӧ.
— Майор ёрт... — полкса командирлы друг шуис Мересьев, кыдз позьӧ гораджыка да увереннӧйджыка сёрнитны зілигмоз.
Командир, кыдзи и век, лӧня да загадочнӧя нюмъялігтыр, копыртчис сы дінӧ.
— Майор ёрт, разрешитӧй меным не лэбзьыны Мӧскуаӧ, а тані, тіян дінын...
Командир нетшыштіс юрсьыс шлемсӧ, коді мешайтіс сылы кывзынысӧ.
— Оз ков Мӧскуаӧ, ме кӧсъя тані, медсанбатын.
Майор пӧрччис мехӧвӧй кепысьяссӧ, эшкын увсьыс корсис Алексейлысь кисӧ да топӧдліс сійӧс:
— Чудак, тіянӧс жӧ лечитны колӧ серьёзнӧя, настоящӧя.
Алексей довкнитіс юрнас.
Сылы вӧлі лӧсьыд, бур.
Ни ас вывті нуӧмторйыс, ни кокъясас дойыс эз нин кажитчыны страшнӧйӧн.
— Мый сэн сійӧ? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс штабса начальник.
— Корӧ асьсӧ кольӧдны татчӧ, миян дінӧ, — нюмъялігтыр вочавидзис командир.
И тайӧ здукӧ сылӧн нюмъялӧмыс эз вӧв загадочнӧй, кутшӧм век, а вӧлі мелі, нора.
— Йӧй!
Романтика, «Пионерскӧй правдалы» пример, — чирӧстіс штабса начальник. — Сылы честь, весиг армияса командующӧйлӧн аслас распоряжение серти Мӧскуаысь сыла ыстісны самолёт, а сійӧ — вот сэсся тэ и шу!
Мересьев кӧсйис вочавидзны, мый сійӧ ньӧти абу романтик, мый сійӧ прӧстӧ уверен — тані, медсанбат палаткаын, кӧні сійӧ ӧтчыд, жугӧдӧм машинаӧн неудачнӧя пуксьӧм бӧрын кокньыдик переломысь лечитчигӧн, колльӧдліс нин некымын лун, рӧднӧй атмосфераын сійӧ бурдас регыдджык мӧскуаса клиника тӧдтӧм удобствоясын дорысь.
Сійӧ бӧрйыліс нин кывъяс, медым вочавидзны штабса начальниклы дойданаджыка, но найӧс шуны эз удит.
Гажтӧма горӧдіс сирена.
Ставныслӧн чужӧмъясныс дзик пыр лоины серьёзнӧйӧсь, тӧждысянаӧсь.
Майор сетіс кымынкӧ дженьыдик приказание, и йӧзыс заводитісны котӧртны, кыдзи кодзувкотъяс: коді вӧр бердӧ дзебӧм самолёт дорӧ, коді команднӧй пунктлӧн поле помын тыдалысь землянка мыльклань, коді вӧрын дзебӧм машинаяслань.
Енэжысь Алексей аддзис мичаа тшынӧн гижӧм да ньӧжйӧникӧн разалысь уна бӧжа ракеталысь еджыд визь.
Сійӧ гӧгӧрвоис: — «Сынӧд!»
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны, паськавлісны ныр розьясыс, да сійӧ аслас слабмӧм став телӧсьыс кыліс возбуждайтысь йирмӧг, коді век вӧвлывліс сыкӧд опаснӧй минутъясӧ.
Леночка, механик Юра да «метеорологическӧй сержант», кодъяслы нинӧм вӧлі вӧчны аэродромӧс шымыртысь боевӧй тревогалӧн напряжённӧй ноксьӧмын, куимӧн кватитісны нӧсилкасӧ да котӧрӧн, кокъяснысӧ торктӧг мунны зілигтыр да волнуйтчӧмысла, дерт, торкалігтыр нуисны сійӧс матыса вӧр дорӧ.
Алексей заводитіс ружтыны.
Найӧ кутісны мунны восьлӧн.
А ылын судорожнӧя сяргисны нин автоматическӧй зениткаяс.
Петалісны нин взлётнӧй дорожка вылӧ, сэті тӧвзисны да ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчалісны енэжӧ самолётъяслӧн звенояс, да асланыс моторъяслӧн тӧдса шы пырыс Алексей кыліс нин вӧр сайсянь локтысь неровнӧй, качайтчысь жургӧм, кодысь мускулъясыс сылӧн кыдзкӧ асьныс чорзисны, пружина моз зэлалісны, и сійӧ, тайӧ вынтӧм мортыс, кодӧс вӧлі кӧрталӧма нӧсилка бердӧ, чувствуйтіс асьсӧ истребительлӧн кабинаын вӧрӧглы паныд тӧвзьысьӧн, чувствуйтіс асьсӧ гончӧйӧн, коді казялӧма зверӧс.
Векни «щельӧ» нӧсилка эз тӧр.
Кор тӧждысьысь Юра да нывъяс кӧсйисны Алексейӧс увлань лэччӧдны ки выланыс, сійӧ протестуйтіс да шуис, медым колясны нӧсилкасӧ вӧр бердӧ, пӧрысь ён кыдз пуувса гож сайӧ.
Тані куйлігӧн сійӧ ас синнас аддзис лоӧмторъяссӧ, кодъяс, кыдзи сьӧкыд вӧтын, ӧдйӧ паськалісны некымын минут мысти.
Му вывсянь лётчикъяслы шоча сюрлывлӧ следитны воздушнӧй бойяс бӧрся.
Мересьевлы, коді боевӧй авиацияын лэбаліс война заводитчан первой лунсянь, му вывсянь ньӧтчыд эз удайтчыв аддзывны воздушнӧй бой.
И вот сійӧ, воздушнӧй схваткалӧн чардби кодь ӧдъясӧ велалӧм, шензьӧмӧн видзӧдіс, кутшӧм надз да абу страшнӧй сылы тасянь тыдалысь воздушнӧй бойыс, кутшӧм ньӧжмыдӧсь вӧліны движениеясыс тшӧтшыд ныра важиник «ишачокъяс»-лӧн да кутшӧм безобиднӧйӧн кылӧ вывсянь пулемётъяслӧн сяркӧдчӧмыс да кажитчӧ мыйӧнкӧ гортсаӧн: не то вурсян машиналӧн сяргӧмӧн, не то ньӧжйӧ косялан коленкорлӧн дзажакылӧмӧн.
Дас кык немецкӧй бомбардировщик дзодзӧгъяс моз лэбигӧн кытшовтісны аэродромсӧ бокысянь да вошины вылын дзирдалысь шонділӧн зарни югӧръясӧ.
Сэтысь, шонді югӧрӧн пӧртмасьысь кудриа кымӧръяссьыс, кодъяс вылӧ видзӧдігӧн доймис син, кыліс моторъяслӧн кыз, майся жукъяслӧн дзизгӧм кодь жургӧм.
Ещӧ на отчаяннӧйджыка беснуйтчисны да увтчисны неыджыд вӧрторйын автоматическӧй зениткаяс.
Разрывъясыслӧн тшынторъясыс енэжын разалісны лэбысь одуванчик пух моз.
Но нинӧм эз тыдав истребительяслӧн шочиника югнитлывлӧмъясысь кындзи.
Гигантскӧй майся жукъяслысь дзизгӧмсӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка орӧдлісны косялан коленкорлӧн дженьыдик шыяс: гррр, гррр, гррр!
Шонді югӧръяслӧн дзирдъясын муніс му вывсянь тыдавтӧм бой, но ньӧти сійӧ эз вӧв сы кодь, кутшӧмӧс аддзӧ воздушнӧй тышлӧн участник, да улісянь сійӧ кажитчис сэтшӧм тӧдчытӧмӧн да неинтереснӧйӧн, мый Алексей бой бӧрся следитіс дзик спокойнӧя.
Весиг кор вылісянь кыліс пель чунӧдана ёсь, ӧтарӧ содысь дзизгӧм шы да, кисточкаысь пыркнитӧм сьӧд войтъяс моз усьысь бомбаяс му бердлань матысмигӧн пыр ыдждісны и ыдждісны, сійӧ эз повзьы, а весиг ичӧтика лэптыштліс юрсӧ да видзӧдіс, кытчӧ найӧ усьӧны.
Сэки висьтавны вермытӧма шензьӧдіс Алексейӧс «метеорологическӧй сержант».
Кор бомбаяслӧн дзизгӧмыс кыптіс медся вылі нотаясӧдз, ныв, коді сулаліс коскӧдзыс щельын да, кыдз и век, гусьӧникӧн видзӧдіс сы вылӧ, друг чеччыштіс, шыбитчис нӧсилка дінӧ, уськӧдчис да волнуйтчӧмысла да полӧмысла ставнас тіралысь телӧнас вевттис Алексейӧс, личкис му бердӧ.
Ӧти здук кежлӧ дінсьыс, дзик синъяс водзсьыс, сійӧ аддзыліс сылысь гожъялӧм, дзик челядьлӧн кодь, небыд вомдоръяса да кульсьӧм тшӧтшыд ныра чужӧмсӧ.
Разрыв пыркнитіс мусӧ кӧнкӧ вӧрын.
Дзик пыр жӧ кытӧнкӧ матынджык кыліс мӧд, коймӧд, нёльӧд.
Витӧдыс грымӧбтіс сідз, мый чеччыштлӧмӧн юрӧбтіс став муыс да осколокӧн вундыштӧм кыдз пулӧн паськыд кронаыс, код улын куйліс Алексей, усис шутёвтӧмӧн.
Алексей син водзын нӧшта ӧтчыд югнитіс нывлӧн кельыд, повзьӧмысла вежсьӧм чужӧмыс, да аслас щӧка вылысь Мересьев кыліс сылысь кӧдзыд щӧкасӧ, и кык бомбовӧй очередьлӧн гымыштлӧм дженьыдик костын нывлӧн вомдоръясыс повзьӧмӧн да пӧся шӧпнитісны:
— Мусаӧй!..
Мусаӧй!..
Выль бомбовӧй очередь пыркнитіс мусӧ.
Аэродром весьтын енэжлань шумӧн резыштчисны разрывъяслӧн сюръяяс, быттьӧкӧ мусьыс чеччыштісны пуяслӧн шеренгаяс, налӧн кронаясыс ӧти здукӧн шавмунісны, сэсся гымалігтыр киссисны кын му ёкмыльяс, а сынӧдас коли чеснок дука курыд, руд тшын.
Тшын лэдзчӧм бӧрын гӧгӧр нин вӧлі лӧнь.
Воздушнӧй бойлӧн шыясыс муртса кылыштісны вӧр сайсянь.
Ныв чеччис нин кок йылас, сылӧн банбокъясыс вижов блед пыдди лоины чим гӧрдӧсь, сійӧ гӧрдӧдіс синва петтӧдзыс да, Алексей вылӧ видзӧдтӧг, извиняйтчис:
— Ме эг дойд тіянӧс?
Йӧй ме, йӧй, господьӧй, извинитӧй менӧ.
— Мый нӧ каитчыны лоӧм бӧрас? — ропкис Юра, кодлы яндзим вӧлі, мый эз сійӧ, а вот тайӧ, метеостанцияса нывкаыс, аснас вевттис сылысь другсӧ.
Ропкигтыр сійӧ пыркӧдіс ассьыс комбинезонсӧ, гыжъялыштіс балябӧжсӧ, юрсӧ довйӧдлігтыр видзӧдіс осколокӧн орӧдӧм кыдз вылӧ, кодлӧн ствол кузяыс регыд мӧдӧдчис сӧдз зарава.
Ранитӧм пулӧн тайӧ зараваыс югъялігтыр визувтіс нитшсялӧм сюмӧд кузяыс да войталіс му вылӧ, сӧстӧм да сӧдз, быттьӧкӧ синва.
— Видзӧдлӧй жӧ, кыддзыс бӧрдӧ, — шуис Леночка, коді ӧпаснӧй минутӧ абу воштӧма ассьыс задорнӧй шензян видсӧ.
— Бӧрддзан! — зумыша вочавидзис Юра. — Но, сеанс помасис, нуимӧй.
Санитарыс дзонь, сійӧс эз пызйышт?
— Тулыс, — шуис Мересьев, кор видзӧдліс пулӧн ранитчӧм ствол вылӧ, шонді водзын югъялысь тшӧкыда муӧ войталысь сӧдз зарава вылӧ, абу туша серти ыджыд шинеля, чангыля ныра «метеорологическӧй сержант» вылӧ, кодӧс сійӧ весиг эз тӧд, кыдз шуӧны.
Кор куимӧн — Юра водзын, а нывъяс бӧрас — нуисны сылысь нӧсилкасӧ самолёт дорӧ ещӧ тшынасьысь на воронкаяс вомӧн, кытчӧясӧ визувтіс сылӧм лым ва, Алексей любопытнӧя видзӧдліс нывкалӧн ичӧтик, но вына киыс вылӧ, коді мыччысьӧма вӧлі шинельлӧн грубӧй обшлагсьыс да топыда кутіс нӧсилкасӧ.
Мый сыкӧд?
Али тайӧ кывъясыс Алексейлы повзьӧмысла кажитчисны?
Тайӧ знаменательнӧй лунас Алексей Мересьевлы удайтчис лоны свидетельӧн нӧшта ӧти событиелы.
Бордъяс да фюзеляж вылас гӧрд крестъяса эзысь рӧма самолёт вӧлі матын нин, тыдалӧ нин вӧлі, кыдзи, юрсӧ катлӧдлігтыр, сы гӧгӧр ветлӧдлӧ бортмеханик, видзӧдалӧ, эз-ӧ осколокӧн да взрывнӧй волнанас жугӧд машинасӧ, — кор ӧти бӧрся мӧд кутісны сынӧдсянь пуксявны истребительяс.
Найӧ мыччысялісны вӧр сайсянь да, увлань исковтӧм бӧрын, обычнӧй кытш вӧчтӧг, пуксялісны муӧ да ход вывсьыныс рулиталісны вӧр заводитчанінлань асланыс капониръяс дорӧ.
Регыд енэжыс лӧнис.
Аэродром рекмис, вӧрын дугдісны жургыны моторъяс.
Но команднӧй пункт дінын сулалісны на йӧз да, синъяснысӧ кинаныс шондіысь сайӧдӧмӧн, видзӧдісны енэжӧ.
— «Девятка» эз во!
Кукушкин кытчӧкӧ сибдіс! — юӧртіс Юра.
Алексейлы тӧдвылас уси Кукушкинлӧн вижӧдыштӧм, век скӧр чужӧмыс, да тӧдвылас уси, кыдзи буретш тайӧ Кукушкиныс талун тӧждысьӧмпырысь кутіс сылысь нӧсилкасӧ.
Збыль ӧмӧй?
Тайӧ мӧвпыс, пӧсь лунъясӧ лётчикъяслы сэтшӧм обычнӧй мӧвпыс, ӧні, кор Алексей выключитчис аэродром олӧмысь, заставитіс сійӧс дрӧгнитны.
Тайӧ кадӧ енэжын кыліс жургӧм.
Юра радпырысь чеччыштіс:
— Сійӧ!
Команднӧй пункт дінын кутісны вӧрны.
Мыйкӧ лоӧма?
«Девятка» эз пуксьы, а муніс аэродромвесьтса паськыд кытшӧд, да кор самолёт вӧлі лэбӧ Алексей весьтті, сійӧ аддзис, мый самолётыслӧн бордйыс жугалӧма да — медся страшнӧйторйыс! — фюзеляжсьыс тыдаліс сӧмын ӧти «кок».
Сынӧдӧ ӧти бӧрся мӧд качисны гӧрд ракетаяс.
Кукушкин бара лэбис юръяс весьтті.
Сылӧн самолётыс вӧлі лэбач кодь, коді кытшлалӧ рӧзӧритӧм поз весьтті да оз тӧд, кытчӧ сылы пуксьыны.
Сійӧ мӧдӧдчис нин коймӧд кытш вӧчны.
— Дзик пыр чеччыштас, бензиныс быранвыйын, бӧръя войтъяссӧ пычкӧ! — часі вылӧ видзӧдігтыр шӧпнитіс Юра.
Сійӧ случайясын, кор пуксьыны дзик позьтӧм, вылӧ кыпӧдчӧм мысти лётчиклы разрешайтсьӧ чеччыштны парашютӧн.
Тыдалӧ, татшӧм приказсӧ му вывсянь получитӧма нин и «девятка».
Но сійӧ упрямӧя лэбаліс кытш кузя.
Юра видзӧдіс то самолёт вылӧ, то часі вылӧ.
Кор сылы кажитчис, мый моторыс уджалӧ ньӧжйӧджык нин, сійӧ ляпкӧдчывліс да бергӧдчывліс бокӧ.
Збыль ӧмӧй сійӧ мӧвпалӧ спаситны машинасӧ?
«Чеччышт, да чеччышт нин!» — мӧвпалісны быдӧн.
Аэродром вылысь исковтіс истребитель, кодлӧн бӧж вылас вӧлі гижӧма единица, качӧдчис сынӧдӧ да первой кытшсяньыс жӧ мастера лӧсьӧдчис ранитчӧм «девятка» дінӧ.
Спокойнӧй мастерство стиль сертиыс Алексей тӧдіс, мый тайӧ вӧлі полкса командир ачыс.
Тыдалӧ, решитӧм бӧрын, мый Кукушкинлӧн торксьӧма радиоыс либӧ мый сійӧ растеряйтчис, полкса командир муніс сы дорӧ, ӧвтыштіс бордъяснас, сигнализируйтіс «вӧч сійӧс жӧ, мый вӧча ме» да, вывлань кыпӧдчигтыр, кутіс мунны бокӧ.
Сійӧ приказывайтіс сылы мунны боклань да чеччыштны.
Буретш сэки Кукушкин чинтіс газсӧ да муніс посадка вылӧ.
Чегӧм бордъя ранитчӧм самолётыс сылӧн тӧвзис Алексей юр весьтті, ӧдйӧ матыстчис му бердӧ.
Вот кӧнкӧ дзик му черта дінас сійӧ крута пӧлыньтчыліс шуйгавыв, лэдзчыштліс дзоньвидза «кок» вылас, скоростьсӧ чинтӧмӧн неуна котӧртыштіс ӧти кӧлеса вылас, сэсся усис веськыдвылас да, дзоньвидза борднас муӧ крукасьӧмӧн, ыджыд ӧдӧн бергӧдчис аслас ось гӧгӧр, лэптіс лымсӧ быдса кымӧр.
Бӧръя здукас сійӧ воши син улысь.
А кор лым бусыс пуксис, кутіс тыдавны — бок вылас пӧлыньтчӧм ранитчӧм машина дінсянь неуна бокын, лым вылас, тыдыштӧ мыйкӧ сьӧдтор.
И тайӧ сьӧд чут дінас котӧртісны йӧз да, сиренанас тюргигтыр, тӧвзис санитарнӧй автомобиль.
«Спаситіс, спаситіс машинасӧ!
Вот так Кукушкин!
Кор сійӧ тадзсӧ велавлӧма?» — нӧсилка вылын куйліг да ёрт вылас вежалігтыр мӧвпаліс Мересьев.
Сылы аслыс окота вӧлі мыйвынсьыс котӧртны сэтчӧ, кӧні лым вылын куйліс тайӧ ичӧтик, некодӧн радейттӧм мортыс, коді друг окажитчис сэтшӧм стойкӧйӧн да сэтшӧм мастерӧн.
Но Алексейӧс вӧлі тӧбӧма, топӧдӧма нӧсилка полотно бердӧ, личкӧма вывті ыджыд дойӧн, коді выльысь став выннас уськӧдчис сы вылӧ сы бӧрын, кор чиныштіс нервнӧй напряжениеыс.
Став тайӧ происшествиеясыс займитісны часысь не унджык, но найӧ вӧліны сэтшӧм уна, мый Алексей сразу наын эз вермы разберитчыны.
Сӧмын кор нӧсилкасӧ сылысь вӧлі закрепитӧма санитарнӧй самолётлӧн специальнӧй гнездоясӧ да сійӧ бара казяліс сы вылӧ «метеорологическӧй сержантлысь» видзӧдӧмсӧ, сійӧ настоящӧя гӧгӧрвоис кывъяслысь значениесӧ, кодъясӧс ныв аслас едждӧдӧм вомдоръяснас шуис бомбовӧй очередьяслӧн кык разрыв костын.
Алексейлы лои яндзим, мый сійӧ весиг оз тӧд нимсӧ тайӧ славнӧй, самоотверженнӧй нылыслысь.
— Сержант ёрт... — ныв вылӧ аттьӧалана синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Моторлӧн вына жургӧм улын ӧдвакӧ тайӧ кывъясыс воисны ныв пельӧдз.
Но сійӧ воськовтіс сылань да мыччис неыджыд тубыр.
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, тайӧ тіян письмӧясныд.
Ме видзи найӧс, ме тӧді, мый ті ловъяӧсь, мый ті бӧр воанныд.
Тӧді, чувствуйті.
Сійӧ пуктіс Алексейлы морӧс вылас письмӧяслысь вӧсньыдик стопа.
Письмӧяс пиысь сійӧ тӧдмаліс мамыслысь куим пельӧса письмӧяссӧ, кытчӧ нечёткӧй почеркӧн вӧлі гижӧма адрес, да тӧдса конвертъяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧс сійӧ век новлӧдліс сьӧрсьыс гимнастёрка зептас.
Тайӧ конвертъяссӧ аддзӧм бӧрын сылӧн чужӧмыс югдіс, да, медым прӧстмӧдны кисӧ эшкын увсьыс, вӧрзьӧдчыштіс.
— Тайӧ нывсянь? — шога юаліс «метеорологическӧй сержант», бара сэтшӧма гӧрдӧдігмоз, мый бронзовӧй кузь синлысъясыс сибдісны синванас.
Мересьев гӧгӧрвоис, мый сэки, взрывъяс дырйиыс, сійӧ эз ылав, гӧгӧрвоис да эз решитчы шуны веськыда.
— Верӧссайӧ мунӧм чойсянь.
Сылӧн овыс мӧд, — шуис сійӧ, чувствуйтігӧн, мый ачыс аслыс прӧтив лои.
Шонтан моторъяс жургӧм пыр кутісны кывны гӧлӧсъяс.
Воссис боковӧй люк.
Сэтчӧ пырис шинель вылӧ пасьталӧм халата тӧдтӧм врач.
— Ӧти висьысьыс тані нин? — Мересьев вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Зэв бур, пыртӧй мӧдсӧ, дзик пыр лэбзям.
А ті мый тані вӧчанныд, мадам? — пӧсялӧм ӧчки пырыс сійӧ видзӧдліс Юра мышку сайӧ дзебсьыны зільысь «метеорологическӧй сержант» вылӧ. — Кора петны, дзик пыр лэбзям.
Эй!
Вайӧй татчӧ нӧсилкасӧ!
— Гижӧй, ен могысь, гижӧй, ме кута виччысьны! — кыліс Алексей нывлысь шӧпкӧдӧм.
Юра да ортсыса кияс отсӧгӧн врач лэптісны нӧсилка, код вылын кодкӧ ружтіс ньӧжйӧ да кузя.
Кор нӧсилкасӧ пуктісны гнездоӧ, прӧстыняыс уси, да Мересьев сэтысь аддзис Кукушкинлысь доймӧмысла вешкыртчӧм чужӧмсӧ.
Доктор тіралыштіс кияссӧ, видлаліс кабинасӧ, тапкӧдыштіс Мересьевлы рушкуас:
— Зэв бур, вывті бур!
Сідз, том морт, вот тіянлы компаньон, медым лэбны эз вӧв гажтӧм...
А? Мукӧдъяс жӧ ставныд весасьӧй.
А сержантскӧй званиеа этайӧ Лорелеяыс усйысис?
Зэв бур.
Кора вӧрзьӧдчыны!..
Сійӧ тойлаліс нюжмасьысь Юраӧс.
Ӧдзӧссӧ пӧдлалісны.
Самолёт дрӧгнитіс, вӧрзис, чеччалыштіс, сэсся ланьтіс да моторъяслӧн рӧвнӧй жургӧм улын плавнӧя шлывгис рӧднӧй стихияті.
Врач, стенъясӧ кутчысялігтыр, матыстчис Мересьев дорӧ:
— Кыдзи асьнымӧс чувствуйтам?
Ноко пульснытӧ, — сійӧ любопытствоӧн видзӧдліс Алексей вылӧ да довкйӧдліс юрнас: — М-да!
Ён личность!
Тіян приключениеяс йылысь другъясыд висьталӧны мыйкӧ дзик эскыны позьтӧмӧс, джек-лондоновскӧйӧс.
Сійӧ пуксис аслас креслӧӧ, йиджласьыштіс бурджыка пуксьыны лӧсьӧдчигмоз да пыр жӧ копыртіс юрсӧ унмовсигас.
И тыдавны кутіс, кутшӧм ёна мудзӧма тайӧ кельыд чужӧма олӧма мортыс.
«Мыйкӧ джек-лондоновскӧйӧс!» — думыштіс Мересьев, да тӧдвылас уси кольӧм челядьдырыс — чегӧм кокӧн пустыняӧд кыссьысь морт йылысь висьт; мортсӧ кыйӧдӧ висьысь тшыг зверь.
Моторъяслӧн рӧвнӧй жургӧм улын ставыс заводитіс кывтны, гудыртчыны, вошны ру пиӧ, да унмовсьысь Алексейлӧн медбӧръя мӧвпӧн вӧлі тешкодь мӧвп сы йылысь, мый абуӧсь ни война, ни бомбёжка, ни кокъясас сійӧс мучитана, дугдывтӧг ёнтысь дойыс, ни самолётыс, коді шуркйӧ-лэбӧдӧ сійӧс Мӧскуаӧ, мый ставыс тайӧ чудеснӧй небӧгысь, кодӧс лыддьӧма челядь дырйиыс на ылі Камышин карын.
МӦД ЧАСТЬ
1
Андрей Дегтяренко да Леночка нинӧм эз содтавны, кор асланыс другныслы сэтшӧма ошкисны сійӧ столичнӧй госпитальсӧ, кытчӧ армияса командование корӧм серти поместитісны Мересьевӧс, а тшӧтш и лейтенант Константин Кукушкинӧс, кодӧс ӧтлаын вайисны Мӧскуаӧ.
Войнаӧдз тайӧ вӧлі институтлӧн клиника, кӧні известнӧй сӧветскӧй учёнӧй корсис висьӧм бӧрын да доймӧм бӧрын мортлысь организм ӧдйӧ восстановитӧм кузя методъяс.
Тайӧ учреждениеыслӧн вӧліны зэв бур традицияяс да мирӧвӧй слава.
Война лунъясӧ аслас институтса клиникасӧ учёнӧй пӧртіс офицерскӧй госпитальӧ.
Воддзамоз висьысьясӧс лечитісны сэні став методъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдліс сійӧ кадӧ передӧвӧй наука.
Юркарсянь неылын ыпъялысь война дырйи госпитальӧ вайисны сы мында раненӧйӧс, мый госпитальлы нёль пӧв лои содтыны койкаяслысь лыдсӧ сы серти, кымын места вылӧ сійӧс вӧлі арталӧма.
Став подсобнӧй помещениеяс — висьысьяс дорӧ волысьяскӧд встречаяс вылӧ индӧм приёмнӧйяс, лыддьысьӧм да лӧня ворсӧм вылӧ жыръяс, медицинскӧй персоналлӧн жыръяс да бурдысьяслы общӧй столовӧйяс — вӧлі пӧртӧма палатаясӧ.
Раненӧйяслы учёнӧй сетіс весиг ассьыс кабинетсӧ, коді вӧлі лабораторияыскӧд орччӧн, а ачыс аслас небӧгъяскӧд да привычнӧй вещиясыскӧд ӧтлаын вуджис ичӧтик жырйӧ, кӧні водзджык вӧлі дежурка.
И век жӧ мукӧд дырйи ковмыліс койкаяссӧ сувтӧдавны коридоръясӧ.
Дзирдалысь еджыд стенъяс костын, кодӧс, кажитчӧ, архитектор ачыс водзвыв вӧлі арталӧма медицина храмлы чӧвлун вылӧ, быдлаын кылісны сьӧкыд ружтӧмъяс, ойзӧмъяс, узьысьяслӧн шкоргӧм, сьӧкыда висьысьяслӧн сӧрӧм.
Татчӧ прочнӧя овмӧдчӧма войналӧн сьӧкыд да душнӧй дукыс — вирӧссьӧм бинтъяслӧн, ловъявылысь сісьмысь морт яйлӧн дукыс, кодӧс эз вермы бырӧдны некутшӧм проветривайтӧм.
Учёнӧйлӧн аслас чертёжъяс серти вӧчӧм удобнӧй крӧватьяскӧд орччӧн важӧн нин сулалісны походнӧй раскладушкаяс.
Эз тырмы дозмук.
Клиникаса мича фаянскӧд орччӧн тані вӧдитчисны и куснясьӧм алюминиевӧй мискаясӧн.
Неылын взорвитчӧм бомбалӧн взрывнӧй волнаӧн жугласьӧмаӧсь стеклӧясыс гырысь итальянскӧй ӧшиньясысь, да найӧс ковмис тувъявны фанераӧн.
Оз вӧлі тырмы ва, ӧтарӧ выключайтсис газ, да инструментъяссӧ ковмыліс пуны важ спиртовкаяс вылын.
А раненӧйясӧс ӧтарӧ вайлісны.
Найӧс вайлісны век унджык и унджык — самолётъяс вылын, автомашинаяс вылын, поездъясын.
Найӧс вайӧмыс содіс сы серти, кыдзи фронт вылын содіс миян наступайтӧмлӧн вынйӧрыс.
И век жӧ госпитальлӧн персоналыс — ставнас, сылӧн шефсянь, наукаса заслуженнӧй деятель да Верховнӧй Сӧветса депутатсянь заводитӧмӧн, да любӧй сиделкаӧн, гардеробщицаӧн, швейцарӧн помалӧмӧн, — ставныс найӧ мудз, мукӧд дырйи джынвыйӧ тшыг, кок йылысь пӧрласьысь, пӧттӧдз некор узьлытӧм йӧзыс фанатическӧя видзисны асланыс учреждениеын порядок.
Сиделкаяс, кодъяс мукӧд дырйи дежуритісны помся кык да весиг куим смена, используйтлісны любӧй свободнӧй минут сы вылӧ, медым весавны, чышкавны, мыськавны.
Омӧльтчӧм, пӧрысьмӧм, мудзысла шатлалысь сестраяс удж вылӧ волывлісны, кыдзик и важӧн, войнаӧдз, крахмалитӧм халатъясӧн, да врачебнӧй назначениеяс исполнитны вӧліны сэтшӧм жӧ помтӧм требовательнӧйӧсь.
Ординаторъяс, кыдзи и войдӧр, придирайтчисны постельнӧй бельёын быд ичӧтик чутӧ да сӧстӧм носовӧй чышъянъясӧн видлалісны стенъяслысь, пос перилаяслысь, ӧдзӧс вугъяслысь сӧстӧмлунсӧ.
А ачыс шефыс, зэв ыджыд тушаа, гӧрд чужӧма старик, кодлӧн джуджыд кымӧс весьтас юрсиыс дзор, ачыс уска, ёна эзысялӧма сьӧд эспаньолкаа, мудзлытӧм видчысь, кыдзи и войнаӧдз, луннас кыкысь крахмалитӧм халатъяса ординаторъяс да ассистентъяс чукӧркӧд индӧм часъясӧ ветлӧдліс палатаясӧд, видлаліс выльяслысь диагнозъяс, консультируйтіс сьӧкыд случайяс.
Боевӧй страдналӧн тайӧ лунъясӧ сылӧн вӧлі тырыс удж и тайӧ госпитальын кындзи.
Но сылы век сюрліс кад радейтана детищелы, часъяссӧ корсьліс шойччан да узян кадысь.
Нерадивостьысь кодӧскӧ персоналысь видіг, а тайӧс сійӧ вӧчлывліс гораа, яра, обязательнӧ преступление вӧчанінас, висьысьяс дырйи, сійӧ век чирзіс, мый сылӧн клиникаыс, коді, кыдзи и войдӧр, образцовӧя уджалӧ замаскируйтӧм, быд лун бомбитан Мӧскуаын, — тайӧ и эм став сійӧ Гитлеръяс да Герингъяслы налӧн вочакывйыс, мый сійӧ оз кӧсйы кывны война сьӧкыдлун вылӧ некутшӧм ыстысьӧмъяс, мый немуджтӧмъяс да дышъяс татысь вермасны весасьны чӧрту да мый буретш ӧні, кор ставыс сэтшӧм сьӧкыд, госпитальын должен лоны торъя стрӧг порядок.
Ачыс сійӧ обходъяссӧ пыр вӧчавліс сэтшӧм стӧча, мый сылӧн воӧм серти сиделкаяс век сідз жӧ прӧверяйтлісны палатаяслысь стеннӧй часіяссӧ.
Сылысь точностьсӧ эз торклыны весиг воздушнӧй тревогаяс.
Тыдалӧ, буретш тайӧторйыс персоналӧс и заставляйтіс вӧчавны чудеса да дзик позьтӧм сьӧкыд условиеясын кутны сійӧ порядокъяссӧ, кодъяс тані вӧліны войнаӧдз.
Ӧтчыд асъя обход дырйи госпитальса шеф, шуам сійӧс Василий Васильевичӧн, зурасис кык койкаӧ, кодъяс сулалісны орччӧн коймӧд судтаса лестничнӧй площадка вылын.
— Мыйся выставка? — равӧстіс сійӧ да аслас кыз синкымъяс увтіыс ординатор вылас видзӧдліс сідзи, мый тайӧ мышкыра, ыджыд тушаа, олӧма нин, видзӧдны зэв почтеннӧй мортыс веськыда сувтіс, кыдзи школьник:
— Сӧмын войнас вайисны...
Лётчикъяс.
Вот талӧн чегӧма лядьвей лыыс да веськыд киыс.
Состояниеыс нормальнӧй.
А тайӧ, — кинас сійӧ индіс неопределённӧй арлыда ёна омӧльтчӧм морт вылӧ, коді куйліс куньса синъясӧн, — тайӧ сьӧкыда ранитчӧм.
Пазалӧмаӧсь кок лапа лыясыс, кыкнан кок лапаас гангрена, а главнӧйыс — вывті ёна истощитчӧма.
Ме ог эскы, дерт, но найӧс колльӧдысь <rus>военврач второго ранга</rus> гижӧ, быттьӧкӧ пӧ пазалӧм кок лапаа висьысьыс дас кӧкъямыс лун кыссьӧма немецкӧй тылысь.
Тайӧ, дерт, содтӧм.
Ординаторлысь кывзытӧг, Василий Васильевич лэптіс эшкын.
Алексей Мересьев куйліс морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн; сӧстӧм еджыд дӧрӧм да прӧстыня вылын ёна торъялысь сьӧд куа кияс сертиыс позьӧ вӧлі эськӧ изучитны морт лыяслысь строениесӧ.
Профессор бережнӧя вевттис лётчикӧс эшкынӧн да броткӧмӧн торкис ординаторсӧ:
— Мыйла тані куйлӧны?
— Местаыс коридорас абу нин...
Ті асьныд...
— Мый «ті асьныд», «ті асьныд»!
А нелямын кыкӧдыс?
— Но сійӧ жӧ полковникъяслы.
— Полковникъяслы? — Профессор друг терпениесьыс петіс. — Кутшӧм болван сійӧс думыштіс?
Полковникъяслы!
<rus>Дурачьё</rus>!
— Но ӧд миянлы жӧ шуӧма: кольны резерв Сӧвет Союзса Геройяслы!
— «Геройяслы», «геройяслы»!
Тайӧ войнаын — быдӧн геройяс.
Да мый ті менӧ велӧданныд?
Коді тані начальникыс?
Кодлы оз кажитчыны менам распоряжениеяс, вермас дзик пыр жӧ весасьны.
Ӧні жӧ пыртны тайӧ лётчикъяссӧ нелямын кыкӧдӧ!
Лӧсьӧдланныд быдсяма глупостьяс: «полковникъяслы!»
Ланьтӧмӧн колльӧдысь свита водзын сійӧ вешйыліс нин бокӧ, но друг бергӧдчис, копыртчис Мересьев койка весьтӧ да лётчик пельпом вылӧ ассьыс небыд, быдсяма дезинфекцияясӧн сёйӧм, варччӧм куа кисӧ пуктӧм бӧрын юаліс:
— А збыль тэ кык недельысь дырджык кыссин немецкӧй тылысь?
— Неужели менам гангрена? — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс Мересьев.
Профессор скӧр видзӧдласӧн сотыштіс ӧдзӧсӧ сувтӧм ассьыс свитасӧ, видзӧдліс лётчиклы веськыда сьӧд, ыджыд синъясас, кӧні тыдалісны шогсьӧм да тӧждысьӧм, да друг шуис:
— Сэтшӧмъясӧс, кыдзи тэ, грек ылӧдлыны.
Гангрена.
Но ныртӧ эн нюжӧд!
Лечитны позьтӧм висьӧмъяс свет вылын абуӧсь, кыдзи абуӧсь и безвыходнӧй положениеяс.
Запомнитін?
Мися жӧ!
И сійӧ муніс шума, ыджыд да кысянькӧ ылісянь нин, коридорлӧн стекляннӧй ӧдзӧс сайсянь кыліс сылӧн гораа броткӧмыс.
— Тешкодь дядька, — сьӧкыда сы бӧрся видзӧдігмоз шуис Мересьев.
— Псих.
Аддзылін?
Миян дінӧ сибӧдчӧ.
Тӧдам ми татшӧм прӧстӧйиникъястӧ, — вомсӧ вежыньтӧмӧн шпыньмунігтыр койка вывсянь шуис Кукушкин. — Сідзкӧ, уси честь «полковникъяс» палатаӧ веськавны.
— Гангрена, — ньӧжйӧ шуис Мересьев да шогпырысь шуис выльысь: — Гангрена.
2
Сідз шусяна «полковникъяслӧн» палатаыс помещайтчис мӧд судтаын коридор помас.
Сылӧн ӧшиньясыс видзӧдісны лунвылӧ да асыввылӧ, и та вӧсна шондіыс кочуйтіс сэті лунтыр, вочасӧн вуджліс ӧти койкаяс вывсянь мӧдъяс вылӧ.
Сідзисӧ тайӧ вӧлі неыджыд жыр.
Паркет вылын кольӧм сьӧд чутъяс серти тӧдчис, мый войнаӧдз тані сулавлӧмаӧсь кык крӧвать, кык тумбочка да джодж шӧрас — гӧгрӧс пызан.
Ӧні тані вӧлі нёль койка.
Ӧти вылын куйліс ставнас бинтуйтӧм, сӧмын на чужӧм да тӧбӧм кага кодь раненӧй.
Сійӧ куйліс век гатшӧн да бинтъяс увсяньыс веськодя видзӧдіс йиркӧ.
Мӧд вылын, кодкӧд орччӧн куйліс Алексей, вӧлі визув морт, чукырӧсь, сера салдатскӧй чужӧма, вӧсньыдик еджыд уска, услужливӧй да сёрниа.
Госпитальын йӧз тӧдмасьӧны ӧдйӧ.
Рыт кежлас Алексей тӧдіс нин, мый сера чужӧмаыс — Сибырысь, колхозса председатель, охотник, а военнӧй профессия сертиыс снайпер, удачливӧй снайпер.
Ельня дорын нималана бойяс лунсянь, кор сійӧ аслас Сибырса дивизия составын, кӧні ӧтлаын сыкӧд служитӧмаӧсь сылӧн кык пи да зять, включитчис войнаӧ, сійӧ удитіс, кыдзи сійӧ шуліс, «печиктыны» сизимдас немечӧс.
Вӧлі сійӧ Сӧвет Союзса Герой, да кор Алексейлы шуис ассьыс овсӧ, Алексей интересуйтчӧмӧн видзӧдліс сылӧн нинӧмӧн тӧдчытӧм фигура вылас.
Сійӧ лунъясӧ тайӧ овыс армияын паськыда вӧлі тӧдса.
Гырысь газетъяс весиг посвятитлісны снайперлы передовӧйяс.
Госпитальын ставӧн — и сестраяс, и врач-ординатор, и ачыс Василий Васильевич — уважительнӧя шуисны сійӧс Степан Ивановичӧн.
Палатаса нёльӧд олысь, кодӧс ставнас вӧлі бинтуйтӧма да тӧбӧма, лунтырӧн ас йывсьыс нинӧм эз висьтав.
Сійӧ вообще эз шу ни ӧти кыв, но свет вывсьыс ставтор тӧдысь Степан Иванович ньӧжйӧникӧн висьталіс Мересьевлы сылысь историясӧ.
Шуисны сійӧс Григорий Гвоздевӧн.
Сійӧ вӧлі танкӧвӧй войскаса лейтенант да сідзжӧ Сӧвет Союзса Герой.
Армияӧ сійӧ воӧма танкӧвӧй училищеысь да воюйтӧма война заводитчан первойя лунъяссянь, первой бойсӧ примитӧма кӧнкӧ Брест-Литовскӧй крепость дорын.
Белосток дорын известнӧй танкӧвӧй тышын сійӧ воштӧма ассьыс машинасӧ.
Сэні жӧ пуксьӧма мӧд машина вылӧ, кодлысь командирсӧ вӧлі виӧма, да танкӧвӧй дивизия колясӧн заводитӧма прикрывайтны Минскӧ отступайтысь войскаӧс.
Буг вылын бойын сійӧ воштӧма мӧд машинасӧ, ранитчӧма, пуксьӧма коймӧд машина вылӧ да, пӧгибнитӧм командирсӧ вежӧм бӧрын, ас вылас босьтӧма ротаӧн командуйтӧм.
Сэсся немецкӧй тылӧ веськалӧм мысти куим машинаысь сійӧ лӧсьӧдӧма кочуйтысь танкӧвӧй группа да тайӧ группанас тӧлысь кымын шӧйтӧма ылі немецкӧй тылъясӧд, нападайтлӧма обозъяс да колоннаяс вылӧ.
Сійӧ заправляйтчылӧма горючӧйӧн, чукӧртлӧма боеприпасъяс да запаснӧй частьяс выльӧн мунӧм тыш местаясын.
Тані, туйясбокса веж рощаясын, вӧръясын да нюръясын, мыйта колӧ да некодӧн видзтӧг сулалісны и любӧй маркаа жугӧдӧм машинаяс.
Чужлӧма сійӧ кӧнкӧ Дорогобуж дорын.
Кор Сӧветскӧй Информбюролӧн сводкаяс серти, кодъясӧс командирскӧй машинавывса рацияӧн танкистъяс примитлывлісны аккуратнӧя, Гвоздев тӧдмаліс, мый фронтлӧн линияыс воис сылӧн рӧднӧй местаяс дорӧ, сійӧ эз вермы терпитны, взорвитіс ассьыс куимнан танксӧ да боечьяскӧд, кодъяс ловйӧн колины сылӧн кӧкъямыс морт, заводитчис писькӧдчыны вӧръясӧд.
Дзик война заводитчӧм водзвылас сылы удайтчылӧма волыны гортас, увтас видзьяса чукльӧсь ю вадорын пукалысь ичӧтик деревняӧ.
Мамыс сылӧн, сиктса велӧдысь, сьӧкыда висьмӧма, да батьыс, пӧрысь агроном, уджалысь йӧз депутатъяс областнӧй Сӧветса член, писӧ корӧма армияысь.
Гвоздев казьтыліс школа дорын сулалысь ичӧтик пу керканысӧ, важ диван вылын вӧрзьӧдчывтӧг куйлысь ичӧтик омӧльтчӧм мамсӧ, висьысь дінын тӧждысянаа кызӧктывлысь да дзор тошсӧ чеплялысь, важ модаӧн вурӧм пинжака батьсӧ да ичӧтик, сьӧдіник мамыс вылӧ вывті ёна мунысь куим подросток-чойяссӧ.
Казьтыліс лӧз синъяса, вӧсньыдик фельдшерица Женяӧс, коді сійӧс вӧлӧн колльӧдіс дзик станцияӧдз да кодлы сійӧ кӧсйысьліс быд лун гижны письмӧ.
Беларусьса талялӧм муяс кузя, сотӧм да тыртӧм деревняясӧд зверь моз писькӧдчигӧн, каръяс кытшлалӧмӧн да йӧз ветлан туйясысь кежалӧмӧн, сійӧ шога гадайтіс сы йылысь, мый сійӧ аддзас аслас ичӧтик рӧднӧй керкаысь, удайтчис-ӧ сылӧн матыса йӧзлы мунны да мый накӧд лоис, эз кӧ найӧ мунны.
Сійӧ, мый аддзис рӧдинасьыс Гвоздев, вӧлі став сылӧн чайтӧмъяс дорысь страшнӧйджык:
сійӧ эз аддзы ни керкасӧ, ни рӧднӧйяссӧ, ни Женясӧ, ни самӧй деревнясӧ.
Пӧим шӧрын ӧткӧн сулалысь пач дорын йӧктігтыр да вомгорулас боргиг, мыйкӧ пуысь, джынвыйӧ йӧй старукалӧн висьталӧмысь сійӧ тӧдмаліс, мый, кор матысмыны кутісны немечьяс, висьысь велӧдысьлы вӧлі зэв сьӧкыд да аслас нывъясыскӧд агроном эз решитчы ни нуны сійӧс, ни эновтны.
Немечьяс кылӧмаӧсь, мый деревняӧ кольӧма уджалысь йӧз депутатъяс областнӧй Сӧветса членлӧн семья.
Найӧс кутісны да сійӧ жӧ вояс ӧшӧдісны кыдз вылӧ, керка водзладорас, а керкасӧ ӧзтісны.
Женяӧс, коді котӧртӧма медся главнӧй немецкӧй офицер дінӧ корны, медым оз вины Гвоздевлысь семьясӧ, быттьӧ пӧ дыр мучитӧмаӧсь, быттьӧ офицерыс издевайтчӧма сы вылын, а водзӧ мый сэсся вӧлӧма сэні, сы йылысь старука эз тӧд, а сы бӧрын нин сійӧ керкасьыс, кӧні олӧ вӧлӧм офицерыс, мӧд суткинас нывсӧ петкӧдӧмаӧсь кулӧмӧн, да сылӧн шойыс кык лун куйлӧма ю дорын.
А деревняыс сотчӧма сӧмын вит лун сайын, и немечьяс сотӧмаӧсь сійӧс сыысь, мый войнас кодкӧ ӧзтӧма налысь колхознӧй конюшняын сулалысь бензоцистернаяссӧ.
Танкистӧс старука нуӧдіс сотчӧм керка местаӧ да индіс пӧрысь кыдз пу вылӧ.
Тайӧ кыддзыслӧн кыз ув вылын челядь дырйиыс ӧшавліс сылӧн качай.
Ӧні кыддзыс косьмӧма, да чишкассьӧм ув вылас тӧв летйӧдліс вит гезтор.
Йӧктігтыр да вомгорулас молитва лыддигтыр Гвоздевӧс старука нуӧдіс ю дорӧ да петкӧдліс местасӧ, кӧні куйлӧма нывлӧн шойыс, сійӧ нылыслӧн, кодлы сійӧ кӧсйысьліс гижны быд лун да бӧрынас сідзи и эз слӧймыв гижлыны весиг ни ӧти письмӧ.
Гвоздев сулалыштӧма кышӧдчысь эжӧр пӧвстын, сэсся бергӧдчӧма да мунӧма вӧрлань, кӧні сійӧс виччысьӧмаӧсь боечьяс.
Сійӧ эз шу ни ӧти кыв, эз уськӧд ни ӧти синва войт.
Июнь помын, Рытыввыв фронт вылын генерал Коневлӧн армия наступайтігӧн, Григорий Гвоздев аслас боечьяскӧд ӧтлаын вуджис немецкӧй фронт вомӧн.
Августын сійӧ получитіс выль машина, нималана «Т‒34», да тӧлӧдзыс удитіс кывсьыны батальонас «мератӧм» мортӧн.
Сы йылысь висьтавлісны, сы йылысь газетъясын гижлісны историяяс, кодъяс кажитчывлісны эскыны позьтӧмӧн, но ставыс тайӧ вӧлі збыль.
Ӧтчыд, кор ыстісны сійӧс разведкаӧ, аслас машина вылын, сылы полнӧй газ сетӧмӧн, войын сійӧ пыркнитіс немецкӧй укреплениеяс вомӧн, вуджис миннӧй поле, лыйліг да паника кӧдзигтыр, пырис немечьясӧн босьтӧм ичӧтик карӧ, кодӧс вӧлі кытш джынйӧ топӧдӧма Гӧрд Армия, да немечьяссӧ ёна полошитӧм бӧрын петіс ас йӧз дорӧ кар мӧдар помӧдыс.
Мӧдысь, немецкӧй тылын подвижнӧй группаын действуйтігӧн, засадасянь сійӧ уськӧдчис немецкӧй гужевӧй обоз вылӧ да гусеницаяснас лямӧдіс вӧвъяссӧ да асьнысӧ немечьяссӧ.
Тӧвнас неыджыд танкӧвӧй группаӧн юрнуӧдӧмӧн сійӧ атакуйтіс Ржев дорын укреплённӧй деревнялысь гарнизонсӧ, кӧні помещайтчис противниклӧн ичӧтик оперативнӧй штаб.
Сикт сайын на, кор танкъяс вуджисны оборонительнӧй полосасӧ, сы машинаӧ веськалӧма горючӧй жидкость тыра ампула.
Танксӧ кытшалӧма чадитыс, пӧдтысь тшына би, но сылӧн экипажыс век тышкасис.
Танк, аслас став бортӧвӧй оружиесьыс лыйсигтыр, быттьӧ гигантскӧй факел, маневрируйтіс да, пышйысь немецкӧй салдатъясӧс суӧдӧмӧн, гусеницаяснас лямӧдігтыр, тӧвзис деревня кузя.
Гвоздев да сылӧн экипажыс, кодъясӧс бӧрйӧма сійӧ окружениеысь аскӧдыс тшӧтш петӧм йӧзысь, тӧдісны, мый найӧ вот-вот долженӧсь пӧгибнитны бак либӧ боеприпасъяс взорвитчӧмысь.
Найӧ пӧдӧны вӧлі тшынын, сотчалісны доналӧм броняас, на вылын ӧзйис нин паськӧмныс, но найӧ тышкасисны водзӧ.
Машина гусеницаяс улын взорвитчысь ыджыд снаряд пӧрӧдіс налысь танксӧ, да взрывнӧй волнанас-ӧ, лэптӧм лыанас да лымнас-ӧ кусӧдіс танк вылысь бисӧ.
Сотчалӧм Гвоздевӧс петкӧдісны машинасьыс.
Башняас сійӧ пукаліс виӧм стрелоккӧд орччӧн, кодӧс вежис бойын.
Мӧд тӧлысь нин танкист вӧлі олӧм да кулӧм костын, бурдӧм вылӧ лачатӧг, нинӧмӧн интересуйтчытӧг сійӧ куйліс да мукӧд дырйиыс сутки чӧж эз шулы ни ӧти кыв.
Сьӧкыда ранитчӧмъяслӧн мир векджык йӧршитчӧ налӧн госпитальнӧй палата стенъяс костын.
Кӧнкӧ, тайӧ стенъяс ортсыас, мунӧ война, мунӧны гырысь и посни лоӧмторъяс, пуӧны страстьяс, да морт душа вылӧ быд лун пуктӧны кутшӧмкӧ выль штрихъяс.
«Сьӧкыдъяс» палатаӧ ортсыса мирлысь олӧмсӧ оз лэдзны, да госпиталь стена ортсыса бушковъяс воӧны татчӧ сӧмын ыліса, омӧля кылысь шыясӧн.
Палаталы быть лоӧ вӧлі овны аслас ичӧтик лоӧмторъясӧн.
Лунся шондіӧн шонтыштӧм стеклӧ вылын кытыськӧ немвиччысьтӧг тыдовтчысь бусӧсь да муртса ловъя гут тані — происшествие.
Джуджыд каблука выль туфли, кодӧс кӧмалӧма талун палатаса сестра Клавдия Михайловна, коді лӧсьӧдчӧ мунны госпитальсянь веськыда театрӧ, — выльтор.
Коймӧд блюдо пыдди черносливысь вӧчӧм компот, коді сетсьӧ быдӧнӧс нин дӧзмӧдӧм урюковӧй кисель пыдди, — сёрнитантор вылӧ тема.
И сійӧ быдлунсяыс, мый тыртліс сьӧкыда висьысьлысь госпитальса вывті ньӧжйӧ кыссьысь лунъяссӧ, мый ас дінас дорліс сылысь думъяссӧ, вӧлі сылӧн ранаыс, коді нетшыштіс сійӧс боечьяс радысь, трудовӧй боевӧй олӧмысь да шыбитіс татчӧ, вот тайӧ небыд да удобнӧй, но пыр жӧ мустӧммӧм койка вылас.
Сійӧ унмовсьлывліс тайӧ рана, пыкӧс либӧ лы чегӧм йывсьыс мӧвпалігӧн, аддзывліс найӧс вӧтӧн да, садьмӧм бӧрас, пыр жӧ лихорадочнӧя зілис тӧдмавны, чиніс-ӧ пыкӧсыс, бырис-ӧ гӧрдыс, содіс али чиніс температураыс.
И кыдзи войся чӧв-лунын насторожитчӧм пель вермӧ содтыны даспӧв неыджыд кышмуныштӧм, сідзи и тані аслас недуг вылӧ быдлунся сосредоточитчӧмыс вӧчліс ранасӧ ещӧ на висянаӧн да заставляйтіс весиг медся чорыд да ыджыд воляа йӧзӧс, кодъяс бой дырйи спокойнӧ видзӧдісны смертьлы синмас, полӧмӧн кыйны профессор гӧлӧсысь оттенокъяс, да Василий Васильевич чужӧм серти кыи сьӧлӧмӧн угадывайтны сы йылысь, кыдзи мунӧ налӧн висьӧмыс.
Кукушкин уна да скӧрысь ропкис.
Сылы век кажитчис, мый шинаяссӧ пуктӧма абу сідз, мый найӧс вывті ёна зэлӧдӧма да мый та вӧсна лыясыс йитчасны оз сідз, кыдз колӧ, да найӧс ковмас чегъявны.
Гриша Гвоздев оліс чӧв, быттьӧкӧ джынвыйӧ узис.
Но эз вӧв сьӧкыд казявны, кутшӧма терпиттӧг да волнуйтчӧмӧн сійӧ видлалӧ ассьыс багровӧй, сотчӧм кучик лестукъясӧн тырӧм телӧсӧ, кор сылысь кӧртӧдсӧ вежигӧн Клавдия Михайловна кырым тырнас лӧдӧ сы ранаяс вылӧ вазелин, да кыдз сійӧ настораживайтӧ пельяссӧ, кор кылӧ врачьяслысь сёрнисӧ.
Степан Иванович, палатаын дзик ӧти морт, коді вермис ветлӧдлыны, правда, коколюка моз, кусыньтчӧмӧн да крӧвать бӧръясӧ кутчысьӧмӧн, дугдывтӧг тешкодя да скӧрысь видіс «йӧй бомбасӧ», коді сійӧс ранитіс, да контузияысь лоӧм «растреклятӧй радикулитсӧ».
Мересьев зіля дзебис ассьыс переживаниесӧ, вӧчліс вид, мый сійӧс оз интересуйтны врачьяслӧн сёрниясыс.
Но быдпӧрйӧ, кор электризация вӧчӧм могысь кокъяссьыс разявлісны бинтсӧ да сійӧ аддзывліс, кыдзи ньӧжйӧ, но дугдывтӧг кокъясӧдыс пыр вывлань и вывлань кайӧ предательскӧй багровӧй гӧрдыс, сылӧн синъясыс паськавлісны ёна полӧмысла.
Характерыс сылӧн век ӧтарӧ лои беспокойнӧйджык, мрачнӧйджык.
Ёртыслӧн кужтӧмджык шмонитӧм, прӧстыня вылын чукыр, пӧрысь сиделка киысь усьысь щӧтка пузьытӧдзыс скӧрмӧдлісны, и сійӧ муртса вермывліс пӧдтыны скӧрлунсӧ.
Правда, госпитальнӧй зэв бур сёянлӧн строгӧй, ньӧжйӧникӧн содысь зэв бур рационыс ӧдйӧ восстанавливайтіс сылысь вынсӧ, да перевязкаяс дырйи либӧ луч вылын томиник практиканткаяс сэсся эз нин повзьывны сылӧн гирвидзысь лыясысь.
Но сідз жӧ ӧдйӧ, кыдзи ёнмис организмыс, век ӧтарӧ омӧльджык лолі сылӧн кокъяслы.
Кок зьӧм вывсьыс гӧрдыс вуджис вылӧджык да кутіс водзӧ мунны кок шегъясас.
Чуньясыс дзикӧдз воштісны чувствительностьсӧ, найӧс чутӧдлывлісны булавкаӧн, да тайӧ булавкаясыс пырлывлісны яяс некутшӧм дой вӧчтӧг.
Пыкӧсыслысь водзӧ паськалӧмсӧ удайтчис дугӧдны кутшӧмкӧ выль способӧн, кодлӧн вӧлі тешкодь ним «блокада».
Но дойыс ӧтарӧ содіс.
Сійӧ лоны кутіс дзик терпитны позьтӧмӧн.
Луннас, пӧдушка бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн, Алексей куйліс ланьтӧмӧн.
Войнас Клавдия Михайловна сылы впрыскивайтліс морфий.
Врачьяс сёрниын ӧні пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыліс страшнӧй кыв «ампутация».
Василий Васильевич корсюрӧ сувтлывліс Мересьев койка дінӧ, юавліс:
— Но кыдз, ползун, ёнтӧ?
Гашкӧ, вундыны, а?
Чик — и бокӧ.
Алексей таысь ставнас кӧдзавліс да йӧжгыльтчывліс.
Пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, медым не горӧдны, сійӧ сӧмын довкйӧдліс юрнас, а профессор скӧрысь ропкис:
— Но, терпит, терпит — делӧ тэнад.
Видлам ещӧ вот тайӧс, — да вӧчліс выль назначение.
Сы бӧрвылын пӧдласьліс ӧдзӧс, коридорын ланьталісны обход вӧчысьяслӧн кокшыяс, а Мересьев куйліс куньса синъясӧн да мӧвпаліс: «Кокъясӧй, кокъясӧй, менам кокъясӧй!..»
Неужели кольччыны кокъястӧг, пу кока калекаӧн, кыдзи сылӧн рӧднӧй Камышинын пӧрысь перевозчик Аркаша дядь!
Медым купайтчигӧн сідз жӧ, кыдзи и сійӧ, пу кокъяссӧ пӧрччыны да кольны вадорӧ, а аслыс кияс вылын, обезьяна моз, пырны ваӧ.
Тайӧ переживаниеясыс усугубляйтчисны ещӧ ӧти обстоятельствоӧн.
Медводдза лунас жӧ, кор воис госпитальӧ, сійӧ лыддис Камышинысь воӧм письмӧяс.
Мамыслӧн ичӧтик куимсэрӧгъясыс, кыдзи и вообще став мамъяслӧн письмӧяс, вӧліны дженьыдӧсь, джынйыс наын вӧлі рӧдняяссянь поклонъяс да сы йылысь успокоитӧмъяс, мый гортын ставыс слава богу, да мый сійӧ, Алёша, та йылысь вермас не тӧждысьны, а мӧд джынйыс корӧмъяс видзны асьсӧ, не прӧстудитчыны, не сюйсьыны сэтчӧ, кӧні ӧпаснӧ, видзчысьны немецкӧй коварствоысь, код йылысь мамыс тырмымӧн кывлӧма суседкаяссяньыс, не кӧтӧдны кокъяссӧ.
Письмӧясыс тайӧ содержание сертиыс ставыс вӧліны ӧткодьӧсь да торъялісны найӧ сӧмын сійӧн, мый ӧтиын мамыс юӧртіс сы йылысь, кыдзи корліс сійӧ суседкасӧ воин Алексей вӧсна юрбитны, кӧть ачыс мамыс енмыслы и эз эскы, но сідз, на всякий случай, друг да мыйкӧ сэні эм: мӧдын — тӧждысис ыджыдджык пияныс вӧсна, кодъяс тышкасисны кӧнкӧ лунвылын да важӧн абу гижлӧмаӧсь, а медбӧръяас — гижис, мый вӧтӧн аддзылӧма, быттьӧ Волга вылын ытва дырйи локталісны став пияныс, быттьӧкӧ найӧ воисны чери кыянінысь удачнӧя кыйсьӧм бӧрын покойник-батьыскӧд ӧтлаын да сійӧ, мамныс, ставнысӧ гӧститӧдіс семьяӧн радейтана чӧсмасянторйӧн — чериняньӧн, — да мый суседкаясыс тайӧ вӧт йывсьыс тӧлкуйтісны тадзи: пиянъяссьыс пӧ кодкӧ ӧти обязательнӧ должен воны фронт вылысь гортӧ.
Старука корис Алексейӧс юавлыны начальстволысь, оз-ӧ лэдзлыны гортас кӧть ӧти лун кежлӧ.
Гырысь да гӧгрӧс ученическӧй почеркӧн гижӧм лӧз конвертъясын письмӧяс вӧліны нывсянь, кодкӧд Алексей ӧтлаын велӧдчис ФЗУ-ын.
Шуисны сійӧс Ольгаӧн.
Сійӧ ӧні уджаліс техникӧн Камышинскӧй лесозаводын, кӧні коркӧ металл кузя токарӧн уджавліс и Алексей.
Тайӧ нылыс вӧлі не сӧмын челядьдырся другӧн.
И сысянь письмӧясыс вӧліны необычнӧйӧсь, особеннӧйӧсь.
Эз весьшӧрӧ сійӧ найӧс лыддьыв некымынпӧв, босьтчывліс на дінӧ выльысь и выльысь, медся прӧстӧй строкаяссьыс корсис кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, сылы аслыс абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана, радостнӧй, гуся смысл.
Сійӧ гижис, мый сылӧн юрвывтырыс удж, мый ӧні сійӧ и узьнысӧ гортас оз ветлывлы, медым не воштыны кад, а узьлӧ сэні жӧ, контораас, мый ассьыс заводсӧ ӧні Алексей, пӧжалуй, эз и тӧд эськӧ да чуймис эськӧ и йӧймис радысла, тӧдмаліс кӧ, мый найӧ ӧні сэні вӧчалӧны.
Мукӧдторъяскӧд тшӧтш сійӧ гижис, мый шочиник шойччан лунъясӧ, кодъяс вичмывлӧны сылы тӧлысьнас ӧтиысь не унджыкысь, волывлӧ сійӧ Алексей мам ордӧ, мый старушка чувствуйтӧ асьсӧ неважнӧ, сы вӧсна мый ыджыдджык вокъяссяньыс некутшӧм юӧр абу, мый мамыслы овнысӧ сьӧкыд, бӧръя кадас сійӧ ёна кутіс висьӧдчыны.
Ныв корис частӧджык да унджык гижны мамыслы да не волнуйтны сійӧс омӧль юӧръясӧн, сы вӧсна мый сійӧ, Алексей, гашкӧ, ӧні сылӧн дзик ӧти олан гажыс.
Олялысь письмӧяссӧ уна пӧв лыддигӧн Алексей гӧгӧрвоис мамыслысь вӧт аддзылӧмӧн мудеритӧмсӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, кыдзи сійӧс виччысьӧ мамыс, кыдзи надейтчӧ сы вылӧ, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, кутшӧм ёна сійӧ шогӧдас найӧс кыкнаннысӧ, кор юӧртас аслас катастрофа йылысь.
Дыр мӧвпаліс сійӧ, кыдзи сылы вӧвсьыны, да эз тырмы смеллуныс гортас гижны веськыда.
Сійӧ решитіс виччысьыштны да гижис кыкнанныслы, мый олӧ бура, вуджӧдісны сійӧс лӧнь участок вылӧ, а медым оправдайтны адрес вежсьӧмсӧ, ёнджыка эскӧм могысь юӧртіс, мый служитӧ ӧні тылӧвӧй частьын да выполняйтӧ специальнӧй заданиеяс да мый, став сертиыс тыдалӧ, сійӧ тані тӧрчитас дыр на.
И вот ӧні, кор врачьяс сёрниын пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыліс «ампутация» кыв, сылы лои страшнӧ.
Кыдз сійӧ калекаӧн локтас Камышинӧ!
Кыдзи сійӧ петкӧдлас Олялы ассьыс культяпкаяссӧ!
Кутшӧм сьӧкыд удар сійӧ вӧчас аслас мамлы, коді воштӧма фронтъяс вылын ассьыс став пиянсӧ да виччысьӧ сійӧс, медбӧръясӧ, гортас!
Со мый йылысь мӧвпаліс сійӧ палаталӧн гажтӧм чӧвлунын, кывзігтыр, кыдзи скӧрысь дзуртісны бергалысь Кукушкин улын матрац пружинаясыс, кыдзи чӧв олігтыр ышлолалӧ танкист, да чуньяснас стеклӧӧ барабанитӧ куим кусыньӧ кусыньтчӧм Степан Иванович, коді став лунъяссӧ колльӧдліс ӧшинь дорын.
«Ампутация!
Оз, сӧмын не тайӧ!
Бурджык кувны...
Кутшӧм кӧдзыд, сутшкасьысь кыв!
Ампутация!
Да оз жӧ, тайӧ оз вермы лоны!» — мӧвпаліс Алексей.
Страшнӧй кывсӧ сійӧ аддзывліс весиг вӧтӧн, кыдзи кутшӧмкӧ стальнӧй, неопределённӧй формаа чераньӧс, коді косявлӧ сійӧс ёсь, уна пидзӧсъяса кокъяснас.
3
Недель кымын нелямын кыкӧд палатасаяс олісны нёльӧн.
Но ӧтчыд кык санитаркӧд локтіс тӧждысьысь Клавдия Михайловна да юӧртіс, мый лоӧ дзескӧдчыштны.
Степан Ивановичлысь койкасӧ сувтӧдісны дзик ӧшинь дорас, мый вылӧ сійӧ вӧлі вывті рад.
Кукушкинӧс нуисны пельӧсӧ, Степан Ивановичкӧд орччӧн, а тыртӧм местаас сувтӧдісны небыд, пружиннӧй матраца ляпкыдик бур крӧвать.
Кукушкин дзикӧдз пузис.
Сійӧ кельдӧдіс, кулакнас мӧдіс кучкавны тумбочкаӧ, чирзігтыр заводитіс видны и сестрасӧ, и госпитальсӧ, и асьсӧ Василий Васильевичсӧ, грӧзитіс норасьны кытчӧкӧ, кодлыкӧ гижны да сэтшӧма пузис, мый тӧкӧтьӧ эз лый кружканас коньӧр Клавдия Михайловналы, да, гашкӧ, весиг лыйис эськӧ, эз кӧ Алексей, цыганскӧй синъяснас бешенӧя югнитігтыр, чорыда сы вылӧ горӧд.
Буретш тайӧ здукас и пыртісны витӧдӧс.
Сійӧ вӧлі, колӧ чайтны, зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый нӧсилкаыс дзуртіс да санитаръяс восьлалігӧн ёна лайкъяліс.
Юрлӧс вылын вынтӧг лётъяліс гӧгрӧс, кушӧдз бритӧм юр.
Виж, быттьӧкӧ воскысь вӧчӧм гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі кулӧмлӧн кодь.
Кыз кельыд вомдоръяс вылас кынмӧма страдайтӧм.
Кажитчис, выль морт вӧлі садьтӧм.
Но мыйӧн сӧмын нӧсилкасӧ пуктісны джоджӧ, висьысьыс пыр жӧ восьтіс синъяссӧ, кыпӧдчис гырддза вылас, любопытствоӧн видзӧдліс палатасӧ, мыйлакӧ мигнитіс Степан Ивановичлы — кутшӧм пӧ, шуӧ, олӧмыс, ничево? — кыз гӧлӧсӧн кызӧктыштіс.
Грузнӧй телӧсӧ, тыдалӧ, сылысь вӧлі сьӧкыда контузитӧма, да сы вӧсна сійӧ ёна висис.
Мересьев, кодлы тайӧ ыджыд, пыктӧм мортыс первойсӧ мыйлакӧ эз во сьӧлӧм вылас, мустӧма следитіс сы бӧрся, кыдзи кык санитар, кык сиделка да сестра ӧтвылысь сьӧкыда лэптісны сійӧс крӧвать вылӧ.
Сійӧ аддзис, кыдзи выль воысьлӧн чужӧмыс друг кельдӧдіс да вевттьысис посньыдик пӧсь войтъясӧн, кор неловкӧя бергӧдісны сылысь кер кодь коксӧ, кыдзи вежыньтчисны сылӧн кельыд вомдоръясыс.
Но сійӧ сӧмын дзуртыштіс пиньяснас.
Койка вылӧ веськалӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ рӧвнӧя лӧсьӧдіс пододеяльниклысь эшкын дорсьыс вурыссӧ, тумбочка вылӧ стопаӧ тэчис сы бӧрся вайӧм небӧгъяс да блокнотъяс, улі полка вылӧ ӧкуратнӧя пукталіс паста, одеколон, бритвеннӧй прибор, майтӧг доз, сэсся хозяйственнӧй синъясӧн вӧчис тайӧ став аслас делӧяслы итог да пыр жӧ, быттьӧкӧ асьсӧ чувствуйтіс гортсьыс, кыз да гора басӧн мурӧстіс:
— Но, вайӧй тӧдмасьны.
Полковӧй комиссар Семён Воробьёв.
Рам, куритчытӧм морт.
Кора примитны компанияӧ.
Сійӧ спокойнӧя да интересӧн видзӧдіс палатаса ёртъяссӧ, и Мересьев казяліс, кыдзи сы вылӧ сувтыштлісны сылӧн зарни рӧма векньыдик, зэв ёсь синъясыс.
— Ме тіянӧ недыр кежлӧ.
Ог тӧд, кодлы кыдзи, а меным тані бок пӧжны некор.
Менӧ виччысьӧны менам конникъяс.
Вот йи мунас, косьмыштасны туйяс — и айда: <rus>«Мы красная кавалерия, и про нас...»</rus> А? — кыз, гажа басӧн став жырсӧ тыртіс сійӧ.
— Ставным ми тані недыр кежлӧ.
Йи вӧрзяс — и айда... водзлань кокъясӧн ветымынӧд палатаӧ, — стенлань крута бергӧдчигӧн шыасис Кукушкин.
Ветымынӧд палатаыс госпиталяс эз вӧв.
Висьысьяс тадзи ас костаныс шулісны мертвецкӧйӧс.
Ӧдвакӧ комиссар удитіс тӧдмавны та йылысь, но сійӧ пыр жӧ казяліс шуткаыслысь гажтӧм смыслсӧ, эз ӧбидитчы да сӧмын, чуймӧмӧн Кукушкин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, юаліс...
— А кымын арӧс тіянлы, дона друг?
Эк, тошка дядь!
Мыйкӧ ті водз пӧрысьмӧмныд.
4
Нелямын кыкӧдӧ выль висьысь воӧм бӧрын, кодӧс ас кежаныс ставӧн кутісны шуны Комиссарӧн, палатаас оланногыс пыр жӧ ставнас вежсис.
Тайӧ грузнӧй да слабиник мортыс мӧд лунас жӧ ставныскӧд бура тӧдмасис да, кыдзи бӧрынджык сы йылысь шуис Степан Иванович, на дырйи кужис «быдӧнлы бӧрйыны ассьыс особӧй ключ».
Степан Ивановичкӧд сійӧ пӧттӧдзыс тӧлкуйтіс вӧвъяс йылысь да кыйсьӧм йылысь, кодӧс найӧ кыкнанныс ёна радейтісны да бура тӧдісны.
Мересьевкӧд, коді радейтіс вникайтны войналӧн сутьӧ, Комиссар пӧся вензис авиация, танкъяс да кавалерия применяйтан ӧнія способъяс йылысь, та дырйи пӧся доказывайтіс, мый авиация да танкъяс, дерт, буртор, но мый и вӧв эз вошты коланлунсӧ да ещӧ петкӧдлас на асьсӧ да, бура кӧ ремонтируйтны ӧні кавалерийскӧй частьясӧс да подкрепитны найӧс техникаӧн да важ рубака-командиръяслы отсӧг вылӧ быдтыны паськыда да смела мӧвпалысь томйӧзӧс, — миян конница шензьӧдлас на став мирсӧ.
Весиг чӧв олысь танкисткӧд сійӧ аддзис общӧй кыв.
Вӧлӧмкӧ, дивизияыс, кӧні сійӧ комиссаравлӧма, воюйтӧма Ярцево дорын, а сэсся Духовщинаын, нималана коневскӧй контрударын участвуйтігӧн, сэні, кӧні танкист аслас группакӧд писькӧдчӧма окружениеысь.
И Комиссар увлечениеӧн казьтыліс деревняяслысь налы кыкнанныслы тӧдса нимъяссӧ да висьтавліс, кыдзи да кӧнъясын сэні сюралі немечьяслы.
Танкист важмозыс чӧв оліс, но эз бергӧдчыв бокӧ, кыдзи тайӧ вӧвлі войдӧр.
Чужӧмыс сылӧн бинт увсьыс эз тыдав, но сійӧ сӧгласитчанаа катлӧдліс юрнас.
А Кукушкин скӧрлунсӧ пыр жӧ вежис мелілунӧн, кор Комиссар корис сійӧс ворсны ӧти партия шахматӧн.
Шахмат пӧвйыс куйліс Кукушкин койка вылын, а Комиссар ворсіс «видзӧдтӧг», куньса синъясӧн куйлігӧн.
Ворсӧмын сійӧ дзикӧдз жугӧдіс придирчивӧй лейтенантӧс да тайӧн дзикӧдз миритіс сійӧс аскӧдыс.
Комиссар воӧмкӧд тшӧтш нелямын кыкӧдын артмис мыйкӧ сэтшӧмнога, мый овлывліс асывъясын, кор сиделка восьтлывліс форточкасӧ да ӧтипӧлӧс гажтӧминик больничнӧй чӧвлунӧ ывласа гажа шумкӧд тшӧтш пырлывліс мӧскуаса водз тулыслӧн сӧстӧм да васӧд сынӧдыс.
Тайӧс вӧчны Комиссар ньӧти эз выныштчыв.
Сійӧ оліс прӧста, оліс жаднӧя да полнокровнӧя, мучитысь висьӧм йывсьыс вунӧдӧмӧн либӧ вунӧдны асьсӧ заставляйтӧмӧн.
Асывъясын садьмӧм бӧрын сійӧ пуксьывліс койка вылас, кияссӧ шевгӧдліс вывлань, ӧтарӧ-мӧдарӧ копыртчывліс, веськӧдчывліс, ритмичнӧя бергӧдлывліс да копыртлывліс юрсӧ — вӧчліс гимнастика.
Кор сетлісны мыссьыны, сійӧ корліс кӧдзыдджык ва, дыр пызйысис да сёлькӧдчывліс таз весьтын, а сэсся чышкысьліс кузьчышъянӧн сэтшӧм азартӧн, мый сылӧн пыктӧм яйыс лоліс гӧрд да, сы вылӧ видзӧдігӧн, быдӧнлы окота лоліс вӧчны сідз жӧ.
Вайлісны газетъяс.
Сійӧ горша кватитлывліс найӧс сестра ордысь да тэрмасьӧмӧн гораа лыддьывліс Сӧветскӧй Информбюролысь сводка, сэсся, тэрмасьтӧг нин, ӧти бӧрся мӧдӧс лыддьыліс фронтъяс вывсянь гижӧм корреспонденцияяс.
И лыддьынысӧ сійӧ кужис кыдзкӧ аслысногӧн, сідз шуны, активнӧя: то друг шӧпкӧмӧн заводитліс выльысь лыддьыны сылы кажитчана места да вомгорулас шуавны «правильнӧ» да мыйкӧ визьнитлывліс улісяньыс, то друг скӧрысь горӧдлывліс:
«Ылӧдчӧ, пон,
пукта сур бутылкалы паныд ассьым юрӧс, мый фронт вылын абу вӧлӧма.
Вот мерзавецыд!
А гижӧ».
Ӧтчыд, кутшӧмкӧ сӧрысь корреспондент вылӧ скӧрмӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ гижис газет редакцияӧ скӧр открытка. Сэні доказывайтіс, мый война вылын татшӧмторъяс оз овлыны, лоны оз вермы, корис ӧлӧдыштны ылӧдчысьсӧ.
А то мӧвпавлывліс газет вылын, мышнас лэдзчысьлывліс юрлӧс вылас да куйліс сідзи, восьса синъясӧн либӧ друг заводитлывліс висьтавлыны интереснӧй вӧвлӧмторъяс аслас конникъяс йылысь, кодъяс, сылӧн кывъяс серти, ставныс вӧліны геройясысь-геройяс да молодечьясысь-молодечьяс.
А сэсся бара босьтчывліс лыддьысьны.
И тешкодь: тайӧ сылӧн замечаниеясыс да лирическӧй отступлениеяс ньӧти эз мешайтлыны кывзысьяслы, эз отвлекайтны найӧс, а, мӧдарӧ, отсавлісны гӧгӧрвоны лыддьӧмторсӧ.
Лунын кык час чӧж, ӧбед да лечебнӧй процедура костын сійӧ велӧдіс немецкӧй кыв, шуавліс кывъяс, лӧсьӧдавліс фразаяс да мукӧд дырйи, немецкӧй кывъяслысь смыслӧ мӧвпалігтырйи, шулывліс:
— А тӧданныд, зонъяс, кыдзи немецкӧй кыв вылын шусьӧ чипанпи?
Кюхельхен.
Здорово!
Кюхельхен, мыйкӧ сэтшӧм ичӧтик, небыд, нежнӧй.
А кӧлӧкӧльчик, тӧданныд кыдз?
Глёклинг.
Гора кыв, вернӧ?
Кыдзкӧ ӧтчыд Степан Иванович петіс терпениесьыс:
— А мый вылӧ тіянлы, полковӧй комиссар ёрт, немецкӧй кывйыс?
Он-ӧ прӧста асьнытӧ мудзтӧдӧй?
Выннытӧ эськӧ тіянлы видзыштны...
Пӧрысь салдат вылӧ Комиссар видзӧдліс мудера:
— Э, тошка дядь, тайӧ ӧмӧй нӧ роч мортлы олӧм?
А кутшӧм кыв вылын нӧ ме кута немкаясыскӧд сёрнитны Берлинас, кор сэтчӧ воам?
Тэ ногӧн, <rus>по-чалдонски</rus> али мый?
А?
Степан Иванович, коді пукаліс Комиссар койка вылын, кӧсйис, тыдалӧ, чорыда шуны паныд, мый пӧ фронтлӧн линияыс ӧні матын на Мӧскуа дорын да мый немкаясӧдз ылынкодь на, но Комиссар гӧлӧсын кыліс сэтшӧм гажа убеждённость, мый салдат сӧмын кызӧктыштіс да лабутнӧя содтіс:
— Сійӧтӧ сідз, огӧ <rus>по-чалдонски</rus>, дерт,
но асьнытӧ видзыштны эськӧ тіянлы, комиссар ёрт, татшӧм контузия бӧрад.
— Бура видзӧм вӧлыд, другӧ, первойӧн кок йывсьыс усьӧ.
Эн кывлы?
Абу лӧсьыд, тошка дядь!
Висьысьяс пиысь некод эз вӧв тошка.
А Комиссар мыйлакӧ ставнысӧ шуис «тошка дядьӧн».
Артмывліс тайӧ сылӧн кыдзкӧ гажаа, лӧсьыда, да тайӧ шмонитана нимыс ставныслы кокньӧдліс сьӧлӧмнысӧ.
Лунтыръясӧн Алексей видзӧдіс Комиссар вылӧ, зілис тӧдмавны, мыйын сылӧн помасьлытӧм гажлуныс.
Тӧдӧмысь, сійӧ страдайтіс ёна.
Сулалӧ вӧлі сылы унмовсьны да воштыны ас вылас ассьыс контрольсӧ, кыдзи сійӧ пыр жӧ заводитліс ружтыны, шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзуртны пиньяснас, чужӧмыс сылӧн лёкысь вежыньтчывліс.
Тыдалӧ, сійӧ тӧдіс тайӧс да зілис луннас не узьны, корсьліс аслыс кутшӧмкӧ удж.
Олігас жӧ сійӧ век вӧлі спокойнӧй да ӧткодь, быттьӧкӧ сьӧкыд висьӧмыс эз и мучит, тэрмасьтӧг сёрнитіс врачьяскӧд, шмонитіс накӧд, кор чуньяснаныс найӧ личкалісны да видлалісны сылысь висянінъяссӧ, да буди сӧмын сы серти, кыдзи сылӧн киыс чабравліс прӧстынясӧ, да кык син костас бисерӧн югъялысь пӧсь войтъяс сертиыс позьӧ вӧлі тӧдмавны, кутшӧм сьӧкыд сылы вӧлі кутсьынысӧ.
Лётчик оз вӧлі гӧгӧрво, кыдзи вермӧ тайӧ мортыс пӧдтыны страшнӧй дойсӧ, кытысь сылы сы мында энергияыс, бодростьыс, жизнерадостностьыс.
Алексейлы ещӧ нин ёнджыка окота вӧлі гӧгӧрвоны тайӧс сы вӧсна, мый, наркотиклӧн век ӧтарӧ содысь дозаяс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ачыс эз нин вермы узьны войясын да мукӧд дырйиыс асылӧдзыс куйліс восьса синъясӧн да, медым не ружтыны, пиньяснас курччаліс эшкынсӧ.
Пыр тшӧкыдджыка, пыр настойчивӧйджыка ӧні кыліс осмотръяс дырйи мустӧм, шогӧдана кыв «ампутация».
Страшнӧй лунлысь ӧтарӧ матысмӧмсӧ чувствуйтігӧн Алексей аслыс шуис, мый овны кокъястӧг оз сулав.
5
И со луныс воис.
Обход дырйи Василий Васильевич дыр видлаліс кияснас Алексейлысь сьӧдасьӧм да инмӧдчывлӧмъяс кывтӧм нин кок лапаяссӧ, сэсся крута веськӧдчис да, Мересьевлы синъясас веськыда видзӧдігмоз, шуис: «Вундыны!»
Кельдӧдӧм лётчик нинӧм эз удит вочавидзны, кыдзи профессор тэрыба содтіс: «Вундыны — и некутшӧм сёрни оз вермы лоны, кылан?
Мӧдног кулан!
Гӧгӧрвоин?»
Жырйысь сійӧ петіс аслас свита вылӧ видзӧдлытӧг.
Палатаын лои сьӧкыд чӧвлун.
Мересьев куйліс измӧм сьӧлӧмӧн, восьса синъясӧн.
Сы син водзын ру пыр чурвидзисны инвалид-перевозчиклӧн безобразнӧй, лӧз култышкаясыс;
Алексей бара аддзис, кыдзи сійӧ пӧрччысьӧма да, кияс вылас мыджсьӧмӧн, обезьяна моз, бауӧн кыссьӧ уль лыа вывті ва дорӧ.
— Лёша, — ньӧжйӧник чукӧстіс Комиссар.
— Мый? — гортӧм гӧлӧсӧн шыасис Алексей.
— Тадз колӧ, Лёша.
И тайӧ здукӧ Мересьевлы кажитчис, мый тайӧ абу перевозчик, а сійӧ ачыс культяпкаяс вылын кыссьӧ да мый сылӧн нылыс, сылӧн Оляыс, сулалӧ лыа вылын тӧлӧн дӧлалысь сера платтьӧа, кокньыдик, шондіӧн югдӧдӧм, мича, да, вомдорсӧ курччалігтыр, напряжённӧя видзӧдӧ сы вылӧ.
Тадз лоас!
И Алексей, чужӧмсӧ юрлӧсӧ дзебӧмӧн, шытӧг да ёна бӧрддзис ставнас сырмигтыр да дергайтчигтыр.
Ставлы лои вывті страшнӧ.
Степан Иванович, гораа ружтігтыр, лэччис койка вывсьыс, ас вылас зэвтіс халат да, туфлинас шарӧдчигтыр, крӧвать бӧръясӧ кияснас мыджсигтыр, гораа кашкигтыр, муніс Мересьев дорӧ.
Но Комиссар сетіс дугӧдана знак: мед пӧ бӧрдас, эн торк.
И збыльысь, Алексейлы лои кокньыдджык.
Регыд сійӧ успокоитчис да весиг кыліс кокняммӧм, кодӧс век кылӧ морт, кор, медбӧрын, решитас сійӧ дыр мучитана вопрос.
Сійӧ чӧв оліс дзик рытӧдзыс, кытчӧдз сыла эз воны санитаръяс, медым нуны операционнӧйӧ.
Тайӧ еджыд, син ёрмӧн югыд жырас сійӧ сідзжӧ эз шу ни ӧти кыв.
Весиг кор сылы объявитісны, мый омӧль сьӧлӧм вӧснаыс сійӧс оз позь унмовськӧдны да операциясӧ лоӧ вӧчны местнӧй наркоз улын, сійӧ сӧмын довкнитіс юрнас.
Операция дырйи сійӧ весиг ӧтчыд эз ружӧктыв, ни эз горӧдлы.
Василий Васильевич, коді ачыс вӧчис тайӧ несложнӧй ампутациясӧ да, кыдзи и век, та дырйи чорыда пиняліс сестраясӧс да отсасьысьяссӧ, некымынысь заставитліс ассистентсӧ видзӧдлыны, эз-ӧ пурт улас кув висьысьыс.
Кор пилитісны лысӧ, дойыс вӧлі терпитны позьтӧм, но сійӧ велалӧма нин ас вывтіыс нуны страдайтӧмъяссӧ да весиг бурасӧ эз гӧгӧрво, мый вӧчӧны сы кокъяс дінын марляысь вӧчӧм маскаа тайӧ йӧзыс.
Садьмис сійӧ палатаын нин да медвойдӧр аддзис Клавдия Михайловналысь тӧждысян чужӧмсӧ.
Тешкодь, но сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво да весиг чуймис, мыйла тайӧ муса, мелі, еджыд нывбабаыслӧн чужӧмыс сэтшӧм тӧждысяна да юасяна.
Алексейлысь син восьтӧмсӧ казялӧм бӧрын сійӧ гажмис да эшкын увсьыс ньӧжйӧникӧн топӧдіс висьысьлысь кисӧ.
— Кутшӧм ті молодец! — и пыр жӧ заводитіс кывзыны пульссӧ.
«Мый тайӧ сыкӧд?»
Алексей кыліс, мый кокъясыс сылӧн висьӧны воддза дорсьыс кытікӧ вылітіджык да оз воддзамоз жар, лысӧ юклӧдлана, нетшкана дойӧн, а кыдзкӧ надзӧнджык да ныжджыка, быттьӧкӧ пидзӧс вевдорӧдыс топыда зэлӧдӧмаӧсь гезъясӧн.
И друг эшкын кусыньяс сертиыс аддзис, мый тушаыс сылӧн лоӧма дженьыдджык,
ӧтпырйӧ тӧдвылас уси: еджыд жырлӧн син ёрана югъялӧмыс, Василий Васильевичлӧн скӧрысь ворчитӧмыс, эмалированнӧй ведраӧ гортӧма котшнитӧмыс.
«Эштіс?!» — кыдзкӧ вялӧя чуймис сійӧ да, нюммунны зілигтыр, шуис сестралы:
— Ме, кажитчӧ, лои дженьыдджык.
Нюмъёвтасыс артмис мисьтӧма, гримаса сяма.
Клавдия Михайловна тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдіс сылысь юрсисӧ:
— Нинӧм, нинӧм, бур пи, ӧні кокньыдджык лоӧ.
— Да, збыльысь, кокньыдджык.
Кымын килограммӧн?
— Оз ков, рӧднӧйӧй, оз ков.
А ті молодец, мукӧдъяс горзӧны, мукӧдъясӧс ременьясӧн кӧртавлӧны да ещӧ кутӧны, а ті ӧти шы эн сетлӧй...
Эк, война, война!
Сэки палаталӧн рытъя рӧмыдас кыліс Комиссарлӧн скӧр гӧлӧс:
— Ті мый сэні панихида сьывны кутінныд?
Вот сетӧй со письмӧяссӧ сылы, сестричка.
Везитӧ мортыслы, весиг менӧ завидь босьтӧ: сы мында письмӧ ӧтпырйӧ!
Комиссар сетіс Мересьевлы письмӧяслысь пачка.
Тайӧ вӧліны рӧднӧй полксяньыс воӧм письмӧяс.
Гижан числӧясыс сэні вӧліны разнӧйӧсь, но воисны мыйлакӧ ӧтлаын, и со ӧні, вундӧм кокъясӧн куйлігӧн, Алексей ӧти бӧрся мӧдӧс лыддис тайӧ дружескӧй посланиеяссӧ, кодъяс висьталісны ыліса олӧм йылысь, уджӧн, неудобствоясӧн да опасностьясӧн тырӧм да ас дорас кутны вермытӧм вынӧн кыскысь олӧм йылысь, коді ӧні вошӧма сылӧн нэм кежлас.
Сійӧ тӧдмаліс и гырысь выльторъяс и дона посниторъяс, кодъяс йылысь сылы гижисны полксянь.
Сылы ӧткодя вӧлі интереснӧ и сійӧ, мый, корпусса политработник висьталӧм серти, полксӧ представитӧма Гӧрд Знамя орденӧн наградитӧм вылӧ, мый Иванчук ӧтпырйӧ получитіс кык награда, и сійӧ, мый кыйсигӧн Яшин виӧма ручӧс, коді мыйлакӧ бӧжтӧм, мый флюс вӧсна Стёпа Ростовлӧн дзугсис сестра Леночкакӧд роман.
Ӧти здук кежлӧ сійӧ думнас ветліс сэтчӧ, вӧръяс да тыяс костӧ вошӧм аэродром вылӧ, кодӧс лётчикъяс сэтшӧм частӧ пинявлісны омӧль грунт вӧснаыс да коді кажитчис сылы ӧні медся бур местаӧн му вылын.
Письмӧяснас сійӧ сэтшӧма увлекитчис, мый весиг эз видзӧдлы, кор найӧс гижӧма, да эз казявлы, кыдзи Комиссар мигнитіс сестралы, шпыннялігтыр сылань индігмоз, да ньӧжйӧникӧн шӧпнитіс сылы: «Менам лекарствоыд став тіян люминалъяс да вероналъяс дорысь сёпӧв бурджык».
Алексей сідзи некор эз и тӧдлы, мый, лоӧмторъяс лоӧмсӧ артыштӧмӧн, Комиссар дзеблавлӧма сылысь кымынкӧ письмӧяс, медым Мересьевлы страшнӧй лунӧ, рӧднӧй аэродром вылысь приветъяс да выльторъяс лётчиклы передайтӧм бӧрын, небзьӧдны сылы сьӧкыд ударсӧ.
Комиссар вӧлі важ воин.
Тэрмасьӧмӧн гижӧм бумага торъяслысь, кодъяс мукӧд дырйи фронт вылын коланаджыкӧсь овлӧны лекарство да сукар дорысь, вынсӧ сійӧ тӧдіс бура.
Андрей Дегтяренколӧн, кыдзи и ачыс, грубӧйкодь да прӧстӧй письмӧын куйліс ичӧтик бумажка, кодӧс вӧлі тыртӧма чикыльӧсь шыпасъясӧн да восклицательнӧй знакъясӧн:
«<rus>Старший</rus> лейтенант ёрт!
Абу лӧсьыд, мый ті он кутӧй ассьыныд кывнытӧ!!!
Полкын тіянӧс казьтылӧны зэв частӧ да, ме ог ылӧдчы, сӧмын тіян йылысь и сёрнитӧны.
Столовӧйын неважӧн полкса командир ёрт шуис, мый вот Мересьев Алексей — сійӧ да!!!
Ті жӧ тӧданныд, мый сійӧ тадзисӧ шулывлӧ сӧмын медся буръяс йылысь.
Локтӧй регыдджык бӧр, тіянӧс тані виччысьӧны!!!
Столӧвӧйса ыджыд Лёля тшӧктіс висьтавны тіянлы, мый сійӧ прениеястӧг ӧні кутас сетавны тіянлы куим мӧд блюдоӧн, мед кӧть весиг сійӧс военторг таысь уволитас.
Сӧмын абу бур, мый ті онӧ кутӧй ассьыныд кывнытӧ!!!
Мукӧдъяслы ті век жӧ гижинныд, а меным нинӧм эн гижӧй.
Меным тайӧ зэв ӧбиднӧ, сы вӧсна — ог гиж тіянлы торъя письмӧ, а ті меным гижӧй, пӧжалуйста, торйӧн — кыдзи ті оланныд да кыдзи чувствуйтанныд!..»
Тайӧ забавнӧй записка улас вӧлі кырымпас: «Метеорологическӧй сержант».
Мересьев нюммуніс, но син улас сылы веськалісны кывъяс: «Локтӧй регыдджык бӧр, тіянӧс тані виччысьӧны», — кодъясӧс письмӧас вӧлі улітіыс визьнитӧма.
Алексей лэптыштчис койка вылас да сэтшӧм чужӧмӧн, кутшӧмӧн корсьӧны зепъясысь, кор казялӧны, мый вошӧма сэсь зэв колана документ, тіралана киясӧн нуӧдіс сэті, кӧні вӧліны кокъясыс.
Ки улыс вӧлі тыртӧм.
Сӧмын тайӧ минутӧ Алексей тырвыйӧ гӧгӧрвоис воштӧмыслысь став сьӧкыдлунсӧ.
Полкӧ, авиацияӧ, вообще фронт вылӧ сійӧ некор сэсся оз бергӧдчы бӧр.
Сылы некор сэсся не кыпӧдлыны сынӧдӧ самолётсӧ да не уськӧдчывны воздушнӧй бойӧ, некор!
Ӧні сійӧ инвалид, кодӧс лишитӧма радейтана делӧысь, дорӧма места вылас, весиг ӧні сійӧ гортсаясыслы обуза, олӧмын лишнӧй.
Тайӧс исправитны оз позь, тайӧ кувтӧдзыс.
6
Операция бӧрын Алексей Мересьевкӧд лои медся страшнӧйторйыс, мый вермӧ лоны татшӧм обстоятельствояс дырйи.
Сійӧ дугдывтӧг мӧвпаліс.
Сійӧ эз норась, эз бӧрд, эз раздражайтчы.
Сійӧ чӧв оліс.
Быдса лунъяс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг куйліс мыш вылас, видзӧдіс йиркса век ӧти и сійӧ жӧ чукыльӧсь потас вылӧ.
Кор ёртъясыс заводитлісны сёрнитны сыкӧд, сійӧ вочавидзліс — и частӧ тышкас-мышкас — «да», «абу» и бара чӧв ланьтлывліс, синсӧ веськӧдліс штукатуркаса потасӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ иероглиф да сылӧн спаситчӧмыс вӧлі сійӧс расшифруйтӧмын.
Сійӧ покорнӧя выполняйтіс врачьяслысь став индӧдъяссӧ, принимайтіс ставсӧ, мый сылы прописывайтлісны, дышпырысь, аппетиттӧг сёйліс ӧбедсӧ да бара водліс гатшӧн.
— Эй, тошка дядь, мый йылысь мӧвпалан? — горзіс сылы Комиссар.
Алексей бергӧдлывліс чужӧмсӧ сылань сэтшӧм выражениеӧн, быттьӧкӧ эз аддзыв сійӧс.
— Мый йылысь, юала, мӧвпалан?
— Нинӧм йылысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд палатаӧ пырис Василий Васильевич:
— Но, ползун, ловъя?
Кутшӧм делӧясыд?
Герой, герой, весиг эн сетлы шы.
Ӧні, вокӧ, эска, мый тэ збыльысь дас кӧкъямыс лун бауӧн кыссин немечьясысь.
Аслам нэмын ме сы мында ті воксӧ аддзывлі, мый тэ сы мында картупельсӧ эн сёйлы, а тэ кодьсӧ вундавны эз удайтчыв, — профессор чышкалыштіс ассьыс кульсьысь кучика, сулемаӧн сотӧм гыжъяса гӧрд кияссӧ. — Мый нӧ зумыштчин?
Сійӧс ошкӧны, а сійӧ зумыштчӧ.
Ме жӧ медицинскӧй служба кузя генерал-лейтенант.
Но, приказывайта нюммунны!
Сьӧкыдпырысь вомдоръяссӧ тыртӧм, резинӧвӧй нюмъёвтасӧ нюжӧдігмоз Мересьев мӧвпаліс: «Тӧді кӧ, мый ставыс тадзи помасяс, сулаліс-ӧ эськӧ кыссьыныс?
Ӧд пистолетын кольлі куим патрон».
Комиссар лыддис газетысь интереснӧй воздушнӧй бой йылысь корреспонденция.
Миян квайт истребитель, кызь кык немецкӧйкӧд бойӧ пырӧмӧн, уськӧдісны кӧкъямысӧс, ассьыныс воштісны сӧмын ӧтиӧс.
Комиссар лыддис тайӧ корреспонденциясӧ сідзи, быттьӧкӧ отличитчисны эз сылы тӧдтӧм лётчикъяс, а сылӧн кавалеристъясыс.
Весиг Кукушкин ӧзйыштіс, кор пансис вензьӧм, зілис представитны, кыдзи тайӧ ставыс артмис.
А Алексей кывзіс да мӧвпаліс: «Шудаӧсь!
Лэбалӧны, тышкасьӧны, а вот меным сэсся некор нин не кыпӧдчывны».
Сӧветскӧй Информбюролӧн сводкаяс лоины пыр лаконичнӧйджыкӧсь.
Став сертиыс тыдаліс, мый кӧнкӧ Гӧрд Армия тылын чабыртчӧ нин вынйӧра кулак выль удар кежлӧ.
Комиссар да Степан Иванович пӧся обсуждайтісны, кӧні тайӧ ударсӧ лоӧ вӧчӧма да мый сійӧ ваяс немечьяслы.
Ещӧ неважӧн на Алексей вӧлі первойӧн тайӧ сёрниясас.
Ӧні сійӧ зілис налысь не кывзыны.
Сійӧ сідзжӧ аддзӧ вӧлі содысь лоӧмторъяссӧ, чувствуйтӧ гигантскӧй, вермас лоны, решающӧй бойяслысь матысмӧмсӧ.
Но сы йылысь мӧвп, мый сылӧн ёртъясыс, весиг, навернӧ, Кукушкин, коді ӧдйӧ бурдӧ, кутасны участвуйтны наын, а сылы лоӧ боксӧ пӧжны тылын да тайӧс нинӧмӧн нин он исправит, сылы вӧлі сэтшӧм курыд, мый кор Комиссар лыддис газетъяс либӧ заводитчывліс война йылысь сёрни, Алексей вевттьысьлывліс юр вывтіыс эшкынӧн да чужӧмнас ниртліс юрлӧссӧ, медым не аддзыны да не кывны.
А юрас мыйлакӧ бергаліс мӧвп: «Коді чужӧма ползайтны, лэбавны оз вермы».
Клавдия Михайловна вайис вербалысь некымын рос, кодъяс код тӧдас кыдзи да кор веськалӧмаӧсь баррикадаясӧн потшӧм, суровӧй, военнӧй Мӧскуаӧ.
Пызан выланыс ставныслы сійӧ пуктіс стаканъясӧ ӧти роскӧн.
Еджыд пушыд шарикъяса гӧрдіник росъяссьыс ӧвтіс сэтшӧм чӧскыд дукӧн, быттьӧкӧ ачыс тулысыс пырис нелямын кыкӧд палатаӧ.
Тайӧ луннас ставныс вӧліны радӧсь, возбуждённӧйӧсь.
Весиг чӧв олысь танкист аслас бинтъяс увсянь мургыльтліс некымын кыв.
Алексей куйліс да мӧвпаліс: Камышинын мостовӧйяслӧн югъялысь булыжникъяс вывті котӧртӧны тротуаръяс пӧлӧн исковтысь няйтӧн сукмӧм гудыр шоръяс, кылӧны шоналӧм мулӧн, сӧстӧм ва рулӧн, вӧв куйӧдлӧн дукъясыс.
Вот татшӧм лунас Олякӧд найӧ сулалісны Волгалӧн крут вадорын да ва бердті маті синмӧн судзтӧм паськыд ю эрд вывтіыс, торжественнӧй чӧвлунас, кӧні юргис жаворонокъяслӧн эзысь кӧлӧкӧльчик кодь гӧлӧсныс, шытӧг да плавнӧя кывтіс йи.
И кажитчис, мый оз йи пластъяс тайӧ мунны ва кывтчӧсыс, а найӧ Олякӧд шытӧг катӧны гызьӧм да бурнӧй ю паныдыс.
Найӧ сулалісны чӧв ланьтӧмӧн, да сы мында шудлун тыдаліс налы водзысь, мый тані, волжскӧй эрдъясвесьтса вӧльнӧй тувсов тӧв улас налы оз тырмы сынӧдыс.
Нинӧм ӧні татшӧмыс оз ло.
Алексейысь сійӧ бергӧдчас мӧдарӧ, а кӧть и оз бергӧдчы, вермас ӧмӧй Алексей примитны тайӧ жертвасӧ, эм ӧмӧй сылӧн право допуститны, медым Оля, татшӧм мичаыс, стройнӧйыс да славнӧй нылыс мунас орччӧн сыкӧд, кӧстыльясӧн дзурликасьыськӧд!..
И сійӧ корис сестралысь пызан вывсьыс босьтны тулыслысь тайӧ наивнӧй памяткасӧ.
Вербасӧ уберитісны, но мучитысь мӧвпъяссьыс мездысьны вӧлі сьӧкыд: мый шуас Оля, кор тӧдмалас, мый Алексей лои коктӧм?
Мунас, вунӧдас, черкнитас сійӧс аслас олӧмысь?
Алексейлӧн став существоыс протестуйтіс: оз, сійӧ абу сэтшӧм, сійӧ оз эновт, оз бергӧдчы мӧдарӧ!
И тайӧ весиг омӧльджык.
Аслыс сійӧ представитіс: кыдзи благородство ради Оля мунас сы сайӧ, коктӧм сайӧ, та вӧсна сійӧ эновтас высшӧй техническӧй образование йылысь мӧвпъяс, доддясяс служебнӧй лямкаӧ, медым вердны асьсӧ, инвалид-верӧссӧ да, код тӧдас, гашкӧ, и челядьӧс.
Эм-ӧ сылӧн право примитны тайӧ жертвасӧ?
Ӧд найӧ нинӧмӧн на абу йитчӧмаӧсь, ӧд сійӧ невеста, а абу гӧтыр.
Сійӧ радейтліс Оляӧс, радейтліс бура да та вӧсна решитіс, мый татшӧм правоыс сылӧн абу, мый сылы аслыс ковмас керыштны найӧс йитысь став гӧрӧдъяссӧ, орйӧдлыны дзикӧдз, дзик пыр, медым мездыны Оляӧс не сӧмын сьӧкыд будущӧйысь, но и мучитана колебайтчӧмысь.
Но сэки воисны «Камышин» штемпеля письмӧяс да став тайӧ решениеяссӧ пыр жӧ черкнитісны.
Олялӧн письмӧыс вӧлі тырӧма кутшӧмкӧ зэв уна гуся тӧждысьӧмӧн.
Быттьӧкӧ несчастьесӧ водзвыв чувствуйтӧмӧн, сійӧ гижис, мый сійӧ лоас сыкӧд век, кӧть мый сыкӧд оз ло, мый олӧмыс сылӧн Алексейын, мый сійӧ мӧвпалӧ сы йылысь быд прӧст минутӧ, мый тайӧ думъясыс отсалӧны сылы кыскыны ас вылас военнӧй олӧмлысь сьӧкыдлунъяссӧ, заводын узьтӧм войяссӧ, прӧст лунъясӧ да войясӧ кодйыны окопъяс да противотанкӧвӧй ровъяс да, мый сэні дзебнысӧ, джынвыйӧ пӧтӧса олӧмсӧ.
«Тэнад бӧръя ичӧтик карточкаыд, кӧні тэ понкӧд орччӧн пукалан мыр вылын да нюмъялан, век менам сьӧрысь.
Ме пукті сійӧс мам медальонӧ да новла морӧсын.
Кор меным сьӧкыд, восьта да видзӧда...
И, тӧдан, ме эска: кытчӧдз ми радейтам мӧда-мӧднымӧс, миянлы нинӧм абу страшнӧ».
Гижис сійӧ сідзжӧ, мый Алексейлӧн мамыс бӧръя кадас вывті ёна тӧждысьӧ сы йылысь да бара корис, медым сійӧ гижас старушкалы частӧджык да оз волнуйт сійӧс шог юӧръясӧн.
Рӧднӧй карысь воӧм письмӧяс, кодъяс пиысь войдӧр быд письмӧ вӧвлі шуда событиеӧн, сьӧкыд фронтӧвӧй лунъясӧ дыр кежлӧ сьӧлӧм шонтысьӧн, первойысь эз радуйтны Алексейӧс.
Сы сьӧлӧмӧ найӧ пыртісны выль шог, и вот сэки сійӧ и вӧчис ӧшыбка, коді бӧрынджык вайис сылы уна мучитчӧмъяс: сійӧ эз решитчы Камышинӧ гижны сы йылысь, мый сылысь вундісны кокъяссӧ.
Дзик ӧти морт, кодлы сійӧ ставсӧ стӧча гижис аслас несчастье йылысь да гажтӧм думъяс йылысь, вӧлі метеостанцияса ныв.
Найӧ пӧшти эз вӧвны тӧдсаӧсь, да та вӧсна сыкӧд сёрнитны вӧлі кокни.
Нывлысь нимсӧ тӧдтӧм вӧсна Алексей весиг сідзи и гижис адрессӧ: ППС, сэтшӧмтӧ метеостанция, Метеорологическӧй сержантлы.
Сійӧ тӧдіс, кыдзи фронт вылын бережитӧны письмӧсӧ, да надейтчис, мый кӧть кор, а тайӧ тешкодь адреса письмӧыс ассьыс адресатсӧ век жӧ аддзас.
Но тайӧ сылы вӧлі и неважнӧ.
Сылы прӧста окота вӧлі кодлыкӧ висьтавны ас думъяс йывсьыс.
Гажтӧм раздумьеӧн колины Алексей Мересьевлӧн госпитальса однообразнӧй лунъясыс.
И кӧть сылӧн кӧрт кодь организмыс кокниа вынеситіс мастера вӧчӧм ампутациясӧ да ранаясыс бурдісны ӧдйӧ, сійӧ тӧдчымӧн слабмис да, став мераяс вылӧ видзӧдтӧг, лунысь-лун омӧльтчис да косьмис ставлӧн син водзын.
7
А та кості ывла вылын ыджыдаліс тулыс.
Сійӧ писькӧдчис и татчӧ, нелямын кыкӧд палатаӧ, йодоформ дукӧн тырӧм тайӧ жырас.
Сійӧ пырис восьталӧм форточкаяс пыр сылысь лымлӧн ыркыд да васӧд ловшыӧн, воробейяслӧн кыпыд чирикайтӧмӧн, туй чукыльясын трамвайяслӧн гажа да гора дзижгӧмӧн, кушмӧм асфальт кузя тотшйӧдлысь гора кокшыясӧн, а рытъясын — однообразнӧй небыдика ливкйӧдлысь гудӧк шыӧн.
Тулыс видзӧдлывліс бокса ӧшиньӧд шондіӧн югдӧдӧм тополь лап вывсянь, код вылын польдісны виж клея кузьмӧс гаръяс.
Тулыс пырліс палатаӧ зарни рӧма берин чутъясӧн, кодъяс чеччалӧмаӧсь Клавдия Михайловналӧн мелі, кельыд чужӧм вылас, мир вылӧ видзӧдісны пудралӧн любӧй сорт пыр да вайлісны сестралы уна шогсьӧм.
Тулыс настойчивӧя сетіс тӧдны ас йывсьыс и ӧшиньяслӧн жӧч карниз вылӧ гырысь войтъяс тёпкӧмӧн.
Тулыс, кыдзи и пыр, небзьӧдіс сьӧлӧмъяс, садьмӧдіс мечтаяс.
— Эк, ӧні эськӧ ружьеӧн да ветлыны кытчӧкӧ вӧрӧ!
Кыдзи, Степан Иванович, а?..
Кыа ломзигӧн пукалыштны эськӧ чомйын, засадаын...
Зэв ӧд лӧсьыд!..
Тӧдан, асылыс розӧвӧй, сэзь да кӧдзыдкодь, а тэ пукалан — пельяс чошкӧдӧмӧн и друг: гл, гл, гл... и бордъяс — фью, фью, фью...
И тэ весьтын пуксьӧ — бӧжыс веер кодь — и мӧд, и коймӧд...
Степан Иванович гораа ас пытшкас кыскыштӧ сынӧдсӧ, быттьӧкӧ збыльысь сылӧн визувтӧ дулльыс, а Комиссар сёрнисӧ нуӧдӧ водзӧ:
— А сэсся бипур дорӧ вольсалан плащ-палатка, сэні руалысь пӧсь чай да буриник чарка юыштан, медым быд мускуллы шоныд лои, а?
Праведнӧй уджъяс бӧрын...
— Ой, эн нин сёрнит, полковӧй комиссар ёрт...
А миянладорын тайӧ кадас, тӧданныд, мый кыям?
Но, он эскӧй — сир кыям, ей-богу, эн кывлӧй?
Занятнӧй делӧ; балуйтӧм, дерт, но абу пӧльзатӧм.
Сирыс, мыйӧн ты вылысь йиыс потӧ да туасны юяс, век вадорлань сетчӧ кульмӧ сійӧ.
И кульмынысӧ сюйсьӧ — но тӧкӧтьӧ нин ог косӧдзыс кай — пырӧ турунӧ, нитшкас, кодӧс ойдӧдӧма ытванас.
Пырас сэтчӧ, ниртчӧ, пӧксӧ кӧдзӧ.
Мунан вадорӧд да быттьӧкӧ вӧйӧм пес чуркаяс.
А тайӧ сир.
Ружьеысь гымӧбтан!
Мукӧд дырйи сы мында кыям, мый мешӧкӧ оз тӧр.
Ей-богу!
А мукӧд дырйи ещӧ...
И заводитчывлісны кыйсьысьяслӧн казьтылӧмъяс,
сёрниыс тӧдлытӧг вуджлывліс фронтӧвӧй делӧяс вылӧ босьтчывлісны гадайтны, мый вӧчсьӧ ӧні дивизияын, ротаын, оз-ӧ «бӧрдны» тӧлын вӧчӧм землянкаяс, да эз-ӧ «буждыны» укреплениеяс, да кутшӧмджык нин ӧні тулыснас немецлы, коді велалӧма Рытыввылын восьлавны асфальт кузя.
Ӧбед бӧрын заводитчывліс воробейясӧс вердӧм.
Степан Иванович, коді вообще эз кужлыв пукавны уджтӧг да век мыйкӧ аслас косіник зіль кияснас мастеритіс, думыштіс чукӧртны ӧбедлысь кольӧм крӧшкияс да форточка пыр шыблавны найӧс ывлаӧ лэбачьяслы.
Тайӧ лои обычайӧн.
Шыблалісны эз нин крӧшки, а кольӧдлывлісны быдса кусӧкъяс да нарошнӧ крӧшитлісны найӧс.
Татшӧм ногӧн, кыдзи шулывліс Степан Иванович, довольствие вылӧ вӧлі босьтӧма воробейяслысь быдса чукӧр.
Став палатаӧн зэв любӧпырысь видзӧдісны, кыдзи посньыдик да шума лэбачьяс зіля уджалӧны кутшӧмкӧ ыджыд корка вылын, чивзӧны, тышкасьӧны, а сэсся ӧшиньвыв весалӧм бӧрын, тополь ув вылын пукалігӧн, нырнаныс весалӧны асьнысӧ и друг шпоркнитлывлӧны да лэбӧны кытчӧкӧ асланыс воробейяс могӧн.
Воробейясӧс вердӧм лог радейтана гажӧдчӧмӧн.
Ӧткымын лэбачьясӧс кутісны тӧдны, весиг нимталісны найӧс.
Палатасаяс торъя ёна радейтісны ичӧтик, наян да збой воробейӧс, коді, тыдалӧ бӧжсӧ воштӧма аслас омӧль, тышкасян сям вӧснаыс.
Степан Иванович нимтіс сійӧс «Автоматчикӧн».
Интереснӧ, мый именнӧ тайӧ шума лэбачьясыскӧд ноксьӧмыс петкӧдіс танкистӧс чӧв олӧмсьыс.
Первойсӧ сійӧ дышпырысь да равнодушнӧя видзӧдіс, кыдзи куим кусыньӧн кусыньтчӧм Степан Иванович, кӧстыльяс вылас мыджсьӧмӧн, дыр лӧсьӧдчывліс батарея вылӧ, медым кайны ӧшинь вылӧ да судзӧдчыны форточкаӧдз.
Но кор мӧд лунас воробейяс локтісны, танкист, дойысла чукрасигтыр, весиг пуксис койка вылас, медым бурджыка тыдаліс лэбачьяслӧн зіль ноксьӧмыс.
Коймӧд лунӧ ӧбед дырйи сійӧ юрлӧс улас сюйыштіс юмов пироглысь прамӧй ыджыд тор, быттьӧкӧ госпитальса тайӧ чӧсмасьыштанторйыс торъя ёна должен вӧлі кажитчыны гора гӧлӧса лэбачьяслы.
Ӧтчыд «Автоматчик» эз лок, и Кукушкин шуис, мый сійӧс, тыдалӧ, сёйис кань — и таковскӧй.
Чӧв олысь танкист ёна друг скӧрмис да видіс Кукушкинӧс «кыв песысьӧн», а кор мӧд лунас ичӧтик бӧжтӧм лэбач бара чивгис да тышкасис ӧшинь вылын, победнӧя дзирньӧдліс наглӧя югъялысь синъяса юрсӧ, танкист серӧктіс, серӧктіс уна тӧлысь чӧжӧн медводдзаысь.
Коли неуна кад, и Гвоздев дзикӧдз ловзис.
Вӧлӧмкӧ сійӧ гажа сёрниа да кыпыд морт.
Добитчис тайӧс, дерт, Комиссар, коді вӧлі збыльысь мастер, кыдзи шуліс Степан Иванович, бӧрйыны быд мортлы ассьыс ключ.
И добитчис со кыдзи.
Медся гажа часӧн нелямын кыкӧд палатаын вӧлі, кор ӧдзӧсын, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, мыччысьліс Клавдия Михайловна да шуліс:
— А но, коді талун йӧктыны кутас?
Тайӧ петкӧдліс: воӧмаӧсь письмӧяс.
Письмӧ получитысь должен вӧлі кӧть ичӧтика чеччалыштны крӧвать вылын, петкӧдлыны, мый танцуйтӧ.
Унджыкысьсӧ тайӧс лолі вӧчны Комиссарлы, коді получитлывліс мукӧд дырйи ӧтпырйӧ дас письмӧӧдз.
Сылы гижисны дивизиясянь, тылсянь, гижисны ӧтлаын служитысьясыс, командиръяс да политработникъяс, гижисны салдатъяс, важ паметь кузя гижисны командир гӧтыръяс, корисны, медым сійӧ «чирыштіс» разболтайтчӧм верӧснысӧ, гижисны виӧм ёртъясыслӧн дӧваясыс, корисны олӧмын сӧвет либӧ уджын отсӧг, гижис весиг Казахстанысь пионерка, полкса виӧм командирлӧн нылыс, кодлысь нимсӧ Комиссар некыдз эз вермы запомнитны.
Тайӧ став письмӧяссӧ сійӧ лыддис ыджыд интересӧн, став вылас обязательнӧ вочавидзліс да сэки жӧ гижліс колана учреждениеӧ, корис отсавны сэтшӧмтӧ командир гӧтырлы, скӧрысь видліс «разболтайтчӧм» верӧсъясӧс, грӧзитіс управдомлы, мый ачыс локтас да орӧдас сылысь юрсӧ, оз кӧ сійӧ вӧч пач фронтовиклӧн, сэтшӧмтӧ боевӧй командирлӧн, семьялы, да видыштіс Казахстанса сложнӧй да сьӧкыд нима нылӧс мӧд четвертьын роч кыв кузя двойкаысь.
И Степан Иванович ёна гижасис и фронткӧд и тылкӧд.
Аслас пиянлысь, сэтшӧм жӧ удачливӧй снайперъяслысь, письмӧяссӧ, нылыслысь — колхознӧй бригадирлысь — письмӧяссӧ, кӧні тырыс вӧліны став рӧднясянь да тӧдсаяссянь поклонъяс да юӧртсьыліс, мый колхоз, кӧть и бара ыстіс йӧзӧс новостройка вылӧ, сэтшӧмтӧ хозяйственнӧй планъяс содтӧдӧн тыртіс сы мындатӧ процент вылӧ, Степан Иванович зэв радпырысь пыр жӧ гораа лыддьывліс, да став палата, став сиделкаяс, сестраяс да весиг ординатор, косіник да вижӧдӧм морт, вӧліны век тӧдсаӧсь сылӧн семейнӧй делӧясӧн.
Весиг ӧтдортчысь Кукушкин, коді, кажитчӧ, лӧгалӧ вӧлі став свет вылас, получайтіс письмӧяс кытыськӧ Барнаулысь мамсяньыс.
Сійӧ кватитліс письмӧсӧ сестра ордысь, виччысис, кор палатаын йӧзыс унмовсясны, да лыддьыліс, кывъяссӧ вомгорулас аслыс шӧпкӧдігтыр.
Тайӧ минутъясас сылӧн резкӧй, неприятнӧй чертаяса ичӧтик чужӧм вылас тыдовтчыліс особӧй, сылы дзик лӧсявтӧм, торжественнӧй да лӧнь выражение.
Сійӧ вывті ёна радейтіс ассьыс мамсӧ, старушка-фельдшерицаӧс, но мыйлакӧ яндысис аслас тайӧ радейтӧмсьыс да сійӧс ёна дзебис.
Сӧмын ӧтнас танкист долыд минутъясас, кор палатаын зіля тӧдмасисны поучительнӧй выльторъясӧн, лолі ещӧ гажтӧм чужӧма, бергӧдчывліс стенлань да юр вывтіыс шебрасьліс: некодлы вӧлі сылы гижны.
Кымын унджык письмӧ получитліс палата, сымын ёнджыка сійӧ чувствуйтіс ассьыс ӧткалунсӧ.
Но вот ӧтчыд Клавдия Михайловна локтіс кутшӧмкӧ торъя кыпыд.
Комиссар вылӧ не видзӧдны зільӧмӧн, сійӧ тэрыба юаліс:
— А, но, коді талун йӧктас?
Сійӧ видзӧдліс танкист койка вылӧ, и сылӧн бур чужӧмыс сідзи и ворсіс паськыд нюмӧн.
Быдӧн гӧгӧрвоисны, мый лои мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Палата виччысис.
— Лейтенант Гвоздев, йӧктӧй!
Но, мый нӧ ті?
Мересьев аддзис, кыдзи дрӧгнитіс Гвоздев, кыдзи крута сійӧ бергӧдчис, кыдзи бинт увсяньыс югнитісны сылӧн синъясыс.
Сійӧ пыр жӧ асьсӧ босьтіс киӧ да тіралана гӧлӧсӧн, равнодушие петкӧдлыны зільӧмӧн, шуис:
— Ӧшыбка.
Орччӧн водӧма ещӧ кутшӧмкӧ Гвоздев, — но синъясыс сылӧн горша, лачаӧн видзӧдісны куим конверт вылӧ, кодъясӧс сестра, флаг моз, кутіс вылын.
— Кыдзи нӧ, тіянлы.
Аддзанныд: лейтенант Г. М. Гвоздевлы, да весиг: нелямын кыкӧд палатаӧ.
Но?
Эшкын улысь жаднӧя мыччысис бинтуйтӧм ки.
Кор лейтенант, конвертсӧ пиняс босьтӧмӧн, тэрыба курччаліс-восьтіс письмӧсӧ, киыс сылӧн тіраліс.
Бинт увтіыс Гвоздевлӧн синъясыс возбуждённӧя югъялісны.
Тыдовтчис тешкодьтор.
Куим ныв-подруга, ӧти и сійӧ жӧ университетса, ӧти и сійӧ жӧ курсса слушательницаяс, разнӧй почеркӧн да разнӧй кывъясӧн гижисны примернӧ ӧтитор.
Кор кывлӧмаӧсь, мый герой-танкист Гвоздев ранитчӧма да куйлӧ Мӧскуаын, найӧ решитӧмаӧсь сыкӧд письмӧасьны.
Найӧ гижисны, мый сійӧ кӧ, лейтенантыс, оз ӧбидитчы налӧн дӧзмӧдчӧмысь, то оз-ӧ гиж налы, кыдзи сійӧ олӧ да кыдзи сылӧн дзоньвидзалуныс, а на пиысь ӧти, коді гижсьӧма вӧлі «Анюта», гижис: оз-ӧ вермы сійӧ мыйӧнкӧ отсавны сылы, оз-ӧ ковны сылы бур небӧгъяс, да колӧ кӧ сылы мыйкӧ, медым стесняйтчытӧг шыасяс сы дінӧ.
Тайӧ письмӧяссӧ лейтенант лунтыр бергӧдліс киас, лыддис адресъяссӧ, видлаліс почеркъяссӧ.
Дерт, сійӧ тӧдіс татшӧм сяма гижасьӧмъяс йылысь да весиг ачыс ӧтчыд гижасис тӧдтӧм нывбабакӧд, кодлысь мелі запискасӧ сійӧ аддзис праздничнӧй подаркиын сылы веськалысь вурун кепысь певйысь.
Но тайӧ гижасьӧмыс кыдзкӧ ачыс кусі сы бӧрын, кор сылӧн корреспонденткаыс ыстіс сылы ассьыс шутливӧй гижӧда фотокарточкасӧ, кӧні сійӧ, олӧма нывбаба, вӧлі снимитчӧма аслас нёль челядькӧд ӧтлаын.
Но тані делӧыс вӧлі мӧд.
Шензьӧдіс Гвоздевӧс сӧмын сійӧ, мый тайӧ письмӧясыс воисны сэтшӧм виччысьтӧг да ӧтпырйӧ, да ещӧ гӧгӧрвотӧм вӧлі, кытысь университетса медфакысь студенткаяс друг тӧдмалісны сылӧн боевӧй делӧяс йылысь.
Шензис та кузя став палата, и медся ёна — Комиссар.
Но Степан Ивановичкӧд да сестракӧд Комиссарлысь синмасьӧмсӧ Мересьев казяліс да гӧгӧрвоис, мый и тайӧ — сылӧн вӧчӧмтор.
Кӧть кыдзи сэні эз вӧв, но мӧд лунас асывсянь Гвоздев корис Комиссарлысь бумага, некодлысь юавтӧг разис веськыд кисьыс бинтсӧ да рытӧдз гижис, черкайтліс, куснявліс, выльысь гижис аслас тӧдтӧм корреспондентъяслы вочакывъяс.
Кык нылыс кыдзкӧ асьныс вешйисны бокӧ, зато тӧждысьысь Анюта кутіс гижны куимнан пыддиыс.
Гвоздев вӧлі откровеннӧй морт, и ӧні став палатаыс тӧдіс, мый вӧчсьӧ медфакса коймӧд курсын, кутшӧм увлекательнӧй наука биология да кутшӧм гажтӧм органика, кутшӧм симпатичнӧй гӧлӧсыс профессорлӧн да кутшӧм бура сійӧ сетӧ материалсӧ, да, мӧдарӧ, кутшӧм гажтӧма ассьыс лекцияяссӧ сетӧ сэтшӧмтӧ доцент, мыйта пес сӧвтісны грузӧвӧй трамвайяс вылӧ ӧчереднӧй студенческӧй воскресник дырйи да, кутшӧм сложнӧйтор ӧтпырйӧ велӧдчыны и уджавны эвакогоспитальын да кыдзи «асьсӧ вылӧ пуктӧ» сэтшӧмтӧ студентка, бездарнӧй зубрила да вообще абу симпатичнӧй особа.
Гвоздев не сӧмын кутіс сёрнитны.
Сійӧ кыдзкӧ ставнас кыпыдмис.
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс бурдны.
Кукушкинлысь снимитісны кардъяс.
Степан Иванович велӧдчис ветлӧдлыны кӧстыльястӧг да ветлӧдліс веськыдджыка нин.
Ӧні сійӧ быдса лунъяс колльӧдліс ӧшинь вылын, видзӧдіс, мый вӧчсьӧ «вӧльнӧй светас».
И сӧмын Комиссарлы да Мересьевлы лунысь-лун лои омӧльджык.
Торъя ӧдйӧ омӧльтчис Комиссар.
Асывнас сійӧ эз нин вермы вӧчны ассьыс гимнастикасӧ.
Телӧыс сылӧн век ёнджыка тырис мисьтӧм виж пыкӧсӧн, киясыс куснясисны мырдысьӧн да эз нин вермыны кутны ни карандаш, ни ӧбедайтігӧн пань.
Асывъясын сиделка мыськавліс да чышкавліс сылысь чужӧмсӧ, паньӧн вердліс сійӧс, да чувствуйтчис, мый оз сьӧкыд дойясыс, а тайӧ беспомощностьыс угнетайтӧ да скӧрмӧдӧ сійӧс.
Но и сэки сійӧ эз няргы.
Сэтшӧм жӧ кыпыда юргис сылӧн басыс лунын, сэтшӧм жӧ горша сійӧ лыддис газетъясысь выльторъяс да весиг водзӧ велӧдіс немецкӧй кыв.
Сӧмын ӧні ковмыліс сылы пуктыны небӧгъяссӧ Степан Ивановичӧн специальнӧ вӧчӧм проволочнӧй пюпитр вылӧ, и важ салдат, сы водзладорын пукалігтыр, листавліс сылы листбокъяссӧ.
Асывъясӧ, кор эз на вӧв выль газет, Комиссар тэрмасьтӧг юасис сестралысь, кутшӧмджык сводка, мый выльторсӧ висьталісны радио пыр, кутшӧм поводдяыс да мый кывсьӧ Мӧскуаын.
Сійӧ корис Василий Васильевичлысь нуӧдны сы крӧвать дорӧ радиотрансляция.
Кажитчис, кымын слабджык да вынтӧмджык лолі сійӧ ачыс, сымын упрямӧйджык да вынаджык вӧлі сылӧн духыс.
Сійӧ сэтшӧм жӧ интересӧн лыддис уна письмӧяс, да, то Кукушкинлы, то Гвоздевлы диктуйтӧмӧн, вочавидзліс на вылӧ.
Ӧтчыд Мересьев, процедура бӧрын вугыртлӧм мысти, садьмис сылӧн гымалан басысь.
— Чинушаяс! — мураліс сійӧ лёкысь.
Проволочнӧй пюпитр вылын тыдаліс дивизионнӧй газетлӧн листок, кодӧс, кӧть и вӧлі приказ «не петкӧдны частьысь», другъяс пиысь кодкӧ регулярнӧ ысталіс сылы. — Бӧбмӧмаӧсь найӧ сэні оборонаас пукалігӧн.
Кравцов — бюрократ?!
Армияын медбур ветеринар — бюрократ?!
Гриша, гиж, гиж ӧні жӧ!
И сійӧ Гвоздевлы диктуйтіс армия Военнӧй сӧветса член ним вылӧ скӧр рапорт, корис ӧлӧдны «строкачьясӧс», кодъяс незаслуженнӧя видӧны бур, удж радейтысь мортӧс.
Сестракӧд письмӧ ыстӧм бӧрын сійӧ ещӧ дыр на да чорыда видіс «щелкунъясӧс», да страшнӧ вӧлі кывны делӧвӧй страстьӧн тырӧм кывъяссӧ сійӧ мортсянь, коді оз вермы весиг юрлӧс вылын бергӧдны юрсӧ.
Тайӧ жӧ лунӧ рытнас лои нӧшта на тӧдчанаджыктор.
Лӧнь часӧ, кор ещӧ эз на биасьны да палата пельӧсъясын заводитіс нин сукмыны рӧмыд, Степан Иванович пукаліс ӧшинь вылын да думыштчӧмӧн видзӧдіс набережнӧй вылӧ.
Ю вылын кералісны йи.
Брезентӧвӧй фартука некымын нывбаба пыридзьясӧн поткӧдлісны сійӧс векньыдик полосаясӧн юкмӧслӧн сьӧд квадрат пӧлӧн, сэсся гоз-мӧдысь кучкӧмӧн кузяланог поткӧдлісны полосаяссӧ, босьтавлісны багыръяс да пӧв кузя тайӧ кузьмӧс йи торъяссӧ лэпталісны ваысь.
Йи торъяс куйлісны радъясӧн: улісяньыс — лӧзов-прозрачнӧйӧсь, вылісяньыс — вижов-рӧшкыдӧсь.
Ю пӧлӧнса туй вывті йи кераланінӧ гез моз люзьгисны мӧда-мӧдӧ домалӧм вӧлаяс.
Гӧна шапкаа, ватнӧй гача да ватнӧй фуфайкаа, вӧнь костас чера старик вӧвъяссӧ дом поводӧдыс вайӧдіс йи кераланінӧ, и багыръясӧн нывбабаяс быглялісны йи торъяссӧ доддьӧ.
Хозяйственнӧй Степан Иванович решитіс, мый найӧ уджалӧны колхозсянь, но мый уджсӧ котыртӧма тӧлктӧг.
Вывті нин уна йӧзыс тойласьӧны, мӧда-мӧдыслы мешайтчӧны.
Сылӧн хозяйственнӧй юрас артмис нин план.
Думнас сійӧ ставсӧ юкліс куим морта группаясӧ буретш сы мындаӧн, медым ӧтвылысь найӧ кокньыда вермисны лэптавны доддяныс йи торъяссӧ.
Быд группалы думнас сійӧ торйӧдіс торъя участок да мынтысис эськӧ налы эз ӧтмоза, а быд группалы наӧн лэптӧм йи торъяс лыд серти.
А со эсійӧ гӧгрӧс, банйӧм чужӧма бабаыслы эськӧ сійӧ сӧветуйтіс панны ордйысьӧм тайӧ тройкаясыс костын...
Сійӧ сэтшӧма ылаліс аслас тайӧ хозяйственнӧй мӧвпъяснас, мый эз дзик пыр казяв, кыдзи ӧти вӧв локтіс йи кераланінас сэтшӧм матӧ, мый бӧр кокъясыс сылӧн друг вильдісны да сійӧ лои ваын.
Доддьыс кутіс вӧвсӧ ва веркӧсын, а визулыс кыскис сійӧс йи улӧ.
Вӧйысь вӧв дорын тӧлктӧг ноксис чера старик: то додьсӧ кыскис додь нырӧдыс, то вӧвсӧ нетшкис поводӧдыс.
— Вӧв вӧйӧ! — став палататырӧн акнитіс Степан Иванович.
Комиссар зэвтіс став вынсӧ, дойысла вижӧдӧмӧн кыпӧдчис гырддзаяс вылас да, морӧснас ӧшинь дор вылӧ лэдзчысьӧмӧн, матыстчис стеклӧ дінӧ.
— Дубина!.. — шӧпнитіс сійӧ. — Кыдзи сійӧ оз гӧгӧрво?
Гужисӧ...
Гужисӧ колӧ керавны, вӧлыс ачыс каяс...
Ак, пӧгубитас скӧтинасӧ!
Степан Иванович сьӧкыда кавшасис ӧшинь вылӧ.
Стариклӧн вӧлыс вӧйны нин кутіс.
Гудыр гыыс тупкывліс нин сійӧс юр вывтіыс, но сійӧ ещӧ отчаяннӧя тышкасис на, чеччыштлывліс васьыс да заводитлывліс водз кокса подковъяснас парсавны йисӧ.
— Да керав жӧ гужисӧ! — гӧлӧстырнас равӧстіс Комиссар, быттьӧкӧ сэні, ю вылас, и збыльысь сылысь горӧдӧмсӧ вермис кывны старик.
— Эй, дона друг, гужисӧ керав!
Черыд тай вӧнь костад, керав гужисӧ, керав! — рупорӧ кияссӧ вӧчӧмӧн ывлаӧ горӧдіс Степан Иванович.
Тайӧс, быттьӧкӧ енэжсянь усьысь сӧветсӧ, кыліс старик.
Сійӧ кватитіс черсӧ да кыкысь шеныштчӧмӧн кераліс гужияссӧ.
Додь помысь мынӧм вӧв пыр жӧ чеччыштіс йи вылӧ да юкмӧс дорӧ сувтӧмӧн сьӧкыда вӧрӧдіс бокъяссӧ да пон моз вылыссьыс пыркӧдіс васӧ.
— Тайӧ нӧ мый значитӧ? — друг кыліс тайӧ здукӧ палатаын.
Ӧдзӧс дорын, кизявтӧм халата да аслас обычнӧй еджыд шапкатӧм, сулаліс Василий Васильевич.
Сійӧ пондіс мыйвынысь видчыны, зымӧдны кокъяснас, эз кӧсйы кывзыны некутшӧм помкаяс.
Обалдейтӧм палатаӧс сійӧ кӧсйысис вӧтлыны чӧрту да, видчиг да сьӧкыда лолалігтыр, муніс, сідз, кажитчӧ, эз и гӧгӧрво лоӧмторйыслысь смыслсӧ.
Минут мысти палатаӧ котӧрӧн пырис Клавдия Михайловна, расстроитчӧма, бӧрдӧм синъяса.
Сылы Василий Васильевич дзик на ӧні сетіс страшнӧй головомойка, но сійӧ аддзис пӧдушка вывсьыс вижӧдӧм, кулӧмалӧн кодь чужӧмсӧ Комиссарлысь, коді куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, куньса синмӧн, да уськӧдчис сы дінӧ.
Рытнас Комиссарлы лои сьӧкыд.
Впрыскивайтісны камфора, сетлісны кислород.
Сійӧ дыр эз во ас садяс.
Садяс воӧм бӧрын Комиссар пыр жӧ нюммуніс Клавдия Михайловналы, коді сулаліс сы дорын, киас кутіс кислороднӧй подушка, да кутіс шмонитны:
— Эн волнуйтчӧй, <rus>сестрёнка</rus>.
Ме и адысь кыпӧдча, медым вайны тіянлы средство, кодӧн сэні чӧртъяс бырӧдӧны беринъяс.
Вывті сьӧкыд вӧлі видзӧдны, кыдзи, висьӧмкӧд сьӧкыд тышын яра водзсасигтыр, лунысь-лун слабмӧ тайӧ ыджыд, вына мортыс.
8
Лунысь-лун слабмис и Алексей Мересьев.
Ӧчереднӧй письмӧын сійӧ юӧртіс Метеорологическӧй сержантлы, дзик ӧти мортлы, кодлы гижис сійӧ ӧні аслас курыд шог йылысь, мый, пӧжалуй, сылы татысь не нин петавны, мый тайӧ весиг и бурджык, сы вӧсна мый коктӧм лётчик — дзик жӧ нин бордтӧм лэбач кодь, коді овны да кокасьны нӧшта вермӧ на, но лэбавны — некор, мый оз кӧсйы сійӧ лоны бордтӧм лэбачӧн да дась спокойнӧ встретитны медся омӧль помсӧ, мед сӧмын тайӧ помыс регыдджык воис.
Тадзи гижны вӧлі, пӧжалуй, вывті чорыд: письмӧасигӧн нывка признайтчис, мый «<rus>старший</rus> лейтенант ёрт дінӧ» важӧн нин неравнодушнӧй, но мый нинӧм вылӧ эськӧ сійӧ та йылысь оз сознайтчы, эз кӧ ло сыкӧд татшӧм шоглуныс.
— Верӧссайӧ кӧсйӧ, мужичӧйыд ӧні дона.
Кокъясыд сылы мыйла, медтыкӧ вӧлі ыджыдджык аттестат, — язвительнӧя комментируйтіс век ӧткодь Кукушкин.
Но Алексей помнитіс нывлысь кельдӧдӧм сы дінӧ топӧдчысь чужӧмсӧ сійӧ часӧ, кор смерть шутьляліс найӧ юр весьтын.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ абу сідз.
Тӧдіс сійӧ сідзжӧ, мый нывлы сьӧкыд лыддьыны сылысь шог юӧръяссӧ.
Весиг сы йылысь тӧдмавтӧг, кыдзи шуӧны Метеорологическӧй сержантӧс, сійӧ водзӧ гижис сылы ассьыс гажтӧм думъяссӧ.
Быдӧн дінӧ Комиссар кужис «аддзыны ключ», а вот Алексей Мересьев эз сетчы и сылы.
Мересьевлы операция вӧчӧм бӧрын первой лунӧ жӧ палатаын появитчис книжка <rus>«Как закалялась сталь»</rus>.
Сійӧс заводитісны лыддьыны гораа.
Алексей гӧгӧрвоис, код вылӧ веськӧдӧма тайӧ лыддьысьӧмсӧ, но тайӧ этша кокньӧдіс сійӧс.
Павел Корчагинӧс сійӧ радейтіс челядьдырсяньыс.
Тайӧ вӧлі сылӧн радейтана геройясысь ӧти.
«Но Корчагин ӧд эз вӧв лётчикӧн, — мӧвпаліс ӧні Алексей. — Сійӧ ӧмӧй тӧдіс, мый сійӧ сэтшӧм «сынӧдӧн висьӧмыс».
Ӧд Островский вольпась вылас гижис ассьыс небӧгъяссӧ эз сійӧ лунъясӧ, кор канмуса став мужичӧйяс и унаӧн нывбабаяс воюйтӧны, кор весиг зырымӧсь ныра детинкаяс ичӧт тушаныс вӧсна судзтӧмла ящик вылӧ сувтӧмӧн станок вылын тӧчитӧны снарядъяс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, небӧглӧн успехыс тайӧ случайын эз вӧв.
Сэки Комиссар мӧдӧдчис кытшола туйӧд.
Быттьӧкӧ сідз прӧста, сійӧ висьтавліс мӧд морт йылысь, коді парализуйтӧм кокъясӧн вермис нуны ыджыд общественнӧй удж.
Степан Иванович, коді интересуйтчис свет вылын быдторйӧн, кутіс шензьӧмӧн окайтны.
И аслыс тӧдвылас уси, мый найӧладорын эм китӧм врач, районын медся бур лекарь, и сійӧ и вӧв вылын верзьӧмӧн ветлӧдлӧ, и кыйсьӧ, да та дырйи сідзикӧн ӧти кинас вӧдитчӧ пищальӧн, мый ӧти дрӧб тусьӧн инмӧ урлы синмас.
Сэки Комиссар казьтыштіс покойнӧй академик Вильямсӧс, кодӧс личнӧ тӧдлӧма ещӧ эмтеэсовскӧй уджъяс кузя.
Тайӧ джынвыйӧ парализуйтӧм мортыс, кодлӧн уджаліс сӧмын ӧти киыс, руководитіс институтӧн да нуӧдіс вывті ыджыд уджъяс.
Мересьев кывзіс и сералыштіс: мӧвпавны, сёрнитны, гижны, приказывайтны, лечитны, весиг кыйсьыны позьӧ и дзик коктӧг, но ӧд сійӧ лётчик, признание сертиыс лётчик, челядь дырсянь лётчик, буретш сійӧ лунсянь, кор детинкаӧн, бахча караулитігӧн, кӧні вижӧдӧм коръяс пӧвстын кос, потласьӧм му вылын куйлісны став Волга пасьтаын нималысь арбузъяслӧн визя, зэв гырысь шаръяс, кыліс, а сэсся аддзис ичӧтик, эзысь рӧма стрекозаӧс, коді шонді водзын югнитіс кыквевся бордъяснас да ньӧжйӧникӧн буса степь весьтті шлывгис кытчӧкӧ Сталинградлань.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Сійӧ жӧ абу лётчик, тіян мортныд, — шуис Алексей да бергӧдчис стенлань.
Но Комиссар эз эновт ассьыс кӧсйӧмсӧ «восьтыны» сійӧс.
Ӧтчыд, нинӧм йылысь думайттӧг куйлігӧн, Алексей кыліс Комиссарлысь бассӧ:
— Лёша, видзӧдлы: тані тэ йылысь гижӧма.
Степан Иванович нуӧ нин вӧлі Мересьевлы журнал.
Ичӧтик статьясӧ вӧлі визьйӧдлӧма карандашӧн.
Пасйӧмторсӧ Алексей тэрыба нуӧдіс син пырыс да эз аддзы ассьыс овсӧ.
Тайӧ вӧлі первой мировӧй война кадся роч лётчикъяс йылысь статейка.
Журнал листбоксянь Алексей вылӧ видзӧдіс читкыльтчыштӧм йывъяса ичӧтик уска, дзик пель вылас вешйӧм пилотка вылын еджыд кокардаа том офицерлӧн чужӧм.
— Лыддьы, лыддьы, веськыда тэныд инмӧ, — тшӧктіс Комиссар.
Мересьев лыддис.
Статьяын висьтавсис роч военнӧй лётчик, поручик Валерьян Аркадьевич Карпович йылысь.
Вражескӧй позицияяс весьтті лэбалігӧн поручик Карпович ранитчис кокас немецкӧй разрывнӧй дум-дум пуляӧн.
Жугӧдӧм кокӧн сійӧ кужис аслас «фарман» вылын лэбны фронт линия вомӧн да пуксьыны ас йӧз дорӧ.
Кок лапасӧ сылысь вундісны, но том офицер эз кӧсйы уволитчыны армияысь.
Сійӧ изобретитіс аслас конструкцияа протез.
Сійӧ дыр да дӧзмытӧг занимайтчис гимнастикаӧн, тренируйтчис да та вӧсна война помасигкежлӧ бӧр локтіс армияӧ.
Сійӧ служитіс военнӧй лётчикъяс школаын инспекторӧн да весиг, кыдзи висьтавсис заметкаын, «мукӧд дырйи рискнитліс кыпӧдчывны аслас аэроплан вылын сынӧдӧ».
Сійӧс вӧлі наградитӧма офицерскӧй Георгийӧн да успешнӧя служитіс роч военнӧй авиацияын, кытчӧдз катастрофа дырйи эз пӧгибнит.
Мересьев лыддис тайӧ заметкасӧ ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь.
Неуна напряжённӧя, но збоя нюмъяліс снимок вывсянь мудз, волевӧй чужӧма, косіник том поручик.
Став палатаыс кыв шутӧг следитіс Алексей бӧрся.
Сійӧ пашкыртыштіс юрсисӧ да, статья вылысь синсӧ вештывтӧг, кинас корсис тумбочка вылысь карандаш да ӧкуратнӧя, бура гижтіс сійӧс гӧгӧрыс.
— Лыддин? — мудера юаліс Комиссар;
Алексей чӧв оліс, век на синнас котраліс строкаяс вывті. — Но, мый шуан?
— Но сылӧн абу вӧлӧма сӧмын ӧти кок лапаыс.
— А тэ жӧ сӧветскӧй морт.
— Сійӧ лэбаліс «фарман» вылын.
Тайӧ ӧмӧй самолёт?
Тайӧ этажерка.
Сы вылын мый не лэбавны?
Сэні управлениеыс сэтшӧм, мый ни пельклун, ни тэрыблун оз ков.
— Но тэ жӧ сӧветскӧй морт! — настаивайтіс Комиссар.
— Сӧветскӧй морт, — заметка вылысь синсӧ век на вештывтӧг машинальнӧ повторитіс Алексей; сэсся сылӧн кельыд чужӧмыс быттьӧкӧ пытшкӧссяньыс банйыштіс, и сійӧ став вылӧ видзӧдліс долыд видзӧдласӧн.
Вой кежлас журналсӧ Алексей сюйис юрлӧс улас, сюйис и казьтыштіс, мый челядь дырйиыс пӧлатьӧ, кӧні сійӧ узьліс вокъясыскӧд, кайӧм бӧрын тадз юрлӧс улӧ пуктывліс важ плюшевӧй ковтаысь мамыслӧн сылы вурӧм лапнитчӧм пеля мисьтӧминик ошсӧ.
И тайӧ важсӧ казьтылӧм кузяыс сійӧ серӧктіс, серӧктіс став жыртырнас.
Войнас сійӧ эз куньлы синъяссӧ.
Сьӧкыд унмӧн узис став палатаыс.
Пружинаясӧн дзуртігтыр койка вылас бергаліс Гвоздев.
Ныргорӧн, сідз, мый, кажитчис, косясьлӧ сылӧн пытшкӧсыс, узис Степан Иванович.
Шочиника бергӧдчывлігтыр, ньӧжйӧникӧн, пинь пырыс ружтыштавліс Комиссар.
Но Алексей нинӧм эз кыв.
Сійӧ ӧтарӧ перйывліс журналсӧ да ночник югӧр улын видзӧдіс поручиклӧн шпыннялысь чужӧм вылӧ.
«Тэныд вӧлі сьӧкыд, но тэ век жӧ кужин, — мӧвпаліс сійӧ. — Меным даспӧв сьӧкыдджык, но вот аддзылан, ме тожӧ ог кольччы».
Войшӧрнас Комиссар друг лӧнис.
Алексей кыпӧдчыштіс да аддзис, мый куйлӧ сійӧ кельдӧдӧма, спокойнӧй да, кажитчӧ, оз нин лолав.
Лётчик босьтіс кӧлӧкӧльчик да зэв ёна мӧдіс тракйыны сійӧн.
Котӧрӧн локтіс чышъянтӧм, чукырӧсь чужӧма да разьсьӧм кӧсаа Клавдия Михайловна.
Кымынкӧ минут мысти корисны ординаторӧс.
Видлалісны пульссӧ, впрыскивайтісны камфора, вомас сюйлісны кислороднӧй шланг.
Тайӧ ноксьӧмыс кыссис час гӧгӧр да корсюрӧ кажитчыліс безнадёжнӧйӧн.
Медбӧрын Комиссар восьтіс синъяссӧ, слаба, муртса тӧдчымӧн нюммуныштіс Клавдия Михайловналы да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Извинитӧй, шызьӧді ме тіянӧс, а тӧлктӧг.
Адӧдз сідзи эг и волы да беринъяс бырӧдан мазьтӧ сідзи эг и судзӧд.
Сідзкӧ, тіянлы, мусаӧй, ковмас беринъяснад щеголяйтны, нинӧм он вӧч.
Шуткасьыс ставлы лои сьӧлӧм выланыс кокньыдджык.
Ён жӧ тайӧ дуб пуыс,
гашкӧ, оз сетчы сійӧ и тайӧ бушколыслы.
Муніс ординатор, сылӧн ботинки дзуртӧмыс коридор помын надзӧникӧн ланьтіс, разӧдчисны сиделкаяс, и сӧмын Клавдия Михайловна коли Комиссар крӧвать вылӧ бокног пуксьыштӧмӧн.
Висьысьяс унмовсисны, но Мересьев куйліс куньӧм синъясӧн, мӧвпаліс протезъяс йылысь, кодъясӧс позис эськӧ прикрепитны самолётын нежнӧй управление дінӧ кӧть эськӧ ременьясӧн.
Тӧдвылас усис сылы, мый коркӧ, ещӧ аэроклубын на, сійӧ кывліс инструкторсянь, гражданскӧй война кадъясся пӧрысь лётчиксянь, мый ӧти дженьыд кока пилот педальясас кӧртавлывліс пу колодкаяс.
— «Ме, вокӧ, тэысь ог кольччы», — убеждайтіс сійӧ Карповичӧс.
— «Кута, кута лэбавны!» — юраліс да сьыліс Алексей юрын, вӧтліс унсӧ.
Сійӧ куйліс ланьтӧмӧн, синъяссӧ куньӧмӧн.
Бокысянь позьӧ вӧлі мӧвпавны, мый сійӧ унйывсьыс нюмъялігтыр топыда узьӧ.
И сэки сійӧ кыліс сёрни, кодӧс бӧрыннас олӧмлӧн сьӧкыд минутъясӧ не ӧтчыд казьтывліс.
— Но, мыйла, мыйла ті тадз?
Тайӧ жӧ страшнӧ — серавны, шутитны, кор сэтшӧм дой.
Менам сьӧлӧмӧй измӧ, кор ме думайта, кутшӧм тіянлы сьӧкыд.
Мыйла ті ӧткажитчинныд торъя палатаысь?
Кажитчис, мый тайӧ сёрнитіс эз палатнӧй сестра Клавдия Михайловна, мичаник, мелі, но кутшӧмкӧ бесплотнӧй морт.
Сёрнитіс страстнӧй да протестуйтысь нывбаба.
Сійӧ гӧлӧсын кыліс шоглун да, вермас лоны, мыйкӧ ыджыдджыктор.
Мересьев восьтіс синъяссӧ.
Кӧсынкаӧн сайӧдӧм ночник югӧр улысь сійӧ аддзис юрлӧс вылысь Комиссарлысь ньӧжйӧник да меліа югнитлывлысь синъяса блед, пыктӧм чужӧмсӧ да сестралысь небыдик, женственнӧй профильсӧ.
Бӧрладорсянь инмысь свет улын сылӧн пашкыртчӧм русӧй юрсиыс быттьӧкӧ дзирдаліс, да Мересьев, кӧть и тӧдіс, мый оз ков видзӧдны, эз вермы сы вылысь вештывны синъяссӧ.
— Ай-яй-яй, <rus>сестрёночка</rus>...
синва, вот так раз!
Гашкӧ, бромтор примитам? — нывкалы моз шуис сылы Комиссар.
— Бара сераланныд.
Но мыйся морт ті?
Ӧд тайӧ позьтӧмтор, гӧгӧрвоанныд, позьтӧмтор: серавны, кор колӧ бӧрдны, мукӧдъясӧс бурӧдны, кор асьтӧ гӧгӧр орйӧдлӧ.
Донаӧй ті менам, донаӧй!
Ті эн лысьтӧй, кыланныд, эн лысьтӧй тадзи относитчыны ас дінад.
Юрсӧ лэдзӧмӧн сійӧ дыр бӧрдіс шытӧг.
А Комиссар шог, мелі синъяснас видзӧдліс халат улын дрӧгнитлывлысь косіник пельпомъяс вылӧ.
— Сёр, сёр, роднӧйӧй.
Личнӧй делӧясын ме век вывті ёна сёрмывлі, век некор да ог эшты, а ӧні, кажитчӧ, дзикӧдз сёрми.
Комиссар ышловзис.
Сестра веськӧдчис да синваӧн тырӧм синъяснас жаднӧя виччысигтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Комиссар нюммуныштіс, ещӧ ышловзис да аслас обычнӧй, мелі да муртса сералыштана тонӧн висьталіс водзӧ:
— Кывзӧй жӧ, умница, история.
Меным друг уси дум вылӧ.
Важӧн нин тайӧ вӧлі, гражданскӧй война дырйи на Туркестанын.
Да.
Ӧти эскадрон увлекитчис басмачьяс бӧрся вӧтлысьӧмӧн да пырис сэтшӧм пустыняӧ, мый вӧвъясныс, — а вӧвъясныс вӧліны Рочмуысьӧсь, лыаясӧ велавтӧмӧсь, — кулавны кутісны.
И друг ми лоим пехотаӧн.
Да.
И вот командир примитіс решение: вьюкъяс шыблавны да сӧмын оружиеӧн подӧн петны ыджыд карӧ.
А сэтчӧдз километр сё квайтымын — да куш лыа вывті.
Гӧгӧрвоанныд, умница?
Мунам лун, мунам мӧдӧс, мунам коймӧдӧс.
Шондіыс сотӧ-жаритӧ.
Юны нинӧм.
Воманым кучикыс потласьны кутіс, а сынӧдас пӧсь лыа, кок улын сьылӧ лыа, пинь улын дзуртӧ, синъяс тыртӧ, горш вылӧ пуксьӧ, но — вын абу.
Усяс морт лыа вылас, чужӧмсӧ сюяс муӧ дай куйлӧ.
А комиссарӧн миян вӧлі Володин Яков Павлович.
Вид вылас омӧлик, интеллигент — историк сійӧ вӧвлӧма...
Но крепыд большевик.
Сійӧ, кажитчӧ, медводз должен вӧлі усьны кок йывсьыс, а сійӧ мунӧ и пыр йӧзсӧ тэрмӧдлӧ: шуӧ, матын, регыд — и пистолетнас грӧзитӧ налы, кодъяс водӧны: чеччы, лыя...
Нёльӧд суткинас, кор карӧдз коли сӧмын километр дас вит, йӧзыс дзикӧдз эбӧссьыныс петісны.
Шатлалам, мунам, быттьӧкӧ кодӧсь, и туйыс миян бӧрвылын абу рӧвнӧй, быттьӧкӧ ранитчӧм зверлӧн коктуй.
И друг миян комиссар сьывны заводитіс.
Гӧлӧсыс сылӧн омӧлик, слабиник, и сьыланкывсӧ горӧдіс чепуховӧйӧс, важ салдатскӧй сьыланкыв: «Чубарики, чубчики», — а ӧд мукӧдъяс тшӧтш горӧдісны сьывны.
Ме командуйті: «Строитчыны», — лыдди шаг, и — он эскӧй — кокньыдджык муннысӧ лои.
Тайӧ сьыланкыв бӧрас сьылім мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс.
Гӧгӧрвоанныд, <rus>сестрёнка</rus>, кос, потласьӧм вомъясӧн да татшӧм жар дырйи!
Туйын став сьыланкывсӧ, кодӧс тӧдам вӧлі, сьылім, и воим, да ни ӧти мортӧс лыа вылӧ эг кольӧй.
Аддзанныд, кутшӧм штука!
— А комиссарыс? — юаліс Клавдия Михайловна.
— А мый комиссарыс?
Ловъя, олӧ-вылӧ и ӧні.
Профессор сійӧ, археолог.
Муысь кутшӧмкӧ доисторическӧй поселениеяс кодйӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн та бӧрын збыль воши.
Киргӧ.
Да мый сылы гӧлӧссьыс?
Сійӧ жӧ абу Лемешев...
А но, тырмас сёрнитны,
мунӧй, умница, сета тіянлы конниклысь кыв талун сэсся не кувлыны.
Мересьев медбӧрти унмовсис чорыд да чӧскыд унмӧн.
Вӧтӧн сійӧ аддзыліс лыа пустыня, кодӧс сійӧ нэмыс некор эз аддзыв, вирӧсь, потласьӧм вомдоръяс, кытысь петӧны сьыланкывлӧн горъяс, да и асьсӧ Володинсӧ, коді вӧтын мыйлакӧ став сертиыс вӧлі комиссар Воробьёвкодь.
Садьмис Алексей сёрӧн, кор шонді кӧчьяс куйлісны нин палата шӧрын. Тайӧ петкӧдліс луншӧр, — и садьмис кутшӧмкӧ радлун кылӧмӧн.
Вӧт?
Кутшӧм вӧт...
Син улас сылы уси журнал, кодӧс и узигас топыда кутіс сылӧн киыс.
Куснясьӧм листбок вывсянь век сідз жӧ збоя нюмъяліс поручик Карпович.
Журналсӧ Мересьев лӧсьыдика шыльӧдіс да мигнитіс Карповичлы.
Важӧн нин мыссьӧм да сынасьӧм Комиссар шпыннялігтыр видзӧдіс Алексей бӧрся.
— Мый тэ сыкӧд мигайтчан? — довольнӧя юаліс сійӧ.
— Лэбзям, — вочавидзис Алексей.
— А кыдз нӧ?
Сылӧн эз вӧв сӧмын ӧти кокыс, а тэнад кыкнаныс?
— Да ӧд ме жӧ сӧветскӧй, роч! — шыасис Мересьев.
Сійӧ шуис тайӧ кывсӧ сідз, быттьӧкӧ сійӧ гарантируйтӧ вӧлі сылы, мый сійӧ обязательнӧ панъяс Карповичӧс да кутас лэбавны.
Завтракайтігӧн сійӧ сёйис ставсӧ, мый вайис сиделка, шензьӧмӧн видзӧдліс тыртӧм тарелкаяс вылӧ да корис ещӧ: сійӧ вӧлі нервнӧй возбуждение состояниеын, сьыліс, босьтчывліс шутьлявны, ас кежас гораа сёрнитіс.
Профессорскӧй обход дырйи, Василий Васильевичлӧн бур настроениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Алексей сылысь дыр юасис, мый колӧ вӧчны, медым ӧддзӧдны бурдӧмсӧ.
Кор тӧдмаліс, мый та могысь колӧ унджык сёйны да узьны, сійӧ корис ӧбедайтігӧн кык мӧд блюдо да, виньдалігтыр, мырдысь сёйис нёльӧд <rus>котлетка</rus>.
А лунын узьны сійӧ эз вермы, кӧть и часӧн-джынйӧн кымын куйліс куньса синмӧн.
Шуд овлӧ эгоистичнӧй.
Профессорӧс вопросъясӧн мучитігӧн Алексей эз казявлы сійӧс, мый вылӧ веськӧдіс вниманиесӧ став палата.
Василий Васильевич, кыдз и век, обходӧн воис стӧч сэк, кор лун чӧжӧн джоджті палата вомӧн ньӧжйӧникӧн кыссьысь шонді югӧрыс инмӧдчис жугалыштӧм паркетинаӧ.
Ортсысяньыс профессор вӧлі сэтшӧм жӧ внимательнӧй, но ставлы синмӧ шыбитчис кутшӧмкӧ пытшкӧс, сылы дзик лӧсявтӧм рассеянность.
Сійӧ эз видчы, эз чирзы аслас обычнӧй сола кывъяснас, да сылӧн гӧрдӧдӧм син пельӧсъясас дугдывтӧг тіралісны сӧнъясыс.
Рытнас сійӧ воис вӧйӧм банъяса, тӧдчымӧн пӧрысьмӧма.
Сиделкалы, коді ӧдзӧс вуг вылӧ вунӧдӧма ветьӧксӧ, лӧнь гӧлӧсӧн вӧчис выговор, видзӧдліс Комиссарлысь температурнӧй листсӧ, вежис сылы назначениесӧ да, весиг ӧти кыв шутӧг, аслас, сідз жӧ шӧйӧвошӧм, чӧв олысь свита водзвылын муніс, мунігас джӧмдіс порогӧ да эськӧ уси, эз кӧ кутны сійӧс киняулӧдыс.
Тайӧ ыджыд, чирӧм гӧлӧса, шума видчысьыслы дзик эз лӧсяв вежливӧйӧн да лӧньӧн лоӧмыс.
Нелямын кыкӧд палатаса олысьяс сы вылӧ видзӧдісны гӧгӧрвотӧм видзӧдласъясӧн.
Ставныслы, кодъяслы удитіс сьӧлӧм выланыс воны тайӧ ыджыд да бур мортыс, лои кыдзкӧ лӧсьыдтӧм.
Мӧд асывнас ставыс выяснитчис: Рытыввыв фронт вылын усьӧма Василий Васильевичлӧн ӧтка пиыс, кодӧс сідзжӧ шуисны Василий Васильевичӧн да сідзжӧ вӧлі медик, том, лача сетысь учёнӧй, батьыслӧн гордость да радлун.
Индӧм часъясӧ чӧв ланьтӧмӧн став госпиталь виччысис, воас али оз аслас традиционнӧй обходӧн профессор.
Нелямын кыкӧдын напряжённӧя видзӧдісны джоджӧд шонді югӧрлӧн пӧшти тӧдчытӧм водзӧ вешйӧм бӧрся.
Медбӧрын югӧрыс воис жугалыштӧм паркетинаӧдз — ставӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс: эз во.
Но буретш сэк коридорын кылісны тӧдса сьӧкыд воськовъяс да уна лыда свиталӧн кокъясӧн котшакылӧм.
Чужӧм сертиыс профессор кажитчис весиг тӧрытъя дорысь тӧкӧтьӧ бурджыкӧн.
Правда, синъясыс сылӧн вӧліны гырдӧсь, син лапъясыс да нырыс пыктӧмаӧсь, кыдзи овлӧ ён насморк дырйи, кульсьысь куа ён киясыс сылӧн тӧдчымӧн тіралісны, кор сійӧ босьтіс Комиссар пызан вылысь температурнӧй лист.
Но сійӧ вӧлі важмозыс энергичнӧй, деловитӧй, сӧмын сылӧн шума видчӧмыс вӧлі вошӧма.
Быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, раненӧйяс да висьысьяс мӧда-мӧд вежмӧн тэрмасисны мыйӧнкӧ сійӧс радуйтны.
Ставныс тайӧ лунӧ асьнысӧ чувствуйтісны бурджыка.
Весиг медся сьӧкыда висьысьяс нинӧм вылӧ эз норасьны да чайтісны, мый налӧн делӧыс мунӧ бурмӧмлань.
И ставӧн, гашкӧ, весиг лишнӧй зільӧмӧн, ошкисны госпитальса порадокъяс да разнӧйпӧлӧс лечитӧмлысь волшебнӧй действуйтӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі дружнӧй семья, кодӧс вӧлі котыртӧма ӧтувъя ыджыд шогӧн.
Палатаясті обходӧн ветлӧдлігӧн Василий Васильевич шензис, мыйла тайӧ талун асывсяньыс сылӧн татшӧм лечебнӧй удачаяс.
Шензис-ӧ?
Вермас лоны, сійӧ эрдӧдіс тайӧс чӧв олысь, наивнӧй заговорсӧ, да эрдӧдіс кӧ, вермас лоны, кокньыдджык сылы ӧні лои терпитнысӧ ассьыс ыджыд, лечитны позьтӧм ранасӧ.
9
Асыввылӧ видзӧдысь ӧшиньдорса тополь увъяс вылын потісны нин клея коръяс, на улысь мыччысисны гӧна гӧрд исергаяс.
Асывъясын тайӧ коръясыс югъялісны шонді водзын да кажитчисны компресснӧй бумагаысь вундалӧмаӧн.
Насянь ӧвтіс чӧскыд веж дукӧн, налӧн ароматыс, восьса форточкаӧд пырӧм бӧрын, венліс госпитальлысь лекарство дуксӧ.
Степан Ивановичлӧн вердӧм воробейяс дзикӧдз вельмисны.
Тулыс воӧмкӧд тшӧтш «Автоматчиклӧн» быдмис выль бӧж да лоис ачыс ещӧ на ёнджыка ноксьысьджык да тышкасьысьджык.
Асывъясӧ карниз вылын лэбачьяс кыпӧдлывлісны сэтшӧм шум, мый палата идралысь сиделка петліс терпеньесьыс, броткигтыр кайліс ӧшинь вылӧ да, форточкаӧ юрсӧ сюйӧмӧн, найӧс вӧтлывліс ветьӧкнас.
Мӧскуа ю вылысь йиыс кылаліс.
Ызгӧм бӧрын ю лӧнис, бара ямыштіс да вына мышсӧ лӧсьӧдіс паракодъяслы, баржаяслы, речнӧй трамвайяслы, кодъяс тайӧ сьӧкыд лунъясас вежлісны карлысь шочмыштӧм автотранспортсӧ.
Кукушкин кӧть и тунъявліс, нелямын кыкӧдысь ытваыс некодӧс эз ну.
Комиссарысь кындзи ставлӧн делӧяс лоины бурӧсь, да сӧмын и сёрнитісны выпишитчӧм йылысь.
Первойӧн палатасӧ эновтіс Степан Иванович.
Таӧдз лун войдӧр сійӧ шӧйтіс госпитальӧд, места вылӧ ӧшйытӧм, кыпыд.
Сылы эз пукавсьы места вылас.
Коридорын шӧйтӧм бӧрын сійӧ локліс палатаӧ, пуксьывліс ӧшинь дорӧ, заводитліс мыйкӧ мастеритны небыд няньысь, но пыр жӧ чеччывліс да бара котӧртліс.
Сӧмын рытнас, рӧмдігӧн нин, сійӧ ланьтіс, пуксис ӧшинь вылӧ да чорыда мӧдіс мӧвпавны, ышлолаліс да окайтіс.
Тайӧ вӧлі процедура час, палатаӧ колины куимӧн: Степан Иванович, сы бӧрся чӧла видзӧдысь Комиссар да кызмырдӧн унмовсьны зільысь Мересьев.
Вӧлі чӧв.
Степан Ивановичлань юрсӧ бергӧдӧмӧн муртса кывмӧн заводитіс сёрнитны Комиссар, — сылӧн силуэтыс тыдаліс зарни кыа югӧрӧн югдӧдӧм ӧшиньын:
— А деревняын ӧні рӧмыд, лӧнь-лӧнь.
Кылӧ сэтысь мулӧн, сотчысь куйӧдлӧн да тшынлӧн дук.
Картаын вольӧсӧн шарӧдчӧ мӧс, тӧждысьӧ: сылы кад куканясьны.
Тулыс...
И кыдз найӧ, бабаясыс, удитісны-ӧ муяс вылӧ разӧдны куйӧд?
А кӧйдысныс, а сийӧс-заводныс — дасьтӧма-ӧ?
Мересьевлы кажитчис, мый Степан Иванович эз шензьӧмӧн, а полӧмӧн видзӧдліс нюмъялысь Комиссар вылӧ:
— Ті, полковӧй комиссар ёрт, кӧлдун али мый, йӧзлысь став думъяссӧ тӧданныд...
Да-а-а, бабаяс найӧ, дерт, делӧвӧйӧсь, тайӧ вернӧ,
но ӧд век жӧ бабаяс, чӧртыс тӧдас, кыдзи найӧ миянтӧг сэні...
Збыльысь.
Олыштісны чӧв.
Ю вылын тутӧстіс паракод, и горӧдӧмыс сылӧн гранитнӧй вадоръяс костті лэбовтігмоз гажаа паськаліс ва вывті.
— А кыдзи чайтан: войнаыс регыд помасяс? — мыйлакӧ шӧпкӧмӧн юаліс Степан Иванович. — Турун пуктігкежлӧ оз помась?
— А мый тэныд?
Тэнад арлыдаяс оз воюйтны, тэ доброволец, ассьыд пайтӧ воюйтін нин.
Вот и кор лэдзасны, кутан бабаясӧн командуйтны, тылын делӧвӧй морт сідзжӧ абу лишнӧй, а?
Кыдз, тошка дядь?
Меліа нюмъялігтыр Комиссар видзӧдліс пӧрысь салдат вылӧ.
Сійӧ чеччыштіс ӧшинь вывсьыс, волнуйтчысь да кыпыд.
— Лэдзасны?
А? Вот ме сідз жӧ думайта, долженӧсь эськӧ лэдзны.
Ӧд вот, думайта ӧні: неужели комиссия дінӧ шыӧдчыны?
И вернӧ, куим война — империалистическӧйын помӧдз воюйті, гражданскӧй война помсянь помӧдз муні да тайӧ войнасӧ видлі.
Гашкӧ, и тырмас, а?
Кыдзи сӧветуйтан, полковӧй комиссар ёрт?
— Сідзи и гиж заявлениеад: лэдзӧй пӧ бабаяс дінӧ тылӧ, а немечьясысь медым менӧ мукӧдъяс дорйӧны! — терпениеысь петӧмӧн аслас койка вывсянь горӧдіс Мересьев.
Степан Иванович мыжапырысь видзӧдліс сы вылӧ, а Комиссар скӧрысь чукыртліс чужӧмсӧ.
— Мый тэныд сӧветуйтны, Степан Иванович, аслад сьӧлӧмлысь юав, тэнад сійӧ роч, сійӧ висьталас.
Мӧд луннас Степан Иванович выпишитчис.
Ассьыс военнӧй паськӧмсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ воис палатаӧ прӧщайтчыны.
Важ, быгалӧм, еджыдӧдз мыськалӧм гимнастёркаа, зэлыда тасмаасьӧма да гимнастёркасӧ сэтшӧма лӧсьӧдӧма, мый сы вылын абу ни ӧти чукыр, а ачыс ичӧтик, кажитчис ар дас витӧн томджык.
Морӧсас сылӧн дзирдалісны син ёрмӧн мелӧн югдӧдӧм Геройлӧн кодзув, Ленин орден да медаль <rus>«За отвагу»</rus>
да накӧд орччӧн важ, сьӧдасьӧм лента вылын ӧшаліс салдатскӧй Георгий.
Халатсӧ сійӧ чӧвтӧма пельпомъяс вылас, быттьӧкӧ плащ-палатка.
Кизявтӧм халатыс эз вевттьы сылысь салдатскӧй величиесӧ.
И ставнас Степан Иванович, важиник кирзӧвӧй сапӧг ныр йывсяньыс да вӧсньыдик ускӧдзыс, кодӧс сійӧ кӧтӧдӧма да молодеч моз вывлань гартӧма, вӧлі 1914 вося война кадъясся рождественскӧй открыткавывса бравӧй роч воин кодь.
Салдат матыстчыліс палатаса быд ёрт дінӧ да прӧщайтчис быдӧнӧс звание серти шуигмоз да та дырйи каблукъяснас сэтшӧма сьӧлӧмсьыс щёлкнитігтыр, мый сы вылӧ вӧлі гажа видзӧднысӧ.
— Разрешитӧй прӧщайтчыны, полковӧй комиссар ёрт, — ярскӧба, торъя долыдпырысь шуис сійӧ дорса койка дінын.
— Аддзысьлытӧдз, Стёпа.
<rus>Счастливо</rus>, —
и Комиссар, дойсӧ венӧмӧн, вӧрзьӧдчис сылы воча.
Салдат сувтіс пидзӧс вылас, кутіс сылысь ыджыд юрсӧ, да найӧ, роч обычай серти, куимысь крестӧн окасисны.
— Бурдӧдчы, Семён Васильевич, ен мед сетас тэныд дзоньвидзалун да кузь нэм, зарни морт тэ!
Батьным миянӧс тадзи эз жалитлы, нэмӧс помнитны кута, — норапырысь шуаліс салдат.
— Мунӧй, мунӧй, Степан Иванович, сійӧс вреднӧ волнуйтны, — салдатӧс киӧдыс дергайтігтыр шуаліс Клавдия Михайловна.
— И тіянлы, сестрица, аттьӧ тіян мелілунсьыныд да тӧждысьӧмсьыныд, — торжественнӧя сы дінӧ шыасис Степан Иванович да муӧдз копыртчис сылы. — Сӧветскӧй ангел ті миян, вот ті коді...
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм, оз тӧд, мый нӧшта шуны, сійӧ кутіс бӧрыньтчыны ӧдзӧслань.
— А кытчӧ тэныд гижнысӧ, Сибырад али мый? — нюммунӧмӧн юаліс Комиссар.
— Да мый нин сэні, полковӧй комиссар ёрт!
Тӧдан, кытчӧ война дырйи гижӧны салдатлы, — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Степан Иванович да, нӧшта ӧтчыдысь, ӧні ставлы нин, муӧдз копыртчылӧм бӧрын, воши ӧдзӧс сайӧ.
Пыр жӧ палатаын лои лӧнь да тыртӧмджык.
Сэсся сёрнитны мӧдісны асланыс полкъяс йылысь, асланыс ёртъяс йылысь, найӧс виччысьысь ыджыд боевӧй делӧяс йылысь.
Быдӧн бурдісны, и тайӧ вӧліны ӧні эз мечтаяс, а делӧвӧй сёрнияс.
Кукушкин ветлӧдліс нин коридоръясӧд, придирайтчис сестраяс дінӧ, сераліс раненӧйяс вылын, удитіс нин зыксьыштны кок йылын ветлӧдлысь уна висьысьяскӧд.
Танкист сідзжӧ чеччывліс ӧні койка вывсьыс да, коридорса рӧмпӧштан водзӧ сувтӧмӧн, дыр видзӧдавліс ассьыс чужӧмсӧ, голясӧ, пельпомъяссӧ, кодъяс вылысь вӧлі разялӧма нин бинтъяссӧ да бурдӧны нин.
Кымын ёнджыка найӧ гижасисны Анютакӧд, кымын бурджыка сійӧ тӧдмасис университетса сылӧн делӧясӧн, сымын тревожнӧйджыка сійӧ видзӧдаліс обезобразитӧм сотчалӧм чужӧмсӧ.
Рӧмыд дырйи либӧ джынвыйӧ пемыд жырйын сійӧ вӧлі лӧсьыд, весиг, пӧжалуй, мича: лӧсьыдика серпасалӧм, паськыд плешка, тӧкӧтьӧ гӧрбакодь ичӧтик ныра, дженьыдик сьӧд уска, коді быдмис госпитальын, упрямӧй выражениеа юношескӧй свежӧй вомдоръяса, но югыд свет дырйи тӧдчис, мый куыс вевттьысьӧма шрамъясӧн да на дінті зэвтчӧма.
Кор сійӧ волнуйтчис, либӧ пӧсялӧмӧн локліс водолечебницаысь, вурысъясыс дзикӧдз безобразитлісны сійӧс, и, тайӧ здукъясас рӧмпӧштан пыр ас вылас видзӧдлӧм бӧрын, Гвоздев дась вӧлі бӧрдны.
— Но, мый тэ ныртӧ ӧшӧдін?
Киноартистӧн али мый кӧсъян лоны?
Сійӧ кӧ, тэнад эсійӧыс, прамӧй, сэки сійӧс оз повзьӧд тайӧ, а повзьӧдас кӧ, — сідзкӧ, дура, и медым весасьӧ сэки чӧрту.
Туйыс — восьса, прамӧйджыкӧс аддзан, — бурӧдіс Мересьев.
— Став нывбабаыс — дерьмо, — сюйсьыштіс Кукушкин.
— И тіян мамыд? — юаліс Комиссар;
Кукушкинӧс, палатаын дзик ӧтнассӧ, шуис сійӧ «ті»-ӧн.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм впечатление лои лейтенантлӧн тайӧ спокойнӧй юалӧмсьыс.
Кукушкин пескыльтчис койка вылас, лёкысь югнитіс синъяснас да сэтшӧма кельдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои прӧстынясьыс еджыдджык.
— Но, вот аддзанныд, сідзкӧ, свет вылас овлӧны и бур нывбабаяс, — миритӧдӧм могысь шуис Комиссар. — Мыйла нӧ Гришалы оз сюр бурыс?
Олӧмас, зонъяс, сідзи и овлӧ: мый корсян, сійӧ и сюрӧ.
Ӧти кывйӧн шуны, став палатаыс вӧлі бурдӧ-ловзьӧ.
Сӧмын Комиссар пыр ӧтарӧ омӧльтчис.
Сійӧ оліс морфий вылын, камфора вылын, и таысь мукӧд дырйиыс быдса суткиясӧн, наркотическӧй полузабытьеын, беспокойнӧя пессис койка вылас.
Степан Иванович мунӧм бӧрын кыдзкӧ сійӧ торъя нин слабмис.
Мересьев корис ассьыс койкасӧ сувтӧдны Комиссар дорӧ матӧджык, медым, кор ковмас, отсавны сылы.
Сійӧс пыр ёнджыка и ёнджыка кыскис тайӧ морт дорас.
Алексей гӧгӧрвоис, мый коктӧг олӧм лоӧ ёна сьӧкыдджык да сложнӧйджык мукӧдлӧн олӧм дорысь, и сійӧс инстинктивнӧя кыскис тайӧ морт дінас, коді, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, кужис настоящӧя овны, да, аслас висьӧм вылӧ видзӧдтӧг, ас дінас магнит моз кыскис йӧзӧс.
Ӧні Комиссар пыр шочджыка и шочджыка вӧвлі садя нисьӧ садьтӧм состояниеын.
Но садь петавлігас сійӧ вӧлі важ кодьыс.
Коркӧ сёр рытын, кор госпиталь лӧнис да сы помещениеын пуксис сьӧкыд чӧвлун, кодӧс торклісны сӧмын палатаясын муртса кылыштысь ружтӧмъяс, шкоргӧм да сӧрӧм, коридорын кутісны кывны тӧдса сьӧкыд, гора кок-шыяс.
Мересьевлы стеклӧа ӧдзӧс пыр тыдаліс ставнас пемдӧдӧм биясӧн югдӧдыштӧм коридорыс, кӧні, ылі помланяс, пызан дорын пукаліс дежурнӧй сестра да помасьлытӧг кыис ковта.
Коридор помын тыдовтчис Василий Васильевичлӧн кузь фигураыс.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн сійӧ тэрмасьтӧг восьлаліс.
Сы матыстчигӧн сестра мӧдліс чеччыны, но сійӧ дӧзмӧмӧн ӧвтыштчис сыысь.
Халатыс сылӧн вӧлі кизявтӧм, юрас шапочкаыс эз вӧв, дзормыштӧм сук юрси пратьясыс ӧшӧдчӧмаӧсь плеш вылас.
— Вася локтӧ, — шӧпнитіс Мересьев Комиссарлы, кодлы сійӧ ӧні висьталӧ вӧлі особӧй конструкцияа протез кузя ассьыс проектсӧ.
Василий Васильевич быттьӧкӧ джӧмдіс да кинас стенӧ мыджсьӧмӧн сувтіс, мыйкӧ броткис ныр улас, сэсся йӧткыштчис стен дінсьыс да пырис нелямын кыкӧдӧ.
Сійӧ сувтіс палата шӧрӧ да кутіс ниртны плешсӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис уськӧдны тӧдвылас.
Сысянь кыліс спирт дук.
— Пуксьӧй, Василий Васильевич, рытйысям, — шуис Комиссар.
Коксӧ кыскыштӧмӧн восьлалігтыр профессор матыстчис крӧвать дінӧ, пуксис сідзи, мый дзуртыштісны пружинаясыс, кияснас ниртыштіс кӧсичаяссӧ.
Сійӧ и войдӧр обходъяс дырйи не ӧтчыд задержитчывліс Комиссар дінын, медым сёрнитыштны война мунӧм йылысь.
Сійӧ тӧдчымӧн торйӧдліс Комиссарӧс мукӧд висьысьясысь, и тайӧ войся визитас нинӧм эз вӧв, позьӧ шуны, тешкодьыс.
Но Мересьев мыйлакӧ чувствуйтіс, мый тайӧяс костын вермас пансьыны кутшӧмкӧ особӧй сёрни, код дырйи коймӧд оз ков.
Сійӧ кунис синъяссӧ, вӧчис вид, мый узьӧ.
— Талун апрель кызь ӧкмысӧд лун.
Сылӧн чужан лун.
Сылы тыри — эз, должен вӧлі тырны комын квайт ар, — ньӧжйӧник шуис профессор.
Комиссар невероятнӧя вынсӧ зэвтӧмӧн эшкын увсьыс кыскис зэв ыджыд, пыктӧм кисӧ да сійӧс пуктіс Василий Васильевичлы ки вылӧ.
И артмис эскыны позьтӧмтор: профессор бӧрддзис.
Вывті сьӧкыд вӧлі аддзыны, кыдзи бӧрдӧ тайӧ ыджыд, вына, волевӧй мортыс.
Алексей ас тӧдлытӧгыс топӧдіс юрсӧ пельпомъяс бердас да вевттьыссис эшкынӧн.
— Сэтчӧ мунӧм водзвылын сійӧ локтіс ме дінӧ.
Сійӧ шуис, мый гижсис ополчениеӧ, да юаліс, кодлы передайтны делӧяссӧ.
Сійӧ уджаліс тані, ме ордын.
Ме сэтшӧма поразитчи, мый весиг горӧді сы вылӧ.
Ме эг гӧгӧрволы, мыйла медицина кузя кандидатлы, талантливӧй учёнӧйлы, колӧ вӧлі босьтны винтовка.
Но сійӧ шуис, ме тайӧс помнита кывйысь кывйӧ, сійӧ шуис меным: «Папа, овлӧ кад, кор медицина кузя кандидат должен босьтны винтовка».
Сійӧ тадзи шуис да бара юаліс: «Кодлы сдайтны делӧяссӧ?»
Меным сулалӧ вӧлі сӧмын босьтны телефоннӧй трубка — и нинӧм, нинӧм эськӧ тайӧ эз ло, гӧгӧрвоанныд, нинӧм!
Ӧд сійӧ жӧ заведуйтіс ме ордын отделениеӧн, сійӧ уджаліс военнӧй госпитальын...
Ӧд сідз?
Василий Васильевич чӧв ланьтіс.
Кыліс, кыдзи сійӧ сьӧкыда да киргӧмӧн лолалӧ.
— ...Оз ков, мый ті, мый ті, босьтӧй кинытӧ, ме тӧда, кутшӧм сьӧкыд тіянлы вӧрны...
Да, и ме мӧвпалі войбыд, мый вӧчны.
Ті гӧгӧрвоанныд, меным вӧлі тӧдса, мый ещӧ ӧти мортлӧн, — ті тӧданныд, код йылысь ме сёрнита, — вӧлі пи, офицер, и сійӧс виисны война первой лунъясӧ.
И ті тӧданныд, мый вӧчис тайӧ батьыс?
Сійӧ ыстіс фронт вылӧ мӧд писӧ, ыстіс лётчик-истребительӧн — медся ӧпаснӧй воинскӧй специальность вылӧ...
Ме мӧвпалі сэки тайӧ морт йывсьыс, меным лои яндзим аслам мӧвпъясысь, и ме эг звӧнит телефонӧн...
— А ӧні жалитанныд?
— Ог.
Тайӧ ӧмӧй шусьӧ жалитӧмӧн?
Ме ветлӧдла и думайта: неужели ме ассьым ӧтка пиӧс виысь?
Ӧд сійӧ вермис эськӧ лоны ӧні тані, мекӧд ӧтлаын, да ми эськӧ сыкӧд кыкнанным ӧні вӧчим канмулы зэв полезнӧй удж.
Ӧд сійӧ жӧ вӧлі настоящӧй талант — живӧй, збой, дзирдалана.
Сійӧ вермис лоны сӧветскӧй медициналӧн гордостьӧн... ме кӧ сэки звӧнитлі!
— Ті жалитанныд, мый эн звӧнитлӧй?
— Ті мый йылысь?
Ак, да...
Ог тӧд, ог тӧд.
— А заводитчис кӧ эськӧ ӧні ставыс выльысь, ті эськӧ мӧдног вӧчинныд?
Чӧв ланьтісны.
Кыліс узьысьяслӧн рӧвнӧя лолалӧм.
Ритмичнӧя дзуртіс крӧвать, — тыдалӧ, профессор сьӧкыда мӧвпалігас ӧтарӧ-мӧдарӧ катласис, — да парӧвӧй отопление батареяясын буткӧдчыштіс ва.
— Но, кыдз нӧ? — юаліс Комиссар, и сы гӧлӧсын кыліс помтӧм мелілун.
— Ог тӧд...
Тіян юалӧм вылӧ дзик пыр он вочавидз.
Ог тӧд, но, кажитчӧ, ставыс кӧ выльысь лои, ме эськӧ вӧчи тадз жӧ.
Ме жӧ абу бурджык, но и абу омӧльджык мукӧд батьясысь...
Кутшӧм сійӧ страшнӧйтор — война...
— И эскӧй, мукӧд батьяслы страшнӧй юӧр дырйи тіянлы дорысь эз вӧв кокньыдджык.
Эз, эз кокньыдджык вӧв.
Василий Васильевич дыр пукаліс чӧв ланьтӧмӧн.
Мый йылысь сійӧ мӧвпаліс, кутшӧм думъяс кыссисны тайӧ помасьлытӧм кажитчысь минутъясас сылӧн чукырӧссьӧм джуджыд кымӧс улас?
— Да, ті правӧсь, сылы эз вӧв кокньыдджык, и век жӧ сійӧ ыстіс мӧдсӧ...
Аттьӧ, голубчик, аттьӧ, рӧднӧй!
Эк!
Мый сэні тӧлкуйтнысӧ...
Сійӧ чеччис, сулалыштіс койка дорас, тӧждысьӧмӧн пуктіс места вылас да вевттис Комиссарлысь кисӧ, сюялыштіс эшкынсӧ да нинӧм шутӧг петіс палатаысь.
А войнас Комиссарлы лои омӧль.
Садьтӧгыс сійӧ мӧдліс то пессьыны койка вылас пиньсӧ герчкигтыр, да гораа ружтігтыр, то лӧньліс, нюжӧдчывліс, да ставлы кажитчывліс, мый воис пом.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм омӧль, мый Василий Васильевич, коді пи усян лунсяньыс вуджис зэв ыджыд тыртӧм патерасьыс госпитальӧ, кӧні сійӧ ӧні узьліс аслас ичӧтик кабинетын клеёнкаӧн эжӧм кушетка вылын, — тшӧктіс торйӧдны висьысьӧс мукӧдъясысь ширмаӧн, мый вӧчсьывліс обычнӧ, кыдзи тӧдса, сы водзвылын, кор висьысьӧс мӧдӧдлывлісны «ветымынӧд палатаӧ».
Сэсся, кор камфора да кислород отсӧгӧн пульсыс ладитчис бӧр, дежурнӧй врач да Василий Васильевич мунісны узьыштны вой помсӧ, ширма сайын коли сӧмын бӧрдӧм синъяса да тревожнӧй Клавдия Михайловна.
Мересьев сідзжӧ эз узь, полӧмӧн мӧвпаліс: «Неужели тайӧ пом?»
А Комиссар пыр мучитчис.
Сійӧ пессис да би йывсьыс ружтӧмкӧд тшӧтш упрямӧя, киргыштӧмӧн шуалӧ кутшӧмкӧ кыв, и Мересьевлы кажитчис, мый сійӧ корӧ:
— Юны, юны, да юны жӧ!
Клавдия Михайловна петіс ширма сайысь да дрӧжжитысь кияснас стӧканӧ кисьтіс ва.
Но васӧ висьысь эз ю, стӧканыс весьшӧрӧ зилякыліс сы пиньясӧ, ваыс солькъяліс юрлӧс вылас, а Комиссар упорнӧя, то коригтыр, то требуйтігтыр, то приказывайтігтыр, шуаліс век сійӧ жӧ кывсӧ.
И Мересьев друг гӧгӧрвоис, мый тайӧ кывйыс абу «юны», а «овны», мый тайӧ горзӧмас смертьлы паныд бессознательнӧя бунтуйтӧ могучӧй мортлӧн став существоыс.
Сэсся Комиссар ланьтіс да восьтіс синъяссӧ.
— Слава богу! — шӧпнитіс Клавдия Михайловна да кокньыдпырысь заводитіс идравны ширмасӧ.
— Оз ков, эновтӧй, — дугӧдіс Комиссарлӧн гӧлӧс. — Оз ков, <rus>сестрёнка</rus>, тадз миянлы уютнӧджык, и бӧрдны оз ков: и тіянтӧг свет вылас вывті уль...
Но, мый ті, сӧветскӧй ангел!..
Кутшӧм жаль, мый ангелъяссӧ, весиг татшӧмъяссӧ, кутшӧмӧсь ті, паныдалан сӧмын порог дорын... сэтчӧ мунігӧн.
10
Страннӧй состояние переживайтіс Алексей.
Сійӧ кадсянь, кор сійӧ эскыны кутіс, мый тренируйтчӧмӧн вермас велӧдчыны лэбавны коктӧг да бара лоны полноценнӧй лётчикӧн, сылы вывті окота лои овны да уджавны.
Ӧні сылӧн вӧлі олан цель: бӧр лоны истребительӧн.
Сэтшӧм жӧ фанатическӧй упрямствоӧн, кутшӧмӧн сійӧ, коктӧг кольӧм бӧрын, кыссис ас йӧз дінӧ, ӧні стремитчис сійӧ тайӧ цель дінас.
Ещӧ зэв том дырйиыс на ассьыс олӧмсӧ гӧгӧрвоны велалӧмӧн, сійӧ медся войдӧр стӧча определитіс, мый сійӧ должен вӧчны, медым кыдз позьӧ регыдджык, дона кадсӧ весь воштытӧг, бӧр лоны лётчикӧн.
И артмис, мый сійӧ должен, ӧти-кӧ, регыдджык бурдны, бӧр бергӧдны тшыгъялігӧн воштӧм дзоньвидзалунсӧ да вынсӧ, а та могысь унджык сёйны да узьны; мӧд-кӧ, восстановитны лётчиклысь боевӧй качествояс да та могысь сӧвмӧдны асьсӧ физически, сылы, койка вылын куйлысь висьысьлы доступнӧй гимнастическӧй упражнениеясӧн; коймӧд-кӧ, и тайӧ вӧлі медся колана да сьӧкыдторйыс, сӧвмӧдны пидзӧс выйӧн вундӧм кокъяссӧ сідз, медым наын выработайтны вын да пельклун, а сэсся, кор лоасны протезъяс, велӧдчыны вӧчавны на вылын самолётӧн управляйтӧм могысь колана став движениеяс.
Весиг ветлӧдлӧм — коктӧм мортлы абу кокньыдтор.
Мересьев жӧ кӧсйис управляйтны самолётӧн, да именнӧ истребительӧн.
А та могысь, торйӧн нин воздушнӧй бой мунан здукъясӧ, кор ставсӧ арталӧма секундалӧн сёӧд юкӧнъяс вылӧ да движениеяслӧн согласованностьыс должен воны безусловнӧй рефлекс степеньӧдз, — кокъяс долженӧсь кужны вӧчавны кияс дорысь не омӧльджыка точнӧй, искуснӧй, а главнӧйыс, тэрыб уджъяс.
Колӧ вӧлі сідзи асьсӧ тренируйтны, медым вундӧм кок помӧ кӧрталӧм пу торъяс да кучикъяс, кыдзи ловъя органъяс, вӧчисны тайӧ тонкӧй уджсӧ.
Любӧй мортлы, коді тӧдса пилотаж техникаӧн, тайӧ кажитчис эськӧ эскыны позьтӧмӧн.
Но Алексей ӧні эскис, мый мортлы тайӧс вӧчны зэв бура позьӧ, а сідз кӧ, сійӧ, Мересьев, обязательнӧ тайӧс достигнитас.
И вот Алексей босьтчис осуществитны ассьыс плансӧ.
Педантизмӧн, коді поражайтліс сійӧс асьсӧ, сійӧ босьтчис исполняйтны пропишитӧм процедураяс да принимайтліс став индӧм лекарствояс.
Сійӧ уна сёйис, пыр корліс содтӧд, кӧть мукӧд дырйи сылӧн и эз сюмав кынӧмыс.
Кӧть мый эз лолы, сійӧ заставляйтіс асьсӧ узьны индӧм час лыд чӧж да весиг вӧчис привычкаӧн узьны ӧбед бӧрын, кӧть тайӧ привычкаыслы и дыр водзсасис сылӧн деятельнӧй да подвижнӧй натураыс.
Заставитны асьтӧ сёйны, узьны, лекарствояс примитны абу сьӧкыд.
Омӧльджык вӧлі гимнастикаӧн.
Обычнӧй система, код серти войдӧр Мересьев вӧчлывліс зарядка, койка вылын куйлысь коктӧм мортлы эз лӧсяв.
Сійӧ примӧвпаліс ассьыс система: быдса часъяс чӧж кусыньтчывліс, веськӧдчывліс, кияснас бокъясас пыксьӧмӧн бергавліс, бергӧдліс юрсӧ сэтшӧм азартӧн, мый рутшкакылісны сюрса лыясыс.
Палатаса ёртъясыс добродушнӧя серавлісны сы вылын.
Кукушкин эльтліс сійӧс, шуліс то Знаменский вокъясӧн, то Лядумегӧн, то кутшӧмкӧ мукӧд нималана бегунъяс нимъясӧн.
Синнас сійӧ эз вермы видзӧдны тайӧ гимнастикасӧ, кодӧс лыддис госпитальса йӧйталӧмлӧн образецӧн, да векджык, мыйӧн сӧмын Алексей босьтчывліс вӧчны гимнастика, броткигтыр да скӧралігтыр пышйывліс коридорӧ.
Кор кокъяссьыс разисны бинтъяссӧ да койка вылас Алексей вермис ёнджыка вӧрны, упражнениеяссӧ сійӧ усложнитіс.
Вундӧм кокъяссӧ крӧвать бӧр улӧ сюйӧмӧн, кияснас бокъясас пыксьӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧникӧн кусыньтчывліс да веськӧдчывліс, быдпӧрйӧ надзмӧдліс ӧдсӧ да содтыліс «поклон» лыдсӧ.
Сэсся сійӧ разработайтіс кокъясыслы упражнениеяслысь серия.
Мыш вылас водӧмӧн сійӧ кусыньтліс асланьыс да водзӧ чургӧдліс, то ӧти коксӧ, то мӧдсӧ.
Кор сійӧ вӧчис тайӧс первойысь, то пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд, а вермас лоны, венны позьтӧм сьӧкыдлунъяс виччысьӧны сійӧс.
Гӧлень выйӧныс вундӧм култышкаясыс нюжӧдігас ёна доймисны.
Движениеясыс вӧліны поланаӧсь да невернӧйӧсь.
Найӧс сьӧкыд вӧлі артавны, кыдзи, шуам, зэв сьӧкыд лэбны жугалӧм бордъя либӧ жугалӧм бӧжа самолёт вылын.
Самолёткӧд асьсӧ невольнӧ сравнивайтігӧн Мересьев гӧгӧрвоис, мый морт телӧлӧн став идеальнӧя арталӧм конструкцияыс сылӧн дзугсьӧма, да, кӧть и телӧыс ещӧ дзонь да ён на, сійӧ некор оз вермы шедӧдны движениеяслысь войдӧрся, челядьдырсянь выработайтӧм гармониясӧ.
Гимнастика дырйи кокъяс ёна доймисны, но Мересьев лунысь-лун торйӧдліс сы вылӧ воддза лунся дорысь минутӧн пыр унджык.
Тайӧ вӧліны страшнӧй минутъяс, минутъяс, кор синваыс ачыс визувтліс синъяссьыс да ковмывліс вирӧдз курччавны вомдоръяссӧ, медым кутны невольнӧ петысь ойзӧмсӧ.
Но сійӧ заставляйтіс асьсӧ вӧчавны упражнениеяс, первой ӧтчыд, сэсся кыкысь лун, быдпӧрйӧ найӧс вӧчліс дырджык.
Быд татшӧм упражнение бӧрын сійӧ вынтӧммӧмӧн усьліс пӧдушка вылас да мӧвпавліс: вермас-ӧ сійӧ выльысь вӧчны найӧс?
Но воліс индӧм кад, и сійӧ босьтчывліс аслас удж бердӧ.
Рытнас сійӧ кияснас видлавліс лядьвейсьыс, кокчӧръяссьыс мускулъяссӧ да ки увсьыс радпырысь кывліс эз кизьӧриник яй да гостор, кыдзи тайӧ вӧлі упражнениеяс вӧчавны заводитігӧн, а важкодь зумыд мускул.
Став думъясыс Мересьевлӧн вӧліны кокъяс йывсьыс.
Мукӧд дырйи, вунӧдчӧмӧн, дойсӧ сійӧ кывліс кок лапасьыс, вӧрзьӧдчывліс да сӧмын сэки воліс вежӧрӧдзыс, мый кок лапаясыс абуӧсь.
Кутшӧмкӧ нервнӧй аномалия вӧсна кокъясыслӧн вундӧм юкӧнъясыс дыр на быттьӧкӧ олісны телӧыскӧд ӧтлаын, друг заводитчылісны лудны, уль поводдя водзвылын ёнтыны да весиг висисны.
Сійӧ сэтшӧм уна мӧвпаліс кокъяс йывсьыс, мый частӧ вӧтӧн асьсӧ аддзывліс дзоньвидзаӧн, тэрыбӧн.
То тревога дырйи мыйвынсьыс котӧртӧ самолёт дорӧ, ӧд вывсьыс чеччыштӧ борд вылас, пуксьӧ кабинаӧ да кокнас видлӧ рульяссӧ, кор Юра босьтӧ мотор вывсьыс чехолсӧ.
То Олякӧд ӧтлаын, ки-ки воча кутчысьӧмӧн, найӧ мыйвынысь котӧртӧны дзоридзалысь степь вывті, котӧртӧны кӧмтӧг, кылӧны васӧд да шоныд мулысь небыда инмӧдчывлӧмъяссӧ.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд, да кутшӧм сьӧкыд та бӧрын аддзыны асьтӧ садьмӧм мысти кокъястӧг!
Татшӧм вӧтъяс бӧрас мукӧддырйи Алексейлӧн лолывліс угнетённӧй состояние.
Сылы заводитліс кажитчыны, мый сійӧ весьшӧрӧ асьсӧ мучитӧ, мый некор сылы не лэбавлыны, кыдзи некор не котравлыны сылы степь вывті Камышинса муса нывкӧд, коді лолі сылы пыр матысаджыкӧн, пыр желаннӧйджыкӧн, сыкӧд тшӧтш кыдзи пыр унджык и унджык кад торйӧдіс сійӧс сы дінысь.
Олякӧд отношениеяс эз радуйтны Алексейӧс.
Пӧшти быд недельын Клавдия Михайловна заставляйтіс сійӧс «йӧктыны», мӧд ногӧн кӧ, кияснас клопӧдігтыр чеччавны койка вылын, медым получитны сысянь гӧгрӧс да ӧкуратнӧй почеркӧн гижалӧм конверт.
Тайӧ письмӧясыс век лолісны кузьджыкӧсь, меліджыкӧсь, быттьӧкӧ войнаӧн орӧдӧм, томиник радейтӧмыс Олялӧн лолі пыр зрелӧйджыкӧн.
Тӧждысяна шоглунӧн Алексей лыддис найӧс, ачыс тӧдіс, мый сылӧн абу право вочавидзны сылы тайӧн жӧ.
Школьнӧй ёртъяс, кодъяс ӧтлаын велӧдчисны Камышин карын деревообделочнӧй заводбердса фабзавучын, челядь дырйиыс романтическӧя симпатизируйтісны ёрта-ёртыслы да верстьӧ йӧзлы подражайтӧм могысь тайӧс шуисны любовӧн, сэсся янсалісны квайт-сизим во кежлӧ.
Первой ныв муніс велӧдчыны механическӧй техникумӧ.
Сэсся, кор сійӧ бӧр воис да кутіс уджавны механикӧн заводын, Алексей эз нин вӧв карын.
Сійӧ велӧдчис лётнӧй школаын.
Выльысь аддзысисны найӧ война заводитчытӧдз неуна войдӧр.
Ни Алексей, ни Оля эз корсьны тайӧ аддзысьӧмсӧ да, вермас лоны, весиг эз казьтывлыны ёрта-ёртнысӧ — вывті нин уна ва визувтіс сійӧ кадсянь.
Но ӧтчыд тувсов рытӧ Алексей мунӧ вӧлі кар улича кузя, кытчӧкӧ колльӧдӧ мамсӧ, да налы паныд сюрис ныв, код вылӧ Алексей весиг эз и видзӧдлы, син улас веськавлісны сӧмын сылӧн стройнӧй кокъясыс.
— Мый нӧ тэ эн здоровайтчы,
али вунӧдін, ӧд тайӧ жӧ Оля, — и мамыс висьталіс нывлысь овсӧ.
Алексей бергӧдчис.
Ныв сідзжӧ бергӧдчис да видзӧдіс на бӧрся.
Видзӧдласъясыс налӧн паныдасисны, и Алексей кыліс, кыдзи сылӧн друг вӧрзис сьӧлӧмыс.
Мамсӧ кольӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн уськӧдчис коръяссьытӧм на тополь улын тротуар вылын сулалысь ныв дорӧ.
— Тэ? — шензьӧмӧн шуис Алексей, видзӧдліс Оля вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сы водзын вӧлі саридзсайса кутшӧмкӧ мича диковинка, коді код тӧдас кыдзи веськалӧма тайӧ лӧнь, тувсов няйтӧн тырӧм улича вылас.
— Алёша? — сідзжӧ шензьӧмӧн да весиг недоверчивӧя юаліс сійӧ.
Найӧ видзӧдісны ёрта-ёрт выланыс квайт либӧ сизим во кежлӧ торъявлӧм бӧрын медводдзаысь.
Алексей водзын сулаліс миниатюрнӧй ныв, стройнӧй, гибкӧй, детинкалӧн кодь гӧгрӧс да муса чужӧма, ныр шӧрас койыштӧм зарни беринъяса.
Алексей вылӧ сійӧ видзӧдіс гырысь, руд синъясӧн, вӧсньыдик синкымъяссӧ тӧкӧтьӧ лэптыштӧмӧн.
Тайӧ кокньыдик, свежӧй, сӧстӧминик нылас зэв этша вӧлі кольӧма сійӧ гӧгрӧс, банйӧм чужӧма да грубӧйкодь подростокыс, коді вӧвлі ягвывса тшак кодь зумыд, важнӧя ветлӧдлывліс батьыслӧн маслӧӧссьӧм, пуджӧм сосъяса рабочӧй пиджакӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі фабзавучын налӧн бӧръяысь аддзысьлывлан воӧ.
Мам йывсьыс вунӧдӧмӧн, Алексей восхищайтчигтыр видзӧдіс Оля вылӧ да, сылы кажитчис, мый сійӧ тайӧ квайт либӧ сизим во чӧжыс некор Оляӧс эз вунӧдлы да мечтайтліс тайӧ аддзысьӧм йывсьыс.
— Со тэ кутшӧм ӧні! — медбӧрын шуис Алексей.
— Кутшӧм? — гора гортаннӧй, сідзжӧ школаынся дорысь дзик мӧд гӧлӧсӧн, юаліс Оля.
Пельӧс сайсянь чепӧсйис тӧвру, шутьлялыштіс коръяссьытӧм ичӧтик тополь увъяс костын.
Стройнӧй кокъяссӧ кытшалысь юбкасӧ нывлысь пыркнитіс.
Прӧстӧя, мичаа вӧрзьӧдчыштӧмӧн Оля топӧдіс юбкасӧ, серӧктіс да лажыньтчис.
— Со кутшӧм! — выльысь, ассьыс восхищайтчӧмсӧ дзебтӧг нин, шуис Алексей.
— Да кутшӧм нӧ, кутшӧм? — сераліс Оля.
Томйӧз вылӧ видзӧдлӧм бӧрын мамыс гӧгӧрвоана нюммуніс да муніс аслас туйӧд.
А найӧ пыр на сулалісны, любуйтчисны ёрта-ёртнаныс, да эз сетны мӧда-мӧдныслы сёрнитны, горӧдлӧмъясӧн асьнысӧ торкалігтыр: «а помнитан», «а тӧдан», «а кӧні ӧні...», «а мый ӧні...»
Найӧ дыр сулалісны тадзи, кытчӧдз Оля эз инды матіса керкаяслӧн ӧшиньяс вылӧ: ӧшинь стеклӧяс сайсянь гераньяс да ёлочкаяс костті на вылӧ видзӧдлывлісны любопытнӧй чужӧмъяс.
— Тэнад кадыд эм?
Мунам Волга дорӧ, — шуис Оля, да, кутчысьӧмӧн, кыдзи найӧ эз вӧчлыны весиг ичӧт дырйиыс, светын ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, найӧ мӧдӧдчисны юлань крут джуджыд мыльк йылӧ, кысянь тыдаліс паськыда ойдӧм Волга, кыті торжественнӧя кывтісны йи пластъяс.
Тайӧ кадсяньыс мамыс шоча аддзывліс гортсьыс ассьыс радейтана писӧ.
Мича паськӧм бӧрся вӧтлысьтӧм пиыс друг кутіс быд лун гладитны ассьыс брюкисӧ, форменнӧй курткаыслысь кизьяссӧ весавны мелӧн, чемоданысь перйис еджыд вылыса да параднӧй лётнӧй знака фуражкасӧ, быд лун кыкысь бритіс ассьыс чорыд щетинасӧ, а рытъясын, рӧмпӧштан дінын бергалыштӧм бӧрын, мӧдӧдчыліс заводлань встречайтны удж вылысь локтысь Оляӧс.
Лунъясын Алексей кытчӧкӧ сідзжӧ вошлывліс, вӧлі рассеяннӧй, юалӧм вылӧ вочавидзліс эз стӧча.
Мам сьӧлӧмнас старушка ставсӧ гӧгӧрвоис.
Гӧгӧрвоис и эз ӧбидитчы: пӧрысьлы пӧрысьмыны, а томлы быдмыны.
Томйӧз некор эз сёрнитлыны асланыс любовь йылысь.
Быдпӧрйӧ, рытъя шондіӧн югдӧдӧм дзирдалысь лӧнь Волга весьтӧд либӧ карсӧ кытшалысь бахчаяс пӧлӧн, кӧні дьӧгӧдь кодь сьӧд да сыла му вылын куйлісны нин веж коръя кыз заяс, гуляйтанінысь локтігӧн, ӧдйӧ кольысь отпусклысь лыда лунъяс лыддигтыр, Алексей сетліс аслыс кыв сёрнитны Олякӧд веськыда.
Воліс мӧд рыт.
Сійӧ встречайтліс Оляӧс завод дорын, колльӧдліс кык судта пу керка дорӧдз, кӧні сылӧн вӧлі самолёт кабинка кодь югыд да сӧстӧм ичӧтик жыр.
Дӧзмытӧг виччысьліс, пока Оля, паськӧм видзан шкаф ӧдзӧс сайӧ дзебсьӧмӧн, вежліс паськӧмсӧ, да зілис не видзӧдны ӧдзӧс сайысь тыдалыштлывлысь пасьтӧм гырддзаяс, пельпомъяс, кокъяс вылӧ.
Сэсся Оля мунліс мыссьыны да бӧр воліс банйӧм чужӧма, свежӧй, кӧтасьӧм юрсиа, век ӧти и сійӧ жӧ еджыдіник шӧвк блузкаа, кодӧс сійӧ новліс прӧстӧй лунъясӧ.
И найӧ мунлісны кино вылӧ, циркӧ либӧ садйӧ.
Кытчӧ, — Алексейлы вӧлі дзик веськодь.
Сійӧ эз видзӧд экран вылӧ, арена вылӧ, гуляйтысь йӧз чукӧр вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс Оля вылӧ, видзӧдіс и мӧвпаліс: «Вот ӧні обязательнӧ, но обязательнӧ гортӧ мунігӧн объяснитча!»
Но туйыс помасьліс, и сылӧн эз тырмыв смеллуныс.
Ӧтчыд вежалунӧ найӧ шуисны асывсяньыс мунны Волга сайӧ, видзьяс вылӧ.
Аслас медбур еджыд брюкиа да восьса воротника дӧрӧма, коді, кыдзи мамыс шуліс, зэв ёна вӧлі мунӧ сы мугӧм, джуджыд банчукъяса чужӧм дінӧ, Алексей пырис Оляла.
Оля вӧлі дась нин.
Сійӧ сюйыштіс Алексейлы киас салфеткаӧ гартӧм кутшӧмкӧ ёкмыль, и найӧ мунісны ю дорӧ.
Пӧрысь, коктӧм перевозчик, первой империалистическӧй войнаса инвалид, детинкаяслӧн радейтанатор, коді Алексейӧс коркӧ велӧдіс перекатъяс вылысь гуринаясӧс кыйны, аслас пу кокъясӧн котшкӧдчигтыр, йӧткыштіс сьӧкыд, уна сё киӧн инмӧдчылӧмысь лӧсталысь пыжсӧ да частӧ копрасигтыр кутіс сынны.
Ва визувсӧ накӧсӧ вундігтыр пыжыс посньыдик ӧдӧбъясӧн ю вомӧн муніс ньывкӧс веж вадорлань.
Ныв пукаліс пыж бӧжын, мӧвпалігтыр кинас гижтіс ваӧдыс.
— Дядя Аркаша, тэ миянӧс он помнит? — юаліс Алексей.
Перевозчик веськодьпырысь видзӧдліс том чужӧмъяс вылӧ.
— Ог помнит, — шуис сійӧ.
— Но, кыдз нӧ, ме Алёшка Мересьев, тэ менӧ велӧдлін лыа кӧса вылысь гуринаяс кыйны вилкиӧн.
— Но мый нӧ, гашкӧ, и велӧдлі, унаӧн ті тан ме дінын озорничайтлінныд, кысь нӧ ставнытӧ помнитны.
Пыж муніс мостки дорті, кӧні сулаліс вушйысьӧм борт вылас гордӧй гижӧда «Аврора» катер, да нырнас дзажнитіс вадорса гырысь лыаӧ.
— Ӧні менам тані местаыс,
ме абу горкомхозсянь, а ассянь, частник, сідзкӧ, — висьталіс дядя Аркаша, аслас пу кокъяснас ваӧ лэччигӧн да пыжсӧ вадорлань йӧткалігтыр.
Пу кокъясыс вӧйласисны лыаас, и пыжыс водзланьӧ муніс омӧля.
— Лоӧ тіянлы чеччыштны тадзи, — флегматичнӧя шуис перевозчик.
— Уна-ӧ тэныд? — юаліс Алексей.
— А вай, мыйта абу жаль.
Тіянлысь эськӧ унджык пӧлагайтчӧ, со ті кутшӧм шудаӧсь.
Сӧмын ог помнит ме тіянӧс, ог, ог помнит.
Пыжысь чеччыштігӧн найӧ кӧтӧдісны кокъяснысӧ, и Оля предложитіс пӧрччыны кӧмъяснысӧ.
Найӧ пӧрччисны кӧмъяснысӧ.
Юдорса уль, шоныд лыаӧ кӧмтӧм кокъясӧн инмӧдчалӧмысь налы лои сэтшӧм лӧсьыд да долыд, мый окота вӧлі котравны, турбылясьны, быглясьны турун вылын кӧза пиянлы моз.
— Кут! — горӧдіс Оля да, гожъялӧм, зумыд кокъяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, котӧртіс лыа вомӧн ойдлӧм ньывкӧс вадорӧ уна рӧмӧн дзоридзалысь турун пӧвстӧ.
Алексей котӧртіс сы бӧрся мыйвынсьыс, ас водзвывсьыс аддзис сӧмын сылысь дзоридзьяса сера вӧсни платтьӧыслысь чут.
Сійӧ котӧртіс чувствуйтігтыр, кыдзи дзоридзьясыс да шомкор гумъяс чорыда кучкалӧны сылы кӧмтӧм кокъясас, кыдзи шоныда да небыда вӧйышталӧ сы кок лапаяс улын шондіӧн шонтӧм васӧд муыс.
Алексейлы кажитчис, мый сылы зэв важнӧ суӧдны Оляӧс, мый таысь зависитӧ унатор налӧн будущӧй олӧмын, мый, навернӧ, ӧні сэні, дзоридзалысь, кольмӧдмӧн чӧскыд дукӧн ӧвтысь луг вылас сійӧ кокньыда висьталас сылы ставсӧ, мый ӧнӧдз эз лысьтлы висьтавны.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ заводитліс суны Оляӧс да сы дінӧ нюжӧдчыліс кинас, ныв крута чукыльтліс бокӧ, кыдзкӧ кань моз пескыльтчыліс да гораа сералігтыр котӧртіс мӧдарӧ.
Сійӧ вӧлі упрямӧй.
Сідзи Алексей сійӧс эз и суӧд.
Оля ачыс кежис видз вывсьыс вадорлань да уськӧдчис зарниа пӧсь лыа вылӧ, ставнас гӧрдӧдӧма, восьса вома, тшӧкыда вылӧ кыпавлысь морӧса, сійӧ горша ньылаліс сынӧдсӧ да сераліс.
Дзордзалысь видз вылын катшасинъяслӧн еджыд звёздочкаяс пӧвстын Алексей фотографируйтіс сійӧс.
Сэсся найӧ купайтчисны и Алексей покорнӧя муніс юбокса бадьяс пиӧ да бокӧ бергӧдчӧмӧн сулаліс, кытчӧдз Олялӧн эз помась паськӧм вежӧмыс да купайтчан ва костюмсӧ пыдзралӧмыс.
Кор Оля чукӧстіс Алексейӧс, Алексей аддзис — Оля пукалӧ лыа вылын, кокни, вӧсньыдик платтьӧа, гожъялӧм кокъяссӧ сюркнялӧма уліас, юрсӧ гартлӧма кичышкӧдӧн.
Турун вылӧ сӧстӧм салфетка вольсалӧм бӧрын да сылысь пельӧсъяссӧ изторъясӧн личкӧм бӧрын Оля тэчис салфетка вылас тубырсьыс ставсӧ.
Найӧ сёйисны салат, выйӧсь бумагаӧ гартлӧм кӧдзыд чери; вӧлі весиг ас вӧчӧм печенье.
Оля абу вунӧдӧма весиг сов, весиг горчица, кодъяс сулалісны скатерть вылын рекмӧм кольдкрем улысь ичӧтик баночкаясын.
Вӧлі мыйкӧ ёна муса да сьӧлӧм вӧрзьӧданатор сыын, кыдзи тайӧ кокни вӧраса да лӧсьыд нылыс серьёзнӧя да кужӧмӧн ноксьӧ скатерть дорас.
Алексей решитіс: тырмас нюжӧдны.
Ставыс.
Талун рытнас сійӧ сыкӧд объяснитчас.
Сійӧ убедитас сійӧс, сійӧ докажитас сылы, мый сійӧ обязательнӧ должен лоны Алексейлӧн гӧтырӧн.
Пляж вылын туплясьыштӧм бӧрын ещӧ ӧтчыд купайтчӧм да рытын Оля ордын аддзысьны сёрнитчӧм бӧрын, найӧ, мудзӧсь да шудаӧсь, ньӧжйӧникӧн мунісны перевоз дорӧ.
Мыйлакӧ эз вӧв ни катерыс, ни пыжыс.
Найӧ дыр, тӧлӧс чиртӧдзныс чуксалісны дядя Аркашаӧс.
Шондіыс нёрис нин степӧ.
Яръюгыд розовӧй югӧръяслӧн кольтаясыс, мӧдлапӧвса джуджыд крут кыр йывті исковтӧм бӧрын, зарни рӧмӧн мавтыштісны карса керкаяслысь вевтъяссӧ, карсӧ, ланьтӧм бусӧсь пуяссӧ, — вир гӧрдӧн дзирдалісны ӧшинь стеклӧясын.
Гожся рыт вӧлі жар да лӧнь.
Но мыйкӧ карын лоӧма.
Уличаяс вылын, кодъяс тайӧ кадӧ векджык овлӧны тыртӧмӧсь, жуисны уна йӧз, мунісны йӧзӧн тырӧм кык грузовик, стройӧн муніс ичӧтик йӧз чукӧр.
— Юсис, али мый, дядя Аркашаыс? — шуис Алексей. — А мый, ковмас кӧ тані узьны?
— Тэкӧд ме нинӧмысь ог пов, — Алексей вылӧ аслас меліа югъялысь гырысь синъяснас видзӧдлӧм бӧрын шуис Оля.
Алексей кутліс сійӧс да окыштіс, окыштіс первойысь да дзик ӧтчыд.
Ю вылын дзуртісны нин ӧключинаяс.
Мӧдарсянь локтіс йӧз тыра пыж.
Ӧні найӧ мустӧма видзӧдлісны на дінӧ матыстчысь пыж вылӧ, но мыйлакӧ покорнӧя мунісны сылы воча, быттьӧкӧ сьӧлӧмнаныс кылісны, мый сійӧ налы вайӧ.
Йӧз чӧв олігтыр чеччышталісны пыжысь вадорӧ.
Ставныс вӧлі праздничнӧя пасьтасьӧмаӧсь, но чужӧмъясныс вӧліны тӧждысянаӧсь да зумышӧсь.
Сёрниттӧг мостки вывті пара дінӧд прӧйдиталісны серьёзнӧй, тэрмасьысь мужичӧйяс да волнуйтчысь, бӧрдӧм синъяса нывбабаяс.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, томйӧз чеччыштісны пыжӧ, да дядя Аркаша, налӧн шуда чужӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Война...
Талун радио вӧлі, Молотов ёрт сёрнитіс.
— Война?..
Кодкӧд? —
Алексей весиг чеччыштіс скамейка вывсьыс.
— Век сыкӧд, проклятӧйыскӧд, германецкӧд, кодкӧд нӧ, — ӧпаснӧйяснас скӧрысь сынігтыр вочавидзис дядя Аркаша. — Йӧзыс военкоматъясӧ нин мунісны...
Мобилизация.
Веськыда гуляйтанінсянь, гортас пыравтӧг, Алексей пырис военнӧй комиссариатӧ.
Войся поездӧн, коді мунӧ 0.40-ын, назначение серти сійӧ муніс нин аслас лётнӧй частьӧ; сійӧ муртса удитіс пыравны гортас чемоданла да весиг эз прӧщайтчы Олякӧд.
Найӧ письмӧасисны шоча, но эз сы вӧсна, мый налӧн симпатияясыс слабмисны да найӧ кутісны вунӧдны мӧда-мӧднысӧ.
Эз, Олялысь ученическӧй гӧгрӧс почеркӧн гижӧм письмӧяссӧ Алексей виччысис терпитны вермытӧг, новлӧдліс найӧс зептас да, ӧткӧн кольӧм бӧрын, лыддьывліс выльысь и выльысь.
Тайӧ найӧс топӧдлывліс сійӧ морӧс бердас да на вылӧ видзӧдлывліс вӧрын скитайтчан суровӧй лунъясӧ.
Но томйӧз костын отношениеяс орисны сэтшӧм виччысьтӧг да сэтшӧм неопределённӧй стадияын, мый тайӧ письмӧясас найӧ сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд, кыдзи важ бур тӧдсаяс, кыдз другъяс, полісны та дінӧ сорлавны мыйкӧ ыджыдджыкӧс, коді сідзи и коли висьтавтӧг.
Со и ӧні, госпитальӧ веськалӧм бӧрын, быд письмӧ воӧм мысти ёнджыка шензиг, Алексей казяліс, кыдзи Оля ачыс мӧдіс сылы отсасьны, кыдзи стесняйтчытӧг письмӧясас сійӧ сёрнитіс аслас гажтӧмтчӧм йылысь, жалитіс, мый эз кадын во сэки на дінӧ дядя Аркаша, корис, кӧть мед мый Алексейкӧд эз ло, медым сійӧ тӧдӧ, мый эм морт, код вылӧ сійӧ век вермас артавны, да медым йӧз муясӧд скитайтчигӧн сійӧ тӧдіс, мый сылӧн эм пельӧс, кытчӧ сійӧ вермас, кыдзи ас морт, локны война вылысь.
Кажитчис, гижӧ кутшӧмкӧ выль, мӧд Оля.
Кор Алексей видзӧдіс сы карточка вылӧ, сылы век кажитчис: пӧльыштас тӧв, и Оля лэбзяс аслас дзоридзьяса платтьӧӧн, кыдзи лэбзьӧны воӧм одуванчик вылысь кӧйдысъяс тыра ичӧтик парашютикъясыс.
Тайӧ письмӧяссӧ жӧ гижис нывбаба — мелі, бур, радейтысь, коді гажтӧмтчӧма аслас радейтана мортысь да сійӧс виччысьӧ бӧр.
Тайӧ радуйтіс и смущайтіс, радуйтіс аслас кӧсйытӧг, а смущайтіс сы вӧсна, мый Алексей арталіс — сылӧн абу право татшӧм любовь вылас да оз сулав татшӧм откровенность доныс.
Ӧд сійӧ эз аддзы вын аслас кадӧ гижны, мый сійӧ абу нин тыр вына чиган кодь том зон, а коктӧм инвалид, Аркаша дядь кодь.
Збыльтор йылысь гижны лысьттӧг, висьысь мамсӧ вины полӧм вӧсна, сылы быть лолі ӧні ылӧдлыны аслас письмӧясын Оляӧс, тайӧ ылӧдчӧмас лунысь-лун пыр ёнджыка и ёнджыка дзугсигтыр.
Вот мыйла Камышинысь воысь письмӧяс кыпӧдлісны сы пытшкын медся противоречивӧй чувствояс: радлун и шогсьӧм, надейтчӧм и тревога, — найӧ ӧтпырйӧ и вдохновляйтісны и мучитісны сійӧс.
Ӧтчыд ылӧдӧм бӧрын сылы ковмис выдумывайтны водзӧ, а ылӧдчыны сійӧ эз куж, да сы вӧсна Олялы вочакывъясыс сылӧн вӧліны дженьыдикӧсь да косӧсь.
Кокньыдджык вӧлі гижны Метеорологическӧй сержантлы.
Сійӧ вӧлі несложнӧй, но самоотверженнӧй да честнӧй душа.
Отчаяние минутӧ, операция бӧрын, кор окота вӧлі висьтавны ассьыс шоглунсӧ, Алексей гижис сылы кузь да шог письмӧ.
Регыд воис тетраднӧй лист вылӧ чикльӧдлӧм шыпасъясӧн гижӧм вочакыв, кӧні тырыс вӧлі восклицательнӧй знак да синва войтъясӧн артмӧм кляксаяс.
Ныв гижис, мый не кӧ эськӧ военнӧй дисциплина, сійӧ эськӧ ӧні жӧ эновтіс ставсӧ да локтіс сы дорӧ, медым ухаживайтны сы бӧрся да кокньӧдыштны сылысь шоглунсӧ.
Ныв кевмысис гижны унджык.
И сумбурнӧй письмӧас сы мында вӧлі наивнӧй, джынвыйӧ детскӧй чувствоыс, мый Алексейлы лои шог, и сійӧ видіс асьсӧ сыысь, мый кор тайӧ нылыс сетіс Алексейлы Олялысь письмӧяссӧ, ныв юалӧм вылӧ сійӧ вочавидзис, мый Оля — сылӧн верӧссайӧ петӧм чой.
Татшӧм мортӧс оз позь вӧлі ылӧдлыны.
Алексей честнӧя гижис сылы невеста йывсьыс, коді олӧ Камышинын, да сы йылысь, мый эз лысьт юӧртны мамыслы да Олялы аслас несчастье йылысь правдасӧ.
Метеорологическӧй сержантлӧн вочакывйыс воис сэкся кад серти эскыны позьтӧма ӧдйӧ.
Ныв гижис, мый письмӧсӧ ыстӧ на ордӧ полкӧ волысь ӧти майоркӧд, военнӧй корреспонденткӧд, коді ухаживайтіс сы бӧрся да код вылӧ сійӧ, дерт, внимание эз обратит, кӧть майорыс и варов да интереснӧй.
Письмӧ сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый ныв огорчитчӧма да ӧбидитчӧма, кӧсйӧ кутсьыны, кӧсйӧ и оз вермы.
Алексей вылӧ сыысь пенничайтігтыр, мый сійӧ сэки сылы эз висьтав правдасӧ, ныв корис лыддьыны сійӧс аслас другӧн.
Письмӧ помас абу нин чернилаӧн, а карандашӧн вӧлі гижӧма, мый медым сійӧ, «<rus>старший</rus> лейтенант ёртыс», тӧдӧ, мый сійӧ крепыд друг да мый эсійӧ Камышинсаыс кӧ сылы изменитас (ме пӧ тӧда, кыдзи кутӧны асьнысӧ нывбабаяс сэні, тылад), либӧ дугдас радейтны, либӧ повзяс сылӧн увечьеысь, то медым Алексей оз вунӧд Метеорологическӧй сержант йылысь, медым сӧмын гижас сылы правдасӧ.
Письмӧкӧд ӧтлаын Алексейлы сетісны мичаа вурӧм ичӧтик посылка.
Сэні вӧлі парашютнӧй шӧвкысь вурӧм да вышивайтӧм некымын носовӧй чышъян, серпасалӧм лэбысь самолёта табак кӧшель, гребёнка, «Магнолия» одеколон да туалетнӧй майтӧг кусӧк.
Алексей тӧдіс, кутшӧм донаӧсь вӧліны нывъяслы-боечьяслы став тайӧ вещьясыс тайӧ сьӧкыд кадъясас.
Тӧдіс, мый майтӧг да одеколон, кодъяс налы веськалісны кутшӧмкӧ праздничнӧй козинын, видзӧны найӧс векджык, кыдзи священнӧй амулетъяс, кодъяс казьтылӧны вӧвлӧм гражданскӧй олӧмсӧ.
Сійӧ тӧдіс донсӧ тайӧ пӧдарокъяслы, да сылы вӧлі долыд и лӧсьыдтӧм, кор сійӧ пукталіс найӧс аслас тумбочка вылӧ.
Ӧні, кор сійӧ аслас став энергиянас тренируйтіс искалечитӧм кокъяссӧ, бӧр лэбавны да воюйтны мечтайтігтыр, сійӧ ас пытшкӧссьыс кыліс неприятнӧй раздвоенность.
Сылы зэв вӧлі сьӧкыд, мый лоӧ ылӧдчыны да письмӧасигас веськыда не висьтавны Олялы, кодӧс сійӧ лунысь-лун век ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка радейтіс, и веськыда сёрнитны нывкӧд, кодлысь сійӧ весиг нимсӧ эз тӧд.
Но сійӧ сетіс аслыс торжественнӧй кыв, мый кыдз сӧмын ассьыс мечтасӧ пӧртас олӧмӧ, бӧр бергӧдчас стройӧ, восстановитас ассьыс работоспособностьсӧ, сійӧ выльысь сёрнитны кутас Олякӧд любовь йылысь.
И пыр ыджыдджык фанатичностьӧн сійӧ стремитчис аслас тайӧ цель дінас.
11
Комиссар кулі май первой лунӧ.
Артмис тайӧ кыдзкӧ тӧдлытӧг.
Асывнас на, мыссьӧдӧм да сыналӧм бӧрын сійӧ дыр юасис сійӧс бритысь парикмахершалысь, бур-ӧ поводдяыс, кутшӧмджык праздничнӧй Мӧскуаыс, радліс, мый уличаяс вылысь заводитісны разьны баррикадаяс, жалитіс, мый тайӧ мича, югыд тувсов лунас оз ло демонстрация, шутитыштіс Клавдия Михайловна вылын, коді праздник кузя бара вӧчӧма героическӧй попытка пудритны ассьыс беринъяссӧ.
Кажитчис, Комиссарлы лои бурджык, да быдӧн кутісны надейтчыны: гашкӧ, делӧыс бурдомлань мӧдас.
Важӧн нин, кор сійӧ эз кут вермыны лыддьыны газетъяс, сы койка дінӧ нюжӧдісны радиотрансляция наушникъяс.
Гвоздев, коді неуна гӧгӧрвоыштӧ вӧлі радиотехникаын, мыйкӧ реконструируйтіс сэні, да ӧні наушникъясыс равзісны да сьылісны став палата тырнас.
Ӧкмыс часын диктор, кодлысь гӧлӧссӧ сійӧ лунъясӧ кывзіс да тӧдіс став мир, заводитіс лыддьыны Оборона кузя Войтыр Комиссарлысь приказ.
Ставӧн чӧв ланьтісны, полісны пропуститны кӧть ӧти кыв да юрнысӧ матыстісны кык сьӧд гӧгыль дінӧ, кодъяс ӧшалісны стенын.
Юралісны нин кывъяс: «Великӧй Ленинлӧн непобедимӧй знамя улын — водзӧ, победаӧ!» — а палатаын век на вӧлі зэв чӧв.
— Вот висьталӧй меным татшӧмтор, полковӧй комиссар ёрт... — заводитліс Кукушкин да друг повзьӧмӧн горӧдіс: — Комиссар ёрт!
Ставныс видзӧдлісны.
Комиссар куйліс крӧвать вылын, веськыд, нюжалыштӧма, стрӧг, синъяссӧ веськӧдӧма йиркса кутшӧмкӧ чутӧ, сылӧн омӧльтчӧм да едждӧм чужӧм вылас кынмӧма торжественнӧй, покойнӧй да величавӧй выражение.
— Кулӧма! — горӧдіс Кукушкин да уськӧдчис сы крӧвать дінӧ пидзӧс вылас. — Кулӧма!
Котӧрӧн пыравлісны да бӧр петлісны шӧйӧвошӧм сиделкаяс, чепсасис сестра; мунігмозыс халатсӧ кизявлігтыр котӧрӧн пырис ординатор.
Некод вылӧ видзӧдтӧг, челядь моз эшкын улӧ чужӧмсӧ дзебӧмӧн гораа нырнас кыскывлігтыр, пельпомъяснас да став телӧнас дрӧгнитлывлігтыр кулысь морӧс вылын бӧрдіс лейтенант Константин Кукушкин, здоритысь да йӧзкӧд лӧсявтӧм морт...
Тайӧ лунся рытнас тыртӧммӧм нелямын кыкӧдӧ вайисны выль мортӧс.
Тайӧ вӧлі юркарӧс сынӧдсянь прикрывайтысь дивизияысь лётчик-истребитель майор Павел Иванович Стручков.
Праздник лунӧ немечьяс решитісны Мӧскуа вылӧ вӧчны ыджыд налёт.
Налысь некымын эшелонӧн локтысь соединениеяссӧ вӧлі перехватитӧма да чорыд тыш бӧрын жугӧдӧма кӧнкӧ Подсолнечнӧй районын, и сӧмын ӧти «юнкерс» писькӧдчис кытш пырыс да, вылӧ кыпӧдчӧмӧн, мӧдіс мунны водзӧ юркарлань.
Экипажыс сылӧн, тыдалӧ, решитіс любӧй донӧн выполнитны заданиесӧ, медым торкны праздник.
Вот сы бӧрсяыс и вӧтчис воздушнӧй бой суматохаын на сійӧс аддзылысь Стручков.
Сійӧ лэбис великолепнӧй сӧветскӧй машина вылын — сійӧ машинаясысь ӧти вылын, кодъясӧн сэки заводитіс переоснащивайтчыны истребительнӧй авиация.
Сійӧ суӧдіс немечӧс вылын, мусянь квайт километр вылнаын, подмосковнӧй дачнӧй местность весьтын нин, кужис пелька матыстчыны сы бӧж дорӧ да, вӧрӧгӧс целик вылӧ босьтӧм бӧрын, личкис гашетка.
Личкис и шензис: эз кыв тӧдса таркӧдӧмыс.
Спусковӧй механизмыс ӧткажитіс.
Немец муніс неуна водзынджык.
Мёртвӧй зонаын кутсигтыр Стручков вӧтчис сы бӧрся, бомбардировщикӧс бӧрсяньыс видзысь кык пулемётысь «юнкерс» бӧж киль сайӧ дзебсьӧмӧн.
Майся асывся сӧстӧм югыдас муртса тыдалыштіс нин енэжтас вылын Мӧскуа, тшынӧн кытшалӧм сылӧн руд гырысь керкаяснас.
И Стручков решитчис.
Пӧрччаліс ременьяссӧ, вештіс колпаксӧ да ачыс кыдзкӧ ставнас топӧдчис, зэлӧдіс став мускулъяссӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны немеч вылӧ.
Аслас машинаыслысь ходсӧ бомбардировщикыскӧд ӧти ход вылӧ лӧсьӧдӧмӧн сійӧ прицелитчис.
Ӧти здук найӧ ӧшалісны сынӧдын орччӧн, ӧтиыс мӧдсьыс бӧрынджык, быттьӧкӧ тыдавтӧм везйӧн мӧда-мӧд дінас кӧрталӧмаӧсь.
«Юнкерслӧн» прозрачнӧй колпачокын Стручков бура аддзис синъяссӧ фашистскӧй башеннӧй стрелоклысь, коді следитіс сылӧн быд манёвр бӧрся да виччысис, кор кӧть ичӧтика сылӧн борд йылыс петыштас мёртвӧй зонасьыс.
Сійӧ аддзис, кыдзи волнуйтчӧмысла гитлеровец нетшыштіс ас вывсьыс шлемсӧ, да весиг аддзис русӧй да кузь пратьясӧн кымӧс вылас лэччӧм юрсиыслысь рӧмсӧ.
Спареннӧй крупнокалибернӧй кык пулемётлӧн сьӧд вомъясыс дугдывтӧг видзӧдісны Стручковлань да, быттьӧкӧ ловъяӧсь, вӧрисны виччысигмоз.
Ӧти здук Стручков чувствуйтіс асьсӧ оружиетӧм мортӧн, код вылӧ вӧр веськӧдіс пистолетсӧ.
И сійӧ вӧчис сійӧс, мый вӧчӧны тайӧ случайясын оружиетӧм смел йӧз.
Сійӧ ачыс уськӧдчис вӧрӧг вылӧ, но эз кулакӧн, кыдзи тайӧс вӧчис эськӧ му вылын, сійӧ шыбитіс ассьыс самолётсӧ водзлань, винтыслысь дзирдалан кытшсӧ веськӧдіс немецлӧн хвостовӧй оперениеӧ.
Сійӧ весиг эз кыв трачкысьӧмсӧ.
Здук мысти зэв ыджыд толчокӧн бокӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый турбылясьӧ сынӧдын.
Сы юр весьтын тыдовтчыліс муыс, сэсся сувтіс места вылас да, мича турунвиж рӧмнас югъялігмоз, шутьлялігтыр кутіс тӧвзьыны сылы воча.
Сэки сійӧ нетшыштіс парашютлысь кольчасӧ.
Стропаяс вылӧ садьтӧг ӧшйытӧдз синбӧжнас сійӧ удитіс аддзывны, кыдзи сыкӧд орччӧн, арся тӧлӧн пуысь нетшыштӧм кор моз бергалігтыр, сійӧс пановтіг, увлань тӧвзьӧ керыштӧм бӧжа «юнкерслӧн» сигара кодь тушаыс.
Стропаяс вылын вынтӧг катласьысь Стручковӧс чорыда кучкис керка вевтӧ, да сійӧ садьтӧг уси Мӧскуа пригородлӧн праздничнӧй улича вылӧ, кӧні сэтчӧс олысьяс му вывсянь следитісны сылӧн великолепнӧй таран бӧрся.
Найӧ босьтісны сійӧс, нуисны медматыса керкаӧ.
Матігӧгӧрса уличаясыс пыр жӧ тырины сы мында йӧзӧн, мый корӧм врач муртса вермис писькӧдчыны кильчӧ дорас.
Керка вевтӧ зурасьӧмысь лётчиклӧн, вӧлӧмкӧ, доймӧмаӧсь пидзӧс чӧланъясыс.
Стручков подвиг йылысь юӧр вӧлі пыр жӧ передайтӧма радио пыр «Бӧръя юӧръяслӧн» специальнӧй выпускӧн.
Моссоветса председатель ачыс колльӧдіс сійӧс юркарса медбур госпитальӧ.
И кор Стручковӧс вайисны палатаӧ, сы бӧрся санитаркаяс пыртісны дзоридзьяс, фруктъяс тыра кулёкъяс, кампет кӧрӧбкаяс — благодарнӧй москвичьяслысь козинъяс.
Тайӧ вӧлі гажа, йӧз дінӧ сибалысь морт.
Пӧшти порог дорсянь сійӧ юасис висьысьяслысь, кыдзи тані госпитальын «сёйӧм йылысь», чорыд-ӧ режимыс, эмӧсь-ӧ лӧсьыдик сестраяс.
А бинтуйтігкостіыс удитіс висьтавны Клавдия Михайловналы военторг йылысь вечнӧй тема вылӧ забавнӧй анекдот да сюйыштіс прамӧй збой комплимент Клавдия Михайловналӧн внешность йылысь.
Кор сестра петіс, Стручков синнас мигнитіс сылань.
— Симпатичнӧй.
Стрӧг?
Небось тіянӧс кутӧ вӧжжи йылын?
Немтор, энӧ полӧй.
Мый нӧ, тіянӧс тактикаӧ эз велӧдлыны али мый?
Неприступнӧй нывбабаяс абуӧсь кыдзи абуӧсь и неприступнӧй укреплениеяс, — и сійӧ гораа сяр-сяр серӧктіс.
Госпитальын сійӧ асьсӧ кутіс кыдзи важ олысь, быттьӧкӧ тані куйліс нин быдса во.
Палатаын быдӧнкӧд пыр жӧ кутіс сёрнитны «тэ» вылӧ, и кор сылы ковмис сульны, ньӧти церемонитчытӧг Мересьев тумбочка вылысь босьтіс Метеорологическӧй сержантӧн сэтшӧм сьӧлӧмсянь вышивайтӧм паса, парашютнӧй шӧвкысь вурӧм носовик.
— Симпатиясяньыд? — сійӧ мигнитіс Алексейлы да носовиксӧ сюйис аслас юрлӧс улӧ. — Тэныд, другӧ, тырмас, а оз кӧ тырмы — симпатияыд нӧшта вышивайтас, сылы тайӧ — лишнӧй удовольствие.
Кӧть и гожъялӧм чужӧмыс вӧлі банйӧма, Стручков эз нин вӧв том.
Кӧсичаясас, син доръясас тӧдчисны джуджыд чукыръяс, и быдторйын тӧдчис важ салдат, коді велалӧма лыддьыны гортӧн сійӧ места, кӧні сулалӧ сылӧн вещевӧй мешӧкыс, кӧні мыссяндоз вылын куйлӧ сылӧн майтӧг дозйыс да зубнӧй щӧткаыс.
Сійӧ сьӧрсьыс вайис палатаӧ уна гажа шум да вӧчис тайӧс сідз, мый некод сы вылӧ таысь эз дӧзмы да быдӧнлы кажитчис, мый найӧ сійӧс тӧдӧны ёна нин важысянь.
Выль ёрт быдӧнлы воис сьӧлӧм вылас, и сӧмын Мересьевлы эз кажитчы нывбабаяс дінӧ майорлӧн ёна кыссьӧмыс, кодӧс сійӧ, веськыда кӧ шуны, эз и дзеблы да код йылысь сёрнитіс окотапырысь.
Мӧд лунас Комиссарӧс гуалісны.
Мересьев, Кукушкин, Гвоздев пукалісны дворӧ видзӧдысь ӧшинь вылын да аддзисны, кыдзи артиллерийскӧй вӧвъяслӧн сьӧкыд упряжка кыскис дворӧ пушечнӧй лафет, кыдзи, шонді водзын трубаяснас дзирдалігтыр, чукӧртчис военнӧй оркестр да стройӧн локтіс воинскӧй часть.
Пырис Клавдия Михайловна да ӧшинь вывсьыс вӧтлаліс висьысьясӧс.
Сійӧ вӧлі, кыдзи и век, лӧнь да энергичнӧй, но Мересьев казяліс, мый гӧлӧсыс сылӧн вежсьӧма, дрӧжжитӧ да оръясьӧ.
Сійӧ локтіс выль мортлысь температура мерайтны.
Тайӧ кадӧ дворын оркестр заводитіс ворсны траурнӧй марш.
Сестралӧн чужӧмыс кельдӧдіс, термометрыс уси кисьыс, да ртутьлӧн дзирдалысь войтъясыс котӧртісны паркетнӧй джоджӧд.
Кияснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн Клавдия Михайловна котӧртіс палатаысь.
— Мый сыкӧд?
Сылысь милӧйсӧ али мый... — Стручков юрнас довкнитіс ӧшиньлань, кысянь кыліс нор музыка.
Сылы некод эз шыась.
Ӧшинь пыр юрнысӧ ывлаӧ мыччӧмӧн ставӧн видзӧдісны улича вылӧ, кытчӧ воротаясӧд лафет вылын ньӧжйӧник петіс гӧрд горт.
Зелень пиын, дзоридзьяс пиын куйліс Комиссарлӧн телӧыс.
Сы бӧрвылын пӧдушкаяс вылын нуисны орденъяс — ӧти, кык, вит, кӧкъямыс.
Юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн восьлалісны кутшӧмкӧ генералъяс.
На пӧвстын, сідзжӧ генеральскӧй шинеля, но мыйлакӧ фуражкатӧм, восьлаліс и Василий Васильевич.
Бӧрынджык, мукӧдъяссьыс торйӧн, надзӧник восьлалысь боечьяс водзын, чышъянтӧм, аслас еджыд халата, джӧмдалігтыр, тыдалӧ, ас водзладорсьыс нинӧм аддзытӧг муніс Клавдия Михайловна.
Воротаын кодкӧ чӧвтіс сылы пельпомъяс вылас пальто.
Сійӧ муніс водзӧ, пальтоыс исковтіс пельпомъяс вывсьыс да уси, и боечьяс, медым пальтосӧ не талявны, шеренгасӧ шӧри поткӧдӧмӧн кытшовтісны сійӧс.
— Хлопцы, кодӧс гуалӧны? — юаліс майор.
Сійӧ сідзжӧ ӧтарӧ зілис кыпӧдчыны ӧшиньлань, но кардйӧн топӧдӧм да гипсуйтӧм кокъясыс эз лэдзны, да кыпӧдчынысӧ сійӧ эз вермы.
Процессия ылыстчис.
Ылысянь нин ньӧжйӧникӧн ю вывті паськалісны керка стенъяссянь разалысь нюжйӧдлана торжественнӧй звукъяс.
Воротаӧд петіс нин чотысь дворничиха да совок вылӧ босьтіс вӧв куйӧд, звӧнӧн пӧдлаліс нин сійӧ кӧрт воротасӧ, а нелямын кыкӧд палатаса олысьяс век на сулалӧны ӧшинь дорын, колльӧдӧны Комиссарӧс аслас медбӧръя туйӧ.
— Кодӧс нӧ гуалӧны?
Но?
Мый нӧ быттьӧкӧ ставныд лоинныд пуысь вӧчӧмъяс кодьӧсь, — ӧшинь вылӧ кыссьыны пыр на зілигтыр, терпитны вермытӧг юасис майор.
Лӧнь, пыдіса, быттьӧкӧ орӧм да васӧд гӧлӧсӧн медбӧрын сылы вочавидзис Константин Кукушкин:
— Настоящӧй мортӧс дзебӧны...
Большевикӧс дзебӧны.
И Мересьев запомнитіс тайӧс: настоящӧй мортӧс.
Бурджыка, пӧжалуй, Комиссарӧс он и шу.
И вывті окота лои Алексейлы лоны настоящӧй мортӧн, сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ, кодӧс ӧні нуисны медбӧръя туйӧ.
12
Комиссар кулӧм бӧрын дзикӧдз вежсис олӧмыс нелямын кыкӧд палаталӧн.
Некодлы вӧлі бур кывйӧн торкны сьӧкыд чӧвлунсӧ, коді корсюрӧ пуксьывліс госпитальяс палатаясын, кор сёрнитчытӧг ставныс друг вӧйтчӧны гажтӧм думъясӧ да быдӧнӧс шымыртӧ гажтӧмлун.
Некодлы вӧлі шуткаӧн гажӧдны шогӧ усьӧм Гвоздевӧс, сетны сӧвет Мересьевлы, кужӧмӧн да ӧбидиттӧг ӧлӧдны ропчитысь Кукушкинӧс.
Эз ло центрыс, коді чукӧртліс да йитліс став тайӧ разнӧй характера йӧзсӧ.
Но ӧні тайӧ эз нин и вӧв сэтшӧм колана.
Лечитӧм да кад вӧчисны ассьыныс уджсӧ.
Ставныс вӧлі ӧдйӧ бурдӧны, да кымын матӧджык делӧыс воис выпишитчӧмӧдз, сымын этшаджык найӧ мӧвпалісны асланыс висьӧм йылысь.
Мечтайтісны сы йылысь, мый виччысьӧ найӧс палата стенаяс сайын, кыдзи встретитасны найӧс рӧднӧй частьын, кутшӧм делӧяс найӧс виччысьӧны.
Ставныслӧн налӧн, привычнӧй военнӧй быт кузя гажтӧмчысьяслӧн, лудісны киясыс, окота вӧлі регыдджык вевъявны выль наступление кежлӧ, код йылысь ещӧ эз на гижны да весиг эз сёрнитны, но коді быттьӧкӧ чувствуйтчис сынӧдас да, быттьӧкӧ матысмысь гымалӧм, тӧдмавсьыліс фронтъяс вылын друг лоӧм лӧньлун серти.
Военнӧй мортлы госпитальысь боевӧй уджъяс дінӧ бӧр бергӧдчӧм — обычнӧйтор.
Сӧмын Алексей Мересьевлы тайӧ вӧлі проблема: кужас-ӧ сійӧ искусствоӧн да тренируйтчӧмӧн восполнитны вундӧм кокъяссӧ, пуксяс-ӧ сійӧ бара истребитель кабинаӧ?
Век ыджыдджык и ыджыдджык упорствоӧн сійӧ стремитчис индӧм цельлань.
Минутъяс вочасӧн содтӧмӧн сійӧ вайӧдіс кокъяс тренируйтан кадсӧ, общӧй гимнастика вӧчан кадсӧ, кык часӧдз асылын и рытын.
Но тайӧ кажитчис сылы этша.
Сійӧ заводитіс гимнастикаӧн занимайтчыны ӧбед бӧрын.
Майор Стручков, коді синбӧжнас наблюдайтіс сы бӧрся гажа да сералана синъяснас, быдпӧрйӧ объявитліс:
— А ӧні, граждана, ті аддзанныд природалысь загадка: великӧй шаман Алексей Мересьев, кодысь бурджыкасӧ некод оз вермы вӧчны Сибырса вӧръясын, петкӧдчӧ аслас репертуарын.
Збыльысь, упражнениеясас, кодъясӧс сэтшӧм упорнӧя вӧчавліс Алексей, вӧлі мыйкӧ фанатическӧйтор, коді вӧчліс сійӧс шаман кодьӧн.
Сылӧн помасьлытӧм катласьӧм вылӧ, равномернӧя бергӧдчывлӧмъяс вылӧ, сьыліыслы да киясыслы вӧчалӧм упражнениеяс вылӧ, кодъясӧс сійӧ вӧчліс упорнӧя, катласьысь маятник моз, видзӧдны вӧлі сьӧкыд, и кок йылын ветлӧдлысь ёртъясыс тайӧ кад кежлас петавлісны коридорӧд шӧйтны, а койка вылӧ дорӧм Стручков юр вывтіыс вевттьысьліс эшкыннас да зілис унмовсьыны.
Палатаын, дерт, некод эз эскы, мый позяс лэбавны коктӧг, но ёртыслысь упорствосӧ ставӧн уважайтісны да, шутка улӧ тайӧс дзебӧмӧн, пӧжалуй, весиг преклоняйтчисны сы водзын.
Майор Стручковлӧн пидзӧс чӧланъяс потӧмыс вӧлӧмкӧ первой чайтӧм серти ёна серьёзнӧйджыкӧн.
Бурдісны найӧ ньӧжйӧ, кокъясыс пыр на вӧліны кардъяӧсь, да кӧть и налӧн бурдӧмын некутшӧм сомнение эз вӧв, майор эз мудзлы быдногыс видны «ӧкаяннӧй чӧланъяссӧ», кодъяс вайисны сылы та мында клопочитӧм.
Тайӧ броткӧмыс сылӧн кутіс пӧрны неистовӧй припадокъясӧ.
Кутшӧмкӧ мелочь сійӧс скӧрмӧдліс ку письыс петмӧн, сійӧ мӧдліс видны быдӧнӧс да быдногыс.
Татшӧм минутӧ кажитчывліс, вермас сійӧ кучкыны сылы, коді босьтчас сійӧс ӧлӧдны.
Чӧв ланьтӧмӧн ёртъясыс сійӧс сэки эз вӧрзьӧдлыны ӧти кывйӧн, сетлісны сылы, кыдзи ачыс шуліс, «лыйлыны став патронъяссӧ», да виччысисны, кытчӧдз сылӧн природнӧй жизнерадостностьыс эз венлы раздражениесӧ да война вылын расшатайтчӧм нервъяссӧ.
Ассьыс тайӧ век ӧтарӧ содысь терпиттӧмлунсӧ Стручков объясняйтіс сійӧн, мый сійӧ весиг эз вермы гусьӧникӧн куритчыны уборнӧйын да ещӧ сійӧн, мый сылы оз вӧлі позь аддзысьлыны, весиг кӧть коридорын, операционнӧйса рыжӧйиник сестракӧд, кодкӧд сійӧ быттьӧкӧ нин мигайтчыштіс, кор сійӧс нулісны перевязка вылӧ.
Вермас лоны, мыйтакӧ тайӧ вӧлі збыль тадзикӧн, но Мересьев казяліс, мый раздражениеыслӧн вспышкаясыс майорӧс шызьӧдлісны сы бӧрын, кор сійӧ ӧшинь пырыс аддзыліс Мӧскуа весьтті лэбзьысь самолётъяс либӧ радио пыр да газетъясысь тӧдмавліс выль интереснӧй воздушнӧй бой йылысь, тӧдса лётчиклӧн успехъяс йылысь.
Тайӧ петкӧдлывліс терпениесьыс и асьсӧ Мересьевӧс.
Но сійӧ весиг и вид эз петкӧдлы да ӧні, Стручковкӧд асьсӧ сравнивайтігӧн, думсьыс торжествуйтіс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кӧть неуна кутіс матыстчыны асласӧн бӧрйӧм «настоящӧй морт» обликлань.
Майор Стручков кольлі аслыс вернӧйӧн: уна сёйис, сьӧлӧмсяньыс сераліс быд ичӧтик помка дырйи, радейтіс тӧлкуйтны нывбабаяс йылысь да та дырйи ӧтпырйӧ кажитчис и нывбабаясӧс радейтысьӧн и нывбабаясӧс мустӧмтысьӧн.
Торъя нин сійӧ усьласис мыйлакӧ тылса нывбабаяс вылӧ.
Мересьев терпитны эз вермы Стручковлысь тайӧ сёрнияссӧ.
Стручковлысь сёрнисӧ кывзігӧн сы син водзӧ век сувтліс Оля либӧ метеостанцияса тешкодь салдатик-ныв, коді, кыдзи висьтавлісны полкын, аслас будкасьыс винтовка прикладнас тойлалӧма да скӧрйывсьыс тӧкӧтьӧ абу лыйӧма аэродромнӧй обслуживаниеса вывті предприимчивӧй старшинаӧс, и Алексейлы кажитчис, мый тайӧ на вылӧ клевещитӧ майор Стручков.
Ӧтчыд, майорлысь ӧчереднӧй историясӧ, кодӧс сійӧ помаліс сы йылысь сентенцияӧн, мый «ставныс найӧ сэтшӧмӧсь», да любӧйкӧд позьӧ ладмыны «пыр жӧ», зумыштчӧмӧн кывзӧм бӧрын Мересьев эз вермы кутсьыны.
— Любӧйкӧд? — юаліс сійӧ пиньсӧ сідзи курччӧмӧн, мый черлыясыс едждісны.
— Любӧйкӧд, — беспечнӧя шуис майор.
Палатаӧ пырис Клавдия Михайловна, пырис и чуймис сьӧкыд напряжениеыс вылӧ, кодӧс сійӧ аддзис висьысьяс чужӧм вылысь.
— Мый лои? — юаліс сійӧ да бессознательнӧй движениеӧн кӧсынка улас сюйыштіс петӧм юрси пратьяссӧ.
— Олӧм йылысь сёрнитам, сестричка,
миян делӧыс сэтшӧм, старикъяслӧн, беседуйтны, — долыда нюммуніс сылы майор.
— И такӧд? — скӧрысь юаліс Мересьев, кор сестра петіс.
— А мый сійӧ, мӧдпӧлӧс тестаысь пӧжалӧма, али мый?
— Клавдия Михайловнаӧс эновтӧй, — стрӧга шуис Гвоздев. — Миян ӧти старик сійӧс сӧветскӧй ангелӧн шуис.
— Коді кӧсйӧ заклад вартны, но?
— Заклад вартны? — цыганскӧй синъяснас скӧрысь югнитігтыр горӧдіс Мересьев. — Мыйысь?
— Да кӧть пистолетнӧй пуляысь, кыдзи споритліс важӧн офицерня: тэ воан — менӧ лыян, ме воа — тэнӧ лыя, — сералігӧн да ставсӧ шуткаӧ бергӧдны зілигтыр шуис Стручков.
— Заклад вартны?
Мый вылӧ?
Тэ мый, вунӧдін, мый тэ сӧветскӧй командир?
Тэ кӧ прав, верман сьӧвзьыны менам чужӧмӧ. — Скӧрпырысь Алексей видзӧдліс Стручков вылӧ. — Но, виччысь, медым эськӧ ме тэныд эг сьӧвзьы.
— Он кӧсйы заклад вартны — оз ков.
Пузинныд.
Ӧд кутшӧм!..
Ме тіянлы, хлопцы, и сытӧг докажита, мый нинӧм сы вӧсна ку пиысь петны.
Тайӧ лунсянь Стручков быдногыс кутіс матыстчыны Клавдия Михайловна дінӧ, гажӧдны сійӧс анекдотъясӧн, а анекдотъяс висьтавлыны сійӧ вӧлі мастер.
Гижтӧм правилӧ дзугны полігтыр лётчикъяс зэв неокотапырысь сёрнитӧны бокӧвӧйяскӧд асланыс военнӧй приключениеяс йылысь. Тайӧ законсӧ нарушитӧмӧн Стручков сылы висьтавліс аслас збыль ыджыд да интереснӧй олӧмысь быдсямапӧлӧс случайяс да ышлолалігтыр весиг гарыштлывліс аслас кутшӧмкӧ семейнӧй неудачаяс йылысь, сьӧкыд ӧтка олӧм йылысь, кӧть палатаын ставӧн тӧдісны, мый сійӧ гӧтыртӧм да некутшӧм торъя неудачаяс эз вӧвлыны.
Клавдия Михайловна, правда, мукӧдъясысь сійӧс ёнасӧ торйӧдтӧг, коръясӧкӧ пуксьывліс сы дорӧ койка вылас, кывзыліс боевӧй переплётъяс йылысь сылысь висьтъяссӧ, та дырйи, быттьӧкӧ вунӧдчӧмӧн, Стручков босьтлывліс сылысь кисӧ, и сійӧ эз мырддьыв кисӧ.
Мересьевлӧн пуис лёк скӧрлун.
Палатаса став олысьяс возмущайтчисны Стручковӧн.
А сійӧ асьсӧ кутіс сідзи, быттьӧкӧ сыкӧд збыльысь заклад вартісны.
Стручковӧс серьёзнӧя ӧлӧдісны, медым сійӧ эновтіс ассьыс недостойнӧй ворсӧмсӧ.
Палата лӧсьӧдчис нин решительнӧя суитчыны тайӧ делӧас, но лоӧмторъясыс бергӧдчисны дзик мӧдарлань.
Ӧтчыд рытын, аслас дежуритан часъясӧ, Клавдия Михайловна пырис нелямын кыкӧдӧ некутшӧм могтӧг, прӧста сёрнитыштны, мыйысь торъя ёна радейтлісны сійӧс раненӧйяс.
Майор паніс кутшӧмкӧ висьт.
Клавдия Михайловна пуксис сы койка дінӧ.
Мый лои, некод эз аддзыв.
Ставӧн видзӧдлісны, кор кылісны сӧмын, кыдзи сійӧ тэрыба чеччис.
Скӧрысь, топалыштӧм сьӧд синкымъяса, гӧрдӧдӧм банчукъяса, сійӧ видзӧдіс шӧйӧвошӧм, весиг повзьӧм, Стручков вылӧ:
— Майор ёрт, ті кӧ эськӧ энӧ вӧлӧй висьысь, а ме <rus>милосердия сестра</rus>, ме кучки эськӧ тіянлы чужӧманыд.
— Но, мый ті, Клавдия Михайловна, ме, веськыда шуа, эг кӧсйы...
И, <rus>подумаешь</rus>, важность...
— Ак, важность? — сійӧ видзӧдліс Стручков вылӧ эз нин скӧрмӧмӧн, а презрениеӧн. — Бур, сідзкӧ миянлы нинӧм йылысь сёрнитны.
Кыланныд?
И вот тіян ёртъясыд водзын кора тіянӧс шыасьлыны ме дінӧ сӧмын могӧн, кор тіянлы ковмас медицинскӧй отсӧг.
Бура узьны, ёртъяс.
И сійӧ муніс сылы лӧсявтӧм вывті сьӧкыд походкаӧн, тыдалӧ, став вынсьыс зілис лоны спокойнӧйӧн.
Ӧти здук став палатаыс чӧв оліс.
Сэсся кыліс Алексейлӧн торжествуйтана, скӧр серам, да ставӧн уськӧдчисны майор вылӧ:
— Мый, сёйин?
Мересьев, югъялан синъяса, вежливӧя юаліс:
— Ӧні разрешитанныд сьӧлыштны, майор ёрт, али виччысьыштлыны?
Стручков пукаліс думыштчӧмӧн.
Но сійӧ эз сдайтчы да шуис, правда, эз зэв увереннӧя:
— М-да, атака отбитӧма.
Но, нинӧм, выльысь вӧчам.
Дзик войӧдзыс сійӧ куйліс чӧв, ньӧжйӧник мыйкӧ шутьлялыштіс да мукӧд дырйи кывмӧн вочавидзліс аслас кутшӧмкӧ мӧвпъяс вылӧ: «М-да».
Тайӧ случай бӧрас регыд мысти выпишитчис Константин Кукушкин.
Сійӧ выпишитчис некутшӧм переживаниеястӧг, прӧщайтчигас шуис, мый медицина сійӧс дӧзмӧдіс зэв ёна.
Прӧщайтчис сійӧ небрежнӧя да сӧмын ӧтарӧ тшӧктіс Мересьевлы да сестралы, лоасны кӧ сылы письмӧяс мамсяньыс, обязательнӧ найӧс ыстыны сылы полкас да тайӧ письмӧяссӧ видзны, не воштавны.
— Тэ гиж, кыдзи устроитчан, кыдзи встретитасны, — колльӧдігас шуис сылы Мересьев.
— А мыйла ме тэныд гижа?
Кутшӧм делӧ тэныд меӧдз?
Ог ме кут тэныд гижны, прӧста бумага видзны, — всё равно он вочавидз.
— Но, кыдз гажыд.
Тайӧ кывъяссӧ Кукушкин, колӧ чайтны, эз нин кыв.
Бӧрвыв бергӧдчывтӧг сійӧ петӧ нин вӧлі палатаысь.
Сідз жӧ, бӧрас видзӧдлытӧг, сійӧ петіс госпиталь ӧдзӧсӧд, муніс набережнӧй кузя, саясис пельӧс сайӧ, кӧть зэв бура тӧдіс, мый, госпитальса обычай серти, тайӧ минутас став палата дзоргӧ ӧшиньӧд, колльӧдӧ ёртсӧ.
Но сійӧ гижис Алексейлы и гижис регыд.
Письмӧыс вӧлі косіник, делӧвӧй.
Ас йывсьыс сійӧ юӧртіс сӧмын, мый полкын сы локтӧм вылӧ, кажитчӧ, радлісны, но и пыр жӧ пасйис, мый бӧръя бойясын вӧлӧмаӧсь ыджыд воштӧмъяс, да тані радӧсь быд мыйтакӧ опытнӧй мортлы.
Лыддьӧдліс виӧм да ранитчӧм ёртъясыслысь фамилияяссӧ, гижис, мый Мересьевӧс важмозыс помнитӧны, мый полкса командир, коді получитіс ӧні подполковник звание, Алексейлӧн гимнастическӧй подвигъяс йылысь да авиацияӧ сылӧн бӧр локны кӧсйӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын, шуис: «Мересьев локтас.
Раз сійӧ шуис — ассьыс добитчас», — и мый штабса начальник вочавидзис: оз пӧ позь шымыртны позьтӧмӧс, а командир та вылӧ шуис, мый сэтшӧмъяслы, кыдзи Мересьев, шымыртны позьтӧмыс абу.
Алексейлы шензьӧм вылӧ, вӧліны весиг Метеорологическӧй сержант йылысь строчкаяс.
Кукушкин гижис: тайӧ сержантыс пӧ сійӧс сэтшӧма дӧзмӧдіс аслас юасьӧмъяснас, мый сылы, Кукушкинлы, быть лои командуйтны сылы <rus>налево кругом, марш</rus>...
Письмӧ помас Кукушкин гижис, мый частьын олан первой лунас жӧ сійӧ лэбзьылӧма кыкысь, мый кокъясыс бурдісны дзикӧдз да мый матысса лунъясӧ полкыс пуксяс выль «Ла‒5» самолётъяс вылӧ, кодъяс регыд воасны да кодъяс йылысь Андрей Дегтяренко, коді лэбзьыліс приёмка вылӧ, висьталіс, мый, сравнитны кӧ тайӧ «Ла‒5»-ыскӧд немецкӧй маркаа став самолётъяс — найӧ сундукъяс да рухлядь.
13
Пуксис водз гожӧм.
Нелямын кыкӧд палатаӧ сійӧ видзӧдліс топольлӧн век сійӧ жӧ лап вывсянь, кодлӧн коръясыс лоисны чорыдӧсь да югъяланаӧсь.
Найӧ шӧпкӧдчисны то ӧддзӧдчывлӧмӧн, то дугдывлӧмӧн, быттьӧ вашкӧдчисны ёрта-ёртныскӧд, да рыт кежлӧ рудӧдлісны улич вылысь пуксьӧм бусысь.
Тайӧ уввывса мича исергаясыс важӧн нин пӧрисны югъялысь веж мольясӧ, а ӧні мольясыс потласисны, наысь петіс кокньыдик пух.
Луншӧрын, медся жар дырйиыс, топольыслӧн тайӧ шоныд пухыс тӧвзис Мӧскуа пасьта, сійӧ пырліс палаталӧн восьса ӧшиньясӧ да небыдик розоватӧй гыясӧн куйліс ӧдзӧс дорын да пельӧсъясын, кытчӧ вӧтлісны сійӧс шоныд сквознякъяс.
Вӧлі ыркыд, виж да дзирдалысь гожся асыв, кор Клавдия Михайловна торжественнӧя вайӧдіс палатаӧ шӧрт торйӧн кӧртавлӧм кӧрт оправаа ӧчкиа пӧрысь мортӧс, кодлӧн весиг лишнӧй крахмалӧн шаракылысь выль халатыс эз веж пӧрысь мастерӧвӧйлысь ортсысӧ.
Сійӧ вайис мыйкӧ еджыд рузумӧн тӧбӧмтор да, Мересьев койка дорӧ джоджӧ пуктӧмӧн, осторожнӧя да важнӧя, быттьӧ фокусник, заводитіс разявны гӧрӧдъяссӧ.
Ки улас сылӧн дзуртіс кучик да палатаын паськаліс дубильнӧй веществояслӧн чӧскыд, шомакодь дук.
Стариклӧн тубырас вӧлӧм выль, вижиник, дзуртысь протез пара, кодӧс зэв лӧсьыда вӧчӧма да лӧсьӧдӧма мера серти.
Протезъяссӧ — стариклӧн тайӧ вӧліны ӧдвакӧ не главнӧй гордитчанаторйыс — кӧмӧдӧма виж, казеннӧй образеца башмакъясӧн.
Башмакъясыс пукалісны сэтшӧм лӧсьыда, мый кольліс впечатление, быттьӧкӧ тайӧ кӧма ловъя кокъяс.
— Колошъяс кӧ кӧмалан, кӧть венеч улӧ сувт, — аслас киясӧн вӧчӧмторнас ӧчки вывтіыс любуйтчигтыр шуис мастер. — Ачыс Василий Васильевич тшӧктіс меным: вӧч, шуӧ, Зуев, сэтшӧм протезъяс, медым кокъяс дорысь бурджыкӧсь вӧліны.
И, со, пӧжалуйста, Зуев вӧчис.
Царскӧйӧс!
Тайӧ ассьыс искусственнӧй кокъяссӧ аддзӧм бӧрын, Мересьевлӧн шога топавліс сьӧлӧмыс, топавліс, кӧдзавліс, но регыдджык видлыны протезъяссӧ, мунны, ас кежысь мунны ыджыд кӧсйӧмыс веніс став мукӧдторсӧ.
Эшкын увсьыс сійӧ перйис ассьыс култышкаяссӧ да кутіс тэрмӧдлыны старикӧс регыдджык мерайтны.
Но пӧрысь протезистлы, коді, сылӧн кывъяс серти, «мирнӧй кадӧ» на вӧчлӧма протезъяс кутшӧмкӧ «ыджыд князьлы», коді скачки вылын чегӧма коксӧ, татшӧм тэрмасьӧмыс сьӧлӧм вылас эз во.
Сійӧ зэв гордӧй вӧлі вӧчӧмторнас да кӧсйис кыдз позьӧ дырджык нюжӧдны удовольствиесӧ, кодӧс сійӧ аддзис протезъяссӧ сетӧмысь.
Протезъяссӧ сійӧ чышкыштіс кияснас, кучик вывсьыс гыжнас гудйыштіс чут, пӧлялыштіс тайӧ местасӧ, ниртыштіс сійӧс лым еджыд халат пӧланас, сэсся протезъяссӧ сувтӧдіс джоджӧ, тэрмасьтӧг тубраліс рузумсӧ, сюйис сійӧс зептас.
— Но, старина, вай ли, мый ли, — крӧвать вылас пукалігӧн да кокъяссӧ легӧдігтыр тэрмӧдліс Мересьев.
Ӧні сійӧ видзӧдліс вундӧм кокъяс вылас бокӧвӧй морт синъясӧн да вӧлі наӧн довольнӧй.
Найӧ вӧліны ёнӧсь, сӧнӧдӧсь, да эз гос, кыдзи тайӧ век овлывлӧ, кор быть лоӧ ветлӧдлытӧг овны, а мугӧм кучик улас вӧліны зумыд мускулъяс, быттьӧ тайӧ абу вундӧм кок помъяс, а тыр-бур кокъяс, уна да ӧдйӧ ветлӧдлысь мортлӧн кокъяс.
— А мый сэн вай да вай?..
Татшӧмторйын оз тэрмасьны, — броткис старик. — Меным Василий Васильевич шуӧ — отличитчы, шуӧ, Зуев, тайӧ протезъяс вӧчӧмнад, тайӧ протезъяснад лейтенант, шуӧ, кокъястӧгыс кӧсйӧ лэбавны.
А ме мый, ме дась, ме, пӧжалуйста, босьтӧй.
Татшӧм протезъясӧн не сӧмын ветлӧдлыны, но и лисапет вылын катайтчыны, барышняяскӧд полька-бабочка танцуйтны...
Вӧчӧма!
Алексейлысь веськыд кок обрубоксӧ сійӧ сюйис гӧна да небыд протезӧ да гӧгӧр топыда зэвтіс ременьясӧн.
Вешйис бокӧ, любуйтчыштіс, шлочнитіс кывнас:
— Зэв бур кӧмкот!..
Оз дойд?
Сійӧ и эм,
Зуевысь бур мастерыс, шуны, и Мӧскуаас абу.
Зуевлӧн — зарни кияс.
Сійӧ пелька кӧмӧдіс мӧд протезсӧ да муртса удитіс кӧртавны ременьсӧ, Мересьев пружина моз вынаа друг йӧткыштчӧмӧн чеччыштіс койка вывсьыс джоджӧ.
Кыліс зутшнитӧм, доймӧмысла Мересьев горӧдіс да сэтчӧ жӧ, крӧвать дорас, уси став тушатырнас.
Пӧрысь мастерлӧн шензьӧмысла ӧчкиыс кайис плеш вылас.
Сійӧ эз виччысь аслас заказчиксянь татшӧм тэрыблунсӧ.
Мересьев куйліс джоджын, вынтӧм, чуймӧма, ботинкиа искусственнӧй кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн.
Сы синъясын вӧліны недоумение, ӧбида, повзьӧм.
Збыль ӧмӧй сійӧ ылаліс?
Кияснас шевкнитӧм бӧрын Клавдия Михайловна уськӧдчис сы дорӧ.
Пӧрысь мастеркӧд ӧтвылысь найӧ лэптісны Алексейӧс да пуксьӧдісны койка вылас.
Сійӧ пукаліс подавленнӧй, рушмӧм, шог чужӧма.
— Э-э-э, муса друг, тадзитӧ оз туй, некытчӧ оз туй, — броткис мастер. — Аддзан, чеччыштіс, быттьӧкӧ и збыльысь ловъя кокъяс сылы пуктісны.
Ныртӧ ӧшӧдны нинӧмла, муса друг, сӧмын ӧні тэнад уджыд сэтшӧм — заводитны ставсӧ выльысь.
Ӧні вунӧд, мый тэ вояка, ӧні тэ ичӧтик кага, воськолӧн, воськолӧн велӧдчы ветлӧдлыны, первой кӧстыльясӧн, сэсся стенӧ кутчысьӧмӧн, сэсся беддьӧн.
Да эн дзик пыр, да ичӧтикаӧн, а сійӧ — со!..
Кокъясыдтӧ и бурӧсь, да абу аслад.
Сэтшӧмъясӧс, муса друг, кутшӧмъяс вӧліны, тэныд некод нин оз вӧч.
Неудачнӧя чеччыштӧмысь кокъясыс ёнтісны.
Но Мересьев кӧсйис ӧні жӧ, дзик пыр видлыны протезъяссӧ.
Сылы вайисны кокньыдик, алюминиевӧй кӧстыльяс.
Сійӧ мыджсис наӧн джоджӧ, киняулас топӧдіс пӧдушкаяссӧ да ӧні ньӧжйӧник, осторожнӧ йӧткыштчис койка вывсьыс да сувтіс кокъяс вылас.
И збыльысь, сійӧ ӧні вӧлі ичӧтик кага кодь, коді оз куж ветлӧдлыны, но инстинктивнӧ гӧгӧрвоӧ, мый мунны сійӧ вермӧ да полӧ кисӧ мынтӧдны сійӧс кутысь спасительнӧй стен дорысь.
Кыдзи ичӧтик кагаӧс, кодӧс мамыс либӧ бабушкаыс, киняулӧдыс кузьчышъянӧн босьтӧмӧн, петкӧдӧны первой путешествиеӧ, Мересьевӧс тӧждысьӧмпырысь ӧтар-мӧдарсяньыс кутісны Клавдия Михайловна да пӧрысь протезист.
Ӧти местаын сулалыштӧм бӧрын протез кӧртӧдъяс улысь велавтӧм вӧсна ёсь дой кылӧмӧн, Мересьев полігтыр вештіс первой ӧти, сэсся мӧд кӧстыльсӧ, вуджӧдіс на вылӧ тушаыслысь сьӧктасӧ да кыскыштіс первой ӧтисӧ, сэсся мӧд коксӧ.
Дзескыдпырысь да гораа дзуртыштіс кучик, кыліс джоджӧ кыкысь сьӧкыда зутшнитӧм: бум, бум.
— Но, и бур туй, бур туй, — шуаліс пӧрысь мастер.
Мересьев вӧчис нӧшта некымын осторожнӧй воськов, и протез вылас тайӧ первой воськовъясыс сылы шедісны сэтшӧм сьӧкыда, мый ӧдзӧс дорӧдз мунӧм да бӧр локтӧм бӧрын сійӧ чувствуйтіс, быттьӧкӧ витӧд судтаӧ кыскис рояль.
Койка дорас воӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис сы вылӧ морӧснас, пӧсялӧмысла кӧтасьӧма да выныс эз вӧв весиг бергӧдчыны мыш вылас.
— Но, кыдзи протезъясыс?
Сійӧ и эм, енлы шу аттьӧ, мый свет вылас эм мастер Зуев, — ременьяссӧ осторожнӧя разялігмоз Алексейлысь велавтӧм вӧснаыс пыктыштӧм нин кокъяссӧ мездаліг <rus>по-стариковски</rus> ошйысис протезист. — Татшӧм протезъясӧн не сӧмын лэбавны, а самӧй господь-ен дінӧдз лэбны позьӧ.
abu
— Аттьӧ, аттьӧ, старик, вӧчӧма бура, — нурбыльтіс Алексей.
Мастер кыв шутӧг жӧдзис ӧти местаын, быттьӧкӧ кӧсйис мыйкӧ юавны да эз лысьт либӧ, мӧдарӧ, ачыс виччысис юалӧм.
— Но, прӧщайтлӧй, сідзкӧ.
Бура новлыны, — шуис сійӧ, неуна разочаруйтчыштӧмӧн ышловзис да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Эй, мастер! — чукӧстіс сійӧс Стручков, — на со тэныд, «сарскӧй» протезъяс кузяыд юыштан, — и старик киӧ сійӧ сюйыштіс гырысь кредиткаяслысь комӧк.
— Но, аттьӧ, аттьӧ, — ловзис старик, — татшӧм случай кузя кыдз он юышт, — сійӧ солиднӧя пуктіс сьӧмсӧ кытчӧкӧ бӧрладор зептас, та могысь халатсӧ пешкыльтіс сэтшӧм жестӧн, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ремесленниклӧн фартук. — Аттьӧ тіянлы, юыштам, а протезъясыд — будь здоров, вӧчӧма на совесть.
Меным Василий Васильевич шуӧ: колӧны особӧйяс, Зуев, эн янӧд.
Но, а Зуев, гӧгӧрвоана делӧ, вермас ӧмӧй янӧдны?
Ті сылы, Василий Васильевичыслы, слӧйманныд кӧ, сёрни костын рапортуйтӧй, шуӧй, мый уджнас довольнӧйӧсь.
И старик, копрасигтыр да мыйкӧ шуалігтырйи, муніс.
А Мересьев куйліс, видлаліс ассьыс крӧвать дінас туплясьысь тайӧ выль кокъяссӧ, да кымын ёнджыка сійӧ видзӧдіс на вылӧ, сымын ёнджыка найӧ воисны сылы сьӧлӧм вылас и бура мӧвпыштӧм конструкциянас, и мастера вӧчӧмнас, и кокнилуннас: лисапет вылын ветлыны, полька-бабочка танцуйтны, самолёт вылын лэбзьывны самӧй господь-енмӧдзыс.
«Кута, ставсӧ кута, обязательнӧ кута», — мӧвпаліс сійӧ.
Тайӧ лунӧ Олялы вӧлі мӧдӧдӧма кузь да гажа письмӧ, кӧні сійӧ юӧртіс: самолётъяс примитӧм кузя удж сылӧн матысмӧ помлань, да надейтчӧ сійӧ, мый начальство сылы мунас воча да, гашкӧ, ар кежлӧ, а уна вылӧ нин тӧвнас, мӧдӧдас сійӧс тайӧ тылса дзикӧдз дӧзмӧдысь удж вывсьыс фронт вылӧ, полкӧ, кӧні ёртъясыс сійӧс эз вунӧдны да виччысьӧны.
Катастрофа бӧрын тайӧ вӧлі сылӧн радлунӧн тырӧм первой письмӧ, первой, кӧні сійӧ гижис невестаыслы, мый век мӧвпалӧ сы йылысь, гажтӧмчӧ сыысь, да, правда, зэв полӧмӧн, висьталіс заветнӧй мӧвпсӧ, мый, вермас лоны, встретитчасны найӧ война бӧрын да, Оля кӧ ассьыс думъяссӧ оз веж, овмӧдчасны ӧтлаын.
Сійӧ некымынпӧв лыддис письмӧсӧ да сэсся, ышловзьӧм бӧрын, дзик тӧдчытӧмӧдз марайтіс бӧръя строкаяссӧ.
Зато Метеорологическӧй сержантлы муніс задорнӧй да гажа письмӧ, кӧні мичаа опишитіс тайӧ лунсӧ, протезъяс йывсьыс висьталіс сідзи, мый татшӧм протезъяссӧ эз новлыв весиг ачыс государь-император; опишитіс асьсӧ, мый протезъяс вылын вӧчалӧ ассьыс первой воськовъяс, да пӧрысь, больгысь мастерӧс, коді надейтчис, мый позяс пӧ и лисапет вылын ветлыны, и полька-бабочка танцуйтны, и самӧй енэжӧдзыс лэбны.
«Сідзкӧ, виччысьӧй менӧ ӧні сэні, полкын, эн вунӧдӧй да висьталӧй комендантлы, медым выль местаын обязательнӧ меным коляс помещение», — гижис Мересьев да кӧсӧя видзӧдліс улӧ, джоджас.
Протезъяс куйлісны сідз, мый кажитчис, быттьӧ кодкӧ дзебсьӧма крӧвать улас да, кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн, сэні куйлӧ — выль виж ботинкияса.
Алексей видзӧдліс, убедитчис, мый сы бӧрся некод оз следит, да меліа малалыштіс дзуртысь кӧдзыд кучиксӧ.
И нелямын кыкӧд палатаын «сарскӧй протезъяс» появитчӧмсӧ регыд пӧся обсудитісны нӧшта ӧтиклаын: Мӧскуаса канму университетын медицинскӧй факультетлӧн коймӧд курсын.
Став нывбабаяс, а тайӧ кадӧ сэні ёна унджыкыс вӧліны найӧ, Анюта висьталӧм серти, зэв бура тӧдсаӧсь вӧліны нелямын кыкӧд палатаса делӧясӧн.
Анюта зэв ёна гордитчис аслас корреспондентӧн да, кӧть лейтенант Гвоздев и эз кӧсйыв да письмӧяссӧ эз ыстыв быдӧнлы тӧдӧм вылӧ, найӧс выдержкаясӧн, а мукӧд дырйи и ставнас лыддисны гораа, дерт, торъя интимнӧй местаяс кындзи, а татшӧм местаясыс, колӧ шуны, гижасьӧм содӧмкӧд тшӧтш, лолісны век унджык и унджык.
Медикъяслӧн коймӧд курсыс Анюта юрнуӧдӧм улын ставнас симпатизируйтіс героическӧй Гриша Гвоздевлы, эз радейт вздорнӧй Кукушкинӧс, лыддис, мый сӧветскӧй снайпер Степан Иванович мыйӧнкӧ мунӧ толстовскӧй Платон Каратаевлань, преклоняйтчис Мересьевлӧн несокрушимӧй дух водзын да кыдзи ассьыс личнӧй несчастье примитіс Комиссарлысь кулӧмсӧ. Гришалӧн вывті бур отзывъяс бӧрын Комиссарӧс ставӧн кужисны кыдзи колӧ донъявны да збыльногӧн радейтны.
Унаӧн эз вермыны кутны синванысӧ, кор письмӧсьыс лыддисны сы йылысь, кыдзи кулі тайӧ ыджыд да шумнӧй мортыс.
Госпиталь да университет костын век частӧджык и частӧджык ветлӧдлісны письмӧяс.
Томйӧз эз довольствуйтчыны почтаӧн, коді сійӧ лунъясӧ ветліс вывті ньӧжйӧ.
Гвоздев ӧтчыд аслас письмӧын вайӧдіс Комиссарлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый письмӧяс ӧні воӧны адресатӧдз, кыдзи ыліса кодзувъяслӧн югӧръяс.
Корреспондент вермас кусны, а сылӧн письмӧясыс дыр на нӧшта кутасны кыссьыны и кыссьыны, висьтавны адресатыслы важӧн нин кулӧм морт олӧм йылысь.
Деятельнӧй да предприимчивӧй Анюта кутіс корсьны ёнджыка совершеннӧй связьяс да тайӧс аддзис олӧма сестраын, кодлӧн вӧлі кык служба да уджаліс университетскӧй клиникаын и Василий Васильевич госпитальын.
Тайӧ кадсянь нелямын кыкӧд палатаса лоӧмторъяс йылысь университет тӧдмавліс мӧд, медся уна вылӧ нин — коймӧд лунас да вермис ӧдйӧ на вылӧ шыасьны.
«Царскӧй протезъяскӧд» йитӧдын столовӧйын пансис спор: кутас Мересьев лэбавны али оз.
Томйӧзлӧн кыпыд, пӧсь спор, кӧні кыкнанладорыс ӧткодя симпатизируйтісны лётчиклы.
Истребительӧн веськӧдлӧмын ыджыд сложность арталӧмӧн пессимистъяс шулісны: оз.
Оптимистъяс лыддисны, мый мортлы, коді противникысь пышйигӧн тӧлысьджын кыссис сьӧд вӧр пыр да кыссис код тӧдас кымын километр, позьтӧмтор нинӧм абу.
Медым крепыдджыкӧсь вӧліны доводъясныс, оптимистъяс вайӧдлісны примеръяс историяысь да небӧгъясысь.
Тайӧ вензьӧмъясас Анюта эз участвуйтлыв.
Тӧдтӧм лётчиклӧн протезъясыс сійӧс этша интересуйтлісны.
Шоча овлан прӧст минутъясӧ сійӧ мӧвпавлывліс Гриша Гвоздевкӧд аслас делӧяс йылысь, кодъяс, кыдзи сылы кажитчис, лолісны век сложнӧйджыкӧсь и сложнӧйджыкӧсь.
Первойсӧ, татшӧм трагическӧй биографияа герой-командир йылысь тӧдмалӧм бӧрын, сійӧ гижис сылы прӧста, кӧсйис кыдзкӧ кокньӧдыштны сылысь ыджыд шоглунсӧ.
Сэсся, сыкӧд тшӧтш, кыдзи налӧн заочнӧй тӧдмасьӧмыс ёнмис, Отечественнӧй войнаса абстрактнӧй геройлӧн фигураыс сетіс местасӧ настоящӧй, ловъя том зонлы, да тайӧ том зонмыс век ёнджыка и ёнджыка интересуйтіс сійӧс.
Анюта казяліс, мый сысянь кӧ письмӧяс абуӧсь, сійӧ тӧждысьӧ да шогсьӧ.
Тайӧ выльторйыс радуйтіс и повзьӧдліс сійӧс.
Мый тайӧ? Любовь?
Позьӧ ӧмӧй мортӧс заводитны радейтны сӧмын письмӧяс серти, мортӧс, кодӧс некор эн аддзыв да весиг эн кывлы сылысь гӧлӧссӧ?
Танкист письмӧын век унджык и унджык лоины местаяс, кодъясӧс эз позь лыддьыны ӧти курсын велӧдчысьяслы.
Сы бӧрын, кор Гвоздев ӧтчыд ачыс сылы признайтчис, мый сійӧ сідз жӧ сьӧлӧмнас кыліс «заочнӧй любовь», Анюта убедитчис, мый сійӧ влюбитчис да влюбитчис эз челядь сямӧн, кыдзи тайӧ вӧлі школаын, а збыльногӧн.
Сылы кажитчис, мый олӧмас оз ло смыслыс, оз кӧ кутны воны тайӧ письмӧясыс, кодъясӧс сійӧ ӧні виччысис терпитны вермытӧг.
Тадз, ёрта-ёртнысӧ аддзывтӧг, найӧ объяснитчисны любовын.
Та бӧрын Гвоздевкӧд кутіс лоны мыйкӧ страннӧйтор.
Сылӧн письмӧясыс лоины нервнӧйӧсь, шыбласянаӧсь, тырӧсь помавтӧм мӧвпъясӧн.
Сэсся, смелмӧдчӧмӧн, сійӧ гижис сылы, мый синсайса объяснитчӧмыс налӧн абу бур, мый Анюта, колӧ чайтны, оз тӧд, кутшӧм мисьтӧм сійӧ лои сотчалӧм бӧрас, мый сійӧ дзик абу важ фотографиявывса кодьыс, кодӧс ыстыліс Анюталы.
Гриша оз кӧсйы сійӧс ылӧдлыны да корӧ дугдыны гижны чувствояс йылысь, кытчӧдз сійӧ аслас синъясӧн оз аддзыв сійӧс, кодкӧд письмӧасьӧ.
Ныв первой возмутитчис, сэсся повзис.
Зепсьыс сійӧ перйис карточка.
Сы вылӧ видзӧдіс том зонлӧн упрямӧй бандзибъяса, мича веськыд ныра, ичӧтик уска да лӧсьыдик вомдоръяса чужӧм.
«А ӧні?
Кутшӧмджык тэ ӧні, мусаӧй тэ менам, шудтӧмӧй? — карточка вылӧ видзӧдігмоз шуаліс сійӧ.
Кыдзи медик, сійӧ тӧдіс, мый сотчӧминъяс омӧля рубцуйтчӧны да кольӧны джуджыд, бурдтӧм туйяс.
Сы син водзӧ мыйлакӧ здук кежлӧ сувтіс волчанкаӧн висьӧм бӧрын морт юрлӧн муляж, кодӧс сійӧ аддзыліс анатомическӧй музейысь.
Быттьӧкӧ лӧз бӧрӧздаясӧн гӧрӧм да чулькъяса, дойӧсь вомдоръяса, лестукъяс кодь синкыма да синлысъястӧм гӧрд синлапъяса чужӧм.
А мый, сійӧ кӧ сэтшӧм жӧ?
Ныв зэв ёна повзис, весиг кельдӧдіс, но пыр жӧ думсьыс ас вылас горӧдіс...
Но, и мый, сэтшӧм кӧ!
Сотчысь танкын сійӧ тышкасис вӧрӧгкӧд, сійӧ дорйис сылысь свободасӧ, велӧдчыны сылысь правосӧ, сылысь честьсӧ да олӧмсӧ.
Сійӧ герой, война вылын сійӧ сы мындаысь рискуйтіс да выльысь нетшкысьӧ фронт вылӧ, медым бара тышкасьны да бара рискуйтны олӧмнас.
А сійӧ?
Мый Анюта вӧчис войнаыслы?
Окопъяс кодйис, крыша вылын дежуритіс, ӧні уджалӧ эвакогоспитальын?
Тайӧс ӧмӧй позьӧ сравнитны сыкӧд, мый вӧчис сійӧ?!
«Ме ачым ог сулав сы дон сӧмын ӧти тайӧ сомневайтчӧмсьыс!» — горзіс сійӧ ас вылас, зілис вӧтлыны юрсьыс шрамъясӧн изуродуйтӧм чужӧм йылысь думъяс.
Анюта гижис сылы налӧн став гижасьӧмдырся серти медся нежнӧй да медся кузь письмӧ.
Сылӧн тайӧ колебайтчӧмъяс йывсьыс Гвоздев, дерт, нинӧм эз тӧд.
Аслас тревогаяс вылӧ вочакыв пыдди бур письмӧ получитӧм бӧрын сійӧ дыр лыддис да некымынысь выль пӧв лыддис тайӧ письмӧсӧ, гижӧднас весиг тӧдмӧдіс Стручковӧс. Стручков бура кывзіс помӧдзыс да вочавидзис:
— Эн пов, танкист, «миянлы чужӧм вылысь оз на ков ва юны, и корявӧйкӧд позьӧ овны», тайӧс, вокӧ, кор шуӧма?
Вот, вот.
А ӧні, вокӧ, и ещӧ нин, ӧні мужичӧйыд ыджыд дефицитын.
Тайӧ откровениеыс, гӧгӧрвоана, эз успокоит Гвоздевӧс.
Матысмис сылӧн выпишитчан срок, сійӧ век частӧджык видзӧдчис рӧмпӧштан пыр, то видзӧдіс асьсӧ ылісянь, сідз шуны, муртса син пыр нуӧдӧмӧн, то дзик стеклӧ дінас ассьыс изуродуйтӧм чужӧмсӧ матыстӧмӧн, да часъяс чӧж шыльӧдіс гуранъяссӧ да вурысъяссӧ.
Сы корӧм серти Клавдия Михайловна ньӧбис сылы пудра да чужӧм мавтан крем.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый изъянъяссӧ сылысь некутшӧм косметикаӧн он дзеб.
Но, век жӧ, войын, кор ставӧн узисны, сійӧ ньӧжйӧник петавліс уборнӧйӧ да сэні дыр массируйтліс гӧрд рубечьяссӧ, киськавліс найӧс пудраӧн да бара массируйтліс, а сэсся надеяпырысь видзӧдіс рӧмпӧштанӧ.
Ылісянь сійӧ вӧлі лӧсьыд, ён, паськыд пельпомъяса, векни бекъяса, зумыд, веськыд кокъяса.
Но матысяньыс!
Банбокъясас да щӧкаас гӧрд рубечьяса, вурысӧсь зэлалӧм куыс сійӧс вайӧдіс отчаяниеӧ.
Сійӧ полӧмӧн мӧвпавліс: а кыдз жӧ видзӧдлас Анюта?
Друг да сійӧ дзикӧдз повзяс, друг да видзӧдыштас сы вылӧ, бергӧдчас да, пельпомъяснас топӧдлӧм бӧрын, мунас.
Либӧ, мый вӧлі эськӧ медся омӧль, вежливость ради час-мӧд сёрнитыштас сыкӧд, а сэсся шуас мыйкӧ официальнӧйӧс, кӧдзыдӧс, дай — аддзысьлытӧдз.
Гвоздев волнуйтчис, ӧбидаысла кельдӧдліс, быттьӧкӧ ставыс нин тайӧ збыль вӧлі.
Сэки сійӧ халат зепсьыс перйывліс фотографическӧй карточка да, тӧдмавны зільӧмӧн, видзӧдліс тыр виръяя, джуджыд кымӧса ныв вылӧ, коді вӧлі гежӧдіник, бӧрвыв шыльӧдӧм юрсиа, кызіник, чангыльтчыштӧм, истиннӧ роч ныра да нежнӧй, челядьлӧн кодь вомдоръяса.
Вылыс вомдор вылас муртса тӧдчыштіс ичӧтик сьӧд пудпас.
Неуна петыштӧмкодь, тыдалӧ, руд либӧ лӧз синъясыс сы вылӧ видзӧдісны тайӧ прӧстӧйиник да муса чужӧм вывсяньыс восьсӧн да честнӧя.
«Кутшӧм жӧ тэ эм?
Но, шу: он повзьы, он пышйы?
Тырмас тэнад морттуйыд не казявны менсьым безобразиеӧс?» — карточка вылӧ испытующӧя видзӧдігтыр, быттьӧкӧ юасис сійӧ сылысь.
Сэк кості сы дінті, коридорӧд, кӧстыльяснас тотшйӧдлігтыр да протезъяснас дзуртігтыр, мудз тӧдтӧг, бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс <rus>старший</rus> лейтенант Мересьев.
Муніс ӧтчыд, мӧдысь, дас, дас вит, кызьпӧв.
Сійӧ шӧйтіс — кутшӧмкӧ аслас программа серти — асылын и рытын, сетліс аслыс урокъяс да быд лун содтывліс туйсӧ.
— Вывті бур морт! — сы йылысь мӧвпаліс Гвоздев. — Упорнӧй, упрямӧй.
Аддзан, кутшӧм волевӧй!
Вежонӧн велӧдчис ӧдйӧ да кужӧмӧн ветлӧдлыны кӧстыльясӧн.
А мукӧдлӧн та вылӧ мунӧны тӧлысьяс.
Тӧрыт ӧткажитчис нӧсилкаясысь да процедурнӧйӧ ачыс муніс поскӧд.
И лэччыліс и бӧр кайис.
Чужӧм кузяыс синваыс визувтӧ, а сійӧ кайӧ.
И весиг горӧдіс санитарка вылӧ, коді кӧсйис сылы отсавны.
А кутшӧма сійӧ радліс, кор ӧтнас кайис вылыс площадкаӧдзыс!
Быттьӧкӧ воис Эльбрус вылӧдз.
Гвоздев вешйис рӧмпӧштан дорысь да видзӧдліс кокъяснас да кӧстыльяснас ӧдйӧ восьлалысь Мересьев бӧрся.
Аддзан, тюрӧдӧ!
А кутшӧм сылӧн лӧсьыд, симпатичнӧй чужӧмыс!
Ичӧтик рубеч, коді орӧдыштӧ синкымсӧ, ньӧти сійӧс оз мисьтӧммӧд, весиг кажитчӧ кутшӧмкӧ тӧдчанаджыкӧн.
Вот эськӧ сылы кӧ, Гвоздевлы, ӧні татшӧм чужӧмыс!
Мый сійӧ кокъясыд, найӧ оз тыдавны, ветлӧдлыны да лэбавны, сійӧ, дерт, велӧдчас.
Но чужӧмыд...
Кытчӧ воштысян вот татшӧм сёркнинад, кӧні быттьӧкӧ коддзӧм чӧртъяс войнас анькытш вартӧмаӧсь...
...Алексей Мересьев, коді рытъя урок щӧт весьтӧ коридор кузя вӧчис кызь коймӧд рейс, аслас став мудз, мучитчӧм телӧнас чувствуйтіс, кыдзи пыктісны да кутісны ёнтыны лядьвейясыс, кыдзи юкалӧны кӧстыльясысь позялӧм пельпомъясыс.
Гвоздев дінті мунігӧн кӧсӧйтчывліс танкист вылӧ: чудак, но мый нӧ сійӧ мучитӧ ассьыс коньӧр чужӧмсӧ!
Кинокодзулӧн сылы, дерт, ӧні не лоны, а танкистӧн — кутшӧм колӧ...
Аддзӧма жӧ чужӧм вӧсна шогсьыны, медтыкӧ дзонь вӧліны юрыд, да киясыд, да кокъясыд.
Да, да, кокъясыд, настоящӧй кокъясыд, а абу тайӧ кералӧм помъясыс, кодъяс висьӧны да сотчӧны, быттьӧкӧ протезъяссӧ вӧчӧма абу кучикысь, а доналӧм кӧртысь.
Тук, тук.
Дзурк, дзурк.
Тук, тук.
Дзурк, дзурк.
Вомдоръяссӧ курччӧмӧн да дой вӧснаыс синъясас доршасьысь синвасӧ кутігтыр <rus>старший</rus> лейтенант Мересьев, суткися уроксӧ помалӧм могысь, кызмырдысьӧн вӧчис коридор кузя ассьыс кызь ӧкмысӧд рейс.
14
Григорий Гвоздев петіс госпитальысь июнь тӧлысь шӧрын.
Таӧдз лун либӧ кык лун войдӧр найӧ бура сёрнитісны Алексейкӧд да кыкнанныслы кыдзкӧ сьӧлӧм выланыс лои долыд, мый найӧ несчастье кузя ёртъяс да налӧн кыкнанныслӧн ӧткодь сложнӧйӧсь личнӧй делӧясныс.
Кыдзи овлӧ татшӧм случайяс дырйи, кыкнанныс нинӧм дзебтӧг мӧда-мӧдныслы висьталісны ассьыныс опасайтчӧмнысӧ, висьталісны ставсӧ, мый кыкнанныслы вӧлі кык пӧв сьӧкыдджык новлӧдлыны ас пытшканыс,
сы вӧсна мый гордостьныс эз лэдзлыв некодкӧд юксьыны асланыс сомнениеясӧн.
Мӧда-мӧдныслы петкӧдлісны нывъяслысь карточкаяссӧ.
Алексейлӧн вӧлі ёна нин вушйӧм да быгалӧм любительскӧй фотография.
Сійӧ ачыс снимайтіс Оляӧс сійӧ прозрачнӧй, югыд июнься лунас, кор найӧ кӧмтӧг котралісны Волга сайса дзоридзалысь степьвывса шоныд турун пӧвстті.
Косіник, быттьӧ ичӧт нывка, аслас сера платтьӧа, кӧмтӧм кокъяссӧ сюркнялӧма, пидзӧс вылас разӧдӧм букета, сійӧ пукаліс турун пиын, дзоридзалысь катшасинъяс пӧвстын, ачыс сӧдз чужӧма, еджыд да сӧстӧм, кыдзи асъя лысваын катшасин.
Дзоридзьяс бӧрйигтыр сійӧ задумчивӧя пӧлыньтыштӧма юрсӧ боквыв, да синъясыс сылӧн вӧліны паськыда восьсаӧсь, тырӧмаӧсь радлунӧн, быттьӧкӧ сійӧ медводдзаысь аддзӧма мирыслысь мичлунсӧ.
Фотография вылӧ видзӧдлӧм бӧрын танкист шуис, мый татшӧм ныв сійӧс бедаӧ оз эновт.
Но, а эновтас — чӧрт сыкӧд: сідзкӧ, внешностьыс сылӧн ылӧдчана, а сэки сідзи и колӧ, тайӧ весиг бурлань, сідзкӧ, сійӧ дрянь, а дрянькӧд ӧмӧй позьӧ ассьыд олӧмтӧ йитны!
Алексейлы Анюталӧн чужӧмыс сідзжӧ сьӧлӧм вылас воис.
Казявлытӧг сійӧ Гвоздевлы висьтавліс аслас кывъясӧн сійӧс жӧ, мый ӧні на кывліс сысянь.
Тайӧ прӧстӧйиник сёрниыс, гӧгӧрвоана, личнӧй делӧаныс некутшӧм ясность эз пырт, но кыкнанныслы лои кокньыдджык, быттьӧкӧ письтіс дыр мучитысь ыджыд мыль.
Найӧ сёрнитчисны, мый Гвоздев, госпитальысь петӧм бӧрас, Анютакӧд, коді телефон пыр кӧсйысис волыны сыла, прӧйдитас палата ӧшинь увті, и Алексей аслас письмӧын пыр жӧ танкистлы гижас Анюта йылысь ассьыс впечатлениесӧ.
А Гвоздев ассяньыс кӧсйысис гижны приятельыслы, кыдзи сійӧс Анюта встретитас, кыдзи видзӧдлас сылӧн изуродуйтӧм чужӧм вылӧ да кыдзи ладмасны налӧн делӧясыс.
Мересьев пыр жӧ загадайтіс: Гришалӧн кӧ ставыс артмас бура, сійӧ пыр жӧ ыстас Олялы письмӧ да висьталас ас йывсьыс ставсӧ, Олясянь босьтас кыв, мый сійӧ оз висьтав Алексей мамлы, оз жугыльмӧд сійӧс, кор век на вӧлі сійӧ слаб да муртса чеччывліс вольпась вывсьыс.
Со мыйла кыкнанныс найӧ ӧткодя волнуйтчисны танкистлысь выпишитчӧмсӧ виччысигӧн.
Волнуйтчисны сідз, мый эз узьны войсӧ, да войнас кыкнанныс гусьӧник петісны коридорӧ — Гвоздев, медым рӧмпӧштан водзын нӧшта ӧтчыд массируйтны рубечьяссӧ, а Мересьев, шум вӧсна кӧстыль помъяссӧ рузумӧн гартлӧм бӧрын, медым лишнӧйысь тренируйтчыны ветлӧдлӧмын.
Дас часын Клавдия Михайловна, лукавӧя нюмъялігтыр, Гвоздевлы юӧртіс, мый сыла локтісны.
Быттьӧ сійӧс койка вывсьыс тӧв нӧбӧдіс.
Сэтшӧмӧдз гӧрдӧдӧмӧн, мый чужӧм вылас рубечьясыс кутісны тӧдчыны ещӧ на ёнджыка, сійӧ заводитіс тэрыба чукӧртны кӧлуйсӧ.
— Лӧсьыд ныв, сэтшӧм серьёзнӧй, — тайӧ садь воштӧмӧн чукӧртчӧм вылас нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр шуис сестра.
Гвоздев сідзикӧн ставнас и мӧдіс югъявны.
— Серьёзнӧ?
Тіянлы кажитчис?
Збыль, збыльысь лӧсьыд? — сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый вунӧдіс прӧщайтчынысӧ да котӧртіс.
— Детинка! — нурбыльтіс майор Стручков. — Татшӧмъястӧ и гут вылӧ позьӧ кыйны.
Бӧръя лунъясӧ тайӧ бесшабашнӧй мортыскӧд мыйкӧ вӧчсьыны кутіс неладнӧ.
Сійӧ лои чӧв олысь, частӧ некутшӧм помкатӧг раздражайтчис да, мыйӧн ӧні позьны кутіс пукавны койка вылас, кулакъяснас щӧкасӧ пыкӧмӧн, юалӧмъяс вылӧ вочавидзтӧг, быдса лунтыръясӧн видзӧдіс ӧшиньӧ.
Палатаса став олысьяс — и зумыштчӧм майор, и Мересьев, и кык выль морт — юрнысӧ сюйисны ӧшиньӧ, виччысисны ёртныслысь ывлаын мыччысьӧмсӧ.
Вӧлі шоныд.
Енэжӧд, форманысӧ вежлалігтыр, тэрыба шлывгисны зарниӧн югъялысь доръяса небыд, пушыд кымӧръяс.
Ю весьтті тайӧ здукӧ, гежӧдик, гырысь, шонді водзын дзирдалысь зэр войтъяс гылӧдігтыр, муніс кизьӧриник руд кымӧр.
Та вӧсна, быттьӧкӧ полируйтӧма, югъяліс набережнӧйвывса гранит, асфальтыс вевттьысис сьӧд мраморнӧй чутъясӧн, да сэтшӧм ёна сэсянь ӧвтіс шоныд васӧд руӧн, мый окота вӧлі Мыччысьны ӧшиньӧд да юртӧ лӧсьӧдны тайӧ мелі зэр улас.
— Мунӧ, — шӧпнитіс Мересьев.
Подъездса сьӧкыд дубӧвӧй ӧдзӧс ньӧжйӧникӧн воссис.
Сэтысь петісны кыкӧн: шляпатӧм, прӧстӧй причёскаа еджыд блузкаа да сьӧд юбкаа полнӧйиник ныв да том военнӧй, кодын весиг Алексей эз вермы дзик пыр тӧдмавны танкистӧс.
Военнӧйлӧн киас вӧлі чемодан, ки вылас шинель, да восьлаліс сійӧ сэтшӧм кокньыда да пружинистӧя, зумыда, мый лӧсьыд вӧлі видзӧдны сы вылӧ.
Тыдалӧ, ассьыс вынсӧ видлӧм могысь, паськыда ветлӧдлыны позянлун вылӧ радлігӧн, сійӧ весиг эз котӧрт, а кыдзкӧ пелька исковтыштіс подъезд тшупӧд вывсьыс, да аслас спутницаыскӧд кутчысьӧмӧн, найӧ шочиник да гырысь зарни зэр войтъяс улын мӧдӧдчисны набережнӧй вывті, палата ӧшиньлань матыстчигмоз.
Алексей видзӧдіс на вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тыри радлунӧн: артмис бура, нылыслӧн абу весьшӧрӧ сэтшӧм прӧстӧй да мусаник чужӧмыс.
Татшӧмыд бокӧ оз бергӧдчы.
Но да, татшӧмъясыд бедаӧ веськалӧм мортысь бокӧ оз бергӧдчыны.
Найӧ воисны ӧшинь весьтӧ, юрнысӧ чатӧртыштӧмӧн сувтісны.
Томйӧз сулалісны зэрӧн лакируйтӧм набережнӧйлӧн гранитнӧй парапет дорын, ньӧжйӧ лэбзьысь зэр войтъясӧн кольӧм югъялысь кӧсӧй визьяс фон вылын.
И тані Алексей казяліс, мый танкистлӧн чужӧм вылас шӧйӧвошӧм да напряжённӧй тревога, да мый Анютаыс сылӧн и збыльысь сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кутшӧм и фотография вылас, но сулалӧ быттьӧ кутшӧмкӧ мог водзын, смутитчӧма, мый сылӧн киыс танкист ки вылын куйлӧ оз топыда, да позаыс сылӧн волнуйтчана да абу решительнӧй, быттьӧкӧ вот-вот жӧ сійӧ нетшыштас ассьыс кисӧ да пышъяс.
Кинаныс ӧвтчыштӧм да мырдӧн нюмъялыштӧм бӧрын пара мӧдӧдчис набережнӧй кузя да саяліс пельӧс сайӧ.
Палатаын ставныс лӧня разӧдчисны асланыс местаясӧ.
— А Гвоздичлӧн делӧясыс абу ёна ошйысянаӧсь, — чӧвтіс майор и, коридорысь Клавдия Михайловналысь кокшысӧ кылӧм бӧрын, дрӧгнитіс да друг бергӧдчис ӧшиньлань.
Мӧд лунджынъяс Алексей чувствуйтіс асьсӧ тревожнӧя.
Рытнас сійӧ весиг эз ветлӧдлы, водіс ставсьыс медводз, но сы бӧрын, кыдзи унмовсис палата, ещӧ дыр на нервнӧя дзуртісны сы койкалӧн пружинаясыс.
Мӧд лун асывнас ӧдзӧс порог вомӧн на вуджысь сестралысь сійӧ юаліс, эз-ӧ вайны сы ним вылӧ письмӧ.
Письмӧ эз вӧв.
Сійӧ жугыля мыссис, жугыля сёйис.
Но мукӧд лунсяяс дорысь сійӧ ветлӧдліс унджык, да, тӧрытъя слабостьысь асьсӧ наказывайтігмоз, тӧрытъя выполниттӧм норма пыддиыс вӧчис дас вит рейс унджык.
Тайӧ виччысьтӧм достижениеыс заставитіс сійӧс вунӧдны став тревогаяссӧ.
Сійӧ докажитіс, мый кӧстыльясӧн вермӧ ветлӧдлыны свободнӧ, лишнӧй ёна мудзтӧг.
Ӧд коридорлысь ветымын метрсӧ кӧ помножитны нелямын вит вылӧ, рейс лыдыс серти, то артмӧ вӧлі кык сюрс кыксё ветымын метр либӧ кык да ӧти нёльӧд юкӧн километр.
Та мында, примернӧ, вӧлі офицерскӧй столовӧйсянь аэродромӧдз.
Сійӧ думнас артыштіс тайӧ памятнӧй туйсӧ, коді вӧлі мунӧ сиктса киссьӧм вичко пӧлӧн, тыртӧм сьӧд ӧшинь розьяснас туй вылӧ шога видзӧдысь сотӧм школалӧн кирпичнӧй куб пӧлӧн, вӧртор ныр, кӧні коз пу лысъясӧн вевттьысьӧмӧн дзебсясисны бензовозъяс, команднӧй пунктлӧн землянкаяс пӧлӧн, пӧвйысь вӧчӧм ичӧтик будка пӧлӧн, кӧні картаяс да схемаяс вылын священнодействуйтіс Метеорологическӧй сержант.
Абу этша, ей-богу, абу этша!
Мересьев решитіс лунся уроксӧ содтыны нелямын квайт рейсӧдз, асылын кызь куим да рытын кызь куим, а аски свежӧй вынӧн видлыны ветлӧдлыны кӧстыльястӧг.
Тайӧ пыр жӧ сійӧс ылӧдіс гажтӧм мӧвпъясысь, кыпӧдіс сылысь духсӧ, настроитіс делӧвӧй лад вылӧ.
Рытнас сійӧ босьтчис аслас путешествиеӧ сэтшӧм кыпыда, мый пӧшти эз казявлы, кыдзи вуджис комын рейс сайӧ.
Буретш тайӧ минутас и сувтӧдіс сійӧс вешалкадорса гардеробщица, коді явитчис письмӧӧн.
Алексей босьтіс ичӧтик конвертсӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма «старшӧй лейтенант Мересьевлы личнӧ аслас киясӧ».
«Личнӧ аслас киясӧ» кывъяссӧ вӧлі улісяньыс визьнитӧма, да Алексейлы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Письмӧ вылас, обращение вевдорас, сідзжӧ сулаліс, бара жӧ улісяньыс визьнитӧмӧн: «Сӧмын адресатлы».
Ӧшинь вылӧ лэдзчысьӧмӧн Алексей восьтіс конвертсӧ, да кымын водзӧ лыддис тайӧ кузь посланиесӧ, кодӧс Гвоздев гижӧма войнас вокзалын, сымын гажтӧмджык и гажтӧмджык лолі сылӧн чужӧмыс.
Гвоздев гижис, мый Анюта окажитчис буретш сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс найӧ чайтісны, мый сыысь мичаджыкыс, вермас лоны, Мӧскуаас абу, мый сійӧ встретитіс сійӧс, Гвоздевӧс, кыдзи роднӧйӧс, да ещӧ на ёнджыка сылы кажитчис.
«...Но сійӧ, мый йылысь ми тэкӧд тӧлкуйтім, буретш сідзи и лои.
Сійӧ шань.
Сійӧ весиг меным нинӧм эз шу да весиг видсӧ эз петкӧдлы.
Ставыс бурногӧн.
Но ӧд ме абу синтӧм, аддза, повзьӧдлӧ сійӧс менам проклятӧй рожаӧй.
Ставыс быттьӧкӧ нинӧм, а друг видзӧдла — казяла: видзӧдӧ ме вылӧ, не то сылы яндзим, не то страшнӧ, не то жалитӧ менӧ ли, мый ли...
Вайӧдіс менӧ ас ордас, университетас.
Бурджык эськӧ вӧлі меным сэтчӧ не мунны.
Кытшалісны менӧ студенткаяс, видзӧдӧны...
Тэ гӧгӧрвоан, найӧ, вӧлӧмкӧ, миянӧс ставнымӧс тӧдӧны, Анюта налы ми йылысь ставсӧ висьтавлӧма...
И аддза, сійӧ на вылӧ видзӧдӧ кыдзкӧ мыжапырысь, извинитӧй пӧ, мый татшӧм страшилищеӧс вайӧді.
А главнӧйыс, Алёша, сійӧ та йылысь вид эз петкӧдлы, ухаживайтӧ ме бӧрся, мелі да пыр висьталӧ и висьталӧ, быттьӧкӧ полӧ сёрнитны дугдӧмсьыс.
Сэсся мунім сы ордӧ.
Олӧ сійӧ ӧтнас, батьмамыс эвакуацияынӧсь, семьяыс, тыдалӧ, бур.
Кутіс гӧститӧдны чайӧн, а ачыс пыр видзӧдӧ чайник вылын тыдалысь менам чужӧм вылӧ да пыр ышловзьывлӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, чувствуйта: ог вермы, чӧрту!
Ме сылы веськыда и шуи: мися, сідзтӧ и сідз.
«Аддза, менам внешностьӧй тіянлы абу сьӧлӧмсьыныд.
Мый нӧ, и бур, гӧгӧрвоа и ог ӧбижайтчы».
Сійӧ кутіс бӧрдны, а ме шуа: «Эн бӧрдӧй, ті мича, бур ныв, ті любӧйлы сьӧлӧм вылас воанныд, мыйла ассьыныд олӧм торкны».
Сэсся ме сылы шуи: «Ӧні ті менӧ аддзылінныд, кутшӧм ме эм красавец, да мӧвпыштӧй бурджыка, а ме частьӧ муна, адрес ыста.
Думнытӧ кӧ он вежӧй, гижӧй».
И шуи сылы: «Энӧ неволитӧй асьнытӧ, вӧлі ме — и ме абу:война».
Сійӧ, дерт: «Ог, ог, мый ті», — бӧрдӧ.
Тайӧ кадас объявитісны кутшӧмкӧ дурацкӧй воздушнӧй тревога, сійӧ петіс, а ме шум улас уйкниті и — веськыда офицерскӧй полкӧ.
Пырмунігмоз получиті направление.
Ставыс бур, литер зептын, муна.
Сӧмын, Алёша, ещӧ ёнджыка на ме сыӧ влюбитчи да кыдз сытӧг кута овнысӧ водзӧ — ог тӧд».
Лыддис Алексей другыслысь письмӧсӧ, да сылы кажитчис, мый сійӧ видзӧдліс аслас будущӧйӧ.
Буретш тадзикӧн, тыдалӧ, лоӧ и сыкӧд.
Оля сійӧс оз йӧткышт, оз бергӧдчы мӧдарӧ, оз, сійӧ буретш тадзи жӧ великодушнӧя думыштас асьсӧ сетны жертваӧ, кутас синва пырыс серавны, меліасьны ас пытшкӧссьыс неприязньсӧ пӧдтігмоз.
— Оз, оз, оз ков!
Оз ков! — кывмӧн шуис Алексей.
Сійӧ ӧдйӧ дзурликтіс палатаӧдз, пуксис пызан сайӧ да ӧти здукӧн гижис Олялы письмӧ, дженьыдӧс, косіник-делӧвӧйӧс.
Сійӧ эз решитчы гижны правдасӧ — мыйла,
мамыс висьӧ, сулалӧ-ӧ сылысь сьӧлӧмсӧ гудыртны ещӧ ӧти шоглунӧн.
Олялы сійӧ гижис, мый уна мӧвпаліс налӧн отношениеяс йылысь, мый, тӧдӧмысь, виччысьнысӧ сылы сьӧкыд.
Дыр-ӧ на ещӧ кыссяс войнаыс?
А вояс кольӧны, томлун пыр мунӧ.
Война жӧ — сэтшӧмтор, мый виччысьӧмъяс вермасны лоны весьшӧрӧ.
А друг да виасны Алексейӧс, да Оля кольӧ дӧваӧн, коді эз на вӧв весиг гӧтырӧн, либӧ сыысь на омӧльджык: сійӧс искалечитасны да нывлы ковмас петны верӧссайӧ инвалид сайӧ.
Мыйла?
Медым сійӧ оз вошты томлунсӧ да регыдджык сійӧс вунӧдас.
Сійӧ вермас Алексейлы не вочавидзны, Алексей оз ӧбидитчы.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ сійӧс, кӧть тайӧ и вывті сьӧкыд.
Тадз лоӧ бурджык.
Письмӧыс сотіс кияссӧ.
Лыддьытӧг сійӧ печатайтіс конвертсӧ, тэрыба дзурликтіс лӧз почтовӧй ящик дорӧдз, коді ӧшаліс пузьӧдӧм ва тыра дзирдалысь «титан» сайын.
Палатаӧ бӧр локтӧм бӧрын сійӧ бара пуксис пызан сайӧ.
Кодлы висьтавны аслас шоглун йылысь?
Мамыслы оз позь.
Гвоздевлы?
Сійӧ, дерт, эськӧ гӧгӧрвоис, да кӧні сійӧ, корсь сійӧс ӧні помтӧм дзуг уна лыда фронтӧвӧй туйяс вылысь.
Полкӧ?
Но сыӧдз-ӧ сэні шуда йӧзлы, кодъяс занятӧсь обычнӧй боевӧй делӧясӧн!
Метеорологическӧй сержантлы!
Со кодлы.
И сійӧ заводитіс гижны, и гижсис кокньыда, сідз жӧ, кыдз кокньыда бӧрдсьӧ другыд пельпом вылын.
Но друг кывджын вылас дугдіс, думыштчис, скӧрысь чукраліс да косявліс ассьыс гижӧдсӧ.
— «Кывйӧн мучитӧм дорысь ыджыдджык мучитчӧм абу...» — сералӧмпырысь цитируйтіс Стручков.
Сійӧ пукаліс койка вылас, киас кутіс Гвоздевсянь воӧм письмӧ; письмӧсӧ сійӧ, тыдалӧ, аслас церемонитчытӧмлунӧн босьтӧма Алексей тумбочка вылысь да лыддьӧма.
— Мый тіян вылӧ став выланыд талун усьӧма?..
Гвоздев сідзжӧ, ой, дуралей!
Нывка кӧрлӧдлыштӧма чужӧмсӧ, кутшӧм шоглун!..
Панӧма психология, тожӧ меным Карамазов вок...
Он скӧрмы, мый лыдди?
Кутшӧм миян, фронтовикъяслӧн, вермасны лоны секретъяс?
Алексей эз скӧрмы.
Сійӧ мӧвпаліс.
А, гашкӧ, аски кыйӧдны почтальонсӧ да сы ордысь бӧр босьтны письмӧсӧ?
Тайӧ войсӧ Алексей узис тревожнӧя да вӧтнас аддзыліс то пургаӧн тыртӧм аэродром да тӧдтӧм конструкцияа, кокъяс пыддиыс лэбач лапаяса «Ла‒5» самолёт; быттьӧкӧ кабинаас пырис технарь Юра, пырис да шуӧ, мый Алексей «ассьыс пайсӧ лэбаліс», ӧні лэбавнысӧ ӧчередьыс сылӧн; то еджыд дӧрӧма да кӧтасьӧм улыс гача Микайлӧ дед быттьӧ корӧсьӧн пывсьӧдіс Алексейӧс идзас вылын да пыр сераліс: свадьба водзад пӧ и пывсьыштны абу грек.
А сэсся, дзик нин асъядорыс, вӧталіс Оляӧс.
Ассьыс гожъялӧм да зумыд кокъяссӧ ваӧ лэдзӧмӧн пукаліс сійӧ путкыльтӧм пыж вылын, кокньыд, вӧсньыдик, кутшӧмкӧ ставнас югъялысь.
Быттьӧкӧ сійӧ кипыдӧснас шондісьыс сайӧдчӧмӧн, сералігтыр корис сійӧс ас дінас, а Алексей быттьӧ вартчис сы дінӧ, но ыджыд, ён визулыс кыскис сійӧс вадорсьыс, ныв дінсьыс бӧрӧ.
Сійӧ век ёнджыка уджаліс кияснас, кокъяснас, став мускулъяснас да пыр матӧджык, матӧджык матысмис сылань, аддзис нин, кыдзи тӧлыс песіс сылысь юрси пратьяссӧ, кыдзи дзирдалӧны сы кокъяслӧн гожъялӧм кучик вылас ва войтъясыс...
Та вылын сійӧ садьмис, нимкодясьысь, гажа чужӧма.
Садьмис да дыр куйліс куньса синъясӧн, зілис выльысь унмовсьны да бара аддзывны долыд вӧтсӧ.
Но тайӧ удайтчывлӧ сӧмын челядь дырйи.
Вӧтӧн аддзылӧм, гожъялӧм, вӧсньыдик нывлӧн образыс кыдзкӧ пыр жӧ югдӧдіс ставсӧ.
Не мӧвпавны, не шогсьыны, не панны, кыдзи шуліс майор, психология, а вартчыны Олялы воча, вартчыны визулыслы паныд, вартчыны водзӧ, кӧть мыйӧ тайӧ эз сувт, пуктыны став вын — и воӧдчыны.
А письмӧыс?
Сійӧ кӧсйыліс мунны ящик дорӧ да кыйӧдны почтальонӧс, но ӧвтыштіс кинас: медым мунас аслас туйӧд.
Настоящӧй любовтӧ татшӧм письмӧ оз повзьӧд.
Ӧні, эскӧм мысти, мый любовыс настоящӧй, мый сійӧс виччысьӧны гажаӧн и шогсянаӧн, дзоньвидзаӧн и висьысьӧн — быдкодьнас, сійӧ ас пытшкӧссьыс кыліс вынлысь ыджыд содӧм.
Асывнас сійӧ видліс ветлӧдлыны кӧстыльястӧг.
Осторожнӧя лэччис крӧвать вывсьыс.
Сувтіс.
Кокъяссӧ паськӧдыштӧмӧн сулалыштіс да балансируйтӧм могысь ӧвтыштіс кияснас.
Сэсся кияснас стен бердӧ кутчысьӧмӧн вӧчис воськов.
Дзуртыштіс протезыслӧн кучикыс.
Тушаыс довкнитчис боквыв, но сійӧ балансируйтіс кинас.
Вӧчис мӧд воськов век на стен дінысь торйӧдчытӧг.
Сійӧ некор эз мӧвпавлыв, мый сэтшӧм сьӧкыд ветлӧдлыны.
Челядь дырйиыс, ичӧтӧн на, сійӧ велӧдчис ветлыны пу кокӧн.
Сувтас колодкаяс вылас, мышнас йӧткыштчас стен дорысь — воськов, мӧд, коймӧд, кутчысьны позьтӧма кыскӧ боквыв, и сійӧ чеччыштӧ, а пу кокъяс пӧрӧны бусӧсь турун вылӧ, кодӧн тырӧма карлӧн окраинаса улица.
Но пу кокъяс вылын кокньыдджык, на вылысь позьӧ чеччыштны.
Протезъяс вылысь он чеччышт.
И кор сійӧс коймӧд воськов вӧчигӧн довкнитіс боквыв да лигышмуні кокыс, сійӧ кымыньӧн сьӧкыда крапкысис джоджӧ.
Велӧдчӧм вылӧ сійӧ бӧрйис процедурнӧй час, кор палатаса олысьясӧс нулісны лечебнӧй кабинетъясӧ.
Сійӧ некодӧс эз кор отсӧг вылӧ, кыссис стен дорӧ, сэтчӧ кутчысьӧмӧн, ньӧжйӧникӧн сувтіс кок йылас, кинас видлалыштіс доймӧм боксӧ, видзӧдліс гырддзаса синяк вылӧ, коді заводитӧ нин вӧлі гӧрдӧдыштны да, пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, стен бердысь торйӧдчӧм мысти бара вӧчис ӧти воськов водзӧ.
Ӧні сійӧ, кажитчӧ, тӧдмаліс секретсӧ.
Сылӧн составнӧй кокъясыс обычнӧйясысь торъялісны сійӧн, мый эз вӧв наын эластичностьыс.
Сійӧ эз тӧд налысь свойствояссӧ да эз выработайт аслыс привычка, аслыссяма рефлекс, медым ветлӧдлігас кокъясыслысь вежлавны положениесӧ, воськовтігас коклябӧр вывсьыс тушаыслысь сьӧктасӧ вуджӧдны кок лапа вылас да корпусыслысь сьӧктасӧ бара вуджӧдны мӧд коклябӧр вылас.
И, ещӧ, кок лапаяссӧ пуктыны не орччӧн, а пельӧсӧн, кокныръяссӧ паськӧдыштӧмӧн, — мунігӧн тайӧ сетӧ ыджыдджык устойчивость.
Ставыс тайӧ мортлы шедӧ ёна ичӧт дырйи, кор сійӧ мамыс син улын вӧчӧ дженьыдіник небыд кокъяс вылас медводдза ичӧтик воськовъяс.
Тайӧ навыкъясыс кольӧны нэм кежлӧ, лоӧны естественнӧй импульсӧн.
А кор жӧ морт кӧмаліс протезъяс да сы организмлӧн естественнӧй соотношениеясыс вежсисны, тайӧ, челядь дырйи босьтӧм импульсыс, оз отсав, а, мӧдарӧ, сьӧктӧдӧ ветлӧдлӧмсӧ.
Выль навыкъяс выработайтігӧн век лоӧ сійӧс преодолевайтны.
Унаӧн, кодъяс воштісны кокнысӧ, волялӧн вын абутӧмла, нэм чӧжныс оз вермыны велавны челядь дырйи сэтшӧм кокниа шедысь ветлӧдлан искусствоӧ.
Мересьевӧс вӧлі пӧжалӧма бур тестаысь.
Сійӧ кужис добивайтчыны ассьыс.
Ӧшыбкаяс артыштӧмӧн сійӧ выльысь йӧткыштчис стен бердысь да, искусственнӧй кокыслысь ныръяссӧ боклань бергӧдыштӧмӧн, сувтіс коклябӧр вылас, сэсся тушаыслысь сьӧктасӧ вуджӧдіс искусственнӧй кокныр вылас.
Протезыс скӧра дзуртыштіс.
Сійӧ здукӧ, кор сьӧктаыс вуджис кокныр вылас, Алексей резкӧя нетшыштіс джодж бердсьыс мӧд коксӧ да шыбитіс сійӧс водзӧ.
Коклябӧрыс гораа зымкнитіс джоджас.
Ӧні, кияснас балансируйтігтыр, сійӧ сулаліс жыр шӧрын да поліс вӧчны мӧд воськов.
Сулаліс, шатлаліс, пыр ӧтарӧ вошталіс равновесиесӧ да кыліс, кыдзи плеш вылас, кык син костас, петіс кӧдзыд пӧсь.
Тадзи сулалігӧн и суис сійӧс Василий Васильевич.
Сійӧ неуна сулалыштіс ӧдзӧс дорын, видзӧдіс Мересьев вылӧ, мый сійӧ вӧчӧ, сэсся матыстчис да босьтіс сійӧс киняулӧдыс:
— Браво, ползун!
А мыйла ӧтнад, сестратӧг, санитартӧг?
Морт рӧдлӧн гордыня...
Но, нинӧм, быд делӧын медся важнӧйыс первой воськов, ӧні медся сьӧкыдторсӧ тэнад вӧчӧма.
Бӧръя кадас Василий Васильевичӧс пуктісны зэв ыджыд медицинскӧй учреждениеса начальникӧ.
Удж вӧлі ыджыд, босьтіс вывті уна кад.
Госпиталькӧд лои прӧститчыны.
Но важмозыс на старик лыддьыссис сылӧн шефӧн да, кӧть сэні и кӧзяйничайтісны мукӧдъяс нин, быд лун волывліс палатаясӧ, кор сюрліс кад, вӧчліс обход, консультируйтлывліс.
Сӧмын пиыс усьӧм бӧрын век кежлӧ сылӧн быри воддза кадся гажа броткӧмыс, некод вылӧ нин сэсся эз горзыв, эз видчыв, да найӧ, кодъяс сійӧс тӧдлісны бура, аддзисны таын пӧрысьлуныслысь ӧдйӧ локтӧмсӧ.
— Но, Мересьев, вай ӧтвылысь велӧдчыны.
А ті мунӧй, мунӧй, тані абу цирк, нинӧм видзӧдны...
Но, обходсӧ помаланныд метӧг, — горӧдіс сійӧ колльӧдысьясыс вылӧ. — А но, голубчик, заводитлам, раз...
Да кутчысьӧй, кутчысьӧй меӧ, мый сэн яндысьнысӧ!
Кутчысьӧй, ме генерал, менсьым кывзыны колӧ.
Но, два, сідз.
Ӧні веськыд кок вылад.
Бур.
Шуйганад.
Вывті бур.
Знаменитӧй медик нимкодя ниртіс кияссӧ, быттьӧкӧ мортӧс ветлыны велӧдӧмнас вӧчис код тӧдас кутшӧм важнӧй медицинскӧй эксперимент.
Но сэтшӧм нин вӧлі сы характерлӧн свойствоыс — быдторйӧн увлекайтчыны, кӧть мыйӧ сійӧ эз босьтчыв, да пуктыны сэтчӧ ассьыс ставнас ыджыд, энергичнӧй душасӧ.
Сійӧ заставитіс Мересьевӧс мунны палата пӧлӧн, да кор сійӧ, дзикӧдз нин вынсьыс петӧм, шыбитчис стул вылӧ, Василий Васильевич сувтӧдіс ассьыс стулсӧ Алексей стулкӧд орччӧн:
— Но, а лэбавны — кыдз, кутам?
То-то жӧ.
Ӧні, батенька, войнаыс сэтшӧм, орӧдӧм киа йӧз нуӧдӧны атакаӧ рота, смертельнӧя ранитчӧмаяс сяркӧдӧны пулемётысь, морӧснаныс со дотъяс тупкалӧны...
Сӧмын вот кулӧмаяс оз воюйтны, — стариклӧн вежсис чужӧмыс, ышловзис. — Да и найӧ воюйтӧны, асланыс славанас.
Да...
Но-с, заводитам, том морт.
Кор Мересьев шойччис палата кузя мӧд рейс вӧчӧм бӧрын, профессор друг индіс Гвоздев койка вылӧ:
— А тайӧ кыдзи, танкистыс?
Бурдіс, выпишитчис?
Мересьев висьталіс, мый бурдіс, муніс воюйтны, сӧмын ӧти беда — сылӧн чужӧмыс, торйӧн нин улыс черлыыс, изуродуйтчӧма нэм кежлас.
— Гижліс нин?
Разочаруйтчӧма нин, нывъяс оз радейтны?
Сідзкӧ сӧветуйтӧй сылы ус да тош быдтыны.
Збыль.
Ещӧ кывсяс на оригиналӧн, нывъяслы тайӧ зэв ёна кажитчыны кутас.
Ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччис кашкысь сестра да юӧртіс, мый звӧнитӧны Совнаркомсянь.
Василий Васильевич сьӧкыда чеччис стул вывсьыс, да сы серти, кыдзи сійӧ аслас кульсян кучика, яя лӧзов кияснас пыксьыштліс пидзӧсъяс вылас, кыдзи сьӧкыда веськӧдіс коссӧ, торъя нин вӧлі тыдалӧ, кутшӧм ёна сійӧ пӧрысьмӧма бӧръя вежонъяснас.
Ӧдзӧсын нин сійӧ бергӧдчыліс да гажаа горӧдіс:
— Ті обязательнӧ гижӧй сылы... кыдз нин сійӧс... асланыд другыдлы, мый ме сылы тош пропишиті.
Испытаннӧй средство!
Дамаяс пӧвстын шума успех!
А рытнас клиникаса пӧрысь служитель вайис Мересьевлы сьӧд пуысь вӧчӧм, слӧн лы воропа да кутшӧмкӧ накладнӧй монограммаяса стариннӧй бедь.
— Профессорсянь, Василий Васильевичсянь: ассьыс собственнӧйӧс ыстіс пӧдарок пыдди.
Тіянлы тшӧктіс ветлӧдлыны беддьӧн.
Гажтӧм вӧлі тайӧ гожся рытас госпитальын.
И нелямын кыкӧдӧ кыссисны экскурсияяс.
Суседъясыс веськыдвылысь, шуйгавылысь, весиг выліысь воавлісны видзӧдлыны профессорлысь козинсӧ.
Беддьыс збыльысь вӧлі зэв мича.
15
Фронт вылын гымводзвывса чӧвлун кутіс нюжавны.
Сводкаясын отмечайтісны местнӧй значениеа бойяс, разведчикъяслысь корсьысьӧмъяс.
Раненӧйяс вӧліны этша, нелямын кыкӧд палатаӧс начальство разгрузитіс, сэтчӧ коли сӧмын кык койка — веськыдвылас Мересьевлӧн да шуйгавылас, набережнӧй вылӧ видзӧдысь ӧшинь дорас, майор Стручковлӧн.
Разведчикъяслӧн корсьысьӧмъяс!
Мересьев да Стручков вӧліны опытнӧй воинъясӧн, да найӧ тӧдісны: кымын кузьджык тайӧ паузаыс, кымын кузьджык тайӧ напряжённӧй чӧвлуныс, сымын чорыдджыка да вынаджыка сяркнитас гымыс.
Ӧтчыд сводкаын мелькнитіс юӧртӧм, мый кӧнкӧ фронтлӧн лунвыв участок вылын Сӧвет Союзса Герой снайпер Степан Ивушкин виис кызь вит немечӧс да бырӧдӧм вӧрӧгъяслысь общӧй лыдсӧ тайӧн вайӧдіс кыксёӧдз.
Воис письмӧ Гвоздевсянь.
Сійӧ эз гиж, дерт, ни кӧні сійӧ, ни мый сыкӧд, но юӧртіс, мый бара веськаліс аслас важ командир Павел Алексеевич Ротмистров овмӧсӧ, мый олӧмнас довольнӧй, гижис, мый сэні зэв уна черешня, мый ставныс найӧ сёйӧны сійӧс мытсавтӧдз, да корис Алексейӧс, воас кӧ сылы тайӧ письмӧыс, гижыштны гоз-мӧд кыв Анюталы.
Кӧть сійӧ ачыс сылы и гижӧ жӧ, да код тӧдас, воӧны-ӧ Анютаӧдз сылӧн письмӧясыс, сы вӧсна мый век маршын да оланіныс век вежласьӧ.
Военнӧй мортлы весиг другъяс йывсьыс тайӧ кык письмӧ сертиыс лои гӧгӧрвоана, мый гымыс гымыштас кӧнкӧ лунвылын.
Дерт, Алексей и Анюталы гижис и Гвоздевлы ыстіс тош йылысь профессорлысь сӧветсӧ, сӧмын сійӧ тӧдіс, мый Гвоздев ӧні бойводзвывса сійӧ военнӧй лихорадкаас, коді сэтшӧм сьӧкыд да сэк жӧ сэтшӧм дона быд воинлы, и ӧні сылы абу тошкӧдз, а гашкӧ, и абу Анютаӧдз.
Нелямын кыкӧдын лои и ещӧ ӧти радостнӧй происшествие.
Вӧлі публикуйтӧма указ, — майор Стручков Павел Ивановичлы Сӧвет Союзса Геройлысь звание присвоитӧм йылысь.
Но и тайӧ ыджыд радлуныс майорӧс эз дыр кежлӧ бодрит.
Сійӧ пыр вӧлі букыша.
Сійӧс мучитіс, мый тайӧ «чӧртовскӧй чӧланъясыс» вӧсна сылы лоӧ куйлыны татшӧм пӧсь кадӧ.
Хандраыслы вӧлі и мӧд помка, кодӧс сійӧ ёна дзебліс да код йылысь Алексей тӧдмаліс дзик виччысьтӧг.
Ӧні, кор Мересьев аслас волялӧн став выннас зілис ӧти цельӧ — велӧдчыны ветлӧдлыны, — сійӧ омӧля казяліс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Ассьыс лунсӧ сійӧ юкліс строгӧй график серти.
Лунын куим час — ӧти часӧн асылын, луншӧрын да рытын — сійӧ колльӧдліс протезъяс вылын, ветлӧдліс коридорӧд.
Первойсӧ висьысьясӧс дӧзмӧдліс лӧз халата сылӧн фигураыс, коді маятник моз методичнӧя помтӧг мелькайтліс палата ӧдзӧсъясын, да протезъяслӧн век ӧтног, кузя дзуртӧмыс, коді кывліс коридорын.
Сэсся сы дінӧ сэтшӧма велалісны, мый суткилӧн индӧм тайӧ часъясыс кыдзкӧ эз и гӧгӧрвосьывны маячитысь тайӧ фигуратӧгыс, и кор Мересьев кыдзкӧ ӧтчыд висьмис гриппӧн, орчча палатаясысь нелямын кыкӧдӧ локтісны ыстӧм йӧз тӧдмавны, мый лои коктӧм лейтенанткӧд.
Асывъясын Алексей вӧчліс зарядка, а сэсся стул вылын пукалігӧн тренируйтліс кокъяссӧ, медым вермис управляйтны самолётӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ упражняйтчывліс кольмытӧдзыс, сэтчӧдз, мый заводитліс тиньгыны пельясас, син водзас бергавлісны дзирдалысь веж кытшъяс да кок улас заводитліс катласьны джоджыс.
Сэки сійӧ мунліс мыссяндоз дорӧ, кӧтӧдліс юрсӧ, сэсся водлывліс да шойччывліс, медым регыдджык прӧйдитіс мудзыс да мед эськӧ эз пропустит ветлӧдлан да гимнастика чассӧ.
Тайӧ разын, юр бергӧдчытӧдз ветлӧдлӧм бӧрын, сійӧ, ас водзсьыс нинӧм аддзытӧг, кималаснас корсис ӧдзӧссӧ да ньӧжйӧникӧн нёровтчис аслас койка вылӧ.
Сӧмын сэки сы вежӧрӧдз воисны гӧлӧсъяс — рӧвнӧй, неуна насмешливӧй — Клавдия Михайловналӧн да бурнӧй, обиженнӧй — майор Стручковлӧн.
Кыкнанныс найӧ сэтшӧма ылалӧмаӧсь сёрнинаныс, мый эз и казявлыны, кыдзи пырис Мересьев.
— Да гӧгӧрвоӧй жӧ менӧ, ме серьёзнӧ шуа.
Гӧгӧрвоанныд ті тайӧс?
Нывбаба ті али абу?
— Нывбаба, дерт, сӧмын нинӧм ме тіянлысь ог гӧгӧрво, и тайӧ тема вылӧ ті серьёзнӧ сёрнитны онӧ вермӧй.
Да оз ков меным сійӧ, тіян серьёзностьныд.
Стручков дзикӧдз пузис.
Чорыда, быттьӧ видчис, сійӧ мӧдіс горзыны став палататырнас:
— Да радейта жӧ ме тіянӧс, чорт возьми!
Колӧ жӧ не нывбабаӧн, а пипу пес чуркаӧн лоны, медым тайӧс не аддзыны!
Но, гӧгӧрвоинныд? — сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, кутіс чуньяснас барабанитны ӧшиньӧ.
Клавдия Михайловна, опытнӧй медицинскӧй сестралӧн осторожнӧй походкаӧн, кыв шутӧг муніс ӧдзӧслань.
— Сулавлӧй, кытчӧ ті?
Но, мый ті меным вочавидзанныд?
— Тані сёрнитны та йылысь абу кад ни абу места.
Ме удж вылын.
— Мый ті ылӧдчанныд,
мый ті мучитанныд менӧ?
Вочавидзӧй, —
майор гӧлӧсын кыліс гажтӧмчӧм.
Клавдия Михайловна сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сылӧн стройнӧй фигураыс мичаа тыдаліс пемыд коридор фон вылас.
Мересьев эз и кужлы думыштлыны, мый тайӧ лӧнь да олӧмакодь нин сестраыс вермӧ лоны татшӧм женственнӧйӧн да привлекательнӧйӧн.
Клавдия Михайловна сулаліс юрсӧ чатӧртыштӧмӧн да быттьӧкӧ пьедестал вывсянь видзӧдіс майор вылӧ.
— Ладнӧ, ме тіянлы вочавидза.
Ме ог радейт тіянӧс да, тыдалӧ, некор эськӧ эг вермы радейтны.
Сійӧ муніс.
Майор уськӧдчис крӧвать вылас да чужӧмсӧ дзебис пӧдушкаас.
Мересьевлы лоины гӧгӧрвоанаӧсь бӧръя лунъясӧ Стручковлӧн став чудачитӧмъясыс, сылӧн быдторйысь пузьӧмыс, нервозностьыс, кор найӧ жырйӧ волывліс сестра, гажа настроениеысь ёна скӧрлунӧ крута вуджӧмыс.
Сійӧ, колӧ чайтны, страдайтіс збыльысь.
Алексейлы сійӧ вӧлі жаль, но сэк жӧ сійӧ вӧлі доволен.
Кор майор чеччис койка вывсьыс, Алексей эз вермы кутчысьны удовольствие вӧснаыс шутитыштны:
— Мый нӧ, разрешитанныд сьӧлыштны, майор ёрт?
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый артмас, сійӧ эськӧ некор, весиг шуткаӧн, эз шу тайӧ кывъяссӧ.
Майор котӧрӧн локтіс сы койка дорӧ да кутшӧмкӧ отчаяннӧй гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Сьӧлав!
Но, сьӧлав, и лоан прав.
Эм мыйысь.
Он кӧсйы?..
Мый нӧ ме кута ӧні вӧчны, а?
Но, мый, велӧд, шу — тэ ӧд кывлін...
Сійӧ пуксис койка вылас да, юрас кияснас кутчысьӧмӧн, мӧдіс катласьны:
— Тыдалӧ, чайтан — кокньыдик развлечение...
Кокньыдик!
Ме жӧ серьёзнӧя, ме жӧ сылы, дуралы, предложение вӧчи!
Рытнас Клавдия Михайловна локтіс палатаӧ назначениеясӧн.
Сійӧ, кыдз и век, вӧлі лӧнь, мелі, терпеливӧй.
Кажитчис, ставнас сысянь ӧвтіс лӧньлунӧн.
Майорлы сійӧ сідзжӧ нюмъяліс, но сы вылӧ видзӧдлывліс неуна чуймыштӧмӧн да полыштігтыр.
Стручков пукаліс ӧшинь дорын, скӧрысь йирис гыжъяссӧ.
Кор Клавдия Михайловналӧн кокшыясыс ылыстчисны коридорын, сійӧ колльӧдіс сійӧс скӧр да шензяна видзӧдласӧн:
— «Сӧветскӧй ангел»...
Да кутшӧм йӧй сылы сетӧма татшӧм нимсӧ,
тайӧ жӧ халата чӧрт!..
Пырис канцелярияса сестра, косіник, олӧма нывбаба.
— Мересьев Алексей ветлӧдлӧ? — юаліс сійӧ.
— Котралӧ, — буркнитіс Стручков.
— Ме татчӧ локті эг шмонитны, — стрӧга шуис сестра. — Мересьев Алексейӧс, <rus>старший</rus> лейтенантӧс, корӧны телефон дорӧ.
— Барышня? — скӧр сестралы мигнитігмоз гажмыштіс майор.
— Ме сылысь паспортсӧ эг видлав, — пинь пырыс шуис сестра, палатаысь величественнӧя петігӧн.
Мересьев чеччыштіс койка вывсьыс.
Бедьнас бодрӧя тотшйӧдлігтыр сійӧ пановтіс сестраӧс да коридорӧдыс збыльысь котӧртіс.
Тӧлысь гӧгӧр нин сійӧ виччысис Олясянь вочакыв, да сылӧн юрас визьнитіс тешкодь мӧвп: а мый, тайӧ кӧ сійӧ?
Тайӧ жӧ лоны эз вермы: Сталинград дорысь локны Мӧскуаӧ татшӧм кадӧ!
Да и кыдзи сійӧ вермис аддзыны сійӧс татысь, госпитальысь, кор Алексей сылы гижліс, мый уджалӧ тылӧвӧй организацияын, да оз Мӧскуаын, а пригородын.
Но тайӧ минутас Мересьев эскис чудоӧ да весиг ачыс эз казяв сійӧ, мый котӧртіс, медводдзаысь настоящӧя котӧртіс протезъяс вылын, шочиника бедь вылас мыджсьывлӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалігтыр, и протезъясыс дзуртісны: дзурк, дзурк, дзурк...
Телефон трубкаын кыліс кызкодь, лӧсьыд, но дзик тӧдтӧм гӧлӧс.
Сылысь юалісны, сійӧ-ӧ нелямын кыкӧд палатаысь <rus>старший</rus> лейтенант Алексей Петрович Мересьев.
Скӧрысь да чорыда, быттьӧкӧ тайӧ юалӧмыс сылы вӧлі кутшӧмкӧ ӧбидаӧн, сійӧ горӧдіс трубкаас:
— Да!
Трубкаса гӧлӧсыс здук кежлӧ орліс.
Сэсся беспокоитӧмсьыс тӧдчана напряжениеӧн кӧдзыдакодь извинитчисны.
— Сёрнитӧ Анна Грибова.
Ме тіян друг лейтенант Гвоздевлӧн тӧдса, ті менӧ он тӧдӧй, — мырдӧнмоз шуис ныв, коді тӧдчымӧн ӧбидитчӧма Мересьевлӧн скӧр вочакывйысь.
Но Мересьев, кыкнан кинас трубкаас кутчысьӧмӧн, горзіс нин сэтчӧ став вынсьыс:
— Ті Анюта?
Буретш сійӧ?
Оз вермы лоны, ме тіянӧс тӧда зэв бура, вывті бура!
Меным Гриша...
— Кӧні сійӧ, мый сыкӧд?
Сійӧ муніс сэтшӧм виччысьтӧг.
Жырйысь ме петі воздушнӧй тревога кузя.
Ме санпост.
Локті бӧр — некод абу, ни записка, ни адрес.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво, кӧні сійӧ, кытчӧ вошис, мый сыкӧд...
Алёша, донаӧй, ті менӧ извинитӧй, мый ме тіянӧс тадз шуа, ме тіянӧс сідзжӧ тӧда и зэв ёна волнуйтча, кӧні сійӧ, мыйла сэтшӧм виччысьтӧг...
Сьӧлӧм вылас Алексейлы лои шоныд.
Сійӧ вӧлі рад друг вӧснаыс.
Сідзкӧ, эсійӧ чудакыс ӧшибитчис, вывтіджык осторожничайтіс.
Вот збыльысь Карамазов вок.
Сідзкӧ, настоящӧй нывъясӧс воинлӧн увечьеясыс оз повзьӧдны.
Сідзкӧ, и сійӧ, да, сійӧ ачыс, вермас надейтчыны, мый сійӧс тадз жӧ волнуйтчигтыр кутасны корсьны.
Ставыс тайӧ ток ӧдъяӧ визнитіс сы юрын сэк кості, кор сійӧ, тшӧкъялігтыр, горзіс трубкаӧ:
— Анюта!
Ставыс лючки, Анюта!
Ичӧтик недоразумение.
Сійӧ ловъя, дзоньвидза да воюйтӧ.
Но, да.
Полевӧй почтаыслӧн номерыс 42531-В. Тош сійӧ быдтӧ, Анюта, ей-богу, зэв мича тош, кыдзи... кыдзи... кыдзи... партизанлӧн.
Тошкыс сылы зэв ёна мунӧ.
Тошсӧ Анюта эз ошкы.
Сійӧ тайӧс лыддис лишнӧйӧн.
Нӧшта на ёнджыка радлысь Мересьев шуис, мый, сідзкӧ, тошсӧ Гриша пыр жӧ бритас чӧрту, кӧть и быдӧн шуӧны, мый тошкыс сійӧс ёна мичмӧдӧ.
Вообще найӧ трубкаяснысӧ ӧшӧдісны другъясӧн, сёрнитчисны, мый выпишитчӧм водзвылын Мересьев обязательнӧ сылы звӧнитлас.
Палатаӧ бӧр локтігӧн Алексейлы усис тӧдвылас, мый телефонлань сійӧ котӧртіс, видліс котӧртны — да эз артмы.
Джоджӧ протезъяслӧн чорыда инмалӧмысь кутіс висьӧдны сылысь став телӧсӧ.
Но, нинӧм, оз талун — аски, оз аски — аскомысь, а сійӧ котӧртас, чорт возьми!
Ставыс лоӧ бур!
Сійӧ эз сомневайтчы, мый бара кутас и котравны, и лэбавны, и воюйтны, и радейтіс зарокъяс да сетіс аслыс зарок — медводдза воздушнӧй бой бӧрын, медводдза немецкӧй самолёт уськӧдӧм бӧрын гижны Олялы ставтор йывсьыс.
Мый лоны, ло.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
1
1942 вося гожӧм шӧрын Мӧскуаын <ns>Н-скӧй</ns> госпитальлӧн сьӧкыд дубовӧй ӧдзӧсӧд, сьӧд пуысь вӧчӧм ён бедь вылӧ мыджсьӧмӧн петіс паськыд пельпомъяса том морт, военнӧй лётчиклӧн восьса френча, кӧм вылас лэдзӧм форменнӧй брюкиа, кельыдлӧз петлицаяс вылас <rus>старший</rus> лейтенантлӧн куим кубика.
Сійӧс колльӧдіс еджыд халата нывбаба.
Гӧрд креста косынкаыс, кутшӧмӧс новлывлісны воддза мирӧвӧй война дырйи <rus>милосердия сестраяс</rus>, сылӧн бур мелі чужӧмлы сетіс неуна торжественнӧй выражение.
Подъезд площадка вылӧ найӧ сувтісны.
Лётчик пӧрччис чукрасьӧм, гож водзын вушйӧм пилоткасӧ да вомдорас кужтӧг матыстіс сестралысь кисӧ, а сестраыс кияснас кутіс сылысь юрсӧ да окыштіс кымӧссӧ.
Сэсся, кокньыдика катласигтыр, том морт ӧдйӧ лэччис пос тшупӧдъясӧд да, бӧрас видзӧдлывтӧг, набережнӧй асфальт вывті муніс госпитальлӧн кузь здание пӧлӧн.
Лӧз, виж, коричневӧй пижамаа раненӧйяс сылы ӧшиньясӧд ӧвтісны кияснас, бедьяснас, кӧстыльяснас, мыйкӧ горзісны, мыйкӧ сӧветуйтісны, сійӧс колльӧдігмоз.
Сійӧ сідзжӧ ӧвтіс налы кинас, но вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ зільӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны тайӧ ыджыд руд здание дінсьыс да ӧшиньяссьыс бергӧдчӧ бокӧ, медым дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Сійӧ муніс ӧдйӧ, тешкодь, веськыд, чеччышталана походкаӧн, бедь вылас кокньыдика пыксьыштӧмӧн.
Не кӧ эськӧ быд воськов вӧчыштігӧн ньӧжйӧник дзуркнитыштӧмыс, некодлы эськӧ юрас эз и волы, мый тайӧ стройнӧй да крепыда тэчӧм, зумыд да тэрыб мортыслӧн абу некоднан кокыс.
Госпиталь бӧрас ещӧ лечитчыны Алексей Мересьевӧс мӧдӧдісны Военно-воздушнӧй вынъяслӧн санаторийӧ, коді вӧлі Мӧскуа дорын матын.
Сэтчӧ жӧ мунӧ вӧлі и майор Стручков.
Санаторийсянь налы ыстісны машина.
Но госпитальса начальствоӧс Мересьев убедитіс, мый Мӧскуаын сылӧн родственникъяс, кодъясӧс видлытӧг сійӧ оз вермы мунны.
Вещевӧй мешӧксӧ сійӧ колис Стручковлы да госпитальысь муніс подӧн, кӧсйысис санаторийӧдз локны рытнас электричка вылын.
Мӧскуаын сылӧн родственникъяс эз вӧвны.
Но вывті нин окота сылы вӧлі видзӧдлыны юркарсӧ, эз терпитсьы видлыны ассьыс вынъяссӧ самостоятельнӧя ветлӧдлӧмын, толкайтчыштны шума йӧз чукӧрын, кодлы сыӧдз некутшӧм мог эз вӧв.
Сійӧ звӧнитліс Анюталы да корис, вермас кӧ сійӧ, встретитчыны сыкӧд час дас кыкын.
Кӧні?
Но, кӧні жӧ?..
Но, Пушкин памятник дорын ли, мый ли...
И вот сійӧ ӧні шонді водзын посньыдик гыясӧн дзирдалысь, величавӧй, гранитӧ дорӧм юлӧн набережнӧй кузя муніс ӧтнас да став морӧстырнас горша ньылаліс шоныд, гожся, мыйӧнкӧ зэв тӧдсаторйӧн, чӧскыдӧн ӧвтысь сынӧдсӧ.
Кутшӧм жӧ гӧгӧр лӧсьыд!
Став нывбабаясыс сылы кажитчисны мичаӧсь, пуяслӧн вежыс шензьӧдіс яр мичлуннас.
Сынӧдыс вӧлі сэтшӧм свежӧй, мый сыысь, кыдзи коддзӧмысь, бергӧдчис юр да сэтшӧм сӧдз, мый вошліны перспективаяс да кажитчис: нюжӧд китӧ — и позьӧ инмӧдчыны тайӧ важ, картина вылысь кындзи сыӧн некор на аддзывтӧм зубчатӧй кремлёвскӧй стенаясӧ, Иван Великӧйлӧн куполӧ, сьӧкыд кусыньӧн ва весьтӧ ӧшйӧм послӧн кусыня зэв ыджыд аркаӧ.
Кар весьтӧ ӧшйӧм чӧскыд дукыс казьтіс челядьдырсӧ.
Кытысь сійӧ?
Мыйла сэтшӧм волнуйтчӧмӧн чеччӧ сьӧлӧмыс да тӧдвылас воӧ мамыс, абу ӧнія, омӧльтчӧм старушка, а том, ыджыд тушаа, пушыд юрсиа?
Ӧд найӧ жӧ сыкӧд ньӧтчыд эз вӧвлыны Мӧскуаын.
Ӧнӧдз Мересьев тӧдліс юркарӧс журналъясса да газетъясса фотографияяс серти, небӧгъяс серти, сійӧ йӧзлӧн висьтъяс серти, кодъяс вӧвліны сэні, войшӧрын стариннӧй курантъяслӧн звӧн серти, коді разавліс унмовсьысь мир весьтын, демонстрацияяслӧн унапӧлӧс да гора шум серти, коді горавліс радиорепродукторын.
И вот ӧні сы водзын гожся жар гож улын шевгӧдчис сійӧ, паськыд да мича.
Алексей муніс тыртӧм набережнӧй вывті Кремль пӧлӧн.
Шойччис гранитнӧй ыркыд парапет дінын, ачыс видзӧдіс ӧшкамӧшка рӧма, руд ва вылӧ, коді плескайтчис из стена подножье дорын, да ньӧжйӧникӧн кутіс кайны Гӧрд площадь вылӧ.
Дзоридзалісны липаяс.
Уличаяслӧн да площадьяслӧн асфальт дорын, липаясыслӧн тшӧтшӧдӧм йывъясын, кодъяс вылын тыдалісны чӧскыд дука виж дзоридзьяс, деловитӧя дзизгисны мазіяс; найӧ эз повны ни мунысь машинаяслӧн тутӧстылӧмысь, ни трамвайяслӧн грыма-грамакылан звӧнысь да триньгӧмысь,ни жар, нефтьӧн ӧвтысь сынӧдысь, коді вераліс доналӧм асфальт весьтын.
Сідзкӧ вот тэ кутшӧм, Мӧскуа!
Госпитальын нёль тӧлысь чӧж куйлӧм бӧрын, Алексейӧс сэтшӧм ёна шензьӧдіс Мӧскуалӧн гожся мичлуныс, мый эз пыр казяв: юркар вӧлӧм пасьтасьӧма военнӧй формаӧ да вӧлі, кыдз шуӧны лётчикъяс, первой номера готовностьын, мӧд ногӧн кӧ, любӧй минутӧ вермис сувтны вӧрӧглы паныд тышӧ.
Посдорса паськыд уличасӧ вӧлі потшӧма керъясысь вӧчӧм ыджыд уродливӧй баррикадаӧн да тыртӧма лыаӧн; пызан вылӧ кагаӧн вунӧдӧм кубикъяс моз пос пельӧсъяс вылас тыдалісны нёль амбразура а бетоннӧй дотъяслӧн квадратъяс.
Гӧрд площадьлӧн руд шыльыд пласт вылын разнӧй рӧма краскаясӧн вӧлі серпасалӧма керкаяс, газонъяс, аллеяяс.
Горькӧй уличавывса магазинъяслысь ӧшиньяссӧ тувъявлӧма щитъясӧн да тыртӧма лыаӧн.
А переулокъясын, сідзжӧ вильыш кагаясӧн разӧдӧм да вунӧдӧм чачаяс моз куйлісны рельсъясысь вӧчӧм сімӧм ёжъяс.
Военнӧй мортлы, коді татчӧ веськаліс фронт вывсянь да нӧшта войдӧрсӧ Мӧскуаӧс эз тӧдлы, ставыс тайӧ вывті ёнасӧ оз вӧлі шыбитчы синмас.
Шензьӧдіс сӧмын ӧткымын керкаясӧс да стенъясӧс тешкодя краситӧмыс, кодъяс казьтісны футуристъяслысь лӧсявтӧм картинаяснысӧ да нӧшта «ТАСС-лӧн окнояс», кодъяс видзӧдісны ветлысь-мунысьяс вылӧ заборъяс вывсянь, витринаяс вывсянь, быттьӧкӧ уличаяс вылас чеччыштӧмаӧсь Маяковскийлӧн листбокъяс вылысь.
Протезъясӧн дзуртігтыр да бедь вылас сьӧкыдджыка нин мыджсьӧмӧн, ёнакодь нин мудзӧм Мересьев муніс Горькӧй улича кузя вывлань да шензигтыр синъяснас корсьысис гуранъяс, язвинаяс, бомбаясӧн поткӧдӧм керкаяс, налысь восьса жервидзанінъяс, жуглӧм ӧшиньяс.
Медся рытыввывса аэродромъясысь ӧти вылын олігӧн сійӧ быд вой кывліс, кыдзи землянка весьттіыс эшелон бӧрся эшелон асыввывлань лэблісны немецкӧй бомбардировщикъяс.
Эз удитлыв сэн, ыліын лӧньлыны ӧти гы, кыдзи кыптыліс нин мӧд, да мукӧд дырйиыс войбыд жургис ставнас сынӧдыс.
Лётчикъяс тӧдісны: фриц мунӧ Мӧскуа вылӧ.
И син водзаныс сувтӧдлывлісны, кутшӧм ад сэні ӧні должен лоны.
И вот ӧні, военнӧй Мӧскуаӧс видзӧдігӧн, Мересьев корсис синъяснас налётъяслысь следъяссӧ, корсис и некысь эз аддзы.
Шыльыдӧсь вӧліны асфальтовӧй мостӧвӧйяс, тревожиттӧм шеренгаясӧн сулалісны керкаяс.
Весиг ӧшиньясын стеклӧясыс, кӧть на вылӧ и сеткаясӧн клеиталӧмаӧсь бумага полоскаяс, шочиник исключениеяс кындзи, вӧліны дзоньӧсь.
Но фронт вӧлі матын, и тайӧс позьӧ вӧлі казявны татчӧс олысьяслӧн тӧждысяна чужӧмъяс серти; тайӧ олысьяс пиас джынйыс вӧліны бусӧсь сапӧга, пӧсялӧмнысла кӧтасьӧм пельпомъясаныс сибдӧм гимнастёркаа, мышканыс «сидоръяса», кыдзи сэки шуисны вещевӧй мешӧкъясӧс, военнӧйяс.
Вот шондіӧн югдӧдӧм улича вылӧ переулокын петіс бусӧсь, куснясьӧм крылояса, лыйлӧмысь розявлӧм стеклӧа кабинаяса грузовикъяслӧн колонна.
Пельпомъяс саяныс сынӧдас ӧвтчысь плащ-палаткаа бусӧссьӧм боечьяс жугавлӧм пу кузовъяссянь гӧгӧр видзӧдісны ыджыд интересӧн.
Колонна муніс троллейбусъясӧн легкӧвӧй машинаясӧс, трамвайясӧс панъялігтыр, быттьӧ тайӧн сійӧ казьтіс сы йылысь, мый неприятель тані матын.
Колоннасӧ Мересьев колльӧдіс дыр видзӧдӧмӧн.
Вот чеччыштны эськӧ тайӧ бусӧссьӧм кузовас, а рытнас, видзӧдан да, фронт вылын нин, рӧднӧй аэродром вылын!
Сійӧ аслыс представитіс ассьыс землянкасӧ, кӧні найӧ олісны Дегтяренкокӧд ӧтлаын, кӧзлаяс вылӧ вӧчӧм коз пу наръяссӧ, сирлысь, лысъясысь да снаряд стӧканысь асланыс вӧчӧм лампаса бензинлысь ён дуксӧ, асывъясын шонтан моторъяслысь шумсӧ да юр весьтын лунын ни войын ланьтлытӧм пожӧмъяслысь шумсӧ.
Тайӧ землячкаыс кажитчис спокойнӧйӧн, уютнӧйӧн, настоящӧй керкаӧн.
Эк, регыдджык эськӧ сэтчӧ, сійӧ шоръясас, кодъясӧс лётчикъяс ёрлісны васӧд вӧснаыс, небыд грунт вӧсна, номъяслӧн помтӧм дзизгӧм вӧсна!
Пушкин памятник дорӧдз Алексей ӧдва воис.
Туй вылас сійӧ, кыкнан кинас бедь вылас пыксьӧмӧн, некымынысь шойччис, вӧчис вид, мый сійӧ видзӧдӧ промтоварнӧй магазинъяслӧн витринаяс вылысь кутшӧмкӧ пустяшнӧйторъяс.
Кутшӧм ыджыд удовольствиеӧн сійӧ пуксис, эз, эз пуксьы, а уськӧдчис Пушкин памятник дорын неылын сулалысь шоныд, виж скамейка вылӧ, кодӧс шондіыс шонӧдӧма пӧсьӧдз. Уськӧдчис да нюжӧдіс ёнтысь, неуна пыктыштӧм, ременьясӧн зыртӧм кокъяссӧ.
Но, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, радлуныс эз чин.
Вывті нин лӧсьыд вӧлі тайӧ шондіа луныс!
Меддорса керка пельӧс башня вылын сулалысь из нывбаба весьтын енэжыс вӧлі пыдӧстӧм.
Бульвар кузя пӧляліс небыдик, мелі, ичӧтик тӧв да вайис дзоридзалысь липаяслысь свежӧй да юмов дуксӧ.
Задорнӧя зёлякылісны трамвайяс, да памятникдорса шоныд да буса лыаын луасьысь ичӧтик москвичьяс, бледіникӧсь, косіникӧсь, сералісны зэв кыпыда.
Неуна бокынджык, бульвар пыдіас, гезйысь вӧчӧм потшӧс сайын, дзирдаліс эзысь рӧмӧн аэростатлӧн зэв ыджыд сигара, кодӧс конвоируйтісны щеголеватӧй гимнастёркаа румянӧй кык ныв, да войналӧн тайӧ атрибутыс Мересьевлы кажитчис эз мӧскуаса енэжӧс войын караулитысь стӧрӧжӧн, а Зоопаркысь пышйӧм да дзордзалысь пуяс улын ыркыдінас вугралысь ыджыд да бур зверӧн.
Нюмъялысь чужӧмсӧ шонділы паныд бергӧдӧмӧн Мересьев куньтыртіс синсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кодкӧ шуис сійӧс нимнас.
Сійӧ сразу чеччис.
Сы водзын вӧлі Анюта.
Фотография сертиыс Алексей сійӧс пыр жӧ тӧдіс, кӧть збыльвылас сійӧ и эз вӧв карточкавывса кодьыс мича.
Сійӧ вӧлі кельыд, мудз чужӧма, полувоеннӧй формаа — гимнастёркаа да сапӧга.
Важиник пилоткаыс сылӧн пирӧг моз куйліс причёска вевдорас.
Но синъясыс, вежовкодь мылькъя синъясыс, Мересьев вылӧ видзӧдісны сэтшӧм югыда да прӧстӧя, мый тайӧ тӧдтӧм нылыс кажитчис важысянь тӧдсаӧн, быттьӧкӧ сыкӧд найӧ быдмисны ӧти дворын.
Ӧти здук найӧ нинӧм шутӧг изучайтісны мӧда-мӧднысӧ.
— Ме тіянӧс чайтлі дзик мӧдногаӧн.
— Кутшӧмӧн нӧ?.. — Мересьев чувствуйтіс, мый сылӧн оз тырмы выныс чужӧм вывсьыс вӧтлыны тайӧ случайын лӧсявтӧм нюмсӧ...
— Да сэтшӧмӧн, кыдз эськӧ тайӧс шуны, героическӧйӧн, ыджыд тушааӧн, да вынаӧн ли, мый ли, вот татшӧм черлыаӧн да трубкаӧн, обязательнӧ трубкаӧн...
Меным Гриша ті йылысь сы мында гижліс!
— Вот Гришаыд тіян — сійӧ збыльысь герой, — торкис сійӧс Алексей, и, кор аддзис, мый нывлӧн чужӧмыс югмуніс, водзӧ висьталіс «тіянлы», «тіян» кывъяс тӧдчӧдӧмӧн: — Сійӧ тіян настоящӧй морт.
Ме — мый, а сійӧ, тіян Гришаыд, сійӧ, навернӧ, тіянлы нинӧм ас йывсьыс эз висьтавлыв...
— Тӧданныд мый, Алёша...
Тіянӧс позьӧ шуны Алёшаӧн?
Ме тадзи велалі сы письмӧяс серти...
Тіян могъяс сэсся Мӧскуаын абуӧсь?
Да?
Мунамӧй ме ордӧ, менам дежурствоӧй помасис нин, ме ӧні дзонь сутки прӧст.
Мунамӧй!
Менам винатор эм.
Ті радейтанныд винасӧ?
Ме тіянӧс гӧститӧда.
Ӧти здук кежлӧ быттьӧкӧ кысянькӧ ылісянь Алексей вылӧ видзӧдліс майор Стручковлӧн мудер чужӧмыс да мигнитіс: аддзан пӧ, олӧ ӧтнас, винатор, ага!
Но Стручковӧс сэтшӧма вӧлі янӧдӧма, мый Алексей ӧні сылы ӧти грӧш дон эз эскы.
Рытӧдз кадыс вӧлі уна на, и найӧ мунісны бульвар вывті, гажаа больгигтырйи, кыдзи важ, бур другъяс.
Алексейлы вӧлі долыд, мый нылыс тайӧ вомдорсӧ курччӧмӧн ӧдва кутсис, кор Алексей висьтавліс сы йылысь, кутшӧм ыджыд шог суис Гвоздевӧс война заводитчигӧн.
Нывлӧн вежов синъясыс югъялісны, кор Алексей описывайтіс Гвоздевлысь военнӧй приключениеяссӧ.
Кыдзи гордитчӧ Анюта сыӧн!
Кыдзи, ставнас ӧзйӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс юасис сы йылысь пыр выль и выль подробностьяс!
Кыдзи скӧралӧ, кор висьталӧ сы йылысь, мый Гвоздев ыстӧма друг сылы денежнӧй аттестат!
И мыйла сідзи немвиччысьтӧг чепӧсйис сійӧ да муніс?
Эз предупредит, эз коль записка, эз сет адрессӧ.
Военнӧй тайна?
Но кутшӧм нӧ сійӧ военнӧй тайна, кор морт мунӧ прӧщайтчытӧг да сэсся нинӧм оз гиж?
— Да, мыйла ті меным телефон пырыс сэтшӧма зільӧмӧн тӧдчӧдінныд, мый сійӧ быдтӧ тош? — испытующӧя Алексей вылӧ видзӧдігтыр юаліс Анюта.
— Сідз, сӧрышті, чепуха, — мӧдліс мынтӧдчыны Мересьев.
— Энлы, энлы, висьталӧй!
Ме ог эновтчы, висьталӧй.
Тайӧ сідзжӧ военнӧй тайна?
— Кутшӧм нӧ сэні тайна!
Да тайӧс прӧстӧ миян профессор Василий Васильевич сылы... пропишитіс, медым сійӧ нывъяслы... медым сійӧ ӧти нывлы ёнджыка кажитчис.
— Ак, вот мый, ӧні ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
<ns>Сі-і-ідз</ns>!
Анюта кыдзкӧ сразу чужӧм вылас пемдіс, лои пӧрысьджык, быттьӧкӧ мылькъя вижов синъяссьыс выключитчис светыс, друг ёнджыка кутісны тӧдчыны сы чужӧмлӧн кельыдыс, кымӧсас да син гӧгӧрас посньыдик, быттьӧкӧ ем йылӧн гижталыштӧм чукыръясыс.
И ставнас сійӧ, важ гимнастёркаа, пемыдруд шыльыд юрси вылас гожъялӧм пилоткаа, кажитчис Алексейлы вывті ёна мудзӧмаӧн да утомитчӧмаӧн.
Сӧмын гӧрд вомдоръяса, вылыс вомдор вылас муртса тӧдчыштысь ловгӧна да зэв дзоляник пудпас-чута вомыс висьталіс, мый сійӧ зэв на том ныв, мый ӧдвакӧ сылы тырӧма и кызь арӧсыс.
Мӧскуаын, овлӧ, мунан-мунан паськыд улича вывті, мича керкаяс дорті, а сэсся кежан тайӧ улича вывсьыс, боклань вӧчан воськов дас — и тэ водзвылын важ, ляпкыдик керка, коді вужъясьӧма муас да важмӧмысла пемдӧм стеклӧа ичӧтик ӧшиньяснас видзӧдӧ тэ вылӧ.
Вот татшӧм керкаын и оліс Анюта.
Векньыдик да дзескыд поскӧд, код вылысь кыліс карасин дук, найӧ кайисны мӧд судтаӧ.
Ныв восьтіс ӧдзӧссӧ ключӧн.
Ӧдзӧсъяс костын, ыркыдінын сулалысь сёянтор тыра сумкаяс да мискаяс вомӧн воськовтӧм бӧрын, найӧ пырисны пемыд да тыртӧм кухняӧ, кухня пырыс — кӧлуйӧн тырӧм ичӧтик коридорӧ да воисны ичӧт ӧдзӧс дорӧ.
Воча ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччис косіник старука.
— Анна Даниловна, сэні тіянлы письмӧ, — шуис сійӧ да, любопытнӧй синъясӧн томйӧзӧс колльӧдӧм бӧрын, воши.
Анюталӧн батьыс вӧлі преподаватель.
Институтыскӧд, кӧні уджаліс батьыс, тшӧтш эвакуируйтчисны и Анюталӧн батьмамыс.
Кык ичӧтик жыр, коді мебельнӧй магазин моз дзескыда тырӧма полотноысь вурӧм чехолъяса стариннӧй мебельӧн, колисны нывлы.
Мебельысь, важ шерстянӧй портьераясысь да вижӧдӧм занавесъясысь, картинаясысь, олеографияясысь, пианино вылын сулалысь важ статуэткаясысь да вазочкаясысь ӧвтіс сыростьӧн да эндӧм дукӧн.
— Ті извинитӧй, ме казарменнӧй положениеын, госпитальсянь ветлывла веськыда университетӧ, а татчӧ волывла сӧмын видзӧдлыны, — гӧрдӧдыштӧмӧн шуис Анюта да скатертьыскӧд ӧтлаын пызан вывсьыс кыскис быдсяма ёгсӧ.
Сійӧ петаліс, бӧр пырис, вольсаліс скатертьсӧ да ӧкуратнӧя дернитышталіс доръяссӧ.
— А коркӧ кӧ гортӧ и волан, сэтшӧма мудзан, мый муртса воан диван вылӧдз да узян пӧрччысьтӧг.
Кутшӧм нин сэні идрасьӧм!
Некымын минут мысти сьыліс нин электрическӧй чайник.
Пызан вылын сулалісны важ, вушйысьӧм бока фигурнӧй чашкаяс.
Фаянсовӧй дӧска вылын куйліс вӧсньыдика шӧравлӧм сьӧд нянь, вазаас дзик пыдӧсас тыдаліс посньыдика жугӧдлӧм сакар.
Кольӧм нэмын жӧ кыӧм шерстянӧй тугъяса чехол улын пӧжсис чай, ӧвтіс чӧскыд ароматӧн, казьтыліс войнаӧдзса кад йылысь, а пызан шӧрын кельыдлӧз рӧмӧн дзирдаліс вӧрзьӧдлытӧм бутылка, кодӧс ӧтар-мӧдар боксяньыс конвоируйтісны вӧсни кока кык рюмка.
Мересьевӧс Анюта пуксьӧдіс бархатнӧй джуджыд креслӧӧ.
Веж бархатнӧй матерье увсьыс петӧма сы мында мочалӧ, мый сійӧс оз вермыны вӧлі вевттьыны шерстянӧй сунисӧн вышивайтӧм дорожкаясыс, кодъясӧс ӧкуратнӧя вӧлі тувъялӧма пукаланінас и бӧрас.
Но креслӧыс вӧлі сэтшӧм уютнӧй, сэтшӧм бура да меліа шымыртӧ мортӧс быд боксянь, мый Алексей пыр жӧ сы вылӧ лэдзчис да блаженнӧя нюжӧдіс пыктыштӧм сотчысь кокъяссӧ.
Анюта пуксис сы дорӧ ичӧтик скамейка вылӧ да, увсянь вывлань видзӧдіг, кыдзи ичӧтик ныв, выльысь заводитіс юасьны сылысь Гвоздев йылысь.
Сэсся друг кватитчис, видыштіс асьсӧ, ноксьыштіс да Алексейӧс кыскис пызан дорӧ:
— Гашкӧ, юыштанныд, а?
Гриша висьтавліс, мый танкистъяс, но, дерт, и лётчикъяс...
Алексейлань сійӧ вештіс рюмка.
Жыр вомӧн вуджысь югыд шонді луньяс улын винаыс югъяліс кельыдлӧз рӧмӧн.
Спиртлӧн запахыс тӧдвылӧ уськӧдіс вӧрса ылыс аэродром, командирскӧй столовӧй, гажа шум, коді вӧвлі ӧбед дырйи «горючӧй норма» сетавлігъясӧ.
Кор казяліс, мый мӧд рюмкаыс тыртӧм, сійӧ юаліс:
— А ті?
— Ме ог ю, — прӧстӧя шуис Анюта.
— А сы вӧсна кӧ, Гриша вӧсна?
Ныв нюммуніс, нинӧм шутӧг кисьтіс аслас рюмкаӧ, рюмкасӧ босьтіс вӧсни кокӧдыс, думыштчӧмӧн чокнитчис Алексейкӧд.
— Сылӧн удача вӧсна, — решительнӧя шуис Анюта, збоя пӧрӧдіс рюмкасӧ вомас, но пыр жӧ тшӧкмуні, кызӧктіс, гӧрдӧдіс, да ӧдва шедіс лолыс.
Мересьев чувствуйтіс, кыдзи юлывтӧмвывсьыс винаыс кучкис юрас, муніс став сӧнъясас да шонӧдіс сійӧс, небзьӧдіс.
Алексей кисьтіс нӧшта.
Анюта решительнӧя пыркӧдіс юрсӧ:
— Ог, ог, ме некор ог юлыв, ті жӧ аддзылінныд.
— А менам удача вӧсна? — шуис Алексей. — Анюта, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кыдзи колӧ меным удачаыс!
Кыдзкӧ зэв серьёзнӧя сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын ныв лэптіс рюмкасӧ, меліа довкнитіс сылы юрнас, гырддза дорӧдыс ньӧжйӧникӧн кутліс сылысь кисӧ да бара юис.
Тшӧкмунӧм бӧрын сійӧ ӧдва мездысис кызӧмысь.
— Мый нӧ ме вӧча?!
Сутки чӧж дежуритӧм бӧрын?
Тайӧ сӧмын тіян ради, Алёша.
Ті жӧ... ті йылысь меным зэв уна гижліс Гриша...
Ме вывті, вывті ёна кӧсъя тіянлы удача!
И тіян удачаныд лоӧ, обязательнӧ, кыланныд, обязательнӧ лоӧ! — сійӧ серӧктіс гора, гулыд серамӧн. — Мый нӧ ті онӧ сёйӧй?
Сёйӧй няньсӧ.
Энӧ стесняйтчӧй, менам эм на.
Тайӧ нӧшта тӧрытъя, а талунъясӧ ме эг на босьт, — нюмъялігтыр сы дінӧ вештыштіс сыр моз вӧсньыдика шӧравлӧм нянь шӧрӧмъясӧн фаянс пӧвсӧ. — Да сёйӧй, сёйӧй, чудак, а то коддзанныд, мый тікӧд лоӧ?
Алексей вештыштіс ас дінсьыс нянь шӧрӧмъяса пӧвсӧ.
Анюталы веськыда видзӧдліс вежов синъясас да сылӧн гӧрд вомдоръяса ичӧтик вом вылас.
— А мый эськӧ ті вӧчинныд, ме кӧ ӧні тіянӧс окышта? — пыді гӧлӧсӧн юаліс Алексей.
Анюта повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, дзик пыр, тыдалӧ, лои трезвӧйӧн, весиг эз скӧрысь, эз, а изучайтанаа да разочарованнӧя, кыдзи морт видзӧдӧ жугалӧм стеклӧ вылӧ, коді минут сайын на югъяліс да кажитчис сылы дона изйӧн.
— Буракӧ, вӧтлі эськӧ тіянӧс да гижи Гришалы, мый сійӧ омӧля разбирайтчӧ йӧзын, — кӧдзыда шуис сійӧ, выльысь настойчивӧя вештыштіс сылы няньсӧ. — Закуситӧй, ті коддзӧмныд.
Мересьев зэв рад лои:
— Вот тайӧ правильнӧ, вот таысь тіянлы аттьӧ, умница!
Став Гӧрд Армиясянь аттьӧ!
Ме гижа Гришалы, мый сійӧ бура, сійӧ зэв бура разбирайтчӧ йӧзын.
Найӧ больгисны час куимӧдз, кытчӧдз жыр вомӧн вуджысь буса шонді югӧр столбъясыс эз заводитны кыпӧдчыны стенӧ.
Кад вӧлі мунны поезд вылӧ.
Кыдзкӧ гажтӧма Алексей чеччис важ креслӧ вывсьыс, френч вылас вӧліны сибдалӧм мочалӧ пратьяс.
Анюта муніс сійӧс колльӧдны.
Мунісны найӧ кутчысьӧмӧн, шойччыштӧм бӧрын Алексей восьлаліс сэтшӧм увереннӧя, мый нывлы чайтсис: эз-ӧ шутит Гриша, кор шуліс, мый приятельыслӧн кокъясыс абуӧсь.
Анюта висьталіс Алексейлы эвакуационнӧй госпиталь йылысь, кӧні сійӧ мукӧд медичкаяскӧд тшӧтш уджаліс ӧні раненӧйясӧс сортируйтӧм кузя, сы йылысь, кутшӧм ӧні налы сьӧкыд, сы вӧсна мый лунвывсянь быд лун локтӧны некымын эшелон, да сы йылысь, кутшӧм тайӧ раненӧйясыс, збыль кӧ шуны, — чудеснӧй йӧз, кутшӧм стойкӧя найӧ ас вывтіныс нуӧны страдайтӧмъяссӧ.
Друг кыв джын вылас сійӧ торкис асьсӧ да юаліс:
— А ті серьёзнӧ шуинныд, мый Гриша быдтӧ тош? — сійӧ олыштіс чӧв, думайтыштіс, сэсся ньӧжйӧникӧн содтіс: — Ме гӧгӧрвои ставсӧ.
Кыдзи аслам папалы, шуа тіянлы честнӧя: ӧд збыльысь первойсӧ сьӧкыд видзӧдны сы шрамъяс вылӧ.
Абу, абу сьӧкыд, тайӧ — абу сійӧ кывйыс, а неуна страшнӧйкодь ли, мый ли, и абу страшнӧ тайӧ — сідзжӧ абу сійӧ...
Ме ог тӧд, кыдзи шуны.
Ті менӧ гӧгӧрвоинныд?
Тайӧ, гашкӧ, абу лӧсьыд,
но мый нӧ вӧчан?
Но пышйыны, пышйыны ме дорысь — чудак, господи, кутшӧм страшнӧй чудак!
Кутанныд кӧ сылы гижны, гижӧй, мый менӧ сійӧ зэв ёна, но вывті ёна тайӧн ӧбидитіс.
Вокзаллӧн ыджыд помещениеыс вӧлі пӧшти тыртӧм.
Вӧліны сэні военнӧйяс, кодъяс то деловитӧя тэрмасисны, то чӧв пукалісны стенбердса скамейкаяс вылын, асланыс мешӧкъяс вылын да джоджас лажыньтчӧмӧн, зумышӧсь, тӧждысьысьӧсь, быттьӧкӧ мӧвпалӧны ӧти ӧтувъя дум.
Коркӧ тайӧ туйӧдыс осуществляйтчис рытыввыв Европакӧд основнӧй йитӧд.
Ӧні рытыввылӧ туйсӧ вӧлі вундӧма вӧрӧгӧн Мӧскуасянь километр кӧкъямысдас сайті, да туйлӧн неыджыд тор вылын муніс пригороднӧй сообщение.
Ветлісны сӧмын фронтовӧй составъяс; на вылын военнӧй йӧз час кыкӧн мунлісны юркарсянь веськыда тані оборона кутысь асланыс дивизияяслӧн мӧд эшелонӧдз; да электричка поездъяс быд часджынйӧн лэдзлісны платформа вылӧ рабочӧйяслысь чукӧръяс, кодъяс олісны кар дорын, крестьянкаясӧс йӧлӧн, вотӧсӧн, тшакӧн да овощиӧн.
Налӧн шума гыыс здук кежлӧ тыртлывліс вокальнӧй помещениесӧ, но пыр жӧ петлывліс площадь вылӧ, да вокзалын бара кольліны сӧмын фронтовикъяс.
Центральнӧй залын ӧшаліс советско-германскӧй фронтлӧн зэв ыджыд, дзик йиркӧдзыс карта.
Военнӧй паськӧма, кыз банбокъяса да банйӧм ныв, пос-стремянка вылын сулалігмоз да киас Совинформбюро сводкаа выль газет кутігӧн, карта вылысь, булавкаӧн выльлаӧ сутшкалігтыр, вешталіс фронт линия пасйысь шнурок.
Карта улі юкӧнас шнурокыс крута, пельӧсӧн вешйис веськыдвыв.
Немечьяс наступайтісны лунвылын.
Найӧ прорвитчисны изюм-барвенковскӧй воротаӧ.
Найӧ квайтӧд армиялӧн фронтыс, коді тшӧтшыд клинӧн пырис канму пыдіӧ, воӧ нин вӧлі Дон ю излучиналӧн кельыдлӧз визьӧдз.
Шнуроксӧ ныв тувъяліс дзик матӧ Дон дорӧ.
Дзик орччӧн кыз артерияӧн чукльӧдліс Волга. Сы бокын ыджыд кружокӧн вӧлі пасйӧма Сталинград да Сталинград вевдорын ичӧтик чутӧн Камышин.
Вӧлі яснӧ, мый Дон дорӧ воысь вражескӧй клиныс кыссьӧ тайӧ основнӧй воднӧй артерия дінас да матын нин сысянь да историческӧй карсянь.
Ыджыд йӧз чукӧр, код весьтын стремянка вылын сулаліс ныв, сьӧкыда чӧв олігтыр видзӧдіс булавкаяс выльлаӧ сутшкалысь нывлӧн небыд кияс вылас.
— Зырӧ, понйыд...
Видзӧд, кыдзи зырӧ! — йӧзлы кывмӧн шогысь мӧвпаліс пӧсялӧм чужӧма том салдат, коді вӧлі чукрасьтӧм на выль шинеля.
Маслӧӧссьӧм форменнӧй фуражкаа, дзор уска косіник железнодорожник аслас кузь туша судтасяньыс букыша видзӧдліс боеч вылӧ:
— Зырӧ?
А тэ мыйла лэдзан?
Дерт, зырӧ, тэ кӧ сыысь бӧрыньтчан.
Воякаяс!
Со кытчӧ, дзик Волга-матушка дінӧдз лэдзинныд, — сійӧ кывъясын кыліс дой и шог, быттьӧкӧ сійӧ видіс писӧ ыджыд, прӧститны позьтӧм промахысь.
Боеч мыжапырысь видзӧдліс гӧгӧр да, ассьыс выль шинель пельпомсӧ дернитӧм бӧрын, мӧдіс писькӧдчыны йӧз чукӧрсьыс.
— Да, прамӧя воюйтім, — ышловзис кодкӧ да шогпырысь довкйӧдліс юрнас. — Э-эх!
— Мыйысь сійӧс виднысӧ?..
Мыйӧн сійӧ мыжа?
Этша, али мый усины сэтшӧмъясыс?
Артыштлы, кутшӧм вынӧн зырӧ, став Европаыс танкъяс вылын.
Кут тэ сійӧс сразу, — боеч дор сувтіс брезентовӧй пыльника пӧрысь морт, вид сертиыс не то сиктса велӧдысь, не то фельдшер. — Прамӧя кӧ думыштны, тіа-миалы колӧ тайӧ боечыслы кок улӧдзыс копыртчывны, мый ловъяӧсь да свободнӧйӧсь ветлӧдлам Мӧскуа кузя.
Кутшӧм канмуясӧс немечыд вежонъяс чӧжӧн танкъяснас лямӧдіс!
А ми во саяс воюйтам — и нинӧм, нӧйтам, и мыйта нин сійӧс лямӧдім.
Сылы вот, боечыслы, став мирыс должен кок улӧдз копрасьны, а ті — «бӧрыньтчан».
— Да тӧда, тӧда, эн агитируйт менӧ, ен могысь.
Вежӧрыдтӧ тӧдӧ, а сьӧлӧмыд висьӧ, морӧстӧ поткӧдӧ, — зумыша воча шыасис железнодорожник. — Ӧд миян му вывті немечыс мунӧ, миянлысь гортъяснымӧс жулльӧ...
— А сійӧ сэні? — кинас лунвылӧ индӧмӧн юаліс Анюта.
— Сэні.
И менам сэні, — вочавидзис Алексей.
Волгалӧн дзик кельыдлӧз кытш дорсьыс, Сталинградысь вылысьджык, сійӧ аддзис «Камышин» гижӧда ичӧтик кружок.
Сылы тайӧ вӧлі эз прӧстӧ географическӧй точка.
Веж садъяса ичӧтик кар, турунӧн тырӧм окраиннӧй уличаяс, буса волялысь коръясӧн кышӧдчысь топольяс, укроплӧн, град йӧр плетеньсайса петрушкалӧн дукыс, визя шаръяс кодь арбузъяс, кодъясӧс быттьӧкӧ шыблалӧма бахчалӧн сьӧд да кос сёй вылын, косьмӧм коръяса полынь дукӧн лэчыда ӧвтысь степнӧй тӧвъяс, Волгалӧн синмӧн судзтӧм шыльыд веркӧсыс да стройнӧй, рудіник синъяса, гожъялӧм ныв да дзор, тӧждысьысь, беспомощнӧй мамыс...
— И найӧ сэтӧнӧсь, — шуис сійӧ ещӧ ӧтчыд.
2
Электричка поезд, збоя кӧлесаяснас таркӧдігтырйи да сиренанас скӧрысь горӧдлывлігтырйи, ӧдйӧ котӧртіс Подмосковьеӧд.
Алексей Мересьев пукаліс ӧшинь дорын, сійӧс топӧдіс дзик стен бердас бритчӧм, паськыд полеяса горьковскӧй шляпаа, сьӧд шнур йылын зарни пенснеа старик.
Стариклӧн пидзӧсъяс костас чурвидзисны газетӧн ӧкуратнӧя гартлӧм да кӧвйӧн ӧтлаӧ кӧрталӧм огороднӧй кокан, кӧртзыр да вила.
Кыдзи и став мукӧдъяс, тайӧ грознӧй лунъясас старик оліс войнаӧн.
Мересьев ныр водзын сійӧ збоя треситіс косіник кинас да заговорщик моз шӧпкӧдіс сылы пеляс:
— Ті энӧ видзӧдӧй сы вылӧ, мый ме штатскӧй, ме зэв бура гӧгӧрвои миянлысь планнымӧс — ылӧдны вӧрӧгӧс волгадорса степьясӧ, да-с, лэдзны сылы нюжӧдны ассьыс коммуникацияяссӧ, кыдзи шуӧны ӧні, ылыстчыны базаяссянь, а сэсся вот тасянь, рытыввывсянь и войвывсянь, раз-раз, коммуникацияяссӧ орӧдны да разделайтчыны сыкӧд.
Да-с, да-с...
И тайӧ зэв разумнӧ.
Ӧд миянлы паныд Гитлер абу ӧтнас.
Аслас плетьӧн сійӧ вӧтлӧ ми вылӧ Европаӧс.
Ӧд ми ӧти на ӧти тышкасям квайт канмулӧн армияяслы паныд.
Ӧтнаным тышкасям воча.
Тайӧ страшнӧй ударсӧ колӧ амортизируйтны кӧть нин пространствонас, да-с.
Тайӧ дзик ӧти разумнӧй петан туй.
Ӧд, веськыда кӧ шуны, союзникъясным чӧв олӧны...
А? Кыдзи ті чайтанныд?
— Ме чайта, ті висьталанныд чепуха.
Рӧднӧй муным — амортизаторъяс вылӧ вывті дона материал, — неприветливӧя вочавидзис Мересьев, мыйлакӧ казьтыштіс сотӧм кулӧм деревнясӧ, кыті сійӧ кыссис тӧвнас.
Но лётчик пель дінын старик век ӧтарӧ долис, табак да ид кофей дукӧн ӧвтіг.
Алексей юрсӧ сюйис ӧшиньӧ.
Буса шоныд тӧврулы паныд чужӧмсӧ лӧсьӧдӧмӧн, сійӧ горша видзӧдіс поезд дінті котӧртысь быгалӧм веж решёткаа, гӧрбыльӧн тувъялӧм кокетливӧй ларёкъяса платформаяс вылӧ, веж вӧрсянь видзӧдысь дачаяс вылӧ, ичӧтик юдорса, ойдлӧм изумруднӧй видзьяс вылӧ, лэдзчан шонді югӧрын зарниасьысь лысъяса сись кодь пожӧмъяс вылӧ, вӧр сайысь воссьысь ылын лӧзалысь рытъя эрдъяс вылӧ.
— ...Энлы, вот ті военнӧй, висьталӧй: бур тайӧ?
Вот ми во саяс нин тышкасям фашизмлы паныд ӧти на ӧти, а?
А союзникъяс, а мӧд фронт?
Вот ті представитӧй картина.
Вӧръяс уськӧдчисны морт вылӧ, коді тайӧс и чайтнысӧ эз вермы да пӧсь петмӧныс уджаліс.
И сійӧ эз шӧйӧвош, тайӧ мортыс, босьтчис накӧд тышкасьны да тышкасьӧ.
Вирӧн ойдӧма да тышкасьӧ, нӧйтӧ найӧс, мыйӧн сюрӧ.
Сійӧ ӧтнас, а найӧ унаӧн, найӧ оружиеаӧсь, найӧ сійӧс важӧн кыйӧдӧмаӧсь.
Да-с.
А суседъясыс аддзӧны тайӧ сценасӧ и сулалӧны асланыс керкаяс дорын и сочувствуйтӧны: молодец пӧ, ак, молодец!
Тадз найӧс, вӧръясӧс, и колӧ, нӧйт найӧс, нӧйт!
Сы пыдди медым отсавны сылы мездысьны вӧръясысь, мыччӧны сылы изторъяс, кӧртторъяс: на, шуӧны, кучкы тайӧн, тайӧн чорыдджыка инмас, а асьныс бокын сулалӧны.
Да-а, да-а.
Тадзи найӧ и вӧчӧны ӧні, союзникъясыд...
Пассажиръяс...
Мересьев интересӧн видзӧдліс старик вылӧ.
Унаӧн ӧні видзӧдісны наланьӧ, да йӧзӧн дзик тыр вагон быд помысь кыліс:
— Мый нӧ, и збыльысь тадз.
Ӧтнаным воюйтам.
Кӧні сійӧ, мӧд фронтыссӧ?
— Нинӧм, ен сетас да, уджнас и ӧтнаным справитчам, а ӧбед кежлӧ, гашкӧ, и найӧ вевъяласны воны, мӧд фронтыд.
Поезд сувтыштліс дачнӧй платформа дорӧ.
Вагонӧ пырисны пижамаа, кӧстыльяса да беддя, вотӧс да семечки кулёкъяса некымын раненӧй.
Найӧ, тыдалӧ, волӧмаӧсь выздоравливайтысьяслӧн кутшӧмкӧ госпитальнӧй домысь татчӧс базар вылӧ.
Старик пыр жӧ чеччис места вывсьыс:
— Пуксьӧй, голубчик, пуксьӧй, — мырдӧнсорӧн ас местаас пуксьӧдіс кӧстыльяса, бинтуйтӧм кока, рыжӧйиник том зонмӧс. — Нинӧм, нинӧм, пукалӧй, энӧ тӧждысьӧй, меным дзик пыр петны.
Медым правдоподобнӧйджык вӧлі, старик аслас коканӧн да кураннас весиг ичӧтика вешйис ӧдзӧслань.
Йӧлӧн вузасьысьяс кутісны дзескӧдчавны скамейкаяс вылын, сетны места раненӧйяслы.
Кыськӧ бӧрвывсьыс Алексей кыліс дивитана нывбаба гӧлӧс:
— И абу яндзим мортыслы?
Водзвылас увечитчӧм воин сулалӧ, майшасьӧ, дзикӧдз йӧтлалісны, а сійӧ, дзоньвидза, пукалӧ и пельнас оз вӧрзьӧд.
Быттьӧкӧ и сылы пуляыс оз вермы веськавны,
а ещӧ командир, лётчик!
Алексей ӧзйыштіс тайӧ незаслуженнӧй ӧбидасьыс.
Скӧрысь вӧрзьылісны сылӧн ныр бордъясыс.
Но друг, чужӧм вылас гажмӧмӧн, чеччис места вывсьыс:
— Пуксьы, другӧ.
Раненӧй шӧйӧвошис, вешйыштіс бокӧ:
— Мый ті, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт!
Энӧ тӧждысьӧй, ме сулалышта.
Тані абу ылын, кык сувтланін!
— Пуксьы, шуӧны! — кыпыд гажлунлысь содӧм чувствуйтігтыр горӧдіс сылы Мересьев.
Сійӧ писькӧдчис вагон стен дорӧ да сы бердӧ нёровтчӧмӧн сувтіс, кыкнан кинас пыксис бедь вылас.
Сулаліс да нюмъяліс.
Клетчатӧй чышъяна старушка, тыдалӧ, гӧгӧрвоис ассьыс ылалӧмсӧ.
— Вот войтыр!..
Коді сэні матысаясыс, сетӧй местасӧ беддя командирыслы.
И абу яндзим?
Со тэ, шляпаа нывбабаыс: кодлы война, а тэныд, тыдалӧ, рӧднӧй мам, — пуксьӧма!..
Командир ёрт, локтӧй татчӧ, менам местаӧ!
Да вешйыштӧй, ен могысь, лэдзӧй командирыслы локнысӧ!
Алексей вӧчис вид, мый оз кыв.
Ылькнитлӧм радлуныс ямис.
Тайӧ кадас проводница шуис Алексейлы колана сувтланін, и поезд кутіс небыдика тормозитны.
Йӧз чукӧрӧд писькӧдчигӧн ӧдзӧс дінын Алексей бара ӧтлаасис пенснеа стариккӧд.
Сійӧ мигнитіс сылы, кыдзи важ тӧдсалы.
— А кыдз чайтанныд, всё-таки, мӧд фронтсӧ восьтасны? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ.
— Оз кӧ восьтыны, справитчам асьным, — пу перрон вылӧ лэччигӧн вочавидзис Алексей.
Кӧлесаяснас жургигтыр да сиренанас гораа горзігтыр поезд, ас бӧрсьыс кизериник бус визь колигмоз, саяліс туй чукыль сайӧ.
Платформасӧ, код вылӧ коли сӧмын некымын пассажир, дзик пыр шымыртіс чӧскыд дука рытъя чӧвлун.
Войнаӧдз тані, тыдалӧ, вӧлӧма зэв лӧсьыд да спокойнӧ.
Платформасӧ гӧгӧр тшӧкыда кытшалысь пожӧм вӧр рӧвнӧя да успокаивайтанаа шувгис аслас йывъяснас.
Навернӧ, во сайын кымын татшӧм мича рытъясас трӧпаяс да туйяс кузя, кодъяс нуӧдісны вуджӧра вӧрӧдыс дачаяслань, поездъясысь разавлісны мичаа вӧччӧм, кокньыдик платтьӧа нывбаба чукӧръяс, шумнӧй челядь, гожъялӧм, гажа мужичӧйяс, кодъяс бӧр локтісны карсянь чӧскыд сёян тыра кулёкъясӧн, вина бутылкаясӧн — дачникъяслы гӧстинечьясӧн.
Ӧні жӧ поездӧн кольӧм этшаник пассажиръяс коканъяснаныс, кӧртзыръяснаныс, вилаяснаныс да пуктасъяс вӧдитан мукӧд инвентарӧн тэрыба лэччисны платформа вылысь да тӧждысьӧмӧн, делӧвӧя восьлалісны вӧрӧ.
Сӧмын Мересьев аслас бедьнас вӧлі гуляйтысь морт кодь, нимкодясис гожся рыт мичлуннас, лолаліс морӧстырнас да куньтыраліс синсӧ, кор кучкылісны чужӧмас шондіыслӧн шоныд югӧръясыс, кодъяс писькӧдчисны веж пожӧм лыс лапъяс пыр.
Туйсӧ Мӧскуаын сылы висьталісны подробнӧя.
Кыдзи настоящӧй военнӧй, кымынкӧ ориентир серти сійӧ кокньыда определитіс санаторийӧ туйсӧ. Ичӧтик лӧнь ты вадорын сулалысь санаторийӧдз станциясянь мунны вӧлі тырмӧ минут дас.
Коркӧ, революцияӧдз на, ӧти роч миллионер решитіс Мӧскуа дорӧ стрӧитны гожся двореч, да сідз, медым сэтшӧмыс некодлӧн эз вӧв.
Архитекторлы сійӧ висьталіс, мый оз жалит сьӧм, медым сӧмын дворечыс вӧлі дзик оригинальнӧй.
Кӧзяиныс вкуслы угодитны зільӧмӧн, ты дорӧ архитектор стрӧитіс кутшӧмкӧ зэв ыджыд диковиннӧй кирпичнӧй терем, векньыдик решётчатӧй ӧшиньяса, башняяса, ичӧтик кильчӧяса, ходъяса и переходъяса да ёсь йыла крышаа.
Аляповатӧй, нелепӧй пятноӧн вӧлі гижӧма тайӧ сооружениесӧ эжӧра вадоръяса тыдорса паськыд роч пейзажӧ.
А пейзажыс вӧлі мича!
Лӧнь дырйи стеклӧ кодь шыльыд ты веркӧслань, коръяснас тіралігтыр, лэччис мича да беспокойнӧй том рас.
Быгъя зелень пиас то сэні, то тані тыдалісны кыдзьяслӧн лым еджыд стволъясыс.
Важ яглӧн лӧзов кытшыс дорӧсалӧ вӧлі тысӧ пила пиньяса кытшӧн.
И ставыс тайӧ тыдалӧ вӧлі увлань юрӧн ва рӧмпӧштанас, растворяйтчӧ лӧнь, сӧдз ваыслӧн ыркыд кельыдлӧз рӧмас.
Знаменитӧй художникъясысь унаӧн дыр овлісны татчӧс кӧзяин ордын, коді став Русь пасьта нимавліс бур кӧзяинӧн, да тайӧ раздольнӧй пейзажсӧ дзоньнас и ӧткымын юкӧнъясӧн вӧлі нэмъяс кежлӧ серпасалӧма уна полотнояс вылӧ кыдзи Рочму шӧрса природа мичлунлысь могучӧй да скромнӧй образец.
Вот тайӧ дворечас и помещайтчис РККА Военно-воздушнӧй вынъяслӧн санаторийыс.
Мирнӧй кадӧ лётчикъяс овлісны тані гӧтыръясныскӧд, мукӧд дырйи и став семьянаныс.
Война лунъясӧ пайӧс татчӧ мӧдӧдлісны госпиталь бӧрын долечивайтчыны.
Санаторийӧ Алексей воис эз паськыд, ӧтар-мӧдар бокас садитӧм кыдз пуяса асфальтируйтӧм кытшола туйӧд, а трӧпаӧд, кодӧс вӧр пыр веськыда вӧлі писькӧдӧма станциясянь ты дорӧ.
Сійӧ пырис, сідз шуны, тылсянь да, некодӧн казявлытӧм, веськаліс ыджыд да шума йӧз чукӧрӧ, коді кытшалӧма вӧлі параднӧй подъезд дорын сулалысь кык автобусӧс, кодъяс тырӧсь вӧліны йӧзӧн.
Сёрниясысь, репликаясысь, бурсиана горӧдлӧмъясысь да пожеланиеясысь Алексей тӧдмаліс, мый санаторийысь колльӧдӧны веськыда фронт вылӧ мӧдӧдчысь лётчикъясӧс.
Мунысьяс вӧліны гажаӧсь, кыпыдӧсь, быттьӧкӧ найӧ мунісны эз сэтчӧ, кӧні быд кымӧр пласт сайсянь найӧс кыйӧдӧ смерть, а рӧднӧй мирнӧй гарнизонъясӧ.
Колльӧдысьяс чужӧм вылын тӧдчис нетерпение, шогсьӧм.
Алексей тайӧс гӧгӧрвоис.
Лунвылын паськалысь выль гигантскӧй сражение заводитчӧмсянь сійӧс асьсӧ терпитны позьтӧг вӧлі кыскӧ сэтчӧ.
Тайӧ кыскӧмыс сылӧн содіс фронт вылын лоӧмторъяс водзӧ паськалӧм да сэні положение усложнитчӧмкӧд тшӧтш.
А кор военнӧйяс пӧвстын, правда, пока ньӧжйӧ на, осторожнӧя, кутіс кывны «Сталинград» кыв, тайӧ фронт вылӧ кыскӧмыс пӧри сьӧлӧм топӧдысь шоглунӧ, да госпитальын вынужденнӧя весь олӧмыс лои терпитны позьтӧмӧн.
Щеголеватӧй машинаяс ӧшиньясӧд мыччысявлісны гожъялӧм, возбуждённӧй чужӧмъяс.
Визя пижамаа, латшкӧс тушаа, лысыштӧм юра, чотысь армянин, быдӧнӧн признайтӧм остроумнӧйясысь да добровольнӧй комикъясысь ӧти, кутшӧмъяс обязательнӧ пыр овлӧны шойччысьяслӧн быд партияын, дзурликасигтыр жӧдзис автобус дорын да, бедьнас ӧвтчигтыр, напутствуйтіс мунысьяс пиысь кодӧскӧ:
— Эй, кланяйтчӧй сэні сынӧдас фрицъясыслы!
Федя!
Квитайтчы накӧд сыысь, мый тэныд найӧ эз сетны помавны луннӧй ваннаяс курстӧ.
Федя, Федя!
Тэ налы сэні сынӧдас докажит, мый абу бур насянь мешайтны сӧветскӧй асъяслы луннӧй ваннаяс принимайтны.
Федя, гӧгрӧс юра, плеш вомӧныс куйлысь ыджыд вурыса, гожъялӧм том морт юрсӧ мыччыліс ӧшиньӧд да горзіс, мый санаторийса луннӧй комитет мед лоас спокойнӧй.
Йӧз чукӧрын и автобусын юрӧбтіс серам, тайӧ серам улас машинаяс вӧрзисны да ньӧжйӧникӧн мунісны вороталань.
— Ни пуха, ни пера!
Шуда туй! — кыліс йӧз чукӧрсянь.
— Федя, Федя!
Регыдджык ысты полевӧй почтаыдлысь номерсӧ!
Зиночка заказнӧй пакетӧн бӧр ыстас тэныд тэнсьыд сьӧлӧмтӧ!..
Автобусъяс саялісны аллея чукыль сайӧ.
Лэдзчысь шонді югӧрӧн зарниалӧм бус пуксис бӧр.
Халатъяса, визя пижамаяса шойччысьяс ньӧжйӧникӧн разӧдчисны парк пасьтала.
Мересьев пырис санаторий вестибюльӧ, кӧні вешалка вылын ӧшалісны кельыдлӧз околыша фуражкаяс, а джоджас пельӧсъясас куйлісны кегльяс, волейбольнӧй мачьяс, крокетнӧй молотокъяс да тенниснӧй ракетаяс.
Канцелярияӧдз колльӧдіс сійӧс ӧнтая чотысьыс.
Матісянь видзӧдігӧн сылӧн окажитчис гырысь, мича, шогсьыштана синъяса серьёзнӧй, вежӧра чужӧм.
Муніганыс сійӧ шуткаӧн рекомендуйтіс асьсӧ санаторнӧй лункомса председательӧн да шуис, мый луннӧй ваннаяс, кыдзи докажитіс медицина, — медся бур средство любӧй ранаӧс лечитӧм вылӧ, мый стихия да неорганизованность тайӧ делӧын сійӧ оз допускайт да рытъя прогулка вылӧ ачыс выписывайтӧ нарядъяс.
Шутитіс сійӧ кыдзкӧ автоматически.
Синъясыс сылӧн шутитігас. вӧліны век сэтшӧм жӧ серьёзнӧйӧсь да сюся изучайтісны сёрнитысь ёртсӧ.
Канцелярияын Мересьевӧс встретитіс еджыд халата ныв, сэтшӧм рыжӧй, мый кажитчис, быттьӧ юрыс сылӧн сотчӧ.
— Мересьев? — лыддян небӧгсӧ бокӧ пуктӧм мысти стрӧга юаліс сійӧ. — Мересьев Алексей Петрович? — лётчик вылӧ сійӧ видзӧдліс критически. — Мый ті мекӧд тешитчанныд?
Со менам гижӧма: «Мересьев, <rus>старший</rus> лейтенант, энскӧй госпитальысь, коктӧм», — а ті...
Сӧмын ӧні Алексей прамӧя видзӧдліс сылысь гӧгрӧс, кыдз и став рыжӧйяслӧн, ыргӧн кодь юрси пиӧ вошӧм еджыд чужӧмсӧ.
Вӧсни кучика чужӧмыс сылӧн банйӧма.
Сійӧ видзӧдіс Алексей вылӧ гажа шензьӧмӧн, сюзьлӧн кодь гӧгрӧс, сӧдз, наглӧйкодь синъясӧн.
— И век жӧ ме Мересьев Алексей, и со менам направление...
А ті Лёля?
— Абу, кытысь ті тайӧс босьтінныд?
Ме Зина.
Тіян нӧ мый, протезъяс, али мый татшӧмъясыс? — сійӧ недоверчивӧя видзӧдіс Алексей кокъяс вылӧ.
— Ага!
Сідзкӧ, буретш сійӧ Зиночкаыс, кодлы Федя сетӧма ассьыс сьӧлӧмсӧ?
— Тайӧс тіянлы майор Бурназян сӧрис?
Удитӧма нин.
Ок, кутшӧма ме мустӧмта тайӧ Бурназяшкасӧ!
Быдтор вылын, быдтор вылын сералӧ.
Мый нӧ особеннӧйыс сыын, мый ме Федяӧс велӧді танцуйтны?
<rus>Подумаешь</rus>!
— А ӧні ті менӧ кутанныд велӧдны, ладнӧ?
Бурназян кӧсйысис меным выпишитны луннӧй ваннаяс вылӧ путёвка.
Ныв ещӧ на ёнджыка дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Алексей вылӧ:
— Кыдзи сійӧ танцуйтны?
Коктӧгыд?
Но тіянӧс,
ті, тыдалӧ, сідзжӧ быдтор вылын сераланныд.
Тайӧ здукӧ жырйӧ пырис майор Стручков да сывйыштіс Алексейӧс:
— Зиночка, кыдзи сёрнитчылім: <rus>старший</rus> лейтенантӧс менам жырйӧ.
Ӧти госпитальын дыр куйлысь йӧз бӧрыннас аддзысьӧны, кыдзи вокъяс.
Майоркӧд аддзысьӧм вылӧ Алексей радліс, быттьӧкӧ некымын во сійӧс эз аддзыв.
Стручковлӧн вещевӧй мешӧкыс куйліс нин тайӧ санаторияс да майор тані чувствуйтіс асьсӧ гортын моз, быдӧнӧс тӧдіс, и быдӧн тӧдісны сійӧс.
Сутки чӧжӧн сійӧ удитіс нин кодсюрӧкӧд другасьны да кодсюрӧкӧд лӧгасьны.
Ичӧтик жырйыс, кодӧс найӧ займитісны кыкӧн, ӧшиньяснас видзӧдіс паркӧ, кӧні дзик керка дорӧдзыс матысмисны стройнӧй пожӧмъяс, чӧдлӧн югыдвиж кустъяс да вӧсньыдик пелысь пу, код вылын пальма вылын моз шарӧдчисны некымын мича резнӧй коръяс да сярвидзис-ӧзйис мича вотӧсъяса дзик ӧти сьӧкыд роз.
Ужнайтыштӧм бӧрын Алексей дзик пыр водіс крӧвать вылас, нюжӧдчис кӧдзыд, рытъя руысь лапыд прӧстыня вылӧ да пыр и унмовсис.
И тайӧ вояс сійӧ вӧтасис тешкодь, тревожнӧй вӧтъяс.
Кельыдлӧз лым, тӧлысь.
Вӧрыс, быттьӧ гӧна тыв, вевттис сійӧс, и сылы колӧ мездысьны тайӧ тывсьыс; но лымйыс кутӧ сійӧс кокъясӧдыс.
Алексей мучитчӧ, чувствуйтігтыр, мый сійӧс вӧтӧдӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, но страшнӧй беда, а кокъясыс кынмӧмаӧсь лымъяс, да найӧс нетшыштны сэтысь абу выныс.
Сійӧ ружтӧ, бергӧдчӧ — и сы водзын абу нин вӧр, а аэродром.
Кузь тушаа технарь Юра тешкодь, небыд да бордтӧм самолёт кабинаын.
Сійӧ ӧвтӧ кинас, сералӧ да вертикальнӧя лэбӧ енэжӧ.
Микайлӧ дед босьтӧ Алексейӧс кияс вылас да сылы, кыдзи кагалы, висьталӧ: «Но и медым сійӧ, медым, а ми тэкӧд пывсьыштам, лыяснымӧс шонтыштам, бур да лӧсьыд!»
Но Алексейӧс сійӧ пуктӧ оз пӧсь полка вылӧ, а лым вылӧ.
Алексей кӧсйӧ чеччыны и оз вермы: сійӧс кыскӧ прочнӧя муыс.
Оз, тайӧ оз му кыскы, а пӧсь тушанас сы вылӧ ош водіс, пӧдтӧ, лыяссӧ лязӧдӧ, киргӧ.
Дінтіыс мунӧны лётчикъяс тыра автобусъяс, но найӧ, тайӧ йӧзыс, кодъяс гажаа видзӧдісны ӧшиньяссяньыс, сійӧс оз казявны.
Алексей кӧсйӧ налы горӧдны, медым отсалісны, кӧсйӧ уськӧдчыны на дінӧ либӧ кӧть нин сигнал сетны кинас, но оз вермы.
Вомыс воссьӧ, но кылӧ сӧмын шӧпкӧм.
Алексей заводитӧ пӧдны, сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи дугдӧ уджавны сьӧлӧмыс, медбӧръяысь сійӧ выныштчӧ, мыйлакӧ югнитӧ син водзас Зиночкалӧн би кодь гӧрд юрси пиын сералысь чужӧмыс, насмешливӧя югъялӧны сылӧн наглӧйкодь любопытнӧй синъясыс.
Алексей садьмӧ гӧгӧрвотӧм тревога чувствуйтӧмӧн.
Лӧнь.
Нырнас небыдика чушнитлывлӧмӧн узьӧ майор.
Тӧлысь югӧрлӧн призрачнӧй столбыс жырсӧ кыкпельӧ юкӧмӧн тшукӧма джоджас.
Мыйла нӧ друг бӧр воисны тайӧ страшнӧй лунъясся образъясыс, кодъясӧс Алексей пӧшти некор эз казьтывлы, а коркӧ кӧ и заводитліс казьтывны, то найӧ сылы аслыс кажитчывлісны садьтӧг сӧрӧм кодь мойдӧн?
Тӧлысьӧн югыда югдӧдӧм, паськыда восьтӧм ӧшиньӧд войся сынӧд дукъяса ыркыдыскӧд тшӧтш пырӧ рӧвнӧй да небыдик звӧн, пуяслӧн вашкӧдчӧм.
Сійӧ то взволнованнӧя матысмылӧ, то ылыстчывлӧ, то тревожнӧя кынмывлӧ шипящӧй нота вылӧ.
Тайӧ шувгӧ ӧшинь улын яг.
Крӧвать вылӧ пуксьӧмӧн лётчик дыр кывзӧ пожӧмъяслысь таинственнӧй шувгӧмсӧ, сэсся чорыда пыркнитӧ юрнас, быттьӧкӧ вӧтлӧ став сьӧкыд вӧтсӧ, и бара сійӧ тырӧ упрямӧй гажа энергияӧн.
Санаторийын сылы пӧлагайтчӧ овны кызь кӧкъямыс лун.
Та бӧрын решитчас, кутас-ӧ сійӧ воюйтны, лэбавны, овны али нэм чӧжыс сылы кутасны сетны места трамвайын да колльӧдны сійӧс жалитан синъясӧн.
Сідзкӧ, тайӧ дыр кыссьысь да сэк жӧ дженьыд кызь кӧкъямыс луныслӧн быд минут должен лоны сы вӧсна тышӧн, медым лоны настоящӧй мортӧн.
Тӧлысьлӧн дымчатӧй югӧр улын крӧвать вылын пукалігӧн, майорлӧн ныргорӧн узигӧн, Алексей вӧчис упражнениеяслысь план.
Сійӧ включитіс татчӧ асъя да рытъя зарядкаяс, ветлӧдлӧм, котралӧм, кокъясыслы специальнӧй тренировка, да, мый медся ёна сійӧс увлекайтіс, мый медся бура быд боксянь вермис развитны сылысь пуктӧм кокъяссӧ, вӧлі идея, коді югнитіс Зиночкакӧд сёрнитігӧн.
Сійӧ решитіс велӧдчыны танцуйтны.
3
Лӧнь, сэзь августся луншӧр кадӧ, кор природаас ставыс дзирдаліс да воляліс, но кутшӧмкӧ тӧдчытӧм признакъяс серти пӧсь сынӧдас чувствуйтчис нин надзӧник нярмӧмлӧн шоглунӧн матыстчысь ар, кустъяс пӧвст ньӧжйӧник жургигтыр чукльӧдлысь ичӧтик ю вадорын, ичӧтик лыа пляж вылын загорайтісны некымын лётчик.
Жарысла жуялӧмаӧсь, найӧ вугралісны, да весиг мудзлытӧм Бурназян оліс чӧв, шоныд лыаӧ тыртіс ассьыс увечитчӧм, ранитчӧм бӧрас неудачнӧя срӧститчӧм коксӧ.
Найӧ куйлісны боковӧй йӧз синъясысь орешникъяслӧн руд коръяс сайӧ сайӧдчӧмӧн, но налы тыдавліс веж турунаинӧд талялӧм векньыдик туйыс, коді муніс гӧра пӧкатӧд.
Тайӧ туй вывсьыс Бурназян, коді ноксис аслас кокнас, и аддзис сійӧс шензьӧдысь зрелищесӧ.
Визя пижамнӧй гача да ботинкияса, но дӧрӧмтӧм, ичӧтик вӧрысь петіс тӧрытъя выль воысьыс.
Гӧгӧр видзӧдліс, некодӧс эз казяв да, тешкодя чеччалігтыр, бокъясас гырддзаяссӧ топӧдалігмоз друг заводитіс котӧртны.
Котӧртіс метр кыксё да кутіс мунны восьлӧн, сьӧкыда лолаліс, пӧсялӧмысла вӧлі сульк ва.
Лолыштіс, бара кутіс котӧртны.
Яйыс сылӧн югъяліс пӧсялӧм вӧв бокъяс моз.
Бурназян нинӧм шутӧг индіс ёртъясыслы котралысь вылӧ.
Найӧ кутісны следитны сы бӧрся кустъяс сайсянь.
Тайӧ несложнӧй упражнениеясыс вӧсна выль воысьлӧн тыри лолыс, доймӧмысла ӧтарӧ чукрӧдліс чужӧмсӧ, корсюрӧ сійӧ ружӧктывліс, но век котраліс и котраліс.
— Эй, друг!
Знаменскийяслӧн лавръясыс спокой оз сетны? — медбӧрын терпениесьыс петіс Бурназян.
Выльӧн воысь сувтіс.
Мудзыс да дойыс быттьӧкӧ исковтісны чужӧм вывсьыс.
Сійӧ равнодушнӧя видзӧдліс кустъяс вылӧ да, нинӧм вочавидзтӧг, тешкодь, катласяна походкаӧн муніс вӧрӧ.
— Тайӧ нӧ мыйся циркач?
Йӧй? — шайпаймунӧмӧн юаліс Бурназян.
Вугыртлӧмысь муртса на садьмӧм Стручков висьталіс:
— Сылӧн абуӧсь кокъясыс.
Сійӧ тренируйтчӧ протезъяс вылын, сійӧ кӧсйӧ бӧр мунны истребительнӧй авиацияӧ.
Быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны тайӧ унзіль йӧз вылас.
Найӧ чеччышталісны, ставӧн ӧтпырйӧ заводитісны сёрнитны.
Ставнысӧ чуймӧдіс, мый том морт, кодлысь найӧ, тешкодь походкаысь кындзи, нинӧм эз казявны, вӧлӧма коктӧм.
Истребитель вылын коктӧг лэбавны сылӧн идеяыс кажитчис лӧсявтӧмӧн, эскыны позьтӧмӧн, весиг кощунственнӧйӧн.
Тӧдвылас усьлісны случайяс, кор йӧзӧс пустяк вӧсна, киысь кык чунь воштӧм вӧсна, нервъяс портитчӧм вӧсна либӧ плоскоступие вӧсна отчисляйтлісны авиацияысь.
Пилот дзоньвидзалун дінӧ пыр, весиг война дырйи, предъявляйтлісны требованиеяс мукӧд войскалы дорысь ёна гырысьджыкӧс.
Кажитчис дзик позьтӧмӧн веськӧдлыны сэтшӧм тонкӧй да чуткӧй машинаӧн, кыдзи истребитель, кокъясӧн пыдди протезъясӧн.
Дерт, ставныс воисны ӧти кывйӧ, мый Мересьевлӧн затеяыс осуществитны позьтӧм.
Но коктӧмлӧн дерзкӧй, фанатическӧй мечтаыс увлекайтіс найӧс.
— Тэнад другыд — либӧ безнадёжнӧй идиот, либӧ великӧй морт, — вензьӧмсӧ помаліс Бурназян, — шӧрыс сылы абу.
Сы йылысь юӧр, мый санаторийын олӧ коктӧм, коді мечтайтӧ лэбавны истребитель вылын, ӧти здукӧн кывсис санаторий пасьта.
Ӧбед кежлӧ нин Алексей лоис ставлӧн внимание центрын.
Но ачыс сійӧ, кажитчӧ, тайӧ вниманиесӧ эз замечайт.
И ставныс, коді наблюдайтіс сы бӧрся, коді аддзыліс да кывліс, кыдзи сійӧ вак-вакӧн сераліс пызансайса суседъясыскӧд, уна да аппетитӧн сёйис, традиция серти мичаник подавальщицаяслы сетлывліс комплиментъяслысь колана порция, кыдзи компаниякӧд гуляйтіс паркын, велӧдчис ворсны крокетӧн да весиг волейбольнӧй площадка вылын шыблаліс мач, эз казявны сыын нинӧм необычнӧйторсӧ, ньӧжмыд да катласьысь походкасьыс кындзи.
Сійӧ вӧлі вывті обыкновеннӧй.
Сы дінӧ пыр жӧ велалісны да дугдісны обращайтны сы вылӧ внимание.
Санаторийын олан мӧд лунӧ рытладорыс Алексей локтіс канцелярияӧ Зиночка дорӧ.
Зиночкалы сійӧ галантнӧя вручитіс ӧбеддырся пирожнӧй, кодӧс вӧлі тубыртӧма лапкорйӧ, да, пызан дорӧ церемонитчытӧг пуксьӧм бӧрын, юаліс сылысь, кор сійӧ кӧсйӧ выполнитны ассьыс кӧсйӧмсӧ.
— Кутшӧмӧс? — краситӧм синкым мегыръясӧ вывлань лэптыштлӧмӧн юаліс сійӧ.
— Зиночка, ті кӧсйылінныд менӧ велӧдны танцуйтны.
— Но... — Зина мӧдліс шуны сылы паныд.
— Меным висьталісны, мый ті сэтшӧм талантливӧй велӧдысь, мый коктӧмъяс ті дінын йӧктӧны, а нормальнӧйяс, мӧдарӧ, воштӧны не сӧмын кокъяснысӧ, но и воштӧны юрнысӧ, кыдзи вӧлі Федякӧд.
Кор заводитам?
Вай огӧ кутӧй весьшӧрӧ воштыны кадсӧ.
Кӧть мый шу, а тайӧ новичокыс сылы веськыда сьӧлӧм вылас воис!
Коктӧм — и велӧд сійӧс танцуйтны!
А мыйла не велӧдны?
Сійӧ зэв симпатичнӧй, мугов, пемыд кучик чужӧмыс рӧвнӧя банйӧма, мича волнистӧй юрсиа.
Ветлӧдлӧ сійӧ дзик дзоньвидза морт моз, и синъясыс сылӧн мичаӧсь, кутшӧмкӧ вильышӧсь да неуна, пӧжалуй, гажтӧмӧсь.
Танцуйтӧмъяс Зиночка олӧмын босьтлісны эз ичӧт места.
Сійӧ радейтіс и збыльысь кужис танцуйтны...
Кӧть мый, а Мересьев — зэв лӧсьыдик морт!
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ сӧгласитчис.
Сійӧ висьталіс, мый танцуйтны велӧдчис став Сокольникиын нималана Боб Гороховлысь, коді, аслас ӧчередьын, вӧлі медбур ученикӧн да последовательӧн став Мӧскуа пасьтаыс нин нималана Поль Судаковскийлӧн, коді преподавайтіс танцы кутшӧмкӧ военнӧй академияясын да весиг Наркоминдел клубын.
Зиночка висьталіс, мый сійӧ босьтіс тайӧ великӧй йӧзыслысь салоннӧй йӧктӧмъяслысь медбур традицияяссӧ да мый, пӧжалуй, сійӧ велӧдас танцуйтны и сійӧс, кӧть, дерт, ёнасӧ оз эскы, кыдзи нӧ позьӧ танцуйтны настоящӧй кокъястӧг.
Условиеяс Алексей водзӧ вӧлі сувтӧдӧма суровӧйӧс: сійӧ бура мӧдас кывзысьны да кутас зільны не влюбитчыны Зиночкаӧ — тайӧ мешайтӧ урокъяслы, — а главнӧйыс: оз кут ревнуйтны, кор Зиночкаӧс кутасны приглашайтны танцуйтны мукӧд кавалеръяс, сы вӧсна мый ӧтикӧд танцуйтігӧн позьӧ регыд дисквалифицируйтчыны, дай вообще тайӧ гажтӧм.
Условиеяссӧ Мересьев примитіс кывшутӧг.
Зиночка пыркнитіс би кодь гӧрд юрсинас да, ичӧтик стройнӧй кокъяссӧ пелька вешталӧмӧн, сэн жӧ, канцелярияас, петкӧдліс сылы первой па.
Коркӧ Мересьев лӧсьыда йӧктывліс «роч» да важ йӧктӧмъяс, кутшӧмъясӧс камышинскӧй ичӧтик карса садйын ворсліс пӧжарнӧй командалӧн оркестр.
Сійӧ обладайтіс ритм чувствоӧн да ӧдйӧ схватывайтліс гажа наукасӧ.
Сьӧкыдлуныс сылы ӧні вӧлі сыын, мый управляйтны, пелька да маневреннӧя управляйтны, лоӧ вӧлі оз ловъя, эластичнӧй, подвижнӧй кокъясӧн, а ременьясӧн кокчӧрйӧ топӧдӧм кучик приспособлениеӧн.
Колӧны вӧлі не морт нога усилиеяс мускулъясӧн, волялӧн напряжение, медым пидзӧсъяс вӧрӧдӧмӧн заставитны овны сьӧкыд, неповоротливӧй протезъяссӧ.
И сійӧ заставитіс найӧс подчинитчыны.
Быд выль велӧдӧм колено, став сійӧ глиссадъясыс, парадъясыс, змейкаясыс, точкаясыс — салоннӧй танецлӧн став мудер техникаыс, кодӧс теоретизируйтӧма нималана Поль Судаковский, оснаститӧма могучӧй да звучнӧй терминологияӧн, сетіс сылы ыджыд радлун.
Быд выль па гажмӧдліс сійӧс, кыдзи детинкаӧс.
Сійӧс велалӧм бӧрын сійӧ заводитліс бергавны места вылас либӧ йиркӧдз шыбитлывліс ассьыс велӧдысьсӧ, празднуйтіс ас вылас шедӧдӧм победа.
И некод, и медся войдӧр сылӧн велӧдысьыс, эз вермыны и чайтлыны, кутшӧм ыджыд дой вайӧ сылы став сложнӧй разнӧйпӧлӧс воськовъясыс, кутшӧм донӧн сылы сетчӧ тайӧ наукаыс.
Некод эз казявлы, кыдзи сійӧ пӧсьыскӧд ӧтлаын небрежнӧй жестӧн, нюмъялігтыр чужӧм вывсьыс чышкавліс кутны вермытӧм синвасӧ.
Ӧтчыд сійӧ дзурликтіс-локтіс аслас жырйӧ дзикӧдз мучитчӧм, вынсьыс петӧм да гажа.
— Велӧдча танцуйтны! — торжественнӧя висьталіс сійӧ майор Стручковлы, коді думыштчӧмӧн вӧлі сулалӧ ӧшинь дорын, код сайысь лӧня кусіс гожся луныс да лэччысь шонділӧн бӧръя югӧръясыс вижӧн дзирдалісны пу йывъяс костті.
Майор чӧв оліс.
— И велала! — нимкодьпырысь протезъяссӧ кокъяссьыс пӧрччаліг да ременьяснас топӧдӧм вӧсна пыктыштӧм кокъяссӧ мыйвынысь гыжъялігтыр упрямӧя содтіс Мересьев.
Стручков эз бергӧдчы, но кыліс кутшӧмкӧ тешкодь звук, быттьӧкӧ сійӧ бӧрдіс, да такӧд тшӧтш пыркмунісны сылӧн пельпомъясыс.
Алексей нинӧм шутӧг пырис эшкын улӧ.
Мыйкӧ тешкодьтор вӧлі вӧчсьӧ майоркӧд.
Тайӧ олӧма нин мортыс, коді неважӧн на вӧчавліс тешъяс да скӧрмӧдлывліс палатаӧс аслас гажа цинизмӧн да женскӧй пол дінӧ шутливӧй пренебрежениеӧн, друг влюбитчис, кыдзи пятиклассник, безотчётнӧя, кутсьыны вермытӧма да, тыдалӧ, безнадёжнӧя.
Луннас некымынысь сійӧ котӧртлывліс санаторий канцелярияӧ звӧнитны Мӧскуаӧ, Клавдия Михайловналы.
Быд муныськӧд сылы ыставліс дзоридзьяс, ягӧдъяс, шоколад, гижліс запискаяс, кузь письмӧяс да радуйтчис, шутитліс, кор сылы сетлісны тӧдса конверт.
А Клавдия Михайловна сійӧс тӧдны эз кӧсйы, некутшӧм лача эз сет, весиг эз жалит.
Сійӧ гижис, мый радейтӧ мӧдӧс, кулӧмаӧс, майорлы <rus>по-дружески</rus> сӧветуйтіс эновтны да вунӧдны сійӧс, прӧста не рӧскодуйтчыны да воштыны кад.
Вот тайӧ делӧвӧй, сухӧй, дружескӧй тоныс, любовнӧй делӧясын сэтшӧм оскорбительнӧйыс, и петкӧдліс сійӧс ас письыс.
Алексей водіс нин, шебрасис эшкыннас да <rus>дипломатически</rus> ланьтіс чӧв, кор майор друг чеччыштіс ӧшинь дорсьыс, кутіс тракйыны Алексейӧс пельпомъясӧдыс да сы пель водзын горзіс:
— Но, мый, мый сылы колӧ?
Мый нӧ ме, мувывса ёг турун?
Урӧд, старик, кутшӧмкӧ дрянь?
Да мукӧд кӧ сы местаын...
Да мый сэн сёрнитнысӧ!
Сійӧ уськӧдчис креслӧӧ, кияснас кутчысис юрас да мӧдіс качайтчыны сідзи, мый креслӧыс дзуртіс.
— Ӧд нывбаба жӧ сійӧ!
Должен жӧ сылӧн лоны ме дінӧ, но, кӧть любопытство ли, мый ли.
Ӧд сійӧс жӧ, чӧртӧс, радейтӧны да ещӧ кыдзи радейтӧнысӧ!..
Э-эк, Лёшка, Лёшка!
Тэ сійӧс тӧдлін, эсійӧс тіянлысь...
Но, висьтав: но, мыйӧн сійӧ меысь бурджык, мыйӧн сійӧ кутчысис сылы сьӧлӧмас?
Ыджыд вежӧра, зэв мича?
Мыйся герой сійӧ сэтшӧм?
Алексейлы тӧдвылас уси комиссар Воробьёв, сылӧн ыджыд, пыктӧм вижӧдӧм телӧыс, коді куйліс еджыд прӧстыня вылын, да нывбаба, коді сы весьтын кынмӧма вӧлі нывбаба шоглӧн векӧвечнӧй позаын, и этайӧ виччысьтӧм висьтыс сы йылысь, кыдзи красноармеечьяс мунісны пустыняӧд.
— Сійӧ вӧлі настоящӧй морт, майор, большевик!
Ен мед сетас миянлы тэкӧд лоны сэтшӧмӧн.
4
Санаторийын паськаліс юӧр, коді кажитчис тешкодьӧн: коктӧм лётчик... увлекитчӧма танцыӧн.
Зиночка сӧмын на помалӧ вӧлі контораын ассьыс уджъяссӧ, а коридорын сійӧс виччысьӧ нин сылӧн ученикыс.
Сійӧ Зиночкаӧс встречайтіс оз дзоридз букетӧн, шоколадӧн либӧ апельсинӧн, кодӧс кольӧдлывліс ӧбедысь.
Зиночка важнӧя сетлывліс сылы кисӧ кренделёкӧн, и найӧ мӧдӧдчывлісны гожӧмын пустуйтысь залӧ, кӧні прилежнӧй ученик водзвыв вештавліс стен бердӧ ломбернӧй пызанъяс да пинг-понгӧн ворсӧм вылӧ пызан.
Зиночка грациознӧя петкӧдлывліс сылы выль фигура.
Синкымъяссӧ зумыштӧмӧн лётчик серьёзнӧя следитліс вензельяс бӧрся, кодъясӧс джоджын гижтылісны ичӧтик, мича кокъяс.
Сэсся ныв лоліс серьёзнӧйӧн, клопайтліс кипыдӧсас да заводитліс лыддьӧдлыны:
— Раз, два, три, раз, два, три, веськыдвылӧ глиссад...
Раз, два, три, раз, два, три, шуйгавылӧ глиссад...
Поворот.
Сідз.
Раз, два, три, раз, два, три...
Ӧні змейка.
Вӧчам ӧтлаын.
Вермас лоны, сійӧс увлекайтіс мог велӧдны танцуйтны коктӧмӧс, кутшӧмӧс, колӧ чайтны, эз решайтлыны ни Боб Горохов, ни весиг ачыс Поль Судаковский.
Вермас лоны, нывлы кажитчис сылӧн муг чужӧма, сьӧд юрсиа, упрямӧй «шалӧй» синъяса гожъялӧм ученикыс, а, буракӧ, тайӧыс и мӧдыс ӧтлаын, но сӧмын велӧдӧм вылас пуктывліс ассьыс став прӧст кадсӧ да став душасӧ.
Рытъясын, кор тыртӧммывлісны пляжъяс, волейболӧн да городкиӧн ворсан площадкаяс, санаторийын радейтана развлечениеӧн вӧліны танцы.
Алексей ни ӧти рыт кольлывтӧг участвуйтлывліс вечеръясын, эз омӧля танцуйт, эз пропуститлы ни ӧти танец, и сылӧн велӧдысьыс не ӧтчыдысь нин жалитліс, мый сылы пуктіс велӧдчӧм кузя сэтшӧм суровӧй условиеяс.
Ворсіс баян, бергалісны параяс.
Горячитчӧм, возбуждениеысла югъялана синъяса Мересьев вӧчавліс тайӧ став глиссадъяссӧ, змейкаяссӧ, поворотъяссӧ, точкаяссӧ пелька да, кыдзи кажитчис, некутшӧм сьӧкыдлунтӧг новлӧдліс ассьыс кокньыдіник да изящнӧй, би кодь гӧрд кудриа дамасӧ.
И тайӧ зэв удал танцорыс бӧрся наблюдайтысьяс пиысь некодлы эз вермы весиг волыны юрас, мый вӧчӧ сійӧ корсюрӧ залысь вошлывлігӧн.
Пӧсялӧм чужӧмыс сылӧн нюммунӧма, чышъянӧн небрежнӧя ӧвтчигтыр сійӧ петлывліс ывлаӧ, но, мыйӧн сӧмын воськовтлывліс порогсӧ да тувччыліс войся вӧр рӧмыдӧ, нюмыс пыр жӧ вежсьывліс дой вӧсна чукрасьӧмӧн.
Перилӧясӧ кутчысявлігмоз, шатлалігтыр да ымзігтыр сійӧ лэччывліс кильчӧ тшупӧдъяс вылысь, уськӧдчывліс лысваа уль турун вылӧ да лунся шоныдсӧ воштытӧм на васӧд му бердас став телӧнас топӧдчӧмӧн бӧрдіс, ременьясӧн зэлӧдӧм да зыртчӧм кокъясас терпитны позьтӧм дойысла.
Сійӧ личӧдліс ременьяссӧ, сетлывліс кокъясыслы шойччыны.
Сэсся бара кӧмавліс колодкаяссӧ, чеччыштлывліс да тэрыба восьлавліс керка дінӧ.
Тӧдлытӧг сійӧ волывліс залӧ, кӧні ворсіс дзикӧдз пӧсялӧм инвалид-баянист, матыстчывліс рыжӧйиник Зиночка дінӧ, коді корсис нин сійӧс синъяснас йӧз пиысь.
Алексей чужӧмтырнас нюмъяліс, петкӧдліс ассьыс рӧвнӧй, еджыд, быттьӧкӧ фарфорысь кисьтӧм пиньяссӧ, и пельк, мича пара бара пырліс кытшӧ.
Зиночка шуасьліс сыысь, мый Алексей колис сійӧс ӧтнассӧ.
Алексей оправдайтчывліс гажа шуткаӧн.
Найӧ танцуйтлісны водзӧ, мукӧд параясысь нинӧмӧн торйӧдны позьтӧмӧсь.
Сьӧкыд танцовальнӧй упражнениеяс сетлісны нин ассьыныс результатъяссӧ.
Алексей пыр этшаджык и этшаджык кутіс кывны протезъясыслысь дорӧм действиесӧ.
Найӧ вочасӧн быттьӧкӧ бурдлісны сы бердӧ.
Алексей вӧлі довольнӧй.
Сӧмын ӧтитор ӧні тревожитіс сійӧс — эз вӧвны письмӧяс Олясянь.
Тӧлысь ногӧ водзджык Гвоздевлӧн неудачакӧд йитӧдын сійӧ ыстіс Олялы ассьыс, кыдзи сылы кажитчис ӧні, роковӧй да, кӧть мый эн шу, а дзик нелепӧй письмӧ.
Вочакыв эз вӧв.
Быд асылӧ зарядка да котралӧм бӧрын, мый вылӧ сійӧ быд лун содтыліс маршрутсӧ сё воськов вылӧ, сійӧ пыравліс канцелярияӧ да видзӧдліс письмӧ тыра ящик.
«М» ячейкаын письмӧяс век вӧвліны унджык мукӧд ячейкаясын дорысь.
Но дзик весьшӧрӧ сійӧ выльысь и выльысь видлавліс тайӧ пачкасӧ.
Но вот ӧтчыд, кор сійӧ занимайтчис танцыӧн, жыр ӧшиньӧд, кӧні вӧлі мунӧ велӧдчӧмыс, тыдовтчис Бурназянлӧн сьӧд юрыс.
Киас сійӧ кутіс ассьыс бедьсӧ да письмӧ.
Эз на удит сійӧ нинӧм шуны, Алексей кватитіс гырысь, гӧгрӧс, ученическӧй почеркӧн гижӧм конвертсӧ да котӧрӧн петіс, колис падмыштӧм Бурназянӧс ӧшиняс, а скӧрмӧм велӧдысьсӧ жыр шӧрас.
— Зиночка, ставныс вот татшӧмӧсь ӧнія кавалеръясыд, — тьӧтка-сплетница тонӧн дзуртыштіс-шуис Бурназян.
— Эн эскӧй, нылӧй, полӧй наысь, кыдзи чӧрт вежа мощиясысь.
Но сійӧс! Велӧдӧй лучше менӧ, —
жырас бедьсӧ шыбитӧм бӧрын Бурназян сьӧкыда пошкигтыр кавшасис ӧшиньӧ, код дінын сулаліс шӧйӧвошӧм, шог Зиночка.
А Алексей, заветнӧй письмӧсӧ киас кутігтыр, тэрмасьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс, мый сы бӧрся вӧтчӧны да вермасны мырддьыны сылысь озырлунсӧ, котӧртіс ты дорӧ.
Сэні кышӧдчысь камышъяс пӧвстті писькӧдчӧм бӧрын пуксис нитшсялӧм из вылӧ, кодӧс быдладорсянь сайӧдіс кузь турун, сійӧ видлаліс тіралан чуньяснас кутан письмӧсӧ.
Мый сэтчӧ гижӧма?
Кутшӧм приговор сэні?
Конвертыс вӧлі вушйӧма да бонзьӧма.
Тыдалӧ, адресатсӧ корсигӧн абу этша нин сійӧ шӧйтӧма канму пасьта.
Алексей осторожнӧя косяліс полоска да пыр жӧ видзӧдліс письмӧыслысь помсӧ.
«Окала, рӧднӧйӧй.
Оля», — гижӧма уліас.
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои долыдджык.
Спокойнӧя нин пидзӧс вылас паськӧдіс тетрадь листъяссӧ, кодъяс вӧліны мыйлакӧ марайтчӧмаӧсь сёйӧн, мыйӧнкӧ сьӧдӧн да войталӧм сись салӧӧн.
Мый нӧ тайӧ лоӧма ӧкуратнӧй Оленькакӧд?
И тані лыддис сійӧ сэтшӧмтор, мыйысь сылӧн сьӧлӧмыс топавліс гордостьӧн да тревогаӧн.
Вӧлӧмкӧ, тӧлысь сайын нин Оля эновтӧма заводсӧ да ӧні олӧ кӧнкӧ степын, кӧні камышинскӧй нывъяс да бабаяс кодйӧны противотанкӧвӧй рӧвъяс да стрӧитӧны обводъяс «ӧти ыджыд кар гӧгӧр, кодлӧн нимыс святӧ быдӧнлы миянлы», — тадзи гижис сійӧ.
Некӧн ни ӧти кывйӧн эз вӧв казьтыштӧма Сталинград.
Но и татӧг, сы серти, кутшӧм тӧждысьӧмӧн да радейтӧмӧн, кутшӧм тревогаӧн да лачаӧн сійӧ гижис тайӧ кар йывсьыс, вӧлі гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь.
Оля гижис, мый сюрсъясӧн найӧ, доброволечьяс, кӧртзыръясӧн, киркаясӧн да тачкаясӧн лун и вой уджалӧны степын да кодйӧны, новлӧны му, бетонируйтӧны да стрӧитӧны.
Письмӧыс вӧлі бодрӧй, и сӧмын торъя строкаяс серти, кодъяс йиджӧмаӧсь сэтчӧ, позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, кутшӧм сьӧкыд налы сэні, степас.
Сӧмын аслас делӧяс йылысь висьталӧм бӧрын, кодъяс, тыдалӧ, ставнас шымыртӧмаӧсь сійӧс, Оля вочавидзис сы вопрос вылӧ.
Сійӧ скӧра гижис, мый оскорбитчӧма Алексейлӧн медбӧръя письмӧӧн, кодӧс сійӧ получитіс тані, «окопъяс вылас», мый эз кӧ эськӧ Алексей вӧв война вылын, кӧні сэтшӧм ёна треплитчӧны нервъяс, сійӧ сылы эськӧ эз прӧстит тайӧ оскорблениесӧ.
«Рӧднӧйӧй менам, — гижис сійӧ, — кутшӧм нӧ эськӧ сійӧ любовь, полӧ кӧ сійӧ жертваясысь?
Татшӧм любовыс абу, мусаӧй, а и эм кӧ, то, ме ногӧн, сійӧ вовсе абу любовь.
Вот ме ӧні эг мыссьыв нин быдса вежон, ветлӧдла гача, ботинкиа, кытысь кок чуньясӧй чурвидзӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Гожъялі сэтшӧма, мый кучикӧй кульсьӧ торъясӧн, а сы улын — кутшӧмкӧ абу шыльыд, фиолетовӧй.
Ме кӧ эськӧ, мудз, няйт, омӧльтчӧм да мисьтӧм, локті кӧ ӧні татысь тэ дінӧ, тэ ӧмӧй тойыштін эськӧ менӧ либӧ весиг дивитін ӧмӧй менӧ?
Чудачок тэ, чудачок!
Кӧть мед мый тэкӧд эз ло, лок да тӧд, мый ме тэнӧ пыр да кӧть кутшӧмӧс виччыся...
Ме уна думайта тэ йылысь, да, кытчӧдз эг веськав «окопъяс вылӧ», кӧні ми асланым нар вылӧ муртса воӧм бӧрын унмовсям сьӧкыд унмӧн, ме тэнӧ частӧ аддзывлі вӧтӧн.
И тэ тӧд: кытчӧдз ме ловъя, тэнад эм места, кӧні тэнӧ виччысьӧны, пыр виччысьӧны, быдноганас виччысьӧны...
Вот тэ гижан, мый тэкӧд мыйкӧ вермас лоны война вылын.
А мекӧд кӧ «окопъяс вылын» лои кутшӧмкӧ несчастье либӧ калечитіс кӧ менӧ, тэ ӧмӧй эськӧ эновтчин меысь?
Помнитан, фабзавучын ми решайтлім алгебраическӧй задачаяс местаяс вежан способӧн?
Вот сувтӧд менӧ аслад местаӧ да думайтышт.
Яндзим тэныд лоӧ тайӧ аслад кывъяссьыд...»
Мересьев дыр пукаліс письмӧнас.
Сьӧд ва вылас син ёранаа отражайтчигтыр чишкаліс шонді, кышӧдчис камыш, да лӧзіник бархатнӧй юрсигусьяс шумтӧг лэбзьывлісны ӧти эжӧр сі вывсянь мӧд вылӧ.
Шыльыд ва веркӧс вылас, камыш вужъяс дінас котралісны кузь, вӧсни кока гагъяс, ас бӧрсьыныс колялісны прӧшви кодь посни гыяслысь туй.
Лыа вадорсӧ ньӧжйӧникӧн нюліс ичӧтик гы.
«Мый тайӧ, — мӧвпаліс Алексей. — Предчувствие, угадывайтны кужӧм?»
«Сьӧлӧмыд — тӧдысь», — коркӧ висьтавліс мам.
Али окопнӧй уджъяслӧн сьӧкыдлунъясыс велӧдісны нылӧс, да сійӧ чутьёнас гӧгӧрвоис тайӧс, мый Алексей эз решитчыв сылы висьтавны?
Алексей ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ.
Да абу жӧ, некутшӧм предчувствие, кытысь сійӧ тайӧс босьтіс!
Прӧстӧ сійӧ вочавидзӧ Алексейлӧн кывъяс вылӧ.
Но кыдзи вочавидзӧ!
Алексей ышловзис, надзӧник пӧрччысис, паськӧмсӧ пуктіс из вылӧ.
Сійӧ пыр купайтчывліс тані, тайӧ, сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдса куръяас, лыа кӧса дорас, кодӧс вӧлі сайӧдӧма кышӧдчысь камышъяс стенаӧн.
Протезъяссӧ пӧрччалӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧникӧн уйис из вылысь, да, кӧть и гырысь лыа вывті восьлалігӧн вывті ёна доймисны кок обрубокъясыс, сійӧ эз бауась.
Дойысла чужӧмсӧ кӧрӧмӧн сійӧ пырис тыӧ да уськӧдчис плотнӧй кӧдзыд ваас.
Шӧрлань петыштӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис мыш вылас да ланьтіс.
Сійӧ аддзис пыдӧстӧм, кельыдлӧз енэжсӧ.
Мӧда-мӧднысӧ зыригмоз ноксьысь чукӧръясӧн кывтісны посньыдик, зарниӧн мичмӧдӧм доръяса кымӧръяс.
Кор бергӧдчис мыш вывсьыс бӧр, сійӧ аддзис вадорсӧ, коді увлань юрӧн тыдаліс ваас да вӧлі стӧч ӧткодь шыльыд лӧз ва веркӧс вылас: виж кувшинка дзоридзьясӧс, кодъяс плавайтісны ва вылын куйлысь гӧгрӧс коръяс пӧвстын, да лилияяслысь бордъя еджыд чутъяс.
И нитшка из вылысь сійӧ друг представитіс Оляӧс, кутшӧмӧн аддзыліс сійӧс вӧтнас.
Кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс сера платтьӧа.
Сӧмын кокъясыс сылӧн эз инмыны ваас.
Ӧшалісны кык обрубок, эз судзны ва веркӧсӧ.
Алексей кучкис кулакнас ваас, медым вӧтлыны тайӧ видениесӧ.
Эз, местаясӧн вежласян способ, кодӧс предложитіс сылы Оля, эз отсав!
5
Лунвылын обстановка осложняйтчис.
Важӧн нин газетъяс эз юӧртлыны Дон вылын бойяс йылысь.
Друг Совинформбюро сводкаын мелькнитісны нимъяс Донсайса станицаяслӧн, кодъяс куйлісны Волгалань, Сталинградлань туй вылын.
Налы, кодъяс эз тӧдны сэтчӧс местаяссӧ, тайӧ нимъясыс этша висьталісны.
Но Алексей, коді быдмис тайӧ местаясас, гӧгӧрвоис, мый донскӧй укреплениеяслысь линия орӧдӧма да война вуджис Сталинград стенаяс дорӧ.
Сталинград!
Тайӧ кывйыс ещӧ эз на казьтывсьыв сводкаын, но сы йылысь сёрнитісны быдӧн.
Сійӧс шулывлісны 1942 вося арын тревогаӧн, сьӧлӧм дойӧн, сы йылысь сёрнитісны весиг эз кыдзи кар йылысь, а кыдзи матыса морт йылысь, коді смертельнӧй опасностьын.
Тайӧ общӧй тревогаыс Мересьевлы содіс сійӧн, мый Оля вӧлі кӧнкӧ сэні, кардорса степас, да, код тӧдас, кутшӧм испытаниеяс сійӧс виччысисны водзын!
Алексей ӧні сылы гижис быд лун.
Но мый значитісны сылӧн письмӧясыс, кодъясӧс адресуйтӧма вӧлі кутшӧмкӧ полевӧй почта вылӧ?
Аддзасны-ӧ найӧ сійӧс отступайтан суматохаас, гигантскӧй битва биас, коді паськаліс приволжскӧй степын?
Лётчикъяслӧн санаторий волнуйтчис тальыштӧм кодзувкот чукӧр моз.
Эновтісны став привычнӧй занятиеяс, шашкияс, шахмат, волейбол, городки, вежсьывтӧм фронтӧвӧй «козёл» да очко; любительяс гусьӧн ворслывлісны картіӧн тыдорса кустъясын.
Нинӧм эз пыр юрӧ.
Подъёмысь час войдӧр, радио пыр сизим часын передайтан сводка кывзыны чукӧртчывлісны весиг медся дышъяс.
Кор сводкаса эпизодъясын казьтывсьывлісны лётчикъяслӧн подвигъяс, ставӧн ветлӧдлісны зумышӧсь, ӧбидитчӧмаӧсь, придирайтчисны сестраяс дінӧ, броткисны режим вылӧ да сёян вылӧ, быттьӧкӧ санаторийса администрация вӧлі мыжа сыын, мый налы лоӧ татшӧм пӧсь кадӧ весь овны тані, шонді водзын, лӧнь вӧрын, рӧмпӧштан кодь ты дорын, а не тышкасьны сэні, сталинградскӧй степьяс весьтын.
Медбӧрын, шойччысьяс заявитісны, мый найӧ шойччӧмнас пӧтісны, да корисны срокысь водз найӧс мӧдӧдны действующӧй частьясӧ.
Рытладорыс воис ВВС-ысь комплектование отделса комиссия.
Бусӧссьӧм машинаысь петісны медицинскӧй службаса петлицаяса некымын командир.
Водзса сиденье вылысь, сиденьеас пыксьылӧмӧн, сьӧкыда чеччис Военно-воздушнӧй вынъясын известнӧй медик <rus>военврач первого ранга</rus> Мировольский, кыз морт, кодӧс лётчикъяс радейтлісны на дінӧ сылӧн бать нога отношениеысь.
Ужин дырйи вӧлі объявитӧма, мый комиссия асывсяньыс заводитас бӧрйыны бурдысьясӧс, кодъяс кӧсйӧны срокысь водз помавны отпуск да пыр жӧ мунны частьӧ.
Тайӧ лунас Мересьев чеччис югдігӧн, эз вӧч ассьыс обычнӧй упражнениеяссӧ, муніс вӧрӧ да сэні шӧйтіс завтракӧдз.
Сійӧ нинӧм эз кут сёйны, грубитіс сёян ваялысьлы, коді шуыштіс сылы, мый сійӧ ставсӧ кольӧма тарелкаас, а кор Стручков индіс сылы, мый нинӧмысь видны нылӧс, коді Алексейлы, бурысь кындзи, нинӧм омӧльторсӧ оз желайт? Алексей чеччис пызан сайсьыс да петіс столовӧйысь.
Коридорын, стенын ӧшалысь Совинформбюро сводка дорын, сулаліс Зина.
Кор Алексей сувтлытӧг муніс сы дорті, Зина вӧчис вид, мый сійӧс оз аддзы, да сӧмын скӧрысь лэптыштліс пельпомсӧ.
Но кор Алексей прӧйдитіс сійӧс збыльысь казявтӧг, ныв ӧбидитчӧмӧн, муртса оз бӧрд, чукӧстіс Алексейӧс.
Алексей скӧра видзӧдліс пельпом вывтіыс:
— Но, мый ті кӧсъянныд шуны?
Мый тіянлы колӧ?
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, мыйысь ті... — надзӧник шуис сійӧ да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои юрси ыргӧныскӧд ӧтрӧма.
Алексей пыр жӧ паляліс да лэдзис юрсӧ.
— Талун решайтчӧ менам судьба, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Но, топӧдлӧй киӧс, сиӧй меным шуд...
Мукӧддырся ногӧ ёнджыка чотігтыр сійӧ муніс ас ордӧ да игнасис жырас.
Комиссия расположитчис залын.
Сэтчӧ вайисны быдсямапӧлӧс приборъяс — спирометръяс, силомеръяс, син прӧверяйтан таблицаяс.
Орчча вежӧсӧ чукӧртчис санаторийыс ставнас, да срокысь водз мунны кӧсйысьяс, мӧд ногӧн кӧ, пӧшти став шойччысьясыс, выстроитчӧмаӧсь вӧлі сэні зэв кузь ӧчередьӧ.
Но Зиночка быдӧнлы сеталіс билетъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма явитчан часъяс да минутъяс, да тшӧктіс разӧдчыны.
Сы бӧрын, кыдзи первойяясыс комиссиясӧ прӧйдитісны, паськаліс сёрни, мый видлалӧны оз ёна стрӧга да оз ёнасӧ придирайтчыны.
Да и кыдзи вӧлі позьӧ комиссиялы ёна придирайтчыны, кор Волга дорын паськалысь гигантскӧй тыш требуйтіс содтӧд выль и выль вынъяс!
Алексей пукаліс затейливӧй посводзвесьтса кирпичнӧй ӧграда вылын, кокъяссӧ бовйӧдліс да, кор кодікӧ петліс ӧдзӧсӧд, юасис, быттьӧкӧ торъя интересуйтчытӧг:
— Но кыдзи?
— Воюйтам, — мунігмозыс гимнастёркасӧ кизялігтыр либӧ ременьсӧ зэлӧдігтыр гажаа вочавидзліс петысь.
Мересьев водзвылын пырис Бурназян.
Ӧдзӧс дорӧ сійӧ колис ассьыс бедьсӧ да бодритчӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалӧмысь видзчысьӧмӧн да дженьыдджык кок вылас омӧльджыка тувччыны зільӧмӧн, пырис.
Сійӧс видзисны дыр.
Медбӧрын восьса ӧшиньӧд Алексей кыліс скӧрысь шуалан ӧткымын кывъяс.
Сэсся ӧдзӧсӧд петіс пӧсялӧм Бурназян.
Алексейӧс сійӧ сотыштіс скӧр видзӧдласӧн да, некытчӧ видзӧдлытӧг, варгыльтіс паркӧ.
— Бюрократъяс, тылӧвӧй крысаяс!
Мый найӧ гӧгӧрвоӧны авиацияысь?
Тайӧ налы балет али мый?
Кок пӧлыд дженьыд...
Клистиркаяс, проклятӧй шприцъяс!
Алексейлӧн мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг, но жырйӧ сійӧ пырис бодрӧя восьлалігтыр, гажа, нюмъялысь.
Комиссия пукаліс кузь пызан сайын.
Шӧрас, яя, ыджыд глыба кодь, пукаліс <rus>военврач первого ранга</rus> Мировольский.
Бокас, личнӧй делӧяслӧн стопкаяс тыра ичӧтик пызан сайын, пукаліс Зиночка; аслас еджыд, ёна крахмалитӧм халатнас ичӧтик марлевӧй косынка увсьыс кокетливӧя мыччысьӧм ыргӧн рӧма юрсинас сійӧ вӧлі дзик чача кодь.
Сійӧ мыччис Алексейлы сылысь «делӧсӧ» да сетігмозыс ньӧжйӧникӧн топӧдліс кисӧ.
— Ну-с, том морт, — синъяссӧ куньтыралігтыр шуис врач, — пӧрччӧй гимнастёрканытӧ.
Эз прӧста Мересьев сы мында занимайтчы спортӧн да гожъяв.
Врач любуйтчис сылӧн зумыд, топыд яйӧн, кӧні мугӧм кучик улас бура тӧдчис быд мускул.
— Тіянысь Давидӧс лепитны позьӧ, — ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ кӧсйис тӧдчӧдны комиссияса членъяс пиысь ӧтик.
Мересьев кокньыда прӧйдитіс став испытаниеяссӧ, кырымнас сійӧ топӧдіс ӧти да джынпӧв кымын унджык колана норма серти, пӧльыштіс сы мында, мый измерительнӧй стрелкаыс инмис ограничителяс.
Вирыслӧн давлениеыс вӧлі нормальнӧй, нервъясыс отличнӧй состояниеын.
Медбӧрын сійӧ ухитритчис дернитны крафт-аппаратлысь стальнӧй воропсӧ сідзи, мый приборыс жугалі.
— Лётчик? — любӧпырысь юаліс врач, коді вӧлі нёровтчӧма креслӧӧ да дась нин гижны «<rus>старший</rus> лейтенант Мересьев А. П.-лӧн личнӧй делӧ» пельӧсӧ резолюция.
— Лётчик.
— Истребитель?
— Истребитель.
— Но и мунӧй истребляйтны.
Сэні ӧні ті вокыс, ок, кутшӧм ёна колӧны!..
Да ті мыйӧн куйлінныд госпиталяс?
Алексей падмыштіскодь, чувствуйтіс, мый ӧтпырйӧ ставыс дзугсьӧ, но врач лыддис нин сылысь личнӧй делӧсӧ, да сылӧн мелі паськыд чужӧмыс чуймӧмысла нюжаліс:
— Кокъяс ампутируйтӧм...
Мыйся чушь?
Тані описка али мый?
Но, мый нӧ ті чӧв оланныд?
— Абу, абу описка, — лӧня да вывті ньӧжйӧ, быттьӧ эшафот вылӧ тшупӧдъяс кузя кайигмоз, шуис Алексей.
Врач да ставнас комиссияыс подозрительнӧя веськӧдісны синъяснысӧ тайӧ ён, вывті развитӧй, тэрыб том морт вылас, эз гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
— Пуджӧй брюкинытӧ! — терпитны вермытӧг командуйтіс врач.
Алексей кельдӧдіс.
Беспомощнӧя видзӧдліс Зиночка вылӧ, надзӧникӧн лэптіс гач кокъяссӧ да аслас кучик протезъяс вылын сідзи и мӧдіс сулавны пызан дорас, юрсӧ копыртыштӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн.
— Сідзкӧ нӧ мый ті, батенька, миянӧс бӧбйӧдланныд?
Сы мында кад босьтінныд.
Коктӧгыд ӧд онӧ жӧ думайтӧй мунны авиацияӧ? — медбӧрын шуис врач.
— Ме ог думайт: ме муна! — гусьӧник шуис Алексей, и сылӧн цыганскӧй синъясыс югнитісны упрямӧй вызовӧн.
— Ті йӧйминныд!
Кокъястӧгныд?
— Да, кокъястӧг — и кута лэбавны, — эз нин упрямӧя, а зэв спокойнӧя вочавидзис Мересьев; сійӧ кисӧ сюйис важ образеца лётнӧй френч зептас да сэтысь перйис журналысь ӧкуратнӧя куснялӧм вырезка. — Аддзанныд, сійӧ жӧ лэбаліс ӧти коктӧгыс, а мыйла нӧ ме ог вермы лэбавны кыкнан коктӧг?
Заметкасӧ лыддьӧм бӧрын врач шензьӧмӧн, уважениеӧн видзӧдліс лётчик вылӧ.
— Но та вылӧ колӧ вывті ыджыд тренировка.
Аддзанныд, сійӧ тренируйтчӧма дас во.
Колӧ жӧ велӧдчыны протезъясӧн уджавны, кыдзи кокъясӧн, — небзьыштӧмӧн нин шуис врач.
Тані Алексей немвиччысьтӧг получитіс отсӧг: Зиночка друг петіс аслас ичӧтик пызан сайысь, молитва лыддигмоз пуктіс морӧс вылас кияссӧ да сэтшӧма гӧрдӧдӧмӧн, мый кӧсичаясас сылӧн ичӧтик бисер мольясӧн чепӧсйис пӧсьыс, ньӧжйӧник шуис:
— <rus>Военврач первого ранга</rus> ёрт, ті видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ танцуйтӧ!
Быд здоровӧйысь бурджыка.
Но, <rus>честное слово</rus>.
— Кыдзи танцуйтӧ?
Мыйся чӧрт? — врач йиджнитіс пельпомъяссӧ да добродушнӧя видзӧдліс комиссияса членъяс вылӧ.
Алексей радпырысь кутчысис мӧвпӧ, кодӧс сетіс Зиночка.
— Ті энӧ гижӧй ни «да», ни «нет».
Волӧй талун рытнас миянӧ танцы вылӧ.
Ті убедитчанныд, мый ме верма лэбавны.
Ӧдзӧслань мунігӧн рӧмпӧштан вылысь Мересьев аддзис, кыдзи комиссияса членъяс ас костаныс мыйкӧ йылысь оживлённӧя сёрнитісны.
Ӧбед водзвылын Зиночка корсис Алексейӧс эндӧм парк чащаысь.
Сійӧ висьталіс, мый кор Алексей петіс, комиссия дыр на тӧлкуйтіс сы йылысь да мый врач шуис, мый Мересьев — необыкновеннӧй том морт и, вермас лоны, код тӧдас, збыльысь кутас лэбавны.
Роч морт быдтор вылӧ способнӧй!
Комиссияса ӧти член сувтіс талы паныд, индіс, мый авиациялӧн история татшӧм примеръяссӧ оз тӧд.
Врач жӧ сылы вочавидзис, мый авиациялӧн историяыс унатор на эз тӧдлы и сӧветскӧй йӧз унаторйӧ велӧдісны сійӧс тайӧ война дырйиыс.
Комиссияӧн бӧрйӧм доброволечьясӧс действующӧй армияӧ мӧдӧданводзвывса медбӧръя рытас, а санаторийын татшӧм мунысьясыс чукӧрмисны морт кыксё, танцы вӧлі вӧчӧма расширеннӧй программа серти.
Мӧскуаысь грузовик вылын локтіс военнӧй оркестр.
Духовӧй музыка сыркӧдіс ичӧтик теремъяссьыс решётчатӧй став ӧшиньяссӧ, сценаяссӧ и переходъяссӧ.
Мудзлытӧг йӧктісны пӧсялӧм лётчикъяс.
На пӧвстын гажа, пельк, тэрыб Мересьев пыр танцуйтіс аслас зарни кудриа дамакӧд.
Пара вӧлі вывті лӧсьыд.
<rus>Военврач первого ранга</rus> Мировольский, коді пукаліс кӧдзыд сур кружкаӧн восьса ӧшинь дорын, синсӧ эз вештыв Мересьев вылысь да сылӧн би кодь гӧрд юрсиа партнерша вылысь.
Сійӧ вӧлі медик, таысь на унджык: сійӧ вӧлі военнӧй медик.
Лыдтӧм примеръяс серти сійӧ тӧдіс, мыйӧн торъялӧны протезъяс ловъя кокъясысь.
И вот ӧні, ассьыс ичӧтик, изящнӧй дамасӧ мичаа новлӧдлысь мугӧм чужӧма, зумыд виръяя лётчик бӧрся наблюдайтігӧн, сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый ставыс тайӧ кутшӧмкӧ сложнӧй мистификация.
Помланяс, сы бӧрын, кор лётчик збоя йӧктіс «барыня» киясӧн клопӧдчысь кытш шӧрын и икайтӧмӧн клопӧдіс бокъясас, банбокъясас да сэсся, пӧсялӧма да кыпыд, писькӧдчис Мировольский дінӧ, мӧдыс уважениеӧн топӧдліс лётчиклысь кисӧ.
Мересьев чӧв оліс, но сылӧн синъясыс, кодъяс видзӧдісны веськыда военврач вылӧ, кевмысисны, корисны вочакыв.
— Ме, кыдзи ті гӧгӧрвоанныд, ог имеит право мӧдӧдны тіянӧс веськыда частьӧ.
Но ме тіянлы сета кадръяслӧн управлениелы заключение.
Ме гижа миянлысь мнение, мый соответствующӧй тренировка бӧрын ті кутанныд лэбавны.
Ӧти кывйӧн кӧ, любӧй случайын лыддьӧй менсьым гӧлӧс «за», — вочавидзис врач.
Залысь сійӧ петіс кутчысьӧмӧн санаторийса начальниккӧд, тожӧ опытнӧй военврачкӧд,
и кыкнанныс восхищайтчисны, вӧліны тӧлк вывсьыныс вошӧмаӧсь.
Узьны водтӧдз, кианыс папироскаӧн пукалігӧн, найӧ дыр на сёрнитісны сы йылысь, мый вылӧ способнӧй сӧветскӧй морт, кӧсйӧ кӧ сійӧ мыйкӧ вӧчны кыдзи следуйтӧ...
Сэки, кор уліын юргис на музыка да нёль пельӧса ӧшиньясӧд усьысь югӧръясын тыдалісны на танцуйтысьяслӧн вуджӧръясыс, Алексей Мересьев пукаліс выліын, топыда игналӧм ваннӧй жырйын, вомдорсӧ вирӧдз курччӧмӧн, кокъяссӧ кӧдзыд ваӧ лэдзӧмӧн.
Дойысла муртса садьсӧ эз вошты, сійӧ кӧтӧдіс лӧз вир гадьяссӧ да паськыд язваяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь протезъяслӧн вывті ёна вӧрӧм вӧсна.
Кор жӧ час мысти жырас пырис майор Стручков, Мересьев, мыссьӧма, свежӧй, рӧмпӧштан водзын сыналіс ассьыс ва юрсисӧ.
— Тэнӧ сэн Зиночка корсьӧ.
Кӧть эськӧ мед прӧщайтчӧм могысь гуляйтыштін сыкӧд.
Нывкаыс жаль.
— Мунам ӧтлаын, Павел Иванович, но, мунам, мый тэныд? — кутіс корны Мересьев.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд ӧтнаныслы лоны тайӧ зэв бур, тешкодь нывкаыскӧд, коді сэтшӧм зільлунӧн сійӧс велӧдіс танцуйтны.
Оля письмӧ бӧрын Зиночка дырйи сійӧ асьсӧ чувствуйтліс кыдзкӧ торъя сьӧкыда.
И ӧні сійӧ мырдысьӧн кыскис Стручковӧс аскӧдыс, кытчӧдз сійӧ, броткигтыр, медбӧрас, эз босьт фуражкасӧ.
Зиночка виччысис балкон вылын.
Киас сылӧн вӧлі дзикӧдз нин чирйысьӧм букет.
Дзоридзьясыслысь оръясьӧм, нямралӧм венчикъяссӧ да лепестокъяссӧ вӧлі кӧдзӧма сы кокувса джоджас.
Алексейлысь воськовъяссӧ кылӧм бӧрын сійӧ ставнас сетчыштіс водзлань, но, кор аддзис, мый сійӧ абу ӧтнас, ӧшӧдіс юрсӧ, йӧжгыльтчис.
— Мунімӧй вӧрыскӧд прӧщайтчыны! — беспечнӧй тонӧн шуис Алексей.
Найӧ кутчысисны да чӧв олігтыр мӧдӧдчисны липаа важ аллеяӧд.
Налӧн кок уланыс, муас, кодӧс киськалӧма вӧлі тӧлысьлӧн еджыд югӧрӧн, вӧрисны шом сьӧд вуджӧръяс, да то сэні, то тані, быттьӧ сявкнитӧм зарни монетаяс, дзирдалыштісны арлӧн медводдза коръяс.
Аллея помасис.
Петісны паркысь да лысваа турунӧд мӧдӧдчисны ты дорӧ.
Увтасіныс, быттьӧ еджыд ыж куӧн, вӧлі вевттьысьӧма сук ру эшкынӧн.
Сійӧ вольсасис му бердас, вӧлі налы коскӧдзныс да таинственнӧя дзирдаліс да лолаліс тӧлысьлӧн кӧдзыд югӧрас.
Сынӧдыс вӧлі уль, тырӧма арся пӧтӧс дукъясӧн да то вӧлі ыркыд да весиг кӧдзыд, а то и шоныд да душнӧй, быттьӧкӧ тайӧ руа тыас вӧліны кутшӧмкӧ асланыс ключьяс, асланыс шоныд да кӧдзыд течениеяс...
— Артмӧ, быттьӧкӧ ми великанъяс да мунам кымӧръяс вывті, а? — задумчивӧя шуис Алексей, неловкӧя ощущайтігтыр, кыдзи сы гырддза дінӧ топӧдчӧ нывлӧн ичӧтик, но вына киыс.
— Артмӧ, мый ми йӧйяс, кӧтӧдам кокъяснымӧс да прӧстудитчам туйӧ петігкежлӧ, — броткыштіс Стручков, коді мӧвпаліс ассьыс кутшӧмкӧ гажтӧм думъяс.
— Меным ті дорысь бурджык.
Меным нинӧм кӧтӧдны да прӧстудитны, — шпыньмуніс Алексей.
Зиночка кыскис найӧс руӧн вевттьыссьӧм ты дорӧ.
— Мунамӧй, мунамӧй, сэні ӧні колӧ лоны зэв лӧсьыд.
Найӧ муртса эз кевны ваас да шензьӧмӧн сувтісны, кор ваыс друг сьӧдавны кутіс сук ру везъяс косттіыс дзик нин кок уланыс.
Дінаныс вӧлӧма мостки, да орччӧн тыдалыштіс ичӧтик пыжлӧн сьӧд силуэтыс.
Зиночка вошліс ру пиас да бӧр локтіс веслӧясӧн.
Лӧсьӧдісны ӧключинаяссӧ, Алексей пуксис сынны, Зина да майор пуксисны пыжбӧжса пуклӧс вылӧ орччӧн.
Пыж ньӧжйӧник мӧдӧдчис лӧнь ва вывті, то сунлывліс руас, то исковтлывліс ва эрд вылӧ, кодлысь веркӧссӧ лышкыда киськалӧма вӧлі югыд тӧлысьлӧн эзысь югӧрӧн.
Найӧ мӧвпалісны быдӧн ассьыныс думъяс.
Войыс вӧлі лӧнь, веслӧяс улын ваыс сявмунліс ртуть войтъясӧн да кажитчис сэтшӧм жӧ сьӧкыдӧн.
Зялькакылісны ӧключинаяс, кӧнкӧ дзуртіс коростель, да кысянькӧ зэв ылісянь ва кузя кывліс сюзьлӧн лёкысь буксӧм.
— И он эскы, мый орччӧн воюйтӧны... — ньӧжйӧник шуис Зиночка. — Кутанныд меным гижны, ёртъяс?
Вот ті, например, гижыштанныд, Алексей Петрович, кӧть неуна?
Кӧсъянныд, ме тіянлы аслам адреса открыткаяс сета?
Пасйыштанныд: ловъя, дзоньвидза, кланяйтча — и ящикӧ, а?..
— Эк, вокъяс, кутшӧм окотапырысь муна!
Чӧрту ставсӧ, удж бердӧ, удж бердӧ! — горӧдіс Стручков.
И бара ставныс ланьтісны чӧв.
Пыж бокъясӧ небыдика сёлькӧдіс посньыдик да мелі гы, гораа да унзіля сяльгис пыж улын ва, зэлыд югнитлывлысь гӧрӧдъясӧн сійӧ муткырасис пыж бӧрвылас.
Руыс сылі, да тыдалӧ нин вӧлі, кыдзи дзик вадорсяньыс пыжлань кыссис тӧлысь югӧрлӧн кельыдлӧзкодь гыалыштысь сюръя да кыдзи чурвидзисны кувшинкаяслӧн да лилияяслӧн чутъясыс.
— Вайӧй сьылыштам, а? — предложитіс Зиночка да, вочакыв виччысьтӧг, заводитіс рябина йылысь сьыланкыв.
Сійӧ ӧтнас нориника сьыліс первой куплетсӧ, и сэки вына баритонӧн мӧдіс отсасьны сылы майор Стручков.
Сійӧ войдӧр некор эз сьывлыв, и Алексей весиг эз чайтлыв, мый сылӧн татшӧм лӧсьыд, бархатнӧй гӧлӧс.
И вот шыльыд ва веркӧс вывтіыс паськаліс тайӧ задумчивӧй да страстнӧй сьыланкывйыс.
Кык свежӧй гӧлӧс, мужичӧй да нывбаба гӧлӧс, шогсисны, ёрта-ёртнысӧ поддерживайтігмоз.
Алексейлы тӧдвылас уси ӧтка гӧрд розъя вӧсньыдик пелысь пу, коді сулаліс сылӧн жыр ӧшинь улын, тӧдвылас уси муувса деревняысь гырысь синъяса Варя; сэсся ставыс кытчӧкӧ воши; тыыс, и тӧлысьыслӧн волшебнӧй югӧрыс, и пыжыс, и сьылысьясыс, — и эзысь рӧма руас ас водзсьыс сійӧ аддзис Камышинса нылӧс, но эз сійӧ Олясӧ, коді фотография вылас пукаліс дзоридзалысь видз вылын, катшасинъяс пӧвстын, а кутшӧмкӧ выль, тӧдтӧм, мудз, гожъялӧмысла серласьӧм чужӧма да потласьӧм вомдоръяса, пӧсьнас солассьӧм гимнастёркаа да киас кӧртзыръя нылӧс, коді вӧлі кӧнкӧ сэні, Сталинград дорса степьяс вылын.
Алексей чӧвтіс веслӧяссӧ, чӧв ланьтіс, и медбӧръя куплетсӧ согласнӧя сьылісны куимнанныс нин.
6
Аскинас зэв водз санаторий дворысь ӧти бӧрся мӧд дугдывтӧг петалісны военнӧй автобусъяс.
Ещӧ подъезд дорын на, автобус подножка вылын пукалігӧн, майор Стручков горӧдіс сьывны рябина йылысь ассьыс радейтана сьыланкывсӧ.
Сьыланкывйыс вуджис мукӧд машинаясӧ, да прӧщальнӧй приветствиеясыс, пожеланиеясыс, Бурназянлӧн шмонитӧмыс, автобус ӧшинь пыр Алексейлы мыйкӧ горзысь Зиночкалӧн напутствуйтӧмыс, — ставыс вӧйи уна вояс кежлӧ вунӧдлӧм да Айму вӧсна ыджыд тыш лунъясӧ выльысь ловзьӧм да сьӧлӧмъяс вӧрзьӧдысь важ сьыланкывлӧн прӧстӧй да унатор висьталан кывъясӧ.
Автобусъясыс сідзи мунісны, мелодиялысь дружнӧй, нориник аккордъяссӧ сьӧрсьыныс нуигмоз.
Кор сьыланкывйыс помасис, пассажиръяс ланьтісны, да некод эз шу ни ӧти кыв, кытчӧдз ӧшиньяс сайын эз тыдовтчывны столичнӧй пригородлӧн первой заводъяс да посёлокъяс.
Майор Стручков, коді пукаліс подножка вылын, разялӧм кизьяса кителя, нюмъялігтыр видзӧдіс подмосковнӧй пейзажъяс вылӧ.
Сылы вӧлі гажа.
Сійӧ эз ов ӧти местаын — ветлӧдліс, вуджис ӧти местасянь мӧдлаӧ, тайӧ вечнӧй военнӧй странникыс, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ аслас стихияын.
Сійӧс мӧдӧдӧны кутшӧмкӧ, сылы тӧдтӧм на лётнӧй частьӧ, но всё равно сійӧ муніс гортӧ.
Мересьев пукаліс чӧв олысь да тревожнӧй.
Сійӧ чувствуйтіс, мый медся сьӧкыдыс — водзын, и код тӧдас, удайтчас-ӧ сылы венны тайӧ выль препятствиеяссӧ.
Автобуссянь веськыда, некытчӧ пыравтӧг, весиг узянін йывсьыс думыштлытӧг, Мересьев муніс Мировольский дінӧ.
И сэні виччысис сійӧс первой неудача.
Сылӧн бур вӧчны кӧсйысьысьыс, кодӧс сійӧ сэтшӧм сьӧкыда расположитіс аслас пӧльза вылӧ, вӧлӧмкӧ, лэбзьӧма срочнӧй командировкаӧ и воас оз регыд.
Алексейлы тшӧктісны сетны рапорт общӧй порядокын.
Мересьев сэні жӧ коридорас пуксис ӧшинь вылӧ да гижис рапорт.
Сійӧ сетіс сійӧс командир-интендантлы, мудз синъяса, ичӧтик тушаа да косіник мортлы.
Мӧдыс кӧсйысис вӧчны ставсӧ, мый позьӧ, да корис пыравны лун кык мысти.
Весьшӧрӧ лётчик корис, кевмысис да весиг грӧзитчис.
Косіник кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, интендант висьталіс, мый сэтшӧм общӧй порядок да сійӧс вежны сійӧ оз вермы.
Колӧ чайтны, и збыльысь нинӧмӧн сійӧ эз вермы отсавны.
Мересьев ӧвтыштіс кинас да муніс.
Тадзи заводитчисны сылӧн скитайтчӧмъяс военнӧй канцелярияясӧд.
Делӧыс осложнитчис сійӧн, мый госпитальӧ сійӧс вайисны тэрмасьӧмӧн, вещевӧй, продовольственнӧй да денежнӧй аттестатъястӧг, кодъясӧс возобновитӧм йылысь сійӧ ас кадӧ эз тӧждысь.
Сылӧн эз вӧв весиг командировкаыс.
И кӧть мелі да услужливӧй интендант кӧсйысис сылы срочнӧ корны телефон пыр полксьыс колана документъяс, Мересьев тӧдіс, кыдзи ставыс тайӧ ньӧжйӧ вӧчсьӧ, да гӧгӧрвоис, мый сылы ковмас мыйдакӧ кад овны сьӧмтӧг, патератӧг да паёктӧг суровӧй, военнӧй Мӧскуаын, кӧні стрӧга арталісны няньлысь быд килограмм, сакарлысь быд тор.
Сійӧ звӧнитіс госпитальӧ Анюталы.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ мый вӧсна кӧ тӧждысьӧ да занят, но Алексейлы вӧлі вывті рад да корис, медым сійӧ тайӧ лунъяс кежлас овмӧдчас сы патераӧ, медся нин сійӧн, мый ачыс Анюта олӧ госпитальын казарменнӧй положение вылын, а Алексей некодӧс оз дзескӧд.
Санаторий став мунысьяссӧ снабдитіс вит лунся сухӧй паёкӧн, и Алексей, дыр думайттӧг, бодрӧя мӧдӧдчис тӧдса важ ичӧтик керка дінӧ, коді сулаліс зэв гырысь выль постройкаяс мыш сайын, двор пытшкын.
Оланін эм, сёян эм — ӧні позьӧ виччысьны.
Сійӧ кайис чукльӧдлысь тӧдса, пемыд поскӧд, кысянь бара ӧвтыштіс карасин тшын да ва бельё дукӧн, кималаснас корсис ӧдзӧссӧ да чорыда кутіс йигӧдчыны.
Неуна восьтыштӧм ӧдзӧсӧд, кодӧс кутісны кык кыз чеп, мыччысис старукалӧн ёсиник чужӧм.
Алексей вылӧ сійӧ дыр видзӧдіс недовериеӧн да любопытствоӧн, сэсся старука юаліс, коді сійӧ, код дінӧ да кыдзи сылӧн овыс.
Сӧмын та бӧрын зильмунісны чепъяс и ӧдзӧс воссис.
— Анна Даниловна абу гортын, но ті йылысь сійӧ звӧнитліс.
Пырӧй, ме тіянӧс колльӧда сы жырйӧ.
Пӧрысь, чусмӧм синъяснас старука сідзи и видзӧдіс Алексей чужӧм вылӧ, френч вылас, медся нин вещевӧй мешӧк вылас.
— Тіянлы, гашкӧ, ватор шонтыштны?
Со пач вылын Анечкалӧн керосинка, ме шонта...
Некутшӧм неловкость чувствуйттӧг Алексей пырис тӧдса жырйӧ.
Тыдалӧ, солдатлӧн асьсӧ быдлаын гортын моз чувствуйтӧмыс, коді сэтшӧма петкӧдчис майор Стручковын, вуджӧма и сылы.
Важ пулысь, буслысь, нафталинлысь, вераӧн и правдаӧн дас вояс чӧж служитӧм став тайӧ важ вещьясыслысь тӧдса дуксӧ кылӧм бӧрын, сійӧ весиг мӧдіс волнуйтчыны, быттьӧ дыр скитайтчӧм бӧрын веськаліс рӧднӧй вевт улӧ.
Старука муніс Алексей бӧрся да пыр висьталіс, висьталіс кутшӧмкӧ булочнӧй дінын ӧчередь йылысь, мый сійӧ булочнӧйяс, веськалан кӧ, карточка серти позьӧ сьӧд нянь пыдди ньӧбны сдобнӧй плюшки, мый воддза лунас трамвайын сійӧ кывлӧма зэв солиднӧй военнӧйлысь, мый немечьяслы пӧ Сталинград дорын сюрӧма зэв ёна, мый быттьӧ дӧсадасьыс Гитлер весиг йӧймӧма, пуксьӧдӧмаӧсь виж керкаӧ, а Германияас действуйтӧ сылӧн двойникыс, мый сылӧн суседкаыс Алевтина Аркадьевна, кодлы дзик напраснӧ сетӧмаӧсь рабочӧй карточка, босьтӧма сылысь да оз сет йӧв видзан зэв бур эмалированнӧй бидон, мый Анна Даниловна ӧні эвакуацияын находитчысь зэв достойнӧй йӧзлӧн ныв, — отличнӧй ныв, рам да стрӧг, мый мукӧдъяс моз сійӧ оз шляйтчы ен тӧдас кодкӧд и кавалеръясӧс гортас оз вайӧдлыв.
— А ті нӧ мый, жӧник сылы лоанныд?
Сӧвет Союзса Герой, танкист?
— Абу, ме прӧстӧ лётчик, — вочавидзис Мересьев да муртса эз серӧкты, кор аддзис, кыдзи старушка чужӧм вылын ӧтпырйӧ тыдовтчисны шӧйӧвошӧм, ӧбида, недоверие и скӧрлун.
Сійӧ юмыртіс вомдоръяссӧ, скӧрпырысь крапнитіс ӧдзӧссӧ да коридорсянь нин, мелі тӧждлуна воддза дружелюбиетӧг, броткӧмногӧн шуис:
— Колӧ кӧ шоныд ва, лӧз керосинка вылас шонтӧй асьныд.
Анюталӧн, тыдалӧ, вывті уна вӧлі уджыс аслас эвакопунктын.
Талун, арся букыд лунас, патераыс вӧлі дзик эновтӧма кодь.
Быдлаын куйліс кыз слӧя бус, ӧшинь вывъясын да тумбочкаяс вылас киськавтӧмысла вижӧдны нин заводитӧмаӧсь дзоридзьяс.
Пызан вылын сулаліс чайник, туплясисны дорсяньыс бакшасьны нин заводитӧм коркаяс.
Пианиноыс сідзжӧ вӧлі вевттьысьӧма руд да небыд бус чехолӧн.
И, кажитчис, сьӧкыд сынӧдас пӧдігӧн, пемдӧм да вижӧдӧм важ ӧшинь стеклӧас ӧтарӧ зурйӧдліс нора дзизгысь гут.
Мересьев восьтіс ӧшиньяссӧ.
Найӧ видзӧдӧны вӧлі тшӧкыд градъясӧн визьйӧдлӧм косогорлань.
Жырйӧ ыльнитіс свежӧй сынӧд, дыр куйлӧм буссӧ пӧльыштіс сідзикӧн, мый лыбис руд кымӧр.
Сэки Алексейлы юрас воис гажа мӧвп: идравны тайӧ эндӧм жырсӧ, шензьӧдны да радуйтны Анютаӧс, удж вывсьыс кӧ рытнас сійӧ вермас мынтӧдчывны да волыны аддзӧдчывны сыкӧд.
Старукалысь сійӧ корис ведра, ветьӧк, швабра да пӧся босьтчис мужичӧйясӧн важысянь презирайтан тайӧ уджас.
Часӧн-джынйӧн кымын сійӧ зырталіс, чышкаліс, мыськаліс, нимкодясис аслас прӧстӧй уджӧн.
Рытнас сійӧ ветліс пос дорӧ, кысь ещӧ татчӧ локтігас на аддзыліс арся мича астраясӧн вузасьысь нывкаясӧс.
Ньӧбис кымынкӧ дзоридз, найӧс вазаясын пуктіс пызан вылӧ да пианино вылӧ да пуксис удобнӧй турунвиж рӧма креслӧӧ, — став телӧсьыс кыліс долыд мудз да нырнас жаднӧя кыскыштавліс чӧскыд дуксӧ жаркӧйлысь, кодӧс старушка гӧтӧвитіс кухняын Алексей припасъясысь.
Но Анюта воис сэтшӧм мудз, мый сыкӧд муртса здоровайтчӧм бӧрын пыр жӧ пуксис диван вылӧ, весиг эз и казяв, мый гӧгӧр ставыс югъялӧ да дзирдалӧ.
Сӧмын некымын минут мысти лолалыштӧм да ватор юыштӧм бӧрын, сійӧ шензигтыр видзӧдліс да, кор ставсӧ гӧгӧрвоис, мудзпырысь нюммуныштіс да аттьӧалӧмӧн топӧдліс Мересьевлысь гырддзасӧ.
— Абу весьшӧрӧ, тыдалӧ, Гриша сэтшӧма влюбитчӧма тіян вылӧ, ме весиг неуна ревнуйта.
Алёшенька, неужели тайӧ ті... ставсӧ асьныд?
Кутшӧм ті славнӧй!
А Гришасянь нинӧм эн получитлӧй?
Сійӧ сэні.
Кык лун сайын воис дженьыдик, кык кывъя письмӧ: сійӧ Сталинградын да — чудак — гижӧ: быдтӧ тош.
Тожӧ думыштӧма, аддзӧма кад!..
А сэні ӧд зэв ӧпаснӧ?
Но, висьталӧй, Алёша, но?..
Сы мында ужаснӧйтор висьтавлӧны Сталинград йывсьыс?
— Сэні война.
Алексей ышловзис да зумыштчис.
Сійӧ завидуйтіс ставыслы, коді ӧні вӧлі сэні, Волга вылын, кӧні муніс гигантскӧй тыш, код йылысь ӧні сы мында сёрнитӧны.
Найӧ сёрнитісны рытывбыд, зэв бура, аппетитӧн ужнайтісны — сёйисны тушонкаысь вӧчӧм жаркӧй да, сы вӧсна, мый патераас мӧд жырсӧ вӧлі тувъялӧма, чоя-вока моз водісны ӧти жырйӧ: Анюта — крӧвать вылӧ, а Алексей — диван вылӧ, да пыр жӧ унмовсисны чӧскыд том унмӧн.
Кор Алексей восьтіс синъяссӧ да пыр жӧ чеччис вольпась вывсьыс, шонді югӧрлӧн буса кольтаясыс кӧсӧя куйлісны нин джоджас.
Анюта эз вӧв.
Алексейлы диван бӧрас вӧлі сатшкӧма записка: «Тэрмася госпитальӧ.
Чайыс пызан вылын, няньыс буфетын, сахар абу.
Субӧтаысь водзджык не мынтӧдчывны.
А.».
Став тайӧ лунъяс чӧжыс Алексей пӧшти эз петавлы керкасьыс.
Нинӧм вӧчигмоз сійӧ ремонтируйтіс старушкалысь став примусъяссӧ, керосинкаяссӧ, спояйтіс кастрюляяссӧ, лӧсьӧдаліс выключательяс да штепсельяс да сы корӧм серти весиг ремонтируйтіс кофей изансӧ злӧдейка Алевтина Аркадьевналысь, коді сідзи бӧр абу и сетӧма эмалированнӧй бидонсӧ.
Ставнас тайӧн сійӧ шедӧдіс ас дінас бур расположение старушкалысь да сылӧн верӧсыслысь, Стройтрестса работниклысь, противовоздушнӧй оборона кузя активистлысь, коді сідзжӧ суткиясӧн эз волывлы гортас.
Гозъя воисны заключениеӧ, мый танкистъяс, дерт, — бур йӧз, но и лётчикъяс нинӧмӧн абу омӧльджыкӧсь наысь да весиг, бурджыка кӧ видзӧдлыны на вылӧ, — асланыс воздушнӧй профессия вылӧ видзӧдтӧг, кӧзяйственнӧй, семейнӧй, серьёзнӧй йӧз.
Кадръяс отделӧ заключениела явитчан лунлы паныда войсӧ Алексей куйліс аслас диван вылын восьса синъясӧн.
Югдігас чеччис, бритчис, мыссис да стӧч учреждение воссян часӧ медводдза мортӧн матыстчис административнӧй служба кузя майор пызан дорӧ, — майор должен вӧлі решитны сылысь судьбасӧ.
Майор пыр жӧ эз во сылы сьӧлӧм вылас.
Быттьӧкӧ Алексейӧс казявтӧг, сійӧ дыр ноксис пызан дорас, перъяліс да ас водзас тэчис бумага тыра папкаяс, кодлыкӧ звӧнитліс телефон пыр да дыр сёрнитіс секретаршакӧд сы йылысь, кыдзи колӧ нумеруйтны личнӧй делӧяс, сэсся кытчӧкӧ петіс да зэв дыр эз во.
Сэк кежлӧ Алексейлӧн удитіс нин кыпавны ненависть кузьмӧс чужӧма, бура бритӧм банъяса, гӧрд вомдоръяса, ньывкӧс кымӧса, вылынджык югъялысь лысинаа пӧрысь майор дінӧ.
Медбӧрын, сійӧ листыштіс календарлысь листбоксӧ да сӧмын сы бӧрын нин синъяссӧ кыпӧдіс посетитель вылӧ.
— Ті ме дінӧдз, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт? — солиднӧй, самоувереннӧй кыз гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
Мересьев висьталіс ассьыс могсӧ.
Майор корис секретарша ордысь сылысь бумагаяссӧ да найӧс виччысигӧн пукаліс кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, гудйысис вомас зубочисткаӧн, кодӧс сійӧ вежливӧя тупкис шуйга кипыдӧснас.
Кор бумагаяссӧ вайисны, зубочисткасӧ сійӧ чышкаліс носовикнас, гартыштіс бумагаӧ, сюйис китель зептас да босьтчис лыддьыны «личнӧй делӧ».
Тыдалӧ, ампутируйтӧм кокъяс йывсьыс гижӧмӧдзыс воӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьӧмӧн индіс Алексейлы стул: пуксьӧй пӧ, пуксьӧй, мый нӧ ті сулаланныд, — да бара копыртчис бумагаяслань.
Медбӧръя листсӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Но, мый нӧ ті кӧсъянныд?
— Кӧсъя получитны направление истребительнӧй полкӧ.
Майор нёровтчис улӧс бӧр вылас, чуймӧмӧн мӧдіс дзоргыны лётчик вылӧ, коді век на сулаліс сы водзын, да ачыс сылы вештіс улӧссӧ.
Паськыд синкымъясыс ещӧ на вылӧджык лыбисны шыльыд да госа плеш вылас.
— Но ті жӧ лэбавнысӧ онӧ вермӧй?
— Верма, кута.
Мӧдӧдӧй менӧ проба вылӧ тренировочнӧй школаӧ, — пӧшти горзіс Мересьев, да сы мында вӧлі сылӧн гӧлӧсас неукротимӧй кӧсйӧмыс, мый военнӧйяс, кодъяс пукалісны орчча пызанъяс сайын, лэптісны юрнысӧ, зілисны тӧдмавны, мый сэтшӧм ёнасӧ корӧ тайӧ мугӧм чужӧма мича том мортыс.
— Но, кывзӧй, кыдзи нӧ позьӧ лэбавны кокъястӧг?
Тешкодь...
Тайӧс некысь абу аддзывлӧма.
И коді тіянлы разрешитас? — майор гӧгӧрвоис, мый сы водзын кутшӧмкӧ фанатик, вермас лоны, йӧй.
Алексейлӧн скӧр чужӧм вылӧ, сылӧн пӧсь, дзирдалан синъяс вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр сійӧ зілис сёрнитны кыдз позьӧ меліджыка.
— Тайӧ некысь абу аддзывлӧма, но тайӧс аддзасны, — упрямӧя долис Мересьев; записнӧй книжка пиысь сійӧ перйис целлофанӧ гартовтӧм журнальнӧй вырезка да пуктіс сійӧс майор водзладорӧ пызан вылас.
Орчча пызанъяссайса военнӧйяс эновтісны нин уджнысӧ да интересӧн кывзісны сёрнисӧ.
Ӧти, быттьӧкӧ могӧн, матыстчис майор дорӧ, корис истӧг да видзӧдліс Мересьевлы чужӧмас.
Майор нуӧдіс синъяссӧ статейка кузя.
— Миянлы тайӧ абу документ.
Миян эм инструкция.
Сэні стӧча индӧма, кодъяс туйӧны авиацияӧ, а кодъяс оз.
Ме ог вермы лэдзны тіянӧс машинаӧн управляйтны, весиг тіян кӧ эз вӧв кык чунь, а не кыкнан кокныд.
Босьтӧй ассьыныд журналнытӧ, тайӧ — абу доказательство.
Ме уважайта тіянлысь стремлениенытӧ, но...
Мересьев чувствуйтіс, кыдзи сылӧн пытшкас ставыс кутіс пузьыны, ещӧ кӧ ӧти звук — сійӧ лыяс чернильницанас тайӧ югъялысь, куш плешас, да пыдысянь буркнитіс:
— А тайӧ?
Пызан вылӧ сійӧ пуктіс ассьыс медбӧръя аргументсӧ — бумажка, кодӧс кырымалӧма военврач <rus>первого ранга</rus>.
Майор сомнениеӧн босьтіс запискасӧ.
Сійӧс вӧлі колана ногӧн оформитӧма, пуктӧма медико-санитарнӧй служба отделлысь штамп и печать; уліас вӧлі авиацияын радейтана врачлӧн кырымпас.
Майор лыддис сійӧс да лоис любезнӧйджык.
Абу, сы водзын абу йӧй.
Збыльысь, тайӧ необыкновеннӧй том мортыс кӧсйӧ кокъястӧг лэбавны.
Сійӧ весиг кыдзкӧ кужӧма убедитны военврачӧс, серьёзнӧй, авторитетнӧй мортӧс.
— И всё-таки, став менам кӧсйӧм вылӧ видзӧдтӧг, ог вермы, — Мересьевлысь «делӧсӧ» вештігмоз ышловзис майор. — Военврач <rus>первого ранга</rus> вермас гижны, мый сылы колӧ, а миян жӧ яснӧй да определённӧй инструкция, коді оз лэдз кежны сыысь бокӧ...
Ме кӧ сійӧс нарушита, коді кутас кывкутны: военврач?
Мересьев ненавистьӧн видзӧдліс тайӧ пӧт, самодовольнӧй, вывті самоувереннӧй, спокойнӧй, вежливӧй морт вылас, сылӧн сӧстӧм аккуратнӧй кительса подворотничок вылас, сылӧн бура тшӧтшӧдӧм гырысь да мисьтӧм гыжъяса неприятнӧй, гӧна кияс вылӧ.
Но, кыдзи сылы гӧгӧрвоӧдан?
Сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоас?
Сійӧ ӧмӧй тӧдӧ, мый сэтшӧмыс воздушнӧй бой?
Сійӧ, гашкӧ, аслас нэмнас эз кывлыв лыйӧм шысӧ.
Став вынсьыс зэвтчӧмӧн асьсӧ кутігтыр, сійӧ юаліс:
— А кыдз жӧ ӧні меным?
— Непременнӧ кӧ кӧсъянныд, верма мӧдӧдны формирование отделӧ комиссия вылӧ, — майор лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Сӧмын предупреждайта: весьшӧрӧ мӧданныд трудитчыны.
— А, чӧрт сыкӧд, гижӧй комиссия вылӧ! — стул вылӧ сьӧкыда крапкысьӧм бӧрын пинь пырыс чирӧстіс Мересьев.
Тадз заводитчисны учреждениеясӧд сылӧн скитайтчӧмъяс.
Мудзӧм, юр вывтіныс уджӧн тырӧм йӧз кывзісны сылысь, шензисны, сочувствуйтісны, поражайтчисны да разводитлісны кияснаныс.
Да и збыльысь, мый найӧ вермисны вӧчны?
Вӧлі инструкция, дзик правильнӧй инструкция, кодӧс вӧлі вынсьӧдӧма командованиеӧн, существуйтісны уна-уна воясӧн освятитӧм традицияяс да кыдзи нарушитны тайӧ традицияяссӧ, да ещӧ татшӧм, некутшӧм сомнениетӧм случай дырйи?
Быдӧнлы сьӧлӧмсяньыс вӧлі жаль тайӧ неугомоннӧй инвалидыс, коді мечтайтӧ боевӧй удж йылысь, некодлӧн кывйыс эз бергӧдчыв решительнӧя шуны сылы «ог», и сійӧс мӧдӧдлісны кадръяс отделысь формирование отделӧ, пызан дінсянь пызан дінӧ, сылы сочувствуйтісны да мӧдӧдлісны сійӧс комиссияяс вылӧ.
Мересьевӧс сэсся эз нин ас письыс петкӧдлыны ни ӧтказъяс, ни велӧдӧмъяс, ни унизительнӧй сочувствие да снисхождение, кодъяслы паныд ставнас бунтуйтіс сылӧн гордӧй душаыс.
Сійӧ велаліс асьсӧ кутны киын, велаліс сёрнитны накӧд да, кӧть и мукӧд дырйи луннас ӧткажитлывлісны кык-куимысь, эз кӧсйыв воштыны лача.
Журналлӧн листбокыс да военврачлӧн заключениеыс зепсьыс частӧ перйывлӧмысла сэтшӧма бонзисны, мый кусыньтӧминъясӧдыс косясьлісны да сылы ковмис клеитавны найӧс маслитӧм бумагаӧн.
Скитайтчӧмъясыслӧн сьӧкыдлунъясыс осложняйтчисны сійӧн, мый полксянь вочакывйыс пыр на эз во, и сійӧ важмозыс оліс аттестатъястӧг.
Санаторийын сетлӧм запасъясыс бырины нин.
Правда, сусед гозъя, кодъяскӧд сійӧ дружитчис, казялісны, мый сійӧ дугдіс пусьыны да мырдӧн корлісны сійӧс ӧбедайтны.
Но сійӧ тӧдіс, кыдзи мырсьӧны тайӧ пӧрысь йӧзыс асланыс ичӧтик град йӧрын, ӧшинювса косогорас, кӧні водзвыв арталӧма вӧлі быд лук турун, быд морковь, тӧдіс, кыдзи найӧ дружнӧя, челядь тщательностьӧн юкисны асывнас ассьыныс нянь рационнысӧ, тӧдіс да ӧткажитчис, бодрӧя висьталіс, мый, медым не ноксьыны пусьӧмӧн, сійӧ ӧні ӧбедайтӧ командирскӧй столӧвӧйын.
Воис субӧта, сійӧ луныс, кор должен вӧлі удж вылысь мынтӧдчывны Анюта, кодкӧд быд рыт сійӧ дыр больгывліс телефон пыр, докладывайтліс сылы аслас гажтӧма мунысь делӧяс йывсьыс.
И сійӧ решитчис.
Вещевӧй мешӧкас сылӧн вӧлі важ эзысь портсигар, кодлӧн вевт вылас вӧлі чеканитӧма тӧвзьысь тройка да гижӧд: «Серебрянӧй свадьба лунӧ другъяссянь».
Алексей эз курит, но мамыс, ассьыс радейтана писӧ фронт вылӧ мӧдӧдігӧн, мыйлакӧ зептас сюйӧма семьяын синмӧс моз видзан реликвиясӧ батьыслысь, и Алексей сідзи и новлӧдліс сьӧрсьыс тайӧ сьӧкыд, неуклюжӧй вещсӧ, лэбзьывлігъясӧ «шуд вылӧ» сюйлывліс зептас.
Вещевӧй мешӧксьыс сійӧ корсис портсигарсӧ да муніс «комиссионкаӧ».
Омӧлик, нафталин дука нывбаба бергӧдлыштіс портсигарсӧ киас, косіник чуньнас индіс гижӧд вылас да шуис: комиссия вылӧ именнӧй вещьяс оз принимайтны.
— Да ме жӧ донтӧминика, тіян дон серти.
— Ог, ог,
сэсся, военнӧй гражданин, меным кажитчӧ, мый тіянлы водзджык на примитавны серебрянӧй свадьба лун кузя козинъяс, — ядӧвитӧя шуис Алексей вылӧ рӧмтӧм да кӧдзыд синъяснас видзӧдлӧм бӧрын нафталин дука нывбаба.
Ёна гӧрдӧдӧмӧн лётчик босьтіс стойка вывсьыс портсигарсӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Кодкӧ кутіс сійӧс соскӧдыс, пеляс пӧльыштіс вина дукӧн.
— Лӧсьыдкодь вещыс.
И абу дона? — юаліс щӧть кодь тошка, лӧз ныра мисьтӧм чужӧма морт, сӧнъяса тіралысь киыс кодлӧн нюжӧдчис портсигарлань. — Массивнӧй.
Отечественнӧй войнаса герой дінӧ уважение ради вит рудіникӧс сета.
Алексей эз донъясь, босьтіс вит сёаӧс да котӧрӧн петіс тайӧ лёк дука, важ рухлядь тыра лавкасьыс свежӧй сынӧд вылӧ.
Матіса рынок вылысь сійӧ ньӧбис яйтор, салӧтор, нянь буханка, картупель, лук.
Эз вунӧд ньӧбны весиг некымын виж петрушка.
Туй вылас салӧыслысь ичӧтик тор няклялігтыр нопйӧн сійӧ локтіс «гортас», кыдзи ӧні ачыс аслыс шулывліс.
— Бара решитчи паёкӧн босьтны, вывті лёка гӧтӧвитӧны, — ассьыс ньӧбӧмторсӧ кухня пызан вылӧ тэчигӧн ылӧдіс сійӧ старукаӧс.
Рытнас Анютаӧс виччысис озыр ужин.
Мяснӧй бульон вылын картупеля шыд, кодлӧн выліас плавайтіс виж петрушка; дукӧн жаритӧм яй да весиг турипувйысь пуӧм кисель;
старушка пуис сійӧс крахмальнӧй отварӧн, кодӧс вӧчис кын картупель кышысь.
Ныв воис мудз, кельыд.
Кызмырдӧн сійӧ заставитіс асьсӧ мыссьыны да вежсьыштны.
Первой да второй блюдояс тэрмасьӧмӧн сёйӧм бӧрын сійӧ нюжӧдчис волшебнӧй важ креслӧӧ, коді, кажитчис, небыд плюшевӧй лапаяснас сывйыштӧ вӧлі мудз мортӧс да шӧпкӧдӧ сылы пеляс чӧскыд ун.
Сідзи сійӧ вугыртіс, эз вермы виччысьны став правилӧяс серти гӧтӧвитӧм кран улысь кӧдзалысь кисель.
Кор регыдик кежлӧ унмовсьыштлӧм бӧрас сійӧ восьтіс синъяссӧ, ичӧтик да бара сідз жӧ сӧстӧм, важ уютнӧй кӧлуйӧн тырӧм жырас вӧлі нин рӧмдӧ.
Сійӧ аддзис Алексейӧс ӧбедайтан пызан дорысь, матӧвӧй абажура важ лампа дорысь, кӧні вӧсньыдик сияса везъяс вылын тіралыштісны ичӧтысянь тӧдса чераньяс.
Сійӧ пукаліс юрсӧ кык ки костас кутӧмӧн да сэтшӧма сійӧс топӧдӧмӧн, быттьӧкӧ кӧсйӧма сійӧс лямӧдны.
Чужӧмыс сылӧн эз тыдав, но став тайӧ позаас вӧлі сэтшӧм сьӧкыд отчаяние, мый тайӧ вына, упрямӧй мортсӧ жалитӧмысла нывлӧн гӧрддзасис горш діныс.
Анюта ньӧжйӧникӧн чеччис, матыстчис сы дінӧ, сывйыштіс сылысь ыджыд юрсӧ да кутіс шыльӧдны, чуньяс костӧдыс сылысь чорыд юрси пратьяссӧ лэдзалігмоз.
Алексей босьтіс сылысь кисӧ да окыштіс, сэсся, гажа да нюмъялысь, друг чеччис:
— А кисельыс!
Вот так раз.
Ме зіли, мырси, кран улын кӧдзӧді колана температураӧдз — и, пӧжалуйста, сійӧ унмовсис.
А кутшӧмджык пӧварыслы переживайтнысӧ тайӧс!
Тарелкаӧн морт вылӧ найӧ гажаа сёйисны тайӧ «образцовӧй» — уксус кодь шома кисельсӧ, больгыштісны, быттьӧкӧ уговор серти кыв ни джын эз шуны кык тема кузя: Гвоздев йылысь да сылӧн, Мересьевлӧн, делӧяс йылысь.
Сэсся заводитісны лӧсьӧдны вольпасьяс, кыкнанныс асланыс местаӧ.
Анюта петіс коридорӧ, виччысьыштіс, кытчӧдз джоджӧ эз зымнитны Алексейлӧн протезъясыс, сэсся, лампа кусӧдӧм бӧрын, пӧрччысис да водіс ачыс.
Вӧлі пемыд, найӧ чӧв олісны, но сы серти, кыдзи корсюрӧ шуракылыштлісны простыняяс да дзуртісны пружинаяс, кыкнанныс тӧдісны, мый сійӧ ни мӧдыс оз узьны.
— Алёша, он узьӧй! — медбӧрын эз вермы кутсьыны Анюта.
— Ог узь.
— Мӧвпаланныд?
— Мӧвпала,
а ті?
— Тожӧ думайта.
Найӧ ланьтісны.
Ывлаас туй чукыльтанінын дзизгыштіс трамвай.
Сылӧн дуга весьтас ыпнитлысь лӧз би здук кежлӧ югдӧдліс жыр пытшкӧссӧ, и кыкнанныс найӧ ӧти здук кежлӧ аддзылісны ёрта-ёртныслысь чужӧмнысӧ.
Кыкнанныс куйлісны восьса синмӧн.
...Алексей тайӧ лунас Анюталы эз висьтав ни ӧти кыв аслас похождение результатъяс йылысь, и мӧдыс гӧгӧрвоис, мый сылӧн делӧясыс омӧльӧсь да, гашкӧ, тайӧ мудзлытӧм сьӧлӧмас кусӧ нин лачаыс.
Аслас нывбаба чутьёӧн Анюта казяліс, кутшӧм сьӧкыд, колӧ чайтны, ӧні тайӧ мортыслы, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый, кӧть кутшӧм эськӧ эз вӧв шог сылы тайӧ здукас, выскажитӧм участие сӧмын гудйыштас сылысь дойсӧ, а сочувствуйтӧм оскорбитас.
А Алексей, юр улас кияссӧ кусыньтӧмӧн, куйліс мыш вылас, мӧвпаліс сы йылысь, мый вот сысянь куим воськов сайын пемыдас куйлӧ лӧсьыдик нывка, другыслӧн невеста, зэв бур ёрт.
Сы дінӧдз сылы вӧчны пемыд жырйӧдыс кык-куим воськов, но некор, нинӧм вылӧ эськӧ эз вӧч сійӧ тайӧ куим воськовсӧ, быттьӧкӧ тайӧ ас ордас овны лэдзысь этша тӧдса нылыс вӧлі сылӧн аслас чойӧн.
Сійӧ думыштіс, мый майор Стручков, колӧкӧ, сійӧс эськӧ видіс, вермас лоны, мый весиг эськӧ сылы эз эскы.
А сэсся код тӧдас, вермас лоны, ӧні буретш сійӧ та йылысь вермис гӧгӧрвоны и тайӧс ёнджыка став мукӧдъяс дорысь...
А кутшӧм сійӧ, Анютаыс, славнӧй да кутшӧм ёна, коньӧр, мудзӧ, да такӧд ӧттшӧтш, кутшӧм ёна увлекайтчӧ эвакогоспитальын аслас сьӧкыд уджӧн!..
— Алёша, — ньӧжйӧ чукӧстіс Анюта.
Мересьев диван вылын кыліс рӧвнӧя лолалӧм.
Лётчик узис.
Ныв чеччис вольпассьыс, кӧмтӧм кокъяснас осторожнӧя шлёпайтігтыр матыстчис сы дінӧ да, быттьӧкӧ ичӧт челядьлысь, лӧсьӧдіс сылысь юрлӧссӧ да гӧгӧрыс сюялыштіс эшкынсӧ.
7
Мересьевӧс корисны комиссия вылӧ первойӧн.
Зэв ыджыд, рыхлӧй военврач <rus>первого ранга</rus>, коді дыр виччысьӧм бӧрын воис командировкаысь, пукаліс председательскӧй местаын.
Сійӧ дзик пыр тӧдіс Алексейӧс да весиг пызан сайысь петіс сылы воча.
— Мый, оз босьтны?
Да, дона другӧй, делӧ тіян сложнӧй.
Ӧд колӧ вуджны закон.
А кыдзи чеччыштан закон вомӧныс? — меліа сочувствуйтіс сійӧ.
Алексейӧс весиг эз мӧдны видлавны.
Сылӧн бумага вылӧ гӧрд карандашӧн полковник гижис: «Кадръяс отделлы.
Лыддя позянаӧн мӧдӧдны испытание вылӧ ТАП-ӧ».
Тайӧ бумажканас Алексей муніс веськыда кадръяс отделса начальник дінӧ.
Генерал дорӧ сійӧс эз лэдзны.
Мересьев заводитліс пузьыны, но генераллӧн адъютантыс, ичӧтик сьӧд уска стройнӧй том капитан вӧлі сэтшӧм мелі да гажа чужӧма, мый Мересьев, кыдз ачыс шулывліс, важысянь эз вермы терпитны «архангелъясӧс», пуксис пызан дорс да дзик виччысьтӧг капитанлы стӧча висьталіс ассьыс историясӧ.
Сылысь висьтсӧ частӧ орӧдлісны телефон звонокъяс.
Капитанлы ӧтарӧ ковмыліс дугдывны кывзынысӧ да котӧртлывны шеф кабинетас.
Но бӧр воӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ пуксьывліс Мересьевлы паныд да челядьлӧн кодь наивнӧй синъяснас, кодъясын ӧтпырйӧ вӧліны любопытство, восхищение и весиг недоверие, сы вылӧ видзӧдігтыр, тэрмӧдліс:
— Но, но, и водзӧ? — либӧ друг шеныштліс кияснас да гӧгӧрвотӧг юасьліс: — Ылӧдлан?
Ей-богу, он ылӧдлы?
Н-да, тайӧ н-да!
Кор Мересьев висьталіс сылы канцелярияясӧд аслас скитайтчӧмъяс йылысь, аслас том вид вылӧ видзӧдтӧг, аппаратса делӧясын бура разбирайтчыны кужысь капитан дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— Вот чӧртъяс!
Найӧ жӧ весьшӧрӧ тэнӧ котрӧдлісны.
Тэ замечательнӧй, но прӧстӧ, ме ог тӧд, кыдзи шуны, но, исключительнӧй том морт!..
Сӧмын найӧ правӧсь: кокъястӧг оз лэбавлыны.
— Лэбавлӧны...
Вот... — и Мересьев пуктіс сы водзӧ журналысь вырезкасӧ, военврачлысь заключениесӧ да направлениесӧ.
— Да кыдз нӧ тэ кокъястӧгыд лэбзян?
Чудак!
Пӧслӧвичаын, другӧ, оз прӧста шусьы: «Коктӧмысь танцор оз артмы».
Мӧд вылӧ кӧ эськӧ Мересьев збыльысь ӧбидитчис, вермас лоны, весиг пузис, грубитіс эськӧ сылы.
Но капитанлӧн живӧй чужӧмыс петкӧдліс сэтшӧм доброжелательство, мый скӧрмӧм пыддиыс Алексей сӧмын зэв ӧдйӧ чеччис да детинка моз пӧся горӧдіс:
— Оз артмы? — и друг заводитіс приёмнӧйын йӧктыны.
Капитан восхищайтчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, сэсся, кыв ни джын шутӧг, кватитіс сылысь бумагаяссӧ да пырис кабинетӧ.
Сійӧ дыр эз пет.
Ӧдзӧс сайсянь кылыштысь кык гӧлӧслысь сёрнисӧ кывзігтыр, лётчик чувствуйтіс, кыдзи вывті ыджыд напряжениеысла телӧыс топаліс ставнас, кыдзи тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс, быттьӧ ыджыд ӧдӧн лэбысь машина вылын сійӧ мӧдіс крута пикируйтны.
Кабинетсьыс капитан петіс нюмъялан чужӧма, довольнӧй.
— Со мый, — шуис сійӧ, — дерт, сы йылысь, медым лётнӧй составӧ, генерал и кывзыны эз кут.
Но вот сійӧ татчӧ гижис: мӧдӧдны БАО-ӧ служба вылӧ, оклад да довольствие чинтытӧг.
Гӧгӧрвоин!
Чинтытӧг...
Капитан шӧйӧвошис, кор Алексей чужӧм вылысь радлӧм пыдди аддзис скӧрмӧм.
— БАО-ӧ?
Некор!
Да гӧгӧрвоӧй жӧ ті ставныд: ог кынӧм йылысь, ог жалӧванье йылысь ме ветлӧдлы-кор.
Ме лётчик, гӧгӧрвоанныд,
ме лэбавны, ме воюйтны кӧсъя...
Мыйла тайӧс некод оз гӧгӧрво!
Ӧд тайӧ вывті прӧстӧйтор...
Капитан эз тӧд, мый вӧчны.
Вот воис кыськӧ посетительыс,
мукӧд кӧ сы местаын, бара эськӧ йӧктыны кутіс, а тайӧ...
Чудак кутшӧмкӧ.
Но тайӧ чудакыс капитанлы сьӧлӧм вылас воис пыр ёнджыка.
Капитан сылы сочувствуйтіс, сійӧ кӧсйис, кӧть мый, а отсавны тайӧ вӧвлытӧм сьӧкыд кӧсйӧмторсӧ вӧчны.
Друг сылӧн югнитіс мӧвп.
Сійӧ мигнитіс Мересьевлы, чуньнас корис сійӧс ас дінас, да, шеф кабинет вылӧ видзӧдігмоз, кутіс шӧпкӧдны:
— Генерал вӧчис ставсӧ, мый вермис.
Унджык вӧчны сійӧ оз вермы.
Ей-богу!
Сійӧс эськӧ асьсӧ йӧйӧн лыддисны: коктӧмӧс лётнӧй составӧ!
Мун веськыда миян кӧзяин дінӧ, сӧмын сійӧ вермас.
Часджын мысти Мересьев, кодлы сылӧн выль тӧдсаыс шедӧдіс пропуск, нервнӧя ветлӧдліс ыджыд начальниклӧн приёмнӧйын ковёръяс вывті.
Кыдзи эз дӧгадайтчы сійӧс водзджык!
Но да, именнӧ татчӧ и колӧма сылы шыӧдчыны дзик пыр, не воштыны прӧста сы мында кад.
Либӧ пан — либӧ пропал...
Сёрнитісны, мый начальник и ачыс вӧвлӧма асӧн.
Сійӧ должен гӧгӧрвоны!
Сійӧтӧ нин оз мӧдӧд истребительӧс БАО-ӧ.
Приёмнӧйын чиннӧя пукалісны генералъяс, полковникъяс.
Найӧ ас костаныс сёрнитісны гусьӧник, ӧткымынъяс явӧ волнуйтчисны, уна куритісны, и сӧмын <rus>старший</rus> лейтенант бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс ковёръяс вывті аслас тешкодь, чеччалыштана походканас.
Кор став посетительяс прӧйдитісны да воис ӧчередь Мересьевлы, сійӧ крута матыстчис пызан дорӧ, код сайын пукаліс гӧгрӧс, восьса чужӧма том майор.
— Ті ас дінас, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт?
— Да.
Менам эм личнӧ сы дінӧдз зэв важнӧй мог.
— А гашкӧ, <rus>все-таки</rus>, и менӧ ті верманныд тӧдмӧдны асланыд делӧӧн?
Да ті пуксьӧй, пуксьӧй.
Куритчанныд? — Мересьевлы сійӧ мыччис восьса портсигар.
Алексей эз куритчы, но мыйлакӧ босьтіс папироссӧ, киас песыштіс да бӧр пуктіс пызан вылӧ да сідз жӧ друг, кыдзи и капитанлы, помсянь помӧдз висьталіс аслас злоключениеяс йылысь.
Тайӧ лунӧ сійӧ решительнӧ вежис ассьыс мнениесӧ «архангелъяс» йылысь, кодъяс видзӧны генеральскӧй «предбанникъяс».
Майор сійӧс кывзіс эз сӧмын кыдзкӧ учтивӧя, эз, а кыдзкӧ зэв дружескӧя, сьӧлӧмсяньыс да внимательнӧя.
Сійӧ лыддис журналысь заметкасӧ, тӧдмасис заключениенас.
Майор участиеӧн воодушевитчӧм Мересьев чеччыштіс да, вунӧдӧмӧн, кӧні сійӧ находитчӧ, кӧсйӧ нин вӧлі бара петкӧдлыны, кыдзи сійӧ йӧктӧ...
Тані муртса сылӧн ставыс эз провалитчы.
Кабинет ӧдзӧс ӧдйӧ воссис, сэтысь петіс ыджыд тушаа, сьӧд юрсиа косіник морт, кодӧс фотографияяс серти Алексей пыр жӧ тӧдіс.
Мунігмозыс сійӧ кизяліс шинельсӧ да мыйкӧ висьталіс сы бӧрвылын мунысь генераллы.
Сійӧ вӧлі ёна тӧждысьӧ, весиг эз казяв Мересьевӧс.
— Ме Кремльӧ, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис майорлы. — Квайт кежлӧ закажитӧй Сталинградӧ войся самолёт.
Пуксям Верхньӧй Погромнӧйын, — да муніс сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи петіс кабинетсьыс.
Майор пыр жӧ закажитіс самолёт да, кор дум вылас уси Мересьев, шеныштіс кинас:
— Эз везит, лэбзям.
Лоӧ виччысьыштлыны.
Тіян эм, кӧні овнытӧ?
Необычайнӧй посетительлӧн мугӧм чужӧм вылысь, коді минут сайын на вӧлі упрямӧй да волевӧй, майор друг аддзис разочаруйтчӧм да сэтшӧм мудзӧм, мый вежис решениесӧ:
— Ладнӧ...
Ме тӧда миянлысь кӧзяиннымӧс, сійӧ эськӧ вӧчис тадз жӧ.
Официальнӧй бланок вылӧ сійӧ гижис кымынкӧ кыв, запискасӧ сюйис конвертӧ, гижис: «Кадръяс отделса начальниклы» — да Мересьевлы сетігӧн кутліс сылысь кисӧ:
— Став сьӧлӧмсянь желайта удача!
Бумажка вылас вӧлі гижӧма: «Лейтенант Мересьев А. вӧлі командующӧй ордын приём вылын.
Сы дінӧ колӧ относитчыны став вниманиеӧн.
Колӧ быдногыс, мыйӧн позьӧ, отсавны сылы бӧр бергӧдчыны боевӧй авиацияӧ».
Час мысти ичӧтик уска капитан Мересьевӧс пыртӧдіс аслас шеф кабинетӧ.
Скӧр, пушкыр синкымъяса грознӧй пӧрысь генерал лыддис гижӧдторсӧ, лётчик вылӧ видзӧдліс гажа лӧз синъяснас да серӧктіс:
— И сэні нин вӧлӧмыд...
Тэрыб, тэрыб!
Сідзкӧ, тэ ӧбидитчин, мый ме тэнӧ инді БАО-ӧ?
Ха-ха-ха! — гулыда да гораа серӧктіс сійӧ. — Молодец!
Аддза бур вира летунӧс.
БАО-ӧ сійӧ оз кӧсйы, дӧзмис...
<rus>Умора</rus>!..
Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны, плясун, а?
Жугалан, а менсьым юрӧс нетшыштасны, мыйла, пӧрысь йӧй, мӧдӧдін.
А, веськыда кӧ шуны, коді тэнӧ тӧдас, тайӧ война вылын миян ребята и эз тадз мирсӧ шензьӧдлыны...
Вайлы бумаженциятӧ.
Лӧз карандашӧн, гӧгӧрвотӧм почеркӧн небрежнӧя, кывъяссӧ помавлытӧг, бумажка вылас вомӧнӧн генерал гижис: «Мӧдӧдны тренировочнӧй обучение школаӧ».
Мересьев кватитіс бумажкасӧ тіралан кияснас.
Сійӧ сэні жӧ, пызан дорас, сійӧс лыддис, сэсся лыддис пос площадка вылын, сэсся улын, пыранінас пропускъяс прӧверяйтысь часӧвӧй дінын, сэсся трамвайын да, медбӧрын, лыддис тротуар вылын зэр улын сулалігӧн.
Му шар вылын олысь став йӧз пиысь сӧмын сійӧ ӧтнас вермис гӧгӧрвоны, мый означайтӧны тайӧ помӧдз гижтӧм, небрежнӧя чукльӧдлӧм нёль кывйыс.
Тайӧ лунӧ Алексей Мересьев радысла вузаліс ассьыс часісӧ — дивизияса командирлысь пӧдароксӧ, — рынок вылысь ньӧбис быдсяма сёянторъяс да вина, телефон пыр кевмысис Анюталы час кык кежлӧ кыдзкӧ вежсьывны сэні, аслас эвакогоспитальын, пригласитіс старик гозъяӧс да аслас великӧй победа случай кузя вӧчис пир на весь мир.
8
Тренировочнӧй обучение школаын, коді размещайтчис Мӧскуа дорын, осоавиахимовскӧй ичӧтик аэродром дорын, тайӧ тревожнӧй лунъясас вӧлі страднӧй кад.
Сталинградскӧй сражениеын авиациялы уджыс вӧлі уна.
Пӧжаръяс да разрывъяс тшынысь некор весасьлытӧм, волжскӧй крепостьвесьтса век руд енэжыс вӧлі аренаӧн дугдывтӧм воздушнӧй схваткаяслӧн, бойяслӧн, кодъяс пӧрлісны быдса битваясӧ.
Кыкнанладорыслӧн вӧліны ёна тӧдчана воштӧмъяс.
Тышкасьысь Сталинград дугдывтӧг корис тыллысь лётчикъясӧс, лётчикъясӧс, лётчикъясӧс...
Та вӧсна тренировочнӧй обучение школа, кӧні велӧдчисны госпитальысь петӧм лётчикъяс, а тылысь воӧм лётчикъяс, кодъяс ӧнӧдз лэбавлісны гражданскӧй самолётъяс вылын, велӧдчисны лэбавны выль боевӧй машинаяс вылын, уджаліс предельнӧй нагрузкаӧн.
Тренировочнӧй самолётъяс, юрсигусь кодь «уткаяс» да «уточкаяс» тыртлісны ичӧтик аэродромсӧ, кыдзи сёйӧм бӧрын идравтӧм пызанӧс гутъяс.
Найӧ дзизгисны сы весьтын шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз, да, кӧть кор он видзӧдлы кӧлесаясӧн кузяла и вомӧн гижталӧм поле вылӧ, век тані кодкӧ кыпӧдчывліс либӧ пуксьывліс.
Тренировочнӧй обучение школалӧн штабса начальник, ичӧтик, зэв кыз, гӧрд чужӧма, узьтӧмысла гырд синъяса ён морт, скӧра видзӧдліс Мересьев вылӧ, быттьӧкӧ тайӧ видзӧдлӧмнас кӧсйис шуны: «Кутшӧм чӧрт ещӧ тэнӧ вайис?
Этша менам тані ноксянторйыс!» — да нетшыштіс сы киысь направление да бумага тыра пакетсӧ.
«Придеритчас кокъяс дінӧ дай вӧтлас», — подполковниклӧн важӧн бритчывтӧм паськыд чужӧм вылын чикыльтчыны заводитӧм бурӧй щетина вылас полігтыр видзӧдігмоз думыштіс Мересьев.
Но начальникӧс чуксалісны нин ӧтпырйӧ кык телефон звонок.
Сійӧ пельпомнас пель дінас топӧдіс ӧти трубкасӧ, мыйкӧ раздражённӧя мургис мӧдас да сэк жӧ син пырыс нуӧдіс Мересьевлысь документъяссӧ.
Тыдалӧ, сійӧ сэтысь лыддис сӧмын генераллысь революциясӧ, сы вӧсна мый сэн жӧ, телефон трубкасӧ пуктытӧг уліас гижис: «Коймӧд тренировочнӧй отряд.
Лейтенант Наумовлы.
Зачислитны».
Сэсся, кыкнан трубкасӧ пуктӧм бӧрын, мудзпырысь юаліс:
— А вещевӧй аттестатыд?
А продовольственнӧйыд?
Абу?
Ставныдлӧн абу.
Тӧда, тӧда ме тайӧ сьыланкывъяссӧ.
Госпиталь, суматоха, абу сыӧдз.
А ме нӧ мый, аслам яйысь тіянлы кута пуны?
Гижӧй рапорт, аттестаттӧг приказӧн ог проводит.
— Эм гижны рапорт! — ставнас подтянитчигмоз да кӧзырнитігтыр сьӧлӧмсяньыс шуис Мересьев. — Разрешитанныд мунны?
— Мунӧй, — кинас вялӧя ӧвтыштіс подполковник.
И друг кыліс сылӧн лёкысь горӧдӧм: — Сулавлӧй!
Тайӧ мый татшӧмыс? — чуньнас сійӧ индіс зарни монограммаа сьӧкыд бедь вылӧ — Василий Васильевичлӧн пӧдарок вылӧ.
Мересьев, кабинетсьыс петігӧн, волнуйтчӧмысла вунӧдӧма сійӧс пельӧсас. — Мыйся пижонство?
Шыбитны бедьтӧ!
Абу воинскӧй часть, а цыганскӧй табор!
Кутшӧмкӧ горсад: бедьяс, тросточкаяс...
Регыд кутанныд голя выланыд амулетъяс ӧшлыны да кабинааныд сьӧд каньясӧс босьтны.
Медым ме тайӧ дряньсӧ сэсся эг аддзыв!
Пижон!
— Эм, подполковник ёрт!
Кӧть водзын вӧліны уна сьӧкыдлунъяс да неудобствояс: колӧ вӧлі гижны рапорт, скӧр подполковниклы гӧгӧрвоӧдны, кыдзи вошины аттестатъяс; кӧть неразбериха вӧсна, коді артмыліс школа пыр дугдывтӧг зэв уна йӧз прӧйдитӧмла, сэні вердісны омӧлякодь, и ӧбед бӧрын курсантъяс пыр жӧ заводитлісны мечтайтны ужин йылысь; кӧть шӧр школа зданиеын, кодӧс временнӧ пӧртӧма лётнӧй составлы общежитиеӧ, потласьӧм трубаяс вӧсна вӧлі зэв кӧдзыд, да первой войсӧ эшкын да кучик реглан улын Алексей войбыд тіраліс, — сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тані, тайӧ ноксьӧмас да неудобствоясас кыдзи, колӧ чайтны, чувствуйтіс асьсӧ чери, кодӧс лыа вылын куйлӧм бӧрын саридзӧ бӧр нуис гы.
Ставыс тані сьӧлӧм вылас воис сылы, да весиг тайӧ оланіныслӧн медся неудобнӧйторъясыс сылы висьталісны, мый сійӧ матын ассьыс мечтасӧ олӧмӧ пӧртӧм дінын.
Рӧднӧй обстановка, рӧднӧй йӧз, сарӧгӧсь да война чӧжӧн быгалӧм кучика важ регланаӧсь да пон ку унтыаӧсь, гожъялӧм, чирӧм гӧлӧсаӧсь, гажаӧсь;
авиационнӧй бензинлӧн юмовкодь да ёсь дукӧн ӧвтысь рӧднӧй атмосфера, коді тырӧма шонтан моторъяс шумӧн да лэбысь самолётъяслӧн рӧвнӧй, успокаивающӧй сяргӧмӧн;
маслӧӧссьӧм комбинезона, кок йылысь мудзысла гылалысь, няйтӧссьӧм чужӧма технарьяс;
бронза рӧмӧдз гожъялӧм скӧр инструкторъяс; метеорологическӧй будкаын гӧрд банчукъяса нывъяс;
команднӧй пунктлӧн ичӧтик керкаын лежанкасянь слӧйясӧн плавайтысь лӧз тшын; зуммеръяслӧн сибдӧм шыыс да резкӧй телефоннӧй звонокъяс;
фронт вылӧ мунысьясӧн сьӧрсьыныс «на память» нуӧм вӧсна столовӧйын паньяслӧн тырмытӧм;
уна рӧма карандашӧн гижӧм «боевӧй листокъяс», кодъяслӧн поманыс обязательнӧ серпасалӧма сынӧдын нывъяс йылысь мечтайтысь том зонъяс вылӧ карикатураяс;
кузяла и вомӧнног самолётъяслӧн кӧлесаясӧн да кӧстыльясӧн гижлӧдлӧм лётнӧй поле вылын руд небыд няйт;
сола кывъясӧн да авиационнӧй терминъясӧн суктӧм гажа сёрни,
— ставыс тайӧ вӧлі тӧдса, важся.
Мересьев пыр жӧ ловзис.
Сы дінӧ, кажитчӧ, бӧр воисны дзикӧдз вошлӧм кыпыдлуныс да гажа бесшабашностьыс, коді век неуна лӧсялана истребительяслы.
Сійӧ подтянитчис, радпырысь, пелька да мичаа вочавидзліс ичӧтджык чинаяслӧн приветствиеяс вылӧ, старшӧйяскӧд паныдасигӧн чёткӧя восьлавліс да выль форма получитӧм бӧрын пыр жӧ сійӧс сетіс «подгонитны» олӧма сержантлы, гражданскӧй профессия сертиыс портнӧйлы, коді ӧні БАО-ын выписывайтіс прӧдуктаяс.
Войясын сержант нажӧвитчис, торъя взыскательнӧй, тшапитчысь лейтенантъяслы «лыяс сертиныс подгоняйтліс» казённӧй размера формаяс.
Первой лунас жӧ лётнӧй поле вылысь Мересьев корсис коймӧд отрядса инструктор Наумовӧс, код начальство улӧ вӧлі сетӧма сійӧс.
Наумов, ичӧтик тушаа, зэв визув, ыджыдкодь юра, кузь кияса морт, котраліс «Т» районын да, енэжӧ видзӧдігтыр, кӧні зонаын лэбаліс ичӧтик «ушка», быдногыс видіс сійӧс, коді сійӧн веськӧдліс:
— Сундук...
Куйӧд мешӧк...
«Вӧлі истребительӧн»!
Кодӧс кӧсйӧ ылӧдны?
Аслас будущӧй инструкторлы сійӧ представитчис полнӧй форма серти. Мересьев приветствуйтӧм вылӧ инструктор сӧмын ӧвтыштіс кинас да индіс сынӧдӧ:
— Аддзылінныд?
«Истребитель», сынӧдса гроза, катласьӧ, кыдзи... юкмӧсын дзоридз...
Алексейлы инструктор воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ радейтіс вот татшӧмъяссӧ, общежитиеын неуна сумасшедшӧйяссӧ, асланыс уджӧ пель йылӧдзныс влюбитчӧм йӧзсӧ, кодъяскӧд способнӧй да старательнӧй мортлы кокньыд аддзыны общӧй кыв.
Сійӧ вӧчис некымын дельнӧй замечание лэбалысь йылысь.
Ичӧтик лейтенант сійӧс видзӧдаліс нин юрсяньыс кок улӧдзыс:
— Менам отрядӧ?
Кыдзи овныд?
Мый вылын лэбавлінныд?
Бойын вӧвлінныд?
Дыр-ӧ эн кыпӧдчывлӧй?
Алексей эз вӧв уверен, мый лейтенант кывзіс сылысь вочакывъяссӧ: сійӧ бара чатӧртіс юрсӧ да, кимӧдзнас шонді югӧръясысь сайӧдчӧмӧн, грӧзитіс кулакнас:
— Шмаровоз!..
Видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ бергӧдчӧ!
Быттьӧ гостинӧйын бегемот.
Сійӧ тшӧктіс Алексейлы явитчыны лэбалан лун заводитчигкежлӧ да кӧсйысис пыр жӧ «видлыны».
— А ӧні мунӧй, шойччӧй.
Туй бӧрад пӧлезнӧ.
Сёйинныд?
А то миян тані ноксиганыс вермасны вунӧдны вердны...
Чӧртлӧн акань!
Но, сӧмын пуксьыв му вылас, ме тэныд петкӧдла «истребительӧс»!
Шойччыны Мересьев эз мун, сы вӧсна нин мый аэродром вылын, кӧні кос да чорыд лыа буссӧ нӧбӧдіс кӧдзыд тӧв, кажитчӧ, вӧлі весиг шоныдджык «ӧкмысӧд А» классын дорысь, кӧні сулаліс сылӧн топчаныс.
БАО-ын сійӧ аддзис сапожникӧс, сетіс сылы ассьыс вежонся табак паёксӧ да командирскӧй ременьысь тшӧктіс вурны особӧй конструкцияа кык ичӧтик лямка пряжкаясӧн, медым тайӧ лямкаяснас вермис эськӧ протезъяссӧ топыда кӧртавны управлениелӧн ножнӧй рычажокъяс бердӧ.
Сы вӧсна, мый заказыс вӧлі срочнӧй да аслыспӧлӧс, сапожник шуис аслыс корны «полмитрей» вылӧ да кӧсйысис лямкаяссӧ вӧчны на сӧвесть.
Мересьев жӧ локтіс аэродром вылӧ бӧр да пемыдӧдз, сэтчӧдз, кытчӧдз медбӧръя самолётсӧ эз вайӧдны линейка вылӧ да гезйӧн домавны муӧ винтитӧм штопоръясӧ, видзӧдіс лэбалӧмъяс бӧрся, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі эз зонаясӧд обычнӧй тренируйтчана «шуръялӧм», а кутшӧмкӧ сверхасовскӧй соревнование.
Сійӧ эз видзӧд лэбалӧмсӧ.
Сійӧ прӧстӧ оліс аэродромвывса атмосферанас, видзӧдіс делӧвӧй ноксьӧм вылас, кывзіс моторъяслысь ланьтлытӧм ургӧмсӧ, ракетницаяслысь клопӧдӧмсӧ, бензинлысь да маслӧлысь дуксӧ.
Сылӧн став виръяйыс радліс, сійӧ весиг эз думайт, мый аски самолётыс вермас сійӧс не кывзысьны, кутас асныравны, мый вермас лоны катастрофа.
Асывнас сійӧ локтіс лётнӧй поле вылӧ, кор полеыс вӧлі тыртӧм на.
Линейкаяс вылын ургисны шоналысь моторъяс, напряжённӧя пӧлясисны биӧн «полюсдорса» пачьяс, да механикъяс, самолётъяслысь винтъяссӧ бергӧдігӧн, чеччыштлісны боквыв, быттьӧкӧ змея дінысь.
Кыліс тӧдса асъя перекличка:
— Пуск кежлӧ!
— Контакт!
— Эм контакт!
Кодкӧ видіс Алексейӧс сыысь, мый сійӧ татшӧм водз самолётъяс дінын шӧйтӧ код тӧдас мыйла.
Сійӧ шуткаӧн вочавидзис да ас кежас ӧтарӧ шуаліс гажа, мыйлакӧ вежӧрӧ пуксьӧм кывъяс: «Эм контакт, эм контакт, эм контакт»...
Медбӧрас самолётъяс чеччалігтыр, ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясигтыр да бордъяснаныс дрӧгнитлывлігтыр кутісны кыссьыны старт дорӧ. Борд улітіыс найӧс кутісны механикъяс.
Наумов вӧлі тані нин да куритіс чигарка, сэтшӧм ичӧтӧс, мый кажитчис — тшынсӧ сійӧ нёняліс вижӧдӧм чуньяссьыс.
— Воин? — юаліс сійӧ, Алексейлӧн полнӧй форма серти вӧчӧм официальнӧй приветствие вылӧ вочавидзтӧг. — Но и бур: первойӧн воин — первойӧн и лэбзян.
А но, пуксьы эсійӧ девятка бӧръя кабинаас, а ме дзик пыр.
Видзӧдлам, кутшӧм тэ дзодзӧг.
Сійӧ кутіс тэрыба кыскышталӧмӧн помавны ичӧтик чигаркасӧ, а Алексей тэрмасьӧмӧн муніс самолёт дорӧ.
Сылы окота вӧлі кӧртавны кокъяссӧ инструктор вотӧдз.
Славнӧй морт сійӧ, но код тӧдас, друг да упрямитчас, ӧткажитчас пробуйтны, лэптас шум?
Мересьев кавшасис вильыд борд вывті, судорожнӧя кабина бортас кутчысялігтыр.
Волнуйтчӧмысла, непривычка вӧснаыс сійӧ век вильдаліс да некыдз эз вермы коксӧ шыбитны кабинаас; та вӧсна, векни чужӧма гажтӧм синъяса, олӧма нин механик шензьӧмӧн сы вылӧ видзӧдӧм бӧрын решитіс: «Код, сӧбакаыд».
Но вот медбӧрын Алексейлы удайтчис шыбитны ассьыс куснясьтӧм коксӧ кабинаӧ, став вынсӧ зэвтлӧмӧн кыскыштіс мӧд коксӧ да сьӧкыда ляскысис пуклӧс вылӧ.
Кучик хомутикъяснас протезъяссӧ сійӧ пыр жӧ кӧрталіс педальнӧй управление бердас.
Конструкцияыс артмӧма удачнӧя, хомутикъясыс лӧсьыда да бура топӧдісны протезъяссӧ рычажокъяс дінӧ да сійӧ чувствуйтіс найӧс сідз жӧ, кыдзи челядь дырйиыс кок увсьыс чувствуйтліс бура кӧрталӧм коньки.
Кабинаӧ юрсӧ сюйис инструктор:
— Тэ, другӧ, случайнӧ абу код?
Лолышт.
Алексей лолыштіс.
Вина дук эз кыв; инструктор грӧзитіс механиклы кулакнас.
— Пуск кежлӧ!
— Контакт!
— Эм контакт!
Мотор некымынысь гораа фырснитліс, сэсся кыліс поршеньяслӧн мичаа уджалан шы.
Мересьев весиг радысла горӧдіс да кинас машинальнӧя кыскыштіс газ рычажоксӧ, но сэки сійӧ сёрнитан трубка пыр кыліс инструкторлысь скӧра видчӧм:
— Батьсьыд войдӧрджык биӧ эн пыр.
Инструктор ачыс сетіс газ, мотор заводитіс ургыны, и самолёт, чеччалігтыр, мӧдӧдчис пыр ӧддзыны.
Машинальнӧя управляйтігмоз Наумов кыскыштіс ручкасӧ асланьыс, да тайӧ ичӧтик, юрсигусь сяма машинаыс, кодӧс меліа нимтӧмаӧсь войвывса фронтъяс вылын «лесникӧн», центральнӧйяс вылын — «капустникӧн», лунвылын — «кукурузникӧн» да коді быдлаын служитӧ добродушнӧй салдатъяс остротаяслы мишеньӧн да быдлаын уважайтана, кыдзи важ, испытаннӧй, чудаковатӧй, но боевӧй друг, — машина, код вылын став лётчикъяс коркӧ велӧдчылісны лэбавны, крута кайис сынӧдӧ.
Пӧлӧсӧн пуктӧм рӧмпӧштанысь инструктор аддзис выль курсантлысь чужӧмсӧ.
Кымын татшӧм чужӧм сійӧ аддзыліс пилотлӧн дыр кадся перерыв бӧрын первойысь кыпӧдчигӧн!
Сійӧ аддзывліс асъяслысь снисходительнӧй добродушиесӧ, аддзывліс, кыдзи ӧзйывлісны синъясыс лётчик-энтузиастъяслӧн, кодъяс госпитальясын дыр скитайтчӧм бӧрын став виръяйнаныс чувствуйтлісны рӧднӧй стихиясӧ.
Сійӧ аддзывліс, кыдзи сынӧдӧ веськалӧм бӧрын, кельдӧдлісны, заводитлісны нервничайтны, курччавны вомдоръяснысӧ найӧ, кодъясӧс сьӧкыд воздушнӧй авария дырйи травмируйтліс.
Сійӧ наблюдайтліс задорнӧй любопытствосӧ новичокъяслысь, кодъяс му дінысь торйӧдчылісны первойысь.
Но татшӧм страннӧй выражениесӧ, кутшӧмӧс инструктор аддзис рӧмпӧштан пырыс ӧні, тайӧ мича мугӧм том зонмыслысь, лётнӧй делӧын явӧ абу новичоклысь, Наумовлы аслас уна вося инструкторскӧй удж дырйи некор на эз удайтчыв аддзывны.
Новичоклӧн мугӧм кучик пырыс тыдаліс, кыдзи банйис чужӧмыс гырысь чутъясӧн, лихорадочнӧя.
Вомдоръясыс сылӧн кельдӧдісны, но эз полӧмла, эз, а Наумовлы гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ благороднӧй волнуйтчӧмла.
Коді тайӧ?
Мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Мыйла технарь сійӧс примитіс кодъюра пыдди?
Кодыр самолётыс торйӧдчис мусьыс да ӧшйис сынӧдас, инструктор аддзис, кыдзи курсантлӧн синъясыс, сьӧд, упрямӧй цыганскӧй синъясыс, кодъяс вылӧ Алексей эз лэдз ассьыс защитнӧй ӧчкисӧ, друг тырины синваӧн да кыдзи синваыс визувтіс бан кузяыс да мавтіс чужӧмсӧ поворотын кучкысь воздушнӧй струяӧн.
«Чудак кутшӧмкӧ!
Такӧд колӧ осторожнӧ.
Мыйыс оз овлыв!» — ас кежас решитіс Наумов.
Но тайӧ волнуйтчан чужӧмас, коді сы вылӧ видзӧдіс нёль пельӧса рӧмпӧштансянь, вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, мый вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ и инструкторлысь.
Сійӧ шензьӧмӧн чувствуйтіс, мый и сылӧн горш діныс гӧрддзассьӧ да приборъясыс заводитӧны расплывайтчыны сы синъяс водзын.
— Передайта управление, — шуис сійӧ, но эз передайт, а сӧмын личӧдыштіс кияссӧ да кокъяссӧ, дась вӧлі любӧй здукӧ бӧр босьтны управлениесӧ тайӧ гӧгӧрвотӧм чудак киясысь.
Приборъяс пыр, кодъяс дублируйтісны быд движение, Наумов чувствуйтіс новичоклысь увереннӧй, опытнӧй кияс, «ен милӧстя лётчиклысь» кияс, кыдзи радейтліс шуны школалӧн штабса начальник, важ воздушнӧй кӧин, коді лэбавліс ещӧ гражданскӧй война дырйи на.
Первой кытш бӧрын Наумов дугдіс повны аслас ученик вӧсна.
Машина муніс увереннӧя, «грамотнӧя».
Сӧмын тешкодь, пӧжалуй, вӧлі, мый машинасӧ плоскость кузя нуӧдігӧн, курсант век вӧчаліс то ичӧтик поворотъяс веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, то машинасӧ лэптывліс неуна вывлань, то лэдзліс улӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ прӧверяйтіс ассьыс вынсӧ.
Думнас Наумов шуис, мый аски жӧ позьӧ новичокӧс ӧтнассӧ мӧдӧдны зонаӧ, а кык-куимысь лэбалыштӧм бӧрын пуксьӧдны <rus>«утёнок»</rus> вылӧ — учебно-тренировочнӧй самолёт «УТ‒2», истребительлӧн ичӧтик фанернӧй копия вылӧ.
Вӧлі кӧдзыд, борд стойкавывса термометр петкӧдліс минус 12.
Чизыр тӧв пӧльыштлывліс кабинаӧ, писькӧдчис пон ку унт пырыс, инструкторлысь кынтіс кокъяссӧ.
Кад вӧлі пуксьыны бӧр.
Но быд раз, кор трубка пыр Наумов командуйтліс: «Посадка вылӧ!», — рӧмпӧштанысь сійӧ аддзывліс пӧсь сьӧд синъяслысь нинӧм шутӧг корӧм, весиг не корӧм, а требуйтӧм, да эз тырмыв выныс выльысь повторитны приказаниесӧ.
Дас минут пыдди найӧ лэбалісны часджын гӧгӧр.
Кабинаысь чеччыштӧм бӧрын Наумов, кияссӧ воча кучкалігтыр да кокъяснас йӧктігтыр, мӧдіс чеччавны.
Тайӧ асывводзас кӧдзыдыс збыльысь вӧлі прамӧй лэчыд.
Курсант жӧ мыйкӧ дыр ноксис кабинаас да петіс сэтысь ньӧжйӧ, быттьӧкӧ петнысӧ эз вӧв окота, а муӧ лэччӧм бӧрын пуксис самолёт борд дінӧ шуда, збыльысь код мортлӧн кодь чужӧма, коді кӧдзыдысла да возбуждениеысла ыпъяліс алӧй рӧмӧн.
— Но, кынмин?
Менӧ унтъяс пыр, ок, кутшӧм чорыда босьтіс!
А тэ, со, ботинкиа.
Кокъясыд эз кынмыны?
— Менам кокъясыс абуӧсь, — аслас думъяслы водзӧ нюмъялігтыр вочавидзис курсант.
— Мый? — подвижнӧй чужӧмыс Наумовлӧн нюжалыштіс.
— Менам кокъясыс абуӧсь, — выльысь отчётливӧя шуис Мересьев.
— Кыдзи сійӧ сідз «кокъяс абуӧсь»?
Кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны?
Висьӧны, али мый?
— Да абуӧсь — и ставыс...
Протезъяс.
Ӧти здук Наумов сулаліс, быттьӧкӧ юрас мӧлӧтӧн кучкӧмысь тувъялӧм места вылас.
Сійӧ, мый сылы висьталіс тайӧ тешкодь том зонмыс, вӧлі дзик эскыны позьтӧмтор.
Кыдзи сійӧ кокъяс абуӧсь?
Но ӧд сійӧ сӧмын на лэбаліс и лэбаліс эз омӧля....
— Петкӧдлы, — кыдзкӧ полігтыр шуис инструктор.
Алексейӧс тайӧ любопытствоыс эз чуймӧд ни эз скӧрмӧд.
Мӧдарӧ, сылы окота лои дзикӧдз шензьӧдны тешкодь, гажа мортсӧ, да циркса фокусник движениеӧн сійӧ ӧтпырйӧ лэптіс кыкнан гач коксӧ.
Курсант сулаліс кучикысь да алюминийысь вӧчӧм протезъяс вылын, сулаліс да гажаа видзӧдіс инструктор вылӧ, механик вылӧ да лэбавны ӧчередь виччысьысьяс вылӧ.
Наумов дзик пыр гӧгӧрвоис тайӧ мортыслысь и волнуйтчӧмсӧ, и сы чужӧм вылысь необыкновеннӧй выражениесӧ, и сы сьӧд синъясысь синвасӧ, и дырджык лэбавны сэтшӧм горшлунсӧ.
Курсант сійӧс чуймӧдіс.
Наумов уськӧдчис сы дінӧ да мыйвынсьыс тракйис сылысь кисӧ:
— Рӧднӧй, да кыдз нӧ?..
Да тэ, тэ прӧста весиг он тӧд, кутшӧм тэ эм мортыс!..
Ӧні медся ыджыдторсӧ вӧлі вӧчӧма.
Инструкторлысь сьӧлӧмсӧ завоюйтӧма.
Рытнас найӧ встретитчисны да ӧтвылысь вӧчисны тренируйтчан план.
Воисны ӧти кывйӧ, мый положениеыс Алексейлӧн сьӧкыд, ичӧтик ӧшыбка вермас вайӧдны сэтчӧ, мый сылы нэм кежлас запретитасны веськӧдлыны самолётӧн, да, кӧть буретш ӧні сылы став мукӧд кадсяяс дорысь ёна окота вӧлі пуксьыны истребитель вылӧ, лэбзьыны сэтчӧ, кытчӧ зілисны ӧні канмулӧн медбур воинъясыс, — Волга вывса нималана кар дорӧ, — сійӧ сӧгласитчис тренируйтчыны терпеливӧя, последовательнӧя да быд боксянь.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый сы положениеын сійӧ должен лыйлыны сӧмын «яблочкоӧ».
9
Кык тӧлысь дорысь дырджык Мересьев занимайтчис учебно-тренировочнӧй школаын.
Аэродром тыри лымйӧн, самолётъяс сувтісны лыжи вылӧ.
«Зонаӧ» мунігӧн кок увсьыс Алексей ӧні аддзис мулӧн арся яръюгыд краскаяс пыдди сӧмын кык рӧм: еджыдӧс да сьӧдӧс.
Дугдісны нин шумитны юӧръяс Сталинград дорын немечьясӧс разгромитӧм йылысь, квайтӧд немецкӧй армиялӧн гибель йылысь, Паулюсӧс пленӧ босьтӧм йылысь.
Аддзывлытӧм, нинӧмӧн кутны позьтӧм наступление паськаліс лунвылын.
Генерал Ротмистровлӧн танкистъяс орӧдісны фронт да, смел рейд вӧчӧмӧн, грӧмитісны противниклысь пыді тылъяссӧ.
Кропотливӧя «дзуртны» сынӧдын ичӧтик самолётъяс вылын, кор фронт вылын вӧчсисны сэтшӧм делӧяс, а фронтвесьтса енэжын мунісны сэтшӧм бойяс, Алексейлы вӧлі сьӧкыдджык госпиталь коридор кузя лунысь-лун лыдтӧмпӧв восьлалӧм дорысь либӧ пыктӧм, дугдывтӧг ёнтысь кокъяс вылын мазуркаяс да фокетротъяс йӧктӧм дорысь.
Но госпитальын на сійӧ сетіс аслыс кыв бӧр мунны авиацияӧ.
Сійӧ пуктіс ас водзас цель и стремитчис сэтчӧ шог вылӧ, мудзӧм да разочарование вылӧ видзӧдтӧг.
Коркӧ сылӧн выль военнӧй адрес кузя воис кыз пакет.
Клавдия Михайловна ыстӧма письмӧяс да юасис кыдзи сійӧ олӧ, кутшӧмӧсь успехъяс, добитчис-ӧ осуществитны ассьыс мечтасӧ.
«Добитчис али эз? — юаліс сійӧ ассьыс да, вочавидзтӧг, босьтчис видлавны письмӧяссӧ.
Найӧ вӧліны некымын — мамсяньыс, Олясянь, Гвоздевсянь да ещӧ ӧти, коді зэв ёна шензьӧдіс сійӧс: адрессӧ вӧлі гижӧма Метеорологическӧй сержант киӧн, а уліас гижӧма: «капитан К. Кукушкинсянь».
Тайӧ письмӧсӧ сійӧ лыддис медводз.
Кукушкин юӧртіс, мый сійӧс бара подбитісны, сійӧ чеччыштіс сотчысь самолёт вылысь, чеччыштіс удачнӧ, веськаліс ас йӧз дорӧ, но чегӧма киыс да ӧні куйлӧ медсанбатын, «пӧдӧ гажтӧмысла», кыдзи сійӧ гижис, «клистирса доблестнӧй работникъяс» пӧвстын, но мый ставыс тайӧ — чепуха да регыд сійӧ бара лоас стройын.
А письмӧсӧ жӧ тайӧ гижӧ сы диктуйтӧм серти адресатлы тӧдса Вера Гаврилова, кодӧс и ӧні на полкын шуӧны Метеорологическӧй сержантӧн.
Письмӧын висьтавсис сідзжӧ, мый сійӧ, тайӧ Вераыс, зэв бур ёрт да поддерживайтӧ сійӧс, Кукушкинӧс, несчастье дырйи.
Скобка пиын Вералӧн вӧлі пасйӧма, мый Костя, дерт, содталӧ.
Тайӧ письмӧысь Алексей тӧдмаліс, мый полкын сійӧс помнитӧны, мый столовӧйын полкӧн воспитайтӧм геройяслӧн портретъяс пиын ӧшӧдісны тшӧтш и сылысь портретсӧ, да гвардеечьяс оз воштыны лача бара аддзыны сійӧс, Алексейӧс, ас ордсьыныс.
Гвардеечьяс!
Мересьев шпыньмунӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
Мыйӧнкӧ, тыдалӧ, ёна занятӧсь вӧлӧмаӧсь Кукушкинлӧн да добровольнӧй секретарлӧн юрныс, вунӧдӧмаӧсь кӧ найӧ юӧртны сылы весиг сэтшӧм выльтор, кыдзи полкӧн гвардейскӧй знамя получитӧм.
Сэсся Алексей восьтіс мамыслысь письмӧсӧ.
Тайӧ вӧлі старукалӧн обычнӧй, тӧждысяна послание, кӧні тырыс вӧлі сы йылысь волнуйтчӧм да тӧждысьӧм.
Абу-ӧ омӧль сылы, абу-ӧ кӧдзыд, бура-ӧ сійӧс сэні вердӧны да шоныда-ӧ пасьтӧдісны тӧв кежлас да оз-ӧ ков сылы, например, кыны кепысь?
Сійӧ нин вит гоз кыӧма да козин пыдди мӧдӧдӧма Гӧрд Армияса воинъяслы.
Кепысь певъяс сюйӧма гижӧдтор да сиӧма дыр новлыны.
Бур эськӧ, ӧти татшӧм гоз кӧ веськаліс сылы!
Ангорскӧй вурунысь кыӧм зэв бур кепысьяс; тайӧ вурунсӧ сійӧ сыналӧма аслас кроликъяслысь.
Да, сійӧ вунӧдӧма юӧртны: ӧні сылӧн эмӧсь кроликъяс: ай, энь да сизим пи.
Сӧмын помас, старукалӧн став тайӧ мелі больгыштӧм бӧрас, вӧлі медся главнӧйторйыс: Сталинград дорысь немечьясӧс вӧтлісны да найӧс сэні виисны лыдтӧм-щӧттӧм, весиг шуӧны, налысь кутшӧмкӧ медся главнӧйсӧ босьтӧмаӧсь пленӧ.
И вот, кор найӧс вӧтлісны, Камышинӧ вит лун кежлӧ воліс Оля; воліс да оліс сы ордын, сы вӧсна мый Олялысь керкасӧ бомбитӧмаӧсь.
Уджалӧ сійӧ ӧні сапёрнӧй батальонын, лейтенант званиеа да весиг ранитчылӧма нин пельпомас, бурдӧма да наградитӧмаӧсь орденӧн, — кутшӧмӧн, гӧгӧрвоана, старушка абу сяммӧма юӧртны.
Сійӧ содтӧма вӧлі, мый сы ордын олігӧн Оля век узьӧма, а кор эз узь, век сёрнитӧмаӧсь Алексей йылысь, мый найӧ ӧтлаын гадайтӧмаӧсь да карті серти век вӧлӧм артмӧ, мый трефовӧй корольлӧн сьӧлӧм вылас куйлӧ бубин дама.
Мамыс гижис, мый сылы, асладорсяньыс, тайӧ бубин дамасьыс бурджык моньӧс аслыс оз и кӧсйы.
Алексей нюммуніс старукалӧн трогательнӧй дипломатия вылӧ да осторожнӧя восьтіс «бубин дамасянь» рудіник конверт.
Письмӧыс вӧлі дженьыд.
Оля юӧртіс, мый «окопъяс» бӧрын налӧн рабочӧй батальонса бурджык боечьясӧс вӧлі зачислитӧма регулярнӧй сапёрнӧй частьӧ.
Сійӧ ӧні техник-лейтенант.
Тайӧ налӧн частьыс би улын стрӧитіс Мамаев курган дорын укреплениеяс, кодъяс ӧні лоины сэтшӧм нималанаӧсь, а сэсся Тракторнӧй завод дорын укреплённӧй кольцо, да налысь частьсӧ таысь вӧлі наградитӧма боевӧй Гӧрд Знамя орденӧн.
Оля гижис, мый налы сэні сюрыштіс чорыдакодь, мый ставсӧ — консервъяссянь кӧртзыръясӧдз — ковмыліс вайны Волга сайысь, кодӧс лыйлісны пулемётъясысь.
Гижис, мый став кар пасьталаыс эз коль ни ӧти дзонь керка, а муыс гуранӧсь да дзик тӧлысь ландшафт снимок кодь.
Оля гижис, мый госпиталь бӧрас найӧс нуисны машина вылын став Сталинград вомӧн.
Аддзылӧма сійӧ виӧм да гуавны чукӧртӧм немечьяслысь быдса гӧраяс.
А мында найӧ туплясисны туйяс вылас!
«И меным окота вӧлі, медым тэнад сійӧ танкист другыд, ме ог помнит сылысь нимсӧ, буретш сійӧ, кодлысь семьясӧ ставнас виӧмаӧсь, веськаліс татчӧ да видзӧдліс та вылӧ аслас синъясӧн.
Честнӧй кыв, ставсӧ тайӧс колӧ эськӧ снимайтны кино вылӧ да петкӧдлыны сэтшӧмъяслы, кутшӧм сійӧ.
Медым аддзӧны, кыдзи ми на пыдди отомститім вӧрӧглы».
Письмӧ помас сійӧ гижис — Алексей некымынысь лыддис сылы гӧгӧрвотӧм тайӧ фразасӧ — мый ӧні, Сталинградскӧй битва бӧрын, сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ Алексейлы, геройясысь геройлы, достойнӧйӧн.
Ставсӧ тайӧс вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн, станцияын, кӧні сулаліс налӧн эшелоныс.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ найӧс нуӧны да кутшӧм лоӧ сылӧн выль военнӧй адресыс.
Сысянь мӧд письмӧ вотӧдз Алексей эз вермы вочакыв сетны сылы, мый абу сійӧ, а Оля, тайӧ ичӧтик, нэриник нывкаыс, коді сьӧлӧмсянь зіля уджалӧ войналӧн самӧй биас, — геройясысь настоящӧй геройыс.
Алексей ещӧ ӧтчыд быд боксянь видлаліс письмӧсӧ да конвертсӧ.
Бӧр мӧдӧдан адрес местаас вӧлі мичаа гижӧма: гвардияса младшӧй техник-лейтенант Ольга сэтшӧмтӧ.
Аэродром вылын шойччан здукъясӧ унаысь Алексей перйывліс да выльысь лыддьывліс тайӧ письмӧсӧ.
Дыр на сійӧ шонтывліс сійӧс лётнӧй полевывса чизыр тӧв вылын да гыӧртӧм пельӧсъяса «ӧкмысӧд «А» классын, кӧні важмозыс на оліс сійӧ.
Декабр тӧлысь шӧрын инструктор Наумов назначитіс сылы испытаниеяс.
Лэбавны колӧ вӧлі <rus>«утёнок»</rus> вылын, да лэбалӧмсӧ инспектируйтны должен вӧлі не инструктор, а штабса начальник, буретш сійӧ гӧрд чужӧма, тыр виръяя кыз подполковникыс, коді сэтшӧм кӧдзыда сійӧс встретитіс школаас воӧм бӧрын.
Мересьев тӧдіс, мый сы бӧрся следитӧны му вывсянь да мый ӧні решайтсьӧ сылӧн судьбаыс, сійӧ тайӧ лунас превзойдитіс асьсӧ ачыс.
Ичӧтик, кокньыдик самолётсӧ сійӧ шыблаліс сэтшӧм рискованнӧй фигураясӧ, мый бывалӧй подполковниклӧн ас тӧдлытӧгыс петісны ошкана замечаниеяс.
Кор Мересьев петіс машинасьыс да сувтіс начальство водзӧ, Наумовлӧн возбуждённӧй, радлана да став чукыръяснас волялысь чужӧм сертиыс гӧгӧрвоис, мый делӧыс шляпаын — бур.
— Отличнӧй почерк!
Да...
Лётчик, кыдзи шусьӧ, ен милӧстьӧн, — вомгорулас шуыштіс подполковник. — Вот мый, синьор, он-ӧ кольччы миянӧ инструкторӧн?
Миянлы татшӧмъясыс колӧны.
Мересьев дзикӧдз ӧткажитчис.
— Но, и артмӧ йӧй!
Этатшӧм хитрость — воюйтны.
А тані эськӧ йӧзӧс велӧдін.
Друг подполковник аддзис бедьсӧ, код вылӧ пыксис Мересьев, да весиг гӧрдӧдіс:
— Бара?
Вай татчӧ!
Тэ мый, пикник вылӧ тросточкаӧн мӧдӧдчин?
Кӧні тэ находитчан, бульвар вылын?
Приказание выполниттӧмысь «губаӧ»!
Кык сутки!..
Амулетъяс лӧсьӧдісны, асъяс...
Шаманитанныд.
Фюзеляж выланыд ещӧ бубновӧй туз оз тырмы.
Кык сутки!
Кывлінныд?
Мересьев киысь бедьсӧ нетшыштӧм бӧрын подполковник гӧгӧр видзӧдліс, корсьысис, мыйӧ эськӧ бурджык жугӧдны сійӧс.
— Подполковник ёрт, разрешитӧй доложитны: сійӧ коктӧм, — другсӧ дорйыны босьтчис инструктор Наумов.
Штабса начальник ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс.
Синъяссӧ шармӧдӧмӧн сійӧ пыдісянь лолаліс:
— Кыдз сідз?
Тэ ещӧ сэні менӧ бӧбйӧдлыны!
Збыль?
Мересьев утвердительнӧя довкнитіс юрнас, ачыс волнуйтчӧмӧн следитіс аслас беддьыс бӧрся, кодлы угрожайтіс ӧні ыджыд опасность.
Сійӧ ӧні збыльысь эз торйӧдчыв Василий Васильевич пӧдароккӧд.
Подполковник подозрительнӧя видзӧдіс кык друг вылӧ:
— Но, сідзкӧ, батенька, тӧдан...
А нолтӧ, петкӧдлы кокъястӧ...
Да-а-а!..
Тренировочнӧй школаысь Алексей Мересьев петіс отличнӧй отзывӧн.
Скӧр подполковник, тайӧ «воздушнӧй кӧиныс», кужис став мукӧд дорысь бурджыка донъявны лётчик подвиглысь величиесӧ.
Сійӧ эз жалит восторженнӧй кывъяс да аслас отзывын рекомендуйтіс Мересьевӧс служитны «авиациялӧн любӧй видын кыдзи искуснӧй, опытнӧй да волевӧй лётчикӧс».
10
Тӧв помсӧ да водз тулыссӧ Мересьев колляліс переподготовка школаын.
Тайӧ вӧлі военнӧй лётчикъяслӧн важ стационарнӧй училище, сэні вӧлі отличнӧй аэродром, зэв бур общежитие, озыр клуб, код сцена вылын мукӧд дырйи пуктывлісны спектакльяс мӧскуаса театръяслӧн гастрольнӧй группаяс.
Тайӧ школаыс сідзжӧ вӧлі тыр, но сэні святӧя видзисны войнаӧдзса порядокъяс, да весиг формалӧн мелочьяс бӧрся ковмыліс зэв бура следитны, сы вӧсна мый весавтӧм кӧ сапӧгыд, реглан вылад кӧ абу кизьыд либӧ лётнӧй планшеттӧ тэрмасигӧн пасьталан вӧнь вевдорад, ковмыліс комендант приказ серти «рубитны» час кыкӧн строевӧй подготовка.
Лётчикъяслӧн ыджыд группа, кытчӧ вӧлі зачислитӧма и Алексей Мересьевӧс, велӧдчис лэбавны сэки выль сӧветскӧй истребитель «Ла‒5» вылын.
Подготовкаыс нуӧдсис серьёзнӧя, изучайтісны мотор, материальнӧй часть, велӧдісны техника.
Лекцияяс кывзігӧн Алексей шензис, кутшӧм ылӧ водзӧ мунӧма сӧветскӧй авиация сійӧ ичӧтик кад костас, кор сійӧ вӧлі армияысь бокын.
Сійӧ, мый война заводитчигӧн кажитчыліс смелӧй новаторствоӧн, ӧні дзикӧдз важмӧма.
Тэрыб «ласточкаяс» да кокньыдик «мигъяс», кодъясӧс приспособитӧма высотнӧй бойяс вылӧ да кодъяс война заводитчигӧн кажитчисны шедевръясӧн, ӧні снимайтсисны вооружениеысь.
Найӧс вежисны сӧветскӧй заводъясӧн война лунъясӧ нин лэдзӧм, вывті дженьыд срокъясӧ освоитӧм, бӧръя модельяса «якъяс», модаӧ пырысь «Ла‒5», двухместнӧй «илъяс», тайӧ лэбалысь танкъясыс, кодъяс вӧлі живъялӧны дзик му бердтіыс да веськыда вӧрӧг юр вылӧ кӧдзӧны и бомбаяс, и пуляяс, и снарядъяс; тайӧ самолётъясыслы немецкӧй армияын сетісны нин паническӧй прозвище «<deu>шварце тод</deu>» — мӧд ногӧн кӧ, «сьӧд смерть».
Тышкасьысь войтыр генийӧн чужтӧм выль техникаыс вывті ёна усложнитіс воздушнӧй бойсӧ да лётчиксянь требуйтіс не сӧмын ассьыс машинасӧ тӧдӧм, не сӧмын дерзкӧй непреклонность, но и бой мунан поле весьтын ӧдйӧ ориентируйтчӧм, воздушнӧй бойсӧ торъя составнӧй юкӧнъяс вылӧ юклыны кужӧмлун да, аслад страх да риск вылӧ, частӧ команда виччысьтӧг, принимайтавны да осуществляйтны боевӧй решениеяс.
Ставыс тайӧ вӧлі вывті интереснӧй.
Но фронт вылын мунісны чорыд, лӧньлытӧм наступательнӧй бойяс, и, джуджыд да югыд классын удобнӧй сьӧд учебнӧй пызан сайын пукалігӧн, лекцияяс кывзіг, Алексей Мересьев вывті ёна да мучительнӧя гажтӧмчис фронтысь, боевӧй обстановкаысь.
Сійӧ велӧдчис ас пытшкӧссьыс пӧдтыны физическӧй дойсӧ.
Сійӧ кужис заставляйтны асьсӧ вӧчавны эскыны позьтӧмторъяс.
Но и сылӧн эз тырмы воляыс венны ас пытшкӧссьыс тайӧ вынужденнӧя нинӧм вӧчтӧг олӧмыс вӧсна лоӧм гажтӧмчӧмсӧ, и сійӧ мукӧд дырйи вежонъясӧдз ветлӧдліс школаас зумыш, чӧв олысь, рассеяннӧй да скӧр.
Алексейлы шуд вылӧ, сійӧ жӧ школаас прӧйдитіс переподготовка и майор Стручков.
Найӧ аддзысисны, кыдз важ другъяс.
Школаас Стручков веськаліс вежон кыкӧн сёрӧнджык, но пыр жӧ йитчис сылӧн аслыспӧлӧс делӧвӧй олӧмкӧд, приспособитчис школаса строгостьяс дінӧ, кодъяс военнӧй кадӧ вӧліны необычнӧйӧсь, да быдӧнлы лои ас мортӧн.
Сійӧ сразу гӧгӧрвоис Мересьевлысь настроениесӧ, и, кор найӧ рытъя мыссьӧм бӧрын разӧдчисны асланыс спальняясӧ, тувкнитіс сылы бокас:
— Эн шогсьы, зон, миян нэм вылӧ войнаыс тырмас.
Со мыйта на Берлинӧдзыс: восьлавны да восьлавны.
Воюйтыштам на.
Пӧттӧдз на воюйтам.
Кык либӧ куим тӧлысьӧн, мый дыра найӧ эз аддзысьлыны, майор тӧдчымӧн омӧльтчӧма, пӧрысьмӧма.
Первой лунас, кор найӧ шойччигмоз казьтылісны став тӧдсаяснысӧ, Стручков ни ӧти кыв эз шу Клавдия Михайловна йылысь, весиг, кажитчӧ, нарошнӧ кытшовтӧ вӧлі бокті став сійӧторъяссӧ, мыйяс вермисны тӧдвылӧ уськӧдны Клавдия Михайловнаӧс.
Мӧд лунас, кор найӧ пукалісны столовӧйын ӧти пызан сайын, Стручков эз вермы терпитны да шуис, мыйлакӧ Клавдия Михайловнаӧс нимнас шуӧмысь видзчысьӧмӧн:
— А сыкӧд, эсійӧыскӧд, письмӧася.
Вочавидзӧ.
Мересьев нинӧм эз шу.
Первой блюдонысӧ сёйисны чӧв олігтыр.
Майор друг крута вештыштіс ассьыс тарелкасӧ, мый весиг кольыштӧм шыдыс солькнитчис скатерть вылас.
— Сійӧ пыр корӧ, медым ме сійӧс вунӧді, а?
Кыдзи тайӧ тэныд сьӧлӧм вылад воӧ, вунӧдны!
Думыштлы тэ, дура-баба, вунӧдны сійӧс!
Юавсьӧ, мыйла?
Оз радейт.
А мыйысь менӧ не радейтныс.
Но, тайӧ медым, но медым оз радейт, мырдӧн йӧз сьӧлӧмӧ он пыр.
Но кӧть лача сет, кӧть сет тӧждысьны тэ йылысь, дура йылысь ли, мый ли.
Ӧд тӧда, олӧ сьӧкыда, муртса-муртса.
Ысті сылы посылка — скандалӧн мӧдӧдіс бӧр.
Ысті сылы аттестат, пӧльзуйтчы, мый вылӧ меным, кор ме ола дзоньнас казеннӧй довольствие вылын, — и, боже мой, кутшӧм шум лэптіс!
Ті менӧ он уважайтӧй, ті менӧ ӧбижайтанныд!..
Чӧртыс тӧдӧ мый.
И главнӧйыс, кодкӧ кӧ сылӧн вӧлі, а то сідз — кулӧм мортлӧн вуджӧрыс, пустӧй места.
Али, гашкӧ, эм, а?
Лӧсьӧдіс кодӧскӧ?
Кыдзи тэ чайтан?
Майор друг кутіс педзны улӧс вылас.
— Чайта, мый эз.
— Збыльысь?
Но, сідзкӧ мый нӧ?
Али манашкаӧ кӧсйӧ мунны?
Да ӧд манашкаас ӧні оз босьтавны...
А, чӧрт, бара нин тайӧ сьӧд синъяса блондинкаыс! — друг равӧстіс майор да дінсьыс йӧткыштіс чернослив сорӧн пуӧм пшеннӧй рок тыра тарелкасӧ.
Тайӧ блюдосӧ школаса пӧвар мыйлакӧ торъя ёна радейтіс, да, официальнӧй «пуддинг» ним пыдди, тайӧ блюдосӧ школаын шуисны «сьӧд синма блондинкаӧн».
Но занятиеяс вылын майор ловзьывліс, вӧлі кыпыд, быдтор регыд казялысь, юасьӧмъяс вылӧ вочавидзис бура.
Сӧмын радейтана делӧыс вермывліс сы юрысь вештывны муса образсӧ лӧнь, мелі нывбабалысь, коді сэтшӧм ёна, сылы шоглун вылӧ, оккупируйтліс сылысь ыджыд, бесшабашнӧй сьӧлӧмсӧ.
Тӧв шӧрнас курсвывса лётчикъяслӧн, кӧні велӧдчисны Мересьев да Стручков, заводитчис лётнӧй практика.
Бордъя чери кодь дженьыдик бордъяса ичӧтик «Ла‒5» самолётыс Алексейлы вӧлі нин зэв бура тӧдса.
Перерывъяс дырйи сійӧ частӧ ветлывліс аэродром вылӧ да видзӧдіс, кыдзи ичӧтика котӧртыштӧм бӧрын торйӧдчывлісны муысь да крута кыпӧдчывлісны енэжӧ тайӧ машинаясыс, кыдзи найӧ бергавлісны сынӧдас, кельыдлӧзкодь кынӧмнаныс дзирдалісны шонді водзас.
Матыстчывліс самолёт дінӧ, видлаліс сійӧс, кинас малаліс бордсӧ, тапйӧдлывліс сылы бокъясас, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв машина, а мича да бур, чистопороднӧй вӧв.
Но вот группа петіс старт вылӧ.
Быд морт кӧсйис регыдджык видлыны ассьыс вынсӧ, и заводитчисны сдержаннӧй вензьӧмъяс.
Медводдзаӧн инструктор корис Стручковӧс.
Майорлӧн синъясыс югнитісны долыд дзирдӧн, сійӧ озорнӧякодь нюммуніс да пока вӧнявліс парашют ременьяссӧ да пӧдлаліс кабинасӧ, мыйкӧ радпырысь шутьляліс.
Сэсся грознӧя мӧдіс ургыны мотор.
Самолёт нетшыштчис места вывсьыс, да со нин котӧртіс аэродром вывті, ас бӧрсьыс колис шонді водзын ӧшкамӧшкаӧн дзирдалысь лым буслысь бӧж, со нин, шонді югӧр улас бордъяснас лӧсталіг, ӧшйис енэжӧ.
Аэродром весьтын Стручков вӧчис крут кытш, некымын мича вираж, бергӧдчис борд вомӧныс, кужӧмӧн, настоящӧй шикӧн вӧчис индӧм упражнениеяслысь став комплектсӧ, саявліс син водзысь, друг петіс кыськӧ школа вевт сайсянь да, моторнас пель вундымӧн жургигтыр полнӧй скоростьӧн живӧбтіс аэродром весьтті, муртса эз инмы фуражкаясас старт вылын виччысьысь курсантъяслы.
Бара воши, сэсся тыдовтчис да солиднӧя нин лэччис, медым мастера пуксьыны куим точка вылӧ.
Кабинасьыс Стручков чеччис возбуждённӧй, ликуйтысь, ышмысь, кыдз детинка, кодлы сюрыштіс неуна дурыштны.
— Абу машина — скрипка,
ей-богу, скрипка, — шумитіс сійӧ, перебивайтіс инструкторӧс, коді босьтчыліс сы вылӧ шуасьны лихачалӧмысь. — Та вылын Чайковскийӧс ворсны...
Ей-богу.
Олам, Алёша! — и сійӧ топӧдіс Мересьевӧс аслас вына сойяснас.
Машинаыс збыльысь вӧлі бур.
Таын ӧти кывйӧ волісны ставӧн.
Но кор ӧчередь воис Мересьевӧдз, и сійӧ ременьяснас кӧрталіс ассьыс протезъяссӧ управление педальяс бердӧ да кыпӧдчис сынӧдӧ, сійӧ друг казяліс, мый тайӧ вӧлыс сылы, коктӧмлы, вывті тэрыб да требуйтӧ торъя ыджыд осторожность.
Муысь торйӧдчӧм бӧрын сійӧ эз кыв машинакӧд сійӧ великолепнӧй, полнӧй контактсӧ, коді и сетӧ лэбалӧмын радлунсӧ.
Тайӧ вӧлі отличнӧй конструкция.
Машина чувствуйтіс не сӧмын быд движение, но и рульяс вылын куйлысь килысь тіралӧмсӧ, сынӧдын кутшӧмкӧ движениеӧн пыр жӧ сійӧс фиксируйтігмоз.
Аслас кывзысьӧмлунӧн сійӧ збыльысь вӧлі бур скрипка кодь.
Вот тані Алексей и почувствуйтіс ассьыс бергӧдны позьтӧм воштӧмсӧ, аслас протезъяслысь неповоротливостьсӧ да гӧгӧрвоис, мый тайӧ машинаӧн веськӧдлігӧн протез — весиг медся бур протезыс, медся ыджыд тренировка дырйи — оз веж ловъя, чувствуйтысь, эластичнӧй кокӧс.
Самолётыс кокньыда вундіс сынӧдсӧ, бура кывзысис управление рычаглӧн быд движение вылӧ.
Но Алексей сыысь поліс.
Сійӧ аддзис, мый крут виражъяс дырйи кокъясыс сёрмӧны, оз артмы сійӧ стройнӧй согласованностьыс, коді лётчикын воспитывайтсьӧ кыдзи аслыссяма рефлекс.
Тайӧ сёрмӧмыс вермис чуткӧй машинасӧ шыбитны штопорӧ да лоны роковӧйӧн.
Алексей чувствуйтіс асьсӧ гезйӧ гартчӧм вӧлӧн.
Сійӧ эз вӧв трус, эз, сійӧ эз тірав аслас олӧм вӧсна да лэбзис весиг парашютсӧ видлавтӧг.
Но сійӧ поліс, мый сылӧн ичӧтик оплошность пыр кежлӧ черкнитас сійӧс истребительнӧй авиацияысь, дзикӧдз тупкас сылы радейтана профессияӧ туйсӧ.
Сійӧ осторожничайтіс кык пӧв ёнджыка да самолётсӧ пуксьӧдіс, дзикӧдз расстроитчӧмӧн, да и тані, кокъясыслӧн неповоротливость вӧсна, сетіс сэтшӧм «козёл», мый машинаыс некымынысь чеччыштіс лым вылас.
Кабинасьыс Алексей петіс чӧв олысь, букыш.
Ёртъясыс, да весиг инструктор, збыльторсӧ висьтавтӧг, заводитісны вежмӧн ошкыны да поздравляйтны сійӧс.
Татшӧм снисходительностьыс сійӧс сӧмын ӧбидитіс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да, чӧв-чӧлӧн сьӧкыда катласигтыр да кокъяссӧ кыскигтыр, лым эрд вывті восьлаліс школалӧн руд зданиелань.
Лоны несостоятельнӧйӧн сэки, кор нин сійӧ пуксис истребитель руль сайӧ, вӧлі медся сьӧкыд крушениеӧн сійӧ апрелься асывся крушение бӧрын, кор сылӧн подбитӧм самолётыс кучкысис пожӧм йывъясӧ.
Алексей эз ӧбедайт, эз лок и ужнайтны.
Школалысь лунся кадӧ спальняын овны запрещайтысь чорыд правилӧяссӧ торкӧмӧн, сійӧ кияссӧ юр улас пуктӧмӧн куйліс крӧвать вылын ботинкияснас, да некод — ни школа кузя дежурнӧй, ни сы дінті мунысь командиръяс, кодъяс тӧдісны сы шог йылысь — эз лысьтлыны вӧчны сылы замечание.
Пырис Стручков, заводитліс сыкӧд сёрнитны, но некутшӧм вочакыв эз добитчы да сочувствуйтӧмӧн юрсӧ довкйӧдлігтыр муніс.
Стручков бӧрын регыд, пӧшти дзик пыр жӧ, спальняӧ, кӧні куйліс Мересьев, пырис школаса замполит подполковник Капустин, кыз ӧчкиа, латшкӧсіник тушаа, выліас омӧля пукалысь военнӧй формаа нескладнӧй морт.
Курсантъяс радейтлісны кывзыны войтыркостса юалӧмъяс кузя сылысь лекцияяссӧ, кор тайӧ, ортсыса вид серти неуклюжӧй мортыс тыртліс кывзысьяслысь сьӧлӧмъяссӧ гордостьӧн, сы вӧсна мый найӧ участвуйтӧны великӧй войнаын.
Но, кыдзи начальниккӧд, сыкӧд лыддьысисны омӧля, сійӧс лыддьылісны гражданскӧйӧн, авиацияын случайнӧйӧн, лётнӧй делӧын нинӧм гӧгӧрвотӧм мортӧн.
Мересьев вылӧ внимание обращайттӧг, Капустин видзӧдаліс жырсӧ, нюхайтыштіс сынӧдсӧ да друг скӧрмис:
— Кутшӧм чӧрт тані куритчис?
Ӧд эм жӧ курилкаяс.
<rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, мый тайӧ значитӧ?
— Ме ог курит, — позасӧ вежтӧг, веськодя вочавидзис Алексей.
— А мыйла ті куйланныд койка вылын?
Правилӧяс он тӧдӧй?
Мыйла эн чеччӧй, кор пырис старшӧй начальник?..
Чеччӧй.
Тайӧ эз вӧв команда.
Мӧдарӧ, тайӧс вӧлі шуӧма вывті штатскӧя, мирнӧя, но Мересьев тэрмасьтӧг чеччис да койка дорас вытянитчис.
— Правильнӧ, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт, — ошкис Капустин. — А ӧні пуксьӧй да сӧветуйтчыштам.
— Мый йылысь?
— А вот, мый миянлы тіянкӧд вӧчны.
Гашкӧ, петам татысь?
Меным куритны окота, а тіянын тані оз позь.
Найӧ петісны джынвыйӧ пемыд коридорӧ, кодӧс вӧлі скупа югдӧдӧма затемняйтан лӧз лампаясӧн, да сувтісны ӧшинь дорӧ.
Капустин вомын пушкис трубка.
Кор биыс трубкаас кыскыштігас ӧзйывліс, рӧмыдсьыс тыдовтчывліс Капустинлӧн паськыд да задумчивӧй чужӧмыс.
— Ме талун кӧсъя тіян группаса инструкторлы сетны взыскание.
— Мыйысь?
— Сыысь, мый школаса командованиесянь разрешениетӧг сійӧ лэдзис тіянӧс зонаӧ...
Но да, мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд?
Дерт, меным эськӧ и аслым взыскание колӧ вӧлі сетны, сы вӧсна мый ӧнӧдз ме тіянкӧд эг тӧлкуйтлы.
Век некор да ог слӧймы, а кӧсъя вӧлі...
Но, ладнӧ.
Так вот, Мересьев, абу сэтшӧм прӧстӧй делӧ тайӧ — тіянлы лэбавны, да!
Таысь и влепита, ме, кажитчӧ, инструкторлы.
Алексей чӧв оліс.
Мыйся морт сулаліс сы водзын, ыпйӧдліс трубканас?
Бюрократ, коді лыддьӧ, мый кодкӧ нарушитіс сылысь полномочиеяссӧ, ас кадӧ эз тӧдмӧд сійӧс, мый школа олӧмын лои необыкновеннӧй событие?
Чинуша, коді аддзис лётнӧй составӧс бӧръян правилӧясысь статья, коді запрещайтӧ лэдзны сынӧдӧ физическӧй недостатокъяса йӧзӧс?
Али прӧста чудак, коді крукасис первой позянторйӧ, медым петкӧдлыны ассьыс власьтсӧ?
Мый сылы колӧ, мыйла сійӧ локтіс, кор и сытӧг нин сьӧлӧм вылын шог, сэтшӧм шог, кӧть юртӧ петляӧ сюй!
Мересьев ставнас пузис, сійӧ муртса вермис кутны асьсӧ.
Но несчастьедырся тӧлысьяс велӧдісны сійӧс не тэрмасьны выводъяс вӧчигӧн, да и асас тайӧ нескладнӧй Капустинас вӧлі мыйкӧ комиссар Воробьёвлань мунантор, кодӧс Алексей думнас шуліс настоящӧй мортӧн.
Трубкаас биыс ыпнитлывліс да бӧр куслі, лӧз пемыдсьыс тыдовтчывліс да бӧр вошлі кыз ныра, вежӧра, лэчыд синъяса паськыд чужӧмыс.
— Аддзанныд, Мересьев, ме ог кӧсйы тіянлы висьтавны комплиментъяс, но кӧть кыдз сэні эн бергӧдлы, ӧд ті мирас единственнӧй морт, коді кокъястӧг веськӧдлӧ истребительӧн.
Единственнӧй! — сійӧ видзӧдліс мундштук розь пырыс чусалӧмӧн ломалысь лампочка вылӧ да тӧждысьӧмпырысь качайтіс юрнас: — Ме ог сёрнит ӧні боевӧй авиацияӧ бӧр локны тіян зільӧм йылысь.
Тайӧ, дерт, подвиг, но тайӧ подвигас нинӧм абу сэтшӧм особеннӧйыс.
Ӧні сэтшӧм кад, мый быдӧн вӧчӧ победа ради ставсӧ, мый вермӧ...
Да мый нӧ тайӧ проклятӧй трубкаыскӧд лоӧма?
Сійӧ бара босьтчис гудйысьны мундштукас да, кажитчӧ, ставнас сетчӧма вӧлі тайӧ уджас, а неяснӧй предчувствиеӧн тревожитчӧм Алексей ӧні терпитны вермытӧг нин виччысис, мый сылы висьталасны.
Трубкаӧн водзӧ ноксигтыр, Капустин, ньӧти тӧждысьтӧг сы йылысь, кутшӧм впечатление вӧчасны сылӧн кывъясыс, висьталіс водзӧ:
— Тані делӧыс абу тіянын, <rus>старший</rus> лейтенант Алексей Мересьевын.
Делӧыс сыын, мый ті кокъястӧг шедӧдінныд мастерство, коді ӧнӧдз мирын лыддьыссьӧ шедӧдны позянаӧн сӧмын зэв здоровӧй мортлы, да и то ӧдвакӧ сё пытшкысь ӧтиклы.
Ті абу прӧста гражданин Мересьев, ті великӧй экспериментатор...
А-а-а, медбӧрын, воссис жӧ.
Мыйӧн ме тайӧс сэтшӧма ёгӧсьті?..
Так вот, и ми огӧ вермӧй, огӧ имеитӧй право, гӧгӧрвоанныд, огӧ имеитӧй право ті вылӧ видзӧдны, кыдзи рядовӧй лётчик вылӧ.
Ті панінныд важнӧй эксперимент, и ми обязанӧсь отсавны тіянлы быдторйӧн, мыйӧн вермам.
А мыйӧн?
Нолтӧ, висьталӧй асьныд: мыйӧн тіянлы позьӧ отсавны?
Капустин бара пестіс ассьыс трубкасӧ, ӧзтіс, и бара гӧрд югӧрыс то ӧзйывлігтыр, то куслігтыр, джынвыйӧ пемыдсьыс югзьӧдліс замполитлысь паськыд да кыз ныра чужӧмсӧ.
Капустин кӧсйысис сёрнитчыны школаса начальниккӧд, медым сійӧ содтіс Мересьевлы лэбалӧмсӧ, да тшӧктіс Алексейлы аслыс вӧчны тренируйтчӧмъяслысь программа.
— Но ӧд мыйта бензин сы вылӧ мунас? — жалитіс Алексей и шензис, кыдзи прӧстӧя да деловитӧя тайӧ ичӧтик нескладнӧй мортыс разрешитіс сылысь сомнениеяссӧ.
— Бензин — важнӧй продукт, торъя нин ӧні.
Кубикъясӧн мерайтам.
Но эмӧсь бензин дорысь донаджык вещьяс. — И сапӧг каблукас тотшйӧдлігтыр Капустин заводитіс пыркӧдны пӧсь пӧимсӧ аслас чукля трубкаысь.
Мӧд лунсяньыс Мересьев заводитіс тренируйтчыны торйӧн.
Сійӧ уджаліс эз сӧмын упорнӧя, кыдзи сэки, кор сійӧ велӧдчис ветлӧдлыны, котравны, танцуйтны.
Сійӧс шымыртіс настоящӧй вдохновение.
Сійӧ зілис анализируйтны лэбалан техникасӧ, обмӧвпавны сылысь став детальяссӧ, разложитны сійӧс посньыдик движениеяс вылӧ да быд движение велӧдны торйӧн.
Ӧні сійӧ изучайтіс, именнӧ изучайтіс сійӧс, мый водзынджык, томджык дырйиыс шедӧдліс стихийнӧя; умнас дойдитліс сэтчӧдз, мый войдӧр босьтлывліс опытӧн, навыкӧн.
Самолётӧн управляйтан процессӧ думнас составнӧй движениеяс вылӧ юклӧмӧн, сійӧ выработайтіс аслыс быд движениелы лӧсялана торъя сноровка, кокъясыслысь став уджалан ощущениесӧ лапаяссьыс вуджӧдіс кокчӧръяс.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд, кропотливӧй удж.
Сылӧн результатъясыс вӧліны сэтшӧм ичӧтӧсь, мый пӧшти эз тӧдчывны.
И век жӧ Алексей чувствуйтіс, мый быдпӧрйӧ самолётыс быттьӧкӧ век ёнджыка и ёнджыка йитчӧ сыкӧд, лоӧ кывзысьджык.
— Но, кутшӧмӧсь делӧясыд, маэстро? — паныдасьлігъясӧ юавліс Капустин.
Мересьев лэптывліс певсӧ.
Сійӧ ньӧти эз ошйысь.
Делӧыс муніс водзӧ, кӧть и эз ӧдйӧ, но увереннӧя да чорыда и, мый медся главнӧйыс, тайӧ тренируйтчӧмъяс бӧрас Алексей дугдіс чувствуйтны асьсӧ самолётас кужтӧм, омӧля ветлӧдлысь всадникӧн, коді пукалӧ тэрыб да збой вӧв вылын.
Сійӧ бара эскис аслас мастерствоӧ.
Тайӧ быттьӧкӧ вуджліс самолётыслы, и сійӧ, кыдзи ловъя существо, кыдз бур ездокӧс чувствуйтысь вӧв, лоліс век ёнджыка покорнӧйӧн.
Машинаыс вочасӧн восьтыліс Алексейлы ассьыс став лэбалан качествояссӧ.
11
Коркӧ челядь дырйиыс Волга куръяын первой, шыльыд, сӧдз да нюдз йи вылын Алексей велӧдчис иславны конькиӧн.
Веськыда кӧ шуны, конькиыс сылӧн эз вӧв.
Мамыс конькияссӧ эз вермы ньӧбны, да кузнеч, кодлысь сійӧ пеславлывліс бельесӧ, сы корӧм серти вӧчис кӧрт сювъяса да доръясӧдыс розьяса ичӧтик пу колодкаяс.
Гезторъясӧн да бедьторъясӧн Алексей колодкаяссӧ крепитліс дӧмасӧсь важ гынкӧмъясас.
Тайӧ гынкӧмъяснас сійӧ и петіс куръяса вӧсньыдик, кок улын куснясьысь, гораа нязакылысь йи вылӧ, кӧні горзігтыр кузяла и вомӧн ислалісны Камышин окраинаясса челядь.
Детинкаяс шуркъялісны, кыдз чӧртъяс, вӧтлысисны мӧда-мӧд бӧрсяныс, чеччалісны да танцуйтісны конькинаныс.
Бокысянь видзӧдігӧн тайӧ вӧлі прӧстӧйӧн, кокниторйӧн.
Но мыйӧн сӧмын Алексей лэччис куръя вылӧ, йиыс пыр жӧ исковтіс сы кок улысь и, Алексей доймымӧн крапкысис-уси мыш вылас.
Детинка пыр жӧ чеччис кок йылас, медым ёртъясыс эз казявны доймытӧдз усьӧмсӧ.
Сійӧ поліс усьны бӧрвыв да, кокъяссӧ вешталігтыр, сетчыштіс водзвыв, но пыр жӧ уси ныр вылас.
Бара чеччис, тіралысь кокъяс вылас сулалыштіс, мӧвпаліс, мый жӧ лои, ачыс видзӧдіс, кыдзи ислалӧны мукӧдъяс.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый оз позь вывті ёна копыртчыны водзлань, сідз жӧ, кыдзи оз позь и вывті ёна чатӧртчыны.
Веськыда асьсӧ кутны зілигтыр сійӧ вӧчис некымын движение бокӧ да шмоткысис бок вылас.
Тадзи сійӧ усяліс да чеччывліс рытӧдз да гортас, мамыслы шоглун вылӧ, каток вылысь воис лым сюръя кодь да мудзӧмысла лигышмунӧм кокъяса, став телӧ пасьтаыс йӧгъяса да лӧзінъяса.
Аски асывнас сійӧ бара вӧлі каток вылын.
Сійӧ прамӧй бура нин уджаліс кокъяснас, усяліс омӧльджыка, котӧртыштӧм бӧрын вермис исковтны некымын метр, но кӧть кутшӧма эз старайтчы, кӧть кутшӧма эз зэвтлы вынсӧ, кӧть кутшӧма асывсянь пемдытӧдз эз ноксьыв йи вылын, делӧыс таысь водзӧ эз мунлыв.
Но вот ӧтчыд — Алексей нэм кежлас запомнитіс тайӧ пургаа кӧдзыд лунсӧ, кор полируйтӧм йи вывті тӧлыс визьясӧн нӧбӧдіс кос лымсӧ, — сійӧ вӧчис кутшӧмкӧ удачнӧй движение да друг, ас виччысьтӧгыс исковтіс, исковтіс быд кытш вӧчигӧн увереннӧйджыка и увереннӧйджыка.
Сійӧторйыс, кодӧс ас пытшкас сійӧ надзӧник чӧжис усялігас, доймавлігас, век выльысь и выльысь повторяйтіс ассьыс попыткаяссӧ, — став тайӧ ичӧтик навыкъясыс да привычкаясыс, кодъясӧс сійӧ зілис босьтны, быттьӧкӧ друг тэчсисны ӧти навыкӧ, и сійӧ увереннӧя кутіс уджавны кокъяснас, чувствуйтіс, кыдзи сылӧн став телӧыс, збой челядь виръяйыс радлӧ, тырӧ приятнӧй уверенностьӧн.
Тадзи лои сыкӧд ӧні.
Сійӧ уна, упорнӧя лэбаліс, зілис выльысь йитчыны самолёткӧд, чувствуйтны сійӧс протезлӧн металл да кучик пыр.
Коръясӧкӧ сылы мӧдліс кажитчыны, мый тайӧ удайтчӧ.
Сійӧ радліс, машинасӧ кутшӧмкӧ сложнӧй фигураӧ шыбитігӧн, но пыр жӧ казявліс, мый сылӧн движениеясыс абу вернӧйӧсь, самолётыс быттьӧ ыръянитӧ, оз кывзысь да, лача чинан шоглун кылӧмӧн, Алексей бара босьтчывліс аслас гажтӧм тренируйтчӧм бердӧ.
Но вот ӧтчыд ульдысь мартся лунӧ, кор аэродромыс друг ӧти асылӧн сьӧдасис, а сылӧм шоль лымйыс сэтшӧма пуксис, мый самолётъяс вӧчалісны джуджыд бороздаяс, Алексей аслас истребитель вылын кыпӧдчис зонаӧ.
Кыпӧдчигас тӧлыс вӧлі бокног паныда, самолётсӧ нуис боквыв, и сійӧс век колӧ вӧлі веськӧдны.
Вот буретш тані, самолётсӧ курс вылӧ вайӧдігас, Мересьев друг казяліс, мый машинаыс сылысь кывзысьӧ, мый Алексей чувствуйтӧ сійӧс аслас став виръяйнас.
Машинасӧ чувствуйтӧмыс тайӧ вирдыштіс чардбиӧн.
Алексей первойсӧ сылы эз эскы.
Вывті нин уна ас вывтіыс сійӧ нуис разочарованиесӧ, медым пыр жӧ эскыны аслас шудлы.
Сійӧ вӧчис крут да джуджыд вираж веськыдвыв.
Машина вӧлі покорнӧй да точнӧй.
Алексей чувствуйтіс сійӧс жӧ, мый переживайтліс коркӧ детинкаӧн на Волга дорса куръя вылын, ёся дзажгысь пемыд йи вылын.
Букыд луныс быттьӧкӧ пыр жӧ лои гажаджык.
Сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны долыда.
Сійӧ мӧдіс чувствуйтны, кыдзи голяыс юзмуныштіс тӧдса йирмӧг волнение вӧснаыс.
Кутшӧмкӧ тыдавтӧм визь улын вӧлі вӧчӧма итогъяс сылӧн упорнӧй тренируйтчӧмъяслы.
Сійӧ вуджис тайӧ визьсӧ да ӧні кокньыда, вынъяссӧ зэвттӧг босьтіс уна и уна сьӧкыд уджа лунъяслысь плодъяс.
Сійӧ добитчис медся главнӧйсӧ, мый сылы сэтшӧм дыр эз кӧсйы сетчыны: сійӧ йитчис аслас машинакӧд, кыліс сійӧс, кыдзи аслас организмлысь юкӧнӧс.
Весиг нинӧм чувствуйттӧм да омӧля вӧрысь протезъясыс эз мешайтны ӧні тайӧ йитчӧмыслы.
Ас пытшкӧссьыс пыр содысь радлун кылігӧн Алексей вӧчис некымын джуджыд вираж, вӧчис мёртвӧй петля да, муртса на сыысь петӧм бӧрын, шыбитіс машинасӧ штопорӧ.
Муыс шутьлялігтыр бешенӧя кутіс бергавны, и аэродром, и школалӧн зданиеыс, и польтчӧм визя мешӧкнас метеостанциялӧн башняыс — ставыс тайӧ гудыртчис ӧтторъя кытшъясӧ.
Сійӧ увереннӧя петкӧдіс машинасӧ штопорысь, вӧчис упругӧй петля.
Сӧмын ӧні сэкся лунъясӧ нималана «Ла‒5»-ыс лётчик водзын восьтіс ассьыс став тыдалана и гуся качествояссӧ.
Кутшӧм бур машина тайӧ вӧлі опытнӧй киясын!
Быд движение вылӧ чуткӧя шыасигмоз, сійӧ кокньыда гижталіс медся сложнӧй фигураяссӧ, веськыда журкнитліс вылӧ, компактнӧй, пельк, тэрыб.
Мересьев петіс самолётысь, кодъюра морт моз шатлаліг, — чужӧмыс вӧлі тырӧма аслыспӧлӧс, бессмысленнӧй нюмӧн, ас водзсьыс эз аддзы скӧрмӧм инструкторсӧ, ни эз кыв сылысь видчӧмсӧ.
Медым видчӧ!
«Губа»?
Бур, Алексей дась вӧлі индӧм срок чӧж пукавны гауптвахтаын.
Абу ӧмӧй ставыс веськодь ӧні?
Яснӧ: сійӧ лётчик, бур лётчик, эз прӧста сылӧн тренировкаяс вылӧ видзчы нормаысь вывті драгоценнӧй бензин.
Сійӧ сёпӧв мынтас тайӧ бензинсӧ, мед сӧмын ӧдйӧджык фронт вылӧ, бойӧ.
Общежитиеын сійӧс виччысис ещӧ ӧти радлун.
Пӧдушка вылас куйліс Гвоздевсянь письмӧ.
Кӧні, дыр-ӧ, код зептын сійӧ кочуйтӧма адресатсӧ корсигӧн, сьӧкыд вӧлі весиг тӧдмавны, сы вӧсна мый конвертыс вӧлі бонзьӧма, марайтчӧма, маслӧӧссьӧма.
А письмӧыс воӧма выль, Анюта киӧн гижӧм конвертын.
Алексейлы танкист гижис, мый сыкӧд лоӧма омӧльсьыс-омӧль история.
Сійӧ ранитчӧма юрас — и мыйӧн?
Немецкӧй самолёт бордйӧн.
Куйлӧ ӧні корпуснӧй госпитальын, кытысь тайӧ лунъясӧ лӧсьӧдчӧ нин петны.
А артмис тайӧ эскыны позьтӧм происшествиеыс тадз.
Сы бӧрын, кор немецкӧй квайтӧд армияӧс вӧлі орӧдӧма да Сталинград дорын кытшалӧма, налӧн корпусыс прорвитіс отступайтысь немечьяслысь фронтсӧ да, артмӧм брешӧ проскочитӧм бӧрын, аслас став танкъяснас степь вывті уськӧдчис немецкӧй тылъяс вылӧ.
Тайӧ рейдас Гвоздев командуйтіс танковӧй батальонӧн.
Тайӧ вӧлі гажа рейд!
Стальнӧй армада, ставсӧ жугӧдігтыр да лямӧдігтыр пыравліс немецкӧй тылъяслӧн расположениеясӧ, укреплённӧй деревняясӧ, узловӧй станцияясӧ, уськӧдчавліс на вылӧ немвиччысьтӧг, кыдзи юр вылӧ лым.
Туй вылын паныдасьысь став немецкӧйсӧ лыйлігмоз да лямӧдігмоз танкъяс тӧвзисны уличаяс вывті, да, кор немецкӧй гарнизонъяслӧн колясъясыс пышйылісны, — танкистъяс да мотопехота, кодӧс вӧлі вайӧма броня вылын, ӧзталісны боеприпасъяса складъяс, взрывайтісны посъяс, стрелкаяс, станцияяссьыс бергӧдчан кытшъяс, мыйӧн потшлісны отступайтысь немечьяслысь поездъяссӧ.
Заправляйтчисны вӧрӧглӧн запасъясысь трофейнӧй бензинӧн, босьтлісны продовольствие да тӧвзисны водзӧ, пока немечьяс эз вевъявны опомнитчыны, подтянитны вынъяссӧ отпор вылӧ либӧ кӧть нин определитны танкъяслысь водзӧ мунан направлениесӧ.
«Гуляйтыштім ми, Алёша, степь кузя, кыдзи будённовечьяс!
И поліс жӧ миянысь немчура!
Он эскы, мукӧддырйи куим «Т‒34»-ӧн да трофейнӧй броневичокӧн босьтлім быдса сиктъяс базӧвӧй складъясӧн.
Паникаыд, Алёша вок, военнӧй делӧын — великӧй вещь.
Враглӧн ыджыд паникаыс наступайтысьяслӧн кык полнокровнӧй дивизияысь донаджык.
Сӧмын сійӧс колӧ кужӧмӧн поддержитны, кыдзи бипурйысь би, вӧчавны выль и выль виччысьтӧм ударъяс да не сетны сылы куснысӧ.
Сы нога, мый фронт вылын ми писькӧдім немецкӧй броня, а броня улас вӧлӧма тыртӧмин, сісь труха, лёк дук.
И мунім ми, кыдзи тесто пыр мутӧй...
... И вот артмис мекӧд тайӧ грекыс.
Корис миянӧс кӧзяин.
Разведсамолёт шыбитӧма сылы вымпел.
Сэні пӧ и сэні зэв ыджыд базӧвӧй аэродром.
Куимсё кымын самолёт, горючӧй, грузъяс.
Командующӧй ассьыс рыжӧй уссӧ чеплялыштіс да приказывайтӧ: «Гвоздев, войнас некутшӧм шумтӧг, лыйсьытӧг, чиннӧя, быттьӧкӧ асланыс, матыстчы аэродром дінӧдзыс матӧджык, а сэсся став ораванад лыйсигтыр уськӧдчы да, пока найӧ воасны асланыс садьӧ, ставсӧ вывлань пыдӧсӧн пузувт, медым ни ӧти сволочь эз лэбзьы».
Задачасӧ получитім менам да ещӧ ӧти батальон, кодӧс вӧлі сетӧма менам подчинениеӧ.
А основнӧй хозяйствоыс воддза курс кузя кыссис Ростовлань.
И вот, Алёша, веськалім ми тайӧ аэродром вылас, кыдзи курӧг позйӧ руч.
Алёшенька, другӧй, он эскы, дзик немецкӧй махальщикъяс дорӧдзыс кыссим туй вывті.
Ми вылӧ немечьяс некутшӧм внимание — ас йӧз и ас йӧз, асыв, туман, нинӧм прамӧясӧ оз тыдав, сӧмын кылӧ моторъяслӧн жургӧм да гусеницаяслӧн зяльскӧм.
Сэсся тай кыдзи уськӧдчим ми, да кыдз тай пызйыштім;
но, Лёшка, и теш жӧ вӧлі!
Самолётъясыс сулалісны радъясӧн, а ми на кузя бронебойнӧйясӧн, вит, квайт машинаӧн ӧти снаряднас косьыштам.
Сэсся аддзам, не справитчыны: налӧн збойджык экипажъясыс кутісны заводитавны моторъяссӧ.
Но, ми тупкалім люкъяснымӧс да и мунім таран вылӧ, броняӧн изны бӧжъяснысӧ.
Самолётъясыс транспортнӧйяс, зэв гырысьӧсь, моторӧдзыс некыдз он судз, вот ми и босьтчим бӧжъяссӧ жуглыны.
Бӧжтӧг, всё равно кыдз мотортӧг, оз лэбзьыны.
Вот тані менӧ и шонтыштіс.
Мыччыси ме люкысь, видзӧдлыны обстановкасӧ, а машинаӧй буретш зутшнитіс самолётас.
Жугалӧм борд торйыс буретш и косьыштіс меным юрӧ.
Аттьӧ, шлемӧй амортизируйтіс, а то эськӧ сэні и пом вӧлі.
Но ставыс ерунда, делӧыс мунӧ выпишитчӧмлань, да регыд бара аддза ме ассьым танкачьясӧс.
Беда лои мӧдторйын: госпитальын менсьым бритісны тошкӧс.
Быдті сійӧс, быдті, зэв паськыд тош вӧлі, а найӧ ньӧти жалиттӧг бритісны.
Но, да чӧрт сыкӧд, тошнас.
Кӧть мунам ми и тэрыба, век жӧ, чайта, война помасьтӧдз быдмас выль да дзебас менсьым безобразиеӧс.
Кӧть, тӧдан, Алёша: Анюталы мыйлакӧ абу мусмӧма менам тошкӧй да письмӧясас мыйлакӧ пыр сійӧс травитӧ».
Письмӧыс вӧлі кузь.
Тыдалӧ вӧлі, мый Гвоздев сійӧс гижӧма госпитальын куйлігӧн, кор зэв ёна гажтӧмчис.
Да, письмӧ помас сійӧ юӧртіс, мый Сталинград дорын, кор сылӧн танкистъясыс бойын воштісны машинаяснысӧ да выль техника виччысигмоз тышкасисны пешӧй стройын, нималана Мамаев курган районын, Гвоздев аддзыліс Степан Ивановичӧс.
Старик вӧлӧма нин курсъяс вылын да начальствоӧ петӧма.
Ӧні сійӧ старшина да командуйтӧ противотанковӧй ружьеяс взводӧн.
Но ассьыс снайперскӧй сямлунсӧ сійӧ абу эновтӧма.
Сӧмын, сы кывъяс серти, зверыс ӧні сылӧн лоӧма серьёзнӧйджык: абу окопысь шонді водзӧ шонтысьыштны петӧм фриц-ротозей, а немецкӧй танк — мудер да ён машина.
Но старик тайӧ зверыс бӧрся охотитчигӧн важмозыс вына аслас сибырса кыйсян смекалкаӧн, ыджыд терпениеӧн, выдержкаӧн да стӧча лыйсьӧмӧн.
Аддзысьлігӧн найӧ Гвоздевкӧд юӧмаӧсь фляга омӧлик трофейнӧй вина, коді веськалӧма запасливӧй Степан Ивановичлӧн сьӧрсьыс, казьтылӧмаӧсь став другъяснысӧ, да старик пӧ быттьӧ сэки ыстӧма Мересьевлы ассьыс зэв ыджыд поклон да корӧма найӧс кыкнаннысӧ, ловъяӧсь кӧ кольӧны, война бӧрын локны сы ордӧ, колхозас, кыйны ур либӧ вӧтлысьыштны чиракъяс бӧрся.
Тайӧ письмӧсьыс Мересьевлы сьӧлӧм вылас лои шоныд и гажтӧм.
Нелямын кыкӧд палата кузя став другъясыс важӧн нин воюйтӧны.
Кӧнӧсь бара ӧні Гриша Гвоздев да пӧрысь Степан Иванович?
Мый накӧд?
Кутшӧм крайясті найӧс новлӧдлӧны военнӧй тӧвъяс, ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Кӧні Оля?
И бара Алексей казьтыштіс комиссар Воробьёвлысь кывъяссӧ, мый военнӧй письмӧяс, кыдзи кусысь кодзувъяслӧн югӧръяс, дыр-дыр локтӧны миян дорӧ да овлӧ — кодзулыс важӧн кусӧма, а сылӧн югӧрыс, гажа да яръюгыд, дыр на писькӧдчӧ пространствоӧд, вайӧ йӧзлы важӧн нин кусӧм светилӧлысь мелі дзирдалӧмсӧ.
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
1
1943 вося гожӧмын жар лунӧ наступайтысь Гӧрд Армия дивизияяслӧн обозъясӧн талялӧм фронтовӧй туй вывті, веськыда эндӧм, зэв сук ёгтурунӧн быдмӧм му вомӧн гуранъясӧд доровтчылігмоз да чеччалігтыр, киссьӧм кузовнас сяркӧдчигтыр, фронтлань тюрӧдіс важиник грузовик.
Жуглассьӧм, бусысла гӧна кодь бортъяс вывсьыс муртса-муртса тӧдчисны еджыд визьяс да гижӧд: «Полевӧй почта».
Грузовик кӧлесаяс улысь кыпаліс да зэв душнӧй тӧврутӧм сынӧдас сы бӧрся ньӧжйӧник разалігтыр нюжаліс ыджыд руд бӧж.
Кузовас, кодӧс тыртӧма вӧлі письмӧяс тыра кульясӧн, свежӧй газетъяс пачкаяс вылын, став грузыскӧд ӧтмоза чеччалігтыр да катласигтыр пукалісны гожся гимнастёркаа да кельыдлӧз околыша фуражкаа кык военнӧй.
На пиысь томджыкыс, вылиник, чукрасьтӧм да погонъясыс серти авиацияса <rus>старший</rus> сержант вӧлі вӧсньыдик, стройнӧй еджыд зон.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі нывкалӧн кодь, сэтшӧм нежнӧй, мый кажитчис, вирыс тыдаліс еджыд кучик пырыс.
Вид сертиыс сылы вӧлі ар дас ӧкмыс.
Кӧть сійӧ и быдногыс зілис асьсӧ петкӧдлыны бывалӧй солдатӧн, сьӧласис пинь пырыс, видчис чирӧм гӧлӧсӧн, гартлывліс чунь кызта чигаркаяс да став дінас петкӧдліс равнодушие, вӧлі тыдалӧ, мый фронт вылӧ сійӧ мунӧ первойысь да зэв ёна волнуйтчӧ.
Гӧгӧр ставыс — жугалӧм пушка, коді стволнас муӧ сутшкысьӧмӧн куйліс туй бокын, и дзик башняӧдзыс ёг турунӧн тырӧм сӧветскӧй танк, и немецкӧй танклӧн торпыригъясыс, кодъяс, тыдалӧ, мунӧмаӧсь авиабомбалӧн веськыда инмӧмысь, и снарядӧн вӧчалӧм воронкаяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь нин, и противотанковӧй мина-тарелкаяслӧн чукӧръясыс, кодъясӧс перъялӧмаӧсь да выль переправадорса туй бокас тэчӧмаӧсь сапёръяс, и ылын турун пӧвстас тыдалысь немецкӧй солдатскӧй шойнаса кыдз пу крестъясыс — тані гымалӧм сражениеяслӧн следъясыс, кодъясӧс фронтовиклӧн синъясыс прӧстӧ эз казявны, — ставыс шензьӧдіс, поражайтіс том мортӧс, кажитчис сылы тӧдчанаӧн, важнӧйӧн да зэв интереснӧйӧн.
А сылысь спутниксӧ, <rus>старший</rus> лейтенантсӧ, мӧдарӧ, позьӧ вӧлі ӧшибитчытӧг тӧдны кыдзи опытнӧй фронтовикӧс.
Первой видзӧдлӧм серти сылы позьӧ вӧлі сетны 23‒24 арӧсысь не унджык.
Но, гожъялӧм чужӧмас, кӧні синдоръясас, кымӧсас, вомдоръясас тӧдчисны вӧсньыдик, сунис кодь чукыръяс, задумчивӧй, мудз сьӧд синъяс вылас видзӧдӧм бӧрын, позьӧ вӧлі содтыны и ещӧ ар дас.
Кытшалысь ставтор вылас сійӧ видзӧдіс веськодя.
Сійӧс эз шензьӧдны ни взрывъясӧн жуглӧм, кусняссьӧм, быдлаын тыдалысь военнӧй техникалӧн торпыригъясыс, ни сотчӧм деревнялӧн кулӧм уличаясыс, кыті грымӧдіс-муніс налӧн грузовикныс, ни весиг сӧветскӧй самолётлӧн торпыригъясыс — ичӧтик чукӧр кусняссьӧм руд алюминийлӧн, кысянь неуна ылынджык ӧтлаын туплясисны нюклясьӧм моторыс, гӧрд кодзула да номера бӧжыс. Став тайӧ видыс заставитіс том мортӧс гӧрдӧдны да тіравны.
Газетнӧй тюкъясысь аслыс удобнӧй креслӧ лӧсьӧдӧмӧн, сьӧд пуысь вӧчӧм да вылітіыс зарни монограммаясӧн мичмӧдӧм стариннӧй бедь вылӧ щӧканас пыксьӧмӧн офицер вуграліс да шочиника, быттьӧ тайӧ вугралӧмсьыс палявлӧмӧн, шудаа видзӧдлывліс гӧгӧр да став морӧстырнас горша лолаліс чӧскыд дука жар сынӧдсӧ.
Но кор туйсянь бокысь кытыськӧ нахальнӧй рыжӧй бурьян саридз весьтысь ылысь сійӧ аддзис кык ичӧтик, муртса-муртса тӧдчыштана чёрточкаяс внимательнӧйджыка видзӧдігӧн, кодъяс вӧлӧмкӧ кык самолёт, кодъяс тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ вӧтлысьӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, лэбалісны сынӧдас, сійӧ друг ловзис, синъясыс ӧзйисны, неыджыд гӧрбакодь, вӧсньыдик нырыслӧн бордъясыс то топавлісны, то паськавлісны да, тайӧ кык, муртса-муртса тыдалысь точкаяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг, сійӧ кипыдӧснас пондіс таркӧдны кабина вевтӧ:
— Сынӧд!
Кеж бокӧ!
Сійӧ сувтіс, опытнӧй синъясӧн донъяліс местасӧ да шоперлы кинас индіс шорлӧн сёйӧд гуранлань, кӧні тыдалісны мать-и-мачехалӧн руд коръясыс, гвоздика да мукӧд дзоридзьяс.
Том зон веськодьпырысь нюммуніс.
Самолётъяс безобиднӧя турбылясисны кӧнкӧ ылын: кажитчис, некутшӧм мог налӧн эз вӧв ӧтка грузовикӧдз, коді шуштӧм, пустыннӧй муяс весьтӧ кыпӧдіс буслысь быдса кымӧр.
Но пока том зон кӧсйис мыйкӧ шуны паныд, шопер кежис нин туй вывсьыс, и машина, кузовнас таркакылігтыр, ӧдйӧ муніс шор гуранӧ.
<rus>Старший</rus> лейтенант пыр жӧ лэччис кузовсьыс да пуксис турун вылӧ, туй вылӧ сюся видзӧдігтыр.
— Но, мый ті, збыль... — насмешливӧя сы вылӧ видзӧдлывлігмоз кӧсйыліс мыйкӧ висьтавны том зон.
Но тайӧ кадас <rus>старший</rus> лейтенант уськӧдчис турун пӧвстӧ да лёкысь горӧдіс:
— Вод!
И пыр жӧ кутіс кывны моторъяслӧн гораа жургӧм да кык зэв ыджыд вуджӧр, сынӧдсӧ сыркӧдігтыр да тешкодя таргигтыр, тӧвзисны дзик найӧ юръяс весьтті.
И том зонлы тайӧ кажитчис не сэтшӧм страшнӧйӧн: обычнӧй самолётъяс, колӧ чайтны, асланым.
Сійӧ видзӧдліс да друг аддзис, мый туй дорӧ пӧрӧм туплясьысь да важӧн нин частьӧн-частьӧн разберитӧм грузовик, тшыналӧ ӧдйӧ ӧзйигтыр.
— Аддзан, зажигательнӧйясӧн козьнасьӧ, — снарядӧн жугӧдӧм да сотчысь машина вылӧ видзӧдігтыр шпыньмуніс шопер. — Машинаяс бӧрся вӧтлысьны петӧма.
— Охотникъяс, — спокойнӧя шуис <rus>старший</rus> лейтенант да бурджыка водіс турун вылӧ. — Лоӧ виччысьыштлыны, найӧ ӧні дзик пыр жӧ бергӧдчасны бӧр.
Туйяссӧ бритӧны.
Нуӧд жӧ, другӧ, машинатӧ ылӧджык, кӧть эсійӧ кыдз улас.
Тайӧс сійӧ шуис сэтшӧм равнодушнӧя да сэтшӧм увереннӧя, быттьӧкӧ немецкӧй лётчикъясыс ӧні на сӧмын юӧртісны сылы ассьыныс планъяснысӧ.
Машинасӧ колльӧдіс ныв — военнӧй почтальон.
Кельдӧдӧм, бусӧссьӧм вомдорас муртса тӧдчысь гӧгӧрвотӧм нюма, сійӧ полігтыр видзӧдлывліс лӧнь енэжӧ, кыті, мӧда-мӧдныскӧд сорласьӧмӧн да гартчигтыр, тэрмасьӧмӧн шлывгисны гожся югыд кымӧръяс.
Буретш та вӧсна <rus>старший</rus> сержант, кӧть и вӧлі ёна чуймӧма, небрежнӧя шуис:
— А бурджык эськӧ вӧлі мунны, мыйла прӧста кадсӧ воштыны?
Кодлы шуӧма лоны ӧшӧдӧмаӧн, сійӧ оз вӧй.
Спокойнӧя турун сі курччалысь <rus>старший</rus> лейтенант, скӧр сьӧд синъяснас муртса тӧдчана мелі серамӧн видзӧдыштіс том зон вылӧ:
— Вот мый, друг, тайӧ дурацкӧй пословицасӧ, пока абу сёр, вунӧд.
Да ещӧ вот мый, <rus>старший</rus> сержант ёрт: фронт вылын шуӧма старшӧйяслысь кывзыны.
Приказывайтӧны: «Водны», — сідзкӧ, вод.
Турун пиысь сійӧ аддзис сочнӧй шомкор гум, гыжъяснас кулис сы вылысь сиа кышсӧ да азыма мурчкигтыр мӧдіс сійӧс сёйны.
Бара кутіс кывны моторъяслӧн шыыс, да туй весьттіыс зэв уліті, ӧтар-мӧдар борд выланыс пӧлнясигтыр, шлывгисны ӧнтая самолётъясыс да лэбзисны сэтшӧм маті, мый зэв мичаа тыдалісны и бордъясыслӧн вижов-коричневӧй рӧмныс, и еджыда-сьӧда крестъясныс, и весиг вина тузйыс, кодӧс вӧлі серпасалӧма на пиысь матысаджык самолёт фюзеляж вылас.
<rus>Старший</rus> лейтенант дышпырысь нетшыштіс нӧшта кымынкӧ гум, видзӧдліс часі вылас да командуйтіс шоперлы:
— Мӧдім!
Ӧні позьӧ.
Давай, другӧ, ӧдйӧджык, медым тайӧ местасьыс ылӧджык мунны.
Шопер тутӧстіс сиренанас, сёнысь котӧрӧн локтіс ныв-почтальон.
Сійӧ вайис корнас нетшыштӧм кымынкӧ розӧвӧй оз тусь да найӧс мыччис <rus>старший</rus> лейтенантлы.
— Кисьмӧ нин...
Эг и тӧдлӧй, кыдзи гожӧм воис, — шуис <rus>старший</rus> лейтенант, дукалыштіс вотӧсъяссӧ да дзоридзьяс пыдди сюйис гимнастёрка морӧс зепса кизь петляас.
— Мыйӧн ті тӧданныд, мый ӧні найӧ оз локны да позьӧ мунны? — юаліс том зон <rus>старший</rus> лейтенантлысь, коді чӧв ланьтіс да гуранъясӧд чеччалысь автомашинакӧд ӧти тактын доровтчывліс то ӧтарвыв, то мӧдарвыв.
— Тайӧс тӧдны абу сьӧкыд.
Тайӧ «Мессеръяс», «Ме‒109».
Налӧн горючӧй запасыс 45 минут кежлӧ, тайӧ кадсӧ найӧ лэбалісны и мунісны заправка вылӧ.
Сійӧ висьталіс тайӧс равнодушнӧя, быттьӧкӧ эз гӧгӧрво, кыдз позьӧ не тӧдны татшӧм прӧстӧйторсӧ.
А том зон мӧдіс сюсяджык следитны сынӧд бӧрся.
Сылы окота вӧлі медводз аддзыны лэбысь «мессеръясӧс».
Но сынӧдыс вӧлі сӧстӧм да сэтшӧм ёна ӧвтіс дзоридзалысь турунъяссянь чӧскыд дукӧн, бусӧн, шоналӧм му дукӧн, сэтшӧм кыпыда да гажаа чирксісны турунас чиркъяс, сэтшӧм гора гӧлӧсӧн сьыліс ёг турунӧн быдмӧм тайӧ шог му весьтас кӧнкӧ жаворонок, мый сійӧ вунӧдіс и немецкӧй самолётъяс йылысь и опасность йывсьыс да заводитіс сьывны приятнӧй, сӧстӧм гӧлӧсӧн тайӧ лунъясӧ фронт вылын зэв радейтана сьыланкыв воин йылысь, коді землянкаас гажтӧмчӧ аслас ыліса мусасьыс.
— А «Рябина» тӧдан? — друг торкис сійӧс мунысь ёртыс.
Том морт довкнитіс юрнас да заводитіс сьывны тайӧ важ сьыланкывсӧ.
Старший лейтенантлӧн мудз, бусӧссьӧм чужӧм вылас тыдовтчис шоглун.
— Он сідз сьыв, старик.
Тайӧ тэныд абу частушка, тайӧ настоящӧй сьыланкыв.
Тайӧс колӧ сьӧлӧмсянь сьывны, — и сійӧ заводитіс отсавны ньӧжйӧник, муртса кылыштан, зэв ичӧтик, но вернӧй гӧлӧсӧн.
Машина ӧти здук кежлӧ чинтыштліс мунан ӧдсӧ, кабинаысь чеччыштіс ныв-почтальон.
Сійӧ машина мунігас пелька кутчысис машина бӧрас, кияс вылас чеччыштіс да тупыльтчис кузовӧ, кӧні сійӧс кутісны вына дружескӧй кияс.
— Ме ті дінӧ: кыла, ті сьыланныд...
Грузовик зэркйӧдлӧм улын, чиркъяслӧн сьӧлӧмсянь трачкӧдчӧм улын найӧ мӧдісны сьывны куимӧн.
Том морт дзикӧдз гажмис.
Вещевӧй мешӧксьыс сійӧ перйис вомӧн ворсан ыджыд гудӧк, и то сэтчӧ пӧльыштлывлігтыр, то сьылігтыр да гудӧкнас дирижируйтігтыр, нуӧдіс сьыланкывсӧ.
Шуштӧм, важӧн нин эндӧм фронтовӧй туй вылын, кодӧс быттьӧ плетьӧн кучкӧмӧн вундыштӧма сук, бусӧн тырӧм ёг турун пӧвстас, вынаа да шога юраліс тайӧ сьыланкывйыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрысь да сэтшӧм жӧ том, кыдзи со этайӧ гожся жарас жуялӧм муясыс, кыдзи шоныд да чӧскыд дука турунас чиркъяслӧн чирксӧмыс, кыдзи сэзь гожся енэжас сьылысь жаворонокъяслӧн звӧныс да кыдзи ачыс тайӧ джуджыд да пыдӧстӧм енэжыс.
Найӧ сэтшӧм ёна ылалісны сьылӧмнас, мый тӧкӧтьӧ эз лэбны тюкъяс вывсьыс, кор машинаыс крута тормозитіс.
Сійӧ сувтіс туй шӧрас.
Орччӧн туплясис канаваӧ бокног путкыльтчӧм да бусӧсь кӧлесаяссӧ вывлань чургӧдӧм жугалӧм трёхтонка.
Том морт кельдӧдіс.
А сылӧн ёртыс тэрыба лэччис борт вывтіыс да тэрмасьӧмӧн муніс жугалӧм машиналань.
Сылӧн вӧлі тешкодь танцуйтысь походка.
Минут мысти кусняссьӧм кабинасьыс водитель перйис интендантскӧй служба кузя капитанлысь вирӧссьӧм шойсӧ.
Ранаясӧн да гыжйыштчӧм туйясӧн тырӧм чужӧмыс сылӧн, буракӧ, стеклӧас зурасьӧм вӧсна, вӧлі туйвыв бусыскӧд ӧтрӧма.
<rus>Старший лейтенант</rus> восьтыштліс сылысь куньса синсӧ.
— Тайӧ эштӧма, — фуражкасӧ пӧрччигмоз шуис сійӧ. — Ещӧ сэні эм?
— Эм.
Водительыс, — шуис шопер.
— Но, мый сулаланныд?
Отсалӧй! — шӧйӧвошӧмӧн жӧдзысь том мортлы горӧдіс <rus>старший</rus> лейтенант. — Эн аддзывлӧй вирсӧ?
Привыкайтӧй, ковмас аддзывны...
Со сійӧ, охотникъясыд, налӧн уджыс.
Водительыс вӧлӧма ловъя.
Синъяссӧ восьтывтӧг сійӧ ньӧжйӧникӧн ружӧктывліс.
Ранаясыс сылӧн эз тыдавны, но, тыдалӧ, кор снарядӧн жугӧдӧм машинаыс тыр ӧд вывсьыс тупыльтчӧма канаваас, сійӧ морӧснас зурасьӧма руляс, а кабина торъясыс сійӧс топӧдӧмаӧсь баранка бердас.
<rus>Старший</rus> лейтенант прикажитіс лэптыны сійӧс кузовӧ.
Раненӧйлы уліас сійӧ вольсаліс ассьыс дзик выль пасьтавлытӧм на тшапитчан шинельсӧ, кодӧс нуӧ вӧлі коленкор торйӧ мичаа гартыштӧмӧн.
Ачыс пуксис кузов пыдӧсас да раненӧйлысь юрсӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас.
— Мун кыдз верман ӧдйӧ! — шоперлы командуйтіс сійӧ.
Раненӧйлысь юрсӧ бережнӧя кутігтыр сійӧ мӧдіс нюмъявны мыйлыкӧ ас кежас.
Вӧлі нин рӧмдӧ, кор грузовик тӧвзис-пырис ичӧтик деревня уличаӧ, кытысь опытнӧй син пыр жӧ эськӧ казяліс ичӧтик авиационнӧй частьлысь команднӧй пунктсӧ.
Проводъяслӧн некымын вез нюжӧдчӧмаӧсь льӧм пуяслӧн бусӧссьӧм увъяс вывті, палисадникъясын чурвидзысь жебиник яблоняяс вывті, гартыштчӧмаӧсь жаравеч вожа сюръяясӧ, забор майӧгъясӧ.
Керкаяс дінын лэбувъяс улын, кӧні обычнӧ сулавлӧны крестьянскӧй телегаяс да куйлӧны плугъяс да агасъяс, тыдалісны куснясьӧм бокъяса «эмкаяс» да «виллисъяс».
Ичӧтик ӧшиньяслӧн чусыд стеклӧяс сайын то ӧтилаын, то мӧдлаын вуджӧртлывлісны кельыдлӧз околыша фуражкаа военнӧйяс, сяргисны пишущӧй машинкаяс, а ӧти керкаын, кытчӧ вӧлі воӧны став проводъясыс, кыліс телеграфнӧй аппаратлӧн надзӧник тотшкӧдчӧм.
Гырысь и посни туйясысь бокын сулалысь тайӧ ичӧтик деревняыс кольӧма гажтӧм, бурьянӧн тырӧм пустыняас быттьӧкӧ заповедник, медым петкӧдлыны, кутшӧм бура да долыда вӧлі овсьӧ тайӧ крайясас немечьяс вотӧдз.
Весиг ичӧтик, виж нюйтӧн тырӧм прудйыс вӧлі ва тыра.
Ыркыд ыджыд пятноӧн сійӧ дзирдаліс пӧрысь бадь пуяслӧн вуджӧръяс пиын, и веж нюйт пырыс туй писькӧдігмоз, бордъяснаныс шенасиг да васӧ резігтыр, сэні уялісны лым еджыд, гӧрд ныра кык дзодзӧг.
Раненӧйӧс сдайтісны керкаӧ, код дінын ӧшаліс гӧрд креста флаг.
Сэсся грузовик котӧртіс деревня кузя да сувтіс сиктса школалӧн мичаник здание дорӧ.
Тані жугалӧм ӧшиньӧд пырысь зэв уна провод серти да солдат серти, коді автоматӧн сулаліс посводзас, позьӧ вӧлі тӧдмавны штаб.
— Полкса командир дінӧ, — шуис <rus>старший</rus> лейтенант восьса ӧшинь дорын «Красноармееч» журналысь кроссворд решайтысь дежурнӧйлы.
<rus>Старший</rus> лейтенант бӧрся восьлалысь том зон казяліс, кыдзи штабӧ пырӧм водзвылын сылӧн спутникыс механическӧй движениеӧн лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, певъяснас сюйышталіс сійӧс тасма улас, кизяліс воротник кизьяссӧ, и пыр жӧ сійӧ ачыс вӧчис сы моз.
Ӧні сійӧ быдторйын зілис лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі абу варов, но сьӧлӧм вылӧ сылы воысь аслас спутникыс.
— Полковник занят, — вочавидзис дежурнӧй.
— Доложитӧй, мый срочнӧй пакетӧн ВА штабса кадръяс отделсянь.
— Виччысьыштлӧй: сы ордын докладӧн воздушнӧй разведкалӧн экипаж.
Корис не мешайтны.
Со пукалыштӧй керкадорса садъяс.
Дежурнӧй бара босьтчис кроссворд дінӧ, а воысьяс петісны садйӧ да пуксисны кирпичӧн гӧгӧрыс лӧсьыдика кытшавлӧм, но ӧні эндӧм да турунӧн тырӧм клумбавесьтса важиник скамейка вылӧ, кӧні войма водзвылын, вот татшӧм лӧнь гожся рытъясас, колӧ чайтны, пукавлывліс, шойччывлывліс удж бӧрас пӧрысь велӧдысь.
Восьса ӧшинь пыр мичаа кыліс кык гӧлӧс.
Ӧтиыс, чирӧма кодь, пӧся докладывайтіс:
— Вот тайӧ да этайӧ туйяс кузя, Большое Горохово да Крестовоздвиженскӧй погост костас, зэв ыджыд движение, грузовикъяслӧн оръявлытӧм колоннаяс да, тӧдчӧ, став движениеыс ӧтиладорӧ — фронтлань.
Вот тані, дзик погост бердас, лощинаын грузовикъяс либӧ танкъяс...
Чайта, сосредоточитчӧма зэв ыджыд часть.
— Мыйла сідз чайтан? — торкис тенор.
— Вывті ыджыд заградительнӧй би.
Ӧдва удитім.
Тӧрыт сэні нинӧм эз вӧв, тшынасисны кутшӧмкӧ кухняяс.
Ме дзик керка вевтъяс вывтіыс лэби, повзьӧдыштӧм могысь неуна ещӧ лыйлі на кузя.
А талун — кытчӧ сэні!
Сэтшӧм би...
Явӧ кыссьӧны фронтлань.
— А «зет» квадратас?
— Тані тожӧ движение, но ичӧтджык.
Вот тані, ичӧтик вӧр дорас, зэв ыджыд танковӧй колонна маршын.
Машина сё кымын.
Эшелонъясӧн нюжӧдчӧма километр вит кузьта, сідзи луннас и муніс, маскируйтчытӧг.
Вермас лоны, лӧжнӧй движение...
Вот татысь да татысь, да сэсся эстысь засекитім артиллерия, дзик передовӧй дінсьыс.
Да огнеприпас складъяс.
Маскируйтӧмаӧсь песъясӧн.
Тӧрыт найӧ эз вӧвны...
Зэв гырысь складъяс.
— Ставыс?
— Ставыс, полковник ёрт.
Прикажитанныд гижны рапорт?
— Кутшӧм сэні рапорт!
Ӧні жӧ армияӧ.
Рапорт!
Тӧданныд, мый тайӧ значитӧ?
Эй, дежурнӧй!
Менсьым «виллис»:
капитанӧс мӧдӧданныд ВА штабӧ.
Полкса командирлӧн кабинетыс вӧлі ыджыд классын.
Нинӧмӧн кыштӧм пу стенъяса жырйын сулаліс сӧмын ӧти пызан, код вылын куйлісны телефонъяслӧн кучик футляръяс, картаа ыджыд авиационнӧй планшет да гӧрд карандаш.
Полковник, ичӧтик, тэрыб, зумыд тэчаса морт, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, котраліс жыр стен пӧлӧн.
Аслас думъясӧн занятӧй, сійӧ гоз-мӧдысь котӧрӧн прӧйдитіс навытяжку сулалысь лётчикъяс дінті, сэсся друг сувтіс на водзӧ, косіник, зумыд чужӧмсӧ чатӧртіс вопросительнӧя.
— <rus>Старший</rus> лейтенант Алексей Мересьев, — вытянитчигмоз да каблукъяснас щёлкнитӧм бӧрын рекомендуйтчис сьӧдіник офицер. — Вои тіян распоряжениеӧ.
— <rus>Старший сержант</rus> Александр Петров, — ещӧ на ёнджыка вытянитчыны зілигтыр да кирзӧвӧй сапӧг каблукъяснас джоджӧ ёна колскӧдігтыр рапортуйтіс том морт.
— Полкса командир полковник Иванов, — буркнитіс кӧзяин. — Пакет?
Чёткӧй жестӧн Мересьев нетшыштіс планшетсьыс пакет да мыччис полковниклы.
Сійӧ син пырыс нуӧдіс препроводительнӧй бумагаяссӧ да тэрыб синъясӧн видзӧдліс воысьяс вылӧ.
— Бур, ас кадӧ.
Сӧмын мый нӧ найӧ этшаӧс ыстӧмаӧсь? — Сэсся друг сылы мыйкӧ дум вылас уси, чужӧм вылас югнитіс шензьӧм: — Энлӧй, тайӧ ті Мересьевыс?
Меным ті йылысь звӧнитліс ВА штабса начальник.
Сійӧ предупредитіс менӧ, мый ті...
— Тайӧ оз имеит значение, полковник ёрт, — эз зэв вежливӧя торк сійӧс Алексей. — Разрешитанныд приступитны нуны служба?
Полковник любопытствоӧн видзӧдліс <rus>старший</rus> лейтенант вылӧ да ошкана нюммунӧмӧн довкнитіс юрнас:
— Правильнӧ.
Дежурнӧй, нуӧдӧй найӧс штабса начальник дінӧ, ме нимсянь распорядитчӧй, медым найӧс вердісны да устроитісны вой кежлӧ.
Висьталӧй, медым приказӧн найӧс оформитасны гвардияса капитан Чеслов эскадрильяӧ.
Исполняйтӧй.
Петровлы полкса командир кажитчис лишнӧй суетливӧйӧн.
Мересьевлы сійӧ воис сьӧлӧм вылас.
Алексейлы кажитчылісны со татшӧм тэрыб йӧзыс, кодъяс сразу, пырмунігмоз схватывайтӧны ставсӧ, кужӧны чёткӧя мыслитны да крепыда решайтны.
Воздушнӧй разведчиклӧн докладыс, кодӧс садйын виччысигӧн случайнӧ кывлісны найӧ, эз вешйыв сылӧн тӧдвылысь.
Военнӧй мортлы гӧгӧрвоана уна приметаяс серти: сы серти, кыдзи вӧлі тырӧмаӧсь туйясыс, кыті найӧ мунісны армияысь, «гӧлӧсуйтан» способӧн ӧти машинаысь мӧдӧ пуксялігӧн: сы серти, кыдзи войясын туйясвывса часӧвӧйяс стрӧга требуйтісны соблюдайтны маскировка, тайӧс дзугысьяслы шинаясаныс лыйлыны грӧзитігтыр; сы серти, мый кыдз пу расъясын, фронтовӧй туйясысь бокын вӧлі сэтшӧм шума да дзескыд сэтчӧ чукӧрмӧм танкъяс, грузовикъяс, артиллерия вӧсна; сы серти, мый весиг пустыннӧй туй вылын найӧс талун атакуйтісны немецкӧй «охотникъяс», — Мересьев гӧгӧрвоис, мый фронт вылын затишьелы воис пом, мый кӧнкӧ — и буретш тайӧ крайясас фашистъяс думыштӧмаӧсь вӧчны ассьыныс выль удар; мый тайӧ ударыс лоӧ регыд да мый Гӧрд Армиялӧн командование та йылысь тӧдӧ да дасьтӧма нин колана вочакыв.
2
Беспокойнӧй <rus>старший</rus> лейтенант столовӧйын Петровлы эз сет виччысьны коймӧд блюдосӧ.
Найӧ чеччыштісны попутнӧй бензовоз вылӧ да мунісны деревня сайӧ кушинӧ вӧчӧм аэродром вылӧ.
Тані выль воысьяс тӧдмасисны эскадрильяса командир гвардияса капитан Чесловкӧд, зумыш, сёрнитӧм, но, буракӧ, вывті бур сьӧлӧма морткӧд.
Кузя сёрниттӧг сійӧ нуӧдіс найӧс турунсялӧм му капониръяс дорӧ, кӧні сулалісны вертикальнӧй руль выланыс 11 да 12 номеръяса лакӧн югъялысь выль кельыдлӧз «Ла‒5»-яс.
На вылын и лоӧ вӧлі лэбавны выль воысьяслы.
Чӧскыд дука кыдз раскын, кӧні лэбачьяслысь гора дзользьӧмсӧ эз вевттьыв весиг моторъяслӧн ургӧмыс, локтысьяс колльӧдісны машинаяс дорын рытпомсӧ, больгисны асланыс механикъяскӧд, тӧдмасисны полкса олӧмкӧд.
Сёрнинаныс найӧ сэтшӧма ылалісны, мый деревняӧ воисны медбӧръя грузовикӧн, пемыдӧн нин да сёрмисны ужин кежлӧ.
Та вӧсна найӧ ёнасӧ эз и тӧждысьны.
Вернӧй «сидоръясын», кыдзи сійӧ лунъясӧ шулісны фронт вылын вещевӧй мешӧкъяс, налӧн вӧлыштіс на туй вылӧ сетлӧм сухӧй паёклӧн колясыс.
Сьӧкыдджык вӧлі узянінӧн.
Ёгтурунӧн тырӧм, кулӧм пустыняшӧрса ичӧтик оазисыс вӧлӧмкӧ ёна населитӧма тані сулалысь кык авиационнӧй полкса экипажъясӧн да штабъясса уджалысьясӧн.
Йӧзӧн тырӧм керкаясті дыр ветлӧдлӧм бӧрын, олысьясыскӧд, кодъяс эз кӧсйыны лэдзны выль воысьясӧс, скӧр пинясьӧмъяс бӧрын да ас костаныс дыр сы йылысь философствуйтӧм бӧрын, мый кутшӧм жаль, мый керкаясыс абу резиновӧйӧсь да оз нюжавны, — комендант медбӧрын йӧткыштіс найӧс первой веськалысь керкаӧ.
— Узьӧй тані, а аски разберитчам.
Ичӧтик керкаын олісны нин ӧкмысӧн.
Лётчикъяс узьны водӧны водз.
Снаряд гильзаысь вӧчӧм керосиновӧй коптилка, кодъясӧс война первой лунъясӧ шулісны «катюшаӧн», а Сталинград бӧрын креститісны «сталинградкаӧн», узьысьяслысь муртса тӧдчысь силуэтъяссӧ югдӧдіс омӧля.
Узьысьяс занимайтісны крӧватьяс, лабичьяс, орччӧн куйлісны турун вылӧ вольсалӧм плащ-палаткаяс вылын джоджас.
Ӧкмыс патерщик кындзи керкаас олісны и кӧзяеваыс — старука да сылӧн верстьӧ ныв, — кодъяс дзескыдлун радиыс узьлісны ыджыд роч пач вылын.
Выль воысьяс здук кежлӧ сувтлісны порог дорӧ, эз тӧдны, кыдзи пырны тайӧ узьысь йӧз вомӧныс.
Паччӧрсянь на вылӧ горзіс старукалӧн скӧр гӧлӧс:
— Некытчӧ, некытчӧ!
Аддзанныд, тырӧма йӧзнас.
Йирк вылас, али мый?
Петровлы эз ло лӧсьыд да педзис места вылас, дась петны бӧр ывлаӧ, но Мересьев видзчысьӧмӧн восьлаліс нин джоджӧд пызан дорӧ, зілис не тальччыны узьысьяс вылӧ.
— Миянлы эськӧ, мамаша, сӧмын сёйыштны кӧнкӧ, лунтыр эгӧ сёйлӧй.
Да тарелка эськӧ, да пара чашка, да вилки, а?
А узьнытӧ ми и дворад узям, огӧ дзескӧдӧй.
Гожӧм.
Но паччӧр пыдӧссянь, броткысь старука мыш сайсянь, мыччысисны нин кодлӧнкӧ ичӧтик кӧмтӧм кокъяс.
Вӧсньыдик кокни фигура ни ӧти кыв шутӧг исковтіс пач вылысь, пелька восьлаліс узьысьяс вывті, вошліс посводзас да пыр жӧ бӧр локтіс, вайис тарелкаяс, кык сімӧм вилки да вӧсни чуньясас крукыштӧмӧн разнӧй рӧма кык чашка.
Первойсӧ Петровлы кажитчис, мый тайӧ подросток-нывка.
А кор сійӧ матыстчис пызан дорӧ да лампалӧн тшынасьысь виж югӧрыс югдӧдыштіс сылысь чужӧмсӧ, Петров аддзис, мый тайӧ ныв — и лӧсьыдик, верстьӧ ныв.
Сӧмын вывті нин ёна сійӧс портитісны коричневӧй ковтаыс, мешӧк дӧраысь вурӧм юбкаыс да косясьлӧм чышъяныс, кодӧс вӧлі кресталӧма морӧс водзас да старука моз кӧрталӧма мышкас.
— Марина, Марина, лок татчӧ, пеж лов! — пач вылын мӧдіс низгыны старука.
Но ныв и синсӧ эз лапнитлы.
Сійӧ пелька вольсаліс пызан вылӧ сӧстӧм газет да, синбӧжнас Петров вылӧ видзӧдлывлігтыр, пукталіс дозмук, вилкияс.
— Сёйӧй  мыйта гажныд.
Гашкӧ, мыйкӧ вундавны тіянлы либӧ шонтыны?
Ме дзик пыр.
Сӧмын вот дворӧ комендант эз тшӧкты биасьны.
— Маринка, лок татчӧ! — чуксаліс старука.
— Сы вылӧ эн видзӧдӧй: сійӧ прӧста, сідз, неуна абу ас вежӧрас.
Немечьяс сійӧс повзьӧдісны.
Мыйӧн войын аддзас военнӧйясӧс, век кӧсйӧ менӧ дзебны.
Ті сы вылӧ эн дӧзмӧй: тадзсӧ сійӧ сӧмын войнас, а луннас сійӧ бур.
Вещевӧй мешӧксьыс Мересьевлы сюри калбас, консерв, весиг солӧн тырӧм кос бокъяса кык селёдка да армейскӧй нянь кирпич.
Петров вӧлӧма омӧльджыка запаслив: сылӧн вӧліны яй да сукар.
Маринкалӧн ичӧтик киясыс пелька вундалісны тайӧс ставсӧ, лӧсьыда тэчисны тарелкаяс вылӧ.
Сылӧн кузь синлысъяс саяс дзебсьӧм синъясыс пыр тшӧкыдджыка видзӧдлывлісны Петров вылӧ, а Петров сідз жӧ гусьӧникӧн заводитіс видзӧдлывны сы вылӧ.
А кор налӧн синъясныс вочаасьлісны, найӧ кыкнанныс гӧрдӧдлісны, зумыштчывлісны, бергӧдчывлісны бокӧ ӧта-мӧдсьыс да кыкнанныс сёрнитісны сӧмын Мересьев пыр, мӧда-мӧд дінӧ шыӧдчывтӧг.
Алексейлы тешкодь вӧлі следитны на бӧрся, тешкодь и неуна гажтӧм: кыкнанныс найӧ вӧліны сэтшӧм томӧсь — на дорын сійӧ кажитчис аслыс пӧрысьӧн, мудзӧн, дыр олӧмаӧн.
— Вот мый, Маринушка, а ӧгурцытор случайнӧ абу? — юаліс Алексей.
— Случайнӧ эм, — небыдика нюммунӧмӧн вочавидзис ныв.
— А пуӧм картупель оз сюр, кӧть кык штука?
— Коранныд — сюрас.
Узьысьяс вывті пелька чеччышталігмоз ныв — шумтӧм, бобув кодь кокньыдик — бара петіс жырйысь.
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, кыдзи ті верманныд сыкӧд сідзи?
Тӧдтӧм ныв, а ті сійӧс шуанныд «тэ», ӧгурцытор коранныд и...
Мересьев гораа серӧктіс:
— Старик, кӧні тэ ӧні находитчан?
Тайӧ тэныд фронт али абу?..
Бабуха, тырмас броткынытӧ, лэччы, сёйны кутам, но?
Баб, пошкигтыр да вомгорулас век на мыйкӧ броткигтыр, лэччис пач вылысь, да пыр жӧ матыстчис калбас дінӧ, кодӧс, кыдзи тыдовтчис, войнаӧдз сійӧ вывті ёна радейтлӧма.
Нёльӧн найӧ пуксисны пызан сайӧ да керкаса узьысьяслӧн ныргорӧн узьӧм да унйылысь сёрнитӧм шы улын аппетитнӧя да чӧскыда ужнайтісны.
Алексей дугдывтӧг больгис, шутитіс старука вылын, серамсӧ петкӧдліс Маринкалысь.
Бивуачнӧй олӧмлӧн рӧднӧй атмосфераӧ бара веськалӧм бӧрын сійӧ тырвыйӧ наслаждайтчис, йӧз муясӧд дыр скитайтчӧм бӧрын асьсӧ чувствуйтіс рӧднӧй керкаӧ воысьӧн.
Ужин помасигкежлӧ другъяс тӧдмалісны: деревняыс дзоньӧн кольӧма сы вӧсна, мый тані коркӧ сулавлӧма немецкӧй штаб.
Кор Гӧрд Армия мӧдӧма наступайтны, штабыс пышйӧма сэтшӧм ӧдйӧ, мый абу удитӧма сотны деревнясӧ.
Старукалӧн вошӧма вежӧрыс сэк, кор сы дырйи немечьяс мырдӧналӧмаӧсь ыджыдджык нывсӧ, коді бӧрыннас шыбитчӧма прудйӧ.
Маринка жӧ ачыс, немечьяслӧн тані олан кӧкъямыс тӧлысь чӧжӧн, абу аддзылӧма шондісӧ, дзебсясьӧма тыртӧм рынышын, кытчӧ пыранінсӧ вӧлі тыртӧма идзасӧн да разнӧй хламӧн.
Мамыс сылы сэтчӧ вайлывлӧма да тшын петан розьӧдыс сетавлӧма сёян-юан.
Кымын унджык Алексей сёрнитіс нывкӧд, сымын частӧджык да частӧджык Маринка видзӧдлывліс Петров вылӧ, да нывлӧн синъясас, кодъяс вӧліны задорнӧйӧсь, тыдаліс дзебны позьтӧм восхищайтчӧм.
Тӧдлытӧг ужинсӧ вӧлі сёйӧма.
Мый коли, сійӧс Маринка хозяйственнӧя тубыртіс да сюйис Мересьевлы мешӧкас: салдатлы пӧ ставыс згӧдитчас.
Сэсся сійӧ шӧпкӧдчыштіс мамыскӧд да решительнӧя шуис:
— Вот мый: раз тіянӧс комендант индіс татчӧ, тані и олӧй.
Кайӧй паччӧрӧ, а ми мамкӧд чуланын узям.
Туй бӧраныд шойччыштӧй.
А аски аддзам тіянлы места.
Сідз жӧ узьысьяс вывті кӧмтӧм кокъяснас кокньыда восьлалігтыр Маринка петаліс да дворсьыс пыртіс ид. идзас моздор, сійӧс лышкыда вольсаліс ыджыд паччӧрас, юр уланыс тэчис кутшӧмкӧ паськӧм, и ставсӧ тайӧс вӧчис ӧдйӧ, пелька да кань моз шытӧг.
— Лӧсьыд, старик, нылыс! — идзас вылӧ окотапырысь нюжӧдчигмоз шуис Мересьев да сэтшӧма нёдзовтчис, мый суставъясыс быдӧн рутшмунлісны.
— А, тыдалӧ, ничево, — веськодь петкӧдлӧмӧн шыасис Петров.
— И кыдзи тэ вылӧ видзӧдіс!..
— Но и шуинныд жӧ, видзӧдіс.
Сійӧ пыр тіянкӧд сёрнитіс...
Минут мысти кыліс нин сылӧн рӧвнӧй, узян ловшыыс.
Мересьев эз узь.
Ыркыд, пӧтӧс дука идзас вылӧ нюжӧдчӧмӧн сійӧ куйліс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи посводзысь пырис Маринка, мыйкӧ корсьысигтыр ветлӧдліс жырйӧд.
Эз-эз да гусьӧникӧн сійӧ видзӧдлывліс паччӧрлань.
Пызан вылысь лӧсьӧдыштіс лампасӧ, бара видзӧдліс паччӧр вылӧ да узьысьяс вомӧн ньӧжйӧ-ньӧжйӧ муніс ӧдзӧслань.
Дӧра паськӧмӧн пасьтасьӧм мича, вӧсньыдик тайӧ нылыслӧн видыс мыйлакӧ Алексейлысь сьӧлӧмсӧ ланьтӧдіс гажтӧм лӧньлунӧн.
Вот и овмӧдчисны найӧ патераӧ.
Асыв кежлӧ назначитӧма налысь первой боевӧй полёт — Петровкӧд параӧн.
Сійӧ, Мересьев — ведущӧй,
Петров — сылӧн ведомӧй.
Кыдз бара артмас?
Шань, тыдалӧ, зонмыс!
Со и Маринка первой видзӧдлӧмсяньыс влюбитчис сыӧ.
Но, узьны кӧ и узьны.
Мересьев бергӧдчис бок вылас, кышакылыштіс идзас вылас да пыр жӧ унмовсис чорыд унмӧн.
Садьмис мыйкӧ страшнӧйтор чувствуйтӧмӧн.
Сійӧ эз сразу гӧгӧрво, мый лои, но военнӧй привычкаыс заставитіс сійӧс пыр жӧ чеччыштны, кутчысьны пистолетӧ.
Сійӧ эз помнит, ни кӧні сійӧ, ни мый сыкӧд.
Син сёян, чеснок дука тшын вевттис ставсӧ, а кор тшын кымӧрсӧ вештыштіс тӧвныр, юр весьтсьыс Алексей аддзис тешкодь, югыда дзирдалысь зэв гырысь кодзувъяс.
Вӧлі лунын кодь югыд да тыдалісны истӧг тувъяс моз шыблалӧм керка керъяс, стропилӧяснас чурвидзысь боквыв пӧрӧдӧм керка вевт да бокланьын мыйкӧ бесформеннӧй, сотчыны заводитчысь.
Сійӧ кыліс ружтӧм, ойзӧм, юр весьтас жургысь моторъяслысь шум да усьысь бомбаяслысь тӧдса, прӧтивнӧй, лыӧдз пырысь шутьлялӧм.
— Вод! — горӧдіс сійӧ Петровлы, коді нинӧм гӧгӧрвотӧг гӧгӧр видзӧдігтыр пидзӧс вылас сулаліс киссьӧм керкаын чурвидзысь пач вылын.
Найӧ уськӧдчисны кирпичьяс вылӧ, ляскысисны на бердӧ, да тайӧ здукӧ ыджыд осколок пӧрӧдіс пач трубасӧ, ӧвтыштіс гӧрд бус да кос сёй дук.
— Эн вӧрзьӧдчы, куйлы! — командуйтіс Мересьев, ас пытшкӧссьыс чеччыны да котӧртны кӧсйӧмсӧ пӧдтӧмӧн, котӧртны, код тӧдас кытчӧ, но медтыкӧ мунны — сійӧ кӧсйӧмсӧ, коді мортлӧн пыр овлӧ войся бомбёжкаяс дырйи.
Бомбардировщикъяс эз тыдавны.
Найӧ кытшлалісны пемыдас, наӧн ӧшӧдӧм осветительнӧй ракетаясысь вылынджык.
Зато еджгов югыдас вӧлі тыдалӧ, кыдзи пырисны югдӧдӧм зонаас да син водзын ӧдйӧ ыдждігтыр тӧвзисны бомбаяслӧн сьӧд войтъясыс да кыдзи бӧрынджык гожся вой пемыдас вывлань качлісны гӧрд билӧн кузь кывъяс.
Кажитчис, торъяс вылӧ потласьӧ муыс да кузяа гымалӧ: «Р-р-рыых!
Р-р-рыых!»
Лётчикъяс пласнитчӧмӧн куйлісны пач вылын, коді быд бомба разрыв бӧрын катласис да пыркмунліс.
Найӧ топӧдчисны пач бердас став телӧнаныс, чужӧмнаныс, кокъяснаныс, инстинктивнӧ зілисны пырны, йиджны кирпичас.
Сэсся моторъяслӧн жургӧмыс ылыстчис, да пыр жӧ кутіс кывны, кыдзи неыджыд шыӧн сотчӧны асланыс ичӧтик парашютъяс вылын улӧ лэдзӧм осветительнӧй ракетаяс да кыдзи чажгӧ пӧжарлӧн биыс, коді займитӧма улича мӧдарбокса пазалӧм керкаяссӧ.
— Но, вот миянӧс и освежитісны, — гимнастёрка да брюки вывсьыс идзассӧ да сёй буссӧ спокойнӧя пыркӧдігтыр шуис Мересьев.
— А найӧ, сійӧясыс, кодъяс сэні узисны? — ужасӧн горӧдіс Петров, коді зілис ланьтӧдны нервнӧя тіралысь щӧка лысӧ да дугӧдны сутшиктӧдлӧмсӧ. — А Маринкаыс?
Найӧ лэччисны пач вылысь.
Мересьевлӧн сьӧрас вӧлӧма ичӧтик пӧнар.
Югдӧдісны киссьӧм керкалысь пӧвъясӧн да керъясӧн тырӧм джоджсӧ.
Сэні некод эз вӧв.
Кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, лётчикъяс, тревога шы кылӧм бӧрын, удитӧмаӧсь котӧртны дворӧ да дзебсьыны щельясӧ.
Петров да Мересьев ветлӧдлісны став развалинаясті.
Маринка да баб некӧн эз вӧвны.
Чуксасьӧм вылӧ некод эз шыась.
Кытчӧ найӧ лоины?
Пышйисны, удитісны спаситчыны?
Уличаяс вывті ветлӧдлісны нин комендантскӧй патрульяс, лӧсьӧдалісны порядок.
Сапёръяс кусӧдалісны пӧжар, разберитісны киссьӧм керкаяс, петкӧдалісны шойяс да перъялісны раненӧйясӧс.
Пемыдас ветлӧдлісны посыльнӧйяс, горзісны лётчикъяслысь овъяссӧ.
Полкыс тэрыба заводитӧма вуджны выль местаӧ.
Лётнӧй составсӧ чукӧртісны аэродром вылӧ, медым югдігӧн лэбзьыны асланыс машинаяс вылын.
Предварительнӧй сведениеяс серти личнӧй составын воштӧмъяс вообщесӧ вӧліны ичӧтӧсь.
Ранитӧма лётчикӧс, виӧма кык техникӧс да кымынкӧ часӧвӧйӧс, кодъяс налёт дырйиыс вӧлӧмаӧсь пост выланыс.
Чайтӧны вӧлі, мый пӧгибнитіс уна местнӧй олысь, но уна-ӧ, пемыд да суматоха вӧснаыс тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Асъядорыс, аэродром вылӧ мунігӧн, Мересьев да Петров невольнӧя задержитчисны сійӧ керка развалинаяс дорас, кӧні узисны.
Керъяс да тьӧсъяс чукӧръясысь сапёръяс петкӧдісны нӧсилка, кӧні кодкӧ куйліс вирӧссьӧм прӧстыняӧн вевттьӧм.
— Кодӧс нуанныд? — омӧльтор чувствуйтӧмла юаліс ставнас кельдӧдӧм Петров.
Уска, степеннӧй сапёр, коді Мересьевлы кажитчис Степан Иванович кодьӧн, нӧсилкасӧ водз помӧдыс нуигтыр кузя вочавидзис:
— Да со кутшӧмкӧ бабушкаӧс да нывкаӧс гӧбӧчсьыс перйим.
Изъясӧн лямӧдӧма.
Кувтӧдзныс.
Нывка либӧ ныв он и гӧгӧрво: ичӧтик сэтшӧм — тыдалӧ, лӧсьыдик вӧлӧма.
Изйыс морӧсас сетыштӧма.
Зэв лӧсьыдик, быттьӧ ичӧт кага.
...Тайӧ вояс немецкӧй армия вуджис аслас медбӧръя ыджыд наступлениеӧ да, сӧветскӧй войскаяслысь укреплениеяссӧ атакуйтӧм бӧрын, паніс аслыс роковӧй тыш Курскӧй дуга вылын.
3
Шондіыс ещӧ эз на кыпты, вӧлі дженьыд гожся войлӧн медся пемыд час, а полевӧй аэродром вылын ургисны нин моторъяс.
Капитан Чеслов, лысваа турун вылас карта паськӧдӧмӧн, эскадрильяса лётчикъяслы петкӧдліс маршрут да выль положениелысь точка:
— Видзӧдӧй сюся.
Синмӧн аддзана взаимодействие не воштыны.
Аэродромыс дзик передовӧй дорын.
Выль точкаыс збыль вӧлі фронт линия дорын, кодӧс карта вылӧ вӧлі пасйӧма лӧз карандашӧн, немецкӧй войска расположениеӧ пырысь клин вылын.
Лэбисны эз бӧрлань, а водзӧ.
Лётчикъяс радлісны: сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немечьяс выльысь босьтісны инициатива, Гӧрд Армия не сӧмын эз гӧтӧвитчы отступайтігкежлӧ, а лӧсьӧдчис наступайтны.
Шонді первойя югӧръяскӧд тшӧтш, кор му вылын мӧвкъяліс на гыалысь розовӧй ру, мӧд эскадрилья кыпӧдчис аслас командир бӧрся, и самолётъяс, мӧда-мӧднысӧ син улысь воштывтӧг, босьтісны курс лунвывлань..
Мересьев да Петров асланыс первой общӧй полётын сідзи и лэбисны топыд параӧн.
Сійӧ некымын минут чӧжнас, мый дыра найӧ вӧліны сынӧдын, Петров удитіс донъявны аслас ведущӧйлысь увереннӧй да збыльысь мастера лэбаланногсӧ, а Мересьев, лэбигас некымын крут да виччысьтӧм вираж нарошнӧ вӧчӧмӧн, ведомӧйыслысь казяліс бур син, смекалка, крепыд нервъяс, да, мый вӧлі сылы медся коланаыс, — неувереннӧй на, но бур лэбалан почерк.
Выль аэродромыс вӧлі стрелковӧй полк тылъяс районын.
Немечьяс кӧ эськӧ тӧдмалісны, найӧ вермисны эськӧ сійӧс лыйлыны посни калибра артиллерияӧн да весиг гырысь миномётъясӧн.
Но налы вӧлі не сыӧдз, мый на ныр улын лоӧма кутшӧмкӧ аэродром.
Ещӧ пемыднас на сӧветскӧй войска укреплениеяс кузя найӧ восьтісны би тулыс чӧжӧн татчӧ чукӧртӧм асланыс став артиллерияысь.
Укреплённӧй районвесьтса енэжӧ кыптіс пульсируйтысь гӧрд би югӧр.
Разрывъяс пыр жӧ вевттисны дзик ставсӧ, быттьӧкӧ ӧти здукӧн артмис сук пӧр.
И кор петіс шондіыс, му вылын эз ло югыдджык.
Ургысь, сыркакылысь рӧмыдсьыс сьӧкыд вӧлі мыйкӧ торйӧдны, и енэжас шондіыс ӧшаліс, быттьӧкӧ сьӧдасьӧм, рудмӧм, няйт-гӧрд блин.
Но эз весьшӧрӧ таӧдз тӧлысь водзджык сӧветскӧй самолётъяс шуркъявны немецкӧй позицияясвесьтса енэжӧд.
Немецкӧй командованиелысь намерениеяссӧ вӧлі важӧн нин эрдӧдӧма, позицияяссӧ да сосредоточитчан центръяссӧ вӧлі пасъялӧма карта вылӧ, изучитӧма квадрат бӧрся квадрат.
Немечьяс мӧвпалісны: асланыс обычай серти став выннаныс уськӧдчӧмӧн, сатшкыны пурт водз асывся чӧскыд унмӧн узьысь противниклы лопатка улас.
Но противник сӧмын притворяйтчис узьысьӧн.
Уськӧдчысьӧс сійӧ кватитіс пурта киӧдыс, и киыс тайӧ, кодӧс топӧдӧма вӧлі стальнӧй, богатырскӧй кабырӧ, вармуніс.
Эз на удит разавны фронт вылын некымын дас километр пасьта бушуйтысь артиллерийскӧй подготовкалӧн шквалыс, а немечьяс, кодъяс пельтӧммӧмаӧсь вӧлі асланыс батареяяс укйӧдлӧм шыысь, синтӧммӧмаӧсь порох тшынсьыс, коді кымӧрӧн ӧшаліс найӧ позицияяс весьтын, асланыс траншеяясысь аддзисны разрывъяслысь биӧн ыпъялан шаръяс.
Сӧветскӧй артиллерия лыйліс точнӧя да эз площадь пасьталаыс, кыдзи немечьяс, а веськыда цельясӧ, батареяяс кузя, танкъяс да пехота скоплениеяс кузя, кодъяс вӧлі чукӧрмӧмаӧсь нин атака рубеж дорӧ, посъяс кузя, боеприпасъяслӧн муувса погребъяс кузя, блиндажъяс да команднӧй пунктъяс кузя.
Немецкӧй артиллерийскӧй подготовкаыс вуджис ён огневӧй дуэльӧ, кӧні кыкнанладорсяньыс участвуйтісны медся разнӧйпӧлӧс калибра уна дас сюрс ствол.
Кор капитан Чесловлӧн эскадрильяса самолётъясыс пуксисны аэродром вылӧ, лётчикъяс кок улын муыс тіраліс, а разрывъяс йиркакылісны сэтшӧм частӧ, мый пӧрлісны ӧтторъя грымган-йиркакылан шумӧ, быттьӧкӧ кӧрт пос вывті кыссис титаническӧй поезд да, грыма-йиркакылігтыр, муніс, муніс, муніс и эз вермы прӧйдитны.
Кыза муткырасьысь тшын кытшаліс став горизонтсӧ.
Ичӧтик полковӧй аэродром весьтті то дзодзӧг чукӧръяс моз, то тури чукӧръяс моз, то развёрнутӧй стройӧн шлывгисны и шлывгисны бомбардировщикъяс, да найӧ бомбаяслӧн разрывъясыс гымалан, мусӧ пыркӧдан горӧн торъялісны артиллерийскӧй бойлӧн ӧтнога мургӧмас.
Эскадрильяяс кузя вӧлі объявитӧма 2-ӧд №-а готовность.
Тайӧ означайтӧ, мый лётчикъяс не долженӧсь вӧлі эновтны асланыс самолёт кабинаяс сы могысь, медым первой ракета серти жӧ кыпӧдчыны сынӧдӧ.
Самолётъяссӧ петкӧдісны кыдз рас заводитчанінӧ, маскируйтісны росъясӧн.
Вӧрсянь ӧвтіс ыркыдӧн, васӧд тшак дукӧн, да бой муралан шы улын кывтӧм номъяс отчаяннӧя атакуйтісны пилотъяслысь чужӧмъяссӧ, кияссӧ, сьылінысӧ.
Мересьев пӧрччис шлемсӧ да, номъясысь дышиника ӧвтчигтыр, пукаліс, мӧвпаліс, наслаждайтчис асъя вӧрлӧн чӧскыд ароматӧн.
Орчча капонирын сулаліс ведомӧйыслӧн самолётыс.
Петров ӧтарӧ чеччывліс пуклӧс вывсьыс да весиг сувтлывліс сы вылӧ, медым видзӧдыштны бой мунанінлань либӧ синъяснас колльӧдны бомбардировщикъясӧс.
Сылы эз терпитсьы, зэв окота вӧлі регыдджык кыпӧдчыны сынӧдӧ, медым аслас нэмын медводдзаысь встретитны настоящӧй вӧрӧгӧс, пуля трассаяслысь ёсь черань везъяссӧ веськӧдны не полотноысь вӧчӧм тӧлӧн пӧльтӧм гаддьӧ, кодӧс ас бӧрсьыс гез йылын кыскӧ «Р‒5» самолёт, а настоящӧй вражескӧй самолётӧ, ловъяӧ да верклянӧ, кӧні, кыдзи кыш пиын лёльӧ, пукалӧ, вермас лоны, буретш сійӧ, кодлӧн бомбаыс талун виис эсійӧ вӧсньыдик, мичаник, быттьӧкӧ вӧтӧн аддзылӧм нывсӧ.
Мересьев видзӧдліс, кыдзи ноксьӧ да волнуйтчӧ сылӧн ведомӧйыс да мӧвпаліс: арлыдӧн найӧ пӧшти ӧттшӧтшъяӧсь: сылы дас ӧкмыс, а Мересьевлы кызь куим.
Мый значитӧ мужичӧйлы кык-куим арӧс торъялӧм?
Но аслас ведомӧйкӧд орччӧн сійӧ чувствуйтіс асьсӧ старикӧн, опытнӧйӧн, уравновешеннӧйӧн, мудзӧмаӧн.
Вот и ӧні Петров бергалӧ кабинаас, ниртӧ кияссӧ, сералӧ, мыйкӧ горзӧ шлывгысь «илъяслы», а Алексей удобнӧя нёровтчӧма машина кучик пуклӧс вылас.
Мересьев спокойнӧй.
Сылӧн абуӧсь кокъясыс, лэбавны сылы ёна сьӧкыд свет вылын любӧй лётчик дорысь, но весиг и тайӧ эз волнуйт сійӧс.
Сійӧ чорыда тӧдӧ ассьыс мастерствосӧ да эскӧ аслас искалечитӧм кокъяслы.
Полк сідзи и пукаліс рытӧдзыс 2-ӧд №-а готовностьын.
Сійӧс мыйлакӧ видзисны резервын.
Тыдалӧ, эз кӧсйыны кадысь водз эрдӧдны сылысь расположениесӧ.
Узьланін вылӧ вӧлі индӧма посньыдик землянкаяс, кодъясӧс вӧчлӧмаӧсь коркӧ тані сулавлысь немечьяс на; пытшкӧсъяссӧ лӧсьӧдӧмаӧсь, пӧвъяс вывтіыс клеитӧмаӧсь картонӧн да виж обёрточнӧй бумагаӧн.
Стенъясас весиг вӧліны на зэв гырысь хищнӧй вома кинокрасавицаяслӧн открыткаяс да немецкӧй каръясса колючӧй пейзажъяслӧн олеографияяс.
Артиллерийскӧй бой продолжайтчис.
Муыс тіраліс.
Кос лыаыс киссис бумага вылӧ, да став землянкаыс лёкысь кышӧдчис, быттьӧкӧ жуисны насекомӧйяс.
Мересьев да Петров шуисны водны ывлаӧ, вольсалӧм плащ-палаткаяс вылӧ.
Вӧлі приказ: узьны пӧрччысьтӧг.
Мересьев сӧмын личӧдіс протез ременьяссӧ да, гатшӧн куйлігӧн видзӧдіс енэжӧ, коді, кажитчӧ, тіраліс разрывъяслӧн гӧрдов югнитлывлӧмъясын.
Петров унмовсис дзик пыр жӧ.
Унйывсьыс сійӧ шкоргис, мыйкӧ броткис, нямлясис да чопкӧдіс вомдоръяснас да ёкмыльтчывліс ёкмыльӧ, кыдзи детинка.
Мересьев чӧвтіс сы вылӧ ассьыс шинельсӧ.
Чувствуйтігӧн, мый сылы не унмовсьны, сійӧ чеччис, уль русьыс йирмӧг вӧсна йӧжгыльтчыліс да, медым шонтысьыштны, вӧчис некымын резкӧй гимнастическӧй упражнение да пуксис мыр вылӧ.
Артиллерийскӧй шквал лӧнис нин.
Батареяяс сӧмын кӧнсюрӧ шочиника выльысь босьтлывлісны беспорядочнӧй би.
Некымын шальнӧй снаряд живӧбтісны юръяс весьтті да взорвитчисны кӧнкӧ аэродром районын.
Тайӧ сідз шусяна беспокоитысь биыс война вылын обычнӧ некодӧс эз беспокоитлыв.
Алексей весиг эз и видзӧдлы разрывъяс вылас.
Сійӧ видзӧдіс фронт линиялань.
Пемыдас сійӧ тыдаліс зэв мичаа.
Весиг ӧні, войся пемыд часас, фронт линияыс оліс напряжённӧй, лӧньлытӧм сьӧкыд тышӧн, тайӧ линияыс пасйыссис став енэжтас кузя зэв ыджыд, пыр паськалысь пӧжаръяслӧн сьӧдгӧрд кыаӧн.
Фронт линия весьтын маячитісны ракетаяслӧн трепетнӧй бияс: немечьяслӧн — лӧзов-фосфорическӧй, миян — вижовкодьӧсь.
То сэні, то тані ыпнитлывліс яр билӧн пламя, здук кежлӧ лэптыштлывліс му весьтсьыс пемыдыслысь, эшкынсӧ, и та бӧрын пельӧдз волывліс разрывъяслӧн сьӧкыд йиркакылӧмыс.
Вот майся жукъяслӧн, кодъяс, война вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг, веж коръясӧн ӧвтчысь, кыддза вӧрын занимайтчисны асланыс делӧясӧн, кыза дзизгӧм дінӧ сорсис дзик мӧд, жукъяслӧн кодь жӧ, войся бомбардировщикъяслӧн жургӧм.
Фронтлӧн став линияыс дзик пыр жӧ вевттьыссис трассируйтан пуляяслӧн уна рӧма бисерӧн.
Кыдзи вир войтъяс, вывлань резыштчисны скорострельнӧй зениткаяслӧн очередьяс.
Бара кутіс тіравны, мургыны, сыркакывны муыс.
Но жукъясӧс, кодъяс кыза дзизгисны кыдз пуяс пӧвстын, тайӧ эз беспокоит, вӧр пыдӧсас, беда тунъялігтыр, морт гӧлӧсӧн руксіс сюзь; улын, лощинаын, бадьяс пӧвстын, лунся страхсӧ вунӧдӧм бӧрын, первой неуна полӧмӧн, быттьӧкӧ гӧлӧссӧ пробуйтіг либӧ инструмент настроитіг, а сэсся став вынсьыс мӧдіс щёлкайтны, дзольгыны, сьывны соловей.
Сылы воча шыасисны мукӧдъяс, и регыд мысти фронтбердса тайӧ став вӧрыс юргис да сьыліс, — тыри быдласянь кылысь соловейяслӧн мелодичнӧй сьылӧмӧн.
Эз весьшӧрӧ став мир пасьта славитчыны нималана курскӧй соловейяс!
Тешкодь вӧлі кывзыны налысь сьылӧмсӧ вӧрын, кодӧс югдӧдӧма пӧжаръяс югӧрӧн, ракетаяслӧн дзирдалӧмӧн да разрывъяслӧн судорожнӧя ыпнитлысь биясӧн, вӧрын, кӧні кыліс бензин дук, а вӧрдорса пуяс улас дзебсисны самолётъяс.
Лэбачьяслысь тайӧ сьылӧмсӧ кывзігӧн Алексейлы тӧдвылас уси ӧти соловей, кодӧс найӧ Олякӧд шулісны коркӧ «асланысӧн».
Татшӧм жӧ еджгов, ыркыд да душистӧй войӧ найӧ локтісны гуляйтанінысь Волга вадорті.
Найӧ кыкысь нин прӧйдитісны Оляяс дзиръя дорті и быд раз, мыйӧн воліс прӧщайтчан здук, шулісны прӧйдитчыны ещӧ ӧтчыд.
И вот, кор найӧ петісны карлӧн йӧзтӧм переулокӧ улич помса косогор дорӧ, код горулын тӧлысь югӧр улас дзирдалісны жугавлӧм стеклӧ торъяс, консервнӧй банкаяс да гырнич торъяс, да сувтісны, сэтшӧма занятӧсь ёрта-ёртнаныс, мый весиг эз казявны, кутшӧм лӧсьыдтӧм наӧн бӧрйӧм местаыс, и друг кыськӧ матысь, ичӧтик вичко садйысь, найӧ кылісны соловейӧс.
Сійӧ полігтыр щёлкнитіс и ланьтіс.
Ёрта-ёрт выланыс видзӧдлӧм бӧрын найӧ думыштісны, мый налы тайӧ кажитчис.
Но соловей щёлкнитіс ещӧ ӧтчыд, да, збоймыштӧмӧн, горӧдліс став гӧлӧс тырнас мичаа сьывны.
Мӧда-мӧдныс дінӧ топыда топӧдчӧмӧн найӧ кывзісны сылысь сьыланкывсӧ — ӧтнаныс тӧлысь улын узьысь кар помын, войся стӧрӧжлӧн ылын трачкӧдчӧм аккомпанемент шы улын.
Кутшӧм благодарнӧйӧсь найӧ вӧліны тайӧ лэбачыслы, коді горӧдіс сьывны быттьӧкӧ дзик налы татшӧм виччысьтӧм да лӧсьыдтӧм местаас!
Найӧ шуисны сійӧс «асланыс соловейӧн», а сэсся не ӧтчыд ветлывлісны кывзыны сылысь сьылӧмсӧ, кытчӧдз найӧс эз торйӧд война.
И со ӧні вӧрас зэв сьӧлӧмсяньыс сьылісны курскӧй соловейяс.
Алексей, кодлы аски бойын колӧ вӧлі кутны экзамен оз комиссия водзын, а самӧй смерть водзын, эз вермы унмовсьны, кывзіс соловейяслысь сьылӧмнысӧ.
И мӧвпаліс сійӧ эз аския лун йылысь, эз локтан бой йылысь, эз лоны вермана смерть йылысь, а ыліса соловей йылысь, коді сьывліс коркӧ налы камышинскӧй окраинаын, «асланыс» соловей йылысь, Оля йылысь, рӧднӧй кар йылысь.
Асыввылас енэжыс вӧлі едждӧдӧ нин.
Соловейяслысь сьылӧмнысӧ надзӧникӧн выльысь вевттис канонада.
Тышкасян поле весьтын ньӧжйӧник кыпӧдчис шонді, ыджыд, багровӧй гӧрд, и муртса писькӧдіс лыйсьӧмъяслысь да разрывъяслысь сук тшынсӧ.
4
Курскӧй дуга вылын битва ӧтарӧ паськаліс.
Немечьяслысь первойя планъяссӧ — Курскысь лунвылын да войвылын миянлысь укреплениеяс мощнӧй танковӧй вынъяс ударӧн жуглӧм бӧрын клещисӧ топӧдны да, Гӧрд Армиялысь курскӧй группировкасӧ ставнас кытшӧ босьтӧм бӧрын, вӧчны сэні «немецкӧй Сталинград» — вӧлі пыр жӧ дзугӧма обороналӧн зумыдлунӧн.
Немецкӧй командованиелы первой лунъяссяньыс жӧ лои яснӧ, мый миянлысь оборона сылы не орӧдны да мый весиг кӧть тайӧ и удайтчас, воштӧмъясыс сылӧн вӧліны эськӧ сэтшӧм гырысьӧсь, мый эз тырмы эськӧ выныс клещисӧ топӧдны.
Но дугдыны вӧлі сёр.
Вывті уна лача — стратегическӧй, тактическӧй, политическӧй — вӧлі йитчӧма Гитлерлӧн тайӧ операцияыскӧд.
Лавина вӧрзис места вывсьыс.
Сійӧ ӧні тӧвзис горув, объёмнас пыр ыдждіс, ставсӧ, мый веськавліс туй вылас, гартліс ас вылас да кыскис ас бӧрсяыс, и налӧн, кодъяс сійӧс вӧрзьӧдісны местасьыс, эз тырмы выныс, медым сувтӧдны.
Немечьяслӧн водзӧ мунӧмыс вӧлі километръясӧн, воштӧмъясыс — дивизияясӧн да корпусъясӧн, уна сё танкъясӧн да орудиеясӧн, уна сюрс машинаясӧн.
Наступайтысь армияяс слабмисны, ойдісны вирӧн.
Немецкӧй штаб таын сетіс аслыс отчёт, но сылӧн эз нин вӧвны позянлунъясыс кутны лоӧмторъяссӧ, и сылы быть ковмыліс шыблавны тайӧ ӧзйысь тыш биас пыр выль и выль резервъяс.
Немечьяслысь ударъяссӧ сӧветскӧй командование отражайтіс линейнӧй частьяс вынъясӧн, кодъяс кутісны тані оборона.
Немечьяс ярлун содӧм бӧрся наблюдайтігмоз сӧветскӧй командование ассьыс резервъяссӧ видзис пыдын, виччысис, кор бырас вражескӧй ударлӧн инерцияыс.
Кыдзи бӧрынджык тӧдмаліс Мересьев, налӧн полкыс должен вӧлӧм прикрывайтны армияӧс, кодӧс вӧлі сосредоточитӧма не оборона нуӧдӧм вылӧ, а буретш контрудар вӧчӧм вылӧ.
Та вӧсна битвалӧн первой этапас и танкистъяс и накӧд йитчӧм лётчик-истребительяс вӧліны сӧмын великӧй битвасӧ видзӧдысьясӧн.
Кор вӧрӧг став вынъяснас пырис битваӧ, аэродром вылын 2-ӧд №-а готовность вӧлі отменитӧма.
Экипажъяслы разрешитісны узьлыны землянкаясын да весиг вой кежлӧ пӧрччысьлыны.
Мересьев да Петров ассьыныс оланіннысӧ оборудуйтісны выльысь.
Кинокрасавицаяслысь открыткаяссӧ да суйӧрсайса пейзажа снимокъяссӧ найӧ шыблалісны, немецкӧй картонсӧ да бумагасӧ кулисны, стенъяссӧ мичмӧдісны лысъясӧн, свежӧй кыдз пуясӧн, да налӧн му позйыс сэсся эз нин кыша-кашакыв, кор гылаліс лыаыс.
Ӧтчыд асылын, кор ӧдзӧс вевттьысь тупкытӧм вон пыр лыскӧн вольсалӧм землянка джоджӧ усины нин шонділӧн югыд югӧръясыс, а кыкнан другыс нюжмасисны на стенӧ вӧчӧм ниша-койкаяс вылын, ывлаас туй вылын кыліс кодлӧнкӧ тэрыба восьлалӧм шы да кыліс фронт вылын магическӧй кыв: «Почтарь!»
Кыкнанныс ӧтпырйӧ шыбитісны эшкынсӧ, но, пока Мересьев кӧртавліс протезъяссӧ, Петров удитіс нин суӧдлыны почтарӧс, бӧр локтіс да Алексейлы торжественнӧя вайис кык письмӧ.
Тайӧ письмӧясыс вӧліны мамыссянь да Олясянь.
Алексей найӧс нетшыштіс другыс киысь, но сэки аэродром вылын тшӧкыда пондісны клёнӧдны-кучкавны рельсӧ.
Экипажъясӧс корисны машинаяс дорӧ.
Письмӧяссӧ Мересьев сюйис питшӧгас да, на йылысь дзик пыр жӧ вунӧдӧм бӧрын, Петров бӧрся котӧртіс вӧрын талялӧм трӧпаӧд, коді вайӧдіс самолётъяс сулаланінӧ.
Бедь вылӧ пыксьышталігмоз да муртса тӧдчымӧн катласигтыр, сійӧ котӧртіс доза ӧдйӧ.
Кор воис самолёт дорас, мотор вывсьыс чехолсӧ вӧлі нин босьтӧма, механик, пистиӧсь чужӧма да тешкодь том зон, терпитны вермытӧг педзис машина дінас.
Живӧбтіс мотор.
Мересьев видзӧдліс «шестёрка» вылӧ, код вылын лэбаліс эскадрильяса командир.
Капитан Чеслов ассьыс машинасӧ петкӧдӧ вӧлі эрд вылӧ.
Со сійӧ кабинаас лэптіс кисӧ.
Тайӧ означайтіс: «Внимание!»
Моторъяс ургисны.
Тӧв вӧснаыс едждіс му бердӧ водтӧдӧм туруныс, нэриник кыдз пуяслӧн веж коръясныс вольсасисны да тіралісны ыджыд тӧвныр улас, дасьӧсь нетшыштчыны пу чальяскӧд ӧтлаын.
Ещӧ туй вылас на Алексейӧс пановтысь лётчикъясысь кодкӧ ӧти удитіс горӧдны сылы, мый «танкачьяс» вуджӧны наступлениеӧ.
Весьшӧрӧ мырсьӧмын выннысӧ воштысь немечьяс вылӧ мӧдӧдчис став армия, коді вӧлі чукӧртчӧма вӧрӧ.
Сідзкӧ, лётчикъяс водзын сулаліс мог прикрывайтны танкистъяслысь артиллерияӧн жуглӧм да гӧрӧм вражескӧй укреплениеяс пыр мунан туйсӧ, наступайтысь танкистъяс весьтысь весавны да видзны сынӧдсӧ.
Видзны сынӧд?
Всё равно.
Татшӧм напряжённӧй сражениеын и тайӧ эз вермы лоны пустӧй лэбзьылӧмӧн.
Кӧнкӧ сэн, енэжас, кӧть кор-а паныдасяс вӧрӧг.
Со сійӧ, вын пробуйтӧмыс, со кӧні Мересьев петкӧдлас, мый сійӧ абу омӧльджык любӧй мӧд лётчик дорысь, мый сійӧ добитчис ассьыс.
Алексей волнуйтчис.
Но тайӧ эз вӧв смертьысь полӧм.
Тайӧ эз вӧв весиг опасность чувствуйтӧм, коді лӧсялана и медся храбрӧй, хладнокровнӧй йӧзлы.
Сійӧ тӧждысис мӧдтор йылысь: видлалісны-ӧ оружейникъяс пулемётъяссӧ да пушкаяссӧ; мед жӧ эськӧ эз ӧткажит бойын видлытӧм на выль шлемас мегафон; мед эськӧ эз кольччы Петров, мед эз ышмы сійӧ, ковмас кӧ пырны тышӧ; кӧні беддьыс, эз-ӧ вош Василий Васильевичлӧн пӧдарокыс; да весиг мед эськӧ кодкӧ эз гусяв землянкасьыс книжкасӧ — романсӧ, кодӧс тӧрыт лыддис медся интереснӧй местаӧдзыс да тэрмасигас вунӧдіс пызан вылас.
Сылы тӧдвылас уси, мый эз прӧщайтчы Петровкӧд, да кабинасяньыс нин ӧвтіс сылы кинас.
Но мӧдыс эз аддзы.
Кучик рамкаа шлемас ведомӧйыслӧн чужӧмыс ыпъяліс гӧрд пятноясӧн.
Сійӧ терпитны вермытӧг видзӧдіс командирлӧн лэптӧм киыс бӧрся.
Со киыс лэдзчис.
Пӧдлассисны кабинаяс.
Машинаяслӧн тройка фыркнитіс старт вылын, вӧрзис, котӧртіс, на бӧрся вӧтчис мӧд тройка, да вӧрзьӧдчыны заводитчис нин коймӧд тройка.
Со первой самолётъяс тювкнитісны енэжӧ.
На бӧрся котӧртӧ Мересьевлӧн звено.
Уліаныс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧ нин плоскӧй муыс.
Первой тройкасӧ син увсьыс воштывтӧг на дінӧ Алексей пристраивайтӧ ассьыс звеносӧ, а бӧрсяньыс пӧшти дзик бӧж бердас локтӧ коймӧд звено.
Со и передовӧй.
Сера, снарядъясӧн парсалӧм му, коді вылісяньыс кажитчис буса туйӧн, код вылӧ быттьӧ усьӧмаӧсь первой гырысь зэр войтъяс.
Кодъялӧма траншеяяслысь ходъяс, блиндажъяслӧн да дзотъяслӧн ичӧтик мылькъясыс чурвидзӧны керъясӧн да кирпичьясӧн.
Став истерзайтӧм долина пасьтаыс ыпнитлывлӧны да куслӧны виж бикиньяс.
Тайӧ и эм великӧй сражениелӧн биыс.
Кутшӧм чача кодьӧн, ичӧтикӧн да тешкодьӧн кажитчӧ ставыс тайӧ вылісянь.
Оз эскыссьы, мый сэні, уліас, ставыс сотчӧ, шумитӧ, пыркакылӧ да изувечитӧм му вывтіыс, тшынас да саас гуляйтӧ смерть, босьтӧ озыр «урожай».
Найӧ лэбисны передовӧй весьтті, вӧчисны вражескӧй тыл весьтын кытшовджын, бара вуджисны бой линиясӧ.
На кузя некод оз лыйлы.
Муыс вывті ёна занят вӧлі аслас мувывса сьӧкыд делӧясӧн, сылы некор вӧлі видзӧдны сы весьтті змейкаӧн лэбалысь ӧкмыс ичӧтик самолёт вылӧ.
А кӧнӧсь нӧ танкистъясыс?
Ага!
Со найӧ.
Мересьев аддзис, кыдзи яркӧй веж коръя пуяса вӧрысь ӧти бӧрся мӧд кутісны петавны эрд вылӧ танкъяс, кодъяс вылісяньыс кажитчисны ньӧжмыда вӧрысь ичӧтик жукъясӧн.
Ӧти здук мысти найӧ петісны унаӧн нин, но веж пуяс костысь петісны выльяс и выльяс, кыссисны туйяс вывті, писькӧдчисны сёнъясӧд.
Со медводдзаясыс кайисны нин мыльк вылӧ, воисны снарядъясӧн гӧрӧм му вылӧ.
Найӧ хоботъясысь кутісны лэбавны гӧрд бикиньяс.
Весиг кагаӧс, весиг нервнӧй нывбабаӧс эз повзьӧд эськӧ тайӧ гигантскӧй танкӧвӧй атакаыс, немецкӧй укреплениеяслӧн колясъяс вылӧ уна сё машиналӧн ыджыд ӧдӧн тайӧ уськӧдчӧмыс, найӧ кӧ эськӧ наблюдайтісны атакасӧ сынӧдсянь, кыдзи наблюдайтіс сійӧс Мересьев.
Тайӧ здукас, шлемса наушникъяс тыртысь шум да звӧн пырыс сійӧ кыліс капитан Чесловлысь чирӧмакодь да весиг ӧні вялӧй гӧлӧссӧ:
— Внимание!
Ме — Леопард три, ме — Леопард три.
Веськыдвылын лаптёжникъяс, лаптёжникъяс!
Кыськӧ водзвывсьыс Алексей аддзис командирскӧй самолётлысь дженьыдик визьтор.
Визьторйыс довкъялыштіс.
Тайӧ означайтіс: вӧч, мый вӧча ме.
Мересьев передайтіс тайӧ жӧ командасӧ бӧрвыв аслас звенолы.
Сійӧ видзӧдліс: ведомӧйыс ӧшаліс сыкӧд орччӧн, пӧшти сы дінысь орӧдчывтӧг.
Молодец!
— Кутчысь, старик! — горӧдіс сылы Мересьев.
— Кутчыся, — хаоссьыс, моторъяс зыкысь да шумысь кылыштіс сылы.
— Ме — Леопард три, ме — Леопард три.
Ме бӧрся! — юргис ларингофонын.
Враг вӧлі матын.
Наысь тӧкӧтьӧ улынджык немечьяслӧн радейтана стройӧн — кык орчча дзодзӧгӧн — локтісны ӧти мотора пикировщикъяс «10‒87».
Налӧн вӧліны уберитчывтӧм шассияс.
Тайӧ шассиясыс лэбиганыс ӧшалісны рушку уланыс.
Кӧлесаяснысӧ видзисны кузьмӧс обтекательяс.
Вӧлі сэтшӧм нога, быттьӧкӧ машина рушкуысь чурвидзисны лаптиа кокъяс.
Та вӧсна быд фронт вылын и нимтісны найӧс «лаптёжникъясӧн».
Знаменитӧй пикировщикъяс, кодъяс нажӧвитлісны аслыныс разбойничӧй слава Польша, Франция, Голландия, Дания, Бельгия да Югославия весьтын бойясын, — немецкӧй новинка, код йылысь война заводитчигӧн став мирса пресса висьтавліс сы мында страшнӧй историяяс, — Сӧвет Союзса паськыд эрдъяс весьтын ӧдйӧ важмисны.
Уна лыда бойясын сӧветскӧй лётчикъяс тӧдмалісны налысь слабинъяссӧ, да сӧветскӧй асъяслы «лаптёжник» лои эз нин сэтшӧм ыджыд добычаӧн, а мыйкӧ дозмӧр либӧ кӧч сяма добычаӧн, — кодъясӧс кыйӧм оз требуйт охотниклысь настоящӧй мастерство.
Капитан Чеслов ассьыс эскадрильясӧ нуӧдіс эз вӧрӧг вылӧ, а кытчӧкӧ кытшолӧн.
Мересьев решитіс, мый осторожнӧй капитан пырӧ «шонді улӧ», медым бӧрынджык, син ёран сы югӧръясӧ дзебсьӧмӧн, гусьӧн матыстчыны вӧрӧг дорӧ дзик дінӧдзыс да пыр жӧ уськӧдчыны сы вылӧ.
Алексей шпыньмуніс: абу-ӧ вывті ыджыд честь «лаптёжникъяслы», медым вӧчны татшӧм сложнӧй манёвр.
Но осторожность абу омӧль.
Алексей бара видзӧдліс:
Петров локтіс бӧрас.
Еджыд кымӧр фон вылас сійӧ тыдаліс зэв бура.
Ӧні вражескӧй пикировщикъяслӧн стройыс ӧшаліс насянь веськыдвылын.
Немечьяс локтісны мичаа, рӧвнӧя, быттьӧкӧ ӧта-мӧд дінаныс домасьӧмаӧсь тыдавтӧм гезъясӧн.
Машинаясыслӧн борд вылысъясыс шонді югӧр водзас дзирдалісны син ёрмӧн.
— ... Леопард три.
Атака! — юрӧбтіс Мересьев пельясын командир фразалӧн отрывок.
Алексей аддзис, кыдзи веськыдвывсянь, вылісянь, быттьӧкӧ йи гӧра вывсянь бешенӧя исковтіг, вражескӧй стройлӧн флангӧ тӧвзисны Чеслов да сылӧн ведомӧйыс.
Трассаяслӧн нитьясыс пызйыштісны медматыс «лаптёжниклы», сійӧ друг уси, и Чеслов ведомӧйыскӧд да сы звеноса коймӧдыс тювкнитісны артмӧм коластас да вошины немецкӧй шеренга сайӧ.
Немецкӧй пикировщикъяслӧн шеренгаыс на бӧрын пыр жӧ топӧдчис.
«Лаптёжникъяс» водзӧ мунісны идеальнӧй порядокӧн.
Ассьыс позывнӧйсӧ висьталӧм бӧрын Алексей кӧсйис горӧдны: «Атака!, но возбуждение вӧснаыс вомсьыс петіс сӧмын шутьлялӧм кодь: «А-а-а!»
Стройнӧя водзӧ шлывгысь тайӧ вражескӧй стройысь кындзи нинӧм аддзытӧг сійӧ тӧвзис нин увлань.
Аслыс Алексей наметитіс буретш сійӧ фашистсӧ, коді пырис Чесловӧн уськӧдӧм самолёт местаӧ.
Алексейлӧн тіньгис пеляс, сьӧлӧмыс дась вӧлі чеччыштны вомӧдыс.
Сійӧ кыйис самолётсӧ прицел крестикӧ да, гашеткаяс вылын кыкнан певсӧ кутігтыр, тӧвзис сы дінӧ.
Быттьӧкӧ пушистӧй руд гезъяс вирдыштісны сысянь веськыдвылын.
Ага!
Лыйлӧны.
Промажитісны.
Бара, и матынджык нин.
Дзоньвидза.
А Петров?
Дзоньвидза жӧ.
Сійӧ шуйгаладорас.
Кежис.
Молодец детинкаыс!
«Лаптёжниклӧн» руд бортыс прицел крестикас пыр ыдждӧ.
Чуньясыс чувствуйтӧны гашеткаяслысь кӧдзыд алюминийсӧ.
Ещӧ ичӧтика...
Со кор Алексей радпырысь кыліс аслас машинакӧд дзикӧдз ӧтлаасьӧмсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс моторсӧ, быттьӧкӧ сійӧ уджаліс сылӧн морӧс пытшкын, став виръяйнас сійӧ кыліс бордъяссӧ, бӧжса рульяссӧ, да весиг омӧля вӧрысь искусственнӧй кокъясыс, кажитчис сылы, лоины чувствительнӧйӧсь да эз мешайтны гымньӧв ӧдӧн мунысь машинаыскӧд сылӧн ӧтлаасьӧмлы.
Исковтліс, но бара шеді прицеллӧн крестикӧ «немецлӧн» стройнӧй, нюлӧмакодь мольыд тушаыс.
Веськыда сы вылӧ тӧвзигтыр Мересьев личкыштіс гашеткасӧ.
Сійӧ эз кыв лыйӧм шыяссӧ, эз аддзыв весиг би трассаяссӧ, но тӧдіс, мый инмис, да дугдывтӧг, век водзӧ тӧвзис вражескӧй самолёт вылӧ, ачыс тӧдіс, мый самолётыс удитас усьны сыкӧд зурасьтӧдз.
Прицел дінсьыс торйӧдчӧм бӧрын Алексей шензьӧмӧн аддзис, мый орччӧн уси ещӧ мӧд самолёт.
Неужели сійӧ случайнӧ уськӧдіс и сійӧс?
Эз.
Тайӧ Петров.
Сійӧ муніс веськыдладорын.
Тайӧ сылӧн удж.
Молодец новичок!
Том другыслӧн удача вылӧ Алексей радліс аслас удача вылӧ дорысь ёнджыка.
Мӧдӧд звеноыс тювкнитіс немецкӧй стройын артмӧм костӧ.
А сэні нин вӧлі кутерьма.
Немечьяслӧн мӧд гыыс, кӧні локтісны, тыдалӧ, неопытнӧйджык пилотъяс, разӧдчис нин да воштіс стройсӧ.
Чеслов звеноса самолётъяс шуркъялісны тайӧ разалӧм «лаптёжникъяс» костас, весалісны енэжсӧ да заставляйтісны вӧрӧгӧс тэрмасьӧмӧн ректыны бомбовӧй кассетаяссӧ асланыс жӧ окопъяс вылӧ.
Капитан Чесловлӧн расчётливӧй затеяыс сы вылӧ и вӧлі арталӧма, медым заставитны немечьясӧс бомбитны ассьыныс укреплениеяссӧ.
Шонді улӧ пыралӧмыс тан ворсіс сӧмын отсасяна роль.
Но фашистъяслӧн первой шеренга стройыс бара ӧтлаасис.
«Лаптёжникъяс» лэбисны водзӧ танкъясӧн вӧчам прорыв месталань.
Коймӧд звенолӧн атакаыс вӧлі успехтӧм.
Немечьяс эз воштыны ни ӧти машина, а миян воши ӧти истребитель, кодӧс уськӧдіс вражескӧй стрелок.
Танкӧвӧй атака нуӧдан местаыс вӧлі матын.
Выльысь кыпӧдчылӧм вылӧ кад эз вӧв.
Чеслов решитіс рискнитны атакуйтны улісянь.
Алексей думнас ошкис сійӧс.
Сылы аслыс окота вӧлі, «Ла‒5»-лысь вертикальнӧй манёврын чудеснӧй боевӧй свойствояссӧ используйтӧмӧн, «сутшкыны» вӧрӧглы кынӧмас.
Первой звено тӧвзис нин вывлань, и трассаяслӧн везъясыс кайисны сынӧдӧ, кыдзи фонтанъяслӧн ёсь струяяс.
Кык немеч пыр жӧ петісны стройысь.
На пиысь ӧтиыс, тыдалӧ, шӧри орӧдӧм вӧсна, друг потіс сынӧдас.
Сылӧн бӧжыс тӧкӧтьӧ эз инмы мересьевскӧй машина моторӧ.
— Видзӧд! — ведомӧйыс силуэт вылӧ синсӧ чӧвтлӧм мысти горӧдіс Мересьев да ручкасӧ топӧдіс асланьыс.
Муыс путкыльтчис.
Быттьӧкӧ ён кучкӧм лязӧдіс сійӧс пуклӧс бердас, топӧдіс сы дорӧ.
Вомсьыс да вомдоръяссьыс сійӧ кыліс вирлысь кӧр, синъяс водзас вуджӧртчис гӧрд пелена.
Машинаыс, пӧшти вертикальнӧя сувтӧмӧн, тӧвзис вывлань.
Пуклӧс мыш вылас куйлігӧн, прицел крестиксьыс Алексей здук кежлӧ аддзыліс «лаптёжниклысь» серӧсь рушкусӧ, кыз кӧлесаяссӧ вевттьысь тешкодь лаптияссӧ да весиг аэродромвывса сёй комӧкъяссӧ, кодъяс вӧлі сибдӧмаӧсь лаптиясас.
Сійӧ личкыштіс кыкнан гашеткасӧ.
Кытчӧ сійӧ инмис — бакъясас-ӧ, моторас-ӧ, бомбаяс тыра кассетаас-ӧ, — сійӧ эз гӧгӧрво, но немеч пыр жӧ воши взрывъяслӧн руд кымӧр пиӧ.
Мересьевлысь машинасӧ шыбитіс бокӧ, и сійӧ тӧвзис би комӧк дорті.
Машинасӧ плоскостнӧй лэбӧм вылӧ вуджӧдӧм бӧрын Алексей видзӧдліс енэжсӧ.
Ведомӧйыс локтіс сы бӧрся веськыдланяс, ӧшаліс еджыд майтӧг быг кодь кымӧр слӧй вевдорын пыдӧстӧм енэж лӧзас.
Вӧлі тыртӧм, и сӧмын горизонтас, ылі кымӧръяс фон вылас, вӧлі тыдалыштӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчӧм «лаптёжникъяслӧн» визьторъяс.
Алексей видзӧдліс часі вылас да чуймис.
Сылы кажитчис, мый бойыс кыссис, этша вылӧ нин, часджын да бензиныс должен лоны быранвыйын.
Часіыс петкӧдліс, мый став тайӧ бойыс займитӧма сӧмын куим минут да джын.
— Ловъя? — веськыдладорас вуджӧм да орччӧн лэбысь ведомӧйыс вылӧ видзӧдігмоз юаліс Алексей.
Ланьтлытӧм шыяс пиысь сійӧ кыліс ыліса радлысь гӧлӧс:
— Ловъя...
Му...
Му вылас...
Улын, мылькйӧсь да гуранӧсь долинаын, кодӧс вӧлі ставнас гӧрӧма да парсалӧма, некымынлаын кыз тшынӧн ӧзйисны лёк дука бензиновӧй бипуръяс.
Налӧн сук тшыныс сюръяясӧн кайис лӧнь сынӧдас.
Но Алексей видзӧдіс эз вражескӧй самолётъяслӧн тайӧ ваймысь шойяс вылас.
Сійӧ видзӧдіс став эрд пасьтаыс нин разӧдчӧм рудоввеж ичӧтик жукъяс вылӧ.
Кык сёнӧд найӧ кыссисны вражескӧй позицияяс дінӧ, воддзаясыс вуджисны нин траншеяяс вомӧн.
Асланыс хоботъясысь немецкӧй укрепление линия сайын нин гӧрд би койыштлывлігтыр найӧ кыссисны пыр водзӧ и водзӧ, кӧть найӧ мыш сайын ыпнитлывлісны на лыйӧмъяс да тыдалісны немецкӧй артиллериялӧн тшынторъяс.
Мересьев гӧгӧрвоис, мый значитӧны тайӧ уна сё жучокыс жуглӧм вражескӧй позицияяс пыдіын.
Артмис сійӧ, мый йылысь сӧветскӧй войтыр да свободолюбивӧй став мирыс радлігтыр лыддисны аскинас став газетъясысь.
Курскӧй битвалӧн участокъясысь ӧти вылын кык час чӧжся вына артиллерийскӧй подготовка бӧрын армия прорвитіс немецкӧй оборона да став вынъяснас пырис прорывас, весаліс туй наступлениеӧ вуджӧм сӧветскӧй войскалы.
Капитан Чесловлӧн эскадрильяӧн ӧкмыс машина пиысь тайӧ лунӧ аэродром вылӧ эз воны кык машина.
Бойын вӧлі уськӧдӧма ӧкмыс «лаптёжникӧс».
Ӧкмыс — кык, — кыв шутӧг бур счёт, кор сёрниыс мунӧ машинаяс нылысь.
Но кык ёртӧс воштӧмыс гажтӧммӧдіс победа кузя радлӧмсӧ.
Самолётысь чеччалігӧн лётчикъяс эз шумитны, эз горзыны, эз ӧвтчыны кияснаныс, кыдзи тайӧ вӧвлі удачнӧй бой бӧрын, кор пӧся обсуждайтісны тыш йылысь да выльысь переживайтлісны кольӧм опасностьяссӧ.
Зумышӧсь, найӧ матыстчавлісны штабса начальник дінӧ, скупа да дженьыда докладывайтісны результатъяс йывсьыныс да разӧдчалісны мӧда-мӧд выланыс видзӧдлытӧг.
Полкын Алексей вӧлі выль мортӧн.
Пӧгибнитӧмъясӧс сійӧ оз вӧлі тӧд весиг чужӧм сертиыс.
Но сійӧ сетчис общӧй настроениелы.
Сы олӧмын лои медся тӧдчана да ыджыд событие, кытчӧ сійӧ стремитчис аслас став сьӧлӧмнас, аслас став выннас, — событие, коді решитіс сылысь став водзӧ олӧмсӧ, коді сійӧс бӧр бергӧдіс здоровӧй, полноценнӧй йӧз радъясӧ.
Кымынысь госпитальнӧй койка вылын да сэсся ветлӧдлыны, танцуйтны велӧдчигӧн, пилотлысь воштӧм навыкъяссӧ упорнӧй тренировкаӧн восстанавливайтігӧн сійӧ мечтайтліс тайӧ лун йывсьыс.
И вот ӧні, кор тайӧ луныс воис, кор сійӧ уськӧдіс кык немечӧс да сійӧ выльысь истребительяс семьяын равноценнӧй член, сійӧ сідз жӧ, кыдзи и став мукӧдъяс, матыстчис штабса начальник дінӧ, шуис аслас жертваяслысь лыдсӧ, уточнитіс обстоятельствояссӧ да, ведомӧйсӧ ошкӧм бӧрын, муніс бокӧ, кыдзьяс улӧ, мӧвпаліс на йылысь, кодъяс талун эз воны бӧр.
Сӧмын Петров котраліс аэродром кузя шлемтӧг, тӧв вылын дӧлалысь русӧй юрсиа да быдӧнӧс, коді сылы паныд сюрлі, киӧдыс кутігмоз, босьтчывліс висьтавны:
— ... и вот аддза: найӧ мекӧд орччӧнӧсь, но, киӧн судзан.
Тэ сӧмын кывзы... и аддза: <rus>старший</rus> лейтенант метитчӧ медводдзаас.
Ме босьті целикӧ орччасӧ.
Раз!
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Мересьев дінӧ, уськӧдчис сы кокъясдінса туруна нитш вылӧ, нюжӧдчис, но эз тырмы терпениеыс кутны тайӧ спокойнӧй позасӧ да пыр жӧ чеччис:
— А кутшӧм виражъяс ті талун вӧчалінныд!
Роскошь!
Весиг синъяс пемдылісны...
Ті тӧданныд, кыдзи ме сійӧс талун кокышті!
Сӧмын ті кывзӧй...
Ті бӧрся лэба и аддза: сійӧ орччӧн, киӧн судзан, со кыдзи ті ӧні-сулаланныд...
— Энлы, старик, — торкис сійӧс Алексей да шлапнитіс аслас зепъясӧ. — Письмӧясыс, письмӧясыс, кытчӧ ме найӧс вошті?
Сылы тӧдвылас усины письмӧясыс, кодъясӧс получитіс талун да эз удит лыддьынысӧ.
Зепсьыс найӧс эз аддзы, и сылӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Сэсся, кор чунь улас сюрины морӧс бердас дӧрӧм улас шаракылысь конвертъясыс, кокниа ышловзис.
Перйис Олялысь письмӧсӧ, аслас восторженнӧй друглысь висьтсӧ кывзытӧг, пуксис кыдз улӧ да осторожнӧя кутіс косявны конвертсӧ.
Тайӧ кадӧ гораа клопнитіс ракетница.
Киньяс койысь гӧрд змея кытшовтіс аэродромвесьтса енэжсӧ да кусі, ас бӧрсьыс руд, ньӧжйӧник вошысь туй колигмоз.
Лётчикъяс тэрыба чеччисны.
Мунігмозыс Алексей конвертсӧ сюйис питшӧгас.
Сійӧ эз удит лыддьыны весиг ни ӧти строчка.
Письмӧсӧ восьтігӧн чунь улас сійӧ сэтысь, почтовӧй бумагаысь кындзи, кыліс мыйкӧ чорыдӧс.
Звено водзвылын тӧдса туйӧд лэбигӧн мукӧд дырйи сійӧ видлывліс конвертсӧ кинас.
Мый сэні?
Гвардейскӧй истребительнӧй авиаполклы, кӧні ӧні служитіс Алексей, танкӧвӧй армиялӧн прорыв вӧчан луныс вӧлі боевӧй страда заводитчӧмӧн.
Прорыв места весьтын эскадрильяяс вежласисны ӧти бӧрся мӧд.
Муртса удитліс бойысь петны да муӧ пуксьыны ӧти, пыр жӧ кыпӧдчыліс сійӧс вежны мӧд, а муӧ пуксьысьяс дінӧ тӧвзьылісны нин бензовозъяс.
Рекмӧм бакъясӧ лышкыд струяӧн киссьыліс бензин.
Пӧсь моторъяс весьтын, кыдзи гожся шоныд зэр бӧрын му весьтын, едъяліс студень кодь ру.
Кабинаясысь лётчикъяс эз чеччывны.
Весиг ӧбедсӧ налы алюминиевӧй котелокъясын вайлывлісны татчӧ.
Но сёйны некод эз мӧд.
Абу тайӧн вӧлі занятӧсь талун налӧн юръясыс.
Няньныс тасасьліс горшаныс.
Кор капитан Чесловлӧн эскадрильяыс бара бӧр пуксис муӧ да машинаясныс, ичӧтик вӧрӧ рулитӧм бӧрын, кутісны заправляйтчыны, Мересьев шпыннялігтыр пукаліс кабинаас, кыліс приятнӧй мудзӧм, терпиттӧг видзӧдлывліс енэжӧ да горӧдлывліс заправщикъяс вылӧ.
Сійӧс выльысь и выльысь кыскис бойӧ — испытывайтны асьсӧ.
Сійӧ частӧ видлывліс кинас питшӧгас шаракылысь конвертсӧ, но татшӧм обстановкаын письмӧ лыддьыны эз вӧв окота.
Сӧмын рытнас, кор рӧмыдыс бура вевттис армиялысь наступайтан районсӧ, экипажъясӧс лэдзисны гортъясаныс.
Мересьев муніс эз вӧрса дженьыд туйӧд, кыті векджык ветлывліс, а кытшолӧн, бурьянӧн тырӧм му вомӧн.
Сылы окота вӧлі сосредоточитчыны, шойччыны шумсьыс да гымгӧмсьыс, тайӧ помасьлытӧм лунлӧн унапӧлӧс став впечатлениеясысь.
Рытыс вӧлі сэзь, душистӧй да сэтшӧм лӧнь, мый канонадалӧн ӧні ылын нин юргӧмыс кажитчис эз бой мунан шумӧн, а бокыті мунысь гымалӧмӧн.
Туйыс муніс коркӧ рудзӧгӧн кӧдзлӧм му вывті.
Пыр сійӧ жӧ мисьтӧминик гӧрдов бурьян, коді обычнӧй человеческӧй мирын вӧсньыдик гумъяссӧ мыччывлӧ кӧнкӧ дворлӧн пемыд пельӧсъясын да му помъясӧ чукӧртӧм из чукӧръяс дорын, сэні, кытчӧ омӧля веськавлӧны мортлӧн кӧзяйскӧй синъясыс, тані сулаліс ӧтторъя стенаӧн, зэв кузь, ён, наглӧй да вевттис уна поколениеяс пӧсьӧн киськалӧм кӧдза муяссӧ.
И сӧмын кӧнсюрӧ, быттьӧкӧ нэриник турун, бурьяннас дзикӧдз пӧдтӧм, муртса-муртса тыдыштісны шочиник, нярмӧм рудзӧг шепъяс.
Вельмӧм бурьяныс кыскис аслыс муыслысь став сокъяссӧ, жӧритіс став шонді югӧрсӧ, рудзӧглы эз коль сёянсӧ, светсӧ, да тайӧ шепъясыс розъявтӧдзныс на косьмӧмаӧсь, сідзи эз и вермыны нурсявны.
И Мересьевлы думайтсис: вот тадз и немечьяс кӧсйылісны миян му вылӧ лэдзны вужъяснысӧ, кисьмыны миян сокъясӧн, миян озырлунъясӧн кыпӧдчыны наглӧя да страшнӧя, вевттьыны шондісӧ, а великӧй, трудолюбивӧй, вынйӧра войтырӧс зырны сылӧн аслас му вылысь, сылӧн каръясысь, лишитны ставсьыс, нёнявны, пӧдтыны, кыдзи бурьяныс пӧдтӧма тайӧ нярмӧм шепъяссӧ, кодъяс ӧні асланыс ортсы вид сертиныс воштӧмаӧсь нин вына, мича злаклысь формасӧ.
Ас пытшкысь челядьдырся вильышлун чувствуйтігӧн, Алексей аслас беддьӧн кучкаліс бурьянлӧн гӧрдов, кузьмӧс сьӧкыд юръяс кузя, радліс, мый быдса чукӧръясӧн вольсыштчӧны мустӧм турун чутъясыс.
Чужӧм кузяыс визувтіс пӧсь, а сійӧ век кучкаліс рудзӧгӧс пӧдтысь бурьян кузя, мудз виръяяс тышлысь да движениелысь ыджыд радлун чувствуйтігӧн.
Дзик виччысьтӧг мыш саяс журмуніс «виллис» да, кӧлесаяснас дзуртыштӧм бӧрын, сувтіс туй вылӧ.
Бӧрас видзӧдлытӧг Мересьев гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧтӧдіс сійӧс полкса командир да суис челядь моз сідз балуйтігас.
Алексей сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый сотчыны кутісны весиг пельясыс, вӧчис вид, мый машинасӧ эз казяв, да заводитіс бедьнас парсавны мусӧ.
— Керавлан?
Бур удж.
Ме став аэродромсӧ кытшовті машинаӧн: кӧні геройным миян, кытчӧ лои геройным?
А сійӧ со, <rus>пожалуйте</rus>: бурьянкӧд воюйтӧ.
Полковник чеччыштіс «виллиссьыс».
Машинаӧн веськӧдлыны сійӧ ачыс зэв бура кужис да радейтліс прӧст кадъясӧ ноксьыны сыкӧд, сідз жӧ, кыдзи ачыс радейтліс нуӧдны ассьыс полксӧ сьӧкыд заданиеяс вылӧ, а сэсся рытъясын технарьяскӧд ӧтлаын луасьны маслӧӧссьӧм моторъясын.
Обычнӧ сійӧ ветлӧдліс лӧз комбинезонӧн, да сӧмын косіник чужӧмса властнӧй чукыръяс да вылиник щеголеватӧй лётнӧй фуражка сертиыс позьӧ вӧлі торйӧдны сійӧс сьӧдасьӧм чужӧма механикъясысь.
Сійӧ кутіс пельпомӧдыс век на шӧйӧвошӧмӧн бедьнас мусӧ парсалысь Мересьевӧс.
— А, нолы, вай ме видзӧдла тэ вылӧ.
Чӧртыс тіянӧс тӧдас: нинӧм особӧйыс.
Ӧні позьӧ сознайтчыны: кор тіянӧс мӧдӧдісны татчӧ, эг эскы, кӧть ті йылысь мыйсӧ эз сёрнитны армияын, эг эскы, мый выдержитанныд бой, да ещӧ кыдзи...
Вот сійӧ, Рочму матушканым!
Поздравляйта.
Поздравляйта да преклоняйтча.
Тіянлы вурдысьяс карӧ?
Пуксьӧй, нуӧда.
«Виллис» нетшыштчис места вывсьыс да тӧвзис эрдвывса туйӧд, тыр ӧд вывсьыс туй чукыльясын пельк виражъяс вӧчалігтыр.
— Но, а гашкӧ тіянлы мыйкӧ колӧ?
Кутшӧмкӧ сьӧкыдлунъяс эмӧсь?
Корӧй, энӧ стесняйтчӧй, тіян эм право, — висьталіс командир, туйтӧг, ичӧтик кустъяс пыр, «вурдысь позъяслӧн», кыдз шулісны лётчикъяс ассьыныс муувса ичӧтик карсӧ, землянка мылькъяс костӧд веськыда ассьыс машинасӧ нуӧдігӧн.
— Нинӧм оз ков, полковник ёрт.
Ме сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и став мукӧдъяс.
Бурджык эськӧ вӧлі, вунӧдісны кӧ, мый менам абуӧсь кокъясӧй.
— Но, правильнӧ.
Коді тіян оланіныс?
Тайӧ?
Дзик землянкаӧ пыранін дорын полковник крута тормозитіс.
Мересьев муртса удитіс петны — «виллис», мургиг да кос увъясӧн трачкӧдігтыр, кыдзьяс да посньыдик дубъяс костті чукльӧдлігӧн, саяліс нин вӧрӧ.
Алексей эз пыр землянкаӧ.
Сійӧ водіс кыдз пуувса васӧд, гӧнакодь, тшак дука нитш вылӧ да конвертсьыс осторожнӧя перйис Олялысь письмӧсӧ.
Кутшӧмкӧ фотография исковтіс кисьыс да уси турун вылӧ.
Алексей кватитіс сійӧс.
Сьӧлӧмыс мӧдіс тэрыба тіпкыны.
Фотография вывсянь видзӧдіс тӧдса да такӧд ӧттшӧтш тӧдмавны позьтӧмвыйӧдз вежсьӧм выль чужӧм.
Оля фотографируйтчӧма военнӧй паськӧмӧн.
Гимнастёрка, портупея, ремень, Гӧрд Кодзув орден, весиг гвардейскӧй значок — ставыс тайӧ сылы зэв ёна муніс.
Сійӧ вӧлі офицерскӧй паськӧма косіник мича детинка кодь.
Сӧмын тайӧ детинкаыслӧн чужӧмыс вӧлі мудз да сылӧн гырысь, гӧгрӧс, югъялан синъясыс видзӧдісны эз том морт проницательностьӧн.
Алексей дыр видзӧдіс тайӧ синъясас.
Сьӧлӧмыс тырис гӧгӧрвотӧм лӧсьыд шоглунӧн, кутшӧмӧс кывлан рытын ылын кылысь радейтана сьыланкывлысь шыяссӧ кывзігӧн.
Зепсьыс сійӧ корсис Олялысь воддза фотографиясӧ, кӧні сійӧ вӧлі фотографируйтчӧма сера платтьӧӧн, дзоридзалысь видз вылын, сярвидзысь еджыд катшасинъяс пӧвстын.
И тешкодь: гимнастёркаа, мудз синъяса нылыс, кутшӧмӧс сійӧ некор эз аддзыв, сылы вӧлі мусаджык да донаджык сы дорысь, кодӧс тӧдліс.
Карточка мышкас вӧлі гижӧма: «Эн вунӧд».
Письмӧыс вӧлі дженьыдик да жизнерадостнӧй.
Ныв командуйтіс нин сапёрнӧй взводӧн.
Сӧмын сылӧн взводыс ӧні эз воюйт.
Сійӧ вӧчис мирнӧй удж.
Найӧ восстанавливайтісны Сталинград.
Оля этша гижис ас йывсьыс, но сьӧлӧмсяньыс висьтавліс великӧй кар йылысь, сылӧн ловзьысь руинаяс йылысь, сы йылысь, кыдзи ӧні канмулӧн быд помысь воалӧм нывбабаяс, нывъяс, подростокъяс, пӧдвалъясын, войнаысь кольӧм дотъясын, блиндажъясын да бункеръясын, железнодорожнӧй составъяслӧн вагонъясын, фанернӧй баракъясын, землянкаясын олігӧн, стрӧитӧны да восстанавливайтӧны кар.
Шуӧны, мый быд строитель, коді бура уджалас, бӧрыннас восстановитӧм Сталинградын получитас патера.
Мый нӧ, сідзкӧ, медым Алексей тӧдӧ, мый война помасьӧм бӧрын сылы лоӧ места, кӧні позяс шойччыны.
Гожся моз ӧдйӧ пемдіс.
Письмӧыслысь бӧръя строкаяссӧ Алексей лыддис карманнӧй фонарӧн югдӧдӧмӧн.
Лыддьӧм бӧрас сійӧ бара югдӧдіс фотографиясӧ.
Стрӧга да честнӧя видзӧдісны детинка-салдатлӧн синъясыс.
Мусаӧй, мусаӧй, абу кокньыд тэныд...
Война тэнӧ бокӧ эз коль, но и эз чег!
Виччысян?
Виччысь, виччысь!
Радейтан, да?
Радейт, радейт, рӧднӧйӧй!
И друг Алексейлы яндзим лои, мый вот воӧн-джынйӧн нин сыысь, Сталинградса боечысь, соськӧ ассьыс несчастьесӧ.
Сійӧ кӧсйӧ нин вӧлі ӧні жӧ лэччыны землянкаӧ, медым честнӧя да ньӧти дзебтӧг гижны сылы ставтор йывсьыс —
медым решайтӧ — и кымын ӧдйӧджык, сымын бурджык.
Кыкнанныслы лоӧ кокньыдджык, кор ставыс определитчас.
Талунъя делӧяс бӧрын Олякӧд сійӧ вермис сёрнитны, кыдзи равнӧй.
Сійӧ оз сӧмын лэбав: сійӧ воюйтӧ.
Ӧд сійӧ обещайтліс аслыс, сетліс кыв висьтавны сылы ставсӧ — либӧ сэк, кор сылӧн лачаясысь нинӧм оз артмы, либӧ сэк, кор бойын сійӧ лоӧ мукӧдъяс пиын ӧткодьӧн.
Ӧні сійӧ тайӧс шедӧдіс.
Сыӧн подбитӧм кык самолёт усины ставлӧн син водзын.
Талун дежурнӧй гижис тайӧс боевӧй журналӧ.
Та йылысь мунісны донесениеяс дивизияӧ, армияӧ да Мӧскуаӧ.
Ставыс тайӧ тадзи, кыв сетӧм выполнитӧма, позьӧ гижны.
Но стрӧгджыка кӧ видзӧдлыны, «лаптёжник» ӧмӧй прамӧй противник — истребительлы?
Ӧд прамӧй охотник оз жӧ кут кыйсян сямсӧ петкӧдлӧм могысь висьтавны, мый сійӧ лыйис, но шуам, кӧчӧс.
Шоныд улис войыс сукмис вӧрын.
Ӧні, кор бойлӧн гымалӧмыс вешйис лунвывлань да муртса нин ылыс пӧжаръяслӧн заревоыс тыдаліс увъяс костӧд, кутісны зэв бура кывны гожся, душистӧй, дзоридзалысь вӧрыслӧн став войся шыясыс; вӧрбердса чиркъяслӧн дугдывтӧг да гораа чирксьӧмыс, орчча нюрын уна сё лягушаяслӧн кваксӧмыс, дергач птицалӧн гораа чиркӧмыс, да тайӧ, ставсӧ пӧдтысь, ставсӧ вевтыртысь соловейлӧн сьылӧмыс, коді кыліс улис, джынвыйӧ пемыд ывлаас.
Тӧлысьлӧн еджыд пятноясыс сьӧд вуджӧръяскӧд ӧтсор кыссисны турун вывті Алексей кокъяс дінті, коді век на пукаліс кыдз пуувса небыд, ӧні лысваӧссьӧм нин нитш вылын.
Сійӧ бара перйис зепсьыс фотографиясӧ, пуктіс пидзӧс вылас да, тӧлысь югӧрӧн югзьӧдӧм фотокарточка вылӧ видзӧдігтыр, думыштчис.
Юр весьтӧдыс сэзь, пемыдлӧз енэжӧдыс ӧти бӧрся мӧд кыссисны лунвывлань войся бомбардировщикъяслӧн сьӧд ичӧтик силуэтъяс.
Налӧн моторъясныс жургисны кыз басӧн, но весиг войналӧн тайӧ гӧлӧсыс тӧлысь югӧрӧн да соловейяслӧн сьылӧмӧн тырӧм вӧрас вӧлі майся жукъяслӧн мирнӧй жургӧм кодь.
Алексей ышловзис, фотографиясӧ сюйис гимнастёрка зептас, тайӧ войыслысь колдовскӧй очарованиесӧ пыркӧдігтыр пелька чеччис да кос увъясӧн трачкӧдчигтыр котӧртіс аслас землянкаӧ, кӧні векньыдик солдатскӧй ложе вылӧ багатыр моз паськӧдчӧмӧн чӧскыда ныргорӧн узис нин сылӧн ведомӧйыс.
5
Экипажъясӧс садьмӧдісны кыа петтӧдз.
Армияса штаб получитіс разведсводка, кӧні юӧртсис, мый сӧветскӧй танкъяслӧн фронт орӧдан районӧ тӧрыт воӧма ыджыд немецкӧй воздушнӧй соединение.
Наземнӧй наблюдениелӧн даннӧйяс, кодъясӧс подтвердитісны агентурнӧй юӧртӧмъяс, сетісны позянлун вӧчны заключение, мый немецкӧй командование, Курскӧй дуга заводитчанінын советскӧй танкъяслӧн прорывӧн вӧчӧм угрозасӧ артыштӧмӧн, корӧма татчӧ «Рихтгофен» воздушнӧй дивизиясӧ, кодӧс укомплектуйтӧма Германияса медбур асъясӧн.
Тайӧ дивизиясӧ вӧлі жугӧдлӧма нин Сталинград весьтын да выльысь ловзьӧдӧма кӧнкӧ ылі немецкӧй тылъясын.
Полкӧс предупредитісны, мый предполагайтчысь противник уна лыда, оснаститӧма медся выль «фокке-вульф‒190» самолётъясӧн да зэв опытнӧй.
Вӧлі прикажитӧма лоны дасьӧн, бура прикрывайтны подвижнӧй частьяслысь мӧд эшелонъяс, кодъяс заводитісны войнас подтягивайтчыны прорвитчӧм танкъяс бӧрся.
«Рихтгофен»!
Опытнӧй лётчикъяс бура тӧдісны нимсӧ дивизиялысь, коді вӧлі Герман Геринглӧн особӧй покровительство улын.
Немечьяс сюйлісны сійӧс быдлаӧ, кӧні налы лолі сьӧкыд.
Тайӧ дивизияыслӧн экипажъясыс, кодъяс пиысь некымынӧн пиратствуйтлісны ещӧ республиканскӧй Испания весьтын на, тышкасисны кужӧмӧн, яра да нималісны медся ӧпаснӧй противникӧн...
— Кутшӧмкӧ пӧ «рихтгофенъяс», шуӧны, миянлань локтӧмаӧсь.
Вот эськӧ паныдасьлыны.
Эк, и петкӧдлім жӧ эськӧ ми гаж сійӧ «рихтгофенъясыслы»!
— ассьыс завтраксӧ тэрмасьӧмӧн сёйиг столовкаын ораторствуйтіс Петров, да видзӧдлывліс ӧшиньӧ, код сайын официантка Рая унасикас дзоридзьяс пиысь нетшкис медмичаяссӧ да букетъясӧн сувтӧдліс снарядъясысь вӧчӧм да мелӧн югдӧдӧм стӧканъясӧ.
«Рихтгофенъяс» йылысь тайӧ збой сёрнисӧ, дерт, вӧлі веськӧдӧма не сы мында кофе юӧм помалысь Алексейлы, мыйта нывлы, коді, дзоридзьяснас ноксигӧн, эз-эз дай синсӧ чӧвтлывліс банйӧм чужӧма, лӧсьыдик Петров вылӧ.
Мересьев шпыннялігтыр наблюдайтіс на бӧрся.
Но кор сёрниыс мунліс делӧ йылысь, сійӧ эз радейтлы шуткаяс да весьшӧрӧ кыв песӧм:
— Абу кутшӧмкӧ «Рихтгофен».
«Рихтгофен» — тайӧ лоӧ: видзӧд кыкнан синнад, он кӧ кӧсйы сотчыны талун бурьянын.
Пельястӧ эн ӧшӧд, йитӧдтӧ эн вошты.
«Рихтгофен» — тайӧ, другӧ, сэтшӧм зверьяс, мый тэ и вомтӧ восьтны на эн удит, а вазакылан нин на пиньяс улын...
Югдӧмкӧд тшӧтш сынӧдӧ кыпӧдчис полковниклӧн аслас юрнуӧдӧм улын первой эскадрилья.
Сылӧн действуйтігкості лӧсьӧдчис кыпӧдчыны мӧд группа, дас кык истребитель.
Сійӧс должен вӧлі нуӧдны гвардияса майор Сӧвет Союзса Герой Федотов, командир бӧрын медся опытнӧй лётчик полкын.
Машинаяс вӧліны дасьӧсь, лётчикъяс пукалісны кабинаясын.
Моторъяс ньӧжйӧник уджалісны ичӧт газ вылын, да таысь вӧр дорын гуляйтіс сэтшӧм тӧвныр, кутшӧм чышкавлӧ мусӧ да пыркнитыштлӧ пуяссӧ гыма зэр водзын, кор кос му вылӧ шлёпнитлывлӧны нин медводдза гырысь, сьӧкыд зэр войтъяс.
Кабинаын пукалігӧн Алексей видзӧдіс, кыдзи крута, быттьӧкӧ исковтісны енэжсяньыс, увлань лэччисны первой группаса самолётъяс.
Невольнӧ, аслас кӧсйытӧг, сійӧ лыддис найӧс да заводитліс волнуйтчыны, кор муӧ пуксьысь кык самолёт костын лоліс интервал.
Но вот пуксис медбӧръяыс.
Ставыс!
Алексейлы долыдджык лои сьӧлӧм вылас.
Медбӧръя пуксьысь машинаыс эз на удит рулитны бокӧ, а места вывсьыс нетшыштчис нин майор Федотовлӧн «<rus>единичка</rus>ыс».
Гозйӧн-гозйӧн качисны енэжӧ истребительяс.
Со нин найӧ стрӧитчисны вӧр весьтын.
Бордъяснас качайтыштӧм бӧрын Федотов босьтіс курс.
Лэбисны улі, осторожнӧ, мунісны тӧрытъя прорывлӧн зона дорті.
Ӧні нин эз вылісянь, эз ылісянь, кысянь став збыльторйыс кажитчис чача кодьӧн, а Алексей самолёт уліӧд матіті шлывгис муыс.
Мый тӧрыт вылісяньыс сылы кажитчывліс кутшӧмкӧ ворсӧмӧн, талун сы водзӧ паськӧдчис зэв ыджыд, синмӧн судзтӧм тыш мунан полеӧн.
Бешенӧй ӧдӧн вешйисны бордъяс улын снарядъясӧн да бомбаясӧн парсалӧм, окопъясӧн да траншеяясӧн визьйӧдлӧм муяс, видзьяс, вӧр діяс.
Тыдалісны эрд пасьта куйлысь шойяс, прислугаӧн эновтӧм да ӧткӧн и быдса батареяясӧн сулалысь пушкаяс, син пырыс вуджӧртчисны жугӧдӧм танкъяс да жуглӧм кӧрт да пу чукӧръяс сэні, кӧні артиллерия накрывайтӧма колоннаяссӧ.
Кывтіс ыджыд, но канонадаӧн дзикӧдз шырӧм вӧр.
Вылісяньыс сійӧ кажитчис зэв ыджыд табунӧн талялӧм му кодь.
Ставыс тайӧ тӧвзис кинематографическӧй лента ӧдӧн, да кажитчис, мый тайӧ лентаыслӧн абу помыс.
Ставыс висьталіс гырысь, чорыд да вир кисьтана сражение йылысь, ыджыд воштӧмъяс йылысь, тані шедӧдӧм победалӧн величие йылысь.
Танкӧвӧй гусеницаяслӧн кык орчча визьясыс кузяла и вомӧн гижйӧдлӧмаӧсь эрдсӧ.
Найӧ нуӧдӧны вӧлі век водзӧ и водзӧ, немецкӧй позицияяс пытшкӧ.
Тайӧ туйясыс вӧлі уна.
Синъяс аддзисны найӧс быдлаысь дзик горизонтӧдзыс, быттьӧкӧ веськыда муяс вывтіыс, туйяссӧ аддзытӧг, мунӧма тӧдтӧм зверьяслӧн зэв ыджыд стада.
А мунӧм танкъяс бӧрся туй вывті, бӧрсяньыс ылӧдз тыдалана лӧз бус бӧж колигтыр, мунісны и, кыдзи кажитчис сынӧдсянь, зэв ньӧжйӧ мунісны моторизованнӧй артиллериялӧн, бензоцистернаяслӧн помасьлытӧм колоннаяс, ремонтнӧй мастерскӧйяслӧн гигантскӧй фургонъяс, кодъясӧс кыскӧны тракторъяс; брезентӧн вевттьӧм грузовикъяс; и, кор истребительяс кыпӧдчывлісны вылӧ, ставыс тайӧ кажитчис тувсов кодзувкот туйясӧд кодзувкотъяслӧн мунӧм кодь.
Лӧнь сынӧдас вылӧ кыпӧдчӧм бус бӧжас, кымӧрӧ моз сунласигтыр, истребительяс лэбисны колонна кузялаыс колонна юрса «виллисъясӧдз», кодъяс вылын, тыдалӧ, муніс танкӧвӧй начальство.
Колоннаяс весьтын енэжыс вӧлі свободнӧй, и кӧнкӧ ылын, тумана ылыс енэжтас дорас, тыдалісны бойлӧн нерӧвнӧй тшынторъяс.
Группа бергӧдчис бӧр да лӧз змейкаӧн енэжас гартчигтыр мӧдӧдчис.
И тайӧ кадас дзик енэжтас визь дорсьыс Алексей аддзис первой ӧтикӧс, сэсся му весьтас улын ӧшалысь сьӧд визьторъяслысь быдса чукӧр.
Немечьяс!
Найӧ лэбисны сідз жӧ, му бердӧ топӧдчӧмӧн, да явӧ метитісны бурьянӧн тырӧм гӧрдов муяс весьтын ылӧдз тыдалысь бус бӧжъяс вылӧ.
Алексей инстинктивнӧя видзӧдліс бӧрас.
Сылӧн ведомӧйыс локтіс бӧрвылас, ичӧтик дистанция соблюдайтігтыр.
Лётчик чошкӧдіс пельяссӧ да кысянькӧ ылісянь кыліс гӧлӧс:
— Ме — Чайка‒2, Федотов, ме — Чайка‒2, Федотов.
Внимание!
Ме бӧрся!
Сэтшӧм нин дисциплинаыс сынӧдын, кӧні лётчиклӧн нервъясыс зэвтчӧмаӧсь помӧдз, и командирыслысь намерениеяссӧ сійӧ исполняйтӧ мукӧд дырйи весиг водзджык сы серти, пока командир эштас помавны приказыслысь медбӧръя кывъяссӧ.
Кор кӧнкӧ ылын тіньгӧм да шутьлялӧм пырыс кылісны выль командалӧн кывъясыс, ставнас группаыс параясӧн, но общӧй сомкнутӧй строй соблюдайтӧмӧн, бергӧдчис нин немечьяс вылӧ.
Ставыс зэвтчис позьтӧмвыйӧдз — зрение, слух, вежӧр.
Алексей нинӧм оз аддзы синъяс водзас ӧдйӧ быдмысь тайӧ бокӧвӧй самолётъяссьыс кындзи, наушникъясын, кӧні должен кывны приказ, звӧн да трачкӧдчӧм кындзи ӧні нинӧм оз кыв.
Приказ пыдди сійӧ друг мичаа кыліс йӧз кыв вылын возбуждённӧя шуалысь гӧлӧс:
<deu>— Ахтунг!</deu>
<deu>Ахтунг!.. «Ла-фюнф».</deu>
<deu>Ахтунг</deu>! — горзіс, буракӧ, мувывса немецкӧй наводчик, опасность йылысь предупреждайтіс ассьыныс самолётъяссӧ.
Знаменитӧй немецкӧй авиадивизия, аслас обыкновение серти, сражение поле вылын комфортабельнӧя пуксьӧдавліс наводчикъясӧс да мувывса наблюдательясӧс, кодъясӧс сійӧ войясын радиопередатчикъяскӧд тшӧтш водзвыв лэдзавліс парашютъяс вылын воздушнӧй тышъяс лоны вермана районъясӧ.
И шыасис омӧльджыка нин кылана мӧд, чирӧм да скӧр кыз немецкӧй гӧлӧс:
<deu>— О, доннер-веттер!</deu>
<deu>Линкс «Ла-фюнф»!</deu>
<deu>Линкс «Ла-фюнф»!..</deu>
Тайӧ гӧлӧсас дӧсада пыр кыліс омӧля дзебӧм тревога.
— «Рихтгофен», а «лавочкинъясысь» полан, — налань матыстчысь вражескӧй строй вылӧ видзӧдігмоз пинь пырыс сӧдзӧдіс Мересьев, став собраннӧй телӧсьыс сійӧ чувствуйтіс ыджыд кокнилун, сійӧс шымыртысь восторг, мый вӧсна сылӧн юр вылас вӧрисны юрсиясыс.
Врагӧс сійӧ аддзис бура.
Тайӧ вӧліны «фокке-вульф‒190» истребитель-штурмовикъяс, вына, пельк машинаяс, кодъяс сӧмын на сэки появитчисны вооружениеын, да кодъясӧс сӧветскӧй лётчикъяс нимтісны нин «фокаясӧн».
Лыднас найӧ вӧліны пӧв кык унджык.
Локтісны найӧ буретш сэтшӧм строгӧй стройӧн, кутшӧмӧн отличайтчисны «Рихтгофен» дивизиялӧн частьясыс,
локтісны тшупӧдӧн-тшупӧдӧн, гозйӧн-гозйӧн, расположитчӧмаӧсь сідзи, мый быд бӧръяджык параыс видзис бӧжсӧ воддзаджыкыслысь.
Вылнаын превосходствоӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Федотов ассьыс группасӧ кутіс нуӧдны атакаӧ.
Алексей думнас аслыс бӧрйис нин противникӧс да, син увсьыс мукӧдъяссӧ воштывтӧг, тӧвзис сы вылӧ, зілис сійӧс кутны прицел крестикас.
Но кодкӧ панйис Федотовӧс.
«Якъяс» вылын кодлӧнкӧ группа пырис мӧдар боксяньыс да немечьясӧс стремительнӧя атакуйтіс вылісянь да сэтшӧм удачнӧя, мый пыр жӧ жугӧдіс налысь стройсӧ.
Сынӧдын заводитчис сутолока.
Кыкнан стройыс юксисны торъя тышкасьысь параяс да четвёркаяс вылӧ.
Истребительяс зілисны прӧтивникӧс вундыны пулемётнӧй трасса линияясӧн, матыстчыны бӧрсяньыс, атакуйтны боксяньыс.
Мӧда-мӧд бӧрсяныс вӧтлысигмоз параяс гӧгралісны и сынӧдын пансис сложнӧй хоровод.
Сӧмын опытнӧй син вермис разбирайтчыны тайӧ сутолокаас, буретш сідз жӧ, кыдзи сӧмын опытнӧй пель вермис торйӧдны ӧткымын шыяс, кодъяс пырлісны наушник пыр пилот пельӧ.
Мый сӧмын эз кыв тайӧ минутас эфирын: и атакаӧ мунысьлӧн чирӧм гӧлӧсӧн сочнӧя ёрччӧм, и усьысьлӧн ужасӧн горӧдӧм, и победительлӧн радуйтчана горӧдлӧм, и ранитчӧмлӧн ойзӧм, и крут виражын вынсӧ зэвтысьлӧн пиньнас дзуртӧм, и сьӧкыда лолалӧмлӧн киргӧм.
Кодкӧ, бойнас коддзӧмӧн, ӧтдор кыз вылын горзіс сьыланкыв, кодкӧ, челядь сямӧн акнитӧм мысти шуис «мама», кодкӧ, тыдалӧ, став гашеткаяс вылас личкигӧн скӧрысь шуаліс: «на тэныд, на, на, на!»
Индӧм жертваыс Мересьев прицелысь пышйис.
Сы пыдди Алексей ас дорсьыс вылысьджык аддзис «якӧс», кодлы бӧж дінас чорыда вӧлі сатшкысьӧма веськыд бордъяса сигарообразнӧй «фока».
«Фока» бордъяссянь «яклань» кыссисны нин кык параллельнӧй плоскӧй трасса.
Найӧ инмисны сылы бӧжас.
Мересьев варыш моз шыбитчис вывлань, ёртыслы выручка вылӧ.
Секундалӧн кутшӧмкӧ сёӧд юкӧн кежлӧ сы весьтӧ мыччысьліс сьӧд вуджӧр, и тайӧ вуджӧрас сійӧ зілис пызйыштны-лэдзны кузь очередь аслас став оружиеысь.
Сійӧ эз аддзыв, мый лои «фокакӧд».
Сійӧ аддзыліс сӧмын, мый повредитӧм бӧжа «як» водзӧ лэбис ӧтнас нин.
Мересьев видзӧдліс: кутерьмаас эз-ӧ вош ведомӧйыс?
Эз, сійӧ лэбис пӧшти орччӧн.
— Эн кольччы, старик, — пинь пырыс шуис Алексей.
Пельясын юргис, трачкакыліс, сьыліс, кык кыв вылын кылісны торжество да ужас петкӧдлан горзӧмъяс, киргӧм, пиньӧн варчкӧм, видчӧм, сьӧкыда лолалӧм.
Тайӧ шыяс сертиыс кажитчис, мый оз истребительяс тышкасьны сынӧдын, кажитчис, быттьӧкӧ вӧрӧгъяс кутчысьӧмаӧсь ёрта-ёртныслы да киргиг-кашкигтыр, став вынъяс зэвтӧмӧн, быглясьӧны муас.
Мересьев видзӧдліс сынӧдӧ, аслыс корсис противникӧс, и друг почувствуйтіс, кыдзи сылӧн сразу кӧдзавліс мышкыс да сувтліс юрсиыс.
Тӧкӧтьӧ улысьджык сійӧ аддзис «Ла‒5» да вылісянь сійӧс атакуйтысь «фокаӧс».
Сійӧ эз аддзыв сӧветскӧй самолётлысь номерсӧ, но гӧгӧрвоис, чувствуйтіс, мый тайӧ Петров.
«Фокке-вульф» тӧвзис веськыда сы вылӧ да сэк жӧ сяркӧдіс аслас став оружиеысь.
Петровлы овны коли секунда юкӧнъяс.
Тайӧ тышыс муніс матын, и Алексей, воздушнӧй атакалысь правилӧяс соблюдайтӧмӧн, эз вермы уськӧдчыны другыслы отсӧг вылӧ.
Эз вӧв ни кад, ни места, медым развернитчыны.
Ёртыслӧн олӧмыс, коді сулаліс карті вылын, заставитіс Мересьевӧс мунны риск вылӧ.
Сійӧ шыбитіс ассьыс машинасӧ веськыда улӧ да содтіс газсӧ.
Самолёт, кодӧс кыскис аслас сьӧктаыс, сэтчӧ содтӧд инерцияыс да моторыслӧн полнӧя лэдзӧм выныс, вӧвлытӧм напряжениеын ставнас сырмигтыр из моз увлань лэбис, эз, эз из моз, а ракета моз, дженьыдик бордъяса «фока» вылӧ веськыда, сійӧс трассаяс везъясӧн резігтыр.
Мересьев чувствуйтіс, мый тайӧ вывті ыджыд ӧдсьыс, вывті крута лэччӧмсьыс, вошӧ вежӧрыс, сійӧ тӧвзис пропасть да пемдӧм, гудырмӧм синъяснас муртса аддзис, мый кӧнкӧ дзик сы машина винт дорын немецкӧй «фока» тыри взрывлӧн тшын кымӧрӧн.
А Петров?
Кытчӧкӧ сійӧ воши.
Кӧні сійӧ?
Уськӧдісны?
Чеччыштіс?
Муніс?
Енэжыс гӧгӧр вӧлі сӧстӧм, и кысянькӧ ылісянь, тыдавтӧм нин самолёт вывсянь лӧньӧм эфирын юргис гӧлӧс:
— Ме — Чайка‒2, Федотов, ме — Чайка‒2, Федотов.
Стрӧитчӧй, стрӧитчӧй ме дінӧ.
Гортӧ.
Ме — Чайка‒2...
Тыдалӧ, Федотов нуӧдӧ вӧлі группасӧ.
Сы бӧрын, мыйӧн Мересьев расправитчис «фоккевульфкӧд», ассьыс самолётсӧ петкӧдіс бешенӧй вертикальнӧй пикеысь, сійӧ, горша да сьӧкыда лолалігтыр, наслаждайтчис лоӧм лӧньлуннас, став виръяйнас опасность вешйӧмсӧ, победалысь радлунсӧ чувствуйтігмоз.
Сійӧ видзӧдліс компас вылӧ, медым определитны бӧр мунан туйсӧ, да зумыштчис, кор аддзис, мый бензиныс этша да ӧдвакӧ тырмас аэродромӧдзыс.
Но нуль дорын матын сулалысь стрелкаа бензомер дорысь на страшнӧйджыктор сійӧ аддзис мӧд здукас.
Гӧна пушкыр кымӧръяс сайысь веськыда сы вылӧ тӧвзис код тӧдас кытысянь татчӧ веськалӧм «фокке-вульф‒190».
Мӧвпавны вӧлі некор, пышйыны некытчӧ.
Врагъяс ыджыд ӧдӧн мӧдісны тӧвзьыны мӧда-мӧд выланыс.
6.
Шумъяссӧ воздушнӧй бойлысь, коді пансис туйяс весьтын, кыті кыссисны наступающӧй армиялӧн тылъясыс, кылісны не сӧмын тайӧ бойын участвуйтысьяс, кодъяс пукалісны тышкасьысь самолётъяслӧн кабинаясын.
Управляйтан ён рация пыр аэродром вылын кывзіс найӧс и гвардейскӧй истребительнӧй полкса командир полковник Иванов.
Ачыс опытнӧй ас, эфирӧд воысь шыяс серти сійӧ гӧгӧрвоис, мый бойыс мунӧ чорыд, мый противник вына да упорнӧй да оз кӧсйы уступитны енэжсӧ.
Сы йылысь юӧр, мый туйяс весьтын Федотов нуӧдӧ сьӧкыд бой, ӧдйӧ паськаліс аэродром пасьта.
Ставӧн, кодъяс вермисны, вӧрысь петісны эрд вылӧ да тревожнӧя видзӧдісны лунвылӧ, кысянь долженӧсь вӧлі локны самолётъяс.
Столовӧйысь котӧрӧн петісны еджыд халата, мунігмозыс мыйкӧ сёйысь врачьяс.
Кузов крыша выланыс зэв ыджыд гӧрд креста санитарнӧй машинаяс, слӧнъяс моз, петісны кустъясысь да, уджалысь моторнаныс мургигтыр, лӧсьӧдчисны.
Вӧрйыв сайсянь медводз мыччысис, кытш вӧчтӧг пуксис да паськыд эрд вывті котӧртіс первой пара
— Сӧвет Союзса Герой Федотовлӧн «единичкаыс» да ведомӧйыслӧн «двойкаыс».
На бӧрын пыр жӧ пуксис мӧд пара.
Вӧрвесьтса став сынӧдыс юргис бӧр локтысь машинаяслӧн моторъясӧн.
— Сизимӧд, кӧкъямысӧд, ӧкмысӧд, дасӧд, — гораа лыддисны аэродром вылын сулалысьяс да пыр ыджыдджык и ыджыдджык напряжениеӧн видзӧдісны енэжӧ.
Пуксьӧм машинаяс муналісны эрд вылысь, рулиталісны асланыс капониръяс дорӧ да ланьталісны сэні.
Но кык машина эз вӧвны.
Виччысьысь йӧз чукӧрын лои шынитӧв.
Коли ӧти минут, коді кажитчис зэв кузьӧн.
— Мересьев да Петров, — шуис кодкӧ ньӧжйӧник.
Друг кодлӧнкӧ нывбаба гӧлӧс радпырысь чирӧстіс став лётнӧй поле пасьтаыс кывмӧн:
— Лэбӧ!
Кутіс кывны моторлӧн жургӧм.
Кыдз пу йывъяс сайысь, пӧшти наӧ лэдзӧм лапаяснас инмӧдчывлігтыр петіс «дас кыкӧд».
Самолётыс вӧлі ранитчӧма, бӧжсьыс чеччӧдӧма тор, шуйга бордйыслӧн керыштӧм помыс лётъяліс, кыссис трос йылас.
Машинаыс кыдзкӧ тешкодя инмис муӧ, вылӧ чеччыштліс, бара инмыліс, бара чеччыштліс.
Тадзи чеччаліс сійӧ пӧшти аэродром помӧдзыс да бӧжсӧ лэптӧм мысти друг кынмис места вылас.
Санитарнӧй машинаяс, код подножкаяс вылын сулалісны врачьяс, некымын «виллис» да виччысьысь йӧз чукӧрыс ставнас уськӧдчисны сы дінӧ.
Кабинаысь некод эз кыпӧдчы.
Восьтісны колпаксӧ.
Сиденьеас ляскысьӧмӧн Петров куйліс вир пиын.
Юрыс лётмунӧма морӧс вылас.
Чужӧм вылас ӧшӧдчӧмаӧсь кузь, еджыд юрси пратьяс.
Врачьяс да сестраяс разялісны ременьяссӧ, пӧрччисны осколокӧн орӧдӧм парашютнӧй сумкасӧ, да вӧртӧм телӧсӧ осторожнӧя петкӧдісны му вылӧ.
Лётчиклӧн вӧлі ранитчӧмаӧсь кокъясыс, повредитчӧма киыс.
Лӧз комбинезон вывтіыс ӧдйӧ паськалісны сьӧд пятнояс.
Петровлы сэн жӧ тэрыба вӧчисны перевязка. Лётчикӧс пуктісны нӧсилка вылӧ да кутісны лэптыны машинаӧ.
Сэки сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ мыйкӧ шӧпкӧдіс, но сэтшӧм слаба, мый нинӧм оз вӧлі позь кывны.
Полковник копыртчис сы дінӧ.
— Кӧні Мересьев? — юаліс раненӧй.
— Эз на пуксьы.
Нӧсилкасӧ бара лэптісны, но раненӧй энергичнӧя треситіс юрнас да весиг вӧрзьӧдчис, заводитліс чеччыштны нӧсилка вывсьыс.
— Сулалӧй, энӧ лысьтӧй нуны, ог кӧсйы!
Ме кута виччысьны Мересьевӧс.
Сійӧ спаситіс менсьым олӧмӧс.
Лётчик сэтшӧм энергичнӧя протестуйтіс, мый полковник ӧвтыштіс кинас да, бокӧ бергӧдчӧмӧн, пинь нырыс шуис:
— Ладнӧ, пуктӧй.
Медым.
Горючӧйыс Мересьевлӧн коли минут кежлӧ дорысь не унджык.
Оз кув.
Полковник видзӧдіс, кыдзи сылӧн секундомер вылын, пульсируйтігтыр, кытш кузя ветлӧдліс гӧрд секунднӧй стрелка.
Ставӧн видзӧдісны лӧз вӧрлань, код йывъяс сайысь должен вӧлі мыччысьны медбӧръя самолётыс.
Чошкӧдӧм пельяс кывзісны напряжённӧя.
Но ылын муралысь канонада да неылын шочиника тотшнитлывлысь сизь кындзи нинӧм эз кыв.
Кутшӧм дыр мукӧд дырйи кыссьӧ минутыс!
7
Врагъяс тӧвзисны полнӧй газ вылын мӧда-мӧдныслы паныд.
«Лавочник‒5» да «фокке-вульф‒190» вӧліны быстроходнӧй самолётъяс.
Мӧда-мӧдныс дінӧ вӧрӧгъяс матыстчисны звук мунӧм дорысь ӧдйӧджык.
Алексей Мересьев да нималана «Рихтгофен» дивизияысь сылы тӧдтӧм немецкӧй ас локтісны лобовӧй атакаӧ.
Авиацияын лобовӧй атака кыссьӧ кымынкӧ здук, кор весиг медся провора морт оз удит ӧзтыны папироска.
Но тайӧ здукъясыс лётчиксянь требуйтӧны нервъяслысь сэтшӧм напряжение, став духовнӧй вынъяслысь сэтшӧм испытание, коді мувывса бойын тырмис эськӧ лунтыр тышкасьӧм вылӧ.
Аслыныд представитӧй кык скоростнӧй истребительӧс, кодъяс тӧвзьӧны мӧда-мӧд выланыс полнӧй боевӧй скоростьӧн.
Враглӧн самолётыс быдмӧ син водзын.
Вот сійӧ югнитіс став детальяснас, тыдалӧны сылӧн плоскостьясыс, винтыслӧн югъялысь кытшъясыс, пушкаясыслӧн сьӧд чутъясыс.
Ещӧ здук — и самолётъяс люкасясны да пазаласны сэтшӧм торпыригӧдз, код серти оз позь тӧдмавны ни машинасӧ, ни мортсӧ.
Тайӧ здукас испытывайтсьӧны пилотлӧн не сӧмын воляыс, но и сылӧн став духовнӧй вынъясыс.
Сійӧ, коді малодушнӧй, коді оз выдерживайт нервъяслысь чудовищнӧй напряжениесӧ, коді оз чувствуйт ас пытшкӧссьыс вын пӧгибнитны победа ради, сійӧ инстинктивнӧя дернитӧ ручкасӧ асланьыс, медым чеччыштны сы вылӧ локтысь смертельнӧй ураган вомӧныс, да мӧд здукас сылӧн самолётыс поткӧдӧм рушкуӧн либӧ орӧдӧм плоскостьӧн лэбӧ увлань.
Спасение сылы абу.
Опытнӧй лётчикъяс тайӧс тӧдӧны зэв бура, да на пиысь сӧмын медся храбрӧйясыс решайтчӧны лобовӧй атака вылӧ.
Врагъяс бешенӧя тӧвзисны мӧда-мӧдныс вылӧ.
Алексей вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сылы воча локтӧ оз сідз шусяна Геринглӧн призывысь детинка, кодӧс сокращённӧй программа серти ӧдйӧ велӧдӧма лэбавны да йӧткыштӧма бойӧ, медым тупкыны розьсӧ, коді немецкӧй авиацияын артмис Асыввыв фронт вылын вывті ыджыд воштӧмъяс вӧсна.
Мересьевлы воча локтіс «Рихтгофенса» ас, кодлӧн машина вылас, тӧдӧмысь, вӧлі серпасалӧма самолёт силуэт модаӧн не ӧти воздушнӧй победа.
Тайӧ оз ӧшибитчы, оз кеж, оз пышйы тышысь.
— Кутчысь, «Рихтгофен»!
— пинь пырыс горӧдіс Алексей да, вомдоръяссӧ вирӧдз курччӧм бӧрын, зумыд мускулъяснас комӧкӧ ёкмыльтчӧмӧн, синъяснас сатшкысис цельӧ, став выннас заставитіс асьсӧ, медым сы вылӧ тӧвзьысь машина водзын не куньны синъяссӧ.
Сійӧ сэтшӧма зэвтчис, мый сылы кажитчис, быттьӧкӧ аслас винтлӧн югыд кытшджын сайсьыс сійӧ аддзӧ противник кабиналысь прозрачнӧй щитоксӧ да сы пыр — сы вылӧ напряжённӧя видзӧдысь мортлысь кык син.
Сӧмын кык син, кодъяс ӧзйӧны помтӧм ненавистьӧн.
Тайӧ вӧлі каститчӧм, кодӧс чужтіс нервъяслӧн вывті ыджыд напряжениеыс.
Но Алексей мичаа аддзис найӧс.
«Ставыс»! —
думыштіс сійӧ да ещӧ на зумыдджыка ёкмыльӧ топӧдіс ассьыс став мускулъяссӧ.
Ставыс!
Водзӧ видзӧдігтыр сійӧ лэбис содысь бушковлы воча.
Оз, немеч сідзжӧ оз кеж.
Ставыс!
Сійӧ лӧсьӧдчис мгновеннӧй смерть кежлӧ.
И друг кӧнкӧ, кыдзи сылы кажитчис, сы самолётсянь киӧн судзан ылнаын, немеч эз выдержит, тювкнитіс вылӧ да, кор водзвылас чардбиӧн моз вирдыштіс шондіӧн югдӧдӧм самолётлӧн кельыдлӧз кынӧмыс, Алексей, ӧтпырйӧ став гашеткаяс вылӧ личкыштӧмӧн, пызйыштіс вӧрӧглы куим би струяӧн.
Ачыс пыр жӧ вӧчис мёртвӧй петля и, кор муыс муніс сы юр весьтті, му фон вылысь аддзис ньӧжйӧникӧн да вынтӧг катласигтыр усьысь самолёт.
Кутны вермытӧм торжество ыпнитіс сы пытшкын.
Сійӧ горӧдіс:
— Оля! — вунӧдіс ставтор йывсьыс да сынӧдас кутіс вӧчавны крут кытшъяс, немечӧс медбӧръя туйӧ, бурьянӧн гӧрдӧдӧм дзик муӧдзыс колльӧдігмоз, кытчӧдз немеч эз люкась муас да эз кай сьӧд тшынлӧн сюръя.
Сӧмын сэки Алексейлӧн нервнӧй напряжениеыс прӧйдитіс, измӧм мускулъясыс личмунісны, сійӧ кыліс вывті ёна мудзӧм, да пыр жӧ сылы син улас уси бензомерлӧн циферблатыс.
Стрелкаыс тіраліс дзик нуль дорас.
Бензиныс коли сӧмын минут куим кежлӧ, бур, нёль минут кежлӧ кӧ.
А аэродром дорӧдз лэбны колӧ, этша вылӧ, дас минут.
Эськӧ не кӧ видзны ещӧ кадсӧ кыпӧдчӧм вылас.
Но и уськӧдӧм «фокаӧс» му дінӧдз колльӧдӧм!..
«Детинка, йӧй!» — видіс сійӧ асьсӧ.
Юрыс уджаліс бура да яснӧя, кыдзи век овлӧ ӧпаснӧй минутъясӧ смел, хладнокровнӧй йӧзлӧн.
Медся войдӧр кыпӧдчыны кыдз позьӧ вылӧджык.
Но кытшъяс вӧчавтӧг: кыпӧдчыны да ӧттшӧтш кыссьыны аэродромлань.
Бур.
Самолётсӧ колана курс вылӧ веськӧдӧм бӧрын да аддзигӧн, кыдзи муыс кутіс ылыстчыны да енэжтас дінті вевттьысьны тшынӧн, — сійӧ спокойнӧйджыка нин водзӧ нуӧдіс ассьыс расчётъяссӧ.
Горючӧй вылӧ надейтчыны нинӧм.
Бензомер кӧть неуна и пӧръясьӧ, бензин век жӧ оз тырмы.
Пуксьыны местаӧ вотӧдз?
Кытчӧ?
Сійӧ думсьыс казьтыліс ставнас дженьыдик трассасӧ.
Лиственнӧй вӧръяс, нюр сора вӧрторъяс, дыр кад кежлӧ вӧчӧм укреплениеяс зонаын мылькйӧсь муяс, кодъясӧс парсалӧма кузяла и вомӧн, сплош кодйӧм воронкаясӧн, потшалӧм колючӧй сутугаясӧн.
Оз, пуксьыны — тайӧ смерть.
Чеччыштны парашютӧн?
Тайӧ позьӧ.
Кӧть ӧні жӧ!
Восьтны колпак, вираж, ручка йӧткыштны ас дінысь, нетшыштчыны и ставыс.
Но самолётыс, тайӧ чудеснӧй, сэтшӧм тэрыба жвиркъялысь бур лэбачыс!
Сылӧн боевӧй качествоясыс тайӧ лун чӧжнас куимысь спаситісны сылысь олӧмсӧ.
Шыбитны сійӧс, жугӧдны, пӧртны алюминий торпыриг чукӧрӧ!
Кывкутӧм?
Эз, кывкутӧмысь сійӧ эз пов.
Татшӧм случайын весиг пӧлагайтчис чеччыштны парашютӧн.
Машинаыс тайӧ здукӧ сылы кажитчис вывті мичаӧн, вынаӧн, великодушнӧйӧн да преданнӧй ловъя существоӧн, кодӧс эновтӧмыс лои эськӧ сысянь омӧльсьыс-омӧль предательствоӧн.
И сэсся — медводдза полётъясысь жӧ локны машинатӧг, выль машина виччысигӧн шӧйтны резервын, бара бездействуйтны татшӧм пӧсь кадӧ, кор фронт вылын чужӧ нин миян ыджыд победа.
И татшӧм лунъясӧ шатлавны уджтӧг.
— Он босьт! — кывмӧн шуис Алексей, быттьӧкӧ сьӧлӧмнас отвергайтіс кодӧнкӧ сылы вӧчӧм предложение.
Лэбны, кытчӧдз оз дугды уджавны мотор.
А сэсся?
Сэсся кутас тыдавны.
И сійӧ лэбис, куим, сэсся нёль сюрс метр вылнасянь, видзӧдіс местаяссӧ, зілис аддзыны кыськӧ кӧть неыджыд кушин.
Горизонт дінын гудыра лӧзаліс нин вӧр, код сайын вӧлі аэродромныс.
Сыӧдз коли километр дас вит.
Бензомерлӧн стрелкаыс оз нин тірав, сійӧ зумыда куйлӧ ограничитель винтик вылас.
Но мотор уджалӧ на.
Мыйӧн сійӧ уджалӧ?
Ещӧ, ещӧ вылӧджык...
Сідз!
Друг равномернӧй жургӧмыс, кодӧс лётчиклӧн пельыс весиг оз казявлыв, кыдзи дзоньвидза морт оз кыв ассьыс сьӧлӧм тіпкӧмсӧ, лои мӧдкодь шыа.
Алексей пыр жӧ казяліс тайӧс.
Вӧрыс мичаа тыдалӧ, сыӧдз коли километр сизим, вӧр вывтіыс — куим-нёль.
Абу уна.
Но моторлӧн режимыс зловещӧя нин вежсис.
Лётчик тайӧс кылӧ став виръяйнас, быттьӧкӧ эз моторыс, а сійӧ ачыс кутіс пӧдны.
И друг тайӧ страшнӧйторйыс — «чих, чих, чих»-ыс, коді, быттьӧкӧ юкалан висьӧм, ёнтіс телӧ пасьтаыс...
Оз, нинӧм.
Бара уджалӧ равномернӧя.
Уджалӧ, уджалӧ, ура!
Уджалӧ!
А вӧрыс, со нин сійӧ вӧрыс: тыдалӧны нин вылісянь кыдзьяслӧн йывъясыс, шонді улын веж кудриа гыалысь быгйыс.
Вӧр.
Ӧні дзик нин оз позь пуксьыны кытчӧкӧ мӧдлаӧ аэродромысь кындзи.
Туйяс орӧдӧма.
Водзӧ, водзӧ!
Чих, чих, чих!..
Бара кутіс жургыны.
Дыр кежлӧ-ӧ?
Вӧрыс уліын.
Туйыс кыссьӧ лыа вывті, веськыд да шыльыд, быттьӧкӧ полкса командир юр вылын проборыс.
Ӧні аэродромӧдз километр куим.
Сійӧ сэні, пила пинь кодь йывъяса вӧр визь саяс, кодӧс Алексей, кажитчӧ, аддзӧ нин.
Чих, чих, чих, чих!
И друг лои шынитӧв, сэтшӧм шынитӧв, мый весиг кылӧ, кыдзи тӧв вылын жургӧны снастьясыс.
Ставыс?
Мересьев кутіс чувствуйтны, кыдзи став тушаыс кӧдзалӧ.
Чеччыштны?
Ог, ещӧ неуна...
Самолётсӧ сійӧ лӧсьӧдіс ньывкӧсӧн лэччӧм вылӧ да кутіс исковтны воздушнӧй гӧра йывсянь, зілис вӧчны сійӧс кыдз позьӧ ньывкӧсӧнджык да сэк жӧ не лэдзны машинасӧ путкыльтчыны штопорӧ.
Кутшӧм страшнӧ сынӧдас тайӧ абсолютнӧй шынитӧлыс!
Сэтшӧмыс, кор весиг кылӧ, кыдзи трачкӧдчӧ кӧдзалысь моторыс, кыдзи вирыс кучкалӧ кӧсичаас да вылісянь ӧдйӧ лэччӧмысла тиньгӧ пельясын.
И кутшӧм ӧдйӧ воча тӧвзьӧ муыс, быттьӧкӧ кыскӧ сійӧс самолёт дінас зэв ыджыд магнитӧн!
Со сійӧ, вӧрыслӧн дорыс.
Со сы сайын ылын вуджӧртчис аэродромлӧн мича веж пластторйыс.
Сёр?
Полуоборот вылӧ сувтӧмӧн ӧшалӧ винтыс.
Кутшӧм страшнӧ аддзыны сійӧс лэбигӧн.
Вӧрыс матын нин.
Пом?..
Неужели Оля сідзи оз и кут тӧдны, мый сыкӧд лои, кутшӧм не мортнога сьӧкыд туй сійӧ муніс тайӧ дас кӧкъямыс тӧлысь чӧжнас, мый сійӧ век жӧ добитчис ассьыс — лои настоящӧй, но, да, настоящӧй мортӧн, медым татшӧм нелепӧя жугавны пыр жӧ, мыйӧн сӧмын тайӧ артмис?
Чеччыштны?
Сёр!
Вӧрыс тӧвзьӧ, и пу йывъясыс сылӧн стремительнӧй ураганас ӧтлаасьӧны ӧтторъя веж полосаясӧ.
Кыськӧ сійӧ аддзыліс нин мыйкӧ татшӧмторсӧ.
Кытысь?
Ак, сэки тулыснас, эсійӧ страшнӧй катастрофа дырйиыс.
Сэки вот тадз жӧ борд улас тӧвзисны-локтісны веж полосаясыс.
Медбӧръя усилие, ручкасӧ аслань...
Неужели пом?
8
Вир воштӧмысла Петровлӧн шувгис пельясас.
Ставыс — и аэродромыс, и тӧдса чужӧмъясыс, и рытъя зарниа кымӧръясыс — друг заводитісны катласьны, ньӧжйӧникӧн бергавны, расплывайтчыны.
Сійӧ бергӧдлыштлывліс ранитчӧм коксӧ, да ёна доймӧмыс вӧсна сылӧн петаліс садьыс.
— Эз во?..
— Эз на.
Эн сёрнитӧй, — вочавидзисны сылы.
Неужели сійӧ, Алексей Мересьев, коді талун, кыдзи бордъя ен, думыштны позьтӧм ногӧн друг петкӧдчис немеч водзӧ буретш сійӧ кадас, кор Петровлы кажитчис, мый ставыс помасьӧма, бесформеннӧй, сотчӧм яй кусӧкӧн ӧні куйлӧ кӧнкӧ сэні, эсійӧ страшнӧй снарядъясӧн парсавлӧм, чашйӧм му вылас.
И некор нин сэсся <rus>старший</rus> сержант Петров оз аддзыв сьӧд, неуна шальнӧй, мелі серама синъяссӧ аслас ведущӧйлысь.
Некор?..
Полкса командир лэдзис гимнастёрка соссӧ.
Часіыс сылы сэсся эз нин ков.
Шыльыда сыналӧм юрсӧ кыкнан кинас мольӧдӧм бӧрын кутшӧмкӧ пу гӧлӧсӧн командир шуис:
— Ӧні ставыс.
— И некутшӧм лача? — кодкӧ юаліс сылысь.
— Ставыс.
Бензиныс быри.
Гашкӧ, кытчӧкӧ пуксис либӧ чеччыштіс...
Эй, нуӧй нӧсилкасӧ.
Командир бергӧдчис бокӧ да кутіс мыйкӧ шутьлявны, кывзыны позьтӧма мотивсӧ дзуглігтыр.
Петров бара кутіс чувствуйтны горш дінас бергалысь ёкмыль, сэтшӧм пӧсьӧс да зэлыдӧс, мый позьӧ вӧлі пӧдны.
Мӧдіс кывны тешкодь, кызӧгтана шы.
Йӧз, кодъяс век на чӧла сулалісны аэродром шӧрын, бергӧдчылісны да пыр жӧ бӧр бергӧдчисны: нӧсилка вылас раненӧй лётчик бӧрдіс.
— Да нуӧй жӧ сійӧс, мый чӧртсӧ! — ӧтдор гӧлӧсӧн горӧдіс командир да быттьӧкӧ чизыр тӧв вылын йӧз чукӧрсянь бергӧдчигмоз да синъяссӧ куньтыралігтыр муніс бокӧ.
Йӧзыс заводитісны ньӧжйӧникӧн разӧдчыны эрд кузя.
И буретш тайӧ здукас дзик шытӧг, быттьӧ вуджӧр, кӧлесаяснас кыдз йывъясӧ чиркниталігтыр, вӧрйыв сайысь мыччысис самолёт.
Быттьӧкӧ привидение, сійӧ исковтіс юръяс весьтті, му весьтті да, быттьӧкӧ муыс ас дінас кыскыштіс, куимнан кӧлесанас ӧттшӧтш инмис турунӧ.
Кыліс гымнитӧм, гравийлӧн дзуртыштӧм да турунлӧн кышӧдчӧм — сэтшӧм аслыспӧлӧс, сы вӧсна мый лётчикъяс сійӧс некор оз кывлыны уджалысь моторлӧн жургӧм вӧсна.
Артмис ставыс тайӧ сэтшӧм виччысьтӧг, мый некод весиг эз гӧгӧрво, мый жӧ лои, кӧть происшествиеыс ачыс аснас вӧлі зэв обычнӧйӧн: пуксис самолёт, и именнӧ «дас ӧтикӧд», буретш сійӧ, кодӧс сэтшӧма ставӧн виччысисны.
— Сійӧ! — равӧстіс кодкӧ сэтшӧм ёся да неестественнӧй гӧлӧсӧн, мый ставӧн быттьӧкӧ дзик пыр садьмисны.
Самолёт дугдіс нин котӧртны, тормозъяснас дзажнитыштіс да сувтіс дзик аэродром помас еджыд стволъяса, кудриа том кыдзьяслӧн стен дорӧ, кодӧс югдӧдісны рытъя оранжевӧй югӧръясыс.
Кабинаысь бара некод эз кыпӧдчы.
Йӧзыс, кашкигтыр, мыйвынсьыныс котӧртісны машина дінӧ, сьӧлӧмныс поліс мыйкӧ омӧльторйысь.
Полкса командир медводз котӧрӧн воис самолёт дорӧ, пелька чеччыштіс борд вылас да, колпаксӧ восьтӧм бӧрын, видзӧдліс кабинаас.
Алексей Мересьев пукаліс шлемтӧм, бумага кодь кельыд да нюмъяліс виртӧм, лӧзӧдӧм вомдоръяснас.
Курччалӧм улыс вомдорсьыс щӧкаӧдыс визувтісны кык вир визь.
— Ловъя?
Ранитчин?
Слаба нюмъялігтыр Алексей видзӧдіс полковник вылӧ смертельнӧя мудзӧм синъясӧн.
— Эг, дзоньвидза.
Вывті ёна повзи.
Километр квайт дзик бензинтӧг локті.
Лётчикъяс ызгисны, поздравляйтісны, топӧдлісны кисӧ.
Алексей нюмъяліс:
— Другъяс, бордъяссӧ энӧ жугӧдӧй.
Позьӧ ӧмӧй?
Аддзан, мыйдтӧмӧн...
Ме дзик пыр пета.
Тайӧ здукӧ сійӧ кыліс кытыськӧ улысь, сы вылӧ ӧшйӧм тайӧ юръяс сайсьыс тӧдса, но сэтшӧм слаб гӧлӧс, коді кыліс быттьӧкӧ кысянькӧ зэв ылісянь:
— Алёша, Алёша!
Мересьев сразу ловзис.
Сійӧ чеччис, ки вылас пыксьылӧмӧн ӧвтыштіс кабинаысь ассьыс сьӧкыд кокъяссӧ, кодӧскӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд да лэччис муӧ.
Петровлӧн чужӧмыс ӧткодь пӧдушкаыскӧд.
Пыдӧ вӧйӧм сьӧдӧдӧм сии гуранъясас кынмӧма кык ыджыд синва войт.
— Старик!
Тэ ловъя?..
Ок, тэ, каналья!
Лётчик сьӧкыда уси нӧсилка дінӧ пидзӧсъяс вылас, шымыртіс ёртыслысь лётмунӧм куйлысь юрсӧ, видзӧдліс сылӧн лӧз, страдайтысь да такӧд тшӧтш шудӧн тырӧм синъясас.
— Ловъя?
— Аттьӧ, Алёша, тэ менӧ спаситін.
Тэ сэтшӧм, Алёша, сэтшӧм...
— Да нуӧй жӧ раненӧйсӧ, чӧрт возьми,
паськӧдӧмныд вомнытӧ! —
кӧнкӧ орччӧн равӧстіс полковниклӧн гӧлӧс.
Полкса командир, ичӧтик, визув, топыда кӧмалӧм дзирдалысь сапӧгъяса, кодъяс тыдалыштісны лӧз комбинезон увсьыс, кокъяс вылас катласигтыр сулаліс на дінын.
— <rus>Старший</rus> лейтенант Мересьев, доложитӧй полёт йывсьыд.
Уськӧдӧмъяс эмӧсь?
— Так точно, полковник ёрт.
Кык «фокке-вульф».
— Обстоятельствояс?
— Ӧтисӧ — вертикаль вылын атакаӧн.
Петров бӧж вылын ӧшаліс.
Мӧдсӧ — лобовӧй атакаӧн общӧй тыш мунан местасянь километр куим войвылынджык.
— Тӧда.
Мувывса наблюдатель сӧмын на докладывайтіс...
Аттьӧ.
— Служита... — босьтчыліс форма серти висьтавны Алексей,
но командир, коді век вӧвлі зэв придирчивӧй да преклоняйтчывліс устав водзын, торкис сійӧс гортса гӧлӧсӧн:
— Но, и отлично!
Аски примитӧй эскадрилья, заменитӧй...
Коймӧд эскадрильяса командир талун эз во базаӧ...
Команднӧй пунктӧ найӧ мӧдӧдчисны подӧн.
Сы вӧсна, мый талун кежлӧ полётъяс помасисны, став йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис на бӧрся.
Команднӧй пунктлӧн веж мылькйыс вӧлі матын нин, кор сэтысь налы паныд котӧрӧн петіс дежурнӧй офицер.
Ӧд вывсьыс сійӧ сувтіс командир водзӧ шапкатӧм, рад, да восьтіс нин вомсӧ, медым мыйкӧ горӧдны.
Полковник торкис сійӧс кос, ёсь гӧлӧсӧн:
— Мыйла фуражкатӧм?
Ті мый, перемена вылын школьник?
— Полковник ёрт, разрешитӧй обратитчыны, — вытянитчис да сьӧкыда лолалігтыр шуис волнуйтчысь лейтенант.
— Но?
— Миян сусед, «якъяс» полкса командир, корӧ тіянӧс телефон дорӧ.
— Сусед?
Но, и мый нӧ?..
Полковник тэрыба котӧртіс землянкаӧ.
— Сэні тэ йылысь... — Алексейлы мӧдліс висьтавны дежурнӧй,
но пыр жӧ кыліс командирлӧн ёсь гӧлӧсыс:
— Мересьевӧс ме дінӧ!
Кор Мересьев, кияссӧ <rus>по швам</rus> нюжӧдӧмӧн, сувтіс сы дінӧ, полковник, трубкасӧ кипыдӧснас топӧдӧмӧн, уськӧдчис сы вылӧ:
— Мый нӧ ті менӧ подводитанныд?
Звӧнитӧ сусед, юасьӧ:
«Коді тэнад йӧз пиысь «одиннадцатка» вылын лэбалӧ?»
Ме шуа: «Мересьев, старшӧй лейтенант».
Шуӧ: «Тэ кымын уськӧдӧм самолёт сылы талун гижин?»
Вочавидза: «Кыкӧс».
Шуӧ: «Гиж сылы ещӧ ӧтикӧс: сійӧ талун менам бӧж дінысь «фокке-вульф» нетшыштіс.
Ме, — шуӧ, — ачым аддзылі, кыдзи сійӧ муӧ люкасис».
Но?
А ті мый чӧв оланныд? — полковник зумыша видзӧдіс Алексей вылӧ, да сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, шутитӧ-ӧ сійӧ али збыльысь скӧралӧ: — Тайӧ вӧлі?..
Но, объяснитчӧй асьныд, на со.
Алло, кывзан?
Старшӧй лейтенант Мересьев телефон дінын.
Сета трубкасӧ.
Пель дорас Алексейлӧн кутіс ургыны чирыштӧмкодь тӧдтӧм бас:
— Но, аттьӧ, старшӧй лейтенант.
Класснӧй удар, ценита, спаситін менӧ.
Да.
Ме дзик му дінӧдзыс сійӧс колльӧді да аддзылі, кыдзи сійӧ тшуки...
Вина юлывлан?
Волы менам КП-ӧ, ме вылысь литр.
Но, аттьӧ, кутла китӧ.
Действуйт!
Мересьев пуктіс трубкасӧ.
Сійӧ сэтшӧма мудзӧма став переживайтӧмсьыс, мый муртса сулаліс кок йылас.
Сійӧ мӧвпаліс ӧні сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык воны «вурдысьяс карӧдз», аслас землянкаӧдз, шыбитны протезъяссӧ да нюжӧдчыны койка вылас.
Телефон дорын неловкӧя жӧдзыштӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кытчӧ мунанныд? — полкса командир сувтіс сылӧн туй вылӧ; сійӧ босьтіс Мересьевлысь кисӧ да топыда, доймытӧдзыс топӧдіс сійӧс косіник ичӧт кинас. — Но, мый тіянлы шуны?
Молодец!
Гордитча, мый менам татшӧм йӧз...
Но, мый ещӧ?
Аттьӧ...
А эсійӧ тіян Петров другыд ӧмӧй омӧль?
А мукӧдъясыс...
Эк, татшӧм войтырӧн война он ворссьы!
Сійӧ нӧшта ӧтчыд доймытӧдзыс топӧдліс Мересьевлысь кисӧ.
Войнас нин аслас землянкаӧ воӧм бӧрын Мересьев эз вермы унмовсьны.
Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс пӧдушкасӧ, лыддис сюрсӧдз да мӧдарӧ, тӧдвылас уськӧдліс тӧдсаяссӧ, кодъяслӧн овныс заводитчӧ «А» шыпассянь, сэсся — «Б» шыпассянь да сідз водзӧ, дугдывтӧг видзӧдіс пемыд дзузган би вылӧ, но ставыс тайӧ асьсӧ унмовськӧдӧм кузя сёпӧв испытайтлӧм средствоясыс талун эз действуйтны.
Мыйӧн сӧмын Алексей куняс синъяссӧ, сы водзын заводитлісны вуджрасьны то мичаа тыдалан, то пемыдас муртса тӧдчана тӧдса образъяс:
тӧждысяна сы вылӧ видзӧдіс аслас эзысь рӧма юрси пырыс Микайлӧ дед,
меліа мигайтіс аслас «мӧс» синкымъяснас Андрей Дегтяренко;
кодӧскӧ видігтыр пыркӧдіс аслас юрнас Василий Васильевич; аслас став салдатскӧй чукыръяснас шпынняліс пӧрысь снайпер;
еджыд пӧдушка фон вывсянь Алексей вылӧ видзӧдіс аслас вежӧра, ставсӧ гӧгӧрвоысь ёсь синъяснас кельыд чужӧмыс комиссар Воробьёвлӧн;
тӧв вылын дӧлалігтыр мелькайтіс Зиночкалӧн би кодь гӧрд юрсиыс;
нюмъяліс, сочувственнӧя да гӧгӧрвоӧмӧн мигнитлывліс ичӧтик, варов инструктор Наумов.
Кымын бур дружескӧй чужӧм видзӧдіс, шпынняліс пемыдінсяньыс, чужтіс казьтылӧм, тыртіс шоныдӧн татӧг нин тыр сьӧлӧмсӧ!
Но вот тайӧ дружескӧй чужӧмъяс пӧвстас мыччысис да пыр жӧ ставсӧ сайӧдіс Олялӧн чужӧмыс, офицерскӧй гимнастёркаа, гырысь, мудз синъяса подростоклӧн чужӧмыс.
Алексей аддзис сійӧс сэтшӧм бура да мичаа, быттьӧкӧ нылыс збыльысь сувтіс сы водзӧ — кутшӧмӧн Алексей сійӧс некор эз аддзыв.
Тайӧ видениеыс вӧлі сэтшӧм реальнӧй, мый Алексей весиг кыпӧдчис вольпась вывсьыс.
Кутшӧм нин сэн узьӧм.
Радостнӧй энергиялысь содӧм чувствуйтігтыр Алексей чеччис вольпась вывсьыс, ӧзтіс «сталинградкасӧ», тетрадьысь нетшыштіс лист да, сапӧг пыдӧсас карандашсӧ ёсьтӧм бӧрын, заводитіс гижны.
«Рӧднӧйӧй менам! — ӧдйӧ тӧвзьысь мӧвпъяссӧ пасйыны муртса удитігтыр гижис сійӧ неразборчивӧя. — Ме талун уськӧді куим немечӧс.
Но делӧыс абу сыын.
Менам ӧткымын ёртъяс ӧні тайӧс вӧчӧны пӧшти быд лун.
Ме эг кут эськӧ та йылысь тэныд ошйысьны...
Рӧднӧйӧй менам, ылісаӧй, мусаӧй!
Талун ме кӧсъя, менам эм право талун висьтавны тэныд ставсӧ, мый мекӧд лои дас кӧкъямыс тӧлысь сайын да мый, каитча, и вывті ёна каитча, ме сосси тэысь.
А вот талун, медбӧрын, решитчи...»
Алексей думыштчис.
Пӧвъяс сайын, кодъясӧн вӧлі кышӧма землянкасӧ, кос лыасӧ кисьтігтыр, чипсісны шыръяс.
Восьса ӧдзӧсӧд кыдз пуяслӧн да дзоридзалысь турунъяслӧн свежӧй да васӧд дуккӧд ӧтлаын кылыштіс соловейяслӧн ливкйӧдлӧм.
Кӧнкӧ неылын, овраг сайын, буракӧ офицерскӧй столовӧй палаткаяс дорын, мужичӧй да нывбаба гӧлӧс лӧсялӧмӧн да задумчивӧя сьылісны «Рябина».
Ылынкодь вӧснаыс войся лӧньлунас мелодияыс ещӧ нин кажитчис небыдӧн да лӧсьыдӧн, сьӧлӧмын чужтіс мелі шоглун — виччысьӧмла шогсьӧм, надейтчӧмла шогсьӧм.
Канонадалӧн ылын кылана ӧткымын мурӧстлывлӧмыс, коді ӧні муртса нин кылыштлывліс пыді тылӧ кольӧм полевӧй аэродромӧдз, эз пӧдтывны ни тайӧ мелодиясӧ, ни соловейяслысь ливкйӧдлӧмсӧ, ни войся вӧрлысь вугралігмоз ньӧжйӧникӧн кышӧдчӧмсӧ.
ПОСЛЕСЛОВИЕ
Сійӧ лунъясӧ, кор Орловскӧй битва вӧлі матысмӧ аслас победнӧй помлань да войвывсянь наступайтысь передовӧй полкъяс юӧртісны нин, мый Красногорскӧй возвышенность вывсянь найӧ аддзӧны сотчысь карсӧ, Брянскӧй фронт штабӧ воис юӧр, мый тайӧ районас действуйтысь гвардейскӧй истребительнӧй полкса лётчикъяс бӧръя дас луннас уськӧдісны противниклысь нелямын сизим самолёт.
Асьныс жӧ найӧ воштісны вит машина да сӧмын куим мортӧс, сы вӧсна мый кыкыс жугӧдӧм самолёт вывсьыныс чеччыштӧмаӧсь парашютъяс вылын да асланыс полкӧдз воӧмаӧсь подӧн.
Весиг Гӧрд Армиялӧн бурнӧя наступайтан тайӧ лунъясӧ тайӧ победаыс вӧлі необычайнӧйӧн.
Связнӧй самолёт вылын ме лэби тайӧ полкас, медым «Правда» газетӧ гижны лётчик-гвардеечьяс подвигъяс йылысь.
Полклӧн аэродромыс вӧлӧм расположитчӧма обычнӧй крестьянскӧй пӧскӧтина вылӧ, кытысь кыдзсюрӧ вӧлі вундӧмаӧсь вутшъяссӧ да вурдысь гуяслысь рӧчьяссӧ.
Самолётъясыс, дозмӧр пиян моз, дзебсялісны том кыдз рас дорын.
Дженьыдика кӧ шуны, тайӧ вӧлі сійӧ бурнӧй военнӧй лунъясся обычнӧй полевӧй аэродром.
Ми пуксим сэтчӧ рытладорыс, кор полкыс помалӧ вӧлі ыджыд страднӧй лун.
Кутш дорын немечьяс торъя ёна «активничайтісны» сынӧдас.
Истребительяслы тайӧ лунас ковмис вӧчны сизим боевӧй вылетӧн.
Шонді лэччигас нин бӧр локтісны кӧкъямысӧд вылетысь медбӧръя звенояс.
Полкса командир, ичӧтик, ременьӧн зэлыда вӧнясьӧм, гожъялӧм, выль лӧз комбинезона, идеальнӧй пробора тэрыб морт честнӧя признайтчис, мый нинӧм лючки сійӧ талун меным висьтавны оз вермы, мый сійӧ квайт час асывсянь аэродром вылын, ачыс куимысь кыпӧдчыліс сынӧдӧ да мудзӧмысла ӧні ӧдва сулалӧ кок йылас.
Да и мукӧд командиръяслы тайӧ лунӧ вӧлі не газетнӧй интервьюӧдз.
Ме гӧгӧрвои, мый ковмас виччысьлыны аскиӧдз, да и бӧрсӧ мунны всё равно вӧлі сёр.
Шондіыс водіс нин кыдз йывъяс вылӧ, киськаліс найӧс аслас зарни югӧръяснас.
Пуксялісны медбӧръя машинаяс.
Моторъяс выключиттӧг найӧ рулиталісны веськыда вӧр дорӧ.
Механикъяс бергӧдавлісны найӧс киӧн.
Сӧмын сэк, кор самолёт сулаліс нин эжаӧн кышӧм му капонирын, кабинаысь ньӧжйӧник петалісны кельыд, мудз лётчикъяс.
Медбӧръяӧн локтіс самолётыс коймӧд эскадрильяса командирлӧн.
Воссис кабиналӧн прозрачнӧй колпакыс.
Первой сэсь лэбзис да турун вылӧ усис ыджыд, сьӧд пуысь вӧчӧм, бокъясас зэв уна зарни монограммаяса бедь.
Сэсся гожъялӧм, паськыд чужӧма, сьӧд юрсиа морт тэрыба кыпӧдчис зумыд кияс вылас, пелька вуджӧдіс ассьыс телӧсӧ борт вомӧныс, лэдзис сійӧс борд вылас да сэсся сьӧкыда лэччис муӧ.
Кодкӧ висьталіс меным, мый полкас сійӧ медся бур лётчик.
Медым прӧста не воштыны рытсӧ, ме решиті ӧні жӧ сёрнитны сыкӧд.
Вывті бура помнита, кыдзи цыганлӧн кодь тэрыб сьӧд синъяснас, кӧні тешкодя ӧтлаасисны детинкалӧн кодь том задор да бывалӧй, уна аддзылӧм, уна переживайтӧм мортлӧн мудз вежӧр, чужӧмӧ веськыда видзӧдігтыр, нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Жалитыштӧй,
<rus>честное слово</rus>, кок йылысь уся.
Пельясын жувгӧ.
Ті сёйинныд?
Энӧ?
Вот, и зэв бур,
мунамӧй столовӧйӧ, ӧтлаын ужнайтам.
Миян уськӧдӧм самолётысь ужин дырйи кыксё граммӧн вина сетӧны.
Меным талун воӧ нёльсё.
Буретш кык мортлы тырмас.
Но, мый нӧ, мунам?
Пызан саяс и сёрнитыштам, оз кӧ тіянлы терпитсьы.
Ме сӧгласитчи.
Вывті нин ёна меным кажитчис тайӧ гажа мортыс.
Ми мӧдӧдчим трӧпкаӧд, кодӧс лётчикъяс веськыда вӧчӧмаӧсь вӧр пыр.
Выль тӧдса муніс ӧдйӧ, корсюрӧ копыртчывліс, медым нетшыштны чӧдлач тусь либӧ еджгов-гӧрд бока пув роз да найӧс сійӧ пыр жӧ чӧвтліс вомас.
Тӧдӧмысь, ёна мудзӧма талун, сы вӧсна мый муніс сьӧкыда.
Но аслас мича бедь вылӧ сійӧ эз лэдзчысьлыв.
Беддьыс сылӧн ӧшаліс сой вылас и лётчик сӧмын шочиника босьтлывліс сійӧс киас, медым жугӧдны гут кулан тшак либӧ кучкыны розовӧй иван-чай турунӧ.
Кор ми, овраг вуджӧм бӧрын, кайим крут, вильыд, сёйӧд кырйӧд, лётчик кайис ньӧжйӧ, отсаліс аслыс сійӧн, мый кыссис кияснас кустъясӧ кутчысьӧмӧн.
Но бедь вылас сідз и эз пыксьыв.
Колӧ шуны, столовӧйын сылысь мудзсӧ быттьӧкӧ тӧлӧн пӧльыштіс.
Сійӧ пуксис ӧшинь дорӧ, кыті тыдаліс рытъя кӧдзыд гӧрд кыа, коді, лётчикъяслӧн примета серти, висьталіс, мый аски лоӧ тӧла; горша, шумӧн юис ыджыд кружка тыр ва, лӧсьыдіник кудриа официанткакӧд шутитыштіс госпитальын куйлысь кутшӧмкӧ аслас приятель йылысь, код вӧсна официантка быттьӧкӧ быдӧнлысь шыдсӧ солавліс ёнджыка.
Сёйис сійӧ азыма, уна, ён пиньяснас гораа вильӧдіс ыж лыяс.
Пызан вомӧн шмонитіс ёртъясыскӧд, менсьым юасис Мӧскуаса выльторъяс йылысь, интересуйтчис литератураын выльторъясӧн да юасис, кутшӧм постановкаяс мунӧны мӧскуаса театръясын, кӧні сійӧ, аслас кывъяс серти, кӧть и жаль, некор на абу вӧвлӧма.
Кор ми помалім сёйны коймӧд блюдо — чӧдъя кисель, кодӧс тані шуисны «гыма кымӧрӧн», — сійӧ юаліс:
— Да, ті кытчӧ сувтінныд узьнысӧ?
Некытчӧ?
Вот, и зэв бур, узьӧй менам землянкаын, — минут кежлӧ сійӧ зумыштчыліс да висьталіс: — Суседӧй менам талун задание вылысь бӧр эз во...
Сідзкӧ, водны места эм.
Свежӧй бельё сюрас, мунамӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс радейтӧны йӧзӧс, кодъясӧс вермытӧма кыскӧ варовитны выль морткӧд да обязательнӧ юасьны сылысь ставсӧ, мый сійӧ тӧдӧ.
Ме сӧгласитчи.
Ми воим оврагӧ, кодлӧн кыкнанладор гӧра бокас пӧжсьысь коръяс да уль тшак дука малинник пӧвстын, медуница да иван-чай пӧвстын вӧлі кодйӧма землянкаяс.
Кор ас вӧчӧм лампа «сталинградкалӧн» ӧзйис тшынасьысь биыс да югдӧдіс землянкасӧ, помещениеыс кажитчис прамӧй ыджыдӧн да лӧсьыдикӧн.
Сёй стен нишаясын, плащ-палаткаясӧ свежӧй турун сюялӧмӧн вӧчӧм матрацъяс вылын вӧлі кык ӧкуратнӧй вольпась.
Пельӧсъясын сулалісны вижӧдны удиттӧм на коръяса том кыдзьяс, лётчик висьталӧм серти, «чӧскыд дук ради».
Вольпасьяс весьтын стенас вӧлі кодйӧма рӧвнӧй уступъяс, найӧс вӧлі вольсалӧма газетӧн, сэні куйлісны небӧг стопаяс, мыссян да бритчан кӧлуй.
Ӧти вольпась юрлӧс водзын муртса тыдыштісны прозрачнӧй плексигласысь асланыс киӧн мичаа вӧчӧм рамкаясын кык фотография.
Затишье лунъясӧ, кор вӧлі вӧчны нинӧм, татшӧм рамкаяссӧ вражескӧй самолётъяслӧн торъясысь полкса мастеръяс тӧчитлісны уна.
Пызан вылын сулаліс паськыд лапкорйӧн вевттьӧм вӧрса чӧскыд ӧмидз тыра салдатскӧй котелок.
Ӧмидзсянь, свежӧй том кыдзьяссянь, турунсянь, джоджӧ вольсалӧм коз пу лапъяссянь кыліс чӧскыд дук, а землянкаын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, ыркыд, оврагас сэтшӧм мичаа чиргисны чиркъяс, мый, став тушааным сразу приятнӧй мудзлун чувствуйтігӧн, ми кӧзяинкӧд шуим отложитны асылӧдз и сёрнисӧ и ӧмидзсӧ, кодӧс заводитлім сёйны.
Лётчик петіс ывлаӧ, да вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ весалӧ пиньяссӧ, став вӧртырнас акйӧдлігтыр киськасьӧ кӧдзыд ваӧн.
Сійӧ бӧр пырис гажа, свежӧй, синкымъяс вылас и юрси вылас вӧліны ва войтъяс, чинтіс лампалысь фитильсӧ да заводитіс пӧрччысьны.
Мыйкӧ сьӧкыда гымгысис джоджӧ.
Ме видзӧдлі да аддзи сэтшӧмтор, мый и ачым эг эскы.
Джоджас колис сійӧ ассьыс кокъяссӧ.
Коктӧм лётчик!
Лётчик-истребитель!
Лётчик, коді сӧмын талун на вӧчис сизим боевӧй вылет да уськӧдіс кык самолёт!
Тайӧ кажитчис дзик эскыны позьтӧмӧн.
Но кокъясыс сылӧн, стӧчджыка кӧ шуны, военнӧй образеца ботинкиясӧн лӧсьыда кӧмӧдӧм протезъясыс, туплясисны джоджын.
Помъясыс налӧн саялісны койка улас, да кажитчис, быттьӧкӧ тайӧ сэтчӧ дзебсьӧм мортлӧн кокъясыс.
Тыдалӧ, тайӧ здукас менам синъяс вӧліны вывті шензянаӧсь. Кӧзяин, ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, мудера нюммунігтыр юаліс:
— Неужели ті водзджык эн казявлӧй?
— Весиг и юрӧ эз волы.
— Вот бур!
Вот аттьӧ!
Сӧмын ӧтитор вылӧ шензя, кыдзи тіянлы некод эз висьтав.
Миян полкын сы мында жӧ асыс, кымын и звӧнарыс.
Кыдзи вот найӧ выль мортӧс, да ещӧ «Правдаысь», прӧзевайтісны да эз ошйысьны татшӧм диковинканас?
abu
— Но ӧд тайӧ — вӧвлытӧмтор.
Тайӧ жӧ чӧртыс тӧдас кутшӧм подвиг: кокъястӧг воюйтны истребитель вылын!
Авиациялӧн история, кыдзи ме тӧда, татшӧмсӧ нинӧм оз тӧд.
Лётчик гажаа шутёвтіс:
— Но, авиациялӧн история...
Сійӧ унатор на мыйсюрӧ эз тӧдлы, да тайӧ война дырйи тӧдмаліс сӧветскӧй лётчикъяслысь.
Да и мый сэн бурыс?
Верманныд эскыны, ме эськӧ ёна окотапырысьджык лэбалі настоящӧй кокъясӧн, а эг со этайӧ кокъяснас.
Но мый вӧчан?
Сэтшӧм нин вӧліны обстоятельствояс, — лётчик ышловзис. — Но, а лоны кӧ точнӧйӧн, татшӧм сяма примерсӧ авиациялӧн история тӧдӧ.
Планшетас лукйысьыштӧм бӧрын сійӧ перйис журналысь вырезка, коді нюкыльтӧминъястіыс вӧлі дзикӧдз нин бонзьӧма да та вӧсна лӧсьыдика клеитӧма целлофан лист вылӧ.
Сэні висьтавсис лётчик йылысь, коді лэбавлӧма кок лапатӧгыс.
— Но ӧд сылӧн ӧти кокыс век жӧ вӧлӧма?
Сэсся сійӧ абу истребитель, сійӧ жӧ лэбаліс допотопнӧй «фарман» вылын.
— Зато ме сӧветскӧй лётчик.
Сӧмын энӧ думайтӧй, мый ме ошйыся, тайӧ кывъясыс абу менам.
Сійӧс меным коркӧ ӧтчыд шуліс ӧти зэв бур, настоящӧй морт, — «настоящӧй» кывсӧ сійӧ тӧдчӧдіс торйӧн.
— Сійӧ ӧні кулӧма нин.
Лётчиклӧн паськыд энергичнӧй чужӧм вылын тыдовтчис бур мелі шоглунлӧн выражение, синъясыс югнитісны пӧся да яснӧя, чужӧмыс дзик пыр жӧ томмис ар дас вылӧ, лои пӧшти том зонлӧн кодь да ме шензьӧмӧн убедитчи, мый менам кӧзяинлы, коді минут сайын кажитчис шӧр арлыда мортӧн, ӧдвакӧ вӧлі и кызь куим арӧсыс.
— Ме ог вермы терпитны, кор заводитӧны юасьны, мый, да кор, да кыдзи...
А вот ӧні ставыс ӧтпырйӧ уси тӧдвылӧ...
Ті бокӧвӧй морт, аски прӧщайтчам да сэсся ог аддзысьлӧй, тӧдӧмысь...
Кӧсъянныд, ме висьтала тіянлы кокъясӧйкӧд став тайӧ историясӧ?
Сійӧ пуксис койка вылас, щӧкаӧдзыс вевттьысис эшкынӧн да заводитіс висьтавны.
Собеседник йывсьыс дзикӧдз вунӧдӧмӧн, сійӧ быттьӧкӧ гораа мӧвпаліс, но сёрнитіс интереснӧя, образнӧя.
Сылӧн тӧдчис тонкӧй ум, бур паметь да ыджыд, бур сьӧлӧм.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый кыла мыйкӧ зэв значительнӧйӧс, вӧвлытӧмӧс, мый мӧдысь сэсся, гашкӧ, некор нин он и кывлы татшӧмсӧ, пызан вылысь кватиті ученическӧй тетрадь, кытчӧ вӧлі гижӧма «Коймӧд эскадрильялӧн боевӧй вылетъяс кузя дневник» да заводиті гижны сылысь висьтсӧ.
Войыс тӧдлытӧг кыссис вӧр весьтӧд.
Пызан вылын трачнитлывліс дзузган.
Руд бордъяснысӧ сотӧм неосторожнӧй войся бобувъяс унаӧн нин туплясисны лампа гӧгӧрас.
Первойсӧ войся тӧлыс миянӧдз вайлывліс гудӧклысь нязгӧм.
Сэсся гудӧкыс ланьтіс да сӧмын войся вӧрлӧн шувгӧмыс, выплӧн ёся горӧдлывлӧмыс; сюзьлӧн ылын буксӧмыс, орчча нюрын лягушаяслӧн пель сьӧдмӧдан кваксӧмыс да чиркъяслӧн чиргӧмыс сопровождайтӧ чирыштӧмкодь задумчивӧй гӧлӧслысь ӧткодя водзӧ кылысь шыяссӧ.
Тайӧ мортыслӧн шензьӧдана повестьыс сэтшӧма менӧ шымыртіс, мый ме зіли сійӧс гижны кыдз позьӧ подробнӧйджыка.
Тырті ӧти тетрадь, джаджсьыс аддзи мӧдӧс да гижалі и сійӧс и эг тӧдлы, кыдзи кельдӧдіс землянкаӧ пыранінса ичӧтик костӧд тыдыштысь енэжыс.
Алексей Маресьев ассьыс висьтсӧ вайӧдіс сійӧ лунӧдз, кор, «Рихтгофен» воздушнӧй дивизияысь куим немецкӧй самолёт уськӧдӧм бӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара полноправнӧй да полноценнӧй лётчик.
— Эк, больгыштім ми тікӧд, а аски асывсяньыс лэбавны, — торкис сійӧ асьсӧ. — Сёрнинас ме дзикӧдз ылӧ-ді тіянӧс?
А ӧні — узьны.
— Но, а кыдзи Оляыд?
Мый сійӧ тіянлы вочавидзис? — юалі ме да пыр жӧ кватитчи. — Но, извинитӧй, гашкӧ, тайӧ юалӧмыс тіянлы неприятнӧ, сэки, пӧжалуйста, энӧ вочавидзӧй.
— Абу, мыйла нӧ, — серӧктыштіс сійӧ. — Ми сыкӧд кыкнанным ыджыд чудакъяс.
Тӧданныд-ӧ, вӧлӧмкӧ, сійӧ ставсӧ тӧдӧма.
Менам приятель Андрей Дегтяренко, ме тіянлы сы йылысь висьтавлі нин, пыр жӧ гижӧма сылы — первой катастрофа йывсьыс, а сэсся сы йылысь, мый менсьым вундісны кокъясӧс.
Но сійӧ аддзӧ, мый ме тайӧс мыйлакӧ сосся, решитӧма, мый меным сьӧкыд сёрнитнысӧ та йылысь, и пыр петкӧдліс вид, быттьӧкӧ нинӧм оз тӧд.
И артмис — ёрта-ёртнымӧс ми ылӧдлім дзик прӧста.
Кӧсъянныд сы вылӧ видзӧдлыны?
Сійӧ лэптыштіс фитильсӧ дзузганлысь да сійӧс матыстіс плексигласысь мичаа вӧчӧм рамкаа фотографияяс дінӧ, кодъяс ӧшалісны юрлӧс водзас: ӧти вывсьыс, любительскӧй карточка вывсьыс, коді пӧшти дзикӧдз нин вӧлі быгалӧма да вушйысьӧма, сьӧкыда позьӧ вӧлі аддзыны гожся дзоридзьяс пиын тӧждысьтӧг нюмъялысь нывкаӧс.
Мӧдсяньыс — стрӧга видзӧдіс младшӧй техник-лейтенант формаа сійӧ жӧ нывлӧн омӧльтчӧм, сосредоточеннӧй, вежӧра чужӧм.
Вӧлі сійӧ сэтшӧм ичӧтик, мый военнӧй форманас вӧлі детинка-подросток кодь, сӧмын тайӧ подростокыслӧн вӧліны мудз да абу детинкалӧн кодь лэчыд синъяс.
— Сійӧ тіянлы кажитчӧ?
— Вывті ёна, — став сьӧлӧмсянь ме вочавидзи сылы.
— И меным сідзжӧ, — добродушнӧя шпыньмуніс сійӧ.
— Но, а Стручков, кӧні сійӧ ӧні?
— Ог тӧд.
Бӧръя письмӧсӧ ме сысянь пӧлучитлі тӧвнас Великие Луки дорысь.
— А эсійӧ танкистыс, кыдзи нин сійӧс?..
— Гриша Гвоздев?
Сійӧ ӧні майор.
Участвуйтіс Прохоровка дорын нималана сражениеын, а сэсся Курскӧй дуга вылын танкӧвӧй прорывын.
Орччӧн воюйтім да эг аддзысьлӧй.
Танкӧвӧй полкӧн командуйтӧ.
Ӧні мыйкӧ дыр нин эз гижлыв.
Но, нинӧм, аддзыссяс, ловъяӧсь лоам.
А мый нӧ миянлы не овны?
Но, узьны, узьны: асыв нин.
Сійӧ пӧльыштіс дзузганлысь бисӧ.
Лои джынвыйӧ пемыд, кодӧс кизьӧртіс нин еджгов, букыш югдӧмыс, дзизгисны номъяс, кодъяс составляйтісны пӧжалуй единственнӧй неудобство тайӧ вӧрса славнӧй оланінас.
— Меным эськӧ зэв окота вӧлі ті йылысь гижны «Правдаӧ».
— Мый нӧ, гижӧй, — торъя энтузиазмтӧг сӧгласитчис лётчик да дзик нин унзіль гӧлӧсӧн содтіс: — А, гашкӧ, оз сулав?
Веськалас Геббельслы, сійӧ пестас кадилӧсӧ: рочьяслӧн пӧ коктӧмъяс воюйтӧны, сідз пӧ да сідз...
Фашистъяс та вылӧ мастерӧсь.
Здук мысти нин сійӧ чӧскыда шкоргис.
А ме эг вермы узьны.
Виччысьтӧм исповедьыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс аслас простотанас да величиенас.
Ставыс тайӧ вермис кажитчыны эськӧ бур мойдкывйӧн, эз кӧ эськӧ ачыс геройыс узь тані мекӧд орччӧн да джоджас кӧ эз туплясьны лысваысла вазьыштӧм протезъясыс, кодъяс мичаа тыдалісны заводитчысь лунлӧн асъя еджгов югыдас...
...Сэсянь ме эг аддзыв Алексей Маресьевӧс, но быдлаын, кӧть кытчӧ эз шыбитлы менӧ военнӧй судьба, ме сьӧрысь новлӧдлі кык ученическӧй тетрадка, кытчӧ ещӧ Кутш дорын на гижи тайӧ лётчикыслысь необыкновеннӧй одиссея.
Кымынысь война дырйи, затишье лунъясӧ да бӧрыннас, мездӧм Европалӧн канмуясӧд скитайтчигӧн, босьтчылі гижны сы йылысь очерк и быдпӧрйӧ уджсӧ кольлі мӧдысь кежлӧ, сы вӧсна мый ставыс, мый удайтчывліс гижны, кажитчыліс сы олӧмлӧн кельыдіник вуджӧрӧн!
Но вот Нюрнбергын ме присутствуйті Войтыркостса Тышвыв Трибуналлӧн заседание вылын.
Помлань матысмӧ вӧлі Герман Герингӧс допроситӧм.
Кор документъясӧн вӧлі докажитӧма сылысь мыжъяссӧ да сӧветскӧй обвинитель аслас вопросъясӧн жмитіс сійӧс стен бердӧ, «Германиялӧн мӧдӧд натіыс» дрӧгнитіс да неокотаысь, пинь пырыс, висьталіс судлы сы йылысь, кыдзи менам Рӧдиналӧн необъятнӧй просторъяс вылын тышъясын Гӧрд Армиялӧн ударъяс улын сылі да киссис фашизмлӧн гигантскӧй армияыс, коді таӧдз эз тӧдлыв поражениеяс.
Оправдывайтчигтыр Геринг лэптіс гудыр лӧз синъяссӧ енэжлань: «Татшӧм вӧлі провидениелӧн вӧляыс».
— Признайтанныд-ӧ ті, мый Сӧвет Союз вылӧ предательскӧя уськӧдчӧмӧн, мый вӧсна Германия окажитчис разгромитӧмаӧн, ті вӧчинныд величайшӧй преступление? — Геринглысь юаліс сӧветскӧй обвинитель Роман Руденко.
— Тайӧ абу преступление, тайӧ роковӧй ӧшыбка, — синъяссӧ зумыша увлань лэдзигмоз глухӧя вочавидзис Геринг. — Ме верма признайтны сӧмын, мый ми поступитім опрометчивӧя, сы вӧсна мый, кыдзи тыдовтчис война мунігӧн, ми унатор эгӧ тӧдӧй, а унатор йылысь весиг эг и вермылӧй подозревайтны.
Главнӧйыс, ми эгӧ тӧдӧй да эгӧ гӧгӧрвоӧй сӧветскӧй рочьясӧс.
Найӧ вӧліны и кольӧны загадкаӧн.
Некутшӧм, медся бур агентура оз вермы разоблачитны Сӧветъяслысь истиннӧй военнӧй потенциалсӧ.
Ме сёрнита ог пушкаяслӧн, самолётъяслӧн да танкъяслӧн лыд йылысь.
Тайӧс ми приблизительнӧя тӧдім.
Ме сёрнита ог промышленностьлӧн вынйӧр да мобильность йылысь.
Ме сёрнита йӧз йылысь, а роч морт иностранецлы век вӧвлі загадкаӧн.
Наполеон сійӧс сідзжӧ эз гӧгӧрволы.
Ми сӧмын повторитім Наполеонлысь ӧшыбкасӧ.
Ми гордостьӧн кылім вынужденнӧй «откровениесӧ» «загадочнӧй роч морт» йылысь, миян Рӧдиналӧн «тӧдмавны позьтӧм военнӧй потенциал» йылысь.
Позьӧ вӧлі: эскыны, мый сӧветскӧй морт, кодлӧн способностьясыс, талантъясыс, самоотверженностьыс да мужествоыс война лунъясӧ сэтшӧма чуймӧдісны став мирсӧ, этайӧ став герингъясыслы збыльысь вӧлі дай коли роковӧй загадкаӧн.
Да и кысь вӧлі налы, немецкӧй «господаяслӧн раса» йылысь жалкӧй «теория» изобретайтысьяслы, гӧгӧрвоны душасӧ да вынйӧрсӧ мортлысь, коді быдмис социалистическӧй канмуын!
И друг меным тӧдвылӧ уси Алексей Маресьев.
Сылӧн джынвыйӧ вунӧдӧм образыс яркӧя сувтіс ме водзӧ сэні, тайӧ строгӧй, дубӧвӧй пуӧн облицуйтӧм залас.
И окота лои тані жӧ, Нюрнбергын, карын, коді вӧлі фашизмлӧн колыбельӧн, висьтавны уна миллион прӧстӧй сӧветскӧй йӧз пиысь ӧти йылысь, кодъяс жугӧдісны армияяссӧ Кейтельлысь, воздушнӧй флотсӧ Геринглысь, вӧйтісны саридз пыдӧсӧ карабъяссӧ Редерлысь да асланыс вынйӧра ударъясӧн разрушитісны Гитлерлысь разбойничӧй государствосӧ.
Виж коркаа ученическӧй тетрадкаяс, кодъяс пиысь ӧти вылӧ Маресьев почеркӧн вӧлі лӧсьыда гижӧма «Коймӧд эскадрильялӧн боевӧй вылетъяс кузя дневник», — воисны мекӧд и Нюрнберг.
Трибунал заседание вылысь локтӧм бӧрын ме босьті видлавны важ гижӧдъяс да бара пукси уджавны, босьтчи правдивӧя висьтавны Алексей Маресьев йылысь ставсӧ, мый тӧді сылӧн висьталӧм серти.
Унатор ас кадӧ ме эг удит гижавны, унатор нёль во чӧжӧн воши паметьысь.
Унатор, аслас скромность вӧсна, эз висьтав сэки Алексей Маресьев.
Ковмис выльысь мӧвпавны, содтавны.
Вушйисны паметьысь портретъясыс сы другъяслӧн, кодъяс йылысь сійӧ пӧся да яркӧя висьталіс тайӧ вояс.
Найӧс ковмис лӧсьӧдавны выльысь.
Менам эз вӧв тані позянлун стрӧга босьтавны фактъяссӧ, ме неуна вежышті геройлысь овсӧ да сеті выль нимъяс налы, кодъяс вӧліны сыкӧд ӧтилаын, кодъяс отсалісны сылы сійӧ подвигӧн сьӧкыд туй вылын.
Медым найӧ оз ӧбидитчыны таысь ме вылӧ, тӧдасны кӧ найӧ асьнысӧ висьтсьыс.
Ме сеті аслам небӧглы ним: «Настоящӧй морт йылысь повесть», — сы вӧсна мый Алексей Маресьев и эм настоящӧй сӧветскӧй мортыс, кодӧс некор эз гӧгӧрволы да сідзи эз и гӧгӧрво аслас позорнӧй смертьӧдз Герман Геринг, кодӧс ӧнӧдз оз гӧгӧрвоны и ставныс найӧ, кодъяс кӧсйӧны вунӧдны историялысь урокъяссӧ, коді и ӧні на гусьӧн мӧвпалӧ мунны Наполеонлӧн да Гитлерлӧн туй кузя.
Тадзи артмис «Настоящӧй сӧветскӧй морт йылысь» тайӧ повестьыс.
Кор тайӧ небӧгсӧ вӧлі нин гижӧма да подготовитӧма печатьӧ, меным окота лои печатайттӧдзыс тӧдмӧдны небӧгнас сылысь главнӧй геройсӧ.
Но сійӧ меным некысь эз сюр помтӧм уна военнӧй дзуг туйяс вылысь, и ни общӧй другъяс-лётчикъяс, ни официальнӧй источникъяс, кытчӧясӧ ме обращайтчылі, эз вермыны отсавны меным корсьны Алексей Петрович Маресьевӧс.
Повестьсӧ вӧлі нин печатайтӧма «Октябр» журналын, сійӧс лыддисны мӧскуаса радио пыр, кор ӧтчыд асылын звӧнитіс менам телефон.
— Меным эськӧ окота вӧлі тіянкӧд аддзысьлыны, — трубкаын кыліс чирӧмкодь, мужественнӧй, быттьӧ тӧдса, но вунӧдӧм нин гӧлӧс.
— А кодкӧд ме сёрнита?
— Гвардин майор Алексей Маресьевкӧд.
А кымынкӧ час мысти, тэрыб, кыпыд, век сэтшӧм жӧ деятельнӧй, ошлӧн кодь, муртса катласьыштана аслас походкаӧн сійӧ пырис ме ордӧ патераӧ.
Войналӧн нёль воӧн сійӧ пӧшти абу вежсьӧма.
— Ме тӧрыт пукала гортын, лыддя философиялысь история, радио включитӧма, но ме увлекитчи и ог кывзы, мый сэні передайтӧны.
Друг матыстчӧ волнуйтчысь мамӧй, индӧ приёмник вылӧ да шуӧ: «Кывзы, пиук, тайӧ жӧ тэ йылысь».
Кывза — збыльысь ме йылысь: передайтӧны сы йылысь, мый мекӧд вӧлі.
Ме шензи: коді тайӧс вермис гижны?
Ӧд ме некодлы эг висьтавлы та йылысь.
И друг дум вылӧ уси Кутш дорын миян встречаным да сійӧ, кыдзи землянкаын ме аслам висьтъясӧн войбыд эг лэдз тіянӧс узьны...
Мӧвпала: кыдзи нӧ сідзи, тайӧ жӧ вӧлі важӧн, пӧшти вит во сайын...
Но лыддисны отрывок, шуисны авторсӧ, и вот ме решиті тіянӧс корсьны...
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс ньӧти коставлытӧг и нюмъяліс аслас паськыд да сэк жӧ муртса застенчивӧй важся маресьевскӧй нюмӧн.
Кыдзи век овлӧ ёрта-ёртсӧ дыр аддзывлытӧм кык военнӧйлӧн аддзысигӧн, дыр ми сёрнитім бойяс йылысь, миянлы тӧдса офицеръяс йылысь, бур кывйӧн казьтылім найӧс, кодъяс эз овны победаӧдз.
Ас йывсьыс Алексей Петрович висьталіс важмозыс неокотапырысь, и тӧдмалі ме, мый миян аддзысьлӧм бӧрын сійӧ ещӧ дыр на да удачнӧя воюйтӧма.
Аслас гвардейскӧй полккӧд ӧтлаын сійӧ участвуйтӧма 1943‒1945 воясся став боевӧй кампанияын.
Миян аддзысьлӧм бӧрын сійӧ [...]
abu
abu
abu
abu
abu
abu
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Учёнӧй суседлы письмӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 3‒7.}
УЧЁНӦЙ СОСЕДЛЫ ПИСЬМӦ
Блины-Съедены сикт
Дона Суседушка!
Максим...
(вунӧді кыдзи батюшка кузяыд, извенитӧй великодушнӧя!)
Извенитӧй да прӧститӧй менӧ пӧрысь старикашкаӧс да тӧлктӧм морт душаӧс сыысь, мый смелмӧдчи Тіянӧс дӧзмӧдны аслам жебиник гудыр гижӧдӧн.
Со дзонь во нин коли кыдзи Ті изволитінныд овмӧдчыны миян свет юкӧнын меным ичӧт мортлы сусед пыдди, а ме ещӧ век на ог тӧд Тіянӧс, а Ті менӧ коньӧр кодь юрсигусьӧс онӧ тӧдӧй.
Позволитӧй жӧ дона суседушка кӧть тайӧ пӧрысьмӧм <ns>гиероглифъяс</ns> отсӧгӧн тӧдмасьны Тіянкӧд, думысь топӧдлыны Тіянсьыныд учёнӧй кинытӧ да поздравитны Тіянӧс Вежа Петыркарысь миян недостойнӧй материк вылӧ воӧмӧн, кӧні олӧны мужикъяс да крестьянскӧй войтыр, модногӧн кӧ, плебейскӧй элемент.
Важӧн ме корси случай тӧдмасьны Тіянкӧд, зэв ёна кӧсйи, сы вӧсна мый наука кутшӧмакӧ миян рӧдимӧй мам, дзик ӧткодь кыдзи и <ns>цивилизацыя</ns> и сы вӧсна мый сьӧлӧмсянь радейта сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяслысь нималана нимсӧ да званиесӧ мичмӧдӧма популярнӧй слава ореолӧн, лавръясӧн, кимвалъясӧн, орденъясӧн, лентаясӧн да аттестатъясӧн юралӧ, гым-чард моз, став вселеннӧй юкӧнъясас тайӧ аддзана и аддзытӧм мирас, мӧд ногӧн кӧ, му вылын.
Ме зэв пӧся радейта астрономъясӧс, поэтъясӧс, метафизикъясӧс, приват-доцентъясӧс, химикъясӧс да наукалӧн мукӧд жречьясӧс, кодъяс дорӧ Ті асьнытӧ причисляйтанныд асланыд сюсь фактъяс да наука отрасльяс пыр, мӧд ногӧн кӧ, продуктъяс да плодъяс пыр.
Шуӧны, ті пӧ уна небӧгъяс печатайтӧмныд трубаяснад, градусникъяснад да заманчивӧй рисунокъяса заграничнӧй небӧг чукӧръяснад умственнӧя пукаліганыд.
Неважӧн кежаліс менам омӧлик владениеясӧ да киссьӧм оланінӧ менам сусед Герасимов да сылы лӧсялана фанатизмӧн пиняліс да кулитіс йӧз лоӧм йылысь да тыдалана мирын мукӧд явлениеяс йылысь Тіянлысь мӧвпъястӧ да идеяястӧ и кыпӧдчыліс да скӧраліс Тіян умственнӧй сфералы паныд да светилӧясӧн да аэроглитъясӧн вевттьысьӧм мыслительнӧй горизонтлы паныд.
Ме абу сӧгласен Герасимовкӧд Тіян умственнӧй идеяяс кузя, сы вӧсна мый ола да пӧткӧдча сӧмын ӧти наукаӧн, кодӧс провидениеыс сетӧма человеческӧй рӧдлы аддзана да аддзытӧм мир недраясысь драгоценнӧй металлъяс, металлоидъяс да бриллиантъяс перйӧм вылӧ, но всё-таки энӧ дивитӧй менӧ, батюшка, ӧдва тӧдчана насекомӧйӧс, ме кӧ смелмӧдча опровергнитны <ns>по-стариковски</ns> природа естество йылысь Тіянлысь ӧткымын идеяястӧ.
Герасимов юӧртіс меным, мый быттьӧ Ті сочинитӧмныд сочинение, кӧні изволитӧмныд изложитны йӧз йылысь да найӧ перворӧднӧй состояние да допотопнӧй бытие йылысь абу зэв существеннӧй идеяяс.
Ті изволитӧмныд сочинитны мый морт лоӧма орангуташкаясысь, мартышкаясысь да мукӧд обезьянскӧй племяясысь.
Энӧ дивитӧй менӧ старичокӧс, но ме Тіянкӧд тайӧ важнӧй пунктыс кузя абу сӧгласен и верма ме Тіянлы запятая сувтӧдны.
Ӧд морт кӧ, мирлӧн властитель, лолалысь существояс пӧвстысь медся сюсь существо, лои йӧй да невежественнӧй обезьянаысь, то сылӧн вӧлі эськӧ бӧж да дикӧй гӧлӧс.
Ми кӧ лоим обезьянаясысь, то миянӧс новлӧдлісны эськӧ каръяс кузя Цыганъяс йӧзлы петкӧдлӧм могысь и ми мынтім эськӧ сьӧм ӧта-мӧднымӧс петкӧдлӧмысь, танцуйтім эськӧ Цыган приказ серти либӧ пукалім зверинецын решётка сайын.
Ми ӧмӧй гӧгӧр вевттьысьӧмаӧсь гӧнӧн?
Ми ӧмӧй огӧ новлӧй паськӧм, коді абу обезьянаяслӧн?
Ми ӧмӧй эськӧ радейтім да эгӧ зывӧктӧй нывбабаӧс, сы дінысь кӧ кӧть неуна кыліс обезьяна дук, кодӧс ми быд воторникӧ аддзывлам Дворянствоса Предводитель ордысь?
Миян прародительясным кӧ эськӧ лоӧмаӧсь обезьянаясысь, то ми эськӧ найӧс эгӧ гуалӧй христианскӧй шойна вылӧ; менсьым прапрадедӧс, например, Амвросийӧс, коді оліс <ns>«во время оно»</ns> Польскӧй сарствоын, вӧлі дзебӧма абу обезьянаӧс моз, а католическӧй абат Иоаким Шостаккӧд орччӧн, кодлӧн умереннӧй климат йылысь да чорыд юанторъяс неумереннӧя употребляйтӧм йылысь запискаясыс ӧнӧдз на видзсьӧны менам Иван вок (Майор) ордын.
Абат — сійӧ католическӧй поп.
Извенитӧй менӧ неукӧс сыысь, мый сюйся тіян учёнӧй делӧясӧ да тӧлкуйта ас ногӧн старик моз да кӧвъяла Тіянлы ассьым дикообразнӧй да кутшӧмкӧ аляповатӧй идеяяс, кодъяс учёнӧйяслӧн да цивилизованнӧй йӧзлӧн регыдджык помещайтчӧны кынӧмас, а оз юрас.
Ог вермы чӧв овны да ог терпит, кор учёнӧйяс неправильнӧ мӧвпалӧны асланыс вежӧрнас и ог вермы не возразитны Тіянлы.
Герасимов юӧртіс меным, мый ті неправильнӧ вежӧртанныд луна йылысь, мӧд ногӧн кӧ, тӧлысь йылысь, коді лоӧ миянлы шондіӧн рӧмыд да пемыд кадӧ, кор йӧзыс узьӧны, а Ті нюжӧданныд электричество местаысь местаӧ да фантазируйтанныд.
Энӧ сералӧй старик вылын сы вӧсна, мый сэтшӧм йӧйталана ме гижа.
Ті гижанныд, мый луна вылын, мӧд ногӧн кӧ, тӧлысь вылын олӧны да вылӧны йӧз да племяяс.
Татшӧмыс оз вермы лоны некор, сы вӧсна мый йӧзыс кӧ олісны тӧлысь вылын, то сайӧдісны эськӧ миянлы сылысь магическӧй да волшебнӧй югӧрсӧ асланыс керкаяснаныс да озыр пӧскӧтинаяснаныс.
Зэртӧг йӧз оз вермыны овны, а зэр локтӧ увлань му вылӧ, а оз вывлань тӧлысь вылӧ.
Тӧлысьвывса олысьясыс гылалісны эськӧ миян му вылӧ, а сэтшӧмторйыс оз овлы.
Нечистотаяс да помӧйяс киссисны эськӧ миян материк вылӧ, олісны кӧ тӧлысь вылын йӧз.
Вермасны-ӧ овны тӧлысь вылын йӧз, сійӧ кӧ существуйтӧ сӧмын войын, а лунын бырлывлӧ?
И веськӧдлан котыръяс оз вермыны лэдзны овны тӧлысь вылын, сы вӧсна мый ылын расстояние вӧсна да сэтчӧ воны вермытӧм вӧсна позьӧ зэв кокниа дзебсьыны повинностьясысь.
Ті неуна ӧшибитчинныд.
Ті сочинитінныд да печатайтінныд асланыд тӧлка сочинениеаныд, кыдз висьталіс меным Герасимов, мый быттьӧкӧ медся ыджыд светилӧ вылын, шонді вылын, эмӧсь сьӧд пятнушкаяс.
Тайӧ оз вермы лоны, сы вӧсна мый тайӧ оз вермы лоны некор.
Кыдзи Ті верминныд аддзыны шонді вылысь пятнаяс, шонді вылӧ кӧ оз позь видзӧдны мортлӧн прӧстӧй синмӧн, и мыйла сэні пятнаясыс, позьӧ кӧ и натӧг обойдитчыны?
Кутшӧм уль телӧысь вӧчалӧма самӧй тайӧ пятнаяссӧ, найӧ кӧ оз сотчыны?
Гашкӧ, тіян ногӧн и черияс олӧны шонді вылын?
Извенитӧй менӧ ядӧвитӧй дурманӧс, мый сэтшӧм бӧбногӧн ёсялышті!
Ме вывті предан наукалы!
Рубль тайӧ дас ӧкмысӧд нэмся парус меным некутшӧм дон оз имеит, наука сійӧс пемдӧдіс менам син водзын аслас водзӧ лоӧм бордъяснас.
Быд открытие йирӧ менӧ кыдзи мышкын кӧрт тув.
Кӧть ме невежда да старосветскӧй помещик, а век жӧ пӧрысь негодник занимайтча наукаӧн да открытиеясӧн, кодӧс вӧчала аслам киясӧн да тырта ассьым бӧб юрӧс, ассьым йӧй юр лыӧс мӧвпъясӧн да величайшӧй знаниеяс комплектӧн.
Природа матушка сійӧ небӧг, кодӧс колӧ лыддьыны да аддзыны.
Ме вӧчи уна открытиеяс аслам собственнӧй вежӧрӧн, сэтшӧм открытиеяс, кутшӧмъясӧс ещӧ ни ӧти реформатор на эз изобретайтлы.
Висьтала ошйысьтӧг, мый гадьясӧн шедӧдӧм образованность кузя ме абу медбӧръяяс лыдысь, образованностьсӧ ме эг шедӧд родительскӧй, мӧд ногӧн кӧ, ай-мамлӧн либӧ опекунъяслӧн озырлунӧн, кодъяс частӧ губитӧны ассьыныс челядьсӧ озырлуннас, роскошнас да квайт судтаа оланінъяснас, кӧні невольникъяс да электрическӧй позвонокъяс.
Вот мый восьтіс менам грӧш дон сулалысь вежӧрӧй.
Ме восьті, мый миян биа югъялась великӧй хламида шонді вонас ӧтчыд водз асылын занимательнӧя да живописнӧя ворсӧ унасикас рӧмъясӧн да вӧчӧ аслас гажаа дзирдалӧмнас ышмӧдана впечатление.
Мӧд открытие.
Мыйла тӧлын луныс дженьыд, а войыс кузь, а гожӧмын мӧдарӧ?
Луныс тӧвнас сы вӧсна дженьыд, мый кыдзи и мукӧд тыдалысь да тыдавтӧм предметъясыс кӧдзыд вӧсна топалӧ, мый шондіыс водз лэччӧ, а войыс светильникъяс да пӧнаръяс ломзьӧдӧмысь паськалӧ, сы вӧсна мый шоналӧ.
Сэсся ме ещӧ восьті, мый понъяс тулысын турун сёйӧны ыжъяс моз да мый кофей тырвира йӧзлы вреднӧ, сы вӧсна мый морт юрын ставыс бергӧдчӧ, а синъяс лоӧны гудырӧсь да мукӧд сэтшӧмтор.
Ме вӧчи уна открытиеяс и таысь кындзи кӧть и ог имеит аттестатъяс да свидетельствояс.
Волӧй ме ордӧ дона суседушко, ей-богу.
Восьтам <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> ӧтлаын, литератураӧн займитчам и Ті менӧ пежӧс унапӧлӧс вычислениеясӧ велӧдыштанныд.
Ме неважӧн лыдди ӧти французскӧй учёнӧйлысь, мый левлӧн нырвомыс дзик абу морт чужӧм кодь, кыдзи мӧвпалӧны учёнӧйяс.
И та йылысь ми сёрнитам.
Волӧй, вӧчӧй милӧсть.
Волӧй кӧть аски например.
Ми ӧні кослунъяӧс сёям, но Тіянлы кутам лӧсьӧдны уллюнъяӧс.
Менам ныв Наташенька корӧ Тіянлысь, медым Ті аскӧдныд кутшӧмкӧ тӧлка небӧгъяс вайинныд.
Менам сійӧ «<ns>эманципе</ns>», ставыс сылы йӧйяс, сӧмын сійӧ ӧтнас сюсь.
Том йӧз, ӧні ме Тіянлы висьтала, вылӧ асьнысӧ пуктӧны.
Ен сетас налы!
Недель мысти ме ордӧ воас менам вок Иван (Майор), морт бур, но миян костын висьтавны, Бурбон и наукаясӧс оз радейт.
Тайӧ письмӧсӧ должен вайны Тіянлы менам ключник Трофим стӧч кӧкъямыс час рытын.
Ваяс кӧ сёрӧнджык, то сеталӧй сылы банбокъясас, <rus>по-профессорски</rus>, нинӧм татшӧм племяыскӧд церемонитчыны.
Ваяс кӧ сёрӧнджык, сідзкӧ кабакӧ анафемаыд пыралӧма.
Обычай ветлӧдлыны суседъяс ордӧ абу миянӧн лӧсьӧдӧма да оз миянӧн и помась, а сідзкӧ непременнӧ волӧй машинкаяснад да небӧгъяснад.
Ме эськӧ ачым Тіян ордӧ волі, да яндысьысь зэв и смеллунӧй оз тырмы.
Извенитӧй менӧ негодникӧс беспокойствоысь.
Коля Тіянӧс уважайтысь Донскӧй Войскаса дворяна пӧвстысь отставнӧй урядник, тіян сусед.
Василий Семи-Булатов.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Толедоысь грешник @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 8‒13.}
ТОЛЕДОЫСЬ ГРЕШНИК
(Испанскӧй вылысь перевод)
«Коді индас места, кӧні олӧ ӧні ведьма, коді асьсӧ нимтӧ Мария Спаланцоӧн, либӧ коді вайӧдас сійӧс судьяяс заведениеӧ кулӧмаӧн либӧ ловйӧн, сылӧн мынасны грекъясыс».
Тайӧ объявлениесӧ вӧлі кырымалӧмаӧсь Барцелонаса епископ да нёль судья важӧн кольӧм лунъясысь ӧтиӧ, кодъяс нэм кежлӧ кольӧны вуштытӧм пятноӧн Испаниялӧн да, пӧжалуй, человечестволӧн историяын.
Объявлениесӧ лыддис Барцелонаыс ставнас.
Заводитчисны корсьысьӧмъяс.
Вӧлі кутӧма квайтымын нывбабаӧс, коді вӧлі корсяна ведьма кодь, пытайтісны налысь рӧдвужсӧ...
Вӧлі серам петкӧдлана и сэк жӧ сьӧлӧмсянь эскӧм, мый ведьмаяс вермӧны пӧртсьыны каньӧ, понйӧ либӧ мукӧд пемӧсъясӧ да непременнӧ сьӧдъясӧ; висьтавлісны, мый зэв частӧ охотник, сы вылӧ уськӧдчысь пемӧслысь лапасӧ керыштӧм бӧрын, нулывліс сійӧс трофей пыдди, но, сумкасӧ восьтӧм бӧрын, аддзыліс сэтысь сӧмын вирӧсь ки, мыйын тӧдмавліс аслас гӧтырыслысь кисӧ.
Барцелонаса олысьяс виалісны став сьӧд каньяссӧ и понъяссӧ, но эз аддзыны тайӧ ковтӧм жертваяссьыс Мария Спаланцоӧс.
Мария Спаланцо вӧлі Барцелонаса ӧти озыр тӧргӧвечлӧн ныв.
Сылӧн батьыс вӧлі француз, мамыс испанка.
Батьсяньыс сылы коли наследствоӧ галльскӧй тӧждысьтӧмлун да сэтшӧм помтӧм гажлун, мый сэтшӧма кажитчӧ француженкаяслы, мамсяньыс жӧ — испанскӧй виръяй.
Мичасьыс-мича, пыр кыпыд, сюсь, сійӧ сиис ассьыс олӧмсӧ испанскӧй став гажа кад коллялӧмлы да искусствояслы; сійӧ кызь арӧсӧдз эз уськӧдлы ни ӧти синва войт...
Сійӧ вӧлі шуда, кыдзи кага...
Сійӧ лунӧ, кор сылы тыри стӧч кызь арӧс, сійӧ петіс верӧссайӧ став Барцелонаыслы тӧдса моряк Спаланцо сайӧ, зэв мича да, кыдзи шулісны, учёнейшӧй испанец сайӧ.
Верӧссайӧ сійӧ петіс радейтӧм кузя.
Верӧсыс клянитчис сылы, мый сійӧ виас асьсӧ, Мария кӧ оз ло шуда сыкӧд.
Верӧсыс радейтіс сійӧс садь быртӧдзыс.
Свадьба мӧд луннас нывлысь судьба вӧлі решитӧма.
Рытгорулын сійӧ мӧдӧдчис верӧс ордсьыс мамыс ордӧ да воши.
Барцелона паськыд, и оз быд испанка куж индыны тіянлы медся дженьыд туй ӧти кар помсяньыс мӧд помӧдзыс.
Сылы паныдасис томиник манак.
— Кыдзи мунны вежа Марк улича вылӧ? — манаклысь юаліс ныв.
Манак сувтіс и, мый йылысь кӧ мӧвпалігтыр, кутіс видзӧдны сы вылӧ...
Шондіыс вӧлі лэччӧма нин.
Петіс тӧлысь да кояліс ассьыс кӧдзыд югӧръяссӧ Мариялӧн зэв мича чужӧм вылӧ.
Нывбабаясӧс воспевайтігӧн поэтъяс оз весьшӧрӧ казьтывны тӧлысь йылысь!
Тӧлыся войӧ нывбаба сёпӧв мичаджык.
Мариялӧн мича сьӧд юрсиыс, ӧдйӧ мунӧм вӧснаыс, сявмунӧма пельпомъяс вылас да джуджыда лолалысь, кыптавлысь морӧс вылас...
Сьылі вывсьыс кӧсынкасӧ кутыштӧм вӧсна сылӧн сойясыс вӧлі кушалӧмаӧсь гырддзаӧдзыс...
— Клянитча вежа Януарий вирӧн, мый тэ ведьма! — друг немвиччысьтӧг шуис том манак.
— Тэ кӧ эськӧ эн вӧв манак, ме эськӧ думышті, мый тэ кодъюра! — шуис ныв.
— Тэ ведьма!
Манак пинь пырыс шуаліс кутшӧмкӧ заклинание.
— Кӧні сійӧ понйыс, коді ӧні котӧртіс ме водзвылын?
Сійӧ понйыс пӧртсис тэӧ!
Ме аддзылі!..
Ме тӧда...
Ме эг на ов и кызь вит арӧдз, а эрдӧді нин ветымын ведьмаӧс.
Тэ ветымын ӧтикӧд!
Ме — Августин...
Тайӧс шуӧм бӧрын манак пернапасасис, бергӧдчис бӧр да воши.
Мария тӧдіс Августинӧс...
Сійӧ унатор кывлывліс сы йылысь бать-мамсяньыс...
Сійӧ тӧдіс Августинӧс, кыдзи ведьмаясӧс бырӧдалысьӧс да кыдзи ӧти учёнӧй небӧг гижысьӧс.
Тайӧ небӧгас сійӧ проклинайтіс нывбабаясӧс да мустӧмтіс мужичӧйӧс сы вӧсна, мый сійӧ чужӧма нывбабасянь.
abu
Верстджын мунӧм бӧрын Мария ещӧ ӧтчыд паныдасьліс Августинкӧд.
Кузь латинскӧй гижӧда ӧти ыджыд керка воротаысь петісны нёль сьӧд фигура.
Тайӧ фигураясыс лэдзисны сійӧс ас дінтіыс да мӧдӧдчисны ныв бӧрся.
На пиысь ӧти мортын ныв тӧдіс сійӧ жӧ Августинӧс.
Найӧ колльӧдісны сійӧс дзик горт дорӧдзыс.
Августинкӧд паныдасьлӧмсянь куим лун мысти Спаланцо ордӧ воис сьӧд паськӧма морт, пыктӧм да бритӧм чужӧма, став сертиыс судья.
Тайӧ мортыс тшӧктіс Спаланцолы пырысь-пыр жӧ мунны епископ дорӧ.
— Тэнад гӧтырыд ведьма! — Спаланцолы висьталіс епископ.
Спаланцо кельдӧдіс.
— Благодарит енмӧс! — водзӧ висьталіс епископ. — Морт, коді имеитӧ енсянь драгоценнӧй дар аддзыны йӧзысь пеж дух, восьтіс миянлысь и тэнсьыд синъяс.
Аддзылӧмаӧсь, кыдзи сійӧ пӧртсьӧма сьӧд понйӧ да кыдзи сьӧд понйыс пӧртсьӧма тэнад гӧтырӧ...
— Сійӧ абу ведьма, а... менам гӧтыр! — нурбыльтіс шемӧсмӧм Спаланцо.
— Сійӧ оз вермы лоны католиклӧн гӧтырӧн!
Сійӧ сӧтаналӧн гӧтыр!
Ӧнӧдз ӧмӧй тэ эн казявлы, коньӧрӧй, мый сійӧ унаысь нин тэныд изменяйтліс пеж дух вӧсна?
Мун гортад да вайӧд сійӧс татчӧ...
Епископ вӧлі зэв учёнӧй морт, <ita>«femіnа»</ita> * кыв сійӧ артмӧдіс кык кывйысь: <ita>«fе»</ita> и <ita>«mіnus»</ita>, кыдз быттьӧ сійӧ законнӧй основание вылын, мый нывбабалӧн этшаджык вераыс...
Спаланцо лои кулӧм мортысь кельыдджык.
Сійӧ петіс епископскӧй покойясысь да кутчысис юрас.
Кӧні да кодлы ӧні висьтавны, мый Мария абу ведьма?
Коді оз эскы сэтшӧмторлы, мыйӧ эскӧны манакъяс?
Ӧні Барцелонаыс ставнас эскӧ сыӧ, мый сылӧн гӧтырыс ведьма!
Ставнас!
Нинӧм абу кокньыдджык сыысь, кыдзи убедитны кутшӧмкӧ лӧсявтӧмторйын бӧб мортӧс, а испанечьяс ставныс бӧбӧсь!
— Испанечьясысь бӧбджык йӧз абуӧсь! — шуліс коркӧ Спаланцолы сылӧн кулысь лекарь-батьыс. — Презирайт испанечьясӧс и эн эскы сыӧ, мыйӧ эскӧны найӧ!
Спаланцо эскыліс сыӧ, мыйӧ эскӧны испанечьяс, но епископ кывъяслы эз эскы.
Сійӧ бура тӧдіс ассьыс гӧтырсӧ да чорыда эскис сыӧ, мый нывбабаяс лоӧны ведьмаясӧн сӧмын пӧрысьладорыс...
— Тэнӧ, Мария, манакъяс кӧсйӧны сотны! — шуис сійӧ гӧтырыслы, кор воис гортас епископ ордысь. — Найӧ шуӧны, мый тэ ведьма, да прикажитісны меным вайӧдны тэнӧ сэтчӧ...
Кывзы, гӧтырӧй!
Тэ кӧ збыльысь ведьма, то ен тэкӧд! — пӧртсьы сьӧд каньӧ да пышйы кытчӧкӧ; тэын кӧ пеж духыс абу, то ме ог сет тэнӧ манакъяслы...
Найӧ ӧшӧдасны сьыліад ошейник и оз сетны узьны тэныд сэтчӧдз, кытчӧдз тэ ас йывсьыд он сӧр.
Пышйы жӧ, тэ кӧ ведьма!
Мария эз пӧртсьы сьӧд каньӧ и эз пышйы...
Сійӧ сӧмын бӧрддзис да пондіс кевмыны енлы.
— Кывзы! — шуис Спаланцо бӧрдысь гӧтырыслы. — Менам покойник бать шулывліс меным, мый регыд воас кад, кор кутасны серавны сэтшӧмъяс вылын, кодъяс эскӧны, мый эмӧсь ведьмаяс.
Менам бать вӧлі безбожник, но век висьтавліс правда.
Колӧ, сідзкӧ, дзебсьыны кытчӧкӧ да виччысьны сійӧ кадсӧ...
Сійӧ зэв кокни!
Гаваньын ремонтируйтӧны корабль менам Христофор воклысь.
Ме дзеба тэнӧ сійӧ корабляс, и тэ он пет сэтысь сэтчӧдз, кытчӧдз оз во кад, код йылысь висьтавліс менам бать...
Тайӧ кадыс, сы кывъяс серти, воас регыд...
Рытнас Мария пукаліс нин дзик корабль пыдӧсас да, кӧдзыдысла да полӧмысла дрӧжжитігтыр, кывзіс гыяслысь ызгӧмсӧ да сьӧлӧмсяньыс виччысис сійӧ лоны вермытӧм кадсӧ, код йылысь висьтавліс Спаланцолӧн батьыс.
— Кӧні тэнад гӧтырыд? — юаліс Спаланцолысь епископ.
— Сійӧ пӧртсис сьӧд каньӧ да пышйис ме дорысь, — пӧръяліс Спаланцо.
— Ме тайӧс виччыси, водзвыв тӧді!
Но немтор.
Ми аддзам сійӧс...
Августин вывті сюсь!
О, шензьӧдана сюсьлун!
Мун бурӧн да мӧдысь эн гӧтрась ведьмаяс вылӧ!
Вӧліны примеръяс, кор гӧтыръяссяньыс пеж духъяс вуджлісны мужикъясас...
Кольӧм во ме соті ӧти благочестивӧй католикӧс, коді ас вӧляыслы паныд пеж нывбаба дорӧ инмӧдчылӧмӧн сетӧма ассьыс ловсӧ сӧтаналы...
Мун!
Мария дыр оліс корабльын.
Спаланцо волывліс сы дорӧ быд вой да вайлывліс сылы став коланторсӧ.
Оліс сійӧ тӧлысь, мӧдӧс, оліс коймӧдӧс, но виччысян кад эз во.
Прав вӧлі Спаланцолӧн батьыс, но предрассудокъяслы тӧлысьясыд этшаӧсь.
Найӧ каньяс кодь винёвӧсь, и налы колӧны быдса нэмъяс...
Мария велаліс нин выль олӧм-вылӧмӧ да пондіс нин серавны манакъяс вылын, кодъясӧс нимтіс кырнышъясӧн...
Сійӧ дыр на эськӧ оліс, и, пӧжалуй, кывтіс эськӧ вӧчӧм корабльнас, кыдзи шулывліс Христофор, ылі канмуясӧ, ылӧджык бӧб Испанияысь, эз кӧ ло эськӧ ӧти страшнӧй, веськӧдны позьтӧм несчастье.
Епископлӧн объявлениеыс, коді ветлӧдліс Барцелонаын киысь киӧ да кодӧс вӧлі клеиталӧма быд площадь да рынокъяс вылын, веськаліс и Спаланцо киӧ.
Спаланцо лыддис тайӧ объявлениесӧ да думыштчис.
Сійӧ мӧвпаліс грек мынӧм йылысь, код йылысь вӧлі пасйӧма объявление помын.
— Бур эськӧ вӧлі грекъястӧ кӧ прӧститасны! — ышловзис Спаланцо.
Спаланцо лыддис асьсӧ страшнӧй грешникӧн.
Сы сӧвесть вылын вӧліны зэв уна сэтшӧм грекъяс, кодъяс вӧсна мунісны бипур вылӧ да кулісны пыткаысь уна католикъяс.
Томдырйиыс Спаланцо оліс Толедоын.
Сійӧ кадас Толедо вӧлі магикъяслӧн да волшебникъяслӧн сборнӧй пунктӧн...
Сэні XII да XIII нэмъясын, Европаса мукӧд местаясын серти, медъёна дзоридзаліс математика.
Испанскӧй каръясын математикасянь магияӧдз сӧмын ӧти воськов...
Батьыс веськӧдлӧм улын Спаланцо сідзжӧ занимайтчис магияӧн.
Сійӧ вскрывайтіс пемӧсъяслысь пытшкӧсъяссӧ да чукӧртіс зэв шоча веськавлысь турунъяс...
Ӧтчыд сійӧ мыйкӧ майкис кӧрт гырйын, и гырсьыс страшнӧй ратшмунӧмӧн петіс лӧзоват биӧн пеж дух.
Толедоын олӧмыс вӧлі дорвыв татшӧм сяма грекъясысь.
Батьыс кулӧм бӧрын Спаланцо муніс Толедоысь да регыд мысти ёна кутіс чувствуйтны сӧвесть мучитӧм.
Ӧти пӧрысь, зэв учёнӧй манак-доктор висьталіс сылы, мый сылысь грекъяссӧ оз ло прӧститӧма, оз кӧ сійӧ мынтӧдчы грекъяссьыс кутшӧмкӧ ыджыд подвиг вӧчӧмӧн.
Медым мынтӧдчыны грекъясысь, Спаланцо эськӧ сетіс ставсӧ, сӧмын мед мездыны ассьыс душасӧ позорнӧй толедскӧй олӧм йылысь казьтылӧмъясысь да мынтӧдчыны адысь.
Сійӧ сетіс эськӧ ассьыс джын овмӧссӧ, вузассисны кӧ эськӧ сэки Испанияын индульгенцияяс...
Сійӧ муніс эськӧ подӧн вежа местаясӧ, сійӧс кӧ эз кутны эськӧ сылӧн делӧясыс.
«Эг кӧ эськӧ вӧв ме сылы верӧс, ме эськӧ выдайті сійӧс...» — епископлысь объявление лыддьӧм бӧрын думыштіс Спаланцо.
Мӧвп, мый сулалӧ сӧмын сылы шуны ӧти кыв, медым мынны грекъясысь, вужъясис юрас да эз сет сылы спокой лунын ни войын...
Сійӧ радейтіс ассьыс гӧтырсӧ, зэв ёна радейтіс...
Эз кӧ вӧв тайӧ любовыс, тайӧ слабостьыс, кодӧс сэтшӧма презирайтӧны манакъяс и весиг толедскӧй докторъяс, пӧжалуй, позьӧ эськӧ вӧлі...
Сійӧ петкӧдліс объявлениесӧ Христофор вокыслы...
— Ме выдайті эськӧ сійӧс, — шуис вокыс, — сійӧ кӧ вӧлі эськӧ ведьма да эз кӧ вӧв сэтшӧм мича...
Грекъясысь мынтӧдчӧм буртор...
Да, ми убыткаӧ огӧ воӧ, виччысьлам кӧ Мариялысь кулӧмсӧ да выдайтам сійӧс кырнышъясыслы кулӧманас...
Мед сотасны шойсӧ...
Кулӧмаясыд оз кывны доймӧмсӧ.
Сійӧ кулас, кор ми лоам нин пӧрысьӧсь, а пӧрысьдырйиыд и ковмас миянлы грекъяссьыд мынтӧдчыны...
Тайӧс шуӧм бӧрын Христофор вак-вакӧн серӧктіс да шлапнитіс вокыслы пельпомас...
— Ме верма сыысь водзджык кувны, — шуыштіс Спаланцо. — Но, клянитча енмӧн, ме эськӧ выдайті сійӧс, эг кӧ вӧв сылӧн верӧсӧн!
Тайӧ сёрни бӧрас недель мысти Спаланцо ветлӧдліс корабль палуба вывті да вомгорулас сёрнитіс:
— О, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ кулӧма!
Ловъяӧн ме сійӧс ог выдайт, ог!
Но кулӧмаӧн эськӧ выдайті!
Ме пӧръялі эськӧ сійӧ проклятӧй пӧрысь кырнышъяссӧ, и найӧ эськӧ отсалісны мынтӧдчыны грекъясысь.
И бӧб Спаланцо отравитіс ассьыс коньӧр гӧтырсӧ...
Мариялысь шойсӧ Спаланцо нуис судьяяс заседаниеӧ и сетіс сотны.
Спаланцолысь прӧститісны толедскӧй грекъяссӧ...
Сійӧс прӧститісны сыысь, мый сійӧ велӧдчис лечитны йӧзӧс да занимайтчис наукаӧн, коді бӧрынджык кутіс шусьыны химияӧн.
Епископ ошкис сійӧс да козьналіс сылы небӧг, кодӧс гижис ачыс.
Тайӧ небӧгас учёнӧй епископ гижис, мый бесъяс частӧджык овмӧдчӧны сьӧд юрсиа нывбабаясын, сы вӧсна мый сьӧд юрсиыс бес рӧма.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Саридз вылын @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 14‒17.}
МОРЕ ВЫЛЫН
(Матрослӧн висьталӧм)
Тыдалӧны вӧлі сӧмын бӧрӧ кольӧм гаваньлӧн муртса дзузгысь биясыс да, тушь кодь, сьӧд енэж.
Пӧльтіс кӧдзыд, уль руа тӧв.
Ми чувствуйтім ас весьтысь кыз кымӧръяс, чувствуйтім налысь зэрмыны кӧсйӧмсӧ, и миянлы вӧлі сьӧкыд лолавны, кӧть эськӧ вӧлі тӧла и кӧдзыд.
Ми, матросъяс, чукӧртчим асланым кубрикӧ, пудъясим.
Кывлывліс миян кодъюра братиялӧн гора серам, кывлісны шуткаяс, кодкӧ серам петкӧдлӧм могысь чуксасис петукӧн.
Йирмӧг визлаліс менам балябӧжсянь дзик кокбӧрляӧдз, быттьӧ менам балябӧжын вӧлі розь, кытысь киссис увлань менам пасьтӧм туша кузя посньыд, кӧдзыд дрӧб.
Тірзи ме и кӧдзыдысла и мукӧд помка вӧсна, мый йылысь и кӧсъя тані висьтавны.
Морт, менам чайтӧм серти, вообщӧ зывӧк, а матросыд, веськыда кӧ шуны, овлывлӧ мукӧддырйиыс свет вылас ставсьыс зывӧкджык, медся омӧль пемӧссьыс зывӧкджык, кодлӧн век жӧ эм оправдание, сы вӧсна мый сійӧ подчиняйтчӧ инстинктлы.
Гашкӧ, ме и ӧшибайтча, сы вӧсна мый олӧмсӧ ог тӧд, но меным кажитчӧ, мый матрослӧн мукӧд серти унджык помкаыс мустӧмтны да видны асьсӧ.
Мортлы, коді быд здукӧ вермас усьны мачта вывсянь, саявны век кежлӧ гыяс улӧ, кодлы енмыс усьлӧ дум вылас, сӧмын кор вӧйӧ либӧ лэбӧ увлань юрӧн, нинӧмӧдз абу мог, и нинӧм сылы му вылын абу жаль.
Ми юам уна вина, ми развратничайтам, сы вӧсна мый ог тӧдӧй, кодлы да мыйла колӧ саридз вылын добродетель.
Но кута водзӧ висьтавны.
Ми пудъясим.
Ми ставным, ассьыным вахта помалысь, прӧст йӧз, вӧлім кызь кык морт.
Тайӧ лыдсьыс сӧмын кыклы вермис усьны шуд насладитчыны шоча овлысь спектакльӧн.
Делӧыс сыын, мый «выль гӧтрасьӧмаяслы каюта», коді вӧлі миян паракод вылын, тайӧ войнас имеитіс пассажиръясӧс, а тайӧ каюта стенъясас вӧлі сӧмын кык розь, кодъясӧн ми вермим распоряжайтчыны.
Ӧти розьсӧ ме пилиті ачым ичӧтик вӧсни пилаӧн, первой стенсӧ штопорӧн писькӧдӧм бӧрын, мӧдсӧ жӧ розьӧдіс пуртӧн менам ӧти ёрт, и кыкнанным ми уджалім недельысь дырджык.
— Ӧти розьыс веськаліс тэныд!
— Кодлы?
Индісны ме вылӧ.
— Мӧдыс кодлы?
— Тэнад батьыдлы!
Менам бать, гӧрба пӧрысь матрос, кодлӧн чужӧмыс вӧлі пӧжалӧм яблӧк кодь, матыстчис ме дінӧ да тапнитіс меным пельпомӧ.
— Талун, зонмӧй, ми тэкӧд шудаӧсь, — шуис меным сійӧ. — Кылан, зонмӧ?
Шудыс ӧтпырйӧ уси тэныд и меным.
Сійӧ мыйкӧ да значитӧ.
Сійӧ терпитны вермытӧг юаліс, кымын час.
Вӧлі сӧмын дас ӧти.
Ме петі кубрикысь, ӧзті каллян да куті видзӧдны саридз вылӧ.
Вӧлі пемыд, но, колӧ чайтны, и менам синмын отражайтчис сійӧ, мый вӧчсис менам сьӧлӧмын, сы вӧсна мый пемыд вой фон вылас меным тӧдчисны образъяс, ме аддзи сійӧс, мый сэтшӧма вӧлі оз тырмы сэкся менам том на, но тшыкӧдӧм олӧмын...
Дас кык часын ме муні общӧй каюта дорті да видзӧдлі ӧдзӧс костті.
Выль гӧтрасьӧм морт, мича еджыд юрсиа том пастор пукаліс пызан сайын да кутіс киас евангелие.
Сійӧ мыйкӧ объясняйтіс кузь тушаа омӧлик англичанкалы.
Том, статя, зэв мича гӧтырыс пукаліс верӧсыскӧд орччӧн да кельыдлӧз синъяссӧ эз вештыв сылӧн еджгов юрси вывсьыс.
Каюта кузя пельӧсысь пельӧсӧ ветлӧдліс банкир, кузь тушаа, гӧрд юрсиа, мисьтӧм чужӧма, кыз старик англичанин.
Тайӧ вӧлі олӧма дамалӧн верӧсыс, кодкӧд сёрнитіс выль гӧтрасьысь.
«Пасторъяслӧн эм привычка: сёрнитны дзонь часъясӧн! — думышті ме. — Сійӧ оз помав асылӧдз!»
Первой часын матыстчис ме дорӧ бать, нетшыштіс соскӧд да шуис:
— Пӧра!
Найӧ петісны общӧй каютаысь.
Ме ӧти здукӧн лэбзьышті крут поскӧд уліӧ да мӧдӧдчи тӧдса стен дорӧ.
Тайӧ стен да корабль стен костас вӧлі ичӧтик места, коді тырӧма саӧн, ваӧн да крысаясӧн.
Регыд ме кылі пӧрысь батьлысь сьӧкыд воськовъяссӧ.
Сійӧ крукасьліс карасин ящикъясӧ, куль мешӧкъясӧ да видчис.
Ме кималасӧн корси стенысь ассьым розьсӧ да босьті сэтысь нёль пельӧса пу тор, кодӧс ме сэтшӧм дыр коркӧ пилиті.
Ме аддзи вӧсни, пырыстыдалана кисея, код пыр писькӧдчис ме вылӧ слабиник, розӧвӧй югӧр.
Тайӧ югӧрыскӧд тшӧтш менам ӧзйысь чужӧмӧ инмӧдчис вывті чӧскыд, пӧдтысь дук; тайӧ вӧлі, тӧдӧмысь, аристократическӧй спальнялӧн дукыс.
Медым аддзыны спальнясӧ, колӧ вӧлі кык чуньӧн вештыштны кисеясӧ, мый ме тэрмасигтыр и вӧчи.
Ме аддзи бронза, бархат, прӧшви.
И ставсӧ вӧлі югдӧдӧма розӧвӧй югӧр.
Менам чужӧмсянь сывйӧн-джынйӧн сайын сулаліс крӧвать.
— Лэдз менӧ тэнад розь дорӧ, — терпитны вермытӧг меным бокӧ тувкӧдігмоз шуис бать. — Тэнадті бурджыка тыдалӧ!
Ме чӧв олі.
— Тэнад, зонмӧй, синмыд меысь ёсьджык, и тэныд дзик веськодь, видзӧдны ылісянь либӧ матісянь!
— Ньӧжйӧджык! — шуи ме. — Эн увгы, миянӧс вермасны кывны!
Том гӧтыр пукаліс крӧвать дорйылын ассьыс ичӧт кокъяссӧ мех вылӧ ӧшӧдӧмӧн.
Сійӧ видзӧдіс муӧ.
Сы водзын сулаліс сылӧн верӧсыс, том пастор.
Сійӧ мыйкӧ висьтавліс сылы, а мый именнӧ — ог тӧд.
Паракодлӧн шумыс мешайтіс кывзыны.
Пастор сёрнитіс пӧся, ӧвтчис кияснас, кодзлаліс синъяснас.
Том гӧтыр кывзіс да пыркӧдіс юрнас — эз сӧглашайтчы...
— Чӧрт, менӧ курччис крыса! — ропкыштіс бать.
Ме ёнджыка топӧдчи морӧсӧн стен бердас, полі, мед эськӧ эз чеччышт морӧсысь сьӧлӧмӧй.
Юрӧй менам ыпъяліс-сотчис.
Том гозъя сёрнитісны дыр.
Медбӧрын пастор пидзӧсчанясис да, кияссӧ гӧтырланьыс нюжӧдлігтыр, кутіс сы водзын кевмысьны.
Том гӧтыр пыркӧдіс юрнас — эз сӧглашайтчы.
Сэки пастор звирк чеччис да кутіс ветлӧдлыны каютаӧд.
Чужӧмыс серти да кияснас ӧвтчӧм серти ме гӧгӧрвои, мын сійӧ грӧзитіс.
Сылӧн том гӧтырыс чеччис, ньӧжйӧник матыстчис стен дорӧ, кӧні ме сулалі, и сувтіс дзик менам стен розь дорас.
Сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг да мӧвпаліс, а ме синмӧн сёйи сылысь чужӧмсӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ страдайтӧ, мый сійӧ вермасьӧ аскӧдыс, падъялӧ, и сэк жӧ сылӧн чужӧм чертаясыс петкӧдлісны скӧралӧм.
Ме немтор эг гӧгӧрво.
Гашкӧ, минут вит ми сулалім сыкӧд чужӧм-на-чужӧм, сэсся сійӧ ылыстчис, сувтіс каюта шӧрас да довкнитіс юрнас аслас пасторлы, — тыдалӧ, петкӧдліс согласие.
Мӧдыс радпырысь нюмъёвтіс, окаліс сылысь кисӧ да петіс спальнӧйысь.
Куим минут мысти ӧдзӧс воссис, и спальнӧйӧ пырис пастор, а сы бӧрся ыджыд тушаа, кыз англичанин, код йылысь ме висьтавлі нин вылынджык.
Англичанин матыстчис крӧвать дорас да юаліс мый йылысь кӧ красавицалысь.
Сійӧ, кельдӧдӧма, сы вылӧ видзӧдтӧг, утвердительнӧя довкнитіс юрнас.
Англичанин-банкир кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ пачка, гашкӧ, банкӧвӧй билетъяслысь пачка, да мыччис пасторлы.
Мӧдыс видлаліс, лыддис да копыртчылӧм бӧрын петіс.
Старик англичанин игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ.
Ме чеччышті стен дорысь, быттьӧ чушкӧмысь.
Ме повзи.
Меным кажитчис, мый тӧлыс чашнитіс паракоднымӧс посни торъяс вылӧ, мый ми лэччам ва пыдӧсас.
Пӧрысь бать, этійӧ код, развратнӧй мортыс, кутіс менӧ киӧд да шуис:
— Петам татысь!
Тэ не должен аддзыны тайӧс.
Тэ ещӧ детинка на...
Сійӧ ӧдва сулаліс кок йылас.
Ме катӧді сійӧс гартчысь, крут пос кузя выліӧ, кӧні сярӧдіс нин настӧящӧй арся зэр...
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Предводительша ордын @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 18‒21.}
ПРЕДВОДИТЕЛЬША ОРДЫН
Быд во февраль первой лунӧ, вежа мученик Трифон лунӧ, вӧвлӧм уезднӧй предводитель Трифон Львович Завзятов дӧва имениеын овлывлӧ вӧвлытӧм движение.
Тайӧ луннас предводительлӧн дӧва Любовь Петровна вӧчлӧ панихида кувсьӧм верӧс нимлун кузьыс, а панихида бӧрас — благодарственнӧй молебен енлы.
Панихида вылӧ волывлӧны став уезд пасьтаысь.
Сэтысь ті аддзанныд ӧнія предводитель Хрумовӧс, земскӧй управаса председатель Марфуткинӧс, непременнӧй член Потрашковӧс, кыкнан участкӧвӧй мирӧвӧйсӧ, исправник Кринолиновӧс, кык станӧвӧйӧс, йодоформ дукӧн ӧвтысь земскӧй врач Дворнягинӧс, став гырысь да ичӧт помещикъясӧс, да мукӧдӧс.
Ставыс чукӧрмылӧ морт ветымын.
Стӧч дас кык час лунын, чужӧмъяссӧ нюжӧдӧмӧн, гӧсьтъяс локтӧны став жыръяссьыс залӧ.
Джоджас вольсалӧма ковёръяс, и кок шы оз кыв, но случайыслӧн торжественностьыс тшӧктӧ инстинктивнӧя кыпӧдчывны кок чунь йылӧ да ветлӧдлігӧн балансируйтны киӧн.
Залын ставыс нин дась.
Отец Евмений, ичӧтик старичок, джуджыд быгалӧм камилавкаа, пасьталӧ сьӧд ризі.
Рак кодь гӧрд диакӧн Конкордиев пасьтасьӧма, шыавтӧг листалӧ требник да пукталӧ сэтчӧ бумагаторъяс.
Передньӧйӧ петысь ӧдзӧс дорын дьячок Лука, быльсвидзысь синма да польдчӧм банбокъяса, пӧльтӧ кадилӧ.
Зал вочасӧн тырӧ лӧзоват тшынӧн да ладан дукӧн.
Войтырӧс велӧдысь Геликонский, том морт, лӧсьыдтӧма вурӧм выль сюртука да повзьӧм чужӧм вылас гырысь угрияса, новлӧдлӧ мельхиорӧвӧй поднос вылын воскӧвӧй сисьяс.
Кӧзяйка Любовь Петровна сулалӧ медводзын куттяа пызан дорын да водзвыв матыстӧ чужӧм бердас носӧвиксӧ.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь, сӧмын шочиника кывлан кодлыськӧ ышловзьӧм.
Чужӧмъяс быдӧнлӧн нюжалӧмаӧсь, торжественнӧйӧсь...
Панихида заводитчӧ.
Кадилӧысь петӧ лӧзоват тшынтор да ворсӧ пӧлӧсӧн усьысь шонді югӧръяс улын, ӧзтӧм сисьясыс ньӧжйӧник трачкӧдчӧны.
Первойсӧ сьылӧны резкӧя да зэв гораа, но регыд мысти, кор сьылысьяс вочасӧн ладмӧдчӧны жырлӧн акустическӧй условиеяс дінӧ, заводитӧны сьывны лӧня, стройнӧя...
Став мотивъясыс шогӧсь да норӧсь...
Гӧсьтъяс ньӧжйӧник настраивайтчӧны меланхолическӧй лад вылӧ да думыштчӧны.
Налы юраныс заводитӧны пырны мӧвпъяс мортлӧн дженьыд нэм йылысь, мирскӧй суета йылысь, кольӧм олӧм йылысь...
Тӧдвыланыс усьӧ покойник Завзятов, виръяя, гӧрд чужӧма морт, коді юлывліс сувтлытӧг шампанскӧй бутылка да жугӧдлывліс плешнас рӧмпӧштанъяс.
А кор сьылӧны <rus>«со святыми упокой»</rus> да кылӧ кӧзяйкалӧн сыркъялӧмыс, гӧсьтъяс заводитӧны гажтӧмпырысь дзӧрны.
Медся нор сьӧлӧмаяслӧн заводитӧ лудны горшдіныс да синлап гӧгӧрыс.
Медым неуна чинтыштны неприятнӧй чувствосӧ, земскӧй управаса председатель Марфуткин копыртчӧ исправник пель дорӧ да вашкӧдӧ:
— Тӧрыт ме вӧлі Иван Фёдорович ордын...
Пётр Петровичкӧд кӧзыръястӧг став взяткасӧ босьтім...
Ей-богу...
Ольга Андреевна сэтшӧма скӧрмис, мый сылӧн вомсьыс пуктӧм пиньыс уси.
Но вот сьылӧны нин <rus>«вечная память»</rus>.
Геликонский почтительнӧя бӧр босьталӧ сисьяс, и панихида помасьӧ.
Та бӧрын мунӧ минут дыра ноксьӧм, ризіяс вежӧм да молебен.
Молебен бӧрын, отец Евмений пӧрччӧ ризісӧ, гӧсьтъяс ниртӧны кияснысӧ да кызӧктышталӧны, а кӧзяйка висьтавлӧ покойник Трифон Львович бурлун йылысь.
— Кора, господа, закуситыштны! — ышловзигтыр помалӧ сійӧ ассьыс сёрнисӧ.
Гӧсьтъяс тэрмасьӧны столӧвӧйӧ, зільӧны не йӧткавны ӧта-мӧдсӧ да не талявны ёрта-ёртныслы кокъяс вылас...
Сэні найӧс виччысьӧ завтрак.
Тайӧ завтракыс сэтшӧм роскошнӧй, мый дьякӧн Конкордиев быд во, завтрак вылас видзӧдлӧм бӧрын, лыддьӧ аслас могӧн паськӧдлыны кияссӧ, чуймӧмпырысь довкйӧдлыштны юрнас да шуны:
— Сверхъестественнӧ!
Тайӧ, отец Евмений, не сэтшӧма мунӧ морт сёян вылӧ, мыйта жертваяс вылӧ, кодъясӧс сетӧны енъяслы.
Завтрак збыльысь необыкновеннӧй.
Пызан вылын эм ставыс, мый сӧмын вермӧны сетны флора да фауна, сверхъестественнӧйыс жӧ сэні сӧмын ӧтитор: пызан вылын эм ставыс... винаясысь кындзи.
Любовь Петровна сетӧма кыв не видзны керкапомын карті да спиртнӧй напитокъяс — кыктор, кодъяс пӧгубитісны сылысь верӧссӧ.
И пызан вылын сулалӧны сӧмын уксус да вый тыра бутылкаяс, быттьӧ серам вылӧ да сёйысьяссӧ накажитӧм вылӧ, кодъяс дзик ставныс ӧтчаяннӧй пьянникъяс да вина гагъяс.
— Сёйӧй, господа! — корӧ предводительша. — Сӧмын, извинитӧй, вина менам абу...
Ог видз...
Гӧсьтъяс матыстчӧны пызан дорӧ да падъялігтыр заводитӧны сёйны черинянь.
Но сёйӧм оз клеитчы.
Вилкиясӧн сутшкалӧмын, вундалӧмын, сёйӧмын тӧдчӧ кутшӧмкӧ дышлун, апатия...
Тыдалӧ, мыйкӧ оз тырмы.
— Чувствуйта, мыйкӧ быттьӧ вошті... — вашкӧдӧ ӧти мирӧвӧйыс мӧдыслы. — Татшӧм жӧ чувство вӧлі менам, кор гӧтырӧй пышйис инженеркӧд...
Ог вермы сёйны!
Сёйны заводиттӧдз Марфуткин дыр лукйысьӧ зепъясас да корсьӧ носӧвик.
— Да ӧд носӧвикыс пась зептын!
А ме со корсьыся, — гораа казьтыштӧ сійӧ да мунӧ передньӧйӧ, кӧні ӧшалӧны пасьяс.
Передньӧйысь сійӧ бӧр воӧ кылалӧм синъяса нин да пырысь-пыр жӧ азыма заводитӧ сёйны черинянь.
— Мый, небось коснад оз кылав? — вашкӧдӧ сійӧ отец Евменийлы. — Петав, батя, передньӧйӧ, сэні менам пась зептын бутылка эм...
Сӧмын, видзӧд, ньӧжйӧджык, бутылканас эн зёлькнит!
Отец Евменийлы дум вылас усьӧма, мый колӧ сетны Лукалы кутшӧмкӧ приказ, да тотшӧдӧ-мунӧ передньӧйӧ.
— Батюшка! кыв-мӧд... гусьӧник! — суӧдӧ сійӧс Дворнягин.
— А кутшӧм пась ме аслым ньӧби, господа, случайнӧ! — ошйысьӧ Хрумов. — Сюрс сулалӧ, а ме мынті... ті онӧ эскӧй... кыксё ветымынӧс!
Сӧмын!
Мукӧд кадӧ эськӧ гӧсьтъяс кывзісны тайӧ юӧрсӧ веськодьпырысь, но ӧні быдӧн петкӧдлӧны шензьӧм да оз эскыны.
Медбӧрын найӧ ставныс ӧтчукӧрӧн гузьгӧны-петӧны передньӧйӧ видзӧдлыны пась вылӧ, и видзӧдӧны сэтчӧдз, кытчӧдз докторлӧн Микешкаыс гусьӧник эз петкӧд передньӧйсьыс вит тыртӧм бутылка...
Кор вайӧны жаритӧм осетр, Марфуткин казьтылӧ, мый сійӧ вунӧдіс доддяс ассьыс портсигарсӧ, и петӧ конюшняӧ.
Мед сылы эз вӧв гажтӧм петавны ӧтнаслы, сійӧ босьтӧ аскӧдыс дьякӧнӧс, кодлы сідзжӧ колӧ вӧлі видзӧдлыны вӧвсӧ...
Сійӧ жӧ лунӧ, рытнас, Любовь Петровна кабинетас гижис Петыркарса важ пӧдругаыслы письмӧ.
«Талун, мукӧд воясӧ моз жӧ, — гижӧ сійӧ, — покойникӧс казьтылӧм кузя ме ордын вӧлі панихида.
Панихида вылын вӧліны став менам суседъяс.
Йӧз грубӧйӧсь, прӧстӧйӧсь, но кутшӧм налӧн сьӧлӧмъясныс!
Гӧститӧді ме найӧс <rus>на славу</rus>, но, дерт, кыдзи кольӧм воясӧ, коддзӧдан юанъяс — ни ӧти войт.
Сэксянь, кор сійӧ кувсис вывті юӧмла, ме сеті аслым клятва — пыртны миян уездӧ <rus>?трезвость</rus> да сійӧн искупитны сылысь грекъяссӧ.
Трезвость проповедуйтӧм ме заводиті аслам керкасянь.
Отец Евмений вывті рад та вылӧ да отсалӧ меным кывйӧн и делӧӧн.
Ок, та <ita>сhérе</ita> *, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧма радейтӧны менӧ менам ошъясӧй!
Земскӧй управаса председатель Марфуткин завтрак бӧрын ляскысис менам ки бердӧ, дыр кутіс сійӧс вомдорас да, юрсӧ тешкодя лётйӧдлігтыр, бӧрддзис: чувствоыс уна, а кывъясыс абуӧсь!
Отец Евмений, сійӧ чуднӧй старикашечкаыс, пуксис ме дінӧ да, синва сорӧн ме вылӧ видзӧдӧмӧн, дыр тёльгис кага моз.
Ме эг гӧгӧрво сылысь кывъяссӧ, но гӧгӧрвоны сылысь искренньӧй чувствосӧ ме сямма.
Исправник, сійӧ мича мужичӧйыс, код йылысь ме тэныд гижлі нин, сувтіс ме водзӧ пидзӧсчаньӧн, кӧсйис лыддьыны ассьыс сочинитӧм кывбуръяссӧ (сійӧ миян поэт), но... эз тырмы эбӧсыс... шатовтчис да уси...
Великанлӧн лои истерика...
Верман тэ гӧгӧрвоны менсьым радлунӧс!
Эз коль, дерт, и неприятностьястӧг.
Мирӧвӧй съездса коньӧр председатель Алалыкин, апоплексическӧй да тыр виръяя морт, кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля да садьтӧг куйліс диван вылын кык час чӧж.
Ковмис киськавны сійӧс ваӧн...
Пасибӧ доктор Дворнягинлы: аслас аптекаысь вайис коньяк бутылка да кӧтӧдіс сылысь кӧсичаяссӧ, мый вӧсна мӧдыс регыд воис ас садяс и сійӧс нуисны...»
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Канитель @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 22‒24.}
КАНИТЕЛЬ
Кырлӧсын сулалӧ дьячок Отлукавин да кутӧ нюжӧдӧм кыз чуньяс костас йирӧм гусинӧй перӧ.
Ичӧтик плешас ставыс чукыр, ныр вылас уна рӧма пятнаяс — розӧвӧйсянь да пемыдлӧзӧдз.
Сы водзын рыжӧй переплёта Рӧма триодь вылын куйлӧны кык бумагатор.
Ӧти вылас гижӧма <rus>«о здравии»</rus>, мӧд вылас — <rus>«за упокой»</rus>, и кыкнан заглавие улас сулалӧны нимъяс...
Кырлӧс дорас сулалӧ тӧждысян чужӧма да мышкас нопторъя ичӧтик старушка.
Сійӧ мыйкӧ мӧвпалӧ.
— Водзӧ кодӧс? — дышиника пель сайсӧ гыжъялігмоз юалӧ дьячок. — Ӧдйӧджык думайт, коньӧрӧй, а то меным некор.
Пырысь-пыр жӧ часы кута лыддьыны.
— Пырысь-пыр, батюшка...
Но, гиж...
<rus>О здравии</rus> раб божӧйясӧс: Андрейӧс да Дарьяӧс челядьяснаныс...
Митрейӧс, бара Андрейӧс, Антипӧс, Марьяӧс...
— Сулавлы, эн ӧдйӧ...
Он ӧд кӧч бӧрся вӧтчы, удитан.
— Гижин Марьяӧс?
Но, ӧні сэсся Кириллӧс, Гордейӧс, новопредставленнӧй младенеч Герасимӧс, Пантелейӧс...
Гижин кувсьӧм Пантелейӧс?
— Энлы...
Пантелейыс кувсис?
— Кувсис... — сьӧкыда ышловзьӧ старука.
— Сідзкӧ, кыдз нӧ тэ тшӧктан гижавны <rus>о здравии</rus>? — скӧралӧ дьячок, черкайтӧ Пантелейӧс да вуджӧдӧ сійӧс мӧд бумагатор вылӧ. — Вот тай ещӧ...
Тэ тӧлкӧн висьтав, а эн сор.
Кодӧс ещӧ за упокой?
— За упокой?
Пырысь-пыр... энлы...
Но, гиж...
Иванӧс, Авдотьяӧс, ещӧ Дарьяӧс, Егорӧс...
Гиж... Захар воинӧс...
Кыдзи муніс служба вылӧ нёль во сайын, сідзи и сэксянь оз кывсьы нинӧм...
— Сідзкӧ, сійӧ кулӧма?
— А коді нӧ сійӧс тӧдӧ!
Гашкӧ, кулӧма, а гашкӧ, и ловъя...
Тэ гиж...
— Кытчӧ нӧ ме сійӧс гижа?
Кулӧма кӧ, шуам, то колӧ за упокой, ловъя кӧ, то <rus>о здравии</rus>...
Вот и гӧгӧрво тіянлысь!
— М-м!..
Тэ, донаӧй, кыкнан бумагатор вылас сійӧс гиж, а сэн тыдавны кутас.
Да сылы дзик ӧткодь, кӧть кыдз сійӧс он гиж: омӧль морт... вошӧм морт...
Гижин?
Ӧні сэсся за упокой Маркӧс, Левонтийӧс, Аринаӧс... но, и Кузьмаӧс Аннакӧд... висьысь Федосьяӧс...
— Висьысь Федосьяӧс за упокой?
Тю!
— Тайӧ менӧсӧ за упокой?
Тэ дурмин али мый?
— Тьпу!
Тэ, коколюка, менӧ дзугин!
Абу кӧ кулӧмыд на, сідзи и висьтав, мый абу кулӧмыд, а нинӧм за упокойӧ сюйсьыны!
Дзуган сэн!
Ӧні колӧ киритны Федосьяӧс да гижны мӧд местаӧ... став бумагасӧ тшыкӧді!
Но, кывзы, ме тэныд лыддя...
<rus>О здравии</rus> Андрейӧс, Дарьяӧс челядьнас, паки Андрейӧс, Антипийӧс, Марияӧс, Кириллӧс, новопредставленнӧй младенец <ns>Гер...</ns>
Энлы, кыдзи нӧ татчӧ веськалі этайӧ Герасимыс?
Новопредставленнӧй, и друг — <rus>о здравии</rus>!
Абу сідз, тӧлк вылысь тэ воштін менӧ, выжывӧй!
Ен тэкӧд, дзикӧдз тӧлк вылысь воштін!
Дьячок бергӧдлӧ юрнас, черкайтӧ Герасимӧс да вуджӧдӧ сійӧс за упокойнӧй отделӧ.
— Кывзы!
<rus>О здравии</rus> Марияӧс, Кириллӧс, Захар воинӧс...
Ещӧ кодӧс?
— Авдотьяӧс гижин?
— Авдотьяӧс?
М-м...
abu
Евдокияӧс... — выльысь видлалӧ дьячок кыкнан бумагасӧ. — Помнита, гижлі сійӧс, а ӧні кулльыс сійӧс тӧдӧ... некыдз ог аддзы...
Со сійӧ!
За упокойӧ гижӧма?
— Авдотьясӧ за упокой? — шензьӧ старука. — Во на ещӧ эз ло, кыдзи верӧссайӧ петіс, а тэ сылы нин смерть туналан!..
Тэ ачыд вот, сьӧлӧмшӧрӧй, дзуган, а ме вылӧ скӧралан.
Тэ молитваӧн гиж, а сьӧлӧмад кӧ мӧдан лёксӧ кутны, то мутилы радлун вылӧ.
Тайӧ тэнӧ мутиыс бергӧдлӧ да дзугӧ...
— Энлы, эн мешайт...
Дьячок бугжылясьӧ и думайтыштӧм бӧрын ньӧжйӧник киритӧ заупокойнӧй лист вылысь Авдотьяӧс.
«Д» шыпас вылын перӧыс чирснитіс да вӧчис ыджыд клякса.
Дьячоклы эз ло лӧсьыд да гыжъялӧ балябӧжсӧ.
— Авдотьяӧс, сідзкӧ, долой татысь... — яндысигтыр ропкыштіс сійӧ вомгорулас, — а гижны сійӧс татчӧ...
Сідз?
Энлы...
Сійӧс кӧ сэтчӧ, то лоӧ <rus>о здравии</rus>, татчӧ кӧ, то за упокой...
Дзикӧдз дзугис бабаыд!
И этайӧ ещӧ Захарий воиныс кӧласьӧма татчӧ...
Мутиыс сійӧс вайис...
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Колӧ выльысь...
Дьячок сюйис кисӧ шкапчикӧ да кыскӧ сэтысь осьмушка еджыд бумага.
— Шыбит Захарийсӧ, сідзкӧ... — шуӧ старука, — Ен сыкӧд нин, шыбит...
— Ланьт!
Дьячок ньӧжйӧник тульгылӧ перӧсӧ да гижалӧ кыкнан лист вывсьыс нимъяссӧ выль лист вылӧ.
— Ме найӧс ставнысӧ чукӧрӧн гижа, — шуӧ сійӧ, — а тэ ну отец дьякӧнлы...
Мед дьякӧн разберитас, коді тані кулӧма, коді ловъя; сійӧ велӧдчыліс семинарияын, а ме тайӧ делӧясад... кӧть ви, нинӧм ог гӧгӧрво.
Старука босьтӧ бумагаторсӧ, сетӧ дьячоклы важ кӧпейкаӧн-джынйӧн да мунӧ алтарлань.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Абу судьба! @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 25‒29.}
АБУ СУДЬБА!
Асылын дасӧд часын кык помещик, Гадюкин да Шилохвостов, мӧдӧдчисны вӧлӧн участкӧвӧй мирӧвӧй судьяӧс бӧрйыны.
Поводдя сулаліс зэв бур.
Туйыс пӧлӧнтіыс, кыті найӧ мунісны, вӧлі ставыс веж.
Пӧрысь кыдзьяс, кодъясӧс садиталӧмаӧсь туй бокъясас, лӧня вашкӧдчисны коръясыскӧд.
Шуйгавылын и веськыдвылын нюжӧдчӧмаӧсь кузь туруна видзьяс, кытысь кыліс куликъяслӧн, чибисъяслӧн да перепелъяслӧн горзӧм.
Горизонт дорас сэні и тані лӧзов енэж фон вылын тыдалісны еджыд вичкояс да турунвиж вевта барскӧй усадьбаяс.
— Вайӧдны эськӧ татчӧ миянлысь предводительӧс да нырнас зурӧдны... — ропкис дзор юрсиа кыз Радюкин, няйт идзас шляпаа да разьсьӧм сера галстука барин, кор бричкаыс чеччаліг да став суставнас гуля-голякылігтырйи, гӧгӧртіс поссӧ. — Миян земскӧй посъяс сы вылӧ сӧмын и стрӧитсьӧны, медым кытшлавны найӧс.
Веськыда висьталіс кольӧм земскӧй собрание вылын граф Дублеве, мый земскӧй посъяс стрӧитӧма умственнӧй способностьяс испытайтӧм могысь: морт кӧ кытшовтіс поссӧ, то, сідзкӧ, сійӧ сюсь морт, кайис кӧ пос вылас и, кыдз овлывлӧ, чегис сьылісӧ, то йӧй.
А пыр председатель мыжа.
Вӧлі кӧ миян председательӧн кодкӧ мӧд, а эз пьянник, эз пыр узьысь, эз некытчӧ туйтӧм морт, эз эськӧ вӧвны татшӧм посъясыд.
Тані колӧ тӧлка морт, энергическӧй, кыдзи тэ, шуам.
Чӧртыс тэнӧ нуӧ мирӧвӧй судьяӧ!
Баллотируйтчин эськӧ председательӧ!
— А вот видзӧдлы, кыдзи исковтӧдасны талун воронӧйясӧн, — раминика шуыштіс Шилохвостов, выль дворянскӧй картуза, ыджыд тушаа, рыжӧй морт, — сэки быть ковмас баллотируйтчыны председательӧ.
— Оз исковтӧдны... — очсыштіс Гадюкин. — Миянлы колӧны образованнӧй йӧз, а университетскӧйясыд миян уездын ставыс ӧти — тэ!
Кодӧс нӧ сэсся бӧрйыны, не кӧ тэнӧ?
Сідзи нин и шуим...
Сӧмын весьшӧрӧ тэ мирӧвӧяс сюйсян...
Председательӧ тэ коланаджык вӧлін эськӧ...
— Дзик ӧткодь, другӧ...
И мирӧвӧй пӧлучайтӧ кык сюрс нёльсё и председатель кык сюрс нёльсё.
Мирӧвӧй сӧмын и тӧдӧ — пукалӧ гортас, а председательлы век таркӧдны-мунны бричкаӧн управаӧ...
Мирӧвӧйлы, дерт, ёна кокньыдджык, и сэтчӧ жӧ...
Шилохвостов эз помав сёрнисӧ...
Сійӧ друг беспокойнӧя вӧрзьыштіс да сюся кутіс дзоргыны туй вылӧ.
Сэсся сійӧ гӧрдӧдіс, сьӧлыштіс да шыбитчис бричка бӧрвылас.
— Сідзи и чайті!
Тӧдіс менам сьӧлӧм! — ропкыштіс сійӧ, пӧрччис картузсӧ да чышкаліс плеш вывсьыс пӧсьсӧ. — Бара оз бӧрйыны!
— Мый сэтшӧмыс?
Мыйла?
— Да он ӧмӧй аддзы, мый отец Онисим паныд локтӧ?
Тайӧ нин дзик сідз...
Паныдасяс тэныд вот этатшӧм фигура, верман бӧр бергӧдчыны, сы вӧсна мый — нинӧм оз артмы.
Тайӧс нин ме тӧда!
Митька, бергӧдчы бӧр!
Господьӧй, нарошнӧ водзджык петі, медым тайӧ иезуитыскӧд не паныдасьны, да со тай эз ло сідз; исалӧма, мый ме муна!
Нырисыс сылӧн сэтшӧм!
— Да тырмас тэныд, эновт!
Нинӧмабусӧ мӧвпалан, ей-богу!
— Ог нинӧмабусӧ!
Поп кӧ туй вылын паныдасяс, то лоӧ беда, а сійӧ быд раз, кор ме муна бӧрйысьны, нӧрӧвитӧ меным паныд петны.
Пӧрысь, ӧдва ловъя, кувны кӧсйӧ, а сэтшӧма лёк кутӧ, мый ен мед видзас!
Оз ӧд прӧста кызь во чӧж местатӧг ов!
И мыйысь ме вылӧ лёксӧ кутны?
Менам мӧвпаланногысь!
Менам мӧвпъясӧй сылы оз кажитчыны!
Вӧлім ми, тӧдан кӧ, ӧтчыд Ульев ордын.
Ӧбед бӧрын, юыштӧмаӧсь, дерт, вӧлім, ме пукси фортепьяна сайӧ да давай, тӧдан кӧ, нинӧмтор йылысь думышттӧг, сьывны <rus>«Настоечка травная»</rus> да <rus>«Грянем в хороводе при всем честном народе»</rus>, а сійӧ кылӧма да шуӧ: «Оз лӧсяв судьялы тадзи мӧвпавны иерархия йылысь.
Ог лэдз бӧрйыны!»
И сійӧ кадсянь быд раз паныд локтӧ...
Ме нин и пинясьлі сыкӧд и туйяссӧ вежлавлі — нинӧм оз отсав!
Ныриснас кылӧ, кор ме пета туйӧ...
Мый нӧ?
Ӧні колӧ бӧр бергӧдчыны!
Всё равно оз бӧрйыны!
Тайӧ нин дзик сідз...
Кольӧм разӧ эз бӧрйывны, — а мый вӧсна?
Дзик сійӧ милӧсть кузя!
— Но тырмас, велӧдчӧм морт, университет помавлін, а бабьей предрассудокъясӧ эскан...
— Ог эскы ме предрассудокъясӧ, но менам примета: кыдз сӧмын заводита мыйкӧ вӧчны дас коймӧд числӧын либӧ паныдася тайӧ фигураыскӧд, то пыр помала лёка.
Ставыс тайӧ, дерт, чепуха, сӧрӧм, оз позь талы эскыны, но... гӧгӧрвоӧд, мыйла пыр артмӧ сідзи, кыдзи приметаясыс висьталӧны?
Он жӧ вот гӧгӧрвоӧд!
Ме ногӧн, эскыны оз ков, но век жӧ оз мешайт подчиняйтчыны тайӧ проклятӧй приметаясыслы...
Бергӧдчам!
Ни менӧ, ни тэнӧ, зонмӧ, оз бӧрйыны, сыысь кындзи, вермас ещӧ и телега чӧрсыд чегны либӧ ворссям...
Вот аддзылан!
Бричка паныдасис крестьянскӧй телегакӧд, кӧні пукаліс ичӧтик тушаа, пӧрысиник иерей; сійӧ вӧлі дыр новлӧмысла вижӧдӧм паськыд дора цилиндра да парусинӧвӧй рясаа.
Бричкакӧд орччаасигӧн сійӧ пӧрччис цилиндрсӧ да копыртчыліс.
— Абу лӧсьыд тадз вӧчны, батюшка! — ӧвтыштіс сылы кинас Шилохвостов. — Татшӧм ехиднӧй поступокъясыс абу приличнӧйӧсь тіян санлы!
Да!
Таысь ті долженӧсь вочакыв сетны страшнӧй судилище вылын!..
Бергӧдчам! — шуис сійӧ Гадюкинлы. — Весьшӧрӧ сӧмын мунам...
Но Гадюкин эз сӧгласитчы бергӧдчыны...
Сійӧ жӧ лунӧ рытнас приятельяс бӧр вӧлі мунӧны гортаныс...
Кыкнанныс вӧліны гӧрдӧсь да скӧрӧсь, кыдзи лёк поводдя водзын рытъя кыа.
— Шулі ӧд ме тэныд, мый колӧ бӧр бергӧдчыны! — ропкис Шилохвостов. — Шулі ӧд.
Мыйла эн кывзысь?
Вот тэныд и предрассудокъяс!
Кутан ӧні не эскыны!
Этша на, мый воронӧйясӧн, подлечьясыд, исковтӧдісны, но ещӧ и серам вылӧ лэптісны, анафемаясыд!
«Кабак, шуӧны, аслад му вылын кутан!»
Но и кута!
Кодлы кутшӧм делӧ?
Кута, да!
— Нинӧм, тӧлысь мысти председательӧ кутан баллотируйтчыны... — успокоитіс сійӧс Гадюкин. — Тэнӧ нарошнӧ талун исковтӧдісны, медым председательӧ тэнӧ бӧрйыны...
— Сьыв соловей моз!
Пыр тэ менӧ, ехида, бурӧдан, а ачыд медводз тэрмасян сьӧдъясӧс чӧвтавны!
Талун весиг ни ӧти еджыд эз вӧв, ставыс сьӧдъяс, сідзкӧ и тэ, другӧ, сьӧдӧс лэдзӧмыд...
Мерси...
Тӧлысь мысти приятельяс мунісны сійӧ жӧ туй кузяыс земскӧй управаӧ председательӧс бӧрйыны, но мунісны нин эз дасӧд часын асывнас, а сизимӧдын.
Шилохвостов инасьтӧг бергаліс бричкаын да полігтыр видзӧдлывліс туй вылӧ...
— Сійӧ оз виччысь, мый ми сэтшӧм водз петам, — висьталіс сійӧ, — но век жӧ колӧ тэрмасьны...
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ, гашкӧ, сылӧн шпионъяс эмӧсь!
Вӧтлы, Митька!
Ӧдйӧджык!..
Тӧрыт, другӧ, — шыасис сійӧ Гадюкин дорӧ, — ме ысті отец Онисимлы кык мешӧк зӧр да фунт чай...
Чайті меліалӧмӧн бурӧдны сійӧс, а сійӧ босьтӧма козинтӧ да шуӧма Фёдорлы: «Копрась бариныдлы да аттьӧав сійӧс дар сетӧмысь, но, шуӧ, висьтав сылы, мый менӧ он ньӧб не сӧмын зӧрйӧн, но и зарниӧн сійӧ оз вермы вежны менсьым мӧвпъясӧс».
Кутшӧм?
Часлы жӧ...
Мунан да и пыктӧм чӧрткӧд паныдасян...
Вӧтлы, Митька!
Бричка пырис сиктӧ, кӧні оліс отец Онисим...
Сійӧ керка дорті мунігӧн приятельяс видзӧдлісны ворота пыр...
Отец Онисим ноксис телега дорын да тэрмасис доддявны вӧв.
Ӧти кинас сійӧ коскас кӧрталіс вӧнь, мӧд кинас да пиньяснас шлеяаліс вӧвсӧ...
— Сёрмин! — гораа серӧктіс Шилохвостов. — Донеситӧмаӧсь шпионъясыд, да сёр нин!
Ха-ха!
На, курччышт!
Мый, сёйин?
Вот тэныд и ньӧбны позьтӧм морт!
Ха-ха!
Бричка петіс сиктысь, и Шилохвостов чувствуйтіс асьсӧ опасностьысь мынӧмаӧн.
Сійӧ ёна радліс.
— Но, другӧ, менам татшӧм посъясыд оз лоны! — синъяснас мигайтігтыр кутіс ышнясьны председательпу. — Ме найӧс велӧда дорын узьлыны, тайӧ подрядчикъяссӧ!
Менам, другӧ, оз татшӧм школаяс лоны!
Мыйӧн казяла, мый велӧдысьяс пӧвстысь кодкӧ пьянник либӧ социалист — айда, вокӧ!
Мед и дукыд тэнад эз вӧв!
Менам, другӧ, земскӧй докторъясыд оз лысьтны гӧрд дӧрӧмӧн ветлӧдлыны!
Ме, другӧ... тэ, другӧ...
Вӧтлы, Митька, медым кутшӧмкӧ мӧд поп оз паныдась!..
Но, кажитчӧ, лючки-ладнӧ вои...
Ок!
Шилохвостов друг кельдӧдіс да чеччыштіс, быттьӧ чушкисны сійӧс.
— Кӧч!
кӧч! — горӧдіс сійӧ. — Кӧч туйнымӧс вомӧналіс!
Аа... чӧрт мед нуас, лы ни ку мед чашмунас!
Шилохвостов ӧвтыштіс кинас да ӧшӧдіс юрсӧ.
Сійӧ недыр чӧв олыштіс, думайтыштіс да, кельыд пӧсялӧм плешсӧ малыштӧм бӧрын, вашкӧдыштіс:
— Абу судьба, тыдалӧ, меным кык сюрс нёльсё пӧлучайтны...
Бӧр бергӧдчы, Митька.
Абу судьба!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Панихида @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 30‒35.}
ПАНИХИДА
Одигитриевскӧй божья матерь вичкоын, коді сулалӧ Верхние Запруды сиктын, ӧбедня сӧмын на помасис.
Йӧзыс вӧрзис да люзьгыны-петны кутіс вичкоысь.
Эз вӧрзьӧдчы сӧмын ӧти Андрей Андреич лавочник, верхнезапрудскӧй интеллигент да важся олысь.
Сійӧ гыравывтчӧма веськыдладор кырлӧс перилӧ вылӧ да виччысьӧ.
Сылӧн бритӧм госа чужӧм вылын, коді вӧлі коркӧя прыщикъясысь мылькйӧсь кодь, тайӧ кадас тӧдчис кык противоположнӧй чувство: тӧдны позьтӧм судьбаяс водзын смирение и дінтіыс мунысь дукӧсъяса да сера чышъянъяса йӧз водзын помтӧм высокомерие.
Вежалун кузя сійӧ пасьтасьӧма франт моз.
Сійӧ лыысь вӧчӧм виж кизьяса ной пальтоа, навыпуск лӧз гача да ыджыд колошиа, самӧй сійӧ ыджыд неуклюжӧй колошиа, кутшӧм овлывлӧ сӧмын положительнӧй, рассудительнӧй да религиозно-убеждённӧй йӧз кокын.
Сылӧн дыша видзӧдысь синъясыс дзоргӧны иконостас вылӧ.
Сійӧ аддзӧ важысянь нин тӧдса вежаяслысь чужӧмъяссӧ, сисьяс кусӧдлысь, польдчӧм банбокъяса стӧрӧж Матвейӧс, сьӧдасьӧм ӧшинь куричьяссӧ, вушйӧм ковёр, дьячок Лопуховӧс, коді котӧрӧн тӧвзьӧ алтарысь да пуӧ ктиторлы прӧскур...
Ставсӧ тайӧс важӧн нин аддзывлӧма сёпӧв, кыдзи ассьыс вит чуньсӧ...
Неуна быттьӧ тешкодь да абу гӧгӧрвоана ӧтитор: войвывла ӧдзӧс дорас сулалӧ отец Григорий, коді абу на пӧрччӧма ассьыс ризісӧ, да скӧра мигайтӧ аслас сук синкымъяснас.
«Кодлы сійӧ мигайтӧ, ен мед сетас сылы дзоньвидзалун? — мӧвпалӧ лавочник. — А, и чуньсӧ мӧдіс вӧрӧдны!
И кокнас зымнитіс, висьтав ен могысьӧн...
Кутшӧм тайӧ оказия, сарица мам?
Кодлы тайӧ сійӧ?»
Андрей Андреич видзӧдӧ гӧгӧр да аддзӧ дзикӧдз нин тыртӧммӧм вичко пытшкӧс.
Ӧдзӧс дорас чукӧртчӧмаӧсь морт дас, да и найӧ сулалӧны алтарлань мышкӧн.
— Лок нин, кор корӧны!
Мый сулалан изваяние моз? — кылӧ сійӧ отец Григорийлысь скӧр гӧлӧссӧ. — Тэнӧ кора!
Лавочник видзӧдӧ отец Григорийлӧн скӧрмӧм гӧрд чужӧм вылӧ да сэки сӧмын гӧгӧрвоӧ, мый синкымъяснас мигайтчӧмыс да чуньнас вӧрӧдчӧмыс вермас и сылы относитчыны.
Сійӧ дрӧгнитӧ, вешйӧ кырлӧс дорысь да, аслас сьӧкыд колошинас зымӧдігтыр, полӧмпырысь мунӧ алтарлань.
— Андрей Андреич, тайӧ тэ сетлін проскомидия вылӧ Мариялы за упокой? — сылӧн пӧсялӧм госа чужӧм вылӧ скӧрысь видзӧдлывліг юалӧ батюшка.
— Точно так.
— Сідзкӧ, тэ тайӧс гижин?
Тэ?
И отец Григорий скӧрысь зурӧдӧ сылӧн синъяс дорӧ записка.
А тайӧ запискаас, кодӧс сетӧма Андрей Андреич прӧскуркӧд ӧтлаын проскомидия вылӧ, гырысь, быттьӧ довъялысь шыпасъясӧн гижӧма: «Раба божия блудница Мариялы за упокой».
— Точно так... ме гижи... — вочавидзӧ лавочник.
— Кыдзи нӧ тэ лысьтін тайӧс гижны? — нюркйӧдлӧмӧн вашкӧдӧ батюшка, и сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн вашкӧдӧмын кылӧ скӧралӧм да повзьӧм.
Лавочник видзӧдӧ сы вылӧ бӧб морт моз шензигтыр, оз гӧгӧрво да ачыс весиг повзьӧ: нэм чӧжыс на отец Григорий эз сёрнитлы татшӧм тонӧн верхнезапрудскӧй интеллигентъяскӧд!
Мыйкӧ дыра кыкнанныс чӧв олӧны да видзӧдӧны ӧта-мӧдныслы синъясас.
Лавочник сэтшӧма шемӧсмӧма, мый сылӧн госсялӧм чужӧмыс паськалӧ, быттьӧ киссьӧм няньшом.
— Кыдзи тэ лысьтін? — бара шуӧ батюшка.
— Ко... кодӧс? — оз гӧгӧрво Андрей Андреич.
— Тэ он гӧгӧрво?! — вашкӧдӧ отец Григорий, ачыс чуймӧмысла воськовтӧ бӧрвыв да шеныштӧ кияснас. — Мый нӧ тэнад пельпом вылад: юр али кутшӧмкӧ мӧд предмет?
Сетан жертвенникӧ записка, а сэтчӧ гижӧмыд сэтшӧм кыв, кодӧс весиг и улича вылын шунысӧ оз позь!
Мый синъястӧ быльӧдӧмыд!
Он ӧмӧй тӧд, кутшӧм смыслыс тайӧ кывйыслӧн?
— Тайӧ ті блудница йывсьыс? — нурбыльтӧ лавочник, ачыс гӧрдӧдӧ да лапйӧдлӧ синъяснас. — Но ӧд господь, аслас бурлун кузя, тайӧ... этайӧ самӧй, прӧститліс блудницасӧ... места сылы дасьтіс, да и позьӧ аддзыны преподобнӧй Египетскӧй Мария житиеысь, кутшӧм смыслъясын тайӧ самӧй кывйыс, извинитӧй...
Лавочник кӧсйӧ асьсӧ оправдайтӧм могысь вайӧдны ещӧ кутшӧмкӧ аргумент, но дзугсьӧ да чышкалӧ вомдоръяссӧ соснас.
— Вот тэ кыдзи гӧгӧрвоан! — шеныштӧ кияснас отец Григорий. — Но ӧд господь прӧститіс — гӧгӧрвоан? — прӧститіс, а тэ осуждайтан, дивитан, шогмытӧм кывйӧн нимтан, да ещӧ кодӧс!
Ассьыд кулӧм нывтӧ!
Не сӧмын священнӧй, но весиг и светскӧй писаниеысь татшӧм грексӧ он лыддьы!
Мӧдысь висьтала тэныд, Андрей: мудрствуйтны оз ков!
Да, мудрствуйтны, вокӧ, оз ков!
Ен кӧ сетіс тэныд писькӧс вежӧр да он кӧ тэ вермы веськӧдлыны сійӧн, то бурджык лоӧ эн и сюй ныртӧ сэтчӧ...
Эн сюй и чӧв ов!
— Но ӧд сійӧ эсійӧ... извинитӧй, актёрка вӧлі! — шуӧ шӧйӧвошӧм Андрей Андреич.
— Актёрка!
Да коді кӧть мед сійӧ эз вӧв, тэныд сы кулӧм бӧрын ставсӧ колӧ вунӧдны, а непӧштӧ запискаяс вылӧ гижавны!
— Тайӧ збыль... — сӧгласитчӧ лавочник.
— Пуктыны эськӧ тэ вылӧ эпитимия, — кыз гӧлӧсӧн мургӧ алтарь пытшкӧссянь дьякӧн, коді зывӧктӧмӧн видзӧдӧ Андрей Андреичлӧн конфузитчӧм чужӧм вылӧ, — сэк дугдін эськӧ умствуйтны!
Тэнад нылыд известнӧй артистка вӧлі.
Сійӧ кулӧм йылысь весиг газетъясын печатайтлісны...
<ns>Филозоф</ns>!
— Сійӧтӧ, дерт... збыльысь... — бормочитӧ лавочник, — кывйыс абу лӧсялана, но ме ог дивитӧм кузя, отец Григорий, а кӧсйи ен ногӧн... медым тіянлы тыдаланаджык вӧлі, код вӧсна кевмыны.
Гижӧны жӧ свертӧкъясӧ быдсямасӧ, шуам, младенец Иоаннӧс, утопленница Пелагеяӧс, Егор воинӧс, виӧм Павелӧс да мукӧдпӧлӧс...
Сідзжӧ и ме кӧсйи.
— Абу лючки, Андрей!
Ен тэнӧ прӧститас, но мӧд пӧрйӧ видзчысь!
Медсясӧ нин, эн мудрствуйт и мӧвпав мукӧдъяс ног.
Вӧч дас поклон и мун.
— Кывза, — шуӧ лавочник радлігтыр, мый нотация помасис нин, да сылӧн чужӧм вылын бара лои важнӧй да степеннӧй выражение. — Дас поклон?
Зэв бур, гӧгӧрвоа.
А ӧні, батюшка, дозволитӧй тіян дорӧ просьбаӧн...
Сы вӧсна, кыдзи ме век жӧ бать сылы лоа... асьныд тӧданныд, а сійӧ меным, кутшӧм кӧть эськӧ эз вӧв, век жӧ ныв, то ме эсійӧ... извинитӧй, кӧсъя корны тіянӧс талун служитны панихида.
И тіянӧс дозволитӧй корны, отец дьякӧн!
— Вот тайӧ бур! — ризісӧ пӧрччигмоз шуӧ отец Григорий. — Таысь ошка.
Позьӧ ошкыны...
Но, мун!
Ми пырысь-пыр петам.
Андрей Андреич лабутнӧя восьлалӧ алтарь дорсянь да гӧрдӧдӧма, торжественно-панихиднӧй чужӧм вӧчӧмӧн, сувтӧ вичко джодж шӧрӧ.
Стӧрӧж Матвей сувтӧдӧ сы водзвылӧ куттяа пызан, и недыр мысти панихида заводитчӧ.
Вичкоын чӧв-лӧнь.
Кылӧ сӧмын кадилӧлӧн гольснитлӧм да нюркйӧдлӧмӧн сьылӧм...
Андрей Андреич дорын сулалӧны стӧрӧж Матвей, бабитчысь Макарьевна да сылӧн пиыс, кос киа Митька.
Сэсся некод абу.
Дьячок сьылӧ лёка, лӧсьыдтӧм негора басӧн, но гласыс да кывъясыс сэтшӧм норӧсь, мый лавочник чужӧм вылысь вочасӧн вошӧ степеннӧй выражениеыс да сійӧ жугыльмӧ.
Казьтылӧ сійӧ ассьыс Машуткасӧ...
Сійӧ помнитӧ, кыдзи сійӧ сылӧн чужис, кор сійӧ служитіс на верхнезапрудскӧй господаяс ордын лакейӧн.
Лакеялігас сійӧ эз и казявлы, кыдзи быдмис сылӧн нылыс.
Сійӧ кузь кадколастыс, кор нылыс формируйтчис еджгов юрсиа да кӧпейкаяс кодь гырысь задумчивӧй синъяса грациознӧй созданиеӧ, сылӧн коли тӧдлытӧг.
Воспитывайтчис сійӧ, кыдзи и вообщӧ фаворит-лакейяслӧн став челядьыс, барышняяс дорын.
Господа, нинӧм керигмозыс, велӧдісны сійӧс лыддьысьны, гижны, танцуйтны, батьыс жӧ ныв воспитаниеас эз сюйсьыв.
Буди, шочиника, случайнӧ, кӧнкӧ ворота дорын либӧ пос площадка вылын аддзысигъясын, батьыслы дум вылас усьлывлі, мый сійӧ сылӧн ныв, и заводитлывліс, мыйта тырмывліс сылӧн прӧст кадыс, велӧдны нывсӧ молитваясӧ да священнӧй историяӧ.
О, и сэки на сійӧ вӧлі лыддьыссьӧ устав да св. писаниеяс зэв бура тӧдысьӧн!
Нывкаыс, кӧть мед кутшӧм солиднӧй да зумыш эз вӧв батьыслӧн чужӧмыс, окотапырысь кывзывліс сійӧс.
Молитваяссӧ шуаліс сійӧ сы бӧрся очсалігтыр, но зато, кор батьыс, мӧмъялӧмӧн да фигуристӧйджыка сёрнитны зілигтырйи, заводитлывліс висьтавны нылыслы историяяс, сійӧ кывзыліс зэв сьӧлӧмсяньыс.
Исавалӧн чечевица, Содомӧс казнитӧм да ичӧтик детинка Иосифлӧн бедствиеясыс заставляйтлісны сійӧс кельдӧдны да паськыдджыка восьтывны кельыдлӧз синъяссӧ.
Бӧрвылас, кор сійӧ шыбитіс лакействосӧ да чӧжӧм сьӧм вылас восьтіс сиктын лавка, Машутка муніс господакӧд Мӧскуаӧ...
Кувтӧдзыс куим во войдӧр сійӧ воліс батьыс ордӧ.
Батьыс муртса тӧдіс нывсӧ.
Тайӧ вӧлі стройнӧй том нывбаба, барынялӧн кодь манераяса и пасьтасьӧма господа моз.
Сёрнитіс сійӧ тӧлкӧн, быттьӧ небӧг кузя, куритіс табак, узис луншӧрӧдз.
Кор Андрей Андреич юаліс сылысь, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ, нылыс, повтӧг сылы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, шуис: «Ме актриса!»
Татшӧм веськыдлуныс кажитчис вӧвлӧм лакейлы вывті циничнӧйӧн.
Машутка заводитліс эськӧ ошйысьны аслас успехъясӧн да актёрскӧй олӧмӧн, но, кор аддзис, мый батьыс сӧмын гӧрдӧдӧ да ӧвтчӧ кияснас, чӧв ланьтіс.
И сёрниттӧг, ёрта-ёрт вылас видзӧдтӧг, найӧ олісны недель кык дзик мунтӧдзыс.
Мунӧм водзвылас нылыс корис батьсӧ гуляйтыштны сыкӧд вадор пӧлӧн.
Кутшӧм кӧть лӧсьыдтӧм эз вӧв гуляйтны актриса нылыскӧд луншӧр-лунын, став бур йӧз син водзын, но сійӧ уступитіс ныв корӧмыслы...
— Кутшӧм гажаӧсь тіян местаясыс! — гуляйтігас радліс нылыс. — Кутшӧмӧсь нюръясыс да оврагъясыс!
Енмӧй, кутшӧм мича чужанінӧй!
И сійӧ бӧрддзис.
«Тайӧ местаясыс сӧмын места занимайтӧны... — мӧвпаліс Андрей Андреич, ачыс букышӧн видзӧдіс оврагъяс вылӧ да эз гӧгӧрво нылыслысь ёна радлӧмсӧ. — Тайӧясысь пӧльзаыс, кыдзи козёлсянь йӧв».
А нылыс бӧрдіс, бӧрдіс да горша лолаліс морӧстырнас, быттьӧ чувствуйтіс, мый сылы недыр нин коли лолавны...
Андрей Андреич пыркнитіс юрнас, быттьӧ чушкӧм вӧв, и, медым бырӧдны сьӧкыд казьтылӧмъяссӧ, заводитіс тэрыба пернапасасьны...
— Казьтышт, господьӧй, — боргӧ сійӧ, — тэнсьыд усопшӧй раба блудница Марияӧс да прӧстит сылы вольнӧйсӧ и невольнӧйсӧ...
Мисьтӧм кыв бара петіс сы вомысь, но сійӧ оз казяв тайӧс: мый зумыда пуксьӧма юрас, сійӧс, тӧдӧмысь, он сӧмын отец Григорий наставлениеясӧн, но и кӧрт тувйӧн он гудйышт!
Сынӧдсӧ ас пиас кыскигтыр Макарьевна ышлолалӧ да мыйкӧ шӧпкӧдӧ, кос киа Митька мый йылысь кӧ думыштчӧма...
— <rus>идеже несть болезни, печалей и воздыхания</rus>... — веськыдладор банбоксӧ кинас тупкиг юргӧ дьячок.
Кадилӧысь петӧ лӧзов тшынтор да купайтчӧ пӧлӧсӧн усьысь паськыд шонді югӧрын, коді вомӧналӧ вичко пытшкӧсыслысь пемыд, шуштӧм тыртӧминсӧ.
И кажитчӧ, тшыныскӧд тшӧтш югӧрас гӧвкъялӧ кулӧмаыслӧн лолыс.
Тшыныслӧн визьӧгъясыс, быттьӧ кагалӧн кудри, бергалӧны, кайӧны вылӧ ӧшиньлань да быттьӧ пышйӧны шуштӧмсьыс да шоглунсьыс, мыйӧн тырӧма тайӧ коньӧр лолыс.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Ведьма @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 36‒48.}
ВЕДЬМА
Кадыс муніс войлань.
Дьячок Савелий Гыкин куйліс аслас вичко стӧрӧжкаын зэв ыджыд вольпасьын да эз узь, кӧть эськӧ велалӧма вӧлі унмовсьны курӧгъяскӧд ӧти кадӧ.
Быдсикас ситеч лӧскутъясысь вурӧм, няйтӧссьӧм эшкын улысь ӧти помтіыс тыдаліс сылӧн рыжӧй чорыд юрсиыс, мӧд пом увсяньыс чурвидзисны важӧн нин мыськывтӧм гырысь кокъясыс.
Сійӧ кывзіс...
Сылӧн стӧрӧжкаыс пырӧма ӧградаас, и дзик ӧти ӧшиньыс видзӧдӧ муяс вылӧ.
А муяс вылын вӧлі настӧящӧй война.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, коді кодӧс вӧтліс свет вывсьыс и код гибель вылӧ пузьӧма природаас татшӧм рокыс, но ланьтлытӧм, зловещӧй шум сертиыс позис тӧдны, мый кодлыкӧ вӧлі зэв омӧль.
Кутшӧмкӧ победительнӧй вын вӧтлысис код бӧрся кӧ муяс вылын, бушуйтіс вӧрын и вичко вевт вылын, скӧрысь зымӧдіс кулакъяснас ӧшиньӧ, шыблаліс и нетшкис, а кодкӧ победитӧмаыс омляліс да бӧрдіс...
Нора бӧрдӧм кыліс то ӧшинь сайын, то вевт вылын, то пачын.
Сыын кыліс эз отсӧг вылӧ корӧм, а шоглун, вежӧртӧм, мый сёр нин, спасение абу.
Лым толаясыс вевттьысисны вӧсни йи коркаӧн; на вылын и пуяс вылын тіралісны синва тусьяс, туйяс вылын и трӧпа вылын паськалӧма сук сьӧд ва, коді лоӧма сылысь лымсьыс да няйтсьыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, му вылын вӧлі лым сылан кад, но енэжыс, пемыд вой пырыс эз аддзыв тайӧс да мыйвынсьыс койис сылысь му вылӧ выль гырысь лым.
А тӧлыс гуляйтіс кодъюра моз...
Сійӧ эз сетлы усьны тайӧ лымйыслы му вылас да гартіс-бергӧдліс сійӧс пемыдас, кыдзи кӧсйис.
Гыкин кывзіс тайӧ музыкасӧ да бугжылясис.
Делӧыс сыын, мый сійӧ тӧдіс, либӧ век жӧ нин дӧгадывайтчис, кытчӧ синіс ывлаас став тайӧ дурӧмыс да кодлӧн киясыс вӧчисны тайӧ делӧсӧ.
— Ме <ns>тӧ-ӧда</ns>! — броткис сійӧ, ачыс грӧзитіс кодлыкӧ чуньнас эшкын улас. — Ме ставсӧ тӧда!
Ӧшинь дорын табуретка вылын пукаліс дьячиха Раиса Ниловна.
Ичӧтик жӧч лампа, коді сулаліс мӧд табуретка вылын, быттьӧ полігтырйи да ас вын вылас эскытӧг, койис кизьӧриник вуджрасяна югӧрсӧ сылӧн паськыд пельпомъяс вылӧ, телӧыслӧн мича, аппетитнӧй рельефъяс вылас, кыз кӧса вылас, коді инмаліс муас.
Дьячиха вурис кыз дӧраысь мешӧкъяс.
Киясыс сылӧн вӧрисны тэрыба, телӧыс жӧ ставнас, синмыслӧн видзӧдласыс, синкымъясыс, госа паръясыс, еджыд сьыліыс быттьӧ кынмӧмаӧсь, да ӧтипӧлӧс механическӧй удж вӧчӧмысь найӧ, кажитчӧ, узисны.
Дьячиха сӧмын шочиника лэптывліс юрсӧ, медым шойччӧдыштны ассьыс мудзӧм сьылісӧ, пырмунігмоз чӧвтлывліс синсӧ ӧшинь вылӧ, код сайын бушуйтіс турӧб, да бара копыртчыліс вурсян дорас.
Ни кӧсйӧм, ни гажтӧмлун, ни радлун — нинӧм эз петкӧдлы сылӧн чангылякодь ныра да гурана бандзибъяса мича чужӧмыс.
Тадзи нинӧм оз петкӧдлы мича фонтан, кор сійӧ оз сявкйы-кой васӧ.
Но вот сійӧ помаліс ӧти мешӧк, шыбитіс сійӧс бокӧ и, чӧскыда нужмыштчӧм бӧрын, веськӧдіс ассьыс чусыд видзӧдлассӧ ӧшинь вылӧ...
Стеклӧяс вылын плавайтісны синва тусьяс да югъялісны недыр олысь лым чиръяс.
Лым чир усяс стеклӧ вылӧ, видзӧдлас дьячиха вылӧ да сылӧ...
— Лок вод! — броткыштіс дьячок.
Дьячиха чӧв оліс.
Но друг синлысъясыс сылӧн вӧрзьыштісны и синъясас югнитіс внимание.
Савелий, коді пыр на видзӧдіс эшкын увсяньыс гӧтыр чужӧм вылас, мыччис юрсӧ да юаліс:
— Мый?
— Нинӧм...
Кажитчӧ, кодкӧ локтӧ... — ньӧжйӧник вочавидзис дьячиха.
Дьячок шыбитіс ас вывсьыс кияснас и кокъяснас эшкынсӧ, пидзӧсчанясис вольпась вылас да букышӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Лампаыслӧн муртса ӧзйысь биыс югдӧдіс сылысь тошсялӧм сера чужӧмсӧ да исковтіс дзугсьӧм чорыд юрси кузяыс.
— Кылан? — юаліс гӧтырыс.
Ӧтмоза омлялысь турӧб пыр Савелий муртса кыліс вӧсни, тиньгысь лӧвтӧм, быттьӧ номлысь дзизгӧм, кор сійӧ кӧсйӧ пуксьыны банбокӧ да скӧралӧ, мый сылы мешайтӧны.
— Тайӧ почта... — кокбӧрля вылас пуксигӧн ропкыштіс Савелий.
Вичкосянь куим верст сайын муніс почтӧвӧй тракт.
Тӧла дырйи, кор пӧльтіс миртуй вывсянь вичко вылӧ, стӧрӧжкаын олысьяслы кывлывлісны звӧнокъяс.
— Господьӧй, окота жӧ ветлӧдлыны татшӧм поводдянас! — ышловзис дьячиха.
— Делӧыс казеннӧй.
Кӧсъян кӧть он, мун...
Лӧвтӧмыс гӧвкъялыштіс сынӧдас да ланьтіс.
— Муніс водзӧ! — водігмозыс шуис Савелий.
Но эз на вевъяв сійӧ шебрасьны эшкынӧн, кыдзи сы пельӧдз воис кӧлӧкӧльчик шы.
Дьячок тревожнӧя видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, чеччыштіс вольпась вывсьыс да катласигтыр пондіс ветлӧдлыны пач пӧлӧн.
Кӧлӧкӧльчик тиньгыштіс неуна да бара ланьтіс, быттьӧ ори.
— Оз кыв... — вомгорулас шуис дьячок, коді сувтіс да кутіс читкыравны синъяссӧ гӧтырыс вылӧ.
Но тайӧ здукӧ тӧлыс таркнитіс ӧшиняс да вайис вӧсньыдик, тиньгысь лӧвтӧм шы...
Савелий кельдӧдіс, ружӧктіс да бара мӧдіс ветлӧдлыны джоджтіыс кӧмтӧм кокнас.
— Почтасӧ гӧгрӧдлӧ! — шуис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн гӧтырыс вылӧ скӧрысь синбӧжнас видзӧдігтырйи. — Кылан тэ?
Почтасӧ гӧгрӧдлӧ?..
Ме... ме тӧда!
Неужели ме ог... ог гӧгӧрво? — бормочитіс сійӧ. — Ме ставсӧ тӧда, мед тэ пропадитан!
— Мый тэ тӧдан? — ӧшиньысь синсӧ вештывтӧг ньӧжйӧник юаліс дьячиха.
— А сійӧс тӧда, мый тайӧ став уджыс тэнад, чӧртовка!
Тэнад удж, мед тэ пропадитан!
И турӧбыс тайӧ, и почтасӧ гӧгрӧдлӧ... ставсӧ тайӧс тэ вӧчин!
Тэ!
— Йӧйталан, бӧб юр... — спокойнӧя шуыштіс дьячиха.
— Ме тайӧс важӧн нин тэнсьыд казялі!
Мыйӧн гӧтраси, первой луннас жӧ казялі, мый тэ пытшкын вирыс понлӧн!
— Тьпу! — чуймис Раиса пельпомъяссӧ лэптыштліг да пернапасасигтыр. — Да тэ пернапасась, дурень!
— Ведьма — ведьма и эм, — бӧрдам, пыді гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс Савелий, ачыс тэрмасигтыр сульсис дӧрӧм бӧждорас. — Кӧть тэ и гӧтыр меным, кӧть и духовнӧй званиеысь, но ме тэ йылысь и поплы висьтасигӧн сідз шуа, кутшӧм тэ эм...
Да кыдз жӧ?
Заступит, господьӧй, да помилуйт!
Кольӧм воын Пророк Даниил да куим отрок рытъяӧ вӧлі турӧб и — мый жӧ?
мастер шонтысьны пырис.
Сэсся Алексея божья лунӧ юсӧ жугӧдліс, и урядникӧс вайис...
Войбыд тані тэкӧд, проклятӧйыд, больгис, а мыйӧн петіс асывнас да мыйӧн ме видзӧдлі сы вылӧ, сідзи синъяс гӧгӧрыс сылӧн кытшъяс лоӧмаӧсь да кыкнан банбокыс нюкырмунӧма!
А? Спас лунъясӧ кыкысь гымаліс, и кыкнанысьсӧ охотник узьны пыраліс.
Ме ставсӧ аддзылі, мед сійӧ пропадитас!
Ставсӧ!
О, ракысь гӧрдджык лоин!
А-а!
— Нинӧм тэ эн аддзыв...
— Но, да!
А таво рӧштво водзвылын Критын дас мучениклы паныда лунӧ, кор турӧбыс омляліс лун и вой... помнитан? — предводительлӧн писарыс туйсьыс ылалӧма да и татчӧ, понйыд, веськаліс...
И мый вылӧ вежыд петӧма!
Тьпу, писарь вылӧ!
Аддзӧмыд тай сы вӧсна енлысь поводдясӧ гудыртны!
Чертяка, зырымбедь, мусьыс оз тыдав, рожаыс ставнас угриӧсь и сьыліыс чукля...
Бур эськӧ мича кӧ вӧлі, а то — тьпу! — сӧтана!
Дьячок лолыштіс, чышкыштіс вомдорсӧ да кутіс кывзысьны.
Кӧлӧкӧльчик оз вӧлі кыв, но вевт весьтын швачӧбтіс тӧв, и ӧшинь сайын пемыдас бара мӧдіс триньгыны.
— И ӧні сідзжӧ! — водзӧ шуаліс Савелий. — Оз прӧстӧ гӧгрӧдлы тайӧ почтасӧ!
Сьӧлышт меным синмӧ, почтаыс кӧ оз тэнӧ корсь!
О, бесыд тӧдӧ ассьыс уджсӧ, бур отсасьысь!
Гӧгрӧдлас, гӧгрӧдлас да татчӧ вайӧдас.
<ns>Тӧ-ӧда!</ns>
<ns>А-ддза!</ns>
Он дзеб, беслӧн балаболка, идоллӧн ворсантор!
Мыйӧн заводитчис турӧб, ме пырысь-пыр гӧгӧрвои тэнсьыд мӧвпъястӧ.
— Вот йӧйыд! — нюммуніс дьячиха. — Мый нӧ, тэ ногӧн, дурацкӧй вежӧр серти ме лёк поводдясӧ вӧча?
— М-м...
Серав!
Тэ али он тэ, а ме пыр жӧ казяла: кыдзи тэнад вирыд кутас ворсны, сідзи и лёк поводдя, а кыдзи лёк поводдя, сідзи и кыскӧ татчӧ кутшӧмкӧ да йӧйӧс.
Быдпӧрйӧ сідзи артмӧ!
Сідзкӧ, тэ!
Медым лои убедительнӧйджык, дьячок пуктіс чуньсӧ плешкас, тупкис шуйга синсӧ да шуис нюркйӧдлан гӧлӧсӧн:
— О, вежӧртӧм!
О, иудалӧн ӧкаянство!
Тэ кӧ збыльысь морт, а абу ведьма, то думыштін эськӧ мед аслад юр йылысь: а мый, сійӧ кӧ эз вӧв мастер, эз вӧв охотник, эз вӧв писарь, а мортӧ пӧртсьӧм бес!
А? Тэ эськӧ мед думыштлін!
— Но и йӧй жӧ тэ, Савелий! — жалитӧмпырысь верӧс вылас видзӧдлӧмӧн ышловзис дьячиха. — Кор папенька ловъя на вӧлі да тані олім, сэки уна быдсикас йӧз волывлісны миян ордӧ лихорадкаысь лечитчыны: и сиктысь, и пӧчинокъясысь, и армянскӧй хуторъясысь.
Пӧшти быд лун волывлісны, и некод найӧс бесӧн эз нимтыв.
А миян ордӧ кӧ во чӧжнас кодкӧ пыралас лёк поводдя дырйи шонтысьыштны, сідзи и дивӧ лоӧ тэныд, йӧйлы, пырысь-пыр жӧ тэнад кыптасны унапӧлӧс мӧвпъяс.
Гӧтырыслӧн логикаыс вӧрзьӧдіс Савелийлысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ тажгӧдіс куш кокъяссӧ, ӧшӧдіс юрсӧ да думыштчис.
Сійӧ ещӧ эз на ёна эскы аслас дӧгадкаяслы, а дьячихалӧн сьӧлӧмсяньыс веськодьпырысь висьталӧмыс дзикӧдз воштіс сійӧс тӧлк вывсьыс. Но сы вылӧ видзӧдтӧг, неуна думайтыштӧм бӧрын, довкнитіс юрнас да шуис:
— Оз старикъяс либӧ кутшӧмкӧ варгыль кокаяс, а век томъяс узьны вӧзйысьӧны...
Мыйла тадзи?
И мед эськӧ сӧмын шонтысисны, а то ӧд чӧртӧс тешитӧны.
Да, баба, тіян бабьей рӧдысь мудерджыкыс тайӧ свет вылас и тварыс абу!
Настӧящӧй вежӧрныд тіян — ей-богу, скворец вежӧрысь этшаджык, зато бесовскӧй мудерлун — у-у-у! — спасит, сарица небеснӧй!
Со, зильӧдчӧ почта!
Турӧбыс сӧмын на заводитчис, а ме нин став мӧвпъястӧ тэнсьыд тӧді!
Ведьмаасян, паучиха!
— Да тэ нӧ мый сирасин ме дінӧ, ӧкаяннӧй? — терпениесьыс петіс дьячиха. — Мый тэ сирасин ме дінӧ, коз пу сир?
— А сы вӧсна сираси, мый тавой кӧ, ен мед видзас, мыйкӧ лоӧ... тэ кывзы!.. мыйкӧ кӧ лоӧ, то аски жӧ, кор муртса югдыштас, муна Дьяковоӧ отец Никодим дорӧ и ставсӧ гӧгӧрвоӧда.
Сідзи и сідз, шуа, отец Никодим, извинитӧй великодушнӧя, но менам гӧтырӧй ведьма.
Мыйла?
М-м... кӧсъянныд тӧдны мыйла?
Изволитӧй...
Сідз и сідз.
И ыджыд шог тэныд лоӧ, баба!
Не сӧмын страшнӧй судилище вылын, но и мувывса олӧмын лоан накажитӧма!
Абу прӧстӧ тіян йылысь требникӧ молитваяс гижӧма!
Друг кыліс ӧшиньӧ таркнитӧм, сэтшӧм гора, мый Савелий кельдӧдіс да лажыньтчыліс повзьӧмысла.
Дьячиха звирк чеччис да сідзжӧ кельдӧдіс.
— Ен могысьӧн, лэдзӧй шонтысьыштны! — кыліс дрӧжжитысь кыз гӧлӧс. — Коді сэні эм?
Вӧчӧй милӧсть!
Туйысь ылалім!
— А кодъяс ті? — юаліс дьячиха ӧшиньӧ видзӧдлыны полігтыр.
— Почта! — вочавидзис мӧд гӧлӧс.
— Прӧстӧ эн дьявӧлит! — шеныштіс кинас Савелий. — Сідзи и эм!
Менам правда...
Но, энлы жӧ тэ менам!
Дьячок кыкысь чеччыштліс крӧвать водзас, нюжӧдчис перина вылас и, скӧрысь нырнас чушкигтыр, бергӧдчис стенлань банӧн.
Регыд мысти сы мышкӧ ӧвтыштіс кӧдзыд ру.
Дзуртыштіс ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчис юр вывсяньыс да кок улӧдзыс лымйӧн тырӧм кузь мортлӧн фигура.
Сы бӧрся вуджӧртіс мӧд, сэтшӧм жӧ еджыд...
— И тюкъяссӧ пыртлыны? — чирӧм басӧн юаліс мӧдыс.
— Не сэтчӧ жӧ найӧс кольны!
Тайӧс шуӧм бӧрын первойыс кутіс разявны ассьыс башлыксӧ и виччысьтӧг, кор сійӧ разьсяс, нетшыштіс сійӧс юрсьыс картузыскӧд ӧтлаын да скӧрысь шыбитіс пачлань.
Сэсся пӧрччис ас вывсьыс пальтосӧ, шыбитіс сійӧс сэтчӧ жӧ да, здоровайтчытӧг пи нинӧм, кутіс ветлӧдлыны стӧрӧжка кузя.
Тайӧ вӧлі том еджгов юрсиа почтальон, ёна нин новлӧм форменнӧй сюртука да няйт рыжӧй сапӧгъяса.
Ветлӧдлыштӧмӧн асьсӧ шонтӧм бӧрын сійӧ пуксис пызан сайӧ, нюжӧдіс мешӧкъясланьыс ассьыс няйт кокъяссӧ да пыкис юрсӧ кулакнас.
Сылӧн гӧрд чутъяса блед чужӧмыс висьталіс сӧмын на переживайтӧм дой да повзьылӧм йылысь.
Скӧрысла вежыньтчӧм чужӧмыс, кӧні тӧдчисны неважӧн на вӧлӧм физическӧй да нравственнӧй страданиеяслӧн следъяс, вӧлі мича; синъяс, ус да гӧгрӧс ичӧтик тош вывсьыс сыліс лымйыс.
— Пон олӧм! — ропкыштіс почтальон да чӧвтліс синсӧ стен пӧлӧныс, быттьӧ эз эскы, мый сійӧ шоныдінын нин. — Тӧкӧтьӧ эгӧ пропадитӧй!
Эськӧ не тіян биныд кӧ, ог тӧд, мый эськӧ и лои...
И чӧртыс сійӧс тӧдӧ, кор тайӧ ставыс помасяс!
Пом ни дор абу тайӧ пон олӧмыслы!
Кытчӧ ми веськалім? — гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн да дьячиха вылӧ синсӧ чӧвтліг юаліс сійӧ.
— Гуляевскӧй мыльк вылӧ, генерал Калиновскийлӧн имениеӧ, — очмыштӧмӧн да гӧрдӧдыштӧмӧн вочавидзис дьячиха.
— Кылан, Степан? — бергӧдчис почтальон ямщиклань, коді мыш вылас ыджыд кучик тюкӧн пыригас сибдіс ӧдзӧсас. — Гуляевскӧй мыльк вылӧ миян веськавсьӧма.
— Да... ылӧкодь!
Тайӧ кывсӧ сибдӧм, оръясяна ышловзьӧмӧн моз шуӧм бӧрын ямщик петіс да недыр мысти пыртіс мӧд тюк, ичӧтджыкӧс, сэсся бара петаліс и тайӧ пӧрйӧ пыртіс паськыд тасма йылын ӧшалысь почтальоннӧй сабля, кодлӧн фасоныс вӧлі сійӧ кузь плавкӧс меч кодь, кутшӧмӧн серпасалӧны лубочнӧй картинкаяс вылӧ Юдифӧс Олоферн ложе дорын.
Тюкъяссӧ стен пӧлӧныс пукталӧм бӧрын сійӧ петіс посводзӧ, пуксис сэтчӧ да ӧзтіс каллян.
— Гашкӧ, туй бӧрад чай юыштанныд? — юаліс дьячиха.
— Кутшӧм нин сэні чай юӧм! — зумыштчис почтальон. — Колӧ вот регыдджык шонтысьыштны да мунны, а то почтӧвӧй поезд воигкежлӧ сёрмам.
Минут дас кымын пукыштам и мунам.
Сӧмын ті, вӧчӧй милӧсть, индӧй миянлы туйсӧ...
— Накажитіс енмыс поводдяӧн! — ышловзис дьячиха.
— М-да...
Ті нӧ асьныд коді сэтшӧмъясыс лоанныд?
— Ми?
Татчӧс, вичкоас...
Ми духовнӧй званиеысь...
Со менам верӧсӧй куйлӧ!
Савелий, чеччы жӧ, лок здоровайтчы!
Тані войдӧр приход вӧлі, а воӧн-джынйӧн сайын сійӧс бырӧдісны.
Сійӧ, дерт, кор господа тані олісны, сэки и йӧз вӧліны, сулалӧ вӧлі приходсӧ кутны, а ӧні господатӧгыд, асьныд артыштӧй, мыйӧн духовенствоыдлы овны, медся матысса сиктыс кӧ тані Марковка, да и сійӧ вит верст сайын!
Ӧні Савелий заштатнӧй и... стӧрӧж пыдди.
Сылы тшӧктӧма вичко бӧрся видзӧдны...
И почтальон сэк жӧ тӧдмаліс, мый Савелий кӧ эськӧ ветліс генеральша дорӧ да корис сылысь преосвященнӧй дорӧ записка, сэк эськӧ сылы сетісны бур места; генеральша дорӧ жӧ сійӧ оз мун сы вӧсна, мый дыш да йӧзсьыс полӧ.
— Век жӧ ми духовнӧй званиеысь... — содтіс дьячиха.
— Мый помысь нӧ ті оланныд? — юаліс почтальон.
— Вичкоыслӧн эм видз да град йӧръяс.
Сӧмын миянлы сыысь этша воӧ... — ышловзис дьячиха. — Дядёвоса отец Никодим, завидьтысь син, служитӧ тані гожся Микӧла дырйи, да тӧвся Микӧла дырйи да таысь пӧшти ставсӧ аслыс босьтӧ.
Дорйыны некодлы!
— Сӧран! — кирган гӧлӧсӧн шуис Савелий. — Отец Никодим вежа душа, вичко светильник, а босьтӧ кӧ, то устав серти!
— Кутшӧм сійӧ тэнад скӧр! — шпыньмуніс почтальон. — А важӧн тэ верӧссаяс?
— Ыджыдвидз пуксьӧмсянь нёльӧд во нин мӧдіс.
Тані войдӧр дьячокнас вӧлі менам папенька, а сэсся, кор сылы воис кад кувны, сійӧ, медым местаыс коли ме сайын, муніс консисторияӧ да корис, медым меным кутшӧмкӧ гӧтыртӧм дьячокӧс ыстісны жӧник пыдди.
Ме и петі верӧссайӧ.
— А-а, сідзкӧ, тэ ӧти хлопушкаӧн кык гутӧс виин! — Савелий мышкӧ видзӧдігмоз шуис почтальон. — И места пӧлучитін и гӧтырӧс босьтін.
Савелий скӧрысь чужйыштчис кокнас да матӧджык вешйис стенланьыс.
Почтальон чеччис пызан сайсьыс, нюжмасьыштіс да пуксис почтӧвӧй тюк вылӧ.
Неуна думайтыштӧм бӧрын сійӧ лӧсьӧдыштіс тюкъяссӧ, вештіс саблясӧ мӧд местаӧ да, ӧти коксӧ джоджӧ ӧшӧдӧм бӧрын, нюжӧдчис.
— Пон олӧм... — кияссӧ юр улас пуктіг да синсӧ кунис нурбыльтіс сійӧ. — И лёк татаринлы татшӧм олӧмсӧ ог си.
Регыд мысти лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын вӧлі кылӧ, кыдзи нускис Савелий, да кыдзи унмовсьӧм почтальон лолаліс ӧткодя да ньӧжйӧ, быд лолыштігӧн кыліс кыз да кузь «к-х-х-х...» Шочиника сы горшын дзуртыштліс кутшӧмкӧ кӧлесатор да шарӧдчис тюк кузяыс кокыс.
Савелий бергалыштіс эшкын улас и ньӧжйӧник видзӧдліс гӧгӧр.
Дьячиха пукаліс табуретка вылын и, банбокъяснас кипыдӧсъяс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс почтальонлы чужӧмас.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі вӧрзьывтӧм, кыдзи шензьысь, повзьӧм мортлӧн.
— Но, мый видзӧдан? — скӧрысь вашнитіс Савелий.
— А тэныд мый?
Куйлы! — еджгов юрсиа юр вывсьыс синсӧ вештывтӧг шуис дьячиха.
Савелий скӧрысь лэдзис морӧссьыс став сынӧдсӧ да друг бергӧдчис стенлань.
Минут куим мысти сійӧ бара беспокойнӧя кутіс бергавны, пидзӧсчанясис вольпась вылас да, пӧдушкаӧ кияснас мыджсьӧм бӧрын, кӧсӧйтчис гӧтыр вылас.
Гӧтырыс пыр на пукаліс вӧрзьывтӧг да видзӧдіс гӧсьт вылӧ.
Банбокъясыс сылӧн кельдӧдӧмаӧсь, и видзӧдласыс ӧзйӧма кутшӧмкӧ тешкодь биӧн.
Дьячок ружӧктіс, кынӧм вылас кыссис вольпась вывсьыс да, почтальон дорӧ матыстчӧм бӧрын, вевттис сылысь чужӧмсӧ чышъянӧн.
— Мыйла тэ тайӧ? — юаліс дьячиха.
— Мед биыс сылы синмас эз кучкы.
— А тэ бисӧ дзикӧдз кусӧд!
Савелий эскытӧма видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, вомдорнас нюжӧдчыліс лампалань, но пырысь-пыр жӧ кватитчис да шеныштіс кияснас.
— Но, абу-ӧ бесовскӧй мудерлун? — горӧдіс сійӧ. — А? Но, эм-ӧ бабьей рӧдысь мудерджык кутшӧмкӧ тварь?
— А, кузь пӧлаа сӧтана! — дӧзмӧмысла чукыртчылӧмӧн пинь пырыс сӧдзӧдыштіс дьячиха. — Энлы жӧ!
И, лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын, сійӧ бара заводитіс видзӧдны почтальон вылӧ.
Нинӧм, мый чужӧмсӧ вӧлі тупкӧма.
Сійӧс эз сэтшӧма интересуйт тайӧ мортыслӧн чужӧмыс, кутшӧма сылӧн став туша-модаыс.
Морӧсыс сылӧн вӧлі паськыд, ён, киясыс мичаӧсь, чуньясыс вӧсниӧсь, а мускулистӧй стройнӧй кокъясыс вӧлі ёна мичаджыкӧсь да мужественнӧйджыкӧсь Савелийлӧн кык «кулдышка» дорысь.
Весиг сравнитны вӧлі оз позь.
— Кӧть ме и кузь пӧлаа, пеж дух, — недыр сулыштӧм бӧрын шуис Савелий, — а тані налы нинӧмла узьнысӧ...
Да...
Делӧыс налӧн казённӧй, ми жӧ и кывкутны мӧдам, мыйла найӧс тані видзим.
Почта кӧ нуан, то ну, а узьны нинӧмла...
Эй, тэ! — посводзӧ горӧдіс Савелий. — Тэ, ямщик... кыдзи тэнӧ?
Колльӧдны тіянӧс али мый?
Чеччы, нинӧмла почтаӧн узьны!
И скӧрмӧм Савелий чеччыштіс почтальон дорӧ да тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Эй, <rus>ваше благородие</rus>!
Мунны кӧ и мунны, а не кӧ мунны, то сідзи оз позь...
Узьны оз шогмы.
Почтальон чеччыштіс, пуксис, гӧгӧр видзӧдліс гудыр синъяснас стӧрӧжкасӧ и бӧр водіс.
— А муннысӧ нӧ кор? — барабанитіс кывнас Савелий, ачыс нетшкис сійӧс соскӧдыс. — Сы вылӧ ӧд и почта, медым ас кадӧ вевъявны, кылан?
Ме колльӧда.
Почтальон восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ абу на вӧлі дзикӧдз садьмӧма; первой чӧскыд унмысь шоналӧм да лигышмунӧм, сійӧ, быттьӧ ру пыр, аддзис дьячихалысь еджыд сьылісӧ да ӧтилаӧ видзӧдысь мелі видзӧдлассӧ, бӧр кунис синъяссӧ да нюмъёвтіс, быттьӧ ставыс тайӧ вӧлі вӧтӧн.
— Но, кытчӧ татшӧм поводдянас мунны! — кыліс нывбабалӧн небыд гӧлӧс. — Узисны эськӧ да узисны — бурджык лои!
— А почтаыс? — чуймис Савелий. — Коді нӧ почтасӧ нуас?
Гашкӧ, тэ нуан?
Тэ?
Почтальон бара восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс дьячиха чужӧм вылын гуранторъяс вылӧ, тӧдвылас уськӧдіс, кӧні сійӧ, гӧгӧрвоис Савелийӧс.
Сійӧ мӧвпыс, мый сылы колӧ мунны кӧдзыд да пемыд дырйи, котӧртіс юрсяньыс став туша кузяыс йирмӧгӧн, и сійӧ йӧжгыльтчис.
— Вит минут ещӧ эськӧ узьыштны... — очсыштіс сійӧ. — Ӧткодь нин, сёрмим...
— А гашкӧ, буретш ас кадӧ воам! — кыліс посводзсянь гӧлӧс. — Гашкӧ, ӧд нинӧм он тӧд, миян шуд вылӧ и ачыс поездыс сёрмас.
Почтальон чеччис да, чӧскыда нюжмасигтыр, кутіс пасьтавны пальтосӧ.
Кор Савелий аддзис, мый гӧсьтъяс лӧсьӧдчӧны мунны, весиг гӧрӧктіс радысла.
— Отсав ли мый ли! — джоджсьыс тюксӧ лэптігӧн горӧдіс сылы ямщик.
Дьячок уськӧдчис сы дінӧ и ямщиккӧд ӧтвылысь кыскисны дворӧ почтӧвӧй грузсӧ.
Почтальон кутіс разьны башлыкыслысь гӧрӧдсӧ.
А дьячиха видзӧдіс сы синмӧ да быттьӧ кӧсйис пырны сы сьӧлӧмӧ.
— Чай эськӧ юинныд... — шуис дьячиха.
— Ме эськӧ нинӧм... да вот найӧ мӧдӧдчисны! — сӧглашайтчис сійӧ. — Сёрмим жӧ нин-а.
— А ті кольччӧй! — вашнитіс дьячиха, ачыс улӧ лэдзис синсӧ да вӧрӧдыштіс сійӧс соскӧдыс.
Почтальон разис, медбӧрын, гӧрӧдсӧ и падъялӧмсорӧн чӧвтіс башлыксӧ гырддза вомӧныс.
Сылы вӧлі шоныд сулавны дьячиха бердын.
— Кутшӧм тэнад... сьыліыд...
И сійӧ инмӧдчыліс кык чуньӧн дьячиха сьыліӧ.
Кор казяліс, мый сылы нинӧм оз шуны, сійӧ малыштіс кинас сьылісӧ, пельпомсӧ...
— Фу, кутшӧм тэ...
— Кольччинныд эськӧ... чай эськӧ юинныд.
— Кытчӧ пуктан?
Тэ, патока сора куття! — кыліс дворсянь ямщиклӧн гӧлӧсыс. — Вомӧнног пукты.
— Кольчинныд эськӧ...
Видзӧд, кутшӧма омлялӧ поводдяыс!
И почтальонӧс, коді абу на вӧлі дзикӧдз садьмӧма, абу на вӧлі удитӧма шыбитны ас вывсьыс чӧскыд том унмыслысь обаяниесӧ, друг шымыртіс сэтшӧм кӧсйӧм, код ради вунлӧны тюкъяс, почтӧвӧй поездъяс... свет вывсьыс ставыс.
Повзьӧмпырысь, быттьӧ кӧсйис пышйыны либӧ дзебсьыны, сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кватитіс дьячихаӧс коскӧдыс и копыртчис нин лампа весьтӧ, медым кусӧдны бисӧ, кыдзи посводзын кыліс сапӧгӧн зымӧдӧм да порог дорын мыччысис ямщик...
Сы пельпомъяс сайсянь кыйкъяліс Савелий.
Почтальон ӧдйӧ лэдзис кияссӧ да сувтіс, быттьӧ мыйкӧ мӧвпаліс.
— Ставыс гӧтов! — шуис ямщик.
Почтальон сулыштіс недыр, лёкысь пыркнитіс юрнас, кыдзи дзикӧдз садьмӧм морт, да муніс ямщик бӧрся.
Дьячиха коли ӧтнас.
— Мый нӧ, пуксьы, инды туйсӧ! — кыліс дьячиха.
Дышпырысь зилькнитіс ӧти кӧлӧкӧльчик, сэсся мӧд, и зильгӧм шыясыс посни кузь цепочкаӧн ылыстчисны стӧрӧжкасянь.
Кор найӧ ньӧжйӧник дзикӧдз ланьтісны, дьячиха чепӧсйис места вывсьыс да нервнӧя кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ.
Первойсӧ сійӧ вӧлі кельдӧдӧма, сы бӧрын жӧ ставнас гӧрдӧдіс.
Чужӧмыс сылӧн вешкыртчис ненавистьысла, лов шыыс дрӧжжитіс, синъясыс югъялісны дикӧй, лёк скӧрлунӧн. Сійӧ вӧлі тигрица кодь, кодӧс повзьӧдлӧны доналӧм кӧртӧн.
Здук кежлӧ сійӧ сувтліс да видзӧдліс ассьыныс оланінсӧ.
Пӧшти жырджынсӧ занимайтіс вольпась, коді нюжӧдчӧма стен пӧлӧныс, став кузьтаногыс; сэні вӧлі няйт перина, руд чорыд пӧдушкаяс, эшкын да мукӧд рузумъяс.
Тайӧ вольпасьыс вӧлі форматӧм, мисьтӧм, пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі чурвидзӧ Савелий юр вылын, кор сылы лолі окота мавтны ассьыс юрсисӧ выйӧн.
Кӧдзыд посводзӧ петан ӧдзӧссянь вольпасьӧдз вӧлі нюжӧдчӧма гырничьяса да ӧшалысь ветьӧкъяса сьӧдасьӧм пач.
Ставыс, сӧмын на петысь Савелийӧс тшӧтш лыддьӧмӧн, вӧлі вывті няйт, тшынасьӧм, сьӧдасьӧм, та вӧсна тешкодь вӧлі аддзыны татшӧм обстановкаын нывбабалысь еджыд сьылісӧ да шыльыд, нежнӧй кучиксӧ.
Дьячиха котӧртіс вольпась дорӧ, нюжӧдіс кияссӧ, быттьӧ кӧсйис шыблавны, талявны, чашйыны бусӧдз тайӧс ставсӧ, но сэсся сійӧ, быттьӧ повзис няйтас инмӧдчӧмысь, чеччыштіс бӧрвыв да бара пондіс восьлавны...
Кор час кык мысти бӧр воис лымйӧн тырӧм да мудзӧм Савелий, дьячиха куйліс нин пӧрччысьӧмӧн вольпасьын.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, но чужӧм вылас тӧдчысь посни судорога серти дьячок гӧгӧрвоис, мый гӧтырыс оз узь.
Гортас локтігӧн дьячок сетіс аслыс клятва асылӧдз чӧв овны да не вӧрзьӧдны сійӧс, но эз вермы кутчысьны, медым не чуткыштны гӧтырсӧ.
— Сӧмын весьшӧрӧ ворожитін: муніс! — лёкысь шпыньмунӧмӧн шуис Савелий.
Дьячиха чӧв оліс, сӧмын щӧкаыс сылӧн дрӧгмуніс.
Савелий ньӧжйӧник пӧрччысис, вуджис гӧтыр вомӧныс да водіс стен дорас.
— А вот ме аски висьтала отец Никодимлы, кутшӧм тэ гӧтыр! — броткыштіс сійӧ да водіс куим кусыньӧн.
Дьячиха ӧдйӧ бергӧдчис сылань чужӧмӧн да югнитіс сы вылӧ синъяснас.
— Тырмас тэныд и местаыд, — шуис дьячиха, — а гӧтыртӧ корсь аслыд вӧрысь!
Кутшӧм ме тэныд гӧтыр?
Да мед тэ джагалан!
Вот ещӧ кӧвъясис менам юр вылӧ кын мыр, дыш пон, прӧсти господи!
— Но, но...
Узь!
— Шудтӧм ме! — бӧрддзис дьячиха. — Не кӧ тэ эськӧ, ме, гашкӧ, купеч сайӧ либӧ кутшӧмкӧ благороднӧй сайӧ петі!
Не кӧ тэ эськӧ, ме эськӧ ӧні радейті верӧсӧс!
Абу тыртӧма тэнӧ лымйыс, абу кынмӧмыд тэ сэні миртуй вылас, ирӧд!
Дыр бӧрдіс дьячиха.
Коркӧ сэсся сьӧкыда лолыштіс да ланьтіс.
Ӧшинь сайын пыр на ещӧ скӧраліс турӧб.
Пачын, трубаын, став стенъяс саяс мыйкӧ бӧрдіс, а Савелийлы кажитчис, мый тайӧ сы пытшкӧсын да пельясас бӧрдӧ.
Тайӧ рытнас сійӧ дзикӧдз убедитчис гӧтыр йывсьыс аслас предположениеясын.
Мый гӧтырыс сылӧн пеж вынъяс отсӧгӧн распоряжайтчис тӧвъясӧн да почтӧвӧй тройкаясӧн, та кузя сійӧ сэсся водзӧ эз нин падъяв.
Но сылӧн ыджыд шог вылӧ, тайӧ таинственностьыс, тайӧ сверхъестественнӧй, дикӧй выныс сы бердын куйлысь нывбабаыслы сетісны торъя нин гӧгӧрвотӧм мичлун, кодӧс сійӧ эз и казявлы водзджык.
Сы вӧсна мый сійӧ ас бӧблун вӧснаыс, аслас казявтӧг, поэтизируйтіс гӧтырсӧ, сійӧ лои кыдз быттьӧ еджыдджык, шыльыдджык, неприступнӧйджык.
— Ведьма! — скӧраліс сійӧ. — Тьпу, мустӧм!
Дьячок виччысис гӧтырыслысь ланьтӧм да, кор сійӧ кутіс ӧтмоза лолавны, инмӧдчыліс чуньяснас сы балябӧжӧ... кутыштіс киас сылысь кыз кӧсасӧ.
Гӧтырыс эз кывлы...
Сэки Савелий лои смелджык да малыштіс сійӧс сьыліӧдыс.
— Дугды! — горӧдіс гӧтырыс да сэтшӧма тувкис сійӧс гырддзанас ныр гӧчас, мый синъяссьыс би петаліс.
Ныр гӧчыс регыд мысти эз кут доймыны, но пыткаыс век на водзӧ муніс.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Тайна @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 54‒58.}
ТАЙНА
Ыджыдлун рытӧ действительнӧй статскӧй советник Навагин, визитъяс вылысь воӧм бӧрын, босьтіс передньӧйсьыс лист, кытчӧ гижсявлісны визитёръяс, да листнас муніс аслас кабинетӧ.
Пӧрччысьӧм да зельтерскӧй юыштӧм бӧрын сійӧ удобнӧйджыка пуксис кушетка вылӧ да кутіс лыддьыны лист вывсьыс кырымпасъяссӧ.
Кор синмыс сылӧн воис кырымпасъяслӧн кузь рад шӧрӧдз, сійӧ дрӧгнитіс, шензьӧмпырысь фыркнитіс да, аслас чужӧм вылас вывті ыджыд чуймӧм петкӧдліг, шлочнитіс чуньяснас.
— Бара! — шуис сійӧ аслыс пидзӧсас кучкиг. — Тайӧ шензьӧдана!
Бара!
Бара кырымасьӧма этійӧ, чӧртыс сійӧс тӧдас, коді сійӧ сэтшӧмыс, Федюковыс!
Бара!
Уна лыда кырымпасъяс пӧвстын лист вылын вӧлі кутшӧмкӧ Федюковлӧн кырымпас.
Кутшӧм сэтшӧм лэбач тайӧ Федюковыс — Навагин дзик эз тӧд.
Аслас паметьын бӧрйӧдліс сійӧ ассьыс став тӧдсаяссӧ, рӧдняяссӧ да подчинённӧйяссӧ, тӧдвылас уськӧдіс ассьыс важӧн кольӧм кадсӧ, но некыдз эз вермы тӧдвылӧ уськӧдны кӧть мыйкӧ Федюков кодьсӧ.
Ставсьыс шензьӧдана вӧлі сійӧ, мый тайӧ <ita>іncognіto</ita> * Федюковыс бӧръя дас куим вонас ӧкуратнӧя кырымасьліс быд рӧштвоӧ да ыджыдлунӧ.
Коді сійӧ, кытысь да кутшӧмджык сійӧ ачыс, — эз тӧдны ни Навагин, ни сылӧн гӧтырыс, ни швейцарыс.
— Дивӧ! — кабинет кузя ветлӧдліг шензис Навагин. — Тешкодь и гӧгӧрвотӧм!
Кутшӧмкӧ каббалистика!
Корны татчӧ швейцарӧс! — горӧдіс сійӧ. — Вывті тешкодь!
Энлы, кӧть мый, а ме тӧдмала, коді сійӧ!
Кывзы, Григорий, — шыасис сійӧ пырысь швейцар дінӧ, — бара кырымасьӧма эсійӧ Федюковыс!
Тэ аддзылін сійӧс?
— Некыдз эг...
— Кыдзи эн, да ӧд сійӧ жӧ кырымасьӧма!
Сідзкӧ сійӧ вӧлі передньӧйын?
Вӧлі?
— Некыдз эз, эз вӧв.
— Кыдз нӧ сійӧ вермис кырымасьны, эз кӧ вӧв?
— Ог вермы тӧдны.
— Коді нӧ тӧдас?
Тэ вугралан сэні передньӧяс!
Ноко, тӧдвылад уськӧд, гашкӧ, кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт пыраліс!
Думыштлы!
— Эз, <rus>вашество</rus>, тӧдтӧмъяс некод эз вӧвны.
Чиновникъяс миян вӧліны, её превосходительство дорӧ баронесса воліс, крестӧн попъяс волісны, а сэсся некод эз вӧв...
— Мый нӧ, сійӧ невидимкаӧн кырымасис али мый?
— Ог вермы тӧдны, но сӧмын некутшӧм Федюков эз волы.
Та кузя кӧть ме ӧбраз водзын...
— Тешкодь!
Гӧгӧрвотӧм!
<ns>Ди-вӧ</ns>! — думыштчис Навагин. — Тайӧ йӧз серам.
Морт кырымасьӧ нин дас куим во чӧж, а тэ некыдз он вермы тӧдны, коді сійӧ.
Гашкӧ, тайӧ кодлӧнкӧ шутка?
Гашкӧ, кутшӧмкӧ чиновник аслас овыскӧд тшӧтш гижӧ теш ради и тайӧ Федюковсӧ?
И Навагин кутіс видзӧдны Федюковлысь кырымпассӧ.
Важсяногӧн чукыль-мукыльясӧн мичмӧдӧм, гырысь шыпасъяса кырымпасыс почерк сертиыс ньӧти эз вӧв мукӧд кырымпасъяс кодь.
Кырымпасыс сулаліс пыр жӧ губернскӧй секретарь Штучкин кырымпас увдорын. Штучкин вӧлі вывті полысь да ичӧт сьӧлӧма морт, коді, навернӧ, повзьӧмысла куліс эськӧ, лэдзис кӧ аслыс вӧчны татшӧм дерзкӧй штукасӧ.
— Бара таинственнӧй Федюковыд кырымасьӧма! — гӧтыр дорас пыригӧн шуис Навагин. — Бара ме эг вермы тӧдмавны, коді сійӧ сэтшӧмыс!
М-mе Навагина вӧлі спиритка, а сы вӧсна, природаысь став гӧгӧрвоана да гӧгӧрвотӧм явлениеяссӧ объясняйтіс зэв прӧстӧя.
— Немтор сэн шензьӧданаыс абу, — шуис сійӧ. — Тэ вот он эскы, а ме висьтавлі и висьтала: природаын зэв уна сверхъестественнӧйыс, кодӧс некор оз гӧгӧрво миян жебиник вежӧр!
Ме эска, мый сійӧ Федюковыс — дух, коді тэныд симпатизируйтӧ...
Тэ местаын кӧ эськӧ ме корн сійӧс да юалі, мый сылы колӧ.
— Сӧрӧм, сӧрӧм!
Навагин оз эскы вӧлі предрассудокъяслы, но сійӧс интересуйтысь явлениеыс вӧлі сэтшӧм таинственнӧй, мый сы юрӧ мырдысьӧн пырис быдпӧлӧс чертовщинаыс.
Рытывбыд сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый <ita>іncognіtо</ita>-Федюков эм дух кутшӧмкӧ важӧн кувсьӧм чиновниклӧн, кодӧс вӧтлылісны служба вылысь Навагинлӧн предокъясыс, а ӧні босьтӧ водзӧс потомокыслысь; гашкӧ, тайӧ рӧдня морт кутшӧмкӧ канцеляристлӧн, кодӧс вӧтлыліс ачыс Навагин, либӧ сыӧн ылӧдӧм ныв...
Навагин войбыд вӧталіс пӧрысь, косіник чиновникӧс, коді вӧлі гирйысьӧм вицмундира, лимон кодь виж чужӧма, щӧть кодь юрсиа да озысь синъяса; чиновник висьталіс мыйкӧ гупытшкӧсса гӧлӧсӧн да грӧзитіс лы чуньяснас.
Навагинлӧн тӧкӧтьӧ эз ло воспаление мозга.
Кык недель чӧж сійӧ чӧв оліс, видзӧдіс букыша и век ветлӧдліс да мӧвпаліс.
Медбӧрын сійӧ веніс ассьыс скептическӧй самолюбиесӧ да, гӧтырыс дорӧ пырӧм бӧрын, нурбыльтіс:
— Зина, кор Федюковӧс!
Спиритка радпырысь тшӧктіс вайны картон лист да блюд, пуксьӧдіс орччӧн ассьыс верӧссӧ да кутіс священнодействуйтны.
Федюковӧс эз ков дыр виччысьны...
— Мый тэныд колӧ? — юаліс Навагин.
— Пӧкаитчы... — вочавидзис блюдечко.
— Мыйӧн тэ вӧвлін му вылын?
— Ылалӧм мортӧн...
— Со аддзан! — вашнитіс гӧтырыс. — А тэ эн эскыв!
Навагин дыр сёрнитіс Федюковкӧд, сэсся корліс Наполеонӧс, Ганнибалӧс, Аскоченскийӧс, ассьыс тьӧткасӧ — Клавдия Захаровнаӧс, и ставныс найӧ сеталісны сылы дженьыдик, но вернӧй да зэв тӧлка вочакывъяс.
Блюдйӧн сійӧ ноксис час нёль кымын да унмовсис успокоитчӧм, шуда, сы вӧсна мый вермис тӧдмасьны сылы выль, таинственнӧй мирӧн.
Та бӧрын сійӧ быд лун занимайтчис спиритизмӧн да учреждениеас объясняйтіс чиновникъяслы, мый природаын вообщӧ зэв уна сверхъестественнӧйыс, чудеснӧйыс, мый вылӧ миян учёнӧйяслы важӧн нин эськӧ колӧ вӧлі веськӧдны вниманиесӧ.
Гипнотизм, медиумизм, бишопизм, спиритизм, нёльӧд измерение да мукӧд руяс шымыртісны сійӧс дзикӧдз, и, гӧтырыслы ыджыд удовольствие вылӧ, сійӧ быдса лунъясӧн кутіс лыддьыны спиритическӧй небӧгъяс либӧ занимайтчыны блюдйӧн, пызан гӧгрӧдлӧмӧн да сверхъестественнӧй явлениеяс йылысь тӧлкуйтӧмӧн.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн пондісны занимайтчыны спиритизмӧн и сылӧн став подчинённӧйясыс, да сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый ӧти пӧрысь экзекутор йӧймӧма да ыстӧма ӧтчыд курьерыскӧд татшӧм телеграмма: «Адӧ, казённӧй палатаӧ.
Чувствуйта, мый куті пӧрны пеж духӧ.
Мый вӧчны?
Вочакыв вылӧ мынтӧма.
Василий Кринолинский».
Уна сё спиритическӧй брошюра лыддьӧм бӧрын Навагинлы зэв окота лои аслыс гижны мыйкӧ.
Вит тӧлысь чӧж сійӧ пукаліс да сочиняйтіс и медбӧрын гижис вывті ыджыд реферат татшӧм заглавиеӧн: «И менам мнение».
Тайӧ статьясӧ помалӧм бӧрын Навагин решитіс ыстыны сійӧс спиритическӧй журналӧ.
Луныс, кор вӧлі шуӧма ыстыны статьясӧ, сылы зэв памятнӧй.
Навагин помнитӧ, мый тайӧ вунӧдлытӧм лунас сы кабинетын вӧлі пукалӧны секретарь, коді переписывайтіс статьясӧ набело, да местнӧй приходысь дьячок, кодӧс вӧлі корӧма могӧн.
Навагинлӧн чужӧмыс ыпъяліс радлунӧн.
Сійӧ любовнӧя видлаліс ассьыс донаторсӧ, босьтліс чуньяс костас, кутшӧм кыз сійӧ, шудаа нюммуніс да шуис секретарлы:
— Ме думайта, Филипп Сергеич, заказнӧйӧн мӧдӧдны.
Сідзсӧ бурджык... — Сэсся лэптіс синъяссӧ дьячок вылӧ да шуис: — Тіянӧс ме тшӧкті корны могӧн, любезнӧй.
Ме кӧсъя сетны ичӧтджык пиӧс гимназияӧ, и меным колӧ метрическӧй свидетельство, сӧмын оз-ӧ позь регыдджык.
— Зэв бур, ваше превосходительство! — копрасигтыр шуис дьячок. — Зэв бур!
Гӧгӧрвоа...
— Оз-ӧ позь аски кежлӧ лӧсьӧдны?
— Ладнӧ, ваше превосходительство, энӧ тӧждысьӧй!
Аски жӧ лоӧ гӧтов!
Изволитӧй аски жӧ ыстыны кодӧскӧ вичкоӧ вечерня водзвылын.
Ме сэні лоа.
Тшӧктӧй юавны Федюковӧс, ме пыр сэні.
— Кыдзи?! — кельдӧдігмоз горӧдіс генерал.
— Федюковӧс.
— Ті... ті Федюков? — синъяссӧ сы вылӧ сувтӧдӧмӧн юаліс Навагин.
— Точно так, Федюков.
— Ті... ті кырымасьлінныд менам передньӧйын?
— Так точно, — висьтасис дьячок да гӧрдӧдыштіс. — Ме, ваше превосходительство, кор ми крестӧн ветлӧдлам, пыр кырымасьлывла вельможнӧй особаяс ордын...
Любита эсійӧ самӧй...
Мыйӧн аддза, энӧ дивитӧй, передньӧйысь лист, сідзи и кыскӧ менӧ ассьым нимӧс гижыштны...
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, нинӧм кывтӧг Навагин мӧдіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
Сійӧ видліс ӧдзӧс дорысь портьерасӧ, куимысь кымын шеныштіс веськыд кинас, кыдзи балетнӧй <fra>jeunepremіer</fra> *, коді аддзӧма ассьыс мусуксӧ, шутьлялыштіс, бессмысленнӧя нюмъёвтіс, индіс чуньнас пространствоас.
— Сідзкӧ ме пырысь-пыр ыста статьятӧ, ваше превосходительство, — шуис секретарь.
Тайӧ кывъясыс пальӧдісны Навагинӧс вунӧдчӧмсьыс.
Сійӧ зумыша видзӧдіс секретарь да дьячок вылӧ, тӧдвылас уськӧдіс ставсӧ да, дӧзмӧмпырысь зымнитӧмӧн, горӧдіс дрӧжжитана, ёсь тенорӧн:
— Кольӧй менӧ спокойын!
<ns>К-о-ль-ӧй</ns> менӧ спокойын, шуа ме тіянлы!
Мый тіянлы колӧ месянь, ог гӧгӧрво?
Секретарь да дьячок петісны кабинетсьыс и вӧліны нин ывлаынӧсь, а Навагин пыр на зымӧдіс кокъяснас да горзіс:
— Кольӧй менӧ спокойын!
Мый тіянлы месянь колӧ, ог гӧгӧрво?
<ns>К-оль-ӧй</ns> менӧ спокойын!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Письмӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 59‒70.}
ПИСЬМӦ
Благочиннӧй отец Фёдор Орлов, ар ветымына кымын благообразнӧй бур вердаса мужичӧй, кыдзи век важнӧй да стрӧг, чужӧм вылас привычнӧй, некор бырлытӧм достоинство выражениеа, но зэв ёна мудзӧм, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ аслас ичӧтик зал кузя да напряжённӧя мӧвпаліс ӧтитор йылысь: кор жӧ мунас сылӧн гӧсьтыс?
Тайӧ мӧвпыс мучитіс да эз эновтлы сійӧс ӧти здук кежлӧ.
Гӧсьтыс отец Анастасий, каргӧгӧрса ӧти сиктысь поп, час куим сайын нин локтіс сы ордӧ аслас делӧ кузя, зэв неприятнӧй да гажтӧм делӧ кузя, дыр нин пукаліс и ӧні, гырддзанас кыз счётнӧй небӧг вылӧ мыджсьӧмӧн, пукаліс пельӧсас гӧгрӧс пызан сайын да, тыдалӧ, эз и думайт мунны, кӧть вӧлі нин ӧкмысӧд час рыт.
Оз быд морт куж ас кадӧ чӧв ланьтны да ас кадӧ мунны.
Частӧ овлывлӧ, мый весиг светскӧя воспитайтӧм, политичнӧй йӧз оз казявны, мый налӧн пукалӧмыс кыпӧдӧ мудзӧм либӧ эштытӧм кӧзяинлысь чувство, коді мунӧ ненависть вылӧ, и кыдзи тайӧ чувствоыс мырдӧн сайӧдчыссьӧ да вевттьыссьӧ лӧжӧн.
Отец Анастасий жӧ зэв бура аддзис и гӧгӧрвоис, мый сылӧн пукалӧмыс ковтӧм да кӧзяиныслы сыысь сьӧкыд, мый благочиннӧй, коді войнас служитіс утреня, а луншӧрнас кузь ӧбедня, мудзӧма да кӧсйӧ шойччыштны; быд минутӧ сійӧ кӧсйыліс чеччыны да мунны, но эз чеччы, пукаліс и кыдз быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Тайӧ вӧлі ар квайтымын вита, не арлыд сертиыс пӧрысь, косіник да мышкыртчӧм старик; чужӧмыс сылӧн косіник, пӧрысьмӧм да сьӧд, син лапъясыс гӧрдӧсь, а мышкуыс, черилӧн кодь, кузь, векни; сійӧ вӧлі щӧгӧльскӧй югыдлӧз рӧма, но сылы вывті паськыд рясаа (сійӧс козьналӧма неважӧн кувсьӧм том поплӧн дӧваыс), паськыд кучик тасмаа, ной кафтана да мисьтӧм сапӧга, кодлӧн ыдждаыс да рӧмыс бура висьталісны сы йылысь, мый отец Анастасий ветлӧдліс колошитӧг.
Сан да почтеннӧй арлыд вылӧ видзӧдтӧг, мыйкӧ коньӧр кодьӧс, увтыртӧмаӧс да унижитӧмаӧс петкӧдлісны сылӧн гӧрдӧдӧм гудыр синъясыс, балябӧжас неуна турунвиж рӧма дзор кӧсаторъясыс, косіник мыш вылас гырысь лопаткаясыс...
Сійӧ чӧв оліс, эз вӧрзьӧдчыв да кызіс ёна видзчысигтыр, кыдз быттьӧ поліс, медым кызӧм шы вӧснаыс сылӧн пукалӧмыс эз вӧв казяланаджыкӧн.
Благочиннӧй ордӧ старик волывліс делӧӧн.
Тӧлысь кык сайын сылы запретитісы служитны разрешиттӧдз да назначитісы сы кузя следствие.
Грекъясыс сы сайын лыддьысис зэв уна.
Сійӧ дугдывтӧг юис, эз лӧсяв причткӧд да миркӧд, лёка нуӧдіс метрическӧй записьяс да отчётность — таысь сійӧс мыжалісны формальнӧ, но, таысь кындзи, ещӧ важысянь на ветлісны сёрнияс, мый сьӧм вылӧ сійӧ венчайтлӧма гӧтрасьны позьтӧмъясӧс и вузавлӧма карысь волывлысь чиновникъяслы да офицеръяслы висьтасьӧм йылысь свидетельствояс.
Тайӧ сёрниясыс ветлӧдлісны сымын ёнджыка, мый сійӧ вӧлі гӧль и сылӧн вӧлі ӧкмыс морт челядь, кодъяс олісны сы сьылі вылын, сэтшӧм жӧ неудачникъяс, кутшӧм и ачыс.
Пияныс вӧліны велӧдчытӧмӧсь, балуйтчӧмаӧсь да пукалісны немуджтӧг, а мисьтӧм нывъясыс верӧссайӧ эз мунны.
Благочиннӧйлӧн эз вӧв выныс сёрнитны веськыда да сійӧ ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, чӧв оліс либӧ жӧ шулывліс гӧгрӧдлӧмӧн.
— Сідзкӧ, ті талун онӧ мунӧй гортаныд? — юаліс сійӧ, ачыс сувтіс пемыд ӧшинь дорӧ да нюжӧдіс чальсӧ узьысь, пошкыртчӧм канарейкалань.
Отец Анастасий пыркнитчис, видзчысигтыр кызӧктіс да тэрыба шуис:
— Гортӧ?
Ен сыкӧд, ог мун, Фёдор Ильич.
Асьныд тӧданныд, служитны меным оз позь, сідзкӧ, мый нӧ ме кута сэн вӧчны?
Нарошнӧ ме муні, мед йӧзлы синмас не видзӧдны.
Асьныд тӧданныд, яндзим служиттӧгыд.
Да и делӧ менам тані эм, Фёдор Ильич.
Кӧсъя аски уллюнйӧн сёйӧм бӧрын отец следователькӧд бурджыка сёрнитыштны.
— Сідз... — очсыштіс благочиннӧй. — А ті код ордӧ сувтінныд?
— Зявкин ордӧ.
Отец Анастасийлы друг уси дум вылас, мый час кык мысти кымын благочиннӧйлы колӧ служитны пасхальнӧй утреня, да сылы сэтшӧм яндзим лои аслас неприятнӧй да йӧзсӧ дзескӧдана пукалӧмсьыс, мый сійӧ решитіс пырысь-пыр жӧ мунны и сетны мудзӧм мортлы шойччӧг.
И старик чеччис, медым мунны, но прӧститчӧм водзвылас сійӧ минут чӧж кызіс да сюся, став фигураас пыр сэтшӧм жӧ неопределённӧй виччысяна выражениеӧн, видзӧдіс благочиннӧйлы мышкас; чужӧм вылас сылӧн кутісны тӧдчыны яндысьӧм, полӧм да коньӧрлӧн кодь, мырдӧн сералӧм, кыдзи сералӧны йӧз, кодъяс оз уважайтны асьнысӧ.
Кинас кыдзкӧ решительнӧя ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ шуис сибдӧм дрӧжжитан серамсорӧн:
— Отец Фёдор, помӧдз вӧчӧй ассьыныд милӧстьнытӧ, тшӧктӧй на прощанье сетны меным... румка вина!
— Абу кад ӧні вина юны, — стрӧга шуис благочиннӧй. — Колӧ яндысьны.
Отец Анастасий ещӧ ёнджыка конфузитчис, серӧктіс да, гортас мунӧм йылысь ассьыс кӧсйӧмсӧ вунӧдӧмӧн, пуксис улӧс вылӧ.
Благочиннӧй видзӧдліс сылӧн шӧйӧвошӧм, конфузитчӧм чужӧм вылӧ, сылӧн крукыльтчӧм туша вылӧ, и сылы лои жаль старикыс.
— Ен сетас аски юыштам, — ассьыс чорыд ӧтказсӧ небзьӧдӧм могысь шуис сійӧ. — Ставыс бур ас кадын.
Благочиннӧй эскис, мый йӧз вермасны исправитчыны, но ӧні, кор сыын кыптіс жалитан чувство, сылы кутіс кажитчыны, мый тайӧ следствиеувса, юсьӧм, эбӧсысь усьӧм да грекӧ вӧйӧм старикыс олӧмсьыс вошӧма нин пыр кежлӧ, мый му вылын абу нин сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ веськӧдны сылысь мышкусӧ, югдӧдны синъяссӧ, кутыштны сылысь неприятнӧй, полӧмпырысь сералӧмсӧ, кыдзи сійӧ нарошнӧ серавліс, медым кӧть неуна шыльӧдыштны ӧтдортан впечатлениесӧ, кодӧс сійӧ вӧчліс йӧз вылӧ.
Старик кажитчис нин отец Фёдорлы эз мыжаӧн, а увтыртӧмӧн, оскорбитӧмӧн, шудтӧмӧн; благочиннӧй уськӧдіс тӧдвылас сылысь попадьясӧ, ӧкмыс челядьсӧ, Зявкинлысь няйт корысь сяма пӧлатьсӧ, тӧдвылас уськӧдіс мыйлакӧ сійӧ йӧзсӧ, кодъяс радӧсь аддзыны кодъюра попъясӧс да мыжалӧм начальникъясӧс, да думыштіс, мый медся бур, мый эськӧ вермас ӧні вӧчны отец Анастасий, сійӧ — кыдз позьӧ регыдджык кувны, пыр кежлӧ мунны таладор югыдсьыс.
Кылісны кок шыяс.
— Отец Фёдор, ті онӧ шойччӧй? — юаліс передньӧйсянь бас.
— Ог, дьякӧн, пыр.
Залӧ пырис Орловлӧн сослуживецыс, дьякӧн Любимов, став юр пыдӧс пасьтаыс нин куш юра, но ещӧ ён на, сьӧд юрсиа да, грузинлӧн кодь, сьӧд, сук синкымъяса пӧрысь морт.
Сійӧ копыртчыліс Анастасийлы да пуксис.
— Мый бурсӧ висьталан? — юаліс благочиннӧй.
— Да мый бурыс? — вочавидзис дьякӧн да неуна чӧв олыштӧм бӧрын нюмъялігтыр водзӧ висьталіс: — Ичӧт челядь — ичӧт шог, ыджыд челядь — ыджыд шог.
Тані сэтшӧм история, отец Фёдор, мый некыдзи ог вермы тӧлк вылӧ воны.
Комедия, дай сӧмын.
Сійӧ ещӧ недыр чӧв олыштіс, нюмъёвтіс паськыдджыка да шуис:
— Талун Николай Матвеевич Харьковсянь бӧр воис.
Менам Пётр йылысь меным висьталіс.
Вӧлі пӧ сы ордын кыкысь.
— Мый нӧ тэныд сійӧ висьталіс?
— Тревожитіс, ен сыкӧд.
Кӧсйис радуйтыштны менӧ, а кыдзи ме думышті, то артмӧ, мый этша сэні радланаыс.
Шогсьыны колӧ, а оз радлыны...
«Тэнад Петрушкаыд, шуӧ, зэв бура олӧ, киӧн, шуӧ, сыӧдз ӧні он судзӧдчы».
Но, и слава богу, шуа.
«Ме, шуӧ, сы ордын ӧбедайті и став оланногсӧ сылысь аддзылі.
Олӧ, шуӧ, сійӧ благороднӧя, бурджыкасӧ оз и тӧр».
Меным, дерт, интереснӧ, ме и юала: а мыйӧн ӧбед дырйиыс сы ордын вердісны?
«Первой, шуӧ, чериысь, мыйкӧ юква кодь, сэсся кыв анькытшӧн, а сэсся шуӧ, жаритӧм индейка».
Видз дырйиыс да индейка?
Бур тай, шуа, радлун.
Ыджыдвидз дырйи индейка?
А?
— Шензянаыс этша, — серампырысь синсӧ читкыртӧмӧн шуис благочиннӧй.
Сійӧ сюйис кыкнан певсӧ вӧнь костас, веськӧдчис да шуис сэтшӧм тонӧн, кыдзи пырджык висьтавлывліс проповедьяс либӧ объясняйтліс уезднӧй училищеын велӧдчысьяслы закон божий:
— Йӧз, кодъяс оз видзавны, юксьӧны кыкпӧлӧс категория вылӧ: ӧтияс вӧчӧны тайӧс кокни мывкыд вӧснаыс, мӧдъяс — эскытӧм вӧсна.
Тэнад Пётрыд оз видзав эскытӧм вӧсна.
Да.
Дьякӧн полігтыр видзӧдліс отец Фёдорлы стрӧг чужӧм вылӧ да шуис:
— Кымын водзӧ — сымын унджык...
Сёрнитыштім, тӧлкуйтыштім, ӧтитор да мӧдтор, и вӧлӧмкӧ ещӧ, мый менам эскытӧм пиӧй кутшӧмкӧ мадамакӧд олӧ, йӧз гӧтыркӧд.
Сійӧ сы ордын патераас гӧтыр пыдди и кӧзяйка пыдди, чай кисьталӧ, гӧсьтъясӧс принимайтӧ и сідз водзӧ, быттьӧ венчайтчӧма.
Коймӧд во нин, кыдзи тайӧ гадюкаыскӧд гартчӧ.
Комедия, да и сӧмын.
Куим во олӧны, а челядь абуӧсь.
— Сідзкӧ, вежавидзӧмӧн олӧны! — китьяліс отец Анастасий да киргигтыр кызіс. — Эмӧсь челядьыс, отец дьякӧн, эмӧсь, да гортаныс оз видзны!
Вошпитательнӧй приютъясӧ ысталӧны!
Хе, хе, хе...
(Анастасийӧс пӧдтіс кызӧмыс.)
— Эн сюйсьӧй, отец Анастасий, — стрӧга шуис благочиннӧй.
— Николай Матвеич и юалӧ сылысь: кутшӧм тайӧ татшӧм мадама пызан саяд шыдсӧ чӧвталӧ? — водзӧ висьталіс дьякӧн да букыша видзӧдлывліс Анастасийлӧн крукыльтчӧм туша вылӧ. — А сійӧ сылы: тайӧ, шуӧ, менам гӧтыр.
А мӧдыс и юалас: «Важӧн-ӧ изволитінныд венчайтчынытӧ?»
Пётр и вочавидзӧ: «Ми венчайтчылім Куликов кондитерскӧйын».
Благочиннӧйлӧн синъясыс лёка ыпнитісны-ӧзйисны, и кӧсичаясыс гӧрдӧдісны.
Аслас грекъясысь ӧтдор, Пётр вӧлі сылы мустӧм, кыдзи морт, вообщӧ.
Пётр вылӧ отец Фёдор, кыдзи шуасны, лӧг кутіс.
Сійӧ помнитӧ Пётрӧс ещӧ детинка-гимназистӧн, помнитӧ зэв бура, сы вӧсна мый и сэки нин сійӧ кажитчис сылы ненормальнӧйӧн.
Петрушка-гимназист яндысис отсасьны алтарын, лӧгасьліс, кор шулывлісны сылы «тэ», жырйӧ пыригӧн эз пернапасасьлы, и радейтліс уна да пӧся сёрнитны, а, отец Фёдор мнение серти, уна сёрнитӧмыд челядьлы абу лӧсьыд да вреднӧ; сыысь кындзи, Петруша зывӧка да критическӧя видзӧдіс чери кыйӧм вылӧ, кодӧс благочиннӧй да дьякӧн зэв ёна радейтлісны.
Студент Пётр ньӧтчыд эз ветлывлы вичкоӧ, узис луншӧрӧдз, йӧз вылӧ видзӧдіс вылісянь да кутшӧмкӧ аслыссяма задорӧн радейтліс кыпӧдны тӧдтӧм, разрешиттӧм вопросъяс.
— Мый нӧ тэ кӧсъян? — дьякӧн дінӧ матыстчӧмӧн да сы вылӧ скӧрысь видзӧдіг юаліс благочиннӧй. — Мый нӧ тэ кӧсъян?
Татшӧмторсӧ колӧ вӧлі видзчысьны!
Ме век тӧді и вӧлі уверен, мый тэнад Пётрысь немтор путнӧйыс оз артмы!
Висьтавлі ме тэныд и висьтала.
Мый кӧдзин, сійӧ и вунды ӧні!
Вунды!
— Да мый нӧ ме кӧдзи, отец Фёдор? — увсянь благочиннӧй вылӧ видзӧдігмоз ньӧжйӧник юаліс дьякӧн.
— А коді нӧ мыжаыс тэысь кындзи?
Тэ бать, тэнад пи!
Тэныд колӧ вӧлі наставляйтны, мед сійӧ енмысь поліс.
Велӧдны колӧ!
Чужтыны ті чужтанныд, а наставляйтны он наставляйтӧй.
Тайӧ грек!
Абу бур!
Яндзим!
Благочиннӧй вунӧдіс аслас мудзӧм йылысь, ветлӧдліс да водзӧ сёрнитіс.
Дьякӧнлӧн куш кӧсичаас да плешкас тыдовтчисны посньыдик войтъяс.
Сійӧ лэптіс мыжа синъяссӧ благочиннӧй вылӧ да шуис:
— Да ме ӧмӧй эг наставляйтлы, отец Фёдор?
Господи помилуй, ме ӧмӧй абу бать аслам дитялы?
Асьныд ті тӧданныд, ме сылы немтор эг жалитлы, нэм чӧж старайтчи да енлы кевми, мед сылы настӧящӧй образование сетны.
Сійӧ менам и гимназияын вӧлі, и репетиторъясӧс ме сылы медавлі, и университет сійӧ помаліс.
А мый, ме кӧ сылысь вежӧрсӧ веськӧдны эг вермы, отец Фёдор, асьныд думыштӧй, сы вылӧ менам способностьяс абуӧсь!
Вӧвлі, кор сійӧ студентӧн татчӧ волывліс, ме заводита сылы ас ногӧн внушайтны, а сійӧ оз кывзы.
Шуан сылы: «ветлывлы вичкоӧ», а сійӧ: «мыйла ветлынысӧ?»
Кутан сылы объясняйтны, а сійӧ: мыйла? мый вӧсна?
Либӧ лапкӧдыштас меным пельпомъясӧ да шуас: «Ставыс таладор югыдын относительнӧ, приблизительнӧ да условнӧ.
Ни ме нинӧм ог тӧд, ни ті дзик жӧ нинӧм онӧ тӧдӧй, папаша».
Отец Анастасий сибдӧм гӧлӧсӧн серӧктіс, кызӧктіс да чуньяссӧ вӧрӧдыштіс сынӧдас, кыдз быттьӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
Благочиннӧй видзӧдліс сы вылӧ да шуис стрӧга:
— Эн сюйсьӧй, отец Анастасий.
Старик сераліс, радліс да, тыдалӧ, окотапырысь кывзіс дьяконӧс, быттьӧ рад вӧлі, мый таладор югыдас и сыысь кындзи на эмӧсь грешнӧй йӧз.
Дьякӧн сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, шогпырысь, и весиг синваыс петіс син дорас.
Отец Фёдорлы жаль лои сійӧ.
— Мыжа тэ, дьякӧн, мыжа, — шуис сійӧ, но эз нин сэтшӧм стрӧга да пӧся. — Кужин чужтыны, куж и наставитны.
Колӧ вӧлі ещӧ челядьдырсяньыс на сійӧс наставляйтны, а студентӧс мун да велӧд!
Пуксис чӧв-лӧнь.
Дьякӧн кучкис бокас кияснас да ышловзьӧмӧн шуис:
— А ӧд меным жӧ сы вӧсна лоӧ кывкутны!
— Сійӧ ӧд и эм!
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын благочиннӧй и очсыштіс и ышловзис ӧттшӧтш, да юаліс:
— Коді «Деянияяссӧ» лыддьӧ?
— Евстрат.
Пыр Евстрат лыддьывлӧ.
Дьякӧн чеччис да, благочиннӧй вылӧ кевмысяна синмӧн видзӧдіг, юаліс:
— Отец Фёдор, мый нӧ ӧні меным вӧчны?
— Мый кӧсъян, сійӧ и вӧч.
Абу ме бать, а тэ.
Тэ бурджыка тӧдан.
— Немтор ме ог тӧд, отец Фёдор!
Велӧдӧй менӧ, вӧчӧй милӧсть!
Эсканныд-ӧ, сьӧлӧмӧй лигышмуні!
Ӧні ме пи узьны ог вермы, ни пукавны спокойнӧя, и праздникыс меным абу праздник.
Велӧдӧй, отец Фёдор!
— Гиж сылы письмӧ.
— Мый нӧ ме сылы кута гижнысӧ?
— А гиж, мый тадзи оз позь.
Дженьыда гиж, но стрӧга да обстоятельнӧя, сӧмын оз ков чинтыны да оз ков небзьӧдны сылысь мыжсӧ.
Тайӧ тэнад рӧдительскӧй обязанность.
Гижан, исполнитан ассьыд долгтӧ и успокоитчан.
— Тайӧ вернӧ, но мый нӧ ме сылы гижа?
Кутшӧмногӧн?
Ме сылы гижа, а сійӧ меным вочавидзас: «мыйла? мый вӧсна? мый вӧсна тайӧ грек?»
Отец Анастасий бара серӧктіс чирӧм гӧлӧсӧн да вӧрӧдыштіс чуньяснас.
— Мыйла?
Мый вӧсна?
Мыйла тайӧ грек? — чирзігтыр пондіс шуавны сійӧ. — Ӧтчыд ме вӧлі висьтӧдз ӧти господинӧс и шуа сылы, мый енлӧн милӧсть вылӧ вывті ёна надейтчӧм лоӧ грек, а сійӧ юалӧ: мый вӧсна?
Кӧсъя сылы вочавидзны, а тані, — Анастасий клопнитіс аслас плешкас, — а танісӧ менам и абу!
Хи-и-хе-хе-хе...
Анастасийлӧн кывъясыс, сылӧн сибдӧм, кирган серамыс сы вылын, мый оз петкӧд серамтӧ, неприятнӧя действуйтісны благочиннӧй вылӧ да дьякӧн вылӧ.
Благочиннӧй кӧсйис нин шуны стариклы «энӧ сюйсьӧй», но эз шу, а сӧмын чукыртчыліс.
— Ог вермы ме сылы гижны! — ышловзис дьякӧн.
— Тэ кӧ он вермы, сідзкӧ коді нӧ вермас?
— Отец Фёдор! — юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да кисӧ морӧс бердас пуктӧмӧн шуис дьякӧн. — Ме морт абу образованнӧй, ичӧт вежӧра, тіянлы жӧ господь сетӧма вежӧр и мудрость.
Ті ставсӧ тӧданныд и гӧгӧрвоанныд, быдторйӧдз вежӧрныд судзӧ, ме жӧ тӧлкӧн ӧти кыв ог куж шуны.
Лоӧй великодушнӧйӧн, велӧдӧй менӧ письмӧсӧ гижны!
Велӧдӧй, кыдзи сійӧс да мый...
— Мый нӧ сэн велӧднысӧ?
Велӧдны немторйӧ.
Пуксин да гижин.
— Абу сідз, вӧчӧй нин милӧсть, отец настоятель!
Кевма тіянлы.
Ме тӧда, тіян письмӧысь сійӧ повзяс да кывзысяс, сы вӧсна мый ті сідзжӧ образованнӧй морт.
Лоӧй сэтшӧм бурӧн!
Ме пукся, а ті меным диктуйтыштӧй.
Аски гижнысӧ грек, а талун эськӧ самӧй кад, ме эськӧ и успокоитчи.
Благочиннӧй видзӧдыштіс дьякӧнлӧн кевмысяна чужӧм вылӧ, уськӧдіс тӧдвылас мустӧм Пётрӧс да сӧгласитчис диктуйтны.
Сійӧ пуксьӧдіс дьякӧнӧс аслас пызан сайӧ да заводитіс:
— Но, гиж...
<rus>Христос воскрес</rus>, любезнӧй пи... восклицательнӧй знак.
Воисны меӧдз, тэнад батьӧдз, юӧръяс... водзӧ гиж скобка пытшкӧ... а кутшӧм источникысь, тайӧ тэныд оз касайтчы... скобка...
Гижин?.. мый тэ нуӧдан олӧм ни енлӧн, ни мортлӧн законъяскӧд лыддьысьтӧг.
Ни комфортабельность ни светскӧй великолепие, ни образованность, кодъясӧн тэ ортсысяньыс сайӧдчан, оз вермыны сайӧдны тэнсьыд языческӧй видтӧ.
Нимнад тэ христианин, но аслад пытшкӧснад язычник, сэтшӧм жӧ жалкӧй да шудтӧм, кыдзи и став мукӧд язычникъясыс, весиг ещӧ жалкӧйджык, сы вӧсна мый: сійӧ язычникъясыс пӧгибайтӧны тӧдтӧмлун вӧсна, Христосӧс тӧдтӧм вӧсна, тэ жӧ пӧгибайтан сы вӧсна, мый обладайтан сокровищеӧн, но он пыдди пукты сійӧс.
Ог кут лыддьӧдлыны тані тэнсьыд став тырмытӧмторъястӧ, кодъяс аслыд тэныд бура тӧдсаӧсь, шуа сӧмын, мый тэнад гибельлысь помкасӧ ме аддза тэнад эскытӧмын.
Тэ асьтӧ лыддян мудрӧйӧн, ошйысян наукаяс тӧдӧмӧн, а сійӧс он кӧсйы гӧгӧрвоны, мый енлы эскытӧг наука не сӧмын оз кыпӧд мортӧс, но весиг уськӧдӧ сійӧс низменнӧй пемӧс степеньӧдз, сы вӧсна...
Письмӧыс помӧдзыс вӧлі татшӧм сяма.
Гижны помалӧм бӧрын дьякӧн гораа лыддис сійӧс, вывті рад лои да звирк чеччис.
— Талант, настӧящӧй талант! — шуис дьякӧн, ачыс зэв кыпыда видзӧдіс благочиннӧй вылӧ да шлапӧдіс кияснас бокъясас... — Сетас жӧ господь татшӧм талант!
А? Мать сарица!
Сё воӧн эськӧ, кажитчӧ, татшӧм письмӧсӧ эг сочинит?
Мед спаситас тіянӧс господь!
Отец Анастасий сідзжӧ лои зэв рад.
— Таланттӧгыд тадзи он гиж! — чеччигмозыс да чуньяссӧ вӧрӧдіг шуис сійӧ. — Он гиж!
Тані сэтшӧм риторика, мый любӧй философлы позьӧ запятая сувтӧдны да нырас тшукӧдны.
Вежӧр!
Югыд вежӧр!
Эн кӧ эськӧ гӧтрасьӧй, отец Фёдор, важӧн нин эськӧ архиерейӧн вӧлінныд, збыльысь, вӧлінныд эськӧ!
Ассьыс скӧрлунсӧ письмӧас гижӧм бӧрын благочиннӧйлы лои кокньыдджык.
Сы дорӧ бӧр воисны и мудзӧмыс и эбӧстӧммӧмыс.
Дьякӧн вӧлі ас морт, и благочиннӧй эз яндысь шуны сылы:
— Но, дьякӧн, мун, ен тэкӧд.
Ме часджын кежлӧ диван вылӧ ойбыртла, шойччыштны колӧ.
Дьякӧн муніс да нуӧдіс аскӧдыс Анастасийӧс.
Кыдзи и век овлӧ Ыджыдлун рытъяӧ, ывлаын вӧлі пемыд, но енэжыс ставнас дзирдаліс югӧръяс сявкйысь, яръюгыд кодзувъясӧн.
Вӧрзьывтӧм лӧнь сынӧдсьыс кыліс тулыс да праздник дук.
— Дыр-ӧ сійӧ диктуйтіс? — Шензис дьякӧн. — Минут дас, эз унджык!
Мукӧд эськӧ и тӧлысьӧн татшӧм письмӧтӧ эз сочинит.
А? Вот юрыс!
Сэтшӧм юр, мый ме весиг и висьтавнысӧ ог куж!
Шензяна!
Збыль шензяна!
— Образование! — ышловзис Анастасий да няйт улича вомӧн вуджигӧн лэпталіс аслас рясалысь пӧлаяссӧ коскӧдзыс. — Не миянлы рӧвняйтчыны сыкӧд.
Ми петім дьячокъясысь, а сійӧ ӧд наукаяс прӧйдитліс.
Да.
Настӧящӧй морт, мый и шуны.
— А ті вот кывзыштӧй, кыдзи сійӧ талун ӧбедня дырйи евангелие кутас латинскӧй кыв вылын лыддьыны!
И латинскӧй кыв вылын сійӧ кужӧ, и греческӧй кыв вылын кужӧ...
А Петруха, Петруха! — друг тӧдвылас уси дьякӧнлы. — Но, ӧні сійӧ гыжъясьыштас!
Кывсӧ курччас!
Кутан помнитны нэмыс!
Ӧні оз нин юав: мый вӧсна?
Збыльысь нин, сюсь вылӧ ещӧ сюсьджык веськалі!
Ха-ха-ха!
Дьякӧн гажаа и гораа серӧктіс.
Сы бӧрын, кор Пётрлы письмӧсӧ вӧлі гижӧма, сылы лои гажа да успокоитчис.
Сійӧс вежӧртӧмыс, мый исполнитіс батьыслысь долг да письмӧ вынӧ эскӧмыс бергӧдісны сылы и долыдлун и бур сьӧлӧм.
— Переведитны кӧ Пётр кывсӧ, сійӧ лоӧ из, — висьталіс сійӧ горт дорас матыстчигӧн. — Но менам Пётр абу из, а нямӧд.
Гадюка сы вылӧ лэдзчысьӧма, а сійӧ сыкӧд нянчитчӧ, тойыштны сійӧс оз вермы.
Тьпу!
Эмӧсь жӧ, прӧсти господи, сэтшӧм нывбабаяс!
А? Кӧн нӧ сылӧн яндысьӧмыс?
Лэдзчысьӧма зон вылӧ, кӧвъясьӧма да кутӧ юбка дорас... шутъяслы пӧскӧтина вылӧ сійӧс!
— А гашкӧ, оз нылыс сійӧс кут, а сійӧ кутӧ нывсӧ?
— Всё-таки, сідзкӧ, нылыслӧн некутшӧм яндысьӧм абу!
А Пётрӧс ме ог дорйы...
Сылы сюрыштас...
Лыддяс письмӧсӧ да гыжъялыштас балябӧжсӧ!
Яндзимысла кулӧ!
— Письмӧыс бур, но сӧмын эсійӧ... не ыстыны эськӧ сійӧс, отец дьякӧн...
Ен сыкӧд!
— А мый? — повзис дьякӧн.
— Да сідз!
Эн ысты, дьякӧн!
Мый сэтысь тӧлкыс?
Но, тэ ыстан, сійӧ лыддяс, а... а сэсся мый?
Тревожитан сӧмын.
Прӧстит, ен сыкӧд!
Дьякӧн чуймӧмӧн видзӧдліс Анастасийлӧн пемыд чужӧм вылӧ, сылӧн павкмунӧм ряса пӧлаяс вылас, кодъяс пемыднас вӧліны бордъяс кодьӧсь, да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кыдз нӧ сідз прӧститны? — юаліс сійӧ. — Ӧд меным жӧ сы вӧсна ен водзын кыв кутны ковмас!
— Кӧть и сідзи, а век жӧ прӧстит.
Веськыда шуа!
А енмыд тэнад бурлун вӧсна и тэнӧ прӧститас.
— Да ӧд сійӧ менам пи?
Должен ме сійӧс велӧдны али абу?
— Велӧдны?
Мыйла не велӧдны?
Велӧдны позьӧ, а сӧмын мыйла язычникӧн нимтыны?
Ӧд сылы, дьякӧн, ӧбиднӧ...
Дьякӧн вӧлі дӧвеч да оліс куим ӧшиня ичӧтик керкаын.
Кӧзяйствонас веськӧдліс сылӧн ыджыдджык чойыс, ныв на, коді во куим, сайын лои коктӧм да сы вӧсна эз чеччывлы вольпась вывсьыс; дьякӧн сыысь поліс, кывзысис и чой сӧветтӧгыс нинӧм эз вӧчлы.
Отец Анастасий пырис сы ордӧ.
Мыйӧн аддзис пызан вылысь куличьяс да гӧрд колькъяс, сійӧ мыйлакӧ, гашкӧ, тӧдвылас уси аслас гортыс, бӧрддзис и, медым бергӧдны тайӧ синвасӧ шуткаӧ, пырысь-пыр жӧ чирӧм гӧлӧсӧн серӧктіс.
— Да, регыд разговляйтчыны, — шуис сійӧ. — Да...
Сійӧ эськӧ, дьякӧн, и ӧні оз мешайт... румка юыштны.
Позьӧ?
Ме эськӧ юышті, — ӧдзӧс вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн вашнитіс сійӧ, — старушка оз... оз кывлы... ни-ни...
Дьякӧн чӧла вештыштіс сыланьӧ графин да румка, паськӧдіс письмӧсӧ да кутіс гораа лыддьыны.
И ӧні письмӧыс сылы сідзжӧ кажитчис, кыдзи и сэки, кор благочиннӧй диктуйтіс сійӧс.
Сылӧн чужӧмыс лоис долыд, зэв рад и, быттьӧ мыйкӧ зэв юмовтор видлӧм бӧрын, сійӧ гӧгрӧдлыштіс юрсӧ.
— Но и письмӧ! — шуис сійӧ. — Весиг эз вӧтавлы Петруха татшӧм письмӧсӧ.
Татшӧм вот и колӧ сылы, медым сылӧн чепӧсъяс пӧсьыс... во!
— Тӧдан, дьякӧн?
Эн ысты! — быттьӧ вунӧдчӧмӧн мӧд румка кисьтігмоз шуис Анастасий. — Прӧстит, ен сыкӧд!
Ме тэныд... тіянлы сьӧлӧмсянь.
Рӧднӧй батьыс кӧ сійӧс оз прӧстит, то коді нӧ сійӧс прӧститас?
Сідзи и кутас, сідзкӧ, прӧщениетӧг овны?
А тэ, дьякӧн, думыштлы: мыждысьясыд и тэтӧг аддзысясны, а тэ эськӧ рӧдимӧй пиыдлы милуйтысьясӧс мед корсин!
Ме... ме, воканӧй, юышта...
Медбӧръя...
Веськыда сідзи босьт и гиж сылы: прӧстита тэнӧ, Пётр!
Сійӧ гӧгӧрвоа-ас!
<ns>Почу-увствуйтас</ns>!
Ме, вокӧ... ме, дьякӧн, ас серти тайӧс гӧгӧрвоа.
Кор овлі, йӧз моз, и шогыс менам этша вӧлі, а ӧні, кор эг ло морт кодь, сӧмын ӧтитор и кӧсъя, медым менӧ бур йӧзыс прӧститісны.
Да и сійӧтор артышт, оз праведникъясӧс ков прӧщайтны, а грешникъясӧс.
Мыйла тэныд ассьыд старушкатӧ прӧститны, кор сійӧ и сідзи гректӧм?
Тэ вот сэтшӧмъясӧс прӧстит, кодъяс вылӧ и видзӧднысӧ жаль... Да!
Анастасий мыджсис юрнас кулакъяс вылас да думыштчис.
— Беда, дьякӧн, — ышловзис сійӧ, тыдалӧ, вермасис юны кӧсйӧмыскӧд. — Беда!
<rus>Во гресех</rus> чужтіс менӧ мати менам, <rus>во гресех</rus> нэм олі, <rus>во гресех</rus> и кула...
Господьӧй, прӧстит менӧ грешнӧйӧс!
Дзугси ме, дьякӧн!
Абу меным спасение!
И абу сыын, мый олӧмас дзугси, а дзик пӧрысьладорын кулӧм водзвылын...
Ме...
Старик ӧвтыштіс кинас да ещӧ юис, сэсся чеччис да пуксис мӧд местаӧ.
Дьякӧн, письмӧсӧ киас кутігтыр, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ.
Сійӧ мӧвпаліс аслас пи йылысь.
Недовольство, шогсьӧм да полӧм ӧні эз нин беспокоитны сійӧс: ставыс тайӧ вуджис письмӧӧ.
Ӧні сійӧ сӧмын воображайтіс Пётрӧс, серпасаліс сылысь чужӧмсӧ, казьтыліс кольӧм вояссӧ, кор пиыс волывліс гӧститны праздникъяс дырйи.
Думайтсис сӧмын бур йылысь, мый нылысь мудзлытӧг позьӧ мӧвпавны кӧть нэм чӧжыд.
Пиыс вӧсна гажтӧмчӧмла сійӧ ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ да юалана видзӧдліс Анастасий вылӧ.
— Эн мӧдӧд! — кинас ӧвтыштӧмӧн шуис Анастасий.
— Мыйла, всё-таки... колӧ.
Всё-таки тайӧ сійӧс эсійӧ... неуна вежӧрӧ вайӧдас.
Абу лишнӧй...
Дьякӧн кыскис пызан йӧрсьыс конверт, но письмӧсӧ конвертас сюйтӧдз, первой пуксис пызан сайӧ, нюмъёвтіс да содтіс ассяньыс письмӧ помас: «А миянӧ выль штатнӧй смотрительӧс ыстісны.
Тайӧ воддза сертиыс визувджык.
И йӧктӧ, и кыввора, и быдтор вылӧ мастер, сы вӧсна говоровскӧй нывъяс сыысь ставныс йӧймӧмаӧсь.
Воинскӧй начальник Косыревлы сідзжӧ, шуӧны, регыд лоӧ отставка.
Кад!»
И зэв дӧвӧльнӧй, кӧть ачыс эз гӧгӧрво, мый татшӧм содтӧднас сійӧ помӧдз тшыкӧдіс стрӧг письмӧсӧ, дьякӧн гижис адрес да пуктіс письмӧсӧ пызан вылӧ медся тыдаланінас.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Заглавиетӧг @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 71‒75.}
ЗАГЛАВИЕТӦГ
V нэмын, кыдзи и ӧні, быд асылӧ чеччывліс шонді да быд рыт сійӧ водліс узьны.
Асылын, кор первой югӧръясыс окасисны лысваыскӧд, му ловзьыліс, сынӧдыс тырліс радлунлӧн, восторглӧн, лачалӧн шыясӧн, а рытнас сійӧ жӧ муыс лӧньліс да вӧйліс суров рӧмыдӧ.
Луныс вӧлі лун кодь, войыс вой кодь.
Шочиника котӧртлывліс кымӧр да скӧрысь гымавліс гым, либӧ усьлывліс енэжысь ылалысь кодзув, либӧ котӧртліс бледӧдӧм манак да висьтавліс братиялы, мый манастырсянь неылысь сійӧ аддзыліс тигрӧс — и сӧмын, а сэсся бара луныс вӧлі лун кодь, войыс вой кодь.
Манакъяс уджалісны да кевмысисны енлы, а налӧн настоятель-старик ворсіс органӧн, сочиняйтіс латинскӧй кывбуръяс да гижис нотаяс.
Тайӧ чуднӧй старикыслӧн вӧлі шоча паныдасьлысь талант.
Сійӧ ворсіс органӧн сэтшӧм бура, мый весиг пӧрысь манакъяс, кодъяс олӧм помланьыс лолісны сьӧкыд пеляӧсь, эз вермыны кутны синванысӧ, кор сійӧ кельяысь кылісны органлӧн шыясыс.
Кор сійӧ висьтавліс мый йылысь кӧ, весиг медся обыкновеннӧйтор йылысь, например, пуяс, зверьяс либӧ саридз йылысь, сійӧс оз вӧлі позь кывзыны нюмъявтӧг либӧ синватӧг, и кажитчис, мый сылӧн душаас юргисны сэтшӧм жӧ струнаяс, кыдзи и органын.
Сійӧ кӧ ёна скӧраліс либӧ вывті ёна радліс, либӧ заводитліс висьтавны кутшӧмкӧ ужаснӧй да ыджыдтор йылысь, то страстнӧй вдохновение шымыртліс сійӧс, югъялысь синъясас мыччысьліс синва, чужӧмыс ӧзйывліс, гӧлӧсыс мураліс, гым моз, и манакъяс, сійӧс кывзігӧн, чувствуйтісны, кыдзи сылӧн вдохновениеыс дорліс налысь сьӧлӧмсӧ; сэтшӧм великолепнӧй, чуднӧй минутъясӧ сылӧн власьтыс вӧвлі помтӧм, и сійӧ кӧ эськӧ прикажитіс аслас старечьяслы шыбитчыны саридзӧ, то найӧ эськӧ ӧтитӧг ыджыд радлунӧн тэрмасисны исполнитны сылысь волясӧ.
Сылӧн музыкаыс, гӧлӧсыс да кывбуръясыс, кӧні сійӧ славитіс енмӧс, енэжас да муӧс, вӧліны манакъяслӧн постояннӧй радлунлы источникӧн.
Вӧвлі сідз, мый век ӧткодь олансям вӧснаыс пайӧс гажтӧм босьтліс пуяссьыс, дзоридзьяссьыс, тулыссьыс, арсьыс, мудзтыліс налысь пельнысӧ саридзлӧн шумыс, весиг лэбачьяслӧн сьылӧмыс лолі мустӧм, но настоятель-стариклӧн талантъясыс, нянь моз, вӧлі колӧны быд лун.
Колины уна дас вояс, и век луныс вӧлі лун кодь, а войыс вой кодь.
Дикӧй лэбачьяс да зверьяс кындзи, манастыр гӧгӧрын эз петкӧдчыв ни ӧти лов.
Мортлӧн медматысса оланіныс вӧлі ылын, и, медым мунны сэтчӧ манастырсянь либӧ сысянь манастырӧдз, колӧ вӧлі прӧйдитны пустыняӧд верст сё кымын.
Пустынясӧ вуджны решайтчылісны сӧмын найӧ, кодъяс эз жалитны олӧмнысӧ, отрекайтчылісны сыысь да мунлісны манастырӧ, кыдзи гуӧ.
Кутшӧм жӧ вӧлі та вӧсна манакъяслӧн шензьӧмыс, кор ӧтчыд войын найӧ воротаӧ игӧдчис морт, коді вӧлӧма карса олысьӧн и медся обыкновеннӧй грешникӧн, олӧм радейтысьӧн.
Настоятельлысь благословение кортӧдз да юрбиттӧдз, тайӧ мортыс корис вина да сёйны.
Юалӧм вылӧ, кыдзи сійӧ веськаліс карысь пустыняӧ, сійӧ вочавидзис кузь охотничӧй историяӧн: мунӧма кыйсьыны, юыштӧма лишнӧйджык да вошӧма.
Кор сылы вӧзйисны пырны манакӧ да спаситны ассьыс душасӧ, сійӧ вочавидзис нюмъёвтӧмӧн да кывъясӧн: «Ме тіянлы абу ёрт».
Сёйӧм-юӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс манакъяс вылӧ, кодъяс прислуживайтісны сылы, дивитӧмпырысь лайкйӧдлыштіс юрнас да шуис:
— Немтор ті он вӧчӧй, манакъяс.
Сӧмын и тӧданныд, мый сёянныд да юанныд.
Сідз ӧмӧй спасайтӧны душатӧ?
Думыштлӧй: сэки, кор пукаланныд ті тані сэтшӧм тӧждысьтӧг, сёянныд, юанныд да мечтайтанныд блаженство йылысь, тіян матыссаясыд пӧгибайтӧны да мунӧны адӧ.
Видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ карын!
Ӧтияс кулӧны тшыглы, мӧдъяс оз тӧдны, кытчӧ воштыны ассьыныс зарнисӧ, вӧйтӧны асьнысӧ развратын да кулӧны маӧ сибдӧм гутъяс моз.
Абу йӧзыслӧн ни вера, ни правда!
Кодлӧн нӧ делӧыс мездыны найӧс?
Кодлӧн делӧыс проповедуйтны?
Абу-ӧ меным, коді асывсянь рытӧдз код?
Смиреннӧй духсӧ, радейтысь сьӧлӧмсӧ да верасӧ ӧмӧй енмыс сетіс тіянлы сы вылӧ, медым ті пукалінныд тані нёль стен сайын да нинӧм эн вӧчӧй?
Карсалӧн кодъюра кывъясыс вӧліны дерзкӧйӧсь да мисьтӧмӧсь, но тешкодя действуйтісны настоятель вылӧ.
Старик видзӧдліс аслас манакъяс вылӧ, бледӧдіс да шуис:
— Вокъяс, а ӧд сійӧ правда висьталӧ!
Збыльысь гӧль йӧз асланыс гӧгӧрвотӧмла да слаблун вӧсна пӧгибайтӧны лёкногӧн олӧмын да невериеын, а ми местаысь ог вӧрзьылӧй, кыдз быттьӧ миянлы тайӧ оз касайтчы.
Мыйла эськӧ меным не мунны да казьтыштны налы Христос йылысь, кодӧс найӧ вунӧдӧмаӧсь?
Карса олысьлӧн кывъясыс ызйӧдісны старикӧс; аскинас жӧ сійӧ босьтіс ассьыс бедьсӧ, прӧститчис братияыскӧд да мӧдӧдчис карӧ.
А манакъяс колины музыкатӧг, сылӧн сёрниястӧг да кывбуръястӧг.
Гажтӧмчисны найӧ ӧти тӧлысь, мӧдӧс, а старик век эз во.
Сэсся, куим тӧлысь мысти кыліс сійӧ бедьлӧн тӧдса шыыс.
Манакъяс уськӧдчисны сылы паныд да тыртісны сійӧс юасьӧмъясӧн, но сійӧ, на вылӧ радуйтчӧм пыдди, шога бӧрддзис да эз шу ни ӧти кыв.
Манакъяс казялісны: сійӧ ёна пӧрысьмӧма и омӧльтчӧма; чужӧмыс сылӧн вӧлі мудз да выражайтіс ыджыд шог, а кор сійӧ бӧрддзис, сылӧн видыс вӧлі оскорбитӧм морт кодь.
Манакъяс сідзжӧ бӧрддзисны да сьӧлӧмсяньыс пондісны юасьны, мыйла сійӧ бӧрдӧ, мыйла сылӧн чужӧмыс зумыш, но сійӧ эз шу ни ӧти кыв да игнасис аслас кельяӧ.
Сизим лун сійӧ пукаліс сэні, немтор эз сёй, эз ю, эз ворс органӧн да бӧрдіс.
Манакъяс таркӧдчисны сы ӧдзӧсӧ, корисны петны да висьтавны налы аслас шог йылысь, но вочакыв висьталӧм пыдди сійӧ чӧв оліс.
Коркӧ сійӧ и петіс.
Бӧрдӧм чужӧма старик чукӧртіс ас гӧгӧрыс стаз манакъяссӧ да ыджыд шогпырысь да негодуйтӧмӧн пондіс висьтавлыны сы йылысь, мый вӧлі сыкӧд бӧръя куим тӧлысьнас.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі спокойнӧй и синъясыс нюмъялісны, кор сійӧ висьталіс манастырсянь карӧдз ассьыс мунӧмсӧ.
Мунігӧн, висьталіс сійӧ, сылы сьылісны лэбачьяс, жургисны шоръяс, да лӧсьыд, том лачаяс волнуйтісны сылысь душасӧ; сійӧ восьлаліс да чувствуйтіс асьсӧ салдатӧн, коді мунӧ бойӧ да эскӧ победаӧ; сійӧ восьлаліс мечтайтігтыр, лӧсьӧдаліс кывбуръяс да гимнъяс и эз казявлы, кыдзи помасис сылӧн туй помыс.
Но гӧлӧсыс сылӧн дрӧгмуніс, синъясыс кутісны дзирдавны и ставнас сійӧ ӧзйис скӧрлунӧн, кор пондіс висьтавны кар йылысь да йӧз йылысь.
Олӧмас некор сійӧ эз аддзыв, весиг эз лысьтлы мӧвпыштны аслыс сійӧторсӧ, мый паныдасис сылы карас пырӧм бӧрын.
Сӧмын сэки, первойысь на олӧмас, пӧрысьӧ-нэмӧ, сійӧ аддзис да гӧгӧрвоис, кутшӧм вына дьявӧлыс, кутшӧм мича лёкторйыс да кутшӧм слабӧсь, полысьӧсь да ничтожнӧйӧсь йӧзыс.
Несчастнӧй случайность вӧсна, первой оланіныс, кытчӧ сійӧ пырис, вӧлі разврат керка.
Ветымын гӧгӧр морт, кодъяслӧн вӧлі уна сьӧм, сёйисны да мера тӧдтӧг юисны вина.
Коддзӧм бӧрын найӧ сьылісны сьыланкывъяс да смела сёрнитісны страшнӧй, лёк кывъясӧн, кутшӧмъясӧс эськӧ эз лысьт шуны енмысь полысь морт; помтӧг свободнӧйӧсь, збодерӧсь, шудаӧсь, найӧ эз повны ни енмысь, ни дьявӧлысь, ни смертьысь, а сёрнитісны да вӧчисны ставсӧ, мый кӧсйисны, да мунісны сэтчӧ, кытчӧ вӧтліс найӧс кокни гажа олӧмыс.
А янтарь кодь югыд винаыс, коді дзирдаліс зарни югӧрӧн, тӧдӧмысь, вӧлі вывті юмов да чӧскыд, сы вӧсна мый быд юысь блаженнӧя нюмъяліс да кӧсйис ещӧ юны.
Морт нюм вылӧ сійӧ сідзжӧ вочавидзліс нюмъялӧмӧн да, кор сійӧс юисны, кыпыда дзирдаліс, быттьӧ тӧдіс, кутшӧм дьявольскӧй прелесть кутӧ сійӧ аслас юмовлунын.
Старик пыр ёнджыка ӧзйис да, лёкысла бӧрдігтыр, водзӧ висьталіс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс.
Пызан вылын, пируйтысьяс пӧвстын, висьталіс сійӧ, сулаліс джынвыйӧ пасьтӧм блудница.
Сьӧкыд представитны аслыд да корсьны природаысь мыйкӧ ещӧ мичаджыкӧс да босьтчӧданаджыкӧс.
Тайӧ гадинаыс, том, кузь юрсиа, мугов чужӧма, сьӧд синъяса да кыз паръяса, яндысьтӧм да наглӧй, жергӧдӧма ассьыс лым кодь еджыд пиньяссӧ да нюмъялӧ, кыдз быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Видзӧдлӧй, кутшӧм ме наглӧй, кутшӧм мича!»
Шӧвк да парча мича складкаясӧн ӧшӧдчӧмаӧсь сы пельпомсянь, но мичлуныс эз кӧсйы дзебсьыны паськӧм улас, а, кыдзи том веж турун тувсов муысь, горша писькӧдчис складкаяс костысь.
Наглӧй нывбаба юис вина, сьыліс сьыланкывъяс да сетчыліс быдӧнлы, коді сӧмын кӧсйыліс.
Сэсся старик, скӧрысь кияснас треситігтыр, опишитіс вӧвъяслысь ристалищеяс, ӧшъяслысь тышкасьӧм, театръяс, художникъяслысь мастерскӧйяс, кӧні гижӧны да сёйысь лепитӧны пасьтӧм нывбабаясӧс.
Висьталіс сійӧ кыпыда, мичаа да гораа, быттьӧ ворсіс тыдавтӧм струнаясӧн, а манакъяс горша кывзісны сылысь сёрнисӧ да муртса вермисны лолавны ыджыд радлунысла...
Кор старик опишитіс дьявӧллысь став прелестьяссӧ, лёклысь мичлунсӧ да зывӧктана нывбаба телӧлысь пленительнӧй грациясӧ, сійӧ проклянитіс дьявӧлӧс, бӧр бергӧдчис да воши аслас ӧдзӧс сайӧ...
Кор сійӧ аски асывнас петіс кельяысь, манастырын эз нин вӧв ни ӧти манак.
Найӧ ставныс пышйӧмаӧсь карӧ.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Княгиня @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 76‒88.}
КНЯГИНЯ
N-скӧ и мужскӧй манастырса ыджыд, сідз шусяна «Гӧрд» воротаті пырис коляска, кытчӧ вӧлі доддялӧма вердаса, мича нёль вӧлӧс; иероманакъяс да послушникъяс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны гостинӧй корпуслӧн дворянскӧй джынладорас, ылісянь на тӧдмалісны кучер да вӧвъяс сертиыс коляскаын пукалысь дамаӧс — ассьыныс бур тӧдсаӧс, княгиня Вера Гавриловнаӧс.
Ливреяа старик чеччыштіс кӧзла вывсьыс да отсаліс княгинялы петны экипажысь.
Сійӧ лэптыштіс сьӧд вуальсӧ да тэрмасьтӧг матыстчис став иероманакъяс дінӧ благӧслӧвение улӧ, сэсся меліа довкнитіс юрнас послушникъяслы да мӧдӧдчис покойясӧ.
— Мый, гажтӧмчинныд асланыд княгиняысь, — шуаліс сійӧ манакъяслы, кодъяс пыртлісны сылысь кӧлуйсӧ. — Ме тіян ордын быдса тӧлысь эг вӧв.
Но, вот вои, видзӧдӧй асланыд княгиня вылӧ.
А кӧні отец архимандрит?
Боже мой, ме ог вермы виччысьны!
Вывті, вывті шань старик!
Ті долженӧсь гордитчыны, мый тіян сэтшӧм архимандрит.
Кор пырис архимандрит, княгиня восторженнӧя горӧдіс, кресталіс морӧс вылас кияссӧ да матыстчис сы дінӧ благӧслӧвение вылӧ.
— Энлӧй, энлӧй!
Вайӧ меным окыштны! — шуис княгиня, ачыс кватитіс сійӧс киӧдыс да горша окыштіс куимысь кисӧ. — Кутшӧм рад ме, вежа отец, мый со аддза тіянӧс!
Ті, небось, вунӧдінныд ассьыныд княгинятӧ, а ме быд минутын думӧн олі тіян муса манастырын.
Кутшӧм тіян тані лӧсьыд!
Еныслы тайӧ олӧмас, суетнӧй мирысь ылын, эм кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс прелесть, вежа отец, кодӧс ме чувствуйта став сьӧлӧмӧн, но кывйӧн висьтавны ог вермы!
Княгинялӧн гӧрдӧдісны банбокъясыс да доршасис синваыс.
Сёрнитіс сійӧ ланьтлытӧг, пӧся, а архимандрит, ар сизимдаса старик, серьёзнӧй, мисьтӧм да яндысьысь, чӧв оліс, сӧмын шочиника шыасьлывліс дженьыдика да военнӧй ногӧн:
— Так точно, ваше сиятельство... кывза... гӧгӧрвоа...
— Дыр кежлӧ изволитінныд воны миянӧ? — юаліс сійӧ.
— Талун ме узя тіянын, а аски муна Клавдия Николаевна ордӧ — важӧн нин ми сыкӧд эг аддзысьлӧй, а аскомысь бара тіянӧ да олышта лун куим-нёль.
Кӧсъя тіян ордын тані шойччыштны душаӧн, вежа отец...
Княгиня радейтліс волывлыны <ns>Н-скӧй</ns> манастырӧ.
Бӧръя кык вонас сійӧ облюбуйтіс тайӧ местасӧ да волывліс татчӧ пӧшти быд гожся тӧлысьӧ и овліс лун кык-куимӧн, а мукӧддырйиыс и недель чӧж.
Рам послушникъяс, шынитӧв, ляпкыд йиркъяс, кипарис дук, скромнӧй закуска, ӧшиньясын донтӧм занавескаяс — ставыс тайӧ вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ, вӧлі муса да ыштӧдіс созерцание вылӧ да бур мӧвпъясӧ.
Тырмымӧн сылы вӧлі олыштны покойясас часджын, кыдзи сылы заводитчыліс кажитчыны, мый сійӧ сідзжӧ рам да скромнӧй, мый сысянь ӧвтӧ кипарис дукӧн; важыс вешйыліс кытчӧкӧ ылӧ, воштыліс ассьыс донсӧ, и княгиня заводитліс мӧвпавны, мый сылы кӧть и кызь ӧкмыс арӧс, сійӧ ёна мунӧ пӧрысь архимандрит вылӧ и, сідз жӧ кыдзи сійӧ, чужӧма абу озырлун вылӧ, абу земнӧй величие да любовь вылӧ, а тайӧ мирсьыс сайӧдӧм, лӧнь, рудіник, кыдзи покойясыс, олӧм вылӧ...
Овлывлӧ сідз, мый видзалысьлӧн пемыд кельяӧ, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс лыддьӧ молитва, друг пырас шонді югӧр либӧ пуксяс ӧшинь водзӧ лэбач да пондас сьывны ассьыс сьыланкыв; суровӧй видзалысь кӧсйытӧгыс нюммунас, и сы морӧсын грекъяс йылысь ыджыд шог улысь, кыдзи из улысь, друг шорӧн мӧдас визувтны лӧнь, гректӧм радлун.
Княгинялы кажитчыліс, мый сійӧ вайліс аскӧдыс дзик сэтшӧм жӧ утешение, кыдзи и шонді югӧр либӧ лэбач.
Сылӧн приветливӧй гажа нюмыс, рам видзӧдласыс, гӧлӧсыс, шуткаясыс, вообщӧ ставнас сійӧ, ичӧтик тушаа, статя, прӧстӧй сьӧд платтьӧа, аслас локтӧмӧн должен вӧлі ызйӧдны прӧстӧй, суров йӧзлысь сьӧлӧм вӧрзьӧдан да радлун чувство.
Быдӧн, сы вылӧ видзӧдігӧн, должен вӧлі мӧвпавны: «Ен ыстіс миянлы ангелӧс»...
И чувствуйтӧмӧн, мый быдӧн быть мӧвпалӧ тадзи, сійӧ нюмъяліс ещӧ приветливӧйджыка да старайтчис лоны лэбач кодьӧн.
Чай юӧм да шойччӧм бӧрын сійӧ петіс гуляйтыштны.
Шондіыс вӧлі лэччӧма нин.
Манастырскӧй дзоридзаинысь княгиня вылӧ ӧвтыштіс сӧмын на киськалӧм резедалӧн чӧскыд дука уль руӧн, вичкоысь кыліс мужскӧй гӧлӧсъяслӧн ньӧжйӧник сьылӧм, коді ылісянь кажитчис зэв лӧсьыдӧн да норӧн.
Муніс всенощнӧй.
Пемыд ӧшиньясас, кӧні лӧня дзузгисны лампадаяслӧн би югӧръяс, вуджӧръясас пӧрысь манак фигураын, коді пукаліс паперть вылын ӧбраз дорын, киас кружка кутігтыр, тӧдчис нинӧмӧн торктӧм сэтшӧм лӧньлун, мый княгинялы мыйлакӧ окота вӧлі бӧрдны...
А ворота сайын, стена да кыдз пукостса аллеяын, кӧні сулалісны скамьяяс, вӧлі нин настӧящӧй рыт.
Сынӧдыс пемдіс ӧдйӧ, ӧдйӧ...
Княгиня прӧйдитчис аллея кузя, пуксис скамья вылӧ да думыштчис.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый бур эськӧ овмӧдчыны нэм кежлӧ тайӧ манастырас, кӧні олӧмыс лӧнь да спокойнӧй, кыдзи гожся рыт; бур эськӧ вунӧдны дзикӧдз неблагодарнӧй, распутнӧй князь йылысь, аслас зэв ыджыд состояние йылысь, кредиторъяс йылысь, кодъяс дӧзмӧдӧны сійӧс быд лун, аслас несчастьеяс йылысь, горничнӧй Даша йылысь, кодлӧн талун асывнас чужӧм вылас вӧлі дерзкӧй выражение.
Бур эськӧ нэм чӧж пукавны тані скамья вылас да кыдз пуяс костӧдыс видзӧдны, кыдзи керӧс горулын клӧкъясӧн шӧйтӧ рытъя ру, кыдзи ылын-ылын вӧр весьтті вуаль кодь сьӧд кымӧрӧн лэбзьӧны узянінас сьӧд ракаяс, кыдзи кык послушник — ӧтиыс пеганӧй вӧв вылын верзьӧмӧн, мӧдыс подӧн — вӧтлӧны йирсьыны вӧвъясӧс вой кежлӧ да, вӧля сюрӧм вылӧ радуйтчигтыр, дурӧны посни челядь моз, налӧн том гӧлӧсъясыс гораа юралӧны лӧнь сынӧдын, и позьӧ гӧгӧрвоны быд кыв.
Лӧсьыд пукавны да кывзысьны чӧв-лӧняс: то тӧвру пӧльыштас да вӧрзьӧдас кыдз пу йывъяссӧ, то лягушка кыпӧдчыштас кольӧм вося коръяс пӧвстын, то стена сайын кӧлӧкӧльнӧй часі кучкалас четверть...
Пукавны эськӧ вӧрзьӧдчывтӧг, кывзыны и мӧвпавны, мӧвпавны, мӧвпавны...
Дінтіыс муніс нопъя старука.
Княгиня думыштіс, мый бур эськӧ сувтӧдны тайӧ старукасӧ да висьтавны сылы <ns>мый-нибудь</ns> меліӧс, задушевнӧйӧс, отсыштны сылы...
Но старука ни ӧтчыд эз бергӧдчыв да кежис пельӧс сайӧ.
Недыр мысти аллеяын тыдовтчис дзор тошка да идзас шляпаа ыджыд мужичӧй.
Княгиня весьтӧ воӧм бӧрын сійӧ пӧрччис шляпасӧ да копыртчыліс, и сылӧн паськыда кушмӧм юр сертиыс да гӧрба ёсь пыр сертиыс княгиня тӧдіс доктор Михаил Ивановичӧс, коді во вит сайын кымын служитліс сы ордын Дубовикын.
Княгинялы дум вылас уси, мый кодкӧ сылы висьтавліс, мый кольӧм во тайӧ докторыслӧн кувсьӧма гӧтырыс, и сылы окота вӧлі сочувствуйтыштны сылы, бурӧдны сьӧлӧмсӧ.
— Доктор, ті, тыдалӧ, менӧ эн тӧдӧй? — приветливӧя нюмъялігтыр юаліс княгиня.
— Тӧді, княгиня, тӧді, — ещӧ ӧтчыд шляпасӧ пӧрччылігмоз шуис доктор.
— Но, пасибӧ, а то ме мӧвпалі, мый и ті вунӧдінныд ассьыныд княгинятӧ.
Йӧз помнитӧны сӧмын ассьыныс вӧрӧгъяссӧ, а другъяссӧ вунӧдӧны.
И ті локтінныд кевмыны?
— Ме тані быд субӧтаӧ узьла, обязанность серти.
Ме тані лечита.
— Но, кыдзи оланныд-выланныд? — ышловзигмоз юаліс княгиня. — Ме кывлі, тіян кувсьӧма гӧтырыд!
Кутшӧм несчастье!
— Да, княгиня, меным тайӧ зэв ыджыд несчастье.
— Мый вӧчан!
Миянлы колӧ покорностьӧн переноситны несчастьеяс.
Провидение волятӧг ни ӧти юрси оз усь морт юрысь.
— Да, княгиня.
Княгинялӧн мелі нюмъялӧм вылӧ да сылӧн ышлолалӧм вылӧ доктор вочавидзис кӧдзыда да дженьыда: «Да, княгиня».
И чужӧм выражениеыс сылӧн вӧлі кӧдзыд да стрӧг.
«Мый эськӧ ещӧ сэтшӧмсӧ висьтавны сылы?» — мӧвпаліс княгиня.
— Мый дыра ми тіянкӧд эг аддзысьлӧй! — шуис княгиня. — Вит во!
Тайӧ пӧранас мыйта ва визувтіс саридзӧ, мыйта лоины вежсьӧмъяс, весиг мӧвпавны страшнӧ!
Ті тӧданныд, ме верӧссайын вӧлі... графинясянь лои княгиняӧн.
И вевъялі нин юксьыны мужиккӧд.
— Да, ме кывлі.
— Уна испытаниеяс меным ыстіс ен!
Ті, тӧдӧмысь, сідзжӧ кывлінныд, ме пӧшти рӧзӧритчи.
Менам несчастнӧй верӧслӧн долгъяс вӧсна вузалісны менсьым Дубовки, и Кирьяково, и Софьино.
Колины менам сӧмын Бараново да Михальцево.
Страшнӧ видзӧдлыны бӧрвылӧ: мыйта вежсьӧмъяс, разнӧй несчастьеяс, мыйта ӧшыбкаяс!
— Да, княгиня, уна ӧшыбка.
Княгиня неуна шӧйӧвошис.
Сійӧ тӧдіс ассьыс ӧшыбкаяссӧ; найӧ ставныс вӧліны сэтшӧм интимнӧйӧсь, мый сӧмын ӧтнас сійӧ вермис мӧвпавны и сёрнитны на йылысь.
Сійӧ эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Ті кутшӧм ӧшыбкаяс йылысь мӧвпаланныд?
— Ті гаралінныд на йылысь, сідзкӧ, тӧданныд... — вочавидзис доктор да шпыньмуніс. — Мый нин на йылысь сёрнитнысӧ!
— Висьталӧй, доктор.
Ме тіянлы лоа зэв благодарнӧй!
И, пӧжалуйста, энӧ церемонитчӧй мекӧд.
Ме радейта кывзыны правда.
— Ме тіянлы абу судья, княгиня.
— Абу судья?
Кутшӧм тонӧн ті сёрнитанныд, сідзкӧ, тӧданныд мыйкӧ.
Висьталӧй!
— Кӧсъянныд кӧ, то изволитӧй.
Сӧмын, кӧть и жаль, ме ог куж сёрнитны да менсьым оз век позь гӧгӧрвоны.
Доктор думайтыштіс да заводитіс:
— Ӧшыбкаяс унаӧсь, но главнӧйыс на пиысь, менам дум серти, сійӧ общӧй духыс коді... ыджыдаліс став тіян имениеясын.
Аддзанныд, ме ог куж выражайтчыныс.
Мӧд ногӧн кӧ, главнӧйыс — йӧзӧс радейттӧм, зывӧктӧм, коді чувствуйтчис дзик быдторйын.
Тайӧ зывӧктӧм вылас тіян вӧлі стрӧитӧма олӧмныдлӧн став системаыс.
Йӧзлӧн гӧлӧс дінӧ, чужӧмъяс дінӧ, балябӧжъяс, воськовъяс дінӧ... ӧти кывйӧн кӧ, ставтор дінӧ зывӧктӧм, кодъяс составляйтӧны мортӧс.
Став ӧдзӧсъяс дорын да посъяс дорын сулалӧны ливреяяса пӧт, лёк да дыш гайдукъяс, мед не лэдзны керкаӧ лёкиник паськӧма йӧзӧс; передньӧйын сулалӧны джуджыд бӧра улӧсъяс, медым балъяс да приёмъяс дырйи лакейяс эз няйтӧсьтны балябӧжнаныс стенъясысь шпалеръяссӧ; став жыръясын кыз ковёръяс, медым оз вӧлі кыв мортлӧн кок шыыс; быд пырысьӧс обязательнӧ предупреждайтӧны, мед сійӧ этшаджык да ньӧжйӧджык сёрнитіс и мед эз сёрнит сійӧтор йылысь, коді вермас лёка влияйтны воображение да нервъяс вылӧ.
А тіян кабинетын оз мыччыны мортлы ки да оз корны сійӧс пуксьыны, дзик сідз жӧ, кыдзи ті ӧні энӧ сетӧй меным кинытӧ да энӧ тшӧктӧй меным пуксьыны...
— Пӧжалуйста, кӧсъянныд кӧ! — кисӧ нюжӧдіг да нюмъялігтыр шуис княгиня. — Збыльысь, скӧравны сэтшӧм пустяк вӧсна...
— Да ме ӧмӧй скӧрала? — серӧктіс доктор, но сэк жӧ гӧрдӧдіс, пӧрччис шляпасӧ да, сійӧн шенасигтыр, кутіс пӧся висьтавны: — Веськыда кӧ шуны, ме важӧн нин виччыси случай, медым висьтавны тіянлы ставсӧ, ставсӧ...
Мӧд ногӧн кӧ, ме кӧсъя висьтавны, мый ті видзӧданныд став йӧз вылӧ Наполеон моз, кыдзи пушка яй вылӧ.
Но Наполеонлӧн вӧлі кӧть кутшӧмкӧ идея, а тіян, зывӧктӧмысь кындзи, нинӧм!
— Йӧз дінӧ менам зывӧктӧм! — чуймӧмӧн пельпомъяссӧ лэптыштлігмоз нюммуніс княгиня. — Менам!
— Да, тіян!
Тіянлы колӧны фактъяс?
Пӧжалуйста!
Михальцевоаныд олӧны корӧм помысь вӧвлӧм куим пӧвар, кодъяс синтӧммӧмаӧсь тіян кухняясын пач жарсьыс.
Ставсӧ, мый эм тіян уна дас сюрс десятинаяс вылад здоровӧйыс, ёныс да мичаыс, ставсӧ босьтӧмныд ті да тіян прихлебательясныд гайдукъясӧ, лакейясӧ, кучеръясӧ.
Ставыс тайӧ кык кока олысьясыс воспитайтчисны лакействоын, тшӧгисны, лоины грубӧйӧсь, воштісны мортлысь ӧбликсӧ, ӧти кывйӧн кӧ...
Том медикъясӧс, агрономъясӧс, велӧдысьясӧс, вообщӧ интеллигентнӧй работникъясӧс, боже мой, нетшыштӧны уджысь, честнӧй трудысь да тшӧктӧны кусӧк нянь вӧсна участвуйтны быдсикас кукольнӧй комедияясын, кодъясысь лоӧ яндзим быд порядочнӧй мортлы!
Мукӧд том мортыс оз служит весиг и куим во, кыдзи лоӧ лицемерӧн, нювсьысьӧн да суклясьысьӧн...
Тайӧ бур?
Тіян управляющӧйяс-полякъяс, тайӧ подлӧй шпионъясыс, став тайӧ Казимиръясыс да Каэтанъясыс шордлӧны асывсянь да войӧдз уна дас сюрс десятина вывті да тіянлы угодитӧм могысь старайтчӧны кульны ӧти ӧшлысь куим кучик.
Энлӧй, ме сёрнита ог вывті бура, но тайӧ немтор!
Прӧстӧй йӧзӧс тіян оз лыддьыны йӧзӧн.
Да и сійӧ князьяссӧ, графъяссӧ да архиерейяссӧ, кодъяс волывлісны тіян ордӧ, ті признайтлінныд сӧмын кыдзи декорацияӧс, а не кыдзи ловъя йӧзӧс.
Но медсяыс... медсяыс, мый менӧ ставсьыс ёна возмущайтӧ, — имеитны миллионысь унджык состояние да немтор не вӧчны бурсӧ йӧзыслы, немтор!
Княгиня пукаліс шемӧсмӧм, повзьӧм, ӧбидитчӧм, эз тӧд, мый висьтавны да кыдзи кутны асьсӧ.
Некор водзджык сыкӧд эз сёрнитлыны татшӧм тонӧн.
Докторлӧн неприятнӧй, скӧр гӧлӧсыс да мыкталӧмӧн, лёка сёрнитӧмыс вӧчліс княгиня пельын да юрын ыджыд, гымӧдан шум, сэсся сылы пондіс кажитчыны, мый шенасьысь доктор кучкалӧ аслас шляпаӧн сылы юрас.
— Неправда! — шуыштіс княгиня ньӧжйӧник да кевмысян гӧлӧсӧн. — Йӧзлы ме уна буртор вӧчи, тайӧс ті асьныд тӧданныд!
— Да, тырмас! — горӧдіс доктор. — Неужели ті век на лыддянныд ассьыныд благотворительнӧй деятельностьтӧ мыйӧнкӧ серьёзнӧйӧн да пӧлезнӧйӧн, а онӧ кукольнӧй комедияӧн?
Ӧд сійӧ вӧлі комедияӧн заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс, сійӧ вӧлі матысса йӧзӧс радейтӧмӧ ворсӧмӧн, быдӧнлы тыдалана ворсӧмӧн, кодӧс гӧгӧрволісны весиг челядь да бӧб бабаяс!
Босьтны кӧть эсійӧ тіянлысь — кыдз сійӧс? — ӧтка старукаяслы восьтӧм странноприимнӧй керкатӧ, кытӧні менӧ ті тшӧктінныд лоны главнӧй доктор пыдди, а асьныд вӧлінныд почётнӧй опекуншаӧн.
<rus>О господи, боже наш</rus>, кутшӧм лӧсьыд учреждение!
Стрӧитісны керка паркетнӧй джоджъясӧн да керка вевт вылас флюгерӧн, чукӧртісны сиктъясысь дас кымын старукаӧс да тшӧктісны найӧс узьлыны байкӧвӧй эшкын улын, голландскӧй полотноысь вурӧм прӧстыняяс вылын да сёйны леденцы.
Доктор скӧра серӧктіс шляпаас да водзӧ нуӧдіс тэрмасьӧмӧн да мыкталігтырйи:
— Вӧлі ворсӧм!
Приютса низшӧй чинъяс дзебӧны эшкынъяссӧ да прӧстыняяссӧ томан сайӧ, медым старукаяс эз няйтӧсьтны, — мед узьӧны, чӧртлӧн переч дозъяс, джоджын!
Старука оз лысьт нин крӧвать вылӧ пуксьыны, ни ковта пасьтавны, ни паркетнӧй джодж кузя мунны.
Ставсӧ видзлісны нарад кежлӧ да дзеблісны старукаясысь, кыдзи гусясьысьясысь, а старукаяс гусьӧник пӧткӧдчылісны да пасьтасьлісны корӧм помысь, да лун и вой кевмисны енлы, медым регыдджык мунны арест улысь да сійӧ пӧт подлечьяслӧн душеспасительнӧй назиданиеясысь, кодъяслы ті пӧручитінныд видзӧдны старукаяс бӧрсяыс.
А высшӧй чинъяс мый вӧчисны?
Тайӧ прӧстӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана!
Неделяс кыкысь кымын, рытын, тӧвзьӧны комын вит сюрс курьер да юӧртӧны, мый аски княгиня, мӧд ногӧн кӧ, ті, лоанныд приютын.
Тайӧ лоӧ, мый аски колӧ эновтны висьысьясӧс, пасьтасьны да мунны парад вылӧ.
Ладнӧ, локта.
Сӧстӧм да выль паськӧма старукаясӧс сувтӧдӧмаӧсь нин радӧ да виччысьӧны.
На дінті ветлӧдлӧ отставнӧй гарнизоннӧй крыса — смотритель, аслас юмов, ябедническӧй нюмнас.
Старукаяс очсалӧны да видзӧдлывлӧны ӧта-мӧд вылас, но броткыны полӧны.
Виччысям.
Рӧдтӧ-локтӧ младшӧй управляющӧй.
Часджын мысти сы бӧрын старшӧй управляющӧй, сэсся экономия контораӧн управляющӧй, сэсся ещӧ кодкӧ да ещӧ кодкӧ... рӧдтӧны-локтӧны помасьлытӧг!
Быдӧнлӧн таинственнӧй, торжественнӧй чужӧмъяс.
Виччысям, виччысям, ӧти кок йылысь мӧд кок йылӧ лэдзчысьлам, видзӧдлывлам часі вылӧ — ставыс тайӧ гуын моз шынитӧв олігӧн, сы вӧсна мый ми мустӧмтам ӧта-мӧднымӧс да зэв скӧрӧсь ӧта-мӧдным вылӧ.
Прӧйдитӧ час, мӧд и вот коркӧ ылын тыдовтчӧ коляска и... и...
Доктор кутіс вӧсньыдика серавны да шуыштіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ті петанныд коляскаысь, и пӧрысь ведьмаяс гарнизоннӧй крыса команда серти заводитӧны сьывны: <rus>«Коль славен наш господь в Сионе, не может изъяснить язык...»</rus>
Абу ӧд лёк?
Доктор вак-вакӧн серӧктіс басӧн да ӧвтыштіс кинас, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый серам вӧснаыс сійӧ оз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сераліс сійӧ сьӧкыда, резкӧя, пиньсӧ топыда курччӧмӧн, кыдзи сералӧны лёк йӧз, и сылӧн гӧлӧс, чужӧм да югъялысь, неуна наглӧй синъяс сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ ёна презирайтіс и княгинясӧ, и приютсӧ, и старукаяссӧ.
Ставас, мый сійӧ сэтшӧм кужтӧма да скӧра висьталіс, эз вӧв немтор сераланаыс да гажӧданаыс, но сійӧ сераліс сьӧлӧмсяньыс да весиг радпырысь.
— А школа? — сералӧмысла сьӧкыда лолалігтыр водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Помнитанныд, кыдзи ті кӧсйинныд асьныд велӧдны мужикъяслысь челядьсӧ?
Тыдалӧ, зэв бура велӧдӧмныд, сы вӧсна мый регыд мысти детинкаяс ставныс пышъялісны, да бӧрын лои розгаавны найӧс да медавны сьӧм вылӧ, медым волывлісны тіян ордӧ.
А помнитанныд, кыдзи ті кӧсйинныд асьныд вердны нёньпом кагаясӧс, кодъяслӧн мамъясныс уджалӧны муяс вылын?
Ті ветлӧдлінныд сикт кузя да бӧрдінныд, мый нёньпом кагаяс тіянлы абуӧсь — став мамъясыс нуӧмаӧсь найӧс аскӧдныс муяс вылӧ.
Сэсся старӧста тшӧктіс мамъяслы ӧчередьӧн кольлывлыны ассьыныс кагаяссӧ тіянлы гажлун вылӧ.
Шензьӧданатор!
Ставныс вӧлі пышйӧны тіян бур вӧчӧмысь, кыдзи шыръяс каньысь!
А мыйла тайӧ?
Зэв прӧстӧ!
Абу сы вӧсна, мый войтыр миян невежественнӧй да неблагодарнӧй, кыдзи ті пыр шулывлінныд, а сы вӧсна мый став тіян босьтчылӧмъясын, извинитӧй менӧ тадз шуӧмысь, эз вӧв ни ӧти грӧш дон любовь да милосердие!
Вӧлі сӧмын ӧти кӧсйӧм забавляйтчыны ловъя аканьясӧн и нинӧм мӧдтор...
Коді оз куж торйӧдны йӧзӧс понъясысь, сійӧ не должен занимайтчыны благотворениеӧн.
Эскӧда тіянӧс, йӧз да понъяс костын — ыджыд торъялӧм!
Княгинялӧн зэв ёна тіпкис сьӧлӧмыс, пеляс сылӧн шумитіс, и век на сылы кажитчис, мый доктор кучкалӧ аслас шляпаӧн сылы юрас.
Доктор сёрнитіс тэрыба, скӧрысь да мисьтӧма, мыкталігтырйи да ёна шенасис кияснас; княгинялы вӧлі сӧмын гӧгӧрвоана, мый сыкӧд сёрнитӧ грубӧй, невоспитаннӧй, скӧр, неблагодарнӧй морт, но мый сылы колӧ сысянь да мый йылысь сёрнитӧ сійӧ — княгиня эз гӧгӧрволы.
— Мунӧй! — шуис сійӧ бӧрдан гӧлӧсӧн да вылӧ лэптіс кисӧ, медым сайӧдны ассьыс юрсӧ доктор шляпаысь. — Мунӧй!
— А кыдзи ті обращайтчанныд асланыд служащӧйяскӧд! — водзӧ скӧраліс доктор. — Ті найӧс онӧ лыддьӧй йӧзӧн да третируйтанныд, кыдзи медомӧль мошенникъясӧс.
Например, лэдзӧй меным юавны, мыйла ті менӧ уволитінныд?
Служиті дас во тіян батьлы, сэсся тіянлы, честнӧя, праздникъяс ни отпускъяс тӧдлытӧг, заслужиті ставсянь любовь сё верст гӧгӧр, и друг ӧти мича лунӧ меным висьталӧны, мый ме ог нин служит!
Мыйысь?
Ӧнӧдз ог гӧгӧрво!
Ме, медицина кузя доктор, дворянин, мӧскуаса университетысь студент, семьялӧн бать, сэтшӧм ичӧт да ничтожнӧй морт, мый менӧ позьӧ вӧтлыны пыр жӧ некутшӧм помка висьтавтӧг!
Мыйла мекӧд церемонитчыны?
Ме кывлі бӧрыннас, мый гӧтырӧй, менам тӧдлытӧг, гусьӧн волӧма тіян ордӧ куимысь ме вӧсна кевмысьӧм могысь, но ті ни ӧтчыд абу примитлӧмныд сійӧс.
Висьталӧны, бӧрдӧма передньӧяд.
И ме таысь некор ог прӧстит сійӧс, покойничаӧс!
Некор!
Доктор ланьтіс, мурч-курччис пиньсӧ да чорыда думыштчис, мый эськӧ ещӧ сэтшӧмсӧ висьтавны зэв неприятнӧйӧс да мстительнӧйӧс.
Сылы мыйкӧ дум вылас уси, и зумыш, кӧдзыд чужӧмыс сылӧн друг югдіс.
— Босьтны кӧть тіянлысь отношениенытӧ тайӧ манастыр дорас! — горша пондіс висьтавны сійӧ. — Ті некор некодӧс эн жалитлӧй, и, кымын вежаджык местаыс, сымын унджык шансъясыс, мый сылы сюрыштас ӧрешки вылӧ тіян милосердиесянь да ангельскӧй рамлунсянь.
Мыйла ті волывланныд татчӧ?
Мый тіянлы татысь, манакъяс ордысь, колӧ, лэдзӧй тіянлысь юавны?
Мый тіянлы Гекуба да мый ті Гекубаыслы?
Бара жӧ забава, ворсӧм, морт личность вылын кощунствуйтӧм и сэсся немтор.
Ӧд ті манашескӧй енлы онӧ веруйтӧй, тіян сьӧлӧманыд асланыд ен, кодӧдз ті воинныд асланыд вежӧрӧн спиритическӧй сеансъяс вылын; вичко обрядъяс вылӧ ті видзӧданныд снисходительнӧя, ӧбедня вылӧ да всенощнӧй вылӧ онӧ ветлывлӧй, узянныд луншӧрӧдз... мыйла нӧ ті татчӧ волывланныд?..
Йӧз манастырӧ ті волывланныд асланыд енмӧн да чайтанныд, мый манастыр тайӧс лыддьӧ аслыс ыджыд честьӧн!
Кыдзи эськӧ абу сідз!
Ті юалӧй жӧ, мыйӧ сувтӧны манакъяслы тіян волӧмъясыд?
Ті изволитінныд воны татчӧ талун рытнас, а куим лун сайын тані вӧлі нин верзьӧма морт, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь экономиясянь, медым юӧртны, мый ті лӧсьӧдчанныд воны татчӧ.
Тӧрыт лунтыр гӧтӧвитісны тіянлы покойяс да виччысисны.
Талун воис авангард — немъяндысьтӧм горничнӧй, коді дугдывтӧг котралӧ двор вомӧн, кышӧдчӧ, дӧзмӧдчӧ юасьӧмъясӧн, распоряжайтчӧ... терпитны ог вермы!
Талун манакъяс лунтыр виччысисны: ӧд тіянӧс кӧ он встретит церемонияӧн — беда!
Архиерейлы норасянныд:
«Менӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, манакъяс оз радейтны.
Ог тӧд, мыйӧн ме найӧс лӧгӧді?
Правда, ме ыджыд грешница, но ме ӧд сэтшӧм шудтӧм!..»
Ӧд ӧти манастырлы тіян вӧсна сюрыштіс нин.
Архимандрит — занят, велӧдчӧм морт, сылӧн я ӧти прӧст минут абу, а ті сійӧ и тӧданныд, мын коранныд сійӧс ас дінад покойясӧ.
Некутшӧм уважение пӧрысь морт дорӧ ни сан дорӧ.
Уна кӧ эськӧ жертвуйтінныд, не сэтшӧм ӧбиднӧ нин вӧлі, а то ӧд став кад чӧжыс манакъяс тіянсянь и сё чӧлкӧвӧй эз пӧлучитлыны!
Кор княгиняӧс беспокоитлісны, эз гӧгӧрволыны, ӧбижайтлісны и кор сійӧ эз тӧд, мый сылы висьтавны да вӧчны, то сійӧ векджык заводитліс бӧрдны.
И ӧні, медбӧрын, сійӧ тупкис чужӧмсӧ да пондіс бӧрдны челядьлӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧсӧн.
Доктор пыр жӧ чӧв ланьтіс да видзӧдліс сы вылӧ.
Докторлӧн чужӧмыс сьӧдӧдіс и лои суров.
— Прӧститӧй менӧ, княгиня, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме сетчи скӧр чувстволы да вунӧдчи.
Тайӧ абу лӧсьыд.
И, яндысигтыр кызӧктӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ муніс княгиня дорысь, весиг вунӧдіс шляпаасьнысӧ.
Енэжын дзирдалісны нин кодзувъяс.
Буракӧ, манастыр мӧдар боксяньыс кыпӧдчис тӧлысь, сы вӧсна мый енэжыс вӧлі сӧдз, пырыстыдалана да нежнӧй.
Еджыд манастыр стен пӧлӧн шумтӧг лэбалісны бордъя шыръяс.
Часі ньӧжйӧник кучкаліс кутшӧмкӧ часлысь куим четверть, тыдалӧ, ӧкмысӧдлысь.
Княгиня чеччис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис вороталань.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ӧбидитӧмаӧн да бӧрдіс, и сылы кажитчис, мый и пуясыс, и кодзувъясыс, и бордъя шыръясыс жалитӧны сійӧс; и часіыс кучкаліс мелодичнӧя сӧмын сы вӧсна, медым сочувствуйтны сылы.
Сійӧ бӧрдіс да мӧвпаліс сы йылысь, мый бур эськӧ сылы нэм кежлас мунны манастырӧ: лӧнь гожся рытъясын сійӧ гуляйтіс эськӧ аллеяясӧд ӧтнас, ӧбиженнӧй, оскорблённӧй, йӧзӧн гӧгӧрвотӧм, и сӧмын мед енмыс да кодзулӧсь енэжыс аддзисны страдалицалысь синва.
Вичкоын муніс на всенощнӧй.
Княгиня сувтіс да пондіс кывзыны сьылӧмсӧ; кутшӧм мичаа юргис тайӧ сьылӧмыс вӧрзьывтӧм, пемыд сынӧдас!
Кутшӧм лӧсьыд тайӧ сьылӧм улас бӧрдны да шогсьыны!
Аслас покойясӧ воӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс рӧмпӧштан водзын аслас бӧрдӧм чужӧм вылас да пудритчыштіс, сэсся пуксис ужнайтны.
Манакъяс тӧдісны, мый княгиня радейтӧ маринованнӧй стерлядь, посньыдик тшак, малага * да маа прӧстӧй преникъяс, мый вӧсна вомсьыд кылӧ кипарис дук, и быдысь, кор сійӧ волывліс, вайлывлісны сылы тайӧ ставторсӧ.
Тшак сёйигӧн да сэки малага юышталігӧн княгиня мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи сійӧс помӧдз рӧзӧритасны да эновтасны, кыдзи сылӧн став управляющӧйяс, приказчикъяс, конторщикъяс да горничнӧйяс, кодъяслы сійӧ сэтшӧм уна вӧчлывліс, изменитасны сылы да пондасны висьтавлыны грубостьяс, кыдзи став йӧзыс, мыйтӧм эмӧсь найӧ му вылас, кутасны каттьысьны сы вылӧ, вӧйпны сійӧс, серавны; княгиня ӧткажитчас аслас княжескӧй титулысь, роскошысь да обществоысь, мунас манастырӧ, и некодлы ни ӧти кӧритӧм; сійӧ кутас юрбитны аслас вӧрӧгъяс вӧсна, и сэки друг ставныс гӧгӧрвоасны сійӧс, воасны сы ордӧ корны прӧща, но лоӧ сёр нин...
А ужын бӧрын сійӧ пидзӧсчанясис пельӧсса ӧбраз водзӧ да лыддис евангелиеысь кык глава.
Сэсся горничнӧйыс лӧсьӧдіс сылы вольпась, и сійӧ водіс узьны.
Еджыд покрывалӧ улын нюжмасигтыр сійӧ чӧскыда да пыдісянь ышловзис, кыдзи ышловзьылӧны бӧрдӧм бӧрын, кунис синъяссӧ да кутіс унмовсьны...
Асывнас сійӧ садьмис да видзӧдліс аслас часі вылӧ: вӧлі ӧкмыс час да джын.
Крӧватьдорса ковёр вылын куйліс яръюгыд визьӧн шонді югӧр, коді пырис ӧшиньӧд да муртса-муртса югдӧдіс жырсӧ.
Сьӧд занавеска сайын ӧшинь вылын дзизгисны гутъяс.
«Водз!» — думыштіс княгиня да кунис синъяссӧ.
Вольпась вылас нюжмасигӧн да нежитчигӧн сылы дум вылас уси докторкӧд тӧрытъя аддзысьлӧмыс и став мӧвпъясыс, кутшӧмӧн тӧрыт сійӧ унмовсис; тӧдвылас уси, мый сійӧ шудтӧм.
Сэсся сылы дум вылас воисны сылӧн верӧсыс, коді олӧ Петыркарын, управляющӧйяс, докторъяс, суседъяс, тӧдса чиновникъяс...
Тӧдса уна мужскӧй чужӧмъяс прӧйдитісны сы вежӧрын.
Сійӧ нюммуніс да думыштіс, мый тайӧ йӧзыс кӧ кужисны эськӧ пырны сы душаӧ да гӧгӧрвоны сійӧс, то ставныс найӧ вӧліны эськӧ сы кок улын...
Дас ӧти час да четвертьын сійӧ корис горничнӧйсӧ.
— Вай, Даша, пасьтасьны, — мудзпырысь шуис сійӧ. — Энлы, первой мунӧй висьталӧй, мед доддяласны вӧвъяс.
Колӧ Клавдия Николаевна ордӧ мунны.
Экипажӧ пуксьӧм вылӧ покойысь петӧм бӧрын сійӧ читкыртіс синъяссӧ яръюгыд лунся югыдсьыс да сьӧлӧмсяньыс серӧктіс: луныс вӧлі шензьӧдана мича!
Княгиня читкыртӧм синнас видзӧдіс манакъяс вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ дорас сійӧс колльӧдны, приветливӧя довкйӧдліс юрсӧ да шуис:
— Прӧщайтлӧй, менам другъяс!
Аскомысьӧдз.
Сійӧс долыда чуймӧдіс, мый манакъяскӧд ӧтлаын кильчӧ дорас сулаліс и доктор.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед да суров.
— Княгиня, — шуис сійӧ шляпасӧ пӧрччигмоз да мыжа морт моз нюмъялігтыр, — ме важӧн нин тані виччыся тіянӧс.
Прӧститӧй ен могысьӧн...
Лёк, мстительнӧй чувство вӧсна ме ылалі тӧрыт, и ме сы мында шуалі тіянлы... глупостьяс.
Ӧти кывйӧн, ме кора прӧститны.
Княгиня меліа нюммуніс да нюжӧдіс сы паръяс дорӧ кисӧ.
Доктор окыштіс да гӧрдӧдіс.
Княгиня, ичӧтик лэбачӧн зільны лоӧмӧн, шбыркнитіс-пуксис экипажӧ да кутіс довкйӧдлыны юрнас быдладорӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі долыд, ясыд да шоныд, и сійӧ ачыс чувствуйтіс, мый сылӧн нюмыс вӧвлытӧм мелі да небыд.
Кор экипаж мӧдӧдчис вороталань, сэсся буса туй кузя керкаяс да садъяс дінті, кузь чумацкӧй обозъяс дінті да енлы кевмысьяс дінті, кодъяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунісны манастырӧ, сійӧ век на читкыраліс синъяссӧ да небыдика нюмъяліс.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый абу ыджыдджык наслаждение, кыдзи быдлаӧ пыртны аскӧдыд шоныдлун, югыд да радлун, прӧщайтны ӧбидаяс да приветливӧя нюмъявны вӧрӧгъяслы.
Паныдасьысь мужикъяс копрасисны сылы, коляскаыс небыда жургис, кӧлесаяс увсьыс кымӧр моз кыпаліс бус, кодӧс тӧлыс нӧбаліс зарниасьысь сю вылӧ, и княгинялы кажитчис, мый сылӧн телӧыс качайтчӧ оз коляска пӧдушкаяс вылын, а кымӧръяс вылын, и мый сійӧ ачыс кокньыдик, пырыстыдалана кымӧртор кодь...
— Кутшӧм ме шуда! — синъяссӧ кунигмоз вашкӧдіс сійӧ. — Кутшӧм ме шуда!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Морт виӧм @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 89‒117.}
МОРТ ВИӦМ
I
Прогоннӧй станцияын служитісны всенощнӧй.
Ыджыд ӧбраз водзын, кодӧс вӧлі серпасалӧма зарни фон вылын, сулалісны станционнӧй служащӧйяс, налӧн гӧтыръясыс да челядьыс, а сідзжӧ линия кузя матын уджалысь пес кералысьяс да пилитысьяс.
Ставныс сулалісны чӧла. Найӧ вӧлі очаруйтчӧмаӧсь бияс лӧсталӧмнас да бушков омлялӧмнас, коді виччысьтӧг кыптіс ывла вылын, кӧть эськӧ и вӧлі благӧвещениелы паныд.
Служитіс Веденяпинысь пӧрысь священник; сьылісны псаломщик да Матвей Терехов.
Матвейлӧн чужӧмыс ӧзйис радлунӧн, сійӧ сьыліс да сьылігас нюжӧдліс сьылісӧ, быттьӧ кӧсйис качӧдчыны вывлань.
Сьыліс сійӧ тенорӧн да канонсӧ сідзжӧ лыддис тенорӧн, сладостнӧя, убедительнӧя.
Кор сьылісны «Архангел глас», сійӧ ӧвтыштліс кинас, кыдзи регент, да старайтчис ладмӧдчыны пӧрысь дьячоклӧн кыз бас дорӧ, сьыліс аслас тенорӧн мыйкӧ зэв сложнӧйтор, да чужӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ испытывайтіс ыджыд удовольствие.
Но вот всенощнӧй помасис, ставыс надзӧник разӧдчисны, да бара лои пемыд да тыртӧм, и пуксис самӧй сійӧ чӧв-лӧньыс, коді овлӧ сӧмын станцияяс вылын, кодъяс ӧткӧн сулалӧны эрд вылын либӧ вӧрын, кор тӧлыс шутьлялӧ да нинӧм сэсся оз кыв и кор чувствуйтчӧ гӧгӧр тайӧ пустотаыс, ньӧжйӧ визувтысь олӧмыслӧн став гажтӧмлуныс.
Матвей оліс станциясянь неылын, аслас воча вок трактирын.
Сылы неокота вӧлі мунны гортас.
Сійӧ пукаліс буфетчик прилавок сайын да ньӧжйӧникӧн висьтавліс:
— Изразцӧвӧй заводын миян вӧлі асланым хор.
И колӧ тіянлы висьтавны, кӧть ми и прӧстӧй мастеръяс вӧлім, но сьылім ми прамӧя, великолепнӧя.
Миянӧс частӧ приглашайтлісны карӧ и, кор сэні викарнӧй владыка Иоанн изволитліс служитны Троицкӧй вичкоын, сэки архиерейскӧй певчӧйяс сьывлісны веськыд кырлӧс вылын, а ми шуйгавылын.
Сӧмын карын норасьлісны, мый ми дыр сьылам: заводскӧйяс пӧ, шулывлісны, нюжйӧдлӧны.
Сійӧ, дерт, збыль, ми Андреево стояниетӧ да Похвалатӧ заводитлывлім сизимӧд часын, а помавлім дас ӧти бӧрын, сідз, воан вӧлі гортад заводад, а первой час нин.
Лӧсьыд вӧлі! — ышловзис Матвей. — Зэв дажӧ лӧсьыд, Сергей Никанорыч!
А тані, бать-мам керкаад, некутшӧм радлун.
Медся матысса вичкоыс вит верст сайын, менам омӧль дзоньвидзалуннад весиг он во сэтчӧдз, певчӧйяс абуӧсь.
А миян семьяын некутшӧм спокойствие, лунысь лун шум да зык, няйт, ставным ӧти тасьтіысь сёям, кыдзи мужикъяс, а шыдыс тӧрӧкан сора...
Оз сет енмыс дзоньвидзалун, а то эськӧ важӧн нин муні, Сергей Никанорыч.
Матвей Терехов эз на вӧв пӧрысь, ар нелямын вита, но чужӧмыс вӧлі висьысьлӧн кодь, чукырӧсь, и шоч сӧдз тошкыс дзикӧдз нин дзормӧма, и тайӧ ёна пӧрысьмӧдіс сійӧс.
Сёрнитіс сійӧ слаб гӧлӧсӧн, виччысигтырйи да, кызӧдігас кутчысьліс морӧсас, и сэки видзӧдласыс сылӧн лолывліс тӧждысяна да майшасяна, кыдзи зэв мнительнӧй йӧзлӧн.
Сійӧ некор эз висьтавлывлы веськыда, кыті сылӧн висьӧ, но радейтліс кузя висьтавлыны, кыдзи ӧтчыд заводын сійӧ лэптіс сьӧкыд ящик да гӧгсӧ вӧрзьӧдіс да кыдзи сы вӧсна артмис грызь, коді заставитіс сійӧс шыбитны изразцӧвӧй заводын служитӧмсӧ да бӧр воны рӧдинаӧ.
А мый сійӧ грызьыс, висьтавны ачыс эз вермы.
— Веськыда кӧ шуны, ог радейт ме вокӧс, — аслыс чай кисьтігӧн водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Сійӧ менам ыджыд вок, грек вӧйпны, и пола господь енмысь, но терпитны ог вермы.
Морт сійӧ лэптысьысь, сурӧвӧй, пинясьысь, аслас рӧдвужлы да работникъяслы мучитель и некор оз пӧкаитчыв.
Кольӧм вежалунӧ ме сійӧс меліа кора: «Вокӧй, ветламӧй Пахомовоӧ ӧбедня вылӧ!»
А сійӧ: «Ог мун, — сэні, шуӧ, попыс картёжник».
И татчӧ эз лок талун, шуӧ, веденяпинскӧй священник пӧ куритчӧ да вина юӧ.
Оз радейт духовенствотӧ!
Ачыс аслыс и ӧбедня служитӧ, и часыяс, и вечерня, а чойыс сылы дьячок пыдди.
Сійӧ: <rus>господу помолимся</rus>!
А чойыс зэв вӧсни гӧлӧснас, индюшка моз: господи помилуй!..
Грек да и сӧмын.
Быд лун сылы шуа: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!» — а сійӧ пыдди оз пукты.
Сергей Никанорыч, буфетчик, кисьтіс вит стӧкан чай да нуис поднос вылын дамскӧйӧ.
Сӧмын па сійӧ пырис сэтчӧ, кыдзи кыліс горӧдӧм:
— Кыдзи тэ сетан, порсь чужӧм!
Тэ он па куж сетнысӧ!
Тайӧ вӧлі станцияса начальниклӧн гӧлӧс.
Кыліс полігтырйи вомгорулын висьталӧм, сэсся бара горӧдӧм, скӧр да ёсь:
— Мун татысь!
Буфетчик петіс сэтысь зэв конфуженнӧй.
— Вӧвлі кад, кор угождайтлі графъяслы да князьяслы, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн, — а ӧні, аддзанныд, ог куж чай сетны...
Пиняліс священник да дамаяс дырйи!
Буфетчик Сергей Никанорычлӧн коркӧ вӧвлі ыджыд сьӧм да видзліс буфет первокласснӧй станцияын, губернскӧй карын, кӧні вомӧнасьлісны кык туй.
Сэки сійӧ новліс фрак да зарни часі.
Но делӧяс сылӧн мунісны лёка, сійӧ видзис ассьыс став сьӧмсӧ роскошнӧй сервировка вылӧ, сылысь гусявліс аслас прислугаыс, и, вочасӧн дзугсьӧм бӧрын, сійӧ вуджис мӧд станцияӧ, кӧні этшаджык бергӧдчӧ йӧз; тані сы дорысь муніс гӧтырыс да пуис аскӧдыс став эзысьсӧ, и сійӧ вуджис коймӧд станцияӧ, лёкджыкӧ, кӧні оз нин вӧлі пӧлагайтчы пӧсь сёян.
Сэсся нёльӧд вылӧ.
Местасӧ частӧ вежлалӧмӧн да пыр увлань и увлань лэччӧмӧн сійӧ, медбӧрын, веськаліс Прогоннӧйӧ и тані вузасис сӧмын чайӧн, донтӧм винаӧн да закуска вылас пуктыліс пуӧм кольк да чорыд калбас, кодысь вӧлі кылӧ пожӧм сир дук да кодӧс ачыс жӧ серам вылӧ нимтывліс музыкантскӧйӧн.
Сылӧн вӧлі юрыс балябӧжӧдзыс куш, неуна былькъялӧм кельыдлӧз синъяс да сук, пашкыр бакенъяс, кодъясӧс частӧ шыльӧдлывліс гребёнкаӧн ичӧтик рӧмпӧштанӧ видзӧдчиг.
Воддза олӧм йывсьыс казьтылӧмъяс мучитісны сійӧс дугдывтӧг, сійӧ некыдзи эз вермы велавны музыкантскӧй калбас дінӧ, станцияса начальниклӧн грубитӧм дінӧ да мужикъяс дінӧ, кодъяс пыр донъясисны, а донъясьны буфетын, кыдзи сійӧ мӧвпаліс, сэтшӧм жӧ неприличнӧ, кыдзи и аптекаын.
Сылы вӧлі яндзим аслас гӧльлунысь да аслас унижениеысь, и тайӧ яндысьӧмыс вӧлі ӧні сійӧ олӧмын медся главнӧйӧн.
— А тулысыд таво сӧр, — шуис Матвей кывзысигмоз. — Сійӧ и бурджык, ме ог радейт тулыстӧ.
Тулыснад зэв няйт, Сергей Никанорыч.
Небӧгъясын гижӧны: тулыс, лэбачьяс сьылӧны, шонді пуксьӧ, а мый сэн бурыс?
Лэбачыд, лэбач и эм, сэсся нинӧм.
Ме радейта бур общество, мед йӧзӧс кывзыштны, леригия йылысь сёрнитыштны либӧ хорӧн сьылыштны мыйкӧ приятнӧйтор, а этайӧ сэн колипкайясыд да дзоридзьясыд — ен накӧд!
Сійӧ бара заводитіс изразцӧвӧй завод йылысь, хор йылысь, но дӧзмӧм Сергей Никанорыч некыдз эз вермы успокоитчыны да пыр лэптыштліс пельпомъяссӧ и мыйкӧ вомгорулас броткис.
Матвей прӧститчис да муніс гортас.
Эз вӧв кӧдзыд да керка вевтъяс вылысь сыліс нин, но лымъяліс; лымйыс ӧдйӧ бергаліс сынӧдас, и сылӧн еджыд кымӧръясыс вӧтлысисны ӧта-мӧд бӧрсяыс туй полотно кузя.
Линия кыкнан бокас сулалысь дубӧвӧй вӧр, кодӧс муртса югдӧдыштіс кӧнкӧ кымӧръяс пӧвстын дзебсясьысь тӧлысь аслысногӧн сурӧвӧя шувгис.
Кор ыджыд бушков качайтӧ пуяс, то кутшӧм найӧ страшнӧйӧсь!
Матвей, кияссӧ да чужӧмсӧ дзебигтыр, муніс линияпӧлӧнса шоссе кузя, и тӧлыс йӧткаліс сійӧс мышкас.
Друг тыдовтчис лымйӧн вевттьысьӧм неыджыд вӧв, доддьыс гирскис шоссе вылысь кушалӧм изъяссӧ, и тӧбӧм юра мужик, сідзжӧ ставнас еджыд, кучкаліс вӧвсӧ плетьӧн.
Матвей бергӧдчыліс, но доддьыс ни мужикыс нин эз вӧвны, кыдз быттьӧ ставыс тайӧ сылы сӧмын каститчис, и сійӧ друг, ачыс эз тӧд мыйысь, повзис да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Вот переезд и сьӧд ичӧтик керка, кӧні олӧ стӧрӧж.
Шлагбаум лэптӧма, и сы гӧгӧр тӧлыс нӧбӧдӧма лымйысь дзонь гӧраяс, и, кыдзи шабаш вылын ёмаяс, бергалӧны лым кымӧръяс.
Тані линиясӧ вомӧналӧ важ, коркӧ вӧвлӧм ыджыд туй, кодӧс ӧнӧдз на шуӧны трактӧн.
Веськыдвылас, переездсяньыс неылын, дзик туй дорас сулалӧ Тереховлӧн трактир, вӧвлӧм постоялӧй двор.
Сэні войяснас пыр дзузгӧ битор.
Кор Матвей воис гортас, став жыръясас и весиг посводзас зэв ёна кыліс ладан дук.
Сылӧн вокыс Яков Иваныч служитіс на всенощнӧй.
Молельняын, кӧні муніс служитӧмыс, енув пельӧсас сулаліс зӧлӧтитӧм ризіяса киот стариннӧй дедовскӧй ӧбразъясӧн, да шуйга и веськыдладор кыкнан стенъясас вӧлі ӧшлӧма выльӧн серпасалӧм и ёна важся ӧбразъяс, киотъясын и прӧстӧ сідз.
Пызан вылас, кодӧс вевттьӧма джоджӧдзыс ошйысь пызандӧраӧн, сулаліс благӧвещениелӧн ӧбраз да сэні жӧ кипарисӧвӧй крест да кадилӧ; ӧзйисны воскӧвӧй сисьяс.
Пызан бердас вӧлі аналой.
Молельня дорті мунігӧн Матвей сувтовкерис да видзӧдліс ӧдзӧсӧд.
Яков Иваныч тайӧ кадас лыддьысис аналой дорын, сыкӧд тшӧтш юрбитіс сылӧн чойыс Аглая, ыджыд тушаа, лӧз платтьӧа да еджыд чышъяна косіник старука.
Вӧлі сэні и Яков Иванычлӧн нылыс, Дашутка, дас кӧкъямыс арӧса ныв, мисьтӧм, беринӧсь чужӧма, кыдзи пыр кӧмтӧм кока да сійӧ жӧ платтьӧа, мыйӧн рытъядорыс юктавліс скӧтсӧ.
— <rus>Слава тебе, показавшему нам свет</rus>! — нюжӧдӧмӧн шуис Яков Иваныч да улӧдз копыртчыліс.
Аглая мыджсис щӧканас ки вылас да заводитіс сьывны вӧсньыдик, чизыр, нюжйӧдлана гӧлӧсӧн.
А выліас йирк вылас сідзжӧ кылісны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гӧлӧсъяс, кодъяс быттьӧкӧ грӧзитчисны либӧ предвещайтісны лёктор.
Мӧд сутдаас пӧжар бӧрын, коді вӧвлӧма коркӧ зэв нин важӧн, некод эз ов, ӧшиньяссӧ вӧлі тувъявлӧма пӧвъясӧн и джоджас балкаяс костас туплясисны тыртӧм бутылкаяс.
Ӧні сэні шутьляліс да увгис тӧв, и кажитчис, мый кодкӧ котралӧ балкаясас конъясьліг.
Улыс судтаысь джынйыс вӧлі трактир улын, а мӧд джынъяс оліс Тереховлӧн семьяыс, и кор трактирын шумитісны кодъюра ветлысь-мунысьяс, сэки кылӧ вӧлі жыръясас став сёрниыс.
Матвей оліс кухнякӧд орччӧн, ыджыд пача жырйын, кӧні важӧн, кор тані вӧлі постоялӧй двор, быд лун пӧжавлісны нянь.
Тайӧ жӧ жырас пач сайын вӧлі и Дашуткалӧн места, кодлӧн эз вӧв аслас жырйыс.
Тані войяснас пыр горзіс сверчок да шура-шаракылісны шыръяс.
Матвей ӧзтіс сись да пондіс лыддьыны небӧг, кодӧс босьтліс станционнӧй жандармлысь.
Пока сійӧ лыддьысис, юрбитӧмыс помасис да ставныс водалісны узьны.
Дашутка тожӧ водіс.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ пондіс шкоргыны, но регыд садьмис да очсӧдлігтыр шуис:
— Тэ, дядя Матвей, прӧстӧ эськӧ мед сисьсӧ эн сот.
— Тайӧ менам сисьыс, — вочавидзис Матвей. — Ме сійӧс аслам сьӧм вылӧ ньӧби.
Дашутка бергалыштіс неуна да бӧр унмовсис.
Матвей дыр на пукаліс, — сылӧн оз вӧлі узьсьы, — да, медбӧръя лист боксӧ помалӧм бӧрын, кыскис сундуксьыс карандаш да небӧг вылас гижис: «Тайӧ небӧгсӧ лыдди ме, Терехов Матвей, и шуа, мый тайӧ небӧгыс, меӧн лыддьӧм став небӧгъяс пӧвстысь медся бур, мыйысь и аттьӧала кӧрт туйвывса жандармскӧй управлениеса унтер-офицерӧс, Кузьма Николаев Жуковӧс, кыдзи тайӧ бесценнӧй небӧгыслӧн владелецӧс».
Вӧчавны татшӧм нога гижӧдъяс йӧз небӧгъяс вылӧ сійӧ лыддис вежливость петкӧдлӧмӧн.
II
Благовещение лунӧ, сы бӧрын кыдзи колльӧдісны почтӧвӧй поезд, Матвей пукаліс буфетын, юис лимона чай да висьталіс.
Кывзісны сійӧс буфетчик да жандарм Жуков.
— Ме, колӧ тіянлы шуны, — висьтавліс Матвей, — челядьдырйи па вӧлі кысся леригиялань.
Меным сӧмын дас кык арӧс на вӧлі, а ме нин вичкоын апостол лыдди, и бать-мам менам ёна радейтлісны, и быд во ми покойнича мамкӧд ветлывлім енлы кевмысьны.
Вӧвлі, мукӧд детинкаяс сьыланкывъяс сьылӧны либӧ ракъяс куталӧны, а ме сійӧ кадас маменькакӧд.
Гырысьджыкъяс менӧ ошкисны, да и меным аслым тайӧ вӧлі приятнӧ, мый ме сэтшӧм бур поведениеа.
И кыдзи менӧ маменька благӧслӧвитіс заводӧ, то ме удж костъясын сьывлі сэні тенорӧн миян хорын, и бурджык удовольствие менам эз вӧвлы.
Дерт, вина ме эг юлы, табак эг куритлы, соблюдайті телеснӧй сӧстӧмлун, а сэтшӧм оласногыд, тӧдӧмысь, эз кажитчы человеческӧй родлӧн вӧрӧглы, и кӧсйис сійӧ, ӧкаяннӧйыд, пӧгубитны менӧ да заводитіс пемдӧдны менсьым вежӧрӧс, сідзи жӧ, кыдзи ӧні менам воклысь.
Первой, ме сеті кӧсйысьӧм не сёйны выльлунъясӧ уллюнъя сёян и не сёйны яй став мукӧд лунъясас, и вообщӧ сэки вочасӧн ме вылӧ воис фантазия.
Ыджыдвидз дырйи первой недельнас субӧтаӧдз вежа отечьяс лӧсьӧдӧмаӧсь кослун, но уджалысь йӧзлы да слабӧйяслы абу грек весиг чайтор юыштны, менам жӧ вежалунӧдз вомын крӧшки нянь эз вӧвлы, сэсся став ыджыдвидз чӧжыс ме эг разрешитлы аслым вый сёйны, а средаясӧ да пекничаясӧ и дзик нинӧм эг сёйлы.
Сідзжӧ и посни видзьяс дырйи.
Вӧвлывлі, петырвидз дырйи миян завадскӧйяс судакысь шыд панялӧны, а ме наысь бокынджык сукартор нёняла.
Йӧзлӧн вынъясыс, дерт, разнӧйӧсь, но ме ас йылысь висьтала: кослунъясӧ меным эз вӧв сьӧкыд и весиг сідзи, мый кымын ёнджыка старайтчан, сымын кокньыдджык.
Окота сёйны сӧмын видз первой лунъясас, а сэсся велалан, лоӧ пыр кокньыдджык, и, видзӧдан, недель помланьыс сӧвсем лӧсьыд, и кокъясыд дубалӧмаӧсь, быттьӧкӧ тэ абу му вылын, а енэжын.
И, сыысь кындзи, пуктывлі ас вылӧ быдсяма послушаниеяссӧ: чеччывлі войясын да клёнгывлі поклонъяс, местаысь местаӧ гырысь изъяс новлі, кӧмтӧг лым вылӧ петавлывлі, но и чепъяс сідзжӧ.
Сӧмын вот вель уна кад кольӧм бӧрын ме висьтасьны муні ӧтчыд ӧти священник ордӧ, и друг сэтшӧм мӧвп: ӧд священникыс тайӧ, думайта, гӧтыра, уллюнйӧн сёйысь да табак куритысь; кыдзи нӧ вермас сійӧ менӧ висьтӧдны да кутшӧм сійӧ имеитӧ власьт мынтӧдны менӧ грекъясысь, ачыс кӧ меысь грекаджык?
Ме весиг кослунъя выйысь видзчыся, а сійӧ небось осетрина сёйис.
Муні ме мӧд священник дорӧ, а сійӧ, грекыд вылӧ, кыз яйыд, шӧвк ризіа, шура-шаракылӧ, быттьӧ дама, и сысянь сідзжӧ табак дук кылӧ.
Муні ме висьтасьны манастырӧ и сэні менам сьӧлӧмӧй абу спокойнӧй, пыр кажитчӧ, быттьӧ манакъясыс оз устав серти овны.
И та бӧрын ме некыдзи ог вермы аддзыны ас серти служба: ӧти местаын служитӧны зэв ӧдйӧ, мӧдлаын, видзӧдан да, эз сійӧ задостойниксӧ сьывны, коймӧдлаын дьячок назгӧ...
Вӧвлывлі, господьӧй, прӧстит менӧ, грешнӧйӧс, сулала вичкоын, а скӧрла сьӧлӧмӧй пуӧ.
Кутшӧм нин сэні молитва?
И кажитчӧ меным, быттьӧкӧ йӧзыс вичкоас оз сідзи пернапасасьны, оз сідзи кывзыны; код вылӧ ог видзӧдлы, ставныс пьянникъяс, уллюнйӧн сёйысьяс, табак куритысьяс, развратникъяс, картёжникъяс, ӧтнам сӧмын ме ола заповедьяс серти.
Лукавӧй бесыд эз вуграв, водзӧ — унджык, дугді ме сьывны хорын да дзикӧдз шыбиті вичкоӧ ветлӧм; сідз нин ме ас йылысь гӧгӧрвоа, быттьӧ ме морт праведнӧй, а вичко аслас несовершенство вӧсна меным оз лӧсяв, мӧд ногӧн кӧ, грекӧ усьӧм ангел моз, ме куті мӧвпавны аслам гордыня вӧсна ас йылысь ен тӧдӧ мый.
Та бӧрын ме заводиті клопочитны, кыдзи эськӧ ассьым вичко лӧсьӧдны.
Медалі ме пельтӧм мещанкалысь жыртор ылысь кар сайысь, шойна дорысь, да лӧсьӧді молельня, кыдзи со воклӧн, но сӧмын менам ещӧ ставникъяс вӧліны да настӧящӧй кадилӧ.
Тайӧ аслам молельняын ме кутчыси вежа Афонскӧй гӧра уставӧ, мӧд ногӧн кӧ, быд лун обязательнӧ утреня менам заводитчывліс войшӧр кадын, а торъя тӧдчана двунадесятӧй праздникъясӧ всенощнӧй менам служитсьыліс дас час кымын, а корсюрӧ и дас кык час.
Манакъясыд всё-таки устав серти кафизмаяс да паремияяс дырйи пукалӧны, а ме кӧсйи лоны манакъясысь енлы угоднӧйӧнджык да пыр, вӧвлі, кок йылын.
Лыддьывлі и сьывлывлі ме ньӧжйӧник, синва сорӧн да ышлолалӧмӧн, киясӧс лэптӧмӧн, и веськыда молитва бӧрын, узьтӧг, удж вылӧ, да и уджала пыр молитваӧн.
Но, мӧдіс кар кузя сёрни: Матвей вежа, Матвей висьысьясӧс и йӧйясӧс бурдӧдӧ.
Некодӧс ме, дерт, эг бурдӧдлы, но тӧданныд, кутшӧмкӧ кӧ лоӧ раскол либӧ лжеучение, то бабйӧй рӧдысь он мын.
Быттьӧкӧ гутъяс ма вылӧ уськӧдчӧны.
Пӧвадитчисны ме дорӧ быдсяма бабкаяс да пӧрысь нывъяс, кок улӧдз меным копрасьӧны, киӧс окалӧны да горзӧны, мый ме вежа да мукӧдтор, а ӧти весиг менам юр вылысь сияние аддзылӧма.
Молельняын лои дзескыд, босьті ме ыджыдджык жыр, и мӧдіс мунны миян настӧящӧй столпотворение, мутиыс дзикӧдз мутитіс менӧ да тупкис югыдсӧ менам синъясысь аслас пеж гыжъяснас.
Ми ставным кыдз быттьӧ дурмим.
Ме вӧлі лыддя, а бабаяс да пӧрысь нывъяс сьылӧны, да тадзтӧ, дыр сёйтӧг да ютӧг, кок йылын сутки да унджык сулалӧмысь, друг найӧ заводитчӧны треситчыны, быттьӧкӧ лихорадка треситӧ, сэсся то ӧти горӧдас, то мӧд — да этадз страшнӧя!
Ме сідзжӧ ставнам тірала, кыдз жид скӧвӧрӧда вылын, ачым ог тӧд, кутшӧм сэтшӧм помка серти, и заводитӧны миян кокъясным чеччавны.
Дивӧ, веськыда кӧ шуны: он кӧсйы, а чеччалан и кияснад ӧвтчан; и сэсся горзӧм, чилзӧм, ставным йӧктам да ёрта-ёрт бӧрся котралам, котралам усьтӧдз.
И, сэтшӧм ногӧн, йӧйталігад ме сувті лёк туй вылӧ.
Жандарм серӧктіс, но, кор казяліс, мый сыысь кындзи некод оз серав, лои бӧр серьёзнӧйӧн да шуис:
— Тайӧ молоканство.
Ме лыддьылі, Кавказын ставныс сідзи.
— Но менӧ гымӧн эз ви, — водзӧ нуӧдіс Матвей, пернапасасис ӧбраз вылӧ да вӧрӧдыштіс паръяссӧ. — Навернӧ, юрбитіс ме вӧсна мӧдаръюгыдас покойнича мамӧй.
Кор менӧ ставныс нин карас лыддисны вежаӧн да весиг дамаяс да бур господа кутісны ме ордӧ ньӧжйӧникӧн волывлыны утешениела, кыдзкӧ ӧтчыд муні ме миян кӧзяин Ӧсип Варламыч дорӧ прӧститчыны, — сэки прӧщенӧй лун вӧлі, — а сійӧ этадз игналіс каличӧн ӧдзӧссӧ, и колим ми кыкӧн, син-на-син.
И кутіс сійӧ менӧ видны.
И колӧ тіянлы шуны, Ӧсип Варламыч образованиетӧм, но зэв вежӧра морт, и ставыс сыысь полісны да почитайтісны, сы вӧсна мый вӧлі стрӧг, ен ногӧн олысь и тружденник.
Городскӧй головаӧн вӧлі и старӧстаӧн, гашкӧ, во кызь кымын, и уна буртор вӧчис;
Выль Мӧскуа уличатӧ ставнас галькиӧн вольсаліс, краситіс собор да колоннаяссӧ краситіс виж рӧм улӧ.
Но, игналіс ӧдзӧссӧ да — «важӧн нин, шуӧ, ме тэӧдз воӧдча, сэтшӧм-татшӧм...
Тэ, шуӧ, чайтан, мый тэ вежа?
Абу, тэ абу вежа, а богоотступник, еретик да злӧдей!..»
И мӧдіс и мӧдэ...
Ме ог вермы тіянлы висьтавны, кыдзи сійӧ сёрнитіс, бура да умнӧя, быттьӧ гижӧд вылысь лыддис, и сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
Сёрнитіс кык час.
Вӧрзьӧдіс сійӧ менӧ аслас кывъяснас, воссисны менам синъяс.
Кывзі ме, кывзі и — кыдз бӧрддза!
«Ло, шуӧ, обыкновеннӧй мортӧн, сёй, ю, пасьтась да кевмы, кыдзи ставыс, а мый вывті таысь, сійӧ мутисянь.
Чепъясыд, шуӧ, тэнад мутисянь, видзалӧмыд тэнад мутисянь, молельняыд тэнад мутисянь; ставыс, шуӧ, тайӧ гордость».
Мӧд луннас, сӧстӧм выльлунӧ, ме висьми.
Менам гӧгйӧй вӧрзис, менӧ нуисны больничаӧ; мучитчи ме зэв ёна и курыд синваӧн бӧрді да дрӧжжиті.
Чайті, мый больничасянь меным веськыд туй — адӧ, и муртса эг кув.
Мучитчи ме висьӧмнас воджын, а мыйӧн петі, медводз пӧкаитчи настӧящӧя да лои бӧр мортӧн.
Кор лэдзис менӧ гортӧ Ӧсип Варламыч, наставляйтіс: «Эн вунӧд, Матвей, мый обыкновеннӧй олӧмысь, сійӧ ставыс мутисянь».
И ме ӧні сёя и юа, кыдзи и мукӧдыс, и юрбита, кыдзи ставыс...
Овлывлӧ кӧ ӧні, мый батюшкосянь табак либӧ вина дук кылӧ, то ме ог лысьт дивитны, сы вӧсна мый ӧд и батюшкоыд прӧстӧй морт.
Но кыдзи сӧмын висьталасны, мый со карын либӧ деревняын пӧ петкӧдчӧма, вежа, дзонь недельясӧн оз сёй да ассьыс уставъяссӧ лӧсьӧдалӧ, то ме нин гӧгӧрвоа, кодлӧн сэні уджыс.
Сідзкӧ вот, менам сударьяс, кутшӧм история вӧлі менам олӧмын.
Ӧні и ме Ӧсип Варламыч моз пыр велӧда вокӧс да чойӧс и кӧрита найӧс, но ставыс весьшӧрӧ.
Абу сетӧма меным енмыс кывворсӧ.
Матвейлӧн висьталӧмыс, тыдалӧ, некутшӧм впечатление эз сет.
Сергей Никанорыч нинӧм эз шу да пондіс идравны прилавок вывсьыс закускаяссӧ, а жандарм заводитіс сёрнитны сы йылысь, кутшӧм озыр Матвейлӧн вокыс, Яков Иваныч.
— Сылӧн комын сюрс этшавылӧ, — шуис сійӧ.
Жандарм Жуков, гӧрд юрсиа, паськыд чужӧма (кор сійӧ ветлӧдліс, сылӧн банбокъясыс дрӧжжитісны), ён, пӧтӧс, пырджык, кор эз вӧвны чин сертиыс гырысьджыкъясыс, пукаліс шван моз кокъяссӧ кресталӧмӧн; сёрнитігас сійӧ качайтчис да небрежнӧя шутьляліс, и сэки сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв дӧвӧльнӧй.
Сійӧ вӧлі сьӧма, и пыр сёрнитіс сы йылысь, кыдзи делӧ бура тӧдысь морт.
Сійӧ занимайтчис комиссионерствоӧн, и кор колӧ вӧлі кодлыкӧ вузавны имение, вӧв либӧ важмыштӧм экипаж, то шыасьлісны сы дорӧ.
— Да, комын сюрсыд лоӧ, пӧжалуй, — сӧгласитчис Сергей Никанорыч. — Тіян дедушкаыдлӧн вӧлі зэв ыджыд состояние, — Матвей дорӧ шыасиг шуис сійӧ. — Зэв ыджыд!
Ставыс сэсся коли тіян батьыдлы да тіян дядьыдлы.
Тіян батьыд кулі зэв томӧн, и сы бӧрын ставсӧ босьтіс дядьыд, а сэсся, сідзкӧ, Яков Иваныч.
Пока ті маменькаыдкӧд юрбитны ветлӧдлінныд да заводын тенорӧн сьылінныд, тані тіянтӧг эз вугравны.
— Тіян пай вылӧ воӧ дас вит сюрс кымын, — качайтчигтыр шуис жандарм. — Трактирыд тіян ӧтувъя, сідзкӧ, и капиталыс ӧтувъя.
Да.
Тіян местаын кӧ, ме эськӧ важӧн нин судӧ сеті.
Ме эськӧ судас сеті сійӧ сідз, а пока делӧ да мый да, коркӧ ӧткӧн эськӧ став чужӧмсӧ сылысь вирӧдз...
Яков Иванычӧс эз радейтны, сы вӧсна мый кодкӧ кӧ оз сідзи веруйт, кыдзи ставныс, то тайӧ неприятнӧя волнуйтіс весиг йӧзӧс, кодъяс веськодьӧсь вера дінӧ.
Жандарм жӧ эз радейт сійӧс ещӧ и сы вӧсна, мый Яков Иваныч тожӧ вузавліс вӧвъяс да важмыштӧм экипажъяс.
— Тіянлы абу окота судитчыны вокыдкӧд сы вӧсна, мый тіян асланыд сьӧмныд уна, — завидьпырысь сы вылӧ видзӧдіг шуис Матвейлы буфетчик. — Лӧсьыд сылы, кодлӧн эм средствояс, а вот ме, тыдалӧ, татшӧм лёк олӧмас и кула...
Матвей кутіс висьтавлыны, мый сылӧн сьӧмыс ньӧти абу, но Сергей Никанорыч эз нин кывзы; важ олӧм йылысь, оскорблениеяс йылысь казьтылӧмъясыс, кодъясӧс сійӧ терпитіс быд лун, усисны тӧдвылас; куш юрыс сылӧн пӧсяліс, сійӧ гӧрдӧдіс да кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Проклятӧй олӧм! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь да швачкис калбассӧ джодж бердӧ.
III
Висьтавлісны, мый постоялӧй дворсӧ стрӧитлӧма Александр I дырйи на кутшӧмкӧ дӧва, коді овмӧдчылӧма тані аслас пиыскӧд; шулӧмаӧсь сійӧс Авдотья Тереховаӧн.
Почтӧвӧйяс вылын керка дінтіыс мунысьяслысь, торйӧн нин тӧлыся войясӧ, лэбула пемыд дворыс да пыр игана воротаясыс кыпӧдлісны шоглун да полӧм, быттьӧ тайӧ керкаас олісны кӧлдунъяс да рӧзбойникъяс; и быдысь, дінтіыс прӧйдитӧм бӧрын нин, ямщик видзӧдлывліс мышкас да тэрмӧдліс вӧвъяссӧ.
Сувтлывлісны татчӧ неокотапырысь, сы вӧсна мый кӧзяеваыс пыр вӧліны зумышӧсь, этша сёрниаӧсь да босьтлісны ветлысь-мунысьяслысь зэв донӧн.
Двор пытшкас вӧлі няйт весиг гожӧмнас; тані няйт пиас куйлісны гырысь тшӧг порсьяс да шӧйтісны домавтӧм вӧвъяс, кодъясӧн барышничайтісны Тереховъяс, и частӧ овлывліс, мын сулалӧмысь дӧзмӧм вӧвъяс пышйывлісны дворсьыс, да, дурмӧмъяс моз, котралісны туй кузя да повзьӧдлісны странницаясӧс.
Сійӧ кадӧ тайӧ туй кузяыс ёна ветлісны; прӧйдитлывлісны тӧваръясӧн кузь обозъяс, и овлывлісны сэні быдсямапӧлӧс случайяс, шуам татшӧм сяма, кыдзи комын во сайын обозчикъяс скӧрмӧмаӧсь да заводитӧмаӧсь тышкасьны да виӧмаӧсь мунысь купечӧс, и ӧнӧдз на дворсянь верстджын сайын туй дорас сулалӧ нёровтчӧм крест; прӧйдитлывлісны кӧлӧкӧльчикъяса почтӧвӧй тройкаяс да сьӧкыд барскӧй каретаяс, баксігтыр да кымӧр кодь бус лэптіг прӧйдитлісны гырысь скӧт стадаяс.
Кор нюжӧдісны кӧрт туй, первой кадас тайӧ местаас вӧлі сӧмын полустанок, коді шусьыліс прӧстӧ разъездӧн, сэсся дас во мысти кымын стрӧитісны ӧнія Прогоннӧйсӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмыс важ почтӧвӧй туй кузяыс пӧшти дугдіс, и сы кузя ветлісны нин сӧмын сэтчӧс помещикъяс да мужикъяс да тулыснас и арнас чукӧръясӧн прӧйдитлісны рабочӧйяс.
Постоялӧй двор пӧри трактирӧ; вылі судтаыс джынвыйӧ сотчис, вевтыс сімӧмысла лои виж, лэбулыс киссис, но двор пытшкын няйтас пыр на туплясисны зэв гырысь тшӧг порсьяс, розӧвӧйӧсь, мисьтӧмӧсь.
Важмозыс корсюрӧ пышйывлісны дворысь вӧвъяс да, дурмӧмъяс моз, бӧжъяссӧ лэптӧмӧн, гӧняйтлісны туй кузя.
Трактирын вузасисны чайӧн, турунӧн, зӧрйӧн, пызьӧн, а сідзжӧ винаӧн да сурӧн, сэні юӧм вылӧ и петкӧдӧм вылӧ; винаяссӧ вузавлісны видзчысигтыр, сы вӧсна мый патентсӧ некор эз босьтлывны.
Тереховъяс вообщӧ пыр торъявлісны религиозностьӧн, сы вӧсна весиг найӧс нимтісны Богомоловъясӧн.
Но, гашкӧ, сыысь, мый найӧ олісны торйӧн, ошъяс моз, ӧтдортчисны йӧзсьыс да быдторйӧдз воӧдчывлісны ас вежӧрнас, найӧ радейтісны мечтайтны да колебайтчисны вераас, и пӧшти быд поколение веруйтіс кыдзкӧ аслысногӧн.
Бабка Авдотьяыс, коді стрӧитіс постоялӧй дворсӧ, вӧлі кутчысьӧ важ вераӧ, сылӧн жӧ пиыс да кыкнан внукыс Матвейлӧн да Яковлӧн батьясыс ветлывлісны православнӧй вичкоӧ, принимайтлісны ас орданыс духовенствоӧс да выль ӧбразъяслы кевмисны сідз жӧ сьӧлӧмсянь, кыдзи важъясыслы; пиыс пӧрысьладорыс яй эз сёйлы да сетіс енлы обет, пыр овны чӧв, сёрниттӧг, сы вӧсна мый став сёрнисӧ лыддис грекӧн, а внукъяслӧн вӧлі сійӧ аслыспӧлӧслуныс, мый найӧ гӧгӧрволісны писаниесӧ эз прӧстӧ, а пыр корсисны сэтысь гуся смысл, уверяйтлісны, мый быд вежа кывйын колӧ лоны кутшӧмкӧ тайна.
Авдотьялӧн правнукыс, Матвей, ичӧтысяньыс тышкасис мечтаниеяскӧд да муртса эз пӧгибнит, мӧд правнукыс, Яков Иваныч, вӧлі православнӧйӧн, но гӧтыр кулӧм бӧрас друг дугдіс ветлывлыны вичкоӧ да юрбитіс гортас, сы вылӧ видзӧдӧмӧн ылалі тшӧтш и Аглая чойыс: ачыс вичкоӧ эз ветлывлы и Дашуткаӧс эз лэдзлы.
Аглая йылысь ещӧ висьтавлывлісны, быттьӧ томдырйиыс сійӧ ветлывлӧма Веденяпиноӧ хлыстъяс дорӧ да мый гусьӧн сійӧ ӧні на хлыстовка, а сы вӧсна пӧ ветлӧдлӧ еджыд чышъянӧн.
Яков Иваныч вӧлі ыджыдджык Матвейысь дас арӧсӧн.
Тайӧ вӧлі зэв мича старик, ыджыд тушаа, пӧшти коскӧдзыс паськыд дзор тошка да сук синкымъяса, коді вӧчис сылысь чужӧмсӧ суровӧйӧн, весиг скӧрӧн.
Новліс сійӧ бур нойысь вурӧм кузь дукӧс либӧ сьӧд романовскӧй полушубок и вообщӧ зілис пасьтасьны сӧстӧма да бура; колоши новліс весиг кос поводдя дырйи.
Вичкоӧ сійӧ эз ветлывлы сы вӧсна, мый, сы думысь, вичкоын эз точнӧя исполняйтны устав, да сы вӧсна, мый священникъяс юисны вина индытӧм кадӧ да куритісны табак.
Ас ордас гортас сійӧ быд лун лыддьысис да сьыліс Аглаякӧд ӧтлаын.
Веденяпиноын затреня дырйи сӧвсем эз лыддьывны канон да вечерняяссӧ эз служитлыны весиг гырысь праздникъяс дырйи, сійӧ жӧ гортас лыддьывліс ставсӧ, мый пӧлагайтчывліс быд лун вылӧ, ни ӧти строчка кольтӧг да тэрмасьтӧг, а прӧст кадӧ гораа лыддьывліс житиеяс.
И быдлунъя олӧмын сійӧ стрӧга кутчысис уставӧ; сідз, ыджыдвидз дырйи кӧ кутшӧмкӧ лунӧ устав серти позьӧ вӧлі вина юыштны <rus>«ради труда бденного»</rus>, то сійӧ непременнӧ юис вина, весиг кӧть оз вӧлі ков.
Сійӧ лыддьысис, сьыліс, кадитчис да видзаліс эз сы вӧсна, медым пӧлучитны енсянь кутшӧмкӧ буртор, а порядок ради.
Морт оз вермы овны вератӧг, и вераыс должен выражайтчыны правильнӧ, воысь воӧ, лунысь лунӧ известнӧй порядокын, медым быд асыв и быд рыт морт шыасьліс ен дорӧ сійӧ кывъясӧн да мӧвпъясӧн, кодъяс приличнӧйӧсь тайӧ луныслы да часыслы.
Колӧ овны, а сідзкӧ, и юрбитны сідз, кыдзи колӧ енлы, и сы вӧсна быд лун колӧ лыддьыны да сьывны сӧмын сійӧс, коді колӧ енлы, мӧд ногӧн кӧ, мый пӧлагайтчӧ устав серти; сідз, Иоаннсянь первой главасӧ колӧ лыддьыны сӧмын ыджыдлунӧ, а ыджыдлунсянь вознесеньеӧдз оз позь сьывны <rus>«Достойно есть»</rus> да мукӧд.
Татшӧм порядоксӧ да сылысь коланлунсӧ тӧдӧмыс молитваяс дырйи Яков Иванычлы вайліс ыджыд удовольствие.
Кор сылы быть ковмывліс торкны тайӧ порядоксӧ, шуам, ветлыны карӧ тӧварла либӧ банкӧ, сэк сійӧс мучитіс сӧвестьыс и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ шудтӧмӧн.
Матвей вокыс, коді виччысьтӧг воис заводысь да овмӧдчис трактирын, быттьӧ гортас, первойя лунъяссяньыс жӧ пондіс торкавны порядоксӧ.
Сійӧ эз кӧсйы юрбитны ӧтлаын, сёйис да чай юис ас кадӧ, чеччывліс сёрӧн, средаясӧ да пекничаясӧ юис йӧв, быттьӧ слаб дзоньвидзалун вӧсна; пӧшти быд лун молитва дырйи сійӧ пыравліс молельняӧ да горзывліс: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!»
Тайӧ кывъясыс скӧр мӧдлісны Яков Иванычӧс, а Аглая эз вермыв кутчысьны да заводитліс пинясьны.
Либӧ войнас, гусьӧникӧн матыстчӧмӧн, Матвей пыравліс молельняӧ да ньӧжйӧник шулывліс: «Вокӧй, тіян молитваыд оз ков енлы.
Сы вӧсна мый шуӧма: первой бурась аслад вокыдкӧд и сэки локтігад вай ассьыд козинтӧ.
Ті жӧ сьӧмтӧ барыш вылӧ сетанныд, винаӧн торгуйтанныд.
Пӧкаитчӧй!»
Матвей кывъясысь Яков аддзыліс сӧмын прӧстӧй отговорка пустӧй да дыш йӧзлысь, кодъяс сёрнитӧны йӧзӧс радейтӧм йылысь, воккӧд бурасьӧм йылысь да мукӧдтор сӧмын сы вӧсна, медым не кевмыны, не видзавны да не лыддьыны вежа небӧгъяс, и кодъяс зывӧкпырысь сёрнитӧны кокни доход да процентъяс йылысь сӧмын сы вӧсна, мый оз радейтны уджавны.
Ӧд лоны гӧльӧн, нинӧм не чукӧртны да нинӧм не видзны ёна кокньыдджык, озырӧн лоӧм дорысь.
А век жӧ сійӧ дӧзмыліс да эз нин вермы юрбитны, кыдзи войдӧр.
Сӧмын на сійӧ пырліс молельняас да восьтыліс небӧгсӧ, кыдзи заводитліс нин повны, мый вот-вот пырас вокыс да торкас сійӧс; и збыль, Матвей пыравліс регыд да дрӧжжитана гӧлӧсӧн горзіс: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!»
Чойыс пинясис, и Яков сідзжӧ этшсьыс петавліс да горзіс: «Весась менам керкаысь!»
А мӧдыс сылы: «Тайӧ керкаыс миян ӧтувъя».
Заводитліс Яков выльысь лыддьыны да сьывны, но эз нин вермыв успокоитчыны да, ачыс тайӧс казявтӧг, друг думыштчывліс небӧг вылас; кӧть вокыслысь кывъяссӧ сійӧ лыддис пустякӧн, но мыйлакӧ и сылы бӧръя кадас сідзжӧ кутіс волывны юрас, мый озырлы сьӧкыд веськавны сарство небеснӧйӧ, мый куим во сайын сійӧ зэв выгӧднӧ ньӧбис гусялӧм вӧв, мый покойнича гӧтырыс дырйи на ӧтчыд кутшӧмкӧ пьянник куліс сы ордын трактирас вина помысь...
Войяснас сійӧ узис омӧля, кокниа, и сылы кылӧ вӧлі, кыдзи Матвей сідзжӧ оз узь да пыр ышлолалӧ, гажтӧмчӧ аслас изразцӧвӧй заводысь.
И Яковлы войнас, кор сійӧ бергаліс бок вывсянь бок вылӧ, дум вылас усьлісны и гусялӧм вӧлыс, и пьянник, и верблюд йылысь евангельскӧй кывъяс.
Вӧлі мунӧ сы вылӧ, мый кыдз быттьӧ сылӧн бара заводитчисны мечтайтӧмъяс.
А быттьӧ нарошнӧ, быд лун, кӧть эськӧ вӧлі нин март пом, лымъяліс да вӧрыс шувгис тӧвся моз, и эз эскыссьы, мый коркӧ воас тулыс.
Лёк поводдяыс вӧлі сэтшӧм, медым гажтӧмчыны, пинясьны да мустӧмтны ӧта-мӧдсӧ, а войнас, кор тӧлыс грымакыліс вылі судтаас, кажитчис, мый кодкӧ оліс сэні, мечтайтӧмъясыс йиджтысьлісны вежӧрас, юрыс висис да эз узьсьы.
IV
Страстнӧй выльлун асылӧ Матвей кывліс аслас жырсянь, кыдзи Дашутка шуис Аглаялы:
— Дядя Матвей тӧрыт висьтавліс, видзавны, пӧ, оз ков.
Матвейлы тӧдвылас уси став сёрниыс, коді сылӧн вӧлі тӧрыт Дашуткакӧд, и сылы друг лои забеднӧ.
— Нылӧ, эн грешит! — шуис сійӧ няр гӧлӧсӧн, висьысь моз. — Видзавтӧг оз позь, ачыс миян господьным нелямын лун видзаліс.
А сӧмын ме тэныд объясняйті, мый омӧль мортлы и видзалӧмыс пӧльза вылӧ оз мун.
— А тэ сӧмын кывзы заводскӧйяслысь, найӧ велӧдасны бур вылӧ, — серамсорӧн шуис Аглая, коді вӧлі мыськалӧ джодж, (прӧстӧй лунъясӧ сійӧ обыкновеннӧ мыськавліс джоджъяс да сэки став вылас скӧравліс). — Заводын, тӧдӧмысь, кутшӧм видзалӧм.
Тэ вот юав сылысь, аслад дядьыдлысь, юав душенька йывсьыс, кыдзи сійӧ сыкӧд, гадюкакӧд, видзалан лунъясӧ йӧв трескайтіс.
Мукӧдсӧ сійӧ велӧдӧ, а ачыс вунӧдӧма гадюка йывсьыс.
А юав: кодлы сійӧ сьӧмсӧ колис, кодлы?
Матвей тӧждысьӧмӧн, кыдзи няйт ранаӧс, дзебис быдӧнысь, мый самӧй сійӧ кадас, кор кевмысиганыс сыкӧд тшӧтш чеччалісны да котралісны старукаяс да нывъяс, сійӧ оліс ӧти мещанкакӧд да вӧлі сысянь кага.
Гортас мунігӧн сійӧ сетіс тайӧ нывбабаыслы ставсӧ, мый чӧжыштіс заводас, а муннысӧ аслыс корис кӧзяиныслысь, и ӧні сылӧн вӧлі сӧмын кымынкӧ шайт, кодӧс сійӧ видзис чай да сись вылӧ.
«Душенька» сэсся юӧртіс сылы, мый кагаыс кулі, да письмӧас юаліс, мый вӧчны сьӧмнас.
Тайӧ письмӧсӧ вайӧма станция вывсянь работник, да сійӧ веськалӧма Аглая киӧ, коді лыддьӧма письмӧсӧ, да сэсся быд лун кӧритіс Матвейӧс «душенькаӧн».
— Шутка, ӧкмыссё чӧлкӧвӧй! — водзӧ нуӧдіс Аглая. — Сетӧма ӧкмыссё чӧлкӧвӧй бокӧвӧй гадюкалы, заводскӧй кӧбылалы, мед тэ джагалан! — Аглая нин ӧддзис да горзіс чирӧм гӧлӧсӧн: — Чӧв олан?
Ме эськӧ тэнӧ шӧри орӧді, омӧликӧс!
Ӧкмыссё чӧлкӧвӧй кыдзи кӧпейка!
Тэ мед эськӧ Дашуткалы гижӧдін, — ас морт ӧд, абу бокӧвӧй, — а то ыстін эськӧ Белевӧ Марьялӧн шудтӧм сирӧтаяслы.
И эз джагав тэнад гадюкаыд, мед лоӧ сійӧ анафемаӧс куимысь проклянитӧма, дьявӧлица, медым сылы югыд лун не аддзывны.
Яков Иваныч чукӧстіс сійӧс; кад нин вӧлі заводитны часы.
Аглая мыссис, юрас кӧрталіс еджыд чышъян да муніс молельняӧ аслас радейтана вок дорас лӧнь да рам нин.
Кор сійӧ сёрнитліс Матвейкӧд либӧ трактирын ваявліс мужикъяслы чай, то тайӧ вӧлі косіник, ёсь синъяса, лёк старука, молельняын жӧ сылӧн чужӧмыс вӧлі сӧстӧм, мелі, ачыс сійӧ кыдзкӧ ставнас томмыліс, аслысногӧн копрасис да весиг нюмыртліс вомдоръяссӧ.
Яков Иваныч заводитіс лыддьыны часысӧ ньӧжйӧник да нораа, кыдзи сійӧ лыддьывліс пыр ыджыдвидз дырйи.
Неуна лыддьыштӧм бӧрын сійӧ сувтыштліс, медым кывзыштны чӧв-лӧньсӧ, коді вӧлі став керкаас, да сэсся бара водзӧ лыддис и сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі долыд; сійӧ молитвеннӧя креставліс кияссӧ, видзӧдіс йиркӧ, довкйӧдліс юрнас, ышлолаліс.
Но друг кылісны гӧлӧсъяс.
Матвей дорӧ воисны гӧсьтъяс: жандарм да Сергей Никанорыч.
Яков Иваныч яндысис гораа лыддьысьны да сьывны, кор керкаас вӧліны бокӧвӧйяс, и ӧні, гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын, кутіс лыддьыны вомгорулас да ньӧжйӧник.
Молельняӧ вӧлі кылӧ, кыдзи буфетчик шуаліс:
— Щеповын татарин сдайтӧ ассьыс делӧсӧ сюрс да джынйысь.
Позьӧ сетны ӧні сылы витсё чӧлкӧвӧй, а мукӧд вылас вексель.
Вот, Матвей Васильич, лоӧй бур мортӧн, удждӧй меным тайӧ витсё чӧлкӧвӧйсӧ.
Ме тіянлы тӧлысьнас кык процент.
— Кутшӧм менам сьӧм! — шемӧсмис Матвей. — Кутшӧм менам сьӧм!
— Кык процент тӧлысьнас, тайӧ тіянлы кыдзи енэжысь усьӧ, — объясняйтіс жандарм. — А тіян ордын куйлігад сьӧмнытӧ тіянлысь сӧмын воз сёйӧ, и сэсся некутшӧм результат.
Сэсся гӧсьтъяс мунісны и лои чӧв-лӧнь.
Но муртса на Яков Иваныч заводитіс гораа лыддьыны да сьывны, кыдзи ӧдзӧс сайсянь кыліс гӧлӧс:
— Вокӧй, сетлӧй меным вӧвтӧ Веденяпиноӧ ветлыны!
Тайӧ вӧлі Матвей.
И Яковлӧн сьӧлӧм вылас бара эз ло лӧсьыд.
— Мыйӧн нӧ ті мунанныд? — думайтыштӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Гнедӧйнас работник порсь нуис, а уж вылас ме ачым муна Шутейкиноӧ, кыдз сӧмын помала.
— Вокӧй, мыйла ті верманныд распоряжайтчыны вӧвъяснас, а ме ог? — дӧзмӧмпырысь нин юаліс Матвей.
— Сы вӧсна мый ме ог гуляйтны, а делӧӧн.
— Овмӧсным миян общӧй, сідзкӧ, и вӧвъясыс общӧйӧсь, и ті тайӧс долженӧсь гӧгӧрвоны, вокӧй.
Лои чӧв-лӧнь.
Яков эз юрбит и виччысис, кор ӧдзӧс дорысь мунас Матвей.
— Вокӧй, — водзӧ нуӧдіс Матвей, — ме морт висьысь, оз ков меным овмӧсыд, ен сыкӧд, владейтӧй, но вайӧй кӧть ичӧтик юкӧн висигӧн ачымӧс вердӧм вылӧ.
Вайӧй, и ме муна.
Яков чӧв оліс.
Сылы зэв окота вӧлі торйӧдчыны Матвейкӧд, но сетны сылы сьӧм сійӧ эз вермы, сы вӧсна мый став сьӧмыс вӧлі делӧын; да и став Терехов рӧдас эз на вӧв пример, медым вокъяс юксисны; юксьыны — рӧзӧритчыны.
Яков чӧв оліс да пыр виччысис, кор Матвей мунас, и пыр видзӧдіс чой вылас, поліс, мед эськӧ сійӧ эз сюйсьы да эз заводитчы бара видчӧм, кутшӧм вӧлі асывнас.
Кор, медбӧрын, Матвей муніс, сійӧ водзӧ пондіс лыддьыны, но удовольствиеыс эз нин вӧв, муӧдз копрасьӧмысь сьӧктаммис юрыс да синмыс пемдыліс, и вӧлі гажтӧм кывзыны ассьыс ньӧжмыд, нор гӧлӧссӧ.
Кор татшӧмторйыс овлывліс сыкӧд войясын, то сэки сійӧс объясняйтліс сыӧн, мый эз узьсьы, луннас жӧ татшӧмторйыс повзьӧдліс Яковӧс, и сылы заводитліс кажитчыны, мый юр вылас да пельпомъяс вылас сылӧн пукалӧны мутияс.
Кыдзкӧ-мыйкӧ часы помалӧм бӧрын, недовольнӧй да скӧр, сійӧ муніс Шутейкиноӧ.
Арнас на землекопъяс кодйисны Прогоннӧй дорын межевӧй канава да сёйисны-юисны трактирын дас кӧкъямыс чӧлкӧвӧй дон, и колӧ вӧлі ӧні суны Шутейкиноас налысь пӧдрядчиксӧ да пӧлучитны сысянь тайӧ сьӧмсӧ.
Шоныдсьыс да бушковъяссьыс туйыс тшыксьӧма, лоӧма сьӧд да тёпканӧсь, и кытсюрӧ вӧлыс вӧйласис нин; лымйыс бокъястіыс пуксьӧма туйсьыс улӧдзджык, сы вӧсна ковмыліс мунны быттьӧкӧ векньыдик насыпь вывті и паныдасигъясӧ кежны вӧлі зэв сьӧкыд.
Енэжыс асывсяньыс на букшасис, да пӧльтіс уль тӧв...
Паныд локтіс кузь обоз: нывбабаяс нуисны кирпич.
Яковлы лои кежны туй вывсьыс; вӧлыс сылӧн пырис лымъяс кынӧмӧдзыс, ӧтка доддьыс пӧлыньтчис веськыдвылӧ, и ачыс сійӧ, медым не усьны, нёровтчис шуйгавылӧ да пукаліс сідзи пыр, пока сы дорті ньӧжйӧник муніс обозыс; сійӧ тӧв шутьлялӧм пыр кыліс, кыдзи дзуртісны додьяс да лолалісны омӧлик вӧвъяс да кыдзи бабаяс сёрнитісны сы йылысь: «Богомолов мунӧ», — а ӧти, жальпырысь сы вӧв вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тэрыба шуис:
— Кажитчӧ, лымйыс Ёгорейӧдз куйлас.
Дзикӧдз мучитчим!
Яков пукаліс неудобнӧя, кусыньтчӧмӧн да читкыраліс тӧвсьыс синъяссӧ, а сы водзын пыр мелькайтісны то вӧвъяс, то гӧрд кирпич.
И, гашкӧ, сы вӧсна, мын сылы эз вӧв лӧсьыд да висис бокыс, друг сылы лои забеднӧ, и делӧыс, код вӧсна сійӧ ӧні муніс, кажитчис сылы неважнӧйӧн, и сійӧ думыштіс, мый позис эськӧ аски Шутейкиноӧ ыстыны работниксӧ.
Бара мыйлакӧ, кыдзи и кольӧм узьтӧм вояс, сылы дум вылас усины верблюд йылысь кывъяс и сэсся воалісны юрас быдсикас казьтылӧмъяс то мужик йылысь, коді вузавліс гусялӧм вӧвсӧ, то пьянник йылысь, то бабаяс йылысь, кодъяс вайлывлісны сылы закладӧ самӧваръяс.
Дерт, быд купеч зільӧ босьтны унджык, но Яков чувствуйтіс мудзӧм сыысь, мый сійӧ торговец, сылы окота лон мунны кытчӧкӧ ылӧджык тайӧ порядоксьыс, да лои гажтӧм мӧвпысь, мый талун сылы колӧ на лыддьыны вечерня.
Тӧлыс швачкис сылы веськыда чужӧмас да шура-шаракыліс воротникас, и кажитчис, мый тайӧ сійӧ вашкӧдӧ сылы став тайӧ мӧвпъяссӧ, кодъясӧс ваялӧ паськыд еджыд эрд вылысь...
Тайӧ эрд вылас видзӧдігӧн, коді тӧдса вӧлі сылы челядьдырсяньыс на, Яковлы дум вылас усис, мый стӧч татшӧм тӧждысьӧм да татшӧм жӧ мӧвпъяс вӧліны сылӧн томдырйиыс, кор сійӧ уна мечтайтліс да колебайтчис вераас.
Сылы вӧлі шуштӧм кольччыны ӧтнаслы эрд вылын; сійӧ бӧр бергӧдчис да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис обоз бӧрся, а бабаяс сералісны да шуалісны:
— Богомолов бӧр бергӧдчис.
Гортас ыджыдвидз кузя нинӧм эз пуны и самӧвар эз пуктывны, да луныс та вӧсна кажитчис зэв кузьӧн.
Яков Иваныч важӧн нин лэдзаліс вӧвсӧ, лэдзис станция вылӧ пызь да кыкысь кымын нин босьтчыліс лыддьыны псалтырь, а рытӧдзыс век на ылын вӧлі.
Аглая мыськаліс нин став джоджъяссӧ да, сы вӧсна мый вӧчнысӧ вӧлі нинӧм, ноксис аслас сундукас, кодлысь вевтсӧ пытшсяньыс дзоньнас вӧлі клеитӧма бутылкаясысь ярлыкъясӧн.
Матвей, тшыг да шог, пукаліс да лыддьысис либӧ матыстчывліс голландскӧй пач дорӧ да дыр видзӧдаліс серпасъяссӧ, кодъяс казьтылісны сылы заводсӧ.
Дашутка узис, сэсся садьмӧм бӧрас муніс юктавны скӧтсӧ.
Кор сійӧ лэптіс юкмӧссьыс васӧ, ори гезйыс, и ведраыс уси ваас.
Работник кутіс корсьны багыр, медым кыскыны ведрасӧ, а Дашутка ветлӧдліс сы бӧрся няйт лым вывті кӧмтӧг, дзодзӧглӧн кодь гӧрд кокъяснас да повторяйтіс: «Сэні джуджыд!»
Но работникыс эз гӧгӧрво сійӧс, да, тыдалӧ, Дашуткаыс дӧзмӧдіс сійӧс, сы вӧсна мый работникыс друг бергӧдчис да видіс сійӧс мисьтӧм кывъясӧн.
Яков Иваныч, коді петіс буретш ывлаӧ, кывліс, кыдзи Дашутка вочавидзис работникыслы зэв тэрыба да кузя лёк кывъясӧн, кодъясӧс сійӧ вермис кывлыны сӧмын трактирын кодъюра мужикъяслысь.
— Мый тэ, яндысьтӧм син? — горӧдіс сылы Яков Иваныч да весиг ачыс повзис. — Кутшӧм тайӧ кывъяс?
А нылыс видзӧдіс батьыс вылӧ шемӧсмӧмӧн, синсӧ лапниттӧг, гӧгӧрвотӧг, мыйла оз позь шуавны тайӧ кывъяссӧ.
Батьыс кӧсйис лыддьыны сылы наставление, но нылыс кажитчис сылы сэтшӧм бӧбӧн, вежӧртӧмӧн, и первойысь на сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дашуткалӧн абу некутшӧм вера.
И став тайӧ олӧмыс вӧрын, лым пытшкын, кодъюра мужикъяскӧд, пинясьӧмӧн кажитчис сылы сэтшӧм жӧ бӧбӧн да пемыдӧн, кыдзи тайӧ нывкаыс, и, Дашуткалы наставление лыддьӧм пыдди, сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас да бӧр пырис жырас.
Тайӧ кадас Матвей дорӧ бара воисны жандарм да Сергей Никанорыч.
Яков Иванычлы уси тӧдвылас, мый тайӧ йӧзыслӧн сідзжӧ некутшӧм, вера абу и мый найӧ ньӧти оз тӧждысьны, и олӧмыс кутіс кажитчыны сылы тешкодьӧн, вежӧртӧмӧн да зэв гажтӧмӧн, кыдзи понлӧн; сійӧ шапкатӧгыс кытшовтіс дворӧдыс, сэсся петіс туй вылӧ да ветлӧдліс кулаксӧ кабыртӧмӧн, — тайӧ кадас кутіс ёна лымъявны, — тошкыс сылӧн шевъяліс тӧв йылас, сійӧ пыр пыркнитлывліс юрнас, сы вӧсна мый мыйкӧ личкис юрсӧ да пельпомсӧ, быттьӧ на вылын пукалісны мутияс, и сылы кажитчис, мый тайӧ ветлӧдлӧ оз сійӧ, а кутшӧмкӧ зверь, ыджыд, страшнӧй зверь, и мый сійӧ кӧ горӧдас, сылӧн гӧлӧсыс прӧйдитас став поле пасьтаыс и вӧр пасьтаыс да повзьӧдас ставсӧ...
V
Кор сійӧ бӧр пырис керкаас, жандармыс эз нин вӧв, а буфетчик пукаліс Матвей жырйын да арталіс мыйкӧ щӧті вылын.
Сійӧ и водзынджык частӧ, пӧшти быд лун, волывліс трактирӧ; водзджыксӧ волывліс Яков Иваныч дорӧ, а бӧръя кадас Матвей дорӧ.
Сійӧ пыр артавліс щӧті вылын, и сэки сылӧн чужӧмыс зэвтчыліс да пӧсявліс, либӧ корліс сьӧм, либӧ бакенъяссӧ шыльӧдігмоз висьтавліс сы йылысь, кыдзи коркӧ первокласснӧй станция вылын сійӧ гӧтӧвитлӧма офицеръяслы крюшон да параднӧй ӧбедъяс вылын ачыс чӧвтлӧма стерлядьысь пуӧм юква.
Тайӧ свет вылас сійӧс нинӧм эз интересуйт, буфетъясысь кындзи, и кужис сійӧ сёрнитны сӧмын сёян-юан йылысь, сервировкаяс йылысь, винаяс йылысь.
Ӧтчыд, том нывбабалы чай мыччигӧн, коді вердіс морӧснас кагасӧ, и мед шуны сылы мыйкӧ мелітор, сійӧ шуис сідз:
— Мамлӧн морӧсыс — кагалы буфет.
Матвей жырйын щӧті вылын артасигӧн сійӧ корис сьӧм, висьталіс, мый Прогоннӧйын сылы оз нин позь овны, и некымынысь повторяйтіс сэтшӧм тонӧн, быттьӧ кӧсйис бӧрддзыны:
— Кытчӧ нӧ ме муна?
Кытчӧ ме ӧні муна, висьталӧй, пӧжалуйста?
Сэсся Матвей локтіс кухняӧ да заводитіс весавны пуӧм картупель, кодӧс сійӧ дзеблӧма, тыдалӧ, тӧрытсянь.
Вӧлі чӧв-лӧнь, и Яков Иванычлы кажитчис, мый буфетчик мунӧма.
Важӧн нин вӧлі кад заводитны вечерня; сійӧ корис Аглаяӧс да, чайтіг, мый керкаас некод абу, заводитіс сьывны яндысьтӧг, гораа.
Сійӧ сьыліс и лыддис, но юрас вӧліны мӧд кывъяс: «Господьӧй, прӧстит! господьӧй, спасит!» — да дугдывтӧг копрасис муӧдзыс, быттьӧкӧ кӧсйис мудзтӧдны асьсӧ, да пыр пыркнитліс юрнас, мый вӧсна Аглая видзӧдіс сы вылӧ дивуйтчӧмӧн.
Яков поліс, мый пырас Матвей, и вӧлі уверен, мый сійӧ пырас, да чувствуйтіс сы вылӧ лӧглун, кодӧс эз вермы венны ни молитваӧн, ни муӧдз частӧ копрасьӧмӧн.
Матвей зэв ньӧжйӧникӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис молельняӧ.
— Грекыс, кутшӧм грекыс! — шуис сійӧ кӧритӧмӧн да ышловзис. — Пӧкаитчӧй!
Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Яков Иваныч, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, медым не кучкыны, ӧдйӧ петіс молельняысь.
Сідз жӧ, кыдзи ӧнтай туй вылас, асьсӧ ыджыд, страшнӧй зверӧн чувствуйтіг, сійӧ муніс посводзӧд няйт, руд, тшынӧн да руӧн тырӧм жырйӧ, кӧні пырджык мужикъяс юлывлісны чай, да тані, сьӧкыда восьлаліг, дыр ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, весиг джаджъясын зиля-зёлякыліс дозмукыс да пызанъясыс шатласисны.
Сылы вӧлі нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ ачыс абу дӧвӧлен аслас веранас да оз нин вермы важмозыс юрбитны.
Колӧ вӧлі пӧкаитчыны, колӧ вӧлі тӧлксявны, овны да юрбитны кыдзкӧ мӧд ногӧн.
Но кыдзи юрбитны?
А гашкӧ, ставыс тайӧ сӧмын смущайтӧ мути да нинӧм тайӧ оз ков?..
Мый вӧчны?
Кыдзи лоны?
Коді вермас велӧдны?
abu
Яков сувтіс да, юрас кутчысьӧмӧн, кутіс мӧвпавны, но сійӧторйыс, мый Матвей вӧлі матын, мешайтіс сылы спокойнӧ мӧвпавны.
И сійӧ тэрыба пырис жыръясас.
Матвей пукаліс кухняын картупель тыра тасьті дорын да сёйис.
Сэні жӧ ӧта-мӧдыслы паныд пач дорын пукалісны Аглая да Дашутка да быдмалісны сунис.
Пача-пызана костас, кӧні пукаліс Матвей, вӧлі пуктӧма валяйтчан пӧв; сы вылын сулаліс кӧдзыд утюг.
— Чойӧй, — корис Матвей, — вайыштӧй меным выйтор!
— Коді нӧ татшӧм лунӧ вый сёйӧ? — юаліс Аглая.
— Ме, чойӧй, абу манак, а мирянин.
А омӧль дзоньвидзалун вӧсна меным не сӧмын вый, весиг йӧв позьӧ.
— Да, заводын тіян быдтор позьӧ.
Аглая судзӧдіс джаджсьыс кослунъя вый тыра бутылка да скӧрпырысь сувтӧдіс Матвей водзӧ: та дырйи сійӧ злораднӧя шпыньмуні, тыдалӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый сійӧ сэтшӧм грешник.
— А ме тэныд шуа, тэ он вермы сёйны выйсӧ! — горӧдіс Яков.
Аглая да Дашутка дрӧгнитісны, а Матвей, быттьӧ эз кывлы, кисьтіс аслыс тасьтіас выйсӧ да водзӧ сёйис.
— А ме тэныд шуа, тэ он вермы сёйны выйсӧ! — горӧдіс Яков ещӧ гораджыка, гӧрдӧдіс ставнас да друг кватитіс тасьтісӧ, лэптіс сійӧс юрсьыс вылӧджык да мыйвынсьыс швачнитіс джоджас, сідзи мый торпыригъясыс сявмуні-лэбзисны. — Эн лысьт сёрнитны! — горӧдіс сійӧ лёкгоршӧн, кӧть эськӧ Матвей кыв ни джын эз шу. — Эн лысьт! — мӧдысь шуис сійӧ да кучкис кулакнас пызанас.
Матвей кельдӧдіс да сувтіс.
— Вокӧй! — шуис сійӧ няклясигмоз. — Вокӧй, тӧлксялӧй!
— Весась менам керкаысь ӧні жӧ! — горӧдіс Яков; сылы вӧліны зывӧкӧсь Матвейлӧн чукырӧсь чужӧмыс, и сылӧн гӧлӧсыс, и усъяс вылас нянь чиръясыс, и сійӧ, мый Матвей нятшкӧ. — Мун, тэныд шуӧны!
— Вокӧй, успокоитчӧй!
Тіянӧс шымыртӧма бесовскӧй гордость!
— Ланьт!
(Яков кутіс зымӧдны кокъяснас.)
Мун, дьявӧл!
— Ті, кӧсъянныд кӧ тӧдны, — водзӧ нуӧдіс Матвей гораа, коді тожӧ заводитіс скӧрмыны, — ті богоотступник да еретик.
Ӧкаяннӧй мутиясыс тупкӧмаӧсь тіянысь истиннӧй светсӧ, тіян молитваныд оз ков енлы.
Пӧкаитчӧй, пока абу сёр!
Грешниклӧн смертьыс зэв сьӧкыд!
Пӧкаитчӧй, вокӧй!
Яков босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да кыскис пызан сайсьыс, а мӧдыс ещӧ ёнджыка кельдӧдіс да повзьӧмпырысь, яндысьӧмпырысь кутіс бормочитны: «Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?» — да пыксьӧмӧн, Яков киысь мынтӧдчыны зільӧмӧн, кутчысис сылы дӧрӧмас сьылі дорас да косяліс воротниксӧ, а Аглаялы кажитчис, мый Матвей кӧсйӧ нӧйтны Яковӧс, сійӧ горӧдіс, кватитіс кослунъя вый тыра бутылка да мыйвынсьыс кучкис сійӧн мустӧм вокыслы веськыда кӧсичаас.
Матвей шатовмуні, и чужӧмыс сылӧн ӧти здук кежлӧ лои спокойнӧй, равнодушнӧй;
Яков, сьӧкыда лолалігтыр, возбуждённӧй да сыысь долыдлун испытывайтіг, мый бутылкаыс, юрас кучкысьӧм бӧрын, ружӧктіс, кыдзи ловъя, эз сетлы Матвейлы усьны да кымыныськӧ (тайӧс сійӧ зэв бура помнитӧ) индіс Аглаялы чуньнас утюг вылӧ, и сӧмын кор кутіс визувтны аслас кияс кузя вир да кыліс Дашуткалӧн гора бӧрдӧмыс да кор шумӧн уси валяйтчан пӧв да сы вылӧ сьӧкыда пӧри Матвей, Яков дугдіс чувствуйтны скӧралӧмсӧ да гӧгӧрвоис, мый лои.
— Мед джагалӧ, заводса уж! — утюгсӧ киас кутігтыр зывӧкпырысь шуыштіс Аглая; вирӧн резсьӧм еджыд чышъяныс сылӧн лэччӧма пельпом вылас, да дзор юрсиыс разьсьӧма. — Сэтчӧ сылы и туй!
Ставыс вӧлі страшнӧ.
Дашутка пукаліс джоджын пач дорын киас сунис тупыльӧн, шлюпкис-бӧрдіс да пыр копрасис, да быд копыртчигӧн шуаліс: «гам! гам!»
Но немтор эз вӧв сэтшӧм страшнӧ Яковлы, кыдзи вир сора пуӧм картупель, код вылӧ сійӧ поліс тувччыны, и вӧлі мыйкӧ ещӧ на страшнӧйджыктор, коді личкис сійӧс, кыдзи лёк вӧт, да кажитчис медся опаснӧйӧн и кодӧс сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны первой минутъяс.
Тайӧ вӧлі буфетчик Сергей Никанорыч, коді киас щӧтіӧн сулаліс порог дорын, зэв кельыд, да повзьӧмпырысь видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсис кухняын.
Сӧмын кор сійӧ бергӧдчис да ӧдйӧ петіс посводзӧ, а сэсянь ывлаӧ, Яков гӧгӧрвоис, коді тайӧ, да петіс сы бӧрся.
Мунігас кияссӧ лымйӧн зыртігмоз сійӧ мӧвпаліс.
Юрас югнитіс мӧвп сы йылысь, мый работникыс вӧзйысис узьны гортас, деревняас, да важӧн нин муніс; тӧрын начкисны порсь, и зэв гырысь вир пятнаяс вӧліны лым вылын, додь вылын да весиг юкмӧс срублӧн ӧти бокыс вӧлі резсьӧма вирӧн, сідзкӧ, мед кӧть эськӧ Яковлӧн став семьяыс вӧлі резсьӧма вирӧн, то тайӧ эз вермы эськӧ кажитчыны подозрительнӧйӧн.
Дзебны морт виӧмсӧ вӧлі эськӧ мучительнӧ, но сійӧ, мый локтас станцияысь жандарм, коді кутас шутьлявны да серамсорӧн нюмъявны, локталасны мужикъяс да топыда кӧрталасны Яковлысь да Аглаялысь кияссӧ да радпырысь нуӧдасны найӧс вӧлӧстьӧ, а сысянь карӧ, и туй вылас ставныс пондасны индыны на вылӧ да гажаа шуавны: «Богомоловъясӧс нуӧдӧны!» — тайӧ кажитчис Яковлы ставсьыс мучительнӧйджыкӧн, и окота вӧлі кыдзкӧ нюжӧдны кадсӧ, медым пережитны тайӧ срамсӧ не ӧні, а коркӧ мӧдысь.
— Ме верма тіянлы удждыны сюрс чӧлкӧвӧй... — Сергей Никанорычӧс вӧтӧдӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ті кӧ кодлыкӧ висьталанныд, то таысь некутшӧм пӧльза некодлы... а мортсӧ всё равно он ловзьӧд, — и буфетчик бӧрся ӧдва вотчигтыр, коді эз видзӧдлы бӧрвылас да зілис мунны пыр ӧдйӧджык, Яков водзӧ нуӧдіс: — И сюрсӧн-джынйӧн верма сетны...
Яков сувтіс, сы вӧсна мый лолыс тыри, а Сергей Никанорыч муніс водзӧ сідзи жӧ ӧдйӧ, тыдалӧ, поліс, медым сійӧс сідзжӧ эз вины.
Сӧмын переезд вомӧн вуджӧм бӧрын да джын шоссесӧ прӧйдитӧм бӧрын, коді вӧлі нуӧдӧ переездсяньыс станцияӧдз, сійӧ гусьӧн бергӧдчыліс да мӧдіс мунны ньӧжйӧник.
Станцияын да линия кузя ломалісны нин бияс, гӧрдӧсь да турунвижӧсь; тӧлыс лӧнис, но век на лымъяліс, и туйыс бара едждіс.
Но вот пӧшти дзик станция дорас Сергей Никанорыч сувтіс, думайтыштіс да решительнӧя бӧр бергӧдчис.
Вӧлі пемыд нин.
— Пӧжалуйста сюрсӧн-джынйӧн, Яков Иваныч, — став тушанас дрӧжжитігтыр ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме сӧгласен.
VI
Сьӧмыс Яков Иванычлӧн куйліс карса банкын да вӧлі разӧдӧма мӧд закладнӧйяс улӧ; гортас сійӧ видзис неуна, сӧмын сійӧс, мый вӧлі колӧ оборот вылӧ.
Кухняӧ пырӧм бӧрын сійӧ кималасӧн корсис истӧг тыра кӧрт доз да, пока лӧз биӧн ӧзйис сера, эштіс видзӧдлыны Матвей вылӧ, коді важмозыс куйліс джоджын пызан дорын, но вӧлі нин вевттьӧма еджыд прӧстыняӧн, да тыдалӧны вӧлі сӧмын сылӧн сапӧгъясыс.
Горзіс сверчок.
Аглая да Дашутка жыръясын эз вӧвны; кыкнанныс найӧ пукалісны чайнӧйын прилавок сайын да чӧла быдмалісны сунис.
Яков Иваныч лампочкаӧн пырис аслас жырйӧ да кыскис крӧвать увсьыс сундук, кӧні видзис расхожӧй сьӧмсӧ.
Ӧні ставыс чукӧрмис нёльсё кызь ӧти чӧлкӧвӧй посни бумага сьӧмӧн да эзысьыс комын вит чӧлкӧвӧй; бумага сьӧмсьыс кыліс чӧскыдтӧм, сьӧкыд дук.
Сьӧмсӧ шапкаас пуктӧм бӧрын Яков Иваныч петіс дворӧ, сэсся ворота сайӧ.
Сійӧ муніс да видзӧдіс гӧгӧр, но буфетчик некӧн эз тыдав.
— Гоп! — горӧдіс Яков.
Дзик переезд дорас шлагбаумсянь торйӧдчис сьӧд мыгӧр да нерешительнӧя мӧдіс сылань.
— Мый ті век ветлӧдланныд и ветлӧдланныд? — дӧзмӧмпырысь шуис Яков, кор тӧдіс буфетчикӧс. — Вот тіянлы: тані неуна эзджык тырмышт витсёӧдзыс...
Гортын сэсся абу.
— Бур...
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, — вомгорулас шуаліс Сергей Никанорыч, горша кватитіс сьӧмсӧ да сюйис сійӧс зептас; сійӧ ставнас дрӧжжитіс, и тайӧ вӧлі тӧдчӧ, кӧть вӧлі и пемыд. — А ті, Яков Иваныч, лоӧй спокойнӧйӧсь...
Мыйла меным больгынысӧ?
Менам делӧыс сэтшӧм, ме вӧлі да муні.
Кыдз шуасны, тӧдны нинӧм ог тӧд, аддзывны эг аддзыв... — и сэк жӧ ышловзьӧмӧн содтіс: — Проклятӧй олӧм!
Минут мында сулалісны чӧла ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
— Тайӧ тіян, пустяксянь, енмыс тӧдас кыдзи... — дрӧжжитӧмӧн шуис буфетчик. — Пукала ме, артала аслым и друг шум...
Видзӧда ӧдзӧсӧд, а ті кослунъя вый вӧсна...
Кӧні сійӧ ӧні?
— Куйлӧ сэні кухняын.
— Ті эськӧ сійӧс нуинныд кытчӧкӧ...
Мый виччысьнысӧ?
Яков колльӧдіс сійӧс станцияӧдз чӧла, сэсся бергӧдчис гортас да доддяліс вӧв, медым нуны Матвейӧс Лимаровоӧ.
Сійӧ решитіс, мый нуас Матвейӧс Лимаровскӧй вӧрӧ да коляс сэтчӧ туй вылас, а сэсся кутас быдӧнлы висьтавлыны, мый Матвей муніс Веденяпиноӧ и бӧрсӧ эз волы, и ставыс сэки думыштасны, мый сійӧс виисны ветлысь-мунысьяс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧн некодӧс он пӧръяв, но вӧрны, вӧчны мыйкӧ, клопочитчыны вӧлі не сэтшӧм мучительнӧ, кыдзи пукавны да виччысьны.
Сійӧ чукӧстіс Дашуткаӧс да сыкӧд ӧтлаын нуис Матвейӧс.
А Аглая кольччис идравны кухня.
Кор Яков и Дашутка вӧлі бӧр локтӧны гортас, найӧс кутыштіс переезд дорын лэдзӧм шлагбаум.
Муніс кузь тӧварнӧй поезд, кодӧс кыскисны кык локомотив, найӧ сьӧкыда пошкисны да лэдзалісны поддувалосьыс багрӧвӧй би кольтаяс.
Переезд вылын воддза локомотивыс зэв ёся тутӧстіс.
— Тутсӧ... — шуыштіс Дашутка.
Поезд, медбӧрын, прӧйдитіс, и стӧрӧж тэрмасьтӧг лэптіс шлагбаумсӧ.
— Тайӧ тэ, Яков Иваныч? — шуис сійӧ. — Эг тӧд, озырман.
А сэсся, кор воисны гортас, колӧ вӧлі узьны.
Аглая да Дашутка водісны орччӧн, вольсасисны чайнӧйӧ джоджас, а Яков водіс лабич вылӧ.
Водтӧдзыс енлы эз юрбитны и лампадаяс эз ӧзтывны.
Куимнанныс эз узьны асылӧдзыс, но эз шуны кыв ни джын, и кажитчис налы войбыд, мый выліас тыртӧм судтаас кодкӧ ветлӧдлӧ.
Кык лун мысти карысь воисны станӧвӧй пристав да следователь да вӧчисны обыск первой Матвей жырйын, сэсся став трактирас.
Медводз допрашивайтісны Яковӧс, и сійӧ висьталіс, мый Матвей выльлунӧ рытладорыс муніс Веденяпиноӧ висьтасьны и мый, тыдалӧ, туй вылас сійӧс виӧмаӧсь пилитчысьяс, кодъяс уджалісны ӧні линия вылын.
А кор следователь юаліс сылысь, мыйла нӧ сідзи лои, мый Матвейӧс аддзисны туй вылысь, а шапкаыс сылӧн сюри гортсьыс, — муніс ӧмӧй сійӧ Веденяпиноӧ шапкатӧг?
И мыйла сы дорысь туй вывсьыс лым вывсьыс эз аддзыны ни ӧти вир войт сэк, кор сылысь юрсӧ вӧлі поткӧдӧма да чужӧмыс и морӧсыс вӧлі вирысла сьӧдӧсь, Яков падмис, шӧйӧвошис да вочавидзис:
— Ог вермы тӧдны.
И лои именнӧ сійӧ, мыйысь сэтшӧма поліс Яков: воліс жандарм, урядник куритіс молельняын и Аглая уськӧдчис сы вылӧ видчигтырйи да грубитіс станӧвӧй приставлы, и кор сэсся Яковӧс да Аглаяӧс нуӧдісны дворсьыс, ворота дорын чукӧрӧн сулалісны мужикъяс да сёрнитісны: «Богомоловӧс пуӧдӧны!» — да кажитчӧ, ставныс вӧліны радӧсь.
Жандарм допрос вылас веськыда шуис, мый Матвейӧс виисны Яков да Аглая, медым не юксьыны сыкӧд, и мый Матвейлӧн вӧлі аслас сьӧм, да обыск дырйи кӧ сійӧ эз сюр, то, тыдалӧ, сійӧс босьтісны Яков да Аглая.
И Дашуткаӧс юасисны.
Сійӧ висьталіс, мый дядя Матвей да тьӧтка Аглая быд лун пинясьлісны и муртса эз тышкасьны сьӧм вӧсна, а дядя вӧлі озыр, сы вӧсна мый сійӧ весиг кутшӧмкӧ аслас душенькалы козьналӧма ӧкмыссё чӧлкӧвӧй.
Дашутка коли трактирӧ ӧтнас; некод нин эз волывлы чай да вина юны, и сійӧ то идрасис жыръясын, то юис ма да сёйис кӧлач; но некымын лун мысти допрашивайтісны переезддорса стӧрӧжӧс, и сійӧ висьталіс, мый выльлунӧ сёр рытын аддзыліс, кыдзи Яков локтіс Дашуткакӧд Лимаровоысь.
Дашуткаӧс тожӧ арестуйтісны, нуӧдісны карӧ да пуксьӧдісны острогӧ.
Регыд, Аглая кывъясысь, тӧдмалісны, мый Матвейӧс виигӧн вӧлі Сергей Никанорыч; сы ордын вӧчисны обыск да аддзисны сьӧм необычайнӧй местаысь, пач улысь валеги пытшкысь, и став сьӧмыс вӧлі посни, ӧти чӧлкӧвӧя бумажкаыс вӧлі куимсё.
Сійӧ божитчис, мый тайӧ сьӧмсӧ чукӧртіс тӧргуйтӧмӧн и мый трактирын сійӧ эз вӧвлы нин воысь унджык, а свидетельяс висьталісны, мый сійӧ вӧлі гӧль да бӧръя кадас ёна нуждайтчис сьӧмысь, и ветлӧдліс трактирӧ быд лун, медым удждыны Матвейлысь, и жандарм висьталіс, мый виан луннас ачыс сійӧ кыкысь ветліс буфетчиккӧд трактирӧ, медым удждысьны.
Тӧдвылӧ уськӧдісны, мый выльлунӧ рытнас Сергей Никанорыч эз петав товаро-пассажирскӧй поезд дінӧ, а ветліс кытчӧкӧ.
И сійӧс сідзжӧ арестуйтісны да мӧдӧдісны карӧ.
Дас ӧти тӧлысь мысти вӧлі суд.
Яков Иваныч ёна пӧрысьмӧма, омӧльтчӧма да сёрнитіс нин ньӧжйӧник, висьысь моз.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ слабӧн, коньӧр кодьӧн, тушанас ставсьыс ичӧтӧн, да кажитчӧ вӧлі, быттьӧ сӧвесть мучитӧмсьыс да думайтӧмсьыс, кодъяс эз эновтлыны сійӧс и тюрьмаас, душаыс сылӧн сідз жӧ пӧрысьмӧма да омӧльтчӧма, кыдзи и телӧыс.
Кор сёрниыс мӧдіс сы йылысь, мый сійӧ оз ветлӧдлы вичкоӧ, председатель юаліс сылысь:
— Ті раскольник?
— Ог вермы тӧдны, — вочавидзис сійӧ.
Сійӧ эз имеит нин некутшӧм вера, нинӧм эз тӧд да эз гӧгӧрво, а воддза вераыс сылы вӧлі мустӧм да кажитчис неразумнӧйӧн, пемыдӧн.
Аглая ньӧти абу вӧлі раммӧма да водзӧ пиняліс покойник Матвейӧс, мыжаліс сійӧс став несчастьеяссьыс.
Сергей Никанорычлӧн бакенъяс местаас быдмӧма тош; суд вылас сійӧ пӧсявліс, гӧрдӧдліс да, тыдалӧ, яндысис руд халатсьыс да сыысь, мый сійӧс пуксьӧдісны прӧстӧй мужикъяскӧд ӧти скамья вылӧ.
Сійӧ кужтӧг дорйысис и, медым докажитны, мый трактирыд сійӧ эз вӧвлы дзонь во, споруйтіс быд свидетелькӧд, и публикаыс сераліс сы вылын.
Дашутка тюрьмаас пукалігӧн кызыштӧма. Суд вылын сійӧ эз гӧгӧрволы вопросъяссӧ, кодъясӧс сетавлісны сылы, да висьталіс сӧмын, мый кор дядя Матвейсӧ виисны, то сійӧ ёна повзис, а сэсся нинӧм.
Став нёльнансӧ признайтісны мыжаясӧн сьӧм вӧсна морт виӧмын.
Яков Иванычӧс приговоритісны каторжнӧй уджъяс вылӧ кызь во кежлӧ, Аглаяӧс — дас куим да джын кежлӧ, Сергей Никанорычӧс — дас во кежлӧ, Дашуткаӧс — квайт кежлӧ.
VII
Сахалинын Дуэзскӧй рейдӧ сёр рытын сувтіс суйӧрсайса паракод да корис из шом.
Корисны командирӧс виччысьлыны асылӧдз, но сійӧ эз кӧсйы виччысьны весиг ӧти час. Сійӧ шуис, мый войнас кӧ поводдяыс торксяс, то сійӧ рискуйтӧ мунны из шомтӧг.
Татар вискын поводдяыс вермӧ вежсьыны кутшӧмкӧ часджынйӧн, и сэки сахалинскӧй вадоръяс лоӧны опаснӧйӧн.
А кӧдздӧдіскодь нин да ветлӧдлісны гырыськодь гыяс.
Воеводскӧй тюрьмаысь, коді вӧлі медся лёкӧн да суровӧйӧн став сахалинскӧй тюрьмаясысь, нуӧдісны рудникӧ арестантъяслысь партия.
Колӧ вӧлі грузитны баржаясӧ из шом, сэсся кыскыны найӧс парӧвӧй катерӧн паракод борт дорӧдз, коді сулаліс верстджынйысь ылынджык, да сэні перегрузитны паракод вылӧ — мучительнӧй удж, кор баржасӧ швачӧдӧ паракодас да рабочӧйяс муртса сулалӧны кок йылас саридз висьӧм вӧсна.
Каторжнӧйяс, кодъясӧс сӧмын на чеччӧдісны вольпасьысь, унзільӧсь, мунісны вадор пӧлӧн пемыдысла джӧмдалігтыр да кандалаяснас зёльӧдчигтыр.
Шуйгавылас вӧлі муртса тыдалӧ джуджыд шуштӧм крут вадор, а веськыдвылас вӧлі дорвыв пемыд, кӧні лӧвтіс саридз, кыліс кузь, ӧтипӧлӧс шы: «а... а... а... а», и сӧмын кор надзиратель ӧзтыліс трубкасӧ да сэки тӧкӧтьӧ югдывліс ружьеа конвойнӧй да грубӧй чужӧмъяса кык-куим матын сулалысь арестант, либӧ кор сійӧ пӧнарнас матыстчыліс дзик ва дорас, то позьӧ вӧлі аддзывны воддза гыясыслысь еджыд йывъяссӧ.
Тайӧ партияас вӧлі Яков Иваныч, кодӧс нимтісны катаргаас Корӧсьӧн аслас кузь тош вӧснаыс.
Ним-вичнас сійӧс важӧн нин некод эз ыдждӧдлы, а шуисны прӧстӧ Яшкаӧн.
Тані сійӧ вӧлі омӧль щӧт вылын, сы вӧсна мый, рӧдинаысь вывті ёна гажтӧмчӧмысла, катарга вылас воӧм бӧрын куим тӧлысь мысти сійӧ пышйис, но сійӧс регыд кутісны, судитісны нэм чӧж кежлас катаргаӧ да нелямынысь кучкисны плетьӧн; сэсся сійӧс ещӧ на кыкысь накажитлісны розгаясӧн казеннӧй паськӧм таргайтӧмысь, кӧть эськӧ кыкнансьыс тайӧ паськӧмсӧ сылысь гусялісны.
Рӧдинасьыс гажтӧмчӧмыс заводитчис сылӧн самӧй сійӧ кадсяньыс, кор сійӧс нуисны Одессаӧ да арестантскӧй поездыс войнас сувтліс Прогоннӧйын, и Яков, ӧшинь бердӧ ляскысьӧмӧн, зілис аддзыны рӧднӧй керка-картасӧ да пемыдысла нинӧм эз аддзыв.
Некодкӧд вӧлі сёрнитыштны рӧднӧй местаяс йылысь.
Аглая чойсӧ мӧдӧдісны катаргаӧ Сибыр пыр, да эз кывсьы, кӧні сійӧ ӧні.
Дашутка вӧлі Сахалинын, но сійӧс сетӧмаӧсь ылысса сиктӧ кутшӧмкӧ поселенецлы гӧтырӧ: некутшӧм юӧр сы йылысь эз вӧв, и сӧмын ӧтчыд ӧти поселенец, коді веськалӧма Воеводскӧй тюрьмаӧ, висьтавліс Яковлы, быттьӧкӧ Дашуткалӧн вӧлі нин куим челядь.
Сергей Никанорыч служитіс лакейӧн чиновник ордын сэні жӧ неылын, Дуэын, но оз позь вӧлі надейтчыны сыкӧд аддзысьлӧм вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ яндысис прӧстӧй званиеа каторжнӧйяскӧд волысьӧмысь.
Партия воис рудникӧ да пуксяліс пристань дорӧ.
Сёрнитісны, мый грузитчӧм оз ло, сы вӧсна мый поводдяыс пыр тшыксьӧ да паракодыс быттьӧкӧ лӧсьӧдчӧ мунны.
Тыдалӧ вӧлі куим би.
На пытшкысь ӧти ветлӧдліс: тайӧ — парӧвӧй катер ветліс паракод дорӧ да ӧні, кажитчӧ, бӧр нин воӧ, медым висьтавны, лоас-ӧ уджыс.
Арся кӧдзыдысь да саридзвывса уль руысь тіралігтыр да аслас дженьыдик, киссьӧм пасьторйӧ тубыртчӧмӧн Яков Иваныч синъяссӧ лапнитлытӧг, сюся видзӧдіс сылань, кӧні вӧлі сылӧн рӧдинаыс.
Сійӧ кадсянь, кыдзи сійӧ олыштіс тюрьмаын ӧтлаын йӧзкӧд, кодъясӧс вайӧдӧмаӧсь татчӧ быд помсянь, — рочьяскӧд, хохолъяскӧд, татараяскӧд, грузинъяскӧд, китаечьяскӧд, чухнакӧд, цыганъяскӧд, еврейяскӧд, да сэксянь, кыдзи кывліс налысь сёрнияссӧ, аддзыліс налысь страдайтӧмсӧ, сійӧ бара пондіс шыӧдчыны ен дорӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ, медбӧрын, тӧдмаліс настӧящӧй вера, самӧй сійӧс, кутшӧмӧс сійӧ кӧсйис да сэтшӧм дыр корсис да эз вермы аддзыны сылӧн став рӧдыс, бабка Авдотьясянь заводитӧмӧн.
Ставсӧ нин сійӧ тӧдіс да гӧгӧрвоис, кӧні енмыс да кыдзи колӧ сылы служитны, но гӧгӧрвотӧм вӧлі сӧмын ӧтитор, мыйла йӧзыслӧн судьбаясыс сэтшӧм унапӧлӧс, мыйла тайӧ прӧстӧй вераыс, кодӧс мукӧдыс пӧлучайтӧны енсянь дарӧм олӧмыскӧд тшӧтш, сюри сылы сэтшӧм сьӧкыда, мый став тайӧ ужасъяссьыс да страдайтӧмъяссьыс, кодъяс, тыдалӧ, кутасны дугдывлытӧг кыссьыны кувтӧдзыс, сылӧн тіралісны, кыдзи пьянниклӧн, киясыс и кокъясыс?
Сійӧ сюся видзӧдліс пемыдас, и сылы кажитчис, мый тайӧ пемыдыслӧн сюрс верст пыр сійӧ аддзӧ рӧдинасӧ, аддзӧ рӧднӧй губернясӧ, ассьыс мездсӧ, Прогоннӧйсӧ, аддзӧ йӧзыслысь пемыдлунсӧ, дикостьсӧ да тупӧй, суровӧй, скӧтлӧн кодь равнодушиесӧ, кодъясӧс сійӧ сэтчӧ колис; синмыс сылӧн руӧн моз вевттьысис синвасьыс, но сійӧ пыр видзӧдіс водзӧ, кӧні муртса тӧдчисны паракодлӧн кельыд биясыс, и сьӧлӧмыс доймис рӧдина вӧсна гажтӧмчӧмысла, и окота вӧлі овны, бӧр мунны гортӧ, висьтавны сэні аслас выль вера йылысь, да спаситны кулӧмысь кӧть ӧти мортӧс, да олыштны мучитчытӧг кӧть ӧти лун.
Катер воис, и надзиратель гораа объявитіс, мый грузитчыны оз кутны.
— Бӧрӧ! — командуйтіс сійӧ. — Смирно!
Вӧлі кылӧ, кыдзи паракод вылын идралісны якӧрнӧй чеп.
Пӧльтіс нин ён, ёсь тӧв да кӧнкӧ вылын крут вадор йылын дзуртісны пуяс.
Тыдалӧ, заводитчис шторм.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Видзӧпыран лунӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 49‒53.}
ВИДЗӦПЫРАН ЛУНӦ
— Павел Васильич! — садьмӧдӧ Пелагея Ивановна ассьыс верӧссӧ. — А Павел Васильич!
Тэ эськӧ мед мунін, занимайтчыштін Стёпакӧд, а то сійӧ пукалӧ небӧг сайын да бӧрдӧ.
Бара мыйкӧ оз гӧгӧрво!
Павел Васильич чеччӧ, кресталӧ очсалысь вомсӧ да небыда шуӧ:
— Пырысь-пыр, сьӧлӧмшӧр!
Сыкӧд орччӧн узьысь кань сідзжӧ чеччӧ, нюжӧдӧ бӧжсӧ, синӧ мышсӧ да читкыралӧ синъяссӧ.
Лӧнь...
Кылӧ, кыдзи шпалер сайын котралӧны шыръяс.
Павел Васильич сапӧгасьӧ, пасьталӧ халат, унзільйывсьыс лигышмунӧм да зумыш, мунӧ спальняысь столӧвӧйӧ: сійӧ пыригӧн мӧд кань, коді вӧлі исалӧ ӧшинь вылысь заливнӧй чери, чеччыштӧ ӧшинь вылысь джоджӧ да дзебсьӧ шкап сайӧ.
— Тшӧктісны тэнӧ исавны! — скӧралӧ сійӧ газетнӧй бумагаӧн черисӧ вевттигмоз. — Порсь тэ та бӧрын, а абу кань...
Столӧвӧйсянь ӧдзӧсыс петӧ детскӧйӧ.
Сэні, джуджыда парсалӧм да няйт чутъяса пызан сайын, пукалӧ Стёпа, мӧд классын велӧдчысь гимназист, капризнӧй чужӧмбана да бӧрдӧм синъяса.
Сійӧ лэптӧма пидзӧсъяссӧ пӧшти щӧкаӧдзыс, кутӧма найӧс кияснас, качайтчӧ китайскӧй болванчик моз да скӧрысь видзӧдӧ задачник вылӧ.
— Велӧдчан? — очсалігтыр пызан дорас пуксигмозыс юалӧ Павел Васильич. — Сідз, зонманӧй тэ менам...
Гуляйтыштім, узьыштім, блинъяс сёйыштім, а аски видзавны, пӧкаитчыны и удж вылӧ мунны.
Быд кадлӧн эм аслас предел.
Мый нӧ тэ бӧрдан?
Зубритнытӧ сьӧкыд?
Тыдалӧ, блинъяс бӧрад прӧтивнӧ наукаяснад пӧткӧдчыны?
Сійӧ ӧд и эм.
— Да тэ мый сэні кага вылас сералан? — горӧдӧ мӧд жырсянь Пелагея Ивановна. — Сералӧм дорсьыд, петкӧдлін эськӧ, бурджык вӧлі!
Сылы ӧд аски бара единица пуктасны, шогӧй менам!
— Тэ мый он гӧгӧрво? — юалӧ Стёпалысь Павел Васильич.
— Да вот... дробьяс делитӧм! — скӧрысь вочавидзӧ пиыс. — Дробьясӧс дробьяс вылӧ делитӧм...
— Гм... чудак!
Мый нӧ сэні?
Сэні и гӧгӧрвонысӧ нинӧм.
Зубритӧмӧн велӧд правилӧсӧ, вот и ставыс...
Дрӧбсӧ дробь вылӧ юклігӧн колӧ первой дроблысь числительсӧ умножитны мӧд дроблӧн знаменатель вылӧ, и сійӧ лоӧ частнӧйлӧн числительӧн...
А сэсся первой дроблысь знаменательсӧ...
— Ме тайӧс и тіянтӧг тӧда! — пызан вылысь ӧрешки кыш печиктігмоз торкӧ сійӧс Стёпа. — Ті петкӧдлӧй меным доказательствосӧ!
— Доказательствосӧ?
Ладнӧ, вай карандаш.
Кывзы.
Шуам, миянлы колӧ сизим кӧкъямысӧд юкӧн юкны кык витӧд юкӧн вылӧ.
Сідз.
Механикаыс тані сыын, мый требуйтчӧ тайӧ дробьяссӧ юкны ӧти мӧд вылас...
Самӧвар пуктісны?
— Ог тӧд.
— Кад нин чай юны...
Кӧкъямысӧд час...
Но, ӧні кывзы.
Кутам сідз рассуждайтны.
Шуам, миянлы колӧ юкны сизим кӧкъямысӧд юкӧнсӧ оз кык витӧд юкӧн вылӧ, а кык вылӧ, мӧд ногӧн кӧ, сӧмын числитель вылӧ.
Юкам.
Уна-ӧ нӧ лоӧ?
— Сизим дас квайтӧд юкӧн.
— Сідз.
Молодеч.
Но, штукенцияыс сыын, зонмӧй тэ менам, мый ми... мый, сідзкӧ, ми кӧ юким кык вылӧ, то...
Энлы, ме ачым дзугси.
Помнита, миян гимназияын арифметика кузя велӧдысьӧн вӧлі Сигизмунд Урбаныч, полякъяс пӧвстысь.
Сідз сійӧ, вӧлі, быд урок вылын дзугсьывлӧ.
Заводитас теорема доказывайтны, дзугсяс да дзикӧдз гӧрдӧдас и заводитас классӧдыс котравны, быттьӧ сійӧс шылаӧн кодкӧ сутшкалӧ мышкас, сэсся витысь кымын сульсяс да заводитас бӧрдны.
Но ми, тӧдан, вӧлім великодушнӧйӧсь, вӧчлім вид, быттьӧ огӧ казялӧй.
«Мый тіянкӧд, юалам, Сигизмунд Урбаныч?
Тіян пиньныд висьӧ?»
И шуны кӧ, классын став велӧдчысьясыс вӧліны рӧзбойникъяс кодьӧсь, юр вундысьяс, но, гӧгӧрвоан тэ, великодушнӧйӧсь вӧлім!
Сэтшӧм ичӧтъясыс, кутшӧм тэ, менам кадӧ эз вӧвны, а ставыс верзилӧяс, балбесъяс, ӧти ыджыдджык мӧдысь.
Пример вылӧ босьтам, миян коймӧд классын вӧлі Мамахин: господьӧй, кутшӧм дубина!
Гӧгӧрвоан тэ, сажень судта дылда, локтӧ — джоджыс вӧрӧ, сетыштас мышкад кулакнас — лолыд петас!
Не сӧмын ми, весиг велӧдысьяс сыысь полісны.
Сідз вот, тайӧ ачыс Мамахиныс, вӧвлывлі...
Ӧдзӧс сайын кылӧны Пелагея Ивановналӧн кок шыяс.
Павел Васильич мигнитӧ ӧдзӧслань да вашкӧдӧ:
— Мамыд локтӧ.
Вай занимайтчыны.
Но, вот сідз, зонмӧй тэ менам, — кыпӧдӧ сійӧ гӧлӧссӧ, — тайӧ дробсӧ колӧ умножитны тайӧ вылӧ.
Но, а та могысь колӧ первой дроблысь числительсӧ <ns>умн...</ns>
— Локтӧй чай юны! — горӧдӧ Пелагея Ивановна.
Павел Васильич да сылӧн пиыс эновтӧны арифметика и мунӧны чай юны.
А столӧвӧйын пукалӧ нин Пелагея Ивановна, и сыкӧд тшӧтш тётенька, коді век чӧв олӧ, и мӧд тётенька, пельтӧм, и бабушка Марковна — бабка, Стёпалӧн гӧгинь.
Самӧвар дзужгӧ да пуркйӧ ру, мыйсянь йиркӧ водӧны гырысь гыалысь вуджӧръяс.
Передньӧйысь, бӧжъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн, пырӧны каньяс, унзільӧсь, меланхолическӧйӧсь...
— Ю, Марковна, вареньенас, — шыасьӧ бабитчысь дорӧ Пелагея Ивановна, — аски ыджыдвидз, талун ёнджыка сёй!
Марковна босьтӧ пань тырыс варенье, полігтыр вайӧдӧ вомдорас и, Павел Васильич вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз, сёйӧ; пыр жӧ сы чужӧм вылын тыдовтчӧ юмов нюм, сэтшӧм жӧ юмов, кутшӧм и ачыс вареньеыс.
— Вареньеыс зэв бур, — шуӧ сійӧ. — Ті, матушка, Пелагея Ивановна, асьныд пуинныд?
— Ачым.
Коді нӧ сэсся?
Ме век ачым.
Стёпочка, ме тэныд эг кизьӧра кисьт чайтӧ?
А, тэ, вӧлӧмкӧ, юӧмыд нин!
Вай, ангел тэ менам, ме тэныд ещӧ кисьта.
— Сідзкӧ, вот тайӧ самӧй Мамахиныс, зонманӧй тэ менам, — Стёпалань бергӧдчӧмӧн водзӧ висьталӧ Павел Васильич, — эз вермы терпитны французскӧй кыв кузя велӧдысьӧс.
«Ме, горзӧ, дворянин и ог лэдз, медым француз ме вылын ыджыдаліс!
Ми, горзӧ, дас кыкӧд воын прансузъясӧс нӧйтім!»
Но, сійӧс, дерт, розгаавлісны... ё-ёна розгаавлісны!
А сійӧ, вӧлі, кыдзи казялас, мый сійӧс розгаавны кӧсйӧны, ӧшинь пыр чеччыштас, быттьӧ эз и вӧвлы!
Сідзи лун вит-квайт сэсся гимназияӧ оз и петкӧдчыв.
Мамыс локтӧ директор ордӧ, кевмысьӧ ен могысьӧн: «Господин директор, лоӧй сэтшӧм бурӧн, корсьӧй менсьым Мишкаӧс, розгаалыштӧй сійӧс, подлецӧс!»
А директор сылы: «Помилуйтӧй, сударыня, миян сыкӧд вит швейцар оз вермыны нинӧм вӧчны!»
— Господи, рӧдитчасны жӧ сэтшӧм рӧзбойникъясыс! — шӧпкӧдӧ Пелагея Ивановна да ёна повзьӧмӧн видзӧдӧ мужик вылас. — Кутшӧм бара коньӧр мамыслы!
Пуксьӧ чӧв-лӧнь.
Стёпа гораа очсалӧ да видзӧдӧ чайник вылысь китаецӧс, кодӧс сійӧ аддзывліс нин сюрспӧв.
Кыкнан тётенькаыс да Марковна видзчысигтыр юӧны чай.
Сынӧдын лӧнь и пачсянь пӧсь...
Чужӧм вылын да вӧрасын дышлун, лишнӧй сёйӧм, кор кынӧмъяс дзик тырӧсь, а сёйны век жӧ колӧ.
Идралӧны пызан вылысь самӧвар, чашкаяс да пызандӧра, а семья пыр на пукалӧ пызан сайын...
Пелагея Ивановна частӧ звирк чеччывлӧ да ёна повзьӧм чужӧмӧн котӧртлӧ кухняӧ, медым сёрнитыштны сэні кухаркакӧд ужын йылысь.
Кыкнан тётенькаыс пукалӧны важмозыс, вӧрзьӧдчытӧг, кияссӧ морӧс выланыс пуктӧмӧн, да вугралӧны, асьныс озысь синъяснас видзӧдлывлӧны лампа вылӧ.
Марковнаӧс быд здукӧ сутшиктӧдӧ, и сійӧ юалӧ:
— Мыйла менӧ сутшиктӧдӧ?
Буракӧ, и эг сёй немтор сэтшӧмсӧ... и быттьӧкӧ эг ю...
Ик!
Павел Васильич да Стёпа пукалӧны орччӧн, ӧта-мӧд дінас юръяснас инмӧдчӧмӧн, да пызан весьтӧ копыртчӧмӧн видлалӧны 1878 вося «Нива».
— «Леонардо-де-Винчилӧн памятник Виктор Эмануил галерея водзын Миланын».
Ок тэ...
Быттьӧкӧ триумфальнӧй ворота...
Кавалер дамакӧд...
А сэн ылын йӧз тыдалӧны...
— Тайӧ мортыс миян гимназист Нискубин кодь, — шуӧ Стёпа.
— Листав водзӧ...
«Обыкновеннӧй гутлӧн хоботок, микроскоп пыр».
Вот тайӧ хоботок!
Но и гут!
А мый жӧ, зонмӧ, лоӧ, видзӧдлыны кӧ микроскоп пыр лудікӧс!
Вот пежыс!
Залын важся часі чирӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ прӧстудитчӧма, оз кучкав, а кызӧктӧ стӧч дасысь.
Столӧвӧйӧ пырӧ кухарка Анна да уськӧдчӧ кӧзяиныслы кок улас:
— Прӧститӧй Христа ради, Павел Васильич! — шуӧ сійӧ чеччигмозыс, ачыс ставнас гӧрдӧдӧма.
— Прӧстит и тэ менӧ <rus>Христа ради</rus>, — веськодьпырысь вочавидзӧ Павел Васильич.
Анна сэтшӧмногӧн жӧ матыстчӧ семьяса мукӧд членъяс дінӧ, уськӧдчӧ кок улас да корӧ прӧща.
Сійӧ ордйӧдӧ сӧмын Марковнаӧс, кодлы, кыдзи неблагороднӧйлы, лыддьӧ ковтӧмӧн копрасьны.
Прӧйдитӧ ещӧ часджын лӧня да спокойнӧя...
«Нива» куйлӧ нин диван вылын, и Павел Васильич, чуньсӧ вылӧ лэптӧмӧн, лыддьӧ наизусть латинскӧй кывбуръяс, кодъясӧс сійӧ велӧдлӧма коркӧ ичӧтдырйиыс.
Стёпа видзӧдӧ венчайтчан чунькытша чунь вылас, кывзӧ гӧгӧрвотӧм сёрнисӧ да вугралӧ; тільӧ кулакнас синъяссӧ, а синъясыс сылӧн ещӧ ёнджыка куньсьӧны.
— Муна узьны... — шуӧ сійӧ нюжмасиг да очсалігтыр.
— Мый?
Узьны? — юалӧ Пелагея Ивановна. — А медбӧръяысь уллюнйӧн сёйыштны?
— Меным оз ков.
— Тэ ас садяд? — повзьӧ мамыс. — Кыдзи нӧ позьӧ медбӧръяысь не сёйны?
Ӧд видз чӧжыс оз сетны тэныд уллюнъясӧ!
Павел Васильич сідзжӧ повзьӧ.
— Да, да, зонмӧ, — шуӧ сійӧ. — Сизим недель чӧж мамыд оз сет уллюнъясӧ.
Оз позь сідз, колӧ сёйыштны.
— Да менам унмӧй локтӧ! — капризничайтӧ Стёпа.
— Сідзкӧ, лӧсьӧдӧй ӧдйӧджык пызан! — горзӧ повзьӧм Павел Васильич. — Анна, мый нӧ тэ сэн, йӧй, пукалан?
Мун ӧдйӧджык пызансӧ лӧсьӧд!
Пелагея Ивановна шеныштӧ кинас да котӧртӧ кухняӧ сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ керкаас пӧжар.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык! — кылӧ керка пасьтаыс. — Стёпочка узьны кӧсйӧ!
Анна!
Ак боже мой, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Ӧдйӧджык!
Вит минут мысти пызан вӧлі нин дась.
Каньяс бара, бӧжъяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн, мышнысӧ гӧрбыльтӧмӧн да нюжмасигтырйи, локтӧны столӧвӧйӧ...
Семья заводитӧ ужнайтны.
Сёйны некодлы оз ков, ставныслӧн кынӧмъясныс дзик тырӧсь, но сёйны век жӧ колӧ.
{Гоголь Н. В. (комиӧдіс Попова Ю. А.) @ Старосветскӧй помещикъяс @ висьт @ Н. В. Гоголь. Старосветскӧй помещикъяс @ 1939 @ Лб. 3‒31.}
Гоголь Николай Васильевич
Старосветскӧй помещикъяс
Ме зэв радейта скромнӧй олӧмнысӧ ылі сиктъясса сэтшӧм аскежса владетельяслысь, кодъясӧс Малороссияын сідзсӧ шуӧны старосветскӧйясӧн, кодъяс, живописнӧй ёна важмӧм керкаяс моз, лӧсьыдӧсь асланыс уна сикас сернас да дзик мӧдсикаслуннас шыльыдіник выль стрӧйба серти, кодлысь стенъяссӧ абу на воймӧдӧма зэр, вевтъясыс абу на бакшасьӧмаӧсь, да штукатуркатӧм кильчӧыс оз петкӧдлы ассьыс гӧрд кирпичьяссӧ.
Ме мукӧд дырйи сутш кежлӧ радейта лэччывны овлытӧм аскежса тайӧ олӧм кытшас, кӧні ни ӧти кӧсйӧм оз лэб неыджыд ӧшинювсӧ кытшалысь частокол саяс, яблоняяс да сливаяс тыра сад плетень саяс, сы гӧгӧрса сиктса керкаяс саяс, кодъяс пӧлӧстчӧмаӧсь боквыв, бербаясӧн, бузинаӧн да грушаясӧн сайӧдчӧмӧн.
Найӧ владетельяслӧн скромнӧй олӧмныс сэтшӧм лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый сутш кежлӧ вунӧдчылан да чайтан, мый страстьяс, кӧсйӧмъяс да омӧльлӧн неспокойнӧй сійӧ тойлӧмъясыс, кодъяс возмущайтӧны мирсӧ, дзик абуӧсь, и тэ найӧс аддзылін сӧмын югъялан, дзирдалан вӧтӧн.
Ме тасянь аддза сьӧдасьӧм посньыдик пу сюръяясысь вӧчӧм галлереяа ляпкыдик керка, коді кытшовтӧ став керка гӧгӧрыс, медым позьӧ вӧлі гымалігӧн да шер дырйи ӧшинь ставнияссӧ пӧдлавны зэрӧн кӧтасьтӧг.
Сы сайын чӧскыд дука льӧм пу, ляпкыдик фруктӧвӧй пуяслӧн дзонь радъяс, кодъясӧс вевтыртӧ вишняяслӧн чимгӧрд рӧм да свинеч кодь рудӧбӧн вевттьысьӧм сливаяслӧн яхонтовӧй саридзӧн, паськыд уввожъяса лапта клён, код вуджӧр сайӧ вольсалӧма шойччан ковёр; керка водзас свежӧй дженьыдик туруна просторнӧй йӧр, амбарсяньыс кухня дорӧдз да кухнясяньыс барскӧй покойяс дорӧдз талялӧм трӧпа; кузь голяа дзодзӧг, коді юӧ ва пук кодь нежнӧй том дзодзӧгпияныскӧд; частокол, код вылӧ ӧшлӧма косьтӧм грушаяслысь да яблокъяслысь колясъяссӧ да тӧлӧдан ковёръяс, дыня тыра телега, коді сулалӧ амбар водзас, лэдзалӧм ӧш, коді дыша куйлӧ сы водзын, ставыслӧн талӧн меным эм висьтавны кужтӧм прелесть; гашкӧ сы вӧсна, мый ме ог нин аддзы найӧс да мый миянлы муса ставыс, мыйяскӧд ми янсалӧмаӧсь.
Кӧть мед кыдз сійӧ эз вӧв, но весиг сэки, кодыр бричкаӧй менам матыстчӧ вӧлі тайӧ керка кильчӧ дорас, сьӧлӧм вылын лоас вӧлі шензяна лӧсьыд да спокойнӧй состояние; вӧвъяс гажаа гургасны кильчӧ улас, кучер зэв спокойнӧя лэччас кӧзла вывсьыс да тэчас каллянас, кыдз быттьӧ сійӧ воас вӧлі ас гортас; увтчӧмыс, кодӧс кыпӧдлісны флегматическӧй барбосъяс, бровкаяс да жучкаяс, вӧлі лӧсьыд менам пельясӧйлы.
Но медся ёна воӧны вӧлі меным сьӧлӧм вылӧ асьныс тайӧ сэрӧгса скромнӧй владетельясыс, старикъяс, старукаяс, кодъяс тӧждысьӧмӧн петасны вӧлі паныд.
Налӧн чужӧмъясыс менам син водзынӧсь и ӧні мукӧд дырйиыс шумын да моднӧй фракъяс пӧвстын, и сэки менӧ друг личкас джынвыйӧ узьӧм да чудитчӧ важыс.
Чужӧмъяс выланыс налӧн гижӧма век сэтшӧм бурлун, сэтшӧм радлун да чистосердечие, мый ас кӧсйытӧгыд, кӧть <rus>по крайней мере</rus> дженьыдик кад кежлӧ, ӧткажитчан став дерзскӧй мечтаниеяссьыд да став чувствояснад тӧдлытӧгыд вуджан низменнӧй буколическӧй олӧмӧ.
Ме ӧнӧдз ог вермы вунӧдны колян нэмся кык старикӧс, кодъяс, ок-ок!
Ӧні абуӧсь нин, но сьӧлӧмӧй менам ӧнӧдз тыр жальлунӧн да чувствоясӧй менам аслыс сямӧн пыдзрасьӧны, кодыр мӧвпышта аслым, мый ме коркӧ бара воа ӧнія пустӧшитчӧм, найӧ важ оланінӧ да сійӧ местасьыс, кӧні сулавліс ляпкыдик керкаыс, аддза киссьӧм хатаяс чукӧр, тырӧм пруд, эжсялӧм рӧв, — и сэсся нинӧм.
Шог!
Меным водзвыв шог!
Но бергӧдчамӧй висьт дінӧ.
Афанасий Иванович Товстогуб да сылӧн гӧтырыс Пульхерия Ивановна Товстогубиха, кыдзи шулісны матігӧгӧрса мужикъяс, вӧліны сійӧ старикъяс, кодъяс йылысь ме заводиті висьтавны.
Ме кӧ эськӧ вӧлі живописец да кӧсйи серпасавны полотно вылӧ Филемонӧс да Бавкидаӧс, ме эськӧ некор эг босьт мӧд оригинал наысь кындзи.
Афанасий Ивановичлы вӧлі квайтымын арӧс, Пульхерия Ивановналы — ветымын вит.
Афанасий Иванович вӧлі ыджыд тушаа, ветліс век камлотӧн эжӧм ыж ку тулупӧн, пукаліс кусыньтчӧмӧн да пӧшти пыр нюмъяліс, кӧть сёрнитӧ вӧлі либӧ прӧстӧ кывзӧ.
Пульхерия Ивановна вӧлі неуна серьёзнӧй, пӧшти некор эз серавлы, но сылӧн чужӧм вылас да синъясас вӧлі гижӧма сы мында бурлун, сы мында дасьлун гӧститӧдны тіянӧс быдторйӧн, мый налӧн вӧлі бурджыкторйыс, мый нюмдӧмсӧ ті, дерт, аддзинныд эськӧ сійӧ бур чужӧмлы ёна нин лӧсявтӧмӧн.
Кокньыдик чукыръясыс найӧ чужӧм вылын вӧлі сэтшӧм лӧсьыда пуксьӧмаӧсь, мый художник дерт эськӧ гусяліс найӧс.
На серти позьӧ вӧлі, кажитчӧ, лыддьыны став олӧмсӧ налысь, яснӧйӧс, спокойнӧйӧс, олӧм, кодӧс нуӧдлісны важ национальнӧй, небыд сьӧлӧма да тшӧтш и озыр семьяяс, кодъяс пыр вӧліны противоположностьӧн сійӧ низкӧй малороссияналы, кодъяс петӧны дьӧгӧдьвӧчысьясысь, тӧргӧвечьясысь, саранча моз, тыртӧны палатаяс да присутственнӧй местаяс, кульӧны медбӧръя кӧпейкасӧ асланыс жӧ землякъяслысь, тыртӧны ябедникъясӧн Петыркар, нажӧвитӧны бӧръяпомнас капитал да торжественнӧя содтӧны асланыс фамилие бердӧ, коді помасьӧ о вылӧ, <rus>в слог</rus>.
Эз, найӧ эз скодитны тайӧ мустӧм да коньӧр творениеяс вылӧ, сідз жӧ кыдзи и став стариннӧй да кӧреннӧй малороссийскӧй фамилиеяс.
Оз позь вӧлі пыдди пуктытӧг видзӧдны мӧда-мӧднысӧ налӧн радейтӧм вылӧ.
Найӧ эз шулыны мӧда-мӧдныслы тэ, но век ті: ті, Афанасий Иванович; ті, Пульхерия Ивановна.
«Тайӧ ті лямӧдінныд улӧссӧ, Афанасий Иванович?» — «Нинӧм, эн скӧралӧй, Пульхерия Ивановна: тайӧ ме».
Налӧн некор абу вӧвлӧма челядь, да сы понда став привязанностьсӧ налӧн пуктӧма вӧлі мӧда-мӧд выланыс.
Коркӧ, том дырйиыс, Афанасий Иванович служитлӧма компанеечьясын, вӧвлӧма бӧрыннас секунд-майорӧн, но сійӧ нин вӧлӧма зэв важӧн, кольӧма нин, ачыс нин Афанасий Иванович пӧшти некор эз казьтывлы сы йылысь.
Афанасий Иванович гӧтрасьӧма комын арӧсӧн, кор вӧлӧма молодечӧн да новлӧма вурлӧм камзол; сійӧ весиг зэв сюся нуӧма Пульхерия Ивановнаӧс, кодӧс рӧдвужыс оз вӧлӧм кӧсйыны сетны сы сайӧ; но и та йылысь нин сійӧ зэв омӧля помнитіс, <rus>по крайней мере</rus> некор эз сёрнитлыв сы йылысь.
Став тайӧ важ аслыс пӧлӧс происшествиеясыс пӧрӧмаӧсь либӧ вежсьӧмаӧсь спокойнӧй да аскежса олӧмӧн, вугралана да тшӧтш кутшӧмкӧ гармоническӧй сійӧ грезаясӧн, кодӧс ті аснаныд кыланныд, садлань бана деревенскӧй балкон вылын пукалігмоз, кор мича зэр роскошнӧя шумитӧ, пу коръяс кузя сяркӧдігтырйи, журган шоръясӧн визувтігтырйи да тіян членъяс вылад унзіль лэдзигтырйи, а сэк кості ӧшкамӧшка кыйӧдчӧ пуяс сайсянь да джынвыйӧ киссьӧм свод ногӧн югъялӧ енэжас рудӧба сизим пӧлӧс рӧмнас.
Либӧ кодыр гычӧдӧ тіянӧс веж кустарникъяс пӧвсӧд суналысь коляска, а степса перепел грӧмитӧ да чӧскыд дука турун ӧтсор нянь шепъяскӧд да лугвыв дзоридзьяскӧд пырӧ коляска ӧдзӧсад, киясад да чужӧмад тіянлы лӧсьыдика кучкалӧмӧн.
Сы ордӧ волысь гӧсьтъяссӧ сійӧ пыр кывзӧ вӧлі лӧсьыда нюмдӧмӧн, мукӧд дырйи и ачыс сёрнитліс, но ёнджыкасӧ юасьліс.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧм старикъяс пӧвстысь, кодъяс дӧзмӧдчӧны важ кадсӧ пыр ошкӧмӧн либӧ выльсӧ видӧмӧн.
Сійӧ, мӧдарӧ, тіянӧс юасигӧн, петкӧдліс ыджыд любопытство да участие тіян асланыд олӧмса обстоятельствояс, удачаясад да неудачаясад, кодъясӧн векджык интересуйтчӧны став бур старикъяс, кӧть сійӧ неуна мунӧ кага любопытстволань, коді тіянкӧд сёрнитігас видлалӧ тіян часіыдлысь печаткасӧ.
Сэки сылӧн чужӧмыс, позьӧ шуны, лолаліс бурлунӧн.
Керкаса жыръяс, кӧні олісны миян старикъяс, вӧліны ичӧтикӧсь, ляпкыдикӧсь, кутшӧмӧсь векджык паныдасьлӧны старосветскӧй йӧзлӧн.
Быд жырйын вӧлі зэв ыджыд пач, коді босьтӧ вӧлі пӧшти жыр коймӧд юкӧнсӧ.
Тайӧ жыръясыс вӧліны вывті шоныдӧсь, сы вӧсна, мый и Афанасий Иванович, и Пульхерия Ивановна зэв ёна радейтлісны шоныдсӧ.
Пачвомъяссӧ ставсӧ вӧлі нуӧдӧма посводзас, коді век пӧшти дзик йиркӧдзыс тыртӧма вӧлі идзасӧн, мый векджык Малороссияын видзӧны пес пыдди.
Тайӧ сотчан идзасыслӧн трачкӧдчӧмыс да югдӧдӧмыс вӧчӧны посводзсӧ вывті лӧсьыдӧн тӧвся рытӧ, кодыр, кутшӧмкӧ брюнетка бӧрся вӧтчылӧм бӧрын кынмӧмла, котӧрӧн пыран сэтчӧ, кипыдӧсъяснад шлячйӧдлігтырйи.
Жыр стенъяссӧ идралӧма вӧлі стариннӧй векньыдик рамкаяса некымын гырысь картинаясӧн да посни картинкаясӧн.
Ме уверен, мый асьныс кӧзяеваыс важӧн вунӧдӧмаӧсь налысь содержаниесӧ, да некымынъяс кӧ на пиысь эськӧ вӧліны нуӧмаӧсь, то найӧ эськӧ, дерт, сійӧс эз казявны.
Кык портрет вӧлі гырысь, масляннӧй краскаясӧн гижӧмъяс.
Ӧтикыс петкӧдліс кутшӧмкӧ архиерейӧс, мӧдыс Петр III-ӧс.
Векньыдик рамаяссянь видзӧдіс герцогиня Лавальер, кодӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс.
Ӧшиньяс гӧгӧрыс да ӧдзӧсъяс весьтас вӧлі зэв уна посньыдик картинка, кодъясӧс кыдзкӧ велалан лыддьыны стена вылас чутъяс пыдди да сы вӧсна найӧс некор вовсьӧ он и видзӧд.
Джоджыс пӧшти быд жырйын вӧлі му джодж, но сэтшӧм сӧстӧма мавтӧма да видзсис сэтшӧм пелька, кутшӧма, кӧнкӧ, эз видзсьыв озыр керкаын ни ӧти паркет, кодӧс дыша чышкывлӧ пӧттӧдзыс узьлытӧм ливреяа господин.
Пульхерия Ивановналӧн жырйыс ставнас тыртӧма вӧлі сундукъясӧн, ящикъясӧн, ящичокъясӧн да сундучокъясӧн.
Зэв уна тубрасъяс да дзоридз, градвыв пуктас, арбуз, дзоридз кӧйдысъясӧн тыра мешӧкъяс ӧшалісны стенъясас.
Разнӧй сикас рӧма уна вурун шӧрт тупыльяс, ветымын во сайын вуралӧм важ платтьӧ лестукъяс тэчӧма пельӧсъясын сундучокъясӧ да сундучокъяс костӧ.
Пульхерия Ивановна вӧлі бур кӧзяйка да чукӧртӧ вӧлі ставсӧ, кӧть мукӧд дырйи ачыс оз тӧд, мый вылӧ сэсся сійӧ ковмас.
Но медся замечательнӧйторйыс керкаас — вӧліны сьылан ӧдзӧсъяс.
Мыйӧн толькӧ локтас асыв, ӧдзӧсъяслӧн сьылӧмыс кывны кутас став керка пасьтаыс.
Ме ог вермы висьтавны, мыйла найӧ сьылісны; сімӧм дзиръясыс-ӧ талы вӧліны мыжаӧн, либӧ ачыс механикыс, коді найӧс вӧчис, дзебис на пытшкӧ кутшӧмкӧ секрет; но замечательнӧ сійӧ, мый быд ӧдзӧслӧн вӧлі аслас сикас гӧлӧс: спальняӧ пыран ӧдзӧсыс сьыліс медся вӧсньыдик дискантӧн; столӧвӧйӧ пыран ӧдзӧсыс нирзіс басӧн; но сійӧ ӧдзӧсыс, коді вӧлі посводзас, сетӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс тірзян да тшӧтш и лӧвтан шы, сідз мый, сыӧ кывзысьӧмӧн зэв ясыда бӧръя пом кывліс: батюшки, ме кынма!
Ме тӧда, мый уналы сьӧлӧм вылас оз во тайӧ шыыс; но ме сійӧс зэв радейта, и мукӧд дырйи кӧ тані меным случитчас кывны ӧдзӧслысь дзуртыштӧм, то сэки меным друг сідзи и кылас деревня дукӧн: ляпкыдик жырйӧн, кодӧс югдӧдӧма стариннӧй подсвечникӧ сувтӧдӧм сиськӧн; ужынӧн, коді сулалӧ нин пызан вылын; май тӧлысся пемыд войӧн, коді видзӧдӧ садсянь восьса ӧшинь пыр пызан вылӧ, кытчӧ сувтӧдлӧма приборъяс; соловейӧн, коді койӧ аслас сьылӧмнас садсӧ, керкасӧ и ылі юсӧ; полӧмӧн да уввожъяслӧн кышӧдчӧмӧн... и, енмӧй, кутшӧм кузь сэки каттьысяс менам казьтылӧмъяслӧн лёддзыс!
Улӧсъясыс жырйын вӧліны пуысь, кызӧсь, кутшӧмъясӧн векджык торъялӧ старинаыс; ставыс найӧ вӧліны тӧчитӧм джуджыд мышкаӧсь натуральнӧй видӧн, некутшӧм лактӧмӧсь да краскатӧмӧсь; найӧс эз вӧв весиг эжӧмаӧсь материеӧн да вӧлі неуна скодитӧны сэтшӧм улӧсъяс вылӧ, кодъяс вылӧ и ӧнӧдз пуксьывлӧны архиерейяс.
Пельӧсъясын куим пельӧса посни пызанъяс, диван водзын да рӧмпӧштан водзын, нёль пельӧсаяс коді вӧлі тӧчитӧм кокъяса, вӧсньыдик зарни рамаа, кодӧс гутъяс серӧдлӧмаӧсь сьӧд чутъясӧн, диван водзас дзоридзьяс вылӧ скодитана лэбачьяса да лэбачьяс вылӧ скодитана дзоридзьяса ковёр, — вот пӧшти став убранствоыс невзыскательнӧй керкалӧн, кӧні олісны менам старикъяс.
Девичейыс вӧлі тыр визя дӧрӧммыгъяса том и абу том нывъясӧн, кодъяслы мукӧд дырйи Пульхерия Ивановна сетлывліс вурны кутшӧмкӧ безделушкаяс да заставляйтліс вотӧс весавны, но кодъяс унджыкысьсӧ пышйывлісны кухняӧ да узисны.
Пульхерия Ивановна лыддис тшук коланаӧн видзны найӧс керка помын да стрӧга видзӧдіс найӧ олан сям бӧрся.
Но, сылы ёна шензьӧм вылӧ, эз кольлыв некымын тӧлысь, медым эськӧ кодлӧн кӧ сылӧн нывъяс пиысь коскыс эз заводит лоны векся дорсьыс кызджык; сы вӧсна ёнджыкасӧ тайӧ кажитчис шензянаӧн, мый керка помас пӧшти некод эз вӧв гӧтыртӧм йӧз пӧвстысь, некӧ лыддьыны комнатнӧй детинкаӧс, коді ветлӧ вӧлі руд полуфракӧн кӧмтӧг да оз кӧ сёй, то, дерт нин, вӧлі узьӧ.
Пульхерия Ивановна сідзсӧ видас вӧлі мыжасӧ да висьталас стрӧга, медым водзӧ тайӧ эз вӧв.
Ӧшинь стеклӧяс вылын дзизгисны страшнӧ уна гут, кодъясӧс ставнысӧ вевтыртӧ вӧлі мазілӧн кыз гӧлӧс, мукӧд дырйи лӧдзьяслӧн лэчыда ызнитлӧм шы улын, но мыйӧн сӧмын ваяласны сисьяс, став ватагаыс тайӧ мӧдӧдчас узьланінас да вевттяс сьӧд кымӧрӧн йирксӧ дзоньнас.
Афанасий Иванович зэв этша ноксьыліс, кӧть и ветлывліс мукӧд дырйиыс ытшкысьяс да вундысьяс дінӧ да вель сюся видзӧдлывліс найӧ удж вылӧ; овмӧсӧн веськӧдлан став сьӧкыдлуныс куйліс Пульхерия Ивановна вылын.
Пульхерия Ивановналӧн хозяйствоыс вӧлі кладовӧйсӧ дугдывтӧг восьтӧмын да игналӧмын, лыдтӧм-тшӧттӧм уна сикас фруктъяс да быдмӧгъяс солалӧмын, косьтӧмын да пуӧмын.
Сылӧн керкаыс вӧлі дзик химическӧй лаборатория кодь.
Яблоня улӧ пыр вӧлі пестӧма би; да некор пӧшти эз босьтлыны кӧрт треножник вывсьыс пӧрт либӧ ыргӧн таз варениеӧн, желеӧн, пастила тырӧн, кодъяс вӧчсьывлісны ма вылын, сакарӧн да ог помнит нӧшта мый вылын.
Мӧд пу улын кучер век вийӧдліс ыргӧн лембикын вина персиковӧй коръяс вылын, льӧм пу дзоридзьяс вылын, золототысячник вылын, вишневӧй косточкаяс вылын да тайӧ процесс помасигас дзик вӧлі оз вермыв бергӧдлыны кывсӧ, больгис сэтшӧм вздор, мый Пульхерия Ивановна нинӧм эз вермыв гӧгӧрвоны, да мунлывліс кухняӧ узьны.
Став тайӧ дряньыс пусьывліс, солавсьывліс, косьтывсьывліс сэтшӧм уна, мый, дерт, сійӧ вӧйтіс эськӧ бӧръяпом став дворсӧ, — сы вӧсна, мый Пульхерия Ивановна сёйӧм вылӧ арталӧмъясысь кындзи радейтліс лӧсьӧдны нӧшта запас вылӧ, — эз кӧ эськӧ джынсьыс унджыксӧ сёйлыны дворӧвӧй нывъяс, кодъяс, кладӧвӧяс пырӧмӧн, сэтшӧм ёна сэтӧні сёйлісны, мый лунтыр лӧвтлісны да норасьлісны асланыс кынӧмъясныс вылӧ.
Нянь уджалӧмӧ да горт гӧгӧр сайса хозяйственнӧй мукӧд статьясӧ видзӧдлыны Пульхерия Ивановналӧн этша вӧлі позянлуныс.
Приказчик, старшинакӧд ӧтувтчӧмӧн, немжалиттӧг гусясисны.
Найӧ босьтӧмаӧсь аслыныс мода пырны господскӧй вӧрӧ асланыс вӧрӧ моз, вӧчавлісны сэсь уна додь да вузавлісны найӧс матысса ярманга вылын; сыысь ӧтдор став кыз дубъяссӧ найӧ вузавлісны мельнича сруб вылӧ орчча олысь казакъяслы.
Сӧмын ӧтчыд Пульхерия Ивановна окотитіс ревизируйтны ассьыс вӧръяссӧ.
Та могысь вӧлі доддялӧма зэв ыджыд кучик фартухъяса дрожки, кодъяссянь, мыйӧн сӧмын кучер тракнитас вӧжжинас да вӧвъясыс, кодъяс служитісны на милицияын, вӧрзясны места вывсьыныс, сынӧдыс тырас аслыс пӧлӧс шыясӧн, сідз мый ӧтпырйӧ друг кылӧны вӧлі и флейта, и бубенъяс, и барабан; быд кӧрттув да кӧрт вуг зиньгисны сэтшӧма, мый дзик мельнича дорас кылӧ вӧлі, кыдзи пани петӧ дворсьыс, кӧть сэтчӧдз вӧлі кык верстысь не этшаджык.
Пульхерия Ивановна эз вермы не казявны страшнӧй пустӧшитчӧмсӧ вӧрсьыс да сійӧ дубъяслысь вошӧмсӧ, кодъясӧс челядь дырйиыс на нӧшта сійӧ тӧдлывліс сё арӧсаясӧн.
«Мыйла тайӧ тэнад, Ничипор», шуис сійӧ, аслас приказчикыс дінӧ шыасьӧмӧн, коді сэні жӧ вӧлі: «дубъясыд лоины татшӧм шочӧсь?
Видзӧд, мед юрсиыд тэнад оз шочмы».
«Мыйла шочӧсь?» шулывліс векджык приказчик: «Пропадитісны!
Сідз-сідзи дзикӧдз пропадитісны: и гымӧн жугӧдліс, и пучейяс писькӧдлісны — пропадитісны, пани, пропадитісны».
Пульхерия Ивановна дзикӧдз успокоитчывліс татшӧм вочавидзӧмнас да, гортас локтӧм бӧрын, тшӧктывліс толькӧ кык мында содтыны садйын шпанскӧй вишняяс дорын да тӧвся гырысь грушаяс дорын стража.
Тайӧ достойнӧй веськӧдлысьяс, приказчик да старшина, аддзисны дзик лишнӧйӧн ваявны став пызьсӧ барскӧй амбаръясӧ; а мый баринъяслы тырмас и джынйыс; бӧръяпом и сійӧ джынсӧ ваялісны найӧ бакшасьӧмӧс да кӧтасьӧмӧс, кодъясӧс бракуйтлісны ярманга вылын.
Но кӧть мыйтта эз гусявлыны приказчик да старшина, кӧть кутшӧм ёна эз жӧритны дворас ставыс, ключницасянь заводитӧмӧн да порсьясӧдз, кодъяс страшнӧ уна бырӧдісны слива да яблок, да тшӧкыда асланыс нырнаныс зурйӧдлісны пуас, медым эськӧ пыркнитны сы вылысь фруктъяс, мыйтта кӧть найӧс эз кокавны пышкайяс да ракаяс, мыйтта кӧть став дворняыс эз новлы гӧстинечьяс асланыс кумъяслы мукӧд сиктъясӧ да весиг амбаръясысь кыскалісны важ полотнояс да шӧрт, — мый ставыс веськалӧ вӧлі всемирнӧй источникӧ, мӧд ног кӧ, кабакӧ, — мыйта кӧть эз гусявлыны гӧсьтъяс, флегматическӧй кучеръяс да лакейяс, — но благословеннӧй муыс сетӧ вӧлі ставсӧ сэтшӧм уна, Афанасий Ивановичлы да Пульхерия Ивановналы колӧ вӧлі сэтшӧм этша, мый став тайӧ страшнӧй гусясьӧмъясыс кажитчисны дзик тӧдчытӧмӧн найӧ овмӧсын.
Кыкнаныс старичокъяс, старосветскӧй помещикъяслӧн важ обычай серти, зэв радейтлісны сёйыштны.
Муртса сӧмын петыштас кыа (найӧ век чеччывлісны водз) да ӧдзӧсъяс панасны ассьыныс уна сикас гӧлӧса концертнысӧ, найӧ пукалӧны нин вӧлі пызан сайын да юӧны копей.
Копей юӧм бӧрын, Афанасий Иванович петлывліс посводзас да, чышъяннас пыркнитӧмӧн шулывліс:
«Кись, кись!
Мунӧй, дзодзӧгъяс, кильчӧ вывсьыс!»
Ӧшинюлысь сылы векджык веськавліс приказчик.
Сійӧ, пырся мозыс, заводитас сыкӧд сёрнитны, юасьліс уджъяс йылысь вывті подробнӧя да висьтавліс сылы сэтшӧм замечаниеяс да приказаниеяс, кодъяс чуймӧдісны эськӧ быдӧнӧс хозяйствосӧ вӧвлытӧма тӧдӧмнас, да <ns>кутшӧм-нибудь</ns> новичок эз лысьт эськӧ и мӧвпыштны сы йылысь, медым эськӧ позьӧ вӧлі гусясьны татшӧм сюсь кӧзяинлысь.
Но приказчикыс сылӧн вӧлі лыйлӧм пӧтка; сійӧ тӧдӧ вӧлі кыдзи колӧ вочавидзны, а нӧшта ёнджыка, кыдзи колӧ кӧзяйничайтны.
Та бӧрын Афанасий Иванович пырліс покойясас да шуліс, Пульхерия Ивановна дінӧ матыстчӧмӧн:
«А мый, Пульхерия Ивановна, гашкӧ, кад закуситны мыйкӧ?»
«Мый нӧ эськӧ ӧні, Афанасий Иванович, закуситны?
Гашкӧ, госа кос сӧчӧн, либӧ мака пирожки, либӧ, гашкӧ, сола рыжик?»
«Пӧжалуй, кӧть и рыжик, либӧ пирожки», — вочавидзліс Афанасий Иванович, да пызан вылас друг явитчыліс пызандӧра пирожкиясӧн да рыжикӧн.
Час войдӧр ӧбедӧдз Афанасий Иванович закуситлывліс выльысь, юлывліс стариннӧй эзысь чарка вина, кылӧдліс сійӧс тшакӧн, разнӧй сикас косьтӧм чериӧн да мукӧдторйӧн.
Ӧбедайтны пуксьывлісны дас кык часын.
Сёян блюдъяс да соусникъяс кындзи, пызан вылас сулалісны уна кашникъяс замазитӧм вевтаӧсь, медым стариннӧй чӧскыд кухняса кутшӧм <ns>нибудь</ns> чӧскыд сёян эз вермы дубавны.
Ӧбедайтігӧн векджык мунлывліс сёрни ӧбедлы медся маті предметъяс йылысь.
«Меным кажитчӧ, быттьӧ тайӧ рокыс», шуавліс векджык Афанасий Иванович: «неуна котшсасьыштӧма; тіянлы сійӧ оз кажитчы, Пульхерия Ивановна?»
«Оз, Афанасий Иванович; ті пуктӧй унджык выйсӧ, сэки озджык кут кажитчыны котшсасьыштӧмӧн, либӧ вот босьтӧй тайӧ тшака соуссӧ да кисьтыштӧй сы дінӧ».
«Пӧжалуй», шулывліс Афанасий Иванович да лӧсьӧдліс ассьыс тӧрелкасӧ;
«видлам, кутшӧм сійӧ лоас».
Ӧбед бӧрын Афанасий Иванович мунас вӧлі ӧти час шойччыны, код бӧрын Пульхерия Ивановна вайліс шӧрыштӧм арбуз да шуліс:
«Вот видлӧй, Афанасий Иванович, кутшӧм бур арбуз».
«Да ті эн эскӧй, Пульхерия Ивановна, мый сійӧ гӧрд шӧра», шулывліс Афанасий Иванович, вель ыджыд шӧрӧм босьтігмозыс: «Овлывлӧ, мый и гӧрд, да абу бур».
Но арбуз пырысь-пыр жӧ бырлывліс.
Сы бӧрын Афанасий Иванович сёйліс нӧшта некымын груша да мӧдӧдчывліс сад кузя гуляйтны Пульхерия Ивановнакӧд ӧтлаын.
Гортас воӧм бӧрын Пульхерия Ивановна мунліс аслас уджъяс вылӧ, а сійӧ пуксьывліс лэбулас, коді вӧлі дворлань бана, да видзӧдіс, кыдзи кладӧвӧйыс дугдывтӧг восьтлывліс да тупкывліс ассьыс пытшкӧссӧ, да нывъяс, мӧда-мӧднысӧ тойлалігтырйи, то пыртлісны, то петкӧдлісны быдсяма торсӧ пу ящикъясын, пожъясын, шердінъясын да фруктъяс видзан мукӧд пӧлӧс дозъясын.
Недыр видзчысьыштӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдлывліс Пульхерия Ивановнала либӧ ачыс мӧдӧдчывліс сы дінӧ да шуліс:
«Мый эськӧ сэтшӧмсӧ сёйыштны меным, Пульхерия Ивановна?»
«Мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ?» шуліс Пульхерия Ивановна: «Гашкӧсь ме муна да висьтала, медым тіянлы ваясны вотӧса шаньгаяс, кодъясӧс ме наросьнӧ тіянлы вылӧ тшӧкті кольны?»
«И сійӧ бур», вочавидзліс Афанасий Иванович.
«Либӧ, гашкӧ, ті сёйыштінныд эськӧ кисельтор?»
«И сійӧ шань», вочавидзліс Афанасий Иванович.
Та бӧрын ставсӧ тайӧс пырысь-пыр жӧ вӧлі вайлӧма да, кыдзи овлывлӧ, вӧлі сёйӧма.
Ужын водзвылын Афанасий Иванович нӧшта мый-сюрӧ закуситліс.
Ӧкмыс час да джынйын пуксьывлісны ужнайтны.
Ужын бӧрын пырысь-пыр жӧ мунлісны бара узьны, да всеобщӧй чӧвлӧнь пуксьывліс тайӧ деятельнӧй да тшӧтш и спокойнӧй пельӧсас.
Жырйыс, кытӧн узьлісны Афанасий Иванович да Пульхерия Ивановна, вӧлі сэтшӧм жар, мый шоч морт вермис эськӧ сэтчӧ кольччыны некымын час кежлӧ.
Но Афанасий Иванович нӧшта сы вывті, медым шоныдджык вӧлі, узьліс лежанка паччӧр вылас, кӧть ёна жарыс тшӧкыда сійӧс некымынысь чеччӧдлывліс войшӧра-войнас да пӧкаживайтӧдліс жыр кузяыс.
Мукӧд дырйи Афанасий Иванович, жыр кузяыс ветлӧдлігӧн, лӧвтліс.
Сэки Пульхерия Ивановна юавліс:
«Мый нӧ ті лӧвтанныд, Афанасий Иванович?»
«Енмыс тӧдас, Пульхерия Ивановна, сідзи, кыдз быттьӧ неуна кынӧмӧй висьыштӧ», шуліс Афанасий Иванович.
«А абу-ӧ бурджык тіянлы мыйкӧ сёйны, Афанасий Иванович?»
«Ог тӧд, лоас-ӧ сійӧ бур, Пульхерия Ивановна!
Но мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ сёйны?»
«Шома йӧв, либӧ кизериника нуӧм кос груша».
«Пӧжалуй, гашкӧ, сідз сӧмын видлыштны», шуліс Афанасий Иванович.
Унзіль ныв мунліс лукйысьны шкапъясті, и Афанасий Иванович сёйліс ӧти тарелочка; код бӧрын сійӧ векджык шуліс:
«ӧні тай кыдз быттьӧ лои кокниджык».
Мукӧд дырйи, вӧлі кӧ сэзь кад да жыръясас прамӧй шоныда ломтӧма, Афанасий Иванович, гажмыштӧм бӧрын, радейтліс шмонитыштны Пульхерия Ивановна вылын да сёрнитыштны мыйкӧ бокӧвӧйтор йылысь.
«А мый, Пульхерия Ивановна», шуліс сійӧ: «Эськӧ друг кӧ ӧзйис керканым миян, кытчӧ эськӧ ми воштысим?»
«Вот сійӧ мед ен видзас!» шуліс Пульхерия Ивановна, пернапасасьӧмӧн.
«Но, да шуам, мый миян керканым сотчис, кытчӧ эськӧ ми вуджим сэки?»
«Енмыс тӧдас, мый сёрнитанныд? Афанасий Иванович!
Кыдзи позяс, медым керка вермис сотчыны: енмыс сы выйӧдз оз вошты».
«Но, а эськӧ сотчис кӧ?»
«Но, сэки эськӧ ми вуджим кухняӧ.
Ті эськӧ мыйкӧ дыра кежлӧ овмӧдчинныд сійӧ жырас, кӧні олӧ ключница».
«А эськӧ и кухняным кӧ сотчис?»
«Вот мед ен видзас сэтшӧм лёкторйысь, мый друг и керка и кухня сотчисны!
Но, сэки эськӧ кладӧвӧйӧ, кытчӧдз эз стрӧитны эськӧ выль керка».
abu
abu
abu
Но Афанасий Иванович, дӧвӧлен сійӧн, мый шутитыштіс Пульхерия Ивановна вылын, нюмъяліс, аслас улӧс вылас пукалӧмӧн.
Но медся интереснӧйӧсь кажитчисны меным старикъяс сэки, кор на ордын вӧвліны гӧсьтъяс.
Сэкъясӧ найӧ керкаын ставыс мӧдсяма лолі.
Тайӧ бур йӧзыс, позьӧ шуны, олісны гӧсьтъяс аддза.
Ставсӧ, мый налӧн вӧлі бурджыкторъяс, ставсӧ сійӧс вӧлі петкӧдӧны.
Найӧ мӧда-мӧд вежмӧныс старайтчывлісны гӧсьтитӧдны тіянӧс быдторйӧн, мый сӧмын вӧдитліс налӧн кӧзяйствоыс.
Но медся любӧ меным вӧлі сійӧ, мый найӧ услужливостьын эз вӧв некутшӧм ойбырасьӧм.
Тайӧ радлуныс да дасьлуныс сэтшӧм рама тӧдчисны найӧ чужӧмъяс вылын, сэтшӧма лӧсялісны налы, мый ас кӧсйытӧгыд сӧгласитчан найӧ тшӧктӧмъяс вылӧ.
Найӧ вӧліны мудерлунтӧм, бур сьӧлӧмъясныслӧн сӧстӧмлун вӧснаыс да ясыд прӧстӧйлун вӧснаыс.
Тайӧ радлуныс весиг абу сэтшӧм, кутшӧмӧн гӧсьтитӧдӧ тіянӧс казеннӧй палатаса чиновник, коді петіс мортӧ тіян старайтчӧмъясӧн, коді шуӧ тіянӧс благодетельӧн да кыскасьӧ тіян кок улын.
Гӧсьтӧс некутшӧм ногӧн эз лэдзлыны сійӧ жӧ лунӧ: сылы колӧ вӧлі быть узьны.
«Кыдз позьӧ татшӧм сёр кадын мӧдӧдчыны татшӧм ылі туйӧ!» век шуліс Пульхерия Ивановна
(гӧсьтыс векджык насянь оліс куим-ӧ-нёль верст сайын).
«Дерт жӧ», шуліс Афанасий Иванович: «абу ӧткодь быд случай: нападитасны рӧзбойникъяс либӧ мукӧд лёк морт».
«Мед ен видзас рӧзбойникъясысь!» шуліс Пульхерия Ивановна.
«Мыйла и висьтавлыны татшӧмторсӧ вой кежлас.
Рӧзбойникъяс не рӧзбойникъяс, а кадыс пемыд, дзик оз лӧсяв мунны.
Да и тіян кучерыд, ме тӧда тіянлысь кучертӧ, сійӧ сэтшӧм кос да ичӧтик, сійӧс быд кӧбыла нӧйтас; да нӧшта ӧні сійӧ, дерт нин, кокыштіс да узьӧ <ns>кӧнінибудь</ns>».
И гӧсьт должен вӧлі непременнӧ кольччыны; но рытыс ляпкыдик шоныд жырйын, радушнӧй, шонтана да унмовськӧдана висьт, паськалан ру пызан вылӧ вайӧм сёянсянь, коді вӧлі век пӧтӧса да мастера гӧтӧвитӧм, овлӧ сылы наградаӧн.
Ме аддза кыдзи ӧні, кыдзи Афанасий Иванович мышкыртчӧмӧн пукалӧ улӧс вылын аслас векъякодь нюмдӧмнас да кывзӧ гӧсьтыслысь сюся да весиг наслаждайтчӧмӧн.
Тшӧкыда сёрниыс мунліс и политика йылысь.
Гӧсьтыс, сідз жӧ зэв шоча петавлывлысь аслас сиктсьыс, частӧ значительнӧй видӧн да таинственнӧя чужӧмсӧ вӧчӧмӧн петкӧдліс ассьыс дӧгадайтчӧмъяссӧ да висьтавліс, мый француз гусьӧн сӧгласитчӧма англичанинкӧд бара лэдзны Рочму вылӧ Бонапартӧс, либӧ прӧстӧ висьтавліс лоан война йылысь, и сэки Афанасий Иванович тшӧкыда шулывліс, кыдз быттьӧ Пульхерия Ивановна вылӧ видзӧдтӧг:
«Ме ачым думайта мунны война вылӧ!? мыйла нӧ ме ог вермы мунны война вылас?»
«Вот нин и мунін!» орӧдліс Пульхерия Ивановна.
«Ті эн эскӧй сылы», шуаліс сійӧ, гӧсьт дінӧ шыасьӧмӧн.
«Кысь нин сылы, пӧрысьлы, мунны война вылӧ!
Сійӧс первой салдатыс лыяс!
Ей богу, лыяс.
Вот тадз-тадзи вишкас дай лыяс».
«Мый нӧ», шуліс Афанасий Иванович:
«И ме сійӧс лыя».
«Вот кывзӧй сӧмын, мый сійӧ висьталӧ!» бара шуас Пульхерия Ивановна;
«Кытчӧ сылы мунны война вылӧ!
И пистольясыс сылӧн важӧн нин сімӧмаӧсь да куйлӧны чуланын.
Ті кӧ эськӧ найӧс аддзылінныд;
сэн сэтшӧмӧсь, мый лыйтӧдзыс войдӧр взорвитас найӧс порокнас.
И кияссӧ ассьыс орӧдас и чужӧмсӧ калечитас да нэмчӧж кежлас несчастнӧйӧн кольӧ!»
«Мый нӧ», шуліс Афанасий Иванович:
«ме ньӧба аслым выль вооружение.
Ме босьта сабля либӧ козацкӧй пика».
«Тайӧ ставыс лӧсьӧдлӧм.
Сідз вот и друг воас юрас да и заводитас висьтавлыны». Шуавліс Пульхерия Ивановна дӧсадаӧн.
«Ме и тӧда, мый сійӧ шутитӧ, но век жӧ абу лӧсьыд кывзыны.
Вот татшӧмторъяс пыр сійӧ сёрнитӧ, мукӧд дырйи кывзан, кывзан да и страшнӧ лоас».
Но Афанасий Иванович дӧвӧлен сійӧн, мый неуна повзьӧдыштіс Пульхерия Ивановнаӧс, серавліс, аслас улӧс вылас мышкыртчӧмӧн пукаліг.
Пульхерия Ивановна меным вӧвлі медся занимательнӧй сэки, кодыр гӧсьтсӧ вайӧдліс закуска дінӧ.
«Вот, тайӧ», шуавліс сійӧ, графинысь пробкасӧ перйигмоз: «вина, кодӧс сулӧдӧма деревийӧн да шалфейӧн.
Кодлӧнкӧ кӧ висьӧны лопаткаясыс да коскыс, то сійӧ зэв отсалӧ.
Тайӧ вот золототысячника: пельясад кӧ тиньгӧ да чужӧмад кӧ лишайяс лоӧны, то зэв отсалӧ.
А тайӧ вот персиковӧй косточкаяс вылын перегонитӧм, вот босьтӧй румка, кутшӧм чӧскыд дукыс.
<ns>Кыдз-нибудь</ns> кӧ, крӧвать вывсьыс чеччигӧн, кодкӧ зурасяс шкап либӧ пызан пельӧсӧ, да кымӧсас каяс йӧг, то сулалӧ сӧмын ӧтик румочка юны ӧбед водзвылын — и ставсӧ быттьӧ киӧн босьтас, сійӧ жӧ минутнас ставыс прӧйдитас, кыдз быттьӧ нинӧм эз вӧвлы».
Та бӧрын, татшӧм лыддьӧдлӧм муніс и мукӧд графинъяслы, кодъяслӧн век пӧшти вӧліны кутшӧмкӧ бурдӧдчан свойствояс.
Став тайӧ аптеканас гӧсьтӧс грузитӧм бӧрын, сійӧ вайӧдліс сійӧс пызан вылас сулалысь зэв уна тӧрелкаяс дінӧ.
«Со тайӧ чебреца тшак!
Тайӧ гвозьдикаа да волошскӧй ӧрешкиа;
солавнысӧ найӧс менӧ велӧдіс туркень, сэки, кодыр ещӧ турокъяс вӧліны миянын пленын.
Сэтшӧм бур вӧлі туркеньыс, и оз тӧдчы ньӧти, мый турецкӧй вера исповедывайтліс.
Сідзи сӧвсем пӧшти и ветлӧ, кыдзи миянын; сӧмын порсь тшӧг эз сёйлы: шуӧ, мый налӧн кыдзкӧ сэні законас запретитӧма.
Вот тайӧ сэтӧр коръя да мушкетнӧй ӧрӧшкиа тшак!
А вот тайӧ гырысь травъянки: ме найӧс нӧшта первойысь на маринуйті; ог тӧд. кутшӧмӧсь бара найӧ; секретсӧ ме тӧдмалі отец Ивансянь.
Ичӧтик пельсаӧ войдӧр колӧ вольсавны дуб пулысь коръяссӧ да сэсся киськавны перечӧн да селитраӧн да пуктыны нӧшта, мый овлывлӧ нечуйвитер вылын, дзоридзсӧ, да сійӧ дзоридзсӧ босьтны да вывлань бӧжъясӧн вольсавны.
А вот тайӧ пирожкияс!
Тайӧ рыська пирожки, тайӧ урдаа!
А тайӧ со сійӧ пирожкияс, кодъясӧс Афанасий Иванович зэв радейтӧ, капустаа да гречневӧй рока».
«Да», содтывліс Афанасий Иванович: «ме найӧс зэв радейта; найӧ небыдӧсь да неуна шомаӧсь».
Вообще Пульхерия Ивановна вӧвлі вывті кыпыд, кодыр на ордын вӧліны гӧсьтъяс.
Бур старушка!
Сійӧ ставнас сетчӧма вӧлі гӧсьтъяслы.
Ме радейтлі на ордӧ волывлыны, да кӧть и страшнӧ ёна сёйлывлі, кыдзи и ставыс, кодъяс на ордын гӧститлісны, кӧть меным сійӧ вӧлі зэв вреднӧ, но ме век вӧвлі рад на ордӧ мунны.
Но, ме думайта, мый абу-ӧ Малорочмуса сынӧдыс ачыс кутшӧмкӧ особеннӧй свойствоа, коді отсалӧ пищеварениелы, ӧд эськӧ тані кӧ кодкӧ думыштіс татшӧмасӧ сёйны, то, сомневайтчытӧг, вольпасьын пыдди, лои эськӧ пызан вылын куйлысьӧн...
Бур старикъяс!
Но висьтӧй менам матысмӧ вель шог событиелань, коді век кежлӧ вежис тайӧ лӧнь пельӧсыслысь олӧмсӧ.
Событиеыс тайӧ кажитчас сійӧн ёнджыка чуймӧданаӧн, мый лоӧма медся неважнӧй случайысь.
Но, страннӧй устройство серти, век медся посни помкаяс чужтылісны гырысь лоӧмторъяс и, мӧдарӧ, гырысь заводитчӧмъяс помасьлісны медся посни последствиеясӧн.
Кутшӧмкӧ завоеватель чукӧртӧ став вынсӧ аслас государстволысь, воюйтӧ некымын во, полководечьясыс сылӧн славитчӧны, да бӧръяпом ставыс тайӧ помасьӧ ичӧтик мутор пӧлучитӧмӧн, код вылын некытчӧ кӧдзны картупель;
а мукӧд дырйи, мӧдарӧ, кык карысь кутшӧмкӧ кык колбасник тышкасьыштасны ас костаныс нинӧмабусьыс, да лёксьӧмыс шымыртас бӧръяпом каръяс, сэсся вӧлӧсьтъяс и сиктъяс, а сэтӧні и дзонь государство.
Но эновтам тайӧ рассуждениеяс: найӧ оз мунны татчӧ.
Сэсся ме ог радейт рассуждайтӧмъяссӧ, кодыр найӧ кольӧны сӧмын рассуждайтӧмъясӧн.
Пульхерия Ивановналӧн вӧлі рудіник кань, коді век пӧшти куйлывліс, тупыльӧ кытшкыльтчӧмӧн, сійӧ кок улын.
Пульхерия Ивановна мукӧд дырйи сійӧс малаліс да гильӧдіс чуньнас сійӧс сьыліӧдыс, кодӧс вельмӧдӧм кань нюжӧдлывліс кыдз позьӧ вылӧджык.
Оз позь шуны, медым эськӧ Пульхерия Ивановна вывті радейтліс сійӧс, но прӧстӧ кӧртасис сы дінӧ, век сійӧс аддзыны велалӧмӧн.
Афанасий Иванович жӧ тшӧкыда шутитліс татшӧм кӧртасьӧм вылас.
«Ме ог тӧд, Пульхерия Ивановна, мый ті сэтшӧмсӧ аддзанныд каньсьыс.
Мый вылӧ сійӧ?
Эськӧ тіян кӧ вӧлі пон, сэки эськӧ мӧд делӧ: понтӧ позьӧ босьтны кыйсьыны, а каньыд мый вылӧ?»
«Ланьтӧй нин, Афанасий Иванович», шуліс Пульхерия Ивановна: «Ті радейтанныд сӧмын сёрнитны, а сэсся нинӧм.
Понйыд абу пельк оласа, понйыд пачкайтас, понйыд жугӧдлас ставсӧ, а каньыд раминик творение, сійӧ некодлы лёктӧ оз вӧч».
Но, Афанасий Ивановичлы вӧлі дзик ӧткодь, мый каньяс, мый понъяс, сійӧ сы могысь сӧмын сёрнитіс тадзисӧ, медым неуна шутитыштны Пульхерия Ивановна вылын.
Сад саяныс налӧн вӧлі паськыд вӧр, коді дзик вӧлі пӧщадитӧма предприимчивӧй приказчикӧн, гашкӧ сы вӧсна, мый чер шыыс кыліс эськӧ дзик пельӧдзыс Пульхерия Ивановналы.
Вӧрыс вӧлі сьӧдпемыд, эндӧдӧм, пӧрысь пу стволъясыс вевттьысьӧмаӧсь вӧлі паськалӧм ӧрешникӧн да скодитісны лёлля гӧна гулю лапаяс вылӧ.
Тайӧ вӧрас олісны дикӧй каньяс.
Вӧрса дикӧй каньясӧс оз позь сорлавны сійӧ удалечьяскӧд, кодъяс котралӧны керка вевтъяс кузя.
Каръясын оліганыс, найӧ, асланыс крут характер вылӧ видзӧдтӧг, ёнджыка цивилизованнӧйӧсь, вӧрса олысьяс дорысь.
Тайӧяс, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ зумыш да дикӧй йӧз; найӧ век ветлӧдлӧны косіникӧсь, омӧльӧсь, нявзӧны грубӧй, велавтӧм гӧлӧсӧн.
Найӧ кодйысьӧны мукӧд дырйи подземнӧй ходъясӧн дзик амбаръяс улӧ да гусявлӧны гос, волывлӧны весиг кухняӧ, восьса ӧшиньӧд друг чеччыштӧмӧн, кор казяласны, мый пӧвар муніс йӧн пӧвстӧ.
Вообще некутшӧм благороднӧй чувствояс налы абу тӧдсаӧсь; найӧ олӧны хищничайтӧмӧн да джагӧдлӧны посни пышкайясӧс найӧ позъяныс.
Тайӧ каньясыс дыр исасисны амбарувса розьті Пульхерия Ивановна рам канькӧд да бӧръяпом ылӧдісны сійӧс, кыдзи салдатъяслӧн отряд ылӧдӧ йӧй крестьянаӧс.
Пульхерия Ивановна казяліс кань вошӧмтӧ, мӧдӧдіс корсьны сійӧс, но кань эз сюр.
Коли куим лун;
Пульхерия Ивановна жалитыштіс, бӧръяпом дзикӧдз сы йылысь вунӧдіс.
Ӧтик лунӧ, кор сійӧ видлаліс, ассьыс градйӧрсӧ да локтӧ вӧлі Афанасий Ивановичлы вылӧ аслас киӧн нетшыштӧм свежӧй веж ӧгурцыӧн, пельсӧ сылысь чуймӧдіс зэв нор нявзӧм.
Сійӧ, кыдз быттьӧ ас тӧдлытӧгыс, шуис: кыс, кыс!
И друг йӧнъяс пытшкысь петіс сылӧн рудіник каньыс, омӧль, косіник;
тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ некымын лун нин абу босьтлӧма вомас некутшӧм сёян.
Пульхерия Ивановна каньсӧ мӧдіс чуксавны водзӧ, но кань сулаліс сы водзын, нявзіс да эз лысьт матыстчыны матӧ; тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв ёна воймӧма сэксяньыс.
Пульхерия Ивановна муніс водзӧ, каньсӧ чуксалігтыр, коді полӧмӧн вӧтчис сы бӧрся дзик потшӧс дорӧдзыс.
Бӧръяпом, воис, тӧдса местаяссӧ аддзӧм бӧрын, пырис и жырас.
Пульхерия Ивановна пырысь-пыр тшӧктіс сетны сылы йӧв да яй да, сы водзын пукалӧмӧн, наслаждайтчис аслас коньӧр мусатор горшлунӧн, кутшӧмӧн сійӧ ньылаліс кусӧк бӧрся кусӧк да лакис йӧв.
Рудіник беглеч пӧшти сы син водзын кызіс да сёйӧ вӧлі оз нин сэтшӧм горша.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, медым эськӧ малыштны сійӧс, но неблагодарнӧйыд, тыдалӧ, вывті нин велалӧма хищнӧй каньясыдкӧд, либӧ босьтӧма романическӧй правилӧяс, мый радейтігӧн гӧльлуныд палатаясысь бурджык, а каньяс вӧліны гӧльӧсь, кыдз сӧкӧлъяс;
мед кӧть кыдз эз вӧв, сійӧ чеччыштіс ӧшиньӧдыс, дворовӧйяс пӧвстысь некод эз вермы кутны сійӧс.
Думыштчис старушка:
«Тайӧ смертьӧй менам воліс мела!» шуис сійӧ ачыс аслыс, да нинӧм эз вермы сійӧс пальӧдны.
Лунтыр сійӧ вӧлі жугыль.
Весь шутитіс Афанасий Иванович да кӧсйис тӧдмавны, мый понда сійӧ сэтшӧма друг кутіс шогсьыны.
Пульхерия Ивановна эз шыасьлы, либӧ вочавидзліс дзик эз сідзи, медым эськӧ позьӧ вӧлі сьӧлӧмсӧ бурмӧдны Афанасий Ивановичлысь.
Мӧд луннас сійӧ тӧдчымӧн омӧльтчис.
«Мый тайӧ тіянкӧд, Пульхерия Ивановна?
Онӧ-ӧ нин висьӧй ті?»
«Ог, ме ог вись, Афанасий Иванович!
Ме кӧсъя тіянлы висьтавны аслыс пӧлӧс ӧтик происшествие: ме тӧда, мый таво гожӧм ме кула: смертьӧй менам мела воліс нин!»
Вомдоръясыс Афанасий Ивановичлӧн кыдзкӧ висьлӧса вежыньтчисны.
Сійӧ кӧсйис, век жӧ, вермыны аслас сьӧлӧмысь шог мӧвпсӧ да, нюмдылӧмӧн, шуис:
«Енмыс тӧдас, мый ті сёрнитанныд, Пульхерия Ивановна!
Ті, вернӧ, дэкохт пыддиыд, кодӧс тшӧкыда юлывланныд, юӧмныд персиковӧйӧс».
«Эг, Афанасий Иванович, ме эг ю персиковӧйӧс», шуис Пульхерия Ивановна.
И Афанасий Ивановичлы лои жаль, мый сійӧ сэтшӧма шутитыштіс Пульхерия Ивановна вылын, и сійӧ видзӧдіс сы вылӧ да синваыс ӧшйис сійӧ синлыс йылӧ.
«Ме кора тіянлысь, Афанасий Иванович, медым эськӧ ті исполнитінныд менсьым тшӧктӧмӧс», шуис Пульхерия Ивановна.
«Кор ме кула, то дзебӧй менӧ вичко ӧграда дінӧ.
Платтьӧ пасьтӧдӧй ме вылӧ рудіникӧс, сійӧс, коді тай коричневӧй вылын неыджыд дзоридзьяса.
Атласнӧй платтьӧӧс, коді тай ӧмидз рӧма визьяса, энӧ пасьтӧдӧй ме вылӧ: шойыдлы оз нин ков платтьӧ.
Мыйла сійӧ сылы?
А тіянлы сійӧ згӧдитчас: сэтысь ті вурӧданныд аслыныд вӧччан халат сэк кежлӧ, кор воасны гӧсьтъяс, то медым позьӧ вӧлі тіянлы приличнӧя петкӧдчыны да примитны найӧс».
«Енмыс тӧдас, мый ті сёрнитанныд, Пульхерия Ивановна!» шуаліс Афанасий Иванович: «коркӧ на ещӧ лоас смертьыс, а ті стращайтанныд нин сэтшӧм кывъясӧн».
«Ог, Афанасий Иванович, ме тӧда нин, кор менам смертьӧй.
Но ті энӧ шогсьӧй ме вӧсна: ме старука нин да вель дыр нин олі, да и ті нин пӧрысьӧсь, ми регыд аддзысям мӧдар югыдын.
Но Афанасий Иванович кага моз сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
«Грек бӧрдны, Афанасий Иванович!
Эн грешитӧй да енмӧс энӧ лӧгӧдӧй асланыд шогсьӧмӧн.
Ме ог жалит сы йылысь, мый кула.
Ӧтиктор йылысь сӧмын жалита ме (сьӧкыда ышловзьӧм орӧдліс минут кежлӧ сёрнисӧ сылысь): ме жалита сы йылысь, мый ог тӧд, код вылӧ кольны тіянӧс, коді кутас видзӧдны тіян бӧрся, кор ме кула.
Ті дзоля кага кодь: колӧ, медым эськӧ радейтіс тіянӧс сійӧ, коді кутас ухаживайтны тіян бӧрся».
Тайӧс шуалігӧн чужӧм вылас сылӧн петкӧдчис сэтшӧм пыдысянь, сэтшӧм сьӧлӧмсянь жалитӧм, мый ме ог тӧд, вермис-ӧ эськӧ <ns>кодкӧ-нибудь</ns> сійӧ каднас видзӧдны сы вылӧ веськодь пырысь.
«Смотри менам, Явдоха», шуаліс сійӧ ключницаыс дінӧ шыасьӧмӧн, кодӧс наросьнӧ тшӧктіс корны: «кор ме кула, мед эськӧ тэ видзӧдін пан бӧрся, мед эськӧ видзин сійӧс, ассьыд синтӧ моз, аслад рӧднӧй дитятӧ моз.
Видзӧд, медым кухняад лӧсьӧдӧма вӧлі сэтшӧм торъяс, мый сійӧ радейтӧ.
Белье и паськӧм медым тэ сылы сетін век сӧстӧмӧс; медым, кор гӧсьтъяс локтасны, тэ сійӧс вӧччӧдін приличнӧя, а то, пӧжалуй, мукӧд дырйиыс петас важ халатнас, ӧд и ӧні частӧ вунӧдчывлӧ сійӧ, кор овлӧ празник лун, а кор будни.
Эн лэдзлы сійӧс синвывсьыд, Явдоха, ме кута юрбитны тэ вӧсна мӧдар югыдас, и ен наградитас тэнӧ.
Эн жӧ вунӧд, Явдоха: тэ пӧрысь нин, тэныд абу нин дыр овны, грек эн чукӧрт лов вылад.
Кор жӧ он кут сы бӧрся видзӧдны, то оз ло тэныд шуд свет вылын.
Ме ачым кута корны енлысь, медым эз сет тэныд бур смерть.
И ачыд тэ лоан шудтӧм, и челядьыд тэнад лоасны шудтӧмӧсь, и тіян став рӧдыдлӧн нинӧмын оз ло ен благословение».
Коньӧр старукаӧй!
Тайӧ каднас сійӧ эз думайт ни сійӧ великӧй минут йылысь, коді сійӧс виччысьӧ, ни аслас лов йылысь, ни аслас водзын олӧм йылысь;
сійӧ мӧвпаліс сӧмын аслас коньӧр спутникыс йылысь, кодкӧд колляліс олӧмсӧ да кодӧс кольӧ вӧлі сирӧтаӧн да бесприютнӧйӧн.
Вӧвлытӧм тэрыблунӧн сійӧ ставсӧ вӧчис сідзикӧн, медым эськӧ сійӧ кулӧм бӧрын Афанасий Иванович эз казяв сылысь абутӧмсӧ.
Регыд кулӧм вылас сылӧн эскӧмыс вӧлі сэтшӧм ён, да сьӧлӧмыслӧн состояниеыс та вылӧ сэтшӧма вӧлі настроитчӧма, мый збыль некымын лун мысти сійӧ водіс вольпасьӧ и эз нин вермыв примитлыны некутшӧм сёян.
Афанасий Иванович лои зев внимательнӧйӧн да эз вешйыв сійӧ вольпась дорысь.
«Гашкӧ, ті мыйкӧ сёйыштінныд эськӧ, Пульхерия Ивановна?» шуліс сійӧ, тӧждысьӧм пырысь сылы синмас видзӧдӧмӧн.
Но Пульхерия Ивановна нинӧм эз сёрнит.
Медбӧрти, дыр чӧв олӧм бӧрын, кыдз быттьӧ сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, вӧрӧдыштіс вомдоръяснас — и лолыс сылӧн лэбзис.
Афанасий Иванович вӧлі дзикӧдз чуймӧма.
Тайӧ сылы кажитчис сэтшӧм дикӧйӧн, мый сійӧ весиг эз бӧрддзы.
Гудыр синъясӧн сійӧ видзӧдіс сы вылӧ, быттьӧ шойыслысь став значениесӧ тӧдтӧг.
Покойничаӧс пуктісны пызан вылӧ, пасьтӧдісны самӧй сійӧ платтьӧнас, кодӧс сійӧ ачыс урчитліс, пуктісны сылысь кияссӧ крестӧн, сетісны киас сись — став тайӧ торйыс вылӧ Афанасий Иванович видзӧдіс немчувствуйттӧг.
Быдсяма сикас званиеа зэв уна йӧз тыртісны дворсӧ, зэв уна гӧсьтъяс воалісны дзебиг кежлас, кузь пызанъяс сувтӧдалӧма вӧлі двор кузяыс, кутья, наливкаяс, пирӧгъяс куйлісны чукӧръясӧн,
гӧсьтъяс сёрнитісны, бӧрдісны, видзӧдісны покойнича вылӧ, тӧлкуйтісны сылӧн бур качествояс йылысь, видзӧдісны Афанасий Иванович вылӧ;
но сійӧ ачыс став тайӧторйыс вылӧ видзӧдіс тешкодя.
Покойничаӧс нуны кутісны бӧръяпом, йӧз ыльӧбтіс бӧрсяньыс, и сійӧ мӧдӧдчис сы бӧрся; попъяс вӧліны сполнӧй облачениеаӧсь, шонді югдӧдіс, нёньпом кагаяс бӧрдісны мамъяс моздоръясас, жаворонокъяс сьылісны, челядь котралісны дӧрӧм кежсьыныс да ышмышталісны туй кузя.
Бӧръяпом, горт пуктісны гу весьтӧ, сылы тшӧктісны матыстчыны да медбӧръяысь окыштны покойничаӧс.
Сійӧ матыстчис, окыштіс, синъясас сылӧн мыччысис синва, но кутшӧмкӧ немчувствуйттӧм синва.
Горт лэдзисны, поп босьтіс кӧртзыр да медводдза морт шыбытіс китыр му, дьячоклӧн да кык пӧнӧмарлӧн нюркйӧдлана мурган хор сӧстӧм сэзь енэж улын сьыліс <rus>вечная память</rus>, работникъяс кутчысисны кӧртзыръясӧ, и муыс тыртіс нин и шыльӧдіс гусӧ, — тайӧ каднас Афанасий Иванович писькӧдчис водзӧ;
ставӧн кежыштісны, сетісны сылы места, сылысь намерениесӧ тӧдны кӧсйӧмӧн.
Сійӧ лэптіс ассьыс синъяссӧ, гудыра видзӧдліс да шуис:
«Тадз вот тайӧ ті и гуалінныд нин сійӧс!
Мыйла?!»
Сійӧ сувтіс и эз помав ассьыс сёрнисӧ.
Но кор воис гортас, кор аддзис, мый сійӧ жырйын тыртӧм, мый весиг улӧсыс, код вылын пукавліс Пульхерия Ивановна, вӧлі петкӧдӧма, — сійӧ ымзӧмӧн бӧрдіс, бӧрдіс ёна сыркъялӧмӧн, бӧрдіс бурасьны позьтӧма, и синваыс, шор моз, визувтіс сійӧ гудыр синъясысь.
Вит во коли сійӧ кадсяньыс.
Кутшӧм шог оз ну кадыс?
Кутшӧм страсть вермас дзоньӧн кольны сыкӧд неравнӧй косьын?
Ме тӧдлі ӧтик мортӧс том вынйӧр дзордзалан каднас, коді тыр вӧлі истиннӧй благородствоӧн да достоинствоясӧн, ме тӧдлі сійӧс нежнӧя, страстнӧя, бешеннӧя, дерзскӧя, рама влюбитчӧмӧн, и ме дырйи, менам син водзын пӧшти, сылӧн радейтанторйыс — ангел кодь мича, нежнӧй — поразитӧма лои пӧтлытӧм смертьӧн.
Ме некор эг аддзыв сьӧлӧм страдайтӧмлысь татшӧм ужаснӧй порывъяссӧ, татшӧм бешеннӧй сотыштан шогсӧ, татшӧм вийӧртана отчаяниесӧ, кутшӧмъяс волнуйтісны шудтӧм любовникӧс.
Ме некор эг чайтлы, медым эськӧ морт вермис вӧчны аслыс татшӧм ад, кӧні ни вуджӧр, ни образ, ни нинӧм эз вӧв, мый эськӧ кӧть мыйкӧ мында лӧсяліс лача вылӧ...
Сійӧс старайтчисны не лэдзлыны син йылысь; сыысь дзеблалісны ӧрудиеяс, кодъясӧн эськӧ сійӧ вермис вины асьсӧ.
Кык вежон мысти, сійӧ друг победитіс асьсӧ: кутіс серавны, шутитны; сылы сетісны мездлун, и первойыс, мый вылӧ сійӧ видзис сійӧс, тайӧ вӧлі — ньӧбны пистолет.
Ӧтик лунӧ друг кылан лыйӧм шы вывті ёна повзьӧдіс сылысь гортсаяссӧ.
Найӧ котӧрӧн пырисны сійӧ жырйӧ да аддзисны сійӧс пласьт куйлӧмӧн дрӧбалӧм юрлыӧн.
Сэки сэні лӧсялӧм врач, код искусство йылысь мунӧ вӧлі паськыда нималан сёрни, аддзис сылысь олан признакъяс, аддзис сылысь ранасӧ не сӧвсем смертельнӧйӧн, да, ставлы шензьӧм вылӧ, сійӧс вӧлі лечитӧма.
Сы бӧрся нӧшта ёнджыка кутісны видзӧдны.
Весиг пызан сайын эз пуктывлыны сы водзӧ пурт да старайтчисны ылыстны ставсӧ, мыйӧн эськӧ вермис сійӧ асьсӧ кучкыны;
но регыдъя кадӧн сійӧ аддзис выль случай да уськӧдчис мунысь экипаж кӧльӧсаяс улӧ.
Сылы варӧдіс кисӧ и коксӧ; но сійӧс бара вӧлі лечитӧма.
Во мысти та бӧрын ме аддзылі сійӧс уна йӧзӧн тыр ӧти залын: сійӧ пукаліс пызан сайын, ӧти карті тупкӧмӧн, гажаа шуаліс: петит-уверт, и сы мышкын сулаліс улӧс мыш вылас гырддзавыв лэччысьӧмӧн, сылӧн томиник гӧтырыс сылысь маркаяссӧ бӧрйӧдлігтырйи.
Пульхерия Ивановна кулӧм бӧрын тайӧ висьталан вит во кольӧм бӧрас, сійӧ местаясас волігӧн, ме пыри Афанасий Иванович хуторӧ видлыны ассьым важ суседӧс, код ордын коркӧ лӧсьыда колльӧдлывлі лун да век горшысь петтӧдз сёйлывлі бур сьӧлӧма кӧзяйкалысь лӧсьӧдӧм медбурторъяссӧ.
Кор ме матыстчи двор дорас, керкаыс меным кажитчис кык пӧв важджык, крестьянскӧй керкаяс дзикӧдз водӧмаӧсь бок выланыс, дерт, сідз жӧ, кыдзи и владетельясыс налӧн;
частоколыс да плетеньыс дворас вӧліны дзикӧдз киссьӧмаӧсь, и ме ачым аддзылі, кыдзи кухаркаыс нетшкис сэсь бедьяссӧ пач ломтӧм вылӧ, кор сылы колӧ вӧлі вӧчны сӧмын лишнӧй кык воськов, медым эськӧ судзӧдны сэтчӧ жӧ чукӧрӧ тэчӧм росъяс.
Ме шог пырысь локті кильчӧ дорас, сійӧ жӧ барбосъяс да бровкаяс, синтӧмӧсь нин либӧ чегӧм кокъясаӧсь, кутісны увтчыны, ассьыныс волнистӧй гӧна, йӧнъюрӧсь бӧжъяснысӧ вывлань лэптӧмӧн.
Паныд петіс старик.
Тайӧ сідзкӧ сійӧ!
Ме пырысь-пыр тӧді сійӧс; но сійӧ кык мында нин ёна гӧрбыльтчӧма воддза дорысь.
Сійӧ тӧдіс менӧ да чолӧмаліс сійӧ жӧ меным тӧдса нюмдӧмнас.
Ме пыри сы бӧрся жыръясас;
кажитчӧ, ставыс на пытшкын вӧлі важ нога;
но ме казялі быдторйын кутшӧмкӧ страннӧй беспорядок, кутшӧмкӧ тӧдчана абутӧмлун — мыйкӧ оз тырмы;
ӧти кылӧн, ме чувствуйті ас пытшкын сійӧ страннӧй чувствояс, кодъяс ӧдӧлитӧны миянӧс, кор ми первойысь пырам оланінас дӧвеч ордӧ, кодӧс войдӧр тӧдлывлім нэм чӧжся олан пӧдругаыскӧд торйӧдчывтӧмӧн.
Тайӧ чувствоясыс овлӧны скодитанаӧсь, кор аддзам ас водзсьыным коктӧмӧн сійӧ мортсӧ, кодӧс век тӧдлывлім дзоньвидзаӧн.
Быдторйын тыдалӧ вӧлі заботливӧй Пульхерия Ивановналӧн абутӧмыс: пызан сайын сетісны ӧтик пурт колодочкатӧг;
блюдоясыс эз нин вӧвны лӧсьӧдӧмаӧсь сэтшӧм искусствоӧн.
Кӧзяйство йывсьыс ме эг кӧсйы и юавны, полі весиг и видзӧдлыны хозяйственнӧй заведениеяс вылас.
Кор ми пуксим пызан сайӧ, Афанасий Ивановичӧс ныв морӧсдӧраӧдіс салфеткаӧн, и зэв бура вӧчис, сы вӧсна мый сытӧг эськӧ сійӧ став халатсӧ ассьыс лякӧсьтіс соусӧн.
Ме зіли сийӧс мыйӧнкӧ занимайтны да висьтавлі сылы разнӧй выльторъяс;
сійӧ кывзіс сэтшӧм жӧ нюмдӧмӧн, но мукӧд дырйи видзӧдласыс сылӧн вӧлі дзик бесчувственнӧй, и мӧвпъясыс сы пытшкын эз паськавлыны, но вошласисны.
Тшӧкыда сійӧ лэптывліс рок тыра паньсӧ да, сы пыдди, медым эськӧ вайӧдны вом дорас, вайӧдліс ныр дорас; вилкисӧ ассьыс, сы пыдди, медым эськӧ сутшкыны курӧгпи кусӧкӧ, сійӧ тшукӧдлывліс графинӧ, и сэки, киӧдыс босьтӧмӧн, ныв веськӧдліс сійӧс курӧгпи вылӧ.
Ми мукӧд дырйи некымын минут виччысим мӧд блюдосӧ.
Афанасий Иванович ачыс нин казявліс тайӧс да шуліс:
«Мый тайӧ та дыра оз вайны сёйнысӧ?»
Но ме аддза вӧлі ӧдзӧс щель костӧдыс, мый детинка, коді ваяліс миянлы блюдояс, ньӧти эз мӧвпав сы йылысь да узис, юрсӧ скамья вылӧ ӧшӧдӧмӧн.
«Вот этійӧ сёянтор», шуис Афанасий Иванович, кор вайисны нӧкъя мнишки;
«тайӧ сійӧ сёянтор», водзӧ нуӧдіс сійӧ, — и ме казялі, мый гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны да синваыс лӧсьӧдчис мыччысьны сылӧн свинеч кодь синъяссьыс, но сійӧ чукӧртӧ вӧлі став вынсӧ, сійӧс кутны кӧсйӧмӧн, — «тайӧ сійӧ сёянтор, кодӧс <ns>по... но... поко... поконь</ns>...» и друг ыльнитіс синваыс.
Киыс сылӧн уси тӧрелка вылас, тӧрелкаыс пӧри, лэбис да жугаліс, соусыс лякӧсьтіс сійӧс ставнас;
сійӧ пукаліс бесчувственнӧя, бесчувственнӧя кутіс паньсӧ, и синваыс, шор моз, ланьтлытӧг петан фонтан моз, киссис, киссис ливеньӧн морӧсвывсӧ вольсыштӧм салфетка вылас.
Енмӧй! Мӧвпалі ме сы вылӧ видзӧдӧмӧн:
ставсӧ бырӧдан кадлӧн вит во — старик бесчувственнӧй нин, старик, кодлысь олӧмсӧ, кажитчӧ, ни ӧтчыд эз возмутитчыв сьӧлӧмыслӧн ни ӧти ёнджык чувствуйтӧм, кодлӧн став олӧмыс, кажитчӧ, вӧвліс сӧмын джуджыд улӧс вылын пукалӧмысь, косьтӧм черияс да грушаяс сёйӧмысь, добродушнӧй висьтъясысь — и татшӧм кузь, татшӧм пӧсь шог?
Мый нӧ вынаджык миян вылын: страсть али привычка?
Али став вына порывъясыс, миян желаниеяслӧн да пуан страстьяслӧн став ӧддзылӧмъясыс — эм сӧмын миян том арлыдлӧн следствие да ӧти сы понда сӧмын кажитчӧны джуджыдӧн да чорыдӧн?
Мый кӧть эськӧ эз вӧв, но миян став страстьясным тайӧ ньӧжйӧник кыссян, кузь, пӧшти бесчувственнӧй привычка дінас тайӧ кадӧ вӧлі кажитчӧны меным челядь сямаӧн.
Некымын пӧв пондыліс сійӧ шуны поконьчаыслысь нимсӧ, но кыв джынъяс спокойнӧй да пырся кодь чужӧмыс сылӧн тіралігтырйи вежыньтчывліс, да кагалӧн бӧрдӧм поражайтіс менӧ веськыда сьӧлӧмам.
Нет, тайӧ абу сэтшӧм синва, код вылӧ сэтшӧм лышкыдӧсь старикъяс, кодъяс петкӧдлӧны тіянлы ассьыныс коньӧр кодь олӧмсӧ да шудтӧмлунъяссӧ;
тайӧ сідз жӧ эз вӧв сэтшӧм синва, кодӧс найӧ уськӧдлӧны пунш стӧкан сайын:
нет! тайӧ вӧлі синва, коді визувтіс, юасьтӧг, ачыс, кӧдзалӧм сьӧлӧмас курыд дой чукӧрмӧмӧн.
Сійӧ эз дыр та бӧрын ов.
Ме неважӧн кывлі сійӧ кулӧм йылысь.
Но дивӧ кыдзкӧ сійӧ, мый кулан обстоятельствоясыс сылӧн вӧлӧмаӧсь Пульхерия Ивановналӧн кулӧм кодь кымын жӧ.
Ӧти лунӧ Афанасий Иванович решитчӧма прӧйдитчыны сад кузяыс.
Кор сійӧ надзӧник мунӧ вӧлӧм туй кузяыс аслас пырся моз тӧждысьтӧг, некутшӧм мӧвпъяс куттӧг, сыкӧд лоӧма дивӧкодь происшествие.
Сійӧ друг кылас, мый сы мыш вылын кодкӧ шуас вель ясыда Афанасий Иванович!
Сійӧ бергӧдчас, но дзик некод абу вӧлӧма, гӧгӧр видзӧдлас, кустъяс пиӧ видзӧдлас — некӧн некод.
Луныс вӧлӧма лӧнь, и шонді югъялӧ.
Сійӧ сутш кежлӧ мӧвпыштчылас; чужӧмыс сылӧн кыдзкӧ ловзяс, да сійӧ бӧръяпом шуӧма;
«Тайӧ Пульхерия Ивановна чуксалӧ менӧ».
Тіянлы, дерт, коркӧ лоліс кывны гӧлӧс, коді шуӧ тіянӧс нимнад, кодӧс прӧстӧй йӧз висьталӧны тадзи; мый лолыс гажтӧмтчӧма мортыс вӧсна да чуксалӧ сійӧс; код бӧрын овлывлӧ мынны позьтӧм смерть.
Веськыда висьтала, меным век страшнӧ вӧлі тайӧ таинственнӧй чукӧстӧмыс.
Ме помнита, челядь дырйи ме тшӧкыда сійӧс кывлі: мукӧд дырйи ме мышкын кодкӧ друг ясыда шулывліс менсьым нимӧс.
Луныс векджык татшӧм каднас вӧвлі медся сэзь да шондіа;
садйын пуяс йылын ни ӧти кор оз вӧрзьыв, лӧнь, гӧгӧр шынитӧв, весиг чирк сійӧ каднас дугдывліс,
ни ӧти лов садйын,
но, веськыда висьтала, эськӧ медся лёк да тӧла вой кӧ, став стихия аднас, суис менӧ ӧтнамӧс сьӧд-пемыд вӧрын, ме эськӧ эг сэтшӧма повзьы сыысь, кыдзи тайӧ ужаснӧй чӧвлӧньсьыс сэзь луншӧра лунӧ.
Ме векджык сэки котӧрта вӧлі садйысь зэв ёна полӧмӧн да сибдалан лолӧн, и сэки сӧмын успокоитчывлі, кор сюрас вӧлі меным паныд кутшӧмкӧ морт, кодлӧн видыс вӧтлас сьӧлӧмлысь тайӧ страшнӧй тыртӧмлунсӧ.
Афанасий Иванович ставнас пӧкӧритчис аслас душевнӧй эскӧмыслы, мый, Пульхерия Ивановна корӧ сійӧс;
сійӧ пӧкӧритчис кывзысьысь кага сямӧн, косьмис, кызӧдіс, сыліс сись моз, да бӧръяпом кусіс сідз жӧ, кыдзи Пульхерия Ивановна, кор нинӧм нин эз коль, мый эськӧ вермис кутыштны сылысь коньӧр кодь олӧмсӧ.
«Пуктӧй менӧ Пульхерия Ивановна дінӧ», вот ставыс, мый шуис сійӧ аслас кулӧм водзвылын.
Сылысь корӧмсӧ исполнитісны да дзебисны вичко дорӧ Пульхерия Ивановна гу дінӧ матӧ.
Гӧсьтъяс вӧлӧмаӧсь этшаджыкӧнӧсь дзебигас, но прӧстӧй йӧз да корысьяс вӧлӧма сэтшӧм жӧ уна.
Барскӧй керкаыс лоӧма нин дзик куш.
Сюсь приказчик старшинакӧд ӧтлаын нуалӧмаӧсь ас керкаясаныс став колян важ кӧлуйсӧ да рухлядьсӧ, кодъясӧс абу вермӧма пышйӧдны ключницаыс.
Регыд воӧма, код тӧдас кысянь, кутшӧмкӧ ылыса рӧдпом, имениеса наследник, коді служитлӧма войдӧр поручикӧн, ог помнит кутшӧм полкын, страшнӧй реформатор.
Сійӧ аддзӧма пырысь-пыр зэв ыджыд расстройство да упущение хозяйственнӧй делӧясас; тайӧ ставсӧ сійӧ решитчӧма тшук бырӧдны вужвыйӧныс, лӧсьӧдны да пыртны быдторйын выль пӧрадок.
Ньӧбӧма зэв мича английскӧй квайт чарла, тувъялӧма быд керкалы торъя нумер, да бӧръяпом сэтшӧм бура распорядитчӧма, мый имениесӧ квайт тӧлысь мысти босьтӧма вӧлі опека улӧ.
Мудрӧй опекаыс (ӧти вӧвлӧм заседательысь да вушйӧм мундира кутшӧмкӧ штабс-капитанысь) регыдъя кадӧн бырӧдӧмаӧсь став курӧгъяс и колькъяс.
Керкаясыс, кодъяс сӧвсем нин вӧлӧм куйлӧны му вылас, киссьӧмаӧсь дзикӧдз:
мужикъяс юсялӧмаӧсь да кутӧмаӧсь унджыкыс лыддьысьны пышъялысьясын.
Ачыс жӧ настоящӧй владетельыс, коді, сідзсӧ вель бура овлӧма аслас опекакӧд да юлӧма тшӧтш сыкӧд пунш, волывлӧма зэв шоча аслас деревняас да овлывлӧма недыр.
Сійӧ ӧнӧдз ветлӧдлӧ ярмаркаясті Малороссияын;
зэв бура тӧдмалӧ да ладмӧдчӧ донъяс дінӧ быд сикас ыджыд произведениеяс вылӧ, кодъяс вузавсьӧны оптом, кыдзи пызь, пыш кудель, ма да мукӧдтор:
но ньӧбалӧ сӧмын неыджыд безделушкаяс, кыдзи: бива, каллянсӧ весавны кӧрттув да вообще быдторсӧ, мыйлӧн став чукӧрнас доныс оз вӧлі сулав ӧти шайтысь вылӧджык.
==n Коми Республика. Официальнӧй портал
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Регыдъя медицина отсӧг сетысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/801 @ 2021-04-28 @ }
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Регыдъя медицина отсӧг сетысьяслӧн лунӧн.
Регыдъя медицина отсӧг сетан службаын пыдди пуктана уджалысьяс!
Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала уджсикас гажӧн!
Официальнӧя Регыдъя медицина отсӧг сетысьяслысь лунсӧ тӧдчана лунъяслӧн календарӧ вӧлі пыртӧма сӧмын колян во, коронавирус пандемия дырйи, кыдз пыдди пуктӧм да COVІD–19 висьӧмкӧд тышкасьӧмысь аттьӧалӧм.
Ті — пыр водзынӧсь: уджалан и праздник лунъясӧ, лун и вой.
Тіян кужӧм-сямлунныд, стӧч решениеяс ӧдйӧ примитӧмыс отсалӧ видзны мортлысь дзоньвидзалун да олӧм.
Бригадаяслы ковмылӧ уджавны зэв сьӧкыд условиеясын, ті тшӧкыда он жалитӧй ассьыныд дзоньвидзалун, кор колӧ видзны мукӧд йӧзлысь дзоньвидзалун да олӧм.
Мукӧддырйи ковмылӧ отсавны и бур кывйӧн.
И таын — торъя профессионализм, асьнытӧ жалиттӧм да йӧз вӧсна тӧждысьӧм налӧн, кодъяс лунысь-лунӧ пуксьӧны гӧрд креста да сиренаа машинаӧ да тэрмасьӧны отсӧг вылӧ.
Пыдди пуктана врачьяс, фельдшеръяс, медсестраяс да медбратъяс, диспетчеръяс, санитарочкаяс, водительяс, став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, вермӧмъяс, шуд да тыр-бура олӧм да унджык лӧнь дежурство!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба ]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/803 @ 2021-04-28 @ }
Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ.
65 арӧса да арлыдаджык олысьяслы, а сідзжӧ налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс (сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъяс, лолалан органъяслӧн висьӧмъяс, диабет), вӧзйӧны 2021 вося косму тӧлысь 30 лунӧдз не петавны оланінъясысь (овланінъясысь).
2021 вося косму тӧлысь 30 лунӧдз нюжӧдӧма мынтысяна больничнӧй 65 арӧса да арлыдаджык уджалысь гражданалы, кодъяс дзоньвидзалун вӧсна тӧждысьӧмӧн шуисны водзӧ кутчысьны самоизоляция режимӧ.
Лӧсялана вежсьӧмъяссӧ пыртӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ, сы вӧсна мый 2021 вося ода-кора тӧлысь 1 лунӧ воштӧ вынсӧ «Карантин дырйи 65 арӧса да арлыдаджык страхуйтӧм йӧзлы уджавны вермытӧмлун йылысь листокъяс оформитан, недыр кад уджавны вермытӧмлун серти пособиеяс индан да мынтан недыр кадся правилӧяс вынсьӧдӧм йылысь» Рочму Федерация Веськӧдлан котырлӧн 2020 во косму тӧлысь 1 лунся 402 №-а шуӧм, кутшӧмӧн урчитӧма Рочму Федерация субъектъяслӧн вылыс тшупӧда чина йӧзлы инӧд примитны дзескӧдан мераяслысь, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма йӧзлысь санитарно-эпидемиологическӧй боксянь тыр-бур олӧм могмӧдӧм вылӧ, сійӧ юкӧнас, кӧні сёрниыс мунӧ 65 арӧса да арлыдаджык олысьясӧн самоизоляция режимӧ кутчысьӧм йылысь, вына кадколастсӧ нюжӧдӧм йылысь помшуӧм.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьтӧ да матыссаястӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Коми Республикаса регыдъя медицина отсӧг сетан службаса уджалысьясӧс уджсикас гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/804 @ 2021-04-28 @ }
Владимир Уйба чолӧмаліс Коми Республикаса регыдъя медицина отсӧг сетан службаса уджалысьясӧс уджсикас гажӧн.
Талун, косму тӧлысь 28 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь воліс Сыктывкарса регыдъя отсӧг сетан станцияӧ да видеосвязь отсӧгӧн чолӧмаліс Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧринын уджалысьясӧс.
«Регыдъя медицина отсӧг сетан службаын удж — абу ма.
Тайӧ сьӧкыд да ӧпаснӧй удж. Вермас лоны, мый тэ висьысь дорын ӧтнад, и тэнад шуӧм сайын мортлӧн дзоньвидзалун да олӧм.
Дона уджъёртъяс, став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс праздникӧн.
Сиа уджын мойвиӧм, став бурсӧ олӧманыд, терпенньӧ рӧдвужныдлы. Медым найӧ гӧгӧрвоисны, мый ті вӧчанныд колана да тӧдчана удж.
И кыдз шуӧны, «эн вись, бурдӧдысь, ми тэ вӧсна висям».
Аттьӧ тіянлы!» — аттьӧаліс регыдъя медицина отсӧг сетысьясӧс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Официальнӧя праздникыс вӧлі лӧсьӧдӧма 2020 воын, коронавирус пандемия дырйи, COVID–19 висьӧмкӧд тышкасьӧмын регыдъя медицина отсӧг сетысьясӧс аттьӧалӧм пыдди.
Сӧмын 2020 воын Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧринӧн нуӧдӧма ковиднӧй госпитальясӧ коронавирусӧн 1592 висьысьӧс.
На лыдысь 806 морт ковмис нуӧдны сынӧдті.
Кольӧм во Сыктывкарын, Ухтаын, Сыктывдін районын регыдъя медицина отсӧг сетысь бригадаяс петалісны висьысьяс дорӧ 150 сюрсысь.
Регыдъя медицина отсӧг сетысьяслысь ковидкӧд тышын торъя пайсӧ пасйис быд вося посланиеын Рочмуса Президент Владимир Путин.
Канмуӧн веськӧдлысь шуис, мый зэв тӧдчанаӧн лоӧ регыдъя медицина отсӧг сетысь службаӧс могмӧдны ставнас, мый колӧ йӧзлысь дзоньвидзалун да олӧм видзӧм вылӧ.
Республикаын татшӧм уджыс вӧчсьӧ.
2020 воын регионӧ воис регыдъя медицина отсӧг сетысь службалы 40 выль автомашина.
На пиын — «С» класса 12 автомашина — Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан мутас шӧринлы.
Таво автопарк выльмӧдӧм серти уджсӧ лоӧ нуӧдӧма водзӧ.
Регыдъя медицина отсӧгсӧ нӧшта на ӧдаӧн да позянаӧн вӧчӧм могысь республикаын лӧсьӧдсьӧ ӧтувъя диспетчерскӧй служба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Нӧшта 14 менеджер помаліс Веськӧдлан кадръяс дасьтан президентскӧй уджтас @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/805 @ 2021-04-28 @ }
Нӧшта 14 менеджер помаліс Веськӧдлан кадръяс дасьтан президентскӧй уджтас.
«Стратегическӧй менеджмент да инновационнӧя сӧвмӧдӧмӧн веськӧдлӧм» выль уджсикасын тӧдӧмлунъяс босьтан уджтасӧ, мый збыльмӧдӧны веськӧдлан кадръяс дасьтан президентскӧй уджтас серти, пырӧдчысьяс дорйисны ассьыныс проектъяс.
2020 вося вӧльгым тӧлыссянь Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет подув вылын уджтасӧ пырӧдчысьяс велӧдісны стратегическӧй, финансӧвӧй, орччӧдан да инновационнӧй менеджмент, видлалісны бизнес-процессъяслысь реинжиниринг, морт ресурсъясӧн веськӧдлӧм да бизнеслысь цифрӧвӧй трансформация, а сідзжӧ велӧдчисны проекта уджӧ да удж кузя вензьӧмӧн веськӧдлӧмӧ.
Велӧдчысьяс стажируйтчисны Рочмуса да регионса медбур предприятиеяс вылын.
Тӧдмалісны «гӧгрӧс пызан» сайын, кыдзи позьӧ веськавны суйӧрсайса стажировка вылӧ.
Уджтас серти велӧдчӧм бӧрас велӧдчысьяс дорйисны проектъяс аттестационнӧй комиссия водзын. Комиссияӧ пырисны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьтӧс, Коми Республикаса предприятиеясӧс да Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетӧс петкӧдлысьяс.
Быд велӧдчысьлысь уджсӧ донъялісны «вит» вылӧ, да Президентскӧй уджтаслӧн традиция серти ӧткымын проект аттестационнӧй комиссия торйӧдіс татшӧм номинацияяс серти:
· медбур инновация проектъясӧн, кодъяслӧн эм бур позянлун пырӧдчыны уджӧ Коми Республика мутасын, лоины Валентин Пшеницынлӧн «Медвежка» дизеля электричество сетысь станция вылын электричество энергия чӧжан системаяс уджӧ пыртӧм» да Андрей Маруськинлӧн «Кулӧмдін сиктын ва шонтан автоматизируйтӧм котельнӧй стрӧитӧм» проектъяс;
· Елена Гольцманлысь «Кӧджпомса психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждение подув вылын дзескӧдӧм позянлуна том йӧзлы велӧдана-тренируйтчана патера восьтӧм» проектсӧ шуисны социальнӧй нырвизя медбур проектӧн;
· инновационнӧй подходысь да инфраструктура вылӧ веськӧдӧм проектысь пасйисны Степан Кубиклысь «Коми Республикаса искусство колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждение подув вылын «Промышленнӧй дизайн» нырвизь серти велӧдӧм» удж;
· котыртан процессъяс цифровизируйтан юкӧнын медбур инновация проектӧн лои Дмитрий Матвеевлӧн ««Сыктывкарса ЛВЗ» ичӧт кывкутана котырын «Вежӧра склад» система пыртӧм» проект;
· вӧр-ваӧн вӧдитчан юкӧнын социальнӧй да экономика боксянь мытшӧдъяс разьӧмын комплекснӧй подходысь пасйисны Алексей Терентьевлысь «Му шар дистанционнӧя зондируйтан мыччӧдъяс подув вылын вӧр-ваӧн вӧдитчӧм бӧрся мониторинг нуӧдан регионса система лӧсьӧдӧм» проект.
Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетса ректор Ольга Сотникова чолӧмаліс велӧдчысьясӧс уджтас помалӧмӧн да сетіс дипломъяс.
Уджтасӧ пырӧдчысьяс пӧся аттьӧалісны велӧдысьясӧс да уджтасӧн веськӧдлысьясӧс Президентскӧй уджтас серти кужанлун да тӧдӧмлунъяс сетӧмысь.
Президентскӧй уджтасын выль велӧдчан воӧ участвуйтӧм вылӧ документъяссӧ примитӧны 2021 вося ода-кора тӧлысь 18 лунӧдз.
Уджтасӧ пырӧдчан условиеяс йылысь позьӧ лыддьыны http://pprk.rkomі.ru/ сайт вылысь.
Юӧрсӧ сетіс П. Сорокин нима СКУ пресс-служба да П. Сорокин нима СКУ-са ИНО-ын веськӧдлӧм, экономика да юӧртан технологияяс юкӧнын кадръяс дасьтан ресурс шӧринӧн юрнуӧдысь Лариса Казакова.
Фотоыс Диана Чилфапурлӧн.
* * *
Веськӧдлан кадръяс дасьтан президентскӧй уджтассӧ збыльмӧдӧны регионын 1998 восянь.
Тайӧ каднас сэні участвуйтіс сюрс куимсёысь унджык специалист, на пиысь куимсё кымын веськавліс рочмуса да суйӧрсайса стажировка вылӧ.
Паськыдджыка уджтас да сэтчӧ пырӧдчӧм йылысь позьӧ тӧдмавны Президентскӧй уджтаслӧн сайт вылын: http://pprk.rkomі.ru/
Президентскӧй уджтасын выль велӧдчан воӧ участвуйтӧм вылӧ документъясӧ колӧ вайны 2021 вося ода-кора тӧлысь 18 лунӧдз.
Вайны документъяс да паськыдджыка тӧдмавны конкурслӧн мунан ног да условиеяс йылысь позьӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын Канму гражданскӧй службаӧн веськӧдланінын: Сыктывкар, Интернациональнӧй ул., 157 к., 5–32 каб.
Телефон: (8212) 304–872, e-maіl: і.y.tokmakova@adm.rkomі.ru
Токмакова Ирина Юрьевна — Коми регионса комиссияын кывкутана секретар.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» публичнӧй акционер котыр лӧсьӧдісны Регион биаруӧн могмӧдан да газифицируйтан уджтас олӧмӧ пӧртӧм серти уджалан группа @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/806 @ 2021-04-28 @ }
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» публичнӧй акционер котыр лӧсьӧдісны Регион биаруӧн могмӧдан да газифицируйтан уджтас олӧмӧ пӧртӧм серти уджалан группа.
Уджалан группасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма, медым ас кадӧ разьны 2021–2025 воясӧ регион биаруӧн могмӧдан да газифицируйтан уджтас олӧмӧ пӧртігӧн артмӧм мытшӧдъяссӧ. Коми Республика биаруӧн могмӧдӧм да газифицируйтӧм серти уджалан группалӧн вӧлі медводдза заседание.
Заседание вылын вӧліны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧс, «Газпром» публичнӧй акционер котырӧс да «Газпром межрегионгаз» компанияясӧс петкӧдлысьяс.
Видео-конференц-связь отсӧгӧн сёрнитісны 2021 воын Уджтасса мероприятиеяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь да уджалан группаӧн юрнуӧдысь Игорь Булатов пасйис, мый Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин Федеральнӧй Собрание дорӧ косму тӧлысь 21 лунся посланиеын тшӧктіс Рочмуса Веськӧдлан котырлы регионъяскӧд ӧтвылысь лӧсьӧдны регионъяс газифицируйтан стӧч план: «Президент сувтӧдіс мог вайӧдны биарусӧ овмӧдчӧминъясын веськыда му участок мудорӧдз.
Татшӧм ногӧн, ми отсалам сійӧ йӧзыслы, кодъяс кӧсйӧны вайӧдны биару асланыс овмӧсӧ, да отсалам чинтыны биаруӧн вӧдитчысьлысь сьӧма сьӧктасӧ».
Удж серти чукӧртчылігӧн сёрнитісны биарупроводъяс проектируйтӧм да стрӧитӧм йылысь, муӧн вӧдитчан арт йылысь, планӧвӧй петкӧдласъяс шедӧдӧм вылӧ веськӧдӧм мераяс йылысь, а сідзжӧ видлалісны регионӧс газифицируйтӧм йылысь юӧртан ног.
«Муниципалитетса муяс серти тайӧ юалӧмъяссӧ колӧ регыдъя кадӧ решитны муниципальнӧй юкӧнъясса администрацияяс тшупӧдын, — пасйис Игорь Булатов.
— Республикаса, федеральнӧй, юридическӧй кывкутысьяслӧн да торъя мортлӧн муяс серти юалӧмъяс решитӧм вӧсна кывкутӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр».
Мероприятиеяс ас кадӧ збыльмӧдӧм да Газификация уджтас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдӧм могысь уджалан группа пыр кутас нуӧдны сӧвещанньӧяс.
Регион биаруӧн могмӧдан да газифицируйтан уджтас серти, кутшӧмӧс кырымалӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбаӧн да «Газпром» публичнӧй акционер котырлӧн Правлениеӧн Веськӧдлысь Алексей Миллерӧн выль вит во кежлӧ, 2025 воӧдз регион газифицируйтӧмӧ урчитӧма 17,5 миллиардысь унджык шайт — тайӧ 2,3 пӧв унджык 2016–2020 воясся сьӧм пуктӧмысь.
Регионса Веськӧдлан котыр босьтӧ ас вылас посёлокъяс пытшса 393 км кузьта биарупровод стрӧитӧм, 8 сюрс овмӧс, 25 ломтысянін да предприятие биару примитӧм кежлӧ дасьтӧм.
«Газпром» веськӧдас сьӧм регионын посёлокъяскостса 323,5 километр кузьта 18 биарупровод стрӧитӧм вылӧ, 113 километр кузьта биарупровод-отвод, биару юклан сизим станция, а сідзжӧ Сыктывкарса промышленнӧй узелса биаруӧн могмӧдан объектъяс кыпӧдӧмӧ да выльмӧдӧмӧ.
Тайӧ уджсӧ вӧчӧм бӧрын лоӧ позянлун могмӧдны биаруӧн 27 олан пункт Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Сыктыв, Емдін районъясын да Печора, Сосногорск, Сыктывкар, Усинск муниципальнӧй юкӧнъясын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырын сёрнитісны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧн уджалысьясӧн могмӧдӧм да медицинаын уджалысьяслы отсӧг сетан мераяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/808 @ 2021-04-28 @ }
Коми Республикаса Веськӧдлан котырын сёрнитісны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧн уджалысьясӧн могмӧдӧм да медицинаын уджалысьяслы отсӧг сетан мераяс йылысь.
Косму тӧлысь 27 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс регионса кабминлысь заседание, кӧні профильнӧй министерствоясӧн юрнуӧдысьяс висьталісны, кыдзи пӧртӧны олӧмӧ Рочмуса Президентлысь тшӧктӧмсӧ.
Тайӧ тшӧктӧмыс йӧзлысь дзоньвидзалун видзан медводдза звеноса организацияясын да регыдъя медицина отсӧг сетан службаын уджалысьяслы социальнӧя отсалан содтӧд мераяс йылысь.
Медводз тайӧ медицинаын уджалысьясӧс оланінӧн могмӧдӧм — служебнӧйӧн, кодӧс сэсся уджалысь босьтас ас эмбурӧ, кокньӧда ипотека кредитъяс да асшӧр стрӧитчӧм вылӧ участокъяс кокньӧда условиеяс вылын босьтӧм.
Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь Александр Сажин юӧртіс Коми Республикаса оланпастэчасӧ вежсьӧмъяс пыртӧм серти, медым сетны медицинаын уджалысьяслы, кодъяс сетӧны медводдза медико-санитарнӧй отсӧг, 10 во медицина организацияясын уджалӧм бӧрын служебнӧй оланін приватизируйтӧм вылӧ инӧд да социальнӧя кӧртымалан сёрнитчӧмъяс серти Коми Республикаса канму оланін фондысь олан жыръяс босьтӧм вылӧ инӧд.
Таысь кындзи, кольӧм во пыртӧма нин вежсьӧмъяс оланпастэчасӧ сійӧ юкӧнас, кӧні сёрниыс мунӧ Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму учреждениеясын медицина уджалысьясӧс льготнӧй категория граждана лыдӧ пыртӧм йылысь, кодъяслӧн эм инӧд коланлун вылӧ видзӧдіг босьтны му участокъяс мынтысьтӧг.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс вӧчны верктуяӧн медицина уджалысьяслы социальнӧй кӧртымалӧм серти оланін босьтны инӧд да видзӧдлыны, ёна-ӧ эффективнӧйӧн лоӧны отсалан мераясыс, сетны кӧ ас оланін стрӧитӧм вылӧ му участок дон босьттӧг.
Республикаса Веськӧдлан котырлы, профильнӧй министерствояслы колӧ быд боксянь видлавны тайӧ юалӧмсӧ да пыртны колана вежсьӧмъяс регионса оланпастэчасӧ.
Заседание вылын сёрнитісны и шӧр тшупӧда медицина уджалысьясӧн йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧн могмӧдӧм йылысь.
Торйӧн сёрнитісны аскиа специалистъясӧс контракт серти дасьтӧм да целевӧя велӧдчӧм серти сёрнитчӧмъяс йылысь.
Шуӧма вынсьӧдны тайӧ нырвизьын уджсӧ да зільджыка отсавны студентъяслы аддзыны удж, медым медицина колледжъясса унджык студент кольччисны республикаӧ да мунісны уджавны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму учреждениеясӧ, на лыдын и сиктса бурдӧдчанінъясӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь Коми Республикаса Каналан Сӧветлы докладсӧ веськыд эфирын петкӧдлас «Юрган» телеканал @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/809 @ 2021-04-29 @ }
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь Коми Республикаса Каналан Сӧветлы докладсӧ веськыд эфирын петкӧдлас «Юрган» телеканал.
Веськыд транслируйтӧм заводитчас талун, 2021 вося косму тӧлысь 29 лунӧ, 11 часын.
Ӧтуввезйын видзӧдны позьӧ «Юрган» телеканаллӧн официальнӧй сайтын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Ода-кора тӧлысь 7 лунӧдз Коми Республикаса олысьяс вермасны сетны «Бессмертнӧй полк онлайн» казьтылан акцияӧ пырӧдчӧм вылӧ заявка @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/810 @ 2021-04-29 @ }
Ода-кора тӧлысь 7 лунӧдз Коми Республикаса олысьяс вермасны сетны «Бессмертнӧй полк онлайн» казьтылан акцияӧ пырӧдчӧм вылӧ заявка.
2021 воын эпидемиологическӧй обстановка вӧсна шуӧма нуӧдны «Бессмертнӧй полк» акциясӧ онлайн.
Герой-вермысьяслӧн онлайн-шествиеыс заводитчас ода-кора тӧлысь 9 лунӧ 15 часын.
Бессмертнӧй полклысь трансляциясӧ лоӧ юкӧма регионъяс вылӧ, медым быд республикаса, обласьтса, крайса олысьяс вермисны аддзывны экран вылын ассьыныс геройяссӧ — Чужан му дорйысьясӧс да тылса уджалысьясӧс.
Видзӧдны онлайн-парадсӧ позьӧ и социальнӧй везъясын.
Мӧдӧдны Вермӧмсӧ матыстысь рӧдвуж йылысь юӧрсӧ позьӧ ода-кора тӧлысь 7 лунӧдз «Бессмертнӧй полк онлайн» официальнӧй сайтса личнӧй кабинет пыр.
Заявка гижӧм бӧрын тіянлы воас юӧр, кутшӧм кадӧ кутас мунны тіян герой онлайн-шествиеын.
Казьтыштам, кыдзи колӧ регистрируйтчыны Бессмертнӧй полк онлайн сайт вылын:
1. Пырӧй https://2021.polkrf.ru/ ссылка серти сайт вылӧ
2. Личкӧй «Принять участие» кнопка вылӧ
3. Бӧрйӧй регион
4. Регистрируйтчӧй проектын e-maіl либӧ телефон номер пыр — воас личнӧй кабинетӧ пыран код
5. Гижӧй асланыд герой да ас йылысь юӧр
6. Личнӧй кабинетын гижӧй:
· геройлысь ов, ним да вич,
· сылысь олан вояс,
· содтӧй фотография,
· содтӧй ассьыныд фотография.
Фотографияясыс — 5 мегабайтысь абу ыджыдджык.
Таысь кындзи, личнӧй кабинетын фотосӧ позьӧ редактируйтны.
Личкӧй заявка ыстан кнопка вылӧ да видзӧдӧй личнӧй кабинетын сылӧн статус бӧрся.
Личнӧй кабинетын позьӧ йӧзӧдны 15 геройӧдз.
Проектӧ позьӧ пырӧдчыны и «Банк Памяти» ресурс пыр.
Сідзжӧ позьӧ авторизуйтчыны социальнӧй везъясса аккаунт пыр, на лыдын «Бессмертнӧй полк» мини-приложение пыр.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба корис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьясӧс да став тшупӧда власьт органъясӧс петкӧдлысьясӧс ӧдйӧ вочавидзны йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/812 @ 2021-04-29 @ }
Владимир Уйба корис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьясӧс да став тшупӧда власьт органъясӧс петкӧдлысьясӧс ӧдйӧ вочавидзны йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс вылӧ.
Косму тӧлысь 27 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание вылын сёрнитісны республикаса власьт органъяс да регионын олысьяс костын йитӧд йылысь.
Владимир Уйба шуис, мый быд лун заводитӧ Коми Республикаын регионӧн веськӧдлан шӧринлысь (РВШ) «теплӧвӧй карта» видзӧдлӧмсянь.
Картаыс петкӧдлӧ быд муниципалитетлӧн мытшӧдъяс йылысь мыччӧдъяссӧ збыль кадын.
«Тайӧ абу прӧстӧ «теплӧвӧй карта», а сійӧ, мый вӧчӧма йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс серти, кӧні найӧ корӧны бурмӧдны, дзоньтавны мыйкӧ дзик пыр.
Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн удж — власьт да йӧз костын йитӧд лӧсьӧдӧм.
Миян ӧтувъя мог — бурмӧдны йӧзлысь олӧм, та йылысь аслас Посланиеын шуис и Президент», — пасйис республикаса Юралысь.
Тайӧ кадӧ социальнӧй везъясын Комиын олысьяс медуна норасьӧны туй да ЖКХ вылӧ.
Владимир Уйба индіс сы вылӧ, мый чинісны норасьӧмъяс йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын: 2020 воӧ олысьяс медся ёна норасисны буретш тайӧ юкӧн вылӧ, а 2021 воӧ татшӧм юалӧмъясыс сӧмын квайтӧд местаын.
Коми Республикаса Юралысь уськӧдіс тӧд вылӧ, мый РВШ-лӧн удж — Рочму Федерацияса Президентлӧн веськыд тшӧктӧм, да корис став тшупӧда власьт органъясӧс петкӧдлысьясӧс тырвыйӧ вӧдитчыны став позянлуннас йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс серти уджын да лоны йӧзлы восьсаӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис «Вермӧмлы сиӧм диктант» войтыркостса патриотическӧй акцияӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/813 @ 2021-04-29 @ }
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис «Вермӧмлы сиӧм диктант» войтыркостса патриотическӧй акцияӧ.
Проектлӧн могыс — тӧдмӧдны йӧзӧс Айму вӧсна Ыджыд тышлӧн тӧдчана лоӧмторъясӧн, сылӧн геройяскӧд да Ыджыд Вермӧмкӧд.
Таво Коми Республикаын диктант гижӧм вылӧ вӧлі дасьтӧма 157 площадка.
Владимир Уйба гижис диктантсӧ Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академияын.
«Вермӧмлы сиӧм диктантлӧн» медшӧр мог — нӧшта ӧтчыдысь казьтыштны сы йылысь, кыдзи вермис сӧветскӧй войтыр тайӧ вир кисьтана да нем жалитысь войнаас.
Зэв тӧдчана, мый акцияыс ӧтувтӧ став арлыда войтырӧс — тадз ми вермам видзны война вылын усьӧмаяс йылысь паметьсӧ, висьтавны сы йылысь челядьлы, а, сідзкӧ, ми ог уськӧдӧй Вермӧмлысь донсӧ», — пасйис Владимир Уйба диктант гижысьясӧс чолӧмалігӧн.
Медводдзаысь акцияыс муніс 2019 воӧ, сэтчӧ пырӧдчис 150 сюрс морт.
2020 воӧ диктантсӧ гижисны Рочмуын да суйӧрсайса 75 странаын миллионысь унджык морт.
Таво войтыркостса патриотическӧй акцияӧ пырӧдчис 80 страна, на лыдын 31 канмуын гижӧны очнӧя.
Таво Айму вӧсна Ыджыд тыш заводитчӧмсянь тырӧ 80 во. Та вӧсна «Вермӧмлы сиӧм диктантлысь» ӧткымын юалӧмсӧ сиӧма Айму вӧсна Ыджыд тышлӧн медводдза волӧн шог лоӧмторъяслы, а сідзжӧ нималана сӧветскӧй полководечьяс Георгий Жуков да Константин Рокоссовскийлӧн тшупӧда паслы. 2021 воӧ налы тырӧ 125 во.
«Быттьӧ ставсӧ нин тӧдан Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь, но збыльвылас кутшӧмсюрӧ юалӧм вылӧ вочавидзны вӧлі сьӧкыд.
Кӧсъя шуны, мый «Вермӧмлы сиӧм диктант» — абу сӧмын тӧдӧмлунъяс петкӧдлан удж, тайӧ миян страналӧн историяӧ, ыджыд войналӧн историяӧ пырӧдчӧм.
Юалӧмъяс вылӧ вочавидзиг, тэ быттьӧ аддзан кыдзи ставыс вӧлі», — висьталіс диктант гижӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Акция серти кывкӧртӧдъяссӧ вӧчасны лӧддза-номъя тӧлысь 24 лун кежлӧ. Вермысьяссӧ корасны Гӧрд изэрд вылӧ Вермӧмлы сиӧм Парад вылӧ, коді лоас мӧд во.
Школа помалысьяслы, кодъяс стӧча вочавидзисны став 25 юалӧм вылас офлайн-форматын, сетасны содтӧд баллъяс вузӧ пыригӧн.
Акциясӧ котыртӧны «Единая Рочму» ставрочмувывса политическӧй партия, Рочмуса историческӧй котыр, Рочмуса военно-историческӧй котыр да «Волонтеры Победы» ӧтмунӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Пӧжарнӧй охрана лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/814 @ 2021-04-30 @ }
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Пӧжарнӧй охрана лунӧн.
Пӧжарнӧй охранаын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Пӧжарнӧй уджсикас — тайӧ ӧпаснӧй, но ёна колана удж ӧнія олӧмын.
Йӧзлӧн олӧм да дзоньвидзалун, эмбур да объектъяс тшӧкыда тіян кужанлун да тэрыблун сайын.
Йӧз шог гӧгӧрвоӧм, вын, дисциплина — тайӧ ставыс эм пӧжарнӧй охранаса быд сотрудниклӧн.
Ті медводдзаӧн локтанныд отсӧг вылӧ да сьӧкыд условиеясын нинӧмысь повтӧг мезданныд биысь, а корсюрӧ сетанныд и медицина отсӧг.
Ті видзанныд асланыд гырысьджык ёртъяслысь нэмъясӧн тэчӧм традицияяссӧ да пыртанныд асланыд уджӧ ӧнія кадлы лӧсялана йӧзӧс мездан технологияяс, бурмӧданныд неминучаысь ӧлӧдан система.
Аттьӧ тіянлы асьнытӧ жалиттӧм уджысь, могъяс бура збыльмӧдӧмысь, кывкутӧмысь да веськыдлунысь.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала пӧжарнӧй охранаса ветеранъясӧс, кодъяс пуктісны ыджыд пай служба сӧвмӧдӧмӧ, том йӧзӧс велӧдӧмӧ.
Сиа вермӧмъяс сьӧкыд, но йӧзлы ёна колана уджын.
Крепыд дзоньвидзалун, шуд, тыр-бур олӧм, кос рукавъяс!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба ]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Чолӧмавны ветеранъясӧс, казьтыштны ас семьяысь геройясӧс: кыдзи пасйыны Комиын Вермӧм лун @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/817 @ 2021-04-30 @ }
Чолӧмавны ветеранъясӧс, казьтыштны ас семьяысь геройясӧс: кыдзи пасйыны Комиын Вермӧм лун.
Вермӧм лун вӧлі и кольӧ праздникӧн и быд семьялы, и быд войтырлы.
Эпидемиологическӧй обстановка вӧсна оз позь нуӧдны ӧткымын мероприятие, но век жӧ республикаса олысьяслӧн эм позянлун пырӧдчыны Ыджыд Вермӧмлы 76 во тырӧмлы сиӧм ставрочмувывса акцияясӧ да проектъясӧ.
Сідз, Коми Республикаса поискӧвӧй котыръяс мунісны нин полевӧй экспедицияясӧ ставрочмувывса «Вахта памяти–2021» вылӧ. Найӧ уджалӧны Айму вӧсна Ыджыд тыш местаясын.
Сыктывкарса сервис да связь колледжса «Связь времён» вит морта отряд муніс Смоленск обласьтса Вяземскӧй районӧ.
«Комиэнерго» котырлӧн «Луч» отряд уджалӧ Новгородскӧй районын.
Сыктывкарса политехническӧй техникумса «Бойцы» военно-патриотическӧй клуб муніс Смоленск обласьтӧ.
Республикаын заводитчис «Георгиевскӧй ленточка» быд вося ставрочмувывса акция.
Волонтёръяс йӧзаинъясын разӧдӧны георгиевскӧй ленточкаяс.
Акцияыс мунӧ республикаса кар-районъясын 2021 вося ода-кора тӧлысь 9 лунӧдз.
Вермӧм лун водзвылын волонтёръяс кутасны вузавны «Гӧрд гвоздика» значокъяс.
Ставрочмуса бурвӧчан акция дырйи значокъяс вузалӧм помысь чукӧртӧм сьӧм мунас тышъясын доймалӧм ветеранъяслы отсалӧм вылӧ.
Ода-кора тӧлысь 7 лунӧдз быдӧн вермӧ пырӧдчыны Бессмертнӧй полклӧн онлайн-шествиеӧ.
Анкета-заявкасӧ сетісны нин Комиын 1700 олысь.
Заявкаяссӧ примитӧны 2021.polkrf.ru сайтын, «Банк Памяти» ресурсын, а сідзжӧ ВКонтакте да Одноклассники социальнӧй везъясса мини-приложениеясын.
Бессмертнӧй полклысь онлайн-шествиесӧ позьӧ видзӧдны ода-кора тӧлысь 9 лунӧ Юрган телеканал вылын, а сідзжӧ социальнӧй везъясын.
Ода-кора тӧлысь 8 лунӧ лоӧ Казьтылан инъяс мичмӧдан-бурмӧдан войтыркостса субӧтник.
Победалӧн волонтёръяс да мукӧд организацияса доброволечьяс локтасны Вермӧм мемориалъяс дорӧ, медым весавны мутас, дзоньтавны памятникъяс.
Ода-кора тӧлысь 9 лунӧ ветеранъясӧс чолӧмаласны Вермӧмлӧн волонтёръяс, мукӧд организацияса доброволечьяс. Найӧ кутасны звӧнитны ветеранъяслы либӧ воласны гортас, эпидемиологическӧй нормаясӧ кутчысьӧмӧн.
Ветеранъясӧс позьӧ чолӧмавны, пырӧдчыны кӧ «Вермӧмлӧн письмӧ» акцияӧ.
Колӧ босьтны письмӧлысь бланок волонтёрыпобеды.рф сайтысь, гижны коранасӧ да ыстыны pismo@vsezapobedu.com электроннӧй пошта вылӧ.
Сідзжӧ позьӧ гижны социальнӧй везъясын #ПисьмоПобеды хештегӧн.
Вермӧмлӧн волонтёръяс вермасны печатайтны кабала вылӧ да вайны ветеранъяслы пошта ящикъясӧ Вермӧм лун кежлӧ.
Аттьӧавны вермысьясӧс позьӧ и «Вермӧмлӧн ӧшиньяс» акцияын участвуйтӧмӧн.
Тайӧ семьяпытшса акция.
Челядькӧд тшӧтш позьӧ серпасавны аслад керка ӧшиньӧ Вермӧм йылысь серпас да гижны аттьӧалан кывъяс.
Ӧшиньсӧ мичмӧдӧм бӧрын сылысь фотосӧ позьӧ пуктыны социальнӧй везйӧ #Окна_Победы хештегӧн.
Социальнӧй везъясын жӧ мунас «Помнит» акция.
Аслад лист бок вылын позьӧ гижны Ыджыд тышын Вермӧмӧ Коми Республикалӧн пай йылысь: висьтавны геройяс йылысь, тылын уджалысьяс йылысь, тышъяс да война кадся лоӧмторъяс да олӧм йылысь.
Позьӧ пырӧдчыны «Вермӧмлӧн история» акцияӧ. Та могысь колӧ социальнӧй везъясӧ пуктыны ветеранъяслысь, олӧма йӧзлысь 1945 вося Вермӧм лун йылысь казьтылана видео.
Историясӧ вермасны висьтавны асьныс ветеранъяс, налӧн челядь либӧ велӧдчысьяс ветеранъяслӧн казьтылӧмъяс серти.
Мунас и «Историялӧн рӧмпӧштан» ставрочмувывса онлайн-акция.
Могыс — йитны кольӧмасӧ да ӧніясӧ война да ӧнія кадся фотояс отсӧгӧн: вӧчны фотоколлаж — пуктыны войнавывса фотосӧ ӧнія вылас, да медым ӧнія фотоыс вӧлі вӧчӧма дзик жӧ сэтшӧм ракурссянь.
Флешмобӧ пырӧдчыны вермас дзик быд морт.
Та могысь колӧ вӧчны фотоколлаж да пуктыны социальнӧй везъясын (ВКонтакте, Инстаграм) аслад лист бок вылӧ #Зеркалоистории хештегӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса юркарын помасис «Сыктывкарса тулыс» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/818 @ 2021-04-30 @ }
Коми Республикаса юркарын помасис «Сыктывкарса тулыс».
Талун, косму тӧлысь 30 лунӧ, Опера да балет театрын вӧлі Рочмуса нимйӧза артистка Ия Бобракова нима «Сыктывкарса тулыс» опера да балет искусствоын войтыркостса ХХХІ фестивальлӧн гала-концерт.
Фестивальын участвуйтысьясӧс да гӧсьтъясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Тайӧ югыд да мича фестивальсӧ позьӧ шуны сыктывкарса тулыслӧн да республикаса культурнӧй олӧмлӧн медся мича лоӧмторйӧн.
Комын воысь дырджык фестиваль видзӧ театрлысь медся бур традицияяссӧ да паськӧдӧ искусстволысь жанра сикасъяссӧ.
Таво фестиваль вылӧ воисны солистъяс Рочмуса медбур театръясысь.
Тайӧ зэв бур козин Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ.
Татшӧм ыджыд мероприятие лӧсьӧдӧм, ӧти сцена вылӧ та мыйта ыджыд таланта мэтр чукӧртӧм — тайӧ ыджыд кужанлун да зэв ыджыд удж.
Аттьӧала фестиваль котыртысьясӧс, участвуйтысьясӧс да гӧсьтъясӧс», — пасйис Владимир Уйба.
«Сыктывкарса тулыс» опера да балет искусство серти фестиваль — Коми Республикалӧн социальнӧй да культурнӧй олӧмын кыпыд лоӧмтор.
Таво сійӧ муніс косму тӧлысь 10 лунсянь 30 лунӧдз.
Фестивальыс воссис косму тӧлысь 10–11 лунъясӧ «Монмартрса фиалка» опереттаӧн.
Косму тӧлысь 14 лунӧ XІX нэмся композитор-романтик Ф. Мендельсонлысь нималана произведениеяссӧ ворсіс театрса симфоническӧй оркестр.
Косму тӧлысь 17–18 лунъясӧ позьӧ вӧлі видзӧдны «Яг морт» национальнӧй балет, кодӧс пуктіс Александр Рюнтю (Мӧскуа).
Косму тӧлысь 21 лунӧ «Сэтшӧм ыджыд муслун» концертнӧй программа петкӧдліс «XXІ нэмся теноръяс» творческӧй проект котыр, кодӧн веськӧдлӧ Дмитрий Сибирцев (Мӧскуа).
Косму тӧлысь 24 лунӧ петкӧдлісны «Гофманлӧн мойдъяс» фантастическӧй опера.
25-ӧд лунӧ вӧлі Михаил Фокинлӧн Балет рыт.
Косму тӧлысь 28 лунӧ петкӧдлісны «Тоска» опера.
Гала-концертын выступайтісны Коми Республикаса опера да балет театрса нималана солистъяс, а сідзжӧ мукӧд театрса артистъяс: Алексей Лавров (Метрополитен операса солист), Олег Долгов (Большой театрса солист), Евгений Поликанин (Рочму Федерацияса Нимйӧза артист, К. С. Станиславский да Вл. И. Немирович-Данченко нима Мӧскуаса академическӧй шылада театрса солист), Марина Ефанова (Новая операса солистка), Алексей Михайлов (Царицынскӧй операса солист, Волгоград), Юлия Почкалова (Царицынскӧй операса солистка, Волгоград), Иван Сорокин (2020 вося балет да хореография артистъяслӧн ставрочмувывса конкурсын лауреат), Большой да Мариинскӧй театръясын балетса солистъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/819 @ 2021-05-01 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн.
Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн!
Кӧть эськӧ Первомайлӧн нимыс да гажӧдчанногыс унаысь нин вежсьыліс, но тайӧ луныс пыр вӧлі йитчӧма вӧр-валӧн ловзьӧмкӧд да бур ваян уджкӧд.
Войвылын олӧны вына, винёв, зіль, уджач да ыджыд терпенньӧа йӧз.
Тайӧ отсалӧ Коми Республикаса олысьяслы вӧчны олӧмсӧ лӧсьыдджыкӧн, сӧвмӧдны биару, мусир да из шом перйӧм, заптыны да переработайтны древесина, бурмӧдны видз-му овмӧс — регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан юкӧнъяс.
Республикаса Веськӧдлан котырлӧн могыс — лӧсьӧдны колана условиеяс, медым йӧзыс вермисны уджавны аслас семьялы, карлы, сиктлы, республикалы да страналы бур вылӧ.
Ми корсям инвесторъясӧс, медым восьтыны выль производствояс да выль предприятиеяс, уджалам Арктика зонаса резидентъяслысь лыд кыпӧдӧм, экономикалысь абу сырьевӧй сектор сӧвмӧдӧм вылын.
Эска, мый тайӧ отсалас кыпӧдны ӧнія кадся уджалан местаяслысь лыдсӧ, удждонсӧ, медым том йӧз окотитісны сэні уджавны.
Сиа республикаса быд олысьлы аддзыны сьӧлӧм серти удж да сӧвмыны сійӧ уджсикасын.
Сиа быд уджын ыджыд вермӧмъяс, дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!
Чолӧмала Первомайӧн!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын адгум паськалӧмкӧд вочаасьӧмлы сиӧм сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/821 @ 2021-05-01 @ }
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын адгум паськалӧмкӧд вочаасьӧмлы сиӧм сӧвещанньӧ.
Докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министерствоӧс, Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтӧс, Коми Республикаса мутаскӧд йитчӧм юӧр фондӧс, республикаса муниципалитетъяслӧн администрацияясӧс петкӧдлысьяс.
Адгум (Heracleum sosnowskyi Manden.) — ыджыд (джудждаыс кымынкӧ метрӧдз) зонтичнӧй котырса (Apiaceae) туруна быдмӧг.
Ас быдманіныс — Кавказса гӧраяслӧн вӧраин.
Нимтӧмны Кавказса быдмӧгъяс туялысь Дмитрий Иванович Сосновский (1885—1952) ним серти.
20 нэм шӧрын вердан культура пыдди паськӧдісны СССР-лӧн европейскӧй юкӧнса да Асыввыв Европаса муяс вылын.
20 нэм помлань кутіс ёна паськавны ачыс, вуджис и сійӧ муяс вылас, кӧні адгумсӧ эз быдтыны.
Кольӧм нэмся 60-ӧд воясын странаса уна юкӧнын адгумсӧ вӧдитісны аскиа бур вердан культура пыдди.
Но 2012 восянь сійӧс киритісны Вӧдитчыны позяна селекция вермӧмъяслӧн канму лыддьӧгысь, шуисны овмӧсын туйтӧмӧн.
Коми Республикаын адгум паськалӧма 10 муниципалитетын (5 626 гектар площадь вылын).
Быдмӧгыс ядӧвитӧй — вермас сотны.
Став юкӧнас эм фурокумарин. Кучик вылӧ веськаліг сійӧ пыр жӧ содтӧ кучиклысь ультрафиолет дорӧ чувствительносьтсӧ.
Мӧд-коймӧд луннас артмӧ I да II тшупӧда сотчӧмин.
Сӧвещание вылын сёрнитісны Коми Республикаын адгум паськалӧм, сійӧс бырӧдан ногъяс да наӧн вӧдитчигӧн артмысь шӧр мытшӧдъяс йылысь.
«Тайӧ вывті винёв да ӧдйӧ паськалысь быдмӧг. Сійӧс ёна сьӧкыд бырӧдны.
Медым сыысь мынтӧдчыны, ковмас уна во чӧж пыр уджавны.
И заводитны миянлы колӧ талун нин, сы вӧсна мый адгумыс воысь-воӧ паськалӧ, и вермӧ лёкмӧдны йӧзлысь дзоньвидзалун», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Эм адгум бырӧдан кымынкӧ ног, но ни ӧти оз лӧсяв тырвыйӧ.
Сӧвещание дырйи сёрнитысьяс медбурӧн шуисны комплекснӧя бырӧдӧм — ыбъяс да муяс позьӧ гӧрны да кӧдзны вежан быдмӧгъяс, йӧзтӧм мутасъясын (кӧні оз позь мукӧд ног бырӧдны) — глифосат подув вылын гербицидъяс, а кӧні гӧрны оз позь либӧ он вермы, неыджыд мутасъясын да асшӧр овмӧсъясын позьӧ вевттьыны материалъясӧн, кутшӧмъяс оз лэдзны шонді югӧрсӧ.
Сӧвещание вылын вӧлі вӧзйӧма Коми Республикаса видз-му овмӧс министерстволӧн веськӧдлӧм улын вӧчны адгум паськалӧмлы паныд удж нуӧдысь республикаса оперативнӧй штаб, кытчӧ пырасны профильнӧй министерствоясӧс, службаясӧс да муниципалитетъясса администрацияясӧс петкӧдлысьяс.
Штабыс кутас дугдывтӧг ладмӧдны зільӧмъяс да видзӧдны лёк быдмӧг бырӧдан удж бӧрся.
Вӧлі вӧзйӧма вӧчны йӧзлы тӧдмасьӧм вылӧ памяткаяс адгумлӧн ӧпаснӧйтор йылысь, сійӧс бырӧдан ногъяс йылысь, асшӧр овмӧс кутысьяслы адгум бырӧдӧм серти мераяс примиттӧмысь административнӧй кывкутӧм йылысь.
Сідзжӧ шуӧма пыртны вежсьӧмъяс лӧсялана нормативно-правӧвӧй базаӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ республикаса олысьясӧс Ыджыд лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/822 @ 2021-05-02 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ республикаса олысьясӧс Ыджыд лунӧн.
Коми Республикаса Юралысь воліс Вежа Стефанлӧн кафедральнӧй соборын Ыджыд лунся служба вылӧ.
Войнас Ыджыд лунся службасӧ нуӧдіс Сыктывкарса да Коми-Зырянаса архиепископ Питирим.
«Дона вокъяс да чойяс, дона Владыка!
Талун ыджыд лун, кор Енмыс ловзьӧ, сӧстӧммӧдӧ миянӧс да вештӧ миянлысь грекъяснымӧс, сетӧ лача сы вылӧ, мый олӧмыс мунӧ водзӧ.
Слава тэныд, Енмӧй, слава тэныд!
Кристос ловзис!», — чолӧмаліс республикаса олысьясӧс Ыджыд лунӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во тыран воӧ йӧзӧдасны Иван Павлович Морозов йылысь выль небӧг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/826 @ 2021-05-04 @ }
Коми Республикалы 100 во тыран воӧ йӧзӧдасны Иван Павлович Морозов йылысь выль небӧг.
Ода-кора тӧлысь 4 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба паныдасьліс Коми АССР-са тӧдчана канму да политика уджалысьлӧн, КПСС Коми обкомса медводдза секретарлӧн уджъёртъяскӧд. Иван Морозов 20 воысь дырджык веськӧдліс регионӧн да колис ас йывсьыс бур паметь.
Аддзысьлӧм йылысь сёрниыс вӧлі косму тӧлысь 26 лунӧ И. П. Морозов гу дорӧ дзоридзьяс вайигӧн.
КПСС Коми обкомлӧн ӧтувъя юкӧнӧн веськӧдлысь Алексей Батманов, Иван Морозовлӧн отсасьысь Иван Свистельник, обкомса секретар Юрий Семуков висьталісны небӧгӧ дасьтӧм материалъяс да казьтылӧмъяс йылысь.
Кыдз пасйисны уджъёртъясыс, налы медся коланаыс — петкӧдлыны И. П. Морозовлысь ыдждалунсӧ сылӧн уджын да аддзысьлӧмъясын.
История наукаса доктор, Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Кыв, литература да история институтса медвылыс тшупӧда наука туялысь Александр Попов тӧдчӧдіс, мый небӧг сюрӧсыс бура тӧдчӧ нимсьыс — «Иван Павлович Морозов. Республика помнитӧ».
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь, небӧг дасьтан уджын сопредседатель Галина Габушева уськӧдіс тӧд вылӧ, мый небӧг подулӧ пуктӧма 2019 вося «Морозовскӧй лыддьысьӧмъяс» материал. Лыддьысьӧмъяссӧ вӧлі сиӧма Иван Морозов чужӧмсянь 95 во тырӧмлы.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба висьталіс, мый юбилейсӧ да республика лун, моз тӧлысь 22 лун, пасъясны республикалӧн вӧвлӧм веськӧдлысьлы памятник восьтӧмӧн.
Казьтыштам, Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти 2020 вося моз тӧлысьын Сыктывкарса Киров нима паркын памятник местаас пуктӧма из.
Владимир Уйба чолӧмаліс уджъёртъясӧс да ветеранъясӧс Айму вӧсна ыджыд тышын Вермӧмӧн да сиис налы крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс неминучаысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти республикаса комиссиялысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/828 @ 2021-05-05 @ }
Владимир Уйба нуӧдіс неминучаысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти республикаса комиссиялысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти сӧвещанньӧ.
Сӧвещаниеыс вӧлі талун, ода-кора тӧлысь 5 лунӧ. Сэні вӧліны республикаса меставывса асвеськӧдлан органъясӧн юрнуӧдысьяс, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса уджалысьяс.
Неминучаысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти республикаса комиссиялӧн заседание дырйи, мый вӧлі косму тӧлысь 26 лунӧ, республикаса Юралысь сувтӧдіс мог — дженьыд кадколастӧн примитны дзескӧдана мераяс ода-кора тӧлысся гажӧдчан да шойччан лунъясӧ йӧзӧс вӧръясӧ лэдзӧм серти, сувтӧдны вӧръясӧ пыранінъясын патрульяс.
Ӧткымын муниципалитетса веськӧдлысьяслы колӧ вӧлі бырӧдны аддзӧм нелючкияссӧ да гӧгӧрвоӧдны, мыйла лои торкалӧма индӧм кадколастъяссӧ, кор колӧ вӧлі вӧчны паспортъяс сійӧ овмӧдчӧминъяслы, кӧні вермас лоны вӧрса пӧжар, а сідзжӧ чинтыны йӧзлысь ва дорын шойччан места лыд.
Муниципалитетса веськӧдлысьяс висьталісны Комиссиялысь помшуӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Сідзжӧ сӧвещанньӧ дырйи сёрнитісны выль коронавирус инфекцияысь вакцинация нуӧдӧм йылысь.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович юӧртіс ытвакӧд да вӧр пӧжаръяскӧд йитчӧм обстановка йылысь.
Коми Республикаса Юралысь торйӧн видзӧдӧ, кыдзи помалӧны дзоньтавны Сыктывдін районын Придаш сикт — Ипать грезд — Шыладор грезд автомашина туй юкӧн.
2021 вося косму тӧлысь 17–18 лунъясӧ ваыс кырӧдӧма насып, туй бокъяс, подув, асфальтобетоннӧй эжӧс.
Таӧдз Владимир Уйба ветліс виччысьтӧмтор лоанінас, паныдасьліс сэтчӧс олысьяскӧд.
Талун туй участок кузя машинаӧн ветлӧмсӧ бӧр лӧсьӧдӧма.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмаліс локтан Вермӧм лунӧн республикаса ветеранъясӧс, кодъяс бурдӧдчӧны да реабилитируйтчӧны Сыктывкарын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/830 @ 2021-05-06 @ }
Владимир Уйба чолӧмаліс локтан Вермӧм лунӧн республикаса ветеранъясӧс, кодъяс бурдӧдчӧны да реабилитируйтчӧны Сыктывкарын.
Талун, ода-кора тӧлысь 6 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь ветліс «Максаковка» социальнӧй да дзоньвидзалун бурмӧдан республиканскӧй шӧринӧ.
Владимир Уйба тӧдмасис учреждениелӧн уджӧн да чолӧмаліс локтан гажӧн Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъясӧс, тылса уджалысьясӧс, война кадся челядьӧс, кодъяс ӧні бурдӧдчӧны шӧринын.
«Медся вир кисьтана, жаль тӧдтӧм тышыс инмис миян странаын быд семьялы.
Фашистскӧй Германия Европаса странаясӧс ас кипод улӧ босьтӧм да техника да йӧзӧс дасьтӧмсӧ лад вылӧ пуктӧм бӧрын эз вермы чайтны, мый сылысь юрсӧ поткӧдасны роч солдат да роч ань, коді уджаліс тылын.
Найӧ, кодъяс планируйтісны блицкриг, эз виччысьны, мый Рочмуын найӧ зурасясны роч войтырлӧн повтӧмлунӧ.
Муӧдз копыр миян ветеранъяслы, война кадся челядьлы, йӧзлы, кодъяс прӧйдитісны Ленинградын блокада, тылса уджалысьяслы — ставлы, кодъяс ӧтвылысь шедӧдісны Ыджыд Вермӧм.
Локтан гажӧн.
Дзоньвидзалун тіянлы!
Дыр олӧй, нимкодьмӧдӧй миянӧс, нимкодьмӧдӧй ассьыныд семьяяснытӧ да лоӧй шудаӧн!
Став бурсӧ тіянлы!», — чолӧмаліс Владимир Уйба.
Творчество котыръяс петкӧдлісны ветеранъяслы концерт, сьылісны фронтса сьыланкывъяс да йӧктісны.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс сідзжӧ «Максаковка» шӧринса уджалысьясӧс пандемиялы паныд тышын отсӧгысь, уджсӧ бура тӧдӧмысь да уна во чӧж сьӧлӧмсянь уджалӧмысь.
2020 вося косму тӧлысь 3 лунсянь «Максаковка» шӧринын уджаліс обсерватор. Сійӧс лӧсьӧдісны сы могысь, медым изолируйтны да медицина боксянь видзӧдны йӧз бӧрся, кодъяс ветлісны мутасъясӧ, кӧні ёна висьӧны выль коронавирус инфекцияӧн (COVID–2019), а сідзжӧ йӧз бӧрся, кодъяс контактируйтісны выль коронавирус инфекцияӧн висьысьяскӧд.
Обсерваторыс уджаліс 2021 вося урасьӧм тӧлысь 19 лунӧдз.
Тайӧ кадӧ сэтчӧ воліс 668 морт.
Обсерваторлысь уджсӧ дугӧдӧм бӧрын «Максаковка» шӧринсӧ дезинфицируйтісны Роспотребнадзорлӧн вӧзйӧмъяс серти, а сідзжӧ косметическӧя дзоньталісны жыръяссӧ.
2021 вося косму тӧлысь 1 лунсянь Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти «Максаковка» шӧринлысь шӧр уджсӧ панісны выль пӧв.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Радио лунӧн да связьын уджалысьяслы сиӧм гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/831 @ 2021-05-07 @ }
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Радио лунӧн да связьын уджалысьяслы сиӧм гажӧн.
Связьын, телевидениеын да радиовещаниеын пыдди пуктана уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Радио лунӧн да связьын уджалысьяслы сиӧм гажӧн!
Талун радио да телевидение, мобильнӧй связь, Ӧтуввез, ӧнія цифрӧвӧй технологияяс топыда йитчӧмаӧсь йӧз олӧмкӧд.
Найӧ отсалӧны лоны матынджык рӧдвужлы да ёртъяслы, быдласянь йитчыны уджъёртъяскӧд, видзӧдны бур качествоын фильмъяс, передачаяс да тӧдмавны лоӧмторъяс йылысь новосьтъяс пыр.
Ӧнія кадӧ юӧртан коммуникацияяс отсӧгӧн позьӧ социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдны канму, кыпӧдны гражданалысь олан тшупӧдсӧ.
Тайӧ ставсӧ пӧртӧны олӧмӧ йӧз, кодъяс медбур традицияяс вылӧ подуласьӧмӧн уна пӧв содтӧны тӧдӧмлунъяс, пуктӧны тӧдчана пай юӧртан технологияяс сӧвмӧдӧмӧ, паськӧдӧны да бурмӧдӧны услугаяс.
Миян ӧтувъя мог — сетны позянлун Коми Республикаса став олысьлы вӧдитчыны йӧзӧс юӧртан ӧнія средствоясӧн.
Дона ёртъяс, аттьӧала тіянӧс бур уджысь, уджсикасын ыджыд кужӧмъясысь, творческӧя мӧвпалӧмысь да кывкутӧмысь.
Сиа выль вермӧмъяс, мед тіян ставыс артмас, крепыд дзоньвидзалун, шуд да мойвиӧм!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сёрнитіс Эмиль Алиевкӧд Коми Республикаын мини-футбол сӧвмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/833 @ 2021-05-07 @ }
Владимир Уйба сёрнитіс Эмиль Алиевкӧд Коми Республикаын мини-футбол сӧвмӧдӧм йылысь.
Талун, ода-кора тӧлысь 7 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьліс Рочмуса мини-футбол серти ассоциацияса президент Эмиль Алиевкӧд.
Сёрнитісны республикаын мини-футбол, тшӧтш и кыдзи уна йӧза спорт сикас, сӧвмӧдӧм йылысь, Коми Республикаын футбол серти федерациялӧн да футбол клубъяслӧн Ассоциациякӧд ёртасьӧм йылысь, спорт юкӧнын социальнӧй проектъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
«Пыдди пуктана Эмиль Гуметович, нимкодь чолӧмавны Тіянӧс Коми Республикаын.
Миян регион нималӧ спортсменъясӧн — олимпийскӧй чемпионъясӧн, олимпийскӧй ворсӧмъясын призёръясӧн, мирса чемпионъясӧн.
Ми ёна сӧвмӧдам спорт.
Мини-футболысь, кыдзи и мача хоккейысь, баскетболысь да спортлӧн мукӧд сикасысь, на лыдын лызьӧн котралӧм, варччӧм, окотапырысь ворсӧны челядь да том войтыр.
Ми ёна отсалам сылы сӧвмыны, тшӧтш корам тайӧс вӧчны и социальнӧй уджъёртъясӧс.
Колӧ уличвывса челядьӧс вайӧдны спортӧ, кӧні найӧ вермасны петкӧдлыны асьнысӧ.
А мини-футбол буретш татшӧм спорт сикас, — и ӧтувъя, и быдӧнлӧн эм позянлун петкӧдлыны асьсӧ», — шуис Владимир Уйба.
«Коми Республика — торъялана регион: ӧтпырйӧ кык профессиональнӧй клуб ворсӧны национальнӧй чемпионатын.
Сӧвмӧ челядьлы да том войтырлы мини-футбол, пӧртӧны олӧмӧ «Мини-футбол — школаӧ» да «Мини-футбол — вузъясӧ» уна йӧза проектъяс.
Артмӧ аслыссяма пирамида, коді сетӧ позянлун быдтыны том войтырӧс, медым найӧ ичӧтсянь радейтісны мини-футбол.
И «Новая генерация» командалӧн тайӧ сезонын 16 арӧсӧдз том йӧз пӧвстын Рочмуса первенствоын вермӧм ясыда петкӧдлӧ, мый регионын бӧрйӧма колана визь», — шуис Эмиль Алиев.
Регионъясын мини-футбол сӧвмӧм серти Рочмуса мини-футбол серти ассоциациялӧн выльмӧдӧм рейтингын Коми Республика босьтӧ 7 места, неуна кольччӧ Мӧскуа, Тюмень, Нижегородскӧй обласьтъясса командаясысь.
Республикаын нуӧдӧны мини-футболысь челядьлы да верстьӧяслы уна турнир.
Сыктывкарын да Ухтаын ворсӧ 40–70 любительскӧй команда.
Коми Республикаын футбол сӧвмӧдӧмын медыджыд учреждение — «Футбол серти спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждение.
Школасӧ восьтӧма 2004 воын.
Талун сылӧн 601 быдтас.
Регионса 7 муниципалитетын учреждение восьтӧма 7 юкӧн.
Школаса медбур спортсменъяс вуджӧны ворсны «Новая генерация» да «Ухта» командаяслӧн шӧр составӧ. Тайӧ командаясыс ворсӧны «Париматч — Суперлига» мини-футболысь Рочмуса Чемпионатъясын.
«Новая генерация» сыктывкарса команда кыкысь вӧлі полуфиналистӧн Рочмуса мини-футболлӧн Суперлигаын (ворсӧ сэні 12 во нин), а сідзжӧ вӧлі странаса Кубокын полуфиналистӧн.
Таво «Новая генерация» лоис вермысьӧн 16 арӧсӧдз том йӧз пӧвстын Суперлигаын.
Удж серти аддзысьлӧм бӧрын Владимир Уйба да Эмиль Алиев волісны 2020–2021 воясся сезонын «Спортмастер-Юниорлига» 18 арӧсӧдз зонъяс пӧвстын мини-футболысь ставрочмувывса ордйысьӧмъяс тупкан да вермысьяслы да призёръяслы наградаяс сетан церемония вылӧ, коді вӧлі Сыктывкарса «Орбита» спорт комплексын.
Ордйысьӧмлысь Кубок босьтіс Нижегородскӧй обласьтса «Норман» команда, мӧд местаын лои Тюмень карысь «Тюмень» команда, коймӧдын — Сыктывкарса «Новая генерация».
«Коми Республикалы зэв нимкодь нуӧдны том йӧз пӧвстын татшӧм ыджыд турнир.
Кодлыкӧ тайӧ вит луныс лои кодзула, кодлыкӧ эзджык мойвиис.
Вермысьясӧс чолӧмала, а мӧдъяслы кӧсъя шуны, мый спортын тадзи овлӧ.
Колӧ аддзыны тырмытӧмторъяс да выльысь и выльысь «босьтны» пьедестал. Сы вӧсна мый сӧмын удж да тренировкаяс отсӧгӧн позьӧ вермыны.
Но став вылас видзӧдтӧг, кута лача, мый Коми Республикаын недыр олӧм йылысь тіян колясны сӧмын бур казьтылӧмъяс!», — чолӧмаліс ворсысьясӧс, призёръясӧс да вермысьясӧс Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь сетіс «Новая генерация» командаса тренер Ярослав Поповлы аттьӧалана гижӧд да командалы козинъяс Суперлигаӧ пырысь командаясын 16 арӧсӧдз том йӧз пӧвстын мини-футболысь Рочмуса первенствоын вермӧмысь, коді вӧлі тавося урасьӧм тӧлысьӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Победа лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/836 @ 2021-05-09 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Победа лунӧн.
Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяс, тылын уджалысьяс, войнаса челядь!
Ода-кора 9 лунӧ ми пасъям миян историяын медтӧдчана да медыджыд лун — Айму вӧсна Ыджыд тышын Победа лун!
abu
Ми пыдди пуктам найӧс, кодъяс олісны сьӧкыд война кадӧ.
Муӧдз копыр фронтовикъяслы, концлагеръясын пукалысьяслы, кытшовтӧм Ленинградса олысьяслы, налы, кодъяс повтӧг вермасисны вӧрӧгкӧд.
Ми пыдди пуктам найӧс, кодъяс усисны тышъясын, кувсисны доймалӧмысь да тшыгысь, пӧгибнитісны пленын.
Ми сьӧлӧмсянь аттьӧалам тіянӧс — победаысь, мирысь.
Ыджыд аттьӧ тылын уджалысьяслы да войнаса челядьлы, налы, кодъяс шедӧдісны вермӧмсӧ уджӧн да эскӧмӧн, мый пасьвартасны вӧрӧгсӧ.
Быдӧнлӧн миян пиысь аслас победа: фронтсянь вижмӧм фото, бархат кӧрӧбын «За отвагу» медаль, письмӧ «Виччысь, локта победаӧн» кывъясӧн.
Быдӧнлӧн аслас казьтылӧмъяс, аслас шог, ӧд войнаыс жалиттӧг колис бурдлытӧм дойяс миян страналӧн пӧшти быд семьяӧ.
Ми некор огӧ вунӧдӧй, кутшӧм дон вӧлі сетӧма победа вӧсна, да кутам висьтавны та йылысь челядьлы, внукъяслы, правнукъяслы.
Тайӧ югыд да ыджыд лунӧ сиа ставныдлы мир да тыр-бур олӧм!
Дона ветеранъяс!
Крепыд дзоньвидзалун тіянлы, кузь нэм да бур шуд!
Аттьӧ победаысь!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс «Куслытӧм слава» да «Шогсьыс воин» мемориалъяс дорӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/839 @ 2021-05-09 @ }
Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс «Куслытӧм слава» да «Шогсьысь воин» мемориалъяс дорӧ.
Талун, Победа лунӧ, Коми Республикаса Юралысь казьтіс Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧмаясӧс.
Мероприятие вылын вӧлісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Каналан Сӧветса депутатъяс, федеральнӧй ведомствояслӧн тэчас юкӧдувъясӧн юрнуӧдысьяс, ветеранъяс. Та дырйи кутчысисны санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъясӧ.
Церемония бӧрын Владимир Уйба воліс Сыктывкарын олысь Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяс Николай Афанасьевич Князев, Лилия Ивановна Чукилева да Николай Николаевич Гайворонский дорӧ.
Николай Афанасьевич Князевӧс босьтісны Гӧрд Армияӧ 1943 воӧ.
Вӧлі Балтикабердса да Байкалсайса фронтъясвывса пехотаса войскаын радӧвӧйӧн.
Демобилизация бӧрас велӧдчис водительӧ да уджаліс Сыктывкарса быдсикас организацияын.
Наградитӧма Айму вӧсна тышлӧн І тшупӧда орденӧн, «Боевӧй заслугаясысь», «Мупомӧс вермӧмысь», «1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Германияӧс вермӧмысь», Жуков медальясӧн да юбилейнӧй медальясӧн.
Лилия Ивановна Чукилева призывайтчис 1943 воӧ.
Служитіс Мӧскуаувса зенитнӧй артиллерийскӧй полкын, АБВП (артиллерия биӧн веськӧдлан прибор) батареяын номернӧй чинын.
Наградитӧма «Германияӧс вермӧмысь» да юбилейнӧй медальясӧн.
Война бӧрын уджаліс Сыктывкарса ремесленнӧй училищеын медсестраӧн.
Помаліс Коми канму педагогика институтса химико-биологическӧй факультет.
Уджаліс химия да биология велӧдысьӧн Луздор районлӧн Абъячой сиктса школаын, сэсся Сыктывкарын да Интаын.
Пенсия вылӧ петӧм бӧрын нуӧдіс ӧтйӧза удж, вӧлі профсоюзлӧн меставывса комитетӧн да йӧзлӧн контроль комитетӧн веськӧдлысьӧн.
Николай Николаевич Гайворонский призывайтчис Саратов обласьтын 1944 воӧ.
Младшӧй сержант, РТО слесар, наводчик, пулемётнӧй отделениеса командир.
Служитіс Ленинградскӧй да Балтикабердса 1-дза фронтъяс вылын.
Наградитӧма «Смеллунысь», «Германияӧс вермӧмысь» медальясӧн, Айму вӧсна тышлӧн І тшупӧда орденӧн, юбилейнӧй медальясӧн.
Война бӧрын воис Саратов обласьтӧ, Фёдоровскӧй районса Мокроус уджалысьяслӧн посёлокӧ, уджаліс водительӧн.
2013 воӧ воис Сыктывкарӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба чолӧмаліс Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьясӧс Победа лунӧн, сиис налы крепыд дзоньвидзалун да кузь нэм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба тшӧктіс бурджыка видзӧдны безопасносьт бӧрся Коми Республикаса став велӧдан учреждениеын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/842 @ 2021-05-11 @ }
Владимир Уйба тшӧктіс бурджыка видзӧдны безопасносьт бӧрся Коми Республикаса став велӧдан учреждениеын.
Талун, ода-кора тӧлысь 11 лунӧ, Казань карса ӧти школаын вӧлі восьтӧма лыйсьӧм.
Вооружённӧй уськӧдчӧм дырйи куліс 8 морт, на лыдын сизим кага да ӧти велӧдысь.
Нӧшта 21 мортӧс нуисны больничаӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ыстіс Татарстан Республикаса президент Рустам Миннихановлы пӧгибнитӧмаяслӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд шог юкӧм йылысь телеграмма.
«Коми Республикаса олысьяс да ме ачым юкам шогсӧ Казань карса 175 №-а Гимназияын лыйсьӧм дырйи кувсьӧмаяслӧн семьяяскӧд.
Сиа рӧдвужыслы унджык вын, медым ас вывті нуны матыссаясӧс воштӧм понда дойсӧ.
Доймӧмаяслы — ӧдйӧджык бурдны», — гижӧма телеграммаын.
Казаньын неминучакӧд йитӧдын Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса велӧдан министерстволы бурджыка видзӧдны безопасносьт бӧрся республикаса став велӧдан учреждениеын.
Ода-кора тӧлысь 13 лунӧ Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн заседание дырйи кутасны сёрнитны велӧдан да мукӧд социальнӧй юкӧнӧ пырысь объектъяс терроризмысь дорйӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Ода-кора тӧлысь 12 лунсянь Комиын позьӧ нуӧдны быдсяма спорт мероприятиеяс эпидемиялы паныд корӧмъясӧ кутчысьӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/843 @ 2021-05-11 @ }
Ода-кора тӧлысь 12 лунсянь Комиын позьӧ нуӧдны быдсяма спорт мероприятиеяс эпидемиялы паныд корӧмъясӧ кутчысьӧмӧн.
Талун, ода-кора 11 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пыртіс вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Индӧдӧ.
COVID–19 паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблысь помшуӧм да артмысь санитарно-эпидемиологическӧй ситуация тӧд вылын кутӧмӧн сетӧма позянлун Коми Республикаын нуӧдны *спорт мероприятиеяс татшӧм сёрнитчӧм серти:
· татшӧм спорт мероприятиеяс котыртысьяслы колӧ кутчысьны оланпастэчас серти корӧмъясӧ, тшӧтш и нуӧдны Индӧд дорӧ 3 №-а содтӧдын индӧм эпидемиялы паныд мероприятиеяс;
· колӧ, медым спорт ордйысьӧмъясын участвуйтысьяслӧн да тренируйтчысьяслӧн, а сідзжӧ найӧс колльӧдысьяслӧн вӧлі ПЦР-тестъяс серти отрицательнӧй результатъяс. ПЦР-тестсӧ колӧ вӧчны республикаӧ воан лунӧдз 3 лунысь абу водзджык (Коми Республикаын олысьяслы — ордйысьӧмъяс нуӧданінӧ да тренируйтчанінӧ воан лунӧдз 3 лунысь абу водзджык).
Сідзжӧ пыртӧма вежсьӧмъяс Индӧдлӧн торъя положениеясӧ федеральнӧй нормативнӧй актъяс серти.
*«Рочму Федерацияын вынйӧр сӧвмӧдӧм да спорт йылысь» Федеральнӧй оланпас серти спорт мероприятиеяс — тайӧ спорт ордйысьӧмъяс, а сідзжӧ тренировочнӧй мероприятиеяс, кытчӧ пырӧны теория да котыртан юкӧнъяс, да спортсменъяслӧн участвуйтӧмӧн спорт ордйысьӧмъяс кежлӧ дасьтысян мукӧд мероприятие; спортсмен — торъя морт, коді занимайтчӧ бӧрйӧм спорт сикасӧн либӧ сикасъясӧн да участвуйтӧ спорт ордйысьӧмъясын.
*Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьтӧ да матыссаястӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба видзӧдӧ Яран асвеськӧдлан кытшын мусир киссьӧмкӧд йитчӧм ситуация бӧрся @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/844 @ 2021-05-11 @ }
Владимир Уйба видзӧдӧ Яран асвеськӧдлан кытшын мусир киссьӧмкӧд йитчӧм ситуация бӧрся.
«Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса администрациялӧн юӧр серти, ода-кора тӧлысь 11 лунӧ воӧма юӧр, мый «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын Колва ю вылын 4 пос гӧгӧрын артмӧма уна рӧма плёнка.
Места вылӧ юӧр стӧчмӧдӧм да лоӧмторсӧ донъялӧм могысь муніс оперативнӧй группа.
Юӧрыс вӧлӧма збыль.
Ӧні «Вӧр-ва» СПАСФ ичӧт кывкутана котыр мусир киссьӧмкӧд йитчӧм неминуча бырӧдан сӧгласуйтӧм план серти 1 да 4 посъяс дорын нуӧдӧ локализуйтан мероприятиеяс.
Мусир петанінсӧ Яран асвеськӧдлан кытшын, «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнкӧд орччӧн, аддзӧма да петӧмсӧ дугӧдӧма.
Усинскса мэр Николай Такаев кырымаліс муниципалитетын 23 чассянь «Неминуча» режим пыртӧм йылысь шуӧм.
Лоӧмтор йылысь юӧртӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы.
Сы йылысь, кутшӧм мераяс примитӧма да кыдзи вежсьӧ ситуацияыс, позьӧ лыддьыны «Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса Администрациялӧн официальнӧй ӧтуввез-ресурсъясысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Казаньын пӧгибнитӧмаясӧс позьӧ казьтыштны Сыктывкарын Олег Кошевой нима 12 №-а школа дорын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/846 @ 2021-05-12 @ }
Казаньын пӧгибнитӧмаясӧс позьӧ казьтыштны Сыктывкарын Олег Кошевой нима 12 №-а школа дорын.
Коми юркарса олысьяс лӧсьӧдісны мемориал велӧдысьлы школадорса памятник дорын.
Татчӧ карса войтыр вайӧны дзоридзьяс, медым лоны ӧтвыв Татарстанса бать-мамкӧд, юкны накӧд шог.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тайӧ лунъясӧ Мурман обласьтын удж серти. Сы нимсянь дзоридзьяс вайис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Дмитрий Самоваров.
Водзынджык Владимир Уйба ыстіс Татарстан Республикаса Президент Рустам Миннихановлы телеграмма, кӧні юкӧ шог Татарстанын олысьяскӧд, сиӧ вынъяс пӧгибнитӧмаяслӧн рӧдвужлы, а доймӧмаяслы — ӧдйӧджык бурдны.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысьлӧн да Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн ӧтувъя удж сетіс позянлун бӧр восьтыны Шудаягын амбулатория @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/848 @ 2021-05-13 @ }
Коми Республикаса Юралысьлӧн да Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн ӧтувъя удж сетіс позянлун бӧр восьтыны Шудаягын амбулатория.
Шӧринса специалистъяс быдлунъя мониторинг дырйи пасйисны социальнӧй везъясын Шудаягын олысь аньлысь норасьӧм сы серти, мый посёлокын оз колананог сетны медицина услугаяс.
Сідз, Шудаягын абу тыр-бур амбулатория: 3000 олыся посёлокын уджалӧ сӧмын ӧти врач-терапевт.
Посёлокса войтыр ыстісны Ухта карса поликлиникаӧ Шудаягын медицина боксянь тыр-бура могмӧдӧм йылысь корӧм, мый кырымаліс посёлокса 800 олысь.
Шӧринса уджалысьяс быдлунъя аналитическӧй отчётын сетісны Шудаягын олысьяслысь корӧмсӧ Владимир Уйбалы, медым бырӧдны посёлокын медицина отсӧг сетӧмын мытшӧдъяссӧ.
Республикаса Юралысь тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрациякӧд ӧтув пырысьтӧм-пыр сетны вочакыв олысьяслӧн корӧм вылӧ.
Сідз, ода-кора тӧлысь 17 лунӧ нин Шудаягса амбулаторияын лоас фельдшер, таӧдз недыр кад кутас уджавны нӧшта ӧти врач-терапевт.
Таысь кындзи, регыдъя кадӧ лоӧ дзоньталӧма Павлов уличаса 9 номера керкаын процедурнӧй да смотрӧвӧй кабинетъяс да котыртӧма налысь удж.
Ӧні Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрациякӧд ӧтув корсьӧны позянлун стрӧитны посёлокын выль амбулатория.
Мунӧ удж выль стрӧйба улӧ му участок сетӧм йылысь.
Чайтсьӧ, мый выль амбулаторияын кутас уджавны ӧтувъя практикаа врач.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба удж серти ветліс Усинскӧ, кӧні водзӧ бырӧдӧны Колва юӧ мусир киссьӧм бӧрын колясъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/849 @ 2021-05-13 @ }
Владимир Уйба удж серти ветліс Усинскӧ, кӧні водзӧ бырӧдӧны Колва юӧ мусир киссьӧм бӧрын колясъяссӧ.
Талун, ода-кора тӧлысь 13 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь муніс неминуча лоӧминӧ.
Усинскын Владимир Уйба Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальниклысь могъяс недыр кадколастӧ збыльмӧдысь Олег Нецкийкӧд, «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Голованевкӧд, Усинскса мэр Николай Такаевкӧд ӧтув нуӧдіс неминуча колясъяс бырӧдӧм серти оперативнӧй штаблысь заседание. Неминучаыс лоис Ошса куйлӧдын.
Ода-кора тӧлысь 11 лунӧ 23 чассянь «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын пыртӧма «Неминуча» режим.
Колясъяссӧ бырӧдӧны «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса уджалысьяс, «ВӦР-ВА» СПАСФ ичӧт кывкутана котырса специалистъяс, аварияысь мездан торъя отрядъяс да спецтехника.
Мусир провод торксьӧминысь мусира валысь петӧмсӧ дугӧдӧма.
Яран асвеськӧдлан кытшын нуӧдӧма мусир провод йиджтӧмлун торксьӧминлысь обвалование да Колва юӧ водзӧ вылӧ мусир петӧмысь ӧлӧдӧм могысь лӧсьӧдӧма ва затвор.
Ӧні мунӧ мусирӧн няйтӧсьтӧм му да ва вылысь мусир прӧдукта чукӧртӧм серти удж. Уджсӧ вӧчӧны оз векся моз, а баржаяс, катеръяс да сваяяс отсӧгӧн.
Мусирсӧ бырӧдӧны квайтлаын.
Аттестуйтӧм вынъяс да средствояс отсӧгӧн сувтӧдӧны бонаяс, чукӧртӧны уна рӧма плёнкасӧ сорбент отсӧгӧн.
Медводдза бонаа йӧрсӧ сувтӧдӧма медводдза пос дорас.
Мусир киссьӧм колясъяс бырӧдӧм понда содтӧд йӧръяс сувтӧдӧма Колва сикт дорын да Колва ю вомын.
Ставнас Коми Республика мутасын лоӧ сувтӧдӧма 2500 метр кузьта бонаа йӧр.
Уджалӧны 165 морт да 32 техника.
Ковмас кӧ, эм позянлун содтыны йӧзлысь да техникалысь лыд.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти котыртӧма оперативнӧя реагируйтан республикаса штаб.
«Мусир киссьӧм колясъяс бырӧдӧм серти уджыс зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый кылалӧ йи.
Став позянлуннас, мыйӧн позьӧ вӧдитчыны восьса ва вылын, ӧні йи кылалӧм вӧсна тырвыйӧ вӧдитчыны он вермы.
Но та вылӧ видзӧдтӧг мусира ва чукӧртӧм мунӧ водзӧ.
Медся шӧр мог — йӧзлӧн безопасносьт.
Ми, дерт, экология дор, но неминуча бырӧдны оз позь морт олӧм донӧн.
Шыӧдча ставыс дорӧ: кодыр стӧча онӧ гӧгӧрвоӧй, мый колана уджъясыс абу ӧпаснӧйӧсь, уджсӧ вӧчны оз позь!», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Няйтӧсьтӧм мутас весалӧм серти уджъясыс мунӧны лун и вой.
Дугдывтӧг нуӧдӧны лоӧмтор местаас да ю ньылыдыс Колва юын ва серти мониторинг.
Овмӧдчӧминъяслы, экономика объектъяслы да ва стрӧйбаяслы грӧз абу.
Владимир Уйба Олег Нецкийкӧд, Александр Голованевкӧд да Николай Такаевкӧд волісны неминуча колясъяс бырӧданінын медводдза пос дорӧ. Сідзжӧ паныдасьлісны Колва сиктса олысьяскӧд.
Юралысь вочавидзис сиктса олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
Аддзысьлӧм дырйи сёрнитчисны дасьтыны «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котыр да Колва сикт костын социальнӧй уджъёртасян план да видлавны сійӧс мӧдысь аддзысьлігӧн, мый вермас лоны тавося лӧддза-номъя тӧлысь помын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын лӧсьӧдӧны Арктика мутасын кӧртымӧ мынтысьтӧг босьтны позяна му участокъяслысь лыддьӧг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/851 @ 2021-05-15 @ }
Комиын лӧсьӧдӧны Арктика мутасын кӧртымӧ мынтысьтӧг босьтны позяна му участокъяслысь лыддьӧг.
Тайӧс вӧчӧ уджалан группа, коді корсьӧ позянлун паськӧдны Арктика зонаын му участокъяс кокньыдджыка босьтан зона.
Уджалан группалысь ӧчереднӧй заседание нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Ирина Бахтина.
Заседаниеӧ пырӧдчисны ӧтувъя сӧвмӧдан институтӧн — Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан корпорацияӧн, республикаса Эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн, Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн веськӧдлысьяс.
Сёрнитісны мутасъяс, муяс, зонаяс, кӧні му участокъяссӧ вермасны сетны «Гражданалы му участокъяс, кутшӧмъяс пырӧны канму либӧ муниципальнӧй эмбурӧ да меститчӧны Ылі Асыввыв федеральнӧй кытшӧ пырысь Рочму Федерацияса субъектъяслӧн мутасъясын, сетӧмын аслыспӧлӧслун йылысь да Рочму Федерацияса торъя оланпастэчас актъясӧ вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь» 119-ФЗ №-а федеральнӧй оланпасӧ вежсьӧмъяс пыртӧм бӧрын.
Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан корпорацияын социальнӧя сӧвмӧм серти медыджыд директорӧс медводдза вежысь Эльвира Нургалиева пасйис, мый му участокъяс кӧртымалӧмыс сетас йӧзлы содтӧд позянлун кыпӧдны керкаяс, пӧртны олӧмӧ выль предпринимательскӧй водзмӧстчӧмъяс.
«Муниципалитетъяскӧд ӧтвылысь ми лӧсьӧдам «колана картаяс».
Тайӧ йӧзкӧд ӧтув нуӧдан удж.
Ми гӧгӧрвоам, мый Арктика зонаын уджтассӧ паськӧдігӧн медводз колӧ мыджсьыны йӧзлӧн кӧсйӧмъяс да вӧзйӧмъяс вылӧ», — тӧдчӧдіс Эльвира Нургалиева.
Матысса кадӧ республикаын быд меставывса асвеськӧдлан орган дасьтас помшуӧм сійӧ мутасъяс серти, кутшӧмъясӧс пыртасны мутасъяс лыддьӧг йылысь республикаса оланпас балаӧ. 119-ФЗ №-а федеральнӧй оланпас серти тайӧ мутасъясын му участокъяссӧ вермасны сетны кӧртымӧ дон босьттӧг.
Коми Республикаса Юралысьӧн вынсьӧдӧм бӧрын оланпас баласӧ кутас видлавны Коми Республикаса Каналан Сӧвет.
ФЗ–119 оланпас вынсьӧдӧм бӧрын медводдза 6 тӧлысьӧ му участокъяссӧ вермасны босьтны граждана, кодъяслӧн эм лӧсялана субъектъясын (миянлы — Коми Республикаын) регистрация.
А тайӧ кадколаст бӧрас татшӧм позянлуныс лоӧ Рочмуса быд гражданинлӧн, а сідзжӧ суйӧр сайын олысь соотечественникъяслы Рочму Федерацияӧ асвӧляысь овмӧдчыны отсалӧм серти канму уджтасын участвуйтысьяслӧн.
1 гектарӧдз му участок позьӧ босьтны мынтысьтӧг кӧртымӧ 5 во кежӧ, а сэсся бура вӧдитчигӧн да освоитӧм бӧрын позьӧ босьтны ас эмбурӧ («видзан вӧр» да сы кодь муяс кындзи) либӧ дыр кадся кӧртымӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/852 @ 2021-05-15 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн.
Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн!
Семья да семьяын кӧленаысь кӧленаӧ обычайяс да традицияяс водзӧ нуӧдӧм — быд морт олӧмын медколана подув.
Кӧть и мирыс ӧдйӧ вежсьӧ, но семья, муслун да веськыдлун век лоӧны меддонаторйӧн.
Крепыд да ӧтувъя семья век вӧлі и лоӧ рочмуса йӧзкотырлы подулӧн.
Бӧръя воясӧ канму ёна отсасьӧ семьяяслы, мамъяслы да челядьлы, торйӧн нин пикӧ воӧм семьяяслы.
Та йылысь висьталіс Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин Рочму Федерацияса Федеральнӧй Собраниелы посланиеын.
Канмуӧн веськӧдлысь тӧдчӧдіс ӧткымын зэв колана мера, кодъяс лоӧны содтӧд отсӧгӧн нӧбасьысь аньяслы да челядя семьяяслы.
Ставыс тайӧ отсалӧ пӧртны олӧмӧ демография могъяс, отсалӧ семьялы кыдз тӧдчана институтлы крепаммыны да сӧвмыны, лӧсьӧдны колана условиеяс челядь чужтӧм да быдтӧм вылӧ.
Став сьӧлӧмсянь сиа республикаса олысьяслы видзны ассьыныд семья, сьӧлӧм шонтысь сьӧлӧмкылӧмъяс.
Ыджыд шуд, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс да Рочмуса канму наградаяс республикаса уна челядя медбур семьяяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/853 @ 2021-05-15 @ }
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс да Рочмуса канму наградаяс республикаса уна челядя медбур семьяяслы.
Ода-кора тӧлысь 14 лунӧ, Семьялы сиӧм войтыркостса лун водзвылын, Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Веськӧдлан котырлӧн премияа лауреатъясӧс.
Лауреатӧн лои 10 семья — 2020 да 2021 воясся вермысьяс.
Владимир Уйба сідзжӧ сетіс Рочму Федерацияса канму наградаяс: «Бать-мам слава» орден — Ухтаысь Андреевъяслӧн семьялы, «Бать-мам слава» орденлысь медаль — Луздор районса Костылевъяслӧн семьялы.
«Лоны уна челядя бать-мамӧн — ыджыд кывкутӧм и челядь водзын, и йӧзкотыр водзын, — пасйис юралысь.
— Сы вӧсна мый татшӧм семьяын колӧ кужны сідзи тэчны йитӧдъяссӧ, мед и челядь, и бать-мам радейтісны да пыдди пуктісны ӧта-мӧдсӧ, эскисны ӧта-мӧдлы.
Тайӧ зэв ыджыд удж.
Быдлунъя, шойччывтӧм удж.
Аттьӧ тіянлы тайӧ уджсьыс да муӧдз копыр».
Аслас вочакывйын Сергей Андреев, 8 челядя бать, шуис, мый «Бать-мам слава» орден — ыджыд чесьт да ыджыд пыдди пуктӧм.
«Ыджыд аттьӧ странаса да республикаса веськӧдлысьяслы пандемия дырйи отсӧгысь, кор ми веськавлім сьӧкыд ситуацияӧ, — шуис Сергей Андреев.
— Чайта, мый выль мераясыс, кодъяс йылысь висьталіс миян Президент Федеральнӧй Собраниелы посланиеын, лоасны миянлы бур отсӧгӧн».
Таво Веськӧдлан котырлӧн премия вылӧ кутісны лача республикаса кар-районъясысь 15 семья.
Помшуӧмыс вӧлі конкурсса комиссия сайын.
Воӧм материалъяс серти вӧлі бӧрйӧма 5 семья: Сыктывдін районысь Шуктомовъяс, Сыктыв районысь Лапшинъяс, Кӧрткерӧс районысь Казаковъяс, Ухтаысь Фроловъяс да Сыктывкарысь Рочевъяс.
Ыб сиктысь Константин да Юлия Шуктомовъяс быдтӧны квайт челядьӧс. Велӧдӧны пыдди пуктыны удж да православнӧй оласног.
Семья тӧждысьӧ вӧр-ва вӧсна да тӧлкӧн нуӧдӧ овмӧс.
Шуктомовъяс зэв зільӧсь, бать-мамыс да челядьыс окотапырысь пырӧдчӧны сиктса мероприятиеясӧ.
Визин сиктысь Михаил да Виктория Лапшинъяслӧн куим челядь.
Ставныс радейтӧны тӧдмавны мыйкӧ выльӧс чужан му йылысь.
Бать-мам да челядь велӧдӧны асланыс ичӧт чужанінлысь история, чукӧртӧны легендаяс да преданньӧяс, фотографируйтӧны нималана местаяс да юксьӧны сиктса мичнас став мирыскӧд социальнӧй везъяс пыр.
Лапшинъяслӧн асланыс краеведческӧй музей, 14 кӧленаӧдз тӧдӧны ассьыныс рӧдвужсӧ, вӧчисны семьялысь генеалогическӧй пу.
Генеалогическӧй пу «быдтӧны» и кӧрткерӧсса Казаковъяс.
Налӧн эм асланыс герб, девиз да весиг семьяса орнамент.
Александр да Елена Казаковъяс кӧсйӧны, медым налӧн куимнан челядьыс вӧліны культурнӧй йӧзӧн, велӧдӧны найӧс радейтны удж да вӧр-ва. Челядьыс зільӧны велӧдчыны да вайӧдны помӧдз став заводитӧмторсӧ.
Ухтаысь Фроловъяс радейтӧны путешествуйтны.
Максим, Наталья да налӧн куим челядь пыр ветлӧны выль, интереснӧй инъясӧ.
Гортас воигӧн пасъялӧны волӧминъяссӧ семейнӧй атласӧ.
Тайӧ зэв активнӧй да ёрта семья.
Найӧ «Уна челядь» Ухтаса уна челядя семьяяслӧн ӧтйӧза котырын волонтёръяс.
Андрей да Ирина Рочевъяс олӧны Сыктывкарса Эжва районын. Налӧн куим челядь.
Семьялӧн девиз — «Рочевъяс пыр дасьӧсь».
Шӧр нырвизьыс налӧн — спорт.
Ставныслӧн эм ГТО зарни значок.
2019 воӧ Рочевъяс вермисны ГТО серти республикаса семейнӧй фестивальын да ветлісны ГТО серти ставрочмувывса семейнӧй фестиваль вылӧ Сочиӧ.
Церемония вылын вӧлісны и 2020 воын Веськӧдлан котырлӧн премияа лауреатъяс.
Пандемия вӧсна кольӧм во найӧс эз вермыны чолӧмавны и вуджӧдісны таво вылӧ.
2020 воӧ Веськӧдлан котырлӧн премия вылӧ сетлісны документъяс 11 семья.
Вермысьясӧн лоисны Луздор районысь Андреевъяс, Емдін районысь Тыринъяс, Интаысь Шаверинъяс — ставыс найӧ быдтӧны куим челядь, а сідзжӧ Кӧрткерӧс районысь Раковъяс да Сыктыв районысь Анисимовъяс — налӧн нёль челядьӧн.
Андреевъяс чайтӧны, мый колӧ овны оз сӧмын аслыд, но и йӧзлы, асланыс Абъячой сиктлы буртор вӧчӧмӧн, та вӧсна налӧн олӧмын тӧдчана пай босьтӧ йӧзкостса удж.
Ёна радейтӧны ӧтувъя шойччӧм: лыжи, велосипед, чери кыйӧм да Луза ю кузя кылӧдчӧм.
Тыринъяслӧн семьяын видзӧны Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь паметь.
Быдмысь войтыр тӧдӧны асланыс пӧльяслӧн подвигъяс йылысь да пыдди пуктӧны найӧс.
Победалы 70 во тыригӧн ветлісны уна герой-карӧ. 2019 воӧ семья вӧлі Вежа Петыркарын Победа парад вылын.
Радейтны удж велӧдӧны и Раковъяслӧн семьяын.
Бать-мам велӧдӧны пыдди пуктыны рӧдвужлысь история: налы мойвиис «быдтыны» 7 вужгӧрӧдӧдз генеалогическӧй пу мам боксянь да 6 вужгӧрӧдӧдз — бать боксянь.
Анисимовъяслӧн семьяын медшӧрыс — ёртасьӧм да семья пытшкын лад.
Ӧтувъя радейтана ворсӧм — волейбол: ворсӧны командаясын да весиг ветлӧны ворсны мукӧд каръясӧ.
Радейтӧны пызанвывса ворсӧмъяс.
Окотапырысь накӧд ворсӧны и пӧль-пӧчьяс.
Шаверин гозъя велӧдӧны челядьсӧ кывкутӧмӧн да бура велӧдчыны.
И челядьыс шедӧдісны ыджыд вермӧмъяс велӧдчӧмын.
Медшӧр традиция: рытъя лыддьысьӧмъяс.
Налӧн гортаныс ыджыд библиотека, кӧні ставлӧн эмӧсь радейтана небӧгъяс.
«Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала республикаса став семьяӧс локтысь гажӧн.
Сиа тыр-бур олӧм тіянлы, тіян матыссаяслы уна-уна во вылӧ.
Мед быд лун козьналас радлун да олан вын», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сёрнитіс Рочмуса нимйӧза артист Валерий Гергиевкӧд Коми Республикаын культура сӧвмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/854 @ 2021-05-15 @ }
Владимир Уйба сёрнитіс Рочмуса нимйӧза артист Валерий Гергиевкӧд Коми Республикаын культура сӧвмӧдӧм йылысь.
Ода-кора тӧлысь 14 лунӧ Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс канму академическӧй Мариинскӧй театрса директоркӧд — художествоа веськӧдлыськӧд.
Сійӧ рытнас маэстро веськӧдлӧм улын Мариинскӧй театрса симфоническӧй оркестр сетіс концерт Республикаса опера да балет театрлӧн сцена вылын Ыджыд лунлы сиӧм мӧскуаса фестиваль дырйи.
«Тайӧ воыс миянлы аслыспӧлӧс — республикалы тырӧ сё во.
И мый Ті тані, Мариинка тані — миянлы зэв тӧдчанатор, — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
— Сыктывкар ӧнісянь пырӧ Рочмуса сё да джын кар пиӧ, кытчӧ воис Ыджыд лунлы сиӧм фестиваль.
Чайта, мый тайӧ лоас бур традицияӧн».
Ыджыд лунлы сиӧм мӧскуаса фестивальсӧ вӧлі котыртӧма 2002 воӧ.
Во мысти Рочмуса Президент Владимир Путин отсӧгӧн сійӧ лои ставрочмувывса фестивальӧн.
Сэтчӧ пырӧ нёль уджтас: симфоническӧй, камернӧй, хорӧвӧй да звонильнӧй.
«Фестиваль мунӧ нин странаса 60-ысь унджык регионын.
Ме пукті ас водзын мог — дженьыд кадӧн лӧсьӧдны нима фестивальяс сійӧ местаясын, кӧні чужисны нималана композиторъяс.
Медым сэні пыр выступайтісны, — висьталіс Валерий Гергиев.
— Ӧд ёна тӧдчана копыртчыны сійӧ муыслы, коді чужтіс генийӧс.
Ми вӧлім Тихвинын — Римскӧй-Корсаковлӧн чужанінын.
Тайӧ вӧлі зэв тӧдчанатор.
Он вермы висьтавны, кыдзи сэні олысьяс гордитчӧны асланыс землякӧн».
Ыджыд лунлы сиӧм мӧскуаса фестиваль котыртӧмсянь сэні участвуйтіс став мирысь эз ӧти сюрс музыкант, на пиын и мир тшупӧда артистъяс, и том енбияс — П. И. Чайковский нима Войтыркостса конкурсын лауреатъяс.
Фестивальлӧн географияыс воысь воӧ пыр паськалӧ.
Талун сэтчӧ пырӧны Рочмуса 150 кар да вит страна.
Фестивальлӧн бурвӧчан концертъяс мунӧны челядьлы шылада школаясын, ветеранъяслы керкаясын, карса больничаясын, кага керкаясын — сэні, кытысь йӧз оз вермыны волыны концерт залъясӧ.
2014 восянь Ыджыд лунлы сиӧм мӧскуаса фестиваль котыртысьяс Рочму Федерацияса оборона министерствокӧд ӧтув нуӧдӧны бурвӧчан концертъяс военнослужащӧйяслы да налӧн семьяяслы.
Ыджыд лунлы сиӧм мӧскуаса фестивальлӧн Бурвӧчан уджтасын медвылыс тшупӧд — Валерий Гергиев веськӧдлӧм улын Мариинскӧй театрса симфоническӧй оркестрлӧн Мӧскуаын Поклоннӧй гӧра вылын Победа лунӧ мунысь концерт. Быд во сійӧ чукӧртӧ 300 сюрс гӧгӧр кывзысьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса предприятиеяс да организацияяс ошкисны республикаын мир тшупӧда наука да велӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм серти Владимир Уйбалысь водзмӧстчӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/855 @ 2021-05-15 @ }
Коми Республикаса предприятиеяс да организацияяс ошкисны республикаын мир тшупӧда наука да велӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм серти Владимир Уйбалысь водзмӧстчӧмсӧ.
Та серти Коми Республикаса Юралысь сёрнитіс регионса предприятиеясӧс да организацияясӧс петкӧдлысьяскӧд, наука котыркӧд.
Рочмуса Президент Владимир Путин 204 №-а Индӧд серти пуктіс Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр водзын мог — лӧсьӧдны мир тшупӧда наука да велӧдан 15 шӧрин (НВШ).
Талун эм нин 10 татшӧм шӧрин.
Таво лӧсьӧдасны нӧшта витӧс.
«Ми сувтӧдам ас водзӧ амбициознӧй мог — лӧсьӧдны «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» мир тшупӧда дінму наука да велӧдан шӧрин, — шуис Владимир Уйба.
— Талун ми аддзам, мый республикаысь йӧзыс мунӧны да кольӧны пӧрысьджык войтыр, войвылын оландырыс этша.
Татшӧм ситуациясӧ вежӧм могысь колӧ вӧчны колана условиеяс, медым видзны да кыскыны том туялысьясӧс, ыджыд квалификацияа специалистъясӧс, а сідзжӧ пӧртны олӧмӧ инвестиция проектъяс».
Коми Республикаын уджалӧ нин асшӧр уджалысьясӧс кыскан ӧткымын инструмент:
Арктика зоналы да монокаръяслы преференцияяс, Промышленносьт сӧвмӧдан фондлӧн кокньӧда заёмъяс.
«Такӧд тшӧтш колӧ лӧсьӧдны выль условиеяс ыджыд технология производствояс сӧвмӧдӧм могысь, артмӧдны республикаын инновационнӧя сӧвмӧдан экосистема да технологическӧй предпринимательство.
И та могысь колӧ примитны мир тшупӧда наука да велӧдан шӧрин восьтӧм йылысь помшуӧм», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Шӧрин восьтӧмыс сетас позянлун корны регионӧ инвестиция проектъяс олӧмӧ пӧртӧм могысь федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд сьӧм быд во 100 млн гӧгӧр шайт мындаын. Татшӧм проектъясыс сетасны позянлун пыртны наука да техника уджлысь бӧртасъяссӧ промышленнӧй организацияяслӧн производство процессъясӧ.
«Уна уджъёрт дась нин пырӧдчыны шӧринлӧн уджӧ. На пиын ЛУКОЙЛ, Газпром, Росатом Рочмуса ыджыд компанияяс, МГУ, МФТИ медыджыд наука да велӧдан шӧринъяс да мукӧд, — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
— Та вӧсна ме кора тіянӧс талун нин пырӧдчыны наука да велӧдан шӧринӧ. Тайӧ сетас позянлун вӧдитчыны наука организацияясӧн лӧсьӧдан технологияясӧн, вӧчны заказ наука туялӧмъяс да разработкаяс вылӧ, медым содтыны лэдзан продукциялысь конкурентоспособносьт да лэптыны сійӧс мир тшупӧдӧдз. Лоас позянлун пырӧдчыны и Рочмуса ыджыд канму корпорацияяслӧн производство визьясӧ».
Талун кежлӧ эм НВШ лӧсьӧдӧм серти туй карта.
Ӧні республикаын ставыс на сӧмын заводитчӧ — лӧсьӧдсьӧ шӧрин да веськӧдлан система.
Эм колана уджтас, бӧрйӧма шӧр нырвизьяс.
Мӧд вежоннас кӧсйӧны нуӧдны Наука да велӧдан шӧринлӧн видзӧдысь сӧветлысь заседание. Сӧветас пырасны уджъёртъяс — организацияяс, корпорацияяс, наука институтъяс да республикаса ыджыд предприятиеяс.
Комиын мир тшупӧда НВШ лӧсьӧдӧм йылысь заявкасӧ кӧсйӧны сетны Рочмуса велӧдан да наука министерствоӧ ода-кора тӧлысь 27 лунӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пырӧдчис Рочму Федерацияса оборона министр, армияса генерал Сергей Шойгукӧд селекторнӧй сӧвещанньӧӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/857 @ 2021-05-15 @ }
Владимир Уйба пырӧдчис Рочму Федерацияса оборона министр, армияса генерал Сергей Шойгукӧд селекторнӧй сӧвещанньӧӧ.
Сёрнитісны «Авангард» том йӧзӧс военно-патриотическӧя быдтан-сӧвмӧдан шӧринъяс котыртӧм йылысь.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти татшӧм шӧринъяссӧ колӧ восьтыны странаса быд карын, кӧні олысь лыдыс 100 сюрс да унджык.
2020 воын Коми Республикаын «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын лӧсьӧдӧма «Авангард» том йӧзӧс военно-патриотическӧя быдтан-сӧвмӧдан учебно-методическӧй шӧрин.
Тані лӧсьӧдӧма колана условиеяс, эм лӧсялана инфраструктура.
Дасьтӧма профильнӧй сменаяслысь военно-патриотическӧй нырвизя уджтасъяс, на лыдын и «ЮНАРМИЯ» ӧтйӧза ӧтмунӧмӧ пырысьяслы.
2021 воӧ кӧсйӧны нуӧдны военнӧй службаӧн тӧдмасян 5 луна велӧдчан сборъяс, «Том спасатель» республикаса слёт, «Зарница» да «Орлёнок» военно-спортивнӧй ворсӧмъяс, «ЮНАРМИЯ КОМИ — 2021» кадет классъяслысь, военно-патриотическӧй клубъяслысь да ӧтувъяслысь республиканскӧй слёт, военно-патриотическӧй клубъясӧн да ӧтувъясӧн веськӧдлысьяслы семинар.
Владимир Уйба шыӧдчис Сергей Шойгу дорӧ Коми Республикаын «Авангард» шӧринлы демилитаризуйтӧм эмбур да техника сетӧм йылысь корӧмӧн.
Тайӧ сетас позянлун котыртны военно-патриотическӧй уджсӧ бурджык ногӧн.
Рочмуса оборона министр кӧсйысис отсавны республикалы.
Фотоыс Рочму Федерацияса оборона министерствоса Юӧр сетан да уна йӧза коммуникацияяс департаментлӧн
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Юрий Широковлӧн призъяс вылӧ вӧльнӧй борьбаысь регионкостса вермасьӧмъясӧ пырӧдчысьясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/858 @ 2021-05-15 @ }
Владимир Уйба чолӧмаліс Юрий Широковлӧн призъяс вылӧ вӧльнӧй борьбаысь регионкостса вермасьӧмъясӧ пырӧдчысьясӧс.
18 арӧсӧдз нывъяс да зонъяс пӧвстын Коми Республикалы 100 вося юбилей тырӧмлы сиӧм вермасьӧмъясыс вӧліны талун, ода-кора тӧлысь 15 лунӧ, Сыктывдін районса Выльгорт сиктын «Ошпи» спорт шӧринын.
Вермасисны 80 кымын спортсмен Коми Республикаысь, Чувашия, Марий Эл республикаясысь да Кардор обласьтысь.
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс котыртысьясӧс, спортсменъясӧс да гӧсьтъясӧс вермасьӧм воссьӧмӧн.
«Ме кӧсъя сины спортсменъяслы лоны тшапыдӧн да сетчытӧмӧн, донъялысьяслы — веськыд донъялӧм, а «висьысьяслы» — сьӧлӧмӧ мӧрччан вермасьӧмъяс, — пасйис Владимир Уйба.
— Медбур кывъяс талун кӧсъя шуны мортлы, коді лӧсьӧдіс и тайӧ залсӧ, и тайӧ вермасьӧмъяссӧ — Юрий Иванович Широковлы.
Вӧчис сьӧлӧмсянь, медым зонкаяслӧн вӧлі позянлун тренируйтчыны да быдмыны мужичӧйясӧн, медым нывкаяс вермисны сӧвмӧдны спорт мастерство, медым ставлӧн вӧлі позянлун кывны ас пытшкын олан вын.
Аттьӧ зэв ыджыд Тіянлы, Юрий Иванович, бур вӧчӧмысь!»
Владимир Уйба сетіс Юрий Широковлы Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалана гижӧд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика — уна войтыра ӧтсӧгласӧн олысь котыр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/859 @ 2021-05-15 @ }
Коми Республика — уна войтыра ӧтсӧгласӧн олысь котыр.
Талун, ода-кора тӧлысь 15 лунӧ, Коми Республикаса войтырлӧн ёртасян керкаын вӧлі «Видза корам гортӧ» национально-культурнӧй автономияясӧс петкӧдлысьяслӧн аддзысьлӧм.
Гаж вылын вӧлі Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Аддзысьлӧмсӧ вӧлі котыртӧма Семьялы сиӧм войтыркостса лункӧд йитӧдын.
Быд автономияӧс да землячествоӧс петкӧдлысьяс висьталісны семьяпытшса традицияяс йылысь, юргисны сьыланкывъяс да чолӧмалӧмъяс.
Залын чукӧртчисны найӧ, кодъяс чужисны Комиын, да найӧ, кодлы коми му лоис мӧд гортӧн.
«Коми Республика — тайӧ места, кӧні олӧны ладӧн да радейтӧмӧн уна войтыр, — пасйис Владимир Уйба.
— Миян уна сикас войтыра ыджыд семьяын олӧны ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧн да ӧта-мӧд вӧсна тӧждысьӧмӧн.
Таысь зэв ыджыд аттьӧ.
Тайӧ гажлунӧ кӧсъя сины ставлы семьяын тыр-бур олӧм.
Мед тіян челядь быдмӧны шуда семьяясын».
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс национально-культурнӧй автономияясӧс петкӧдлысьясӧс ассьыныс кыв да традицияяс видзӧмысь, челядьӧс да том йӧзӧс чужан му радейтны велӧдӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын казьтыштісны Вежа Перымса Степанӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/861 @ 2021-05-15 @ }
Сыктывкарын казьтыштісны Вежа Перымса Степанӧс.
Ода-кора тӧлысь 15 лунӧ Коми республикаса филармонияын вӧлі Ыджыд Перымса Епископ кулӧмсянь 625 во тырӧмлы сиӧм концерт.
Концерт вылын юргис духовнӧй да йӧзкостса шылад, а сідзжӧ патриотическӧй сьыланкывъяс.
Мероприятие вылӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Перымса Степан ӧнія видзӧдлас серти вӧчис коми муын зэв ыджыд удж, — пасйис чолӧмалана кывйын Владимир Уйба.
— Сійӧ лӧсьӧдіс медводдза коми анбур, комиӧдіс вичкоын служитан шӧр гижӧдъяс, восьтіс медводдза манастыръяс.
Сылӧн вӧчӧмторйыс тӧдчана ӧні и лоас тӧдчанаӧн уна нэм чӧж».
Перымса Степан паськӧдіс коми муын кристослы эскӧм.
1383 воӧ сійӧс вӧлі пуктӧма медводдза епископӧн Перымса епархияӧ, кодӧс лӧсьӧдіс аслас миссионерскӧй уджӧн.
Перымса Степанлӧн удж сетіс позянлун пыртны Мӧскуаса Великӧй княжествоӧ перымса муяс. Сэсся татысь лои Ыджыд Рочму.
Перымса Степанӧс олігӧныс нин шуисны вежаӧн.
Сылысь олӧм гижӧдсӧ тэчӧма Епифаний Премудрӧй, коді тӧдлӧма Степанӧс.
Вежа Степанӧс казьтылан лун — ода-кора тӧлысь 9 лунӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Коми гижӧд лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/862 @ 2021-05-16 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Коми гижӧд лунӧн.
Пыдди пуктана войтыр!
Дона ёртъяс
Ода-кора тӧлысьын уна гаж, и на лыдын миян республикаын тӧдчана лун — Коми гижӧд лун, кодӧс пасъям ода-кора тӧлысьлӧн коймӧд вежалунӧ.
Тайӧ гажсӧ сиӧма Перымса Степанӧн медводдза коми анбур тэчӧмлы.
Степан да сылысь уджсӧ водзӧ вӧчысьяс комиӧдісны вичкоын служитан шӧр гижӧдъяс, котыртісны коми кывъя службаяс, восьтісны медводдза православнӧй манастыръяс.
Торъя тӧдчанлун тайӧ гажыслӧн таво — Коми Республикалысь сё вося юбилей нимӧдігӧн.
Ода-кора тӧлысьӧ быд кар-районын нуӧдӧны Коми гижӧд лунлы сиӧм быдсикас мероприятие — небӧг выставкаяс, творческӧй конкурсъяс, интерактивнӧй викторинаяс да уна мукӧдтор.
Ставыс тайӧ сетӧ позянлун паськӧдны йӧз костын коми войтырлысь озыр традицияяс да видзны сылысь гижӧда кыв.
Тайӧ гажсӧ пасйӧны и чужан муысь ылын олысь войтыр. Найӧ помнитӧны асланыс вужъяс йылысь, вӧчӧны проектъяс, мый отсӧгӧн тӧдмӧдӧны мукӧд регионса войтырӧс коми культураӧн.
Дона ёртъяс!
Аттьӧала водзмӧстчӧмысь, ассьыныд наследдьӧ видзӧмысь, томъясӧс сыӧн тӧдмӧдӧмысь!
Сиа вермӧмъяс, дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!
Кузь нэм да бур шуд!
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиякӧд да Коми Республикаын оперативнӧй штабкӧд ӧтувъя заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/864 @ 2021-05-16 @ }
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиякӧд да Коми Республикаын оперативнӧй штабкӧд ӧтувъя заседание.
Сёрнитісны Коми Республикаын велӧдан, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да социальнӧй юкӧнса мукӧд объект терроризмысь дорйӧм йылысь, транспорт инфраструктура объектъяслысь да транспортлысь безопасносьт могмӧдӧм йылысь.
«Казаньын ода-кора тӧлысь 11 лунӧ лоӧм лёктор тӧд вылын кутӧмӧн, кор гимназияын лыйсигӧн пӧгибнитіс ӧкмыс морт, сизимыс на пиысь челядь, ме тшӧкті вынсьӧдны республикаса став велӧдчанінъясын видзчысян мераяс.
Ёртъяс, татшӧм уджсӧ колӧ вӧчны пыр, медым эз вӧвны татшӧм лёк лоӧмторъясыс.
Видзны колӧ оз сӧмын велӧдчан, но и став уна йӧза объектсӧ.
Тайӧ и транспорт инфраструктура, и йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, и культура объектъяс», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сідзжӧ кывзӧма терроризмысь ӧлӧдӧм да сылӧн идеологиялы вочаасьӧм йылысь «Кулӧмдін» да «Койгорт» муниципальнӧй районъясса муниципальнӧй юкӧнъясын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссияяслысь докладъяс.
Коми Республикаса национальнӧй политика министр Роман Носков сёрнитіс Коми Республикаын 2019–2023 вояс вылӧ терроризм идеологиялы паныд удж нӧдан комплекснӧй план серти мероприятиеяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь докладӧн.
Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн аппаратӧн юрнуӧдысь Александр Бурцев висьталіс Политика, социально-экономическӧй да мукӧд процесс серти мониторинг нуӧдан уджаланартӧ вежсьӧмъяс пыртны коланлун йылысь. Сёрниыс мунӧ процессъяс йылысь, кодъяс тӧдчӧны Коми Республикаын терроризмлы паныд нуӧдан удж вылӧ.
Сёрни помас Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс лӧсьӧдны заседаниелысь сёрнигижӧд вӧзйӧмъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн да сетны кырымавны 2021 вося ода-кора тӧлысь 17 лунӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вӧркутаын нуӧдісны Рочмуса менеджеръяслӧн Ассоциацияса Комиссиялысь Арктика серти выезднӧй заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/865 @ 2021-05-17 @ }
Вӧркутаын нуӧдісны Рочмуса менеджеръяслӧн Ассоциацияса Комиссиялысь Арктика серти выезднӧй заседание.
Ода-кора тӧлысь 14 лунӧ Вӧркутаын Рочмуса менеджеръяслӧн Ассоциацияӧ пырысь корпорацияяс юксисны опытӧн Арктика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм могысь канму-аспом уджъёртасьӧмъяс котыртӧм серти.
Ассоциацияса олӧмӧ пӧртысь директорӧс медводдза вежысь Вадим Ковалев веськӧдлӧм улын Комиссиялӧн заседаниеӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Ирина Бахтина, ВЦИОМ-са медыджыд директор Валерий Федоров, карса юралысь Ярослав Шапошников.
Сёрнитісны, тшӧтш и онлайн-форматын, «Интеррос», «Северсталь», «Норникель», «Лукойл-Коми», «Газпром Трансгаз Ухта», «Русатом Карго», «ВЭБ.РФ» компанияясӧс, Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан корпорацияӧс да Канму-аспом уджъёртасян национальнӧй шӧринӧс петкӧдлысьяс.
Канму-аспом уджъёртасьӧм Рочмуын сӧвмӧ 15 во нин. Сійӧ лои рочмуса регионъяс, тшӧтш и Ылі Асыввыв да Арктика регионъяс, сӧвмӧдан шӧр механизмӧн. Татшӧм уджъёртасьӧмыс медъёна колӧ выль промышленнӧй предприятиеяс кыпӧдігӧн колана выль инженернӧй, транспорт, энергетика либӧ коммунальнӧй инфраструктура объектъяс лӧсьӧдӧм могысь либӧ сэні уджалысьяслы, налӧн семьяяслы, войвывса монокаръясын олысьяслы колана социальнӧй инфраструктура сӧвмӧдӧм могысь.
Корпорацияясӧс петкӧдлысьяс юксисны асланыс опытӧн Красноярскӧй крайын, Мурман да Кардор обласьтъясын, Коми да Саха (Якут му) республикаясын, Ямалса Яран да Яран асвеськӧдлан кытшъясын канму-аспом уджъёртасьӧмӧн вӧдитчӧм серти. И воисны ӧти кывйӧ, мый медшӧр условиеясысь ӧтиӧн, мый отсӧгӧн бура сӧвмӧдӧны предприятие да водзмӧстчӧны инвестиция боксянь, лоӧ ӧтувъя да пыр вына («константнӧй»), быд боксянь бура лӧсьӧдӧм правилӧяс, кутшӧмъяс вылӧ вермис мыджсьыны бизнес, кор заводитӧ збыльмӧдны ыджыд инфраструктура проектъяс и индустриальнӧй, и социальнӧй юкӧнын.
Ӧні Рочмуса Ылі Асыввыв сӧвмӧдан министерство вӧзйӧ пӧртны олӧмӧ «арктическӧй» либӧ «ылі асыввывса концессия» формата канму-аспом уджъёртасьӧм. Татшӧм форматыс ӧтувтӧ и «ӧтувъя ӧшинь» функция, мый сетӧ позянлун йитны инвесторъясӧс, кодъяслы колӧны промышленнӧй инфраструктура объектъяс, федеральнӧй да регионса власьт органъяскӧд, и сідз шусяна «инвестиционнӧй акселератор» — Веськӧдлан котырлӧн комиссияӧн видлалӧм вылӧ вӧзъян концессионнӧй артмӧдчӧмъяслысь балаяс бура да ӧдйӧ дасьтігӧн лоны вермана инвесторъяслы да регионъяслы отсӧг.
Монокаръяс сӧвмӧдан фонд дась сетны бергӧдтӧм субсидияяс (проект донысь 95%) инженернӧй инфраструктура объектъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, кутшӧмъясӧс кыпӧдӧм бӧрын позьӧ вуджӧдны Федерацияса субъектлӧн либӧ карлӧн баланс вылӧ.
Тайӧ могъяс вылӧ эмӧсь и 15 воӧдз кадколаст вылӧ водзӧса кокньӧда заёмъяс (проект донысь 80% абу унджык) — ичӧт бизнеслы (проектъяслӧн доныс 5–250 млн. шайт) нуль прӧчента ставкаӧн, шӧр бизнеслы (проектъяслӧн доныс 1 млрд. шайтӧдз) — ставкаыс — 5%.
ВЭБ.РФ-ын каръяс сӧвмӧдӧм серти медшӧр веськӧдлысь уджъёрт, Монокаръяс сӧвмӧдан фондса медыджыд директор Ирина Макиева пасйис, мый ӧнӧдз Вӧркута, Зӧвсьӧрт да Емва монокаръяссянь отсалан мераяс босьтӧм вылӧ заявкаяс эз волыны.
Эм 2 заявка Инта монокарсянь, найӧс видлалӧны.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс висьталісны, мый шӧр мытшӧд, коді сьӧктӧдӧ выль инвестиция проектъяс йылысь помшуӧм примитӧмсӧ да найӧс збыльмӧдӧмсӧ, — йӧзлӧн мӧдлаӧ овны мунӧм, та вӧсна местаяс вылын оз тырмыны вылыс тшупӧда специалистъяс.
Тайӧс мытшӧдсӧ, сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьяс серти, колӧ разьны канмулы. Петан туйыс — регионъясын профильнӧй университетъяслысь филиалъяс восьтӧм.
Тайӧ отсалас компанияяслы босьтны удж вылӧ бур уджалысьясӧс. И том йӧз озджык кутны мунны Арктика мутас сайӧ вылыс тшупӧда тӧдӧмлунъяс босьтӧм могысь, кутасны велӧдчыны и аддзыны асьнысӧ чужан каръясын.
— Талунъя темаыс торйӧн нин инмӧ Вӧркуталы, — пасйис Ярослав Шапошников.
— Ӧнія кадӧ вына оланпастэчас серти эм Арктика сӧвмӧдан уна позянлун.
Наӧн колӧ вӧдитчыны миян карын, кӧні ставыс та вылӧ эм — кывкутысь йӧз, энергоресурсъяс, куш мутасъяс да команда, коді дасьтӧ муниципалитет быдсяма инвестиция проектъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ.
Эска, мый ӧтвыв ми пӧртам олӧмӧ миян водзын сулалысь могъяс, на лыдын, дерт, и Вӧркутаын.
Ирина Бахтина пасйис, мый арктикаса быд регион бӧрйӧ сӧмын сылы лӧсялана социальнӧй экономика боксянь сӧвман модель — кӧнкӧ шуӧны, мый «Войвылын колӧ овны», кӧнкӧ — вахта метод, коді сетӧ позянлун опорнӧй промышленнӧй предприяттьӧяслы пӧртны олӧмӧ ассьыс могъяс.
Коми Республикаын ӧтувъя сӧвманног оз вермы лоны, сы вӧсна мый социальнӧй да экономика боксянь серпасыс весиг арктика муниципалитетъясын аслыспӧлӧс.
Ирина Бахтина корис татшӧм муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьясӧс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан министерствокӧд ӧтув зільджыка уджавны Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан корпорациякӧд да «ВЭБ.РФ» корпорациякӧд инфраструктура инвестицияяслы отсалан мераяс вылӧ заявкаяс дасьтігӧн.
Эм проект, коді ӧтувтӧ и «сервиснӧй», и наука да велӧдан, и инновация могъяс. Тайӧ Арктикаса медицина кластер, кодлӧн концепцияыс пырис «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» войтыркостса тшупӧда наука да велӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм вылӧ заявкаӧ. Федеральнӧй тшупӧдын сійӧс донъяласны 2021 вося ода-кора тӧлысь 27 лун бӧрын.
Кластер лоӧ разалӧм учреждениеяслӧн мыджсяна шӧринъясысь ӧтиӧн, кутас сетны специализируйтӧм медицина отсӧг Войвыв саридз туйӧд ветлысь судноясса экипажъяслы, нуӧдны наука-туялан удж, та лыдын и циркумполярнӧй медицина, экстремальнӧй климат условиеясын мортлӧн физиология, фармацевтика юкӧнын, а сідзжӧ сӧвмӧдны профессияын кужанлун.
Нӧшта ӧти проект — инновационнӧй кластер — кӧсйӧны петкӧдлыны лӧддза-номъя тӧлысь заводитчигӧн Войтыркостса экономика форум дырйи Вежа Петыркарын.
Объектлӧн мутасыс абу на стӧчмӧдӧма, но вермас лоны и Вӧркута.
Кыкнан кластерыс — «небыд инфраструктура» сӧвмӧдан пример — кутасны отсавны кыскыны войвыв мутасъясӧ выль компанияяс да бизнес, кодъяс водзын эз на уджавлыны тані.
Гӧгӧрвоана, мый найӧ оз вермыны лоны кар артмӧдысьясӧн, та вӧсна муниципалитетлысь сырьё база выльмӧдан мытшӧдыс водзӧ на кольӧ ёсьӧн.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан министерство тайӧ вежоннас ыстіс экономика диверсифицируйтан план, кытчӧ пырӧ Вӧркута да Инта монокаръяс экономика боксянь сӧвмӧдан выль подувлы сиӧм юкӧд, колана ведомствояслы, муниципальнӧй юкӧнъяслы да республикаса Каналан Сӧветлӧн комиссияяслы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба федеральнӧй проект серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна ставрочмувывса онлайн-гӧлӧсуйтӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/866 @ 2021-05-17 @ }
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба федеральнӧй проект серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна ставрочмувывса онлайн-гӧлӧсуйтӧм йылысь.
Гӧлӧсуйтан лунъясыс страна пасьтала ӧткодьӧсь — заводитчис косму тӧлысь 26 лунӧ да помасяс ода-кора тӧлысь 30 лунӧ.
Гӧлӧсуйтны вермӧ Рочмуса быд гражданин, кодлы тырис 14 арӧс.
Медым пырӧдчыны гӧлӧсуйтӧмӧ, колӧ регистрируйтчыны 11.gorodsreda.ru портал вылын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын пыртӧма «Неминуча» муниципалитеткостса реагируйтан режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/868 @ 2021-05-17 @ }
Коми Республикаын пыртӧма «Неминуча» муниципалитеткостса реагируйтан режим.
Сёрниыс мунӧ Усинск, Изьва да Чилимдін районъяс йылысь.
Талун, ода-кора тӧлысь 17 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс лӧсялана Индӧд.
«Неминуча» режим пыртӧма Ошса куйлӧд дорын Колва юӧ мусира ва веськалӧм вӧсна.
Режимсӧ пыртӧма Неминучаысь ӧлӧдан да сійӧс бырӧдан ӧтувъя канму системаса Коми республиканскӧй системаувлӧн Усинскса, Изьваса да Чилимдінса муниципальнӧй звенояслӧн веськӧдлан органъяслы да вынъяслы 2021 вося ода-кора тӧлысь 17 лунсянь торъя тшӧктӧмӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ #КОМИ100: Мӧскуаын лоӧны Коми Республикалӧн лунъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/870 @ 2021-05-18 @ }
#КОМИ100: Мӧскуаын лоӧны Коми Республикалӧн лунъяс.
Ода-кора тӧлысь 23 лунсянь 31 лунӧдз Рочмуса юркарын лоӧ «Мӧскуаын Коми Республикалӧн лунъяс» ыджыд проект, кодӧс сиӧма войвыв регионлӧн 100 вося юбилейлы.
Ӧкмыс лун страналӧн юркарса олысьяс да гӧсьтъяс искусство пыр вермасны тӧдмасьны коми йӧзлӧн культураӧн да традицияясӧн.
Тӧдчана лоӧмторйӧн лоӧ брендируйтӧм метро вагонъяс лэдзӧм.
«Коми Республикалӧн 100 волы сиӧм культурнӧй да имиджевӧй карта вӧчигӧн ми кӧсйим, мед миян творческӧй коллективъяс петкӧдчисны Рочмуса медбур сценаяс вылын.
Ода-кора тӧлысь 23 лунӧ ми восьтам Республикалысь лунъяс Чайковский нима Концерт залын, кӧні кутас петкӧдлыны ассьыс уджтассӧ «Асъя кыа» сьылан да йӧктан канму ансамбль.
Регионса театрально-зрелищнӧй учреждениеяслӧн гастрольяс дырйи ми петкӧдлам Коми культура быд боксянь.
Культура лунъяс помасясны ода-кора тӧлысь 31 лунӧ Большой театрлӧн выль сцена вылын ыджыд гала-концертӧн, коді восьтас войвыв мулысь этническӧй традицияяссӧ», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Ода-кора тӧлысь 24 лунсянь лӧддза-номъя тӧлысь 6 лунӧдз Никитскӧй бульвар вылын кутас уджавны «Вӧр-ва. Традицияяс. Йӧз» фотовыставка, коді восьтас видзӧдысьяслы Войвывлысь мичсӧ, висьталас нэмӧвӧйся традицияяс да аслыспӧлӧс культура йылысь.
Пасъям, мый республикалӧн 100 волы сиӧм фотопроектыс заводитчис 2020 воын нин да 10 тӧлысьӧн петкӧдліс выставкасӧ странаса 65 регионын.
Коми Республикалӧн юбилей водзвылын ода-кора тӧлысь 23 лунсянь 31 лунӧдз Останкинскӧй башня лоас Коми дӧрапас рӧма.
Канму символика петкӧдчылас башня вылын вит сюрсысь унджыкысь.
«Останкинскӧй башнясӧ ми бӧрйим эг прӧста.
Сійӧ юркарса шӧр нималантор, и тыдалӧ сійӧ Мӧскуаса быд пельӧссянь.
Стӧча тӧда, мый акция лоас тӧдчана лоӧмторйӧн, да унджык йӧз окотитас тӧдмавны республика йылысь», — содтіс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Константин Баранов.
Коми Республикалӧн юбилейлы сиӧм культурно-имиджевӧй проектъяс лыдын медшӧрӧн лоӧ мӧскуаса метроын брендируйтӧм вагонъяс лэдзӧм.
Ода-кора тӧлысь 30 лунӧ петас туйӧ «Комилы — 100» нима поезд.
Во джын чӧж уна миллион пассажир — юркарса олысьяс да гӧсьтъяс вермасны тӧдмавны уна интереснӧйтор Коми Республика йылысь.
Лоӧ лэдзӧма «Тройка» брендируйтӧм транспорт карта.
Ода-кора тӧлысь 24 лунӧ «Коми. Мӧскуа» туристско-инвестиционнӧй форум дырйи лоӧ презентация, кӧні лоӧ петкӧдлӧма Коми Республикалысь инвестиция позянлунъяссӧ, а сідзжӧ регионса верктуя инвестиция проектъяс — «Комиын вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс» туристско-рекреационнӧй кластер» да «Финн-угор этнокультурнӧй парк» уна мога туристскӧй комплекс».
Проектлӧн медтӧдчана кывкӧртӧдӧн лоӧ Мӧскуаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр костын ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм кырымалӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Яран асвеськӧдлан кытшын да Коми Республикаын мусир киссьӧм бӧрын артмӧм колясъяс бырӧдан удж локтӧ помлань @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/871 @ 2021-05-18 @ }
Яран асвеськӧдлан кытшын да Коми Республикаын мусир киссьӧм бӧрын артмӧм колясъяс бырӧдан удж локтӧ помлань.
Ода-кора тӧлысь 17 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба воліс удж серти Усинск районӧ, кӧні Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Олег Нецкийкӧд, «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Голованевкӧд да Усинска мэр Николай Такаевкӧд нуӧдіс Ошса куйлӧд дорын Колва юӧ мусир сора ва веськалӧмкӧд йитчӧм неминуча бӧрын артмӧм колясъяс бырӧдӧм серти оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Мусир петӧмсӧ казялісны предприятиеса уджалысьяс 2021 вося ода-кора тӧлысь 11 лунӧ, кор лэбалісны вертолётӧн мутас весьтын.
Помкаыс — Колва юсянь 300 метра ылнаын трубопровод торксьӧм.
Лоӧмтор йывсьыс вына оланпастэчас серти да нормативъясӧ кутчысьӧмӧн вӧлі дзик пыр юӧртӧма Ростехнадзорлӧн, Росприроднадзорлӧн дінму органъяслы, НАО-лӧн ӧтувъя дежурно-диспетчерскӧй службалы.
Мусир сора валысь ыджыд пайсӧ персонал дзик пыр чукӧртіс 1,3 гектар пасьта му вылысь.
Ӧні мунӧ мутас весалӧм, чукӧртӧма 130 куб. м няйтӧсьтӧм грунт.
Матысса кадӧ лоӧ нуӧдӧма техническӧй, а сэсся биологическӧй рекультивация.
Колва юлӧн ва веркӧсӧ веськаліс 9 куб. метрысь абу унджык мусир сора ва. Пырысьтӧм-пыр заводитісны кутны да чукӧртны мусир сора васӧ.
Лоӧмтор вӧсна биоресурсъяс эз пӧгибнитны.
Яран асвеськӧдлан кытшын да Коми Республикаын мусир киссьӧм бӧрын артмӧм колясъяс бырӧдан уджыс помасьӧ.
Овмӧдчӧминъяслы да экономика объектъяслы, на лыдын и Рочму Федерацияса Арктика зонаын, грӧз абу.
Колва ю вылын колясъясӧ бырӧдӧны 209 морт, 22 пыж, 2 катер да 7 баржа.
Ва веркӧсысь мусир сора ва чукӧртӧмыс мунӧ лун и вой сорбентъяс да бонаа йӧръяс отсӧгӧн сизим реагируйтан рубежын.
Сувтӧдӧма 2500 метр кузьта потшӧс да сорбента йӧр.
Видзӧма 30 тонна сорбент, коді йитӧ мусир прӧдуктаяслысь торъяссӧ да таӧн кокньӧдӧ найӧс чукӧртӧмсӧ.
Йӧзӧс ваӧн могмӧданінъяслы грӧз абу.
Усинскса ва босьтанінъясыс Уса ю вылын, Колва юсянь катчӧс.
Сиктса йӧзӧс ваӧн могмӧдӧны сиктса ва босьтан юкмӧсъясысь.
Коми Республикаса Юралысь сёрнитіс Неминуча серти комиссияӧ пырысьяскӧд сы йылысь, кутшӧм мераяс примитӧма мусир сора ва петӧмлы воча.
Коми ЦГМС серти, юясын ваыс оз сод, водзӧ виччыссьӧ чинӧм.
Владимир Уйба Олег Нецкийкӧд, Александр Голованевкӧд да Николай Такаевкӧд лэбалісны Колва ю весьтӧд, видзӧдлісны вадоръяс.
Сідзжӧ юралысь аддзысьліс Сем Ӧндрей сиктын олысьяскӧд.
Талун тані лоӧ сувтӧдӧма бонаа йӧръяс.
Республикаса Юралысь вочавидзис сиктса войтырлӧн юалӧмъяс вылӧ.
Сёрнитчисны лӧсьӧдны «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котыр да «Сем Ӧндрей» сикт овмӧдчӧминса администрация костын социальнӧй уджъёртасьӧмлысь план.
Фотоыс «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса пресс-службалӧн
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын олысьяслы кутасны юӧртны, кыдзи мунӧ уджыс наӧн бӧрйӧм бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вылын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/873 @ 2021-05-18 @ }
Комиын олысьяслы кутасны юӧртны, кыдзи мунӧ уджыс наӧн бӧрйӧм бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вылын.
Республикаын водзӧ мунӧ «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» проект серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна ставрочмувывса онлайн-гӧлӧсуйтӧм.
Тайӧ вежонсянь, медым гӧлӧсуйтны 11.gorodsreda.ru сайт вылын, быть колӧ индыны электроннӧй пошта.
«Зэв тӧдчана нуӧдны абу сӧмын гӧлӧсуйтӧм, но и юӧртны сэсся йӧзлы, кыдзи мунӧ наӧн бӧрйӧм объектъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти уджыс.
Гӧлӧсуйтӧм бӧрын юӧртны кутасны электроннӧй пошта пыр, кодӧс олысьяс индісны 11.gorodsreda.ru сайт вылын регистрируйтчигӧн.
Колӧ, медым республикаса олысьяс аддзисны, мый бурмӧдсьӧны буретш наӧн бӧрйӧм мутасъяс.
Тайӧ сетас позянлун пыртны олысьясӧс карса бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧмӧ и водзӧ вылӧ», — тӧдчӧдісны регионса Веськӧдлан котырын.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый карса йӧзаинъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна гӧлӧсуйтны вермӧны Комиын олысьяс 14 арӧссянь 11.gorodsreda.ru сайт вылын.
Медым пырӧдчыны гӧлӧсуйтӧмӧ, пырӧй индӧм сайт вылас, бӧрйӧй ассьыныд муниципалитет да объект, код вӧсна ті кӧсъянныд сетны гӧлӧс.
Водзӧ система вӧзъяс регистрируйтчыны.
Колӧ индыны ассьыныд ов, ним да вич, телефон номер да бӧрйыны авторизуйтчан ног: телефон номер либӧ Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд пыр.
Бӧрйинныд кӧ ті телефон номер пыр гӧлӧсуйтӧм, ӧти минутӧн воас звӧнок.
Номерлӧн 4 бӧръя лыдпасыс — код. Сійӧс колӧ гижны торъя полеӧ.
Бӧрйинныд кӧ ті Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд отсӧгӧн гӧлӧсуйтӧм, колӧ пыртны тіян учётнӧй гижӧдлысь логин да пароль.
Комиын мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна позьӧ гӧлӧсуйтны и Канму услугаяслӧн воча йитӧд пыр (pos.gosuslugi.ru/lkp).
Платформа вылын ЕСИА отсӧгӧн личнӧй кабинет пыр гӧлӧсуйтӧм могысь ковмас вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд.
Авторизуйтчӧм да аспас обработайтӧм вылӧ сӧгласлун бӧрын мортлӧн регистрация да оланін йылысь тӧдмӧгъясыс пырасны автоматическӧя.
«Объектъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм» юкӧдын личнӧй кабинетын петас гӧлӧсуйтӧм вылӧ объектъяслӧн список.
Колӧ сӧмын бӧрйыны колана объект, личкыны сы вылӧ да гӧлӧсуйтны.
* * *
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ ӧтувъя федеральнӧй платформасӧ лӧсьӧдӧма «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект да «Вежӧра кар» Рочмуса стрӧитчан министерстволӧн ведомствоса проект серти.
Техническӧй оператор — «Диалог Регионы» асшӧрлуна абу коммерческӧй организация.
«Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проектлӧн шӧр мог — вежны бурланьӧ рочмуса каръяс, вӧчны найӧс олысьяслы лӧсьыдджыкӧн да татшӧм ногӧн ышӧдны сӧвмӧм вылӧ став странаса муниципалитетъяссӧ.
4 во чӧжӧн бурмӧдӧма 81 сюрсысь унджык йӧзаин да керка йӧр, збыльмӧдӧма Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдан медбур проектъяслӧн ставрочмувывса конкурсын вермысь 160 унджык проект.
2019 воын карса гӧгӧртасыс бурмис Рочмуса 816 карын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Мария Балмастоваӧс индӧма Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/874 @ 2021-05-18 @ }
Мария Балмастоваӧс индӧма Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
Лӧсялана тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Водзджык, 2012 восянь, Мария Балмастова уджаліс Коми республиканскӧй филармонияса директорӧн.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во ода-кора тӧлысь 18 лунся 130-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Мария Алексеевна Балмастоваӧс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
* * *
Мария Алексеевна Балмастова чужӧма Вӧркутаын.
2006 воӧ помалӧма Вежа Петыркарса культура да искусство университетын «Культурология» специальносьт серти «Мирса культура» факультет.
Уна во уджалӧ культура юкӧнын.
1999 воӧ заводитіс уджалан туйсӧ Вӧркутаса администрацияын культураӧн веськӧдланінсянь.
2008 восянь вӧлі Коми Республикаса аканьяслӧн канму театрса директорӧн.
2012 восянь юрнуӧдіс Коми Республикаса филармонияӧн.
Сылӧн веськӧдлӧм улын вӧлі дасьтӧма татшӧм ыджыд проектъяс, кыдз «В гостях у Мойдыся» акань театръяслӧн войтыркостса фестиваль, «Йӧкты да сьыв, Ыджыд Рочму!» регионкостса фестиваль, «Священная война. Великая Победа» театрализуйтӧм уджтас (пасйӧма «Победа» Рочмуса котыртан комитетлӧн, кодӧн веськӧдлӧ Владимир Путин, «Победалы 75 во» памятнӧй медальӧн), а сідзжӧ республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ дасьтӧм «Легенды Коми края» театрализуйтӧм мультимедийнӧй шоу.
Коми республиканскӧй филармонияын «Культура» национальнӧй проект серти пӧртісны олӧмӧ Рочмуса культура министерстволысь тӧдчана проект — Ставрочмуса виртуальнӧй концерт зал (2018).
Тайӧ воясӧ филармонияса коллективъяс да артистъяс ёна паськӧдісны ассьыныс гастрольнӧй география да петкӧдлісны Коми Республикалысь аслыспӧлӧс культурасӧ эз сӧмын Рочму Федерацияса уна регионын, но и суйӧр сайын.
Сідз, «Зарни ёль» ансамбль 2014 воын выступайтіс Сочиын Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъяслӧн культура уджтасын.
Видзӧдны филармонияса артистъяслысь петкӧдчылӧмъяс вермисны и Венгрияын (2015), Италияын (2018), Австрияын (2018), Азербайджанын (2019), Сербияын (2020). 2020 воын вӧліны Парижын «Роч йӧввыв» традиционнӧй праздникса гӧсьтъясӧн.
Мария Балмастовалысь зільӧмсӧ пасйӧма уна наградаӧн, на лыдын Юралысьлӧн, Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысьлӧн, Коми Республикаса да Рочму Федерацияса культура министерствояслӧн почёт грамотаясӧн да аттьӧалан гижӧдъясӧн.
2019 воӧ Мария Балмастовалы сетӧма «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» ним.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/876 @ 2021-05-19 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн.
Регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ олан условиеяс бурмӧдӧм, Ылі Войвыв районъясысь вуджӧм вылӧ сертификат сетӧм, ас керка лэптӧм вылӧ му участок сетӧм, уджӧн могмӧдӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласъясӧн вӧдитчӧм серти юалӧмъясӧн.
Йӧзӧс ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы, муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяс решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтӧма 86 980 мортӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/878 @ 2021-05-19 @}
Комиын выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтӧма 86 980 мортӧс.
Вайӧм вакцина йӧрышысь тайӧ 75,4%.
Тырвыйӧ вакцинируйтчисны (сюйӧма І да ІІ компонентъяссӧ) 63 585 морт.
60 арӧса да арлыдаджык йӧз пӧвстын вакцинируйтӧма 36 174 мортӧс (став вакцинируйтӧма пӧвстысь 42%).
Вакцинируйтӧмлысь мунанногсӧ видлалісны COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи.
Ода-кора тӧлысь 19 лунӧ сійӧс нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Республикаӧ вайисны 106 942 доза «ГАМ-КОВИД-ВАК» вакцина да 16 700 доза «ЭпиВакКорона» вакцина.
Тайӧ тырмас 115 сюрс мортӧс вакцинируйтӧм вылӧ.
«Коми Республикаса канму аптекаяс» канму предприятиелӧн мыччӧдъяс серти, медицина организацияясӧ ыстӧма 109 сюрс доза.
Кольӧм йӧрышсӧ разӧдасны матысса кадӧ.
Выль коронавирус инфекцияысь ӧні позьӧ вакцинируйтчыны Коми Республикаса 23 медицина организацияын.
Вакцинируйтчӧм вылӧ позьӧ водзвыв гижӧдчыны Канму услугаяс пыр, 8 800 550 0000 телефон да медицина организацияяслӧн сайтъяс пыр.
Став муниципалитетын котыртӧма сьӧкыда воӧдчан да ылі олан пунктъясын олысь йӧзӧс вакцина сюян инъясӧ вайӧдӧм серти удж. Сідзжӧ вакцинациясӧ нуӧдӧны медицина организацияысь бокын. Та могысь котыртӧма 143 бригада да 25 мобильнӧй пункт.
Сьӧкыда ветлысь гражданаӧс коронавирусысь вермӧны вакцинируйтны и налӧн оланінъясын.
Риск группаӧ пырысь йӧзӧс стационарын нековиднӧй висьӧмысь бурдӧм бӧрын выль коронавирусысь вакцинируйтӧны стационарысь петігӧн.
Медицина колледжъясса да университетъясса волонтёръяс нуӧдӧны юӧртана удж да вочавидзӧны олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
«Колӧ гӧгӧрвоӧдны быд мортлы, мыйла колӧ вӧчны прививка.
Ковид — зэв сьӧкыд висьӧм, сійӧс абу кокни венны.
Медым артмӧдны ӧтувъя иммунитет да зумыдмӧдны COVID–19 инфекция паськалӧмкӧд ситуация, колӧ вакцинируйтны 60 прӧчентысь унджык верстьӧ йӧзӧс.
Тайӧс кӧ ми огӧ вӧчӧй, висьӧмыс вермас нӧшта на кыпавлыны, и миянлы ковмас бара пыртны дзескӧдан мераяс.
Ичӧт да шӧр бизнеслы бара лоӧ лёк.
Тайӧс оз позь лэдзны», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ 2021 воӧ Mondі сетас миллиардысь унджык шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/879 @ 2021-05-19 @}
Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ 2021 воӧ Mondі сетас миллиардысь унджык шайт.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырса медыджыд директор Клаус Пеллер кырымалісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да предприятие костын ӧтув уджалӧм да ӧта-мӧдкӧд йитӧдъяс котыртӧм йылысь кырымалӧм артмӧдчӧм дорӧ 2 №-а содтӧд артмӧдчӧм, кӧні стӧчмӧдсьӧны 2021–2022 вояс вылӧ социальнӧя отсалан уджтаслӧн медшӧр нырвизьяс.
Документ серти, 500 миллионысь кындзи, кодӧс пыр сетӧны предприятиеяслы ӧні да вӧвлӧм уджалысьяслы, налӧн семьяяслы да меставывса олысьяслы социальнӧй отсӧг вылӧ, содтӧд 550 миллион шайт сетасны таво туй стрӧитан, дзоньвидзалун видзан, культура да спорт юкӧнъясын тӧдчана могъяс збыльмӧдӧм вылӧ.
Сідз, 2021 воӧ «Монди СЛПК» акционер котыр сетас сьӧм Сыктывкар — Кудымкар — Перым (Веселовка — Перым край мудор) автомашина туй юкӧнъяс стрӧитӧм да капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ да шӧр туй дорӧ петысь туйяс лӧсьӧдӧм вылӧ; индӧм автомашина туйсянь Заозерье скп. дорӧ воигӧн (Сыктыв ю вомӧн вуджанінӧдз) НМ–13 вавывса пос дӧзьӧритӧм вылӧ;
Кулӧмдін — Керчомъя — Дзоль автомашинаӧн ветлан туй дӧзьӧритӧм вылӧ да с.в.
Культура да спорт юкӧнъяслы отсалӧм могысь предприятие сетас сьӧм Коми Республикалӧн 100 вося юбилей дырйи ыджыд мероприятиеяс котыртӧм вылӧ, «Новая генерация» футболысь ворсан да «Строитель» хоккейысь ворсан клубъяслысь уджсӧ могмӧдӧм вылӧ, помалас выльмӧдны «Бумажник» стадион да дасьтас Эжваса парк мичмӧдан-бурмӧдан проект (уджыс та серти урчитӧма 2022 вылӧ).
Таысь кындзи, Артмӧдчӧм серти «Монди СЛПК» акционер котыр отсалас республикаса районъяслы, кӧні нуӧдӧ вӧр лэдзан удж.
Тайӧ Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Луздор, Сыктыв, Удора да Койгорт районъяс, а сідзжӧ Сыктывкарса Эжва район.
«Монди СЛПК — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн важся стратегическӧй уджъёрт.
Зэв тӧдчана, мый компания пырӧдчӧ регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ.
Ми пыдди пуктам татшӧм уджсӧ.
Миян уджъёртасьӧмлӧн шӧр мог — республикаын олысь да уджалысь йӧзлысь олӧм бурмӧдӧм.
Тайӧ миян верктуй и таын артмӧдчӧмлӧн сьӧмӧсыс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Кӧні позьӧ аддзыны волонтёръясӧс, кодъяс отсаласны гӧлӧсуйтны мичмӧдан-бурмӧдан объектъяс вӧсна @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/880 @ 2021-05-19 @}
Кӧні позьӧ аддзыны волонтёръясӧс, кодъяс отсаласны гӧлӧсуйтны мичмӧдан-бурмӧдан объектъяс вӧсна.
Комиын волонтёръяс отсасьӧны йӧзлы гӧлӧсуйтны карса бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна.
Уджалӧны найӧ быд лун ода-кора тӧлысь 30 лунӧдз республикаса 7 карын.
Сідз, Сыктывкарын волонтёръясӧс позьӧ аддзыны выльлунӧ да середаӧ 12 чассянь 16 часӧдз карса мэрия дорын; четвергӧ 15 чассянь 19 часӧдз «Войвыв Олимпия» спорт комплекс дорын; пекничаӧ 15 чассянь 19 часӧдз Шӧр бассейн дорын (Первомай ул., 74); воторникӧ 15 чассянь 19 часӧдз да субӧтаӧ 12 чассянь 16 часӧдз — «Парма» вузасян шӧрин дорын; вежалунӧ 12 чассянь 16 часӧдз — «Макси» вузасян шӧрин дорын.
Интаын волонтёръяс уджалӧны выльлунсянь пекничаӧдз 12 чассянь 16 часӧдз да шойччан лунъясӧ 10 чассянь 18 часӧдз куимлаын: Ленин нима изэрд, Юбилейнӧй лавка (Горькӧй улича, 17), Уна сикас войтырлӧн культура шӧринса площадка (Дзержинский улича, 19).
Печораын волонтёръяс уджалӧны выльлунсянь пекничаӧдз 17 чассянь 21 часӧдз да шойччан лунъясӧ 15 чассянь 19 часӧдз Победа изэрд вылын Речникъяслӧн культура керка дорын, Юбилейнӧй да Энергетикъяслӧн изэрдъяс вылын, а сідзжӧ Горькӧй изэрд вылын УМШ-ын.
Усинскын волонтёръяс быд лун уджалӧны 12 чассянь 18 часӧдз «Норд Хаус» да «Вой кыа» вузасян шӧринъяс дорын, а сідзжӧ Томуловлӧн Аллея вылын.
Ухтаын уджалан лунъясӧ 18 часӧдз, а шойччан лунъясӧ 20 часӧдз волонтёръяс отсасьӧны «Юпитер» вузасян шӧрин дорын да Биару перйысьяслӧн набережнӧй вылын.
Вӧркутаын волонтёръяс сулалӧны «МИР» вузасян шӧрин да Челядьлы да том йӧзлы творчество двореч дорын уджалан лунъясӧ 14 час 30 минутсянь 18 час 30 минутӧдз, шойччан лунъясӧ — 13 чассянь да 17 часӧдз.
Сосногорскын волонтёръяс уджалӧны быд лун 12 чассянь 18 часӧдз татшӧм инпасъяс серти: Комсомольскӧй ул., 7 к., УМШ; Вокзал ул., 7 к., «Магнит» вузасянін дорын; Гагарин изэрд да 6 мкр, 35 к., Вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый йӧзаинъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна гӧлӧсуйтны вермӧны Комиын олысьяс 14 арӧссянь 11.gorodsreda.ru сайт вылын либӧ волонтёръяс дорӧ шыӧдчӧмӧн.
Медым гӧлӧсуйтны, пырӧй индӧм сайт вылӧ, бӧрйӧй ассьыныд муниципалитет да объект, код вӧсна ті кӧсъянныд сетны гӧлӧс.
Водзӧ система вӧзъяс регистрируйтчыны.
Колӧ индыны ассьыныд ов, ним да вич, телефон номер да бӧрйыны авторизуйтчан ног: телефон номер либӧ Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд пыр.
Бӧрйинныд кӧ ті телефон номер пыр гӧлӧсуйтӧм, ӧти минутӧн воас звӧнок.
Номерлӧн 4 бӧръя лыдпасыс — код. Сійӧс колӧ гижны торъя полеӧ.
Бӧрйинныд кӧ ті Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд отсӧгӧн гӧлӧсуйтӧм, колӧ пыртны тіян учётнӧй гижӧдлысь логин да пароль.
Комиын мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна позьӧ гӧлӧсуйтны и Канму услугаяслӧн воча йитӧд пыр (pos.gosuslugi.ru/lkp).
Платформа вылын ЕСИА отсӧгӧн личнӧй кабинет пыр гӧлӧсуйтӧм могысь ковмас вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд.
Авторизуйтчӧм да аспас обработайтӧм вылӧ сӧгласлун бӧрын мортлӧн регистрация да оланін йылысь тӧдмӧгъясыс пырасны автоматическӧя.
«Объектъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм» юкӧдын личнӧй кабинетын петас гӧлӧсуйтӧм вылӧ объектъяслӧн список.
Колӧ сӧмын бӧрйыны колана объект, личкыны сы вылӧ да гӧлӧсуйтны.
*Гӧлӧсуйтӧм вылӧ ӧтувъя федеральнӧй платформасӧ лӧсьӧдӧма «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект да «Вежӧра кар» Рочмуса стрӧитчан министерстволӧн ведомствоса проект серти.
Проектса техническӧй оператор — «Диалог Регионы» асшӧрлуна абу коммерческӧй организация.
«Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проектлӧн шӧр мог — вежны бурланьӧ рочмуса каръяс, вӧчны найӧс олысьяслы лӧсьыдджыкӧн да татшӧм ногӧн ышӧдны сӧвмӧм вылӧ став странаса муниципалитетъяссӧ.
4 во чӧжӧн бурмӧдӧма 81 сюрсысь унджык йӧзаин да керка йӧр, збыльмӧдӧма Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдан медбур проектъяслӧн ставрочмувывса конкурсын вермысь 160 унджык проект.
2019 воын карса гӧгӧртасыс бурмис рочмуса 816 карын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын канму итогӧвӧй аттестация мунас эпидемиялы паныд корӧмъясӧ стрӧга кутчысьӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/881 @ 2021-05-19 @}
Комиын канму итогӧвӧй аттестация мунас эпидемиялы паныд корӧмъясӧ стрӧга кутчысьӧмӧн.
Аттестация заводитчас ода-кора тӧлысь 25 лунӧ.
Экзаменъяс кутасны сдайтны ӧкмыс сюрсысь унджык ӧкмысӧд класс помалысь да пӧшти вит сюрс (та лыдын — кольӧм вося выпускникъяс) дас ӧтикӧд класс помалысьяс.
Ӧтувъя канму экзамен нуӧдӧм серти котыртан юалӧмъяссӧ видлалісны COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи.
Сійӧс нуӧдіс ода-кора тӧлысь 18 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Регионса Велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволӧн юӧр серти, республикаын урчитӧма экзаменъяс нуӧдан инъяс.
Найӧ лоӧны школаясын: 9 класса велӧдчысьяслы — 147 школаын, 11 класса велӧдчысьяслы — 77 школаын.
Кутасны уджавны 5 сюрс кымын велӧдысь.
Налы колӧ вӧчны коронавирусысь прививка — тадзи шуисны Республикаса оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи.
Ӧкмысӧд класса велӧдчысьяс кутасны сдайтны кык быть колана предмет: роч кыв да математика.
Бӧръяна экзамен оз ло.
Дас ӧтикӧд класса велӧдчысьяслы, кодъяс оз кӧсйыны пырны ВУЗ-ӧ, шӧр тшупӧда ӧтувъя велӧдчӧм йылысь аттестат босьтӧм могысь тырмымӧн лоӧ сдайтны роч кыв да математика.
Налы, кодъяс кӧсйӧны велӧдчыны вылыс тшупӧда велӧдан учреждениеясын, колӧ сдайтны быть экзамен роч кывйысь да ВУЗ-ӧ пырӧм могысь колана предметъяс серти.
Найӧс выпускникъяс бӧрйӧны асьныс.
Аттестация кутас мунны Роспотребнадзорлӧн корӧмъясӧ стрӧга кутчысьӧмӧн.
Торйӧн видзан средствояссӧ да антисептикъяссӧ ньӧбӧма нин.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Миян республикалӧн аскиа луныс енбиа да велӧдчӧм том йӧз сайын» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/882 @ 2021-05-19 @}
Владимир Уйба: «Миян республикалӧн аскиа луныс енбиа да велӧдчӧм том йӧз сайын».
Талун, ода-кора тӧлысь 19 лунӧ, Звёзднӧй городокын (Мӧскуаувса обласьт) Ю. А. Гагарин нима Космонавтъяс дасьтан шӧринӧ волісны Коми Республикаысь велӧдчысьяс да студентъяс.
Тайӧ лоис налы козинӧн «Тяга в небо» творческӧй конкурсын вермӧмысь, мый вӧлі сиӧма Юрий Гагаринлӧн космосӧ лэбӧмсянь 60 во тырӧмлы.
Вермысьяс дорӧ шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Конкурссӧ котыртісны «РУСТИТАН» компанияяслӧн группа, РОССИЯСА АВИАСОЮЗ да БНК юӧртан агентство.
Конкурссӧ вӧлі думыштӧма Коми Республикаын 9–11 класса велӧдчысьяслы да сузъясса да вузъясса студентъяслы.
2021 вося тӧвшӧр тӧлыссянь рака тӧлысьӧдз примитісны уджъяс вит номинацияын: серпасъяс, фотосерпасъяс, кывбуръяс, висьтъяс да эссе.
Конкурсӧ пырӧдчисны том йӧз республикаса быд пельӧсысь.
Медшӧр тема — 60 во сайын мортлӧн космосӧ медводдзаысь лэбӧм.
Жюри бӧрйис дас вермысьӧс — ӧтикӧн быд номинацияын.
Вермысьясыс 15 22 арӧсаӧсь: Амина Мусина (Вӧркута), Мария Абидова (Инта), Никанор Толстых (Вӧркута), Павел Истомин (Сосногорск), Владислав Медвецкий (Ухта), Алина Бабенко (Сыктыв район), Алексей Павлов (Сыктывкар), Екатерина Букловская (Княжпогост район), Диана Торлопова (Сыктывкар) да Кирилл Ширяев (Сыктывкар).
Том йӧзкӧд тшӧтш ветліс велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова.
Сылӧн кывъяс серти, республикаса юралысь Владимир Уйба видзӧдіс конкурсын зільысьяслӧн вермӧмъяс бӧрся.
«Миян республикалӧн аскиа луныс енбиа да велӧдчӧм том йӧз сайын — тіян сайын, кыпыда олысьяс, водзмӧстчысьяс, асланыд вынъясӧ эскысьяс, могъяс збыльмӧдысьяс сайын.
Ми гордитчам тіянӧн талун, да эска, мый кутам гордитчыны и аски.
Ті гижанныд уна бур лист бок миян республикалӧн историяӧ, коді пасйӧ таво ассьыс 100 вося юбилей», — лыддис юралысьлысь чолӧмалан кывъяссӧ Наталья Якимова.
Тайӧ ветлӧмыс лои велӧдчысьяслы да студентъяслы наградаӧн. Звёзднӧй городокын налы вӧлі котыртӧма Юрий Гагарин нима Космонавтъясӧс дасьтан шӧринӧд экскурсия.
Сійӧ заводитчис Юрий Гагаринлы памятник дорӧ дзоридзьяс пуктӧмсянь: космосысь воӧм бӧрын космонавтъяс пыр петкӧдлӧны пыдди пуктӧмсӧ космосӧ туй восьтысьлы.
«Тяга в небо» конкурсын вермысьяс аддзылісны планетарийын кодзула енэжлысь карта, мый серти космонавтъяс велӧдчӧны туйдӧдчыны космосын,
видлісны асьнысӧ «Боинг» пилотъясӧн торъя тренажёр вылын.
Нывъяслы да зонъяслы ёна кажитчисны «Мир» станцияса да МКС модульяс, кодъясӧс вӧчӧмаӧсь збыль станцияяс кодьӧн, да Рочмуса медыджыд гидролаборатория, кӧні пилотъяс тренируйтчӧны ва улын.
«Ветлӧм йылысь казьтылӧмъясыс зэв кыпыдӧсь.
Медся ёна шемӧсмӧдіс гидролаборатория: джудждаыс 12 метр, сэні космонавтъясӧс велӧдӧны овны да уджавны невесомосьтын.
Тайӧс ме некор ог вунӧд», — висьталіс Екатерина Букловская.
Экскурсия помасис космонавт Салижан Шариповкӧд аддзысьлӧмӧн.
Лётчик-космонавт — Рочмуса герой, кыкысь лэбаліс космосӧ орбитальнӧй станция вылӧ, кыкысь петаліс восьса космосӧ.
«Татшӧм экскурсияясыс, кӧні том йӧз вермасны паныдасьны космонавтъяскӧд, видлыны тренажёръяс, зэв тӧдчанаӧсь космослӧн аски лунлы да том йӧзлы.
Ме видзӧді Комиысь том йӧз вылӧ да аддзи, мый налы кажитчӧ тайӧ ставыс.
Тайӧ буръясысь медбуръяс.
Чайта, мый найӧ пуктасны пай рочмуса да мирса космонавтикаӧ.
Ме эска наӧ да кӧсъя, медым татшӧм ныв-зонмыс вӧлі унджык», — висьталіс Салижан Шарипов.
«Тяга в небо» конкурсын вермысьяслы конкурс котыртысьяс сетісны дипломъяс да Звёзднӧй городокса сувениръяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба вочавидзис Коми Республикаса муниципальнӧй СМИ журналистъяслӧн юалӧмъяс вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/883 @ 2021-05-20 @}
Владимир Уйба вочавидзис Коми Республикаса муниципальнӧй СМИ журналистъяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн ыджыд пресс-конференция вӧлі Льӧмъюын Официальнӧй делегацияясса керкаын.
Сэні участвуйтісны муниципальнӧй газетъяслӧн да телеканалъяслӧн шӧр редакторъяс.
Чукӧртчӧмаясӧс чолӧмаліг, Владимир Уйба пасйис, мый республикаса да юркарса журналистъяскӧд сійӧ паныдасьлӧ тшӧкыда и быдсяма помка вӧсна.
Муниципальнӧй журналистъяскӧд мойвиӧ аддзысьлыны сӧмын республикаӧд удж серти ветлігӧн.
«Зэв колана, медым республикаса олысьяс тӧдмалісны юӧръяссӧ чина йӧзсянь, — тӧдчӧдіс В. Уйба.
— Налы колӧ тӧдны да гӧгӧрвоны, кутшӧм помшуӧмъяс да мый вылӧ мыджсьӧмӧн Коми Республикаса Юралысь примитӧ сійӧ либӧ мӧд юалӧм серти.
Кыдзи разсьӧны мытшӧдъясыс местаяс вылын, мый та могысь вӧчӧ власьт.
Зэв тӧдчана, медым юӧрыс вӧлі веськыд, да медым йӧзыс эскисны сылы.
Тӧда, тіян чӧжсис ме дорӧ уна юалӧм, и ме окотапырысь на вылӧ вочавидза.
Ме збыльысь важӧн нин кӧсйи аддзысьлыны тіянкӧд татшӧм ногӧн да вӧзъя нуӧдны татшӧм аддзысьлӧмъяссӧ и водзӧ».
Кык час чӧж пызан сайын чай юигмоз Коми Республикаса Юралысь вочавидзис кар-районъясын туйяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, дзоньвидзалун, спорт юкӧнъяс, видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм, мичмӧдӧм-бурмӧдӧм, том йӧзӧс чужан му радейтны велӧдӧм, ваӧн могмӧдӧм йылысь да уна мукӧд юалӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын олысьяс пиысь 24 сюрсысь унджык морт бӧрйисны нин мутасъяс, кутшӧмъясӧс колӧ мичмӧдны-бурмӧдны локтан воӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/886 @ 2021-05-20 @}
Комиын олысьяс пиысь 24 сюрсысь унджык морт бӧрйисны нин мутасъяс, кутшӧмъясӧс колӧ мичмӧдны-бурмӧдны локтан воӧ.
Республикаын водзӧ мунӧ «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» проект серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна ставрочмувывса онлайн-гӧлӧсуйтӧм.
Ӧні нин гӧлӧсуйтӧмӧ пырӧдчысь сизимнан карын петкӧдчӧны медуна гӧлӧс чукӧртысь объектъяс.
Юркарын медся уна гӧлӧс сетӧма Вежа Степанлӧн собор водзын Ленин-Мездлун уличаяс вылын Собор изэрд, СГУ ӧтуволанін сайын (Коммунистическӧй ул., 72) карса сквер да Димитров уличаті 48 №-а керка гӧгӧрын сквер вӧсна.
Эжва районын — Слава уличаті пода туй да Комаров уличалӧн кыкнан бокті пода туй вӧсна.
Вӧркутаын водзынӧсь Пищевикъяс бульвар вылын сквер да Шахтёрскӧй районса Шӧр изэрд.
Интаын унджык йӧзыс бӧрйисны Ленин изэрд, Куратов уличаті тротуар да Мир уличаті тротуаръяс (кыкнан боксянь) бурмӧдӧм.
Сосногорскын олысьяс серти, медводз колӧ мичмӧдны-бурмӧдны 3 №-а школа да 6 микрорайонса 26А керка костын йӧзаин, Первомай уличаті тротуар (Кадетъяслӧн школаӧдз).
Печора гӧлӧсуйтӧ Геологъяслӧн парк вӧсна, Усинск корӧ бурмӧдны Валентина Ефремова нима сквер.
Ухтаын олысьяс бӧрйӧны нёльнан объект серти кык дизайн-проектысь ӧтикӧс.
* Уськӧдам тӧд вылӧ, мый Комиын олысьяслӧн эм на позянлун вежны гӧлӧсуйтӧмлысь кывкӧртӧдъяссӧ — гӧлӧсуйтны позьӧ ода-кор тӧлысь 30 лунӧдз (тайӧ луныс тшӧтш пырӧ индӧм кадколастас).
Медым пырӧдчыны гӧлӧсуйтӧмӧ, пырӧй 11.gorodsreda.ru сайт вылӧ, бӧрйӧй ассьыныд муниципалитет да объект, код вӧсна ті кӧсъянныд сетны гӧлӧс.
Водзӧ система вӧзъяс регистрируйтчыны.
Колӧ индыны ассьыныд ов, ним да вич, телефон номер да бӧрйыны авторизуйтчан ног: телефон номер либӧ Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд пыр.
Бӧрйинныд кӧ ті телефон номер пыр гӧлӧсуйтӧм, ӧти минутӧн воас звӧнок.
Номерлӧн 4 бӧръя лыдпасыс — код. Сійӧс колӧ гижны торъя полеӧ.
Бӧрйинныд кӧ ті Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд отсӧгӧн гӧлӧсуйтӧм, колӧ пыртны тіян учётнӧй гижӧдлысь логин да пароль.
Комиын мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна позьӧ гӧлӧсуйтны и Канму услугаяслӧн воча йитӧд пыр (pos.gosuslugi.ru/lkp).
Платформа вылын ЕСИА отсӧгӧн личнӧй кабинет пыр гӧлӧсуйтӧм могысь ковмас вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд.
Авторизуйтчӧм да аспас обработайтӧм вылӧ сӧгласлун бӧрын мортлӧн регистрация да оланін йылысь тӧдмӧгъясыс пырасны автоматическӧя.
Личнӧй кабинетын «Объектъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм» юкӧдын петас гӧлӧсуйтӧм вылӧ объектъяслӧн список.
Колӧ сӧмын бӧрйыны колана объект, личкыны сы вылӧ да гӧлӧсуйтны.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ ӧтувъя федеральнӧй платформасӧ лӧсьӧдӧма «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект да «Вежӧра кар» Рочмуса стрӧитчан министерстволӧн ведомствоса проект серти.
Проектса техническӧй оператор — «Диалог Регионы» асшӧрлуна абу коммерческӧй организация.
«Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проектлӧн шӧр мог — вежны бурланьӧ рочмуса каръяс, вӧчны найӧс олысьяслы лӧсьыдджыкӧн да татшӧм ногӧн ышӧдны сӧвмӧм вылӧ став странаса муниципалитетъяссӧ.
4 во чӧжӧн бурмӧдӧма 81 сюрсысь унджык йӧзаин да керка йӧр, збыльмӧдӧма Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдан медбур проектъяслӧн ставрочмувывса конкурсын вермысь 160 унджык проект.
2019 воын карса гӧгӧртасыс бурмис Рочмуса 816 карын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын кутасны электроннӧя вузавны вертолёт вылӧ билетъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/887 @ 2021-05-20 @}
Комиын кутасны электроннӧя вузавны вертолёт вылӧ билетъяс.
Коми Республикаын Регионӧн веськӧдлан шӧринса (РВШ) уджалысьяс быдлунся мониторинг дырйи казялісны социальнӧй везъясын Чилимдін районын олысьяслысь норасьӧмъяс сы вылӧ, мый сьӧкыд ньӧбны «Комиавиатранс» акционер котырлысь билет вертолёт вылӧ юрсиктсянь сьӧкыда воӧдчан овмӧдчӧминъясӧ.
Сідз, медым ньӧбны билет, ковмӧ сувтны ӧчередьӧ рытсяньыс да виччысьны асылӧдз.
Таысь кындзи, абу позянлун бронируйтны билетъяс либӧ ньӧбны найӧс онлайн.
Сьӧкыда воӧдчан овмӧдчӧминъяслӧн нӧшта на и абу йитӧдыс Чилимдінкӧд ытва дырйи.
Коми Республикаса РВШ ыстіс чилимдінсаяслысь шыӧдчӧмсӧ Владимир Уйбалы, медым разьны районса овмӧдчӧминъясӧдз вертолёт вылӧ билетъяс ньӧбӧмын мытшӧдъяссӧ.
Регионса Юралысь тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы районса администрациякӧд да «Комиавиатранс» акционер котыркӧд ӧттшӧтш лӧсьӧдны билетъяс вузалан да бронируйтан механизм, мый бырӧдіс эськӧ ӧчередьын дыр сулалӧм.
Ӧні «Комиавиатранс» акционер котыр корсьӧ вертолёт вылӧ билетъяс электроннӧя вузалан медбур позянлун, авиапредприятиелысь да ылі овмӧдчӧминъяслысь позянлунъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн.
Мӧд рӧспута кежлӧ билетъяс вузалӧмкӧд йитчӧм мытшӧдсӧ лоӧ разьӧма.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи сёрнитісны 2021–2022 воясся ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысьӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/888 @ 2021-05-21 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи сёрнитісны 2021–2022 воясся ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Заседаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Миян республикаын ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтӧм да сійӧс прӧйдитӧм век вӧлі и лоӧ медшӧр юалӧмӧн.
Ылі Войвывлӧн поводдя ногыс корӧ коммунальнӧй службаяслысь да ресурсъясӧн могмӧдан организацияяслысь вылі тшупӧда кывкутӧм, ас кадӧ вӧчан да ӧтсӧгласа удж», — тӧдчӧдіс В. Уйба.
Комиын ломтысян кадколастъяс костын кадыс зэв этша — войвыв районъясын квартираясӧ шоныдсӧ колӧ сетны кӧч тӧлысь медводдза лунсянь нин.
Ӧнӧдз на ломтысьӧны вит кар кытшын да районын — Вӧркутаын, Интаын, Печораын, Усинскын да Чилимдін районын.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерстволӧн мыччӧдъяс серти, республикаын 2020–2021 воясся ломтысян кадколастыс вӧлі заводитӧма мытшӧдъястӧг да урчитӧм кадколастъясӧ.
2020 вося кӧч тӧлысь 1 лунсянь 2021 вося ода-кора тӧлысь 6 лунӧдз коммунальнӧй инфраструктураса системалӧн уджын вӧлі 876 технологическӧй торксьӧм да нелючки.
Тайӧ 6% вылӧ этшаджык колян кадколаст серти.
Кӧдзыд тӧлыс тшӧтш прӧверитіс регионса коммунальнӧй системасӧ.
Сӧмын Вуктылса шоныд сетан объектъяс вылын вӧлі 35 технологическӧй нелючки, мый шызьӧдіс СМИ да олысьясӧс.
Шоныдӧн могмӧдӧм серти оланін да коммунальнӧй услугаяс шогмытӧма сетӧм вылӧ 2020 вося кӧч тӧлыссянь 2021 вося косму тӧлысьӧдз «Инцидент Менеджмент» системаӧ «Вуктыл» кар кытшысь воис 281 норасян пас.
Владимир Уйба корис муниципальнӧй власьтъясӧс оперативнӧя вочавидзны татшӧм шыӧдчӧмъяс вылӧ.
«Меставывса пыдди пуктана веськӧдлысьяс!
Тіянлы, мутасса кӧзяевалы, колӧ бырӧдны тайӧ мытшӧдъяссӧ зэв дженьыд кадколастӧн, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Он кӧ вермӧй асьныд, шыӧдчӧй республикаса Веськӧдлан котырӧ.
Оз кӧ артмы регион тшупӧдын бырӧдны нелючкисӧ, ме кута шыӧдчыны отсӧгла федеральнӧй Веськӧдлан котырӧ.
Дерт, эмӧсь мытшӧдъяс, кутшӧмъяс чӧжсисны дас воясӧн, но сы вылӧ ми и власьт, медым найӧс бырӧдны».
Республикаын выль ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысьӧм заводитчис нин.
Видлавсьӧны ломтысян везъяс да котельнӧйяс дзоньталан планъяс, лӧсьӧдсьӧ ломтас видзас.
Таысь кындзи, медым республикаса олысьясӧс бура могмӧдны шоныдӧн да пӧсь ваӧн, регионса Стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерство дасьтӧ котельнӧйяс выльмӧдан уджтас. Выльмӧдны кутасны и асшӧр, и канму котельнӧйяс.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Веськӧдлан котырлы могмӧдны выль ломтысян кадколаст кежлӧ оланін да коммунальнӧй овмӧсса став организациялысь колана ногӧн дасьтысьӧмсӧ, тшӧтш видзӧдны и ресурсъясӧн могмӧдан неыджыд предприятиеяс бӧрся.
Татшӧмыс республикаын 29.
Муниципальнӧй юкӧнъяслы колӧ бура видзӧдны уна патераа керкаяс, кӧні абу бӧрйӧма веськӧдлан ногсӧ, шоныдӧн могмӧдӧм бӧрся.
Сідзжӧ республикаса Юралысь торйӧн ёна вӧзйис муниципалитетъясӧн веськӧдлысьяслы ладмӧдны ресурсъясӧн могмӧдан организацияяскӧд инженернӧй везъяс техническӧя дӧзьӧритан да туйяс дзоньталан график.
«Оз позь важ трубаяс вежигӧн восьтыны сӧмын на асфальтируйтӧм улич юкӧнъяс», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын сёрнитісны Коми Республикаын пӧжаръяс лоны верман кад кежлӧ дасьлун йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/890 @ 2021-05-21 @}
Сыктывкарын сёрнитісны Коми Республикаын пӧжаръяс лоны верман кад кежлӧ дасьлун йылысь.
Ода-кора тӧлысь 21 лунӧ сӧвещанньӧсӧ нуӧдіс Рочмуса МЧС министрӧс вежысь — пӧжарысь видзан дӧзьӧр серти Рочму Федерацияса медыджыд канму инспектор Анатолий Супруновский.
Сӧвещаниеын участвуйтісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Дмитрий Самоваров, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович, республикаса профильнӧй министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс.
«Субъектъясӧ быд волігӧн ми нуӧдам татшӧмсяма сӧвещанньӧяс, кывзам докладъяс сы серти, кутшӧм ногӧн котыртӧма уджсӧ пӧжаръяс лоны вермана кад дырйи быд субъектын, — тӧдчӧдіс Анатолий Супруновский.
— Коми Республикаын 8-ысь нин сотчыліс вӧр, 30-ысь сотчывлісны кос быдмӧгъяс.
Медъёна колӧ видзӧдны 190 олан пункт бӧрся.
Кора юӧртны пӧжаръяс лоны вермана кад кежлӧ дасьтысьӧм серти нуӧдан мероприятиеяс йылысь».
Сӧвещаниеын участвуйтысьяс сёрнитісны сы йылысь, кыдзи уджалӧ Вӧрса пӧжаръясысь видзчысьӧм да найӧс бырӧдӧм серти РСЧС са Коми республиканскӧй системаув, ӧтув уджалӧны пӧжарысь видзан структураяс.
Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Дмитрий Самоваров тӧдчӧдіс, мый регионса Веськӧдлан котырлӧн медшӧр мог — пӧжаръяс лоны верман кад бура прӧйдитӧм.
«Миян мог — ас кадӧ аддзыны да кусӧдны сотчанінъяссӧ, медым биыс эз вудж олан пунктъясӧ да экономика объектъясӧ, — тӧдчӧдіс Дмитрий Самоваров.
— Тайӧ уджсӧ колӧ нуӧдны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяскӧд, вӧр сотчӧмысь видзан дінму шӧринкӧд, муниципальнӧй власьт органъяскӧд, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінкӧд, республикаса орчча субъектъяскӧд ӧттшӧтш».
Бӧръя куим восӧ вӧрыс республикаын эз уна сотчы.
Прогнозъяс серти таво пӧжарыс вермас лоны унджык.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн шуӧмӧн 2021 вося косму тӧлысь 30 лунсянь регионын урчитӧма пӧжаръяс лоны верман кад заводитчӧм.
Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерство лӧсьӧдіс вӧръяссӧ сотчӧмысь видзан оперативнӧй штаб, примитӧма вӧрса пӧжаръяс кусӧдан план.
Пӧжаръяс дырйи дасьӧсь уджавны 977 морт да 509 единица техника.
Регионын вӧръяссӧ видзӧ «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми дінму шӧрин» республикаса специализируйтӧм учреждение.
Сэні уджалӧ 138 специалист — тайӧ лётчик-наблюдательяс, парашютист-кусӧдчысьяс, десантник-кусӧдчысьяс, водительяс да мувывса службаясын уджалысьяс.
Шӧринсӧ могмӧдӧма 125 единица техникаӧн.
Вӧрса пӧжаръяс аддзӧм могысь шӧринса специалистъяс дугдывтӧг мониторитӧны квайт авиация маршрут серти.
Таысь кындзи, вӧръяс бӧрся видзӧдӧны вӧр овмӧс серти федеральнӧй агентстволӧн дистанционнӧя мониторитан юӧртан система, «Вӧрса пӧжаръяс» юӧр чукӧртан-донъялан система отсӧгӧн.
Сикт-грездъяс бердын вӧр участокъяс бӧрся видзӧдӧны «Лесохранитель» видеонаблюдение системалӧн 27 камера отсӧгӧн.
Медым видзны вӧръяссӧ пӧжаръясысь, видлалӧны, эмӧсь-ӧ вӧр участокъяс кӧртымалысьяслӧн би кусӧдан средствояс, нуӧдӧны вӧръясын пӧжарысь видзчысьӧм серти уджъяс.
Кӧсйӧны дӧзьӧритны олан пунктъяс пӧлӧн минерализуйтӧм визьяс бӧрся, сувтӧдавны юӧртан аншлагъяс да лӧсьӧдны олысьяслы шойччанінъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Мӧскуаын воссисны Коми Республикалӧн лунъяс, кутшӧмъясӧс сиӧма регион артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/893 @ 2021-05-24 @}
Мӧскуаын воссисны Коми Республикалӧн лунъяс, кутшӧмъясӧс сиӧма регион артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба восьтіс Рочмуса юркарын гажӧдан мероприятиеяс.
Кыпыд церемонияыс вӧлі ода-кора тӧлысь 23 лунӧ Мӧскуаса канму академическӧй филармониялӧн П. И. Чайковский нима концерт залын. Сэтчӧ волісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс, Каналан Думаса депутатъяс, кодъясӧс бӧрйӧма Коми Республикасянь, сенаторъяс, коми землячествоясӧс да Мӧскуаса Веськӧдлан котырӧс петкӧдлысьяс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сиис Мӧскуаса олысьяслы да гӧсьтъяслы тӧдмасьны да сьӧлӧмсянь нимкодясьны коми войтырлӧн традицияясӧн да культура озырлунӧн.
«Ставыс, мый ті аддзыланныд тайӧ лунъясӧ, отсалас кодлыкӧ восьтыны аслыс вӧръяса, юяса, озыр историяа да бур йӧза мунымӧс, — пасйис Владимир Уйба.
— Найӧ, кодъяс мунісны республикаысь мукӧд карӧ, вермасны казьтыштны чужан мусӧ.
Мӧскуаын Коми Республикалысь лунъяссӧ восьтӧ «Асъя кыа» Виктор Морозов нима сьылан да йӧктан канму ансамбльлӧн концерт.
Эска, мый шыладыс, йӧктӧмъясыс, да медводз, кыпыд ловруыс, мыйӧн юксясны миян артистъяс, отсаласны тіянлы кывны миян республиканымлысь олӧмсӧ».
Мӧскуа карын национальнӧй политика да дінмукостса йитӧдъяс департаментӧн юрнуӧдысь Виталий Сучков лыддис Мӧскуаса мэр Сергей Собянинлысь чолӧмалан кывъяс.
«Уна во чӧж Мӧскуа да Коми Республика лоӧны зумыд стратегическӧй уджъёртъясӧн.
Миян регионъяс вайӧны ӧта-мӧдлы вузӧс, ӧтув уджалӧны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, велӧдан да культура юкӧнъясын, юксьӧны ӧта-мӧдкӧд уджалан опытӧн.
Мӧскуаын Коми Республикалысь лунъяс нуӧдӧмыс нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлӧ миянлысь ёртасьӧмнымӧс.
Тайӧ лунъясыс лоасны озырӧн делӧвӧй да культурнӧй мероприятиеясӧн, кутшӧмъяс бӧрын чужасны выль ӧтувъя проектъяс, а йӧзыс нимкодясясны искусствоӧн», — пасйӧма Мӧскуаса мэр Сергей Собянинлӧн чолӧмалан кывъясын.
«Мӧскуаын Коми Республикалӧн лунъяс» проектыс, мый сиӧма войвывса регион артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы, кутас мунны Рочмуса юркарын ода-кора тӧлысь 23–31 лунъясӧ.
Ӧкмыс лун чӧж юркарса олысьяс да гӧсьтъяс кутасны тӧдмасьны коми войтырлӧн культураӧн да традицияясӧн.
Ода-кора тӧлысь 24 лунсянь лӧддза-номъя тӧлысь 6 лунӧдз Никитскӧй бульвар вылын кутас уджавны «Вӧр-ва. Традицияяс. Йӧз» фотовыставка, коді восьтас видзӧдысьяслы Войвывлысь мичсӧ, висьталас нэмӧвӧйся традицияяс да аслыспӧлӧс культура йылысь.
Пасъям, мый республикалӧн 100 волы сиӧм фотопроектыс заводитчис 2020 воын нин да 10 тӧлысьӧн петкӧдліс выставкасӧ странаса 65 регионын.
Коми Республикалӧн юбилей дырйи ода-кора тӧлысь 23 лунсянь 31 лунӧдз Останкинскӧй башня лоас Коми дӧрапас рӧма.
Канму символика петкӧдчылас башня вылын вит сюрсысь унджыкысь.
Коми Республикалӧн юбилейлы сиӧм культурно-имиджевӧй проектъяс лыдын медшӧрӧн лоӧ мӧскуаса метроын брендируйтӧм вагонъяс лэдзӧм.
Ода-кора тӧлысь 30 лунӧ петас туйӧ «Коми — 100» нима поезд.
Во джын чӧж уна миллион пассажир — юркарса олысьяс да гӧсьтъяс — вермасны тӧдмавны уна интереснӧйтор Коми Республика йылысь.
Ода-кора тӧлысь 24 лунӧ «Коми.
Мӧскуа» туристско-инвестиционнӧй форум дырйи лоӧ презентация, кӧні петкӧдласны Коми Республикалысь инвестиция позянлунъяссӧ, а сідзжӧ регионса верктуя инвестиция проектъяс — «Комиын вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс» туристско-рекреационнӧй кластер» да «Финн-угор этнокультурнӧй парк» уна мога туристскӧй комплекс».
Проектлӧн медтӧдчана кывкӧртӧдӧн лоӧ Мӧскуаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр костын ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм кырымалӧм.
Ода-кора тӧлысь 31 лунӧ Мӧскуаын Коми Республикалысь лунъяссӧ сигӧртасны Большой театрлӧн выль сцена вылын ыджыд гала-концертӧн, коді восьтас войвыв мулысь этническӧй традицияяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Славяна гижӧдлы да культуралы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/894 @ 2021-05-24 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Славяна гижӧдлы да культуралы сиӧм лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Славяна гижӧдлы да культуралы сиӧм лунӧн!
Тайӧ гажыс топыда йитчӧма вежа Кириллӧн да Мефодийлӧн нимъяскӧд, кодъяс лӧсьӧдісны славяна анбур, вуджӧдісны вичкоса небӧгъяс греческӧй кывсянь славяна кыв вылӧ.
Миянлы сійӧ лоӧ зэв тӧдчанаӧн да донаӧн, сы вӧсна мый велӧдӧ туявны мирсӧ традицияяс пыр, тӧдмӧдӧ миянӧс чужан кывйӧн да культураӧн, славяна войтырлӧн гижӧда памятникъясӧн.
Славяна гижӧдлы да культуралы сиӧм кыпыд да вежӧр югдӧдан мероприятиеяссӧ нуӧдӧны республика пасьтала.
Челядьлы, школьникъяслы, том да верстьӧ йӧзлы котыртӧма праздничнӧй концертъяс, конкурсъяс, небӧг выставкаяс, юрпесан ворсӧмъяс, викторинаяс, наука-практическӧй конференцияяс, петкӧдлӧны фильмъяс.
Дона ёртъяс, эска, мый ми и водзӧ кутам пыдди пуктыны быд войтырлысь кывъяссӧ да традицияяссӧ, мыджсьыны важ тӧдӧмлунъяс вылӧ да бура да колана ногӧн вӧдитчыны наӧн.
Мед Кириллӧн да Мефодийлӧн подвигыс лоӧ примерӧн, кыдзи тӧждысьны ас войтыр, чужан кыв да культура вӧсна.
Сиа ставыслы шуд, дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧрин кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/896 @ 2021-05-24 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧрин кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сійӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым ӧтвылысь разьны гӧгӧртас видзан да вӧр-ваӧн колана ногӧн вӧдитчан юалӧмъяс.
Талун, ода-кора тӧлысь 24 лунӧ, Мӧскуаын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧринса юрнуӧдысь Константин Калинин кырымалісны артмӧдчӧмсӧ.
«Артмӧдчӧмыс вынсьӧдӧ миянлысь дыр кадколаста ӧтув уджалан условиеяссӧ. Сылӧн подувнас лоас комплекснӧй экология уджтас лӧсьӧдӧм, кытчӧ пырас озырлун видзан технологияяс пыртӧм, регионнымӧс экономика боксянь сӧвмӧдан да миян олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдан интересъяслысь баланссӧ могмӧдӧмӧн вӧр-ваӧн вӧдитчӧмлысь окталунсӧ донъялӧм», — пасйис Владимир Уйба.
«Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин пуктіс миянлы медшӧр мог — бурмӧдны миян йӧзлысь олӧмсӧ.
Тайӧ мог серти колӧ бурмӧдны гӧгӧртас. Та дырйи медводз колӧ ас кадӧ мониторитны, донъявны вӧр-ваӧн вӧдитчан юкӧнын лёктор лоны верманлунсӧ, ӧлӧдны неминучаясысь, мӧд кывйӧн кӧ — вуджны лоӧмторъяс вылӧ реагируйтӧмсянь найӧс водзвыв ӧлӧдӧмӧ», — пасйис Константин Калинин.
Талунъя кырымалӧм артмӧдчӧм серти медшӧр мероприятиеяссӧ веськӧдӧма гӧгӧртас видзӧм серти комплекснӧй уджтас лӧсьӧдӧм вылӧ. Уджтассӧ лӧсьӧдӧма овмӧс нуӧдігӧн, медводз, озырлун перъян да вӧр переработайтан предприятиеяслӧн удж вӧсна, экологиялы вайӧм лёктор бырӧдӧм вылӧ. Мероприятиеяссӧ сідзжӧ веськӧдӧма юӧртан ресурсъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, кутшӧмъяс отсалӧны бура мониторитны, донъявны рискъяссӧ да ӧлӧдны неминучаясысь водзӧ вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын олысьяслӧн колис вежон, медым гӧлӧсуйтны объектъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс колӧ бурмӧдны 2022 воӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/897 @ 2021-05-24 @}
Комиын олысьяслӧн колис вежон, медым гӧлӧсуйтны объектъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс колӧ бурмӧдны 2022 воӧ.
Республикаын водзӧ мунӧ «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» проект серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна ставрочмувывса онлайн-гӧлӧсуйтӧм.
Ӧні нин гӧлӧсуйтӧмӧ пырӧдчысь сизимнан карын петкӧдчӧны медуна гӧлӧс чукӧртысь объектъяс.
Комилӧн юркарын медся уна гӧлӧс сетӧма Вежа Степанлӧн собор водзын Ленин-Мездлун уличаяс вылын Собор изэрд, СГУ ӧтуволанін сайын (Коммунистическӧй ул., 72) карса сквер да Димитров уличаті 48 №-а керка гӧгӧрын сквер вӧсна.
Эжва районын — Слава уличаті пода туй да Комаров уличалӧн кыкнан бокті пода туй вӧсна.
Вӧркутаын водзынӧсь Пищевикъяс бульвар вылын сквер да Шахтёрскӧй районлӧн Шӧр изэрд.
Интаын унджык йӧзыс бӧрйисны Куратов уличаті тротуар да Ленин изэрд, Мир уличаті тротуаръяс (кыкнан боксянь).
Сосногорскын олысьяс серти, медводз колӧ мичмӧдны-бурмӧдны Первомай уличаті Кадетъяслӧн школаӧдз тротуар да 3 №-а школа да 6 микрорайонлӧн 26А керка костын йӧзаин.
Печора гӧлӧсуйтӧ Геологъяслӧн парк вӧсна. Усинск корӧ бурмӧдны Валентина Ефремова нима сквер да «Номлы» памятник гӧгӧр.
Ухтаын олысьяс бӧрйӧны нёльнан объект серти кык дизайн-проектысь ӧтикӧс.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый Комиын олысьяслӧн эм на позянлун вежны гӧлӧсуйтӧмлысь кывкӧртӧдъяссӧ — гӧлӧсуйтны позьӧ ода-кор тӧлысь 30 лунӧдз (тайӧ луныс тшӧтш пырӧ индӧм кадколастас).
Медым пырӧдчыны гӧлӧсуйтӧмӧ, пырӧй 11.gorodsreda.ru сайт вылӧ, бӧрйӧй ассьыныд муниципалитет да объект, код вӧсна ті кӧсъянныд сетны гӧлӧс.
Водзӧ система вӧзъяс регистрируйтчыны.
Колӧ индыны ассьыныд ов, ним да вич, телефон номер да бӧрйыны авторизуйтчан ног: телефон номер либӧ Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд пыр.
Бӧрйинныд кӧ ті телефон номер пыр гӧлӧсуйтӧм, ӧти минутӧн воас звӧнок.
Номерлӧн 4 бӧръя лыдпасыс — код.
Сійӧс колӧ гижны торъя полеӧ.
Бӧрйинныд кӧ ті Канму услугаяс порталса учётнӧй гижӧд отсӧгӧн гӧлӧсуйтӧм, колӧ пыртны тіян учётнӧй гижӧдлысь логин да пароль.
Комиын мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вӧсна позьӧ гӧлӧсуйтны и Канму услугаяслӧн воча йитӧд пыр (pos.gosuslugi.ru/lkp).
Платформа вылын ЕСИА отсӧгӧн личнӧй кабинет пыр гӧлӧсуйтӧм могысь ковмас вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд.
Авторизуйтчӧм да аспас обработайтӧм вылӧ сӧгласлун бӧрын мортлӧн регистрация да оланін йылысь тӧдмӧгъясыс пырасны автоматическӧя.
Личнӧй кабинетын «Объектъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм» юкӧдын петас гӧлӧсуйтӧм вылӧ объектъяслӧн список.
Колӧ сӧмын бӧрйыны колана объект, личкыны сы вылӧ да гӧлӧсуйтны.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ ӧтувъя федеральнӧй платформасӧ лӧсьӧдӧма «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект да «Вежӧра кар» Рочмуса стрӧитчан министерстволӧн ведомствоса проект серти.
Проектса техническӧй оператор — «Диалог Регионы» асшӧрлуна абу коммерческӧй организация.
«Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проектлӧн шӧр мог — вежны бурланьӧ рочмуса каръяс, вӧчны найӧс олысьяслы лӧсьыдджыкӧн да татшӧм ногӧн ышӧдны сӧвмӧм вылӧ став странаса муниципалитетъяссӧ.
4 во чӧжӧн бурмӧдӧма 81 сюрсысь унджык йӧзаин да керка йӧр, збыльмӧдӧма Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдан медбур проектъяслӧн ставрочмувывса конкурсын вермысь 160 унджык проект.
2019 воын карса гӧгӧртасыс бурмис Рочмуса 816 карын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын 2021 восӧ шуӧма Карын бур оласноглы сиӧм воӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/898 @ 2021-05-24 @}
Комиын 2021 восӧ шуӧма Карын бур оласноглы сиӧм воӧн.
Татшӧм Индӧд кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сы могысь, медым канму политика бурджыка уджаліс Коми Республикаӧс бурмӧдан-мичмӧдан юкӧнын, регионса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧма 2021 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунӧдз лӧсьӧдны да вынсьӧдны мероприятиеяслысь план, кутшӧмъясӧс нуӧдасны Карын бур оласноглы сиӧм воӧ. Республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы колӧ планируйтны да збыльмӧдны лӧсялана мероприятиеяссӧ.
Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъяслы, Коми Республикаын мукӧд органлы да организациялы сідзжӧ вӧзйӧма планируйтны да нуӧдны мероприятиеяс Карын бур оласноглы сиӧм воӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Больничаӧ — «Кайманӧн»: Печораса шӧр районнӧй больничалӧн ӧні эм выль сикас транспорт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/899 @ 2021-05-25 @}
Больничаӧ — «Кайманӧн»: Печораса шӧр районнӧй больничалӧн ӧні эм выль сикас транспорт.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Печора карын Шӧр районнӧй больничалы ньӧбӧма сынӧда пӧдушка вылын судно.
Ӧні Печора районса шуйга вадор пӧлӧн олысь пациентъясӧс больничаӧ нуӧдны позянлуныс лоӧ во гӧгӧр чӧж.
«Кайман–10»-сӧ ньӧбӧма «ГАЗПРОМ» публичнӧй акционер котыркӧд социальнӧй уджъёртасьӧм серти.
Ода-кора тӧлысь 24 лунӧ «Коми шоныд сетан компания» акционер котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Павел Назаров, коді удж серти локтіс Печораӧ, сетіс Печораса ШРБ-лы сынӧда пӧдушка вылын судносӧ.
Судноӧн позьӧ нуӧдны дас пассажирӧс.
Сэтчӧ тӧрӧ 1 тоннаӧдз груз.
Эмӧсь нӧсилкаяс, сумка домаланъяс, маякъяс, трап.
Казьтыштам: водзынджык Печора районын вӧлі мытшӧд, кыдзи нуӧдны Печора юлӧн шуйга вадор пӧлӧн олысьяссӧ шӧр районнӧй больничаӧ.
Ӧні «Кайман» отсалас ӧдйӧ нуӧдны пациентъясӧс, медым сетны медицина отсӧг, тшӧтш и рӧспута дырйи.
«Ми аттьӧалам Коми Республикаса Юралысьӧс да «Газпром» публичнӧй акционер котырӧс сыысь, мый найӧ отсалісны разьны ыджыд мытшӧдсӧ.
Сынӧда пӧдушка вылын выль катер отсалас воӧдчыны шуйга вадорӧдз.
Тайӧ сетас позянлун зэв ӧдйӧ медицинскӧя эвакуируйтны, дугдывтӧг новлӧдлыны шуйга вадорсянь пациентъясӧс, медым ас кадӧ сетны квалифицированнӧй медицина отсӧг», — пасйис Печораса ШРБ-лӧн юралысь врач Сергей Хорев.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйбалӧн веськӧдлӧм улын Комиысь делегация Мӧскуаын казьтыштіс Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ усьӧмаясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/901 @ 2021-05-25 @}
Владимир Уйбалӧн веськӧдлӧм улын Комиысь делегация Мӧскуаын казьтыштіс Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ усьӧмаясӧс.
Республикалӧн лунъяс дырйи, мый мунӧны тайӧ лунъясӧ Рочмуса юркарын, ода-кора тӧлысь 25 лунӧ вӧлі Александровскӧй садйын Тӧдтӧм Салдатлӧн гу дорӧ дзоридзьяс пуктан церемония.
Церемонияӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысь Сергей Усачёв, Мӧскуа карса Думаӧн веськӧдлысь Алексей Шапошников, Мӧскуа карын национальнӧй политика да дінмукостса йитӧдъяс департаментӧн юрнуӧдысь Виталий Сучков, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Каналан Думаса депутатъяс, Рочму Федерацияса сенаторъяс, коми землячествоясӧ пырысьяс, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Мӧскуаса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/903 @ 2021-05-25 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Мӧскуаса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сылӧн мог — бурмӧдны регионъяскостса ёртасьӧм, ӧтув разьны мытшӧдъяс торгово-экономическӧй, научно-техническӧй да культура юкӧнъясын.
Документсӧ кырымалісны талун, ода-кора тӧлысь 25 лунӧ, республикаса Юралысь Владимир Уйба да мӧскуаса мэр Сергей Собянин.
«Миянлы лоӧ зэв тӧдчанаӧн сӧвмӧдны регионъяс костын йитӧдъяссӧ, — шуис Владимир Уйба.
— Коми Республикалы 100 во тыран воӧ ми кырымалам документ, кутшӧм эскӧдӧ сійӧс, мый ми кӧсъям сӧвмӧдны артмӧм нин ёртасян йитӧдъяссӧ торгово-экономическӧй, научно-техническӧй да культура юкӧнъясын.
Регионъяслӧн ӧттшӧтш уджалӧмыс, ӧта-мӧдлы отсасьӧмыс — зэв тӧдчанатор, торйӧн нин сьӧкыд кадӧ.
Ме кӧсъя аттьӧавны Тіянӧс, Сергей Семенович, сыысь, мый Мӧскуаса Веськӧдлан котыр быд боксянь отсасис Коми Республикалы пандемия дырйи.
Коронавирус дырйи сетӧм отсӧгыс вӧлі зэв колана».
Мӧскуаса мэр чолӧмаліс Комиын олысьясӧс республикалы 100 во тырӧмӧн.
«Миянлы зэв тӧдчана ӧтув уджавны тіян ичӧтик, но мӧскуаса олысьяслы интереснӧй республикакӧд, — пасйис Сергей Собянин.
— Кута лача, мый Мӧскуа да мӧскуаса олысьяс ӧтув уджалігӧн вермасны отсавны сӧвмӧдны Коми Республикаӧс.
Ми пыр дасьӧсь отсавны сьӧкыд кадӧ, юксьыны опытӧн.
Аттьӧ, мый ті век йитчанныд миянкӧд да отсасянныд миянлы».
Артмӧдчӧмсӧ кырымалісны Коми Республикалы сиӧм лунъяс дырйи, кутшӧмъясӧс нуӧдӧны рочмуса юркарын ода-кора тӧлысь 23 лунсянь 31 лунӧдз.
Владимир Уйба аттьӧаліс мӧскуаса мэр Сергей Собянинӧс лунъяссӧ котыртны отсалӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса предпринимательство лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/902 @ 2021-05-26 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса предпринимательство лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана асшӧр уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса предпринимательство лунӧн!
Тайӧ гажыс йитӧ ставнысӧ, коді сӧвмӧдӧ ассьыс делӧ, сетӧ сылы ассьыс сьӧлӧмсӧ, тӧдӧмлунъяссӧ да опытсӧ.
Асшӧр уджалысьяс торъялӧны писькӧс вежӧрӧн, юрнуӧдны да котыртны кужанлунӧн, повтӧмлунӧн, мукӧд вӧсна кывкутӧмӧн, вермӧмӧ эскӧмӧн.
Буретш тайӧ отсалӧ налы шедӧдны вермӧмъяс бизнесын да кутчысьны сьӧкыд кадӧ.
Ми гӧгӧрвоам, мый тіянлы абу кокни. Та вӧсна колян во ми примитім экономикаын торъя юкӧнъяслы да предпринимательство субъектъяслы отсалан мераяс.
Чинтӧма вот ставкаяс, нюжӧдӧма кӧртым, вот, кредит мынтӧмъяс серти кадсӧ.
Асшӧр уджалысьяслы, кодъяслы вӧлі медся сьӧкыд, уджнысӧ водзӧ нуӧдӧм могысь сетӧма прӧченттӧм кредитъяс.
Тайӧ отсаліс миян предприятиеяслы уджавны водзӧ.
Талун ми веськӧдам вынъяснымӧс выль инвестиция проектъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, медводз, Арктикаын уджалысь ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы.
Сьӧлӧмсянь сиа, медым воысь воӧ содіс асшӧр уджалысьяслӧн лыдыс, кодъяс артмӧдӧны республикалысь экономика.
Сиа збыльмӧдны планъяснытӧ, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бура олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын ӧткӧн олысь «война кадся челядьлысь» оланін дзоньталӧм вылӧ веськӧдӧма 26 миллион шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/905 @ 2021-05-27 @}
Комиын ӧткӧн олысь «война кадся челядьлысь» оланін дзоньталӧм вылӧ веськӧдӧма 26 миллион шайт.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти тайӧ могъяс вылӧ сьӧмсӧ сетӧма дінму сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, тайӧ уджсӧ водзӧ кӧсйӧны нуӧдны 2022 воӧ, ӧні видлалӧны олан жыръяссӧ.
Та йылысь Владимир Уйба юӧртіс Ветеранъяслӧн Коми республиканскӧй организациялӧн отчётнӧй да бӧрйысян конференция дырйи.
Мероприятиеыс вӧлі ода-кора тӧлысь 26 лунӧ Сыктывкарын.
В. Уйба вылӧ донъяліс Ветеранъяслӧн республиканскӧй организациялысь водзмӧстчӧмъяссӧ, олӧма йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧмын сылысь пайсӧ.
«Тіян зільӧмӧн республикаын бурмӧдӧны ветеранъяслысь да пенсионеръяслысь олӧмсӧ, найӧс медицинскӧя, социальнӧя могмӧдӧмсӧ, — пасйис Владимир Уйба.
— А сідзжӧ примитӧны да пыртӧны содтӧд отсалан мераяс.
Ті вӧчанныд ыджыд удж, медым отсавны войнаса да уджвывса ветеранъяслы, олӧма гражданалы, разянныд налысь социальнӧй да бытын мытшӧдъяссӧ».
2020 воӧ Ветеранъяслӧн республиканскӧй организация котыртіс ветеранъяслысь, тшӧт и блокаднӧй Ленинградса олысьяслысь, тылса уджалысьяслысь, войнаса участникъяслӧн дӧваяслысь, концлагеръясса узникъяслысь оланінъяс дзоньталӧм серти ыджыд удж.
Республикаса сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 53 млн шайт, на вылӧ дзоньталӧма 642 олан жыр.
2020 воӧ 814 ветеран бурдӧдчис Киров обласьтса «Колос» санаторийын.
Таво кӧсйӧны бурдӧдны 845 ветеранӧс.
Ставнас кык воӧн тайӧ могъяс вылӧ республикаса сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 43,5 млн шайт.
«Максаковка» республиканскӧй шӧринын быд во Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы да ветеранъяслӧн ӧтйӧза организацияясын зільысьяслы нуӧдӧны бурдӧдан заездъяс.
Колян во эпидемия вӧсна вӧлі сӧмын кык заезд, таво — куим.
Война кадся челядьлы нӧшта ӧти заезд нуӧдасны моз тӧлысь 30 лунсянь кӧч тӧлысь 16 лунӧдз.
Регионын ветеранъяслӧн республиканскӧй организация отсӧгӧн примитӧма «война кадся челядь» йылысь оланпас.
Республикаын татшӧмыс 28 сюрс сайӧ морт.
Оланпасӧн вынсьӧдӧма воддза социальнӧя отсалан мераяссӧ, а сідзжӧ пыртӧма выльясӧс — сэтшӧмъясӧс, кыдзи социальнӧя могмӧдан организацияясӧ ӧчередьтӧг примитӧм, гортын ӧчередьтӧг могмӧдӧм, оланін да коммунальнӧй услугаяс вылӧ рӧскодсӧ компенсируйтӧм.
Ветеранъяс вӧчӧны ыджыд удж, медым сӧвмӧдны военно-патриотическӧя том йӧзӧс, нэммӧдны усьӧм воинъяслысь паметьсӧ да видзны Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь историческӧй збыльлунсӧ.
Конференцияӧ пырӧдчысьяс вӧчисны нёль вося удж серти кывкӧртӧдъяс, вынсьӧдісны организациялысь Устав да бӧрйисны сӧветлысь да ревизионнӧй комиссиялысь выль состав.
Ветеранъяслӧн Коми республиканскӧй организацияӧн веськӧдлысьӧн выль пӧв бӧрйӧма Людмила Жуковаӧс.
Владимир Уйба сетіс канму награда ветеранъяслӧн Луздор районса организацияӧн веськӧдлысь Надежда Беляевалы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь сылы сетӧма «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын индӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/908 @ 2021-05-27 @}
Коми Республикаын индӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь 2021 во ода-кора тӧлысь 27 лунся 260 №-а шуӧмсӧ кырымалӧма регионын шондӧдӧм водзын да пӧжарысь видзчысьӧм могысь.
Сыктывкарын, Ухтаын, Вуктылын, Печораын, Изьва, Княжпогост, Койгорт, Кӧрткерӧс, Луздор, Сосногорск, Сыктывдін, Сыктыв, Мылдін, Удора, Емдін, Кулӧмдін да Чилимдін районъясын пӧжарысь видзчысян торъя режим вынсялӧ ода-кора тӧлысь 27 лунсянь; Усинскын, Интаын да Вӧркутаын — лӧддза-номъя тӧлысь 7 лунсянь.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим дырйи овмӧдчӧминъясын, кар кытшъясын, гражданаӧн асланыс могъяс вылӧ садъяс да градъяс вӧдитанінъясын, му-видз вылын, запасын муяс вылын оз позь уджавны биӧн, но позьӧ нуӧдны аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим дырйи пӧжарысь видзчысян корӧмъяссӧ торкалӧмысь вермасны кыскыны административнӧй кывкутӧмӧ да штрапуйтны Административнӧй инӧд торкалӧмъяс йылысь Рочму Федерацияса кодекслӧн 20.4 статья серти.
Пӧжарысь видзчысян режимыс лоас вынаӧн сэтчӧдз, кытчӧдз Коми Республикаса Веськӧдлан котыр оз примит олан пунктъясын сійӧс дугӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Пограничник лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/909 @ 2021-05-28 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Пограничник лунӧн.
«Пыдди пуктана пограничнӧй войскаясса ветеранъяс да военнослужащӧйяс!
Чолӧмала тіянӧс Пограничник лунӧн!
Пограничнӧй войскаяс дорйӧны Чужан мулысь мудоръяссӧ.
Сэні служитӧны Аймусӧ радейтысь, пыдди пуктысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧны, кывкутысь войтыр.
Сӧмын найӧ вермӧны ветлӧдлыны Чужан мулӧн мудорті.
Пограничникъяс и водзӧ, и ӧні пуктӧны ыджыд пай миян странаса войтырлысь безопасносьтсӧ могмӧдӧмӧ.
Талун пограничнӧй войскаяс водзын пуктӧма ыджыд мог — нуӧдны паныд удж войтыркостса терроризмлы, котыртӧм преступносьтлы, наркотикъяслы да нелегальнӧй миграциялы, видзны Рочмуса экономикалысь безопасносьтсӧ.
Тӧда, мый пограничникъяс отсалӧны бура видзны канмулысь мудоръяссӧ, гражданалысь чӧв-лӧнь олӧмсӧ.
Ыджыд аттьӧ погранвойскаясса ветеранъяслы боевӧй ёртасьӧмсӧ пыдди пуктӧмысь, том йӧзӧс Чужан му радейтны туйдӧдӧм-велӧдӧмысь.
Сиа тіянлы ыджыд вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Естественнӧй монополия субъектъяслӧн уджалӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Ньӧбасьысьяслӧн отраслькостса сӧветлысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/911 @ 2021-05-28 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Естественнӧй монополия субъектъяслӧн уджалӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Ньӧбасьысьяслӧн отраслькостса сӧветлысь заседание.
Заседание дырйи сёрнитісны электричествоӧн, биаруӧн, шоныдӧн, ваӧн могмӧдан да ва бокӧ нуӧдан юкӧнын инвестицияяс йылысь,
кывзісны естественнӧй монополия субъектъясӧс петкӧдлысьяслысь докладъяс.
Отраслькостса сӧветлӧн уджын медшӧр могыс — тӧдмӧдны республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт оранъяссӧ да естественнӧй монополия субъектъяссӧ налысь услугаяс босьтысьяслӧн видзӧдласӧн.
Сӧветӧ пырысьяслӧн могъяс — лӧсьӧдны республикаын сэтшӧм система, мый отсӧгӧн лоӧ позянлун йӧзкӧд ӧтлаын видлавны естественнӧй монополияяслысь инвестиция уджтасъяссӧ, котыртны вылыс тӧдӧмлуна экспертъяслысь котыр, а сідзжӧ вӧзйыны естественнӧй монополия юкӧнын ладмӧдан методъяс бурмӧдан мераяс.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Отраслькостса сӧветлӧн уджыс веськӧдӧма республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм да татчӧс олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
«Та вӧсна ми кутам восьсӧн да стрӧга видзӧдны естественнӧй монополия предприятиеяслӧн удж бӧрся.
Сӧветыс кутас быд боксянь видзӧдны естественнӧй монополия субъектъяслӧн удж бӧрся. Тайӧ уджӧ сідзжӧ пырӧдчасны налысь вузӧс да услугаяс босьтысьяс.
Медводз тайӧ йитчӧ донъяс артмӧдӧмкӧд да гырысь инвестиция проектъяс збыльмӧдӧмкӧд», — тӧдчӧдіс В.Уйба.
Заседание бӧрын естественнӧй монополия субъектъясӧн сетӧм мукӧд инвестиция баласӧ тшӧктісны бурмӧдны да та дырйи босьтны тӧд вылӧ Коми Республикаса Юралысьлысь да Коми Республикаса тариф комитетлысь пасйӧдъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ 450-ысь унджык морт пырӧдчис Памятникъяслӧн да историческӧй местаяслӧн войтыркостса лунлы сиӧм «Обелиск» акцияӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/913 @ 2021-05-28 @}
450-ысь унджык морт пырӧдчис Памятникъяслӧн да историческӧй местаяслӧн войтыркостса лунлы сиӧм «Обелиск» акцияӧ.
Коми Республикаын акциясӧ нуӧдісны косму тӧлысь 18 лунсянь ода-кора тӧлысь 18 лунӧдз «Экскурсиясянь субӧтникӧдз» девиз улын.
Акцияӧ пырӧдчысьяс мичмӧдісны-пелькӧдісны историческӧй объектъясдорса йӧръяссӧ да памятникъяссӧ.
2021 вося косму тӧлысьӧ Коми Республикаса культура озырлун объектъяс видзӧмӧн веськӧдланін корис регионса олысьясӧс пырӧдчыны асланыс каръясын, сикт-грездъясын историческӧй местаяссӧ бурмӧдӧм-лӧсьӧдӧмӧ.
— Акция бӧрын вӧчӧма кывкӧртӧдъяс. Зэв нимкодь, мый участвуйтіс республикаса 16 муниципалитет.
Найӧ ставныс ыстісны субӧтникъяс, экскурсияяс, ветеранъяскӧд, памятникъяслӧн авторъяскӧд аддзысьлӧмъяс вылысь фотоотчётъяс, — тӧдчӧдіс Коми Республикаса культура озырлун объектъяс видзӧмӧн веськӧдланінса начальник Марина Андреева.
450-ысь унджык водзмӧстчысь морт мичмӧдісны-пелькӧдісны историческӧй объектъяссӧ да на гӧгӧрсӧ. Тайӧ йӧз лыдысь коймӧд пайыс — сыктывкарсаяс.
Май 9 лун водзын тайӧ уджас ыджыд пай пуктісны Победаса Волонтёръяс.
Коми Республикаса олысьяс бурмӧдісны-пелькӧдісны и ыджыд объектъяс (Коми республиканскӧй драма театр, Сыктывдін районса история да культура музей), и пӧгибнитӧмаяслы сикт-грездъясын неыджыд памятникъяс.
— Коми Республикаса культура озырлун объектъяс видзӧмӧн веськӧдланінсянь аттьӧала акцияӧ став пырӧдчысьсӧ да кута лача, мый локтан воӧ унджык водзмӧстчысь войтыр босьтчасны пелькӧдны-мичмӧдны памятникъяссӧ, историческӧй местаяссӧ да на гӧгӧрсӧ, — кывкӧрталіс Марина Андреева.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба гӧлӧсуйтіс «Единая Рочмулӧн» водзвыв гӧлӧсуйтӧм дырйи @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/914 @ 2021-05-28 @}
Владимир Уйба гӧлӧсуйтіс «Единая Рочмулӧн» водзвыв гӧлӧсуйтӧм дырйи.
Талун, ода-кора тӧлысь 28 лунӧ, Усинскӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис «Ӧтувъя Рочмулӧн» водзвыв электроннӧя гӧлӧсуйтӧмӧ. Сійӧ сетіс ассьыс гӧлӧссӧ гӧлӧсуйтӧмӧ пырӧдчысьяс вӧсна pg.er.ru сайт пыр.
В. Уйба тӧдчӧдіс сійӧс, мый ӧні эм позянлун водзвыв бӧрйыны кандидатъяссӧ да гӧлӧсуйтны электроннӧя. Татшӧм ногӧн быд бӧрйысьысь вермас кокньыда бӧрйысьны.
Тайӧ нырвизьын Коми Республика вӧдитчӧ выль форматъясӧн.
«Татшӧмторйыс Рочмулӧн бӧрйысян процессын эз на вӧвлы.
Весиг Шӧр бӧрйысян комиссиялысь системасӧ тестируйтӧмын участвуйтіс матӧ 1 миллион морт.
А «Ӧтувъя Рочмулӧн» водзвыв электроннӧя гӧлӧсуйтӧмӧ 4 лунӧн пырӧдчис нин 5 миллионысь унджык бӧрйысьысь.
Ме ӧдйӧ пасйыси да дзик пыр гӧлӧсуйті», — пасйис Владимир Уйба.
Уськӧдам тӧд вылӧ, талун бӧръя лун, кор бӧрйысьысьяс pg.er.ru сайт пыр вермасны пасйысьны электроннӧя водзвыв гӧлӧсуйтӧм вылӧ.
Гӧлӧсуйтны позьӧ ода-кора тӧлысь 30 лунӧдз.
Медводдза нёль луннас гӧлӧсуйтіс нин странаысь 5 миллионысь унджык бӧрйысьысь.
Сідзжӧ, ода-кора тӧлысь 30 лунӧ лоӧ очнӧя гӧлӧсуйтан этап. Сэки республикаса олысьяс вермасны локны артасян участокъясӧ да сетны гӧлӧснысӧ асланыс кандидат вӧсна.
Гӧлӧсуйтанінъяс йылысь юӧрӧн позьӧ тӧдмасьны ссылка серти: https://komi.er.ru/activity/news/spiski-adresov-schyotnyh-uchastkov-dlya-ochnogo-predvaritelnogo-golosovaniya
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Усинскса мэр Николай Такаевкӧд да «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Голованевкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/915 @ 2021-05-28 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Усинскса мэр Николай Такаевкӧд да «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Голованевкӧд.
Владимир Уйба, Николай Такаев да Александр Голованев удж серти аддзысьлісны ода-кора тӧлысь 28 лунӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Усинскӧ удж серти ветлігӧн.
Александр Голованев юӧртіс Владимира Уйбалы сы йылысь, кыдзи бырӧдӧны Ошса куйлӧд дорын Колва юӧ мусир сора ва веськалӧмкӧд йитчӧм неминуча бӧрын артмӧм колясъяссӧ. Неминучаыс артмис трубопроводлӧн йиджтӧмлун торксьӧм вӧсна.
Ӧні мупытшкӧсса озырлунӧн вӧдитчысь компания водзӧ весалӧ Колва юлысь вадоръяссӧ.
Сэні уджалӧ предприятиеысь да торъя пӧдрада организацияысь 200-ысь унджык морт, 80-ысь унджык техника.
Помалӧны весавны 1,3 гектар ыджда мусӧ, мый няйтчис проводлӧн йиджтӧмлун торксьӧм вӧсна.
Мусир сора васӧ да няйтчӧдӧм мусӧ чукӧртӧм да нуӧм бӧрын муяссӧ бурмӧдасны.
Ва веркӧс вылысь мусирсӧ чукӧртӧны сорбент отсӧгӧн да юлӧн ва сулаланінъясысь.
Водзӧ весалӧны вадоръяссӧ, кӧні ытва бӧрын эмӧсь мусир колясъясыс, сідзжӧ весалӧны да мыськӧны вадор визьсӧ, вадорса быдмӧгъяссӧ, кералӧны няйтчӧм кустъяссӧ.
Бонаяссӧ сувтӧдӧма Колва ю вылын, сідзжӧ содтӧд найӧс сувтӧдӧма Уса да Печора юяс вылын, медым ӧлӧдны няйтлысь паськалӧмсӧ («Усинск» кар кытшса Сем Ӧндрей, Шеллябӧж Закар Вань сиктъяс да Изьва районса Щельяюр посёлок дорын).
Вӧр-васӧ мониторитӧны сы серти, эмӧсь-ӧ мусир колясъясыс.
Коми Республикаса Юралысь Владимира Уйба торйӧн ёна видзӧдӧ колясъяссӧ бырӧдӧм бӧрся.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Усинскын котыртасны муниципальнӧй веськӧдлан шӧрин @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/916 @ 2021-05-28 @}
Усинскын котыртасны муниципальнӧй веськӧдлан шӧрин.
Выль тэчасыс кутас кывкутны гражданасянь шыӧдчӧмъяс да юӧръяс вылӧ ӧдйӧ вочавидзӧмысь, муниципалитетын ӧнія серпассӧ анализируйтӧмысь да мониторитӧмысь.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы юӧртіс «Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса юралысь — кар кытшса администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Такаев.
Муниципальнӧй веськӧдлан шӧринсӧ котыртӧма сы вӧсна, мый колӧ ӧдйӧ вочавидзны йӧзкӧд йитӧд кутан платформаяс, социальнӧй везъяс да Ӧтуввезйын мукӧд восьса ӧшмӧс пыр гражданасянь воӧм шыӧдчӧмъяс да юӧръяс вылӧ.
Ода-кора тӧлысь 28 лунӧ удж серти аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь да Усинскса мэр сідзжӧ сёрнитісны, мый колӧ торйӧн уджавны пикӧ воӧм томуловкӧд, сы йылысь, кутшӧм эмӧсь позянлунъяс, медым «сьӧкыд» томулов пырӧдчины спортӧ Усинскса спорт школаяслӧн секцияясын, да та отсӧгӧн заводитісны нуӧдны дзоньвидза оласног.
Николай Такаевлӧн кывъяс серти, Усинскын оз тырмыны спорт сооружениеяс.
Олысьяс радейтӧны спортсӧ. Спортобъектъясӧн кызвыннас вӧдитчӧны рытъя кадӧ, кор найӧ торйӧн нин колӧны верстьӧ йӧзлы, и карса школаяс оз нин уджавны.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый юалӧмсӧ колӧ решитны системнӧя, да талун нин колӧ планируйтны карын ӧнія став корӧмлы лӧсялысь выль спорт объектъяс стрӧитӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы федеральнӧй сьӧмкудйысь сетісны 56,8 миллион шайт, медым отсавны обрабатывайтан промышленносьтлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/917 @ 2021-05-28 @}
Коми Республикалы федеральнӧй сьӧмкудйысь сетісны 56,8 миллион шайт, медым отсавны обрабатывайтан промышленносьтлы.
Коми Республика лоис Рочму Федерация субъектъяс пиысь медводдза регионӧн, кодъясӧс бӧрйӧма конкурс серти. Республикакӧд кырымалӧма соглашение. Сы серти федеральнӧй сьӧмкудйысь сетасны сьӧм сы вылӧ, медым ӧтув могмӧдны сьӧмӧн промышленносьт сӧвмӧдан дінму уджтассӧ.
2021 вося ода-кора тӧлысь 26 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса промышленносьт да вузасян министерство кырымалісны соглашениесӧ.
Казьтыштам, 2020 вося ӧшым тӧлысьӧ Коми Республика пырӧдчис промышленносьт сӧвмӧдан дінму уджтасъяс бӧръян конкурсӧ. Кывкӧртӧдъяс серти сійӧ пырис 25 вермысь регион лыдӧ.
1 миллиард шайт вӧсна вермасис Рочму Федерацияса 52 субъект, кодъяс сетісны конкурс вылӧ заявкасӧ.
Республиканскӧй сьӧмкудйысь тайӧ могъяс вылӧ урчитӧм 100 миллион шайт дорӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь Коми Республикалы вичмӧдӧма 56,8 миллион шайт (страна пасьта тайӧ витӧд места).
Босьтӧм сьӧмсӧ вуджӧдасны Коми Республикаса промышленносьт сӧвмӧдан дінму фондӧ, медым сетны промышленнӧй предприятиеяслы инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ льготнӧй заёмъяс.
Талун кежлӧ 3 компания дась вӧдитчыны наӧн.
Промышленнӧй предприятиеяслы льготнӧй заёмъяс йылысь юӧрӧн позьӧ тӧдмасьны Коми Республикаса промышленносьт сӧвмӧдан дінму фондлӧн Консультируйтан шӧринын татшӧм телефон пыр: +7 (912) 869–13–33.
Таво Коми Республика сідзжӧ кӧсйӧ пырӧдчыны 2022 воын сьӧмкудкостса трансферт сетӧм вылӧ конкурсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиысь куим боксёр лоисны Рытыв-Войвылын чемпионъясӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/920 @ 2021-05-29 @}
Комиысь куим боксёр лоисны Рытыв-Войвылын чемпионъясӧн.
Усинскын помасис Бокс серти Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса чемпионат.
Чемпионатсӧ сиӧма Коми Республикалӧн 100 волы. Сэні участвуйтісны Рочму Федерацияса дас регионысь 62 спортсмен.
Боксёръясӧс, ёрдысьясӧс, тренеръясӧс да турнирса гӧсьтъясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочмулӧн бокс федерацияса медыджыд секретар Кирилл Щекутьев.
«Зэв нимкодь, мый Коми Республикалы 100 во тыран воӧ миян войвыв муын нуӧдсьӧны татшӧм тӧдчана вермасьӧмъяс, кӧні петкӧдчӧны нималана спортсменъяс, мирса, Европаса чемпионъяс, Олимпийскӧй ворсӧмъяслӧн призёръяс.
Татшӧм вылыс тшупӧда ордйысьӧмъяссӧ Усинскын нуӧдӧны медводдзаысь, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Ыджыд аттьӧ зэв мича спортивнӧй праздникысь, бура вермасьӧмъясысь!»
«Коми — боксёръяслӧн му, кӧні вылӧ донъялӧны тайӧ спорт сикассӧ.
Меным нимкодь, мый сыӧн веськӧдлӧ морт, коді кужӧ оз сӧмын юрнуӧдны, но и кужӧ венласьны.
Аттьӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы да «Усинск» муниципальнӧй юкӧнса юралысь Николай Такаевлы мужичӧйяс да аньяс пӧвстын бокс серти Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса чемпионатсӧ бура котыртӧмысь», — аттьӧаліс Кирилл Щекутьев.
Усинскын Бокс серти Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса чемпионатлӧн финалса тышъясын участвуйтісны аньяслӧн 4 да мужичӧйяслӧн 8 пара.
Куим боксёр, кодъяс петкӧдлісны Коми Республикаӧс финалын, вермисны асланыс весӧвӧӥ категорияын.
Чемпионъясӧн лоисны Дауд Алаев (Сыктывкар), Аркадий Племениченко (Ухта) да Ринат Сафиуллин (Усинск).
Мукӧд медбур боксёркӧд ӧтвылысь найӧ таво мунасны моз тӧлысьын Кемерово карӧ, кӧні лоӧ Рочмуса чемпионатлӧн финал.
Турнирса пыдди пуктана гӧсьтъяс — рочмуса боксын мирса чемпионъяс Егор Мехонцев, Раимкуль Малахбеков, Султан-Ахмед Ибрагимов да Владимир Никитин нуӧдісны усинскса том йӧзлы да детдомса быдтасъяслы мастер-классъяс да юксисны асланыс опытӧн том спортсменъяскӧд.
Том йӧз босьтісны асланыс кумиръяслысь автографъяс да паметь вылӧ кепысьяс.
Пасйыштам, мый Рочмуса бокс федерация 2023 воын кӧсйӧ нуӧдны Коми Республикаын Аньяс пӧвстын бокс серти Рочмуса чемпионат.
Таысь кындзи, регионса Веськӧдлан котыркӧд ӧні дасьтӧны заявка, медым нуӧдны 2022 воын 17–18 арӧса юниоръяс пӧвстын Европаса первенство.
Фотоыс «Усинск» КК МЮ администрацияса пресс-службалӧн да Александр Кавиевлӧн
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Челядьӧс доръян войтыркостса лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/926 @ 2021-06-01 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Челядьӧс доръян войтыркостса лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала республикаса ичӧт войтырӧс, налысь бать-мамсӧ, пӧль-пӧчсӧ Челядьӧс доръян войтыркостса лунӧн!
Челядьдыр — тайӧ медбур кад, кор пуясыс джуджыдджыкӧсь, туруныс вежджык, шондіыс яръюгыдджык, а мирыс тыр шензьӧданторйӧн.
Челядьдыркӧд йитчӧмаӧсь медся кыпыд казьтылӧмъясыс. Тайӧ кадӧ ичӧт войтырыс быдмӧны, налӧн сӧвмӧ олӧм вылӧ видзӧдласыс.
Талун ми гӧгӧрвоам: кутшӧм челядьдырыс миян челядьлӧн, сэтшӧм и лоӧ миян аскиа лунным.
Миян, верстьӧ йӧзлӧн, медшӧр могным сыын, медым кагаыс вӧлі шуда, лоис велӧдчӧм мортӧн, аддзис асьсӧ олӧмас да сыын, медым дорйыны сылысь инӧдъяссӧ да велӧдны вӧчны йӧзлы буртор.
Челядьлы сиӧм гажыс веськалӧ гожся каникулъяс заводитчан лунӧ.
Таво республикаса да Сьӧд саридздорса лагеръясын шойччасны да бурмӧдасны дзоньвидзалунсӧ 37 сюрс гӧгӧр ныв-зон.
Ми вӧчим ставсӧ, медым видзны челядьнымӧс лёк суӧмысь, медым найӧ гожӧмнас бура шойччисны.
Сиа республикаса став олысьлы крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!
Челядьлы — гажа, сьӧлӧм вылӧ воана, кыпыд гожӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Мӧскуаын Коми Республикалӧн лунъясыс помасисны зэв ыджыд гала-концертӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/927 @ 2021-06-01 @}
Мӧскуаын Коми Республикалӧн лунъясыс помасисны зэв ыджыд гала-концертӧн.
Кыпыд мероприятиеыс вӧлі Большой театрлӧн выль сцена вылын.
Концерт дырйи петкӧдчисны республика да Рочму пасьтала тӧдса «Асъя кыа» сьылан да йӧктан канму ансамбль, «Зарни ёль» ансамбль, Коми Республикаса опера да балет канму театрысь, Виктор Савин нима академическӧй драма театрысь да Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драмаа театрысь артистъяс, республикаын чужлӧм йӧз — Метрополитен-операса солист Алексей Лавров да Большой театрса солистка Ольга Селиверстова, а сідзжӧ Рочмуса Армиялӧн Александров нима академическӧй кыкысь Краснознамённӧй сьылан да йӧктан ансамбль.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба чолӧмаліс пырӧдчысьясӧс да видзӧдысьясӧс.
Сійӧ аттьӧаліс Рочму Федерацияса культура министерствоӧс, Мӧскуаса юрнуӧдысьясӧс Коми Республикалысь лунъяс котыртны да нуӧдны отсалӧмысь, а Мӧскуаын олысьясӧс — бура вочаалӧмысь.
«Миян регионлы тырӧ 100 во — тайӧ тӧдчанатор, мыйӧн ми юксям странаса быд олыськӧд, — пасйис республикаса Юралысь.
— Ме кӧсъя аттьӧавны Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинӧс, Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн юрнуӧдысь Михаил Владимирович Мишустинӧс, партнёръяснымӧс, уджъёртъяснымӧс, ёртъяснымӧс — федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн юрнуӧдысьясӧс.
Вежон чӧж республикаысь коллективъяс Чужан мусӧ радейтӧмӧн да пыдди пуктӧмӧн гажӧдісны асланыс искусствоӧн, енбиӧн юркарса олысьясӧс да гӧсьтъясӧс.
Шуӧны, мый миян республиканым озыр.
Да, миян уна мупытшкӧсса озырлун, но меддонаторйыс — тайӧ йӧз.
Стрӧгӧсь, вежавидзысьӧсь да бур сьӧлӧмаӧсь, кыдзи и республиканым — нянь-сола му, кӧні век радӧсь гӧсьтъяслы».
Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн аппаратӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысь, Коми Республика артмӧдӧмсянь сё во тырӧм пасйӧмсӧ дасьтӧм да нуӧдӧм серти оргкомитетӧн веськӧдлысь Валерий Сидоренко сиис регионлы сӧвмыны да лыддис Рочмуса Веськӧдлан котырӧн веськӧдлысь Михаил Мишустинлысь чолӧмалӧмсӧ:
«Республика ӧдйӧ сӧвмӧ, збыльмӧдӧ топливно-энергетическӧй да горноруднӧй комплексъясын ыджыд проектъяс.
Вӧр ресурсъясыс лоӧны аслыспӧлӧс вӧр-ва озырлунӧн, найӧ зэв тӧдчанаӧсь экология, сырьё, экономика да социальнӧй боксянь, босьтӧны ыджыд ин регион сӧвмӧдӧмын.
Зэв бур, мый ӧні тані лӧсьӧдӧны бур условиеяс инвесторъяслы, лӧсьӧдӧны ӧнія инфраструктура, видзӧны культура, традицияяс да кыв».
Рочмуса Федеральнӧй Собраниелӧн Федерация Сӧветӧн веськӧдлысь Валентина Матвиенко нимсянь республикаса олысьясӧс чолӧмаліс Федерация Сӧветын Уджаланарт да парламентскӧй удж котыртӧм серти комитетӧн веськӧдлысь Вячеслав Тимченко да лыддис гала-концертӧ пырӧдчысьяслы шыӧдчӧмсӧ.
«Таво республика пасйӧ сё вося юбилей. Та вӧсна позьӧ нӧшта ӧтчыдысь уськӧдны тӧд вылӧ сылысь историясӧ, пасйыны сылысь культура озырлунсӧ да сины выль вермӧмъяс.
Шемӧсмӧдана выставкаяс, республикаса театръясысь коллективъяслӧн тӧдчана площадкаясын петкӧдчӧм, водзӧ вылӧ тӧдчана туристско-инвестиционнӧй форум да талунъя концерт бура петкӧдлӧны регионлысь позянлунъяссӧ, сылысь вермӧмъяссӧ да уна сикас нырвизьын водзӧ сӧвман туйяссӧ», — гижӧма шыӧдчӧмын.
Республикаӧс чолӧмаліс Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцан.
Гала-концерт дырйи чолӧмалӧмсӧ лыддис сійӧс вежысь Ольга Атюкова.
«Коми Республика — тайӧ регионын, кодлӧн аслыспӧлӧс культураыс, озыр историяыс да вӧр-ваыс, регион, кодлӧн эм уна позянлун сӧвмыны экономика да социальнӧй боксянь.
Аслас вермӧмъясӧн Коми петкӧдлӧ, мый збыльвывса озырлуныс абу му пытшкын, а йӧзын, республикаса олысьясын, кодъяс асланыс уджӧн вӧчӧны кӧдзыд арктическӧй муысь Рочму Федерацияса сӧвмӧм регион», — гижӧма чолӧмалӧмын.
Шоу артмӧ куим тематическӧй эпизодысь, прологысь да финалысь.
Зэв тӧдчанаӧсь видеопроекционнӧй инсталляцияяс, кӧні петкӧдлӧма республикалысь вӧр-ва да культура озырлунсӧ, а сідзжӧ Комиысь художникъяслысь уджъяссӧ.
Ода-кора тӧлысь 23–31 лунъясӧ Мӧскуаын нуӧдісны войвывса регион артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм «Коми Республикалӧн лунъяс» ыджыд проект.
Ӧкмыс лун чӧж юркарса олысьяс, гӧсьтъяс тӧдмасисны коми войтырлӧн культураӧн да традицияясӧн.
Лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунӧ Коми Республикалысь лунъяссӧ восьтасны Вежа Петыркарса медбур творческӧй площадкаясын.
Вежа Петыркарын Коми Республикалӧн лунъясыс кутасны мунны лӧддза-номъя тӧлысь 7 лунӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ 2021 вося лӧддза-номъя номъя тӧлысь 1 лунсянь примитӧны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаса органъясын стажируйтчӧм вылӧ конкурсӧ пырӧдчӧм могысь документъяс, кутшӧмӧс котыртіс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/930 @ 2021-06-01 @}
2021 вося лӧддза-номъя номъя тӧлысь 1 лунсянь примитӧны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаса органъясын стажируйтчӧм вылӧ конкурсӧ пырӧдчӧм могысь документъяс, кутшӧмӧс котыртіс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация.
Конкурсын вит вермысь, кодъяс став донъялан процедура бӧрын босьтасны медуна балл, 2021 вося моз тӧлысь 2 лунсянь пырасны удж вылӧ да 1 во чӧж кутасны уджавны асланыс уджсикас серти Коми Республикаса нёль олӧмӧ пӧртысь власьт органын срочнӧй уджалан сёрнитчӧм серти. Удждоныс — 27000 шайт.
Том специалистъяслы стажировкаыс — тайӧ позянлун видлыны уджавны олӧмӧ пӧртысь власьт органын, донъявны вынъяссӧ канмуӧн веськӧдлан нырвизьясын, тӧдмасьны власьт органъясын уджлӧн аслыспӧлӧслунъясӧн да бӧрйыны уджалан нырвизьсӧ, а сідзжӧ аддзыны канмуӧн веськӧдлан системаын удж.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаса органъясын том специалистъясӧн стажируйтчӧм серти проектсӧ збыльмӧдӧны сизимӧд во нин. Тайӧ проектыс колана: проектын 40 участвуйтысьысь 31-ыс аддзис удж канму да муниципальнӧй веськӧдлан системаын.
Конкурсӧ вермӧны пырӧдчыны Рочму Федерацияса граждана, кодъяслы тырӧма 18 арӧс да кодъяс 27 арӧсысь абу ыджыдджыкӧсь, да кодъяслӧн эм «канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм», «экономика», «юриспруденция» дасьтан нырвизьяс серти вылыс тшупӧда тӧдӧмлун, кодъяс тӧдӧны Рочму Федерацияса канму кыв.
Конкурсӧ пырӧдчӧм вылӧ колӧ сетны татшӧм документъяс:
· урчитӧм форма серти конкурсӧ пырӧдчӧм вылӧ заявление (йӧзӧдӧма Веськӧдланінлӧн uggs.rkomi.ru сайтын);
· урчитӧм форма серти фотографияа анкета (йӧзӧдӧма Веськӧдланінлӧн сайтын);
· паспортлысь либӧ сійӧс вежысь документлысь копия;
· вылыс тшупӧда тӧдӧмлун йылысь диплом копия (сэк, кор документъяс примитан кадколаст помасян кадпас кежлӧ сійӧ абу, претендент сетӧ справка сы йылысь, мый сійӧ лоӧ вылыс тшупӧда велӧдан учреждениеын бӧръя курсса студентӧн.
Та дырйи вылыс тшупӧда тӧдӧмлун йылысь диплом копиясӧ колӧ сетны конкурснӧй процедураяс помассьытӧдз);
· ӧтйӧза, наука туялан, творчество либӧ мукӧд мероприятиеын участвуйтӧмсӧ эскӧдысь мукӧд документ (кӧсйӧм серти).
Документъяссӧ примитӧны 2021 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунсянь сора тӧлысь 8 лунӧдз татшӧм инпас серти: 167010, Сыктывкар, Интернациональнӧй ул., 157 к., Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияса Канму гражданскӧй службаӧн веськӧдланін.
Содтӧд юӧрсӧ позьӧ тӧдмавны (8212) 304–870, 304–871 телефонъяс пыр да http://uggs.rkomi.ru/page/18130/ сайтысь.
Конкурснӧй испытаниеяссӧ кӧсйӧны нуӧдны:
2021 вося сора тӧлысь 13–23 лунъясӧ.
Кандидатъясӧс донъялан методъяс:
· «КонсультантПЛЮС» СПС-ӧн да «MicrosoftOffice» программа пакетъясӧн уджалан кужанлунъяс тӧдмалӧм вылӧ практическӧй задание;
· роч кыв, канму тэчас, Рочму Федерацияса да Коми Республикаса Оланподув тӧдӧм вылӧ тестируйтӧм;
· уджсикасын колана качествояс да личностнӧй аслыспӧлӧслунъяс эрдӧдӧм вылӧ тестируйтӧм;
· быдӧнкӧд торйӧн собеседование.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Челядьлы сиӧм войтыркостса лунӧн Коми Республикаса семьяясӧс, кодъяс олӧны Мӧскуаын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/931 @ 2021-06-01 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Челядьлы сиӧм войтыркостса лунӧн Коми Республикаса семьяясӧс, кодъяс олӧны Мӧскуаын.
Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс челядькӧд да налӧн бать-мамкӧд лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунӧ Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланінын.
Владимир Уйба чолӧмаліс челядьӧс гожӧм да каникулъяс заводитчӧмӧн, сиис налы бура шойччыны.
«Челядьдыр — тайӧ аслыспӧлӧс кад, но сійӧ вывті ӧдйӧ кольӧ.
Быд во ті верстямманыд, — пасйис республикаса Юралысь.
— Ме сиа тіянлы пыр тӧдмавны мыйкӧ выльтор, босьтны унджык тӧдӧмлун.
Олӧмын тайӧ зэв ёна ковмас.
Талун ми тіянкӧд локтім Рочмуса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланінӧ.
Тайӧ миян войвыв республикалӧн неыджыд пельӧс.
Энӧ вунӧдӧй, мый Коми муын тіян вужъясныд.
Тшӧкыдджыка волӧй татчӧ.
Тӧдӧй, мый тіянӧс тані пыр виччысьӧны!»
Челядьлы нуӧдісны экскурсияяс, ворсӧмъяс, вӧчисны аквагрим.
Аддзысьлӧм помын юисны тшай да сетісны козинъяс — Коми Республика йылысь небӧгъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аддзысьліс Рочмуса скейтбординг федерацияса Президент Илья Вдовинкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/932 @ 2021-06-01 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Рочмуса скейтбординг федерацияса Президент Илья Вдовинкӧд.
Мӧскуаын аддзысьлӧм дырйи Владимир Уйба да Илья Вдовин сёрнитісны Коми Республикаын скейтбординг сӧвмӧдӧм йылысь.
Илья Вдовин висьталіс Владимир Уйбалы сы йылысь, мый скейтбординг паськалӧ Рочмуын, сійӧс сӧвмӧдӧны кыдзи олимпийскӧй спорт сикас да сы йылысь, мый Рочмуса скейтбордистъяслӧн команда петкӧдчас Олимпийскӧй ворсӧмъяс дырйи Токиоын (Мупом).
Регионса Юралысь тӧдчӧдіс, мый Комиын унаӧн скейтбордингасьӧны.
Миян спортсменъяс бура петкӧдлӧны регионнымӧс федеральнӧй да мирса ордйысьӧмъясын.
«Тайӧ абу сӧмын экстремальнӧй спорт, а унджык том йӧзлы — тайӧ оланног, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Дерт жӧ, колӧ сӧвмӧдны скейтбордингсӧ.
Колӧ оз сӧмын «ветлыны скейтӧн» ывлаті да паркъясын, но и колӧ пуктыны ас водзаныд мог — шедӧдны ыджыд вермӧмъяс.
А медым наӧдз воӧдчыны, колӧ уджавны профессионалъяскӧд».
Владимир Уйба да Илья Вдовин сёрнитчисны, мый республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса скейтбординг федерация кырымаласны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм сы могысь, медым сӧвмӧдны регионын профессиональнӧй да массӧвӧй скейтбординг.
Федерация отсалас Коми Республикаса спорт министерстволы ывлавывса да вевта скейт-паркъяс стрӧитӧмын да выльмӧдӧмын.
Колӧ, медым занятиеяс нуӧданінъясыс лӧсялісны безопасносьт нормаяслы да профессиональнӧй корӧмъяслы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Игорь Булатов петкӧдліс Федеральнӧй туй агентствоын республикалӧн опорнӧй туйяс серти уджъяс нуӧдан план @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/933 @ 2021-06-02 @}
Игорь Булатов петкӧдліс Федеральнӧй туй агентствоын республикалӧн опорнӧй туйяс серти уджъяс нуӧдан план.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов сёрнитіс сӧвещанньӧ дырйи автомашина туйяслысь опорнӧй вез сӧвмӧдӧм серти куим вося уджтас дасьтӧм да збыльмӧдӧм йылысь докладӧн.
Сӧвещаниесӧ нуӧдіс Федеральнӧй туй агентствоӧн юрнуӧдысь Роман Новиков.
Сы могысь, медым воӧдчыны опорнӧй везйӧ пырысь дінму да муниципальнӧй тӧдчанлуна туйяслӧн нормативносьт серти 85 прӧчента петкӧдласӧдз, Игорь Булатов юӧртіс, мый колӧ вичмӧдны содтӧд сьӧм. Тайӧ сьӧм тшӧт весьтӧ капитальнӧя дзоньталасны да дзоньталасны 473,2 км кузьта автомашина туй, автозимник пыдди стрӧитасны 34,6 км кузьта да выльмӧдасны 49,2 км кузьта автомашина туйяс.
«Республикалӧн опорнӧй туйяс серти уджъяс нуӧдан план дорйӧм могысь ми петкӧдлім лӧсялана проектнӧй документациясӧ. Сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь помшуӧмъяс примиттӧдз федеральнӧй орган сійӧс видлалас», — сӧвещанньӧ бӧрын юӧртіс Игорь Булатов.
2021 во заводитчӧм кежлӧ Коми Республикалӧн опорнӧй везйыс лоӧ 2 772,2 км кузьта, сы лыдын 283,6 км — федеральнӧй тӧдчанлуна автомашина туй, 2 488,6 км — дінму либӧ муниципалитеткостса тӧдчанлуна автомашина туй.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса гарантийнӧй фонд да Промышленносьт сӧвмӧдан фонд кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/935 @ 2021-06-02 @}
Коми Республикаса гарантийнӧй фонд да Промышленносьт сӧвмӧдан фонд кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Воторникӧ Войвывса юркарын восис Петербургса войтыркостса экономическӧй форум. Форум дырйи Коми Республикаса гарантийнӧй фонд (Коми РГФ) да Промышленносьт сӧвмӧдан фонд (ПСФ, ВЭБ.РФ группа) кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм, мый серти регионса ичӧт да шӧр промышленнӧй предприятиеяслы сьӧмсӧ кутасны сетны кокньӧдъясӧн.
Документсӧ кырымалісны ПСФ-са директор Роман Петруца да Коми РГФ-са медыджыд директор Максим Рочев, та дырйи вӧлі Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов.
Артмӧдчӧм серти, Комиса гарантийнӧй фонд дась сетны ПСФ-лӧн заём джын вылӧ поручительствосӧ предприятиеяслы, кодъяс кӧсйӧны босьтны Фондысь кокньӧдъясӧн сьӧм.
«Кырымалӧм артмӧдчӧмыс отсалас пӧртны олӧмӧ республикаын проектъяс сы вылӧ, медым восьтыны выль предприятиеяс, выльмӧдны производство, пыртны выль технологияяс да прӧдукция. Та вылӧ Гарантийнӧй фонд дінмуса гарантийнӧй организациялӧн субсидиарнӧя кывкутан условиеяс вылын сетӧ ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслӧн кӧсйысьӧмъяс серти поручительствояс сэк, кор Промышленносьт сӧвмӧдан фонд могмӧдӧ сьӧмӧн», — пасйис Игорь Булатов.
Татшӧм ногӧн Коми Республикаса гарантийнӧй фондлӧн лоӧ унджык организация-уджъёрт. Регионса предпринимательяслӧн лоӧ унджык позянлун уджавны сыкӧд.
«Тӧдчӧда, мый Коми Республикаса Веськӧдлан котыр дась ӧтлаын уджавны Промышленносьт сӧвмӧдан фондкӧд, Внешэкономбанккӧд, мукӧд федеральнӧй институткӧд, медым регионын да Рочмуын сӧвмӧдны ичӧт да шӧр бизнессӧ», — содтіс зампред.
«Ичӧт да шӧр бизнесса промышленнӧй предприятиеяслӧн тшӧкыда оз овлыны сьӧктӧдъястӧм залога объектъяс.
Та дырйи шӧр бизнес лоӧ ПСФ-лӧн медшӧр клиентӧн.
Сійӧ мобильнӧй, сылӧн эм выль производствояс восьтӧм либӧ выльмӧдӧм вылӧ колана баланс, дась выльторъяс вылӧ, а сідзжӧ пыртӧ выль мӧвпъяс да бура уджалысь технологическӧй решениеяс.
Коми Республикаса гарантийнӧй фондкӧд ёртасьӧм отсӧгӧн ми кӧсъям тайӧ регионын пӧртны олӧмӧ унджык бур проект», — тӧдчӧдіс Промышленносьт сӧвмӧдан фондса директор Роман Петруца.
Промышленносьт сӧвмӧдан фонд сетӧ 5 миллион шайтсянь 2 миллиард шайтӧдз 1 прӧчент да 3 прӧчент улӧ торъя мога заёмъяс 7 во кежлӧ, медым збыльмӧдны выль технологияяс пыртан, выль прӧдуктъяс лӧсьӧдан либӧ импортнӧй прӧдукция вежысь производствояс котыртан проектъяс.
Кокньӧдъясӧн заём босьтан условиеясысь ӧтиӧн лоӧ заёмлӧн ӧтувъя мында вылӧ банклысь гарантия, поручительство, му, эмбур либӧ оборудование вылӧ залог сетӧм.
Комиысь фонд кутас сетны гарантия, поручительство ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы, медым предпринимательяс вермисны вӧдитчыны унджык кредитнӧй ресурсӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджсӧ пыртасны Коми Республикалӧн кар-районъясса юралысьяслысь уджсӧ донъялӧмӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/936 @ 2021-06-02 @}
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджсӧ пыртасны Коми Республикалӧн кар-районъясса юралысьяслысь уджсӧ донъялӧмӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн ода-кора тӧлысь 19 лунся заседание бӧрын регионса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс пыртны петкӧдласъяслӧн лыддьӧгӧ, кутшӧмъяс петкӧдлӧны Коми Республикаын кар кытшъясса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн да муниципальнӧй районъясса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн администрацияясса юралысьяслӧн (юрнуӧдысьяслӧн) уджлысь окталунсӧ да бӧртаслунсӧ, социальнӧй везъясын уджлысь, сы лыдын ас кадӧ да бура йӧзкӧд йитӧд кутӧмлысь, окталунсӧ донъялысь петкӧдлас.
Владимир Уйба корис кар-районъясса юралысьясӧс бурджыка уджавны социальнӧй везъясын норасьӧмъяс серти, мыджсьыны Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн мыччӧдъяс вылӧ да ӧдйӧ разьны республикаса олысьяслысь мытшӧдъяссӧ.
«Муниципалитетъясӧн веськӧдлысьяс дыр вочавидзӧны гражданалӧн юалӧмъяс вылӧ...
Нӧшта ӧтчыд кора видзӧдлыны Регионӧн веськӧдлан шӧринлысь мыччӧдъяссӧ да ӧдйӧ разьны мытшӧдъяссӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Татшӧм ногӧн, Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъясса администрацияясӧн юрнуӧдысьяслӧн уджлысь окталунсӧ донъялӧмӧ пыртасны «Инцидент Менеджмент» системаын уджсӧ, сы лыдын — социальнӧй везъясын олысьяслӧн запросъяс да сигналъяс вылӧ меставывса асвеськӧдлан органъясӧн вочавидзан качествосӧ да ӧдсӧ.
Баллъяссӧ рейтингын кутасны чинтыны сэк, кор оз вочавидзны сигнал вылӧ, кор вочавидзӧмыс бюрократическӧй нога, абу стӧч да сюрӧс серти вочавидзӧм пыдди цитируйтӧны нормативнӧй-инӧда актъяссӧ.
Таысь кындзи, тӧд вылӧ босьтасны быд воӧм сигнал вылӧ вочавидзан ӧдсӧ.
Збыльмӧдысьлы 8 час чӧжӧн колӧ вочавидзны, юӧртны помшуӧмсӧ, сетны гӧгӧрвоӧдӧм либӧ медводз гижны вочакывсӧ вӧдитчысьлӧн норасьӧм вылӧ сійӧ площадка вылын, кӧні и вӧлі сетӧма юалӧмсӧ: вочавидзны ас вежӧсын либӧ каръяслӧн, районъяслӧн либӧ регионлӧн официальнӧй группаяслӧн комментарийясын.
Уськӧдам тӧд вылӧ, Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин уджалӧ социальнӧй везъяс ӧнія кадын сутки чӧж мониторитан «Инцидент Менеджмент» юӧр чукӧртан донъялан системаын.
Сійӧ автоматическӧя чукӧртӧ да анализируйтӧ гражданалысь торъя аспектъяс серти шыӧдчӧмъяссӧ да норасьӧмъяссӧ: йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм, оланін да коммунальнӧй овмӧс, мутасъяс бурмӧдӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласъясӧн вӧдитчӧм да мукӧдтор.
Содтӧд кӧсйӧны босьтны тӧд вылӧ Йӧзкӧд йитӧд кутан платформаӧ кар-районъяслӧн сайтъясын йӧзӧдӧм баннеръяс, а сідзжӧ канму услугаяслӧн порталысь да «Канму услугаяс. Решитам ӧтлаӧн» мобильнӧй содтӧдысь воӧм сообщениеяс серти муниципалитетъяслысь уджсӧ.
Йӧзкӧд йитӧд кутан платформа серти урчитӧма гражданалысь сообщениеяссӧ кокньӧдӧмӧн видлалан пӧрадоксӧ (30 лунысь этшаджык), а сідзжӧ торъя категория сообщениеяссӧ — 8 лунысь оз дырджык. Та дырйи «Рочму Федерацияса гражданалысь шыӧдчӧмъяс видлалан пӧрадок йылысь» 59-ФЗ №-а федеральнӧй оланпас серти шыӧдчысьлы вочакывсӧ сетӧны 30 лун чӧжӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Петропавловскӧй крепосьтын артиллерийскӧй ӧрудиеысь лыйӧмӧн Владимир Уйба восьтіс Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/937 @ 2021-06-02 @}
Петропавловскӧй крепосьтын артиллерийскӧй ӧрудиеысь лыйӧмӧн Владимир Уйба восьтіс Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъяс.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунӧ, Cанкт-Петербургса Петропавловскӧй соборын сьылісны Коми Республикалӧн сё волы сиӧм молебен. Сы бӧрын лун шӧр кадӧ Петропавловскӧй крепосьтса Нарышкин Бастионын лыйисны артиллерийскӧй ӧрудиеысь.
Артиллерийскӧй ӧрудиеысь лыйисны республикаса Юралысь Владимир Уйба да регионын Канму Сӧветӧн веськӧдлысь Сергей Усачёв.
Тӧдчана лыйӧм бӧрын Комиысь делегациялы козьналісны гильза.
«Сӧмын на помасисны Мӧскуаын Коми Республикалы сиӧм лунъяс, а талун восьтам тайӧ проектсӧ Вежа Петыркарын, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Миянлы зэв тӧдчана петкӧдлыны республикаӧс Рочму тшупӧдын, юркаръясын.
Комиын йӧзыс зэв бурӧсь, традицияясыс аслыспӧлӧсӧсь.
Ми зілям петкӧдлыны Вежа Петыркарын да Мӧскуаын медся интереснӧйторъяссӧ да окотапырысь юксям наӧн.
Чайта, найӧ, кодъяс кӧть неуна тӧдісны Коми Республика йылысь, кутасны радейтны сійӧс!»
Кыпыд мероприятиеяс дырйи сідзжӧ вӧліны Вежа Петыркарса ортсыса йитӧдъяс серти комитетӧн веськӧдлысь Евгений Григорьев, Вежа Петыркарса войтырсикаслӧн керкаса директор Валерий Николаев, Рочмуса Рытыв-Войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдлысь Валерий Козлов, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Каналан Думаса депутатъяс, Рочму Федерацияса сенаторъяс, коми землячествоясӧс да Рочмуса регионъясӧс петкӧдлысьяс.
«Коми Республикалы сиӧм лунъяс» ыджыд проектсӧ, мый йитчӧма войвыв регионлы 100 во пасйӧмкӧд, нуӧдӧны Вежа Петыркарын лӧддза-номъя тӧлысь 1–7 лунъясӧ.
Вежа Петыркарса история канму музейын лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунӧ воссис «Сверхзадача — выжить» выставка. Сійӧс сиӧма мирын медся войвыв театр — Б. А. Мордвинов нима Вӧркутаса шылада-драма театр лӧсьӧдӧмлы.
Тайӧ жӧ лунӧ Ичӧт Садовӧй улич вылын воссис «Природа. Традиции. Люди» фотовыставка.
2020 воын фотопроект серти медводдзаысь панісны Коми Республикалӧн юбилейлы сиӧм ыджыд мероприятиеяссӧ.
10 тӧлысь чӧжӧн выставкаыс петкӧдлісны страналӧн 65 регионын.
Лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунсянь 6 лунӧдз Вежа Петыркарса медбур сценаяс вылын сьыласны-йӧктасны республикаса профессиональнӧй творческӧй котыръяс.
Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъясыс помасясны лӧддза-номъя тӧлысь 7 лунӧ Михайловскӧй театрлӧн сцена вылын гала-концертӧн.
100 вося юбилейлы сиӧм культурно-имиджевӧй проектӧн лоӧ «Печкан» («Прялка») арт-объект петкӧдлӧм да брендируйтӧм автобус лэдзӧм, мый кутас ветлӧдлыны Вежа Петыркарса шӧр маршрут кузя.
Куим тӧлысь чӧж пассажиръяс — Вежа Петыркарын олысьяс да гӧсьтъяс — вермасны тӧдмавны Коми Республика йылысь медся интереснӧйторъяссӧ.
Республикаын 100 вося юбилейсӧ кутасны пасйыны моз тӧлысь 20 лунсянь 23 лунӧдз. Регион пасьтала лоӧны ыджыд мероприятиеяс.
Коми Республикаса культура министерство лӧсьӧдіс озыр программа. 2019 воын сійӧс восьтісны «Сыктывкарын муниципалитетъяслӧн культура лунъяс» ыджыд проектӧн.
Фестиваль дырйи кар-районъяс петкӧдласны культураын да туризмын позянлунъяснысӧ.
Тайӧ каднас Сыктывкарса медшӧр творческӧй площадкаяс вылын петкӧдчис 14 район.
Во помӧдз культураын унапӧлӧслунсӧ да традицияяссӧ петкӧдлас нӧшта квайт муниципалитет.
Медматысса мероприятиеыс лоӧ лӧддза-номъя тӧлысь 11–12 лунъясӧ, кӧні участвуйтасны сыктывкарсаяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Губернаторъяс Владимир Уйба да Александр Беглов Петербургын Пискарёвскӧй кладбище вылын пуктісны дзоридзьяс да венокъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/938 @ 2021-06-02 @}
Губернаторъяс Владимир Уйба да Александр Беглов Петербургын Пискарёвскӧй кладбище вылын пуктісны дзоридзьяс да венокъяс.
Лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунӧ казьтылан церемонияын участвуйтісны Вежа Петыркарса да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь канму власьт органъясӧс петкӧдлысьяс.
Мероприятиесӧ нуӧдісны Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъяс дырйи. Культура лунъясыс воссисны талун.
Официальнӧй делегацияӧ пырысьяс пуктісны «Родина-Мать» монумент, Вӧркутаса шахтёръяслы да Коми Республикаысь олысьяслы, кодъяс усисны Ленинград вӧсна тышын, казьтылан плитаяс дорӧ венокъяс да дзоридзьяс.
Александр Беглов тӧдчӧдіс, мый петербуржечьяс пыдди пуктӧны да казьтылӧны солдатъясӧс, кодъяс усисны блокаднӧй кар дорйигӧн, да аттьӧалӧны Коми Республикаса войтырӧс, кодъяс примитісны Ленинградысь эвакуируйтӧм йӧзсӧ.
«2000 да 2001 воясын Коми Республикаӧс петкӧдлысьяс медводдзаяс лыдын Пискарёвскӧй кладбище вылын восьтісны войвывса юркар дорйигӧн пӧгибнитӧм землякъяссӧ, а сідзжӧ Интаысь да Вӧркутаысь блокаднӧй карлы из шом перйысь шахтёръясӧс казьтылан плитаяс,», — тӧдчӧдіс Александр Беглов.
Сійӧ пасйис, мый Ленинградысь Комиӧ эвакуируйтісны кык сюрсысь унджык мортӧс.
«Комиын йӧзыс лэдзисны найӧс ас керкааныс да юксисны няньӧн.
Найӧ ӧтвылысь шедӧдісны Победа», — шуис Вежа Петыркарса губернатор.
«Владимир Уйбалӧн чайтӧм серти, зэв тӧдчана, мый Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъяссӧ регионса делегация восьтіс казьтылан мероприятиеясӧн.
«Ми казьтылам шог лунъяссӧ, кор Ленинградыс вӧлі блокадаын.
Комиысь 10 сюрсысь унджык морт пӧгибнитіс карсӧ дорйигӧн.
Югыд паметь налы, кодъяс дорйисны Ленинград, муӧдз копыр блокаднӧй карса олысьяслы, ставлы, кодъясӧс гуалӧма тані, Пискарёвскӧй кладбищеын.
Коми Республика да Вежа Петыркар важысянь нин ёртасьӧны, вӧлі и сьӧкыд кад, и война», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ ПМЭФ–2021 дырйи Владимир Уйба юрнуӧдӧ Коми Республикалӧн делегацияӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/939 @ 2021-06-02 @}
ПМЭФ–2021 дырйи Владимир Уйба юрнуӧдӧ Коми Республикалӧн делегацияӧн.
Тайӧ лунъясӧ «Экспофорум» конгрессно-выставочнӧй шӧринын мунӧ Петербургса войтыркостса экономическӧй XXIV форум.
Таво форум дырйи медшӧр темаыс: «Бара ӧтлаынӧсь.
Выль олӧмын экономика».
Форум дырйи сёрниыс мунас нёль тема серти: «Сӧвмӧм вылӧ вынъяс ӧтувтӧмӧн», «Сӧвмӧдӧмын медшӧр национальнӧй могъяс: могъяссянь бӧртасъясӧдз», «Позянлунъяс паськӧдысь технологияяс», «Выль олӧмын морт, глобальнӧй мытшӧдъяс венӧмӧн». Сідзжӧ лоӧ 130 экспертнӧй дискуссия, кӧні сёрнитасны сы йылысь, кыдзи сӧвмӧдны экономикаын уна сикас нырвизь.
Сідзжӧ ПМЭФ–2021 дырйи нуӧдасны Том йӧзлысь войтыркостса экономическӧй форум.
Владимир Уйба пырӧдчас форумлӧн пленарнӧй заседаниеӧ, кӧні сёрнитасны Рочму Федерацияса Президент Владимир Путин да суйӧрсайса ӧткымын канмуысь юрнуӧдысьяс.
Сідзжӧ регионса Юралысь удж серти аддзысьлас уджъёртъясыскӧд да кырымалас ӧткымын артмӧдчӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Лузалес» компания кырымалісны инвестпроект олӧмӧ пӧртны кӧсйӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/940 @ 2021-06-02 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Лузалес» компания кырымалісны инвестпроект олӧмӧ пӧртны кӧсйӧм йылысь артмӧдчӧм.
Лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунӧ Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи регионса Юралысь Владимир Уйба да «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Директоръяслӧн сӧветӧн Веськӧдлысь Руслан Семенюк кырымалісны документсӧ.
Артмӧдчӧм серти компания кӧсйӧ стрӧитны Сыктывдін районын МДФ плитаяс вӧчан завод.
Сэні во чӧжӧн кутасны вӧчны 1 миллион кубометр мында дась прӧдукция.
Капитальнӧй вложениеяслӧн ыдждаыс — 32 миллиард шайт, кӧсйӧны восьтыны 1200 сайӧ уджалан места.
Проектсӧ артмас збыльмӧдны сӧмын сэк, кор Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр примитас Сыктывдін районын торъя экономика зона лӧсьӧдӧм йылысь помшуӧм.
Сійӧс лӧсьӧдӧм серти медводдза воськовъяссӧ вӧчӧма нин: бӧрйӧма площадка, индӧма медшӧр резидентъяссӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ «Север» торъя экономика зона» акционер котыр лӧсьӧдӧм серти удж.
Владимир Уйба пасйис, мый артмӧдчӧмсӧ кырымалӧны Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи.
Тайӧ медшӧр мирӧвӧй площадка, медым лӧсьӧдны делӧвӧй йитӧдъяс, видлавны экономикаын Рочму да став мир водзын сулалысь медтӧдчана юалӧмъяссӧ.
«Лузалес» компания — Коми Республикаса вӧр лэдзан да пу обработайтан медыджыд предприятиеяс лыдысь ӧти, — пасйис регионса Юралысь.
— Буретш «Лузалес» лоас торъя экономика зонаын медшӧр резидентӧн.
Эска, Рочмуса Веськӧдлан котыр кӧ примитас сійӧс лӧсьӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ, компания збыльмӧдас кӧсйысьӧмъяссӧ.
Тайӧ проектсӧ бура олӧмӧ пӧртӧмыс сетас позянлун лӧсьӧдны республикаын пу обработайтӧм серти выль производствояс, кӧні кутасны пыдісянь переработайтны сырьёсӧ да вӧчны дона прӧдукция».
«МДФ плитаяс вӧчан завод стрӧитӧмыс лоӧ миян предприятиелы тӧдчана стратегическӧй шагӧн.
Ми бӧръям инвестиция боксянь водзӧ сӧвмӧдан нырвизьяс.
«Лузалес» кӧсйӧ дасьтыны да пыртны производствоӧ сэтшӧм технологияяс, кутшӧмъясӧн вӧдитчигӧн шыбласъясыс оз кольны.
Заводсӧ стрӧитӧмыс сетас позянлун переработайтны омӧль сикас пу да лэдзны бур прӧдукция.
Тайӧ медыджыд инвестиция проектъяс лыдысь ӧти. Сійӧс ми дасьӧсь збыльмӧдны Коми Республика отсӧгӧн», — пасйис Руслан Семенюк.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ КОМИ100: Коми Республикалы 100 во тырӧм кежлӧ республикаса 14 район петкӧдлісны ассьыныс культурасӧ да традицияяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/941 @ 2021-06-03 @}
КОМИ100: Коми Республикалы 100 во тырӧм кежлӧ республикаса 14 район петкӧдлісны ассьыныс культурасӧ да традицияяссӧ
2019 воын Коми Республикаса культура министерство отсӧгӧн Йӧзкост творчество да квалификация кыпӧдан шӧрин котыртіс «Сыктывкарын муниципалитетъяслысь культура лунъяс» ыджыд фестиваль. Сійӧс сиӧма Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 волы.
Тайӧ кад чӧжӧн регионса юркарлӧн медшӧр творческӧй площадкаяс вылын петкӧдчис 14 район.
2021 во помӧдз петкӧдчас нӧшта квайт муниципалитет.
Медматысса гажыс лоас лӧддза-номъя тӧлысь 11–12 лунъясӧ, кор петкӧдчасны сыктывкарсаяс.
«Муниципалитетъяслӧн культура лунъяс — республикалӧн тайӧ зэв тӧдчана культурнӧй лоӧмтор, социально-художественнӧй феномен.
Фестивальыс петкӧдлӧ войвыв регионлысь озыр культурасӧ да искусствосӧ, сетӧ позянлун петкӧдчыны быд муниципалитетлы», — пасйис Коми Республикаса культура министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Мария Балмастова.
Сідз, шуам, Интаса культура лунъясыс йитчӧмаӧсь войвывса карлӧн чужӧм-сӧвмӧмкӧд.
Гала-концерт дырйи вӧлі некымын тематическӧй юкӧн, кӧні петкӧдчис уна том артист.
Сыктывкарса олысьясӧс да гӧсьтъясӧс гажӧдісны мича концертӧн.
Быдӧнлы козьналісны ичӧт кӧрпиӧс – войвывса карлысь символ.
Луздор районлысь культура лунъяссӧ восьтісны Абъячойын Г. Д. Горчаков нима нимйӧза театрлӧн спектакльӧн. Коми Республикаын сійӧ медваж йӧзкостса самодеятельнӧй театр, коді уджалӧ 1938 восянь.
Гала-концерт дырйи вӧлі йӧзкост творчестволӧн «Лузадорса гаж» республиканскӧй тшупӧда праздник.
Культура лунъясӧ Изьва район петкӧдліс «Луд» гаж.
Воысь воӧ сы йылысь тӧдмалӧны унджыкӧн.
Чилимдін районлӧн мероприятиеясыс воссисны поэзиялы да прозалы сиӧм гажӧн. Сійӧс сиӧма поэт, прозаик да публицист Василий Степанович Журавлёв-Печорскийлӧн чужӧмсянь 90 во тырӧмлы.
Гала-концерт дырйи видзӧдысьяс тӧдмасисны Чилимдінлӧн уна нэмся историяӧн.
Театральнӧй сюжетъясын петкӧдлісны нэмӧвӧйся оласногсӧ, традицияяссӧ да обрядъяссӧ, юргисны «старинаяс», былинаяс да ӧнія эстраднӧй сьыланкывъяс.
Мероприятие чӧж медшӧр образнас вӧлі ыджыд Печора ю.
Кӧрткерӧс районса культура лунъяс дырйи Н. М. Клермон нима нимйӧза театр петкӧдліс «Калевала» спектакль.
Видзӧдысьяс пырӧдчисны нэмӧвӧйся эпическӧй материалӧ, тӧдмасисны легендаса геройяскӧд.
Фестиваль дырйи Княжпогост район петкӧдліс, мый сэтчӧ туристъясӧн локтӧны республикаса олысьяс да гӧсьтъяс.
Самодеятельнӧй артистъяс ёна кажитчисны юркарса видзӧдысьяслы. Артистъяс чуймӧдісны найӧс асланыс енбиӧн.
Сыктыв район петкӧдліс нёль юкӧна концерт. Медводдзаӧн вӧліны «Сыктывса гажъяс» юкӧн.
Быдӧнлы тӧдса, мый Сыктыв ёна йитчӧма литературакӧд.
Тані чужліс Иван Алексеевич Куратов, та вӧсна водзӧ нуӧдісны «Менам муза» поэзиялы да йӧзкостса творчестволы сиӧм гаж.
Тулыс локтӧмнас чолӧмаліс «Гажа валяй» – коми Йӧввыв, кыдзи шуӧны йӧзыс.
Медся яръюгыд юкӧныс — петкӧдлісны «Кӧлысь» обряд.
Сосногорск районын олӧ уна сикас войтыр, та вӧсна гажыс артмис куим юкӧнысь: «Ола — Сосногорск», «Радейта — Республика», «Пыдди пукта — Рочму».
Вӧркута карлысь культура лунъяссӧ восьтісны Сергей Гагаузовлӧн да сылӧн велӧдчысьяслӧн выставкаӧн.
Выставкасӧ сиӧма мастер да велӧдчысьяс костын диалоглы.
Тайӧ жӧ лунӧ «Югӧр» культура водзмӧстчӧмъяс шӧринын воссис выставка, кӧні архитектура сӧвмӧм пыр петкӧдлісны Вӧркуталысь историясӧ.
Сыктывкарын Вӧркута кар кытшлӧн лунъяс дырйи вӧлі «Му пасьтала медбур кар» гала-концерт.
Вӧркутаысь творческӧй котыръяс – кар кытшлӧн да став республикалӧн озырлун.
Концерт дырйи гажӧдісны «Нимйӧза» да «Образцӧвӧй» нима любительскӧй коллективъяс.
Усинсклӧн культура лунъясыс воссисны усинскса художникъяслӧн, дизайнеръяслӧн, фотографъяслӧн да киподтуя йӧзлӧн «Усинск – тэ менам олӧм, тэ менам ловби» выставкаӧн.
Культура лунъяс дырйи вӧлі «Усинск – еджыд войяса да сьӧд зарниа кар» гала-концерт, кӧні петкӧдлісны муниципалитетлысь культураын позянлунъяссӧ, тӧдмӧдісны сылӧн историяӧн.
Печоралӧн культура лунъяс дырйи петкӧдлісны татчӧс национальнӧй культураяссӧ да диаспораяссӧ, налысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Ёртасян керкаын петкӧдлісны национальнӧй подворьеяс — украинаса, татар, чилимдінса, коми, немеч.
Нуӧдісны «Печораса черинянь» выставка-экскурсия. Сійӧс сиӧма республикаса медшӧр гастрономическӧй гажлы.
Тані жӧ печораса киподтуя йӧз нуӧдісны декоративно-прикладнӧй творчество серти мастер-классъяс.
Сыктывдін районлӧн культура лунъяс дырйи зэв тӧдчанаторйӧн лоис Зарань йылысь легенда подув вылын мюзикл.
Коми войтырлӧн легендаяс, традицияяс да обрядъяс серти шылада петкӧдчӧмсӧ дасьтісны Зеленечысь, Паджгаысь, Выльгортысь, Сёськаысь да Нювчимысь художествоа самодеятельносьтын зільысьяс.
Театрлӧн фойеын нуӧдасны интерактивнӧй площадкаяс: «Сердце Сыктывдина» виртуальнӧй тур, небӧг выставка да «Радуга ремесел» мастеръяслысь выставка, районса челядьлы искусство школаясын велӧдчысьяслысь концерт.
Сыктывкарын Вуктыллӧн культура лунъясыс воссисны Коми республиканскӧй филармонияын.
Программа петкӧдліс мортлысь да вӧр-валысь, вӧр-валысь да культуралысь йитӧдъяссӧ.
Медшӧрторйыс — «Ыджыд из йылысь легенда» спектакль.
Спектакльлӧн действиеыс мунӧ «Югыд ва» национальнӧй паркын.
Сюрӧсыс йитчӧма Калистрат Жаковлӧн «Бегство Богов» мойдкӧд да Приполярнӧй Урал йылысь мифъяскӧд.
Фестивальсӧ сигӧртіс гала-концерт.
Сэні петкӧдчисны национальнӧй творческӧй коллективъяс.
Кулӧмдін районлысь культура лунъяссӧ восьтіс «Горадзуль» эжвайывса мастеръяслӧн выставка.
Экспозиция вылын петкӧдлӧм 80 сайӧ экспонат: кыӧмторъяс, ас кыӧм джодждӧра, текстильнӧй да интерьернӧй аканьяс, пуысь вӧчасъяс.
Культура лунъясыс помасины «Эжвайывлӧн лов» концертӧн.
Гала-концертӧ пырӧдчисны муниципалитетса медбур сьылысь-йӧктысьяс.
«Василей» ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм республиканскӧй фестивальса кодзувъяс Ксения Мишарина, Диана Сенькина, Вера Булышева тшӧтш жӧ петкӧдчисны асланыс номеръясӧн.
Кулӧмдін районса нималана авторъяс да том гижысьяс, поэтъяс висьталісны сы йылысь, кыдзи Чужан му сетӧ налы творческӧй вын да ловби, кыдзи кывбуръясысь артмӧны сьыланкывъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Тула обласьтса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/943 @ 2021-06-03 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Тула обласьтса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧма сы могысь, медым регионъяс ёртасисны вузасян-экономическӧй, научно-техническӧй, инновационнӧй, социальнӧй, культурнӧй да мукӧд юкӧнын, сыӧн урчитӧма ёртасян принципъяссӧ да нырвизьяссӧ.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 3 лунӧ, документсӧ кырымалісны республикаса Юралысь Владимир Уйба да Тула обласьтса губернатор Алексей Дюмин.
«Ми окотапырысь тӧдмасям Тула обласьтлӧн ыджыд проектъяс збыльмӧдан опытӧн.
Шуам, татшӧм проектъясӧн, кыдзи «Узловая» торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм, — пасйис Владимир Уйба.
— Ми дасьӧсь паськӧдны промышленнӧй предприятиеяслысь, вузъяслысь да наука организацияяслысь кооперационнӧй йитӧдъяссӧ, сӧвмӧдны регионъяс костын ӧтувъя уджсӧ.
Нимкодь, мый тайӧ артмӧдчӧмсӧ ми кырымалам Коми Республикалы 100 во тыран воӧ».
«Уна во чӧж Тула обласьт ёртасьӧ Коми Республикакӧд торъя нырвизьяс серти.
Эска, мый талунъя артмӧдчӧмсӧ кырымалӧм бӧрын ми кутам збыльмӧдны ӧтувъя проектъяс.
Промышленносьтын — тайӧ композитнӧй материалъяс серти, наукаын — вузъяслӧн да наука организацияяслӧн «Композитная долина» проект серти ӧтувъя удж, туризмын — ӧтувъя туристическӧй уджтасъяс, регионъяслӧн брендӧвӧй прӧдукцияӧн вузасьӧм.
Тайӧ ёнмӧдас миянлысь уджъёртасьӧмсӧ», — тӧдчӧдіс Алексей Дюмин.
Артмӧдчӧм серти Коми Республика да Тула обласьт «Композитная долина» инновационнӧй научно-технологическӧй шӧрин лӧсьӧдӧм серти Тула обласьтса Веськӧдлан котырӧн проект збыльмӧдігӧн сёрнитчисны ёртасьны научно-техническӧй юкӧнын («Композиты без границ» регионкостса промышленнӧй кластер серти).
Артмӧдчӧмсӧ кырымалісны Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧрин кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/944 @ 2021-06-03 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧрин кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 3 лунӧ, республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧринӧн юрнуӧдысь Константин Калинин кырымалісны документсӧ.
Найӧ сёрнитчисны ӧтув уджавны юӧр чукӧртан-донъялан да экспертно-аналитическӧй юкӧнъясын, медым комплекснӧя сӧвмӧдны Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь.
«Странаӧс сӧвмӧдан национальнӧй могъяслы лӧсялӧмӧн Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинӧн пуктӧм могъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн колӧ синхронизируйтны тайӧ могъяссӧ решитан инструментъяс лӧсьӧдӧм да наӧн веськӧдлӧм серти федеральнӧй да дінму уджъяссӧ, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Тӧда, Аналитика нуӧдан шӧрин экспертнӧй боксянь Коми Республикаын стратегическӧй да программно-целевӧя планируйтан документъяссӧ дасьтӧмын отсалігӧн сетас позянлун колана ногӧн донъявны регионӧс сӧвмӧдан позянлунъяссӧ, выль нырвизьяссӧ да бурмӧдны этша окталуна процессъяссӧ».
«Таво Аналитика нуӧдан шӧрин оз сӧмын водзӧ могмӧд Веськӧдлан котырӧс странаӧс социально-экономическӧя сӧвмӧдан юалӧмъяс серти оперативнӧй юӧрӧн.
Миян водзын пуктӧма мог — котыртны да техническӧя нуӧдны Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын координационнӧй шӧринлысь уджсӧ, кӧні дугдывтӧг мониторитӧны социально-экономическӧй да общественно-политическӧй серпассӧ, сы лыдын артмысь рискъяссӧ да вызовъяссӧ.
Аналитика нуӧдан шӧринлӧн экспертиза бурмӧдас веськӧдлан помшуӧмъяс примитӧм серти дінмуса специалистъяслысь уджсӧ», — гӧгӧрвоӧдіс Константин Калинин.
Казьтыштам, ода-кора тӧлысь 24 лунӧ, Мӧскуаын Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр бердын Аналитика нуӧдан шӧрин кырымалісны гӧгӧртас видзан да вӧр-ваӧн колана ногӧн вӧдитчан юкӧнын артмӧдчӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ ПМЭФ-2021 дырйи Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Газпромбанкӧс петкӧдлысьяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/945 @ 2021-06-04 @}
ПМЭФ-2021 дырйи Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Газпромбанкӧс петкӧдлысьяскӧд
Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов да республиканскӧй Веськӧдлан котырлӧн экономическӧй юкӧн нуӧдісны «Газпромбанк» акционер котырӧн да «К1» группа» инвестиционно-стрӧитчан холдингӧн юрнуӧдысьяскӧд сёрнитчӧмъяс [пырӧ «ФракДжет–Волга» («ФДВ») компанияяслӧн группа тэчасӧ, — прим.].
Ёнджыкасӧ сёрнитісны Вӧркутаын Арктикаса медицина кластер кыдзи «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» наука да велӧдан шӧринлысь опорнӧй практическӧй платформа («Экотех» наука да велӧдан шӧрин) лӧсьӧдӧм серти проект йылысь, а сідзжӧ регионын школаяс, детсадъяс, поликлиникаяс, физкультура да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс стрӧитӧмкӧд да выльмӧдӧмкӧд йитчӧм мытшӧдъяс йылысь.
Казьтыштам, ода-кора тӧлысь 27 лунӧ Рочму Федерацияса велӧдан на наука министерствоӧ сетӧма Коми Республикаын наука да велӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм вылӧ заявка.
Медводдза этапын заявкасӧ видлалӧма, водзӧ сы серти нуӧдасны Наука да велӧдан шӧринъяс коймӧд ӧчередьын конкурс серти бӧрйӧм могысь экспертиза (2019–2020 воясын вӧлі медводдза 2 ӧчередьыс).
«ФДВ» компанияяслӧн группа важӧн нин уджалӧ Коми Республикакӧд. «ФДВ» компанияяслӧн группаӧ пырысь «Нефтегазстандарт» компаниялӧн торъя юкӧдувъясыс уна во нин уджалӧны Усинскын да Ухтаын мусир да биару перъян юкӧнын.
Компаниялӧн медшӧр могыс — мусир да биару юкӧнын куйлӧдъяслысь инфраструктура лӧсьӧдӧм, зданиеяс, сооружениеяс капитальнӧя стрӧитӧм да выльмӧдӧм, социальнӧй тӧдчанлуна объектъяс стрӧитӧм.
2020 восянь «К1» группа зіля участвуйтӧ социальнӧй да транспорт инфраструктура лӧсьӧдан проектъясын, а сідзжӧ оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын канму-аспом уджъёртасьӧм серти.
Казьтыштам, 2021 вося урасьӧм тӧлысьын Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Газпромбанк кырымалісны дыр кад чӧж ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм, мый веськӧдӧма Коми Республикалысь социально-экономическӧй позянлунъяссӧ сӧвмӧдӧм, Коми Республикаса олысьяслысь социальнӧй зумыдлунсӧ могмӧдӧм да оласног бурмӧдӧм вылӧ окталуна источникъяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» компания кырымалісны регионса электросетевӧй комплекс ӧтувтӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/953 @ 2021-06-04 @}
Коми Республика да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» компания кырымалісны регионса электросетевӧй комплекс ӧтувтӧм йылысь артмӧдчӧм
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ, Петербургса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» компанияса медыджыд директор Артем Пидник кырымалісны Коми Республикаын электричествоӧн бура могмӧдан да электросетевӧй комплекс ӧтувтан мероприятиеяс збыльмӧдан юкӧнын ӧтувъя удж йылысь артмӧдчӧм.
Сёрнитчисны лӧсьӧдны регионын электроэнергия сетӧм да юклӧм серти услугаяслӧн ногтуй вӧсна кывкутысь ӧтувъя шӧрин.
«Коми Республикаын электросетьясӧн веськӧдлан ӧтувъя шӧрин лӧсьӧдӧм бӧрын лоӧ позянлун могмӧдны олысьяслы да регионса предприятиеяслы электричество сетан ӧтувъя ногтуйсӧ.
Сідзжӧ та отсӧгӧн этшаджык видзасны сьӧмсӧ, а сідзкӧ, лоӧны содтӧд инвестицияяс электросетевӧй комплекс сӧвмӧдӧмӧ», — пасйис Артем Пидник.
Артмӧдчӧмыс лӧсялӧ Рочму Федерацияса электросетевӧй комплекс сӧвмӧдан стратегиялы, кӧні шуӧма чинтыны мутасса сетевӧй организацияяслысь лыдсӧ.
«Рытыв-Войвыв Россетьяс» компаниякӧд ми важӧн нин ёртасям да сы могысь, медым водзӧ нуӧдны панӧм уджсӧ талун кырымалім артмӧдчӧмсӧ.
Ми кӧсъям, медым республикаса олысьясӧс вӧлі бура могмӧдӧма электричествоӧн», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Росгеология» холдинг сёрнитчисны ёртасьӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/954 @ 2021-06-04 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Росгеология» холдинг сёрнитчисны ёртасьӧм йылысь.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ, Петербургса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Росгеология» холдингса медыджыд директор — Правлениеӧн Веськӧдлысь Сергей Горьков кырымалісны артмӧдчӧм.
Артмӧдчӧмӧн урчитӧма Коми Республикаын му пытшкӧс комплекснӧя геология боксянь туялӧм да му пытшкӧсса озырлун куйлӧдъяс тӧдмалӧм серти ӧтувъя уджсӧ лӧсьӧдӧм. Артмӧдчӧмыс колӧ, медым кыпӧдны республикалысь экономика позянлунъяссӧ сылысь минерально-сырьевӧй база сӧвмӧдӧм отсӧгӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» кырымалісны Арктика зона сӧвмӧдӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/952 @ 2021-06-04 @}
Коми Республика да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» кырымалісны Арктика зона сӧвмӧдӧм йылысь артмӧдчӧм.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ, Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Рытыв-Войвыв Россетьяс» компанияса медыджыд директор Артем Пидник кырымалісны Рочму Федерацияса Арктика зонаын инвестиция проектъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сёрнитчисны Арктика зонаын электросетьяс дорӧ резидентъясӧн йитчӧмын административнӧӥ да технологическӧӥ мытшӧдъяс бырӧдӧм йылысь. Арктика зонаӧ Коми Республикаысь пырӧны Вӧркута, Инта, Усинск, Чилимдін район.
Коми Республикалысь могъяссӧ индӧма 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегияын. Стратегиясӧ вынсьӧдӧма Президентӧн.
Могъясыс:
· сӧвмӧдны из шом, мусир, биару, титан, железомарганцевӧй кӧрт шом перъян да переработайтан минерально-сырьевӧй шӧринъяс;
· стрӧитны да выльмӧдны автомашина да кӧрт туйяс, аэропортъяс;
· арктикаын туризм сӧвмӧдӧм.
«Арктика сӧвмӧдӧм — верктуя национальнӧй проектъясысь ӧти, а сідзжӧ нырвизьяс пиысь ӧти, мый отсӧгӧн Комиӧ локтасны инвесторъяс.
Та вӧсна колӧ лӧсьӧдны ставлы гӧгӧрвоана условиеяс, медым йитны электросетьяс дорӧ резидентъяссӧ», — шуис Артём Пидник.
«Миян регионлы зэв тӧдчана, медым инвесторъясыс локтісны Арктика зонаӧ.
Тайӧ отсалас зумыда сӧвмӧдны республикалысь экономикасӧ, лӧсьӧдны выль уджалан местаяс.
Колӧ лӧсьӧдны арктикаса миян резидентъяслы бур уджалан условиеяс.
Таын и эм «Рытыв-Войвыв Россетьяс» компаниякӧд ӧтувъя уджын медшӧр могыс, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Сбербанк» публичнӧй акционер котыр кутасны ӧтвыв пыртны цифра боксянь вежсьӧмъяссӧ республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/951 @ 2021-06-04 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Сбербанк» публичнӧй акционер котыр кутасны ӧтвыв пыртны цифра боксянь вежсьӧмъяссӧ республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнӧ.
Лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Сбербанк» публичнӧй акционер котырлӧн Правлениеӧн Веськӧдлысьӧс вежысь Ольга Голодец кырымалісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Сбербанк» публичнӧй акционер котыр костын ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Владимир Уйба пасйис, мый талун миян странаын цифраа технологияяссӧ пыртӧны быд юкӧнӧ, та лыдын и медицинаӧ.
Комиын ӧнія кадлы лӧсялана технологияяссӧ пыртӧны «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын ӧтувъя канму юӧртан система подув вылын йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын ӧтувъя цифрӧвӧй контур лӧсьӧдӧм» регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн збыльмӧдан проект серти.
«Ӧнія кадлы лӧсялана технологияяс отсалӧны пыртны йӧзӧс диагностируйтӧмӧ да бурдӧдӧмӧ выль методъяс. Тайӧ торйӧн зэв тӧдчана ылі сикт-грездъясын олысь йӧзлы.
Талун «Рочму Сбербанк» ПАО-кӧд кырымалӧм артмӧдчӧм отсӧгӧн кутам пыртны цифра сервисъяс и пациентъяслы, и йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын веськӧдлан органъяслы, и медицина организацияяслы.
Тайӧ сетас позянлун врачьяслы да медицина экспертъяслы вӧдитчыны быдсикас нозология серти висьӧмъяс диагностируйтӧмын, бурдӧдӧмын да мониторитӧмын выль позянлунъясӧн. Тайӧ лоӧ позянаӧн ыджыд мыччӧдъяс да искусственнӧй интеллект серти технологияяс пыртӧм отсӧгӧн», — шуис Владимир Уйба.
Сбербанклӧн Правлениеӧн Веськӧдлысьӧс вежысь Ольга Голодец пасйис, мый талун уна регион кӧсйӧ вӧдитчыны банкӧн олӧмӧ пыртан выль технологияясӧн.
«Тайӧ кӧсйӧмыс гӧгӧрвоана, сійӧ сетӧ позянлун пыртны Сберлысь технологияяссӧ асланыс уна сикас уджӧ, медводз йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаӧ, — тӧдчӧдіс Ольга Голодец.
— Цифра отсӧгӧн ми вӧзъям вӧчны ыджыд да тӧдчана воськов тайӧ юкӧнас, отсалам йӧзлы да кокньӧдам врачьяслысь уджсӧ.
Коми Республикакӧд сёрнитчӧм — тайӧ нӧшта ӧти воськов регионъясын йӧзлысь олӧм бурмӧдӧмлань. И Сбер, дерт жӧ, кутас отсавны збыльмӧдны и тайӧс, и мукӧд проектсӧ».
2021 вося косму тӧлыссянь Сыктывкарса карса 3 №-а поликлиникаын СберЗдоровье телемедицинскӧй платформа отсӧгӧн пыртӧны COVІD–19-ӧн висьысьясӧс дистанционнӧя мониторитан сервис.
Тавося нёльӧд кварталын кӧсйӧны восьтыны аптечнӧй хабл.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Сбербанк» публичнӧй акционер котыр костын артмӧдчӧм сетӧ позянлун нуӧдны ӧтувъя удж цифра экосистема сӧвмӧдӧмын. Сёрниыс мунӧ телемедицина, врачлы помшуӧм примитны отсалан интеллектуальнӧй системаяс, сёрни технологияяс да электроннӧй рецептъяс йылысь.
Артмӧдчӧм серти дасьтасны Сберлысь разработкаяс, сервисъяс да технологияяс регионӧ пыртан позянлунъяссӧ.
Казьтыштам, водзджык Сбербанк кӧсйыссис отсавны пӧртны олӧмӧ Владимир Уйбалысь «Войвылын олысь йӧзяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдан шӧрин котыртан проект («Экотех» наука да велӧдан шӧрин).
«Сбербанк» публичнӧй акционер котырлӧн Президент да котырлӧн Правлениеӧн Веськӧдлысь Герман Греф пырис наука да велӧдан шӧринлӧн Наблюдательнӧй сӧветӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса спорт школаяслы сетісны куим выль автобус @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/949 @ 2021-06-04 @}
Коми Республикаса спорт школаяслы сетісны куим выль автобус.
Лӧддза-номъя тӧлысь 3 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нимсянь транспортсӧ сетіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Дмитрий Самоваров.
«Транспортӧн могмӧдӧм йылысь юасисны и тренеръяс, и войтыр, — пасйис Дмитрий Самоваров.
— Нимкодь, мый татшӧм тӧдчанаторйыс артмис гожӧм заводитчигӧн — каникулъяслӧн медводдза лунъясӧ.
Ӧні челядьлӧн лоас унджык позянлун ветлыны ордйысьӧмъяс да мукӧд мероприятие вылӧ.
Автобусъяс сетісны Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн олӧмӧ пӧртан комитетлӧн заседание бӧрын.
«Исполком дырйи сёрниыс муніс сы йылысь, мый школаяслы автобусъяссӧ сетӧны, мыйла оз сетны автобусъяссӧ спорт школаяслы. Найӧ ӧд тшӧтш велӧданінъяс. Артмӧ, спорт школаясыс кольӧны бокӧ, —
висьталіс «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Емдін петкӧдланінӧн веськӧдлысь Василий Лютоев.
«Челядьыс важӧн нин виччысьны автобуссӧ, — гӧгӧрвоӧдіс «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Кӧрткерӧс петкӧдланінӧн веськӧдлысь Иван Вишератин.
— Кивыв, а медшӧрыс абу ӧпаснӧ».
Выль транспортсӧ ньӧбӧма «Газпром» компаниякӧд социальнӧя уджъёртасьӧм серти.
Автобусъясын 26 пукалан места, лёк суӧмысь видзан нёльлаын кутӧда ременьяс, часнас 60 километрӧдз ӧд серти ограничитель. Автобус оз вермы мунны восьса ӧдзӧсӧн, эм блокировка, эм лэдзыштӧм автоматизированнӧй подножка, мый петӧ ӧдзӧс восьтігӧн.
«Спортсменъяслы ордйысьӧмъяс вылӧ мунан транспортыс абу — тайӧ сиктса муниципалитетъяслӧн медшӧр мытшӧдъяс пиысь ӧти. Талун зэв тӧдчана, мый татшӧм мытшӧдыс бырӧ.
Тайӧ нырвизьын республикалы социальнӧя уджъёртасьӧм серти отсасьӧ «Газпром» компания», — пасйис регионса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр Виталий Савилов.
Выль автобусъясысь ключьяссӧ сетісны Изьва районса администрацияын спорт юкӧнӧн веськӧдлысь Роман Назаренколы, Емдін районса администрацияӧн юрнуӧдысь Галина Плетцерлы да Кӧрткерӧс районса администрацияӧн юрнуӧдысь Константин Сажинлы.
Транспортсӧ сетасны муниципалитетса спорт учреждениеяслӧн могъяс вылӧ.
Кыдзи пасйис Емдін районса юралысь-администрацияӧн юрнуӧдысь Галина Плетцер, муниципалитетын воысь-во содӧ спортсменъяслӧн лыдыс, кодъяс бура петкӧдлӧны асьнысӧ быдсикас тшупӧда ордйысьӧмъяс вылын да босьтӧны призӧвӧй местаяс.
«Ми найӧс пыдди пуктам.
Найӧ ыджыд молодечьяс.
Но пыр вӧлі мытшӧд — кыдзи мунны ордйысьӧмъяс вылӧ.
И со миян районын спорт учреждениеяслӧн лоис выль, ӧнія кадлы лӧсялана, бур автобус — тайӧ ыджыд и тӧдчана лоӧмтор.
Таын мытшӧдсӧ зэв ӧдйӧ отсаліс разьны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба», — шуис Галина Плетцер.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Крымса министръяслӧн Сӧвет кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/948 @ 2021-06-04 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Крымса министръяслӧн Сӧвет кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ, республикаса Юралысь Владимир Уйба да Крымса Юралысь Сергей Аксёнов Петербургса войтыркостса экономическӧй форум дырйи кырымалісны артмӧдчӧм сы могысь, медым регионъяс ёртасисны вузасян, экономика, наука, техника, социальнӧй, культура юкӧнъясын.
«Ӧтувъя уджын медшӧр могъяс пиысь ӧтиыс — котыртны Сьӧд саридз дорын Коми Республикаса войтырлысь шойччӧмсӧ, — шуис Владимир Уйба.
— Крымын войвывса олысьяс шойччӧны важысянь нин.
Сэні, Саки карын, эм Коми Республикалӧн «Вой кыа» санаторий.
Но сэтчӧ мунны окотитысьыс унджык сы мындаысь, мыйта мортӧс санаторийыс вермӧ примитны.
Ми дасьӧсь сӧвмӧдны кыдзи тайӧ нырвизьсӧ, сідз и мукӧдсӧ.
Тӧда, мый Крымлӧн да Коми Республикалӧн эм уна позянлун да водзӧ вылӧ мог, медым ёртасьны регионъясын олысь йӧзлы бур вылӧ».
«Крым да Коми Республика важысянь ёртасьӧны, ӧтув уджалӧны.
Важӧн нин тӧда Владимир Викторовичӧс, ыджыд аттьӧ сылы сыысь, мый вӧчис Крымлы Федеральнӧӥ медико-биологическӧй агентствоын уджалігӧн на.
И талун миян эм, мый вылын уджавны.
Колӧ, медым регионъяс костын пыр лэбалісны самолётъяс, сӧвмӧдны республикаясын туризм, промышленносьт да уна мукӧд нырвизь.
Аттьӧ Владимир Викторовичлы ӧтувъя уджысь да гӧгӧрвоӧмысь», — пасйис Сергей Аксёнов.
Артмӧдчӧм серти Коми да Крым кутасны ёртасьны уна нырвизьын, на лыдын экономика, вузасян, инвестиция да аспом удж, наука да вылыс тшупӧда технологияяс, велӧдӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм, йӧзӧс социальнӧя дорйӧм, вӧр-ва видзӧм, культура да национальнӧй йитӧдъяс, история памятникъяс видзӧм, искусство, архив удж, спорт, туризм, том йӧз политика, юӧр.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика да «Росатом» канму корпорация вынсьӧдісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти туй карта @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/947 @ 2021-06-04 @}
Коми Республика да «Росатом» канму корпорация вынсьӧдісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти туй карта.
Лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ Петербургын войтыркостса экономическӧй форум дырйи удж серти аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Росатом» канму корпорацияса медыджыд директорӧс медводдза вежысь Кирилл Комаров кырымалісны документсӧ.
Туй карта серти нуӧдасны инновация да инвестиция удж, кутасны наукаын да техникаын ёртасьӧм, медицина, цифрӧвӧй технологияяс, аддитивнӧй технологияяс да выль материалъяс, экология да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм серти мероприятиеяс.
Коми Республикаса власьт органъяскӧд ӧтвылысь туй картасӧ кутасны збыльмӧдны наукаын, велӧдӧмын да медицинаын нуӧдысь организацияяс, а сідзжӧ регионса производственнӧй предприятиеяс.
Кыдзи пасйис Владимир Уйба, «Росатом» канму корпорациякӧд ӧтув уджалӧмыс отсалас сӧвмӧдны регионлы наука да производственнӧй вынйӧрсӧ, лӧсьӧдны вылыс технология производствояс да уджалан местаяс.
«Коми Республика кӧсйӧ медводдзаяс лыдын пыртны уджсӧ «Росатом» канму корпорациялысь прӧдуктъяссӧ, сервисъяссӧ да медся выль технологияяссӧ.
Тайӧ торйӧн нин тӧдчана, тӧд вылӧ кӧ босьтны сійӧс, мый лӧсьӧдасны «Войвывса олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдан шӧрин», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
«Кутам лача, мый миян цифрӧвӧй да медицина технологияясӧн кутасны вӧдитчыны регионсӧ социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмын.
«Росатом» канму корпорациялӧн технологияясыс да компетенцияыс отсаласны бура нуӧдны туялан уджъяссӧ Коми Республикаын наука да велӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм серти», — тӧдчӧдіс Кирилл Комаров.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Вежа Петыркарса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм олӧмӧ пӧртан «Туй карта» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/955 @ 2021-06-05 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Вежа Петыркарса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм олӧмӧ пӧртан «Туй карта».
Лӧддза-номъя тӧлысь 4 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Вежа Петыркарса губернатор Александр Беглов кырымалісны мероприятиеяслысь стӧч план.
Регионъяс костын 2008 во кӧч тӧлысь 3 лунся артмӧдчӧм серти «туй картаӧн» урчитӧма вузасян, экономика, научно-техническӧй, социальнӧй да культура мероприятиеяс.
Найӧс колӧ пӧртны олӧмӧ 2021–2024 воясӧ.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс Вежа Петыркарса власьтъясӧс войвывса регионкӧд ӧтув уджалӧмысь да Коми Республикалы сиӧм лунъяс котыртны отсалӧмысь. Буретш ӧні найӧ мунӧны Вежа Петыркарын.
«Вежа Петыркар да Коми Республика важысянь бура ёртасьӧны.
И тайӧ зэв тӧдчана, — пасйис Владимир Уйба.
— Кырымалӧм туй картаӧн ми водзӧ вылӧ урчитам ӧтув уджалан нырвизьяссӧ — культураын, медицинаын, ІT-технологияяс сӧвмӧдӧмын.
Тайӧ и мукӧд юкӧнын Вежа Петыркар мунӧ водзын. Сыкӧд ёртасьӧм отсӧгӧн республикаын лоӧ уна выль да коланатор».
«Миян топыд йитӧдъяс Коми Республикакӧд, коді пырӧ Рочмуса мусир да биару перъян медыджыд регионъяс лыдӧ.
Петербургса заводъяс, вузъяс да НИИ нуӧдӧны туялан удж, лӧсьӧдӧны оборудование да дасьтӧны тайӧ отрасльлы кадръяс.
Водзӧ вылӧ эм позянлун ӧтвыв уджавны металлургия да машина стрӧитан отрасльясын.
Петербургса предприятиеяс дасьӧсь вӧзйыны Коми Республикаса уджъёртъяслы вылыс тшупӧда технология прӧдукция», — шуис Александр Беглов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Гӧгӧртас видзан ставмирса лунӧн да Рочмуса эколог лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/958 @ 2021-06-05 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Гӧгӧртас видзан ставмирса лунӧн да Рочмуса эколог лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Лӧддза-номъя тӧлысь 5 лунӧ — Гӧгӧртас видзан ставмирса лунӧ — Рочмуын пасйӧны Эколог лун.
Тайӧ гажыс налӧн, кодъяс туялӧны, видзӧдӧны вӧр-ва бӧрся да дӧзьӧритӧны сійӧс — вӧр-ва видзан канму учреждениеясын уджалысьяслӧн, ӧтйӧза экология организацияясӧс петкӧдлысьяслӧн да ставлӧн, кодъяс отсалӧны видзны вӧр-васӧ.
Видзны вӧр-васӧ — тайӧ Коми Республикалӧн медтӧдчана мог.
Торйӧн нин сійӧ колана сы вӧсна, мый республика зэв аслыспӧлӧс, озыр важ вӧръясӧн, сӧстӧм юясӧн да мупытшкӧсса быдсяма озырлунӧн.
Регионлысь экономика сӧвмӧдігӧн оз позь жугӧдны тайӧ мичсӧ да торкны войвыв вӧр-валысь нэмӧвӧйся оласногсӧ.
Тайӧ нырвизьын ыджыд удж нуӧдӧны экология учреждениеяс да организацияяс, гӧгӧртас видзысь специалистъяс.
Дона ёртъяс, чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Аттьӧла вӧр-ва видзан уджысь да сы вӧсна тӧждысьӧмысь, республикаын экология боксянь безопасносьт серти зіля уджалӧмысь.
Сиа тіянлы дзоньвидзалун, вермӧмъяс, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Вежа Петыркарын Финляндияса Генеральнӧй консул госпожа Саннамаариа Ванамокӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/964 @ 2021-06-07 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Вежа Петыркарын Финляндияса Генеральнӧй консул госпожа Саннамаариа Ванамокӧд.
Владимир Уйба да Саннамаариа Ванамо удж серти аддзысьлісны лӧддза-номъя тӧлысь 5 лунӧ Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдланінын.
Республикаса Юралысь да Вежа Петыркарын Финляндияса Генеральнӧй консул сёрнитісны ӧтувъя удж нуӧдӧм йылысь.
Аддзысьлӧм дырйи вӧлісны регионса Веськӧдлан котырӧн Веськӧдлысьӧс вежысь Галина Габушева да Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдлысь Валерий Козлов.
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республика да Финляндия важӧн нин ӧтвылысь уджалӧны уна нырвизьын.
Регионъяслӧн ӧткодь климатыс, культураыс, найӧ пырӧны финн-угор войтыр лыдӧ.
Войвывса канмуыс лоӧ ортсы экономика серти республикалӧн медшӧр стратегическӧй уджъёрт лыдысь ӧтиӧн.
«Ми кӧсъям видзӧдлыны, кыдзи Финляндияын котыртӧма экология боксянь безопасносьт серти уджсӧ, кыдзи переработайтӧны да бырӧдӧны колясъяссӧ, босьтны тайӧ нырвизьяс серти налысь опытсӧ, — пасйис Владимир Уйба.
— Республикаын районъясыс ӧта-мӧдысь зэв ылынӧсь.
Петкӧдны ёгсӧ, шуам, Вӧркутаысь, зэв дона.
Ёгсӧ колӧ переработайтны места вылын да вӧдитчыны сыӧн кыдзи активӧн, медым сійӧ вайис чӧжӧс.
Финляндиялӧн эм колана разработкаяс да ӧнія технологияяс.
Ми кутам лача тайӧ нырвизьын тіян отсӧг вылӧ».
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый регионса Веськӧдлан котыр сідзжӧ кӧсйӧ ӧтув уджавны Финляндиякӧд вӧр ресурсъясӧн окталуна вӧдитчан, пуысь керка стрӧитан, энергетика, ӧнія кадся биотопливо вӧчан юкӧнъясын, пусӧ ӧнія кадлы лӧсялана обработайтан технологияяс, стрӧитчӧмын энергия боксянь окталуна технологияяс серти. Тӧдчана и войвыв мутасъясӧн веськӧдлӧм да Арктикаын мортлӧн овны велалӧм йылысь наука туялӧмъяс серти опытыс.
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаын «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдан шӧрин котыртӧм йылысь. Шӧриныс кутас уджавны Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзӧм серти.
Шӧр офисыс лоӧ Вӧркутаын.
Регионса Юралысь пасйис, мый Наука да велӧдан шӧринса специалистъясӧн нуӧдан туялӧмъясыс да вӧчан разработкаясыс колӧны оз сӧмын Рочмуса войвыв регионъяслы, но и суйӧрсайса канмуяслы.
Владимир Уйба вӧзйис Финляндиялы пырӧдчыны тайӧ проектӧ.
Госпожа Ванамо аттьӧаліс ӧтувъя уджӧ корӧмысь.
Сылӧн видзӧдлас серти, татшӧм шӧриныс отсалас разьны войвыв мутасъяслысь уна мытшӧд.
На лыдын нэмӧвӧйся кынйир сылӧм, климат боксянь вежсьӧмъяс да экология.
«Ёна майшӧдлӧ йи сылӧм, — пасйис Саннамаарияа Ванамо.
— Арктикаса районъясын шондӧдӧ мукӧд регион дорысь ӧдйӧджык.
Нэмӧвӧйся кынйир сылӧм — зэв тӧдчана тема.
И меным нимкодь, мый ті кӧсъянныд пырӧдчыны тайӧ уджӧ.
Сідзжӧ ті кӧсъянныд лӧсьӧдны зумыд экономика да бырӧдны колясъяс.
Ӧтув уджалігӧн ми вермам юксьыны асланым технологияясӧн, а сідзжӧ корсьны ӧтувъя выль туйяс».
Аддзысьлігӧн Генеральнӧй консул Саннамаария Ваннамо чолӧмаліс Коми Республикаӧс петкӧдлысьясӧс регионлӧн сё вося юбилейӧн.
Владимир Уйба корис Саннамаариа Ванамоӧс Сыктывкарӧ тавося моз тӧлысьын Коми Республикалысь юбилей пасъян гаж вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын «Безопаснӧй да бур туйяс» нацпроект серти 2021 воын дзоньталасны 33 километрысь унджык туй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/965 @ 2021-06-08 @}
Комиын «Безопаснӧй да бур туйяс» нацпроект серти 2021 воын дзоньталасны 33 километрысь унджык туй.
Сідзжӧ урчитӧма 6 километр кузьта туй участокъяс югзьӧдан удж.
Уджъяссӧ кутасны нуӧдны республика тӧдчанлуна 8 туй вылын да меставывса тӧдчанлуна 14 туй вылын.
Туйяссӧ нормативъяс серти лӧсьӧдӧм вылӧ ставнас видзасны 736, 69 млн. шайт, на лыдын 441 млн. шайт федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Дзоньталасны регионса тӧдчанлуна татшӧм туй участокъяс:
· «Язьёль» кӧрт туй станция — Позялӧм — Кӧжмудор — Тыдор Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Наръян-Мар автомашина туйсянь Ванвисдін — Яренск автомашина туйӧдз 27+630 км — 29+190 км да 29+300 км — 30+790 км участокъяс вылын (Придаш грезд дорын);
· Занулльӧ — Матвеевскӧй — Гар — Коржинскӧй «Вятка» автомашина туйсянь 20+000 км — 25+000 км (Спаспоруб сикт дорын);
· Абъячой — Читаёв 6+000 км — 11+000 км участок вылын (Тарачов грезд дорын);
· Паль сиктлань пыран туй Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Наръян-Мар автомашина туйсянь 6+503 км — 12+103 км участок вылын (Гаждор грезд дорын);
· Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Наръян-Мар Сыктывкар — Ухта 85+000 км — 88+000 км участок вылын (Ляй грезд дорын).
Ӧні югзьӧдӧны регионса тӧдчанлуна ӧти объект Краснозатонскӧй — Нювчим — Яснӧг автомашина туйлысь 1–6 км участоксӧ.
Сідзжӧ таво югзьӧдасны Сыктывкар — Ухта автомашина туйлысь 35–36 км, Максаковка кар кодь посёлок дорын.
Сыктывкарын дзоньталан уджъяссӧ нуӧдасны автомашина туйлӧн 14 объект вылын, 7 на лыдысь дзоньталӧны нин.
Тайӧ Сӧветскӧй, Интернациональнӧй, Горькӧй уличаяс, Школадор уличкост, Бумажник шӧртуй да Калинин улича кузя кык участок — Ухта туйӧдз да Калинин КБМ-ӧдз.
Водзӧ кутасны дзоньтавны 7 объект: Краснозатонскӧй кар кодь посёлокын Пушкин улича, Сыктыв туй, Ичӧт кытшола туй, Томлун, Тувсовъя, Корабельнӧй уличаяс да Вылыс Максаковка кар кодь посёлокын Вӧр улича.
Видзӧдлыны, кӧні республикаын мунӧ уджыс, а кӧні урчитӧма на сӧмын, а кӧні вӧчӧма нин, позьӧ «Безопаснӧй да бур туйяс» национальнӧй проектлӧн сайтын интерактивнӧй карта вылын. Ссылкаыс — https://bkdrf.ru/map/syktyvkar?dіsplayYear=2021.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Социальнӧй уджалысь лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/967 @ 2021-06-08 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Социальнӧй уджалысь лунӧн.
«Коми Республикаын йӧзӧс социальнӧя доръян юкӧнса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Социальнӧй уджалысьлӧн лунӧн!
Тайӧ юкӧнын вермӧны уджавны сӧмын бур сьӧлӧма йӧз.
320 во сайын Петр І йӧзӧдіс Индӧд, мый серти кутісны лӧсьӧдны йӧзӧс социальнӧя доръян канму система. 20 во сайын Рочмуын медводдзаысь пасйисны Социальнӧй уджалысьлысь лунсӧ.
Талун социальнӧй службаса уджалысьяслӧн зэв кывкутана мог — тӧдмӧдны йӧзсӧ канму политикаӧн, мый отсӧгӧн бурмӧдӧны гражданалысь олӧмсӧ, кыпӧдны чӧжӧссӧ, отсалӧны йӧзлы тыр-бура да дыр овны.
Республикаын нёль сюрсысь унджык морт уджалӧ социальнӧй юкӧнын.
Ті отсаланныд ветеранъяслы да олӧма йӧзлы, вермытӧмъяслы да гӧля олысьяслы, пикӧ воӧм челядя семьяяслы — ставнас 250 сюрсысь унджык морт, регионса быд коймӧд морт.
Отрасльлӧн тӧдчанлуныс торйӧн ёна тыдовтчис пандемия дырйи.
Ті ӧдйӧ пӧртінныд олӧмӧ сувтӧдӧм могъяссӧ — сетінныд социальнӧй отсӧг, ваинныд сёян-юан, лекарствояс да быд лун коланаторъяс, асьнытӧ жалиттӧг уджалінныд да ӧні уджаланныд вахтаясӧн керка-интернатъясын.
Дона ёртъяс, ыджыд аттьӧ йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь.
Сиа крепыд дзоньвидзалун и тыр-бур олӧм!
Мед став бурыс, мый ті вӧчанныд йӧзлы, ваяс тіянлы нӧшта унджык бур!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъясыс помасисны ыджыд гала-концертӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/966 @ 2021-06-08 @}
Республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ Вежа Петыркарын Коми Республикалы сиӧм лунъясыс помасисны ыджыд гала-концертӧн.
М. П. Мусоргский нима канму академическӧй опера да балет театрын петкӧдчисны Рочмуын да республикаын нималана «Асъя кыа» Виктор Морозов нима Коми Республикаса сьылан да йӧктан канму ансамбль, «Зарни ёль» ансамбль, Коми Республикаса опера да балет канму театрысь, Виктор Савин нима академическӧй драма театрысь, Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драмаа театрысь артистъяс, республикаысь петӧм войтыр — Метрополитен-операса солист Алексей Лавров да Большой театрса солистка Ольга Селиверстова.
Концертса гӧсьтъясӧс да сэні участвуйтысьясӧс чолӧмаліс Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцан, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Вежа Петыркарса ортсыса йитӧдъяс серти комитетӧн веськӧдлысь Евгений Григорьев.
«Коми Республика нималӧ киподтуя да чужанін радейтысь йӧзӧн.
Татӧг он вермы овны войвылын, он вермы лӧсьӧдны промышленнӧй производствояс.
Чолӧмала гажӧн регионса олысьясӧс. Найӧс, кодъяс олӧны, уджалӧны и радейтӧны ассьыныс Чужан мунысӧ», — пасйис Александр Гуцан.
«Аттьӧала Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинӧс, Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧс, Вежа Петыркарса Веськӧдлан котырӧс и Александр Дмитриевич Бегловӧс сыысь, мый ми талун восьтам Коми Республикалӧн историяын выль лист бок.
Ми смела видзӧдам водзӧ и кӧсъям сӧвмӧдны регионнымӧс дзик выль нырвизьясын.
Кӧсъям пырӧдчыны из шом, мусир да биару переработайтан ыджыд проектъясӧ, лӧсьӧдны мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдана шӧрин.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым миян томулов, том йӧз кольччисны овны республикаӧ да тӧдісны, мый сылӧн — бур аскиа лун», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Александр Дмитриевич Беглов нимсянь чолӧмала тіянӧс талунъя гала-концерт вылын.
Петербургса экономическӧй форум дырйи регионъяскостса сёрнитчӧм серти Вежа Петыркарса губернатор тшӧктіс дасьтыны артмӧдчӧмлысь мероприятиеяс олӧмӧ пӧртан план.
Сідз, котыртасны мероприятиеяссӧ республикаын.
Миян планӧ пыртӧма нуӧдны Коми Республикаын Вежа Петыркарлысь лунъяс. Миян артистъяс петкӧдчасны регионса медбур площадкаяс вылын», — пасйис Евгений Григорьев.
Войвыв регионлы сё во тырӧм кежлӧ «Коми Республикалы сиӧм лунъяс» ыджыд проектыс Вежа Петыркарын муніс лӧддза-номъя тӧлысь 1–7 лунъясӧ.
Республикаын 100 вося юбилейсӧ кутасны пасйыны моз тӧлысь 20 лунсянь 23 лунӧдз. Регион пасьтала лоӧны ыджыд мероприятиеяс.
Пасъям, Коми Республикаса культура министерство лӧсьӧдіс озыр программа. 2019 воын сійӧс восьтісны «Сыктывкарын муниципалитетъяслӧн культура лунъяс» ыджыд проектӧн.
Фестиваль дырйи кар-районъяс петкӧдласны культураын да туризмын позянлунъяснысӧ.
Тайӧ каднас Сыктывкарса медшӧр творческӧй площадкаяс вылын петкӧдчис 14 район.
Во помӧдз культураын унапӧлӧслунсӧ да традицияяссӧ петкӧдлас нӧшта квайт муниципалитет.
Медматысса мероприятиеыс лоӧ лӧддза-номъя тӧлысь 11–12 лунъясӧ, кӧні участвуйтасны сыктывкарсаяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Вагит Алекперовкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/969 @ 2021-06-08 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Вагит Алекперовкӧд.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 8 лунӧ, Ухтаын Коми Республикаса Юралысь да «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котырса Президент сёрнитісны регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧмын ӧтув уджалан шӧр нырвизьяс да экология йылысь.
«ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котыр таво пасйӧ 30 вося юбилей, «ЛУКОЙЛ-КОМИ» ичӧт кывкутана котыр пансьӧма 20 во сайын.
Республикаын уджалігӧн компания отсӧгӧн стрӧитӧма 150 велӧдан, культура, спорт, дзоньвидзалун видзан учреждение, ньӧбӧма да пыртӧма уджӧ челядьлы 40 ворсан площадка, нуӧдӧма экология серти уна мероприятие.
Таво Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ ЛУКОЙЛ сетас 500 миллионысь унджык шайт.
Тайӧ сьӧм вылӧ республикаса сикт-посёлокъясын стрӧитасны велӧдчан да дзоньвидзалун видзан учреждениеяс, лӧсьӧдасны ва дасьтан везъяс да система.
Социальнӧй уджъёртасьӧм серти кутасны водзӧ стрӧитны Усинск карын да Ярега посёлокын уна патераа олан керкаяс, пӧртны олӧмӧ бурвӧчан акцияяс да проектъяс.
«Таво компания примитас локтан 10 во вылӧ выль уджтас.
Ми кӧсъям содтыны инвестицияяссӧ, производство ыдждасӧ.
Кутам водзӧ пӧртны олӧмӧ социальнӧй проектъяс.
Коми Республика миянлы — сӧвман стратегическӧй регион, производство серти медшӧр регионъясыс ӧти: тані и мусир переработайтӧм, и туялӧм, и перйӧм, тані миян медся ыджыд генерацияясысь ӧти.
Коми Республика бур уджъёрт, отсалӧ миянлы збыльмӧдны социальнӧй уджтасъяссӧ», — пасйис Вагит Алекперов.
«ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котырса Президент пасйис, мый матысса воясӧ республикаын компаниялысь мусир-биару да мусир перъян овмӧс дзоньталӧм да выльмӧдӧм вылӧ видзасны матӧ 68 миллиард шайт.
«Миян уджъёртасян вояс чӧж регионӧ социальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ воис 8 миллиардысь унджык шайт.
Компанияыс уджсӧ вӧчӧ бура да дыр кад кежлӧ.
Тайӧ миянлы зэв тӧдчана.
Талун ми уджалам сы вылын, медым йӧзлӧн, том войтырлӧн лоис уна позянлун петкӧдлыны асьнысӧ, аддзыны олӧманыс туйсӧ.
Сідз, кӧсъям восьтыны республикаын мирӧвӧй тшупӧда туялан-велӧдан шӧрин.
Зэв тӧдчана, мый компания да Вагит Юсуфович отсалӧны миянлы пӧртны олӧмсӧ ыджыд проектъяс.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала Тіянӧс, Вагит Юсуфович, таысь да чайта, «ЛУКОЙЛ» компания и водзӧ лоас республиканымӧс сӧвмӧдан концепцияын», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый компанияӧн юрнуӧдысьяскӧд ӧттшӧтш лӧсьӧдӧма Сем Ӧндрей да Колва сиктъяс серти социальнӧй пакет.
Шуам, ЛУКОЙЛ дась отсавны разьны сӧстӧм ваӧн могмӧдан мытшӧдсӧ.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс компаниясӧ да уджалысьяссӧ «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котырлы 30 во тырӧмӧн.
Владимир Уйба да Вагит Алекперов сетісны уджалысьяслы канму, ведомственнӧй да корпоративнӧй наградаяс.
* * *
Почёт Орден сетӧма:
· Светлана Ивановна Костыркиналы — проектӧн веськӧдлысь — «ЛУКОЙЛ-КОМИ» ичӧт кывкутана котырлӧн «Ярегаса мусир куйлӧд сӧвмӧдӧм» проектнӧй офислысь мусир перъян шахтаяс выльмӧдӧмсӧ проектируйтан группаӧн веськӧдлысьлы;
«Отечество водзын заслугаясысь» орденлӧн ІІ тшупӧда медаль сетӧма:
· Александр Васильевич Щербаковлы — «ЛУКОЙЛ-УНП» ичӧт кывкутана котырлӧн «Производствосӧ оперативнӧя могмӧдӧм» 4 №-а цехса начальник.
«Рочму Федерацияса мусир да биару промышленносьтын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
· Радик Завгалович Нагаевлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «ЛУКОЙЛ-Ухтанефтегаз» мутас производственнӧй предприятиеса директорлы;
· Вячеслав Иванович Казанцевлы — «Яреганефть» мусир перъян шахтаса производство серти предприятиелӧн мусир перъян 1 №-а шахтаын грымӧб вӧчан уджъяслӧн участокса 4 разряда взрывниклы.
Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма:
· Мухамедгали Рафаилович Тультибаевлы — «ЛУКОЙЛ-ЭНЕРГОСЕТЬЯС» ичӧт кывкутана котырлӧн Усинскса дінму веськӧдланінлӧн «Усинскэнергонефть» сервиснӧӥ шӧринса технологическӧй юкӧнса начальниклы.
Рочму Федерацияса Президентлысь Аттьӧалӧм сетӧма:
· Ирина Владимировна Древетняклы — «ЛУКОЙЛ-Северо-Западнефтепродукт» ичӧт кывкутана котырлӧн «Вуктыл» 11336 №-а АЗС-лӧн заправитчанінса шӧр операторлы.
«Почёта нефтяник» почёта ним сетӧма:
· Владимир Энгельсович Гуляевлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «Ярегаса мусир куйлӧд сӧвмӧдӧм» проектнӧй офисын проектируйтан юкӧнса начальниклы.
Рочму Федерацияса энергетика министерстволысь Почёт грамота сетӧма:
· Владимир Борисович Немцевлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса «Яреганефть» мусир перъян шахтаса производство серти предприятиелӧн мусир перъян 2 №-а шахтаын термошахтнӧй разработка нуӧдан да мусир перъян участокса мусир да биару перйысь 5 разряда операторлы;
· Александр Владимирович Уляшевлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса «Яреганефть» мусир перъян шахтаса производство серти предприятиелӧн мусир перъян 1 №-а шахтаын термошахтнӧй разработка нуӧдан да мусир перъян участокса горнӧй мастерлы.
Рочму Федерация энергетика министерстволысь Аттьӧалӧм сетӧма:
· Александр Валерьевич Жуйковлы — Усинскса дінму веськӧдланінлӧн «Ухтаэнергонефть» сервиснӧй шӧринлӧн электрооборудование могмӧдан 1 №-а цехса (Улыс Одес посёлок) 7 №-а электрическӧй сетьяслӧн сетевӧй районса начальниклы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ ЛУКОЙЛ-кӧд социальнӧй удж серти ёртасьӧм: Ухта дорын Ярега посёлокын кыпӧдісны «Шахтёр» вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/970 @ 2021-06-08 @}
ЛУКОЙЛ-кӧд социальнӧй удж серти ёртасьӧм: Ухта дорын Ярега посёлокын кыпӧдісны «Шахтёр» вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс.
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 8 лунӧ, кыпыда восьтісны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс.
Сійӧс восьтігӧн вӧліны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котырса (ПАК) Президент Вагит Алекперов.
«Зэв нимкодь, мый Коми Республикалы 100 во тыран воӧ вӧчӧны татшӧм козинъяс, кыдз тайӧ спорт комплексыс.
Аскиа лун вылӧ лачаӧн козиныс, — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
— Тайӧ спорткомплекс кыпӧдӧмыс — ыджыд пай мортӧс сӧвмӧдӧмӧ. Ӧд спортӧ пырӧдчӧмӧн мортыс сӧвмӧ.
«ЛУКОЙЛ» компания отсалӧ республикалы стрӧитны детсадъяс, школаяс да татшӧм бур спорт объектъяс.
Миян могыс сыын, медым йӧзыс татчӧ локтісны».
«Ме рад, мый комплексыс лоис татшӧм мичаӧн.
Сиа тренеръяслы да спортсменъяслы вермӧмъяс, а Ярегаса олысьяслы — тыр-бур олӧм.
«ЛУКОЙЛ» компания и водзӧ лоӧ Коми Республикалы социальнӧй проектъяс збыльмӧдӧмын бур ёртӧн да партнёрӧн.
Ме тӧда, мый Коми Республикаса Юралысьлӧн водзмӧстчӧм серти лоасны выль объектъяс и мукӧд олан пунктын.
Компания отсалас найӧс кыпӧдӧмын», — шуис Вагит Алекперов.
Владимир Уйба да Вагит Алекперов пуктісны конверт вылӧ торъя юбилейнӧй печатьяс, кытчӧ гижисны аскиа спортсменъяслы послание. Печат вылын Коми Республикалы сё во тыран да «ЛУКОЙЛ» котырлы комын во тыран символика.
Гижӧдсӧ лыддис спортса ветеран, ветеранъяс костын гира спорт кузя мирса нёльысь чемпион, шахтёр-мусир перйысь Юрий Минин.
«Шахтёр» вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекссӧ стрӧитӧма «ЛУКОЙЛ» да республикаса Веськӧдлан котыр костын ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти.
Комплекслӧн ыдждаыс — 4 сюрсысь унджык квадратнӧй метр, ӧтпырйӧ сэні вермӧны сӧвмӧдны вынйӧрсӧ да бурмӧдны дзоньвидзалунсӧ сё гӧгӧр морт.
Комплексын эм варччанін, единоборствояс вылӧ зал, фитнес-зал, тренеръяслы жыръяс, пӧрччысянінъяс, гардероб да буфет.
Мичмӧдӧма-бурмӧдӧма спорткомплекс дорсӧ.
Сыкӧд орччӧн «ЛУКОЙЛ» отсӧгӧн лӧсьӧдӧма «Пламя» стелаа сквер да «Нефтеград» челядьлы ворсанін.
Сідзжӧ Владимир Уйба да Вагит Алекперов Ярега посёлокӧ волігӧн видзӧдлісны выль керкаяс. Найӧс стрӧитӧма «ЛУКОЙЛ» да республикаса Веськӧдлан котыр костын артмӧдчӧм серти.
Выль патераясӧ вуджис 48 семья.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса власьт отсалӧ Мылдін района олысьяслы разьны капитальнӧя дзоньталӧмысь вештысьӧмын мытшӧдъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/972 @ 2021-06-09 @}
Коми Республикаса власьт отсалӧ Мылдін района олысьяслы разьны капитальнӧя дзоньталӧмысь вештысьӧмын мытшӧдъяссӧ.
Мылдін районӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачева сёрнитіс уна патераа керкаясӧс петкӧдлысьяскӧд капитальнӧя дзоньталӧмысь вештысьӧмкӧд йитчӧм мытшӧдъяс йылысь.
Мылдін районӧ Лариса Карачева ветліс лӧддза-номъя тӧлысь 9 лунӧ. Буретш сэки и аддзысьліс водзмӧстчысь, общественница Светлана Секретаревакӧд.
Найӧ сёрнитісны сы йылысь, мыйла капитальнӧя дзоньталӧм йылысь некымын воысь тшӧтъясыс Мылдінса уна патераа керкаясын олысьяслы воисны ТСЖ тупкӧм бӧрын.
Лариса Карачева эскӧдіс шыӧдчысьясӧс, мый лоӧмтор бӧрся видзӧдӧ ачыс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сылӧн тшӧктӧм серти Мылдінын олысьяскӧд аддзысьлісны Капитальнӧя дзоньталӧм серти регионса фондӧс да Стройжилтехнадзор республикаса службаӧс петкӧдлысьяс.
Йӧзыслы гӧгӧрвоӧдісны, кыдзи позьӧ оформитны капитальнӧя дзоньталӧмысь мынтысьӧм вылӧ рассрочкасӧ да тайӧ жӧ кадӧ эз вошны льготаяс серти ӧнія мынтӧмъясыс.
Ӧні Мылдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринӧс петкӧдлысьяслы колӧ быдӧнлы, кодъяс эз на оформитны капитальнӧя дзоньталӧмысь рассрочкасӧ, юӧртны, мый колӧ вӧчны, медым колисны оланін да коммунальнӧй услугаясысь льготаясыс.
«Висьталӧй Владимир Викторовичлы ыджыд аттьӧ миянлы тайӧ мытшӧдсӧ венны отсалӧмысь», — корис Светлана Секретарева.
Таысь кындзи, районса администрацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысь Михаил Мамбетов кӧсйысис отсавны общественницалы выльысь восьтыны уна патераа керкаын ТСЖ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми печать лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/973 @ 2021-06-10 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми печать лунӧн.
«Йӧзӧс юӧртан республикаса средствоясын да полиграфия предприятиеясын пыдди пуктана уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Коми печать лунӧн!
Тіян уджныд зэв аслыспӧлӧс.
Ті тӧдмӧданыд регионса олысьясӧс медтӧдчана лоӧмторъясӧн, артмӧданныд ӧтйӧза видзӧдлас да лӧсьӧданныд миян войвыв мулысь имиджсӧ.
Тіянлы эскӧны лыддьысьысьяс, торйӧн нин республикаса сикт-грездъясын, кӧні ёна виччысьӧны республикаса ли районса газетлысь быд выль номер.
Ті бура тӧданныд ассьыныд уджнытӧ. Тайӧ тыдовтчӧ сыын, мый ті кывкутӧмӧн, пыдісянь туяланныд лоӧмторсӧ да сы йылысь быд боксянь, подулалӧмӧн юӧртанныд йӧзлы.
abu
Буретш тайӧс и пыдди пуктӧны республикаын олысьяс.
Бур вылӧ критикуйтӧм отсалӧ аддзыны ёсь мытшӧдъяссӧ.
Аттьӧала тіянӧс уджысь, сыысь, мый ті веськыда висьталанныд мӧвпнытӧ, стӧча да ӧдйӧ юӧртанныд республикаӧс сӧвмӧдӧмын тӧдчана юалӧмъяс йылысь.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы творческӧя босьтчыны уджаныд, видзӧдны олӧм вылӧ удж боксяньныд, яръюгыд да паметьӧ колян гижӧдъяс, мӧвпъяс да проектъяс збыльмӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Вермытӧм йӧз пӧвстын А. Лобановский нима регионкостса бардовскӧй сьыланкывъяс серти VІІІ конкурсын участвуйтысьясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/974 @ 2021-06-10 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Вермытӧм йӧз пӧвстын А. Лобановский нима регионкостса бардовскӧй сьыланкывъяс серти VІІІ конкурсын участвуйтысьясӧс.
Коми Республикаса Юралысь лӧддза-номъя тӧлысь 9 лунӧ аддзысьліс «Струна, и кисть, и вечное перо...» конкурсӧ пырӧдчысьяскӧд да сійӧс котыртысьяскӧд.
Комиын конкурссӧ нуӧдӧны ӧкмысӧдысь нин.
Медводдзаысьсӧ, 2012 воын, сійӧ вӧлі республика тшупӧда, 2013 воын лои регионкостсаӧн, а 2016 восянь сылы сетісны нималана ленинградса бард Александр Лобановскийлысь ним.
Таво конкурсас пырӧдчис Рочмуса 23 регионысь 50 гӧгӧр автор да сьылысь.
Творческӧй вермасьӧмыс муніс нёль номинация серти: жюри бӧрйис медбур кывбур да шылад гижысьӧс, медбур сьылысьӧс, медбур шылад гижысьӧс да медбур кывбур гижысьӧс.
Сідзжӧ таво позьӧ вӧлі петкӧдлыны Коми Республика йылысь сьыланкыв сё вося юбилей кежӧ.
Гран-при босьтіс Мӧскуаысь Сергей Николаев.
Вермысь пасйис, мый Сыктывкарын конкурссӧ бура котыртӧма.
«Ставыс вӧлі зэв бур!
Маргарита Михайловна сёрнитіс войтыркостса ёртасьӧм йылысь.
Гашкӧ, позьӧ заводитны Беларусьсянь?
Сэні эмӧсь жӧ енбиа бардъяс.
Ме ставнытӧ аттьӧала и кута лача водзӧ ёртасьӧм вылӧ», — шуис Сергей Николаев.
Автор да бардовскӧй сьыланкывъяс серти конкурс котыртысь, Вермытӧмъяслӧн ставрочмувывса котырлӧн Коми республикаса организацияӧн веськӧдлысь Маргарита Колпащикова пасйис, мый мукӧд во серти таво конкурсӧ пырӧдчисны ёна унджыкӧн.
«Конкурс дырйи миян чужис Сыктывкарлы, Коми Республикалы сиӧм уна сьыланкыв, — шуис М. Колпащикова.
— Сьыланкывъясыс зэв бурӧсь.
Миянлы позьӧ нин дискъяс лэдзны, сьыланӧн республиканымӧс нимӧдны».
Владимир Уйба сиис конкурсӧ став пырӧдчысьлы, сійӧс котыртысьяслы да жюрилы творческӧй вермӧмъяс, планъяс да проектъяс збыльмӧм.
«9 во сайын Маргарита Михайловна котыртіс тайӧ конкурссӧ республикаын.
И таысь сылы зэв ыджыд аттьӧ.
Конкурс петіс регионкостса тшупӧд вылӧ.
А, сідзкӧ, конкурсыс колана.
Аттьӧ тіянлы миян войвылӧ локтӧмысь», — шуис республикаса Юралысь.
Конкурсӧ пырӧдчысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ, медым конкурсыс Сыктывкарын муніс дырджык. Сэки лоас позянлун петкӧдлыны оз сӧмын творчествонысӧ, но и сёрнитыштны ёртъясыскӧд, бурджыка тӧдмасьны карӧн да республикаӧн.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса культура министерстволы видзӧдлыны, кыдзи позьӧ мӧд во збыльмӧдны конкурсӧ пырӧдчысьяслысь корӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пырӧдчис «Ӧтувъя Рочму» ставрочмувывса кансяма ютырлӧн Коми дінму юкӧнлӧн XXXІІІ конференцияӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/975 @ 2021-06-10 @}
Владимир Уйба пырӧдчис «Ӧтувъя Рочму» ставрочмувывса кансяма ютырлӧн Коми дінму юкӧнлӧн XXXІІІ конференцияӧ.
Лӧддза-номъя тӧлысь 9 лунӧ Войтырлӧн ёртасян керкаын вӧлі конференция, кӧні вӧчисны кывкӧртӧдъяс праймериз серти да бӧрйисны делегатъясӧс Мӧскуаын 20 съезд вылӧ.
Конференцияса делегатъясӧс чолӧмалігӧн Владимир Уйба пасйис, мый ода-кора тӧлысь 24–30 лунъясӧ Каналан Думаӧ кандидатъяс серти водзвыв гӧлӧсуйтӧмыс тӧдчана.
Сійӧ пасйис, мый «Ӧтувъя Рочму» ставрочмувывса кансяма ютыр став партия пӧвстысь ӧти, коді нуӧдӧ татшӧм паськыд да восьса гӧлӧсуйтӧмсӧ. И таӧн петкӧдлӧ, мый оз пов пытшкӧсса конкуренцияысь.
«Коми Республикаын позьӧ вӧлі водзвыв гӧлӧсуйтны очнӧя да онлайн.
Медводдзаысь йӧзыс гӧлӧсуйтісны электроннӧя дистанционнӧй технологияяс отсӧгӧн.
Татшӧм ногӧн уджалӧмыс зэв бур.
Ме ачым гӧлӧсуйті онлайн, кор вӧлі командировкаын.
Кык ногӧн гӧлӧсуйтӧмсӧ котыртӧм отсӧгӧн унджыкӧн вермисны бӧрйысьны. Комиын лыдпасыс став Рочму пасьта шӧркодь лыдпасысь ыджыдджык», — шуис В.Уйба.
Сідзжӧ регионса Юралысь пасйис, мый тайӧ водзвыв гӧлӧсуйтӧмыс вӧлі зэв восьса.
Рочмуса быд олысь вермис гижӧдчыны праймериз вылӧ и кыдзи кандидат, и кыдзи бӧрйысьысь.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, водзвыв гӧлӧсуйтӧмыс петкӧдліс, мый йӧзкотыр виччысьӧ партияӧ выль йӧзлысь локтӧмсӧ.
Джынсьыс унджык пырӧдчысьыс — выль йӧз.
Сідзкӧ, праймериз отсалӧ оз сӧмын бӧрйыны кандидатъясӧс, но и сӧвмӧдны партиясӧ, пырӧдчыны сэтчӧ зіль да водзӧ видзӧдысь унджык йӧзлы, кодъяс дасьӧсь уджавны страналӧн бур вылӧ», — тӧдчӧдіс республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Колӧ вакцинируйтчыны. Сӧмын тадзи ми вермам бара овны важ ног, пандемия дырйи дзескӧдӧмъястӧг», — шуис Владимир Уйба @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/976 @ 2021-06-10 @}
«Колӧ вакцинируйтчыны. Сӧмын тадзи ми вермам бара овны важ ног, пандемия дырйи дзескӧдӧмъястӧг», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс регионын эпидситуация серти сӧвещанньӧ.
Шӧр докладӧн сёрнитіс Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланінӧн юрнуӧдысь — Коми Республикаса юралысь канму санитарнӧй врач Людмила Глушкова.
«Ӧні республикаын бӧръя куим вежон чӧж эпидситуацияыс лёкмӧ да водзӧ вермас на нӧшта лёкмыны.
Эпидситуацияыс заводитіс вежсьыны лёклань ода-кора тӧлысьын кузь шойччан лунъяс бӧрын, кор йӧзыс шойччисны, ветлісны вӧр-ваӧ да уна мероприятие вылӧ.
Буретш сизим лун мысти, а тайӧ инкубационнӧй кадколаст джынйыс, висьысьяслӧн лыдыс кутісны содны вежоннас 20 прӧчентӧдз», — висьталіс Л. Глушкова.
Бӧръя куим вежоннас ёнджыкасӧ висьмисны 7–17 арлыда да 30–64 арлыда войтыр. Тайӧ верстьӧ да том йӧз. Инфекцияыс вуджӧ сэк, кор гортаныс эм нин висьысь морт, йӧзаинъясын, ӧтйӧза транспортын ветлӧм дырйи.
«Таысь кындзи, колян вежоннас бара кутісны висьны пневмонияӧн, а та серти лыдпасыс 20-ӧд вежонӧдз чиніс.
Кык вежон чӧж висьысьыс содіс, йӧзыс висьмалӧны пневмонияӧн.
Нӧшта вежон мысти кутас содны кувсьӧм йӧзлӧн лыдыс.
Пневмонияӧн висьӧм йӧзлӧн лыдыс тайӧ выльлунӧ вевтыртіс уна вося шӧр лыдпассӧ 1,2 пӧв», — юӧртіс Людмила Глушкова.
Эпидпроцесслӧн петкӧдласъяс серти, регионын регыд ковмас видлавны дзескӧдӧмъяс выльысь пыртӧм йылысь юалӧм.
Та лыдын — уна йӧза быдсикас мероприятиелысь лыдсӧ чинтӧм либӧ дзикӧдз дугӧдӧм, уна йӧза спорт мероприятиелысь лыдсӧ, сы лыдын и ывла вылын, чинтӧм, услугаяс сетан да вузасян юкӧнын предприятиеяслӧн уджын дзескӧдӧмъяс пыртӧм, оз ло позянлун волыны уна йӧза шойччанінъясӧ (пляжъясӧ, скверъясӧ, паркъясӧ да мукӧдлаӧ).
Нуӧдісны рейдъяс сы серти, новлӧны-ӧ йӧзыс маскаяс, кутӧны-ӧ социальнӧй костъяс. Та бӧрын тыдовтчис, мый республикаса унджык олысьыс оз видзчысьны висьӧмысь.
Та дырйи COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьысьяслӧн лыдыс (юӧр серти) республикаын кутас содны, медуна висьысь лыдыс вермас лоны сора тӧлысьын.
«Стӧча позьӧ шуны, мый ковидӧн висьысьяслӧн лыдыс лӧддза-номъя тӧлысьын кутас содны. Сы могысь, медым этшаджыкӧн висьмисны колӧ новлыны маскаяс, кутны социальнӧй костъяс, кутчысьны ӧлӧдан мераясӧ. А медтӧдчанаыс артмӧдны ӧтувъя иммунитет. Тайӧ, дерт жӧ, медводз, вакцинация.
Инфекцияыс вермас кӧвъясьны выльысь, сы вылӧ видзӧдтӧг висин тэ либӧ эн, висьман рискыс пыр кольӧ.
Татшӧм миян талунъя луныс. И тадзи олӧ став мирыс.
Висьмыны вермас весиг вакцинируйтӧм морт, но сійӧ висяс кокниджыка.
Тайӧс колӧ ставлы гӧгӧрвоны.
Он кӧ мӧвпав аслад дзоньвидзалун йывсьыд, мӧвпышт матыссаясыдлӧн олӧм да дзоньвидзалун йывсьыс.
Колӧ вӧчны прививка, сӧмын тадзи ми вермам бара овны пандемия дырйи дзескӧдӧмъястӧг», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Лариса Карачёва: «Мылдінса больничаын маммографӧн колӧ заводитны уджавны медся матысса кадӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/979 @ 2021-06-11 @}
Лариса Карачёва: «Мылдінса больничаын маммографӧн колӧ заводитны уджавны медся матысса кадӧ».
Матысса кадӧ районнӧй больничаын колӧ помавны дзоньтавны сійӧс вежӧссӧ, кытчӧ сувтӧдӧма выль маммографсӧ, да заводитны обследуйтны йӧзсӧ — татшӧм мог сувтӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва Мылдін районӧ удж серти ветлігӧн.
Лариса Карачёва Мылдін районӧ ветліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Мылдін районса шӧр больничалӧн уджӧн тӧдмасигӧн тыдовтчис, мый пыр на оз уджавны маммография вӧчан стационарнӧй аппаратӧн. Сійӧс больничаӧ ньӧблісны 2020 воын.
Кыдзи висьталіс районлӧн шӧр больничаса юралысь врачлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Елена Девятерикова, дасьтӧма выль аппарат вылын уджалысь специалистъяссӧ, вежӧссӧ дзоньталӧма, но колӧ на мыйсюрӧ вӧчны.
Та вӧсна медицина организация оз вермы босьтны колана лицензиясӧ да оз вермы заводитны обследуйтны йӧзсӧ.
– Районса больничалы да Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы пуктӧма мог — медся матысса кадӧ помавны дзоньталан уджъяссӧ сійӧ вежӧсас, кӧні кутасны уджавны маммографӧн.
Тайӧ оборудованиесӧ ньӧбӧма «Дзоньвидзалун» национальнӧй проект серти, медым ылыс сикт-грездъясысь олысьяс вермисны обследуйтчыны районын.
Маммография отсалӧ водзвыв аддзыны онкология висьӧмъяссӧ. Та вӧсна колӧ вӧчны ставсӧ, медым выль стационарнӧй аппаратӧн заводитісны уджавны, — пасйис Лариса Карачёва.
Регионса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь сёрнитіс Мылдін районын шӧр больничаса юралысь врачлысь могъяс олӧмӧ пӧртыськӧд сы йылысь, тырмӧны-ӧ больничаын бурдӧдчысьясыс.
Елена Девятерикова шуис, мый медся бура комплектуйтӧма поликлиника юкӧн, мукӧд юкӧнын колана специалистъясыс оз тырмыны.
2021 воын больничаӧ виччысьӧны онкологӧс, акушер-гинекологӧс, педиатрӧс да эндокринологӧс.
Врач-терапевт босьтас содтӧд тӧдӧмлун «психиатр-нарколог» специальносьт серти.
Таысь кындзи, арӧдзыс кӧсйӧны велӧдны сьӧлӧмлысь УЗИ вӧчысь специалистӧс.
Лариса Карачёва видзӧдліс «Медицина организациялысь выль модель лӧсьӧдӧм» проект серти выльмӧдӧм поликлиникасӧ. Сідзжӧ видзӧдлісны лунся стационар да реанимация юкӧнъяс.
Сёрнитісны и «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын медводдза звено выльмӧдӧм» уджтас серти фельдшер-акушер пунктъяс стрӧитӧм кежлӧ дасьтӧм йылысь. Республикаын тайӧ уджтасыс заводитіс уджавны 2021 воын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс Рочму Федерацияса том гражданалы паспортъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/980 @ 2021-06-11 @}
Владимир Уйба сетіс Рочму Федерацияса том гражданалы паспортъяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын лӧддза-номъя тӧлысь 11 лунӧ, Рочму лун водзын, Сыктывкар, Ухта каръясысь, Кулӧмдін, Изьва, Кӧрткерӧс, Сыктыв да Сыктывдін районъясысь 17 велӧдчысьлы кыпыда сетісны паспортъяс.
Владимир Уйба сетіс паспортъяс томуловлы, кодъяслӧн эмӧсь ыджыд вермӧмъяс велӧдчӧмын, спортын, творчествоын, ӧтйӧза уджын.
Коми Республикалы сё во тыран воӧ тіянлы сетӧны паспорт — олӧмын тайӧ медся тӧдчана документ.
Кольӧ некымын во, и буретш ті кутанныд сӧвмӧдны республиканымӧс да странанымӧс.
Радейтӧй, пыдди пуктӧй ичӧт да ыджыд Чужан мунытӧ, лоӧй Рочмуса бур гражданаӧн», — туйдӧдіс том йӧзӧс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Паспорт босьтӧм бӧрын миянлы воссьӧны выль позянлунъяс, но такӧд тшӧтш лоӧны и выль могъяс да кывкутӧм.
Ми — страналӧн аскиа лун.
И ми вӧчам ставсӧ, медым странаным и республиканым сӧвмисны», — шуис Сыктывкарын Роч гимназияысь велӧдчысь София Доржинкевич.
«Дона том йӧз, талун тіян олӧмын ыджыд лоӧмтор.
Ті босьтінныд Рочму Федерация гражданинлысь паспорт.
Бать-мам нимсянь кӧсъя сины тіянлы вылын нуны Рочму Федерацияса гражданинлысь нимсӧ, пӧртны олӧмӧ гражданскӧй могъяссӧ, бура велӧдчыны, кывкутӧмӧн уджавны республиканымлы да миян ыджыд Рочмулы бур вылӧ.
Ми, бать-мам, пыр кутам тіянлы отсасьны верстьӧ олӧмлань туй вылын.
Ті — миян лача да аскиа лун», — шуис Софиялӧн мамыс — Юлия Доржинкевич.
Коми Республикаса Юралысь сетіс Сыктывкарса 9 №-а шӧр школаын велӧдчысь Дмитрий Палкинлы диплом да «Пӧсь сьӧлӧм» морӧсвывса пас.
Наградасӧ зонлы шуис сетны «Пӧсь сьӧлӧм» ставрочмувывса ӧтйӧза-канму водзмӧстчӧм серти оргкомитетлӧн помшуӧм серти йӧзӧс пыдди пуктӧмысь, пикӧ воӧм йӧзлы отсалігӧн повтӧмлунысь, крепыдлунысь, героизмысь.
2020 вося гожӧмын 14 арӧса Дмитрий кыскис ваысь вӧйысь мортӧс.
Сідзжӧ наградасӧ сетісны Усинскысь Валерия Удотлы, коді эз шӧйӧвош лёк суӧм дырйи да кыскис сотчысь керкаысь ассьыс 4 арӧса воксӧ. Аслыс Валериялы 10 арӧс.
Нывка эз вӧв кыпыд церемония дырйи, сійӧ шойччӧ гожся лагерын.
«Дмитрий да Валерия — збыльысь геройяс.
Найӧ эз повзьыны сэк, кор весиг верстьӧ йӧз шӧйӧвошлӧны.
А тайӧ челядьыс эз шӧйӧвошны, отсалісны асланыс матыссаясыслы, кыдз Валерия, да пикӧ воӧм тӧдтӧм йӧзлы, кыдз Дмитрий.
Колӧ велӧдчыны овны на моз, босьтны на вылысь пример.
Ми туйӧ пуктам татшӧм челядьӧс!», — тӧдчӧдіс В.Уйба.
Рочмуса том гражданалы петкӧдлісны Коми Республикаса Юралысьлысь Администрациясӧ, висьталісны регионса канму символъяс да республикаса олӧмӧ пӧртан власьт органъяслӧн удж йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/981 @ 2021-06-12 @}
Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн.
Канму праздник лунӧ Рочму Федерацияса Президент ыстіс Коми Республика Юралысь Владимир Уйбалы чолӧмалан открытка.
«Тайӧ гажыс ӧтувтӧ челядьӧс, том войтырӧс, верстьӧ да олӧма йӧзӧс, кодъяслы медтӧдчанаӧн лоӧ чужанін, мездлун да веськыдлун.
Ми ставӧн пуктам ыджыд пай страна сӧвмӧдӧмӧ, миян ӧти ыджыд мог — вына Чужан мун, йӧзлӧн ӧтсӧгласа да бур олӧм.
Сиа вермӧмъяс да став бурсӧ», — гижӧма Владимир Путинлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/982 @ 2021-06-12 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс канму ыджыд гажӧн — Рочму лунӧн!
Рочму Федерация — вына страна, кӧні олӧ уна сикас войтыр, сылӧн нималана история, озыр традицияяс, наукаын да техникаын ыджыд позянлунъяс.
Рочму — тайӧ страна, коді быдтіс тӧдчана учёнӧйясӧс, гижысьясӧс, композиторъясӧс, спортсменъясӧс, коді козьналіс мирлы радио да медводдзаӧн петіс космосӧ.
Рочму — миян Чужан му, кӧні быдӧнлӧн эм сьӧлӧмыслы дона ичӧт чужанін — сикт ли посёлок, грезд ли кар, муса республика.
Ичӧт Чужан му вӧсна тӧждысьӧмыс да сійӧс пыдди пуктӧмыс, сылы бур вылӧ уджалӧмыс топыд йитчӧма страналӧн, миян талунъя да аскиа лункӧд.
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Кӧсъя сины миян страналы да республикалы дзордзалӧм да озырлун, а ставнымлы — ӧтсӧгласа, тыр-бур олӧм да дзоньвидзалун.
Праздникӧн, ёртъяс!
Рочму лунӧн!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Канму отсӧгӧн ичӧт бизнесӧ воськов @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/984 @ 2021-06-12 @}
Канму отсӧгӧн ичӧт бизнесӧ воськов
Удж корсьысь гражданалы канмусянь отсӧг сетан уджтасъяс отсӧгӧн Мылдін районса уджтӧмалысь том йӧз лоӧны предпринимательясӧн.
Та йылысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёвалы юӧртісны Йӧзӧс уджӧн могмӧдан районнӧй шӧринын.
Мылдін районӧ удж серти ветлігӧн регионса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва Олысьясӧс социальнӧя доръян да уджӧн могмӧдан службаяслӧн уджалан нырвизьяс йылысь сёрнитіс  профильнӧй учреждениеясса юрнуӧдысьяскӧд.
— Медым индыны медводз олӧмӧ пӧртны колана могъяссӧ, урчитны социальнӧй юкӧнлӧн уджын медтӧдчана могъяссӧ, колӧ тӧдны, кыдзи уджыс мунӧ местаяс вылын, кутны йитӧд каръясын да районъясын учреждениеясса веськӧдлысьяскӧд да специалистъяскӧд.
Та могӧн и ветлӧдлам муниципалитетъясӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Лариса Карачёва.
Мылдін районса Йӧзӧс уджӧн могмӧдан шӧринын висьталісны удж корсьысь гражданалы да налы, кодъяс кӧсйӧны восьтыны ассьыныс делӧ, отсӧг сетан опыт йылысь.
Кыдзи пасйис учреждениеӧн юрнуӧдысь Ирина Самодурова, районын неважӧн на некымын мортлы канмусянь отсалісны босьтчыны предпринимательскӧй уджӧ.
Сідз, том йӧз, кодъяслы Йӧзӧс уджӧн могмӧдан шӧринын сетісны бизнес восьтӧм вылӧ сьӧм, бура пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс проектъяссӧ. Шуам, лӧсьӧдӧны веб-сайтъяс, восьтӧны фастфуд кафе да дӧзьӧритӧны меставывса туйяс.
— Тайӧ том йӧз вылӧ видзӧдӧмӧн мукӧдыс, кодъяс сӧмын на корсьӧны олӧмас ассьыныс туйсӧ да мӧвпалӧны ассьыныс делӧ восьтӧм йылысь, смелмӧдчасны, кутчысясны асшӧр уджӧ.
Предпринимательствоӧ босьтчигӧн канмусянь сьӧмӧн отсӧгыс лоӧ зэв бур отсӧгӧн, — шуис Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь.
Районӧ волігӧн Лариса Карачёва ветліс Олысьясӧс социальнӧя доръян районнӧй шӧринӧ, пасйис коллективлысь ӧтсӧгласа уджсӧ, а сідзжӧ сёрнитіс Мылдін районса администрацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысь Ольга Чупровакӧд водзӧ вылӧ Шӧринлы бурджык стрӧйба сетӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын лӧддза-номъя тӧлысь 19 лунӧ нуӧдасны шойнаяс весалан республиканскӧй субӧтник @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/986 @ 2021-06-12 @}
Комиын лӧддза-номъя тӧлысь 19 лунӧ нуӧдасны шойнаяс весалан республиканскӧй субӧтник.
Регионса Веськӧдлан котырлӧн косму тӧлысся заседание дырйи сёрнитісны республикаса муниципалитетъясын ӧтйӧза шойнаяс дӧзьӧритӧм да видзӧм йылысь.
Лӧддза-номъя тӧлысь 11 лунӧ Владимир Уйба нуӧдіс субӧтник котыртӧм серти сӧвещанньӧ.
Коми Республикаса ӧтйӧза палатаысь эксперт, шойнаяс дӧзьӧритӧм бӧрся ӧтйӧза контроль нуӧдӧм серти удж котыртысь уджалан группаӧн юрнуӧдысь Галина Кравченко вӧзйис котыртны татшӧм субӧтниксӧ республикаын.
Регионса Веськӧдлан котырлӧн косму тӧлысся заседание дырйи сійӧ юӧртіс Коми Республикаын шойнаяс дӧзьӧритӧмын да видзӧмын мытшӧдъяс йылысь.
Регионса Юралысь Владимир Уйба ошкис кыпӧдӧм мытшӧдъяс бырӧдӧм серти общественницалысь вӧзйӧмъяссӧ.
Шуӧма лӧддза-номъя тӧлысь 19 лунӧ весавны шойнаяссӧ, нуӧдны республиканскӧй субӧтник. Тайӧ луныс буретш Православнӧй вичко гаж Трӧича водзвылын, Рӧдительясӧс казьтылан субӧтаӧ.
Сэки унаӧн волӧны шойнаяс вылӧ кодрасьны.
«Кӧсъя торйӧн пасйыны, мый субӧтник дырйи колӧ весавны пырзьӧм гуяс, кутшӧмъясӧс некод нин оз дӧзьӧрит, вермас лоны сы вӧсна, мый кулӧмаяслӧн абу нин рӧдвужыс, кодъяс эськӧ видзӧдісны гуяс бӧрся.
И, дерт жӧ, колӧ вайӧдны колана выйӧ Айму вӧсна Ыджыд тыш да мукӧд войнаясса ветеранъяслысь гуяссӧ.
Тайӧ миянлӧн мог», — шуис Владимир Уйба.
Субӧтник котыртігӧн да нуӧдігӧн колӧ кутчысьны эпидемияысь видзчысян корӧмъясӧ.
Таысь кындзи, муниципалитетъяслы колӧ юӧртны олысьяслы субӧтник йылысь,
колӧ дасьтыны ёг чукӧртанінъяс да котыртны сэтысь ёгсӧ торъя техникаӧн нуан уджсӧ.
Республикаса юркарын — Сыктывкарын — субӧтникӧ пырӧдчыны окотитысьяслы сетасны ёг улӧ мешӧкъяс да перчаткияс.
Инвентарсӧ позьӧ босьтны карса шойнаяс вылын сулалысь административнӧй зданиеясын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Йӧзыс пыр вӧліны да лоӧны Коми Республикалӧн медыджыд озырлунӧн»  @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/987 @ 2021-06-13 @}
Владимир Уйба: «Йӧзыс пыр вӧліны да лоӧны Коми Республикалӧн медыджыд озырлунӧн».
Коми Республикаса Юралысь лӧддза-номъя тӧлысь 12 лунӧ воліс кыпыд гаж вылӧ, мый сиӧма Рочму да Сыктывкар лунъяслы.
«Тӧдчана, мый Коми Республикаса юркарлысь чужан лунсӧ да странаса канму медся ыджыд праздниксӧ пасйӧны ӧти лунӧ», — чолӧмаліс чукӧртчӧмаясӧс Владимир Уйба.
— Сыктывкар, Коми Республика пыр вӧліны миян ыджыд, уна сикас войтыра страналӧн торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн.
Сыктывкарсаяс пыр зільӧны лоны медбурӧн уджын, спортын, культураын да искусствоын.
Найӧ пуктісны да ӧні пуктӧны ыджыд пай Коми Республикаӧс да Рочмуӧс сӧвмӧдӧмӧ.
Ме аттьӧала ставнысӧ, кодъяс зіля пырӧдчӧны ӧтйӧза олӧмӧ, кодъяс лунысь-лун асланыс уджнас вежӧны бурлань карын, республикаын да странаын олӧмсӧ».
Кыпыд гаж дырйи Владимир Уйба сетіс Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс.
* * *
Рочму Федерация Президентлӧн Индӧдӧн отечественнӧй культура да искусство сӧвмӧдӧмысь, уна во чӧж зіля уджалӧмысь «Рочму Федерацияса культураын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
· Виктор Михайлович Напалковлы — Ю. А. Спиридонов нима Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназияса велӧдысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
· Михаил Арифович Мартыновлы — Олимпиада резервӧ дасьтан 2 №-а спорт школаын боксысь тренерлы.
Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма
· Лариса Васильевна Гилейлы — «Пригороднӧй» ичӧт кывкутана котырса градвыв пуктас вӧдитысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Петр Великӧй нима Вежа Петыркарса политехническӧй университетӧн веськӧдлысьясӧс COVІD–19 инфекциякӧд тышын отсӧгысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/991 @ 2021-06-15 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Петр Великӧй нима Вежа Петыркарса политехническӧй университетӧн веськӧдлысьясӧс COVІD–19 инфекциякӧд тышын отсӧгысь.
Вежа Петыркарӧ удж серти волігӧн да Коми Республикаса делегациялӧн Петербургса войтыркостса экономика форумын участвуйтігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ветліс странаса медся важ инженернӧй научно-исследовательскӧй шӧринӧ — Петр Великӧй нима Вежа Петыркарса политехническӧй университетӧ (СПбПУ).
Владимир Уйба аддзысьліс СПбПУ-са ректоркӧд — Рочмуса наукаяс академияысь академик Андрей Рудскийкӧд, цифрӧвӧй трансформация серти СПбПУ-са проректор, «Медвыль цифрӧвӧй технологияяс» мирса тшупӧда наука шӧринӧн, «Выль производственнӧй технологияяс» СПбПУ-ын Национальнӧй технологическӧй водзмӧстчӧмлӧн (НТВ) компетенцияяс серти шӧринӧн да СПбПУ-са Инжинирингӧвӧй шӧринӧн (CompMechLab®) юрнуӧдысь Алексей Боровковкӧд, Вежа Петыркарса вице-губернатор Владимир Княгинкӧд, коді кывкутӧ наука, уджӧн могмӧдан да Арктика сӧвмӧдан нырвизь вӧсна, а сідзжӧ СПбПУ-са ректорлӧн административнӧй аппаратӧн юрнуӧдысь Владимир Глуховкӧд да СПбПУ-ын наука удж серти проректор Виталий Сергеевкӧд.
Аддзысьлӧм дырйи сёрнитчисны СПбПУ-ын Медвыль производственнӧй технологияяс институтса специалистъясӧн «Выль производственнӧй технологияяс» нырвизь серти тӧдӧмлунъяс кыпӧдан комплекснӧй уджтас дасьтӧм йылысь.
Уджтасыс кутас кутны тӧд вылын Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан стратегическӧй могъяс, тшӧтш и вылыс технологияа производствояс сӧвмӧдан юкӧнын.
Коми Республикаса организацияясын уджалысьяс вермасны кыпӧдны тӧдӧмлунъяснысӧ мынтысьтӧг.
СПбПУ-са НТВ шӧрин лоӧ Рочмуын компетенцияяс серти медтӧдчана шӧринӧн, коді уджалӧ «Выль производственнӧй технологияяс» (цифрӧвӧй проектируйтӧм да моделируйтӧм, цифрӧвӧй двӧйникъяс, выль материалъяс, аддитивнӧй технологияяс) нырвизь серти гырысь проектнӧй консорциумын.
Шӧрин лоӧ наука, велӧдан да промышленнӧй организацияяс костын топыд йитӧдъяс кутан инфраструктура подулӧн НТВ рынок вылын да промышленносьтлӧн вылыс технологияа юкӧнъясын аймуса компания-лидеръяслысь вермасьны верманлунсӧ могмӧдӧм могысь.
Казьтыштам, мый Петербургса Политех ошкис «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» наука да велӧдан шӧрин («ЭКОТЕХ» НВШ) лӧсьӧдӧмсӧ.
Университетӧс петкӧдлысьяс пырисны НВШ-лӧн Видзӧдысь сӧветӧ.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс СПбПУ веськӧдлысьясӧс да Алексей Боровковӧс Коми Республикаын COVІD–19 паськалӧмлысь математическӧй прогнознӧй модель лӧсьӧдӧмысь да 2020 вося косму тӧлыссянь ӧнія кадӧдз сійӧс пыр выльмӧдӧмысь.
«Ме шыӧдчи отсӧгла Алексей Иванович дорӧ, кор Коми Республика вӧлі Рочму Федерацияса субъектъяс пиын COVІD–19 паськалӧм серти нёльӧдӧн, Мӧскуакӧд пӧшти ӧтвесьтын.
Ме гӧгӧрвои, мый моделируйттӧг, прогнозтӧг ми тайӧс висьӧмсӧ венны огӧ вермӧй.
Алексей Иванович сӧгласитчис.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала Тіянӧс, Алексей Иванович, да Петр Великӧй нима Вежа Петыркарса политехническӧй университетын уджалысьясӧс татшӧм сьӧкыд кадӧ Коми Республикалы ыджыд отсӧгысь», — шуис Владимир Уйба.
Владимир Уйба сетіс Алексей Боровковлы Коми Республикаса Юралысьлысь Аттьӧалӧм регионын коронавирус инфекцияысь ӧлӧдӧм да сыкӧд вермасьӧм серти мероприятиеяс нуӧдӧмын котыртӧм да методика боксянь, наука боксянь отсалӧмысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да СПбПУ сёрнитчисны нуӧдны паськӧдӧм сӧвещанньӧ, медым лӧсьӧдны ӧтувъя мероприятиеяслысь туй карта да таво нин пӧртны найӧс олӧмӧ Рочмуын наука да технология во нуӧдӧмкӧд йитчӧм могъяс серти.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/993 @ 2021-06-15 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во лӧддза-номъя тӧлысь 10 лунся 75 №-а Индӧд
1. Театральнӧй искусство сӧвмӧдӧмӧ да видзӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь «Коми Республикаса нимйӧза артист» Коми Республикаса почёт ним сетны
Елена Антоновна Чувьюровалы — драма артистлы, «Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драмаа театр» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын сценаса нуӧдысь мастерлы.
2. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
· Светлана Владимировна Васильевалы — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн Медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртӧмӧн веськӧдланінын мамъяслы, челядьлы медицина отсӧг сетӧмсӧ да санитарно-курортнӧй бурдӧдӧмсӧ котыртан юкӧнса медыджыд специалист-экспертлы;
· Валентина Андреевна Васюченколы — «Гам» сикт овмӧдчӧминса юралысьлы, Емдін район;
· Зинаида Прокопьевна Доровиковалы — «Юӧр технология шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын республикаса оланпастэчаслысь электроннӧй базаяс нуӧдан юкӧнса начальниклы;
· Надежда Николаевна Изюмскаялы — «В. Т. Чисталёв нима Коми республиканскӧй культура колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын преподавательлы;
· Нина Алексеевна Казаковалы — Коми Республикаса военнӧй комиссариатын (военно-врачебнӧй экспертиза) шӧринса врач-офтальмологлы;
· Лидия Александровна Некучаевалы — Канму удж инспекцияӧн юрнуӧдысьлы — Коми Республикаын удж серти медыджыд канму инспекторлы;
· Валентина Витальевна Пальшиналы — «Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса содтӧд тӧдӧмлун сетан канму асшӧрлуна учреждениеын ас му туялан юкӧнса методистлы;
· Борис Владимирович Петровлы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын регыдъя медицина отсӧг сетысь медыджыд врачлы;
· Любовь Егоровна Терентьевалы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын поликлиникаса врач-инфекционистлы.
3. Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
· Илона Альбертовна Аливанкиналы — «Консультативно-диагностическӧй шӧрин» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму асшӧрлуна учреждениеын медыджыд медицинскӧй сестралы;
· Екатерина Африкановна Анчслы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын 1 №-а Милосердие юкӧнса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Светлана Ивановна Бахтиналы — «Койгорт районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму учреждениеса рентгенолаборантлы;
· Андрей Владимирович Выборовлы — «АгроСпецМеханика» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директорлы, Сыктывкар;
· Ольга Михайловна Голованьлы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын социальнӧй удж серти специалистлы;
· Оксана Димитриевна Гриценколы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын «А. Я. Кремслӧн кабинет-музейӧн история да ас му туялан музей» муниципальнӧй учреждениеса директорлы;
· Эльвира Николаевна Губницыналы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын медицинскӧй сестралы;
· Татьяна Петровна Есевалы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын медицинскӧй сестралы;
· Раиса Питиримовна Калашниковалы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын медыджыд медицинскӧй сестралы;
· Елена Николаевна Котельниковалы — «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн Эжва районса администрацияын муниципальнӧй эмбурӧн да муӧн вӧдитчӧмӧн веськӧдлӧм серти юкӧнӧн заведуйтысьлы;
· Валентина Анатольевна Лубянкиналы — «Сыктывкарса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн Олысьясӧс социальнӧя доръян мутас шӧринын адреснӧй отсӧг сетан юкӧнса начальниклы;
· Ирина Александровна Макагонюклы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын Канму гражданскӧй службаӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы;
· Ольга Анатольевна Медведевалы — «Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерстволысь удж могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеса директорлы;
· Татьяна Алексеевна Милюковалы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын регыдъя медицина отсӧг сетысь медыджыд врачлы;
· Валентина Алексеевна Мишариналы — «Кӧрткерӧс районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса директорӧс вежысьлы — мутас шӧринӧн заведуйтысьлы;
· Татьяна Николаевна Платолы — «Торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъяслысь уджалӧм да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм могмӧдан республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса директорӧс вежысьлы;
· Ольга Борисовна Покатовичлы — «Инта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын ӧтувъя юкӧнӧн заведуйтысьлы;
· Светлана Борисовна Потоцкаялы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын удж серти инструкторлы;
· Аурика Андреевна Пунеговалы — «Луздор районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн котыртан да консультация сетан отделениеын социальнӧй удж серти специалистлы;
· Евгения Николаевна Рогозиналы — Харъягаса фельдшер-акушер пунктӧн заведуйтысьлы — «Чилимдін районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса фельдшерлы;
· Ирина Владимировна Рыбиналы — «Сыктывкарса олысьясӧс уджӧн могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму учреждениеса директорлы;
· Татьяна Павловна Трофимовалы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениелӧн челядьлы отделениеын палатаса медицинскӧй сестралы;
· Наталья Витальевна Черниковалы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын врач-невропатологлы;
· Анатолий Васильевич Чиканчилы — Анатолий Чиканчилӧн Бурвӧчан Фондса президентлы;
· Артем Львович Чичкаревлы — «Республиканскӧй Творчество керка» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн прикладнӧй да художественнӧй удж нуӧдысь секторын творчество жанръяс серти 1 категорияа специалистлы;
· Галина Николаевна Ястребовалы — «Клиническӧй кардиологическӧй диспансер» Коми Республикаса канму учреждениелӧн функциональнӧй диагностика отделениеын функциональнӧй диагностикаса врачлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Игорь Булатов сетіс Коми Республикаса медицина уджалысьяслы канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/996 @ 2021-06-17 @}
Игорь Булатов сетіс Коми Республикаса медицина уджалысьяслы канму наградаяс.
Кыпыд церемонияыс вӧлі талун, лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунӧ, Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияса Ыджыд залын.
Владимир Уйба нимсянь Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь Медводдза вежысь Игорь Булатов чолӧмаліс медицина уджалысьясӧс локтан уджсикас гажӧн, сетіс канму да республикаса наградаяс да отличие пасъяс.
Медводдза вице-премьер аттьӧаліс медицинаын уджалысьясӧс донъявны позьтӧм уджысь, пандемия дырйи героизмысь да республикаса олысьяслы бур вылӧ быдлунъя уджысь.
«Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйба корис висьтавны, мый ми кутам быд ног отсавны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнлы, бурмӧдны оборудование, уджалан условиеяс, сетны сьӧма отсӧг да вӧчны йӧзлысь, кодъяс тышкасьӧны республикаса йӧзлӧн дзоньвидзалун вӧсна, олӧмсӧ тыр-бурӧн», — юӧртіс Игорь Булатов.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн коронавирус инфекциякӧд тышӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ зэв бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис врачлысь кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Пирогов нима орден сетӧма:
· Оксана Васильевна Даниловалы — «Луздор районса шӧр больнича» канму учреждениелӧн Летка районса больничаын медицинскӧй сестралы (кувсьӧм бӧрас)
Орденсӧ сетісны Оксана Васильевналӧн бать-мамлы — Василий Прокопьевич да Галина Григорьевна Рубцовъяслы
· Татьяна Владимировна Коржавиналы — «Печора районса шӧр больнича» канму учреждениеса врач-инфекционистлы;
· Вероника Олеговна Орловалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму сьӧмкуд учреждениеса врач-эпидемиологлы;
· Владислав Иванович Полежаевлы — «Усинск районса шӧр больнича» канму учреждениеса участковӧй врач-терапевтлы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Айму водзын заслугаясысь» ІІ степеня орденлысь медаль сетӧма
· Леонид Андреевич Пиникерлы — «Сыктывкарлӧн 1 №-а карса больнича» канму учреждениеса врачлы;
«Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма:
· Владимир Викторович Катковлы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса юралысь врачлы;
· Константин Петрович Логунколы — «Ухтаын мутаскостса кага чужтан керка» канму учреждениеса отделениеӧн заведуйтысьлы;
· Игорь Вадимович Новиковлы — «Ухта карса 1 №-а больнича» канму учреждениеса отделениеӧн заведуйтысьлы;
· Николай Васильевич Терентьевлы — «Ухтаын мутаскостса кага чужтан керка» канму учреждениеса отделениеӧн заведуйтысьлы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
· Александра Алексеевна Штефанскаялы — «Койгорт районса шӧр больнича» канму учреждениелӧн Зимовка посёлокын фельдшер-акушер пунктӧн заведуйтысьлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис коронавирус инфекциякӧд тышын, Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма:
· Юлия Михайловна Башлыковалы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Валентина Васильевна Кожокарьлы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Мария Александровна Синайскаялы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса отделениеӧн заведуйтысьлы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма
· Магомедхабиб Рамазанович Рамазановлы — «Ухта карса 1 №-а больнича» канму учреждениеса юралысь врачлы;
йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис коронавирус инфекциякӧд тышын, Рочму Федерация Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма:
· Елена Владимировна Анисимовалы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Артур Сергеевич Башиковлы — «Ухта карса 1 №-а больнича» канму учреждениеса врачлы;
· Татьяна Валентиновна Горбуновалы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Елена Анатольевна Калимовалы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Евгения Всеволодовна Катаевалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Надежда Николаевна Литвиналы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Анастасия Андреевна Лукашиклы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Андрей Витальевич Мушинскийлы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Наталья Николаевна Патраковалы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса медицинскӧй сестралы;
· Александр Рюрикович Подгорнихлы — «Луздор районса шӧр больнича» канму учреждениелӧн Летка районса больничаын врачлы;
· Александр Валентинович Сученковлы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса врачлы;
· Людмила Ивановна Телегиналы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» канму учреждениеса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Лидия Александровна Худяевалы — «Луздор районса шӧр больнича» канму учреждениеса юралысь врачӧс вежысьлы;
· Владимир Александрович Шамаховлы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеса врачлы;
регыдъя медицина отсӧг сетігӧн уджсӧ бура вӧчӧмысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерация Президентсянь Аттьӧалана гижӧд сетӧма:
· Алексей Петрович Захаровлы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеын автомашинаса водительлы;
· Николай Васильевич Шехонинлы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеын автомашинаса водительлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
· Светлана Владимировна Васильевалы — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн Медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртӧмӧн веськӧдланінын юкӧнса медыджыд специалист-экспертлы;
· Любовь Егоровна Терентьевалы — «Луздор районса шӧр больнича» канму учреждениеса врач-инфекционистлы;
Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
· Татьяна Алексеевна Милюковалы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеын регыдъя медицина отсӧг сетысь медыджыд врачлы;
· Татьяна Павловна Трофимовалы — «Луздор районса шӧр больнича» канму учреждениеын палатаса медицинскӧй сестралы;
· Галина Николаевна Ястребовалы — «Клиническӧй кардиологическӧй диспансер» канму учреждениеын функциональнӧй диагностикаса врачлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта врач» ним сетӧма:
· Фирдаус Камиловна Аминовалы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеын регыдъя медицина отсӧг сетысь медыджыд врачлы, Ухта кар;
· Елизавета Ивановна Броваровалы — «Коми республиканскӧй психиатрическӧй больнича» канму учреждениеса врач-неврологлы;
· Людмила Михайловна Маменчиковалы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеса участковӧй врач-фтизиатрлы.
«Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма:
· Ольга Леонидовна Анохиналы — «Коми республиканскӧй психиатрическӧй больнича» канму учреждениеса логопедлы;
· Лидия Николаевна Беляковалы — «Сыктывдін районса шӧр больнича» канму учреждениелӧн Зеленечса врачебнӧй амбулаторияын акушеркалы;
· Гульгура Азанджановна Гарюшиналы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеын физиотерапия серти медицинскӧй сестралы;
· Галина Адамовна Макаровалы — «Коми республиканскӧй психиатрическӧй больнича» канму учреждениеын палатаса медицинскӧй сестралы;
· Зинаида Петровна Остапчуклы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеын операционнӧй медицинскӧй сестралы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уджсикасын ыджыд кужанлунысь да Коми Республикалы бур вылӧ зіля уджалӧмысь «Уджсикасын медбур» Коми Республикаса почёт пӧв вылӧ портрет ӧшӧдӧм йылысь свидетельство сетӧма
· Венера Викторовна Бушеневалы — «Удора районса шӧр больнича» канму учреждениелӧн Пыисдінса врачебнӧй амбулаторияын акушеркалы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь дона козин сетӧма
· Светлана Алексеевна Двойнишниковалы — Абезь грездса фельдшер-акушер пунктӧн заведуйтысьлы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеса фельдшерлы.
Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма:
· Валентина Николаевна Казаковалы — «Республиканскӧй врачебно-физкультурнӧй диспансер» канму учреждениелӧн бурдӧдан физкультура да медицинскӧя реабилитируйтан отделениеын бурдӧдан физкультура серти инструкторлы;
· Марина Алексеевна Латыповалы — «Туберкулёзысь бурдӧдан республиканскӧй диспансер» канму учреждениеса участковӧй врач-фтизиатрлы;
· Надежда Николаевна Пономаревалы — «Туберкулёзысь бурдӧдан республиканскӧй диспансер» канму учреждениеса отделениеӧн заведуйтысьлы, участковӧй врач-фтизиатрлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын 2021 вося сора тӧлысь 30 лунӧдз нюжӧдісны уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да спортивнӧй мероприятиеяс нуӧдӧм серти дзескӧдан мераяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/998 @ 2021-06-18 @}
Комиын 2021 вося сора тӧлысь 30 лунӧдз нюжӧдісны уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да спортивнӧй мероприятиеяс нуӧдӧм серти дзескӧдан мераяс.
Оз на позь уджавны войын уджалысь клубъяслы (дискотекаяслы).
Лӧсялана вежсьӧмъяссӧ пыртӧма «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ.
Таысь кындзи, 2021 вося лӧддза-номъя тӧлысь 21 лунсянь шуӧма тыртны концертнӧй, театральнӧй да кинозалъяссӧ став местасьыс 50 прӧчентысь абу унджык.
Удж сетысьяслы вӧзйӧма вуджӧдны 30% уджалысьсӧ, а сідзжӧ 65 арӧса да арлыдаджык уджалысьяссӧ дистанционнӧя уджалан режим вылӧ.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медицина уджалысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1000 @ 2021-06-20 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медицина уджалысьлӧн лунӧн.
«Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Медицина уджалысьлӧн лунӧн!
Медицина — тайӧ торъя туй, кӧні абу тырмымӧн сӧмын уна тӧдны да кужны.
Тайӧ служитӧм, мог, оланног.
Тайӧ ыджыд кывкутӧм, уджсикас бура тӧдӧм да йӧз дой кылӧм.
Коми Республикаын — 15 сюрсысь унджык медицина уджалысь.
Тайӧ йӧз, кодъяс сетісны асьнысӧ йӧзлысь дзоньвидзалун да олӧм видзӧмлы.
2020 да 2021 воясӧ тіян пельпомъяс вылӧ водіс сьӧкыдтор — выль коронавирус инфекциякӧд тыш.
Ті и талун ассьыныд олӧм да дзоньвидзалун жалиттӧг водзӧ уджаланныд, мезданныд йӧзӧс COVID–19 висьӧмысь.
Уджсикас гаж лунӧ аттьӧала тіянӧс сьӧкыд уджысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да ассьыныд олӧм уджлы сиӧмысь.
Торъя ыджыд аттьӧ юкӧнса ветеранъяслы, ыджыд вермӧмъяс налы, кодъяс кӧсйӧны сетны асьнысӧ бурдӧдан уджлы — медицина вузъясын да колледжъясын велӧдчысьяслы.
Сиа йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнса уджалысьяслы да ветеранъяслы крепыд дзоньвидзалун, вермӧмъяс, семьяпытшса да уджвывса лад, бырлытӧм вын да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса власьт да «Руститан» холдинг ӧткодялісны ассьыныс видзӧдласъяснысӧ Пижмаса куйлӧдын горно-металлургическӧй комплекс лӧсьӧдӧм серти @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1004 @ 2021-06-21 @}
Коми Республикаса власьт да «Руститан» холдинг ӧткодялісны ассьыныс видзӧдласъяснысӧ Пижмаса куйлӧдын горно-металлургическӧй комплекс лӧсьӧдӧм серти.
Комиын удж серти аддзысьлісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов да «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн веськӧдлысьяс.
Сёрнитісны Рочмуса Арктика зона сӧвмӧдан стратегия збыльмӧдӧм могысь Пижмаса куйлӧдын титанӧвӧй рудаяс да кварца (стеклӧа) лыаяс переработайтан горно-металлургическӧй комплекс лӧсьӧдӧм йылысь.
Пижмаса куйлӧдысь титанӧвӧй рудаяс да стеклӧ лыаяс перъян проектсӧ да сылӧн подув вылын горно-металлургическӧй комплекс лӧсьӧдӧмсӧ пыртӧма 2035 воӧдз кадколаст вылӧ Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегияӧ, мый вынсьӧдӧма Рочмуса Президентлӧн индӧдӧн, да 2035 воӧдз кадколаст вылӧ Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан стратегияӧ, мый вынсьӧдӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн шуӧмӧн.
«Проектыс водзӧ вылӧ лача сетысь, — тӧдчӧдіс Игорь Булатов.
— Коми Республикалы колӧны буретш татшӧм ыджыд, технологичнӧй, инновационнӧй проектъяс, кутшӧмъяс сетӧны позянлун содтыны промышленнӧй производстволысь сӧвман ӧдсӧ, медым социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдны миянлысь регион да Рочмуса Арктика зона.
«РУСТИТАН» компанияяслӧн группаса президент Анатолий Ткачук юӧртіс инвестиция проект збыльмӧдӧмлӧн ӧнія тшупӧд йылысь.
«Ми нуӧдам ыджыд удж проект збыльмӧдан быд нырвизьын, дасьтам сёрнитчӧмъяс лоны вермана уджъёртъяскӧд да дасьӧсь бурмӧдны Коми Республикакӧд ӧтувъя удж став юалӧм серти, кутшӧмӧс колӧ видлавны быд боксянь», — шуис Анатолий Ткачук.
«РУСТИТАН» компанияяслӧн группаса медыджыд директор Алексей Новиков висьталіс, мый компания сӧвмӧдан стратегияӧ пырӧ и коризлӧн Бельгопса да из совлӧн Сереговса куйлӧдъяс подув вылын химическӧй комплекс кыпӧдӧм. Тайӧ сетас позянлун лӧсьӧдны солянӧй кислота, сода, хлор да кориз производство. Тайӧ вӧчӧмторъясыс ковмасны Пижмаса да Ярегаса титанӧвӧй рудаяс бурмӧдӧм да водзӧ вежӧм вылӧ.
«Комиын эмӧсь из совлӧн да коризлӧн ыджыд куйлӧдъяс. Найӧ вермасны могмӧдны миянӧс став колана реагентъяснас, кутшӧмъясӧн кутасны вӧдитчыны оз сӧмын миян технологическӧй циклын, но и кутшӧмъясӧс кутасны нуны аймуын да суйӧр сайын наӧн вӧдитчысьяслы. И Пижмаса куйлӧд перйигӧн лоӧ лӧсьӧдӧма экспорт вылӧ лӧсялысь асшӧр химическӧй производство», — висьталіс Алексей Новиков.
Тӧдчанаӧн лои Сосногорсксянь «Индига» саридзса джуджыд портӧдз кӧрт туй нюжӧдӧм йылысь сёрни.
Тайӧ магистральыс лоӧ медшӧр инфраструктура проектӧн Рочму Федерацияса Арктика зонаын.
Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын кӧрт туй нюжӧдӧмыс сетас водзӧ вылӧ ыджыд лача выль инфраструктура стрӧитӧмӧ инвестицияяс вылӧ да му пытшкӧсӧн вӧдитчан да вӧр промышленносьт юкӧнын гырысь проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ.
«Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйбалӧн тшӧктӧм серти регионса Экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство дасьтіс 2021–2025 вояс вылӧ Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан план, кытчӧ ми пыртім Сосногорск — Индига кӧрт туй стрӧитӧм.
Ӧні тайӧ плансӧ видлалӧ став федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт орган, а тайӧ дасысь унджык федеральнӧй ведомство.
Чайтам, мый Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр вынсьӧдас сійӧс, да сійӧ лоӧ проект збыльмӧдӧмын содтӧдӧн», — юӧртіс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева.
Войтыркостса уджъёртасьӧм сӧвмӧдӧм боксянь веськӧдлан котыръясӧн юралысьяслысь пырся аддзысьлӧмъяс дасьтысь Российско-Китайскӧй комиссиялӧн удж серти, пасйӧма «РУСТИТАН» КГ да рӧма металлургия серти китайса войтыркостса инженерно-стрӧительнӧй котыр (NFC) костын проект збыльмӧдан да сылӧн подув вылын национальнӧй горнопромышленнӧй кластер (НГПК) лӧсьӧдан юалӧмъяс серти удж.
«Ми зэв бура гӧгӧрвоам ӧта-мӧдӧс войтыркостса инвестицияяс, технологическӧй уджъёртӧс кыскӧм да дась вӧчӧмторъяс войтыркостса рынокъяс вылын иналӧм серти», — шуис Анатолий Ткачук.
Кывкӧртӧд пыдди лои сёрнитчӧма матысса кадӧ нуӧдны сӧвещанньӧ выль инновация проектъяс збыльмӧдӧм могысь национальнӧй горнопромышленнӧй кластерлы инфраструктура лӧсьӧдӧм серти.
* * *
Титанлысь Пижмаса куйлӧдсӧ вӧлі аддзӧма колян нэмся 60-ӧд воясӧ да сувтӧдӧма канму баланс вылӧ Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ. Тайӧ лои РУСТИТАН-лӧн федеральнӧй наука-туялан институтъяскӧд да предприятиеяскӧд — «Аэрогеология» ФКӦНПП, «ВИМС» ФКСУ, «ВСЕГЕИ» ФКСУ, «ИМГРЭ» ФКСУ, РНА ИГЕМ да РНА ИМЕТ — 10 вося геологоразведочнӧй да туялана уджъяс серти кывкӧртӧдӧн.
Мупытшса озырлун видзас серти канму комиссия вынсьӧдіс видзассӧ 300,4 млн тонна титанӧвӧй руда да 345 млн тонна стеклӧа лыа чиръя из мындаын. А сідзжӧ вӧлі донъялӧма водзӧ вылӧ ресурсъяс лицензияа площадь серти. Найӧ артмӧдісны 1012,5 млн тонна титанӧвӧй руда либӧ 42,8 миллион тонна титан диоксид.
Коми Республикаын чукӧрмӧма титанлӧн да кварцлӧн мирын медыджыд ресурсъяс, мый урчитӧ регионлысь кыдз минеральнӧй сырьё перйӧм серти да промышленносьтлысь быдсяма отрасль могмӧдӧм могысь титан да кварц диоксидъяс подув вылын бур продукция сыысь вӧчысь мирса шӧринлысь аскиа лунсӧ.
Производство продукциялӧн шӧр сикасъяс — ёна пористӧй рутиллӧн да псевдорутиллӧн концентратъяс, циркон, титанлӧн пигментнӧй диоксид, титанӧвӧй губка, аддитивнӧй технологияяслы (3D печать) титан пызь, синтетическӧй игольчатӧй волластонит, керамика да полимеръяс, экология боксянь сӧстӧм стрӧитчан материалъяс вӧчӧм вылӧ калитӧм кварцевӧй лыаяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика став Рочмукӧд ӧттшӧтш чӧв олыштас @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1003 @ 2021-06-21 @}
Коми Республика став Рочмукӧд ӧттшӧтш чӧв олыштас.
Лӧддза-номъя тӧлысь 22 лунӧ Коми Республика, кыдз и став Рочму, пасйӧ Казьтылан да шогалан лун — Айму вӧсна Ыджыд тыш пансян лун.
Тайӧ лунӧ Рочмуса войтыр шогалӧны ӧти аймуын чужӧм йӧз вӧсна, кодъяс усины 1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын да ассьыныс олӧм сетӧмӧн дорйисны Чужан му.
12 час 15 минутӧ Рочмуса став регионын ӧти кадӧ лоӧ чӧв олан минут.
Буретш тайӧ кадас 80 во сайын эфирӧ петіс сӧвет муын олысьяс дорӧ Германиялӧн уськӧдчӧм йылысь шыӧдчӧм.
Казьтылан да шогалан лункӧд йитчӧм шӧр проектъясысь ӧтикӧн лоӧ «Свеча Памяти» ставрочмувывса акция.
2020 волысь — Казьтылан да слава волысь — традиция водзӧ нуӧдӧмӧн 2021 воӧ акцияыс тшӧтш мунас онлайн.
Ставӧн вермасны пырӧдчыны ставвойтырсикаса Казьтылан да шогалан лун пасйӧмӧ — ӧзтыны виртуальнӧй сисьяс деньпамяти.рф сайтын война вылын усьӧмаясӧс казьтыштӧм могысь.
Акциялӧн оператор «ПАМЯТЬ ПОКОЛЕНИЙ» бурвӧчан фонд вичмӧдас сы мында сьӧм, мыйта сись кутас ӧзйыны, да ыстас тайӧ сьӧмсӧ ветеранъяслы специализированнӧй медицина отсӧг сетӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Казьтылан да шогалан лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1005 @ 2021-06-22 @}
Казьтылан да шогалан лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Лӧддза-номъя тӧлысь 22 лун — жугыль да шог лун миян страналӧн историяын.
80 во сайын фашистскӧй Германия уськӧдчис СССР-са каръяс, военнӧй да стратегическӧй объектъяс вылӧ.
Тадзи заводитчис Айму вӧсна Ыджыд тыш, да муніс сійӧ 1418 лун да нуис 27 миллион соотечественниклысь олӧм.
Та мыйта мортӧс воштӧмыс колис йӧзлӧн паметьын бурдлытӧм дой, и ӧнӧдз на курыд йӧлӧгаӧн кылӧ дойыс быд сьӧлӧмын, быд семьяын.
Сӧветскӧй войтыр дорйис Аймунымӧс олӧм жалиттӧг.
Ӧтувтчӧм, смеллун да чужан му дорӧ муслун отсалісны венны вӧрӧгӧс тайӧ медся вир кисьтана да чорыд войнаас.
Казьтылан да шогалан лунӧ ми казьтылам тышын усьӧмаясӧс, фашистскӧй лагеръясын кувтӧдз мучитӧмъясӧс, тылын тшыгысь кулӧмаясӧс.
Ми шогалам став вӧснаыс, кодъяс ассьыныс олӧм сетӧмӧн пӧртісны олӧмӧ вежа мог.
Югыд паметь усьӧм геройяслы.
Муӧдз копыр миян дона ветеранъяслы, кодъяс эз сетны вӧрӧгъяслы странанымӧс, мездісны мир фашизмысь, козьналісны миянлы ӧтсӧгласа олӧм.
Ми пыр кутам нимкодясьны тіян повтӧмлунӧн, тіян пример вылын кутам быдтыны челядьӧс, кутам видзны историческӧй паметьсӧ да висьтавны сы йылысь челядьлы да внукъяслы».
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Лариса Карачёва: «Талун ми казьтылам найӧс, кодъяс сувтісны дорйыны Чужан му» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1007 @ 2021-06-22 @}
Лариса Карачёва: «Талун ми казьтылам найӧс, кодъяс сувтісны дорйыны Чужан му».
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьяс Лариса Карачёва да Дмитрий Самоваров, Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн юрнуӧдысь Игорь Божков пырӧдчисны Казьтылан да шогалан лунлы сиӧм мероприятиеясӧ.
Фашизмысь Айму дорйысьяслысь подвигсӧ да повтӧмлунсӧ, асьнысӧ жалиттӧмсӧ да лов вынсӧ казьтыштісны Сыктывкарын «Куслытӧм би» мемориал да «Шогсьысь воин» памятник дорӧ дзоридзьяс пуктӧмӧн.
Чукӧртчӧмаяс чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны найӧс, кодъясӧс нуис война.
Лариса Карачёва восьтіс «Ми — страналӧн армия. Ми — войтырлӧн армия» тематическӧй поезд паныдалан кыпыд церемония. Поездыс воис Сыктывкарӧ лӧддза-номъя тӧлысь 22 лунӧ.
Составсӧ паныдалісны военнӧй оркестр, кадетскӧй да юнармейскӧй ӧтмунӧмӧс, республикалӧн юркарса национально-культурнӧй автономияясӧс петкӧдлысьяс.
· Тӧдчана, мый буретш талун ми паныдалам тайӧ поездсӧ, коді прӧйдитіс нин кузь туй Рочмуті.
Поездлӧн экспозицияясыс висьталӧны миян страналӧн героическӧй лист бокъяс йылысь, петкӧдлӧны Вооружённӧй Вынъяслысь выль вермӧмъяссӧ, юнармейскӧй ӧтмунӧмлысь сӧвмӧмсӧ да, дерт, пандемия кадӧ военнӧй медикъяслысь уджсӧ.
Тайӧ — миян гордосьт да миян вын.
Тайӧ миян страналӧн да миян челядьлӧн аскиа лун вӧсна кывкутӧм йылысь казьтыштӧм, — пасйис Лариса Карачёва.
Ветлӧдлан экспозициякӧд тайӧ лунӧ тӧдмасисны сыктывкарса школаясын велӧдчысьяс: юнармейскӧй ӧтмунӧмса водзмӧстчысьяс, кадетъяс.
Найӧ видзӧдлісны тематическӧй вагонъяс: «Паметь туй», кӧні сувтӧдӧма Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяс йылысь юӧртан терминалъяс, да «Тыдавтӧм вӧрӧгӧс вермӧм» — военнӧй медикъяслӧн ковидкӧд тышӧ пуктӧм пай йылысь.
Восьса платформаяс вылын позьӧ вӧлі тӧдмасьны медся выль военнӧй техникаӧн.
* * *
Патриотическӧй поездлӧн мунӧмыс пырӧ «Ми — страналӧн армия. Ми — войтырлӧн армия» акцияӧ. Сійӧ мунӧ 2021 вося косму тӧлысь 25 лунсянь лӧддза-номъя тӧлысь 27 лунӧдз Мӧскуа — Севастополь — Владивосток — Мӧскуа маршрутӧд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром межрегионгаз» сёрнитісны шоныдӧн могмӧдысь организацияяслӧн уджйӧз йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1008 @ 2021-06-23 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром межрегионгаз» сёрнитісны шоныдӧн могмӧдысь организацияяслӧн уджйӧз йылысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов нуӧдіс регионса шоныдӧн могмӧдысь организацияяслӧн «Газпром межрегионгаз Ухта» ичӧт кывкутана котыр водзын биаруысь уджйӧз серти сӧвещанньӧ.
«Заводитчис выль ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысьӧм, — пасйис Игорь Булатов.
— Медым биарусӧ водзӧ сетны торкалӧмъястӧг, колӧ примитны олан фондса да социальнӧй юкӧнса объектъяс могмӧдан став мерасӧ».
«Газпром межрегионгаз» ичӧт кывкутана котырлӧн Социальнӧй вӧдитчысьяскӧд артасьӧм бӧрся видзӧдӧмӧн веськӧдланінса начальник Александр Фролов индіс, мый колӧ лӧсьӧдны артмӧм ситуацияысь петан план да уджйӧз бырӧдан график.
«Выль ӧдӧн мунӧ канмуӧн юралысьлӧн тшӧктӧмъяс серти странаӧс биаруӧн могмӧдан уджтасыс, та вӧсна колӧ эськӧ уджйӧзсӧ вештыны биаруӧн могмӧдан ӧнія тшупӧд вылын, а ӧні сійӧ 50 прӧчентысь унджык, — пасйис Александр Фролов.
— Мӧд ногӧн кӧ, уджйӧзыс кутас содны регион биаруӧн могмӧдан тшупӧдкӧд ӧттшӧтш.
Кора сӧвещанньӧяслӧн кывкӧртӧдъяс серти пасйыны татшӧм петан туй: лӧсьӧдны нюжӧдӧм уджйӧз вештан график, кӧні лоӧ урчитӧма помланьыс уджйӧзсӧ ставнас вештӧм, дженьыд кадколастӧ, да мед вӧлі гӧгӧрвоана, кытысь кутас лоны та вылӧ сьӧм».
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев юӧртіс, мый петан туйсӧ корсьӧны «Газпром межрегионгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырӧн веськӧдлысьяскӧд сёрнитчӧмӧн да регионса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн.
«Веськӧдлан котыр отсалӧ миян ресурсникъяслы сьӧмӧн могмӧдан йӧрышъяс серти, — шуис Игорь Кузьмичев.
— Сійӧ жӧ «КТК» вылӧ волӧн мӧд джын кежлӧ миян урчитӧма миллиард шайтысь унджык субсидия.
Неважӧн нуӧдім удж серти сӧвещанньӧ «ТЭК-Печора» котыркӧд, кӧні вӧлі и «Газпром межрегионгаз Ухта» котырса медыджыд директор Павел Курлыгин.
Сёрнитім стӧч воськола алгоритм йылысь, мӧд вежоннас виччысям Печораысь лыдпасъяс, медым заводитны сёрни Коми Республикаса тариф комитеткӧд.
«КТК» бурмӧдан плансӧ ми вӧчам уджйӧз вештӧм тӧд вылын кутӧмӧн.
Матысса кадӧ лӧсьӧдам графикъяс, найӧ кутасны мыджсьыны лыдпасъяс вылӧ».
Шоныдӧн могмӧдысь организацияяслӧн биаруӧн вӧдитчӧмысь уджйӧзлӧн ӧтувъя мындаыс 2021 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лун вылӧ — 552,6 миллион шайт, та лыдын и нюжӧдӧм уджйӧз — 503,1 миллион шайт.
Медся уна уджйӧзыс «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырувса компанияяс группалӧн — 33,4% (нюжӧдӧм уджйӧзыс — 168,2 млн шайт);
«ТЭК-Печора» ичӧт кывкутана котырлӧн — 25,7% (нюжӧдӧм уджйӧзыс — 129 млн шайт);
«Аквасервис» ичӧт кывкутана котырлӧн — 20,6% (нюжӧдӧм уджйӧзыс — 103,6 млн шайт).
Кыдзи юӧртіс Игорь Булатов, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр колис мераяссӧ, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма нюжӧдӧм уджйӧзсӧ чинтӧм да ресурсъясӧн могмӧдысь организацияяс водзын коммунальнӧй услугаяс сетӧмысь ӧнія мынтӧмъяссӧ вештӧм вылӧ:
· урчитӧма субсидияяс муниципальнӧй учреждениеясӧн коммунальнӧй услугаясысь рӧскодъяс мынтӧм вылӧ (822 млн шайт);
· урчитӧма субсидияяс организацияяслы канмусянь донъяс (тарифъяс) ладмӧдӧм вӧсна воштӧм чӧжӧссӧ бергӧдӧм вылӧ (3 366,2 млн шайт).
2021 воӧ канму (муниципальнӧй) сьӧмкуд да асшӧрлуна учреждениеяслы содтӧд урчитӧма субсидияӧн грантъяс босьттӧм чӧжӧс бергӧдӧм вылӧ кокньӧда тарифъясӧн вӧдитчӧмӧн 9,1 млн шайт мындаын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Лариса Карачёва аттьӧаліс социальнӧя доръян юкӧнӧс петкӧдлысьясӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь да сетіс канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1010 @ 2021-06-23 @}
Лариса Карачёва аттьӧаліс социальнӧя доръян юкӧнӧс петкӧдлысьясӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь да сетіс канму наградаяс.
Коми Республикаса социальнӧя доръян юкӧнын уджалысьяслы сетісны канму наградаяс.
Лӧддза-номъя тӧлысь 23 лунӧ кыпыд церемониясӧ нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Наградаяссӧ сетісны Коми Республикаса кар-районъясын Олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринъясын, социальнӧя могмӧдан асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияясын, керкаяс-интернатъясын, тыр арлыдтӧмъясӧс социальнӧя реабилитируйтан шӧринъясын, а сідзжӧ Олысьясӧс уджӧн могмӧдан шӧринын уджалысьяслы.
abu
Лариса Карачёва чолӧмаліс награда босьтысьясӧс налысь уджсӧ вылӧ донъялӧмӧн.
— Дона уджъёртъяс!
Быд награда сайын, кодӧс ті талун босьтінныд, сулалӧ кӧрпитана удж да миян муын уна олысьлӧн судьба. Ті сетінныд налы колана отсӧг.
Ті мукӧдысь бурджыка тӧданныд, мыйта колӧ мывкыдлун да тӧждлун, медым быд лун уна во чӧж сьӧлӧм сетны налы, кодъяс воштісны надея, отсавны налы, кодъяслы колӧ отсӧг.
Ті бӧрйинныд тайӧ туйсӧ да сетінныд сылы эн сӧмын тӧдӧмлун да кужанлун, но и ловныдлысь юкӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь аттьӧаліс социальнӧя доръян юкӧнӧс петкӧдлысьясӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь да йӧзлы отсавны зільӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын сора тӧлысь 1 лунӧ кутасны пасйыны Боевӧй тышъясса ветеранъяслысь лун @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1012 @ 2021-06-24 @}
Комиын сора тӧлысь 1 лунӧ кутасны пасйыны Боевӧй тышъясса ветеранъяслысь лун.
Выль гаж урчитӧм йылысь Индӧдсӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс «Афганистанса ветеранъяслӧн Рочмуса Союз», «Десантникъяслӧн союз», «Рочмуса офицеръяс», «Боевӧй ёртасьӧм» ӧтйӧза организацияяслӧн республикаса активкӧд урасьӧм тӧлысьын паныдасьлӧм бӧрын.
Гаж лунсӧ урчитӧма Коми Республикаса олысьяслысь, кодъяс 1945 во бӧрын участвуйтісны СССР-ын, Рочму Федерацияын да мукӧд канмуын боевӧй тышъясын, локальнӧй войнаясын да вооружённӧй конфликтъясын, заслугаяссӧ пыдди пуктӧм могысь.
Выль гажыс лоӧ уджалан лунӧн.
Боевӧй тышъясса ветеранъяслӧн лунлы сиӧм мероприятиеяссӧ котыртны да нуӧдны шуӧма Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерстволы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын индӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1013 @ 2021-06-24 @}
Коми Республикаын индӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим.
Лӧсялана шуӧмсӧ кырымаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов.
Торъя режимсӧ урчитӧма 2021 вося лӧддза-номъя тӧлысь 24 лунсянь Коми Республикаын кос да жар поводдя пуксьӧм вӧсна да вӧръясын ӧзйӧмъясысь ӧлӧдӧм могысь.
Вӧръясын пӧжарнӧй опасносьтлы ІV да V классъяс сетӧм дырйи оз кӧ чин вӧръясын пӧжарыс, поводдя прогноз серти матысса 5 лунӧ дзескӧдӧма олысьяслысь вӧръясӧд ветлӧмсӧ да вӧръясӧ транспортӧн пырӧмсӧ, ӧтув вӧдитчан туйясті веськыда ветлӧм кындзи.
Вӧръясӧн вӧдитчысьяслы колӧ видзны содтӧд дасьлун режимын вӧрса пӧжаръясысь ӧлӧдан да найӧс кусӧдан средствояс, медым ӧдйӧ реагируйтны вӧрса пӧжаръяс лоӧм вылӧ, а сідзжӧ котыртны вӧдитчыны сетӧм вӧр участокъяс патрулируйтӧм.
Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъяслы вӧзйӧма:
· пӧжарысь видзан канму службалӧн юкӧдувъяскӧд ӧтув водзӧ гӧгӧрвоӧдны йӧзлы пӧжарысь видзчысян мераяс, лӧсьӧдны да примитны пӧжарысь видзчысян содтӧд мераяс;
· вынсьӧдны вӧр, зданиеяс, сооружениеяс, олан керкаяс дорысь (торйӧн нин уна йӧза объектъяс, социальнӧй юкӧнса объектъяс, пӧжарысь омӧля видзысь (пуысь) олан керкаяс дорысь) кос турун, ёг да мукӧд ӧдйӧ ӧзйысь материал весалӧм бӧрся контроль;
· вынсьӧдны ортсыса пӧжарысь видзчысян ваӧн могмӧдан ӧшмӧсъяс (ю ты, пирсъяс да пӧжарнӧй гидрантъяс), кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь лӧсялана муниципалитетлӧн мутасын, шогмана выйӧдз вайӧдӧм бӧрся контроль.
Могмӧдны ва ӧшмӧсъясӧдз мытшӧдтӧм туй;
· олан пунктъясын, сад вӧдитан, град выв пуктас вӧдитан, абу коммерческӧй дачнӧй ӧтувъяслӧн мутасын дачнӧй да сад вӧдитан котыръяслӧн лӧсялана мутасъясын пуктыны (сэк, кор абуӧсь) пӧжар дырйи йӧзӧс шыӧн юӧртан средствояс, котыртны неминучаяс йылысь олысьясӧс юӧртан системаяс, пӧжаръяс дырйи йӧзӧс шыӧн юӧртан средствояс прӧверитӧм да найӧс шогмана выйӧдз вайӧдӧм, тӧждысьны пӧжар кусӧдан могъяс вылӧ ва запас вӧсна;
· вӧръясӧ пырӧмсӧ дзескӧдӧм дырйи Коми Республикаын вӧр овмӧсса канму учреждениеяскӧд (лесничествояскӧд) ӧтув котыртны вӧрӧ нуӧдысь туйяс вылын постъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын кӧсйӧны дистанционнӧя велӧдны специалист-гериатръясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1014 @ 2021-06-24 @}
Комиын кӧсйӧны дистанционнӧя велӧдны специалист-гериатръясӧс.
Талун Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва нуӧдіс заседание, кӧні «Вермӧм» республикаса котыртан комитетӧ пырысьяс сёрнитісны Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы да олӧма гражданалы гериатрическӧй да паллиативнӧй отсӧг сетӧм серти уджсӧ бурмӧдӧм йылысь.
Кыдзи юӧртіс Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев, ыджыд арлыда пациентъяслы отсӧгсӧ талун сетӧ специализируйтӧм Республиканскӧй гериатрическӧй шӧрин. Сійӧс восьтӧма Сыктывкарын Войнаса ветеранъяслы да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы республиканскӧй госпитальын.
Тані эм 25 стационарнӧй гериатрическӧй койка, нӧшта 20 — Печора районса шӧр больничаын.
Таысь кындзи, Коми Республикаын уджалӧ нӧшта 12 гериатрическӧй кабинет.
Пандемия вылӧ видзӧдтӧг, 2020 воӧ гериатрия серти специализируйтӧм стационарнӧй отсӧгсӧ сетӧма 192 пациентлы, 2021 вося нёль тӧлысьӧн — 76 пациентлы.
Но такӧд ӧттшӧтш ковидлы паныд дзескӧдӧмъясыс эз сетны тыртны уджавны верман арлыдысь олӧмаджык йӧзлы диспансеризация серти план.
Ветеранъяслӧн республиканскӧй Сӧветӧн веськӧдлысь Людмила Жукова кыпӧдіс гериатрия серти специалистъясӧн сиктса районъяс могмӧдӧм йылысь юалӧм.
Татшӧм медицина специалистъясыс ӧні оз тырмыны.
Регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьлӧн кывъяс серти, мытшӧдсӧ позьӧ разьны сиктса врач-терапевтъясӧс велӧдӧм отсӧгӧн.
Велӧдчыны позьӧ дистанционнӧя, удж вылысь мунтӧг.
«Гериатрия серти юркарса ыджыд шӧринъяс дасьӧсь таын отсавны», — тӧдчӧдіс Игорь Дягилев.
Видлавсьӧ позянлун корны Мӧскуаысь медицина специалистъясӧс, медым велӧдны республикаса врачьясӧс Сыктывкарса канму университетын.
Медицина ведомствоӧн веськӧдлысь висьталіс нӧшта сы йылысь, мый тшӧктіс кар-районса больничаясын юралысь врачьяслы лӧсьӧдны лекарствояслысь торъя чӧжӧс, медым ас кадӧ могмӧдны ветеранъясӧс лекарствоясӧн.
Кывкӧртӧд пыдди Лариса Карачёва индіс медицина ведомствоӧн веськӧдлысьлы, мый колӧ дасьтыны ӧтув практикаа врачьясӧс да векни профиля специалистъясӧс, медым сетны отсӧг республикаса ыджыд арлыда олысьяслы.
· Дзик пыр колӧ вӧчны сідз, медым сьӧкыда ветлысь олӧма йӧз вермисны веськавны векни профиля специалистъяс дорӧ.
Сідз, медым йӧзыс вермисны босьтны специализируйтӧм медицинскӧй консультация гортаныс, больничаӧ ветлытӧг, — пасйис республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса олӧма йӧз кутісны зільджыка пырӧдчыны спортӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1016 @ 2021-06-25 @}
Коми Республикаса олӧма йӧз кутісны зільджыка пырӧдчыны спортӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва нуӧдіс республикаса котыртан комитетлысь заседание. Заседание дырйи сёрнитісны олӧма йӧзлӧн физкультура мероприятиеясӧ пырӧдчӧм да та вылӧ колана условиеяс лӧсьӧдӧм йылысь.
Тайӧ нырвизьын мунан удж йылысь висьталіс регионса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр Виталий Савилов.
Статистика серти, 2020 воӧ 55 да 60–79 арӧса войтырысь физкультураӧн занимайтчис 20 сюрс морт, 2019 воӧ — 16 сюрс морт.
Физкультура да спорт мероприятиеясӧ пырӧдчысь йӧзлӧн лыдыс вевтыртӧ урчитӧм лыдпасъяссӧ.
Медым серпасыс и водзӧ вежсис бурлань, ветеранъяслы нуӧдӧны быдсяма спорт мероприятиеяс, на лыдын и «Дась уджавны да дорйысьны» комплекс серти.
Быд во республикаын мунӧ некымын вогӧгӧрся спартакиада: «Олӧма йӧз», «Кыпыда дыр олӧм», ГТО да спорт юкӧнса ветеранъяслӧн фестивальяс.
Ыджыд пай татчӧ пуктӧны и республикаса уна спорт федерация, кутшӧмъяс нуӧдӧны олӧма йӧзлы ордйысьӧмъяс», — висьталіс Виталий Савилов.
Олӧма йӧз окотапырысь участвуйтӧны ставрочмувывса проектъясын да акцияясын: Рочмуса лыжня, Рочмуса Азимут, Нацияяслӧн кросс, Котӧртан лун, Тӧвся спорт сикасъяслӧн лун, Лымлы сиӧм лун, Ветлӧдлӧмлы сиӧм лун, физкультурник лун да с. в.
Кыдзи пасйис Виталий Савилов, тӧдчанаӧн лоӧ сійӧ, мый олӧма йӧзлы урчитӧма кокньӧдъяс да торъя тарифъяс спортобъектъяс вылӧ волігӧн.
Водзӧ мунӧ акция «Восьса ӧдзӧс лун», кӧні республикаса олысьяс вермӧны мынтысьтӧг волыны спорт объектъяс вылӧ.
2019 да 2020 воясӧ акцияӧ пырӧдчис 367 сюрсысь унджык морт.
Таысь кындзи, муниципалитетса физкультурно-спортивнӧй учреждениеясын олӧма йӧзлы да ветеранъяслы уджалӧ 60 физкультурно-спортивнӧй группа.
Ёна кажитчӧ скандинавскӧй ветлӧдлӧм, уна пенсионер зіля пырӧдчӧ «Сыктывкарса лыжня» быд вося ордйысьӧмӧ.
«Сёрнитны кӧ ГТО комплекс йылысь, Коми Республикаса 50–70 арӧса да арлыдаджык 6800 олысь гижсисны да дасьӧсь сдайтны ГТО норма.
Вонас шӧркодя 750 морт пырӧдчӧ татчӧ, а отличие пас босьтысьлӧн лыдыс пыр содӧ», — пасйис Виталий Савилов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Том йӧзлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1018 @ 2021-06-27 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Том йӧзлӧн лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс медся кыпыд да яръюгыд гажӧн — Том йӧзлӧн лунӧн!
Коми Республикаын олӧны бур вӧчны зільысь, енбиа да вын-эбӧса том йӧз.
Нывъяс да зонъяс восьлалӧны кадыскӧд ӧтлаын, велӧдӧны выль технологияяс да уджсикасъяс, видзӧны ассьыныс дзоньвидзалун, зільӧны спортын, пыдди пуктӧны олӧма йӧзлысь традицияяс, тӧждысьӧны чужан республика вӧсна.
Ми вылӧ донъялам канмулысь том йӧз политика збыльмӧдӧмӧ зіля пырӧдчӧмнытӧ. Ті уджаланныд волонтёръясӧн, сӧвмӧданныд том йӧзлысь асвеськӧдлӧм, котыртанныд патриотическӧй клубъяс, участвуйтанныд гранта конкурсъясын да водзмӧстчӧмъяс збыльмӧдӧмын.
2020 воӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь том йӧзлӧн проектъяс вылӧ вӧлі сетӧма пӧшти 18 миллион шайт.
Республикаса конкуръясын да ордйысьӧмъясын 38 вермысь босьтісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь енбиа том йӧзлы премияяс.
Тӧда, мый водзмӧстчӧмӧн, велӧдчыны кӧсйӧмӧн, вермӧмъяс да сувтӧдӧм могъяс шедӧдны сямлун отсӧгӧн ті лоанныд колана специалистъясӧн да профессионалъясӧн.
И регыдъя кадӧ босьтанныд ас выланыд республика вӧсна, сылӧн водзӧ сӧвмӧм вӧсна кывкутӧм.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы вермӧмъяс, помасьлытӧм вын, аслыныд эскӧм, крепыд дзоньвидзалун, кыпыда да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба тшӧктіс вичмӧдны сьӧм Сосногорск районын Айюва ю вомӧн пос стрӧитӧм вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1021 @ 2021-06-28 @}
Владимир Уйба тшӧктіс вичмӧдны сьӧм Сосногорск районын Айюва ю вомӧн пос стрӧитӧм вылӧ.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь юӧртіс туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм серти республиканскӧй комиссиялӧн заседание дырйи. Заседаниеыс вӧлі лӧддза-номъя тӧлысь 28 лунӧ видеосвязь пыр.
Владимир Уйба висьталіс, мый тшӧктіс вичмӧдны республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧм Сосногорск районса Керки посёлок дорын Айюва ю вомӧн автомашина послысь проект лӧсьӧдӧм да сійӧс стрӧитӧм вылӧ.
Ӧні вадоръяссӧ йитӧ пуысь вӧчӧм подӧн ветлан ӧшалысь пос.
Автомашина пос стрӧитӧмыс сетас позянлун ветлыны во гӧгӧр «Керки-Том» автомашина туйӧд. Туйыс мунӧ куим муниципалитет пыр — «Сосногорск» МР МЮ, «Изьва» МР МЮ, «Ухта» КК МЮ пыр.
Заседание дырйи сідзжӧ сёрнитісны подӧн ветлысьяслы ӧпастӧмлуна ветлӧм да пода туйяс бурмӧдӧм йылысь; улич-туйяс да школаса автобусъясӧн ветлан туй участокъяс йылысь, челядьӧс школаса автобусъясӧн новлӧдлігӧн видзчысянлунсӧ могмӧдӧм йылысь.
Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм серти республиканскӧй комиссиялӧн заседание бӧрын вӧлі лӧсьӧдӧма тшӧктӧмъяслысь сёрнигижӧд, кӧні индӧма кадколастъяссӧ да тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм вӧсна кывкутысьясӧс.
Коми Республикаса стрӧитчан министерстволы тшӧктӧма дасьтыны вӧзйӧмъяс республикаса став туйсӧ, кыті новлӧдлӧны челядьӧс велӧданінъясӧ, регионса тшупӧдӧ вуджӧдӧм йылысь.
Тайӧ сетас позянлун кыскыны содтӧд сьӧм школаса автобусъясӧн ветлӧдлан туйяс дзоньталӧм да видзӧм вылӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатовлы республикаса сьӧм овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Александр Комлевкӧд да экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеевакӧд ӧтув тшӧктӧма сетны вӧзйӧмъяс, кыдзи кӧч тӧлысь 1 лунӧдз ньӧбны школаяслы 17 автобус, кутшӧмъяс 2021 воӧ оз тырмыны регионса велӧданінъяслы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба шыӧдчис дӧзьӧр органъясӧ, сы вӧсна мый сылы воӧны Эжва ю няйтӧсьтӧм йылысь юӧръяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1023 @ 2021-06-29 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба шыӧдчис дӧзьӧр органъясӧ, сы вӧсна мый сылы воӧны Эжва ю няйтӧсьтӧм йылысь юӧръяс.
Ӧтпырйӧ некымын муниципалитетса олысьяс гижисны Коми Республикаса Юралысьлы социальнӧй везъясын сы йылысь, мый Эжва ю ӧткымын местаын вевттьысьӧма виж нюйтӧн.
«Аттьӧала войвывса абу веськодь олысьясӧс ас кадӧ юӧртӧмысь.
Дзик пыр шыӧдчи Росприроднадзорлӧн веськӧдланінӧ да вӧр-ва видзан прокуратураӧ, кори ветлыны видзӧдлыны да аддзыны лоӧмторлысь помкасӧ», — юӧртіс Юралысь.
Олысьяс ыстісны Владимир Уйбалы снимокъяс, найӧс вӧчӧмны кымынкӧ местаын, торйӧн нин, Емдін районса Казлук посёлокын.
Регионӧн юрнуӧдысьлӧн кывъяс серти, колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык гӧгӧрвоны, ю вылын артмӧм быгйыс — вӧр-ва лоӧмтор, либӧ сёрниыс мунӧ промышленнӧй предприятиеяс вылын артмӧм лёктор йылысь.
Прӧверкаяс нуӧдӧм йылысь тшӧктӧмъяс Юралысь сетіс и Коми Республикаса вӧр-ва министерстволы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын Наука во: туялӧмъяс, конференцияяс, конкурсъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1024 @ 2021-06-29 @}
Коми Республикаын Наука во: туялӧмъяс, конференцияяс, конкурсъяс.
2021 восӧ Рочмуын шуӧма Наука да технологияяс воӧн.
Наука медводдзаысь пырис медтӧдчана национальнӧй верктуйяс лыдӧ.
Сылы отсалӧм да сійӧс сӧвмӧдӧм могысь вӧлі лӧсьӧдӧма торъя национальнӧй проект, кодӧс урчитӧма 2019–2024 вояс вылӧ.
«Наука да вузъяс» нацпроект олӧмӧ пӧртӧмыс сетас позянлун Рочмулы пырны мирса наукаын верктуя нырвизьяс серти вит нырччысь лыдӧ, чинтыны суйӧр сайӧ туялысьяслысь мунӧмсӧ да содтыны уджаланінъяслысь кысканлунсӧ мукӧд странаса учёнӧйяслы.
Волӧн мог — вайӧдны енбиа том йӧзӧс наука да технологияяс юкӧнӧ, содтыны Рочму Федерацияӧс наука да технологияяс боксянь сӧвмӧдан стратегияӧ профессиональнӧй ӧткотыръяслысь пырӧдчӧмсӧ, а сідзжӧ вӧчны сідз, медым миян странаса граждана бура гӧгӧрвоисны, кутшӧм водзмӧстчӧмъяс наука да технология юкӧнын талун пӧртӧны олӧмӧ канму да бизнес.
2021 воӧ Коми Республикаын велӧдчысьяслы, студентъяслы да наука ӧткотырӧ пырысьяслы урчитӧма наука лоӧмторъяс да мероприятиеяс.
2020–2021 велӧдчан воӧ школаын велӧдчысьяс туясисны, пырӧдчисны конкурсъясӧ да научно-практическӧй конференцияясӧ.
Гожся каникул дырйи челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан республикаса лагеръясын котыртӧма «Инженернӧй каникул» профильнӧй сменаяс, а кӧч тӧлыссянь челядьӧс виччысьӧны научно-познавательнӧй проектъяс, лекцияяс, туялысьяскӧд аддзысьлӧмъяс.
Уна мероприятие дасьтӧма и республикаса вузъясын.
Студентъяс вермасны петкӧдлыны асьнысӧ научно-практическӧй конференцияяс вылын.
Йирым тӧлысьӧ Комиын кӧсйӧны нуӧдны Наукалысь ставрочмувывса фестиваль, а сідзжӧ «СорокИНН» научно-инновационнӧй форум (Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын).
Коми Республикаса туялысьяслысь вермӧмъяссӧ петкӧдласны ставрочмувывса конференцияяс да научно-практическӧй форумъяс вылын.
Матысса планъясын — Войвыв Урал вылӧ полевӧй экскурсия, Илыч ю вылын «Палеозойскӧй рифъяс»;
«Арктикаса олысьяс кольӧм, ӧнія да локтан кадӧ» историческӧй демография серти ставрочмувывса симпозиум;
«Рочмулӧн Ылі Войвылын ыж видзӧмлӧн ӧнія тшупӧд, мытшӧдъяс да сійӧс сӧвмӧдӧмлӧн аскиа лун» ставрочмувывса научно-практическӧй сӧвещанньӧ.
Коми Республикаын Наука во помасяс ӧшым тӧлысьын Войвывса новаторъяслӧн слётӧн.
* * *
Волӧн могъяс лыдысь ӧти — висьтавны, наукаын кутшӧм нимъясӧн да вермӧмъясӧн гордитчӧ миян страна.
Во чӧж канму отсӧгӧн мунӧны гырысь учёнӧйяскӧд велӧдана мероприятиеяс, став окотитысьыс вермӧ пырӧдчыны велӧдан платформаясӧ да конкурсъясӧ.
Сы могысь, медым наука лоис матынджык быдӧн дорӧ, Рочмуын лӧсьӧдӧма официальнӧй сайт — годнауки.рф.
Ӧти личкӧмӧн позьӧ пырны тавося шӧр наука лоӧмторъяс да восьтӧмъяс йылысь юӧртанінӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын вӧр промышленносьткӧд йитчӧм проектъяс босьтасны медводдза заёмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1025 @ 2021-06-30 @}
Коми Республикаын вӧр промышленносьткӧд йитчӧм проектъяс босьтасны медводдза заёмъяс.
«Вӧр промышленносьтлӧн проектъяс» сьӧмӧн могмӧдан уджтассӧ збыльмӧдӧ регионса Промышленносьт сӧвмӧдан фонд. Уджтаслӧн мог — отсавны регионса вӧр промышленносьтын уджалысь ичӧт да шӧр предпринимательстволы.
Уджтасыс заводитіс уджавны 2021 вося рака тӧлысьын.
Ӧні оформитӧма нин медводдза заёмъяс.
Уджтассӧ урчитӧма куим во вылӧ, пырӧдчыны сэтчӧ вермасны Коми Республикаса ичӧт бизнесӧс петкӧдлысьяс проектъясӧн, кутшӧмъяслӧн ӧтувъя доныс 3 миллион шайт да унджык. Та дырйи проектӧ пуктан ас сьӧмыс став дон сертиыс 20%-ысь абу этшаджык.
Регионса уджтас серти ставкаыс вежсьытӧм — вонас 2%. Медводдза вонас уджтасӧ пырӧдчысь предприятие мынтӧ заём босьтӧмысь сӧмын прӧчентъяс.
Залогӧ вермасны босьтны банкса гарантияяс, Коми Гарантийнӧй Фондлысь, Ичӧт да шӧр предпринимательство сӧвмӧдан корпорациялысь поручительство, а сідзжӧ предприятиеяслысь мукӧд эмбур.
Сідз, 15 миллион шайт вылӧ заём босьтіс «МК Лес» ичӧт кывкутана котыр Сыктывкарса Краснозатонскӧй посёлокын уджалысь вӧр пилитан производство выльмӧдӧм вылӧ.
Проектлӧн ӧтувъя доныс — 31,1 миллион шайт.
Предприятие лэдзӧ нин погонажнӧй вӧчӧмторъяс 450 куб. метр тӧлысьнас, а инвестиция проект сетас позянлун содтыны вӧр пилитан продукциялысь йӧрышсӧ пӧшти кык пӧв.
Заём сьӧм вылӧ инвестор ньӧбис пеллетъяс вӧчан оборудование, а сідзжӧ косьтан камераяс.
Проект серти лоӧ лӧсьӧдӧма 9 уджалан места.
Ӧнія кадӧ выль уджтасӧ пырӧдчӧм виччысьӧ некымын проект: мунӧ документъяс дасьтӧм да видлалӧм.
Заём босьтысьяс лыдын и Коми Республика сӧвмӧдан проектъяс.
Пиломатериал косьтан да термическӧя обработайтан проект вылӧ 5 млн. шайт босьтіс Сыктывкарысь асшӧр уджалысь.
Заёмсӧ сетӧма 5 во кежлӧ вӧр обработайтан юкӧнын выль производство вылӧ. Шӧр уджйӧзсӧ позьӧ заводитны вештыны 3 во мысти.
Заём босьтысь ас сьӧм вылӧ кыпӧдіс производство стрӧйба да ньӧбис техника.
Татшӧм жӧ заём, 18,1 млн. шайт мындаын, вӧлі сетӧма Кулӧмдінысь асшӧр уджалысьлы вӧр лэдзан да вӧр пилитан производство выльмӧдӧм вылӧ.
Заём сьӧм вылӧ лоӧ мынтысьӧма ӧтлаӧдан визьысь, ньӧбӧма котельнӧйӧ оборудование да косьтан камераяс.
Проект сетас позянлун лӧсьӧдны 5 выль уджалан места.
Ставнас «Коми Республика сӧвмӧдан проектъяс» уджтас серти обработайтан промышленносьт предприятиеяс вермасны босьтны 5–500 млн. шайт вылӧ заём.
· Медся тӧдчанаыс татшӧм заёмъяслӧн сыын, мый предприятие вермӧ заводитны вештысьны заём босьтӧмсянь коймӧд либӧ нёльӧд восянь.
Тайӧ сетӧ позянлун предприятиелы сӧвмыны, котыртны вӧчасӧн вузасьӧм, заводитны босьтны зумыд выручка, а сэсся нин мынтысьны заём серти, — висьталіс регионса Промышленносьт сӧвмӧдан фондӧн веськӧдлысь Ирина Миновская.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс отсаласны Комиын лӧсьӧдны Изьва район да Сосногорск костын туй йитӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1026 @ 2021-06-30 @}
Йӧзлӧн шыӧдчӧмъяс отсаласны Комиын лӧсьӧдны Изьва район да Сосногорск костын туй йитӧд.
Коми регионӧн веськӧдлан шӧрин «Инцидент Менеджмент» система отсӧгӧн пасйис социальнӧй везъясын республикаса олысьяслысь шыӧдчӧмъяс, кӧні найӧ корисны лӧсьӧдны Том — Сосногорск костын туй йитӧд.
Вогӧгӧрся туйыс колӧ Изьва районса да Ухтаса квайт олан пунктлы.
Шӧринса уджалысьяс быдлунся аналитическӧй отчёт дырйи мӧдӧдісны Коми Республикаса Юралысьлы олысьяслысь шыӧдчӧмъяссӧ.
Владимир Уйба тшӧктіс регионса Веськӧдлан котырлы разьны мытшӧдсӧ Ухтаса, Изьва да Сосногорск районъясса олысьяслы колана туй серти.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерство котыртіс Изьва районса администрацияясӧс петкӧдлысьяслысь, «Том» СО да регионса социальнӧй уджъёртъяс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлысь, «Транснефть–Север» акционер котырлысь аддзысьлӧм, кӧні сёрнитісны Пожня–Керки–Том костын транспорт йитӧд лӧсьӧдӧм йылысь.
Ӧні Койю, Том, Поромӧсь посёлокъясса, Кедвавом сиктса да Картаёль грездса олысьяс вермасны ветлӧдлыны компанияяслӧн ведомственнӧй туйяс вывті урчитӧм график серти.
Таысь кындзи, «Том» СО олысьяс вермасны вӧзйыны туйясӧн вӧдитчан графикӧ вежсьӧмъяс туйясӧд ветлан расписание бурмӧдӧм могысь.
Колӧ пасйыны, мый олысьяс да экстреннӧй службаяс вермасны вӧдитчыны туйясӧн мытшӧдтӧг, а коммерческӧй организацияяслы ыджыд груза машинаяс ветлӧм вылӧ колӧ кырымавны сёрнитчӧмъяс «Газпром трансгаз Ухта» да «Транснефть–Север» котыръяскӧд.
Владимир Уйба сідзжӧ тшӧктіс вичмӧдны республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧм Сосногорск районса Керки посёлок дорын Айюва ю вомӧн автомашина послысь проект лӧсьӧдӧм да сійӧс стрӧитӧм вылӧ.
Ӧні вадоръяссӧ йитӧ пуысь вӧчӧм подӧн ветлан ӧшалысь пос.
Автомашина пос стрӧитӧмыс сетас позянлун ветлыны во гӧгӧр Керки–Том автомашина туйӧд. Туйыс мунӧ Сосногорск, Изьва районъяслӧн да Ухта карлӧн мутасті.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарса аэропорт восьтӧ войтыркостса выльмӧдӧм терминал @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1028 @ 2021-07-01 @}
Сыктывкарса аэропорт восьтӧ войтыркостса выльмӧдӧм терминал.
Казьтыштам, мый сора тӧлысь 3 лунсянь бара заводитӧны лэбавны самолётъяс веськыда Турцияӧ, Тунисӧ, Египетӧ.
Аэропортлӧн войтыркостса выльмӧдӧм терминал виччысьӧ медводдза пассажиръясӧс.
Капитальнӧя дзоньталӧмыс сетас позянлун лӧсьӧдны бур условиеяс войтырлы авиарейсъяс виччысигӧн да ӧдйӧджык прӧйдитны контроль.
Та могысь виччысян залсӧ ыдждӧдӧма кык пӧв, стрӧйба пытшкӧссӧ косметическӧя дзоньталӧма, ньӧбӧма да сувтӧдӧма паспорт контроль вылӧ нёль кабина, лӧсьӧдӧма пыр тыдалана вежӧсъяс, ыджыд багаж сетан выль транспортёр, сувтӧдӧма лэбалӧмлысь ӧпастӧмлун могмӧдӧм вылӧ оборудование.
Вӧчӧма видзчысянлун бӧрся видзӧдысь система (видеокамераяс), ньӧбӧма выль мебель.
Содтӧма багаж юкӧн. Сійӧ меститчӧ лэдзан пункт сайын да сулалӧ терминалкӧд орччӧн.
Сора тӧлысь 1 лунӧ Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, коді сюся видзӧдіс объект выльмӧдӧм бӧрся, волас терминалӧ да видзӧдлас, дась-ӧ сійӧ примитны войтыркостса рейсъяс вылӧ пассажиръясӧс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба казьтыштіс Комиын олысьясӧс, кодъяс усисны войнаясын да вооружённӧй конфликтъясын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1030 @ 2021-07-01 @}
Владимир Уйба казьтыштіс Комиын олысьясӧс, кодъяс усисны войнаясын да вооружённӧй конфликтъясын.
Талун, сора тӧлысь 1 лунӧ, Коми Республикаын пасйӧны Боевӧй тышъясса ветеранъяслысь лун.
Коми Республикаса Юралысь пуктіс дзоридзьяс «Куслытӧм слава» да «Шогсьысь воин» мемориалъяс дорӧ.
Гаж лунсӧ урчитӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикаса олысьяслысь, кодъяс 1945 во бӧрын участвуйтісны СССР-ын, Рочму Федерацияын да мукӧд канмуын боевӧй тышъясын, локальнӧй войнаясын да вооружённӧй конфликтъясын, заслугаяссӧ пыдди пуктӧм могысь.
Татшӧм водзмӧстчӧмӧн петіс «Афганистанса ветеранъяслӧн Рочмуса Союз», «Десантникъяслӧн союз», «Рочмуса офицеръяс», «Боевӧй ёртасьӧм» ӧтйӧза организацияяслӧн республикаса актив, кодкӧд Владимир Уйба аддзысьліс тавося урасьӧм тӧлысьын.
Комиын олӧ боевӧй тышъясса 11 177 ветеран.
Республика лои коймӧд регионӧн (Яран асвеськӧдлан кытш да Удмурт Республика бӧрын), кӧні Боевӧй тышъясса ветеранъяслӧн лун пасйыссьӧ официальнӧя.
Выль гажыс лоӧ уджалан лунӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Рочму Федерацияын Регионъяс сӧвмӧдӧм серти веськӧдлан котырса комиссиялӧн Президиум вынсьӧдіс 2021–2030 вояс вылӧ Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1031 @ 2021-07-01 @}
Рочму Федерацияын Регионъяс сӧвмӧдӧм серти веськӧдлан котырса комиссиялӧн Президиум вынсьӧдіс 2021–2030 вояс вылӧ Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧн зэв регыдъя кадӧн лӧсьӧдӧм планлысь бала видлалісны талун, сора тӧлысь 1 лунӧ, Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Марат Хуснуллинлӧн веськӧдлӧм улын нуӧдӧм заседание дырйи.
Федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслы да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы сетӧма план збыльмӧдан тшӧктӧмъяс.
Лӧсьӧдны татшӧм плансӧ Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлы Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув тшӧктіс Рочмуса Президент Владимир Путин 2021 вося рака тӧлысьын из шом отрасль сӧвмӧдӧм серти сӧвещанньӧ бӧрын.
Планын индӧма торъя мога параметръяс из шом отрасльысь бокын уджалысьяслысь лыд содтӧм серти, а сідзжӧ планӧ пыртӧма Вӧркута да Инта каръяс серти торъя мероприятиеяс.
Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяс планлӧн сюрӧс да сійӧс дасьтӧм серти асланыс видзӧдласӧн заседание вылын юксисны Рочмуса экономика сӧвмӧдан министрӧс вежысь Сергей Галкин да Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Диверсифицируйтан планын сӧмын урчитӧм проектъясыс 2026 воӧдз содтасны выль лӧсьӧдӧм уджалан местаяс (3 833 единица вылӧ) да шӧр капиталӧ инвестицияяслысь йӧрыш (89,7 млрд шайт вылӧ), а сідзжӧ лӧсьӧдасны подув из шом перйӧмкӧд абу йитчӧм отрасльяс экономика боксянь сӧвмӧдӧмлы, на лыдын вӧр комплекс, видз-му овмӧс, кӧрт шом да абу кӧрт мупытшса озырлунъяс (зарни, барит, кориз) перйӧм.
План серти урчитӧм проектъяссӧ кутасны збыльмӧдны Монокаръяс сӧвмӧдан фондлысь, регионса промышленносьт сӧвмӧдан фондлысь кокньӧда заёмъяс кыскӧмӧн, Рочму Федерацияса Арктика зоналӧн резидентъяслы отсасян инструментъясӧн вӧдитчӧмӧн, «Войвыв» промышленнӧй торъя экономика зона лӧсьӧдӧмӧн, кӧні медшӧрыс лоӧ вӧр пыдіа переработайтӧм.
Такӧд тшӧтш республикаын демографическӧй ситуация тӧд вылын кутӧмӧн, ёна тӧдчанаӧн, экономика диверсифицируйтӧм кындзи, лоӧ йӧзлы бур олан условиеяс лӧсьӧдӧм, медым ньӧжмӧдны йӧзлысь мунӧм.
«Медым сӧвмӧдны социальнӧя доръян да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнъяс, бурмӧдны карса гӧгӧртас, оланін да коммунальнӧй инфраструктура, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы да федеральнӧй шӧринлы колӧ уджавны ӧтув», — пасйис В. Уйба.
Рочму Федерацияын Регионъяс сӧвмӧдӧм серти веськӧдлан котырса комиссиялӧн заседание вылын вӧлі ошкӧма сідзжӧ Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерстволысь вӧзйӧм Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас лӧсьӧдӧм серти. Уджтасӧ быть колӧ пыртны регионын инфраструктура дзескӧдӧмъяс бырӧдан да инвестиция серти бур условиеяс лӧсьӧдан мероприятиеяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1035 @ 2021-07-02 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблысь заседание.
Кывзӧма докладъяс регионын санитарно-эпидемиологическӧй обстановка, COVID–19 паськалӧмлы паныд примитан мераяс йылысь, сёрни муніс и ӧткымын дзескӧдан мера нюжӧдӧм йылысь.
Коронавирусӧн висьысьяслӧн лыдыс водзӧ содӧ.
COVID–19-ӧн да пневмонияӧн висьысь пациентъяслы дасьтӧма 14 медицина организацияын 2 269 койка, на лыдысь 1 963 койка абу нин прӧст.
COVID–19-ӧн висьӧм бӧрын пациентъясӧс тырвыйӧ бурдӧдӧм вылӧ дасьтӧны «Лӧзым» санаторийын 150 койка, «Кедр» челядьлы санаторийын 150 койка.
Выль коронавирус инфекцияысь прививка вӧчӧма 139 613 морт.
Помалісны вакцинациясӧ (сюйӧма I да II компонентсӧ) 106 658 морт.
Вакцинируйтӧны Коми Республикаса 23 медицина организацияын.
Котыртӧма прививка вӧчысь 175 бригада да 30 мобильнӧй вакцинируйтан пункт.
Кырымалӧма прикрепитӧм олысьясӧс иммунизируйтӧм могысь вакцина вайӧм йылысь артмӧдчӧмъяс аспом медицина организацияяскӧд, а сідзжӧ МВД поликлиникакӧд.
Ӧні видлавсьӧ позянлун пыртны Коми Республикаын олысьяслысь декретируйтӧм группаяс COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь быть вакцинируйтӧм. Декретируйтӧмаяс лыдын чина йӧз да организацияясын уджалысьяс, кодъяслӧн уджыс йитчӧма юан ва да сёян вӧчӧмкӧд, нуӧм-вайӧмкӧд, вузалӧмкӧд, челядьӧс быдтӧм-велӧдӧмкӧд, олысьясӧс коммунальнӧя, транспортнӧя да бытӧвӧя могмӧдӧмкӧд, медицина да финансӧвӧй организацияясын, уна мога шӧринъясын, поштаын, культура, прӧст кад коллялан да спорт учреждениеясын уджалысьяс, а сідзжӧ канму да муниципальнӧй служащӧйяс.
Республикаын татшӧм уджалысьыс 94 сюрс гӧгӧр морт.
Декретируйтӧмаясӧс быть вакцинируйтӧмсӧ пыртӧма нин Рочму Федерацияса 24 субъектын.
«Татшӧм нормасӧ пыртӧмыс збыль колана, — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
— «Дельта» вируслӧн выль штаммыс ӧти мортсянь мӧд вылӧ кокниа вуджӧ, сійӧ зэв ӧдйӧ кӧвъясьӧ.
Ӧти висьмӧм морт вермӧ заразитны 5–6 мортӧс.
Выль штаммлӧн тӧдчытӧм кадколастыс дженьыдджык.
И ті аддзанныд, кутшӧм ӧдйӧ тырӧны висьысьясӧн больнича койкаяс.
Колӧ пасйыны, мый висьӧмыс мунӧ сьӧкыдджыка, весиг челядьлӧн.
Жаль, но висьмӧм челядьлӧн лыдыс содӧ.
Кольӧм кадколастӧ кӧ висьмис 30–40 кага, да висисны кокниа либӧ тӧдчытӧг, талун больничаӧ веськаліс нин 51 кага.
Та вӧсна миянлы быть ковмас пыртны тайӧ нормасӧ, кыдзи вӧчисны Рочму Федерацияса 24 регионын, но сӧмын сы бӧрын, кор лоасны колана условиеяс да колана мында вакцина».
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый Коми Республикаса Юралысь ыстіс письмӧяс Рочмуса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Татьяна Голиковалы да Рочмуса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министр Михаил Мурашколы, кӧні корӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны Коми Республикаӧ содтӧд 70 сюрс доза вакцина.
Республикаын COVID–19-ӧн висьысьяслы медицина отсӧг сетӧ 1 862 медицина уджалысь (525 врач, 1236 шӧр медицина уджалысь, 101 ичӧт медицина персонал).
Такӧд ӧттшӧтш выль коронавирус инфекция паськалігӧн регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаын оз тырмыны медицина уджалысьяс.
Дасьтӧма Рочмуса оборона министерствоӧ ходатайство, кӧні корӧма отсавны кыскыны Коми Республикаса медицина организацияясӧ специалистъясӧс.
Сідзжӧ Республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи видлалісны ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы отсалан мераяс серти вӧзйӧмъяс. Тайӧ субъектъяслы вермас лоны медся сьӧкыд, регионын санитарно-эпидемиологическӧй обстановка вӧсна пыртасны кӧ содтӧд дзескӧдӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяс содӧм вӧсна Коми Республикаса Юралысь кутас видзӧдны капитальнӧя дзоньталан уджтас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1039 @ 2021-07-05 @}
Стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяс содӧм вӧсна Коми Республикаса Юралысь кутас видзӧдны капитальнӧя дзоньталан уджтас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
Кӧрт да стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяслӧн содӧмыс оз торк регионын оланін фонд капитальнӧя дзоньталӧм нуӧдӧмсӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичевлы выльысь вӧчны сметаяс кӧрт да мукӧд стрӧитчан материал вылӧ донъяс содӧм вӧсна, медым кыскыны пӧдрада организацияяс конкурсӧ, кутшӧмъясӧс нуӧдӧ дінму оператор, уна патераа ӧтувъя эмбур капитальнӧя дзоньталан регионса уджтас серти.
«Регионлӧн реестрӧ пырысь компанияяс, кутшӧмъяслӧн эм позянлун пырӧдчыны тайӧ бӧрйӧмъясас, юӧртісны меным, мый талун кежлӧ вӧзъян сёрнитчӧмъясыс налы оз лӧсявны.
Уджъяс вылӧ сметаса донъясыс оз петкӧдлыны стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяс содӧмсӧ.
И артмӧ, мый кывкутӧмӧн уджалысь компанияяс оз кӧсйыны пырӧдчыны конкурсъясӧ, медым капитальнӧя дзоньталӧм бӧрын эз лоны рӧзӧритчан выйын», — пасйис регионса Юралысь.
Сылӧн кывъяс серти, быдсикас удж вылӧ шӧркодь рӧскодсӧ арталісны стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяс содтӧдз.
Та вӧсна Владимир Уйба тшӧктіс республикаса Стрӧитчан министерстволы да ведомствоувса дінму операторлы («Уна патераа керкаяс капитальнӧя дзоньталан регионса фонд» Коми Республикаса абу коммерческӧй организациялы) тайӧ вежон чӧжӧн выльысь видлавны сметаяс, медым эз торксьы республикаса олысьяслы зэв тӧдчана уджтасыс.
«Миян йӧз воясӧн, а мукӧдыс и дасвоясӧн виччысисны, мый налысь керкаяссӧ вайӧдасны нормалы лӧсялана тшупӧдӧдз.
Кӧть ӧти конкурс кӧ лоӧ шуӧма нуӧдтӧмӧн сы понда, мый ыджыд рӧскод вӧсна бизнес оз кӧсйы пырӧдчыны конкурсӧ, фондса уджалысьяслы ковмас кывкутны таысь.
Ми найӧс асьнысӧ мӧдӧдам войтыр дорӧ, кодъяс олӧны 2021 вося планӧ пыртӧм керкаясын.
Вежасны делӧвӧй костюмъяссӧ уджалан комбинезонъяс вылӧ, а ручкаяссӧ да кабалаяссӧ — краска банкаяс да инструмента кудъяс вылӧ», — шуис регионӧн веськӧдлысь.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый патераяс кутысь олысьяслысь виччысьӧмъяссӧ збыльмӧдтӧмыс вайӧдас сэтчӧдз, мый йӧзыс оз кутны, чӧжны взносъяс дінму оператор дорын да оз кутны восьтыны торъя тшӧт, весиг оз кутны мынтысьны.
«Тайӧ воыс аслыспӧлӧс.
Ми кутам пасйыны республикалы 100 во тырӧм.
Юбилейнӧй во водзвылын на ме сувтӧдлі мог, мый верктуйын — лӧсьӧдны карса да сиктса олысьяслы бур олӧм вылӧ условиеяс.
Капитальнӧя дзоньталӧм — окта инструмент, медым нюжӧдны бур олӧм сійӧ керкаясас, кутшӧмъясын колӧ вежны вевтъяс либӧ лифтъяс, шондӧдны да выльмӧдны керка бан, ӧнъяӧдны пытшкӧсса инженернӧй системаяс да коммуникацияяс.
И энӧ вунӧдӧй, мый ас кадӧ капитальнӧя дзоньталӧмыс оз сет вуджӧдны олан фондсӧ аварийнӧйӧ», — содтіс Владимир Уйба.
Юралысьлӧн тшӧктӧм серти, регионса Стрӧитчан министерстволы ковмас гожӧм помӧдз быд вежон юӧртны республикаса Юралысьлы дінму операторӧн нуӧдан конкурсъяслӧн бӧртасъяс йылысь.
«Ставыс, мый йитчӧ миян олысьяслӧн оланінкӧд, — менам контроль улын», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйба примитіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Ирина Сергеевна Бахтиналысь удж вылысь мунӧм йылысь корӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1040 @ 2021-07-05 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйба примитіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Ирина Сергеевна Бахтиналысь удж вылысь мунӧм йылысь корӧм.
Удж вылысь мунӧмыс йитчӧма семьякӧд. Бахтинъяслӧн семья кӧсйӧ мунны овны Рочмуса мӧд регионӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинын бӧръя уджалан вежонсӧ (сора тӧлысь 7 лунсянь 14 лунӧдз) Ирина Сергеевна лоӧ отпускын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧс индӧма кывкутысьӧн «Войвыв» торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм вылӧ заявка дасьтӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1041 @ 2021-07-05 @}
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧс индӧма кывкутысьӧн «Войвыв» торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм вылӧ заявка дасьтӧмысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов вынсьӧдіс «Сыктывдін» муниципальнӧй районын промышленно-производственнӧй сикаса торъя экономическӧй зона (ППС ТЭЗ) лӧсьӧдӧм вылӧ заявка дасьтан мероприятиеяслысь план.
ППС ТЭЗ-лӧн якорнӧй инвесторӧн лоӧ «Лузалес» ичӧт кывкутана котыр МДФ плитаяс вӧчан завод проектӧн.
Предприятие стрӧитӧм серти инвестиция проект збыльмӧдӧм серти кӧсйысьӧмъяс йылысь артмӧдчӧм кырымалісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Роман Семенюк Вежа Петыркарса войтыркостса экономическӧй форум дырйи.
Заводлӧн вынйӧрыс — вонас 1 миллион кубометр дась прӧдукция.
Предприятие стрӧитӧм вылӧ вичмӧдӧма 32 миллиард шайт, план серти лоӧ 1200-ысь унджык уджалан места.
Проектсӧ позьӧ збыльмӧдны сӧмын сэк, кор Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр примитас Сыктывдін районын торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм йылысь помшуӧм.
Во помӧдз артыштӧм мероприятиеяслӧн планыс лоӧ пӧртӧма олӧмӧ ведомствокостса уджалан группаӧн, а Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧс индӧма заявка лӧсьӧдӧм серти уполномочитӧм олӧмӧ пӧртысь власьт органӧн.
«Эз нин ӧтчыд вӧлі шуӧма регионын вӧр пыдіа переработайтны да бӧръяпом прӧдукция вӧчан предприятиеяс сӧвмӧдны коланлун йылысь, — шуис медводдза вице-премьер.
— Мӧд ногӧн кӧ шуны, экономика боксянь дась прӧдукция вузалӧмыс ёна выгӧдаа сырьё вузалӧм дорысь.
Ыджыд отсӧгӧн тайӧ нырвизьын лоӧ Сыктывдін районын «Войвыв» промышленно-производственнӧй сикаса торъя экономическӧй зона, и ӧні миян водзын зэв кывкутана мог — медым миянлысь заявка ошкисны федеральнӧй власьт органъяс».
«Эска, мый Рочмуса Веськӧдлан котыр ошкас кӧ миянлысь заявка, компаниялӧн став кӧсйысьӧмыс лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Тайӧ проектсӧ збыльмӧдӧмыс сетас позянлун лӧсьӧдны республикаын пу вӧчӧдан выль производствояс, кӧні лоӧ медвылыс тшупӧдын сырьё переработайтӧм да ыджыд содтан дона прӧдукция лэдзӧм», — пасйис «Лузалес» ичӧт кывкутана котыркӧд артмӧдчӧм кырымалӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1043 @ 2021-07-05 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание кежлӧ дасьтысьӧм йылысь, кутшӧмӧс шуӧма нуӧдны сора тӧлысь 8 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь тшупӧдын оперативнӧя разян мытшӧдъяс йылысь докладъясӧн сёрнитісны республикаса Стрӧитчан, Вӧр-ва видзан, Сьӧм овмӧс, Спорт министерствоясӧн да Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысьяс.
Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов юӧртіс регионын вӧр пӧжаръяскӧд йитчӧм обстановка йылысь.
«Сора тӧлысь 5 лун 9 час асыв вылӧ республикаын кык кусӧдтӧм вӧр пӧжар.
Ӧтикыс Мылдін районын, паськалӧмсӧ дугӧдӧма.
Мӧдыс — Немдінса лесничествоын, 14 час кежлӧ паськалӧмыс лоӧ дугӧдӧма.
Ставнас 581 гектар площадь вылын пасйӧма 59 вӧр пӧжар.
Кызвын помкаыс — йӧзлӧн вӧръясӧ ветлӧм да гымалӧмъяс.
Тайӧ вежон вылӧ прогнозыс температура содӧм вӧсна абу бур, та вӧсна ёнмӧдам муниципалитетъяскӧд ӧтув уджалӧмсӧ миян лесничествояс пыр, нуӧдам олысьяскӧд юӧртана-гӧгӧрвоӧдана удж», — юӧртіс А. Кузнецов.
Владимир Уйба тшӧктіс вынсьӧдны олысьяслысь вӧръясӧд ветлӧмсӧ да вӧръясӧ транспортӧн пырӧмсӧ дзескӧдан пӧрадокӧ кутчысьӧм бӧрся контроль.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь пу вылӧ дон содӧмкӧд йитӧдын торйӧн сувтліс регионын сиктса олысьясӧс пӧрӧдтӧм вӧрӧн могмӧдӧм серти юалӧм вылӧ.
«Талун, ӧти-кӧ, Коми Республикаын вӧр участокъяс сетӧм вылӧ джын аукционсӧ босьтӧны Вӧлӧгда, Кардор, Киров обласьтъяс да мукӧд регион, мӧд-кӧ, пӧрӧдтӧм вӧрлӧн доныс содіс.
А тайӧ медводз инмӧ сиктса олысьяслы пес да стрӧитчан материалъяс судзӧдӧмын, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Та вӧсна ме тшӧкті Игорь Борисович Булатовлы [Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь — прим.] да Тіянлы, Алексей Владимирович, лӧсьӧдны республикаса быд муниципалитетын канму казённӧй предприятие.
Сетны тайӧ предприятиеяслы колана ыджда вӧр участокъяс, медым найӧ вермисны могмӧдны меставывса олысьясӧс вӧрӧн ичӧтджык да ладмӧдны позяна донысь.
Кутам дотируйтны найӧс сьӧмкудйысь. Колӧ, медым вӧрыс вӧлі судзсянаӧн республикаса олысьяслы».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба вылӧ донъяліс «Сӧстӧм Арктика» ӧтйӧза-гражданскӧй водзмӧстчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1044 @ 2021-07-05 @}
Владимир Уйба вылӧ донъяліс «Сӧстӧм Арктика» ӧтйӧза-гражданскӧй водзмӧстчӧм.
Талун, сора тӧлысь 5 лунӧ, Рочму Федерацияса ӧтйӧза палаталӧн площадка вылын Рочму Федерацияса ӧтйӧза палаталӧн экология да гӧгӧртас видзан комиссия отсӧгӧн петкӧдлісны да видлалісны Арктика зона чӧжсьӧм няйтысь весалӧм вылӧ веськӧдӧм проект.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис мероприятиеӧ видеосвязь пыр.
«Ыджыд арктическӧй пелькӧдчӧмсӧ» вӧзйис нуӧдны «Вермӧмлы 50 во» атомнӧй ледоколлӧн капитан Дмитрий Лобусов. Сылысь водзмӧстчӧмсӧ ошкис уджъёртыс, «Ылі Асыввывса саридз паракодство» публичнӧй акционер котырса филиаллӧн Видзчысянлун да ногтуй департаментын юкӧнса капитан-наставник, Рочму Федерацияса Уджвывса Герой Геннадий Антохин.
Тайӧ проектыс торъя коланлуна ӧні, 2021–2023 воясӧ Арктика сӧветын Рочмулӧн юрнуӧдігӧн.
Пыдди пуктана капитанъяс, кодъяс бура тӧдӧны арктика мутасъяслысь мытшӧдъяссӧ, корисны дорйыны регионса вӧр-ва антропогеннӧй да техногеннӧй тӧдчӧмысь, а сідзжӧ вӧзйисны волонтёръяс отсӧгӧн лӧсьӧдны да збыльмӧдны экология боксянь чӧжсьӧм лёкторсӧ бырӧдӧм серти ӧтувъя уджтас.
На серти, Арктика весалан проектыс вермас лоны страна ӧтувтан зэв ыджыд миссияӧн.
Капитанъясӧс кылісны.
Арктика паськыда весалӧм йылысь мӧвп дор сувтісны федеральнӧй власьтъясӧс, бизнес, экспертнӧй да научнӧй котыръясӧс петкӧдлысьяс.
Презентация вылын сёрнитісны меставывса ӧтувъясӧс, тшӧтш и вужвойтырӧс, мутасса экологическӧй мытшӧдъяс разьӧмӧ кыскыны позянлун йылысь.
Таысь кындзи, заседание дырйи вӧлі петкӧдлӧма Рочмуса вӧр-ва озырлун видзӧмын власьтлысь да йӧзкотырлысь ӧтув уджаланногъяссӧ.
Мероприятие дырйи Рочмуса ӧтйӧза палаталӧн площадка вылын Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Арктика зонаын вӧр-ва видзӧмын шӧр мытшӧдъяс йылысь, кутшӧмъясӧс позьӧ разьны и «Сӧстӧм Арктика» проект збыльмӧдігӧн.
На лыдысь ӧти — историческӧя артмӧм да санкционируйттӧм ёг шыблаланінъяс бырӧдӧм.
Татшӧм ёг шыблаланінъяссӧ бырӧдан ногыс да сьӧмӧн могмӧдан ӧшмӧсъясыс талун абуӧсь.
«Экология» национальнӧй проектса «Сӧстӧм страна» федеральнӧй проектӧн урчитӧма сӧмын олан пунктъясын шыбласъяс меститан объектъяс да торъя ӧпаснӧй (химическӧй да радиоактивнӧй) шыбласъяс меститан объектъяс бырӧдан ног да бырӧдан мероприятиеяс сьӧмӧн могмӧдан ӧшмӧс.
Такӧд тшӧтш медся уна санкционируйттӧм ёг шыблаланіныс Коми Республикаын буретш олан пунктъясысь бокын.
Тайӧ мытшӧдсӧ позьӧ разьны «Экология» национальнӧй проектса «Сӧстӧм страна» федеральнӧй проект паськӧдӧмӧн, медым вӧлі позянлун сетны субсидияяс кар суйӧр сайын санкционируйттӧм ёг шыблаланінъяс бырӧдӧм вылӧ.
Сідзжӧ вӧр йитӧдъяс юкӧнын торъя уджмогъяс олӧмӧ пӧртӧм серти мероприятиеяс лыддьӧгӧ колӧ содтыны выль мероприятие — «производство да потребление шыбласъясӧн няйтчӧдӧмысь (ёгӧсьтӧмысь) вӧр весалӧм». Тайӧ сетас позянлун ӧдйӧ бырӧдны вӧр фондлӧн муяс вылысь санкционируйттӧм ёг шыблаланінъяссӧ субвенцияяс отсӧгӧн.
Нӧшта ӧти мытшӧд — уджавтӧм нин из шом перъянінъяс, кодъяс артмисны из шом перъян промышленносьтлӧн уджалігӧн.
Колӧ федеральнӧй тшупӧдын лӧсьӧдны проектнӧй помшуӧмъяс да технологияяс, медым чинтыны пӧпутнӧй пӧрӧдаа из шом ӧтвалъясӧн да из шом обработайтан вӧчӧмторъясӧн гӧгӧртаслы лёк вӧчӧмсӧ. И колӧ вичмӧдны тайӧ удж вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь сьӧм.
Тайӧ да Арктика зонаын экология дорйӧм серти Коми Республикалысь мукӧд вӧзйӧмсӧ мӧдӧдасны Рочму Федерацияса ӧтйӧза палатаӧ видлалӧм да «Сӧстӧм Арктика» проектӧ пыртӧм могысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын автомашинаӧн ветлан муйӧж туйяссӧ позьӧ видзны, кылӧдны кӧ вӧр лэдзысьясӧн пӧрӧдӧм вӧрсӧ юясті @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1045 @ 2021-07-06 @}
Коми Республикаын автомашинаӧн ветлан муйӧж туйяссӧ позьӧ видзны, кылӧдны кӧ вӧр лэдзысьясӧн пӧрӧдӧм вӧрсӧ юясті.
Тадзи регионӧн веськӧдлысь Владимир Уйба вочавидзис Кулӧмдін районса ӧтйӧза сӧветлӧн шыӧдчӧм вылӧ.
Олысьяс кыпӧдісны сёрни Улыс Воч — Кулӧмдін костын туйкӧд йитчӧм мытшӧдъяс йылысь.
Юрсикт да ичӧт олан пунктъяс костын дзик ӧти туйыс лоис судзсьытӧмӧн олысьяслы да экстреннӧй службаяслы (мый торйӧн тӧдчана коронавирусӧн висьысьяслы отсӧг сетігӧн).
Помкаыс — вӧр пӧрӧдан ыджыд бизнесӧн туйяс жуглӧм.
«Тшӧкта Коми Веськӧдлан котырлы дасьтыны республикаса оланпастэчасӧ вежсьӧмъяс сы могысь, медым 2022 восянь республикаын вӧр лэдзысьясӧн пӧрӧдӧм вӧрсӧ нуны юясӧд.
Сэсся тулыс-гожӧмын да арын сьӧкыд груз новлан машинаяс оз кутны новлыны вӧр», — шуис Владимир Уйба.
Сылӧн кывъяс серти, бӧръя вояс петкӧдлісны, мый водительяс сӧвтӧны керсӧ коланасьыс унджык.
Торкалӧны сьӧкыд груз новлан машинаяслы пыртӧм сезонса дзескӧдӧмъяссӧ.
А тшӧктыны торкалысьяслы наӧн жуглӧм туйяссӧ дзоньтавны оланпас серти он вермы.
«Меным гижӧны оз сӧмын Кулӧмдінса общественникъяс.
Юӧръяс воӧны вӧр лэдзан став мутасысь.
СССР кадӧ эз прӧста вӧрсӧ кылӧдны юясті.
Власьтъяс гӧгӧрвоисны, мый стрӧитны да дзоньтавны автомашина туйяссӧ вывті дона.
Талун вӧр лэдзӧмыс аспом уджалысьяс киын.
Миян эм позянлун да инӧд вуджӧдны бизнессӧ сырьё мӧд ног транспортируйтӧм вылӧ», — шуис регионӧн веськӧдлысь.
Сійӧ тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы лӧсьӧдны помшуӧм 2020 восянь вӧрсӧ автомашинаясӧн нуны дугӧдӧм йылысь.
И ӧттшӧтш вӧзйыны вӧр бизнеслы таво нин выльмӧдны ӧзынъяслысь инфраструктура.
Тайӧ лоӧ бур вылӧ и олан пунктъясса олысьяслы, сы вӧсна мый лоӧ видзӧма туйяс да лӧсьӧдӧма выль уджалан местаяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: Коми Республикаын бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьӧс патераясӧн могмӧдан ногсӧ колӧ вежны @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1049 @ 2021-07-07 @}
Владимир Уйба: Коми Республикаын бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьӧс патераясӧн могмӧдан ногсӧ колӧ вежны.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс регионса Веськӧдлан котырлы лӧсьӧдны выль механизмъяс, медым ӧддзӧдны патера сетӧмсӧ, кутшӧмъясӧс индӧм йӧзыс виччысьӧны воясӧн, а мукӧдыс — дасвоясӧн.
«Уна сюрс морт оз вермыны весиг ёрд пыр оперативнӧя босьтны оланінсӧ. Колӧ шуны: муниципальнӧй тшупӧдын патераяс ньӧбан ӧнія системаыс абу окта.
Ӧткымын регионын власьт кутіс сетавны оланін босьтӧм вылӧ сертификатъяс.
Миян татшӧм ногыс петкӧдліс ассьыс октасӧ олысьяслӧн мӧд категориякӧд уджалігӧн — Ылі Войвыв районъясысь мӧдлаӧ овны вуджысьяскӧд», — пасйис регионӧн веськӧдлысь.
Таысь кындзи регионӧн веськӧдлысь пуктіс министръяс кабинет водзын мог — лӧсьӧдны республика тшупӧдын нормативнӧй инӧда базаӧ пыртан вежсьӧмъяслысь бала сійӧ юкӧнас, кӧні сёрниыс мунӧ меставывса асвеськӧдлан органъяслӧн оланін стрӧитан рынокын участвуйтысьяскӧд ӧтув уджалӧм йылысь.
Сылӧн кывъяс серти, уна регионын чӧжӧма тайӧ ног серти бур опыт.
Сёрниыс мунӧ му участокъяс вичмӧдӧм серти меставывса власьтъяслӧн стрӧитчысьяскӧд артмӧдчӧмъяс йылысь, медым уна патераа выль керкаяс уджӧ пыртігӧн урчитӧм мында патера сетны администрацияяслы.
Тайӧ олан жыръяссӧ сэсся сетасны льготнӧй категория гражданалы, кодъяслӧн эм инӧд босьтны оланін канмусянь, на лыдын и бать-мамтӧм челядьлы.
«Комиын татшӧм выль нога уджалӧмыс сетас позянлун ӧддзӧдны оланін вылӧ ӧчередьлысь мунӧмсӧ, медым челядьлы керкаясысь петӧм том йӧзлы эз ковмы кӧртымавны йӧз оланін.
Шуа нӧштаысь: медся тӧдчанаыс — отсавны миян кар-районъясын олысьяслы оланін серти мытшӧдъяссӧ разьӧмын», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пырӧдчис «Экономика да сьӧм овмӧс» нырвизь серти Рочму Федерациялӧн Каналан Сӧветса комиссиялӧн заседаниеӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1050 @ 2021-07-07 @}
Владимир Уйба пырӧдчис «Экономика да сьӧм овмӧс» нырвизь серти Рочму Федерациялӧн Каналан Сӧветса комиссиялӧн заседаниеӧ.
Заседаниеыс вӧлі талун, сора тӧлысь 7 лунӧ, Челябинск обласьтса Губернатор Алексей Текслерлӧн веськӧдлӧм улын видеосвязь пыр.
Сёрнитӧма Рочму Федерацияса субъектъяслӧн да муниципальнӧй юкӧнъяслӧн сьӧмкудъяслысь асшӧрлун да дыр кадся сьӧма зумыдлун кыпӧдӧм йылысь, а сідзжӧ «Уджлӧн бӧртаслун» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь.
2020 волӧн бӧртасъяс серти, Коми Республикалӧн ӧтувъя сьӧмкудйыс тырӧма 12,2 млрд. шайт вылӧ этшаджык колана серти.
Таво сьӧмкудйӧ ас чӧжӧс воӧм серти серпасыс бурмӧ.
Но республикаса сьӧмкудйыс и 2021 воӧ оз ло тырвыйӧ, сы вӧсна мый Рочму Федерацияса регионъяслӧн сьӧмкудъяс костын миян сьӧмкуд пырӧ на лыдӧ, кодъяслӧн артмис медуна мытшӧд пандемия вӧсна.
Рочму Федерациялӧн Каналан Сӧветса комиссиялӧн заседание дырйи Владимир Уйба сетіс ӧткымын вӧзйӧм.
Сійӧ вӧзйис ӧддзӧдны федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд дотацияяс вичмӧдӧмсӧ, медым вештыны тырмытӧм вот чӧжӧс да не содтыны канму водзын уджйӧз.
Рочму Федерацияса сьӧмкудйысь инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитъяс сетӧмыс кутас отсавны содтыны республикалысь инвестиционнӧй кысканлунсӧ, транспортӧн ветлыны позянлунсӧ, сӧвмӧдны коммунальнӧй, социально-инженернӧй да туристическӧй инфраструктура.
Республикаӧн вӧзйӧм проектъяслӧн ӧтувъя доныс — 10,7 млрд. шайт.
Владимир Уйба вӧзйис уджавтӧм йӧз вӧсна медицинскӧя быть страхуйтӧм серти страхӧвӧй взносъяс мынтан уджмогсӧ пыртны Рочму Федерациялӧн уджмогъяс лыдӧ.
Тайӧ сетас позянлун регионса сьӧмкудйысь прӧстмӧм сьӧмсӧ (4,7 млрд. шайт) веськӧдны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын верктуя нырвизьясын мытшӧдъяс разьӧм вылӧ.
Регионъясын овны судзсяна сьӧм выль арталанног вылӧ вуджӧм вӧсна сідзжӧ эм вӧзйӧм могмӧдны пенсия дорӧ социальнӧй доплатаясӧн федеральнӧй сьӧмкудйысь сьӧмкудкостса трансферт тшӧт весьтӧ, мый сетӧны Рочму Федерацияса Пенсия фондлӧн сьӧмкудйӧ.
Регионса сьӧмкудйысь прӧстмӧм сьӧмсӧ позьӧ веськӧдны социальнӧй политикаын верктуя мытшӧдъяс разьӧм вылӧ.
Сідзжӧ колӧ вичмӧдны федеральнӧй сьӧмкудйысь сьӧм регионъясын вынсьӧдӧм тшупӧдын национальнӧй проектъяс вылӧ, та лыдын и проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм вылӧ, збыль рӧскод тырвыйӧ могмӧдӧм могысь.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вӧзйис видлавны овтӧм муниципальнӧй оланін фонд видзӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд сьӧм вичмӧдӧм йылысь юалӧм, сы вӧсна мый тайӧ колӧ странаса войвыв мутасъяслы да Коми Республикалы, торйӧн нин Вӧркуталы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1052 @ 2021-07-08 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн!
Тайӧ кыпыд да бур гажыс миян странаын пасйыссьӧ 2008 восянь, кодыр сійӧс вӧлі шуӧма Рочмуын Семьялӧн воӧн.
Лунсӧ бӧрйӧма тӧдӧмӧн — сора тӧлысь 8 лунӧ православнӧйяс казьтылӧны Муромса вежа Петырӧс да Февронияӧс, кодъяслы медся донаӧн лоӧ семья, веськыдлун да муслун.
Восьса сьӧлӧмӧн олӧм, веськыдлун, ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧм да ӧта-мӧдлы отсалӧм — крепыд да ёрта семьялӧн подув.
Татшӧм семьяын челядь быдмӧны радлун пытшкын, пыдди пуктӧны арлыда йӧзӧс.
Семья сетӧ вын, сетӧ позянлун аддзыны асьтӧ.
Тайӧ донатор, кутшӧмӧс оз вермы вежны кад, да сійӧ гӧгӧрвоана быд культураа, кывъя, эскӧмлуна йӧзлы.
Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Видзӧй матыссаясныдтӧ, сьӧлӧмкылӧмъясныдтӧ, лоӧй шудаӧн дзик быд лун.
Сиа став семьялы тыр-бура олӧм, кузь нэм да крепыд дзоньвидзалун!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса вӧръясын пӧжарнӧй опасносьтыс пыр на ыджыд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1053 @ 2021-07-08 @}
Коми Республикаса вӧръясын пӧжарнӧй опасносьтыс пыр на ыджыд.
Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Пӧжаръяс лоны вермана кад заводитчӧмсянь Коми Республикаын вӧлі 598,5 гектар вылын 65 вӧрса пӧжар.
Унджык пӧжарыс артмӧ меставывса олысьяс вӧсна.
Казьтыштам, лӧддза-номъя тӧлысь 24 лунсянь Коми Республикаын пыртӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим.
Ӧткымын районса вӧръясын вермӧны лоны ыджыд пӧжаръяс.
abu
Вӧрса пӧжаръяс вермасны вуджны олан пунктъяс вылӧ, экономика объектъяс да сад вӧдитан участокъяс вылӧ.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим пыртӧмсянь вӧръясын ветлігӧн гражданалы колӧ:
· кутчысьны вӧръясын пӧжарысь видзчысян, санитарнӧй боксянь видзчысян, вӧръяс бурмӧдан да вӧр бӧрся дӧзьӧритан правилӧясӧ;
· вӧрса пӧжар аддзӧм бӧрын дзик пыр юӧртны вӧр овмӧсын уджалысьяслы, пӧжарнӧй охраналы, полициялы, канму власьт органъяслы либӧ меставывса асвеськӧдлан органъяслы;
· заводитны кусӧдны вӧрса пӧжар ас вынъясӧн вӧрса пӧжаръясысь видзан юкӧдувъяслӧн вотӧдз;
· отсавны канму власьт органъяслы да меставывса асвеськӧдлан органъяслы вӧрса пӧжаръяс кусӧдігӧн.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим дырйи республикаса став олан пунктын урчитӧма пӧжарысь видзчысян содтӧд корӧмъяс.
Оз позь ӧзтыны бипуръяс, сотны кос турун да мукӧд быдмӧг колясъяс, ёг, овмӧс да производственнӧй колясъяс, сотчысь тара да мукӧд сотчысь материал.
Сідзжӧ оз позь нуӧдны пӧжарӧ вайӧдысь уджъяс олан пунктъясын да кар кытшъясын, дачаясын да град йӧръясын, видз-му овмӧс муяс да запасӧ пырысь муяс вылын.
Оз позь вӧдитчыны ӧтувъя мутасъяс вылын мангалъясӧн да сёян дасьтӧм могысь мукӧд восьса биӧн.
Помнитӧй, мый бикӧд йитчӧм быд видзчысьтӧмтор — шыбитӧм чигаркапом, тырвыйӧ кусӧдтӧм либӧ видзӧдтӧг кольӧм бипур, а сідзжӧ кос турун ӧзталӧм — вермас вайӧдны ыджыд неминучаӧдз.
Таысь кындзи, Рочму Федерацияса оланпастэчас серти вӧръясын пӧжарысь видзчысян правилӧяс торкалӧмысь эм административнӧй да уголовнӧй кывкутӧм.
90 прӧчентысь унджык вӧрса да трундаса пӧжарыс артмӧ биӧн видзчысьтӧг вӧдитчӧм вӧсна.
Вӧрса быд пӧжар — ускӧттьӧ, сійӧ вайӧ ыджыд экономика убытка, вийӧ зэв уна звер-пӧтка, вайӧ вӧр-валы бергӧдны позьтӧм лёктор.
Энӧ прӧйдитӧй кусӧдтӧм бипуръяс дорті веськодя, энӧ кольӧ найӧс видзӧдтӧг!
Вӧрса пӧжаръяс аддзигӧн гражданалы колӧ быть заводитны кусӧдны пӧжарсӧ, а оз кӧ артмы кусӧдны ас вынъясӧн, юӧртны сы йылысь.
Оз кӧ артмы кусӧдны пӧжарсӧ ас вынъясӧн, колӧ юӧртны сы йылысь вӧр видзанінкӧд веськыд йитӧд вылӧ — 8–800–100–94–00 (мынтысьтӧм ӧтувъя номер, уджалӧ сутки чӧж), либӧ мездан службалӧн ӧтувъя номер вылӧ (112), кытчӧ колӧ юӧртны аддзӧм ӧзъянін йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1055 @ 2021-07-08 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во сора тӧлысь 8 лунся 88 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Феофан Иванович Артеевлы — Коми Республикаын «Изьваса комияслӧн Изьватас землячество» дінмуса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Сӧветӧ пырысьлы, Сыктывкар;
Ольга Ивановна Бардаковалы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын прӧдукция переработайтӧм серти медшӧр технологлы, Сыктывдін район;
Николай Михайлович Бачкислы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын Мутасъяскӧд уджалӧмӧн веськӧдланінын Воднӧйса мутас юкӧнлӧн Борӧвӧй ккп мутаскӧд уджалысь юкӧдса начальниклы;
Алексей Леонидович Генлы — «Кӧрткерӧсса культура да прӧст кад коллялан шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса хормейстерлы;
Вера Георгиевна Закациололы — «Сыктывкарса» сур пуан завод» акционер котырса корпоративнӧй секретарлы;
Светлана Александровна Макклы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын анализ да дон артмӧдӧм серти экономистлы, Сыктывдін район;
Елена Идрисовна Раевскаялы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын прӧдукция пыдіа переработайтан цехса начальниклы, Сыктывдін район;
Ирина Александровна Сергеевалы — «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысьлы;
Анатолий Владимирович Старцевлы — «Коми республиканскӧй онкология диспансер» канму учреждениеын поликлиника юкӧнса врач-онкологлы, Сыктывкар;
Галина Васильевна Фащенколы — «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын мутас сӧвмӧдӧм, экология да вӧр-ва озырлунӧн вӧдитчӧм серти веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы.
2. Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь, Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Надежда Васильевна Васильевалы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын чукӧрӧн да торйӧн вузасьӧм серти юралысь бухгалтерӧс вежысьлы, Сыктывдін район;
Валерия Владимировна Заборовскаялы — «Ухтаса канму техническӧй университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын мупытшса озырлун куйлӧдъяс корсян да туялан кафедраса шӧр преподавательлы;
Анастасия Анатольевна Казаковалы — «Кӧрткерӧсса культура да прӧст кад коллялан шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеын любительскӧй театрса режиссёрлы;
Константин Константинович Каневлы — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерстволӧн канму дӧзьӧрӧн веськӧдланінын гӧгӧртас видзӧм серти Изьва районын юкӧнса начальниклы;
Елена Григорьевна Клишиналы — «Смена» спорт школа» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеын вынйӧр сӧвмӧдан да спорт организацияясса инструктор-методистлы, Вӧркута кар;
Наталья Владимировна Липиналы — «Коми туй овмӧс компания» акционер котырлӧн Кулӧмдінса туй дзоньталан-стрӧитан участок филиалын планово-производственнӧй отделса начальниклы;
Валентина Николаевна Незнамовалы — «Сыктывкарса» сур пуан завод» акционер котырса шӧр юрисконсультлы;
Александра Александровна Подоровалы — «Трударенда» ичӧт кывкутана котырын туй выв пасъяс вӧчӧм серти туй выв рабочӧйлы, Кӧрткерӧс район;
Игорь Викторович Труфановлы — Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн Аппаратӧн Юрнуӧдысьӧс медводдза вежысьлы;
Анастасия Ревокатовна Яровалы — «Коми Республикаса агропромышленнӧй комплекслы да чери овмӧслы канмусянь отсӧг сетан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениелӧн Кулӧмдінса районкостса видз-му овмӧс юкӧнӧн заведуйтысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Канму да муниципальнӧй эмбурӧн колӧ окталунӧн вӧдитчыны да сійӧс колӧ тырвыйӧ босьтны овмӧсса бергалӧмӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1057 @ 2021-07-08 @}
Владимир Уйба: «Канму да муниципальнӧй эмбурӧн колӧ окталунӧн вӧдитчыны да сійӧс колӧ тырвыйӧ босьтны овмӧсса бергалӧмӧ».
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь шуис регионса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи, коді вӧлі сора тӧлысь 8 лунӧ.
Заседание дырйи вӧчӧма кывкӧртӧдъяс канму да муниципальнӧй эмбур серти республикаын 2020 воӧ нуӧдӧм инвентаризация серти.
Коми Республикаса канму эмбур серти инвентаризациясӧ 2020 воӧ нуӧдіс 368 организация, на лыдын власьт органъяс, сьӧмкуд, казённӧй, асшӧрлуна учреждениеяс, канму ӧтувъя предприятиеяс.
Коми Республикаса муниципальнӧй эмбур серти инвентаризациясӧ 2020 воӧ нуӧдіс Коми Республикаса став муниципальнӧй юкӧн, тшӧтш и овмӧдчӧминъяс.
Чукӧрмӧм юӧр серти Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитет лӧсьӧдіс Коми Республикаса вӧдитчытӧм канму эмбурлысь да вӧдитчытӧм муниципальнӧй эмбурлысь лыддьӧг.
Коми Республикаса вӧдитчытӧм канму эмбур лыдӧ пырис 332 вӧрзьӧдны позьтӧм эмбур объект (канму эмбурӧ став пырысь лыдсьыс 9%) 125,8 сюрс кв. метр вылын, на лыдын Коми Республикаса казналӧн 25 объект да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн ведомствоувса канму учреждениеяслӧн балансвывса 307 объект.
Муниципальнӧй эмбур серти инвентаризация нуӧдӧм бӧрын муниципальнӧй юкӧнъясса администрацияяс сетісны юӧр, мый вӧдитчытӧм эмбур лыдӧ пырӧ 1 860 единица (муниципальнӧй эмбурӧ пырысьяс лыдысь 3,2%) 589,8 сюрс кв. метр вылын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслы да Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслы Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитеткӧд ӧтув кыпӧдны вӧдитчытӧм эмбур экономика оборотӧ пыртӧм серти удж, урчитны дзоньталӧм вылӧ медколана объектъяс да найӧс сьӧмӧн могмӧдан ӧшмӧсъяс.
Муниципалитетъяслы Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитеткӧд ӧтув колӧ зільмӧдны удж муниципальнӧй эмбур объектъяс вылӧ, та лыдын и дӧзьӧртӧм объектъяс вылӧ, инӧдъяс регистрируйтӧм серти.
«Канму да муниципальнӧй эмбурӧн колӧ окталунӧн вӧдитчыны да сійӧс колӧ тырвыйӧ босьтны овмӧсса бергалӧмӧ.
Сылы колӧ лоны активӧн, мый вайӧ сьӧмкудйӧ чуктӧс, а оз ковтӧм рӧскод.
Такӧд йитӧдын кора профильнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн юрнуӧдысьясӧс да муниципальнӧй юкӧнъясса юралысьясӧс видзӧдны тайӧ удж бӧрся, медым сійӧ муніс эз отчёт вӧсна», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Мария Балмастоваӧс индӧма Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1059 @ 2021-07-09 @}
Мария Балмастоваӧс индӧма Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр чинӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во сора тӧлысь 9 лунся 192-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Мария Алексеевна Балмастоваӧс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерство вынсьӧдіс 2021–2030 вояс вылӧ Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1060 @ 2021-07-09 @}
Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерство вынсьӧдіс 2021–2030 вояс вылӧ Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план.
Мыйла тайӧ сэтшӧм тӧдчана республикалы, — регионса олысьяс дорӧ видео пыр шыӧдчӧмын висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын культурно-массӧвӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие серти дзескӧдӧмъяссӧ нюжӧдісны 2021 вося моз тӧлысь 16 лунӧдз @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1062 @ 2021-07-09 @}
Коми Республикаын культурно-массӧвӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие серти дзескӧдӧмъяссӧ нюжӧдісны 2021 вося моз тӧлысь 16 лунӧдз.
Сідзжӧ оз позь уджавны войын уджалысь клубъяслы (дискотекаяслы).
Лӧсялана вежсьӧмъяссӧ пыртӧма Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ.
Таысь кындзи вежсьӧмъясӧн урчитӧма «Эпидемическӧй петкӧдласъяс серти гражданалӧн торъя группаяслы профилактическӧй прививкаяс вӧчӧм йылысь» Коми Республикаса юралысь канму санитарнӧй врачлысь 2021 во сора тӧлысь 6 лунся шуӧм Коми Республикаын олӧмӧ пӧртӧм серти положениеяс.
Шуӧмсӧ збыльмӧдӧм могысь Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы колӧ гӧгӧрвоны, уна-ӧ колӧ вакцина, кӧдздӧдан оборудование, прививка вӧчысь бригада, прививка вӧчан пункт, содтӧд медицина уджалысь.
Сідзжӧ регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяскӧд ӧтув, кодъясӧс уполномочитӧма видзӧдны урчитӧм удж юкӧнын юридическӧй кывкутысьяс да асшӧр уджалысьяс бӧрся ас компетенцияын, тшӧктӧма видзӧдны, кыдзи тайӧ юридическӧй кывкутысьясыс да асшӧр уджалысьясыс кутчысьӧны 2, 3, 6 пунктъясса корӧмъясӧ.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: http://www.gosuslugi.ru/.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Кулӧмдін районын дзоньталасны Виль ю вомӧн пос @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1066 @ 2021-07-12 @}
Кулӧмдін районын дзоньталасны Виль ю вомӧн пос.
Ӧні «УправтодорКоми» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын уджалысьяс комиссионнӧя видлалӧны стрӧйбалысь техническӧй состояниесӧ.
Сы бӧрын урчитасны дзоньталан уджъяслысь донсӧ.
Та йылысь муніс сёрниыс талун, сора тӧлысь 12 лунӧ, регионса Веськӧдлан котырлӧн быдвежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ вылын, кодӧс нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Лӧгинъяг — Керчомъя туйті Виль ю вомӧн поскыс аварийнӧй.
Та вӧсна тупкӧма Кулӧмдін — Керчомъя — Зимстан — Дзоль республика тшупӧда автомашина туйлысь 55–56 километр кузьта юкӧн.
Татчӧс олысьяслы ковмӧ вӧдитчыны «Монди СЛПК» акционер котырлӧн ведомствоса туйӧн, но сэті эз кут позьны ветлӧдлыны легкӧвӧй автотранспортӧн.
Медым бӧр восьтыны тупкӧм участок вылын ветлӧдлӧмсӧ, колӧ крепитны поссӧ.
Водзвыв артыштӧм серти, сметнӧй документацияыс лоӧ дась вежон мысти.
Ковмасны кӧ содтӧд инженернӧй видзӧдлӧмъяс, кадыс сы вылӧ вермас ковмыны неуна унджык.
Пос дзоньталӧм вылӧ сьӧмсӧ урчитӧма нин.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн эм сёрнитчӧм «Монди СЛПК» акционер котыркӧд.
Компания дась отсавны тайӧ мытшӧдсӧ разигӧн.
Сідзжӧ сёрнитчӧма сы йылысь, мый предприятие кадколаст кежлӧ дугӧдлас тайӧ туйті вӧр кыскалан машинаяслысь ветлӧмсӧ.
Казьтыштам, мый Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс Веськӧдлан котырлы видзӧдлыны, кыдзи позьӧ 2022 восянь тулыс-гожӧмын да арын дугӧдны вӧр нуӧм автомашина туйясӧд, медым видзны Коми Республикаса муйӧж автомашина туйяс.
Вӧр лэдзысьяслы лоӧ вӧзйӧма вӧдитчыны сырьё нуигӧн мукӧд ваян-нуан ногӧн, шуам, юясӧд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Игорь Булатов нуӧдіс Вӧркутаын оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъяс ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтӧм серти сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1073 @ 2021-07-14 @}
Игорь Булатов нуӧдіс Вӧркутаын оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъяс ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтӧм серти сӧвещанньӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Вӧркутаӧ удж серти ветлісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов да регионса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев.
Коми Республикаса прокурор Николай Егоровкӧд, Вӧркутасянь республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедовкӧд да Вӧркутаса мэр Ярослав Шапошниковкӧд ӧтвыв найӧ места вылын донъялісны ЖКХ объектъяс выль ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтӧмсӧ, тшӧтш и Усинскса водоводсӧ.
Вӧркутаын Игорь Булатов нуӧдіс оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын удж, Усинскса водовод уджӧдан да карсӧ ресурсъясӧн дугдывтӧма могмӧдан шоныд сетан сетевӧй комплекслӧн административно-экономическӧй модельӧн вӧдитчӧм серти сӧвещанньӧ.
Сора тӧлысь заводитчигӧн Усинскса водоводын вежӧма сетысь да бӧра трубопроводлӧн куим участок вылын задвижкаяс, дзоньталӧны шонтан изоляция, помалӧма «Вӧркута» МЮ КК мутасын шоныд везъяс видлалан удж.
«Кымынкӧ помка вӧсна оз став дзоньталан уджыс мун план серти, и миян медводдза мог — республикаса да муниципалитетса власьтъяскӧд, а сідзжӧ кывкутысь ведомствояскӧд ӧтув вӧдитчыны став позянлуннас колана графикӧ пырӧм могысь», — кывкӧрталіс медводдза вице-премьер.
* * *
Усинскса водовод могмӧдӧ Вӧркутаӧс ваӧн.
Ва босьтан стрӧйбаыс артмӧ гидротехническӧй туннеля (потернаа) бетон поромысь, пыдӧсӧд ва кисьтанінысь да медводдза подъёма насоснӧй станцияысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын котыртӧма вакцинируйтӧм содтӧм серти удж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1074 @ 2021-07-14 @}
Коми Республикаын котыртӧма вакцинируйтӧм содтӧм серти удж.
Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис COVID–19-ысь вакцинируйтӧм котыртӧм серти сӧвещанньӧӧ. Сӧвещаниеӧн веськӧдліс Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Татьяна Голикова.
Оперативнӧй юӧръяс серти, 2021 вося сора тӧлысь 14 лун вылӧ республикаын медводдза компонентӧн вакцинируйтӧма 160 997 мортӧс, та лыдын вакцинациясӧ помалӧма 117 050 морт.
Регионын примитӧма помшуӧм пыртны вакцинация нуӧдӧмӧ абу канму эмбур сикаса медицина организацияясӧс, кутшӧмъяс пырӧдчӧны канму гарантияяслӧн мутас уджтасӧ.
Татшӧм медицина организацияяскӧд кырымалӧма ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧмъяс.
Вакцинация нуӧдсьӧ республикаса став кар-районын, медицина организацияяслӧн 51 юкӧдулын.
Котыртӧма 173 выезднӧй бригада, прививка вӧчан 129 пункт да 84 мобильнӧй пункт.
Котыртӧма риск группаӧ пырысь йӧзӧс, кодъяс бурдӧдчӧны стационарын абу вуджан висьӧмысь, стационарысь петігӧн вакцинируйтӧм.
Сьӧкыда ветлысь гражданаӧс вермӧны вакцинируйтны и налӧн оланінъясын.
Ладмӧдӧма ведомствокостса йитӧд кар кытшъясса, муниципальнӧй районъясса, сикт овмӧдчӧминъясса администрацияяскӧд, районъясса «Йӧзӧс социальнӧя доръян шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеяскӧд сійӧ юкӧнын, медым сетны ёнджыкасӧ 60 арӧса да арлыдаджык йӧзӧс вакцинируйтан пунктъясӧ вайӧдӧм вылӧ автотранспорт.
Мунӧ удж предприятиеясса уджалысьясӧс уджалан места вылын вакцинируйтӧм серти.
Лӧсьӧдӧма вакцинация вӧчан содтӧд пунктъяс уджӧн могмӧдан шӧринъясын (Инта кар да Визин сикт), УМШ филиалъясын, Республикаса врачебно-физкультурнӧй диспансерын, «Коми Республикаса канму аптекаяс» учреждениеын, республикаса стадионлӧн зданиеын.
Котыртӧма вакцинируйтан мобильнӧй пункт Сыктывкарса кӧрт туй вокзалын.
Ставнас прививка вӧчан пунктъясын уджалӧ 126 врач да 341 шӧр медицина уджалысь, на лыдын 2021 вося сора тӧлысь 14 лун вылӧ прививка вӧчан пунктъясын уджалӧны Сыктывкарса канму университет помалысьяс — 6 специалист участковӧй врач-терапевт чинын, 21 студент шӧр медицина уджалысь чинын.
Сідзжӧ республикаса мукӧд поликлиникалӧн юкӧдулӧ да стационарӧ студентъяс пиысь удж вылӧ корӧма 5 врачӧс да 25 шӧр медицина уджалысьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын примитӧма мутасъяс урчитан оланпас, мый серти лоӧ позянаӧн мынтысьтӧг босьтны кӧртымӧ Арктика мутасын му участокъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1078 @ 2021-07-15 @}
Комиын примитӧма мутасъяс урчитан оланпас, мый серти лоӧ позянаӧн мынтысьтӧг босьтны кӧртымӧ Арктика мутасын му участокъяс.
Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн водзвыв урчиттӧм заседание вылын видлалӧма оланпас балаяс*, кутшӧмъясӧс дасьтісны «Гражданалы му участокъяс, кутшӧмъяс пырӧны канму либӧ муниципальнӧй эмбурӧ да меститчӧны Рочму Федерацияса Арктика зонаын да Рочму Федерацияса Войвывлӧн, Сибырлӧн да Ылі Асыввывлӧн мукӧд мутасын, сетан аслыспӧлӧслунъяс йылысь» 119-ФЗ №-а Федеральнӧй оланпаслысь положениеяс олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Заседаниеӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2021 вося моз тӧлысь 1 лунсянь Арктика зонаын, кытчӧ Коми Республикаын пырӧны «Вӧркута», «Инта», «Усинск» кар кытшъяс, «Чилимдін» муниципальнӧй район, гражданалы кӧртымӧ дон босьттӧг кутасны сетны му участокъяс семьяӧ 1 пырысь вылӧ 1 гектар арталӧмӧн.
Медводдза 6 тӧлысьӧ му участокъяссӧ вермасны босьтны граждана, кодъяслӧн эм Арктика зоналы лӧсялана муниципальнӧй юкӧнъясын регистрация.
А тайӧ кадколаст бӧрас татшӧм позянлуныс лоӧ Рочмуса быд гражданинлӧн.
5 во кольӧм бӧрын бура вӧдитчигӧн му участоксӧ позьӧ босьтны ас эмбурӧ либӧ дыр кадся кӧртымӧ.
Ставнас Коми Республикаын кӧртымӧ дон босьттӧг сетӧм вылӧ бӧрйӧма 50 мутас, ӧтув площадьыс — 4 261,25 гектар, та лыдын:
Вӧркута — 562,98 гектар вылын 7 мутас;
Инта — 37,07 гектар вылын 22 мутас;
Усинск — 109,99 гектар вылын 12 мутас;
Чилимдін — 3 551,21 гектар вылын 9 мутас.
Содтӧд юӧр позьӧ аддзыны Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетлӧн сайт вылын (https://agui.rkomi.ru/deyatelnost/proekty-zakonov-respubliki-komi).
*«Коми Республикаын мутасъяс урчитӧм йылысь, кутшӧмъяслӧн мудоръясын му участокъяссӧ вермасны сетны кӧртымӧ дон босьттӧг «Гражданалы му участокъяс, кутшӧмъяс пырӧны канму либӧ муниципальнӧй эмбурӧ да меститчӧны Рочму Федерацияса Арктика зонаын да Рочму Федерацияса Войвывлӧн, Сибырлӧн да Ылі Асыввывлӧн мукӧд мутасын, сетан аслыспӧлӧслунъяс йылысь да Рочму Федерацияса торъя оланпастэчас актъясӧ вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь» Федеральнӧй оланпас серти»;
«Коми Республика мутасын му участокъяслысь, кутшӧмъясӧс сетӧма кӧртымӧ дон босьттӧг «Гражданалы му участокъяс, кутшӧмъяс пырӧны канму либӧ муниципальнӧй эмбурӧ да меститчӧны Рочму Федерацияса Арктика зонаын да Рочму Федерацияса Войвывлӧн, Сибырлӧн да Ылі Асыввывлӧн мукӧд мутасын, сетан аслыспӧлӧслунъяс йылысь да Рочму Федерацияса торъя оланпастэчас актъясӧ вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь» Федеральнӧй оланпас серти, мудоръяссӧ места вылын урчитан уджъяс вӧчӧм вылӧ медыджыд донъяс йылысь».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса оланін фондын ломтысян системаяс весалан графикъяссӧ босьтӧма торъя дӧзьӧр улӧ, медым уна патераа керкаясын олысьяслӧн эз лоны сьӧкыдлунъяс ломтысян кадколаст заводитчигӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1079 @ 2021-07-15 @}
Коми Республикаса оланін фондын ломтысян системаяс весалан графикъяссӧ босьтӧма торъя дӧзьӧр улӧ, медым уна патераа керкаясын олысьяслӧн эз лоны сьӧкыдлунъяс ломтысян кадколаст заводитчигӧн.
Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерстволы корны став кар-районса оланін фондӧн веськӧдлысьяслысь ломтысян система весалан графикъяс (весавны колӧ сора-моз тӧлысьясӧ уна патераа быд керкаын) да видзӧдны олан стрӧйбаяс ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтігӧн системаяс весалан удж мунӧм бӧрся.
«Выль ломтысян кадколаст миян лоӧ восьтӧма некымын тӧлысь мысти.
Кадыс абу нин уна.
Ӧні нин меным воӧны юӧръяс кар-районъясса олысьяссянь, мый ӧнӧдз на налӧн керкаясын абу весалӧма радиаторъяс.
Кора профильнӧй министерствоӧс босьтны ситуациясӧ контроль улӧ.
Быд вежон колӧ видзӧдны, кыдзи веськӧдлысь организацияяс, ТСЖ да ЖСК нуӧдӧны тайӧ уджсӧ.
Уджалӧй ӧтув меставывса асвеськӧдлан органъяскӧд», — шуис регионӧн веськӧдлысь.
Сылӧн кывъяс серти, кольӧм гожӧмын абу быдлаын тайӧ уджыс вӧлі вӧчӧма колана ногӧн, бур ногтуя химреагентъясӧн вӧдитчӧмӧн, мый тыдовтчис арнас, кор ломтысян кадколаст заводитчӧм бӧрын ӧткымын керкаын батареяясыс вежонысь дырджык вӧліны кӧдзыдӧсь.
«Ломтысян кадколаст кежлӧ дасьлун йылысь паспортъяссӧ оз позь сетны формальнӧя.
Тайӧ официальнӧй документ, и сэтчӧ пасйӧм тӧдмӧгъясысь кывкутӧны чина йӧз», — пасйис регионӧн веськӧдлысь да тӧдчӧдіс, мый ачыс видзӧдӧ оланін фонд тӧв кежлӧ дасьтӧм бӧрся.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъяс котыртӧмсянь 100 во тырӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1081 @ 2021-07-16 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъяс котыртӧмсянь 100 во тырӧмӧн.
«Пытшкӧс делӧяс органъясса пыдди пуктана сотрудникъяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъяс котыртӧмсянь 100 во тырӧмӧн!
Зэв тӧдчана, мый Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъяс пасйӧны ассьыныс юбилейсӧ Коми Республикалы сё во тыран воӧ.
Тайӧ каднас инӧда пӧрадок кутысьяс повтӧг видзисны и водзӧ видзӧны регионса олысьяслысь лӧнь олӧм, дорйӧны оланпас да пӧрадок.
Ті йӧз дорын медся матын сулалысь инӧд видзан тэчас.
Сьӧкыд кадӧ олысьяс шыӧдчӧны медводз тіян дорӧ.
Тіянлы эскӧны, тіян вылӧ кутӧны лача, тіянсянь виччысьӧны отсӧг.
И тайӧ абу прӧста: республикаса пытшкӧс делӧяс органъясын служитӧны збыль профессионалъяс, смел, повтӧм да вына йӧз, асланыс уджлы сьӧлӧм сетысьяс.
Аттьӧала тіянӧс сыысь, мый босьтінныд ас выланыд йӧзкотыр да быд морт водзын кывкутӧм, сыысь, мый нуанныд сьӧкыд да ӧпаснӧй, но йӧзлы зэв колана служба.
Торъя аттьӧ инӧд видзан органъясса ветеранъяслы, кодъяс лоӧны том уджъёртъяслы примерӧн, кыдзи колӧ збыльмӧдны служебнӧй мог.
Сиа ставлы крепыд дзоньвидзалун, мир, шуд, семьяясын тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Игорь Булатов лоис олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм серти регионса штабӧн юрнуӧдысьӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1083 @ 2021-07-16 @}
Игорь Булатов лоис олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм серти регионса штабӧн юрнуӧдысьӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов кырымаліс Регионса олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм серти регионса штаб котыртӧм йылысь тшӧктӧм.
Документсӧ лӧсьӧдӧма сы могысь, медым збыльмӧдны Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлысь Федеральнӧй Собраниелы посланиесӧ РФ-са субъектъяс биаруӧн могмӧдӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс юкӧнын (Президентлӧн 2021 во 05.02 лунся Пр–753 №-а тшӧктӧмъяс лыддьӧгса 8 пункт).
Штабӧн веськӧдлысьӧн индӧма Игорь Булатовӧс, сійӧс вежысьясӧн — Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичевӧс, стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс медводдза вежысь Андрей Якимовӧс.
· Уджалам биаруӧн могмӧдан йӧзлы тӧдчана да экономика боксянь окталуна система пыртан мероприятиеяслӧн план серти, кутшӧмӧс вынсьӧдӧма странаса Веськӧдлан котырӧн.
Олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм серти регионса штаблӧн мог — помавны Рочму Федерацияса субъектъяс биаруӧн могмӧдан уджтас, а сідзжӧ збыльмӧдны оланін да коммунальнӧй овмӧс, промышленнӧй да мукӧд организация биаруӧн могмӧдан регионса уджтасъяс, — шуис Игорь Булатов.
Косму тӧлысь 21 лунӧ Федеральнӧй Собрание дорӧ шыӧдчигӧн Владимир Путин шуис, мый Рочмуын олысьяслы оз ков мынтысьны олан пунктъясын асланыс участокъяс дорӧдз биару вайӧдӧмысь, да тшӧктіс 2023 воӧдз биаруӧн могмӧдӧм олан пунктъясын вайӧдны участокъяс дорӧдз биарусӧ дон босьттӧг.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба талун уджалӧ Вуктыл районын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1084 @ 2021-07-16 @}
Владимир Уйба талун уджалӧ Вуктыл районын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба удж серти волігӧн медводз ветліс Дутов сиктӧ, кӧні видзӧдліс 20 места вылӧ школаӧдзса группаясӧн 60 места вылӧ выль школа.
Стрӧитӧмсӧ помалісны 2021 во заводитчигӧн, велӧдан удж нуӧдӧм вылӧ лицензиясӧ босьтӧма 2021 вося урасьӧм тӧлысьын, а уджавны школаыс заводитіс рака тӧлысьӧ.
Водзті школаыс вӧлі 1957 воӧ стрӧитӧм аварийнӧйӧн шуӧм кык судтаа пу стрӧйбаын.
Детсадйыс вӧлі 1977 воын стрӧитӧм ӧти судтаа пу керкаын.
Выль стрӧйбалӧн стенъясыс югыд рӧмаӧсь.
Пыранінас эм пандус да турникет.
Лӧсьӧдӧма видео пыр видзӧдан система.
Эм техническӧя оборудуйтӧм спорт зал, компьютернӧй класс, медицина кабинет, сёянін да пусянін.
Кабинетъясыс лӧсялӧны ӧнія велӧдчанноглӧн стандартъяслы, быд кабинетын эм интерактивнӧй дӧска.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Вуктыл районын дасьтысьӧны ломтысян кадколаст кежлӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1085 @ 2021-07-16 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Вуктыл районын дасьтысьӧны ломтысян кадколаст кежлӧ.
Талун, сора тӧлысь 16 лунӧ, Вуктыл районӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс Дутов сиктса да Вуктыл карса котельнӧйяс, Пӧдчерем да Вуктыл костын стрӧитчысь водовод, нуӧдіс муниципалитетын овмӧс да коммунальнӧй, биару да теплоэнергетическӧй комплексъяс 2021–2022 воясся ар-тӧв кадколастӧ торкавтӧг уджалӧм кежлӧ дасьтӧм серти сӧвещанньӧ.
Дутов сиктын биару вылын уджалысь котельнӧйын сувтӧдӧма биару сяма да кизьӧр ломтас вылын уджалысь горелкаа котёл, дасьтӧма аварийнӧй ломтас видзас вылӧ доз.
Неминуча лоӧм вылӧ котельнӧйын эм биӧн могмӧдан содтӧд ӧшмӧс (дизель-генератор), стационарнӧй ДЭС–100, вынйӧрыс сылӧн 100 кВТ.
Вуктыл карса ва шонтан шӧр котельнӧйын пӧсь валысь да шонтӧмлысь температурасӧ содтӧм могысь вуж выйӧдз вежӧма пластинаа кык теплообменник подув вылын ГВС система, ӧтувъя вынйӧрыс — 24 МВт.
Мунӧны уджъяс котёлъяс капитальнӧя дзоньталӧм серти, пӧсь ваӧн, шоныдӧн могмӧдан, карлӧн ортсыса инженернӧй сетьяслысь системаяс мыськалӧм да прессуйтӧм серти.
1, 2 №-а пластинаа теплообменникъяс серти нуӧдӧма кислотнӧй обработка (химия отсӧгӧн весалӧм).
Монтируйтӧма химическӧя ва дасьтан система, водзӧ кутасны нуӧдны пусконаладочнӧй уджъяс.
Водзӧ стрӧитчӧ Пӧдчерем да Вуктыл костын водовод.
Ӧнія 24 километра кузьта водоводсӧ пыртӧма уджӧ 1984 воӧ да сійӧ важмӧма нин 100% вылӧ.
Выльыслӧн кузьтаыс — пӧшти 22,5 километр.
Стрӧитан да монтируйтан уджыс дась 90% вылӧ.
Объектсӧ кӧсйӧны пыртны уджӧ 2021 воӧ арнас.
Муниципалитетын овмӧс да коммунальнӧй, биару да теплоэнергетическӧй комплексъясса объектъяс 2021–2022 воясся тӧв кежлӧ дасьтӧм серти сӧвещанньӧ дырйи шӧр докладъясӧн сёрнитісны «Вуктыл» КК МЮ юралысь — «Вуктыл» КК администрацияӧн юрнуӧдысь Гульнара Идрисова, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) службаӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысь Ольга Микушева.
Сӧвещание помшуӧмъяс серти Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Стрӧитчан министерстволы да «Вуктыл» КК МЮ администрациялы ресурсъясӧн могмӧдан организацияяскӧд да муниципалитетлӧн веськӧдлан котыръяскӧд ӧтвыв котыртны карсӧ шоныдӧн да пӧсь ваӧн могмӧдӧм серти колана нога удж.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вуктыл карлӧн лоӧ сӧвмӧм вылӧ выль ыштӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1090 @ 2021-07-19 @}
Вуктыл карлӧн лоӧ сӧвмӧм вылӧ выль ыштӧдӧм.
Вуктылӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьліс «Газпром добыча Краснодар» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Андрей Захаровкӧд.
Видлалісны ӧтув уджалӧмын шӧр юалӧмъяс: Комиын предприятиелысь уджалӧмсӧ паськӧдӧм, социальнӧй уджъёртасьӧм, а сідзжӧ Вуктылса мусир-биару конденсат куйлӧдысь 402 №-а скважина писькӧдӧм серти уджъяс выльысь заводитӧм.
«Геологъяслӧн донъялӧм серти, миян регионын биару видзасыс ёна ыджыд.
Специалистъяс арталісны, мый сійӧ тырмас дасвояс вылӧ.
А сідзкӧ, Вуктыллӧн заводитчӧ выль олӧм, а миян республикалӧн экономика кыпӧдчас выль тшупӧд вылӧ», — шуис республикаса Юралысь Вуктылӧ удж серти ветлігӧн.
Биару перъян компанияӧн юрнуӧдыськӧд Владимир Уйба ветліс сэтчӧ, кӧні лоас выль бурӧвӧй.
2021 вося моз тӧлыссянь кӧсйӧны вайны писькӧдчан оборудование да заводитны вышкаяс сувтӧдан удж.
«Геологоразведочнӧй уджъяслысь йӧрыш да углеводороднӧй сырьёлысь видзас содтӧм серти геологическӧй мог» серти скважина писькӧдӧмсӧ да видлалӧмсӧ урчитӧма 2022–2024 вояс вылӧ.
Владимир Уйба да Андрей Захаров муниципалитетса юрнуӧдысьяскӧд да регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяскӧд сёрнитісны Вуктылса геолого-экономическӧй район сӧвмӧмлӧн аскиа лун йылысь.
Проект серти ньӧбӧма нин устьевӧй оборудование да индӧма пӧдрадчикӧс.
Скважина стрӧитӧм вылӧ 2021 воӧ вичмӧдӧма миллиард джын кымын шайт.
«Сора тӧлысь помлань ми дасьтам площадка, заводитам вайны оборудование.
Бурӧвӧй ӧні Ухтаса складын.
Заводитам монтаж, да во помӧдз установка лоӧ дась», — юӧртіс Андрей Захаров.
Республикаса Юралысь аттьӧаліс компанияӧн юрнуӧдысьясӧс Вуктыл социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
«Аттьӧала компанияӧс выль проектысь. Сійӧ сетас позянлун лӧсьӧдны выль уджалан местаяс, кыскыны профессиональнӧй кадръяс да вӧчны подув миянлысь экономика этша пыдди ветымын во вылӧ водзӧ сӧвмӧдӧмлы.
Тайӧ кыпӧдас Войвылын и олан тшупӧдсӧ, и сылысь кысканлунсӧ», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Кулӧмдін районын бара восьтӧма Виль ю вомӧн пос вывті ветлӧдлӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1091 @ 2021-07-19 @}
Кулӧмдін районын бара восьтӧма Виль ю вомӧн пос вывті ветлӧдлӧм.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь тшӧктӧмсӧ пӧртӧма олӧмӧ — сора тӧлысь 18 лунсянь пос вывті позьӧ ветлыны 6 тоннаысь абу сьӧкыдджык автотранспортлы.
Медым восьтыны Керчомъя сикт да Лӧгинъяг посёлок костын ветлӧдлӧмсӧ, квайт киссьӧм пу труба вежӧма кӧрт трубаяс вылӧ.
Виль ю вомӧн поскыс меститчӧ Кулӧмдін — Керчомъя — Зимстан — Дзоль республика тӧдчанлуна автомашина туйлӧн 55–56 километрын.
Сы вывті позьӧ ветлӧдлыны 6 тоннаысь абу сьӧкыдджык машинаӧн.
Сьӧкталун серти урчитӧмсӧ вӧлі торкӧма 2021 вося сора тӧлысь 9 лунӧ, та вӧсна киссис вадор пыкӧдыс, пос вывті ветлӧдлӧмсӧ вӧлі кадколаст кежлӧ дугӧдлӧма.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Стрӧитчан министерстволы оперативнӧя примитны пос дзоньталӧм да пос вывті легкӧвӧй машинаясӧн ветлавны заводитӧм серти мераяс.
«УправтодорКоми» канму казённӧй учреждениеса уджалысьяс комиссионнӧя видлалісны стрӧйбасӧ, да та вылӧ подуласьӧмӧн пӧдрада организация «Лес-Сервис» ичӧт кывкутана котыр нуӧдіс колана дзоньтасян уджъяс.
Тайӧ уджсӧ колӧ вӧлі вӧчны медводзӧн, медым регыдъя кадӧ восьтыны транспортӧн ветлӧдлан туй Зимстан посёлокӧдз.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти пыртӧма планӧ Виль ю вомӧн выль пос стрӧитӧм.
Объектсӧ пыртӧма 2021–2023 вояс вылӧ Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтасӧ.
Ӧтувъя доныс — 33,5 миллион шайт.
Аукционыс лоӧ матысса кадӧ.
Контрактсӧ кӧсйӧны кырымавны 2021 вося моз тӧлысь помын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаын олысь мусульманаӧс Курбан-байрам гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1093 @ 2021-07-20 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаын олысь мусульманаӧс Курбан-байрам гажӧн.
Коми Республикаса Юралысь ыстіс Коми Республикаын Мусульманалӧн духовнӧй веськӧдланінӧн юрнуӧдысь Валиахмад хазрат Гаязовлы правительственнӧй телеграмма ӧтсӧгласа олӧм да радлун, духовнӧя ӧтувтчан уджын вермӧмъяс сиӧмӧн.
«Пыдди пуктана Валиахмад хазрат!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала мусульманалӧн медся пыдди пуктана гажъяс лыдысь ӧтиӧн — Ид аль-Адха — Курбан-байрам гажӧн!
Тайӧ мусульманалӧн медся пыдди пуктана гажъяс лыдысь ӧти, Медвылысса Енлы вись ваян гаж.
Тайӧ благӧслӧвеннӧй кад, кор вынсялӧ эскӧм да сӧстӧммӧ лов.
Мусульманалы сійӧ Мухаммед велӧдӧмлысь збыльлун петкӧдлӧм, кутшӧмӧс сетӧма сылы син восьтӧм дырйи, а сідзжӧ Медвылысса Енлӧн помтӧм вынйӧр.
Аттьӧала Коми Республикаын Мусульманалысь духовнӧй веськӧдланінӧс да Тіянӧс Коми Республикаын войтыркостса мир да ӧтсӧгласа олӧм видзӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
Сьӧлӧмсянь сиа Тіянлы да Коми Республикаса став правовернӧй мусульманалы шуд, дзоньвидзалун, ӧтсӧгласа олӧм да радлун, духовнӧя ӧтувтчан уджын вермӧмъяс!»
Пыдди пуктӧмӧн, Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын нуӧдасны мероприятиеяс 2021–2023 воясӧ Арктика сӧветын Рочмулӧн веськӧдлігӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1094 @ 2021-07-20 @}
Комиын нуӧдасны мероприятиеяс 2021–2023 воясӧ Арктика сӧветын Рочмулӧн веськӧдлігӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис Рочму Федерацияса Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан министр Алексей Чекуновкӧд сӧвещанньӧӧ. Сёрниыс муніс 2021–2023 воясӧ Арктика сӧветын* Рочму Федерациялӧн веськӧдлігӧн шӧр мероприятиеяслысь план збыльмӧдӧм йылысь.
Владимир Уйба юӧртіс федеральнӧй министрлы Коми Республикаын индӧм План олӧмӧ пӧртӧм кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Вынсьӧдӧма да мӧдӧдӧма Рочмуса Ылі Асыввыв сӧвмӧдан министерствоӧ федеральнӧй Планӧ пыртӧм мероприятиеяс кежлӧ Коми Республикалӧн дасьтысьӧм серти туй карта.
Регионса планын урчитӧма Веськӧдлӧм дырйи волонтёръяслысь корпус лӧсьӧдан мероприятие да «Арктика — диалог вылӧ мутас» войтыркостса арктика форумӧ 2022, 2023 воясӧ Коми Республикаса делегациялӧн пырӧдчӧм.
Лоӧ кӧ позянлун эпидемиологическӧй серпас серти, ӧткымын мероприятие нуӧдасны таво.
Кӧч тӧлысь 23 лунӧ Сыктывкарын заводитчӧ «Рочму Федерацияса войтырлӧн электроннӧй гижӧд–2021» войтыркостса научно-практическӧй конференция, кытчӧ пасйысисны нин 9 странаӧс петкӧдлысьяс, на лыдын Норвегияысь, Швецияысь да Финляндияысь.
Вӧркута йирым тӧлысь 25 лунсянь вӧльгым тӧлысь 4 лунӧдз дась нуӧдны 16 спорт сикас серти «Заполярнӧй ворсӧмъяс» Войвывса войтыръяслысь ставрочмувывса спартакиада, кодӧс сиӧма Игорь Леонидович Шпекторлы.
Тайӧ мероприятиеыс зэв тӧдчана регионлы да Рочмулы. Сійӧс нуӧдӧны 1999 восянь быд во 20 воысь дырджык нин.
Вӧльгым тӧлысь 23–25 лунъясӧ Сыктывкарын лоӧ Арктика регионъясса вузасян палатаяслӧн да бизнес-котыръяслӧн войтыркостса конференция.
Сійӧс котыртӧ Рочмуса вузасян-промышленнӧй палата Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палатакӧд ӧтвыв.
Ӧшым тӧлысь 2–4 лунъясӧ Сыктывкарын кӧсйӧны нуӧдны Войвывса 4-ӧд культура форум.
Ӧні дасьтӧны сылысь уджтас, лӧсьӧдӧны мероприятиелысь сайт.
«Арктика сӧветын Рочмулӧн веськӧдлӧм дырйи нуӧдан мероприятиеяс кежлӧ Коми Республикаӧс дасьтӧм серти туй карта олӧмӧ пӧртӧм йылысь юӧрыс мӧдӧдсьӧ Рочмуса Ылі Асыввыв сӧвмӧдан министерствоӧ быд тӧлысь.
Веськӧдлӧм дырйи нуӧдан мероприятиеяс кежлӧ республикалӧн дасьтысьӧм бӧрся видзӧдӧ регионса Веськӧдлан котыр да ме ачым», — пасйис Владимир Уйба.
*Арктика сӧветӧ пырӧны арктикаса кӧкъямыс канму — Канада, Дания (тшӧтш Гренландия да Фарер діяс), Финляндия, Исландия, Норвегия, Рочму, Швеция да Ӧтувтчӧм Штатъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын школаяс зіля дасьтысьӧны выль велӧдчан во кежлӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1096 @ 2021-07-20 @}
Комиын школаяс зіля дасьтысьӧны выль велӧдчан во кежлӧ.
Регионса велӧдан учреждениеясын дзоньтасян уджъяс нуӧдӧм да челядьлысь безопасносьтсӧ могмӧдӧм серти мероприятиеяс йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы юӧртіс Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова.
Юалӧмсӧ видлалісны сора тӧлысь 19 лунӧ республикаса Веськӧдлан котырлӧн оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти индӧм могъяс вылӧ республикаса сьӧмкудйысь таво вичмӧдӧма содтӧд сьӧм.
Велӧдан учреждениеяс дзоньталӧм вылӧ вичмӧдӧма 429 миллион шайт, велӧдчысьяслысь безопасносьтсӧ могмӧдан мероприятиеяс вылӧ — 255 миллион шайт.
«Дзоньтасян уджъяс мунӧны водзӧ.
Кызвыннас дзоньталӧны вевтъяс, кутысь конструкцияяс, инженернӧй везъяс, нуӧдӧны пытшкӧсса уджъяс, тэчӧны видео пыр видзӧдан системаяс.
Муниципалитетъяслы торйӧн вӧлі тшӧктӧма вынсьӧдны доступ бӧрся контроль нуӧдан да сыӧн веськӧдлан система, охрана да тревожнӧй сигнализация системаяс.
Могмӧдӧны оборудованиеӧн контрольно-пропускнӧй пунктъяс да охраналы вежӧсъяс, ӧнъяӧдӧны мутас югзьӧдан системаяс, сувтӧдӧны йӧр.
Сьӧм юкӧн мунас надзор органъясӧн индӧм нелючкияссӧ бырӧдӧм вылӧ», — висьталіс Наталья Якимова.
Кӧч тӧлысь 1 лунӧдз лоӧ дзоньталӧма 40 канму да 200-ысь унджык муниципальнӧй велӧдан учреждение.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1100 @ 2021-07-22 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн.
Регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ олан условиеяс бурмӧдӧм, медицина отсӧг сетӧм, республикаса тшупӧдын адгумлы паныд тыш серти уджтас примитӧм, республикалӧн сиктса районъясын потребкооперация сӧвмӧдӧм, ёрд помшуӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти юалӧмъясӧн.
Ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы, муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяс решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ.
Тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдӧ Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын водзӧ мунӧ регионса перевозчик «Комиавиатранс» акционер котырӧс бурмӧдан удж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1101 @ 2021-07-22 @}
Комиын водзӧ мунӧ регионса перевозчик «Комиавиатранс» акционер котырӧс бурмӧдан удж.
Удж заводитӧмсяньыс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева видзӧдіс регионса перевозчик «Комиавиатранс» акционер котыр бӧрся.
Сулаліс мог не сӧмын отсавны меставывса авиакомпаниялы, но и чукӧртны став вын сійӧс бурмӧдӧм да сӧвмӧдӧм вылӧ.
Сідз, регионса Экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧн вӧлі дасьтӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нимсянь шыӧдчӧм Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь Михаил Мишустин ним вылӧ, кутшӧмын вӧлі корӧма отсавны сьӧмӧн йӧзлы тӧдчана авиаперевозчиклы, та лыдын 5 выль вертолёт ньӧбӧмын.
Ода-кора тӧлысь 21 лунӧ Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырын вӧлі сӧвещанньӧ, кытчӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, Рочмуса транспорт министерствоӧс, Рочмуса промышленносьт да вузасян министерствоӧс, Рочмуса сьӧм овмӧс министерствоӧс, Росавиацияӧс да ««Комиавиатранс» акционер котырӧс петкӧдлысьяс. Сӧвещание помшуӧмъяс серти вӧлі дасьтӧма авиакомпаниялы сьӧмӧн отсалан план.
Ӧні сійӧс сӧгласуйтӧ став колана федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт орган.
Планын медводдзаӧн сулалӧны регионса авиаперевозчиклысь финансъяс да экономика зумыдмӧдӧм серти мероприятиеяс.
Талун «Комиавиатранс» авиакомпания быдлунъя режимын ӧтув уджалӧ власьт органъяскӧд — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствокӧд.
Воссьӧны выль рейсъяс.
Сідз, тавося сора тӧлысьын вӧлі восьтӧма содтӧд рейсъяс Мылдінӧ, та вылӧ субсидия вичмӧдӧма республикаса сьӧмкудйысь.
«Ми ёна зілям, медым видзны татшӧм социальнӧй нырвизя предприятиесӧ, кыдз «Комиавиатранс» акционер котыр», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Комиавиатранс» акционер котырлӧн сезоннӧй расписание серти, талун самолётъяс лэбалӧны Сыктывкарысь Ухтаӧ, Печораӧ, Усинскӧ, Вӧркутаӧ, Интаӧ, Чилимдінӧ, Мылдінӧ.
Тайӧ рейсъяс вылӧ сьӧмсӧ тшӧтш вичмӧдӧма республикаса сьӧмкудйысь.
Казьтыштам, мый «Комиавиатранс» акционер котырлы отсӧг вылӧ 2021 воӧ Коми Республикаса сьӧмкудйын арталӧма 595,2 миллион шайт, на лыдын:
· Коми Республикаын аэропорт видзӧмысь сынӧд транспорт организацияясын воштӧм чӧжӧс мыйкӧ мында вештӧм — 382,2 миллион шайт;
· сынӧд транспортӧн пассажиръясӧс да багаж новлӧдлӧм вылӧ рӧскод — 173,8 миллион шайт;
· сынӧд транспорт организацияяслысь, кодъяс муниципалитетъяс пытшкын новлӧдлӧны пассажиръясӧс сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ сынӧд транспортӧн, воштӧм чӧжӧссӧ вештӧм вылӧ субсидияяс — 39,2 миллион шайт.
Таысь кындзи, талун Коми Республикаса олысьяс вермасны лэбны Сыктывкарысь Мӧскуаӧ, Вежа Петыркарӧ, Симферопольӧ, Анапаӧ да Сочиӧ.
Котыртӧма и войтыркостса рейсъяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг, ӧні регионса олысьяссянь воӧ уна шыӧдчӧм, кӧні найӧ корӧны котыртны содтӧд маршрутъяс миян странаса и мукӧд карӧ.
Такӧд йитӧдын сора тӧлысьӧ Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева нуӧдіс удж серти аддзысьлӧм «Руслайн» авиакомпанияӧс петкӧдлысьяскӧд.
Найӧ вӧзйисны Сыктывкарысь Вежа Петыркарӧ, Екатеринбургӧ, Калининградӧ, Казаньӧ маршрутъяс серти ёртасьӧм, а сідзжӧ Рочмуса лунвылӧ рейсъяс серти: Краснодарӧ, Геленджикӧ да Минеральные воды карӧ.
Министр корис уджыштны та вылын да сетны ёртасьӧм йылысь вӧзйӧм.
Бӧръя кадӧ буретш тайӧ маршрутъяссӧ медся ёна бӧрйӧны регионын.
«Руслайн» компанияӧс петкӧдлысьяс сідзжӧ пасйисны, мый налӧн ыджыд опыт республикаса мукӧд муниципальнӧй юкӧнын авиаперевозкаяс котыртӧмын да шуисны, мый дасьӧсь котыртны Вӧркутаысь Вежа Петыркарӧ да Усинскысь Мӧскуаӧ рейсъяс.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоын юӧртісны, мый регионын пытшкӧсса туйвизьяс вылын шӧр авиаперевозчикӧн вӧлі и лоӧ «Комиавиатранс» акционер котыр.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пырӧдчис Коми Республикаса прокуратура коллегиялӧн заседаниеӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1103 @ 2021-07-22 @}
Владимир Уйба пырӧдчис Коми Республикаса прокуратура коллегиялӧн заседаниеӧ.
Сора тӧлысь 22 лунся заседание дырйи видлалӧма 2021 вося медводдза во джынйысь дӧзьӧр нуӧдан ведомстволӧн удж серти кывкӧртӧдъяс.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс Коми Республикаын прокуратураса уджалысьясӧс ыджыд кужӧм-сямлунысь, йӧзкотырлысь да канмулысь интересъяс дорйигӧн лэдзчысьтӧмлунысь.
Мӧд во тырӧ 300 во Рочмуса Прокуратура органъяс котыртӧмсянь да 100 во (1922 вося кӧч тӧлысь 1 лун) Коми Республикаса Прокуратура котыртӧмсянь.
«Став тайӧ вояссӧ прокуратураса уджалысьяс кывкутӧмӧн пӧртӧны олӧмӧ оланпасӧ да инӧда пӧрадокӧ кутчысьӧм, гражданалысь торкалӧм инӧдъяс бӧр сетӧм, миян регионын канму интересъяс дорйӧм серти могъяс», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтувъя уджаын медтӧдчана нырвизьяс лыдысь Владимир Уйба пасйис коррупциялы паныд удж нуӧдӧм, гражданалысь инӧдъяс дорйӧм, национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм бӧрся видзӧдӧм.
«Кӧч тӧлысьын лоӧ тӧдчана лоӧмтор странаса да республикаса олӧмын — VІІІ бӧръян Рочмуса Каналан Думаӧ депутатъясӧс бӧрйӧм.
Миян тіянкӧд ӧтувъя мог — бӧрйысян кампания кадколастӧ да гӧлӧсуйтан лунъясӧ кутны оланпаслун да инӧда пӧрадок, оперативнӧя реагируйтны национализмлӧн петкӧдчӧмъяс да быдпӧлӧс торкалӧмъяс вылӧ.
Республикаса олысьяслы колӧ сетны позянлун збыльмӧдны ассьыныс оланпасӧн сетӧм инӧдсӧ тӧждысьтӧг», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Ассьыс сёрнисӧ помалігӧн Владимир Уйба сиис прокуратураса уджалысьяслы Коми Республикалӧн да Рочмулӧн тыр-бур олӧм вылӧ уджын вермӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын Иван Павлович Морозовлы памятниксӧ сувтӧдасны Коми Республикалӧн лун кежлӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1104 @ 2021-07-22 @}
Сыктывкарын Иван Павлович Морозовлы памятниксӧ сувтӧдасны Коми Республикалӧн лун кежлӧ.
Скульптураыс дась нин, ӧні сійӧ Вежа Петыркарын.
Матысса лунъясӧ заводитчасны памятник сувтӧдӧм кежлӧ дасьтысян уджъяс.
Талун сійӧ места вылас, кытчӧ пуктӧма из, волісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева.
Коми АССР-са тӧдчана политик Иван Павлович Морозовлы, коді 22 во юрнуӧдіс республикаӧн, памятниксӧ сувтӧдасны Сыктывкарын, Киров улича вылын, орччӧн керкаыскӧд, кӧні сійӧ оліс, Киров нима парккӧд орччӧн, кӧні быд асыв котраліс, Сыктыв юкӧд орччӧн, кӧні колис сылӧн челядьдырыс да томлуныс.
Уськӧдам тӧд вылӧ, нэммӧдны Иван Павлович Морозов йылысь паметьсӧ скульптураын вӧзйисны сылӧн уджъёртъясыс да республикаса ветеранъяс.
Регионса Юралысь Владимир Уйба эз сӧмын ошкы вӧзйӧмсӧ, но и ачыс босьтчис веськӧдлыны проект збыльмӧдысь уджалан группаӧн, видзӧдіс проектлӧн быд тшупӧд бӧрся.
Изсӧ лоана памятник местаас пуктісны 2020 вося моз тӧлысь 22 лунӧ — республикалӧн 99-ӧд чужан лунӧ.
«Во чӧжӧн вӧлі нуӧдӧма зэв ыджыд удж, — висьталіс Владимир Уйба.
— Медся сьӧкыдыс и тӧдчанаыс вӧлі сыын, мед лои ловъя мортлӧн пертас, медым петкӧдлыны Иван Павловичӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі олӧмас да кутшӧмӧн коли йӧз паметьӧ.
Ми шыӧдчим отсӧгла Иван Павлович Морозовлӧн уджъёртъяс дорӧ, кодъяс дыр кад чӧж уджалісны сыкӧд да бура тӧдӧны сылысь ӧбичасӧ, жестъяссӧ, ловрусӧ, мимикасӧ.
Миянлы отсасис Иван внукыс.
Ӧтлаын миян артмис татшӧм пертасыс, во заводитчигӧн ми бӧрйим эскиз.
А водзӧ спонсоръяс отсӧгӧн пертассӧ вуджӧдісны скульптураӧ миян мастеръяс — Коми Республикаса нимйӧза художник Анатолий Иванович Нестеров да сылӧн ныв Анастасия.
Сідзжӧ бӧрйӧма нин плита, кӧні кутас сулавны памятникыс.
Тайӧ лоӧ гӧрд карельскӧй гранитысь плита.
2021 вося моз тӧлысь 22 лунӧ, миян республикалӧн чужан лунӧ, сё вося юбилей лунӧ ми тайӧ памятниксӧ кыпыда восьтам».
Водзджык, сора тӧлысь 20 лунӧ, Иван Павлович Морозовлы памятник сувтӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ вӧлі вынсьӧдӧма Коми Республикалӧн юркарса культура да история озырлун серти комиссияӧн.
Мӧд луннас, сора тӧлысь 21 лунӧ, карса Сӧветлӧн водзвыв урчиттӧм заседание дырйи водзмӧстчӧмсӧ ошкисны Сыктывкарса депутатъяс.
* * *
Иван Павлович Морозов чужис 1924 вося кӧч тӧлысь 30 лунӧ Сыктыв районса Межадор сиктын.
Велӧдчис Сыктывкарын фельдшер-акушер школаын, кодӧс помаліс 1942 вося тӧвшӧр тӧлысьӧ.
9 тӧлысь мысти сійӧс босьтісны Краснӧй Армияӧ.
Вӧлі ротаса санинструкторӧн, а сэсся батальонса комсоргӧн.
1965 восянь 1986 воӧдз уджаліс КПСС-лӧн Коми обкомын медводдза секретарӧн.
Бӧрйылісны КПСС-лӧн Шӧр комитетӧ пырысьӧн, витысь бӧрйылісны СССР-лӧн Медвылыс Сӧветса депутатӧн.
Иван Морозов нимкӧд йитчӧма Коми му историялӧн дзонь эпоха. Сэки зэв бура сӧвмис экономика.
1965–1986 воясӧ республикаын промышленносьтлӧн валӧвӧй прӧдукцияыс содіс куим пӧв, мусир перйӧмыс — 9 пӧв.
Уна вын пуктіс сійӧ и биару отрасль лӧсьӧдӧмӧ, из шом перйӧм сӧвмӧдӧмӧ да лесохимическӧй отрасль котыртӧмӧ.
Ыджыд вежсьӧмъяс лоисны транспорт йитӧдын: нюжӧдісны кӧрт туй Косланӧдз, Мылдінӧдз, Усинскӧдз, вӧчисны бур автомашина туйяс Абъячойӧдз да Кулӧмдінӧдз.
60-ӧд – 70-ӧд воясӧ Коми АССР лоис страналӧн Европаса Войвылын гырысь промышленнӧй районъясысь ӧтиӧн.
Авторитетыс, эскӧдны кужӧмыс эз ӧтчыдысь отсавны Иван Павловичлы СССР-са Министръяс Сӧветӧн юрнуӧдысьяс водзын, сійӧ кужис воӧдчыны сэтшӧм решениеясӧдз, кутшӧмъяс колӧны республикалы.
Сылӧн наследиеыс — абу сӧмын выль каръяс, предприятиеяс, туйяс, электропередача линияяс да социальнӧй объектъяс, кутшӧмъяс ӧні лыддьыссьӧны республикаса озырлунӧн.
Иван Павлович Морозов чукӧртіс ас дорас зумыд команда.
Сы дырйи кадръяссӧ кутісны бӧрйыны восьсӧн, велӧдны том веськӧдлысьясӧс.
Иван Морозов кужис аддзыны тӧлка да енбиа йӧзӧс. Наысь лоисны нималана уджалысьяс, вылыс квалификацияа юрнуӧдысьяс, кодъяс пуктісны пай Коми Республика сӧвмӧдӧмӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын 2021 вося моз тӧлысь 1 лунсянь заводитӧ уджавны «Рочму Федерацияса Арктика зонаын олысьяслы гектар» уджтас @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1107 @ 2021-07-23 @}
Коми Республикаын 2021 вося моз тӧлысь 1 лунсянь заводитӧ уджавны «Рочму Федерацияса Арктика зонаын олысьяслы гектар» уджтас.
2021 вося моз тӧлысь 1 лунсянь Арктика зонаын, кытчӧ Коми Республикаын пырӧны «Вӧркута», «Инта», «Усинск» кар кытшъяс, «Чилимдін» муниципальнӧй район, гражданалы дон босьттӧг кутасны сетны вӧдитчӧмӧ му участокъяс семьяӧ 1 пырысь вылӧ 1 га арталӧмӧн.
Медводдза 6 тӧлысьӧ му участокъяссӧ вермасны босьтны граждана, кодъяслӧн эм Арктика зонаӧ пырысь муниципальнӧй юкӧнъясын регистрация.
Тайӧ кадколаст бӧрас татшӧм позянлуныс лоӧ Рочмуса быд гражданинлӧн.
5 во кольӧм бӧрын бура вӧдитчигӧн му участоксӧ позьӧ босьтны ас эмбурӧ либӧ дыр кадся кӧртымӧ.
Ставнас 2021 во сора тӧлысь 19 лунся 72-РЗ №-а Коми Республикаса Оланпасӧн вӧдитчӧмӧ дон босьттӧг сетӧм вылӧ урчитӧма 50 мутас, ӧтув площадьыс — 4 261,25 га, та лыдын:
Вӧркута — 562,98 га вылын 7 мутас;
Инта — 37,07 га вылын 22 мутас;
Усинск — 109,99 га вылын 12 мутас;
Чилимдін — 3 551,21 га вылын 9 мутас.
Му вылас позьӧ лэптыны олан керка, видзны овмӧс, нуӧдны оланпастэчас торкавтӧг быдсяма удж, сетны йӧзӧс могмӧдан быдсяма услуга, та лыдын туристическӧй, 119-ФЗ №-а Федеральнӧй оланпасӧн урчитӧм условиеясӧ кутчысьӧмӧн.
2021 вося моз тӧлысь 1 лунсянь му участоксӧ вӧдитчӧмӧ дон босьттӧг сетӧм йылысь заявлениесӧ гражданин вермӧ сетны электроннӧй документӧн юӧртан система (ГектарвАрктике.рф) отсӧгӧн либӧ мӧдӧдны (ачыс либӧ пошта пыр) му участокӧн веськӧдлӧм серти уполномоченнӧй органӧ кабала вылын.
Индӧм заявлениесӧ гражданин сідзжӧ вермӧ сетны канму да муниципальнӧй услугаяс сетан уна мога шӧрин либӧ инӧдъяс пасъян орган пыр.
Содтӧд юӧр позьӧ аддзыны Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетлӧн сайт вылын «Удж» юкӧдын, «119-ФЗ №-а Федеральнӧй оланпас серти Арктика зонаын му участокъяс сетӧм» юкӧдулын татшӧм ссылка серти: https://aguі.rkomі.ru/deyatelnost/predostavlenіe-zemelnyh-uchastkov-v-arktіcheskoy-zone-v-sootvetstvіі-s-federalnym-zakonom-ot–01052016–119-fz.
Презентация.
Арктикаса олысьяслы гектар.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Пыртӧма вежсьӧмъяс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн составӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1108 @ 2021-07-23 @}
Пыртӧма вежсьӧмъяс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн составӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн помшуӧмӧн Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн составӧ пыртӧма вежсьӧмъяс, кутшӧмъяс серти Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр пыдди сылӧн составӧ пыртӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьӧс — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрӧс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во сора тӧлысь 23 лунся 93 №-а Индӧд
Шуа:
1. Пыртны «Коми Республикаса Веськӧдлан котыр йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во йирым тӧлысь 20 лунся 116 №-а Индӧдӧ татшӧм вежсьӧм:
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн чинъяс серти составын (Индӧд дорӧ 1 №-а содтӧд):
10 пункт гижны тадзи:
«10. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр.».
2. Тайӧ Индӧдыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Эльмира Ахмееваӧс мездӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1109 @ 2021-07-23 @}
Эльмира Ахмееваӧс мездӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во сора тӧлысь 23 лунся 205-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Эльмира Ахтямовна Ахмееваӧс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын да Ухта районын эпидобстановка лёкмӧм вӧсна пыртӧны дзескӧдӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1110 @ 2021-07-23 @}
Сыктывкарын да Ухта районын эпидобстановка лёкмӧм вӧсна пыртӧны дзескӧдӧмъяс.
Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн помшуӧм подув вылын «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс.
2021 вося сора тӧлысь 26 лун 00 чассянь моз тӧлысь 16 лунӧдз «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын да «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын кадколаст кежлӧ дугӧдсьӧ вузасян да вузасян-гажӧдчан шӧринъясын меститчысь йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслӧн удж («петкӧдӧм» вылӧ дась прӧдукция вузалӧм серти услугаяс кындзи) (ОКВЭД 2 код 56) да челядьлы ворсан жыръяслӧн удж (ОКВЭД 2 код 93.2).
Индӧм мутасъясын 2021 вося сора тӧлысь 26 лун 00 чассянь кадколаст кежлӧ дугӧдсьӧ стационарнӧй вузасян объектъясысь бокын ярмаркаяс нуӧдӧм.
Сідзжӧ «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын да «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын 2021 вося сора тӧлысь 26 лун 00 чассянь дзескӧдӧма ресторанъяслысь, кафеяслысь, столӧвӧйяслысь, буфетъяслысь, баръяслысь, закусочнӧйяслысь, гожся верандаяслысь (гожся кафеяслысь) да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятиеяслысь удж («петкӧдӧм» вылӧ дась прӧдукция вузалӧм кындзи) 23 чассянь 10 часӧдз.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧма урчитны отсалан мераяс ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы, кодъяслӧн уджыс веськалӧ дзескӧдӧмъяс улӧ:
а) ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы уджалысьяслы, кодъяс вермӧны воштыны удж да могмӧдӧны тайӧ Субъектыслысь удж вӧчӧмсӧ, мый веськалӧ дзескӧдӧмъяс улӧ, уджысь мынтысьӧм вылӧ збыльвывса рӧскод юкӧн вештӧм, но уджысь медічӧт мынтан ыдждаысь абу унджык, кытчӧ содтысьӧ районса да войвыв коэффициентъяс, страхӧвӧй взносъяс тӧд вылын кутӧмӧн, татшӧм дзескӧдӧмъяслӧн вына кадколаст вылӧ;
б) ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы вӧрзьӧдны позьтӧм эмбур, кутшӧмӧн вӧдитчӧны дзескӧдӧмъяс улӧ веськалысь удж збыльмӧдӧм могысь, кӧртымалан сёрнитчӧмъяс серти кӧртымалӧмысь мынтысьӧм вылӧ збыльвывса рӧскод вештӧм татшӧм дзескӧдӧмъяслӧн вына кадколаст вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Вузасян юкӧнын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1114 @ 2021-07-24 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Вузасян юкӧнын уджалысьяслӧн лунӧн.
«Пыдди пуктана ветеранъяс, вузасян юкӧнын уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Вузасян юкӧнын уджалысьяскӧд ми паныдасям быд лун — лавкаясын, вузасян шӧринъясын.
Продавечьяс, кассиръяс, вузасьӧм серти менеджеръяс да консультантъяс — мукӧддырйи тіян бур кывныд да нюмныд вайӧны бур кылӧм, козьналӧны кыпыд ловру.
Вузасьӧм — страналы зэв колана юкӧн.
Сійӧ котыртӧ экономика, ышӧдӧ ичӧт да шӧр бизнеслысь удж, решайтӧ олысьяслысь социальнӧй корӧмъяс, могмӧдӧ тӧварӧн да услугаясӧн.
Пандемия кадӧ, кор вынсялӧны санитарнӧй корӧмъяс, тіян пельпомъяс вылын торъя кывкутӧм.
Аттьӧала тіянӧс удж бура вӧчӧмысь, ӧдйӧ да кужӧмӧн уджаланног вежны кужӧмысь, выль техническӧй позянлунъясӧн вӧдитчӧмысь, сӧвмыны да бурлань зільны кӧсйӧмысь.
Став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, бур сиысь ньӧбасьысьясӧс, тыр-бур олӧм да шуд!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Эльмира Ахмееваӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1112 @ 2021-07-24 @}
Эльмира Ахмееваӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во сора тӧлысь 24 лунся 206-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Эльмира Ахтямовна Ахмееваӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1115 @ 2021-07-25 @}
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн.
«Пыдди пуктана военнослужащӧйяс, Рочмулӧн ВМФ-са ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн!
Тайӧ гажыс налӧн, кодӧс олӧмыс йитіс военнӧй суднояс вылын службакӧд, налысь боевӧй дасьлун могмӧдӧм серти уджкӧд да суднояс стрӧитан отраслькӧд.
Республикаса олысьяс гижисны эз этша бур лист бок Рочмуса Саридзвыв Военнӧй Флотлӧн историяӧ.
Коми муын чужӧм кык морт Мӧд мирӧвӧй война дырйи нуисны служба флотын да лоисны Сӧвет Союзса Геройясӧн — тайӧ разведчик Макар Бабиков да саридзвывса пехотинеч Василий Кисляков.
Талун миян республикаса призывникъяс бура дорйӧны Чужан мулысь саридзвыв суйӧръяссӧ, могмӧдӧны канмулысь ӧпастӧмлун, петкӧдлӧны ыджыд смеллун, боевӧй дасьлун да воинскӧй кужанлун.
Коми Республикаса том зонъяс служитӧны Рочмуса Войвыв флотлӧн быдсикас юкӧдулын.
Сӧмын 2020 воӧ 900 кымын призывник сувтісны войвыв саридзвывса вынъяслӧн кывкутана да сьӧкыд вахта вылӧ.
Аттьӧала ВМФ-са ветеранъясӧс, кодъяс служба помасьӧм бӧрын воисны гортаныс да водзӧ видзӧны морякъяслысь традицияяссӧ, велӧдӧны том йӧзӧс радейтны чужан му, зіля пырӧдчӧны республикаса йӧзкотыр олӧмӧ.
Став сьӧлӧмсянь сиа крепыд дзоньвидзалун, мирнӧй енэж юр весьтаныд да лӧнь саридз, семьяын шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Виталий Савиловӧс мездӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1118 @ 2021-07-27 @}
Виталий Савиловӧс мездӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 вося сора тӧлысь 28 лунся 208-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Виталий Викторович Савиловӧс Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1120 @ 2021-07-28 @}
Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 вося сора тӧлысь 28 лунся 209-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Наталья Викторовна Каринаӧс Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинӧ
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
* * *
Наталья Викторовна Карина чужис 1978 вося урасьӧм тӧлысь 18 лунӧ Вӧркутаын.
2004 воын помаліс «Коми педагогика канму институт» уджсикасӧ велӧдан вылыс тшупӧда канму учреждение. 2008 воын помаліс «Коми Республикаса Юралысь бердын канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» уджсикасӧ велӧдан вылыс тшупӧда канму учреждение.
Удж:
1997–2005 воясын — «37 №-а шӧр школа» Вӧркута карын муниципальнӧй велӧдан учреждениеын воспитатель, англия кыв велӧдысь, директорӧс вежысь.
2005–2015 воясын — «37 №-а шӧр школа» Вӧркута карын муниципальнӧй велӧдан учреждениеса, «42 №-а шӧр школа» Вӧркута карын муниципальнӧй велӧдан учреждениеса директор.
2015 восянь уджалӧ спорт юкӧнын: спорт школаса директорӧс вежысь, Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерствоын велӧдан да физкультурно-спортивнӧй удж нуӧдан юкӧнса начальник.
Верӧс сайын, быдтӧ кык нылӧс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Игорь Булатов сёрнитіс Якуньёль посёлокса олысьяскӧд школасӧ выль ног котыртӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1121 @ 2021-07-28 @}
Игорь Булатов сёрнитіс Якуньёль посёлокса олысьяскӧд школасӧ выль ног котыртӧм йылысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов Луздор районӧ удж серти ветлігӧн аддзысьліс Якуньёль посёлокса олысьяскӧд.
Сёрнитісны посёлокса школа выль ног котыртӧм серти муниципальнӧй комиссиялӧн помшуӧм йылысь. Школаын велӧдчысь этша да стрӧйбаыс киссьӧма.
Школасӧ ӧтувтӧны Гурьёвчи сиктса школакӧд.
Выль велӧдчан восянь Якуньёльысь 15 ныв-зон кутасны велӧдчыны выль школаын, найӧс кутасны новлӧдлыны школаас быд лун.
Гурьёвчиын найӧ вермасны босьтны бурджык тӧдӧмлун: 2020 воын Гурьёвчиса школаын восьтісны «Точка роста» цифрӧвӧй да гуманитарнӧй нырвизя велӧдан шӧрин, кӧні эм информатика, технология, ОБЖ велӧдӧм вылӧ ӧнія оборудование.
«Юалӧмъясыс вӧлі йитчӧмаӧсь эз школасӧ выль ног котыртӧмкӧд, а сыкӧд кыдзи тайӧ уджыс мунӧ.
И тайӧ гӧгӧрвоана, и олысьяслӧн эм татшӧм инӧд.
Бать-мамлы нуӧдасны экскурсия налӧн челядьлы выль школаті, петкӧдласны тані велӧдчӧмлысь верктуйсӧ, бать-мамсӧ вайӧдасны школаӧ сійӧ жӧ туйт кузя, кыті кӧсйӧны новлӧдлыны челядьсӧ.
Ог вунӧдӧй и социализация йылысь, ӧд выль школаын челядь кутасны велӧдчыны лыд сертиыс ыджыдджык классъясын», — шуис Игорь Булатов.
Посёлокса олысьяс окотитісны асьныс донъявны, кыдзи кутасны новлӧдлыны челядьсӧ Гурьёвчиса школаӧ, да дасьӧсь власьтъяскӧд ӧтув видзӧдны велӧдчӧмсӧ выль ног котыртан быд тшупӧд бӧрся.
Выль ногӧн котыртігӧн штат лыдыс чинас.
Штат чинтігӧн уджалысьяслы сетасны гарантияяс Удж кодекс серти, вӧзъясны выль уджсикасъясӧ велӧдчӧм, уджӧн могмӧдӧм серти вариантъяс.
Сідзжӧ удж серти ветлігӧн медводдза вице-премьер районса администрацияӧн юрнуӧдысь Елена Нестерюккӧд ӧтлаын видзӧдлісны Летка ю вомӧн пос. Сійӧ пырӧ велӧдчысьясӧс новлӧдлан маршрутӧ, но ӧні аварийнӧй состояние вӧсна сыӧн вӧдитчӧны оз тырвыйӧ.
Объектыс пырӧ Рочмуса посъяс да путепроводъяс серти 2022–2024 воясӧ збыльмӧдан уджтасӧ да Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтас балаӧ тайӧ жӧ кадколастъяс кежлӧ.
Игорь Булатов тшӧктіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерстволы корсьны позянлун вичмӧдны сьӧм поссӧ кад кежлӧ крепитӧм вылӧ.
Матысса кадӧ объект вылӧ ветлас экспертнӧй комиссия, медым донъявны послысь состояниесӧ да артавны дзоньталан уджъяслысь йӧрышсӧ да пос дзоньталан кадсӧ.
Удж серти ветлігӧн Абъячой сиктын районса администрацияын Игорь Булатов нуӧдіс сӧвещанньӧ оланін, коммунальнӧй, биару да энергетическӧй комплексъяслысь тӧв кежлӧ дасьтысьӧм серти.
Сідзжӧ сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны Луздор районын эпидемия серти серпас да вакцинируйтан ӧд йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Чилимдін районса Хабариха сиктын стрӧитӧны 80 юр вылӧ гырысь скӧт видзан карта @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1124 @ 2021-07-28 @}
Чилимдін районса Хабариха сиктын стрӧитӧны 80 юр вылӧ гырысь скӧт видзан карта.
Крестьяна фермер овмӧсӧн веськӧдлысь Василий Захаров збыльмӧдӧ проектсӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн.
Талун, сора тӧлысь 28 лунӧ, регионса Юралысь Владимир Уйба воліс стрӧитчысь объект вылӧ, фермеркӧд найӧ сёрнитісны Чилимдін районын видз-му овмӧс сӧвмӧдӧмын водзӧ вылӧ могъяс йылысь.
2020 воын Василий Захаровлы регионса Видз-му овмӧс министерство сетіс 19,8 миллион шайт ыджда грант, медым кыпӧдны скӧт видзан карта, кӧні кутасны видзны 80 мӧс, сэні лоӧ и кукъяс быдтанін.
Проектлӧн ӧтувъя доныс — 32 миллионысь унджык шайт.
Скӧт видзан картасӧ стрӧитӧны кирпичысь да пуысь.
Кӧсйӧны ортсысяньыс утеплитны стенъяссӧ да кышны кӧрт сайдингӧн.
Дзиръяыс лоӧ пуысь, ӧшиньясыс — пластикысь, югыд сетан ӧклупеньыс — поликарбонатысь.
Проект серти вӧчасны принудительнӧй вентиляция система.
Вайӧма нин став стрӧитчан материалсӧ: утеплитель, вевттьысян материал, сайдинг, поликарбонат, ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс.
Сувтӧдӧмаӧсь стрӧпилӧяссӧ, тэчӧма стенъяс, юклӧма жыръяс вылӧ, дасьӧсь пуысь полкаяс.
Заводитӧма вевттьыны карталысь вевтсӧ.
Вӧчӧны куйӧд петкӧдан транспортёръяс, дасьтысьӧны пуктыны ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс.
Уджыс мунӧ графикӧ кутчысьӧмӧн, уджъяссӧ кӧсйӧны помавны 2021 вося йирым тӧлысьын.
Проект збыльмӧдӧмӧ пырӧдчигӧн кӧсйӧны восьтыны содтӧд куим уджалан места.
Василий Захаровлӧн фермер овмӧсын 148 гырысь скӧт юр.
Районын тайӧ крестьянин фермер овмӧсыс медся ыджыдъяс лыдын, вонас вузалӧ йӧв-выйсӧ 300 тоннаӧдз, выйсӧ 8 тоннаысь унджык да яйсӧ 26 тонна.
Таысь кындзи, сӧмын Василий Захаровлӧн крестьянин фермер овмӧс рӧспута дырйи могмӧдӧ районса юрсиктсӧ йӧлӧн да яйӧн.
Сылысь прӧдукциясӧ вайӧны сьӧмкуд учреждениеясӧ, вузалӧны фирменнӧй да районса вузасянінъясын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Чилимдін районса Мӧскашор сиктын дзоньталӧны кадетскӧй школаса быдтасъяслы интернат @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1125 @ 2021-07-28 @}
Чилимдін районса Мӧскашор сиктын дзоньталӧны кадетскӧй школаса быдтасъяслы интернат.
Уджъяссӧ нуӧдӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котыр костын Ёртасьӧм йылысь соглашение дорӧ 2020 во вылӧ 1 №-а содтӧд соглашение серти.
Талун, сора тӧлысь 28 лунӧ, объект вылӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Интернатын олӧны Неридз сиктысь челядь, кор велӧдчӧны Мӧскашор сиктса Кадетскӧй шӧр школаын.
Учреждениеыс меститчӧ 60-ӧд воясын кыпӧдӧм стрӧйбаын, сійӧ вӧлі аварийнӧй.
Таысь кындзи, интернатын эз вӧвны душевӧй кабинкаяс да канализация.
Капитальнӧя дзоньталігӧн стрӧйбасӧ утеплитасны, вежасны джоджъяссӧ, косметическӧя дзоньталасны жыръяссӧ, сувтӧдасны душевӧй кабинкаяс, нюжӧдасны инженернӧй сетьяс.
Ӧні вежӧма нин вевтсӧ, обработайтӧма сійӧс пӧжарысь видзчысян составӧн, кышӧма стрӧйбасӧ ортсысяньыс, юклӧма жыръяс вылӧ, сувтӧдӧма шоныд сетан радиаторъяс (шоныдсӧ сетӧма).
Вӧчӧма стрӧйбалысь пытшкӧсса отделкасӧ, сувтӧдӧны ӧдзӧсъяс, пуктӧны плинтусъяс, розеткаяс, выключательяс, светильникъяс.
Лӧсьӧдӧма нин фундамент дизельсянь уджалысь кык электростанция вылӧ.
Вӧчӧны ортсыса заземление.
Дзоньталан уджъяссӧ кӧсйӧны помавны 2021 вося кӧч тӧлысь 1 лунӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Чилимдін районын Карпушев грездын лӧсьӧдӧны ваӧн могмӧдан бур система @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1126 @ 2021-07-28 @}
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Чилимдін районын Карпушев грездын лӧсьӧдӧны ваӧн могмӧдан бур система.
Мытшӧдсӧ уна во чӧж эз бырӧдны.
2020 воын грездсаяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ, кодӧс сійӧ кад кежлӧ Рочмуса Президентӧн индіс Коми Республикаса Юралысьлысь могъяс недыр кад чӧж збыльмӧдысь чинӧ.
Шыӧдчӧм серти заводитчис удж.
Талун, сора тӧлысь 28 лунӧ, Чилимдін районӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи збыльмӧдӧны сылысь тшӧктӧмсӧ.
2021 вося сора тӧлысьӧ Мӧскашор сиктын «Коми теплӧвӧй компания» акционер котырлӧн му участокын кодйисны скважина.
Буритӧм скважинаыс лоӧ Чукчин, Мӧскашор, Карпушев сикт-грезд ваӧн могмӧдан резервнӧй ӧшмӧсӧн, а сідзжӧ сетас позянлун могмӧдны ваӧн Карпушев грездлысь вылыс юкӧнсӧ.
Скважиналӧн джудждаыс 347 метра, ылӧсалан дебитыс суткинас 80 м3.
Валӧн пробаяс серти колӧ сувтӧдны ва весалан да сеть пытшкын давление кыпӧдан станцияяс.
Карпушевлысь вылыс юкӧнсӧ ваӧн могмӧдӧм вылӧ колӧ стрӧитны ва сетан шӧр проводсянь 700 метраысь кузьджык выль вож.
Та вылӧ колӧ йитны Мӧскашор сиктса уджалысь ва сетан проводсӧ да Карпушев грездса Авиация улича кузя 75 номера керка дорын уджалысь ва сетьяссӧ.
Нуӧдӧма инженернӧй корсьысьӧмъяс да дасьтӧма объект стрӧитан проект серти документациясӧ.
Ӧні нуӧдӧны ва сетан провод стрӧитӧм вылӧ контракт кырымалӧм серти уджъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба ветліс Чилимдін районса ылыс олан пунктъясӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1129 @ 2021-07-29 @ }
Владимир Уйба ветліс Чилимдін районса ылыс олан пунктъясӧ.
Коми Республикаса Юралысь кык лун чӧж уджаліс Чилимдін районын.
Талун, сора тӧлысь 29 лунӧ, Владимир Уйба воліс Йӧрмидз, Бугаев сиктъясӧ да Новый Бор посёлокӧ, кӧні аддзысьліс сэтчӧс олысьяскӧд да видзӧдліс, кыдзи сиктса школаяс дасьтысьӧны выль велӧдчан во кежлӧ.
Бугаев сиктын Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс школасӧ. Сійӧс капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдіс «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котыр.
В. П. Кисляков нима Бугаевса шӧр школаӧ кӧч тӧлысь 1 лунӧ локтасны велӧдчыны Бугаев сиктысь да Вылыс Бугаев грездысь 18 челядь, детсадйӧ локтас 6 кага.
Учреждениеыс меститчӧ тайӧ стрӧйбаын 1974 восянь.
2015 воын детсадлысь уджсӧ выль ног котыртӧм бӧрын сійӧ вуджис татчӧ.
2020 воын школасӧ ойдліс тувсовъя ытва дырйи.
Ойдӧминӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Стрӧйбасӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы корсьны позянлун стрӧитны выль школа да дзоньтавны ӧнія стрӧйбасӧ, медым челядь водзӧ велӧдчисны бур да безопаснӧй условиеясын.
2021 вося медводдза кварталын «ЛУКОЙЛ» публичнӧй акционер котырӧн вичмӧдӧм сьӧм вылӧ помалісны капитальнӧя дзоньталан уджъяссӧ.
Тайӧ гожӧмнас школасӧ дасьтан уджӧ пырӧдчис Коми Республикалӧн нӧшта ӧти социальнӧй уджъёрт — «Лузалес» ичӧт кывкутана котыр.
Тайӧ компания отсӧгӧн важ пу ӧшиньяссӧ вежӧны ПВХ-ысь ӧшиньяс вылӧ, мыйкӧ мында дзоньталӧны стенъяссӧ, мавтӧны джоджъяс да стенъяс.
Выль школасӧ кӧсйӧны кыпӧдны 2025 воӧдз Коми Республикаын велӧдан юкӧнын инфраструктура сӧвмӧдан (стрӧитан) стратегическӧй карта серти.
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи выль велӧдчан во кежлӧ дасьтысьӧны Новый Бор посёлокын.
Кӧч тӧлысь 1 лунӧ Новый Бор посёлокын С. М. Черепанов нима шӧр школаын кутасны велӧдчыны Харъяга посёлокысь, Йӧрмидз сиктысь да Медвежка сикт кодь посёлокысь 62 велӧдчысь.
Школаын мыйкӧ мында косметическӧя дзоньталӧны велӧдчан жыръяссӧ да коридоръяссӧ, дзоньталӧны канализация системасӧ, бырӧдӧны Роспотребнадзорӧн индӧм нелючкиторъяссӧ, кырымалӧма тревожнӧй кнопка сувтӧдӧм вылӧ сёрнитчӧм.
Новый Бор посёлокын да Йӧрмидз сиктын Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс олысьяскӧд, найӧ сёрнитісны Чилимдін районсӧ да
татчӧс олан пунктъяссӧ водзӧ сӧвмӧдӧмын могъяс йылысь, олысьясӧс майшӧдлысь мытшӧдъяс да найӧс бырӧдӧм серти вӧзйӧмъяс йылысь.
Чилимдін районса олысьяскӧд аддзысьлӧм бӧрын дасьтасны Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмъяслысь протокол.
Регионса Веськӧдлан котыр муниципалитетлӧн администрациякӧд ӧтвылысь нуӧдасны удж Владимир Уйбакӧд аддзысьлӧм дырйи олысьясӧн кыпӧдӧм быд юалӧм серти.
Республикаса Юралысь видзӧдӧ протоколса помшуӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кӧрт туйвывса уджалысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1134 @ 2021-08-01 @ }
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кӧрт туйвывса уджалысьлӧн лунӧн.
«Кӧрт туй транспортын пыдди пуктана уджалысьяс, ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Кӧрт туйвывса уджалысьлӧн лунӧн!
Тіян уджныд отсалӧ странаса медылыс пельӧсъясӧ нуны грузъяс, безопаснӧя да комфортӧн ветлӧдлыны пассажиръяслы.
Миян ыджыд республикалы кӧрт туйясыс зэв тӧдчанаӧсь, а медся войвыв муяслы кӧрт туйыс — медшӧр транспорт.
Кӧрт туй юкӧныс пыр сӧвмӧ:
выльмӧдӧны кӧрт туй вылын колана транспортсӧ, бурмӧдӧны инфраструктурасӧ.
Таво тулысын Сыктывкарын помалісны дзоньтавны вокзалсӧ, сійӧ ӧні лӧсялӧ и сьӧкыда ветлысь йӧзлы.
Регыд юркарса Эжва микрорайонын лоӧ выль пассажирскӧй платформа да павильон.
Аттьӧ странаса кӧрт туй системаын став уджалысьлы кывкутӧмысь, ассьыныд уджнытӧ бурмӧдны кӧсйӧмысь.
Торйӧн кӧсъя аттьӧавны кӧрт туй вылын уджалысьясӧс выль коронавирус инфекция дырйи вакцинируйтан выезднӧй пунктъяс котыртӧмысь.
Став сьӧлӧмсянь сиа кӧрт туй вылын уджалысьяслы да ветеранъяслы крепыд дзоньвидзалун, семьякостса шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1136 @ 2021-08-02 @ }
Владимир Уйба чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн.
«Пыдди пуктана воин-десантникъяс, ВДВ-са ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн!
Десантниклӧн кельыдлӧз беретыс — тайӧ повтӧмлун да Чужан мулы асьсӧ жалиттӧг служитан символ.
Войска котыртан кадӧ, Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи, мирнӧй кадӧ воздушно-десантнӧй войска пыр стӧча да профессиональнӧя пӧртісны олӧмӧ да пӧртӧны олӧмӧ медсьӧкыд боевӧй могъяс.
«Бордъя пехота» лыддьыссьӧ Рочмуса вынъяслӧн элитаӧн сы вӧсна, мый найӧс бура дасьтӧны, найӧ дасьӧсь отсавны ёрта-ёртыслы.
Десантникъяс вермӧны пӧртны олӧмӧ быдсикас могсӧ, медся тӧдчанаӧсь налы чесьт да Чужан му.
«Некод миянысь кындзи» — татшӧм мӧвпӧн служитӧны да олӧны десантникъяс.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс воинскӧй долгсӧ да боевӧй ёртасьӧмсӧ пыдди пуктӧмысь.
Аттьӧ ВДВ-са ветеранъяслы республикаса йӧзкотырлӧн олӧмӧ зіля пырӧдчӧмысь, том йӧзӧс Чужан му радейтны велӧдӧмысь.
Сиа ставлы, коді новлӧ кельыдлӧз берет, крепыд дзоньвидзалун, мирнӧй енэж, бур тыл, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба казьтыштіс тышъясын усьӧм воин-десантникъясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1138 @ 2021-08-02 @ }
Владимир Уйба казьтыштіс тышъясын усьӧм воин-десантникъясӧс.
Талун, моз тӧлысь 2 лунӧ, Рочмуын пасйӧны Воздушно-десантнӧй войска котыртӧмсянь 91 во.
Кыдзи и пыр, Сыктывкарын «Шогсьысь воин» памятник да «Куслытӧм слава» мемориал дорӧ пуктісны дзоридзьяс.
Церемония дырйи вӧлі Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Стажёр» проект — том специалистъяслы уджсикас серти бур школа» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1140 @ 2021-08-02 @ }
Владимир Уйба: «Стажёр» проект — том специалистъяслы уджсикас серти бур школа».
Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧ том специалистъясӧс корӧм серти регионса проектӧ пырӧдчысьяскӧд.
«Бура пуктӧм кадрӧвӧй уджтӧг, смена дасьтытӧг быд власьтлӧн, быд администрируйтӧмлӧн аскиа луныс абу.
Та вӧсна Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн канму тшупӧда могыс — босьтны вузъяссӧ енбиа помалысьяссӧ удж вылӧ, сы лыдын и канму власьт органъясӧ», — шуис Владимир Уйба.
Рочмуса Президент Владимир Путин 2021 вося косму тӧлысьӧ Федеральнӧй Собрание дорӧ аслас посланиеын пуктіс мог — лӧсьӧдны енбиа том йӧзлы колана условиеяс сы вылӧ, медым найӧ велӧдчисны да та бӧрын локтісны уджавны канму власьт органъясӧ да отечественнӧй предприятиеясӧ.
Канмуса Юралысь пасйис: «Вӧчам ставсӧ, медым Рочмуса том йӧзлӧн вӧлі унджык позянлун аддзыны асьнысӧ олӧмын».
2020 во помын примитісны «Рочму Федерацияын том йӧз политика йылысь» Федеральнӧй оланпас.
Регионын дасьтӧма «Коми Республикаын том йӧз политика йылысь» оланпаслӧн бала.
Регионса Юралысь Владимир Уйба матысса кадӧ сетас сійӧс Коми Республикаса Каналан Сӧветӧ видлалӧм вылӧ.
Тайӧ оланпас бала отсӧгӧн лӧсьӧдӧны республиканскӧй оланпастэчассӧ федеральнӧй серти, пыртӧны том йӧз политика збыльмӧдан выль принципъяс. Сы отсӧгӧн дасьтасны выль уджтасъяс да вынсьӧдасны том йӧзкӧд уджалана нырвизьяссӧ.
«Стажёр» проект — татшӧм уджалысь да бур проектъяс пиысь ӧти.
Сэтчӧ вермасны пырӧдчыны вузъяс помалысьяс, кодъяслы эз на тыр 27 арӧс, кодъяс прӧйдитісны собеседование да тестируйтӧм.
Во быд куим тӧлысь чӧж том специалистъяс уджалӧны республикаса ведомствояс либӧ министерствояс лыдысь ӧтиын, пырӧдчӧны налӧн уджӧ, тӧдмалӧны, кыдзи котыртӧма сэні уджсӧ.
Быд стажёркӧд уджалӧ наставник.
Проектсӧ пӧртӧны олӧмӧ 7 во чӧж нин. Тайӧ каднас конкурсӧ пырӧдчис 235 морт, нелямынӧн лоисны вермысьясӧн да стажируйтчисны, на лыдысь комын кыкӧн уджалӧны канму да муниципальнӧй веськӧдлан системаын.
2020–2021 воясся сезонысь витнан выпускникыс кутасны уджавны регионӧн веськӧдлан канму да муниципальнӧй системаын.
«Стажёр» проект — тайӧ зэв бур позянлун заводитны уджавны олӧмӧ пӧртысь власьт системаын.
Во чӧжӧн миян лоӧны опыт, тӧдӧмлун,
кужанлунъяс да профессиональнӧй юкӧнын выль тӧдсаяс.
Проектӧ выль пырӧдчысьяслы сиа, медым найӧ эз повны сьӧкыдлунъясысь, вӧдитчисны асланыд тӧдӧмлунӧн да велӧдчисны наставникъяслысь, босьтісны налысь опытсӧ», — пасйис проектса выпускник Мария Ван.
Владимир Уйба сиис вермӧмъяс выль стажёръяслы, аттьӧаліс проектса координаторъясӧс да наставникъясӧс том специалистъясӧс уджсикас серти сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да отсалӧмысь, выпускникъясӧс — водзмӧстчӧмысь, кывкутӧмысь да стажировка дырйи на водзын сувтӧдӧм могъяссӧ бура збыльмӧдӧмӧн петкӧдлӧм тӧдӧмлунъясысь.
«Овлӧ, сьӧкыд примитны сійӧ либӧ мӧд решениесӧ. Оз пыр оланпас да оланпасувса актъяс, удж серти инструкцияяс отсавны корсьны коланасӧ.
Сэки вӧчӧй сэтшӧм ногӧн, кыдзи эськӧ вӧчинныд медматысса мортлы.
Сы вӧсна, мый медтӧдчанаыс, и ме пасъя тайӧс нӧшта ӧтчыд, — служитны йӧзлы.
Таын и эм канму да муниципальнӧй службалӧн могыс — служитны йӧзлы, веськыда, восьсӧн, тшӧкыда оланпаслы лӧсялана выль решениеяс примитӧмӧн, кутшӧмъяс кутасны отсавны йӧзлы, кутасны бурмӧдны налысь олӧмсӧ.
Тайӧ медтӧдчана да, чайта, медыджыд бурсиӧм, кутшӧмӧс ме кӧсйи висьтавны тіянлы», — кывкӧртӧд пыдди шуис Владимир Уйба «Стажёр» проектса участвуйтысьяслы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Республика выль пӧв лоис сизимӧдӧн ГТО серти рейтингын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1141 @ 2021-08-03 @ }
Республика выль пӧв лоис сизимӧдӧн ГТО серти рейтингын.
Странаса регионъяс костын 2021 вося II кварталын ГТО комплекс збыльмӧдан кывкӧртӧдъясӧн позьӧ тӧдмасьны Ставрочмуса физкультурно-спортивнӧй комплекслӧн сайтын.
Медбуръясӧн ІІ кварталын «Дась уджавны да дорйысьны!» ставрочмувывса физкультурно-спортивнӧй комплекс серти лоисны: Воронеж обласьт — тайӧ регионыс 2019 восянь рейтингын вӧлі медводдзаӧн, но ӧні сійӧ сӧмын мӧд метаын, Калужскӧй обласьт выль пӧв лои коймӧдӧн.
ГТО серти медводдзаӧн лоис Белгородскӧй обласьт.
Коми Республика куим тӧлысь сайын вӧчис ыджыд воськов.
Ӧні регионным рейтингын босьтіс сизимӧд места.
«Ӧні, кор уна йӧза ордйысьӧмъяс нуӧдны оз позь, ми ог вермӧй нуӧдны планируйтӧм фестивальяс, а, сідзкӧ, Комиысь петкӧдчысьяс оз вермыны бӧрйысьны ставрочмувывса ордйысьӧмъяс вылӧ.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, ГТО комплекс олӧмӧ пыртӧм серти уджыс мунӧ.
Республикаын пыр унджыкӧн пырӧдчӧны ГТО комплексӧ да босьтӧны отличие пасъяс.
И та отсӧгӧн ми босьтім национальнӧй рейтингын вылыс тшупӧд», — юӧртіс Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр Наталья Карина.
Коми Республикаын 2021 вося ІІ кварталын 7 сюрсысь унджык морт сдайтіс комплекслысь нормативъяссӧ, на лыдысь матӧ 1 400 морт босьтіс отличие пас.
Талунъя лун кежлӧ муниципалитетъясын уджалӧ 24 тестируйтан шӧрин.
«Зэв тӧдчана, мый некымын во чӧж нин Коми Республика Рытыв-Войвывса регионъяс костын медбуръяс лыдын.
Казьтышта, ГТО комплекс — тайӧ медшӧр нырвизь, мый отсӧгӧн сӧвмӧдӧны отрасльсӧ да велӧдӧны йӧзсӧ нуӧдны дзоньвидза оланног.
Сідзжӧ, сійӧ «Демография» федеральнӧй проектса «Спорт — олан норма» федеральнӧй проектлӧн юкӧнъяс пиысь ӧти», — тӧдчӧдіс Наталья Карина.
Пасъям, мый ГТО-лӧн регионъясса операторъяслысь да Тестируйтан шӧринъяслысь вӧзйӧмъяссӧ видлалӧм бӧрын 2021 во заводитчӧмсянь ГТО серти рейтингсӧ арталӧны мӧд ногӧн.
Сизим донъялан критерий пыдди лоис 9.
ГТО автоматизируйтӧм юӧртан системаын содӧ пасйысьӧм йӧзлӧн лыдыс, кодъяс босьтчисны нин вӧчны нормативъяссӧ. Накӧд ӧтлаын лыддьӧны сійӧ гражданасӧ, кодъяс донъялан кварталӧ пырӧдчӧны ГТО-ӧ.
Выльтор пыртӧмыс сетӧ позянлун: аддзыны оз сӧмын 7 во чӧж ГТО комплекссӧ пыртӧм да олӧмӧ пӧртӧм серти регионлысь уджсӧ, но и донъявны быд регионӧн календарнӧй кварталын вӧчӧм уджсӧ.
Кварталлӧн кывкӧртӧдъяс серти быд регион вермас босьтны ГТО рейтингын вылысджык тшупӧд.
Ӧні донъялӧны Тестируйтан шӧринъясӧн збыльысь нуӧдан уджсӧ да олысьяскӧд юӧртана удж нуӧдан качествосӧ.
7 во сайын Рочмуса Президент В. В. Путин выль пӧв паніс уджсӧ ГТО комплекс серти. Тайӧ кадӧ комплексас пырӧдчисны 15 миллионысь унджык морт.
На лыдысь 9 миллионысь унджыкӧн сдайтӧны комплекслысь нормативъяссӧ 2 655 тестируйтан шӧринын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын водзӧ нуӧдӧны Иван Павлович Морозовлы памятник сувтӧдан уджъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1142 @ 2021-08-03 @ }
Сыктывкарын водзӧ нуӧдӧны Иван Павлович Морозовлы памятник сувтӧдан уджъяссӧ.
Вӧчӧма памятник улӧ фундамент,
лӧсьӧдӧны содъяс да кутан стенъяс.
Мӧд вежоннас кӧсйӧны кышны веркӧсъяссӧ, моз тӧлысь 18 лун кежлӧ пуктыны дзоридзьяс да пуяс.
Моз тӧлысь 2 лунӧ стрӧитчанінас воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сійӧ ачыс видзӧдӧ проектса быд тшупӧд олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
Уськӧдам тӧд вылӧ, Коми АССР-ын политикаын тӧдчана уджалысь Иван Павлович Морозов йылысь паметьсӧ вӧзйисны нэммӧдны скульптураын сылӧн уджъёртъясыс да республикаса ветеранъяс.
Регионса Юралысь Владимир Уйба ошкис вӧзйӧмсӧ да ачыс босьтчис веськӧдлыны проект збыльмӧдысь уджалан группаӧн.
Памятниксӧ кӧсйӧны кыпыда восьтыны Коми Республика лунӧ — 2021 вося моз 22 лунӧ.
Памятникыс кутас сулавны Сыктывкарын Киров улича вылын, орччӧн керкаыскӧд, кӧні оліс Иван Павлович Морозов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Лариса Карачёва: «Республикаӧ медицина кадръяс кыскӧм могысь колӧ аддзысьлыны вузъяс помалысьяскӧд» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1143 @ 2021-08-03 @ }
Лариса Карачёва: «Республикаӧ медицина кадръяс кыскӧм могысь колӧ аддзысьлыны вузъяс помалысьяскӧд».
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва нуӧдіс Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствокӧд регионын «Йӧзлӧн дзоньвидзалун» национальнӧй проектса мероприятиеяс олӧмӧ пӧртӧм серти сӧвещанньӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти аддзысьлӧм дырйи ёнджыкасӧ сёрнитісны мераяс йылысь, кутшӧмъяс колӧны медицина специалистъясӧс регионӧ кыскӧм вылӧ.
— Колӧ талун нин, кор медицина вузъяс да колледжъяс помалысьяс эз на аддзыны уджаланінсӧ, юралысь врачьяскӧд ӧтлаын ветлыны каръясӧ да районъясӧ, медым аддзысьлыны накӧд.
Том врачьяслы, фельдшеръяслы, медсестраяслы колӧ юӧртны уджаланног, удждон, отсӧг сетан мераяс, уджын быдмӧм-сӧвмӧм йылысь.
Сэки выпускникъяслы кокниджык лоӧ бӧрйыны республикаын уджсӧ, — туйӧдіс Лариса Карачёва регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоса юрнуӧдысьясӧс.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилевлӧн кывъяс серти, матысса кадӧ котыртасны йӧзлысь дзоньвидзалун системаын ситуационнӧй шӧрин. Сылӧн могъяс лыдын лоӧ и медицина кадръяс уджавны корӧм да удж вылӧ босьтӧм.
Сӧвещание дырйи шуисны: колӧ выльысь заводитны мониторитны медицина организацияяслысь штатнӧй расписаниесӧ, медым аддзыны, кутшӧм кадръяс колӧ быд больничаӧ да поликлиникаӧ.
Таысь кындзи, регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы колӧ дасьтыны ышӧдан мераяс, медым ышӧдны медорганизацияясса сійӧ веськӧдлысьяссӧ, кодъяс аддзӧны да босьтӧны удж вылӧ колана специалистъяссӧ.
Кыдзи сӧвещанньӧ дырйи пасйис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь, колӧ оз сӧмын корны врачьясӧс, но и колӧ, медым найӧ кольччисны уджавны республикаӧ.
И тані ыджыд пайыс наставникъяслӧн, кодъяс отсалӧны том специалистъяслы пырӧдчыны татшӧм сьӧкыд профессияӧ.
Регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, 2021 воын республика пырис пилотнӧй регионъяс лыдӧ, кӧні йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаӧ пыртӧны наставничество.
Ӧткымын медицина организация босьтчис нин курируйтны аскиа уджъёртъяссӧ студенталан кадсянь да уджалан котыр дорӧ велалӧмӧдз.
Татшӧм уджаланногсӧ колӧ пыртны регионса став медорганизацияӧ.
Сӧвещание дырйи сідзжӧ сёрнитісны медицина кадръясӧн стрӧитчысь на ФАПъяс да врачебнӧй амбулаторияяс могмӧдӧм йылысь.
Лариса Карачёва ачыс кутас видзӧдны, кыдзи кутас мунны та серти уджыс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын ветеранъяс вермасны бурдӧдчыны бурджык условиеясын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1146 @ 2021-08-04 @ }
Комиын ветеранъяс вермасны бурдӧдчыны бурджык условиеясын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ошкис общественникъяслысь медицина отсӧг сетан качество кыпӧдӧм йылысь вӧзйӧмсӧ.
Та йылысь сёрнитісны моз тӧлысь 3 лунӧ Коми Республикаса Юралысь бердын ветеранъяслӧн могъяс серти координационнӧй сӧветлӧн заседание дырйи.
Заседаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Ёнджыкасӧ сёрнитісны Войнаса ветеранъяслы да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы республиканскӧй госпитальын ветеранъясӧс бурдӧдан условиеяс лӧсьӧдӧм да учреждениелысь материально-техническӧй база бурмӧдӧм йылысь.
Госпитальыс уджалӧ 1997 восянь да сетӧ специализируйтӧм стационарнӧй, консультативнӧй да амбулаторно-поликлиническӧй отсӧг Айму вӧсна Ыджыд тышса да боевӧй тышъясса ветеранъяслы, Чернобыльса АЭС вылын авария бырӧдысьяслы, пӧгибнитӧмаяслӧн семьяяслы.
Ветеранъясӧс бурдӧдӧны да реабилитируйтӧны кыдзи стационарын, сідзи и лун кежлӧ волан отделениеын.
Быд во госпитальлӧн стационаръясын бурдӧдчӧ 1700 пациентӧдз, кольӧм воясӧ бурдӧдчис 22 сюрсысь унджык граждана, на лыдын торъя категория ветеранъяс — 90 %.
Айму вӧсна Ыджыд тышын быд участвуйтысь да ветеран обследуйтчис да бурдӧдчис госпитальын.
Коронавирус инфекциякӧд йитчӧм дзескӧдан мероприятиеяс дырйи Войнаса ветеранъяслы да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы республиканскӧй госпитальын вӧлі 50 терапевтическӧй койка, сэні сетісны эновтны да нюжӧдны позьӧм отсӧг терапевтическӧй патологияа висьысьяслы.
2021 вося рака тӧлысьсянь госпитальын став юкӧныс восьса.
«Талунъя лун вылӧ госпитальлӧн уджын эм ӧткымын мытшӧд. На йылысь юӧртӧны миянлы ветеранъяслӧн организацияяс.
Медтӧдчанаяс лыдын: материально-техническӧй база бурмӧдӧм, вевт дзоньталӧм, медицина оборудование ньӧбӧм, креслӧ-кӧляскаясӧн ветлысь гражданалы условиеяс лӧсьӧдӧм, медым найӧ вермисны босьтны медицина отсӧгсӧ, стоматология отсӧг сетӧм.
Талун ми чукӧртчим, медым ӧтлаын дасьтыны вӧзйӧмъяс тайӧ мытшӧдъяссӧ разьӧм могысь», — восьтіс заседаниесӧ Владимир Уйба.
Шӧр докладӧн госпитальлӧн удж йылысь сёрнитіс Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев.
Координационнӧй сӧветӧ пырысьяс сетісны ӧткымын вӧзйӧм: бурмӧдны материально-техническӧй базасӧ, лӧсьӧдны Айму вӧсна Ыджыд тышса да боевӧй тышъясса ветеранъяслы бурдӧдчӧм вылӧ бур условиеяс.
Сідз, ветеранъяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ да корисны ньӧбны автотранспорт, медым новлӧдлыны Войнаса ветеранъяслы да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы республиканскӧй госпитальса пациентъясӧс.
Заседание бӧрын лӧсьӧдӧма тшӧктӧмъяслысь протокол.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧма нуӧдны удж легкӧвӧй машина ньӧбӧм, 2022 во вылӧ госпитальын вевтсӧ дзоньталӧм вылӧ сьӧм вичмӧдӧм да содтӧд медицина оборудование ньӧбӧм серти, котыртны госпитальын бурдӧдчысь гражданалы стоматология отсӧг сетӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалӧн сё волы сиӧм ыджыд культурно-массӧвӧй мероприятиеяссӧ нуӧдасны 2022 воын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1147 @ 2021-08-04 @ }
Коми Республикалӧн сё волы сиӧм ыджыд культурно-массӧвӧй мероприятиеяссӧ нуӧдасны 2022 воын.
Татшӧм помшуӧмсӧ ӧтсӧгласӧн примитіс COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаб.
Заседаниесӧ нуӧдіс моз тӧлысь 3 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Ыджыд концертъяссӧ, гажӧдчӧмъяссӧ, праздничнӧй салютъяссӧ «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧд серти республикаын оз нуӧдны. Тӧд вылӧ босьтӧма Роспотребнадзорлысь рекомендацияяссӧ.
Эпидобстановка вӧсна талун ми ог вермӧй найӧс нуӧдны.
Та вӧсна став ыджыд юбилейнӧй мероприятиеяссӧ ми вуджӧдам мӧд во вылӧ да пасъям найӧс 2022 вося моз тӧлысь 22 лунӧ», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Оперштаблӧн заседание дырйи кывзісны Коми Республикаын санитарно-эпидемиологическӧӥ серпас йылысь, COVІD–19 выль коронавирус инфекциялы паныд прививка вӧчан кампания йылысь, 2021–2022 велӧдчан во кежлӧ велӧдан организацияяслӧн дасьтысьӧм йылысь, чукӧрӧн да торйӧн вузасян объектъяс, ӧтйӧза сёян-юан объектъяс да ӧтйӧза транспорт объектъяс вылын олысьясӧн санитарно-противоэпидемиологическӧй корӧмъясӧ кутчысьӧм серти рейдӧвӧй мероприятиеяс нуӧдӧм йылысь докладъяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба воліс Емдін районса социальнӧй инфраструктура объектъясӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1149 @ 2021-08-04 @ }
Владимир Уйба воліс Емдін районса социальнӧй инфраструктура объектъясӧ.
Талун, моз тӧлысь 4 лунӧ, Емдін районӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс Зӧвсьӧрт да Мадмас посёлокъясын школаяслысь выль велӧдчан во кежлӧ дасьлунсӧ, воліс Мадмас посёлокса детсадйӧ да фельдшер-акушер пунктӧ, аддзысьліс олысьяскӧд.
Зӧвсьӧрт посёлокын Владимир Уйба воліс 3 №-а шӧр школаӧ.
Кӧч тӧлысьӧ сэтчӧ локтас 420 велӧдчысь, на лыдысь 40 кага мунас медводдза классӧ.
Школаыс уджалӧ 1989 воын кыпӧдлӧм куим судтаа типӧвӧй стрӧйбаын. Зданиесӧ могмӧдӧма ваӧн, сетӧны шоныд, эм канализация.
Ӧні косметическӧя дзоньталӧны вежӧсъяссӧ.
Зӧвсьӧрт школаса велӧдысьяс дасьтӧны да опытнӧя прӧверитӧны велӧдӧмлысь выль сюрӧссӧ, пыртӧны выль федеральнӧй канму стандартъяс, апробируйтӧны выль велӧдан технологияяс, быдтан-велӧдан формаяс, методъяс, средствояс.
Учреждениеын уджалӧ «Олимп» школаса спорт клуб, «Юнармия» отряд, «Рочмуса велӧдчысьяслӧн ӧтмунӧм» челядьлӧн ӧтйӧза организация, «Clever» интеллектуальнӧй ворсӧмъяс лӧсьӧдысьяслӧн клуб.
2020 вося кӧч тӧлысь 1 лунсянь школа збыльмӧдӧ «Ӧнія школа» регионса проект, учреждениеын эм «Точка роста» гуманитарнӧй да цифрӧвӧй нырвизьясын велӧдан шӧрин.
Мадмас посёлокса школаӧ кӧч тӧлысь 1 лунӧ локтас 89 велӧдчысь, на лыдысь 16-ыс мунасны медводдза классӧ.
Велӧдчаніныс меститчӧ 1989 воын пуысь кыпӧдлӧм кык судтаа типӧвӧй стрӧйбаын.
Таво косметическӧя дзоньталӧма вежӧсъяссӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр ӧні уджалӧ сы вылын, медым кыпӧдны 90 места вылӧ школа, кӧні лоӧ 40 места вылӧ детсад.
Матысса кадӧ кӧсйӧны стрӧитны посёлокса амбулатория.
Мадмас посёлокса ӧнія фельдшер-акушер пунктлысь зданиесӧ пыртӧмаӧсь уджӧ 1975 воын.
Тані уджалӧ 5 специалист: врач-терапевт, пинь бурдӧдысь врач, фельдшер, акушерка, медсестра.
Фельдшер-акушер пунктын эм нюжӧдны позьтӧм отсӧг сетан кабинет да нюжӧдны позьтӧм отсӧг сетан машина.
Олысьяскӧд аддзысьлӧмъяс дырйи сёрнитісны олан пунктъяс мичмӧдӧм-бурмӧдӧм, туяс дзоньталӧм, социальнӧй объектъяс выльмӧдӧм да стрӧитӧм, биаруӧн могмӧдӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласъясӧн вӧдитчӧм, лекарствоӧн могмӧдӧм йылысь.
Быд юалӧм серти Владимир Уйба висьталіс найӧс збыльмӧдӧм серти ассьыс видзӧдлассӧ.
Став юалӧм кузя республикаса Веськӧдлан котыр да муниципалитетса администрация кутасны уджавны ӧтув.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдӧ протоколса тшӧктӧмъяс збыльмӧдӧм бӧрся.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Емдін районса Айкатыла сиктын кыпӧдӧны 42 патераа выль олан керка @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1150 @ 2021-08-04 @ }
Емдін районса Айкатыла сиктын кыпӧдӧны 42 патераа выль олан керка.
Талун, моз тӧлысь 4 лунӧ, муниципалитетӧ удж серти ветлігӧн объект вылӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сійӧ видзӧдліс уджъяслысь ӧдсӧ да ногтуйсӧ.
Кирпичысь да кӧрт бетонысь куим судтаа стрӧйбасӧ кыпӧдӧны 2019–2025 вояс вылӧ «Емдін» муниципальнӧй районса муниципальнӧй юкӧнын аварийнӧй оланін фондысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм» уджтас серти.
Керкасӧ могмӧдасны электричествоӧн, шоныдӧн, ваӧн, ва бокӧ нуӧдан системаӧн.
Выль патераӧ овмӧдчасны Айкатыла сиктса аварийнӧй керкаясысь олысьяс.
Талунъя лун вылӧ вӧчӧмаӧсь нин ӧградитан конструкцияяссӧ да вевтсӧ, ӧні вӧчӧны ортсыса да пытшкӧсса инженернӧй сетьяс.
Объектсӧ кӧсйӧны пыртны уджӧ 2021 во помӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сиктлӧн эм аскиа лун: Мордінын стрӧитасны школа да врачебнӧй амбулатория @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1152 @ 2021-08-05 @ }
Сиктлӧн эм аскиа лун: Мордінын стрӧитасны школа да врачебнӧй амбулатория.
Школа да врачебнӧй амбулатория стрӧитан планъяслы вӧлі сиӧма Кӧрткерӧс районса Мордін сиктса олысьяскӧд аддзысьлӧм, кытчӧ пырӧдчис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Медицина отсӧг сетӧм, школаса стрӧйбалӧн состояние, сиктсӧ бурмӧдӧм-мичмӧдӧм да выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтӧм йылысь сиктсаяс сёрнитісны районса администрацияӧн юрнуӧдысь Константин Сажинкӧд, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрӧс вежысь Руслан Ибрагимовкӧд, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Ирина Кругловакӧд, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоын олысьяслы медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртан веськӧдланінса начальник Ирина Кондратьевакӧд.
Аддзысьлӧмыс вӧлі регионса Юралысь Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти.
Помканас лои Мордін сиктса олысьяслӧн йӧзӧс юӧртан средствоясӧ шыӧдчӧм, кӧні найӧ корисны босьтны тӧд вылӧ, мый Мордін сиктлы ёна колӧ выль школа да врачебнӧй амбулатория (сотчӧм пыдди).
Школаын кӧдзыд вылӧ норасьӧмсӧ кывзӧм бӧрын Лариса Карачёва тшӧктіс районӧн юрнуӧдысьяслы дзик пыр бырӧдны школасӧ шонтӧм серти мытшӧдсӧ. Медводз тайӧс колӧ вӧчны медводдза судтаас, кӧні медся кӧдзыд, а локтан вонас дзоньтавны шонтан системасӧ стрӧйбаас ставнас.
Константин Сажинлӧн кывъяс серти, медводз колӧ кыпӧдны школалысь выль стрӧйбаяс Кӧрткерӧс сиктын, медым эз вӧв кык сменаӧн велӧдчӧмыс.
Водзӧ кутасны стрӧитны школаяс Каляты посёлокын, Мордін да Пӧдтыбок сиктъясын.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволӧн юӧртӧм серти, Мордінса школа серти проект дасьтан да стрӧитчан уджъяс заводитчасны 2024 воын.
Тайӧ лоӧ школа-сад, кӧні кутасны велӧдчыны 90 школьник, да детсадйӧ кутас ветлыны 40 кага.
Татшӧм жӧ проект серти ӧні кыпӧдӧны школасӧ Изьвавом грездын.
Врачебнӧй амбулатория стрӧитӧм вылӧ сиктын бӧрйӧма нин му участоксӧ.
Кыдз гӧгӧрвоӧдісны аддзысьлӧм дырйи профильнӧй специалистъяс, меставывса власьт вӧзйыліс амбулатория кыпӧдӧм вылӧ некымын места.
Но сӧмын ӧти — кыр вылын — лӧсялӧ нормаяслы да корӧмъяслы (ыджда серти, школасянь да детсадсянь ылыстчӧм серти да с.в.).
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство серти, Мордінын кӧсйӧны кыпӧдны амбулатория, кытчӧ суткинас вермас волыны 48 морт. Сэні лоӧ 4 койка вылӧ лун кежлӧ волан стационар.
2022 во кежлӧ планӧ пыртӧма — объектсӧ проектируйтӧм, 2023 во кежлӧ — объектсӧ стрӧитӧм.
Аддзысьлӧм помын Ирина Кондратьева висьталіс ковидысь вакцинируйтчыны коланлун йылысь да вочавидзис став юалӧм вылӧ.
Лариса Карачёва министерствоясӧс петкӧдлысьяскӧд видзӧдліс меставывса администрацияын уджалысь Мордінса врачебнӧй амбулаториясӧ.
Сиктсаясӧс могмӧдӧма медицина отсӧгӧн — тані эм и шӧр медперсонал, и врачьяс — терапевт да педиатр.
Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь сёрнитіс накӧд удж серти, тшӧтш и аптечнӧй пункт уджалӧм йылысь, воліс выль амбулатория стрӧитанінӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын вӧлі «Сӧстӧм Арктика» водзмӧстчӧм олӧмӧ пӧртӧм серти медводдза заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1154 @ 2021-08-05 @ }
Коми Республикаын вӧлі «Сӧстӧм Арктика» водзмӧстчӧм олӧмӧ пӧртӧм серти медводдза заседание.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов нуӧдіс регионын «Сӧстӧм Арктика» ӧтйӧза-гражданскӧй водзмӧстчӧм олӧмӧ пӧртӧм серти регионса штаблысь заседание.
Проектыс колӧ сы могысь, медым лӧсьӧдны уджтас, мый серти кутасны весавны Арктикасӧ сійӧс туялан кадӧ чӧжсьӧм няйтсьыс.
Водзмӧстчӧмсӧ ошкисны Рочмуса вӧр-ва министерство, Росприроднадзор, Роч географическӧй общество.
Республикаса Юралысь Владимир Уйба ошкис Комиын проект збыльмӧдӧмсӧ да босьтчис юрнуӧдны «Состӧм Арктика» регионса штабӧн.
Усинскын да Вӧркутаын индӧма ёг санкционируйттӧм шыблаланінъяссӧ, кутшӧмъясӧс колӧ бырӧдны.
«Коми Республика ошкӧ «Сӧстӧм Арктика» ӧтйӧза-гражданскӧй водзмӧстчан могъяссӧ.
Гӧгӧрвоам, мый татшӧм уджыс вӧр-ва видзӧмын да мутасъяслӧн экология юкӧнын зэв тӧдчана.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый миян водзын сулалысь могыс колана», — шуис Игорь Булатов.
Заседаниелӧн уджӧ пырӧдчисны Росприроднадзорлӧн Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын регионкостса веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлысь могъяс збыльмӧдысь Исламудин Астарханов, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов, Вӧркута да Усинск каръясса мэръяс — Ярослав Шапошников да Николай Такаев, ведомствоясӧс петкӧдлысьяс.
«Ыджыд арктическӧй пелькӧдчӧмсӧ» вӧзйис нуӧдны «Вермӧмлы 50 во» атомнӧй ледоколса капитан Дмитрий Лобусов. Сылысь водзмӧстчӧмсӧ ошкис уджъёртыс, «Ылі Асыввывса саридз паракодство» публичнӧй акционер котырса филиаллӧн Видзчысянлун да ногтуй департаментын юкӧнса капитан-наставник, Рочму Федерацияса Уджвывса Герой Геннадий Антохин.
Налӧн видзӧдлас серти, Арктика весалан проектыс вермас лоны страна ӧтувтан зэв ыджыд могӧн.
Тайӧ проектыс торйӧн колӧ ӧні, кор 2021–2023 воясӧ Рочму юрнуӧдӧ Арктика сӧветӧн.
Арктика паськыда весалӧм йылысь мӧвпсӧ ошкисны федеральнӧй власьтӧс, бизнесӧс, экспертнӧй да научнӧй котыръясӧс петкӧдлысьяс.
Презентация дырйи сёрнитісны сы йылысь, кыдзи меставывса ӧтувъяс, тшӧтш и вужвойтыр, вермасны пырӧдчыны мутасъясын экологическӧй мытшӧдъяс разьӧмӧ.
Таысь кындзи, заседание дырйи петкӧдлісны, кутшӧм ногӧн Рочмуса вӧр-ва озырлун видзӧмын власьт да йӧзкотырӧс петкӧдлысьяс вермасны уджавны ӧтув.
«Сӧстӧм Арктика» ыджыд экологическӧй проект заводитчис сора тӧлысь 11 лунӧ Мурман обласьтын.
«Атомфлот» ӧзынсянь «Вермӧмлы 50 во» атомнӧй ледокол вылын Войвыв полюслань мӧдӧдчис торъя экспедиция.
Сэтчӧ пырисны нималана путешественник, «Сӧстӧм Арктика»-са амбассадор Федор Конюхов, рочмуса драматург да театрса режиссёр Евгений Гришковец, нималана биологъяс, геологъяс, гляциологъяс да историкъяс.
Экспедицияӧн веськӧдлӧ Николай Савельев — Poseіdon Expedіtіons полярнӧй путешествиеяслысь клуб котыртысь, Арктика туялысь, Му шарлӧн полярнӧй регионъясӧ путешествиеяс котыртӧмын эксперт.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывдін районса Час сиктӧ воис биару @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1156 @ 2021-08-06 @ }
Сыктывдін районса Час сиктӧ воис биару.
Помалӧма стрӧитны посёлоккостса биарупровод. Сійӧ сетас позянлун могмӧдны биаруӧн Час сиктса керкаяс.
Моз тӧлысь 5 лунӧ вӧлі объектсӧ уджӧдны заводитӧмлы сиӧм кыпыд гаж.
Гаж дырйи вӧліны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Газпром межрегионгаз» ичӧт кывкутана котырса биару вузалӧм да транспортируйтӧм серти медыджыд директорӧс вежысь Юрий Пахомовский.
«2020 воын миян уджъёрт «Газпром» котыркӧд ӧтув вынсьӧдім 2021 восянь 2025 воясӧдз Коми Республикаӧс биаруӧн могмӧдан да газифицируйтан уджтас.
Сы серти биаруӧн вермасны вӧдитчыны республикаса 27 олан пункт, 25 котельнӧй да матӧ 8 сюрс олан керка.
И талун ми заводитам могмӧдны биаруӧн планӧ пырӧм медводдза олан пункт.
Сиа Час сиктса олысьяслы дзоньвидзалун, вермӧмъяс да эскӧм, мый тайӧ сӧмын медводдза воськовъяс.
Тайӧ биаруыс — медводдза бикинь, коді сетӧ позянлун кутны лача республикалӧн да сиктлӧн сӧвмӧм вылӧ», — пасйис Владимир Уйба.
«Выль объект сетас позянлун йитны биару сетьяс дорӧ республикаса медся важ сиктъяс лыдысь ӧтиын матӧ 180 керка.
Керкаясын лоӧ шоныд, а природнӧй биаруӧн вӧдитчӧм отсӧгӧн тӧдчымӧн чинтас ломтысьӧм вылӧ рӧскодыс.
Ми водзӧ нуӧдам социальнӧя газифицируйтан нырвизьсӧ.
Таво ми помалам стрӧитны биарупроводъяссӧ Вӧркутаын, Сыктывкарын, Печораын, Сосногорскын, Усинскын да Ухта районын, заводитам нюжӧдны нӧшта витӧс», — шуис Юрий Пахомовский.
Сыктывдін районса Час сиктлань посёлоккостса биарупроводсӧ заводитісны нюжӧдны 2020 вося йирым тӧлысьын.
Ставнас кузьтаыс — 5,7 километр.
Проект сетіс позянлун йитны биарупровод дорӧ матӧ 180 керка да 1 котельнӧй. Сійӧ кутас могмӧдны шоныдӧн некымын социальнӧй объект.
Уджтас серти 2021 воын кӧсйӧны помавны нюжӧдны нӧшта сизим биару провод: Вӧркута карса ГРС–2-сянь ТЭЦ–2-ӧдз посёлоккостса биарупроводсӧ посёлоккостса биарупроводкӧд кытшӧ йитӧмӧн Вӧркута карса ва шонтан шӧр котельнӧйӧдз, биарупровод-отвод да Вӧркутаса ГРС–2, посёлоккостса ыджыд давлениеа биарупровод Вылыс Чов посёлокӧдз, Улыс Чов посёлокӧдз, Човъю местаӧдз, Сыктывкарса Эжва посёлокӧдз, «Кебра» ГРС — Ухта районса Шудаяг посёлокса ГРП–1 посёлоккостса ыджыд давлениеа биарупровод, Усинск районса Парма посёлоксянь посёлоккостса биарупровод, Изъяю кар кодь посёлоксянь Печора районса Набережнӧй посёлокӧдз, Сосногорск районса Пожня грездсянь Поляна посёлокӧдз посёлоккостса биарупровод.
Таво республикаын кӧсйӧны заводитны нюжӧдны вит биарупровод, нуӧдӧны проектно-изыскательскӧй уджъяс биаруӧн могмӧдан кык объект серти.
Водзджык, тавося косму тӧлысьын, Рочмуса Президент Владимир Путин Федеральнӧй Собрание дорӧ послание дырйи ошкис му участокӧдз биару дон босьттӧг нюжӧдӧм йылысь «Ӧтувъя Рочмулысь» водзмӧстчӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын сетісны наградаяс сё балл босьтысьяслы да школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиада кузя призёръяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1158 @ 2021-08-06 @ }
Коми Республикаын сетісны наградаяс сё балл босьтысьяслы да школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиада кузя призёръяслы.
Моз тӧлысь 5 лунӧ кыпыд церемония дырйи вӧлі Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сиис томуловлы велӧдчӧмын да уджсикас бӧрйӧмын вермӧмъяс.
«ЕГЭ-ысь ыджыд баллъясыс да Школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиада вылын призёръясӧн лоӧмыс петкӧдлӧ велӧдчӧмын вермӧмъясныдтӧ да сетӧ тіянлы позянлун пырны велӧдчыны сійӧ вузӧ, кутшӧмӧ ті ёна окотитанныд.
Тайӧ тіян зільлун да могъяс олӧмӧ пӧртны кӧсйӧм.
Пыдди пуктана том йӧз, ті зэв ыджыд молодечьяс!
Аттьӧ тіянлы ыджыд вермӧмъясысь.
Тіянӧс зэв ёна пыдди пуктӧны бать-мамныд, велӧдысьясныд, школаясныд, республиканым!
Ме сиа тіянлы водзӧ велӧдчӧмын да уджсикас бӧрйӧмын вермӧмъяс.
Эн полӧй мӧвпавны, пуктӧй ас водзаныд ыджыд могъяс да повтӧг босьтчӧ пӧртны найӧс олӧмӧ», — шыӧдчис томулов дорӧ Владимир Уйба.
Таво Коми Республикаын 29 выпускник гижисны информатика, математика, география, литература, роч кыв, химия, физика, история кузя экзаменъяссӧ сё балл вылӧ.
Кыкӧн на лыдысь босьтісны медвылыс балл кык предмет кузя — тайӧ Сыктывкарса 25 №-а шӧр школа да Вӧркутаса 40 №-а шӧр школа помалысьяс Татьяна Лыткина да Яна Демедюк.
Комиысь Школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиадалӧн медбӧръя этапса призёръясӧн лоины 5 велӧдчысь. Найӧ вайисны республикалы история, право, англия кыв, физическӧй культура да физика предметъяс серти 6 призӧвӧй места.
Владимир Уйба аттьӧаліс бать-мамӧс челядьсӧ бура быдтӧм-велӧдӧмысь, радейтӧмысь, терпенньӧысь да асланыс челядьӧ эскӧмысь, а велӧдысь-наставникъясӧс уджсӧ бура вӧчӧмысь да велӧдчысьяслы отсалӧмысь.
* * *
Аттьӧалан гижӧдъяс да сертификатъяс сетӧма Школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиадалӧн медбӧръя этапса призёръяслы да налӧн бать-мамлы:
история да право серти олимпиадаса призёр, Печораса 49 №-а шӧр школаын 10 класса велӧдчысь Евгений Глебович Зюзевлы;
физическӧй культура серти олимпиадаса призёр, Сыктывкарса 9 №-а шӧр школаын 10 класса велӧдчысь Карина Степановна Латышевалы да мамыслы Марина Владимировналы;
физика серти олимпиадаса призёр, Физика да математика лицей-интернатын 10 класса велӧдчысь Никита Эдуардович Степановлы да мамыслы Мария Александровналы.
Аттьӧалана гижӧд да сертификат сетӧма:
Физикаысь школьникъяслӧн ставрочмувывса олимпиадалӧн медбӧръя этапса призёр, Физика да математика лицей-интернат помалысьлы, физикаысь ӧтувъя канму экзаменысь 100 балл босьтысь Денис Николаевич Рубцовлы да мамыслы Светлана Николаевналы;
Сыктывкарса 25 №-а шӧр школа помалысь, роч кывйысь да физикаысь ӧтувъя канму экзаменысь 200 балл босьтысь Татьяна Дмитриевна Лыткиналы да батьыслы Дмитрий Михайловичлы.
Аттьӧалана гижӧдъяс да сертификатъяс сетӧма шӧр школа помалысьяслы, ӧтувъя канму экзаменысь 100 балл босьтысьяслы
роч кывйысь:
· Сыктывкарса канму университет бердын Коми республиканскӧй лицей помалысь Иван Васильевич Вороновлы да батьыслы Василий Петровичлы;
· Сыктывкарса 31 №-а шӧр школа помалысь Татьяна Владимировна Кимлы да мамыслы Диана Сергеевналы;
· Сыктывкарса канму университет бердын Коми республиканскӧй лицей помалысь Савелий Александрович Кардашинлы да мамыслы Лариса Авенировналы;
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Софья Александровна Полтавскаялы да мамыслы Наталья Владимировналы;
литература серти:
· Сыктывкарса 12 №-а шӧр школа помалысь Алина Андреевна Андрончиклы да батьыслы Андрей Владимировичлы;
· Сосногорскса 3 №-а шӧр школа помалысь Александра Александровна Букреевалы да мамыслы Надежда Александровналы;
· Сыктывкарса 1 №-а гимназия помалысь Мария Сергеевна Вырланлы да мамыслы Ирина Леонидовналы;
· Сыктывкарса технологическӧй лицей помалысь Дарья Дмитриевна Краскиналы да мамыслы Инга Александровналы;
математика серти:
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Владислав Петрович Васильевлы да мамыслы Вера Николаевналы;
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Владислав Валерьевич Рыбаловкинлы;
информатика серти:
· Ухтаса техническӧй лицей помалысь Яков Андреевич Герасимовлы да батьыслы Андрей Витальевичлы;
· Сыктывкарса 21 №-а шӧр школа помалысь Александра Юрьевна Пономаревалы да мамыслы Лариса Владимировналы;
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Дарья Юрьевна Черныхлы да батьыслы Юрий Петровичлы;
физика серти:
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Егор Вадимовичлы Бунаковлы да мамыслы Светлана Валентиновналы;
· Физика да математика лицей-интернат помалысь Виталий Владимирович Цывунинлы да мамыслы Любовь Александровналы;
химия серти:
· Сыктывкарса 1 №-а гимназия помалысь Кристина Александровна Тыриналы да мамыслы Ольга Владимировналы;
история серти:
· Сыктывкарса канму университет бердын Коми республиканскӧй лицей помалысь Максим Иванович Золотиловлы да мамыслы Оксана Сергеевналы;
· Сыктывкарса 1 №-а лицей помалысь Екатерина Максимовна Котовалы да мамыслы Юлия Сергеевналы;
география серти:
· Ухтаса техническӧй лицей помалысь Евгений Вячеславович Смальковлы да мамыслы Ольга Станиславовналы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вячеслав Худяевлы да Николай Черныйлы сетӧма «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1159 @ 2021-08-06 @ }
Вячеслав Худяевлы да Николай Черныйлы сетӧма «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним.
«2021 воын «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 вося моз тӧлысь 6 лунся 99 №-а Индӧд
Коми Республикалӧн бура сӧвмӧм вылӧ уна во зіля уджалӧмысь, Рочму Федерацияын да Рочму Федерациялӧн суйӧр сайын сылысь авторитетсӧ кыпӧдӧмысь сетны 2021 воын «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним:
· Вячеслав Иванович Худяевлы — Коми Республикаса канму уджалысьлы, туй да стрӧитчан юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
· Николай Михайлович Черныйлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырса медыджыд директорлы, Сыктывдін район.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сёрнитіс Кӧрткерӧс районса сикт-грездын олысьяскӧд тӧдчана мытшӧдъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1161 @ 2021-08-07 @ }
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сёрнитіс Кӧрткерӧс районса сикт-грездын олысьяскӧд тӧдчана мытшӧдъяс йылысь.
Моз тӧлысь 6 лунӧ Коми Республикаса Юралысь региона Веськӧдлан котырӧс петкӧдлысьяскӧд воліс Визябӧж посёлокӧ, Важкуа грездӧ, Нёбдін, Шойнаты, Висер да Кӧрткерӧс сиктъясӧ.
Удж серти ветлӧмлӧн шӧр могыс — тӧдмавны ылыс сиктъясын олысьяслысь мытшӧдъяссӧ, сёрнитны олысьяскӧд олан пунктъяссӧ сӧвмӧдӧм йылысь, видзӧдлыны, кыдзи збыльмӧдӧны республикаса Юралысьлысь тшӧктӧмъяссӧ, канму, республикаса да муниципальнӧй уджтасъяссӧ.
Кӧрткерӧс сиктын Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи збыльмӧдӧны «2019–2024 вояс вылӧ аварийнӧй оланін фондысь мӧдлаӧ овмӧдӧм» муниципальнӧй адреснӧй уджтассӧ.
Тайӧ уджтас серти райцентрын ӧні кыпӧдӧны 29 патераа нёль судтаа благоустроитӧм олан керка.
Татчӧ овмӧдчасны 10 семья Кӧрткерӧс сиктысь, 8 семья Уръёль посёлокысь да 5 семья Нам посёлокысь.
Керкасӧ заводитісны стрӧитны 2021 вося косму тӧлысьын.
Помалӧма пуктыны нёльӧд судтаса стенъяссӧ, вӧчӧма вежӧсъяс, вӧчӧны ва сетан пытшкӧсса проводсӧ да канализациясӧ, вевтсӧ да керка бансӧ, отделочнӧй уджъяссӧ, пытшкӧстіыс нуӧдӧны электричество, сувтӧдӧны ӧшинь блокъяс.
Пӧдрадчик заводитіс мичмӧдны-бурмӧдны керка йӧрсӧ.
Объектсӧ кӧсйӧны пыртны уджӧ 2021 во помӧдз.
Важкуа грездын регионса Юралысь видзӧдліс стрӧитчысь фельдшер-акушер пунктсӧ.
Ӧні вӧчӧны пытшкӧсса отделкасӧ да мичмӧдӧны-бурмӧдӧны йӧрсӧ.
Объектыс кыпӧдсьӧ 2021 во вылӧ, 2022 да 2023 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтас серти.
Тайӧ уджтас серти ФАПъяссӧ кӧсйӧны стрӧитны сідзжӧ Визябӧж посёлокын, Вомын, Нёбдін да Висер сиктъясын.
Индӧм объектъяссӧ колӧ пыртны уджӧ таво.
Таысь кындзи, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын медводдза звено ӧнъяӧдан уджтас серти 2025 воӧдз ФАПъяссӧ кӧсйӧны стрӧитны Додз сиктын, Типӧсикт грездын, Нам да Каляты посёлокъясын.
Таво кӧсйӧны капитальнӧя дзоньтавны Шойнаты сиктса участкӧвӧй больничасӧ.
Коми Республикаса Юралысь воліс «Нёбдінса» ичӧт кывкутана котыр видз-му овмӧс предприятиеӧ, коді пӧртӧ олӧмӧ «Комбикормъяс вӧчан цех, кӧні эм сырьё да дась сёян видзан склад» инвестиция уджтас.
Уджтас серти концентрируйтӧм кӧрымсӧ кӧсйӧны вӧчны куканьяслы, лысьтан да сулалысь мӧсъяслы. Суткинас кутасны вӧчны 5 тонна, вонас — 1200 тонна. Та отсӧгӧн содтас стадалӧн продуктивносьтыс, бурмӧдас сылӧн дзоньвидзалуныс, а сідзжӧ чинас концентрируйтӧм кӧрым вылӧ предприятиелӧн рӧскодыс.
Уджтас збыльмӧдан кадколастыс — 2021–2022 вояс.
Ӧні лэптӧма стрӧйбалысь каркассӧ.
Висер сиктын Владимир Уйба видзӧдліс локтан ломтысян кадколаст кежлӧ из шом вылын ломтысян котельнӧйлысь дасьлунсӧ.
Сійӧ сетӧ шоныдсӧ школаӧ, библиотекаӧ, спортзалӧ.
Кольӧм во «Коми шоныд сетан компания» акционер котырлӧн Кӧрткерӧсын филиаллӧн инвестиция уджтас серти вежисны кык котёл ӧнія модель вылӧ.
Таво вӧчӧма косметическӧй ремонт.
Котельнӧйлысь оборудованиесӧ да шоныд сетан сетьяссӧ видзӧдлӧма, котельнӧйыс тӧв кежлӧ дась.
2021 воын содтӧд кӧсйӧны стрӧитны ломтас видзан выль склад.
Кӧрткерӧс районса сикт-грездъясӧ волігӧн Коми Республикаса Юралысь некымынысь аддзысьліс олысьяскӧд, кӧні кыпӧдлісны сиктса мытшӧдъяскӧд да сиктъяслӧн аскиа лункӧд йитчӧм быдсикас юалӧмсӧ.
Аддзысьлӧмъяс бӧрын дасьтасны регионса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧмъяслысь протокол, кӧні индасны, мый колӧ ӧтвылысь вӧчны районса администрациякӧд став юӧртӧм мытшӧд да гражданасянь воӧм вӧзйӧм серти.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больничасӧ стрӧитӧны кык сменаӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1163 @ 2021-08-07 @ }
Сыктывкарын Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больничасӧ стрӧитӧны кык сменаӧн.
Талун, моз тӧлысь 7 лунӧ, объект вылӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сійӧ видзӧдліс, кыдзи мунӧ стрӧитчан уджыс.
Проектсӧ пӧртӧны олӧмӧ федеральнӧй да республиканскӧй адреснӧй инвестиция уджтасъяс серти.
Сы серти кыпӧдасны Вуджан висьӧмысь бурдӧдан больничалы 100 койка вылӧ стационар, транспорт дезинфицируйтан пункт, контрольно-пропускнӧй пунктъяс, биаруӧн могмӧдан станция, аварияяс дырйи электричествоӧн могмӧдан источник.
Объектлӧн ӧтувъя ыдждаыс — 18 сюрс квадратнӧй метрысь унджык.
Пӧдрадчик — «ТехГазМонтаж» ичӧт кывкутана котыр.
Объект вылын уджалӧны кык сменаӧн 65 морт, техникаыс — 4 единица.
Матысса кадӧ кӧсйӧны содтыны техникалысь лыдсӧ да сувтӧдны башеннӧй кран. Тайӧ сетас позянлун ӧдйӧджык вӧчны уджсӧ.
Вӧчӧма ӧчередь серти медводдза перекрытие, сувтӧдӧма шпунтӧвӧй ограждениесӧ, котловансӧ, фундаментлысь плитасӧ.
Вӧчӧны на І, ІІ да ІІІ блокъясын техническӧй подпольеса стенъяссӧ да колоннаяссӧ, утеплитӧны да гидроизолируйтӧны стенъяссӧ.
Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын татшӧм ыджыд проектыс уна во чӧжӧн медводдза.
Вуджан висьӧмысь бурдӧдан больничалы медицина отсӧг сетан ӧнія стандартъяслы лӧсялысь, выль стационар воссьӧмсӧ ёна виччысьӧны и пациентъяс, и медицина уджалысьяс.
«Тайӧ лоӧ ӧнія медицина учреждение, мый кутас меститчыны мича да уджалӧм вылӧ бур стрӧйбаын.
Сэні лоӧ 100 койка, торъя боксъясын палатаяс.
Вит судтасӧ йитасны галереяясӧн.
Стрӧйбалӧн быд юкӧнын лоны торъя лифтъяс, медым пациентъяс вермисны кайны асланыс палатаясӧ.
Таысь кындзи, лифтъясыс кӧ жугаласны, позьӧ лэччыны галерея пыр», — юӧртіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Стрӧитчысьлӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1165 @ 2021-08-08 @ }
Стрӧитчысьлӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм.
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Моз тӧлысь мӧд вежалунӧ стрӧитчан юкӧнса уджалысьяс да ветеранъяс пасйӧны Стрӧитчысьлысь лун!
Стрӧитчан комплекс отсӧгӧн кыпалӧны промышленнӧй предприятиеяс да социальнӧй объектъяс, чужӧны да быдмӧны выль каръяс, лоӧны бурджыкӧн да мичаджыкӧн керка йӧръяс, уличьяс да скверъяс.
Миян республикаын тайӧ аслыспӧлӧс отрасль: колӧ стрӧитчыны кӧдзыд войвылын, сьӧкыда воӧдчанінъясын, дженьыд кадколастӧ.
Аттьӧ ставлы, коді проектируйтӧ, кыпӧдӧ олан керкаяс да школаяс, культура дворечьяс да заводъяс, нюжӧдӧ туйяс да посъяс, стрӧитӧ спортивнӧй да челядьлы площадкаяс.
Ті бурмӧданныд миянлысь олӧмнымӧс, мичмӧданныд сиктъяснымӧс да каръяснымӧс.
Аттьӧала Тіянӧс уджсӧ бура да сьӧлӧмсянь вӧчӧмысь.
Торъя аттьӧ ветеранъяслы республика сӧвмӧдӧмӧ зэв ыджыд пай пуктӧмысь.
Отрасльлы сиа кыпӧдны унджык выль стрӧйба, а уджалысьяслы — крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм да семьякостса шуд!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вужвойтырлӧн войтыркостса лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1167 @ 2021-08-09 @ }
Вужвойтырлӧн войтыркостса лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Моз тӧлысь ӧкмысӧд лунӧ став мир пасьта пасйӧны Вужвойтырлысь войтыркостса лун.
Коми Республикаын ӧтсӧгласӧн олӧ сёысь унджык сикас войтыр. Найӧ пыдди пуктӧны традицияяссӧ да историясӧ.
Мирын Вужвойтырлӧн войтыркостса лун — зэв бур позянлун пыдісяньджык донъявны вужвойтырлысь традицияяссӧ, вӧчны нӧшта ӧти воськов ёрта-ёртлань.
Миян ӧтувъя мог — видзны аслыспӧлӧс история да культура озырлунсӧ, тӧдмӧдны сыӧн быдмысь войтырсӧ, медым найӧ водзӧ видзасны тайӧ озырлунсӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын медшӧр могъяс пиысь ӧтиыс — бурмӧдны вужвойтырлысь оланногсӧ, отсавны видзны кывлысь, культуралысь да традицияяслысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Ыджыд удж нуӧдӧны и сы могысь, медым видзны Войвывса этша лыда войтырлысь нэмӧвӧйся оланінсӧ да отсавны налы сӧвмыны социальнӧй да культурнӧй боксянь.
Аттьӧала Коми Республикаса став олысьсӧ уджысь, Чужан мусӧ пыдди пуктӧмысь да радейтӧмысь.
Сиа крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм, семьяын ӧта-мӧднытӧ радейтӧм да пыдди пуктӧм, а республиканымлы — мир да водзӧ сӧвмыны!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Школа стрӧитӧм, интернат дзоньталӧм, керка йӧръяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм: Владимир Уйба удж серти ветліс Кулӧмдін районӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1171 @ 2021-08-10 @ }
Школа стрӧитӧм, интернат дзоньталӧм, керка йӧръяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм: Владимир Уйба удж серти ветліс Кулӧмдін районӧ.
Коми Республикаса Юралысь удж серти водзӧ ветлӧ регионса ылі олан пунктъясӧ.
Моз тӧлысь 9 лунӧ Владимир Уйба воліс Кулӧмдін районса Пожӧг да Помӧсдін сиктъясӧ, аддзысьліс олысьяскӧд, донъяліс велӧданінъяслысь выль велӧдчан во кежлӧ дасьлунсӧ.
Удж серти ветлігӧн Юралыськӧд тшӧтш вӧлісны министръяс да районса администрацияӧн юрнуӧдысьяс.
Мероприятиеяс вылын вӧлі и Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов.
Пожӧг сиктын республикаса Юралысь тӧдмасис Содтӧд тӧдӧмлун сетан республиканскӧй шӧринса филиаллӧн уджӧн.
Шӧринӧ волывлӧ 144 кага.
Филиаллӧн велӧдан уджтасын унджык нырвизьыс: чужан мулысь историясӧ да культурасӧ велӧдӧм, важ прӧмыселсӧ да ремеслӧсӧ ловзьӧдӧм, шуам, сюмӧдысь да вӧр-ва материалысь вӧчасьӧм, гындӧм, кысьӧм, вышивайтчӧм.
Пожӧгса филиалын велӧдчысьяс — войтыркостса, рочмуса, республикаса да районса конкурсъясын вермысьяс, мый петкӧдлӧ филиалса велӧдысьяслысь уджсикасын ыджыд кужӧм-сямлунсӧ.
Владимир Уйба видзӧдліс Пожӧг сиктса шӧр школалысь велӧдчан во заводитчӧм кежлӧ дасьлунсӧ.
Школаын велӧдчӧны Ярашъю посёлокысь, Вомынбӧж, Мальӧ, Кекур да Пожӧгдін грездъясысь 136 челядь.
Ставныс велӧдӧны коми кывсӧ кыдз чужан кыв.
2019 воын школаын воссис «Точка роста» цифрӧвӧй да гуманитарнӧй нырвизя шӧрин.
Кык кабинетын сулалӧ ӧнія оборудование.
Таво школа лоис вермысьӧн «<rus>Кулӧмдін» МР МЮ-са тавося школалы медбур проект» муниципальнӧй конкурсын.
Школаыс уджалӧ нёль стрӧйбаын, ставыс киссян выйынӧсь. Медся важсӧ кыпӧдлӧмаӧсь 1966 воын.
Выль школасӧ стрӧитӧм могысь медводз колӧ дасьтыны проектно-сметнӧй документация.
Кулӧмдін районса администрация вӧчас тайӧ уджсӧ 2023 во помӧдз.
Помӧсдін сиктын республикаса Юралысь видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны 400 места вылӧ школасӧ.
Объект вылын талун уджалӧ 76 морт да 7 единица техника.
Бурмӧдӧны-мичмӧдӧны мутасъяссӧ.
Сувтӧдӧма бордюр изсӧ, лӧсьӧдӧма футболысь ворсан поле да котраланін.
Лӧсьӧдӧны ортсыса канализация да весалан стрӧйбаяс.
Пытшкӧсса уджъясысь 80% вылӧ тэчӧма джоджъяс да стенъяс вылӧ плитка, мавтчан уджъяссӧ вӧчӧма 70% вылӧ.
Краситӧны стенъяс, вольсалӧны джоджъяс вылӧ вевттьӧд.
Владимир Уйба воліс «Патриот» челядьлы творчество керкаӧ.
Учреждениеыс збыльмӧдӧ содтӧд общеобразовательнӧй сӧвмӧдан уджтасъяс (художественнӧй, социально-педагогическӧй, физкультурно-спортивнӧй, туристско-краеведческӧй, техническӧй), велӧдӧ школьникъясӧс уна сикас уджсикасӧ, вӧзйӧ олысьяслы мынтысьӧм подув вылын велӧдчыны А1, В, С, D категорияа самоходнӧй транспорт средствоясса водитель вылӧ, сёян-юанӧн да абу сёян-юан тӧварӧн вузасьыс вылӧ.
Республикаса Юралысь видзӧдліс В. Т. Чисталёв нима шӧр школаын велӧдчысьяслы интернатсӧ.
Сэні олӧны Пузла грездса, Ягкӧдж, Діасёръя, Ярашъю посёлокъясса челядь.
Сёйӧны челядьыс школаса столӧвӧйын.
Водзджыксӧ школабердса интернатыс вӧлі 1938 воын кыпӧдлӧм стрӧйбаын.
Сійӧс вӧлі вежыштӧма интернат улӧ, да сійӧ эз дзик тырвыйӧ лӧсяв корӧмъясыслы.
2020 воын Помӧсдінса школалы сетісны «Монди СЛПК» акционер котырлысь офиснӧй стрӧйбасӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн грант вылӧ корӧма вӧчны выльмӧдӧмлысь проектсӧ, дзоньталӧма жыръяссӧ, ньӧбӧма мебель, содтӧд сантехника.
Талун челядьыс олӧны школабердса выль интернатын.
Помӧсдінӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба воліс шӧр паркӧ, кӧні «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» проект серти вӧчӧма спорт площадка, сувтӧдӧма лабичьяс да ёг дозъяс, югзьӧдӧма уличсӧ да лӧсьӧдӧма видеокамераяс.
Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс Пожӧг да Помӧсдін сиктъясса олысьяскӧд, сёрнитісны Кулӧмдін районса сиктъяс сӧвмӧдӧмын медшӧр мытшӧдъяс йылысь.
Владимир Уйба висьталіс республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж, водзӧ вылӧ планъяс йылысь, коронавирус инфекция паськалӧмкӧд серпас да сылы паныд тыш нуӧдӧм йылысь, юксис сиктса олысьясӧн висьталӧм мытшӧдъяссӧ разьӧм серти аслас видзӧдласӧн.
Республикаса Веськӧдлан котыр муниципалитетса администрациякӧд ӧтув кутасны видлавны олысьяслысь быд юалӧм да вӧзйӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба воліс Мылдін районса сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ да сёрнитіс сэтчӧс олысьяскӧд сиктъяс сӧвмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1172 @ 2021-08-11 @ }
Владимир Уйба воліс Мылдін районса сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ да сёрнитіс сэтчӧс олысьяскӧд сиктъяс сӧвмӧдӧм йылысь.
Коми Республикаса Юралысь удж серти водзӧ волывлӧ регионса ылі сикт-грездъясӧ.
Моз тӧлысь 10 лунӧ Владимир Уйба министръяскӧд ӧттшӧтш воліс Приуральскӧй посёлокӧ да Еремей грездӧ.
Тайӧ олан пунктъясӧдзыс найӧ ветлісны пыжӧн.
Приуральскӧй посёлокын республикаса Юралысь видзӧдліс школалысь велӧдчан во заводитчӧм кежлӧ дасьлунсӧ.
Кӧч тӧлысьын сійӧ босьтас велӧдчыны 75 мортӧс, на лыдын кыкӧн пырасны первой классӧ.
2009 вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ школалӧн шӧр стрӧйбаыс сотчис, колис сӧмын кык судтаа содтӧд стрӧйбаыс.
2013 воын сійӧс шуисны аварийнӧйӧн.
2021 во да 2022–2023 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтасӧн урчитӧма кыпӧдны Приуральскӧйын школа, кӧні кутас велӧдчыны 80 ныв-зон, лоӧ 20 места вылӧ интернат да 20 места вылӧ детсад.
Ӧні вежӧны техническӧй заданиесӧ сы могысь, медым позис вӧчны школалы, детсадлы да интернатлы торъя скважина.
Техзаданиесӧ вежасны кык вежон чӧжӧн, сы бӧрын заводитчас проект лӧсьӧдӧм вылӧ конкурс.
Республиканскӧй сьӧмкудйын сьӧмыс та вылӧ урчитӧма нин.
Проектсӧ дасьтӧм да канму экспертизалӧн ошкана кывкӧртӧд бӧрын лоӧ нуӧдӧма пӧдрадчикӧс бӧрйӧм вылӧ конкурс.
Еремей грездын Владимир Уйба видзӧдліс фельдшер-акушер пункт.
ФАП-ыс уджалӧ 1984 воын кыпӧдлӧм сиктса культура керкалӧн пу стрӧйбаын.
Сэні кык жыр: пациентъясӧс примитан да процедурнӧй кабинетъяс.
Республикаса Веськӧдлан котыр видлалӧ выль стрӧйба кыпӧдӧм йылысь юалӧм.
Сиктса овмӧдчӧминлӧн администрациялы тшӧктӧма корсьны сиктын объектсӧ стрӧитанін.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ #КОМИ100: ШаньгаФест выль форматын тӧдмӧдас финн-угор войтырлӧн кухняӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1174 @ 2021-08-11 @ }
#КОМИ100: ШаньгаФест выль форматын тӧдмӧдас финн-угор войтырлӧн кухняӧн.
Сыктывкарын моз тӧлысь 18 лунсянь 22 лунӧдз лоӧ «ШаньгаФест» финн-угор войтырлӧн сёян-юанлы сиӧм войтыркостса фестиваль.
Таво фестивальыс мунас выль форматын — гӧсьтъяслы вӧзъясны финн-угор войтырлӧн медбур шеф-пӧваръясӧн дасьтӧм мастер-ӧбедъяс да мастер-ужынъяс.
«Коми Республикалы сё во тыран воӧ «ШаньгаФест» вежӧ нуӧдан форматсӧ — вит лун чӧжӧн регионса юркарлӧн медбур ресторанъясын да Финн-угор этнопаркын петкӧдласны карелъяслысь, ижоралысь, удмуртъяслысь, марилысь, финнъяслысь да, дерт жӧ, комияслысь кухняяс.
Регионса олысьяслӧн да гӧсьтъяслӧн лоӧ бур позянлун тӧдмасьны финн-угор гастрономиялӧн ӧнія нырвизьясӧн», — висьталіс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр Мария Балмастова.
Таво фестивальӧ пырӧдчасны Вежа Петыркарысь, Ленинград обласьтысь, Марий Элысь, Удмуртияысь да Каръялаысь делегацияяс.
Почёта гӧсьтъясӧн лоӧны шеф-пӧвар, теле- да радиоведущӧй Илья Лазерсон да медийнӧй шеф-пӧвар Сергей Малаховский.
Мастер-ӧбедъяс да мастер-ужынъяс дырйи гӧсьтъяс вермасны вӧйтчыны чӧскыд сёяна мирӧ да тырвыйӧ видлыны финн-угор войтырлысь быдсикас сёян-юансӧ.
Фестивальлӧн шӧр площадкаясӧн лоӧны Ыб сиктын «Финноугория» кафе, Сыктывкарын «Сарлӧн вӧралӧм», «Спасскӧй», «Юркар» да «Жаков» медбур ресторанъяс.
Национальнӧй сёян-юан петкӧдлӧм кындзи фестиваль дырйи кутас мунны участвуйтысь регионъяслӧн аслыспӧлӧс культураӧн да традицияясӧн тӧдмӧдан интерактивнӧй уджтас.
Фестивальсӧ шӧр котыртысьнас лоӧ Финн-угор этнокультурнӧй парк. Котыртӧмӧ пырӧдчисны и Коми республиканскӧй филармония, Рочму Федерацияса финн-угор культура шӧрин, Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палата да «Югӧр» культура водзмӧстчӧмъяс шӧрин.
Мероприятиесӧ учредитысь — Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерство.
Медыджыд уджъёрт — Россельхозбанк.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Ми быть пасъям республикалысь сё вося юбилейсӧ — ыджыда, паськыда, бура» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1175 @ 2021-08-11 @ }
Владимир Уйба: «Ми быть пасъям республикалысь сё вося юбилейсӧ — ыджыда, паськыда, бура».
Республикаса Юралысь гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикалӧн 100 во тырӧмлы сиӧм мероприятиеяссӧ быть вуджӧдӧм серти олысьяслысь сы дорӧ шыӧдчӧмъяссӧ.
Гаж вуджӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ вӧлі примитӧма ӧтвылысь COVІD–19 паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн Веськӧдланінса мыччӧдъяс подув вылын.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый тайӧ помшуӧмыс штабӧ пырысьяслы сетчис эз кокниа, сійӧс примитігӧн вӧлі кутӧма тӧд вылын ӧнія эпидемиологическӧй серпассӧ да йӧзлӧн олӧм, дзоньвидзалун да видзчысянлун вӧсна тӧждысьӧм.
«Нэмӧвӧйся юбилей — тӧдчана лоӧмтор, ыджыд гаж республикалы да сылӧн быд олысьлы, — пасйис Владимир Уйба.
— Тайӧ ветеранъясӧс, республикаса войтырлысь нэмӧвӧйся традицияяссӧ да аслыспӧлӧслунсӧ пыдди пуктӧм.
И пасйыны тайӧ тшупӧда пассӧ колӧ мичаа да вунӧдлытӧма.
Ӧні, пандемия кадӧ, нуӧдны ыджыд, уна йӧза мероприятиеяс — тайӧ пудъясьӧм.
Сё во — абу ӧти лун.
Сійӧс оз позь киритны.
Гажсӧ позьӧ сӧмын вуджӧдны.
Найӧ быть лоасны — паськыдӧсь, ыджыдӧсь, миян республикалы да миян олысьяслы лӧсяланаӧсь!»
Та дырйи, пасйис Коми Республикаса Юралысь, республикаса каръясын да сиктъясын мунасны сё вося юбилейлы сиӧм неыджыд мероприятиеяс.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика пырӧдчис «Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧм» проектӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1177 @ 2021-08-11 @ }
Коми Республика пырӧдчис «Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧм» проектӧ.
Проектыс заводитчис Рочмуын странаса Президентлӧн тшӧктӧм серти да збыльмӧдсьӧ Стратегическӧй водзмӧстчӧмъяслӧн агентствоӧн.
Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧмлӧн мог — бурмӧдны гражданалысь олӧм.
Проектыс колӧ, медым бырӧдны социальнӧй юкӧнын услугаяс сетігӧн мытшӧдъяссӧ, татчӧ пырӧ йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын, велӧдан юкӧнын да социальнӧя отсасьӧмын мытшӧдъяс разьӧм, содтыны социальнӧй юкӧнса организацияяслӧн уджлысь окталунсӧ.
Коми Республика пырӧдчӧ Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧмӧ регионса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
— Тайӧ проект збыльмӧдӧмын медводдза воськов — стӧчмӧдны, кутшӧм мытшӧдъяс мешайтӧны мортлы босьтны колана отсӧг.
Кор ми гӧгӧрвоам, кутшӧм мытшӧдъяс эмӧсь тайӧ туй вылас, ми вермам лӧсьӧдны да пыртны уджӧ тайӧ мытшӧдъяссӧ разян механизмъяс.
Тайӧ проектас пырӧдчӧмыс сетас позянлун содтыны социальнӧй услугаяс сетан ногтуйсӧ: вӧчны услуга босьтӧмсӧ кокниджыкӧн, судзсянаджыкӧн, матынджыкӧн сійӧ йӧз дорас, кодъяслы колӧ татшӧм услугаыс, — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧмсӧ котыртысьяслӧн мӧвп серти, выль механизмъяс лӧсьӧдӧмыс кутас отсавны збыльмӧдны татшӧм стӧч юалӧмъяс: гижӧдны кагаӧс детсадйӧ, вуджӧдны ӧти школаысь мӧд школаӧ, гижӧдчыны колана врачьяс дорӧ — кардиологъяс, невропатологъяс, офтальмологъяс дорӧ да шыӧдчыны вылыс тшупӧда технологияа медицина отсӧгла да сідз водзӧ.
Коми Республикаын котыртӧма Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧм серти регионса штаб да экспертнӧй группа.
Штабӧ пырысьяс республикаын проектсӧ пыртӧм вылӧ бӧрйисны олӧмысь нёль ситуация.
Сідз, колӧ вӧчны судзсянаджыкӧн да лӧсьыдджыкӧн Олысьясӧс уджӧн могмӧдан шӧринъяс отсӧгӧн удж корсьӧмсӧ (пилотнӧй проектын участвуйтӧны Кӧрткерӧс район да Ухта кар).
Мӧд ситуация пыдди, мый вылын колӧ уджалыштны, бӧрйӧма гражданаӧс социальнӧя могмӧдӧм серти судзсьытӧма олысьясӧн шуӧм (пилотнӧй учреждениеяс — Вӧркута карса да Сыктывдін районса Йӧзӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринъяс).
Сідзжӧ проект серти кӧсйӧны вӧчны пациентъяслы кокниджыкӧн да ӧдйӧджыкӧн стационарӧ веськалан процедурасӧ (пилотнӧй учреждение — Сыктыв районса больнича).
Национальнӧй социальнӧй водзмӧстчӧмлӧн регионса штаблӧн да экспертнӧй группалӧн нӧшта ӧти мог — регыдъя медицина отсӧг сетысь бригадаяслысь пациентъяс дорӧ воан кадсӧ чинтӧм (пилотнӧй учреждение — Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин).
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс стрӧитӧм, посёлокса пекарня ӧнъяӧдӧм, депутатъяскӧд да ветеранъяскӧд аддзысьлӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1178 @ 2021-08-11 @ }
Вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс стрӧитӧм, посёлокса пекарня ӧнъяӧдӧм, депутатъяскӧд да ветеранъяскӧд аддзысьлӧм — Владимир Уйба талун уджаліс Мылдінын.
Коми Республикаса Юралысь удж серти водзӧ ветлӧдлӧ регионӧд.
Уджалан вежоныс заводитчис Кулӧмдін районӧ ветлӧмсянь.
Моз тӧлысь 10 лунӧ Владимир Уйба воліс Мылдін районса сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ.
Талун видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны Мылдінын вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекс, тӧдмасис сэтчӧс пекарнялӧн уджӧн, нуӧдіс аддзысьлӧмъяс да сӧвещанньӧяс.
Мылдін посёлокын вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплекссӧ стрӧитӧны «2016–2020 вояс вылӧ Рочмуса Федерацияын физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧм» федеральнӧй торъя мога уджтас серти.
Учреждениеын лоӧны ворсан спорт сикасъяс вылӧ, сьӧкыд атлетикаӧн да фитнесӧн занимайтчӧм вылӧ торъя ыджыд залъяс да тренажёръяса зал.
Талун объект вылын уджалӧны 23 морт да 3 единица техника.
Чукӧртӧны кӧрта конструкцияяс, видлалӧны стыкъяслысь ногтуйсӧ.
Шыльӧдӧны кӧрта конструкцияяссӧ.
Лӧсьӧдӧма подувсӧ.
Стрӧитчӧмлӧн мунанног, уджъяслӧн ногтуй бӧрся дугдывтӧг видзӧдӧ районса администрация.
Мылдінса пекарня район пасьтала нималӧ бур прӧдукцияӧн.
Сійӧ заводитіс уджавны 2007 воын, 2019 воын вуджис выль стрӧйбаӧ.
Талун сэні уджалӧ 4 пӧжасьысь, ӧнъяӧдӧны оборудование — пескӧн ломтысян пач пыдди сувтӧдӧма ротационнӧй пач.
Сійӧ сетас позянлун содтыны прӧдукциялысь сикассӧ да йӧрышсӧ, могмӧдны сӧмын на пӧжалӧм няньӧн да кондитерскӧй вӧчасӧн абу сӧмын Мылдін посёлокын, но и матысса пунктъясын олысьясӧс: Покчаын, Русановын, Мылваын, Белӧй Борын олысьясӧс.
Мылдінын Владимир Уйба аддзысьліс районса ветеранъяслӧн Сӧветса активкӧд, сикт овмӧдчӧминъясса юралысьяскӧд да меставывса депутатъяскӧд.
Аддзысьлӧмъяс вылын сёрниыс муніс районлӧн сӧвмӧм йылысь: торйӧн нин туйяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, йӧзӧс транспортӧн могмӧдӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласъясӧн вӧдитчӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да велӧдан юкӧнъясын мытшӧдъяс йылысь.
Аддзысьлӧм дырйи кыпӧдӧм юалӧмъяссӧ пыртӧма протокольнӧй тшӧктӧмъясӧ, медым водзӧ видлавны республикаса Веськӧдлан котырлы муниципалитетса администрациякӧд ӧтув.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарса канму университетын восьтасны врачьяслы ординатура @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1180 @ 2021-08-12 @ }
Сыктывкарса канму университетын восьтасны врачьяслы ординатура.
СКУ-са медицина институт помалысьяслӧн регыдъя кадӧ лоӧ позянлун водзӧ велӧдчыны ординатура программаяс серти асланыс университетын, республикалӧн суйӧр сайӧ мунтӧг.
Татшӧм бур юӧрӧн юксис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Рособрнадзорлӧн тшӧктӧд серти Сыктывкарса канму университетлы сетӧма «Кардиология» да «Терапия» ординатура специальносьтъяс серти велӧдан удж нуӧдӧм вылӧ инӧд.
Тайӧ удж сикассӧ лицензируйтӧмлы подувсӧ вӧлі пуктӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти.
— Водзджыксӧ том специалистъяс мунлісны велӧдчыны ординатураын Кировса, Вежа Петыркарса да мукӧд карса медицина ВУЗ-ясӧ.
Велӧдчӧмсӧ помалӧм бӧрын тшӧкыда найӧ эз локны бӧр уджавны республикаӧ.
Республикаса Веськӧдлан котырлӧн да Сыктывкарса университетӧн веськӧдлысьяслӧн ӧтувъя уджӧн вӧчӧма воськов сылань, медым специализация босьтӧм бӧрын врачьяс кольччисны асланыс регионӧ.
Тайӧ тойӧн нин тӧдчана выль коронавирус инфекциялы паныд тыш нуӧдігӧн, — тӧдчӧдіс Лариса Карачёва.
Кыдзи пасйис Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь, ординатура восьтӧмыс — мераяс комплекслӧн юкӧн, мый веськӧдӧма регионын медицина отсӧг сетӧмлысь судзсянлун да ногтуй кыпӧдӧм вылӧ, та лыдын и медицина уджалысьяслысь дугдывтӧг велӧдчан системалы республиканскӧй сьӧмкуд сьӧмӧн отсалӧм.
Республикаса медицина учреждениеясын ёна колӧны врач-кардиологъяс да врач-терапевтъяс.
Тайӧ специальносьтъяс серти ординатурасӧ восьтӧмыс отсалас могмӧдны учреждениеяссӧ татшӧм врачьясӧн.
2021 воын врачьяслысь дипломъяс босьтісны Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетсӧ 49 помалысь.
На лыдысь 26 морт заводитісны нин уджавны республикаса медицина организацияясын.
Выль коронавирус инфекциялы паныд тыш кадӧ унаӧн уджалӧны ковиднӧй стационаръясын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын да Ухта районын моз тӧлысь 14 лун 00 чассянь позьӧ нуӧдны шойччан лунся ярмангаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1183 @ 2021-08-12 @ }
Сыктывкарын да Ухта районын моз тӧлысь 14 лун 00 чассянь позьӧ нуӧдны шойччан лунся ярмангаяс.
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс.
2021 вося моз тӧлысь 31 лунӧдз Коми Республикаын оз на позь нуӧдны уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие, а сідзжӧ дугӧдӧма войын уджалысь клубъяслысь (дискотекаяслысь) удж.
2021 вося моз тӧлысь 31 лунӧдз «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын да «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын дугӧдӧма вузасян да вузасян-гажӧдчан шӧринъясын меститчысь организацияяслысь да асшӧр уджалысьяслысь, кодъяс сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс («петкӧдӧм» вылӧ дась прӧдукция вузалӧм серти услугаяс кындзи да йӧзӧс ӧтув вердан организацияясӧн, кутшӧмъяслӧн эм волысьясӧс могмӧдан ас зал, сетан услугаяс кындзи), да челядьлы ворсан жыръяслысь удж.
«Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын да «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслы, кодъяс збыльмӧдісны «Эпидемияысь видзчысьӧм могысь гражданалӧн торъя группаяслы ӧлӧдан прививкаяс вӧчӧм йылысь» Коми Республикаын Юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмлӧн 2 пунктса корӧмъяссӧ, волысьясӧс могмӧдан уджсӧ дзескӧдӧма 01 чассянь 10 часӧдз (налы, кодъяс эз збыльмӧдны индӧм корӧмъяссӧ, — 23 чассянь 10 часӧдз).
Йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслы, кодъяс котыртӧны организацияясса уджалысьясӧс вердӧм либӧ туй морт керкаясын да мукӧдлаын, кӧні меститӧны уна йӧзӧс, санаторно-курортнӧя бурдӧдан да шойччан объектъясын волысьясӧс могмӧдан уджсӧ дзескӧдӧма 23 чассянь 08 часӧдз.
Вылынджык пасйӧм корӧмъяссӧ збыльмӧдігӧн — волысьясӧс могмӧдан уджсӧ дзескӧдӧма 01 чассянь 08 часӧдз.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволы тшӧктӧма лӧсьӧдны да вынсьӧдны документъяслысь формаяс, кутшӧмъяс эскӧдасны йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслы «Эпидемияысь видзчысьӧм могысь гражданалӧн торъя группаяслы ӧлӧдан прививкаяс вӧчӧм йылысь» Коми Республикаын Юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмлӧн 2 пунктса корӧмъяс збыльмӧдӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Бизнеслы отсалӧм да войвывса каръяс сӧвмӧдӧм: Комиӧ удж серти воис Рочмуса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1185 @ 2021-08-13 @ }
Бизнеслы отсалӧм да войвывса каръяс сӧвмӧдӧм: Комиӧ удж серти воис Рочмуса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников.
Талун, моз тӧлысь 13 лунӧ, Коми Республикаӧ удж серти воис Рочмуса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников.
Сыктывкарын министр Коми Республикаса Юралыськӧд волісны Комиын «Менам бизнес» предпринимательство сӧвмӧдан шӧринӧ.
«Ичӧт да шӧр предпринимательство да асшӧр уджалысьлӧн водзмӧстчӧмлы отсалӧм» национальнӧй проект серти республикаын артмӧдӧм шӧрин подув вылын регионса асшӧр уджалысьяс вермасны волыны дон босьттӧг велӧдан уджтасъяс, семинаръяс да мастер-классъяс вылӧ, консультируйтчыны канмусянь отсӧг сетан став торъя уджтас серти да збыльмӧдны мукӧд мог.
Тавосянь «Менам бизнес» шӧрин лоис Арктикаын бизнеслы отсасьысь регионса операторӧн.
«2020 во вылӧ мыччӧдъяс серти «Менам бизнес» шӧринӧ шыӧдчис 1800 компания.
Налы отсалісны быдсикас тшупӧдын: стартӧвӧй тшупӧдын консультируйтӧмсянь инвестиция проектъяс збыльмӧдігӧн да производствоса вынйӧр вежигӧн отсалӧмӧдз.
Таво, коронавирус вылӧ видзӧдтӧг, ми тырвыйӧ пӧртам олӧмӧ национальнӧй проектлӧн петкӧдласъяскӧд йитчӧм став могсӧ», — висьталіс «Менам бизнес» регионса шӧринлӧн директор Сергей Жеребцов.
Шӧринса гӧсьтъяслы сідзжӧ петкӧдлісны таво восьтӧм коворкинг.
Сійӧс лӧсьӧдӧма заводитысь да уджалысь нин предпринимательяс вылӧ, фрилансеръяс да ас вылӧ уджалысь граждана вылӧ, кодъяслӧн абу асланыс офисыс.
Сэні эмӧсь уджалан зонаяс, шойччанінъяс, сёрнитан жыр да бизнес-библиотека.
Сідзжӧ делегацияӧс тӧдмӧдісны мукӧд организациякӧд, кутшӧмъяс пырӧны ичӧт да шӧр предпринимательстволы отсалан инфраструктураӧ Комиын «Менам бизнес» составын: «Коми Республикаса гарантийнӧй фонд» акционер котыр да «Коми Республикаса микрокредитнӧй компания».
Шӧринсӧ петкӧдлӧм бӧрын сылӧн подув вылын вӧлі республикаса асшӧр уджалысьяскӧд аддзысьлӧм, кӧні Максим Решетников вылӧ донъяліс регионын социальнӧй асшӧр уджалысьяслы отсалан тшупӧдсӧ.
Министр тӧдчӧдіс, мый выльӧн пасйӧм социальнӧй предприятиеяслӧн лыд серти Коми Республика матӧ 1,5 пӧв вевтыртіс «Ичӧт да шӧр предпринимательство да асшӧр уджалысьлӧн водзмӧстчӧмлы отсалӧм» национальнӧй проектлысь петкӧдлассӧ.
Кыдзи пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, ичӧт да шӧр бизнес, на лыдын и социальнӧй предприятиеяс, талун пуктӧны ыджыд пай регионса экономика сӧвмӧдӧмӧ.
«Аспом бизнес юкӧнын лӧсьӧдсьӧны уджалан местаяс, чужӧны экономика диверсифицируйтӧм вылӧ веськӧдӧм выль проектъяс да мӧвпъяс», — шуис Владимир Уйба.
Сійӧ пасйис, мый регионын пыр лӧсьӧдсьӧны бизнес да власьт костын йитӧдъяс кутан площадкаяс, да татшӧм уджыслы колӧ федеральнӧй да регионса тшупӧдъясын ӧтвесьтасалӧм подув.
Максим Решетниковлӧн удж серти волігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчӧны Рочмуса Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн веськӧдлысь Сергей Усачев, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов да мукӧд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство кӧсйысис отсавны Коми Республикалы «Войвыв» торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧмын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1187 @ 2021-08-13 @ }
Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство кӧсйысис отсавны Коми Республикалы «Войвыв» торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧмын.
Талун, моз тӧлысь 13 лунӧ, Коми Республикаӧ удж серти воліс Рочмуса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд да Веськӧдлан котырӧ пырысьяскӧд ӧттшӧтш сійӧ воліс «Лузалес» компаниялӧн производствоса площадкаяс вылӧ.
Предприятиеыс — лӧсьӧдана торъя экономическӧй зоналӧн медшӧр инвестор.
Арталана торъя экономическӧй зоналӧн ыдждаыс лоӧ 800 кымын гектар.
«Лузалес» кӧсйӧ восьтыны фанера, МДФ, пеллетъяс вӧчан завод.
Инвестицияяслӧн юӧртӧм йӧрышыс лоас 33 миллиард гӧгӧр шайт.
«Ми ошкам регионлысь водзмӧстчӧмсӧ, министерство дась регыдъя кадӧ видлавны торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм вылӧ заявка да сетны колана документъяссӧ да материалъяссӧ дасьтігӧн методологическӧй, консультационнӧй да юӧртана отсӧг», — висьталіс экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников Коми Республикаӧ волігӧн.
Делегациялы петкӧдлісны объектъяссӧ, кутшӧмъясӧс ӧнъяӧдӧма да стрӧитӧма «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлысь производствоса вынйӧр ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм» (2018–2025 вояс) коймӧд инвестиция проект збыльмӧдӧм серти.
А буретш — пуысь ломтысян гранулаяс вӧчан цех, пиломатериалъяс дугдывтӧг косьтан камераяс, вӧр пилитан колясъяс сотӧм вылӧ установка, пуысь колясъясӧн ломтысян ТЭЦ.
Водзджык нуӧдісны «Лузалес» да «Аскона» компанияяс костын сёрнитчӧмъяс.
Сёрнитчысьяс воисны ӧти кывйӧ «Войвыв» торъя экономическӧй зонаын мебельнӧй фабрика лӧсьӧдӧм серти.
«Тайӧ лоӧ Коми Республикаса Сыктывдін районын вӧр переработайтӧм серти ӧтувъя проект.
«Аскона» компаниякӧд ӧтув артавсьӧ стрӧитны мебель вӧчан завод.
Тайӧ миян Коми Республикалысь экономикасӧ инвестиционнӧя сӧвмӧдӧм серти, инвестицияяс кыскӧм серти уджлӧн сӧмын на заводитчӧм.
Ми тайӧс уджсӧ нуӧдам водзӧ», — висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Лузалес» ичӧт кывкутана котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Руслан Семенюк пасйис, мый предприятиелӧн вермӧмъясыс йитчӧмаӧсь бизнес да регионса Веськӧдлан котыр костын бура лӧсьӧдӧм, ёрта йитӧдъяскӧд.
«Инвестиция проектъяссӧ збыльмӧдӧмыс, сувтӧдӧм могъяссӧ олӧмӧ пӧртӧмыс веськыда йитчӧма бизнес да власьт костын йитӧдлӧн выль стандарткӧд, кор федеральнӧй да регионса отсалан инструментъяс отсӧгӧн бизнес вӧчӧ бур прӧдукция, лӧсьӧдӧ выль уджалан местаяс, мынтӧ вот, вӧчӧ позянаӧн быдсӧн регионлысь сӧвмӧмсӧ, — тӧдчӧдіс Руслан Семенюк.
— Миян бура лӧсьӧдӧма Коми Республикаса веськӧдлысьяскӧд, Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствокӧд удж серти йитӧдсӧ».
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева висьталіс, мый ӧні министерство дасьтӧ заявка да лӧсьӧдӧ планировкалысь бала, мый серти лоӧ арталӧма колана инфраструктуралӧн став объектлысь донсӧ.
Сэсся заявкасӧ ыстасны Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствоӧ видлалӧм вылӧ.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧс вӧлі индӧма Коми Республикалӧн «Сыктывдін» муниципальнӧй районын «Войвыв» промышленнӧй да производственнӧй сикаса торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм вылӧ заявка дасьтӧм серти уполномочитӧм власьт органӧн.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый торъя экономическӧй зоналӧн форматыс Коми Республикаын збыльмӧдсьӧ медводдзаысь.
Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти артмӧдӧм проектыс веськӧдӧма экономикалысь ӧнія нырвизьяс пыртӧм вылӧ да сетас позянлун выльмӧдны муниципальнӧй юкӧнъяслысь олӧм, содтыны налысь кысканлунсӧ кыдз сэтчӧс олысьяслы, сідз и регионӧ кыскӧм выль кадръяслы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Физкультурник лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1188 @ 2021-08-14 @ }
Физкультурник лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс, спортсменъяс да тренеръяс, спорт юкӧнын уджалысьяс да ветеранъяс!
Быд во моз тӧлысьлӧн мӧд субӧтаӧ миян страна пасйӧ Физкультурниклысь лун.
Миянлы спорт — тайӧ абу сӧмын крепыд дзоньвидзалун да ыджыд вермӧмъяс.
Тайӧ озыр культура да традицияяс. Сійӧ велӧдӧ лоны повтӧмӧн да кывкутысьӧн.
Коми Республика пыр нималіс вына да быд боксянь сӧвмӧм йӧзӧн.
Ӧні регионын уджалӧ уна дас быдсикас спорт федерация, миян атлетъяс шедӧдӧны вермӧмъяс рочмуса да войтыркостса ордйысьӧмъясын быд дисциплинаын.
Эска, мый миян тренеръяс отсӧгӧн Коми Республика лоӧ и водзӧ спорт регионӧн, кутас сӧвмӧдны уна йӧза спорт сикасъяс, быдтыны аскиа чемпионъясӧс, на лыдын и паралимпийскӧй спорт сикасъясын.
Аттьӧ ставлы, коді пуктӧ пай физическӧй культура сӧвмӧдӧмӧ, коді нимӧдӧ республиканымӧс спорт аренаяс вылын.
Сиа крепыд дзоньвидзалун да выль вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Интаын кӧрт бетона плитаяс вӧчан завод ӧнъяӧдӧм бӧрын лоас 150 выль уджалан места @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1190 @ 2021-08-14 @ }
Интаын кӧрт бетона плитаяс вӧчан завод ӧнъяӧдӧм бӧрын лоас 150 выль уджалан места.
Моз тӧлысь 13 лунӧ вой кытшдорса карӧ удж серти волігӧн Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников да Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба волісны «Арктика» кӧрт бетонысь изделиеяс вӧчан заводлӧн производственнӧй площадка вылӧ.
Предприятиеыс пырӧ республикаса экономика диверсифицируйтан планӧ.
Заводын кӧсйӧны лӧсьӧдны кӧрт бетонысь быдсикас прӧдукция вӧчан линия республикаса да орчча регионъясса войвыв, арктика мутасъясын коланлун да рыноклысь конъюнктура тӧд вылын кутӧмӧн.
Артавсьӧ, мый прӧдукцияыс лоӧ колана «Бованенково-Ухта. ІІІ сунис» магистральнӧй биару провод стрӧитігӧн, мыйлысь збыльмӧдӧмсӧ урчитӧма 2024–2028 вояс вылӧ.
Проект збыльмӧдӧм могысь компанияӧн веськӧдлан котыр сетӧма заявка Рочму Федерацияса Арктика зоналӧн резидент статус босьтӧм вылӧ да сетӧма заём босьтӧм вылӧ заявка Монокаръясӧс сӧвмӧдан фондӧ.
Вой кытш дорын тайӧ нӧшта ӧти производство, мый содтӧ муниципальнӧй юкӧнын уджалан местаяс, мый сетӧ позянлун олысьяслы йитны Интакӧд ассьыныс абу сӧмын талунъя лунсӧ, но и аскиасӧ.
* * *
Максим Решетниковлӧн удж серти волӧм дырйи мероприятиеясӧ пырӧдчӧны Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикаын медыджыд федеральнӧй инспектор Михаил Тырин, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр Денис Шаронов, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Александр Попов, «Менам бизнес» шӧринӧн юрнуӧдысь, Арктикаын Коми Республикалӧн Веськӧдлан компанияӧн юрнуӧдысь Сергей Жеребцов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство юӧртіс, мый Анапа карса «Черноморская зорька» санаторий подув вылын челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лагерын обстановкаыс вежласьтӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1196 @ 2021-08-15 @ }
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство юӧртіс, мый Анапа карса «<rus>Черноморская зорька</rus>» санаторий подув вылын челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лагерын обстановкаыс вежласьтӧм.
Санитарно-эпидемиологическӧй серпас да челядьлӧн ӧпастӧмлун бӧрся видзӧдӧны Коми Республикаса да Краснодар крайса контроль да дӧзьӧр органъяс.
Висьӧмъяслӧн ыпнитӧмъяс да карантинъяс абуӧсь.
Ситуация бӧрся видзӧдӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова дугдывтӧг юӧртӧ ситуация йылысь.
Ӧнія кад вылӧ челядьӧс мӧд местаӧ нуӧдны оз ков.
Ӧні ваыс коли сӧмын кык узьлан корпус костын, лагерса мукӧд мутасысь ваыс муніс.
Тӧрыт лагерӧ вайисны электричествоӧн могмӧдан нӧшта ӧти содтӧд генератор, электричество серти мытшӧдъяс абуӧсь.
Клубӧ да сёянінӧ челядьӧс новлӧдлӧны автобусӧн.
Сменаса шойччысьясӧс тырвыйӧ могмӧдӧны сёян-юанӧн, менюсӧ быд лун йӧзӧдӧны Контактын лагерлӧн группаын.
Крымын (Саки кар) «<rus>Северное сияние</rus>» санаторийӧ вуджӧдісны 4 семьяӧс — 6 вермытӧм челядьӧс да налысь мамъяссӧ.
Найӧс босьтны дасьлун йылысь юӧртіс санаторийса администрация.
Краснодар регионса оперативнӧй штаблӧн юӧр серти, талун, моз тӧлысь 15 лунӧ, водзӧ мунӧны Пионерскӧй шӧртуй вылысь, кӧні сулалӧ лагерыс, васӧ нуӧдан уджъяс.
Карса курортлӧн шӧр туй вылӧ веськаліс ывлавывса лоӧмторлӧн медыджыд выныс.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый Кубань мутасӧ моз тӧлысь 13 лунӧ воис мезоциклон.
Ёна зэрӧмъяс вӧсна уна район сюри ойдӧминӧ.
Неминуча режим пыртісны 14 муниципалитетын.
Ӧні кежлӧ, синоптикъяслӧн прогноз серти, циклонлӧн выныс слабмӧ.
Но сутки помӧдз крайын кутас на зэрны.
Оперативнӧй йитӧд вылӧ лагерын бать-мамлы лӧсьӧдӧма веськыд телефон линия 89892412605.
Йитчыны позьӧ и Контактын лагерлӧн группаын  https://vk.com/lagerrk.
Коми Республикаын челядьлӧн шойччӧм серти оператор — Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин. Телефон номерыс 89225996333, уджалӧ лун и вой.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын оланін да коммунальнӧй, биару да энергетическӧй комплексъясса объектъяссӧ водзӧ дасьтӧны ар-тӧвся кадколаст кежлӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1200 @ 2021-08-17 @ }
Комиын оланін да коммунальнӧй, биару да энергетическӧй комплексъясса объектъяссӧ водзӧ дасьтӧны ар-тӧвся кадколаст кежлӧ.
Регионын лӧсьӧдӧма 2021–2022 воясся ар-тӧвся кадколаст кежлӧ Коми Республикалӧн дасьтысьӧм бӧрся видзӧдан штаб. Сылӧн заседаниеяс вылын нюжмасьтӧг видлавсьӧны медшӧр юалӧмъяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн 2021 во лӧддза-номъя тӧлысь 18 лунся 309-р №-а тшӧктӧмӧн вынсьӧдӧма Коми Республикаса оланін да коммунальнӧй, биару да энергетическӧй комплексъясса объектъяс 2021–2022 воясся ар-тӧв кежлӧ дасьтӧм серти мероприятиеяслысь лыддьӧг, муниципальнӧй юкӧнъясса администрацияясӧн вынсьӧдӧма меставывса мероприятиеяслысь планъяс.
Вынсьӧдӧма ресурсъясӧн могмӧдан организацияясӧн локтан ар-тӧвся кадколаст кежлӧ ведомствоувса объектъяс дасьтӧм серти мероприятиеяслысь планъяс, кольӧм ломтысян кадколастын шоныдӧн, электричествоӧн, биаруӧн, ваӧн могмӧдан да ва нуан системаясын технологическӧй торксьӧмъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерстволӧн юӧр серти, ӧнія кад вылӧ коммунальнӧй нырвизя 372 ломтысянінысь дась 277 (планысь 74%);
олан фондлӧн 18,1 млн м² объект лыдысь — 12,3 млн м² (планысь 68%);
 шоныд сетан сетьяслӧн 2050,57 км-ысь — 1724,52 км (планысь 84%);
 ва сетан сетъяслӧн 2658,92 км-ысь — 2279,4 км (планысь 86%).
Шоныд сетан важмӧм сетьяслӧн 34,99 км-ысь вежӧма 23,73 км (планысь 68%), ва сетан важмӧм сетьяслӧн 34,1 км-ысь — 19,03 км (планысь 56%).
Оланін да коммунальнӧй юкӧнса да энергетика объектъяс 2021–2022 воясса ар-тӧлын ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысигӧн лӧсьӧдӧма ломтас чӧжӧс: 70,5 сюрс тонна из шом, 44,33 сюрс тонна мазут (мусир), 9,8 сюрс куб. м. пес (чаг, брикетъяс, пеллетъяс).
Сідзжӧ кӧсйӧны вӧчны 179 млн шайт мындаын материально-техническӧй ресурсъяслысь видзас лоны вермана аварияяс бырӧдӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь Изьва районын ошкис Кулим грездса велӧдысьяслысь чужан му радейтана мӧвпнысӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1201 @ 2021-08-18 @ }
Коми Республикаса Юралысь Изьва районын ошкис Кулим грездса велӧдысьяслысь чужан му радейтана мӧвпнысӧ.
Коми Республикаса Юралысь кык лун уджалӧ Изьва районын.
Моз тӧлысь 17 лунӧ Владимир Уйба воліс Кулим грездӧ, кӧні видзӧдліс фельдшер-акушер пункт, школалысь велӧдчан во кежлӧ дасьлунсӧ да вочавидзис грездса олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
Изьва районӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн удж серти ветлігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Николай Братенков.
Кулим грездса фельдшер-акушер пункт могмӧдӧ 336 мортӧс, на лыдын орчча Щель грездса олысьясӧс.
Регыдъя да нюжмасьны позьтӧм отсӧг лун и вой сетӧны медсестраяс.
Терапевт да педиатр примитӧны пациентъясӧс ӧтчыд тӧлысьнас.
ФАП меститчӧ пу стрӧйбаын, кодӧс кыпӧдлӧмаӧсь 30 во сайын.
Колӧ выль стрӧйба.
Стрӧитӧмсӧ арталӧма 2022–2023 вояс вылӧ медводдза звено ӧнъяӧдан уджтас серти.
Таво ФАП-лы сетасны автомашина.
Сідзжӧ Владимир Уйба тшӧктіс регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧдан министерстволы могмӧдны ФАП-сӧ ковидысь вакцина видзӧм вылӧ кынтан камераӧн, медым грездса олысьяслӧн вӧлі позянлун вӧчны прививкасӧ места вылын.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс школалысь велӧдчан во кежлӧ дасьлунсӧ.
Школаыс меститчӧ нёль стрӧйбаын, велӧдчӧмыс мунӧ ӧти сменаӧ, велӧдӧны ӧкмысӧд классӧдз.
Таво сійӧ босьтас 40 велӧдчысьӧс да детсадйӧ 9 ветлысьӧс Кулим, Ласта да Щель грездъясысь.
Школа бердын эм интернат, кӧні олӧ 16 челядь.
Таво капитальнӧя дзоньталӧмъяс нуӧдӧм вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь субсидия сьӧмысь вичмӧдӧма сьӧм вевт дзоньталӧм вылӧ.
Кольӧм во школаын вежисны ӧшиньяс, дзоньталісны подув, утеплитісны стрӧйбасӧ да кышисны ортсысяньыс.
Школаса велӧдысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ вӧзйӧмӧн — сетны велӧдан учреждениелы школаса вӧвлӧм директор, Айму вӧсна Ыджыд тышса участник Вениамин Пальшинлысь ним.
Сылӧн зільӧмӧн войнабӧрся сьӧкыд кадӧ грездын вӧлі стрӧитӧма кӧкъямыс класса школа да велӧдысьяслы олӧм вылӧ керка.
Владимир Уйба тшӧктіс республикаса Велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволы котыртны тайӧ уджсӧ да вӧчны сійӧс во чӧжӧн.
Коми Республикаса Юралысьлӧн грездса олысьяскӧд аддзысьлӧмъяс вылын сёрнитісны туйяс, социальнӧй объектъяс видзӧм да дзоньталӧм йылысь, культура озырлун объектъяс выльмӧдӧм йылысь, ваӧн да мобильнӧй связьӧн могмӧдӧм йылысь.
Быд юалӧм кузя Владимир Уйба висьталіс юӧртӧм мытшӧдъяс разьӧм серти республикаса Веськӧдлан котырӧн примитан мераяс да регионӧс матысса кадколастӧ сӧвмӧдӧм серти планъяс йылысь тырвыйӧ юӧр.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Федеральнӧй экспертъяс вылӧ донъялісны Коми Республикалысь опытсӧ олысьясӧс уджӧн могмӧдӧмын @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1203 @ 2021-08-18 @}
Федеральнӧй экспертъяс вылӧ донъялісны Коми Республикалысь опытсӧ олысьясӧс уджӧн могмӧдӧмын
Кутшӧм мераяс колӧ примитны республикаын олысьясӧс уджӧн могмӧдан тшупӧдсӧ кыпӧдӧм да уджалысьяслысь лыд содтӧм могысь — сёрнитісны федеральнӧй ведомствоясӧс петкӧдлысьяслӧн волігӧн.
Комиын уджаліс Рочмуса Удж министерствоӧс, Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧс, Йӧзӧс велӧдан министерствоӧс, Рочмуса наука да вылыс тшупӧда велӧдан министерствоӧс, Рочму Федерацияса Президент бердын Йӧзкостса овмӧс да канму службаӧ велӧдан Рочмуса академияӧс петкӧдлысьяслӧн делегация.
Найӧ волісны «Пригороднӧй» восьса акционер котырӧ, Сыктывкарын Уджӧн могмӧдан шӧринӧ, а сідзжӧ нуӧдісны аддзысьлӧмъяс республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоын, Велӧдан, наука да том йӧз политика министерствоын, Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын.
Удж серти кывкӧртӧдъяс вӧчисны сӧвещанньӧ дырйи, мый муніс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын регионса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёвалӧн юрнуӧдӧм улын.
— Ми чукӧртчим, медым видлавны Рочмуса Президент Владимир Путинӧн пуктӧм мог — 2021 вося ІV кварталын бӧр вайӧдны республикаса олысьясӧс уджӧн могмӧдан тшупӧдсӧ 2019 вося петкӧдласъясӧдз, — пасйис сёрни визьсӧ Лариса Карачёва.
Кыдзи пасйис аслас сёрниын Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь, 1990 вояссянь Коми Республикаса олысьяслӧн лыд чинӧмлӧн шӧр помкаыс — миграция.
Регионса Веськӧдлан котыр, уджӧн могмӧдан шӧринъяс примитӧны мераяс гражданаӧс уджӧн могмӧдӧм, велӧдӧм да выльысь велӧдӧм серти.
Таысь кындзи, уджалӧны федеральнӧй тшупӧдын урчитӧм отсалан мераяс.
Но йӧзлӧн мунӧм вӧсна 2019 во вылӧ уджӧн могмӧдан тшупӧдӧдз талун кежлӧ колӧ на воӧдчыны.
Школа помалысьясӧс вузъясӧ да шӧр специальнӧй велӧдчанінъясӧ кыскан, а сідзжӧ том специалистъясӧс регионӧ кольччӧм вылӧ туйдан мераяс йылысь висьталісны велӧдан да дзоньвидзалун видзан министерствоясӧс петкӧдлысьяс.
Такӧд йитӧдын интереснӧйӧн лоӧ Комиын лӧсьӧдӧм Вӧрса велӧдан кластерлӧн опыт.
Сійӧ сетӧ позянлун школасянь на туйдны том йӧзӧс босьтны экономикалӧн вӧр секторын уджалӧм вылӧ профильнӧй тӧдӧмлунъяс.
Производствоса ӧткымын предприятиеӧс петкӧдлысьяс висьталісны уджалысьясӧс велӧдӧм да выльысь велӧдӧм серти велӧдан организацияяскӧд ӧтув уджалӧм йылысь.
«Войвыв» торъя экономическӧй зонаын выль, ӧнія кадлы лӧсялана уджалан местаяс водзӧ вылӧ лӧсьӧдӧм йылысь висьталіс Сыктывдін районса администрацияӧн юрнуӧдысь Любовь Доронина.
Республикаса удж рынок вылын артмысь тенденцияяс йылысь, а сідзжӧ олысьясӧс уджӧн могмӧдӧмын канмусянь отсӧг сетан мераяс йылысь висьталіс Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр Екатерина Грибкова.
— Ми аддзам, мый Комиын удж рынок вылын ситуацияыс абу прӧстӧй.
Такӧд тшӧтш ми аддзам став кывкутысь йӧзлысь зіль удж, ыджыд кужӧм-сямлун да регионын йӧзӧс уджӧн могмӧдӧмсӧ бурмӧдӧм серти мӧвпъяс, уджъёртъяслысь став тшупӧдын тайӧ нырвизь серти уджавны дасьлун, выль ситуацияын ассьыныс уджсӧ бурмӧдны да тӧлкӧн нуӧдны дасьлун, — тадзи донъяліс Коми Республикаын уджӧн могмӧдӧмкӧд йитчӧм ситуациясӧ Рочмуса удж да социальнӧя доръян министерствоын Йӧзӧс уджӧн могмӧдан да удж серти миграция департаментса директор Михаил Кирсанов.
Кыдзи вӧлі шуӧма сӧвещанньӧ дырйи, кадръяслысь мунан нырвизьсӧ отсалас венны 2021-2026 вояс вылӧ Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан план.
— Экономика диверсифицируйтӧм отсӧгӧн ми виччысям выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм, на лыдын Интаын да Вӧркутаын.
Таысь кындзи, федеральнӧй уджъёртъяс волӧмлӧн бӧртасъяс серти ми кутам лача федеральнӧй министерствояссянь методическӧй отсӧг вылӧ, мый отсалас ӧтвесьтавны республикаын уджӧн могмӧдӧмкӧд ситуациясӧ.
Ми дасьӧсь лоны пилотнӧй регионӧн, пыртны да пӧртны олӧмӧ гражданалы да удж сетысьяслы отсасян выль мераяс гражданалысь мӧдлаӧ овны мунӧмсӧ чинтӧм могысь, республикалысь социальнӧй да экономика боксянь положениесӧ веськӧдӧм могысь да уджалысь йӧзлысь лыдсӧ содтӧм могысь, — пасйис Лариса Карачёва.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Черноморская зорькаын» дезинфицируйтасны став жырсӧ @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1205 @ 2021-08-19 @}
«Черноморская зорькаын» дезинфицируйтасны став жырсӧ
Коми Республикаысь челядьлӧн мунӧм бӧрын став колана ӧлӧдан да дезинфекция мероприятиесӧ нуӧдӧм да «Черноморская зорька» санаторийлысь мутас косьтӧм могысь Краснодар крайын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланінлӧн помшуӧм подув вылын нуӧдасны комплекснӧй дезинфекция.
Витӧд сменасӧ вӧлі арталӧма 2021 вося моз тӧлысь 22 лунсянь кӧч тӧлысь 11 лунӧдз.
Роспотребнадзорлӧн помшуӧмӧн, а сідзжӧ «Черноморская зорькаын» ассьыныс шойччӧм арталысь челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдӧм могысь, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство да Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин нюжмасьтӧг аддзисны позянлун вуджӧдны челядьӧс мӧд лагерӧ.
«Челядьлы шӧр шойччан базаӧн лоӧ Сукко курортнӧй посёлокын «Энергетик» дзоньвидзалун бурмӧдан лагер. Сылӧн эм аслас пляж, уличвывса бассейн да уна спорт площадка.
Ӧні бать-мамкӧд нуӧдсьӧ юӧртана-гӧгӧрвоӧдана удж», — висьталіс Коми Республикаса велӧдан министрӧс вежысь Максим Ганов.
«Черноморская зорька» лагерын дезинфицируйтасны став жырсӧ, стрӧйбасӧ, мутассӧ, а сідзжӧ ва сетан да канализация системасӧ.
Ва проводысь васӧ прӧверитасны лабораторияын санитарно-эпидемиологическӧй нормаяс вылӧ.
Лагерса став персонал прӧйдитас содтӧд обследуйтӧм.
Мутассӧ кутасны обрабатывайтны, кор Анапаын дугдасны зэръяс да косьмас муыс.
Кымынкӧ лун ковмас ӧлӧдан мероприятиеяс нуӧдӧм вылӧ. Татшӧм мероприятиеяс дырйи колӧ, медым сэні эз вӧвны ни челядь, ни персонал.
Татшӧм жӧ обстановка артмис Джемете пасьтала (Анапалӧн район), аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс нуӧдӧмсӧ оз дугӧдлыны.
Ӧні лагерын уджалӧны Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринӧс петкӧдлысьяс да велӧдан министрӧс вежысь Максим Ганов.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый моз тӧлысь 15–17 лунъясӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти «Сьӧд саридзса кыа» лагерӧ ситуациясӧ прӧверитӧм могысь воліс Коми Республикаын кага инӧдъяс торъя дорйысь Татьяна Козлова.
Моз тӧлысь 19 лун вылӧ ваыс муніс лагерса унджык мутасысь, но ойдӧминъяс эмӧсь на.
Узьлан корпусъяс, столӧвӧй да клуб эз торксьыны.
Корпусъясын эм электричество да пӧсь ва.
Челядьӧс пӧсь сёянӧн вердӧм эз дугдыв.
Бать-мамлы оперативнӧя йитчӧм вылӧ лагерын уджалӧ веськыд телефон йитӧд 89892412605.
Йитчыны сідзжӧ позьӧ лагерса группалӧн юӧртӧмъясын.
Бурдӧдӧм серти лагерса директорӧс вежысьлӧн телефон (+79910742764) уджалӧ сутки чӧж.
Коми Республикаын челядьлӧн шойччӧм серти операторлӧн — Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринлӧн телефон номер — 89225996333, уджалӧ сутки чӧж.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Изьва сиктын выль школасӧ заводитасны стрӧитны 2022 воын @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1208 @ 2021-08-20 @}
Изьва сиктын выль школасӧ заводитасны стрӧитны 2022 воын
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс Изьва районӧ удж серти ветлігӧн.
Выль школасӧ юрсиктын виччысьӧны дас воысь дырджык нин. 2010 восянь школалӧн стрӧйбаыс киссян выйын.
Выль школа стрӧитӧм йылысь юалӧмсӧ эз решайтны уна во.
Кольӧм во регионӧн юрнуӧдысьӧн индӧм бӧрын Владимир Уйба босьтіс юалӧмсӧ аслас контроль улӧ.
Во чӧж уджалігӧн Веськӧдлан котырлы мойвиис пыртны объектсӧ «Ӧнія школа» федеральнӧй уджтасӧ.
Выль стрӧйбасӧ заводитасны кыпӧдны 2022 воын Сыктывкарбердса Краснозатонскӧй посёлокын стрӧитӧм 600 места вылӧ школа кодь жӧ проект серти.
Изьва районӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь воліс Изьвавом грездӧ, кӧні видзӧдліс 90 велӧдчысь вылӧ да 40 места вылӧ детсадъя школа кыпӧдӧм.
Стрӧитчӧмыс заводитчис тавося косму тӧлысьын — тайӧ тшӧтш дыр виччысяна лоӧмтор.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти объектсӧ вӧлі пыртӧма 2021–2022 вояс вылӧ республикалӧн Адреснӧй инвестиция уджтасӧ.
«Проект серти школалӧн выль стрӧйбаыс лоӧ кирпичысь, кык судтаа.
Сэні лоӧ столӧвӧй, спорт зал, ворсан жыръяс, ыджыд кабинетъяс.
Школабердса мутасын лоӧны гимнастикаӧн, волейболӧн, бадминтонӧн занимайтчӧм вылӧ площадкаяс, футболӧн ворсан поле, котраланін», — висьталіс Владимир Уйба.
Вӧчӧма ортсыса ва сетан везъяс.
Лӧсьӧдӧны школа-садлы, котельнӧйлы, гаражлы да мукӧд вежӧслы фундамент.
Сідзжӧ Владимир Уйба аддзысьліс Щельяюр посёлокса олысьяскӧд.
Сёрнитісны социальнӧй объектъяс да туйяс видзӧм да дзоньталӧм, биаруӧн могмӧдӧм да мукӧд мытшӧд йылысь.
Коми Республикаса Юралысь сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видлалӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Уджыс кутас мунны районса администрациякӧд ӧтвылысь.
Коми Республикаса Юралыськӧд ӧттшӧтш Изьва районын уджалӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Николай Братенков.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын штемпелялісны Коми Республикалӧн 100 волы сиӧм марка @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1210 @ 2021-08-20 @}
Сыктывкарын штемпелялісны Коми Республикалӧн 100 волы сиӧм марка
Художествоа юбилейнӧй маркасӧ штемпелялісны талун, моз тӧлысь 20 лунӧ, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседаниеяс залын.
Кыпыд церемония вылас вӧлісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Пошта связьлӧн Коми Республикаын федеральнӧй веськӧдланінса директор Виталий Осипов, регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, министерствоясса да ведомствоясса юрнуӧдысьяс.
Коми Республикалӧн 100 волы сиӧм художествоа маркаа пошта блоксӧ вӧлі лэдзӧма Рочмуса Пошта отсӧгӧн регионса администрациялӧн водзмӧстчӧм серти.
Сы вылын эм «100 во.
Коми Республика» гижӧд, республикаса канпас, национальнӧй орнамент, кыйсян календар, регионса нимӧдан-ошйысянторъяс да вӧр-ва объектъяс.
«Талун Коми Республикалӧн сё вося тшупӧдлӧн лои нӧшта ӧти пас — тайӧ тӧдчанаторйыслы сиӧм аслыспӧлӧс пошта марка.
Тайӧ символыс кольӧ историяӧ.
Эска, мый юбилейнӧй маркаӧн мичмӧдӧм да торъя штемпельӧн пасалӧм конвертъясыс лоасны коллекцияса донаторйӧн, республикаса олысьяслы да гӧсьтъяслы козинӧн.
Ме аттьӧала «Рочмуса Поштаӧс» уджъёртасьӧмысь да миян дона республикалӧн нэмся юбилейлы сиӧм аслыспӧлӧс продукция лэдзӧмысь», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«100 вося юбилей — тӧдчана лоӧмтор абу сӧмын Коми Республикаса олысьяслы, но и миян став земляклы, кодъяс олӧны республикалӧн суйӧр сайын.
Матысса кадӧ юбилейнӧй маркаыс воас республикалӧн кар-районъясса пошта юкӧнъясӧ, да регыд лэбзяс страна да мир пасьтала.
Быд раз сійӧ кутас висьтавны миян регионлӧн мич да ыджыдлун йылысь», — висьталіс Виталий Осипов.
Пошта блок дорӧ содтӧд вӧчӧма да лэдзӧма медводдза лунся конверт да торъя штемпель.
Штемпель вылас республикалӧн канпас, пасйӧма тшупӧда лунсӧ да Сыктывкарса шӧр пошта юкӧнлысь пошта индекссӧ.
Торъя штемпельыс сӧмын ӧти лун вылӧ.
Паныдасьлытӧм пассӧ пошта пыр ыстӧмторъяс вылӧ, конвертъяс да открыткаяс вылӧ позьӧ пуктыны моз тӧлысь 20 лунӧ Сыктывкарса шӧр пошта юкӧнлӧн 9 №-а ӧшиньын татшӧм инпас серти: Ленин улича, 60.
Штемпелявны кутасны 167000 юкӧнлӧн уджалан кад серти: 8 чассянь 21 часӧдз, пажын вылӧ коставлытӧг.
* * *
Торъя штемпель пуктӧм — поштаын штемпелялӧм, кутшӧмӧс котыртӧны ыджыд лоӧмторкӧд либӧ паметь лункӧд йитӧдын.
Штемпелялӧны тайӧ лун кежлас лэдзӧм торъя пошта продукция (маркаяс, конвертъяс) сідз жӧ торйӧн вӧчӧм художествоа штемпельӧн.
Татшӧм ногӧн штемпелялӧм продукцияыс лоӧ филателистъяслӧн донаторйӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сёрнитіс Кулӧмдін районын Керчомъя, Улыс Воч сиктъясса да Зимстан посёлокса олысьяскӧд сиктъяс сӧвмӧдӧмын медтӧдчана юалӧмъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1211 @ 2021-08-20 @}
Владимир Уйба сёрнитіс Кулӧмдін районын Керчомъя, Улыс Воч сиктъясса да Зимстан посёлокса олысьяскӧд сиктъяс сӧвмӧдӧмын медтӧдчана юалӧмъяс йылысь
Моз тӧлысь 19 лунӧ Коми Республикаса Юралысь воліс удж серти Кулӧмдін районӧ.
Керчомъя да Улыс Воч ылі сиктъясын Владимир Уйба аддзысьліс олысьяскӧд, тӧдмасис, кыдзи збыльмӧдӧны «Войтырлӧн сьӧмкуд» проектъяс, видзӧдліс Виль ю вомӧн пос.
Кулӧмдін — Керчомъя — Дзоль автомашина туй вылын меститчысь Виль ю вомӧн поскыс аварийнӧй.
2021 вося сора тӧлысь 9 лунӧ сьӧкталун серти урчитӧмсӧ торкӧм вӧсна киссис послӧн вадор пыкӧдыс.
Та вӧсна ветлӧдлӧмсӧ вӧлі кадколаст кежлӧ дугӧдлӧма.
Сора тӧлысь 12–18 лунъясӧ вӧлі нуӧдӧма дзоньтасян уджъяс, пос вывті лои позянаӧн ветлыны 10 тоннаысь абу сьӧкыдджык автотранспортлы.
Таво заводитасны выльмӧдны поссӧ.
Уджъяс нуӧдӧм вылӧ канму контрактсӧ кӧсйӧны кырымавны 2021 вося коймӧд кварталын.
Керчомъя сиктын республикаса Юралысь видзӧдліс лоана пекарня, кутшӧмӧс во помӧдз кӧсйӧ восьтыны сэтчӧс асшӧр уджалысь Роман Катаев.
Производство восьтӧм вылӧ сійӧ босьтіс субсидия «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти — миллионысь унджык шайт.
Нӧшта миллион да джын — ас сьӧм.
«Талун асшӧр уджалысь дзоньталӧ вӧвлӧм котельнӧй.
Нянь пӧжалан оборудованиесӧ ньӧбӧма.
Зэв тӧдчана, мый выль предприятиеыс сетас олысьяслы оз сӧмын выльӧн пӧжалӧм нянь, но и уджалан местаяс», — шуис Владимир Уйба.
Артавсьӧ, мый пекарня кутас лэдзны луннас 500-ысь унджык тупӧсь нянь да булкияс, та лыдын и коми пӧжас.
Тайӧ зэв тӧдчана Кадам ты вылын пытшкӧсса туризм сӧвмӧдӧм серти овмӧдчӧминлӧн планъяскӧд йитӧдын.
Кулӧмдін районса ылі сиктъясын олысьяскӧд аддзысьлӧмъяс дырйи сёрнитісны туйяс, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, медицина учреждениеяс автотранспортӧн могмӧдӧм, ва весалан стрӧйбаяс сувтӧдӧм, зумыд мобильнӧй связьӧн могмӧдӧм йылысь.
Быд юалӧм серти лоӧ нуӧдӧма удж Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн муниципалитетса администрациякӧд ӧтув.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалӧн 100 вося юбилей водзвылын Владимир Уйба сетіс канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1213 @ 2021-08-20 @}
Коми Республикалӧн 100 вося юбилей водзвылын Владимир Уйба сетіс канму наградаяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі талун, моз тӧлысь 20 лунӧ.
Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс босьтісны уджалысьяс да ветеранъяс, уна сикас отрасль да юкӧн петкӧдлысьяс.
Владимир Уйба аттьӧаліс найӧс асьнысӧ жалиттӧм уджысь, уджсикаслы сьӧлӧм сетӧмысь да республика сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
«Гажыс мунӧ кык ыджыд лоӧмтор — Коми Республикалӧн 100 вося юбилей да Рочмуса канму дӧрапас лун водзвылын.
Тайӧ кык лоӧмторйыс пасйыссьӧны ӧти лунӧ — моз тӧлысь 22 лунӧ.
Коми Республика аслас кузь туй чӧжӧн пыр вӧлі миян страналӧн торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн.
Республикаса олысьяс асланыс уджӧн, енбиӧн да кужанлунӧн пуктӧны ыджыд пай Рочмуӧс сӧвмӧдӧмӧ.
Талун тайӧ залас уна уджсикас петкӧдлысь войтыр.
Ставнымӧс миянӧс ӧтувтӧ республика дорӧ муслун, кывкутӧмӧн да веськыда уджалӧм.
И тайӧ медбур пай республикалӧн да страналӧн талунъя да аскиа лунӧ», — шуис Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ зэв бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис врачлысь кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Пироговлысь орден сетӧма:
· Виктория Михайловна Драгунлы — «Сыктывкарса Эжва районлӧн карса больнича» канму сьӧмкуд учреждениеса врач — анестезиолог-реаниматологлы;
· Юрий Иосифович Дудлалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму сьӧмкуд учреждениеса врач-оториноларингологлы;
наука сӧвмӧдӧмын заслугаясысь да уна во зіля уджалӧмысь Дружба орден сетӧма
· Евгений Рафаилович Бойколы — Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Физиология институтса директорлы;
уна вося зэв бур канму службаысь «Зэв бура служитӧмысь» ХХХ во отличие пас сетӧма
· Татьяна Николаевна Печеницыналы — «Кулӧмдін» муниципальнӧй районса администрацияын сьӧм овмӧсӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы;
аймуса культура да искусство сӧвмӧдӧмын заслугаясысь, уна во зіля уджалӧмысь «Айму водзын заслугаясысь» І степеня орденлысь медаль сетӧма
· Надежда Александровна Мирошниченколы — кывбуралысьлы, Коми Республикаса гижысь котырӧ пырысьлы;
«Айму водзын заслугаясысь» ІІ степеня орденлысь медаль сетӧма
· Михаил Николаевич Матвеевлы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму драма театр» канму учреждениеса директорлы;
уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь «Айму водзын заслугаясысь» ІІ степеня орденлысь медаль сетӧма
· Иван Петрович Мухрыгинлы — «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми дінму шӧрин» канму учреждениеын парашютно-десантнӧй пӧжарнӧй службаса шӧр инструкторлы;
зэв сьӧкыд условиеясын йӧзӧс мездігӧн петкӧдлӧм смеллунысь да повтӧмлунысь «Кулӧмысь мездӧмысь» медаль сетӧма:
· Роман Юрьевич Баштановлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» канму учреждениеса пӧжарнӧй часьтын караулса начальниклы;
· Федор Анатольевич Костоломовлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» канму учреждениеын пӧжарнӧй автомашинаса водительлы;
· Дмитрий Владимирович Логутовлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеса пӧжарнӧйлы;
· Максим Михайлович Старцевлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» канму учреждениеса пӧжарнӧйлы;
коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ зэв бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис врачлысь кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн Крымса Лукалысь медаль сетӧма
· Татьяна Михайловна Зайцевалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму сьӧмкуд учреждениеса шӧр операционнӧй сестралы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма
· Андрей Леонидович Кармановлы — «Челядьлы республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса юралысь врачӧс вежысьлы;
«Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
· Мая Михайловна Можайкиналы — «Челядьлы республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса шӧр медицинскӧй сестралы;
· Наталия Викторовна Политовалы — «Туберкулёзысь бурдӧдан республиканскӧй диспансер» канму сьӧмкуд учреждениеса медыджыд медицинскӧй сестралы;
сёян-юан индустрия юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса сёян-юан индустрияын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
· Нина Петровна Рабийчуклы — «Сыктывкарса ликёро-водочнӧй завод» акционер котырын кисьталан участокса мастерлы;
· Зоя Ивановна Шаньгиналы — «Сыктывкарса ликёро-водочнӧй завод» акционер котырын технологическӧй участокса купажистлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма
· Виталий Станиславович Комельчиклы — «Луза районса содтӧд велӧдан муниципальнӧй шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса педагоглы;
физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмын заслугаясысь, уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма
· Федор Альфредович Лайерлы — «Олимпиада резервӧ дасьтан 2 №-а спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса тренерлы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма
· Валентина Гавриловна Пундиковалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму сьӧмкуд учреждениеын ногтуйӧн веськӧдлан юкӧнса начальниклы;
йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ зэв бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмын, Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма:
· Роман Алексеевич Барановлы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму сьӧмкуд учреждениеын регыдъя медицина отсӧг сетысь фельдшерлы;
· Галина Николаевна Быковалы — «Сыктывдін районса шӧр больнича» канму сьӧмкуд учреждениеса медицинскӧй сестралы;
· Надежда Вениаминовна Лесниковалы — «Консультативно-диагностическӧй шӧрин» канму асшӧрлуна учреждениеса фельдшер-лаборантлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Инӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
· Ольга Ивановна Бардаковалы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын продукция переработайтӧм серти медшӧр технологлы;
· Надежда Николаевна Изюмскаялы — «Чисталёв нима Коми республиканскӧй культура колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын преподавательлы;
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
· Александра Александровна Подоровалы — «Трударенда» ичӧт кывкутана котырын туй выв пасъяс вӧчӧм серти туй выв рабочӧйлы, Кӧрткерӧс район;
· Анастасия Анатольевна Казаковалы — «Кӧрткерӧсса культура да прӧст кад коллялан шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеын любительскӧй театрса режиссёрлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» Коми Республикаса юбилейнӧй медаль сетӧма:
· Николай Серафимович Бажуковлы — СССР-са нимӧдана спорт мастерлы, Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт юкӧнса ветеранлы;
· Александр Павлович Боровинскихлы — Коми Республикаса геология юкӧнса ветеранлы;
· Галина Васильевна Бутыревалы — кывбуралысьлы, Коми Республикаса гижысьяс котырӧ пырысьлы;
· Людмила Александровна Жуковалы — Войнаса, уджвывса, Вооружённӧй Вынъясса да инӧд видзан органъясса ветеранъяслӧн (пенсионеръяслӧн) Коми республиканскӧй ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысьлы;
· Ярослав Степанович Зиняклы — Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
· Зинаида Анатольевна Косовалы — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнса ветеранлы;
· Юрий Иванович Куклинлы — Коми Республикаса стрӧитчан юкӧнса ветеранлы;
· Юрий Владимирович Лисинлы — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерстволӧн Ӧтйӧза сӧветӧ пырысьлы;
· Сергей Иванович Лялинлы — Коми Республикаса юстиция органъясса ветеранлы;
· Людмила Тимофеевна Майоровалы — Коми Республикаса йӧзӧс социальнӧя доръян юкӧнса ветеранлы, Сыктывдін район;
· Эдуард Иванович Матюшинлы — Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранлы, Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт ветеранлы;
· Валентина Александровна Наговицыналы — Коми Республикаса велӧдан юкӧнса ветеранлы, Емдін район;
· Анатолий Иосифович Неверовлы — художник-скульпторлы, «Рочмуса серпасасьысьяслӧн котыр» Ставрочмуса творческӧй ӧтйӧза организациялӧн Коми дінму юкӧнӧ пырысьлы;
· Аглаида Алексеевна Пасынковалы — «Диабет» Коми дінму ӧтйӧза организацияса Правлениеӧ пырысьлы, Коми Республикаса стрӧитчан юкӧнса ветеранлы;
· Александр Васильевич Плёнкинлы — Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр службаса ветеранлы;
· Александр Александрович Поповлы — Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Кыв, литература да история институтса медвылыс тшупӧда наука туялысьлы;
· Василий Павлович Рочевлы — СССР-са нимӧдана спорт мастерлы, «Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин» канму асшӧрлуна учреждениеса экспертлы, Сыктывдін район;
· Николай Акимович Рочевлы — Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьлы, «Рочмуса Сбербанк» восьса акционер котырса ветеранъяслӧн организацияӧн веськӧдлысьлы;
· Нина Петровна Рочевалы — Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт ветеранлы, Сыктывдін район;
· Надежда Николаевна Скориклы — Коми Республикаса велӧдан юкӧнса ветеранлы;
· Раиса Петровна Сметаниналы — СССР-са нимӧдана спорт мастерлы, «Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин» канму учреждениеса экспертлы, Сыктывдін район;
· Николай Иванович Сурковлы — Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранлы, «Челядьдыр паметь» фашистъяслӧн концлагеръясын вӧвлӧм ичӧт арлыда узникъяслӧн клубӧн юрнуӧдысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс Вячеслав Худяевлы да Николай Чёрныйлы «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним дорӧ морӧсвывса пасъяс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1214 @ 2021-08-20 @}
Владимир Уйба сетіс Вячеслав Худяевлы да Николай Чёрныйлы «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним дорӧ морӧсвывса пасъяс
Церемонияыс вӧлі моз тӧлысь 20 лунӧ Коми Республикаса опера да балет театрын Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд чукӧртчылӧм дырйи.
Вячеслав Иванович Худяев — Коми Республикаса канму да партийнӧй уджалысь, туй да стрӧитчан юкӧнъясса ветеран.
Николай Михайлович Чёрный — овмӧсӧн кужӧмӧн веськӧдлысь, «Зеленечса» чипан видзан фабрика» акционер котырса медыджыд директор.
Медвылыс почёт нимъяс сетігӧн, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс ставсӧ, кодлы абу веськодь ӧтйӧза удж да коді зіля пырӧдчӧ сэтчӧ, коді быд лун аслас ловзьӧдана уджӧн сетӧ позянлун республикалы петны сӧвмӧмлӧн выль тшупӧд вылӧ.
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Сё вося юбилей водзвылын став сьӧлӧмсянь кӧсъя сины миян республикалы тыр-бур олӧм, сӧвмӧм, дзордзалӧм, а став олысьыслы –дзоньвидзалун, шуд, мир да лад, вермӧмъяс став бур водзмӧстчӧмын!
Лоны бурлы!» — сиис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Коми Республикалы 100 во — тайӧ тӧдчана пас миян уна сикас войтыра Рочмулӧн историяын» @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1215 @ 2021-08-20 @}
Владимир Уйба: «Коми Республикалы 100 во — тайӧ тӧдчана пас миян уна сикас войтыра Рочмулӧн историяын»
Талун, моз тӧлысь 20 лунӧ, Сыктывкарын вӧлі регионлӧн юбилейлы сиӧм «Коми Республика — мир да сӧгласа олӧмлӧн мутас: история да ӧнія кад» научно-практическӧй конференция.
Конференцияӧ пырӧдчысьясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талун Коми Республика — тайӧ Рочмулӧн экономикаӧ, социальнӧй да культурнӧй пространствоӧ тӧдчана пай пуктысь регион.
Тайӧ страналӧн тӧдчана да водзӧ вылӧ топливно-энергетическӧй подув.
Сійӧ озыр уна сикас войтырлӧн традицияясӧн да культураӧн.
Тайӧ му вылас олӧны шемӧсмӧдана, ассьыныс чужан мусӧ радейтысь да асланыс вермӧмъясӧн нимӧдысь йӧз», — восьтіс конференциясӧ Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба пасйис, мый нэм чӧжӧн республикаын вӧлісны ыджыд вежсьӧмъяс.
Сӧвмӧдны Коми му заводитісны Дмитрий Яковлевич Попов, Дмитрий Александрович Батиев, Дмитрий Ильич Селиванов.
Медводдза дасвоясӧ, кольӧм нэмса 20-30 воясӧ, лоисны ыджыд вежсьӧмъяс культураын, вӧлі бырӧдӧма верстьӧ йӧзлысь грамота тӧдтӧмлун, паськаліс йӧзӧс велӧдан система.
Медводдзаысь коми войтырлӧн олӧмын вӧлі котыртӧма национальнӧй школа, печать, литература, профессиональнӧй искусство, наука.
Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ республика вӧлі ломтысян, энергия да вӧр продукция фронтлы шӧр сетысьӧн.
Войнабӧрся кадӧ Коми му сӧвмис кыдз ыджыд промышленнӧй район.
Страналӧн быд пельӧсысь Коми Республикаӧ воисны туялысьяс, специалистъяс, рабочӧйяс.
Тӧдчана вермӧмъяс республика шедӧдіс Иван Павлович Морозовлӧн юрнуӧдӧм улын, коді уджаліс партиялӧн Коми обкомса медводдза секретар чинын кызь воысь унджык (1965-1987 вояс).
2021 вося моз тӧлысь 22 лунӧ Киров нима паркын восьтасны Иван Павловичлы памятник.
Вынсьӧдӧма Морозовлысь орден, регыд петас Иван Павлович йылысь небӧг, кытчӧ пырасны уджъёртъясыслӧн казьтылӧмъяс, материалъяс да странаын да республикаын лоӧмторъяссӧ донъялана аслас гижӧдъясыс.
Сӧвет кад бӧрын республикаын заводитчис выль олӧм.
1992 воын Коми АССР пыдди лои Коми Республика.
Республикаса медводдза Юралысьнас вӧлі бӧрйӧма Юрий Алексевич Спиридоновӧс.
Тайӧ кадӧ рыночнӧй экономика артмигӧн политикаын да экономикаын вӧліны вужвыйӧн вежсьӧмъяс.
«Талун Коми Республика — Рочмулӧн аслыспӧлӧс духовнӧй да историко-культурнӧй наследиеа, вӧр-ва озырлуна да вежавидзысь войтыра торйӧдны позьтӧм юкӧн.
Тані радейтӧны ассьыныс ичӧт чужан мусӧ, пыдди пуктӧны да видзӧны пӧль-пӧчьяслысь традицияяссӧ.
Ми нимкодясям тані уджалысьяслӧн да олӧмсӧ бурлань вежысьяслӧн вермӧмъясӧн да шедӧдӧмъясӧн», — пасйис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь пасйис, мый Коми му пыр вӧлі озыр енбиа йӧзӧн.
Иван Куратов, Виктор Савин, Питирим Сорокин, Каллистрат Жаков, Прометей Чисталёв, Василий Лыткин, Семён Налимов — тайӧ нимъясыс тӧдсаӧсь абу сӧмын Рочмуын, но и став мир пасьтала.
Нималана туялысьяс Александр Чернов да Андрей Журавский, енбиа веськӧдлысьяс Зосима Панев, Павел Безносов, Иван Кулаков, Валентина Витязева, Александр Католиков — тайӧ вӧліны ыджыд сьӧлӧма, асланыс уджлы сьӧлӧм сетысь да Чужан мунысӧ радейтысь йӧз.
«Коми Республикаын ӧтсӧгласӧн олӧны 120-ысь унджык войтыр. Налӧн ӧткодь духовнӧй да нравственнӧй нырвизьяс.
Миян важысянь артмисны бур йитӧдъяс этносъяс да конфессияяс костын.
Вежласьтӧм да войтыркостса ӧтсӧгласӧн олӧмлы подулӧн миян войвыв муын лоӧны уна сикас войтырлысь культура да кыв пыдди пуктӧм, артмысь мытшӧдъяс лӧня да думыштӧмӧн разьны кужӧм», — пасйис аслас сёрниын Владимир Уйба.
Коми Республикаын котыртӧма уна сикас войтыра гражданскӧй йӧзкотырлысь ӧтйӧза институтъяс, кутшӧмъяслӧн ыджыд уджалан опыт.
Медтӧдчанаӧн лоӧ Коми войтырлӧн съезд. Медводдзаысь сійӧ муніс 30 во сайын.
Коми Республикаын уна национально-культурнӧй автономия да ӧтув, кутшӧмъяс петкӧдлӧны войтырӧс, кодъяслы республика лои мӧд чужан муӧн.
Войтыркостса йитӧдъяс юкӧнын верктуйяс индігӧн регионса Веськӧдлан котыр мыджсьӧ экспертнӧй да академическӧй ӧткотыр вылӧ, кӧні нырщикнас лоӧ Коми наука шӧринлӧн Кыв, литература да история институт. Кольӧм во сійӧ пасйис 50 вося юбилей.
Конфессиякостса йитӧдъясын зумыдлуныс артмӧ республикаса став религиознӧй организацияясса лидеръяскӧд ӧтув уджалӧмӧн, наука да йӧзӧс югдӧдана проектъяс ӧтвылысь збыльмӧдӧмӧн, кӧні верктуйнас лоӧ челядьӧс да том йӧзӧс духовно-нравственнӧя велӧдӧм.
Торйӧн тӧдчанаӧн лоӧ этша лыда войтыръясӧс социальнӧй да экономика боксянь, этнокультурнӧя сӧвмӧдӧм.
Комиын уна вӧчсьӧ олӧм да асьтӧ аддзӧм вылӧ лӧсьыд да бур условиеяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Талун ёна вежсьӧны культура учреждениеяс, вежсьӧ чужӧмыс сиктса культура керкаяслӧн да клубъяслӧн, стрӧитӧны выль социокультурнӧй объектъяс, выльмӧдӧны модельнӧй стандарт серти библиотекаяс.
Республикаын кыпӧдӧны выль школаяс, спорт объектъяс, мичмӧдӧны-бурмӧдӧны йӧзаинъяс.
Сӧвмӧ вӧр комплекс, вежсьӧ мусир да биару отрасль.
«Верктуйын — экономика бурмӧдӧм да зумыда быдмӧмсӧ могмӧдӧм, выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм, медводз, выль, абу сырьевӧй, вылыс технологияа да сервиснӧй юкӧнъясын, — пасйис Владимир Уйба.
— Колӧ, медым республика кажитчис быд арлыда йӧзлы да, дерт жӧ, том йӧзлы — на сайын миян аскиа лун.
Республикалы колӧ лоны регионӧн, кӧні быдӧн вермас аддзыны вылыс квалификацияа да ыджыд удждона уджаланін.
Могъяс миян водзын ыджыдӧсь, эска, ӧтув ми ставсӧ пӧртам олӧмӧ».
Конференция уджӧ пырӧдчисны 80 кымын морт.
Канму уджалысьяс, академическӧй да наука ӧткотыръясӧс, муниципальнӧй юкӧнъясӧс петкӧдлысьяс, регионын этноскостса да конфессиякостса йитӧдъяс ладмӧдӧм серти Сӧветӧ пырысь этноорганизацияясӧс петкӧдлысьяс.
Вермисны локны Мӧскуаса гӧсьтъяс.
Видеосвязь пыр сёрниӧ пырӧдчисны Крым Республикаысь, Ханты-Мансийскӧй асвеськӧдлан кытшысь, Мурман обласьтса Ловозеро сиктысь коми диаспораясӧс петкӧдлысьяс.
Сёрнитӧма Коми автономия лӧсьӧдӧм да сӧвмӧдӧм йылысь, а сідзжӧ Коми Республикаын канму национальнӧй политикалӧн история да ӧнія кад, войтыркостса йитӧдъяслӧн практика йылысь.
Фотоыс «Комиинформ» ЮА, авторыс Владимир Шешкунас
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаӧс сё вося юбилейӧн @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1216 @ 2021-08-20 @}
Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаӧс сё вося юбилейӧн
Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлысь чолӧмалӧмсӧ вӧлі лыддьӧма моз тӧлысь 20 лунӧ Коми Республикаса опера да балет театрса сцена вывсянь Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собрание вылын.
«Талун республикалӧн эмӧсь ыджыд позянлунъяс сӧвмӧм вылӧ.
Тані лӧсьӧдсьӧны условиеяс инвестицияяс кыскӧм вылӧ, збыльмӧдсьӧны промышленносьтын да видз-му овмӧсын колана водзмӧстчӧмъяс.
Регионын чукӧрмӧма вӧр обработайтан, горноруднӧй, топливно-энергетическӧй комплексъяслӧн гырысь предприятиеяс, бурмӧ социальнӧй да транспорт инфраструктура.
Торйӧн сӧвмӧ ӧнія кадлы лӧсялана этнография да экология туризм.
Эска, мый и водзӧ ті кутанныд шедӧдны ыджыд вермӧмъяс — асланыд республикалы да став Рочмулы бур вылӧ, пуктыны пай гырысь ставвойтырсикаса могъяс олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Сиа вермӧмъяс, тыр-бур олӧм да став бурсӧ», — пасйӧма Владимир Путинлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Александр Гуцан чолӧмаліс Коми Республикаӧс артмӧмсяньыс 100 во тырӧмӧн @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1217 @ 2021-08-20 @}
Александр Гуцан чолӧмаліс Коми Республикаӧс артмӧмсяньыс 100 во тырӧмӧн
Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьлысь чолӧмалӧмсӧ вӧлі лыддьӧма моз тӧлысь 20 лунӧ Коми Республикаса опера да балет театрса сцена вывсянь Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собрание дырйи.
«Коми мулӧн медыджыд озырлуныс абу му пытшкын, а йӧзын — енбиа, кыпыд, чужан мусӧ сьӧлӧмсянь радейтысь, традицияяссӧ, культурасӧ да пӧль-пӧчлысь кывсӧ видзысь да республикалӧн талунъя да аскиа лун вӧсна ёна уджалысь войтырын.
Буретш йӧз, туялысьяс, геологъяс, стрӧитчысьяс медводдзаясӧн тӧдмалісны помтӧм-дортӧм парма да тундра, восьтісны куйлӧдъяс да кыпӧдісны каръяс, босьтісны кипод уланыс Войвыв, вӧчисны сійӧс миянлы судзсянаӧн.
Талун миянлӧн тіянкӧд ӧтувъя мог — налысь уджсӧ водзӧ нуӧдігӧн вӧчны Арктикасӧ йӧзлы судзсянаӧн, велӧдчыны вӧдитчыны сылӧн позянлунъясӧн.
Эска, ӧтув ми вӧчам ставсӧ, медым Коми Республика вӧлі да колис Рочмуын экономика боксянь медся сӧвмӧм регионъяс лыдын.
Сиа республикаса став олысьыслы дзоньвидзалун, шуд, сӧгласа да тыр-бур олӧм, ыджыд вермӧмъяс Коми Республикалӧн да Рочмулӧн бур вылӧ», — гижӧма Александр Гуцанлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Изьва районса Том посёлокӧдз лоӧ вогӧгӧрся машина туй @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1219 @ 2021-08-21 @}
Изьва районса Том посёлокӧдз лоӧ вогӧгӧрся машина туй
Моз тӧлысь 18 лунӧ Изьва районӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба воліс Койю, Том посёлокъясӧ да Картаёль грездӧ.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс ӧткымын социальнӧй объект да аддзысьліс сэтчӧс олысьяскӧд.
Том посёлокын Владимир Уйба видзӧдліс выль во кежлӧ школалысь дасьлунсӧ.
Велӧдан учреждениеын велӧдчӧны Том посёлокса да Картаёль грездса 94 школьник да детсадйӧ ветлысь 50 челядь.
Велӧдчӧны ӧти сменаӧ школалӧн нёль стрӧйбаын.
Нӧшта кык стрӧйбаын — детсадса группаяс.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс республикаса Велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволы корсьны позянлун 2022 воын дзоньтавны Томса школа.
Таысь кындзи, 2022 воын школаӧ лоӧ пыртӧма цифрӧвӧй велӧдчан гӧгӧртаслысь торъя мога модель.
Республикаса Юралысь тӧдмасис Картаёльса участкӧвӧй больничаын медводдза медицина отсӧг сетан условиеясӧн.
Медицина учреждение могмӧдӧ Том, Койю посёлокъясса да Картаёль грездса олысьясӧс — ставыс 1056 морт, на лыдын 224 кага.
Нюжмасьны позьтӧм отсӧг сетӧны участковӧй врач-терапевт, акушерка да медицина сестраяс сутки чӧж.
«Больничасӧ стрӧитӧма матӧ 50 во сайын, колӧ выль стрӧйба.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр видлалӧ позянлун пыртны объектсӧ дзоньвидзалун видзӧмлысь медводдза звено ӧнъяӧдан федеральнӧй уджтасӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Том посёлокса олысьяскӧд аддзысьлӧм дырйи сёрнитісны туйяс видзӧм да дзоньталӧм, овмӧдчӧминсӧ зумыд мобильнӧй связьӧн могмӧдӧм, медицинаӧн да транспортӧн могмӧдӧм, чорыд бытӧвӧй шыбласъяс нуӧм йылысь.
Быд юалӧм серти Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн мытшӧдъяссӧ разьӧм серти примитан мераяс йылысь да матысса кад вылӧ регионӧс сӧвмӧдан планъяс йылысь.
Том посёлокса олысьясӧс медъёна майшӧдлӧ сійӧ, мый абу вогӧгӧрся транспорт йитӧд.
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн да районса администрацияӧн ӧтвылысь примитӧм помшуӧм йылысь, мый вылӧ вичмӧдӧма нин сьӧм.
Кутасны вӧчны Пожня — Керки — Том 20 километра кузьта тӧвся автомашина туй.
«Во помӧдз артавсьӧ вӧчны уджъяс тайӧ участокын межевание нуӧдӧм серти, республикаса эмбурӧ сійӧс вуджӧдӧм да проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм серти.
ПСД вылӧ канму экспертизалысь ошкана кывкӧртӧд босьтӧм бӧрын лоӧ нуӧдӧма пӧдрадчикӧс бӧръян конкурс.
Мӧд во став туйвыв уджсӧ нуӧдӧм бӧрын тайӧ туйнырын ветлӧмсӧ колӧ восьтыны, медым Томса кустлӧн лои вогӧгӧрся транспорт йитӧд», — шуис Владимир Уйба.
Изьва районӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн удж серти ветлігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Николай Братенков.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ Сыктывкарса кӧрт туй вокзал дорын лӧсьӧдӧма сквер да дзоньталӧма Эжваын сувтлан пункт @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1223 @ 2021-08-21 @}
Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ Сыктывкарса кӧрт туй вокзал дорын лӧсьӧдӧма сквер да дзоньталӧма Эжваын сувтлан пункт
Талун, моз тӧлысь 21 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Войвыв кӧрт туйса начальник Валерий Танаев видзӧдлісны дзоньталӧм «Эжва» сувтлан пункт да Сыктывкарын кӧрт туй вокзалдорса выль сквер.
Объектъяс вылын уджъяссӧ помалӧма республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ.
«Эжва» сувтлан пунктын дзоньталӧма пассажиръяслы платформа, вежӧма ывлавывса бияс, потшӧсалӧма да лӧсьӧдӧма кык выль вевта павильон, вӧчӧма лэччанъяс да пандусъяс.
Сыктывкарса кӧрт туй вокзалдорса скверын ӧні эмӧсь фигурнӧй газонъяс, лабичьяс, лӧсьӧдӧма ывлавывса бияс.
Мутас вылас садитӧма век веж да коръя быдмӧгъяс, подӧн ветлаланінсӧ вольсалӧма тротуар плиткаӧн.
«Коми Республикаса олысьяссянь аттьӧала регионлӧн олӧмӧ зіля пырӧдчӧмысь, сыысь, мый ті вӧчанныд, медым пассажиръяслы вӧлі лӧсьыд да бур.
И сосногорскса вокзал, и сыктывкарса вокзал дзикӧдз вежсисны.
Ӧні выльмис и эжваса платформа.
Зэв тӧдчана, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ йӧзлы», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Чолӧмала Коми Республикаса олысьясӧс 100 во тырӧмӧн, а сідзжӧ чолӧмала тіянӧс «РКТ»-са медыджыд директор Олег Валентинович Белозеров нимсянь.
Регионлӧн олӧмын кӧрт туй пыр вӧлі зэв тӧдчанаӧн, — шуис ВКТ-са начальник Валерий Танаев.
— Тані сылӧн шӧр объектъяс да Войвыв кӧрт туйлӧн шӧр линияяс, тані олӧ унджык уджалысьыс.
Ми радӧсь пырӧдчыны республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтвылысь регионлӧн юбилей кежлӧ дасьтысян уджӧ».
Владимир Уйба сідзжӧ пасйис, мый талун Войвыв кӧрт туйкӧд ӧтувъя уджын воссьӧны выль туйяс, кутшӧмъяс йитчӧмаӧсь Республикалысь экономика диверсифицируйтан планкӧд да Войвыв широтнӧй туйлысь проект збыльмӧдӧмкӧд.
Выль кӧрт туй магистраль вӧчӧмлысь тӧдчанлунсӧ эз ӧтчыд пасйыв Рочмуса Президент Владимир Путин.
А Рочмуса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетниковлӧн республикаӧ неважӧн волігӧн лои сёрнитчӧма Войвыв широтнӧй туй проект збыльмӧдӧмӧ Комилӧн пырӧдчӧм йылысь.
Сідзжӧ странаса Экономика сӧвмӧдан министерствоӧн вынсьӧдӧма Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтӧм серти мероприятиеяслӧн план.
«Проект збыльмӧдӧмыс сетас Коми Республикалысь экономика сӧвмӧдӧмын выль ыштӧдӧм.
Тайӧ 100 миллиард инвестиция, тайӧ сюрс да джын выль уджалан места, ёнджыкасӧ миян войвыв каръясын — Интаын да Вӧркутаын.
Таысь кындзи, тайӧ 20 миллион тоннаысь унджык груз, тайӧ пассажиръясӧс транзитнӧя новлӧдлӧм, мый талун оз вӧчсьы.
И тайӧ Войвыв кӧрт туй да Коми Республика костын уджъёртасьӧмлӧн выль лист бок.
Проект збыльмӧдан кадколастыс — 2027 воӧдз, и тайӧ абу кутшӧмкӧ ылысса кад, тайӧ пӧшти «аски» нин», — пасйис Владимир Уйба.
* * *
2016–2020 воясӧ Коми Республикаса кӧрт туй инфраструктура сӧвмӧдӧмӧ «РКТ» восьса акционер котыр инвестируйтіс 11,6 млрд шайт.
В 2021 воын кӧсйӧ вичмӧдны 3,9 млрд шайт.
Выльмӧдӧма кӧрт туй, кыпӧдӧма да дзоньталӧма производственнӧй объектъяс, выльмӧдӧма локомотивъяслысь парк да пригороднӧй сообщениелысь парк: став маршрутъяс вылын заводитісны ветлыны выль плацкартнӧй вагонъяс.
Сыктывкар-Мӧскуа 34/33 №-а поездын таво дзоньнас вежӧма купеа вагонъяс.
Межӧг да Сивӧй Маска станцияяс вылын стрӧитӧма нёль патераа олан керкаяс.
Елецкӧй станция вылын стрӧитсьӧ кӧрт туй вылын уджалысьяслы олан керка, Сосногорскын вужвыйӧн вежӧны кӧрт туйса больничалысь хирургия корпус.
Княжпогост станция вылын выль кӧрт туй вокзалсӧ восьтӧма 2016 воын, 2020 воын помалӧма стрӧитны Сосногорск станция вылын вокзал.
Таво Мылдін станция вылын помасисны уджъяс сьӧкыда ветлысь йӧзлы санитарнӧй узел да пандусъяс лӧсьӧдӧм серти.
Збыльмӧдӧма дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна пассажиръяслы Сыктывкарса вокзал лӧсьыдджыкӧн вӧчан проект.
Вокзалсӧ дзоньталӧма, вежӧма перрон, вокзалдорса мутас.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика да Дагестан Республика кутасны ӧтув уджавны челядьлысь шойччӧмсӧ котыртӧм серти @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1224 @ 2021-08-22 @}
Коми Республика да Дагестан Республика кутасны ӧтув уджавны челядьлысь шойччӧмсӧ котыртӧм серти
Та йылысь сёрнитчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Дагестан Республикаса национальнӧй политика да религияяслӧн делӧяс серти министр Энрик Муслимов.
Аддзысьлӧмыс вӧлі моз тӧлысь 21 лунӧ Сыктывкарын.
Аддзысьлӧм вылын сідзжӧ вӧліны Рочмуса Герой Загид Загидов да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева.
Ёртасьӧмлӧн мукӧд нырвизь лыдын челядьлысь шойччӧмсӧ котыртӧм лоӧ содтӧдӧн республикаясса Веськӧдлан котыръяс костын сёрнитчӧм дорӧ.
1997 вося йирым тӧлысьӧ нин кырымалӧм ӧні уджалысь сёрнитчӧмсӧ колӧ ӧнъяӧдны социальнӧй да экономика юкӧнъясын, оланпастэчасын, а сідзжӧ регионса веськӧдлан тэчасын лоӧм вежсьӧмъяс вӧсна.
Тайӧ уджыс мунӧ.
Владимир Уйба пасйис, мый миян республикаяслӧн уна ӧткодьыс.
Дагестан таво тшӧтш пасйис сё вося юбилей.
«Миян республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ ми лӧсьӧдім «Рочмуса регионъясын Коми Республикалӧн лунъяс» проект.
Тайӧ проект серти кольӧм вося вӧльгым тӧлысьын Дагестанын кымынкӧ лун петкӧдлісны Коми Республикаса туризмлысь позянлунъяссӧ, мунісны Виктор Савин нима Академическӧй театрлӧн гастрольяс», — висьталіс Владимир Уйба.
«Миянлы висьталісны, мый тіян республика — став сикас войтырлы ӧткодь позянлуна регион.
Ме тані медводдзаысь.
Тӧрыт ми ветлӧдлім карті, сёрнитім йӧзыскӧд.
Тіян зэв бур, восьса сьӧлӧма йӧз», — юксис вежӧрӧ мӧрччӧмторъясӧн Энрик Муслимов.
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республикаын 10 воысь дырджык нин эм «Дагестанса войтыр» аваречьяслӧн Сыктывкарса национально-культурнӧй автономия, коді оз сӧмын видз Дагестанса войтыръяслысь культура да традицияяс, но и зіля отсалӧ республикаын челядьлӧн керкаяслы.
2018 воын автономиялӧн водзмӧстчӧм серти Сыктывкарса ӧти уличлы сетӧма Расул Гамзатовлысь ним.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы сё во тырӧмкӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1225 @ 2021-08-22 @}
Коми Республикалы сё во тырӧмкӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Коми Республикаса дона войтыр!
Таво миян республикалы тырӧ 100 во.
Коми Республика — тайӧ войвыв му, кодӧс нимтӧма тадзи нэмсӧ тані олысь коми войтыр серти.
Тайӧ озыр историяа да аслыспӧлӧс культураа му.
Тані видзӧны коми традицияяс, кыйсьысьяс ветлӧны вӧрӧ лямпаяс вылын, а кӧзяйкаяс пӧжалӧны медся чӧскыд шаньгаяс да черинянь.
Коми Республика — тайӧ му, кодлӧн олысьясыс босьтісны кипод уланыс вылын юра войвыв, нюръяс вылын да лым пиын кыпӧдісны каръяс, перйӧны мупытшса озырлун.
Тані рочмуса медводдза мусирлӧн чужанін.
Биару, из шом, бокситъяс, титанӧвӧй рудаяс — тайӧ абу на став озырлуныс, мый видзӧ аслас му пытшкын миян регион.
Коми Республика — тайӧ помтӧм-дортӧм тундра, вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс, кыпыд гӧраяс, мичасьыс-мича юяс да тыяс.
«Югыд ва» национальнӧй парклӧн да Печоро-Илычса заповедниклӧн реликтӧвӧй парма, Маньпупунёрын сулалысь бӧлбан мыгӧра изъяс, европаса Арктикаын Мамонт Куръя нима мортлӧн медся важ сулаланін.
Талун тайӧ вӧр-ва памятникъясыс дорӧ содтысьӧны выль видзан мутасъяс.
Коми Республика — тайӧ шань керка быдӧнлы, тані ӧтсӧгласӧн олӧны сёысь унджык сикас войтыр.
Республикаса олысьяс радейтӧны ассьыныс мунысӧ, зільӧны вӧчны сійӧс бурджыкӧн, шедӧдӧны сылы Рочмуса да мирса слава.
Туялысьяс сиӧны сылы ассьыныс восьтӧмъяссӧ, кывбуралысьяс — гижӧдъяснысӧ, спортсменъяс — вермӧмъясныссӧ, а прӧстӧй йӧз — бур вӧчӧмъяс.
Дона ёртъяс!
Коми Республикалӧн нэмся юбилей лунӧ примитӧй аттьӧалана кывъяс чужан му радейтӧмысь, миянлысь войвывса му пыдди пуктӧмысь.
Сиа ставлы крепыд дзоньвидзалун, ӧтсӧгласа да тыр-бур олӧм!
Дзордзав да сӧвмы, радейтана республиканым!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы сё во тыран лунӧ Сыктывкарын восьтісны Иван Павлович Морозовлы памятник @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1229 @ 2021-08-23 @}
Коми Республикалы сё во тыран лунӧ Сыктывкарын восьтісны Иван Павлович Морозовлы памятник
Кыпыд церемонияыс вӧлі моз тӧлысь 22 лунӧ.
Сэтчӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, И. П. Морозовлӧн гӧтырыс Мария Григорьевна, Иван Павловичлӧн рӧдвужыс да уджъёртъясыс.
«Иван Павлович Морозов — тайӧ морт, код кодьӧн колӧ лоны ӧнія став веськӧдлысьыслы.
Сійӧ мӧвпаліс ыджыдторъяс йылысь да вӧчліс смел воськовъяс, аслас уджъёртъясыскӧд стрӧитіс выль республика.
Сюрс километра туй, промышленнӧй объектъяс, кутшӧмъяс ставнас вежисны регионлысь экономикасӧ.
Аэропортъяс, детсадъяс, школаяс, больничаяс!
И став тайӧ ыджыдлун вылас видзӧдтӧг тайӧ вӧлі прӧстӧй, восьса, йӧз пӧвстысь петӧм веськӧдлысь, морт, коді отсаліс ставлы, коді шыӧдчыліс сы дорӧ отсӧгла», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Коми йӧзлӧн ыджыд пилы памятник сувтӧдӧм йылысь водзмӧстчӧмӧн регионса Юралысь дорӧ шыӧдчисны Иван Павловичлӧн уджъёртъясыс — найӧ, кодъяс уджалісны сыкӧд орччӧн республикалӧн бур вылӧ.
На отсӧгӧн памятникыс лоис зэв эскӧданаӧн, Иван Павловичлысь этшсӧ стӧча петкӧдлысьӧн.
«Меным зэв нимкодь аддзыны тіянӧс ставнытӧ тані, — шыӧдчис чукӧртчӧмаяс дорӧ КПСС-лӧн Коми обкомса медводдза секретар И. П. Морозовлӧн отсасьыс Иван Свистельник.
— Унакӧд ме уджалі дыр кад.
И талун миянӧс бара чукӧртіс Иван Павлович Морозов.
Тайӧ памятникыс — пыдди пуктӧм став йӧзыслы, кодъяс уджалісны республикалӧн бур вылӧ».
Иван Морозовлысь пертассӧ лӧсьӧдӧм вылын уджаліс скульпторъяслӧн быдса котыр Рочмуса нималана художник Анатолий Неверовлӧн юрнуӧдӧм улын.
Петкӧдлыны канму уджалысьӧс быттьӧ мунысьӧн вӧзйис скульпторлӧн нылыс Анастасия.
«Ми петкӧдлім Иван Павловичӧс йӧзлы, землякъяслы, аскиа лунлы воча мунысьӧн.
Уджалім ми зэв кыпыда, шемӧса да миянлы мусмис тайӧ чуймӧдана мортыс», — висьталіс Анатолий Неверов.
Регионса туй да стрӧитчан отрасльса ветеран, Коми Республикаса Почёта гражданин Вячеслав Иванович Худяев казьтыліс, кутшӧм интереснӧйӧн, лоӧмторъяс вылӧ озырӧн вӧлі кадыс, кор республикаӧн юрнуӧдіс Иван Морозов.
Ӧтлаын найӧ уджалісны 11 во.
«Ме бура тӧда Иван Павловичӧс.
Рад, мый ӧні лои сылы памятник.
Дыр бӧрйим памятниклы инсӧ.
Вӧлі вӧзйӧм сувтӧдны сійӧс Морозов улича вылын, бассейн дорын.
А ме вӧзйи Киров да Орджоникидзе туйвежын, Иван Павловичлӧн керкаыскӧд орччӧн.
И меным нимкодь, мый бӧрйисны буретш тайӧ инсӧ», — висьталіс Вячеслав Худяев да аттьӧаліс Владимир Уйбаӧс проектсӧ ошкӧмысь.
Памятниксӧ сувтӧдісны Киров улича вылын орччӧн керкаыскӧд, кӧні оліс Иван Павлович Морозов, Киров нима парккӧд орччӧн, кӧні сійӧ быд асыв котраліс, Сыктыв юкӧд орччӧн, кӧні колис сылӧн челядьдырыс да томлуныс.
Иван Павлович Морозов чужис Сыктыв районса Межадор сиктын.
Сылӧн землячка, сиктса школаын велӧдысь да библиотекар Антонина Меньшенина вайӧма Сыктывкарӧ содз тыр межадорса му.
«Иван Павлович вӧлі вермысьяслӧн да лӧсьӧдысьяслӧн легендарнӧй кӧленаысь, кодъяс мунісны война пыр, кыпӧдісны страна да пуктісны сійӧ подувсӧ, мый вылын ми ӧні на олам.
Ми гордитчам, мый миян сиктса школа новлӧ 1939 вося выпускник Иван Морозовлысь ним.
Межадорса уна ныв-зонлы сійӧ лоис геройӧн», — пасйис Антонина Меньшенина.
Морозов семья нимсянь чукӧртчӧм йӧзӧс чолӧмаліс Иван Павловичлӧн внукыс — Иван Морозов.
Сійӧ аттьӧаліс ставсӧ, коді уджаліс памятник сувтӧдӧм вылын.
«Пӧль сиис ассьыс олӧмсӧ республикалы, — пасйис Иван Морозов.
— Сійӧ мичаа оліс, мичаа веськӧдліс.
Сылӧн олӧмыс эз прӧстӧ кӧдзсьы тайӧ муас, миян йӧз пытшкӧ, миян республикаӧ.
Тайӧ кӧйдысыс дыр на кутас вайны озыр бӧртас».
«Дона ёртъяс!
Иван Павлович кодь йӧзлы колӧ лоны примерӧн миян том йӧзлы.
А сылӧн «Ми вӧчим ассьыным олӧм!
И эг лёка!
Ми ставнас сійӧс сиим йӧзлы служитӧмлы» кывъясыс лоасны бур ыштӧдӧн миянлы ставлы», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба: «Сыктывкарын быд прӧст пельӧслы колӧ лоны карса олысьяслы гажаӧн да лӧсьыдӧн шойччӧм да прӧст кад коллялӧм вылӧ» @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1230 @ 2021-08-23 @}
Владимир Уйба: «Сыктывкарын быд прӧст пельӧслы колӧ лоны карса олысьяслы гажаӧн да лӧсьыдӧн шойччӧм да прӧст кад коллялӧм вылӧ»
Республикалӧн сё вося юбилей лунӧ, моз тӧлысь 22 лунӧ, выльмӧдӧм йӧзаинъяссӧ видзӧдлісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Сыктывкарса мэр Наталья Хозяинова.
С. Киров нима паркын таво лӧсьӧдӧма скейт-площадка.
Сійӧс ньӧбӧм вылӧ сьӧмсӧ — 2,6 миллион шайт — вичмӧдіс «СКАТ» компания социальнӧй да экономика боксянь ёртасьӧм серти.
Парклӧн тренажёра да турника зонаын таво «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти сувтӧдӧма инклюзивнӧй площадка, кутшӧмӧс лӧсьӧдӧма коляскаяс вылын ветлысь йӧзлы тренировкаяс вылӧ.
Резинаысь доймыны позьтӧм вевттьӧда площадка вылын сідзжӧ дасьтысьӧны да сдайтӧны ГТО нормативъяс.
Республикаса Юралысь да Сыктывкарса мэр видзӧдлісны баскетболысь ворсан площадка да гезъяса парк.
Баскетболысь ворсан площадкасӧ вӧлі ӧнъяӧдӧма 2020 воын меставывса сьӧмкуд сьӧм вылӧ.
Тані пуктісны асфальт, резинаысь наливнӧй вевттьӧд, вежисны баскетбольнӧй стойкаяс да щитъяс, монтируйтісны йӧр да ывлавывса бияс, лӧсьӧдісны вежсян да видзӧдысьяслы зона.
Семьяӧн шойччӧм вылӧ гезъяса комплекссӧ сувтӧдіс татчӧс асшӧр уджалысь.
Маршрутсӧ позьӧ прӧйдитны 110 сантиметрысь ыджыдджык тушаа да 90 килограммысь абу сьӧкыдджык мортлы.
Коммунистическӧй уличасӧ Киров уличасянь Ленин уличаӧдз мичмӧдісны-бурмӧдісны 2019 воын.
Асфальтируйтісны ветлалан юкӧн, вежисны содъяс.
Тротуарсӧ вевттисны гранитӧн, садитісны клёнъяс, нинпуяс да кыдзьяс, лӧсьӧдісны газонъяс, сувтӧдісны лабичьяс да выль пӧнаръяс, велосипедъяслы сулаланінъяс да пандусъяс.
Вужвыйӧн вежӧма гражданскӧй войнаса Геройяслы памятник.
Вӧчӧм уджъяслӧн ӧтувъя доныс — 176 млн. шайт.
Республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ вужвыйӧн вежӧм бӧрын воссис часі улын изэрд.
Уджъясыс мунісны кык стрӧитчан сезон «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» проект серти.
Кольӧм во вевттисны гранитӧн тротуар, лӧсьӧдісны сувтса зэръяс вылӧ канализация.
Таво площадка вылын сувтӧдӧма коми национальнӧй серӧн мичмӧдӧм ичӧт архитектура формаяс, лабичьяс, качайяс, выль часі, пӧнаръяс, садитӧма содтӧд пуяс да кустъяс.
Уджъяслӧн ӧтувъя доныс — 112 млн. шайт.
«Вӧчӧма неыджыд площадка, но сійӧ пыр жӧ кыскис йӧзӧс, — пасйис Владимир Уйба.
— Видзӧдӧй, мыйта талун тані сыктывкарса олысьыс.
И тайӧ сӧмын ыджыд туйлӧн заводитчӧм.
Татшӧм местаыс карас колӧ нӧшта на унджык, медым став прӧст пельӧсыс лоис карса олысьяслы да гӧсьтъяслы радейтана шойччан местаясӧн.
Матысса воясӧ татшӧм жӧ местаӧн лоас и вадор улича.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти ми ӧні дасьтам проектно-сметнӧй документация.
Сідзкӧ, карса олысьясӧн дыр нин виччысяна проектсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса стрӧитчан министерство сетас Печора карын 4 №-а школа капитальнӧя дзоньталӧм серти вӧзйӧмъяс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1232 @ 2021-08-23 @}
Коми Республикаса стрӧитчан министерство сетас Печора карын 4 №-а школа капитальнӧя дзоньталӧм серти вӧзйӧмъяс
Талун, моз тӧлысь 23 лунӧ, удж серти Печора районӧ ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, регионса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова видзӧдлісны школалысь стрӧйбасӧ.
Школалӧн стрӧйбалы 45-ысь унджык во.
2019 воын сійӧс шуӧма ӧпаснӧйӧн челядьлӧн да уджалысьяслӧн олӧмлы да дзоньвидзалунлы.
2019 вося тулыссянь сэні велӧдчӧмсӧ дугӧдӧма, школасӧ тупкӧма капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ.
«Стрӧйбасӧ видлалӧма, республикаса Стрӧитчан министерство видзӧдлас сылысь бӧртасъяссӧ да сетас дзоньтасян уджъяслӧн йӧрыш да сикасъяс серти ассьыс вӧзйӧмъяс», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба видзӧдліс Печораса судно стрӧитан заводлысь вынйӧрсӧ @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1233 @ 2021-08-23 @}
Владимир Уйба видзӧдліс Печораса судно стрӧитан заводлысь вынйӧрсӧ
Предприятиеыс лоӧ «Печораса ювыв парокодство» судоходнӧй компаниялысь инӧдсӧ босьтысьӧн.
Сійӧ республикаын Печора ю вылын суднояс стрӧитан юкӧнӧс дзик ӧти петкӧдлысь да регионын суднояс дзоньталан медыджыд предприятие.
Талун заводлӧн уджын шӧр нырвизьыс — ювыв флотлысь инфраструктура дзоньталӧм.
Заводын уджалӧ 42 морт — унджыкыс ыджыд кужанлуна рабочӧйяс да инженеръяс, кодъяслӧн эм ыджыд да уна вося опыт суднояс дзоньталӧмын да стрӧитӧмын.
Предприятие вылын эм слип. Сійӧ сетӧ позянлун нуӧдны суднояс видзӧдан, тырмытӧмторъяс корсян да дзоньтасян уджъяссӧ вадорын экология боксянь корӧмъясӧ кутчысьӧмӧн.
Станочнӧй парк отсӧгӧн завод вермӧ вӧчны стрӧитчан отрасльса, мусир да биару комплексса предприятиеяслы кӧртысь быдсикас конструкцияяс, пос конструкцияяс.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Печораса судно стрӧитан заводсӧ колӧ сӧвмӧдны.
Коми Республикаын тайӧ дзик ӧти татшӧм предприятие.
«Войвывса саридз туйӧд груз новлӧдлӧмӧ регионлӧн пырӧдчӧм корас, медым Печора ю вылын вӧлісны дзоньталан базаяс да судно стрӧитан предприятиеяс», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Юралысьлӧн кывъяс серти, талун республикаӧн юрнуӧдысьяс кутӧны нырвизьсӧ экономика диверсифицируйтӧм вылӧ: «Войвывса саридз туй тӧдчымӧн ловзьӧдас миян юясті ветлӧмсӧ.
Миянлы ковмас флот, да ковмас сійӧс дзоньтавны.
И Печораса судно стрӧитан завод — аслас опыт серти да сулаланін серти — кутас пуктыны оз ичӧт пай тайӧ уджас».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство шыӧдчас Владимир Уйба дорӧ йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслы отсӧгла @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1240 @ 2021-08-24 @}
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство шыӧдчас Владимир Уйба дорӧ йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслы отсӧгла
Та йылысь юӧртіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева йӧзӧс ӧтув вердан юкӧнын бизнес петкӧдлысьяскӧд аддзысьлӧм бӧрын.
Аддзысьлӧмыс вӧлі талун, моз тӧлысь 24 лунӧ, «Менам бизнес» шӧринлӧн водзмӧстчӧм серти.
Водзджык шӧрин юӧртіс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволы Сыктывкарын да Ухтаын йӧзӧс ӧтув вердан юкӧнса асшӧр уджалысьяслӧн шыӧдчӧмъяс йылысь, кодъяс пыртӧм дзескӧдӧмъяс вӧсна оз вермыны тырвыйӧ уджавны.
Йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслысь уджалан кадсӧ вӧлі чинтӧма Комиын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланінлӧн вӧзйӧм серти коронавирус паськалӧмысь ӧлӧдӧм могысь.
Аддзысьлӧмӧ тшӧтш пырӧдчисны министерствоӧс петкӧдлысьяс, бизнеслы отсасян инфраструктура организацияясӧн юрнуӧдысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс.
Бизнесменъяс юӧртісны Эльмира Ахмеевалы йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяслӧн удж вылӧ дзескӧдӧмъяссӧ личӧдны либӧ тырвыйӧ дугӧдны коланлун йылысь.
А сідзжӧ висьталісны дзескӧдӧмъяс вӧсна асшӧр уджалысьясӧн воштӧмъяскӧд йитӧдын канмусянь отсӧг сетны коланлун йылысь.
Талун кежлӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 8 миллиард шайт ичӧт да шӧр бизнес субъектъяслы да дзескӧдӧмъяс улӧ веськалӧм социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяслы содтӧд отсӧг сетан мераяс вылӧ.
Субъектъяслы уджысь мынтысьӧм да уджӧн могмӧдӧм вылӧ вештысьтӧм грантлӧн ыдждаыс кутас артавсьыны дзескӧдӧмъяслӧн быд 2 вежонысь быд уджалысь вылӧ МРОТ джын вылӧ мыджсьӧмӧн, но ставнас 4 вежонысь абу унджык.
Ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы, кодъяслысь уджсӧ кад кежлӧ дугӧдӧма, федеральнӧй отсалан мераяс дорӧ кӧсйӧны содтӧд урчитны регионса отсалан мераяс.
Тайӧ збыльвывса рӧскод кык нырвизь серти вештӧм: уджалысьяслы уджысь мынтысьӧм да вӧрзьӧдны позьтӧм эмбур кӧртымалан сёрнитчӧмъяс серти кӧртымалан дон мынтӧм вылӧ.
«Коронавирус инфекция паськалӧмысь ӧлӧдӧм могысь пыртӧм дзескӧдӧмъяс вӧсна организацияяс воштӧны ассьыныс выручка.
Кыдз Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлы, меным колӧ, медым ситуацияыс вежсис бурлань, а асшӧр уджалысьяслы сетісны отсӧг», — пасйис Эльмира Ахмеева.
Аддзысьлӧм кывкӧрталігӧн Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр юӧртіс, мый матысса кадӧ, асшӧр уджалысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн, юалӧм вылас уджалӧм бӧрын шыӧдчас Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ дзескӧдӧмъяс улӧ веськалӧм бизнеслы отсавны корӧмӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Печора карын челядьлы 1 №-а поликлиника лоас тӧждысьысьӧн @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1237 @ 2021-08-24 @}
Печора карын челядьлы 1 №-а поликлиника лоас тӧждысьысьӧн
Владимир Уйба удж серти кык лун кежлӧ воліс Печора районӧ.
Моз тӧлысь 23 лунӧ Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс Печораса шӧр районнӧй больничалысь вежӧсъяс, кутшӧмъясын тайӧ во помӧдз воссяс челядьлы «Тӧждысьысь поликлиника».
Челядьлы поликлиника меститчӧ уна патераа олан керкалӧн медводдза судтаса жыръясын.
«Тӧждысьысь поликлиника» федеральнӧй верктуя проект серти ӧні сэні мунӧны дзоньтасян уджъяс.
Сідзжӧ Владимир Уйба тӧдмасис Печораса ШРБ-ын медицина реабилитация юкӧнын отсӧг сетан условиеясӧн.
2021 вося урасьӧм тӧлысьын медицина юкӧн бара кутіс уджавны.
Сэні 35 койка, на лыдын 15 — гериатрическӧй.
Тані отсалӧны бырӧдны сьӧкыда висьӧмысь колясъяс шӧр вей системалӧн висьӧмъяса, лёка ветлысь пациентъяслы, а сідзжӧ боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы да геронтологическӧй висьысьяслы.
Котыртӧма и ковидӧн висьӧм бӧрын реабилитация.
«Нимкодь, мый дзоньвидзалун бурмӧдӧм вылӧ эм ЛФК вылӧ оборудуйтӧм зал, массаж вӧчан да физиотерапия кабинетъяс.
Такӧд тшӧтш, тшӧкта Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы могмӧдны ваӧн бурдӧдчан юкӧнсӧ бальнеология вылӧ оборудованиеӧн, сы вӧсна мый менӧ та йылысь корисны и пациентъяс, и медперсонал», — пасйис регионса Юралысь.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм йылысь сёрнитісны и Коми Республикаса Юралысьлӧн Печораса общественносьткӧд аддзысьлӧм дырйи.
Владимир Уйба висьталіс, мый таво Печораса ШРБ-ӧ воас 28 единица медицина оборудование, та лыдын компьютернӧй томограф да маммограф.
2022 воын воас нӧшта 18 единица, а 2023 воын — 16 единица медицинскӧй техника.
«Тайӧ ыджыд воськов больничаӧс медицина диагностика оборудованиеӧн могмӧдӧмын, мый ёна ӧддзӧдас исследованиеяс нуӧдӧмсӧ да содтас налысь ногтуйсӧ.
Рентгенлӧн, маммографлӧн да компьютернӧй томографлӧн эмӧсь мыччӧдъяс ыстысь водзвыв пыртӧм блокъяс.
Сідзкӧ позьӧ ыстыны снимоксӧ консультация могӧн Сыктывкарӧ, Вежа Петыркарӧ либӧ Мӧскуаӧ.
Да дженьыд кадӧ босьтны вочакыв», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь содтіс, мый Коми юркарса да регион суйӧрсайса специалистъяскӧд телемедицина котыртӧмысь кывкутӧ республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Печора районса Озёрнӧй посёлокын стрӧитасны детсад @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1238 @ 2021-08-24 @}
Печора районса Озёрнӧй посёлокын стрӧитасны детсад
Индӧма объект стрӧитӧм улӧ площадка, дасьтӧма проектно-сметнӧй документация, сьӧмсӧ вичмӧдӧмын отсалӧ «ЛУКОЙЛ» йӧзлы восьса акционер котыр.
Талун, моз тӧлысь 24 лунӧ, Озёрнӧй посёлокӧ удж серти воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Озёрнӧй посёлокын детсадлысь стрӧйбасӧ кыпӧдӧма 1958 воын.
Кольӧм вося тулысын сійӧс вӧлі шуӧма водзӧ вылӧ уджӧдны позьтӧмӧн.
2020 вося сора тӧлысь 1 лунӧ детсадсӧ вӧлі тупкӧма, челядьсӧ вуджӧдісны Кожва посёлокса детсадйӧ.
Кольӧм во Печора районӧ удж серти волігӧн Владимир Уйба видзӧдліс детсадлысь стрӧйбасӧ.
Сэки вӧлі шуӧма стрӧитны Озёрнӧй посёлокын выль детсад, а выльсӧ стрӧиттӧдзыс капитальнӧя дзоньтавны ӧніясӧ, медым эз ков дугӧдны сылысь уджсӧ.
2021 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь, капитальнӧя дзоньталӧм бӧрын, детсад заводитіс уджавны.
Выль велӧдчан воын сэтчӧ кутас волыны 16 кага.
Сідзжӧ посёлокын эмӧсь челядь, кодъяслы эз на тыр детсадйӧ ветлан арлыдыс.
«Кольӧм во республикаса Веськӧдлан котыр уджаліс тайӧ мытшӧд вылас, кор нинӧм на эз вӧв.
Талун индӧма стрӧитанін, дасьтӧма проектно-сметнӧй документация.
Стрӧитчӧмыс заводитчас тайӧ во помын, — шуис республикаса Юралысь.
— Миянлы отсаліс ЛУКОЙЛ да ачыс Вагит Юсуфович Алекперов».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба примитіс Сыктывкарын да Ухтаын войын уджалысь клубъяс, йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс серти ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс киритӧм йылысь помшуӧм @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1241 @ 2021-08-25 @}
Владимир Уйба примитіс Сыктывкарын да Ухтаын войын уджалысь клубъяс, йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс серти ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс киритӧм йылысь помшуӧм
Тайӧ помшуӧмсӧ видлалӧма да вынсьӧдӧма выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штабӧн.
Моз тӧлысь 25 лунӧ «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Индӧдӧ пыртӧма лӧсялана вежсьӧмъяс.
Вузасян да вузасян-гажӧдчан шӧринъясын меститчысь йӧзӧс ӧтув вердан организацияяслӧн уджын дзескӧдӧмъяс киритӧм да войын уджалысь клубъяслӧн (дискотекаяслӧн) удж вылӧ кутӧд дугӧдӧм йылысь вӧзйӧмӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ шыӧдчис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева.
Вице-премьер юӧртіс республикаса Юралысьлы моз тӧлысь 24 лунӧ «Менам бизнес» шӧринлӧн водзмӧстчӧм серти йӧзӧс ӧтув вердан юкӧнын уджалысь бизнесменъяскӧд аддзысьлӧм йылысь.
Аддзысьлӧм вылын асшӧр уджалысьяс висьталісны, мый налӧн ыджыд убыткаяс ковидысь ӧлӧдан дзескӧдӧмъяс вӧсна, да корисны видзӧдлыны дзескӧдӧмъяс киритны позянлун условиеяс дырйи, кор кутчысьӧны ӧлӧдан мераясӧ да вакцинируйтӧны персоналӧс.
Дзескӧдӧмъяссӧ вӧлі пыртӧма Комиын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланінлӧн вӧзйӧм серти коронавирус инфекция паськалӧмысь ӧлӧдӧм могысь.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вочавидзис Сыктывкарса да Ухтаса асшӧр уджалысьяслӧн корӧм вылӧ, сувтіс водзджык пыртӧм дзескӧдӧмъяс киритӧм йылысь регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволӧн вӧзйӧм дор.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба выступитіс медводдза быдвося инвестиция посланиеӧн @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1242 @ 2021-08-25 @}
Владимир Уйба выступитіс медводдза быдвося инвестиция посланиеӧн
Талун, моз тӧлысь 25 лунӧ, вӧлі Коми Республикаын инвестиция климат бурмӧдӧм серти Сӧветлӧн 2021 воын медводдза заседание.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба выступитіс асшӧр уджалысьяслӧн ӧткотыр да власьт органъяс дорӧ инвестиция посланиеӧн.
Сӧветлӧн уджӧ пырӧдчисны регионын система артмӧдан предприятиеясӧс, асшӧр уджалысьяслысь ӧткотыръясӧс, Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧс да меставывса асвеськӧдлан органъясӧс петкӧдлысьяс.
Эпидемиологическӧй серпас тӧд вылын кутӧмӧн Сӧветлӧн заседаниеыс муніс и очнӧя, и видеоконференцсвязь пыр.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба висьталіс инвестиция процесслӧн ресурсъяс йылысь, кутшӧмъяс эмӧсь нин да вермасны лоны, регионса Веськӧдлан котырлӧн тайӧ нырвизьын медшӧр могъяс йылысь, регионын инвестиция климат бурмӧдӧм серти примитӧм мераяс йылысь.
«Регионын инвестиция проектъяс уджӧдны заводитӧм да олӧмӧ пӧртӧм вылӧ эм став колана инӧда подулыс, збыльмӧдсьӧ 2026 воӧдз экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслӧн план, вынсьӧдӧма бизнеслы инвестиция преференцияяс, регионса став субъектыслы колӧ, медым вӧлі лӧсьӧдӧма бур условиеяс Коми Республикаӧ инвестируйтӧм вылӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Сӧветлӧн заседание вылын Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева петкӧдліс Коми Республикаса Инвестиция декларациялысь проект, мый дасьтӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти регионса Экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоӧн.
Документсӧ лӧсьӧдӧма Инвестиционнӧя сӧвмӧдан агентстволӧн корӧмъяс серти да дасьтӧма регионса стратегическӧй документъяс тӧд вылын кутӧмӧн, вермасян верктуйяс, медтӧдчана нырвизьяс да Коми Республикаӧс сӧвмӧдан зонаяс тӧдчӧдӧмӧн.
«Татшӧм вермасян верктуйяс, кыдзи минерально-сырьевӧй видзасъяслӧн тырмӧм, вӧр-ва ресурсъясӧн озыр мутасъяс, экономикалысь, организацияяслысь да олысьяслысь коланлунъяс могмӧдӧм вылӧ электрическӧй вынйӧрлӧн да ломтаслӧн тырмӧм лоисны Коми Республикалысь экономика позянлунъяссӧ, этнокультурнӧй туризмлысь кысканлунсӧ восьтӧм вылӧ, торъя экономическӧй зонаяс, кластеръяс да технопаркъяс лӧсьӧдӧм вылӧ подулӧн», — пасйис Эльмира Ахмеева.
Инвестиция декларацияыс кутас быд во выльмӧдсьыны да йӧзӧдсьыны Коми Республикаса Инвестиция порталлӧн платформаын.
Сӧветлӧн заседание бӧртасъяс серти Сӧветӧ пырысьяслысь, инвесторъяслысь да экспертъяслысь видзӧдлассӧ, инвестиция проектъяс збыльмӧдӧмын налысь опытсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн вӧлі шуӧма бурмӧдны документсӧ.
Бурмӧдӧм документсӧ сетасны сӧгласуйтӧм вылӧ Сӧветӧн веськӧдлысьлы, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы водзӧ вылӧ федеральнӧй тшупӧдын вынсьӧдӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Печора районса Талый посёлокын водзӧ стрӧитӧны Рыбница ю вомӧн пос @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1245 @ 2021-08-25 @}
Печора районса Талый посёлокын водзӧ стрӧитӧны Рыбница ю вомӧн пос
Печора районӧ удж серти кык лун кежлӧ ветлігӧн моз тӧлысь 24 лунӧ уджлысь мунӧмсӧ видзӧдліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2021 вося тулысын ыджыд ваыс кырӧдіс пуысь вӧчӧм ӧнія поскыслысь фермаяссӧ.
Сійӧ пӧлыньтчис.
Ветлӧдлыны сы вывті автотранспортлы да пода йӧзлы лои позьтӧмӧн.
Рыбница ю вомӧн поскыс йитӧ Талый посёлоклысь юкӧнъяссӧ.
Выль вуджанін стрӧитан уджъясыс заводитчисны моз тӧлысь 8 лунӧ.
Вӧчӧма вадорсӧ крепитан уджъяс, сувтӧдӧма вадорвывса пос пыкӧдъяс, лӧсьӧдӧма пос дорӧ муйӧж матыстчанінсӧ.
Колӧ на пуктыны кузяланог фермаяссӧ да туй плитаяссӧ, нуӧдны сваритчан да краситчан уджъяс.
Удж вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти регионса Веськӧдлан котырлӧн резерв фондысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын киритӧма войын уджалысь клубъяслӧн да йӧзӧс ӧтув вердан организацияяслӧн удж вылӧ ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1246 @ 2021-08-25 @}
Комиын киритӧма войын уджалысь клубъяслӧн да йӧзӧс ӧтув вердан организацияяслӧн удж вылӧ ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ пыртӧма лӧсялана вежсьӧмъяс.
Коми Республикаын выльысь заводитчис войын уджалысь клубъяслӧн (дискотекаяслӧн) удж.
Сідзжӧ киритӧма Сыктывкарын да Ухта районын ресторанъяслӧн, кафеяслӧн, столӧвӧйяслӧн, буфетъяслӧн, баръяслӧн, закусочнӧйяслӧн, гожся верандаяслӧн (гожся кафеяслӧн) да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятиеяслӧн удж вылӧ («петкӧдӧм» вылӧ дась прӧдукция вузалӧм кындзи) водзджык пыртӧм дзескӧдӧмъяссӧ 23 чассянь 10 часӧдз, сетӧма позянлун нуӧдны ярмангаяс стационарнӧй вузасян объектъясысь бокын.
Индӧм дзескӧдӧмъяссӧ вӧлі пыртӧма выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн ӧтувъя помшуӧм подув вылын COVІD-19 паськалан ӧдъяс да прогнозъяс серти Роспотребнадзорлысь мыччӧдъяс тӧд вылын кутӧмӧн.
Такӧд тшӧтш кӧч тӧлысь 30 лунӧдз нюжӧдӧма дзескӧдӧмъяс культурно-массӧвӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие серти.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD-19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8-800-550-0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Ладога» да Коми Республикаӧс йитіс видеомост @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1247 @ 2021-08-26 @}
«Ладога» да Коми Республикаӧс йитіс видеомост
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва нуӧдіс видеоконференция «Ладога» том йӧзлӧн велӧдан форумса делегатъяскӧд.
Татшӧм сёрнитӧмыс лои «Регионъяслӧн лунлӧн» тематическӧй юкӧнӧн — форумлӧн уджалан нырвизьясысь ӧтиӧн.
Тайӧ лунӧ делегацияяс паныдасьлісны асланыс регионса веськӧдлысьяскӧд: юасисны том йӧзлы тӧдчанаторъяс йылысь, сетісны вӧзйӧмъяс том йӧз политика серти.
«Миянлы колӧ тӧдны, кутшӧмӧн аддзӧны республикалысь аскиа лунсӧ том йӧз, кутшӧм петан туйяс вӧзйӧны мытшӧдъяс разигӧн.
И миян талунъя сёрниыс петкӧдліс: том йӧзлы эм мый вӧзйыны.
Республиканымӧс петкӧдлысьяслӧн регионкостса мероприятиеясын участвуйтӧм сетӧ позянлун тӧдмасьны мукӧд обласьтлӧн да республикалӧн бур вӧчӧмторъясӧн, босьтны налысь опыт, медым сэсся медбуръяссӧ пыртны асланыс регионӧ», — пасйис Лариса Карачёва.
Сёрнитігӧн Комиысь форумса участвуйтысьяс юксисны форум йылысь вежӧрӧ мӧрччӧмторъясӧн, висьталісны, кутшӧм позянлунъяс асьнысӧ аддзӧм вылӧ колӧны том йӧзлы.
Республикаӧс форум вылын петкӧдліс вит морта делегация.
«Регионъяслӧн лунӧ» аддзысьлӧмын модераторнас вӧлі Сыктывкарын «Вермӧмлӧн волонтёръясӧс» петкӧдлысь Алексей Ефимов.
Елена Бакуменко — велӧдысь, сыктывкарса педагогъяслӧн профсоюзнӧй нырщик тӧдчӧдіс, мый том велӧдысьяслы колӧ наставникъяслӧн отсӧг.
А сідзкӧ, колӧны наставничество сьӧмӧн ышӧдӧм серти содтӧд мераяс.
СГУ-са студентка Софья Милюкова висьталіс карса гӧгӧртас вежӧм серти форум вылын кывлӧм мӧвпъяс йылысь.
Сосногорскын чужлӧм, а ӧні Вежа Петыркарын олысь Роман Гуркин петкӧдліс ассьыс думыштӧмторсӧ — доръян маскалысь модернизируйтӧм вариант — ӧнія эпидситуацияын коланатор.
«Вермӧмлӧн волонтёръяс» регионса штаблӧн олӧмӧ пӧртысь директор, Усинскысь педагог Галина Григорьева корис висьтавны, мый вӧчӧ Веськӧдлан котыр том йӧзлысь регионысь мунӧмсӧ чинтӧм могысь.
Кыдзи пасйис Лариса Карачёва, отсӧг сетан медтӧдчана нырвизьӧн лоӧ оланін серти мытшӧдъяс разьӧмын отсалӧм.
Республикаын том йӧз босьтӧны оланін бурмӧдӧм вылӧ канмусянь отсӧг.
Социальнӧй мынтӧмъяссӧ позьӧ видзны оланін ньӧбӧм либӧ стрӧитӧм вылӧ, оланін вылӧ босьтӧм кредитъяс тупкӧм вылӧ.
Татшӧм отсӧгсӧ 2011 восянь босьтіс 967 том семья.
2021 воын арталӧма сетны мынтӧмъяс 70 семьялы.
Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь висьталіс сідзжӧ ӧтйӧза ӧтувъяслы, социальнӧй проектъясса авторъяслы да веськӧдлысьяслы сьӧма да материальнӧй отсӧг сетӧм йылысь, социальнӧй тӧдчанлуна организацияяслы грантъяс сетӧм йылысь.
* * *
«Ладога» Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын том йӧзлӧн регионкостса велӧдан форумлӧн мог — сӧвмӧдны том йӧзлӧн ӧтувъясӧ пырӧдчысьяслысь кужанлунъяссӧ Рытыв-Войвыв регионъясса ичӧт мутасъяс зумыда сӧвмӧдӧм могысь.
Форумӧ пырӧ 10 темаа нырвизь: гражданаӧс сӧвмӧдӧм, сӧвмӧдан мутас, медиа сӧвмӧм, бизнес-сӧвмӧм, духовнӧя сӧвмӧм, том йӧзлысь ӧтувъяс сӧвмӧдӧм, креативнӧя сӧвмӧм, том йӧз политика сӧвмӧдӧм, профсоюз удж сӧвмӧдӧм, Вермӧмлӧн наследникъяс.
Форумӧ пырӧдчысьяс — 18–35 арӧса том йӧз — ӧтувъясӧн веськӧдлысьяс, бизнес кутысьяс либӧ аскиа асшӧр уджалысьяс, регионъясса зіль томулов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба висьталіс республикаса педагогъяслы велӧдан юкӧн сӧвмӧдӧм серти планъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1249 @ 2021-08-26 @}
Владимир Уйба висьталіс республикаса педагогъяслы велӧдан юкӧн сӧвмӧдӧм серти планъяс йылысь
Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Педагогъяслӧн республиканскӧй сӧвещанньӧӧ, мый муніс талун, моз тӧлысь 26 лунӧ, Сыктывкарын А. С. Пушкин нима Гимназияын.
Республикаса велӧдан юкӧн талун — тайӧ 753 велӧдан организация, кӧні велӧдчӧны 180 сюрсысь унджык велӧдчысь.
Велӧдан да быдтан-сӧвмӧдан уджсӧ котыртӧны 18 сюрсысь унджык педагог — велӧдысьяс, содтӧд тӧдӧмлун сетысь педагогъяс, педагог-психологъяс, производствоӧ велӧдысь мастеръяс.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьясӧс чолӧмалігӧн Коми Республикаса Юралысь пасйис, мый талун велӧдан юкӧнын медшӧрыс — быдтӧм-сӧвмӧдӧм.
«Оз ков ставсӧ ӧткодя быдтыны, а колӧ аддзыны быд кагаын Мортӧс, Личносьтӧс сылӧн кужанлунӧн да енбиӧн, — пасйис Владимир Уйба.
— Сы вӧсна и федеральнӧй, и республикаса тшупӧдъясын велӧдан юкӧн торъя син улын.
Тӧрыт (моз тӧлысь 25 лунӧ — пасйӧд) Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн юрнуӧдӧм улын вӧлі Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн заседание, кӧні сёрнитісны велӧдан юкӧн сӧвмӧдӧм йылысь, та лыдын и регионъясын «Велӧдӧм» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь.
Республикаын нацпроект серти воссьӧны ӧнія ног оборудуйтӧм велӧдан шӧринъяс.
Выль велӧдчан воын республикаса 80 школа могмӧдасны компьютера оборудованиеӧн, лоӧ лӧсьӧдӧма 21 «Точка роста» велӧдан шӧрин, Кулӧмдінын «ІT-куб» цифрӧвӧя велӧдан шӧрин.
Сідзжӧ Владимир Уйба сетіс республикаса педагогъяслы канму наградаяс.
Педагогъяслӧн республиканскӧй сӧвещанньӧӧ пырӧдчисны сідзжӧ Рочмуса Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысь Сергей Усачёв, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова да Сыктывкарса мэр Наталья Хозяинова.
*
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Валентина Витальевна Пальшиналы — Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринын ас му туялан юкӧнса методистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса велӧдан юкӧнын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Вероника Степановна Лихачёвалы — Абъячой сиктса 2 №-а детсадйын велӧдысь-логопедлы.
Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Галина Леонидовна Агафоновалы — велӧдан юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
Раиса Константиновна Просвирниналы — велӧдан юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар.
Велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма
Елена Ивановна Васильевалы — Сыктывкарса канму университет бердын Коми республиканскӧй лицейса юралысь бухгалтерлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Выльгорт сиктын 270 места вылӧ выль детсад дась примитны дзолюкъясӧс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1251 @ 2021-08-26 @}
Выльгорт сиктын 270 места вылӧ выль детсад дась примитны дзолюкъясӧс
Школаӧдз велӧдан учреждение заводитас уджавны матысса кадӧ.
Талун, моз тӧлысь 26 лунӧ, Сыктывдін районӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба видзӧдліс объектлысь дасьлунсӧ.
Детсадсӧ стрӧитісны «Демография» национальнӧй проект серти.
Сьӧмсӧ — 260 миллионысь унджык шайт — вичмӧдӧма федеральнӧй, республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясысь.
Кирпичысь вӧчӧм выль стрӧйбаын овмӧдчас 12 группа: медводдза судтаын — 6 группа 1–3 арӧса челядьлы, мӧд судтаын — 3 арӧса да ыджыдджык челядьлы.
Детсадйын эмӧсь сьылан-йӧктан, спорт да кружокъяс нуӧдан залъяс, бассейн, медицина да процедура кабинетъяс, торъя санузела изоляторлӧн кык палата.
Медицина блоксянь позьӧ веськыда петны ывлаӧ.
Детсадйын эм колана оборудованньӧ да инвентар.
Мутассӧ мичмӧдӧма-бурмӧдӧма: стрӧйба гӧгӧрыс лӧсьӧдӧма гуляйтӧм вылӧ 12 площадка да физкультураӧн занимайтчӧм вылӧ площадка.
Велӧдан удж вылӧ лицензия босьтӧма, штат серти персоналыс тырмымӧн.
«Демография» национальнӧй проект отсӧгӧн Сыктывдін районын лоис зэв бур, ӧнія, ыджыд детсад, — шуис республикаса Юралысь.
— Сылысь воссьӧмсӧ виччысьӧны и челядь, и верстьӧ йӧз.
Тані эм ставыс челядьӧс бура быдтӧм-сӧвмӧдӧм да велӧдӧм вылӧ — бассейн, сьылан-йӧктан зал, колана оборудованньӧ».
Кӧдздӧдӧмкӧд йитӧдын республикаса Юралысь корис районса веськӧдлысьясӧс водзвыв сетны шоныдсӧ, медым челядь локтӧм кежлӧ стрӧйбаыс шоналіс.
Техническӧй позянлунъяс та вылӧ эмӧсь: учреждениелӧн аслас котельнӧй.
Выльгорт сиктын Владимир Уйба сідзжӧ аддзысьліс Сыктывдін районса олан пунктъясын олысьяскӧд.
Сёрниыс муніс нёль час.
Олысьяс юасисны тӧдчана темаяс серти Коми Республикаса Юралысьлысь видзӧдласъяссӧ да юксисны чужан му сӧвмӧдӧм йылысь асланыс мӧвпъясӧн.
Сёрнитӧма туйяс, социальнӧй объектъяс дзоньталӧм да стрӧитӧм; медицина отсӧг сетӧм; мобильнӧй связьлӧн да Ӧтуввезлӧн ногтуй; аскиа лунтӧм да, такӧд йитӧдын, сиптыны колана олан пунктъясысь йӧзсӧ мӧдлаӧ овмӧдӧм; культура да спорт юкӧнын том специалистъяслы отсӧг сетӧм да уна мукӧдтор йылысь.
Владимир Уйба сетіс регионса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧмъяс мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видзӧдлӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ аддзысьлігӧн.
Уджсӧ кутасны нуӧдны районса администрациякӧд ӧтув.
* * *
Сыктывдін районӧ удж серти ветлігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчисны тшӧтш республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов, «Сыктывдін» муниципальнӧй районса юралысь — районса администрацияӧн юрнуӧдысь Любовь Доронина.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Сыктывкарын да Ухта районын киритӧма фудкортъяслӧн да челядьлы жыръяслӧн удж вылӧ дзескӧдӧмъяс @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1254 @ 2021-08-28 @}
Сыктывкарын да Ухта районын киритӧма фудкортъяслӧн да челядьлы жыръяслӧн удж вылӧ дзескӧдӧмъяс
Лӧсялана вежсьӧмъяс пыртӧма «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ.
Вузасян да вузасян-гажӧдчан шӧринъясын меститчысь организацияяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн, кодъяс сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс («петкӧдӧм» вылӧ дась прӧдукция вузалӧм серти услугаяс кындзи, а сідзжӧ йӧзӧс ӧтув вердан организацияясӧн, кутшӧмъяслӧн эм волысьясӧс могмӧдан ас зал, сетан услугаяс кындзи), да челядьлы ворсан жыръяслӧн уджыс заводитчӧ моз тӧлысь 27 лунсянь.
Уськӧдам тӧд вылӧ, Коми Республикаын уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие вылӧ дзескӧдӧмсӧ нюжӧдӧма кӧч тӧлысь 30 лунӧдз.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD-19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8-800-550-0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба нуӧдіс Терроризмлы паныд удж нуӧдан комиссиялысь да Коми Республикаын оперативнӧй штаблысь ӧтувъя заседание @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1256 @ 2021-08-28 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Терроризмлы паныд удж нуӧдан комиссиялысь да Коми Республикаын оперативнӧй штаблысь ӧтувъя заседание
Заседание дырйи видлалісны регионса олысьяслысь ӧпастӧмлун могмӧдӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс.
Ӧтувъя гӧлӧсуйтан лун кежлӧ дасьтысигӧн да сійӧс нуӧдігӧн ӧпастӧмлун могмӧдӧм йылысь докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса бӧрйысян комиссияӧн веськӧдлысь Дмитрий Митюшев, Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицский, Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальникӧс вежысь Сергей Андрющенко, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович.
«2021 вося кӧч тӧлысь 19 лунӧ республикаса общественно-политическӧй олӧмын лоӧ зэв тӧдчана лоӧмтор — Рочму Федерацияса кӧкъямысӧдысь бӧръян Каналан Думаӧ бӧрйысьӧмъяс.
Миян мог — вӧчны ставсӧ, медым граждана вермисны збыльмӧдны бӧрйысьӧмӧ пырӧдчӧм серти ассьыныс оланпас инӧдсӧ бӧрйысян оланпастэчаслӧн став нормаӧ кутчысьӧмӧн», — шуис республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Уна йӧза местаяс да объектъяс (мутасъяс), кутшӧмъяс бӧрся быть колӧ видзӧдны Росгвардияса войскалы, терроризмысь дорйӧм серти нуӧдан удж йылысь юӧртіс Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальникӧс вежысь Сергей Андрющенко.
«Сыктывкарын мужичӧй командаяс пӧвстын Мача хоккейысь мирса чемпионат кежлӧ дасьтысигӧн да сійӧс нуӧдігӧн терроризмлӧн лоны вермана петкӧдчӧмъяслы паныд мероприятиеяс нуӧдӧм йылысь» юалӧм серти докладӧн сёрнитісны Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр Наталья Карина, Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицский да Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальникӧс вежысь Сергей Андрющенко.
Кывзӧма «Усинск» КК МЮ терроризмлы паныд удж нуӧдан комиссияӧн веськӧдлысьлысь доклад терроризмысь ӧлӧдӧмсӧ да сылӧн идеологиялы паныд удж нуӧдӧмсӧ котыртӧм йылысь.
Рочмуса мыж вештан федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальникӧс вежысь Евгений Краснов сёрнитіс докладӧн Коми Республикаын уголовнӧй мыж вештан системалӧн учреждениеясын терроризм идеология паськалӧмысь видзан мероприятиеяслысь комплекс збыльмӧдӧм йылысь.
Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдан комиссияса аппаратӧн юрнуӧдысь Александр Бурцев висьталіс Терроризмлы паныд национальнӧй комитетлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь, а сідзжӧ Коми Республикаса канму власьт органъяслысь да (либӧ) Коми Республикаса мукӧд канму органлысь административнӧй стрӧйбаяс терроризмысь видзӧмсӧ могмӧдӧм серти мераяс примитӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Шахтёр лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1258 @ 2021-08-29 @}
Шахтёр лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона горнякъяс!
Отрасльса ветеранъяс!
Моз тӧлысьлӧн бӧръя шойччан лунӧ миян страна, кыдз и пыр, пасйӧ Шахтёр лун.
Коми Республикалы тайӧ уджсикас гажыс торйӧн тӧдчана.
Рочмуса шахтёръяс славалӧн историяӧ миян регионса горнякъясӧн гижӧма уна бур лист бок.
Республикалӧн юбилейнӧй воӧ 100 во тырӧ и Коми муын из шом куйлӧдъяс туявны да перйыны заводитӧмсянь.
1921 воын вӧлі котыртӧма Войвыв научно-промыслӧвӧй экспедиция.
Экспедицияӧн юрнуӧдіс геолог Александр Чернов. Сійӧ медводдзаӧн пасйис Печора из шом бассейнлысь визьӧбсӧ.
Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ воркутаса да интаса из шом шонтіс кытшӧ веськалӧм Ленинград да лоис странаса войвывлӧн шӧр ломтасӧн.
Талун Коми Республикаын уджалӧ из шом перъян 4 шахта — «Вӧркутаса», «Комсомольскӧй», «Заполярнӧй», «Воргашорса» да ӧти из шом разрез — «Юньягаса».
Шахта ногӧн перйӧны мусир и Ярегаса аслыспӧлӧс куйлӧдысь.
Шахтёр лун — уджсикас гаж тайӧ предприятиеясса став уджалысьлӧн, а сідзжӧ республикаса горноруднӧй промышленносьтса уджалысьяслӧн.
Шахтёръяслӧн уджыс абу кокни, сійӧс бӧрйӧны сӧмын повтӧм да кывкутысь йӧз.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала найӧс, кодъяслӧн олӧмыс йитчӧма сьӧкыд горняцкӧй уджкӧд, асьнысӧ жалиттӧм уджысь, бӧрйӧм уджсикаслы веськыдлунысь.
Крепыд дзоньвидзалун, семьяын шуд, тыр-бур олӧм да аскиа лунӧ эскӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Велӧдӧм» нацпроект: Комиын восьтісны медводдза школьнӧй «Кванториум» @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1260 @ 2021-08-29 @}
«Велӧдӧм» нацпроект: Комиын восьтісны медводдза школьнӧй «Кванториум»
Кыпыд церемонияӧ, мый вӧлі моз тӧлысь 26 лунӧ, пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Кванториум» котыртӧма Сыктывкарын Пушкин нима гимназия подув вылын «Велӧдӧм» национальнӧй проект серти.
Сэні вермасны занимайтчыны оз сӧмын гимназистъяс, но и содтӧд тӧдӧмлун босьтан нырвизьяс серти велӧдчысьяс.
Выль шӧрин сетас позянлун сӧвмӧдны челядьлысь тӧдӧмлунъяс да креативнӧй кужанлунъяс биология, химия, физика, робототехника да вылыс технологияяс юкӧнъясын.
Быд нырвизьлӧн удж вылӧ оборудуйтӧма ыджыд лабораторияяс.
«Кванториум» подув вылын кутасны нуӧдны гожся лагеръяс тематическӧй профильнӧй сменаяс, карса велӧдчысьяслы велӧдан мероприятиеяс, велӧдысьяслы мастер-классъяс.
Татшӧм мероприятиеяссӧ позьӧ нуӧдны и онлайн-форматын.
Ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс киритӧм бӧрын артавсьӧ котыртны велӧдан удж «Орбита» сыктывкарса микрорайонын олысь челядьлы.
Жыръяслысь дизайн-проектсӧ лӧсьӧдісны И. А. Куратов нима Сыктывкарса гуманитарно-педагогическӧй колледжын уджалысьяс.
Уджсӧ вылӧ донъялісны федеральнӧй тшупӧдын да вӧзйисны вӧдитчыны сійӧн Рочмуса мукӧд карын модельнӧй стандарт пыдди.
«Кванториумлысь» лабораторияяс видзӧдлӧм бӧрын Владимир Уйба пасйис, мый школаса технопарк лои ӧнія кадлы лӧсяланаӧн да лӧсьыдӧн.
«Ми восьтам ӧнія кадлы лӧсялана оборудованиеӧн могмӧдӧм выль велӧдан шӧринъяс, медым миян челядь каръясын да сиктъясын велӧдчисны окотапырысь, — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
— Эска, мый «Велӧдӧм» нацпроект серти котыртана став тайӧ объектыс отсаласны ныв-зонлы велӧдчыны нӧшта на ыджыдджык интересӧн, а велӧдысьяс ӧнія оборудование отсӧгӧн вермасны котыртны велӧдан да быдтан-сӧвмӧдан удж выль тшупӧдын».
Школьнӧй «Кванториум» восьтӧмӧ пырӧдчисны Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысь Сергей Усачёв, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Сыктывкарса мэр Наталья Хозяинова.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сёрнитіс Сосногорск районса олан пунктъясын олысьяскӧд тӧдчана мытшӧдъяс да район водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1261 @ 2021-08-29 @}
Владимир Уйба сёрнитіс Сосногорск районса олан пунктъясын олысьяскӧд тӧдчана мытшӧдъяс да район водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь
Моз тӧлысь 27 лунӧ Коми Республикаса Юралысь уджаліс Сосногорск районын, кӧні воліс ӧткымын объект вылӧ да аддзысьліс посёлокса олысьяскӧд.
Сосногорскын Владимир Уйба тӧдмасис кар артмӧдан предприятиелӧн — биару переработайтан заводлӧн производствоӧн («Газпром переработка» ичӧт кывкутана котырлӧн филиал).
Таво предприятиелы тырӧ 80 во.
Сійӧ пуктӧ тӧдчана пай карлысь да республикалысь промышленносьт да социальнӧй юкӧн сӧвмӧдӧмӧ.
Заводын уджалӧ сюрсысь унджык морт.
Сосногорскса ГПЗ перерабатывайтӧ биару, мусир да биару конденсат сорас, вӧчӧ кос отбензиненнӧй биару, кизьӧртӧм углеводороднӧй биару, биаруа стабильнӧй, техническӧй углеродлысь конденсат.
Вӧчӧ 8 сикас продукция, та лыдын и суйӧр сайӧ нуӧм вылӧ.
Владимир Уйбалы висьталісны завод сӧвмӧдан планъяс да вужвыйӧн вежӧм кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Республикаса Юралысь сетіс Сосногорскса биару переработайтан заводса медбур уджалысьяслы «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
«Кӧч тӧлысь 5 лунӧ ми пасъям Мусир да биару промышленносьтлы сиӧм лун, — пасйис Владимир Уйба.
— Коми Республикалы мусир да биару — экономика боксянь бур олӧмлы подув.
Тайӧ медальясыс — регионса экономика сӧвмӧдӧмӧ тіянӧн пай пуктӧмысь, тіян уджысь неыджыд аттьӧалан кыв.
Дзоньвидзалун тіянлы да тіян семьяяслы, тыр-бур олӧм, а производстволы — дзоридзалӧм».
Улыс Одес посёлокын Владимир Уйба воліс ӧти котельнӧйӧ.
Посёлокса олысьясӧс, социальнӧй объектъяс да предприятиеяс шоныдӧн могмӧдӧ «Теплосервис» ичӧт кывкутана котыр.
Предприятиеыс уджӧдӧ кык котельнӧй, кутшӧмъяс шонтӧны да могмӧдӧны пӧсь ваӧн уна патераа керкаяс, социальнӧй объектъяс да предприятиеяс.
Сідзжӧ регионса Юралысь тӧдмасис посёлокса нянь пӧжаланінлӧн уджӧн.
Предприятиеыс быд во вӧчӧ 600 тоннаысь унджык продукция.
Выльӧн на пӧжалӧм няньӧн могмӧдӧ оз сӧмын Улыс Одес, но и Керки, Вис посёлокъяс, Сосногорск да Ухта каръяс.
Пекарняын уджалӧ 15 морт.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» проект отсӧгӧн (регионса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти уджтассӧ могмӧдан сьӧм мындаыс тӧдчымӧн содіс) 2020 воын пекарня босьтіс нянь новлан выль автотранспорт, а 2021 воын — расстоечнӧй шкаф.
Владимир Уйба воліс Улыс Одес посёлокса Культура керкаӧ, тӧдмасис сылӧн уджын нырвизьясӧн.
Учреждениеыс уджалӧ посёлокса став школакӧд да детсадкӧд, Челядьлы творчество керкакӧд, искусство школакӧд.
Сылӧн подув вылын уджалӧ 64 котыр, кытчӧ ветлӧ матӧ нёль сюрс морт — челядь да ныв-зонпосни, том йӧз да ветеранъяс.
«Променад» бальнӧй йӧктан да «Экзерсис» эстраднӧй йӧктан ансамбльяс участвуйтӧны республикаса каръясын, регион суйӧр сайын мунысь фестивальяс, гажъяс, конкурсъяс да войтыркостса конкурсъяс вылын.
Культура керкалысь вевтсӧ колӧ дзоньтавны.
Дзоньталӧмыс заводитчас матысса кадӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сёрнитчис «ЛУКОЙЛ» йӧзлы восьса акционер котырӧн веськӧдлысьяскӧд регионса Веськӧдлан котыркӧд социальнӧй уджъёртасьӧм серти дзоньтасьӧм вылӧ сьӧм вичмӧдӧм йылысь.
Улыс Одесса культура керкаын республикаса Юралысь аддзысьліс олысьяскӧд.
Сёрнитісны туйяс, социальнӧй объектъяс дзоньталӧм да стрӧитӧм, медицина отсӧг сетӧм да дзоньвидзалун видзан учреждениеяс медицина оборудованиеӧн могмӧдӧм, пӧдлавны колана олан пунктъясысь мӧдлаӧ овны вуджӧдӧм, культураын уджалысь том специалистъяслы отсӧг сетӧм, велӧдан учреждениеясын терроризмысь видзӧм серти мероприятиеяс нуӧдӧм вылӧ субсидияяс вичмӧдӧм да уна мукӧдтор йылысь.
Владимир Уйба сетіс ӧткымын тшӧктӧм регионса Веськӧдлан котырлы мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видлалӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ аддзысьлігӧн.
Уджыс кутас мунны районса администрациякӧд ӧтув.
Сідзжӧ Владимир Уйба сетіс посёлокса олысьяслы уна вося бур уджысь да регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Сосногорск районӧ удж серти ветлігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчисны республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов, «Сосногорск» муниципальнӧй районса юралысь — администрацияӧн юрнуӧдысь Сергей Дегтяренко.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса велӧдан юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма
Наталья Викторовна Курбановалы — Улыс Одес посёлокын 5 №-а детсадса кагульничалы;
Коми Республикаӧс социальнӧй экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Владимир Петрович Пестовлы — Сосногорскса ГПЗ-лӧн 3 №-а цехын сменаса начальниклы;
Игорь Борисович Серебряковлы — Сосногорскса ГПЗ-лӧн 3 №-а цехын техническӧй углерод пӧлучитысь 6 разряда шӧр аппаратчиклы;
Андрей Викторович Поплавскихлы — Сосногорскса ГПЗ-лӧн 8 №-а цехын технологическӧй установкаяс дзоньталӧм серти 5 разряда слесарлы;
Евгений Георгиевич Садколы — Сосногорскса ГПЗ-лӧн 8 №-а цехын сменаса начальниклы;
Пётр Васильевич Гудымалы — «Сосногорск» муниципальнӧй районса Улыс Одес посёлоклӧн меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Лидия Алексеевна Демаковалы — «Сосногорск» муниципальнӧй районса Керки посёлоклӧн меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Ольга Никифоровна Корякиналы — Сосногорск районса ветеранъяслӧн организацияӧн веськӧдлысьлы;
культура да искусство видзӧмӧ, сӧвмӧдӧмӧ да паськӧдӧмӧ пай пуктӧмысь, уна во бура уджалӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма
Галина Валентиновна Кириленколы — Улыс Одес посёлокын Челядьлы искусство школаса директорлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Вӧркутаса шахтёръясӧс героическӧй уджысь да Коми Республикаӧс сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1263 @ 2021-08-29 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Вӧркутаса шахтёръясӧс героическӧй уджысь да Коми Республикаӧс сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь
Талун, моз тӧлысь 29 лунӧ, Вӧркутаӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис из шом перйысьяслӧн лунлы сиӧм кыпыд собраниеӧ.
Владимир Уйба пасйис, мый сылы зэв нимкодь Из шом перйысьяслӧн лунӧ лоны воркутасаяскӧд.
Зэв тӧдчана, мый 100 во сайын, Коми Республика чужан воӧ, вӧлі котыртӧма Войвыв научно-промыслӧвӧй экспедиция. Сылӧн туялӧмъясыс пуктісны подув Печораса из шом бассейнлысь из шом куйлӧдъяс перйӧмлы.
10 во мысти Войкытш сайын заводитісны перйыны из шом, вӧлі котыртӧма из шом отрасль.
«Миян республикалы из шом отрасльлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд, — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
— Тані и кӧленаяслӧн история, из шом перйысь династияяс артман история, и страналӧн история.
Вӧркутаса из шом перйысьяс пуктісны донъявны позьтӧм пай миянлысь регион сӧвмӧдӧмӧ.
Буретш воркутаса из шом вайис эз сӧмын слава, но и ыджыд ыштӧд миянлысь войвыв му промышленнӧя сӧвмӧдӧмын».
Бур уджысь да ыджыд петкӧдласъясысь, Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь Владимир Уйба сетіс воркутаса из шом перйысьяслы канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
Тайӧ тӧдчана лунӧ Вӧркуталы сетісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь 50 миллион шайт вылӧ сертификат. Тайӧ сьӧмсӧ видзасны муниципальнӧй юкӧн мичмӧдӧм-бурмӧдӧм вылӧ.
Вӧркутаса мэр Ярослав Шапошниковлы сертификатсӧ сетіс регионлӧн Веськӧдлан котырса вице-премьер Галина Габушева.
Тайӧ жӧ луннас Веськӧдлан котырса делегация Владимир Уйбалӧн юрнуӧдӧм улын пуктіс дзоридзьяс «Войвыв» шахтаса шахтёръяслӧн да горноспасательяслӧн паметьлы сиӧм мемориал дорӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Вӧркутаӧ удж серти ветлігӧн мероприятиеясӧ пырӧдчисны Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов, республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн веськӧдлысьяс.
Моз тӧлысь 30 лунӧ Веськӧдлан котырса делегация волас удж серти Инта карӧ.
* * *
Рочму Федерацияса энергетика министерстволӧн тшӧктӧдӧн бур уджысь, ыджыд петкӧдласъясысь «Шахтёрлӧн слава» 3 степеня отличие пас сетӧма:
Сергей Петрович Бондарьлы — «Комсомольскӧй шахтаын» из шом перъян 9 №-а участокса начальниклы;
Валерий Викторович Вернигоралы — «Комсомольскӧй шахтаын» из шом перъян 6 №-а участокса весалан забойын горнорабочӧйлы;
Игорь Николаевич Шурыгинлы — «Вӧркутаса шахтаын» шахта пытшкӧсса транспорт участокса начальникӧс вежысьлы;
«Шахтёрлӧн слава» 2 степеня отличие пас сетӧма:
Василий Алексеевич Остапюклы — «Вӧркутаса шахтаын» из шом перъян 9 №-а участокын мупытшса электрослесарлы;
Геннадий Степанович Слободянлы — «Воргашорса шахта» аэрологическӧя видзчысян, тӧлӧдан да лёк суӧмысь видзчысян участокса электрослесарлы, дежурнӧй да оборудование дзоньталысь слесарлы;
«Уджвывса слава» 3 степеня медаль сетӧма
Наталья Ивановна Рудяклы — «Заполярнӧй шахтаын» стационарнӧй установкаяс участокын лэптан машинаса машинистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Рифкат Ахметович Абдрахимовлы — «Комсомольскӧй шахтаын» из шом перъян 6 №-а участокса горнӧй выемочнӧй машинаясса машинистлы;
Салих Вагизович Билаловлы — Вӧркута карса ветеранъяслӧн Ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысьӧс вежысьлы, «Шахтёрлӧн слава» пасъяслӧн кавалерлы — 2 да 3 степеньяса, боевӧй тышъясса ветеранлы;
Надежда Никифоровна Васенковалы — «Печораса из шом бурмӧдан шӧр фабрика» «Вӧркутаса шахтаын» из шом бурмӧдан фабрикаын конвейерса машинистлы;
Владимир Иванович Дубиналы — «Вӧркутаса шахтаын» связь автоматизируйтан да электрооборудование дзоньталан участокын мупытшса электрослесарлы;
Сергей Иванович Криворучколы — «Вӧркутаса шахтаын» связь автоматизируйтан да электрооборудование дзоньталан участокса электрослесарлы, дежурнӧй да оборудование дзоньталысь слесарлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба тшӧктіс мынтыны удждон да мынтӧмъяс серти уджйӧз «Интауголь» акционер котырса удж вылысь мездӧм уджалысьяслы @ выльтор @ https://rkomі.ru/news/1265 @ 2021-08-30 @}
Владимир Уйба тшӧктіс мынтыны удждон да мынтӧмъяс серти уджйӧз «Интауголь» акционер котырса удж вылысь мездӧм уджалысьяслы
37 миллионысь унджык шайт мынтісны талун, моз тӧлысь 30 лунӧ.
Тырвыйӧ рӧштшӧт босьтасны бӧръяӧн мездӧм 67 морт, кодъяс помалісны шахтасӧ консервируйтӧм да ӧпастӧмлун могмӧдӧм серти мупытшса уджъяс.
Уджйӧзсӧ тырвыйӧ мынтыны кыв Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс кольӧм во предприятиеса уджалан котыркӧд аддзысьлігӧн.
Республикаса веськӧдлысьястӧг вештыны уджйӧзсӧ эз эськӧ артмы, сы вӧсна мый «Интауголь» акционер котырлӧн конкурснӧй массаын абу сы мында сьӧм да эмбур.
Предприятиелы отсалан ӧтувъя мындаыс (удждон да уджалысьяслы мынтӧмъяс, шахта консервируйтӧм да сылысь ӧпастӧмлун могмӧдӧм) Владимир Уйбалӧн уджалан кадколастӧ — 192 миллионысь унджык шайт.
*
Предприятие тупкӧм йылысь помшуӧмсӧ вӧлі примитӧма «Интауголь» акционер котырса директоръяслӧн сӧветӧн 2018 воын.
Предприятиелысь уджсӧ донъялӧмыс петкӧдліс, мый убыткатӧм тшупӧд вылӧ петны оз артмы, а предприятиесӧ тупкӧм талунъя экономика условиеясын — бытьӧн примитӧм помшуӧм.
Перъян сырьёлӧн да вӧчан продукциялӧн аслыспӧлӧслун, производстволӧн вузасян шӧринъясысь ылыслун эз сетны позянлун вештыны производствоса рӧскодсӧ.
Артмӧм ситуациясӧ тӧд вылын кутӧмӧн, 2021 воын Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котыр пыртіс Инта карсӧ регионса экономика диверсифицируйтан планӧ, кутшӧмӧс моз тӧлысьын вынсьӧдіс Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство.
Плансӧ веськӧдӧма из шом перйӧмкӧд абу йитчӧм юкӧнъясын инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм, торъя экономика зонаяс лӧсьӧдӧм да предпринимательстволы отсалӧм вылӧ.
Интаын кӧсйӧны лӧсьӧдны кальцийлысь карбидъяс да ферросплавъяс вӧчан завод, кутшӧмъяс ёна колӧны стрӧитчан, нефтехимическӧй да металлургическӧй юкӧнъясын.
А «ЗЖБИ Арктика» кӧрт бетона изделиеяс вӧчан заводын кӧсйӧны лэдзны кӧрт бетона продукция Комилӧн да орчча регионъяслӧн войвыв, арктика мутасъясын коланлун тӧд вылын кутӧмӧн.
Чайтсьӧ, мый уджалан местаяс карлы сетас вужвыйӧн вежӧм бӧрын «Инта Приполярная» агрохолдинг.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба висьталіс Интаса олысьяслы Арктика зонаса резидентъяслӧн инвестиция проектъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1269 @ 2021-09-01 @}
Владимир Уйба висьталіс Интаса олысьяслы Арктика зонаса резидентъяслӧн инвестиция проектъяс йылысь
Юӧртӧм инвестицияяслӧн ӧтувъя йӧрышыс — 4,7 миллиард шайт, выль уджалан местаяслӧн арталана лыд — 793.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь висьталіс вой кытшдорса карын олысьяскӧд аддзысьлігӧн.
Моз тӧлысь 30 лунӧ аддзысьлӧм вылын вӧліны Федеральнӧй Собраниелӧн Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов, республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс.
Интаӧ удж серти ветлӧмыс заводитчис «Шахтёрлӧн слава» скверын паметь из дорӧ дзоридзьяс пуктӧмсянь.
Веськӧдлан котырса делегация Владимир Уйбалӧн юрнуӧдӧм улын казьтыштіс пӧгибнитӧм из шом перйысьясӧс.
Сэсся Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс автомашина туйлысь участок карсянь Вылыс Инта посёлокӧдз, кӧні сулалӧ кӧрт туй вокзал.
Участоксӧ, кыті ветлӧдлӧ школаса автобус, колӧ капитальнӧя дзоньтавны.
«Менам тшӧктӧм серти, 2022 восянь Коми Республикаса туй фондысь став сьӧмсӧ [5 миллион гӧгӧр шайт, — пасйӧд] лоӧ веськӧдӧма школьнӧй маршрутъяс нормативъясӧдз вайӧдӧм вылӧ.
Республикаса Юралысь тшӧктіс Коми Республикаса стрӧитчан министерстволы пыртны тайӧ туй участоксӧ лӧсялана планӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Удж серти ветлӧм помасигӧн Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс Интаса олысьяскӧд, кӧні вочавидзис йӧзӧс майшӧдлан юалӧмъяс вылӧ.
На лыдын — медицина отсӧглӧн судзсянлун, Интаса ТЭЦ биару вылӧ вуджӧдӧм, ылі сикт-грездъяс мобильнӧй связьӧн да ӧтуввезйӧн могмӧдӧм, туйяс дзоньталӧм.
Владимир Уйба висьталіс Интаын выль производствояс да выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм серти регионса Веськӧдлан котырӧн примитан мераяс йылысь.
Вой кытшдорса карлысь водзӧ вылӧ зумыда социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧмсӧ Коми Республикаса Юралысь йитӧ медводз рочмуса Арктика сӧвмӧмкӧд.
«Кольӧм во республикаса Веськӧдлан котырлӧн артмис Вӧркутакӧд тшӧтш пыртны Рочму Федерацияса сухопутнӧй Арктика зонаӧ Инта, Усинск каръяс да Чилимдін район.
Тайӧ зэв ыджыд вермӧм.
И тайӧ зэв тӧдчана, сы вӧсна мый ӧні тайӧ муниципалитетъясас инвесторъяслы эм федеральнӧй оланпастэчасӧн урчитӧм зэв ыджыд преференцияяс, вот кокньӧдъяс.
Дерт, татшӧм условиеясыс кутасны отсавны сӧвмӧдны Интаын ыджыд, шӧр да ичӧт бизнес», — пасйис Владимир Уйба.
Ӧні мунӧ удж Коми Республикаын Арктика зонаса лоны вермана резидентъяслысь да проектъяслысь реестр лӧсьӧдӧм серти водзӧ видлалӧм да уджавны заводитӧм могысь, сёрниыс мунӧ и Рочму Федерацияса Арктика зоналӧн Инвестиция порталын йӧзӧдӧмаяс йылысь (www.arctіc-russіa.ru).
Интасянь регистрируйтӧма 12 проект.
Тайӧ уна сикас нырвизя проектъяс — мусир да биару корсьӧм да туялӧм, кориз да лыа-галя из сорас перйӧм да переработайтӧм, посньӧдлӧм из да стрӧитчан материалъяс вӧчӧм, техногеннӧй из шом колясъяс переработайтӧм да модифицируйтӧм из шом ломтас вӧчӧм, «Манарага» медитация шӧрин, автомашинаяс могмӧдан сервиса таксопарк лӧсьӧдӧм, чери кыян тӧвар вӧчӧм.
Интаын кӧсйӧны лӧсьӧдны кальцийлысь карбидъяс да ферросплавъяс вӧчан завод, кутшӧмъяс ёна колӧны стрӧитчан, нефтехимическӧй да металлургическӧй юкӧнъясын.
А карса «ЗЖБИ Арктика» кӧрт бетона изделиеяс вӧчан заводын кӧсйӧны лэдзны кӧрт бетона продукция Комилӧн да орчча регионъяслӧн войвыв, арктика мутасъясын коланлун тӧд вылын кутӧмӧн.
Чайтсьӧ, мый уджалан местаяс карлы сетас вужвыйӧн вежӧм бӧрын «Инта Приполярная» агрохолдинг.
Вӧркута да Инта монокаръяс сӧвмӧдӧм, тайӧ каръясас выль производствояс да предприятиеяс лӧсьӧдӧм серти Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь водзмӧстчӧмсӧ ошкис Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников.
Сійӧ удж серти воліс Коми Республикаӧ моз тӧлысь 13–14 лунъясӧ.
Водзджык Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство вынсьӧдіс 2026 воӧдз кадколаст кежлӧ Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план, кытчӧ пыртӧма и вылынджык индӧм проектъяссӧ.
«Ме эска, мый сухопутнӧй арктика зоналӧн выль статус сетас Инталы аскиа лун вылӧ бур лача. И ӧні нин ньӧжйӧник карыс петӧ сӧвмӧмлӧн выль тшупӧд вылӧ, тшӧтш и промышленносьтын», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
Аддзысьлігӧн Владимир Уйба сетіс Инта районса олысьяслы канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да уджсӧ зэв бура тӧдӧмысь, мый тӧдчис врачлысь кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Пирогов орден сетӧма
Анна Станиславовна Соколовалы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеса терапия юкӧнӧн веськӧдлысьлы;
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма
Галина Викторовна Савельевалы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеса врачлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмын заслугаясысь Рочму Федерацияса Президентсянь Почёт грамота сетӧма
Сергей Николаевич Болтинскийлы — «Юность» спорт школа» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса тренерлы;
коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма
Ольга Серафимовна Соловьевалы — «Инта карса шӧр больнича» канму учреждениеса медыджыд медицина сестралы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Роман Ярославович Дудяклы — Коми Республикаса из шом перъян юкӧнса ветеранлы;
Валерий Викторович Кожеватовлы — Коми Республикаса из шом перъян юкӧнса ветеранлы;
Сергей Алексеевич Можаевлы — Коми Республикаса из шом перъян юкӧнса ветеранлы;
Григорий Дмитриевич Процивлы — Коми Республикаса из шом перъян юкӧнса ветеранлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Тӧдӧмлунъяс лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1270 @ 2021-09-01 @}
Тӧдӧмлунъяс лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона велӧдысьяс да бать-мам, детсадса челядь, школьникъяс да студентъяс!
Ар медводдза лунӧ ми пасъям Тӧдӧмлунъяс лун.
Кӧч тӧлысь ӧтиӧд лунӧ Коми Республикаын 53 сюрсысь унджык челядь мунасны детсадъясӧ, 102 сюрс школьник пуксясны партаяс сайӧ, а 40 сюрс студент кутасны велӧдчыны асланыс уджсикасӧ шӧр специальнӧй да вылыс тшупӧда велӧдчанінъясын.
Мунны тайӧ абу кокни, но интереснӧй туйӧд налы кутасны отсавны матӧ 18 сюрс велӧдысь.
Тӧдӧмлунъяс лун — миян ӧтувъя гаж.
Сійӧ дона быдӧнлы, коді велӧдчӧ, велӧдчыліс да велӧдӧ.
Велӧдысьяслы — тайӧ уджын выль тшупӧд, верстяммыштӧм быдтасъяскӧд аддзысьӧм.
Челядьлы — ёртъяскӧд аддзысьӧм, вермӧмъяс да выльтор тӧдмалӧм, тӧдӧмлунъяс босьтан сьӧкыд уджлӧн заводитчӧм.
Бать-мамлы — челядь вӧсна майшасьӧм, а сідзжӧ налӧн вермӧмъяс вӧсна радлун.
Пыдди пуктана верстьӧяс!
Вай вӧчамӧй ставсӧ, медым миян челядьлӧн тӧдӧмлунъяс мирӧ туйыс вӧлі интереснӧйӧн, кысканаӧн да бурӧн.
Кутам ӧтлаын — велӧдысьяс да бать-мам — отсавны налы сьӧкыд здукӧ, чуйдыны да индыны, радлыны вермӧмъяслы.
Дона велӧдчысьяс!
Тӧдӧмлунъяс — вермӧмъяс шедӧдӧмын да тыр-бур олӧмӧ ключ, мед кӧть тайӧ тӧдӧмлунъяссӧ босьтӧма детсадйын, школаын, техникумын либӧ вузын.
Лоӧй тӧдны кӧсйысьясӧн, зільӧй унджык тӧдны да гӧгӧрвоны!
Ми кутам лача тіян вылӧ.
Ті — миян талунъя да аскиа лун».
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса власьтъяс урчитісны ылі мутасъясын олысьяслы специализируйтӧм консультативнӧй медицина отсӧг сетан ног @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1271 @ 2021-09-01 @}
Коми Республикаса власьтъяс урчитісны ылі мутасъясын олысьяслы специализируйтӧм консультативнӧй медицина отсӧг сетан ног
2022 восянь республикаын заводитас уджавны ветлан медицина бригада.
Сійӧ кутас ветлыны республикаса сьӧкыда воӧдчан да ылі мутасъясӧ олысьясӧс медицина боксянь обследуйтӧм могысь.
Та йылысь Княжпогост районса олысьяскӧд аддзысьлігӧн висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Аддзысьлӧмыс вӧлі моз тӧлысь 31 лунӧ Мещура посёлокын.
Аддзысьлӧм вылын вӧліны республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс.
Ветлан бригадаын лоас векни профиля 16 специалист, на лыдын и челядьӧс бурдӧдысьяс.
Регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство юӧртіс врачьяс костын став Рочмуса конкурс.
Во помӧдз республикаӧ воас ветлан медицина бригадалӧн удж вылӧ специализируйтӧм транспорт.
Тайӧ прицепа полнӧй привода автомашина, кӧні эм маммограф, флюорограф да УЗИ аппарат.
«Кольӧм во, кор ме медводдзаысь ветлі республикаті, меным пӧшти быд районын висьталісны, мый оз тырмыны консультацияяс векни профиля специалистъяслӧн, — пасйис Владимир Уйба.
— Дерт, разьны тайӧс мытшӧдсӧ здукӧн да быд олан пунктын вӧлі эськӧ сьӧкыд.
Та вӧсна ми шуим котыртны врачьяслысь торъя бригада, коді кутас ветлыны сэтчӧ, кӧні найӧ торйӧн нин колӧны — сьӧкыда воӧдчан да ылі мутасъясӧ.
Ӧні ми Рочму пасьтала корсям медикъясӧс, кодъяслӧн эм тырмымӧн опыт, уджсикасын тӧдӧмлунъяс, да кодъяс дасьӧсь уджавны татшӧм полевӧй условиеясын».
Мещураса олысьяс сідзжӧ юасисны республикаса Юралысьлысь Княжпогост районса шӧр больничаысь врачебнӧй бригадалӧн ветлан график йылысь.
Таво бригадаыс посёлокас абу на волӧма.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилевлӧн кывъяс серти, 2021 воын Княжпогост РШБ-ысь специалистъяслы вӧлі арталӧма волыны Мещураӧ кыкысь — косму да ӧшым тӧлысьясӧ.
Мунны позьтӧм туй вӧсна тулыснас врачьяс эз вермыны волыны.
Тӧвнас найӧ быть воласны.
Ковмас кӧ, районса больнича кутас вайӧдны ылі пунктъясын олысьясӧс обследуйтӧм да приём вылӧ Емваӧ.
Помассьӧ посёлокса фельдшер-акушер пункт капитальнӧя дзоньталӧм.
Таво стрӧйба выльмӧдӧм вылӧ вӧлі вичмӧдӧма 1,6 миллион шайт.
Пӧдрадчик вежис вевтсӧ, кутас вежны ӧшиньяссӧ, дзоньтавны пыранінсӧ, вӧчас косметика ремонт, вежас пӧжарысь видзан автоматизируйтӧм сигнализация система да пӧжар йылысь юӧртан система.
Таысь кындзи, таво Княжпогост районса шӧр больничалы сетасны 2 выль автомашина.
Коми Республикаса Юралысьлӧн олысьяскӧд аддзысьлігӧн сёрнитісны социальнӧй объектъяс, туйяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, биаруӧн могмӧдӧм, этша челядя школаяс могмӧдӧм, мобильнӧй связьӧн да ӧтуввезйӧн могмӧдӧм, медицина отсӧг да велӧдӧм йылысь.
Владимир Уйба сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм висьталӧм мытшӧдъяссӧ разьӧм да сетӧм вӧзйӧмъяссӧ видлалӧм серти.
Уджсӧ кутасны нуӧдны районса администрациякӧд ӧтув.
Мещура посёлокын Владимир Уйба видзӧдліс «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти вӧчӧм да мичмӧдӧм-бурмӧдӧм объектъяс.
Посёлокса олысьяс зіля пырӧдчӧны тайӧ уджӧ.
2019 воын вӧлі дзоньталӧма ывлавывса бияс, 2020 воын — вӧчӧма спорт площадка, вужвыйӧн вежӧма Слава обелиск, бурмӧдӧма-мичмӧдӧма обелиск гӧгӧр мутассӧ.
2021 воын конкурс пыр прӧйдитіс 5 проект.
Помалӧма дзоньтавны сиктса культура керкаын ломтысян система да дзоньталӧма детсадса вевт, сувтӧдӧма контейнеръяслы площадка.
Дзоньталасны Легча шор вомӧн пос да стрӧитасны юкмӧс.
«Войтыр сьӧмкуд» проект — республикаса кар-районъясын олысьяслысь водзмӧстчӧмъяс олӧмӧ пӧртан збыль уджалысь механизм, — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
— Сійӧ зэв колана.
Мещураса олысьяс асланыс пример вылын петкӧдлісны, мый сикт овмӧдчӧминын позьӧ да колӧ вежны олӧмсӧ бурлань ас водзмӧстчӧмӧн».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаын стрӧитӧны вонас 8 миллион быдтас вылӧ вӧр питомник @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1282 @ 2021-09-02 @}
Коми Республикаын стрӧитӧны вонас 8 миллион быдтас вылӧ вӧр питомник
Проектсӧ збыльмӧдӧ Луздор районса Занулльӧ сиктын регионса вӧр переработайтан гырысь предприятие — «Лузалес» ичӧт кывкутана котыр.
Кӧч тӧлысь 2 лунӧ Луздор районӧ удж серти ветлігӧн объект вылӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Вӧр питомникын лоӧ 4 теплича, быдӧнлӧн ыдждаыс — 2500 квадратнӧй метра.
Тепличаясын лоӧ сувтӧдӧма автоматическӧя киськалысь да лӧсялана температура режим кутысь оборудование.
Вӧр питомникын кутасны быдтыны пожӧмлысь да козлысь тупкыса вуж системаа быдтасъяс, медым садитны найӧс вӧр лэдзан мутасъясын пӧрӧдӧм вӧр пыдди.
Артавсьӧ, мый вӧр питомник заводитас уджавны 2022 воын.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр ошкӧ «Лузалес» котырлысь вӧр питомник стрӧитӧм йылысь водзмӧстчӧмсӧ.
Тайӧ бур, коланнога туй — абу сӧмын вӧдитчыны, но и бӧр рӧдмӧдны.
Вӧр — тайӧ озырлун, да сыкӧд колӧ вӧдитчыны кӧзяин моз», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс 2014 восянь уджалысь «Лузалес» компаниялысь производственнӧй базасӧ.
Тані лӧсьӧдӧма уджалысьяслӧн удж да шойччӧм вылӧ став условиесӧ — олан керкаяс, столӧвӧй, пывсян да песласян комплекс, дзоньтасян база, заправитчанін, котельнӧй, токарнӧй да моторнӧй цехъяс, баланс пу недыр кад видзан склад.
Занулльӧса база вылын уджалӧ 568 морт.
Предприятиеыс пӧрӧдӧ вӧрсӧ Спаспорубса, Занулльӧса, Лоймаса да Абъячойса лесничествоясын.
Спаспоруб сиктын Владимир Уйба тӧдмасис потребительскӧй котырлӧн уджӧн.
Предприятиеыс вузасьӧ розничнӧя, пӧжалӧ нянь да пызьысь кондитерскӧй вӧчас.
Эм асланыс столӧвӧй да луннас 0,5 тонна продукция пӧжалысь пекарня.
Котырлӧн 13 вузасян места, а сідзжӧ сійӧ вузасьӧ выезднӧя.
Абъячой сиктын Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны 600 места вылӧ школа.
Проект серти колӧ кыпӧдны кирпичысь куим судтаа стрӧйба.
Мутасас лоӧ кык машина вылӧ гараж да пӧжар кусӧдысь насоса станция.
Талун кежлӧ лӧсьӧдӧма пӧжарнӧй резервуаръяс вылӧ котлован, на вылӧ да насоса станция вылӧ фундаментъяс.
Мунӧны школа улӧ сваяяс тувъялӧм да монолитнӧй фундамент вӧчӧм серти уджъяс.
Юрсиктын Владимир Уйба видзӧдліс Культура да прӧст кад коллялан шӧрин, кӧні «Культура» национальнӧй проект серти нуӧдӧны капитальнӧя дзоньталӧм.
Стрӧйбаас вежӧма инженернӧй везъяссӧ, вевтсӧ да ӧшиньяссӧ.
Пытшкӧсса отделочнӧй уджъяссӧ вӧчӧма 50 % вылӧ, фасадас — 70 % вылӧ.
Колӧ на вӧчны тӧлӧдан система да бурмӧдны-мичмӧдны мутассӧ.
Луздор районӧ удж серти ветлігӧн республикаса Юралысь аддзысьліс олысьяскӧд, уна вося бур уджысь да регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь сетіс канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» медальяс.
Аддзысьлӧмъяс вылын сёрнитісны туйяс да социальнӧй объектъяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм, асшӧр уджалысьяслы отсӧг сетӧм, медицина отсӧг сетӧм, лекарствоӧн могмӧдӧм, сиктын том специалистъяслы отсӧг сетӧм, ылі олан пунктъяс зумыд мобильнӧй связьӧн могмӧдӧм да уна мукӧдтор йылысь.
Владимир Уйба сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм олысьясӧн висьталӧм мытшӧдъяс разьӧм да сетӧм вӧзйӧмъяс видлалӧм серти.
Уджсӧ кутасны нуӧдны районса администрациякӧд ӧтув.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн вузасян юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса вузасян юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма
Валентина Анатольевна Трофимовалы — «Нивушка» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директорлы;
уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» Коми Республикаса отличие пас сетӧма
Владимир Иванович Смолевлы — «Луздор» муниципальнӧй районлӧн администрацияса водительлы;
коронавирус инфекция паськалан кадӧ уджсӧ бура тӧдӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Галина Ивановна Косолаповалы — Луздор районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринлӧн стационарнӧй юкӧнӧн заведуйтысьлы;
Наталия Николаевна Ридванлы — Луздор районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринлӧн стационарнӧй отделениеын висьысьяс бӧрся видзӧдысь ичӧт медицина сестралы;
Валентина Викторовна Седричевалы — Луздор районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринлӧн стационарнӧй отделениеын висьысьяс бӧрся видзӧдысь ичӧт медицина сестралы.
Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Василий Александрович Гуторовлы — Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Иван Михайлович Ложкинлы — Коми Республикаын видз-му овмӧс юкӧнса ветеранлы, ӧтйӧза уджалысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр примитӧ мераяс выезднӧй медицина служба сӧвмӧдӧм серти @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1278 @ 2021-09-03 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр примитӧ мераяс выезднӧй медицина служба сӧвмӧдӧм серти
Выезднӧй медицина отсӧг сетан удж бурмӧдӧм серти Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь тшӧктӧмсӧ збыльмӧдӧмлы вӧлі сиӧма сӧвещанньӧ. Сӧвещаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Талун кежлӧ врачьяслӧн выезднӧй бригада уджалӧ Сыктывкарса Консультативно-диагностическӧй шӧрин подув вылын.
Сы йылысь, кыдзи мунӧ уджыс, висьталіс учреждениеса юралысь врач Ирина Ипатко.
Диагностическӧй шӧринса специалистъяс пӧшти быд вежон ветлӧны республикаса кар-районъясӧ олысьяслы медицина отсӧг сетӧм могысь.
Кыдз петкӧдлӧ практика, татшӧм отсӧгсӧ ёна виччысьӧны, торйӧн нин сиктъясын.
Сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясын абуӧсь векни профиля специалистъяс, да татшӧм пунктъясса олысьяслӧн лоӧ позянлун прӧйдитны колана обследованиеяс да босьтны консультацияяс республикаса юркарӧ ветлытӧг.
Выезднӧй бригадаса специалистъяслӧн уджыс отсалӧ аддзыны висьӧмсӧ водз, да ас кадӧ заводитны бурдӧдны висьысьсӧ.
Медводдза во джыннас врачьяслӧн выезднӧй бригада видзӧдліс нёль сюрсысь унджык пациентӧс, кызвынас сиктса олысьясӧс (3800 морт).
Матысса кадӧ специалистъяс мӧдӧдчасны Изьваӧ да Сосногорскӧ.
— Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти Веськӧдлан котыр лӧсьӧдіс врачьясӧс выезднӧй бригадалӧн уджӧ кыскӧм вылӧ торъя ыштӧдъяс.
Ёнакодь содтӧма выезднӧй медицина специалистъяслысь удждон, вичмӧдӧма выезднӧй бригадаӧ кыскан квалифицированнӧй врачьясӧс патераӧн могмӧдӧм вылӧ сьӧм.
Таысь кындзи, кӧсйӧны выльысь оборудуйтны Сыктывкарын Консультативно-диагностическӧй шӧринбердса туйвыв керкаысь жыръяс.
Выезднӧй уджлысь ногтуйсӧ кыпӧдӧмын нӧшта ӧти тӧдчана тшупӧдӧн лоӧ ӧнія оборудованиеа мобильнӧй диагностическӧй комплекс ньӧбӧм, мый воас миянӧ регыдъя кадӧ, — пасйис Лариса Карачёва.
Сӧвещаниеса помшуӧмъяс серти республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы сетӧма тшӧктӧм нюжмасьтӧг котыртны республикаса бурдӧдан учреждениеяскӧд удж республикаса врачьяслӧн бригада воигкежлӧ местаяс вылын бурджыка дасьтысьӧм серти.
Колӧ кыдз позьӧ ёнджыка нуӧдны кар-районъясса больничаясын пациентъясӧс водзвыв обследуйтӧм серти удж, мый отсалас выезднӧй бригадаса врачьяслы пуктыны стӧч диагноз да индыны бурдӧдчӧм.
— Миян мог — вӧчны сідзи, медым кыдз позьӧ унджык пациент, кодлы колӧ векни профиля специалистъяслӧн консультация, вермисны босьтны тайӧ отсӧгсӧ.
Та вӧсна врачьяслӧн бригада воигкежлӧ колӧ разьны став котыртан мытшӧдсӧ.
Колӧ стӧча дасьтыны специалистъясӧс корӧм вылӧ заявкаяс, лӧсьӧдны воӧм врачьяслы жыръяс, уджалан местаяс, приём вылӧ ыстӧм пациентъяслысь списокъяс.
Тайӧ уджыс оз кор содтӧд сьӧм, но отсалас октаджыка видзны выезднӧй бригадаса врачьяслысь уджалан кадсӧ, — сувтӧдіс мог Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь.
Кыдзи юӧртісны сӧвещанньӧ вылын, ӧні дасьтыссьӧ механизм, мый серти быд пациент йылысь юӧрыс кутас воны Консультативно-диагностическӧй шӧринӧ бригадаӧн туйӧ петтӧдз.
Тайӧ тшӧтш отсалас водзвыв донъявны нуӧдӧм обследованиеяслысь тырлунсӧ, индыны содтӧд мероприятиеяс да бурдӧдӧмлысь план.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1279 @ 2021-09-03 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во кӧч тӧлысь 2 лунся 106 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Олег Яковлевич Беззубовлы — Транспорт юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Рытыв-Войвыв Федеральнӧй кытшын канму авиация дӧзьӧрӧн да транспорт вылын видзчысянлун бӧрся дӧзьӧрӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы — веськӧдланінын авиация бӧрся канму дӧзьӧр нуӧдысь Коми мутас юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Валиахмад хазрат Гаязовлы (Винир Рифкатович Гаязовлы) — Коми Республикаса Муфтийлы — «Коми Республикаын мусульманалӧн духовнӧй веськӧдланін» шӧр религиознӧй организацияӧн веськӧдлысьлы, Усинск кар;
Анна Владимировна Долгиналы — «Удора» муниципальнӧй районлӧн администрацияса аппаратӧн юрнуӧдысьлы;
Михаил Борисович Ивановлы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын торъя связь юкӧнса начальниклы;
Валентина Павловна Майбуровалы — «Коми республиканскӧй типография» ичӧт кывкутана котырын финансъяс да экономика серти директорлы, Сыктывкар;
Леонид Владимирович Пищальниковлы — «Комиавиатранс» акционер котырса лётно-методическӧй юкӧнын аэронавигационнӧй юӧр серти штурманлы, Сыктывкар;
Людмила Вениаминовна Поповалы — «Бухгалтерия боксянь могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын Коми Республикаса сьӧм овмӧс министерстволысь удж могмӧдан юкӧнӧн заведуйтысьӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Александр Иванович Рымарьлы — Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінлӧн санитарнӧй дӧзьӧр юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Сергей Борисович Сабуровлы — «Автохозяйство» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын медводдза класса водительлы, Сыктывкар;
Галина Николаевна Табаленковалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтын быдмӧгъяслӧн экологическӧй физиология лабораторияса наука туялысьлы;
Надежда Никодимовна Халиналы — «Мылдінса лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Улыс Омраса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы;
Иван Семенович Чухненколы — Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) службалӧн Сыктывкарын, Кӧрткерӧс, Сыктывдін да Кулӧмдін районъясын стрӧитчӧм бӧрся видзӧдан канму инспекцияса начальниклы;
Игорь Рихардович Шиклы — «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» пӧдса акционер котырын ӧтувъя юалӧмъяс серти директорӧс вежысьлы.
2. Коми Республикалӧн бур вылӧ уна вося бур уджысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Наталья Александровна Бездетнаялы — «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» пӧдса акционер котырын персоналӧн веськӧдлан юкӧнса начальниклы;
Елена Юрьевна Валиклы — «Юность» олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын спортивнӧя дасьтысьӧм серти директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Элеонора Ивановна Валовскаялы — Войнаса, уджвывса, Вооружённӧй вынъясса да инӧд видзан органъясса ветеранъяслӧн (пенсионеръяслӧн) Коми республиканскӧй ӧтйӧза организациялӧн Сыктыв районса ветеранъяслӧн организацияын ветеранъяслӧн первичнӧй пошта связь организацияӧн веськӧдлысьлы;
Виктор Владимирович Воробьевлы — «Кулӧмдін» муниципальнӧй районлӧн Сӧветса депутатлы;
Наталья Алексеевна Демичевалы — «Ухтаса канму техническӧй университетлӧн Мусир да биару наука боксянь туялан проектнӧй институт» ичӧт кывкутана котырын генпланъяс да автомашина туйяс юкӧнса начальниклы;
Иван Александрович Дымовлы — «Сыктывдінса лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Паджгаса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы;
Нина Васильевна Ермолиналы — «Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерстволысь удж могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеса аналитиклы;
Майя Владимировна Лочкаревалы — «Сыктывкарса сервис да связь колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса директорӧс вежысьлы;
Наталья Владимировна Мельниковалы — «Коми республиканскӧй типография» ичӧт кывкутана котырса проектъясӧн юрнуӧдысьлы, Сыктывкар;
Ольга Алексеевна Миклиналы — «Ухтаса канму техническӧй университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын мусир да биару куйлӧдъяс перъян да наӧн вӧдитчан да мупытшса гидромеханика кафедраса шӧр преподавательлы;
Анастасия Анатольевна Неверовалы — скульпторлы, «Серпасасьысьяслӧн Вежа Петыркарса Союз» регионса творческӧй ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Владимир Александрович Носковлы — «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» пӧдса акционер котырлӧн нестандартнӧй оборудование цехын вундӧм да кипом сварка вылын уджалысь 4 разряда электрогазосварщиклы;
Валентина Вениаминовна Рочевалы — «Визинга Сервис» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Сыктыв район;
Инна Александровна Рыжковалы — «Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялысь удж могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын кадръяс юкӧнӧн заведуйтысьӧс вежысьлы;
Василий Андреевич Симакинлы — «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми дінму шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын Мылдінса авиаотделениеса начальниклы;
Николай Николаевич Славгородскийлы — «Футбол серти спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса тренерлы, Сыктывкар;
Владимир Иванович Сладкоштиевлы — «Ухтаса канму техническӧй университетлӧн Мусир да биару наука боксянь туялан проектнӧй институт» ичӧт кывкутана котырын буритчӧм кузя медыджыд инженерӧс вежысьлы;
Елена Валерьевна Стариковалы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын финансово-экономическӧй удж да бухгалтерскӧй учёт юкӧнса начальниклы;
Ольга Леонидовна Турышевалы — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрӧс вежысьлы;
Лариса Ивановна Шереметлы — районса Культура керкаын — «Сыктывса шӧр клубнӧй система» муниципальнӧй культура учреждениеса филиалын 1 категорияа менеджерлы;
Тамара Григорьевна Шубиналы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын Тӧрасьӧмӧн, тӧждысьӧмӧн да социальнӧй уджӧн веськӧдланінлӧн социальнӧй юкӧнса начальниклы;
Татьяна Николаевна Щемелининалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтын биохимия да биотехнология лабораторияса шӧр тшупӧда наука туялысьлы;
Григорий Александрович Юрасовлы — «Рочму Федерацияын сынӧдті ветлӧмсӧ котыртан канму корпорация» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн «Войвыв Ураллӧн аэронавигация» филиалын Сынӧдті ветлӧмсӧ котыртан Печораса шӧринлӧн Чилимдін юкӧнын радиотехническӧй оборудование техническӧя уджӧдан группаса радионавигация, радиолокация да связь серти нуӧдысь инженерлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Александр Гуцан видзӧдліс, кыдзи Комиын збыльмӧдӧны национальнӧй проектъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1280 @ 2021-09-03 @}
Александр Гуцан видзӧдліс, кыдзи Комиын збыльмӧдӧны национальнӧй проектъяс
Кӧч тӧлысь 3 лунӧ Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцан воліс удж серти Коми Республикаӧ.
Волӧмлӧн мог — регионын нацпроектъяс олӧмӧ пӧртӧм да канмуса юралысьлысь тшӧктӧмъяс збыльмӧдӧм бӧрся мониторинг нуӧдӧм.
Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцан Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд ӧтлаын волісны социальнӧй да туй инфраструктура объектъяс вылӧ, кутшӧмъясӧс стрӧитӧны да капитальнӧя дзоньталӧны национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм серти.
Сыктывкарын Александр Гуцан да Владимир Уйба видзӧдлісны Пӧрысьяслы да вермытӧмъяслы республикаса Тентюковскӧй керка-интернатлысь корпус стрӧитӧм. Керкаыс 90 места вылӧ, куим судтаа.
Объектыс кыпӧдсьӧ «Демография» национальнӧй проект серти.
Ӧнія кадӧ тэчсьӧ нуан стенмыс да мунӧ коймӧд судтаса тупкан плитаяс монтируйтӧм, мӧд да коймӧд судтаясын — штукатуритчан уджъяс да шонтан система монтируйтӧм, медводдза да мӧд судтаас — тӧлӧдан система лӧсьӧдӧм да электромонтажнӧй уджъяс.
Мичмӧдӧны-бурмӧдӧны мутассӧ да вӧчӧны ортсыса инженернӧй везъяс.
Стрӧитчанінын уджалӧ 80 рабочӧй.
«Безопаснӧй да бур туйяс» национальнӧй проект серти 2021 воын Сыктывкарын капитальнӧя дзоньталӧны ичӧт гӧгӧртысь туйлысь 3,4 километр кузьта.
Объект вылын вӧлі разьӧма туй вевттьӧдсӧ, пуктӧма топӧдӧмӧн лыа вольӧс, георешётка да топӧдӧмӧн посньӧдлӧм из, лӧсьӧдӧма ва нуас канаваяс, ва лэдзан трубаяс, пуктӧма рӧвняйтан пӧвст да туй вевттьӧдлысь вылыс пӧвст.
Контракт серти уджъяслӧн доныс — 191,5 миллион шайт.
Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь да Коми Республикаса Юралысь волісны Сыктывдін районса Выльгорт сиктын Семён Иванович Налимов нима челядьлы музыкальнӧй школаӧ.
Локтан воӧ школаыслы тырас 60 во.
«Культура» национальнӧй проект серти учреждениесӧ капитальнӧя дзоньталӧны.
Тайӧ могъяс вылӧ вичмӧдӧма 30 миллион гӧгӧр шайт.
Дзоньталӧма вевтсӧ да сувтӧдӧма выль ӧшиньяс.
Вежӧны шонтан да электричествоӧн могмӧдан система, дзоньталӧны шӧр пыранінсӧ да фасадсӧ, вӧчӧны стрӧйба пытшкӧсса отделочнӧй уджъяс.
Удж серти аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцанлы регионын социальнӧй да экономика боксянь серпас йылысь.
Владимир Уйба висьталіс делӧвӧй зільлун да регионлысь инвестиция кысканлун кыпӧдӧм серти республикаса Веськӧдлан котырӧн примитан мераяс йылысь.
Медшӧр мог — республикаса экономика диверсифицируйтӧм, мый серти колӧ чинтыны перъян секторкӧд йитчӧмсӧ да сӧвмӧдны перерабатывайтан юкӧнъяс.
Коми Республика зіля нуӧдӧ тайӧ уджсӧ федеральнӧй Экономика сӧвмӧдан министерствокӧд ӧтув.
Котыртӧма удж торъя экономика зона лӧсьӧдӧм серти.
Вынсьӧдӧма 2026 воӧдз кадколаст вылӧ экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план, кытчӧ пыртӧма 41 проект матӧ 90 миллиард шайт ӧтувъя инвестиция мындаын.
Тайӧ планас торъя ыджыд ин босьтӧ арктика монокаръяс — Вӧркута да Инта — сӧвмӧдӧм.
Александр Гуцан торйӧн сувтліс дзоньвидзалун видзан юкӧнын кадръяслӧн тырмытӧмлун вылӧ.
Владимир Уйба юӧртіс, мый регионын видлавсьӧны учреждениеясӧс медперсоналӧн тыртан туйяс.
Республикаса Юралысь вӧзйис видзӧдлыны позянлун котыртны медицина вузъясын содтӧд группаяс сійӧ студентъясысь, кодъяс эз вермыны босьтны колана мында балл велӧдчыны пырӧм вылӧ, медым сэсся мӧдӧдны найӧс уджавны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан сиктса учреждениеясӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырын полномочнӧй петкӧдлысь нуӧдіс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧм да регионын национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм серти сӧвещанньӧ.
Александр Гуцан тӧдчӧдіс, мый республикаса экономика да социальнӧй юкӧнъяс сӧвмӧдӧмын шӧр мыччӧдъяс видзӧдлӧм бӧрын лои гӧгӧрвоана, мый коронавирус вӧсна дзескӧдӧмъяс бӧрын ситуацияыс республикаын зумыдмӧма.
«Содӧма стрӧитчан удж йӧрышыс, содӧма оланін пыртан йӧрышыс.
Социальнӧй юкӧнын эм неыджыд содӧм.
Тӧдчана, мый удж рынок вылын тыдалӧны бурлань вежсьӧмъяс.
Уджалысь олысьяслысь лыд содтӧм могысь вӧчӧм воськовъяс сетісны позянлун воны пандемияӧдзса мыччӧдъясӧдз.
Сідз, 2021 во заводитчӧм вылӧ уджтӧмалӧмлӧн тшупӧдыс вӧлі 3,4 %, а кӧч тӧлысь заводитчӧм вылӧ тайӧ мыччӧдыс 1,7 %.
И мый нимкодьмӧдӧ, уджтӧмалысьяслӧн лыдыс чиніс пӧшти 2 пӧв», — пасйис Александр Гуцан.
Владимир Уйба висьталіс, мый федеральнӧй да регионса тшупӧдъясын примитӧм отсӧг мераяс вӧсна экономикаын ситуацияыс бурмӧ.
«Тавося сизим тӧлысьӧн Коми Республикаса сьӧмкудйӧ воис 52 миллиард шайт ӧтувъя мында вылӧ чӧжӧс, мый 4,1 % вылӧ унджык кольӧм вося тайӧ жӧ кадколаст серти.
Сідзжӧ ми гӧгӧрвоам, мый экономика бурмӧдӧм да кузь кадколаст вылӧ арталӧм могъяс збыльмӧдӧм могысь колӧ ӧтувтны регионын делӧвӧй зільлун кыпӧдӧм вылӧ став вынсӧ.
Талун регионса Веськӧдлан котыр медшӧрӧн лыддьӧ инвестицияяс кыскан окта политика», — тӧдчӧдіс республикаса Юралысь.
Выльгорт сиктын Семён Иванович Налимов нима челядьлы музыкальнӧй школаӧ волӧмлӧн фото — «Войвыв-Медиа» юӧртан агентство, авторыс — В. Бобырь
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиӧ воас регыдъя отсӧг сетан 30 выль машина да школаса 30 автобус @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1283 @ 2021-09-04 @}
Комиӧ воас регыдъя отсӧг сетан 30 выль машина да школаса 30 автобус
Рочмуса регионъясӧ 4 сюрсысь унджык школаса автобус да 1,6 сюрсысь унджык регыдъя отсӧг сетан машина мӧдӧдӧм йылысь висьталіс талун Рочмуса кабминӧн веськӧдлысь Михаил Мишустин Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи.
Регыдъя отсӧг сетан машинаяслысь парк выльмӧдӧм да школаса автобусъяс ньӧбӧм серти уджсӧ нуӧдӧны Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Тайӧ могъяс вылӧ 2021 во вылӧ резерв фондысь вӧлі вичмӧдӧма 15,3 миллиардысь унджык шайт.
Наысь школаса автобусъяс вылӧ урчитӧма матӧ 10 миллиард шайт.
Тайӧ сетас позянлун ньӧбны 4187 выль машина.
Мӧд юкӧныс — 5,5 миллиардысь унджык шайт — мунас регыдъя отсӧг сетан машинаяс ньӧбӧм вылӧ.
Тайӧ сьӧм вылас лоӧ ньӧбӧма 1624 машина сикт овмӧдчӧминъяслы, та лыдын странаса кар кодь посёлокъяслы да ичӧт каръяслы.
«Выль транспортыс торйӧн ёна колӧ сиктса да ылі районъясса олысьяслы.
На отсӧгӧн велӧдчысьяслы лоӧ кивыв воӧдчыны велӧдчанінӧдз, а врачьяс кутасны ӧдйӧджык воны пациентъяс дорӧ», — пасйис Михаил Мишустин.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволӧн мыччӧдъяс серти, 2020 воын республика ньӧбис школаса 76 выль автобус.
Автопарк выльмӧдӧм вылӧ унджык сьӧмсӧ (113,5 миллион шайт) вичмӧдіс республиканскӧй сьӧмкуд Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Тайӧ воськолыс сетіс позянлун кык пӧв чинтыны 10 воысь дырджык уджалысь автобусъяслысь лыдсӧ.
Уськӧдам тӧд вылӧ, выезднӧй медицина отсӧг сӧвмӧдӧм серти вӧзйӧмъяссӧ кольӧм вося арын Коми Республикаса Юралыськӧд аддзысьлігӧн висьталісны Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс.
Депутат Андрей Климушев пасйис, мый бӧръя кадӧ республика вӧчис воськовъяс тайӧ нырвизяс.
«Зэв тӧдчана, мый мукӧд кар-районын олысьяс вермӧны татшӧм жӧ ногӧн босьтны консультацияяс да отсӧг квалификацияа врачьяслысь», — кывкӧрталіс парламентарий.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1286 @ 2021-09-05 @}
Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Мусир да биару комплексса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Кӧч тӧлысьлӧн медводдза вежалунӧ миян страна пасйӧ Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслысь лун.
Тайӧ республикаса да странаса экономикалӧн медшӧр отрасльясысь ӧти.
Уджсикас гажлунӧ аттьӧалан кывъяс медводз кӧсъя шуны ветеранъяслы, кодъяс сулалісны регионын отрасльлӧн тэчсигӧн.
Тіянӧн подув пуктана традицияяссӧ видзӧны республикаса ӧнія мусир да биару перйысьяс, биару да мусир перйӧм, дасьтӧм, переработайтӧм да нуӧм серти зумыд да коставлытӧм удж могмӧдӧмӧн.
Регионын уджалӧны странаса мусир да биару перйысь шӧр компанияяс.
Мусир да биару промышленносьтлӧн предприятиеяс оз сӧмын пуктыны ыджыд пай республикаса ломтас да энергетика комплекс сӧвмӧдӧмӧ, но и отсалӧны разьны гӧрӧдъяс социальнӧя сӧвмӧмын да лӧсьӧдны олӧм вылӧ бур гӧгӧртас.
Мусир да биару комплексса пыдди пуктана ветеранъяс, уджалысьяс, аттьӧ тіянлы кужӧм-сямлунысь, кывкутӧмӧн уджалӧмысь.
Крепыд дзоньвидзалун, уджын да ӧнія кадлы медся лӧсялысь да водзӧ видзӧдысь технологияяс пыртӧмын вермӧмъяс, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Ухта увса тыяс лоасны туристъясӧс кыскан шӧринӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1287 @ 2021-09-05 @}
Ухта увса тыяс лоасны туристъясӧс кыскан шӧринӧн
Комиын лӧсьӧдісны федеральнӧй тӧдчанлуна торйӧн ёна видзан нёльӧд вӧр-ва мутас — «Парась тыяс» канму вӧр-ва заказник.
Тайӧ аслыспӧлӧс карстӧвӧй ландшафт Ухта районса лунвылын.
Сылӧн ыдждаыс — 17 сюрсысь унджык гектар.
Заказникын вӧчӧма экологическӧй ордым.
Сійӧс восьтісны кӧч тӧлысь 4 лунӧ.
Заказникын лӧсьӧдӧм экомаршрут восьтӧмӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова, «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Гайворонский, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов.
Заказник лӧсьӧдӧмыс лои республикалӧн пайӧн «Экология» национальнӧй проект збыльмӧдӧмӧ да экология туризм сӧвмӧдӧмӧ.
Официальнӧй статус отсӧгӧн вӧр-ва мутаслӧн лоӧ дирекция канму инспекторъяса штатӧн да колана техникалӧн паркӧн.
Тайӧ сетас позянлун окта аддзыны да бырӧдны заказниклысь режим торкалӧмъяс, мыйӧн позьӧ отсавны видзны вӧр-ва комплекссӧ, лӧсьӧдны бур условиеяс шойччӧм да олысьясӧс экология серти велӧдӧм вылӧ.
«Миянлы колӧ не сӧмын видзны тайӧ мичлунсӧ, но и петкӧдлыны сійӧс, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба экомаршрут восьтігӧн.
— Парась тыяс матынӧсь.
Медым нимкодясьыштны наӧн, оз ков лэбны вертолётӧн либӧ уна лун мунны подӧн.
Тыясыс –паныдасьлывтӧмӧсь!
Налӧн ваыслӧн шензьӧдана структура.
Пӧшти став быдмӧгъясыс, тані олысь пемӧсъясыс да лэбачьясыс — гӧрд небӧгынӧсь.
Тайӧс колӧ петкӧдлыны миян челядьлы.
Татшӧм проектъясӧн ми отсалам йӧзлы пыдди пуктыны вӧр-ва, экология».
«Медся мича местаяс миян Коми Республикаын да и став Рочмуын тшӧкыда торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъясын.
Ми аддзам, кыдзи сӧвмӧны заповедникъяс да заказникъяс, и кыдзи йӧзлӧн зільӧмӧн сэні вӧчсьӧны активнӧя шойччан пельӧсъяс.
Коми Республика озыр татшӧм мича да шемӧсмӧдана пельӧсъяснас.
Канму да асшӧр компанияяс дасьӧсь отсавны татшӧминъясас олысь йӧзлы мичмӧдны-бурмӧдны инъяссӧ, видзны да сӧвмӧдны найӧс.
Парась тыяс — чужан му дорӧ радейтӧмлӧн мича, бур пример.
Тайӧ мича вӧр-ваа местаыс, эска, кутас кыскыны ас дорас туристъясӧс оз сӧмын миян республикаысь», — пасйис Каналан Думаса депутат Ольга Савастьянова.
«Парась тыяс» заказниксӧ котыртӧма 2021 вося моз тӧлысьын Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн лӧсялана шуӧмлӧн вынсялӧм бӧрын.
Ухтаса заказник лоӧ Печоро-Илычса канму вӧр-ва биосфернӧй заповедниклӧн филиалӧн.
«Ми кӧсъям вӧчны республикаын вӧр-ва видзан мутасъясысь экология каркас, — юӧртіс Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов.
— Миян эмӧсь шемӧсмӧдана Печоро-Илычса заповедник да «Югыд ва» парк.
2019 воын лои «Койгортса» национальнӧй парк.
«Парась тыяс» — тайӧ каркасас нёльӧд, но абу бӧръя кирпич».
Заказниксӧ да экологическӧй ордымсӧ лӧсьӧдӧм — республикаса Вӧр-ва министерстволӧн, Рочмуса Вӧр-ва министерстволӧн да регионын медгырысь предприятиеясысь ӧтилӧн — «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлӧн — ӧтувъя уджын шедӧдӧмтор.
«Мӧвпсӧ збыльмӧдны ми заводитім кольӧм воын, — пасйис котырса медыджыд директор Александр Гайворонский.
— Вӧчӧма ыджыд ӧтувъя удж.
А проектсӧ збыльмӧдӧмӧн ми петкӧдлім, мый мусир да биару предприятиеяскӧд орччӧн позьӧ видзны вӧр-ва, овны сыкӧд ӧтсӧгласын.
Миянлы колӧ кольны вӧрсӧ ныв-пинымлы вӧрзьӧдлытӧмӧн.
Медым найӧ, кодъяс волӧны республикаӧ, висьталісны сы йылысь кыдз экология нырвизя регион йылысь».
Парась тыяслӧн эм збыльвывса история.
Экологическӧй ордым восьтігӧн вӧлі сійӧ Парасьыслӧн, кодлӧн нимӧн шуӧма тыяссӧ, тьӧтӧн шуысь гӧганылыс.
Галина Дмитриевна Дегтярёва висьталіс, мый Парасьыс Педӧр верӧсыскӧд война водзас воӧма тайӧ местаясас Одыбысь.
Овмӧдчӧмаӧсь вӧрас да заводитӧмаӧсь уджавны заготконтораын.
Сэсся заводитчӧма война, Педӧрыс усьӧма фронт вылын.
Парась кольччӧма овны вӧрас, заимкаыс сылӧн вӧлӧма пыді пармаын.
Пӧрысьнас нин нывбаба овмӧдчӧма матӧджык Борӧвӧй посёлок дорӧ.
«Ми сылы отсасим, — висьталіс Галина Дмитриевна.
— Кӧть и тьӧтӧй оліс ӧтнас, некод сійӧс эз дӧзмӧд, йӧзыс пыдди пуктісны.
И сійӧ пыр ставлы отсасис.
Лэдзліс гортас вошӧм вӧралысьясӧс да чери кыйысьясӧс.
Талун ті збыльмӧдінныд менсьым кӧсйӧмӧс — нэммӧдны миян шензьӧдана рӧднялысь нимсӧ.
Аттьӧ тіянлы ставлы.
Чайта, ми ӧтлаын видзам тайӧ аслыспӧлӧс вӧр-ва мутассӧ».
«Газпром трансгаз Ухта» котыр отсӧгӧн экологическӧй ордым вылын сувтӧдӧма пуысь скульптураяс, пыран арка, качай, лабичьяс, ӧшалысь пос, волысьяслӧн шойччӧм вылӧ беседкаяс, лӧсьӧдӧма автомашинаяслы сулаланін.
Водзӧ кӧсйӧны нюжӧдны Тобысь ю вомӧн ӧшалысь пос, кӧръяс рӧдмӧдан йӧр, чери рӧдмӧдан овмӧс, карстӧвӧй вальдӧмъяс дорӧ эко-ордымъяс, Ыджыд Парась да Кауфман тыяс вылын шойччан зона, выльысь кыпӧдны Прасковья Михайловналысь керкасӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во: Ухталы козьналісны выльмӧдӧм «Нефтяник» спорт комплекс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1288 @ 2021-09-05 @}
Коми Республикалы 100 во: Ухталы козьналісны выльмӧдӧм «Нефтяник» спорт комплекс
Спорт комплекс кыпыда восьтӧмӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Александр Гайворонский, «Транснефть-Север» акционер котырса медыджыд директор Рустэм Исламов, республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяс.
Церемонияыс вӧлі кӧч тӧлысь 5 лунӧ — Мусир да биару промышленносьт лунӧ.
«Нефтяник» спорт комплекс — Коми Республикаын медводдза спорт комплекс. Сійӧс стрӧитӧма 1961 воын.
Сійӧ кадсяньыс капитальнӧя сійӧс эз дзоньтавлыны.
Спорт комплекс дзоньталӧм да ӧнія ногӧн оборудуйтӧм серти водзмӧстчис «Транснефть-Север» акционер котыр.
Проектируйтан-корсьысян уджъяс заводитчисны 2018 воын да помасисны 2020 вося ода-кора тӧлысьын.
Стрӧитан да монтажнӧй уджъяс мунісны 2020 вося йирым тӧлыссянь 2021 вося кӧч тӧлысьӧдз.
Проектлӧн ӧтувъя доныс — 314 миллион шайт.
Тайӧ бурвӧчан проектсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс лоис козинӧн «Транснефть» йӧзлы восьса акционер котырсянь Коми Республикалы 100 во тырӧм кежлӧ.
«Медводз кӧсъя аттьӧавны «Транснефть» котырса президент Николай Петрович Токаревӧс Коми Республикалы тӧдчана проект збыльмӧдӧмын отсӧгысь.
Сідзжӧ аттьӧала миян предприятиелысь коллектив, «Ухта» ККМЮ администрацияӧн юрнуӧдысьӧс да пӧдрадчикнымӧс — «Нерудпром» ичӧт кывкутана котырӧс бур ногтуя уджысь, мый сетіс позянлун восьтыны талун «Нефтяник» спорт комплекссӧ», — пасйис «Транснефть-Север» акционер котырса медыджыд директор Рустэм Исламов.
«Тайӧ зэв бур козин республикалӧн сё во кежлӧ, — шуис Владимир Уйба.
— Миян уджъёртъяс збыльмӧдісны кӧсйысьӧмнысӧ.
Аттьӧала ставсӧ, коді уджаліс сы вылын, медым Ухталы вичмис выльмӧдӧм спорт комплексыс.
Уджыс вӧлі эз кокни, но ми сійӧс вӧчим.
Карыслӧн зэв бур спорт традицияяс.
Том йӧзлы эм кодлысь босьтны пример.
Эска, том спортсменъяс, кодъяс кутасны тані занимайтчыны, быть шедӧдасны медся ыджыд вермӧмъяс».
«Нефтяник» спорт комплексын мунӧны карса, республикаса да регионкостса вермасьӧмъяс баскетболысь, футболысь, мини-футболысь, волейболысь, греко-римскӧй борьбаысь, теннисысь, самбоысь, каратеысь, дзюдоысь, боксысь да кокни атлетикаысь, сдайтӧны ГТО ВФСК нормативъяс.
«Нефтяник» спорт комплекс подув вылын уджалӧны бокс, борьба, футбол, волейбол, баскетбол да хоккей кузя спорт школаяслӧн юкӧнъяс.
Сідзжӧ тані занимайтчӧны уна сикас секцияын карса олысьяс.
«Нефтяниклӧн» бур история.
Карса да регионса олысьяс гордитчӧны асланыс землякъясӧн — ухтаса спортсменъясӧн: нималана сӧветскӧй хоккеистъяс Сергей да Игорь Капустинъясӧн, боксёр, 1996 воӧ Атлантаын Олимпийскӧй ворсӧмъясын участвуйтысь, юниоръяс костын Европаса чемпион Эдуард Захаровӧн, варччысь, 2008 воӧ Пекинын Олимпийскӧй ворсӧмъясын эзысь призёр, 2008 вося мирса чемпион Александр Сухоруковӧн, фигурист, 2020 вося Европаса чемпион Дмитрий Алиевӧн.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во: Ухтаын вужвыйӧн вежӧм бӧрын заводитіс уджавны Карчевский нима творчество шӧрин @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1291 @ 2021-09-06 @}
Коми Республикалы 100 во: Ухтаын вужвыйӧн вежӧм бӧрын заводитіс уджавны Карчевский нима творчество шӧрин
Кӧч тӧлысь 5 лунӧ выльмӧдӧм учреждениеӧ волісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Александр Гайворонский да Руслан Магомедов, Ухтаса мэр Магомед Османов да республикаса министерствоясӧн юрнуӧдысьяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» йӧзлы восьса акционер котыр костын уджъёртасьӧм йылысь Артмӧдчӧм серти вужвыйӧн вежӧма стрӧйбасӧ, видзӧдысьяслы да спорт залъяссӧ, мичмӧдӧма-бурмӧдӧма мутассӧ.
«Тайӧ шӧриныс — аскиа лунӧ пуктӧм пай.
Быд кагалы колӧ аддзыны асьсӧ, и миянлы колӧ отсавны сылы.
И таын татшӧм шӧринъяслӧн зэв ыджыд тӧдчанлун, — пасйис Владимир Уйба.
— Миян социальнӧй уджъёрт «Газпром» котырлӧн водзмӧстчӧм да уджӧ пырӧдчӧм сетіс позянлун вӧчны Г. А. Карчевскӧй нима шӧринсӧ коланаторйӧн могмӧдӧм да условиеяс серти Мӧскуаса да Вежа Петыркарса татшӧм сяма шӧринъясысь абу лёкджыкӧн.
Зэв бур, мый Ухтаса челядьлӧн лоис налысь енбисӧ восьтан татшӧм ыджыд да бур шӧрин».
«Ми ловзьӧдім творчестволысь да культуралысь страна.
Пионеръяслӧн керка — шемӧсмӧдана объект, и миян артмис сійӧс вужвыйӧн вежны.
Ӧні ми кутам лача, мый ухтаса олысьяс кутасны сійӧс видзны.
Уджъёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти уджыс эз на помась, дзоньталӧны кага чужтан керка да няйтӧн бурдӧдчанін», — пасйис Александр Викторович Гайворонский.
Генрих Адольфович Карчевский нима творчество шӧрин — карын медся важ, уна нырвизя содтӧд велӧдан учреждение.
Сійӧс вӧлі восьтӧма 1951 воын.
Медводдза директорнас лоис Генрих Адольфович Карчевский, кодлӧн водзмӧстчӧм серти колян нэмса квайтымынӧд воясӧ Ухтаын заводитісны кыпӧдны Шӧринлысь ӧнія стрӧйбасӧ.
Стрӧитчӧмсӧ помалісны 1967 вося вӧльгым тӧлысьӧ.
Шӧринас вӧліны авиамодельнӧй да судомодельнӧй кружокъяс нуӧдӧм вылӧ жыръяс, кӧні вӧліны модельяс испытайтан торъя ваннаяс. Вӧлі ыджыд спорт зал, йӧктӧм вылӧ рӧмпӧштана класс, оборудуйтӧм сцена, библиотека, Ичӧт Третьяковскӧй галерея, Рочмуса Рытыв-Войвылын дзик ӧти планетарий.
Творчество шӧрин гӧгӧрын вӧлі лӧсьӧдӧма Челядьлы парк.
Талун Шӧринлӧн 33 ӧтувтчӧмын велӧдчӧны 5–18 арлыда 1200-ысь унджык челядь.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс наградаяс Усинскын олысьяслы, кодъяс пуктісны торъя пай Коми войвыв сӧвмӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1294 @ 2021-09-06 @}
Владимир Уйба сетіс наградаяс Усинскын олысьяслы, кодъяс пуктісны торъя пай Коми войвыв сӧвмӧдӧмӧ
Республикаса Юралысь Усинскын пырӧдчис Карлӧн лунлы, Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лунлы да Коми Республикалы сё во тырӧмлы сиӧм кыпыд рытӧ.
Владимир Уйба пасйис, мый Усинск лыддьыссьӧ Комиын мусир юркарӧн.
Тайӧ уджалысь карыс, кодлӧн олӧмыс топыда йитчӧма республикаса да странаса мусир промышленносьтлӧн сӧвмӧмкӧд, талун водзӧ сӧвмӧдӧ мусир перйӧмлысь бур традицияяс.
«Тӧда, мый усинсксаяс ёна радейтӧны ассьыныс карсӧ, — пасйис республикаса Юралысь.
— Сійӧ лои асӧн налы, коді воис татчӧ мусир куйлӧдъяс зіля перъян кадӧ Ставсоюзса ударнӧй комсомол стройка вылӧ.
Талун промышленнӧй предприятиеяс вылын да карлӧн уна сикас организацияын уджалӧны челядьыс да внукъясыс налӧн, кодъяслӧн син водзын чужис Усинск, коді сыкӧд верстяммис да лоис мывкыдӧн.
Но карыс пыр на том и ловнас, и сьӧлӧмнас».
Владимир Уйба сетіс федеральнӧй да республикаса канму наградаяс муниципалитетса олысьяслы.
Наградитӧмаяс пӧвстын — Усинскса том олысь, школаын велӧдчысь Валерия Удот.
Кольӧм во сійӧ мездіс сотчысь керкаысь ассьыс нёль арӧса воксӧ.
Томлун вылӧ видзӧдтӧг, Валерия эз падмы да петкӧдліс асьсӧ повтӧм мортӧн.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн зэв сьӧкыд условиеясын йӧзӧс мездігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да падъявтӧмысь «Пӧсь сьӧлӧм» морӧсвыв пас да «Пӧжар дырйи повтӧмлунысь» медаль сетӧма
Валерия Юрьевна Удотлы — Усинск карын «1 №-а шӧр школа» муниципальнӧй сьӧмкуд общеобразовательнӧй учреждениеын велӧдчысьлы;
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса оланін да коммунальнӧй овмӧсын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Светлана Петровна Шепелевалы — «Усинскса Шоныд сетан Компания» ичӧт кывкутана котырын ва шонтан шӧр котельнӧйса сменнӧй мастерлы;
физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмын заслугаясысь Рочму Федерацияса Президентсянь Почёт грамота сетӧма
Неля Зуфаровна Салимгараевалы — Усинск карын «1 №-а спорт школа» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса тренерлы;
ломтас да энергетика комплекс сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса энергетика министерствосянь Почёт грамота сетӧма
Дмитрий Александрович Обрезковлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырын Веськӧдланінса шӧр аппаратлӧн Шӧр диспетчерскӧй веськӧдланінын сменаса начальниклы;
ломтас да энергетика комплекс сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса энергетика министерствосянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Эдуард Константинович Новцевлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн 5-ӧд №-а биару да мусир перъян комплекснӧй цехса медводдза категорияа инженер-энергетиклы;
Елена Валерьевна Терентьевалы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырын Социальнӧй уджтасъяслӧн веськӧдланінса нуӧдысь специалистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Татьяна Александровна Анисимовалы — «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысьлы;
Галина Васильевна Фащенколы — «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын мутас сӧвмӧдан, экология да вӧр-ваӧн вӧдитчан юкӧнӧн юрнуӧдысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Тшӧктӧмӧн вузасян юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса вузасян юкӧнын Почёта уджалысь» ним сетӧма
Галина Николаевна Демьяновалы — «Олимп» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директорлы;
«Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма
Елена Иосифовна Мезенцевалы — «Усинскса шӧр библиотечнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса Шӧр библиотекалӧн библиотека фондъяс юӧр да маркетинг боксянь могмӧдан да налӧн безопасносьт юкӧнын библиотека фондъяслӧн безопасносьт серти секторӧн заведуйтысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Анна Михайловна Белыхлы, Усвавом сикт;
Иван Савватьевич Мальковлы, Колва грезд;
Татьяна Аксентьевна Викторовалы — «Шӧр клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса филиалӧн заведуйтысьлы, Нӧвикбӧж грезд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во: Шеллябӧж сиктын воссис 45 места вылӧ выль детсад @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1295 @ 2021-09-07 @}
Коми Республикалы 100 во: Шеллябӧж сиктын воссис 45 места вылӧ выль детсад
Школаӧдзса арлыда челядьлы учреждениесӧ стрӧитӧма ЛУКОЙЛ котыр отсӧгӧн.
Кӧч тӧлысь 6 лунӧ выль детсадсӧ видзӧдлісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, ЛУКОЙЛ-Коми котырса медыджыд директор Александр Голованев, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Руслан Магомедов да Евгения Лясковская, «Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса юралысь — кар кытшса администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Такаев.
«Республикаса сё вося юбилей кежлӧ Шеллябӧжын олысьяслы лои зэв бур козин — ӧнія кадлы лӧсялана детсад, — пасйис Владимир Уйба.
— Сиам челядьлы быдмыны сямаӧн да ассьыныс чужан сиктсӧ да республикасӧ радейтысьясӧн.
Верстьӧяслы — содтыны демография, медым детсадйыс эз тыртӧмав.
А ми и водзӧ кутам отсавны Шеллябӧж сиктлы да Усинск кытшлы, медым олӧмыс тані лои гажаджыкӧн да шудаджыкӧн.
Ставлы став бурсӧ, а детсадлы — бур туй!»
Водзджык яслиса группаыс да школаӧдз арлыда челядьлӧн ӧтувъя группаыс вӧліны 1960 да 1963 воясӧ стрӧитлӧм разнӧй стрӧйбаясын.
Выль стрӧйбаын эмӧсь жыръяс куим группалы, кӧні эмӧсь ворсанінъяс да узьланінъяс.
«Нимкодь, мый Коми Республикалӧн да «ЛУКОЙЛ» котырлӧн юбилейнӧй воӧ ми восьтім нӧшта ӧти тӧдчана социальнӧй объект, и сійӧ сиктса объект.
Эска, мый миян войвыв муын ӧткодя тӧдчана сӧвмӧдны инфраструктурасӧ и каръясын, и сиктъясын.
Медым ылі сиктъясын олысьяслӧн вӧлі карсаяскӧд ӧткодь позянлун и уджын, и кужанлун да енби сӧвмӧдӧмын», — шуис Александр Голованев.
Школаӧдзса учреждениеӧ волӧны 30 челядь.
Накӧд уджалӧны 5 педагог: 4 кагульнича да 1 музыка велӧдысь.
«Талун — миянлы збыль кыпыд лоӧмтор.
Сад восьтӧмсӧ виччысисны и челядь, и бать-мам, и велӧдысьяс.
Ставсӧ вӧчӧма зэв бура: паськыда да колана ногӧн.
Талунъя кадӧдз учреждениеыс вӧлі 1963 воын кыпӧдлӧм стрӧйбаын. Сійӧ оз нин лӧсяв ӧнія нормаяслы: миян эз вӧв ни спорт зал, ни сьылан-йӧктан зал, узьланінъясыс вӧліны группаясын.
Ӧні лӧсьӧдӧма став условиеяссӧ челядьӧс велӧдӧм да быдтӧм-сӧвмӧдӧм вылӧ.
Чайта, быд асыв миян дзолюкъяс кутасны радпырысь тэрмасьны асланыс мӧд гортӧ!» — шуис детсадйӧн веськӧдлысь Елена Семяшкина.
2021 воын республикаын пыртӧма уджӧ школаӧдзса велӧдчӧм вылӧ 315 местаа кык объект, стрӧитӧны 1000 места вылӧ кык школа, 90/40 места вылӧ ӧти школа-сад да 80 места вылӧ ӧти детсад.
2020 воын пыртӧма уджӧ да восьтӧма 2301 места вылӧ куим школа, школаӧдзса группаяса кык школа (110/35 да 60/20 местаяс вылӧ) да 440 места вылӧ куим детсад.
Шеллябӧж да Сем Ӧндрей сиктъясын республикаса Юралысь нуӧдіс олысьяскӧд ӧткымын аддзысьлӧм.
Сёрнитісны туйяс дзоньталӧм да стрӧитӧм, ылі сиктъясын да посёлокъясын олысь йӧзӧс мобильнӧй связьӧн могмӧдӧм, медицина боксянь обслуживайтӧм, видз-му овмӧслы отсалӧм, йӧзӧс уджӧн могмӧдӧм, том специалистъясӧс оланінӧн могмӧдӧм, пӧжарысь видзан постъяс восьтӧм йылысь.
Владимир Уйба сетіс Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видлалӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны сы дорӧ аддзысьлӧмъяс дырйи.
Уджсӧ кутасны нуӧдны районса администрациякӧд ӧтув.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Борӧвӧйса олысьяслӧн лоӧ ӧнія кадлы лӧсялана культура керка @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1296 @ 2021-09-07 @}
Борӧвӧйса олысьяслӧн лоӧ ӧнія кадлы лӧсялана культура керка
Ухта районса Борӧвӧй посёлокын водзӧ выльмӧдӧны культура керка.
Сьӧмсӧ вичмӧдіс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котыр.
Кӧч тӧлысь 4 лунӧ дзоньтасян уджъяслӧн мунӧмӧн тӧдмасисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да предприятиеса медыджыд директор, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Александр Гайворонский.
Культура керка — посёлокса олысьяслӧн прӧст кад коллявны радейтана ин.
Тані уджалӧ матӧ 20 клубса чукӧртчӧм, кӧні занимайтчӧны 180 гӧгӧр морт.
1973 воын кирпичысь кыпӧдлӧм стрӧйбасӧ колӧ вӧлі капитальнӧя дзоньтавны.
2019–2020 воясӧ «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырӧн сетӧм сьӧм вылӧ вӧлі дзоньталӧма вевтсӧ да лэбула пыранінсӧ.
Таво вичмӧдӧма сьӧм холл да йӧктан зал дзоньталӧм вылӧ, фасадсӧ кышӧм да кутан конструкцияяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Кутасны монтируйтны шонтан да электричествоӧн могмӧдан системаяс.
Кольӧм во карса сьӧмкуд сьӧм вылӧ вӧлі дзоньталӧма йирк кутӧдъяс да видзӧдысьяслы зал.
«Ичӧт Чужан мулӧн культура» ставрочмувывса проект збыльмӧдӧм серти ньӧбӧма залӧ креслӧяс, сценалы «паськӧм» комплект, югзьӧдан да шыӧдан оборудование.
Таво уджъяс мунӧны водзӧ, муниципалитетса сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ дзоньталӧны культура керкаын меститчысь библиотека.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырӧн веськӧдлысьясӧс Ухталысь да ухтаса посёлокъяслысь социальнӧй инфраструктура сӧвмӧдӧмӧ зіля пырӧдчӧмысь.
«Зэв тӧдчана, мый ми вӧчам тайӧс ӧтлаын — республика, муниципалитет да миян уджъёртъяс.
Ӧтлаын ми вежам олан условиеяссӧ бурланьӧ, медым миян каръяс да сиктъяс лоисны олӧм да уджалӧм вылӧ лӧсьыдджыкӧн да бурджыкӧн.
Аттьӧала Александр Викторович Гайворонскийӧс сыысь, мый сійӧ оз прӧста пырӧдчы тайӧ уджас, но и ачыс водзмӧстчӧ, вӧзйӧ ассьыс отсӧг социальнӧй мытшӧдъяс разигӧн», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы вичмӧдасны федеральнӧй сьӧм вуджан висьӧмысь бурдӧдан больнича водзӧ стрӧитӧм вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1298 @ 2021-09-07 @}
Коми Республикалы вичмӧдасны федеральнӧй сьӧм вуджан висьӧмысь бурдӧдан больнича водзӧ стрӧитӧм вылӧ
Рочмуса Веськӧдлан котыр веськӧдас 50,1 миллион шайт Коми Республикаса сьӧмкудйӧ Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича стрӧитӧм вылӧ.
Татшӧм тшӧктӧмсӧ кырымаліс премьер-министр Михаил Мишустин.
Рочмуса кабминлӧн помшуӧм серти, 300 миллионысь унджык шайт мындаын сьӧмсӧ урчитӧма куим регионын медицина объектъяс стрӧитӧм вылӧ.
Сьӧмӧн могмӧдасны Саратов обласьтын 200 койка вылӧ онкология диспансер стрӧитӧм.
Удмуртияын кыпӧдасны Туберкулёзысь бурдӧдан республиканскӧй клиническӧй больнича бердын поликлиникаа бурдӧдчан корпус.
Комиын сьӧмыс мунас Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича водзӧ стрӧитӧм вылӧ.
Кыдзи юӧртӧма Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн сайтын, помшуӧмсӧ примитӧма Веськӧдлан котырлӧн удж бӧртасъяс йылысь отчётӧн 2021 вося ода-кора тӧлысьын Каналан Думаын Михаил Мишустинлӧн выступайтӧм бӧрын.
Сэки парламентарийяс висьталісны Веськӧдлан котырӧн юрнуӧдысьлы ӧткымын регионын медицина учреждениеяс стрӧитӧмсӧ водзӧ колана мында сьӧмӧн могмӧдны коланлун йылысь.
2020 воын ӧткымын объект стрӧитӧм вылӧ вичмӧдӧм сьӧмлысь мындасӧ вӧлі чинтӧма COVID–19-кӧд тыш вылӧ сьӧмкуд сьӧмсӧ вичмӧдӧм вӧсна.
Уськӧдам тӧд вылӧ: 2020 воын выль медицина учреждениеяс стрӧитӧм йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сёрнитіс Рочмуса Президент Владимир Путинкӧд видеоконференция пыр аддзысьлігӧн да корис отсӧг федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Сійӧ жӧ вонас Сыктывкарын заводитісны кыпӧдны Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больничалысь выль стрӧйба.
100 койкаа больничасӧ, транспорт дезинфицируйтан пунктсӧ, контроль да лэдзан пунктъяссӧ, биару станциясӧ, аварияяс дырйи электричествоӧн могмӧдан ӧшмӧссӧ вӧчӧ «ТехГазМонтаж» ичӧт кывкутана котыр, кодкӧд кырымалӧма контракт объект проектируйтан да стрӧитан уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Ӧні нуӧдсьӧны уджъяс стенъяс да I, II да III техническӧй джоджувса колоннаяс лӧсьӧдӧм серти, I, II да III блокъясса стенъяс шондӧдӧм да гидроизолируйтӧм серти, II блокса техническӧй джоджувса перекрытиеяс бетонируйтӧм, I да II блокса I судтаысь стенъяс да колоннаяс армируйтӧм серти.
Контракт серти, стрӧитчан да монтируйтан уджъяссӧ урчитӧма помавны 2022 вося рака тӧлысьӧ.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вӧркутаын мунӧны Рочму Федерацияса Арктика зонаӧ пырысь мутасъяс дорйӧм серти опытно-исследовательскӧй велӧдчӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1299 @ 2021-09-07 @}
Вӧркутаын мунӧны Рочму Федерацияса Арктика зонаӧ пырысь мутасъяс дорйӧм серти опытно-исследовательскӧй велӧдчӧмъяс
Велӧдчӧмъясыс нуӧдсьӧны Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти Рочмуса сизим арктика регионын — Коми Республикаын, Красноярск крайын, Кардор да Мурман обласьтъясын, Якут муын, Яран да Чукоткаса асвеськӧдлан кытшъясын.
Велӧдчӧмъяссӧ восьтісны талун, кӧч тӧлысь 7 лунӧ, видеосвязь пыр.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба висьталіс регионлӧн дасьлун йылысь, кор вӧлі Усинскын удж серти.
«Ассянь, став Коми Республикасянь, коді пасйис таво сё во котыртӧмсяньыс, кӧсъя чолӧмавны миян странаса Арктика мутасъяс медводдзаысь шымыртӧм опытно-исследовательскӧй велӧдчӧмъясын участвуйтысьясӧс, — пасйис Владимир Уйба.
— Коми Республикаса РСЧС-лӧн мутас системаувса вынъяс да средствояс велӧдчӧмъясӧ пырӧдчыны дасьӧсь».
Рочмуса арктика регионъясын кутасны видлавны вводнӧйяс, кутшӧмъяс петкӧдлӧны торъя мутаслы инмысь лоны вермана неминучаяс.
Лоӧ пленарнӧй заседание, кӧні видлаласны Рочмуса Арктикаын ӧпастӧмлун могмӧдігӧн ведомствокостса йитӧдъяс серти юалӧмъяс.
Республикаын велӧдчӧмъяслӧн шӧр этапъясыс мунӧны Вӧркутаын — республикалы да став страналы колана да стратегическӧя тӧдчана карын.
Талун Войкытш сайын лоӧ нуӧдӧма велӧдчӧмъяслысь медводдза этап — вайӧдны РСЧС-лысь веськӧдлан органъяссӧ да вынъяссӧ лоны вермана неминучаяс кежлӧ дасьлун режимӧ.
Велӧдчӧмъяс дырйи лоӧ и делӧвӧй уджтас.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлы сетӧма отсӧг Вӧркута карса велӧдчанінъясын, МЧС-лӧн пӧжарысь мездан юкӧдувъясын восьса ӧдзӧс лунъяс нуӧдӧмын, а сідзжӧ пӧжар дырйи аварияысь мездан техникалысь да оборудованиелысь выставка котыртӧмын.
Кӧч тӧлысь 6–10 лунъясӧ республикаын мунӧ Рочмуса Арктикалӧн ӧпастӧмлун вежон.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ 2022 во помӧдз усинскса Колва сиктын лоас бур юан ва @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1301 @ 2021-09-08 @}
2022 во помӧдз усинскса Колва сиктын лоас бур юан ва
Социальнӧй уджъёртъяс «Усинск» КК МЮ администрация отсӧгӧн котыртісны магистральнӧй ва провод проектируйтӧм серти удж.
Стрӧитчӧмын сьӧмӧн отсасьӧ «ЛУКОЙЛ» котыр.
Та йылысь кӧч тӧлысь 7 лунӧ юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба Колва сиктса олысьяскӧд аддзысьлігӧн.
Ваӧн могмӧдӧм серти мытшӧдӧн Колваын олысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ тавося ода-кора тӧлысьӧ аддзысьлігӧн.
Найӧ висьталісны, мый сиктын эмӧсь скважинаяс, кутшӧмъяс кыскӧны васӧ муувса ӧшмӧсъясысь.
Но тайӧ ваыс кӧртлӧн, азотлӧн да аммиаклӧн вывті ыджыд петкӧдласъяс вӧсна оз лӧсяв нормаяслы.
Мытшӧд йылысь сёрниыс мунӧ 2013 восянь, но сӧмын ӧні урчитӧма сылысь разьӧмсӧ.
Колваса олысьяслы босьтчис отсасьны «ЛУКОЙЛ» котыр.
Бур юан ваӧн сиктсаясӧс могмӧдӧм серти уджъяссӧ кутасны нуӧдны кык тшупӧдӧн.
Медводдза тшупӧдыс — магистральнӧй ва провод стрӧитӧм, тшӧтш и Пелыся да Шорсай выль уличаясӧдз.
Мӧд тшупӧдыс — сиктын пытшкӧсса ва сетан везъяс вежӧм.
«Миян уджъёртъяс заводитісны нин проектируйтӧм серти уджъяс, кутшӧмъясӧс колӧ помавны тайӧ во помӧдзыс.
Сэсся заводитчасны стрӧитчан да монтажнӧй уджъяс, да 2022 воын сиктас лоӧ сӧстӧм бур ва.
Но пыртны сійӧс гортаныд, пыдди пуктана олысьяс, ті верманныд сӧмын сэк, кор сувтӧданныд ассьыныд олан стрӧйбаяснытӧ канму кадастр учёт вылӧ.
Колана документъяссӧ лӧсьӧдны тіянлы отсаласны районса власьтъяс», — шуис Владимир Уйба.
Аддзысьлӧм вылын сідзжӧ сёрнитісны социальнӧй объектъяс да туйяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, ывлавывса бияс ӧнъяӧдӧм да олысьясӧс чорыд ломтасӧн могмӧдӧм йылысь.
Владимир Уйба сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видлалӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны сы дорӧ аддзысьлігӧн.
Уджыс кутас мунны районса администрациякӧд ӧтув.
Колва сиктӧ волігӧн республикаса Юралысь видзӧдліс челядьлы ворсан да уна мога спорт площадкаяс, кутшӧмъясӧс вӧлі стрӧитӧмаӧсь «ЛУКОЙЛ — челядьлы!» бурвӧчан проект серти.
Челядьлы площадкасӧ сувтӧдӧма сиктса администрация дорын.
Ворсан комплексъясыс, качайясыс да карусельясыс дзик пыр кажитчисны сиктса том олысьяслы.
Спорт комплексыс оз жӧ тыртӧмав: ӧпастӧмлуна вевттьӧда поле вылын зонкаяс ворсӧны футболысь да волейболысь.
Унаӧн окотитӧны занимайтчыны ывлавывса тренажёръяс вылын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ 2022 вося «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти войтырлысь проектъяс бӧрйӧмсӧ нуӧдӧм йылысь юӧртӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1304 @ 2021-09-09 @}
2022 вося «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти войтырлысь проектъяс бӧрйӧмсӧ нуӧдӧм йылысь юӧртӧм
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация (водзӧ — Администрация) юӧртӧ «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти войтырлысь проектъяс бӧрйӧмсӧ нуӧдӧм йылысь.
Бӧрйӧмыс нуӧдсьӧ «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект дорӧ индӧм муртӧсъяслы войтырлӧн проектъяс лӧсялӧмсӧ урчитӧм серти удж котыртан пӧрадок серти, мый вынсьӧдсьӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн 2016 во ода-кора тӧлысь 20 лунся 252 №-а шуӧмӧн.
Войтырлысь проектъяс бӧрйӧмӧ пырӧдчӧм вылӧ Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъяссянь заявкаяс примитан кадколастсӧ урчитӧма 2021 вося кӧч тӧлысь 27 лунсянь 2021 вося йирым тӧлысь 8 лунӧдз (тайӧ луныс пырӧ жӧ) (Администрациялӧн 2021 во кӧч тӧлысь 7 лунся 70-д №-а тшӧктӧд).
Проектъяс бӧрйӧмӧ вермасны пырӧдчыны муниципальнӧй районъяслӧн да кар кытшъяслӧн меставывса асвеськӧдлан органъяс, а сідзжӧ овмӧдчӧминъяслӧн меставывса асвеськӧдлан органъяс сэк, кор налысь участвуйтӧмсӧ урчитӧма лӧсялана документъясӧн (водзӧ — Шыӧдчысьяс).
Бӧрйӧмӧ пырӧдчӧм могысь Шыӧдчысь сетӧ Администрацияӧ заявка юӧртӧмын индӧм кадколастӧ.
Заявкасӧ гижӧны электроннӧя.
Заявкалысь электроннӧй формасӧ позьӧ босьтны личнӧй кабинетын «Ӧтуввез» юӧртан да телекоммуникация везйын https://signal.rkomi.ru сайт вылын.
Гижӧм бӧрын заявкасӧ колӧ распечатайтны да сійӧс кырымалӧ лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияса юралысь (юрнуӧдысь) либӧ сыӧн уполномочитӧм морт.
Заявка дорӧ содтысьӧны татшӧм документъяс:
а) рӧскодлӧн детализируйтӧм смета да (либӧ) сметнӧй документация, кутшӧмӧс кырымалӧма лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияса юралысьӧн (юрнуӧдысьӧн) либӧ сыӧн уполномочитӧм мортӧн, да (либӧ) сьӧм овмӧс органӧн юрнуӧдысьӧн, овмӧдчӧминса юралысьӧн (водзӧ — смета).
Ичӧт да шӧр предпринимательство юкӧнын да агропромышленнӧй комплексын верктуя нырвизьяс серти сметасӧ содтӧд кырымалӧ овмӧс нуӧдысь субъект;
б) войтырлысь проект збыльмӧдӧм вылӧ рӧскод кӧсйысьӧм олӧмӧ пӧртӧм вылӧ мӧд финансӧвӧй во вылӧ муниципальнӧй юкӧнлӧн сьӧмкудйӧ сьӧмкуд ассигнованиеяс пыртӧм йылысь Шыӧдчысьлӧн гарантийнӧй кӧсйысьӧм, сэк, кор проектыс прӧйдитас бӧрйӧм «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти, лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияса юралысьлӧн (юрнуӧдысьлӧн), либӧ сыӧн уполномочитӧм мортлӧн, либӧ сьӧм овмӧс органӧн юрнуӧдысьлӧн, овмӧдчӧминса юралысьлӧн кырымпасӧн;
в) лӧсялана муниципальнӧй уджтасӧ войтырлысь проект збыльмӧдӧм да (либӧ) войтырлӧн проектса могъяслы лӧсялысь мероприятиеяс пыртӧм йылысь Шыӧдчысьлӧн гарантийнӧй кӧсйысьӧм лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияса юралысьлӧн (юрнуӧдысьлӧн), либӧ сыӧн уполномочитӧм мортлӧн, овмӧдчӧминса юралысьлӧн кырымпасӧн.
Тайӧ пунктса «б» да «в» пунктувъясӧн урчитӧм кӧсйысьӧмъяссӧ колӧ пӧртны олӧмӧ субсидия, субвенция, мукӧд торъя мога сьӧмкудкостса трансферт сетӧм йылысь уведомление воан лунсянь 15 календарнӧй лун чӧжӧн.
Ичӧт да шӧр предпринимательство юкӧнын да агропромышленнӧй комплексын верктуя нырвизьяс серти заявка дорӧ колӧ содтыны «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти бӧрйӧмсӧ прӧйдитӧм войтырлысь проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ муниципальнӧй юкӧнлӧн сьӧмкудйысь сьӧм сетан пӧрадоклысь (правилӧяслысь), кутшӧмъясӧс вынсьӧдӧма лӧсялана муниципальнӧй уджтасъясӧн, Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копия;
г) лӧсялана муниципальнӧй юкӧнын нуӧдӧм гражданалӧн чукӧртчылӧм серти бӧртаса документлӧн да войтырлӧн проектлысь йӧзлы да социальнӧй тӧдчанлунсӧ эскӧдысь кырымпасъяс реестрлӧн Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копияяс, а сідзжӧ гражданалӧн ӧтувъя чукӧртчылӧм фото- да видеофиксируйтӧм (эм кӧ).
Кырымпасъяс реестрын колӧ индыны войтырлӧн проектлысь ним, чукӧртчылӧм нуӧдан кадпас, гражданинлысь О.Н.В., войтырлысь проект збыльмӧдӧмын сьӧмӧн отсалӧм вылӧ сӧгласлун (сӧгластӧмлун) татшӧм сьӧма отсӧг вылӧ ӧтувъя мындалӧн ыдждаын, мый вынсьӧдӧма гражданалӧн чукӧртчылӧм дырйи, кырымпас.
Сэк, кор меставывса асвеськӧдлан орган нуӧдӧ анкетируйтӧм, юасьӧм либӧ гражданалысь видзӧдлас мукӧд ногӧн тӧдмалӧм, кутшӧмъясӧс урчитӧма тайӧ Пӧрадоклӧн 1 пунктса нёльӧд абзацӧн, колӧ содтыны нуӧдӧм анкетируйтӧмлысь, юасьӧмлысь да гражданалысь мукӧд ногӧн видзӧдлассӧ тӧдмалӧмлысь бӧртасъяссӧ;
д) лӧсялана муниципальнӧй юкӧнын меставывса асвеськӧдлан органъясӧн войтырлысь проектъяс видлалӧмлӧн сёрнигижӧдлысь Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копия (либӧ войтырлысь проектъяс видлалӧм йылысь лӧсялана муниципальнӧй юкӧнын меставывса асвеськӧдлан органлӧн инӧда актлысь Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копия);
е) гарантийнӧй письмӧяс:
юридическӧй кывкутысьяссянь (сьӧмкуд учреждениеяс, канму да муниципальнӧй предприятиеяс кындзи) (водзӧ — юридическӧй кывкутысьяс), асшӧр уджалысьяссянь да мукӧд заинтересованнӧй йӧзсянь войтырлысь проектъяс содтӧд сьӧмӧн могмӧдны дасьлун йылысь войтырлӧн проектъяс збыльмӧдӧмӧ кыскан сьӧмлысь йӧрыш индӧмӧн сэк, кор найӧ пырӧдчӧны войтырлысь проектъяс збыльмӧдӧмӧ;
юридическӧй кывкутысьяссянь, асшӧр уджалысьяссянь, гражданасянь материально-техническӧй ногӧн пырӧдчыны дасьлун йылысь татшӧм сикас пырӧдчӧмсӧ индӧмӧн сэк, кор найӧ пырӧдчӧны войтырлысь проектъяс збыльмӧдӧмӧ.
Материально-техническӧй ногӧн пырӧдчӧм улын гӧгӧрвосьӧ войтырлысь проект збыльмӧдӧмӧ абу сьӧма пай материалъясӧн, оборудованиеӧн, техникаӧн, транспорт средствоясӧн пуктӧм;
ж) документъяслӧн, кутшӧмъяс эскӧдӧны объект(ъяс) вылӧ, кӧні кутасны мунны войтырлысь проект збыльмӧдӧм серти уджъяс, муниципальнӧй эмбур инӧд, лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияса юралысьӧн (юрнуӧдысьӧн) эскӧдӧм копияяс, либӧ документъяс, кутшӧмъяс эскӧдӧны, мый объектъяссӧ сувтӧдасны баланс учёт вылӧ (выль стрӧитчӧм дырйи), да найӧс видзӧмсӧ (дзоньталӧмсӧ) оз ковмы вӧчны ортсыса организацияяслы (керка йӧръясын збыльмӧдан проектъяс кындзи):
муниципальнӧй инӧда актлӧн, мый вынсьӧдӧ лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн меставывса тӧдчанлуна ӧтув вӧдитчан автомашина туйяслысь лыддьӧг, Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копия, либӧ лӧсялана муниципальнӧй юкӧнлӧн муниципальнӧй эмбур реестрысь выписка, кӧні эм заявкаӧ пыртӧм объектъяс йылысь тӧдмӧгъяс (Пӧрадоклӧн 2 пунктса «в» пунктулӧн урчитӧм верктуя нырвизь серти);
меставывса тӧдчанлуна ӧтув вӧдитчан автомашина туйяслӧн реестрысь Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм выписка либӧ мӧд документ, мый эскӧдӧ, мый дзоньтавны, бӧр лӧсьӧдны, бурмӧдны вӧзъян участокыс лоӧ улич-туй везйӧн да оз пыр меставывса тӧдчанлуна ӧтув вӧдитчан автомашина туйяс лыдӧ, кутшӧмъясӧс сьӧмӧн могмӧдӧны туй фондлӧн сьӧм тшӧт весьтӧ (Пӧрадоклӧн 2 пунктса «е» пунктувлӧн нёльӧд абзацын индӧм проектъяс вылӧ);
з) войтырлӧн проектъяс вылӧ, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧны керка йӧръясын, заявка дорӧ колӧ содтыны быд уна патераа керкаын жыръяс кутысьяслӧн ӧтувъя чукӧртчылӧмъяслӧн сёрнигижӧдъяслысь Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копияяс гӧлӧсуйтан листъяслӧн, кутшӧмъясӧс оформитӧма оланін оланпастэчаслӧн корӧмъяс серти, керка йӧрын меститчысь быд стрӧйба да сооружение кутысьяслӧн помшуӧмъяслӧн Шыӧдчысьӧн эскӧдӧм копияясӧн, кӧні пасйӧма татшӧм юӧр:
1) уна патераа керкаын жыръяс, оборудование, мукӧд объект, кутшӧмъясӧс войтырлӧн проект збыльмӧдӧм серти сувтӧдӧма керка йӧрын, кутысьяслӧн ӧтувъя эмбурӧ пыртӧм йылысь помшуӧм (эмбурӧ — стрӧйбаяс да сооружениеяс кутысьяслы);
2) оборудование, мукӧд объект, кутшӧмъясӧс сувтӧдӧма керка йӧрын войтырлысь проект збыльмӧдігӧн, видзӧм йылысь кӧсйысьӧм.
Заявкаын да документъясын (водзӧ — заявка) индӧм юӧрлӧн збыльлун вӧсна кывкутӧ Шыӧдчысь.
Сэк, кор войтырлысь проект збыльмӧдӧны кар (сикт) овмӧдчӧминын, Заявка да сы дорӧ документъяс дасьтӧмын збыльлун вӧсна кывкутӧ муниципальнӧй районлӧн лӧсялана меставывса асвеськӧдлан орган.
Заявка да сы дорӧ документъяс дасьтӧмын отсӧг сетӧм могысь меставывса асвеськӧдлан органъяс вермӧны шыӧдчыны Сьӧмкуд сӧвмӧдӧмын водзмӧстчан проектнӧй шӧринӧ.
Проектнӧй шӧринлӧн контактъяс: Сизев Дмитрий Владимирович, телефон: +7908–717–75–13, электроннӧй пошта: dimasizev@gmail.com.
Шыӧдчысьӧн войтырлӧн быд проект вылӧ сетсьӧ торъя Заявка бумага вылын да электроннӧя (USB-флеш-накопитель вылын либӧ «Ӧтуввез» юӧртан да телекоммуникация везйын мыччӧдъяс облачнӧя видзӧм вылӧ ыстӧгӧн).
Бӧрйысьӧмӧ пырӧдчӧм вылӧ заявкасӧ запечатывайтӧны конвертӧ, кӧні гижсьӧны «Войтырлысь проектъяс бӧрйӧмӧ пырӧдчӧм вылӧ заявка» кывъяс, да ыстӧны веськыда Администрацияӧ либӧ пошта пыр, корреспонденция вайысь мукӧд организация пыр.
Бӧрйысьӧмӧ пырӧдчӧм вылӧ документъяссӧ примитӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация: 167000, Сыктывкар, Коммунистическӧй улича, 9 к., 20, 36 кабинетъясын уджалан лунъясӧ:
выльлунӧ — четвергӧ 9 чассянь 13 часӧдз да 14 чассянь 17 час 30 минутӧдз;
пекничаӧ 9 чассянь 13 часӧдз да 14 чассянь 16 часӧдз.
Юасьны позьӧ татшӧм телефонъяс пыр:
Морозова Анастасия Сергеевна — (8212) 285–397;
Рожкина Светлана Евгеньевна — (8212) 285–295;
Падерин Владислав Александрович — (8212) 285–174.
Юӧртӧм дорӧ содтӧд:
1. «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект збыльмӧдан III тшупӧд йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялӧн 2021 во кӧч тӧлысь 7 лунся 70-д №-а тшӧктӧд.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сёрнитіс Удора районса ылі сикт-грездъясын олысьяскӧд талунъя мытшӧдъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1308 @ 2021-09-10 @}
Владимир Уйба сёрнитіс Удора районса ылі сикт-грездъясын олысьяскӧд талунъя мытшӧдъяс йылысь
Кӧч тӧлысь 8 да 9 лунъясӧ Коми Республикаса Юралысь республикаса министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяскӧд, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедовкӧд уджаліс Удора районын.
Веськӧдлан котырса делегация воліс Благоев да Солнечнӧй посёлокъясӧ, Йӧртымдін, Ыджыд Пыисдін да Черныб сиктъясӧ, видзӧдліс производство да социальнӧй объектъяс, аддзысьліс олысьяскӧд.
Благоев посёлокын Владимир Уйба воліс районса 1 №-а участковӧй больничаӧ.
Сійӧ могмӧдӧ кык сюрсысь унджык мортӧс — тайӧ Солнечнӧй, Благоев да Чим посёлокын, Вачӧртыдін грездын, Веньдін станцияын да Йӧртымдін сиктын олысьяс.
Благоевса больничаын сетӧны сӧмын планӧвӧй стационарнӧй отсӧг, нюжмасьны позьтӧм госпитализируйтӧм дырйи пациентъяссӧ нуӧдӧны Усогорск посёлокын Удора районса шӧр больничаӧ.
Тадзи артмӧ медицина кадръяс тырмытӧмлун вӧсна — больничаас медперсонал штатыс тырӧма сӧмын 89 % вылӧ.
Та дырйи учреждениеыс пырӧдчӧ «Земскӧй доктор» да «Земскӧй фельдшер» уджтасъясӧ.
«Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы колӧ вынсьӧдны кадръяс серти удж, а сідзжӧ могмӧдны больничасӧ 16-среза компьютернӧй томографӧн да магнитӧн бурдӧдысь оборудованиеӧн» — тшӧктіс Владимир Уйба.
Солнечнӧй посёлокын Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс «Комиимпэкс» вӧр пӧрӧдан да вӧр переработайтан комплекслысь производство вынйӧрсӧ.
2020 воын производство база мутасын вӧлі пыртӧма уджӧ керъя вӧр сортируйтан системаа вӧр переработайтан выль цех.
Пиломатериал производстволӧн ӧтувъя йӧрышыс цехлӧн производственнӧй вынйӧр вылӧ петӧм бӧрын лоӧ вонас 20 400 кубометр.
Предприятиелӧн аслас вӧр сырьё база.
Удора районлы компанияыс лоӧ уджӧн ыджыд могмӧдысьӧн да вот мынтысьӧн, а сідзжӧ сетӧ районлы социальнӧй да экономика боксянь отсӧг.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр дась сетны предприятиелы отсӧг ыджыдджык содтӧд дона продукциялысь производство лӧсьӧдӧмын.
Вӧр пӧрӧдӧм — кольӧм нэм.
Колӧ вешйыны таысь.
Нӧшта ӧти водзӧ вылӧ бур нырвизь — биоломтас вӧчӧм.
Кутны кӧ тӧд вылын, мый республикаса мазут да из шом вылын уджалысь котельнӧйяс кутам вуджӧдны матысса воясӧ пеллетъяс вылӧ, татшӧм вӧчасыс лоӧ коланаӧн пытшкӧсса рынокъяс вылын.
Тайӧ уджас позьӧ нин талун пырӧдчыны», — пасйис Владимир Уйба.
Ыджыд Пыисдін сиктын республикаса Юралысь воліс врачебнӧй амбулаторияӧ.
Медицина учреждениеыс могмӧдӧ 319 мортӧс, на лыдын 26 челядь.
Ыджыд Пыисдінын олысьяс кындзи, тайӧ нӧшта квайт грездса олысьяс.
Усогорск посёлокӧдз, кӧні уджалӧ районса больнича, — 115 километр.
Амбулаториялӧн эм 22 автомашина.
Приёмсӧ нуӧдӧ фельдшер.
Удора районын республикаса Юралысь аддзысьліс Благоев да Солнечнӧй посёлокъясын, Йӧртымдін, Ыджыд Пыисдін да Черныб сиктъясын олысьяскӧд.
Сёрнитісны туйяс да социальнӧй объектъяс дзоньталӧм да стрӧитӧм, сиктса олысьясӧс чорыд ломтасӧн, бур ваӧн, мобильнӧй связьӧн да Ӧтуввезйӧн могмӧдӧм, сиктса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеясӧ медицина кадръясӧс кыскӧм, видз-му овмӧсын вузӧс вӧчысьяслы отсӧг сетӧм, парома вуджанінъяслӧн удж да мукӧдтор йылысь.
Владимир Уйба сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм мытшӧдъяс разьӧм да вӧзйӧмъяс видлалӧм серти, кутшӧмъясӧн олысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ аддзысьлігӧн.
Уджсӧ кутасны нуӧдны районса администрациякӧд ӧтув.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын власьтъяс вынсьӧдісны школаын велӧдчысьясӧс удж сикасъясӧн тӧдмӧдан удж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1310 @ 2021-09-10 @}
Комиын власьтъяс вынсьӧдісны школаын велӧдчысьясӧс удж сикасъясӧн тӧдмӧдан удж
Кольӧм велӧдчан воын 9–11 классъясса 1417 велӧдчысь пырӧдчисны уджсикасӧ велӧдан уджтасъяс серти велӧдчӧмӧ.
Та йылысь висьталіс Владимир Уйба Сыктывкарса водоканалын уджалысь котыркӧд аддзысьлӧм вылын.
Кӧч тӧлысь 10 лунӧ Коми Республикаса Юралысь воліс Сыктывкарса водоканаллӧн ва весалан стрӧйбаяс вылӧ, видзӧдліс предприятиеса цехъяс да паныдасьліс уджалысьяскӧд.
Юркарса водоканал могмӧдӧ юан ваӧн да промышленнӧй коланлун вылӧ ваӧн оланін фонд, Сыктывкарса предприятиеяс да организацияяс, примитӧ, мӧдлаӧ качайтӧ да нуӧ ортсӧ лэдзан ваяс найӧс весаланінӧ, уджӧдӧ да дзоньталӧ ва сетан, канализация везъяс да стрӧйбаяс.
Котыр могмӧдӧ 100 сюрсысь унджык абонентӧс.
Производство вынйӧрыс — суткинас 300 сюрс кубометр.
Водоканал вӧдитчӧ ӧнія кадлы лӧсялана универсальнӧй технологияясӧн, мый сетӧ позянлун ваӧн вӧдитчысьяслы босьтны санитарнӧй нормаяслы лӧсялана, зэв бура весалӧм ва.
Предприятиеын уджалӧ 645 морт.
Республикаса Юралысьлӧн предприятиеса уджалысьяскӧд аддзысьлӧм вылын кыптіс сёрни ЖКХ юкӧнлы специалистъясӧс велӧдӧм йылысь.
Сыктывкарса ва сетанінлы, татшӧм ыджыд предприятиелы, юалӧмыс тӧдчана.
Владимир Уйба юӧртіс, мый регионса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ комплекснӧй удж тайӧ нырвизь серти.
Кольӧм велӧдчан воын Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство збыльмӧдіс проект, мый серти 9–11 класса 1417 велӧдчысь пырӧдчисны уджсикасӧ велӧдан уджтасъяс серти велӧдчӧмӧ.
25 морт велӧдчисны «Сантехник» специальносьт серти.
«Зэв тӧдчана, медым миян челядь эз сӧмын велӧдчыны чужан республикаын, но и кольччисны татчӧ уджавны, — пасйис Владимир Уйба.
— Та вылӧ колӧ медводз туйдны челядьӧс босьтны кутшӧмкӧ уджсикас, велӧдны найӧс, а сэсся могмӧдны уджӧн.
Велӧдан уджӧ колӧ пыртны удж сетысьясӧс.
И ми тайӧ уджсӧ ӧні нуӧдам.
Шуа унджык, ми кырымалім нин гырысь предприятиеяскӧд куим боксянь контрактъяс, медым миянлысь челядьӧс велӧдчӧм бӧрын босьтісны удж вылӧ».
Аддзысьлӧм вылын сёрнитісны Эжва ю сёртасын пыдӧс джудждӧдан уджъяс нуӧдӧм, туйяс дзоньталӧм да стрӧитӧм, уна челядя семьяяслы отсӧг сетӧм, республикаын выль производствояс лӧсьӧдӧм да мукӧд коланатор йылысь.
Владимир Уйба сетіс Сыктывкарса водоканалын уджалысьяслы регион социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс сетӧма:
Евгений Иванович Жижевлы — Емвальса КНС «Ва петкӧдӧм» службаын насоса установкаяслӧн машинистлы;
Сергей Николаевич Климовлы — Диспетчерскӧй службаса диспетчерлы;
Игорь Владимирович Некучаевлы — Ва провод везъяс дзоньталан да уджӧдан службалӧн аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс вӧчысь слесарлы;
Евгений Николаевич Панюковлы — Транспорт службаса водительлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь ошкис Усинскса власьтъяслысь олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс серти выль уджалан форматсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1311 @ 2021-09-11@}
Коми Республикаса Юралысь ошкис Усинскса власьтъяслысь олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс серти выль уджалан форматсӧ
Владимир Уйба восьтіс Усинскын муниципальнӧй веськӧдлан шӧрин (МВШ).
Арктикаса кар лоис республикаын Сыктывкар бӧрын мӧдӧн, кӧні заводитіс уджавны МВШ.
Кӧч тӧлысь 7 лунӧ «Усинск» КК МЮ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба тӧдмасис сылӧн уджӧн.
«Татшӧм шӧринъяссӧ колӧ восьтавны республикаса став муниципалитетын, — пасйис регионса Юралысь.
— Сэки мортлӧн шыӧдчӧмсянь, лоӧмторсянь муниципалитетса веськӧдлысьяслӧн вочавидзӧмӧдз туйыс лоӧ дженьыдджык.
Ме ачым заводита быд уджалан лун Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн юӧръясӧн тӧдмасьӧмсянь.
Тайӧ йӧзӧс майшӧдлана юалӧмъяс серти пырся мониторинг нуӧдан окта система».
Шӧринса специалистъяс кутасны тӧдмавны Усинск кар кытшса олысьясӧс майшӧдлан юалӧмъяс да нюжмасьтӧг уджавны на вылын кывкутысьяскӧд ӧтув.
Сідзжӧ МВШ кутас видзӧдны кадколастъяс, юӧртӧм серти уджалан ногтуй да донъявны сійӧс, кажитчӧ-ӧ гражданалы вочавидзӧмъясыс.
Муниципальнӧй веськӧдлан шӧринлӧн уджӧ кутасны босьтны юӧръяс ӧтуввезса восьса ӧшмӧсъясысь, мӧд ногӧн кӧ, социальнӧй везъясысь.
Сідз, Усинскса олысьяс медся тшӧкыда шыӧдчӧны оланін да коммунальнӧй овмӧслӧн удж, туйяслӧн ногтуй да районлӧн мичмӧдӧм-бурмӧдӧм серти юалӧмъясӧн.
Сідзжӧ сотрудникъяслӧн уджын инструментъяс пиын — «Лёк суӧмысь видзчысян кар» видео пыр видзӧдан система.
«Усинскса муниципальнӧй веськӧдлан шӧрин лоис республикаын мӧдӧн.
Татшӧм шӧринъяслысь тӧдчанлунсӧ эскӧдӧ и сійӧ, мый Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ачыс воліс миянлысь шӧрин восьтӧм вылӧ.
Сідзкӧ, республикаын ставнас и муниципальнӧй юкӧнъясын мунӧ быд тшупӧда власьт органъяслӧн олысьяскӧд йитӧдъяс бурмӧдӧм серти водзвыв урчитӧм удж», — гӧгӧрвоӧдіс Усинскын МВШ восьтӧмсӧ кар кытшса юралысь Николай Такаев.
«Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин кутас сетны став колана отсӧгсӧ Усинскса МВШ-лы.
Миян эм нин опыт.
Кутам лача, мый Усинскса Шӧринлӧн уджыс сетас позянлун ӧдйӧджык вочавидзны олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс вылӧ», — шуис Коми РВШ-ӧн юрнуӧдысь Евгений Зелинский.
Уськӧдам тӧд вылӧ, мый Регионъясӧн веськӧдлан шӧринъяссӧ восьтӧма страна пасьтала Рочмуса Президентӧн тшӧктӧм серти федеральнӧй проект збыльмӧдӧм могысь.
Муниципальнӧй веськӧдлан шӧринъяс топыда уджалӧны регионса РВШ-кӧд. Налӧн мог — петкӧдны власьт органъяслысь олысьяскӧд йитӧдсӧ вылыс тшупӧд вылӧ.
2021 во помӧдз Коми Республикаын МВШ-ъяс воссясны Ухтаын да Вӧркутаын.
Ассьыныс юӧръяссӧ Муниципальнӧй веськӧдлан шӧринӧ «Усинск» КК МЮ олысьяс вермасны кольны социальнӧй везъясын кар кытшса администрациялӧн официальнӧй сообществоясын, «Коми Республика» сообществоын виджет пыр да «Канму услугаяс.
Решайтам ӧтлаын» бӧр йитӧда платформа вылын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аддзысьліс «Придаш» да «Зеленеч» сикт овмӧдчӧминъясса олысьяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1314 @ 2021-09-12 @}
Владимир Уйба аддзысьліс «Придаш» да «Зеленеч» сикт овмӧдчӧминъясса олысьяскӧд
Кӧч тӧлысь 11 лунӧ Коми Республикаса Юралысь республикаса министерствоясӧн юрнуӧдысьяскӧд, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедовкӧд воліс удж серти Сыктывдін районӧ.
Олысьяскӧд аддзысьлӧмъяс вылын сёрнитісны олысьяслы тӧдчанаторъяс йылысь: туйяс дзоньталӧм, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, олысьясӧс пескӧн, мобильнӧй связьӧн, ӧтуввезйӧн могмӧдӧм, видз-му овмӧс вузӧс вӧчысьяслы отсӧг йылысь.
Кыптіс юалӧм Тӧрӧяг посёлокса олысьясӧс мӧд оланінъясӧ вуджӧдӧм йылысь. Посёлоксӧ признайтӧма аскиа лунтӧмӧн да шуӧма тупкыны.
Колӧ вуджӧдны мӧдлаӧ овны 37 керкаса олысьясӧс.
Владимир Уйба висьталіс, мый тайӧ уджыс кутас мунны 2024 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь, колана сьӧмсӧ республиканскӧй сьӧмкудйын урчитӧма.
«Локтан воын республикаса сьӧмкуд лоас дефицитнӧйӧн.
Но ми корсям содтӧд позянлунъяс, медым ӧдйӧджык овмӧдны йӧзсӧ мӧдлаӧ.
Ӧні уджалам тайӧ могъяс вылӧ федеральнӧй сьӧм кыскӧм серти.
Сетасны кӧ сьӧмсӧ, колӧ лоны дасьӧн найӧс видзны.
Муниципалитетса юрнуӧдысьяслы колӧ нуӧдны ыджыд дасьтысян удж: посёлокса уна патераа керкаясса патераяссӧ вуджӧдны муниципальнӧй эмбурӧ, сувтӧдны найӧс да му участокъяс, мый вылын найӧ сулалӧны, кадастр учёт вылӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Зеленечса олысьясӧс майшӧдлӧ Парчӧг грездӧ автомашина туйыс, кыті новлӧдлӧны челядьӧс «Гренада» шӧринӧ.
Коми Республикаса Юралысь уськӧдіс тӧд вылӧ, мый сылӧн тшӧктӧм серти 2022–2023 воясӧ школьнӧй маршрутъяслысь мунан туйяссӧ дзоньталӧм вылӧ лоӧ вичмӧдӧма республикаса Туй фондлысь сьӧм.
Водзвыв арталӧм серти, та вылӧ ковмас матӧ сизим да джын миллиард шайт.
Пӧшти коймӧд пайыс лоӧ веськӧдӧма Сыктывдін районӧ, кӧні школьнӧй маршрутъяслӧн ӧтувъя кузьтаыс 100 километрысь унджык.
Парчӧг грездлань матыстчан туйсӧ пыртӧма тайӧ лыддьӧгас.
Аддзысьлӧмъяс вылын сёрнитісны дзоньвидзалун видзан учреждениеясын, торйӧн нин сиктъясын, медицина кадръяс тырмытӧм йылысь.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, тайӧ мытшӧдыс тӧдчана став муниципалитетлы — регионын оз тырмы 650 врач да 580 шӧр медицина персонал.
Коми Республикаса Юралысь сувтӧ регионса общественносьт да олысьяс дор, кодъяс вӧзйӧны ловзьӧдны медицина вузъяс помалысьясӧс ыстыны удж вылӧ канмусянь индӧмӧн.
Татшӧм помшуӧмсӧ колӧ примитны федеральнӧй тшупӧдын.
Сідзжӧ республикаса Веськӧдлан котыр видлалӧ позянлун котыртны сиктса мутасъясын ӧтувъя практикаа врачьяслысь удж.
Тадзи уджалӧны Белгород обласьтын.
Владимир Уйба сетіс Сыктывдін районса олысьяслы уна вося бур уджысь да регион сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
Зеленеч сиктын Владимир Уйба воліс шӧр школаӧ, кӧні вылӧ донъяліс кадет ӧтмунӧмлысь чӧжӧм опытсӧ.
Ӧтмунӧмсӧ котыртӧма 2010 воын 5–9 класса велӧдчысьяслы.
Школаса кадетъяс — районса да республикаса военно-патриотическӧй смотръясӧ, конкурсъясӧ, акцияясӧ зіля пырӧдчысьяс, призёръяс да вермысьяс.
Кадет классъясса велӧдчысьяс петкӧдлісны гӧсьтъяслы стрӧевӧй дасьлун да йӧктісны кадетъяслысь вальс.
Коми Республикаса Юралысь шыӧдчис челядь дорӧ бурсиӧмӧн.
«Служитны Рочмулы — зэв ыджыд чесьт, — пасйис Владимир Уйба.
— И сійӧ, мый ті школа парта сайын, кадет классын нин тайӧс гӧгӧрвоанныд, сетас тіянлы содтӧд вын водзӧ олӧмын.
Велӧдчӧй бура, лоӧ ӧта-мӧдыдкӧд, велӧдысьяскӧд ылӧдчытӧмӧн, и ставыс тіянлӧн артмас».
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Сергей Николаевич Дедюкинлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырын комбикорм вӧчан производствоса аппаратчиклы;
Константин Минович Профирлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырса слесар-ремонтниклы;
Пантелеймон Изосимович Туркинлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырлӧн автотракторнӧй паркын автомашинаса водительлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1318 @ 2021-09-13 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во кӧч тӧлысь 10 лунся 108 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Елена Михайловна Дуркиналы — «Трусов» сикт овмӧдчӧминса юралысьлы, Чилимдін район;
Нина Анатольевна Журавскаялы — Югыдъягса Культура керкаӧн — «Кулӧмдінса шӧр клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса филиалӧн заведуйтысьлы;
Андрей Александрович Захаренколы — Коми Республикаын Федеральнӧй вот службалӧн (Мӧскуа кар) «Налог-Сервис» Федеральнӧй казённӧй учреждениелӧн филиалса директорлы, Сыктывкар;
Игорь Михайлович Каневлы — «Рочму Федерацияын сынӧдті ветлӧмсӧ котыртан канму корпорация» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн «Войвыв Ураллӧн аэронавигация» филиалын аэронавигационнӧя могмӧдӧмлӧн ногтуй бӧрся инспектируйтан да дӧзьӧр юкӧнса начальникӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Иван Иванович Кущевлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырын план серти ӧлӧдан дзоньталӧм участокса 6 разряда слесар-дзоньталысьлы, Емдін район;
Игорь Иванович Ластуновлы — «Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» вылыс тшупӧда велӧдан канму учреждениеын вылыс тшупӧда велӧдан институтлӧн оланпастэчас да муниципальнӧй инӧд кафедраса доцентлы, Сыктывкар;
Татьяна Николаевна Медведевалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырса коммерческӧй директорлы;
Михаил Васильевич Мелиховлы — «Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан канму сьӧмкуд учреждениеын гуманитарнӧй наукаяс институтлӧн роч филология кафедраса профессорлы;
Татьяна Владимировна Мироновалы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын финансъяс серти директорлы — медыджыд директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Николай Алексеевич Морозовлы — «Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» вылыс тшупӧда велӧдан канму учреждениеын вылыс тшупӧда велӧдан институтлӧн канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм серти кафедраса доцентлы, Сыктывкар;
Екатерина Евгеньевна Петраковалы — «Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» вылыс тшупӧда велӧдан канму учреждениеын вылыс тшупӧда велӧдан институтлӧн экономика да менеджмент кафедраса доцентлы, Сыктывкар;
Наталья Владимировна Поповалы — «Физико-математическӧй лицей-интернат» Коми Республикаса канму велӧдан учреждениеын биология велӧдысьлы, Сыктывкар;
Владимир Васильевич Просужихлы — «Айкатыласа лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Мадмасса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы, Емдін район;
Галина Анатольевна Сергеевалы — Вӧркутаын «23 №-а шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеса директорлы;
Сергей Анатольевич Скоковлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиаллӧн — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Микуньса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінлӧн газокомпрессорнӧй службаса 3 №-а цехын технологическӧй компрессоръясса 6 разряда машинистлы, Емдін район;
Марина Николаевна Скопиналы — «Сыктывкарса сервис да связь колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын инклюзивнӧя велӧдан да методика удж нуӧдан шӧринӧн юрнуӧдысьлы;
Евгения Юрьевна Тутолминалы — «16 №-а шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеса директорлы, Ухта кар;
Ирина Александровна Тюкавиналы — «Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» вылыс тшупӧда велӧдан канму учреждениеын редакционно-издательскӧй юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Владимир Михайлович Филатовлы — «Транснефть-Север» акционер котырлӧн дінму велӧдан шӧринса директорлы, Ухта кар;
Юрий Владимирович Фукаловлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырса электросилӧвӧй участокын релейнӧй защитаса да автоматикаса аппаратура дзоньталӧм да могмӧдӧм серти 6 разряда электромонтёрлы, Емдін район;
Виктор Александрович Ященколы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Удж йитӧдъяс, удж видзӧм да лёк суӧмысь видзчысьӧм серти департаментын удж йитӧдъяс, удж видзӧм да лёк суӧмысь видзчысьӧм серти медыджыд директорӧс вежысьлы, Сыктывкар.
2. Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Любовь Ивановна Акуловалы — «Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын естественнӧй наукаяс институтса естественно-научнӧй велӧдӧм серти кафедраӧн заведуйтысьлы;
Галина Григорьевна Ануфриевалы — «Печора» муниципальнӧй районса администрацияын экономика да инвестицияяс юкӧнса нуӧдысь экономистлы;
Елизавета Николаевна Бибиналы — Коми Республикаын «Росгосстрах» Страхӧвӧй Компания йӧзлы восьса акционер котырса филиаллӧн «Айкатыла» агентскӧй шӧринын страхӧвӧй агентлы, Емдін район;
Иван Минович Бобрецовлы — Чилим сиктса потребительскӧй котырлӧн правлениеӧн веськӧдлысьлы;
Александра Михайловна Дёминалы — «Коми республиканскӧй типография» ичӧт кывкутана котырса переплётчиклы, Сыктывкар;
Татьяна Владимировна Дринколы — Визин сиктын «Быдсяма челядьӧс 1 №-а видзанін» школаӧдз велӧдан муниципальнӧй учреждениеса шӧр кагульничалы, Сыктыв район;
Валентина Семеновна Дуркиналы — «Мӧскашор» сикт овмӧдчӧминса администрацияын нуӧдысь экспертлы, Чилимдін район;
Светлана Валерьевна Зайцевалы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырын фанера вӧчан производствоса 4 разряда шпон косьтысьлы, Емдін район;
Наталия Николаевна Зоновалы — Вӧркута карын «23 №-а шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеын английскӧй кыв велӧдысьлы;
Елена Михайловна Калимовалы — «Айкатыла» сикт овмӧдчӧминса администрацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысьлы, Емдін район;
Галина Николаевна Климушевалы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырын ДВП СП заводса 4 разряда учётчиклы, Емдін район;
Андрей Игоревич Ковалевлы — «Опера да балет театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын артист-вокалистлы (солистлы), Сыктывкар;
Дмитрий Владимирович Максименколы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму драма театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын драма артистлы, сценавывса медшӧр мастерлы, Сыктывкар;
Светлана Евгеньевна Момотлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын конструкторскӧй разработкаяс юкӧнса начальниклы;
Людмила Николаевна Пенкиналы — «10 №-а шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеса директорлы, Ухта кар;
Алексей Сергеевич Петрунёвлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырса финансӧвӧй директорлы;
Оксана Николаевна Пискаревалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырса шпон цехын шпон косьтан да дасьтан участокса шпон да фанера 5 разряда сортируйтысьлы;
Александр Алексеевич Поповлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырса ДВП СП заводын пу плитаяс 6 разряда прессуйтысьлы, Емдін район;
Валентина Борисовна Поповалы — Коми Республикаын «Росгосстрах» Страхӧвӧй Компания йӧзлы восьса акционер котырса филиаллӧн «Абъячой» агентскӧй шӧринса страхӧвӧй агентлы, Луздор район;
Людмила Алексеевна Ракиналы — «Пруптса лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Климовскӧй участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы, Кулӧмдін район;
Андрей Викторович Ревенколы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиаллӧн — магистральнӧй биарупроводъяслӧн Вӧркутаса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінлӧн «Байдарацкӧй» компрессорнӧй станцияса начальниклы, Вӧркута кар;
Сергей Алексеевич Ткачевлы — «Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия» вылыс тшупӧда велӧдан канму учреждениеса вылыс тшупӧда велӧдан институтса канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм серти кафедраӧн заведуйтысьлы, Сыктывкар;
Людмила Дмитриевна Тюриналы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлӧн Тӧвар иналӧм серти департаментын тӧвар иналан юкӧнса юралысь технологлы, Сыктывкар;
Мария Яковлевна Чупровалы — «Окунев Нос» сикт овмӧдчӧминлӧн Сӧветса нёльӧдысь бӧрйӧм депутатлы, Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы, Чилимдін район;
Раиса Алексеевна Шучалиналы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын транспорт юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Марина Абдуллаевна Юлдашевалы — «Б. А. Мордвинов нима Вӧркутаса драма театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын драма артистлы — сценавывса медшӧр мастерлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринъяс: пациентъяс дорӧ матыстӧм отсӧг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1320 @ 2021-09-13 @}
Онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринъяс: пациентъяс дорӧ матыстӧм отсӧг
Пандемия вылӧ видзӧдтӧг, кор дзоньвидзалун видзан юкӧнын ыджыд вын да средствояс вӧлі веськӧдӧма ковидкӧд тыш вылӧ, Коми Республикаын водзӧ сӧвмӧ онкология служба.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва видзӧдліс Сыктывкарса 3 №-а поликлиника подув вылын во сайын лӧсьӧдӧм онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринлысь удж.
«Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проектӧ пырӧдчӧм отсаліс 2020 воын восьтыны Коми Республикаын онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан нёль шӧрин: Сыктывкарын, Эжваын, Ухтаын да Вӧркутаын.
Тайӧ онкологияӧн висьысьяслы ӧтлаӧдӧм специализируйтӧм поликлиникаяс да лунся стационаръяс.
Онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринъяслӧн шӧр могыс — местаяс вылын диагностируйтӧм да бурдӧдӧм.
«Ми ставӧн тӧдам, кутшӧма колӧ водз аддзыны онкология висьӧмсӧ да ас кадӧ заводитны бурдӧдӧмсӧ.
Ми лӧсьӧдам татшӧм шӧринъяссӧ сы вӧсна, медым пациентъясыс вермисны босьтны специализируйтӧм медицина отсӧг эз сӧмын онкодиспансерын, но и оланін дораныс матынджык.
Татшӧм шӧринъясын позьӧ пыдіа обследуйтчыны, пуктыны диагноз, гӧгӧрвоны висьӧмлысь тшупӧдсӧ.
Онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринъясын нуӧдӧны химиотерапевтическӧй бурдӧдӧм лунся стационарын либӧ амбулаторнӧя.
Бурдӧдысь врач нюжмасьтӧг донъялӧ бурдӧдӧмлысь окталунсӧ да сійӧс, кыдзи пациентыс кылӧ асьсӧ бурдӧдігас.
Тані жӧ, шӧринас, нуӧдӧны пациентъяс бӧрся диспансернӧй дӧзьӧр», — пасйис Лариса Карачёва.
Шӧринӧ волігӧн Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь тӧдмасис амбулаторнӧй онкошӧринлӧн позянлунъясӧн.
Эм УЗИ-диагностика комплекс, эндоскопия вӧчан оборудование (гастроскопическӧй, колоноскопическӧй да бронхоскопическӧй стойкаяс), компьютернӧй томография вӧчан аппарат.
Кӧсйӧны ньӧбны биопсия вӧчан оборудование.
Шӧринын приёмсӧ нуӧдӧны 6 врач, тані эм клинико-диагностическӧй лаборатория да лунся стационар.
Лунся стационарын онкологическӧй отсӧг сетӧны 4 врач-онколог.
Уджалӧны кык сменаӧн.
2020 вося йирым тӧлыссянь Шӧринлӧн лунся стационарын бурдӧдчисны 74 морт, диспансернӧй дӧзьӧр улын 3 701 пациент.
2021 воын тайӧ шӧринъяссӧ содтӧд лӧсьӧдӧм вылӧ республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти республиканскӧй сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдӧма 69 миллион шайт.
Тайӧ сьӧм вылас лоӧ ньӧбӧма оборудование: эндоскопъяс, УЗИ-аппаратъяс.
Ухта карса поликлиникаын лоӧ выль КТ аппарат.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба пырӧдчис «Видзам вӧр» Ставрочмуса экология проектӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1322 @ 2021-09-13 @}
Владимир Уйба пырӧдчис «Видзам вӧр» Ставрочмуса экология проектӧ
Проект серти Сыктывдін районын Ыбса лесничествоын кӧч тӧлысь 13 лунӧ вӧлі пожӧм быдтасъяс садитӧм серти «Лес памяти» акция.
Сэтчӧ пырӧдчисны республикаса министерствоясӧн юрнуӧдысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедов, Коми Республикаса Вӧр-ва министерствоӧс петкӧдлысьяс, лесничествоса, Коми вӧр пӧжарысь видзан шӧринса уджалысьяс да школаса лесничествоысь челядь.
«Коми Республикалы вӧрлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд, — шыӧдчис акцияӧ пырӧдчысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
— Вӧрыс миянӧс вердӧ, шонтӧ, сетӧ удж.
Вӧр ловзьӧдӧмӧн ми вештам водзӧс миян мича Пармалы».
«Видзам вӧр» — вӧръяс ловзьӧдӧм серти да вӧр пӧжаръяс бӧрын колясъяс бырӧдӧм серти Рочмуын медшӧр лесоклиматическӧй проект.
Сійӧ нуӧдсьӧ быд во «Экология» национальнӧй проект серти.
Ыбса лесничествоын 3 гектар вылын лои садитӧма пожӧмлысь матӧ 6 сюрс быдтас.
2020 воӧ вӧр ловзьӧдан кампаниялӧн куим тӧлысьӧн странаын проектӧ пырӧдчис 1,1 миллионысь унджык морт, вӧлі садитӧма 42 миллионысь унджык пу.
Таво Рочмуса став 85 регионын арталӧма садитны 70 миллион пу.
Проектлӧн медыджыд мог — 2030 во кежлӧ садитны 5 миллиард пу.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Емва» социальнӧй да экономика боксянь водзынджык сӧвмысь мутасын стрӧитасны лыска пуяс быдтанін @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1323 @ 2021-09-13 @}
«Емва» социальнӧй да экономика боксянь водзынджык сӧвмысь мутасын стрӧитасны лыска пуяс быдтанін
Кӧч тӧлысь 13 лунӧ монокаръясын торъя экономическӧй зона да социальнӧй да экономика боксянь водзынджык сӧвмысь мутас лӧсьӧдӧм серти ведомствокостса уджалан группалӧн заседание вылын, мый муніс Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Ылі Асыввыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Ю. П. Трутневлӧн юрнуӧдӧм улын, вӧлі ошкӧма «Емва» социальнӧй да экономика боксянь водзынджык сӧвмысь мутас лӧсьӧдӧм йылысь» Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн 2017 во рака тӧлысь 6 лунся 267 №-а шуӧмӧ вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь помшуӧм.
Шуӧмлӧн балаӧ пыртӧм вежсьӧмъяс сетасны позянлун матысса кадӧ нин заводитны збыльмӧдны монокар мутасын «Пӧдса вужъяса системаа лыска пуяс быдтанін» инвестицияа проект, кутшӧмӧс веськӧдӧма вӧр компенсационнӧя ловзьӧдӧм да регионса да рочмуса вӧръяс видзӧм вылӧ, а сідзжӧ отсавны ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы да ышӧдны збыльмӧдны наӧн выль инвестиция проектъяс, проектъяс дорӧ водзын урчитӧм корӧмъяслысь тшупӧдсӧ чинтӧм тӧд вылын кутӧмӧн.
Пыртны федеральнӧй шуӧмӧ вежсьӧмъяссӧ вӧзйис Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан министерство регионса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Инвесторъяслы регионын уджалан условиеяс лӧсьӧдӧм — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын экономика блоклӧн верктуя нырвизьясысь ӧти, кутшӧмъясӧс индіс республикаса Юралысь.
«Емва» СЭВСМ лӧсьӧдӧм йылысь» шуӧмӧ пыртӧм вежсьӧмъясыс урчитӧны:
«Емва» СЭВСМ резидентъяслӧн инвестиция проект збыльмӧдӧмӧ капитальнӧй вложениеяслысь медічӧт йӧрышсӧ чинтӧм — 2,5 миллион шайтӧдз;
пыр уджалысь выль местаяслысь медэтша лыд чинтӧм — 10 единицаӧдз;
экономика уджлӧн позяна сикасъяслысь лыддьӧг паськӧдӧм.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба висьталіс Сыктыв районса олысьяслы муниципалитет сӧвмӧдан планъяс йылыс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1326 @ 2021-09-14 @}
Владимир Уйба висьталіс Сыктыв районса олысьяслы муниципалитет сӧвмӧдан планъяс йылысь
Коми Республикаса Юралысь регионса министерствоясӧн юрнуӧдысьяскӧд, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедовкӧд волісны удж серти Сыктыв районӧ, видзӧдлісны районса больничалысь выль корпус стрӧитӧм вылӧ местасӧ да аддзысьлісны олысьяскӧд.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти Визин сиктын кӧсйӧны кыпӧдны Сыктыв районса шӧр больничалысь бурдӧдан корпус.
Стрӧитчӧмсӧ пӧртӧны олӧмӧ 2021–2023 вояс кежлӧ Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын медводдза звено ӧнъяӧдан регионса уджтас серти.
Ӧні мунӧ проектно-сметнӧй документация дасьтӧм серти удж.
Стрӧитчӧмсӧ кӧсйӧны заводитны 2022 воын.
Выль корпусын лоӧ неврология койкаяса терапия юкӧн, нёль инфекция боксӧн висьысьясӧс примитан юкӧн, челядьлы юкӧн, регыдъя отсӧг сетан юкӧнлы жыр, реанимация юкӧн — ставыс сійӧ, мый корисны Юралысьлысь татчӧс олысьяс.
Сыктыв районса олысьяскӧд аддзысьлӧмъяс мунісны Первомайскӧй посёлокын да Визин сиктын.
Владимир Уйба да республикаса министерствоясӧн юрнуӧдысьяс вочавидзисны сиктса олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ социальнӧй объектъяс, оланін фонд, туйяс дзоньталӧм да стрӧитӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеяс автотранспортӧн могмӧдӧм, мобильнӧй связьӧн да биаруӧн могмӧдӧм серти.
Первомайскӧй посёлокын Владимир Уйба дорӧ шыӧдчисны социокультурнӧй шӧрин стрӧитӧм йылысь юалӧмӧн.
Культура керкалӧн пуысь стрӧитӧм важ стрӧйбалы матӧ 60 во.
Керкаыс киссян выйын.
Республикаса Юралысь дась вӧчны ставсӧ, медым проектсӧ пыртісны адреснӧй инвестиция уджтасӧ.
Та вылӧ районса администрациялы колӧ дасьтыны проектно-сметнӧй документация, пасйыны проектсӧ стрӧитӧм вылӧ сетӧм участок дорӧ да босьтны канму экспертизалысь ошкана кывкӧртӧд.
Межадор сиктса олысьяс юалісны Сыктыв районса олан пунктъяс биаруӧн могмӧдан кадколастъяс йылысь.
Владимир Уйба висьталіс, мый «Газпром» ПАК сьӧм вылӧ 2023 во помӧдз кӧсйӧны помавны стрӧитны Визин сиктса биару юклан станцияӧдз биарупровод-отвод да Визин, Куниб, Межадор сиктъясӧдз, Первомайскӧй посёлокӧдз, Кольёль, Шорсай, Малешор грездъясӧдз посёлоккостса биарупровод.
Тайӧ сетас позянлун могмӧдны биаруӧн 6 котельнӧй да 1800 оланін (патера).
Юралысь сідзжӧ уськӧдіс тӧд вылӧ, мый ӧні му участок мудорӧдз биару трубасӧ вайӧдӧны олысьяслысь дон босьттӧг.
«Тіянӧдз биаруыс воас, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Но республикаын эмӧсь олан пунктъяс, кытчӧ биару трубасӧ колӧ нюжӧдны 400–600 километр.
Тайӧ зэв дона.
Та вӧсна ми сёрнитчим «Газпром» котыркӧд биару производство заводъяс стрӧитӧм йылысь, медым могмӧдны татшӧм олан пунктъяссӧ ёмкосьта биаруӧн».
Визин сиктын аддзысьлігӧн Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова сетіс Визин да Поёл сиктъясса школаяслы куим выль автобус вылӧ сертификатъяс.
Тайӧ школаса автопарк выльмӧдӧмлӧн водзӧ мунӧм, мый заводитчис кольӧм воын.
2020 воын республикаса велӧдан организацияясӧ воис школаяслы 76 единица автобус, на лыдын 49 автобус ньӧбӧма республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ, мый содтӧд корсьӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Школаяслы 27 автобус воис Коми Республикаӧ федеральнӧй уджтас серти.
Таво республикаӧ воас нӧшта 30 автобус.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба корис мэръясӧс аслыныс видзӧдны ломтысян кадколаст бӧрся @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1327 @ 2021-09-14 @}
Владимир Уйба корис мэръясӧс аслыныс видзӧдны ломтысян кадколаст бӧрся
Талун, кӧч тӧлысь 14 лунӧ, республикаса Юралысь нуӧдіс Веськӧдлан котырлысь заседание.
Заседание дырйи сёрнитісны республикаса оланін да коммунальнӧй, биару да энергетическӧй комплексъясса объектъяслӧн 2021–2022 воясся ар-тӧв кежлӧ дасьлун йылысь.
«Каръясса да районъясса пыдди пуктана юралысьяс!
Ӧні тіянлӧн мог — абу сӧмын кырымавны муниципалитетын ломтысян кадколаст заводитчӧм йылысь шуӧм, но и видзӧдны суткинас 24 час чӧж, кыдзи сійӧ збыльмӧдсьӧ, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Да видзӧдны абу асланыд уджалысьяслӧн кывъяс серти, а вӧчны тайӧс аслыныд, олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс да норасьӧмъяс вылӧ нюжмасьтӧг вочавидзӧмӧн».
Шӧр докладӧн сёрнитіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев.
Сійӧ висьталіс, мый кӧч тӧлысь 14 лун вылӧ ломтысян кадколаст заводитчис регионса став муниципалитетын.
Регионса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти олан керкаясӧ, социальнӧй да промышленнӧй объектъяс вылӧ шоныдсӧ сетӧма нормативнӧй кадколастъясысь водзджык, мый серти ывлавывлӧн суткиса шӧр температураыслы колӧ лоны 8°С улынджык вит лун чӧж.
Тайӧс вӧчӧма сы могысь, медым нуӧдны видзӧдлана ломтысьӧмъяс да бырӧдны шоныд сетӧмын мытшӧдъяссӧ «улын» температураяслӧн зумыда пуксьытӧдз.
Тӧв кежлӧ дась 99 % котельнӧй да шоныд вез, 97 % ва провод вез, 96 % оланін фонд.
План серти мунӧ энергетика да биару комплексса объектъяс дасьтӧм, ломтаслӧн чӧжӧсыс колана мындаын.
Талун кежлӧ тӧвся медыджыд нагрузкаяс прӧйдитӧм кежлӧ дасьтысян уджъясыс помассьӧны.
Ресурсъясӧн могмӧдан организацияяс, муниципальнӧй юкӧнъяс водзын сулалӧны могъяс 100 прӧчент вылӧ республикаса оланін да коммунальнӧй, биару да энергетика комплексса объектъяс тӧвся кадколаст кежлӧ дасьлунсӧ, шоныд сетан объектъяс вылын ломтаслысь норма серти колана видзас лӧсьӧдӧмсӧ да пыр содтӧмсӧ, лоны вермана авария бырӧдӧм вылӧ материально-техническӧй подув лӧсьӧдӧмсӧ могмӧдӧм, 2021–2022 воясся ар-тӧв кежлӧ дасьлун йылысь паспортъяс ас кадӧ босьтӧм серти.
Сӧвещаниелӧн бӧртасъяс серти Владимир Уйба тшӧктіс регионса Стрӧитчан министерстволы дасьтыны муниципальнӧй юкӧнъясӧн да ресурсъясӧн могмӧдан организацияясӧн ломтысян кадколаст прӧйдитӧм кежлӧ дасьлун йылысь паспортъяс босьтан статус йылысь доклад, ресурсъясӧн могмӧдан организацияяскӧд дасьтыны босьтӧм коммунальнӧй услугаясысь мынтысьӧмъяс чукӧртӧм серти да уджйӧз перйӧм серти уджъяс вынсьӧдӧм серти карта.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ «Велӧдӧм» национальнӧй проект: школаяс стрӧитӧм — Комиын власьтъяслы верктуй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1328 @ 2021-09-14 @}
«Велӧдӧм» национальнӧй проект: школаяс стрӧитӧм — Комиын власьтъяслы верктуй
Сыктывкарса администрация нуӧдӧ удж школалӧн проект серти канму экспертизалысь ошкана кывкӧртӧд босьтӧм серти.
Та йылысь талун, кӧч тӧлысь 14 лунӧ, висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба Сыктывкарса Эжва районын олысьяскӧд аддзысьлігӧн.
2025 воӧдз кадколаст вылӧ Коми Республикаын велӧдан юкӧнлысь инфраструктура сӧвмӧдан стратегическӧй карта серти Емваль микрорайонын кӧсйӧны стрӧитны школа «Велӧдӧм» национальнӧй проект серти.
Артавсьӧ, мый школаас лоӧ 825 места.
«Канму экспертизалысь ошкана кывкӧртӧд босьтӧм бӧрын проектсӧ лоӧ пыртӧма 2022 во да 2023–2024 воясся планӧвӧй период вылӧ Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтасӧ.
Объектыслӧн ылӧсалан доныс — 892,95 миллион шайт», — висьталіс Владимир Уйба.
Регионса Веськӧдлан котыр Владимир Уйбалӧн юрнуӧдӧм улын бур нога да ас кадӧ дасьтіс документъяс, ыстіс найӧс Мӧскуаӧ, да та отсӧгӧн школа стрӧитӧм вылӧ Коми Республикаӧ воас федеральнӧй сьӧмкудйысь 458,8 миллион шайт мында субсидия.
Лӧсялана помшуӧмсӧ примитӧма Рочму Федерацияса йӧзӧс велӧдан министерствоӧн.
Аддзысьлӧм вылын сёрнитісны туйяс дзоньталӧм, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм, пассажиръясӧс новлӧдлан предприятиеяслысь автопарк выльмӧдӧм, олысьясӧс бур юан ваӧн могмӧдӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласъяс торйӧн чукӧртӧм да вторичнӧй сырьё переработайтӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеясӧ специалистъясӧс кыскӧм да мукӧд тӧдчанатор йылысь.
Коми Республикаса Юралысь сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм юӧртӧм мытшӧдъяссӧ разьӧм могысь.
Владимир Уйба сідзжӧ сетіс Эжва районса олысьяслы уна вося бур уджысь да регион сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь республикаса канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса оланін да коммунальнӧй овмӧсын почёта уджалысь» ним сетӧма
Дмитрий Борисович Шабалинлы — «Жилкомхоз» Эжваса муниципальнӧй предприятиеын шоныд сетан везъяс участокса начальниклы;
уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» Коми Республикаса отличие пас сетӧма
Елена Анатольевна Зубаревалы — «Жилкомхоз» Эжваса муниципальнӧй предприятиеын ёг провод пелькӧдысьлы;
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» Коми Республикаса юбилейнӧй медаль сетӧма:
Владимир Петрович Высоцкийлы — Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Валентина Владимировна Старцевалы — Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Галина Геннадьевна Торопковалы — Коми Республикаын велӧдан юкӧнса ветеранлы;
Геннадий Николаевич Чурбановлы — Коми Республикаын вӧр юкӧнса ветеранлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республика примитас Арктика серти Европаысь да АӦШ-ысь экспертъясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1329 @ 2021-09-14 @}
Коми Республика примитас Арктика серти Европаысь да АӦШ-ысь экспертъясӧс
Республикаын лоӧ Арктическӧй регионъясса вузасян палатаяслӧн да бизнес-ассоциацияяслӧн войтыркостса конференция.
Конференцияыс лоӧ Сыктывкарын 2021 вося йирым тӧлысь 23–25 лунъясӧ 2021–2023 воясӧ Арктика сӧветын Рочмулӧн веськӧдлігӧн.
Кӧч тӧлысь 14 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис уджалан группалӧн медводдза заседаниеӧ, кӧні сёрнитісны мероприятиеяс котыртӧм йылысь.
Уджалан группаӧ пырӧны регионса министерствоясӧс да ведомствоясӧс, Комиын меставывса асвеськӧдлан органъясӧс петкӧдлысьяс, республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс, Коми Республикаса Вузасян-промышленнӧй палатаӧс, наука да велӧдан организацияясӧс петкӧдлысьяс.
Коми Республикаын войтыркостса конференциясӧ нуӧдны вӧзйис Рочмуса вузасян-промышленнӧй палата.
Республикаса Юралысь Владимир Уйба сувтӧдіс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство водзын могъяс став колана йӧзкӧд ӧтув мероприятиесӧ котыртӧм серти.
«Миянлы нимкодь, мый тайӧ Рочму масштабын тӧдчана мероприятиеыс лоӧ миян республикаын.
Конференцияын участвуйтысьяслӧн лоӧ позянлун юксьыны бизнес да власьт костын удж котыртӧм серти войтыркостса опытӧн, сёрнитны уна сикас странаяслӧн арктика регионъяс костын экономика боксянь ёртасьӧм паськалӧмлӧн аскиа лун йылысь», — пасйис Владимир Уйба.
Виччыссьӧ, мый конференцияӧ пырӧдчасны Рочмуса, а сідзжӧ Норвегияса, Швецияса, Финляндияса, Исландияса, АӦШ-са да Канадаса арктика регионъясӧс 100-ысь унджык петкӧдлысь.
Конференция дырйи нуӧдасны пленарнӧй заседание, тӧдчана арктикаса сёрнитантор серти уджалан сессияяс, лоӧ Коми Республикаса вузӧс вӧчысьяслӧн выставка.
Уськӧдам тӧд вылӧ, Рочмуса Арктика зонаӧ Коми Республикаысь пыртӧма Вӧркута, Инта, Усинск да Чилимдін район.
Тайӧ муниципальнӧй юкӧнъясын арктика проектъяс сӧвмӧдӧм — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын стратегическӧй верктуйяс лыдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын нуӧдасны атлантикаса чими серти полевӧй туялӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1331 @ 2021-09-15 @}
Комиын нуӧдасны атлантикаса чими серти полевӧй туялӧмъяс
Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министерство заводитіс пӧртны олӧмӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь тшӧктӧм сьӧмгалысь популяция видзӧм да сійӧс кыйӧм вылӧ квотаяс содтӧм серти.
Министерство видлаліс юалӧм «ВНИРО» ФКСНУ Войкытшса филиалӧн (Н. М. Книпович нима «ПИНРО») да «Югыд ва» Национальнӧй парк» ФКСУ юрнуӧдысьяскӧд республика мутасын атлантикаса чими йылысь наука туялӧмъяс нуӧдӧм серти.
2021 вося кӧч тӧлысь 23–28 лунъясӧ туялысь группа нуӧдас нацпаркын Тшугӧр ю вылын сьӧмгалысь арсӧ контрольнӧй кыйӧмъяс.
«Сьӧмга арлысь кульманінсӧ наука боксянь туялӧмыс — миян медводдза да медтӧдчана воськов сійӧс видзӧмын.
Таысь кындзи, Видз-му овмӧс министерство кӧсйӧ кырымавны артмӧдчӧм Чери овмӧс да океанография серти ставрочмувывса наука-туялан институткӧд Печора ю наука боксянь комплекснӧя туялӧм вылӧ», — пасйис Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр Денис Шаронов.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аттьӧаліс «Новая генерацияӧс» спорт да дзоньвидза оласног сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1333 @ 2021-09-16 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс «Новая генерацияӧс» спорт да дзоньвидза оласног сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь
Кӧч тӧлысь 14 лунӧ мини-футбольнӧй клуб пасйис котыртӧмсянь 15 во.
Юбилей лунӧ спортсменъяскӧд паныдасис Коми Республикаса Юралысь.
«Спортын миян республика — тӧдмалана регион, тшӧтш и ті да тіян вермӧмъяс вӧсна.
И федеральнӧй тшупӧдын талун гӧгӧрвоӧны, мый позьӧ и колӧ вичмӧдны сьӧм республикаса спорт, да тшӧтш и республикаӧс сӧвмӧдӧм вылӧ.
Аттьӧала тіянӧс да сиа выль вермӧмъяс», — пасйис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь вылӧ донъяліс ворсысьяслысь спорт, мини-футбол да дзоньвидза оласног пропагандаӧ пуктӧм пайсӧ.
«Новая генерация» тшӧкыда ветлӧ республикаса регионъясӧ, кӧні нуӧдӧ мастер-классъяс, аддзысьлӧ том спортсменъяскӧд да нуӧдӧ ёрта ворсӧмъяс.
«Новая генерация» мини-футбольнӧй клубсӧ котыртӧма 2006 воын.
Талун командаыс лоӧ мини-футболысь Рочмуса Суперлигаын кыкысь полуфиналистӧн, странаса Кубоклӧн полуфиналистӧн.
Бӧръя воясӧ клуб кутӧ лача сӧмын республикаса Спорт школаса быдтасъяс вылӧ.
2018 воын лӧсьӧдӧма «Новая генерация» ФК-лысь мӧд состав, коді ворсӧ мини-футболысь Рочму Первенстволӧн Вылыс лигаын.
Клубын ворсысьясӧс корӧны мини-футболысь Рочмуса сборнӧйясӧ — шӧр, студентъяслӧн, томуловлӧн, том йӧзлӧн составъясӧ.
«Новая генерациялӧн» томулов командаяс (быд сикас арлыда группаясын) лоӧны ставрочмувывса турниръясын лидеръясӧн: 16 арӧсӧдз зонъяслӧн команда таво лоис томуловлӧн Суперлигаын вермысьӧн, 18 арӧсӧдз зонъяслӧн команда босьтіс 3 места Юниорлига мини-футболысь Рочмуса Первенствоын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь пӧртіс олӧмӧ Койгорт районса олысьяслысь тшӧктӧмъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1334 @ 2021-09-16 @}
Коми Республикаса Юралысь пӧртіс олӧмӧ Койгорт районса олысьяслысь тшӧктӧмъяссӧ
Кӧч тӧлысь 15 лунӧ регионса Юралысь республикаса министерствоясӧн юрнуӧдысьяскӧд, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Руслан Магомедовкӧд волісны удж серти Койгорт районӧ.
Подз посёлокын Владимир Уйба видзӧдліс хоккей да спорт площадкаа стадион, кодӧс олысьяс вӧчисны ас вынъясӧн, тӧдмасис Культура керкалӧн да сэні уджалысь библиотекалӧн уджӧн.
2020 вося ӧшым тӧлысьӧ библиотека воссис вужвыйӧн вежӧм бӧрын, мый вӧчисны регионӧн юрнуӧдысьлӧн тшӧктӧм серти.
Сійӧ лоис модельнӧйӧн.
Библиотекасӧ дзоньталӧма, ньӧбӧма да сувтӧдӧма ӧнія кадлы лӧсялана мебель, компьютернӧй, офиснӧй да мультимедийнӧй оборудование, выльмӧдӧма небӧг фонд.
Койгорт сиктын республикаса Юралысь воліс «Койгорт» национальнӧй парклӧн стрӧитчысь визит-шӧринӧ.
Шӧринсӧ кӧсйӧны восьтыны 2021 во помын.
Сэні кутасны мунны выставкаяс, лекторийяс, районса олысьяслы да туристъяслы занятиеяс да мастер-классъяс.
Сідзжӧ визит-шӧринын туристъяс вермасны тӧдмавны национальнӧй парклӧн маршрутъяс да мероприятиеяс йылысь.
Подз посёлокын да Койгорт сиктын вӧлісны аддзысьлӧмъяс матысса олан пунктъясын олысьяскӧд.
Сёрнитӧма сиктса олысьяслы тӧдчана юалӧмъяс йылысь: туйяс дзоньталӧм, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм да дзоньталӧм, лекарствоясӧн могмӧдӧм, ичӧт да шӧр бизнеслы отсалӧм, чорыд коммунальнӧй шыбласӧн вӧдитчӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеясӧ специалистъясӧс кыскӧм, биаруӧн могмӧдӧм да мукӧд юалӧм йылысь.
Сідз, Подз сиктса олысьяс шыӧдчисны республикаса Юралысь дорӧ юалӧмӧн — кор стрӧитасны выль врачебнӧй амбулатория.
Важ стрӧйбаыслы 60 ысь унджык во.
Владимир Уйба юӧртіс, мый амбулатория стрӧитӧмсӧ арталӧма 2024 во вылӧ.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн пӧртӧма олӧмӧ регионса Юралысьӧн пуктӧм мог: объектсӧ пыртӧма Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын медводдза звено ӧнъяӧдан регионса уджтасӧ.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» проект отсӧгӧн республикаса олан пунктъясын нуӧдӧны дзоньталӧмъяс, ньӧбӧны социальнӧй учреждениеяслы оборудование.
Койгорт районса олысьяс юалісны, позьӧ-ӧ тайӧ проектлӧн сьӧм вылӧ ньӧбны спорт инвентар.
Коми Республикаса Юралысь вочавидзис, мый «Войтырлӧн сьӧмкуд» — тайӧ регионса проект, да олысьяслӧн вӧзйӧмъяс серти сэтчӧ пыртӧны вежсьӧмъяс.
Бӧръяясысь ӧти — ӧткодь позянлуна гӧгӧртас да гӧгӧртас видзан юкӧнъясын кык выль нырвизь.
Койгорт районса олысьяслӧн корӧм да Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти спорт инвентар ньӧбӧмсӧ пыртасны «Войтырлысь сьӧмкуд» збыльмӧдан мероприятиеяс лыдӧ.
Койгортын аддзысьлӧм вылын Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова сетіс Вежъю посёлокса школалы выль автобус вылӧ сертификат.
Тайӧ школаса автопарк выльмӧдӧмлӧн водзӧ мунӧм, мый заводитісны кольӧм во Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь сетіс Койгорт районса олысьяслы уна вося бур уджысь да регион сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Антонида Ивановна Главинскаялы — Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъясса ветеранлы;
Юрий Степанович Майбуровлы — Коми Республикаын видз-му овмӧс юкӧнса ветеранлы;
Любовь Васильевна Матвеевалы — «Выль олӧм» газетса шӧр редакторӧс вежысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аттьӧаліс вӧр комплексса ветеранъясӧс, уджалысьясӧс республика сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1353 @ 2021-09-16 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс вӧр комплексса ветеранъясӧс, уджалысьясӧс республика сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь
Кӧч тӧлысь 16 лунӧ Вӧрын уджалысьяслӧн лун водзвылын республикаса Юралысь сетіс лесничествоясса, вӧр пӧрӧдан да вӧр переработайтан предприятиеясса ветеранъяслы да уджалысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс.
«2021 во — тайӧ зэв аслыспӧлӧс во, миян муса республикалы 100 во тыран во.
Вермӧмъясыс, кутшӧмъясӧн регион матыстчис нэмся юбилей кежлӧ, тайӧ медводз тані олысьясӧн вӧчӧм уджлӧн бӧртасъяс.
Буретш йӧз, ме бара на шуа тайӧс, республикалӧн медся ыджыд озырлун.
Меным нимкодь чолӧмавны талун тайӧ залас вӧр юкӧнса ветеранъясӧс, кодъяс уна во чӧж бура уджалісны республикалӧн бур вылӧ.
Нимкодь аддзыны найӧс, кодъяс талун уджалӧны вӧр пӧрӧдан да вӧр переработайтан предприятиеясын, да асланыс уджӧн пуктӧны тӧдчана пай миян регионлысь экономика сӧвмӧдӧмӧ», — чолӧмаліс кыпыд церемонияын участвуйтысьясӧс Владимир Уйба.
Коми Республикаӧс шуӧын Европаса тыясӧн.
Регионса вӧр фондлӧн му йӧрышыс — мутаслӧн 87 %.
Тайӧ республикаса олысьяслӧн, вӧр-ваӧн вӧдитчысьяслӧн содтӧд кывкутӧм.
Республикаын мунӧ ыджыд удж вӧр выльысь быдтӧм серти.
Талун выльысь быдтӧны вӧръяслысь матӧ 90 %.
2024 во кежлӧ «Экология» нацпроектлӧн «Вӧръяс видзӧм» дінму проект серти тайӧ лыдпасыслы колӧ воны 100 %-ӧдз.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь ньӧбӧны вӧр выльысь садитан да вӧр пӧжаръяс кусӧдан специализированнӧй техника.
2021 воын национальнӧй проект серти Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринлӧн автопаркӧ воис вӧр пӧжаръяс кусӧдан 12 единица техника да вӧр овмӧс нуӧдан квайт единица техника.
Ньӧбӧма 145 единица оборудование вӧр выльысь быдтан уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Республикаын нуӧдсьӧ уна сикас экология акция, кутшӧмъяс серти вӧр ваӧн вӧдитчысьяс, ӧтйӧза организацияяс да абу веськодь войтыр садитӧны пуяс, весалӧны ёгысь мутасъяс да юяслысь вадоръяс.
Мӧд ногӧн заводитӧны аддзыны вӧр-ва видзӧмсӧ и вӧр-ваӧн вӧдитчысьяс.
Талун вӧр пӧрӧдан предприятиеяс видзӧны да стрӧитӧны вӧр питомникъяс, садитӧны пуяс вӧр пӧрӧданінъясын.
Вӧр промышленносьт комплекс босьтӧ тӧдчана ин регионса экономикаын.
Медшӧрын пыдіа переработайтӧм сӧвмӧдӧм, верктуя инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм, торъя экономика зонаяс лӧсьӧдӧм да кластер нога удж.
Таво республикаын лӧсьӧдӧма Вӧр обработайтан кластер.
«Дона ёртъяс, уджсикас гаж водзвылын кӧсъя аттьӧавны тіянӧс да тіянлысь матыссаясныдтӧ, тіянлысь уджалан котыръясӧс уджсикас радейтӧмысь, удж дорӧ, кодлы ті служитанныд олӧм чӧж, веськыдлунысь», — шуис Владимир Уйба.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма Коми Республикаса вӧр юкӧнса ветеранъяслы:
Любовь Ивановна Архипенколы;
Валентин Михайлович Бровкинлы;
Владимир Иванович Гулицкийлы;
Леонид Юрьевич Литваклы;
Владимир Игнатьевич Сапелкинлы;
«Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Ирина Федоровна Петровалы — «Монди Сыктывкарса вӧр промышленнӧй комплекс» акционер котырын Войнаса да уджвывса ветеранъяслӧн сӧветӧн веськӧдлысьлы;
Александр Григорьевич Постольниковлы — «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми дінму шӧрин» канму учреждениелӧн дінму диспетчерскӧй службаса начальниклы;
Александр Иванович Слободчиковлы — «Сыктывкарса вӧр промышленнӧй комплекслӧн» первичнӧй профсоюзса организацияӧн веськӧдлысьлы;
Александр Геннадьевич Смирновлы — вӧр юкӧнъясын уджалысьяслӧн профсоюзса Коми республиканскӧй организацияӧн веськӧдлысьлы.
Вӧр овмӧсса федеральнӧй агентстволӧн тшӧктӧдӧн вӧр овмӧсын уна вося бур уджысь, Рочмуса вӧр озырлун видзӧмӧ да содтӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь «Рочмуса вӧр озырлун видзӧмысь да содтӧмысь» ведомствоса отличие пас сетӧма:
Роман Михайлович Бызовлы — «Айкатыласа лесничество» канму учреждениеса медыджыд лесничӧйлы (вӧр видзӧм серти медыджыд канму инспекторлы), Емдін район;
Наталья Николаевна Разумовалы — «Кажымса лесничество» канму учреждениеын вӧрӧн вӧдитчӧм серти инженерлы, Койгорт район;
Александр Валентинович Рыбинлы — «Койгортса лесничество» канму учреждениелӧн Ужгаса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы;
Вӧр овмӧсса федеральнӧй агентстволысь Почёт грамота сетӧма
Виталий Васильевич Новоселовлы — «Койгортса лесничество» канму учреждениелӧн Койгортса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Иван Иванович Кущевлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырса слесар-ремонтниклы, Емдін район;
Татьяна Владимировна Мироновалы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын финансъяс серти директорлы — медыджыд директорӧс вежысьлы;
Владимир Васильевич Просужихлы — «Айкатыласа лесничество» канму учреждениелӧн Мадмасса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы, Емдін район;
Юрий Владимирович Фукаловлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырса релейнӧй защитаса да автоматикаса аппаратура дзоньталӧм да могмӧдӧм серти электромонтёрлы, Емдін район;
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Иван Александрович Дымовлы — «Сыктывдінса лесничество» канму учреждениелӧн Паджгаса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы;
Светлана Валерьевна Зайцевалы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырын шпон косьтысьлы, Емдін район;
Галина Николаевна Климушевалы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырса учётчиклы, Емдін район;
Светлана Евгеньевна Момотлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын конструкторскӧй разработкаяс юкӧнса начальниклы;
Алексей Сергеевич Петрунёвлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырса финансӧвӧй директорлы;
Оксана Николаевна Пискаревалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын шпон да фанера сортируйтысьлы;
Александр Алексеевич Поповлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырын пу плитаяс прессуйтысьлы, Емдін район;
Людмила Алексеевна Ракиналы — «Пруптса лесничество» канму учреждениелӧн Климовса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы, Кулӧмдін район;
Людмила Дмитриевна Тюриналы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса медыджыд технологлы;
Раиса Алексеевна Шучалиналы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын транспорт юкӧнса начальниклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн вӧр юкӧн сӧвмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта лесовод» почёт ним сетӧма:
Евгений Васильевич Кононовлы — «Луздорса лесничество» канму учреждениелӧн Лӧпъюса вӧрвидзанінын участкӧвӧй лесничӧйлы;
Михаил Феликсович Поповлы — «Койгортса лесничество» канму учреждениеын вӧрӧн вӧдитчӧм серти инженерлы;
вӧр промышленносьт юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса вӧр промышленносьтын почёта уджалысь» ним сетӧма:
Сергей Иванович Бессоновлы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырса технологическӧй процессъясӧн веськӧдланінын автоматизируйтӧм системаяс участокса начальниклы;
Александр Анатольевич Завьяловлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлӧн вахта участокын вӧр пӧрӧдан машинаса машинистлы;
Светлана Петровна Кармановалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын фанера вӧчан цехса начальниклы;
Валентина Дмитриевна Муриналы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын древесно-стружечнӧй плитаяс вузалан юкӧнса начальниклы;
Иван Владимирович Наумовичлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырлӧн юралысь энергетиклӧн службаын теплотехническӧй юкӧнса начальниклы;
Сергей Николаевич Сарылы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырса станочник-распиловщиклы;
Денис Валерьевич Херсонлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын шпон лущильщиклы;
Дмитрий Владимирович Чекменёвлы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын технологическӧй инструмент тӧчитан участокса мастерлы;
Ольга Аркадьевна Шаховалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын вӧр обработайтан производствоса контролёрлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн пӧжарысь видзчысьӧмсӧ могмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса пӧжарнӧй охранаын почёта уджалысь» ним сетӧма
Дмитрий Евгеньевич Куньжановлы — «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми дінму шӧрин» канму учреждениелӧн Кулӧмдінса авиаотделениеын парашютист-пӧжарнӧйлы;
уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» отличие пас сетӧма:
Алексей Анатольевич Бобровлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса трактористлы;
Николай Иванович Бондарлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын пуысь да сювйысь вӧчӧм плитаяс прессуйтысьлы;
Анатолий Николаевич Ефремовлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырлӧн примитан да сырьё дасьтан цехын сменаса мастерлы;
Дмитрий Эвальдович Купэлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын вӧр пӧрӧдан машинаса машинистлы;
Анатолий Александрович Лайерлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын шпон лущильщиклы;
Сергей Александрович Тупицынлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын вӧр пӧрӧдан оборудование дзоньталӧм серти шӧр механиклы;
Сергей Анатольевич Хотемовлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын кранса машинистлы (крановщиклы);
Сергей Анатольевич Чеусовлы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын автотранспорт цехса шӧр механиклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уджын вермӧмъяс шедӧдӧмысь, ыджыд социальнӧй кывкутӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма
Владислав Александрович Федькинлы — «Промтех-инвест» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Сыктывкар.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс энергетикъясӧс регионын сетевӧй овмӧс сӧвмӧдӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1338 @ 2021-09-17 @}
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс энергетикъясӧс регионын сетевӧй овмӧс сӧвмӧдӧмысь
«Россети Северо-Запад» 2021 воын вичмӧдісны Коми Республикаса электросетевӧй комплекс дзоньталӧм вылӧ 800 миллион шайт.
Компания дзоньталіс 176 километр электропередача линияяс, 149 трансформаторнӧй подстанция, весаліс ЛЭП-лысь 743 гектар прӧсека.
«Россети Северо-Запад» вужвыйӧн вежисны Сыктыв районса «Визин» 110 кВ подстанция.
Тані вежисны маслӧа выключательсӧ ӧнія элегазӧвӧй вылӧ, мый корӧ куим пӧв этшаджык видзӧдӧм.
Уджыс могмӧдіс регионлӧн лунвывса 243 олан пунктын 50 сюрс олысьӧс зумыд электричествоӧн.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс «Россети Северо-Запад» компанияӧс тӧв кежлӧ бура дасьтысьӧмысь да сетіс компанияса уджалысьяслы регионлӧн 100 во тырӧмлы сиӧм наградаяс.
«Республикаса кар-районъяс коммунальнӧй инфраструктураӧн могмӧдӧмын энергетикъяс медтӧдчанаяс лыдын.
Тіян кужӧм-сямлун да йӧз вӧсна тӧждысьӧм сетӧ позянлун сӧвмӧдны регион да бурмӧдны йӧзлысь олӧм.
Аттьӧала тіянӧс электричествоӧн бура могмӧдӧмысь, тшӧтш и республикаса ылі да сьӧкыда воӧдчан сикт-грездъяс», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Николай Михайлович Истоминлы — «Лунвывса электрическӧй везъяс» производственнӧй юкӧнса подстанцияяслӧн службаын юклан устройствояслысь оборудование дзоньталӧм серти электрослесарлы;
Людмила Дмитриевна Оботуровалы — инӧда могмӧдӧмӧн веськӧдланінса да асэмбурӧн веськӧдланінса начальниклы;
Сергей Николаевич Олейниковлы — везъясӧн веськӧдлан шӧринын диспетчер службаса диспетчерлы;
Анатолий Яковлевич Ренцлы — «Лунвывса электрическӧй везъяс» производство юкӧнлӧн механизация да транспорт службаын вездеходса водительлы;
Раиса Фёдоровна Ульяновалы — «Лунвывса электрическӧй везъяс» производство юкӧнын электрическӧй везъяслӧн Сыктывкар районса электроэнергия учёт серти участокса электросчётчикъяс уджӧдӧм серти электромонтёрлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс наградаяс сур пуан заводын уджалысьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1339 @ 2021-09-17 @}
Владимир Уйба сетіс наградаяс сур пуан заводын уджалысьяслы
Кӧч тӧлысь 16 лунӧ Коми Республикаса Юралысь воліс регионын сёян-юан комплексса медыджыд предприятие вылӧ, тӧдмасис компаниялӧн уджӧн, сетіс медбур уджалысьяслы канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
«Пыр нимкодьпырысь вӧча Коми Республикаса олысьяслы наградаяс сетан почёта уджсӧ. Тайӧ йӧзыс асланыс ыджыд кужӧм-сямлунӧн да бӧрйӧм уджсикаслы веськыдлунӧн оз кывъяс вылын, а уджӧн отсалӧны сӧвмыны чужан каръяслы да сиктъяслы, а сідзкӧ, и став миян республикалы.
Наградаяс сетӧмыс зэв тӧдчанатор, сы вӧсна мый тайӧ сетӧ Веськӧдлан котырлы позянлун аттьӧавны асмуын олысьясӧс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Талун предприятие вылын уджалӧ 402 морт.
Завод вӧчӧ оз сӧмын сур, но и алкогольтӧм газа юанторъяс, горчица, майонез, юан ва.
Вӧчасыс вузассьӧ Коми Республикаын, а сідзжӧ Кардор, Вӧлӧгда обласьтъясын да Вежа Петыркарын.
Предприятие — тайӧ комплекс, кӧні эм производство, розничнӧй вез да йӧзӧс ӧтув вердан вез.
«Сыктывкарпиво» акционер котырлӧн вӧчасыс, сур пуан выль производство технологияясыс пырисны Коми Республикалӧн визитнӧй карточкаяс лыдӧ.
Предприятиеыс участвуйтӧ рочмуса да войтыркостса выставкаяс вылын, кӧні босьтӧ вылыс тшупӧда донъялӧм.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Вера Георгиевна Закациололы — корпоративнӧй секретарлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Сергей Дмитриевич Белкинлы — могмӧдан юкӧнса начальниклы;
Галина Михайловна Шариковалы — медшӧр технологлы;
Ирина Петровна Майлы — медыджыд директорлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Денис Мантуров вылӧ донъяліс Коми Республикаса переработайтан предприятиеяс сӧвмӧдан позянлунъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1343 @ 2021-09-18 @}
Денис Мантуров вылӧ донъяліс Коми Республикаса переработайтан предприятиеяс сӧвмӧдан позянлунъяссӧ
Кӧч тӧлысь 17 лунӧ республикаӧ удж серти волігӧн Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасян министр Денис Мантуров Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд ӧтув тӧдмасисны регионса промышленнӧй предприятиеяслӧн производствоса проектъясӧн, видлалісны ышӧдан да канмусянь отсӧг сетан мераяс, кутшӧмъяс колӧны предприятиеяс водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ.
«Владимир Владимировичкӧд водзӧ ӧтув уджалам став сӧвмӧдан нырвизьын, медводз промышленносьт, вузасьӧм, ортсыса рынок вылӧ петан нырвизьясын.
Колӧ шуны, мый регионлӧн бур мыччӧдъяс и экспорт серти — матӧ 800 миллион доллар сӧмын кольӧм во серти, но ми аддзам содӧм и таво вылӧ.
Та вӧсна кутам ышӧдны сӧвмӧдны отрасльяс, отсавны кутны содан динамикалысь ӧдсӧ став нырвизь серти», — пасйис Денис Мантуров.
Аддзысьлӧмыс муніс выставка форматын, кытчӧ пырӧдчисны «Сыктывкар Тиссью Груп» ВАК, «Зӧвсьӧртса ЛПК» ИКК, «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ИКК, «Комитекс» АК, «Сыктывкарса кӧрт обработайтан завод» производственнӧй ӧтув ИКК, «Выльгортса сапӧг гындан фабрика» ИКК, «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» ПАК, «Промтех-инвест» ИКК, «Карбидъяс да ферросплавъяс вӧчан завод» ИКК.
«Республикаса быд предприятиелӧн эмӧсь асланыс мӧвпъяс да корӧмъяс.
Сідз, башеннӧй кранъяс вӧчан завод уськӧдіс тӧд вылӧ сылӧн продукция вылӧ утилизируйтан сбор пыртӧм.
Кытӧм да шум чинтысь материалъяс вӧчысьяс кӧсйӧны водзӧ сӧвмӧдны ассьыныс специализация.
Найӧ вермасны вӧдитчыны кокньӧда лизинг босьтан позянлунъясӧн.
Кутам зільны могмӧдны ӧтувъя удж, медым Коми Республикаса асшӧр уджалысьяслӧн котырлы вӧлі интереснӧ пырӧдчыны тайӧ уджтасъясас», — гӧгӧрвоӧдіс федеральнӧй министр.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс Денис Мантуровӧс да Рочмуса промышленносьт министерстволысь командасӧ системнӧй отсӧгысь, кутшӧмӧс сетӧ республикалы федеральнӧй министерство, та лыдын и инвестиция проектъяс збыльмӧдӧмын да мукӧд тӧдчана нырвизьын.
«Кӧсъя висьтавны Тіянлы, Денис Валентинович, да Рочмуса промышленносьт министерстволы аттьӧ выль коронавирус инфекциякӧд тышын республикалы отсӧгысь, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Ми эг вӧчӧй и ог на вӧчӧй медицина кислород.
Но Тіян отсӧгӧн ми пырим регионъяс лыдӧ, кодъяслы вичмӧдӧма сьӧм кислородлысь концентрат ньӧбӧм вылӧ.
Тайӧ оборудованиеыс миянлы ёна колӧ, и сійӧ, эскӧда Тіянӧс, оз кут сулавны уджӧдтӧг».
[Фотоыс — В. Шешкунаслӧн, «Комиинформ» ЮА]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр зіля пыртӧ уджӧ республика сӧвмӧдӧм вылӧ Рочмуса промышленносьт министерствоӧн лӧсьӧдӧм отсасян механизмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1344 @ 2021-09-18 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр зіля пыртӧ уджӧ республика сӧвмӧдӧм вылӧ Рочмуса промышленносьт министерствоӧн лӧсьӧдӧм отсасян механизмъяс
Та йылысь кӧч тӧлысь 17 лунӧ юӧртіс республикаса Юралысь Владимир Уйба Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасян министр Денис Мантуровлӧн республикаӧ удж серти волігӧн.
Вӧрӧн вӧдитчан юкӧнын верктуя инвестиция проектъяс лыддьӧгӧ, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧны Коми Республикаын, пыртӧма 10 инвестиция проект (инвестицияяслӧн ӧтувъя йӧрышыс — 34,1 миллиард шайт).
На лыдысь 8 проект помалӧма, кыксӧ (ӧтувъя йӧрышыс — 13,1 миллиард шайт) збыльмӧдӧны вӧрӧн вӧдитчан юкӧнын, найӧ тшӧтш вермасны вӧдитчыны вӧрӧн могмӧдан юкӧнын кокньӧдъяс вылӧ инӧдӧн.
2021 воын Рочму Федерацияса субъектъяс костын, кодъяс прӧйдитісны конкурс серти бӧрйӧм, Коми Республика медводдзаӧн кырымаліс промышленносьт сӧвмӧдан регионса уджтас збыльмӧдӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд сьӧм сетӧм йылысь артмӧдчӧм.
«Ми зэв зіля уджалам Промышленносьт сӧвмӧдан фондкӧд.
Чорыд конкурентнӧй вермасьӧмын босьтім 56,8 миллион шайт мындаын медводдза грант, — пасйис Владимир Уйба.
— Ми докапитализируйтім Фондлысь сьӧмкудсӧ 302 миллион шайтӧдз.
И ӧні вермам сетны тайӧ сьӧмсӧ ичӧт да шӧр бизнеслӧн предприятиеяслы, медым отсавны налы сӧвмыны, сетны сьӧма да нормативнӧй отсӧг, лӧсьӧдны выль производствояс да выль уджалан местаяс.
И таын Рочмуса промышленносьт министерство миянлы — тӧдчана да надёжнӧй уджъёрт.
Ми зілям вӧдитчыны сыӧн вӧзъяна став инструментарийнас, пыртны уджӧ да уджӧдны найӧс республика сӧвмӧдӧм могысь».
Регионса тшупӧдын примитӧма выль уджтасъяс: «Ӧнъяӧдӧм да паськӧдчӧм», «Вӧр промышленносьтын проектъяс» да «Тӧваръяс маркируйтӧм», кутшӧмъяс вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 145 миллион шайт.
2021 во вылӧ Промышленносьт сӧвмӧдан регионса фондӧн арталӧма сетны заёмъяс 17 промышленнӧй предприятиелы да Промышленносьт сӧвмӧдан фондысь 600 миллионысь абу этшаджык шайт кыскыны предприятиеясӧн фондлӧн ӧтувъя да асшӧр уджтасъяс серти.
Инвестиция проектъяс уджӧ пыртӧм да олӧмӧ пӧртӧм могысь лӧсьӧдӧма став колана инӧда подувсӧ, вынсьӧдӧма бизнеслы инвестиция преференцияяс, регионса став субъектыслы колӧ, медым регионӧ инвестируйтӧм вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма бур условиеяс.
Фотоыс — В. Шешкунаслӧн, «Комиинформ» ЮА
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Рочмуса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Никита Стасишин донъяліс Сыктывкарса стрӧитчан комплекс сӧвмӧдан позянлунъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1345 @ 2021-09-18 @}
Рочмуса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Никита Стасишин донъяліс Сыктывкарса стрӧитчан комплекс сӧвмӧдан позянлунъяссӧ
Кӧч тӧлысь 17 лунӧ Коми юркарӧ удж серти воліс Рочмуса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Никита Стасишин.
Волӧмлӧн медшӧр могыс — тӧдмасьны, кыдзи сӧвмӧ республикаын оланін стрӧитӧм.
Удж серти волігӧн сійӧ медводз тӧдмасис Сыктывкар сӧвмӧдан проектъясӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатовкӧд да Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичевкӧд аддзысьлігӧн Никита Стасишинлы вӧлі петкӧдлӧма мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан ӧткымын проект.
Проектъяс петкӧдлӧм бӧрын Никита Стасишин воліс карсӧ перспективнӧя сӧвмӧдан площадкаяс вылӧ, тӧдмасис сійӧн, кыдзи збыльмӧдсьӧ «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проект да аварийнӧй оланінысь йӧзӧс мӧд оланінӧ овмӧдӧм.
Рочмуса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь воліс кар шӧрӧ.
Оплеснин улича, Октябр шӧртуй да Катаев улича костын матӧ 8 гектар вылын кыпӧдасны оланін комплекс.
Уджтаслӧн мӧд пунктӧн лои «Югыд Чой» медико-социальнӧй кластер, кутшӧмӧс артавсьӧ лӧсьӧдны юркарса Човъю микрорайонын.
Проект серти 45 гектар вылын лоӧны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс, олан керкаяс, Национальнӧй театр, вузасян-гажӧдчан зона, пода набережнӧй, гӧстиничнӧй комплекс да инфраструктураса мукӧд объект.
Удж серти волӧмыс помасис регионса стрӧитчысьяскӧд да банкъяс петкӧдлысьяскӧд аддзысьлӧмӧн.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны инфраструктураса сьӧмкуд кредитъяс сетӧм йылысь.
Наӧн вӧдитчӧмыс сетас позянлун могмӧдны мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан аскиа площадкаяссӧ инженернӧй, транспортнӧй да социальнӧй инфраструктураӧн.
«Регионлӧн ыджыд позянлунъяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн команда вӧдитчӧ отсӧг сетан став меранас, мый эм ӧні федеральнӧй тшупӧдын.
Мутасын колӧ ёнджыка сӧвмӧдны да пыртны уджӧ ипотека уджтасъяс, медводз 6 % ставка серти семейнӧй ипотека семьяяслы, кодъяслӧн кагаыс чужис 2018 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун бӧрын», — пасйис стрӧитчысьяскӧд аддзысьлӧм дырйи Никита Стасишин.
«Тӧдчана, мый ми места вылын вермим ӧтлаын видзӧдлыны мутас комплекснӧя сӧвмӧдан площадкаяс, кыпӧдны сёрни стрӧитчан комплекслы отсалан да сійӧс сӧвмӧдан выль инструментъясӧн вӧдитчӧм йылысь, кутшӧмъяслӧн мог — оланін стрӧитӧмлысь да вӧдитчӧмӧ пыртӧмлысь йӧрышъяс содтӧм, мый арталӧма Рочмуса стрӧитчан министерствоӧн 2021–2022 вояс вылӧ, — пасйис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов.
— И, дерт, пырся дӧзьӧр улын федеральнӧй уджтасъясӧ, кутшӧмъяс йитчӧмаӧсь оланін стрӧитӧмкӧд да аварийнӧй керкаясысь олысьясӧс мӧдлаӧ вуджӧдӧмкӧд, Коми Республикалӧн паськыдджыка пырӧдчӧм».
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Рочмуса промышленносьт да вузасян министерство дась отсавны лӧсьӧдны Комиын пу пыдіа переработайтан выль производствояс да паськӧдны уджалысьяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1354 @ 2021-09-18 @}
Рочмуса промышленносьт да вузасян министерство дась отсавны лӧсьӧдны Комиын пу пыдіа переработайтан выль производствояс да паськӧдны уджалысьяссӧ
Та йылысь кӧч тӧлысь 17 лунӧ Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасян министр Денис Мантуров висьталіс Коми Республикаӧ удж серти волігӧн.
Регионса юралысь Владимир Уйбакӧд, Коми Республикалӧн Веськӧдлан котырса вице-премьер — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеевакӧд Рочмуса промышленносьт да вузасян министерстволӧн делегация воліс регионса нуӧдысь вӧр промышленнӧй предприятиеясӧ.
Удж серти волӧмсӧ Денис Мантуров заводитіс «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырлӧн предприятиеӧ ветлӧмсянь. Тайӧ предприятиеыс пырӧ Рочмуын целлюлоза да бумага вӧчан промышленносьтын лидеръяс лыдӧ. Денис Мантуров тӧдмасис тыр цикллӧн производствоӧн.
Компания пӧртӧ олӧмӧ производствояс экологизируйтӧм да выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм вылӧ веськӧдӧм инвестиция проектъяс.
Компаниялӧн вӧчасыс тӧдса Рочмуса да СНГ-са потребительяслы.
Промышленносьт да вузасян министр сетіс «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырын уджалысьяслы ведомствоса наградаяс да пасйис производство сӧвмӧмӧ да ӧнъяӧдӧмӧ компанияса менеджментлысь пуктӧм пай.
Мӧд вӧр промышленнӧй предприятие, кытчӧ воліс министр, — тайӧ «Лузалес» ИКК. Сійӧ пырӧ Рочмуын вӧр пилитан медыджыд предприятиеяс лыдӧ.
2020 воын заптӧм вӧрлӧн ӧтувъя йӧрышыс лоис 1 млн кубическӧй метр.
Пиломатериалъяслӧн йӧрышыс 2020 воын лои 390 сюрс кубическӧй метр (15 % вылӧ унджык 2019 во серти).
Вӧр лэдзӧм кындзи, предприятиеыс быдтӧ вӧр, стрӧитӧ вӧрса туйяс, отсалӧ социальнӧй юкӧнлы.
2011 восянь збыльмӧдӧ вӧрӧн вӧдитчан юкӧнын верктуя 3 инвестиция проект.
Талун «Лузалес» ИКК нуӧдӧ «Фанера плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм» нёльӧд инвестиция проект збыльмӧдӧм серти удж.
Бӧртаснас лоас ыджыд ногтуя ламинируйтӧм фанера вӧчӧм.
Предприятие кӧсйӧ збыльмӧдны Сыктывдін районын «МДФ плитаяс вӧчан завод» инвестиция проект.
Проект серти артавсьӧ «Войвыв» промышленно-производственнӧй сикаса торъя экономика зона лӧсьӧдан мутасын МДФ плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм.
Вӧрын да вӧр промышленносьтын уджалысьяслӧн лун водзвылын Денис Мантуров, Владимир Уйба да Руслан Семенюк («Лузалес» ИКК директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь) садитісны сус пуяслысь быдтасъяс, кутшӧмъяс лоасны предприятие мутасын парклӧн подулӧн.
Бӧрасджык быд садитӧм пу дорын сувтӧдасны нима табличкаяс.
«Предприятиеяслы, кытчӧ ми талун волім, а сідзжӧ мукӧд потенциальнӧй инвесторлы колана лӧсьӧдны выль да ӧнъяӧдны ӧнія вынйӧръяссӧ, пу пыдіаджык переработайтӧм да ыджыд маржаа продукция вӧчӧм.
Сійӧ инструментъясыс, кутшӧмъяс эмӧсь федеральнӧй тшупӧдын — тайӧ и верктуя инвестиция проектъяс, и Промышленносьт сӧвмӧдан регионса да федеральнӧй фондъяслӧн кокньӧда заёмъяс, — сетӧны позянлун сӧвмӧдны тайӧ нырвизьяссӧ», — тӧдчӧдіс Денис Мантуров.
Удж серти волігӧн министр аддзысьліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд. Найӧ сёрнитісны промышленносьт сӧвмӧдӧм да регионлы отсалан мераяс йылысь.
«Коми Республикаса предприятиеяс пӧрӧдӧны уна вӧр, уджын медсясӧ вӧдитчӧны импортнӧй техникаӧн, — пасйис Владимир Уйба.
— Ми кӧсъям корны Рочмуса промышленносьт да вузасян министерстволысь отсӧг вайӧдны татчӧ техника медбур вӧчысьясӧс,
медым тані, места вылын, медводз дзоньтавны да могмӧдны, а сэсся и чукӧртны техникасӧ вӧр пӧрӧдӧм да вӧр заптӧм вылӧ».
Денис Мантуров пасйис, мый Рочмуса промышленносьт да вузасян министерство дась отсавны республикаса вӧр переработайтан предприятиеяслы лизингӧвӧй уджтасъяс серти техника босьтӧмын.
* * *
Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасян министрлӧн тшӧктӧдӧн промышленносьт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь да уджсикас гажкӧд — Вӧрын да вӧр переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Рочмуса промышленносьт да вузасян министерстволысь Почёт грамота сетӧма «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын уджалысьяслы:
Руслан Николаевич Семенюклы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса коммерческӧй директорлы;
Анастасия Аркадьевна Рожковалы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлӧн Удж йитӧдъяс, удж видзӧм да лёк суӧмысь видзчысьӧм серти департаментын кадръяс юкӧнса шӧр инспекторлы;
Ирина Александровна Харитоновалы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлӧн Вӧрӧн вӧдитчӧм серти департаментын вӧр сырьё ресурсъяс серти шӧр инженерлы;
Вера Алексеевна Бусуеклы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Пу обработайтӧм серти департаментлӧн вӧр пилитан цехын установкаясса да пиломатериалъяс обработайтан линияясса операторлы;
Михаил Васильевич Зобнинлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Вӧрӧн вӧдитчан департаментлӧн вахтаса участокын вӧр лэдзан машинаясса машинистлы.
Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасян министрлӧн тшӧктӧдӧн промышленносьт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь да уджсикас гажкӧд — Вӧрын да вӧр переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Рочмуса промышленносьт да вузасян министерстволысь Почёт грамота сетӧма «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырын уджалысьяслы:
Наталья Глебовна Аникеевалы — технологическӧй контроль серти производственнӧй лабораторияын химическӧй анализ вӧчысь лаборантлы;
Юрий Михайлович Вахнинлы — автоматизация да метрология серти шӧр службаса контрольно-измерительнӧй приборъяс да автоматика серти слесарлы;
Максим Николаевич Дудинлы — шӧр электрическӧй службаса электрооборудование дзоньталӧм да могмӧдӧм серти электромонтёрлы;
Мария Евлогиевна Медведевалы — целлюлоза вӧчан древесно-подготовительнӧй цехын керъяс сортируйтан да переработайтан агрегатнӧй линияясса операторлы;
Елена Ивановна Чайкалы — бумага вӧчан 14 №-а машинаса цехын размольщиклы.
[Фотоыс — В. Шешкунаслӧн, «Комиинформ» ЮА]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Вӧрын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1346 @ 2021-09-19 @}
Вӧрын уджалысьяслӧн лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса вӧр комплексын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Кӧч тӧлысьлӧн коймӧд вежалунӧ Рочмуын пасйыссьӧ Вӧрын уджалысьяслӧн лун.
Коми Республикалы, кӧні 80 % унджык мутасын быдмӧ вӧр, парма пыр вӧлі торъя тӧдчанаӧн.
Коми йӧзлӧн олӧмыс нэмсӧ вӧлі йитчӧма вӧркӧд, сійӧ вӧлі вердысьӧн да шонтысьӧн, керка кыпӧданторйӧн, ӧти кывйӧн кӧ шуны, олӧмлӧн ӧшмӧсӧн.
Талун вӧр отрасль пыр на лидер тшупӧдын, а вӧр промышленнӧй комплекс босьтӧ республикаса экономикаын тӧдчана ин.
Сыкӧд ми йитам Коми Республикалысь ог сӧмын талунъя, но и аскиа лунсӧ.
Та дырйи зэв тӧдчана кужӧмӧн да тӧлкӧн вӧдитчыны вӧрлӧн озырлунӧн, та вӧсна талун ми нуӧдам нырвизь пу пыдіа переработайтӧм вылӧ, зіля да лунысь-лунӧ быдтам вӧр.
Вежсьӧ парма видзӧм дорӧ видзӧдласыс и вӧрӧн вӧдитчысьяслӧн, кодъяс талун стрӧитӧны да видзӧны пу быдтанінъяс, весалӧны да выльысь садитӧны пуяс сійӧ мутасъясас, кӧні пӧрӧдӧны вӧр.
Лесничествоясса, вӧр пӧрӧдан да вӧр обрабатывайтан предприятиеясса пыдди пуктана уджалысьяс!
Сӧмын ӧтлаын ми вермам видзны да тӧлкӧн вӧдитчыны вӧр-ва озырлунӧн, и сӧмын тадзи ми вермам кольны сійӧс миян челядьлы да внукъяслы.
И медым найӧ, кыдзи ми талун, вермасны гордитчыны сійӧн, мый Коми Республикаын кольӧмаӧсь вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс, кутшӧмъясӧс шуӧны Европалӧн тыясӧн».
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сиис сосногорскса чемпион Егор Колосковлы воӧдчыны боксын олимпийскӧй тшупӧдӧдз @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1351 @ 2021-09-21 @}
Владимир Уйба сиис сосногорскса чемпион Егор Колосковлы воӧдчыны боксын олимпийскӧй тшупӧдӧдз
Талун, кӧч тӧлысь 21 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс 15 16 арӧса зонъяс пӧвстын боксысь 2021 вося Европаса чемпион Егор Колосковкӧд да Сосногорскса Спорт школаын бокс серти медводдза квалификационнӧй категорияа тренер Юлия Кравцовакӧд.
Егор Колосков — Сосногорскса спортсмен, занимайтчӧ боксӧн 6 арӧссянь.
Эз ӧтчыдысь вермыв республикаса, регионкостса вермӧмъясын, матчевӧй ордйысьӧмъясын вермысь.
Пырӧ 2021–2022 вояс вылӧ бокс серти Рочму Федерацияса спортивнӧй сборнӧй командалӧн шӧр составӧ.
Тбилиси карын 2021 вося сора тӧлысь 1–12 лунъясӧ мунӧм Европаса Первенство вылын 52 килограммӧдз весӧвӧй категорияын Егор Колосков босьтіс 1 места (нуӧдіс 4 тыш, ӧтиас вермис нокаутӧн).
Казаньын 2021 вося кӧч тӧлысь 1–6 лунъясӧ мунӧм «СНГ странаяслӧн І Ворсӧмъяс» войтыркостса ордйысьӧмъяс вылын Егор босьтіс зарни медаль.
Егорлӧн наставник — Юлия Кравцова — уджалӧ тренерӧн 2008 восянь.
Сылӧн 15 быдтаслӧн эмӧсь юношескӧй разрядъяс, куим быдтаслӧн — спорт разрядъяс, нӧшта куимӧн вӧчисны спорт мастерӧ кандидатлысь нормативъяс.
«Егор, чолӧмала тэнӧ Европаса Первенство да СНГ странаяслӧн медводдза ворсӧмъяс вылын вермӧмӧн.
Европа тӧдмаліс Коми Республика да Сыктывкар йылысь.
Зэв ыджыд аттьӧ тэныд республикалӧн 100 во тырӧм кежлӧ татшӧм козинысь.
Но эн сувт тайӧ вермӧмъяс вылас, быть водзӧ содты ассьыд профессиональнӧй тшупӧдтӧ да кужанлунтӧ.
Тэнад эм ставыс, медым лоны мирса чемпионӧн да петны олимпийскӧй тшупӧд вылӧ.
Сиа тіянлы тренер Юлия Владимировнакӧд пыр уджавны спорт кужанлун содтӧм вылын, а сідзжӧ спортын мойвиӧм да ыджыд вермӧмъяс», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый ыджыд вермӧмъяс пуктӧны спортсмен вылӧ торъя мог: «Талун тэ абу сӧмын спортсмен, абу сӧмын чемпион.
Тэ кодьӧн кутасны окотитны лоны тэ кодь арлыдаяс, ичӧтджык челядь.
Найӧ аддзӧны тэнсьыд вермӧмъястӧ да кутӧны локны спортлань.
И тайӧ зэв тӧдчана, сы вӧсна мый спорт нуӧдӧ челядьсӧ ывла вылысь, вӧчӧ наысь настоящӧй войтырӧс.
Та вӧсна тіян водзын сулалӧ нӧшта и социальнӧй мог — пропагандируйтны бокс, спорт да дзоньвидза оласног».
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса спорт министерстволы петкӧдлыны локтысь Олимпийскӧй ворсӧмъясын участвуйтӧм кежлӧ Егор Колосковӧс дасьтан туй карта.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын висьталісны социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджалӧм серти медбур муниципалитетъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1352 @ 2021-09-21 @}
Комиын висьталісны социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджалӧм серти медбур муниципалитетъяссӧ
Социальнӧй везъясын войтырлӧн шыӧдчӧм серти муниципальнӧй юкӧнъясса администрацияяслӧн 2021 во сора тӧлысся удж серти вӧчӧма тестӧвӧй рейтинглысь кывкӧртӧдъяс.
Бӧртасъяссӧ юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба регионса Веськӧдлан котырлӧн кӧч тӧлысь 14 лунся заседание дырйи.
Уськӧдам тӧд вылӧ, ода-кора тӧлысь 19 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи Владимир Уйба тшӧктіс пыртны петкӧдласъяслӧн лыддьӧгӧ, кутшӧмъяс тӧдчӧдӧны муниципалитетъясса юралысьяслӧн (юрнуӧдысьяслӧн) уджлысь окталунсӧ да бӧртаслунсӧ, нӧшта ӧти петкӧдлас, мый тӧдчӧдӧ социальнӧй везъясын уджлысь окталунсӧ, та лыдын и шыӧдчӧмъяс вылӧ ас кадӧ да бур ногтуя вочавидзӧм серти.
Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн администрацияясса юрнуӧдысьяслӧн уджлысь окталунсӧ донъялӧмӧ пыртісны «Инцидент Менеджмент» системаын удж, а буретш социальнӧй везъясын олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс да корӧмъяс вылӧ меставывса асвеськӧдлан органъясӧн вочавидзӧмъяслӧн ногтуй да найӧс сетан кадколаст.
Рейтинг нуӧдан системасӧ лӧсьӧдіс Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
«Регионӧн веськӧдлан шӧрин петкӧдліс методикасӧ да параметръяссӧ, кутшӧмъяс серти донъялӧны муниципальнӧй юкӧнъяссӧ.
Документыс артмис объективнӧйӧн — сійӧ петкӧдлӧ шыӧдчӧмъяс вылӧ вочавидзӧмлысь кадколастсӧ да ногтуйтӧ, мый олысьяслы зэв тӧдчана.
Кора кутны сійӧс тӧд вылын, да веськалінныд кӧ ті гӧрд зонаӧ, колӧ вынсьӧдны уджсӧ тайӧ нырвизьын», — шыӧдчис Владимир Уйба кар-районъясса юралысьяс дорӧ.
Сора тӧлысся бӧртасъяс серти социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджын медводдзаӧн лоис «Усинск» КК МЮ администрация, мӧд места босьтіс «Вӧркута» КК МЮ администрация, коймӧдсӧ — «Кулӧмдін» МР МЮ администрация.
«Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Регионӧн веськӧдлан шӧринӧн лӧсьӧдӧм рейтинглӧн могыс — удж йылысь абу кос висьталӧм, а республикаса олысьяскӧд власьт органъяслӧн уджлысь ногтуйсӧ кыпӧдӧм.
Быд донъялӧмын лоӧны стӧч вӧзйӧмъяс олысьяскӧд йитӧд лӧсьӧдӧмын», — шуис Коми РВШ-ӧн юрнуӧдысь Евгений Зелинский.
Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн администрацияяслысь медводдза официальнӧй рейтинг Коми регионӧн веськӧдлан шӧрин нуӧдас 2021 вося нёльӧд кварталын «Инцидент Менеджмент» системаын уджлӧн бӧртасъяс серти.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь вӧзйис йӧзӧс ӧтув новлӧдлан транспортса водительясӧс ышӧдан мераяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1361 @ 2021-09-24 @}
Коми Республикаса Юралысь вӧзйис йӧзӧс ӧтув новлӧдлан транспортса водительясӧс ышӧдан мераяс
Водительяслы, кодъяс кывкутӧны пассажиръясӧс новлӧдлӧм вӧсна, колӧ вештыны ыджыдджык удждон, сэки автобусӧн веськӧдлӧм вылӧ конкуренцияыс лоӧ ёнджык.
Пассажиръяслысь олӧмсӧ да дзоньвидзалунсӧ позьӧ дӧверитны сӧмын профессионалъяслы, лыддьӧ Владимир Уйба.
Кӧч тӧлысь 22 лунӧ Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм серти республиканскӧй комиссиялысь заседание.
Заседание вылын мукӧд юалӧмкӧд ӧттшӧтш вӧлі видлалӧма урчитӧм маршрутъяс вывті автобусӧн пассажиръясӧс новлӧдӧмлысь видзчысянлун могмӧдӧм йылысь юалӧм.
2021 волӧн 8 тӧлысся бӧртасъяс серти Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство ГИБДД-кӧд да Канму автомашина туйяс бӧрся видзӧдӧмӧн веськӧдланінкӧд ӧтув нуӧдӧма 30 рейд.
Видзӧдлӧма транспорт средствояслысь состояниесӧ, туйвыв документациялысь лӧсялӧмсӧ, водительяслысь уджалан да шойччан режимсӧ, рейсӧ петтӧдз водительясӧн медицина осмотр прӧйдитӧмсӧ.
Эрдӧдӧма 38 торкалӧм.
ДТП-лӧн шӧр помкаясыс — туйвывті ветлысьясӧн ПДД пунктъяслысь корӧмъяссӧ нинӧмӧ пуктӧм да абу тырмана вниманньӧ, пассажирскӧй автопредприятиеясын водительяс бӧрся абу колана ногӧн видзӧдӧм.
«Автобус, кыдзи и быд транспорт средство, вермӧ вайны лёктор.
Водительлы колӧ гӧгӧрвоны, мый сійӧ оз сӧмын веськӧдлы автобусӧн, сійӧ кывкутӧ пассажиръяслӧн олӧм да дзоньвидзалун вӧсна.
Оз позь тайӧ удж вылас босьтны этша опыта водительясӧс, тані колӧны ыджыд стажа профессионалъяс.
Колӧ мӧд ногӧн бӧрйыны пассажиръясӧс новлӧдлан автобусъясӧн веськӧдлысь водительясӧс — бӧрйыны сӧмын медбуръясысь медбуръяссӧ, и удждоныслы колӧ лоны сэтшӧмӧн, медым локтісны татшӧм уджалысьясыс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволы лӧсьӧдны муниципалитетъяслы отсалан механизмъяс, медым найӧ вермисны пыртны пассажиръясӧс новлӧдлан транспортса водительяслысь удждон содтӧм серти рӧскодсӧ муниципальнӧй контрактъясас: «Тайӧ рӧскодыс некыдзи оз вермы пырны тарифъясӧ, а сідз кӧ и билетъяслӧн доныс оз вермы содны. И пассажиръяс оз кутны мынтыны унджык».
* * *
2021 вося тӧвшӧр-моз тӧлысьясӧ пасйӧма пассажиръясӧс новлӧдлан автобусъяслӧн участвуйтӧмӧн 18 туйвыв лоӧмтор, наын доймалісны йӧз.
Индӧм ДТП вӧлісны Сыктывкарын, Ухтаын да Сыктывдін районын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Ковидысь прививка доръяс Комиын олысьясӧс ӧпаснӧй инфекцияысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1362 @ 2021-09-24 @}
Ковидысь прививка доръяс Комиын олысьясӧс ӧпаснӧй инфекцияысь
Коми Республикаса Юралысь сёрнитіс докладӧн Рочмуын олысьясӧс коронавирус инфекцияысь вакцинируйтӧм серти Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Татьяна Голиковакӧд сӧвещанньӧ дырйи.
Владимир Уйба висьталіс республикаын ситуация йылысь.
Кӧч тӧлысь 24 лун вылӧ Коми Республикаын вакциналӧн медводдза компонентӧн прививка вӧчӧма 264 489 морт, та лыдын вакцинируйтчӧмсӧ помалісны 248 666 морт.
«Талун кежлӧ вакцинируйтӧны республикаса 23 канму медицина организацияын.
Менам тшӧктӧм серти лӧсьӧдӧма 191 вакцинируйтан пункт, та лыдын 39 мобильнӧй.
Став муниципальнӧй юкӧнас котыртӧма уджсӧ ылі да сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясысь олысьясӧс вакцинируйтанінъясӧ вайӧдӧм», — висьталіс Владимир Уйба.
Кырымалӧма прикрепитӧм олысьясӧс иммунизируйтӧм могысь вакцина вайӧм йылысь артмӧдчӧмъяс аспом медицина организацияяскӧд, а сідзжӧ МВД поликлиникакӧд.
Риск группаысь олысьясӧс, кодъяс бурдӧдчӧны абу вуджан висьӧмъясысь бурдӧдан стационаръясын, вакцинируйтӧны стационарысь петан лунӧ.
Котыртӧма сьӧкыда ветлан олысьясӧс оланінаныс вакцинируйтӧм вылӧ выезднӧй бригадаяс.
Зіля мунӧ выезднӧй удж предприятиеясса сотрудникъясӧс уджалан местаяс вылас вакцинируйтӧм могысь.
Восьтӧма прививка вӧчан содтӧд пунктъяс уджӧн могмӧдан шӧринъясын, уна мога шӧринъяслӧн филиалъясын, Республиканскӧй врачебно-физкультурнӧй диспансерын, «Коми Республикаса канму аптекаяс» канму ӧтувъя предприятиеын, республиканскӧй стадионлӧн стрӧйбаын.
Вакцинируйтӧм вылӧ позьӧ гижӧдчыны Call-шӧринъяс, Канму услугаяслӧн ӧтувъя портал пыр.
Республикаын олысьяслы юӧртӧны вакцинация мунӧм йылысь, та лыдын вакциналӧн эмлун серти социальнӧй везъясын, республикаса да меставывса йӧзӧс юӧртан средствоясын материалъяс йӧзӧдӧмӧн.
Уджыс мунӧ быд лун.
Таысь кындзи, Коми Республикаса Юралысь республикаса олысьяс дорӧ видео пыр аслас быдлунся шыӧдчӧмъясын юӧртӧ висьмӧм йӧз да бурдӧмаяс йылысь.
Владимир Уйба гӧгӧрвоӧдӧ олысьяслы социальнӧй везъясын роликъяс пыр вакцинируйтчыны коланлун йылысь да, кыдз медицина наукаса доктор, гӧгӧрвоӧдӧ, мый вакцина абу ӧпаснӧй да абу вреднӧй.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Мӧскуаын олысь Комиысь петӧм йӧзӧс чужан республика сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1363 @ 2021-09-24 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Мӧскуаын олысь Комиысь петӧм йӧзӧс чужан республика сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь
Кӧч тӧлысь 24 лунӧ Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланінын вӧлі Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собрание.
Сэні вӧліны медшӧр отрасльясса ветеранъяс, землячествоясӧс да ӧтйӧза организацияясӧс петкӧдлысьяс.
Владимир Уйба чолӧмаліс чукӧртчӧмаясӧс регионлӧн сё вося юбилейӧн, аттьӧаліс уна вося асьнысӧ жалиттӧм уджысь да республика сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, сетіс канму наградаяс да «Коми Республикалы 100 во» медальяс.
«Сё вося юбилей кежлӧ регионӧн чӧжӧм вермӧмъясыс — олысьяслӧн заслуга.
Миян уджач землякъяс — Коми мулӧн медшӧр озырлун.
Талун тані чукӧртчисны йӧз, кодъяс сиисны асланыс олӧмысь уна во миян республикалы.
Вӧчисны зэв уна сійӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм могысь.
Муӧдз копыр тіянлы да став сьӧлӧмсянь аттьӧала ичӧт чужанін дорӧ муслунысь, кужӧм-сямлунысь, енбиысь, тӧдӧмлунысь да опытысь, кутшӧмъясӧс ті сетінныд чужан республика сӧвмӧдӧмӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» Коми Республикаса юбилейнӧй медаль сетӧма:
Ефим Владимирович Басинлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Богдан Владимирович Будзуляклы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы;
Николай Иванович Вокуевлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Татьяна Дмитриевна Вокуевалы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организациялӧн Правлениеӧ пырысьлы, «Русь Печорская» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Мӧскуаса представительствоӧн веськӧдлысьлы;
Иван Иванович Губаноклы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы;
Анатолий Степанович Гуменюклы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы (наградасӧ босьтіс Елена Анатольевна, Анатолий Степановичлӧн нылыс);
Нина Павловна Ефремовалы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Анатолий Алексеевич Захаровлы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы;
Вера Александровна Ивановалы — «Административнӧя могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму учреждениеын юкӧнса юралысь экспертлы;
Николай Николаевич Кочуринлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Валентин Иванович Медведевлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организациялӧн Правлениеӧ пырысьлы, «Удж видзӧм серти специалистъяслӧн ставрочмувывса ӧтув» ӧтуврочмуса ӧтйӧза организациялӧн Президент, Рочмуса видзчысянлун да удж видзӧм серти ветеранъяслӧн Союзӧн веськӧдлысьлы;
Александр Михайлович Окатовлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Павел Васильевич Осиповлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организациялӧн Правлениеӧ пырысьлы;
Василий Григорьевич Подюклы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы;
Николай Николаевич Рулевлы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организациялӧн Правлениеӧ пырысьлы;
Вера Игоревна Скоробогатовалы — Рочму Федерацияса Президент бердын Йӧзкостса овмӧс да канму службаӧ велӧдан Рочмуса академияын вылыс тшупӧда наука туялысьлы, «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Светлана Борисовна Терентьевалы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организациялӧн Правлениеӧ пырысьлы;
Тамара Григорьевна Флоренскаялы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Вера Алексеевна Чижовалы — «Коми землячество» дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысьлы;
Анатолий Яковлевич Яковлевлы — Коми Республикаса биару отрасльса ветеранлы;
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Алексей Васильевич Молчановлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын мутас весалысьлы;
Александр Леонидович Павловлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын мутас весалысьлы;
Николай Михайлович Фроловлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын стрӧйбаяс комплекснӧя могмӧдӧм да дзоньталӧм серти рабочӧйлы;
Константин Михайлович Чуковлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын автомашинаса водительлы.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлӧн тшӧктӧмӧн кужӧм-сямлунысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь Почёт грамота сетӧма:
Виктор Петрович Воробьевлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын автомашинаса водительлы;
Андрей Николаевич Пешковлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын сантехническӧй да тӧлӧдан системаяс службалӧн контрольнӧй да мерайтан приборъясса да автоматикаса слесар-наладчиклы;
Андрей Вячеславович Смирновлы — «Мӧскуаын Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн административнӧй да овмӧс юкӧнын автомашинаса водительлы.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кагульничалӧн да школаӧдз велӧдан юкӧнса став уджалысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1368 @ 2021-09-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кагульничалӧн да школаӧдз велӧдан юкӧнса став уджалысьлӧн лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана кагульничаяс да школаӧдз велӧдан системаын уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Челядьӧс велӧдігӧн колӧны оз сӧмын кужӧм-сямлун да тӧдӧмлунъяс, но и торъя дар, быд кага дорӧ муслун, сылысь видзӧдлассӧ пыдди пуктӧм — татӧг сьӧкыд велӧдны ичӧт мортӧс не вошны тайӧ ыджыд мирас, аддзыны да восьтыны сылысь кужанлунъяссӧ, отсавны быдмыны ыджыд мортӧдз.
Быдмысь войтырлы служитӧм бӧрйӧмкӧд тшӧтш ті босьтінныд ас выланыд ыджыд кывкутӧм йӧзкотыр водзын, ӧд тіян кужӧм-сямлун да мывкыдлун сайын республикалӧн да страналӧн аскиа луныс.
Тіянлы ми дӧверяйтам медся донасӧ — челядьнымӧс.
Талун республикаса челядьлы садъясын уджалӧны квайт сюрсысь унджык педагог, а сідзжӧ логопедъяс да дефектологъяс, музыкаӧ велӧдысьяс да мукӧд специалист.
Быдӧн тіян пиысь пуктӧ став вын бӧрйӧм уджсикасӧ. Тіян отсӧгӧн школаӧдзса учреждениеясын лӧсьӧдӧма став колана условиесӧ, медым челядьлы вӧлі лӧсьыд да интереснӧ.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала бурлунысь да сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, челядьӧс радейтӧмысь, тӧждысьӧмысь да ыджыд терпенньӧысь.
Став сьӧлӧмсянь сиа миян республикаын школаӧдзса учреждениеясын уджалысьяслы крепыд дзоньвидзалун, шуд, тыр-бур олӧм, уджсикасын выль вермӧмъяс!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Комиын нюжӧдӧма уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие нуӧдӧм вылӧ дзескӧдӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1372 @ 2021-09-28 @}
Комиын нюжӧдӧма уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие нуӧдӧм вылӧ дзескӧдӧмсӧ
Лӧсялана вежсьӧмъяс пыртӧма талун, кӧч тӧлысь 28 лунӧ, «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн помшуӧм серти.
Ӧнія кадӧ Коми Республикаын выль коронавирус инфекция серти абу тыр-бур эпидобстановка, содӧ висьысьяслӧн лыдыс.
Уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятиеяссӧ позяс нуӧдны сӧмын сэк, кор Коми Республикаын бурмас COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалӧм вӧсна эпидемиологическӧй серпасыс.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во: сиктса больничаясӧ воисны регыдъя отсӧг сетан выль машинаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1373 @ 2021-09-28 @}
Коми Республикалы 100 во: сиктса больничаясӧ воисны регыдъя отсӧг сетан выль машинаяс
Талун, кӧч тӧлысь 28 лунӧ, регионса Юралысь Владимир Уйба РУСАЛ компанияӧс петкӧдлысьяскӧд ӧттшӧтш сетіс Княжпогост, Койгорт да Кулӧмдін районъясса шӧр больничаяслы «Регыдъя отсӧг сетан» «В» класса выль машинаяс. Машинаясыс ыджыд позянлунаӧсь, найӧс могмӧдӧма ГЛОНАСС да GPS системаясӧн, радиосвязьӧн да видеорегистраторъясӧн.
«Зэв тӧдчана, мый выль автомашинаяссӧ миян больничаяс босьтӧны оз сӧмын федеральнӧй уджтасъяс серти да регионлӧн сьӧм вылӧ, но и миян надёжнӧй социальнӧй уджъёртъяс отсӧгӧн.
РУСАЛ компания — буретш татшӧм уджъёрт.
Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчӧ ставсӧ, медым тырвыйӧ могмӧдны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеяссӧ спецтранспортӧн.
Тайӧ во заводитчигас ми босьтім «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект серти регыдъя отсӧг сетан «В» класса 28 автомашина.
Во помӧдзыс виччысям нӧшта 30 машина», — пасйис Владимир Уйба.
«Газель» подув вылын «В» класса спецавтомашинаясын эм регыдъя да нюжмасьны позьтӧм отсӧг сетӧм вылӧ став техническӧй позянлуныс — тыяс искусственнӧя тӧлӧдан аппаратъяс, дефибрилляторъяс, электрокардиографъяс, реанимационнӧй да акушерскӧй наборъяс, кислорода баллонъяс.
«Автомашинаяссӧ зэв бура комплектуйтӧма.
Найӧ миянлы ёна отсаласны уджын, торйӧн нин пандемия дырйи, кор транспортыс уджалӧ сутки чӧж.
Зэв ыджыд аттьӧ татшӧм отсӧгысь», — аттьӧаліс «Княжпогост РШБ» КР КСЗУ-са юралысь врач Ирина Щербович.
Техникасӧ ньӧбӧма РУСАЛ компаниялӧн сьӧм вылӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти.
Коронавирус пандемия заводитчӧмсянь РУСАЛ, компаниялы подув пуктысь Олег Дерипаскаӧн лӧсьӧдӧм традицияяс серти, кутіс отсасьны регионса медицина учреждениеяслы.
«Кутам лача, мый сьӧкыда воӧдчан районъясын нюжмасьны позьтӧм отсӧг сетӧм вылӧ став колана медицина оборудованиеа выль спецавтомашинаясыс лоасны бур отсӧгӧн йӧзлысь дзоньвидзалун видзан миян учреждениеяслӧн уджын да республикаын олысьяслысь дзоньвидзалун да олӧм видзӧмын», — тӧдчӧдіс РУСАЛ компаниялӧн «Тиманса боксит» предприятиеса финансӧвӧй директор Антон Дроздов.
РУСАЛ компания да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр ӧтув уджалӧны 2016 восянь.
Артмӧдчӧм серти компания инвестируйтіс Вежаю-Вӧрыкваса куйлӧд помӧдз сӧвмӧдан да Вылыс Тшугӧрса выль куйлӧд перъян проектъясӧ матӧ 8 миллиард шайт.
РУСАЛ компаниялӧн сьӧм вылӧ 2020 воын вӧлі стрӧитӧма Княжпогост районса Чимиавӧрӧк посёлокын социокультурнӧй шӧрин, ньӧбӧма медикаментъяс Ухта карса больничалы да регыдъя медицина отсӧг сетан станциялы.
[Фотоыс Владимир Шешкунаслӧн, «Комиинформ» ЮА]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Владимир Уйба сетіс канму наградаяс велӧдысьяслы да велӧдан юкӧнса ветеранъяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1375 @ 2021-09-28 @}
Владимир Уйба сетіс канму наградаяс велӧдысьяслы да велӧдан юкӧнса ветеранъяслы
Кыпыд церемонияыс вӧлі Велӧдысьлӧн лун водзвылын, кӧч тӧлысь 28 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс велӧдысьяслысь торъя пайсӧ кыдз быд мортлӧн олӧмын да судьбаын, сідзи и йӧзкотыр сӧвмӧдӧмын.
«Мывкыдлуна велӧдысь-наставникъяс мунӧны ӧтлаын миян челядькӧд детсадсянь, сетӧны тӧдӧмлунъяс школаын, сӧвмӧдӧны челядьлысь енбисӧ содтӧд тӧдӧмлун сетан организацияясын, велӧдӧны аскиа специальносьтъяс серти уджсикасӧ велӧдан шӧр тшупӧда да вылыс тшупӧда велӧдчанінъясын.
Велӧдан да быдтан-сӧвмӧдан став тшупӧдын велӧдысьлӧн торъя миссия.
Велӧдысьлӧн, наставниклӧн кужӧм-сямлун да мортлун сайын сійӧ, кутшӧмӧн быдмасны миян челядь, а,сідзкӧ, и сійӧ, кутшӧмӧн лоӧ миян аскиа лунным», — пасйис В. Уйба.
Велӧдан тшупӧд кыпӧдӧм вылӧ веськӧдӧма «Велӧдӧм» национальнӧй проект.
Нацпроект серти тайӧ велӧдчан воын Сыктывкарын восьтӧма «Кванториум» школаын велӧдчысь челядьлы Рочмуын медводдза технопарк.
Сиктса 21 школаын восьтӧма «Точка роста» велӧдан шӧринъяс.
Сиктса школаясын дзоньталӧма 3 спорт зал.
Республикаса 80 велӧдан организацияӧ воис компьютернӧй оборудование.
Кулӧмдін сиктын восьтӧма IT-куб цифрӧвӧй велӧдан шӧрин.
Сыктывкарса сервис да связь колледжын ӧні эм 4 профессиональнӧй мастерскӧй, во помӧдзыс воссяс нӧшта 4 мастерскӧй Вӧркутаса политехническӧй техникумын.
Таво Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧмӧн велӧдан учреждениеяс дзоньталӧм вылӧ да челядьлысь ӧпастӧмлун могмӧдӧм вылӧ вӧлі содтӧд вичмӧдӧма 777,3 млн шайт.
«Ми ог сӧмын дзоньталӧй уджалысь, но и стрӧитам выль школаяс да детсадъяс.
Сӧмын кык бӧръя вонас республикаын заводитіс уджавны вит детсад, куим школа да кык школа-сад.
Но, дерт, кӧть кутшӧм бур ногаӧсь эз вӧвны миян велӧдан учреждениеяс, кӧть кутшӧм сэні эз сулав ӧнія техника, медшӧрыс велӧдан процессын — Велӧдысь», — шуис Владимир Уйба.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти тайӧ велӧдчан восянь класснӧй руководствоысь кутасны босьтны удждон оз сӧмын школаясса велӧдысьяс, но и шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдан организацияясын велӧдан группаяс курируйтысьяс.
«Коми Республикаын зэв уна енбиа велӧдысь.
Миян зэв вына педагогическӧй сообщество.
Том йӧз босьтӧ педагогическӧй уджса ветеранъяслӧн традицияясысь медбурсӧ.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала ставсӧ, коді уджалӧ республикаса школаясын, детсадъясын, вузъясын да шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧданінъясын.
Аттьӧ тіянлы бур, сьӧкыд, но зэв колана уджысь.
Сыысь, мый ті бӧрйинныд, колӧкӧ, медся кывкутана уджсикассӧ да олӧмбыд служитанныд сылы.
Муӧдз копыр тіянлы да ыджыд аттьӧ», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь «Айму водзын заслугаясысь» II тшупӧда орденлысь медаль сетӧма
Зоя Алексеевна Вахниналы — «Бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьлы 3 №-а керка» канму учреждениеса директорлы;
техническӧй уджсикасъясӧ велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса производствоӧ велӧдысь нимӧдана мастер» почёта ним сетӧма:
Алла Леонидовна Латушкалы — «Сыктывкарса вӧр промышленносьт техникум» канму учреждениеса преподавательлы;
Лидия Серафимовна Туркиналы — «Вузасьӧмӧ да технологияӧ велӧдан Сыктывкарса техникум» канму учреждениеын производствоӧ велӧдысь мастерлы;
научно-педагогическӧй уджын, квалифицируйтӧм специалистъясӧс дасьтӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса медвылыс школаын нимӧдана уджалысь» почёта ним сетӧма
Фанур Фаритович Асадуллинлы — Киров нима Вежа Петыркарса канму лесотехническӧй университетлӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) кафедраӧн заведуйтысьлы;
велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана велӧдысь» почёта ним сетӧма
Наталья Евгеньевна Бухтияровалы — «Ефремова нима 7 №-а ичӧт школа» муниципальнӧй учреждениеын ичӧт классъяс велӧдысьлы, Усинск кар.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма:
Галина Степановна Головизниналы — «Содтӧд тӧдӧмлун сетан Луздор районса муниципальнӧй шӧрин» муниципальнӧй учреждениеын тренер-преподавательлы;
Надежда Николаевна Ковальлы — «Челядьӧс сӧвмӧдан 53 №-а видзанін» муниципальнӧй учреждениеын педагог-психологлы, Сыктывкар.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс сетӧма Коми Республикаса велӧдан юкӧнса ветеранъяслы:
Наталья Ивановна Агурьяновалы, Сыктывкар;
Мая Михайловна Бушеневалы, Удора район;
«Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс сетӧма:
Любовь Александровна Гурьевалы — Киров нима Вежа Петыркарса канму лесотехническӧй университетлӧн Сыктывкарса вӧр институтса (филиалса) директорлы;
Ирина Владиславовна Корзовалы — «Челядьӧс компенсируйтана 94 № а видзанін» муниципальнӧй учреждениеӧн заведуйтысьлы, Ухта кар;
Валентина Васильевна Кулимовалы — «Нывъясӧс велӧдан гимназия» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Татьяна Валентиновна Париловалы — «9 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Ухта кар;
Светлана Владимировна Сбоевалы — «7 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Наталья Александровна Чуркиналы — «Челядьӧс 116 №-а видзанін» Степановскӧй грездса муниципальнӧй учреждениеӧн заведуйтысьлы, Чилимдін район.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёта ним сетӧма:
Игорь Иванович Ластуновлы — Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академияын оланпастэчас да муниципальнӧй инӧд кафедраса доцентлы;
Михаил Васильевич Мелиховлы — Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын роч филология кафедраса профессорлы;
Николай Алексеевич Морозовлы — Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академиялӧн канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм серти кафедраса доцентлы;
Евгения Юрьевна Тутолминалы — «16 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Ухта кар;
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Любовь Ивановна Акуловалы — Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетлӧн естественно-научнӧй велӧдӧм серти кафедраӧн заведуйтысьлы;
Майя Владимировна Лочкаревалы — «Сыктывкарса сервис да связь колледж» канму учреждениеса директорӧс вежысьлы;
Ольга Алексеевна Миклиналы — Ухтаса канму техническӧй университетын мусир да биару куйлӧдъяс перъян да наӧн вӧдитчан да мупытшса гидромеханика кафедраса шӧр преподавательлы;
Людмила Николаевна Пенкиналы — «10 №-а школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Ухта кар;
Сергей Алексеевич Ткачевлы — Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академияын канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм серти кафедраӧн заведуйтысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса велӧдӧм юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма:
Ирина Алексеевна Бессоновалы — «Шӧр школа» Синдор ккп.-ын муниципальнӧй учреждениеса велӧдысь-психологлы, Княжпогост район;
Вера Анатольевна Елагиналы — «22 №-а шӧр школа» Сыктывкарын муниципальнӧй учреждениеса директорлы;
Марина Владимировна Жилиналы — «Роч гимназия» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Елена Деонисовна Каневалы — «Ухтаса медицина колледж» канму учреждениеса директорӧс вежысьлы;
Николай Васильевич Клепиковлы — Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын финансӧвӧй менеджмент кафедраса доцентлы;
Юлия Николаевна Коваленколы — «Радуга» челядьӧс 54 №-а видзанін» муниципальнӧй учреждениеса шӧр кагульничалы, Вӧркута кар;
Марина Александровна Полецкаялы — «Сыктывкарса сервис да связь колледж» канму учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы;
Надежда Анатольевна Поповалы — «Сёськаса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывдін район;
Галина Алексеевна Смолиналы — «Челядьӧс 1 №-а видзанін» муниципальнӧй учреждениеӧн заведуйтысьлы, Койгорт сикт;
Алена Казисовна Хлыбовалы — «Шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса кагульничалы, Войвож ккп., Сосногорск район.
Велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта велӧдысь» ним сетӧма:
Татьяна Петровна Веремеенколы — «1 №-а санаторнӧй школа-интернат» Вӧркута карса канму учреждениеын ичӧт классъяс велӧдысьлы;
Надежда Ростиславовна Ивановалы — «33 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын ичӧт классъяс велӧдысьлы, Сыктывкар;
Людмила Петровна Кузнецовалы — «Ӧткымын предмет пыдісянь велӧдан 20 №-а шӧр школа» Ухта карса муниципальнӧй учреждениеын история велӧдысьлы;
Галина Ивановна Лобановалы — «Ӧткымын предмет пыдісянь велӧдан Усогорскса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын коми кыв да литература велӧдысьлы, Удора район;
Наталья Александровна Огневалы — «3 №-а шӧр школа» Зӧвсьӧрт ккп.-са муниципальнӧй учреждениеын ичӧт классъяс велӧдысьлы, Емдін район;
Зинаида Петровна Рогачевалы — Коми Республикаса велӧдан юкӧнса ветеранлы, Ухта кар;
Татьяна Ивановна Сизовалы — «Рочмуса Герой Алексеев нима 3 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын роч кыв да литература велӧдысьлы, Ухта кар;
Светлана Павловна Тороповалы — «Рассохин нима Ухтаса техническӧй лицей» муниципальнӧй учреждениеын математика велӧдысьлы;
Любовь Владимировна Цымбалюклы — «1 №-а гимназия» Вӧркута карса муниципальнӧй учреждениеын роч кыв да литература велӧдысьлы.
Уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республика водзын заслугаясысь» отличие пас сетӧма
Екатерина Васильевна Ивановалы — «Паджгаса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывдін район.
Чина кывкутана могъяс сьӧлӧмсянь збыльмӧдӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма:
Ольга Ревокатовна Кравченколы — «Голубок» кулӧмдінса челядьӧс 7 №-а видзанін» муниципальнӧй учреждениеӧн заведуйтысьлы;
Ираида Генриховна Саталкиналы — «Озъягса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Кулӧмдін район.
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Коми Республикалы 100 во: Сыктывкарын восьтісны выль туй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1378 @ 2021-09-29 @}
Коми Республикалы 100 во: Сыктывкарын восьтісны выль туй
Талун, кӧч тӧлысь 29 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Сыктывкарса мэр Наталья Хозяинова восьтісны выльмӧдӧм туй участокті машинаяслысь ветлӧм.
Ичӧт гӧгӧртана туй — Сыктывкарлы зэв тӧдчана да дыр виччысяна объект.
3,35 километр кузьта участок кокньӧдас ветлӧмсӧ Октябр шӧртуйті, республикаса юркарлӧн шӧр транспортӧн ветлан артериясӧ.
Гӧгӧртана туйсӧ дзоньталӧма «Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проект серти.
Уджлӧн доныс — матӧ 191 миллион шайт.
Туйлысь ногтуйсӧ регионӧн веськӧдлысь Владимир Уйба видзӧдліс ачыс — автоколонна водзын КАМАЗ-лӧн руль сайын. Тадзи символичнӧя восьтісны выль маршрутсӧ.
«Зэв бур да лӧсьыд туй, кыті нимкодь мунны, — пасйис Владимир Уйба.
«Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проект — тайӧ уджалысь инструмент, миянлы ыджыд отсӧг.
Сӧмын таво Сыктывкарын вайӧдӧма нормативнӧй тшупӧдӧдз 14 километрысь унджык туй.
Тайӧ федеральнӧй сьӧм. Сійӧ отсалӧ кокньӧдны республикаса да карса сьӧмкудъяс да ыстыны прӧстмӧм сьӧмсӧ сійӧ туйяс вылӧ, кутшӧмъяс оз мунны нацпроект серти».
Юркарса мэр Наталья Хозяинова пасйис, мый республикаӧн юрнуӧдысьяс отсӧгӧн Сыктывкар коймӧд во пырӧдчӧ нацпроектӧ.
«Водзджыксӧ ми эгӧ восьтылӧй национальнӧй проект серти дзоньталӧм объектъяссӧ татшӧм кыпыда.
Тайӧ висьталӧ карса олысьяслы Ичӧт гӧгӧртана туйлӧн тӧдчанлун йылысь.
Ыджыд аттьӧ ставлы, коді пырӧдчис сійӧс стрӧитӧмӧ.
Кута лача, мый сыктывкарса олысьяслы лоӧ лӧсьыд ветлыны тайӧ туйтіыс», — пасйис карӧн веськӧдлысь.
Туй дзоньталӧм бӧрся видзӧдіс Коми Республикаса стрӧитчан министерство. Дзоньталігас пуктӧма кык пӧвста асфальт, туй кузьтаыс пуктӧма 25 сантиметр кызта посньӧдлӧм из да вевттьӧма крепитан сеткаӧн.
Асфальтобетонлӧн улыс пӧвстыс — 7 см, вылыссаыс — 5 см.
Вежӧма ва лэдзан трубаяс, лӧсьӧдӧма ва нуӧдан канаваяс, дзоньталӧма муувса инженер везъяслысь видзӧдан струбаяс, сувтӧдӧма бортӧвӧй изъяс.
Капитальнӧя дзоньталӧмӧдз тайӧ туй участокыс вӧлі муйӧжа.
«Ми стрӧитім тайӧ туйсӧ Сыктывкарса горисполкомӧн вӧвлӧм веськӧдлысь Александр Окатовкӧд 30 во сайын, — висьталіс Рочму Федерацияса нимӧдана стрӧитчысь Герман Николаев.
— Медводз сійӧн вӧдитчисны лым петкӧдӧм вылӧ да сійӧ ӧтлаасьліс Октябр шӧртуйкӧд, медым кокниджык вӧлі петны Эжваӧ да бӧр, сы вӧсна войтыр шуисны сійӧс коланаӧн карын олӧм бурмӧдӧм серти.
Аттьӧ стрӧитчысьяслы, кодъяс вӧчисны ыджыд удж, выльмӧдісны тайӧ туйсӧ.
Аттьӧ республикаӧн да карӧн юрнуӧдысьяслы сыысь, мый видзӧдісны туй дзоньталӧм бӧрся да вӧчисны автомобилистъяслы татшӧм бур козин.
Эскыссьӧ, мый тайӧ абу бӧръя татшӧм ыджыд лоӧмтор, ӧд Сыктывкарын эм уна на объект, кутшӧмъясӧс позьӧ вежны-бурмӧдны».
Дзоньталӧм бӧрын туй полосаыслӧн пасьтаыс — 3,5 метра, проезжӧй юкӧныслӧн пасьтаыс — 7 метра, проезжӧй юкӧныслӧн медыджыд пасьтаыс — 20 метра.
Автомобилистъяслӧн комфорт вылӧ паськӧдӧма Октябр шӧртуй вылӧ петанінсӧ, а пода ветлысьяслӧн лӧсьыдлун вылӧ вӧчӧма тротуар.
Ӧшым тӧлысь помӧдз пӧдрадчикъяс сувтӧдасны светодиоднӧй светильникъяса 112 югзьӧдан опора.
Удж вӧчысьяс сетӧны капитальнӧя дзоньталӧм серти 8 во гарантия.
* * *
«Безопаснӧй бур туйяс» нацпроект серти Коми Республикаын 2019 воын вӧлі вайӧдӧма нормативнӧй тшупӧдӧдз 92,76 километра туй, 2020 воын — 53,715 километра туй.
2021 воын лоӧ дзоньталӧма 33,16 километра туй.
Тайӧ республика да меставывса тӧдчанлуна туйяс, улич-туйяс.
Нацпроект серти нуӧдӧны туй участокъяс югзьӧдӧм серти уджъяс.
2022 воын кӧсйӧны дзоньтавны 28,9 километра кузьта туй.
Уджъясыс кутасны мунны Сыктывкарын, Луздор, Кӧрткерӧс да Кулӧмдін районъясын.
[Фотоыс «Комиинформ» ЮА, В. Шешкунаслӧн]
{Kodko (комиӧдіс Обрезкова Н. А.) @ Олӧма йӧзлы сиӧм лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1381 @ 2021-10-01 @}
Олӧма йӧзлы сиӧм лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Йирым тӧлысь 1 лунӧ — Олӧма йӧзлы сиӧм войтыркостса лун.
Тайӧ лун, кор ми висьталам аттьӧалан кывъяс ыджыд арлыда войтырлы налӧн мывкыдлунысь да олан вынысь.
Тайӧ лун, кор ми нимӧдам ветеранъяслысь заслугаяссӧ да Коми Республика да Рочму сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧм.
Миян регионын зэв уна зіль олӧма йӧз.
Найӧ пырӧдчӧны волонтёрскӧй ӧтмунӧмӧ, отсалӧны омӧля олысьяслы, занимайтчӧны спортӧн, сьылӧны да йӧктӧны, тӧдмасьӧны компьютерӧн, Ӧтуввезйӧн.
Окотапырысь юксьӧны асланыс опытӧн да мывкыдлунӧн том йӧзкӧд, быдтӧны-велӧдӧны челядьӧс.
Нюжӧдны ыджыд арлыда йӧзлысь кыпыда дыр олӧм, видзны налысь дзоньвидзалунсӧ, тӧждысьны на вӧсна — тайӧ могъясыс вӧліны и кольӧны канму социальнӧй политикаын верктуяӧн.
Быд во пыртӧны содтӧд мераяс да содӧ «зарни арлыда» йӧзлы отсасян мераяслӧн ыдждаыс, пыртсьӧны выль технологияяс да методъяс медицинаын, социальнӧй уджын.
Бурмӧ олӧма граждана бӧрся дӧзьӧритан да налы отсӧг сетан система, тшӧтш и налы, кодъяс оз вермыны тӧждысьны ас вӧснаныс.
«Демография» национальнӧй проект серти республикаын стрӧитчӧны выль ӧнія корпусъяс Тентюковса да Кунибса интернатъясын.
Войнаса да уджвывса пыдди пуктана ветеранъяс, война кадся челядь, пенсионеръяс!
Сиа тіянлы кузь нэм да кыпыд лов, бурӧ эскӧм да радлун, крепыд дзоньвидзалун, тӧжд да радейтӧм рӧдвужсянь да матыссаяссянь!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Владимир Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Велӧдысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1387 @ 2021-10-05 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Велӧдысьлӧн лунӧн
«Пыдди пуктана велӧдысьяс, велӧдан юкӧнса ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Велӧдысьлӧн лунӧн!
Велӧдысьлӧн уджыс пыр вӧлі и кольӧ медся почётнӧяс да пыдди пуктанаяс лыдын.
Тайӧ абу сӧмын уджсикас, тайӧ — челядьлы, тӧдӧмлунъяслы, аскиа лунлы сьӧлӧм сетӧм.
Миян республикаса школаясын уджалӧны ассьыныс удж радейтысь, енбиа да уджсӧ тӧдысь велӧдысьяс.
Ті пыр велӧдчанныд асьныд, кыпӧданныд квалификациянытӧ, лоанныд вермысьясӧн профессиональнӧй кужанлун серти республиканскӧй да федеральнӧй конкурсъясын.
Ті лӧсьӧданныд да пыртанныд уджаныд интереснӧй да аслыспӧлӧс методикаяс, медся буръяссӧ на лыдысь босьтӧны уджӧ став странаса велӧдысьяс.
Пыдди пуктана велӧдысьяс, велӧдан юкӧнса ветеранъяс!
Ыджыд аттьӧ тіянлы да муӧдз копыр йӧзлы колана уджысь, челядь дорӧ муслунысь, сыысь, мый сетанныд ловтӧ да збыльысь кӧсъянныд, медым велӧдчысьяс шедӧдісны ыджыд вермӧмъяс.
Ті сетанныд велӧдчысьяслы он сӧмын тӧдӧмлунъяс, ті велӧданныд тайӧ тӧдӧмлунъяснас вӧдитчыны, отсаланныд челядьлы аддзыны асьнысӧ да эскыны аслыныс.
Сиа тіянлы ловби, творческӧй удж, бур велӧдчысьясӧс да надёжнӧй уджъёртъясӧс, уджын вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун, вын, шуд да тыр-бур олӧм!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Олӧма йӧзлы отсӧг: ветеранъяслы госпитальлӧн — выль транспорт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1389 @ 2021-10-05 @}
Олӧма йӧзлы отсӧг: ветеранъяслы госпитальлӧн — выль транспорт
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧкӧм серти Войнаса ветеранъяслы да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслы республиканскӧй госпитальлы сетісны выль автомашина.
«Лада Ларгус» ньӧбӧм вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдіс «Газпром» ПАК Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд социальнӧя уджъёртасян уджтас серти.
Кыдзи пасйис госпитальса юралысь врач Андрей Налимов, выль транспортӧн кутам нуӧдны пациентъясӧс медицина организацияясӧ, кӧні ветеранъяслы сетасны консультацияяс да нуӧдасны содтӧд обследованиеяс.
— Автомашинасӧ зэв бура комплектуйтӧма: салонын климат-контроль, комфорта пуклӧсъяс — ставыс пассажиръяслы лӧсьыд вылӧ.
Миян госпитальын бурдӧдчӧны пациентъяс республика пасьталаысь.
Ылі районъяса ветеранъяслы колӧ обследуйтчыны кыдз позьӧ унджык бурдӧдчан нырвизь серти, и выль автомашинаыс та вылӧ, дерт, ёна гӧдитчас.
Тайӧ зэв колана козин, — пасйис Андрей Налимов.
Уськӧдам тӧд вылӧ: Ветеранъяслы республиканскӧй госпитальын ветеранъясӧс бурдӧдӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧм да учреждениелысь материально-техническӧй базасӧ зумыдмӧдӧм йылысь сёрнитісны 2021 вося моз тӧлысьын Коми Республикаса Юралысь бердын Ветеранъяслӧн могъяс серти координационнӧй сӧветлӧн заседание дырйи.
Ветеранскӧй организацияяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ корӧмӧн ньӧбны автотранспорт Ветеранъяслы республиканскӧй госпитальӧ пациентъясӧс вайӧдӧм вылӧ.
— Координационнӧй сӧветлӧн бӧртасъяс серти республикаса Юралысь сувтӧдіс лӧсялана могъяс.
Ыджыд аттьӧ Владимир Викторовичлы боевӧй тышъясса ветеранъяссянь сыысь, мый сійӧ кутіс ассьыс кывсӧ.
Госпитальлӧн уджыс бурмӧ став нырвизьын: тайӧ и выль оборудование, и транспорт, и врачебнӧй кадръясӧн штат тыртӧм», — тӧдчӧдіс Коми Республикаын Уголовнӧй мыж вештан системаса ветеранъяслӧн ставрочмувывса организациялӧн дінму отделениеса ветеранъяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Андрей Канев.
Кӧч тӧлыссянь ветеранъяслы госпитальын уджӧ кутчысисны выль медицина специалистъяс: лор-врач, невролог, хирург, офтальмолог, ультразвукӧвӧй диагностика серти специалист.
Республикаса Юралысь отсӧгӧн госпиталь виччысьӧ выль ӧнія медицина техника: эксперт класса УЗИ аппарат, физиотерапевтическӧй оборудование.
Таысь кындзи, кӧсйӧны вайны стоматологическӧй оборудование.
Пациентъяслӧн лоӧ позянлун госпитальын бурдӧдны пинь висьӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Национальнӧй проектъяс: Коми Республикаса Веськӧдлан котырын вӧчӧны кывкӧртӧдъяс 2021 воын туйяс дзоньталӧм серти @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1392 @ 2021-10-06 @}
Национальнӧй проектъяс: Коми Республикаса Веськӧдлан котырын вӧчӧны кывкӧртӧдъяс 2021 воын туйяс дзоньталӧм серти
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов да республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев удж серти аддзысьлігӧн сёрнитісны туйяс стрӧитӧм да туйяс стрӧитӧмын петкӧдласъясӧдз воӧдчӧм серти мероприятиеяс збыльмӧдӧм йылысь.
Игорь Кузьмичев висьталіс, мый 2021 воын сё прӧчент вылӧ воӧдчӧма регионса либӧ муниципалитеткостса, меставывса тӧдчанлуна автомашина туйяс стрӧитӧм да вужвыйӧн вежӧм серти торъя мога петкӧдласӧдз.
«Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проект серти Коми Республикаын 2021 воын лоӧ вайӧдӧма нормативнӧй состояниеӧ 33,14 километр кузьта туй вевттьӧд, лоӧ югзьӧдӧма 5, 825 километр кузьта туй участокъяс.
Уджъяслӧн доныс — 801,81 миллион шайт.
«Ми вӧчим ылӧсалан кывкӧртӧдъяс «Безопаснӧй бур туйяс» федеральнӧй уджтас 2021 воын збыльмӧдӧм серти да видлалім планъяс локтан во вылӧ, — висьталіс Игорь Булатов.
— Торгъяс нуӧдӧм бӧрын артмис сьӧм видзтӧм.
Ми нуӧдам Веселовка — Перым крайлӧн мудор участокын Сыктывкар — Кудымкар — Перым 10 километр кузьта туй участок республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ аукцион.
Кырымалӧма нёль контракт Сыктывкарлӧн улич-туйясса 14 объект, сизим контракт регион тӧдчанлуна кӧкъямыс объект вылын дзоньтасян уджъяс нуӧдӧм вылӧ».
«Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проектын Коми Республикалӧн петкӧдласъясӧдз воӧдчӧм могысь регионын збыльмӧдсьӧны «Регионса да меставывса туйяс», «Туй вылын неминучаысь видзчысьӧм», «Туй овмӧс сӧвмӧдан ӧтув системаа мераяс» регионса проектъяс.
Национальнӧй проект збыльмӧдӧмлӧн шӧр могъяс:
нормативнӧй корӧмъяслы лӧсялана автомашина туйяслысь пай содтӧм;
перегрузка режимын уджалысь автомашина туйяслысь пай чинтӧм;
местаяслысь, кӧні тшӧкыдджыка овлӧны ДТП, лыд чинтӧм;
ДТП вӧсна кулысьяслысь лыд чинтӧм.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Президент ошкис войвылын олысьясӧс мӧдлаӧ овмӧдан уджтас вежӧм серти Коми Республикаса Юралысьлысь вӧзйӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1395 @ 2021-10-07 @}
Президент ошкис войвылын олысьясӧс мӧдлаӧ овмӧдан уджтас вежӧм серти Коми Республикаса Юралысьлысь вӧзйӧмсӧ
Йирым тӧлысь 6 лунӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Путин нуӧдіс сӧвещанньӧ ломтас да энергетика комплекс, электроэнергетика сӧвмӧдӧм, из шом перъян регионъяслысь экономика диверсифицируйтӧм серти.
Сӧвещание дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вӧзйис Вӧркута да Инта каръясса уджавны вермытӧм олысьясӧс вуджӧдны Коми Республикаса климат серти бурджык районъясӧ.
Ӧні Ылі Войвыв районъясысь мӧдлаӧ овмӧдӧм мунӧ федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ 125 Федеральнӧй оланпас * серти.
Республикалы урчитӧм сьӧм йӧрышыс оз сет позянлун тырвыйӧ збыльмӧдны тайӧ могсӧ.
Граждана виччысьӧны ӧчередьын 20 воысь дырджык.
* «Ылі Войвыв районъясысь да накӧд ӧткодялӧм местаясысь мунысь гражданалы оланін вылӧ субсидияяс йылысь» 2002 во йирым тӧлысь 25 лунся 125-ФЗ №-а Федеральнӧй оланпас.
Вӧркутаын да Интаын мӧдлаӧ овмӧдӧм виччысьӧны 11 185 морт.
На лыдын 10 209 пенсионер да 976 инвалид.
Нӧшта 23 458 морт тайӧ сикассьыс 125 Федеральнӧй оланпас серти оз сулавны мӧдлаӧ овмӧдӧм вылӧ учёт вылын.
Владимир Уйба шыӧдчис канмуса юралысь дорӧ корӧмӧн сетны тшӧктӧм Рочмуса Веськӧдлан котырлы войвыв регионъяскӧд ӧтув корсьны выль финансӧвӧй механизмъяс индӧм категория гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм вылӧ.
«Талун эмӧсь сэтшӧм механизмъяс, кыдз «шайт шайтӧ» либӧ «Стимул» уджтас, кутшӧмъясӧн позьӧ вӧдитчыны Ылі Войвылын олысьясӧс климат серти бурджык районӧ овмӧдӧм могысь, но регион пытшкын.
Коми Республикаын тайӧ, шуам, Сыктывкар да Луздор район.
Сідзжӧ тайӧ сетас содтӧд ыштӧд стрӧитчан юкӧн сӧвмӧдӧмлы», — шуис Владимир Уйба.
Странаса Президент сувтіс Коми Республикаса Юралысьлӧн мӧвп дор.
Владимир Уйбалысь вӧзйӧмсӧ видлаласны Ылі Войвыв районъясысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм серти уджалысь уджтас серти.
[Фотоыс kremlin.ru]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Диверсифицируйтан план серти Коми Республикаса экономикаӧ инвестируйтӧма матӧ 10 миллиард шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1396 @ 2021-10-07 @}
Диверсифицируйтан план серти Коми Республикаса экономикаӧ инвестируйтӧма матӧ 10 миллиард шайт
Лӧсьӧдӧма 147 уджалан места.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлы энергетика сӧвмӧдӧм да из шом перъян регионъяслысь экономика диверсифицируйтӧм серти сӧвещанньӧ вылын.
«Колӧ диверсифицируйтны экономика, зіля инвестируйтны инфраструктураӧ да выль производствояс лӧсьӧдӧмӧ.
Торйӧн нин колӧ уджавны из шом перъян регионъяскӧд, колӧ лӧсьӧдны выль уджалан местаяс абу из шом перъян отрасльын.
Татшӧм тшӧктӧмъяссӧ ме сетлі нин», — шуис сӧвещанньӧ восьтігӧн канмуӧн веськӧдлысь.
Рочму Федерацияса Президентлысь тшӧктӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерство Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув вынсьӧдісны 2021–2026 вояс вылӧ Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план.
Тайӧ Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм серти федеральнӧй тшупӧдын вынсьӧдӧм медводдза стратегическӧй документ.
Ӧні отсалӧны Планӧн арталӧм инвестиция проектъяслы.
Мунӧ Монокаръяс сӧвмӧдан фондлысь, Промышленносьт сӧвмӧдан дінму фондлысь кокньӧда заёмъяс кыскӧм серти удж, вӧдитчӧны Рочму Федерациялӧн Арктика зонаса резидентъяслы отсалан инструментъясӧн.
«Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь плансӧ вӧлі вынсьӧдӧма тавося сора тӧлысьӧ, а йирым тӧлысь 1 лун кежлӧ инвестицияяслӧн ӧтувъя йӧрышыс лои матӧ 10 миллиард шайт.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый абу из шом перъян отрасльяслӧн эмӧсь ыджыд позянлунъяс сӧвмыны.
Ми аттьӧалам Рочмуса Веськӧдлан котырӧс да Экономика сӧвмӧдан министерствоӧс отсӧгысь.
Тайӧ ӧтувъя уджсӧ ми нуӧдам водзӧ», — висьталіс Владимир Уйба.
Из шом перъян регионъяслысь экономика диверсифицируйтӧм йылысь шӧр докладӧн сёрнитіс Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министр Максим Решетников.
Сійӧ юӧртіс странаса Президентлы тавося моз тӧлысь 13–14 лунъясӧ Коми Республикаӧ удж серти ветлӧм йылысь, регионса Веськӧдлан котыркӧд индӧм План збыльмӧдӧм серти ӧтувъя удж йылысь, План серти Инта да Вӧркута арктика монокаръяс сӧвмӧдӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы Койгорт район вылӧ видзӧдӧмӧн лӧсьӧдны ичӧт бизнеслы вӧр участокъяс сетанногъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1399 @ 2021-10-08 @}
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы Койгорт район вылӧ видзӧдӧмӧн лӧсьӧдны ичӧт бизнеслы вӧр участокъяс сетанногъяс
Йирым тӧлысь 7 лунӧ Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс сӧвещанньӧ Койгорт районса асшӧр уджалысьяскӧд, кодъяс лэдзӧны да перерабатывайтӧны вӧр.
Татшӧм аддзысьлӧмсӧ котыртӧм йылысь корӧмӧн Владимир Уйба дорӧ шыӧдчисны муниципалитетса олысьяс, кор сійӧ удж серти воліс Койгорт районӧ.
Аддзысьлӧмлӧн помкаӧн лои федеральнӧй тшупӧдын Рочмуса вӧр кодексӧ пыртӧм вежсьӧмъяс, кутшӧмъяс серти вӧр пуктасъяс ньӧбӧм-вузалӧм серти сёрнитчӧмъяс кырымалан инӧд вылӧ аукционъяссӧ позьӧ нуӧдны сӧмын электроннӧя.
Ӧні аукционъясӧ вермӧ пырӧдчыны став кӧсйысь странаса быд регионысь.
Электроннӧй торгъяс вылӧ кутісны петны вӧр пӧрӧдысь гырысь компанияяс, кутшӧмъяскӧд оз вермыны вермасьны меставывса асшӧр уджалысьяс.
Сырьёлӧн абутӧмлун вӧсна налы ковмӧ сувтӧдны производствояссӧ.
Татшӧм жӧ ситуацияыс республикаса мукӧд вӧра районъясын.
Та йылысь сёрнитісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн сиктъясын олысьяскӧд аддзысьлігӧн.
Сылӧн тшӧктӧм серти регионса Вӧр-ва министерство видлаліс петан туйяс.
Мӧд нырвизь пыдди вӧзйыссьӧ лӧсьӧдны ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы вӧр участокъяс 49 во вылӧ кӧртымӧ сетӧм серти конкурснӧй процедураяс.
«Конкурсъяс вылӧ миянлӧн эм позянлун вӧзйыны 5–10 сюрс гектар ыджда вӧр участокъяс, — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
— Татшӧм абу ыджыд йӧрышъяс вылӧ оз ыштыны ыджыд предприятиеяс.
Но эм ӧти тӧдчана условие: делянкаяссӧ кутасны сетны сӧмын вӧр переработайтӧм вылӧ».
«Чӧлӧс вузалӧм — тайӧ тшӧтш бизнес, но сійӧ некытчӧ оз вайӧд, сійӧ абу чуктӧса.
Та вӧсна миянлӧн тіянкӧд талун медшӧр мог, кутшӧмӧс сувтӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, петны вӧр пыдіа переработайтан тшупӧд вылӧ.
Переработайтӧм продукция, кӧть нин пиломатериалъяс, столярнӧй вӧчасъяс лэдзӧм медводдза этапас нин сетас содтӧд чӧжӧс, содтӧд вот воӧмъяс да ыджыд удждона уджалан местаяс», — пасйис Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Алексей Кузнецов.
Нӧшта ӧти петан туй — ӧтувтчыны: Коми Республикаын вӧр лэдзысьяс да вӧр переработайтысьяс вермасны вӧдитчыны отсалан инструментъясӧн, лоӧны кӧ найӧ мутасса да промышленнӧй кластеръясӧ пырысьясӧн.
Ӧти юридическӧй кывкутысьӧ ӧтувтчӧмӧн асшӧр уджалысьяслысь ас сьӧм консолидируйтӧм сетас позянлун вермасьны электроннӧй аукционъяс вылын мукӧд регионса гырысь «ворсысьяскӧд» да пырӧдчыны инвестиция проектъяс збыльмӧдӧмӧ да Промышленносьт сӧвмӧдан федеральнӧй фондлӧн уджтасъясӧ.
Паськыдджыка та йылысь сӧвещанньӧ вылын висьталісны Комиын «Менам бизнес» шӧринса директор Сергей Жеребцов да «Коми Республикаса промышленносьт сӧвмӧдан регионса фонд» КР АКО директорӧс вежысь Леонид Ложкин.
«Колӧ видзӧдлыны Койгорт район подув вылын меставывса асшӧр уджалысьясӧс вӧрӧн могмӧдан медся лӧсялана ног.
Тайӧ вермас лоны конкурс либӧ аукцион — налы, кодъяс думыштісны ӧтувтчыны вӧр кластерӧ.
Миян асшӧр уджалысьяслы колӧ эскыны аскиа лунӧ.
А ми лӧсьӧдам налы условиеяс бизнес водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ, мый йитчӧма сӧмын вӧр пыдіа переработайтӧмкӧд.
Мукӧд перспективаыс республикаын вӧр промышленносьтса предприятиеяслӧн абу и оз вермы лоны», — шуис Владимир Уйба.
Сэсся Койгорт районын апробируйтӧм практикаыс лоас «зарни стандартӧн» республикаса мукӧд муниципалитетлы, пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Сідзжӧ Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволы «Менам бизнес» шӧринкӧд ӧтув нуӧдны вӧр лэдзан республикаса муниципалитетъясын асшӧр уджалысьяслы канмусянь отсӧг сетан мераяс да инструментъяс, ЕГАИС-ын вӧр учёт серти велӧдан семинаръяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Игорь Божковӧс мездӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинысь 2021 вося йирым тӧлысь 9 лунӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1400 @ 2021-10-08 @}
Игорь Божковӧс мездӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинысь 2021 вося йирым тӧлысь 9 лунӧ
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во йирым тӧлысь 8 лунся 314 р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Игорь Анатольевич Божковӧс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинысь 2021 вося йирым тӧлысь 9 лунӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс 5134 войскӧвӧй часьтлысь командованиесӧ да личнӧй составсӧ тшупӧда пасӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1403 @ 2021-10-08 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс 5134 войскӧвӧй часьтлысь командованиесӧ да личнӧй составсӧ тшупӧда пасӧн
Талун, йирым тӧлысь 8 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис 5134 войскӧвӧй часьт котыртӧмсянь 25 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собраниеӧ.
25 во сайын Сыктывкарын вӧлі котыртӧма Рочмуса МВД-лӧн пытшкӧсса войскаын дзик ӧти учебнӧй инженерно-сапёрнӧй полк, коді сэсся вӧлі вежӧма Рочму Федерацияса национальнӧй гвардиялӧн войскалысь личнӧй состав дасьтан 13-ӧд шӧринӧ.
Тайӧ каднас 5134 войскӧвӧй часьтын вӧлі дасьтӧма инженернӧй войскалы уна сюрс специалистӧс.
«Ті пуктанныд ыджыд пай Рочмуса инженернӧй войскалысь медбур традицияяс видзӧмӧ, он сӧмын сетӧй уджсикас серти тӧдӧмлунъяс да кужанлунъяс, но и сӧвмӧданныд странаса инженернӧй войскаяслӧн военнослужащӧйяслысь моральнӧй качествояс.
Уна во чӧж бура уджалӧм, Чужан мулы, присягалы да воинскӧй моглы веськыдлун — татшӧм качествоясыс солдатъяслӧн да часьтса командиръяслӧн.
Ті — Чужан му аскиа дорйысьяслы бур пример», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс военнослужащӧйясӧс том йӧзӧс айму радейтысьясӧн быдтӧмысь, сиис войскӧвӧй часьтса став личнӧй составлы дзоньвидзалун, крепыдлун да воинскӧй службаын вермӧмъяс.
[Фотоыс Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса пресс-службалӧн]
{Владимир Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1406 @ 2021-10-10 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн
«Агропромышленнӧй комплексса пыдди пуктана уджалысьяс, ветеранъяс!
Чолӧмала Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн!
Ті уджаланныд экономикаса зэв тӧдчана юкӧнын, мый сайын страналӧн сёян-юан безопасносьтыс, йӧз олӧмлӧн ногтуй, сиктса мутасъяслӧн сӧвмӧм.
Тіянлӧн зільлун, тӧдӧмлунъяс, опыт да ас гӧгӧр олӧмсӧ бурджыкӧн вӧчны ыджыд кӧсйӧм лоӧны подулӧн отрасльын вермӧмъяслы.
Чужан му радейтӧмӧн ті видзанныд да сӧвмӧданныд ӧнія видз-му овмӧс предприятиеяс, котыртанныд выльясӧс.
Республикаса Веськӧдлан котыр гӧгӧрвоӧ агропромышленнӧй комплекслысь тӧдчанлунсӧ, да та вӧсна отсасьӧ отрасльлы предприятиеяс ӧнъяӧдӧм вылӧ быд во грантъяс да субсидияяс вичмӧдӧмӧн, отсасьӧ сӧмын на уджӧ кутчысьысь фермеръяслы да семейнӧй овмӧсъяслы.
Агропромышленнӧй комплексса пыдди пуктана уджалысьяс!
Аттьӧ тіянлы войвыв условиеясын асьнытӧ жалиттӧм уджысь.
Мед пыр тіянкӧд вӧлі мойвиӧм, ыджыд ӧдӧн сӧвмисны предприятиеяс, нимкодьмӧдісны уджын вермӧмъяс.
Крепыд дзоньвидзалун да семьякостса шуд!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Дмитрий Самоваровӧс индӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1409 @ 2021-10-12 @}
Дмитрий Самоваровӧс индӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинӧ
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Водзджык Дмитрий Самоваровӧс вӧлі индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во йирым тӧлысь 9 лунся 316 р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Дмитрий Владимирович Самоваровӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинысь 2021 вося йирым тӧлысь 11 лунӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во йирым тӧлысь 12 лунся 318-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Дмитрий Владимирович Самоваровӧс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинӧ 2021 вося йирым тӧлысь 12 лунӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын COVІD–19 паськалӧм вӧсна пыртӧны QR-код система @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1412 @ 2021-10-12 @}
Комиын COVІD–19 паськалӧм вӧсна пыртӧны QR-код система
Сійӧ заводитас уджавны йирым тӧлысь 21 лунсянь спорт да культура мероприятиеяс вылӧ волысьяслы.
Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн помшуӧм подув вылын «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс.
Тайӧ лои коланаӧн регионын абу бур эпидситуация вӧсна.
Коми Республикаын нюжӧдӧма дзескӧдӧмъяс уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие нуӧдӧм вылӧ.
Сідзжӧ нюжӧдӧма дзескӧдӧмъяссӧ кинотеатръяслӧн (кинозалъяслӧн), театръяслӧн да концертнӧй организацияяслӧн, клуб сяма учреждениеяслӧн удж вылӧ условие дырйи, кор залсӧ тыртӧма 50% абу унджык вылӧ.
Йирым тӧлысь 21 лунсянь пыртӧны татшӧм жӧ дзескӧдӧмъяс спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслӧн удж вылӧ.
Налы колӧ могмӧдны, медым спорт стрӧйбаса зал (трибуна) вӧлі тыртӧма 50 прӧчентысь абу унджык.
Такӧд тшӧтш йирым тӧлысь 21 лунсянь вылынджык индӧм организацияясын позьӧ нуӧдны мероприятиеяс, кӧні залсӧ тыртӧма 100% вылӧ, содтӧд условиеӧ кутчысьӧмӧн — колӧ, медым став волысьыслӧн (видзӧдысьыслӧн) вӧлі:
• выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-код;
• либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь QR-код (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма календар серти 6 тӧлысь);
• либӧ COVІD–19 босьтчӧдысь аддзӧм вылӧ ПЦР-тест вылӧ отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык.
Колӧ, медым татшӧм жӧ документъясыс вӧліны спорт вермасьӧмъясын да тренируйтчан мероприятиеясын участвуйтысьяслӧн да найӧс колльӧдысь йӧзлӧн.
Индӧм корӧмъясыс оз инмыны 18 арӧсысь ичӧтджыкъяслы.
Найӧ вермӧны волыны культура да спорт мероприятиеяс вылӧ QR-код петкӧдлытӧг.
Коми Республика оз медводдзаӧн Рочмуын пырт QR-код система COVІD 19 паськалӧм вӧсна.
Кыдз юӧртіс Роспотребнадзорӧн юрнуӧдысь Анна Попова коронавирус паськалӧмлы паныд тыш серти координационнӧй сӧветса президиумлӧн заседание дырйи, странаса 26 регионын QR-кодӧн вӧдитчӧны культурнӧй да гажӧдчан мероприятиеяс нуӧдігӧн, 25 регионын — спорт мероприятиеяс нуӧдігӧн, 22 регионын — йӧзӧс ӧтув верданінъясын, 13 регионын — туй морт керкаясын.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьнытӧ да матыссаяснытӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн контакт-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер кузя дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: http://www.gosuslugi.ru/.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса олысьясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1415 @ 2021-10-13 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса олысьясӧс
Канму наградаяс сетан кыпыд церемонияыс вӧлі йирым тӧлысь 12 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс экономика, промышленносьт да социальнӧй юкӧнъясӧс медбур петкӧдлысьясӧс чужан регион сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь, кужӧм-сямлунысь да бӧрйӧм уджлы веськыдлунысь.
«Дона ёртъяс, ті ставӧн, кӧть биару да мусир перйысь, кӧть стрӧитысь, тренер, кывбуралысь либӧ общественнӧй уджалысь, медся бурӧсь асланыд уджсикасын.
Быд лун ті сӧвманныд, пуктанныд тӧдӧмлунъяс, кужанлун да опыт радейтана уджӧ.
Аттьӧ тіянлы сыысь, мый сӧвмӧданныд йӧзкотырын удж пыдди пуктӧм, ышӧданныд йӧзсӧ уджын выль вермӧмъяс вылӧ.
Коми Республика озыр енбиа, уджач йӧзӧн.
И зэв тӧдчана, мый ассьыныд позянлунъяснытӧ ті збыльмӧданныд тані — чужан регионын.
Муӧдз копыр быдӧнлы миян республикалӧн талунъя да аскиа лунӧ пай пуктӧмысь», — аттьӧаліс чукӧртчӧмаясӧс Владимир Уйба.
Наградитӧмаяс пӧвстын — медицинаын уна уджалысь.
Владимир Уйба, ачыс Рочму Федерацияса нимӧдана врач да медицина наукаса доктор, торйӧн аттьӧаліс уджъёртъяссӧ налӧн колана да сьӧкыд уджысь, мый торйӧн нин тӧдчана ӧні — ковидкӧд вермасян кадколастӧ.
«Кӧсъя нӧштаысь аттьӧавны тіян пыр медицина котырӧс, найӧс, кодъяс дорйӧны йӧзӧс гӧрд зонаын, кодъяс уджалӧны регыдъя медицина отсӧг сетан бригадаясын да волывлӧны корӧмъяс серти висьысьяс дорӧ гортаныс, асьныдтӧ жалиттӧм уджысь миян гражданалысь олӧм да дзоньвидзалун видзӧм вӧсна», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Пирогов орден сетӧма:
Елена Сергеевна Ватлиналы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса лабораторияӧн заведуйтысьлы;
Валерия Валерьевна Вахниналы — «Сыктывкарса Эжва районлӧн карса больнича» канму учреждениелӧн юкӧнӧн заведуйтысьлы;
Ольга Владимировна Вшивцевалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениелӧн юкӧнӧн заведуйтысьлы;
Елена Юрьевна Градовалы — «Эжвалӧн карса поликлиника» Коми Республикаса канму учреждениеса врачлы.
Зэв сьӧкыд условиеясын йӧзӧс мездігӧн петкӧдлӧм смеллунысь да повтӧмлунысь «Кулӧмысь мездӧмысь» медаль сетӧма:
Владимир Иванович Засухинлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» канму учреждениеын пӧжарнӧй автомашинаса водительлы;
Александр Владимирович Проворовлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» канму учреждениеса пӧжарнӧйлы.
Коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Лука Крымскийлысь медаль сетӧма:
Татьяна Леонидовна Ганюковалы — «Эжвалӧн карса поликлиника» канму учреждениеса фельдшер-лаборантлы;
Татьяна Леонидовна Фотиевалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса шӧр медицина сестралы.
Медицина отсӧг сетӧм, коронавирус инфекция паськалӧмысь ӧлӧдӧм да сыысь видзчысьӧм серти удж котыртӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь «Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма
Ольга Олеговна Лашмановалы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» канму учреждениеса юралысь врачӧс вежысьлы.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма
Людмила Анатольевна Черныхлы — «Ухта карса поликлиника» канму учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы.
Сёян-юан индустрияын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса сёян-юан индустрияын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Геннадий Николаевич Соловьевлы — «Сыктывкарса ликёро-водочнӧй завод» акционер котырса токар-фрезеровщиклы.
Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса физическӧй культураын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Марина Викторовна Бондарьлы — «Фаворит» олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса инструктор-методистлы;
Владимир Владимирович Никишовлы — «Микунь карса спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса тренерлы, Емдін район;
Михаил Васильевич Поповлы — «Олимпиада резервӧ дасьтан 4 №-а спорт школа» Коми Республикаса канму учреждениеса тренерлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентлысь Почёт грамота сетӧма:
Валентина Васильевна Михайловалы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» восьса акционер котырса юралысь бухгалтерлы, Сыктывдін район.
Коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма:
Николай Игоревич Белоликовлы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса врачлы;
Наталья Феоктистовна Искендеровалы — «Консультативно-диагностическӧй шӧрин» канму учреждениеса шӧр медицина сестралы;
Мария Владимировна Кудряшовалы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса врачлы;
Елена Энгельсовна Поповцевалы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса шӧр медицина сестралы;
Светлана Витальевна Старцевалы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса медицина сестралы;
Елена Васильевна Чистяковалы — «Консультативно-диагностическӧй шӧрин» канму учреждениеса врачлы.
Уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма:
Наталья Павловна Хафизовалы — «Сыктывкарса ликёро-водочнӧй завод» акционер котырын дась прӧдукция цехса начальниклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Виталий Александрович Лютоевлы — Коми Республикаса стрӧитчан юкӧнса ветеранлы;
Герман Борисович Николаевлы — Коми Республикаса стрӧитчан юкӧнса ветеранлы;
Борис Сергеевич Павлусенколы — Коми Республикаса стрӧитчан юкӧнса ветеранлы;
Николай Михайлович Бережнойлы — «Олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа» канму учреждениеса директорлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьлы, Сыктывдін район;
Андрей Васильевич Ильинлы — «Комиавиатранс» акционер котырлӧн «Сыктывкарса аэропорт» тэчас юкӧдувса директорлы;
Светлана Александровна Куликовалы — «Клиническӧй кардиология диспансер» канму учреждениеса шӧр медицина сестралы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Валиахмад хазрат Гаязовлы — Коми Республикаса Муфтийлы — «Коми Республикаын мусульманалӧн духовнӧй веськӧдланін» шӧр религиознӧй организацияӧн веськӧдлысьлы;
Нина Александровна Обрезковалы — кывбуралысьлы, прозаиклы, драматурглы, Коми Республикаса гижысь котырӧ пырысьлы;
Леонид Владимирович Пищальниковлы — «Комиавиатранс» акционер котырса лётно-методическӧй юкӧнын аэронавигационнӧй юӧр серти штурманлы;
Сергей Анатольевич Скоковлы — «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлӧн — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Микуньса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінлӧн технологическӧй компрессоръясса машинистлы, Емдін район;
Владимир Михайлович Филатовлы — «Транснефть-Север» акционер котырлӧн дінму велӧдан шӧринса директорлы, Ухта кар.
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Александра Михайловна Дёминалы — «Коми республиканскӧй типография» ичӧт кывкутана котырса переплётчиклы;
Юрий Владимирович Кузнецовлы — «ГорКомСтрой» «Специализируйтӧм стрӧитчысь» ичӧт кывкутана котырса директорлы;
Владимир Александрович Носковлы — «Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» пӧдса акционер котырын вундӧм да кипом сварка вылын уджалысь электрогазосварщиклы;
Андрей Викторович Ревенколы — «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиаллӧн — магистральнӧй биару проводъяслӧн Вӧркутаса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінлӧн «Байдарацкӧй» компрессорнӧй станцияса начальниклы;
Анатолий Васильевич Чиканчилы — Бурвӧчан Фондса президентлы;
Артем Львович Чичкаревлы — «Республиканскӧй Творчество керка» канму учреждениеын прикладнӧй да художественнӧй удж секторса специалистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн мусир промышленносьт сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта шахтёр» ним сетӧма:
Василий Владимирович Перевозниковлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «Яреганефть» производственнӧй предприятиеын мусир термошахтнӧя разработайтан да перъян участокса механиклы, Ухта кар.
Уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» отличие пас сетӧма:
Юрий Александрович Антюшинлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «Яреганефть» нефтешахтнӧй производственнӧй предприятиеын мусир да биару перйӧм серти операторлы, Ухта кар;
Виталий Иванович Борисовлы — «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса автомашина филиаллӧн кранса машинистлы;
Николай Андреевич Везельлы — Коми Республикаса транспорт юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
Василий Николаевич Веретенниковлы — «Стрӧитчан материалъяс вӧчан Ухтаса завод» ичӧт кывкутана котырын дробильно-сортировочнӧй участокса начальниклы;
Эдуард Иванович Уляшевлы — «ГорКомСтрой» «Специализируйтӧм стрӧитчысь» ичӧт кывкутана котырын уджъяс вӧчысьлы;
Павел Николаевич Филипповлы — «Лотос» ичӧт кывкутана котырын базальтысь зэв вӧсни сі вӧчысь операторлы;
Георгий Владимирович Шумахерлы — «Лотос» ичӧт кывкутана котырса инженер-технологлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба шыӧдчис Татьяна Голикова дорӧ корӧмӧн федеральнӧй тшупӧдын сувтны Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас дор @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1417 @ 2021-10-14 @}
Владимир Уйба шыӧдчис Татьяна Голикова дорӧ корӧмӧн федеральнӧй тшупӧдын сувтны Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас дор
Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Татьяна Голиковалӧн юрнуӧдӧм улын Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшӧ пырысь регионъяс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм серти сӧвещанньӧӧ.
Владимир Уйба висьталіс федеральнӧй Веськӧдлан котырса вице-премьерлы Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан план олӧмӧ пӧртӧм йылысь, мый лӧсьӧдӧма 2021–2026 вояс вылӧ Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствокӧд ӧтув.
Диверсифицируйтан планӧ пыртӧм медся тӧдчана да ыджыд проектъясысь, кутшӧмъяс матысса воясӧ нин тӧдчасны регионлӧн социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧм вылӧ, колӧ пасйыны:
— «Инта» КК МЮ мутасын кальцийлысь карбид да ферросплавъяс вӧчан завод;
— «Сыктывкарса вӧр пилитан да пу вӧчӧдан комбинат» вӧр да вӧр переработайтан инфраструктураса объектъяс лӧсьӧдӧмӧн ӧнъяӧдӧм;
— «Лузалес» ичӧт кывкутана котырлысь уджалан вынйӧръяссӧ ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм;
— «Промтех-инвест» ичӧт кывкутана котырлӧн вӧр переработайтан уджалысь производство ӧнъяӧдӧм дырйи OSB-плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм;
— «Сыктывдін» МР МЮ мутасын «Войвыв» промышленно-производственнӧй сикаса торъя экономика зона лӧсьӧдӧм.
«Сӧмын тайӧ вит проектсӧ збыльмӧдӧмыс сетас позянлун лӧсьӧдны Коми Республикаын 2 сюрсысь унджык уджалан места, кыскыны сьӧмкудйысь ӧтдор инвестицияяс 40 миллиардысь унджык шайт мындаын», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Такӧд тшӧтш Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Коми Республикалы колӧ социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм серти торъя федеральнӧй уджтас.
«Тайӧ уджтасӧ пырасны экономика диверсифицируйтан, социальнӧя доръян да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнъяс сӧвмӧдан, карса гӧгӧртас мичмӧдан-бурмӧдан, оланін да коммунальнӧй инфраструктура сӧвмӧдан мероприятиеяс.
Сійӧс збыльмӧдӧмыс сетас позянлун бурмӧдны войвылын олысьяслысь олӧмсӧ да окта пӧртны олӧмӧ Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан шӧр могъяс», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын лӧсьӧдӧма Рочмуса историческӧй котырлысь юкӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1418 @ 2021-10-14 @}
Коми Республикаын лӧсьӧдӧма Рочмуса историческӧй котырлысь юкӧн
Юкӧн лӧсьӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ вӧлі примитӧма йирым тӧлысь 12 лунӧ Рочмуса историческӧй котырлӧн Коми Республикаын юкӧнлӧн учредительнӧй собрание вылын.
Собрание вылын вӧлісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса историческӧй котырлӧн правлениеӧн веськӧдлысь Константин Могилевский, учёнӧйяс, религиознӧй деятельяс, велӧдан да культура юкӧнъясын уджалысьяс.
«Тӧдчана, мый Рочмуса историческӧй котырлысь регионса юкӧнсӧ лӧсьӧдӧмыс веськаліс республикалы сё во тыран кадӧ.
Тайӧ во, кор миян чужан мулӧн озыр историяыс интереснӧ уна пӧлӧс войтырлы», — пасйис В. Уйба.
Рочмуса историческӧй котыр отсалӧ нуӧдны наука туялӧмъяс, босьтны историяын тӧдӧмлунъяс, корсьны да йӧзӧдны рочмуса архивъясысь документъяс, зіля пырӧдчӧ научнӧй да просветительскӧй уджӧ, мунӧ паныд дилетантизмлы да история фактъяс торкалӧмлы, котыртӧ выль просветительскӧй ресурсъяс лӧсьӧдӧм, а медшӧрыс — котыртӧ, отсалӧ да веськӧдӧ йӧзлысь водзмӧстчӧмсӧ семьяса, регионса, айму да мирӧвӧй история быд боксянь велӧдӧм вылӧ.
«Эска, мый Рочмуса историческӧй котырлӧн Коми Республикаын юкӧн кутас бура уджавны да пуктас ыджыд пай регионлӧн сӧвмӧмӧ.
И матысса кадӧ нин Юкӧныс вермас нимкодьмӧдны республикаса олысьясӧс выль небӧгъясӧн, наукаын восьтӧмъясӧн да интереснӧй проектъясӧн.
Сиа тіянлы вермӧмъяс бур вӧчан уджын!»
Собрание вылын вынсьӧдӧма юкӧнлысь котыртан тэчассӧ Сӧветӧ пырысьясӧс, Сӧветӧн веськӧдлысьӧс (сыӧн лоис Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Кыв, литература да история институтса директор, история наукаса доктор Игорь Жеребцов), мӧд веськӧдлысьясӧс да кывкутана секретарӧс бӧрйӧмӧн.
* * *
Рочмуса историческӧй котырсӧ вӧлі выльысь лӧсьӧдӧма революцияӧдзса Императорскӧй Роч историческӧй котырлӧн (РИК) традицияяс вылӧ мыджсьӧмӧн 2012 вося лӧддза-номъя тӧлысь 20 лунӧ.
Сійӧс учредитысьясӧн лоисны велӧдан, наука да культура юкӧнын рочмуса 27 медбур учреждение, на лыдын Рочмуса наукаяс академия, М. В. Ломоносов нима МГУ, Вежа Петыркарса канму университет, Канму историческӧй музей, Канму Третьяковскӧй галерея, Эрмитаж, Рочмуса канму библиотека да уна мукӧд.
Талунъя лун кежлӧ РИК юкӧнъяс лӧсьӧдӧма странаса 50 унджык регионын.
Устав серти, РИК-лӧн мог — ӧтувтны йӧзкотырлысь, канмулысь, учёнӧйяслысь да история радейтысьяслысь вынъяс, медым лӧсьӧдны ставрочмувывса историческӧй культура айму да мирса история объективнӧя велӧдӧм, сыӧн паськыда тӧдмӧдӧм, национальнӧй паметь видзӧм подув вылын.
2012 воын выльысь котыртӧмсянь Рочмуса историческӧй котырӧн веськӧдлӧ Сергей Нарышкин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Эльмира Ахмеева висьталіс «Экономика да промышленносьт сӧвмӧдӧм» канму уджтас Коми Республикаын збыльмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1419 @ 2021-10-14 @}
Эльмира Ахмеева висьталіс «Экономика да промышленносьт сӧвмӧдӧм» канму уджтас Коми Республикаын збыльмӧдӧм йылысь
Регионса Каналан Сӧветын «2022 во да 2023–2024 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ Коми Республикаса республиканскӧй сьӧмкуд йылысь» Коми Республикаса оланпас бала видлалӧм серти уджалан сӧвещанньӧ дырйи Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева висьталіс «Экономика да промышленносьт сӧвмӧдӧм» канму уджтас збыльмӧдӧмын шӧр моментъяс да регионса проектъяс йылысь.
Кыдзи пасйис Эльмира Ахмеева, канму уджтаслӧн шӧр могӧн лоӧ «Кыскана инвестиция климата да сӧвмӧм промышленнӧй комплекса вына экономика».
Канму уджтаслӧн стратегия блокын шӧр нырвизьясысь ӧти — овмӧс нуӧдан торъя условиеа мутасъяс — регионса монокаръяс да Арктика зона сӧвмӧдӧм.
Арктика зонаса резидентъяслы лӧсьӧдӧма федеральнӧй, регионса да меставывса преференцияяслысь дзонь комплекс.
На серти уджыс мунӧ пыр.
Проектъяс збыльмӧдӧмӧ босьтчисны 3 резидент, на лыдын — Интаын кальций карбид да ферросплавъяс вӧчан завод, Вӧркутаын воссис кафе-кондитерскӧй, ӧнъяӧдӧны «Инта Приполярная» агрокомплекслысь производство.
Пыртӧма вежсьӧмъяс «Емва» социальнӧй да экономика боксянь водзынджык сӧвмысь мутас лӧсьӧдӧм йылысь» Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн шуӧмӧ, кутшӧмъяс тӧдчымӧн паськӧдӧны экономика уджлысь позяна сикасъяссӧ да чинтӧны капитальнӧй вложениеяслӧн йӧрыш да выль уджалан местаяслӧн лыд дорӧ корӧмъяссӧ.
2021 воын Министерство Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерствокӧд нуӧдісны 2021–2026 вояс вылӧ регионса экономика диверсифицируйтан плансӧ дасьтӧм да вынсьӧдӧм серти ӧтувъя удж.
Кыдзи пасйис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр, республикалы — тайӧ федеральнӧй тшупӧдын вынсьӧдӧм медводдза стратегическӧй документ.
Планас пыртӧма 50 инвестиция проект, кутшӧмъясӧс могмӧдасны инвестициялысь 150 млрд шайт йӧрышын воӧмсӧ шӧр капиталӧ, да сетас позянлун могмӧдны уджӧн абу из шом перъян отрасльясын 6000 мортӧс.
Министерство нуӧдӧ Сыктывдін районын «Войвыв» промышленно-производственнӧй сикаса торъя экономика зона лӧсьӧдӧм серти удж.
Ӧнія кадӧ дасьтӧны «Войвыв» ТЭЗ лӧсьӧдӧм вылӧ заявка.
Кыдзи пасйис докладас Эльмира Ахмеева, республика сӧвмӧдӧм вылӧ федеральнӧй сьӧм кыскӧм — нӧшта ӧти зэв тӧдчана мог, мый вылын мунӧ удж.
Кольӧм во помын республика медводдзаысь пырӧдчис РФ-са Веськӧдлан котырӧн сетӧм ӧтувъя дінму субсидия босьтны позянлунӧ.
И босьтіс федеральнӧй сьӧмкудйысь 56,8 млн шайт мындаын сьӧмкудкостса трансферт, медым регионса Промышленносьт сӧвмӧдан фонд сетіс промышленнӧй предприятиеяслы кокньӧда заёмъяс инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ (регионса сьӧмкудйын индӧм могъяс вылӧ урчитӧма 100,0 млн шайт).
Пыртсьӧ инфраструктура объектъяс лӧсьӧдӧм вылӧ регионӧн сьӧмкуд инвестицияяс сетан механизм.
Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерстволӧн тшӧктӧдӧн выль инвестиция проектъяслӧн ӧтвывтӧм лыддьӧгӧ пыртӧма регионса 9 выль инвестиция проект.
Индӧм проектъяссӧ вӧзйысьяс вермасны вештыны инфраструктура лӧсьӧдӧм вылӧ ассьыныс рӧскодсӧ.
А регионлы тайӧ 1600 выль уджалан места лӧсьӧдӧм да 27,6 млрд шайт мындаын кыскӧм инвестицияяс.
Вӧр промышленносьт юкӧнын Комиын збыльмӧдӧны канмусянь отсӧг сетӧмӧн кык верктуя инвестиция проект.
Инвестицияяслӧн ӧтувъя йӧрышыс ӧні 12 млрд шайт.
Таво министерстволы республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 30 млн шайт асшӧр уджалысьяслы, медым вештыны пеллетъяс да ломтысян брикетъяс вӧчӧмсӧ лӧсьӧдӧм, ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм вылӧ веськӧдӧм рӧскод юкӧнсӧ.
Тайӧ отсӧгыс сетас позянлун лӧсьӧдны да паськӧдны производствояс — 6-ысь абу этшаджык предприятие, лӧсьӧдны 50 кымын выль уджалан места, содтыны биоэнергетика сӧвмӧдӧмӧ инвестицияяслысь йӧрыш (300 миллионысь абу этшаджык шайт).
2021 вося кӧч тӧлысь 28 лунӧ Рочмуса промышленносьт да вузасян министерстволӧн промышленнӧй кластеръяс реестрӧ пыртӧма Коми Республикаса пу вӧчӧдан кластер.
Тайӧ сетас позянлун кыскыны федеральнӧй сьӧмкудйысь субсидияяс ӧтувъя проектъяс збыльмӧдігӧн кластерын участвуйтысьяслысь 30% рӧскод вештӧм вылӧ.
Кластерӧ пырисны 13 производственнӧй предприятие, 2 инфраструктура площадка да 1 велӧдан организация — Сыктывкарса вӧр институт.
Регионса проектъясыс, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧны национальнӧй проектъяс серти, сідзжӧ лоӧны Коми Республикаын стратегическӧй веськӧдлӧмлы подулӧн.
2021 воын республикаын водзӧ збыльмӧдӧны «Ичӧт да шӧр предпринимательство да асшӧр уджалысьлӧн водзмӧстчӧмлы отсалӧм» нацпроект.
2021 восянь Комиын «Менам бизнес» шӧринӧн сетӧма ИШП субъектъяслы 766 услуга.
Тавося 9 тӧлысьӧн «Коми Республикаса гарантийнӧй фондлӧн» участвуйтӧмӧн кыскӧм заёма средствояслӧн йӧрышыс лои 1,1 млрд шайт.
Во заводитчӧмсянь «Коми Республикаса микрокредитнӧй компанияӧн» сетӧма 165 микрозаём 131 млн шайт вылӧ, на лыдысь сӧмын на уджӧ кутчысьысь асшӧр уджалысьяслы — 9 заём 1,9 млн шайт вылӧ.
Асшӧр уджалысьяслы, кодъяс дугӧдлісны уджсӧ дзескӧдан кадколастӧ, отсалӧм пыдди примитӧма 2021 воын субсидияяс сетан пӧрадок сы могысь, медым вештыны налы уджалысьяслы уджысь мынтысьӧм да кӧртымалӧмысь мынтысьӧм вылӧ рӧскод юкӧнсӧ.
2021 воын социальнӧй асшӧр уджалысьяслӧн реестрӧ пыртӧма 72 асшӧр уджалысьӧс, кодъяс вермасны шыӧдчыны грант босьтӧм вылӧ, медым сӧвмӧдны ассьыныс удж да збыльмӧдны социальнӧй проект.
Экспортлы отсалан шӧрин отсӧгӧн кырымалӧма 15 экспортнӧй контракт.
Отсӧг босьтысь ИШП субъектъяслӧн экспорт йӧрышыс лои 8,6 млн АӦШ доллар.
«Пасъя, мый талун Коми пырӧдчӧ регионса 40 проект збыльмӧдӧмӧ.
2022 восянь заводитчас уджалан ӧд серти нӧшта 2 проект збыльмӧдӧм.
Регионса проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ урчитӧм сьӧмкуд сьӧмлӧн ӧтувъя йӧрышыс, став ӧшмӧсъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, лоӧ 8,6 млрд шайт», — висьталіс Эльмира Ахмеева.
Доклад помас Эльмира Ахмеева пасйис, мый 2021 воын регионӧ содтӧд ресурсъяс кыскӧм серти уджыс, тшӧтш и торъя мутасъяс сӧвмӧдӧм вылӧ, вӧчӧ бур панас республикаса экономикаын структурнӧй вежсьӧмъяс вылӧ матысса вит воӧ нин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Россельхозбанк отсаласны сьӧмӧн оз сӧмын видз-му овмӧсын уджалысьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1420 @ 2021-10-14 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Россельхозбанк отсаласны сьӧмӧн оз сӧмын видз-му овмӧсын уджалысьяслы
Йирым тӧлысь 13 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Россельхозбанкса Правлениеӧн Веськӧдлысь Денис Константиновкӧд, аддзысьлӧмӧ пырӧдчисны и Россельхозбанклӧн Комиын филиалса директор Антон Фридман да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева.
Аддзысьлӧм вылын сёрнитісны финансово-кредитнӧй организациялӧн удж да регион сӧвмӧдӧмын сылӧн пай йылысь.
«Россельхозбанк — Коми Республикалӧн надёжнӧй уджъёрт, — пасйис Владимир Уйба.
— Банк отсӧгӧн федеральнӧй уджтасъяс серти кокньӧда кредитъяс босьтӧны миян видз-му продукция вӧчысьяс да граждана, кодъяс кӧсйӧны ньӧбны либӧ стрӧитны керка сиктын.
2016 воын кырымалӧма артмӧдчӧм Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Россельхозбанк костын.
Вӧзъя содтыны сэтчӧ ӧтув уджалан выль нырвизьяс».
«Медводз кӧсъя чолӧмавны Коми Республикаса олысьясӧс сё во тырӧмӧн.
Россельхозбанк кутӧ нырвизь регионкӧд ӧтувъя дыр удж вылӧ да дась отсавны сӧвмӧдны сійӧс, — шуис Денис Константинов.
— Тырвыйӧ сӧглас Тіян вӧзйӧмкӧд, Владимир Викторович, артмӧдчӧмсӧ колӧ бурмӧдны.
Збыльвылас миян артмисны выль нырвизьяс, кутшӧмъяс серти ми кӧсъям уджавны.
Тайӧ органическӧй видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм, сиктса агротуризм сӧвмӧдӧм да ESG-повестка [прим.: Envіronmental, Socіal and Corporate Governance — гӧгӧртас, социальнӧй кывкутӧм да корпоративнӧй веськӧдлӧм].
А медым артмӧдчӧмыс эз вӧв рамочнӧйӧн, вӧзъям сӧгласуйтны да сылӧн подув вылын примитны 2022 во вылӧ ӧтувъя мероприятиеяслысь план».
Ӧтувъя уджын верктуя нырвизьяс лыдын тшӧтш: сиктса ипотека уджтас сӧвмӧдӧм, АПК сфераын инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм, агропаркъяс лӧсьӧдӧм, Коми Республикаса ылі мутасъясын финансӧвӧй услугаяслысь судзсянлунсӧ содтӧм, та лыдын и безналичнӧй операцияяслысь.
2022 воын Россельхозбанк кӧсйӧ паськӧдны вузасян офисъяслысь вез, медым республикаса быд муниципалитетын вӧліны банкӧс петкӧдлысьяс.
Шуам, тайӧ во помӧдзыс Сыктывдін районса Выльгорт сиктын кӧсйӧны восьтыны специалистлысь ылыс уджалан места, специалистыс кутас могмӧдны да консультируйтны торъя йӧзӧс.
* * *
«Россельхозбанк» акционер котыр — Рочмуса агропромышленнӧй комплекс могмӧдан национальнӧй кредитно-финансӧвӧй системалӧн подув.
Банксӧ лӧсьӧдӧма 2000 воын да талун сійӧ лоӧ странаса АПК-лӧн шӧр кредиторӧн, пырӧ медся гырысь да бур вермӧмъяса банкъяс лыдӧ активъяслӧн да капиталъяслӧн ыджда серти, а сідзжӧ рочмуса гырысь банкъяс пиын медся надёжнӧй банкъяс лыдӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын власьтъяс кыскисны инфраструктура сӧвмӧдан проектъяс вылӧ 2,4 миллиард шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1423 @ 2021-10-14 @}
Комиын власьтъяс кыскисны инфраструктура сӧвмӧдан проектъяс вылӧ 2,4 миллиард шайт
Талун, йирым тӧлысь 14 лунӧ, Рочму Федерацияса регионъяс сӧвмӧдӧм серти Веськӧдлан котырлӧн комиссия вице-премьер Марат Хуснуллинлӧн юрнуӧдӧм улын ошкис инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитъяс сетӧм вылӧ Коми Республикалысь заявкасӧ.
Заявкасӧ сетіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Комилы инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитъяс вылӧ урчитӧм лимит серти регионса Веськӧдлан котыр дасьтӧма заявка 2 проект вылӧ.
Медводдза проектсӧ кутасны збыльмӧдны Сыктывкарын — «Социальнӧй инфраструктура объектъяса (школа, туй, техническӧя ӧтлаӧдӧм) олан квартал (микрорайон) стрӧитӧм».
Сійӧс пӧртасны олӧмӧ 15 гектар ыджда участок сӧвмӧдан концепция серти, проектас пырӧ инженернӧй да социальнӧй инфраструктураа ӧнія кадлы лӧсялана олан массив стрӧитӧм.
Инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитлӧн коланлуныс — 1 миллиард 621,277 миллион шайт.
Тайӧ сьӧмсӧ лоӧ веськӧдӧма кварталпытшса туйяс стрӧитӧм, ваӧн могмӧдан, ва нуӧдан, электричествоӧн, биӧн да шоныдӧн могмӧдан ортсыса везъяс вылӧ, а сідзжӧ 825 места вылӧ школа стрӧитӧм вылӧ.
Проектлӧн ӧтувъя доныс — 15 миллиардысь унджык шайт, та лыдын сьӧмкудйысь ӧтдор сьӧм — 13 миллиард 396,5 миллион шайт.
Мӧд проектсӧ тшӧтш кутасны збыльмӧдны Коми Республикалӧн юркарын — тайӧ «Фанера плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм V–260 сюрс м3 вонас дась продукция (туй капитальнӧя дзоньталӧм)».
Инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитлӧн коланлуныс — 832,8 миллион шайт.
Тайӧ сьӧмсӧ веськӧдасны 13,4 километр кузьта ӧтув вӧдитчан автомашина туй капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ.
Проектлӧн ӧтувъя сьӧмкудйыс — 13 миллиард 44,8 миллион шайт, та лыдын сьӧмкудйысь ӧтдор сьӧм — 12 миллиард 212 миллион шайт.
«Ми аттьӧалам Веськӧдлан котырса комиссияӧс миян республикалысь заявкасӧ сӧгласуйтӧмысь.
Марат Шакирзянович торйӧн тӧдчӧдіс Сыктывкарын оланін стрӧитӧм паськӧдӧм серти — аварийнӧй оланінъясысь олысьясӧс мӧд оланінӧ вуджӧдан уджтасын участвуйтысьяслы патера серти мытшӧдъяссӧ разьны коланлунсӧ тӧд вылын кутӧмӧн, бать-мамтӧм челядьлы да мукӧд льготнӧй категория гражданалы патераяс сетӧм серти миян планъяслысь коланлунсӧ», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба ошкис Комиын «Батьяслы сиӧм вежон» нуӧдӧм йылысь мӧвпсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1427 @ 2021-10-16 @}
Владимир Уйба ошкис Комиын «Батьяслы сиӧм вежон» нуӧдӧм йылысь мӧвпсӧ
Татшӧм водзмӧстчӧмӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ шыӧдчис Коми Республикаса батьяслӧн Сӧвет.
«Тайӧ бур, шань вӧзйӧм, мый веськӧдӧма семья институт крепитӧм да батьяслысь тӧдчанлунсӧ кыпӧдӧм вылӧ.
Ошка общественникъяслысь вӧзйӧмсӧ и кыдз регионса веськӧдлысь, и кыдз уна челядя бать», — пасйис В. Уйба.
Батьяслы сиӧм вежон заводитчас йирым тӧлысь 18 лунӧ.
Сійӧс пыртӧма Батьяслы сиӧм лункӧд йитӧдын, мый вынсьӧдӧма таво РФ Президентлӧн Индӧдӧн да пасйыссьӧ йирым тӧлысьлӧн коймӧд вежалунӧ.
Батьяслы сиӧм вежонӧ Коми Республикаса кар-районъясын нуӧдасны уна сикас мероприятие.
Координируйтысьнас лоӧ регионса Удж, уджӧн могмӧдӧм да социальнӧя доръян министерство Коми Республикаса батьяслӧн Сӧветкӧд ӧтув.
Сідз, тайӧ вежалунӧ, йирым тӧлысь 17 лунӧ, Сыктывкарса Эжва районын «Бумажникъяслӧн Эжваса культура керкаын» лоасны «Мужичӧйяслӧн ворсӧмъяс».
«Батькӧд интереснӧ» фотоакцияӧн Батьяслы сиӧм вежонсӧ нуӧдас Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин.
«Октябр» прӧст кад коллян да кино петкӧдлан шӧринын мунас «Папа-КВИЗ» интеллектуальнӧй ворсӧм.
Батьяслы сиӧм вежонлы юӧра отсӧг сетасны йӧзӧс юӧртан средствояс асланыс проектъясын да тематическӧй рубрикаясын.
{Владимир Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Туй овмӧсын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1428 @ 2021-10-17 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Туй овмӧсын уджалысьяслӧн лунӧн
«Коми Республикаса туй овмӧсын пыдди пуктана уджалысьяс да отрасльса ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Миян республикаса туй овмӧсын уджалӧ матӧ 3 сюрс морт.
Ті проектируйтанныд да стрӧитанныд посъяс, туйяс, туйвежъясын машинаяс юкланін, могмӧданныд сэті во гӧгӧрся ветлӧм.
Тіян уджныд колана да кывкутана, сійӧ век син улын.
Туй-транспорт инфраструктура сӧвмӧм ёна тӧдчӧ экономика содӧм, инвестиционнӧй зільӧм, социальнӧй юкӧн сӧвмӧдӧм, регионын олӧмлӧн тшупӧд да ногтуй вылӧ.
Талун туй отрасль водзын сулалӧны ыджыд могъяс — транспорт судзсянлун, автомашина туйяс бурмӧдӧм, туйяс стрӧитігӧн да дзоньталігӧн ӧнія кадся технологияяс пыртӧм, кутшӧмъяс сетасны позянлун содтыны туй мудӧдӧн вӧдитчан кадколастсӧ да могмӧдны ветлӧмлысь ӧпастӧмлун.
Республикаса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ системнӧй удж выльмӧдан да стрӧитан туй объектъяслысь лыддьӧг паськӧдӧм серти.
Ми пырӧдчам федеральнӧй уджтасъясӧ да национальнӧй проектъясӧ, кыскам сьӧм социальнӧй уджъёртъяслысь.
Таво федеральнӧй Веськӧдлан котыр вӧлі вичмӧдӧма миян республикалы 583 миллион шайт мындаын содтӧд сьӧм.
Тайӧ сьӧмсӧ веськӧдӧма регионса сизим туй участок дзоньталӧм вылӧ, уджъяс сэні мунӧны нин да помасясны йирым тӧлысь помӧдз.
Туй отрасльса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Аттьӧала тіянӧс кужӧм-сямлунысь да уджлы веськыдлунысь, сувтӧдӧм могъяс войвывса сьӧкыд условиеясын олӧмӧ пӧртӧмысь.
Сиа бурлун, сӧгласа олӧм, крепыд дзоньвидзалун да шуд!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Владимир Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Батьяслы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1429 @ 2021-10-17 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Батьяслы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Таво Рочмуса гажлунъяс календарын лоис Батьяслы сиӧм лун.
Сійӧс лӧсьӧдӧма странаса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн Индӧдӧн да веськӧдӧма семьялысь институт ёнмӧдӧм да челядьӧс быдтӧм-сӧвмӧдӧмын батьяслысь тӧдчанлунсӧ кыпӧдӧм вылӧ.
Официальнӧй гажсӧ лӧсьӧдӧмыс висьталӧ челядьӧс быдтӧм-сӧвмӧдӧмын мужичӧйяслӧн тӧдчанлун, кага быдмӧмын батьлӧн зэв ыджыд пай йылысь.
Сӧмын сэк, кор быдтӧм-сӧвмӧдӧмӧ пырӧдчӧны мужичӧйяс, семьяын артмӧны бур йитӧдъяс, челядьыс быдмӧны ӧта-мӧдсӧ радейтана, пыдди пуктана да гӧгӧрвоана семьяын.
Миян республикаын нуӧдсьӧ ыджыд удж йӧзкотырын батьлысь статуссӧ да кывкутана батьяслысь тӧдчанлунсӧ кыпӧдӧм серти.
Зэв ыджыд пай татчӧ пуктӧ Батьяслӧн регионса сӧвет: котыртӧ аддзысьлӧмъяс да мастер-классъяс, нуӧдӧ акцияяс да форумъяс.
Дона батьяс!
Лоны батьӧн — тайӧ зэв ыджыд шуд да зэв ыджыд кывкутӧм.
Тӧда тайӧс, кыдз уна челядя семьяса юралысь.
Кӧсъя став сьӧлӧмсянь сины ставлы батьлунлысь радлун, бурлун да ӧтсӧгласа олӧм, крепыд дзоньвидзалун да шуд!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын власьтъяс вежасны спортсменъяслы отсалан форматсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1433 @ 2021-10-19 @}
Комиын власьтъяс вежасны спортсменъяслы отсалан форматсӧ
Коми Республикаса Юралысь йирым тӧлысь 18 лунӧ аддзысьліс 15–23 арӧса юниоръяс да том йӧз костын сьӧкыд атлетикаысь Европаса Первенствоын вермысь Мария Андреевакӧд да Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысь, Коми Республикаын Рочмуса сьӧкыд атлетика серти федерацияӧн веськӧдлысь Сергей Усачёвкӧд.
Мария Андреева заводитіс занимайтчыны сьӧкыд атлетикаӧн 2010 воын.
Нёль во мысти босьтіс спорт мастерӧ кандидатлысь спорт разряд, а 2016 воын лоис вермысьӧн 15 арӧсӧдз нывъяс костын Рочму Первенствоын да тыртіс Рочмуса Спорт мастерлысь норматив.
Рованиеми карын (Финляндия) сьӧкыд атлетика серти Европаса первенствоын, мый вӧлі тавося кӧч тӧлысь 24 лунсянь йирым тӧлысь 3 лунӧдз, Мария Андреева петкӧдліс медбур результатъяс «рывокын» (106 кг) да босьтіс мӧд места «толчок» дисциплинаын (кыпӧдіс 123 кг).
Двоеборйӧлӧн сумма серти Коми Республикаса спортсменка лоис Европаса Первенствоын вермысьӧн.
Водзын — ӧшым тӧлысся мирса Первенство.
«Медводз лоӧны сборъяс, сэсся кутасны бӧрйыны спортсменъясӧс, кодъяс мунасны мирса Первенство вылӧ.
Таво бӧрйӧмыс чорыдджык, сы вӧсна мый национальнӧй сборнӧйӧ войтыркостса вермасьӧмъяс вылӧ позьӧ босьтны сӧмын вит мортӧс.
Водзын вӧлі дас.
Но позянлунъяс эмӧсь, результатъясыс менам, чайта, бурӧсь.
Колӧ сӧмын республикалӧн отсӧг», — висьталіс Мария Андреева Коми Республикаса Юралысьлы.
«Быть отсалам.
Ӧд Тіян ыджыд позянлунъяс.
Но медшӧрыс — Ті асланыд примерӧн, вермӧмъясӧн да спортын шедӧдӧмторъясӧн ышӧданныд быдмысь войтырӧс занимайтчыны спортӧн.
Тайӧ зэв колана — кыскыны челядьӧс спортӧ.
И тані ми Тіян вылӧ кутам ыджыд лача», — пасйис Владимир Уйба.
Европаса Первенствоын вермысь вӧзйис пыртны вежсьӧмъяс «Медвылыс вермӧмъяса спорт юкӧнын Коми Республикаса торъя стипендияяс йылысь» Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн шуӧмӧ.
Документнас урчитӧма стипендияяс спортсменъяслы — Коми Республикаса сборнӧй командаясӧ пырысьяслы Олимпийскӧй, Паралимпийскӧй, Сурдлимпийскӧй ворсӧмъяс вылын, мирса Чемпионат да мирса Кубоклӧн этапъяс вылын ыджыд вермӧмъясысь.
Мария Андреева чайтӧ, мый тайӧ лыддьӧгас колӧ содтыны Европа тшупӧда ордйысьӧмъяс.
«Спортын вермӧмъяс серти Европа ёна вылын мирса Кубоклӧн этап серти.
Сы вӧсна мый этапыс Кубокын вермас лоны кӧть дас.
Таысь кындзи, миян спорт сикасын мирса Кубоклӧн этапъяс абуӧсь.
Миян бӧрйысьӧмыс мунӧ Рочму пыр.
Рочму ме верми, Европа верми, а тайӧ положение улас ог веськав.
Меным тайӧ стипендияыс вӧлі эськӧ зэв бур отсӧгӧн», — шуис Мария Андреева.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса спорт министерстволы видлавны позянлун пыртны вежсьӧмъяс лӧсялана Шуӧмӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Экспертъяс бура донъялісны Коми Республикаса онкологическӧй службалысь сӧвмӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1434 @ 2021-10-19 @}
Экспертъяс бура донъялісны Коми Республикаса онкологическӧй службалысь сӧвмӧмсӧ
Тадзи висьталісны Онкология медицина боксянь туялан Н. Н. Петров нима национальнӧй шӧринса специалистъяскӧд Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёвалӧн юрнуӧдӧм улын сӧвещанньӧ дырйи.
Сёрнитанторнас лоисны Комиын онкология служба серти прӧверкалӧн бӧртасъяс, кутшӧмӧс нуӧдіс Н. Н. Петров нима онкология шӧринса специалистъяслӧн котыр (Вежа Петыркар).
Экспертъяс видзӧдлісны Республиканскӧй онкология диспансерлысь, а сідзжӧ неважӧн лӧсьӧдӧм Сыктывкарса 3 №-а поликлиника да Эжва карса поликлиника бердын амбулаторнӧй онкологическӧй отсӧг сетан шӧринъяслысь удж.
Видеоконференция пыр сӧвещанньӧ вылын Н. Н. Петров нима онкология шӧринса экспертъяс висьталісны Комиын онкологическӧй службалӧн ӧткымын уджалан нырвизь йылысь.
Сідз, найӧ пасйисны хирургическӧй онкология службалӧн удж ногтуйлысь содӧм.
Талы отсалӧ выль оборудование, мый воӧ Республиканскӧй онкология диспансерӧ.
Экспертъяслӧн кывъяс серти, вӧчӧма ыджыд удж лучевӧй диагностика юкӧн оборудуйтӧмын.
Пасйисны лучевӧй терапияын бурторъяс: воӧ ӧнія медтехника, коллективыс уджалӧ грамотнӧя, зэв бура.
Бурлань вежсьӧмъяс тӧдчӧны и химиотерапияын.
Комиын специалистъяс вӧдитчӧны терапиялӧн татшӧм ӧнія сикасъясӧн, кыдзи иммуннӧй да таргетнӧй.
Тӧдчымӧн бурмис и лекарственнӧй терапия: вӧдитчӧны лекарственнӧй препаратъяс назначитан ӧнія схемаясӧн.
— Медицина боксянь туялан национальнӧй шӧринъяссянь татшӧм кураторствоыс сетӧ позянлун видзӧдлыны мӧдарсянь да донъявны миян медицина службаяслысь уджсӧ.
Нимкодь вӧлі кывны бур кывъяс Республиканскӧй онкология диспансерын бурдӧдан тшупӧд серти, миян врачьясӧн уджсӧ бура тӧдӧм серти, — пасйис Лариса Карачёва.
— Аудитлӧн мыччӧдъяс подув вылын лоӧ лӧсьӧдӧма вӧзйӧмъяс онкология службаяслысь удж бурмӧдӧм серти.
Но талун нин Вежа Петыркарса экспертъяс гӧгӧрвоӧдісны, кутшӧм нырвизьын колӧ сӧвмыны.
Верктуя могъяс лыдын — Сыктывкарын, Эжваын, Ухтаын да Вӧркутаын восьтӧм амбулаторнӧй онкология шӧринъясын уджалысь кадръясӧс велӧдӧм да мӧд нога распределитӧм.
Сетӧма вӧзйӧмъяс Республиканскӧй онкология диспансерын МРТ аппарат отсӧгӧн видлалӧмъяслысь лыдсӧ содтӧм серти.
Эм мый вылын уджавны и онковисьӧмъяс водз диагностируйтӧм серти.
Кыдзи тӧдчӧдіс республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь, Шӧринса специалистъяслӧн индӧдъясыс отсалӧны онкология службаын уджалысь миян врачьяслы сетны медицина отсӧг Коми Республикаса олысьяслы.
Сідзжӧ зэв тӧдчанаӧсь телемедицина консультацияяс, кутшӧмъясӧс нуӧдӧны сьӧкыд клиническӧй случайясын.
Удж серти ёртасьӧмын нӧшта ӧти тӧдчанаторйӧн лоӧ Н. Н. Петров нима онкология шӧринлӧн подув вылын Комиысь врачьяслысь уджсикасын тӧдӧмлунъяссӧ содтыны позянлун.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация нуӧдіс министерствоясӧс да ведомствоясӧс петкӧдлысьяслы квалификация кыпӧдан курсъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1436 @ 2021-10-19 @}
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация нуӧдіс министерствоясӧс да ведомствоясӧс петкӧдлысьяслы квалификация кыпӧдан курсъяс
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация Регионӧн веськӧдлан шӧринкӧд ӧтув нуӧдіс олӧмӧ пӧртысь власьт органъясса да меставывса асвеськӧдлан органъясса уджалысьяслы квалификация кыпӧдан уджтас.
Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академияын прӧйдитісны «Общественносьткӧд да йӧзӧс юӧртан средствояскӧд канму органъяслӧн йитӧд кутӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс» тема серти квалификация кыпӧдан курсъяс.
Велӧдчӧмын участвуйтіс власьт органъясса 20 специалист.
Уджтаслӧн медводдза лунӧ кывзысьясыс велӧдысь, «Комиын PR ӧтмунӧм» велӧдан проектӧн веськӧдлысь Эльвира Илатовскаякӧд ӧтув тӧдмасисны канму PR-лӧн модельӧн, туялісны коммуникациялысь схема, классифицируйтісны олысьясӧс юӧртӧмлысь да йӧзкӧд воча йитӧд кутӧмлысь формаяс.
Материалсӧ туялӧмын медшӧрӧн лоӧ юӧртан поле моделируйтӧм власьт органлӧн тшупӧд серти — кар кытшса администрация, район, муниципальнӧй сӧвет да министерство.
Группаясын уджыс помасис проектъяс бура дорйӧмӧн.
Велӧдчӧмлӧн мӧд лунӧ курсъяс дырйи спикеръясӧн да экспертъясӧн вӧлісны Коми Республикаын Регионӧн веськӧдлан шӧринса юрнуӧдысьӧс вежысь Дмитрий Крупко да РВШ-са специалистъяс.
«Ӧтуввез-коммуникацияяс юкӧнын канму да муниципальнӧй служащӧйяслысь квалификация кыпӧдӧм — регионса РВШ-лӧн медшӧр могъясысь ӧти.
Квалификация кыпӧдан уджтасын ми участвуйтам медводдзаысь да водзӧ кӧсъям нуӧдны ӧтувъя удж регионса вузъяскӧд», — юксис велӧдӧм йылысь мӧвпъясӧн Дмитрий Крупко.
Регионӧн веськӧдлан шӧринса экспертъяс тӧдмӧдісны кывзысьясӧс став тшупӧда власьт органъяслӧн социальнӧй везъясын уджалан принципъясӧн, восьтісны текстӧн, гражданалӧн юӧръясӧн уджалӧм да ӧтуввезйын паськӧдӧм серти юалӧмъяс.
«Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин лӧсьӧдіс дженьыд да ставлы гӧгӧрвоана уджтас.
Татшӧм тренингъяссӧ позьӧ да колӧ нуӧдны накӧд, кодъяс уджалӧны нин, да накӧд, кодъяс сӧмын на кӧсйӧны уджавны социальнӧй везъясын», — пасйис квалификация кыпӧдан уджтас кывзысь, Сыктывкарса администрацияын юӧр да социальнӧй коммуникацияяс серти веськӧдланінса эксперт-аналитик Ольга Шашерина.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Неминучаысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти Коми Республикаса комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1438 @ 2021-10-19 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Неминучаысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти Коми Республикаса комиссиялысь заседание
Заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти Коми Республикаса юралысь сетіс регионса Веськӧдлан котырлы ӧткымын тшӧктӧм республикаса олысьяслысь безопасносьт могмӧдӧм серти.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев юӧртіс Коми Республикаса энергетика, оланін да коммунальнӧй овмӧс объектъяслӧн 2021–2022 воясся ар-тӧлын торкавтӧг уджавны дасьлун йылысь.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлӧн дӧзьӧр да ӧлӧдӧм серти удж нуӧдан веськӧдланінса начальниклысь могъяс недыр кадколастӧ збыльмӧдысь Олеся Матвеева юӧртіс 2021 воын пӧжаръясысь ӧлӧдӧм да пӧжарын пӧгибнитӧмысь йӧзӧс (челядьӧс) видзӧм серти нуӧдӧм мероприятиеяс йылысь.
Коми Республикаын велӧдан организацияясса, социальнӧй юкӧнса да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс вылын пӧжарысь видзчысян мераяс збыльмӧдӧм йылысь докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Елена Бударина, Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр Екатерина Грибкова.
Коми Республикаса Юралысь сетіс тшӧктӧм регионса Сьӧм овмӧс министерстволы да Веськӧдлан котырлы видзӧдлыны дзоньвидзалун видзан учреждениеясын ӧпастӧмлуна условиеяс лӧсьӧдӧм серти мероприятиеяс сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволысь заявкасӧ.
Тайӧ сьӧмсӧ веськӧдасны пӧжар йылысь юӧртан автоматическӧй системаяс, юӧртан да эвакуацияӧн веськӧдлан системаяс вежӧм, гора юӧртан автоматическӧй системаясӧн могмӧдӧм, петанінъяс оборудуйтӧм, пӧжарысь доръян системаяс вежӧм вылӧ.
Республикаса Велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволы, Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы да Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы тшӧктӧма водзӧ нуӧдны удж учреждениеяссӧ, кӧні йӧзыс олӧны сутки чӧж, кутшӧмъяс меститчӧны сотчытӧмлун серти улыс тшупӧда стрӧйбаясын, вуджӧдны сотчытӧмлун серти вылыс тшупӧда стрӧйбаясӧ, кутшӧмъяс лӧсялӧны урчитӧм корӧмъяслы.
«Медводз кӧсъя шыӧдчыны республикаса Веськӧдлан котыр да муниципальнӧй юкӧнъясӧн юрнуӧдысьяс дорӧ.
Эмӧсь юалӧмъяс, кутшӧмъясӧс оз позь кольны дыр кадколаст кежлӧ.
Татчӧ пырӧны миян олысьяслӧн — челядьлӧн, вермытӧм да висьысь йӧзлӧн, социальнӧй пациентъяслӧн безопасносьт серти юалӧмъяс.
Та вӧсна кора менам кывъяс дорӧ относитчыны кывкутӧмӧн.
Став мог серти, кутшӧмъясӧс ме сувтӧді Веськӧдлан котыр да Сьӧм овмӧс министерство водзын, примитны нюжмасьны позьтӧм помшуӧмъяс да юӧртны меным», — шуис заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын олысьяс вермасны бӧрйыны, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1440 @ 2021-10-20 @}
Комиын олысьяс вермасны бӧрйыны, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь
Канму услугаяс портал вылын заводитчис гӧлӧсуйтӧм олан пунктъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс 2022 воын йитасны ыджыд ӧда ӧтуввез дорӧ.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ формаа https://www.gosuslugi.ru/inet торъя юкӧд восьса нин.
Медым Коми Республикаса грезд, посёлок либӧ сикт лоис йитӧма 4G (LTE) мобильнӧй связь дорӧ, колӧ гӧлӧсуйтны на вӧсна Канму услугаяс портал вылын 2021 вося вӧльгым тӧлысь 15 лунӧдз.
Пасъям, мый гӧлӧсуйтігӧн лыддьӧны сӧмын олан пунктъяс, кӧні олӧ 100 — 500 морт.
Участвуйтӧм вылӧ колӧ Канму услугаяс портал вылын вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд да Коми Республикаын пырся регистрация.
Сідзжӧ эм позянлун ыстыны письмӧ Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерствоӧ татшӧм инпас серти: 123112, Мӧскуа к., Пресненскӧй наб., 10 к., 2 стр.
Письмӧын колӧ индыны ОНВ, регистрация инпас да олан пунктлысь ним, кытчӧ колӧ нюжӧдны связь.
Кык тӧлысь мысти Канму услугаяс портал вылын йӧзӧдасны лыддьӧг, кытчӧ пырасны Рочму пасьтала 2000 олан пункт, кутшӧмъясӧс йитасны ӧтуввез дорӧ мӧд во.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ Канму услугаяс портал вылын уджалӧ воча йитӧда платформа.
Платформаыс сетӧ позянлун дженьыд кадколастъясӧ чукӧртны гражданасянь воча юӧр, оперативнӧя артавны гӧлӧсуйтӧм серти кывкӧртӧдъяссӧ.
Коми Республикаса олан пунктъяслысь, кӧні олӧ 100–500 морт, лыддьӧгсӧ содтӧма.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юӧртіс уджтӧмалысьяслы выль проект йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1442 @ 2021-10-20 @}
Владимир Уйба юӧртіс уджтӧмалысьяслы выль проект йылысь
Республикаса Юралысь вӧзйис кар-районъясын олысьяслы, кодъяс окотитӧны велӧдчыны выль уджсикасӧ, дон босьттӧг тӧлысь да джын велӧдчыны регионын торъя колана специальносьтъясӧ.
«Демография» национальнӧй проектлӧн «Йӧзӧс уджӧн могмӧдӧмын отсӧг» федеральнӧй уджтас серти Коми Республикаын збыльмӧдсьӧ выль велӧдан проект.
«Найӧ, кодъяс талунъя лун вылӧ оз уджавны, вермӧны гижӧдчыны выль специальносьтъясӧ дон босьттӧг велӧдчӧм вылӧ.
Велӧдчӧны очнӧя: Ухтаын.
Овнысӧ сэн лоас кӧні.
Котыртысь — УКТУ содтӧд уджсикасӧ велӧдан институт — сетас мӧдлаысь локтӧмаяслы оланін», — пасйис регионса олысьяс дорӧ видео пыр шыӧдчӧмын Владимир Уйба.
Ухтаӧ вермасны локны Комиын олысьяс.
Найӧ, кодъяслӧн абу удж; кодъяс уджалӧны, но кӧсйӧны вежны уджсӧ; велӧдчысьяс; пенсияӧдз арлыда йӧз да пенсионеръяс.
А сідзжӧ — кагаӧс 3 арӧс тыртӧдз дӧзьӧритысь аньяс да аньяс, кодъяс оз уджавны, быдтӧны школаӧдз арлыда челядьӧс.
Уджтасӧ пырӧ 17-ысь унджык уджсикас: бурильщиклӧн отсасьысь, мусир да биару перйӧм серти оператор, плитка тэчысь, плӧтник, пусьысь, парикмахер…
Нырвизьяссӧ бӧрйӧма регионса уджалан рынокын коланлунъяс серти.
Велӧдчӧм бӧрын выль проектын участвуйтысьяслӧн лоас унджык позянлун аддзыны удж.
А сідзжӧ — босьтны ас вылӧ уджалысьлысь статус, кор помалысьяс восьтасны ассьыныс удж.
* * *
Велӧдчӧмыс заводитчас йирым тӧлысь помын.
Колӧ водзвыв гижӧдчыны.
Юӧрӧн позьӧ тӧдмасьны Ухтаын татшӧм номеръяс серти: 8 (8216) 738–714; 8 (929) 205–15–02, а сідзжӧ https://idpo.ugtu.net/course/besplatnoe_obuchenie/ сайтын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лариса Карачёва видзӧдліс, кыдзи пӧртӧны олӧмӧ «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1444 @ 2021-10-20 @}
Лариса Карачёва видзӧдліс, кыдзи пӧртӧны олӧмӧ «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект
Комиын национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёвалы юӧртісны Стрӧитчан да Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоясӧс петкӧдлысьяс.
Национальнӧй проект збыльмӧдӧм бӧрся видзӧдӧны регионса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
«Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» нацпроектлӧн мог — вӧчны медицина отсӧгсӧ йӧзлы судзсянаджыкӧн да кыпӧдны сылысь ногтуйсӧ, 2021 воын федеральнӧй да республиканскӧй сьӧмкудъясысь та вылӧ вичмӧдӧма 1,2 миллиард шайт.
Уджсӧ нуӧдӧны регионса сизим проект серти: первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг сетӧмсӧ сӧвмӧдӧм, сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъясысь бурдӧдӧм, онкология висьӧмъясысь бурдӧдӧм, челядьлысь дзоньвидзалун видзӧмсӧ сӧвмӧдӧм, медицина организацияясӧс квалифицируйтӧм кадръясӧн могмӧдӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын ӧтувъя цифрӧвӧй контур лӧсьӧдӧм, медицина услугаяс экспортируйтӧмсӧ сӧвмӧдӧм.
Сӧвещание дырйи Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство юӧртіс, мый нацпроект збыльмӧдӧм серти кырымалӧма 960 млн шайт мында вылӧ контрактъяс (урчитӧм сьӧмысь 80%) оборудование вайӧм, дзоньтасян уджъяс нуӧдӧм вылӧ да с.в.
Сӧвещание дырйи торйӧн видлалісны «Первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг сетӧмсӧ сӧвмӧдӧм» проект.
2021 воын кӧ санавиациялӧн лэбалӧм лыдыс вӧлі ёна унджык планын урчитӧм лыд сертиыс, то поликлиникаяслысь выль модельяс лӧсьӧдӧм серти вӧлісны юалӧмъяс.
Сизим поликлиника пӧвстысь кыкыс, кодъяс таво участвуйтӧны проектын, зіля выльмӧдчӧны (Емдінса да Сыктывса районнӧй больничаяс), а мӧд витыс сӧмын на пырӧдчӧны тайӧ уджас.
Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь пуктіс мог зільджыка уджавны та серти сетӧм федеральнӧй сьӧмсӧ кыдз позьӧ унджык видзӧмӧн.
Эмӧсь юалӧмъяс и фельдшер-акушер пунктъяс стрӧитӧм серти.
2021 воын Комиын урчитӧма стрӧитны 19 ФАП.
Кыдзи юӧртіс сӧвещанньӧ дырйи Стрӧитчан министерство, уджъяссӧ нуӧдӧны став объект вылын, но налӧн дасьлуныс торъялӧ.
Некымын объект вылын пӧдрадчикъяс уна сикас помка вӧсна оз кутчысьны урчитӧм кадӧ.
Стрӧитчан уджъяссӧ колӧ ӧддзӧдны Кыдзкарын, Йираёльын да Ыджыдвиддзын.
Лӧсялана тшӧктӧмъяссӧ дасьтӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котырын.
— Колӧ тӧдчӧдны «Сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъясысь бурдӧдӧм» регионса проект збыльмӧдӧм серти уджсӧ.
Проект серти 2021 воын ньӧбӧма 120 единица оборудование.
На отсӧгӧн позяс диагностируйтны сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъяссӧ да бурдӧдны наысь, а пациентъяс вермасны босьтны вылыс тшупӧда медицина отсӧг.
Видзтӧм сьӧм тшӧт весьтӧ позяс ньӧбны нӧшта 10 единица оборудование, — тӧдчӧдіс Лариса Карачёва.
— Бурмисны и «Онкология висьӧмъясысь бурдӧдӧм» проект серти петкӧдласъясыс.
Шуам, содіс медводдза да мӧд стадияясын эрдӧдан лёк пыкӧсъяслӧн пайыс.
Такӧд ӧтвылысь колӧ бура видзӧдны пациентъясӧс, кодъяс диспансернӧй дӧзьӧр улын, ас кадӧ видлалӧм да бурдӧдӧм бӧрся.
Сӧвещание дырйи пыдісянь видлалісны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системасӧ квалифицируйтӧм медицина кадръясӧн могмӧдӧм серти регионса проект серти уджсӧ.
Проектын «Земскӧй доктор» федеральнӧй уджтас дорӧ содтӧд урчитӧма специалистъяслы отсӧг.
Анализируйтӧмыс петкӧдліс, мый регионса отсӧг сетан мераясыс коланаӧсь.
Тайӧ, шуам, удж вылӧ босьтігӧн тырмытӧм специальносьта врачьяслы ӧтчыдысь мынтӧм (500 сюрс шайт), шӧр медицина специалистъяслы мынтӧмъяс (350 сюрс шайт), контракт подув вылын студентъясӧс велӧдӧм.
Та вылӧ видзӧдтӧг, республикаысь мунысь медицина кадръяслӧн лыдыс век на вевтыртӧ лыдсӧ налысь, кодъяс локтӧны уджавны Коми Республикаса канму медицина организацияясӧ.
— Миян мог — абу сӧмын велӧдны студентъяс-целевикъясӧс, ышӧдны уджавны врачьясӧс канму системаын.
Колӧ кутны сійӧ специалистъяссӧ, кодъяс уджалӧны нин дзоньвидзалун видзан юкӧнын.
Найӧ ёна колӧны миянлы.
Быд врачкӧд, быд медсестракӧд колӧ уджавны.
Кора, медым медицина организацияӧн став веськӧдлысьыс пуктісны мог кыдз позьӧ унджык видзны кадръясӧс, — тӧдчӧдіс Лариса Карачёва Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧс петкӧдлысьяс дорӧ шыӧдчигӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба висьталіс Владимир Путинлы Комиын авиация сӧвмӧдӧм серти вӧзйӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1445 @ 2021-10-21 @}
Владимир Уйба висьталіс Владимир Путинлы Комиын авиация сӧвмӧдӧм серти вӧзйӧмъяс
Йирым тӧлысь 19 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ВКС пыр пырӧдчис Рочмулӧн Каналан Сӧветса Президиумлӧн заседаниеӧ, кодӧн веськӧдліс Рочмуса Президент Владимир Путин.
Заседание дырйи видлалӧма 2030 воӧдз да 2035 воӧдз прогнозӧн страналысь транспортнӧй стратегия бала.
Сійӧс дасьтӧма Рочмуӧс сӧвмӧдан национальнӧй шӧр могъяс да стратегическӧй могъяс серти.
Документын лоас тӧд вылӧ босьтӧма транспорт услугаяс серти рынокӧ быд пырӧдчысьлысь, медводз Рочмуса гражданалысь, кодъяс олӧны каръясын да сиктъясын, странаса ылі да сьӧкыда воӧдчан районъясын, экономическӧй интересъяссӧ.
Стратегия балалӧн подулын кык концепт.
Медводдзаыс — подув транспорт вез, кутшӧмӧс 2035 воӧдз странаын артмӧдасны демография, экономика, социальнӧй да мукӧд условие тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Мӧдыс — сійӧ, кыдзи тайӧ везйӧд транспортыс кутас новлӧдлыны пассажиръясӧс да грузъяс.
Заседание восьтігӧн Рочмуса Президент Владимир Путин индіс ичӧт авиация сӧвмӧдан юалӧмъяс, кутшӧмъяс торйӧн нин тӧдчанаӧсь Коми Республикалы да арктикаса мукӧд регионлы.
«Колӧ паськӧдны регионпытшса авиация маршрутъяс, ӧнъяӧдны ичӧт аэропортъяс, выльмӧдны тайӧ рейсъяс вылысь самолётъяссӧ.
Гражданалы лоас кокньыдджык лэбавны ичӧт авиация отсӧгӧн», — пасйис Рочмуса Президент.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, коді пырӧ Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн Президиумӧ, сетіс некымын вӧзйӧм.
Регионса Юралысь вӧзйис выль пӧв видлавны транспорт безопасносьт ладмӧдан Рочму Федерацияса оланпастэчас.
2019–2020 воясӧ сійӧ ёна вежсис, тшӧтш и сынӧдті ветлан транспорт вылын.
Кыдзи пасйис Владимир Уйба, талун кежлӧ Коми Республикаса сьӧкыда воӧдчан 184 сикт-грездӧ, кутшӧмъяс пырӧны Рочмуса Арктика зонаӧ, позьӧ воӧдчыны сӧмын сынӧдті.
А транспорт безопасносьт юкӧнын выль корӧмъяс вӧсна транспорт юкӧнса субъектъяс воштасны уна сьӧм.
«Босьтны кӧ тӧд вылӧ мувывса инфраструктуралысь серпассӧ да ичӧт аэропортъяслысь убыткаяссӧ, «Комиавиатранс» регионса авиаперевозчиклӧн талун абу позянлуныс, медым могмӧдны аэропортъяссӧ транспорт безопасносьт средствоясӧн.
Такӧд йитӧдын вӧзъя выльысь видлавны сынӧдті ветлан транспорт дорӧ корӧмъяссӧ, ӧттшӧтш ладмӧдны авиация да транспорт безопасносьт юкӧнын корӧмъяссӧ.
Тайӧ сетас позянлун водзӧ уджавны Рочмуса ичӧт, но йӧзлы зэв колана аэропортъяслы да чинтыны найӧс видзӧм вылӧ рӧскодсӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Ставнас республикаын уджалӧ 7 аэропорт комплекс (Сыктывкар, Вӧркута, Усинск, Ухта, Печора, Инта каръясын да Чилимдін сиктын).
Вӧркутаын аэропорт комплекссӧ колӧ выльмӧдны.
Аэродромлысь лэбзян-пуксян полосасӧ пыртӧма уджӧ 1968 воӧ.
Бӧръяысьсӧ выльмӧдӧма 1975 воӧ.
«Вӧркута» аэровокзаллысь зданиесӧ, кӧні час чӧжӧн вермӧ мунны 100 морт, стрӧитӧма 1961 воӧ.
Республикалӧн да регионса авиаперевозчиклӧн, коді лоӧ аэропортса операторӧн, выльмӧдӧм вылӧ сьӧмыс абу.
Сы могысь, медым «Вӧркута» аэропортсӧ эз пӧдлавны да лӧсьӧдісны нормаяс серти, Владимир Уйба шыӧдчис канмуса юралысь дорӧ аэропортсӧ федеральнӧй эмбурӧ вуджӧдӧм йылысь вӧзйӧмӧн.
Таысь кындзи, Коми Республикаса Юралысь вӧзйис видлавны, эм-ӧ позянлун Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн Резервнӧй фондысь вичмӧдны сьӧм, медым отсавны «Комиавиатранс» регионса авиапредприятиелы, сійӧ оз сӧмын новлӧдлы сьӧкыда воӧдчан войвыв муниципалитетъясӧ да отсав Коми Республикаса сизим аэропортлӧн уджлы, но и збыльмӧдӧ санитарно-авиационнӧй эвакуация серти лэбалӧмъяс, сетӧ самолёт-вертолётъяс да экипаж, медым видзӧдны вӧрса пӧжаръяс бӧрся, да могмӧдӧ уджӧн 1700 мортӧс.
«Бур.
Зільмӧдчам босьтны тӧд вылӧ Тіянлысь вӧзйӧмъясныдтӧ», — вочавидзис Рочмуса Президент Владимир Путин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1446 @ 2021-10-21 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Уськӧдам тӧд вылӧ, Коми Республикаса Юралысь пыр подув вылын примитӧ гражданаӧс ас сёрниӧн.
Ӧні регионса олысьяс шыӧдчисны сы дорӧ олан условиеяс бурмӧдӧм, «Демография» национальнӧй проект збыльмӧдӧм, школаӧдз велӧдан аспом учреждениеяс восьтыны отсалӧм серти юалӧмъясӧн.
Ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы, муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяс решитӧм могысь, кутшӧмъясӧс регионса олысьяс индісны Коми Республикаса Юралысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика лоис Рочмуса эзысь сикӧтшлӧн юркарӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1449 @ 2021-10-21 @}
Коми Республика лоис Рочмуса эзысь сикӧтшлӧн юркарӧн
Вежа Петыркарын йирым тӧлысь 21 лунӧ нуӧдісны «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» проект серти форум.
Мероприятиеын медшӧр лоӧмторйӧн лоис «Рочмулӧн эзысь сикӧтшлысь» символ Ленинград обласьтсянь Коми Республикалы сетӧм.
«Тӧдчана да венласьны вермана туристическӧй маршрутъяс проектируйтӧм» форумлӧн пленарнӧй заседаниеын участвуйтісны Каръялалӧн туризм серти веськӧдланінса начальникӧс вежысь Мария Кушнир, Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрӧс медводдза вежысь Константин Баранов, Туристъяслы юӧртан организацияяслӧн национальнӧй ассоциацияса президент Михаил Ушаков, «Саридзса да ювывса юӧртан системаяс» ИКК-ӧн юрнуӧдысь Денис Новоселов, Рочмуса туроператоръяслӧн ассоциацияса олӧмӧ пӧртысь директор Майя Ломидзе.
Участвуйтысьяс висьталісны, кыдзи кыпӧдны регионъяслысь туризмын позянлунъяссӧ.
Мӧд юкӧнын «Рочмулӧн эзысь сикӧтшын» участвуйтысь регионъяс петкӧдлісны регионкостса турмаршрутъяс дасьтӧм да кыпӧдӧм серти Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса субъектъяслысь кейсъяс, сёрнитісны «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» серти маршрутъяс сӧвмӧдан мытшӧдъяс да водзӧ могъяс йылысь.
Ленинград обласьтсянь Коми Республикалы юркарлысь символ сетан кыпыд церемониясӧ сигӧртіс туристскӧй форум.
Мероприятие вылӧ волысьясӧс чолӧмаліс Ленинград обласьтын культура да туризм серти комитетӧн веськӧдлысь Евгений Чайковский да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева.
Ленинград обласьтын культура да туризм серти комитетӧн веськӧдлысь Евгений Чайковский казьтыштіс волысьяслы, мый «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» проектлӧн юркарӧн быдса кык во вӧлі Старая Ладога сикт.
«Ми медводдзаясӧн лоим «Эзысь сикӧтшлӧн» юркарӧн.
Старая Ладога — тайӧ сикт.
Но сылӧн сэтшӧм важ историяыс, мый весиг унджык карыс вежалісны эськӧ, — тӧдчӧдіс Евгений Чайковский.
— Ми колана ногӧн коллялім тайӧ кык восӧ, кӧть и колӧ вӧлі символсӧ сетны во сайын нин, но вирусыс ставсӧ торкис.
Талун ми сетам «Эзысь сикӧтшлысь» символсӧ бур, мича киясӧ».
Ӧні фарфорысь жемчужина кодь символическӧй трофей мӧдӧдчас Чилимдін войвывса сиктӧ — важ роч культура да традицияяс видзан паныдасьлытӧм шӧринӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн нимсянь проект котыртысьясӧс аттьӧаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева.
«Ме кӧсъя аттьӧавны проект котыртысьясӧс сыысь, мый буретш Коми Республикалы 100 во тыран воӧ найӧ тӧдчӧдісны республиканымӧс да Чилимдін лоис «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» проектлӧн юркарӧн.
Тайӧ зэв аслыспӧлӧс район.
Республика таво пасйӧ сё во тырӧмсӧ, а Чилимдінлы локтан воӧ тырас 480 во.
Миян планируйтӧма зэв уна проект.
Гашкӧ, ӧти воӧн ставсӧ вӧчны огӧ удитӧй, — шмонитыштіс Галина Габушева.
— Мед нин пандемияыс помасяс да миян лоас ыджыд праздник.
Локтӧй миянӧ!
Ми ставныдтӧ окотапырысь примитам!»
«Рочмулӧн эзысь сикӧтш» — регионкостса туристскӧй проект, мый артмӧ маршрутъясысь, кутшӧмъяс ӧтувтӧны Рочмулысь Рытыв-Войвывса историческӧй каръяс, областнӧй шӧринъяс, гырысь олан пунктъяс, кӧні ӧнӧдз на видзӧны паныдасьлытӧм история да культура памятникъяс, а сідзжӧ ЮНЕСКО Ставмирса наследие лыддьӧгӧ пырысь вӧр-ва объектъяс.
«Рочмулӧн эзысь сикӧтш» ӧтувтӧ 11 субъект, кутшӧмъяс пырӧны Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшӧ: Вежа Петыркар кар, Ленинград, Кардор, Вӧлӧгда, Калининград, Мурман, Псков, Новгород обласьтъяс, Каръяла да Коми Республикаяс, а сідзжӧ Яран асвеськӧдлан кытш.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба тшӧктіс паськӧдны война кадся йӧзлы Комиын социальнӧй отсӧг сетан мераяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1450 @ 2021-10-22 @}
Владимир Уйба тшӧктіс паськӧдны война кадся йӧзлы Комиын социальнӧй отсӧг сетан мераяс
Республикаса Юралысь юӧртіс та йылысь йирым тӧлысь 21 лунӧ «Вермӧм» республиканскӧй оргкомитетлӧн заседание дырйи.
«И министръяслы, и мэръяслы колӧ ёнджыка тӧждысьны олӧма йӧз вӧсна.
Миян пӧльяс да пӧчьяс — геройяс, найӧ дорйисны странаӧс фашизмысь.
Миянлы быть колӧ мӧвпавны сы йылысь, мый ми вермам вӧчны ветеранъяслы, медым налӧн олӧмыс вӧлі кокньыдджык да лӧсьыдджык», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы 2022 восянь дон босьттӧг сетны социальнӧй отсӧг тылса уджалысьяслы, фашист лагеръясса узникъяслы да кытшовтӧм Ленинградса олысьяслы.
Татшӧм корӧмӧн Мылдін районса ветеранъяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ аддзысьлігӧн, кор тавося моз тӧлысьӧ республикаса Юралысь воліс удж серти.
Тайӧ жӧ аддзысьлӧм дырйи вӧлі вӧзйӧма водзӧ бурмӧдны ветеранъяслысь да олӧма йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ Киров обласьтса «Колос» санаторийын.
Владимир Уйба тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы котыртны колана удж 2022 воӧ тайӧ проектсӧ збыльмӧдӧм серти.
Тылса уджалысьяслы быд во Вермӧмлӧн лун кежлӧ кутасны сетны 3 сюрс шайт мындаын республиканскӧй мынтӧм.
Казьтыштам, колян во сійӧс кыпӧдісны куим пӧв (1-сянь 3 сюрс шайтӧдз).
Водзӧ кутасны нуӧдны тылса уджалысьяслысь, Айму вӧсна Ыджыд тышса дӧваяслысь да фашист лагеръясса узникъяслысь оланінъяс дзоньталӧм серти удж.
Таво регионса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти обследуйтӧма «война кадся челядьлысь» оланінъяссӧ.
Мониторинг бӧрын пасйӧма, мый колӧ дзоньтавны 1000-ысь унджык керка да патера.
Владимир Уйба тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы локтан во кежлӧ вичмӧдны сьӧм да котыртны удж тайӧ олан жыръяссӧ дзоньталӧм могысь.
«Ветеранъяс — абу сӧмын олӧма йӧз.
Найӧ — миян войтырлысь история видзысьяс.
Быд во найӧ кольӧны пыр этшаджыкӧн и этшаджыкӧн.
Такӧд йитӧдын миян ӧтувъя мог — тӧждысьны на вӧсна.
Колӧ вӧчны ставсӧ, медым миян пыдди пуктана ветеранъяслы сетісны бур медицина, социальнӧй отсӧг, медым найӧ олісны лӧсьыд условиеясын», — пасйис Владимир Уйба.
Сідзжӧ заседание дырйи сёрнитісны сы йылысь, кыдзи республикаын видзӧны Айму вӧсна Ыджыд тыш, миян землякъяс-геройяс йылысь историческӧй паметьсӧ.
Тайӧ юкӧнын Кӧрткерӧс районлӧн уджаланногыс шуӧма медбурӧн да мукӧд муниципалитетлы тшӧктӧма уджавны татшӧм жӧ ногӧн.
Примитӧма помшуӧм 2022 во помӧдз паспортизируйтны Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслысь гу местаяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь лӧсьӧдіс социальнӧй везъясын выль аккаунтъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1451 @ 2021-10-22 @}
Коми Республикаса Юралысь лӧсьӧдіс социальнӧй везъясын выль аккаунтъяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба лӧсьӧдіс кык выль аккаунт, кӧні висьталӧ кар-районъясса олысьяслы аслас удж да ас йывсьыс.
Инстаграмын «glavakomiuyba» выль аккаунтӧ позьӧ пырны татшӧм ыстӧг пыр: https://www.instagram.com/glavakomiuyba/?utm_medium=copy_link
Таысь кындзи, регионса юрнуӧдысь восьтіс Телеграмм мессенджерын «Глава Коми Уйба» канал: https://t.me/glavakomiuyba
— Тайӧ аккаунтъясын висьтала сы йылысь, мый оз петкӧдлыны менам удж йылысь юӧртігӧн.
Сідз, колян шойччан лунӧ йӧзӧді пикӧд шойччыны ветлӧм йылысь видео, а вежон чӧжӧн — удж йылысь выльторъяс, — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
— Уна губернатор вӧчӧ тадзи.
Ме тшӧтш лыддя, мый колӧ кутны йитӧд республикаса олысьяскӧд ӧтуввез пыр: официальнӧй да абу официальнӧй аккаунтъяс сетӧны позянлун йӧзлы, кодъяс кӧсйӧны унджык тӧдны регионӧн веськӧдлӧм йылысь, тӧдмавны, мый вӧчсьӧ талун.
Владимир Уйбалӧн выль аккаунтъясысь позьӧ тӧдмавны сы йылысь, мыйла абу став мэрыс дасьӧсь видзны школаӧ ветлан туйяс дзоньталӧм вылӧ сьӧмсӧ, кыдзи регионса Юралысьлӧн пырӧдчӧм бӧрын Усинскын ладмӧдӧма школаын вердӧмкӧд йитчӧм инцидентсӧ, кутшӧм выль пӧлӧс отсӧг дасьтӧма Вуктыллы, медым бырӧдны ломтысян кадколасткӧд йитчӧм мытшӧдъяссӧ да с.в.
Социальнӧй везъясын водзынджык лӧсьӧдӧм лист бокъясыс колясны.
Кыдзи и водзын, сэтчӧ кутасны йӧзӧдны выльторъяс — Коми Республикаса Юралысьлӧн уджкӧд йитчӧм пресс-релизъяс да видео пыр шыӧдчӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Вежа Петыркарса канму педиатрическӧй университетысь специалистъяс сетісны Комиын челядьлы медицина служба бурмӧдӧм да кага кулӧм чинтӧм серти вӧзйӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1453 @ 2021-10-22 @}
Вежа Петыркарса канму педиатрическӧй университетысь специалистъяс сетісны Комиын челядьлы медицина служба бурмӧдӧм да кага кулӧм чинтӧм серти вӧзйӧмъяс
Университетса экспертъяскӧд, кодъяс уджавлісны миян регионын, удж серти аддзысьлӧмсӧ нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Вежа Петыркарысь уджъёртъяскӧд сёрниӧ пырӧдчисны регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧс, Челядьлы республиканскӧй клиническӧй больничаӧс, Республиканскӧй перинатальнӧй шӧринӧс, Сыктывкарса челядьлы 3 №-а поликлиникаӧс петкӧдлысьяс.
Войвыв юркарса педиатрическӧй университетысь сизим специалист видлалісны Коми республиканскӧй клиническӧй больничалысь уджсӧ.
Вежа Петыркарысь экспертъяс тані абу нин медводдзаысь.
Найӧ пасйисны челядьлы медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртӧмын бурланьӧ вежсьӧмъяс.
— Ми аддзам бурланьӧ вежсьӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс пыртісны миян вӧзйӧмъяс серти.
Комиысь уджъёртъяскӧд ми гӧгӧрвоам ёрта-ёртнымӧс да уджалам ӧти туйвизьын.
Ӧд миян ӧти мог — видзны кыдз позьӧ унджык челядьлысь олӧм, — тӧдчӧдіс Антон Соловьев, профессор И. М. Воронцов нима педиатрия кафедраса доцент, Ленинград обласьтса штатӧ индытӧм медыджыд специалист педиатр.
Вежа Петыркарысь экспертъяс нуӧдісны Комиын кага кулӧм серти анализ.
Тӧдчӧдісны, мый шӧр помкаясыс оз йитчыны медицинакӧд.
Вӧзйисны бурджыка уджавны бать-мамкӧд, торйӧн нин омӧль оласнога семьяяскӧд, лӧсьӧдны та вылӧ социальнӧй вежӧсъяс.
Сы могысь, медым чинтыны медицинакӧд йитчӧм помкаяс вӧсна кага кулӧмсӧ, колӧ бурмӧдны да вӧчны судзсянаӧн паллиативнӧй отсӧгсӧ: котыртны паллиативнӧй бригадаяс, велӧдны бать-мамӧс да челядьлы социальнӧй учреждениеясысь уджалысьясӧс дӧзьӧритны сьӧкыда висьысь челядьӧс.
Челядьлы республиканскӧй больничалы вӧзйӧмъяс — лӧсьӧдны паллиативнӧй юкӧн, пыртны штатӧ клиническӧй фармакологӧс да клиническӧй эпидемиологӧс.
Педиатрическӧй медуниверситетӧс петкӧдлысьяс шуисны, мый дасьӧсь велӧдны тайӧ специалистъяссӧ асланыс вузын.
— Экспертъяслӧн донъялӧмыс, челядьлысь дзоньвидзалун видзӧмын миян мытшӧдъяс вылӧ мукӧд йӧзлӧн видзӧдласыс миянлы зэв ёна колӧ.
Миянлы индісны сійӧ позянлунъяссӧ, кутшӧмъяс вермасны чинтыны республикаын кага кулӧм серти тшупӧдсӧ.
Ми неонатология, педиатрия да кага чужтігӧн отсасьысь службаса юрнуӧдысьяскӧд да специалистъяскӧд ӧтвылысь быть босьтам тӧд вылӧ Вежа Петыркарса кураторъяслысь вӧзйӧмъяссӧ.
Тайӧ вӧзйӧмъясыс лоасны котыртӧм да веськӧдлӧм серти помшуӧмъяслы подулӧн, отсаласны бурмӧдны челядьлы медицина отсӧг сетӧмсӧ, — кывкӧрталіс Лариса Карачёва.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лариса Карачёва пырӧдчис Ставрочмуса олысьяслӧн переписьӧ Канму услугаяс портал пыр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1457 @ 2021-10-25 @}
Лариса Карачёва пырӧдчис Ставрочмуса олысьяслӧн переписьӧ Канму услугаяс портал пыр
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь корис регионса олысьясӧс тшӧтш вочавидзны анкетаса юалӧмъяс вылӧ электроннӧя.
— Тайӧс ӧдйӧ да кокньыд вӧчны.
Сідзжӧ ӧтуввез пыр переписьыс отсалӧ бырӧдны контактъяс, мый зэв тӧдчана пандемия дырйи.
Перепись анкетасӧ позьӧ гижны кӧть кутшӧм кадӧ, гортысь петавтӧг.
Тайӧ оз босьт уна кад, но отсалас пуктыны пай ӧтувъя уджӧ.
Перепись дырйи босьтӧм юӧрыс сетас позянлун бурджыка тӧдмавны страналӧн олӧм йылысь, лоас подулӧн дас вояс вылӧ канму уджтасъяс примитӧмлы.
Тайӧ и сьӧмкуд, и социальнӧй отсӧг, и школаяс, челядьлы садъяс, больничаяс стрӧитӧм, — тӧдчӧдіс Лариса Карачёва.
Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь туйдіс: колӧ оз сӧмын аслыныд прӧйдитны переписьсӧ, но и отсавны гижны электроннӧй анкетасӧ олӧма бать-мамныдлы, кодъяслӧн эм Канму услугаяс порталын учётнӧй гижӧд.
Казьтыштам: Переписьлӧн юалӧмъяс вылӧ позьӧ вочавидзны Канму услугаяс порталын, эм кӧ учётнӧй гижӧд.
Кыдзи и пыр, перепись нуӧдысьяс тшӧтш кутасны уджавны.
Сідзжӧ перепись прӧйдитӧм могысь позьӧ локны контролёрскӧй участокӧ либӧ уна мога шӧринӧ.
Ӧтуввез пыр пырӧдчыны Переписьӧ позьӧ вӧльгым тӧлысь 8 лунӧдз.
Перепись нуӧдысьяс уджалӧны вӧльгым тӧлысь 14 лунӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын урчитісны эпидемия понда виччысьтӧм каникулъяслысь условиеяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1460 @ 2021-10-25 @}
Комиын урчитісны эпидемия понда виччысьтӧм каникулъяслысь условиеяссӧ
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблысь заседание.
Эпидемия серти серпас йылысь докладӧн сёрнитіс Роспотребнадзорлӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысь — Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врач Людмила Глушкова.
Колян вежоннас 1 арӧсӧдз челядь, школаӧдзса челядь, школаын велӧдчысьяс, томулов, 65 арӧса да арлыдаджык йӧз пӧвстын висьысьяслӧн лыдыс ёна содіс.
Висьмӧмаяс пӧвстысь 60%-ыс — тайӧ уджалысь граждана.
Медъёна висьӧны офисын уджалысьяс, велӧдан, канмуӧн веськӧдлан, промышленносьт, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, йӧзӧс ӧтув вердан да вузасян юкӧнын.
«Выль коронавирус инфекция паськалӧм серти эпидемиологическӧй серпасыс лёкмӧ — висьысьяслӧн лыдыс содӧ.
Миянлы ковмӧ COVID–19 висьмӧм пациентъяслы дасьтыны выль койкаяс, дзескӧдны медицина боксянь план серти могмӧдӧмсӧ.
Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаын, медицина уджалысьяслӧн уджыс ёна содӧ.
Ёна висьмалӧны челядь.
Кувсьӧмаяслӧн лыдыс содӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Сы могысь, медым чинтыны выль коронавирус инфекция паськалӧмсӧ, Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн Индӧдӧн йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз бӧръясӧ пыртӧмӧн странаын урчитӧма уджавтӧм лунъяс удждонъяс кольӧмӧн.
Оперштабӧ пырысьяс гӧлӧсуйтісны содтӧд дзескӧдан мераяс вӧсна, кутшӧмъяс лоасны вынаӧн Комиын уджавтӧм лунъяс дырйи да налӧн помасьӧм бӧрын.
Тайӧ помшуӧмъяс подув вылын регыдъя кадӧ «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ пыртасны вежсьӧмъяс.
«Тайӧ мераяслӧн коланлун йылысь юалӧмсӧ сувтӧдны оз ков.
Ми корсим позянлунъяс, медым и экономика уджаліс, и ковидысь кулӧмаяслӧн лыдыс эз сод, и медым эз вӧв сэтшӧмтор, мый миянлы оз кутны тырмыны койкаяс.
Но кодлы кутас ковны экономикаыс, кор йӧзыс татшӧма кувсялӧны?
Кулӧмаяслӧн лыдыс содӧ 2 сюрсӧдз да регыд вермас лоны нӧшта на унджык.
Миян кислородыс зарни кодь — быд лун литръясӧн арталам: кутшӧм карлы да районлы кымын сетны.
2–3 тӧлысьӧн сійӧс видзӧмыс странаын содіс уна пӧв.
Регыд миян странаын оз кутны тырмыны ни кислород, ни противовируснӧй препаратъяс», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаса юстиция министр Алексей Осташов юӧртіс объектъяс вылын, кӧні кӧсйӧны уджавтӧм лунъяс кежлӧ дугӧдлыны уджсӧ, рейдӧвӧй мероприятиеяс нуӧдӧм серти планъяс йылысь: «Ӧнія кадӧ Пытшкӧс делӧяс министерство арталӧ вынъяс да средствояс.
Олӧмӧ пӧртысь став власьт органыс да муниципалитетыс юӧртісны рейдӧвӧй мероприятиеяс нуӧдны дасьлун йылысь».
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Владимирович Дягилев вӧзйис недыр кад кежлӧ дугӧдлыны медицина организацияясын планӧвӧй ӧлӧдан мероприятиеяс (диспансеризация, ӧлӧдан медицина осмотръяс) нуӧдӧмсӧ эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз.
Вӧзйӧмсӧ ошкисны.
«Тайӧ сетас позянлун чинтыны амбулаторияясын медицина уджалысьяслысь содтӧд уджсӧ.
Талун тайӧ луннас 80–100 вызов, а вӧзйӧма медуна вӧчны 25–30 вызов.
Татшӧм жӧ нагрузкаыс регыдъя медицина отсӧг сетан бригадаяслӧн: Сыктывкарын суткинас бригадаыс петавлӧ 400 ысь, Ухтаын — 140-ысь, — подулаліс Игорь Дягилев.
— Та дырйи вӧзъям водзӧ нуӧдны пациентъяслы, кодъяс висьлісны коронавирусӧн, пыдісянь диспансеризация.
А сідзжӧ нуӧдны быть медицина осмотръяс, шуам, водительяслы рейсъяс водзын».
Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн юрнуӧдысь юӧртіс, кыдзи кутасны уджавны медицина учреждениеяс уджавтӧм лунъясӧ.
Регыдъя медицина отсӧг сетан служба кутас уджавны сутки чӧж, поликлиникаяс бердын эновтны позьтӧм медицина отсӧг сетан юкӧнъяс уджаласны воддза график серти, вӧльгым тӧлысь 7 лун кындзи — тайӧ шойччан лун.
Медицина организацияяслӧн юкӧдувъяс, кодъяс сетӧны первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг ковидӧн висьысь пациентъяслы, колл-шӧринъяс да компьютернӧй томографияа шӧринъяс сідзжӧ уджалӧны воддза график серти, гаж лунъясӧ тшӧтш.
Лабораторияяс кутасны уджавны быд лун.
Стоматологическӧй, патологоанатомическӧй, судебно-медицинскӧй бюрояс сідзжӧ уджалӧны быд лун, а гаж лунъясӧ — дженьыд уджалан график серти.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын пыртӧны ковидлы паныд содтӧд дзескӧдӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1462 @ 2021-10-26 @}
Комиын пыртӧны ковидлы паныд содтӧд дзескӧдӧмъяс
Рочму Федерацияса Президентлысь тшӧктӧмъяссӧ збыльмӧдӧм могысь да помшуӧмъяс подув вылын, кутшӧмъясӧс примитӧма выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧн, пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз дугӧдӧма медицина организацияясӧн диспансеризация юкӧнын ӧлӧдан мероприятиеяс нуӧдӧм, тшӧтш и стационарнӧй организацияясын куйлысь бать-мамтӧм да пикӧ воӧм челядьлы, а сідзжӧ бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьлы, на пиын пи (ныв) пыдди босьтӧм, тӧрасьӧм (тӧждысьӧм) улӧ приёмнӧй либӧ патронат семьяӧ босьтӧм челядьлы, да гражданалы, тшӧтш и тыр арлыдтӧмъяслы, ӧлӧдан медицина осмотръяс, йӧзлы, кодъяс висисны COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн, пыдісянь диспансеризация нуӧдӧм кындзи.
Рочму Федерацияса Президентӧн урчитӧм уджавтӧм лунъяс дырйи (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз) кинотеатръяслы (кинозалъяслы), театръяслы, театральнӧй да концертнӧй организацияяслы, клуб сяма учреждениеяслы, библиотекаяслы, музейяслы, а сідзжӧ спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслы позьӧ уджавны, найӧ кӧ кутчысьӧны быть колана условиеӧ, мый серти залсӧ (трибунаяссӧ) колӧ тыртны став местасьыс 50 прӧчентысь абу унджык да кор став волысьлӧн (видзӧдысьлӧн) эм COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR код (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма 6 календарнӧй тӧлысь) либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык (сэк, кор эм вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицинскӧй документ) (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс, найӧ локтӧны мероприятиеяс вылӧ QR-код да ПЦР-тест вылӧ результат петкӧдлытӧг).
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз вылынджык индӧм дзескӧдӧмыс водзӧ кутас уджавны, но залсӧ (трибунаяссӧ) колӧ тыртны став местасьыс 70 прӧчентысь абу унджык.
Рочму Федерацияса Президентӧн урчитӧм уджавтӧм лунъяс дырйи (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз) оз лэдзны волысьясӧс да уджалысьясӧс зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні вузасьӧны, вӧчӧны уджъяс, сетӧны услугаяс, сы лыдын:
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие, татшӧм организацияяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кутшӧмъяс сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс туй морт керкаясын, йӧзӧс овмӧдан мукӧд объектын, туй морт керкаын услугаяс сетан лун (сутки) лыд вылӧ видзӧдтӧг сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс сэні оз овны;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын;
2) торйӧн вузасян объектъяс, татшӧм объектъяс кындзи:
— аптекаяс да аптека пунктъяс;
— торйӧн вузасян объектъяс сёян-юан да (либӧ) медводз колана абу сёян-юан тӧвар вузалан юкӧнын, кутшӧмъясӧс урчитӧма Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2020 во рака тӧлысь 27 лунся 762-р №-а тшӧктӧмӧн сэк, кор татшӧм тӧварлӧн пайыс вузӧс сикасъяс пӧвстын артмӧдӧ 30%-ысь оз этшаджык;
— торйӧн вузасян объектъяс тӧваръяс дистанционнӧя вузалан юкӧнын, сы лыдын вайӧмӧн;
3) организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны бытӧвӧй да торъя йӧзлы мукӧд колана услуга, на лыдын вурӧм, дзоньталӧм, мебель вӧчӧм, песласьӧм да химчистка, татшӧм организацияяслӧн, асшӧр уджалысьяслӧн жыръясӧ гражданалӧн пыравтӧг могмӧдӧм кындзи;
4) мичмӧдчан салонъяс, косметическӧй салонъяс, СПА-салонъяс, массажнӧй салонъяс, солярийяс, пывсянъяс, саунаяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны косметическӧй услугаяс;
5) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс;
6) стоматологическӧй организацияяс, сэтшӧм случайяс кындзи, кор татшӧм организацияяслӧн жыръясӧ граждана локтӧны висьӧмъясӧн да сэтшӧм аскылӧмӧн, кор колӧ сетны стоматологическӧй отсӧгсӧ экстреннӧй да эновтны позьтӧм формаын;
7) организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаясын, караокеын, боулинг-клубъясын;
8) челядьлы ворсан жыръяс, челядьӧс гажӧдан шӧринъяс, челядьлы лунся лагеръяс, тыр арлыдтӧмъяслы татшӧм сяма мероприятиеяс нуӧдан мукӧд ин, а сідзжӧ содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй учреждениеяс;
9) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын.
Тайӧ пунктӧн урчитӧм дзескӧдӧмъясыс оз паськавны организацияяс вылӧ, кутшӧмъяслӧн уджыс оз вермы лоны дзескӧдӧма «Выль коронавирус инфекция (COVID–19) паськалӧмкӧд йитӧдын Рочму Федерацияса субъектъясын олысьяслысь санитарно-эпидемиологическӧй серпас боксянь бур олӧм могмӧдан мераяслысь вынсӧ нюжӧдан пӧрадок индӧм йылысь» Рочму Федерацияса Президентлӧн 2020 во ода-кора тӧлысь 11 лунся 316 №-а индӧд серти.
Та дырйи организацияяс да асшӧр уджалысьяс вермӧны сетны позянлун уджавны лӧсялана инъясын, зданиеясын, стрӧйбаясын, сооружениеясын (налӧн жыръясын) йӧзлы, кодъяс дӧзьӧритӧны да видзӧны индӧм объектъяссӧ, а сідзжӧ могмӧдны процессъяс, кутшӧмъясӧс оз позь сувтӧдны технологическӧй аслыспӧлӧслунъяс вӧсна, йӧзлы, кодъяс арталӧны да мынтӧны удждон.
Дугӧдсьӧ Коми Республикаса власьт органъяслӧн да канму учреждениеяслӧн (сы лыдын канму услугаяс сетан уна мога шӧринъяслӧн) жыръясын канму да мукӧд услуга сетӧм, татшӧм канму услугаяс кындзи:
чужӧмсӧ канмусянь пасйӧм серти;
юксьӧмсӧ канмусянь пасйӧм серти, кор юксьӧмсӧ канмусянь пасйӧмлысь кадпассӧ индӧма 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь 2021 вося вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз;
кувсьӧмсӧ канмусянь пасйӧм серти.
Та дырйи канму да мукӧд услугасӧ, кутшӧмъясӧс позьӧ сетны электроннӧя, сетӧны сӧмын электроннӧя.
Канму услугаяс сетан уна мога шӧринъяслы могмӧдны уджалысьяслысь петӧмсӧ вынсьӧдӧм график серти, лыддьӧгын индӧм «Менам документъяс» шӧринын ӧти дежурнӧй ӧшиньлысь уджсӧ могмӧдны коланлун вылӧ мыджсьӧмӧн, гражданалы канму услугаяс серти кывкӧртӧдъяс сетӧмсӧ котыртӧм могысь сэк, кор шыӧдчысьлӧн олӧмын эм лоӧмтор, мый понда сылӧн олӧмыс либӧ бур олан условиеясыс веськалӧны грӧз улӧ да колӧ примитны эновтны позьтӧм помшуӧм.
Позьӧ нуӧдны официальнӧй мероприятиеяс, кутшӧмъясӧс котыртӧны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт торганъяс да меставывса асвеськӧдлан органъяс эпидемиялы паныд мероприятиеясӧ кутчысьӧмӧн да COVID–19 выль коронавирус инфекция артмӧмысь да паськалӧмысь ӧлӧдӧм серти санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъяс збыльмӧдӧмӧн, сы лыдын татшӧм Индӧдӧн урчитӧм корӧмъясӧ кутчысьӧмӧн.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз гражданалы позяс волывлыны организацияясӧ, кутшӧмъясӧс урчитӧма тайӧ пунктӧн, сэк, кор став волысьлӧн лоӧ выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR код (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма 6 календарнӧй тӧлысь) либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык (сэк, кор эм вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицинскӧй документ) (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс, найӧ локтӧны мероприятиеяс вылӧ QR-код да ПЦР-тест вылӧ результат петкӧдлытӧг), а сідзжӧ сэк, кор ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс, гожся верандаяс (гожся кафеяс) да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие оз кутны уджавны 23 чассянь 6 часӧдз.
Уджавтӧм лунъяс дырйи (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз) школаӧдз велӧдан организацияясын сэк, кор бать-мамлӧн либӧ оланпас серти мукӧд петкӧдлысьлӧн, кодъяс водзӧ уджалӧны индӧм кадколастӧ, кодъяслӧн уджыс оз пыр тайӧ Индӧдлӧн 222 пунктӧн урчитӧм лыддьӧгӧ, эм лӧсялана помшуӧм, вӧзйӧма котыртны дежурнӧй группаяслысь уджсӧ индӧм группаясын санитарнӧй режимӧ кутчысьӧмӧн.
Коми Республикаын уджсӧ нуӧдысь удж сетысьяслы 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь колӧ вуджӧдны 60 арӧса да арлыдаджык уджалысьясӧс, а сідзжӧ найӧс, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс (сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъяс, лолалан органъяслӧн висьӧмъяс, диабет) дистанционнӧя (удалённӧя) уджалӧм вылӧ, кодъяслӧн абу выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификат либӧ коді висьліс COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн 6 тӧлысьысь унджык сайын, кор тайӧ оз торк организациялысь уджаланногсӧ, вакцинация нуӧдӧм могысь (сэк, кор абуӧсь медицина боксянь паныд помкаяс).
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь 60 арӧса да арлыдаджык гражданалы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс (сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъяс, лолалан органъяслӧн висьӧмъяс, диабет) да кодъяслӧн абу выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификат либӧ кодъяс висьлісны COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн 6 тӧлысьысь унджык сайын, оз позь петны оланінысь (овланінысь), татшӧм случайяс кындзи:
— сэк, кор колӧ мунны организацияын уджалан места вылӧ (либӧ уджалан местаысь), индӧм гражданаӧс кӧ абу вуджӧдӧма дистанционнӧя уджалан режим вылӧ, найӧ абу отпускынӧсь либӧ на серти абу оформитӧма уджавны вермытӧмлун йылысь листок;
— сэк, кор колӧ шыӧдчыны экстреннӧй (эновтны позьтӧм) медицина отсӧгла, да сэк, кор олӧмлы да дзоньвидзалунлы эм мӧд сикас веськыд грӧз;
— сэк, кор колӧ мунны сад либӧ град йӧр вӧдитан му участокъяс вылӧ (либӧ сэтысь) ас транспортӧн, ӧтув вӧдитчан автомашина транспортӧн либӧ таксиӧн;
— сэк, кор колӧ мунны вузӧс, уджъяс, услугаяс ньӧбан матысса инӧдз, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧмсӧ абу дзескӧдӧма тайӧ Индӧд серти;
— сэк, кор колӧ гуляйтӧдны гортса пемӧсъясӧс оланінсянь (овланінсянь) 100 метрысь абу ылынджык;
— сэк, кор колӧ петкӧдны шыбласъяс матысса чукӧртанінӧ.
Тайӧ пунктӧн урчитӧм дзескӧдӧмъясыс оз паськавны медицина отсӧг сетан случайяс вылӧ, инӧд видзан органъяслӧн, войтырӧс доръян да неминучаысь видзан органъяслӧн да налӧн ведомствоувса организацияяслӧн, адвокатъяслӧн, нотариусъяслӧн, ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь тыр-бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь органъяслӧн, мукӧд органлӧн удж вылӧ сэтшӧм удж юкӧнын, кӧні веськыд могыс — дорйыны гражданалысь олӧм, дзоньвидзалун да мукӧд инӧд да вӧля, сы лыдын сувтны мыж вӧчӧмлы паныд, видзны ӧтйӧза пӧрадок, эмбур да войтырлысь ӧпастӧмлун.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лариса Карачёва видзӧдіс, кутшӧм ногӧн сеталӧны оланінъяс бать-мамтӧм челядьлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1464 @ 2021-10-27 @}
Лариса Карачёва видзӧдіс, кутшӧм ногӧн сеталӧны оланінъяс бать-мамтӧм челядьлы
Кымын олан жыр ньӧбисны нин муниципалитетъяс да кымын патера кӧсйӧны ньӧбны во помӧдзыс — юӧртісны республикаса кар-районъясса администрацияясӧн юрнуӧдысьяс.
Уджалан группалӧн заседаниеӧ пырӧдчисны республикаса Велӧдан, наука да том йӧз политика министерствоӧс, Коми Республикаса Следственнӧй комитетлысь Следственнӧй веськӧдланінӧс, Коми Республикаса прокуратураӧс, Коми Республикаса стрӧитчан да туй овмӧс министерствоӧс, Коми Республикаса сьӧм овмӧс министерствоӧс петкӧдлысьяс.
Кыдзи висьталіс Коми Республикаса велӧдан министр Наталья Якимова, бать-мамтӧм челядь лыдысь оланінсӧ колӧ сетны 1288 мортлы.
2021 воын Коми кар-районъясын налы ньӧбисны нин 200 патера.
Оланінӧн могмӧдӧма 206 мортӧс.
Таво бать-мамтӧм челядьлы оланін ньӧбӧм вылӧ вичмӧдӧма 375 миллион шайт, та лыдын федеральнӧй сьӧмкудйысь 66 миллион шайт.
Федеральнӧй сьӧмсӧ оланін вылӧ ставнас нин видзисны, республиканскӧй сьӧмсӧ сӧмын джынвыйӧ.
Та дырйи кадыс сы вылӧ, медым тырвыйӧ видзны во вылӧ вичмӧдӧм сьӧмсӧ, кольӧ зэв этша.
Пуктӧм могсӧ тырвыйӧ збыльмӧдісны Усинск да Печора, 80%-ысь унджык сьӧмсӧ оланін ньӧбӧм вылӧ видзисны нин Кӧрткерӧс, Мылдін, Емдін, Удора, Княжпогост районъяс, Сосногорск да Ухта каръяс.
— Могмӧдны бать-мамтӧм челядьлысь оланінкӧд йитчӧм инӧдъяс дорйӧм серти канму уджмогъяс бура олӧмӧ пӧртӧмсӧ — татшӧм мог пуктіс муниципальнӧй юкӧнъясӧн юрнуӧдысьяс водзын Лариса Карачёва.
Талун нуӧдӧны вичмӧдӧм сьӧмсӧ колана ногӧн видзӧм вылӧ веськӧдӧм мероприятиеяс, но та вылӧ видзӧдтӧг некымын тӧлысь нин меставывса асвеськӧдлан мукӧд органыс этша видзӧны тайӧ сьӧмсӧ.
Тайӧ Изьва, Чилимдін, Сыктыв, Луздор районъяс да Сыктывкар.
Заседание дырйи кывзісны республикаса индӧм муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяслысь докладъяс.
Найӧ эскӧдісны, мый во помӧдзыс став кӧсйысьӧмсӧ збыльмӧдасны.
Мыйтакӧ патера ньӧбӧма нин, регыд кырымаласны мыйтакӧ контракт найӧс ньӧбӧм вылӧ.
Некымын аукцион юӧртасны йирым тӧлысь помӧдз, медым удитны ньӧбны да колана ногӧн оформитны оланінсӧ.
Сӧвещание вылын юӧртӧма серти, патера ньӧбӧм могысь вӧдитчӧны уна ногӧн: видлалӧны вӧзйӧмъяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь сійӧ либӧ мӧд карын да районын.
Кызвыннас тайӧ вторичнӧй рынок вылын ньӧбӧм оланінъяс, но выль керкаясӧ вложениеяс эмӧсь жӧ: Сыктывкарын да Кулӧмдінын.
Изьваын вичмӧдӧма бать-мамтӧм челядьлы уна патераа керка стрӧитӧм улӧ участок.
Ведомствокостса уджалан группалӧн локтан заседание дырйи, мый лоас вӧльгым тӧлысьын, кӧсйӧны видлавны вося удж серти кывкӧртӧдъяс да 2022 воын бать-мамтӧм челядьлы оланінъяс содтӧд сетан ногъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын 4 сюрсысь унджык олысь бӧрйисны нин, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1466 @ 2021-10-27 @}
Комиын 4 сюрсысь унджык олысь бӧрйисны нин, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь
Канму услугаяс порталын гӧлӧсуйтӧны олан пунктъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс 2022 воын йитасны ыджыд ӧда ӧтуввез дорӧ.
Медуна гӧлӧс талун кежлӧ босьтісны нин Кедвавом сикт (Ухта кар) — 316, Петрунь сикт (Инта кар) — 294, Закарвань грезд (Усинск кар) — 201, Йӧртымдін сикт (Удора район) — 143, Койю посёлок (Изьва район) — 124.
Казьтыштам, медым Коми Республикаса грезд, посёлок либӧ сикт лоис йитӧма 4G (LTE) мобильнӧй связь дорӧ, колӧ гӧлӧсуйтны на вӧсна Канму услугаяс порталын гӧлӧсуйтан формаа юкӧдын 2021 вося вӧльгым тӧлысь 15 лунӧдз.
Пасъям, мый гӧлӧсуйтігӧн лыддьӧны сӧмын олан пунктъяс, кӧні олӧ 100–500 морт.
Участвуйтӧм вылӧ колӧ Канму услугаяс портал вылын вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд да Коми Республикаын пырся регистрация.
Сідзжӧ эм позянлун ыстыны письмӧ Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерствоӧ татшӧм инпас серти: 123112, Мӧскуа к., Пресненскӧй наб., 10 к., 2 стр.
Письмӧын колӧ индыны ОНВ, регистрация инпас да олан пунктлысь ним, кытчӧ колӧ нюжӧдны связь.
Ӧшым тӧлысь помын Канму услугаяс портал вылын йӧзӧдасны лыддьӧг, кытчӧ пырасны Рочму пасьтала 2000 олан пункт, кутшӧмъясӧс йитасны ӧтуввез дорӧ мӧд во.
Комиын ӧтуввезсӧ нюжӧдасны медуна гӧлӧс босьтысь 14 олан пунктын.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ Канму услугаяс порталын уджалӧ воча йитӧда платформа.
Платформаыс сетӧ позянлун дженьыд кадколастъясӧ чукӧртны гражданасянь воча юӧр, оперативнӧя артавны гӧлӧсуйтӧм серти кывкӧртӧдъяссӧ.
Сідзжӧ платформа вылын эм позянлун ыстыны канму органъясӧ да меставывса асвеськӧдлан органъясӧ мукӧд юалӧм серти шыӧдчӧм, пырӧдчыны опросъясӧ да йӧзкӧд видлалӧмъясӧ.
Платформалӧн медшӧр мог — ӧдйӧ разьны гражданалы тӧдчана мытшӧдъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика мутасын вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-кодӧн вӧдитчӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1467 @ 2021-10-27 @}
Коми Республика мутасын вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-кодӧн вӧдитчӧм йылысь
Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн гӧгӧрвоӧдӧм.
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд серти коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан оперативнӧй штаблӧн помшуӧм серти 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз волысьяс да уджалысьяс вермасны пырны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні вузалӧны тӧвар, вӧчӧны уджъяс, сетӧны услугаяс, эм кӧ став волысьыслӧн COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма 6 календарнӧй тӧлысь) сертификатлӧн QR-код (водзӧ — QR-код) либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысь аддзӧм вылӧ ПЦР-тестлӧн отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык (корӧмъясыс оз инмыны 18 арӧсысь ичӧтджыкъяслы, кодъяс вермӧны волыны культура да спорт мероприятиеяс вылӧ QR-код да ПЦР-тестлысь результат петкӧдлытӧг).
QR-кодлысь збыльлунсӧ прӧверитӧм могысь вӧзйӧма вӧдитчыны «Канму услугаяс СТОП Коронавирус» мобильнӧй приложениеӧн.
Мӧд мортлӧн QR-кодӧн вӧдитчӧмыс Административнӧй инӧд торкалӧмъяс йылысь Рочму Федерацияса кодекс серти вермӧ войӧдны административнӧй кывкутӧмӧ.
QR-кодсӧ позьӧ босьтны Рочму Федерацияса канму услугаяс портал («Канму услугаяс») пыр, «Канму услугаяс» либӧ «Канму услугаяс СТОП Коронавирус» приложение пыр, а сідзжӧ Коми Республикаса уна мога шӧринъясӧ либӧ медицина учреждениеӧ, кӧні вӧчӧма COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинасӧ, шыӧдчӧмӧн.
Сы могысь, медым Канму услугаяс порталлӧн ас вежӧсын мыччысис сертификатлӧн QR-код:
Колӧ, медым пользовательлӧн вӧлі эскӧдӧм учётнӧй гижӧд.
Канму услугаяс порталӧн вӧдитчысьлы колӧ:
видзӧдлыны, абу-ӧ важӧсь паспорт мыччӧдъяс да СНИЛС;
шыӧдчыны медицина учреждениеӧ, кӧні вакцинируйтісны COVID 19 выль коронавирус инфекцияысь, медым стӧчмӧдны Вакцинируйтӧмаяслӧн федеральнӧй реестрӧ пыртӧм мыччӧдъяссӧ;
гижны Канму услугаяс сайтын вакцинацияын мытшӧд серти шыӧдчӧмъяс, гижны форма, бӧрйыны «QR-код да вакцинируйтчӧм йылысь сертификат» тема.
COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-кодыс лоӧ вынаӧн вакциналысь мӧд компонент сюйӧм борын (препаратыс кӧ кык компонента) либӧ ӧти компонента вакцина («Спутник Лайт») вӧчӧм бӧрын 1 во чӧж.
COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-кодыс лоӧ вынаӧн COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьмӧм бӧрын бурдӧм йылысь медицина заключение босьтан лунсянь 180 лун чӧж.
Суйӧр сайын вӧчӧм препаратӧн вакцинируйтчӧмыс оз ло подулӧн, медым босьтны QR-код.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Содтӧд урчитӧм уджавтӧм лунъясӧ асшӧр уджалысьяслӧн, кодъяс сетӧны Коми Республикаын йӧзӧс ӧтув вердан юкӧнын услугаяс, уджалӧм серти оперативнӧй штаблӧн гӧгӧрвоӧдӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1469 @ 2021-10-27 @}
Содтӧд урчитӧм уджавтӧм лунъясӧ асшӧр уджалысьяслӧн, кодъяс сетӧны Коми Республикаын йӧзӧс ӧтув вердан юкӧнын услугаяс, уджалӧм серти оперативнӧй штаблӧн гӧгӧрвоӧдӧмъяс
Казьтыштам, мый 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз (бӧръясӧ пыртӧмӧн) лоасны уджавтӧм лунъяс, кор Коми Республикаын волысьясӧс да уджалысьясӧс оз кутны лэдзны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні вузасьӧны, нуӧдӧны уджъяс, сетӧны услугаяс, сы лыдын ресторанъясӧ, кафеясӧ, столӧвӧйясӧ, буфетъясӧ, баръясӧ, закусочнӧйясӧ да йӧзӧс мукӧд верданінӧ татшӧм организацияяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбны став коланаторсӧ индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кутшӧмъяс сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс туй морт керкаясын, йӧзӧс овмӧдан мукӧд объектын, туй морт керкаын услугаяс сетан лун (сутки) лыд вылӧ видзӧдтӧг сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс сэні оз овны;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын.
Тайӧ дзескӧдӧмъяссӧ веськӧдӧма сы вылӧ, медым недыр кад кежлӧ ӧлӧдны гражданаӧс йӧзӧс ӧтув верданінъясӧ да вузасянінъясӧ волӧмысь выль коронавирус инфекция паськалӧмсӧ дугӧдӧм могысь.
Вузасян да вузасян-гажӧдчан шӧринъясын меститчысь йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс, кодъяс могмӧдӧны «коланаторъяс петкӧдӧмӧн» да кытчӧ вузасян шӧринӧ волысьяслӧн эм позянлун веськыда пырны, вермӧны уджавны сӧмын сэк, кор сэні лоӧ котыртӧма вузӧсъяс сеталан зона.
Татшӧмторсӧ котыртӧма сы могысь, медым торйӧдны йӧзӧс ӧтув вердан водзынджык индӧм предприятиеясӧ волысьясӧс вузасян-гажӧдчан шӧринӧ мукӧд волысьысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Оперативнӧй штабын босьтасны тӧд вылӧ содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдлӧн сюрӧс серти асшӧр уджалысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1471 @ 2021-10-28 @}
Оперативнӧй штабын босьтасны тӧд вылӧ содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдлӧн сюрӧс серти асшӧр уджалысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ
Оперативнӧй штаб дасьтӧ «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ вежсьӧмъяс.
Вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь помшуӧмсӧ примитӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеевакӧд удж серти аддзысьлӧмъяс бӧрын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пуктіс Эльмира Ахмеева водзын мог йитчыны бизнес-ӧткотыркӧд пыртӧм дзескӧдӧмъяс серти, медым босьтны тӧд вылӧ асшӧр уджалысьяслысь видзӧдлассӧ.
Асшӧр уджалысьяс вӧзйисны лӧсьӧдны Коми Республикаын организацияяслысь лыддьӧгсӧ, кӧні колӧ QR-код либӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, Рочмуса Веськӧдлан котырӧн урчитӧм лыддьӧг серти.
Коми Республикаын татшӧм организацияяслысь лыддьӧгсӧ урчитасны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн шуӧмӧн 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын кадколаст кежлӧ Рочмуса Веськӧдлан котырӧн урчитӧм лыддьӧгсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Индӧдлӧн вына редакцияыс урчитӧ, мый 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын волысьяс да уджалысьяс оз вермыны пырны QR-кодтӧг либӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результаттӧг зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъяс вылӧ, кӧні вузалӧны тӧвар, вӧчӧны уджъяс, сетӧны услугаяс.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз QR-кодыс колӧ сӧмын кинотеатръясӧ (кинозалъясӧ), театръясӧ, театр да концерт организацияясӧ, клуб сяма учреждениеясӧ, библиотекаясӧ, музейясӧ ветлігӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын торйӧн вузасянінъяслы позьӧ уджавны уджавтӧм лунъясӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1474 @ 2021-10-29 @}
Комиын торйӧн вузасянінъяслы позьӧ уджавны уджавтӧм лунъясӧ
Ковидлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперштаб босьтіс тӧд вылӧ да видлаліс асшӧр уджалысьяслысь эпидемиологическӧй серпас лёкмӧмкӧд йитӧдын содтӧд дзескӧдан мераяс пыртӧм йылысь вӧзйӧмъяссӧ.
Тайӧ да мукӧд вӧзйӧмсӧ пыртӧма «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
Комиын асшӧр уджалысьяс лыддьӧдлісны вӧзйӧмъясныссӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеевакӧд удж серти аддзысьлігӧн.
Аддзысьлӧмъяссӧ нуӧдісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Аддзысьлӧм бӧрын торйӧн вузасян объектъяссӧ петкӧдісны организацияяс лыддьӧгысь, кутшӧмъяслӧн зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, жыръясӧ дугдісны лэдзны волысьясӧс да уджалысьясӧс Рочму Федерацияса Президентӧн уджавтӧм лунъяс урчитан кад кежлӧ (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз).
Та дырйи индӧм лыддьӧгӧ, мый урчитӧма тайӧ Индӧдлӧн 222 пунктӧн, пыртісны стӧчмӧдӧмъяс (вежсьӧмъяссӧ торйӧдӧма кызкодь шыпасъясӧн):
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (сы лыдын фуд-кортъяс котыртӧм (зонаяс, кӧні йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс уджалӧны йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс)...
(водзӧ текст кузя).
4) мичмӧдчан салонъяс, косметическӧй, СПА-салонъяс, массажнӧй салонъяс, солярийяс, пывсянъяс, саунаяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны косметическӧй, парикмахерскӧй да массажнӧй услугаяс;
5) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объектъяс, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, спорт объектъяс кындзи, кӧні нуӧдӧны войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс;
8) челядьлы ворсан жыръяс, челядьлы гажӧдчан шӧринъяс, челядьлы лунся лагеръяс, тыр арлыдтӧмъяслы мероприятиеяс нуӧдан мукӧд ин, а сідзжӧ содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс;
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн урчитӧм лыддьӧг серти организацияясса объектъясӧ граждана вермасны волыны сӧмын сэк, кор налӧн эм COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцина вӧчӧм йылысь либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь (кодъяслӧн бурдӧдчан лунсянь эз коль 6 календарнӧй тӧлысьысь унджык лун) сертификатлӧн QR-код либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс эрдӧдӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчытӧдз 72 часысь абу водзджык (сэк, кор эмӧсь вакцинация вӧчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяс йылысь медицинскӧй документъяс) (оз паськав 18 арлыдӧдз йӧз вылӧ, кодъяс вермӧны волыны мероприятиеяс вылӧ QR-код да ПЦР-тест серти результат петкӧдлытӧг).
Волысь мортӧн петкӧдлан QR-кодлысь збыльлунсӧ прӧверитӧны электроннӧй устройстволӧн камераӧн сканируйтӧмӧн, кутшӧмӧс йитӧма «Ӧтуввез» юӧртан да телекоммуникация вез дорӧ, сы лыдын Канму да муниципальнӧй услугаяслӧн ӧтувъя порталӧн, «Канму услугаяс. Стопкоронавирус» торъя приложениеӧн вӧдитчӧмӧн.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз ресторанъясын, кафеясын, столӧвӧйясын, буфетъясын, баръясын, закусочнӧйясын да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятиеын 23 чассянь до 6 часӧдз дзескӧдӧны волысьясӧс могмӧдан кадсӧ.
Пыртӧма вежсьӧмъяс эпидемиялы паныд нуӧдан мероприятиеяс лыддьӧгӧ, кутшӧмъяс колӧны COVID–19 выль коронавирус инфекция паськалӧм дырйи юридическӧй кывкутысьяслысь да асшӧр уджалысьяслысь уджсӧ котыртӧм вылӧ.
А буретш эпидемиялы паныд нуӧдан мероприятиеяс юкӧнын колӧ могмӧдны:
— уджалысьясӧн маскаяс да татшӧмсяма мукӧд средство новлӧмсӧ;
— зданиеӧ, стрӧйбаӧ, жырйӧ пыранінын волысьяслы «пыран фильтр» лӧсьӧдӧм, кӧні колӧ инмӧдчытӧг мерайтны волысьяслысь температура да видзӧдны, медым татшӧм организацияясӧ волысьяслӧн вӧліны маскаяс да перчаткияс.
— уджалысьясӧн социальнӧй дистанцияӧ кутчысьӧм (на костын ылнаыс 1,5 метрысь абу этшаджык).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырын сёрнитісны COVID 19 ысь вакцинируйтӧм да Олысьяслысь ставрочмувывса перепись нуӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1476 @ 2021-10-29 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котырын сёрнитісны COVID 19 ысь вакцинируйтӧм да Олысьяслысь ставрочмувывса перепись нуӧдӧм йылысь
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва нуӧдіс видеосвязь пыр кар-районъясӧн юрнуӧдысьяскӧд оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Кыдзи тӧдчӧдіс аддзысьлӧм дырйи регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн юрнуӧдысь Игорь Дягилев, выль коронавирус инфекцияысь зіля вакцинируйтчӧны Усинскын, Вуктылын, Изьва, Емдін да Чилимдін районъясын.
Этшаджык прививкасӧ кутісны вӧчны Вӧркутаын, Интаын, Ухтаын, Печораын, Сосногорскын да Кӧрткерӧс районын.
Коми Республикаын вакциналысь медводдза компонентсӧ вӧчис 290 сюрсысь унджык морт — 46 прӧчент верстьӧ морт.
Тайӧ жӧ кадӧ, медым артмӧдны ӧтувъя иммунитет колӧ вакцинируйтны республикаса 80 прӧчент олысьӧс.
Лариса Карачёва да Игорь Дягилев корисны муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьясӧс отсавны больничаяслы да поликлиникаяслы котыртны уджавтӧм да гажӧдчан лунъясӧ вакцинируйтан выезднӧй пунктъяслысь уджсӧ.
Нӧшта ӧти тшӧктӧм йитчӧма ковидлы паныд дзескӧдан мераясӧ кутчысьӧм бӧрся видзӧдӧмкӧд.
Казьтыштам: тайӧ мераясыс отсаласны ӧлӧдны выль коронавирус инфекция паськалӧмысь да видзны йӧзлысь олӧмсӧ да дзоньвидзалунсӧ.
Сьӧкыд эпидемиологическӧй серпаскӧд йитӧдын Олысьяслӧн ставрочмувывса переписьын участвуйтны бурджык электроннӧя — гижны переписнӧй листъяс Канму услугаяс порталын.
Та йылысь сӧвещанньӧын участвуйтысьяслы юӧртіс Канму статистика серти федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын мутас органӧн юрнуӧдысь Марина Кудинова.
Сылӧн кывъяс серти, Переписьын участвуйтіс нин Комиын 40 прӧчент олысь.
Цифрӧвӧй переписьын позьӧ участвуйтны вӧльгым тӧлысь 8 лунӧдз, переписчикъяс кутасны уджавны вӧльгым тӧлысь 14 лунӧдз.
— Канму услугаяслӧн портал пыр анкетаяс гижӧмыс отсалас видзны переписчикъяслысь да республикаса олысьяслысь дзоньвидзалунсӧ.
Тӧдчӧдам, Переписьлӧн медшӧр мог — безопасносьт, сы лыдын юӧрлӧн.
Перепись дырйи чукӧртӧны сӧмын ӧтувъя мыччӧдъяс.
Колӧ гӧгӧрвоӧдны йӧзлы, мый Пенсия фонд, Вот служба да мукӧд организация оз вермыны босьтны торъя семья, торъя морт йылысь тӧдмӧгъяссӧ, — тӧдчӧдіс Лариса Карачёва.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь урчитіс регионса керкаясӧ биару нюжӧдан график @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1477 @ 2021-10-30 @}
Коми Республикаса Юралысь урчитіс регионса керкаясӧ биару нюжӧдан график
Владимир Уйба республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи министръяслӧн кабинеткӧд да дінму операторкӧд сёрнитісны сы йылысь, кыдзи сикт-грездъяссӧ дасьтӧны олысьясӧс биаруӧн могмӧдӧм кежлӧ.
Казьтыштам, мый Рочму Федерацияса Президентлысь 2021 во ода-кора тӧлысь 2 лунся Пр–753 №-а тшӧктӧмъяс лыддьӧг олӧмӧ пӧртӧм серти Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлы да субъектъяслы «Газпром» ПАК-кӧд ӧтвылысь тшӧктӧма биаруӧн могмӧдӧм олан пунктъясын олысьясысь сьӧм босьттӧг нюжӧдны биару биарутӧм керкаясӧдз, кутшӧмъяс сулалӧны посёлокпытшса биару проводъяскӧд орччӧн.
Биаруӧн могмӧдӧм сикт-грездъясын биару помӧдзыс нюжӧдан мероприятиеяссӧ колӧ нуӧдны 2023 воӧдз.
«Президентлысь тшӧктӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм — тайӧ абу сӧмын биару участокӧдз нюжӧдӧм, а кор биарусӧ пыртӧма нин керкаӧ да сійӧ вӧчӧ ассьыс уджсӧ — вайӧ шоныд.
Та понда олысьяскӧд нуӧдан уджыс зэв тӧдчана.
Колӧ гӧгӧрвоны, дасьӧсь-ӧ олысьяс та кежлӧ, сы лыдын и сьӧм серти, и налы, кодъяслӧн эм та вылӧ инӧдыс, колӧ сетны торъя отсӧг», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Биару помӧдзыс нюжӧдан своднӧй план-график серти, кутшӧмӧс вынсьӧдіс Коми Республикаса Юралысь, уджтас улӧ веськалӧ 41 сикт-грезд.
Водзвыв донъялӧм серти, биару помӧдзыс нюжӧдан мероприятиеяс нуӧдӧм вылӧ регионлы колӧ 556,7 млн шайт.
Комиын биаруӧн помӧдзыс могмӧдӧны 10 муниципальнӧй юкӧн: «Усинск» КК МЮ, «Печора» МР МЮ, «Вуктыл» КК МЮ, «Сосногорск» МР МЮ, «Ухта» КК МЮ, «Мылдін» МР МЮ, «Княжпогост» МР МЮ, «Емдін» МР МЮ, «Сыктывдін» МР МЮ, «Сыктывкар» КК МЮ.
Уджтасын участвуйтӧм могысь колӧ сетны заявка биару юклан организацияӧ, шуам, «Газпром газораспределение Сыктывкар» акционер котырӧ, либӧ шыӧдчыны биаруӧн могмӧдан ӧтувъя операторлӧн сайт пыр.
Участвуйтны уджтасын вермӧны торъя йӧз, кодъяс кӧсйӧны вӧдитчыны биаруӧн аслас, семьялӧн, керкаын да мукӧд коланлун вылӧ, мый абу йитчӧма предпринимательскӧй (уджсикас серти) уджкӧд.
«Кора Веськӧдлан котырӧс регыдъя кадӧ видлавны мукӧд регионлысь практикаяссӧ, кӧні пыртӧны содтӧд отсалан мераяс — торйӧн нин дорйытӧм категория олысьяслы: медым отсавны налы нюжӧдны биару асланыс керкаясӧ.
Миян республикаын уна йӧз, кодъяс асшӧра рӧскоднысӧ вештыны оз вермыны.
Та понда миянлы колӧ видлавны став позянлунсӧ кокньӧда категорияяс лыддьӧг паськӧдӧм серти», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2023 воӧ Комиын виччысьӧны 1,2% вылӧ экономическӧй содӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1478 @ 2021-10-30 @}
2023 воӧ Комиын виччысьӧны 1,2% вылӧ экономическӧй содӧм
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь заседание, кӧні регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство тӧдмӧдіс 2022 во да 2024 воӧдз планӧвӧй кадколаст вылӧ республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм серти прогнозӧн.
Прогноз лӧсьӧдан подулӧн лоисны федеральнӧй сценарнӧй условиеяс (прогнозлӧн параметръяс), кутшӧмъясӧн тавося косму да сора тӧлысьясӧ Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство тӧдмӧдіс регионъясӧс.
«Прогноз лӧсьӧдігӧн тӧд вылӧ босьтӧма 2019–2020 вояслысь экономическӧй кывкӧртӧдъяссӧ да тайӧ кадӧ артмӧм нырвизьяссӧ, 2021 волысь оперативнӧй статистическӧй мыччӧдъяссӧ», — та йылысь докладын юӧртіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева.
Сетӧм прогноз серти, 2021 воын экономикалӧн бурмӧмыс йитчӧма карантинлӧн тӧдчӧмкӧд, та понда валӧвӧй дінму прӧдуктаыс чинас 0,7% вылӧ 2020 волӧн виччысяна донъялӧм серти.
Эльмира Ахмеевалӧн кывъяс серти, содӧмсӧ колӧ виччысьны 2022 волӧн мӧд джынйын да 2023 воӧ экономическӧй содӧмыс артмӧдас 1,2%.
2024 во кежлӧ виччысьӧны неыджыд экономическӧй чинӧм (2% гӧгӧр) ОПЕК+-лӧн сделка серти мусир перйӧм вылӧ дзескӧдӧмъяс личӧдӧм помасьӧмкӧд да предприятиеяслӧн, перъян да переработайтан юкӧнъяслӧн, планӧвӧй вынйӧръяс вылӧ петӧмкӧд йитӧдын.
«Промышленносьтын шӧр кадся периодӧ виччысьӧны став юкӧнъяслысь сӧвмӧм.
Ыджыд пай пуктас мупытшса озырлун перйӧмлӧн, целлюлозно-бумажнӧй прӧдукциялӧн да пу вӧчӧдан изделиеяслӧн производстволысь йӧрышъяссӧ содӧмӧ, а сідзжӧ панйӧмӧн содас мусир переработайтӧм», — юӧртіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр.
Кыдзи пасйис аслас докладын Эльмира Ахмеева, 2021 воӧ виччысьӧны тӧлысся шӧркодь номинальнӧй урчитӧм удждонлысь 4,0% вылӧ содӧмсӧ 2020 во серти, мый йитчӧма Рочму Федерацияса Президентлӧн 2012 вося «майся индӧдъясӧн» урчитӧм сьӧмкуд юкӧнса торъя категория уджалысьяслы удждон содӧмкӧд, удждон индексируйтӧмкӧд.
Прогнозлӧн периодӧ номинальнӧй удждон кутас содны 5% вылӧ быд во.
Ӧнія кадӧ Министерство федеральнӧй прогнозсӧ да экономикалысь да социальнӧй юкӧнлысь талунъя сӧвмӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн стӧчмӧдӧ 2022–2024 вояс вылӧ Коми Республикаса прогнозлысь торъя параметръяссӧ.
Тайӧ уджлӧн бӧртасъяс серти стӧчмӧдӧм прогнозсӧ вӧльгым тӧлысь 10 лунӧдз мӧдӧдасны Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствоӧ Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2015 во вӧльгым тӧлысь 14 лунся 1234 №-а шуӧм серти.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром межрегионгаз» сёрнитісны сы йылысь, кыдзи позьӧ чинтыны биаруысь уджйӧзсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1480 @ 2021-10-30 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром межрегионгаз» сёрнитісны сы йылысь, кыдзи позьӧ чинтыны биаруысь уджйӧзсӧ
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов нуӧдіс «Газпром межрегионгаз» петкӧдлысьяскӧд сӧвещанньӧ.
Сёрнитчысьяс чукӧртчисны, медым вӧчны кывкӧртӧдъяс сы серти, кыдзи збыльмӧдӧны шоныдӧн могмӧдан организацияяслысь биаруысь нюжӧдӧм уджйӧз чинтӧм серти 2021 во лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунся сёрнигижӧдлысь помшуӧмъяссӧ.
Регионса шоныдӧн могмӧдан организацияяслысь («ТЭК-Печора» ичӧт кывкутана котырлысь, «Энергия» муниципальнӧй ӧтувъя предприятиелысь, «Аквасервис» ичӧт кывкутана котырлысь) нюжӧдӧм дебиторскӧй уджйӧз бырӧдан графиксӧ вынсьӧдісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Газпром межрегионгаз» ИКК медыджыд директор Сергей Густов.
Тайӧ жӧ кадӧ шоныдӧн могмӧдан став организациялӧн, кодъяс уджалӧны регионын, во заводитчӧм кежлӧ йирым тӧлысь 1 лун вылӧ нюжӧдӧм дебиторскӧй уджйӧзыс содіс 6 прӧчент либӧ 21,2 миллион шайт вылӧ.
Медшӧр уджйӧза организацияясӧн лоӧны «ТЭК-Печора» ИКК (108,7 миллион шайт, содіс 0,3 прӧчент вылӧ) да «Аквасервис» ИКК (96,4 миллион шайт, содіс 20,5 прӧчент вылӧ).
«Вуктыл» КК МЮ администрация «Аквасервис» ИКК-кӧд да «Печора» МР МЮ администрация «ТЭК-Печора» ИКК-кӧд сӧгласуйтісны «Газпром межрегионгаз» ИКК водзын биаруысь нюжӧдӧм уджйӧз бырӧдан график.
«Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый регионса Веськӧдлан котыр збыльмӧдіс шоныдӧн могмӧдан организацияяслы субсидияяс сетӧм серти став кӧсйысьӧмсӧ, уджйӧз бырӧдӧм серти ситуацияыс век на сьӧкыд.
Такӧд йитӧдын Вуктылса администрациялы «Аквасервис» ИКК-кӧд ӧтвылысь 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунӧдз колӧ збыльмӧдны кӧсйысьӧмъясныссӧ кырымалӧм график серти, — шуис Игорь Булатов.
— Сыктывдін районса администрациялы да «Энергия» МӦП-лы уджйӧз бырӧдан график серти 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунӧдз тшӧтш колӧ примитны колана мераяс.
«ТЭК-Печора» серти виччысям Коми Республикаса тариф комитетлы колана эскӧдан став документсӧ экономика боксянь подулалӧм тариф урчитӧм могысь тариф компания прӧйдитӧм вылӧ».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Автомашина да карса пассажирскӧй транспортын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1481 @ 2021-10-31 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Автомашина да карса пассажирскӧй транспортын уджалысьяслӧн лунӧн
«Коми Республикаса автомашина да карса пассажирскӧй транспортын пыдди пуктана уджалысьяс!
Отрасльса дона ветеранъяс!
Чолӧмала уджсикас гажӧн!
Ӧнія мортлӧн олӧмыс топыда йитчӧма помся ветлӧмкӧд, туйкӧд, автотранспорткӧд.
Шоперъяслӧн стӧчлун, кондукторлӧн вежавидзӧм, механиклӧн бур удж сайын пассажиръяслӧн лючки-бура ветлӧмыс.
Автотранспорт отрасль пуктӧ ыджыд пай миян регионын экономика да промышленносьт сӧвмӧдӧмӧ, социальнӧй юкӧнын уджсӧ бурмӧдӧмӧ.
Каръясын, кар бердын да каръяс костын пассажиръясӧс новлӧдлӧмыс век сӧвмӧ.
Талун миян каръяслӧн да сиктъяслӧн уличьяс вылӧ петӧ пыр унджык выль автомашина.
Медым пассажиръяслы вӧлі лӧсьыдджык, автотранспорт предприятиеясын вӧдитчӧны ӧнія технологияясӧн, уджалысьяс кыпӧдӧны уджалан сямсӧ, бурмӧдӧны пассажиръясӧс могмӧдан качествосӧ.
Пыдди пуктана автомобилистъяс, найӧ, кодъяс йитісны олӧмныссӧ туйкӧд да автотранспорткӧд!
Аттьӧала тіянӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, туйяс вылын кывкутӧмысь да вежавидзӧмысь, ӧд буретш ті артмӧданныд шоперлысь кодекссӧ.
Сиа тіянлы безопаснӧй туйяс, ӧта-мӧдныдтӧ пыдди пуктӧм, крепыд дзоньвидзалун да ыджыд шуд!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Юалӧмъяс да вочакывъяс: содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь Индӧдӧн вӧдитчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1483 @ 2021-10-31 @}
Юалӧмъяс да вочакывъяс: содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь Индӧдӧн вӧдитчӧм
Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти ведомствокостса оперативнӧй штаб водзӧ йӧзӧдӧ Коми Республикаын содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧн вӧдитчӧм серти тшӧкыда сетан юалӧмъяс вылӧ вочакывъяс.
Кутасны-ӧ 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз уджавны вузасян-гажӧдчан шӧринъяс?
2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз (бӧръясӧ пыртӧмӧн) урчитӧма уджавтӧм лунъяс. Сэки Коми Республикаын оз кутны лэдзны волысьясӧс да уджалысьясӧс зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні вӧчӧны уджъяс, сетӧны услугаяс, сы лыдын: организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдан, зрелищнӧй, рекламнӧй да уна йӧза мукӧд мероприятие, сы лыдын вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын).
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемия боксянь серпас бурмытӧдз граждана вермасны волыны организацияясӧ сэк, кор став волысьыслӧн эм COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма 6 календарнӧй тӧлысь) сертификатлӧн QR-код (водзӧ — QR-код) либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык.
Индӧм корӧмъясыс оз инмыны 18 арӧсысь ичӧтджыкъяслы.
Волысьӧн сетӧм QR-кодлысь збыльлунсӧ прӧверитӧны «Ӧтуввез» вез дорӧ йитӧм электроннӧй устройстволӧн камераӧн сканируйтӧмӧн, тшӧтш и «Канму услугаяс» портал либӧ «Канму услугаяс. Стопкоронавирус» торъя приложение отсӧгӧн.
Сідзжӧ 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие оз кутны уджавны 23 чассянь 6 часӧдз.
Организацияяс, кӧні вузалӧны тӧваръяс (сы лыдын вузасян шӧринъясын), уджалӧны дзескӧдӧмъястӧг сӧмын сэк, кор кутчысьӧны COVІD–19 паськалан кадколастӧ урчитӧм санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъясӧ.
Кутасны-ӧ уджавны автошколаяс уджавтӧм лунъясӧ, йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз?
Уджавтӧм лунъясӧ сідзжӧ оз кутны уджавны содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс, тшӧтш и автошколаяс.
Кыдзи уджалӧны дінму власьт да меставывса асвеськӧдлан органъяс уджавтӧм лунъясӧ, 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз?
Публичнӧй власьт органъяслы да мукӧд органлы да организациялы йирым да вӧльгым тӧлысьясӧ уджавтӧм лунъяс урчитӧм йылысь Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн шуӧма урчитны служащӧйяслысь да уджалысьяслысь лыдсӧ, кодъяс уджавтӧм лунъясӧ кутасны могмӧдны тайӧ органъяслысь да организацияяслысь уджсӧ.
Библиотекаяс уджалӧны.
Сӧмын гӧгӧрвотӧм мероприятиеяс нуӧдігӧн залсӧ 50% вылӧ тыртӧм серти пункт.
Тайӧ кыдзи?
Библиотека — тайӧ абу театр да абу концерт зал.
Рочму Федерацияса Президентӧн урчитӧм уджавтӧм лунъясӧ (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь 2021 вося вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз) библиотекаяс, музейяс уджалӧны залсӧ ӧтувъя тӧранлун серти 50 прӧчентысь абу унджык вылӧ тыртӧмӧн да сэк, кор став волысьлӧн (зрительлӧн) эм QR-код.
Кутасны-ӧ уджавны уджавтӧм лунъясӧ, 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз, челядьлы паськӧм вузалан магазинъяс?
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд серти (2021 во йирым тӧлысь 29 лунся редакцияын) сёян-юанӧн да абу сёян-юан тӧварӧн торйӧн вузасян объектъяслысь уджсӧ абу дзескӧдӧма кад да уджалан режим серти.
Та дырйи колӧ кутчысьны корӧмъясӧ, кутшӧмъясӧс урчитӧма COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалан периодӧ, сы лыдын, зданиеӧ, стрӧйбаӧ, жырйӧ пыранінын колӧ лӧсьӧдны волысьяслы «пыран фильтр», кӧні колӧ инмӧдчытӧг мерайтны температура да видзӧдны, медым волысьяслӧн вӧліны маскаяс да перчаткияс.
Кутасны-ӧ уджавны уджавтӧм лунъясӧ, 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз, аспом ветеринария клиникаяс?
22 пунктӧн (2 пасйӧд) урчитӧм дзескӧдӧмъясыс оз паськавны организацияяс вылӧ, кодъяслысь уджсӧ оз позь дзескӧдны «Выль коронавирус инфекция (COVІD–19) паськалӧмкӧд йитӧдын Рочму Федерацияса субъектъясын олысьяслысь санитарно-эпидемиологическӧй боксянь бур олӧм могмӧдан мераяслысь вынсӧ нюжӧдан пӧрадок индӧм йылысь» Рочму Федерацияса Президентлӧн 2020 во ода-кора тӧлысь 11 лунся 316 №-а Индӧд серти, сы лыдын олысьясӧс сёян-юанӧн да мукӧд коланторйӧн (кытчӧ пырӧны пемӧсъяслы вузӧсъяс, тшӧтш и пемӧсъяслы сёян да ветеринарнӧй препаратъяс) могмӧдысь организацияяс вылӧ.
Кутасны-ӧ уджавны уджавтӧм лунъясӧ, 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз, парикмахерскӧйяс?
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд серти (2021 во йирым тӧлысь 29 лунся редакцияын) организацияяслы, кодъяс сетӧны парикмахерскӧй услугаяс, урчитӧма уджавтӧм лунъяс, кор волысьясӧс да уджалысьясӧс оз кутны лэдзны индӧм организацияяслӧн зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ).
Менам эм стрӧитчан материалъясӧн торйӧн вузасян магазин, верма-ӧ ме 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз вузасьны дистанционнӧя, ньӧбасьысьясӧс магазинӧ лэдзтӧг, примитны заказъяссӧ телефон пыр либӧ магазинӧ пыранінын.
Да босьтны вузӧсысь сьӧмсӧ магазинӧ пыранінын терминал пыр?
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд серти (2021 во йирым тӧлысь 29 лунся редакцияын) сёян-юанӧн да абу сёян-юан тӧварӧн торйӧн вузасян объектъяслысь уджсӧ абу дзескӧдӧма кад да уджалан режим серти.
Та дырйи колӧ кутчысьны корӧмъясӧ, кутшӧмъясӧс урчитӧма COVІD–19 выль коронавирус инфекция паськалан периодӧ, сы лыдын, зданиеӧ, стрӧйбаӧ, жырйӧ пыранінын колӧ лӧсьӧдны волысьяслы «пыран фильтр», кӧні колӧ инмӧдчытӧг мерайтны температура да видзӧдны, медым волысьяслӧн вӧліны маскаяс да перчаткияс.
Кутшӧм Коми Республикаын эпидемия серти серпасыс?
Шуӧма, тшӧтш и федеральнӧй тшупӧдын, мый Комиын серпасыс лёк, но дзескӧдӧмъяссӧ пыртӧма йирым тӧлысь 30 лунсянь, а абу водзджык, кыдзи вӧчисны мукӧд регионын.
Коми Республикаын санитарно-эпидемиологическӧй серпас йылысь юӧрсӧ быд лун йӧзӧдӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн официальнӧй сайтын (https://www.rkomі.ru/), тшӧтш и «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
Мыйла пӧдлалӧны ичӧт бизнес, кӧні водзынджык кывкутысь юрнуӧдысьяс вакцинируйтісны став персоналсӧ да пыр кутчысьӧны эпидемиякӧд йитчӧм став мераӧ?
2021 вося йирым тӧлысь кежлӧ Коми Республикаын эз на ло ӧтувъя иммунитетлӧн выль коронавирус инфекцияысь дорйӧм вылӧ колана тшупӧдыс.
Дзескӧдан мераяссӧ пыртӧны эпидемиякӧд йитчӧм серпаслӧн лёкмӧм вӧсна да колӧны, медым чинтыны выль коронавирус инфекцияӧн висьмӧмӧ вайӧдысь контактъяссӧ, да найӧс веськӧдӧма йӧзлысь олӧмсӧ да дзоньвидзалунсӧ видзӧм вылӧ.
Мыйла оз позь лэдзны пырны став организацияӧ QR-код серти сэк, кор вакцинируйтӧма уджалысьясысь 80%-сӧ?
2021 вося йирым тӧлысь кежлӧ Коми Республикаын эз на ло ӧтувъя иммунитетлӧн выль коронавирус инфекцияысь дорйӧм вылӧ колана тшупӧдыс.
Дзескӧдан мераяссӧ пыртӧны эпидемиякӧд йитчӧм серпаслӧн лёкмӧм вӧсна да колӧны, медым чинтыны выль коронавирус инфекцияӧн висьмӧмӧ вайӧдысь контактъяссӧ, да найӧс веськӧдӧма йӧзлысь олӧмсӧ да дзоньвидзалунсӧ видзӧм вылӧ.
Кутасны-ӧ нуӧдны шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдан организацияясын содтӧд занятиеяс?
2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз (бӧръясӧ пыртӧмӧн) урчитӧма уджавтӧм лунъяс, кор Коми Республикаын волысьясӧс да уджалысьясӧс оз кутны лэдзны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні вӧчӧны уджъяс, сетӧны услугаяс, сы лыдын: содтӧд тӧдӧмлун сетан учреждениеяс.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемия боксянь серпас бурмытӧдз граждана вермасны волыны организацияясӧ сэк, кор став волысьыслӧн эм COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь (бурдан лунсяньыс мед эз вӧв кольӧма 6 календарнӧй тӧлысь) сертификатлӧн QR-код либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тестлӧн отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык (эм кӧ вакцинация вӧчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяс йылысь медицинскӧй документ) (оз паськав 18 арӧсысь ичӧтджыкъяс вылӧ, кодъяс волӧны мероприятиеяс вылӧ QR-код либӧ ПЦР-тестлысь результат петкӧдлытӧг).
Мыйла ставсӧ пӧдлалісны, а кинотеатръяссӧ позьӧ ветлыны QR-код серти?
Кинотеатръяс — тайӧ учреждениеяс, кӧні позьӧ контролируйтны, кымын морт пырӧ-петӧ, да видзӧдны, кутчысьӧны-ӧ найӧ услугаяс сетігӧн видзчысян условиеясӧ (волысьяслӧн лыд да пукалан местаяс серти дзескӧдӧм урчитӧмӧн).
Кутасны-ӧ уджавны 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз кафеяс да ресторанъяс?
Кутшӧм форматын?
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд серти (2021 во йирым тӧлысь 29 лунся редакцияын) организацияяслы, кодъяс сетӧны олысьяслы сёян-юан котыртан услугаяс, урчитӧма уджавтӧм лунъяс, кор волысьясӧс да уджалысьясӧс оз кутны лэдзны индӧм организацияяслӧн зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ).
Удж сетысьяс вӧчасны ставсӧ, медым не мынтысьны уджавтӧм лунъясысь.
Мый вӧчны?
Уджалысь да удж сетысь костын удж серти вензьӧм артмигӧн уджалысь вермӧ шыӧдчыны Коми Республикаын канму удж инспекцияӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ заводитчас 2021 вося арся призыв @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1484 @ 2021-10-31 @}
Комиын вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ заводитчас 2021 вося арся призыв
Военнӧй комиссариатъяслӧн военнӧй служба вылӧ призыв кежлӧ дасьлун йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы юӧртіс Коми Республикаса военнӧй комиссар Дмитрий Федин.
«Миян республика дась локтан призывнӧй кампания кежлӧ.
Зэв бур, мый том йӧз окотитӧны мунны «мужичӧйлӧн школаӧ», армия велӧдӧ найӧс унаторйӧ, мый йылысь «гражданка» вылын он тӧдмав.
Такӧд ӧттшӧтш миянлы зэв тӧдчана, медым кампания дырйи видзчысьны ковид да ОРЗ висьӧмъясысь.
Та вӧсна ми бура кутчысям став безопасносьт мераӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Военнӧй комиссар тӧдчӧдіс, мый 2020 вося призывлысь заданиесӧ, мый пуктӧма Коми Республикалы, збыльмӧдӧма ас кадӧ да тырвыйӧ.
Военнӧй служба вылӧ корӧма да босьтӧма 1800 гӧгӧр мортӧс.
Призыв прӧйдитіс коронавирус инфекциялӧн пандемиякӧд йитчӧм дзескӧдӧмъяс дырйи.
Республикаса военнӧй комиссариатъяслы водзвыв сетісны колана медицина эмбур.
Призывнӧй комиссияяс вылӧ корисны сідзи, медым локтысьяс эз чукӧрмыны.
Медводдзаясӧн корисны призывникъясӧс, кодъясӧс мӧдӧдӧны войскаясӧ (вынъясӧ).
Медым призывнӧй пунктъясӧ да чукӧртчан пунктъясӧ эз веськавны висьысьяс, пыранінас локтысьяслысь мерайтісны температура.
Быд призывниклы сетісны маска да перчатки.
Торйӧн чукӧртчан пунктын призывникъясӧс тестируйтісны выль коронавирус инфекция вылӧ.
Дезинфицируйтісны военнӧй комиссариатъяслысь, призывнӧй да чукӧртан пунктъяслысь жыръяссӧ, автомашина да кӧрт туй транспортсӧ мунігчӧж.
Воинскӧй командаяссӧ нуисны кӧрт туй транспортӧн, кутшӧмӧн военнослужащӧйясыс оз йитчыны олысьяскӧд.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт да меставывса асвеськӧдлан органъяскӧд ӧтув нуӧдӧм мераяс отсӧгӧн, гражданаӧс военнӧй служба вылӧ коригӧн да нуигӧн виччысьтӧмторъяс эз вӧвны да коронавирус инфекцияӧн некод эз висьмы.
Чукӧртчан пунктын нуӧдісны воинскӧй командаясӧ мунысь гражданалысь контрольнӧй медицинскӧй видзӧдӧм да профессионально-психологическӧй бӧрйӧм, медым войскаясӧ эз веськавны призывникъяс, кодъяслӧн лёк дзоньвидзалуныс да кодъяс оз лӧсявны асьсӧ кутӧм да удж нуӧдӧм серти.
Таысь кындзи, призывникъяслы сетісны колана эмбур, сы лыдын пӧсь сёян, а Вооружённӧй Вынъясӧ мунысьяслы — банковскӧй да торъя электроннӧй картаяс.
Коми Республикаысь новобранечьясӧс мӧдӧдісны Войвывса флотлӧн, Рытыв военнӧй кытшлӧн, Воздушно-космическӧй вынъяслӧн да национальнӧй гвардиялӧн воинскӧй юкӧнъясӧ.
«2021 вося арся призыв ёнасӧ оз торъяв воддзаысь.
Войскаясӧ веськӧдігӧн новобранечьясӧс кутасны видзны выль коронавирус инфекцияысь да мукӧд сезоннӧй висьӧмысь», — пасйис Дмитрий Федин.
Та могысь военнӧй комиссариатъяссӧ, сборнӧй да призывнӧй пунктъяссӧ могмӧдӧма колана медицина эмбурӧн да коронавирус инфекция вылӧ тестъясӧн.
Дезинфицируйтӧма военнӧй комиссариатъяслысь да чукӧртчан пунктъяслысь жыръяссӧ.
Чукӧртчан пунктсӧ тырвыйӧ могмӧдӧма медицина, кӧлуй эмбурӧн да сёян-юанӧн, жыръясыс дасьӧсь примитны призывникъясӧс.
* * *
Вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь Коми Республикаса военнӧй комиссариатын кутас уджавны гражданаӧс военнӧй служба вылӧ призывкӧд йитчӧм юалӧмъяс серти «веськыд линия».
Призывникъяс да налӧн быть-мамыс вермасны тӧдмавны вочакывъяс найӧс майшӧдлысь юалӧмъяс вылӧ воторникъясӧ да четвергъясӧ 10 чассянь 12 часӧдз.
Коми Республикаса военнӧй комиссариатлӧн веськыд линия телефон: 8 (8212) 32–11–92.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба казьтыштіс Коми Республикаса медводдза юралысьлысь паметьсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1485 @ 2021-11-01 @}
Владимир Уйба казьтыштіс Коми Республикаса медводдза юралысьлысь паметьсӧ
Талун, 2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ, Юрий Алексеевич Спиридоновлы тырис эськӧ 83 арӧс.
Тӧдчана сӧветскӧй да рочмуса уджалысьӧс казьтылӧм могысь Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация здание вылын мемориальнӧй пӧв дорӧ.
«Эмӧсь йӧз, кодъястӧг оз позь аддзыны Коми Республиканымӧс.
На пиын — тӧдчана нырщик, канму да политическӧй уджалысь, Коми Республикаса медводдза Юралысь Юрий Алексеевич Спиридонов.
Сійӧ вӧлі кывкутысь, зіль мортӧн, коді кужис веськӧдлыны, сьӧлӧмсянь тӧждысис Коми му да тані олысь йӧз вӧсна.
Республикаса олысьяслӧн сьӧлӧманыс век кежлӧ кольӧ Юрий Алексеевич йылысь бур паметьыс», — пасйис Владимир Уйба.
Нелямын сайӧ во чӧж Юрий Алексеевичлӧн олӧмыс да уджыс вӧлі йитчӧма Коми Республикакӧд.
Горнӧй мастерсянь сійӧ воис Коми Республикаса медводдза Юралысьӧдз да служитіс тайӧ чинын 1994 восянь 2001 воӧдз.
2003 воӧ сійӧс бӧрйисны Рочму Федерациялӧн Каналан Думаса депутатӧн, кӧні уджаліс Вӧр-ва озырлун да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм серти комитетын.
Юрий Спиридоновлӧн веськӧдлӧм улын Коми Республикаса Медвылыс Сӧвет примитіс Коми Республикалысь выль демократическӧй Оланподув, бӧрйӧма выль парламент — Коми Республикаса Каналан Сӧвет.
Буретш сы дырйи пуктӧма подув республикалӧн ӧнія тэчаслы.
Республикалӧн сійӧ кадся став вермӧмыс йитчӧма сылӧн нимкӧд.
Юрий Алексеевич Спиридоновлӧн веськӧдлігӧн Сыктывкарын кыпӧдісны Рочмулӧн Рытыв-Войвылын дзик ӧти кардиология диспансер, восьтісны Коми Республикаса искусство гимназия да Коми Республикаса физико-математическӧй лицей-интернат, пыртӧма уджӧ Сыктывкарын академическӧй институталысь выль лаборатория корпус — ӧнія Рочмуса наукаяс академиялӧн историяын медводдза выльысь стрӧитӧм лаборатория.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1486 @ 2021-11-01 @}
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін юӧртіс: талун кежлӧ (вӧльгым тӧлысь 1 лун вылӧ) бурдіс 69 392 морт.
ПЦР-тестъяс отсӧгӧн тӧдмалӧма, мый COVІD–19 висьмӧма 79 346 (+378) морт.
Медунаӧн висьмисны Сыктывкарын — 105, Ухтаын — 76, Вӧркутаын — 34, Усинскын — 30, Сосногорск районын — 20, Луздор районын — 18 морт.
Став висьмӧм йӧз бӧрся видзӧдӧны врачьяс, налы сетӧны отсӧг.
Ставнас медицина боксянь видзӧдӧны 13 393 морт бӧрся.
Бӧръя суткинас медицина боксянь обследуйтӧм да кык вежонся карантин помасьӧм бӧрын медицина учёт вылысь киритісны 186 мортӧс.
Найӧ коронавирусӧн оз висьны.
Официальнӧя эскӧдісны, мый коронавирусысь кувсис 1 965 (+4) пациент.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, 2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лун вылӧ республикаын COVІD 19 ысь прививка (медводдза компонент) вӧчӧма 299 939 морт.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьтӧ да матыссаястӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1493 @ 2021-11-04 @}
Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн
Рочму Федерацияса Президент ыстіс Коми Республика Юралысь Владимир Уйбалы чолӧмалан открытка.
«Рочмулӧн историяын унаысь вӧлі сэтшӧмтор, кор йӧзыс ӧтувтчӧмӧн повтӧг венісны сьӧкыдлунъяс.
Мывкыд оласногӧ кутчысьӧм, Аймулы сьӧлӧмсянь служитӧм — пӧль-пӧчьясӧн кольӧм медшӧр озырлун» — пасйӧма Владимир Путинлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1494 @ 2021-11-04 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн!
Рочмулӧн история озыр сэтшӧм лоӧмторъясӧн, кор войтырлӧн ӧтувъялуныс отсаліс венны страналӧн историяын сьӧкыдлунъяссӧ, видзис Аймулысь асшӧрлунсӧ.
Тышъяс бӧрын войтыръяс ӧтув уджалӧмӧн выльысь кыпӧдісны да сӧвмӧдісны страналысь экономика, отсалісны стрӧитны каръяс да аддзыны выльторъяс.
Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм канму гаж отсалӧ пыдди пуктыны миян Аймулысь историясӧ.
Тайӧ миян войтыръяслӧн ӧтувъялунлӧн, Рочмуса зумыд канлунлӧн пас.
Гажӧдчан лунӧ колӧ казьтыштны ассьыд вужъястӧ, рӧдлысь историясӧ да традицияяссӧ, ассьыд пӧль-пӧчтӧ.
Уна войтыра, ёртасьысь да радейтана Коми Республикаын пыдди пуктана олысьяс!
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм.
Мед шуд, озырлун овмӧдчасны тіян керкаясын, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм да бурлун — миян республикаын да странаын!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба ошкис Коми Республикаса Юралысь бердын предпринимательство серти координируйтан сӧвет выль пӧв артмӧдӧм йылысь бизнеслысь вӧзйӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1500 @ 2021-11-05 @}
Владимир Уйба ошкис Коми Республикаса Юралысь бердын предпринимательство серти координируйтан сӧвет выль пӧв артмӧдӧм йылысь бизнеслысь вӧзйӧмсӧ
Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс асшӧр уджалысьяскӧд ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс серти сӧвещанньӧ.
Сӧвещаниеыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 5 лунӧ «Менам бизнес» шӧринын; сэні участвуйтісны Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс да Сыктывкарса делӧвӧй котырлысь ӧтувъясӧс петкӧдлысьяс.
Аддзысьӧмын участвуйтысьяс сёрнитісны куим час, веськыда да подулалӧмӧн.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти 2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз страна пасьтала шуӧма шойччан лунъяс, сэки Коми Республикаын вынсялӧны дзескӧдӧмъяс торъя предприятиеяс да организацияяс серти.
Та кындзи, 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь федеральнӧй тшупӧдын примитӧм помшуӧмъяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн лоӧ паськӧдӧма местаяслысь лыддьӧг, кытчӧ позьӧ веськавны сӧмын вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлысь QR-код либӧ ПЦР-тест вылӧ отрицательнӧй результат петкӧдлӧм бӧрын.
Ӧні тадзи лэдзӧны сӧмын спорт да культура мероприятиеяс вылӧ.
Асшӧр уджалысьяс дасьӧсь пыртны асланыс организацияясӧ QR кодъяс система.
Аддзысьлӧм дырйи вӧзйисны сетны отсӧг ичӧт да шӧр бизнеслы ковидлы паныд мераяс пыртӧмкӧд йитӧдын.
Тайӧ вӧзйӧмъяссӧ видлаласны аски, вӧльгым тӧлысь 6 лунӧ, выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти республиканскӧй оперативнӧй штаблӧн заседание дырйи.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева казьтыштіс Рочму Федерацияын уджавтӧм лунъяс индӧмкӧд йитӧдын бизнеслы пыртӧм федеральнӧй отсӧг сетан мераяс йылысь:
1. 2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь заводитісны примитны уджавтӧм лунъяс вылӧ субсидия босьтӧм вылӧ заявкаяс.
Субсидиясӧ вермасны босьтны организацияяс да асшӧр уджалысьяс (сы лыдын кодъяслӧн абу медалӧм уджалысьыс), кодъясӧс 2021 вося сора тӧлысь 10 лун вылӧ пыртӧма ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслӧн реестрӧ да кодъяс лӧсялӧны торъя условиеяслы, а сідзжӧ социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяс.
Субсидия мындаыс кутас артавсьыны быд уджалысь вылӧ 1 МРОТ вылӧ мыджсьӧмӧн, да татшӧм ногӧн быд уджалысьлы мынтасны удждон.
Субсидия босьтӧм вылӧ заявлениесӧ примитӧ вот орган 2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь ӧшым тӧлысь 15 лунӧдз организациялӧн меститчанін серти либӧ асшӧр уджалысьлӧн оланін серти.
Заявкаяссӧ примитӧ да обработайтӧ ФНС, мынтыны кутасны 2021 вося вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь.
2. 2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь банкъяс заводитісны кырымавны ФОТ 3.0 уджтас серти кредитнӧй артмӧдчӧмъяс.
Уджтасӧн вермӧны вӧдитчыны асшӧр уджалысьяс да юридическӧй кывкутысьяс, сы лыдын гырысь предприятиеяс, а сідзжӧ социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяс, кодъяслӧн уджыс медъёна торксис.
Кредитъяссӧ сетӧны «ФОТ 3.0» уджтаслӧн мӧд этап серти кокньӧдӧм условиеяс вылын 18 тӧлысьӧдз кадколаст вылӧ вонас 3% ставкаӧн (кредитъяс серти, кутшӧмъясӧс сетӧма 2021 вося рака тӧлысь 9 лунсянь сора тӧлысь 1 лунӧдз).
Та дырйи медводдза 6 тӧлысьнас бизнессӧ мездӧма кредит да сы серти прӧчентъяс мынтӧмысь, а сы бӧрын мунысь 12 тӧлысь чӧжӧн найӧс позьӧ бергӧдны ӧткодь пайясӧн.
Отсӧг сетан мераяс да найӧс босьтӧм йылысь юӧрсӧ йӧзӧдӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволӧн сайтын.
Сӧвещание дырйи вӧзйисны выль пӧв артмӧдны Коми Республикаса Юралысь бердын ичӧт да шӧр предпринимательство серти координируйтан сӧвет.
Владимир Уйба ошкис тайӧ водзмӧстчӧмсӧ.
«Координируйтан сӧветлӧн форматыс лӧсьыд сыӧн, мый позяс коставлытӧг аддзысьны да видлавны ёсь лоӧмторъяс, а сідзжӧ водзӧ вылӧ лӧсьӧдны да пӧртны олӧмӧ предпринимательство сӧвмӧдӧмкӧд йитчӧм вӧзйӧмъяс», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Оперативнӧй штаб киритіс бизнеслӧн удж вылӧ ӧткымын дзескӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1503 @ 2021-11-06 @}
Оперативнӧй штаб киритіс бизнеслӧн удж вылӧ ӧткымын дзескӧдӧм
Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас лёкмӧмкӧд йитӧдын Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧн примитӧм помшуӧмъяс подув вылын пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
Индӧдӧ вежсьӧмъяссӧ пыртӧма вӧзйӧмъяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, кутшӧмъясӧс асшӧр уджалысьяс сетісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд вӧльгым тӧлысь 5 лунӧ аддзысьлігӧн.
Рочму Федерацияса Президентӧн урчитӧм уджавтӧм лунъяссӧ (2021 вося йирым тӧлысь 30 лунсянь вӧльгым тӧлысь 7 лунӧдз) оз нюжӧдны.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь позьӧ пырны ӧткымын объектӧ да организацияӧ сэк, кор волысьяслӧн (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) эм:
— COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-код;
— либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код;
— либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 72 часысь абу водзджык (сэк, кор эм вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицинскӧй документ).
Та дырйи, индӧм условиеясӧ кутчысигӧн, позьӧ 100% вылӧ тыртны кинотеатръяслысь (кинозалъяслысь), театръяслысь, театр да концерт организацияяслысь, клуб сяма учреждениеяслысь, а сідзжӧ спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслысь залъяс да трибунаяс.
Тайӧс тшӧтш вӧзйисны республикаса юрнуӧдысьяслӧн асшӧр уджалысьяскӧд аддзысьлӧмъяс дырйи.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз волысьяслы да уджалысьяслы оз позь пырны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні сетӧны услугаяс челядьлы ворсан жыръяс, челядьӧс гажӧдан шӧринъяс.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 8–14 лунъясӧ волысьяслы да уджалысьяслы оз позь пырны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні сетӧны услугаяс содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс (челядьлы да том йӧзлы спорт организацияясӧ да спорт секцияясын занимайтчӧм вылӧ зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ) пырӧм кындзи).
Оперштаблӧн помшуӧмӧн вӧльгым тӧлысь 7 лунсянь социальнӧя могмӧдан организацияясын да велӧдан организацияясын позьӧ сетны дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядьлы социальнӧй, социальнӧя реабилитируйтан, велӧдан услугаяс.
* * *
Объектъяслӧн лыддьӧг, кытчӧ граждана (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун борын вермӧны пырны сэк, кор налӧн эм COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVID–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат:
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (тшӧтш и фуд-кортъяс (зонаяс, кӧні йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс уджалӧны йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс), татшӧм объектъяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын;
Асшӧр уджалысьяслӧн вӧзйӧм серти дугӧдӧма йӧзӧс ӧтув вердан организацияясын волысьясӧс могмӧдан кад серти дзескӧдӧмъяссӧ.
2) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс нуӧдӧм могысь спорт объектъясӧ волӧм кындзи;
3) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие, тшӧтш и вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын;
4) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын;
5) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны туй морт керкаын услугаяс;
6) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны Индӧдлӧн 19.11 пунктса кӧкъямысӧд абзацын да 19.15(3) пунктса квайтӧд абзацын индӧм организацияяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1505 @ 2021-11-08 @}
Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ
QR-кодъясӧн вӧдитчӧм серти юалӧмъяс да вочакывъяс:
1. Колӧ-ӧ QR-код кындзи петкӧдлыны паспорт, медым пырны организацияясӧ, кӧні кодыс колӧ?
Оз, паспорт петкӧдлыны оз ков.
Объектъяслӧн лыддьӧг, кытчӧ граждана (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын вермӧны пырны сэк, кор налӧн эм COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат:
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (тшӧтш и фуд-кортъяс (зонаяс, кӧні уджалӧны йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс), татшӧм объектъяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын.
Асшӧр уджалысьяслӧн вӧзйӧм серти дугӧдӧма йӧзӧс ӧтув вердан организацияясын волысьясӧс могмӧдан кад серти дзескӧдӧмъяссӧ.
2) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс нуӧдӧм могысь спорт объектъясӧ волӧм кындзи;
3) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие, тшӧтш и вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын;
4) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын;
5) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны туй морт керкаын услугаяс;
6) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны Индӧдлӧн 19.11 пунктса кӧкъямысӧд абзацын да 19.15(3) пунктса квайтӧд абзацын индӧм организацияяс.
2. Коді вермӧ прӧверитны QR-кодъяссӧ?
QR-кодъяслысь збыльлунсӧ вермӧ прӧверитны организацияын уджалысь, кытчӧ пырнысӧ позьӧ QR-кодъяс система серти.
3. Канму услугаясӧ QR-кодыс эз во.
Вӧзйӧны шыӧдчыны уна мога шӧринӧ.
А УМШ-ӧ QR-кодтӧг оз лэдзны.
Мый вӧчны?
УМШ-ын талун кежлӧ абу урчитӧма, мый волысьяслы колӧ петкӧдлыны QR-код.
4. Коді вермӧ прӧверитны QR-кодъяссӧ?
Кӧні та йылысь гижӧма, йӧзыс кӧ кутасны юасьны?
QR-кодъяслысь збыльлунсӧ вермӧ прӧверитны организацияын уджалысь, кытчӧ пырнысӧ позьӧ QR-кодъяс система серти.
Объектъяслӧн лыддьӧг, кытчӧ граждана (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын вермӧны пырны сэк, кор налӧн эм COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (тшӧтш и фуд-кортъяс (зонаяс, кӧні уджалӧны йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс), татшӧм объектъяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын.
Асшӧр уджалысьяслӧн вӧзйӧм серти дугӧдӧма йӧзӧс ӧтув вердан организацияясын волысьясӧс могмӧдан кад серти дзескӧдӧмъяссӧ.
2) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс нуӧдӧм могысь спорт объектъясӧ волӧм кындзи;
3) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие, тшӧтш и вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын;
4) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын;
5) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны туй морт керкаын услугаяс;
6) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны Индӧдлӧн 19.11 пунктса кӧкъямысӧд абзацын да 19.15(3) пунктса квайтӧд абзацын индӧм организацияяс.
5. Телефонын ӧтуввезйыс абу, та вӧсна телефонсянь Канму услугаясӧ пырны он вермы.
Кыдзи петкӧдлыны телефонсянь QR кодсӧ?
Позьӧ шыӧдчыны УМШ-ӧ, кӧні отсаласны босьтны QR-код.
Бумага вылын QR-кодыс тшӧтш вына.
УМШ-ӧ позьӧ локны QR-код петкӧдлытӧг.
6. Вермӧны-ӧ граждана петкӧдлыны печатайтӧм сертификат, коді и кыдзи та дырйи прӧверитӧ сылысь збыльлунсӧ да тайӧ мортлӧн-ӧ сертификатыс?
Да, вермӧны.
QR-кодъяслысь збыльлунсӧ вермӧ прӧверитны организацияын уджалысь, кытчӧ пырнысӧ позьӧ QR-кодъяс система серти.
Прӧверкаяс нуӧдігӧн инӧд видзан органъясса уджалысь вермӧ ӧткодявны вына QR-кодсӧ мортӧс эскӧдысь документкӧд.
Объектъяслӧн лыддьӧг, кытчӧ граждана (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын вермӧны пырны сэк, кор налӧн эм COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVІD–19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (тшӧтш и фуд-кортъяс (зонаяс, кӧні уджалӧны йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс), татшӧм объектъяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын.
Асшӧр уджалысьяслӧн вӧзйӧм серти дугӧдӧма йӧзӧс ӧтув вердан организацияясын волысьясӧс могмӧдан кад серти дзескӧдӧмъяссӧ.
2) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс нуӧдӧм могысь спорт объектъясӧ волӧм кындзи;
3) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие, тшӧтш и вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын;
4) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын;
5) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны туй морт керкаын услугаяс;
6) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны Индӧдлӧн 19.11 пунктса кӧкъямысӧд абзацын да 19.15(3) пунктса квайтӧд абзацын индӧм организацияяс.
7. Позьӧ-ӧ пырны УМШ-ӧ QR-кодтӧг?
«Менам документъяс» шӧринъясӧ пыригӧн оз ков, медым быть вӧлі коронавирусысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификатлӧн QR-код.
Татшӧм дзескӧдӧмсӧ вӧлі пыртӧма «ковикулъяс» водзвылын, но Коми Республикаса Юралысьлӧн 2021 во вӧльгым тӧлысь 6 лунся 125 № Индӧд сійӧс киритіс.
Сідзкӧ УМШ-ӧ позьӧ пырны сертификаттӧг, пыригӧн кодсӧ оз кутны корны.
Позьӧ виччысьны ловъя ӧчередь либӧ гижӧдчыны лӧсялана кад кежлӧ: 8 800–200–82–12.
Таысь кындзи, Рочмуса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министр Михаил Мурашко юӧртіс УМШ-лӧн выль уджмог йылысь: вӧльгым тӧлысь 12 лунсянь «Менам Документъяс» шӧринъясын позяс босьтны вакцинируйтӧм йылысь сертификатсӧ бумага вылын.
Тайӧ пӧрадоксӧ вынсьӧдӧма Рочмуса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн 2001 во йирым тӧлысь 22 лунся 1006н №-а тшӧктӧдӧн.
УМШ-лӧн удж серти юалӧмъясӧн колӧ шыӧдчыны Коми Республикаса УМШ-лӧн «веськыд йитӧд» пыр: 8–800–200–8212.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяслы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1510 @ 2021-11-10 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяслы сиӧм лунӧн
«Пытшкӧс делӧяс органъясын пыдди пуктана уджалысьяс!
Дона ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Ті бӧрйинныд аслыныд сьӧкыд да кывкутана удж — инӧд видзан органъясын служитӧм.
Ті отсаланныд пикӧ воӧм йӧзлы, доръянныд йӧзӧс да налысь инӧдъяс, нуӧданныд мыж вӧчӧмкӧд тыш, видзанныд инӧд торкалӧмъясысь.
Зэв бура, сьӧлӧмсянь, присягаӧ кутчысьӧмӧн пӧртанныд олӧмӧ тіян водзӧ пуктӧм могъяс.
Тіянлы колӧ лоны веськыд, вына, повтӧм йӧзӧн, став сьӧлӧмсянь вӧчны бӧрйӧм удж.
Тшӧкыда олӧмнытӧ жалиттӧг ті отсаланныд мукӧдлы.
Аттьӧала тіянӧс Рочмулы да гражданалы служитӧмысь.
Торйӧн аттьӧала ветеранъясӧс, кодъяс пуктісны подув пытшкӧс делӧяс органъяслӧн уджлы, ас примерӧн велӧдӧны том уджалысьясӧс.
Пытшкӧс делӧяс органъясын пыдди пуктана уджалысьяс!
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм, чӧв-лӧнь дежурствояс да быдлунъя удж!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын волонтёръяс Веськӧдлан котырлӧн отсӧгӧн лӧсьӧдӧны «арктикаса пӧрадок» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1512 @ 2021-11-10 @}
Комиын волонтёръяс Веськӧдлан котырлӧн отсӧгӧн лӧсьӧдӧны «арктикаса пӧрадок»
Таво Коми Республикаын «Сӧстӧм Арктика» федеральнӧй проект збыльмӧдӧмын участвуйтіс 160 гӧгӧр морт. Найӧ чукӧртісны 250 тонна шыблас.
Талун Рочму Федерацияса Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан министр Алексей Чекуновкӧд сӧвещанньӧ дырйи вӧчисны кывкӧртӧдъяс «Сӧстӧм Арктикалӧн» медводдза сезон серти.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчис и Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Комиын проектыс заводитчис 2021 вося сора тӧлысьӧ.
Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧдӧн урчитӧма проектын участвуйтысь объектъяссӧ.
Тайӧ «Усинск» кар кытшын чорыд коммунальнӧй да промышленнӧй шыбласъяс санкционируйттӧм чукӧртанін да Вӧркуталӧн историческӧй юкӧнын важ керкаяс разьӧм бӧрын кольӧм стрӧитчан шыбласъяслӧн чукӧръяс.
Таво Усинсклӧн мутасын вӧлі лӧсьӧдӧма кык объект.
Медводдзаыс — коммунальнӧй шыбласъяс да автомашиналӧн важмӧм шынъяс санкционируйттӧм чукӧртанін, кӧні меститчӧ ключлӧн петанін.
Некымын во сайын сёрнитчытӧг тані лӧсьӧдісны мототрек.
Но олысьяс кутісны ваявны весалӧм инӧ важмӧм шынъяс, а сэсся и мукӧд лӧп-ёг.
Тайӧ местасӧ весалісны шыбласъясысь да лӧсьӧдісны сэні техническӧй спорт сикасъяс вылӧ площадка, кытчӧ пырӧны кроссъяслӧн трасса, паркуйтчан да шойччан инъяс.
Мӧд объект — Усинсксянь 100 км ылнаын «Войкытш» казьтылан пас.
Проектын участвуйтысьяс косметическӧя дзоньталісны стеласӧ, весалісны матігӧгӧрса муяссӧ шыбласъясысь да лӧсьӧдісны сэні шойччанін.
«Проект збыльмӧдӧмын участвуйтісны тані олысь волонтёръяс.
«Транснефть-Север» АК да «ЛУКОЙЛ-Коми» ИКК отсалісны транспортӧн да спецтехникаӧн.
Сідзжӧ кӧсъя аттьӧавны бур ӧтувъя уджысь проектлысь экспедиционнӧй да волонтёрскӧй группаяс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Некымын уджалан тӧлысьӧн «Сӧстӧм Арктикаса» уна сюрс доброволеч утилизируйтӧм вылӧ чукӧртісны 1500 тоннаысь унджык шыблас.
Экспедицияяс да субботникъяс прӧйдитісны Красноярск крайын, Якут муын, Ямалса Яран да Яран асвеськӧдлан кытшъясын, Кардор да Мурман обласьтъясын, Коми муын, Каръялаын да Чукоткаын.
Участвуйтӧм вылӧ заявкаяс сетіс 3000-ысь унджык морт, кодъяс пырисны локтан во вылӧ ыджыд добровольческӧй резервӧ.
«Арктика выль пӧв сӧвмӧдӧм вермас лоны тӧдчанаджыкӧн сӧветскӧй арктикаса уджтасъясысь.
Та дырйи медшӧрӧн лоӧ экономическӧй сӧвмӧдӧмсӧ вӧр-валӧн законъяс серти синхронизируйтӧм, арктикалысь экосистема техногеннӧй тӧдчӧмысь видзӧм.
Арктикаса повесткалӧн шӧр мог — весавны сэтчӧс муяссӧ овмӧс нуӧдӧм бӧрын чукӧрмӧм лёк колясъясысь (колясъяслӧн йӧрышыс — уна миллион тонна).
«Сӧстӧм Арктика» федеральнӧй проект — тӧдчана да повтӧм воськов тайӧ нырвизьын.
Сылы подувсӧ пуктісны миян соотечественникъяс, кодъяс сиисны Арктикалы олӧмсӧ», — пасйис Алексей Чекунков.
«В 2022 — 2024 воясӧ Коми Республикаын водзӧ кутасны збыльмӧдны «Сӧстӧм Арктика» федеральнӧй проект.
Кутасны корсьны позянлун сы серти, медым проектӧ пырӧдчисны республикалӧн став нёль арктикаса муниципалитетын (Вӧркута, Инта, Усинск, Чилимдін район) меститчысь объектъяс.
2022 волӧн медводдза кварталын тайӧ лыддьӧгсӧ актуализируйтасны», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь.
Водзӧ вылӧ бур мероприятиеяс кутасны нуӧдсьыны санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъяссӧ, волонтёръяслысь да экспедиционнӧй группаяслысь удж транспортӧн могмӧдӧмсӧ, объектъяс вылын мувывса уджъяс дырйи безопасносьт видзӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Регионса юралысьлӧн кывъяс серти, проектсӧ веськӧдӧма арктикаса мутасъяс мортлӧн лёк тӧдчӧмысь весалӧм вылӧ, сы вӧсна сійӧ зэв тӧдчана да колана Коми Республикалы.
Экология — медтӧдчанатор.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр бердын Координационнӧй сӧвет дырйи сёрнитісны финансӧвӧя велӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1515 @ 2021-11-11 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр бердын Координационнӧй сӧвет дырйи сёрнитісны финансӧвӧя велӧдӧм йылысь
Федеральнӧй экспертъяс пасйисны, мый Коми Республикалӧн став велӧдан тшупӧдын бура збыльмӧдӧма финансӧвӧй тӧдӧмлун серти проектъяс: и детсадйӧ ветлысь челядьлы, и студентъяслы.
Таысь кындзи, республикаын уджалӧны и верстьӧ йӧзлысь финансӧвӧй тӧдӧмлун кыпӧдан проектъяс, эм СМИ пыр финансӧвӧй тӧдӧмлун серти проект.
Татшӧм юӧрсӧ сетӧма олысьяслысь финансӧвӧй тӧдӧмлунсӧ кыпӧдӧм серти координационнӧй сӧветлӧн заседание дырйи регионса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Аддзысьлісны Чӧжаслы сиӧм ставрочмувывса вежон кежлӧ да «Цифрӧвӧй экономика дырйи финансӧвӧй тӧдӧмлун» Рочмуын финансӧвӧя велӧдӧм серти ставрочмувывса VIII конференция дырйи.
Координационнӧй сӧветлӧн заседаниеӧн панісны Региональнӧй финансӧвӧй форумлысь мероприятиеяс.
Сёрниӧ пырӧдчисны Рочмуса сьӧм овмӧс министерстволӧн Наука туялан финансӧвӧй институтысь да Финансӧвӧй тӧдӧмлун сӧвмӧдан ассоциацияысь йӧз.
Коми Республикалысь опытсӧ петкӧдлісны Рочмуса шӧр банклӧн Коми Республикаын национальнӧй банк, сьӧм овмӧс да велӧдан министерствояс, Коми Республикаын вот службаӧн веськӧдланін, а сідзжӧ Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия.
Кыдзи тӧдчӧдіс Лариса Карачёва, командаӧн ӧтувъя уджыс отсаліс пандемия дырйи водзӧ финансӧвӧя велӧдны да вевтыртны 2018 — 2023 вояс вылӧ финансӧвӧй тӧдӧмлун кыпӧдӧм серти регионса уджтаслысь индӧм петкӧдласъяссӧ.
— Миянлы эм мыйӧн юксьыны.
Республикаса матӧ 130 сюрс олысьлы нуӧдӧма финансӧвӧй тӧдӧмлун серти мероприятиеяс.
Нӧшта 31 сюрс олысьӧс консультируйтӧма финансӧвӧя.
Республикаын збыльмӧдӧны финансӧвӧй тӧдӧмлун серти 70 гӧгӧр велӧдан уджтас.
Мероприятиеяссӧ котыртӧмӧ да нуӧдӧмӧ пырӧдчис 524 специалист (педагогъяс, воспитательяс, волонтёръяс, тьюторъяс да мукӧд эксперт), — юӧртіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь.
Рочмуса Банклӧн онлайн-урокъяс йылысь висьталіс Юкӧнӧн — Коми Республикаын национальнӧй банкӧн веськӧдлысьӧс вежысь Юрий Железняк.
«Ми зілям, медым финансӧвӧй тӧдӧмлунсӧ сетісны став велӧдан тшупӧдын, а республикаса быд олысь вермис велӧдчыны онлайн.
Республикаын финансӧвӧй тӧдӧмлун серти онлайн-урокъясыс колӧны, та йылысь висьталӧ сійӧ, мый кывзысьяслӧн да велӧдан учреждениеяслӧн, кодъяс йитчисны трансляцияӧ, лыдыс содӧ.
Сӧмын тулыснас занятиеяссӧ кывзіс 126 велӧдчанінысь 14 сюрс велӧдчысь», — пасйис Юрий Железняк.
Велӧдӧмын опытӧн сідзжӧ юксисны Коми Республикаса велӧдан министрӧс вежысь Олег Холопов да Наталья Ружанская — Коми Республикаса финансӧвӧй тӧдӧмлун кыпӧдӧм серти регионса шӧринӧн юрнуӧдысь; шӧриныс уджалӧ Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академия бердын.
Сигӧртігӧн Лариса Карачёва корис ставнысӧ пырӧдчыны финансӧвӧй форумӧ, сійӧ мунас республикаын вӧльгым тӧлысь 11 да 12 лунъясӧ.
А налы, кодъяслӧн оз артмы тӧдмасьны пыдди пуктана экспертъяслӧн видзӧдласӧн, петкӧдчӧмъяссӧ гижасны YouTube каналӧ.
Уджтассӧ да йитчӧм вылӧм ыстӧгъяссӧ йӧзӧдӧма Коми Республикаын финансӧвӧй тӧдӧмлун порталын https://fingram.rkomi.ru.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын 7,5 сюрс сайӧ олысь бӧрйисны нин, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1518 @ 2021-11-12 @}
Комиын 7,5 сюрс сайӧ олысь бӧрйисны нин, кытчӧ нюжӧдны 4G мобильнӧй связь
Канму услугаяс порталын помасьӧ сикт-грездъяс вӧсна гӧлӧсуйтӧм, кутшӧмъясӧс 2022 воын йитасны ыджыд ӧда ӧтуввез дорӧ.
Казьтыштам, медым Коми Республикаса грезд, посёлок либӧ сикт лоис йитӧма 4G (LTE) мобильнӧй связь дорӧ, колӧ гӧлӧсуйтны на вӧсна Канму услугаяс портал вылын гӧлӧсуйтан формаӧн юкӧдын 2021 вося вӧльгым тӧлысь 15 лунӧдз.
Пасъям, мый гӧлӧсуйтігӧн лыддьӧны сӧмын олан пунктъяссӧ, кӧні олӧ 100–500 морт.
Талун медуна гӧлӧс босьтісны Петрунь сикт (Инта кар) — 523, Кедвавом сикт (Ухта кар) — 478, Йӧртымдін сикт (Удора район) — 310, Закар Вань грезд (Усинск кар) — 286, Неридз сикт (Чилимдін район) — 248.
Участвуйтӧм вылӧ колӧ Канму услугаяс портал вылын вынсьӧдӧм учётнӧй гижӧд да Коми Республикаын пырся регистрация.
Сідзжӧ эм позянлун ыстыны письмӧ Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерствоӧ татшӧм инпас серти: 123112, Мӧскуа к., Пресненскӧй наб., 10 к., 2 стр.
Письмӧын колӧ индыны ОНВ, регистрация инпас да олан пунктлысь ним, кытчӧ колӧ нюжӧдны связь.
Ӧшым тӧлысь помын Канму услугаяс портал вылын йӧзӧдасны лыддьӧг, кытчӧ пырасны Рочму пасьтала 2000 олан пункт, кутшӧмъясӧс йитасны ӧтуввез дорӧ мӧд во.
Комиын ӧтуввезсӧ нюжӧдасны медуна гӧлӧс босьтысь 14 олан пунктын.
Гӧлӧсуйтӧм вылӧ Канму услугаяс портал вылын уджалӧ воча йитӧда платформа.
Платформаыс сетӧ позянлун дженьыд кадколастъясӧ чукӧртны гражданасянь воча юӧр, оперативнӧя артавны гӧлӧсуйтӧм серти кывкӧртӧдъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1519 @ 2021-11-12 @}
Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ
QR-кодъясӧн вӧдитчӧм серти юалӧмъяс да вочавидзӧмъяс:
1. Сетӧны-ӧ Коми Республикаын налы, кодъяс абу пасйысьӧмаӧсь Канму услугаяслӧн порталын, вакцинируйтчӧм йылысь бумага вылын QR-кода документ?
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Налы, кодъяс вакцинируйтчисны COVID–19-ысь, но кодъяслӧн абу вакцинируйтчӧм йылысь QR-кода сертификат, колӧ шыӧдчыны УМШ-ӧ.
Специалистъяс отсаласны пырны Канму услугаяслӧн сайт вылӧ да босьтны QR кода сертификат бумага вылын.
Бумага вылын QR-кода документсӧ позьӧ петкӧдлыны колана инъясын.
2. Вермӧ-ӧ бать либӧ мам, кодлӧн абу QR-код либӧ ПЦР-тест серти результат, вайӧдны кагасӧ занятие вылӧ?
Бать либӧ мам, кодлӧн абу QR-код либӧ ПЦР-тест серти результат, вермӧ вайӧдны кагасӧ спорт секция вылӧ, но оз вермы пырны жырйӧ, кӧні мунӧ занятиеыс.
3. Кутшӧм могӧн корӧны QR-кодъяссӧ, торйӧн нин, фитнес-шӧринъясӧ да спорт залъясын занятиеяс вылӧ ветлігӧн?
Вакцинируйтчӧм либӧ выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь QR-кодъяссӧ сійӧ либӧ мӧд организацияӧ либӧ предприятиеӧ локтігӧн корӧны став мирын.
Татшӧм дзескӧдӧмъяссӧ пыртӧны сы могысь, медым дорйыны йӧзӧс, кодъяс эз висьны либӧ кодъяс эз вакцинируйтчыны выль коронавирус инфекцияысь.
Торйӧн ёна колӧ видзны йӧзлысь безопасносьтсӧ сэні, кӧні волысьяс овлӧны маскаястӧг.
Татчӧ пырӧны и жыръясын спорт занятиеяс.
Казьтыштам: Коми Республикаын позьӧ пырӧдчыны спортӧ, сы лыдын фитнес-шӧринъясын.
Налӧн, кодъяс кӧсйӧны нуӧдны дзоньвидза оласног, пырӧдчыны спортӧ, эм татшӧм позянлун пандемия вылӧ видзӧдтӧг.
Йӧзыс вермӧны бӧрйыны: вакцинируйтчыны либӧ прӧйдитны ПЦР-тест да водзӧ сӧвмӧдны вынйӧр да пырӧдчыны спортӧ, либӧ пандемия кадӧ видзны асьсӧ висьмӧмысь да видзчысьны йӧзаинъясӧ волӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь заводитӧны уджавны содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1520 @ 2021-11-12 @}
Комиын вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь заводитӧны уджавны содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс
2021 вося вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь волысьяслы да уджалысьяслы позьӧ пырны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні сетӧны услугаяс содтӧд тӧдӧмлун сетан аспом, республиканскӧй да муниципальнӧй организацияяс.
Татшӧм помшуӧмсӧ примитӧма талун, вӧльгым тӧлысь 12 лунӧ, выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн заочнӧй заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын асшӧр уджалысьяслы вештасны рочмуса уджтасуловӧн вӧдитчӧм вылӧ рӧскодсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1526 @ 2021-11-15 @}
Комиын асшӧр уджалысьяслы вештасны рочмуса уджтасуловӧн вӧдитчӧм вылӧ рӧскодсӧ
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство юӧртӧ инӧд кутысьясӧс (уполномочитӧм организацияясӧс) бӧръян конкурс заводитчӧм йылысь сы могысь, медым вештыны ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы рочмуса облачнӧй уджтасуловӧн вӧдитчӧмысь рӧскод.
Бӧрйӧмсӧ нуӧдӧ Рочмуса юӧртан технологияяс сӧвмӧдан фонд (РФРИТ).
Уджтасулов да пырӧдчысьяс дорӧ шӧр корӧмъяс:
1. Уджтасуловсӧ пыртӧма электроннӧя артасян машинаяслы да мыччӧд базаяслы рочмуса уджтасъяслӧн ӧтувъя реестрӧ.
2. Уджтасуловсӧ збыльмӧдӧны облачнӧй инфраструктура отсӧгӧн.
3. Уджтасуловсӧ веськӧдӧма татшӧм могъяс збыльмӧдӧм вылӧ: технология процесслысь да бизнес-процесслысь уджалан ӧд, стӧчлун либӧ мукӧд тӧдчана характеристика кыпӧдӧм да мукӧдтор.
4. Уджтасувлӧн классъясысь ӧтилы лӧсялӧм.
2021 воӧ индӧм отсалан мера збыльмӧдӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь урчитӧма 965 млн шайт да веськӧдӧма сы вылӧ, медым вештыны инӧд кутысьяслысь (уполномочитӧм организацияяслысь) ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы 50% вылӧ дон чинтӧмӧн рочмуса облачнӧй уджтасулов вузалӧмысь босьттӧм чӧжӧссӧ.
2024 воӧдз та вылӧ вичмӧдӧма 7 миллиард гӧгӧр шайт.
Унджык юӧр позьӧ тӧдмавны РФРИТ-лӧн официальнӧй сайтын https://рфрит.рф либӧ 8 (495) 134–44–02 телефон номер пыр, Азовцев Михаил Викторович, РФРИТ-са медыджыд директорлӧн сӧветник m.azovtsev@digital.gov.ru.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сьӧмкуд сьӧм видзигӧн колӧ босьтны тӧд вылӧ Комиын олысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1527 @ 2021-11-15 @}
Сьӧмкуд сьӧм видзигӧн колӧ босьтны тӧд вылӧ Комиын олысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ
Каналан Сӧветса депутатъяс ошкисны «Войтырлӧн сьӧмкуд» проектъяс вылӧ сьӧм содтӧм йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалысь вӧзйӧмсӧ.
Уджаланарт да депутатъяслӧн этика серти пыр уджалысь парламентскӧй комиссияӧн веськӧдлысь Владимир Жариков чайтӧ, мый гражданалӧн водзмӧстчӧмъяслы сьӧмӧн отсасигӧн колӧ тӧд вылӧ босьтны кар-районъясса олысьяслысь «тшӧктӧмторъяссӧ».
Водзджык нин В. Жариков вӧзйис В. Уйбалы паськӧдны муниципалитетъясын мичмӧдан-бурмӧдан объектъяслысь лыдсӧ, торйӧн нин, пуктавны челядьлы да спорт площадкаяс.
Сэсся регионса юрнуӧдыськӧд аддзысьлігӧн нин Каналан Сӧветса депутатъяс тшӧтш кыпӧдісны тайӧ юалӧмсӧ да шуисны, мый колӧ тӧд вылын кутны сійӧ водзмӧстчӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс олысьяс гижӧны депутатъяслы да власьт органъяслы шыӧдчӧмъясын.
Владимир Уйба вӧзйис 2022 во вылӧ ыдждӧдны «Войтырлӧн сьӧмкудлысь» проектъяс сьӧмӧн могмӧдан мындасӧ 400 миллион шайтӧдз.
«Воӧ зэв уна заявка.
Олысьяскӧд паныдасьлігӧн ме аддза, мый мунӧны вензьӧмъяс кутшӧмкӧ проектъяс костын.
Шуам, кӧсъям збыльмӧдны кык проект.
Найӧ збыль зэв коланаӧсь, тӧдчанаӧсь.
Та понда ми огӧ жалитӧй сьӧмсӧ сы вылӧ, медым ышӧдны тіянӧс да содтыны позянлунъяс татшӧм проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ», — висьталіс В.
Уйба Комиын олысьяс дорӧ видео пыр шыӧдчӧмын.
Сьӧмкуд сӧвмӧдӧмын водзмӧстчан уджтасъяс унджык сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь вӧзйӧмсӧ видлалас Коми Республикаса Каналан Сӧвет.
Кыдзи пасйис В.
Жариков, тадзи ӧтув уджалӧны оланпас пыртысь да олӧмӧ пӧртысь власьтъяс, кор ӧтувъя помшуӧмъяссӧ примитӧны кар-районъясса олысьяслысь коланлунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
«Миянлы нимкодь, мый республикаса Юралысь ошкис миянлысь вӧзйӧмсӧ.
Коми Республикаса Каналан Сӧветын ӧні дасьтӧны оланпас пыртан ногъяс, кутшӧмъяс сетасны позянлун регионса сьӧмкуд артмӧдігӧн босьтны тӧд вылӧ республикаса олысьяслысь кыдз позьӧ унджык вӧзйӧм да «тшӧктӧмтор».
Депутатъяс пырӧдчасны оз сӧмын вӧзйӧмъяс чукӧртан, но и урчитӧм мутасъясын сьӧм юклан уджӧ», — кывкӧрталіс В. Жариков.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын збыльмӧдӧма «Войтырлӧн сьӧмкудлысь» сюрсӧд проект @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1529 @ 2021-11-15 @}
Комиын збыльмӧдӧма «Войтырлӧн сьӧмкудлысь» сюрсӧд проект
«Войтырлӧн сьӧмкуд» республикаса проект отсалӧ збыльмӧдны быдлунъя коланлунъяс: бурмӧдны, дзоньтавны, ньӧбны транспорт и оборудование.
Уджтас серти регионын пӧртӧма олӧмӧ войтырлысь сюрс проект.
«Кор ме аддзыся республикаса олысьяскӧд, пыр кыпалӧ тайӧ сёрниыс: сы йылысь, мый «Войтырлӧн сьӧмкуд» сьӧм збыльвылас уджалӧ йӧзлӧн кӧсйӧм серти, олысьяс асьныс бӧрйӧны, кутшӧм проектъяс колӧ збыльмӧдны», — пасйис В. Уйба Комиын олысьяс дорӧ видео пыр шыӧдчӧмын.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» збыльмӧдсьӧ 2016 восянь.
Быд во гражданалӧн водзмӧстчӧм серти проектъяслӧн лыдыс содӧ.
2021 воӧ «Войтырлӧн сьӧмкуд» серти вермысьӧн лоис 400 проект.
Збыльмӧдӧма ывлавывса би ӧнъяӧдӧм серти 26 проект (пыкӧдъяс вежӧм, важ светильникъяс разьӧм, энергия видзтысь выль лампаяс пуктӧм, проводъяс вежӧм), ньӧбӧма да пуктӧма чорыд коммунальнӧй шыбласъяс чукӧртан 275 контейнер, дзоньталӧма да бурмӧдӧма 8 памятник (обелиск), бурмӧдӧма челядьлы 15 площадка, збыльмӧдӧма спорт площадкаяс да ывлавывса тренажёръяс лӧсьӧдӧм серти 35 проект, дзоньталӧма 10 детсад да 19 школа.
Агропромышленнӧй комплекс юкӧнын да ичӧт да шӧр предпринимательстволӧн проектъяс серти ньӧбӧма пассажиръясӧс да медколана вузӧс сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ новлӧдлан 5 автомашина.
Ньӧбӧма нянь да булки, йӧлысь сёян-юан вӧчан технологическӧй оборудование, ветеринарнӧй клиникаӧ ньӧбӧма новлӧдлан рентген, 15 мортӧс босьтӧма пыр кадся удж вылӧ.
Олысьясӧс уджӧн могмӧдан юкӧнын проектъяс збыльмӧдігӧн уджтӧмалысьяс лыдысь недыр кадся удж вылӧ босьтӧма 100-ысь унджык мортӧс.
Войтырлысь тшупӧда — сюрсӧд — проект пӧртіс олӧмӧ Луздор районса Лойма сиктысь фермер Александр Чарков.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» отсӧгӧн ньӧбӧма вотӧс весалан оборудование.
Вӧльгым тӧлысь помын войтырлысь проектъяс бӧрйӧм серти ведомствокостса комиссиялӧн заседание бӧрын индасны 2022 во вылӧ вермысь проектъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь: «Ми отсалам томуловлы аддзыны асьнысӧ школа бӧрын» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1531 @ 2021-11-16 @}
Коми Республикаса Юралысь: «Ми отсалам томуловлы аддзыны асьнысӧ школа бӧрын»
Регионса Юралысьлӧн вӧзйӧм серти вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь Комиын уджсикасӧ велӧдан учреждениеясын гырысь классъясса велӧдчысьясӧс заводитасны велӧдны удж рынокын медколана уджсикасъясӧ.
Та йылысь Владимир Уйба висьталіс видео пыр шыӧдчигӧн.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый ачыс видзӧдӧ та бӧрся кыдзи регионса юрнуӧдысь да Рочмуса машина вӧчысьяс котырлӧн бюроӧ пырысь (юрнуӧдысьыс — Сергей Викторович Чемезов).
«Колян во, кор ме ветлӧдлі кар-районъясті, уна бать-мам шогсисны, мый регионын дугдісны велӧдны уджсикасӧ гырысь классъясын велӧдчысьясӧс.
Та бӧрын ме пукті Коми Республикаса велӧдан министерство водзын мог выль пӧв котыртны 9–11 классъясын велӧдчысьясӧс удж сикасъясӧн тӧдмӧдан система (тайӧ классъясас томулов мӧвпалӧны нин аскиа уджсикас йылысь)», — висьталіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса велӧдан министерство лӧсьӧдіс уджтас, коді таво пансис вӧльгым тӧлысь 15 лунӧ.
2022 вося ода-кора тӧлысьӧдз 12 муниципалитетын гырысь класса 620 велӧдчысь вермас дон босьттӧг шедӧдны 12 специальносьт пиысь ӧтиӧс.
«Томуловлы татшӧм сяма отсӧгыс РосМашлӧн уджын, кодлӧн Бюроӧ ме пыра, медтӧдчана нырвизьяс лыдын.
Та вӧсна, кор ме босьтчи юрнуӧдны Коми Республикаӧн, ачым куті видзӧдны та бӧрся.
Менам тшӧктӧм серти ӧнія велӧдчан во вылӧ регионса сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 10 миллион гӧгӧр шайт, медым велӧдны уджсикасӧ гырысь классъясса велӧдчысьясӧс, тшӧтш и дзоньвидзалунын дзескӧдӧм челядьӧс.
Миян мог — отсавны кар-районъясса томуловлы аддзыны асьнысӧ да аттестат босьтігкежлӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм удж найӧ кӧсйӧны вӧчны, кӧні кӧсйӧны водзӧ велӧдчыны», — висьтасис Владимир Уйба.
Велӧдӧны Сыктывкарса, Ухтаса, Сосногорскса, Печораса, Интаса, Вӧркутаса да Усинскса, а сідзжӧ Сыктывдін, Сыктыв, Емдін, Изьва да Удора районъясса техникумъясын да колледжъясын.
Сідз, Вӧркутаын школьникъясӧс политехын велӧдасны пӧварӧ да автомашина дзоньталысь слесарӧ, горно-экономическӧй колледжын — секретар-администраторъясӧ, медколледжын — висьысьяс бӧрся видзӧдысь ичӧт медсестраясӧ.
Медицина курсъяссӧ сідзжӧ котыртӧма Ухтаса да Сыктывкарса медколледжъясын.
Сыктывдін да Сыктыв районъясса школьникъяс велӧдчӧны пусян уджӧ (тӧдӧмлунъясӧн да кужанлунъясӧн накӧд юксьӧны Н. В. Оплеснин нима республиканскӧй агропромышленнӧй техникумса мастеръяс).
Сэні эм и мукӧд нырвизь: «Автомашинаяс дзоньталысь слесар», «Секретар-администратор».
И. П. Морозов нима Сыктывкарса медколледжын школьникъяс вермасны босьтны тӧдӧмлунъяс косметологияын, фармацевтикаын да велӧдчыны медицина регистраторӧ.
Печораса промышленно-экономическӧй техникумын томуловлы вӧзйӧны велӧдчыны татшӧм нырвизьяс серти: «Абу сёян-юан тӧвар вузалысь», «Плӧтник», «Вурсьысь».
Медводдза нырвизь серти вермасны велӧдчыны и Интаса школьникъяс Приполярнӧй политехын.
Усинскын гырысь класса велӧдчысьяс вермасны бӧрйыны татшӧм нырвизьяс, кыдзи: «Электрооборудование дзоньталысь да могмӧдысь электромонтёр», «Автомашинаяс дзоньталысь слесар», «Секретар-администратор», «Скважинаяс туялӧм серти оператор».
Изьва районын том йӧзлы вӧзйӧма татшӧм уджсикасъяс: «Сёян-юан вузалысь» да «Мототранспорт средствоясса водитель».
Сосногорскса технологическӧй техникумын велӧдасны «Электроннӧя арталан да арталан машинаясын оператор» уджсикасӧ.
Микуньса кӧрт туй техникумын — татшӧм жӧ уджсикасӧ, а сідзжӧ — автомашинаяс дзоньталысь слесарӧ (Сыктывкарса политехническӧй техникумлӧн Удораса филиал подув вылын).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сдайтіс Сыктывкарын антиковиднӧй плазма @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1534 @ 2021-11-16 @}
Владимир Уйба сдайтіс Сыктывкарын антиковиднӧй плазма
Коми республиканскӧй вир шӧринӧ волігӧн республикаса Юралысь корис отсасьны донорстволы да сӧвмӧдны сійӧс.
Владимир Уйба чайтӧ, мый тані оз сӧмын ков ышӧдны доноръясӧс, но и колӧ отсасьны налы — кыдзи канмусянь, сідз и удж сетысьяссянь, профсоюзъяссянь да ӧткотыръяссянь.
Донорстволы отсасьысь организацияяс пӧвстысь ӧтиӧн лоӧ Рочмуса машинаяс вӧчысьяслӧн союз — гырысь ӧтйӧза организация, коді ӧтувтӧ странаса промышленносьтлӧн став юкӧнысь канму да бизнес-предприятиеяс.
Владимир Уйба пырӧ Союзса Бюролӧн пырысьяс лыдӧ, мыйӧн веськӧдлӧ «Рособоронэкспорт» предприятиеса медыджыд директор Сергей Чемезов.
Федеральнӧй медико-биологическӧй агентствоӧн юрнуӧдігӧн на Владимир Уйба вӧзйис выль ногӧн уджӧдны Вир служба — 2007 воын пыртіс канму тшупӧдын вир босьтан стандарт.
Тані сылы ёна отсаліс Рочмуса машинаяс вӧчысьяслӧн союз, кодлӧн уджын сійӧ кадсяньыс зэв тӧдчанаӧн лоӧ донорство сӧвмӧдӧм да йӧз костын паськӧдӧм.
«Союзӧ пырысьяс асланыс примерӧн пыр отсалӧны донорстволы, — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
— Тайӧс торйӧн нин колӧ вӧчны ӧні, пандемия кадӧ, медым йӧзӧс коронавирусысь бурдӧдігӧн миян медицина уджалысьяслы пыр тырмис вир да плазма.
Талун ме сдайті антиковиднӧй плазма, мый колӧ гамма-глобулин босьтӧм вылӧ.
Карантин бӧрын кӧ ставыс лоас бур, сійӧс позяс сюйны йӧзлы, кодъяс висьӧны ковидӧн».
2020 восянь Комиын вӧдитчӧны COVІD–19 висьлӧм доноръяссянь антиковиднӧй патогенредуцированнӧй плазма дасьтан технологияӧн.
Ставнас дасьтӧма 1 сюрс гӧгӧр литра антиковиднӧй плазма, клиническӧя вӧдитчӧм вылӧ медицина организацияясӧ сетӧма 200-ысь унджык литр.
Коронавирусӧн кокниа висьлӧм йӧз вермасны лоны донорӧн бурдӧдчӧм бӧрын 30 лун мысти, пневмонияӧн висьлӧмаяс — 120 лун мысти.
Вакцинация вӧчӧм бӧрын вирсӧ позьӧ сетны 30 лун мысти.
«Доноръяс — тайӧ геройяс, кодъяс мездісны эз ӧти олӧм.
Тайӧ торъя миссияыс йитӧ водзмӧстчысь йӧзӧс.
Муӧдз копыр таысь став донорлы!» — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаын Рочмуса 5 767 почёта донор.
Социальнӧя отсалан федеральнӧй мераяс кындзи (сьӧм быд во мынтӧм, мынтана отпуск быд во сетӧм, медицина отсӧг ӧчередьысь ӧтдор сетӧм, уджалан либӧ велӧдчан ин серти санаторно-курортнӧя бурдӧдчӧм вылӧ кокньӧда путёвкаяс медводдзаяс лыдын босьтӧм) налы содтӧд уджалӧны республикаса мераяс.
Медводз тайӧ кокньӧдӧн ветлӧм, сы лыдын и социальнӧй ветлан билетъяс серти.
Таысь кындзи, Коми Республикаын пыр олысьяс вермӧны босьтны дон босьттӧм юридическӧй отсӧг.
А 2021 воын Вир босьтан республиканскӧй станция таво котыртіс вир либӧ сылысь компонентъяссӧ сдайтӧм водзын доноръясӧс «кокниа» вердӧм.
* * *
Быд во Коми Республикаса вир служба дасьтӧ 18,2 тоннаысь унджык донорскӧй вир.
Коми Республикаын донация лыдыс вонас 27 сюрсысь унджык, сы лыдын вир донация — 16 сюрсысь унджык, плазма донация — 10 сюрсысь унджык, вир клеткаяс донация — 300-ысь унджык.
Коми Республикаса вир шӧринӧн заптӧм антиковиднӧй плазмаыс сетӧ позянлун тырвыйӧ могмӧдны республикаса медицина организацияясӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Виктор Морозовлӧн шыладыс — Коми Республикаса культураын зэв ыджыд озырлун» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1536 @ 2021-11-17 @}
Владимир Уйба: «Виктор Морозовлӧн шыладыс — Коми Республикаса культураын зэв ыджыд озырлун»
Коми республиканскӧй филармонияын вӧльгым тӧлысь 16 лунӧ вӧлі «Виктор Петрович Морозовлы сиӧма...» рыт, мый нуӧдісны Рочмуса искусствоын нималана уджалысьлы, енбиа композиторлы, музыкантлы да режиссёрлы, коді вӧлі «Асъя кыа» Коми Республикаса сьылан да йӧктан канму ансамбльӧн нималана художествоа юрнуӧдысьяс пӧвстысь ӧтиӧн, 80 во тырӧмкӧд йитӧдын.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс ансамбль котырӧс, Виктор Петрович Морозовлысь уджъёртъяссӧ да ёртъяссӧ сыысь, мый найӧ видзӧны сы йылысь паметьсӧ, традицияяссӧ да радейтӧны коми национальнӧй культурасӧ.
Торйӧн Владимир Уйба аттьӧаліс композиторлысь гӧтыр Нелли Морозоваӧс, коді пыр тӧждысис сы вӧсна, отсаліс пӧртны олӧмӧ сылысь творческӧй мӧвпъяссӧ.
«Виктор Петрович отсӧгӧн «Асъя кыа» ансамбль лоис тӧдсаӧн эз сӧмын республикаын, но и сылӧн суйӧр сайын.
Сылӧн шыладыс пырӧ Коми Республикаса культуралӧн зарни фондӧ.
Талун сылӧн радейтана котырыс нимкодьпырысь уджалӧ нималана юрнуӧдысьлӧн ним улын да водзӧ сӧвмӧдӧ сылысь творческӧй нырвизьсӧ.
Эска, мый Виктор Морозовлӧн енбиа уджъясыс уна во на кутасны шензьӧдны йӧзсӧ», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика прӧверитіс 2022 воӧ Мача хоккейысь мирса чемпионатын участвуйтысьяслысь позицияяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1537 @ 2021-11-17 @}
Коми Республика прӧверитіс 2022 воӧ Мача хоккейысь мирса чемпионатын участвуйтысьяслысь позицияяссӧ
Сыктывкарын прӧйдитіс Комилӧн юркарын мужичӧй командаяс пӧвстын Мача хоккейысь мирса чемпионат кежлӧ дасьтысьӧм серти сӧвещанньӧ.
Сӧвещаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов.
Дасьтысьӧм йылысь сёрниӧ видеосвязь пыр пырӧдчисны Рочмуса спорт министерствоӧс да Рочмуса мача хоккейысь федерацияӧс петкӧдлысьяс.
«Миянлы колӧ ӧтув уджавны мирса чемпионат кежлӧ дасьтысигӧн артмӧм юалӧмъяс серти.
Регионса, Рочмуса спорт министерствоса да федерацияса кывкутысь йӧзлы колӧ топыдджыка уджавны ӧта-мӧдкӧд», — тӧдчӧдіс Игорь Булатов.
Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр Наталья Карина юӧртіс сы йылысь, кыдзи дасьтысьӧны мирса чемпионат кежлӧ.
Республиканскӧй стадион дась ордйысьӧмъяс кежлӧ.
Решитӧма безопасносьт, логистика да медицинаӧн могмӧдӧм серти юалӧмъяссӧ.
«Волонтёръяслы, техническӧй службаяслы индӧма уджсӧ.
Гӧсьтъяслы да участвуйтысьяслы бронируйтӧма оланін да сёянін, лӧсьӧдӧма медиаплан да мероприятиеӧн паськыда тӧдмӧдан план.
Мунӧ уджъяс вӧчӧм, услугаяс сетӧм, чемпионатса символикаӧн вузӧс вӧчӧм да вайӧм серти сёрнитчӧмъяс кырымалан удж», — юӧртіс министр.
«В» группаса матчьяс вылӧ видзӧдысьясӧс кутасны лэдзны дон босьттӧг, «А» группаса ворсӧмъяс вылӧ мыйкӧ мында билет вузаласны мирса чемпионатлӧн официальнӧй сайт пыр.
«Чемпионатӧдз коли зэв этша кад.
Ми уджалам быд здук.
Колӧ вӧчны унатор став нырвизь серти.
Ми вӧчам ставсӧ, медым нуӧдны мирса чемпионатсӧ вылыс тшупӧдын», — кывкӧрталіс Наталья Карина.
Оргкомитетлӧн бӧртасъяс серти лӧсьӧдӧма тшӧктӧмъяслысь сёрнигижӧд.
Игорь Булатовлӧн вӧзйӧм серти мӧд аддзысьлӧмыс лоӧ ӧшым тӧлысьлӧн медводдза декаданас.
«Ми корам Сыктывкарӧ федерация петкӧдлысьясӧс да Мача хоккейысь войтыркостса федерацияса президент Борис Иванович Скрынникӧс.
Медым найӧ вермисны аддзысьны миянкӧд очнӧя да асланыс синъясӧн донъявны мирса чемпионат кежлӧ дасьтысьӧмсӧ.
Гашкӧ, сетны сӧветъяс либӧ вӧзйӧмъяс», — шыӧдчис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов.
Казьтыштам, Мача хоккейысь мирса чемпионатыс лоӧ 2022 вося тулыснас.
Медвына сборнӧйяс кутасны вермасьны Сыктывкарса медшӧр спорт арена вылын — выльмӧдӧм Республиканскӧй стадион вылын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Регионӧн веськӧдлан шӧрин медводдза уджалан воӧн лоис коланаӧн йӧзкӧд йитӧдъяс кутӧмын» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1538 @ 2021-11-17 @}
Владимир Уйба: «Регионӧн веськӧдлан шӧрин медводдза уджалан воӧн лоис коланаӧн йӧзкӧд йитӧдъяс кутӧмын»
Республикаса Юралысь удж серти аддзысьліс Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧринӧн (РВШ) юрнуӧдысь Евгений Зелинскийкӧд.
Аддзысьлӧмыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 16 лунӧ — Коми Республикаса РВШ восьтӧм бӧрын во мысти.
Сёрниыс муніс РВШ-лӧн регионса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув уджалӧм да гражданалӧн юӧръясӧн, кутшӧмъяс воисны ӧтуввезлӧн восьса ӧшмӧсъясысь, уджсӧ бурмӧдӧм йылысь.
2020 вося вӧльгым тӧлысьын Коми Республикаын, кыдзи и Рочмуса мукӧд субъектын, Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти воссис Регионӧн веськӧдлан шӧрин.
Сылӧн мог — кокньӧдны олысьяс да власьтъяс костын йитӧдъяссӧ, стӧчджыка кӧ, бурмӧдны гражданалысь шыӧдчӧмъяссӧ видлалӧм серти став ведомстволысь уджсӧ.
РВШ медводдза уджалан воӧ обработайтіс да видлаліс республикаса олысьяссянь 82 сюрсысь унджык юӧр.
Юӧръяссӧ найӧ ыстісны «Госуслуги. Решаем вместе» воча йитӧд вылӧ платформа пыр да социальнӧй везъясын.
«РВШ отсӧгӧн йӧзкӧд уджалӧмыс зэв колана.
Зэв тӧдчана, мый олӧмӧ пӧртысь да муниципальнӧй власьт органъяс тайӧс гӧгӧрвоӧны.
Колян во РВШ зэв бура пырӧдчис власьт органъяслӧн уджӧ.
И талун воча йитӧдъяс кутан уджын республика бура петкӧдчӧ Рочмуса мукӧд регион серти», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь да РВШ-ӧн юрнуӧдысь сідзжӧ сёрнитісны регионса став гырысь карын Муниципальнӧй веськӧдлан шӧринъяс (МВШ) восьтӧм серти планъяс йылысь.
2021 воын МВШ-яс воссины Сыктывкарын да Усинскын.
Во помӧдзыс кӧсйӧны восьтыны татшӧм шӧринъяссӧ Вӧркута да Ухта каръясын.
«Миян мог — абу сӧмын восьтыны, а медводдза тшупӧдын ладмӧдны республикаса став гырысь карын МВШ-лысь уджсӧ.
Кора тіянӧс сетны налы методика боксянь отсӧг.
Колӧ дасьтыны бур уджалан план да бӧрйыны бур бӧртас вылӧ лӧсьӧдсьӧм командаӧс, а ми отсалам Тіянлы тайӧ уджас», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Таысь кындзи, РВШ кӧсйӧ нуӧдны уджъяс сы серти, медым чинтыны власьт органъяссянь вочакывъяс виччысян кадсӧ да кыпӧдны гражданалысь тайӧ вочакывъяслӧн качество серти дӧвӧльлунсӧ.
«Бӧръя воӧ власьт органъяссянь вочакывъяс виччысян кадыс чиніс 3 час вылӧ да ӧні лоӧ 3 час 52 минут гӧгӧр.
Ми кутам водзӧ уджавны тайӧ нырвизьын.
Сідзжӧ ми уджалам сы вылын, медым кыпӧдны гражданалысь дӧвӧльлунсӧ воча йитӧдъяс серти.
Татчӧ пырӧ власьт органъясын уджалысьяслысь уджсӧ бурмӧдӧм, кодъяс кывкутӧны олысьяслӧн юӧръяс вылӧ вочакывъяс гижӧм вӧсна.
Та могысь ми нуӧдам велӧдан семинаръяс да спикеръяс пыдди участвуйтам регионса ведомствоясын уджалысьяслысь квалификация кыпӧдан курсъясын», — гӧгӧрвоӧдіс Регионӧн веськӧдлан шӧринлысь уджалан плансӧ Евгений Зелинский.
Казьтыштам, власьт органъяс дорӧ ассьыныс шыӧдчӧмъяссӧ Коми Республикаса олысьяс вермӧны гижны социальнӧй везъясын муниципалитетъяслӧн официальнӧй лист бокъясын, «Коми Республика» сообществоын виджет, «Госуслуги.
Решаем вместе» воча йитӧд вылӧ платформа пыр, Коми Республикаса РВШ-лӧн социальнӧй везъясын, а сідзжӧ Сыктывкар да Усинск каръясса МВШ-лӧн группаясын «Вконтакте»-ын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лариса Карачёва: «Выль инвестиция проектъяс сетӧны позянлун чинтыны йӧзлысь мӧдлаӧ овны мунӧмсӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1540 @ 2021-11-17 @}
Лариса Карачёва: «Выль инвестиция проектъяс сетӧны позянлун чинтыны йӧзлысь мӧдлаӧ овны мунӧмсӧ»
«Кадръясӧс Арктикаын уджалӧм вылӧ кыскӧм серти канму политика» войтыркостса конференция вылын Коми Республика юксис уджалысьясӧс видзӧм да кыскӧм серти планъясӧн.
Кардорын М. В. Ломоносов нима Войвывса (Арктическӧй) федеральнӧй университет подув вылын котыртӧм конференцияӧ пырӧдчисны Рочмуса арктика регионъясӧс, Норвегияӧс да Швецияӧс петкӧдлысьяс.
Республикасянь петкӧдчис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Петкӧдчӧмъяс бӧрын тыдовтчис, мый рочмуса да скандинавияса войвыв регионъясын уджӧн могмӧдан юкӧнын канму политикалӧн могъясыс ӧткодьӧсь.
Видзны вужвойтыръяслысь нэмӧвӧйся уджъяс (медводз — кӧр видзӧм), ышӧдны локны арктика регионъясӧ уджавны, лӧсьӧдны Арктикаын выль вылыс технологияа уджалан местаяс, отсавны Войвылын ичӧт да шӧр бизнеслы.
Кадръяс видзӧм могысь Коми Республика кутӧ лача экономика диверсифицируйтӧм вылӧ: выль производствояс восьтӧм, выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Буретш та йылысь аслас Инвестиция посланиеын висьталіс регионса Юралысь Владимир Уйба.
— Рочму тшупӧдын вынсьӧдӧма 2021–2026 вояс вылӧ Коми Республикалысь экономика диверсифицируйтан план, кодӧс лӧсьӧдіс регионса Экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство.
Тайӧ планӧн урчитӧма 50 инвестиция проект збыльмӧдӧм, мый сетас позянлун лӧсьӧдны нёль сюрс гӧгӧр уджалан места.
Та лыдын Арктика зона районъясын — 700 уджалан места.
Унджык инвестиция проектсӧ веськӧдӧма пу пыдіа переработайтӧм, мусир, биару да мукӧд мупытшса озырлун перйӧм да переработайтӧм вылӧ, а сідзжӧ кориз, стрӧитчан из, посньӧдлӧм из, доломит да пу пызь лэдзан выль производствояс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Тайӧ плансӧ збыльмӧдӧмыс отсалас чинтыны уджалысь йӧзлысь мӧдлаӧ овны мунӧмсӧ, ышӧдны том войтырӧс кольччыны чужан республикаӧ, — пасйис Лариса Карачёва.
Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь пасйис, мый республикаын эм кыдзи наука да велӧдан база, сідзи и Вӧркутаын, Усинскын, Ярегаын торъя инвестиция проектъяс вылӧ специалистъясӧс дасьтан опыт.
Таысь кындзи, Комиын медколана уджсикасъясын уджалысьяслы медводдза уджалан лунсянь тырвыйӧ мынтӧны войвывса содтӧдъяс.
Тайӧ ышӧдӧ уджавны арктикаса каръясын врачьясӧс, медсестраясӧс, велӧдысьясӧс.
Республикаса Арктика зонаын уджӧн могмӧдан мераясыс 2021 воӧ отсалісны аддзыны удж 5 сюрс мортлы, ыстыны велӧдчыны 253 уджтӧмалысьӧс.
500 сайӧ морт социальнӧй контракт серти канму отсӧг босьтӧмӧн котыртіс асшӧр удж.
Водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ нырвизьӧн лоӧ «БУР ТРУД–2030» 2030 воӧдз Коми Республикаса удж рынок сӧвмӧдӧм серти мероприятиеяслӧн план, кодӧс дасьтіс Коми Республикаса удж министерство Федеральнӧй экспертъяс отсӧгӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын пасйисны культура юкӧнын нималана уджалысьясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1543 @ 2021-11-18 @}
Сыктывкарын пасйисны культура юкӧнын нималана уджалысьясӧс
Вӧльгым тӧлысь 18 лунӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялӧн Ыджыд залын вӧлі драматургия да сценическӧй искусство, литература да культура юкӧнын Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс сетан церемония.
Лауреатъясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов. Сійӧ тӧдчӧдіс культураын да искусствоын уджалысьясӧн республикалӧн олӧмӧ пыртӧм пайлысь коланлунсӧ.
«Тайӧ премияыс — абу сӧмын пыдди пуктӧмлӧн символ, сійӧ петкӧдлӧ пайсӧ, кутшӧмӧс лауреатъяс пуктісны Коми мулӧн олӧмӧ.
Ті озырмӧданныд республикалысь да Рочмулысь культурасӧ.
Республика пыдди пуктӧ тіянӧс, талунъя наградаясыс петкӧдлӧны тіян уджлысь тӧдчанлунсӧ», — пасйис Игорь Булатов.
Драматургия да сценическӧй искусство юкӧнын Виктор Савин нима премияӧн пасйисны Виктор Савин нима Академическӧй драма театрысь да Коми Республикаса том войтырлӧн театрысь ӧтувъя творческӧй коллективӧс «СКТВКР» спектакль пуктӧмысь.
Литература юкӧнын Иван Куратов нима премия сетӧма автор Алексей Мишаринлы да роч вылӧ вуджӧдчысь Александр Суворовлы «Из вылӧ из» романысь да поэт Андрей Поповлы Иван Куратовлысь кывбуръяс роч вылӧ вуджӧдӧмысь да «Исповедь» кывбур чукӧр лӧсьӧдӧмысь.
* * *
Культура юкӧнын Премия лауреатъясӧн лоисны:
«Асъя кыа» Виктор Морозов нима Коми Республикалӧн сьылан да йӧктан канму ансамбльлӧн творчество котыр «Коми мулӧн легендаяс» театрализованнӧй мультимедиа шоу лӧсьӧдӧмысь;
«Коми Республикаса композиторъяслӧн котыр» Коми дінму ӧтйӧза организацияӧ пырысь Светлана Головина коми войтырлысь традициясӧ озырмӧдӧм могысь челядьлы да томуловлы ӧнія сьылан да инструментальнӧй шылад лӧсьӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь;
Опера да балет театрса симфоническӧй оркестр шылада искусство сӧвмӧдӧмӧ да йӧз пӧвстын тӧдӧмлун паськӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
Театр искусство юкӧнын СССР-са нимйӧза артист Иван Аврамов нима премия сетӧма Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драмаа театрса драма артист Елена Чувьюровалы театр искусство сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
Кипомысь йӧзкостса мичаторъяс вӧчан юкӧнын Семён Оверин нима премия сетӧма прӧшви кыӧм, нювчимса прӧшви важ ногӧн кыӧм, костюм серти мастер Мария Ивановалы да пу серӧдӧм-мичмӧдӧм серти мастер Александр Выборовлы кипомысь йӧзкостса мичаторъяс творческӧя вӧчӧмын тӧдчана вермӧмъясысь.
Серпасасян искусство юкӧнын Валентин Поляков нима премия сетӧма «Рочмуса серпасасьысьяслӧн котыр» ставрочмувывса творческӧй ӧтйӧза организациялӧн Коми дінму юкӧнӧ пырысь Павел Микушевлы Коми Республикаса серпасасян искусство сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми муниципалитетъясӧс кутасны донъявны сы серти, кыдзи найӧ уджалӧны социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1545 @ 2021-11-19 @}
Коми муниципалитетъясӧс кутасны донъявны сы серти, кыдзи найӧ уджалӧны социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация Регионӧн веськӧдлан шӧринкӧд ӧтув сетісны муниципалитетъяслы кар-районъясса администрацияяслысь ӧтуввезйын воча йитӧдкӧд уджсӧ донъялан методика.
Документсӧ дасьтӧма Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Власьт органъяслысь социальнӧй везъясын да ӧтуввезйын йӧзкӧд уджсӧ бурмӧдӧм — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын медшӧр нырвизьяс пиысь ӧти.
Водзынджык, 2021 вося ода-кора тӧлысь 19 лунӧ, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи Владимир Уйба тшӧктіс пыртны петкӧдласъяслӧн лыддьӧгӧ, кутшӧмъяс тӧдчӧдӧны муниципалитетъясса юралысьяслӧн (юрнуӧдысьяслӧн) уджлысь окталунсӧ да бӧртаслунсӧ, нӧшта ӧти петкӧдлас, мый тӧдчӧдӧ социальнӧй везъясын уджлысь окталунсӧ, та лыдын и шыӧдчӧмъяс вылӧ ас кадӧ да бура вочавидзӧм серти.
Донъялан методикасӧ дасьтіс Регионӧн веськӧдлан шӧрин Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациякӧд ӧтув.
Татшӧм практикасӧ пыртӧма да сійӧ бура уджалӧ страналӧн уна субъектын и федеральнӧй тшупӧдын.
Муниципалитетъяс костын воча йитӧд серти рейтинг нуӧдӧм — тайӧ выль инструмент, мый отсалас бурмӧдны регионын администрацияяслысь кар-районъясса олысьяскӧд уджсӧ.
Методикаӧ пырӧ «Инцидент Менеджмент» системаын муниципалитетъяслысь уджсӧ анализируйтӧм, а стӧчджыка кӧ, олысьяссянь социальнӧй везъясын запросъяс да сигналъяс вылӧ меставывса асвеськӧдлан органъяссянь вочакывъяслысь качествосӧ да ӧдсӧ.
Муниципальнӧй юкӧнъяслӧн администрацияяслысь медводдза официальнӧй рейтинг Коми регионӧн веськӧдлан шӧрин нуӧдас 2021 вося нёльӧд кварталын уджлӧн бӧртасъяс серти.
Рейтингъяслысь бӧртасъяссӧ петкӧдласны петкӧдласъяслӧн лыддьӧгын, кутшӧмъяс тӧдчӧдӧны муниципалитетъяслӧн администрацияясса юралысьяслӧн уджлысь окталунсӧ да бӧртаслунсӧ.
Казьтыштам, 2021 волӧн сора тӧлысся бӧртасъяс серти социальнӧй везъясын гражданалӧн шыӧдчӧмъяскӧд уджын медводдзаӧн лоис Усинскса администрация, мӧд места босьтіс Вӧркутаса администрация, коймӧдсӧ — Кулӧмдін районса администрация.
{Владимир Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Транспортын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1548 @ 2021-11-20 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Транспортын уджалысьяслӧн лунӧн
«Став сикас транспортын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Транспортын уджалысьяслӧн лунӧн!
Календарын тӧдчана лунӧн сійӧ лоис неважӧн на, колян вося моз тӧлысьын.
Тайӧ гажыс тӧдчӧдӧ став сикас транспортлысь коланлунсӧ.
Рочмуным ыджыд, да мукӧддырйи медым кытчӧкӧ воӧдчыны либӧ вайны груз колана инӧ, колӧ вӧдитчыны и самолётӧн, и поездӧн, и автомашинаӧн, а мукӧддырйи весиг и ва транспортӧн.
Миян ыджыд да паськыд республикалӧн экономика да социальнӧй нырвизь сӧвмӧдӧмын транспорт юкӧн босьтӧ ыджыд пай.
Став сикас транспортлӧн коставлытӧм да бур уджкӧд йитчӧма унджык отрасльлӧн уджыс да йӧз олӧмлӧн ногтуйыс.
Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчӧ ставсӧ, медым бурмӧдны да сӧвмӧдны транспорт инфраструктурасӧ, бурмӧдны пассажиръясӧс да груз новлӧдлӧмсӧ.
Дзоньталӧны туйяс, бурмӧдӧны вокзалъяс, ньӧбӧны выль техника, выльмӧдӧны подвижнӧй состав.
Республикаса автомашина, кӧрт туй, сынӧд да ювывса транспортын пыдди пуктана уджалысьяс!
Аттьӧала тіянӧс пассажиръяс вӧсна тӧждысьӧмысь, бура да кывкутӧмӧн уджалӧмысь.
Сиа тіянлы кокньыд рейсъяс, крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс водзмӧстчысь йӧзкӧд, кодъяс паныдӧсь QR-кодъяс пыртӧмлы да мукӧд антиковиднӧй мералы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1550 @ 2021-11-20 @}
Владимир Уйба аддзысьліс водзмӧстчысь йӧзкӧд, кодъяс паныдӧсь QR-кодъяс пыртӧмлы да мукӧд антиковиднӧй мералы
Аддзысьлісны вӧльгым тӧлысь 20 лунӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын. Аддзысьлӧмыс муніс 3 час чӧж.
Сэтчӧ тшӧтш пырӧдчисны Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс Владимир Косов, Валентина Жиделева да Сергей Гагаузов.
abu
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба бура кывзіс быдӧнӧс да вочавидзис став юалӧм вылӧ, тшӧтш и регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнкӧд йитчӧм юалӧмъяс вылӧ.
Водзмӧстчысь йӧзлысь вӧзйӧмъяссӧ да корӧмъяссӧ пыртӧма аддзысьлӧмлӧн сёрнигижӧдӧ.
Найӧс видлаласны Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн медматысса заседание дырйи.
А сійӧ водзмӧстчӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧмыс пырӧ оланпас дасьтысьяслӧн уджмогъясӧ, сетасны видлалӧм вылӧ Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн депутат корпуслы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1564 @ 2021-11-25 @}
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін юӧртіс: талун кежлӧ (вӧльгым тӧлысь 25 лун вылӧ) бурдіс 72 329 (+126) морт.
ПЦР-тестъяс отсӧгӧн тӧдмалӧма, мый COVІD-19 висьмӧма 88 415 (+335) морт.
Медунаӧн висьмисны Сыктывкарын — 88, Ухтаын — 67, Вӧркутаын — 27, Усинскын — 23, Сосногорск районын — 18 морт.
Став висьмӧм йӧз бӧрся видзӧдӧны врачьяс, налы сетӧны отсӧг.
Ставнас медицина боксянь видзӧдӧны 9 736 морт бӧрся.
Бӧръя суткинас медицина боксянь обследуйтӧм да кык вежонся карантин помасьӧм бӧрын медицина учёт вылысь киритісны 818 мортӧс.
Найӧ коронавирусӧн оз висьны.
Официальнӧя эскӧдісны, мый коронавирусысь кувсис 2 255 (+12) пациент.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, 2021 вося вӧльгым тӧлысь 25 лун вылӧ республикаын COVІD 19 ысь прививка (медводдза компонент) вӧчӧма 350 252 морт.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьтӧ да матыссаястӧ COVІD-19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8-800-550-0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
Регионын ковидлы паныд пыртӧм дзескӧдӧмъяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба прӧверитіс Комиын коммунальнӧй предприятиеяслысь инвестиция уджтасъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1567 @ 2021-11-26 @}
Владимир Уйба прӧверитіс Комиын коммунальнӧй предприятиеяслысь инвестиция уджтасъяссӧ
Владимир Уйба нуӧдіс Естественнӧй монополияясса субъектъяслӧн уджалӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Ньӧбысьяслӧн отраслькостса сӧветлысь заседание.
Видлалісны электроэнергетика юкӧнын республикаса медшӧр предприятиеяслысь (электрическӧй энергия генераторъяслысь, сетевӧй организацияяслысь да энергосбытӧвӧй компаниялысь) инвестиция уджтасъяс.
«Миянлы быть колӧ видзӧдны, кыдзи «ресурсникъяс» пӧртӧны олӧмӧ инвестиция уджтасъяссӧ, ӧд тайӧ тӧдчӧ кар-районъясын электричествоӧн могмӧдан зумыдлун да качество вылӧ.
2020-2021 воясӧ планируйтӧма збыльмӧдны 200 сайӧ мероприятие.
Тайӧ уджтасъяс серти инвестицияяслӧн ӧтувъя йӧрышыс 4 миллиард сайӧ шайт», — пасйис Владимир Уйба заседание восьтігӧн.
Организацияясса юрнуӧдысьяс сёрнитісны 2020 воӧ электроэнергетика юкӧнын инвестиция уджтасъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь, а сідзжӧ 2021 вося бӧртасъяс серти найӧс олӧмӧ пӧртан прогнозъяс йылысь докладъясӧн.
Кык во чӧжӧн «Россети Северо-Запад» Коми Республикаын пыртісны 267 км электропередача линияяс да 22 МВА вынйӧр.
Электричество везъяс дорӧ йитӧма 5,5 сюрс потребительӧс.
Сетевӧй компания выльмӧдіс Княжпогост, Койгорт, Усинск да Изьва районъясын 35-110 кВ нёль подстанциялысь оборудование.
Сыктыв районын «Визин» 110 кВ питание шӧринын мавтасӧн уджалысь выключательсӧ вежисны ӧнія элегазӧвӧй вылӧ. Сійӧс колӧ куим пӧв этшаджык уджӧдны.
Тайӧ бурмӧдіс регионса лунвылын 243 олан пунктса 50 сюрс олысьӧс электричествоӧн могмӧдӧмсӧ.
Удора районын компания дзоньталіс 40 км кузьта 10 кВ сынӧдса линия.
«Коми коммунальнӧй технологияяс» акционер котыр 2020 воӧ збыльмӧдіс электроэнергия сетан юкӧнын 45 проект. На серти стрӧитӧма матӧ 14 километр кузьта электропередача линияяс да 6,64 МВА вынйӧра трансформаторнӧй подстанцияяс.
2021 во заводитчӧмсянь 11 тӧлысь чӧжӧн «Коми коммунальнӧй технологияяс» збыльмӧдісны электроэнергия сетан юкӧнын 29 инвестиция проект.
Стрӧитӧма 13 гӧгӧр километр кузьта электропередача линия да 0,616 МВА вынйӧра трансформаторнӧй подстанцияяс.
Нӧшта куим проект кӧсйӧны сигӧртны во помӧдз.
«Т Плюс» публичнӧй акционер котырлӧн коми филиал збыльмӧдӧ электроэнергия артмӧдан юкӧнын «Вӧркутаса ТЭЦ» ичӧт кывкутана котырлысь инвестиция уджтас.
2020 во чӧжӧн сійӧс пӧртӧма олӧмӧ 92 % вылӧ.
Збыльмӧдӧма 429 млн шайт вылӧ 22 мероприятие.
Нӧшта кык мероприятие вуджӧдӧма 2021 во вылӧ.
Прогноз серти, 2021 вося инвестиция уджтассӧ лоӧ збыльмӧдӧма 100 % вылӧ.
«Вӧркуталӧн энергетикаӧ инвестицияясыс оз кыскыны сьӧмсӧ Коми Республикаса потребительяслысь.
Найӧс пыртӧма ладмӧдны позяна донъяс лыдӧ, кутшӧмъясӧн вӧдитчӧны оптӧвӧй рынок вылын электроэнергия вузалӧм вылӧ, налысь ыдждасӧ сӧгласуйтӧма Федеральнӧй антимонопольнӧй службаӧн.
Быдвося сьӧмӧн могмӧдан йӧрышсӧ урчитӧма федеральнӧй тшупӧдын 2018 воӧ да ӧні сійӧ оз сод», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Ставнас 2017-2021 вояс чӧжӧн Вӧркутаса ТЭЦ-яслысь инвестиция уджтасъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ тарифъясын арталӧма 2,2 миллиард шайт.
Збыльвылас инвестицияыс унджык.
Т Плюслӧн мыччӧдъяс серти, сійӧ лоӧ 2,32 миллиард шайт.
Естественнӧй монополияясса субъектъяслӧн уджалӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Ньӧбысьяслӧн отраслькостса сӧветлӧн мӧд заседаниеыс лоас ӧшым тӧлысьлӧн мӧд джынйын.
Во помын видлаласны шоныд сетан, ваӧн могмӧдан да ва нуӧдан юкӧнын инвестиция уджтасъяс збыльмӧдан кывкӧртӧдъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юкӧ шог Кемерово обласьтса «Листвяжнӧй» шахтаын пӧгибнитӧм шахтёръяслӧн да горноспасательяслӧн семьяяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1568 @ 2021-11-26 @}
Владимир Уйба юкӧ шог Кемерово обласьтса «Листвяжнӧй» шахтаын пӧгибнитӧм шахтёръяслӧн да горноспасательяслӧн семьяяскӧд
Веськӧдлан котырлысь телеграмма мӧдӧдӧма Кемерово обласьтса губернатор Сергей Цивилевлы.
«Йӧзлӧн кулӧм йылысь шог юӧрыс шымыртіс миянлысь сьӧлӧмъяснымӧс.
Пӧгибнитӧмаяслӧн рӧдвужлы сиа не усьны лолӧн да унджык вын, медым венны тайӧ ыджыд дойсӧ.
Доймалӧмаяслы ӧдйӧджык бурдны», — гижӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн телеграммаын.
Ыджыд шогыс лои вӧльгым тӧлысь 25 лунӧ Кемерово обласьтса Беловскӧй кар кытшлӧн Грамотеино посёлокса «Листвяжнӧй» шахтаын.
Кузбасса Веськӧдлан котырлӧн Администрация юӧртіс, мый взрыв вӧсна шахтаын пӧгибнитіс 46 шахтёр, а сідзжӧ квайт горноспасатель, кодъяс мунісны налы отсӧг вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба веськыд йитӧдын вочавидзас Комиын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1566 @ 2021-11-26 @}
Владимир Уйба веськыд йитӧдын вочавидзас Комиын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ
Веськыд эфир заводитчас вӧльгым тӧлысь 30 лунӧ 12 часын.
Веськыд эфирсӧ петкӧдласны «Юрган» да «Известия Сыктывкар» телеканалъяс.
Трансляцияыс мунас «ВКонтакте» социальнӧй везйын «Юрган» телеканаллӧн группаын да «Республика Коми» группаын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вочавидзас республикаса олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
Юалӧмъяссӧ позяс сетны веськыд эфирын «ВКонтакте» социальнӧй везйын трансляция дорӧ гӧгӧрвоӧдӧмъяс гижӧмӧн.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь вочавидзас юалӧмъяс вылӧ, кутшӧмъяс медтшӧкыда воӧны власьт органъясӧ социальнӧй везъяс пыр либӧ гражданалӧн шыӧдчӧмъясӧн.
Гражданасянь юӧръяс да шыӧдчӧмъяс серти статистикасӧ видлалӧм бӧрын эфирлы татшӧм юалӧмъяссӧ чукӧртіс да дасьтіс Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин.
«Ме ветлӧдла кар-районъясті, кӧні аддзысьла сэтчӧс олысьяскӧд.
Пыр ас сёрниӧн примита гражданаӧс.
Таысь кындзи, нуӧда социальнӧй везъясын аккаунтъяс, да сэні сідзжӧ сёрнита гижӧдчысьяскӧд.
Неважӧн заводиті сёрнитны веськыд сотӧвӧй телефон пыр гражданскӧй водзмӧстчысьяскӧд.
Та дырйи, веськыд йитӧд нуӧдӧмыс петкӧдліс, мый тайӧ медбур позянлун кутны йитӧдсӧ власьтъяс да йӧз костын.
Та понда тайӧ форматнас ме пыр кута вӧдитчыны.
И ме, и Веськӧдлан котырлӧн, министерствояслӧн командаяс — ми ставным уджалам йӧз вылӧ да йӧз ради.
Босьтны тӧд вылӧ йӧзлысь мытшӧдъяссӧ да пыдди пуктыны налысь вӧзйӧмъяссӧ — регионса медвылыс чина мортлӧн медшӧр мог», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{В. В. Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мам лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1572 @ 2021-11-28 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мам лунӧн
«Дона аньяс, мамъяс, ыджыд мамъяс да пӧчьяс!
Вӧльгым тӧлысьлӧн бӧръя вежалунӧ миян странаын пасйӧны шань да бур гаж, мый инмӧ быд мортлы, — Мам лун.
Мамлӧн тӧждысьӧм да отсӧг миянкӧд чужӧмсянь да став олӧм чӧж.
Мам — медводдза велӧдысь да медбур ёрт.
Мамлӧн помтӧм-дортӧм радейтӧмыс отсалӧ миянлы венны сьӧкыдлунъяс да шог, шедӧдны ыджыд вермӧмъяс да воӧдчыны пуктӧм могъясӧдз.
Муӧдз копыр став нывбабалы медтӧдчана мам удж вӧчӧмысь, челядьӧс бура быдтӧмысь да семьялӧн бур олӧм понда быд здук тӧждысьӧмысь.
Медъёна аттьӧала уна челядя да приёмнӧй мамъясӧс.
Мамлунлы, челядьдырлы, семьялӧн институтлы отсалӧм — тайӧ республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын медшӧр мог.
Аньяслы, кодъяс регыд лоасны мамъясӧн да кодъяс лоисны нин мамъясӧн, бур условиеяс лӧсьӧдӧм вылӧ веськӧдӧма демография бурмӧдӧм серти регионса, а сідзжӧ да федеральнӧй уджтасъяс збыльмӧдӧмсӧ.
Дона мамъяс, лоӧй дзоньвидзаӧсь, шудаӧсь, мед тіянӧс радейтӧны, тӧждысьӧны тіян вӧсна.
Мед челядь отсасьӧны да нимкодьмӧдӧны тіянӧс, мед олӧманыд лоӧ лад да ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм!
Чолӧмала гажӧн!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс AMC Fіght Nіghts турнир котыртысьясӧс да сэні участвуйтысьясӧс Коми Республикалы сё во тыригкежлӧ дасьтӧм спортивнӧй гажысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1573 @ 2021-11-28 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс AMC Fіght Nіghts турнир котыртысьясӧс да сэні участвуйтысьясӧс Коми Республикалы сё во тыригкежлӧ дасьтӧм спортивнӧй гажысь
Сыктывкарын вӧльгым тӧлысь 27 лунӧ вӧлі AMC Fіght Nіghts 106-ӧд номернӧй турнир.
Спорт мероприятиеын медшӧр лоӧмторйӧн лоис ММА рочмуса боеч Александр Емельяненко да Бразилияысь боеч Марсио Сантос костын абсолютнӧй весӧвӧй категорияын вермасьӧм.
Джиу-джитсу серти бразилияса школа петкӧдлысь Марсио Сантос кадысь водз вермис рочмуса боечӧс.
Бӧръя вермасьӧмсӧ петкӧдлісны Сыктывкарсянь веськыд эфирын «Матч ТВ» телеканал вылын.
«Аттьӧ котыртысьяслы — «Лузалес» компаниялы, AMC Fіght Nіghts да Матч ТВ телеканаллы татшӧм шензьӧдана гажысь, мый козьналісны миянлы Коми Республикалӧн сё вося юбилей кежлӧ.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, Александр, тэ — медбур!
Ми тэнӧ радейтам.
Вермӧмъяс, шуд да быд бурсӧ!», — сиис рочмуса боечлы Владимир Уйба.
«Кыдзи шуис менам Федор вокӧй: «Коді эз усьлы, сійӧ эз чеччыв», — тӧдчӧдіс тышкасьӧм бӧрын Емельяненко.
Турнирын участвуйтісны сэтшӧм нималана боечьяс кыдзи Артур Пронин, Олег Косинов, Шара Буллет, Максим Буторин, Ахмад Гасанов, Александр Гребнев, Алексей Ильенко да мукӧд спортсмен.
Рытъя уджтасын ставнас вӧлі 12 вермасьӧм.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь вынсьӧдіс эко-сӧветсӧ федеральнӧй тшупӧда экспертъясӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1575 @ 2021-11-29 @}
Коми Республикаса Юралысь вынсьӧдіс эко-сӧветсӧ федеральнӧй тшупӧда экспертъясӧн
Владимир Уйба петкӧдіс выль — федеральнӧй — тшупӧд вылӧ Коми Республикаса Юралысь бердын экология серти ӧтйӧза сӧветсӧ.
Регионӧн юрнуӧдысь нуӧдіс Сӧветлысь план серти ротация да сэтчӧ пырысьяс лыдӧ содтіс федеральнӧй тшупӧда специалистъясӧс сы могысь, медым вӧр-ва видзан юкӧнын бурмӧдны уджсӧ да лӧсьӧдны регионса баласӧ ставрочмувывса нырвизьяс серти.
Выльмӧдӧм составӧ пырисны ӧтйӧза организацияясын водзмӧстчысьяс, экологъяс, наука да велӧдан юкӧнӧс петкӧдлысьяс.
«Ӧні, выль составын, Сӧвет лӧсялӧ аслас индӧм могъясыслы — тайӧ компетентнӧй профессионалъяслӧн команда, кодъяс оз сӧмын тӧдны регионса экологияын мытшӧдъяссӧ, но и аддзӧны петантуйяс тайӧ юкӧнын ставрочмувывса тшупӧдын», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Юралысьлӧн кывъяс серти, сійӧ кӧсйӧ, медым Сӧветӧ пырысьясыс, кодъяслы индӧма тайӧ тӧдчана могъяссӧ, отсаласны бурмӧдны тайӧ сӧвещательно-консультативнӧй органлысь уджсӧ, а стӧчджыка кӧ, кутасны сетны регионса Веськӧдлан котырлы гӧгӧртас видзӧм вылӧ бур условиеяс лӧсьӧдӧм серти вӧзйӧмъяс, могмӧдасны регионын экология боксянь видзчысянлун да мупытшса озырлунӧн вӧдитчысьяс бӧрся видзӧдӧм.
«Ми пуктам Сӧвет водзын нӧшта ӧти тӧдчана мог — лӧсьӧдны ӧтувъя удж абу сӧмын бизнескӧд, но и водзмӧстчысьяскӧд, кодъяс дасьӧсь отсавны вӧр-ва видзан оланпастэчасын торкалӧмъяс аддзӧмын да дугӧдӧмын. Ӧд налӧн сьӧлӧмныс висьӧ сы вӧсна, медым видзны вӧр-валысь сӧстӧмлунсӧ», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаса Юралысь бердын выльмӧдӧм Экологическӧй сӧветӧн юрнуӧдӧ Рашид Исмаилов — Рочмуса экологическӧй котырӧн веськӧдлысь, «Экология» национальнӧй проект серти Ӧтйӧза-экспертнӧй сӧветса юралысь.
«Ӧні ми чукӧртам уджъёртъяссянь, водзмӧстчысьяссянь да экспертъяссянь 2022 воын Сӧветлӧн удж серти вӧзйӧмъяс.
Миян медшӧр мог — отсавны регионса власьтъяслы артмӧдны бур ӧтувъя удж федеральнӧй шӧринкӧд, котыртны восьсӧн видлалӧмъяс вӧр-ва видзӧмын тӧдчана юалӧмъяс серти да дерт жӧ, могмӧдны топыд йитӧдъяс ӧтйӧза организацияяскӧд, йӧзӧс юӧртан средствояскӧд да гражданакӧд, кодъяс тӧждысьӧны чужан мулӧн вӧр-ва вӧсна.
Аттьӧала Юралысьӧс водзмӧстчӧмысь да восьсӧн сёрнитны дасьлунысь», — тӧдчӧдіс Рашид Исмаилов.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧд серти, Экологическӧй сӧветлысь заседаниеяссӧ кутасны нуӧдны Экологическӧй сӧветӧн веськӧдлысьлӧн помшуӧм серти во джыннас ӧтчыдысь оз гежӧдджыка да вермасны нуӧдны бокын.
Сӧветлысь медводдза заседаниесӧ нуӧдасны 2022 вося тӧвшӧр тӧлысьын.
* * *
Исмаилов Рашид Айдынович
Чужис 1970 воын Мӧскуаын.
Отличиеӧн помаліс Мӧскуаса экономика да инӧд академия.
Велӧдчис Рочмуса МИД-лӧн дипломатическӧй академияын.
2018 восянь ӧнія кадӧдз — «Рочмуса экологическӧй котыр» вӧр-ва озырлун видзӧм да дорйӧм серти ставрочмувывса ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь.
Юрнуӧдӧ «Экология» национальнӧй проект серти Ӧтйӧза-экспертнӧй сӧветӧн, Аграрно-продовольственнӧй политика да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм серти Федерацияса Сӧветлӧн комитет бердын Экспертнӧй сӧветын сопредседатель, «Экология да вӧр-ва озырлун» туйвизь серти Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн Комиссияса Президиумӧ пырысь.
Рашид Исмаиловлӧн авторскӧй тг-канал: https://t.me/green2018 (Green GR).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын карын бур оласног лӧсьӧдӧм вылӧ 2021 воӧ веськӧдасны 400 миллионысь унджык шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1577 @ 2021-11-29 @}
Коми Республикаын карын бур оласног лӧсьӧдӧм вылӧ 2021 воӧ веськӧдасны 400 миллионысь унджык шайт
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев регионса Веськӧдлан котырлӧн заседание вылын висьталіс сы йылысь, кыдзи збыльмӧдӧны «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлысь «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» регионса проект.
Заседаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2021 воын планируйтӧма мичмӧдны-бурмӧдны 78 йӧзаин да 76 йӧр, а сідзжӧ нуӧдны мутасъяс мичмӧдӧм-бурмӧдӧм серти 6 мукӧд мероприятие Печора карын Коми Республикаса сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лун кежлӧ помасисны уджъяс 75 йӧзаинын да 71 йӧрын, а сідзжӧ нуӧдӧма 6 мукӧд мероприятиесӧ (Печора карын УДС дзоньталӧм).
Та дырйи меставывса сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ сьӧмӧн могмӧдан 5 йӧр колӧ киритны 2021 во вылӧ урчитӧм адреснӧй лыддьӧгысь. Найӧс кутасны бурмӧдны сёрӧнджык.
3 йӧзаин кӧсйӧны лӧсьӧдны-мичмӧдны во помӧдз (Путеец посёлокын, Улыс Одес посёлокын, Мылдін посёлокын).
2021 воын сьӧм могмӧдан мындаыс — 493,5 млн шайт, ӧтувъя сьӧмкудйысь видзӧма 438,2 млн шайт.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2021 воӧ Коми Республикаын бурмӧдасны 30,65 км туй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1578 @ 2021-11-29 @}
2021 воӧ Коми Республикаын бурмӧдасны 30,65 км туй
Талун, вӧльгым тӧлысь 29 лунӧ, регионса веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев юӧртіс «Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь.
Заседаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проектлӧн петкӧдласъясӧдз воӧдчӧм могысь регионын збыльмӧдсьӧ 3 проект: «Регионса да меставывса туйяс», «Туй овмӧс сӧвмӧдан ӧтув системаа мераяс», «Туй вылын неминучаысь видзчысьӧм».
Национальнӧй проект збыльмӧдӧмлӧн шӧр могъясӧн лоӧны нормативнӧй корӧмъяслы лӧсялана автомашина туйяслысь пай содтӧм, перегрузка режимын уджалысь автомашина туйяслысь пай чинтӧм, местаяслысь, кӧні тшӧкыдджыка овлӧны ДТП, лыд чинтӧм, ДТП вӧсна кулысьяслысь лыд чинтӧм.
2021 во вылӧ проектъяслӧн сьӧмкуд план — 797,424 млн шайт, сы лыдын 441 млн шайт (55,3%) — федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лун вылӧ тайӧ могъяс вылӧ видзӧма 757,881 млн шайт либӧ 95,1 % планысь, сы лыдын федеральнӧй сьӧмкудлӧн сьӧм — 437,300 млн шайт, либӧ 99,2 %.
«Безопаснӧй бур туйяс» национальнӧй проект збыльмӧдӧм могысь 2021 воӧ Коми Республикаын лӧсьӧдасны-бурмӧдасны 30,65 км туй (дінму тӧдчанлуна 16,65 км туй да Сыктывкарса 14,00 км улич-туй), сідзжӧ югзьӧдӧма 5,825 км кузьта туй.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 1 лун вылӧ 23 планируйтӧм регионса туйысь да Сыктывкарса улич-туйысь 22 вылын уджъяссӧ помалӧма, ӧнія кадӧ объектъяссӧ документальнӧя пыртӧны уджӧ, сы лыдын дінму тӧдчанлуна 8 объектын уджъяссӧ тырвыйӧ помалӧма, 2 объект пыртӧма уджӧ, 6 объект сдайтӧны документальнӧя, Сыктывкарса 14 улич-туй объект вылын уджъяссӧ тырвыйӧ помалӧма, 11 объект пыртӧма уджӧ, 3 объект сдайтӧны документъяс серти.
Сідзжӧ Коми Республикаса стрӧитчан министерство Коми Республикаын МВД УГИБДД-кӧд ӧтув лӧсьӧдіс да 2020 вося ӧшым тӧлысь 28 лунӧ вынсьӧдіс 2021 воын Рочму Федерацияса туй вывті ветлан правилӧясӧ кутчысьӧмсӧ ышӧдӧм вылӧ веськӧдӧм мероприятиеяслысь план.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика примитас Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1580 @ 2021-11-30 @}
Коми Республика примитас Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс
Найӧ прӧйдитасны 2022 вося вӧльгым тӧлысьӧ Сыктывкарын да Вӧркутаын.
Мероприятие котыртан да нуӧдан юалӧмъяс йылысь сёрнитісны вӧльгым тӧлысь 29 лунӧ котыртан комитетлӧн заседание дырйи.
Сыӧн юрнуӧдісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Войтыркостса Дельфийскӧй комитетлӧн директор Владимир Понявин.
«Ми зіля дасьтысям миян республикалы да страналы зэв тӧдчана мероприятие кежлӧ.
Арктикаса ворсӧмъяслы сетӧма войтыркостса тшупӧд, тайӧ содтӧд кывкутӧм.
Виччысям, мый кутасны участвуйтны арктикаса став страна да Рочмуысь регион.
Мероприятиеяс прӧйдитасны 2022 вося вӧльгым тӧлысьӧ 5 лун чӧжӧн «Вӧркута» да «Сыктывкар» кар кытшъясын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Аттьӧалам Тіянӧс, Владимир Викторович, Коми Республикаын Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс нуӧдны кӧсйысьӧмысь.
Эска, мый регионса олысьяслы тайӧ лоӧ тӧдчана лоӧмторйӧн да гажӧн. Сійӧс отсалас нуӧдны войтыркостса Дельфийскӧй комитет, а сійӧс нуӧдӧм бӧрся видзӧдас ЮНЕСКО-лӧн делӧяс серти Рочму Федерацияса Комиссия.
Лӧсьӧдасны дас номинация да арлыд серти кык группа.
Ордйысьӧмъяссӧ нуӧдасны кык турӧн», — юӧртіс Владимир Понявин.
Артмӧдасны рочмуса 2 сборнӧй.
Ӧтиас лоӧны сӧмын Коми Республикаысь участвуйтысьяс.
Владимира Уйбалӧн вӧзйӧм серти, Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяслӧн аслыспӧлӧслунӧн лоӧны этническӧй дисциплинаяс, сідзжӧ участвуйтысьясӧс тӧдмӧдасны коми войтырлӧн традицияясӧн да культураӧн.
2022 воӧ Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс котыртӧмысь кывкутысь органъясӧн урчитӧма Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерствоӧс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерствокӧд ӧтув.
Нуӧдӧма Сыктывкарын да Вӧркутаын меститчысь площадкаяслысь мониторинг, кутшӧмъяс колӧны, медым нуӧдны конкурсъяс да фестивальяс.
Площадкаясыс лӧсялӧны Рочмуса Национальнӧй Дельфийскӧй сӧветлӧн медшӧр котыртан да техническӧй корӧмъяслы.
* * *
Дельфийскӧй ворсӧмъяс — искусство юкӧнын медыджыд форум, мый веськӧдӧма енбиа том йӧзӧс корсьӧм да налы отсӧг сетӧм вылӧ.
Ворсӧмъясӧ пырӧны искусство юкӧнын вылыс тшупӧда кужӧмлунъяса том енбиа уджалысьяслӧн конкурснӧй да фестивальнӧй ордйысьӧмъяс йӧзкостса, классическӧй да ӧнія искусстволӧн 50 номинация серти, а сідзжӧ мастер-классъяс, официальнӧй, научно-практическӧй да зрелищнӧй мероприятиеяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса школаяслы 30 выль автобус @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1581 @ 2021-11-30 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса школаяслы 30 выль автобус
16 ПАЗ автобус да 14 ГАЗ автобус воисны регионӧ федеральнӧй уджтас серти. Сійӧс збыльмӧдӧны Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Вӧльгым тӧлысь 29 лунӧ вӧлі кыпыд церемония, кӧні автомашинаяссӧ сетісны Коми Республикаын карса да сиктса школаяслы.
Выль техникаыс сетас позянлун таво нин республикаын дугдыны вӧдитчыны 10 воысь важджык школьнӧй автобусъясӧн да киссьӧм автобусъясӧн.
Колян во республиканскӧй да федеральнӧй сьӧм вылӧ выльмӧдӧма 76 единица школьнӧй транспорт.
«Ми и водзӧ кутам выльмӧдны школьнӧй автопарк, медым ас кадӧ вежны важмӧм да жугалӧм транспортсӧ, медым видзны школьникъясӧс туй вылын лёк суӧмысь да медым налы лӧсьыд вӧлі ветлыны.
Но эм и мӧд мог, кутшӧмӧс республикаса Веськӧдлан котырлы колӧ разьны матысса кадӧ — тайӧ лӧсьӧдны нормаяс серти туйяссӧ, кыті челядьӧс новлӧдлӧны школаӧ.
Сьӧмсӧ та вылӧ вичмӧдасны Республикаса туй фондысь.
Ми быд боксянь видзам челядьнымӧс лёк суӧмысь», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслы школьнӧй автобусъяс юклӧм:
«Сыктывкар» КК МЮ — 1 ед.;
«Ухта» КК МЮ — 2 ед.;
«Изьва» МР МЮ — 1 ед.;
«Княжпогост» МР МЮ — 1 ед.;
«Койгорт» МР МЮ — 1 ед.;
«Луздор» МР МЮ — 4 ед.;
«Сыктывдін» МР МЮ — 3 ед.;
«Сыктыв» МР МЮ — 4 ед.;
«Емдін» МР МЮ — 4 ед.;
«Кулӧмдін» МР МЮ — 6 ед. (сы лыдын 1 — Кулӧмдін сиктса 2 №-а торъя (коррекционнӧй) школа-интернатлы);
«Чилимдін» МР МЮ — 3 ед.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь нуӧдӧ Веськыд йитӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1582 @ 2021-11-30 @}
Коми Республикаса Юралысь нуӧдӧ Веськыд йитӧд
Трансляцияыс мунас «Юрган» да «Известия Сыктывкар» телеканалъяс вылын, а сідзжӧ «ВКонтакте» социальнӧй везйын «Республика Коми» группаын да «Юрган» телеканаллӧн группаын.
Юалӧмъяссӧ позьӧ сетны гӧгӧрвоӧдӧмъясын.
Коми Республикаса Юралысь вочавидзӧ юалӧмъяс вылӧ, кутшӧмъяс медтшӧкыда воӧны власьт органъясӧ социальнӧй везъяс пыр либӧ гражданалӧн шыӧдчӧмъясӧн.
Найӧс эфир кежлӧ дасьтіс Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса больничаяслы 28 выль автомашина @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1585 @ 2021-12-01 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса больничаяслы 28 выль автомашина
Вӧльгым тӧлысь 30 лунӧ Коми Республикаса Юралысь сетіс медицина организацияясӧн веськӧдлысьяслы УАЗ-396295 автомашинаясысь ключьяс. Найӧс сетісны Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан первичнӧй звено ӧнъяӧдӧм серти дінму уджтас збыльмӧдӧм могысь.
2021-2025 воясӧ Коми Республикаӧ тайӧ уджтас серти ваясны 275 единица автомашина, сы лыдын 2021 воӧ — 119 единица, 2022 воӧ — 72 единица, 2023 воӧ — 66 единица, 2024 воӧ — 7 единица, 2025 воӧ — 11 единица.
Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2020 во ӧшым тӧлысь 23 лунся 3498-р №-а тшӧктӧм серти республикаӧ вайисны 39 легкӧвӧй автомашина медицина организацияяслы, кодъяс сетӧны первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг, районса шӧр да сикт-грездын, кар кодь посёлокъясын да ичӧт каръясын меститчысь районса больничаяслы (кӧні олысьяслӧн лыдыс 50 сюрс мортӧдз), медым вайны пациентъяссӧ медицина организацияясӧ, медицина уджалысьясӧс пациентъяслӧн олан инъясӧдз, биологическӧй материалъяссӧ туялӧм вылӧ, лекарствояс ылі районъясын олысьяслы.
«Тӧда, мый муниципалитетъясын виччысьӧны тайӧ автотранспортсӧ.
Республикалӧн сиктса районъясын олысьяс корисны менӧ вежны важмӧм автомашинаяссӧ.
И тайӧ абу бӧръя партия.
Во помӧдз воас нӧшта 52 автомашина», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Автомашинаяссӧ мӧдӧдісны Коми Республикаса шӧр районнӧй больничаясӧ:
Сыктывса ШРБ — 4 автомашина;
Койгортса ШРБ — 3 автомашина;
Луздорса ШРБ — 5 автомашина;
Княжпогостса ШРБ — 4 автомашина;
Кӧрткерӧсса ШРБ — 3 автомашина;
Сосногорскса ШРБ — 5 автомашина;
Сыктывдінса ШРБ — 4 автомашина.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса ылі сикт-грездъясӧ вайӧдісны мобильнӧй связь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1587 @ 2021-12-01 @}
Коми Республикаса ылі сикт-грездъясӧ вайӧдісны мобильнӧй связь
Талун, ӧшым тӧлысь 1 лунӧ, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатов да «Ростелеком» публичнӧй акционер котырлӧн «Рытыв-Войвыв» макрорегиональнӧй филиалса директор — вице-президент Александр Логинов «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» (ЦТБ 2.0) федеральнӧй проектлысь мӧд тшупӧд збыльмӧдігӧн Койгорт районса Зимовка посёлокын восьтісны сотӧвӧй связьлысь базӧвӧй станция.
Зимовкакӧд ӧти кадӧ сотӧвӧй связь вайӧдісны Койгорт районса Кузьёль посёлокӧ да Грива сиктӧ, Изьва районса Кулим грездӧ да Галпи грездӧ, Кӧрткерӧс районса Керӧс сиктӧ да Уръёль посёлокӧ.
ЦТБ 2.0 проектсӧ збыльмӧдӧны Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерство да «Ростелеком».
Найӧ вайӧдасны ӧнія мобильнӧй связь, тэрыб ӧтуввез ичӧт сикт-грездӧ, кӧні олӧ 100-500 морт.
«ЦТБ 2.0 отсӧгӧн ичӧт сикт-грездъясын олысьяс вермасны вӧдитчыны ӧнія цифрӧвӧй сервисъясӧн, позяс сӧвмӧдны бизнес да социальнӧй инфраструктура.
Ӧнія кадӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ми пасъялам сиктъяс, кӧні локтан воӧ пуктам базӧвӧй станцияяс да лӧсьӧдам бур связь», — тӧдчӧдіс Александр Логинов.
«Ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вӧчам ставсӧ, медым бырӧдны Коми Республикаын цифрӧвӧй торъялӧм, сӧвмӧдны связь да Ӧтуввез.
Бӧръя 2 вонас регионлӧн связь карта вылысь чиніс неыджыд, сьӧкыда воӧдчана олан пунктъяслӧн лыдыс, кӧні абу связь.
Сотовӧй связьлысь станция уджӧ пыртӧм йитас матысса йӧзӧс да рӧдвужӧс ӧта-мӧдыскӧд, сетас позянлун вӧдитчыны Ӧтуввезйӧн, электроннӧй услугаясӧн.
Аттьӧала уджъёртнымӧс — «Ростелеком» компанияӧс — тайӧ проектсӧ бура збыльмӧдӧмысь», — пасйис Игорь Булатов.
2022 воӧ да локтан воясӧ ЦТБ 2.0 уджтас збыльмӧдан план лӧсьӧдӧм могысь Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерство Канму услугаяс портал да Рочмуса пошта отсӧгӧн нуӧдіс войтыр костын гӧлӧсуйтӧм.
Сылысь кывкӧртӧдъяссӧ юӧртасны 2021 вося ӧшым тӧлысь помын — республикаын индасны 14 олан пункт, кодъяс лӧсялӧны ЦТБ 2.0-лӧн корӧмъяслы да босьтісны медуна гӧлӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1589 @ 2021-12-02 @}
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін юӧртіс: талун кежлӧ (ӧшым тӧлысь 2 лун вылӧ) бурдіс 73 390 (+205) морт.
ПЦР-тестъяс отсӧгӧн тӧдмалӧма, мый COVІD-19 висьмӧма 90 556 (+285) морт.
Медунаӧн висьмисны Сыктывкарын — 78, Ухтаын — 56, Усинскын — 21, Вӧркутаын — 17, Сосногорск районын — 14 морт.
Став висьмӧм йӧз бӧрся видзӧдӧны врачьяс, налы сетӧны отсӧг.
Ставнас медицина боксянь видзӧдӧны 8 349 морт бӧрся.
Бӧръя суткинас медицина боксянь обследуйтӧм да кык вежонся карантин помасьӧм бӧрын медицина учёт вылысь киритісны 787 мортӧс.
Найӧ коронавирусӧн оз висьны.
Официальнӧя эскӧдісны, мый коронавирусысь кувсис 2 314 (+10) пациент.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, 2021 вося ӧшым тӧлысь 2 лун вылӧ республикаын COVІD 19 ысь прививка (медводдза компонент) вӧчӧма 363 327 морт.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьтӧ да матыссаястӧ COVІD-19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8-800-550-0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын 2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз нюжӧдісны гражданалысь декретируйтӧм группаяс быть вакцинируйтӧм йылысь корӧмъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1590 @ 2021-12-02 @}
Комиын 2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз нюжӧдісны гражданалысь декретируйтӧм группаяс быть вакцинируйтӧм йылысь корӧмъяссӧ
Татшӧм помшуӧмсӧ примитіс COVID-19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧ унджык пырысьыс заседание дырйи, мый нуӧдісны 2021 вося вӧльгым тӧлысь 30 лунӧ.
Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы — Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлы вӧзйӧма пыртны вежсьӧмъяс Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмӧ гражданалӧн категорияяслы (группаяслы), кодъясӧс колӧ быть вакцинируйтны, эпидемическӧй петкӧдласъяс серти COVID-19 выль коронавирус инфекциялы паныд ӧлӧдан прививкаяс вӧчӧм дорӧ корӧмъяссӧ 60 сутки вылӧ (2021 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз) нюжӧдан юкӧнын.
Коми Республикаын удж сетысьяслы вӧзйӧма, мый оз ков 2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз мездыны уджысь уджалысьясӧс, кодъяслӧн абу COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVID-19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификат, а сідзжӧ абу вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицина документ.
Дзик ставӧн ошкисны Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлысь — Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлысь вӧзйӧмсӧ сы серти, мый 60 арӧсысь олӧмаджык йӧзӧс колӧ пыртны гражданалӧн декретируйтӧм группаӧ, кодъясӧс колӧ быть вакцинируйтны COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь.
* * *
2021 вося вӧльгым тӧлысь 30 лунся заседание бӧрын COVID 19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧ пырысьясӧн примитӧм сёрнигижӧд помшуӧмъяс
1. Нюжӧдны 60 сутки вылӧ (2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз) гражданалӧн категорияяслы (группаяслы), кодъясӧс колӧ быть вакцинируйтны, эпидемическӧй петкӧдласъяс серти COVID-19 выль коронавирус инфекциялы паныд ӧлӧдан прививкаяс вӧчӧм дорӧ корӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс урчитӧма Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмӧн.
2. Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы — Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлы пыртны вежсьӧмъяс Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмӧ индӧм шуӧмын урчитӧм корӧмъяссӧ 60 сутки вылӧ (2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз) нюжӧдан юкӧнын.
3. Овмӧс нуӧдысь субъектъясӧн юрнуӧдысьяслы (эмбур сикас вылӧ видзӧдтӧг), кодъяс уджалӧны Коми Республикаын, 2022 вося урасьӧм тӧлысь 1 лунӧдз вӧзйыны кольны уджавны уджалысьясӧс, кодъяслӧн абуӧсь COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVID-19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификат, а сідзжӧ абу вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицина документ.
4. Коми Республикаса муниципальнӧй районъяслӧн (кар кытшъяслӧн) муниципальнӧй юкӧнъясӧн юрнуӧдысьяслы (юралысьяслы) юӧртны овмӧс нуӧдысь субъектъясӧн юрнуӧдысьяслы (эмбур сикас вылӧ видзӧдтӧг), кодъяс уджалӧны Коми Республикаын, тайӧ Сёрнигижӧдлӧн 1 3 пунктъясын индӧм положениеяс йылысь.
5. Сӧгласуйтны Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлӧн 2021 во сора тӧлысь 6 лунся 2 №-а шуӧмӧ 60 арӧсысь олӧмаджык йӧзӧс гражданалӧн декретируйтӧм группаӧ, кодъясӧс колӧ быть вакцинируйтны COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь, пыртан юкӧнын вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлысь — Коми Республикаын юралысь канму санитарнӧй врачлысь вӧзйӧмсӧ (став 54 участвуйтысьыс — «та дор»).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1591 @ 2021-12-02 @}
Оперштаб гӧгӧрвоӧдӧ
Веськавны организацияясӧ, кытчӧ волӧмсӧ дзескӧдӧма содтӧд дасьлун режим условиеясӧн, позьӧ сӧмын вакцинируйтчӧм йылысь либӧ висьлӧм йылысь сертификатлысь QR-код либӧ ПЦР-тест вылӧ отрицательнӧй результат петкӧдлӧм бӧрын.
Тайӧ корӧмыс уджалӧ 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лунсянь COVІD 19 паськалӧмысь ӧлӧдӧм да Коми Республикаса олысьяслӧн дзоньвидзалунлысь безопасносьтсӧ видзӧм могысь.
Та дырйи сійӧ оз паськав граждана вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс.
2021 вося вӧльгым тӧлысь 30 лунӧ прӧйдитіс COVІD-19 выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн заседание. Сы бӧрын Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы тшӧктӧма котыртны COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь ӧлӧдан прививкаяс либӧ вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун да (либӧ) COVІD-19 выль коронавирус инфекцияӧн висьӧм йылысь медицинскӧй сертификатъяс сетӧм серти удж (Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн 2021 во вӧльгым тӧлысь 12 лунся 1053н №-а тшӧктӧд серти).
Та дырйи республиканскӧй оперштабын тӧдчӧдісны, мый граждана оз вермыны веськавны организацияясӧ да объектъясӧ, кутшӧмъяслысь лыддьӧгсӧ урчитӧма «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд дорӧ 1 содтӧдын, QR-код-тӧг бумага вылын сертификат серти.
«Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧд дорӧ 11 №-а СОДТӦД
ОБЪЕКТЪЯСЛӦН ЛЫДДЬӦГ, кытчӧ 2021 вося вӧльгым тӧлысь 8 лун бӧрын гражданалы (йӧз кындзи, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс) позьӧ волыны сӧмын сэк, кор эм COVІD-19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь либӧ COVІD-19 выль коронавирус инфекцияӧн висьлӧм йылысь сертификатлӧн QR-код либӧ COVІD-19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат
1) ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие (тшӧтш и фуд-кортъяс (зонаяс, кӧні уджалӧны йӧзӧс ӧтув вердан предприятиеяс йӧзӧс ӧтлаын пуксьӧданінъясӧн, кӧні абуӧсь волысьясӧс пуксьӧдалӧм вылӧ торъя жыръяс), татшӧм объектъяс кындзи:
организацияяс, кӧні граждана вермӧны ньӧбасьны индӧм предприятиеяслӧн жыръясӧ пыравтӧг, заказъяс ваян службаяс;
предприятиеяс, кӧні сетӧны йӧзӧс ӧтув вердан услугаяс, сы лыдын столӧвӧйяс, буфетъяс, кафеяс, организацияясын уджалысьяслы, асшӧр уджалысьяслы сэк, кор сэтчӧ оз лэдзны гражданаӧс, кодъяс оз уджавны индӧм организацияясын, асшӧр уджалысьяс дорын;
2) вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан комплексъяс, фитнес-клубъяс, бассейнъяс да мукӧд объект, кӧні сетӧны вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан услугаяс, войтыркостса да рочмуса ордйысьӧмъясын участвуйтысь сборнӧй, профессиональнӧй командаяслы тренируйтчан да спорт мероприятиеяс нуӧдӧм могысь спорт объектъясӧ волӧм кындзи;
3) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс нуӧдӧны прӧст кад коллялан, гажӧдчан, зрелищнӧй, реклама да мукӧд уна йӧза мероприятие, тшӧтш и вузасян-гажӧдчан шӧринъясын, войын уджалысь клубъясын, баръясын, дискотекаяс вылын, караокеын, боулинг-клубъясын;
4) зоопаркъяс, сэтшӧмъяс кындзи, кутшӧмъяс меститчӧмаӧсь ывла вылын;
5) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны организацияяс, асшӧр уджалысьяс, кодъяс сетӧны туй морт керкаын услугаяс;
6) объектъяс, кутшӧмъясӧс босьтӧны Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдлӧн 19.11 пунктса кӧкъямысӧд абзацын да 19.15.3 пунктса квайтӧд абзацын индӧм организацияяс.».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса власьтъяс да «Ростелеком» унджык мутасӧ нюжӧдасны связь да ӧтуввез @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1592 @ 2021-12-02 @}
Коми Республикаса власьтъяс да «Ростелеком» унджык мутасӧ нюжӧдасны связь да ӧтуввез
Регионса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс «Ростелеком» публичнӧй акционер котырлӧн «Рытыв-войвыв» макрорегиональнӧй филиалса вице-президент — директор Александр Логиновкӧд.
Сёрнитісны «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» проект збыльмӧдӧм, «Лёк суӧмысь видзчысян кар» аппаратно-программнӧй комплекс сӧвмӧдӧм, сьӧкта да габаритъяс бӧрся автоматическӧя видзӧдан системалысь тырвыйӧ уджалӧмсӧ могмӧдӧм, регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын юӧр чукӧртан-донъялан медицинскӧй система пыртӧм йылысь.
«Ростелекомкӧд» ӧтув ми могмӧдам республикаса олысьясӧс бур связьӧн да ӧтуввезйӧн.
Ӧні збыльмӧдам некымын проект.
Торйӧдны кӧсъя сэтшӧм нырвизьяс, кыдзи йӧзлы колана объектъяс ӧтуввез дорӧ йитӧм да цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм», — пасйис Владимир Уйба.
«Кӧсъя аттьӧавны Тіянӧс, Владимир Викторович, да Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧс ӧтувъя бур уджысь.
Ми воӧдчим бур бӧртасъясӧдз «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» проект серти да волоконно-оптическӧй связь линияяс стрӧитӧмын.
Куим воӧн Коми Республикаын ыджыд ӧда вез дорӧ йитӧма йӧзлы колана 676 объект.
Сӧмын таво стрӧитӧма уна йӧзлы ӧтуввезйӧ йитчан 16 точка», — тӧдчӧдіс Александр Логинов.
«Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» проектлӧн медводдза тшупӧдӧ пыртӧма Коми Республикаса 123 олан пункт, кӧні олӧ 250-500 морт.
2020 во помлань уджтассӧ збыльмӧдӧма 117 сикт-грездын. Нӧшта 6 олан пункт кӧсйӧма йитны 2021 воӧ.
Таво «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» (ЦТБ 2.0) федеральнӧй проектлӧн мӧд тшупӧд дырйи республикаса 7 олан пунктын, кӧні олӧ 100-500 морт, пыртӧма уджӧ сотӧвӧй связь станция.
Тайӧ Койгорт районса Зимовка, Кузьёль посёлокъяс да Грива сикт, Изьва районса Мошъюга да Галпи грездъяс, Кӧрткерӧс районса Керӧс сикт да Уръёль посёлок.
Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерство 2022 во да водзӧ мунысь вояс вылӧ ЦТБ 2.0 уджтас збыльмӧдан план лӧсьӧдӧм могысь Канму услугаяс портал да Рочмуса Пошта отсӧгӧн нуӧдіс йӧз пӧвстын гӧлӧсуйтӧм.
Сылӧн бӧртасъясыс лоӧны тӧдсаӧсь 2021 вося ӧшым тӧлысь помын — бӧръясны республикаса 14 сикт-грездысь оз этшаджыкӧс, кутшӧмъяс лӧсялӧны ЦТБ 2.0 корӧмъяслы да босьтісны медуна гӧлӧс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр дасьтіс федеральнӧй министерствоӧ шыӧдчӧм, кӧні вӧзйис содтыны 2022 воӧ проектын участвуйтысь олан пунктъяслысь лыдсӧ 40-ӧдз.
«Таысь кындзи, дінму уджтас серти планируйтам, мый 2022 вося тӧвшӧр тӧлысьын нин спутникӧвӧй связь каналсянь волоконно-оптическӧй связь линия вылӧ вуджӧмӧн связьсӧ бурмӧдасны республикаса 10 сьӧкыда воӧдчан да ичӧт сикт-грездын», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь.
Связьсӧ кӧсйӧны бурмӧдны «Ухта» КК МЮ-лӧн Поромӧсь грездын, «Койгорт» МР МЮ-лӧн Нюдзпоска посёлокын, «Сыктывдін» МР МЮ-лӧн Кӧмъяр да Мандач посёлокъясын, «Мылдін» МР МЮ-лӧн Палью посёлокын, «Удора» МР МЮ-лӧн Слӧбӧда Выльыб, Мелей да Сёльыб грездъясын, «Кулӧмдін» МР МЮ-лӧн Белоборск посёлокын да Дзоль сиктын.
Александр Логинов вӧзйис ӧтув сӧвмӧдны Коми Республикаын оптическӧй везъяс. Та дырйи вӧдитчыны куим финансӧвӧй ӧшмӧсӧн: «Ростелеком» компаниялӧн сьӧм инвестиция уджтас серти, федеральнӧй сьӧм да регионлӧн сьӧмкуд субсидияяс.
«2017-2021 воясӧ ми могмӧдім ӧтуввезйӧн Коми Республикаса юрсиктъясын да сиктъясын 11 сюрс овмӧс.
2022 во кежлӧ ми дасьтім 8 сюрс овмӧс дорӧ оптическӧй вез стрӧитан уджтас.
Ми дасьӧсь мынтыны кызвын рӧскодсӧ, регион кӧ тшӧтш сьӧмӧн могмӧдас.
Тайӧ сетас позянлун локтан воӧ ӧдйӧджык могмӧдны связьӧн республикаӧс. Ӧти воӧн лоӧ вӧчӧма куим вося удж», — гӧгӧрвоӧдіс «Ростелеком» публичнӧй акционер котырлӧн «Рытыв-войвыв» макрорегиональнӧй филиалса вице-президент — директор Александр Логинов.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ошкис содтӧд оптическӧй везъяс стрӧитӧмсӧ субсидируйтӧм йылысь вӧзйӧмсӧ да тшӧктіс регионса Цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерстволы бурджыка видлавны тайӧ юалӧмсӧ компаниякӧд ӧтув, сы лыдын вӧчны сідз, медым тайӧ мутасъясын олысьяс вермисны сійӧс ньӧбны.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Вӧркутауголь» акционер котырӧс выль кутысь дась лоны бур ёртӧн Коми Республикалы» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1594 @ 2021-12-02 @}
Владимир Уйба: «Вӧркутауголь» акционер котырӧс выль кутысь дась лоны бур ёртӧн Коми Республикалы»
«Северсталь» публичнӧй акционер котырлысь да «Русская энергия» ичӧт кывкутана котырлысь «Вӧркутауголь» акционер котыр ньӧбӧм-вузалӧм йылысь помшуӧмсӧ ошкис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, Вӧркутаса кар артмӧдан предприятие кутысьӧс вежӧмыс оз тӧдчы сылӧн зумыд удж вылӧ.
Мӧдарӧ, компания заводитас выль ногӧн сӧвмыны.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр сделка заводитчӧмсяньыс видзӧдіс сы бӧрся.
Талун сы йылысь юӧртісны йӧзлы.
Ми чолӧмалам выль собственникӧс, сы вӧсна мый бура тӧдам сійӧс да эскам, мый сійӧ кутас нуӧдны бизнессӧ йӧзлы бур вылӧ.
Чайта, мый Вӧркуталы да сылӧн олысьяслы тайӧ сделкаыс ваяс сӧмын пӧльза.
Та дырйи тӧдчана, мый воддза собственникыс оз дугӧд предприятиекӧд уджъёртасьӧмсӧ да кутас дыр кад чӧж на ньӧбны воркутаса из шом», — пасйис Владимир Уйба.
«Северсталь» ПАК-лӧн официальнӧй юӧр серти, «Русская энергия» ИКК-кӧд кырымалӧма «Вӧркутауголь» АК вузалӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сделкалӧн мындаыс — 15 млрд шайт.
Чайтӧны, мый сделкаыс помасяс 2022 вося медводдза кварталын Рочму Федерацияса федеральнӧй антимонопольнӧй службасянь лӧсялана тшӧктӧмъяс воӧм да мукӧд условие олӧмӧ пӧртӧм бӧрын.
«Вӧркутауголь» ньӧбӧмыс петкӧдлӧ, мый ми эскам рочмуса из шом перйӧмлӧн сӧвмӧмӧ да Арктика зоналӧн ыджыд позянлунъясӧ.
Миян корпорациялӧн ыджыд опыт мупытшса озырлун перйӧмын, мыйӧн ми кӧсъям вӧдитчыны выль нырвизь сӧвмӧдӧм могысь и водзӧ.
Миянлы колӧ, медым «Вӧркутауголь» видзис да содтіс корпоративнӧй культура, социальнӧй гарантияяс да промышленносьтын видзчысянлун юкӧнын медбур кужанлунъяссӧ, мый вӧлі чукӧртӧма «Северстальын».
Аттьӧалам уджъёртнымӧс миянлы эскӧмысь да кутам лача водзӧ бур ӧтувъя удж вылӧ», — гӧгӧрвоӧдіс «Русская энергия» компанияса медыджыд директор Андрей Тясто.
2021 вося ӧшым тӧлысь чӧжӧн индӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн «Русская энергия» ИКК-са ӧтув учредитысь, AEON корпорацияса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Роман Троценкокӧд аддзысьлӧм.
Аддзысьлӧм дырйи видлаласны, кутшӧм ногӧн Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Вӧркутауголь» АК кутысь кутасны нуӧдны ӧтувъя удж.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Вежа Петыркарын олысь комиясӧс чужан республика сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1595 @ 2021-12-03 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Вежа Петыркарын олысь комиясӧс чужан республика сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь
Ӧшым тӧлысь 2 лунӧ Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдланінын прӧйдитіс Коми Республикалӧн 100 во тырӧмлы сиӧм кыпыд чукӧртчылӧм.
Мероприятиеын участвуйтісны Вежа Петыркарын коми диаспораӧ пырысьяс — из шом, туй, речнӧй, кӧрт туй да вӧр промышленносьт юкӧнъясса, гражданскӧй авиацияса, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, велӧдан, культура, йӧзкост овмӧсын мукӧд юкӧнса ветеранъяс.
«Ті пыр кутанныд топыд йитӧд чужан республикакӧд, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Весиг чужанінысь бокын, Вежа Петыркарын, ті лолӧн да сьӧлӧмӧн сыкӧд, водзӧ участвуйтанныд сылӧн олӧмын да аскиа лунын.
Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдланін да «Неватас» Вежа Петыркарын коми землячество сӧвмӧдӧны чужан регионлысь йитӧдъяссӧ да республикалысь бур имидж.
Ассянь, землякъяссянь аттьӧала тіянӧс уджсикасын тӧдӧмлунъясысь, кужӧмлунъясысь да енбиысь, кутшӧмъясӧс ті пуктінныд чужан му сӧвмӧдӧмӧ».
Коми Республикаса Юралысь сетіс коми диаспораӧ пырысьяслы «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медальяс.
Наградитӧмаяс пиысь ӧти — кытшовтӧм Ленинградын олысь, из шом юкӧнса ветеран Тамара Николаевна Битис.
Сылӧн олӧмыс топыда йитчӧма Коми Республикакӧд.
1958 воӧ Тамара Николаевна комсомольскӧй путёвка серти локтіс туявны Войвыв, тайӧ кадсянь сійӧ 35 во оліс да уджаліс Коми Республикаын.
«Ме сьӧлӧмсянь радейта Коми муӧс, тані олӧны бур, кыпыд ловруа да шань йӧз.
Ме чужи Ленинградын, 35 во уджалі Комиын.
Аддзылі уна буртор регионын, бӧр локті татчӧ йӧзӧс мӧдлаӧ овмӧдан уджтас серти.
И ӧні бурӧн казьтывла Коми муӧс», — пасйис Тамара Битис.
Кыпыд чукӧртчылӧм помасис сёрниӧн.
Коми Республикаса Юралысь висьталіс экономика диверсифицируйтӧм серти Республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж йылысь, монокаръяс сӧвмӧдан позянлунъяс йылысь, регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас федеральнӧй тшупӧдын примитӧм кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Землякъяс кыпыда примитісны тайӧ юӧрсӧ.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республика социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Тамара Николаевна Битислы — кытшовтӧм Ленинградын олысьлы, Коми Республикаса из шом перъян юкӧнса ветеранлы, сетӧма «Инта водзын заслугаясысь» пас;
Ильмар Вильевич Битислы — Коми Республикалӧн из шом перъян юкӧнса ветеранлы, сетӧма «Шахтёрлӧн слава» 3 степеня пасъяс;
Валерий Сергеевич Аликинлы — Коми Республикалӧн туй юкӧнса ветеранлы, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьлы, сетӧма «Рочмуса транспортын почёта уджалысь» морӧсвыв пас;
Ольга Михайловна Алтуниналы — Коми Республикалӧн речнӧй юкӧнса ветеранлы, сетӧма Рочму Федерацияса ю выв флот министерстволысь Почёт грамота;
Нина Андреевна Аниконовалы — «Неватас» Вежа Петыркарын коми землячествоӧ пырысьлы, сетӧма Рочму Федерацияса финн-угор культура шӧринлысь аттьӧалана письмӧ, Коми Республикаса культура министрлысь аттьӧалӧм;
Наталья Алексеевна Арнаутовалы — Коми Республикаса почёта врачлы, сетӧма Коми Республикаса Почёт грамота;
Надежда Юрьевна Барулькиналы — «Дзоридз» сьылан-фольклор котырӧн юрнуӧдысьлы, сетӧма Коми Республикаса Каналан Сӧветлысь аттьӧалӧм, Коми Республикаса национальнӧй политика министерстволысь аттьӧалана письмӧ;
Олег Вячеславович Беляковлы — Коми Республикалӧн канму службаса ветеранлы, сетӧма Коми Республикаса Юралысьлысь Почёт грамота;
Евгений Николаевич Борисовлы — канму да муниципальнӧй службаса ветеранлы, Рочму Федерацияса оланін да коммунальнӧй овмӧсын нималана уджалысьлы;
Михаил Николаевич Бурдинлы — Коми Республикаса нимйӧза артистлы, Рочму Федерацияса нимӧдана культура уджалысьлы;
Владимир Борисович Ванеевлы — Рочму Федерацияса нимйӧза артистлы, Рочму Федерацияса канму премияа лауреатлы;
Александр Александрович Вишняковлы — «Неватас» Вежа Петыркарын коми землячествоӧ пырысьлы, сетӧма Коми Республикаса промышленносьт, транспорт да связь министерстволысь Почёт грамота, сетӧма Канму авиация дӧзьӧрӧн Комиын веськӧдланінлӧн транспорт юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалысь аттьӧалӧм;
Виктор Николаевич Водовозовлы — Коми Республикалӧн кӧрт туй юкӧнса ветеранлы, Рочму Федерацияса кӧрт туй вылын почёта уджалысьлы, сетӧма 3 степеня Уджвывса Слава орден;
Валерий Наильевич Гафиатулинлы — Коми Республикалӧн из шом юкӧнса ветеранлы, сетӧма «Шахтёрлӧн слава» 3 степеня пасъяс, «Кулӧмысь мездӧмысь» Рочму Федерацияса медаль;
Надежда Анатольевна Ефременколы — «Неватас» Вежа Петыркарын коми землячествоӧ пырысьлы, Коми Республикалӧн вӧр промышленносьт юкӧнса ветеранлы;
Олег Иванович Казанинлы — Вежа Петыркарса горнӧй университетлӧн горнӧй факультетса деканлы, техническӧй наукаса докторлы, сетӧма «Шахтёрлӧн слава» 3 степеня пас;
Алла Григорьевна Карелиналы — из шом юкӧнса ветеранлы, сетӧма 3 степеня Уджвывса Слава орден;
Валерий Владимирович Козловлы — Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдлысьлы, сетӧма Коми Республикаса Почёт грамота;
Олег Викторович Комлевлы — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнса ветеранлы, Рочму Федерацияса нимӧдана врачлы;
Марина Николаевна Комлевалы — Коми Республикаса канму службаса ветеранлы, сетӧма «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас;
Геннадий Иванович Коршуновлы — Коми Республикалӧн из шом юкӧнса ветеранлы, Рочму Федерацияса медвылыс школаын нимӧдана уджалысьлы, Коми Республикаса йӧзкост овмӧсын нимӧдана уджалысьлы, сетӧма «Шахтёрлӧн слава» 3 степеня пасъяс;
Валерий Федорович Кюршинлы — Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдланін могмӧдӧм серти веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьлы;
Евгений Федорович Локтионовлы — Коми Республикалӧн из шом юкӧнса ветеранлы, Коми Республикаса йӧзкост овмӧсын нимӧдана уджалысьлы, сетӧма «Шахтёрлӧн слава» 2 да 3 степеня пасъяс;
Ярослав Николаевич Мельниковлы — «<rus>Содружество Воркутинцев</rus>» дінму ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысьлы, сетӧма Коми Республикаса Почёт грамота;
Анатолий Васильевич Ольховиклы — Коми Республикаын гражданскӧй авиацияса ветеранлы, сетӧма 3 степеня Уджвывса Слава орден;
Игорь Константинович Сафьянниковлы — Коми Республикалӧн энергетика юкӧнса ветеранлы, Рочмуса Почёта энергетиклы, Рочму Федерациялӧн вооружённӧй вынъясса ветеранлы;
Игорь Николаевич Сорокинлы — Коми Республикалӧн культура юкӧнса ветеранлы, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьлы, Вӧркутаса ветеранлы;
Иван Александрович Терюковлы — «Неватас» Вежа Петыркарын коми землячествоӧн веськӧдлысьлы, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьлы;
Наталья Михайловна Фирсовалы — Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт юкӧнса ветеранлы, йӧзӧс велӧдӧмын отличниклы, Вӧркутаса ветеранлы;
Алексей Михайлович Чернышевлы — Коми Республикаса шахта стрӧитан юкӧнса ветеранлы, сетӧма Коми Республикаса Юралысьлысь Почёт грамота.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми оперштаб шуис, мый COVID-19 дорӧ IgG антителаяслӧн ыджыд титрыс лоӧ подулӧн, медым бӧрыньтны вакцинируйтчан кадсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1596 @ 2021-12-03 @}
Коми оперштаб шуис, мый COVID-19 дорӧ IgG антителаяслӧн ыджыд титрыс лоӧ подулӧн, медым бӧрыньтны вакцинируйтчан кадсӧ
Но тайӧ помшуӧмыс вынсялас сӧмын сэк, кор пыртасны колана вежсьӧмъяс нормативнӧй инӧда актъясӧ да лӧсьӧдасны йӧзлы, кодъяслӧн антитела титрыс вылын, вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицина документ сетан ногъяс.
Тайӧ уджсӧ тшӧктӧма вӧчны Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы.
Помшуӧмсӧ примитӧма коллегиальнӧя выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧн.
Дзоньвидзалун видзан ставмирса организациялӧн вӧзйӧм серти, 100 прӧчент вылӧ вирус бырӧдан эффектыс артмӧ сэк, кор COVID-19 выль коронавирус инфекция дорӧ IgG антителаяслӧн титрыс 150 BAU/мл-ысь унджык.
Юӧрсӧ сы йылысь, кор вынсяласны антителаяс титрлӧн эмлун йылысь медицина справкаясыс, йӧзӧдасны содтӧд.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Каналан Сӧвет эскӧдісны странаӧн юрнуӧдысьясӧс ошкыны республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан торъя уджтас дасьтӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1598 @ 2021-12-03 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Каналан Сӧвет эскӧдісны странаӧн юрнуӧдысьясӧс ошкыны республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан торъя уджтас дасьтӧмсӧ
Рочмуса Президент ошкис Коми Республикалысь вӧзйӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс Владимир Уйба лыддьӧдліс 2021 вося йирым тӧлысь 6 лунӧ из шом перъян регионъясын энергетика сӧвмӧдан да экономика диверсифицируйтан юалӧмъяс серти сӧвещанньӧ дырйи.
Регионӧн сетӧм вӧзйӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс дасьтісны регионса Юралысь, министръяс да парламент, тӧдчисны Владимир Путинлӧн РФ-са Веськӧдлан котырлы да регионса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧмъясын.
Медшӧр темаяс пиысь ӧтиыс — Ылі Войвыв районъясысь да накӧд ӧткодялӧм местаясысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдан ногсӧ вежӧм.
Комиын федеральнӧй оланпас серти климат боксянь бур регионъясӧ овмӧдӧм вылӧ учёт вылын сулалӧ 25 703 семья.
Та дырйи ӧнія вичмӧдӧм сьӧмыс оз тырмы сы вылӧ, медым матысса воясӧ разьны тайӧ категория олысьяслы патера серти мытшӧдсӧ.
«Ӧні бурӧсь сэтшӧм петан туйяс, кыдзи «рубль в рубль» либӧ «Стимул» уджтас. Наӧн позьӧ вӧдитчыны, медым овмӧдны войвылын олысьясӧс климат боксянь бур районъясӧ, но регион пытшкын.
Вӧркутаын да Интаын олысьяс дасьӧсь кольччыны чужан республикаын, ӧд сійӧс сӧвмӧдӧмлы найӧ сетісны уна во.
Интаса да Вӧркутаса олысьяс дасьӧсь кольччыны, но та дырйи вуджны овны климат боксянь шоныдджык муниципалитетъясӧ.
Шуам, Сыктывкарӧ либӧ Луздор районӧ.
Ми ошкам миян землякъяслысь татшӧм видзӧдласъяссӧ, сы вӧсна мый пыдди пуктам быд олысьӧс.
Таысь кындзи, войвылысь республика шӧрӧ да лунвылӧ йӧзӧс овмӧдӧмыс сетас выль позянлунъяс стрӧитчан юкӧнын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Видзӧдлассӧ ошкис канмуӧн юралысь, мый йылысь РФ-са Веськӧдлан котырлы вӧлі сетӧма тшӧктӧмъяс.
Таысь кындзи, федеральнӧй министръяслы Коми власьтъяскӧд ӧтув колӧ вынсьӧдны 2026 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас.
Торйӧн нин, сэтчӧ пыртасны Интаын шахтаяс тупкылӧм, Рочму Федерацияса сьӧмкудйысь сьӧмӧн ӧтув могмӧдӧмӧн Интаын да Вӧркутаын ваӧн могмӧдан важмӧм системаяс выльмӧдӧм.
«Уджтас балаыс миян дась нин.
Уджалім та вылын ӧтлаын, министръяскӧд да Каналан Сӧветса депутатъяскӧд, мыйысь сьӧлӧмсянь аттьӧала уджъёртъясӧс.
Документсӧ видлалӧны нин федеральнӧй Веськӧдлан котырын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Сылӧн кывъяс серти, Президентӧн вичмӧдӧм дженьыд кадсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн вынсьӧдӧмыс лоӧ 2022 вося рака тӧлысьысь оз сёрджык.
Та дырйи уджтассӧ заводитасны збыльмӧдны пырысьтӧм-пыр.
«Владимир Владимирович Путинӧн миянлысь став вӧзйӧмсӧ ошкӧмыс тӧдчӧдӧ, мый регыдъя кадӧ ми заводитам сӧвмӧдны регионнымӧс выль ногӧн», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарса школаясын велӧдчысьяс пӧвстын ОРВИ-ӧн да гриппӧн ёна висьмалӧм понда пыртӧны карантин @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1600 @ 2021-12-03 @}
Сыктывкарса школаясын велӧдчысьяс пӧвстын ОРВИ-ӧн да гриппӧн ёна висьмалӧм понда пыртӧны карантин
Роспотребнадзорлӧн Коми Республикаын Веськӧдланінлӧн вӧзйӧм серти ӧшым тӧлысь 4-11 лунъясӧ Сыктывкарса школаясын велӧдчысьяс пӧвстын ОРВИ-ӧн да гриппӧн ёна висьмалӧм понда пыртӧны карантин.
Татшӧм помшуӧмсӧ примитіс Сыктывкарса администрация.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан ведомствокостса республиканскӧй оперативнӧй штаб ошкисны тайӧ мӧвпсӧ.
Челядьлысь котыръяс ӧта-мӧдысь торйӧдӧм дугӧдас инфекция паськалӧмсӧ да ӧлӧдас висьмалӧмъяслӧн содӧмысь.
Карантин дырйи оз кутны велӧдны дистанционнӧя.
Ӧшым тӧлысь 4 лунсянь 11 лунӧдз велӧдӧмсӧ дугӧдӧма и челядьлы содтӧд тӧдӧмлун сетан канму да аспом организацияясын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь юрнуӧдӧ «Ӧтувъя Рочму» регионса юкӧнӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1602 @ 2021-12-04 @}
Коми Республикаса Юралысь юрнуӧдӧ «Ӧтувъя Рочму» регионса юкӧнӧн
Регионъясын партияса юкӧнъясӧн юрнуӧдӧны 12 юралысь.
Партиялӧн Генсоветса Президиумлы найӧс вӧзйис «Ӧтувъя Рочмуӧн» Веськӧдлысь Дмитрий Медведев.
«Губернаторъяслӧн, кыдзи юрнуӧдысьяслӧн, кодъяс пыдісянь тӧдӧны регионлысь мытшӧдъяссӧ, «Ӧтувъя Рочму» регионса юкӧнъяслӧн юралысьяслысь кывкутана могъяссӧ недыр кад збыльмӧдысьяс чинын опытыс тӧдчана да зэв колана», — шуис Партияӧн веськӧдлысь кандидатъяскӧд аддзысьлӧм дырйи, мый нуӧдісны пленарнӧй заседание водзвылын ВКС режимын.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, регионын партия — тайӧ, медводз, йӧз: водзмӧстчысьяс, кодъяс вылӧ позьӧ да колӧ мыджсьыны партиялысь проектъяс збыльмӧдігӧн, медым петкӧдны найӧс выль тшупӧд вылӧ.
Та дырйи колӧ кыскыны меставывса юкӧнъясӧ выль уджалысьясӧс, сы лыдын ёнджыкасӧ том йӧзӧс.
Сідзжӧ могъяс пӧвстын — ышӧдны «Ӧтувъя Рочмуса» став депутатӧс уджавны гражданалӧн шыӧдчӧмъясӧн, лӧсьӧдны оланпасъяс да збыльмӧдны национальнӧй проектъяс.
{В. В. Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Доброволеч (волонтёр) лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1603 @ 2021-12-05 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Доброволеч (волонтёр) лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана волонтёръяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Доброволеч лунӧн!
Миян странаын тайӧ гажсӧ пыртӧма неважӧн на, таво ми сійӧс пасъям витӧдысь.
Но йӧзыс пыдди пуктӧны сійӧс.
Волонтёръяслӧн ӧтмунӧм воысь воӧ паськалӧ-сӧвмӧ.
Талун республикаын добровольчество уджӧ пырӧдчӧма нин 27 сюрс верстьӧ да том йӧз.
Таво волонтёръяс пуктісны тӧдчана пай «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» проект да Ставрочмуса олысьяслӧн перепись серти йӧзаинъяс вӧсна гӧлӧсуйтӧм нуӧдӧмӧ.
Ковид эпидемиякӧд йитӧдын доброволечьяс во чӧж отсасьӧны олӧма да сьӧкыда ветлысь гражданалы, вайӧны сёян-юан да лекарство налы, кодъяслы быть колӧ лоны гортас.
Волонтёръяс отсалӧны и Вакцинируйтӧмаяслӧн федеральнӧй регистрӧ тӧдмӧгъяс пыртӧмын.
Активистъяс отсасьӧны пикӧ воӧм йӧзлы, нуӧдӧны йӧз пӧвстын тӧдӧмлун паськӧдан удж, пырӧдчӧны экологиялы сиӧм акцияясӧ, вежӧны олӧмсӧ бурлань.
Дона ёртъяс, аттьӧала тіянӧс бур сьӧлӧмысь, йӧзлы отсасьӧмысь, йӧзлы бур вӧчны зільӧмысь.
Став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы дзоньвидзалун, вынъяс, водзмӧстчӧмын вермӧмъяс!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса кар-районъясысь делегацияясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1605 @ 2021-12-05 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса кар-районъясысь делегацияясӧс
Талун сигӧртісны Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслысь культура лунъяс.
Регионса канлунлӧн сё вося юбилейлы сиӧм фестивальсӧ кыпыда помалісны ӧшым тӧлысь 5 лунӧ Сыктывкарын гала-концертӧн.
Сійӧ вӧлі республиканскӧй филармонияын.
Рытыс муніс «Коми муӧй — олан гажӧй» слоган улын.
Культура проектыс муніс кык сайӧ во чӧж.
21 сценическӧй площадка вылын нуӧдісны 100 сайӧ концерт, выставка да тӧдӧмлун кыпӧдан мероприятие, кытчӧ пырӧдчис 4 сюрс сайӧ артист: профессионалъяс да любительяс.
«Культура лунъясыс лоисны тӧдчанаӧн ставныслы, кодъяс кылӧны Коми мукӧд, сылӧн тӧрытъя, талунъя да аскиа лункӧд йитӧдъяссӧ.
Республикаса кар-районъясысь медбур творчество коллективъяс петкӧдчисны сыктывкарса площадкаяс вылын.
Татшӧм проектъясыс сетӧны позянлун пуктыны пай республикаса культура озырлунӧ, ас пыр лэдзны традицияяслысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Аттьӧала фестивальӧ став пырӧдчысьӧс.
Сиа ловби да творчествоын выль вермӧмъяс!», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сетіс кар-районъясса делегацияясӧс петкӧдлысьяслы — Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн юралысьяслы аттьӧалана письмӧяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми да Беларусь индісны ӧтув уджалан нырвизьяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1610 @ 2021-12-08 @}
Коми да Беларусь индісны ӧтув уджалан нырвизьяс
Ӧшым тӧлысь 7 лунӧ вӧлі Коми Республика да Беларусь Республика костын ёртасьӧм серти уджалан группалӧн нёльӧд чукӧртчылӧм.
Сійӧс видеосвязь пыр нуӧдісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Гродно обласьтса олӧмӧ пӧртысь комитетӧн веськӧдлысь Владимир Караник.
Кывзіны кык республика костын торгово-экономическӧй, научно-техническӧй да социально-культурнӧй йитӧдъяс йылысь юӧр.
Уджалан группаӧ пырысьяс индісны ӧтув сӧвмӧдан медшӧр нырвизьяс, юксисны ӧтув уджалӧмсӧ паськӧдӧм серти вӧзйӧмъясӧн.
2020 вося бӧртасъяс серти миян регионкӧд тӧвар ньӧбӧм-вузалӧм серти 115 страна пиысь Беларусь босьтӧ 14 места.
Кыдзи и пыр, Коми нуӧ Беларусьӧ пу да пуысь вӧчасъяс, целлюлознӧй материалысь масса, бумага да картон, а сідзжӧ текстиль материалъяс да химическӧй волокнояс.
Республикаӧ ёнджыкасӧ вайӧны пластмассаяс да наысь вӧчасъяс, краскаяс да лакъяс, краситан экстрактъяс, химическӧй волокнояс.
Кыдзи пасйисны беларусьсаяс, Коми — бур регион, медым лӧсьӧдны выль ӧтувъя производствояс.
Республикаын лӧсьӧдӧма зэв бур условиеяс, медым нуӧдны бизнес, вузасьны да кыпӧдны инвестицияяс.
Ӧні Рочму Федерацияса субъектъясын инвестиция климат серти национальнӧй рейтингын Коми босьтӧ 23 места.
Коми Республика зільӧ сӧвмӧдны производствояс, войтыркостса кооперация да экспорт.
Инвесторъяслы урчитӧма уна пӧлӧс вот да эмбур кокньӧд, инвестиция вот кредит, кокньӧдӧм условиеяс вылын му участокъяс сетӧм, Промышленносьт сӧвмӧдан регионса фондлы кокньӧда заёмъяс, кокньӧда лизинг, микрозаёмъяс, Гарантийнӧй фондлӧн поручительствояс да мукӧдтор.
Заседаниеӧ пырӧдчысьяс индісны экономика, промышленносьт, видз-му овмӧс, культура, наука да велӧдан, спорт да туризм юкӧнъясын выль нырвизьяс да проектъяс.
«Уджалан группалӧн заседаниеыс петкӧдліс, мый миян регионъяс бура уджалӧны ӧтув да водзӧ сӧвмӧдӧны ӧтувъя уджсӧ.
Эска, мый миян странаяс костын йитӧдъясыс и водзӧ отсаласны ёнмӧдны стратегическӧй уджъёртасьӧм миян йӧзлы бур вылӧ», — юӧртіс Владимир Караник.
«Коми Республика ёна уджалӧ войтыркостса, дінмукостса йитӧдъяс серти.
Ми кӧсъям паськӧдны-сӧвмӧдны Коми Республика да Беларусь Республика костын йитӧдъяссӧ уна сикас юкӧнын.
Талун ми индім медшӧр нырвизьяссӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Аддзысьлӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь да Гродно обласьтса исполкомӧн веськӧдлысь кырымалісны Беларусь Республика да Коми Республика костын ёртасьӧм серти уджалан группалӧн нёльӧд чукӧртчылӧмлысь сёрнигижӧд.
* * *
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Беларусь Республикаса Веськӧдлан котыр костын торгово-экономическӧй, научно-техническӧй да социально-культурнӧй юкӧнын ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧмыс вынсяліс 2020 вося кӧч тӧлысь 29 лунӧ.
2015 вося кӧч тӧлысьӧ кырымалӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Беларусь Республикалӧн Гродно обласьтса олӧмӧ пӧртысь комитет костын артмӧдчӧм.
2016 воӧ котыртӧма кык республика костын ӧтув уджалӧм серти уджалан группа.
Ӧтувъя уджыс мунӧ и муниципалитетъяс тшупӧдын: Сыктывкар да Могилёв, Ухта да Гродно каръяс костын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын оформитісны велӧдан юкӧнын медводдза концессия @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1619 @ 2021-12-10 @}
Комиын оформитісны велӧдан юкӧнын медводдза концессия
Талун, ӧшым тӧлысь 10 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «<rus>Третья Концессионная Компания Просвещение</rus>» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Алексей Шаповалов кырымалісны Сыктывдін районса Выльгорт сиктын 750 места вылӧ школа-сад проектируйтӧм, стрӧитӧм да уджӧдӧм йылысь концессионнӧй артмӧдчӧм.
Объект стрӧитӧмсӧ сьӧмӧн могмӧдӧ Сбербанк.
«Коми Республикалы — тайӧ велӧдан юкӧнын медводдза проект, кутшӧмӧс збыльмӧдӧны концессионнӧй артмӧдчӧмлӧн условиеяс вылын, — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
— Аспом инвестицияяс да удждӧм сьӧм кыскӧмыс сетас позянлун таво кутчысьны объект проектируйтӧмӧ, а 2024 воын нин восьтыны выль велӧдчан комплекс.
Нимкодь, мый республикаса финансӧвӧй уджъёртӧн лоис «Сбербанк» публичнӧй акционер котыр, сылӧн Коми юкӧдыс.
Миян ӧтувъя уджыс отсалас чинтыны Выльгорт сиктса школаясын кык сменаын велӧдан режимсӧ, бурмӧдны школаын да школаӧдз велӧдӧмсӧ, лӧсьӧдны челядьлы да велӧдысьяслы ӧнія да бур условиеяс».
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый концессия ногӧн канму-аспом уджъёртасьӧмыс сетӧ позянлун республикаса Веськӧдлан котырлы этшаджык видзны сьӧмсӧ, та дырйи водзӧ стрӧитны социальнӧй объектъяс, кутшӧмъясӧс важӧн нин виччысьӧны регионса олысьяс.
«Миянлы нимкодь Коми Республикакӧд ӧтув збыльмӧдны концессионнӧй модель серти велӧдан объект лӧсьӧдӧм серти проект.
Артмӧдчӧмлӧн условиеяс серти Группа ӧнія корӧмъясӧ кутчысьӧмӧн проектируйтас, стрӧитас, могмӧдас оборудованиеӧн объектсӧ.
Сэсся артмӧдчӧмлӧн став вына кадколаст чӧжӧн кутас могмӧдны велӧдан комплекс техническӧя уджӧдӧмсӧ да содтӧд велӧдан услугаяс сетӧмсӧ.
Эска, мый проект збыльмӧдӧмыс разяс оз сӧмын местаяс тырмытӧмлун серти мытшӧдсӧ, но и лӧсьӧдас подув велӧдан комплексын велӧдчысьясӧс быд боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ», — пасйис Алексей Шаповалов.
Проектлӧн финансӧвӧй уджъёртӧн лоис Сбербанк.
Кредитнӧй организациялӧн портфельын — Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын канму-аспом уджъёртасьӧм серти 20-ысь унджык вынсьӧдӧм сделка. Ӧтувъя мындаыс — 10 миллиардысь унджык шайт.
«Тайӧ медводдза воськов республикаын концессионнӧй артмӧдчӧм отсӧгӧн велӧдан инфраструктура сӧвмӧдӧмын.
Татшӧм уджъёртасян ногӧн муниципалитетъясын позьӧ лӧсьӧдны уна велӧдан объект да видзны та вылӧ этшаджык сьӧм.
Школаяс стрӧитӧмын коланлуныс эм на, та понда ми кӧсъям водзӧ уджавны та серти Коми республикаса веськӧдлан котыркӧд да «Просвещение» компанияяс группакӧд, — шуис Сбербанклӧн Коми юкӧдӧн веськӧдлысь Алина Хвищук.
Детсад да школа стрӧитӧм дырйи концессияыс вештас найӧс стрӧитӧм вылӧ регионлысь сӧмын мыйкӧ мында рӧскодсӧ капитальнӧй грант тшӧт весьтӧ.
Комиын власьтъяс сетасны унджык сьӧмсӧ сӧмын сы бӧрын, кор велӧдчанінъяс заводитасны уджавны.
Татшӧм ногӧн, сьӧмӧн могмӧдан локтан куим вося кадколастӧ республикаса сьӧмкудйысь оз ковмы ӧти кадӧ перйыны тайӧ проект вылӧ миллиардысь унджык шайт.
Сідзкӧ, концессия отсӧгӧн позьӧ бура да кивыв сӧвмӧдны Комиын социальнӧй юкӧнъясын капитальнӧя стрӧитчӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Комиын олысь том войтырлы медтӧдчана документъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1620 @ 2021-12-10 @}
Владимир Уйба сетіс Комиын олысь том войтырлы медтӧдчана документъяс
Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лун водзвылын Коми Республикаса Юралысь сетіс паспортъяс республикалӧн кар-районъясса велӧдан учреждениеясын велӧдчысьяслы.
Кыпыд церемонияыс прӧйдитіс ӧшым тӧлысь 10 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь сетіс медтӧдчана документсӧ велӧдчӧмын, творчествоын, спортын енбиа да общественнӧй уджын зільысь ныв-зонлы.
Тайӧ Сыктывкарса, Ухтаса, Сосногорскса, Сыктывдін, Кӧрткерӧс да Сыктыв районъясса школьникъяс, лицеистъяс, гимназистъяс.
«Паспорт — оз сӧмын эскӧд мортӧс, но и йитӧ миянӧс ыджыд да ичӧт чужан мукӧд.
Тӧдчана, мый ассьыныд медводдза паспортъястӧ тіянлы сетасны республикалы сё во тыран воӧ.
Сиа тіянлы лоны миян странаса пыдди пуктана гражданаӧн.
Велӧдчӧй, босьтӧй тӧдӧмлунъяс.
Энӧ полӧй пуктыны ас водзӧ ыджыд могъяс. Медтӧдчанаӧн лоӧ сійӧ вермӧмыс, мый дорӧ ті медся дыр воӧдчинныд да мый вылӧ видзинныд медуна вын», — тӧдчӧдіс аслас сёрниын Владимир Уйба.
«Тайӧ луныс миянлы вывті тӧдчана, — пасйис аслас вочакывйын Выльгортса 1 №-а шӧр школаын велӧдчысь Татьяна Панюкова.
— Миян олӧмын заводитчис выль да кывкутана юкӧн.
Ӧні, кыдзи и быд верстьӧ мортлӧн, миян эмӧсь выль инӧдъяс да кывкутӧмъяс.
Рочмуса гражданинлысь почёт ним примитігӧн, ми сетам кыв асланым велӧдчӧмӧн, асланым вӧчӧмторъясӧн да асланым уджӧн ёнмӧдны миян республикалысь да страналысь авторитет, ним».
«Став бать-мам нимсянь сиа тіянлы лоны Рочмуса бур гражданинӧн, став сьӧлӧмсянь радейтны республикаӧс да странаӧс.
Тіянлы веськӧдлыны аскиа Рочмуӧн.
Кутшӧмӧн сійӧ лоӧ — сӧмын тіян сайын», — сиис Людмила Камбалова, Коми национальнӧй гимназияса велӧдчысь Константин Козловлӧн мам.
Тайӧ лунӧ Рочмуса том гражданалы петкӧдлісны Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялысь здание, висьталісны регионса канпасъяс, республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн удж да рочмуса паспорт йылысь.
* * *
Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лункӧд йитӧдын Рочму Федерацияса том гражданалы паспортъяс сетан кыпыд церемонияын участвуйтысьяс йылысь юӧр
Кирилл Мезенцев — «18 №-а шӧр школа» Ухта карын МСВУ-лӧн кадетскӧй класса быдтас, велӧдчӧ кадетскӧй классын вице-ефрейтор званиеын;
Денис Ивакин — «3 №-а шӧр школа» Ухта карын МВУ-са велӧдчысь, волонтёр уджын зільысь;
Надежда Левина — «7 №-а шӧр школа» МАВУ-са велӧдчысь, Рочмуса школьникъяслӧн ӧтмунӧмын зільысь, волонтёр, «Космическӧй Коми Республика» конкурсын вермысь;
Никита Аюгов — «1 №-а гимназия» Сыктывкарын МАВУ-са велӧдчысь, сьылысь, спортсмен, класса президент;
Ксения Белых — «1 №-а гимназия» Сыктывкарын МАВУ-са велӧдчысь, лызьӧн ордйысьӧмын вермысь;
Виктория Коюшева — «38 №-а шӧр школа» Сыктывкарын МАВУ-са велӧдчысь, профильнӧй конкурсъясын уна титул босьтысь вокалистка;
Александра Боброва — «1 №-а лицей» Сыктывкарын МАВУ-са велӧдчысь, волонтёр, лицейса медиашӧринӧн юрнуӧдысь;
Матвей Попов — «Технологическӧй лицей» МАВУ-са велӧдчысь, Комиын бильярдын 4-ысь чемпион;
Константин Козлов — «Гимназия» (Коми национальнӧй гимназия) МВУ-са велӧдчысь, ас му туялӧм серти специалист;
Всеволод Голубев — «Шӧр школа» Кӧрткерӧс сиктын МВУ-са велӧдчысь, титула боксёр;
Лилия Нечаева — «Шӧр школа» Кӧрткерӧс сиктын МВУ-са велӧдчысь, том художник;
Татьяна Панюкова — «Выльгортса 1 №-а шӧр школа» МСВУ-са велӧдчысь, зільӧ наукаын да спортивнӧя ориентируйтчӧмын;
Алиса Ефремова — «Выльгортса 2 №-а шӧр школа» МСВУ-са велӧдчысь, волонтёр да Налимовлы сиӧм лыддьысьӧмъясын вермысь;
Виолетта Чарина — «Шӧр школа» Поёл сиктын МСВУ-са велӧдчысь, республиканскӧй да районса конкурсъясын некымын нырвизь серти вермысь;
Анна Каменева — «Сосногорск» муниципальнӧй районса Юралысь бердын гимназия» МАВУ-са велӧдчысь, доброволечьяслӧн ӧтмунӧмын зілысь;
Андрей Чурсин — Ю. А. Спиридонов нима «Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназия» КУВУ-са велӧдчысь, концерт уджын зільысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Виктория Пыстинаӧс Войвылын шылад сӧвмӧдӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1622 @ 2021-12-11 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Виктория Пыстинаӧс Войвылын шылад сӧвмӧдӧмысь
Ӧшым тӧлысь 10 лунӧ Коми республиканскӧй филармонияын прӧйдитіс «Менам чужан лун» сьылысьлӧн бенефис.
Сэні юргисны ставлы тӧдса да выль сьыланкывъяс.
Уна сьыланкыв гижисны татчӧс авторъяс: Коми Республикаса композиторъяс да поэтъяс.
Владимир Уйба чолӧмаліс сьылысьӧс да пасйис, мый аслас творчествоӧн сійӧ ышӧдӧ войвылын том да верстьӧ олысьясӧс радейтны шылад, ичӧт чужан му, Айму.
«Сиа Тіянлы помасьлытӧм ловби, выль творческӧй проектъяс, мед кывзысьяс нимкодясисны тіян енбиӧн.
Водзӧ ышӧдӧй Сыктывкарса меломанъясӧс асланыд чужан сцена вылын, а сідзжӧ — республикаын да миян странаын олысьясӧс гастрольяс дырйи.
Тіян гӧлӧс — Войвывлӧн лов!» — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
{В. В. Уйба (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Оланподувлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1625 @ 2021-12-12 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Оланподувлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лунӧн!
Оланподув лоӧ канмуса инӧд системалы подулӧн, индӧ власьт органъяс да йӧз костын йитӧдъяссӧ, урчитӧ налысь инӧдъяссӧ, вӧлясӧ да могъяссӧ.
Оланподулын индӧм принципъясыс лоӧны странаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан, гражданалысь олӧмсӧ бурмӧдан, культурно-историческӧй озырлун видзан подулӧн.
Рочму Федерацияса медшӧр оланпаслӧн принципъяс да социальнӧй гарантияяс вылӧ мыджсьӧмӧн Коми Республика став странакӧд ӧтвылысь артмӧдӧ ассьыс талунъя да аскиа лунсӧ.
Канмулысь ӧтувъялунсӧ видзӧм могысь миянлы колӧ пыдди пуктыны Оланподулын индӧм оласног, ӧтув видзны социальнӧй зумыдлун, вынсьӧдны гражданскӧй мир да сӧгласлун.
Ӧтвылысь ми вермам вӧчны ставсӧ, мый колӧ ыджыд да ичӧт чужаніннымӧс сӧвмӧдӧм вылӧ.
Дона землякъяс!
Сиа миянлы ставнымлы сьӧлӧмсянь радейтны Аймунымӧс, зільны вӧчны буртор карлы либӧ сиктлы, кӧні ми олам да уджалам, сэк, кор эм позянлун, — пыр сетны отсӧг налы, кодъяслы тайӧ колӧ.
Медым миян сьӧлӧмъясным кольӧны восьсаӧн да шаньӧн.
Медым быд лун вайис ичӧт да гырысь бур вӧчӧмъясысь радлун.
Лоӧй дзоньвидзаӧн да шудаӧн!»
[Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Александр Гуцан воліс Коми Республикаӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1632 @ 2021-12-14 @}
Александр Гуцан воліс Коми Республикаӧ
Сыктывкарын ӧшым тӧлысь 14 лунӧ Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Александр Гуцан нуӧдіс Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧм да национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм серти сӧвещанньӧ.
Мероприятиеын участвуйтісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн, инӧд видзан структураясӧн да муниципальнӧй юкӧнъясӧн юрнуӧдысьяс.
Сӧвещание заводитчигӧн Александр Гуцан сувтыштліс регионын эпидемиякӧд йитчӧм серпас вылын.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый колӧ примитны содтӧд мераяс олысьясӧс тестируйтӧм да вакцинируйтӧм серти, сы вӧсна мый Республикаын коронавирусӧн висьысьяслӧн лыдыс ыджыд на.
Регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧм йылысь сёрнитігӧн Александр Гуцан пасйис, мый бур шедӧдӧмъяскӧд ӧтвылысь (тайӧ и промышленнӧй производстволӧн содӧм, видз-му овмӧс продукциялӧн содӧм, удж рынок вылын бурланьӧ вежсьӧмъяс) эмӧсь и мытшӧдъяс: чиніс шӧр капиталӧ инвестицияяслӧн йӧрышыс, лёкмӧ демография боксянь серпасыс, оз колана ӧдӧн решитны юалӧмъяссӧ йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаын.
«Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслы колӧ дасьтыны содтӧд мераяс да бурджыка уджавны регионлы да сылӧн олысьяслы тӧдчана нырвизьяс серти», — пасйис полпред.
Сӧвещание дырйи видлалісны, кыдзи збыльмӧдісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырын таво косму тӧлысьын полномочнӧй петкӧдлысьӧн нуӧдӧм сӧвещанньӧ серти мероприятиеяссӧ.
Донъялісны, бура-ӧ стрӧитісны социальнӧй объектъяссӧ да лӧсьӧдісны налысь йӧръяссӧ.
Вӧлі пасйӧма, мый регионын нуӧдӧма ыджыд удж, бырӧдӧма уна стрӧитан объектын графикысь кольччӧмсӧ.
Но во заводитчигӧн планируйтӧм мероприятиеяс лыдысь эз ставсӧ пӧртны олӧмӧ урчитӧм кадколастъясӧ.
Сӧвещаниеын участвуйтысьяс видлалісны, мыйла абу збыльмӧдӧма полномочнӧй петкӧдлысьлысь мукӧд тшӧктӧмсӧ, да дасьтісны тырмытӧмторъяс бырӧдӧм серти мераяс.
Сідзжӧ сӧвещанньӧ дырйи сёрнитісны «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проект збыльмӧдӧм серти регионын оланінъяс стрӧитӧм йылысь.
Торйӧн видлалісны, мый вӧсна локтан во вылӧ вуджӧдісны 9 ФАП стрӧитӧмсӧ да уджӧдӧмсӧ, кутшӧмъясӧс кӧсйисны сдайтны 2021 воын.
Александр Гуцан дивитіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Игорь Булатовлысь юӧртӧмъяссӧ, коді водз эскӧдіс, мый став национальнӧй проектсӧ збыльмӧдасны ас кадӧ.
«Та дырйи 9 ФАП абу стрӧитӧма, а уджалысь ФАП-ясын век на абу колана медицина да техническӧй оборудованиеыс.
Тайӧ зэв лёк ситуация», — тӧдчӧдіс полпред.
Торйӧн видлалісны регионын уджтӧмалысьяслысь лыдсӧ чинтӧм да содтӧд уджалан местаяс лӧсьӧдӧм серти юалӧмъяс. Тӧд вылӧ босьтісны позянлун Коми Республикаса олысьяслы выльысь велӧдчыны, кыпӧдны квалификация да аддзыны удж, а сэк, кор ковмас, могмӧдны найӧс олан да уджалан жыръясӧн.
Регионса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс сы йылысь, кыдзи збыльмӧдӧны 2026 воӧдз Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан плансӧ, да сэтчӧ абу из шом мупытшса озырлун перъян, вӧр промышленносьт комплекс юкӧнын выль инвестиция проектъяс содтӧм йылысь.
Матысса кадӧ виччысьӧны Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствосянь планлысь проект лыддьӧгсӧ паськӧдӧм серти помшуӧм.
Эмӧсь медводдза бӧртасъяс: 2021 вося ӧшым тӧлысь 1 лун кежлӧ пыртӧма 14 миллиард шайт инвестицияяс да лӧсьӧдӧма 259 уджалан места.
Диверсифицируйтан планысь 10 проект серти став инвестицияыс либӧ пӧшти ставыс пыртӧма нин.
2021 вося йирым тӧлысьын Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путин ошкис 2026 воӧдз регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан торъя уджтас дасьтӧм да вынсьӧдӧм серти Коми Республикалысь водзмӧстчӧмсӧ.
Канмуӧн юралысьлӧн тшӧктӧм серти уджтассӧ колӧ примитны 2022 вося медводдза кварталын.
Кыдзи шуис республикаса Юралысь, 2022 вося рака тӧлысь помӧдз колӧ дасьтыны уджтаслысь подувсӧ, дорйыны сійӧс да петны Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн шуӧм вылӧ.
Александр Гуцан тӧдчӧдіс: «Колӧ юӧртны республикаса олысьяслы власьт органъясӧн вӧчан удж йылысь, гӧгӧрвоана кывйӧн тӧдмӧдны, кутшӧм буртор ваяс йӧзлы регионын збыльмӧдан быд проект, кутшӧм бур вежсьӧмъяс лоасны гражданалӧн олӧмын».
Сӧвещание бӧрын дасьтӧма содтӧд мераяс, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма тырмытӧмторъяс бырӧдӧм вылӧ, сетӧма Коми Республикаын национальнӧй проектъяслӧн торъя петкӧдласъясӧдз воӧдчӧм серти вӧзйӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Ёлка желаний» акция збыльмӧдіс Сыктывкарса нывкалысь кӧсйӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1634 @ 2021-12-15 @}
«Ёлка желаний» акция збыльмӧдіс Сыктывкарса нывкалысь кӧсйӧмсӧ
Аддзысьлӧм вылӧ помкаӧн лоис зэв бур лоӧмтор — Елизавета мамыскӧд гижисны письмӧ «<rus>Ёлка желаний</rus>» акция нуӧдан сайт вылӧ. Сэні найӧ висьталісны, мый 6 арӧса Лиза радейтӧ музыка да сьылӧ хорын кык во нин.
Сылысь кужанлунъяссӧ тӧдчӧдӧны педагогъяс. И медым водзӧ велӧдчыны, Лизалы колӧ шылада инструмент — новлӧдлан пианино.
Гортас сылӧн эм сӧмын чача синтезатор.
Шарсӧ, кытчӧ Лиза гижис ассьыс кӧсйӧмсӧ, бӧрйис коз вылысь Александр Гуцан, да Сыктывкарӧ волігӧн Вежа Петыркарысь сійӧ вайис профессиональнӧй шылада инструмент, кутшӧмӧс ёна кӧсйис нывка.
Шедіс козин и Полиналы, Лизалӧн ичӧтджык чойыслы, — творческӧй серпасасян пӧв.
Александр Гуцан чолӧмаліс Лизалысь семьясӧ локтан Выль воӧн, сиис ыджыд вермӧмъяс шыладӧ велӧдчӧмын, да медым тайӧ шензьӧдана гаж дырйи став бур кӧсйӧмыс збыльмис.
«<rus>Ёлка желаний</rus>» збыльмӧдӧ медся гуся мӧвпъяссӧ, медым челядьыс лоисны шудаджыкӧн, сы вӧсна мый налӧн эм позянлун вӧчны сійӧс, мый ёна кажитчӧ», — шуис Александр Гуцан.
Полномочнӧй петкӧдлысь тӧдчӧдіс, мый Рочму Федерацияса Президентлӧн отсӧгӧн «<rus>Ёлка желаний</rus>» акция паськаліс Рочмуса став регионын, сэні участвуйтӧны да збыльмӧдӧны томуловлысь да олӧма йӧзлысь кӧсйӧмъяссӧ регионса юралысьяс, Рытыв-Войвылын регионса веськӧдлан котыръясӧ пырысьяс, Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьлӧн аппаратын уджалысьяс.
* * *
Рочмуын «<rus>Ёлка желаний</rus>» акция дырйи збыльмӧдісны 21450 кӧсйӧм.
Акцияын вермӧны участвуйтны татшӧм граждана:
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз дзескӧдӧм позянлунъяса граждана;
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз да 60 арӧссянь вермытӧм граждана;
сьӧкыда висьысь 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь да 60 арӧссянь олӧма йӧз;
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядь;
гӧля олысь семьяясысь 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь.
«<rus>Ёлка желаний</rus>» акцияын участвуйтӧм вылӧ таво коліс гижны письмӧ вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь ӧшым тӧлысь 11 лунӧдз елкажеланий.рф сайтын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъясӧс 2021 воын бура ӧтув уджалӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1638 @ 2021-12-16 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъясӧс 2021 воын бура ӧтув уджалӧмысь
Регионса Юралысь участвуйтіс Коми Республикаса оланпас пыртысь органлӧн тавося бӧръя заседаниеын.
«Кыдзи и воддза воыс, 2021 воыс вӧлі зэв сьӧкыд, но ӧтув уджалӧмӧн ми примитім помшуӧмъяс, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма тӧдчана мытшӧдъяс разьӧм, регионнымӧс сӧвмӧдӧм, миян олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь торйӧн тӧдчӧдіс Каналан Сӧветса депутатъяскӧд канму уджтасъяс, куим во вылӧ республиканскӧй сьӧмкуд да регионса олысьяслы социальнӧя отсалан содтӧд мераяс примитӧм серти ӧтувъя уджсӧ.
Примитӧма «война кадся челядь» йылысь оланпас, кӧні вынсьӧдӧма нин социальнӧя отсалан мераяс, а сідзжӧ пыртӧма выльясӧс.
«Война кадся челядь» категорияа йӧзлӧн эм социальнӧя могмӧдан организацияясӧ ӧчередьтӧг примитӧм, гортын ӧчередьтӧг могмӧдӧм вылӧ инӧд.
Налы компенсируйтӧны оланінысь да коммунальнӧй услугаясысь мынтысьӧм вылӧ рӧскодсӧ.
Торйӧн видлалісны челядя, медводз уна челядя семьяяслы отсалӧм серти юалӧмъяссӧ.
Пыртӧма вежсьӧмъяс республиканскӧй оланпастэчасӧ, кутшӧмъяс урчитӧны ӧкмыс да унджык челядя семьяяслы олан условиеяс бурмӧдӧм вылӧ социальнӧй мынтӧмъяс босьтан инӧдсӧ.
А сизим да унджык челядя семьяяслы урчитӧма автомашина ньӧбӧм вылӧ мынтӧм.
Тайӧ инӧднас вӧдитчис нин 10 семья.
Вӧркутаысь да Интаысь семьяяслы индӧма Вӧркута — Сосногорск да бӧр, Инта — Сосногорск да бӧр маршрутъясті кӧрт туй транспортӧн ас автомашина нуӧм серти транспорт услугаяс мынтӧм вылӧ рӧскод компенсируйтан инӧд.
Тайӧ сетас позянлун Ылі Войвылын олысь семьяяслы унджык шойччыны да бурмӧдны дзоньвидзалуннысӧ.
Таво республикаын урчитӧма кык выль канму награда: «Коми Республикаса Уджвывса Герой» Коми Республикаса медвылыс почёт ним да «Коми Республикаса бать-мам слава» орден.
Кыпӧдісны канму тшупӧдӧдз «Челядьӧс бура быдтӧмысь» медальлысь статуссӧ.
«Тайӧ мераяссӧ веськӧдӧма сы вылӧ, медым петкӧдлыны республикалы бур вылӧ уджалысь йӧзлысь тӧдчанлунсӧ, а сідзжӧ медым зумыдмисны семьяяс да мамлун.
Ме аттьӧала Каналан Сӧветса депутатъясӧс бур ӧтувъя уджысь, сыысь, мый найӧ сьӧлӧмсянь дорйӧны республикаса олысьяслысь интересъяссӧ, пыдісянь да тӧлкӧн видлалӧны примитӧм оланпасъяссӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1639 @ 2021-12-16 @}
Владимир Уйба сетіс олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс
Ӧшым тӧлысь 15 лунӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын прӧйдитіс кыпыд церемония.
«Нимкодь аддзыны тайӧ залын уна сикас профессияа да арлыда йӧзӧс.
abu
Кужӧмъяс да тӧдӧмлунъяс ӧтлаасьӧны томлункӧд, вынкӧд, кыпыдлункӧд да выль вермӧмъяс шедӧдны кӧсйӧмкӧд.
abu
Кута лача, мый тіянлысь заслугаяс федеральнӧй да республиканскӧй тшупӧдын ошкӧмыс ышӧдас уджъёртъясныдтӧ, том войтырӧс.
Аттьӧала тіянӧс кужӧм-сямлунысь да бӧрйӧм уджлы веськыдлунысь.
Муӧдз копыр Коми му да тані олысь йӧзӧс пыдди пуктӧмысь», — пасйис Владимир Уйба.
Канму награда босьтысьяс асланыс воча кывйын юксисны чужан республика дорӧ помтӧм муслунӧн, сиисны ӧта-мӧдыслы дзоньвидзалун, шуд да вермӧмъяс.
«Меным нимкодь босьтны татшӧм тӧдчана наградасӧ Наука воӧ, мый индіс Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин.
Рочмуса наукаяс академиялӧн учреждениеяс век топыда уджъёртасисны Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд, Каналан Сӧветкӧд.
Сиа ставныслы 2022 воӧ вермӧмъяс, шуд да, медъёнасӧ, дзоньвидзалун», — сиис Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Войвывлӧн социально-экономическӧй да энергетическӧй мытшӧдъяс институтлӧн лабораторияса медвылыс тшупӧда наука туялысь Виктор Фаузер.
«Республикалӧн 100 воысь ме олі тані 51 во — позьӧ шуны джынсӧ.
Вои татчӧ распределение серти.
Кыкысь гӧтрасьлі да торйӧдчылі.
Нинӧм йылысь ог жалит.
Гижи тані некымын килограмм музыка, веситны кӧ нотаяссӧ, да 3 небӧг.
Водзӧ кӧсъя вӧчны нӧшта на унджык.
Сиа ставныслы дзоньвидзалун, венны тайӧ сьӧкыд висьӧмсӧ.
Кута лача, мӧдысь аддзысям маскаястӧг», — сиис Композиторъяслӧн дінму котырӧн веськӧдлысь Михаил Герцман.
«Бӧръя кадӧ ёна сёрнитӧны, мый Коми Республика гӧльмӧ, помасьӧ мусир да биару.
Но миян озырлуныс абу сӧмын му пытшкын, ми озырӧсь йӧзӧн, кодъяс сьӧлӧмсянь да ылӧдчытӧг радейтӧны республикаӧс, да быд лун вӧчӧны олӧмсӧ бурджыкӧн да лӧсьыдджыкӧн!» — тӧдчӧдіс «Коми республиканскӧй телевизионнӧй канал» акционер котырса медыджыд директорӧс медводдза вежысь Геннадий Левицкий.
Коми Республикаса нимйӧза артистка, Опера да балет канму театрса солистка Ольга Сосновская аслас вочакыв дырйи сьыліс Яков Перепелицалӧн да Виктор Кушмановлӧн «<rus>Край ты мой, рябиновый</rus>» сьыланкывлысь юкӧн.
«Ме сьӧлӧмсянь радейта ассьым республикаӧс да пыдди пукта тані олысь йӧзӧс.
Мирті путешествуйтӧм бӧрын кӧсъя шуны, мый медся шань йӧзыс тані.
Та понда ме эг мун ни Мариинскӧй театрӧ, ни Мӧскуаӧ.
Ме шуда тані да вая буртор республикалы», — юксис Ольга Сосновская.
«Дона ёртъяс!
Нӧшта ӧтчыдысь аттьӧала тіянӧс республикалы буртор вӧчӧмысь, тіян уджысь да зільӧмысь.
Ми нимкодясям тіянӧн!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмалам наградаясӧн да локтан Выль воӧн.
Сиа выль воын унджык нюм да шуда олӧм.
Уна буртор, шуд, дзоньвидзалун да мед тіян кӧсйӧмъясыд збыльмасны!» — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн коронавирус инфекциякӧд тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Пирогов орден сетӧма:
Светлана Витальевна Богдановалы — «Эжвалӧн карса поликлиника» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса врачлы;
Алексей Михайлович Ефремовлы — «Сыктывкарса Эжва районлӧн карса больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса врачлы;
Маргарита Владимировна Ларицкаялы — «Коми республиканскӧй клиническӧй больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы.
Наука сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь Дружба орден сетӧма
Виктор Вильгельмович Фаузерлы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Войвывлӧн социально-экономическӧй да энергетическӧй мытшӧдъяс институтлӧн лабораторияса медвылыс тшупӧда наука туялысьлы.
Наука сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса наукаын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Светлана Витальевна Загировалы — биологическӧй наукаса докторлы, «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтын шӧр тшупӧда наука туялысьлы, юкӧнӧн заведуйтысьлы.
Велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана велӧдысь» почёта ним сетӧма
Наталья Юрьевна Кислицыналы — «Г. В. Рассохин нима Ухтаса техническӧй лицей» муниципальнӧй асшӧрлуна велӧдан учреждениеын велӧдысьлы.
Энергетика юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана энергетик» почёта ним сетӧма
Андрей Николаевич Солдаткичевлы — «Т Плюс» публичнӧй акционер котырса «Коми» филиаллӧн Шоныд сетан Сыктывкарса везъяслӧн районын шоныд сетан везъяс могмӧдысь слесарлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн коронавирус инфекциякӧд (COVІD-19) тыш нуӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, мый тӧдчис кывкутана мог олӧмӧ пӧртігӧн, Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Александра Анатольевна Истоминалы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
Полина Георгиевна Кармановалы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
Екатерина Михайловна Курсовалы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын фельдшерлы;
Зейнаб Яхия кызы Магарламовалы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
Людмила Павловна Мироновалы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
Дарья Константиновна Наймушиналы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
Вера Валерьевна Саванулы — «Сыктывкарлӧн 3 №-а карса поликлиника» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса медицинскӧй сестралы;
Ксения Андреевна Шеркуновалы — «И. П. Морозов нима Сыктывкарса медицина колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса студенткалы;
уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма
Ирина Геннадьевна Подоровалы — «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын сьӧм овмӧс департаментса начальниклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Жанна Ивановна Ардышевалы — экономика удж юкӧнын Коми Республикалӧн канму органъясса ветеранлы, Сыктывкар;
Надежда Николаевна Быковскаялы — Коми Республикалӧн канму службаса ветеранлы, Сыктывкар;
Михаил Львович Герцманлы — Композиторъяслӧн котырӧн — «Рочмуса композиторъяс котыр» ӧтйӧза организациялӧн Коми дінму юкӧнӧн веськӧдлысьлы, Сыктывкар;
Валерий Васильевич Жилинлы — Коми Республикалӧн оланпас пыртысь (бӧрйӧм) власьт органса ветеранлы, Сыктывкар;
Геннадий Семенович Левицкийлы — «Коми республиканскӧй телевизионнӧй канал» акционер котырса медыджыд директорӧс медводдза вежысьлы, Сыктывкар;
Владимир Викторович Романовичлы — милицияса генерал-майорлы отставкаын, Сыктывкар;
Александр Зямович Сегальлы — Коми Республикалӧн геологическӧй отрасльса ветеранлы, Сыктывкар;
Руслан Николаевич Семенюклы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса коммерческӧй директорлы;
Наталья Юрьевна Смирновалы — Рочмуса нимӧдана спорт мастерлы, «Олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа» Коми Республика канму сьӧмкуд учреждениеын адаптивнӧй спорт сикас серти тренерлы;
Ольга Александровна Сосновскаялы — «Опера да балет театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын сценаса нуӧдысь мастерлы — артист-вокалистлы (солистлы), Сыктывкар;
Фридрих Анисимович Третьяковлы — Коми Республикалӧн видз-му овмӧс юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
Владимир Алексеевич Шалашневлы — Коми Республикалӧн вӧр-ва видзан юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
Виктор Иванович Шульженколы — Коми Республикалӧн биару юкӧнса ветеранлы, Ухта.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Олег Яковлевич Беззубовлы — Транспорт юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Рытыв-Войвыв Федеральнӧй кытшын авиация бӧрся канму дӧзьӧрӧн да транспорт вылын видзчысянлун бӧрся дӧзьӧрӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы — веськӧдланінын авиация бӧрся канму дӧзьӧр нуӧдысь Коми мутас юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Владимир Борисович Голдинлы — Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысьлы;
Нина Анатольевна Журавскаялы — Югыдъягса Культура керкаӧн — «Кулӧмдінса шӧр клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса филиалӧн заведуйтысьлы;
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Светлана Владимировна Денисенколы — Коми Республикаын федеральнӧй казначействоӧн веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы;
Надежда Владимировна Макаровалы — «Исток» видз-му овмӧс производственнӧй кооперативӧн веськӧдлысьлы, Кӧрткерӧс район;
Николай Николаевич Славгородскийлы — «Футбол серти спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса тренерлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн архитектура юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджалӧмысь «Коми Республикаса почёта архитектор» ним сетӧма
Лилия Мутавасировна Мирхайдаровалы — «Комигражданпроект» проектнӧй институт ичӧт кывкутана котырын медводдза категорияа архитекторлы;
культура юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса культураын почёта уджалысь» ним сетӧма
Валентина Ивановна Изъюровалы — «Коми Республикаса искусство колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын преподавательлы, Сыктывкар;
челядьлы да томуловлы спорт сӧвмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта тренер» ним сетӧма
Александр Сергеевич Игнатовлы — «Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса содтӧд тӧдӧмлун сетан канму асшӧрлуна учреждениелӧн спортивнӧя ориентируйтчан юкӧнын содтӧд тӧдӧмлун сетысь педагоглы, Сыктывкар.
Чина уджмогъяс бура збыльмӧдӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма
Елена Александровна Лебедевалы — «Бухгалтерия боксянь могмӧдан шӧрин» канму казённӧй учреждениеын котыртӧмӧн, кадръясӧн да документационнӧя могмӧдан юкӧнӧн заведуйтысьлы.
Уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» отличие пас сетӧма:
Николай Юрьевич Мальцевлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн Диспетчерскӧй службаын аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс вӧчысь 6 разряда слесарлы;
Владимир Кимович Павловлы — «Трударенда» ичӧт кывкутана котырын легкӧвӧй автомашинаса водительлы, Кӧрткерӧс район;
Игорь Антефович Триерлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиаллӧн — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Печораса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінлӧн биару юклан станцияяс уджӧдӧм серти службаын биару юклан станцияса 6 разряда операторлы.
Спортын ыджыд вермӧмъясысь «Коми Республикалӧн лача» Коми Республикаса пас сетӧма:
Мария Викторовна Андреевалы — «Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын сьӧкыд атлетика серти спортсмен-инструкторлы;
Илья Георгиевич Матуленколы — «1 №-а спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса спортсменлы, Сыктывкар;
Анжелика Владимировна Оботуровалы — «Олимпиада резервӧ дасьтан 2 №-а спорт школа» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса спортсменлы.
Рочмуса ФСИН-лӧн торъя мога мутас органъяслӧн отделъясын уджалысьяс пӧвстын крапӧвӧй берет новлыны инӧд вылӧ ставрочмувывса квалификационнӧй испытаниеясын бура участвуйтӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь дона козинӧн ошкӧма:
Павел Андреевич Крюковӧс — Мыж вештан федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінлӧн торъя мога юкӧнын штурмӧн босьтысьяслӧн 2 №-а отделениеса инструкторӧс, Сыктывкар;
Федор Владимирович Чупровӧс — Мыж вештан федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінлӧн торъя мога юкӧнын штурмӧн босьтысьяслӧн 2 №-а отделениеса инструктор-взрывникӧс, Сыктывкар;
Евгений Николаевич Шаплоновӧс — Мыж вештан федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінлӧн торъя мога юкӧнын штурмӧн босьтысьяслӧн 2 №-а юкӧнса начальникӧс, Сыктывкар.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысьлӧн Вӧркутаӧ удж серти ветлӧмыс заводитчис коми войтырлӧн конференцияӧ пырӧдчӧмсянь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1645 @ 2021-12-16 @}
Коми Республикаса Юралысьлӧн Вӧркутаӧ удж серти ветлӧмыс заводитчис коми войтырлӧн конференцияӧ пырӧдчӧмсянь
Таво конференцияяссӧ сиӧма коми войтырлӧн медводдза Съездсянь 30 во да Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы.
Делегатъясӧс чолӧмалігӧн регионса Юралысь дженьыда висьталіс, мый вӧчӧ республикаса Веськӧдлан котыр Вӧркутаӧс сӧвмӧдӧм могысь.
«1998 восянь быд во став муниципалитетын нуӧдӧны конференцияяс. Тайӧ петкӧдлӧ, мый татшӧм конференцияясыс колӧны, медым власьт да граждана уджалісны ӧтув.
Конференцияяс вылын видлалӧны йӧзӧн сетӧм юалӧмъяс.
Татшӧм ногӧн тыдовтчӧны медтӧдчана мытшӧдъяс.
Та вӧсна быдвося чукӧртчылӧмъясыс зэв тӧдчанаӧсь», — юӧртіс Владимир Уйба.
Республикаса олысьяскӧд вӧльгым тӧлысь 30 лунся веськыд йитӧд пыр, а сідзжӧ видео пыр шыӧдчӧмъяс дырйи Коми Республикаса Юралысь видлаліс Вӧркута да Инта монокаръяслысь мытшӧдъяссӧ, кутшӧмъясӧс абу разьӧма дас вояс чӧжӧн.
2021 вося йирым тӧлысьӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путин ошкис 2026 воӧдз регионнымӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан торъя уджтас лӧсьӧдӧм да вынсьӧдӧм серти Коми Республикалысь вӧзйӧмсӧ.
Канмуса юралысьлӧн тшӧктӧм серти уджтассӧ колӧ примитны локтан волӧн медводдза кварталын.
Президент ошкис Ылі Войвыв районъясын олысьясӧс мӧдлаӧ овмӧдӧмсӧ ӧддзӧдӧм серти, а сідзжӧ Усинскса водовод дзоньталӧм серти Владимир Уйбалысь вӧзйӧмъяссӧ.
«Республикаса Веськӧдлан котыр сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн диверсифицируйтӧ Вӧркуталысь экономикасӧ.
Ӧшым тӧлысь заводитчигкежлӧ Рочмулӧн Арктика зонаса резидентлысь статус босьтіс куим организация, тшӧтш и «Войвывса мутас» компания. Сійӧ петкӧдчис Естошорскӧй куйланінысь зарни да минеральнӧй сырьё перйӧм серти проектӧн.
Ставнас инвестиция порталын пасйӧма лоны вермана инвесторъяссянь 19 заявка.
Кыпӧдӧма Вӧркутаса энергоузеллысь зумыдлунсӧ, Вӧркутаса ва шонтан шӧр котельнӧй да Вӧркутаса ТЭЦ-2 вуджӧдӧма природнӧй биару вылӧ», — висьталіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба пасйис и социальнӧй юкӧнын бурланьӧ вежсьӧмъяс.
abu
Шуам, таво «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект серти ньӧбӧма мультиспиральнӧй компьютернӧй томограф.
Кадръясын тырмытӧмлункӧд йитӧдын 2021 восянь урчитӧма, мый медработникъяслы, кодъяс кырымалісны Вӧркутаса организациякӧд удж йылысь сёрнитчӧм, ӧтчыдысь мынтӧны 1 миллион шайт.
Тадзи артмис ышӧдны локны векни профиля дас специалистӧс.
Зіля сӧвмӧ культура юкӧн.
«Театръяс — челядьлы» да «Ичӧт каръясса театръяс» проектъяс серти воркутаса театръяс босьтісны выль оборудование ньӧбӧм вылӧ да выль спектакльяс пуктӧм вылӧ 7 миллион шайт.
«Культура» национальнӧй проект серти 10 миллион шайт веськӧдӧма Пушкин нима шӧр библиотека подув вылын модельнӧй библиотека лӧсьӧдӧм вылӧ.
Сьӧмкудйысь уна сьӧм инвестируйтӧма велӧдан юкӧнӧ.
Цифрӧвӧй гӧгӧрас лӧсьӧдӧм могысь квайт школа босьтіс матӧ 12 миллион шайт вылӧ ӧнія компьютернӧй оборудование.
37,8 миллион сайӧ шайт веськӧдӧма велӧданінъяс капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ.
Вӧркутаса политехническӧй техникум бердын уджалӧ 9 ӧнія мастерскӧй, нёльсӧ восьтӧма таво.
Локтан воӧ медицинскӧй да педагогическӧй колледжъясын восьтасны нӧшта нёльӧс.
23 №-а школа подув вылын лоас «Кванториум» школьнӧй технопарк.
«Пасъя, мый Вӧркута — тайӧ Арктикаса этша лыда вужвойтыръяслӧн оланін, та вӧсна торйӧн нин колӧ отсавны сӧвмӧдны кор видзӧм.
2021 воӧ сизим прӧчент вылӧ содтӧма пемӧсъясӧс видзӧм вылӧ рӧскод бергӧдӧм вылӧ ставкасӧ, 2022 воӧ кӧсйӧны вит прӧчент вылӧ содтыны вузӧс вӧчӧм да иналӧм вылӧ рӧскодсӧ.
Таысь кындзи, локтан восянь кутасны субсидируйтны кӧръяслӧн йирсянінъясын му лӧсьӧдӧм вылӧ рӧскодсӧ — уджлӧн донысь сизимдас прӧчент мындаын.
Кутам петны Каналан Сӧветлӧн тулысся сессия вылӧ 2023 восянь коральяс стрӧитӧмсӧ субсидируйтӧм серти вӧзйӧмъясӧн», — юӧртіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлысь Вӧркутаса представительствоӧс, сыӧн юрнуӧдысь Светлана Матюшеваӧс конференциялӧн уджӧ пырӧдчыны корӧмысь да сиис делегатъяслы кыпыд удж.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Культура» национальнӧй проект: модельнӧйӧн вӧчӧм бӧрын, Вӧркутаса шӧр библиотекаӧ кутіс волывлыны унджык йӧз @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1646 @ 2021-12-16 @}
«Культура» национальнӧй проект: модельнӧйӧн вӧчӧм бӧрын, Вӧркутаса шӧр библиотекаӧ кутіс волывлыны унджык йӧз
А. С. Пушкин нима выльмӧдӧм шӧр библиотека воссис йирым тӧлысьын.
Талун Вӧркутаӧ удж серти ветлігӧн татчӧ воліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Войкытшсайса карын тайӧ нёльӧд нин выль тшупӧда библиотека.
2020 воын Вӧркутаса шӧр библиотечнӧй система петкӧдліс конкурс вылын проект, кутшӧмӧс шуисны медбурӧн, да сылы сетісны федеральнӧй сьӧмкудйысь дас миллион шайт.
Выльмӧдӧм жыръяслысь дизайнсӧ дасьтіс Ухтаысь архитектор Наталья Мурашова.
Дзоньталӧм бӧрын библиотекаыс дзоньнас мичаммис-вежсис.
Тані вӧчисны шойччӧм да уджалӧм вылӧ быдсикас вежӧс.
Выль мебельыс компактнӧй да кокни, сійӧс позьӧ кокниа вештавны, медым нуӧдны мероприятиеяс.
Жыръясын пуктӧма выль югзьӧдан оборудование, ньӧбӧма небӧгъяс, пыртӧма 120 сюрс единицаа фондъяс бӧрся видзӧдан электроннӧй система.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба восьтіс Коми Республикаын «<rus>Ёлка желаний</rus>» ставрочмувывса акция @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1642 @ 2021-12-16 @}
Владимир Уйба восьтіс Коми Республикаын «<rus>Ёлка желаний</rus>» ставрочмувывса акция
Войкытшсайӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь ӧшым тӧлысь 16 лунӧ бӧрйис коз вылысь шар, кытчӧ Вӧркутаысь вит арӧса Анжелика гижӧма ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Нывка мӧвпыштіс ӧшалан креслӧ-качай.
Татшӧм ногӧн акцияыс официальнӧя заводитчис Коми Республикаын.
Нӧшта ӧти шар Коми Республикаса Юралысь бӧрйис «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионса юкӧдын.
Владимир Уйба кыдзи ютырлӧн регионса юкӧдӧн веськӧдлысь збыльмӧдіс Сыктывкарысь 17 арӧса Федорлысь кӧсйӧмсӧ.
Зонка кӧсйӧ велӧдчӧм вылӧ ноутбук.
Козинъяссӧ челядьлы сетасны Выль во водзвылын.
Видео пыр шыӧдчигӧн Владимир Уйба вӧзйис став ыджыд сьӧлӧма йӧзлы гажъяс водзвылын вӧчны мыйкӧ шемӧсмӧданаӧс налы, кодъяслы татшӧмторйыс ёна колӧ.
* * *
Рочмуын «<rus>Ёлка желаний</rus>» акция дырйи збыльмӧдісны 21 сюрсысь унджык кӧсйӧм.
Акцияын вермӧны участвуйтны татшӧм граждана:
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз дзескӧдӧм позянлунъяса граждана;
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз да 60 арӧссянь вермытӧм граждана;
сьӧкыда висьысь 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь да 60 арӧссянь олӧма йӧз;
3 арӧссянь 17 арӧсӧдз бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядь;
гӧля олысь семьяясысь 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь.
«<rus>Ёлка желаний</rus>» акцияын участвуйтӧм вылӧ таво коліс гижны письмӧ вӧльгым тӧлысь 15 лунсянь ӧшым тӧлысь 11 лунӧдз елкажеланий.рф сайтын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаса олысьясӧс Карлӧн чужан лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1643 @ 2021-12-16 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаса олысьясӧс Карлӧн чужан лунӧн
Ӧшым тӧлысь 16 лунӧ прӧйдитіс Ылі Войвывса карлы 78 арӧс тырӧмлы сиӧм кыпыд чукӧртчылӧм.
Владимир Уйба аслас чолӧмалӧмын пасйис, мый Коми Республикаӧс оз позь мӧвпыштны Вӧркутатӧг — сылӧн аслыспӧлӧслунтӧг, войвывса мичлунтӧг, сылӧн уджач да винёв олысьястӧг.
«Айму вӧсна Ыджыд тышлӧн сьӧкыд кадӧ — 1943 воӧ Вӧркутаӧс шуисны карӧн.
Вӧркута пуктіс ыджыд пай Вермӧмӧ, перйис страналы колана из шом.
Таво, Коми Республикалы 100 во тыран воӧ, странаса Президент кырымаліс Вӧркуталы «Уджӧн нималысь кар» почёт ним сетӧм йылысь Индӧд.
Татшӧм тӧдчана ним сетӧмӧн пасйӧны тӧдчанлунсӧ тіян уджлысь, заслугаяслысь да налысь, коді медводдзаӧн воис татчӧ перйыны из шом», — пасйис республикаса Юралысь.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Вӧркуталӧн эмӧсь заслугаяс, уджын вермӧмъяс да аскиа лун.
«Вӧркуталӧн бурлуныс йиджис менам сьӧлӧмӧ.
Чолӧмала тіянӧс, Вӧркутаса олысьяс!
Чужан лунӧн, муса да кӧдзыд Вӧркута!» — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
Кыпыд концерт дырйи Владимир Уйба сетіс Ылі Войвывса карын олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс.
Сідзжӧ Владимир Уйба Вӧркутаӧ удж серти ветлігӧн воліс «<rus>Остановись, мгновенье!..</rus>» быдвося фотовыставка вылӧ, мый сиӧма Коми Республикалӧн 100 вося юбилейлы да Ылі Войвывса карлӧн чужан лунлы.
Выставкасӧ котыртӧны 13 во нин, экспозицияын — фотохудожникъяслӧн карса котырӧ пырысьяслӧн уджъяс.
130 снимок вылын — Войкытшса Ураллӧн мичлун, вой кыа, тундраса вужвойтырлӧн олӧм, Вӧркута — удж да гажъяс дырйи.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн коронавирус инфекциялӧн эпидемия кадӧ велӧданінъяслысь уджсӧ могмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма
Елена Михайловна Чупровалы — «1 №-а санаторнӧй школа-интернат» Вӧркута карын канму учреждениеса директорлы;
уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма
Станислав Геннадьевич Скворцовлы — «Стрӧитчӧмӧн-туйӧн веськӧдланін» муниципальнӧй учреждениеса погрузчиклӧн водительлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Михаил Леонидович Тверскойлы — Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранлы, кытшовтӧм Ленинградса олысьлы, Вӧркутаса почёта гражданинлы, «Вӧркута» кар кытшса ӧтйӧза сӧветӧ пырысьлы;
Сергей Владимирович Гагаузовлы — «Челядьлы художественнӧй школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы;
Роза Румбиковна Хоружаялы — «Русалочка» челядьӧс 103 №-а видзанін» муниципальнӧй велӧдан учреждениеӧн заведуйтысьлы;
Александр Петрович Микуляничлы — «Войкытшсайса ринг» бокслӧн спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса тренерлы;
Наталья Ивановна Кинашлы — асшӧр уджалысьлы;
Равил Гарафиевич Габдрахмановлы — «Регыдъя медицина отсӧг сетан Вӧркутаса больнича» канму учреждениелӧн автомашинаса водительлы;
Николай Иванович Прытковлы — «Стрӧитчӧмӧн-туйӧн веськӧдланін» муниципальнӧй учреждениеӧн юрнуӧдысьлы;
Светлана Ивановна Пиженколы — «Вӧркутаса педагогика колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса директорӧс вежысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Вӧркуталӧн олӧмын выль лист бок: ЦВК да ТЭЦ-2 тырвыйӧ вуджисны биару вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1648 @ 2021-12-18 @}
Вӧркуталӧн олӧмын выль лист бок: ЦВК да ТЭЦ-2 тырвыйӧ вуджисны биару вылӧ
Рочмуса Президент Владимир Путинлысь тшӧктӧмсӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Ӧшым тӧлысь 17 лунӧ Рочмуса энергетика министр Николай Шульгинов, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Т Плюс» публичнӧй акционер котырса медыджыд директор Андрей Вагнер чолӧмалісны Вӧркутаса олысьясӧс Ылі Войвывлы тӧдчана проект сигӧртӧмкӧд.
«Ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн збыльмӧдам Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинлысь Вӧркутаын энергоузеллысь зумыдлун кыпӧдӧм серти тшӧктӧмсӧ.
Колян во ми вуджӧдім биару вылӧ ЦВК, ӧнія кадӧ вуджӧдам ТЭЦ 2.
Тайӧ проектыс колана меным, Вӧркутаса олысьяслы да республикалы. Сійӧ сетіс позянлун водзӧ сӧвмӧдны Ылі Войвыв, Арктика зона, миянлысь монокаръяс.
Вӧркуталӧн заводитчӧ выль олӧм.
Ме сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс тайӧ шуда лоӧмторйӧн!», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Вӧркутаса энергоузел биару вылӧ тырвыйӧ вуджӧдӧмыс отсалас дугӧдчыны чорыд ломтас сотӧмысь, могмӧдас оборудованиелысь коставлытӧг уджалӧмсӧ, чинтас экология вылӧ омӧль тӧдчӧмсӧ.
Шуам, тӧдчымӧн содасны Вӧркутаса ТЭЦ-2 уджлӧн технико-экономическӧй петкӧдласъясыс: чинас 12 сюрс тонна вылӧ вонас атмосфера сынӧдӧ няйтчӧдысь веществояс шыблалӧм да 140 сюрс тонна вылӧ вонас шыбласъяс артмӧм да видзӧм», — тӧдчӧдіс Рочмуса энергетика министр Николай Шульгинов.
Проектлӧн медводдза тшупӧдӧн лоис 2020 вося кӧч тӧлысьӧ Вӧркутаса ва шонтан шӧр котельнӧй мазутсянь биару ломтас вылӧ вуджӧдӧм.
Та могысь лӧсьӧдӧма биару провод-отвод да «Вӧркута-1» ГРС, а сідзжӧ ГРС-сянь ЦВК-ӧдз посёлоккостса биару провод.
ВТЭЦ-2-ӧ биару вайӧдӧм могысь стрӧитісны вылыс да шӧр давлениеа биару проводъяс, биару юклан пункт, выльмӧдӧма горелочнӧй устройствояс, биаруходъяс да сизим котлоагрегатлысь воздуховодъяс, пыртӧма техническӧй процессъясӧн веськӧдлан автоматизируйтӧм система.
«ТЭЦ-2-ӧ биару вайӧдӧм зумыдмӧдас да бурмӧдас Вӧркутаса энергоузеллысь уджсӧ, мый тӧдчана миян кӧдзыд республикаын.
Таысь кындзи, биаруӧн вӧдитчӧмыс бурмӧдас Комилысь экологиясӧ: тайӧ медся «сӧстӧм» ломтас», — пасйис «Газпром межрегионгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса, «Газпром газораспределение Сыктывкар» акционер котырса медыджыд директор Павел Курлыгин.
Ва шонтан шӧр котельнӧй да ТЭЦ-2 сетевӧй биару ломтас вылӧ вуджӧдӧм отсалас оптимизируйтны Вӧркутаын шоныд сетӧмсӧ ТЭЦ-1 резервӧ петкӧдӧм пыр.
«Войвывлысь энергетика сӧвмӧдӧм пыр вӧлі миян кывкутана могӧн, та понда биару вайӧдӧм серти проект босьтіс медшӧр ин «Т Плюс»-лӧн мукӧд мероприятие пӧвстын.
Ӧтувъя уджӧн да регионса власьтъяслӧн отсӧгӧн ми сигӧртім сійӧс ас кадӧ.
Ӧні Вӧркутаын эм ӧнія да экология видзысь ӧшмӧсъяс, кутшӧмъяс весиг войвылын кутасны джӧмдывтӧг могмӧдны шоныдӧн клиентъяснымӧс», — пасйис «Т Плюс» публичнӧй акционер котырса медыджыд директор Андрей Вагнер.
2023 во кежлӧ «Т Плюс» кӧсйӧ збыльмӧдны Интаса шоныд сетан узел биаруӧн могмӧдӧм серти проект.
Сы серти пӧдлаласны важ из шом ТЭЦ да стрӧитасны выль биару котельнӧй.
Вӧркутаса шоныд сетан узел биаруӧн могмӧдӧм вылӧ став рӧскодыс вевтыртіс 1 млрд шайт, сы лыдын Вӧркутаса ТЭЦ-2 биаруӧн могмӧдӧм вылӧ рӧскод — 1,09 млрд шайт.
Вӧркутаса ва шонтан шӧр котельнӧйӧ биару вайӧдӧм вылӧ видзӧма 242 млн шайт.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба дивитіс муниципалитетъясса власьтъясӧс ломтысян кад кежлӧ лёка дасьтысьӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1654 @ 2021-12-20 @}
Владимир Уйба дивитіс муниципалитетъясса власьтъясӧс ломтысян кад кежлӧ лёка дасьтысьӧмысь
Ӧшым тӧлысь 16 да 17 лунъясӧ планысь ӧтдор дзоньтасьӧмъяскӧд йитӧдын Сыктывкарын керкаясӧ да социальнӧй учреждениеясӧ эз сетны пӧсь ва да шоныд.
Магистральнӧй трубопровод участокын жугалӧмыс инмис 160 сайӧ объектлы.
Талун, ӧшым тӧлысь 20 лунӧ, оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи Коми Республикаса Юралысь да Веськӧдлан котырӧ пырысьяс видлалісны лоӧмторсӧ.
«Тавося ӧшым тӧлысьӧ оланін да коммунальнӧй овмӧс объектъясын лоӧмторъясыс нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлісны, мый местаяс вылын абу колана ногӧн дасьтысьӧма ар-тӧв кежлӧ.
Талун ме аддза, кыдзи ӧти «кывкутысьяс» ӧшӧдӧны став мыжсӧ мӧд «кывкутысьяс» вылӧ.
Тайӧ, дерт, оз туй.
Кор кӧдзыд лунъясӧ оз сетны шоныд, кор верстьӧ йӧзкӧд ӧттшӧтш кынмӧны челядь — тайӧ збыльысь удж дорӧ веськодьлун», — юӧртіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь висьталіс, мый сылы эз кажитчы, кыдзи некымын муниципалитетса юрнуӧдысьяс дасьтысисны ар-тӧв кежлӧ: «Коді да кутшӧм отчётъяс ыстыліс Веськӧдлан котырлӧн штабӧ, ми тӧдмалам на.
Муниципальнӧй юкӧнса, овмӧдчӧминса администрацияӧн быд юрнуӧдысьӧс донъяласны лӧсялана ногӧн».
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичевлы да Сыктывкарса мэр Наталья Хозяиновалы «Т Плюс» публичнӧй акционер котыркӧд да Ростехнадзоркӧд ӧтвылысь тӧдмавны Сыктывкарын важмӧм везъяс дзоньталан уджъяслысь график торкалан помкаяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс «Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) IX национальнӧй чемпионатса призёръяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1657 @ 2021-12-21 @}
Владимир Уйба аддзысьліс «Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) IX национальнӧй чемпионатса призёръяскӧд
2021 воӧ «Том профессионалъяс» (Ворлдскиллс Рочму) национальнӧй чемпионат дырйи Коми Республикаысь кык конкурсант шедӧдісны «Уджсикасын кужанлунысь медальон».
Тайӧ «Сыктывкарса автомеханическӧй техникум» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын велӧдчысь Петр Непорожний да «Сыктывкарса сервис да связь колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждение помалысь Светлана Конакова.
abu
«Ті верминныд петкӧдлыны ассьыныд кужанлуннытӧ, эскӧдны, мый ті верманныд збыльмӧдны уджсикасын сьӧкыд могъяс.
Ті петкӧдланныд бур пример мукӧдлы.
Эска, мый, тіян вермӧмъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, нӧшта на унджык том йӧз окотитасны мунны тіян борся.
Сідзкӧ, «Ворлдскиллс» ӧтмунӧм кутас сӧвмыны миян республикаын», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь сетіс том профессионалъяслы «Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) ІХ национальнӧй чемпионатын Коми Республикаӧс бура петкӧдлӧмысь да том йӧз пӧвстын рабочӧй уджсикасъяс дорӧ пыдди пуктӧмсӧ кыпӧдӧмӧ пай пуктӧмысь Аттьӧалана письмӧяс.
WorldSkills International (WSI) ӧтмунӧм чужис Испанияын войнабӧрся воясӧ (1947 во), кор мирын эз тырмыны бур уджалысьяс.
Медводдза чемпионатъяссӧ нуӧдісны рабочӧй уджсикасъясӧн паськыда тӧдмӧдӧм да на дорӧ пыдди пуктӧмсӧ кыпӧдӧм могысь.
Талун тайӧ бур инструмент, медым дасьтыны мирса стандартъяс да вылыс технологияа производствояслӧн коланлун серти кадръясӧс.
2016 вося рака тӧлысьын Коми Республикаын нуӧдісны «Кондитер удж» компетенция серти «Том профессионалъяс» (Ворлдскиллс Рочму) дінмуса медводдза чемпионат.
2017 воӧ вӧлі нин 9 компетенция, налӧн лыдыс воысь-воӧ содіс.
2021 воӧ дінмуса чемпионатыс муніс 47 компетенция серти, сэтчӧ пырӧдчис 305 морт.
* * *
«Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) IX национальнӧй чемпионатын Коми Республикаӧс бура петкӧдлӧмысь да том йӧз пӧвстын рабочӧй уджсикасъяс дорӧ пыдди пуктӧмсӧ кыпӧдӧмӧ пай пуктӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалана письмӧяс сетӧма «Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) IX национальнӧй чемпионатса призёръяслы:
«Веськӧдлӧмсӧ документационнӧя могмӧдӧм да архивоведение» компетенцияын:
Светлана Сергеевна Конаковалы — Сыктывкарса сервис да связь колледж помалысьлы.
«Грузӧвӧй техника могмӧдӧм» компетенцияын:
Петр Андреевич Непорожнийлы — Сыктывкарса автомеханическӧй техникумса студентлы.
Коми Республикаын «Том профессионалъяс» (WorldSkіlls Russіa) ӧтмунӧм сӧвмӧдӧмын отсӧгысь, том йӧзӧс уджсикасӧ велӧдӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалана письмӧяс сетӧма:
Лариса Павловна Силкиналы — Сыктывкарса сервис да связь колледжса преподавательлы, Светлана Сергеевна Конаковалӧн наставниклы;
Андрей Владимирович Столяровлы — Сыктывкарса автомеханическӧй техникумса преподавательлы, Петр Андреевич Непорожнийлӧн наставниклы.
Коми Республикаын «Том профессионалъяс» (WorldSkіlls Russіa) ӧтмунӧм сӧвмӧдӧмысь, том йӧз пӧвстын рабочӧй уджсикасъясӧн паськыда тӧдмӧдӧмысь да на дорӧ пыдди пуктӧмсӧ кыпӧдӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалана письмӧ сетӧма
Лариса Васильевна Волощуклы — Сыктывкарса политехническӧй техникумын директорлы, Коми Республикаын «Ворлдскиллс» ӧтмунӧм сӧвмӧдӧм серти Коми Республикаса дінму координационнӧй шӧринӧн юрнуӧдысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сиис «Большая перемена» да «Твой ход» ставрочмувывса конкурсъясын финалистъяслы водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1658 @ 2021-12-22 @}
Владимир Уйба сиис «Большая перемена» да «Твой ход» ставрочмувывса конкурсъясын финалистъяслы водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс
«Большая перемена» да «<rus>Твой ход</rus>» ставрочмувывса конкурсъяс пырӧны «Рочму — уна позянлуна страна» президентскӧй платформаӧ.
Финалистъяскӧд аддзысьлӧмыс вӧлі ӧшым тӧлысь 21 лунӧ Коми Республикаса добровольчестволы отсӧг сетан регионса ресурснӧй шӧринын.
«Большая перемена» школьникъяслы ставрочмувывса конкурслӧн мог — аддзыны да лӧсьӧдны зіль да водзмӧстчысь школьникъяслысь котыръяс, велӧдны лидеръясӧс, кодъяс оз повны петкӧдлыны асьнысӧ, велӧдчыны выльторйӧ да вежны ас гӧгӧрса олӧмсӧ бурланьӧ.
Коми Республикасянь конкурсын участвуйтӧм вылӧ заявкасӧ сетӧма 12 018 морт.
Тайӧ школьникъяс, шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдан учреждениеясса студентъяс, педагогъяс-наставникъяс.
Конкурслӧн финалӧ прӧйдитіс 9 морт.
2021 вося ода-кора тӧлысь 31 лунсянь лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунӧдз Мӧскуаын Коми Республикаса делегация участвуйтіс «Большая перемена» ставрочмувывса фестивальын.
«Большая перемена» мӧд во нин восьтӧ меным выль позянлунъяс.
Конкурс бӧрын ме ӧзйи уджӧн да кӧсъя воӧдчыны пуктӧм могъясӧдз.
Ме аддзи ёртъясӧс став Рочмуысь, кодъяс сідз жӧ став сьӧлӧмсянь кӧсйӧны сӧвмӧдны странанымӧс.
Ставыс миян сайын и ми вермам вӧчны буртор быд мортлы», — юксис «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын финалистка Александра Стрекаловская.
«<rus>Твой ход</rus>» студентъяслӧн ставрочмувывса конкурс отсӧгӧн томулов вермӧ сӧвмӧдны ассьыс енбисӧ да босьтны унджык тӧдӧмлун уджсикасын.
Конкурс дырйи быд участвуйтысь бӧрйӧ уджсикасын сӧвман нырвизь да пӧртӧ олӧмӧ ассьыс бур мӧвпъяссӧ.
Конкурсын участвуйтӧм вылӧ заявка сетіс Коми Республикаса вузъясысь 104 студент.
Кӧч да йирым тӧлысьясӧ Коми Республикаса вузъясысь 21 студент пырӧдчис «<rus>Твой ход</rus>» студентъяслӧн ставрочмувывса конкурслӧн полуфиналӧ. Сійӧс нуӧдісны Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса студентъяслы Калининград обласьтса Зеленоградск карын.
Финалӧ прӧйдитіс «Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеса студентка Валерия Кардашевская.
«Ме велӧдча суйӧрсайса кывъяслӧн институтын.
Да, кыдзи и менам курсын мукӧд велӧдчысь, водзті кӧсйи овны Европаын.
Но «<rus>Твой ход</rus>» конкурс вежис менсьым видзӧдласъяссӧ.
Зеленоградск бӧрын ме ветлі Мурман карӧ, сійӧ воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Финал вылӧ Сочиӧ мунігӧн мӧвпышті, мый Рочмуысь ог мун. Ас муын, войвылын меным медлӧсьыд», — пасйис Валерия Кардашевская.
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс ныв-зонмӧс ставрочмувывса конкурсъясын бура участвуйтӧмысь да аттьӧаліс педагог-наставникъясӧс челядьӧс велӧдӧм-сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь.
«Дона ёртъяс, зільӧй водзӧ сӧвмыны, шедӧдны выль вермӧмъяс.
abu
Пыдди пуктӧй наставникъяснытӧ, найӧ юксьӧны тіянкӧд тӧдӧмлунъясӧн восьса небӧг моз, мый колӧ лыддьыны, медым босьтны колана тӧдӧмлунъяс, кужанлунъяс да опыт», — сиис Владимир Уйба.
* * *
2021 воӧ «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын да «<rus>Твой ход</rus>» студентъяслӧн ставрочмувывса конкурсын финалистъяс:
Екатерина Абжалиева — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «5-7 классъясса школьникъяс» категорияын вермысь, Сыктывкарса 38 №-а шӧр школаын 7 класса велӧдчысь.
Валерия Загайнова — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын вермысь, Юрий Алексеевич Спиридонов нима Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназияын 3 курсса студентка, Сыктывкар.
Виолетта Гордеева — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «СПО-лӧн 1-3 курсса студентъяс» категорияын финалистка, Микуньса кӧрт туй техникумын 2 курсса студентка, Микунь кар.
Рената Фахретдинова — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «8-10 класса школьникъяс» категорияын финалистка, Усинск карын гуманитарнӧй нырвизя 4 №-а шӧр школаын 9 класса велӧдчысь.
Вероника Авилова — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «8-10 класса школьникъяс» категорияын финалистка, Сыктывкарса 25 № а шӧр школаын 10 класса велӧдчысь.
Варвара Чуракова — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «8-10 класса школьникъяс» категорияын финалистка, Сыктывкарса Йӧзкост дипломатия лицейын 9 «А» класса велӧдчысь.
Софья Поздеева — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «8 10 класса школьникъяс» категорияын финалистка, Ухта карса 20 №-а шӧр школаын 11 класса велӧдчысь.
Ярослав Семенюк — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «5-7 класса школьникъяс» категорияын финалист, Усинск карса 2 №-а шӧр школаын 5 класса велӧдчысь.
Александра Стрекаловская — «Большая перемена» ставрочмувывса конкурсын «8-10 класса школьникъяс» категорияын финалистка, Сыктывкарса 1 №-а лицейын 10 «Т» класса велӧдчысь.
Валерия Кардашевская — «<rus>Твой ход</rus>» ставрочмувывса конкурсын финалистка, «Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын суйӧрсайса кывъяслӧн институтын 2 курсса студентка.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Энергетиклӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1659 @ 2021-12-22 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Энергетиклӧн лунӧн
«Коми Республикаса энергетика комплексын пыдди пуктана уджалысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Энергетиклӧн лунӧн!
Тайӧ гажыс налӧн, кодъяс уджалӧны предприятиеяс вылын, кӧні вӧчӧны да сетӧны олысьяслы электричество да шоныд энергия, налӧн, кодъяс могмӧдӧны миянӧс югыдӧн да шоныдӧн.
Торйӧн нин тайӧ тӧдчана Войвылын, кӧні тӧвнас вель кӧдзыд да луныс зэв дженьыд.
Электричествосӧ Коми муӧ нюжӧдісны 1908 воын, кор Ухта ю вылын заводитіс уджавны медводдза электростанция.
Таво тырӧ 105 во Сыктывкарын электричество нюжӧдӧмсянь да 85 во — Сыктывкарса вӧр заводын шоныд сетан медводдза электростанция уджӧдӧмсянь.
Талун республикаса энергетика комплекс — вынйӧра структура. Сійӧ лоӧ зэв тӧдчанаӧн экономика сӧвмӧдӧмын, социальнӧй объектъяслысь, предприятиеяслысь, оланін фондлысь уджсӧ могмӧдӧмын.
Республикалӧн энергосистемаыс помся сӧвмӧ да выльмӧ, вӧдитчӧ ӧнія технологияясӧн, медым бура могмӧдны олысьясӧс электричествоӧн да шоныдӧн.
Бӧръя воясӧ отрасльын тӧдчана лоӧмторйӧн лоис Вӧркутаса энергетическӧй узелсӧ выль ног котыртӧм да сійӧс биару вылӧ вуджӧдӧм.
Матысса кадӧ вуджас биару вылӧ Интаса шоныд сетан узел.
Энергетика комплексын пыдди пуктана уджалысьяс!
Аттьӧ тіянлы кывкутӧмысь да уджсӧ бура тӧдӧмысь.
Мед тіян водзын став сувтӧдӧм могыс быть збыльмас!
Мед тіян уджныд пыр сӧвмис да вӧлі пыдди пуктанаӧн!
Чолӧмала!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын инӧда пӧрадок могмӧдан координационнӧй сӧвещанньӧлысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1663 @ 2021-12-24 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын инӧда пӧрадок могмӧдан координационнӧй сӧвещанньӧлысь заседание
Координационнӧй сӧвещанньӧ дырйи сёрнитісны йӧзлы дон босьттӧг юридическӧй отсӧг сетӧм, мигрантъяскӧд йитчӧм серпас, Сыктывкарын Мача хоккейысь мирса 41 чемпионат дырйи йӧзаинъясын безопасносьт видзӧм йылысь.
Коми Республикаын йӧзлы дон босьттӧг юридическӧй отсӧгсӧ сетӧны регионса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Канму юридическӧй бюро (Коми Республикаса юстиция министерстволӧн ведомствоувса учреждение).
Тӧдчӧдӧны, мый республикаса олысьяс, ёнджыкасӧ сикт-грездъясын, этша тӧдӧны татшӧм отсӧг йылысь.
Тайӧс эскӧдӧ гражданасянь шыӧдчӧмъяслӧн статистика.
2021 воӧ дон босьттӧг юридическӧй отсӧгсӧ сетӧма гражданалы 3089, колян во — 3797 шыӧдчӧм серти.
«Петкӧдласъясыс чинӧны.
Медъёнасӧ зільӧны Сыктывкар, Печора, Усинск, Сосногорск каръясын уджалысь адвокатъяс.
Чайта, мый мукӧд муниципалитетын татшӧм услугаясыс коланаӧсь жӧ.
Колӧ юӧртны йӧзлы, мый позьӧ шыӧдчыны юридическӧй отсӧгла. Сійӧс сетасны дон босьттӧг», — стӧчмӧдіс Владимир Уйба.
2022 вося рака тӧлысь 27 лунсянь косму тӧлысь 3 лунӧдз Сыктывкарын нуӧдасны мужичӧйяслӧн командаяс пӧвстын Мача хоккейысь мирса чемпионат.
Суйӧр сайысь виччысьӧны 18 команда.
Республиканскӧй стадионлӧн спорт аренаяс вылӧ вермӧ локны 8 сюрс видзӧдысь.
«Такӧд йитӧдын чемпионат дырйи медшӧр могыс — видзны йӧзаинъясын безопасносьтсӧ, коронавирус дырйи кутчысьны санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъясӧ.
Ыджыд удж ковмас вӧчны инӧд видзан органъяслы да профильнӧй министерствояслы, медводз, Вынйӧр сӧвмӧдан да спорт, Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствояслы.
Та кежлӧ колӧ лоны дасьӧн», — пуктіс мог Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн Президиумлысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1664 @ 2021-12-24 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн Президиумлысь заседание
Президиумлӧн заседание дырйи сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Рочму Федерацияса Президентлысь да Коми Республикаса Юралысьлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Нуӧдан удж да сылӧн бӧртасъяс йылысь докладъясӧн сёрнитісны регионса министръяслӧн кабинетысь вице-премьеръяс да Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн юрнуӧдысь.
«Уна тшӧктӧм сетӧма социальнӧй юкӧн серти, но медунаыс — йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм серти. Тайӧ йитчӧма коронавирус инфекция паськалӧм вӧсна эпидемиологическӧй ситуациякӧд.
Уна тшӧктӧм сетӧма сы могысь, медым бурмӧдны кар-районъясын олӧмсӧ, оланін да коммунальнӧй овмӧссӧ, бурмӧдны-мичмӧдны мутасъяссӧ.
Тайӧ тшӧктӧмъяссӧ збыльмӧдӧмыс бурмӧдӧ йӧзлысь олӧмсӧ да лоӧ миянлы зэв тӧдчанаӧн», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева юӧртіс ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс дырйи конкуренция, социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяс сӧвмӧдӧмын, экономикаын отсӧг сетӧм серти Рочму Федерацияса Президентлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
2020 воын лӧсьӧдӧма да вынсьӧдӧма система артмӧдысь организацияяслысь лыддьӧг. Найӧ зэв тӧдчанаӧсь регионын, сэні уджалӧны уна йӧз.
Тайӧ лыддьӧгӧ пыртӧма регионса быдсикас юкӧнысь 86 организация.
6 организация пыртӧма рочмуса экономикаын система артмӧдысь организацияяслӧн федеральнӧй лыддьӧгӧ.
Налысь финансӧвӧй да экономика боксянь серпассӧ пыр мониторитӧны.
Ӧтув вӧдитчан транспортӧн йӧзӧс новлӧдлысь организацияяслы отсӧг сетӧм могысь 2020 воын республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясысь видзӧма 147,5 миллион шайт.
2021 воын тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 89,4 миллион шайт.
2021 воын гражданскӧй йӧзкотыр сӧвмӧдӧм могысь Коми Республикаса Юралысьлӧн грантъяс вылӧ конкурссӧ медводдзаысь нуӧдісны таво лӧсьӧдӧм ӧтуввез-порталӧн вӧдитчӧмӧн.
Тайӧ сетіс позянлун тырвыйӧ вуджны документъясӧн электроннӧя вӧдитчӧм вылӧ — заявкаяс примитӧмсянь проектъяс збыльмӧдӧмсӧ мониторитӧмӧдз, вӧчны конкурссӧ да сылысь тшупӧдъяссӧ гӧгӧрвоанаӧн да восьсаӧн, восьтыны проектъяс збыльмӧдӧм серти кывкӧртӧдъяс йылысь став мыччӧдсӧ.
Гражданскӧй йӧзкотыр сӧвмӧдӧм вылӧ Рочму Федерацияса Президентлӧн содтӧд грант отсӧгӧн конкурс вылӧ вичмӧдісны 50,5 миллион шайт. Воддза серти тайӧ кык пӧв унджык.
Содіс вермысьяслӧн лыдыс: 2021 воын отсӧгсӧ сетісны социальнӧй нырвизя 97 организациялы, 2020 воын — 62.
Кокни промышленносьтын ичӧт да шӧр предприятиеяслы регионын медколанаӧн лоӧ электроннӧя вузасян площадкаяс вылын продукция вузалӧм вылӧ рӧскод вештӧм могысь отсӧг сетӧм.
Тайӧ могсӧ отсалӧ збыльмӧдны Коми Республикаса предпринимательстволы отсӧг сетан шӧрин.
2021 воын рочмуса (Wіldberrіes, Ozon, Яндекс.Маркет) да войтыркостса (Etsy, Alіbaba, Fordaq, Europages) электроннӧя вузасян площадкаясын кутісны уджавны ичӧт да шӧр предприятиеясысь 5 субъект. Та могысь налы сетӧма 1,73 миллион шайт.
Кывзісны 2026 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас дасьтӧм йылысь юӧр.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти сыӧн колӧ тӧдмӧдны да сійӧс колӧ вынсьӧдны 2022 вося рака тӧлысь 31 лунӧдз.
Медшӧр мероприятиеясӧн лоасны Инта карын из шом шахтаяс тупкӧм, Инта да Вӧркута каръясын ваӧн могмӧдан системаяс выльмӧдӧм.
Сідзжӧ сёрнитісны мужичӧйяслӧн командаяс пӧвстын Мача хоккейысь мирса чемпионат кежлӧ дасьтысьӧм йылысь. Сыктывкарын чемпионатыс лоӧ 2022 вося рака тӧлысь 27 лунсянь косму тӧлысь 3 лунӧдз.
Суйӧр сайысь воас 18 команда.
Республиканскӧй стадионлӧн спорт аренаяс вылӧ вермас локны 8 сюрсысь унджык морт.
Чемпионат кежлӧ дасьтӧма нин спорт инфраструктурасӧ, мероприятиеяс вылӧ урчитӧма нин сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ да велӧдӧма чемпионат котыртысь специалистъясӧс.
Сы вӧсна, мый войтыркостса чемпионат вылӧ виччысьӧны уна участвуйтысьӧс да болельщикӧс, на лыдын и суйӧр сайысь, ковмас выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти федеральнӧй оперативнӧй штабсянь сійӧс нуӧдӧм вылӧ разрешение.
Бур кывкӧртӧдсӧ сетігӧн тӧд вылӧ кутасны босьтны Коми Республикаын олысьяслысь коллективнӧй иммунитет серти тшупӧдсӧ.
Такӧд йитӧдын Владимир Уйба тшӧктіс нуӧдны вакцинируйтчыны коланлун йылысь унджык юӧртан-гӧгӧрвоӧдана удж.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс республикаса мездысьясӧс неминучаясысь ӧлӧдӧм да налысь колясъяс бырӧдӧм могысь бура ӧтув уджалӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1665 @ 2021-12-24 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс республикаса мездысьясӧс неминучаясысь ӧлӧдӧм да налысь колясъяс бырӧдӧм могысь бура ӧтув уджалӧмысь
Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис РСЧС-са Коми республиканскӧй системаулӧн да Коми Республикаса войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдлысьяслӧн чукӧртчӧмӧ.
Заседаниеын участвуйтысьяс вӧчисны кывкӧртӧдъяс 2021 воын удж серти да урчитісны 2022 во вылӧ шӧр могъяссӧ.
«Рочмуса МЧС-лӧн, аварияясысь да пӧжарысь мездан республикаса юкӧдувъясын став уджалысьсӧ, ветеранъяссӧ да найӧс, кодъяс олӧм чӧжныс пыдди пуктӧмӧн нуӧны мездысьлысь нимсӧ, чолӧмала Рочму Федерацияса мездысьлӧн лунӧн!
Ставнысӧ — локтан Выль воӧн.
Сиа 2022 воын бура уджавны!
Тіянлы да матыссаясныдлы крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!», — пасйис Владимир Уйба.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь сетіс республикаса мездысьяслы канму наградаяс.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн уджын ыджыд вермӧмъясысь «Айму водзын заслугаясысь» ІІ степеня орденлысь медаль сетӧма:
полковник Николай Валерьевич Семеновлы — Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы (войтырӧс дорйӧм да видзӧм серти);
пытшкӧс службаса полковник Дмитрий Владимирович Грошевлы –Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлӧн пӧжарысь мездан торъя часьтса начальниклы.
Чина кывкутана могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма:
пытшкӧс службаса старшӧй прапорщик Сергей Иванович Козмескулы — Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлӧн пӧжарысь мездан торъя часьтса мастер-пӧжарнӧйлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пырӧдчис «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмса исполкомлӧн заседаниеӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1666 @ 2021-12-24 @}
Владимир Уйба пырӧдчис «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмса исполкомлӧн заседаниеӧ
Исполкомлӧн заседание дырйи сёрниыс муніс Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драма театрлы выль здание кыпӧдӧм да коми войтырлӧн XІІ съездлысь помшуӧмъяс збыльмӧдӧм йылысь.
Шӧр докладӧн сёрнитіс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр Мария Балмастова.
Регионса Юралысь аттьӧаліс Дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн исполкомӧ пырысьясӧс культура серти тӧдчана юалӧмъяс видлалӧмын участвуйтны корӧмысь.
Коми Республикаын тӧдчана ин босьтӧ культураын канму политика олӧмӧ пӧртӧм.
«Культура» национальнӧй проект серти уна во чӧж нин збыльмӧдӧны «Культура гӧгӧртас», «Творческӧй йӧз», «Цифрӧвӧй культура» регионса проектъяс серти мероприятиеяс.
2017 восянь республика кыкысь пырис Рочму Федерацияын культура сӧвмӧдӧм серти 10 медбур регион лыдӧ.
Бӧръя куим во чӧжӧн «Вуктыл» кар кытшын, Сосногорск, Сыктыв, Княжпогост, Чилимдін да Кулӧмдін районъясын кыпӧдӧма 6 социокультурнӧй объект.
Прӧст кад коллялан учреждениеяссӧ вуджӧдісны юӧртан да культураӧн тӧдмӧдан ӧнія шӧринъясӧ.
«Меставывса культура керка» федеральнӧй проект серти могмӧдӧма да дзоньталӧма 169 культура керка.
«Культура юкӧнын инфраструктурасӧ бурмӧдӧны и республикалӧн чужан лун кежлӧ регионса Юралысьлӧн грант отсӧгӧн.
Тавосянь сійӧс вермӧны босьтны сӧмын сиктса районъяс.
Таво конкурсын вермис Кулӧмдін район.
25 миллион мындаын грант вылӧ выльмӧдісны ӧтйӧза инфраструктура, дзоньталісны 6 культура учреждение да бурмӧдісны сэні материально-техническӧй базасӧ.
2022 восянь грантъяссӧ кутасны сетны конкурсын вермысь куим муниципальнӧй районлы. Налы вичмӧдасны 11, 6 да 3 миллион шайтӧн», — висьталіс Владимир Уйба.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти республикаын збыльмӧдӧны челядьлы искусство школаяслы отсӧг сетан да найӧс сӧвмӧдан уджтас.
Найӧс выльмӧдӧны да могмӧдӧны шылада инструментъясӧн, оборудованиеӧн да велӧдчан материалъясӧн.
2020 воын республиканскӧй сьӧмкудйысь 10 миллион шайт вичмӧдісны Вуктыл, Вӧркута и Емва каръясын куим школалы.
2021 воын федеральнӧй сьӧмкудйысь сьӧм вичмӧдӧмӧн тырвыйӧ могмӧдісны шылада инструментъясӧн, оборудованиеӧн да мебельӧн Печораса, Визинса, Улыс Одесса, Усинскса, Ухтаса 5 искусство школа.
Уджсӧ водзӧ нуӧдасны 2023 воын: кӧсйӧны выльмӧдны нӧшта 5 учреждение.
Кино фонд отсӧгӧн выльмӧдісны 12 муниципальнӧй кинозал.
Тайӧ могъяс вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 60 миллион гӧгӧр шайт.
Республикаса каръясын котыртӧма 7 виртуальнӧй концертнӧй зал. Та вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь сетісны 16 миллион шайт.
Бӧръя куим во чӧжӧн Коми Республика выльмӧдіс да могмӧдіс ӧнія оборудованиеӧн 36 библиотека. Та серти Коми лидеръяс лыдын.
2021 воын Рочмусянь Баренц/Евроарктика регионлӧн стипендияа лауреатӧн медводдзаысь лоис Коми Республикаса опера да балет театр, коді пуктіс «Яг-морт» национальнӧй балет» постановка.
Медводдзаысь республика пырис «Медбур муниципальнӧй практика» ставрочмувывса конкурсын вермысьяс лыдӧ.
«Визин» сикт овмӧдчӧмин конкурс дырйи петкӧдліс «Гажа валяй» республиканскӧй йӧзкостса, ӧбрадӧвӧй гаж да босьтіс «Войтыр костын ӧтсӧгласа олӧм ёнмӧдӧм, муниципалитетын национальнӧй политика юкӧнын мукӧд мероприятие збыльмӧдӧм» нимпасын 4 места. Сылы козьналісны приз — 5 миллион шайт.
Ӧшым тӧлысь 29 лунӧ дзоньталӧм, воддза выйӧдз вайӧдӧм бӧрын восьтасны «Коми Республикаса национальнӧй библиотека» культура озырлун объект.
«Культуралӧн могыс — велӧдны том йӧзӧс овны вежавидзӧмӧн, ёрта-ёртнысӧ пыдди пуктӧмӧн, ассьыс вужъяссӧ да историясӧ тӧдӧмӧн. Та вӧсна Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путин 2022 восӧ шуис Рочму Федерацияса войтырлӧн искусстволы да войтырлӧн абу материальнӧй культура озырлунлы сиӧм воӧн.
Тӧда, мый «Коми войтыр» ӧтмунӧмӧ пырысьяс зіля пырӧдчасны вочӧжся мероприятиеясӧ.
Доклад помын кӧсъя аттьӧавны тіянӧс республикалӧн олӧмӧ сьӧлӧмсянь пырӧдчӧмысь», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Вужвойтырлӧн шылада-драма театрлы выль здание стрӧитӧмсӧ шуисны пыртны Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтасӧ, кодӧс Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти колӧ дасьтыны да вынсьӧдны 2022 вося рака тӧлысь помӧдз.
Тайӧ кадӧдзыс колӧ бӧрйыны театр стрӧитӧм улӧ му участоксӧ. Колӧ, медым сійӧ лӧсяліс кар стрӧитан став корӧмлы, да медым сэтчӧдз позис кокниа воӧдчыны транспортӧн.
«Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн вӧзйӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын котыртасны уджалан группа.
Медводдза заседаниесӧ нуӧдасны 2022 вося тӧвшӧр тӧлысьын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мездысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1670 @ 2021-12-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мездысьлӧн лунӧн
«Мездан службаясса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Рочму Федерацияса мездысьлӧн лунӧн!
Тіянлы колӧ лоны повтӧмӧн, смелӧн, асьныдтӧ жалиттӧг век лоны дасьӧн мездыны неминучаӧ веськалӧм йӧзӧс, бура тӧдны уджнытӧ, вӧр-ваын да техногеннӧй неминучаяс дырйи, сьӧкыд кадӧ аддзыны колана петан туй, медым видзны йӧзлысь безопасносьтсӧ, а мукӧддырйи олӧмнысӧ.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс сьӧкыд да кывкутана удж бура вӧчӧмысь, сыысь, мый ті пыр дасьӧсь отсавны пикӧ воӧм йӧзлы.
Торйӧн кӧсъя аттьӧавны ветеранъясӧс, кодъяс пуктісны зумыд подув мездан службаяслӧн уджӧ да талун сетӧны тӧдӧм-кужанлуннысӧ том йӧзлы.
Мездан службаясын уджалысьяслы сиа лӧнь уджалан лунъяс, йӧзӧс мездан уджын унджык вермӧм, крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм да ыджыд шуд!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Культура» национальнӧй проект: Выльгорт сиктын дзоньталісны челядьлы шылад школа @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1671 @ 2021-12-27 @}
«Культура» национальнӧй проект: Выльгорт сиктын дзоньталісны челядьлы шылад школа
Выль во водзын, ӧшым тӧлысь 24 лунӧ, выльмӧдӧм бӧрын кыпыда восьтісны шылад школа.
Сэні участвуйтіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба чолӧмаліс быдтасъясӧс, налысь бать-мамсӧ да педагогъяссӧ виччысяна лоӧмторйӧн.
«Выль во водзын пыр сетӧны козинъяс.
Нимкодь, мый тайӧ козиныс — Челядьлы Семён Иванович Налимов нима выль шылад школа — восьтіс ассьыс ӧдзӧсъяссӧ.
Тані велӧдчӧ сёысь унджык кага.
И найӧ — миян лача. Республикаын тайӧ шылад школаыс медбуръяс пиысь ӧти. Школаса педагогъяс отсӧгӧн сійӧс енбиа помалысьяс петкӧдчӧны республикалӧн да страналӧн суйӧр сайын.
Сиа, медым тіян став кӧсйӧмныд збыльмис, дзоньвидзалун да шуд.
Став бурсӧ!», — сиис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Учреждениесӧ дзоньталісны «Культура» национальнӧй проект отсӧгӧн.
Федеральнӧй, республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясысь вичмӧдӧм сьӧм вылӧ зданиесӧ выльмӧдісны ортсысяньыс да пытшсяньыс, пуктісны сигнализация, турникет да видео пыр видзӧдан система.
Таво школаӧ воисны выль шылада инструментъяс — барабанъяс да ксилофон.
Кыпыд церемония дырйи участвуйтысьясӧс гажӧдісны том музыкантъяс, шылад школаса велӧдчысьяс, В. В. Андреев нима канму академическӧй роч оркестр.
* * *
Выльгортын Челядьлы шылад школаыс воссис 1967 воын да меститчис пача неыджыд пу керкаын.
Во мысти тані велӧдчис квайтымынысь унджык ныв-зонпосни.
1996 воын челядьӧс да том войтырӧс шылада-эстетическӧй сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧзкостса инструментальнӧй шыладӧн йӧзӧс паськыда тӧдмӧдӧмысь Коми Республикалӧн культура министерствоса коллегиялӧн шуӧмӧн Выльгортын Челядьлы искусство школалы сетӧма йӧзкостса инструментъяс серти мастер, земляк — Семён Иванович Налимовлысь ним.
Ӧні Выльгортын шылад школаыс — Коми Республикаын тайӧ нырвизя учреждениеяс пиысь медбур.
Школа велӧдіс зэв уна профессиональнӧй музыкантӧс, кодъяс уджалӧны республикаын да сылӧн суйӧр сайын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан республиканскӧй комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1674 @ 2021-12-28 @}
Владимир Уйба нуӧдіс туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан республиканскӧй комиссиялысь заседание
Сӧвещание дырйи сёрнитісны туй вывті ветлан правилӧяс торкалӧм фото да видео вылӧ пасъян системасӧ сӧвмӧдӧм, подӧн ветлан туйяссӧ национальнӧй стандартъяслӧн корӧмъяс серти лӧсьӧдӧм, туй вылын челядьлӧн доймалӧмысь ӧлӧдӧм йылысь.
«Уджъёртъяс, республикаса школаяс ӧні петӧны тӧвся каникулъяс вылӧ.
Тайӧ кадӧ туйяс вылын челядь тшӧкыдджыка вермӧны веськавны лёк лоӧмторъясӧ, миян Войвылын на и луныс зэв дженьыд.
Ми дугдывтӧг видзӧдам туй вылын челядьлӧн доймалӧмысь ӧлӧдӧм бӧрся, торйӧн нин каникулъяс, выль вося гажъяс дырйи», — восьтіс заседаниесӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаын котыртісны туй вылын челядьлӧн доймалӧмысь ӧлӧдан системнӧй удж.
Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан юалӧмъяс серти челядь да налӧн бать-мам костын юӧртан-велӧдан да тӧдмӧдан удж йылысь висьталіс регионса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова.
Таво министерство котыртіс челядьӧс велӧдан выль формаяс, кӧні петкӧдлісны-велӧдісны, кыдзи колӧ кутны асьтӧ туйяс вылын.
Кӧч тӧлысьын Сыктывкарса политехническӧй техникумын 14-17 арӧса челядьлы воссис томуловлы автомашина школа (кык вося курс чӧж велӧдчӧ 60 челядь).
Тайӧ школаын велӧдӧны туй вывті ветлан правилӧяс, автомашиналысь тэчас, да кыдзи сетны ДТП дырйи медводдза отсӧг.
2021 воын велӧдчанінъясӧ ньӧбӧма 9 сюрсысь унджык световозвращающӧй элемент.
Регыд республикаӧ ваясны федеральнӧй уджтас серти ньӧбӧм 9 сюрсысь унджык светоотражающӧй жилет.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти ӧшым тӧлысьын республиканскӧй сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдӧма 420 сюрс шайт, медым ньӧбны нӧшта 8 сюрс световозвращающӧй элемент. Тӧвшӧр тӧлысьын найӧс сетасны республикаса школаясын 1-4 классъясса велӧдчысьяслы.
«Татшӧм мераыс кӧть кыдзкӧ видзас пемыд кадӧ лёка югзьӧдӧм туй участокъяс кузя подӧн ветлӧдлысь челядьӧс.
Колӧ водзӧ нуӧдны тайӧ уджсӧ, медводз колӧ могмӧдны световозвращающӧй элементъясӧн 1-4 классъясса став велӧдчысьӧс, абу сӧмын гӧля олысь семьяясысь челядьӧс.
Мый ӧдйӧджык ми тайӧс вӧчам, сы мый унджык челядьӧс ми видзам», — пасйис Владимир Уйба.
Талун унджык муниципалитетыс лӧсьӧдісны велӧдчанінъясбердса подӧн вуджанінъяссӧ оланпастэчаслӧн корӧмъяс серти.
Нёль муниципалитетын тайӧ уджсӧ эз на помавны: Сыктывдін районын 11 вуджан туй пиысь квайтсӧ лӧсьӧдісны колана ногӧн, Сыктывкарын — 77 пиысь 28, Удора районын — 7 пиысь 5, Сосногорскын — 20 пиысь 15.
Меставывса тӧдчанлуна автомашина туйяс вылын вуджан туйяссӧ национальнӧй стандартъяс серти тырвыйӧ лӧсьӧдісны Мылдін (6 вуджанін), Изьва (5), Княжпогост (28), Кулӧмдін (19), Чилимдін (3) да Койгорт (16) районъясын, а сідзжӧ Инта (51) да Печора (78) каръясын.
2021 воын тайӧ лыддьӧгӧ пырис Емдін район (33 вуджанін).
Содіс вуджан туйяслӧн лыдыс, кутшӧмъясӧс лӧсьӧдісны национальнӧй стандартъяслӧн корӧмъяс серти, Ухта карын (99%), Вуктыл карын (96%) да Сыктыв районын (94%).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1677 @ 2021-12-28 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание
Заседание дырйи сёрнитісны выльвося да рӧштводырся мероприятиеяс кежлӧ дасьтысигӧн да найӧс нуӧдігӧн безопасносьт могмӧдан мераяс йылысь.
«Выль во — тайӧ кад, кор йӧзыс гажӧдчӧны да шойччӧны, а ми тіянкӧд водзӧ зіля уджалам.
Кора местаяс вылын да ведомствоувса учреждениеясын бурджыка нуӧдны терроризмлы паныд удж, а сідзжӧ могмӧдны инӧда пӧрадок видзӧмсӧ да пӧжарысь видзчысьӧмсӧ.
Торйӧн ёна кора видзӧдны объектъяс да местаяс бӧрся, кӧні нуӧдӧны гажӧдчан мероприятиеяс, а сідзжӧ учреждениеясын, кӧні сутки чӧж вермӧны лоны йӧз.
Колӧ вӧчны ставсӧ, медым гажъяс дырйи эз ло некутшӧм лёктор», — пуктіс мог Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Шӧр докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицский, Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскаса федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальник Алексей Ходоров да Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович.
Заседание дырйи сёрнитісны оланпас торкалӧмӧн ӧружьеӧн вӧдитчан юкӧнын мыж вӧчӧмысь ӧлӧдӧм да дугӧдӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс терроризмысь видзӧм серти корӧмъяс збыльмӧдӧм, Коми Республикаын олысь йӧз пӧвстын, кодъяс воӧмаӧсь суйӧр сайысь, терроризм идеологиялы паныд удж нуӧдан мераяс, «Вӧркута» КК МЮ терроризмысь ӧлӧдӧм да сылӧн идеологиялы паныд удж нуӧдӧм йылысь.
Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн аппаратӧн юрнуӧдысь Александр Бурцев вӧчис 2021 воын Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн удж йылысь кывкӧртӧдъяс, сідзжӧ заседание дырйи видлалісны 2022 во вылӧ Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь уджалан план.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса регыдъя отсӧг сетан больничаяслы 30 выль автомашина @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1678 @ 2021-12-28 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса регыдъя отсӧг сетан больничаяслы 30 выль автомашина
Выль во водзвылын, ӧшым тӧлысь 28 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь сетіс медицина организацияясӧн юрнуӧдысьяслы УАЗ да ГАЗ автомашинаясысь ключьяс.
Регыд найӧ заводитасны уджавны республикаса районъясын.
«Тайӧ автомашинаяссӧ медводз мӧдӧдасны сиктъясӧ.
Шоперъяслы сиа бур туй, медым автомашинаясыс лючкиа да дыр уджалісны да отсалісны видзны миян олысьяслысь дзоньвидзалунсӧ.
Чолӧмала ставныдтӧ локтысь Выль воӧн да Рӧштвоӧн.
Сиа крепыд дзоньвидзалун, ыджыд шуд да уджын вермӧмъяс!» — сиис Владимир Уйба.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнса первичнӧй звенолысь автопарк выльмӧдӧм вылӧ техникаыс воис федеральнӧй сьӧм тшӧт весьтӧ Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлысь 2021 во сора тӧлысь 12 лунся 1896р №-а тшӧктӧмсӧ збыльмӧдӧм могысь.
Регыдъя медицина отсӧг сетан автомашинаяслӧн доныс — 82 миллион шайтысь унджык.
Автомашинаясын медицинскӧй салонсӧ могмӧдӧма выль оборудованиеӧн, сы лыдын искусственнӧя лолалан аппаратъясӧн, мониторъяс-дефибрилляторъясӧн, электрокардиографъясӧн, ингаляторъясӧн, реанимационнӧй наборъясӧн, нӧсилкаясӧн да ГЛОНАСС навигация системаӧн.
Спецтранспортсӧ вӧчӧма «войвыв» сямаӧн да сійӧ вермӧ уджавны ёна кӧдзыдъяс дырйи.
Автомашинаясын эмӧсь двигательсӧ шонӧдантор да салонсӧ автономнӧя шонтӧд, мый лӧсьӧдӧ врачьяслӧн удж вылӧ бур условиеяс.
Таво Коми Республикаса больничаясӧ вӧлі юклӧма нин 80 выль санитарнӧй автомашина, кутшӧмъясӧс вайисны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнса первичнӧй звено выльмӧдан регионса уджтас збыльмӧдӧм могысь.
2022 во заводитчигӧн медицина учреждениеясӧ сетасны нӧшта 20 санитарнӧй машина.
Казьтыштам, «скорӧйяслысь» парк выльмӧдан уджтассӧ збыльмӧдны корӧмӧн Рочмуса Президент дорӧ шыӧдчисны «Ӧтувъя Рочму» ютырса депутатъяс.
Тайӧ могъяс вылӧ содтӧд сьӧм вичмӧдӧм йылысь водзмӧстчӧмсӧ пыртісны Рочму Федерацияса Федеральнӧй Собрание дорӧ Владимир Путинлӧн посланиеӧ.
Сідзжӧ регыдъя отсӧг сетан автопарк выльмӧдӧм йылысь водзмӧстчӧмсӧ пыртісны «Ӧтувъя Рочмулӧн» йӧзкостса уджтасӧ.
* * *
Коми Республикаса шӧр районнӧй больничаясӧ автомашинаяс юклӧм:
Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин — 12 автомашина;
Сыктывса ШРБ — 1 автомашина;
Удораса ШРБ — 2 автомашина;
Мылдінса ШРБ — 1 автомашина;
Сосногорскса ШРБ — 2 автомашина;
Интаса ШКБ — 2 автомашина;
Печораса ШРБ — 2 автомашина;
Усинскса ШРБ — 1 автомашина;
Вуктылса ШРБ — 1 автомашина;
Чилимдінса ШРБ — 1 автомашина;
Княжпогостса ШРБ — 1 автомашина;
Луздорса ШРБ — 1 автомашина;
Изьваса ШРБ — 2 автомашина;
Емдінса ШРБ — 1 автомашина.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юкӧ шогсӧ Елена Козловалӧн кадысь водз кувсьӧм вӧсна @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1680 @ 2021-12-29 @}
Владимир Уйба юкӧ шогсӧ Елена Козловалӧн кадысь водз кувсьӧм вӧсна
Кувсис Коми Республикаса гижысь котырлӧн Правлениеӧн веськӧдлысь Елена Козлова. Сылы эськӧ тырис 68 арӧс.
«Елена Васильевна пуктіс ыджыд пай коми литература сӧвмӧдӧмӧ, зілис общественнӧй уджын, республикалӧн да страналӧн литературнӧй олӧмын, пырис Рочмуса гижысь котырлӧн Правлениеӧ, ёна уджаліс том авторъяскӧд.
Ме тшӧтш шогся сылӧн рӧдвужкӧд, матыссаяскӧд, уджъёртъяскӧд, ёртъяскӧд да сылысь творчествосӧ пыдди пуктысьяскӧд», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Елена Козлова чужис 1954 вося урасьӧм тӧлысь 14 лунӧ Коми АССР-ын Емдін районса Лыаты грездын.
1971 восянь 1976 воӧдз велӧдчис КГПИ-ын филология факультетын.
1976 восянь 1978 воӧдз — шӧр велӧдан учреждениеын вӧлі роч кыв да литература велӧдысьӧн да Сосногорскса школаӧдз велӧдан учреждениеын воспитательӧн.
1978 восянь 1982 воӧдз уджаліс СССР-са наукаяс академиялӧн кыв, литература да история институтын литература да фольклор секторын лаборантӧн, туяліс коми войтырлысь фольклор.
1982 восянь 1992 воӧдз уджаліс литературнӧй консультантӧн, 1992 восянь 1995 воӧдз вӧлі Коми Республикаса гижысь котырлӧн Правлениеӧн веськӧдлысьӧс вежысьӧн, а 1995 восянь — Коми Республикаса гижысь котырлӧн Правлениеӧн веськӧдлысьӧн.
1991 восянь пырис СССР-са гижысь котырӧ, 1996 восянь пырис Рочмуса гижысь котырлӧн Правлениеӧ да вӧлі секретарӧн.
1978 восянь Е. Козлова «Войвыв кодзув» журналын йӧзӧдіс челядьлы медводдза поэтическӧй произведение, 1988 воӧ гижис «Лӧз клянича» челядьлы медводдза поэтическӧй сборник.
Сы бӧрын петісны «Нюм» проза чукӧр (1984), «Ме да Ивук вокӧй» повесьт (1992), «Лым морт» (1997), «Гӧгыля-вугыля» да «Векньыдик ордым» (2002), «Шундыр» (2007), «Туй дор бадь» (2014), «Сямтӧм зонка» (2019), а сідзжӧ драматургия произведениеяс, татшӧм пьесаяс, кыдзи: «Августын» (1988), «Вӧрса коз дорын» (1997) да «Туй дор бадь».
Е. Козловалысь гижӧдъяссӧ вуджӧдӧма швед, эст, венгр да финн кывъяс вылӧ, а висьтъяссӧ пыртӧма шӧр школаса ичӧт классъяслы литературнӧй учебникъясӧ.
2003 воӧ Е. В. Козловалы сетӧма Коми Республикаса нимӧдана уджалысь почёт ним, а 2010 воӧ «Культура юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь» — Рочму Федерацияса культураын нимӧдана уджалысь ним.
2011 воӧ «Коми челядь литература антологияысь» лоис Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн И. А. Куратов нима премияса лауреатӧн, а 2019 воӧ «Рочмулысь уна сикас войтыра литература сӧвмӧдӧмӧ уна во тӧдчана пай пуктӧмысь» сетӧма Д. Н. Мамин-Сибиряк нима премия.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Культура» нацпроект: Комиын выльмӧдӧм бӧрын воссис Национальнӧй библиотека @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1683 @ 2021-12-30 @}
«Культура» нацпроект: Комиын выльмӧдӧм бӧрын воссис Национальнӧй библиотека
Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ капитальнӧя дзоньталісны регионын медваж культура учреждение.
Ӧшым тӧлысь 29 лунӧ республикаса Юралысь Владимир Уйба участвуйтіс кыпыда восьтан церемонияын.
«Зэв бур, мый республикалы 100 во тыран воӧ миян бара эм тайӧ реликвияыс — Национальнӧй библиотекалӧн здание.
Миянлы мойвиис аддзыны тайӧ тӧдчана лоӧмторсӧ да пырӧдчыны сэтчӧ, — пасйис регионса Юралысь.
— Зданиесӧ стрӧитісны 1958 воӧ — война бӧрся сьӧкыд кадӧ.
Тайӧ кадӧ страна эз сӧмын дзоньтав заводъяс, посъяс, туйяс, но и стрӧитіс татшӧм лӧсьыд библиотекаяс.
И тайӧ абу сӧмын здание, а збыльвывса двореч — сы серти тыдалӧ, кутшӧм ёна йӧзыс радейтісны странанымӧс, чужан республиканымӧс.
Муӧдз копыр налы, кодъяс пӧртісны олӧмӧ тайӧ могъяссӧ.
Ӧнія кадӧ ми аддзам, кыдзи вежсис библиотека.
Тайӧ абу нин сӧмын тӧдӧмлунъяс видзанін, а ӧнія мобильнӧй гӧгӧртас, кӧні позьӧ шойччӧдны юр вем, нимкодясьны литератураӧн.
Торйӧн аттьӧала юрнуӧдысьясӧс, библиотекаса специалистъясӧс, стрӧитчысьясӧс — ставнысӧ, коді уджаліс да пуктіс вынсӧ, медым збыльмӧдны тайӧ тӧдчана проектсӧ.
Тайӧ бур козин республикалӧн тшупӧда пас кежлӧ, да Выль во водзвылын.
Сиа ставныдлы дзоньвидзалун, шуд, мед тіян олӧмын лоӧ сӧмын буртор».
Владимир Уйба сетіс библиотекаса уджалысьяслы Коми Республикаса канму наградаяс.
Коми Республикаса национальнӧй библиотекалӧн историяыс заводитчӧ Сыктывдін карса общественнӧй библиотекасянь.
Сы йылысь медводдза казьтылӧмсӧ пасйӧма 1837 воӧ.
1958 восянь сійӧ меститчӧ Сӧветскӧй улича вылын.
Ӧнія кадӧ тайӧ историялӧн да культуралӧн памятник.
Локтан 2022 воӧ Коми Республикаса национальнӧй библиотекалы тырӧ 185 во.
Капитальнӧя дзоньталӧм бӧрын историческӧй здание бара ловзис, а колян нэмся архитектура лӧсялӧ ӧнія технологияяскӧд.
Библиотекалысь дзоньталісны бансӧ да вевтсӧ, лӧсьӧдісны йӧрсӧ да пыранінсӧ, вежисны инженернӧй коммуникацияяссӧ, выльмӧдісны пытшкӧссӧ, ньӧбисны мебель да техника.
Выль рельсӧвӧй стеллажъяс отсӧгӧн ыдждӧдісны небӧг видзанінсӧ, сэтчӧ тӧрас 1 млн экземпляр.
Ӧні библиотекалӧн фондын 887 сюрс издание.
Восьтігкежлӧ Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерство отсӧгӧн федеральнӧй да республиканскӧй сьӧмкудъяс сьӧм тшӧт весьтӧ ньӧбӧма 8,5 сюрс выль издание.
Библиотекаӧ пуктӧма сідз шусяна «умнӧй джаджъяс» — устройствояс, кытысь позьӧ аслыд босьтны да сдайтны небӧгъяс, а сідзжӧ уна мога юӧра станцияяс (инфоматъяс), кӧні позьӧ закажитны услугаяс.
Бурланьӧ вежсис и ыджыд лыддьысян жыр, тані ӧні эм сцена да ыджыд экран.
А небӧг видзанінлӧн быд судтаын эмӧсь мобильнӧй стеллажъяс.
Ӧшым тӧлысь 30 лунӧ библиотека кутас уджавны 10 чассянь 17 часӧдз.
Выль вося каникулъяс дырйи водзӧ кутасны вуджны недыр кадся жыръясысь.
Ленинка став гажъяс вылӧ босьтӧ тайм-аут, медым вайны кольӧм оборудованиесӧ да мебельсӧ, лӧсьӧдны жыръяссӧ.
А 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 10 лунсянь выльмӧдӧм библиотека кутас примитны лыддьысьысьясӧс график серти: уджалан лунъясӧ 10 чассянь 20 часӧдз, вежалунӧ 10 чассянь 17 часӧдз, субӧтаӧ — шойччан лун.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн библиотека удж сӧвмӧдӧмӧ, видзӧмӧ да йӧзӧс сыӧн паськыда тӧдмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралысьлысь Диплом сетӧма
Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын уджалысьяслӧн котырлы.
Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль сетӧма:
Людмила Николаевна Игушевалы — наука да аналитика юкӧнӧн веськӧдлысьлы;
Елена Анатольевна Иевлевалы — фондъяс подув видзанін юкӧнса медшӧр библиотекарлы;
Нина Александровна Нестеровалы — библиография юкӧнӧн веськӧдлысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс локтысь Выль воӧн да Рӧштвоӧн! @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1686 @ 2021-12-31 @}
Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс локтысь Выль воӧн да Рӧштвоӧн!
Коми Республикаса Юралысь Владимира Уйбалӧн ним вылӧ воис Рочму Федерацияса Президентсянь чолӧмалана открытка.
«Тайӧ бур, радейтана гажъяссӧ ёнджыкасӧ пасйӧны семьякӧд ӧтув. Ми эскам, мый став бур кӧсйӧмыс збыльмас.
Медым Выль воыс козьналас тіянлы ыджыд вермӧмъяс, а тіянкӧд орччӧн мед пыр лоӧны рӧдвуж да бур ёртъяс.
Сиа дзоньвидзалун да став бурсӧ», — пасйӧма канмуса юралысьлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба Печораын нуӧдіс теплотрасса вылын авария да сылысь колясъяс бырӧдӧм серти сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1693 @ 2021-12-31 @}
Владимир Уйба Печораын нуӧдіс теплотрасса вылын авария да сылысь колясъяс бырӧдӧм серти сӧвещанньӧ
Водзӧ нуӧдӧны авария бӧрын дзоньтасян уджъяс: дасьтысьӧны орӧминын теплотрасса участок вежӧм кежлӧ, траншеяысь качайтӧны васӧ да няйтсӧ, разьӧма жугалӧм трубасӧ.
Вайӧма выль труба, став материалыс эм.
11 керкаӧ шоныдсӧ сетӧны 3 №-а котельнӧйсянь 8 №-а котельнӧйлань шоныд везъяслӧн район костын аварийнӧй йитӧд отсӧгӧн.
«Миян мог — кыдз позьӧ одйӧджык бырӧдны авариясӧ да могмӧдны шоныдӧн керкаяссӧ, медым выльвося войсӧ йӧзыс коллялісны асланыс шоныд патераясын.
Быть колӧ торйӧн видзӧдны ӧткӧн олысь вермытӧм да олӧма йӧз бӧрся, дзик ӧні ветлыны быдӧн дорӧ, видзӧдлыны, кӧдзыдӧсь-ӧ оланінъясыс, ковмас кӧ, сетны шонтӧдъяс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикаын медшӧр федеральнӧй инспектор Михаил Тырин, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович водзӧ кутасны видзӧдны авария бӧрын дзоньтасян уджъяс бӧрся, кытчӧдз уджъясыс оз помасьны.
«Кытчӧдз Печораын олысьяслы шоныдсӧ оз сетны, ми татысь огӧ мунӧй.
Неминучаяс серти оперативнӧй штаблӧн водзӧ чукӧртчылӧмыс лоас 22 часын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Выль воӧн да Рӧштвоӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1687 @ 2021-12-31 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Выль воӧн да Рӧштвоӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Выль воӧн да Рӧштвоӧн!
Тайӧ лунъясӧ миян олӧмын ӧзйӧны выль лачаяс, выль планъяс да мӧвпъяс.
Ми коллялам важ восӧ да эскам, мый локтан воыс ваяс унджык буртор.
2021 воӧ миян радейтана Коми Республикалы тырис 100 во.
Вӧвлӧмасӧ пыдди пуктӧмӧн индам водзӧ вылӧ нырвизь: лӧсьӧдӧма экономика выльмӧдан да сӧвмӧдан проектъяс, вӧр-ва озырлун перйӧмсянь ми вуджам сырьёкӧд йитчытӧм юкӧнъяс сӧвмӧдӧм вылӧ, та дырйи кыпӧдам миян подув юкӧнъясын пыдіа переработайтӧмлысь пайсӧ.
Колӧ, медым йӧзыс кӧсйисны уджавны да овны республикаын.
Ми паныдалам локтам восӧ ыджыд планъясӧн да водзӧ вылӧ могъясӧн.
Дона ёртъяс!
Сиа, медым выль волӧн быд лун вайис тіянлы радлун, медым тіянлы мойвиис, медым миян войвыв мулӧн быд керкаын вӧлі шуда да лада олӧм.
Мед дзоридзалӧ да сӧвмӧ Коми Республика.
Став сьӧлӧмсянь кӧсъя сины тіянлы, медым збыльмасны кӧсйӧмъясныд, крепыд дзоньвидзалун, ӧтсӧгласӧн да тыр-бура олӧм!
Чолӧмала!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Печораын теплотрасса вылын авария бырӧдӧм йылысь оперативнӧй юӧр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1692 @ 2021-12-31 @}
Печораын теплотрасса вылын авария бырӧдӧм йылысь оперативнӧй юӧр
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Коми Республикаын юралысь федеральнӧй инспектор Михаил Тырин, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович видзӧдӧны сы бӧрся, кыдзи бырӧдӧны теплотрасса вылын авариясӧ да сылысь колясъяссӧ.
Аддзӧма теплоносительлысь жугаланінсӧ биару проводкӧд вомӧнасянінын.
Ӧнія кадӧ дасьтысьӧны орӧминын теплотрасса участок вежӧм кежлӧ: траншеяысь качайтӧны васӧ да няйтсӧ, разьӧны жугалӧм трубасӧ.
Вайӧма выль труба, став материалыс эм.
Жугаланінын уджалӧны сварщикъяс, «ТЭК-Печора» ичӧт кывкутана котырын, «Горводоканал» муниципальнӧй ӧтувъя предприятиеын, «Тепловая сервисная компания» акционер котырын, «Коми тепловая компания» акционер котырын уджалысьяс.
Колясъяссӧ бырӧдӧны Неминучаысь ӧлӧдан да сійӧс бырӧдан ӧтувъя канму системаса Коми республиканскӧй системаувлӧн вынъяс да средствояс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысис уна патераа керкаясын олысьяскӧд, кытчӧ оз во шоныдыс.
Матысса кадӧ муниципалитетса администрацияын лоӧ авария да сылысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджалан сӧвещанньӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Чикшин посёлокын восьтісны природнӧй биару вылын уджалысь выль котельнӧй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1697 @ 2022-01-02 @}
Чикшин посёлокын восьтісны природнӧй биару вылын уджалысь выль котельнӧй
Тӧвшӧр тӧлысь 1 лунӧ, Печораысь Сыктывкарӧ лэбӧм водзын, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи уджалӧ Чикшин посёлокын природнӧй биару вылын автоматизируйтӧм блочно-модульнӧй котельнӧй.
Монтажнӧй уджъяс помалӧм да бура тестируйтӧм бӧрын объектлы сетісны став колана документсӧ, медым сійӧ вермис уджавны пусконаладочнӧй режимын.
Котельнӧй могмӧдас шоныдӧн да пӧсь ваӧн сюрс гӧгӧр вӧдитчысьӧс, сы лыдын посёлокса детсад, школа, ФАП, 17 олан керка.
Проектсӧ збыльмӧдӧма «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн инвестиция уджтас серти.
Выль котельнӧй кутас уджавны посёлокса из шом вылын кык котельнӧйкӧд ӧтув, медым бура прӧйдитны ломтысян кадколастсӧ.
Ӧнія технологическӧй позянлунъяс отсӧгӧн позяс чинтыны ломтаслысь да электроэнергиялысь рӧскодсӧ, бурмӧдны сетӧмсӧ да лӧсьӧдны вӧдитчан условиеяссӧ.
Из шом пыдди природнӧй биаруӧн вӧдитчӧмыс чинтас вӧр-ва вылӧ омӧль тӧдчӧмсӧ.
«2022 воӧ шоныдӧн могмӧдан система оптимизируйтӧм серти «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн инвестиция уджтас отсӧгӧн Печораса Лугӧвӧй, Набережнӧй посёлокъясын да Сыктывдін районса Час сиктын пыртасны уджӧ природнӧй биару вылын выль блочно-модульнӧй котельнӧйяс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Коми Республикаын ставрочмувывса войтыр фронтлӧн регионса юкӧнӧн юрнуӧдысьяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1699 @ 2022-01-03 @}
Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Коми Республикаын ставрочмувывса войтыр фронтлӧн регионса юкӧнӧн юрнуӧдысьяскӧд
Аддзысьлісны Выль во водзвылын.
Видлалісны Ставрочмуса войтыр фронтлысь да регионса Веськӧдлан котырлысь Коми Республикаса олысьяслы бур вылӧ ӧтувъя уджсӧ, а сідзжӧ гражданалысь олӧмсӧ бурмӧдӧм серти вӧзйӧмъяссӧ.
«Ставрочмуса войтыр фронт пыр уджалӧ медсьӧкыд мытшӧдъяскӧд, видзӧдӧ Рочмуса Президентлысь тшӧктӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма гражданалысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ, олӧмӧ пӧртӧм бӧрся, лӧсьӧдӧ вӧзйӧмъяс да, мый торйӧн нин тӧдчана, вӧчӧ ставсӧ йӧзкӧд ӧтвылысь.
Тайӧ воча йитӧдыс, канму помшуӧмъяс примитігӧн йӧзлӧн пырӧдчӧмыс отсалӧ миянлы збыльмӧдны республика водзын сулалысь могъяссӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаын ставрочмувывса войтыр фронтлӧн регионса исполкомӧн юрнуӧдысь Андрей Мишарин сетіс Коми Республикаса Юралысьлы ставрочмувывса войтыр фронтлӧн регионса юкӧнсянь вӧзйӧмъяс сы серти, кыдзи позьӧ разьны йӧзлы тӧдчана мытшӧдъяссӧ, на лыдын — сьӧкыда ветлысь гражданалы отсалӧм да вермытӧмъяслы мытшӧдтӧм гӧгӧртас лӧсьӧдӧм, медицина отсӧг бурмӧдӧм, туйяс дзоньталӧм, мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм, социальнӧй юкӧнын кадръясӧн могмӧдӧм, социальнӧй предпринимательстволы отсалӧм.
«Вӧзйӧмъяссӧ лӧсьӧдӧма миянӧн нуӧдӧм регионса конференциялӧн кывкӧртӧдъяс серти. Найӧ лоӧны Ставрочмуса войтыр фронтлӧн повесткаын медтӧдчана компонентӧн во гӧгӧр чӧж.
Найӧс ставсӧ позьӧ збыльмӧдны да найӧ йитчӧны уна йӧзлы инмана юалӧмъяскӧд.
Мукӧд вӧзйӧмсӧ ми водзынджык ыстылім Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ да миянлы воис некымын министрсянь вочакыв, сёрнитчим ӧтув уджалӧм йылысь», — висьталіс Андрей Мишарин.
Мукӧд вӧзйӧмсӧ висьталісны аддзысьлігӧн.
Ӧтиыс на пиысь йитчӧ вермытӧм челядьлы республикаын челядь лагеръясын гожся шойччӧм котыртӧмкӧд.
Ставрочмуса войтыр фронтӧ пырысьяс индісны сы вылӧ, мый объектъясӧ оз вермыны пырны сьӧкыда ветлысь челядь: зданиеясын абуӧсь пандусъяс, санитарнӧй жыръяссӧ абу лӧсьӧдӧма.
«Сійӧ, мый тайӧ сменаяссӧ таво котыртӧма, тайӧ ыджыд буртор нин, босьтны кӧ тӧд вылӧ коронавирус пандемия да сыкӧд йитчӧм дзескӧдӧмъяс.
Таысь бать-мам ёна аттьӧалӧны.
Но республикаса абу став лагерын лӧсьӧдӧма условиеяссӧ, медым сэні шойччисны вермытӧм челядь.
Та вӧсна ми индам Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволы сы вылӧ, мый татшӧм условиеяссӧ колӧ быть лӧсьӧдны.
Медым челядь, кодъяс сьӧкыда ветлӧны, омӧля кылӧны, аддзӧны, вермисны шойччыны чужан республикаын, эз видзны уна сьӧм мукӧд регионӧ ветлӧм вылӧ», — гӧгӧрвоӧдіс Ставрочмуса войтыр фронтлӧн регионса штабӧ пырысь Елена Иванова.
Коми Республикаса Юралысь ошкис вӧзйӧмсӧ: «Ті дзик правӧсь.
Ми босьтчим нин тайӧ уджӧ, кутам водзӧ сійӧс паськӧдны.
Таысь кындзи, кӧсъям сӧвмӧдны реабилитируйтан система: Льӧмъюын Иван Павлович Морозов нима дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядьлы да ныв-зонпоснилы шӧрин подув вылын кӧсъям восьтыны вогӧгӧрся реабилитируйтан комплекс.
Тайӧ ыджыд проект, кодӧс ми кӧсъям збыльмӧдны Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас серти.
Ӧні ми уджалам сы вылын, Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти сійӧс колӧ сетны 2022 вося рака тӧлысь кежлӧ».
Владимир Уйба сідзжӧ ошкис ставрочмувывса войтыр фронтлӧн регионса водзмӧстчысьяслысь вӧзйӧмсӧ сы серти, мый колӧ вынсьӧдны карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм серти уджсӧ вермытӧм йӧзлысь коланлунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
«Тайӧ юалӧмсӧ ми бура видлалім Коми Республикаса Юралысь бердын вермытӧмъяслӧн делӧяс серти сӧветлӧн заседание дырйи, Маргарита Михайловна Колпащиковакӧд да Илья Анатольевич Костинкӧд.
Талун социальнӧй объектъяс стрӧитігӧн либӧ мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдігӧн гежӧда босьтӧны тӧд вылӧ сьӧкыда ветлысь гражданаӧс да вермытӧм йӧзӧс.
Татшӧм жӧ помка вӧсна ме водзынджык вӧзйылі муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяслы, медым быдӧнлӧн вӧлі вермытӧмъяслӧн делӧяс серти отсасьысь либӧ сӧветник, кодкӧд сӧгласуйттӧг оз позь примитны татшӧм сяма ни ӧти проект.
Сы могысь, медым вермытӧм йӧзлысь коланлунъясӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн лӧсьӧдны карын да сиктын бур гӧгӧртас, колӧ торъя федеральнӧй уджтас.
Мытшӧдыс ыджыд, сійӧс колӧ разьны канму тшупӧдын», — висьталіс Владимир Уйба.
Аддзысьлӧмӧ пырӧдчисны Ставрочмуса войтыр фронтлӧн регионса исполкомӧн юрнуӧдысь Андрей Мишарин, Ставрочмуса войтыр фронтлӧн регионса юкӧнӧн ӧтув веськӧдлысьяс Михаил Ковалёв, Татьяна Астарханова да Вадим Мечетин, Ставрочмуса войтыр фронтлӧн регионса штабӧ пырысьяс Елена Иванова да Валентина Анфилатова, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев, Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр Мария Балмастова.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юкӧ шог нималана сӧветскӧй лыжница Нина Рочевалӧн кувсьӧм вӧсна @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1704 @ 2022-01-08 @}
Владимир Уйба юкӧ шог нималана сӧветскӧй лыжница Нина Рочевалӧн кувсьӧм вӧсна
Кувсис 1980 вося тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъясын призёр, мирса чемпионка, Сӧвет Союзса куимысь чемпионка, СССР-са нимӧдана спорт мастер Нина Петровна Рочева. Сылы эськӧ тырис 74 арӧс.
«Коми Республикалы тайӧ ыджыд вошӧмтор.
Кувсис нималана спортсменка, мирса чемпионка, Олимпийскӧй ворсӧмъясын призёр Нина Петровна Рочева.
Нималана лыжница, зіль морт, сійӧ уна вӧчис, медым сӧвмӧдны лыжиӧн котралӧм.
Верӧс Василий Павлович Рочевкӧд быдтіс зэв бур челядьӧс, кодъяс шедӧдісны ыджыд вермӧмъяс лызьӧн ордйысьӧмъясын.
Юка тайӧ курыд шогсӧ Нина Петровна Рочевалӧн рӧдвужкӧд, матыссаяскӧд да уджъёртъяскӧд».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Естественнӧй монополия субъектъяслӧн удж бӧрся ӧтйӧза контрольсӧ кутам нуӧдны водзӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1705 @ 2022-01-10 @}
Владимир Уйба: «Естественнӧй монополия субъектъяслӧн удж бӧрся ӧтйӧза контрольсӧ кутам нуӧдны водзӧ»
Владимир Уйба нуӧдіс Естественнӧй монополия субъектъяслӧн удж серти Коми Республикаса Юралысь бердын Ньӧбасьысьяслӧн отраслькостса сӧветлысь заседание.
Видлалісны ресурсъясӧн могмӧдан юкӧнын республикаса куим медыджыд предприятиелысь инвестиция уджтасъяссӧ: «Сыктывкарса Водоканал» ВАК, «Шоныд сетан Усинскса компания» ИКК да «Шоныд сетан Коми компания» АК.
«Естественнӧй монополия субъектъяслысь инвестиция удж планируйтӧмыс да збыльмӧдӧмыс тӧдчӧ услугаяслӧн тарифъяс да ногтуй вылӧ, инфляция вылӧ.
Мукӧддырйи естественнӧй монополия субъектъяслӧн услугаясыс веськыда йитчӧны гражданалӧн оланногкӧд да регионын инвестицияяс серти ӧтувъя серпаскӧд.
Та понда ми водзӧ кутам бура видзӧдны налӧн удж бӧрся, медъёнасӧ донъяс артмӧдан да гырысь инвестиция проектъяс збыльмӧдан юкӧнын», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Организацияясӧн юрнуӧдысьяс юӧртісны, кыдзи збыльмӧдӧма шоныдӧн могмӧдӧм, юан ва бурмӧдӧм, ортсӧ лэдзан ваяс весалӧм серти 2020 вося инвестиция уджтасъяссӧ.
Тӧдмӧдісны, кыдзи кутасны збыльмӧдны 2021 вося инвестиция уджтасъяссӧ.
«Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн 2014-2020 воясся инвестиция уджтас серти выльмӧдӧма насоснӧй станцияяслысь оборудование, пуктӧма энергетическӧй ресурсъяс арталан приборъяс, пыртӧма технологическӧй уджъяс автоматизируйтан системаяс.
Уджтас збыльмӧдӧм вылӧ компания видзис 483,5 млн шайт.
Уджтасса мероприятиеяслысь 88 % могмӧдӧма сьӧмӧн амортизируйтан отчислениеяс да нормативнӧй чуктӧс* тшӧт весьтӧ, мый урчитӧма юан ва да ва нуӧдӧм вылӧ тарифъясын.
Уджтас збыльмӧдӧм вылӧ рӧскодлӧн ӧтувъя мындаысь кольӧм 12 % — тайӧ ладмӧдан органӧн вынсьӧдӧм тариф серти ваӧн могмӧдан да ва нуӧдан централизуйтӧм системаяс дорӧ йитчӧмысь мынтысьӧм.
«Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн 2021-2023 вояс вылӧ инвестиция уджтас вылӧ планируйтӧма вичмӧдны 196,7 млн шайт.
Сьӧмсӧ веськӧдасны I подъёма насоснӧй станциялысь оборудование ӧнъяӧдӧм, Гӧрд гӧра местасянь Петрозаводск уличаӧдз II подъёма насоснӧй станциясянь водовод выльмӧдӧм, ва провод везъяс выльмӧдӧм, Сыктывкарса Алёшин местаын юан валысь ӧшмӧс санитарнӧя видзан зоналысь медводдза пояс ӧградитӧм, Човъю местаын 8 №-а да 9 №-а олан керкаяс ваӧн могмӧдӧм могысь водоразборнӧй колонка пуктӧм вылӧ да мукӧд мероприятие вылӧ.
Отраслькостса сӧветӧ пырысьяс индісны «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырӧн юрнуӧдысьяслы, мый 2022 вося дзоньтасян кадӧ колӧ бурджыка кутчысьны му уджъяс нуӧдан кадколастӧ да нуӧданногӧ.
«Шоныд сетан Усинскса компания» ичӧт кывкутана котыр збыльмӧдӧ 2019-2027 вояс вылӧ вынсьӧдӧм инвестиция уджтас.
Сэні урчитӧма, мый колӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вежны чугунысь омӧля ва шонтан пӧртъяссӧ стальысь ӧнія пӧртъяс вылӧ, выльмӧдны насоснӧй оборудование, вежны Ва шонтан шӧр котельнӧйын техническӧй оборудование да лӧсьӧдны ӧтувтӧм веськӧдлысь щит.
Проектъяссӧ збыльмӧдӧны компаниялӧн ас сьӧм (инвестиция юкӧн тарифын) да собственниклӧн — «Усинск» КК МЮ-лӧн администрациялӧн тшӧт весьтӧ.
«Шоныд сетан Усинскса компания» ичӧт кывкутана котырӧн юрнуӧдысьяс норасьӧны стрӧитчан материалъяслӧн дон кыпалӧм вылӧ (та понда пӧдраднӧй организацияяслы сьӧкыд збыльмӧдны некымын во вылӧ урчитӧм кӧсйысьӧмъяссӧ), а сідзжӧ налы оз тырмыны вылыс квалификацияа уджалысьяс.
«Миян том йӧзлӧн абу уджыс, а ті шуанныд «йӧзыс оз тырмыны».
Сідзкӧ, аслыным колӧ дасьтыны уджалысьясӧс, колӧ сёрнитчыны Усинскса политехническӧй техникумкӧд, ухтаса училищеяскӧд целевӧя велӧдчӧм йылысь да лӧсьӧдны уджалысьяслы бур условиеяс, медым найӧ кольччисны уджавны пыр кежлӧ, а эз мунны мӧд предприятиеясӧ», — вӧзйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Ваӧн могмӧдан юкӧнын «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн инвестиция удж серти уна мероприятие збыльмӧдсьӧ, медым бурмӧдны юан васӧ да медъёнасӧ стрӧитны ва весалан станцияяс.
Ва нуӧдан юкӧнын медшӧр инвестицияяссӧ веськӧдӧма канализационнӧй весалан станцияяс лӧсьӧдӧм вылӧ, сы вӧсна мый республикаса уна олан пунктын либӧ найӧ абуӧсь, либӧ найӧс колӧ выльмӧдны.
Шоныдӧн могмӧдан юкӧнын медшӧр инвестицияяссӧ веськӧдӧма шоныд сетан техническӧй оборудование вежӧм да важмӧмаяс пыдди блочно-модульнӧй котельнӧйяс пуктӧм вылӧ.
2020 во кежлӧ 15 планируйтӧм мероприятиеысь збыльмӧдӧма 12 мероприятие.
2022 во вылӧ вуджӧдӧма Кӧрткерӧс районса Шойнаты сиктын котельнӧйлысь техническӧй оборудование вежӧмсӧ. Сэні колӧ содтӧд выльмӧдны пӧим да из шом колясъяс бырӧдан установка, весалӧм ва видзан дозъяс.
Мылдін посёлокын 4 №-а из шом котельнӧйсӧ кӧсйӧны вуджӧдны биару вылӧ тарифысь ӧтдор нажӧвитӧм сьӧм тшӧт весьтӧ инвестиция уджтасысь ӧтдор, биару провод нюжӧдӧмын сьӧкыдлунъяс понда вуджӧдӧмсӧ вештӧма 2022 во вылӧ — колӧ пыртны вежсьӧмъяс проектӧ.
Удора районса Благоев посёлокын колис наклоннӧя буритны, медым йитны ва весалан станциясӧ.
Республикаса Юралысь Владимир Уйба кывкӧрталіс, мый ресурсъясӧн могмӧдысь организацияяслы колӧ збыльмӧдны 2022 во кежлӧ став сетӧм кӧсйысьӧмсӧ.
Та дырйи бурмӧдны услугаяслысь зумыдлунсӧ да ногтуйсӧ колӧ сӧмын тарифын инвестицияяс тшӧт весьтӧ, вӧдитчысьяслысь содтӧд сьӧм кыскытӧг.
*Нормативнӧй чуктӧссӧ арталӧ ладмӧдысь орган быд во тарифъяс урчитігӧн мындаын, мыйта оз вевтырт производстволӧн рӧскодысь 7 %.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Дмитрий Черницынӧс мездӧма Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1708 @ 2022-01-11 @}
Дмитрий Черницынӧс мездӧма Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинысь
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 11 лунсянь Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысьлысь могъяссӧ кутас олӧмӧ пӧртны Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысьӧс вежысь Юлия Котова.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 10 лунся 1-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Дмитрий Александрович Черницынӧс Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 10 лунся 2-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 11 лунсянь индыны Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Юлия Сергеевна Котоваӧс, Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысьӧс вежысьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса печать лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1713 @ 2022-01-13 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса печать лунӧн
«Йӧзӧс юӧртан средствоясын да полиграфия предприятиеясын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Рочмуса печать лунӧн!
Республикаса йӧзӧс юӧртан средствоясын уджалӧ сюрс гӧгӧр морт. Найӧ зіля юӧртӧны регионын да странаын став тӧдчана лоӧмтор йылысь, пуктӧны ыджыд пай зумыдлун да сӧгласлун видзӧмӧ.
Отрасльса ветеранъяс асланыс уджӧн петкӧдлӧны том йӧзлы пример.
2021 во вӧлі озыр уна сикас мероприятиеӧн. На йылысь гижисны карса, районса, республикаса газет-журналын, а сідзжӧ йӧзӧс юӧртан электроннӧй средствоясын.
Торйӧн колӧ пасйыны, кутшӧм бура ті тӧдмӧдінныд олысьясӧс коронавирус пандемия йылысь стӧч юӧрӧн.
Та йылысь юӧрсӧ позис тӧдмавны уналаысь, но медшӧр пыдди пуктана ӧшмӧсӧн бара лоисны йӧзӧс юӧртан официальнӧй средствояс.
Ӧнія кадӧ журналистъяслы колӧ ӧтпырйӧ уджавны уна сикас нырвизьын, анализируйтны да сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн лӧсьӧдны тӧдмӧгъяс, зіля вуджны ӧти форматысь мӧд вылӧ, да та дырйи гижны бур материал.
Мед тіян творчество, восьсалун, веськыдлун, чужан республикаӧс радейтӧм отсаласны венны став сикас сьӧкыдлунсӧ, збыльмӧдны уджын тӧдчана могъяс.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, творчествоын ыджыд вермӧмъяс, мӧрччана да вунӧдлытӧм материалъяс!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс «Василей» фестивальӧ пырӧдчысьясӧс да гӧсьтъясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1715 @ 2022-01-13 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс «Василей» фестивальӧ пырӧдчысьясӧс да гӧсьтъясӧс
Кыдзи и пыр, Важ Выль во водзвылын, тӧвшӧр тӧлысь 13 лунӧ, Кулӧмдін сиктса Культура керкаын юргис «Василей» ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм XXIX республиканскӧй фестиваль.
Гаж вылӧ волісны Сыктывкарысь, Изьва, Койгорт, Кӧрткерӧс, Сосногорск, Сыктывдін, Сыктыв, Удора да Кулӧмдін районъясысь, а сідзжӧ Вежа Петыркарысь сьылысьяс да композиторъяс.
«Фестивальсӧ оз прӧста шуны миян республикаын медтӧдчана гажъяс лыдысь ӧтиӧн.
Уналы — тайӧ творчествоын тӧдчана тшупӧд, мый ышӧдӧ мунны водзӧ.
Тайӧ торйӧн нин тӧдчана налы, кодъяс медводдзаысь видлӧны асьнысӧ композитор, поэт, сьылысь уджын.
Ме тӧда, мый талун участникъяс пӧвстын татшӧм йӧзыс эмӧсь.
Эска, мый конкурсантъяслӧн енбиыс, йӧзкостса сьыланкыв дорӧ муслуныс воасны сьӧлӧм вылӧ видзӧдысьяслы да жюриӧ пырысьяслы», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Сідзжӧ Владимир Уйба чолӧмаліс 75 арӧс тыртӧмӧн Василий Григорьевич Лодыгинӧс, «Василейлы» подув пуктысьяс пиысь ӧтиӧс: «Василий Григорьевич, чолӧмала юбилейӧн!
Йӧзыс радейтӧны тіянлысь творчествонытӧ, енбинытӧ.
Сиа Тіянлы куслытӧм ловби, помтӧм вын да, дерт жӧ, творчествоын выль вермӧмъяс».
Фестивальлӧн конкурсӧ пырис 15 сьыланкыв.
Найӧ юргасны нёль номинацияын: «Чужан му йылысь сьыланкыв», «Радейтчӧм йылысь сьыланкыв», «Том йӧзлӧн сьыланкыв» да «Шмонитана сьыланкыв».
Кыдзи пасйӧны котыртысьяс, фестивальыс вочасӧн паськалӧ, а артистъясыс, кодъяс фестиваль вылын водзынсӧ сӧмын сьылісны, видлӧны асьнысӧ выль сикас творчествоын.
Жюриӧ пырӧны — Рочму Федерацияса культураын нимӧдана уджалысь, Коми Республикаса нимӧдана уджалысь Виктор Напалков, Коми Республикаса искусствоын почёта уджалысь Владимир Юрковский, Коми Республикаса нимйӧза артист Сергей Гусев, Рочмуса Гижысь котырӧ пырысь Елена Ельцова, а сідзжӧ Йӧзкост творчество сӧвмӧдан да тӧдӧмлун кыпӧдан шӧринӧс петкӧдлысьяс Людмила Баева да Ирина Любименко.
Налы ковмас донъявны петкӧдчӧмъяссӧ, индыны гран-при босьтысьӧс да номинацияясын вермысьясӧс.
Видзӧдысьяс тшӧтш вермасны сетны ассьыныс гӧлӧссӧ медбур сьыланкыв вӧсна.
* * *
«Василей» гаж чужис 1993 воӧ.
Сэки сійӧ вӧлі район тшупӧда фестивальӧн. Подувсӧ сылы пуктісны куим Василей: Василий Гущин, Василий Лодыгин да Василий Чувьюров.
«Василей» районнӧй фестивальсӧ нуӧдӧны тӧвшӧр тӧлысь 13 лунӧ, стӧчджыка кӧ, Василей рытӧ.
Некымын воӧн ичӧтик гаж быдмис «Василей» ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм республиканскӧй фестивальӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Чужан му» сьыланкыв босьтіс «Василей» фестиваль вылын гран-при @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1716 @ 2022-01-13 @}
«Чужан му» сьыланкыв босьтіс «Василей» фестиваль вылын гран-при
Сьыліс Валентина Лебедева, сійӧ жӧ гижис шыладсӧ.
Кывъясыс — Нина Обрезковалӧн.
Шылада конкурсын вермысьяслы медшӧр наградасӧ сетіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талунъя рытыс прӧйдитіс зэв бура.
Аттьӧала участвуйтысьясӧс, котыртысьясӧс, артистъясӧс, авторъясӧс да сьылысьясӧс тайӧ гажсӧ кыпыда котыртӧмысь да нуӧдӧмысь.
abu
Кыдзи талун сьывсис, ставыс заводитчӧ чужан му да сылӧн аддзывлытӧм аслыспӧлӧслун дорӧ муслунсянь.
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала вермысьясӧс.
Сиа «Василейлы», кыдзи шулывлӧны, кузь, шуда да тыр-бур олӧм.
Дерт, ни ӧти татшӧм гаж оз вермы лоны видзӧдысьтӧг, сылӧн отсӧгтӧг да радейтӧмтӧг.
Аттьӧала видзӧдысьясӧс сьылысьяссӧ да авторъяссӧ шоныда примитӧмысь.
Кыдзи пасйис Сергей Владимирович [Рубан, Кулӧмдін районса администрацияӧн юрнуӧдысь — пасйӧд], кытчӧдз часіыс оз во 12 часӧдз, Кулӧмдінӧ оз во Выль во.
А ме шуа: кытчӧдз оз сьыв «Василей», республикаын оз заводитчы Выль во.
«Василей» сьыліс, Выль воӧн!
Ставлы шуд, тыр-бур олӧм да став бурсӧ!», — сиис республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс прокуратура органъясса уджалысьясӧс служебнӧй долглы веськыдлунысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1720 @ 2022-01-14 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс прокуратура органъясса уджалысьясӧс служебнӧй долглы веськыдлунысь
Тӧвшӧр тӧлысь 14 лунӧ Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Рочму Федерацияса прокуратураын уджалысьлӧн лунлы да Рочмуса прокуратура артмӧдӧмсянь 300 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собраниеӧ.
Таысь кындзи, таво тырӧ 100 во Коми Республикаса прокуратура артмӧдӧмсянь.
Владимир Уйба пасйис, мый прокуратура могмӧдӧ страналысь зумыдлунсӧ да безопасносьтсӧ, босьтӧ ыджыд ин гражданалысь инӧдъяс да вӧля могмӧдӧмын.
«Быд во республикаса прокуратура органъяс эрдӧдӧны 24 сюрс сайӧ оланпас торкалӧм.
Ті вӧчанныд ыджыд да тӧдчана удж сэтшӧм юкӧнъясын, кыдзи инӧда пӧрадок видзӧм, удж да оланін оланпастэчасӧ кутчысьӧм, национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм борся дӧзьӧритӧм.
Ме аттьӧала тіянӧс уджнытӧ бура тӧдӧмысь, веськыдлунысь, кывкутӧмӧн уджалӧмысь, сьӧлӧмсянь зільӧмысь, служебнӧй долг пыдди пуктӧмысь.
Торйӧн нин аттьӧала ведомствоса ветеранъясӧс.
Чолӧмала республикаса прокуратураын став уджалысьӧс да сиа крепыд дзоньвидзалун, шуд, Аймулы да Оланпаслы, йӧзлы да канмулы служитӧмын вермӧмъяс!», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сетіс прокуратура органъясса уджалысьяслы Коми Республикаса Юралысьлысь аттьӧалана письмӧяс.
* * *
Коми Республикаын оланпаслун да инӧда пӧрадок ёнмӧдӧмсӧ могмӧдӧмын, мортлысь да гражданинлысь инӧдъяс да вӧля дорйӧмын заслугаясысь Коми Республикаса Юралысьлысь аттьӧалана письмӧяс сетӧма:
Константин Владимирович Ковалевлы — Федеральнӧй оланпастэчас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся дӧзьӧр серти веськӧдланінса начальниклы, юстицияса шӧр сӧветниклы;
Игорь Викторович Колесниковлы — Федеральнӧй оланпастэчас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся дӧзьӧр серти веськӧдланінлӧн экономика да вӧр-ва видзан юкӧнын оланпастэчас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся дӧзьӧр серти юкӧнса начальниклы, юстицияса сӧветниклы;
Елена Михайловна Кузьминалы — тыр арлыдтӧмаяслӧн да том йӧзлӧн делӧяс серти юкӧнса шӧр прокурорлы, юстицияса сӧветниклы;
Денис Николаевич Кипрушевлы — Удора районса прокурорӧс вежысьлы, юстицияса сӧветниклы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба дугӧдіс республикаса Веськӧдлан котырлысь уджсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1723 @ 2022-01-17 @}
Владимир Уйба дугӧдіс республикаса Веськӧдлан котырлысь уджсӧ
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь висьталіс пресс-брифинг дырйи выльлунӧ, тӧвшӧр тӧлысь 17 лунӧ.
Татшӧм кывкӧртӧдсӧ Владимир Уйба гӧгӧрвоӧдіс сійӧн, мый республикаӧс сӧвмӧдан выль могъяссӧ колӧ збыльмӧдны нин выль командалы.
Медводз тайӧ экономика диверсифицируйтӧм да Регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас збыльмӧдӧм, Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти сійӧс колӧ вынсьӧдны 2022 вося рака тӧлысьысь оз сёрджык.
Та дырйи Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс регионса кабминӧ вӧвлӧм пырысьясӧс ӧтувъя уджысь да пасйис, мый кольӧм воыс вӧлі зэв тӧдчанаӧн да бур бӧртасаӧн: «Нуӧдӧма ыджыд ӧтувъя удж.
Пандемия дырйи экономика бурмӧдӧмкӧд йитчӧм медтӧдчана уджъяс нуӧдӧм, став социальнӧй могсӧ олӧмӧ пӧртӧм кындзи Веськӧдлан котыр збыльмӧдіс и стратегическӧй могъяс.
Пуктӧма зумыд подув республикалысь аскиа лунсӧ сӧвмӧдӧм вылӧ.
Ми выль ног видлалім Регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан стратегиясӧ.
Экономика бурмӧдӧм, уджын бур бӧртасъясӧдз унджык воӧдчӧм, бизнес нуӧдӧм вылӧ бур условиеяс лӧсьӧдӧм серти шӧр уджалан нырвизьяссӧ пыртӧма Инвестиция посланиеӧ да Коми Республикаса инвестиция декларацияӧ».
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, республикаса Веськӧдлан котырӧ выль пырысьяслӧн медтӧдчана мог — петкӧдны экономикаӧс выль бур тшупӧд вылӧ обработайтан производствояс, перъян сырьё да вӧр-ва озырлун пыдіа переработайтан производствояс сӧвмӧдӧм серти.
Тайӧ тыдовтчис 2021-2026 вояс вылӧ Коми Республикаса экономика диверсифицируйтӧм серти федеральнӧй тшупӧдын ошкӧм планын.
Документӧ пырис 50 гырысь инвестиция проект, кутшӧмъяс серти 2026 воын регионса экономикаӧ кӧсйӧны кыскыны 150 млрд шайт аспом инвестиция из шомкӧд абу йитчӧм отрасльясӧ да лӧсьӧдны выль уджалан местаяс.
«Тайӧ сетас позянлун петкӧдны регионнымӧс выль сӧвмӧдан тшупӧд вылӧ, лоас подулӧн отрасльяс экономика боксянь бурмӧдӧм вылӧ, кутшӧмъяс пӧвстын — республикаын сӧвмысь вӧр промышленносьт комплекс, видз-му овмӧс, рудаа да абу кӧрт мупытшса озырлун перйӧм.
Торйӧн колӧ видзӧдны, кыдзи бурмӧдӧны республикаса олысьяслысь олӧмсӧ, а сідзжӧ кыдзи сӧвмӧдӧны социальнӧя доръян да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнъяс, мичмӧдӧны-бурмӧдӧны каръяс да сӧвмӧдӧны оланін да коммунальнӧй инфраструктура, медым йӧзыс кӧсйисны овны да уджавны республикаын», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ выль пырысьяс йылысь юӧртасны сёрӧнджык.
Тайӧ кадӧдзыс кабминӧ пырысьяс водзӧ кутасны уджавны кывкутана могъяс олӧмӧ пӧртысьяс пыдди.
«Выль пырысьясӧс индытӧдз Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Эльмира Ахтямовна Ахмеева», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба примитіс кадръяс серти помшуӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1726 @ 2022-01-17 @}
Владимир Уйба примитіс кадръяс серти помшуӧмъяс
Коми Республикаса Юралысь кырымаліс кадръясӧс индӧм йылысь тшӧктӧмъяс.
Денис Шароновӧс мездӧма Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинысь.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 18 лунсянь Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрлысь могъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Ольга Бабина, Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрӧс вежысь.
Алексей Кузнецовӧс мездӧма Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр чинысь.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 18 лунсянь Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлысь могъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Андрей Якимов, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрӧс медводдза вежысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 17 лунся 6-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Денис Владимирович Шароновӧс Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 17 лунся 7-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Алексей Владимирович Кузнецовӧс Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 17 лунся 8-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 18 лунсянь индыны Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Ольга Викторовна Бабинаӧс, Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрӧс вежысьӧс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 17 лунся 9-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 18 лунсянь индыны Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Андрей Александрович Якимовӧс, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрӧс медводдза вежысьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Эльмира Ахмеева @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1727 @ 2022-01-18 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Эльмира Ахмеева
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 18 лунся 10-р №-а тшӧктӧм
«Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 20 статьяса 31 юкӧн серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь чинӧ индытӧдз:
1. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ пӧртны олӧмӧ Эльмира Ахтямовна Ахмеевалы, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлы — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлы.
2. Лыддьыны вынтӧмӧн Коми Республикаса Юралысьлысь 2020 во вӧльгым тӧлысь 5 лунся 332-р №-а тшӧктӧм.
3. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын омикрон-штамм паськалӧм понда ёнмӧдӧны ковидлы паныд мераяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1734 @ 2022-01-20 @}
Комиын омикрон-штамм паськалӧм понда ёнмӧдӧны ковидлы паныд мераяссӧ
Дзескӧдӧмъяссӧ пыртӧны йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ видзӧм могысь.
Тӧвшӧр тӧлысь 20 лунӧ выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штабӧн примитӧм помшуӧмъяс подув вылын пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
Коми Республикаса удж сетысьяслы колӧ:
— вуджӧдны дистанционнӧй (удалённӧй) удж вылӧ 60 арӧса да арлыдаджык уджалысьясӧс, а сідзжӧ найӧс, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс (сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъяс, лолалан органъяслӧн висьӧмъяс, диабет), оз кӧ торксьы та понда организациялӧн уджыс;
— видлавны позянлун обследуйтны уджалысьясӧс COVID-19 выль коронавирус инфекция вылӧ вежоннас 3-ысь абу этшаджыкысь COVID-19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысь вылӧ тест-системаясӧн вӧдитчӧмӧн, кутшӧмъясӧс официальнӧя пасйӧма Рочму Федерацияын.
Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы тшӧктӧма социальнӧя могмӧдан стационарнӧй организацияясын, кӧні граждана олӧны сутки чӧж (олӧмаяслы да вермытӧмъяслы керка-интернатъясын, психоневрологическӧй интернатъясын, йӧзӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетӧм серти шӧринъяс бердын стационарнӧй отделениеясын) пыртны COVID-19 коронавирус инфекцияысь ӧлӧдӧм вылӧ веськӧдӧм дзескӧдан мероприятиеяс, сы лыдын канмусянь федеральнӧй санитарно-эпидемиологическӧй дӧзьӧр збыльмӧдысь чина йӧзлӧн предписаниеяс, вӧзйӧмъяс подув вылын, сы лыдын индӧм организацияяссӧ пӧдса уджалан режим вылӧ вуджӧм.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 21 лунсянь эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз Коми Республикаын недыр кежлӧ дугӧдӧны кинотеатръяслысь (кинозалъяслысь) уджсӧ, а театръяслысь, театральнӧй да концертнӧй организацияяслысь, клуб сяма учреждениеяслысь уджсӧ кутасны збыльмӧдны видзӧдысьястӧг (залсӧ тырттӧг).
Сідзжӧ 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 21 лунсянь Коми Республикаын эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслысь уджсӧ кутасны збыльмӧдны видзӧдысьястӧг (залсӧ (трибунаяссӧ) тырттӧг).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Роман Шашевӧс мездӧма Коми Стройжилтехнадзор службаӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1739 @ 2022-01-24 @}
Роман Шашевӧс мездӧма Коми Стройжилтехнадзор службаӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь
Тӧвшӧр тӧлысь 25 лунсянь Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) службаӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн индӧма Ольга Микушеваӧс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс лӧсялана тшӧктӧмъяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 24 лунся 16-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 24 лунсянь мездыны Роман Анатольевич Шашевӧс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) службаӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 24 лунся 17-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 25 лунсянь индыны Ольга Михайловна Микушеваӧс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) службаӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1741 @ 2022-01-24 @}
Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс
Республикаса олысьяслысь дзоньвидзалунсӧ видзӧм, COVID-19 выль коронавирус инфекцияса омикрон-штаммлӧн ёна паськалӧмысь ӧлӧдӧм могысь да суткинас висьысьяслӧн лыдлысь ёна содӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн примитӧма ковидлы паныд содтӧд мераяс.
Коми Республикаын уджсӧ нуӧдысь удж сетысьяслы колӧ вуджӧдны 50 прӧчентысь унджык уджалысьсӧ дистанционнӧя (удалённӧя) уджалӧм вылӧ, тайӧ кӧ оз торк организациялысь уджалан режимсӧ.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 25 лунсянь эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы тшӧктӧма пыртны медицина организацияясын, кутшӧмъяс стационарын сетӧны психиатрическӧй отсӧг (психиатрическӧй (психоневрологическӧй) больничаясын (отделениеясын), челядьлы торъя керкаясын), дзескӧдан мероприятиеяс, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма COVID-19 выль коронавирус инфекцияысь ӧлӧдӧм вылӧ, сы лыдын индӧм организацияяссӧ пӧдса уджалан режим вылӧ вуджӧдӧмӧн.
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 25 лунсянь эпидемиологическӧй серпас бурмытӧдз культура организацияяс, кыдзи библиотекаяс, архивъяс, музейяс да выставочнӧй залъяс, недыр кежлӧ дугдӧны обслуживайтны волысьясӧс архивъясын да библиотекаясын, небӧгъяс да библиотека (архив) фондса мукӧд документ сетӧм кындзи, медым вӧдитчыны наӧн зданиеясысь (жыръясысь) ӧтдор водзвыв гижӧдчӧм да документъяс водзвыв закажитӧм серти.
Библиотекаясын, архивъясын, музейясын да выставочнӧй залъясын оз позь нуӧдны мероприятиеяс волысьяскӧд.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1743 @ 2022-01-25 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧн
«Пыдди пуктана студентъяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса студентъяслӧн лунӧн!
Студенталан вояс — олӧмын медся яръюгыд кад.
Тайӧ кад, кор мортыс корсьӧ асьсӧ, велӧдчӧ выльторйӧ, медым водзӧ сӧвмыны уджсикасын да вӧчны карьера.
Талун республикаын вылыс да шӧр тшупӧда велӧдан учреждениеясын велӧдчӧ 32 сюрс сайӧ морт.
Миян том йӧз оз сӧмын босьтны тӧдӧмлунъяс, найӧ зіля пырӧдчӧны велӧдчанінъяслӧн олӧмӧ, нуӧдӧны ӧтйӧза удж, збыльмӧдӧны проектъяс да петкӧдлӧны ассьыныс кужӧм-сямлунсӧ да вермӧмъяссӧ уджсикас да творчество конкурсъясын, спорт ордйысьӧмъясын.
Дона студентъяс!
Мед студенталан воясӧ босьтӧм тӧдӧмлуныс лоас бур подулӧн аскиа лунлы.
Эска, мый ті верманныд вӧчны бурджыкӧн чужан республикаын олӧмсӧ.
Сьӧлӧмсянь сиа ставныдлы пыр мунны водзӧ да шедӧдны выль вермӧмъяс!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба вӧзйис Сыктывкарса вӧр институтысь студентъяслы ӧтлаӧн «вежны вӧр вылӧ видзӧдлассӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1747 @ 2022-01-26 @}
Владимир Уйба вӧзйис Сыктывкарса вӧр институтысь студентъяслы ӧтлаӧн «вежны вӧр вылӧ видзӧдлассӧ»
Рочмуса студентъяслӧн лунӧ, тӧвшӧр тӧлысь 25 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь воліс регионса вӧр промышленносьт комплекслы кадръясӧс велӧданінӧ — С. М. Киров нима Вежа Петыркарса канму лесотехническӧй университетлӧн филиалӧ, чолӧмаліс велӧдчысьясӧс студентъяслӧн лунӧн — Таттян лунӧн.
«Институтын велӧдчигӧн кадсӧ колӧ коллявны пӧльзаӧн, зільны тӧдмавны выльтор да велӧдчыны уджсикас кужанлунъясӧ.
Но та дырйи сьӧлӧмъясаныд колӧ аддзыны места радейтчӧмлы, ёртасьӧмлы да, вермас лоны и, янсӧдчӧмлы.
Сиа, мед тайӧ кадыс колис паметяныд югыд, мича да бур казьтылӧмъяс.
Праздникӧн!», — чолӧмаліс республикаса Юралысь.
Институтӧ волігӧн Владимир Уйба аддзысьліс преподавательяскӧд, тӧдмасис вузса учебно-научнӧй лабораторияяслӧн уджӧн.
«Вӧр промышленносьт пыр медъёна сӧвмӧдіс республикаса экономика, — пасйис Владимир Уйба.
— Йӧз — миян медыджыд озырлун.
Мӧд озырлун — тайӧ вӧр.
Но ӧнія кадӧ ми вӧдитчам сыӧн тӧждысьтӧг.
Кык во сайын ме ветлі вӧрӧ, медым шойччыны, ӧктыны тшак да вотӧс. А республикаӧ локтӧм бӧрын ме восьті вӧрсӧ мӧд боксянь да чайта, мый вӧрсӧ колӧ керавны бӧрйӧмӧн, а оз ӧтпомся.
Татшӧм уджаланногсӧ ме кута вӧзйыны федеральнӧй тшупӧдын, сы лыдын кыдзи Рочму Федерацияса Каналан Сӧветӧ пырысь».
Коми Республикаса Юралысь чайтӧ, мый экономика боксянь вӧр юкӧнын уджсӧ колӧ вежны.
И тайӧ могыс сулалӧ тшӧтш и Сыктывкарса вӧр институт (СВИ) помалысьяс водзын.
«Республикаса вӧр промышленносьт отрасльлы колӧны уджсикасын бур специалистъяс, сы вӧсна мый ӧнія кадӧ нин Рочмуса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув ми сӧвмӧдам пыдіа переработайтан юкӧнсӧ.
Миян мог — асланым мутасын вӧчны ыджыд маржаа, дась прӧдукт, а не вузавны мӧдлаӧ миянлысь войвывса, «зарни» дӧскасӧ.
Ми виччысям тіянӧс выль, ӧнія уджалан местаяс вылӧ.
Республикаса вӧр промышленносьт комплексын найӧс лӧсьӧдасны матысса кадӧ», — стӧчмӧдіс республикаса Юралысь.
Таво вуз пасйӧ 70 во Коми Республикаын вылыс тшупӧдын вӧр велӧдӧмлы.
1952 вося косму тӧлысь 1 лунӧ Сыктывкарын воссис Ставсоюзса заочнӧй лесотехническӧй институтлӧн велӧдан-консультационнӧй пункт.
Тайӧ лунсяньыс заводитчис Сыктывкарса вӧр институтлӧн историяыс.
Ӧнія кадӧ Сыктывкарса вӧр институтын сетӧны тӧдӧмлунъяс 18 велӧдан нырвизь серти, очнӧя да заочнӧя велӧдчӧ 1400 унджык морт.
Преподавательяс лыдын эмӧсь производственникъяс — Коми Республикалӧн гырысь предприятиеясса нуӧдысь специалистъяс да юрнуӧдысьяс («Лузалес» ИКК, «Т Плюс» ПАК-лӧн «Коми» филиал, «Комитекс» АК, ФСК — ЕЭС ПАК-лӧн филиал — Магистральнӧй электрическӧй везъяслӧн Войвывса предприятие, РНА УрЮ Коми НШ ТФШ, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерство, «СЛДК» ИКК, «Монди СЛПК» АК да мукӧд).
2022/23 велӧдчан воӧ цифрӧвӧй экономикаын, аграрнӧй комплексын, туйяс стрӧитӧмын да промышленнӧй экологияын планируйтӧны восьтыны выль велӧдан нырвизьяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаӧс петкӧдлысьяс казьтыштісны Ленинград дорйысьяслысь паметь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1748 @ 2022-01-26 @}
Коми Республикаӧс петкӧдлысьяс казьтыштісны Ленинград дорйысьяслысь паметь
2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 27 лунӧ пасйӧны фашистъяслӧн блокадаысь Ленинград мездӧмсянь 78 во тырӧм.
Коми Республикаӧс петкӧдланінлӧн да «Неватас» землячестволӧн делегация участвуйтіс Пискаревскӧй мемориальнӧй кладбище вылын венокъяс да дзоридзьяс пуктӧмын.
Война кадӧ Комиын олысьяс пуктісны ыджыд пай Ленинград дорйӧмӧ да мездӧмӧ.
1942 восянь кытшӧ босьтӧм карӧ Комиысь мӧдӧдісны из шом.
Ленинград дорйигӧн пӧгибнитіс уна сюрс миян земляк.
Церемонияын участвуйтысьяс Коми Республикаса Юралысьлӧн нимсянь пуктісны венок «Мать Родина» монумент дорӧ.
Казьтылан аллеяын делегацияӧ пырысьяс ӧзтісны Ленинград дорйысьясӧс казьтылан сисьяс да пуктісны казьтылан пӧвъяс дорӧ дзоридзьяс: «Коми Республикалӧн пиян да нывъяс, ми пыр казьтылам тіянӧс да шогалам тіян вӧсна» да «Вӧркутаса шахтёръяслы, кодъяс Ленинград кар-фронт дорйигӧн да шонтігӧн сетісны ассьыныс олӧмнысӧ фронтъяс вылын, блокада дырйи да Войкытшсайса шахтаясын, нэмчӧжся паметь».
Ленинград дорйысьясӧс ыдждӧдлісны РФ МВД-лӧн Вежа Петыркарса университетын велӧдчысь курсантъяс, кодъяс чужисны Коми Республикаын.
* * *
Коми Республикаса паметь небӧг серти, Ленинград улын пӧгибнитіс 10 сюрсысь унджык миян земляк.
Налысь подвигъяссӧ нэммӧдӧма абу сӧмын Пискаревскӧй мемориальнӧй кладбищеын.
Коми Республикаысь Ленинград дорйысьяслы памятникъяс пуктӧма «Синявинскӧй высотаяс» да «Невскӧй пятачок» воинскӧй мемориалъясын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2026 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтасӧ пырас 7 медшӧр комплекснӧй нырвизь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1750 @ 2022-01-26 @}
2026 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтасӧ пырас 7 медшӧр комплекснӧй нырвизь
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы стратегическӧй документ дасьтӧм йылысь.
Татшӧм уджтассӧ федеральнӧй тшупӧдын примитны вӧзйӧмӧн Рочмуса Президент Владимир Путин дорӧ шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Водзмӧстчӧмсӧ ошкисны — республикаса Веськӧдлан котырлы Рочмуса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув тшӧктӧма дасьтыны да вынсьӧдны уджтассӧ 2022 вося рака тӧлысьӧдз.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство вӧчис ыджыд удж.
Уджтас балаӧ пырӧ некымын юкӧнысь артмӧм 7 медшӧр комплекснӧй нырвизь:
1. Экономика — уджӧн могмӧдны отсалӧм, инвестиция проектъяслы условиеяс лӧсьӧдӧм (сы лыдын промышленнӧй инфраструктура, индустриальнӧй парк лӧсьӧдӧм), экономика диверсифицируйтӧм, агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдӧм серти мероприятиеясӧн.
2. Олан мутас.
Тані олысьясӧс лёк суӧмысь видзӧм (Инта карын из шом шахта консервируйтӧм), карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм (сы лыдын гражданаӧс Ылі Войвылысь мӧдлаӧ овмӧдан юалӧмъяс, Сыктывкарса агломерация сӧвмӧдӧм серти мастер-план дасьтӧм) серти мероприятиеяс.
3. Коммунальнӧй комплексса объектъяс ӧнъяӧдӧм, сы лыдын арктикаса каръяс (Вӧркута, Инта да Усинск) ваӧн дугдывтӧг могмӧдан юалӧмъяс.
4. Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан система сӧвмӧдӧм, Вӧркута карын арктикаса медицина кластер, Сыктывкарын вируснӧй технологияяс шӧрин лӧсьӧдӧм, Сыктывкарын перинатальнӧй шӧрин стрӧитӧм.
5. Культура да искусство учреждениеяс сӧвмӧдӧм (Опера да балет театр, Коми Республикаса культура озырлун объектъяс выльмӧдӧм).
6. Социальнӧя могмӧдан учреждениеяс сӧвмӧдӧм.
7. Инфраструктураын дзескӧдӧмъяс бырӧдӧм, стӧчджыка кӧ, пассажиръясӧс муниципалитетъяс костын да муниципалитет пытшкын сынӧд транспортӧн новлӧдлӧмсӧ бурмӧдӧм, Коми Республикаса этша йӧза сикт-грездъясын сотӧвӧй связьсӧ сӧвмӧдӧм.
Ӧні нин позьӧ шуны, мый уджтас збыльмӧдӧм вылӧ ковмас 300 миллиард гӧгӧр шайт.
Тайӧ сьӧмкуд да сьӧмкудйысь ӧтдор сьӧм.
«Тӧвшӧр тӧлысь 10 лунӧ уджтас баласӧ ыстӧма Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерствоӧ.
Федеральнӧй шӧринса уджъёртъяс вӧчисны медводдза пасйӧдъяс, найӧс ми босьтім тӧд вылӧ.
Уджтас серти сьӧм мындасӧ стӧчмӧдам федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъяскӧд сӧгласуйтігӧн.
Локтан вежон заводитчигӧн ми ыстам уджтаслысь бӧръя баласӧ Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствоӧ.
Та бӧрын сійӧс колӧ дорйыны да дасьтыны Рочмуса Веськӧдлан котырлысь тшӧктӧм.
Тадзи вӧчисны нин Астрахань обласьт да Кузбасс», — юӧртіс Эльмира Ахмеева.
«Оз позь, медым уджтасыс мӧдпӧлаліс Национальнӧй проектъясса мероприятиеяссӧ.
Уджтасыс медводз колӧ сы вылӧ, медым збыльмӧдны могъяссӧ, кутшӧмъяслӧн абу сьӧмӧн могмӧдан мукӧд ӧшмӧсыс, но найӧ колӧны республикаӧс водзӧ сӧвмӧдӧм, йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Колӧ бура дасьтысьны уджтассӧ дорйӧм кежлӧ, медым Рочмуса Веськӧдлан котыр отсаліс збыльмӧдны быд проект, быд мероприятие», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан принцип лоӧ подув пуктанаӧн Коми Республикаса быд муниципалитетлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1753 @ 2022-01-28 @}
Мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан принцип лоӧ подув пуктанаӧн Коми Республикаса быд муниципалитетлы
Татшӧм мог пуктіс регионса Юралысь Владимир Уйба республикаса Веськӧдлан котырлӧн таво вылӧ медводдза заседание дырйи.
«Мутас комплекснӧя сӧвмӧдӧм — тайӧ механизм, мый сетӧ позянлун решитны могъяс гражданаӧс киссьӧм, аварийнӧй оланінысь мӧдлаӧ овмӧдӧмын, миян муниципалитетъясын комплекснӧя стрӧитчӧмын.
Сійӧ сетӧ позянлун бурмӧдны олан условиеяс, могмӧдны олысьясӧс коммунальнӧй, транспорт, инженернӧй да социальнӧй инфраструктураӧн», — пасйис Владимир Уйба.
Докладӧн сёрнитіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Игорь Кузьмичев.
Сійӧ пасйис, мый 2021 воӧ регионын тырвыйӧ лӧсьӧдӧма мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан механизмӧн вӧдитчӧм вылӧ нормативнӧй инӧда база.
Сыктывкарын мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдӧмыс отсалас могмӧдны выль оланінӧн 10 сюрс сайӧ мортӧс.
Регионса юркарын меститчӧ Коми Республикаса оланін фондлӧн 27 %.
Та дырйи Сыктывкарын колӧ мӧдлаӧ овмӧдны уна патераа 892 олан керкаысь. Найӧс шуӧма аварийнӧйӧн 2017 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун бӧрын.
Кызвын кык судтаа пу керкаыс сулалӧ кар шӧрын.
Тайӧ керкаяссӧ капитальнӧя дзоньталӧмыс оз отсав, ӧд найӧс оз позь вӧчны ӧнія нормаяслы да олысьяслӧн олан качество серти корӧмъяслы лӧсяланаӧн.
Коми Республикаса стрӧитчан министерство ӧні анализируйтӧ Сыктывкарса вит стрӧитчӧмин.
Тайӧ участокъясын оланінъяслӧн ӧтувъя площадьыс 222 сюрс квадратнӧй метр.
Мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан уджтаслӧн медводдза пилотнӧй проектӧн лоас Оплеснин — Октябр шӧртуй — Катаев — Кирпич уличаяс бердын район.
Тані сулалӧны киссьӧм да аварийнӧй кык судтаа олан керкаяс, эмӧсь овтӧм стрӧйбаяс, ӧтуволанінъяс да ӧтйӧза зданиеяс.
«Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрациякӧд ӧтвылысь дасьтӧма тайӧ районын мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдан туй карта.
Медшӧр мытшӧдыс — «Сыктывкар аэродромлысь аэродромбердса мутас лӧсьӧдӧм йылысь» Росавиациялӧн тшӧктӧд.
Документын гижӧма, мый пилотнӧй проект серти позьӧ кыпӧдны сӧмын 6 судтаӧдз уна патераа олан керкаяс.
Артмӧ, мый тайӧ мутасын 62,4 сюрс квадратнӧй метр пыдди позьӧ стрӧитны сӧмын 31,1 сюрс квадратнӧй метр оланін.
Татшӧм серпасыс лоас и мукӧд мутасын.
«Джуджда серти кутӧдыс ёна чинтӧ проектируйтан кварталлысь финансъяс да экономика боксянь кысканлунсӧ, лоас сьӧкыдджык корны татчӧ инвесторъясӧс.
Чайтам, мый колӧ пыртны вежсьӧмъяс Росавиациялӧн тшӧктӧдӧ: выль пӧв видлавны Сыктывкар аэродромлӧн подзонаясын керкаяслысь позяна джудждасӧ», — вӧзйис Игорь Кузьмичев.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс регионса Экономика сӧвмӧдан министерстволы видлавны тайӧ юалӧмсӧ Росавиациякӧд, Рочму Федерацияса транспорт министерствокӧд да «Комиавиатранс» акционер котыркӧд, коді лоӧ Сыктывкар аэропорт киын кутысьӧн.
«Веськӧдлан котырлӧн мог — зільмӧдны меставывса асвеськӧдлан органъяслысь уджсӧ республикаса став кар-районын мутасъяс сӧвмӧдӧм серти.
Таысь кындзи, тайӧ нырвизьыс лоас Регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтаслӧн юкӧнӧн.
Таво регионса Веськӧдлан котырлӧн быд заседание дырйи ми кутам видлавны муниципалитетъясын, медводз миян монокаръясын да агломерацияясын, промышленносьт кыпӧдӧмӧн мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдӧмсӧ.
Колӧ вӧчны уна удж, но ӧні кӧ тайӧс огӧ заводитӧй вӧчны, тайӧ падмӧдас республика да став муниципалитет сӧвмӧдӧмсӧ», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сёрнитіс «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн веськӧдлысьяскӧд Рочму Федерацияса Арктика зонаын инфраструктурнӧй Мегапроект йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1759 @ 2022-01-31 @}
Владимир Уйба сёрнитіс «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн веськӧдлысьяскӧд Рочму Федерацияса Арктика зонаын инфраструктурнӧй Мегапроект йылысь
Коми Республикаса Юралысь Владимира Уйба аддзысьліс удж серти «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн веськӧдлысьяс Анатолий Ткачуккӧд да Алексей Новиковкӧд. Найӧ сёрнитісны Рочму Федерацияса Арктика зонаын медтӧдчана инфраструктурнӧй Мегапроект йылысь, мый серти титанлӧн Пижмаса куйлӧд подув вылын лӧсьӧдасны национальнӧй горнопромышленнӧй кластер да стрӧитасны Сосногорск — Индига кӧрт туй, Индига саридзса джуджыд порт Войвывса саридз туй вылӧ петӧмӧн.
«Нуӧдӧма ыджыд дасьтысян удж став тшупӧдын, мый бӧрын Рочмуса Президент Владимир Путин сетіс тшӧктӧм.
Ода-кора тӧлысьӧдз колӧ сетны вӧзйӧмъяс Яран асвеськӧдлан кытшын Индига юлӧн бухта гӧгӧрын Баренцевлӧн саридзӧдз кӧрт туй маршрут лӧсьӧдӧм серти.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд да Яран асвеськӧдлан кытшса администрациякӧд топыда уджъёртасьӧмыс отсалас збыльмӧдны тайӧ могсӧ», — тӧдчӧдіс президент, «РУССКИЕ ТИТАНОВЫЕ РЕСУРСЫ» акционер котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Анатолий Ткачук.
«Проектыс зэв тӧдчана миян регионлы.
Воссясны выль производствояс, уна сюрс уджалан места, лоасны выль позянлунъяс республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмын.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр дась отсавны тайӧ могсӧ збыльмӧдӧмын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Мегапроектсӧ вӧзйис «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн да «Аеон» инфраструктурнӧй корпорацияӧн артмӧдӧм Консорциум. Сэні вермасны участвуйтны горноруднӧй да вӧр промышленносьт, транспорт, мупытшса озырлун перъян да инвестицияяс юкӧнын уджалысь рочмуса да войтыркостса уджъёртъяс.
Мегапроект вылӧ вичмӧдасны 1 трлн шайтысь унджык инвестицияяс.
Титанӧвӧй рудаяслӧн да стеклӧ лыаяслӧн Пижмаса куйлӧд подув вылын «РУСТИТАН» КГ горноруднӧй проект серти кӧсйӧны лэдзны пористӧй рутиллысь, цирконлысь, кӧрт оксидлысь, игольчатӧй волластонитлысь, донӧдӧм кварцевӧй лыаяслысь, стекольнӧй лыаяслысь, титанлӧн диоксидлысь да титанӧвӧй губкалысь вылыс качествоа концентратъяс.
Найӧ колӧны аэрокосмическӧй, суднояс стрӧитан, автомашинаяс стрӧитан, мусир да биару, лакокрасочнӧй да химическӧй промышленносьт юкӧнын ньӧбысьяслы да производительяслы.
2020 вося вӧльгым тӧлысьӧ 10 во чӧж геология туялӧмъяс нуӧдӧм бӧрын Пижмаса куйлӧдысь титанӧвӧй рудаяслысь да стеклӧ лыаяслысь видзасъяссӧ дорйӧма Мупытшса озырлунлӧн видзасъяс серти канму комиссияын.
2021 вося урасьӧм тӧлысьын Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ мупытшса озырлунӧн вӧдитчӧм серти Федеральнӧй агентство юӧртіс титанӧвӧй рудаяслысь да стеклӧ лыаяслысь медыджыд Пижмаса куйлӧд восьтӧм йылысь.
Индига саридзса кынмывлытӧм джуджыд порт лӧсьӧдан проектсӧ збыльмӧдӧ «Аеон» инфраструктурнӧй корпорация.
Проект серти нуӧдӧма инженернӧй туялӧмъяс, дасьтӧма проектводзвывса документация.
Портсӧ стрӧитӧм кежлӧ кӧсйӧны дасьтысьны 2023 воӧ.
Медводдза кадӧ сэті кутасны новлӧдлыны 8 миллион тоннаӧдз груз, а стрӧитчӧмсӧ помалӧм бӧрын — 80 миллионысь унджык тонна груз вонас.
Сосногорск-Индига кӧрт туйлысь проектсӧ збыльмӧдӧны «Аеон» корпорация да «РУСТИТАН» холдинг.
Ӧнія кадӧ дасьтӧма проектводзвывса документация, лӧсьӧдӧма туйлысь трасса, арталӧма сылысь кузьта, ваті вуджанінъяс, технико-экономическӧй параметръяс.
Сосногорск — Индига кӧрт туй стрӧитсьӧ 2035 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан, 2030 Яран асвеськӧдлан кытш сӧвмӧдан, а сідзжӧ 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегияяс серти.
Коми Республикаын Сосногорск-Индига кӧрт туй магистраль прӧйдитас «Сосногорск» МР МЮ, «Ухта» КК МЮ, «Изьва» МР МЮ да «Чилимдін» МР МЮ мутасті.
Владимир Уйба пасйис, мый проект збыльмӧдігӧн компанияяслы быть колӧ зіля пырӧдчыны тайӧ муниципалитетъяссӧ социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ.
«РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн юрнуӧдысьяс тырвыйӧ ошкисны Коми Республикаса Юралысьлысь мӧвпсӧ.
«Тайӧ мегапроектыс сӧвмӧдас Рочму Федерациялысь Арктика зонасӧ да сетас позянлун лӧсьӧдны колана условиеяс, медым перйыны аслыспӧлӧс минерально-сырьевӧй база Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын.
Республикалӧн му пытшкын дзебӧма мирын медыджыд титанӧвӧй да кварцевӧй куйлӧдъяс. Миян регион лоӧ минеральнӧй сырьё перйӧм, титанлӧн диоксидысь да кварцысь вылыс сорта прӧдукция вӧчӧм серти ставмирса шӧринӧн», — юӧртіс «РУСМИНРЕСУРСЫ» АК-са медыджыд директор — «РУСТИТАН» АК организацияӧн веськӧдлысь Алексей Новиков.
* * *
«РУСТИТАН» КГ — рочмуса горнопромышленнӧй холдинг, котыртӧма чужан мулысь промышленносьт титанысь да кварцысь вылыс переделъяса вузӧсӧн могмӧдӧм вылӧ минерально-сырьевӧй база сӧвмӧдӧм да перйӧм могысь.
«АЕОН» корпорация — веськыд инвестицияясса аспом фондлӧн да веськӧдлысь компаниялӧн, мый специализируйтчӧ гырысь индустриальнӧй активъясӧн кризислы паныд веськӧдлӧм вылӧ, дзик ӧти ӧтувтчӧм.
Корпорация инвестируйтӧ предприятиеясӧ, кӧні колӧ вужвыйӧн вежны веськӧдланногсӧ либӧ кыскыны содтӧд сьӧм уджсӧ паськӧдӧм могысь.
Пижмаса куйлӧд — меститчӧ Коми Республикаса Чилимдін районын, лоӧ титанлӧн да кварцлӧн видзасъяс, а сідзжӧ мукӧд ӧттшӧтш перъян мупытшса озырлун (циркон, зарни, алмазъяс, РЗМ) серти Рочмуын да мирын медыджыдӧн, восьтӧма 2021 воӧ РУСТИТАН» компаниялӧн группаӧн.
Индига саридзса порт — саридзса джуджыд кынмывлытӧм порт, лоӧ Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдӧмын медтӧдчана инвестиция проектӧн да лоас Войвывса саридз туйлӧн подув пунктъясысь ӧтиӧн.
«Сосногорск–Индига» кӧрт туй магистраль — стратегическӧй транспортнӧй сӧн, медым ыдждӧдны Войвывса саридз туйӧд груз новлӧдлӧмсӧ, мӧдпӧлавны минерально-сырьевӧй база, могмӧдны куйлӧдъяс туялӧм да перйӧм, а сідзжӧ кыпӧдны Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын ресурсъяс перйӧмсӧ Рочму Федерацияса Арктика зоналысь мутасъяс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм могысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын штемпелялісны Коми муын Земскӧй пошталӧн 150 волы сиӧм конверт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1763 @ 2022-02-01 @}
Сыктывкарын штемпелялісны Коми муын Земскӧй пошталӧн 150 волы сиӧм конверт
Художествоа юбилейнӧй маркасӧ штемпелялісны урасьӧм тӧлысь 1 лунӧ.
Кыпыд церемонияӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Пошта связьлӧн Коми Республикаын федеральнӧй веськӧдланінса (УФПС) директор Виталий Осипов.
Конвертсӧ лэдзисны Рочмуса Пошталӧн водзмӧстчӧм серти.
Сы вылын эмӧсь Сыктывдін карын пошта конторалӧн здание да медводдза земскӧй маркаяс.
Конвертлӧн тиражыс — 100 000 экземпляр.
Регыд найӧс ваясны регионлӧн быд пошта юкӧнӧ.
«Земскӧй пошталӧн историяыс босьтӧ ыджыд пай Коми мулӧн историяын.
Зэв тӧдчана, мый татшӧм аслыспӧлӧс конверт киын кутігӧн республикаса олысьяс унджык тӧдмаласны сы йылысь.
И 150 во сайын, и талун пошта связьлӧн услугаясӧн вӧдитчӧны республикаса олысьяс, предприятиеяс да организацияяс.
Рочмуса Пошта отсӧгӧн олысьяс, торйӧн нин сиктса олысьяс, вӧдитчӧны йӧзлы тӧдчана услугаясӧн да канму юӧртан ресурсъясӧн.
Аттьӧ поштаын уджалысьяслы кужӧм-сямлунысь да быдлунъя уджысь», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Республикалӧн историяын тӧдчана лунъяс кежлӧ пошта продукция лэдзӧм — тайӧ бур традиция, кытчӧ Рочмуса Пошта кутчысьӧ уна во нин.
Регионын паныдасьлытӧм вӧр-ва да архитектура памятникъяс, тӧдчана лоӧмторъяс пыр петкӧдчӧны пошта маркаяс да конвертъяс вылын.
Быдсикас каръясӧ да странаясӧ воигӧн найӧ висьталӧны миян му йылысь, сылӧн мичлун да аслыспӧлӧслун йылысь.
Нимкодь, мый Комиын Земскӧй пошта лӧсьӧдӧмсянь 150 во тырӧмыс сідзжӧ петкӧдлӧма пошта конверт вылын.
Мед сійӧ лоӧ регионын пошта связьлысь водзӧ сӧвмӧмсӧ петкӧдлан символӧн», — пасйис Коми Республикаын УФПС-са директор Виталий Осипов.
Пошта конверт дорӧ содтӧд вӧчӧма художествоа торъя штемпель, кӧні эмӧсь пошталӧн символъяс: конвертъяс, сюръяс, верста сюръяяс да тематика серти гижӧд.
Паныдасьлытӧм пассӧ пошта пыр ыстӧмторъяс вылӧ позьӧ пуктыны урасьӧм тӧлысь 1 лунсянь юбилейнӧй во помӧдзыс Сыктывкарса шӧр пошта юкӧнлӧн 9 №-а ӧшиньын (Ленин улича, 60).
Штемпелявны кутасны 167000 юкӧнлӧн уджалан кад серти: 8 чассянь 22 часӧдз да 9 чассянь да 18 часӧдз шойччан лунъясӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1768 @ 2022-02-02 @}
Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧ пыртӧма вежсьӧмъяс
Найӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым лӧсьӧдны Индӧдса положениеяссӧ ставрочмувывса нормаяс серти.
Сідз, Индӧдын вежсьӧмъяс серти, чиніс вахтаӧн уджалысьяслӧн быть изолируйтчан кадколастыс.
Организацияяслы, кӧні уджалӧны вахтаӧн, сэк, кор уджалысьлӧн эм ПЦР-тестъяс серти отрицательнӧй результат да абуӧсь ІgG антителӧяс, колӧ сійӧс быть изолируйтны 7 лун вылӧ (таӧдз тайӧ кадколастыс вӧлі 14 лун).
Рочмуса нормаяс серти вежсис организацияясын, кӧні сутки чӧж олӧны челядь, уджалысьяслы COVІD-19 вылӧ тест вӧчан интервалыс.
Коми Республикаса дзоньвидзалун видзан министерстволы тшӧктӧма могмӧдны ПЦР отсӧгӧн выль коронавирус инфекция вылӧ кыкысь видлалӧмсӧ. Интервал — 7 лун (таӧдз интервалыс вӧлі 14 лун).
Сідзжӧ Индӧдлысь нормаяссӧ вежӧма санаторно-курортнӧй учреждениеясӧ ветлан юкӧнын.
Ӧні локтігӧн шойччысьяслы колӧ петкӧдлыны справка сы йылысь, мый бӧръя 7 лун чӧжӧн найӧ эз контактируйтны вуджан висьӧмъясӧн, сы лыдын COVІD-19, висьысьяскӧд (водзынджык — бӧръя 14 лун чӧжӧн).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пасйис мусир да биару юкӧн сӧвмӧдӧмын медтӧдчанаторъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1770 @ 2022-02-03 @}
Владимир Уйба пасйис мусир да биару юкӧн сӧвмӧдӧмын медтӧдчанаторъяс
Коми Республикаса Юралысь урасьӧм тӧлысь 3 лунӧ участвуйтіс «Рассохинлы сиӧм лыддьысьӧмъяс» войтыркостса конференцияын, мый сиӧма нималана учёнӧй Геннадий Рассохинлӧн паметьлы. Конференциясӧ нуӧдісны Ухтаын 14-ӧдысь.
Участвуйтысьясӧс чолӧмалігӧн Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый мусир да биару юкӧнсӧ позьӧ сӧвмӧдны сӧмын наукакӧд, велӧдӧмкӧд да производствокӧд топыда йитчӧмӧн.
«Регионлы колӧны выль технологияяс, кутшӧмъяс сетасны позянлун бурджыка перйыны куйлӧдъяс да вӧдитчыны наӧн.
Конференция вылын колӧ дасьтыны юкӧнлӧн медшӧр могъяс серти ӧтувъя помшуӧмъяс», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Тайӧ могъясӧн лоӧны выль куйлӧдъяс корсьӧм да найӧс уджӧдӧм кежлӧ дасьтысьӧм, выль скважинаяс уджӧ пыртӧм, уджалысь мусир перъянінъяс бурмӧдӧм, сы лыдын Ярегаын да Усинскын, кӧні перйӧны зэв нюдз мусир.
Сідзжӧ тӧдчана нырвизьяс лыдын Владимир Уйба пасйис продукциялысь конкурентоспособносьтсӧ кыпӧдӧм, сылысь экология боксянь да потребительскӧй аслыспӧлӧслунъяссӧ бурмӧдӧм, ньӧбасьысьясӧс сырьёӧн дугдывтӧг могмӧдӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧм.
Регионса Юралысь тӧдчӧдіс, мый медъёна колӧны наука да техника боксянь выль решениеяс сы вылӧ, медым ӧлӧдны трубопроводъяс вылын аварияясысь да бырӧдны налысь колясъяссӧ, бурмӧдны мусирӧн кисьталӧм муяссӧ.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, климат вӧсна экономикаын да энергетикаын лоисны ыджыд вежсьӧмъяс.
Миян тӧдчана мог — сынӧдӧ парникӧвӧй биарулӧн этша веськалӧм дырйи отрасльяс сӧвмӧдӧм (этша углерода экономика).
«Сӧвмысь нырвизьӧн лоас этша углерода колясъяса энергоносительясӧн паськыдджыка вӧдитчӧм да быдӧнлы судзсяна медбур технологияяс пыртӧм.
Коркӧ природнӧй биарусӧ вежас водорода ломтас — медбур да экология боксянь сӧстӧм ломтас.
Коми Республика пырис Этша углерода да углеродтӧм водород да аммиак производство серти рочмуса проектъяслӧн атласӧ.
Регионын дасьтӧны водородлӧн тӧдчана производстволысь проект, мый сетас позянлун сӧвмӧдны экономика да лӧсьӧдны выль уджалан местаяс», — пасйис Владимир Уйба.
Конференция дырйи участвуйтысьяс петкӧдлісны туялӧмъяс, выль техническӧй решениеяс, проектъяс, кутшӧмъяс отсаласны воӧдчыны мусир да биару юкӧн сӧвмӧдӧм серти регионса Юралысьӧн пуктӧм могъясӧдз.
* * *
«Рассохинлы сиӧм лыддьысьӧмъяс» — войтыркостса конференция, кутшӧмӧс сиӧма Геннадий Васильевич Рассохинлӧн паметьлы — профессорлы, техническӧй наукаяс докторлы, 1980 восянь 1997 воӧдз Ухтаса индустриальнӧй институтса ректорлы.
Конференциясӧ нуӧдӧны быд во, сы вылын сёрнитӧны мусир да биару перйӧм серти тӧдчана мытшӧдъяс йылысь.
Тані чукӧртчӧны наука-туялан, проектнӧй организацияясӧс да производство предприятиеясӧс петкӧдлысьяс, Рочмуса нефтегазӧвӧй вузъясса преподавательяс, аспирантъяс, уджалысьяс.
Таво конференциясӧ нуӧдӧны очнӧя да участвуйтысьясӧс онлайн йитӧмӧн, санитарнӧй да эпидемиология боксянь правилӧясӧ да корӧмъясӧ кутчысьӧм бӧрся видзӧдӧмӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Ухтаын воссис кислороднӧй станция @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1772 @ 2022-02-03 @}
Ухтаын воссис кислороднӧй станция
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектсӧ пыртӧма уджӧ Ухта карса 1 № а больничаын.
Объект восьтан церемонияӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Тайӧ неыджыд, но республикалы зэв тӧдчана объект.
Кыдз ті помнитанныд, колян во арнас висьысьяслӧн лыдыс вӧлі зэв уна.
Висисны зэв сьӧкыда, сё пациент пиысь джынсӧ вӧлі йитӧма кислород дорӧ.
Странаса больничаясын эз тырмы кислородыс.
Сэки республикаын сійӧс видзисны суткинас 20 тоннаӧдз.
Ӧні омикрон вӧсна кислородлӧн коланлуныс бара содіс.
Пациентлы кислород дугдывтӧг вайӧмыс — миянлы тайӧ торъя кывкутӧм», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Муниципалитетӧн юрнуӧдысьяслӧн, больничаяслӧн да регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн ӧдйӧ да ӧтсӧгласӧн уджалӧмӧн объектсӧ пыртӧма уджӧ дженьыд кадколастӧ — куим тӧлысьӧн.
Модульнӧй станциясӧ могмӧдӧма кислород лэдзӧм серти кык линияӧн.
Быд линия лэдзӧ 500 литр ӧти минутӧ.
Проект збыльмӧдӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 32,5 млн шайт.
Тавося тӧвшӧр тӧлысь помын пуско-наладочнӧй уджъясыс помасисны.
Кислородсӧ сетӧны больничалӧн став юкӧнӧ, сылӧн сӧстӧмлуныс — 95 %.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны школа-детсад Изьвавом грездын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1775 @ 2022-02-04 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны школа-детсад Изьвавом грездын
Коми Республикаса Юралысь видзӧдліс объектсӧ Изьва районӧ удж серти ветлігӧн.
Ӧні сувтӧдісны нин стенъяссӧ, вевттисны подув да медводдза судтаяссӧ, монтируйтісны теплотрасса.
Дасьтӧма нин котельнӧй улӧ подув, дизель-генератор да сайӧдчан лэбувъяс (гуляйтӧм вылӧ верандаяс), гаражын эштӧдӧма кӧрӧбкасӧ да вӧчӧма нин вевтсӧ, монтируйтӧма ортсы связь везъяс, мӧд судтаын тэчӧны кирпич.
Проектсӧ заводитісны збыльмӧдны 2021 вося рака тӧлысьын.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм бӧрын объектсӧ пыртісны 2021-2022 вояс вылӧ республикаса адреснӧй инвестиция уджтасӧ.
Казьтыштам, выль школасӧ сиктса олысьяс виччысьӧны пӧшти 20 во нин.
Важыс сотчис 2003 воын чардби лыйӧмысь. Та бӧрын челядь велӧдчӧны вӧвлӧм культура керкалӧн да вузасянінлӧн выльысь оборудуйтӧм жыръясын.
Кык судтаа кирпичысь вӧчӧм выль зданиеыс лоас школаӧн 90 велӧдчысьлы да детсадйӧн 40 быдтаслы.
Тані лоӧны столӧвӧй, спорт зал, ворсан жыръяс, вежӧсъяс.
Орччӧн лоӧ гимнастика, волейбол, бадминтон вылӧ спорт площадкаяс, футболысь ворсан поле да кытшӧн котралан туй.
* * *
Изьва районса Изьвавом грездын школа-садлӧн площадьыс лоӧ 4,1 сюрс квадратнӧй метра.
Объект вылын уджалӧны 26 рабочӧй да 2 инженерно-техническӧй уджалысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса наука лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1781 @ 2022-02-08 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса наука лунӧн
“Пыдди пуктана учёнӧйяс, преподавательяс, наука уджалысьяс, аспирантъяс да студентъяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса наука лунӧн!
Тайӧ гажыс сиӧма вежӧртысьяслы да выльтор восьтысьяслы.
Тайӧ гажыс водзмӧстчысь войтырлӧн, кодъяс панйисны ассьыныс кадсӧ да сӧвмӧдӧны научно-техническӧй юкӧнсӧ.
Миян странаын пыр пыдди пуктӧны учёнӧйясӧс да донъялӧны на серти страналысь интеллектуальнӧй позянлунъяссӧ.
Коми Республика нимкодясьӧ аслас учёнӧйясӧн, наукаын вермӧмъясӧн да восьтӧмъясӧн.
Оз позь донъявны регионса наука сӧвмӧдӧмӧ Коми наука шӧринӧн пуктӧм пайсӧ.
Шӧринлӧн 7 институтса учёнӧйяс уджалӧны торъя нырвизьясын медся сьӧкыд да колана юалӧмъяс разьӧм вылын.
Школьникъяс да студентъяс вермӧны пырӧдчыны республикаса наукаӧ, тайӧс збыльмӧдӧм вылӧ эм ставыс.
Регионын прӧйдитӧны наука фестивальяс, туялан да научно-практическӧй конференцияяс.
Наука котырӧс пыдди пуктана петкӧдлысьяс!
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс наука сӧвмӧдӧмысь, выль мӧвпъясысь да найӧс збыльмӧдӧмысь, республикалы да страналы бур вылӧ уджалӧмысь.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун да шуд, выль восьтӧмъяс да сӧвмыны уджсикасын!”
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын ылӧсалісны канму тӧдчанлуна технологическӧй проектъяс збыльмӧдан план @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1791 @ 2022-02-11 @}
Комиын ылӧсалісны канму тӧдчанлуна технологическӧй проектъяс збыльмӧдан план
Урасьӧм тӧлысь 11 лунӧ республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Наука да велӧдӧм серти сӧветлысь заседание.
Пырӧдчысьяс вӧчисны регионын Наукалы да технологияяслы сиӧм во серти кывкӧртӧдъяс, кывзісны «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» Коми Республикаса мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдан шӧринлӧн удж йылысь юӧр.
«Республиканымӧс сӧвмӧдны позьӧ сӧмын наука отсӧгӧн, — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь.
— Колӧ зільджыка ышӧдны челядьӧс да том йӧзӧс, медым найӧ пырӧдчисны наука да инновация уджӧ, сӧвмӧдны регионнымӧс социальнӧя да экономика боксянь.
Медводз колӧ збыльмӧдны проектъяс, кутшӧмъяс отсаласны видзны йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ Войвылын, ышӧдны квалифицируйтӧм кадръясӧс кольччыны регионӧ да корны выльясӧс, могмӧдны передӧвӧй цифрӧвӧй, интеллектуальнӧй да производственнӧй технологияясӧн».
Тайӧ могъяссӧ кутас збыльмӧдны Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти лӧсьӧдӧм «Войвылын олысьяслысь дзоньвидзалун видзан технологияяс» Коми Республикаса мирӧвӧй тшупӧда наука да велӧдан шӧрин («ЭкоТех» НВШ).
Сійӧ ӧтувтас республикаса министерствояслысь, ведомствояслысь, наука да промышленносьт организацияяслысь уджсӧ.
Сідзжӧ шӧринлы отсасьӧны Мӧскуаса да Вежа Петыркарса медтӧдчана вузъяс.
Наука да велӧдан шӧринлӧн уджын медшӧр нырвизьяс — биомедицина, фармацевтика, экопродуктъяс, сӧстӧм гӧгӧртасса выль материалъяс.
Зэв тӧдчана тшупӧд — Арктикаса медицина кластер лӧсьӧдӧм.
Сійӧс пыртӧма 2026 воӧдз период вылӧ республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас балаӧ.
«Меддонатор — тайӧ мортлӧн дзоньвидзалун, торйӧн нин Войвыв условиеясын.
Физиология институт отсӧгӧн миян регионын бура туялӧны тайӧ темасӧ, лӧсьӧдӧма мыччӧдъяслысь ыджыд база.
Во да джын сайын на, кор ми сёрнитім Арктикаса медицина кластер йылысь, йӧзыс эз ёна гӧгӧрвоны миянӧс, а талун тайӧ наука да медицина площадкасӧ виччысьӧны», — пасйис Владимир Уйба.
Сӧветлӧн заседание дырйи петкӧдлісны дизельнӧй ломтаслысь биокомпонентъяс вӧчӧм серти да водороднӧй туялӧмъяс нуӧдан шӧрин лӧсьӧдӧм серти проектъяссӧ збыльмӧдӧмлысь медводдза бӧртасъяссӧ.
Торйӧн тӧдчӧдісны ярегаса мусир переработайтӧм да сыысь ыджыд маржаа прӧдуктъяс вӧчӧм серти проект.
Сы вӧсна, мый ярегаса мусирын уна сир, сыысь позьӧ вӧчны абу сӧмын бензин, но и мукӧдтор: туй вӧчан битум, арктикаса дизельнӧй ломтас, мавтан материалъяс, биомедицинскӧй маслӧяс.
«Республикалы тайӧ зэв колана, ме ошки и ошка, мый туялысьяс зільӧны тырвыйӧ вӧдитчыны ярегаса мусирӧн.
Ӧні мусирсӧ нуӧны мукӧд регионӧ, но сійӧ вермас вайны унджык пӧльза, кутам кӧ перерабатывайтны миян регионын», — пасйис Владимир Уйба.
Заседание бӧрын примитӧма «ЭкоТех» НВШ бердын Экспертнӧй сӧвет лӧсьӧдӧм йылысь помшуӧм. Сійӧ кутас донъявны, лӧсялӧны-ӧ збыльмӧдӧм вылӧ проектнӧй уджъясыс да дасьӧсь-ӧ найӧ.
Республикаысь туялысьяс кындзи сэтчӧ пырасны мукӧд регионысь экспертъяс. Тайӧ сетас позянлун паськӧдны проектъяссӧ федеральнӧй тшупӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Рочмуса сборнӧйлысь лызьӧн котралысьясӧс Пекинын Олимпиадаын вермӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1793 @ 2022-02-12 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Рочмуса сборнӧйлысь лызьӧн котралысьясӧс Пекинын Олимпиадаын вермӧмӧн
«Став страна видзӧдіс тайӧ ордйысьӧмсӧ да виччысис нывъяслысь вермӧмсӧ.
Ми нимкодясям миян спортсменъясӧн, странаӧн.
Аттьӧ рочмуса олимпиечьяслы, налӧн тренеръяслы, наставникъяслы, бать-мамлы!», — гижис аслас социальнӧй везъясын республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Игорь Булатовӧс мездӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1797 @ 2022-02-14 @}
Игорь Булатовӧс мездӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь чинысь
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося урасьӧм тӧлысь 14 лунӧ мездыны Игорь Борисович Булатовӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь чинысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Суйӧрсайса тышъясын усьӧм россиянаӧс казьтылан лункӧд да Афганистанысь Сӧветскӧй войскаясӧс петкӧдӧмсянь 33 во тырӧмкӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1798 @ 2022-02-15 @}
Суйӧрсайса тышъясын усьӧм россиянаӧс казьтылан лункӧд да Афганистанысь Сӧветскӧй войскаясӧс петкӧдӧмсянь 33 во тырӧмкӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Боевӧй тышъясса пыдди пуктана ветеранъяс!
Урасьӧм тӧлысь 15 лунӧ ми петкӧдлам пыдди пуктӧмнымӧс на дорӧ, кодъяс суйӧр сайын збыльмӧдісны воинскӧй долг.
Афганистан, Вьетнам, Египет, Сирия да мукӧд канму — миян Аймуса солдатъяс да офицеръяс пыр повтӧг дорйисны да дорйӧны Рочмулысь национальнӧй интересъяссӧ, отсалӧны мукӧд войтырлы.
Эз ставӧн локны гортӧ.
Миян мог видзны на йылысь паметьсӧ да юкны курыд шогсӧ налӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд.
Боевӧй тышъясса да локальнӧй конфликтъясса пыдди пуктана ветеранъяс, воин-интернационалистъяс!
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс подвигысь, сыысь мый ті водзмӧстчанныд чужан республикалӧн ӧтйӧза олӧмын.
Ми вылӧ донъялам, мый ті велӧданныд челядьӧс да том йӧзӧс радейтны да пыдди пуктыны чужан мунымӧс!
Сьӧлӧмсянь сиа тыр-бура да лада олӧм, крепыд дзоньвидзалун!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Алексей Просужихӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1799 @ 2022-02-15 @}
Алексей Просужихӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 вося урасьӧм тӧлысь 15 лунся 39-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося урасьӧм тӧлысь 15 лунӧ индыны Алексей Анатольевич Просужихӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба казьтыштіс локальнӧй конфликтъяс дырйи усьӧм воин-интернационалистъясӧс да салдатъясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1801 @ 2022-02-15 @}
Владимир Уйба казьтыштіс локальнӧй конфликтъяс дырйи усьӧм воин-интернационалистъясӧс да салдатъясӧс
Коми Республикаса Юралысь пуктіс дзоридзьяс «Шогсьысь воин» воин-интернационалистъяслы памятник да «Куслытӧм слава» мемориал дорӧ. Церемониясӧ сиӧма Афганистанысь сӧветскӧй войскаяс петкӧдӧмсянь 33 во тырӧмлы.
«Талун ми казьтылам воинъясӧс, кодъяс участвуйтісны суйӧрсайса тышъясын.
Найӧ пӧртісны олӧмӧ войтыркостса мог, видзисны мирнӧй гражданалысь олӧмсӧ, повтӧг да асьнысӧ жалиттӧг сувтісны паныд войтыркостса терроризмлы да сьӧлӧмсянь тӧждысисны Чужан му вӧсна.
Тайӧ луныс нэм кежлӧ коляс йӧзлӧн сьӧлӧманыс, кодъяслы инмис Афганскӧй войнаыс», — шуис Владимир Уйба.
* * *
Урасьӧм тӧлысь 15 лунсӧ шуӧма Суйӧрсайса тышъясын усьӧм россиянаӧс казьтылан лунӧн.
Сійӧс сиӧма 1989 воын Афганистанысь сӧветскӧй войскаяс петкӧдӧмлы.
1979-1989 воясӧ тайӧ странаын тыш дырйи пӧгибнитіс 15 сюрс гӧгӧр сӧветскӧй военнослужащӧй.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Воин-интернационалистъясӧс казьтылан лунӧ Владимир Уйба аддзысьліс Афганистанса ветеранъяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1804 @ 2022-02-15 @}
Воин-интернационалистъясӧс казьтылан лунӧ Владимир Уйба аддзысьліс Афганистанса ветеранъяскӧд
«Тайӧ лунӧ ми казьтылам воин-интернационалистъясӧс, кодъяс ладмӧдісны военнӧй конфликтъяс матыс да ылыс суйӧрсайын.
Помнитам да пыдди пуктам усьӧмаясӧс.
Тайӧ дойыс некор оз бурд.
Став шог вылӧ видзӧдтӧг овны кӧсйӧмыс тіян эз вош.
Тіянӧс ӧтувтӧ паметь да ёртасьӧм, ті водзӧ пырӧдчанныд республикалӧн йӧзкӧд да политикакӧд йитчӧм олӧмӧ», — шуис Владимир Уйба.
Юралысьлӧн кывъяс серти, Афганистанын войнаса ветеранъяс вӧліны медся зіль водзмӧстчысьясӧн Координационнӧй сӧвет котыртӧм серти.
Талун тайӧ органыс бура уджалӧ, примитӧ ветеранъяслӧн вӧзйӧмъяс вылын подулалӧм помшуӧмъяс.
Мый бӧрын сетӧны тшӧктӧмъяс республикаса Веськӧдлан котырлы, да вӧзйӧмъяссӧ пӧртӧны олӧмӧ.
Шуам, колян вося заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти збыльмӧдӧма нин Коми Республикаса Юралысьлысь тшӧктӧмъяссӧ.
Вынсьӧдӧма боевӧй тышъясса ветеранъяслы отсӧг сетан план, мый серти урчитӧма содтӧд субсидияяс сетӧм.
Войнаса ветеранъяслӧн да боевӧй тышъясын участвуйтысьяслӧн республиканскӧй госпитальлы сетісны автомашина да висьӧмъяс диагностируйтӧм да бурдӧдӧм вылӧ ӧнія оборудование, босьтісны удж вылӧ содтӧд врачьясӧс.
Госпиталь урчитіс боевӧй тышъясса ветеранъясӧс стационаръясын бурдӧдӧм вылӧ квотаяс, а республикаса медицина учреждениеяс лӧсьӧдісны налы да налӧн семьяӧ пырысьяслы дзоньвидзалун бурдӧдан мероприятиеяслысь планъяс.
«Ветеранъяслысь дзоньвидзалунсӧ видзӧмыс да бурмӧдӧмыс лоӧ зэв тӧдчанаӧн меным да регионса Веськӧдлан котырлы.
Ветеранъяслӧн ӧтйӧза организацияяслысь вӧзйӧмъяс да тшӧктӧмъяс вылӧ подуласьӧмӧн ми вӧчам став позянасӧ тайӧ нырвизьын.
Госпитальлысь техникасӧ да оборудованиесӧ ми водзӧ кутам выльмӧдны», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Таысь кындзи, республикаса Юралысьлӧн индӧд серти Комиын урчитісны Боевӧй тышъясса ветеранлысь лун, мый пасйӧны сора тӧлысь 1 лунӧ.
Коми Республика медводдзаяс лыдын петіс тайӧ водзмӧстчӧмнас, да сійӧс ошкисны странаса квайтымын гӧгӧр регион.
Торйӧн Владимир Уйба аттьӧаліс ветеранъясӧс челядькӧд да том йӧзкӧд уджалӧмысь.
«Чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдӧмыс — медтӧдчана юалӧмъяс пиысь ӧти, сыкӧд йитчӧма миян страналӧн аскиа луныс.
Колӧ ас пример вылын гӧгӧрвоӧдны, туйдӧдны том йӧзӧс», — пасйис регионса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс «бать-мамтӧм челядь» категорияысь гражданалы выль патераясысь ключьяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1805 @ 2022-02-15 @}
Владимир Уйба сетіс «бать-мамтӧм челядь» категорияысь гражданалы выль патераясысь ключьяс
Быд во Коми Республикаын 300 гӧгӧр бать-мамтӧм кагалы сетӧны выль оланін.
«Талун шуда лун — тіянлы сетісны ключьяс.
Ті дыр кутаныд казьтывлыны медводдза оланін босьтан лунсӧ.
Ӧні ті верманыд лӧсьӧдны семья, дасьтыны керка пытш.
Сиа тіянлы семья пытшкын шуда олӧм да бура быдтыны челядьӧс», — шыӧдчис бать-мамтӧм челядь дорӧ Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь стӧчмӧдіс, мый Сыктывкарын джынсьыс унджык бать-мамтӧм кагалы сетӧны ӧнія патераяс первичнӧй рынокысь. Администрация ньӧбӧ оланінсӧ пайӧн стрӧитчӧмын участвуйтӧм отсӧгӧн да стрӧитчӧмӧ инвестируйтӧм пыр.
Татшӧм уджаланногӧ колӧ пырӧдчыны и мукӧд муниципалитетлы.
«Тайӧ мытшӧдсӧ бырӧдӧм бӧрся видзӧдӧ регионса Веськӧдлан котыр.
Оланін босьтӧм вылӧ ӧчередьын сулалӧ кык сюрс гӧгӧр морт.
Ми вӧчам ставсӧ, медым дженьыд кадӧ сетны оланін ставныслы, кодлы сійӧ колӧ. Ми гӧгӧрвоам, мый йӧзыс оз вермыны уна во чӧж виччысьны канмусянь отсӧгсӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
2022 воӧ бать-мамтӧм челядьӧс оланінӧн могмӧдӧм вылӧ вичмӧдӧма 367,7 млн шайт, сы лыдын федеральнӧй сьӧмкудйысь — 54,7 млн шайт, планируйтӧны ньӧбны 227 олан жыр.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаса Оланподувлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1808 @ 2022-02-17 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаса Оланподувлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала Коми Республикаса Оланподувлы сиӧм лунӧн!
28 во нин миян регионлӧн Медшӧр оланпасыс петкӧдлӧ Рочму Федерация пытшкын Коми Республикалысь статуссӧ.
1994 вося урасьӧм тӧлысь 17 лунӧ Коми Республикаса Медвылыс Сӧвет примитіс Оланподув, кӧні петкӧдлӧма войвыв муын быд олысьлысь инӧдсӧ да сылӧн войтырлысь вӧлясӧ историческӧя артмӧм канлунсӧ видзны кӧсйӧм серти.
Республикаса Оланподув вылӧ мыджсьӧмӧн ми сӧвмӧдам регионнымӧс, зілям вӧчны сійӧс олӧм вылӧ лӧсьыдӧн да кыскыны татчӧ инвестицияяс.
Тайӧ миян ӧтувъя кӧсйӧм да быдӧн миян пӧвстысь пуктӧ пай республикаӧс сӧвмӧдӧмӧ.
Коми Республикаса пыдди путкана олысьяс!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс бур ваян уджысь, чужан му радейтӧмысь да пыдди пуктӧмысь, республиканымӧс кыпӧдны зільӧмысь.
Сиа вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын кӧсйӧны восьтыны нӧбасьысь аньяслы отсӧг сетан благотворительнӧй фондлысь регионса представительство @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1809 @ 2022-02-17 @}
Комиын кӧсйӧны восьтыны нӧбасьысь аньяслы отсӧг сетан благотворительнӧй фондлысь регионса представительство
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба дорӧ татшӧм вӧзйӧмӧн шыӧдчис «Женщины за жизнь» семьялы, мамлунлы да челядьдырлы отсӧг сетан федеральнӧй благотворительнӧй фондӧн юрнуӧдысь Наталия Москвитина.
«Фонд нуӧдӧ колана удж.
Сійӧ отсалӧ пикӧ воӧм нӧбасьысь аньяслы, отсалӧ чинтыны абортъяслысь лыдсӧ.
Тайӧ абу сӧмын отсӧг, а мортлысь олӧмсӧ видзӧм!» — тӧдчӧдіс аддзысьлігӧн Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь тӧдмӧдіс, кутшӧм отсӧг сетӧ регионса Веськӧдлан котыр, медым отсавны семьяяслы да нӧбасьысь аньяслы венны материальнӧй сьӧкыдлунъяссӧ да бурмӧдны психологическӧй аскылӧмсӧ, чинтыны абортъяслысь лыдсӧ.
Сы лыдын — медводдза да коймӧд кага чужтігӧн 150 сюрс шайт мында регионса семейнӧй капитал мынтӧм, нӧбасьысь аньяслы, кодъяс олӧны сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясын, республикаса медицина организацияясӧ мунӧм да сэтысь бӧр локтӧм вылӧ рӧскод мынтӧм.
Уджалӧны риск группаӧ веськалӧм нӧбасьысь аньяслы да мамъяслы отсӧг сетан уджтасъяс, дасьтӧма комплекснӧй регионса уджтас бала. Сылӧн мог ӧлӧдны абортъясысь да чинтыны найӧс, бурмӧдны абортӧдз консультируйтӧм, нӧбасьысь аньяслы социальнӧй да мукӧд отсӧг сетӧм.
Бура уджалӧ уна челядя семьяяслы отсӧг сетан уджтас.
Аддзысьлӧмын участвуйтысьяс кывкӧрталісны, мый республикаса Веськӧдлан котырлӧн да федеральнӧй благотворительнӧй фондлӧн ӧтувъя уджыс кутас отсавны чинтыны абортъяс, бурджыка отсавны нӧбасьысь аньяслы да налӧн семьяяслы.
Матысса кадӧ регионын кӧсйӧны восьтыны сылысь представительство.
Тані психологъяс, юристъяс, медикъяс кутасны отсавны пикӧ воӧм нӧбасьысь аньяслы да челядя семьяяслы.
Та кындзи, фонд вермас сетны кӧлуй, сёян-юан, недыр кад кежлӧ оланін, отсалас нуӧдны реабилитация челядьлы, кодъяс чужисны порокъясӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Ухта бердса Борӧвӧй посёлокын помалӧны клублысь вужвыйӧн вежӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1816 @ 2022-02-19 @}
Ухта бердса Борӧвӧй посёлокын помалӧны клублысь вужвыйӧн вежӧмсӧ
Уджсӧ нуӧдӧны «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлӧн бурвӧчан уджтас отсӧгӧн.
Урасьӧм тӧлысь 18 лунӧ объектсӧ волісны видзӧдлыны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, предприятиеса медыджыд директор, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Александр Гайворонский, Коми Республикаса ӧтйӧза палатаӧн веськӧдлысь Григорий Хатанзейский да «Ухта» КК МЮ-са юралысь Магомед Османов.
«Вужвыйӧн вежӧм бӧрын Борӧвӧй посёлокын лоӧ культура учреждение колана техническӧй оборудованиеӧн.
Ӧнія кадӧ миян ӧтувъя мог — видзны выльмӧдӧм объектсӧ, медым сійӧ уджаліс уна во, а посёлокын олысьяс лӧсьыда вермисны коллявны ассьыныс прӧст кадсӧ.
Ухтаса администрациялы колӧ корны удж вылӧ бур обслуживайтысь персоналӧс, медым найӧ колана ногӧн вермисны дӧзьӧритны зданиесӧ.
Татшӧм объектъяс бӧрся колӧ бура видзӧдны, сы вӧсна мый на гӧгӧр артмӧ да сӧвмӧ неыджыд посёлокъяслӧн инфраструктураыс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Посёлокса 1100-ысь унджык олысь коллялӧны прӧст кадсӧ сӧмын клубын.
Тані уджалӧ 17 кружок да секция, кытчӧ пырӧдчӧ 180 морт.
Учреждениелысь 1973 воӧ стрӧитӧм кирпичнӧй зданиесӧ колӧ вӧлі вужвыйӧн вежны.
2019 восянь 2022 во заводитчытӧдз пожертвование серти сёрнитчӧмъяс серти дзоньталӧма вевт, лэбула пыранін, фойе, йӧктан класс, библиотека, кружокъяс нуӧдан жыръяс да административнӧй юкӧн, вӧчӧма тӧлӧдан фасад да бурмӧдӧма йӧрсӧ.
«Ичӧт Чужан мулӧн культура» («Меставывса культура керка») ставрочмувывса проект да карса сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ бурмӧдӧма клублысь материально-техническӧй база: ньӧбӧма занятиеяс вылӧ мебель, видзӧдысьяслысь залсӧ могмӧдӧма шы да би сетан оборудованиеӧн, сценаса паськӧмӧн, лӧсьӧдӧма видзӧдысьяслысь креслӧяс.
Таво «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлӧн бурвӧчан сьӧм отсӧгӧн водзӧ кутасны дзоньтавны административнӧй юкӧн.
Коми Республикаса культура министерстволӧн сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ библиотекасӧ кӧсйӧны могмӧдны колана оборудованиеӧн.
«Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котыр отсалӧ Борӧвӧй посёлокса олысьяслы разьны медтӧдчана социальнӧй мытшӧдъяс, сы лыдын мый йитчӧма пыран туй видзӧмкӧд, Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьясӧс казьтылан обелиск лӧсьӧдӧмкӧд, фельдшер-акушер пункт могмӧдӧмкӧд, велӧдан учреждениеяслысь материально-техническӧй база сӧвмӧдӧмкӧд.
Предприятиелӧн подшефнӧй учреждениеяс лыдӧ пыртӧма детсад да школа.
Ӧнія кадӧ ас вынъясӧн ми уберитам стрӧйбаяс, кутшӧмъясӧс абу пырӧма аварийнӧй да киссьӧм оланін разян уджтасӧ.
Та йылысь юалӧмсӧ олысьяс кыпӧдісны колян вося кӧч тӧлысьӧ Владимир Викторович Уйбакӧд аддзысьлӧм дырйи», — пасйис Александр Гайворонский.
Матысса кадӧ «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котыр отсӧгӧн Борӧвӧй посёлокын лоӧ нӧшта ӧти инфраструктура объект, коді сӧвмӧдас олан пунктсӧ да сетас содтӧд уджалан местаяс — «Парась тыяс» канму вӧр-ва заказниклӧн дирекция.
Колян вося кӧч тӧлысьӧ Коми Республикаын вӧлі артмӧдӧма федеральнӧй тӧдчанлуна торйӧн ёна видзан нёльӧд вӧр-ва мутас. Сійӧ меститчӧ «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Ухтаын «Газпром» публичнӧй акционер котыр отсӧгӧн помалӧны дзоньтавны йӧзлы тӧдчана объектъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1817 @ 2022-02-19 @}
Ухтаын «Газпром» публичнӧй акционер котыр отсӧгӧн помалӧны дзоньтавны йӧзлы тӧдчана объектъяс
Уджъяссӧ нуӧдӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» публичнӧй акционер котыр (ПАК) костын уджъёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти инвестиция проектъяс, на лыдын «Ухта — Торжок — 2» магистральнӧй биару провод стрӧитан проект, збыльмӧдӧм серти.
Урасьӧм тӧлысь 18 лунӧ удж серти ветлігӧн объектъясӧ волісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Александр Гайворонский, «Ухта» КК МЮ-са юралысь — «Ухта» КК МЮ-са администрацияӧн юрнуӧдысь Магомед Османов да Коми Республикаса ӧтйӧза палатаӧн веськӧдлысь Григорий Хатанзейский.
«Аттьӧала «Газпром» компанияса да карса юрнуӧдысьясӧс бур да ӧтсӧгласа уджысь.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, культура да прӧст коллялан объектъяс кыпӧдӧм вылӧ сьӧм видзигӧн ми пуктам пай йӧзлӧн, республикалӧн аскиа лунӧ.
Став бурторнас, мый эм Ухтаын, вермӧны вӧдитчыны оз сӧмын Ухтаын олысьяс, но республикаса мукӧд муниципалитетын олысьяс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Тайӧ объектъяс пӧвстысь ӧтиыс — физиотерапевтическӧй поликлиника (ва-няйтӧн бурдӧдчанін).
«Газпром» ПАК тшӧт весьтӧ поликлиникаын дзоньталӧны варччанін пӧрччысянінъясӧн, санузелъясӧн, душӧн мыссянінъясӧн, вежлалӧны ӧшиньяс, краситасны поликлиника ортсысӧ.
Уджъяссӧ кӧсйӧны помавны косму тӧлысьын.
«Физиотерапевтическӧй поликлиникасӧ пыдди пуктӧны и Ухтаын, и республикаын.
Тайӧ регионкостса ыджыд объект.
Татчӧ пациентъяс волӧны оз сӧмын орчча муниципалитетъясысь, но и мукӧд регионысь, весиг ылыс да матыс суйӧрсайса странаясысь.
Колян во тані босьтісны услугаяс квайт сюрсысь унджык пациент, сы лыдын найӧ, кодъяс висьлісны ковидӧн», — гӧгӧрвоӧдіс республикаса Юралысь.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство ньӧбис медицина учреждениеӧ оборудование, на лыдын ударно-волновӧй, светӧвӧй, магнитнӧй да мукӧд сикас терапия вылӧ аппаратъяс, хромотерапияа гидро-аэромассажнӧй ваннаяс, кислороднӧй барокамера, массаж вӧчан пызан.
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи дзоньталӧны Ухтаын мутаскостса кага чужтан керка.
Тані дзоньнас выльмӧдісны приёмнӧй покойсӧ да медшӧр корпуслысь пристройкасӧ, выпишитан жырсӧ, вежисны груз да пассажиръясӧс новлӧдлан кык лифт, лӧсьӧдісны му веркӧсвывса вуджанінсӧ.
Нуӧдӧны уджъяс кага чужтан юкӧнса приёмнӧй покойын, пузчужӧм кагаяслы анестезиология да реанимация юкӧнын, пузчужӧм да кадысь водз чужӧм кагаяслӧн патология юкӧнын, «Мам да кага» кага чужтӧмбӧрся юкӧнын, кага чужтан юкӧнын операционнӧйӧн.
Дзоньталан жыръяслӧн ӧтувъя площадьыс — вит сюрс гӧгӧр квадратнӧй метр.
Уджъяссӧ кӧсйӧны эштӧдны ода-кора тӧлысь заводитчигӧн.
«Демография йылысь сёрнитігӧн, миянлы оз ков вунӧдны объектъяс йылысь, кӧні заводитчӧ олӧм.
Роддомъясыс кӧ лоасны мисьтӧмӧсь, лӧсьӧдтӧмӧсь, кага чужтӧмлы бура отсасьӧм йылысь весиг сёрнисӧ оз ков панны.
Ухтаын мутаскостса кага чужтан керкаын водзӧ на мунӧны капитальнӧя дзоньтасян уджъяс.
Ӧні Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн мог — могмӧдны сійӧс выль медицина оборудованиеӧн да мебельӧн, мый вылӧ ковмас республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧм», — шуис Владимир Уйба.
Ухтаын мутаскостса кага чужтан керка сетӧ отсӧг Коми Республикаса квайт районысь пациентъяслы.
Быд во тані босьтӧны медицина услугаяс регионысь 22 прӧчентысь унджык ань да примитӧны 1500 кага вайӧм.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» ПАК костын артмӧдчӧм серти Ухтаын дзоньталісны Челядьлы паркын меститчӧм мини-зооуголоклысь зданиесӧ.
Сійӧс стрӧитісны 30 во сайын том натуралистъяслы станция бердын да сійӧ лоис выль керкаӧн уна пемӧс-отказниклы.
Пемӧсъясӧс видзанінын сідзжӧ быдтывлісны уна экзотическӧй пемӧс сикас.
Сэні олісны ош, макака, карликӧвӧй ӧблезянаяс, питон, енотъяс, павлинъяс, цесаркаяс, носухаяс, дикобраз, крокодил, игуана, быдсикас грызунъяс, лэбачьяс, му-васа пемӧсъяс да черияс.
«Тайӧ челядьлы зэв шензьӧдана ин.
Но сійӧ вӧлі нин зэв шогмытӧмӧн, киссян выйын, сійӧс коліс либӧ косявны, либӧ капитальнӧя дзоньтавны.
Ми бӧрйим мӧдсӧ.
Ӧд тайӧ историческӧй места, карлӧн аслыспӧлӧслуныс.
Зоопарксӧ дзоньталісны-лӧсьӧдісны да ӧні сійӧ лӧсялӧ пемӧсъясӧс кутан став корӧмлы.
Республикаын татшӧмторйыс сэсся некӧн абу.
Ӧні карса юрнуӧдысьяслӧн могыс — конкурсъяс нуӧдӧмӧн аддзыны компетентнӧй организацияӧс, коді вермас колана ногӧн да тӧдӧмӧн котыртны зоопарклысь уджсӧ ветврачьясӧс, зоологъясӧс, специалистъясӧс корӧмӧн, кодъяс радейтӧны пемӧсъясӧс да бура тӧдӧны, кыдзи найӧс видзны», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сетіс «Газпром трансгаз Ухта» ИКК-са медыджыд директор Александр Гайворонскийлы Аттьӧалана письмӧ да сиис водзӧ бура ӧтвылысь уджавны.
«Газпром трансгаз Ухта» ИКК водзӧ кутас збыльмӧдны регионын йӧзлы тӧдчана проектъяс.
Шуам, регыдъя кадӧ ас инвестиция уджтас серти планируйтӧма стрӧитны спорт да культура комплекс, кӧні котыртасны оз сӧмын Ухталысь, но и орчча районъяслысь спорт да культура боксянь прӧст кад коллялӧмсӧ, и мый медтӧдчанаыс — выль бур ӧнія тшупӧдын.
Таысь кындзи, Ухтаын водзӧ нуӧдасны «Сияние севера» лызь да спорт база лӧсьӧдӧм-бурмӧдӧм серти уджъяс», — шуис Александр Гайворонский.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын чукӧртӧны гуманитарнӧй отсӧг ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1818 @ 2022-02-20 @}
Комиын чукӧртӧны гуманитарнӧй отсӧг ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы
Татшӧм водзмӧстчӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба.
«Ӧтувъя Рочму» партия Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув чукӧртӧ гуманитарнӧй отсӧг Ростов обласьтӧ эвакуируйтӧм ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы.
Владимир Уйба корис регионса предприятиеясӧс да организацияясӧс, а сідзжӧ олысьясӧс пырӧдчыны гуманитарнӧй акцияӧ.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Кора тіянӧс отсавны Донеч да Лугань войтыр республикаясысь Ростов обласьтӧ воӧм йӧзлы.
Ӧнія кадӧ налы колӧ отсӧг.
Ме шыӧдчи нин гуманитарнӧй отсӧгла бизнес, овмӧс нуӧдысь объектъяс дорӧ.
Ме ачым зіля тайӧ уджын да кора отсӧг ставныслысь, коді гӧгӧрвоӧ тайӧ йӧзлысь мытшӧдъяссӧ. Найӧ колисны ассьыныс керкаяс.
Эска, ті онӧ кольччӧй бокын да сьӧлӧмсянь аттьӧала зільӧмысь.
Сиа ставнымлы мирнӧй олӧм!», − шыӧдчис Владимир Уйба.
ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы медколана сёян-юанлӧн да кӧлуйлӧн лыддьӧг:
− йӧзӧс торйӧн видзан средствояс;
− ӧтчыдысь вӧдитчан тасьті-пань;
− челядьлы сёян (кос);
− кос сёян;
− тшай, кофе;
− бутыля ва;
− майтӧг да мыссьыны мукӧд коланатор;
− пинь весалан паста, пинь весалан щӧткаяс;
− ки чышкӧдъяс;
− челядьлы памперсъяс;
− туалетнӧй бумага;
− аньяслы гигиена коланаторъяс;
− васӧд салфеткаяс;
− кулеръяс;
− узьлан кӧлуй;
− шонтан пушкаяс;
− удлинительяс;
− электрочайникъяс;
− холодильникъяс;
− микроволновкаяс да мукӧдтор.
Донеч да Лугань войтыр республикаясысь воӧм йӧзлы гуманитарнӧй отсӧг примитан местаяс:
— Сыктывкар, Интернациональнӧй ул., 106, Наталья Геннадиевна Снигур, тел. 8-904-233-61-66;
— Вӧркута к., Ленин ул., 38, 311 каб., Юрий Александрович Нечаев, тел. 8-912-967-01-93;
— Вуктыл к., Комсомольскӧй ул., 20, Валентина Ивановна Терехова, тел. 8-912-861-32-79;
— Инта к., Мир ул., 26, Мария Николаевна Березина, тел. 8 912 124 58-38;
— Печора к., Булгаков ул., 22, Ксения Дмитриевна Суслова, тел. 8 912-144-76-85;
— Сосногорск к., 5 микрорайон, 41, Надежда Юрьевна Бочкова, тел. 8 908-718-79-28, 8-922-271-74-69;
— Усинск к., Мусир перйысьяслӧн ул., 33, Альбина Георгиевна Севанян, тел. 8-904-108-59-51;
— Ухта к., Чибью ул., 54, 26 каб., Людмила Николаевна Симакова, тел. 8-912-949-77-53;
— Изьва район, Изьва с., Том йӧз ул., 48, Татьяна Альбертовна Князькина, тел. 8-912-548-33-25;
— Княжпогост район, Емва к., Дзержинский ул., 110, 13 каб., Мария Григорьевна Гойда, тел. 8-909-128-36-69;
— Койгорт район, Койгорт с., Сӧветскӧй ул., 30, Евгения Сергеевна Костина, тел. 8-904-220-90-55, 8-904-220-90-52;
— Кӧрткерӧс район, Кӧрткерӧс с., Первомай ул., 25а, «Кӧрткерӧс районса ОСДШ» КР КСУ, Елена Александровна Арихина, тел. 8 904 201 31-72;
— Луздор район, Абъячой с., Шӧр ул., 4, Наталья Ивановна Лютикова, тел. 8-963-022-24-03;
— Сыктывдін район, Выльгорт с., Вӧр уличкост, 15, Владимир Николаевич Муравьев, тел. 8-904-271-34-93;
— Сыктыв район, Визин с., Сӧветскӧй ул., 35, Андрей Анатольевич Батищев, тел. 8-912-158-51-03;
— Мылдін район, Мылдін ккп., Сӧветскӧй ул., 46, 62 каб., Алексей Михайлович Васильцов, тел. 8-912-101-58-08;
— Емдін район, Айкатыла с., Школадор ул., 3, Светлана Алексеевна Сукач, тел. 8-900-981-64-14;
— Удора район, Кослан с., Гагарин ул., 8 (Йӧзкост творчество керка), Иван Александрович Коковкин, тел. 8-912-865-48-94;
— Кулӧмдін район, Кулӧмдін с., Сӧветскӧй ул., 37, Сергей Владимирович Рубан, тел. 8(82137) 94-508;
— Чилимдін район, Чилимдін с., Выль квартал, 11а, Ирина Сергеевна Чубченко, тел. 8-912-184-43-78, 8-922-588-72-55.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Чужан кывлы сиӧм войтыркостса лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1820 @ 2022-02-21 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Чужан кывлы сиӧм войтыркостса лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Чужан кывлы сиӧм войтыркостса лунӧн!
Тайӧ гажсӧ котыртіс ЮНЕСКО, медым видзны мирса став войтырлысь кывъяссӧ да культураяссӧ.
Ыджыд шуд лоны торъя войтырлӧн юкӧнӧн, бура сёрнитны да гижны чужан кыв вылын.
2022 воыс аслыспӧлӧс сыӧн, мый ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблеяӧн шуӧм серти локтан воӧ заводитчӧ Мир пасьтала вужвойтырлӧн кывъяслы сиӧм дас во, миян странаын тайӧ восӧ Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин шуис Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм воӧн.
Коми Республикаын олӧ уна сикас войтыр.
Регионса национальнӧй политикалысь мероприятиеяссӧ веськӧдӧма найӧс видзӧм да сӧвмӧдӧм вылӧ, торйӧн нин коми войтырлысь кыв да культура олысьяс пӧвстын паськӧдӧм вылӧ. Коми йӧз важысянь олӧны войвылын да накӧд йитчӧма республикалӧн нимыс.
Чужан кывлы сиӧм войтыркостса лунлы тӧдчанлунсӧ содтӧ сійӧ, мый 2022 воӧ тырӧ 650 во коми гижӧд кывлы.
Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала учёнӧйясӧс, йӧзӧс юӧртан средствояс, культура да искусство юкӧн петкӧдлысьясӧс, велӧдан юкӧнын уджалысьясӧс да общественникъясӧс, кодъяс пуктӧны ыджыд пай Коми Республикаын олысь войтырлысь чужан кывъяс, культура да традицияяс видзӧмӧ».
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Республикаса олысьяс зільӧны чукӧртӧны гуманитарнӧй отсӧг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1823 @ 2022-02-21 @}
Республикаса олысьяс зільӧны чукӧртӧны гуманитарнӧй отсӧг
Гуманитарнӧй отсӧг чукӧртӧны республикалӧн став кар-районын.
«Ӧтувъя Рочму» партиялӧн дінму юкӧнӧн котыртӧм пунктъясӧ вайӧны сёян-юан, медколанаторъяс, паськӧм, овмӧсын колана техника да мукӧдтор.
Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн дінму юкӧнса секретар Владимир Уйба корис отсавны Донеч да Лугань войтыр республикаясысь воӧм йӧзлы.
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Кора тіянӧс отсавны Ростов обласьтӧ Донеч да Лугань войтыр республикаясысь воӧм йӧзлы.
Ӧнія кадӧ налы колӧ отсӧг.
Ме шыӧдчи гуманитарнӧй отсӧгла бизнес, овмӧс нуӧдысь объектъяс дорӧ.
Ме ачым зіля тайӧ уджын да кора отсӧг ставныслысь, коді гӧгӧрвоӧ тайӧ йӧзлысь мытшӧдъяссӧ.
Найӧ колисны ассьыныс керкаяс.
Эска, ті онӧ кольччӧй бокын да сьӧлӧмсянь аттьӧала зільӧмысь.
Сиа ставнымлы мирнӧй олӧм!», − шыӧдчис войдӧр Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика дась примитны да меститны ас дорас ДНР-са да ЛНР-са олысьясӧс, кодъяслы быть ковмис мунны Украинаысь да экстреннӧя локны Рочмуӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1824 @ 2022-02-22 @}
Коми Республика дась примитны да меститны ас дорас ДНР-са да ЛНР-са олысьясӧс, кодъяслы быть ковмис мунны Украинаысь да экстреннӧя локны Рочмуӧ
Урасьӧм тӧлысь 24 лунӧдз «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын да «Лӧзым» санаторийын лӧсьӧдасны 200 мортӧс недыр кежлӧ меститан пунктъяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева кырымаліс регионса Веськӧдлан котырлысь лӧсялана шуӧм.
Таысь кындзи, котыртӧма Донеч да Лугань войтыр республикаясысь гражданаӧс, кодъяслы быть ковмис мунны Украинаысь да экстреннӧя локны Рочму Федерацияӧ, Коми Республикаын меститӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс серти ведомствокостса уджалан группа.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Илья Семиков аттьӧаліс Коми Республикаса олысьясӧс 2022 вося Тӧвся Олимпиада вылын сы вӧсна тӧждысьӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1825 @ 2022-02-22 @}
Илья Семиков аттьӧаліс Коми Республикаса олысьясӧс 2022 вося Тӧвся Олимпиада вылын сы вӧсна тӧждысьӧмысь
Чилимдін районысь лыжник пырис Пекинын классическӧй стиль серти ордйысьӧмын дас медвына спортсмен лыдӧ.
Урасьӧм тӧлысь 21 лунӧ Илья Семиковкӧд аддзысьліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Найӧ сёрнитісны регионын лыжиӧн котралӧм сӧвмӧдӧм да Сыктывдін районса Выльгорт сиктын Раиса Сметанина нима республиканскӧй лызь комплекс выльмӧдны позянлунъяс йылысь.
Владимир Уйба чолӧмаліс Илья Семиковӧс Олимпиада вылын бура петкӧдчӧмысь, сиис сылы спортын выль вермӧмъяс да эскӧдіс, мый регионса Веськӧдлан котыр пыр быд боксянь кутас отсасьны олимпиечьяслы.
«Кор Олимпийскӧй ворсӧмъясын участвуйтӧны Коми Республикаысь спортсменъяс, миян челядь, том йӧз пыр нимкодясьӧны наӧн.
Томулов аддзӧны, мый налӧн земляк Илья Семиков пырис дас медбур лыжник лыдӧ, нӧшта ӧти земляк — Юлия Ступак — босьтіс эзысь да бронза.
Тіян шедӧдӧмторъясныд ышӧдӧны том йӧзсӧ пырӧдчыны спортӧ да шедӧдны ыджыд вермӧмъяс», — шуис республикаса Юралысь.
Илья Семиков чужис Чилимдінын, Рочмуса войтыркостса тшупӧдын спорт мастер, Мирса кубоклӧн этапъясын приз босьтысь, 2021 вося Рочмуса чемпион, унаысь босьтліс приз 2019 да 2021 воясся Рочмуса чемпионатъясын.
«Кор аддзан, мый тэ вӧсна тӧждысьӧ став республика, тэ гӧгӧрвоан, мый котӧртан он сӧмын ас вӧснаыд, но и регион, Рочму вӧсна.
Ни ӧти старт вылын татшӧм аскылӧмыс абу.
Тайӧ сетӧ унджык вын да содтӧ кывкутӧмсӧ.
Кутам водзӧ бӧрйысьны гырысь турниръяс вылӧ да, кута лача, миян ставыс артмас», — шуис спортсмен.
Владимир Уйба чолӧмаліс Илья Семиковӧс локтан Айму дорйысьлӧн лунӧн да сетіс козинъяс.
* * *
XXIV Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъясын тӧвся Олимпиада вылын босьтӧм награда лыд серти Рочму пуктіс выль национальнӧй рекорд: Ворсӧмъяслӧн кывкӧртӧдъяс серти миян спортсменъяс босьтісны 32 медаль, на пиысь 6 зарни, 12 эзысь да 14 бронза.
Рочмуса спортсменъяс босьтісны мӧд места олимпийскӧй медальяслӧн ӧтувъя лыд серти, а ROC команда — ӧкмысӧд места абу официальнӧй команднӧй зачётын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс офицеръясӧс матыстчысь Айму дорйысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1826 @ 2022-02-22 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс офицеръясӧс матыстчысь Айму дорйысьлӧн лунӧн
Коми Республикаса Юралысьлӧн регионын меститчысь воинскӧй часьтъясса командиръяскӧд да военнӧй веськӧдланінса органъясӧн юрнуӧдысьяскӧд кыпыд паныдасьӧмыс вӧлі Сыктывкарын.
«Рочмуса военнослужащӧйяс бура збыльмӧдӧны пуктӧм могъяссӧ, та дырйи найӧ выльмӧдӧны, сӧвмӧдӧны выль ӧружие сикасъяс да кыпӧдӧны войскаясӧс боевӧя дасьтан тшупӧдсӧ.
Талун Рочмулӧн медтӧдчана могъяс пиын лоӧны Арктика водзӧ тӧдмалӧм да Войвылын страналысь экономика боксянь коланлунъяссӧ дорйӧм.
Тайӧ могъяссӧ миянлы колӧ збыльмӧдны ӧтвылысь.
Чолӧмала став офицерӧс да салдатӧс локтан гажӧн — Айму дорйысьлӧн лунӧн!
Сиа кыпыд ловру, крепыд дзоньвидзалун, ыджыд шуд да быд бурсӧ», — сиис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый республикаса Веськӧдлан котыр, Военнӧй комиссариат да Коми Республикаын меститчысь воинскӧй часьтъяс костын ёртасьӧмыс пыр вайӧ буртор, регионса власьтъяс дасьӧсь быд боксянь отсасьны военнӧйяслы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика медводдзаысь мӧдӧдіс ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1829 @ 2022-02-22 @}
Коми Республика медводдзаысь мӧдӧдіс ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг
Отсӧгсӧ чукӧртӧны регионса став кар-районын.
Войдӧр Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба корис чукӧртны сёян, кодӧс позьӧ дыр видзны, медколанаторъяс, челядь паськӧм, паськӧм да овмӧсын колана техника.
Сійӧ ачыс отсаліс Донеч да Лугань войтыр республикаясысь воӧм йӧзлы челядь сёянӧн, школаӧ коланаторъясӧн да гигиена средствоясӧн.
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала найӧс, коді пырӧдчис тайӧ колана уджӧ.
Йӧзыс отсалӧны сьӧлӧмсяньыс, сетӧны ставсӧ, мый вермӧны.
Донеч да Лугань войтыр республикаясысь уна йӧз воштісны оланінъяссӧ да пышйӧны тышысь Рочмуӧ — канмуӧ, коді шуис найӧс асшӧрлунаӧн.
Миян мог — отсавны налы, петкӧдлыны, мый миян страна налӧн ёрт», — аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаысь гуманитарнӧй отсӧгсӧ медводдзаысь ваясны Ростов обласьтса Шахты карӧ урасьӧм тӧлысь 24 лунӧ.
Владимир Уйба сиис водитель Геннадий Сельковлы бур туй.
«Ӧтувъя Рочму» партиялӧн регионса юкӧнӧн котыртӧм гуманитарнӧй отсӧг чукӧртан пунктъяс водзӧ примитӧны ДНР-са да ЛНР са олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Айму дорйысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1830 @ 2022-02-23 @}
Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Айму дорйысьлӧн лунӧн
Рочму Федерацияса Президентлысь чолӧмалан открыткасӧ ыстӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы.
«Миян странаын военнӧй службаыс быд кадӧ лыддьысис смел да повтӧм йӧзлӧн тӧдчана могӧн.
Тӧда, мый тадзи лоас и водзӧ, ӧд кадысь кадӧ, кӧленаысь кӧленаӧ ми вуджӧдам геройяс йылысь паметьсӧ, гӧрдитчам миян батьяслӧн да дедъяслӧн ыджыд подвигъясӧн», — пасйӧма канмуӧн юралысьлӧн шыӧдчӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Айму дорйысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1831 @ 2022-02-23 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Айму дорйысьлӧн лунӧн
«Коми Республикаын пыдди пуктана олысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала Айму дорйысьлӧн лунӧн!
Миян странаын армия да флот век бура дорйисны да дорйӧны канмулысь безопасносьтсӧ, велӧдӧны радейтны да пыдди пуктыны Чужан мунымӧс. Ми пыр нимкодясям наӧн.
Кадыс вежсьӧ, но миян салдатъяслӧн да офицеръяслӧн повтӧмлуныс да смеллуныс кыдзи мирнӧй, сідз и война кадӧ, некор оз вежсьы.
Кӧленаысь кӧленаӧ вуджӧны военнӧй вынъяслӧн традицияясыс да найӧс пыдди пуктӧмыс, кодъяс дорйисны чужан мунымӧс Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ, кодъяс збыльмӧдісны ассьыныс могсӧ локальнӧй конфликтъясын.
Муӧдз копыр налы да ыджыдсьыс-ыджыд аттьӧ.
Миян кадӧ Айму дорйысьлӧн луныс уналы лоис збыльвывса мужичӧйяслӧн лунӧн, кодъяс кывкутӧны ас семья, ас керка, Чужан му вӧсна, кодъяс оз сӧмын ыджыд подвигӧн, но и кывкутана уджӧн служитӧны Рочмулы, уджалӧны, медым сійӧ сӧвмис да дзоридзаліс.
Став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба казьтыштіс Айму дорйысьясӧс, кодъяс усисны тышъяс дырйи @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1833 @ 2022-02-23 @}
Владимир Уйба казьтыштіс Айму дорйысьясӧс, кодъяс усисны тышъяс дырйи
Коми Республикаса Юралысь пуктіс «Куслытӧм слава» мемориал да воин-интернационалистъяслы памятник дорӧ дзоридзьяс.
Талун, урасьӧм тӧлысь 23 лунӧ, Сыктывкарын прӧйдитіс кыпыд церемония.
Сэні участвуйтісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Каналан Сӧветса депутатъяс, федеральнӧй ведомствояслӧн тэчас юкӧдувъясӧн веськӧдлысьяс, боевӧй тышъясса ветеранъяс.
«Муӧдз копыр да ыджыд аттьӧ миян Айму, вӧля да асшӧрлун вӧсна усьӧмаяслы.
Муӧдз копыр ветеранъяслы, кодъяс велӧдӧны челядьӧс радейтны чужан му.
Ми некор огӧ вунӧдӧй миян геройяслысь — Айму дорйысьяслысь подвигъяссӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Выль велӧдчан во кежлӧ дасьтысьӧм йылысь сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание вылын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1836 @ 2022-02-24 @}
Выль велӧдчан во кежлӧ дасьтысьӧм йылысь сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание вылын
Заседаниесӧ нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Тайӧ юалӧм серти медшӧр докладӧн сёрнитіс регионса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова.
«Выль велӧдчан во кежлӧ велӧдчанінъяслӧн дасьлун серти юалӧмыс йитчӧ уна нырвизькӧд — безопасносьт могмӧдӧмкӧд, эпидемиялы паныд нуӧдан мероприятиеяскӧд, материально-техническӧй база бурмӧдӧмкӧд, стрӧитчӧмкӧд, дзоньтасьӧмкӧд, транспортӧн вӧдитчыны позянлунсӧ могмӧдӧмкӧд.
Та вӧсна тайӧ юалӧмсӧ колӧ видлавны быд боксянь.
Быд учреждение бӧрся колӧ видзӧдны Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлы, коді курируйтӧ тайӧ юкӧнсӧ, велӧдан министрлы, муниципальнӧй юкӧнӧн юрнуӧдысьлы да дӧзьӧр органъяслы», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Выль 2022/2023 велӧдчан во кежлӧ колӧ дасьтыны 741 велӧдан организация, на лыдын 9 детдом.
Тайӧ могъяс вылӧ федеральнӧй, республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясысь веськӧдасны 771,9 млн шайт.
Велӧдан организацияяслысь материально-техническӧй база бурмӧдӧм могысь республикаын вӧдитчӧны «Войтырлӧн сьӧмкуд» уджтаслӧн позянлунъясӧн.
Таво кӧсйӧны збыльмӧдны муниципальнӧй организацияяслысь йӧрсӧ мичмӧдӧм-лӧсьӧдӧм, зданиеяссӧ дзоньталӧм, велӧдчан да велӧдчан-лабораторнӧй оборудование, спорт кӧлуй ньӧбӧм, содтӧд тӧдӧмлун сетан организацияясӧс сӧвмӧдӧм серти войтырлысь 62 проект.
«Быд кагалӧн вермӧм» регионса проект отсӧгӧн 2022 воын кӧсйӧны дзоньтавны Койгорт районын Кажым посёлокса, Изьва районын Кыдзкар сиктса да Кулӧмдін районын Руч сиктса школаясын спорт залъяс.
Республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧтш весьтӧ кӧсйӧны сувтӧдны ывлавывса спорт площадкаяс Койгорт районын Подз сиктса, Кулӧмдін районын Немдін сиктса да Кӧрткерӧс районын Адзорӧм посёлокса школаясын.
Торъя мога федеральнӧй уджтас серти 2022-2023 воясын урчитӧма капитальнӧя дзоньтавны 7 школа.
Содтӧд заявка серти 2023 во вылӧ уджтасӧ кӧсйӧны пыртны нӧшта 7 объект.
Федеральнӧй уджтасӧ вермис эськӧ веськавны и Печора карса 4 №-а школа.
Но муниципалитетса администрация эз дасьты ас кадӧ проектно-сметнӧй документациясӧ, кӧть и кадыс вӧлі тырмымӧн.
Коми Республикаса Юралысь видіс меставывса администрацияӧс тэрмасьтӧмлунысь.
Выль велӧдчан во кежлӧ дасьтысигӧн торйӧн видлалӧны безопасносьт могмӧдан юалӧмъяссӧ.
Бӧръя воясӧ артмис бура могмӧдны безопасносьт системаясӧн велӧдан организацияясӧс, бурмӧдны налысь инженернӧй да техника боксянь, а сідзжӧ терроризмысь видзӧмсӧ.
Но ыджыд ылна либӧ сьӧм тырмытӧм вӧсна 40%-ысь унджык школа оз вермыны пуктыны инӧд видзан органъяскӧд йитчан тревога кнопкаяс, а сідзжӧ медавны квалифицируйтӧм охранаӧс.
Велӧдчанінъяссӧ охранаӧн могмӧдӧм вылӧ сьӧмсӧ колӧ кыскыны федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, школаяслы, кӧні оз вермыны пуктыны тревога кнопкаяс, колӧ сетны позянлун вӧдитчыны кутшӧмкӧ мӧд юӧртан системаӧн.
«Тайӧ юалӧмсӧ колӧ видлавны Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдан комиссия вылын инӧд видзан став органъяслӧн участвуйтӧмӧн.
Колӧ кутны тӧд вылын миян регионлысь аслыспӧлӧслунъяссӧ, кӧні уна школа меститчӧма ылі либӧ сьӧкыда воӧдчан сикт-грездын, да петны федеральнӧй тшупӧдӧ велӧдан объектъяс терроризмысь видзан юкӧнын оланпастэчас бурмӧдӧм серти лӧсялана вӧзйӧмъясӧн», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
2022/2023 велӧдчан во кежлӧ дасьтысигӧн торйӧн колӧ нуӧдны мероприятиеяс, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма велӧдӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
«Ӧнія школа» регионса проект отсӧгӧн 2022 вося кӧч тӧлысь 1 лунсянь сиктса да ичӧт карса школаясын «Точка роста» лӧсьӧдӧм да уджалысь нин 85 шӧрин дорӧ восьтасны естественно-научнӧй да технологическӧй нырвизя 22 выль велӧдан шӧрин.
Коми Республикаса 3 специальнӧй (коррекционнӧй) школаын выльмӧдасны материально-техническӧй базасӧ, медым отсавны велӧдны дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядьӧс.
Вӧркута карса 23 №-а шӧр школаын восьтасны школаса мӧд Кванториум, кытчӧ кутасны волыны войкытшсайса велӧдчанінъясысь став челядьыс.
Таво «Цифрӧвӧй велӧдчан гӧгӧртас» проект серти ньӧбасны велӧдчысьяслы 1001 ноутбук, ваясны велӧдчан аудиторияяс могмӧдӧм вылӧ интерактивнӧй панельяс.
Содас Коми Республикаса муниципалитетъяслӧн лыдыс, кодъяс уджалӧны IT-куб челядьӧс цифрӧвӧя велӧдан шӧринъяслӧн везйын.
2022 воын IT-куб шӧрин лӧсьӧдасны Усинскын.
«Том профессионалъяс» проект серти лӧсьӧдасны уджсикасӧ велӧдан организацияясын бура могмӧдӧм 12 мастерскӧй (во помӧдзыс ставнас лоӧ 45).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Коми Республикаса быд олысьлӧн лоӧ позянлун вӧдитчыны Ӧтуввезйӧн» — Владимир Уйба @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1838 @ 2022-02-25 @}
«Коми Республикаса быд олысьлӧн лоӧ позянлун вӧдитчыны Ӧтуввезйӧн» — Владимир Уйба
Урасьӧм тӧлысь 24 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи сёрнитісны регионӧс цифровизируйтӧм йылысь.
«Уна отрасльын уджыс йитчӧма технологияяскӧд, цифровизациякӧд, — пасйис Владимир Уйба.
— Ӧнія кадӧ колӧ вӧдитчыны выль технологияясӧн да автоматизируйтны процессъяс.
Республикаті ветлігӧн да ылі сиктъясын олысьяскӧд аддзысьлігӧн медводдзаяс лыдын кыптӧ сёрни связьӧн да Ӧтуввезйӧн вӧдитчӧм йылысь.
Такӧд йитчӧма зумыд инфраструктура лӧсьӧдӧм, йӧзлысь оланногсӧ бурмӧдӧм.
Ми вӧчам ставсӧ, медым могмӧдны республикаса олысьясӧс бур связьӧн да Ӧтуввезйӧн».
Коми Республикаын «Рочму Федерацияса цифрӧвӧй экономика» национальнӧй уджтас серти збыльмӧдсьӧ «Юӧра инфраструктура» регионса уджтас.
Сы серти ӧтуввезйӧн могмӧдасны социальнӧй тӧдчанлуна объектъяс да олан юкӧн.
Локтан восянь Комиын кутасны пӧртны олӧмӧ школаясын Wi-Fi-технологияяс отсӧгӧн ӧтуввезйӧн безопаснӧя вӧдитчӧм серти проект.
2023 воӧ тайӧ могъяс вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдасны 61 млн шайт, 2024 воӧ — 273,5 млн шайт.
Республикаса ичӧт сиктъясын пӧртӧны олӧмӧ цифрӧвӧй ӧтвесьталунын торъялӧмъяс бырӧдӧм серти федеральнӧй уджтас.
2015 воӧ медводдза этап дырйи связьлӧн универсальнӧй услугаяс лоины 123 сикт-грездын, кӧні олӧ 250-500 морт, уджтасын участвуйтӧ 47 сюрс морт.
2021 восянь мӧд этап дырйи сикт-грездъясын, кӧні олӧ 100-500 морт, 4G технология серти стрӧитсьӧны тырвыйӧ базӧвӧй станцияяс.
2021 воӧ пыртӧма уджӧ 7 базӧвӧй станция, таво планируйтӧма стрӧитны дас нёльысь абу этшаджыкӧс.
Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан министерство да «Ростелеком» публичнӧй акционер котыр сёрнитчисны вуджӧдны спутникӧвӧй каналсянь волоконно-оптическӧй связь линия вылӧ сьӧкыда воӧдчан 10 олан пункт, медым олысьяс вермисны вӧдитчыны бур связьӧн.
Та вылӧ сьӧмкудйысь оз ковмы содтӧд сьӧм.
Оптимизациясӧ нуӧдӧма 6 сикт-грездын, нӧшта нёльын уджъясыс эз на помасьны.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Т2 Мобайл» ИКК костын уджъёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти оператор инвестируйтіс регионлӧн связь везъясӧ 490 миллион шайт.
Стрӧитӧма 100-ысь унджык базӧвӧй станция.
Бӧръя куим вонас Комиын стрӧитӧма 2929 километр волоконно-оптическӧй связь везъяс, оптоволокно медводдзаысь воис 156 сикт-грездӧ, 44 сикт-грездын стрӧитӧма либӧ ӧнъяӧдӧма 3G да 4G технологияяс серти сотӧвӧй связьлысь базӧвӧй станцияяс.
Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи пасйӧма, мый эмӧсь мытшӧдъяс фемтосотаясӧн вӧдитчӧмӧн сикт-грездъяс связьӧн могмӧдӧмын [фемтосота — сотӧвӧй связьлӧн ичӧт вынйӧра да неыджыд станция, могмӧдӧ неыджыд мутас — прим.].
Уна воӧн оборудованиеыс важмис да киссис, а тавосянь вӧчысьыс дзикӧдз дугӧдӧ сылысь могмӧдӧмсӧ.
Торйӧн ёся тайӧ юалӧмыс сулалӧ Инта районса Адзвавомын, кӧні олӧ 98 морт.
Комиын тайӧ дзик ӧти олан пункт, кӧні социальнӧй тӧдчанлуна объектсӧ йитӧма Ӧтуввез дорӧ спутник пыр.
Сиктӧдз волоконно-оптическӧй связь линия стрӧитӧм вылӧ ковмас 66 миллион шайт.
Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан министерство кӧсйӧ лӧсьӧдны связьсӧ «Яран электросвязь компания» предприятиелӧн инфраструктураӧн вӧдитчӧмӧн, сы дорӧ йитчан иныс меститчӧ Адзвавомсянь 30 километр ылнаын Харута сиктын.
«Вермас лоны, Адзвавом сиктын кокньыдджык лоас вежны важмӧм оборудованиесӧ ӧнія вылӧ.
Мӧвпыштӧй та йылысь» — пуктіс мог Владимир Уйба.
Лӧсьӧдӧм связь инфраструктура дӧзьӧритӧм вылӧ меставывса сьӧмкудъяслы республиканскӧй сьӧмкудйысь сетӧны субсидияяс.
2020 воӧ та вылӧ вичмӧдӧма 7 миллион шайт, 2021 да 2022 воясӧ — 5,9 миллион шайтӧн.
Сьӧмсӧ видзӧны спутникӧвӧй связьлысь канал мынтӧм вылӧ.
«Тавосянь кутасны могмӧдны сьӧмӧн Коми Республикаса видз-му овмӧс министерстволӧн визь кузя «Сиктса мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдӧм» уджтас серти телекоммуникацияяс сӧвмӧдан мероприятиеяссӧ.
Муниципальнӧй юкӧнъяссянь вӧзйӧмъясыс абуӧсь на.
Ме кора муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьясӧс вӧчны ставсӧ, медым могмӧдны республикаса олысьясӧс связьӧн», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Казаковӧс 2022 вося рака тӧлысь 1 лунсянь индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1843 @ 2022-02-28 @}
Владимир Казаковӧс 2022 вося рака тӧлысь 1 лунсянь индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь чинӧ
Коми Республикаса Юралысьлӧн урасьӧм тӧлысь 28 лунся 50-р № а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося рака тӧлысь 1 лунсянь индыны Владимир Викторович Казаковӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь чинӧ.
* * *
Владимир Викторович Казаков — Рочму Федерацияса канму гражданскӧй службаын 1 класса сӧветник
Чужис 1977 вося моз тӧлысь 20 лунӧ Коми Республикаса Сыктывкарын.
Босьтіс вылыс тшупӧда тӧдӧмлун.
Помаліс «Финансъяс да кредит» нырвизь серти Сыктывкарса канму университет.
2000 восянь уджаліс Рочму Федерацияса вот органъясын.
Университет помалӧм бӧрын сійӧс босьтісны Коми Республикаын Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн веськӧдланінӧ, кӧні сійӧ уджаліс І категория специалистсянь медшӧр канму вот инспекторӧдз.
2008 восянь — Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн Сыктывкарын инспекцияса юкӧнын начальник.
2013 восянь — Коми Республикаын Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн районкостса 5 №-а инспекциялӧн юкӧнса начальник.
2014 восянь — Коми Республикаын Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн районкостса 4 №-а инспекцияса начальник.
2016 восянь — Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн Коми Республикаса Вӧркута карын инспекцияса начальник.
2020 вося кӧч тӧлысь 11 лунсянь уджаліс Рочмуса Федеральнӧй вот службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінӧн юрнуӧдысьӧс вежысьӧн.
Сылы сетӧма Рочмуса Федеральнӧй вот службаӧн юрнуӧдыссянь аттьӧалӧм, Рочмуса Федеральнӧй вот службалысь почёт грамота.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Раиса Сметаниналы Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1844 @ 2022-03-01 @}
Владимир Уйба сетіс Раиса Сметаниналы Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним
«Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во рака тӧлысь 1 лунся 22 №-а Индӧд
Уджалігӧн Коми Республика водзын торъя заслугаясысь да физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь сетны Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним
Раиса Петровна Сметаниналы — «Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын спорт резерв дасьтӧмсӧ методика боксянь могмӧдан юкӧнса экспертлы, Сыктывкар.
Раиса Петровна Сметанина — XX нэмся медтӧдчана спортсменкаяс пиысь ӧти, босьтіс нёль зарни, вит эзысь да ӧти бронза олимпийскӧй медаль, сизимысь мирса чемпионка, унаысь СССР-са чемпионка, СССР-са нимӧдана спорт мастер.
1972 воӧ сійӧ пырис лызьӧн ордйысьӧм серти СССР-са сборнӧй командаӧ да сэсся кызь во чӧж вӧлі командаын медводдзаӧн.
Ордйысьӧмъяс дырйи сійӧ унаысь эскӧдіс «Лыжняса королева» ним.
Раиса Сметанина участвуйтіс вит Тӧвся Олимпиадаын, шедӧдіс 10 олимпийскӧй медаль (4 зарни, 5 эзысь, 1 бронза), 16-ысь веськавліс Лызьӧн ордйысьӧм серти мирса чемпионатъясын вермысьяслӧн да призёръяслӧн пьедестал вылӧ (7 зарни, 5 эзысь да 4 бронза медаль), СССР-са чемпионатъяс вылын шедӧдіс 50 медаль (21 зарни, 14 эзысь да 15 бронза медаль).
1980/1981 воясся сезонын медводдзаяс лыдын босьтіс Лызьӧн ордйысьӧм серти мирса кубок.
1971-1992 воясӧ Раиса Сметанина шедӧдіс СССР-са 20 кубок да СССР Спартакиадаясса 7 кубок.
1993 воӧ Раиса Сметаниналы сетӧма «Faіr Play» ЮНЕСКО-лысь торъя приз («Спортын веськыдлунысь да ылӧдчытӧг вермасьӧмысь»).
Раиса Сметанина — аньяс пӧвстысь дзик ӧти лыжница, коді пырис тӧвся спорт сикасъяс серти XX нэмся дас медбур спортсмен лыдӧ.
Спортивнӧй карьера помалӧм бӧрын Раиса Петровна бӧр локтіс Сыктывкарӧ, кӧні велӧдіс Коми Республикаын лызьӧн ордйысьӧмъяс серти аньяслӧн командаысь том спортсменкаясӧс.
На лыдын Рочмуса нимӧдана спорт мастер — Юлия Ступак, 2022 вося XXІV Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъясын олимпийскӧй чемпион да бронза босьтысь, 2018 вося XXІІІ Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъясын бронза кыкысь босьтысь, Лызьӧн ордйысьӧм серти Мирса кубоклӧн этапъясын вермысь да призёр.
Кызь сайӧ во чӧж Раиса Сметанина участвуйтӧ коми лыжня вылын «Нимӧдана спорт мастер, нёльысь олимпийскӧй чемпионка Раиса Сметаниналӧн приз» ныв-зонъяс пӧвстын ставрочмувывса лызьӧн ордйысьӧм нуӧдӧмын, кытчӧ быд во пырӧдчӧ Рочму Федерацияса 50 регионысь да обласьтысь матӧ квайтсё том спортсмен.
Дас ӧти во чӧж Раиса Сметанина чужан Мокчой сиктын нуӧдӧ Изьва районса челядьлы да школьникъяслы лызьӧн ордйысьӧмъяс.
«Раиса Петровна — лызьӧн ордйысьӧмъясын легенда.
Сылӧн нимкӧд йитчӧмаӧсь сӧветскӧй да рочмуса спортын ыджыд шедӧдӧмъяс.
Сылӧн вермӧмъясыс ышӧдӧны том лыжникъясӧс зільны, медым босьтны тӧдчана шедӧдӧмъяс, медальяс, сӧвмӧдӧны ас республика да страна дорӧ пыдди пуктӧм да кывкутӧм.
Коми Республикаса Уджвывса Герой ним сетсьӧ Раиса Петровналы физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Коми Республикаса Уджвывса Герой Коми Республикаса медвылыс почёт нимсӧ урчитӧма 2021 воӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн водзмӧстчӧм серти.
Сійӧс сетӧны экономика, веськӧдлан, производство, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, видз-му овмӧс, спорт, наука да велӧдан, культура да искусство, оланпаслун да инӧда пӧрадок зумыдмӧдан юкӧнъясын да мукӧд уджалан юкӧнын уджсикасын кужанлунысь, уна во чӧж сьӧлӧмсянь уджалӧмысь да уджалігӧн Коми Республика водзын торъя заслугаясысь йӧзлы, кодъяс лӧсялана удж юкӧнын уджалісны Коми Республикалы бур вылӧ 25 воысь эз этшаджык да кодъяслы сетӧма Рочму Федерацияса канму наградаяс либӧ РСФСР-са канму наградаяс, либӧ СССР-са канму наградаяс, либӧ кодъяслы сетӧма Коми Республикаса почёт нимъяс, либӧ Коми АССР са почёт нимъяс, либӧ Коми ССР-са почёт нимъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Мария Родионоваӧс индӧма Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1847 @ 2022-03-02 @}
Мария Родионоваӧс индӧма Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинӧ
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во рака тӧлысь 2 лунся 61-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося рака тӧлысь 2 лунсянь индыны Мария Николаевна Родионоваӧс Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитетӧн веськӧдлысь чинӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти Комиын лӧсьӧдӧма Экономика уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаб @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1850 @ 2022-03-02 @}
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти Комиын лӧсьӧдӧма Экономика уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаб
Талун, рака тӧлысь 2 лунӧ, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — регионса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева кырымаліс та йылысь тшӧктӧм.
Штабӧн юрнуӧдӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сідзжӧ сэтчӧ пырӧдчисны регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс, регионса медшӧр кредитно-финансӧвӧй организацияясӧс петкӧдлысьяс.
Штаблӧн мог — могмӧдны Коми Республикалысь экономика, потребительскӧй рынок, оланін да коммунальнӧй овмӧс, йӧзӧс уджӧн могмӧдан, канму сьӧмкуд да вот политика юкӧнъясын, система артмӧдан предприятиеяслӧн уджын зумыдлунсӧ.
Тайӧ вежон заводитчӧмсянь нуӧдӧны удж Коми Республикаса ичӧт да шӧр предпринимательство предприятиеяскӧд да субъектъяскӧд мытшӧда юалӧмъяс бӧрся видзӧдӧм серти.
Коми Республикаын лӧсьӧдӧма веськыд йитӧд, мый отсӧгӧн предприятиеяс вермасны юӧртны экспорт уджкӧд, транспорт да логистикакӧд, уджалан ресурсъясӧн могмӧдӧмкӧд, материалъяс да оборудование вайӧмсӧ чинтӧмкӧд йитчӧм рискъяс йылысь.
Йитӧдсӧ лӧсьӧдӧма онлайн (busіness@econom.rkomі.ru электроннӧй пошта инпас вылӧ) да офлайн режимъясын ((8212) 255 467 телефон номер пыр).
Кыдзи пасйис Эльмира Ахмеева, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр быд лун видзӧдӧ регионын донъяс бӧрся, республикаын донъясыс содӧны Рочмуын моз.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2022 вося рака тӧлысь 3 лунсянь Комиын дугӧдасны ковидлы паныд ӧткымын дзескӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1851 @ 2022-03-02 @}
2022 вося рака тӧлысь 3 лунсянь Комиын дугӧдасны ковидлы паныд ӧткымын дзескӧдӧм
Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
2022 вося рака тӧлысь 3 лунсянь волысьяслы да уджалысьяслы позьӧ пырны зданиеясӧ, стрӧйбаясӧ, сооружениеясӧ (налӧн жыръясӧ), мутасъясӧ, кӧні уджалӧны челядьлы ворсан жыръяс, челядьлы гажӧдчан шӧринъяс.
Заводитӧны обслуживайтны волысьясӧс библиотекаяс, архивъяс, музейяс да выставочнӧй залъяс.
Кинотеатръяслы (кинозалъяслы), театръяслы, театральнӧй да концертнӧй организацияяслы, клуб сяма учреждениеяслы, спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслы позьӧ уджавны, найӧ кӧ кутчысьӧны быть колана условиеӧ, мый серти залсӧ (кинозалсӧ, трибунаяссӧ) колӧ тыртны став местасьыс 50 прӧчентысь абу унджык, да став волысьлӧн (видзӧдысьлӧн) медым вӧлі Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн 2021 во вӧльгым тӧлысь 12 лунся 1053н №-а тшӧктӧд серти лӧсьӧдӧм медицина сертификатлӧн QR-код, либӧ COVID-19 выль коронавирус инфекция босьтчӧдысьӧс аддзӧм вылӧ ПЦР-тест серти отрицательнӧй результат, мый нуӧдӧма мероприятие заводитчӧмӧдз 48 часысь абу водзджык (сэк, кор эм вакцинируйтчӧмлы медицина боксянь паныда помкаяслӧн эмлун йылысь медицинскӧй документ) (оз паськав йӧз вылӧ, кодъяслы абу тырӧма 18 арӧс, найӧ локтӧны мероприятиеяс вылӧ QR-код да ПЦР-тест вылӧ результат петкӧдлытӧг).
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Юлия Ступакӧс Пекинын Олимпиада вылын шензьӧдана петкӧдчӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1853 @ 2022-03-03 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Юлия Ступакӧс Пекинын Олимпиада вылын шензьӧдана петкӧдчӧмӧн
Коми Республикаса Юралысь да олимпийскӧй чемпионка аддзысьлісны рака тӧлысь 2 лунӧ.
Владимир Уйба сетіс лыжиӧн котралысьлы канму награда — «Коми Республика водзын заслугаясысь» отличие пас.
«Ми став республикаӧн, став странаӧн видзӧдім тіян стартъяс бӧрся да тӧждысим Ті да миян сборнӧй вӧсна.
Ті збыль боеч.
Тіян примерныд ышӧдас уна ныв-зонмӧс пырӧдчыны спорт секцияясӧ, а том спортсменъясӧс — шедӧдны выль вермӧмъяс.
Эска, мый Тіянлӧн лоас уна на вермӧм», — шуис Владимир Уйба.
Пекинын XXІV Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъяс дырйи Юлия Ступак шедӧдіс бронза медаль классикаӧн команднӧй спринтын да зарни медаль эстафетаын.
Сідзжӧ Юлия — Рочмуса нимӧдана спорт мастер, 2018 вося XXІІІ Тӧвся Олимпийскӧй ворсӧмъясын бронза кыкысь босьтысь, лызьӧн ордйысьӧм серти Мирса Кубоклӧн этапъясын вермысь да призёр.
Спортын вермӧмъяссӧ Юлия шедӧдіс дугдывтӧг зіля уджалӧмӧн, а сідзжӧ аслас енби да тренеръяс отсӧгӧн.
Владимир Уйба аттьӧаліс Юлия Ступкалысь медводдза тренеръясӧс — Александр да Галина Ветровъясӧс — налӧн уджысь да спортсменкалӧн сӧвмӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, йӧз пӧвстын лызь спорт да дзоньвидза оласног паськӧдӧмысь.
Регионса Юралысь сетіс налы «Коми Республикаса почёта тренер» нимъяс.
«Колӧ аддзыны том спортсменлысь потенциалсӧ да сӧвмӧдны сійӧс.
Велӧдны челядьӧс лоны уджачӧн спортын, радейтны бӧрйӧм нырвизь да зільны шедӧдны вермӧмъяс.
Муӧдз копыр тіянлы да ыджыд аттьӧ сыысь, мый ті казялінныд тайӧ зарни нывсӧ да сӧвмӧдінныд сылысь енбисӧ.
Ті — пример, кыдзи колӧ вӧчны удж», — пасйис Владимир Уйба.
* * *
Юлия Сергеевна Ступак чужис 1995 воӧ Сосногорск карын.
Рочмуса нимӧдана спорт мастер, Рочмуса да Коми Республикаса лызьӧн ордйысьӧм серти сборнӧй командаӧ пырысь, Сборнӧй командаясӧс спортивнӧя дасьтан шӧринын лызьӧн ордйысьӧм серти спортсмен-инструктор.
Медводдза тренеръяс — Ветров Александр Иванович, Ветрова Галина Константиновна.
Коми Республикаса сборнӧй командаын тренируйтчис шӧр тренер Андрей Владимирович Нутрихинлӧн веськӧдлӧм улын, Рочмуса сборнӧй командаын тренируйтчӧ Маркус Крамерлӧн веськӧдлӧм улын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1855 @ 2022-03-04 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ олан условиеяс бурмӧдӧм, пенсия индӧм, сьӧма отсӧг сетӧм, лекарствоясӧн да санаторно-курортнӧя могмӧдӧм, предпринимательстволы отсалӧм серти юалӧмъясӧн.
Сьӧдкыркӧтш посёлокын олысь ань шыӧдчис Сыктывкаркӧд транспорт йитӧд котыртӧм серти: «Миян посёлокӧдз туйыс абу.
Мӧд вадорӧдз ми ветлӧдлам сынӧда пӧдушка вылын судноӧн.
Та вылӧ видзӧдтӧг сьӧкыд воӧдчыны удж вылӧ либӧ велӧдчанінӧ, вайны посёлокӧ грузъяс, пес».
Регионса Юралысь пасйис, мый карса власьтъяс ӧні видлалӧны понтоннӧй вуджанін стрӧитӧм йылысь юалӧм.
«Пос стрӧитӧм вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдӧма, ӧні сӧгласуйтсьӧ проектно-сметнӧй документация.
Понтоннӧй вуджанінсӧ стрӧитасны 2023-2024 воясӧ канму экспертизалысь ошкӧмсӧ босьтӧм бӧрын», — шуис Владимир Уйба.
Регионса юралысь стӧчмӧдіс, мый таво кутасны джудждӧдны пыдӧссӧ, медым вермис ветлӧдлыны пассажирскӧй теплоход.
Тайӧ могъяс вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдӧма федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, Сыктывкарса администрациялы тшӧктӧма котыртны Сьӧдкыркӧтшысь пассажиръясӧс автобусъясӧн коставтӧг новлӧдлӧм.
Ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы, муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяс решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдӧ Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса власьтъяс отсаласны бизнеслы санкцияяс дырйи @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1858 @ 2022-03-04 @}
Коми Республикаса власьтъяс отсаласны бизнеслы санкцияяс дырйи
Рака тӧлысь 3 лунӧ Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс республикаса бизнес-котырӧс да финансӧвӧй юкӧнӧс петкӧдлысьяскӧд.
Сёрнитісны рытыввывса странаяслӧн санкцияяс дырйи да Рочмуӧс экономика боксянь дзескӧдігӧн предприятиеяслы отсалӧм йылысь.
«Ӧнія геополитическӧй серпасыс, рытыввывса странаясӧн пыртӧм санкцияясыс тӧдчӧны нин республикалӧн да страналӧн экономика вылӧ.
Ме кӧсъя, медым ті тӧдінныд, мый тайӧ сьӧкыд кадӧ канму отсалас бизнеслы», — пасйис Владимир Уйба.
Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти Рочмуса Веськӧдлан котыр примитӧ мераяс, медым могмӧдны социальнӧй да экономика боксянь зумыдлунсӧ да предприятиеяслысь дугдывтӧг уджалӧмсӧ.
Федеральнӧй тшупӧдын лӧсьӧдӧма Веськӧдлан котырлысь торъя комиссия, дасьтӧны бизнеслы отсалан содтӧд мераяслысь комплекс.
На лыдын — во помӧдз асшӧр уджалысьяс, ичӧт да шӧр предприятиеяс серти планӧвӧй прӧверкаяс вылӧ мораторий, административнӧй барьеръяс чинтӧм, кокньӧда кредитъяс сетӧм, аграрийяслы отсалӧм, канму закупкаяс босьтӧмсӧ кокньӧдӧм.
Сідзжӧ уджалӧны система артмӧдан организацияяслы отсалан мераяс серти.
«Ме тшӧкті Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан министерстволы дасьтыны республикаса система артмӧдан организацияяслысь лыддьӧг паськӧдӧм серти вӧзйӧмъяс, медым кыдз позьӧ унджык миян предприятие вермис босьтны федеральнӧй отсӧг», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти лӧсьӧдӧма Экономика уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаб.
Быд лун анализируйтӧны регионын социальнӧй да экономика боксянь серпассӧ.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствоын лӧсьӧдӧма веськыд йитӧд.
Сійӧ уджалӧ онлайн (business@minek.rkomi.ru электроннӧй пошта инпас вылӧ) да офлайн режимъясын ((8212) 255 467 телефон номер пыр).
Регионса быд предприятие вермӧ юӧртны экспорт уджкӧд, логистикакӧд, уджалан ресурсъясӧн могмӧдӧмкӧд, материалъяс да оборудование вайӧмсӧ чинтӧмкӧд йитчӧм рискъяс йылысь.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство быд лун мониторитӧ ломтан-мавтан материалъяс вылӧ донъяссӧ.
Коми Республикаса видз-му овмӧс да сёян-юан министерство мониторитӧ сёян-юан вылӧ донъяссӧ.
Республикаса Юралысь корис бизнесӧс петкӧдлысьясӧс дасьтыны налӧн предприятиеяс вылын ӧнія серпас йылысь юӧр, мытшӧдъяс вылын уджалӧм серти вӧзйӧмъяс.
Материалъяссӧ анализируйтасны да ыстасны федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧ, медым примитны ставнас бизнеслы да предприятиеяслы торйӧн отсалӧм серти помшуӧмъяс.
«Медшӧр мог — некыдз оз позь сувтӧдны страналысь экономика, оз позь, медым кӧть здук вылӧ сувтіс кутшӧмкӧ производство.
Эмӧсь кӧ ёсь юалӧмъяс, кутшӧмъяс оз пырны тіян компетенцияясӧ, колӧ дзик пыр юӧртны меным, республикаса Веськӧдлан котырлы, медым оперативнӧя примитны помшуӧм да, колӧ кӧ, пыртны федеральнӧй повесткаӧ.
Миянлы колӧ уджавны ӧтув, медым могмӧдны зумыдлунсӧ», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса олысьяслы сетӧма канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1861 @ 2022-03-05 @}
Коми Республикаса олысьяслы сетӧма канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во рака тӧлысь 2 лунся 23 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Ольга Юрьевна Бригидалы — «Сыктывкар» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса администрацияын велӧдӧмӧн веськӧдланінса начальниклы;
Нина Степановна Клюевалы — «Сыктывкар» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса администрацияын йӧзкӧд йитӧд кутӧмӧн да социальнӧй удж нуӧдӧмӧн веськӧдланінса начальниклы;
Вероника Геннадьевна Ковыляевалы — Ю. А. Спиридонов нима «Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназия» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса преподавательлы, Сыктывкар;
Николай Зималетович Такаевлы — «Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса юралысьлы — администрацияӧн юрнуӧдысьлы;
Татьяна Валентиновна Тимофеевалы — Коми Республикалӧн бӧрйысян комиссияса секретарлы, Сыктывкар.
2. Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса почёт грамота сетны:
Елена Евгеньевна Будриналы — «Удора» муниципальнӧй районса администрацияын сьӧм овмӧсӧн веськӧдланінса начальниклы;
Любовь Леонидовна Гарбузлы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын Канму-инӧда веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Ирина Викторовна Левиналы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса канму лесотехническӧй университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтлӧн (филиаллӧн) «Экономика да веськӧдлӧм» кафедраӧн заведуйтысьлы;
Надежда Николаевна Некипеловалы — Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн Аппаратын Удж котыртӧмӧн веськӧдланінлӧн удж котыртан юкӧнса консультант-экспертлы;
Елена Александровна Пантюхиналы — «Коми Республикаса автомашина туйясӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениелӧн канму эмбурӧн вӧдитчӧм серти учёт да контроль нуӧдысь юкӧнса медыджыд экспертлы, Сыктывкар;
Людмила Ивановна Рубаниклы — Коми Республикаса бӧрйысян комиссияын планируйтан, сьӧмӧн могмӧдан да сьӧм овмӧсын удж бӧрся контроль нуӧдысь юкӧнса начальниклы, Сыктывкар.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Александр Сажинӧс мездӧма Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1862 @ 2022-03-05 @}
Александр Сажинӧс мездӧма Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинысь
Коми Республикаса Юралысьлӧн рака тӧлысь 5 лунся 69-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося рака тӧлысь 5 лунӧ мездыны Александр Владимирович Сажинӧс Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн рака тӧлысь 5 лунся 70-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося рака тӧлысь 6 лунсянь индыны Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Андрей Александрович Майерӧс, Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысьӧс медводдза вежысьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Аньяслӧн войтыркостса лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/1868 @ 2022-03-08 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Аньяслӧн войтыркостса лунӧн
«Муса аньяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала Тіянӧс Аньяслӧн войтыркостса лунӧн!
Водзсӧ тайӧ гажыс йитчис аньяслӧн ӧтувтчӧмкӧд, кодъяс дорйисны ассьыныс инӧдъяссӧ.
Талун аньяс пӧвстын уна тӧдчана политик, гырысь организацияясӧн юрнуӧдысь да асшӧр уджалысь.
Уна отрасль уджалӧ аньяс отсӧгӧн.
Та вылӧ видзӧдтӧг ті мелі да радейтысь мамъяс, чойяс да нывъяс.
Ті радейтанныд матыссаясныдтӧ да тӧждысянныд на вӧсна, мужичӧйяслӧн сьӧлӧмъясныс ырквидзӧны Тіян вылӧ видзӧдӧмӧн.
Март 8 луныс важӧн нин лоис мичлунлӧн символӧн.
Дона аньяс!
Ті тӧждысянныд быдмысь войтыр вӧсна.
Ті чужтанныд, быдтанныд-велӧданныд челядьӧс, радланныд да майшасянныд на вӧсна.
Аттьӧ тіянлы сыысь, мый ті кужанныд ӧтпырйӧ лоны стрӧгӧн да шаньӧн, вынаӧн да меліӧн.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, семьяын ыджыд шуд, аддзыны асьныдтӧ уджсикасын да асланыд олӧмын.
Мед медводдза тувсовъя луныс козьналас кыпыд ловру да унджык шуда здук!»
[Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба]
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырын видлалісны экономикалысь зумыдлун кыпӧдан мераяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1873 @ 2022-03-10 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котырын видлалісны экономикалысь зумыдлун кыпӧдан мераяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс быдвежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, Коми Республикаса Видз-му овмӧс, Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да Стрӧитчан министерствоясӧн юрнуӧдысьяс сёрнитісны ӧнія серпас йылысь докладъясӧн.
Комиын лӧсьӧдӧма экономика уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаб, видзӧдӧны потребительскӧй рынок бӧрся, йӧзлы медводз колана вузӧс, лекарствояс да стрӧитчан материалъяс вылӧ донъяс бӧрся.
Коми Республикаса видз-му овмӧс министерстволӧн контроль улын — дінмуса 120 вузасянін да став федеральнӧй вузасяніныс.
Таысь кындзи, Федеральнӧй вот службалӧн Коми Республикаын веськӧдланін сетӧ контрольно-кассӧвӧй техникалӧн мыччӧдъяс серти юӧр.
Республикаын збыльмӧдӧны мераяс, медым содтыны олысьяслысь коланлунъяссӧ могмӧдӧм вылӧ колана вузасян запасъяс.
Регионса Видз-му овмӧс министерство сутки чӧж уджалӧ федеральнӧй вузасянінкӧд да регионса вузӧс вӧчысьяскӧд.
Сёрнитчӧма татчӧс вузӧс вӧчысьяслысь прӧдукциясӧ вайны донтӧмджык упаковкаын.
Коми Республикаын ФАСВ бердын лӧсьӧдӧма гражданалы шыӧдчӧм вылӧ веськыд йитӧд.
Подулавтӧг донъяссӧ кыпӧдӧм йылысь юӧрсӧ водзӧ видлалӧм вылӧ сетасны инӧд видзан органъясӧ.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, олӧм вылӧ быть колана лекарство препаратъяслӧн лыддьӧгӧ пырысь лекарствояс вылӧ доныс содіс эз уна (0,2 прӧчентсянь 0,6 прӧчентӧдз) либӧ эз сод.
Индӧм лыддьӧгӧ пырттӧм препаратъяслӧн доныс шӧркодя содіс 30 прӧчент вылӧ.
Та дырйи республикаын лекарствоыс тырмымӧн, медым дугдывтӧг могмӧдны пациентъясӧс.
«Колӧ гӧгӧрвоны, мый рынокыс кутас овны аслас законъяс серти.
Некод оз кут виччысьны санкцияяс дугӧдӧмсӧ.
Ставӧн кутасны корсьны мукӧд туй, медым вайны вузӧссӧ, рынок бӧр кыптас.
Миянлы тайӧ сетӧ позянлун дугӧдчыны ковтӧм импортысь да вежны сійӧс татчӧс бур прӧдукцияӧн», — пасйис республикаса Юралысь.
Неважӧн Рочмуса Президент Владимир Путин кырымаліс оланпас, медым дорйыны страналысь национальнӧй интересъяссӧ суйӧрсайса канмуяслӧн да войтыркостса организацияяслӧн абу бур вӧчӧмторъясысь.
Сэні урчитӧма Рочму Федерацияса экономикалысь, сы лыдын финансӧвӧй системалысь, зумыдлунсӧ видзан мераяс, а сідзжӧ социальнӧй да экономика мераяс, кутшӧмъяс кыпӧдӧны гражданаӧс социальнӧя доръян тшупӧдсӧ.
Оланпасӧн ладмӧдӧны кар стрӧитан, канму да муниципальнӧй могъяс вылӧ вузӧс, уджъяс, услугаяс ньӧбан, страхуйтан удж нуӧдан, овмӧс котыръяс йылысь федеральнӧй оланпасъясӧн вӧдитчан аслыспӧлӧслунъяссӧ, а сідзжӧ канму да муниципальнӧй контроль збыльмӧдігӧн прӧверкаяс котыртан да нуӧдан аслыспӧлӧслунъяссӧ.
Таысь кындзи, оланпасӧн урчитӧны социальнӧй отсӧг сетан да пенсияӧн могмӧдан, лекарство препаратъясӧн да медицина изделиеясӧн могмӧдан юалӧмъяссӧ, а сідзжӧ рочмуса гражданалысь, кодъяс велӧдчисны суйӧрсайын да кодъяслы быть ковмис дугӧдчыны велӧдчӧмысь, инӧдъяс да интересъяс могмӧдан юалӧмъяссӧ инӧд боксянь ладмӧдан аслыспӧлӧслунъяс.
Сідзжӧ урчитӧма Рочмуса гражданалы, кодъяслӧн эмӧсь кредитнӧй сёрнитчӧмъяс серти кӧсйысьӧмъяс, отсалӧм вылӧ веськӧдӧм нормаяс.
Такӧд йитӧдын Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь органъяслы тшӧктӧма видлавны, колӧ-ӧ пыртны вежсьӧмъяс дінмуса оланпастэчасӧ да ыстыны вӧзйӧмъяссӧ регионса Экономика сӧвмӧдан министерствоӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр ӧні дасьтӧ Санкцияяс дырйи регионӧс зумыда сӧвмӧдан медшӧр мераяслысь план.
Сэні босьтасны тӧд вылӧ бизнес-котырӧс петкӧдлысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс найӧ юӧртісны республикаса юрнуӧдысьяскӧд аддзысьлӧмъяс дырйи.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын рака тӧлысь 11 лунсянь дугӧдӧны QR-кодъяс да ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1876 @ 2022-03-10 @}
Комиын рака тӧлысь 11 лунсянь дугӧдӧны QR-кодъяс да ковидлы паныд дзескӧдӧмъяс
Выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдан республиканскӧй оперштаблысь помшуӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь индӧдӧ пыртӧма лӧсялана вежсьӧмъяс.
Рака тӧлысь 11 лунсянь публичнӧй учреждениеясын оз кутны корны медицина сертификатлысь QR-код либӧ отрицательнӧй ПЦР-тест.
Кинотеатръяслы (кинозалъяслы), театръяслы, театральнӧй да концертнӧй организацияяслы, клуб сяма учреждениеяслы, спорт мероприятиеяс нуӧдысь организацияяслы залъяссӧ позьӧ тырны сё прӧчент вылӧ.
Удж сетысьяслы оз ков вуджӧдны дистанционнӧй (удалённӧй) удж вылӧ 60 арӧса да арлыдаджык уджалысьясӧс, а сідзжӧ найӧс, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Сідзжӧ оз ков вуджӧдны 50 прӧчент уджалысьсӧ дистанционнӧя (удалённӧя) уджалӧм вылӧ да обследуйтны уджалысьясӧс COVID–19 выль коронавирус инфекция вылӧ вежоннас 3-ысь абу этшаджыкысь.
60 арӧса да арлыдаджык гражданалы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс да кодъяслӧн абу COVІD–19 выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтчӧм йылысь сертификат либӧ кодъяс висьлісны COVІD–19 выль коронавирус инфекцияӧн 12 тӧлысьысь унджык сайын, позьӧ петны оланінысь да овланінысь.
Озырлун видзан организацияяслы позьӧ вуджны коммунальнӧй да бытӧвӧй юалӧмъяс серти гражданаӧс дистанционнӧя могмӧдӧмсянь быдлунъя уджалан режим вылӧ.
Рака тӧлысь 11 лунсянь сетны канму, муниципальнӧй да мукӧд услугасӧ Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн, Коми Республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслӧн меставывса асвеськӧдлан органъяслӧн жыръясын, уна мога шӧринъясын да олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринъясын, а сідзжӧ примитны гражданаӧс ас сёрниӧн позьӧ гражданаӧс водзвыв гижӧдтӧг.
Рака тӧлысь 18 лунсянь социальнӧя могмӧдан абу стационарнӧй организацияясын, организацияясын, кӧні челядьыс олӧны сутки чӧж, а сідзжӧ олӧма йӧзлы да вермытӧмъяслы керка-интернатъяс, психоневрологическӧй интернатъяс, олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринъяс бердын стационарнӧй отделениеяс вуджӧны быдлунъя уджалан режим вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание @ новости @ https://rkomi.ru/news/1878 @ 2022-03-11 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание
Заседание дырйи сёрнитісны ломтас да энергетика комплексса объектъяс терроризмысь видзӧмсӧ могмӧдӧм, транспорт вылын видзчысянлун, терроризмысь ӧлӧдӧм да сылӧн идеологиялы паныд удж нуӧдӧм йылысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева да Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскаяслӧн Коми Республикаын абу ведомственнӧй охранаӧн веськӧдланінса начальник Алексей Петренко сёрнитісны ӧтув вӧдитчан пассажирскӧй транспортсӧ подвижнӧй объектъяс бӧрся видзӧдан системаясӧн могмӧдӧм йылысь докладъясӧн.
Кывзісны «Сосногорск» муниципальнӧй районса муниципальнӧй юкӧнын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссияӧн веськӧдлысьлысь терроризмысь ӧлӧдӧмсӧ да сылӧн идеологиялы паныд удж нуӧдӧмсӧ котыртӧм йылысь доклад.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, Вӧркутаса горнӧй да экономика колледжса директорлысь кывкутана могъяс олӧмӧ пӧртысь Алексей Поморцев да «Вӧркута» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын Велӧдӧмӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысь Лариса Компанец юӧртісны велӧдӧмын да том йӧз политикаын уджмогъяс збыльмӧдысь олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн примитӧм мераяс да налысь окталунсӧ донъялӧм йылысь Мераяссӧ веськӧдӧма сы вылӧ, медым велӧдчысьясӧс эз кыскыны терроризмӧ.
«Ӧні торйӧн ёна колӧ видзӧдны, медым томуловӧс эз кыскыны терроризмӧ.
Ми тіянкӧд гӧгӧрвоам, мый арлыд да абу на сӧвмӧм видзӧдласъяс вӧсна том йӧз кокниа веськалӧны лёк тӧдчӧм улӧ.
Та вӧсна ставлы — и велӧданінъяслы, и бать-мамлы — колӧ ёнджыка уджавны томуловкӧд, медым видзны найӧс инӧд торкалӧмысь», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Уджсӧ сигӧртігӧн Комиссияӧ пырысьяс вынсьӧдісны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслы, Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъяслы йӧзаинъяс терроризмысь видзан корӧмъясӧ кутчысьӧм бӧрся видзӧдан пӧрадок серти методика вӧзйӧмъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс экономикалӧн уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаблысь медводдза заседание @ новости @ https://rkomi.ru/news/1883 @ 2022-03-12 @}
Владимир Уйба нуӧдіс экономикалӧн уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаблысь медводдза заседание
Штабын — регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс, банкъясӧн веськӧдлысьяс, асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысь, асшӧр уджалысьяслысь интересъяс петкӧдлысь организацияясӧн юрнуӧдысьяс.
Заседаниеын участвуйтысьяс сёрнитісны республикаса экономикаын ӧнія серпас да санкцияяс дырйи бизнеслы отсалан содтӧд мераяс йылысь.
«Геополитическӧй серпас, Рочму Федерация серти санкцияясыс тӧдчӧны республикалӧн экономика вылӧ.
Ёна-ӧ кутасны найӧ тӧдчыны, йитчӧма миян, тшӧтш и Регионса штаблӧн, примитӧм помшуӧмъяскӧд.
Бизнескӧд аддзысьлӧм бӧрын лӧсьӧдӧма предприятиеяслӧн мытшӧдъяслысь лыддьӧг.
Мукӧдсӧ на пиысь ыстӧма федеральнӧй шӧринӧ, мукӧд юалӧмсӧ ми решитам тані.
Дерт, ӧні ковмас вежны нормативнӧя ладмӧдӧмсӧ, медводз федеральнӧй тшупӧдын», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Рака тӧлысь 8 да 9 лунъясӧ Рочмуса Президент Владимир Путин кырымаліс Федеральнӧй оланпасъяс. Найӧ сетӧны странаса Веськӧдлан котырлы содтӧд уджмогъяс, медым решитны экономика да социальнӧй юкӧнсӧ зумыда сӧвмӧдӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс.
Федеральнӧй тшупӧдын примитӧма экономикалы отсалан мераяслысь медводдза пакет: пыртӧма ичӧт бизнес прӧверитӧм вылӧ мораторий, ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы таво вылӧ сетӧма кредитнӧй каникулъяс, а сідзжӧ 2022 во чӧж вот мынтӧм серти отсрочка.
Рочму Федерацияса субъектъяслы сідзжӧ сетӧма содтӧд уджмогъяс.
«Канму да муниципальнӧй могъяс вылӧ вузӧс, уджъяс, услугаяс ньӧбан юкӧнын контрактнӧй система йылысь» 2013 во косму тӧлысь 5 лунся 44-ФЗ №-а Федеральнӧй оланпасӧ примитӧма стӧчмӧдӧмъяс, кутшӧмъяс сетӧны позянлун ӧдйӧджык видзны сьӧмкудйысь да канму компанияяслысь сьӧмсӧ.
Стӧчджыка кӧ: регионъяс вермасны вежны канму да муниципальнӧй могъяс вылӧ контрактлысь условиеяссӧ (предметсӧ, донсӧ, кадколастсӧ, мынтан пӧрадоксӧ да мукӧдтор).
Рочму Федерацияса субъектъяс вермасны урчитны дзик ӧти поставщиклысь ньӧбасигӧн содтӧд позянлунъяс да контрактъяс олӧмӧ пӧрттӧмысь штрапъяссӧ киритан содтӧд случайяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева юӧртіс Санкцияяс дырйи регионӧс зумыда сӧвмӧдан медшӧр мераяслысь регионса план дасьтӧм серти удж йылысь.
Республикаса Экономика сӧвмӧдан министерство водзӧ чукӧртӧ вӧзйӧмъяс, сы лыдын бизнес-котырсянь.
Ӧні уджалӧны татшӧм юкӧнъясын мероприятиеяс серти:
• регионса Промышленносьт сӧвмӧдан фондлысь сьӧмсӧ содтӧм;
• юридическӧй кывкутысьясӧс, асшӧр уджалысьясӧс субсидируйтны выль пӧв заводитӧм, медым вештыны пеллетъяс да ломтысян брикетъяс вӧчӧмсӧ лӧсьӧдӧм, ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм вылӧ веськӧдӧм ӧтувъя рӧскод юкӧнсӧ;
• «Коми Республикаса лизингӧвӧй компания» акционер котырлысь уставнӧй капитал кыпӧдӧм да сылӧн лизингӧвӧй уджтасъяс серти прӧчент ставкаяс чинтӧм;
• вот перъян кокньӧдӧм система серти ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы урчитӧм кокньӧдсӧ 2023–2024 вояс вылӧ нюжӧдӧм (чӧжӧс вылӧ 3% ставка да «чӧжӧсысь рӧскод чинтӧм» система серти вот арталігӧн 7,5% кольӧм);
• «Коми Республикаса гарантия фонд» акционер котырӧн поручительство сетӧмысь кокньӧд серти мынтысян мындасӧ кольӧм;
• ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы — Коми Республикаса канму эмбур (либӧ муниципальнӧй эмбур) кӧртымалысьяслы татшӧм кӧртымалан сёрнитчӧмъяс серти кӧртымысь мынтысян кадколастсӧ нюжӧдны инӧд сетӧм;
• ладмӧдан тарифъяс серти ветлысь-мунысьясӧс да туй кӧлуй автомашина транспортӧн пыр ӧткодя новлӧдлан муниципалитетса маршрутъяс кузя олысьясӧс транспортӧн могмӧдӧмсӧ котыртӧм вылӧ меставывса сьӧмкудъяслы 2022 во вылӧ Коми Республикаса республиканскӧй сьӧмкудйысь субсидияяс сетӧм;
• Коми Республикаса микрокредитнӧй компаниялӧн микрозаёмъяс серти прӧчент ставкаяс чинтӧм.
Коми Республикаса микрокредитнӧй компания урчитіс нин сетан микрозаёмъяс серти медыджыд прӧчент ставкасӧ вонас 9,5% тшупӧдын.
Планируйтӧны вонас 0,1% ставка серти микрозаёмъяссӧ вӧчны судзсянаджыкӧн предпринимательяслы — микрозаёмсӧ 1 миллион шайтсянь 3 миллион шайтӧдз мындасӧ кыпӧдӧмӧн да ОКВЭД лыддьӧгсӧ паськӧдӧмӧн.
Мытшӧдъяссӧ оперативнӧя разьӧм могысь республикаса Экономика сӧвмӧдан министерство, Видз-му овмӧс министерство, Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство, Стрӧитчан министерство, Коми Республикаса «Менам бизнес» шӧрин котыртісны предприятиеяслы «веськыд йитӧдъяс», а сідзжӧ телеграм-каналъяс.
«Миян мог — отсавны бизнеслы кольны производствояс да уджалан местаяс.
Та вӧсна штабын видлалан став юалӧмсӧ колӧ решайтны оперативнӧя, сутки чӧжӧн.
Вӧзйӧмъясыс кӧ воисны талун, аски миянлы колӧ вӧчны сы серти став уджсӧ», — кывкӧрталігӧн шуис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти котыртісны челядьӧс да том йӧзӧс юӧр боксянь видзан регионса шӧрин @ новости @ https://rkomi.ru/news/1882 @ 2022-03-12 @}
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти котыртісны челядьӧс да том йӧзӧс юӧр боксянь видзан регионса шӧрин
Коми Республикаын инӧда пӧрадок могмӧдан координационнӧй сӧвещанньӧ дырйи сёрнитісны велӧдчысьясӧс Ӧтуввезлӧн лёка тӧдчӧмысь видзан содтӧд мераяс йылысь.
Заседаниесӧ нуӧдіс Владимир Уйба.
«Зэв бура колӧ видзны юӧртан гӧгӧртасын челядьлысь видзчысянлунсӧ, торйӧн нин ӧні, кор ёна паськалӧны фейкъяс.
Миян могыс — бурджыка видзны челядьӧс Ӧтуввезса лёк юӧрысь да ӧлӧдны найӧс инӧд торкалӧмысь да мывкыдтӧм вӧчтӧмторъясысь», — тӧдчӧдіс республикаса Юралысь.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти республикаын котыртісны челядьӧс да том йӧзӧс юӧр боксянь видзан регионса шӧрин.
Сійӧ заводитіс уджавны тавося тӧвшӧр тӧлысьын.
Шӧринлӧн могыс — аддзыны ӧтуввезйын лёк да инӧд торкалысь юӧр, мый ышӧдӧ челядьӧс вӧчны налысь олӧмсӧ либӧ дзоньвидзалунсӧ тшыкӧдысь торъяс, артмӧдӧ лёк привычкаяс.
Шӧриныс видзӧдӧ юӧр бӧрся, кӧні кыскӧны челядьӧс да том йӧзӧс экстремизмӧ, быдсикас абу бур субкультураӧ да сектаӧ, кӧні велӧдӧны торкавны инӧд, нуӧдны асоциальнӧй оласног, нӧйтны йӧзӧс.
Торйӧн видзӧдӧны семьяын донаторъяслы паныд сувтысь юӧр бӧрся.
Шӧринын уджалысьяс юӧртӧны бать-мамлы да педагогъяслы сы йылысь, кутшӧм ӧні эм лёк юӧрыс ӧтуввезйын да кыдзи сыысь видзчысьны.
«Колӧ бурмӧдны велӧдчысьясӧс быдтан-туйдӧдан системасӧ да могмӧдны налысь психология боксянь видзчысянлунсӧ.
Челядьӧс да том йӧзӧс колӧ ышӧдны бур уджӧ, колана ногӧн котыртны налысь прӧст кадсӧ.
Неважӧн котыртӧм шӧрин отсӧгӧн ӧлӧдан мероприятиеяс да тыр арлыдтӧмъяскӧд уджыс лоас нӧшта на бурджык», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса национальнӧй ӧтмунӧмъясӧн да диаспораясӧн юрнуӧдысьяс ошкисны Украинаын спецоперация нуӧдӧм йылысь Владимир Путинлысь помшуӧмсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1888 @ 2022-03-15 @}
Коми Республикаса национальнӧй ӧтмунӧмъясӧн да диаспораясӧн юрнуӧдысьяс ошкисны Украинаын спецоперация нуӧдӧм йылысь Владимир Путинлысь помшуӧмсӧ
Республикаын олысь войтырӧс петкӧдлысьяс висьталісны ассьыныс видзӧдласнысӧ регионса Юралысь Владимир Уйбакӧд аддзысьлӧм дырйи.
Аддзысьлӧмыс вӧлі рака тӧлысь 14 лунӧ Коми Республикаса войтырлӧн ёртасян керкаын.
«Украинаын ӧнія лоӧмторъясыс нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлісны — сэні, кӧні эмӧсь войтыр костын вензьӧмъяс, вошӧ политикаын зумыдлуныс, вежсьӧны духовнӧй озырлуныс да олӧм вылӧ видзӧдласъясыс.
Тӧда, мый спецоперация нуӧдӧм йылысь Президентлӧн помшуӧмыс тырвыйӧ подулалӧм да стӧч.
Татшӧм кадӧ колӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧднымӧс да ӧтувтчыны.
Оз позь лэдзны, медым миян костын артмис войтыркостса зык-шум.
Колӧ видзны Рочмуса да Коми Республикаса история да культура озырлунсӧ.
Тані унатор миян сайын: регионса Веськӧдлан котыр да гражданскӧй институтъяс сайын», — шуис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь аттьӧаліс национальнӧй ӧтмунӧмъясӧн да диаспораясӧн юрнуӧдысьясӧс Украинаысь беженечьяслы отсалӧмӧ пай пуктӧмысь.
Талун Коми Республикаын дасьӧсь примитны да овмӧдны 500 гӧгӧр мортӧс, кодъяслы быть ковмис мунны ДНР-ысь да ЛНР-ысь.
«Ми гӧгӧрвоам, мый ӧнія лоӧмторъяссӧ.
Кӧкъямыс во чӧжӧн пӧгибнитіс уна мирнӧй йӧз, и колӧ вӧлі заводитны спецоперациясӧ.
Ми огӧ вермӧй видлавны медыджыд веськӧдлысьнымлысь помшуӧмсӧ.
Эм тшӧктӧм, сійӧс колӧ пӧртны олӧмӧ.
Тайӧ быть колана мера.
Торйӧн колӧ тӧдчӧдны, мый вӧчсьӧ страна пытшкын.
Искусственнӧя да подулавтӧг кыптӧны вузӧс вылӧ донъясыс.
Йӧзыслы колӧ гӧгӧрвоны, мый миян запасъясыс тырмӧмӧн, сёян-юаныс тырмас ставнымлы», — шыӧдчис «Сакартвело» грузинскӧй национально-культурнӧй котыр» Коми республиканскӧй ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Николай Самунашвили.
Владимир Уйба корис, медым йӧзыс эз сетсьыны паникалы да провокацияяслы, а юӧръяс корсигӧн мыджсисны сӧмын прӧверитӧм, официальнӧй ӧшмӧсъяс вылӧ.
Федеральнӧй тшупӧдын лӧсьӧдӧма да уджалӧ Объясняем.РФ.портал. Сэні эм тырвыйӧ да збыль юӧр.
Лӧсьӧдӧма Контактын, Одноклассник социальнӧй везъясын «<rus>Объясняем.Республика Коми</rus>» регионса пабликъяс да Telegram мессенджерын канал.
Коми Республикаса Юралысь сідзжӧ тӧдчӧдіс, мый инӧд видзысь органъяс эрдӧдӧны нин кывкуттӧм организацияясӧс, кодъяс искусственнӧя артмӧдӧны вузӧслысь тырмытӧмлунсӧ либӧ подувтӧг кыпӧдӧны донъяссӧ.
Таысь кындзи, Рочмуса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр примитӧны мераяс экономикалысь зумыдлунсӧ кутан мераяс.
«Миян котыртӧма Экономикалысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаб.
Быд лун видзӧдӧны донъяс бӧрся.
Регионса предприятиеяслы, кодъяс уджалісны экспорт вылӧ да воштісны вузӧс иналан рынокъяссӧ, кӧсйӧны кыпӧдны страна пытшкын налысь спроссӧ, сы лыдын канму заказъяс отсӧгӧн.
Тайӧ сетас позянлун не тупкыны предприятиеяссӧ да видзны уджалан местаяссӧ», — юӧртіс Владимир Уйба.
Регионса Юралысь сідзжӧ висьталіс, мый кӧдзан кад водзын примитӧма аграрийяслы канмусянь содтӧд отсӧг сетан мераяс.
Регионса Минсельхозлы тшӧктӧма авансӧн тырвыйӧ мынтыны субсидияяссӧ, а абу юкӧнъясӧн, кыдзи вӧлі водзсӧ.
Тайӧ сетас позянлун видз-му овмӧс предприятиеяслы ас кадӧ ньӧбны кӧйдыссӧ да мувердасъяссӧ.
Аддзысьлӧм помланьыс Владимир Уйба национально-культурнӧй автономияясӧн да диаспораясӧн юрнуӧдысьяс нимсянь аттьӧаліс уна национальносьта Коми Республикаса став олысьӧс Рочмуса Президент Владимир Путинкӧд ӧтсӧгласӧ воӧмысь да зумыд гражданскӧй видзӧдласысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба восьтіс «Ми — Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» республиканскӧй благотворительнӧй марафон @ новости @ https://rkomi.ru/news/1892 @ 2022-03-16 @}
Владимир Уйба восьтіс «Ми — Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» республиканскӧй благотворительнӧй марафон
Акциясӧ быд во котыртӧ Ветеранъяслӧн республиканскӧй сӧвет.
Рака тӧлысь 15 лунӧ «Вермӧм» республиканскӧй оргкомитетлӧн заседание дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс марафон восьтӧм йылысь.
Заседание дырйи сёрнитісны 1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмсянь 77 во тырӧм пасйыны дасьтысьӧм, ветеранъяслы отсалӧм да Айму дорйигӧн пӧгибнитӧмаяслысь паметь нэммӧдӧм серти дінмуса торъя мога уджтас лӧсьӧдӧм йылысь.
«Коронавирус вӧсна 2020 да 2021 воясӧ ми пасйим Вермӧм лунсӧ ёнджыкасӧ онлайн, дистанционнӧя.
Таво вермас лоны, мый ми пасъям сійӧс важ ног, но колӧ видзӧдны эпидемиякӧд йитчӧм серпас вылӧ.
Колӧ уджавны кыкнан сценарий серти да дасьтысьны республика да муниципалитетъяс тшупӧдын», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаын Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы, тылса уджалысьяслы да «война кадся челядь» категория гражданалы сетӧны быдсикас отсӧг.
Быд во ветеранъяс да «война кадся челядь» категория граждана бурмӧдӧны дзоньвидзалуннысӧ «Максаковка» республиканскӧй шӧринын.
Таво бара сетӧма сьӧм, медым ветеранъяс да пенсионеръяс бурдӧдчисны Киров обласьтса «Колос» санаторийын.
Бӧръя 2 вонас путёвкасӧ сетӧма 1659 мортлы, 2022 воын вермас бурдӧдчыны нӧшта 630 сайӧ морт.
Таво «тылса уджалысьяс» категория гражданалы мынтӧмсӧ содтісны 1 сюрс шайтсянь 3 сюрс шайтӧдз.
Комиын Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы гортаныс дон босьттӧг сетӧны социальнӧй отсӧг.
А тавосянь шуӧма, мый татшӧм отсӧгсӧ кутасны сетны «тылса уджалысьяс», «фашистскӧй лагеръясса узникъяс», «блокаднӧй Ленинградса олысьяс» категория гражданалы.
2022 воын отсӧгсӧ сетасны 528 мортлы.
Вермӧм лун кежлӧ «война кадся челядь» категория гражданалы сетасны 3 сюрс шайт.
Республикаын бурмӧдӧны Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслысь олан условиеяссӧ.
2008–2021 воясӧ федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ 770 ветеранлы сетӧма выль оланін.
Дзоньталӧма Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслысь 1906 патера да керка.
Кызвыннас дзоньталӧны республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧм, мыйкӧ мында муниципальнӧй сьӧм да сьӧмкудйысь ӧтдор сьӧм вылӧ.
Коми Республика — Рочмуын дзик ӧти регион, кӧні сетӧны «война кадся челядьлы» оланін дзоньталӧм вылӧ сьӧм.
Войнаса, уджвывса, Вооружённӧй Вынъясса да инӧд видзан органъясса ветеранъяслӧн (пенсионеръяслӧн) Коми республиканскӧй ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Людмила Жукова аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбаӧс сыысь, мый тайӧ могъяс вылӧ таво республиканскӧй сьӧмкудйысь шуӧма вичмӧдны 112,6 миллион шайт.
Тайӧ сьӧм вылӧ кӧсйӧны дзоньтавны 650 сайӧ патера да олан керка.
Сідзжӧ «война кадся челядь» вермасны бурдӧдчыны ветеранъяслӧн госпитальын (водзджыксӧ налы татшӧм отсӧгсӧ эз сетлыны).
Оргкомитетлӧн заседание дырйи Коми Республикаса Юралысь восьтіс «Ми — Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» республиканскӧй благотворительнӧй марафон. Сійӧс быд во нуӧдӧ Ветеранъяслӧн республиканскӧй сӧвет.
Марафон дырйи республикаса организацияяс да олысьяс чукӧртӧны сьӧм ветеранъяслӧн могъяс вылӧ.
Тайӧ сьӧм вылӧ ньӧбӧны мебель, бытӧвӧй техника, отсалӧны сьӧмӧн ветеранъяслы, выльмӧдӧны война дырйи усьӧмаяслы памятникъяс да монументъяс.
Благотворительнӧй марафон сетӧ позянлун республикаса быд олысьлы отсавны налы, кодъяс шедӧдісны Ыджыд Вермӧм, федеральнӧй да республика тшупӧдъясын урчиттӧм отсалан мераяс дорӧ содтӧд бурмӧдны ветеранъяслысь олӧмсӧ.
«Ми торйӧн уджалам сы вылын, медым лӧсьӧдны миян ветеранъяслы бур олӧм.
Регионса Веськӧдлан котырлы колӧ зіля збыльмӧдны ветеранъяс, тылса уджалысьяс, «война кадся челядь» категория граждана серти социальнӧй кӧсйысьӧмъяссӧ.
Колӧ тӧждысьны на вӧсна оз сӧмын праздникъяс дырйи, но и быдлунъя олӧмын», — оргкомитетлысь заседание сигӧртігӧн шуис Владимир Уйба.
* * *
Коми Республикаын пасйӧма Айму вӧсна Ыджыд тышса 2 338 ветеран, 1728 «тылса уджалысь» да «война кадся челядь» категорияысь 27 361 гражданин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Тувсовъя ытва дырйи Коми Республикаса юясын ваыс вермас ёнджыка туны @ новости @ https://rkomi.ru/news/1894 @ 2022-03-16 @}
Тувсовъя ытва дырйи Коми Республикаса юясын ваыс вермас ёнджыка туны
Владимир Уйба нуӧдіс Неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти Коми Республикаса комиссиялысь заседание.
Сёрниыс муніс тувсовъя ытва да пӧжар лоны вермана кад кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
Веськӧдланінса начальникӧс вежысь — «Коми ЦГМС» Войвыв УГМС ФКСУ филиалса начальник Олег Козеллӧн юӧр серти Эжва да Мозын ковтысъяслӧн юясын ваыс вермас содны нормаысь 13–24 см вылӧ унджык, мукӧдлаын — норма серти.
Печора ковтыслӧн юясын ваыс содас шӧркодь петкӧдласъясысь 10–40 см вылӧ унджык.
Ытва кежлӧ дасьтысьӧны план серти.
Дасьтӧма да вынсьӧдӧма став планируйтан документсӧ, донъялӧма, кыдзи вермас лёка тӧдчыны республикаса сикт-грездъяс вылӧ ытваыс.
Стӧчмӧдӧма неминуча лоны вермӧм да артмӧм дырйи юӧр чукӧртан да сыӧн юксян схемасӧ.
Котыртӧма орчча регионъяскӧд ӧтувъя уджсӧ.
Стӧчмӧдӧма Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса оперативнӧй группаяслысь, а сідзжӧ пӧжарысь мездан юкӧдувъяслӧн вынъяслысь да средствояслысь составсӧ да уджалан пӧрадоксӧ.
Ытва дырйи Войтырӧс доръян да неминучаысь видзан комитет сувтӧдас 10 спасательнӧй пост.
Ойдланінъясын мездан уджъяссӧ кутасны нуӧдны да ытва бӧрын колясъяссӧ кутасны бырӧдны РСЧС-са Коми республиканскӧй системаулысь 5951 морт, сідзжӧ дасьтӧма 1637 единица техника (сы лыдын автомашина — 840, торъя — 441, инженернӧй — 356), пилоттӧм 10 лэбалан аппарат, 276 катер-пыж.
Содтӧд лӧсьӧдӧма Войтырӧс доръян да неминучаысь видзан дінмуса комитетлӧн «СПАС-КОМИ» канму асшӧрлуна учреждениеса мездысьяслысь 1 своднӧй отряд, кытчӧ пырӧ 12 морт. Отрядлӧн могыс — сетны отсӧг медводз «Чилимдін» МР МЮ-ын, а сідзжӧ республика пасьтала олысьяслы.
Ытва бӧрся видзӧдӧм могысь Коми ЦГМС-лӧн филиал сувтӧдас 72 пыр уджалысь гидрологическӧй пост, ковмас кӧ, вермасны сувтӧдны нӧшта сизимӧс.
Веськӧдлан органъяс да РСЧС-са Коми республиканскӧй системаувлӧн могыс — збыльмӧдны став дасьтысян мероприятиесӧ, медым ытва дырйи ӧдйӧ да бура разьны артмӧм мытшӧдъяссӧ.
Республикаса мусир да биару комплекслӧн организацияясӧн да производственнӧй предприятиеясӧн юрнуӧдысьяслы ведомствоувса мутасъясын колӧ дасьтысьны ытва кежлӧ, медым тайӧ кадыс коляс бура.
Аварияяс дырйи ӧдйӧ реагируйтны да ас кадӧ юӧртны лоӧмторъяс йылысь лӧсялана дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧ.
«Кора муниципалитетъясса администрацияясӧн юрнуӧдысьясӧс аслыныс ладмӧдны уджсӧ местаяс вылын, ас кадӧ могмӧдны топливно-энергетическӧй ресурсъяс, сёян-юан, медикаментъяс вайӧмсӧ, йӧзӧс мӧдлаӧ овмӧдӧмсӧ.
Сідзжӧ торйӧн колӧ нуӧдны олысьяскӧд гӧгӧрвоӧдана удж, видзӧдны ӧпаснӧй кадколастъясӧ организацияяслӧн да гражданалӧн удж бӧрся», — шуис Владимир Уйба.
2022 воын пӧжар лоны вермана кад кежлӧ дасьтысьӧм могысь Рочму Федерацияса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінын пӧжарысь видзан канму дӧзьӧр нуӧдысь органъяс нуӧдасны прӧверкаяс сикт-грездъяс пӧжарысь видзчысян мераяс збыльмӧдӧм серти.
Сідзжӧ челядьлӧн шойччанінъясын да налысь дзоньвидзалун бурдӧданінъясын, сад да град вӧдитан мутасъясын, кӧні вермӧны артмыны вӧр пӧжаръяс, кӧсйӧны нуӧдны ӧлӧдан мероприятиеяс.
«2022 во вылӧ Коми Республикаын вӧрын пӧжаръяс кусӧдан вынсьӧдӧм своднӧй план» серти кутас уджавны РСЧС-лӧн Коми республиканскӧй системаувса 1056 морт да дасьтӧма 682 единица техника.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикалысь вӧзйӧмъяссӧ босьтісны тӧд вылӧ гражданалы, экономикалы да бизнеслы федеральнӧй отсӧг сетан мераяс лӧсьӧдігӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1895 @ 2022-03-16 @}
Коми Республикалысь вӧзйӧмъяссӧ босьтісны тӧд вылӧ гражданалы, экономикалы да бизнеслы федеральнӧй отсӧг сетан мераяс лӧсьӧдігӧн
Талун, рака тӧлысь 16 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба участвуйтіс Экономическӧй юалӧмъяс да выль коронавирус инфекция паськалӧмлы паныд удж нуӧдӧм серти Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн уджалан группаса селекторнӧй сӧвещанньӧын.
Сійӧс нуӧдіс Рочмуса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Андрей Белоусов да Мӧскуаса мэр Сергей Собянин.
Мероприятиеын участвуйтісны Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьяс Марат Хуснуллин да Татьяна Голикова, федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн юрнуӧдысьяс да Федерацияса субъектъясӧн юралысьяс.
Сӧвещание дырйи сёрнитісны гражданалы, экономикалы да бизнеслы отсӧг сетан мераяс йылысь, медым пыртны найӧс Санкцияяс дырйи паныд удж нуӧдӧм серти Веськӧдлан котырлӧн медшӧр уджъяслӧн планӧ.
Казьтыштам, лунӧн водзджык Рочмулӧн Веськӧдлан котырса премьер-министр Михаил Мишустин тӧдмӧдіс экономикалы отсӧг сетан федеральнӧй мераяс серти коймӧд пакетӧн, кутшӧмӧс вӧлі пыртӧма Санкцияяс дырйи рочмуса экономикасӧ сӧвмӧдан медшӧр уджъяслӧн планӧ.
Тайӧ кризислы паныд сёысь унджык помшуӧм, мый вылӧ вичмӧдасны 1 трлн мында шайт.
Чолӧмасигӧн Сергей Собянин юӧртіс регионъясса юралысьяслы федеральнӧй тшупӧдын примитӧм сійӧ помшуӧмъяс йылысь, мый серти паськӧдісны вот, сьӧмкуд, кар стрӧитан да мукӧд юкӧнын Федерацияса субъектъяслысь уджмогъяссӧ.
Сідзжӧ Сергей Собянин юӧртіс система артмӧдысь предприятиеяслы кокньӧдъяс серти кредитъяс сетан уджтасъяс йылысь да мукӧд мера йылысь, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧм йылысь помшуӧмсӧ кӧсйӧны примитны матысса кадӧ.
Сӧвещание дырйи Марат Хуснуллин юӧртіс, мый Веськӧдлан котыр дасьтіс стрӧитчан юкӧнын, кытчӧ пырӧ оланін пайӧн стрӧитӧм да челядя семьяяслы кокньӧдъяс серти ипотека кредитъяс сетан уджтас паськӧдӧм, отсӧг сетан мераяс.
Татьяна Голикова юӧртіс сы йылысь, мый дасьтӧны мераяс, медым отсавны удж рыноклы, могмӧдны лекарствоясӧн да медицина изделиеясӧн.
Андрей Белоусов сёрнитігас индіс матысса кад вылӧ санкцияяс дырйи паныд удж нуӧдӧм серти Веськӧдлан котырлӧн да регионъясса администрациялӧн уджлысь медшӧр могъяссӧ.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр топыда уджалӧ федеральнӧй шӧринкӧд.
И сійӧ отсӧг сетан мераясыс, кутшӧмъясӧс примитӧны да вӧдитчӧны став страна пасьтала, артмисны тайӧ уджъёртасигӧн.
Уна миян вӧзйӧм, Рочмуса мукӧд регионысь уджъёртъяслӧн вӧзйӧмъясыс лоисны Санкцияяс дырйи Рочмуса экономикасӧ сӧвмӧдан медшӧр уджъяслӧн планлы подулӧн.
Аттьӧала тайӧ уджысь Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧс.
Таысь кындзи ӧні ми помалам дасьтыны регионса отсӧг сетан мераяс, найӧс видлаласны тайӧ пекничаӧ республиканскӧй оперативнӧй штаб дырйи», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Фотоыс — http://government.ru/
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр юкӧны шог Анатолий Ефимович Кононовлӧн кувсьӧмкӧд йитӧдын @ новости @ https://rkomi.ru/news/1901 @ 2022-03-18 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр юкӧны шог Анатолий Ефимович Кононовлӧн кувсьӧмкӧд йитӧдын
«Коми Республикалы тайӧ ыджыд вошӧмтор.
Кувсис вӧр юкӧнса ветеран Анатолий Ефимович Кононов. Сылы эськӧ тырис 86 арӧс.
Уджавны Анатолий Ефимович заводитіс 1958 воӧ Шойнатыса леспромхозын, сэсся вуджис Сыктыв районӧ.
Лесопунктса старшӧй мастерсянь воӧдчис леспромхозса директорӧдз.
Сыктывкарӧ локтӧм бӧрын уджаліс «Комилеспром» ставсоюзса ӧтулын медыджыд директорӧн, юрнуӧдіс Коми Республикаса «Госкомпромын», Коми Республикаса Минпромтранслӧн ЛПК департаментын.
Сійӧс эз ӧтчыдысь бӧрйывлыны Коми АССР-са Медвылыс Сӧветӧ депутатӧн.
Анатолий Ефимович Кононов уна вӧчис, медым сӧвмӧдны республикаса вӧр юкӧн. Тайӧ нырвизьын сійӧ уджаліс 40 сайӧ во.
Вӧр промышленносьт комплексын уджалігӧн сійӧ петкӧдліс асьсӧ удж бура тӧдысь, кывкутысь мортӧн, тӧлка да водзмӧстчысь специалистӧн, енбиа веськӧдлысьӧн.
Анатолий Ефимовичлы сетӧма Веськӧдлан котырсянь тӧдчана наградаяс, на лыдын — «Почёт пас», «Уджвывса Гӧрд Знамя» орденъяс, Ленин орден.
Сылы сетӧма «Коми АССР-са йӧзкост овмӧсын нимӧдана уджалысь» да «РСФСР-са вӧр промышленносьтын нимӧдана уджалысь» почёт нимъяс.
Юкам курыд шог Анатолий Ефимович Кононовлӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд.
Миян сьӧлӧмъясын век коляс сы йылысь паметь».
abu
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр
Анатолий Ефимович Кононовкӧд прӧститчасны рака тӧлысь 19 лунӧ 13 часын Сыктывкарын Краснозатонскӧй шойнаса часовня дорын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын олысьяс — Zа Мир! Zа Россию! Zа Президента! @ новости @ https://rkomi.ru/news/1902 @ 2022-03-18 @}
Комиын олысьяс — Zа Мир! Zа Россию! Zа Президента!
Рака тӧлысь 18 лунӧ Сыктывкарын Театральнӧй изэрдын прӧйдитіс Крым да Севастополь Рочму дорӧ ӧтвывтӧмсянь тшупӧда паслы сиӧм митинг-концерт.
8 во сайын вӧлі кырымалӧма кӧджсӧ Рочму Федерацияӧ примитӧм йылысь сёрнитчӧм.
Тайӧ вӧлі Крымын олысьяслӧн кӧсйӧм, найӧ юӧртісны та йылысь референдум дырйи.
Тайӧ жӧ кадӧ, 8 во сайын, Донбассын заводитчис война.
Сэки лыйлісны Донеч да Лугань войтыр республикаясӧс, увтыртісны роч олысьясӧс, роч кыв да Роч православнӧй вичко.
Киевса власьтъяс уна во ӧтдортісны Кризис мирнӧя ладмӧдӧм серти минскӧй мераяс комплекс, а колян во ӧткажитчисны сійӧс збыльмӧдны.
«Дерт, тайӧ абу сӧмын налӧн кӧсйӧм.
Рытыввыв странаяс ышӧдісны Украинаӧс мунны Рочмулы паныд, кутчысьны неонацистскӧй видзӧдласъясӧ, повны став рочысь, кӧсйысисны пыртны Киевӧс НАТО-ӧ.
Мый бурсӧ 8 вонас вайис Киевлӧн неофашистскӧй, неонацистскӧй режимыс Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы?
Жугӧдӧмъяс, бомбардировкаяс, лыйсьӧмъяс, уна сюрс пӧгибнитӧмаӧс!
Дой, синва да шог.
И дерт, миян Президент Владимир Владимирович Путин примитіс торъя военнӧй операция нуӧдӧм йылысь помшуӧм — тайӧ каднас мӧд ног вӧчны эз позь.
Эз кӧ тадзи вӧчны, неофашистъяс эськӧ локтісны да лыйлісны миянлысь мудоръяс.
Тайӧс планируйтіс ылӧдчысь Рытыввыв, сылӧн псевдокультураыс да псевдодемократическӧй видзӧдласыс увтыртіс мортлунсӧ, дзугис мирнӧй олӧмсӧ.
Налы оз ков вына да вӧльнӧй Рочму.
Рытыввыв странаяслӧн ӧтдортчӧмыс оз повзьӧд миянӧс.
Рочму — вына страна.
Рытыввыв гӧгӧрвоис нин, мый санкцияяс уджалӧны оз Рочмулы паныд, а налӧн йӧзлы да налӧн экономикаяслы паныд.
Ми венам став сьӧкыдлунсӧ.
Кутам дорйыны веськыдлун да жебъясӧс.
Миян челядь да внукъяс ошкасны Президентлысь вӧчӧмторсӧ, кутасны лыддьыны сійӧс Донеч да Лугань войтыр республикаясысь вокъясӧс дорйӧмӧн», — висьталіс митинг дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Рочму Федерацияса Президент Владимир Путин, Донбасса олысьяс да Украинаӧс денацифицируйтӧм серти торъя военнӧй операция дор сувтісны ветеранъяс, общественникъяс, депутатъяс, творческӧй интеллигенция да Сыктывкарса мукӧд олысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба корис дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧс да Коми Республикаса лӧсялана министерствоясӧс бура видзӧдны донъяс артмӧдӧм бӧрся @ новости @ https://rkomi.ru/news/1904 @ 2022-03-19 @}
Владимир Уйба корис дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧс да Коми Республикаса лӧсялана министерствоясӧс бура видзӧдны донъяс артмӧдӧм бӧрся
Экономика уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регионса штаблӧн заседание вылын сёрнитісны санкцияяс дырйи бизнеслы да гражданалы отсалан мераяс йылысь, а сідзжӧ Веськӧдлан котырлӧн удж йылысь.
«Ӧнія лоӧмторъяс дырйи Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр кутас кыпӧдны социальнӧй мынтӧмъяс, содтыны бюджетникъяслысь удждон.
Кора олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧс видзӧдны сэтшӧм случайяс бӧрся, кор мортлысь инӧдсӧ абу урчитӧма да сылы оз вермыны отсавны.
Быд случай серти колӧ уджавны торйӧн.
Миян странаын тырмӧ вын да сьӧм, медым экономика эз киссьы.
Та йылысь юӧртіс Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин регионъясса юралысьяскӧд сӧвещанньӧ дырйи», — шуис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь уськӧдіс тӧд вылӧ, мый федеральнӧй тшупӧдын ошкӧма да збыльмӧдӧны нин торъя отсалан мераяс.
Найӧ йитчӧмаӧсь контроль да дӧзьӧр нуӧдан уджкӧд, странаясӧ, кодъяс оз ёртасьны миянкӧд, экспорткӧд, разрешительнӧй уджкӧд, олысьясӧс да предпринимательство удж субъектъясӧс кредитуйтӧмкӧд.
Рака тӧлысь 15 лунӧ Рочмуса Веськӧдлан котыр петкӧдліс санкцияяс дырйи экономикалы да социальнӧй юкӧнлы отсӧг сетан мераяслысь нӧшта ӧти пакет.
Мераыс уна, найӧ йитчӧны промышленносьт, вузасян да агропромышленнӧй комплекс юкӧнын система артмӧдысь предприятиеяслы кокньӧдӧм кредит сетӧмкӧд, вот серти контроль нуӧдӧмсӧ кокньӧдӧмкӧд, СПИК 1.0 механизм бӧр пыртӧмкӧд, авиационнӧй перевозчикъяслы отсалӧмкӧд да мукӧд мера.
Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти регионъяс примитӧны социальнӧй да экономика боксянь зумыдлунсӧ могмӧдӧм да олысьясӧс дорйӧм серти мераяс.
Сы лыдын адреснӧя отсалӧны пикӧ воӧм гражданалы, кольӧны социальнӧй услугаясӧн вӧдитчыны важ кодь позянлунсӧ, отсалӧны социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяслы, кодъяс социальнӧя могмӧдӧны, социальнӧя отсалӧны гражданалы да дорйӧны найӧс, отсалӧны беженечьяслы да мӧдлаысь бытьӧн воӧм йӧзлы.
Республикаса Юралысь тшӧктіс лӧсялана министерствояслы республиканскӧй сьӧмкудлысь позянлунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн сетны социальнӧя отсалан содтӧд мераяс серти вӧзйӧмъяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева висьталіс регионса Отсалан план йылысь да тӧдчӧдіс, мый Коми Республикаса экономика субъектъяслӧн да олысьяслӧн могъяс вылӧ подуласьӧмӧн, а сідзжӧ социальнӧй да экономика боксянь серпас серти анализ да выль вызовъяс вылӧ реагируйтан мераяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн тайӧ документӧ водзӧ кутасны содтыны выль мероприятиеяс.
Планлӧн медшӧр позицияясӧ пырӧны татшӧм мераяс:
• Регионса Промышленносьт сӧвмӧдан фондлысь сьӧмсӧ содтӧм (республикаын эмӧсь нин сьӧмӧн могмӧдӧм вылӧ лоны вермана проектъяс);
• юридическӧй кывкутысьясӧс, асшӧр уджалысьясӧс субсидируйтны выль пӧв заводитӧм, медым вештыны пеллетъяс да ломтысян брикетъяс вӧчӧмсӧ ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм серти ӧтувъя рӧскод.
Дасьтӧны республикаса став котельнӧйсӧ ломтысян брикетъяс да пеллетъяс вылӧ вуджӧдӧм серти уджтас;
• Коми Республикаса лизингӧвӧй компаниялысь сьӧмсӧ содтӧм, мый вӧсна чинас ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы прӧчент ставкаясыс;
• вот перъян кокньӧдӧм система серти кокньӧдсӧ 2023 во вылӧ нюжӧдӧм;
• Коми Республикаса Гарантия фондлысь поручительство сетӧмысь мынтӧмлысь кокньӧдӧм ыджда кольӧм.
Тайӧ 3 воӧдз сьӧмӧн могмӧдан кадколаст дырйи вонас 0,5 %;
• микрокредитование уджтасъяс серти прӧчент ставкаяс чинтӧм, сы лыдын найӧс вонас 0.1 %-сянь 9,5 %-ӧдз кутӧм, ӧнія заёмъяссӧ реструктуризируйтӧм, мынтӧмъяслысь ыдждасӧ чинтӧм, неустойка сюйӧмсӧ дугӧдӧм, а сідзжӧ ӧнія микрокредитование уджтасъяс выль пӧв видлалӧм.
Таысь кындзи, Планын урчитӧма выль мероприятиеяс:
• Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти, 2022 воӧ вичмӧдӧма содтӧд сьӧм, медым вӧр ньӧбан-вузалан сёрнитчӧмъяс кырымалӧм вылӧ инӧд вузалӧм серти аукционъяс нуӧдӧм могысь котыртны лесосекаяс сетӧм да донъялӧм серти уджъяс сы могысь, медым котыртны ичӧт да шӧр бизнес предприятиеяслысь вӧрӧн вӧдитчӧмсӧ;
• лӧсьӧдӧма Коми Республикаын суйӧрсайса тӧвар вежан шӧрин, медым вежны республикаӧ ваян вузӧссӧ аймуын вӧчӧм либӧ ёртасян странаясысь вайӧм татшӧм жӧ вузӧсӧн.
Номенклатура — 400 сайӧ позиция.
Лыддьӧгсӧ ыстасны Рочмуса промышленносьт да вузасян министерствоӧ ёна колана вузӧс вежӧм серти водзӧ уджалӧм вылӧ;
• лӧсьӧдӧма Коми Республикаын регионса логистика шӧрин, медым разьны дась прӧдукция новлӧм, сырьё да материалъяс вайӧм серти предприятиеяслысь мытшӧдъяссӧ.
Логистика шӧринӧ пырисны Коми Республикаса гырысь производство предприятиеясӧс да «Рочмуса кӧрт туйяс» восьса акционер котырӧс петкӧдлысьяс;
• нуӧдӧны регионса система артмӧдысь предприятиеяслысь лыддьӧг паськӧдӧм серти удж.
Рочмуса система артмӧдысь организацияяслӧн лыддьӧгӧ Коми Республикаса предприятиеяс содтӧм серти юалӧмсӧ видлалӧ Рочмуса промышленносьт да вузасян министерство;
• видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм да йӧзӧс уджӧн могмӧдӧм.
Удж сетысьяслы компенсируйтӧны ӧтйӧза уджъяс котыртігӧн уджысь мыйкӧ мында мынтысьӧм вылӧ, организацияясса уджалысьясӧс, кодъяс вермасны кольны уджтӧг, кад кежлӧ уджӧн могмӧдігӧн уджысь мыйкӧ мында мынтысьӧм да материально-техническӧя могмӧдӧм вылӧ ӧтувъя рӧскодсӧ.
Сідзжӧ Планын эмӧсь системнӧй мероприятиеяс, сы лыдын донъяс, видзасъяс, удж рынокын ёсьлун да предприятиеяслӧн удж бӧрся мониторинг серти.
«Кора инӧд видзан органъясӧс да министерствоясӧс бура видзӧдны дон артмӧдӧм бӧрся да пырысь-пыр реагируйтны помкатӧг донъяс кыпӧдӧм да искусственнӧй дефицит вӧчӧм вылӧ, ӧдйӧ да чорыда тайӧс ӧлӧдны.
Торйӧн нин сёян-юан да медикаментъяс юкӧнын.
Миян сайын, уна-ӧ кад босьтас регионын серпаслӧн зумыдмӧмыс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Коммерческӧй банкъясӧн юрнуӧдысьяс пасйисны, мый кивывса сьӧм вылӧ ажиотажыс помасис.
Граждана да юридическӧй кывкутысьяс бӧр пуктӧны сьӧмсӧ тшӧтъяс вылӧ, нӧшта и депозитъяс серти ставкаыс кайис 15–17 прӧчентӧдз юридическӧй кывкутысьяслы да 20 прӧчентӧдз — торъя йӧзлы.
Сідзжӧ банкиръяс юӧртісны, мый сетӧм потребительскӧй да ипотечнӧй кредитъяс серти ставкаясыс оз вежсьыны.
Водзӧ сетӧны кокньӧдӧм ставкаяс серти ипотекаяс.
Коми Республикаын уджйӧз реструктуризируйтан уджтаслӧн вынсялӧм вылӧ видзӧдтӧг «кредитнӧй каникулъяс» вылӧ заявкаыс абу уна.
Та пыдди ёна сетӧны ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы кокньӧдӧм кредит сетан уджтасын участвуйтӧм вылӧ заявкаяс.
Бизнес вермӧ босьтны 1 воӧдз кадколаста бергӧдан кредитъяс да 3 воӧдз кадколаста инвестиция кредитъяс.
Ичӧт предприятиеяслы сетасны кокньӧдӧм кредитъяс вонас 15 прӧчентысь абу ыджыдджык, а шӧр предприятиеяслы — 13,5 прӧчентысь абу ыджыдджык ставка серти.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын сетісны наградаяс Коми Республикаын «Абилимпикс» — 2022 регионса VІІ чемпионатын вермысьяслы да призёръяслы @ новости @ https://rkomi.ru/news/1905 @ 2022-03-19 @}
Сыктывкарын сетісны наградаяс Коми Республикаын «Абилимпикс» — 2022 регионса VІІ чемпионатын вермысьяслы да призёръяслы
Наградитан церемонияын участвуйтіс регионса Юралысь Владимир Уйба.
Дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлунъяса йӧзлы уджсикасын кужанлун серти конкурс прӧйдитіс «Велӧдӧм» национальнӧй проект подув вылын.
«Ті ставӧн — вермысьяс.
Ті венанын он сӧмын асьнытӧ, но и мукӧдъяссӧ, петкӧдланыд бур тӧдӧмлунъяс да кужӧмъяс.
Ті лоанныд ставныслы примерӧн, кыдзи воӧдчыны вермӧмӧ, сӧвмӧдны этш.
Эска, мый «Абилимпикс» ӧтмунӧмын участвуйтӧм сетас уджсикасын да олӧмын унджык позянлун.
«Абилимпикссӧ» оз прӧстӧ сідзи шуны позянлунъяслӧн олимпиадаӧн — сійӧ отсалӧ сӧвмыны быд мортлы», — шыӧдчис участвуйтысьяс дорӧ республикаса Юралысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс наставникъясӧс, кодъяс велӧдӧны да отсалӧны конкурсантъяслы.
Чемпионат отсалӧ дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна йӧзлы бӧрйыны ас серти уджсикас, бурмӧдны кужанлунъяссӧ, кокньыдджыка аддзыны удж.
Чемпионат прӧйдитӧ республикаын сизимӧдысь нин.
2016 воӧ сэні участвуйтіс сӧмын 16 морт, найӧ вермасисны кык компетенцияын.
2022 воӧ участвуйтіс 165 морт 25 компетенцияын.
Уджсикасын кужанлунъяссӧ петкӧдлісны Коми Республикаса кар-районъясысь, Кардор обласьтысь школьникъяс, студентъяс да торъя нозологияа специалистъяс.
Налы отсасис 60 волонтёр.
Чемпионат дырйи петкӧдлӧм компетенцияясыс лӧсялӧны ӧнія удж рыноклӧн корӧмъяслы.
Таво «Студентъяс» да «Специалистъяс» категорияясын воссисны выль нырвизьяс: «Сити-фермерство», «Плакатлӧн дизайн» да «Лазернӧй технологияяс».
Участвуйтысьяслысь уджъяссӧ донъяліс сёысь унджык эксперт, на пиын вӧліны удж сетысьясӧс петкӧдлысьяс да Коми Республикаса велӧдан организацияясысь педагогъяс.
Найӧ ставныс прӧйдитісны уджсикасын тӧдӧмлунъяс кыпӧдан курсъяс Коми Республикаын «Абилимпикс» экспертъясӧс велӧдан регионса шӧринын Сыктывкарса сервис да связь колледж бердын.
2022 вося тулысӧ став 85 регионын прӧйдитӧны вермытӧмъяс да дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлунъяса йӧз пӧвстын уджсикасын кужанлун серти регионса чемпионатъяс.
Чемпионат лоӧ «Рочму — позянлунъяслӧн страна» президентлӧн платформаса проектӧн да нуӧдсьӧ Рочмуса йӧзӧс велӧдан министерство отсӧгӧн.
Регионса чемпионатъясын вермысьяс прӧйдитӧны ставрочмувывса финалӧ, а Национальнӧй чемпионатын медбур участвуйтысьяс вермӧны пырӧдчыны «Абилимпикс» Рочмуса национальнӧй сборнӧйӧ да петкӧдлыны миянлысь странаӧс войтыркостса тшупӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Бӧръя вит вонас Комиын чиніс ДТП-лӧн лыдыс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1911 @ 2022-03-22 @}
Бӧръя вит вонас Комиын чиніс ДТП-лӧн лыдыс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан республиканскӧй комиссиялысь заседание.
Сэні сёрнитісны туй-транспортын травматизмысь ӧлӧдӧм, Коми Республикаса автомашина туйяс вылын авария лоны вермана участокъяс бырӧдӧм, автомашина туйяс дзоньталӧм йылысь.
Коми Республикаын МВД ГИБДД-са Веськӧдланінлӧн юӧр серти, регионын бӧръя вит вонас чинісны туй вылын транспорткӧд лоӧмторъяс, ДТП понда ранитчӧмаяслӧн да пӧгибнитӧмаяслӧн лыдыс.
2021 воӧ воддза во серти туй вылын транспорткӧд лоӧмторъясыс чинісны 16,4 % вылӧ, сэні пӧгибнитӧмаяслӧн лыдыс чиніс 30,3 % вылӧ, ранитчӧмаяслӧн лыдыс — 17,2 % вылӧ.
«Колян во Комиын туйяс вылын чиніс авариялӧн лыдыс да на бӧрын артмӧм сьӧкыд лоӧмторйыс.
Но авария вӧсна кулалӧм бӧрся колӧ бура видзӧдны, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Трагедияыс ёнджыкасӧ овлӧ кывкуттӧм шоперъяс понда, кодъяс вермӧны дойдавны оз сӧмын асьныссӧ, но мукӧдъясӧс, сы лыдын челядьӧс.
Татшӧмысь колӧ ӧлӧдны.
Колӧны содтӧд контроль мераяс.
Шуам, колӧ сетны позянлун, медым шоперъяс вермисны юӧртны видеорегистраторъяс вылӧ пасйӧм торкалӧмъяс йылысь.
Колӧ бырӧдны аварийнӧй участокъяс, дӧзьӧритны туйяссӧ».
Комиын туйяс вылын 90 % аварияыс артмӧ туй вылын ветлан правилӧяссӧ торкӧм понда — та вӧсна колян во пӧгибнитіс 57 морт, доймаліс 1 сюрсысь унджык.
Олан пунктъясысь бокын торкалӧмъяссӧ отсалӧны ӧлӧдны фото— да видеокамераяс.
Республикаын уджалӧ 24 фотовидеофиксация комплекс.
Владимир Уйба тшӧктіс лӧсялана нырвизя министерствояслы ёнджыка вӧдитчыны татшӧм комплексъяснас.
ДТП-яслӧн нӧшта ӧти помка — омӧль туйяс.
Уличаяс да туйяс киын кутысьяслы да баланс вылын кутысьяслы колян во сетісны торкӧмъяс бырӧдӧм йылысь 2,5 сюрс гӧгӧр предписание.
Дзоньталӧм дырйи да туйяс дӧзьӧритігӧн туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм серти корӧмъяссӧ торкалӧм понда торкалысьясӧс административнӧя мыждісны.
Статистика серти, 2021 воӧ Комиын быд нёльӧд ДТП-ӧ веськалісны подӧн ветлысьяс.
Медым видзны налысь безопасносьтсӧ, колян во автомашина туйяс киын кутысьяс лӧсьӧдісны да выльмӧдісны ывлавывса бияслысь 32 километр линия, пуктісны 3,5 сюрс светильник, дінму да меставывса тӧдчанлуна туйяс вылын нормативъяс серти бурмӧдісны 86 туй вуджанін.
Медым челядьыс этшаджыка доймалісны туйяс вылын, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс могмӧдны сьӧмӧн «Бать-мамлӧн патруль» да «Ветлӧм серти том инспекторъяс» мероприятиеяс, кутшӧмъяс пырӧны «Коми Республикаын туй вылын видзчысянлунсӧ кыпӧдӧм» уджтасулӧ.
Туйяслысь аварийнӧй участокъяс чинтӧм лоӧ «Безопаснӧй да бур автомашина туйяс» национальнӧй проектлӧн мероприятиеясысь ӧтиӧн.
Колян во республикаса трассаяс вылын эрдӧдӧма авария лоны вермана 9 места да Сыктывкарын авария лоны вермана 5 участок.
Таво сэтчӧ пуктасны содтӧд туйвывса пасъяс, разметкаяс, югзьӧдан да ӧлӧдан элементъяс, а сідзжӧ аварияысь ӧлӧдан конструкцияяс.
2022 воӧ муниципалитеткостса да муниципальнӧй тӧдчанлуна автомашина туйяс, на вылын искусственнӧй сооружениеяс капитальнӧя дзоньталӧм да дзоньталӧм вылӧ вичмӧдасны 2,7 млрд шайт.
Тайӧ сьӧм вылӧ вермасны дзоньтавны 179 километр автомашина туй.
Планируйтӧны дзоньтавны куим пос (ӧтувъя кузьтаыс — 138 метра), а сідзжӧ югзьӧдны дінму тӧдчанлуна автомашина туйяслысь 17 километр ӧтувъя кузьта участокъяс.
Кӧсйӧны нуӧдны уджъяс 3 сюрс километр кузьта автомашина туй вылын разметка тэчӧм серти, та вылӧ видзасны 68 млн шайт.
Нормативъяслӧн корӧмъяс серти кӧсйӧны лӧсьӧдны 54 туй вуджанін.
Республикаса муниципальнӧй юкӧнъясын кӧсйӧны дзоньтавны гуранъяс да дзоньтавны «картаясӧн», лӧсьӧдны муйӧж туйяс, дзоньтавны тротуаръяс, лӧсьӧдны ва нуӧдан канаваяс.
Медуна уджсӧ вӧчасны Сыктывкарын — тані 11 километр туйяс капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ вичмӧдасны 313 млн шайт.
Комилӧн ӧткымын муниципалитетын югзьӧдасны автомашина туйяс да уличьяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиысь Арктикаса челядь вермасны дон босьттӧг шойччыны саридз вылын @ новости @ https://rkomi.ru/news/1914 @ 2022-03-24 @}
Комиысь Арктикаса челядь вермасны дон босьттӧг шойччыны саридз вылын
Рака тӧлысь 23 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседание дырйи видлалісны 2022 воӧ челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан кампания нуӧдӧм кежлӧ дасьтысьӧм да сійӧс нуӧдігӧн челядьӧс лёк суӧмысь видзӧм серти юалӧмъяс.
Заседаниесӧ нуӧдіс регионса Юралысь Владимир Уйба.
«Колӧ гӧгӧрвоны, мый таво этшаджык бать-мам вермасны асьныс нуӧдны челядьныссӧ шойччыны.
Минялы колӧ отсавны да вӧчны ставсӧ, мый ми вермам, медым кыдз позьӧ унджык ныв-зон вермис шойччыны да бурмӧдны дзоньвидзалун.
Кыдзи пыр, медводз — гӧля олысь да уна челядя семьяясысь челядь, бать-мамтӧм челядь, а сідзжӧ пикӧ воӧм челядь да арктикаса муниципалитетъясын олысь челядь», — шуис Владимир Уйба.
Ставнас таво шойччыны да дзоньвидзалун бурмӧдны мунас Коми Республикаысь 57 сюрс ныв-зон.
Та вылӧ урчитӧма 300 млн шайт.
Кызвыннас сьӧмсӧ вичмӧдасны регионса сьӧмкудйысь.
Рӧскод юкӧнсӧ — 26 млн шайт — мынтасны муниципалитетъяс.
Та дорӧ содтӧд Владимир Уйба тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы вичмӧдны дзоньвидзалун бурмӧдан кампания котыртӧм вылӧ нӧшта 109 млн шайт.
Таво федеральнӧй сьӧмкудйын медводдзаысь урчитӧма Арктика зонаын (Вӧркутаын, Интаын, Усинскын да Чилимдін районын) олысь челядьлӧн шойччӧм вылӧ сьӧм.
Тайӧ могъяс вылӧ веськӧдасны 32 млн сайӧ шайт.
Та дырйи саридздорса лагеръясӧ путёвкаяссӧ арктикаса муниципалитетъясысь челядьлы сетасны дон босьттӧг.
Кагалӧн кӧ эмӧсь олӧмын сьӧкыдлунъяс, шойччанінӧдз да бӧр туйсӧ сылы тырвыйӧ мынтасны сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ, мукӧд челядьлы — став донысь 50 %.
Тайӧ выль мераыс сетас позянлун шойччыны Войвылын олысь сюрс ныв-зонлы.
Владимир Уйба тшӧктіс таво содтыны Вӧркутаса челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдӧм вылӧ квота.
Налы сетасны колян во серти 25 прӧчент вылӧ унджык путёвка.
Татшӧм корӧмӧн Коми Республикаса Юралысь дорӧ водзынджык шыӧдчылісны Войкытшсайса олысьяс.
Комиын дзоньвидзалун бурмӧдан кампанияыс социальнӧй нырвизя.
Путёвкаяссӧ дон босьттӧг сетӧны сідзжӧ енбиа челядьлы да челядя семьяяслы, кодъяс пикӧ воӧмаӧсь.
Уна челядя семьяяслы компенсируйтасны путёвка донысь 90 прӧчентсӧ.
2020 восянь Коми Республикаса Веськӧдлан котыр урчитіс бать-мамлы челядьлы лагерӧ, мый меститчӧ Рочмуын да кутшӧмӧс пыртӧма лӧсялана субъектлӧн шойччанінъяслӧн реестрӧ, ньӧбӧм путёвкаысь компенсация.
2021 воӧ отсӧгсӧ босьтіс 256 семья, та вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вӧлі вичмӧдӧма 1,8 млн шайт.
Виччысьӧны, мый 2022 воӧ спросыс лоас ыджыдджык, та вӧсна республиканскӧй сьӧмкудйын тайӧ субсидия вылӧ урчитӧма 5 млн шайт.
Колян во вӧлі пыртӧма нӧшта ӧти выльтор — пӧртӧма олӧмӧ бать-мамлы путёвкалӧн донысь юкӧн компенсируйтӧм серти федеральнӧй уджтас — «челядьлӧн кэшбэк».
Уджтасӧ пыртӧма республикаса дзоньвидзалун бурмӧдан став лагер.
Отсӧгсӧ босьтіс 2299 бать-мам, федеральнӧй сьӧмкудйысь налы мынтісны 17 млн гӧгӧр шайт, компенсируйтісны путёвкаяслӧн донысь 50 прӧчентӧдз.
Республикаса кар-районъясын кӧсйӧны восьтыны лунся 328 лагер велӧдчанінъясын, спорт учреждениеясын, аспом организацияясын, 145 уджалан да шойччан лагер.
Медуна татшӧм лагер воссяс Сыктывкарын да Ухтаын.
Республикаысь бокын Сьӧд саридз вылын котыртасны 3 лагер.
200 сайӧ ныв-зон пырӧдчасны «Артек», «Орлёнок» да «Смена» войтыркостса ставрочмувывса челядьлы шӧринъяслӧн профильнӧй сменаясӧ.
«Кольӧм воясӧ республика воштіс «Сьӧд саридзса кыаӧ» дон босьттӧг уна путёвка сы вӧсна, мый санаторийыс нуӧдіс коммерческӧй удж.
Тавосянь сійӧ уджалӧ канму веськӧдлӧм улын, та вӧсна ме паныд тайӧ учреждениелӧн коммерческӧй уджлы.
Путёвкаяс вузалӧм дорысь ми бурджык сетам сьӧмсӧ миян челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдӧм вылӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
abu
Челядьлы лагеръясын котыртӧны военно-патриотическӧй, олӧмын неминучаысь видзчысян подувъяс, наука, техника, туризм, этнокультурнӧй, ам му туялан, художественно-эстетическӧй нырвизя велӧдан сменаяс.
Лоасны дзоньвидзалунын дзескӧдӧм челядьлы да спортсменъяслы торъя сменаяс.
Уджалӧны челядьлы лагеръяссӧ кадръясӧн могмӧдӧм серти.
Сыктывкарса да Ухтаса канму университетъяс, Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин подув вылын дасьтӧны педагогъясӧс да вожатӧйясӧс.
Ставнас челядьлы лагеръясын кутасны уджавны 4 сюрс гӧгӧр педагог да 500 гӧгӧр вожатӧй.
Медицина боксянь кутасны видзӧдны 400 сайӧ медицина уджалысь.
Шойччӧм да дзоньвидзалун бурмӧдӧм кындзи челядьлы лоӧ котыртӧма прӧст кад пӧлезнӧя коллялӧм. Сэтчӧ пырӧдчас 100 сюрс гӧгӧр ныв-зон.
Гожся каникулъяс дырйи республикаса велӧдан организацияяс нуӧдасны быд сикас мероприятиеяс да акцияяс, мастер-классъяс.
«Велӧдӧм» национальнӧй проект серти кутасны уджавны цифрӧвӧй, гуманитарнӧй, естественно-научнӧй нырвизя 85 Велӧдан шӧрин, Сыктывкарын школьнӧй кванториум.
Челядьлысь да том йӧзлысь шойччӧмсӧ котыртасны культура да спорт учреждениеясын.
Челядь вермасны уджавны трудӧвӧй бригадаясын, уджалан да шойччан лагеръясын, мэрлӧн отрядъясын.
Ода-кора тӧлысь 5 лунсянь «Путёвкаяс электроннӧя юклӧм» Коми Республикаса канму юӧртан система подув вылын бать-мам вермасны сетны челядьлы лагерӧ путёвка босьтӧм вылӧ электроннӧй заявление.
Дзоньвидзалун бурмӧдан гожся кампания заводитчас ода-кора тӧлысь 30 лунӧ. 
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба лыддис ДНР-са да ЛНР-са олысьясӧс дорйӧм серти спецоперация нуӧдӧм йылысь Рочмуса Президентлӧн помшуӧмкӧд ӧти кывйӧ воӧм серти восьса заявление @ новости @ https://rkomi.ru/news/1915 @ 2022-03-24 @}
Владимир Уйба лыддис ДНР-са да ЛНР-са олысьясӧс дорйӧм серти спецоперация нуӧдӧм йылысь Рочмуса Президентлӧн помшуӧмкӧд ӧти кывйӧ воӧм серти восьса заявление
Талун, рака тӧлысь 24 лунӧ, Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн заседание дырйи регионса Юралысь Владимир Уйба шыӧдчис депутатъяс дорӧ да корис кырымавны восьса заявление.
Водзджык письмӧсӧ кырымалісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс.
«Эска, мый Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс сетасны ассьыныс гӧлӧссӧ тайӧ восьса заявление вӧсна», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Донеч да Лугань войтыр республикаясса олысьясӧс дорйӧм серти торъя операция нуӧдӧм йылысь Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн помшуӧмкӧд ӧти кывйӧ воӧм серти восьса заявление
Видзны национальнӧй аскылӧм да сёрнитны чужан кывйӧн — уна-ӧ кӧсйӧны Донеч да Лугань войтыр республикаясса олысьяс?
Овны мирнӧя, артиллерийскӧй лыйлӧмъястӧг да мыждан акцияястӧг, медым эз увтыртны национальносьтысь да эскӧмысь.
Донбассын 8 во нин мунӧ война.
И сійӧс колӧ помавны.
Мирнӧя сёрнитӧм отсӧгӧн петан туй эз сюр.
Киевса власьтъяс ӧтдортісны Кризисысь мирнӧя петӧм серти Минскӧй протокол, а колян во ӧткажитчисны сійӧс збыльмӧдны.
Украина Рытыввыв да АӦШ отсӧгӧн зумыдмӧдіс неонацистскӧй видзӧдласъяссӧ да став рочысь полӧмсӧ, лӧсьӧдчис пырны НАТО-ӧ.
АӦШ-лы да Рытыввывлы оз ков вына да вӧльнӧй Рочму.
Рочмуса быд морт вылӧ веськӧдӧм санкцияяс пыртӧм, гуманитарнӧй да тӧдчана юӧра тыш нуӧдсьӧ сы могысь, медым сувтӧдны странанымӧс да войтырӧс пидзӧс вылӧ.
abu
Миян страна кутас дорйысьны да дорйыны Донеч да Лугань войтыр республикаясса олысьясӧс суйӧрса дзескӧдӧмъясысь.
Миян Президент Владимир Владимирович Путин примитіс торъя операция нуӧдӧм йылысь кывкутана да сьӧкыд, но стӧч помшуӧм.
Сійӧ босьтіс ас вылӧ тайӧ кывкутӧмсӧ, мӧд ног эз позь.
И ми сы дор!
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ ӧні Украинаын.
Ми шогалам сэні олысь рӧдвуж да ёртъяс, рӧдвуж войтыр понда.
Но миян военнӧйяс оз кутны мырддьыны каръяс.
Найӧ бырӧдасны Украиналысь военнӧй вынъяссӧ, а сыкӧд и Рочмулы грӧзсӧ.
Ми мир дор нацизмтӧг!
Ми венам став сьӧкыдлунсӧ.
Миян вынным — странанымӧс, историянымӧс радейтӧмын.
Миян вынным ёртасьӧмын, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмын да мир дор сулалӧмын.
Ми вына Рочму дор!
Ми Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путин дор!
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Культураын уджалысьлӧн лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1918 @ 2022-03-25 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Культураын уджалысьлӧн лунӧн
«Культураын да искусствоын пыдди пуктана уджалысьяс, отрасльса ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Культураын уджалысьяслӧн лунӧн!
Талун ми нимӧдам найӧс, коді гажӧдӧ миянӧс, тӧдмӧдӧ миянӧс мичлунӧн, велӧдӧ гӧгӧрвоны мӧд мортлысь сьӧлӧмкылӧмъяссӧ.
Тіян удж, енби да ловби, тӧдӧмлунъяс да наӧн челядьӧс да верстьӧясӧс тӧдмӧдны кужанлун нимӧдіс Коми Республикаӧс, паськыда тӧдмӧдіс сылӧн культурнӧй позянлунъясӧн Рочмуын да суйӧр сайын.
Миян творческӧй котыръяс нимкодьпырысь петкӧдчӧны страналӧн медбур сценическӧй площадкаясын, выставкаясын да музейясын.
Культура юкӧн сӧвмӧдӧм лоӧ медшӧрӧн республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын.
Йӧзлысь культура сӧвмӧдӧмтӧг, культурнӧй традицияястӧг оз позь сӧвмыны.
Ми водзӧ кутам стрӧитны да дзоньтавны культура учреждениеяс, выльмӧдны налысь техника, могмӧдны искусство школаяс ӧнія оборудованиеӧн да шылада инструментъясӧн.
Дона ёртъяс!
Сьӧлӧмсянь сиа, медым творчество вайис тіянлы шуд, уджныд вӧлі радейтанаӧн.
Мед миян республикалӧн мичлуныс и водзӧ ышӧдіс тіянӧс.
Крепыд дзоньвидзалун, лӧсьыд олӧм, уна буртор да семьяын шудлун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысьӧс тӧдмӧдісны Комиын да Яран асвеськӧдлан кытшын Росприроднадзорлӧн Веськӧдланінӧн выль юрнуӧдыськӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/1919 @ 2022-03-25 @}
Коми Республикаса Юралысьӧс тӧдмӧдісны Комиын да Яран асвеськӧдлан кытшын Росприроднадзорлӧн Веськӧдланінӧн выль юрнуӧдыськӧд
Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Вӧр-ваӧн вӧдитчан юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Канму службаӧн да кадръясӧн веськӧдланінса начальник Тимур Ахуняновкӧд да Исламудин Астархановкӧд, коді юрнуӧдӧ Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын Росприроднадзорлӧн Дінмукостса веськӧдланінӧн.
Аддзысьлігӧн сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Росприроднадзорлӧн Дінмукостса веськӧдланін костын ӧтув уджалӧм йылысь.
Регионса Юралысь Владимир Уйба сиис Исламудин Астархановлы бур удж.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Печораса мэр Валерий Серовкӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/1922 @ 2022-03-25 @}
Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Печораса мэр Валерий Серовкӧд
Найӧ сёрнитісны Печора район социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм, сы лыдын инвестицияяс кыскӧм, видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм, олысьясӧс транспортӧн могмӧдӧм, мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм, гражданаӧс аварийнӧй оланінысь мӧдлаӧ овны вуджӧдӧм йылысь.
Муниципальнӧй районса юралысь — «Печора» муниципальнӧй районса администрацияӧн юрнуӧдысь Валерий Серов юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимира Уйбалы уджын медшӧр нырвизьяс да вермӧмъяс йылысь, торйӧн нин муниципальнӧй район сӧвмӧдӧм да бурмӧдӧм серти.
«2019–2025 вояс вылӧ аварийнӧй оланін фондысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм» уджтас серти муниципалитетын кадысь водз збыльмӧдӧма локтан воясся мероприятиеяс.
Колян во кыскӧма да видзӧма 221,2 млн шайт.
Ньӧбӧма 61 олан жыр, кырымалӧма гражданакӧд социальнӧя медалӧм йылысь 43 сёрнитчӧм, а сідзжӧ гражданалы ньӧбан донсӧ мынтӧмӧн муниципальнӧй коланлунъяс вылӧ олан жыр мырддьӧм йылысь 87 артмӧдчӧм.
Валерий Серов юӧртіс этша олыся, аскиалунтӧм олан пунктъясысь мӧдлаӧ овмӧдӧм серти 2021 воӧ вӧчӧм удж йылысь.
Збыльмӧдӧма став планируйтӧм мероприятиесӧ: ньӧбӧма 22 олан жыр, кырымалӧма социальнӧя медалӧм йылысь 18 сёрнитчӧм, вежсьӧм йылысь 3 сёрнитчӧм, муниципальнӧй коланлунъяс вылӧ олан жыръяс мырддьӧм йылысь 1 артмӧдчӧм.
Адреснӧй уджтас вылӧ содтӧд вичмӧдӧм сьӧм тшӧт весьтӧ дзоньнас мӧдлаӧ овмӧдісны Косью да Белӧй Ю посёлокъясса, мыйкӧ мында — Берёзовка посёлокса керкаясысь.
Тайӧ отсаліс бурмӧдны сьӧмкудъяслысь экономическӧй серпассӧ да чинтыны быд вося рӧскодсӧ — 40 млн гӧгӧр шайт, а сідзжӧ чинтыны республиканскӧй сьӧмкудлысь ӧтчыдъя рӧскодсӧ 100 млн шайт мындаын.
Инвестицияяс кыскӧм могысь муниципалитетса администрация корсьӧ инвесторӧс, коді кӧсйысяс вӧчны олысьяслы экологическӧя сӧстӧм чорыд ломтас — пуысь пеллетъяс.
Сідз жӧ эмӧсь участвуйтысьяс, кодъяс Коми Республикаса видз-му овмӧс министерство отсӧгӧн окотитӧны збыльмӧдны ассьыс проектъяссӧ.
Валерий Серовлӧн кывъяс серти, муниципальнӧй власьтъяс заводитісны местаяс вылын бырӧдны сикт овмӧдчанінъяслысь мытшӧдъяссӧ.
Ӧні кӧсйӧны бурмӧдны ылыс олан пунктъясӧ транспортлысь ветлӧмсӧ.
Лӧсьӧдӧма «туй карта», арталӧма экономическӧй модель, урчитӧма сьӧмӧн могмӧдан ӧшмӧсъяссӧ да мындасӧ.
Владимир Уйба ачыс видзӧдӧ муниципалитет сӧвмӧмкӧд йитчӧм тӧдчана проектъяс бӧрся.
Коми Республикаса Юралысь сиис Валерий Серовлы бура збыльмӧдны урчитӧм планъяссӧ да кутны топыд йитӧд районса олысьяскӧд.
«Ӧнія кадӧ йӧзлы торйӧн ёна колӧ власьт органъяслӧн тӧждысьӧм.
Кора Тіянӧс, Валерий Анатольевич, кывзыны олысьяслысь корӧмъяссӧ, отсавны быд мортлы торйӧн.
Республикаса Веськӧдлан котыр да быд муниципалитет отсалас Печоралы.
Эска, ӧтувъя вынӧн ми видзам регионын социальнӧй да экономика боксянь зумыдлунсӧ», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Елена Вяльбе вылӧ донъяліс Коми Республикаын лызь спорт паськӧдӧмсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1923 @ 2022-03-25 @}
Елена Вяльбе вылӧ донъяліс Коми Республикаын лызь спорт паськӧдӧмсӧ
Талун, рака тӧлысь 25 лунӧ, регионса Юралысь Владимир Уйба аддзысьліс удж серти Рочмуын лызьӧн котралӧм серти федерацияса президент, куимысь олимпийскӧй чемпионка Елена Вяльбекӧд.
«Коми Республикаын лызьӧн котралӧны быд кар-сиктын.
Лыжня вылын тшӧкыда позьӧ паныдавны олӧма мортӧс, коді ӧні на котӧртіс дас гӧгӧр километр.
Оз прӧста шуны, мый Комиын олысьяслӧн вираныс лызь дорӧ муслуныс.
Став мирын нималана лыжникъяс пӧвстысь унаӧн чужлісны миян регионын.
Буретш, республикаын медводдза мортыс, кодлы сетӧма Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним, — тайӧ лыжница, миян нималана спортсменка, нёльысь олимпийскӧй чемпионка Раиса Сметанина», — пасйис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь аттьӧаліс Елена Вяльбеӧс Комиын лызь спортлы да спортсменъяслы отсалӧмысь.
Сійӧ висьталіс, мый кутӧ лача водзӧ ӧтув уджалӧм вылӧ.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйӧ, медым спортсмен-лыжникъяслӧн вӧлі бур инфраструктура.
Нӧшта на и регионын быд во нуӧдӧны федеральнӧй тшупӧда ордйысьӧмъяс.
Талун республикаын воссис Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионат.
Куимысь олимпийскӧй чемпионка, Олимпийскӧй ворсӧмъясын нёльысь бронза босьтысь, 14-ысь мирса чемпионка, Рочмуын лызьӧн котралӧм серти федерацияса президент Елена Вяльбе ордйысьӧмъяс заводитӧм водзын шуис ышӧдана кывъяс спортсменъяслы.
* * *
Коми Республикаын лыжникъясӧс дасьтӧны кар-районъясса 21 вынйӧр сӧвмӧдан да спорт учреждениеын.
Лызьӧн котралӧ 3 сюрс гӧгӧр спортсмен.
Колян во регионын нуӧдісны лызьӧн котралӧм серти республиканскӧй 25 да ставрочмувывса 8 ордйысьӧм.
2022 воӧ кӧсйӧны нуӧдны республиканскӧй 25 да ставрочмувывса 12 ордйысьӧм.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба да Елена Вяльбе восьтісны Сыктывкарын Лызьӧн ордйысьӧмъяс серти Рочмуса чемпионат @ новости @ https://rkomi.ru/news/1924 @ 2022-03-26 @}
Владимир Уйба да Елена Вяльбе восьтісны Сыктывкарын Лызьӧн ордйысьӧмъяс серти Рочмуса чемпионат
Рака тӧлысь 25 лунӧ сійӧс кыпыда восьтісны Раиса Сметанина нима Республиканскӧй лызь комплексын.
«Коми Республикаын лызьӧн ордйысьӧм — медрадейтана спорт сикасъясысь ӧти.
Уна во нин миян республикаса лызьӧн котралысьяс бура петкӧдлӧны асьнысӧ войтыркостса ордйысьӧмъяс да Олимпийскӧй ворсӧмъяс вылын.
Раиса Сметанина, Николай Бажуков, Василий Рочев-ыджыдджык, Андрей Нутрихин, Василий Рочев-ичӧтджык, Илья Порошкин, Юлия Ступак, Илья Семиков, Ермил Вокуев — Комиысь тайӧ абу став тӧдчана спортсмен, кодъяс нимӧдісны республикаӧс да Рочмуӧс мир пасьта.
Традицияяс видзӧмӧн талун ми лӧсьӧдам условиеяс, медым быдтыны аскиа чемпионъясӧс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс Рочмуын лызьӧн котралӧм серти федерацияӧс да сылысь президент, куимысь олимпийскӧй чемпионка Елена Вяльбеӧс республикаын чемпионатсӧ нуӧдӧмын эскӧмысь, республикаса лызь спорт да спортсменъяс вӧсна тӧждысьӧмысь, отсӧгысь.
Елена Вяльбе аттьӧаліс чемпионат котыртысьясӧс мероприятие бура дасьтӧмысь.
Сиис участвуйтысьяслы бура выступайтны, а болельщикъяслы — нимкодясьны миян спортсменъясӧн.
Таво Лызьӧн ордйысьӧмъяс серти Рочмуса чемпионат вылӧ локтіс странаса 42 регионысь 300-ысь унджык лыжник.
Ордйысьӧмъясыс прӧйдитасны рака тӧлысь 26 лунсянь косму тӧлысь 3 лунӧдз.
Лызь комплексӧ лэдзӧны дон босьттӧг.
Инпас: Сыктывдін район, Выльгорт сикт, Войвыв ул., 3А/1.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Национальнӧй спорт сикасъяслы отсӧг: Коми Республикаын прӧйдитіс «Лямпиада» фестиваль @ новости @ https://rkomi.ru/news/1927 @ 2022-03-26 @}
Национальнӧй спорт сикасъяслы отсӧг: Коми Республикаын прӧйдитіс «Лямпиада» фестиваль
Рака тӧлысь 26 лунӧ Сыктывдін районса Ыб сиктын прӧйдитіс лызьӧн ордйысьӧм серти республиканскӧй XV фестиваль.
Участвуйтысьясӧс да гӧсьтъясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Фестивальыс збыльысь лоис йӧзкост гажӧн, сійӧ ӧтувтӧ спортсменъясӧс, вӧралысьясӧс да коми культура пыдди пуктысьясӧс.
Позьӧ шуны, мый лызь, лызя спорт радейтӧм миян войвывса муын олысьяслӧн вирын.
Республикаӧс оз прӧста шуны лызьлӧн чужанінӧн.
Комияс важысянь кывсьӧны бур вӧралысьясӧн.
Найӧ Йиркаплӧн наследникъяс.
Ветлісны сук парматі лызьясӧн да лямпаясӧн.
Тайӧ гажыс ӧтувтӧ войтыръясӧс да паськӧдӧ миян уна национальносьта страналысь история да культура», — чолӧмаліс фестивальын участвуйтысьясӧс да гӧсьтъясӧс республикаса Юралысь.
Фестиваль дырйи прӧйдитіс Вӧралан лызьясӧн ордйысьӧм — национальнӧй спорт сикас серти Коми Республикаса Чемпионат да Первенство.
Таво мероприятие вылӧ воис 100 гӧгӧр участвуйтысь.
Номинация серти найӧ котӧртісны 500, 1000 либӧ 2000 метра.
Регионса Юралысь ордйысис мужичӧйяскӧд, котӧртіс 2 километр да сетіс котӧртӧмын челядь пӧвстын вермысьяслы наградаяс.
Казьтыштам, Рочмуса Президент Владимир Путин шуис 2022 восӧ Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм воӧн.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, «Лямпиада» сяма гажъяс нуӧдӧмыс зэв тӧдчана.
Тайӧ абу сӧмын ордйысьӧм, но и традицияяслы сиӧм гаж.
«Лызьясӧн да лямпаясӧн ислалӧмыс торъялӧ.
Лямпаяс мичмӧдӧны ордйысьӧмсӧ национальнӧй серъясӧн.
Ставныс, коді талун прӧйдитісны трассасӧ — молодечьяс!
Тайӧ испытаниеыс восьтӧ мортлысь этшсӧ.
Ставныс, коді котӧртісны — збыльвывса спортсменъяс!» — юксис мӧвпъясӧн Владимир Уйба.
Сідзжӧ котӧртісны аньяс, юниоръяс да таво медводдзаысь — 1951 воӧ чужӧм да арлыдаджык участвуйтысьяс.
«Лямпиадаса» мужичӧйяс да аньяс пӧвстын масс-стартъяс дырйи лӧсьӧдӧма коми-зыраналӧн мойдвывса вӧралысьлысь — Йиркаплысь Кубок.
Спортсменъяс ордйысисны призъяс понда, а тайӧ кадӧ фестивальса гӧсьтъяс участвуйтісны этнопарклӧн мероприятиеясын.
Найӧ тӧдмасисны коми войтырлӧн традицияясӧн, сьыланкывъясӧн, сёян-юанӧн, ремеслӧясӧн, вӧралан да чери кыян аслыспӧлӧслунъясӧн.
Лызь вӧчысь мастер Василий Родионов петкӧдліс, кыдзи вӧдитчыны лямпаясӧн да лызьӧн.
Коми Республикаса Национальнӧй музейысь специалист Наталья Хозяинова тӧдмӧдіс вӧралан традицияясӧн, висьталіс коми мортлӧн олӧмын вӧрлӧн коланлун йылысь, сы йылысь, кыдзи паныдалісны да колльӧдісны вӧралысьясӧс, налӧн эскӧмъяс йылысь.
Окотитысьяс вермисны ньӧбны татчӧс фермеръяслысь да ремесленникъяслысь вузӧссӧ.
Сцена вылын выступайтісны «Тагъя сур» да «<rus>Северная околица</rus>» йӧзкост ансамбльясса артистъяс, Коми республиканскӧй филармонияса солистка Виктория Пыстина, а сідзжӧ Сыктывдін районса котыръяс.
* * *
«Лямпиада» — тайӧ вунӧдлытӧм йӧзкост гаж, коді ӧтувтӧ спорт да йӧзкост культура радейтысьясӧс, сійӧ прӧйдитӧ нэмӧвӧйся традицияясӧ кутчысьӧмӧн.
«Лямпиадалӧн» чужанінӧн лоӧ Кӧрткерӧс районса Ыджыдвидз сикт.
Фестивальыс нуӧдсьӧ быд во дас вит во чӧж Коми Республикалӧн разнӧй районын.
Чемпионатлӧн правилӧяс серти, участвуйтысьяс котӧртны лямпаясӧн (комияслӧн традиционнӧй лызьясӧн, кутшӧмъясӧс пыдӧсалӧма куӧн, сылӧн пасьтаыс 10 сантиметрысь абу этшаджык, быть небыд кӧртӧдӧн).
Нӧшта ӧти корӧм — став спортсменлы колӧ пасьтавны традиционнӧй вӧралан жилет — лузан, а лызь бедь пыдди вӧдитчыны койбеддьӧн — торъя беддьӧн, мыйӧн вӧралысьяс прӧверитӧны капканъяс да дорйысьӧны кӧинъясысь.
Фестивальсӧ котыртісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр;
Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт федерация;
«Коми войтыр» регионкостса ӧтйӧза ӧтмунӧм;
Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин да Финн-йӧгра этнокультурнӧй парк.
Ордйысьӧмъяслӧн медшӧр ёрдысь, «Лямпиада» фестивальлы подув пуктысь да ышӧдысь — Афанасий Габов.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Спортлы колӧ лоны политикаысь ӧтдор!» @ новости @ https://rkomi.ru/news/1928 @ 2022-03-27 @}
Владимир Уйба: «Спортлы колӧ лоны политикаысь ӧтдор!»
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь юӧртіс рака тӧлысь 26 лунӧ Сыктывкарын Роч хоккейлысь фестиваль восьтігӧн.
Владимир Уйба да Рочмуса мача хоккей серти федерацияса, Мача хоккей серти войтыркостса федерацияса (FIB) президент Борис Скрынник чолӧмалісны спорт гажса участникъясӧс да гӧсьтъясӧс.
«Спорт босьтӧ торъя ин миян олӧмын.
Сылы пыр колӧ лоны политикаысь ӧтдор!
Но войтыркостса чиновникъяс мырддисны миян спортсменъяслысь мукӧд странаысь спортсменъяскӧд ордйысьны позянлунсӧ.
Татшӧм помшуӧмъяс вӧсна Сыктывкарын оз ло мача хоккейысь мирса чемпионат, мый кежлӧ ми дасьтысим некымын во.
Та вылӧ видзӧдтӧг, ми миян спортсменъяскӧд!
Миян Президенткӧд!
Ми ӧти страна — ӧти команда!» — юӧртіс республикаса Юралысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс Мача хоккей серти федерацияӧс да сылысь президент Борис Скрынникӧс республикаын Роч хоккейлысь фестиваль, Бендиысь Рочмуса чемпионатлӧн Суперлигалысь финал нуӧдны позянлунысь: «Миян республикаын ёна радейтӧны роч хоккейтӧ.
Торйӧн нин челядь.
Ми водзӧ кутам сійӧс сӧвмӧдны.
Сиа ставныдлы, медым Фестивальыс воис тіянлы сьӧлӧм выланыд.
А Рочмуса чемпионатлӧн финалын Суперлига командаяс пӧвстын мед вермас медся вынаыс!».
«Кӧсъя аттьӧавны котыртысьясӧс.
Республикаса юрнуӧдысьяс корисны миянӧс Суперлига командаяс пӧвстын Рочмуса чемпионатлӧн финальнӧй ворсӧм вылӧ.
Тані командаяс петкӧдласны став медбурсӧ, мый эм миян роч хоккейын», — чолӧмаліс участникъясӧс да гӧсьтъясӧс Борис Скрынник.
Фестивальлӧн медводдза лунӧ нуӧдісны Иркутскса Политех да Сыктывкарса студентъяслӧн сборнӧй командаяс костын матч, а сідзжӧ «Кубок Z» гын сапӧгӧн мача хоккейысь турнир (пырӧдчисны 1 №-а челядь керкаса быдтасъяс, Мача хоккейысь спорт школаса да Роч гимназияса спортсменъяс).
Сигӧртас фестивальсӧ Суперлига клубъяс пӧвстын мача хоккейысь Рочмуса юбилейнӧй ХХХ чемпионатлӧн финал. Сійӧ лоас аски, рака тӧлысь 27 лунӧ.
Медся вына командалӧн титул вылӧ ворсасны мӧскуаса «Динамо» да архангельскса «Водник».
Финальнӧй матчсӧ нуӧдасны Республиканскӧй стадионлӧн йи вылын.
Таысь кындзи, рака тӧлысь 27 лунӧ лоас кык «гӧгрӧс пызан».
Медводдзасӧ сиӧма студентъясӧс спортын зільӧмӧ ышӧдӧмлы, а мӧдсӧ — «<rus>Zа русский хоккей с мячом как национальный вид спорта</rus>» — роч хоккей сӧвмӧдӧмлы.
Пырӧдчысьяс лыдын лоасны Рочму Федерацияса спорт министерствоӧс петкӧдлысьяс, регионса лӧсялана министерствоясӧн юрнуӧдысьяс, Каналан Думаса депутатъяс, ставрочмувывса спорт федерацияясӧн юрнуӧдысьяс, рочмуса ВУЗъясын ректоръяс, войтыркостса экспертъяс да журналистъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Мӧскуаса «Динамо» — мача хоккейысь рочмуса чемпион! @ новости @ https://rkomi.ru/news/1931 @ 2022-03-28 @}
Мӧскуаса «Динамо» — мача хоккейысь рочмуса чемпион!
Сыктывкарын рака тӧлысь 27 лунӧ вӧлі Суперлига клубъяс пӧвстын мача хоккейысь Рочмуса ХХХ чемпионатлӧн финальнӧй ворсӧм.
Мӧскуаса «Динамо» вермис архангельскса «Водникӧс» 5:2 тшӧтӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса Мача хоккей серти федерацияса, Мача хоккей серти войтыркостса федерацияса (FIB) президент Борис Скрынник да Кардор обласьтса Губернатор Александр Цыбульский сетісны Чемпионатса финалистъяслы наградаяс.
Колӧ пасйыны, мый мӧскуаса «Динамо» эз вӧв вермысьӧн национальнӧй первенствояслӧн финалъясын 2013 восянь, а архангельскса «Водник» 17 во чӧжӧн медводдзаысь пырӧдчис финалӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг тайӧ сезонса кык медвына командаяслӧн ордйысьӧмыс сэтшӧма шызьӧдіс болельщикъясӧс, мый Республиканскӧй стадионлӧн трибунаяс сыркакылісны гора шыясысь.
«Тайӧ вӧлі зэв шензьӧдана видзӧдантор, кӧні тыдаліс и ордйысьӧм, и быд командалӧн ӧтувъя уджыс!
Ми аддзим збыльвывса роч хоккей, кутшӧмӧс петкӧдлісны страналӧн выль историяын медуна титула клубъяс.
Зэв нимкодь, мый нянь-сола Коми муын, Сыктывкарын, выльмӧдӧм Республиканскӧй стадионын мунӧ спортын татшӧм тӧдчана лоӧмтор — Рочмуса чемпионат.
Сьӧлӧмсянь чолӧмала мӧскуаса «Динамоӧс» вермӧмӧн!», — кывкӧрталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Роч мача хоккей сӧвмӧдӧмын ыджыд пай босьтӧ поколениеяс костын йитӧд» @ новости @ https://rkomi.ru/news/1932 @ 2022-03-28 @}
Владимир Уйба: «Роч мача хоккей сӧвмӧдӧмын ыджыд пай босьтӧ поколениеяс костын йитӧд»
Сыктывкарын прӧйдитіс «<rus>Zа русский хоккей с мячом как национальный вид спорта</rus>» гӧгрӧс пызан, кӧні сёрнитісны санкцияяс дырйи спорт сӧвмӧдӧм йылысь.
Аддзысьлӧмсӧ котыртіс — «<rus>Персона Страны</rus>» журналса редакция.
Участвуйтісны — Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса Мача хоккей серти федерацияса, Мача хоккей серти войтыркостса федерацияса (FIB) президент Борис Скрынник, Рочмулӧн Каналан Думаса депутат Николай Валуев, федеральнӧй да войтыркостса экспертъяс, регионса лӧсялана нырвизя министерствояс, журналистъяс.
«Ми чукӧртчим му вылын, кӧні роч хоккейсӧ радейтӧны, петкӧдлӧны, ворсӧны да видзӧны олӧма да том йӧз костын топыд йитӧд.
Миян спортивнӧй брендъясысь ӧтиӧн лоӧ сыктывкарса «Стрӧитель».
Тайӧ Суперлигалӧн пыдди пуктана да бур команда, сылӧн корифейяс быдтӧны ас пыдди челядьӧс да том йӧзӧс.
Сыктывкарса студентъяс бура петкӧдлісны асьнысӧ тӧрытъя ворсӧмын.
Роч мача хоккей ми лыддям национальнӧй спорт сикасӧн», — чолӧмаліс гӧгрӧс пызанын участвуйтысьясӧс Владимир Уйба.
Борис Скрынник аттьӧаліс котыртысьясӧс бура примитӧмысь.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый сэк, кор суйӧрсайса федерацияяс падмӧдӧны Рочмуын мероприятиеяс да сувтӧны сы дор, медым киритны рочьясӧс войтыркостса спорт организацияясӧн веськӧдлысь оранъясысь, колӧ заводитны вежны уджаланногъяс.
«Сыктывкарын кӧсйисны нуӧдны Мирса чемпионат.
Но суйӧрсайса федерацияяс торкисны тайӧ мероприятиесӧ.
Медым аттьӧавны олысьясӧс, Коми Республикаӧн веськӧдлысьясӧс, вӧлі примитӧма помшуӧм нуӧдны Сыктывкарын Рочмуса чемпионат.
Воис кад нуӧдны ревизия да мӧвпыштны, мый колӧ вӧчны Рочмуын, медым кыпӧдны миян национальнӧй спорт сикаслысь тшупӧдсӧ», — пасйис Борис Скрынник.
Рочмуса Мача хоккей серти федерацияса президент тӧдчӧдіс, мый мача хоккей — Рочмуын дзик ӧти спорт сикас, кутшӧмӧс дорйӧ Роч Православнӧй Вичко.
Сылӧн кывъяс серти, роч хоккейӧ пырӧдчис странаса 47 регионын 15 сюрс гӧгӧр кага.
Волысьяслӧн лыд серти тайӧ спорт сикасыс босьтӧ коймӧд места.
Гӧгрӧс пызанын участвуйтысьяслӧн видзӧдлас серти, роч хоккей — тайӧ абу сӧмын спорт сикас, сы пыр петкӧдчӧ да сӧвмӧ роч лов да философия.
Хоккей пыр петкӧдчӧ рочьяслӧн сямыс: вермыны кӧсйӧм, повтӧмлун, тӧждлун.
Рочмуса политолог, журналист, публицист Дмитрий Выдринлӧн видзӧдлас серти, роч хоккей вермас лоны Сыктывкарлӧн медтӧдчана брендӧн, сійӧ кутас кыскыны карӧ инвестицияяс, культура, вына да мывкыд войтырӧс.
«Мирыс вежсьӧ, ми заводитан овны дзик выль мирын, кӧні колӧ шедӧдны места и спортлы, и аслад видзӧдласлы, аслад философиялы, асланым «роч» понятиелы, — кывкӧрталіс политолог.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба да Александр Цыбульский сёрнитчисны, мый Коми Республика да Кардор обласьт костын бара кутасны лэбавны самолётъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1933 @ 2022-03-28 @}
Владимир Уйба да Александр Цыбульский сёрнитчисны, мый Коми Республика да Кардор обласьт костын бара кутасны лэбавны самолётъяс
Рака тӧлысь 27 лунӧ Сыктывкарын удж серти аддзысьлісны Коми Республикаса Юралысь да Кардор обласьтса губернатор.
Владимир Уйба да Александр Цыбульский видлалісны социальнӧй да экономика юкӧнын ӧтув уджалӧм, сы лыдын регионъяс костын сынӧд пыр йитчӧм, вӧр предприятиеяслысь да Кардорса саридз портлысь ӧтувъя уджсӧ котыртӧм, пытшкӧсса туризм сӧвмӧдӧм, культура йитӧдъяс вынсьӧдӧм серти да мукӧд юалӧм.
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республика да Кардор обласьт важсянь нин ӧтув уджалӧны да ёртасьӧны.
Йитӧдъяссӧ колӧ вынсьӧдны, торйӧн нин ӧні, кор ортсыса геополитическӧй серпас вӧсна вежсьӧ олӧмыс.
«Ӧні сэтшӧм кад, кор торйӧн нин колӧ отсавны и йӧзлы, и бизнеслы.
Вӧзъя миян Веськӧдлан котыръяслы уджавны сы серти, медым регионъяс костын лэбалісны самолётъяс.
Коркӧ тадзи вӧлі нин — 1930 вося урасьӧм тӧлысь 4 лунӧ Кардор — Сыктывдін кар (тадзи водзын шусис Сыктывкар, — пасйӧд) маршрутті лэбис медводдза самолёт. Тасянь заводитчис Роч Войвылын пассажиръясӧс новлӧдлӧм.
Йӧзлы тайӧ вӧлі бур.
Сідзжӧ миянлы зэв тӧдчана Кардорса порт.
Ми дасьӧсь нуны сы пыр 300 сюрс гӧгӧр тонна груз, торйӧн нин вӧр.
Ӧні колӧ разьны логистика серти юалӧмъяс.
Бизнес виччысьӧ тайӧс», — шуис Владимир Уйба.
«Ме ошка Тіянлысь вӧзйӧмнытӧ.
Миянлы колӧ, медым самолётъяс лэбалісны унджыклаӧ.
Йитны миянлысь юркаръяснымӧс — зэв коланатор.
Порт серти — гӧгӧрвоана, мый ӧнія лоӧмторъясыс — вӧвлытӧмӧсь, тӧлктӧмӧсь да инӧд боксянь подулавтӧмӧсь.
Мӧд боксянь, Рочму дорӧ санкцияясыс восьтӧны выль позянлунъяс войвывса портъяслы.
Ассянь ме верма висьтавны, мый матысса регионъяслы ми вермам сетны медся бур условиеяс.
Тайӧ колӧ и бизнеслы, и миян маті муяс костын гуманитарнӧй йитӧдъяс лӧсьӧдӧм вылӧ», — вочавидзис Александр Цыбульский.
Кардор обласьтса губернатор пасйис, мый Балтикаын пыртӧм дзескӧдӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, Кардорса портъясын ёна содас грузооборот лыдыс.
Сӧмын 2021 воӧ сійӧ вевтыртіс 6 млн тонна.
Регионын эмӧсь порт инфраструктура паськӧдӧм серти проектъяс. Экономика вылӧ вермис эськӧ бура тӧдчыны, регионӧ кӧ вайисны унджык груз.
Дженьыд туй вӧсна бизнеслӧн чинас тарифнӧй нагрузкаыс.
Нӧшта на и регионса портъясті важысянь новлісны вӧр переработайтан прӧдуктъяс, эмӧсь компетенцияяс да колана сервисъяс.
Авиаперелётъяс серти Александр Цыбульский шуис, мый архангельскса аэропортын медводдзаысь историяын вонас локтіс-муніс 1 млн сайӧ морт.
Тані воссисны выль рейсъяс Минеральнӧй Водыӧ, Краснодарӧ, Сочиӧ, Крымӧ. Кыкнан регионлы лоас бур, Кардор обласьт да Коми Республика костын кӧ кутасны лэбавны самолётъяс.
Владимир Уйба да Александр Цыбульский сёрнитчисны лӧсьӧдны Веськӧдлан котыръяс костын уджалан группа, коді кутас уджавны сы серти, медым регионъяс костын бара лэбалісны самолётъяс, да корсьны ӧтувъя уджын бур нырвизьяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр видзӧдӧ экономикаын да социальнӧй юкӧнын серпас бӧрся @ новости @ https://rkomi.ru/news/1936 @ 2022-03-28 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр видзӧдӧ экономикаын да социальнӧй юкӧнын серпас бӧрся
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Ӧнія серпас йылысь докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Эльмира Ахмеева, регионса Видз-му овмӧс министерствоӧн, Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн, Велӧдан да наука министерствоӧн, Стрӧитчан министерствоӧн да Удж министерствоӧн юрнуӧдысьяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр водзӧ ӧтув уджалӧ федеральнӧй органъяскӧд, медым видзны экономика боксянь зумыдлунсӧ.
Суткиясӧн уджалӧны Коми Республикаса предприятиеяслы да асшӧр уджалысьяслы регионса «веськыд йитӧдъяс».
Коми Республикаса суйӧрсайса тӧвар вежан шӧрин да логистика шӧрин юӧртӧны логистикаын прӧдукция вӧчӧмкӧд да иналӧмкӧд, оборудование вайӧмкӧд йитчӧм мытшӧдъяс йылысь федеральнӧй тшупӧдын.
Коми Республикаын уджалӧны федеральнӧй тшупӧдын примитӧм отсалан мераяс серти, стӧчджыка кӧ:
• Коми Республикаса микрокредитнӧй компания сетӧ «кредитнӧй каникулъяс» заёмщикъяслы, кодъяс кырымалісны сёрнитчӧмсӧ тавося рака тӧлысь 1 лунӧдз (РФ-са Веськӧдлан котырлӧн 2022 во 03.10 лунся 337 №-а шуӧм серти);
• стӧчмӧдӧны торъя инвестиция контрактъяс кырымалан механизм выльмӧдӧм серти регионлысь нормативнӧй инӧда подув (СПИК 1.0).
Дасьтӧма «Коми Республикаын промышленнӧй да инновация политика юкӧнын ӧткымын юалӧм йылысь» Коми Республикаса оланпасӧ вежсьӧмъяс пыртӧм йылысь» оланпас бала, мый серти пыртӧны СПИК 1.0 Коми Республика нимсянь кырымалӧм вылӧ да сійӧс кырымалан пӧрадок вынсьӧдӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь уджмогъяс.
Талунсянь воссис Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн 2020 во йирым тӧлысь 19 лунся 1704 №-а шуӧмлӧн механизм серти выль инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ колана инфраструктура объектъяс лӧсьӧдӧм вылӧ збыль видзӧм рӧскод компенсируйтӧм могысь республиканскӧй сьӧмкудйысь субсидияяс сетӧм вылӧ бӧрйӧм.
Бӧрйӧмыс мунас тавося кӧч тӧлысь 30 лунӧдз.
Кырымалӧма артмӧдчӧм «Сыктывкарса кӧрт обработайтан завод» производство ӧтувкӧд, медым суйӧрсайса тӧвар вежӧм вылӧ унджык башеннӧй кран вӧчӧм могысь збыльмӧдны «Rokra Peiner System производство оборудование техническӧя вежӧм да дась прӧдукция видлалан да видзан комплекс стрӧитӧм» ыджыд инвестиция проект.
Проектсӧ збыльмӧдасны Сыктывкарын, талун кежлӧ инвестиция сьӧмсӧ донъялӧны 47 млн шайт мындаын.
Регионса потребительскӧй рынок вылын серпасыс эз вежсьы, Коми Республикаын сійӧ Рочму пасьталаын кодь.
Уджалӧны вузӧс вӧчысьясӧн, поставщикъясӧн да вузасянінъясӧн йӧзлы колана вузӧс вылӧ донъяс кыпӧдӧм йылысь став сигнал серти.
Рочмулӧн Комиын УФАС прӧверитіс ӧткымын организация да бӧртасъяс серти ыстіс Рочмуса ФАС-ӧ мераяс примитӧм вылӧ юӧр.
Регионса овмӧс кутысь субъектъяслы, кодъяс вузалӧны сёян-юан, ыстӧма письмӧяс, кытчӧ гижӧма, мый рынокын участвуйтысьяс кывкутӧны йӧз понда, налы оз позь артмӧдны дефицит, медым донъясыс водзӧ эз содны.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юкӧ шог гвардияса ефрейтор Артём Тимушевлӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд, коді пӧгибнитіс Украинаын торъя военнӧй операция дырйи воинскӧй мог збыльмӧдігӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1939 @ 2022-03-29 @}
Владимир Уйба юкӧ шог гвардияса ефрейтор Артём Тимушевлӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд, коді пӧгибнитіс Украинаын торъя военнӧй операция дырйи воинскӧй мог збыльмӧдігӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика нӧшта ыстіс Донбасса олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг @ новости @ https://rkomi.ru/news/1940 @ 2022-03-29 @}
Коми Республика нӧшта ыстіс Донбасса олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг
Грузсӧ чукӧртісны регионса 250 сайӧ предприятие да организация, а сідзжӧ граждана.
Найӧ чукӧртісны сёян-юан, паськӧм, 40 гӧгӧр электрическӧй чайник, 10 сайӧ микроволновка, вольпась, челядьлы кӧлуй да уна мукӧдтор, мый ӧні колӧ Донбасса олысьяслы.
Казьтыштам, Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба корис чукӧртны гуманитарнӧй отсӧг Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы, кодъяс веськалісны Украинаса хунта улӧ.
Акцияӧ пырӧдчисны промышленнӧй предприятиеяс, канму да муниципальнӧй учреждениеяс, организацияяс, асшӧр уджалысьяс, водзмӧстчысьяс, торъя йӧз.
«Ми талун нӧшта на ӧтчыдысь петкӧдлім уджӧн, мый войвывса йӧз пӧсь сьӧлӧмаӧсь, налы абу веськодь мукӧд йӧзлӧн дойыс.
Республикаса олысьяс бара сетісны ставсӧ, мый вермисны, медым отсавны Лугань да Донеч войтыр республикаясса олысьяслы.
Ме сьӧлӧмсянь аттьӧла быдӧнӧс, коді пуктіс пай тайӧ бур вӧчӧмӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сиис шопер Сергей Глуховлы шыльыд туй да бура воӧдчыны колана инӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын петіс «Иван Павлович Морозов.
Республика помнит» небӧг @ новости @ https://rkomi.ru/news/1941 @ 2022-03-29 @}
Сыктывкарын петіс «Иван Павлович Морозов.
Республика помнит» небӧг
Рака тӧлысь 29 лунӧ Коми Республикаса Национальнӧй библиотекаын презентуйтӧма тӧдчана канму уджалысь, коді веськӧдліс регионӧн 22 во, КПСС-лӧн Коми обкомса медводдза секретар йылысь издание.
Мероприятиеын участвуйтіс регионса Юралысь Владимир Уйба.
«Иван Павлович нимкӧд йитчӧма миян республикалӧн экономика да культура боксянь сӧвмӧмыс.
Сійӧ став сьӧлӧмсянь уджаліс республикалы да аслас войтырлы бур вылӧ.
Небӧгыс ӧтувтӧ ставсӧ, мый вӧлі йӧзӧдӧма водзджык, сійӧ петкӧдлӧ, мый ми помнитам да пыдди пуктам Иван Павлович Морозов йылысь паметьсӧ.
Небӧглӧн лист бокъясыс видзӧны республикалысь историясӧ, сійӧс колӧ ставныслы тӧдны, медым сӧвмыны водзӧ.
Эска, мый лыддьысьысь восьтас уна выльтор республика, сылӧн йӧз, ловру йылысь.
Эска, мый тайӧ небӧгыс отсалас бурджыка гӧгӧрвоны, тӧдмавны да ёнджыка радейтны Коми Республикаӧс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс Иван Павловичлысь уджъёртъясӧс да рӧдвужӧс, кодъяс локтісны презентация вылӧ, небӧг лэдзӧмын отсӧгысь, а редакционнӧй коллегия да редакционнӧй сӧветӧ пырысьясӧс — бур ӧтувъя уджысь.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый небӧг лэдзӧмлы подулӧн лоины И. П. Морозов нимкӧд йитчӧм тӧдчана лоӧмторъяс.
Уджъёртъяс да Сыктыв районса олысьяс унаысь вӧзйылісны пуктыны Сыктывкарын Иван Павлович Морозовлы памятник.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ошкис тайӧ мӧвпсӧ да босьтчис веськӧдлыны проект збыльмӧдысь уджалан группаӧн, а сідзжӧ ачыс видзӧдіс сійӧс збыльмӧдӧм бӧрся.
2020 вося моз тӧлысь 22 лунӧ — республикалӧн 99 чужан лун кежлӧ Иван Морозовлы памятник местаӧ пуктісны пас.
А во мысти нин памятниксӧ кыпыда восьтісны.
Сылӧн автор — Рочмуса нималана художник, нималана уджалысь, Коми Республикалӧн нимйӧза художник Анатолий Неверов.
Тайӧ жӧ кадӧ лӧсьӧдісны Иван Морозов йылысь небӧг.
Сійӧс отсаліс йӧзӧдны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр, редколлегияӧ пырис Владимир Уйба.
«Коми Республикаса Юралысь ошкис ветеранъяслысь да уджъёртъяслысь корӧмъяссӧ да тадзи пуктіс подув небӧг лэдзӧмлы.
Уджыс муніс дзонь во.
Ме казьтыла Анатолий Неверовлысь кывъяссӧ, сійӧ висьталіс, мый сьӧлӧмсӧ сетіс Иван Павловичлӧн образ вылын уджалігӧн.
Тадзи жӧ уджалім ми: кывкутӧмӧн, пыдди пуктӧмӧн.
Пыр аддзысьлім Владимир Викторовичкӧд, сёрнитім сыкӧд памятник да небӧг серти.
Миян вӧлі вына команда.
Тайӧ абу сӧмын академическӧй, научнӧй, но и ёрта удж.
Ми ӧтувтім Иван Павловичлысь биографиясӧ да республикаын лоӧмторъяссӧ», — пасйис презентация дырйи Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Кыв, литература да история институтын медвылыс тшупӧда наука туялысь, история наукаса доктор, профессор Александр Попов.
Небӧг лӧсьӧдӧм йылысь мӧвпыс чужис 2019 воӧ «Морозовлы сиӧм лыддьысьӧмъяс» дырйи.
Авторъяс кӧсйисны петкӧдлыны Иван Павловичлысь тӧдчанлунсӧ сылӧн быдлунъя удж да сыкӧд веськыд сёрни пыр.
Небӧгын чукӧртӧма семьялысь фотографияяс да тӧдчана документъяс, И. П. Морозовлысь гижӧдъяс да уджъёртъяслысь казьтылӧмъяс.
Лэдзӧм небӧгъяссӧ сетісны республикаса библиотекаясӧ.
* * *
Иван Павлович Морозов чужис 1924 вося кӧч тӧлысь 30 лунӧ Сыктыв районса Межадор сиктын.
Велӧдчис Сыктывкарын фельдшер-акушер школаын, кодӧс помаліс 1942 вося тӧвшӧр тӧлысьӧ.
9 тӧлысь мысти сійӧс босьтісны Краснӧй Армияӧ.
Вӧлі ротаса санинструкторӧн, а сэсся батальонса комсоргӧн.
1965 восянь 1986 воӧдз уджаліс КПСС-лӧн Коми обкомын медводдза секретарӧн.
Бӧрйылісны КПСС-лӧн Шӧр комитетӧ пырысьӧн, витысь бӧрйылісны СССР-лӧн Медвылыс Сӧветса депутатӧн.
Иван Морозов нимкӧд йитчӧма Коми му историялӧн дзонь эпоха. Сэки зэв бура сӧвмис экономика.
1965–1986 воясӧ республикаын промышленносьтлӧн валӧвӧй прӧдукцияыс содіс куим пӧв, мусир перйӧмыс — 9 пӧв.
Уна вын пуктіс сійӧ и биару отрасль лӧсьӧдӧмӧ, из шом перйӧм сӧвмӧдӧмӧ да лесохимическӧй отрасль котыртӧмӧ.
Ыджыд вежсьӧмъяс лоисны транспорт йитӧдын: нюжӧдісны кӧрт туй Косланӧдз, Мылдінӧдз, Усинскӧдз, вӧчисны бур автомашина туйяс Абъячойӧдз да Кулӧмдінӧдз.
60–70-ӧд воясӧ Коми АССР лоис страналӧн Европаса Войвылын гырысь промышленнӧй районъясысь ӧтиӧн.
Авторитетыс, эскӧдны кужӧмыс эз ӧтчыдысь отсавны Иван Павловичлы СССР-са Министръяс Сӧветӧн юрнуӧдысьяс водзын, сійӧ кужис воӧдчыны сэтшӧм решениеясӧдз, кутшӧмъяс колӧны республикалы.
Сылӧн наследиеыс — абу сӧмын выль каръяс, предприятиеяс, туйяс, электропередача линияяс да социальнӧй объектъяс, кутшӧмъяс ӧні лыддьыссьӧны республикаса озырлунӧн.
Иван Павлович Морозов чукӧртіс ас дорас зумыд команда.
Сы дырйи кадръяссӧ кутісны бӧрйыны восьсӧн, велӧдны том веськӧдлысьясӧс.
Иван Морозов кужис аддзыны тӧлка да енбиа йӧзӧс. Наысь лоисны нималана уджалысьяс, вылыс квалификацияа юрнуӧдысьяс, кодъяс пуктісны пай Коми Республика сӧвмӧдӧмӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба да Елена Вяльбе аддзысьлісны лызьӧн котралӧм серти аскиа чемпионъяскӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/1944 @ 2022-03-31 @}
Владимир Уйба да Елена Вяльбе аддзысьлісны лызьӧн котралӧм серти аскиа чемпионъяскӧд
Коми Республикаса Юралысь да Рочмуын лызьӧн котралӧм серти федерацияса президент волісны Максаковка посёлокын «Фаворит» олимпиада резервӧ дасьтан спорт школаӧ.
Том лыжникъяс радпырысь фотографируйтчисны куимысь олимпийскӧй чемпионкакӧд да босьтісны сылысь автограф.
Елена Вяльбе видзӧдліс, кутшӧм условиеяс лӧсьӧдӧма школаын лыжникъясӧс дасьтӧм вылӧ, сёрнитіс тренеръяскӧд да велӧдысьяскӧд.
Куимысь олимпийскӧй чемпионка сиис том спортсменъяслы, медым найӧ эз повны сьӧкыдлунъясысь, зілисны спортын да пӧртісны олӧмӧ пуктӧм могъяссӧ.
* * *
«Фаворит» олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа воссис 1989 воӧ 8 №-а ГПТУ подув вылын.
Сійӧ кадсянь учреждениеса тренеръяс быдтісны уна нималана спортсменӧс, на лыдын:
Марина Бондарь — Коми Республикаын аньяс пӧвстын дзюдоысь СССР-са дзик ӧти спорт мастер, Сӧвет Союзса первенствоын бронза босьтысь, дзюдоысь Олимпийскӧй категорияа судья, коді донъяліс дзюдоысь мирса, Европаса чемпионатъяс да первенствояс, XXI Сурдлимпийскӧй ворсӧмъяс дырйи;
Мария Дударь — юниоръяс пӧвстын дзюдоысь СНГ-са первенствоын эзысь босьтысь;
Нина Поликарпова — Коми Республикаын аньяс пӧвстын ӧтнас самбоысь Рочмуса спорт мастер да дзюдоысь Рочмуса спорт мастер;
Илья Порошкин — Мирса кубоклӧн этапын вермысь, лыжероллеръяс серти мирса чемпионатын эзысь босьтысь, Рочмуса войтыркостса тшупӧдын спорт мастер. 
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын видзасны да тырвыйӧ мынтасны став социальнӧй мынтӧмсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1945 @ 2022-03-31 @}
Комиын видзасны да тырвыйӧ мынтасны став социальнӧй мынтӧмсӧ
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба участвуйтіс Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволӧн кывкӧртӧд вӧчысь коллегиялӧн заседаниеын.
«Аттьӧала республикалӧн социальнӧя доръян юкӧнын уджалысьясӧс.
Коронавирус эпидемия, а ӧні и геополитическӧй серпас вайис тіян юкӧнӧ уна сьӧкыдлун.
Та вылӧ видзӧдтӧг республикаын олысьясӧс социальнӧя доръян да уджӧн могмӧдан система уджалӧ зумыда да коставлытӧг.
Ӧнія кадӧ колӧ бура видзӧдны удж рынок бӧрся, медым ас кадӧ примитны колана мераяс да отсавны гражданалы корсьны удж.
Миян страна дорӧ санкцияяс дырйи колӧ, медым республикаса олысьяс тырвыйӧ босьтісны став колана мынтӧмсӧ да пособиесӧ, а пикӧ воӧм йӧзлы колӧ отсавны торйӧн», — шыӧдчис коллегияын участвуйтысьяс дорӧ Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь пасйис, мый регионын канмусянь социальнӧй политикаын медтӧдчанаӧн вӧліны да лоӧны челядя семьяяслы да нӧбасьысь аньяслы отсӧг сетӧм, организацияясын да производство вылын уджалысьяслысь дзоньвидзалун видзӧм да социальнӧй аскылӧм кыпӧдӧм, социальнӧй услугаяслысь судзсянлунсӧ видзӧм да налысь качествосӧ олӧма да вермытӧм йӧзлы бурмӧдӧм.
Такӧд йитӧдын колӧ водзӧ збыльмӧдны «Демография» национальнӧй проектлысь «Олӧма йӧз» регионса проект.
Казьтыштам, «Рочму Федерацияын социальнӧй да экономика боксянь зумыдлунсӧ могмӧдӧм да олысьясӧс дорйӧм серти мераяс йылысь» Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн Индӧдӧн регионъяс водзын пуктӧма могъяс олысьяслысь социальнӧй аскылӧмсӧ бурмӧдӧм да найӧс социальнӧя дорйӧмсӧ кыпӧдӧм серти.
Коллегиялӧн заседание дырйи Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр Екатерина Грибкова вӧчис юкӧн серти кывкӧртӧдъяс да юӧртіс 2022 во кежлӧ медшӧр могъяс йылысь.
Сы лыдын — уджтӧмалысьясӧс, том йӧзӧс да гражданаӧс, кодъяс вермасны кольны уджтӧг, уджсикасӧ велӧдӧм да удж вылӧ босьтӧм, став социальнӧй мынтӧмсӧ видзӧм да став социальнӧй кӧсйысьӧмсӧ быть збыльмӧдӧм.
Шуам, колян во 250 сюрс гӧгӧр мортлы сетісны 12 млрд шайт мындаын социальнӧй мынтӧмъяс.
«Демография» нацпроект збыльмӧдігӧн таво кӧсйӧны восьтыны Кунибса да Тентюковса керка-интернатъясын выль корпусъяс, мый сетас позянлун бурмӧдны сэні олысь гражданалысь олӧмсӧ да лӧсьӧдны 166 выль уджалан места.
Социальнӧя доръян учреждениеяслысь материально-техническӧй базасӧ ёнмӧдӧм вылӧ таво урчитӧма 28,5 млн шайт, пӧжарысь видзчысьӧмсӧ могмӧдӧм вылӧ — 37,2 млн шайт.
Ведомствоувса учреждениеясӧн юрнуӧдысьяс юксисны уджъёртъяскӧд тӧдӧмлунъясӧн сы йылысь, кыдзи бурджыка пӧртны олӧмӧ могъяссӧ олысьясӧс уджӧн могмӧдан юкӧнын, кыдзи социальнӧй контракт да олӧма йӧзкӧд, вермытӧмаяскӧд да дзескӧдӧм позянлунъяса челядькӧд социально-реабилитационнӧй уджлӧн практикаяс подув вылын сетны канмусянь социальнӧй отсӧг.
Стационарнӧя социальнӧй отсӧг сетысь организацияясӧн юрнуӧдысьяс юӧртісны сы йылысь, кыдзи нуӧдсьӧ уджыс учреждениеясын, медым интернатын олысь олӧма йӧз да вермытӧм граждана эз ӧтдортчыны мукӧдысь, а сідзжӧ «Демография» национальнӧй проектлысь «Олӧма йӧз» проект збыльмӧдӧм йылысь.
«Эска, мый уджсикасын тӧдӧмлунъяс, опыт, кывкутӧмӧн уджалӧм, миян гражданалысь олӧмсӧ бурмӧдны зільӧм, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн отсӧгӧн збыльмӧдасны пуктӧм могъяссӧ.
Ті ставӧн — геройяс, бӧръя кык восӧ сьӧктӧдіс пандемия, но ті венінныд ставсӧ.
Талун миян водзын выль могъяс.
Оз позь, медым содіс уджтӧмалысьлӧн лыдыс, колӧ ас кадӧ став позянлуннас вӧдитчӧмӧн ӧлӧдны тайӧс, сы лыдын налы велӧдчыны позянлун сетӧмӧн, коді колис либӧ вермӧ кольны уджтӧг.
Тайӧ канмулӧн стратегическӧй мог.
Ыджыд аттьӧ тіянлы уджысь.
Ме тшӧтш дась отсавны, ме тіянкӧд.
Аттьӧ!», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сетіс социальнӧй юкӧнын уджалысьяслы уна вося бур уджысь да зэв бура служитӧмысь Веськӧдлан котырсянь наградаяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
• Наталья Владимировна Азизовалы — «Емдін районса олысьясӧс уджӧн могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму учреждениелӧн директорлы;
• Ольга Михайловна Голованьлы — «Сыктывкарса республиканскӧй психоневрологическӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын социальнӧй удж серти специалистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уна вося бур уджысь да уджмогъяс зэв бура збыльмӧдӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» Коми Республикаса отличие пас сетӧма
• Татьяна Александровна Алдониналы — Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволӧн социальнӧй мынтӧмъяс юкӧнса медыджыд специалист-экспертлы;
социальнӧя доръян юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь дона козин сетӧма
• Галина Алексеевна Пынзарьлы — «Сыктывкарса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн Олысьясӧс социальнӧя могмӧдан мутас шӧринын 2 №-а социальнӧя реабилитируйтан юкӧнса медицинскӧй сестралы;
Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
• Надежда Альбертовна Конкиналы — «Емдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса Олысьясӧс социальнӧя доръян мутас шӧринлӧн социальнӧй гарантияяс да субсидияяс юкӧнын социальнӧй удж серти специалистлы;
• Валентина Александровна Поповалы — «Сыктыв районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн социальнӧй мынтӧмъяс да адреснӧй отсӧг сетан юкӧнын социальнӧй удж серти специалистлы;
• Елена Владимировна Сажиналы — «Сыктывкарлӧн Эжва районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн Олысьясӧс социальнӧя доръян мутас шӧринын оланін да коммунальнӧй кокньӧдъяс да субсидияяс сетан юкӧнса начальниклы;
• Светлана Леонидовна Юрчишиналы — Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын социальнӧй мынтӧмъяс юкӧнса консультантлы;
2020 воӧ Коми Республика мутасын Олысьяслысь ставрочмувывса перепись дасьтӧмын да нуӧдӧмын зільӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
• Алексей Николаевич Филипповлы — «Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволысь уджсӧ могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениелысь уджтасъяс збыльмӧдан да сӧвмӧдан службаӧн заведуйтысьлы;
• Ирина Владимировна Ямнюклы — Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын канму услугаяс сетӧмсӧ координируйтан юкӧнса начальниклы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Анна Кузнецова вылӧ донъяліс Коми Республикалысь социальнӧй водзмӧстчӧмъяссӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1947 @ 2022-04-01 @}
Анна Кузнецова вылӧ донъяліс Коми Республикалысь социальнӧй водзмӧстчӧмъяссӧ
Рака тӧлысь 31 лунӧ Рочму Федерациялӧн Каналан Думаса вице-спикер Анна Кузнецова воліс удж серти Сыктывкарӧ да аддзысьліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд.
Найӧ видлалісны вермытӧм челядьлы реабилитационнӧй шӧринлысь выль корпусъяс стрӧитан, Комиын челядьлы ӧнія стоматологическӧй клиника лӧсьӧдан позянлунъяс, а сідзжӧ «Страхуйтан пенсияяс йылысь» федеральнӧй оланпасӧ веськӧдӧмъяс пыртӧм серти «Ӧтувъя Рочму» регионлӧн фракцияса депутатъяслысь водзмӧстчӧм.
«Аттьӧала Тіянӧс, Анна Юрьевна, Коми Республикаӧ волӧмысь да миян регионса социальнӧй юалӧмъясӧ пырӧдчӧмысь.
Ӧткымын юалӧм йитчӧма вермытӧм челядькӧд, — пасйис республикаса Юралысь.
— Миян эм дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядьӧс да ныв-зонпосниӧс реабилитируйтан сӧвет кадся шӧрин.
Но сійӧ оз лӧсяв ӧнія кадся реабилитациялӧн корӧмъяслы.
Ми дасьтім тайӧ шӧрин паськӧдӧм серти проект, босьтім тӧд вылӧ став ӧнія корӧмсӧ, аддзим мича пожӧма ягын участок.
Проектыс отсалас бурмӧдны вермытӧм челядьлысь да налӧн семьяяслысь оланногсӧ.
Та вылӧ миянлы колӧ федеральнӧй отсӧг.
Сьӧкыд стрӧитны татшӧм шӧринсӧ сӧмын регионса сьӧмкудлӧн сьӧм тшӧт весьтӧ».
«Бур проект.
Босьтны кӧ тӧд вылӧ Войвывса регионъяслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ да ылнасӧ, бурджык лӧсьӧдны ас реабилитационнӧй инфраструктура, — донъяліс Анна Кузнецова.
— Колӧ быд боксянь отсавны збыльмӧдны татшӧм проектъяссӧ, торйӧн нин ӧнія кадӧ, кор Рочмуын содӧ вермытӧм челядьлӧн лыдыс.
Бура кӧ лӧсьӧдны вермытӧмлунысь ӧлӧдан система, сетны кагаыслы отсӧг чужӧм бӧрас да лӧсьӧдны маршрутизация, то позьӧ 30 прӧчент вылӧ чинтыны вермытӧмлун лоӧмсӧ.
abu
Колӧ отсавны збыльмӧдны татшӧм проектъяссӧ, налӧн ыджыд позянлунъяс.
Оз позь шогавны сьӧм понда, кор сёрниыс мунӧ семьялӧн да кагалӧн шуд йылысь».
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Коми Республикаын важӧн колӧ лӧсьӧдны челядьлы ӧнія стоматология.
Колӧны условиеяс, кутшӧмъяс сетӧны позянлун вӧдитчыны специализируйтӧм наркознӧй системаясӧн дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлунъяса челядьӧс бурдӧдігӧн да гуманнӧя бурдӧдны ёсь дой дырйи.
Проектсӧ збыльмӧдӧм вылӧ тшӧтш колӧ федеральнӧй отсӧг.
Тайӧ юалӧмыс колана странаса уна регионлы.
Коми Республика дась лоны Рочму Федерациялӧн пилотнӧй субъектӧн челядьлы стоматология шӧрин лӧсьӧдӧм серти, кӧні кутасны босьтны тӧд вылӧ дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядьлысь коланлунъяссӧ.
Республикаса Юралысь кыпӧдіс Войвылын уна во уджалысь челядя аньяслы социальнӧй отсӧг сетӧмкӧд йитчӧм юалӧм.
«Талун кадысь водз пенсия вылӧ вермӧны петны аньяс, кодъяслы тырис 50 арӧс да кодъяслӧн эм кык либӧ унджык кага, кодъяслӧн эм торъя стаж сӧмын Ылі Войвылын.
А челядя аньяслӧн, кодъяс уна во уджалісны Ылі Войвыв районъяскӧд ӧткодялӧм мутасъясын, татшӧм позянлуныс абу, кӧть эськӧ налӧн серпасыс нинӧмӧн оз торъяв.
«Ӧтувъя Рочму» дінму фракцияса депутатъяс вӧзйисны бурмӧдны федеральнӧй оланпастэчас», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Санкцияяс дырйи сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, страналысь да регионъяслысь став социальнӧй кӧсйысьӧмсӧ колӧ збыльмӧдны.
Миянлы колӧ ӧтувтчыны да пуктыны став вын.
Ассянь аттьӧала республикаын збыльмӧдан проектъясысь да уджтасъясысь, кутшӧмъясӧс лӧсьӧдӧма семья, мамлун да челядьдыр видзӧм могысь «Ӧтувъя Рочму» партияса комиссия.
Ме быть юӧрта та йылысь уджъёртъяслы», — пасйис Анна Кузнецова.
Рочмуса Каналан Думаӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь вылӧ донъяліс Коми Республикаын сетан социальнӧя отсалан мераяссӧ.
Сы лыдын: медводдза да коймӧд кага чужтігӧн (пи (ныв) пыдди босьтігӧн) 150 сюрс шайт мында регионса семейнӧй капитал мынтӧм; уна челядя семьяяслы отсӧг сетан мераяс; 25 сюрс шайт мындаын ӧтчыдысь мынтӧм батьлы либӧ мамлы, кодлы сетӧма «Бать-мам слава» орденлысь медаль; ӧтка уджтӧмалысь олан жыр киын кутысьяслы капитальнӧя дзоньталӧмысь да ӧтувъя обслуживайтӧмысь ӧтувъя рӧскод вештӧм; «война кадся челядь» категорияа гражданалы статус урчитӧм да кокньӧдъяс сетӧм; уна челядя да том семьяяслы оланін ньӧбӧмын отсӧг.
Анна Кузнецова тӧдчӧдіс, мый босьтасны тӧд вылӧ Коми Республикалысь опытсӧ странаса мукӧд регионъяскӧд уджалігӧн.
Рочмулӧн Каналан Думаса вице-спикерлӧн видзӧдлас серти, социальнӧй юкӧнын колӧ ёнджыка вӧдитчыны ӧнія цифрӧвӧй позянлунъясӧн, сы вӧсна мый челядя уна семья корсьӧны кокньӧдъяс, пособиеяс йылысь юӧрсӧ да олӧмын лоӧмторъяс серти гӧгӧрвоӧдӧмъяссӧ Ӧтуввезйын.
Сійӧ вӧзйис збыльмӧдны Коми Республикаын «Социальнӧй навигатор» проект — тайӧ челядя семьяяслы отсӧг сетан служба.
«Концепциясӧ ошкис Рочму Федерацияса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан министерство.
Йӧзыс вермӧны шыӧдчыны специалист дорӧ «ӧти ӧшинь» режимын, медым юасьны коланаторсӧ да тӧдмавны, кытчӧ найӧ вермӧны шыӧдчыны асланыс мытшӧдӧн», — юӧртіс Анна Кузнецова.
Владимир Уйба ошкис тайӧ вӧзйӧмсӧ да висьталіс, мый дась збыльмӧдны проектсӧ Коми Республикаын.
Та вылӧ регионын эм став колана нормативнӧй базаыс да позянлуныс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Веськӧдлан котырлӧн контроль улын: Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керкалӧн дольщикъяс бӧръясны, кыдзи збыльмӧдны налысь инӧдсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1948 @ 2022-04-01 @}
Веськӧдлан котырлӧн контроль улын: Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керкалӧн дольщикъяс бӧръясны, кыдзи збыльмӧдны налысь инӧдсӧ
Косму тӧлысь 6 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧс да дӧзьӧр нуӧдан органъясӧс петкӧдлысьяс аддзысьласны Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керка пайӧн стрӧитӧмын участвуйтысьяскӧд.
Стрӧитӧмсӧ сувтӧдӧма 2019 вося ода-кора тӧлысьӧ.
Аддзысьлігӧн республикаса Стрӧитчан министерствоысь специалистъяс петкӧдласны да гӧгӧрвоӧдасны мытшӧдысь 2 петан туй — помӧдз стрӧитны объектсӧ либӧ вештыны видзӧм сьӧмсӧ.
Дольщикъяс асьныс бӧръясны петан туйсӧ.
Та йылысь сёрнитчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн водзмӧстчысь дольщикъяскӧд, республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяскӧд да регионса прокуратураӧс петкӧдлысьяскӧд сӧвещанньӧ дырйи.
Стаханов улича вылын уна патераа олан керкасӧ заводитӧма стрӧитны 2016 вося рака тӧлысьӧ.
2019 вося ода-кора тӧлыссянь тайӧ объектсӧ оз стрӧитны.
Застройщик «Вега» ичӧт кывкутана котыр эз вермы пӧртны олӧмӧ ассьыс могъяссӧ сы вӧсна, мый урчитіс керкалӧн квадратнӧй метрысь донсӧ вывті ичӧтӧн.
Та вӧсна 2019 вося ӧшым тӧлысь 31 лунӧ «Вега» ичӧт кывкутана котыр шыӧдчис Коми Республикаса арбитражнӧй ёрдӧ сійӧс банкротӧн шуӧм йылысь заявлениеӧн.
Медым водзӧ стрӧитны объектсӧ, медводз колӧ сетны сійӧс республикаса Фондӧ, туявны зданиесӧ да инженернӧй везъяссӧ, тӧдмавны, уджалӧны-ӧ найӧ, а сідзжӧ, бура-ӧ вӧчӧма стрӧитчан да монтаж уджъяссӧ. Кывкӧртӧд подув вылын лӧсьӧдны объектсӧ помӧдз стрӧитӧм вылӧ проектно-сметнӧй документация.
Ӧнія кадӧ керкасӧ абу сетӧма пайӧн стрӧитчӧмын участвуйтысьяслысь инӧдъяс доръян регионса фондлы.
Объектсӧ фондлы сетӧм йылысь ёрд актыс оланпас серти эз вынсяв — сійӧс «Вега» ичӧт кывкутана котырса вӧвлӧм юрнуӧдысь обжалуйтӧ арбитражнӧй ёрдын апелляционнӧй пӧрадокын.
Мутасъяс сӧвмӧдан федеральнӧй фондлӧн донъялӧм серти, объектыс дась 55,82 % вылӧ.
Туялӧмлӧн бӧртасъясыс петкӧдласны стрӧитчӧм помалан кадколастсӧ, да позьӧ-ӧ помавны сійӧс.
Объектыс кӧ вермас вайны неминуча, сійӧс косяласны.
Та дырйи стрӧитасны выль керка, лӧсьӧдасны выль проектно-сметнӧй документация. Та вылӧ колӧ некымын во.
Дольщикъяс кӧ бӧръясны мӧд петан туйсӧ, Коми Республикаса стрӧитчан министерстволӧн юӧр серти, сьӧмсӧ вештасны некымын тӧлысь мысти нин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйӧ кадысь водз помавны гражданаӧс аварийнӧй оланінъясысь мӧдлаӧ овмӧдан уджтас @ новости @ https://rkomi.ru/news/1949 @ 2022-04-01 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйӧ кадысь водз помавны гражданаӧс аварийнӧй оланінъясысь мӧдлаӧ овмӧдан уджтас
Рака тӧлысь 31 лунӧ регионса Юралысь Владимир Уйба пырӧдчис «Овны шогмытӧм оланін фонд пыр чинтӧмсӧ могмӧдӧм» федеральнӧй проект збыльмӧдан юалӧмъяс серти Канму корпорацияса — Оланін да коммунальнӧй овмӧс реформируйтӧмын отсӧг сетан фондса медыджыд директор Константин Цицинкӧд видеоселекторнӧй сӧвещанньӧӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс Константин Цицинӧс да Фондса уджалысьясӧс 2022 вося этап збыльмӧдӧм вылӧ Фондса сьӧм тшӧт весьтӧ сьӧма отсӧг сетӧм вылӧ заявка дасьтӧмын регионса Веськӧдлан котырлы отсалӧмысь.
Сы серти 1238 олан жырйысь мӧдлаӧ овмӧдасны 2894 гражданинӧс.
Аварийнӧй оланін фондлӧн, кытысь йӧзсӧ овмӧдӧны мӧдлаӧ, площадьыс — 51,5 сюрс кв. метр.
Заявкасӧ кӧсйӧны сетны локтан вежон заводитчигӧн.
Ставнас Коми Республикаын федеральнӧй проект серти 2019–2025 воясӧ мӧдлаӧ овмӧдны колӧ 7603 мортӧс, кодъяс олӧны 734 аварийнӧй керкаын. Ставнас налӧн площадьыс 138,22 сюрс кв. метр.
Мӧдлаӧ овмӧдӧма нин 2301 мортӧс, разьӧма 44,6 сюрс кв. метр аварийнӧй оланін.
Таысь кындзи, регионса сьӧм вылӧ уджтасъяс серти мӧдлаӧ овмӧдӧма 12,4 сюрс кв. метрысь 417 гражданинӧс.
2019–2021 воясся торъя мога петкӧдласъясӧдз воӧдчӧма тырвыйӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса мужичӧйяслӧн сборнӧй лоис Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1953 @ 2022-04-01 @}
Коми Республикаса мужичӧйяслӧн сборнӧй лоис Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионӧн
Комиысь лыжникъяс вермисны 4×10 километра эстафетаын.
Аньяс костын медводдза места босьтіс Тюмень обласьтысь команда.
Сыктывкарын Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионат лунӧ вермысьяслы да призёръяслы наградаяс сетісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочму Федерацияса спорт министр Олег Матыцин.
«Тайӧ вӧвлытӧм, шензьӧдана вермасьӧм.
Меным нимкодь, мый миян странаын эм сэтшӧм спорт сикас кыдзи лызьӧн ордйысьӧм.
Нӧшта ӧтчыдысь кӧсъя чолӧмавны ставнысӧ Пекинын ыджыд вермӧмъясӧн, аттьӧавны Лызьӧн котралӧм серти федерацияӧс, сылысь президент Елена Валерьевна Вяльбеӧс, тренеръясӧс, специалистъясӧс — ставнысӧ, кодъяс уджалісны, тайӧ ыджыд вермӧмысь!
Да, дерт жӧ, ӧні, ме кута лача, мый лызя спорт кутас сӧвмыны нӧшта на тэрыбджыка.
Лызя спортлы сиӧм гажсӧ кутасны пасйыны миян страналӧн быд регионын.
Мед эськӧ рочмуса спортным пыр воӧдчис медыджыд вермӧмъясӧдз», — чолӧмаліс чемпионатын участвуйтысьясӧс да гӧсьтъясӧс Олег Матыцин.
Министр аттьӧаліс Владимир Уйбаӧс шоныда примитӧмысь да ордйысьӧмъяс бура котыртӧмысь да пасйис, мый спортсӧ республикаын ёна пыдди пуктӧны.
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала, дерт жӧ, став участвуйтысьӧс.
Но миян талун праздник!
Миян спортсменъяс вермисны!
Ыджыд аттьӧ Елена Валерьевна Вяльбелы, Рочмуса спорт министерстволы да Олег Васильевич Матыцинлы, аттьӧ тренеръяслы да котыртысьяслы тайӧ лӧсьыд мероприятиеысь.
Ми век радӧсь да дасьӧсь нуӧдны Рочмуса да мирса чемпионатъяс.
Волывлӧй, ми ставнытӧ бура примитам», — шыӧдчис гӧсьтъяс да спортсменъяс дорӧ Владимир Уйба.
* * *
Косму тӧлысь 1 лунӧ Сыктывкарын Мужичӧйяс пӧвстын лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионатын вермис Коми Республикаысь команда (Илья Семиков, Ермил Вокуев, Илья Порошкин, Алексей Виценко).
Мӧд места босьтіс Татарстан Республикаысь команда, коймӧд места — Кардор обласьтысь команда.
Аньяс костын эстафетаын медводдзаӧн лоис Тюмень обласьтысь команда, мӧд места босьтіс Татарстан Республикаысь команда, коймӧд места — Кардор обласьтысь команда.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын спорт объектъяс стрӧитӧм вылӧ таво веськӧдасны миллиард джын сайӧ шайт @ новости @ https://rkomi.ru/news/1951 @ 2022-04-01 @}
Коми Республикаын спорт объектъяс стрӧитӧм вылӧ таво веськӧдасны миллиард джын сайӧ шайт
Регионын спорт инфраструктура сӧвмӧдӧм йылысь сёрнитісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочму Федерацияса спорт министр Олег Матыцин.
Косму тӧлысь 1 лунӧ найӧ аддзысьлісны удж серти Сыктывкарын.
«Ми зіля сӧвмӧдам физическӧй культура да спорт, кыдзи профессиональнӧй, сідзи и массӧвӧй.
Лӧсьӧдам спортсменъясӧс быдтӧм, спорт учреждениеяслысь материально-техническӧй база вынсьӧдӧм вылӧ условиеяс.
Тайӧ воыс миянлы тӧдчана.
«Спорт — олан норма» проектлысь мероприятиеяс збыльмӧдӧм вылӧ ми босьтам федеральнӧй сьӧмкудйысь 500 миллион гӧгӧр шайт.
Сьӧмсӧ веськӧдам спорт комплексъяс стрӧитӧм вылӧ», — регионлы отсӧгысь федеральнӧй министрӧс аттьӧалігӧн шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь шуис, мый национальнӧй проект серти Кӧрткерӧс сиктын лӧсьӧдісны ГТО сдайтӧм вылӧ площадка, Ухта карын — вынйӧр сӧвмӧдан да дзоньвидзалун бурмӧдан восьса комплекс.
Ньӧбӧны спорт школаяслы оборудование да инвентарь.
Таво колӧ стрӧитны куим гырысь объект: Ухта карын единоборство комплекс, Луздор районса Абъячой сиктын спорт комплекс да Емдін районса Микунь карын универсальнӧй ворсан зал.
Ставнас 2022 воӧ «Демография» национальнӧй проект серти «Спорт — олан норма» дінму проект збыльмӧдӧм вылӧ урчитӧма 555,23 млн шайт, сы лыдын федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм — 494,31 млн шайт.
Спорт объектъяссӧ выльмӧдӧны да стрӧитӧны сідзжӧ «Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧм» Коми Республикаса канму уджтас да «Войтырлӧн сьӧмкуд» регионса проект сьӧм тшӧт вылӧ.
Некымын во чӧж Коми Республика лоӧ ГТО ставрочмувывса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт комплекс пыртӧм серти медводдзаяс лыдын.
Колян во регионным босьтіс Рочмуын 13 места да лоис медводдзаӧн Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса регионъяс пӧвстын.
«Ми пасъям, мый талун миянын спортӧ пырӧдчӧ матӧ 340 сюрс морт, тайӧ уджавны вермысь олысьяс пӧвстысь джынсьыс унджыкыс.
Миян войвыв му козьналіс страналы да мирлы уна тӧдчана спортсмен-лыжникӧс.
Тшӧтш уна спортсмен и мукӧд спорт сикасын — варччӧмын, боксын, пуляӧн лыйсьӧмын, конькобежнӧй спортын, фигурнӧя исласьӧмын, сьӧкыд атлеткаын, пауэрлифтингын.
Бӧръя кык вежонӧ республикаын нуӧдісны Мача хоккейысь Рочмуса чемпионатлысь финал, ӧні нуӧдӧны Лызьӧн ордйысьӧм серти чемпионат.
Ми дасьӧсь сӧвмӧдны спорт да кутам лача, мый Рочмуса спорт министерство отсалас миянлы», — пасйис Владимир Уйба.
«Меным нимкодь, мый «Спорт — олан норма» федеральнӧй проектлысь да «Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧм» канму уджтаслысь петкӧдласъяссӧ республикаын олӧмӧ пӧртӧны тырвыйӧ.
Тайӧ абу сӧмын лыдпасъяс, ме аддза, мый тайӧ збыльысь колана.
Тіян республикаын джынсьыс унджык олысьыс радейтӧ спорт.
Коми Республикаын нуӧдӧны Рочму тшупӧда уна ордйысьӧм.
Дерт, ми кутам отсавны, медым артмис збыльмӧдны став проектсӧ», — юӧртіс Олег Матыцин.
Федеральнӧй министрлӧн кывъяс серти, инфраструктура лӧсьӧдӧм кындзи колӧ дасьтыны квалифицируйтӧм кадръяс, кодъяс кутасны уджавны выль объектъяс вылын.
«Колӧ, медым тайӧ вӧліны кыпыд лола да уджсикасын бур тӧдӧмлунъяса йӧз.
Кута лача, мый тіян опытныд отсалас тіянлы.
Ми дасьтім Рочмуса Президентлы вӧзйӧмъяс.
Дерт, тайӧ мероприятиеяс вылӧ ковмас содтӧд сьӧм, миянлы колӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ дыр кадся инвестицияяс.
Миянлы колӧ лӧсьӧдны дыр кадколастса стратегия, медым и том, и олӧма йӧзлӧн вӧлі позянлун занимайтчыны спортӧн.
Тайӧ оз сӧмын кыпӧд ловру, но и сетӧ позянлун сӧвмыны уджсикасын да бурмӧдны дзоньвидзалун.
Кута лача, мый миянлысь вӧзйӧмъяснымӧс кыласны», — шуис Олег Матыцин.
Олег Матыцин да Владимир Уйба сёрнитчисны, мы регион да Рочму Федерацияса спорт министерство водзӧ кутасны ӧтув уджавны — збыльмӧдны канму уджтас да пӧртны олӧмӧ Президентӧн пуктӧм могъяс, котыртны регионын гырысь ордйысьӧмъяс, кытчӧ тшӧтш пырӧдчасны миянкӧд ёртасьысь странаяс. 
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба да Олег Матыцин сетісны канму наградаяс Коми Республикаса легендарнӧй спортсменъяслы @ новости @ https://rkomi.ru/news/1957 @ 2022-04-01 @}
Владимир Уйба да Олег Матыцин сетісны канму наградаяс Коми Республикаса легендарнӧй спортсменъяслы
Коми Республикаса Юралысь да Рочму Федерацияса спорт министр сетісны наградаяс нёльысь олимпийскӧй чемпионка, СССР-са нимӧдана спорт мастер Раиса Петровна Сметаниналы да СССР-са почёта спорт мастер, СССР-са да РСФСР-са нимӧдана тренер, лызьӧн ордйысьӧмъяс серти Рочмуса сборнӧйлӧн менеджер Юрий Анатольевич Чарковскийлы.
Кыпыд церемонияыс прӧйдитіс косму тӧлысь 1 лунӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын.
«Миян велӧдысьяс, миян ыджыдджык ёртъяс, тіянлысь пайтӧ оз позь донъявны, — тӧдчӧдіс Олег Матыцин.
— Ӧнія кадӧ колӧ, медым миян том спортсменъяс босьтісны тіянлысь пример, медым найӧ тӧдісны чужан страналысь, чужан республикалысь историясӧ, медым найӧ эз сӧмын кывкутны, но и нимкодясисны, мый петкӧдлӧны ассьыныс чужан мусӧ медтӧдчана войтыркостса стартъясын.
Пекинын Олимпийскӧй ворсӧмъясын миян спортсменъяслӧн вермӧмыс нӧшта ӧтчыдысь эскӧдӧ тайӧс.
Миян сӧветскӧй лыжникъяслӧн вермӧмъясыс, традицияясыс пуктӧны том спортсменъяслӧн пельпомъяс вылӧ ыджыд кывкутӧм.
Ми подуласям веськыдлун вылӧ, пыдди пуктам олимпийскӧй ценносьтъяс да нимкодясям миян странаӧн.
«Ме кӧсъя торйӧн пасйыны Раиса Петровна Сметанинаӧс — тайӧ легендарнӧй морт, — шыӧдчис Владимир Уйба нималана спортсменка дорӧ.
— Ті шензьӧданыд асланыд вынӧн, этшӧн, воӧдчинныд олимпийскӧй да мирӧвӧй тшупӧдӧдз.
abu
Миян муын лызьӧн ордйысьӧмъяс — тайӧ генетическӧй спорт сикас.
Томъяс пыр кӧсйӧны лоны легендарнӧй йӧз, чемпионъяс кодьӧн, а миян чемпионыс кодзув чукӧр мында.
Раиса Петровна, миянлы да том спортсменъяслы ті пыр лоанныд примерӧн.
Во сайын регионын учредитӧма медвылыс почёт ним — Коми Республикалӧн Уджвывса Герой.
Тайӧ нимсӧ кутасны сетны тылса уджалысьяслы, йӧзлы, кодъяс асланыс нимӧн паськӧдӧны Рочмулысь да ичӧт чужанінлысь — Коми Республикалысь традицияяс.
Нэм кежлӧ Коми Республикалӧн медводдза Уджвывса Геройӧн лоӧ Сметанина Раиса Петровна!»
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдъясӧн
Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна вося бур уджысь «Айму водзын заслугаясысь» IV степеня орден сетӧма
Раиса Петровна Сметаниналы — нималана спортсменкалы, нёльысь олимпийскӧй чемпионкалы, сизимысь мирса чемпионкалы, унаысь СССР са чемпионкалы, СССР-са нимӧдана спорт мастерлы;
спортсменъясӧс, кодъяс шедӧдісны спортын ыджыд вермӧмъяс, бура дасьтӧмысь, «Айму водзын заслугаясысь» II степеня орденлысь медаль сетӧма
Юрий Анатольевич Чарковскийлы — СССР-са почёта спорт мастерлы, СССР-са да РСФСР-са нимӧдана тренерлы, лызьӧн ордйысьӧмъяс серти Рочмуса сборнӧйлӧн менеджерлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн
уджалігӧн Коми Республика водзын торъя заслугаясысь да физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь Коми Республикаса Уджвывса Герой медвылыс почёт ним сетӧма
Раиса Петровна Сметаниналы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Геолог лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1954 @ 2022-04-03 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Геолог лунӧн
«Мупытшса озырлун корсян-туялан юкӧнын пыдди пуктана уджалысьяс да отрасльса ветеранъяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Геолог лунӧн!
Романтикъяс, путешественникъяс, выль туйяс писькӧдысьяс, ті сианыд олӧмнытӧ вӧр-ва озырлун туялӧмлы, йӧзлы бур вылӧ корсяныд куйлӧдъяс.
Коми Республикаын тайӧ уджсикассӧ торйӧн ёна пыдди пуктӧны.
Геологъяс аддзисны Печора бассейнын из шом, Тимано-Печорскӧй провинцияын мусир да биару, Шӧр-Тиман районын боксит куйлӧдъяс.
Из шомлӧн, мусирлӧн, бокситъяслӧн быд тонна, биарулӧн быд кубометр пасйӧ вӧр-ва озырлун туялысьяслӧн уджлысь тӧдчанлунсӧ.
Талун республикаын водзӧ корсьӧны мупытшса озырлун.
Дасьтӧма да пуктӧма нин канму баланс вылӧ титанӧвӧй рудаяслысь Пижмаса куйлӧд, Вӧркутаын туялӧны из шомлысь куйлӧдъяс.
Пыдди пуктана геологъяс, ветеранъяс!
Аттьӧала тіянӧс бур уджысь, бӧрйӧм уджсӧ кывкутӧмӧн збыльмӧдӧмысь да уджсикас пыдди пуктӧмысь.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун да став бурсӧ, мупытшса озырлун корсян-туялан юкӧнлы водзӧ сӧвмыны да зумыдмыны!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионатын участвуйтысьясӧс, котыртысьясӧс да болельщикъясӧс спортивнӧй гажысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/1958 @ 2022-04-03 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионатын участвуйтысьясӧс, котыртысьясӧс да болельщикъясӧс спортивнӧй гажысь
Талун, косму тӧлысь 3 лунӧ, Раиса Сметанина нима республиканскӧй лызь комплекслӧн трасса вылын нуӧдісны Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионатлысь бӧръя ордйысьӧмъяс — мужичӧйяс костын 50 км свободнӧй стиля марафон.
Масс-стартын вермис Александр Большунов (Кардор обласьт), мӧд места босьтіс Андрей Ларьков (Татарстан Республика), коймӧд — Андрей Мельниченко (Красноярск край).
Вермысьлы да призёръяслы наградаяс сетӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь гӧгӧрвоӧдіс вежонся медшӧр спорт лоӧмторсӧ:
«Ми зэв радӧсь, мый Лызьӧн ордйысьӧм серти Рочмуса чемпионатсӧ нуӧдісны Коми муын.
Ме аттьӧала татшӧм лӧсьыд спортивнӧй гажысь тайӧ ордйысьӧмъясын став участвуйтысьӧс да котыртысьясӧс!
Вӧлі нимкодь видзӧдны рочмуса нималана лыжникъяслӧн, олимпиечьяслӧн котӧртанног, ордйысьӧм бӧрся.
Ми тӧждысим став спортсмен вӧсна, но, дерт жӧ, медся сюся видзӧдім Коми Республикаса сборнӧйлӧн котӧртӧм бӧрся.
Миян лыжникъяс нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлісны, мый найӧ зэв вына йӧз.
Гортса чемпионат дырйи Коми Республикаса сборнӧйӧн босьтӧм медальясыс вывті донаӧсь!».
Коми Республикаса Юралысь торйӧн аттьӧаліс Рочмуын лызьӧн котралӧм серти федерацияӧс да сылысь президент Елена Валерьевна Вяльбеӧс эскӧмысь да отсӧгысь: «Ми бара дасьӧсь примитны миянын медвылыс тшупӧда ордйысьӧмъяс.
Коми — абу сӧмын лызьяслӧн чужанін, но талун сійӧ Рочмуса лыжнӧй шӧринъяс пиысь ӧти.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала Рочмуса чемпионатын вермысьясӧс.
Сиа водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!».
Сыктывкарын лызьӧн котралӧм серти Рочмуса чемпионатын ставнас участвуйтіс Рочму Федерацияса 42 субъектысь 256 морт, а сідзжӧ Беларусь Республикаысь 5 спортсмен.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1961 @ 2022-04-04 @}
Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧ
Киритӧма ӧткымын пункт эпидемиялы паныд нуӧдан мероприятиеяс лыддьӧгысь, кутшӧмъяс колӧны COVID–19 выль коронавирус инфекция паськалӧм дырйи юридическӧй кывкутысьяслысь да асшӧр уджалысьяслысь уджсӧ котыртӧм вылӧ.
Сідзжӧ дугӧдӧма эпидемиялы паныд нуӧдан ӧткымын содтӧд мероприятие, медым вермисны уджавны:
• пывсянъяс, саунаяс;
• вузасянінъяс, песласянінъяс, изделиеяс химическӧя весалан организацияяс, ательеяс (дзоньталан мастерскӧйяс);
• организацияяс, кутшӧмъяс сетӧны парикмахерскӧй услугаяс, да мичмӧдчан салонъяс;
• гожся верандаяс, гожся кафеяс;
• библиотекаяс;
• транспорт средствояс вылӧ шоперъясӧс велӧданінъяс;
• ресторанъяс, кафеяс, столӧвӧйяс, буфетъяс, баръяс, закусочнӧйяс да йӧзӧс ӧтув вердан мукӧд предприятие;
• челядьӧс шойччӧдан да налысь дзоньвидзалун бурмӧдан организацияяс;
• санаторно-курортнӧй учреждениеяс;
• спорт объектъяс, фитнес шӧринъяс (спорт клубъяс);
• кинотеатръяс (кинозалъяс);
• музейяс, выставочнӧй залъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1964 @ 2022-04-06 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Регионса олысьяс шыӧдчисны биару нюжӧдӧм, социальнӧй учреждениеяс дзоньталӧм, мутасъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм да челядьӧс неминучаысь видзӧм серти юалӧмъясӧн.
Интаын олысь ань корис бурмӧдны карса 2-а гимназия бердысь тротуар.
Пода туйӧд быд лун ветлӧ уна челядь, та дырйи тротуарыс оз лӧсяв безопасносьт нормаяслы.
Карса юрнуӧдысьяс гӧгӧрвоӧдісны: тротуарсӧ дзоньталасны «Войтырлӧн сьӧмкуд» уджтас серти велӧдчан во заводитчигкежлӧ, проектно-сметнӧй документацияыс дась нин.
Кӧч тӧлысь 1 лун кежлӧ Ухтаса ӧти детсадйын пуктасны пӧжар йылысь юӧртан выль сигнализация.
Татшӧм корӧмӧн шыӧдчис карса ань.
Сьӧмсӧ та вылӧ вичмӧдӧма республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясысь.
Княжпогост районса Емва карын олысь ань корис выльмӧдны Челядьлы шӧр библиотека.
Меставывса юрнуӧдысьяс гӧгӧрвоӧдісны, мый таво республиканскӧй да меставывса сьӧмкудъясын урчитӧма сьӧм, медым дзоньтавны зданиелысь бансӧ да библиотекаысь жыръяссӧ, ньӧбны выль мебель, компьютернӧй да мультимедийнӧй оборудование.
Уджсӧ кӧсйӧны сигӧртны во помӧдз.
Печораса олысь шыӧдчис карса котельнӧй биаруӧн могмӧдӧм серти, Вуктылысь ань — карса улича югзьӧдӧм серти юалӧмӧн, а Сыктывкарысь ань корис бурмӧдны Эжва районса уна патераа керка бердысь йӧзаин, кӧні сулалӧ коми культура шӧрин.
Ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн да ведомствоясӧн юрнуӧдысьяслы, муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяс решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдӧ Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1966 @ 2022-04-06 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 6 лунся 36 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
• Сергей Николаевич Монастырскийлы — Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскалӧн Рытыв-Войвыв кытшса 5134 войскӧвӧй часьтын оркестрса начальниклы — военнӧй дирижёрлы, Сыктывкар;
• Дмитрий Александрович Радаевлы — «Печора районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын челядьлы реанимация да интенсивнӧй терапия юкӧнӧн заведуйтысьлы, врач — анестезиолог-реаниматологлы;
• Любовь Васильевна Сластихиналы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Экономика да веськӧдлӧм» кафедраса доцентлы;
• Галина Александровна Терентьевалы — «Культура да техника двореч» йӧзкост художествоа творчество шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса директорлы, Инта кар;
• Елена Вениаминовна Юркиналы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Ландшафтнӧй архитектура, стрӧитчӧм да му юклӧм» кафедраса профессорлы.
2. Коми Республикалӧн бура сӧвмӧм вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
• Светлана Ивановна Беляевалы — «Сыктывкарса челядьлы шылада-хора школа» содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй асшӧрлуна учреждениеын концертно-внекласснӧй удж серти директорӧс вежысьлы;
• Людмила Владиславовна Власовалы — «Республика» газет редакция» Коми Республикаса асшӧрлуна учреждениеын инӧд да криминальнӧй хроника юкӧнса редакторлы, Сыктывкар;
• Лариса Павловна Зинлы — «Канмусянь пасъян, кадастр да картография федеральнӧй службалӧн федеральнӧй кадастрӧвӧй палата» федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Коми Республикаын филиалса директорлы, Сыктывкар;
• Хаджар Магомедович Исаевлы — «Удораса спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса тренерлы;
• Марина Дмитриевна Ковалевскаялы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) инӧд боксянь да кадръясӧн могмӧдан веськӧдланінса начальниклы;
• Дмитрий Владимирович Кузнецовлы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) административнӧй да овмӧс нуӧдан удж серти директорӧс вежысьлы;
• Вера Вячеславовна Кузнецовалы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын контроль да сёрнигижӧд нуӧдӧмӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысьлы — Веськӧдланінлӧн контроль юкӧнса начальниклы;
• Елена Владимировна Морозовалы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Экономика да веськӧдлӧм» кафедраса доцентлы;
• Людмила Михайловна Пахучаялы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Вӧр овмӧс да пу вӧчӧдӧм» кафедраса доцентлы;
• Елена Анатольевна Раушлы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) экономическӧй юалӧмъяс серти директорӧс вежысьлы;
• Татьяна Николаевна Рубцовалы — «Сыктывкарса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса олысьясӧс социальнӧя могмӧдан мутас шӧринса 1 №-а котыртан да консультативнӧй отделениеын социальнӧй удж серти специалистлы;
• Владимир Федорович Свойкинлы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Технологическӧй транспортнӧй машинаяс да оборудование» кафедраӧн заведуйтысьлы;
• Валентин Валерьевич Тимченколы — «Республика» газет редакция» Коми Республикаса асшӧрлуна учреждениеса юрнуӧдысьлы-шӧр редакторлы, Сыктывкар;
• Динар Нуруллович Хаматнуровлы — «Б. А. Мордвинов нима Вӧркутаса драма театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын шылада юкӧнӧн заведуйтысьлы;
• Сергей Владимирович Ширяевлы — «Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын Коми Республикаса пӧжарысь видзчысян службалӧн 22 №-а отрядса начальниклы, Кӧрткерӧс район.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юкӧ шог Владимир Вольфович Жириновскийлӧн кувсьӧм вӧсна @ новости @ https://rkomi.ru/news/1968 @ 2022-04-06 @}
Владимир Уйба юкӧ шог Владимир Вольфович Жириновскийлӧн кувсьӧм вӧсна
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Промышленнӧй предприятиеяс водзӧ инвестируйтӧны Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1970 @ 2022-04-07 @}
Промышленнӧй предприятиеяс водзӧ инвестируйтӧны Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмӧ
Рытыввывсянь санкцияяс дырйи Коми Республикаын гырысь бизнесыс оз чинты регион сӧвмӧдӧм вылӧ инвестицияяслысь ыдждасӧ.
Косму тӧлысь 6 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Монди Сыктывкарса ЛПК» нюжӧдісны ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм.
2022 воын сійӧс сьӧмӧн могмӧдан мындаыс лоис миллиард джынйысь унджык шайт.
«Талун ми кырымалім зэв тӧдчана артмӧдчӧм.
Кырымалім сійӧс сьӧкыд геополитическӧй ситуация дырйи, — пасйис Владимир Уйба.
— Та вылӧ видзӧдтӧг, ми гӧгӧрвоам, пыдди пуктам да отсалам ставныслы, коді отсалӧ сӧвмӧдны йӧзкотырсӧ да кутӧ тӧд вылын йӧзлысь коланлунъяссӧ.
«Монди Сыктывкарса ЛПК» могмӧдӧ уджалан местаясӧн миян республикаысь нёль да джын сюрс олысьӧс, зіля пырӧдчӧ олан пунктъясса инфраструктура видзӧмӧ, вайӧ сьӧм республиканскӧй сьӧмкудйӧ, зіля участвуйтӧ йӧзлы тӧдчана проектъяс сьӧмӧн могмӧдӧмын.
Ми дугдывтӧг кутам сыкӧд йитӧдсӧ.
«Монди СЛПК-ӧн» сувтӧдӧм юалӧмъяссӧ дзик пыр юӧртӧны федеральнӧй штаблы, федеральнӧй Веськӧдлан котырлы, медым эз чин производство мындаыс либӧ эз сувт предприятиелӧн уджыс».
«Аттьӧала республикаса юрнуӧдысьясӧс отсалӧмысь.
Ӧтув ми вӧчам ставсӧ, мый планируйтім.
Талун кежлӧ медтӧдчанаыс — могмӧдны комбинатлысь дугдывтӧг уджалӧмсӧ, ӧд сыкӧд йитчӧма унджык йӧзыслӧн бур олӧмыс, — шуис Клаус Пеллер.
— Ми бура гӧгӧрвоам, мый и республикаын, и федеральнӧй тшупӧдын мунӧ ыджыд удж, медым отсавны могмӧдны производствонымӧс химикатъясӧн, ладмӧдны логистикасӧ да разьны мукӧд артмӧм мытшӧдсӧ.
Тайӧ миянлы зэв тӧдчана.
Кута лача, мый ми ог сӧмын видзӧй производство мындасӧ, но и кутам водзӧ сӧвмыны.
Миян уджын медтӧдчанаторйыс — тайӧ республикалы да сылӧн олысьяслы отсасьӧм.
Тайӧ абу сӧмын уна вося традиция, но и йӧз вӧсна кывкутӧм».
Артмӧдчӧмлӧн сьӧм мындаыс — 533,4 млн шайт.
Тайӧ сьӧмсӧ веськӧдасны татшӧм могъяс вылӧ:
• республикаса муниципальнӧй юкӧнъяслы отсӧг сетӧм, кӧні уджалӧ «Монди СЛПК» АК (Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Луздор, Сыктыв, Удора, Койгорт районъяс да Сыктывкарса Эжва район);
• Кулӧмдін районса Немдін сиктын врачебнӧй амбулатория да Дзоль сиктын фельдшер-акушер пункт стрӧитӧм;
• Кулӧмдін–Керчомъя автомашина туйсянь Кулӧмдін–Керчомъя–Дзоль автомашина туй видзӧм;
• Койгорт–Кузьёль–Воктым–Ком автомашина туй вылын Ыбань ю вомӧн пос стрӧитӧм;
• Удора районын Лун Чебъю ю вомӧн пос дзоньталӧм;
• Веселовка–Перым крайлӧн мудор участокын Сыктывкар–Кудымкар–Перым автомашина туй стрӧитӧм;
• республикалӧн коланлунъяс вылӧ лым весалан техника ньӧбӧм;
• «Новая генерация» футбольнӧй клублы отсалӧм;
• Коми Республикалӧн школаса лесничествояслысь уджсӧ котыртӧм;
• вӧр юкӧнса ветеранъяслы профилакторийӧ путёвкаяс ньӧбӧм да йӧзлы тӧдчана мукӧд мероприятие нуӧдӧм.
Владимир Уйба аттьӧаліс «Монди СЛПК» компанияӧс да сылысь медыджыд директор Клаус Пеллерӧс регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмын участвуйтӧмысь да юӧртіс, мый Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр ёна зільӧны, медым предприятиеыс ӧнія условиеяс дырйи зумыда уджаліс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керкалӧн дольщикъяслы гӧгӧрвоӧдісны, кыдзи найӧ вермӧны збыльмӧдны ассьыныс инӧдъяссӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/1971 @ 2022-04-07 @}
Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керкалӧн дольщикъяслы гӧгӧрвоӧдісны, кыдзи найӧ вермӧны збыльмӧдны ассьыныс инӧдъяссӧ
Косму тӧлысь 6 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, республикаса Веськӧдлан котырӧс, Сыктывкарса администрацияӧс, Гражданалысь — Коми Республика мутасын уна патераа керкаяс да (либӧ) вӧрзьӧдны позьтӧм мукӧд эмбур объектъяс пайӧн стрӧитӧмын участвуйтысьяслысь инӧдъяс доръян фондӧс, прокуратура органъясӧс петкӧдлысьяс нуӧдісны ыджыд аддзысьлӧм Сыктывкарын Стаханов улича вылын уна патераа керка пайӧн стрӧитӧмын участвуйтысьяскӧд.
Дольщикъяслы висьталісны налысь инӧдъяссӧ збыльмӧдны вермана 2 ног йылысь.
Сідзжӧ вочавидзисны да сетісны гӧгӧрвоӧдӧмъяс гражданалӧн юалӧмъяс вылӧ.
Стрӧитӧмсӧ кӧ эштӧдасны, объектсӧ пыртасны уджӧ 2023 во помысь оз водзджык.
Медводз сійӧс колӧ сетны республиканскӧй Фондлы, обследуйтны инструментъясӧн зданиесӧ, инженернӧй везъяслысь уджаланногсӧ, а сідзжӧ донъявны, бура-ӧ стрӧитӧма зданиесӧ да вӧчӧма монтажнӧй уджъяссӧ, тайӧ кывкӧртӧд подув вылын лӧсьӧдасны объект стрӧитӧмсӧ помалӧм вылӧ проектно-сметнӧй документация.
Обследуйтӧм бӧрын лоӧны гӧгӧрвоанаӧсь абу сӧмын стрӧитчӧмсӧ помалан кадколастъясыс, но и позьӧ-ӧ помавны стрӧитӧмсӧ.
Объектыс кӧ вермас вайны олысьяслӧн безопасносьтлы грӧз, сійӧс разясны.
Та бӧрын стрӧитчӧмсӧ заводитасны выль пӧв, дасьтасны выль проектно-сметнӧй документация, та вылӧ ковмас некымын во.
Таысь кындзи, мытшӧдъяса керкасӧ эз на сетны пайӧн стрӧитӧмын участвуйтысьяслысь инӧдъяс доръян регионса фондӧ.
Объектсӧ фондлы сетӧм йылысь ёрдлӧн актыс эз на вынсяв — «Вега» ИКК-са вӧвлӧм юрнуӧдысь сетіс арбитражнӧй ёрдӧ апелляция.
Кутасны кӧ мынтыны компенсацияяс, ковмас сӧмын 2 тӧлысь, медым вежны дольщикъяслысь инӧдъяс збыльмӧданног вежӧм йылысь федеральнӧй фондлысь помшуӧмсӧ, нӧшта 10 лун — мынтӧмсӧ босьтӧм вылӧ лунсянь, кор граждана сетісны федеральнӧй фондӧ колана документъяс.
Помӧдз стрӧитны объектсӧ либӧ босьтны сьӧм — дольщикъяс бӧръясны асьныс медуна гӧлӧс лыдӧн.
Республикаса Веськӧдлан котыр примитас гражданалысь кӧть кутшӧм кӧсйӧмсӧ.
* * *
Стаханов улича вылын уна патераа керкасӧ заводитісны стрӧитны 2016 вося рака тӧлысьӧ.
2019 вося ода-кора тӧлыссянь тайӧ объектсӧ дугдісны стрӧитны.
Стрӧитчысь «Вега» ИКК эз вермы помавны стрӧитчӧмсӧ, сы вӧсна мый арталіс керкалӧн квадратнӧй метрлысь донсӧ экономическӧя подулалӧм ыдждаысь этшаджык.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын нуӧдасны «УчимЗнаем» Рочмуса госпитальнӧй школаяслӧн федеральнӧй проектса выезднӧй стажировочнӧй сессия @ новости @ https://rkomi.ru/news/1972 @ 2022-04-07 @}
Коми Республикаын нуӧдасны «УчимЗнаем» Рочмуса госпитальнӧй школаяслӧн федеральнӧй проектса выезднӧй стажировочнӧй сессия
Республикаса Юралысь Владимир Уйба да федеральнӧй проектӧн юрнуӧдысь, профессор Сергей Шариков удж серти аддзысьлігӧн сёрнитісны регионса медицина учреждениеясын госпитальнӧй педагогика сӧвмӧдӧм йылысь.
«УчимЗнаем» проектлӧн мог — челядьлы больничаясын тырвыйӧ школаяс лӧсьӧдӧм, кӧні ичӧт пациентъяс вермасны велӧдчыны, медым найӧ эз кольччыны тшӧтшъяясысь.
Ми уджалам ӧтув Челядьлы республиканскӧй клиническӧй больнича подув вылын проектнӧй офискӧд. Мукӧд медицина стационаркӧд тшӧтш колӧ уджавны.
Миянлы тӧдчана, медым больничаясын челядьӧс эз сӧмын лючки бурдӧдны, но и быд боксянь сӧвмӧдісны, медым налӧн вӧлі позянлун восьтыны ассьыныс енбисӧ.
Тайӧ зэв колана удж.
abu
Колӧ отсавны челядьлы сьӧкыдлунъяс дырйи», — шуис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь пасйис, мый Коми Республикаын колӧ торйӧн уджавны медицина учреждениеясын дыр куйлысь челядьӧс велӧдан юалӧмъяс серти.
Колӧ ӧтувтны школасӧ семьякӧд да госпитальнӧй велӧдан учреждениекӧд, вӧчны госпитальнӧй школасӧ федеральнӧй канму велӧдан стандартъяслӧн корӧмъяслы лӧсяланаӧн, отсавны челядьлы, медым дыр бурдӧдчӧм бӧрын найӧ велалісны школа дорӧ.
Сідзжӧ колӧ отсавны енбиа челядьлы, сӧвмӧдны велӧдан да быдтан-сӧвмӧдан юкӧнын социальнӧй уджъёртасьӧм.
Та йылысь сёрнитасны «УчимЗнаем» проектнӧй офислӧн уджсикас серти выезднӧй сессия дырйи. Сійӧ мунас 2022 вося косму тӧлысь 7 да 8 лунъясӧ Велӧдӧм сӧвмӧдан Коми республиканскӧй институт подув вылын.
Мукӧд регионысь педагогъяс юксясны бур практикаясӧн.
Лекцияӧн сёрнитас и «УчимЗнаем» Рочмуса госпитальнӧй школаяслӧн проектӧн юрнуӧдысь, Рочму Федерацияса ӧтув велӧдӧмын почёта уджалысь, велӧдан юкӧнын Мӧскуа карса премияа лауреат Сергей Шариков.
Комиын «УчимЗнаем» проектнӧй офискӧд уджалӧны 2018 восянь.
Челядьлы республиканскӧй клиническӧй больнича подув вылын восьтӧма «УчимЗнаем — Республика Коми» регионса инновационнӧй площадка, кӧні котыртӧма ӧнія оборудование отсӧгӧн велӧдӧм да внеурочнӧй удж.
abu
Велӧдан уджтасӧ пыртӧма группаӧн да ӧтка занятиеяс.
Велӧдысьяс ышӧдӧны челядьӧс тӧдмавны выльтор, социализируйтӧны, сӧвмӧдӧны творчество боксянь.
Куим да джын воӧн тайӧ уджтас серти велӧдчисны Коми Республикаса сюрс сайӧ ныв-зон.
«Миян мог — лӧсьӧдны бур условиеяс абу сӧмын бурдӧдчысь челядьлы, но и налӧн семьяяслы.
Ми огӧ сӧмын нуӧдӧй занятиеяс, но и быд лун вӧчам сідзи, медым кагалӧн кокниа колис кадыс, медым кагаыс вунӧдіс, мый сійӧ больничаын.
Ми нимкодьпырысь висьталам Коми Республикаын 3 во сайын вӧчӧм площадка йылысь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый миян педагогъяс зэв бура дасьтысьӧмаӧсь да налӧн ыджыд опыт, ми унаӧ велӧдчам тіян педагогъяслысь.
Федеральнӧй методика вӧзйӧмъяс лӧсьӧдігӧн ми босьтім тӧд вылӧ тшӧтш и Коми Республикаса педагогъяслысь опыт.
Ми уджалам ог сӧмын школьникъяскӧд, но и посни челядькӧд, тайӧ нырвизьын тіян опыт — медводдзаясысь ӧти.
Ми пыдди пуктам Коми Республикаын «УчимЗнаем» проектса командаӧс, ӧд сэні кыпыд лола да уджнысӧ радейтысь йӧз», — донъяліс республикаын проектнӧй офислысь уджсӧ Сергей Шариков.
Профессор пасйис, мый «УчимЗнаем» проектлӧн мог, медым челядь кокниа мунісны школаӧ дыр висьӧм бӧрын.
Та вӧсна семинар вылӧ корӧмаӧсь абу сӧмын педагогъясӧс, кодъяс уджалӧны стационаръясын, но и найӧс, кодъяс уджалӧны школаясын.
Таысь кындзи, восьтӧма бать-мамлысь тӧдӧмлунъяс бурмӧдан уджтасъяс.
Тшӧкыда мамъяс, кодъяс дыр олӧны кагакӧд стационарын, воштӧны уджсикасын кужанлунсӧ.
Налы педагогика университетъяс подув вылын восьтӧма дон босьттӧг велӧдан уджтасъяс. Велӧдчӧм бӧрын сетӧны «висьысь кагалӧн тьютор» квалификация.
Асланыс кагалы отсӧг сетӧм кындзи бать-мам вермасны аддзыны удж выль специальносьт серти, нажӧвитны содтӧд сьӧм.
Бӧръя кык воӧн татшӧм уджсикасӧ велӧдчисны Коми Республикаысь 15 бать-мам.
Госпитальнӧй школалысь рочмуса модельсӧ, кутшӧмӧс збыльмӧдӧма «УчимЗнаем» проектӧн, шуӧма аймуын челядьӧс, кодъяс дыр бурдӧдчӧны, велӧдӧм да социальнӧя реабилитируйтӧм серти медбур практикаӧн.
2015 восянь «УчимЗнаем» проект лоис федеральнӧйӧн: быд во Рочму Федерацияса субъектъяслӧн гырысь стационаръясын воссьӧны проектлӧн площадкаяс.
* * *
«УчимЗнаем» Рочмуса госпитальнӧй школаяслысь проектсӧ збыльмӧдӧны Рочмуын 2014 восянь Рочму Федерацияса Президент В. В. Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Сійӧс веськӧдӧма челядьлы, кодъяс дыр бурдӧдчӧны гырысь медицина стационаръясын, комплекснӧй велӧдан да реабилитируйтан гӧгӧртас лӧсьӧдӧм вылӧ.
Сылӧн подув пуктысьяс:
• Рочму Федерацияса ӧтув велӧдӧмын почёта уджалысь, профессор, Рочмуса велӧдан академиялӧн Велӧдан философия да теоретическӧй педагогика юкӧн бердын челядьӧс быдтан-сӧвмӧдан юалӧмъяс серти наука сӧветӧ пырысь Сергей Витальевич Шариков;
• Рочму Федерацияса нимӧдана велӧдысь, педагогика наукаса доктор, Рочмуса велӧдан академияын академик Евгений Александрович Ямбург;
• Рочмуса дзоньвидзалун видзан министерстволӧн «Дмитрий Рогачев нима челядьлысь гематология, онкология да иммунология туялан национальнӧй медицина шӧрин» федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелы подув пуктысь, Рочмуса наукаяс академияын академик, медицина наукаса доктор, профессор Александр Григорьевич Румянцев.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын йӧзӧдісны «Святыни земли Коми» небӧг @ новости @ https://rkomi.ru/news/1975 @ 2022-04-07 @}
Сыктывкарын йӧзӧдісны «<rus>Святыни земли Коми</rus>» небӧг
Небӧгсӧ презентуйтісны косму тӧлысь 7 лунӧ Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын. Сэтчӧ воліс регионса Юралысь Владимир Уйба.
«Тайӧ небӧгыс отсалас видзны миян вичкояс, манастыръяс, часовняяс, вежа ӧшмӧсъяс, ӧбразъяс, кипомысь гижӧм да важся небӧгъяс йылысь история, культура, ас му туялӧм боксянь юӧр да тӧдмӧдны наӧн челядьӧс.
«<rus>Святыни земли Коми</rus>» петас велӧдӧ национальнӧй оласногӧ, мый лоӧ миян уна войтыра странаын да республикаын ӧтсӧгласӧн олӧмлы подулӧн.
Тӧдчана, мый тайӧ небӧгӧн ми тӧдмӧдам буретш талун: медтӧдчана православнӧй праздникъяс пиысь ӧтиӧ — Вежа Ен Мамлӧн Благовещенньӧ лунӧ», — шуис Владимир Уйба.
2022 восӧ Рочмуса Президент Владимир Путин шуис Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм воӧн.
«<rus>Святыни земли Коми</rus>» небӧгын гижӧма традицияяс, история да культура памятникъяс, регионын старообрядчестволӧн история, Коми вежаяслӧн Собор йылысь.
Петассӧ йӧзӧдӧма вежа Перымса Степанлӧн кувсьӧмсянь 625 во тыран да Коми Республикалы 100 во тыран воӧ.
Тайӧ медводдза история да ас му туялан петас, кӧні висьталӧма муниципалитетъясса да Роч Православнӧй вичколӧн Мӧскуаса Патриархатлӧн Сыктывкарса да Вӧркутаса епархияяслӧн вичко кытшъясын вежаторъяс йылысь.
Тані чукӧртӧма медбур Коми вичко архитектуралысь фотояс, тшӧтш и налысь, кутшӧмъясӧс колӧ на дзоньтавны.
«Ми петкӧдлім и киссьӧм вичкояс, ӧд тайӧ миян история.
Миян регион — Рочмуын дзик ӧти, кӧні Енлы эскӧмлы паныд режимӧ жугӧдісны ставсӧ.
1939–1944 воясӧ тані эз вӧв весиг ӧти храм», — пасйис презентация дырйи Роч Православнӧй вичколӧн Мӧскуаса Патриархатлӧн Сыктывкарса епархияын Архимандрит, Епархияса Сӧветын секретар, епархияса пресс-службаӧн юрнуӧдысь Отеч Филипп.
Небӧгсӧ презентуйтігӧн вӧліны авторъяслӧн коллективысь и мукӧд эксперт — республикаса наука котырӧс, культура учреждениеясӧс петкӧдлысьяс.
Найӧ сідзжӧ юксисны небӧг вылын уджалӧм йылысь мӧвпъясӧн.
«Куим-нёль тӧлысь чӧжӧн духовенство, прихожана, миряна ӧтвылысь дасьтісны материал, кодӧс ті ӧні верманныд босьтны кианыд да тӧдмавны мыйкӧ выльтор миян дона республикалӧн тӧрытъя да талунъя олӧмысь.
Кӧсъя аттьӧавны Владимир Викторович Уйбаӧс, коді зэв зіля пырӧдчис миян войтырлӧн быдлунъя олӧмӧ да культураӧ да сетіс татшӧм вӧзйӧм.
Кӧсъя аттьӧавны и миян епархияӧн юрнуӧдысьӧс, епископ Питиримӧс, коді ошкис республикаса Юралысьлысь проектсӧ да ёна отсаліс небӧг гижӧмын», — пасйис редакционнӧй сӧветӧ пырысь, Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧринса шӧр тшупӧда наука туялысь Фёдор Колпаков.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Игорь Труфановӧс индӧма Коми Республикаса бӧрйысян комиссияӧ вына гӧлӧс инӧда пырысьӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/1976 @ 2022-04-08 @}
Игорь Труфановӧс индӧма Коми Республикаса бӧрйысян комиссияӧ вына гӧлӧс инӧда пырысьӧн
Та йылысь Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Таӧдз Коми Республикаса бӧрйысян комиссияӧ вына гӧлӧс инӧда пырысьлӧн могъясысь кадысь водз мездісны Анастасия Голубыхӧс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 8 лунся 40 №-а Индӧд
«Рочму Федерацияса гражданалӧн бӧрйысян инӧдъяслӧн да референдумын участвуйтӧм вылӧ инӧдлӧн медшӧр гарантияяс йылысь» Федеральнӧй оланпаслӧн 22, 23 статьяяс, «Коми Республикаын бӧрйысьӧмъяс да референдумъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 19 статья серти индыны Коми Республикаса бӧрйысян комиссияӧ вына гӧлӧс инӧда пырысьӧн Игорь Викторович Труфановӧс, Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн Аппаратӧн Юрнуӧдысьӧс медводдза вежысьӧс, — «Сыктывкар» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса Сӧветлӧн вӧзйӧм серти.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывдін районса Выльгорт сиктын нуӧдісны Юрий Широковлӧн призъяс вылӧ вӧльнӧй борьбаысь ставрочмувывса вермасьӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1980 @ 2022-04-08 @}
Сыктывдін районса Выльгорт сиктын нуӧдісны Юрий Широковлӧн призъяс вылӧ вӧльнӧй борьбаысь ставрочмувывса вермасьӧмъяс
Участвуйтысьясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Турнирса почёта гӧсьтӧн лоис вӧльнӧй стильӧн рочмуса вермасьыс, олимпийскӧй чемпион, Мирса, Европаса да Рочмуса чемпион Хаджимурад Магомедов.
Коми Республикаса спортивнӧй борьба серти федерацияса I вице-президент Юрий Иванович Широковлӧн призъяс вылӧ 16 арӧсӧдз ныв-зонъяс пӧвстын вӧльнӧй борьбаысь ставрочмувывса вермасьӧмъяссӧ нуӧдісны «ОШПИ» спорт шӧринын.
Сэтчӧ чукӧртчисны Калининград, Ленинград, Воронеж, Мӧскуа, Тула обласьтъясысь, Тыва, Чувашия, Марий Эл, Татарстан, Каръяла, Коми, Удмурт республикаясысь, Войвыв Осетия-Аланияысь, а сідзжӧ Кировысь, Мӧскуаысь да Вежа Петыркарысь 150 медвына спортсмен.
«Дерт, сійӧ, мый олимпийскӧй чемпион Хаджимурад Магомедов тані, тіянлы — тайӧ ичӧт Олимпиада.
Талун чукӧртчисны медбуръяс — регионъясса вермасьӧмъясын вермысьяс.
Ті петкӧдланныд, мый верманныд, медводз аслыныд, асланыд тренеръяслы, рӧдвужлы, болельщикъяслы.
Сиа тіянлы талунъя вермасьӧмын лоны авъяӧн, зільӧн, да мед вермас медся вынаыс!» — туйдіс республикаса Юралысь.
Республикаса вермасьысьяслы ёна отсалӧмысь Владимир Уйба сетіс Хаджимурад Магомедовлы Коми Республикаса Юралысьлысь награднӧй плакетка.
Нималана спортсмен котыртӧ Дагестанын да Войвыв Осетия-Аланияын Коми сборнӧйӧс петкӧдлысьяслы тренируйтчан мероприятиеяс, отсалӧ регионса медбур спортсменъяслы экипировкаӧн могмӧдӧмын.
«Талун Коми Республикаын збыльысь гаж. Сійӧс сиӧма спортлы, борьбалы.
Кӧсъя аттьӧавны мероприятие котыртысьясӧс, быдӧнӧс, коді радейтӧ спорт да олӧ сійӧн.
Тайӧ том йӧз вылӧ видзӧдігӧн казьтыштан асьтӧ, кор тэ тшӧтш сӧмын на пырӧдчин спортӧ.
Сиа тіянлы вермӧмъяс.
Медым тайӧ турнирыс вайӧдас тіянӧс ыджыд спортӧдз», — сиис олимпийскӧй чемпион Хаджимурад Магомедов.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса юркарын нуӧдасны юниоръяс да юниоркаяс пӧвстын сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство @ новости @ https://rkomi.ru/news/1987 @ 2022-04-12 @}
Коми Республикаса юркарын нуӧдасны юниоръяс да юниоркаяс пӧвстын сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство
Талун, косму тӧлысь 12 лунӧ, Мӧскуаын удж серти аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рочмуса сьӧкыд атлетка серти федерацияса президент Максим Агапитов сёрнитісны вермасьӧмъяссӧ котыртӧм да нуӧдӧм йылысь.
Рочмуса сьӧкыд атлетика серти федерацияса президент висьталіс республикаса Юралысьлы странаын сьӧкыд атлетка сӧвмӧдӧм, рочмуса спортсменъяслӧн вермӧмъяс йылысь, а сідзжӧ казьтыштіс войтыркостса йитӧдъяс да мирса спортын серпас йылысь.
Медшӧр темаӧн лоис Рочмуса сьӧкыд атлетка серти федерациялӧн да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн сьӧкыд атлетка регионын сӧвмӧдӧм серти ӧтувъя удж.
2022 вося ода-кора тӧлысь 30 лунсянь лӧддза-номъя тӧлысь 6 лунӧдз Сыктывкарын нуӧдасны юниоръяс да юниоркаяс пӧвстын Рочмуса первенство.
«Миян водзын сулалӧ мог — паськӧдны йӧз пӧвстын спорт, торйӧн кӧ, сьӧкыд атлетка.
Коми Республикаын радейтӧны спорт.
Рочмуса сьӧкыд атлетикалӧн историяыс петкӧдлӧ, мый тайӧ регионӧн позьӧ гӧрдитчыны, — пасйис Максим Агапитов.
— Тіян регионын лӧсьӧдӧма бур подув.
Эмӧсь позянлунъяс сӧвмыны водзӧ.
Тіян спортсменъяслӧн рочмуса да войтыркостса тшупӧдъясын шедӧдӧмторъясыс сетӧны позянлун сёрнитны абу сӧмын аскиа лун, но и талунъя збыль вермӧмъяс йылысь.
Сыктывкарын Рочмуса первенство лоас кыпыдӧн.
Турнир котыртӧмыс отсалас водзӧ паськӧдны йӧз пӧвстын сьӧкыд атлетика.
Коланлун да позянлун вылӧ видзӧдӧмӧн ми кутам паськӧдны тайӧ спорт сикассӧ Коми Республикаын».
Коми Республикаса Юралысь да федерацияса президент видлалісны котыртан юалӧмъяс, юксисны ӧта-мӧдкӧд допинг-скандалъяс да рочмуса спортсменъяс дорӧ кыкнога стандартъяс йылысь видзӧдласъясӧн.
«Аттьӧ Максим Октябриновичлы аддзысьлӧмысь.
Сійӧ збыльысь радейтӧ сьӧкыд атлетика.
Зэв бур, кор мортыс оз прӧста уджав, а служитӧ аслас уджлы.
Тайӧ ышӧдӧ матігӧгӧрсаясӧс.
Регионӧн юрнуӧдтӧдз ме веськӧдлі федеральнӧй агентствоӧн — 2009 восянь нуӧді медицина да биология боксянь вылыс тшупӧда спорт.
Та вӧсна ме гӧгӧрвоа, мый йылысь висьталӧ Максим Октябринович.
Рочмуын миян медшӧр могӧн вӧлі сэки да коли ӧні — ылӧдчытӧм спорт.
Миян спортсменъяслы оз позь вӧдитчыны допингӧн», — шуис республикаса Юралысь аддзысьлӧм бӧрын.
Владимир Уйба пасйис, мый рочмуса тшупӧда ордйысьӧмъяс нуӧдӧмыс регионлы зэв пыдди пуктанатор: «Миянлы тайӧ воыс чемпионскӧй.
Нуӧдам ӧти бӧрся мӧд чемпионат: лызьӧн котралӧмысь, роч хоккейысь.
Водзӧ вылыс тшупӧда ордйысьӧм — сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство.
Тайӧ зэв бур.
И збыль, миян республиканым зэв спортивнӧй.
Миян зэв бур болельщикъяс, кодъяс шемӧсмӧдӧны гӧсьтъясӧс асланыс вын-эбӧсӧн да кыпыд ловруӧн.
Дерт, и сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство дырйи найӧ юксясны энергияӧн миянкӧд да атлетъяскӧд.
abu
Сьӧкыд атлетика — зэв мича спорт сикас, сійӧс колӧ паськӧдны йӧз пӧвстын.
Спортсменъяслӧн тӧдчана мог — лоны том йӧз пӧвстын лидеръясӧн.
Петкӧдлыны ассьыныс шедӧдӧмторъяс, висьтавны асланыс вермӧмъяс йылысь, медым томулов зілисны пырӧдчыны спортӧ».
Аски Рочмуса сьӧкыд атлетка серти федерацияса президент Максим Агапитов локтас Сыктывкарӧ, кӧні аддзысьлас регионса сьӧкыд атлетка серти федерацияӧн, вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерствоӧн юрнуӧдысьяскӧд, места вылын сёрнитас Рочмуса первенство нуӧдӧм кежлӧ дасьтысьӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын да Яран асвеськӧдлан кытшын збыльмӧдасны рочмуса Арктикаын медтӧдчана инфраструктурнӧй Мегапроект @ новости @ https://rkomi.ru/news/1988 @ 2022-04-12 @}
Комиын да Яран асвеськӧдлан кытшын збыльмӧдасны рочмуса Арктикаын медтӧдчана инфраструктурнӧй Мегапроект
2022 вося косму тӧлысь 12 лунӧ Рочмуса промышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союз дорын кырымалісны Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын «Национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм Рочму Федерацияса Арктика зонаын Индига саридзса джуджыд порт да Сосногорск-Индига кӧрт туй магистраль стрӧитӧмӧн» интегрируйтӧм инфраструктурнӧй Мегапроект збыльмӧдӧм йылысь артмӧдчӧм.
Мероприятиесӧ заводитіс Рочмуса промышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент Александр Шохин, Артмӧдчӧмсӧ кырымалісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Яран асвеськӧдлан кытшса губернатор Юрий Бездудный, «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаса Президент Анатолий Ткачук, «Аеон» инфраструктурнӧй корпорацияса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Роман Троценко да «ИнфраВЭБ» компанияса медыджыд директор Денис Ноздрачев.
Мегапроектсӧ вӧзйис лӧсьӧдны «РУСТИТАН» КГ-ӧн да «Аеон» ИК ӧн артмӧдӧм Консорциум. Сылӧн уджыс веськӧдӧма 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегиялысь медшӧр нырвизьяссӧ збыльмӧдӧм вылӧ, мый вынсьӧдӧма Президентлӧн 2020 во йирым тӧлысь 26 лунся 645 №-а индӧдӧн.
Артмӧдчӧм серти лӧсьӧдасны транспорт, энергетика да телекоммуникация инфраструктура, медым Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын мӧдпӧлавны минерально-сырьевӧй база, туявны мупытшса озырлунъяслысь куйлӧдъяссӧ да сӧвмӧдны горноруднӧй проектъяс, а сідзжӧ Индига саридзса джуджыд порт пыр вӧчны кӧрт туйяс Войвыв саридзса туй дорӧ Рочму Федерацияса транспорт система сӧвмӧдӧм могысь.
Национальнӧй горнопромышленнӧй кластерсӧ лӧсьӧдӧ «РУСТИТАН» КГ титанлӧн мирын медтӧдчана Пижмаса куйлӧд подув вылын. Сы серти кӧсйӧны лэдзны пористӧй рутиллысь, цирконлысь, кӧрт оксидлысь, игольчатӧй волластонитлысь, донӧдӧм кварцевӧй лыаяслысь, стекольнӧй лыаяслысь, титанлӧн диоксидлысь, а сідзжӧ 3D печатьлӧн аддитивнӧй технологияяс вылӧ титанӧвӧй порошоклысь вылыс качествоа концентратъяс.
Найӧ колӧны аэрокосмическӧй, суднояс стрӧитан, автомашинаяс стрӧитан, мусир да биару, лакокрасочнӧй да химическӧй промышленносьт юкӧнын ньӧбысьяслы да производительяслы.
2020 вося вӧльгым тӧлысьӧ геология туялӧмъяс нуӧдӧм бӧрын Пижмаса куйлӧдысь титанӧвӧй рудаяслысь да стеклӧ лыаяслысь видзасъяссӧ дорйӧма Мупытшса озырлунлӧн видзасъяс серти канму комиссияын, а 2021 вося урасьӧм тӧлысьын Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ мупытшса озырлунӧн вӧдитчӧм серти Федеральнӧй агентство юӧртіс титанлысь Пижмаса куйлӧд восьтӧм йылысь.
Индига саридзса кынмывлытӧм джуджыд портсӧ лӧсьӧдӧ «Аеон» инфраструктурнӧй корпорация.
Проект серти нуӧдӧма инженернӧй туялӧмъяс, дасьтӧма проектводзвывса документация.
Медводдза кадӧ сэті кутасны новлӧдлыны 8 миллион тоннаӧдз груз, а 2030 во кежлӧ 80 миллионысь унджык тонна груз вонас.
Сосногорск-Индига кӧрт туйсӧ вӧчӧ Консорциум, коді дасьтіс проектводзвывса документация, лӧсьӧдіс туйлысь трасса, арталіс сылысь кузьтасӧ, ваті вуджанінъяссӧ, технико-экономическӧй петкӧдласъяссӧ.
Пижмаса куйлӧдсӧ туялӧны да Индига саридзса портсӧ Сосногорск-Индига кӧрт туй магистральӧн лӧсьӧдӧны 2035 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан стратегия, 2030 воӧдз Яран асвеськӧдлан кытш сӧвмӧдан стратегия, а сідзжӧ 2035 воӧдз период вылӧ Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегия серти.
«Национальнӧй горнопромышленнӧй кластерлӧн мог — Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧм, регионӧ унджык инвестиция кыскӧм. Сійӧ отсалас сӧвмӧдны уджалан вынйӧръяссӧ да лӧсьӧдны бур уджалан местаяс.
Регионса Веськӧдлан котыр быд боксянь отсалӧ РУСТИТАН холдинглы да АЕОН корпорациялы Рочмуса Арктика зона сӧвмӧдӧм серти.
Талун тайӧ миян страналы зэв колана!», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
«РУСТИТАН» КГ — рочмуса горнопромышленнӧй холдинг, кутшӧмӧс котыртӧма чужан мулысь промышленносьт титанысь да кварцысь вылыс переделъяса вузӧсӧн могмӧдӧм вылӧ минерально-сырьевӧй база сӧвмӧдӧм да перйӧм могысь.
«Аеон» ИК — веськыд инвестицияясса аспом фондлӧн да веськӧдлысь компаниялӧн, мый специализируйтчӧ гырысь индустриальнӧй активъясӧн кризислы паныд веськӧдлӧм вылӧ, дзик ӧти ӧтувтчӧм.
Корпорация инвестируйтӧ предприятиеясӧ, кӧні колӧ вужвыйӧн вежны веськӧдланногсӧ либӧ кыскыны содтӧд сьӧм уджсӧ паськӧдӧм могысь.
Титанлӧн Пижмаса куйлӧд меститчӧ Коми Республикаса Чилимдін районын, лоӧ медыджыдӧн Рочмуын да мирын титанлӧн да кварцлӧн видзасъяс серти.
Фотоыс Диана Кармановалӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Ӧтйӧза сӧветъяс отсалӧны власьтлы разьны гражданалысь мытшӧдъяссӧ» @ новости @ https://rkomi.ru/news/1994 @ 2022-04-14 @}
Владимир Уйба: «Ӧтйӧза сӧветъяс отсалӧны власьтлы разьны гражданалысь мытшӧдъяссӧ»
Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс муниципальнӧй ӧтйӧза сӧветъясӧн веськӧдлысьяслӧн да меставывса асвеськӧдлан органъясӧс петкӧдлысьяслӧн семинар-сӧвещанньӧын.
Сійӧ вӧлі косму тӧлысь 14 лунӧ Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми республиканскӧй академияын регионса Ӧтйӧза палата отсӧгӧн.
«Республикаса Ӧтйӧза палата да муниципальнӧй ӧтйӧза сӧветъяс пуктӧны ыджыд пай миян гражданалысь олӧмсӧ бурмӧдӧмӧ.
Водзмӧстчысьяс ӧтув уджалӧны власьткӧд да отсалӧны сылы, сы вӧсна мый найӧ аддзӧны йӧзсӧ майшӧдлысь мытшӧдъяссӧ.
Колӧ тӧдны оз сӧмын олысьяслӧн коланлунъяс йылысь, но и гӧгӧрвоны, кыдзи позьӧ налы отсавны.
Сёрниыс мунӧ и канмусянь отсӧг, и ӧнія оланпастэчас тӧдӧм йылысь.
Власьт да йӧз костын ӧтсӧгласа уджыс петкӧдлас, кутшӧм ӧдйӧ позьӧ разьны сійӧ либӧ мӧд мытшӧдсӧ.
И муниципальнӧй власьтъяслы, и ӧтйӧза сӧветъяслы колӧ уджавны топыда йитчӧмӧн, кывны быд мортӧс да дзик пыр отсавны пикӧ воӧмаяслы», — тӧдчӧдіс республикаса Юралысь.
Семинар дырйи ӧтйӧза сӧветъясӧс да меставывса асвеськӧдлан органъясӧс петкӧдлысьяс сёрнитісны олысьяслысь юалӧмъяссӧ колана ногӧн решитӧм йылысь, тӧдмалісны меставывса асвеськӧдлан системаын да оланпастэчасын выльторъяс йылысь, тӧдмасисны ӧтйӧза сӧветъяслӧн медбур уджъясӧн.
Ӧтйӧза сӧветъяссӧ котыртӧма Коми Республикаса став 20 муниципалитетас.
На пиысь 14-ас пырӧны вермытӧмъяслӧн делӧяс серти муниципалитетъясса юралысьяслӧн сӧветникъяс.
12 ӧтйӧза сӧветӧ пырӧны Коми Республикаса Юралысьлӧн ӧтйӧза примитанінъясӧн юрнуӧдысьяс.
Коми Республикаса муниципалитетъяслӧн ӧтйӧза сӧветъяслысь уджсӧ эз ӧтчыдысь нин тӧдчӧдлы федеральнӧй тшупӧдын Рочму Федерацияса ӧтйӧза палата.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын наградитісны «Зарни Меркурий» ставрочмувывса конкурслӧн регионса этапын вермысьясӧс @ новости @ https://rkomi.ru/news/1995 @ 2022-04-14 @}
Сыктывкарын наградитісны «Зарни Меркурий» ставрочмувывса конкурслӧн регионса этапын вермысьясӧс
Талун, косму тӧлысь 14 лунӧ, Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палатаын вӧчисны «Зарни Меркурий» асшӧр удж юкӧнын национальнӧй премия конкурслӧн регионса этаплысь кывкӧртӧдъяс.
Кыпыд церемонияӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Медводз, Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь да ас нимсянь кӧсъя чолӧмавны Юрий Александрович Колмаковӧс да Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палатаын уджалысьясӧс палаталы 28 во тырӧмӧн.
Тайӧ воясӧн ті чӧжинныд уна опыт, ті бурмӧданныд регионын делӧвӧй климат.
Ӧні абу кокни, ми медводдзаысь уджалам татшӧм чорыд санкцияяс дырйи.
Медводз сьӧкыдлунъясыс инмисны бизнеслы.
Кӧсъя пасйыны, мый и Рочму Федерацияса Веськӧдлан котыр, и Коми Республикаса Веськӧдлан котыр уджалӧны лун и вой, медым отсавны тіянлы.
Миян тайӧ медшӧр мог», — пасйис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь чолӧмаліс конкурсын вермысьясӧс да сетіс «Коми Республикалы 100 во» юбилейнӧй медаль «Мича» дзоридз салон» ичӧт кывкутана котырса директор Лариса Сергеевалы, «Глобус» войтыркостса уджтасъяслӧн шӧрин» ичӧт кывкутана котырса директор Любовь Худяевалы, «Астромед» бурдӧдан да консультация сетан поликлиника» ичӧт кывкутана котырса олӧмӧ пӧртысь директорлы.
Владимир Уйба сетіс наградаяс конкурсын вермысь муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяслы.
Асшӧр удж сӧвмӧдӧм вылӧ бур условиеа медбур муниципальнӧй районӧн лоис Удора район, медбур кар кытшӧн — Сыктывкар.
Сідзжӧ наградаяссӧ сетісны промышленнӧй производство, инновация удж, агропромышленнӧй комплекс, стрӧитчан, ньӧбасьысьяслы прӧдукция, услугаяс вӧчан юкӧнын «Рочмуӧс экономика боксянь кыпӧдӧм», «Медбур ичӧт предприятие» номинацияясын вермысьяслы.
«Промышленнӧй производство юкӧнын медбур предприятие-экспортёр», «РФ-са вузасян-промышленнӧй палатаса Президентлӧн патронат улын 100 семейнӧй компания», «Коми Республикаса медбур семейнӧй предприятие», «Рочмуса йӧзкостса мичаторъяс вӧчӧмсӧ видзӧмӧ да сӧвмӧдӧмӧ пайысь», а сідзжӧ «Феникс» номинацияын.
* * *
Регионса этапсӧ котыртіс Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палата.
«Зарни Меркурий» конкурсыс нуӧдсьӧ быд во, пырӧдчӧмысь мынтысьны оз ков.
Сылӧн мог — отсавны сӧвмӧдны Рочмуын асшӧр удж.
Сійӧ сетӧ позянлун асшӧр уджалысьяслы петкӧдлыны продукциялысь да услугаяслысь медбур образечьяс, аймуса медбур бизнес-модельяс, а сідзжӧ паськыда тӧдмӧдӧ бизнеслӧн йӧз водзын кывкутӧмӧн, рочмуса предпринимательстволысь традицияяс вынсьӧдӧмӧн.
Конкурсӧ пырӧдчисны ичӧт предприятиеяс, кӧні уджалӧ 100-ысь этшаджык морт, семейнӧй бизнесын уджалысьяс, предприятие-экспортёръяс, кодъясӧс пасйӧма да кодъяс уджалӧны Коми Республикаын.
Регионса этапын вермысьяс лоӧны федеральнӧй тшупӧдын премия шедӧдысьясӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны Луздор районса Абъячой сиктын школасӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2003 @ 2022-04-19 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны Луздор районса Абъячой сиктын школасӧ
Куим судтаа кирпич зданиесӧ арталӧма 600 велӧдчысь вылӧ.
Ӧні стрӧитчан площадка вылын уджалӧ 50 морт.
Лӧсьӧдӧма нин ортсыса ва провод да канализация, пӧжарнӧй резервуаръяс, ортсыса теплотрасса.
Медводдза судтасӧ вевттьӧма нин, мӧд судтасӧ вевттьӧма 70 прӧчент вылӧ, коймӧд судтасӧ тэчӧны кирпичысь.
Лӧсьӧдӧны бан, ӧшиньяс да вежӧсъяс.
Дасьтӧма стадион бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ ин.
Зданиеӧ нюжӧдӧны электричество.
Косму тӧлысь помӧдз стрӧитчысьяс кӧсйӧны помавны кирпичысь тэчӧмсӧ, та бӧрын объект вылӧ локтас 30 штукатурысь бригада.
Объектсӧ тырвыйӧ могмӧдӧма стрӧитчан техникаӧн да материалъясӧн.
Школа стрӧитӧм вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдӧма федеральнӧй да республиканскӧй сьӧмкудъясысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын ичӧт да шӧр бизнеслы отсалӧм могысь заводитіс уджавны выль микрокредитнӧй уджтас @ новости @ https://rkomi.ru/news/2005 @ 2022-04-19 @}
Комиын ичӧт да шӧр бизнеслы отсалӧм могысь заводитіс уджавны выль микрокредитнӧй уджтас
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс регионса Веськӧдлан котыркӧд быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Видлалісны дзоньвидзалун бурмӧдан гожся кампания котыртӧм, ытва кежлӧ дасьтысьӧм, вуджанінъяслӧн да понтоннӧй посъяслӧн уджалӧм, школаяс капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ федеральнӧй сьӧм кыскӧм, туристическӧй кластеръяс сӧвмӧдӧм йылысь юалӧмъяс.
Кывзісны докладъяс талунъя социальнӧй да экономикакӧд йитчӧм серпас да бизнеслы отсалан мераяс серти.
Регионса экономикалы отсалан антикризиснӧй планлӧн медшӧр мероприятиеяс пӧвстысь ӧтиыс — тайӧ содтыны Регионса промышленносьт фондӧс сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ.
Промышленнӧй предприятиеяс выльмӧдӧм да лӧсьӧдӧм вылӧ веськӧдасны 194,5 миллион шайт, сы лыдын 94,5 миллион шайт — федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Тайӧ сетас позянлун могмӧдны сьӧмӧн 7-ысь абу этшаджык инвестиция проект, кутшӧмъяс серти лӧсьӧдасны 77 выль уджалан места да кыскасны вӧр да металл обработайтан промышленносьтын 400 миллионысь унджык шайт инвестиция.
Ичӧт да шӧр бизнеслы отсалӧм могысь косму тӧлысь 13 лунсянь заводитіс уджавны выльмӧдӧм микрокредитнӧй уджтас.
Микрозаём мындаыс содіс 1-сянь 3 миллион шайтӧдз.
Прӧчента ставкаыс лоӧ вонас 0,1 прӧчент.
Таысь кындзи, Коми микрокредитнӧй компаниялӧн 28 заём босьтысьлы сетісны кредитнӧй каникулъяс.
Рочмуса Каналан Сӧветлӧн экономика юалӧмъяс серти уджалан группа, мыйӧн веськӧдлӧ Сергей Собянин, заводитіс бизнеслы федеральнӧй да регионса отсӧг сетан мераяс донъялӧм серти онлайн-опрос.
Опроссӧ нуӧдӧны регионӧн веськӧдлан шӧринъяс пыр.
Вузасянінъясын сёян-юанлӧн донъяс да налӧн эмлун йылысь юӧртіс Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Ольга Бабина.
Донъяс бӧрся мониторинг да вузасянінъясӧд рейдъяс водзӧ нуӧдӧны став муниципалитетын.
Серпасыс Рочму пасьталаын кодь.
Вежон чӧжӧн неуна донтӧммисны ӧткымын шыдӧс, макарон, сьӧд чай, сосискаяс, сарделькаяс, мӧс вый, ӧткымын сикас сыр, ӧгуреч да помидор.
Республика тырвыйӧ заптысьӧма тӧварӧн.
Заводитісны ваявны сёян-юансӧ Египетысь, Турцияысь, Израильысь.
Водзӧ уджалӧны контроль да дӧзьӧр нуӧдан органъяскӧд.
Донъяс лэптӧм йылысь став воӧм юӧрсӧ коланлун дырйи видлалӧны Прокуратура да Коми Республикаын Федеральнӧй антимонопольнӧй службаӧн веськӧдланін.
Коми Республикаса видз-му овмӧс министерство пыр нуӧдӧ республикаса аграрийяслӧн дугдывтӧг уджалӧм вылӧ колана сырьёӧн да компонентъясӧн могмӧдӧм серти мониторинг.
Видз-му овмӧс вузӧс вӧчысьяслӧн уджлы отсалӧм могысь федеральнӧй да республиканскӧй сьӧмкудъясысь сетӧма 340 миллион гӧгӧр шайт.
Сы могысь, медым паськӧдны татчӧс продукция вузаланінъяссӧ да медым ньӧбасьысьяс вермисны кокниа наӧдз воӧдчыны, муниципалитетса став регионын заводитісны уджавны ярмангаяс.
Ставнас Коми Республикаын котыртӧма ярмангаяс нуӧдӧм вылӧ 86 площадка.
Во заводитчӧмсянь нуӧдӧма 300 гӧгӧр ярманга.
Сідзжӧ сёрниыс муніс май 9 лун кежлӧ дасьтысьӧм да «Ми — Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» бурвӧчан марафонӧ регионса олысьяслӧн пырӧдчӧм йылысь.
«Таво Вермӧм лун пасйӧмыс лоӧ зэв тӧдчанаӧн.
Сизимдас сизим во сайын миян пӧльяс вермисны ыджыд тышын, пасьвартісны фашистъясӧс.
Но талун миянлы, войнаын вермысьяслӧн быдтасъяслы, бара ковмис босьтны ӧружие, медым дорйыны фашистъясысь Чужан мунымӧс да миян челядьлысь аскиа лунсӧ.
Та вӧсна май 9 лунӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг ми пасъям миянлысь медтӧдчана лунсӧ.
Сідзжӧ кора ставнытӧ пырӧдчыны «Ми Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» бурвӧчан марафонӧ, мый пӧшти кызь во котыртӧны «Победа» ветеранъяслы отсалан Коми республиканскӧй абу коммерческӧй фонд да Ветеранъяслӧн республиканскӧй сӧвет.
Чукӧртӧм сьӧмсӧ веськӧдасны Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы, налӧн дӧваяслы, «война кадся челядьлы» отсӧг сетӧм вылӧ.
Быдӧн вермӧны отсавны миян дона ветеранъяслы», — сигӧртіс сёрнисӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Республика вичмӧдіс Усинскын диализ отделение лӧсьӧдӧм вылӧ сьӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2007 @ 2022-04-20 @}
Республика вичмӧдіс Усинскын диализ отделение лӧсьӧдӧм вылӧ сьӧм
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма содтӧд сьӧм Усинскса районнӧй больничаын гемодиализ отделение проектируйтӧм вылӧ.
Та вылӧ урчитӧма 1,3 млн шайт.
2022 воӧ заводитасны дасьтыны проектно-сметнӧй документация.
Диализ вӧчӧ вӧрклысь ӧткымын удж.
Терапиялӧн мог — весавны вир яй, кутны организмын колана мындаын химия йитчӧгъяс да мукӧд вещество.
Татшӧм сикас медицина отсӧг серти юалӧмыс Усинскын кыптіс важӧн нин.
Гемодиализ отделение лӧсьӧдӧмыс сетас позянлун районса олысьяслы мукӧд карӧ мунтӧг вӧчны тайӧ процедурасӧ.
Гемодиализын коланлунсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба Усинскӧ удж серти волігӧн тшӧктіс регионса Веськӧдлан котырлы Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствокӧд да Усинскса администрациякӧд ӧтув уджавны тайӧ отделениесӧ восьтӧм серти.
Усинскса районнӧй больничаӧн веськӧдлысьяс дасьтісны да ыстісны Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧ гемодиализ отделение стрӧитӧм да оборудованиеӧн могмӧдӧм вылӧ медицина да техника боксянь задание.
Шӧр районнӧй больничаса юралысь врач Максим Чуркинлӧн кывъяс серти, отделениелы колӧ 280 квадратнӧй метр площадь (коридоръястӧг).
Медводдза судтаын бӧрйӧма торъя пыранінъяса жыръяс, ӧні сэні меститчӧ больничалӧн администрация.
Тайӧ жыръяссӧ сӧгласуйтӧма нин Усинск карын Гигиена да эпидемиология шӧринкӧд да Госпожнадзоркӧд, сӧгласуйтӧны Роспотребнадзорын.
Таысь кындзи, индӧма колана оборудование лыддьӧг, воис проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм вылӧ коммерческӧй вӧзйӧм.
Векджык диализсӧ колӧ вӧчны вежоннас некымынысь.
Ӧні Усинскса йӧз та могысь мунӧны Ухтаӧ да Печораӧ.
Но кузь сьӧкыд туй оз отсав бурдӧмлы, — шуӧ Максим Чуркин.
— Таысь кындзи, оз быд висьысь вермы ачыс локны диализ шӧринӧдз, медым прӧйдитны процедурасӧ: векджык сійӧс колӧ колльӧдны.
Зэв бур, мый регионса Юралысь лыддьӧ, мый тайӧ юалӧмсӧ колӧ решитны — колӧ матыстны тайӧ услугасӧ миян усинскса пациентъяс дорӧ.
Ми тайӧс гӧгӧрвоам да зілям сигӧртны став котыртан уджсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Меставывса асвеськӧдлӧм лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2009 @ 2022-04-21 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Меставывса асвеськӧдлӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Пыдди пуктана депутатъяс, меставывса асвеськӧдлан органъясын уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Меставывса асвеськӧдлӧм лунӧн!
Муниципалитетса, карса либӧ сиктса олӧмыс оз вермы лоны олысьяслӧн сэні зіля участвуйттӧг, кодъяс уджалӧны бӧрйӧм органъясын, меставывса администрацияясын, лоӧны старӧстаясӧн да лӧсьӧдӧны ТОСъяс.
Ӧтув уджалігӧн муниципальнӧй власьт да общественникъяс разьӧны меставывса тӧдчанлуна мытшӧдъяс: йӧръяс мичмӧдӧм-лӧсьӧдӧм, челядьлы да спорт площадкаяс стрӧитӧм, сикт-грездъяс ваӧн могмӧдӧм да сэтчӧ би нюжӧдӧм.
Водзмӧстчысьяс пырӧдчӧны грантӧвӧй конкурсъясӧ, кыскӧны содтӧд сьӧм да збыльмӧдӧны йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ веськӧдӧм проектъяс.
Меставывса асвеськӧдлан органъясса пыдди пуктана юрнуӧдысьяс да уджалысьяс, старӧстаяс да ТОСъясӧс петкӧдлысьяс!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс водзмӧстчӧмысь, олӧмсӧ бурланьӧ вежны кӧсйӧмысь да зільӧмысь.
Мед тіян бур водзмӧстчӧмъясныд век збыльмӧны.
Сиа тіянлы чужан му сӧвмӧдӧм вылӧ зіля уджавны, крепыд крепыд дзоньвидзалун да ыджыд шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Каналан Сӧвет сӧгласуйтіс кандидатураяс, кодъясӧс вӧзйис Владимир Уйба регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяслӧн чинъяс вылӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2011 @ 2022-04-21 @}
Коми Республикаса Каналан Сӧвет сӧгласуйтіс кандидатураяс, кодъясӧс вӧзйис Владимир Уйба регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяслӧн чинъяс вылӧ
Эльмира Ахмееваӧс сӧгласуйтісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь чинӧ, Марина Каракчиеваӧс — Рочму Федерацияса Рытыв-войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдлысь чинӧ.
Татшӧм помшуӧмсӧ вынсьӧдісны талун, косму тӧлысь 21 лунӧ, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс сессиялӧн заседание дырйи.
Лунӧн водзджык налысь кандидатураяссӧ видлалісны Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн заседаниеяс вылын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс депутатъясӧс эскӧмысь да отсалӧмысь.
«Ӧні республика водзын сулалӧны ыджыд могъяс сьӧкыд геополитическӧй серпас, рытыввывсянь санкцияяс дырйи регионнымӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмын тӧдчана юалӧмъяс решитӧм серти.
Эска, талун тіянӧн бӧрйӧм кандидатъясыс веськӧдасны ассьыныс став вынсӧ, тӧдӧмлунсӧ, опытсӧ да вынйӧрсӧ тайӧ могъяссӧ решитӧм вылӧ, республикалысь да сылӧн олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдан удж вылӧ.
Аттьӧ!», — тӧдчӧдіс регионӧн юрнуӧдысь.
Регионса олысьяслы нӧшта ӧти тӧдчана юалӧм, мый видлалісны Каналан Сӧветлӧн заседание дырйи, — «2022 во да 2023 да 2024 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ Коми Республикаса сьӧмкуд йылысь» оланпас балаӧ вежсьӧмъяс пыртӧм.
Стӧчмӧдӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, сьӧмкудлӧн рӧскодыс 2022 воын содас 4,2 млрд шайт вылӧ (ӧтувъя мындаыс — 102,1 млрд шайт), 2023 воын — 1,03 млрд шайт вылӧ (ӧтувъя мындаыс — 101,3 млрд шайт), 2024 воын — 1,7 млрд шайт вылӧ (ӧтувъя мындаыс — 101,0 млрд шайт).
Содтӧд рӧскодсӧ веськӧдасны тӧдчанаджык мытшӧдъяс разьӧм вылӧ: экономикалы, видз-му овмӧслы, транспорт юкӧнса организацияяслы отсалӧм, челядьлы гожся шойччӧмсӧ котыртӧм, льгота серти лекарствоясӧн могмӧдӧм, а сідзжӧ ӧнія геополитическӧй да макроэкономическӧй серпаскӧд йитӧдын эновтны позьтӧм юалӧмъяс ӧдйӧ решитӧм вылӧ резерв лӧсьӧдӧм серти.
Та дырйи рӧскод содӧм вӧсна сьӧмкудйыс оз вежсьы да лоӧ 10,9 млрд шайт 2022 воын, 9,8 млрд шайт — 2023 воын, 7,1 млрд шайт — 2024 воын.
Ставыс тайӧ лоис позянаӧн экономика вочасӧн кыпӧдӧм да 2021 воын сьӧмкудлысь вот да вотысь ӧтдор чӧжӧс да 2022 воын виччысяна вот да вотысь ӧтдор воӧм чӧжӧс содтӧм отсӧгӧн.
Вот базалысь медшӧр содӧмсӧ, кыдзи и водз, артмӧдӧ организацияяслӧн чуктӧс вылӧ вот (лидеръяс — мусир да биару, из шом да вӧр юкӧнъясын организацияяс).
Республиканскӧй сьӧмкуд чӧжӧслӧн ӧтувъя мындаыс 2022 воын содас 4,2 млрд шайт вылӧ да лоас 91,2 млрд шайт, 2023 воын — 1,02 млрд шайт да лоас 91,5 млрд шайт, 2024 воын — 1,7 млрд шайт вылӧ да лоас 93,9 млрд шайт.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2022 вося ода-кора тӧлысь 1 лунсянь заводитӧны примитны 8 арӧссянь 17 арӧсӧдз арлыда кага вылӧ быдтӧлысся мынтӧм босьтӧм вылӧ шыӧдчӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2017 @ 2022-04-23 @}
2022 вося ода-кора тӧлысь 1 лунсянь заводитӧны примитны 8 арӧссянь 17 арӧсӧдз арлыда кага вылӧ быдтӧлысся мынтӧм босьтӧм вылӧ шыӧдчӧмъяс
Рочму Федерацияса Президентлӧн 2022 во рака тӧлысь 31 лунся 175 №-а Индӧдӧн урчитӧм быдтӧлысся мынтӧмсӧ сетӧны 2022 вося косму тӧлысь 1 лунсянь сэк, кор кагаыс лоӧ Рочму Федерацияса гражданинӧн, пыр олӧ Рочму Федерацияын да кор семьялӧн ӧти морт вылӧ шӧркодь чӧжӧс мындаыс оз вевтырт быд морт вылӧ овны судзсяна сьӧм мындасӧ, мыйта урчитӧма Коми Республикаын мынтӧм индӧмла шыӧдчан кадпас вылӧ.
Мынтӧм босьтӧм вылӧ шыӧдчӧмӧн позьӧ шыӧдчыны УМШ-ӧ ода кора тӧлысь 1 лунсянь, тшӧтш и 2022 вося ода-кора тӧлысь 1 лунсянь 10 лунӧдз праздник лунъясӧ.
Коми Республикаын челядь вылӧ овны судзсяна сьӧм мындаысь быдтӧлысся мынтӧм мындаыс лоӧ 50 % (7 755,0 шайт).
Но сэк, кор семьялӧн ӧти морт вылӧ шӧркодь чӧжӧс мындаыс, кутшӧмӧс арталӧма индӧм мындаын мынтӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, оз вевтырт быд морт вылӧ овны судзсяна сьӧм мындасӧ, челядь вылӧ овны судзсяна сьӧм мындаысь быдтӧлысся сьӧм мындаыс лоӧ 75 % (11 632,5 шайт).
Сэки, кор и та дырйи ӧти морт вылӧ шӧркодь чӧжӧс мындаыс оз вевтырт быд морт вылӧ овны судзсяна сьӧм мындасӧ, сійӧс индасны челядь вылӧ овны судзсяна сьӧм мындаысь 100 % мындаын (15 510,0 шайт).
Республика дась сетны быдтӧлысся мынтӧмсӧ.
Тайӧ юалӧмсӧ видлалісны талун, косму тӧлысь 22 лунӧ, Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Татьяна Голиковакӧд селекторнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Сэні участвуйтіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2022 вося косму тӧлысь 18 лунӧ Коми Республикаса Юралысь кырымаліс «Кӧкъямыссянь дас сизим арӧсӧдз арлыда челядь вылӧ быдтӧлысся сьӧм мынтӧм йылысь» Индӧд, мый урчитӧ Коми Республикаын тайӧ быдтӧлысся сьӧм мынтӧмсӧ, сійӧс индан пӧрадоксӧ да условиеяссӧ, а сідзжӧ Рочму Федерацияса пенсия фондлы сьӧм мынтӧм серти уджмогъяс сетӧмсӧ.
Талун кырымалісны Рочму Федерацияса пенсия фонд да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр костын субвенция сетӧм йылысь артмӧдчӧм.
Косму тӧлысь 21 лунӧ Коми Республикаса Каналан Сӧветлӧн заседание дырйи примитісны вежсьӧмъяс 2022 во да 2023 да 2024 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ Коми Республикаса республиканскӧй сьӧмкудйӧ Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы быдтӧлысся мынтӧмъяс вылӧ 300 млн шайт мындаын сьӧмкуд ассигнованиеяс вынсьӧдан юкӧнын.
Рочму Федерацияса пенсия фондлӧн Коми Республикаын отделениелӧн клиентъяскӧд уджалысь службаясын республикаса социальнӧя доръян органъясысь специалистъяс кутасны сетны практическӧй да консультационнӧй отсӧг гражданалы наӧн шыӧдчӧмъяссӧ Канму услугаяс сетан ӧтувъя портал пыр сетігӧн.
Медводдза рӧштшӧтъяс серти Коми Республикаын 8 арӧссянь 17 арӧсӧдз арлыда кага вылӧ быдтӧлысся мынтӧмсӧ вермасны босьтны 24 сюрсысь унджык морт.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс республикаса олысьясӧс Ыджыд лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2018 @ 2022-04-24 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс республикаса олысьясӧс Ыджыд лунӧн
Коми Республикаса Юралысь воліс Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборын Ыджыд лунся служба вылӧ.
Войнас Ыджыд лунся службасӧ нуӧдіс Сыктывкарса да Коми-Зырянаса архиепископ Питирим.
«Дона вокъяс да чойяс, дона Владыка!
Чолӧмала ставнытӧ медся ыджыд да кыпыд православнӧй праздникӧн — Ыджыд лунӧн да Кристослӧн Ловзьӧмӧн!
Тайӧ луныс ӧтувтӧ миянӧс радлунӧн да муслунӧн.
Тайӧ лунӧ став мирыс радлӧ да гажӧдчӧ.
Православие — тайӧ нравственнӧй подув, мый ӧтувтӧ миянлысь войтырсӧ да ёнмӧдӧ Аймунымӧс.
Ӧнія сьӧкыд кадӧ тайӧ эскӧмлӧн, радейтчӧмлӧн, вермӧмлӧн символ — миян вермӧмлӧн, кор бурыс венӧ лёксӧ.
Тайӧ лунӧ югыдыс воис миянӧдз, да Енмыс пемыдсӧ да лёксӧ венӧм бӧрын выльысь прӧститӧ миянӧс да козьналӧ шуд.
Дона вокъяс да чойяс, ыджыд гажӧн тіянӧс.
Кристос ловзис!», — чолӧмаліс республикаса олысьясӧс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса олысьяслы сетісны канму наградаяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2020 @ 2022-04-25 @}
Коми Республикаса олысьяслы сетісны канму наградаяс
«Челядьӧс бура быдтӧмысь» Коми Республикаса медаль сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 22 лунся 46 №-а Индӧд
Челядьӧс быдтӧмын да семьяын традицияяс видзӧмын торъя заслугаясысь «Челядьӧс бура быдтӧмысь» Коми Республикаса медаль сетны:
Александр Александрович Ватащуклы, Печора кар;
Татьяна Васильевна Ватащуклы, Печора кар;
Вячеслав Емельянович Каричлы, Луздор район;
Альбина Васильевна Каричлы, Луздор район;
Сергей Анатольевич Куратовлы, Сыктывдін район;
Варвара Ивановна Куратовалы, Сыктывдін район;
Елизар Александрович Магаевлы, Печора кар;
Евгения Николаевна Магаевалы, Печора кар;
Николай Анатольевич Старцевлы, Луздор район;
Нина Николаевна Старцевалы, Луздор район;
Роман Яковлевич Ходыревлы, Инта кар;
Разида Габдулхаковна Ходыревалы, Инта кар.
«Коми Республикаса Почёт грамота сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 22 лунся 47 №-а Индӧд
Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь, спортын ыджыд вермӧмъясысь сетны Коми Республикаса Почёт грамота «Адаптивнӧй спорт сикасъяс серти сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан да адаптивнӧй физическӧй культура сӧвмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеса спортсменъяслы:
Иван Юрьевич Голубковлы — Рочмуса войтыркостса спорт мастерлы;
Мария Вячеславовна Иовлевалы — Рочмуса нимӧдана спорт мастерлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын нӧшта куим предприятие вермасны босьтны федеральнӧй отсӧг @ новости @ https://rkomi.ru/news/2022 @ 2022-04-25 @}
Коми Республикаын нӧшта куим предприятие вермасны босьтны федеральнӧй отсӧг
«Лузалес» ИКК, «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ИКК, «СевЛесПил» ИКК пырисны рочмуса экономикаын система артмӧдан организацияяс лыдӧ.
Виччысьӧны кывкӧртӧд нӧшта кык предприятие серти — «<rus>Плитный мир</rus>» ИКК да «Промтех-инвест» ИКК.
Та йылысь юӧртісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн регионса Веськӧдлан котыркӧд быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн комиссияӧ Коми Республика ыстіс вӧзйӧмъяс Коми Республикаса система артмӧдан организацияяс лыддьӧгӧ пыртан критерийяс стӧчмӧдӧм серти (Каналан Сӧветлӧн канму юӧртан система отсӧгӧн).
Сёрниыс мунӧ «Зеленечса чипан видзан фабрика» АК, «Сосногорскса» теплича комплекс ИКК, «Сыктывкарса нянь комбинат» ИКК, «Сыктывкарса йӧв завод» ИКК да «Комиавтотранс» АК йылысь.
Медым компенсируйтны бӧр воӧм сьӧмсӧ содтӧм могысь кырымалӧм кредитнӧй сёрнитчӧмъяс серти прӧчентъяс вештӧм вылӧ промышленнӧй предприятиеяслысь ӧтувъя рӧскод юкӧнсӧ, Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн резервнӧй фондысь Коми Республикалы вичмӧдасны 29,6 млн шайт.
Коми Республикаса логистика шӧринлӧн удж серти решитӧны, кыдзи бырӧдны ЛесЕГАИС порталлӧн уджын помтӧм торксьӧмъяссӧ.
Сы вӧсна, мый оз вермыны оформитны документъяссӧ портал вылын, вӧр лэдзан да пу обработайтан предприятиеяслы ковмӧ дугӧдны вӧр мӧдӧдӧмсӧ, медым эз вӧвны штрапъяс.
Вӧзйӧны пыртны ЛесЕГАИС-лӧн удж вылӧ мораторий либӧ вӧчны сідзи, медым документъяссӧ позис оформитны да наӧн вӧдитчыны и бумага вылын, и портал пыр.
Санкцияяс дырйи рочмуса экономикалысь зумыдлунсӧ ёнмӧдӧм серти Веськӧдлан котырса комиссиялӧн президиум примитіс отсӧг сетан мераяслысь витӧд чукӧр.
Мероприятиеяс лыдын:
• 2022 воын ӧнія технологияяс дасьтӧм да пыртӧм серти СПИК 2.0 форматын торъя инвестиция контрактъяс кырымалӧм могысь конкурсъяс нуӧдан дженьдӧдӧм кадколастъяс урчитӧм;
• Рочмуса Веськӧдлан котырлы 2022 во помӧдз Рочму Федерацияса субъектлӧн медвылыс олӧмӧ пӧртысь канму власьт органлӧн помшуӧм серти конкурс нуӧдтӧг концессионнӧй артмӧдчӧмъяс кырымалан случайяс урчитны позянлун сетӧм, оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧн кындзи;
• Йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдан фондлӧн тшӧт весьтӧ коммунальнӧй инфраструктура выльмӧдӧм серти проектъяс ОКО фондӧн сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ кокньӧдӧм;
• 2022 воын Рочму Федерацияса субъектлӧн уполномочитӧм олӧмӧ пӧртысь власьт органӧ тавося вӧльгым тӧлысь 30 лунӧдз шоныдӧн да ваӧн могмӧдан, ва нуӧдан юкӧнъясын инвестиция уджтас стӧчмӧдан проект сетан кадколастсӧ нюжӧдӧм;
• федеральнӧй фондысь регионса ОМС фондъяслы субвенцияяс индексируйтӧм (лекарство препаратъяс, рӧскод материалъяс вылӧ рыночнӧй донъяслӧн содӧм вӧсна);
• страхӧвӧй взносъяслӧн чинтӧм тарифъясӧн вӧдитчӧм могысь Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлы урчитӧм критерийясӧ кутчысигӧн монокаръясысь ТОСЭР-са резидентлысь статус сетан кадколаст нюжӧдӧм йылысь помшуӧм примитны инӧд сетӧм.
Тайӧ мерасӧ вӧзйис и Коми Республикаса Веськӧдлан котыр.
Регыдъя кадӧ отсӧг сетан примитӧм мераяс серти федеральнӧй тшупӧдын дасьтасны да вынсьӧдасны нормативнӧй инӧда актъяс.
Потребительскӧй рынок вылын серпасыс эз вежсьы.
Вежон чӧжӧн нуӧдӧма 24 ярманга: Сыктывкарын, Ухтаын, Вӧркутаын, Печораын, Кулӧмдін, Луздор, Сыктывдін, Койгорт, Кӧрткерӧс, Удора да Сыктыв районъясын.
Овмӧс нуӧдысь субъектъяс ылі сикт-грездъяслӧн вузасянінъясӧс да нянь пӧжалан предприятиеясӧс могмӧдісны кыз вузӧсӧн да сёян-юанӧн тувсовъя ытва кадӧ.
Сэсся сёян-юансӧ кутасны вайны ичӧт суднояслы ва туй восьтӧмсянь пыжъяс, сынӧда пӧдушка вылын катеръяс, парома вуджанінъяс отсӧгӧн.
Производство уджлы отсалӧм могысь Коми Республикаса вузӧс вӧчысьяслы вичмӧдісны 420,5 млн шайт (38 % став субсидия мындаысь, тшӧтш и федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм — 78 млн шайт).
Ставнас тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 1 млрд 108 млн шайт.
Косму тӧлысь 26 лунӧ лоӧ Агростартап босьтны вермысь проектъяс бӧрйӧм серти конкурс нуӧдан комиссия.
Бӧрйӧм вылӧ вӧзйысис 12 проект, на лыдын мазі рӧдмӧдӧм, скӧт видзӧм, быдмӧг да картупель пуктӧм, чери быдтӧм серти проектъяс.
Тайӧ вежонӧ примитасны семейнӧй ферма сӧвмӧдӧм вылӧ грант сетӧм могысь крестьяна (фермер) овмӧсъяс конкурсӧн бӧрйӧм вылӧ бӧръя заявкаяс.
Воис сӧмын на 3 заявка.
Сідзжӧ сӧвещанньӧ вылын видлалісны дзоньвидзалун бурмӧдан гожся кампания котыртӧм, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм да капитальнӧя дзоньталӧм, уна патераа керкаяс капитальнӧя дзоньталӧм, 2022–2023 воясся ломтысян кадколаст кежлӧ оланін да коммунальнӧй овмӧс дасьтӧм серти юалӧмъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Радиационнӧй аварияяс да катастрофаяс бӧрын колясъяс бырӧдысьяслы да тайӧ аварияясӧ да катастрофаясӧ веськалӧм йӧзлы сиӧм лун серти Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2024 @ 2022-04-26 @}
Радиационнӧй аварияяс да катастрофаяс бӧрын колясъяс бырӧдысьяслы да тайӧ аварияясӧ да катастрофаясӧ веськалӧм йӧзлы сиӧм лун серти Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Радиационнӧй аварияяс да катастрофаяс бӧрын колясъяс пыдди пуктана бырӧдысьяс!
Косму тӧлысь 26 лун — миян календарын шог лун: тайӧ лунӧ 1986 воын Чернобыльса атомнӧй электростанцияын лоис авария.
АЭС-ын нёльӧд энергоблокса реакторлӧн пазалӧмыс лоис ыджыд шогӧн.
Радиация улӧ веськаліс зэв уна морт.
Вӧр-ваӧ веськаліс уна радиоактивнӧй вещество, мый вӧсна станция дорӧ эз позь матыстчыны 30 километрысь матӧджык.
Коми Республика эз коль Чернобыльса АЭС-лӧн шогсьыс бокын.
Радиация бырӧдӧм вылӧ мӧдӧдчисны пӧжар кусӧдысьяс да учёнӧйяс, медикъяс да стрӧитчысьяс, велӧдысьяс да шахтёръяс — разнӧй уджсикаса йӧз.
Асланыс дзоньвидзалун, а мукӧддырйи и олӧм йывсьыныс думайттӧг, найӧ уна уджалісны: аварийнӧй блок гӧгӧр лэптісны радиацияысь видзан стен, весалісны станция гӧгӧрсӧ радиация шыбласъясысь.
Куслытӧм паметь налы, кодъяс асьнысӧ жалиттӧг мездісны йӧзлысь олӧмсӧ.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала Чернобыльса авария да мукӧд радиационнӧй катастрофа бӧрын колясъяс бырӧдысьясӧс повтӧмлунысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, уджсӧ кывкутӧмӧн вӧчӧмысь.
Сиа ставлы крепыд дзоньвидзалун, бырлытӧм вын, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Жириновский уна во кежлӧ коляс миян сьӧлӧмъясын Рочмунымӧс ёна радейтысьӧн» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2025 @ 2022-04-26 @}
Владимир Уйба: «Жириновский уна во кежлӧ коляс миян сьӧлӧмъясын Рочмунымӧс ёна радейтысьӧн»
Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс Владимир Жириновскийлы сиӧм рытын, мый нуӧдісны Сыктывкарын косму тӧлысь 25 лунӧ.
Тайӧ лунӧ тӧдчана канму уджалысьлы, ЛДПР партияӧн вежсьывтӧм юрнуӧдысьлы тырис эськӧ 76 арӧс.
«Меным мойвиис тӧдмасьны Владимир Вольфовичкӧд аслым, сёрнитны да ужавны сыкӧд, кор ме веськӧдлі Федеральнӧй медико-биологическӧй агентствоӧн, — юксис казьтылӧмъясӧн Владимир Уйба.
— Сійӧ вӧлі зэв мывкыд да тӧлка мортӧн.
Босьтіс МГУ-ын велӧдчигӧн кык вылыс тшупӧда тӧдӧмлун, а татшӧмторсӧ сьӧкыд шедӧдӧны да оз быдӧн вермы.
Владимир Вольфович пыр зэв пыдісянь да быд боксянь видлаліс мытшӧдъяссӧ.
Сійӧ вӧлі зэв кывкутысь мортӧн, та дырйи корис и мукӧдсьыс бура збыльмӧдны тшӧктӧмъяссӧ.
И сійӧ кӧ шыӧдчыліс тэ дорӧ корӧмӧн либӧ тшӧктӧмӧн мӧдысь, сідзкӧ, тэ верман, тэкӧд позьӧ уджавны.
abu
Сылӧн тшӧктӧмъясыс пыр вӧліны кодкӧ вӧсна тӧждысьӧмӧн, тайӧ зэв тӧдчанатор.
Ыджыд аттьӧ, Владимир Вольфович, сыысь, мый ті вӧлінныд миян олӧмъясын, страналӧн олӧмын да, дерт жӧ, колянныд миян сьӧлӧмъясын уна во кежлӧ Рочмунымӧс ёна радейтысьӧн».
Рыт дырйи котыртісны «<rus>Жириновский Навсегда</rus>» фотовыставка да петкӧдлісны В. В. Жириновскийлӧн олӧм да удж йылысь фильм.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс Иван Морозовлӧн памятник дорӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2026 @ 2022-04-26 @}
Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс Иван Морозовлӧн памятник дорӧ
Талун, косму тӧлысь 26 лунӧ, пасйӧны Коми АССР-са тӧдчана канму да политическӧй уджалысьлӧн, КПСС Коми обкомса медводдза секретарлӧн кулан лунсянь 35 во тырӧмсӧ.
Иван Павлович Морозов веськӧдліс республикаӧн 22 во — 1965 восянь 1987 воӧдз, тайӧ каднас Коми Республикаын зэв бура сӧвмис экономика.
Канму уджалысьлысь паметьсӧ уна во чӧж пыдди пуктӧны оз сӧмын сылӧн уджъёртъясыс, но и республикаын унджык олысьыс.
Колян во Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн отсӧгӧн Сыктывкарын, Киров нима паркын, тӧдчана канму уджалысьлы сувтӧдісны памятник.
Иван Морозовлысь пертассӧ лӧсьӧдӧм вылын уджаліс скульпторъяслӧн быдса котыр Рочмуса нималана художник Анатолий Неверовлӧн юрнуӧдӧм улын.
Таво вӧлі «Иван Павлович Морозов. Республика помнит» небӧглӧн презентация.
Сійӧ ӧтувтіс ставсӧ, мый лэдзлісны воддза воясӧ.
Небӧгын петкӧдлӧма политиклӧн олан туйыс сылӧн веськӧдлан кадӧ историческӧй лоӧмторъяс пыр.
Редколлегияӧ пырысьяс лыдысь ӧтиӧн лои Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Иван Павлович Морозов чужис 1924 вося кӧч тӧлысь 30 лунӧ Сыктыв районса Межадор сиктын.
Велӧдчис Сыктывкарын фельдшер-акушер школаын, кодӧс помаліс 1942 вося тӧвшӧр тӧлысьӧ.
9 тӧлысь мысти сійӧс босьтісны Краснӧй Армияӧ.
Вӧлі ротаса санинструкторӧн, а сэсся батальонса комсоргӧн.
1965 восянь 1986 воӧдз уджаліс КПСС-лӧн Коми обкомын медводдза секретарӧн.
Бӧрйылісны КПСС-лӧн Шӧр комитетӧ пырысьӧн, витысь бӧрйылісны СССР-лӧн Медвылыс Сӧветса депутатӧн.
Иван Морозов нимкӧд йитчӧма Коми му историялӧн дзонь эпоха. Сэки зэв бура сӧвмис экономика.
1965–1986 воясӧ республикаын промышленносьтлӧн валӧвӧй прӧдукцияыс содіс куим пӧв, мусир перйӧмыс — 9 пӧв.
Уна вын пуктіс сійӧ и биару отрасль лӧсьӧдӧмӧ, из шом перйӧм сӧвмӧдӧмӧ да лесохимическӧй отрасль котыртӧмӧ.
Ыджыд вежсьӧмъяс лоисны транспорт йитӧдын: нюжӧдісны кӧрт туй Косланӧдз, Мылдінӧдз, Усинскӧдз, вӧчисны бур автомашина туйяс Абъячойӧдз да Кулӧмдінӧдз.
60–70-ӧд воясӧ Коми АССР лоис страналӧн Европаса Войвылын гырысь промышленнӧй районъясысь ӧтиӧн.
Авторитетыс, эскӧдны кужӧмыс эз ӧтчыдысь отсавны Иван Павловичлы СССР-са Министръяс Сӧветӧн юрнуӧдысьяс водзын, сійӧ кужис воӧдчыны сэтшӧм решениеясӧдз, кутшӧмъяс колӧны республикалы.
Сылӧн наследиеыс — абу сӧмын выль каръяс, предприятиеяс, туйяс, электропередача линияяс да социальнӧй объектъяс, кутшӧмъяс ӧні лыддьыссьӧны республикаса озырлунӧн.
Иван Павлович Морозов чукӧртіс ас дорас зумыд команда.
Сы дырйи кадръяссӧ кутісны бӧрйыны восьсӧн, велӧдны том веськӧдлысьясӧс.
Иван Морозов кужис аддзыны тӧлка да енбиа йӧзӧс. Наысь лоисны нималана уджалысьяс, вылыс квалификацияа юрнуӧдысьяс, кодъяс пуктісны пай Коми Республика сӧвмӧдӧмӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Котыртӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь выль состав @ новости @ https://rkomi.ru/news/2028 @ 2022-04-26 @}
Котыртӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь выль состав
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 26 лунся 48 №-а Индӧд
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья да 18 статья серти шуа:
1. Котыртны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр 1 №-а содтӧдын индӧм чинъяс серти.
2. Лыддьыны вынтӧмӧн Коми Республикаса Юралысьлысь ӧткымын индӧд 2 №-а содтӧдын индӧм лыддьӧг серти.
3. Тайӧ Индӧдыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 26 лунся 48 №-а Индӧд дорӧ содтӧд
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ чинъяс серти пырысьяс:
1. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь.
2. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь.
3. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьяс.
4. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министр.
5. Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь.
6. Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысь.
7. Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдлысь.
8. Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр.
9. Коми Республикаса национальнӧй политика министр.
10. Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр.
11. Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр.
12. Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр.
13. Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министр.
14. Коми Республикаса юстиция министр.
15. Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр.
16. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министр.
17. Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министр.
18. Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министр.
19. Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба примитіс Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын канму чинъясын уджалысьяс серти кадрӧвӧй помшуӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2031 @ 2022-04-27 @}
Владимир Уйба примитіс Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын канму чинъясын уджалысьяс серти кадрӧвӧй помшуӧмъяс
Чина йӧзӧс, кодъяс водзті пырисны республикаса Веськӧдлан котырӧ, мездісны уджалан чинъясысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмъясӧн индӧма:
Эльмира Ахтямовна Ахмееваӧс — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь чинӧ;
Галина Ивановна Габушеваӧс — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ;
Лариса Юрьевна Карачёваӧс — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ;
Алексей Анатольевич Просужихӧс — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь чинӧ;
Игорь Викторович Кузьмичёвӧс — Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Наталья Владимировна Якимоваӧс — Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Алексей Иванович Осташовӧс — Коми Республикаса юстиция министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Екатерина Георгиевна Грибковаӧс — Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр чинӧ;
Дмитрий Владимирович Самоваровӧс — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь чинӧ;
Алексей Васильевич Буткинӧс — Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинӧ;
Марина Анатольевна Каракчиеваӧс — Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдлысь чинӧ;
Мария Алексеевна Балмастоваӧс — Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Игорь Владимирович Дягилевӧс — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Екатерина Александровна Киселевичӧс — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн;
Роман Вениаминович Носковӧс — Коми Республикаса национальнӧй политика министр чинӧ;
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Ольга Леонидовна Турышева, Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрӧс медводдза вежысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Эльмира Ахмеева кутас пӧртны олӧмӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2037 @ 2022-04-27 @}
Эльмира Ахмеева кутас пӧртны олӧмӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяссӧ
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во косму тӧлысь 27 лунся 154-р №-а тшӧктӧм
«Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 20 статьяса 3(1) юкӧн серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь чинӧ индытӧдз:
1. Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьлысь уджмогъяс олӧмӧ пӧртысьӧн индыны Эльмира Ахтямовна Ахмееваӧс, Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысьӧс.
2. Лыддьыны вынтӧмӧн Коми Республикаса Юралысьлысь 2022 во тӧвшӧр тӧлысь 18 лунся 10-р №-а тшӧктӧм.
3. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2034 @ 2022-04-27 @}
Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн
Та йылысь тшӧктӧмсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Водзджык Наталья Каринаӧс, кыдзи и Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ став пырысьӧс, мездісны Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министр чинысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь выль состав лӧсьӧдӧм вӧсна.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба вӧзйис нуны «Бессмертнӧй полкын» Украинаын спецоперация дырйи пӧгибнитӧм землякъяслысь портретъяссӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2035 @ 2022-04-27 @}
Владимир Уйба вӧзйис нуны «Бессмертнӧй полкын» Украинаын спецоперация дырйи пӧгибнитӧм землякъяслысь портретъяссӧ
«Бессмертнӧй полк» котыртӧм йылысь Коми Республикаса Юралысь сёрнитіс «Рочмуса бессмертнӧй полк» ставрочмувывса ӧтйӧза гражданско-патриотическӧй ӧтмунӧмлӧн регионса юкӧнын исполкомӧн юрнуӧдысь Ксения Вокуевакӧд.
Аддзысьлӧмыс вӧлі косму тӧлысь 27 лунӧ.
«Колӧ, медым «Бессмертнӧй полкын» вӧліны и Украинаын спецоперация дырйи пӧгибнитӧм геройяс.
Налысь портретъяссӧ вермасны нуны юнармеечьяс, кадетъяс.
Гӧгӧрвоана, мый рӧдвужыс да матыссаясыс ёна шогалӧны на налӧн кулӧм вӧсна.
Но рочмуса воинъяслы, кодъяс сетісны олӧмнысӧ неофашизм бырӧдігӧн, быть колӧ восьлавны пӧльяскӧд ӧти стрӧйын, кодъяс воюйтісны Айму вӧсна Ыджыд тышын да дорйисны Чужан мунымӧс фашистъясысь», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Ксения Вокуева юӧртіс, мый Коми Республикаса кар-районъясын заводитісны нин дасьтысьны «Бессмертнӧй полк» акция нуӧдӧм кежлӧ.
Сыктывкарын колоннаыс заводитас чукӧртчыны ода-кора 9 лунӧ 10 час 40 минутын Театральнӧй изэрд бердын.
Мӧдӧдчас колоннаыс 11 час 10 минутын.
«Театральнӧй изэрдсянь колоннаыс лэччас Коммунистическӧй уличті Степан изэрд вылӧ.
Сэсся мунасны Ленин улич кузя Вежа Степанлӧн соборӧдз, кӧні нуӧдасны лития.
Лоӧ нёль кӧрӧбка, кутшӧмъясӧс торйӧдасны баннер-растяжкаясӧн.
Лоӧны 50–80 гӧгӧр волонтёр, кодъяс кутасны отсасьны акцияӧ пырӧдчысьяслы мунӧм дырйи.
Сідзжӧ кутас юргыны шылад», — юӧртіс Ксения Вокуева.
Коми Республикаса Юралысь шуис, мый быть пырӧдчас шествиеӧ.
Владимир Уйбалӧн воюйтісны мамсяньыс Логантий Максимович Русанов пӧльыс да батьсяньыс Иван Осипович Уйбо дядьыс.
Кыкнаныс пӧгибнитісны Ленинград бердын.
«Быд семьяын эм аслас герой, та понда «Бессмертнӧй полк» акцияӧ воысь воӧ пырӧдчӧ пыр унджык морт.
Колӧ, медым быдӧн, коді кӧсйӧ, вермисны участвуйтны шествиеын, медым республикаса олысьяс тӧдісны, кыдзи позьӧ пырӧдчыны «Бессмертнӧй полкӧ», мый та могысь колӧ вӧчны.
Та йылысь колӧ зэв стӧча юӧртны йӧзыслы, а котыртан уджсӧ нуӧдны вывті бура, медым вӧлі видлалӧма став позяна юалӧмсӧ, медводз — шествиеӧ пырӧдчысьяслӧн безопасносьт серти юалӧмъяссӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
«Рочмуса бессмертнӧй полк» ставрочмувывса ӧтйӧза гражданско-патриотическӧй ӧтмунӧмлӧн регионса юкӧнын исполкомӧн юрнуӧдысь шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь дорӧ корӧмӧн, медым сійӧс пыртісны «Победа» республиканскӧй оргкомитетлӧн пырысьяс лыдӧ.
Владимир Уйба ошкис татшӧм водзмӧстчӧмсӧ да дзик пыр сетіс лӧсялана тшӧктӧм.
Ксения Вокуева висьтыштіс «Рочмуса бессмертнӧй полк» регионса юкӧнлӧн удж, ӧтмунӧмлӧн войтыркостса да ставрочмувывса проектъяс йылысь, а сідзжӧ «<rus>Правнуки Победителей», «Пробуждая сердца», «Знаменосцы Победы</rus>» конкурсъяс йылысь.
Коми Республикаса олысьяслӧн заявкаяс серти водзмӧстчысьяс отсалӧны корсьны Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяслӧн боевӧй туй йылысь юӧр.
* * *
«Рочмуса бессмертнӧй полк» шествиесӧ котыртасны кык ногӧн: традиционнӧя да онлайн.
2021 воын Коми Республикаысь воис шествиеын онлайн участвуйтӧм вылӧ 17 136 заявка.
2019 воын Коми Республикаын шествиеӧ пырӧдчис 65 сюрс гӧгӧр морт, на лыдысь 12 сюрсыс — Сыктывкарын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2036 @ 2022-04-27 @}
Владимир Уйба сетіс олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі Тулыслы да Уджлы сиӧм гаж водзвылын, косму тӧлысь 27 лунӧ.
Наградитӧмаяс пӧвстын — разнӧй уджсикаса да арлыда йӧз: учёнӧяс, пӧжарнӧйяс, промышленнӧй предприятиеясын уджалысьяс, спортсменъяс да тренеръяс, медицина уджалысьяс, велӧдысьяс, музыкаӧ велӧдысьяс, волонтёръяс.
«Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс босьтӧм наградаясӧн.
Тӧда, мый федеральнӧй да республиканскӧй тшупӧдъясын заслугаяснытӧ пасйӧмыс ышӧдас тіянӧс водзӧ сӧвмӧм, выль вермӧмъяс вылӧ.
Аттьӧ тіянлы сыысь, мый ті вӧчанныд республиканымӧс сӧвмӧдӧм вылӧ, тіян уджысь да зільлунысь», — аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн наука сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь «Айму водзын заслугаясысь» II степеня Орденлысь медаль сетӧма
Светлана Альбертовна Рубцовалы — Коми наука шӧринлӧн Химия институтса директорлы;
зэв сьӧкыд условиеясын йӧзӧс мездігӧн петкӧдлӧм смеллунысь да повтӧмлунысь «Кулӧмысь мездӧмысь» медаль сетӧма:
Алексей Михайлович Болотовлы — Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланінлӧн 111 №-а пӧжарнӧй часьтын караулса начальниклы;
Михаил Сергеевич Горбуновлы — Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланінлӧн 111 №-а пӧжарнӧй часьтса начальниклы;
Михаил Сергеевич Логиновлы — Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланінлӧн 111 №-а пӧжарнӧй часьтын юкӧнса командирлы;
Мурад Тофикович Мурадовлы — Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланінлӧн 111 №-а пӧжарнӧй часьтса пӧжарнӧйлы;
Максим Рафаилович Сергеевлы — Пӧжарысь видзчысян службаӧн да войтырӧс дорйӧмӧн веськӧдланінын Коми Республикаса пӧжарысь видзчысян службалӧн 11 №-а отрядса начальниклы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн
ломтас да энергетика комплекс сӧвмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма
Римма Мехаковна Нерадовскаялы — «Варандейский терминал» ичӧт кывкутана котырлӧн лабораторияса начальниклы, Инта кар;
уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Галина Александровна Жданлы — «Рочмуса кӧрт туйяс» восьса акционер котырса филиаллӧн кӧрт туй станциялысь уджсӧ котыртан Сосногорскса шӧринын нуӧдысь инженерлы;
Раиса Георгиевна Назимовалы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «Яреганефть» мусир перъян шахтаса производство предприятиеын лэптан машинаса машинистлы, Ухта кар;
Селибий Салиханович Ордашёвлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн Усинскса биару переработайтан заводын ӧтувъя юалӧмъяс серти директорӧс вежысьлы;
Павел Александрович Хотемовлы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын вӧр пӧрӧдан машинаса машинистлы;
Дмитрий Геннадьевич Ягановлы — юралысь энергетиклы — «Варандейский терминал» ичӧт кывкутана котырлӧн цехса начальниклы, Инта кар;
наука уджын заслугаясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь Аттьӧалӧм сетӧма
Юрий Яковлевич Чукреевлы — Коми наука шӧринын Войвывлӧн социально-экономическӧй да энергетическӧй мытшӧдъяс институтса директорлы.
«Пӧсь сьӧлӧм» ставрочмувывса ӧтйӧза-канму водзмӧстчӧм котыртан комитетлӧн помшуӧмӧн олӧмын сьӧкыдлунъяс венӧмысь, вӧля вын петкӧдлӧмысь да вермыны зільӧмысь диплом да «Пӧсь сьӧлӧм» морӧсвыв пас сетӧма
дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлунъяса спортсменъяс пӧвстын пауэрлифтинг серти Коми Республикаса чемпионатын вермысь, армрестлинг, дартс, бочче спортивнӧй ворсӧм серти «Парафест» паралимпийскӧй спортлӧн фестивальса ордйысьӧмъясын приз босьтысь Андрей Владимирович Полюклы, Сосногорск карса 3 №-а Шӧр школаын 11 класса велӧдчысьлы.
«Рочмуса том туялысьяслы — наукаса кандидатъяслы да докторъяслы канму отсӧгсӧ вынсьӧдӧм серти мераяс йылысь» Рочму Федерацияса Президентлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь Рочму Федерацияса Президентлысь грант сетӧма
Мария Сергеевна Королевалы — Коми наука шӧринса Химия институтлӧн лабораторияса наука туялысьлы, «Химия наукаяс» тӧдӧмлун юкӧнын 2022 вося конкурсын вермысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн
Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Валентина Ивановна Винтерлы — Сьӧдтыдор посёлокын фельдшер-акушер пунктӧн заведуйтысьлы — «Койгорт районса шӧр больнича» канму учреждениеса медицина сестралы;
Михаил Борисович Ивановлы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын торъя связь юкӧнса начальниклы;
Вероника Геннадьевна Ковыляевалы — Спиридонов нима «Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназия» канму учреждениеса преподавательлы;
Светлана Завенновна Кукарцевалы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» канму учреждениеса шӧр медицина сестралы;
Сергей Николаевич Монастырскийлы — Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскалӧн Рытыв-Войвыв кытшса 5134 войскӧвӧй часьтын оркестрса начальниклы — военнӧй дирижёрлы;
Миляуша Алелетдиновна Панюковалы — «1 №-а спорт школа» канму учреждениелӧн спортивнӧя дасьтан юкӧнса шӧр тренерлы;
Наталия Ивановна Расторгуевалы — «Коми Республикаса искусство колледж» канму учреждениеса преподавательлы;
физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь, спортын ыджыд вермӧмъясысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Адаптивнӧй спорт сикасъяс серти сборнӧй командаясӧс спортивнӧя дасьтан да адаптивнӧй физическӧй культура сӧвмӧдан шӧринса спортсменъяслы
Иван Юрьевич Голубковлы — Рочмулӧн войтыркостса спорт мастерлы;
Мария Вячеславовна Иовлевалы — Рочмуса нимӧдана спорт мастерлы;
Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Светлана Ивановна Беляевалы — «Сыктывкарса челядьлы шылада-хора школа» муниципальнӧй учреждениеса концертно-внекласснӧй удж серти директорӧс вежысьлы;
Александр Викторович Гайворонскийлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директорлы;
Надежда Петровна Кальниченколы — «Торъя предметъяс пыдісянь велӧдан 26 №-а шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеса директорлы;
Валентин Валерьевич Тимченколы — «Республика» газет редакция» асшӧрлуна учреждениеса юрнуӧдысьлы — шӧр редакторлы;
Василий Николаевич Филипповлы — Коми наука шӧринын Академик Юшкин нима геология институтлӧн лабораторияса шӧр тшупӧда наука туялысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн
велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта велӧдысь» ним сетӧма
Татьяна Федоровна Тороповалы — «Бабиков нима Чилимдінса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын биология велӧдысьлы;
чина кывкутана могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма
Татьяна Юрьевна Линдтлы — «Адаптивнӧй спорт сикасъяс серти сборнӧй командаясӧс спортивнӧя дасьтан да адаптивнӧй физическӧй культура сӧвмӧдан шӧрин» канму учреждениеын адаптивнӧй спорт сикас серти спортивнӧй сборнӧй командалӧн тренерлы;
уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» отличие пас сетӧма:
Павел Борисович Дроздовлы — «Квартет-Сервис» ичӧт кывкутана котырса технологическӧй трубопроводъяс тэчысь-чукӧртысьлы, Усинск кар;
Алексей Александрович Макаровлы — «Квартет-Сервис» ичӧт кывкутана котырса стрӧитчан да монтажнӧй уджъяс серти мастерлы, Усинск кар;
Андрей Евгеньевич Троценколы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын электрооборудование дзоньталӧм серти слесар-электриклы;
Коми Республикаын добровольчество (волонтёрство) сӧвмӧдӧм серти зіль да бур уджысь «Добровольчество сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь» отличие пас сетӧма:
Василий Михайлович Андреевлы — «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн Эжва районса администрация бердын добровольческӧй штабӧн юрнуӧдысьлы;
Наталья Александровна Бутримлы — «<rus>От сердца к сердцу</rus>» добровольческӧй ӧтмунӧм координируйтысьлы;
Анна Юрьевна Гагариналы — Инта карын «<rus>Волонтёры победы</rus>» ставрочмувывса ӧтйӧза ӧтмунӧмлысь муниципальнӧй штаб координируйтысьлы;
Анна Андреевна Душейколы — «<rus>Сердце тайги</rus>» волонтёръяслӧн экологическӧй лагеръяс» проектӧн юрнуӧдысьлы;
Ольга Сергеевна Залевскаялы — #МыВместе Коми Республикаын ӧта-мӧдлы отсасян акция серти волонтёръяслысь регионса клуб координируйтысьлы;
Олег Ильич Исаковлы — «Вершина» волонтёръяслысь ӧтув координируйтысьлы, Печора кар;
Мария Николаевна Носовалы — Сыктывкарын волонтёрство (добровольчество) сӧвмӧдан шӧринӧн юрнуӧдысьлы;
Галина Пантелеевна Полтавскаялы — «Сыктывкарса эзысь волонтёръяс» волонтёръяслӧн шӧринӧн юрнуӧдысьлы;
Дина Ивановна Чекаленколы — «Греннис» йӧктысь котырӧн юрнуӧдысьлы, Сыктывкар.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Челядьлы быть колӧ висьтавны, мыйӧн збыльвылас лоӧ НАТО» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2038 @ 2022-04-28 @}
Владимир Уйба: «Челядьлы быть колӧ висьтавны, мыйӧн збыльвылас лоӧ НАТО»
Регионса Юралысь участвуйтіс «<rus>НАТО. Хроника жестокости</rus>» выставка восьтӧмын, кодӧс котыртісны Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын.
«НАТО лӧсьӧдӧмсянь эз вӧв ни ӧти во, медым сійӧ эз воюйт кутшӧмкӧ странакӧд.
Унаӧн чайтӧны, мый тайӧ альянссӧ лӧсьӧдісны дорйысьӧм могысь, но збыльвылас сійӧ нуӧдӧ сэтшӧм политика, мый дырйи бырӧдӧны лӧсявтӧм странаяссӧ, кодъяс абу сӧгласӧсь АӦШ-лӧн да англо-саксъяслӧн видзӧдласъясӧн.
Шуам, Югославияын да Ливияын лоӧмторъяс.
Кытчӧ эськӧ НАТО эз сюй ассьыс нырсӧ — кӧть кутшӧм страналы сійӧ вайӧ дой, кулӧмъяс, дзескӧдӧмъяс да вежӧ натовечьяслы лӧсявтӧм режимсӧ.
Колӧ, медым выставка вылӧ волісны том йӧз, школьникъяс.
Найӧ оз тӧдны НАТО-лысь историясӧ.
Школаясын та йылысь оз висьтавны.
Украинаын спецоперация серти агрессиялӧн, Рочмуын юӧр отсӧгӧн война нуӧдӧмлӧн вужъясыс быдмӧны НАТО-ысь.
Тадзи манипуляторъяс дзебӧны йӧзсьыс ассьыныс уна вося агрессиясӧ, фашистскӧй политикасӧ да петкӧдлӧны агрессорӧн Рочмуӧс.
Та вӧсна челядьлы быть колӧ висьтавны да петкӧдлыны, мыйӧн збыльвылас лоӧ НАТО»; — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
«<rus>НАТО. Хроника жестокости</rus>» выставкасӧ сиӧма НАТО артмӧдӧмсянь 73 во тырӧмлы. Выставкаыс висьталас холоднӧй война заводитчӧмсянь миян лунъясӧдз войтыркостса медшӧр лоӧмторъяс йылысь, кутшӧмъяс йитчӧмаӧсь Войвыв Атлантическӧй альянслӧн уджкӧд.
Выставкасӧ котыртіс Рочмуса ӧнія историялӧн музей Рочмуса историческӧй котыр, МГИМО, «Рочму — Моя история» историческӧй паркъяслӧн ассоциация, ТАСС да «<rus>Рочму сегодня</rus>» МИА отсӧгӧн.
Тані позьӧ тӧдмавны Хиросимаӧ да Нагасакиӧ Америкаӧн бомба шыбитӧм, АӦШ-лӧн да сылӧн союзникъяслӧн СССР вылӧ уськӧдчан планъяс йылысь, кутшӧмъясӧс дасьтісны Мӧд мирӧвӧй война помасьӧм бӧрын регыд мысти, XX нэм помын да XXІ нэм заводитчигӧн локальнӧй конфликтъяс йылысь, тшӧтш и 1999 воын Югославия бомбардируйтӧм, 2000-ӧд воясӧ Иракын да Афганистанын войнаяс, Сирияын конфликт йылысь, а сідзжӧ Украинаын ӧнія лоӧмторъяс йылысь.
Выставкасӧ вӧчисны документальнӧй фотояс, артефактъяс да историческӧй документъяс, а сідзжӧ Украинаын спецоперация нуӧданінысь трофейяс подув вылын, кутшӧмъяс петкӧдлӧны, мый НАТО участвуйтіс Донбассын Украиналысь военнӧй агрессия дасьтӧмын.
* * *
НАТО-ӧ пырысь (<eng>North Atlantіc Treaty Organіzatіon, NATO</eng>) Войвыв Америкаса да Рытыв Европаса странаяслысь военно-политическӧй блоксӧ котыртісны 1949 вося косму тӧлысьын.
Организациялысь уджсӧ вӧлі веськӧдӧма Европа вылӧ сӧветскӧй тӧдчӧмлы паныд да ядернӧй дзескӧдӧмъяс збыльмӧдӧм вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса вӧръяс пӧжарысь видзӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдасны матӧ 200 миллион шайт @ новости @ https://rkomi.ru/news/2039 @ 2022-04-28 @}
Коми Республикаса вӧръяс пӧжарысь видзӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдасны матӧ 200 миллион шайт
Пӧжаръяс лоны вермана кадколаст, челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан кампания да пляжъяс вылын шойччӧм дырйи видзчысянлун йылысь сёрнитісны Коми Республикаын неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссиялӧн заседание дырйи.
Мероприятиесӧ нуӧдіс косму тӧлысь 27 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Торйӧн тӧдчӧда муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяслы, мый синоптикъяслӧн прогнозъяс серти ода-кора тӧлыссянь кӧч тӧлысьӧдз зэра луныс лоӧ зэв этша да вермас лоны уна пӧжар.
Ӧні нин олысьяс пӧвстын колӧ нуӧдны гӧгӧрвоӧдан уджъяс сы йылысь, мый оз позь пестыны би косінъясын.
Колӧ ӧдйӧджык эштӧдны мутасъяс паспортизируйтӧм серти уджсӧ, кӧні вермасны лоны ландшафтнӧй пӧжаръяс.
Тшӧкта Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерстволы муниципалитетъяскӧд ӧтвылысь котыртны Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринӧ уджалысьясӧс содтӧм да сэтчӧс олысьясӧс да организацияясӧс пӧжаръяс кусӧдны корӧм серти удж», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь.
Заседание дырйи видлалісны РСЧС-лӧн Коми республиканскӧй системаувса вынъяслысь да средствояслысь гожӧмын вӧрса да трунда ӧзйылӧмъяс аддзыны да бырӧдны дасьлун йылысь юалӧмъяс.
Колян во серти таво Коми Республикаын вӧръяс пӧжарысь видзӧм вылӧ сьӧмсӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдасны 195,7 млн шайт вылӧ унджык.
Татшӧм ногӧн федеральнӧй сьӧмӧн могмӧдан мындаыс лоӧ 382,1 млн шайт, а республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧмсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 450,4 млн шайт.
Содтӧд сьӧмыс сетас позянлун вынсьӧдны пӧжарысь видзан служба, кыскас удж вылӧ содтӧд кадръясӧс да содтас лэбалан патрульлысь лыдсӧ.
Таво пӧжаръяс кусӧдан авиация шымыртас республикаса вӧр фондлысь став площадьсӧ, авиамаршрутъяс нюжаласны 5 сюрс километр вылӧ.
Пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ мӧдӧдасны 1100-ысь унджык мортӧс да 600-ысь унджык единица техника.
Сідзжӧ пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ гражданскӧй-инӧда сёрнитчӧмъяс серти кутасны корны сэтчӧс йӧзӧс да организацияясӧс.
Лӧсялана канму контракт кырымалӧм вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйын урчитӧма 3 млн шайт.
Заседаниеын участвуйтысьяс сёрнитісны гожся лагеръясын челядьлӧн шойччигӧн видзчысянлун йылысь.
Коми Республикаын кутас уджавны 314 лунся лагер, 132 уджалан да шойччан лагер да 3 стационарнӧй лагер.
Дзоньвидзалун бурмӧдан гожся кампания восьтӧм кежлӧ дасьтысьӧ Краснодарскӧй крайын «<rus>Черноморская зорька</rus>» санаторий.
Челядьлысь видзчысянлунсӧ могмӧдӧны быд боксянь: пӧртӧны олӧмӧ пӧжарысь видзчысян корӧмъяссӧ, могмӧдӧны объектъясын терроризмысь видзӧмсӧ, челядьӧс транспортӧн новлӧдлӧм дырйи безопасносьтсӧ, кутчысьӧны санитарно-эпидемиологическӧй корӧмъясӧ.
Челядькӧд нуӧдӧны уна ӧлӧдан удж неминучаысь видзчысьӧм серти.
2022 вося гожӧмнас республикаын кӧсйӧны восьтыны 76 пляж да ва дорын уна йӧза шойччанін.
На пиысь 22 объектсӧ лӧсьӧдасны Кулӧмдін районын — сэтчӧс власьтъяс медся зіля котыртісны купайтчӧм вылӧ санкционируйтӧм инъяссӧ.
Та дырйи Усинскын, Интаын, Сосногорскын да Сыктывдін районын власьтъяс оз кӧсйыны восьтыны пляжъяс.
«Ва дорын шойччанінъяссӧ быть колӧ оборудуйтны став кар-районын, сы вӧсна мый жар поводдя дырйи йӧзыс оз кутны видзӧдны, санкционируйтӧма тайӧ местасӧ либӧ абу.
Найӧ шойччӧны да купайтчӧны сэні, кӧні велалісны челядьдырсяньыс.
Ми кӧ эг оборудуйтӧй тайӧ местаяссӧ, сідзкӧ, ми эгӧ видзӧй йӧзсӧ лёкторйысь.
Медым эз вӧвны неминучаяс, татшӧм уджсӧ колӧ котыртны республикалӧн быд муниципалитетын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Регыдъя медицина отсӧг сетысьлӧн лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2040 @ 2022-04-28 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Регыдъя медицина отсӧг сетысьлӧн лунӧн
«Регыдъя медицина отсӧг сетан службаын пыдди пуктана уджалысьяс!
Дона уджъёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Тіян удж — кужны аддзыны колана петан туйяс сьӧкыд ситуацияясын, тӧждысьны йӧз вӧсна, сетны уна вын да терпенньӧ.
Тайӧ уджсикас зэв бура тӧдӧм да кывны йӧз дойсӧ кужӧм.
Ті сетінныд ассьыныд олӧмтӧ тайӧ уджыслы.
Быд лун республикаын уджалан вахта вылӧ локтӧны регыдъя медицина отсӧг сетан 90 бригада.
Праздник лунъясӧ да урчиттӧм кадӧ ті пыр тэрмасянныд на дорӧ, кодъяс веськалісны неминучаӧ да кодъяслы колӧ отсӧг.
Талун регыдъя медицина отсӧг сетан службасӧ выльмӧдӧны, но та дырйи сійӧ видзӧ медбур традицияяссӧ.
Службаӧ воӧны том йӧз.
Сӧмын колян во уджалысьяслӧн лыдыс содіс 81 том специалист вылӧ.
Бӧръя воясӧ врачьяслы, фельдшеръяслы, медсестраяслы да медбратъяслы, диспетчерскӧй службаясса операторъяслы, водительяслы сюрис уна сьӧкыдлун пандемия вӧсна.
Но ті венінныд ставсӧ да кывкутӧмӧн вӧчинныд ассьыныд уджтӧ.
Пыдди пуктана уджъёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс бӧрйӧм удж, уджсикас мог да тіян пациентъяс водзын веськыдлунысь.
Мед тіян сиренаа машинаясныд пыр удитісны отсӧг вылӧ, а дежурствояс вӧліны лӧньӧсь.
Сиа тіянлы, медым уджныд пыр воис сьӧлӧм выланыд, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «МБА» мӧскуаса командакӧд бӧръя матч водзын «НИКА» баскетбольнӧй командалы Владимир Уйбалӧн видео пыр бурсиӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2042 @ 2022-04-28 @}
«МБА» мӧскуаса командакӧд бӧръя матч водзын «НИКА» баскетбольнӧй командалы Владимир Уйбалӧн видео пыр бурсиӧм
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Чилимдін районлы сетісны выль пассажирскӧй автобусъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2044 @ 2022-04-28 @}
Чилимдін районлы сетісны выль пассажирскӧй автобусъяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс муниципалитетлы овмӧдчӧминкостса да районкостса маршрутъясті йӧзӧс новлӧдлӧм вылӧ ПАЗ маркаа 2 автобус.
«Кор ме волі Чилимдін районӧ, ме дорӧ шыӧдчис администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Митрофанович Канев.
Сійӧ висьталіс, мый эмӧсь сьӧкыдлунъяс йӧзӧс автобусъясӧн новлӧдлӧмсӧ котыртӧмын.
Автобусъясыс важӧсь да тшӧкыда жугласьӧны.
Менам тшӧктӧм серти регионса Веськӧдлан котыр видлаліс муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениелысь автопарк выльмӧдӧм серти юалӧмсӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сьӧмкудйыс дефицитнӧй, ми аддзим сьӧм кык ПАЗ ньӧбӧм вылӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Ньӧбӧм автобусъяссӧ вӧчӧма Рочмуын, быдӧн на пиысь 24 пукалан местаа да найӧс могмӧдӧма экстреннӧй оперативнӧй службаясӧс коран устройствоӧн.
Найӧс ньӧбӧм вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 7 миллионысь унджык шайт.
«Тайӧ автобусъясыс ёна колӧны Чилимдін районса олысьяслы.
Пассажиръясӧс новлӧдлӧмсӧ районын котыртӧ дзик ӧти сьӧмкуд учреждение.
Техникаыс вочасӧн киссьӧ.
Ми ньӧбам выльӧс, но асьным став техникасӧ ньӧбны огӧ вермӧй.
Выль автобусъяс дзик пыр заводитасны уджавны — кутасны новлӧдлыны йӧзсӧ Чилимдін кузя да Ухтаӧдз.
Аттьӧ татшӧм козинысь!», — аттьӧаліс «Чилимдін» МР юралысь — районса администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Канев.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс Украинаын военнӧй спецоперация нуӧданінӧ командировкаысь локтӧм росгвардеечьяскӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/2045 @ 2022-04-28 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Украинаын военнӧй спецоперация нуӧданінӧ командировкаысь локтӧм росгвардеечьяскӧд
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс Росгвардияса веськӧдланінлӧн «Зырянин» ОМОН-са да «Заря» СОБР-са уджалысьясӧс Украинаын военнӧй спецоперация нуӧдігӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь да смеллунысь.
«Дона ёртъяс, пыдди пуктана офицеръяс!
Аттьӧ Енмыслы сыысь, мый ті талун миянкӧд ӧтлаын, чужан му вылын.
Ми зэв радӧсь та вӧсна да, веськыда кӧ шуны, быд лун кевмысим тіян понда, медым ті воинныд ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь, — шуис Владимир Уйба.
— Тіянлы вичмис венны уна сьӧкыдлун, но Медвылыс веськӧдлысь, миян странаса Президент Владимир Владимирович Путинлысь тшӧктӧмсӧ ті збыльмӧдінныд колана ногӧн.
Муӧдз копыр тіянлы таысь!
Но миян 13 зон, на пӧвстын ОМОН взводса командир, полицияса капитан Алексей Михайлович Опацкий, эз воны война вылысь.
Куслытӧм паметь налы да куслытӧм слава.
Став зоннымӧс бӧръя туйӧ колльӧдігӧн, ми сьӧкыда, но аддзам кывъяс мамъяслӧн да батьяслӧн, гӧтыръяслӧн да челядьлӧн ыджыд шог водзын.
Ме кӧсйыся тіянлы, мый быд пӧгибнитӧм воин нэм кежлӧ коляс Коми Республикаса олысьяслӧн да став рочмуса войтырлӧн сьӧлӧмъясын.
Аддзысьлӧмын участвуйтысьяс казьтыштісны тышын пӧгибнитӧмаясӧс чӧв олыштӧмӧн.
Владимир Уйба сетіс Росгвардияса уджалысьяслы Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧмъяс.
Росгвардияӧн Веськӧдланінса начальник, полицияса полковник Алексей Ходоров сетіс ведомствоса наградаяс да пасйис офицеръяслысь вылыс тшупӧда дасьлунсӧ, аттьӧаліс служебнӧй долг зэв бура вӧчӧмысь да та дырйи петкӧдлӧм повтӧмлунысь да смеллунысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын сахарнӧй диабетӧн висьысь челядьӧс дон босьттӧг могмӧдасны глюкоза тшупӧд петкӧдлысь датчикъясӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2046 @ 2022-04-29 @}
Комиын сахарнӧй диабетӧн висьысь челядьӧс дон босьттӧг могмӧдасны глюкоза тшупӧд петкӧдлысь датчикъясӧн
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн косму тӧлысь 28 лунся заседание дырйи сёрнитісны регионын лекарствоӧн могмӧдӧм да ӧткымын муниципалитет комплекснӧя сӧвмӧдӧм йылысь.
«Лекарствоӧн могмӧдӧм йылысь юалӧмыс майшӧдлӧ республикаса став олысьӧс, торйӧн нин ӧні, кор Рочмулы паныд пыртӧма та мында санкция, — пасйис Владимир Уйба.
— Медся ёсь юалӧмъяс — медикаментъяс сёрмӧмӧн вайӧм да лекарство вылӧ донъяслӧн кыптӧм.
Гӧгӧрвоана, мый эмӧсь мортысь зависиттӧм помкаяс, ми накӧд нинӧм огӧ вермӧ вӧчны.
Но мытшӧдсӧ колӧ разьны.
Тайӧ сьӧкыдлунъяссӧ колӧ венны миянлы, Веськӧдлан котырлы, а абу республикаса олысьяслы.
Лекарство серти юалӧм — тайӧ политика юалӧм. Тані позьӧ мудеритны да паськӧдны фейкъяс.
Тшӧкыда йӧзыслы оз сетны колана юӧрсӧ либӧ сетӧны пӧръясяна юӧр.
Та вӧсна колӧ сёрнитны олысьяскӧд, медым найӧ тӧдісны, мый найӧс кылӧны да налӧн мытшӧдъяс серти уджалӧны».
Регионса Юралысь торйӧн казьтыштіс могмӧдтӧм рецептъяс серти лекарство сетӧм йылысь.
Сійӧ тшӧктіс регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун министерстволы да Коми Республикаса канму аптекаяслы ладмӧдны олысьяслы аптекаясӧ препаратъяс воӧм йылысь оперативнӧя юӧртан система, а сідзжӧ торйӧн видзӧдны ньӧбасян процедураяс бӧрся.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн мыччӧдъяс серти, регионӧс лекарствоӧн могмӧдӧм вылӧ 2022 воӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 387 млн шайт, республиканскӧй сьӧмкудйысь — 1 млрд 62 млн шайт.
Коми Республикаын медъёна висьӧны сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъясӧн, та вӧсна колӧ торйӧн ёна видзӧдны, медым татшӧм висьӧмъяса пациентъясӧс вӧлі могмӧдӧма лекарствоӧн.
Тайӧ нырвизь серти лекарствояс ньӧбӧм вылӧ вичмӧдӧма 83,3 млн шайт, на лыдысь 95 прӧчентыс — федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм.
Таысь кындзи, торйӧн видзӧдӧны сы бӧрся, кыдзи котыртӧны пациентъясӧс выль коронавирус инфекцияысь бурдӧдӧмсӧ.
2020 вося вӧльгым тӧлыссянь регион босьтіс федеральнӧй сьӧмкудйысь 167,6 млн шайт да веськӧдіс республиканскӧй сьӧмкудйысь 697 млн шайт.
Коми Республика — регионъяс пӧвстысь ӧти, кӧні шуӧма сьӧмкуд сьӧм вылӧ могмӧдны челядьӧс да томуловӧс глюкоза бӧрся пыр видзӧдан системаясӧн.
Лӧсялана шуӧмсӧ республикаса Веськӧдлан котыр примитіс 2021 во помын.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти устройствояссӧ ньӧбӧма нин.
Ӧні найӧс сеталӧны пациентъяслы.
Заседаниелӧн мӧд юалӧм серти докладъясӧн сёрнитісны Ухталӧн, Сосногорсклӧн, Вуктыллӧн да Мылдін районлӧн администрацияясӧн юрнуӧдысьяс.
Найӧ юӧртісны гражданалы бур оласног лӧсьӧдӧм серти удж йылысь.
Ухтаын да Вуктылын 2022–2025 воясӧ дзоньталасны дінму тӧдчанлуна автомашина туйяс.
Таысь кындзи, 2030 воӧдз тайӧ муниципалитетъясын кӧсйӧны пыртны биару транспорт системаса выль объектъяс.
Владимир Уйба пуктіс Сосногорскса юрнуӧдысьяслы мог: индыны Индига саридзса джуджыд порт да Сосногорск — Индига кӧрт туй магистраль стрӧитӧмӧн национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм серти арктикаса мегапроектлӧн инвесторъяскӧд социальнӧй уджъёртасьӧмлысь медтӧдчанаторъяссӧ.
Вуктылса юрнуӧдысьяслы колӧ ӧддзӧдны биару сикт-грездъясӧ нюжӧдӧм серти уджсӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр тшупӧдын видлаласны гӧля олысь семьяяслы олан жыръяс биаруӧн могмӧдӧм вылӧ оборудование ньӧбӧм вылӧ содтӧд субсидияяс сетӧм йылысь юалӧм.
Республикаса став муниципалитетын юрнуӧдысьяслы вӧзйӧма зільджыка котыртны «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект збыльмӧдӧм серти бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна онлайн-гӧлӧсуйтӧмсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Пӧжарнӧй охрана лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2049 @ 2022-04-30 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Пӧжарнӧй охрана лунӧн
«Пӧжарнӧй охранаын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Тайӧ лунӧ ми ыдждӧдлам ставнысӧ, кодъяс мездӧны йӧзӧс пӧжаръясысь.
Республиканымӧс биысь мездӧны Рочмуса МЧС-лӧн пӧжарысь мездан федеральнӧй служба да Коми Республикаын пӧжарысь мездан служба, пӧжарнӧй охраналӧн ведомствоса да асшӧр юкӧдувъяс, сёрнитчан юкӧдувъяс, кодъяс видзӧны экономика боксянь тӧдчана объектъяс, пӧжарнӧй поездъяслӧн боевӧй рӧштшӧт бригадаяс да асвӧляа пӧжарнӧй охраналӧн уна лыда команда.
Пӧжарнӧйяс — повтӧм да киподтуя йӧз, кодъяс кужӧны ӧдйӧ аддзыны петан туйяс да сьӧлӧмӧн сетчӧны асланыс уджӧ.
Бӧрйыны тайӧ уджсӧ позьӧ сӧмын сьӧлӧм серти.
Кӧть и талун бикӧд вермасьысьяслы отсалӧ ӧнія техника да пӧжар кусӧдысь средствояс, буретш пӧжарнӧй каскаа мортлӧн кужӧм-сямлуныс вермӧ бисӧ.
Аттьӧала ставнысӧ, кодъяс сиисны олӧмнысӧ пӧжаркӧд йитчӧм бур уджлы, сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, уджнытӧ бура тӧдӧмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь.
Торйӧн кӧсъя аттьӧавны ветеранъясӧс, кодъяс пуктісны подув службалӧн традицияяслы да отсалӧны велӧдны том специалистъясӧс.
Сиа тіянлы лӧнь дежурствояс да семьяын тыр-бур олӧм, крепыд дзоньвидзалун да ыджыд шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын геополитическӧй серпас тӧд вылӧ босьтӧмӧн дасьтасны аграрнӧй юкӧн сӧвмӧдан концепция @ новости @ https://rkomi.ru/news/2051 @ 2022-04-30 @}
Комиын геополитическӧй серпас тӧд вылӧ босьтӧмӧн дасьтасны аграрнӧй юкӧн сӧвмӧдан концепция
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министерство коллегиялӧн 2021 воын агропромышленнӧй комплекс уджлӧн кывкӧртӧдъяс серти паськӧдӧм заседание дырйи.
Заседаниеыс вӧлі косму тӧлысь 29 лунӧ.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса видз-му овмӧс министерство зіля пырӧдчисны агропромышленнӧй комплекслы отсалан мераяс примитан уджӧ.
Ми гӧгӧрвоам, мый канмусянь отсӧгтӧг видз-му овмӧсыд оз ло, та вӧсна ми торйӧн уджалам та серти.
Сьӧмкудйын сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг ми колим видз-му овмӧслы канмусянь став отсӧгсӧ.
Да водзӧ кутам корсьны юкӧн сӧвмӧдӧм вылӧ позянлунъяс», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь торйӧн казьтыштіс мытшӧдъяс йылысь, кутшӧмъясӧс колӧ пырысьтӧм-пыр разьны.
Республикаын 300 сюрс гектар видз-му овмӧс угоддьӧ, но вӧдитчӧны сӧмын квайтӧд пайӧн — та дырйи кызвыннас контрольтӧг.
Пӧшти став муыс вывті шомаӧсь, сэні этша органическӧй вещество, макро- да микроэлемент.
Оз тырмымӧн быдтыны картупель, град выв пуктас да арсянь кӧдзан тусь.
Видз-му бурмӧдан системаысь матӧ 70 прӧчентыс — омӧльӧсь, збыльвылас дӧзьӧртӧмӧсь.
Регионын видзӧны 27,9 сюрс юр гырысь скӧт. А вӧдитны кӧ мусӧ колана ногӧн, позьӧ вердны 60 сюрс юр.
Эмӧсь юалӧмъяс и овмӧссӧ пӧрӧдаа скӧтӧн да искусственнӧя тырсьӧдӧм вылӧ материалӧн могмӧдӧм серти удж дорӧ, дасьтан кӧрымлӧн качество дорӧ. Тайӧ лёка тӧдчӧ скӧтлӧн продуктивносьт вылӧ.
Предприятиеяс сӧвмӧдӧмсӧ ньӧжмӧдӧ и сійӧ, мый местаяс вылын пыдісянь оз переработайтны яй, картупель да град выв пуктасъяс.
Некытчӧ инавны картупель да град выв пуктасъяс, регионын абуӧсь оптӧвӧя юклан шӧринъяс.
Владимир Уйба тшӧктіс регионса Видз-му овмӧс министерстволы да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы ӧтув зільджыка разьны индӧм мытшӧдъяссӧ да дасьтыны юкӧнлы содтӧд отсалан мераяс.
Тайӧ «Комиагролизинг» ичӧт кывкутана котырлы сьӧм содтӧм, мутасъяс комплекснӧя сӧвмӧдӧм серти мероприятиеяс сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ кыпӧдӧм, органическӧй мувердас вайӧм вылӧ ӧтувъя рӧскод компенсируйтӧм, дась прӧдукция иналан рынок паськӧдӧм.
Республикаса Юралысь вӧзйис компенсируйтны олан пунктъясӧ, кытчӧ абу сьӧкыд воӧдчыны, сёян-юан нуӧм вылӧ рӧскодсӧ (ӧні республикаса сьӧмкудйысь вештӧны сӧмын сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясӧ прӧдукция вайӧм вылӧ рӧскодсӧ).
Таысь кындзи, республикаса сьӧмкуд учреждениеясӧ кӧсйӧны вайны унджык татчӧс прӧдукция.
Санкцияяс пыртӧм бӧрын федеральнӧй оланпастэчасӧ пыртӧм вежсьӧмъясыс ӧні сетӧны позянлун конкурстӧг ньӧбасьны ӧти поставщиклысь.
«Дерт, регионса видз-му овмӧс серти колӧ уджавны системнӧя.
Такӧд йитӧдын тшӧкта регионса Веськӧдлан котырлы лӧсьӧдны ортсыса политикалысь аслыспӧлӧслунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн 5 вося период вылӧ Коми Республикаса агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдан концепция.
Колӧ босьтны тӧд вылӧ ӧнія санкцияяссӧ, геополитическӧй серпассӧ, а сідзжӧ мытшӧдъяссӧ, кутшӧмъясӧс миянлы вӧчисны странаяс, кодъяс оз ёртасьны миянкӧд.
Миян уджлӧн бӧртасӧн лоас регионнымӧс сёян-юанӧн бура могмӧдӧм», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь казьтыштіс аграрийяслы позянлунъяс йылысь, кутшӧмъясӧс вӧзйӧны бизнеслы республикаса арктика мутасъясын.
Талун кивыв лӧсьӧдны выль, тшӧтш и аграрнӧй, предприятиеяс Вӧркутаын, Интаын, Усинскын да Чилимдін районын.
Асшӧр уджалысьяслы тані вӧвлытӧм вот преференцияяс.
Арктика зонаса резидентъясӧс 10 во вылӧ мездӧны чуктӧс да эмбур вылӧ вот мынтӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2052 @ 2022-05-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Тулыслы да Уджлы сиӧм гажӧн!
Первомай — тайӧ ловзьӧмлы, бур ваян уджлы да бур аскиа лун вылӧ лачалы сиӧм лун.
Тайӧ гажыс быдӧнлӧн, коді радейтӧ Чужан му, коді аслас уджӧн пуктӧ подув, медым сійӧ сӧвмис да дзордзаліс.
Первомай ӧтувтӧ став арлыда да уджсикаса йӧзӧс, кодъяс кывкутӧмӧн да сьӧлӧмсянь уджалӧны республикалы да став страналы бур вылӧ.
Канмулӧн медшӧр могъяс пиысь ӧтиӧн пыр вӧлі гражданалы уджавны, семьясӧ видзны позянлун сетӧм.
Миян странаын да республикаын дасьтӧма канмусянь отсалан мераяс кыдзи удж сетысьяслы, сідзи и удж корсьысьяслы.
Эмӧсь квалификация кыпӧдан, выль уджсикасӧ велӧдан уджтасъяс. Пыр унджык йӧз вермӧ дон босьттӧг велӧдчыны выль уджсикасӧ.
Ӧні татшӧм позянлуныс эм том йӧзлӧн, уджтӧмалысьяслӧн да мамъяслӧн, кодъяс петісны кага видзан отпускӧ, пенсияӧдз арлыда йӧзлӧн, йӧзлӧн, кодъяс вермӧны воштыны уджнысӧ.
Ӧткымын мера веськӧдӧма налы, кодъяс кӧсйӧны восьтыны ассьыныс делӧ.
Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Аттьӧала тіянӧс бур ваян уджысь, ас киӧн миян войвыв мулы бур аскиа лун вӧчны зільӧмысь.
Сьӧлӧмсянь сиа быдӧнлы корсьны ассьыныд ин олӧмын да уджсикасын, уджын вермӧмъяс, шуд да крепыд дзоньвидзалун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын предпринимательяс вермӧны босьтны социальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ грант @ новости @ https://rkomi.ru/news/2061 @ 2022-05-05 @}
Комиын предпринимательяс вермӧны босьтны социальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ грант
2021 воӧ татшӧм грантсӧ босьтіс 27 социальнӧй предприниматель.
Та йылысь юӧртісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн регионса Веськӧдлан котыркӧд быдвежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс видлалісны экономика зумыда сӧвмӧдан юалӧмъяс.
2022 вося рака тӧлысь 16 лунсянь косму тӧлысь 5 лунӧдз медводдза заявочнӧй кампания дырйи Коми Республикаын ведомствокостса комиссиялӧн помшуӧмӧн 34 предпринимательӧс шуӧма социальнӧйӧн.
Матысса кадӧ кӧсйӧны нуӧдны субъектъясӧс социальнӧй предпринимательясӧн шуӧм вылӧ 2 этап, а ода-кора да лӧддза-номъя тӧлысьясӧ воссяс «Мой бизнес» шӧринын социальнӧй предпринимательствоӧ велӧдан курс.
Коймӧд кварталын кӧсйӧны нуӧдны социальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм могысь грантъяс босьтӧм вылӧ конкурс.
Водзӧ нуӧдӧны производствоын мытшӧдъяс бырӧдӧм серти удж.
Комиын уджалӧ Логистика шӧрин, сійӧ ӧтувтӧ федеральнӧй тэчасъяс да регион костын уджсӧ.
Мунӧ удж республикаса предприятиеяслы техника ньӧбӧм, импортнӧй техника парк, мый эм, дзоньталӧм да могмӧдӧм серти. Видлалӧны «Ростех» канму корпорациякӧд ӧтув уджалӧм йылысь юалӧм.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котыр костын социально-экономическӧй уджъёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Луздор, Сыктыв, Удора да Койгорт районъяс костын юкасны 50 миллион шайт.
Сьӧмсӧ веськӧдасны выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм, социальнӧй инфраструктура сӧвмӧдӧм, ичӧт да шӧр предпринимательстволы отсалан муниципальнӧй уджтасъяс сьӧмӧн могмӧдӧм вылӧ.
Санкцияяс дырйи рочмуса экономикалысь зумыдлунсӧ ёнмӧдӧм серти Веськӧдлан котырса комиссиялӧн президиум примитіс отсӧг сетан мераяслысь квайтӧд чукӧр.
Ӧткымын мера йитчӧма транспорт, оланін стрӧитӧм, оланін да коммунальнӧй овмӧс, физическӧй культура да спорт юкӧнъяскӧд.
Вынсьӧдӧма регионса промышленносьт сӧвмӧдан фондъяслысь сьӧмсӧ содтан правилӧяс.
Федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма предприятиеяслы вӧдитчан сьӧм содтӧм вылӧ босьтӧм кредитъясысь прӧчентъяс мынтӧм вылӧ ӧтувъя рӧскод юкӧн компенсируйтӧм вылӧ сьӧм — 29,3 млн шайт.
Нӧшта 295 сюрс шайт регионса предприятиеяслы веськӧдасны республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧмӧн ӧтув могмӧдан условиеяс серти.
Регионса промышленносьт сӧвмӧдан фондъяслы урчитӧма дженьыд кадколастъяс заявкаяс обработайтӧм да ассигнованиеяс сетӧм вылӧ.
Заявление сетӧм бӧрын сьӧмсӧ колӧ вештыны 10 лунӧн.
Регионса потребительскӧй рынок вылын серпасыс эз вежсьы.
Бӧръя вежонӧн республикаса кар-районъясын нуӧдісны 31 ярманга, кӧні вузасисны сёян-юанӧн: Сыктывкарын, Ухтаын, Печораын, Сосногорскын, Вӧркутаын, Вуктылын, Усинскын, Луздор, Койгорт, Кӧрткерӧс, Мылдін, Кулӧмдін, Сыктывдін, Изьва, Сыктыв районъясын.
Производство уджлы отсалӧм могысь Коми Республикаса вузӧс вӧчысьяслы сетӧма 430 млн шайт (став субсидияысь 34,3 %, сы лыдын федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм — 79,3 млн шайт).
Ставнас тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 1 млрд 253 млн шайт.
Косму тӧлысь 26 лунӧ вӧлі Агростартапъяс (грантъяс) босьтӧм вылӧ проектъяс бӧръян конкурслӧн комиссия.
12 проектысь бӧрйӧма витӧс.
Найӧс веськӧдӧма яй вылӧ скӧт видзӧм, картупель быдтӧм, пармаса ма вӧчӧмсӧ паськӧдӧм, форель рӧдмӧдан овмӧс котыртӧм вылӧ.
Грантлӧн ӧтувъя мындаыс — 14,2 млн шайт.
Семейнӧй ферма сӧвмӧдӧм вылӧ грант сетӧм могысь крестьяна (фермер) овмӧсъяс конкурсӧн бӧрйӧм вылӧ заявкаяс примитан кадколастсӧ нюжӧдӧма ода-кора тӧлысь 13 лунӧдз.
Воис сӧмын на 4 заявка.
Комиын водзӧ дасьтысьӧны гӧрӧм-кӧдзӧм кежлӧ.
Техникаыс да оборудованиеыс дась 91 % вылӧ, лӧсьӧдӧны дизельнӧй ломтаслысь да мавтан материалъяслысь видзасъяс.
Картупель кӧйдысӧн республикаӧс могмӧдӧма 98,6 % вылӧ, вося тусь да зернобобовӧй культура кӧйдысӧн — 80 % вылӧ, уна вося турун кӧйдысӧн — 101,6 % вылӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба муніс удж серти Чеченскӧй Республикаӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2063 @ 2022-05-05 @}
Владимир Уйба муніс удж серти Чеченскӧй Республикаӧ
Коми Республикаса Юралысьӧс Грозный карса Ахмат-Хаджи Кадыров нима войтыркостса аэропортын вочаалісны Чеченскӧй Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Эльхан Сулейманов, Чеченскӧй Республикаын пытшкӧсса делӧяс министр Руслан Алханов.
Ханкала олан пунктын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Коми Республикаын пытшкӧсса делӧяс министр, полицияса генерал-майор Андрей Сицский ветлісны Коми Республикаын МВД-са полициялӧн своднӧй отряд дорӧ, аттьӧалісны личнӧй составӧс служитӧмысь да чолӧмалісны локтан гажӧн — Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмсянь 77 во тырӧмӧн.
«Ті видзанныд ӧтйӧза пӧрадок да доръянныд йӧзӧс неминучаясысь Чеченскӧй Республикаын.
Тіян отряд — бур пример.
Эска, мый тіян кужӧм-сямлунныд, веськыдлунныд да йӧз вӧсна тӧждысьӧмныд и водзӧ отсаласны тіянлы служитны йӧзлы бур вылӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Ставнас Коми Республикаын МВД-са полициялӧн своднӧй отрядын служитӧ 70 сотрудник.
Владимир Уйба сетіс налы аттьӧалана письмӧяс да пуктіс дзоридзьяс Казьтылан аллея вылын памятник дорӧ (Войвыв-Кавказ регионын пӧгибнитісны Коми Республикаын пытшкӧсса делӧяс органъясса дас ӧти сотрудник — пасйӧд.).
Коми Республикаса Юралысь вылӧ донъяліс условиеяссӧ, кутшӧмъясӧс лӧсьӧдӧма Ханкалаын Рочмуса МВД органъяслӧн да юкӧдувъяслӧн временнӧй группировка мутасын сотрудникъяслы служитӧм вылӧ.
Фотоыс Рочмуса МВД органъяслӧн да юкӧдувъяслӧн временнӧй оперативнӧй группировкаса пресс-центрлӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика отсалас Курган обласьтлы кусӧдны вӧр пӧжаръяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2066 @ 2022-05-06 @}
Коми Республика отсалас Курган обласьтлы кусӧдны вӧр пӧжаръяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Курганӧ мӧдӧдӧма 50 кусӧдчысьӧс.
Командаӧ пырисны Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринысь парашютист-кусӧдчысьяс, десантник-кусӧдчысьяс да вӧрын кусӧдчысьяс.
На лыдын и сэтшӧм уджалысьяс, кодъяс ветлісны нин кусӧдчыны Рочму Федерацияса мукӧд регионӧ, и найӧ, кодъяс ӧні ветласны медводдзаысь.
Группаӧн юрнуӧдӧ Вӧр сотчӧмысь видзан шӧринса парашютно-пӧжарнӧй командалӧн инструктор Сергей Мухамадиев.
Талун Курган обласьтын ёна сотчалӧны вӧръяс.
Регион пасьтала юӧртӧма пӧжарысь видзчысян торъя режим йылысь, куим районын пыртӧма неминуча режим.
1000 сайӧ морт да 200 гӧгӧр единица техника кусӧдӧны вӧр-ва да ландшафтнӧй пӧжаръяс.
Уджсӧ сьӧктӧдӧ лэчыд тӧв, сылӧн ӧдыс овлӧ секундаын 20–25 метрӧдз. Тайӧ торкӧ авиациялысь уджсӧ да зэв ӧдйӧ паськӧдӧ бисӧ — уна пӧжар вуджӧ пу йывъясӧ.
Биыс вермас воны олан пунктъясӧдз, сук тшын вӧсна сідзжӧ пӧдлалӧма федеральнӧй трасса юкӧн.
Обласьтын примитӧны став мерасӧ, медым кусӧдны вӧрса пӧжаръяс, но ас выныс оз нин тырмы.
Курган обласьтса губернатор Вадим Шумков шыӧдчис отсӧгла Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса субъектъяс дорӧ, сы лыдын Коми Республика дорӧ.
Регионса Юралысьлӧн помшуӧмӧн кусӧдчӧм вылӧ мӧдӧдӧма Сыктывкарса, Мылдінса, Косланса, Кулӧмдінса да Железнодорожнӧй авиаотделениеясысь Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринса уджалысьясӧс.
«Рочму Федерацияса мукӧд субъектысь уджъёртъяс оз нин медводдзаысь шыӧдчыны миян дорӧ вӧр пӧжаръяс кусӧдӧмын отсӧгла.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый миян кусӧдчысьяс бура вӧчӧны уджнысӧ, налы эскӧны.
Буретш регионъяслӧн ӧтувъя уджӧн ми вермам страна пасьтала кусӧдны вӧр пӧжаръяс», — пасйис Владимир Уйба.
Талун Ил–76 самолётӧн кусӧдчысьяс мунісны Курганӧ.
Сэні найӧ лоасны лун дас.
Комиысь вӧр кусӧдысьясӧс юкасны дас морта группаяс вылӧ да мӧдӧдасны кусӧдчыны обласьтса районъясӧ.
Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринса 164 уджалысь кольччис видзны Коми Республикаса вӧръяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Радио лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2064 @ 2022-05-07 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Радио лунӧн
«Радиоын да телевидениеын пыдди пуктана уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Радио лунӧн!
125-ысь унджык во сайын роч физик Александр Попов лӧсьӧдіс медводдза радиоприёмник, мый сетіс позянлун став мирыслы сёрнитны ылын ӧта-мӧдысь да пуктіс подув йитӧд кутан ӧнія средствояслы.
Аттьӧала ставнысӧ, кодъяслӧн олӧмыс йитчӧма тайӧ гажыскӧд, кывкутӧмысь да уджсӧ бура тӧдӧмысь, кужӧм-сямлунысь да бура уджалӧмысь.
Сиа унджык вермӧм, крепыд дзоньвидзалун да ыджыд шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиысь Донбассӧ поездӧн нуасны 90 кубометр стрӧитчан материал @ новости @ https://rkomi.ru/news/2072 @ 2022-05-07 @}
Комиысь Донбассӧ поездӧн нуасны 90 кубометр стрӧитчан материал
Коми Республикаса предприятиеяс пырӧдчисны «<rus>Поезд помощи</rus>» ставрочмувывса бурвӧчан акцияӧ, найӧ сетісны Донеч да Лугань войтыр республикаяслы стрӧитчан материалъяс.
Ода-кора тӧлысь 7 лунӧ гуманитарнӧй груз мӧдӧдігӧн вӧлі Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый «<rus>Поезд помощи</rus>» — тайӧ Украинаын неонацистъясӧн вӧчӧмторъяслы вочакыв:
«Вермӧм лун водзвылын ми мӧдӧдам Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы Коми Республикаса предприятиеясӧн сетӧм да став мирӧн чукӧртӧм стрӧитчан материалъяс.
Талун ми ӧтувтчим Президент гӧгӧр, миян армия гӧгӧр.
Кыдзи и мукӧд регионысь олысьяс, ми пуктім пай «<rus>Поезд помощи</rus>» артмӧдӧмӧ, медым лӧсьӧдны Донбассын мирнӧй олӧм.
Муӧдз копыр ставлы, коді пырӧдчис тайӧ бурвӧчан акцияӧ».
Владимир Уйба пасйис, мый зэв тӧдчанаӧн лоӧ сійӧ, мый гуманитарнӧй грузсӧ мӧдӧдӧны странаса медшӧр гаж водзвылын: 77 во сайын сӧветскӧй войтыр вермис фашизм, а талун вермысьяслӧн правнукъяс вермасьӧны Украинаын нацизмӧ кутчысьысьяскӧд.
«Ми босьтім тайӧ эстафетасӧ.
И ме эска, мый ми вермам неофашистъясӧс.
abu
Рочмуса воинъяс тышкасьӧны Донбассын мир вӧсна, збыльмӧдӧны воинскӧй, гражданскӧй долг.
Сідзкӧ, миян пӧльяс вӧсна, миян зонъяс вӧсна, Вермӧм вӧсна.
Локтан гажӧн!», — шуис Владимир Уйба.
Республикаса предприятиеяс сетісны 90 гӧгӧр кубометр пӧв да фанера прӧдукция. Найӧс тӧварнӧй поездӧн нуисны Донеч да Лугань войтыр республикаясӧ.
Мӧдӧдісны Сыктывкарын кӧрт туй вокзал платформасянь.
* * *
«Поезд помощи» — ставрочмувывса бурвӧчан акция, мый серти регионъяс чукӧртӧны Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг.
Грузсӧ нуӧны Мӧскуаӧ, кӧні лӧсьӧдӧны быд субъектсянь брендируйтӧм вагон.
Та бӧрын регионъясса вагонъясысь артмӧдӧм поездыс мунӧ Донбассӧ, медым сетны отсӧг мирнӧй олысьяслы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Айму вӧсна Ыджыд тышын 102 арӧса участвуйтысь Фёдор Симпелевӧс локтан Вермӧм лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2071 @ 2022-05-08 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Айму вӧсна Ыджыд тышын 102 арӧса участвуйтысь Фёдор Симпелевӧс локтан Вермӧм лунӧн
Страналӧн медшӧр гаж водзвылын, ода-кора тӧлысь 7 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицскийкӧд воліс Фёдор Григорьевич дорӧ.
Владимир Уйба да Андрей Сицский аттьӧалісны Фёдор Григорьевичӧс сӧветскӧй войтырлӧн фашизм вермӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, сиисны сылы крепыд дзоньвидзалун, ыджыд шуд да кыпыд ловру.
* * *
Фёдор Григорьевич Симпелев чужис 1919 вося лӧддза-номъя тӧлысь 26 лунӧ Шойнаты районса Ыджыдвидз сиктын.
Служитіс Сӧветскӧй армияын Байкалсайса военнӧй кытшлӧн кӧрт туй дзоньталан батальонын.
1943 вося ода-кора тӧлыссянь 1945 вося вӧльгым тӧлысьӧдз юрнуӧдіс Украинаса 2 фронтса кӧрт туй дзоньталан 96-ӧд юкӧдӧн.
1945–1946 воясын служитіс Ленинградса торъя кӧрт туй батальонын.
Демобилизуйтчис да 1948 воын заводитіс уджавны МВД-ын.
Служитіс конвойлӧн да ИВС-лӧн (недыр кад видзан изолятор) юкӧдувъясын, кысянь 1974 воын петіс пенсия вылӧ.
Наградитӧма Гӧрд Звезда, Айму вӧсна тышса 2 тшупӧда орденъясӧн, «Будапешт босьтӧмысь» медальӧн, орденъясӧн да медальясӧн, кутшӧмъяс пӧвстын «Почёт пас» орден.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Вермӧм лун водзвылын Владимир Уйба воліс Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяс дорӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2073 @ 2022-05-08 @}
Вермӧм лун водзвылын Владимир Уйба воліс Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяс дорӧ
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс локтан гажӧн Сыктывкарын олысь Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяс Николай Николаевич Гайворонскийӧс, Мария Арсентьевна Полищукӧс да Николай Афанасьевич Князевӧс, сетіс ветеранъяслы козинъяс.
Николай Николаевич Гайворонскийӧс босьтісны служитны Саратов обласьтын 1944 воӧ.
Младшӧй сержант, слесар-ремонтник, наводчик, пулемётнӧй отделениеса командир.
Служитіс Ленинградскӧй да Балтикабердса 1-дза фронтъяс вылын.
Сьӧкыда ранитчис 1944 воӧ.
Демобилизуйтӧма 1950 воӧ.
Наградитӧма «Смеллунысь», «Германияӧс вермӧмысь» медальясӧн, Айму вӧсна тышлӧн І тшупӧда орденӧн, юбилейнӧй медальясӧн.
Мария Арсентьевна Полищук 1942 восянь участвуйтіс дорйысян сооружениеяс стрӧитӧмын.
Вӧлі радӧвӧйӧн Айму вӧсна Ыджыд тышын Ленинградскӧй, Сталинградскӧй, Балтикабердса Медводдза да Мӧд фронтъяс вылын.
Демобилизуйтӧма 1947 вося ода-кора тӧлысьын.
Наградитӧма «Сталинград дорйӧмысь», «Германияӧс вермӧмысь» медальясӧн, юбилейнӧй медальясӧн.
Мария Арсентьевна локтіс Сыктывкарӧ да пырис уджавны сэки стрӧитӧм йӧв заводӧ.
Быдтіс нылӧс, заочнӧя велӧдчис Ленинградса йӧв промышленносьт институтын.
Вылыс тшупӧда тӧдӧмлун босьтӧм бӧрын лоис сменнӧй мастерӧн, сэсся — производствоса начальникӧн.
Водзмӧстчис ӧтйӧза уджын.
Пырӧдчис том йӧзӧс гражданско-патриотическӧя быдтӧм-велӧдӧмӧ, аддзысьліс школаын велӧдчысьяскӧд, висьталіс налы война йылысь.
Уджалӧмысь сійӧс наградитӧма уна почёт грамотаӧн да аттьӧалӧмӧн.
Николай Афанасьевич Князевӧс босьтісны Гӧрд Армияӧ 1943 воӧ.
Вӧлі Балтикабердса да Байкалсайса фронтъясын пехотаса войскаын радӧвӧйӧн, вӧлі автоматчикӧн, разведчикӧн.
Сьӧкыда ранитчис 1944 воӧ.
Демобилизация бӧрын 1950 воын велӧдчис водительӧ да уджаліс специальносьт серти Сыктывкарса быдсикас организацияын.
Наградитӧма Айму вӧсна тышлӧн І тшупӧда орденӧн, «Боевӧй заслугаясысь», «Мупомӧс вермӧмысь», «1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Германияӧс вермӧмысь», Жуков медальясӧн да юбилейнӧй медальясӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьясӧс фронт вылын да уджын подвигысь, Вермӧмысь, сиис налы крепыд дзоньвидзалун, кыпыд ловру, кузь нем да бур шуд.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пырӧдчис воинъяслысь гуяс пелькӧдан субӧтникӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2074 @ 2022-05-08 @}
Владимир Уйба пырӧдчис воинъяслысь гуяс пелькӧдан субӧтникӧ
Мероприятиеыс вӧлі ода-кора тӧлысь 8 лунӧ Сыктывкарса шӧр шойнаын.
Тані гуалӧма Айму вӧсна Ыджыд тышса 10 боечӧс, кодъясӧс аддзисны корсьысьысьяс.
На пиысь кӧкъямысӧн чужлӧмӧсь Коми Республикаын, кыкӧн — тӧдтӧм салдатъяс.
Воинъяслӧн медводдза гуясыс тані артмисны 2005 воӧ — гуалісны Герман Иванович Куштановӧс (1920–1942), Дмитрий Васильевич Миняевӧс (1921–1942), Александр Степанович Седьюровӧс (1922–1942), Пётр Павлович Тирановӧс (1918–1942).
Миянлысь землякъясӧс аддзисны сійӧ жӧ вося йирым тӧлысьӧ Новгород обласьтса Лезно грезд дорысь.
Ставӧн найӧ пӧгибнитісны 1942 во заводитчигӧн, Лезноса плацдарм дорйигӧн.
«Северная звезда» отрядса боечьяс регыдӧн аддзисны став пӧгибнитӧм солдатлысь рӧдвужсӧ.
Шойяссӧ сетісны Великӧй Новгородын «Долина» новгородса ӧтувлӧн корсьысьысьяс.
2007 вося лӧддза-номъя тӧлысь 22 лунӧ, казьтылан да шогалан лунӧ, гуалісны нӧшта ӧти боечӧс — Сыктывдін районса Зеленеч сиктын чужлӧм Егор Григорьевич Михайловӧс (1914–1941).
Сійӧс аддзисны «Ораниенбаумский плацдарм» отрядса корсьысьысьяс Ленинград обласьтса Воронка Ю местаын.
2011 воӧ гуалісны Тимофей Васильевич Вокуевӧс (1918 — 1942) да кык тӧдтӧм солдатӧс.
Смоленск обласьтын Шатеша олан пункт дорын Ставрочмуса паметь вахта дырйи «Северная звезда» отрядса корсьысьысьяс кыпӧдісны куим боечлысь шой.
Но медальоныс вӧлі ӧти — Гвардияса младшӧй лейтенант, взводса командир Тимофей Васильевич Вокуевлӧн.
Сійӧ чужліс Изьва районса Мокчой сиктын.
Шойяссӧ аддзисны ӧти гуысь, торйӧдны найӧс эз позь, та вӧсна шуисны вайны Сыктывкарӧ куимнаннысӧ.
2018 воӧ гуалӧма Гӧрд Армияса боечӧс, Сыктывкарын чужлӧм Егор Герасимович Конаковӧс (1905–1944).
«Вертикаль» карелияса корсьысян отряд аддзис сылысь шойсӧ Муезерскӧй районын Паметь вахта дырйи.
Боечӧс тӧдмалісны нима кружка серти.
Коми Республикаса Паметь Небӧгын гижӧма, мый младшӧй сержант Егор Конаков служитіс Карельскӧй фронт вылын 27-ӧд стрелкӧвӧй дивизияын.
Вӧлі отделениеса командирӧс вежысьӧн.
Пӧгибнитіс 1944 вося моз тӧлысьӧ Чирка-Кемь юлӧн рытыввыв вадорын тышын.
Войнаӧдз оліс Сыктывкарын.
2021 воӧ гуалісны Гӧрд Армияса старшӧй сержант Михаил Алексеевич Морозовӧс (1916–1944), коді пӧгибнитіс Эстонияын Нарва карсянь 20 км ылнаын.
Сійӧ чужліс да оліс Сыктыв районса Чукаыб грездын.
1939 воӧ сійӧс босьтісны Советско-финляндскӧй война вылӧ.
Война бӧрын локтіс чужан сиктӧ, гӧтрасис.
1941 воӧ том семьялӧн чужис Фрида ныв.
Айму вӧсна Ыджыд тыш заводитчӧмсянь Михаил Алексеевич вӧзйысис фронт вылӧ, кӧть эськӧ сылӧн вӧлі отсрочка.
М. А. Морозов вӧлі 80 стрелкӧвӧй Любаньскӧй дивизияын 77 стрелкӧвӧй полкса отделениелӧн повтӧм да тӧлка командирӧн.
Наградитӧма «Ленинград дорйӧмысь» медальӧн, кыкысь наградитӧма «Смеллунысь» медальӧн.
Ранитчыліс, веськавліс госпитальӧ, а бурдӧм бӧрын бӧр муніс фронт вылӧ.
Усьӧм бӧрын 77 во мысти сійӧс гуалісны чужан му вылын.
Сійӧс аддзисны да нуисны чужан му вылӧ «Otsing» военно-историческӧй ӧтувлӧн корсьысян отряд, «Kamerad» корсьысян да ас му туялан клуб отсӧгӧн.
Тайӧ Коми Республикаысь дасӧд воин, кодӧс корсьысьысьяс вермисны вайны чужан му вылӧ.
Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн Веськӧдлысь Сергей Усачёвкӧд да ютырӧ пырысьяскӧд мавтісны ӧграда да мемориал элементъяс, лабич, пуктісны мемориал дорӧ венок да боечьяслӧн гуяс дорӧ дзоридзьяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Вермӧм лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2075 @ 2022-05-09 @}
Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс Вермӧм лунӧн
Рочму Федерацияса Президентсянь чолӧмалана открытка воис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн ним вылӧ.
«Тайӧ вежа лунсӧ пасйӧ став Рочму, сійӧ быдӧнлы зэв тӧдчана.
Миян пӧль-пӧчьяслӧн повтӧмлуныс да смеллуныс пыр кутас ышӧдны миянӧс.
Найӧ сувтісны вӧрӧгъяслы паныд, повтӧг венісны став сьӧкыдлунсӧ, пуктісны став вынсӧ Айму дорйӧмӧ да сылысь асшӧрлунсӧ видзӧмӧ.
Да вермисны!», — гижӧма канмуса юралысьлӧн шыӧдчӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ 1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧм лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2076 @ 2022-05-09 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ 1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Айму вӧсна Ыджыд тышса дона ветеранъяс, тылса уджалысьяс, война кадся челядь!
77 во сайын ланьтісны Айму вӧсна Ыджыд тышын юргысь орудиеяс.
77 во сайын миян войтыр вермис кызьӧд нэмся медся вир кисьтана войнаын.
Но ӧнӧдз на эз бурдны война кадся дойясыс миян му вылын.
Ӧнӧдз на фронтъяс вылын усьӧмаяслӧн, юӧртӧг вошӧмаяслӧн, пленӧ веськалӧм солдатъяслӧн внукъяс да правнукъяс зільӧны тӧдмавны на йылысь юӧр.
Ми некор огӧ вунӧдӧй война кадся сьӧкыд лунъяс йылысь, блокаднӧй Ленинградын сьӧкыд тшыг лунъяс йылысь, бомбёжкаяс да артналётъяс вӧсна пӧгибнитӧмаяс йылысь, тышын усьӧмаяс йылысь, пачьясын сотӧмаяс йылысь.
Миянлы колӧ тайӧс кутны паметьын, висьтавны та йылысь ныв-пиянлы, медым татшӧмторйыс некор сэсся эз вӧв, эз сӧвмы неонацизм.
Дона ветеранъяс, тылса уджалысьяс, блокаднӧй Ленинградын олысьяс, концлагеръясса узникъяс, война кадся челядь, ставӧн, коді муніс атакаӧ, коді лун и вой сулаліс станок сайын, муӧдз копыр тіянлы!
Ёнлунысь, крепыдлунысь, повтӧмлунысь!
Вермӧмысь!
Кузь нэм тіянлы да крепыд дзоньвидзалун.
Мед тіян гӧгӧр вӧліны йӧз, кодъяс тіянӧс радейтӧны.
Ыджыд Вермӧм лунӧн!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс «Куслытӧм слава» да «Шогсьысь воин» мемориалъяс дорӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2077 @ 2022-05-09 @}
Владимир Уйба пуктіс дзоридзьяс «Куслытӧм слава» да «Шогсьысь воин» мемориалъяс дорӧ
Талун, Ыджыд Вермӧм лунӧ, Коми Республикаса Юралысь казьтыштіс найӧс, кодъяс усисны Айму вӧсна Ыджыд тышын.
Мероприятиеӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс, федеральнӧй ведомствоясса тэчас юкӧдувъясӧн юрнуӧдысьяс, ветеранъяс.
Сэсся мунісны Вежа Стефан изэрд дорӧ, кӧні тайӧ кадӧ нуӧдӧны Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмсянь 77 во тырӧмлы сиӧм кыпыд мероприятиеяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Тіянлы — фашистскӧй Германияӧс вермысь геройяслы, муӧдз копыр» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2080 @ 2022-05-10 @}
Владимир Уйба: «Тіянлы — фашистскӧй Германияӧс вермысь геройяслы, муӧдз копыр»
Коми Республикаса Юралысь ода-кора тӧлысь 9 лунӧ телефон пыр чолӧмаліс Ухтаысь да Кӧрткерӧсысь Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьясӧс.
«Ті миянлы зэв донаӧсь, став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Вермӧм лунӧн!
Тіянлы — фашистскӧй Германияӧс вермысь геройяслы, муӧдз копыр.
Аттьӧ сыысь, мый козьналінныд миянлы, асланыд ныв-пиныдлы, мездмӧм олӧм.
Крепыд дзоньвидзалун тіянлы, сывъялам став республикаӧн», — пасйис чолӧмалӧмын регионса Юралысь.
Ветеранъяскӧд сёрнитігӧн Владимир Уйба эскӧдіс, мый налы кӧ ковмас содтӧд отсӧг, республикаса Веськӧдлан котыр вӧчас став коланасӧ.
Ветеранъяс аттьӧалісны да пасйисны, мый медшӧрыс налы сійӧ, мый на йылысь оз вунӧдны.
Евдокия Павловна Григорьева чужис Пенза обласьтын, войнаӧдз уджаліс Мӧскуаын военно-политическӧй академиялӧн столӧвӧйын.
Война заводитчӧмсянь пыр вӧлі стройын.
Велӧдчис водительӧ да служитіс авиачастьын.
Фронткӧд воліс Новороссийскӧ, Польшаӧ, Германияӧ, кӧні ёртъясыскӧд кырымасис рейхстаг здание вылын.
Аддзыліс и мездӧм концлагеръяс.
Наградитӧма Айму вӧсна тышлӧн ІІ тшупӧда орденӧн да «Варшава мездӧмысь» да «Кавказ дорйӧмысь» медальясӧн.
Михаил Ефимович Микушев чужис Кӧрткерӧс районын, кӧні ӧнӧдз на олӧ.
1943 воӧ сійӧс босьтісны дорйыны блокаднӧй Ленинград.
Олісны му керкаясын, бырӧдісны вӧрӧгъяслысь самолётъяс.
1944 воӧ, блокада бырӧдӧм бӧрын тӧлысь мысти, сійӧс мӧдӧдісны мездыны Беларусь, сэсся — Польша.
Вермӧм лунӧ вӧлі Кёнигсбергын.
Наградитӧма Айму вӧсна тышлӧн ІІ тшупӧда орденӧн, «Ленинград дорйӧмысь», «Боевӧй заслугаясысь», «1941–1945 воясӧ Айму вӧсна Ыджыд тышын Германияӧс вермӧмысь» медальясӧн, юбилейнӧй наградаясӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сиис ветеранъяслы крепыд дзоньвидзалун да кузь нэм.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Миян мог, миян челядьлӧн мог — помнитны вир кисьтана война да Ыджыд Вермӧм йылысь» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2081 @ 2022-05-10 @}
Владимир Уйба: «Миян мог, миян челядьлӧн мог — помнитны вир кисьтана война да Ыджыд Вермӧм йылысь»
Коми Республикаса Юралысь ода-кора тӧлысь 9 лунӧ пырӧдчис «Бессмертнӧй полк» шествиеӧ.
Таво Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслӧн портретъяскӧд ӧтвылысь колоннаын нуисны Коми Республикаысь Украинаын торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм военнослужащӧйяслысь фотографияяс.
«Зэв тӧдчана, мый ми ставӧн ӧтвылысь мунім ӧти стройӧн, ӧти кувлытӧм полкӧн, нуим миян геройяслысь портретъяс.
Эска, мый найӧ мунісны миянкӧд.
Миян мог, миян челядьлӧн мог — помнитны вир кисьтана война да Ыджыд Вермӧм йылысь.
abu
Колӧ помнитны, кутшӧм дон сетӧма шуда олӧм вӧсна, помнитны геройясӧс, кодъяс шедӧдісны вермӧмсӧ.
Торйӧн нин ӧні, кор миян зонъяс вермасьӧны неофашистъяскӧд да пӧгибниталӧны Украинаын на вӧсна, кодъяс лэптісны ассьыныс националистическӧй юрнысӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба «Бессмертнӧй полк» шествие дырйи нуис Логантий Максимович Русанов пӧльыслысь портрет, коді доброволечӧн муніс фронт вылӧ да пӧгибнитіс 1944 воӧ Ленинградын блокада орӧдігӧн.
Регионса Юралысьлӧн рӧдвужыс нуисны табличка, кӧні гижӧма сылӧн батьсяньыс дядьлысь нимсӧ — Иван Осипович Уйбо. Сійӧ пӧгибнитіс 1942 воӧ Ленинград вӧсна тышын.
Сыктывкарын «Бессмертнӧй полк» шествиеыс пансис Театральнӧй изэрдсянь.
Колонна лэччис Коммунистическӧй уличаті Степан изэрд вылӧ, сэсся муніс Ленин улича кузя Вежа Степанлӧн соборӧдз, кӧні нуӧдісны лития.
Стройын уджаліс 80 гӧгӧр волонтёр. Найӧ отсасисны акцияӧ пырӧдчысьяслы мунӧм дырйи.
«Таво «Бессмертнӧй полк» стройын нуисны Украинаын торъя военнӧй операция дырйи воинскӧй долг збыльмӧдігӧн пӧгибнитӧм геройяслысь портретъяс.
Миян зонъяслысь фотографияяссӧ нуисны юнармеечьяс.
Рочмуса воинъяс, кодъяс сетісны олӧмнысӧ неофашизмлы паныд тыш нуӧдігӧн, мунісны ӧти стройын пӧльяскӧд, кодъяс воюйтісны Айму вӧсна Ыджыд тышын да дорйисны Чужан мунымӧс фашистъясысь», — пасйис Владимир Уйба.
Таво «Бессмертнӧй полк» шествиеӧ Сыктывкарын пырӧдчис 20 сюрс морт — воддза серти тайӧ пӧшти кык пӧв унджык.
2019 воӧ, коронавирус пандемия заводитчытӧдз да уна йӧза мероприятиеяс дугӧдтӧдз, Сыктывкарын «Бессмертнӧй полк» шествиеӧ пырӧдчыліс 12 сюрс морт.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Ми висьталам та йылысь миян челядьлы да огӧ лэдзӧй выльысь лоны татшӧмторйыслы да паськавны неонацизмлы» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2082 @ 2022-05-10 @}
Владимир Уйба: «Ми висьталам та йылысь миян челядьлы да огӧ лэдзӧй выльысь лоны татшӧмторйыслы да паськавны неонацизмлы»
Коми Республикаса Юралысь ода-кора тӧлысь 9 лунӧ воліс Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмсянь 77 во тырӧмлы сиӧм кыпыд митинг вылӧ. Сійӧ вӧлі Сыктывкарса Степан изэрд вылын.
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ветеранъяс, фронтовикъяс да тылса уджалысьяс, война кадся челядь!
Чолӧмала тіянӧс миян войтырлӧн медтӧдчана гажӧн — Ыджыд Вермӧм лунӧн!
Тайӧ вермӧмыс вежис эз сӧмын миян страналысь, но и став мирлысь историясӧ.
Сӧветскӧй солдат мездіс став мирсӧ фашизмысь.
Дорйис Айму да Рытыввывса канмуясын олысьясӧс нацистъясысь.
Тайӧ вермӧмсӧ шедӧдӧмысь доныс вӧлі вывті ыджыд, уна миллион морт сетіс олӧмсӧ, медым ми вермим овны мирнӧй енэж улын», — шуис Владимир Уйба.
Война кадӧ Коми Республикаысь фронт вылӧ муніс 170 сюрс сайӧ морт, на пиысь коймӧд пайыс гортӧ бӧр эз во.
Тышъясын усьӧмаяслысь паметьсӧ казьтыштісны чӧв олыштӧмӧн.
«Ми колям та йылысь паметьсӧ миян челядьлы да огӧ лэдзӧй выльысь лоны татшӧмторйыслы да паськавны неонацизмлы.
Дона фронтовикъяс, тылса уджалысьяс, война кадся челядь, тіян подвигныд коляс нэмъяс кежлӧ.
Муӧдз копыр Тіянлы Вермӧмысь!
Аттьӧ ёнлунысь, крепыдлунысь да повтӧмлунысь!
Ми ставӧн зілям лоны Тіян кодьӧн.
Ті петкӧдлінныд, кыдзи ӧтувтчӧмӧн позьӧ венны медся лёк вӧрӧгӧс.
Петкӧдланныд, кыдзи позьӧ радейтны ас му.
Дона ёртъяс!
abu
Чолӧмала Ыджыд Вермӧм лунӧн!» — чолӧмаліс Владимир Уйба.
Митинг бӧрын Степан изэрд вылын вӧлі кыпыд парад, кытчӧ пырӧдчисны Сыктывкарса гарнизонысь, Рочму Федерацияса национальнӧй гвардиялӧн войскаяслысь личнӧй состав дасьтан шӧринысь (5131 воинскӧй часьт) военнослужащӧйяс, Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министерствоса, Рочмуса мыж вештан федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса, Рочмулӧн МЧС-са да Федеральнӧй ёрд приставъяс службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінса уджалысьяс, юнармеечьяс, кадетъяс, медицина колледжын велӧдчысьяс, ДОСААФ-са курсантъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба чолӧмаліс Вермӧм лунӧн Коми Республикаса ветеранъясӧс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2083 @ 2022-05-10 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Вермӧм лунӧн Коми Республикаса ветеранъясӧс
Ода-кора тӧлысь 9 лунӧ Коми Республикаса Юралысь чукӧртіс Ыджыд Вермӧмсянь 77 во тырӧмлы сиӧм кыпыд приём вылӧ регионысь тылын уджалысьясӧс, тышъясын участвуйтысьясӧс да дӧваясӧс, концлагеръясса вӧвлӧм тыр арлыдтӧм узникъясӧс, кытшалӧм Ленинградын олысьясӧс да война кадся челядьӧс, кодъяс бурмӧдӧны дзоньвидзалун «Максаковка» социальнӧй да дзоньвидзалун бурмӧдан шӧринын.
«Талун шуда здук.
Миян артмис чукӧртчыны.
Кольӧны вояс, кымын ылынджык нелямын витӧд воыс, сымын донаджыкӧсь да шоныдджыкӧсь аддзысьлӧмъясным.
Миян странаын быд семьяӧ тайӧ войнаыс вайис дой.
Быд керкаын видзӧны асланыс герой йылысь паметь, видзӧдалӧны фотографияяс, лыддьӧны фронт вылысь куим пельӧса конвертъяс.
Республикаса став олысь нимсянь да ассянь муӧдз копыр тіянлы да аттьӧ фронт вылын да уджын подвигысь, Вермӧмысь!», — аттьӧаліс ветеранъясӧс Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь пасйис, мый ӧні том зонъяс тышкасьӧны Украинаын фашизмӧ кутчысьысьяскӧд.
Кыдзи коркӧ налӧн пӧльясныс дорйисны странанымӧс фашизмысь.
«Кодкӧ кӧ кӧсйӧ выль пӧв гижны история, енмыс ставсӧ аддзӧ.
Но чегас сылӧн перӧыс да косьмас чернилаыс ылӧдчӧмсӧ гижтӧдзыс на.
Менам тшӧтшъяяслы мойвиис чужны мирнӧй кадӧ.
Такӧд ӧттшӧтш ми вермам тӧдмавны Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь збыльсӧ бура тӧдысьяссянь — тіянсянь, кодъяс аддзылісны тайӧ кадсӧ ас синнаныс.
Ме сиа тіянлы да быдмысь войтырлы, дерт жӧ, дзоньвидзалун да мирнӧй енэж!», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сергей Мамоновӧс индӧма Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2084 @ 2022-05-11 @}
Сергей Мамоновӧс индӧма Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ода-кора тӧлысь 11 лунся 174-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Сергей Анатольевич Мамоновӧс Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
* * *
Мамонов Сергей Анатольевич.
Чужис 1967 вося вӧльгым тӧлысь 9 лунӧ Свердловск обласьтса Каменск-Уральский карын.
Босьтіс вылыс тшупӧда тӧдӧмлун.
1991 — помаліс Уджвывса Гӧрд Знамя ордена С. М. Киров нима уральскӧй политехническӧй институт.
Специальносьт — «Металлургияын теплофизика, автоматизируйтӧм да теплӧвӧй агрегатъяслӧн экология»;
1985–1987 — служитіс СССР-са Вооружённӧй вынъясын;
1991 — босьтчис уджавны коммерческӧй тэчасъясын;
1996–2012 — юрнуӧдіс коммерческӧй тэчасъясын;
2012 — «Федеральнӧй медико-биологическӧй агентстволӧн пикӧ воан мытшӧдъяса юӧртан технологияяслӧн федеральнӧй шӧрин» федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеса директор;
2020 вося косму тӧлысь 17 лунӧ индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысьлысь — Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь чинӧ;
2022 вося ода-кора тӧлысь 11 лунӧ индӧма Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь чинӧ.
Наградаяс да аттьӧалӧмъяс:
• наградитӧма «Рочмуса ФМБА-лӧн зарни крест» ведомственнӧй морӧсвыв отличие пасӧн 2014 воӧ Сочиын Тӧвся 22 Олимпийскӧй ворсӧмъяс дырйи Рочму Федерацияса сборнӧй олимпийскӧй командаясысь спортсменъясӧс медико-санитарнӧя могмӧдӧмын зіля уджалӧмысь, уджсикасын кужанлунысь.
• сетӧма Рочмуса ФМБА-лӧн коллегиялысь паськӧдӧм заседание дасьтӧм да нуӧдӧм серти ыджыд уджысь Федеральнӧй медико-биологическӧй агентствосянь аттьӧалӧм.
• сетӧма Медицина уджалысьлӧн лунлы сиӧм мероприятие кежлӧ дасьтысьӧмӧ зіля пырӧдчӧмысь Федеральнӧй медико-биологическӧй агентствосянь аттьӧалӧм.
• наградитӧма «Рочмуса ФМБА-лӧн зарни крест» ведомственнӧй морӧсвыв отличие пасӧн уна вося бур уджысь да 50 арӧса юбилейкӧд йитӧдын.
Гӧтыра, быдтӧ 4 челядьӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын 16 муниципалитет босьтас пассажиръясӧс новлӧдлігӧн бур условиеяс могмӧдӧм вылӧ субсидия @ новости @ https://rkomi.ru/news/2086 @ 2022-05-11 @}
Комиын 16 муниципалитет босьтас пассажиръясӧс новлӧдлігӧн бур условиеяс могмӧдӧм вылӧ субсидия
Та йылысь юӧртісны талун, ода-кора тӧлысь 11 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн регионса Веськӧдлан котыркӧд быдвежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Сӧвещание дырйи сёрнитісны экономика сӧвмӧдӧм йылысь.
Висьталісны федеральнӧй отсалан мераяс йылысь, кутшӧмъясӧс примитӧма санкцияяс дырйи странаын социальнӧй да экономика боксянь зумыдлунсӧ могмӧдӧм могысь.
Рочмуса экономика сӧвмӧдан медшӧр уджъяслӧн планын индӧмторъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь федеральнӧй тшупӧдын стӧчмӧдӧма видз-му овмӧс тӧвар вӧчысьяслы, кодъяс вӧчӧны, переработайтӧны да иналӧны видз-му овмӧс прӧдукция, кокньӧдӧм кредитъяс субсидируйтан правилӧяссӧ.
Ода-кора тӧлысь 1 лунсянь 2022 во помӧдз 100 %-ӧдз кыпӧдӧма рочмуса видз-му овмӧс тӧвар вӧчысьяслы кредитъяс серти Шӧр банклысь ключевӧй ставка субсидируйтан мындасӧ, медым ньӧбны видз-му овмӧс техника да оборудование, збыльмӧдны кӧйдыс бурмӧдан-вӧдитан да генетика отсӧгӧн пӧрӧда бурмӧдан шӧринъяс стрӧитӧмкӧд да ӧнъяӧдӧмкӧд, а сідзжӧ йӧв вылӧ скӧт видзӧм сӧвмӧдӧмкӧд йитчӧм инвестиция проектъяс.
Коммерческӧй вӧрзьӧдны позьтӧм эмбур стрӧитан юкӧнын система артмӧдысь организацияяс вермасны босьтны 11 % кокньӧдӧм ставка серти кредитъяс, медым збыльмӧдны инвестиция проектъяс.
Ӧти предприятиелы урчитӧма 1 во вылӧ 10 млрд шайтӧдз, компания чукӧрлы — 15 млрд шайтӧдз.
Рочмуса Веськӧдлан котыр вичмӧдіс 2,85 млрд сайӧ шайт оланін да коммунальнӧй овмӧсын система артмӧдысь организацияяслы кокньӧдӧм кредитъяс вылӧ.
Татшӧм организацияясыс вермасны босьтны уджлы отсалӧм вылӧ вонас 11 % ставка серти заёмъяс.
Ӧти предприятие вермӧ босьтны 5 млрд шайтӧдз, компания чукӧр — 10 млрд шайтӧдз.
Транспорт комплексын система артмӧдысь организацияяс сідзжӧ вермасны босьтны кокньӧдӧм кредит ставка серти кредитъяс.
Промышленнӧй производство сӧвмӧдӧм да инвестиция удж кыпӧдӧм могысь Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан министерство бӧрйис выль верктуя инвестиция проект збыльмӧдӧм вылӧ «Промтех-инвест» ичӧт кывкутана котырлысь заявка.
Олысьясӧс транспортӧн могмӧдан юкӧнын да кризис дырйи отсалӧм серти дасьтӧма да 2022 вося ода-кора тӧлысь 6 лунӧ вынсьӧдӧма Коми Республикаса муниципалитетъясын автобусӧн новлӧдлӧмсӧ быд во сьӧмӧн могмӧдӧм вылӧ выль субсидия индан пӧрадок.
Тайӧ сетас позянлун мынтысьны безналичнӧя кызвын муниципальнӧй маршрутъясті ветлігӧн, цифрӧвӧя видзӧдны муниципальнӧй маршрутъяс вылын расписаниеясӧ кутчысьӧм бӧрся да вуджны кар пытшкын да кар бердын новлӧдлігӧн ладмӧдтӧм тарифъяс серти пыр ӧткодя новлӧдлӧмсянь ладмӧдӧм тарифъяс серти пыр ӧткодя новлӧдлӧмӧ.
2022 воӧ Коми Республикаса 16 муниципалитет босьтас субсидия, медым могмӧдны пассажиръясӧс новлӧдлігӧн бур условиеяс, а сідзжӧ медым перевозчикъяс выльмӧдісны автобусъяссӧ, кутшӧмъясӧн ладмӧдӧм тарифъяс серти муниципальнӧй маршрутъясті пыр ӧткодя новлӧдлӧны пассажиръясӧс.
2023 да 2024 воясӧ тайӧ нырвизьсӧ кӧсйӧны водзӧ могмӧдны сьӧмӧн, водзвыв та вылӧ сьӧмкудйын урчитӧма быд во кежлӧ 112 млн шайт.
Сідзжӧ 99 млн шайт вылӧ кыпӧдӧма кар бердын кӧрт туй кузя новлӧдлӧм вылӧ субсидияяс.
Коми Республикаын видз-му овмӧслы отсалӧм могысь ӧні уджалӧны татшӧм юалӧмъяс серти:
• «Комиагролизинг» ичӧт кывкутана котырлы сьӧм содтӧм;
• Коми Республикаса сьӧкыда воӧдчан да/либӧ этша йӧза, да/либӧ ылі сиктса олан пунктъясын уджалысь агропромышленнӧй комплексса предприятиеяслы вузасянінъясӧдз, кутшӧмъяс меститчӧны татшӧм олан пунктъясысь бокын, прӧдукция нуӧмсӧ субсидируйтӧм;
• выль нырвизь пыртӧм, мый серти компенсируйтӧны видзанінсянь субсидия босьтысьяслӧн муясӧ сюянінӧдз органическӧй мувердас нуӧм серти ӧнія воӧ вӧчӧм уджъяслысь донсӧ вӧчӧм ӧтувъя рӧскодысь 90 % мындаын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба корис муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьясӧс юӧртны бизнес-котырӧс петкӧдлысьяслы федеральнӧй да республика тшупӧдъясын примитӧм канмусянь отсалан мераяс йылысь да вӧдитчыны наӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын 17 сюрс сайӧ олысь гӧлӧсуйтіс нин 2023 воӧ бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ мутасъяс вӧсна @ новости @ https://rkomi.ru/news/2088 @ 2022-05-11 @}
Комиын 17 сюрс сайӧ олысь гӧлӧсуйтіс нин 2023 воӧ бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ мутасъяс вӧсна
Ставрочмуса онлайн-гӧлӧсуйтӧмсӧ нуӧдӧны «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект серти.
Ода-кора тӧлысь 30 лунӧдз Сыктывкарын, Усинскын, Сосногорскын, Емваын, Печораын, Ухтаын, Вӧркутаын, Интаын да Зӧвсьӧрт посёлокын олысьяс вермӧны пырӧдчыны бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ объектъяс либӧ водзынджык бӧрйӧм инъяслӧн дизайн-проектъяс вӧсна гӧлӧсуйтӧмӧ.
Гӧлӧсуйтны позьӧ https://11.gorodsreda.ru/ сайтын либӧ «Канму услугаяс» порталын (абу мобильнӧй приложение пыр).
Та вылӧ колӧ авторизуйтчыны «Канму услугаяс» порталын, сэсся пользовательлӧн ас жырйын медшӧр лист бок вылын «<rus>Выскажите своё мнение</rus>» юкӧдын кольны бӧрйӧм объект вӧсна ассьыд гӧлӧс.
Сідзжӧ гӧлӧсуйтны отсаласны волонтёръяс.
Канму услугаясын кӧ учётнӧй гижӧдныд абу, ті верманныд сетны гӧлӧснытӧ волонтёр пыр.
Та вылӧ колӧ мобильнӧй телефон.
Доброволечьяс кутасны отсасьны муниципалитетъяслӧн администрацияяс дорын, уна мога шӧринъясын, карса уна йӧза уличаяс вылын либӧ гӧлӧсуйтӧм вылӧ бӧрйӧм мутасъяс дорын.
Пырӧдчыны да сетны гӧлӧснысӧ вӧзйӧм мутасъяс пиысь ӧти вӧсна либӧ бӧрйӧм инлӧн дизайн-проект вӧсна вермӧны Рочмуса граждана, кодъяслы эм нин 14 арӧс.
Объектъясыс, кутшӧмъяс вӧсна сетасны гӧлӧссӧ медуна йӧз, веськаласны 2023 во кежлӧ бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ мутасъяслӧн адреснӧй лыддьӧгӧ.
Гӧлӧсуйтӧм серти медся тшӧкыда паныдасьысь юалӧмъяс вылӧ вочакывъяссӧ позьӧ аддзыны тані.
Медводдзаысь Коми Республикаын мутасъяс бӧрйӧм серти онлайн-гӧлӧсуйтӧмыс вӧлі колян во.
Сэтчӧ пырӧдчис республикаса 7 карысь 33 сюрс сайӧ морт.
Граждана отсӧгӧн вӧлі бӧрйӧма 23 объект, кутшӧмъяс вӧсна сетісны медуна гӧлӧс. Найӧс кутасны бурмӧдны-мичмӧдны таво.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2022 воӧ Коми Республикаын кӧрт туй инфраструктура сӧвмӧдӧмӧ кӧсйӧны инвестируйтны миллиард да джын сайӧ шайт @ новости @ https://rkomi.ru/news/2089 @ 2022-05-12 @}
2022 воӧ Коми Республикаын кӧрт туй инфраструктура сӧвмӧдӧмӧ кӧсйӧны инвестируйтны миллиард да джын сайӧ шайт
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Войвывса кӧрт туйлӧн начальник Рашид Сайбаталовкӧд.
Сёрнитісны компания да регионса Веськӧдлан котыр костын кӧрт туй транспорт сӧвмӧдан юкӧнын ӧтув уджалӧм йылысь.
«Коми Республика да Войвывса кӧрт туй уна во чӧж нин ёртасьӧны.
Ми вылӧ донъялам Войвывса кӧрт туйлысь пайсӧ республика сӧвмӧдӧмын.
Эска, мый ми водзӧ кутам ӧтув уджавны да сӧвмӧдны йитӧдъяс республикаса олысьяслы да «РКТ» компаниялы бур вылӧ», — юӧртіс Владимир Уйба.
«Войвывса кӧрт туй пыр дась кӧрт туй транспорт юкӧнын ӧтув уджалӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс серти подула сёрни да уджъёртасьӧм кежлӧ, медым кыпӧдны транспортӧн ветлыны позянлунсӧ, пассажиръясӧс да Коми Республикаса олысьясӧс новлӧдлан качествосӧ», — пасйис Рашид Сайбаталов.
Войвывса кӧрт туйлӧн начальник юӧртіс регионса Юралысьлы компаниялӧн Коми Республикаын уджалӧм серти кывкӧртӧдъяс да 2022 во вылӧ планъяс йылысь.
Сідз, кӧрт туй инфраструктура сӧвмӧдӧм вылӧ кӧсйӧны инвестируйтны 1,68 млрд шайт.
Сьӧмсӧ веськӧдасны социальнӧя сӧвмӧдан проектъяс, Войвывса да Свердловскӧй кӧрт туйяс вылын кӧрт туй инфраструктура вынсьӧдӧм вылӧ, медым Войвывса широтнӧй кӧрт туй лӧсьӧдан проект серти позис нуны содтӧд груз.
Сідзжӧ кӧсйӧны техническӧя выльмӧдны Сыктывкар станциялӧн грузӧвӧй йӧрын контейнернӧй терминал, выльмӧдны инфраструктура да збыльмӧдны ӧткымын мукӧд проект.
«Войвывса широтнӧй туй» инвестиция проект серти кӧсйӧны стрӧитны 4 туйвеж (Пурга, Усинскса, Берегвывса, Тундраса) выльмӧдны 4 станция (Никита, Елецкӧй, Хорота, Полярнӧй Урал), выльысь лӧсьӧдны 6 пос да трубаяс вылӧ 3 фильтруйтан мудӧд, пыртны Чум — Обскӧй участокын (Коми Республикалӧн мудоръясын Чум – Полярнӧй Урал участокын) автоблокировка, а сідзжӧ стрӧитны Шор – Пышор – Сейда перегонъяс вылын мӧд туй.
«Миянлы колӧ ӧтув уджавны «Войвывса широтнӧй туй» ыджыд инвестиция проект збыльмӧдӧм серти.
Коми Республикалы сійӧ зэв ёна колӧ, ӧд тайӧ лоас подулӧн, медым регионын сӧвмис бизнес да содісны инвестиция уджтасъяс», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Аддзысьлігӧн сёрнитісны карбердса маршрутъясті пассажиръясӧс новлӧдлӧмсӧ котыртӧм йылысь.
Коми Республикаын карбердса поездъяслӧн маршрутъясыс 2019 восянь эз вежсьыны.
Таво нӧшта уджалӧны сы серти, медым лэдзны Сыктывкар — Микунь туйӧд паровознӧй тяга вылын ретро-поезд.
Войвывса кӧрт туйӧн юрнуӧдысьяс шуисны, мый найӧ дасьӧсь видлавны Сыктывкар да Эжва район костын рельсӧвӧй автобусъясӧн пассажиръясӧс новлӧдлан рейсъяс котыртӧм серти (тайӧ сетас позянлун чинтыны час пикъясӧ автобус маршрутъяс вылысь пассажиръяслысь лыдсӧ), Сыктывкар — Усинск 53/54 №-а ӧдйӧ ветлан поездлысь быд лун ветлӧдлӧмсӧ котыртӧм серти, Вӧркуталань туй вылын подвижнӧй состав выльмӧдӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь вӧзйӧмъяссӧ.
Торйӧн видлалісны, кыдзи котыртны Комиысь челядьӧс Рочмулӧн лунвывса Анапа да Саки каръясын республикалӧн санаторийясӧдз кӧрт туй транспортӧн нуӧдӧмсӧ.
Лунвывланьын сынӧдті новлӧдлӧмъяссӧ дугӧдӧмкӧд да аэропортъяс пӧдлалӧмкӧд йитӧдын тайӧ юалӧмыс лоис нӧшта на тӧдчанаӧн войвывса регионъясын олысьяслы.
«Коми Республикалӧн эм кык зэв бур санаторий — Саки карын «Северное сияние» да Анапа карын «<rus>Черноморская зорька</rus>».
Ме пукті республикаса Веськӧдлан котыр водзӧ мог, медым кыдз позьӧ унджык челядь ветлісны шойччыны саридз дорӧ да бурмӧдісны дзоньвидзалун миян санаторийясын.
Тайӧ медводз войвыв муниципалитетъяс.
Та вӧсна тані миянлы колӧ Рочмуса кӧрт туйлӧн отсӧг, медым нуӧдны челядьӧс шойччанінӧдз торъя график серти, сменаясӧн», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь да Войвывса кӧрт туйлӧн начальник сёрнитчисны лӧсьӧдны ӧтувъя уджалан группа, медым регыдъя кадӧ дасьтыны тайӧ юалӧм серти лӧсялана помшуӧм.
Владимир Уйба сідзжӧ аттьӧаліс Войвывса кӧрт туйӧн юрнуӧдысьясӧс «<rus>Поезд помощи</rus>» ставрочмувывса бурвӧчан акция серти Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы стрӧитчан материалъясӧн вагон мӧдӧдӧмын отсалӧмысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Удора районлы сетісны выль пассажирскӧй автобусъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2093 @ 2022-05-13 @}
Удора районлы сетісны выль пассажирскӧй автобусъяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс муниципалитетлӧн эмбурӧ овмӧдчӧминкостса да муниципалитеткостса маршрутъясті йӧзӧс новлӧдлӧм вылӧ ПАЗ маркаа 4 автобус.
«Колян вося ӧшым тӧлысьӧ Удора район пикӧ воліс.
Контракт серти йӧзӧс новлӧдлысь организация эз пет аукцион вылӧ, — висьталіс Владимир Уйба.
— Удора районса администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Дмитриевич Жилин пырысьтӧм-пыр шыӧдчис ме дорӧ отсӧгла.
Сьӧкыдлуныс вӧлі сыын, мый сійӧ кад кежлӧ сьӧмкудсӧ вӧлі юклӧма нин, нӧшта на и дефицитӧн, прӧст сьӧмыс эз вӧв.
Но ми аддзим позянлун да корсим автобусъяс ньӧбӧм вылӧ сьӧм.
Талун ми сетім районлы нёль выль автобус, артмӧ, мый лӧсьӧдім муниципальнӧй предприятие.
Ӧні район аспом уджалысьястӧг вермас новлӧдлыны пассажиръясӧс».
Ньӧбӧм автобусъяссӧ вӧчӧма Рочмуын, быдӧн на пиысь 21 пукалан местаа да найӧс могмӧдӧма сьӧкыда ветлысь гражданаӧс новлӧдлӧм вылӧ устройствоясӧн да экстреннӧй оперативнӧй службаясӧс коран средствоясӧн.
Найӧс ньӧбӧм вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вӧлі вичмӧдӧма 14 миллионысь унджык шайт.
«Доныс абу сылы, мый вӧчисны Владимир Викторович да республикаса Веськӧдлан котыр.
Колис бӧрӧ зэв сьӧкыд кад.
Талун миянлы пӧшти тырмӧ Удора районын пассажиръясӧс новлӧдлӧм вылӧ автобусыс.
Республикасянь миянлы сетісны нёль автобус, нӧшта ӧтиӧс ньӧбим муниципалитетлӧн сьӧм вылӧ.
Ставнас районын овмӧдчӧминкостса да муниципалитеткостса маршрутъясті кутас ветлӧдлыны дас автобус», — юӧртіс «Удора» МР МЮ администрацияӧн юрнуӧдысь Николай Жилин.
Водзынджык республикаса Юралысь сетіс ПАЗ маркаа кык выль автобус Чилимдін районлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын COVID–19-ысь прививкасӧ вӧчӧма джынсьыс унджык верстьӧ олысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2095 @ 2022-05-13 @}
Коми Республикаын COVID–19-ысь прививкасӧ вӧчӧма джынсьыс унджык верстьӧ олысь
Регионса Ӧтйӧза палатаын гӧгрӧс пызанлӧн заседание дырйи сёрнитісны выль коронавирус инфекцияысь вакцинируйтӧм йылысь. Заседаниеӧ пырӧдчис республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Медшӧр тема — гражданаӧс вакцинируйтчыны ышӧдӧм.
«Талун йӧзыс ёна кывзӧны антипрививочникъясӧс, кодъяс некыдз оз йитчыны медицинакӧд, висьтасьӧны оз йӧзлы бур вылӧ, а асланыс выгӧда вылӧ, — пасйис регионса Юралысь.
— Видео пыр шыӧдчигӧн ме быд лун юӧрта эпидемиякӧд йитчӧм серпас йылысь.
Пандемия пик дырйи вайӧдлі кувсьӧмъяс серти статистика.
Ковидысь кувсьӧм пациентъяс лыдысь ӧкмысдас ӧкмыс прӧчентыс вӧлі прививкатӧм!
Мортыс кӧ оз вӧч прививка, сійӧ быть веськалӧ риск группаӧ.
Кор сійӧ висьмӧ, сы вылӧ мунӧ уна миллион шайт, та дырйи зэв ыджыд риск, мый сійӧ кувсяс!
Кымын мортлы нӧшта колӧ кувсьыны ковидысь, медым йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый прививкасӧ быть колӧ вӧчны?»
Владимир Уйба аттьӧаліс медицина уджалысьясӧс, регыдъя отсӧг сетан машинаясса шоперъясӧс, волонтёръясӧс да быдӧнӧс, коді отсаліс йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеяслӧн уджлы да мездіс йӧзӧс пандемия дырйи.
Сійӧ пасйис, мый сы могысь, медым йӧзыс эз ёна висьны ковидӧн да эз кувсьыны сыысь, колӧ бура нуӧдны прививочнӧй кампания.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс сійӧс, мый вакцинируйтӧм серти оз вермы лоны кык видзӧдлас.
Оз позь лэдзны, медым медицинаын уджалысьяс вӧліны паныд прививкалы.
Уджалысьяскӧд, кодъяс подувтӧг ышӧдӧны пациентъясӧс прививкаяслы паныд да татшӧм ногӧн вайӧдӧны найӧс рискӧ, колӧ нуӧдны уджсикас серти комиссияяс да сэсся мыждыны найӧс дисциплинарнӧя.
Коми Республикаса ӧтйӧза палаталӧн социальнӧй юалӧмъяс серти комиссияса гӧгрӧс пызан заседаниеӧ сідзжӧ пырӧдчисны регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧс петкӧдлысьяс, водзмӧстчысь йӧз, врачьяс да преподавательяс.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев висьталіс сы йылысь, кыдзи котыртӧма республикаса олысьясӧс вакцинируйтӧмсӧ да COVID–19-ысь прививкаяс йылысь гӧгӧрвоӧдӧмъяссӧ.
Мукӧд регионлӧн, кӧні вакцинируйтчӧмысь олысьяслы сетӧны сьӧм, бур опыт вылӧ подуласьӧмӧн сійӧ вӧзйис пыртны татшӧм ышӧдан мерасӧ Комиын.
Шуам, сетны прививка неважӧн вӧчысь гражданалы сёян-юанӧн либӧ овмӧсын колана вузӧсъясӧн вузасянінъясӧ сертификатъяс.
Игорь Дягилев вӧзйис и мӧд петан туй — бурджыка видзӧдны «Эпидемияысь видзчысьӧм могысь гражданалӧн торъя группаяслы ӧлӧдан прививкаяс вӧчӧм йылысь» Коми Республикаса юралысь канму санитарнӧй врачлӧн шуӧмӧ кутчысьӧм бӧрся.
Регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн мыччӧдъяс серти, 60 арӧсысь ыджыдджык йӧз, хроническӧй висьӧмъясӧн висьысьяс да нӧбасьысь аньяс медся сьӧкыда висьӧны выль коронавирус инфекцияӧн да тшӧкыдджыка кувсьӧны сыысь.
Таысь кындзи, COVID–19 дырйи осложнениеяс тшӧкыда овлӧны онкологияӧн да сахарнӧй диабетӧн висьысьяслӧн.
Коми Республикаса ӧтйӧза палатаӧ пырысьяс сетісны вӧзйӧмъяс сы серти, кыдзи позьӧ ӧдйӧджык вакцинируйтны йӧзӧс.
Ӧти-кӧ, дугдывтӧг юӧртны прививкаяс вӧчны коланлун йылысь да котыртны Коми Республикаса предприятиеясын да организацияясын велӧдан мероприятиеяс.
Мӧд-кӧ, пыртны стӧчмӧдӧмъяс Рочму Федерацияса да Коми Республикаса оланпасъясӧ да нормативнӧй актъясӧ, кутшӧмъяс ладмӧдӧны вакцинируйтӧм нуӧдӧмсӧ.
Коймӧд-кӧ, быд во нуӧдны научно-практическӧй конференция, кӧні видлавны вакцинируйтӧм да вуджан висьӧмъясысь ӧлӧдӧм серти оланпастэчас, медбур опыт да медицина боксянь подувъяс.
Нёльӧд-кӧ, медицина нырвизя велӧдан организацияясын нуӧдны прививкаяслы, вуджан висьӧмъясысь ӧлӧдӧмлы, иммунитет кыпӧдӧм серти оланпастэчаслы да медицина боксянь подувъяслы сиӧм торъя велӧдан курс.
Тӧд вылӧ босьтӧмӧн сійӧс, мый вузасьӧмын, транспортын, таксиын да мичмӧдчан салонъясын уджалысьяс пӧвстысь COVID–19-ысь вакцинируйтӧма 80 прӧчентысь этшаджыкӧс, водзмӧстчысьяс вӧзйисны ышӧдны вакцинируйтӧмӧ удж сетысьясӧс.
Шуам, урчитны бизнес кутысьяслы, кодъяслӧн вакцинируйтчӧма став уджалысьыс, торъя ошкан мераяс.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс шуисны, мый вакцинация да ревакцинация бура кыпӧдӧны иммунитет да чинтӧны риск группаясын коронавирусысь кувсьӧмсӧ 70 прӧчентӧдз.
Сідзжӧ найӧ лыддьӧны, мый йӧзлы колӧ сетны унджык юӧр, мый эськӧ веніс прививкаяс йылысь фейкъяссӧ, да паськӧдны йӧз пӧвстын мӧвп, мый вакцинация — дзоньвидза оласноглӧн быть колана юкӧн.
Ода-кора тӧлысь 12 лун кежлӧ Коми Республикаын COVID–19 выль коронавирус инфекцияысь прививкасӧ вӧчӧма 470 382 морт, став верстьӧ йӧзысь тайӧ 56 прӧчент.
Вакцинируйтны планируйтӧны 505 262 мортӧс — став верстьӧ йӧзысь 80 прӧчентсӧ.
Ӧні плансӧ збыльмӧдӧма 70 прӧчент вылӧ, коллективнӧй иммунитет тшупӧдыс лоис 45,2 прӧчент.
Регионсӧ тырвыйӧ могмӧдӧма вакцинаӧн, ӧні республикаса медицина учреждениеясын 85 сюрс сайӧ доза.
Вакцинация вылӧ гижӧдчыны позьӧ колл-центръяс да Канму услугаяслӧн да уджъяслӧн ӧтувъя портал пыр.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лариса Карачёва сетіс наградаяс республикаса уна челядя медбур семьяяслы @ новости @ https://rkomi.ru/news/2096 @ 2022-05-13 @}
Лариса Карачёва сетіс наградаяс республикаса уна челядя медбур семьяяслы
Семьялы сиӧм войтыркостса лун водзвылын Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын нуӧдісны регионса уна челядя медбур семьяяслы наградаяс сетан церемония.
2022 воӧ республикаын медводдзаысь квайт семья босьтіс «Челядьӧс бура быдтӧмысь» медаль.
Таысь кындзи, семья институтлысь коланлунсӧ тӧдчӧдӧм могысь быд во уна челядя вит медбур семьялы сетӧны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да регионса Веськӧдлан котыр нимсянь уна челядя медбур семьяясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
Сійӧ пасйис, мый семьялы отсалӧм да сійӧс дорйӧм — канмулӧн медшӧр могъяс пиысь ӧти.
Рочмуын лӧсьӧдӧма отсалан мераяс челядя семьяяслы — нӧбасьысь аньяслы, том бать-мамлы, уна челядя, гӧля олысь семьяяслы, босьтӧм челядя семьяяслы, вермытӧм челядьӧс быдтысь семьяяслы да семьяяслы, кодъяс босьтісны быдтыны бать-мамтӧм челядьӧс.
Челядя семьяясӧс дорйӧм босьтӧ ыджыд ин и миян республикаын: кыпӧдӧны выль школаяс да детсадъяс, сетӧны позянлун сӧвмӧдны челядьлысь енби, бурдӧдны да шойччӧдны найӧс, тырвыйӧ збыльмӧдӧны социальнӧя отсалан мераяс.
Кыдзи и пыр, наградаяс сетӧм вылӧ лауреатъяс локтісны став семьяӧн: и бать-мам, и челядь.
«Челядьӧс бура быдтӧмысь» медальяс сетісны Печораысь Магаевъяслӧн семьялы, Сыктывдін районысь Куратовъяслӧн семьялы, Интаысь Ходыревъяслӧн семьялы, Луздор районысь Каричьяслӧн семьялы.
Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс сетӧма Сыктывкарысь Якубивъяслӧн семьялы, Емдін районысь Прошевъяслӧн семьялы, Чилимдін районысь Носовъяслӧн семьялы, Княжпогост районысь Лятиевъяслӧн семьялы, Луздор районысь Косныревъяслӧн семьялы.
Кыдзи наградаяс сетан церемония дырйи юӧртісны кар-районъясса юрнуӧдысьяс, семьяясыс зэв зумыдӧсь, бать-мам зільӧны быд боксянь сӧвмӧдны челядьӧс да асьныс водзмӧстчӧны творчествоын, спортын, ӧтйӧза олӧмын.
Быдӧн тіян пиысь тӧдӧмӧн бӧрйис лӧсьӧдны ыджыд да зумыд семья.
Тайӧ зэв бур, сы вӧсна мый тані тыдовтчӧ радейтӧм.
Сетны олӧм выль мортлы, быдтыны сійӧс бур мортӧн — сьӧкыд, кывкутана да зэв пыдди пуктана удж, торйӧн нин, кор сёрниыс мунӧ куим да унджык челядя семьяяс йылысь.
Тіян семьяясныд — гозъялӧн шуда олӧмлӧн, кывкутӧмӧн челядьӧс быдтӧмлӧн да шуда челядьдырлӧн пример.
Ті — миян кадся збыль геройяс, том йӧзлы бур пример, — пасйис чолӧмалігӧн Лариса Карачёва.
Уна челядя медбур семьяяслы — республикаса Веськӧдлан котырлӧн премия лауреатъяслы да «Челядьӧс бура быдтӧмысь» медаль босьтысьяслы сетасны 100 сюрс шайт.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн челядьӧс быдтӧмын да семьяын традицияяс видзӧмын торъя заслугаясысь «Челядьӧс бура быдтӧмысь» Коми Республикаса медаль сетӧма:
• Альбина Васильевна да Вячеслав Емельянович Каричьяслы, Луздор район (8 челядь);
• Варвара Ивановна да Сергей Анатольевич Куратовъяслы, Сыктывдін район (5 челядь);
• Евгения Николаевна да Елизар Александрович Магаевъяслы, Печора кар (6 челядь);
• Разида Габдулхаковна да Роман Яковлевич Ходыревъяслы, Инта кар (5 челядь);
• Татьяна Васильевна да Александр Александрович Ватащукъяслы, Печора кар (6 челядь);
• Нина Николаевна да Николай Анатольевич Старцевъяслы, Луздор район (5 челядь).
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн тшӧктӧмӧн 2022 воӧ уна челядя медбур семьяяслы Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс сетӧма:
• Елена Юрьевна да Сергей Валентинович Косныревъяслы, Луздор район (3 челядь);
• Олеся Александровна да Иван Николаевич Лятиевъяслы, Княжпогост район (3 челядь);
• Екатерина Михайловна да Константин Викторович Носовъяслы, Чилимдін район (4 челядь);
• Алевтина Михайловна да Иван Геннадьевич Прошевъяслы, Емдін район (4 челядь);
• Татьяна Владимировна да Виктор Ярославович Якубивъяслы, Сыктывкар (4 челядь).
Фотографияяссӧ сетіс «БНК» юӧртан агентство
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Печораын помалӧны дзоньтавны верстьӧяслы 2 №-а поликлиника @ новости @ https://rkomi.ru/news/2097 @ 2022-05-13 @}
Печораын помалӧны дзоньтавны верстьӧяслы 2 №-а поликлиника
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба Печораӧ удж серти волігӧн ветліс медицина учреждениеӧ, кутшӧмӧс сылӧн тшӧктӧм серти пыртӧма «Тӧждысьысь поликлиника» федеральнӧй проектӧ да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнлысь первичнӧй звено ӧнъяӧдан федеральнӧй уджтасӧ.
«Воддза волігӧн Печораын олысьяс шыӧдчисны ме дорӧ корӧмӧн, медым оз пӧдлавны карлӧн железнодорожнӧй юкӧнын верстьӧяслы 2 №-а поликлиника.
Ме тшӧкті дугӧдны став оптимизируйтӧмсӧ, мый вӧлі панӧма регионӧ менам локтӧдз на.
Колӧ, медым поликлиникаыс уджаліс, ӧд сэтчӧ прикрепитӧма 13 сюрс мортӧс, тшӧтш и матігӧгӧрса посёлокъясысь олысьясӧс.
Поликлиникалы материальнӧя отсалӧм могысь ме тшӧкті пыртны тайӧ объектсӧ «Тӧждысьысь поликлиника» федеральнӧй верктуя проектӧ.
Таысь кындзи, медицина учреждение пырис йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнлысь первичнӧй звено ӧнъяӧдан федеральнӧй уджтасӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Ӧні поликлиникаын дзоньталӧны медводдза судта да пыранін.
Сідзжӧ учреждениеӧ воас медицинскӧй мебель, навигация, компьютернӧй техника.
Мӧд судтасӧ дзоньталасны косметическӧя.
Тайӧ могъяс вылӧ веськӧдӧма 8,8 млн шайт.
Дзоньталӧм бӧрын тані пыртасны олысьяслы первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг сетӧм вылӧ тӧждысян технологияяс.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнлысь первичнӧй звено ӧнъяӧдан федеральнӧй уджтас серти поликлиникаӧ ньӧбӧма выль рентген да маммография аппаратъяс.
Жыръяссӧ, кытчӧ пуктӧма оборудованиесӧ, капитальнӧя дзоньталӧма.
Таво Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство вичмӧдіс 2,4 млн шайт, медым капитальнӧя дзоньтавны поликлиникалысь вевтсӧ.
Уджъяссӧ кӧсйӧны помавны 2022 вося ар кежлӧ.
Поликлиникасӧ видлалігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс вежны лифт, мыйӧн вӧдитчӧны 30 сайӧ во чӧж, да урчитны та вылӧ содтӧд сьӧм.
«Печораса шӧр районнӧй больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениелӧн тэчас юкӧдув — Верстьӧяслы 2 №-а поликлиника меститчӧ карлӧн железнодорожнӧй юкӧнын да могмӧдӧ 13 сюрс мортӧс, тшӧтш и Сыня, Бызӧвӧй да Медвежскӧй посёлокъясын фельдшер-акушер пунктъясса поликлиникаысь пациентъяс.
Поликлиникалӧн эм 4 терапевтическӧй участок, врач-терапевтыс тырмымӧн.
Тані уджалӧны врач-хирург, врач-кардиолог, врач-невролог, врач-офтальмолог, врач-физиотерапевт.
Учреждение подув вылын лӧсьӧдӧма эндоскопия кабинет.
Сідзжӧ уджалӧны физиотерапевтическӧя бурдӧдан кабинет, массаж да бурдӧдӧм могысь вынйӧр сӧвмӧдан кабинетъяс, видлалан да процедура кабинетъяс.
Фотоыс «Печора» МР МЮ администрациялӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Национальнӧй проект: Печораын выльмӧдасны Геологъяслысь парк @ новости @ https://rkomi.ru/news/2098 @ 2022-05-13 @}
Национальнӧй проект: Печораын выльмӧдасны Геологъяслысь парк
Удж серти волігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи выльмӧдӧны объектсӧ.
Парксӧ лӧсьӧдӧны «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект серти.
«Ас кадӧ Печораса олысьяс гӧлӧсуйтісны тайӧ объект вӧсна. Регыд шойччанінсӧ выльмӧдасны-мичмӧдасны.
Тӧдчӧда, мый быдӧн вермӧ пуктыны пай чужан кар бурмӧдӧм-мичмӧдӧмӧ.
Ӧні «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» проект серти гӧлӧсуйтӧны бурмӧдан-мичмӧдан проектъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс кутасны збыльмӧдны 2023 воӧ.
Ме кора быдӧнӧс пырӧдчыны онлайн-гӧлӧсуйтӧмӧ», — пасйис Владимир Уйба.
2021 воӧ Печораын Геологъяслӧн паркын вӧлі разьӧма тротуаръяс, лӧсьӧдӧма пода туйяс, пуктӧма тротуар плитка, вӧчӧма велосипедӧн ветлан туй.
Та вылӧ веськӧдӧма 11,4 млн шайт.
2022 воӧ уджыс мунӧ водзӧ.
Паркын кӧсйӧны нӧшта лӧсьӧдны велосипедӧн ветлан туй, вевттьыны печатнӧй бетонӧн шӧр аллея, сувтӧдны ывлавывса би, весавны кустарникъяс.
Коймӧд, бӧръя тшупӧдыс заводитчас 2023 воӧ да помасяс 2024 воӧ.
Паркын збыльмӧдасны дизайн-проект, мый вӧсна таво гӧлӧсуйтасны Печораын олысьяс («Велосипедӧн ветлан туй резина чирйӧн вевттьӧм, парк югзьӧдӧм», «Челядьлы да спорт площадкаяс», «Скейтплощадка, качайяс, парк югзьӧдӧм» либӧ «Понъясӧс гуляйтӧдан площадка, пыранін, скейтплощадка»).
* * *
«Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» проект серти гӧлӧсуйтны позьӧ ода-кора тӧлысь 30 лунӧдз.
Республикаын бурмӧдан-мичмӧдан объектъяс вӧсна гӧлӧсуйтіс нин 22 сюрс морт.
Тӧдмасьны бурмӧдан-мичмӧдан проектъясӧн позьӧ 11.gorodsreda.ru платформаын.
Бӧрйыны сьӧлӧм вылӧ воана дизайн-проектсӧ позьӧ za.gorodsreda.ru ӧтувъя федеральнӧй платформаын либӧ «Канму услугаяс» порталын.
Фотоыс «Печора» МР МЮ администрациялӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс ДНР-са да ЛНР-са олысьяскӧд, кодъяслы быть ковмис мунны Украинаысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2100 @ 2022-05-14 @}
Владимир Уйба аддзысьліс ДНР-са да ЛНР-са олысьяскӧд, кодъяслы быть ковмис мунны Украинаысь
Печораӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьліс да сёрнитіс Донеч да Лугань войтыр республикаясса олысьяскӧд.
«Ӧні миян мог муниципалитетъяскӧд ӧтвылысь отсавны тіянлы аддзыны удж, велӧдны челядьнытӧ да, дерт жӧ, сетны социальнӧй отсӧг.
Коми Республикаса олысьяс зэв восьсаӧсь, ми пыр шоныда паныдалам гӧсьтъясӧс», — шыӧдчис ДНР-са да ЛНР-са олысьяс дорӧ Владимир Уйба.
«Ми локтім татчӧ ёртным дорӧ, ӧні олам сы дорын.
Миянлы тані ставыс воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Республикаын йӧзыс шаньӧсь да збыльысь примитісны миянӧс зэв шоныда», — висьталіс Донеч войтыр республикаса олысь Нина Ващенко.
Сёрнитісны сы йылысь, кыдзи беженечьяслы кокньыда пасйысьны, босьтны Рочму Федерацияса гражданство, вуджӧдны сьӧмнысӧ рочмуса шайтъяс вылӧ.
Видлалісны, кыдзи ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы велавны рочмуса оланпастэчас дорӧ, ӧд сійӧ торъялӧ украинасаысь.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Веськӧдлан котырлы да муниципалитетса администрациялы регыдъя кадӧн видлавны быд юалӧм, мый кыптіс аддзысьлігӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2102 @ 2022-05-15 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала Семьялы сиӧм войтыркостса лунӧн!
Важысянь семья — тайӧ мортлӧн олӧмын медшӧрыс.
Семьяын быдмӧ-сӧвмӧ морт да гражданин.
Семья отсӧгӧн сӧвмӧ да ёнмӧ канму.
Коми Республика нималӧ аслас семьяясӧн — зіль, кыпыд лола, пыдди пуктана.
Татшӧм семьяясын тӧждысьӧмӧн видзӧны традицияяс, радейтӧны да гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧдӧс.
Канмулӧн, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн мог — отсавны семьяяслы быдтыны челядьӧс.
Регионын бурмӧдӧны отсалан мераяс — урчитӧны выль мынтӧмъяс, уна челядя медбур семьяяс босьтӧны республикасянь наградаяс да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь премияяс.
Дона ёртъяс!
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бура да шуда олӧм.
Мед тіян керкаясаныд вӧлі пыр шоныд да гажа, юргис челядьлӧн серам, ыджыдаліс радейтӧм.
Видзӧй матыссаяснытӧ, энӧ жалитӧй налы бур кывъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми гижӧд лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2103 @ 2022-05-15 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми гижӧд лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана войтыр!
Таво ми пасъям тшупӧда пас — коми гижӧдлы тырӧ 650 во. Коми гижӧдлы подувсӧ пуктіс Вежа Перымса Степан.
1372 воӧ лӧсьӧдӧм Анбурӧ пырис 26 шыпас.
Сылӧн подулын вӧліны греческӧй да славянскӧй алфавитъясысь шыпасъяс, а сідзжӧ коми войтырлӧн рӧдвуж пасъяс, кутшӧмъясӧн зыряна пасйылісны кыйсян кӧлуй, эмбур, лунпасъяс.
Коми гижӧд пыр сӧвмис.
Ӧні коми войтырлӧн эм аслас анбур, гижӧд, озыр литература, кыв. Роч туялысь, философ да этнограф Николай Надеждин шуліс, мый зыряна кыв мелі, озыр, небыд, мича, гора.
abu
abu
abu
Республикаса быд кар-районын нуӧдӧны коми гижӧдлы сиӧм мероприятиеяс.
Быдӧн вермӧны пырӧдчыны онлайн да офлайн мероприятиеясӧ: викторинаясӧ, творчество конкурсъясӧ, тӧдӧмлун сетан да гажӧдан уджтасъясӧ, литературнӧй аддзысьлӧмъясӧ да рытъясӧ, концертъясӧ да фестивальясӧ, гӧгрӧс пызанъясӧ. Найӧ ӧтувтӧны йӧзӧс, кодъяс тӧдӧны, велӧдӧны да пыдди пуктӧны коми кыв.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, шуд, тыр-бур олӧм!
Бура велӧдны, видзны да сӧвмӧдны коми кыв!
Мед олас да сӧвмас коми гижӧд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын дасьтасны бизнеслы регионсянь отсалан мераяс серти навигатор @ новости @ https://rkomi.ru/news/2105 @ 2022-05-16 @}
Комиын дасьтасны бизнеслы регионсянь отсалан мераяс серти навигатор
Та йылысь юӧртісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн регионса Веськӧдлан котыркӧд быдвежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи, мый вӧлі талун, ода-кора тӧлысь 16 лунӧ.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс видлалісны экономика зумыда сӧвмӧдан юалӧмъяс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева юӧртіс Регионса штаблӧн ода-кора тӧлысь 12 лунся заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс йылысь.
Заседаниелӧн медшӧр помшуӧмӧн лоис бизнес субъектъяслы содтӧд отсалан мераяс примитӧм.
Тайӧ Л–410 самолётъяс вежӧм вылӧ Ан–24 самолёт ньӧбӧм могысь «Комиавиатранс» акционер котырлы сьӧмӧн отсалӧм, «Комиагролизинг» ичӧт кывкутана котырлы сьӧм содтӧм, вот перъян кокньӧдӧм системаӧн вӧдитчысь ИТ-компанияяслы вотъяс чинтӧм.
Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан да Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерствояс дасьтӧны навигаторлысь пилотнӧй версия. Сы отсӧгӧн лоас кокньыдджык тӧдмасьны бизнеслы Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн вӧзйӧм отсалан мераясӧн.
Водзӧ навигаторӧ кӧсйӧны содтыны гражданалы отсӧг йылысь юӧр.
Ода-кора тӧлысь 12 лунӧ кырымалӧма Регионса промышленносьт сӧвмӧдан фондлысь сьӧмсӧ содтӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь Коми Республикаса сьӧмкудйӧ сьӧмкудкостса трансферт сетӧм йылысь артмӧдчӧм.
Фондлысь грантъяссӧ веськӧдасны оборотнӧй сьӧм содтӧм могысь промышленносьт субъектъясӧн кредитнӧй организацияяскӧд кырымалӧм кредитнӧй сёрнитчӧмъяс серти прӧчентъяс вештӧм вылӧ ӧтувъя рӧскод юкӧнсӧ компенсируйтӧм вылӧ.
Ставнас та вылӧ сетасны 29,6 млн шайт.
Коми Республикаса предприятиеяссянь сетӧма нин 4 заявка.
Эльмира Ахмеева юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы сы йылысь, мый федеральнӧй Веськӧдлан котырын видлалӧны Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас серти торъя проектъяс.
Ода-кора тӧлысь 19 лунӧ лоас транспорт инфраструктура сӧвмӧдан юкӧнын мероприятиеяс, «Интаса» шахта тупкылӧм, вӧр овмӧс котыртан да нуӧдан уджъяс, Сыктывкарын Сыктыв юлӧн шуйга вадорысь набережнӧй бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти сӧгласительнӧй сӧвещанньӧ.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчасны Рочмуса энергия министерствоӧс, Рочмуса вӧр-ва министерствоӧс, Рочмуса транспорт министерствоӧс, Росавтодорӧс, «Рочмуса кӧрт туйяс» восьса акционер котырӧс, Рочмуса стрӧитчан министерствоӧс, Ростехнадзорӧс, Росморречфлотӧс да Росприроднадзорӧс петкӧдлысьяс.
Сӧвещание дырйи сідзжӧ юӧртісны неважӧн примитӧм федеральнӧя отсалан мераяс йылысь.
Рочму Федерацияса сьӧм овмӧс министерство дасьтіс Рочму Федерацияса субъектъясӧн сьӧмкуд кредитъяс сетан, наӧн вӧдитчан да найӧс бергӧдан правилӧяс.
Регионъяс да муниципалитетъяс вермасны босьтны вонас 0,1 % ставка серти сьӧмкуд кредитъяс.
Тайӧ сетас позянлун вежны дона рыночнӧй заёмъяссӧ да чинтыны местаяс вылын уджйӧзъяс.
Чайтӧны, мый мераыс заводитас уджавны 2022 вося ода-кора тӧлысь помсянь.
Урчитӧма кокньӧдӧм кредитъяс Ылі Асыввыв федеральнӧй кытшса да Рочмулӧн арктика зонаса инвесторъяслы, кодъяс збыльмӧдӧны 1 млрд шайтсянь проектъяс да на серти лӧсьӧдасны 250 выль уджалан места.
Кутасны субсидируйтны тайӧ проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ босьтӧм кредитъяс серти прӧчент ставкасӧ.
Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерство уджалӧ шӧр бизнеслы ВЭБ. РФ поручительство улӧ кредит сетан уджтасъяс паськӧдӧм серти.
Вӧдитчыны тайӧ мераӧн вермасны заём босьтысьяс, кодъяс быдмисны ичӧт да шӧр предпринимательствоысь, да такӧд тшӧтш эз пырны система артмӧдысьяслӧн лыддьӧгӧ.
Тайӧ промышленносьт, машина вӧчан, обработайтан производствояс юкӧнын, агропромышленнӧй комплексын уджалысь бизнес.
Паськӧдӧма инфраструктура облигацияяслӧн механизмӧн вӧдитчан позянлунъяссӧ.
Ӧні сійӧн позьӧ вӧдитчыны кар-сиктъяс бурмӧдан-мичмӧдан проектъясын.
Инфраструктура облигацияяслӧн механизмыс паськалӧ тшӧтш концессионнӧй проектъяс да канму-аспом уджъёртасян проектъяс вылӧ, кутшӧмъяслӧн збыльмӧдан кадколастыс 49 воӧдз.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба юӧртіс коми войтырлы сюрс во тырӧмсӧ пасйӧм кежлӧ дасьтысьны заводитӧм йылысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2108 @ 2022-05-16 @}
Владимир Уйба юӧртіс коми войтырлы сюрс во тырӧмсӧ пасйӧм кежлӧ дасьтысьны заводитӧм йылысь
Пасйыны кутасны 2029 воӧ.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс нин регионса Веськӧдлан котырлы дасьтыны кыпыд мероприятиеяс.
Та йылысь Владимир Уйба юӧртіс талун, ода-кора тӧлысь 16 лунӧ, Коми му туялан котыр артмӧдӧмсянь сё во тырӧмлы сиӧм «Рочмулӧн Европаса Асыв-Войвылын ас му туялӧм да наука» ставрочмувывса научнӧй конференция дырйи.
«Коми му туялан котыр — миян республикакӧд пӧшти тшӧтшъя.
Сійӧ пуктӧ ыджыд пай регионлысь история видзӧмӧ.
Талун тайӧ вына ӧтмунӧм, кӧні туялӧны ас му, — пасйис Владимир Уйба.
— Миян ас му туялысьяслӧн уджъяс вылӧ подуласьӧмӧн позьӧ шуны, мый 21 нэм заводитчигӧн коми войтырлы тырӧ сюрс во.
Таысь кындзи, 2029 воӧ тырӧ 650 во Коми муӧс кристослы эскӧмӧ пыртӧмсянь.
Ме тшӧкті нин регионса Веськӧдлан котырлы дасьтысьны республикалы да тані олысьяслы тӧдчана лоӧмторъяс кежлӧ».
abu
Коми му туялан котырса учёнӧйяс туялӧны регионлысь кыв, культура, история, археология, этнография, фольклор, экономика да вӧр-ва озырлун.
Колян нэмся 20-ӧд воясӧ Котырысь витсё сайӧ туялысь нуӧдісны наука-туялан да велӧдан удж.
Медбур уджъяссӧ йӧзӧдлісны «Коми му» да «<rus>Записки Общества изучения Коми края</rus>» ас му туялӧмлы сиӧм журналъясын.
Коми му туялан котырса зільысьяс отсӧгӧн Сыктывкарса музейлы сетісны выль жыръяс да республиканскӧй статус, воссис Коми республиканскӧй канму архив, йӧзӧдісны искусство, вӧр-ва да важдырся памятникъяс видзӧм йылысь шуӧм.
Тані сӧвмис уна том туялысь.
Котырлӧн водзмӧстчӧм серти артмӧдӧма Кыв, литература, фольклор да история серти Коми наука-туялан институт — регионын медводдза гуманитарнӧй наука учреждение.
Коми Республикаса Юралысь сетіс наградаяс водзмӧстчысь участникъяслы да ас му туялӧмӧн йӧзӧс паськыда тӧдмӧдысьяслы, сиис конференцияӧ пырӧдчысьяслы бур сёрни, ёнмӧдны наука йитӧдъяс да сӧвмӧдны ӧтувъя творчество удж.
* * *
Коми Республикаса Юралыссянь дона козин сетӧма:
• Ирина Дмитриевна Пашковскаялы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн шӧр библиотека» муниципальнӧй учреждениеса «Краевед» ас му туялан клублӧн правлениеӧ пырысьлы, пенсионерлы;
• Валентина Алексеевна Совалы — Коми му туялан котырлӧн правлениеӧ пырысьлы;
• Диана Григорьевна Холоповалы — Коми му туялан котырлӧн правлениеӧ пырысьлы;
Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
• Людмила Андреевна Лавреновалы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн шӧр библиотека» муниципальнӧй учреждениеса «Краевед» ас му туялан клублӧн правлениеӧ пырысьлы, пенсионерлы;
• Людмила Сергеевна Лобановалы — Коми му туялан котырлӧн правлениеса секретарлы;
• Алексей Николаевич Рассыхаевлы — Коми му туялан котырлӧн правлениеӧн Веськӧдлысьӧс вежысьлы;
• Рита Николаевна Федоровичлы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн шӧр библиотека» муниципальнӧй учреждениеса ас му туялан юкӧнӧн заведуйтысьлы, «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн шӧр библиотека» муниципальнӧй учреждениеса «Краевед» ас му туялан клублӧн правлениеса секретарлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика мӧдӧдіс ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг @ новости @ https://rkomi.ru/news/2110 @ 2022-05-17 @}
Коми Республика мӧдӧдіс ДНР-са да ЛНР-са олысьяслы гуманитарнӧй отсӧг
Ода-кора тӧлысь 17 лунӧ нӧштаысь вӧлі ыстӧма гуманитарнӧй отсӧг Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы, кодъяслы быть ковмис эновтны ассьыныс оланінъяссӧ Украинаын Вооружённӧй вынъяслӧн лыйсьӧмъяс да бомбитӧмъяс вӧсна.
Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионса юкӧнлӧн секретар Владимир Уйба корис чукӧртны гуманитарнӧй отсӧг Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы, кодъяс веськалісны Украинаса хунта улӧ.
Акцияӧ пырӧдчисны промышленнӧй предприятиеяс, канму да муниципальнӧй учреждениеяс, организацияяс, асшӧр уджалысьяс, водзмӧстчысьяс, торъя йӧз.
Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы мӧдӧдӧма нин 45 тонна груз, кытчӧ пырӧны медколана тӧваръяс, а сідз жӧ 60 тонна вӧр да тьӧс-плака.
Талун Ростов обласьтӧ мӧдӧдӧма нӧшта 20 тонна.
Тайӧ 400 сёян-юан набор, кытчӧ пырӧны яй, шыдӧс, пызь да мукӧд сёян-юан, школаӧ коланаторъяс да челядьлы небӧгъяс.
«Ми воськов бӧрся воськов матыстчам вермӧмӧдз.
А медым шедӧдны вермӧм, кыдз тӧдса, колӧ вӧчны ён тыл.
Ми, Коми Республикаын олысьяс, вӧчам ставсӧ, медым отсавны Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьяслы, кодъяс унатор воштісны.
Отсасям ньӧти артасьтӧг, став сьӧлӧмсянь.
А кор отсӧгыс сетсьӧ бур кӧсйӧмъясӧн, сійӧ мунӧ бур вылӧ.
Коми Республика и водзӧ кутас отсасьны Донбассын олысьяслы», — шуис Владимир Уйба.
Кыдзи пасйис регионса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн регионса юкӧнын партийнӧй собрание вылын шуисны, мый Ростов обласьтӧ мунас волонтёръяслӧн команда, коді кутас уджавны став страна пасьтаысь чукӧртӧм гуманитарнӧй отсӧг юклан шӧринын, да, колӧкӧ, мунасны Донбассӧ, медым сетны отсӧг пикӧ воӧм йӧзлы.
Коми Республикаса Юралысь сиис шопер Олег Агибаловлы шыльыд туй да бура воӧдчыны колана инӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание @ новости @ https://rkomi.ru/news/2112 @ 2022-05-17 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание
Заседание вылын, коді вӧлі ода-кора тӧлысь 17 лунӧ, видлалісны республикаса ылі да сьӧкыда воӧдчан олан пунктъясын меститчысь велӧдан объектъяс терроризмысь видзӧм дорӧ корӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти юалӧм.
Тайӧ тема серти докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Наталья Якимова, республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Виталий Осипов, «Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскаяслӧн Коми Республикаын абу ведомственнӧй охранаӧн веськӧдланін» федеральнӧй канму казённӧй учреждениеса начальник Алексей Петренко.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Кузьмичев, «Сыктывкар» КК МЮ юралысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Александр Можегов да «Усинск» КК МЮ юралысь Николай Такаев юӧртісны Коми Республикаын транспорт инфраструктура объектъяслысь да транспортлысь безопасносьт могмӧдӧм йылысь.
Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министрлысь могъяс недыр кадколастӧ олӧмӧ пӧртысь Юрий Марченко да республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Виталий Осипов висьталісны муниципалитетъясын сувтӧдӧм видеокамераяс «Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК системакӧд ӧтувтны позянлун йылысь.
Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Мария Балмастова юӧртіс 2019–2023 вояс вылӧ Коми Республикаын терроризм идеологиялы паныд удж нуӧдан комплекснӧй план серти мероприятиеяс збыльмӧдан бӧртасъяс йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс «Строитель» хоккейнӧй клубса болельщикъяскӧд да ветеранъяскӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/2113 @ 2022-05-18 @}
Владимир Уйба аддзысьліс «Строитель» хоккейнӧй клубса болельщикъяскӧд да ветеранъяскӧд
Аддзысьлігӧн сёрнитісны хоккейнӧй клублӧн аскиа лун да Коми Республикаын роч хоккей сӧвмӧдӧм йылысь.
Медводз чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Владимир Янкоӧс — роч хоккейысь медуна титула ворсысьӧс да тренерӧс. Сійӧ кувсис 2022 вося ода-кора тӧлысь 16 лунӧ.
Владимир Владимирович заводитіс уджавны тренерӧн Сыктывкарын, вит во чӧж (1982–1987 воясӧ) юрнуӧдіс «Строитель» командаӧн да вайӧдіс сійӧс Вылыс лигаӧдз.
Сэсся Коми Республикаса Юралысь юӧртіс «Строитель» клубсӧ асшӧрлуна абу коммерческӧй организация статусӧ вуджӧдӧм йылысь. Сылӧн учредитысьӧн лоас сӧмын Коми Республикаса спорт министерство.
Казьтыштам, водзынджык тайӧ помшуӧмсӧ ошкисны хоккейнӧй клубса болельщикъяс.
Сійӧ, мый учредитысьнас лоас канму власьт орган, сетӧ юридическӧй инӧд субсидируйтны командалы республиканскӧй сьӧмкудйысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс сӧгласуйтісны «Строитель» хоккейнӧй клуб» асшӧрлуна абу коммерческӧй организация йылысь» Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь помшуӧм бала.
Ӧні сы серти уджалӧны сетӧм пасйӧдъяссӧ да вӧзйӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Хоккейнӧй клублӧн ветеранъяс да болельщикъяс ошкисны Коми Республикаса Юралысьлысь вӧзйӧмсӧ сы йылысь, мый колӧ лӧсьӧдны командалысь выль состав, кӧні лоасны кызвыннас Коми Республикаысь том ворсысьяс да выль медыджыд тренер Эдуард Найдёнков, коді ворсіс «Строитель» вӧсна 1991–2002 воясӧ.
Эдуард Михайлович — СССР-са спорт мастер, СССР-са Чемпионатын эзысь босьтысь, СНГ-са Чемпионатын эзысь босьтысь, Мача хоккейысь Вылыс лига командаяс пӧвстын Рочму Федерацияса Первенствоын вермысь.
«Строитель» хоккейнӧй клубын тренер.
Аддзысьӧм вылӧ волысьяс сідзжӧ ошкисны «Строительӧс» Вылыс лигаӧ вуджӧдӧм йылысь вӧзйӧмсӧ.
Тайӧ помшуӧмыс эз кокньыда сетчы, но быдӧнлысь видзӧдлассӧ кывзӧм да мӧвпыштӧм бӧрын унджыкыс сійӧс ошкисны.
«Ӧні ми огӧ вермӧй ворсны Суперлигаын, миян ворсысьыс абу.
Тайӧ психология боксянь дойдас миянлысь том зонъясӧс.
Татшӧмторсӧ оз позь лэдзны.
Та вӧсна ме эськӧ заводиті Вылыс лигасянь», — шуис мача хоккейысь Рочмуса нимӧдана тренер Александр Плосков.
«Ме чайта, миянлы колӧ бӧрыньтчывлыны, медым мунны водзӧ.
Медводз колӧ быдтыны-велӧдны зонъяснымӧс.
Найӧ абу на дасьӧсь ворсны Суперлигаса командаяскӧд, шуам, Хабаровсккӧд, Красноярсккӧд», — пасйис Мача хоккейысь спорт школаса тренер Андрей Панин.
«Ме лыддя, мый медводз миянлы колӧ видзны миянлысь зонъясӧс.
Найӧ томӧсь на.
Налы колӧ велӧдчыны да чӧжны опыт.
Миян быдмӧны бур зонъяс — 2005, 2006, 2007 воясся.
На пиын эмӧсь зонъяс, кодъяс лоасны ён конкурентъясӧн.
Найӧ кӧсйӧны ворсны «Строитель» командаын.
Быдмыштӧм-сӧвмыштӧм бӧрын найӧ петкӧдласны, мый вермӧны ворсны Суперлигаын.
Но кык-куим во мысти, оз ӧні.
Медводз колӧ ворсыштны Вылыс лигаын, чайта, тайӧ бур мӧвп», — висьталіс Эдуард Найдёнков.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба эскӧдіс, мый Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчас ставсӧ, медым «Строитель» команда сӧвмис да шедӧдіс бур бӧртасъяс.
Клублӧн уна вося история, сыкӧд йитчӧмаӧсь медбуръяс лыдӧ пырысь ворсысьяс да тренеръяс.
Такӧд тшӧтш, Коми Республикаын лӧсьӧдӧма роч хоккейӧ велӧдан школа, кытчӧ ветлӧ уна сё челядь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Рочмулӧн история — тайӧ дорйысьяслӧн история» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2117 @ 2022-05-18 @}
Владимир Уйба: «Рочмулӧн история — тайӧ дорйысьяслӧн история»
Коми Республикаса Юралысь воліс «<rus>Zа Победу!</rus>» митинг-концерт вылӧ. Сійӧс нуӧдісны, медым петкӧдлыны Рочмуса Президент Владимир Путин да торъя военнӧй операция дор сувтӧмсӧ.
Мероприятиеыс муніс ода-кора тӧлысь 18 лунӧ Сыктывкарын Театральнӧй изэрд вылын.
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала ставнытӧ, коді чукӧртчис талун да сувтіс миян национальнӧй лидер, миян Президент Владимир Владимирович Путин дор, коді сӧгласа да шуда олӧм видзӧм могысь босьтчис бырӧдны Малороссияысь неонацистъясӧс, — шуис Владимир Уйба.
— Тайӧс донъяласны водзӧ олысьяс.
Ми поддерживайтам ассьыным йӧзӧс, военнослужащӧйяснымӧс, кодъяс дорйӧны Донеч да Лугань войтыр республикаясын олысьясӧс.
Жаль, но эмӧсь усьӧмаяс.
Ми копырталам юръяс на водзын да налӧн подвиг водзын, ми вуджӧдам кӧленаысь кӧленаӧ налӧн югыд да дженьыд олӧм йылысь казьтылӧмсӧ.
Рочьяс некор эз вӧвны агрессия панысьясӧн.
Рочмулӧн история — тайӧ дорйысьяслӧн история.
Таын миян збыльлуныс да миян вын.
Вермӧм лоас миян сайын!»
Митинг вылын вӧліны Коми Республикаса уна сикас общественно-политическӧй ӧтув петкӧдлысьяс, ветеранъяс, депутатъяс, творческӧй интеллигенция да Сыктывкарса мукӧд олысь.
Нимӧдана артистъяс сьылісны тӧдса патриотическӧй сьыланкывъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба удж серти муніс Краснодар крайӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2120 @ 2022-05-20 @}
Владимир Уйба удж серти муніс Краснодар крайӧ
Сылӧн мог — видзӧдлыны, дасьӧсь-ӧ Сьӧд саридз дорын дзоньвидзалун бурмӧдан учреждениеясыс примитны Коми Республикаысь челядьӧс.
Краснодар крайса санаторийясӧ медводдза группаясыс воасны лӧддза-номъя тӧлысь 3 лунӧ.
«Миян республикаысь уна бать-мамлы саридз дорын дзоньвидзалун бурмӧдан лагер — бур позянлун каникулъяс дырйи котыртны челядьлысь прӧст кадсӧ.
Миян медшӧр мог — медым челядьлӧн шойччӧмыс вӧлі судзсяна, медым кыдз позьӧ унджык челядь вермисны ветлыны саридз дорӧ.
Та вӧсна Коми Республикаын эмӧсь быдсикас категория гражданалы отсалан мераяс.
Та дырйи ми тӧждысям челядь вӧсна: видзӧдам, медым эз вӧвны пӧжаръяс, видзам терроризмысь, кутчысям санитария боксянь корӧмъясӧ, челядь группаясӧс новлӧдлан, ва вылын кутчысян правилӧясӧ.
Ме ачым видзӧда челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан кампания кежлӧ дасьтысьӧм бӧрся» — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Анапа карын Владимир Уйба ветлас «<rus>Черноморская зорька</rus>» санаторийӧ — Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринлӧн филиалӧ, кӧні нуӧдас челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан гожся кампания нуӧдӧм кежлӧ дасьлун серти сӧвещанньӧ.
Геленджик карса Кабардинка сиктын республикаса Юралысь тӧдмасяс, кутшӧм условиеяс лӧсьӧдӧма челядьлы «<rus>Приморский</rus>» лагерын да «Медвежонок» дзоньвидзалун бурмӧдан шӧринын.
Таысь кындзи, Анапаын Владимир Уйба аддзысьлас удж серти «Северное Сияние» санаторий» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Олег Кирейшинкӧд. Найӧ сёрнитасны дзоньвидзалун бурмӧдан кампания кежлӧ учреждениелӧн дасьлун йылысь.
Быд гожӧм Коми Республикаын дзоньвидзалунсӧ бурмӧдӧ школаӧ ветлан арлыда став челядьысь джынйыс.
2022 воӧ шойччыны да бурмӧдны дзоньвидзалунсӧ вермас 57 сюрс ныв-зон.
Таысь кындзи, гожӧмнас быд муниципалитетын котыртасны челядьлысь прӧст кад коллялӧмсӧ да найӧс уджӧдӧмсӧ, кӧсйӧны нуӧдны спортивнӧй, туристическӧй мероприятиеяс, экскурсияяс, волонтёр да ӧлӧдан удж, кытчӧ пырӧдчас 88 сюрс сайӧ ныв зон.
Саридз дорын таво вермасны шойччыны Комиысь 5111 челядь.
Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин котыртӧ Сьӧд саридз дорын шойччӧмсӧ 4105 челядьлы, на пиысь 2130 ныв-зон мунас Анапа карын «<rus>Черноморская зорька</rus>» лагерӧ, 575 ныв-зон — Геленджик районса Кабардинка сиктын «<rus>Приморский</rus>» лагерӧ да 1000 ныв-зон — «Медвежонок» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан шӧринӧ, 250 ныв-зон — Севастополь карса Любимовка посёлокын «Алькадар» лагерӧ, 150 ныв зон — «Смена», «Орлёнок» челядьлы ставрочмувывса шӧринъясӧ да «Артек» челядьлы войтыркостса шӧринӧ.
«Ухта» КК МЮ-са да «Усинск» КК МЮ-са кар артмӧдан предприятиеяс шойччӧдасны 1006 челядьӧс.
Сьӧд саридздорса лагеръясӧ челядьӧс нуӧдасны торъя составъясӧн.
Тайӧ кондиционеръяса да биотуалетъяса плацкартнӧй вагонъяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Дзоньталӧма ытваӧн жугӧдӧм «Керки-Том» автомашина туй участокысь недыр кад кежлӧ вӧчӧм ветлан туй @ новости @ https://rkomi.ru/news/2122 @ 2022-05-20 @}
Дзоньталӧма ытваӧн жугӧдӧм «Керки-Том» автомашина туй участокысь недыр кад кежлӧ вӧчӧм ветлан туй
Туйыс мунӧ Ухта, Сосногорск да Изьва районъяс пыр. Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба торйӧн видзӧдӧ на бӧрся.
Косму тӧлысь 20 лунӧ тувсовъя ытва вӧсна Кедвавом сиктсянь Керки станцияӧдз автомашина туй вылын, мый пырӧ «Ухта» кар кытшлӧн веськӧдлӧм улӧ, жугаліс туй мудӧдыс.
Кырӧминас недыр кад кежлӧ вӧлі вӧчӧма автотранспортлы ветлӧм вылӧ пос.
Но ода-кора тӧлысь 13 лунӧ ва содӧм вӧсна участоклӧн жугалӧмъяс содісны.
Ӧні тайӧ участок кузя ветлӧмсӧ бӧр лӧсьӧдӧма.
Пӧдраднӧй организация тыртіс кырӧминсӧ да вӧчис пуысь пос.
Медшӧр дзоньтасян уджъясыс заводитчисны нин.
Сьӧмсӧ та вылӧ вичмӧдӧма «Ухта» КК МЮ администрацияса резервнӧй фондысь.
Сідз жӧ недыр кад кежлӧ восьтӧма Том посёлоксянь Койю посёлокӧдз ветлан туй, мый пырӧ «Изьва» муниципальнӧй районӧ.
Тані тшӧтш кӧсйӧны нуӧдны дзоньтасян уджъяс.
Жугалӧм туйыслысь медся ыджыд юкӧнсӧ выльысь лӧсьӧдӧма.
«Ме аттьӧала пӧдрадчикӧс да Ухтаса администрацияӧс «Керки-Том» автомашина туй вылын ветлӧм-мунӧмсӧ лӧсьӧдӧм серти оперативнӧй да ӧтсӧгласа уджысь.
Туйыс йитӧ Ухта, Сосногорск да Изьва районъяс, сы вӧсна зэв колана, медым йитӧдыс эз орлы», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Фотоыс «Изьва» МР МЮ администрациялӧн
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Таво Анапаын «Черноморская зорька» лагерын шойччас Коми Республикаысь кык сюрсысь унджык челядь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2124 @ 2022-05-20 @}
Таво Анапаын «<rus>Черноморская зорька</rus>» лагерын шойччас Коми Республикаысь кык сюрсысь унджык челядь
Краснодар крайӧ ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан кампания кежлӧ дасьлунсӧ да нуӧдіс уджалан сӧвещанньӧӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти таво «<rus>Черноморская зорька</rus>» санаторий вежис котыртан-инӧда формасӧ да лоис Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринлӧн филиалӧн.
2022 вося косму тӧлысьын челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лагерлысь материально-техническӧй базасӧ бурмӧдӧм вылӧ сьӧмкудйысь вичмӧдісны 29 миллион шайт.
Гожӧм кежлӧ дасьтысян уджъяс помассьӧны, медводдза сменаыс локтас лӧддза-номъя тӧлысь 3 лунӧ.
Дзоньталӧма зданиеыслысь медицина блоксӧ да вӧчӧма ставсӧ медицина лицензия босьтӧм могысь.
Босьтӧма бур кывкӧртӧдъяс санитарнӧй нормаяслӧн корӧмъяслы да правилӧяслы лӧсялӧм серти, кодъяс колӧны челядьлысь шойччӧмсӧ да дзоньвидзалун бурмӧдӧмсӧ котыртӧм вылӧ.
Видлалӧма акваториялысь саридз пыдӧссӧ.
Помассьӧны пляж мутассӧ индӧм корӧмъяс серти лӧсьӧдан уджъяс.
Котыртӧма веськӧдлысь, медицина да могмӧдысь персонал медалӧм серти удж.
Эмбур комплекс да санаторийлысь мутассӧ видзӧдалӧм бӧрын Владимир Уйба тшӧктіс котыртны санаторно-курортнӧя бурдӧдӧм вылӧ лицензия босьтӧм серти удж да планируйтны биаруа блочно-модульнӧй ломтысянін кыпӧдӧм.
Таво «<rus>Черноморская зорька</rus>» лагер примитас Коми Республикаысь 2130 челядьӧс.
Кӧсйӧны котыртны кык смена челядьлы, кодъяс вермӧны локны сӧмын оланпас серти петкӧдлысьяскӧд.
Челядьлы да найӧс сопровождайтысьяслы путёвкасӧ да туйсӧ вештасны республиканскӧй сьӧмкудйысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн резервнӧй фондысь та вылӧ кӧсйӧны вичмӧдны 13 миллионысь унджык шайт.
Выль отсалан мераыс сетас позянлун шойччыны «Сьӧд саридзса кыаын» тайӧ категорияысь 100 челядьлы.
Лӧсялана тшӧктӧмлысь баласӧ ӧні сӧгласуйтӧны регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс.
Геленджик кар-курортса Кабардинка сиктын республикаса Юралысь тӧдмасис «<rus>Приморский</rus>» лагерын да «Медвежонок» дзоньвидзалун бурмӧдан шӧринын челядьлы лӧсьӧдӧм условиеясӧн, кӧні гожӧмнас тшӧтш шойччасны Коми Республикаса том олысьяс.
Сідз жӧ Владимир Уйба аддзысьліс Краснодар крайса курортъяс, туризм да олимпийскӧй наследие министрлысь могъяс недыр кадколастӧ олӧмӧ пӧртысь Мария Золотухинакӧд да Краснодар крайса челядьлы лагеръяслӧн да здравницаяслӧн ассоциацияӧн Веськӧдлысь Артём Гавриловкӧд.
Видлалӧма челядьӧс шойччӧдӧм серти ӧтувъя удж.
Торйӧн кӧ, позянлун кыскыны сьӧмкуд сьӧм «<rus>Черноморская Зорька</rus>» санаторийын ӧнія объектъяссӧ выльмӧдӧм да выль объектъяс кыпӧдӧм вылӧ федеральнӧй да регионса канму уджтасъяслысь позянлунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Владимир Уйба пасйис, мый Краснодар крайын Коми Республикаысь челядьлысь шойччӧмсӧ да дзоньвидзалун бурмӧдӧмсӧ колӧ тыр-бура котыртны, мукӧд регионлысь опытсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Сідзжӧ аддзысьлігӧн сёрнитісны дистанционнӧя велӧдан технологияяс пыртӧм йылысь, мый эськӧ сетіс позянлун Коми Республикаысь велӧдчысьяслы дырджык шойччыны курорт вылын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Мутасын ӧтйӧза асвеськӧдлӧмса лидеръяс да зільысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн шыӧдчӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2126 @ 2022-05-21 @}
Мутасын ӧтйӧза асвеськӧдлӧмса лидеръяс да зільысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн шыӧдчӧм
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Славяна гижӧд да культура лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2131 @ 2022-05-24 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Славяна гижӧд да культура лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Быд во ода-кора тӧлысь 24 лунӧ миян странаын пасйыссьӧ Славяна гижӧд да культура лун. Тайӧ лунӧ ми казьтылам Вежа Кириллӧс да Мефодийӧс.
Налӧн уджыс лыддьыссьӧ культура сӧвмӧмлы да славяна гижӧдлы подулӧн.
Пыді ловлунӧн тырӧм славяна культура уна во чӧж чужтӧ бурлысь да енногалунлысь подувсӧ.
Славяна гижӧд да культура лун — тайӧ миян странаын дзик ӧти вичкоа-канму гаж, коді казьтывлӧ славяна культуралӧн традицияяслысь вуджӧмсӧ.
Миян республикаын олӧ уна войтыр, на лыдын и славяна. А Коми войвылын олӧны чилимдінсаяс, кодъяс видзӧны важ роч культура да старообрядечьяслысь оланног.
Республикаса дона олысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс гажӧн!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс Ярославско-Костромскӧй епископ Викентийкӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/2135 @ 2022-05-25 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Ярославско-Костромскӧй епископ Викентийкӧд
Аддзысьлӧмыс вӧлі ода-кора тӧлысь 24 лунӧ, Славяна гижӧд да культура лунӧ. Сэні тшӧтш вӧліны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Галина Габушева да Роч Православнӧй старообрядческӧй Вичкоса православнӧй старообрядческӧй общиналӧн Киров карын Никольскӧй храмса дякӧн отеч Герман.
Сёрнитісны культура юкӧнын Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн да Роч Православнӧй старообрядческӧй Вичкоӧс петкӧдлысьяслӧн ӧтув уджалӧм йылысь.
Старообрядчествоыс Коми Республикаын заводитіс паськавны 17 нэм помланьын.
18 нэм шӧрын Чилим ю вылын вӧлі артмӧма Омелинскӧй скит, а старообрядчестволӧн шӧринӧн лоис Чилимдін сикт.
Сэні жӧ эм талун кежлӧ республикаын дзик ӧти Ӧти вераа православнӧй храм — вежа Микӧлалӧн приход.
Комияслӧн старообрядческӧй традицияясыс топыда йитчӧмаӧсь книжник протопоп Аввакумлӧн (Петровлӧн) уджкӧд.
Коми Республикаын старообрядечьяслысь гижӧдъяссӧ 40 воысь унджык видлалӧны Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетса филологъяс.
Велӧдчанінас восьтӧма Гежӧда паныдасьлысь небӧгъяс да рукописьяс туялан шӧрин, уджалӧ «Роч Войвывлысь духовнӧй культура филологическӧя туялӧмъяс» наука туялан лаборатория.
Учёнӧйяс туялӧны небӧгъяс, фольклор да сёрнисикасъяс.
Ода-кора тӧлысь 24 лунӧ Коми Республикаса Национальнӧй библиотекаын воссис Киров карын Старообрядческӧй общинаса важ небӧгъяслӧн выставка.
Выставкаса гӧсьтъяс вермасны тӧдмасьны 16–20 нэмъясся вичкоса сьылан небӧгъясӧн.
Торйӧн колӧ пасйыштны «Октай» медводдза небӧг йылысь, кодӧс печатайтӧма 1594 воын патриарх Иов дырйи.
«Ми дасьӧсь вӧзйыны и мукӧд проект, збыльмӧдны найӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн.
Кӧть эськӧ ӧтчыд вонас талунъя кодь гажъяс вылӧ.
Шуам, миян эмӧсь Вежа Петыркарын, Нижний Новгородын, Мӧскуаын зэв шензьӧдана сьылан хоръяс.
Вӧлі эськӧ бур республикаса олысьяслы кывзыны налысь сьылӧмсӧ», — шуис Владыка Викентий.
«Ми кӧсйим петкӧдлыны неыджыд фотовыставка.
Позис эськӧ петкӧдлыны 17 да 18 нэмъясся небӧгъяс, рукописьяс.
Миян да орчча общинаӧн чукӧртӧма зэв уна небӧг.
Ми сёрнитім татчӧс университеткӧд, налӧн тшӧтш эм небӧг чукӧр.
Позьӧ эськӧ вӧлі нуӧдны ӧтувъя выставка», — вӧзйис отеч Герман.
«Ме став сьӧлӧмсянь аттьӧала Тіянӧс, Владыка, миян выльмӧдӧм, ӧнія Национальнӧй библиотекаын Киров карса Старообрядческӧй общиналӧн донъявны позьтӧм небӧгъяскӧд тӧдмасьны сетӧм позянлунысь.
Ӧткымын районын и, медводз, улі Печораын, тшӧтш видзсисны старообрядческӧй небӧгъяс.
Коми Республикаын кужӧны тӧждысьӧмӧн видзны да вуджӧдны чукӧрмӧм тӧдӧмлунъяссӧ быдмысь войтырлы.
Миян мулӧн эмӧсь уна сикас войтырлӧн традицияяс да озыр история.
Тані став йӧзыс олӧны зыксьытӧг, радейтӧмӧн да ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧн.
И ми пыр радӧсь гӧсьтъяслы.
Аттьӧ Тіянлы, мый волінныд миян муӧ», — аттьӧаліс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса предпринимательство лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2138 @ 2022-05-26 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса предпринимательство лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана асшӧр уджалысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Рочмуса предпринимательство лунӧн!
Тайӧ бизнес кутысьяслӧн, топ-менеджеръяслӧн, веськӧдлысьяслӧн, асшӧр уджалысьяслӧн да ас вылӧ уджалысьяслӧн гаж.
Коми Республикаын ичӧт да шӧр предпринимательство юкӧнын уджалӧ 100-ысь унджык морт.
Талун сьӧкыд сувтӧдны син водзӧ сэтшӧм нырвизьяс, кыдзи стрӧитчӧм, видз-му овмӧс, вузасьӧм да йӧзӧс ӧтув вердӧм, услугаяс юкӧн да автомашинаӧн нуӧм-вайӧм, ичӧт да шӧр бизнес предприятиеястӧг.
Бӧръя кык воыс вӧліны сьӧкыдӧсь предпринимательство историяын, но тіян ыджыд бур вӧчӧм сыын, мый, сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, ті верминныд видзны уджнытӧ да уджаланінъястӧ.
Аттьӧала тіянӧс республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтувъя бур уджысь, колана юалӧмъяс решитігӧн отсӧгысь да топыд йитӧдъяс кутӧмысь.
Тайӧ ӧтувъя уджыс отсалӧ тӧдмавны экономика сӧвмӧдан выль нырвизьяс да паськӧдны отсӧг сетан мераяс.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы асланыд вынъяслы эскӧм, водзмӧстчӧм, уджын вермӧмъяс, ён репутация да зумыд бизнес!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика босьтас нӧшта ӧти инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредит @ новости @ https://rkomi.ru/news/2139 @ 2022-05-26 @}
Коми Республика босьтас нӧшта ӧти инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредит
Федеральнӧй Веськӧдлан котырлӧн вице-премьер Марат Хуснуллин ошкис Коми Республикалысь регионса Юралысь Владимир Уйбаӧн сетӧм заявкасӧ.
Заявкасӧ вӧлі видлалӧма талун, ода-кора тӧлысь 26 лунӧ, Рочму Федерацияын регионъяс сӧвмӧдӧм серти Веськӧдлан котырлӧн комиссияса Президиумлӧн (штаблӧн) заседание дырйи.
Инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитлӧн (ИСК) ыдждаыс — 939,2 млн шайт.
Сетан кадколастыс — 2024–2025 вояс.
Тайӧ сьӧмыс мунас кык инфраструктура проект олӧмӧ пӧртӧм вылӧ.
Медводдза проект — «Транспортнӧй да инженернӧй инфраструктура объектъяс стрӧитӧм да выльмӧдӧм сыкӧд йитчӧм «Сыктывкарса Вылыс Чов микрорайонын 550 гырысь скӧт юр вылӧ скӧт видзан ферма стрӧитӧм» инвестиция проект могмӧдӧм могысь».
Ӧтувъя сьӧмыс — 1,5 млрд шайтысь унджык, сы лыдын 330 млн шайт — коран ИСК ыдждаыс 2024 во вылӧ.
«Санкцияяс да импорт вежӧм серти нуӧдӧм уджъяс дырйи колӧ сетны отсӧг татчӧс видз-му овмӧс тӧвар вӧчысьяслы, отсавны пӧртны олӧмӧ республикаын выль инвестиция проектъяс. Тайӧ колӧ сы могысь, медым республика ачыс вермис могмӧдны асьсӧ медколанаторъясӧн.
Тайӧ проектсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс отсалас ёнмӧдны Коми Республикаын сёян-юан безопасносьтсӧ, а сідзжӧ лӧсьӧдны 195 уджалан места», — шуис Владимир Уйба.
Проект серти кӧсйӧны кыпӧдны скӧт видзан 4 объект да яй переработайтан цех.
ИСК сьӧмсӧ веськӧдасны транспортнӧй да инженернӧй инфраструктура лӧсьӧдӧм вылӧ — скӧт видзан ферма дорӧдз поска кык вуджанін выльмӧдӧмӧн автомашина туй стрӧитӧм вылӧ, би сетан линияяс стрӧитӧм, ваӧн могмӧдӧм да ва нуӧдӧм, объект дорӧ биарупровод стрӧитӧм вылӧ.
Мӧд проект — «Транспортнӧй инфраструктура объектъяс стрӧитӧм, выльмӧдӧм да капитальнӧя дзоньталӧм сыкӧд йитчӧм «Сыктывкар бердын туристско-рекреационнӧй комплекс стрӧитӧм» инвестиция проект могмӧдӧм могысь».
Ӧтувъя сьӧмыс — 1 млрд 629 млн шайтысь унджык, на пиысь 609,22 млн шайт — коран ИСК ыдждаыс 2024–2025 вояс вылӧ.
«Туристическӧй комплекс стрӧитӧм вылӧ бӧрйӧма площадка, кӧні эм ю, му участокыс сулалӧ ва транспорт дорын.
Площадкаыс сулалӧ бур местаын и экология боксянь — Сыктыв ю вадорын, промышленнӧй предприятиеяслӧн лёк шыбласъясысь ылын.
Проектсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс сетас позянлун лӧсьӧдны республикаын йӧзлы бура шойччӧм да уджалӧм вылӧ ӧнія туристско-рекреационнӧй комплекс.
Лоӧ лӧсьӧдӧма 151 уджалан места», — висьталіс Коми Республикаса Юралысь.
Проект серти кӧсйӧны кыпӧдны туй морт керка комплекс, спорт инфраструктура, челядьлы площадка.
Владимир Уйба аттьӧаліс Марат Хуснуллинӧс да Рочмуса стрӧитчан министерствоӧс 2,45 млрд шайт мындаын водзвыв сетӧм инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредитысь.
Тайӧ сьӧмсӧ веськӧдасны кык проект вылӧ, кодъяс пӧртсьӧны нин олӧмӧ Коми Республикаын:
• «Социальнӧй (825 велӧдчысь вылӧ школа), туй да инженернӧй инфраструктура лӧсьӧдӧм сыкӧд йитчӧм «Социальнӧй инфраструктура объектъяса олан квартал (микрорайон) стрӧитӧм» инвестиция проект могмӧдӧм могысь»;
• «Автомашинаӧн ветлан туйяс выльмӧдӧм да капитальнӧя дзоньталӧм сыкӧд йитчӧм «Фанера плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм V–260 сюрс м3 вонас дась продукция» инвестиция проект могмӧдӧм могысь».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Сыктывкарса уна челядя семьялы «Бать-мам слава» орден @ новости @ https://rkomi.ru/news/2142 @ 2022-05-26 @}
Владимир Уйба сетіс Сыктывкарса уна челядя семьялы «Бать-мам слава» орден
Рочму Федерацияса канму награда сетӧма Владимир Васильевич да Любовь Васильевна Кулёминъяслы, кодъяс быдтӧны 13 челядьӧс.
«Семья быд кадӧ вӧлі йӧзкотырлӧн да канмулӧн подулӧн.
Семья да Чужан му — меддонатор, — висьталіс Владимир Уйба.
— Кӧсъя шуны тіянлы, Владимир Васильевич, Любовь Васильевна, мый ме зэв ёна пыдди пукта тіянӧс, ті пуктінныд уна вын челядьӧс быдтӧмӧ.
Талун тіянлысь заслугаяснытӧ пасйисны Рочму Федерация тшупӧдын.
«Бать-мам слава» орден — тайӧ, дерт, став семьяныдлӧн заслуга.
Чолӧмала тіянӧс тайӧ канму наградаӧн да сиа, медым тіян да челядьныдлӧн керкаясын пыр радейтісны, гӧгӧрвоисны да пыдди пуктісны ӧта-мӧдӧс.
А томуловлы сиа бать-мамныд моз радейтны челядьӧс.
Ӧд челядь да рӧд водзӧ нуӧдӧм — олӧмын медшӧрыс.
Но нӧшта колӧ, медым челядьыс вӧліны шудаӧсь да рӧдыс вӧлі шуда».
«Кӧсъя аттьӧавны Владимир Викторовичӧс.
Тіян локтӧм бӧрын республикаын уна челядя семьяяслы лоис ёна бурджык.
Талунъя лун — татшӧм вежсьӧмъяслӧн примеръясысь ӧти.
Дерт, корсюрӧ миянлы вӧлі сьӧкыд.
Но ми велӧдам челядьӧс бурӧ.
Миянлы челядь — тайӧ ыджыд шуд.
Челядьлы асьнысӧ олӧмын аддзыны отсалӧм кындзи колӧ велӧдны найӧс вӧчны бурӧс мукӧдлы.
Ме аттьӧала республикаса Юралысьӧс миянлы сьӧлӧмсянь отсалӧмысь», — аттьӧаліс Владимир Кулёмин.
Любовь Васильевна да Владимир Васильевич Кулёминъяс быдтӧны 13 челядьӧс.
Гырысьджык челядьлы — 31 арӧс, медічӧтлы — 9 арӧс.
Владимир Кулёмин матӧ 40 во уджаліс железобетоннӧй вӧчасъяслӧн заводын электроучастокса слесарӧн.
Сылӧн гӧтырыс быдтӧ челядьӧс, серӧдӧ-мичмӧдӧ, быдтӧ рӧсада.
Гырысьджык челядьыс велӧдчисны, лӧсьӧдісны семьяяс.
Ичӧтджыкъяс — велӧдчӧны, отсасьӧны бать-мамлы гортын.
Кулёминъяс быдтӧны шань да авъя челядьӧс.
Велӧдчанінъяссянь найӧ эз нин ӧтчыдысь босьтлыны аттьӧалана письмӧяс.
Тайӧ зэв рам да бур семья.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс наградаяс Росгвардияса уджалысьяслы — Украинаын торъя военнӧй операцияӧ пырӧдчысьяслы @ новости @ https://rkomi.ru/news/2143 @ 2022-05-27 @}
Владимир Уйба сетіс наградаяс Росгвардияса уджалысьяслы — Украинаын торъя военнӧй операцияӧ пырӧдчысьяслы
Коми Республикаса Юралысь ветліс Коми Республикаын Росгвардияӧн Веськӧдланінлӧн торъя юкӧдулын уджалысьяс дорӧ, кодъяс бурдӧдчӧны гортаныс.
Торъя операцияӧ пырӧдчысьяс пасйисны, мый найӧ бура асьнысӧ кылӧны, бурдӧдчӧны, а сідзжӧ аттьӧалісны врачьясӧс уджсӧ бура тӧдӧмысь да уджъёртъяснысӧ бурдӧдчан кадӧ отсалӧмысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс росгвардеечьясӧс повтӧмлунысь, торъя военнӧй операция дырйи пуктӧм могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь, а сідзжӧ сиис ӧдйӧджык бурдӧдчыны.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2144 @ 2022-05-27 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетӧма канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ода-кора тӧлысь 26 лунся 53 №-а Индӧд
1. Театральнӧй искусство сӧвмӧдӧмӧ да видзӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна во зіля уджалӧмысь «Коми Республикаса нимйӧза артист» Коми Республикаса почёт ним сетны:
• Зоя Николаевна Осиповалы — «Коми Республикаса вужвойтырлӧн шылада-драмаа театр» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын артист-вокалистлы (солистлы), сценаса нуӧдысь мастерлы, Сыктывкар;
• Мария Андреевна Чукаревалы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму драма театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын драма артистлы, сценаса нуӧдысь мастерлы, Сыктывкар.
2. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
• Александра Васильевна Бушуевалы — «Комиинформ» Коми Республикаса асшӧрлуна учреждениеӧн юрнуӧдысьлы, Сыктывкар;
• Ирина Анатольевна Елиналы — «Луздорын овмӧдчӧминкостса шӧр библиотечнӧй система» муниципальнӧй культура учреждениелӧн В. В. Юхнин нима овмӧдчӧминкостса шӧр библиотекалӧн могмӧдан юкӧнын нуӧдысь библиотекарлы;
• Ольга Владимировна Ермаковалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтын радиоэкология юкӧнса быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн радиоэкология группаса вылыс тшупӧда наука туялысьлы, Сыктывкар;
• Владимир Сергеевич Лавриненковлы — «Стройпутьмонтаж» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Сыктывкар;
• Владимир Викторович Мальцевлы — Коми Республикаса канму да муниципальнӧй службаын ветеранлы, Сыктывкар;
• Татьяна Николаевна Осиповалы — «Леткаын овмӧдчӧминкостса клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеын балетмейстерлы, Луздор район;
• Ольга Николаевна Полугрудовалы — Коми Республикаса канму службаын ветеранлы, Сыктывкар;
• Геннадий Иванович Поповлы — «Коми войтыр» коми войтырлӧн дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмӧ пырысьлы, Кӧрткерӧс район;
• Марина Геннадьевна Сивковалы — «Экологияӧ велӧдан республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса содтӧд тӧдӧмлун сетан канму учреждениеса директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
• Татьяна Александровна Сметаниналы — «Емдін» муниципальнӧй районса администрацияын финансӧвӧй да бухгалтерскӧй учётӧн веськӧдланінса начальникалы;
• Ирина Ивановна Чувьюровалы — «Сыктывдінса районнӧй Культура керка» муниципальнӧй асшӧрлуна культура учреждениелӧн филиал Сёська сиктса культура керкаын художествоа юрнуӧдысьлы;
• Наталья Александровна Шлыковалы — «Вперед» газет редакция» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеса юрнуӧдысьлы — шӧр редакторлы, Емдін район.
3. Коми Республикалӧн бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
• Марина Алексеевна Анкудиновалы — «В. Т. Чисталёв нима Коми республиканскӧй культура колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын директорлы, Сыктывкар;
• Валерий Павлович Гребневлы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Экономика да веськӧдлӧм» кафедраса шӧр преподавательлы;
• Александр Павлович Дмитруклы — Промышленносьтын да стрӧитчӧмын мусир, биару юкӧнъясса уджалысьяслӧн ставрочмувывса профессиональнӧй союзлӧн «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырса «Яреганефть» мусир шахтаса производство предприятиелӧн первичнӧй профсоюз организацияса профсоюз организацияӧн веськӧдлысьлы, Ухта кар;
• Светлана Александровна Дроздовалы — «Коми Республикаса автомашина туйясӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын автомашина туйясӧн вӧдитчан юкӧнӧн заведуйтысьӧс вежысьлы, Сыктывкар;
• Валентина Александровна Зайцевалы — «Сыктывкарса челядьлы шылада-хора школа» содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй асшӧрлуна учреждениеын домра класс серти преподавательлы;
• Лариса Николаевна Ивановалы — «Усинскса шӧр библиотечнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениелӧн Челядьлы шӧр библиотекаын медшӧр библиотекарлы;
• Светлана Владимировна Игнатовалы — «Емдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн олысьясӧс социальнӧя могмӧдан мутас шӧринын тыр арлыдтӧмаясӧс социальнӧя реабилитируйтан юкӧнса воспитательлы;
• Людмила Александровна Игутовалы — «Коми Республикаса национальнӧй библиотека» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн комплектуйтан да обработайтан юкӧнын 1 категорияа библиотекарлы, Сыктывкар;
• Татьяна Николаевна Изъюровалы — «Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялысь удж могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын котыртӧм да документация боксянь могмӧдан юкӧнӧн заведуйтысьлы;
• Светлана Ивановна Клещенколы — «Коми Республикаса национальнӧй библиотека» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын библиография юкӧнса медшӧр библиографлы, Сыктывкар;
• Анна Александровна Кобриналы — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерстволӧн канму дӧзьӧрӧн веськӧдланінын гӧгӧртас видзӧм серти Сыктыв районын юкӧнса начальниклы;
• Марина Эдуардовна Крамаренколы — «Республиканскӧй врачебно-физкультурнӧй диспансер» канму учреждениелӧн бурдӧдан физкультура да медицинскӧя реабилитируйтан отделениеса медицина сестралы, Сыктывкар;
• Александра Алексеевна Кырнышевалы — «Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрациялысь удж могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениелӧн Усинск карын Коми Республикаса Юралысьлӧн ӧтйӧза примитанінлӧн службаӧн заведуйтысьлы;
• Николай Васильевич Лубнинлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Чилимдінса филиалын котельнӧй овмӧсса мастерлы;
• Елена Васильевна Лютоевалы — «<rus>Вперед</rus>» газет редакция» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын юралысь бухгалтерлы, Емдін район;
• Любовь Семеновна Низовцевалы — «Эжваса республиканскӧй интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын юралысь бухгалтерлы, Сыктывкар;
• Василий Михайлович Овсянниковлы — «Коми республиканскӧй психиатрическӧй больнича» канму учреждениеын 2 №-а отделениеӧн заведуйтысьлы — врач-психиатрлы, Сыктывкар;
• Наталия Феликсовна Пестовалы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) велӧдан да методика юкӧнса — велӧдӧмӧн да методикаӧн веськӧдланінса нуӧдысь специалистлы;
• Павел Леонидович Поликарповлы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын федеральнӧй органъяскӧд ӧтув уджалӧм серти юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
• Александр Иванович Помалейколы — асшӧр уджалысьлы, Улыс Одес кар кодь посёлок, Сосногорск кар;
• Станислав Германович Поповлы — Племеннӧй удж серти «Коми» республиканскӧй канму ӧтувъя видз-му овмӧс предприятиеын скӧт бӧрся видзӧдысьлы, Сыктывкар;
• Геннадий Григорьевич Романовлы — «С. М. Киров нима Вежа Петыркарса лесотехническӧй канму университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениелӧн Сыктывкарса вӧр институтын (филиалын) «Ландшафтнӧй архитектура, стрӧитчӧм да му юклӧм» кафедраӧн заведуйтысьлы;
• Елена Викторовна Шмытовалы — «Йӧзкост творчество сӧвмӧдан да тӧдӧмлун кыпӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын велӧдчан процесс котыртан юкӧнса нуӧдысь методистлы, Сыктывкар;
• Татьяна Павловна Шубиналы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса Федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениелӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Биология институтын учёнӧй секретарлы, Сыктывкар;
• Галина Анатольевна Щербаковалы — Коми Республикаса «Сыктывдін» муниципальнӧй районлӧн администрацияын сьӧм овмӧсӧн веськӧдланінса начальниклы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын чиніс оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын технологическӧй тырмытӧмторъяслӧн лыдыс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2145 @ 2022-05-27 @}
Комиын чиніс оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын технологическӧй тырмытӧмторъяслӧн лыдыс
Ода-кора тӧлысь 25 лунӧ республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс регионса Веськӧдлан Котырлысь заседание.
Вӧчӧма кывкӧртӧдъяс 2021–2022 воясся ломтысян кадколаст серти, кывзӧма выль ломтысян кадколаст кежлӧ дасьтысьӧм йылысь юӧр.
«Дзоньтасян уджъяс понда таво оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын торксьӧмыс вӧлі этшаджык.
Но электричествоӧн могмӧдӧмын технологическӧй тырмытӧмторъяслӧн лыдыс содіс.
Тайӧ торъя сёрни и колӧ ӧні, гожӧмнас, кор эм позянлун матыстчыны став электричество вез дорӧдз, видлавны да вӧчны кывкӧртӧдъяс.
Кӧні колӧ, вежлавны би проводъяссӧ, колӧ кӧ содтӧд сьӧм — инвестируйтны.
Оз ковны аварияяс, найӧс колӧ бырӧдны ӧлӧдан методӧн», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
2021 вося кӧч тӧлысь 1 лунсянь 2022 вося ода-кора тӧлысь 10 лунӧдз кадколастӧ коммунальнӧй инфраструктураса системаяслӧн уджын лоис 749 технологическӧй торксьӧм да тырмытӧмтор.
Тайӧ 15 % вылӧ этшаджык колян во серти.
Чинісны торксьӧмъяс оланін да коммунальнӧй овмӧсса став юкӧнын, но электричествоӧн могмӧдӧмын торксьӧмъяслӧн лыдыс содіс 44 % вылӧ.
«Россетьяс Рытыв-Войвыв» публичнӧй акционер котырса филиаллӧн мыччӧдъяс серти, унджыкысьсӧ би кусӧдӧмлӧн помкаыс — поводдя вежласьӧм вӧсна экстремальнӧй нагрузкаяс.
Таво электричество везъяс дзоньталӧм вылӧ компания сетас 350 млн шайт.
Медым эз вӧвны технологическӧй тырмытӧмторъяс, колӧ вӧдитчыны ӧнія кадся технологияясӧн.
Республикаын лӧсьӧдӧма лӧсялана регионса уджтас, мый отсалас чинтыны би кусӧдӧмлысь лыдсӧ да выльмӧдны регионлысь электричество везъяс.
Ухтаын, Вӧркутаын да Кулӧмдін районын став нырвизь серти тырмытӧмторъяслӧн лыдыс чиніс, а Печораын, Кӧрткерӧс да Мылдін районъясын — содіс.
Электричествоӧн могмӧдӧмын торксьӧмъясыс друг содісны Удора, Сыктывдін, Сыктыв, Емдін, Луздор да Койгорт районъясын.
Оланін да коммунальнӧй услугаясысь потребительяслӧн ыджыд уджйӧз понда ресурс видзан организацияяслӧн оз тырмы оборотнӧй сьӧмыс да та вӧсна ньӧжмӧ налӧн инвестиция уджыс. Тайӧ лёка тӧдчӧ отсӧг сетӧм вылӧ.
Оланін да коммунальнӧй овмӧс предприятиеяс водзын потребительяслӧн ӧтувъя уджйӧзыс — 8 миллиард шайтысь унджык, на пиысь джынйыс — олысьяслӧн уджйӧз, кольӧм сьӧмыс — быдсяма эмбур сикаса, на пиысь и сьӧмкуд, организацияяслӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр колис субсидияяссӧ, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма ресурсъяс видзан организацияяс водзын коммунальнӧй услугаясысь да ӧнія мынтӧмъяс вештӧм вылӧ муниципальнӧй учреждениеяслысь нюжӧдӧм дебиторскӧй уджйӧз чинтӧм вылӧ.
Республикалӧн сьӧмкудйын та вылӧ урчитӧма 862,9 млн шайт.
Ода-кора тӧлысь заводитчигкежлӧ вуджӧдӧма 40 прӧчентысь унджык субсидия.
Оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын предприятиеяслысь зумыд удж могмӧдӧм вылӧ 2022 воын республиканскӧй сьӧмкудйын арталӧма ресурсъясӧн могмӧдысь организацияяслысь воштӧм сьӧм вештӧм вылӧ субсидияяс 4,8 млрд шайт мындаын, а сідзжӧ босьттӧм сьӧм, мый артмӧ чорыд ломтас вылӧ донъяс канмусянь ладмӧдӧм вӧсна, вештӧм вылӧ субвенцияяс 189,1 млн шайт мындаын.
«Шоныд сетан Коми компания» (ШСКК) акционер котырлӧн юӧр серти, котельнӧйяссӧ могмӧдӧны ломтасӧн дугдывтӧг, график кузя.
Чорыд да кизьӧр ломтас тырмытӧмлуныс эз вӧв, но 2021–2022 воясся ломтысян кадколаст заводитчигӧн тӧдчымӧн содіс сылӧн доныс.
Шуам, ШСКК юӧр серти, мазут донсяліс 10 % вылӧ, из шом — 90 % вылӧ.
2022–2023 воясся ломтысян кадколаст заводитчигкежлӧ кампания кӧсйӧ вежны 20 км кузьта важ везъяс, 5 котёл, вӧчны 5 блочно-модульнӧй котельнӧй, стрӧитны да выльмӧдны везъяслысь 13 объект, лӧсьӧдны 14 ва весаланін.
Владимир Уйба шуис вуджӧдны котельнӧйяссӧ биотопливо вылӧ — брикетъяс да пеллетъяс вылӧ.
«Миян мог — вуджны пытшкӧсса корпоративнӧй прӧдукт вылӧ да кольны сьӧмсӧ республикаӧ.
Ӧні тайӧ могыс лоис вывті ёсьӧн, — тӧдчӧдіс регионса Юралысь.
— Из шом да мазут вайӧмлӧн доныс содіс, да тайӧ ломтасыс миянлы лоас донаджыкӧн.
Кор ми ньӧбам котельнӧйяслы мазут, ми сетам маржасӧ мӧд регионлы, а кор ньӧбам брикетъяс — отсалам ас предприятиеяслы, видзам уджалан местаяс.
Таысь кындзи, республикалӧн сьӧмкудйын урчитӧма 30 миллион шайт брикетъяс да пеллетъяс вӧчӧмсӧ субсидируйтӧм вылӧ.
Республикаса Веськӧдлан котырлы шуӧма лӧсьӧдны тайӧ биотопливосӧ вӧчан да ваян механизм, тарификация система, котыртны видзӧмсӧ — став технологическӧй процессӧ.
Тайӧс колӧ вӧчны выль ломтысян кадколаст заводитчытӧдз».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс Рочмуын том войтырлӧн XXІ Дельфийскӧй ворсӧмъясӧ пырӧдчысьяскӧд да найӧс туйдӧдысь-велӧдысьяскӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/2146 @ 2022-05-27 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Рочмуын том войтырлӧн XXІ Дельфийскӧй ворсӧмъясӧ пырӧдчысьяскӧд да найӧс туйдӧдысь-велӧдысьяскӧд
Красноярскын страналӧн 79 регионысь том йӧз косму тӧлысь 22–27 лунъясӧ ордйысисны художествоа, уджсикас, научно-техническӧй творчество серти 34 дисциплина кузя. Тайӧ дисциплинаясыс отсалӧны сӧвмӧдны креативнӧй индустрияяс, аддзыны енбиа том войтырӧс да шоча паныдасьлысь специалистъясӧс.
Коми Республикаысь петкӧдчис 9 морт.
Вӧркутаса художествоа школаысь велӧдчысь Юлия Евреева «Серпасасян искусство» нимпасын босьтіс зарни медаль.
А Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетысь велӧдчысь Александр Конаковӧс пасйисны «Ас пас видзӧм» нимпасын торъя дипломӧн.
«Ті бура петкӧдлінныд республиканымӧс да ассьыныд енбинытӧ.
Тіянӧн нимкодясьӧны бать-мамныд, туйдӧдысь-велӧдысьясныд да ми, — шыӧдчис участвуйтысьяс дорӧ Владимир Уйба.
— Олӧмын татшӧм водзмӧстчӧмыс тіянлы зэв колана.
Олӧмын тшӧкыда овлӧ сідз, мый сьӧкыдлун вылӧ видзӧдтӧг, колӧ петкӧдлыны став бурсӧ, мый тэ верман.
Энӧй сувтӧй та вылын!
Ыджыд аттьӧ туйдӧдысь-велӧдысьяслы, кодъяс пуктӧны выннысӧ асланыс уджӧ, сьӧлӧмсяньныс зільӧны отсавны енбиа том йӧзлы».
Кыпыд церемония бӧрын Владимир Уйба Войтыркостса Дельфийскӧй комитетса директор, ЮНЕСКО-лӧн могъяс серти Рочму Федерацияса Комиссияӧ пырысь Владимир Понявинкӧд ӧтув нуӧдіс Коми Республикаын Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс котыртӧм могысь удж серти сӧвещанньӧ.
Ворсӧмыс лоас 2022 вося вӧльгым тӧлысьын.
«Миянлы зэв нимкодь нуӧдны регионын татшӧм тшупӧда ордйысьӧмъяссӧ.
Республикаӧс петкӧдлысьяс тӧдмасисны Красноярскын Дельфийскӧй ворсӧмъяс нуӧдан опытӧн.
Сійӧ мероприятиелӧн ыдждаыс да бур тшупӧдыс, кор миянлы сетісны Дельфийскӧй ворсӧмъяслысь флагсӧ, шензьӧдӧны.
Ми вӧчам ставсӧ, медым Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясыс колины бура, кыпыда, мед колис вежӧрас и участвуйтысьяслы, и гажвывса гӧсьтъяслы», — юӧртіс регионса Юралысь.
«Республикаын медводдза котыртан этапыс помасис, кырымалӧма ворсӧмъяс кежлӧ дасьтысян план, котыртӧма Коми Республикаса власьт органъяслысь, Войтырсикас Дельфийскӧй сӧветса да Войтыркостса Дельфийскӧй комитетса уджалысьяслысь ӧтув уджаланногсӧ.
Индӧма дас нимпас.
Эска, ӧтув ми вермам бура нуӧдны тайӧ мероприятиесӧ Арктикаса регионын», — тӧдчӧдіс Владимир Понявин.
Медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясӧ вермӧны пырӧдчыны 10 арӧссянь 25 арӧсӧдз.
Рочму Федерацияса субъектъясын да мукӧд странаын лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунсянь кык тӧлысь чӧж позьӧ сетны заявка.
Медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяслӧн регионса штабӧн веськӧдлысьӧн индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёваӧс.
Войтыркостса Дельфийскӧй комитетӧн примитӧма помшуӧм, мый ордйысьӧмъясын Рочмуса да мукӧд странаса сборнӧйяс кындзи торйӧн петкӧдчас Коми Республикаысь сборнӧй.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Пограничник лунӧн Коми Республикаса Юралысьлӧн чолӧмалӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2149 @ 2022-05-28 @}
Пограничник лунӧн Коми Республикаса Юралысьлӧн чолӧмалӧм
«Пограничнӧй войскаясса пыдди пуктана ветеранъяс да военнослужащӧйяс!
Чолӧмала тіянӧс Пограничник лунӧн!
Пограничнӧй войскаяс сюрсысь унджык во дорйӧны Чужан мунымлысь мудоръяссӧ, видзӧны сылысь чӧвлунсӧ да мездлунсӧ.
Важдырся Русьын найӧ видзисны муяссӧ кочевникъяслӧн уськӧдчӧмысь, Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ медводдзаясӧн примитісны ас выланыс фашистскӧй войскаяслысь уськӧдчӧмсӧ.
Важ кадсянь дорйыны Чужан мулысь суйӧрсӧ мунлісны медбуръяс.
Айму радейтӧм, повтӧмлун, кывкутӧмӧн уджалӧм, смеллун да йӧз вӧсна тӧждысьӧм — тайӧ качествоясыс пыр торйӧдісны найӧс, кодъяс видзӧны канму суйӧр.
Талун «турунвиж фуражкаяс» водзӧ нуӧдӧны тайӧ бур традицияяссӧ — колана ногӧн да повтӧма видзӧны Рочмулысь мувывса, саридзса да сынӧдса суйӧръяс.
Пограничнӧй службаса пыдди пуктана военнослужащӧйяс да ветеранъяс!
Аттьӧала тіянӧс кывкутӧмысь, быдмысь войтырӧс Чужан му радейтны велӧдӧмын отсалӧмысь.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы службаын, став бур босьтчӧмъясын, олӧмас асьтӧ аддзӧмын вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун да шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса канму кывъяс йылысь Оланпаслы 30 во @ новости @ https://rkomi.ru/news/2150 @ 2022-05-28 @}
Коми Республикаса канму кывъяс йылысь Оланпаслы 30 во
Комын во сайын 1992 вося ода-кора тӧлысь 28 лунӧ Коми Республикаса Медвылыс Сӧветлӧн Шуӧм серти вӧлі примитӧма «Коми Республикаса канму кывъяс йылысь» Оланпас.
Оланпас вынсьӧдӧмыс лои тӧдчана лоӧмторйӧн да сетіс позянлун республикалы лоны медводдзаяс лыдын войтырлысь кыв сӧвмӧдӧмын да видзӧмын.
Колян нэмся 90-ӧд вояс пансигӧн, сійӧ сьӧкыд вуж выйӧн вежсян кадӧ, водзмӧстчисны да вӧзйисны оланпас коми войтырлӧн ӧтмунӧмса активистъяс Г. А. Юшков, В. И. Осипов, В. В. Тимин, В. П. Марков, А. А. Попов, Е. А. Цыпанов, Э. А. Савельева, А. К. Конюхов да уна мукӧд.
Коми Республикаын кыв юкӧнын нуӧдсьӧ ыджыд удж.
Пӧртӧма олӧмӧ «Коми Республикаса канму кывъяс сӧвмӧдӧм да видзӧм» дыр кадся республиканскӧй торъя мога квайт уджтас.
Ӧні канму кыв политика збыльмӧдан, канму кывъясӧн вӧдитчан, республикаса олысьяслӧн кывъяслысь баланс видзан подувнас лоӧ «Коми Республикаса канму кывъяс сӧвмӧдӧм да видзӧм» регионса уджтас (2019–2023 вояс)».
«Тайӧ лунӧ ме аттьӧала найӧс, кодъяс Коми Республикаын отсалісны лӧсьӧдны да пӧртны олӧмӧ кывъяслысь Оланпас.
Оланпас отсӧгӧн лои лӧсьӧдӧма олан пунктъяслысь да уличаяслысь нимъяссӧ комиӧн да рочӧн гижан уджсӧ.
Коми кыв сӧвмӧ велӧдӧмын, культураын, наукаын да йӧзӧс юӧртан средствоясын.
Сідзжӧ пасъя, мый республика кыв политикаын збыльмӧдігӧн пыр кутчысьӧ ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧ, уджалӧ сы могысь, медым сӧвмис став войтырыс, культураыс, кывйыс да олӧм вылӧ видзӧдласыс», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын вӧлі велӧдчысьяслӧн тувсовъя бал @ новости @ https://rkomi.ru/news/2154 @ 2022-05-31 @}
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын вӧлі велӧдчысьяслӧн тувсовъя бал
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияса ыджыд залын вӧлі Сыктывкарса роч классическӧй школалӧн медводдза бал.
Мероприятие вылӧ вӧлі корӧма Вознесенньӧ нима вичко бердын православнӧй гимназияса том велӧдчысьясӧс да налысь бать-мам.
Гимназистъяс лыддисны роч поэтъяслысь кывбуръяс, ворсісны классическӧй произведениеяс, да, кыдз и быд бал вылын, йӧктісны полонез.
Гаж помас роч классическӧй школалӧн ӧтувтӧм хор сьыліс челядьлы сьыланкыв «<rus>Давайте сохраним</rus>».
Тувсовъя бал йылысь казьтылӧм вылӧ став участвуйтысьыс вӧчисны ӧтувъя снимок.
«Талун ми пуктім подув выль бур традициялы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын балъяс нуӧдӧм.
Миянлы тайӧ нӧшта ӧти позянлун козьнавны челядьлы гаж да петкӧдлыны, мый миян сьӧлӧмъяс пыр восьсаӧсь налы», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Челядьӧс доръян лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2156 @ 2022-06-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Челядьӧс доръян лунӧн
«Пыдди пуктана Коми Республикаса олысьяс!
Дона ёртъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Челядьӧс доръян войтыркостса лунӧн!
Тайӧ гажсӧ пасйӧны медводдза гожся лунӧ.
Буретш тайӧ кадсянь заводитчӧны каникулъяс — шойччан, путешествуйтан да выльторъяс тӧдмалан бур кад.
Тайӧ луныс миянлы, верстьӧ йӧзлы, уськӧдӧ тӧд вылӧ, мый ми кывкутам челядь вӧсна, налӧн дзоньвидзалун, найӧс туйдӧдӧм-велӧдӧм, налӧн аскиа лун вӧсна.
Семьялы отсалӧм да сійӧс дорйӧм — миян странаын да республикаын медтӧдчана могъяс пиысь ӧти.
Челядьӧс доръян юкӧнын канму политика пыр бурмӧ — паськалӧ челядя семьяяслы отсалан системаыс, кыпӧдӧны выль школаяс да детсадъяс, сетӧны позянлун сӧвмыны, бурдӧдчыны да шойччыны.
Таво республика медводдзаысь босьтіс федеральнӧй сьӧм Арктикаса челядьлысь шойччӧмсӧ котыртӧм вылӧ, сідзжӧ содтӧд сьӧм сетісны Сьӧд саридз дорын челядьлы гожся шойччӧм вылӧ.
Пыдди пуктана верстьӧ йӧз!
Миянлы колӧ пуктыны став выннымӧс, медым миян челядь быдмисны шудаӧн, медым найӧс радейтісны да тӧждысисны на вӧсна.
Дона челядь!
Чолӧмала тіянӧс велӧдчан во помассьӧмӧн!
Шойччӧй, чукӧртӧй вынъясныдтӧ!
Сиа тіянлы кыпыд сьӧлӧмкылӧмъяс, мед олӧмныд дзирдалӧ яръюгыд рӧмӧн!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба восьтіс Сыктывкарын Сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство @ новости @ https://rkomi.ru/news/2157 @ 2022-06-01 @}
Владимир Уйба восьтіс Сыктывкарын Сьӧкыд атлетикаысь Рочмуса первенство
Таво косму тӧлысьӧ регионса Юралысь Владимир Уйба да Рочмуса сьӧкыд атлетика серти федерацияса президент (РСАФ) Максим Агапитов сёрнитісны ӧтув уджалӧм, а сідзжӧ Рочмуса первенство нуӧдӧм йылысь.
Бӧръяысьсӧ сьӧкыд атлетикаысь татшӧм вылі тшупӧда ордйысьӧмсӧ — Рочмуса чемпионат — Коми Республика нуӧдліс 2007 воын, 15 во сайын.
Спортсменъясӧс видзаалігӧн, Коми Республикаса Юралысь сиис налы лоны тшапыдӧн да сетчытӧмӧн.
«Колӧ кыдз позьӧ тшӧкыдджыка нуӧдны Республикаын татшӧм вылі тшупӧда ордйысьӧмъяссӧ, ӧд тайӧ ышӧдӧ челядьнымӧс, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Кор найӧ аддзӧны, кыдзи на кодь жӧ арлыдаясыс пуктӧны рекордъяс Рочмуын, Европаын да Мирын, найӧ тшӧтш кӧсйӧны лоны чемпионъясӧн.
Та вӧсна ми зіля сӧвмӧдам спорт.
Миян эмӧсь спортсменъяс, кодъясӧн ми нимкодясям да кодъяс кодьӧн кӧсйӧны лоны том йӧз.
Сьӧкыд атлетика сӧвмӧдӧ миян зонъяслысь да нывъяслысь ӧбичасӧ да вынсӧ.
Ми аттьӧалам Рочмуса сьӧкыд атлетика серти федерациясӧ Коми Республикаын Страналысь первенство нуӧдны позянлунысь, и, дерт жӧ, кутам лача, мый татшӧм ордйысьӧмъясыс лоасны миян дорын и водзӧ».
Юниоръяс да юниоркаяс пӧвстын ордйысьӧмъяс вылӧ Сыктывкарӧ воисны странаса 48 регионысь сьӧкыд атлетика серти 15–23 арӧса медбур спортсменъяс.
Первенство вылын Коми Республикасянь петкӧдчӧны кыкӧн — Дмитрий Вишневецких и Мария Андреева, коді водзджык вермыліс нин Рочмуса чемпионатын да первенствоын, а сідзжӧ Европаса первенствоын.
Спортсменъяс ордйысясны Олимпиада резервӧ дасьтан регионса 2 №-а спорт школаын лӧддза-номъя тӧлысь 5 лунӧдз.
Турнир котыртӧмсӧ ошкис Рочмуса сьӧкыд атлетика серти федерацияса президент Максим Агапитов, коді тшӧтш вӧлі Рочмуса первенство восьтӧм дырйи.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Коми Республика петӧ туризм рынокын выль тшупӧдӧ» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2158 @ 2022-06-01 @}
Владимир Уйба: «Коми Республика петӧ туризм рынокын выль тшупӧдӧ»
Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын нуӧдісны регионын гожся туристическӧй сезон воссьӧмлы сиӧм пресс-конференция да петкӧдлісны регионлысь выльмӧдӧм туристическӧй портал.
Мероприятиеӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Коми Республикалы эм, мый вӧзйыны туристъяслы.
Талун миян мог — ӧти-кӧ, котыртны бур сервис, мӧд-кӧ, паськӧдны регионлӧн туризмын позянлунъяс йылысь юӧрсӧ, ышӧдны туристъясӧс, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Талун Коми Республика петӧ туризм рынокын выль тшупӧдӧ.
Регыд кутас уджавны выльмӧдӧм туристическӧй портал, кӧні позяс аддзыны маршрутъяс, объектъяс, туроператоръяс да мукӧдтор йылысь юӧр, мый колӧ тӧдны ветлысь-мунысьлы».
Выльмӧдӧм туристическӧй порталын позяс бронируйтны туръяс, тӧдмасьны республикаса быд муниципалитетлӧн туристическӧй местаясӧн да нималанторъясӧн.
Порталын лоас некымын юкӧд.
«Республика йылысь» юкӧдын позяс тӧдмасьны Коми мулӧн историяӧн, тӧдмавны, кутшӧм кар-районъяс регионын, тӧдмасьны коми войтырлӧн аслыспӧлӧс традицияясӧн да ремеслӧясӧн.
А сідзжӧ аддзыны вӧралӧм да чери кыйӧм йылысь юӧр.
«Ветлӧм-мунӧм» юкӧд тӧдмӧдас татчӧс туроператоръяссянь да турагентствояссянь регион кузя туръясӧн да экскурсияясӧн.
«Видзчысьӧм» юкӧдын позяс тӧдмавны, кутшӧм мераяс колӧ примитны да мый кежлӧ лоны дасьӧн республикаті ветліг-мунігӧн.
Эм «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» проектлы сиӧм торъя блок.
«Комилӧн озырлун» юкӧдын лоас Коми Республикаын аслыспӧлӧс вӧр-ва объектъяс йылысь юӧр.
«Ветлысь-мунысьлы» юкӧд вӧчӧма налы, кодъяс кӧсйӧны ас кежысь ветлыны республикаӧд.
Тані позяс бӧрйыны туй морт керка, шойччан база, сёянін, видзӧдлыны нималанторъяс да бӧрйыны медшӧр туристическӧй да культурнӧй объектъяс.
Быд во республикаӧ волӧ кыксё сюрс гӧгӧр турист.
Владимир Уйба пуктіс регионса Культура, туризм да архив удж министерство водзын мог — вӧчны сідз, медым нӧшта на унджык йӧз воліс республикаӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба да Андрей Вагнер сёрнитісны Коми Республикаӧс шоныдӧн могмӧдӧм йылысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2159 @ 2022-06-01 @}
Владимир Уйба да Андрей Вагнер сёрнитісны Коми Республикаӧс шоныдӧн могмӧдӧм йылысь
Ода-кора тӧлысь 31 лунӧ удж серти аддзысьлісны регионса Юралысь да «Т Плюс» публичнӧй акционер котырса медыджыд директор. Аддзысьлӧм дырйи вӧліны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, регионын ресурсъясӧн могмӧдысь организацияясса да муниципалитетъясса юрнуӧдысьяс.
Сёрнитісны ломтысян сезон прӧйдитӧм, шоныдӧн могмӧдан объектъяс ӧнъяӧдан планъяс, потребительясӧс бурджыка шоныдӧн могмӧдӧм йылысь.
«Т Плюс» компания збыльмӧдӧ миян регионын, тшӧтш и войвывса каръясын — Интаын да Вӧркутаын, инфраструктура стрӧитӧм да ӧнъяӧдӧм серти уна гырысь инвестиция проект.
Талунъя сӧвещанньӧсӧ нуӧдам, медым системнӧя анализируйтны да могмӧдны республикаса оланін да коммунальнӧй комплекслысь бура уджалӧмсӧ», — индіс Владимир Уйба.
Андрей Вагнер пасйис, мый 2021–2022 вося ломтысян сезонӧ Комиын «Т Плюс» производственнӧй юкӧдувъяс уджалісны бура.
Оборудованиеыс ӧткажитліс кык пӧв гежӧдджыка, шоныд сетан везъяс жугавлісны 15% вылӧ этшаджыкысь.
Интаын трубопроводъяс выль вӧв нюжӧдӧм бӧрын коммуникацияяс вылын дефектъяслӧн лыдыс чиніс 63% вылӧ.
Вӧркутаса шоныд сетан узелсӧ биаруӧн могмӧдӧм бӧрын «Т Плюс» компаниялӧн медтӧдчана проект — Интаын из шом вылын уджалысь ТЭЦ пыдди биару вылын уджалысь ӧнія котельнӧй стрӧитӧм.
Оборудованиесӧ ньӧбӧма нин, помалӧны проектируйтны выль котельнӧй.
Уджыс мунӧ план серти, ставнас инвестируйтӧма 1,2 миллиард шайт (НДС-тӧг).
Сы лыдын, 500 миллион сайӧ шайт кӧсйӧны босьтны Йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдан фондысь торъя мога заёмӧн.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны Вӧркута да Инта шоныдӧн могмӧдан объектъяс серти концессионнӧй артмӧдчӧмъяс кырымавны позянлун йылысь, Вӧркутаын овтӧм патераясӧн да водоканальнӧй предприятиеясӧн видзан энергоресурсъясысь уджйӧз вештӧм йылысь.
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс эскӧдісны, мый найӧ водзӧ кӧсйӧны ӧтув уджавны, медым коставлытӧг могмӧдны шоныдӧн регионысь олысьясӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Игорь Кузьмичёвӧс мездӧма Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2160 @ 2022-06-01 @}
Игорь Кузьмичёвӧс мездӧма Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь
2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунсянь Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяссӧ кутас олӧмӧ пӧртны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Ирина Круглова.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс лӧсялана тшӧктӧмъяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунся 210-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунсянь мездыны Игорь Викторович Кузьмичевӧс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртӧмысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунся 211-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 2 лунсянь индыны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысь Ирина Константиновна Кругловаӧс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр @ новости @ https://rkomi.ru/news/2161 @ 2022-06-01 @}
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін юӧртіс: талун кежлӧ (лӧддза-номъя тӧлысь 1 лун вылӧ) бурдіс 168 243 (+49) морт.
ПЦР-тестъяс отсӧгӧн тӧдмалӧма, мый COVІD–19 висьмӧма 172 011 (+33) морт.
Медунаӧн висьмисны Сыктывкарын — 20, Сыктывдін районын — 3 морт.
Официальнӧя эскӧдісны, мый коронавирусысь кувсис 3182 пациент.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн юӧр серти, 2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лун вылӧ республикаын COVІD 19 ысь прививка (медводдза компонент) вӧчӧма 477 687 морт.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьныдтӧ да матыссаясныдтӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьнытӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй кинытӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмнытӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырнытӧ да синъяснытӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧднытӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьнытӧ да матыссаяснытӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба удж серти ветліс Лугань Войтыр Республикаӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2166 @ 2022-06-04 @}
Владимир Уйба удж серти ветліс Лугань Войтыр Республикаӧ
Владимир Уйба удж серти ветліс ЛНР-ӧ сы могысь, медым ладмӧдны ЛНР-ӧн веськӧдлысьяскӧд Донбасса олысьяслы карса овмӧс объектъяс да сьӧмкуд учреждениеяс ар да тӧв кежлӧ дасьтыны отсалӧм серти ӧтувъя уджсӧ.
Удж серти ветлігӧн вӧліны Лугань Войтыр Республикаса Юралысь Леонид Пасечниккӧд да ЛНР-са власьт органъясӧн юрнуӧдысьяскӧд аддзысьлӧмъяс.
Коми Республикаса Юралысь воліс Ровеньки карӧ, кӧні орчча посёлокъяссӧ лыддьӧмӧн олӧ 90 сюрс гӧгӧр морт.
Тайӧ муяссӧ эз ёна бомбитны, но торъя районъяс ВСУ лыйліс.
Тані Владимир Уйба воліс социальнӧй объектъясӧ, видзӧдліс челядьлы да верстьӧ йӧзлы карса поликлиникаяслысь, регыдъя отсӧг сетан станцияяслысь, карса уна нырвизя шӧр больничалысь, школаяслысь да детсадъяслысь, культура учреждениеяслысь состояниесӧ.
Сідзжӧ Владимир Уйба тӧдмасис коммунальнӧй предприятиелӧн, водоводлӧн, котельнӧйяслӧн уджӧн.
«Миян отсӧгыс колӧ Донбасса олысьяслы.
Ӧні найӧ олӧны зэв сьӧкыд условиеясын.
Ёна жугалӧма инфраструктура.
Тайӧ бура тыдалӧ ЛНР-са Ровеньки карын.
Дерт, Коми Республика оз кольччы бокӧ, кутам и водзӧ отсавны миян вокъяслы лӧсьӧдны ӧтсӧгласа бур олӧм», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Эколог лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2167 @ 2022-06-05 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Эколог лунӧн
«Пыдди пуктана Коми Республикаса олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Эколог лунӧн!
Вӧр-валӧн озырлун вӧлі да кольӧ миян регионлӧн экономикаын медтӧдчана юкӧнӧн. Весиг вӧр-ва озырлунсӧ промышленнӧя перйигӧн республика видзӧ пармаын да тундраын олысь звер-пӧткасӧ, быдмӧгъяссӧ, ыдждӧдӧ заповедникъяслысь ыдждасӧ.
«Экология» национальнӧй проект серти пӧрӧдӧм вӧр пыдди пуктӧны да рӧдмӧдӧны пуяс.
Воысь-во унджыклаын пуктӧны том пуяс, лоӧ унджык торйӧн ёна видзан мутас.
2030 во кежлӧ татшӧм мутасыс Коми Республикалӧн площадьысь босьтас 6 миллион гӧгӧр гектар либӧ 14%.
Миян регионса став олысьыс — и челядь, и верстьӧ йӧз — зільӧны видзны республикалысь вӧр-васӧ.
Ті пырӧдчанныд вӧр-ва дӧзьӧритан акцияясӧ, вӧр-ва йылысь творчество конкурсъясӧ, сӧстӧма видзанныд ассьыныд каръясныдтӧ да сиктъясныдтӧ.
Аттьӧала тіянӧс зільлунысь да Чужан му пыдди пуктӧмысь.
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс!
Мед миян ӧтувъя уджӧн Коми Республика мичаммас!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика отсалас луганскса Ровеньки карлы дасьтысьны ар-тӧв кежлӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2171 @ 2022-06-07 @}
Коми Республика отсалас луганскса Ровеньки карлы дасьтысьны ар-тӧв кежлӧ
Владимир Уйба Лугань Войтыр республикаӧ удж серти ветлӧм бӧрын сетіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧмъяс.
Ровеньки карса веськӧдлыськӧд ӧтув видлалісны карса овмӧслысь объектъяс да сьӧмкуд учреждениеяс ар-тӧв кежлӧ дасьтӧмын отсӧг сетан юалӧмъяс.
Матысса кадӧ кырымаласны Коми Республика да Ровеньки кар костын лӧсялана артмӧдчӧм.
Та йылысь регионса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс республикаса Веськӧдлан котыркӧд лӧддза-номъя тӧлысь 6 лунӧ быд вежонся оперативнӧй сӧвещанньӧ дырйи.
Сёрнитісны геополитическӧй обстановка сьӧктаммӧм дырйи экономикалысь зумыда сӧвмӧмсӧ могмӧдӧм йылысь.
Тайӧ ситуация да примитан мераяс йылысь докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева да профильнӧй министерствоясӧн веськӧдлысьяс.
Рочмуса Веськӧдлан котыр шуӧма «Промышленносьт сӧвмӧм да сылысь конкурентоспособносьт кыпӧдӧм» Рочму Федерацияса канму уджтас серти водзӧ докапитализируйтны промышленносьт сӧвмӧдан регионса фондъяссӧ.
Коми Республика пырӧдчас тайӧ уджтасӧ.
Сӧвещание дырйи юӧртісны Коми Республикаын йӧзлы тӧдчана проектъяс олӧмӧ пӧртӧмсӧ сьӧмӧн могмӧдӧм могысь гражданскӧй йӧзкотыр сӧвмӧдӧм вылӧ Коми Республикаса Юралыссянь грантъяс босьтӧм вылӧ социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяс костын конкурслӧн кывкӧртӧдъяс йылысь юӧрсӧ.
Вермысьӧн лоис 89 социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организация, кодъяслы сетасны йӧзлы тӧдчана проектъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ 51 миллион шайт мында грантъяс.
Конкурс вылӧ заявкаяссӧ сетӧма 17 муниципалитет.
Эз воны заявкаясыс Усинскысь, Койгорт да Мылдін районъясысь.
Тайӧ муниципалитетъясӧн веськӧдлысьяслы колӧ видлавны-туявны, мый вӧсна заявкаясыс абуӧсь, ёнджыка нуӧдны юӧр сетан уджсӧ местаяс вылын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Лузалес инвестируйтас Коми Республикаӧс социальнӧя сӧвмӧдӧмӧ 1 миллиардысь унджык шайт @ новости @ https://rkomi.ru/news/2173 @ 2022-06-07 @}
Лузалес инвестируйтас Коми Республикаӧс социальнӧя сӧвмӧдӧмӧ 1 миллиардысь унджык шайт
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 7 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Директоръяслӧн сӧветӧн Веськӧдлысь Руслан Семенюк кырымалісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Лузалес» ичӧт кывкутана котыр костын ёртасьӧм да ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм дорӧ 2 №-а протокол.
Компания эскӧдіс, мый кӧсйӧ вичмӧдны 2022–2024 воясын республикаын йӧзлы тӧдчана проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ 1 миллиардысь унджык шайт.
«Лузалес» ичӧт кывкутана котыр — Коми Республикаса медшӧр уджъёртъяс пиысь ӧти, коді уна во чӧж нин могмӧдӧ сьӧмӧн йӧзлы тӧдчана проектъяс, да, мый тӧдчана, отсасьӧ сикт-грездъяслы.
Аттьӧала компаниясӧ да Тіянӧс, Руслан Николаевич, миян регионлы тӧдчана могъяс олӧмӧ пӧртӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь», — пасйис Владимир Уйба.
«Чайта, мый отсавны чужан республиканымӧс сӧвмӧдӧмын — миян медшӧр мог.
Ми тані олам да уджалам, тайӧ миян му.
Аттьӧ Тіянлы, Владимир Викторович, да республикаса Веськӧдлан котырлы отсӧгысь, миянлы эскӧмысь.
Тӧда, мый миян ставыс артмас», — шуис Руслан Семенюк.
Компаниялӧн да Веськӧдлан котырлӧн ӧтувъя проектъяс пӧвстын — йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм, спорт, культура, туйяс дзоньталӧм да могмӧдӧм серти проектъяс, а сідзжӧ муниципалитетъясын мероприятиеяс.
Производственнӧй могъяс олӧмӧ пӧртӧм, экологиякӧд йитчӧм мероприятиеяс збыльмӧдӧм кындзи Протокол серти компания быд во кӧсйысьӧ инвестируйтны регионса экономикаӧ 1 миллиардысь унджык шайт.
Компаниялӧн планъясын — збыльмӧдны производство выльмӧдӧм да ӧнъяӧдӧм вылӧ веськӧдӧм инвестиция проектъяс.
Тайӧ «Лузалес» ичӧт кывкутана котырын вӧр переработайтан инфраструктура ӧнъяӧдӧм да паськӧдӧм, фанернӧй плитаяс вӧчан завод кыпӧдӧм, Сыктывдін районын МДФ плитаяс вӧчан завод стрӧитӧм.
Кыдзи тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, регионса Веськӧдлан котыр дась отсавны компаниялысь инвестиция уджтасъяссӧ збыльмӧдӧмын. Та дырйи кутас вӧдитчыны инвесторъяслы став отсалан мераӧн, медым могмӧдны компаниялысь зумыд уджсӧ, тшӧтш и санкцияяс да дзескӧдӧмъяс дырйи.
«Миян „уджъёртъяс“ вӧчӧны ставсӧ, медым ми слабмим, а ми сӧмын вынсялам.
Выныс миян сыын, мый ми ӧтувтчам ёрта-ёртнымкӧд, медым йӧзыс олісны бура.
Талунъя артмӧдчӧмсӧ кырымалӧмыс — тайӧ йӧз вӧсна, миян республика вӧсна тӧждысьӧм сы вӧсна, мый тайӧ артмӧдчӧм серти быд шайт отсӧгӧн кутас бурмыны йӧзлӧн олӧмыс да сӧвмыны социальнӧй юкӧныс», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба. 
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Социальнӧй уджалысьлӧн лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2175 @ 2022-06-08 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Социальнӧй уджалысьлӧн лунӧн
«Коми Республикаын олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Социальнӧй уджалысьлӧн лунӧн!
Тіянлы колӧ бура тӧдны ассьыныд уджнытӧ, лоны ыджыд сьӧлӧма мортӧн, коді сьӧлӧмнас кылӧ йӧзыслысь радлунсӧ да шогсӧ.
Ті быд лун накӧд, кодлы колӧ отсӧг.
Талун социальнӧя доръян служба — тайӧ 41 канму учреждение да 11 абу коммерческӧй организация, кӧні уджалӧ квайт сюрс гӧгӧр морт.
Найӧ отсасьӧны олӧма да уджавны вермытӧм йӧзлы гортаныс.
Социальнӧй юкӧн ӧнія кадӧ зэв колана да тӧдчана.
Граждана водзын став социальнӧй кӧсйысьӧмъяссӧ, налы став сикас пособиесӧ да мынтӧмъяссӧ дзоньнас сетӧмыс йитчӧма йӧзкотырыслӧн тыр-бур олӧмкӧд.
Тіян водзын пуктӧма зэв ыджыд мог — отсавны пикӧ воӧм йӧзлы, могмӧдны отсӧг сетан став меранас, тӧждысьны висьысьяс вӧсна, сетны позянлун йӧзлы, кодлӧн ичӧт нажӧткаыс, водзӧ вылӧ овны сьӧм боксянь бурджыка да зумыда видзӧдны аскиа лунӧ.
Тайӧ ставыс вӧчсьӧ республикаса олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Аттьӧ тіянлы став бурсьыс да терпенньӧысь, уджнытӧ радейтӧмысь.
Сьӧлӧмсянь сиа ыджыд вын, крепыд дзоньвидзалун да шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Чилимдін районысь гвардияса капитан Владимир Николаевич Носовлы кувсьӧм бӧрын сетӧма Рочмуса Герой ним @ новости @ https://rkomi.ru/news/2176 @ 2022-06-08 @}
Чилимдін районысь гвардияса капитан Владимир Николаевич Носовлы кувсьӧм бӧрын сетӧма Рочмуса Герой ним
Балтика флотлӧн саридз пехотаса батальонӧ пырысь десантно-штурмӧвӧй ротаса командир, Мӧскашор сиктын чужлӧм Владимир Николаевич Носов героическӧя пӧгибнитіс Украинаын торъя военнӧй операция дырйи.
Медводдза лунъяссяньыс Владимир Николаевич медсьӧкыдінъясын повтӧг тышкасис неофашистъяскӧд, дорйис наысь Донбасса мирнӧй олысьясӧс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Сыктывкарын воссис «Социальнӧй тӧдчанлуна да ёна паськалӧм инфекция висьӧмъяс» XXІІ научно-практическӧй конференция @ новости @ https://rkomi.ru/news/2179 @ 2022-06-08 @}
Сыктывкарын воссис «Социальнӧй тӧдчанлуна да ёна паськалӧм инфекция висьӧмъяс» XXІІ научно-практическӧй конференция
Научно-практическӧй конференция вылӧ чукӧртчисны инфекция висьӧмъяс серти нуӧдысь отечественнӧй экспертъяс да специалистъяс, медицина да наука учреждениеясӧн веськӧдлысьясӧс.
Конференцияӧ пырӧдчысьясӧс видзааліс Коми Республикаса Юралысь, Рочму Федерацияса нимӧдана врач, Рочму Федерацияса наукаын нимӧдана уджалысь Владимир Уйба.
«Мир пасьтала йӧзыс пуктісны уна вын инфекция висьӧмъяскӧд тышкасьӧмӧ. Та отсӧгӧн йӧзыс кутісны этшаджык висьмавны наӧн, а мукӧд висьӧмыс дзикӧдз быри.
Ӧні воысь-во йӧзкотыр паныдасьӧны уна выль, сьӧкыдджык висьӧмъясӧн. Мир пасьтала учёнӧйяс ужалӧны, медым венны найӧс, эмӧсь медвыль медико-биологическӧй разработкаяс да технологияяс.
Но ӧнія висьӧмъяс дырйи весиг найӧ оз вермыны отсавны.
Коронавирус инфекция петкӧдліс, мый миянлы колӧ бурджыка видзӧдны вируснӧй да инфекция висьӧмъяс бӧрся.
Инфекция висьӧмъяскӧд да биотерроризмкӧд тышкасьӧм — тайӧ странанымӧс лёк суӧмысь видзӧм», — научно-практическӧй конференция восьтігӧн юӧртіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый странаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын сулалӧны ыджыд могъяс хроническӧй вируснӧй гепатитысь да ВИЧ инфекцияысь бурдӧдӧм да наысь видзчысян мераяс серти.
Йӧзкотырлӧн тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧмын участвуйтӧмыс быть колана, торйӧн нин татшӧм сьӧкыд социально-экономическӧй условиеяс дырйи.
«Тӧдчана тема, мый вылын окота сувтлыны, — тайӧ хроническӧй С гепатитӧн висьысьясӧс бурдӧдан ӧнія бур средствояс сетӧмсӧ паськӧдӧм.
Тайӧ тӧдчана кыдзи регионын йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын, сідзжӧ и став Рочмуын, — шуис Владимир Уйба.
— Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн тшӧктӧм серти, миян водзын сулалӧ мог — дасьтыны 2022–2030 вояс кежлӧ хроническӧй С гепатитлӧн элиминация серти уджтасъяс.
Миянлы колӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пӧртны олӧмӧ мероприятиеяссӧ. Найӧ уджтасъяс помассигӧн отсаласны содтыны шӧр олан арлыдсӧ 78-ӧдз да венны тайӧ висьӧмсӧ, чинтыны муслӧн циррозысь да гепатоцеллюлярнӧй ракысь кувсьӧмсӧ».
Пӧртны олӧмӧ пуктӧм могъяссӧ да сёрнитны хроническӧй С гепатитлӧн элиминация йылысь лои позяна сы бӧрын, кор лӧсьӧдісны ӧнія бурдӧдан схемаяс: тайӧ вирусысь таблеткаясӧн бурдӧдан зэв дженьыд курсъяс (8–12 вежон).
Найӧ отсалӧны бурдны висьӧмсьыс 95–98 % случайын.
Но воӧдчыны ыджыд вермӧмъясӧдз позьӧ сӧмын сэк, кор хроническӧй С гепатитӧн висьысьясысь, кодъясӧс пасйӧма, кутасны бурдӧдны 50–60 %-ысь оз этшаджыкӧс.
«Рочму Федерацияса быд субъектын тайӧ стратегиясӧ збыльмӧдӧмыс сетас позянлун пӧртны олӧмӧ уна медико-экономическӧй мог.
Медводз чинас мус циррозӧн висьысьяслӧн лыдсӧ, мус вежӧмын коланлуныс, мус онкология висьӧмъясӧн висьмӧмсӧ да на вӧсна кувсьӧмсӧ, а сідзжӧ уджавны вермысь йӧзӧн вермытӧмаясӧн лоӧмсӧ, кутас этшаджыка паськавны С гепатит.
Сідзжӧ тайӧ отсалас бурмӧдны регионын сьӧмкудсӧ йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын», — сёрнисӧ помалігӧн висьталіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сиис конференцияӧ пырӧдчысьяслы бур удж.
Конференцияыс мунас лӧддза-номъя тӧлысь 8–9 лунъясӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аттьӧаліс олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнса уджалысьясӧс да ветеранъясӧс йӧз вӧсна тӧждысьны кужӧмысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2180 @ 2022-06-09 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнса уджалысьясӧс да ветеранъясӧс йӧз вӧсна тӧждысьны кужӧмысь
Лӧддза-номъя тӧлысь 8 лунӧ Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс Социальнӧй уджалысьлӧн лунлы сиӧм мероприятиеын.
«Талун тіянӧс аттьӧалӧны йӧзыс.
Тіян могыс — тӧждысьны на понда, кодъяслы колӧ отсӧг.
abu
Татшӧм уджсӧ вермӧны вӧчны сӧмын найӧ, кодъяслӧн олӧманыс медтӧдчанаыс «бурлун», «тӧждысьӧм» да «шог да радлун юкӧм».
Та понда олысьясӧс социальнӧя доръян службаын уджалӧны сӧмын найӧ, кодъяслы тайӧ уджыс сьӧлӧм сертиныс.
Ӧд оз быдӧн вермыны нуны ыджыд кывкутӧмсӧ да венны сьӧкыдлунъяссӧ.
Аттьӧ тіянлы ыджыд сьӧлӧмъясысь, шаньлунысь, терпенньӧысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, аттьӧ сыысь, мый ті сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг радейтанныд уджнытӧ!
Сиа тіянлы унджык вермӧм тайӧ сьӧкыд, но зэв колана да тӧдчана уджын.
Мед йӧзыс, кодъяслы ті отсасянныд, пыр пыдди пуктісны да аттьӧалісны тіянӧс», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сетіс отрасльын уджалысьяслы Коми Республикаса канму наградаяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
• Светлана Владимировна Игнатовалы — Емдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын тыр арлыдтӧмъясӧс социальнӧя реабилитируйтан юкӧнса воспитательлы;
• Татьяна Николаевна Рубцовалы — Сыктывкарса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын котыртан да консультация сетан 1 №-а юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧдӧн олысьясӧс социальнӧй доръян юкӧнын заслугаясысь да уна во чӧж сьӧлӧмсянь уджалӧмысь «Коми Республикаса олысьясӧс социальнӧй доръян юкӧнса почёта уджалысь» ним сетӧма:
• Лариса Васильевна Буялолы — Луздор районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын котыртан да консультация сетан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
• Ангелина Ивановна Игнатовалы — Сыктывдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын котыртан да консультация сетан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
• Светлана Валентиновна Пузырёвалы — Княжпогост районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын социальнӧя реабилитируйтан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
• Татьяна Юрьевна Свидриклы — Сыктыв районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын социальнӧя реабилитируйтан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
• Наталия Анатольевна Сивковалы — Семьяяслы да челядьлы социальнӧй отсӧг сетан Сыктывкарса шӧринын бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьлы да босьтӧм челядя семьяяслы отсӧг сетан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
• Инга Волдисовна Царьковалы — Княжпогост районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын социальнӧй гарантияяс да адреснӧй отсӧг сетан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы;
олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын заслугаясысь да уна во чӧж сьӧлӧмсянь уджалӧмысь Коми Республикаса Юралысьлысь Аттьӧалӧм сетӧма:
• Ирина Васильевна Лужиковалы — Социальнӧй технология сӧвмӧдан дінму шӧринын психолого-педагогическӧй отсӧг сетан юкӧнса педагог-психологлы, Сыктывкар;
• Галина Анатольевна Путинцевалы — Сосногорск карса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧринын социальнӧй мынтӧмъяс сетан юкӧнса социальнӧй удж серти специалистлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаын индісны мыйта позьӧ кыйны чимисӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2181 @ 2022-06-09 @}
Коми Республикаын индісны мыйта позьӧ кыйны чимисӧ
Лӧддза-номъя тӧлысь 8 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн веськӧдлӧм улын вӧлі Саридзысь юясӧ кульмыны кайысь чери кыйӧмсӧ ладмӧдысь комиссиялӧн заседание.
Комиссия лыдын вӧліны контроль да дӧзьӧр нуӧдысь органъясысь уджалысьяс да туялысьяс.
Комиын атлантикаса лосось (чими) промышленнӧя кыйӧм могысь лӧсьӧдӧма 16 участок да любительскӧя кыйӧм могысь — 3 участок.
Тайӧ участокъясӧн вӧдитчӧм вылӧ кырымалісны сёрнитчӧмъяс.
Вит юридическӧй кывкутысь да вит ас вылӧ уджалысь босьтісны кыйсьӧм вылӧ участокъяссӧ.
Ӧти юридическӧй кывкутысь да ӧти ас вылӧ уджалысь — любительскӧя чери кыйӧм вылӧ.
Промышленнӧя чери кыян участокъясыс эмӧсь Печора юлӧн магистральнӧй сёртасын, Чилимдін да Изьва районъясын.
Сідзжӧ Чилимдін районын эмӧсь любительскӧя чери кыян участокъяс.
Таысь кындзи, ӧти любительскӧй участок эм Печора кар дорын.
2022 воын чимисӧ промышленнӧя вермӧны кыйны 2 тонна 255 килограмм, любительскӧя — 150 килограмм мында.
Нӧшта 495 килограмм вермасны кыйны наука туялан могъяс вылӧ.
Промышленнӧя да любительскӧя кыйсьыны позяс 2022 вося сора тӧлысь 15 лунсянь йирым тӧлысь 1 лунӧдз.
Сідзжӧ Комиссия шуис, мый став кыйсян кад чӧж быд выльлунӧ черисӧ кыйны оз позь.
Таысь кындзи, заседаниеын участвуйтысьяс индісны канмусянь мониторинг нуӧдан участокъяслысь лыдсӧ да участокъясӧн вӧдитчысьясӧн отчётъяс сетан кадколастъяссӧ.
* * *
Черилӧн анадромнӧй сикас — чери сикасъяс, кодъяс рӧдмӧны Рочму Федерацияса юясын, сэсся вуджӧны тшӧгны саридзӧ, та бӧрын сэтысь бӧр локтӧны кульмыны рӧдманінъясӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба сетіс Рочму Федерацияса том гражданалы паспортъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2185 @ 2022-06-10 @}
Владимир Уйба сетіс Рочму Федерацияса том гражданалы паспортъяс
Кыпыд церемониясӧ нуӧдісны Рочму лун пасйӧм водзвылын, лӧддза-номъя тӧлысь 9 лунӧ, Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын.
Паспортъяс босьтісны Сыктывкарысь, Ухтаысь, Сосногорскысь, Изьва, Кӧрткерӧс, Сыктыв, Сыктывдін да Емдін районъясысь 21 велӧдчысь.
Владимир Уйба сетіс паспортъяссӧ велӧдчӧмын, творчествоын, спортын, йӧзкотырлӧн олӧмын водзмӧстчысь ныв-зонлы ыджыд вермӧмъясысь.
«Талун тіян кыпыд лун, ті босьтанныд олӧманыд медтӧдчана документ — Рочму Федерацияса гражданинлысь паспорт.
Зэв тӧдчана, мый сійӧс сетӧны миян канмулӧн медшӧр гаж, Рочму лун, водзвылын.
32 во сайын примитісны Рочмулӧн канму суверенитет йылысь декларация.
Рочму Федерацияын олӧ уна войтыр.
Миян страна ставнысӧ шоныда примитӧ, йӧзыс тані радейтӧны да пыдди пуктӧны ёрта-ёртнысӧ.
Колӧ, медым татшӧм подувъяс серти ті лӧсьӧдінныд ассьыныд аскиа олӧмтӧ.
Ме кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд: тіян киын паспортъяс, а сідз кӧ и миян страналӧн аскиа луныс.
Буретш ті кутанныд лӧсьӧдны водзӧ олӧмсӧ», — туйдӧдіс челядьсӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талун ми босьтім паспорт, тайӧ документыс эскӧдӧ, мый ми — Рочмулӧн, миян вына страналӧн граждана.
Тайӧ ыджыд кывкутӧм.
Зэв нимкодь, мый паспортсӧ сетісны Рочму лун водзвылын.
Унаӧн миян пӧвстысь воӧдчисны нин ыджыд вермӧмъясӧдз, но ми та вылын огӧ сувтӧй да кӧсйысям лоны Рочмуса бур гражданаӧн, нимӧдны уджӧн да озырмӧдны Чужан мунымӧс, республиканымӧс, вынсьӧдны сылысь авторитетсӧ», — шуис Нывъясӧс велӧдан гимназияысь велӧдчысь Диана Савенкова.
«Дона ёртъяс, паспорт босьтӧм — тайӧ тіян олӧманыд выль кывкутӧм.
Некор та йылысь энӧ вунӧдӧй.
Ме ёна кӧсъя, медым ті нимкодясинныд сыӧн, мый оланнад Рочмуын, медым нимӧдінныд ыджыд Чужан мунымӧс.
abu
Став бать-мам нимсянь сиа тіянлы бӧрйыны олӧмын колана туй да миян канмулӧн бур вылӧ збыльмӧдны кужанлунъяснытӧ да енбинытӧ.
Дерт, тайӧ туйыс оз ло пыр кокни.
Ми, бать-мам, пыр кутам отсасьны тіянлы верстьӧ олӧманыд.
Ті — миян лача да аскиа лун.
Ыджыд аттьӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйбалы миян челядь вӧсна тӧждысьӧмысь», — пасйис Анна Дроздова, Ухта карса 2 №-а шӧр школаысь велӧдчысь Арсений Дроздовлӧн мамыс.
Владимир Уйба чолӧмаліс томуловсӧ тӧдчана лоӧмторйӧн да сиис, медым найӧ некор оз вунӧдны, мый лоны Рочмуса гражданаӧн — тайӧ ыджыд кывкутӧм: «Оз быдӧнлы татшӧма мойвилы.
Видзӧй Чужан мунымӧс, водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!»
Рочмуса том гражданалы нуӧдісны экскурсия Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияті, висьталісны регионлӧн канму символъяс да республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн удж йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми печать лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2186 @ 2022-06-10 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми печать лунӧн
«Коми Республикаса йӧзӧс юӧртан печатнӧй средствоясса журналистъяс да уджалысьяс, издательяс да полиграфистъяс!
Чолӧмала тіянӧс Коми печать лунӧн!
1918 вося лӧддза-номъя тӧлысь 10 лунӧ петӧма «Зырянская жизнь» газетлӧн медводдза номер. Буретш тайӧ лунсяньыс пансьӧма миян регионса йӧзӧс юӧртан средствояслӧн историяыс.
Тайӧ вояс чӧж республикаын быдмис уджнысӧ бур тӧдысь, став сьӧлӧмсяньыс землякъясныслы отсавны кӧсйысь журналистъяслӧн эз ӧти поколение.
Талун республикаса печатнӧй изданиеяс пуктӧны ыджыд пай ӧтувъя юӧртан гӧгӧртас лӧсьӧдӧмӧ, висьталӧны миян регионын олӧм йылысь, кутӧны йитӧд лыддьысьысьяскӧд, уджсӧ тӧдӧмӧн юӧртӧны став сьӧкыдлун йылысь.
Тайӧ артмӧ командалӧн ӧтувъя удж отсӧгӧн.
Аттьӧала журналистъясӧс, фотографъясӧс, верстальщикъясӧс, редакторъясӧс, полиграфия предприятиеясын уджалысьясӧс бур уджысь.
Сиа ставлы, кодъяс йитісны ассьыс олӧмсӧ прессакӧд, медым лыддьысьысьясыс эскисны, уджъёртъясыс пыдди пуктісны, збыльмисны выль творческӧй мӧвпъясыс, ас олӧманыд сиа шуд, кывкутана да колана уджын ыджыд вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса олысьяслы сетісны канму наградаяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2188 @ 2022-06-11 @}
Коми Республикаса олысьяслы сетісны канму наградаяс
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 6 лунся 57 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетны:
• Дмитрий Валентинович Болтыховлы — Коми Республикаса военнӧй комиссариатлӧн (военно-патриотическӧй удж да ветеранъяскӧд удж серти) юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
• Александр Васильевич Буткинлы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын ультразвукӧвӧй диагностика серти врачлы;
• Татьяна Аксентьевна Викторовалы — «Шӧр клубнӧй система» Нӧвикбӧж грездын муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениелӧн филиалӧн заведуйтысьлы, Усинск кар;
• Вячеслав Анатольевич Колесниковлы — «Коми Республикаын медицинскӧя быть страхуйтан мутас фонд» Коми Республикалӧн канму сьӧмкуд учреждениеса директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
• Алевтина Григорьевна Кудяшевалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениеын Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Биология институтлӧн радиоэкология юкӧнса быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн радиоэкология группаса вылыс тшупӧда наука туялысьлы, Сыктывкар;
• Алла Михайловна Малягановалы — Рочму Федерацияса следственнӧй комитетлӧн Коми Республикаын следственнӧй веськӧдланінса юрнуӧдысьлӧн медыджыд отсасьысьлы (кадръяс серти), Сыктывкар;
• Нина Васильевна Надеевалы — «Торксьӧм вежӧра органическӧя висьысь вей инаса челядьлы Сыктывкарса торъя керка» Коми Республикалӧн канму учреждениеса воспитательлы;
• Ирина Владимировна Петровалы — «Сыктывкарса челядьлы 3 №-а поликлиника» Коми Республикалӧн йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын педиатрия юкӧнӧн заведуйтысьлы — врач-педиатрлы;
• Наталья Викторовна Харманюклы — Коми Республикалӧн Медвылыс Ёрдса ёрдысьлы, Сыктывкар;
• Надежда Владимировна Юркиналы — «Сыктыв районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениелӧн амбулаторно-поликлиническӧй юкӧнын участковӧй терапевтическӧй кабинетса медицина сестралы.
2. Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
• Ирина Ивановна Бабаевалы — «Ухтаын мутаскостса кага чужтан керка» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын пузчужӧм челядьлӧн юкӧнса врача-неонатологлы;
• Нина Владимировна Баскаковалы — «Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса содтӧд тӧдӧмлун сетан канму асшӧрлуна учреждениеын методика да велӧдан-быдтан удж серти директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
• Игорь Иванович Безручколы — военнӧй комиссарлы (Коми Республикаса Сыктывкарын, Сыктывдін да Кӧрткерӧс районъясын);
• Вера Леонидовна Исаковалы — «Торксьӧм вежӧра органическӧя висьысь вей инаса челядьлы Сыктывкарса торъя керка» Коми Республикалӧн канму учреждениеса массаж серти медицина сестралы;
• Любовь Валерьевна Каптёллы — Коми Республикаса Медвылыс Ёрдса ёрдысьлы, Сыктывкар;
• Лариса Владимировна Карамышевалы — «Княжпогост районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын челядьлы поликлиникаӧн заведуйтысь — врач— педиатрлы;
• Елена Юрьевна Колмаковалы — «Консультация да диагностика шӧрин» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму асшӧрлуна учреждениеын консультация юкӧнса врач-гастроэнтерологлы, Сыктывкар;
• Светлана Павловна Лукшиналы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениелӧн хирургия юкӧнын палатаса медицина сестралы;
• Анна Геннадьевна Мажутколы — «Бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьлы 3 №-а керка» Сыктывкарын Коми Республикалӧн канму учреждениеса концертмейстерлы;
• Мария Николаевна Манаковалы — «Клиническӧй кардиологическӧй диспансер» Коми Республикаса канму учреждениеын кага чужтігӧн отсасьӧм серти юралысь врачӧс вежысьлы, Сыктывкар;
• Марина Витальевна Морозовалы — «Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын COVІD–1 юкӧнса врач-инфекционистлы, Сыктывкар;
• Василиса Ивановна Мороковалы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикалӧн йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса медицина сестра-анестезистлы;
• Светлана Борисовна Мухачевалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениеын наука библиотекаса шӧр библиографлы, Сыктывкар;
• Ольга Николаевна Нагорновалы — Коми Республикалӧн Медвылыс Ёрдса ёрдысьлы, Сыктывкар;
• Людмила Геннадьевна Николаевалы — «Ухтаса челядьлы больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын экспертиза серти юралысь врачӧс вежысьлы;
• Дмитрий Витальевич Рабиновичлы — «Консультация да диагностика шӧрин» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму асшӧрлуна учреждениеын эндоскопия юкӧнса врача-эндоскопистлы, Сыктывкар;
• Светлана Николаевна Семяшкиналы — «Консультация да диагностика шӧрин» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму асшӧрлуна учреждениеын клинико-диагностическӧй лабораторияса врач-лаборантлы, Сыктывкар;
• Сергей Анатольевич Соколовлы — Коми Республикалӧн Медвылыс Ёрдса ёрдысьлы, Сыктывкар;
• Анжела Михайловна Старцевалы — «Княжпогост районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын участковӧй врач-терапевтлы;
• Елена Сергеевна Холодовалы — «Коми Республикаын медицинскӧя быть страхуйтан мутас фонд» Коми Республикалӧн канму сьӧмкуд учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
• Альбина Васильевна Чарковалы — «Луздор районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениелӧн Лоймаса амбулаторияын ӧтувъя практикаса врачлы;
• Валентина Григорьевна Шпилёвалы — Коми Республикаын Сыктывкарлӧн карса ёрдса ёрдысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Ухтаын капитальнӧя дзоньталісны мутаскостса кага чужтан керка @ новости @ https://rkomi.ru/news/2189 @ 2022-06-11 @}
Ухтаын капитальнӧя дзоньталісны мутаскостса кага чужтан керка
Объектсӧ выльмӧдісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» публичнӧй акционер котыр костын социальнӧя уджъёртасьӧм серти.
Выльмӧдӧм медицина учреждениеӧ волісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор, Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса депутат Александр Гайворонский да Ухтаса мэр Магомед Османов.
«Медшӧрыс — вӧчны уджсӧ помӧдзыс.
«Газпром трансгаз Ухта» предприятие да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр пӧртісны олӧмӧ ас выланыс босьтӧм могъяссӧ, да ӧні Ухтаын эм дзоньталӧм-лӧсьӧдӧм, медвыль технологияясӧн могмӧдӧм кага чужтан керка.
Аттьӧала быдӧнӧс, кодъяс пырӧдчисны тайӧ ыджыд да йӧзлы колана уджӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» компания бура уджалӧны ӧтвылысь, дерт жӧ, тайӧ зэв бур.
Регионса Веськӧдлан котыр вичмӧдӧ уна сьӧм социальнӧй юкӧн вылӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг, став могсӧ збыльмӧдӧм вылӧ сьӧмыс пырджык оз тырмы.
Миянлы мойвиис, мый регионын эм татшӧм уджъёрт, коді отсалӧ пӧртны олӧмӧ социальнӧй нырвизя проектъяс», — пасйис республикаса Юралысь.
«Веськӧдлан котыр, стрӧитчысьяс, медицина персонал, специалистъяс, кодъяс видзӧдӧны качество да сьӧмӧн торъя могъясын вӧдитчӧм бӧрся, ӧтув бура вӧчисны уджсӧ.
Ми бура вӧчим уджсӧ, ме кӧсъя, медым тайӧ отсалас сӧвмыны Ухтаын да республикаын медицина учреждениеяслы да ставнас социальнӧй инфраструктуралы, кар гӧгӧртаслы.
А вӧчӧм уджсӧ медбур донъялӧмыс — тайӧ мамъяслӧн да тані уджалысьяслӧн нюм», — пасйис «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса медыджыд директор Александр Гайворонский.
Регионса Юралысьӧн медицина учреждениеӧ ветлігӧн больничаысь кыпыда лэдзисны Изва районса Кыдзкар сиктын олысь 37 арӧса Елена Чупроваӧс. Сылӧн чужис пи, семьяын витӧд кага.
«1986 воын кыпӧдлӧм зданиесӧ важӧн нин коліс выльмӧдны.
Тані ӧні лӧсьӧдӧма бур условиеяс, кӧні уна во чӧж кутасны зільны миян уджалысьяс.
Кора аньясӧс миян кага чужтан керкаӧ», — пасйис Ухтаын мутаскостса кага чужтан керкаса юралысь врачлысь кывкутана могъяс олӧмӧ пӧртысь Эдуард Венедиктов.
Медицина учреждениесӧ капитальнӧя дзоньталісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Газпром» публичнӧй акционер котыр костын 2019 да 2020 воясӧ кырымалӧм Артмӧдчӧмъяс серти.
Таво капитальнӧя дзоньталісны кага чужтан керкалысь пристройкасӧ: приёмнӧй покой, лучевӧй диагностика, анестезиология, реанимация да интенсивнӧй терапия юкӧнъяс; нӧбасян кадколастӧ патология бырӧдан юкӧн; клинико-диагностическӧй лаборатория; «Мам да кага» юкӧн; кага чужтан юкӧн.
Ставнас дзоньталӧма 7 сюрс гӧгӧр квадратнӧй метра.
Водзынджык, 2020 воын, восьтісны больничаысь кыпыда лэдзан зал да пристройкалысь пыранін, шӧр зданиелысь приёмнӧй покой, шӧр здание да пристройка костын мувывса вуджанін.
Тані вежисны став важ конструкцияяссӧ, коммуникацияяссӧ, пытшкӧссӧ, электровезъяссӧ, сигнализациясӧ, сувтӧдӧма выль сантехника да вентсистемаяс.
Таысь кындзи, 2021 воын ухтаса кага чужтан керкалы республикаса сьӧмкудйысь сетӧма 24,6 миллион шайт.
Тайӧ сьӧм вылӧ ньӧбӧма ӧнія медицина оборудование, тшӧтш и интенсивнӧй терапия да реанимация вылӧ.
Зданиеын шӧр дзоньтасян уджъяссӧ помалӧма, ӧні лӧсьӧдӧны йӧрсӧ.
Ухтаса кага чужтан керка лӧсялӧ став урчитӧм корӧмлы, сійӧс могмӧдӧма колана оборудованиеӧн.
Учреждение сетӧ бур медицина отсӧг Ухтаса, Сосногорск, Вуктыл, Мылдін, Изьва районъясса аньяслы.
Сэк, кор колӧ, татчӧ вайӧдӧны Печораысь, Усинскысь да Чилимдін районысь пациенткаясӧс.
Медицина отсӧгсӧ, тшӧтш и вылыс технологияа отсӧгсӧ, сетӧны лун и вой.
Медицина учреждениеын эм 95 койка вылӧ стационар.
Ухтаын мутаскостса кага чужтан керкаын чужӧ Коми Республикаысь 22 % кага.
Сідзжӧ удж серти ветлігӧн республикаса Юралысь воліс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырӧн уджӧдан производственнӧй объектъясӧ, видзӧдліс, кыдзи мунӧ уджыс Княжпогост районса Чимиавӧрӧк посёлок дорын магистральнӧй биарупровод капитальнӧя дзоньталӧм серти, видзӧдліс Ухта дорын Тобысь посёлоксянь неылын дзоньтасян уджъяс помалӧм бӧрын биарупроводлысь участоксӧ.
Владимир Уйба пасйис производство нуӧдан культуралысь тшупӧдсӧ.
Уджъяссӧ нуӧдӧны экология йылысь оланпастэчасӧ кутчысьӧмӧн да вӧр-ва видзӧмӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба аддзысьліс Коми Республикаса гижысь котыркӧд @ новости @ https://rkomi.ru/news/2190 @ 2022-06-11 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Коми Республикаса гижысь котыркӧд
Аддзысьлӧм дырйи сёрнитісны Коми Республикаса гижысьяслы содтӧд отсӧг сетӧм, регионын Рочмуса войтырлӧн литератураяслысь ӧта-мӧдкӧд йитчан шӧрин восьтӧм, а сідзжӧ Том филологъяслы гожся университет нуӧдӧм йылысь.
«Коми Республикаса гижысь котыр — тайӧ странаын медъён гижысь котырысь ӧти.
Тӧдӧмӧн шуа, мый талун котыр зэв кывкутӧмӧн да бура нуӧдӧ литературнӧй уджсӧ», — пасйис регионса Юралысь.
Гижысь котырӧ пырысьяс вӧзйисны сетны республикаса гижысьяслы содтӧд отсӧг да индыны торъя стипендияяс, кыдзи тайӧс вӧчӧны странаса мукӧд регионын.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерстволы сетны вӧзйӧмъяс стипендиялӧн лыд да ыджда серти, мынтыны сійӧс 2023 восянь.
Сідзжӧ гижысьяслӧн корӧм серти Владимир Уйба тшӧктіс регионса Культура министерстволы нуӧдны уджсӧ Коми Республикаын Рочмуса войтырлӧн литератураяслысь ӧта-мӧдкӧд йитчан шӧрин восьтӧм серти.
Тайӧ сетас позянлун регионын чукӧртны литераторъясӧс, кодъяс гижӧны Рочмуса войтырлӧн кывъяс вылын.
Аддзысьлӧмъяс дырйи участвуйтысьяс вермасны сёрнитны сьӧкыдлунъяс йылысь, юксьыны видзӧдласъясӧн да сёрнитчыны мукӧд войтырлӧн кывъяс вылӧ гижӧдъяс вуджӧдӧм йылысь.
«Мирыс вежсис.
Водзсӧ вӧлі гижысьяслӧн финн-угор конгресс, кытчӧ пырисны финнъяс, эстъяс, венгръяс да мукӧд.
Ӧні татшӧм аддзысьлӧмъясыс, тыдалӧ, оз лоны.
Но гижысьяслӧн конгресс йылысь ачыс мӧвпыс зэв колана, тайӧ йитӧ уна войтырӧс.
Ми велӧдчам овны асшӧра, сы вӧсна и ми, Коми гижысьяс, кӧсъям водзмӧстчыны да котыртны татшӧм шӧринсӧ страна пытшкын, сетны позянлун уна сикас войтырлӧн гижысьяслы йитчыны ӧта-мӧдныскӧд да вуджӧдны ассьыныс гижӧдъяссӧ мукӧд кыв вылӧ.
Ӧні уна вӧчӧны Арктикаын.
Гашкӧ, колӧ ӧтувтны Арктикаса гижысьяссӧ, а шӧринсӧ восьтыны Сыктывкарын.
Ме сы дор, медым республикаын котыртсисны выль ӧтмунӧмъяс», — пасйис Коми Республикаса гижысь котырлӧн правлениеӧ пырысь Алексей Попов.
«Тайӧс колӧ вӧчны.
Талун колӧ, медым Сыктывкарын вӧлі уна столичнӧй проект.
Колӧ, медым Коми Республикаса юркарӧ локтісны енбиа йӧз», — ошкис мӧвпсӧ Владимир Уйба.
Таысь кындзи, регионын нуӧдӧны удж, медым восьтыны том филологъяслы гожся университет — творческӧй площадка, кӧні республикаса нималана журналистъяс, гижысьяс кутасны том йӧзӧс пыдісянь велӧдны коми кывйӧ да литератураӧ, тӧдмӧдасны найӧс журналистика подувъясӧн.
Водзынджык татшӧм университетсӧ нуӧдлісны Финляндия сьӧм отсӧгӧн.
Мероприятиесӧ котыртлісны 20 во чӧж, сійӧ лоис подулӧн уна енбиа коми гижысьлы да журналистлы.
Ӧні геополитическӧй ситуация вӧсна татшӧм мероприятиесӧ нуӧдны позянлуныс абу. Та вӧсна регионса Гижысь котыр вӧзйис нуӧдны татшӧм нога мероприятиесӧ республикаын.
Медым босьтны сьӧмӧн отсӧг, шуӧма 2023 воын гижны Рочмуса Президентлӧн грант вылӧ.
Та серти кутасны уджавны Коми Республикаын Культура, туризм да архив удж, Национальнӧй политика министерствояс Рочму Федерацияса Финн-угор культура шӧринкӧд ӧтвылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба пияныскӧд пырӧдчис «Ми — Рочму! Ми ӧтув!» велоакцияӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2192 @ 2022-06-11 @}
Владимир Уйба пияныскӧд пырӧдчис «Ми — Рочму! Ми ӧтув!» велоакцияӧ
Рочму лун да Сыктывкар лун водзвылын Коми Республикалӧн юркарса олысьяс да гӧсьтъяс россияналысь ӧтувъялун петкӧдлӧм могысь мунісны ӧтувъя колоннаӧн кар уличьяс кузя велосипедъясӧн.
«Ми ӧтлаынӧсь, и тайӧ зэв тӧдчана да колана.
Миян велоакция мунӧ медтӧдчана канму гаж водзвылын — Рочму лунӧ.
Тайӧ тшӧтш жӧ эскӧдӧ, мый ми олам ӧтув, ми — Рочму, да миянӧс некод оз вермы!
Миян талунъя мероприятиеӧн пансьӧ куим лун чӧж гажӧдчан марафон.
Котыртӧма зэв уна мероприятие, и ме кора тіянӧс зіля наын участвуйтны.
Миян юркар — Сыктывкар — аски сідзжӧ кутас пасйыны Кар лун.
Кӧсъя шуны, мый традиция серти велосипедӧн ветлан войсӧ ми быть нуӧдам моз тӧлысьын.
Ставнытӧ локтан гажъясӧн!», — шыӧдчис участвуйтысьяс дорӧ республикаса Юралысь.
Акцияӧ пырӧдчис кык сюрс гӧгӧр морт.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ичӧтджык пияныскӧд тшӧтш жӧ участвуйтіс велопробегын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2193 @ 2022-06-12 @}
Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Рочму лунӧн
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы воис Рочму Федерацияса Президентсянь канму гажӧн чолӧмалан открытка.
«Тайӧ гажыс дона ставлы, кодъяс пӧль-пӧчьясыс моз жӧ пыдди пуктӧны, радейтӧны Чужан мунысӧ да уджалӧны Аймулы бур вылӧ.
И, дерт жӧ, сійӧ петкӧдлӧ Рочму да сылӧн бур аскиа лун вӧсна миянлысь ӧтувъя кывкутӧмсӧ», — гижӧма Владимир Путинлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2194 @ 2022-06-12 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс миян страналӧн медтӧдчана канму гажӧн — Рочму лунӧн!
Миян ыджыд да мича канму дорӧ муслуныс вуджӧ кӧленаысь кӧленаӧ.
Миян уна сикас войтыра канмуын ӧтсӧгласӧн олӧны уна сикас этноса да религияа йӧз.
Рочму ставлы — бур керка, кӧні радейтӧны да пыдди пуктӧны.
Рочму — ён, асшӧр страна.
Важысянь нин миян Чужан му видзӧ ассьыс асшӧрлунсӧ, отсалӧ ёртасьысь канмуяслы да вок кодь войтырлы.
Талун Украинаын Чужан мулӧн медбур пиян дорйӧны Айму да мирнӧй йӧзӧс, тышкасьӧны неонацизмкӧд.
Миян ӧтувъя мог — пуктыны став вынсӧ, медым Рочму Федерация сӧвмис, ёнмис, медым миян челядьлӧн да внукъяслӧн вӧлі вына да ыджыд канму.
Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Мед миян странаын, республикаын да гортаным пыр лоӧ тыр-бур да ӧтсӧгласа олӧм, медым дзоньвидзаӧн да шудаӧн быдмисны челядь, медым став бур водзмӧстчӧмыс збыльмис!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Ӧтувъялун да радейтӧм пыр вӧліны да лоӧны миян вына рочмуса войтырлӧн став вермӧмын подулӧн» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2197 @ 2022-06-12 @}
Владимир Уйба: «Ӧтувъялун да радейтӧм пыр вӧліны да лоӧны миян вына рочмуса войтырлӧн став вермӧмын подулӧн»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба Степан изэрдын сцена вывсянь чолӧмаліс сыктывкарсаясӧс Рочму лунӧн да Кар лунӧн.
«Медтӧдчанаыс — тайӧ ӧтувъялун, вына рочмуса войтырлӧн ӧтувъялун да Чужан му радейтӧм.
Тайӧ пыр вӧлі да лоӧ миян став ыджыд да ичӧт вермӧмъясын подулӧн.
Ме сиа ставнымлы пыдди пуктыны, радейтны ӧта-мӧднымӧс да гӧгӧрвоны, мый Рочмуӧс некод оз вермы!
Рочму пыр вӧлі, эм да лоӧ вынаӧн, кыдз и сылӧн вына рочмуса войтыр.
Праздникӧн!», — Владимир Уйба чолӧмаліс республикаын да Сыктывкарын олысьясӧс.
Сідзжӧ регионса Юралысь сетіс канму наградаяс.
* * *
Рочму Федерацияса спорт министрлӧн тшӧктӧдӧн «Рочмуса нимӧдана тренер» спорт ним сетӧма:
Александр Иванович Ветровлы — «Сосногорск карса спорт школа» муниципальнӧй учреждениеын лызьӧн ордйысьӧм серти тренерлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн
Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетӧма:
Ольга Юрьевна Бригидалы — «Сыктывкар» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса администрацияын велӧдӧмӧн веськӧдланінса начальниклы.
Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Валентина Александровна Зайцевалы — «Я. С. Перепелица нима Сыктывкарса челядьлы шылада-хора школа» содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй учреждениеын велӧдысьлы.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Полицияса капитан Алексей Опацкийлы кувсьӧм бӧрас сетісны «Сыктывкарса Почёта гражданин» ним @ новости @ https://rkomi.ru/news/2198 @ 2022-06-12 @}
Полицияса капитан Алексей Опацкийлы кувсьӧм бӧрас сетісны «Сыктывкарса Почёта гражданин» ним
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс наградасӧ геройлӧн мамыслы, кодлӧн пиыс героическӧя пӧгибнитіс Украинаын торъя военнӧй операция дырйи.
«Талун ми нимӧдам геройнымӧс — полицияса капитан Алексей Михайлович Опацкийӧс, коді Лугань да Донеч войтыр республикаясын олысьясӧс мездігӧн вӧчис воинскӧй подвиг.
Куслытӧм слава да куслытӧм паметь!
Ми кутам казьтывны сійӧс да став ёртъяссӧ, кодъяс пуктісны юрнысӧ неофашистъяскӧд тышкасигӧн.
Налӧн нимъясныс пыр кежлӧ колясны Рочмулӧн да Коми Республикалӧн историяӧ!» — пасйис Владимир Уйба.
Алексей Михайлович чужліс Сыктыв районса Визиндор посёлокын.
1998 восянь служитіс Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс органъясын, Коми Республикаса МВД бердын ОМОН.
2015 воын босьтіс вылыс тшупӧда тӧдӧмлун, помаліс Сыктывкарын Ӧнія гуманитарнӧй академия, сійӧс индісны МВД Коми Республикаын ОМОН оперативнӧй взводса командирӧн.
2016 вося йирым тӧлыссянь лоис Рочму Федерацияса национальнӧй гвардиялӧн войскаӧ «Зырянин» торъя могъяс олӧмӧ пӧртысь мобильнӧй отрядлӧн оперативнӧй взводса командирӧн.
Алексей Опацкий унаысь пӧртліс олӧмӧ Рочму Федерациялӧн Войвыв Кавказса регионын боевӧй могъяссӧ.
Служитігӧн сылы сетӧма «Ӧтйӧза пӧрадок зэв бура видзӧмысь» медаль Рочму Федерацияса канму награда, «Службаын бура петкӧдчӧмысь» Рочмуса МВД ІІІ тшупӧда медаль, «Службаын бура петкӧдчӧмысь» Рочму Федерацияса национальнӧй гвардиялысь ІІ тшупӧда медаль.
2022 воын «Повтӧмлун орден» Рочму Федерацияса канму награда сетӧма Алексей Опацкийлы кувсьӧм бӧрас.
Сійӧ пӧгибнитіс 2022 вося рака тӧлысь 7 лунӧ Донеч да Лугань войтыр республикаяс дорйигӧн торъя военнӧй операция дырйи Украинаса Изюм карын националистическӧй подразделениекӧд тышкасигӧн.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба видзӧдліс Помӧсдін сиктын выль школалысь дасьлунсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2203 @ 2022-06-14 @}
Владимир Уйба видзӧдліс Помӧсдін сиктын выль школалысь дасьлунсӧ
Объект вылын стрӧитчан уджъясыс помассьӧмаӧсь нин, кольӧма сӧмын бурмӧдны-мичмӧдны сылысь йӧрсӧ.
Объект вылын уджалӧ ӧти единица техника.
20 морт пуктӧны пу-кустъяс.
Став пусӧ да турунсӧ пуктӧма-кӧдзӧма нин.
Школаыс воссяс 2022 вося кӧч тӧлысь 1 лунӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Ас войтырӧс ог эновтӧй: Комиысь предприятиеяс ыстісны Донбассӧ соцобъектъяс да олан керкаяс дзоньталӧм вылӧ стройматериалъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2204 @ 2022-06-14 @}
Ас войтырӧс ог эновтӧй: Комиысь предприятиеяс ыстісны Донбассӧ соцобъектъяс да олан керкаяс дзоньталӧм вылӧ стройматериалъяс
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 14 лунӧ, Сыктывкарын выль пӧв ыстісны гуманитарнӧй отсӧг.
Грузсӧ ыстігӧн вӧлі и «Ӧтувъя Рочму» ютырлӧн регионын юкӧнса секретар, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Татшӧм машинаясыс лоасны на.
Ми и водзӧ кутам чукӧртны татшӧм грузъяссӧ.
Найӧ талун зэв ёна колӧны Донбассын олысьяслы.
Тайӧс ми гӧгӧрвоим, кор вӧлім Лугань Войтыр республикаын да уджалім Ровеньки карын.
Кыдзи и быд карлы, кӧні мунӧны боевӧй действиеяс, сылы тшӧтш жӧ колӧ отсӧг.
И ми быть отсалам», — шуис Владимир Уйба да сиис шопер Олег Агибаловлы бур туй.
Комиын Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Донеч да Лугань войтыр республикаяслы гуманитарнӧй отсӧг чукӧртӧмсӧ котыртіс «Ӧтувъя Рочму» ютыр.
Ӧні Донбасслы зэв ёна колӧны социальнӧй объектъяс да олан керкаяс дзоньталӧм вылӧ стрӧитчан материалъяс.
Комиын Сыктыв районысь Куниб сиктса «Промтех-инвест» ичӧт кывкутана котыр да Емва карысь ДВП вӧчан Княжпогостса завод сетісны тьӧс-плака, фанера, древесноволокнистӧй плита.
«Ми Веськӧдлан котырысь уджъёртъяскӧд да депутатъяскӧд аддзысьлім Лугань Войтыр республикаса олысьяскӧд.
Найӧ шыӧдчӧны татшӧм кывъясӧн:
«Миянӧс сӧмын энӧ эновтӧй!
Виччысям Рочмуӧс сы вӧсна, мый сӧмын Рочмукӧд эм аскиа луныс».
Зэв тӧдчана, мый страна ӧтувтчис да водзӧ отсасьӧ республикаясыслы», — юксис Владимир Уйба.
Коми Республикаса олысьяс висьталӧны бур кывъяс военнослужащӧйяслы, кодъяс тышкасьӧны фашистъяскӧд.
Гуманитарнӧй отсӧг нуан фураӧн Вӧркутаса школьникъяссянь ыстӧмаӧсь татшӧм письмӧяс.
Кыдз пасйис регионса Юралысь, «медкӧ тайӧ абу материальнӧй, но зэв колана да донъявны позьтӧм пай миян ӧтув вермӧмӧ».
Казьтыштам, ода-кора тӧлысь 18 лунӧ Комиысь Донбассӧ поездӧн вӧлі ыстӧма стрӧитчан материалъяс. Тайӧ вӧчӧма регионса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн «Поезд помощи» акция серти.
Донбасслысь инфраструктура дзоньталӧм вылӧ республикаса предприятиеяс да организацияяс сетісны 90 кубометр стрӧитчан материалъяс да фанера прӧдукция.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ ПМЭФ–2022 дырйи Владимир Уйба юрнуӧдӧ Коми Республикалӧн делегацияӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2208 @ 2022-06-16 @}
ПМЭФ–2022 дырйи Владимир Уйба юрнуӧдӧ Коми Республикалӧн делегацияӧн
Тайӧ лунъясӧ «Экспофорум» конгрессно-выставочнӧй шӧринын мунӧ Петербургса войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум.
Таво форум дырйи медшӧр темаыс: «Выль мир — выль позянлунъяс».
Комиысь делегацияӧ пырӧны — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева, республикаса Экономика сӧвмӧдан да промышленносьт, Вӧр-ва министерствоясӧн юрнуӧдысьяс, а сідзжӧ бизнесӧс петкӧдлысьяс, кодъяслы форумыс сетӧ содтӧд позянлун паськӧдны делӧвӧй йитӧдъяссӧ, корсьны выль уджъёртъясӧс да юксьыны бизнес нуӧдан опытӧн.
ПМЭФ–2022 дырйи медшӧр делӧвӧй уджтассӧ юкӧма нёль тематическӧй нырвизь вылӧ, кутшӧмъясӧс сиӧма глобальнӧй да рочмуса экономикалы, социальнӧй да технологическӧй пӧвесткалы да мортлысь потенциал сӧвмӧдӧмлы.
Сідзжӧ ПМЭФ дырйи лоас Ичӧт да шӧр предпринимательстволӧн рочмуса форум, Том йӧзлӧн войтыркостса экономическӧй форум, «B20» Делӧвӧй двадцатка» регионса консультативнӧй форум, Креативнӧй бизнеслӧн форум, «Лекарствояс боксянь лёк суӧмысь видзӧм» форум, «ПМЭФ Юниор» диалог да «Арктика — диалоглӧн мутас» форум.
Владимир Уйба участвуйтас форумлӧн пленарнӧй заседаниеын, кӧні сёрнитас Рочму Федерацияса Президент Владимир Путин.
Сідзжӧ республикаса Юралысь аддзысьлас удж серти уджъёртъясыскӧд да кырымалас артмӧдчӧмъяс, медым Коми Республикаӧ воисны инвестицияяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Татарстанын лоасны Коми Республикалы, а Комиын — Татарстанлы сиӧм лунъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2209 @ 2022-06-16 @}
Татарстанын лоасны Коми Республикалы, а Комиын — Татарстанлы сиӧм лунъяс
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Татарстан Республикаса Президент Рустам Минниханов кырымалісны та йылысь артмӧдчӧм.
«Коми да Татарстан Республикаяс — промышленносьт да экономика боксянь сӧвмӧм регионъяс, кодъяс озырӧсь аслыспӧлӧс традицияясӧн.
Комиын олӧны 11 сюрс гӧгӧр тотара.
Артмӧдчӧмыс шымыртӧ ӧтувъя уджын уна нырвизь да кутас отсавны сӧвмӧдны зумыд, дыр кад кежлӧ кыкнанладорса да кыкнанлы выгӧднӧй йитӧдъяс.
Артмӧдчӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь шуӧма нуӧдны Коми Республикалы сиӧм лунъяссӧ Татарстан Республикаын, а сідзжӧ котыртны Татарстанса предприятиеяслысь удж серти Коми Республикаӧ волӧмсӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Миян машина вӧчан, мусир да нефтехимическӧй юкӧнъясса гырысь предприятиеяс кӧсйӧны уджавны ӧтув.
Миян регионкостса вузӧс бергӧдчӧмыс 3,5 миллиард шайт ыджда.
Эска, ми вермам сійӧс содтыны да аддзыны ӧтувъя уджын выль нырвизьяс», — гӧгӧрвоӧдіс Татарстан Республикаса Президент Рустам Минниханов.
Вузасян-экономическӧй, промышленнӧй, инвестиционнӧй да инновационнӧй юкӧнъясын ӧтув уджалігӧн Комиысь да Татарстанысь Веськӧдлан котыръяс кутасны паськӧдны предприятиеяс да организацияяс костын удж йитӧдъяссӧ, ӧтув отсасьны предпринимательстволы, бурмӧдны инвестицияяс боксянь водзмӧстчӧмсӧ, сӧвмӧдны канму-аспом уджъёртасьӧмсӧ, ӧттшӧтш уджавны экономикаын ортсыса йитӧдъяс олӧмӧ пӧртӧмын, видлаласны Татарстанын Коми Республикаса экспорт вылӧ уджалысь предприятиеясӧн оптово-распределительнӧй шӧринъяс восьтан позянлун.
Социальнӧя доръян да уджӧн могмӧдан юкӧнын регионъяс кутасны ёртасьны олысьясӧс уджӧн могмӧдӧм, социальнӧй отсӧг сетӧм да йӧзӧс социальнӧя могмӧдӧм серти, юксьыны социально-экономическӧя сӧвмӧдан уджтасъяс да семьялы, мамлунлы, челядьдырлы, олӧма йӧзлы да вермытӧмъяслы социальнӧй уджтасъяс олӧмӧ пӧртан уджын опытӧн.
Республикаяс кӧсйӧны ёртасьны видз-му овмӧслӧн татшӧм юкӧнъясын: биотехнологияяс, видз-му овмӧсса культураяс быдтӧмӧн биотехнологическӧя веськӧдлӧм да пемӧсъясӧс рӧдмӧдӧм, перерабатывайтан да сёян-юан промышленносьт, производство уджсӧ механизируйтан да автоматизируйтан средствоясӧн комплекснӧя вӧдитчӧм.
Коми Республикаса да Татарстанса Веськӧдлан котыръяс кӧсйӧны ӧтув уджавны татшӧм юкӧнъясын: видз-му овмӧс; транспорт; йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм да биофармацевтика; гӧгӧртас видзӧм да экология боксянь безопасносьтсӧ могмӧдӧм; стрӧитчӧм, архитектура, оланін да коммунальнӧй овмӧс; йӧзӧс велӧдӧм да наука; спорт да том йӧз политика; туризм; культура; культура озырлун объектъяс видзӧм, наӧн вӧдитчӧм, паськыда тӧдмӧдӧм да найӧс канмусянь видзӧм; архив удж; донъяс канмусянь ладмӧдӧм; информатизация да связь.
Артмӧдчӧмсӧ гижӧма комиӧн, рочӧн да тотар кыв вылын, лӧсьӧдӧма 5 во кежлӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика да Дагестан индісны выль ёртасян нырвизьяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2211 @ 2022-06-16 @}
Коми Республика да Дагестан индісны выль ёртасян нырвизьяс
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ, Петербургын войтыркостса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Дагестан Республикаса Юралысь Сергей Меликов кырымалісны выль артмӧдчӧм — вузасьӧмын, экономикаын, наука да техникаын, культураын ёртасьӧм йылысь.
«Коми да Дагестан республикаяс важысянь ёртасьӧны уна сикас юкӧнын.
Коми Республика уна этнослы лои няня-сола керкаӧн.
Талун миян регионын ӧтсӧгласӧн олӧны 120 войтырысь унджык.
На лыдын и дагестансаяс.
Тӧдчӧда, мый Комиын олысь дагестансаяс пуктӧны ыджыд пай республика сӧвмӧдӧмӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Артмӧдчӧм отсӧгӧн лоӧны содтӧд условиеяс субъектъяснымлӧн водзӧ ёртасьӧм да сӧвмӧм вылӧ.
Сідз, Дагестанын вӧр-ва да дзоньвидзалун бурмӧдан позянлунъяс отсӧгӧн мӧвпалам лӧсьӧдны местаяс, кӧні челядь вермасны бурмӧдны дзоньвидзалуннысӧ.
Эска, дзоньвидзалун бурмӧдӧм кындзи татшӧм ёртасьӧмыс зумыдмӧдас миян страналӧн войвыв да лунвыв регионъяс костын йитӧдъяссӧ, ӧд челядьыс ичӧтсяньыс нин кутасны ёртасьны», — пасйис Дагестан Республикаса Юралысь Сергей Меликов.
Документсӧ лӧсьӧдӧма 5 во кежлӧ Коми да Дагестан республикаясса Веськӧдлан котыръяс костын вузасьӧмын да экономикаын ёртасьӧм йылысь 1997 во йирым тӧлысь 1 лунся артмӧдчӧм пыдди.
Вузасян да экономика юкӧнын найӧ сёрнитчисны юксьыны опытӧн ӧтув проектъяс олӧмӧ пӧртӧм, Коми да Дагестан костын транспорт йитӧд лӧсьӧдӧм, предпринимательстволы отсӧг сетӧм серти.
Наука да вылыс технологияясын сёрнитчысьяс кутасны ӧтвылысь уджавны промышленнӧй производстволӧн диверсификация юкӧнын, став уджалан сфераӧ юӧртан да коммуникация технологияяс пыртӧмын, корны наука туялан да проектнӧй учреждениеяссӧ пырӧдчыны наука проектъяс да уджтасъяс дасьтӧмӧ да найӧс олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Сідзжӧ сёрнитчисны сӧвмӧдны ёртасьӧмсӧ Дагестанын да Комиын йӧзлысь шойччӧмсӧ да дзоньвидзалун бурмӧдӧмсӧ котыртӧмын, на лыдын и Дагестанса дзоньвидзалун видзан учреждениеясын Комиысь челядьлысь шойччӧмсӧ да дзоньвидзалун бурмӧдӧмсӧ котыртӧмын.
Том йӧз политика юкӧнын Коми да Дагестан сёрнитчисны юксьыны зонпоснилӧн клубъяскӧд да шӧринъяскӧд уджалан опытӧн сы могысь, медым велӧдны том йӧзӧс радейтны да пыдди пуктыны Чужан му, могмӧдны найӧс уджӧн, юӧр боксянь могмӧдны ӧтйӧза ӧтувъяскӧд ӧтувъя уджсӧ.
Сідзжӧ артмӧдчӧмын индӧма медшӧр ёртасян нырвизьяссӧ и мукӧд юкӧнын: стрӧитчӧмын, архитектураын да кар стрӧитӧмын, стрӧитчан материалъяслӧн промышленносьтын; оланін да коммунальнӧй овмӧсын; велӧдӧмын; йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын; культураын да искусствоын; физическӧй культураын да спортын; туризмын; йӧзӧс уджӧн могмӧдан да социальнӧя дорйӧмын; видз-му овмӧсын; гӧгӧртас видзӧмын; информатизацияын да связьын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Т Плюс кутасны ӧтлаын сӧвмӧдны республикаын шоныдӧн могмӧдӧмсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2212 @ 2022-06-16 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Т Плюс кутасны ӧтлаын сӧвмӧдны республикаын шоныдӧн могмӧдӧмсӧ
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Т Плюс» йӧзлы восьса акционер котырса медыджыд директор Андрей Вагнер кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
«Миян ӧтувъя уджыс лоӧ веськӧдӧма республикаын энергетика безопасносьт сӧвмӧдӧм вылӧ.
Коми Республикаса став олысьыс, но медводз Интаын да Вӧркутаын олысьяс, казяласны бурлань вежсьӧмъяссӧ. Сэні энергетика комплекс выльмӧдӧм вылӧ Веськӧдлан котыр отсӧгӧн компания збыльмӧдас медтӧдчана проектъяссӧ», — пасйис Владимир Уйба.
«Колӧ, медым миян костын сёрнитчӧмъясыс медводз могмӧдісны регионса олысьяслысь интересъяссӧ.
Та вӧсна компания водзӧ кутас содтыны инвестицияяссӧ шоныдӧн могмӧдан системаяс сӧвмӧдӧмӧ.
Системнӧй удж отсӧгӧн регыд нин лоӧны бурлань вежсьӧмъяс», — тӧдчӧдіс Андрей Вагнер.
Сёрнитчысьяс кӧсйысисны ӧтув уджавны 2025 воӧдз регионса энергетика юкӧн сӧвмӧдӧм, шоныдӧн могмӧдан система ӧнъяӧдӧм, а сідзжӧ та вылӧ колысь инвестицияяс серти.
Таво нин сьӧмӧн могмӧдан ыдждаыс лоас колян вося мында жӧ — 1,6 миллиард шайт.
Могъяссӧ ӧдйӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ шуӧма лӧсьӧдны уджалан группаяс.
Ёртасьӧмын тӧдчана нырвизьяс лыдын — 2023 во помын Инта карын биару вылын уджалысь котельнӧй стрӧитны помалӧм.
Выль объектсӧ лӧсьӧдасны из шом вылын уджалысь важ ТЭЦ пыдди. Выль котельнӧй вылӧ видзасны 1,2 миллиард шайт (НДС-тӧг).
Сідзжӧ артмӧдчӧмыс вынсьӧдас «Т Плюс» йӧзлы восьса акционер котыр да Коми Республикаса веськӧдлысьяс костын промышленнӧй да кадрӧвӧй вынйӧр сӧвмӧдан, регионын выль уджалан местаяс лӧсьӧдан, инвестиция проектъяс олӧмӧ пӧртан юкӧнын ӧнія сёрнитчӧмъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын ӧнія технологияясӧн да вылыс технология оборудованиеӧн вӧдитчӧмӧн кӧсйӧны уджӧдны вӧр переработайтан производство @ новости @ https://rkomi.ru/news/2213 @ 2022-06-16 @}
Комиын ӧнія технологияясӧн да вылыс технология оборудованиеӧн вӧдитчӧмӧн кӧсйӧны уджӧдны вӧр переработайтан производство
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Промтех-инвест» ичӧт кывкутан котырса (ИКК) директор Владислав Федькин кырымалісны инвестпроект олӧмӧ пӧртны кӧсйӧм йылысь артмӧдчӧм.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн «Промтех-инвест» ИКК ӧнія выль оборудованиеӧн вӧдитчӧмӧн кӧсйӧ выльмӧдны вӧр переработайтан производствосӧ, медым лэдзны ыджыд содтан дона прӧдукция — OSB-плитаяс.
Вонас кӧсйӧны лэдзны 126,4 сюрс кубометр мында прӧдукция.
«Инвестиция проект серти кӧсйӧны пыдісянь да комплекснӧя переработайтны пу сырьё да пу шыбласъяс.
Сійӧс олӧмӧ пӧртӧмыс сетас позянлун восьтыны 168 выль уджалан места», — висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, проектсӧ олӧмӧ пӧртігӧн кутасны уджавны и социальнӧй тӧдчанлуна могъяс серти. На лыдын лӧсьӧдасны сиктса школаяс помалысьясысь целевӧй группаяс, кодъяс велӧдчасны Коми Республикаса профильнӧй велӧдчанінъясын да сы бӧрын пырасны уджавны «Промтех-инвест» компанияӧ, стрӧитасны сиктъясын благоустроитӧм оланін, медым сэні олісны компанияын уджалысь сотрудникъяс лыдысь том семьяяс.
Водзынджык «Промтех-инвест» ИКК бура нин пӧртіс олӧмӧ вӧрӧн вӧдитчӧм серти инвестиция проект. Сы серти восьтӧма Коми Республикаса Сыктыв районын пусӧ пыдісянь переработайтӧм серти вӧр переработайтан производство.
Проектӧ инвестируйтісны 413 миллион шайт.
«Талун ми аддзам, мый ортсыса санкцияяс вылӧ видзӧдтӧг, миян регионса предприятиеяс водзӧ сӧвмӧны, выльмӧдӧны да панӧны выль производствояс, лӧсьӧдӧны уджалан местаяс.
И тайӧ тыдалӧ сыын, мый талун кырымалӧма ӧнія выль оборудованиеӧн вӧдитчӧмӧн вӧр переработайтан производство выльмӧдӧм серти Артмӧдчӧм.
Ми водзӧ бура ёртасям «Промтех-инвест» ИКК-кӧд.
Аттьӧала предприятиеса директор Владислав Федькинӧс проектъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь. На отсӧгӧн сӧвмӧ Коми Республикаса вӧр переработайтан производство.
Регионса Веськӧдлан котыр видзӧдӧ предприятиелӧн удж бӧрся да пыр дась отсавны компаниялы пӧртны олӧмӧ выль инвестиция проектъяс серти водзмӧстчӧмъяссӧ», — шуис Владимир Уйба.
«Талун сӧмын Коми Республикаса Юралысь да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн позьӧ пӧртны олӧмӧ татшӧм ыджыд да колана проектъяссӧ. Тайӧ проектъясыс колӧны оз сӧмын сы могысь, медым сӧвмӧдны регионса вӧр промышленнӧй комплекс, но и на отсӧгӧн бурмӧдӧны Сыктыв районса да став Коми Республикаса олысьяслысь олӧмсӧ», — содтіс Владислав Федькин.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын кутасны унджык лэдзны кос пиломатериал пу сырьёсӧ пыдісянь переработайтӧмӧн да сыӧн комплекснӧя вӧдитчӧмӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2214 @ 2022-06-16 @}
Комиын кутасны унджык лэдзны кос пиломатериал пу сырьёсӧ пыдісянь переработайтӧмӧн да сыӧн комплекснӧя вӧдитчӧмӧн
«Печора Север Лес» ичӧт кывкутана котыр республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн кӧсйӧ выльмӧдны Мылдін районын вӧр переработайтан производствосӧ.
Та йылысь артмӧдчӧмсӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да предприятиеса медыджыд директор Александр Котельников кырымалісны Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ.
Артмӧдчӧм серти «Печора Север Лес» ичӧт кывкутана котырлӧн лоасны «Ыджыд содтан дона дась прӧдукция лэдзӧмӧн вӧр переработайтан производство выльмӧдӧм да пусӧ комплекснӧя переработайтӧмсӧ котыртӧм» инвестиция проект збыльмӧдӧмӧ капитальнӧй вложениеяс.
2027 во кежлӧ предприятие кӧсйӧ лэдзны 152 кубометрысь оз этшаджык кос пиломатериал, вонас 100 сюрс кубометрысь оз этшаджык OSB, вонас 52 сюрс тоннаысь оз этшаджык пеллет. Та могысь, предприятие кӧсйӧ комплекснӧя вӧдитчыны пу сырьёӧн.
Станаяслӧн, кодъяс оз ёртасьны Рочмукӧд, санкцияяс вылӧ видзӧдтӧг Коми Республикаса предприятиеяс лэдзӧны унджык прӧдукция.
Кыдзи тӧдчӧдіс регионса Юралысь, проектыс отсалас кыскыны 2,6 миллиард шайтысь оз этшаджык инвестиция, а сідзжӧ лӧсьӧдны 112-ысь унджык выль уджалан места.
«Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧм — тайӧ миян водзӧ вылӧ ӧтувъя уджным.
Ми нин заводитім предприятиекӧд ӧтвылысь збыльмӧдны Мылдін районын йӧзлы тӧдчана мероприятиеяс.
Аттьӧ Александр Владимирович Котельниковлы ӧтувъя уджысь да миян олысьяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсалас «Печора Север Лес» ичӧт кывкутана котырлы збыльмӧдны инвестиция проектъяс, йӧзлысь вӧзйӧмъяссӧ, зумыдмӧдны предприятиелысь уджсӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Ми аттьӧалам Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧс отсӧг сетӧмысь.
Тайӧ инвестпроектсӧ збыльмӧдӧмыс сетас позянлун овмӧсын вӧдитчыны выль вӧр участокъясӧн, босьтны унджык чӧжӧс да бурджыка веськӧдлыны вӧръясӧн, регионын лоӧ унджык уджалысь йӧзлӧн лыдыс, бурджыка кутасны овны Мылдін районын олысьясыс. Проект збыльмӧдігӧн кольӧ кутчысьны дугдывтӧг да бура вӧръясӧн вӧдитчан корӧмъясӧ, — тӧдчӧдіс Александр Котельников.
Ӧні предприятие помалӧ инвестиция проект збыльмӧдан медводдза тшупӧдсӧ. Сы серти бурмӧдӧны пу пилитӧм да юклӧм серти уджсӧ, а сідзжӧ выльмӧдӧны котельнӧй да косьтан комплексъяс.
«Печора Север Лес» ичӧт кывкутана котыр, эскӧдӧ Александр Котельников, водзӧ кутас топыда ёртасьны Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд, медым сӧвмӧдны регионлысь экономикаын да социальнӧй позянлунъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Телеком Хаус» акционер котыр сёрнитчисны ӧтув уджавны шыбласъясӧн вӧдитчан юкӧнын @ новости @ https://rkomi.ru/news/2215 @ 2022-06-16 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Телеком Хаус» акционер котыр сёрнитчисны ӧтув уджавны шыбласъясӧн вӧдитчан юкӧнын
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева да «Телеком Хаус» акционер котырӧн Веськӧдлысь уджъёрт Илья Лещенко кырымалісны та йылысь артмӧдчӧмсӧ.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Телеком Хаус» акционер котыр костын шыбласъясӧн вӧдитчӧм серти ӧтув уджавны кӧсйысьӧм йылысь артмӧдчӧм кырымалӧмыс — тайӧ зэв тӧдчантор. Медводз сы боксянь, мый бурджыка кутас уджавны чорыд коммунальнӧй шыбласъяс юкӧныс, «Экология» национальнӧй проект серти чинас гуалӧм вылӧ шыбласъяслӧн ыдждаыс, содас обработайтӧм шыбласъяслӧн да бырӧдны колана объектъяслӧн пайыс, а сідзжӧ бырӧдасны экология боксянь чукӧрмӧм лёктор местаяссӧ да шыбласъяслӧн санкционируйттӧм ёг шыблалан местаяс», — пасйис Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева.
«Эмӧсь могъяс, кутшӧмъясӧс бура олӧмӧ пӧртӧм бӧрын Коми Республикаса йӧзлӧн олан гӧгӧртасыс лоас бурджык да экология боксянь лёк суӧмысь видзчысянаӧн.
Миян могыс — бура пӧртны найӧс олӧмӧ.
Та могысь колӧ, медым шыбласъясӧн вӧдитчӧм серти уджалісны оланпастэчаслӧн корӧмъяс серти да регионса Веськӧдлан котыркӧд ӧтлаын.
Тайӧ сетас позянлун колана ногӧн разьны системнӧй мытшӧдъяссӧ, бурмӧдны сетан услугаяслысь качествосӧ да лыдсӧ, а сідзжӧ нуӧдны удж, медым шыбласъясӧн веськӧдлан системаыс бура кутіс уджавны регионын», — тӧдчӧдіс «Телеком Хаус» акционер котырӧн Веськӧдлысь уджъёрт Илья Лещенко.
Документ серти кутасны ӧтув уджавны Коми Республикаын шыбласъясӧн вӧдитчан юкӧнын, сы лыдын шыбласъясӧн вӧдитчӧм могысь колана инфраструктура лӧсьӧдӧм серти концессионнӧй артмӧдчӧмъяслӧн условиеяс вылын инвестиция проектъяс олӧмӧ пӧртан юкӧнын.
Артмӧдчӧмлӧн медшӧр могыс — Коми Республика бурджыка кутас сӧвмыны социальнӧй, экономика да инфраструктура боксянь, воӧдчасны «Экология» национальнӧй проектлӧн медшӧр петкӧдласъясӧдз.
Артмӧдчӧм серти сёрнитчысьяс ӧтвылысь збыльмӧдасны «Коми Республикаын чорыд коммунальнӧй шыбласъясӧн вӧдитчан комплекснӧй система» регионса проект.
«Телеком Хаус» акционер котыр дась отсавны лӧсьӧдны регионын производство да потребление шыбласъясӧн вӧдитчан колана инфраструктура. Та дырйи босьтасны тӧд вылӧ и Коми Республикаын шыбласъясӧн вӧдитчан мутас схемасӧ.
Ёнджыкасӧ уджыслӧн могыс — котыртны шыбласъяс торйӧн чукӧртӧмсӧ да перйыны ӧтувъя ёгысь унджык бур фракция, медым найӧс водзӧ переработайтны.
Содтӧд тӧдчана мог — гӧгӧртасын чукӧрмӧм лёклысь ӧпаснӧй объектъяс бурмӧдӧм да «Сӧстӧм страна» федеральнӧй проект серти кар мудоръясын санкционируйттӧм свалкаяс бырӧдӧм».
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба: «Сійӧ, мый ми талун планируйтім, — тайӧ сетас республикалы позянлун водзӧ сӧвмыны» @ новости @ https://rkomi.ru/news/2216 @ 2022-06-16 @}
Владимир Уйба: «Сійӧ, мый ми талун планируйтім, — тайӧ сетас республикалы позянлун водзӧ сӧвмыны»
«Арктика — территория диалога» Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи регионса Юралысь тӧдмӧдіс Коми Республикалӧн инвестиция позянлунъясӧн.
«Быд инвесторлы тӧдчанаӧн лоӧ куимтор: сӧвмыны позянлун, логистика да кокньӧдъяс.
Тайӧс ми вермам вӧзйыны.
Ми сетам кокньӧдъяс налы, кодъяс пырасны «Север» промышленно-производственнӧй торъя экономическӧй зонаӧ, да налы, кодъяс кӧсйӧны инвестируйтны Арктикаӧ.
Тӧдчӧда, мый Коми Республика — дзик ӧти регион, кӧні эм нёль сухопутнӧй арктическӧй зона.
Сэні ми лӧсьӧдам вӧвлытӧм инвестиция климат.
Республикаын дасьтысьӧны збыльмӧдны ыджыд инвестиция проектъяс. На отсӧгӧн артмас лӧсьӧдны ыджыд инфраструктура, выль производствояс да уна уджалан места.
Сійӧ, мый ми талун планируйтім, — тайӧ сетас республикалы позянлун водзӧ сӧвмыны», — шуис регионса Юралысь.
Владимир Уйба гӧгӧрвоӧдіс, мый «Север» промышленно-производственнӧй торъя экономическӧй зона лӧсьӧдӧм вылӧ заявкасӧ видлалӧны нин Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерствоын.
Урчитӧма 410 га ыджда участок, котыртӧма веськӧдлан компания.
Инфраструктура лӧсьӧдӧм вылӧ кӧсйӧны кыскыны сьӧмкуд инвестицияяс.
Эм нин медшӧр инвестор, коді дась вичмӧдны 32 миллиард шайт МДФ плитаяс вӧчан завод вылӧ, коді кутас вонас лэдзны 1 миллион кубометр мында дась продукция, да лӧсьӧдны 1200 выль уджалан места.
«Север» торъя экономическӧй зонаса резидентъяслы федеральнӧй кокньӧдъяс кындзи регион сетас чуктӧс вылӧ вот да транспорт вот серти кокньӧдъяс.
Сідзжӧ регионса Юралысь висьталіс, мый «Войвывса широтнӧй туй» да «Сосногорск — Индига» кӧрт туй магистральяс стрӧитӧм бӧрын Коми Республикаын лоас ыджыд транспорт инфраструктура.
Инвесторъяс вермасны ветлӧдлыны транспортӧн Индига саридзлӧн Войвывса джуджыд портӧ да новлӧдлыны унджык груз.
Таысь кындзи, Арктикаын кӧсйӧны збыльмӧдны Пижмаса месторождениеӧн вӧдитчан проект. Сы серти стрӧитасны титанӧвӧй руда да кварц лыа переработайтан горно-металлургическӧй комплекс.
А Инта монокарын импорт вежӧм могысь заводитісны лӧсьӧдны карбид кальция да ферросплавъяс вӧчан производство.
Выль заводыс кутас конкурируйтны Казахстанысь да Китайысь экспортёръяскӧд.
Владимир Уйба казьтыштіс предпринимательяслы кокньӧдъяс йылысь, кодъяс кӧсъясны лоны Вӧркута, Инта, Усинск каръясын да Чилимдін районын Арктикаса резидентъясӧн.
Найӧ дас во чӧж оз кутны мынтыны чуктӧс, му да эмбур вылӧ вот.
Презентация дырйи регионса Юралысь тӧдчӧдіс некымын объект. Объектъясыс кажитчасны инвесторъяслы, но найӧс абу на юкӧма.
Тайӧ Удора районын сотчан сланечлӧн куйлӧд, Емдін районын стекольнӧй лыалӧн куйлӧд да Вӧркутаын баритӧвӧй рудаяслӧн Хойлинскӧй куйлӧд.
«Ми бура гӧгӧрвоам, мый экономикаӧ да промышленносьтӧ вичмӧдӧм сьӧмыс, — тайӧ вот воӧм да выль уджалан местаяс, а республикаӧ веськӧдӧм инвестицияяс — тайӧ инвестицияяс регионлӧн талунъя да аскиа лунӧ», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
Мероприятие дырйи Коми Республикасянь пудъялісны Маньпупунёр нималана плато дорӧ вертолётӧн лэбалан тур. Маньпупунёр плато — тайӧ Рочмуса сизим чуймӧдантор лыдысь ӧти.
Вермысьӧн лоис форумын участвуйтысь Елена Шилькова.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика бурмӧдас концессия серти удж нуӧдӧмсӧ сы могысь, медым сӧвмӧдны туй да социальнӧй инфраструктура @ новости @ https://rkomi.ru/news/2217 @ 2022-06-17 @}
Коми Республика бурмӧдас концессия серти удж нуӧдӧмсӧ сы могысь, медым сӧвмӧдны туй да социальнӧй инфраструктура
Лӧддза-номъя тӧлысь 16 лунӧ Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Олег Мамаев кырымалісны Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котыр костын артмӧдчӧм, мый серти найӧ кутасны ӧтув уджавны концессионнӧй артмӧдчӧмъяслӧн условиеяс вылын инвестиционнӧй инфраструктура проектъяс збыльмӧдан юкӧнын.
«Документ серти збыльмӧдасны Коми Республикаын туй да социальнӧй инфраструктура юкӧнын инвестиция проектъяс.
Артмӧдчӧмыс сетас позянлун концессионнӧй артмӧдчӧмъяслӧн условиеяс вылын дженьыд кадӧ збыльмӧдны регионлы куим тӧдчана проект», — шуис Владимир Уйба.
«<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котырлы — кырымалӧм артмӧдчӧм тайӧ Корпорацияса компанияяс да Республика костын водзӧ бура ӧтув ёртасьӧм.
Корпорация уджалӧ уна юкӧнын. Сідзкӧ вермас лоны позянлун ӧтув уджавны социальнӧй тӧдчанлуна унджык юкӧнын да бурмӧдны республикаса олысьяслысь олӧмсӧ, кыскыны инвестицияяс да лӧсьӧдны содтӧд уджалан местаяс», — тӧдчӧдіс Олег Мамаев.
Артмӧдчӧмлӧн могыс — концессионнӧй артмӧдчӧмъяслӧн условиеяс вылын лӧсьӧдны, сӧвмӧдны да ёнмӧдны инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм серти сёрнитчысьяс костын ӧтувъя уджсӧ: «Вятка — Вылыс Максаковка автомашинаӧн ветлан туй вылын Сыктыв ю вомӧн пос стрӧитӧм», «<rus>Тиманский</rus>» во гӧгӧр чӧж челядьлы шойччан да налысь дзоньвидзалун бурмӧдан регионса шӧрин котыртӧм», «Княжпогост районса Серегов сиктын санаторнӧй комплекс выльмӧдӧм».
Тайӧ уджыс отсалас сӧвмӧдны республикаӧс социальнӧя, экономика да инфраструктура боксянь.
Форум водзвылын Коми Республикаса Веськӧдлан котырын нуӧдісны сӧвещанньӧ, кӧні участвуйтісны «<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котырӧс петкӧдлысьяс. Сёрниыс муніс тайӧ инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм серти водзмӧстчӧмъяс да вӧзйӧмъяс йылысь.
«Вятка» туйсянь «Сыктывкар кытшовтӧм» туй стрӧитан проект серти сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны сылӧн техническӧй параметръяс да сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь, а сідзжӧ «<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котырӧн концессионнӧй артмӧдчӧмъяслӧн условиеяс вылын проект збыльмӧдан вӧзйӧмъяс дасьтӧм вылӧ тӧдмӧгъяс сетан кадколастъяс йылысь.
Проект отсӧгӧн Сыктывкар да сыгӧгӧрса туйяс кузя вермас ветлыны унджык автомашина.
Во гӧгӧр чӧж челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лагер стрӧитан проект серти «<rus>Системные концессии</rus>» ичӧт кывкутана котыркӧд ӧтвылысь сёрнитчисны урчитны объект стрӧитӧм улӧ му участоксӧ, видлавны тайӧ проектыслысь техническӧй параметръяссӧ да сьӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяссӧ.
Серегов сиктын санаторнӧй комплекс выльмӧдан проект серти сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьяс тӧдчӧдісны, мый Коми Республикаса система артмӧдысь предприятиеяскӧд ӧтвылысь колӧ пыдісяньджык видлавны объектсӧ уджӧдны заводиттӧдз сэтчӧ став оборудование да материал вайӧмсӧ, да индісны медводдза ӧтувъя мероприятиеяс проектсӧ водзӧ збыльмӧдӧм могысь.
Нуӧдан уджлӧн могыс — ӧдйӧджык пыртны объектсӧ уджӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика да Сбер бурмӧдасны регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмсӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2219 @ 2022-06-17 @}
Коми Республика да Сбер бурмӧдасны регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмсӧ
Талун, лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Сбер кырымалісны йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмын юӧр чукӧртан-донъялан регионса медицинскӧй система сӧвмӧдӧмын ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Документсӧ кырымалісны республикаса Юралысь Владимир Уйба да Сбербанклӧн Правлениеса Президент, Веськӧдлысь Герман Греф.
Артмӧдчӧмыс колӧ сы могысь, медым бурмӧдны Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системасӧ юӧртан да технология боксянь.
Ӧтувъя уджлӧн могъяс — автоматизируйтны дзоньвидзалун бурмӧдігӧн да висьӧм тӧдмалігӧн медицина да административнӧй уджсӧ, пыртны электроннӧй медицинскӧй карта, нуӧдны торъя мортлы медицина услугаяс сетӧм серти учёт, могмӧдны процессӧ став пырӧдчысь костын юӧрӧн йитӧд кутӧмсӧ, бура веськӧдлыны пациентъяслӧн локтӧмӧн да найӧс лекарствоясӧн могмӧдӧмӧн, лӧсьӧдны лабораторнӧй юӧртан система да медицина изображениеяслысь шӧр архив, котыртны телемедицина консультацияяс, пыртны электроннӧй рецептъяс.
«Миян артмӧдчӧмлӧн могыс — бурмӧдны республикаса олысьяслы медицина услугаяссӧ.
Тӧда, мый медбур цифрӧвӧй позянлунъяс пыртӧмӧн, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаын став субъект костын ӧтвылысь уджалӧмӧн ми вермам ёна бурмӧдны тайӧ юкӧнлысь уджсӧ, ӧд сыкӧд топыда йитчӧма йӧзыслӧн олӧмыс да дзоньвидзалуныс», — шуис Герман Греф.
«Медицинаын могъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ компаниялӧн юӧртан прӧдуктъясӧн вӧдитчӧм — тайӧ аскиа лунӧ ыджыд воськов.
Ми тӧдам, мый выль технологияясӧн вӧдитчӧмыс сетас позянлун унджык уджавны йӧзкӧд да этшаджык — бумагаӧн.
Ыджыд мыччӧдъяс да искусственнӧй интеллект серти технологияяс пыртӧмӧн Артмӧдчӧмыс отсалас сӧвмӧдны быдсикас нозология серти висьӧмъяс тӧдмалӧмын, наысь бурдӧдӧмын да найӧс мониторитӧмын выль позянлунъяссӧ», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика кырымаліс Ростуризмкӧд ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2221 @ 2022-06-17 @}
Коми Республика кырымаліс Ростуризмкӧд ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм
Лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунӧ Петербургын войтыркостса экономическӧй форумлӧн делӧвӧй уджтас дырйи Коми Республика петкӧдліс регионлысь туризмын позянлунъяссӧ.
Туризм серти федеральнӧй агентстволӧн стенд вылын Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева да Ростуризмса юралысьӧс вежысь Елена Лысенкова кырымалісны ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧм.
Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧм дырйи вӧліны Коми Республикаса культура, туризм, да архив удж министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Мария Балмастова, Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Ольга Турышева, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Екатерина Киселевич да «Туризм сӧвмӧдан да Коми Республикаӧс кыпӧдан агентство» асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияса медыджыд директор Александр Терентьев.
«Республика кутас водзӧ сӧвмӧдны экология да этнография туризмъяс, дась збыльмӧдны проектъяс, креативнӧй индустрияяс, бура дасьтӧ вылыс тӧдӧмлунъяса ассьыс уджалысьяссӧ, бурмӧдӧ услугаяссӧ туризмын да сыкӧд йитчӧм юкӧнъясын, пыртӧ цифрӧвӧй технологияяс.
Ми виччысям Туризм серти федеральнӧй агентствосянь отсӧг тайӧ нырвизьяссӧ сӧвмӧдӧмын.
Тӧда, мый Ростуризмкӧд ӧтувъя уджыс отсалас водзӧ сӧвмӧдны республикаын туризмсӧ да экономикасӧ, унджык йӧзӧс тӧдмӧдны регионлӧн туристическӧй брендъясӧн да содтыны туристъяслысь лыдсӧ», — пасйис Эльмира Ахмеева.
Елена Лысенковакӧд сёрнитісны ӧтув уджалӧм да Комиын туризм сӧвмӧдӧм йылысь.
Стендсӧ видзӧдысьяслы медъёна кажитчисны республикаын шойччӧм йылысь медшӧр вӧзйӧмъяс серти презентация да регионса туръясӧн выль буклет.
Казьтыштам, Коми пыр пырӧдчӧ Туризм серти федеральнӧй агентстволӧн участвуйтӧмӧн котыртӧм проектъясӧ да уджтасъясӧ: татчӧс туроператоръяс петкӧдлӧны туристическӧй кешбэк уджтасын торйӧн дасьтӧм турпродуктъяс (этнопаркын шойччӧмсянь Маньпупунёр плато вылӧ лэблӧмӧдз), 2021 воын Финн-угор этнопарк лоис Челядьлӧн туристическӧй проектъяслӧн II ставрочмувывса конкурсын медбуръяс лыдысь ӧтиӧн, а «Туризм индустрияын уджсикас серти медбур» уджсикасын кужанлун серти ставрочмувывса бӧръя конкурсын республикаӧс петкӧдлысь босьтіс мӧд места.
Регионса Культура да туризм министерствоӧс петкӧдлысьяс, Туризм сӧвмӧдан да Коми Республикаӧс кыпӧдан агентство да Финн-угор этнопарк велӧдчисны национальнӧй туристскӧй маршрутъяс серти акселерация уджтас подув вылын.
«<rus>За Кандинским в Коми</rus>» арт-тур» национальнӧй туристскӧй маршрутлысь проектсӧ регионса Культура да туризм министерство ыстіс Ростуризм бердын экспертнӧй сӧветӧ.
Экспертъяссянь воӧм содтӧдъясӧ да гӧгӧрвоӧдӧмъяссӧ ӧні пыртӧны проектӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республика да АСИ пӧртӧны олӧмӧ ӧтувъя проектъяс да водзмӧстчӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2223 @ 2022-06-17 @}
Коми Республика да АСИ пӧртӧны олӧмӧ ӧтувъя проектъяс да водзмӧстчӧмъяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Выль проектъяс сӧвмӧдӧм серти стратегическӧй водзмӧстӧмъяс агентство» асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияса медыджыд директор Светлана Чупшева сёрнитісны татшӧм позянлун йылысь талун, лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунӧ, Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи.
Эскӧдӧма ӧтувъя удж да Коми Республикаӧс зумыда социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмсӧ могмӧдӧм вылӧ веськӧдӧм да регионын инвестиция климат бурмӧдӧм вылӧ веськӧдӧм ӧтувъя удж серти артмӧдчӧмсӧ матысса кадӧ кырымалӧм йылысь водзвыв сёрнитчӧмсӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба индіс ӧтув уджалӧмын медшӧр нырвизьяс: социальнӧй, технологическӧй, кадрӧвӧй, экологическӧй да мукӧд национальнӧй водзмӧстчӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм, а сідзжӧ регионса экономика да социальнӧй юкӧн сӧвмӧдӧм серти проектъяс.
Владимир Уйба корис Светлана Чупшеваӧс таво арнас волыны Коми Республикаӧ, медым сёрнитны водзӧ ӧтув уджалӧм йылысь.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Рослесхоз кӧсйысис отсасьны Комилы @ новости @ https://rkomi.ru/news/2224 @ 2022-06-18 @}
Рослесхоз кӧсйысис отсасьны Комилы
Петербургын юбилейнӧй войтыркостса экономическӧй 25-ӧд форум дырйи регионса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Вӧр овмӧс федеральнӧй агентствоӧн юрнуӧдысь Иван Советниковкӧд.
«Ӧні миян регион водзын вӧр переработайтан юкӧнын воссьӧны выль позянлунъяс.
Санкцияясӧдз регионысь дона пусӧ нуисны суйӧр сайӧ, а сэтысь вайис дась нин прӧдукция.
А ӧні ми котыртам уджсӧ мӧд ногӧн.
Ми дасьӧсь лэдзны керка лэптан ассьыным комплектъяс — найӧ ӧні зэв коланаӧсь.
Ми туялам позянлунъяссӧ, медым тайӧ технология серти кыпӧдӧм керкаясӧ овмӧдны аварийнӧй оланінъясысь йӧзӧс.
Таысь кындзи, ми уджтас серти вуджӧдам республикаса котельнӧйяссӧ мазут да из шом вылысь пеллетъяс вылӧ. Экономика боксянь тайӧ бурджык ломтас.
Тайӧ мераясыс санкцияяс дырйи отсаласны видзны производствосӧ да уджалан местаяссӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Сідзжӧ регионса Юралысь аттьӧаліс Иван Советниковӧс отсӧгысь. Рослесхоз отсаліс ньӧбны вӧръяс пӧжаръясысь видзан торъя техника.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый ковмас федеральнӧй отсӧг тайӧ техника видзӧмсӧ котыртігӧн да та вылӧ торъя мобильнӧй конструкцияяс ньӧбигӧн.
«Ми дасьӧсь отсавны тіянлы.
Миян эмӧсь позянлунъяс отсавны вӧръяс мониторитӧмын да патрулируйтӧмын.
Торъя техника дзоньталӧм да видзӧм серти миян дорӧ шыӧдчыліс некымын регион, та вӧсна ми дасьӧсь видлавны тайӧ юалӧмъяссӧ сьӧмӧн могмӧдӧм боксянь», — пасйис Иван Советников.
Сідзжӧ аддзысьлӧм дырйи сёрнитісны республикаын вӧръясӧн бура вӧдитчан модель серти пилотнӧй проект збыльмӧдан аслыспӧлӧслунъяс йылысь.
Вӧръясӧн вӧдитӧм боксянь модельыс медъёна лӧсялас Двина да Эжва костын парма районлы (республикалӧн лунвыв да асыввыв). Тайӧ отсалас рӧдмӧдны унджык вӧр, чинтыны овмӧсын зэв ёна колана вӧр пӧрӧда (коз, пожӧм) быдтан кадсӧ, содтыны лыска посни вӧр быдтан площадьсӧ.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медицина уджалысьлӧн лунӧн @ новости @ https://rkomi.ru/news/2227 @ 2022-06-19 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медицина уджалысьлӧн лунӧн
«Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Медицина уджалысьлӧн лунӧн!
Ті бӧрйинныд сьӧкыд удж. Тіянлы пыр колӧ лоны дасьӧн отсавны, аддзыны петан туй сэк, кор колӧ бурдӧдны йӧзсӧ да видзны-дорйыны олӧмнысӧ, медым найӧ нимкодясисны да радпырысь олісны водзӧ.
Ті коймӧд во нин тышкасянныд пеж коронавирус инфекциякӧд.
Та дырйи пыр велӧдчанныд, кыпӧданныд ассьыныд квалификациянытӧ, медым уджаныд вӧдитчыны ӧнія методъясӧн да технологияясӧн.
Федеральнӧй экспертъяс эскӧдӧны, мый миян медицина уджалысьяс бура тӧдӧны ассьыныс уджнысӧ.
Коми Республикаӧ удж серти волігӧн найӧ пасйӧны бурдӧдысьяслысь вылі тшупӧдсӧ педиатрияын, кага чужтігӧн отсасьӧмын, онкологияысь да инфекция висьӧмъясысь бурдӧдӧмын.
Ми пыдди пуктам да нимкодясям тіянӧн, зілям отсавны.
Быд во выльмӧдам йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениелысь материальнӧй базасӧ, лӧсьӧдам бур условиеяс уджалӧм вылӧ.
Аттьӧала тіянӧс бура уджалӧмысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да бӧрйӧм уджлы сьӧлӧм сетӧмысь.
Сиа бырлытӧм вын да пыдди пуктысь пациентъясӧс, тыр-бур олӧм да зумыд дзоньвидзалун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба висьталас 2021 воын Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж серти кывкӧртӧдъяс да матысса кад вылӧ планъяс йылысь @ новости @ https://rkomi.ru/news/2233 @ 2022-06-20 @}
Владимир Уйба висьталас 2021 воын Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж серти кывкӧртӧдъяс да матысса кад вылӧ планъяс йылысь
2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 23 лунӧ Коми Республикаса Юралысь сёрнитас докладӧн республикаса Каналан Сӧветлӧн заседание дырйи.
Заседаниеыс заводитчас 10 часын.
Докладсӧ позяс видзӧдны веськыд эфирын «Юрган» телеканал пыр, а сідзжӧ «Контактын» «Юрган» телеканаллӧн официальнӧй группаын, а сідзжӧ «Коми Республика» пабликын.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Казьтылан да шогалан лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм @ новости @ https://rkomi.ru/news/2236 @ 2022-06-22 @}
Казьтылан да шогалан лункӧд йитӧдын Коми Республикаса Юралысьлӧн шыӧдчӧм
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
1418 лун да вой муніс 20-ӧд нэмся медся вир кисьтана да чорыд война.
Медводдза лунсяньыс сійӧ кутіс шусьыны Айму вӧсна Ыджыд тышӧн — став йӧзыс дорйисны фашистлӧн уськӧдчӧмысь Чужан мунысӧ.
Миян странаса уна миллион йӧз мунісны фронт вылӧ, медым тышкасьны асланыс Чужан му вӧсна.
Уна миллион йӧз шедӧдісны Вермӧмсӧ тылын — му вылын да станок дорын.
Найӧ вӧлі повтӧмӧсь, смелӧсь да ӧтув вермисны, козьналісны миянлы олӧм да асшӧрлун.
Ми пыр кутам аттьӧавны Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъясӧс, тылын уджалысьясӧс, концлагерса узникъясӧс, блокаднӧй Ленинградын олысьясӧс, войнадырся челядьӧс налӧн повтӧмлунысь да крепыдлунысь.
Ми некор ог вунӧдӧй найӧс, кодъяс усисны кось вылын, кодъяс кувсисны фашистъяслӧн пытайтанінъясын либӧ тылын тшыгъялӧм вӧсна.
Ми шогалам усьӧмаяс вӧсна.
Оз кус на йылысь паметьыс да налӧн нималӧмыс!
Талун ми казьтылам и найӧс, кодъяс ӧні пуктісны юрнысӧ Украинаын торъя военнӧй операция дырйи, мирсӧ неофашизмысь дорйигӧн.
Миян странаса уна сикас войтырыс повтӧмӧсь, дасьӧсь пуктыны ловнысӧ йӧз вӧсна, радейтӧны да пыдди пуктӧны Чужан мунысӧ, кужӧны дорйыны, видзны Аймулысь оланногсӧ, сылысь историясӧ да висьтавны сы йылысь челядьныслы да внукъясныслы.»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Талун Арктика босьтӧ тӧдчана ин», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2240 @ 2022-06-23 @}
«Талун Арктика босьтӧ тӧдчана ин», — Владимир Уйба
Коми Республикаса Юралысь сёрнитіс республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын Веськӧдлан котырлӧн колян вося удж йылысь отчётӧн да висьталіс матысса кад вылӧ планъяс йылысь.
Владимир Уйба пасйис, мый Комилӧн войвывлы зэв тӧдчанаӧн лоис сійӧ, мый 2021 воын Вӧркутаысь, Интаысь да Усинскысь 14 предприятие босьтіс Рочмулӧн Арктика зонаса резидентлысь статус.
Та дырйи индӧм инвестицияяслӧн ӧтувъя мындаыс лоис 1,6 миллиард гӧгӧр шайт, вӧлі лӧсьӧдӧма 500 гӧгӧр выль уджалан места.
«Талун Арктика босьтӧ тӧдчана ин.
Сылӧн резидентъяслы сетӧны уна федеральнӧй, республиканскӧй да меставывса вот кокньӧд.
Рочму Федерацияса Арктика зоналӧн инвестиция порталын пасйӧма нин 67 проект», — висьталіс Коми Республикаса Юралысь.
Тӧдчӧдам, 2022 во вылӧ Коми Республикаын арктикаса резидентъяслӧн лыдыс содіс 19-ӧдз, на лыдысь куим предприятие заводитісны нин пӧртны олӧмӧ ассьыныс проектъяссӧ.
Интаын уджалӧ карбида кальция да ферросплавъяс вӧчан завод.
Вӧркутаын воссис кафе-кондитерскӧй.
«Приполярнӧй Инта» агрокомплексын выльмӧдӧны кӧр яй пыдісянь переработайтан производство.
Рочму Федерацияса Арктика зоналӧн Инвестиция порталын 2020 восянь нин лӧсьӧдны регионын лоны вермана резидентъяслысь да арктическӧй проектъяслысь реестрсӧ сы могысь, медым водзӧ найӧс видлавны да пӧртны олӧмӧ.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Воддза во серти 2021 воын республиканскӧй сьӧмкудйӧ воис 15 миллиард шайт вылӧ унджык сьӧм», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2241 @ 2022-06-23 @}
«Воддза во серти 2021 воын республиканскӧй сьӧмкудйӧ воис 15 миллиард шайт вылӧ унджык сьӧм», — Владимир Уйба
Республиканскӧй сьӧмкудйӧ чӧжӧсыс воис унджык. Та вӧсна 2021 во помын сьӧмкудйын профицитыс лоис 2,6 миллиард шайт. Сэк, кор дефицитсӧ медводз планируйтісны 10,4 миллиард шайт мындаын.
Та дырйи 2020 воын республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм видзӧм бӧрын дефицитыс вӧлі 12,2 миллиард шайт мында.
Та йылысь висьталіс Коми Республикаса Юралысь регионлӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын быдвося докладӧн сёрнитігӧн.
Республиканскӧй сьӧмкудйын чӧжӧслӧн ӧтувъя ыдждаыс лоис 105 миллиардысь унджык шайт — тайӧ 2020 во серти 15 миллиард шайт вылӧ унджык.
Вот да вотысь ӧтдор чӧжӧсыс лоис 85,5 миллиард шайт, мый матӧ 23 миллиард шайт вылӧ унджык 2020 во серти.
«Тӧдчӧда, мый колян во чӧжӧсыс содіс кызвыннас мусир да биару юкӧнын чуктӧс содӧм вӧсна.
Тайӧ содтӧд чӧжӧслӧн матӧ нёльӧд пайысь коймӧд юкӧныс», — шуис Владимир Уйба.
Мусир да биару юкӧн лоӧ чӧжӧс ваян медшӧр ӧшмӧсӧн и 2022 воын.
Таво медшӧр капиталӧ инвестиция петкӧдлас серти республика босьтіс 5 места Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын да 44 места Рочму пасьтала.
2021 воын Канму-аспом уджъёртасьӧм сӧвмӧдӧм серти рейтингын Коми кыпӧдчис 29 позиция вылӧ.
Ӧні республика Рочму пасьтала 39 позицияын.
«2022 воын санкцияяс дырйи артмысь геополитическӧй да макроэкономическӧй ситуация видзӧдтӧг ми могмӧдам сьӧмкуд системалысь баланссӧ да зумыдлунсӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Республиканскӧй Веськӧдлан котырлӧн удж серти содтӧд ӧти вермӧм — 3,4 миллиард шайт мындаын вонас 0,1% улӧ сьӧмкуд кредит босьтӧм.
Тайӧ сетас позянлун чинтыны дона бумагаяс да банкса кредитъяс серти республикалысь рыночнӧй уджйӧзсӧ.
Тайӧ ыдждаысь 1,2 миллиардысь унджык шайт сетасны муниципалитетъясӧ банкса кредитъяс серти уджйӧз бырӧдӧм вылӧ.
Рыночнӧй заимствованиеяс сьӧмкуд кредитъясӧн вежӧмыс отсалас чинтыны канму да муниципальнӧй уджйӧз могмӧдӧм вылӧ рӧскодсӧ.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Комиын 2022 во пансьӧмсянь оланін газифицируйтӧм вылӧ сьӧмӧн отсӧгсӧ босьтіс 193 олысь», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2242 @ 2022-06-23 @}
«Комиын 2022 во пансьӧмсянь оланін газифицируйтӧм вылӧ сьӧмӧн отсӧгсӧ босьтіс 193 олысь», — Владимир Уйба
На лыдысь 48 гражданалы сьӧмӧн отсӧгсӧ индісны ыджыдджык мындаын.
Та йылысь юӧртіс Коми Республикаса Юралысь регионлӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын быдвося докладӧн сёрнитігӧн.
2021 воын Коми Республикаын биаруӧн могмӧдӧмсӧ да газифицируйтӧмсӧ сӧвмӧдан уджтас серти регионын нюжӧдӧма 67 километрысь унджык биарупровод. Тайӧ уджтассӧ урчитӧма 2021–2025 вояс вылӧ.
Сыктывкарын да Сыктывдін районын биару юклан везъяс дорӧ йитӧма 192 керка.
Рочмуса Президентлысь тшӧктӧмъяссӧ збыльмӧдӧм могысь Комиын дасьтӧма да вынсьӧдӧма помӧдзыс газифицируйтан ӧтувъя да объектъяс серти план-график, кытчӧ пырӧма 40 сикт-грездысь 3455 керка.
2021 воын биарусӧ нюжӧдӧма 400 керкаӧдз.
2022 во помӧдз помаласны стрӧитны Сыктывкар, Печора да Кӧрткерӧс районъяслӧн нӧшта 6 сикт-грездын овмӧдчӧминкостса биарупроводъяссӧ.
Таысь кындзи, кӧсйӧны помӧдзыс стрӧитны «Му участокъяссӧ Вылыс Максаковка кар кодь посёлоклӧн Ягкар, Шордор, Шордор–2 микрорайонса инфраструктураӧн могмӧдӧм (газифицируйтӧм)» да «Кожва» кар овмӧдчӧминын биару юклан провод стрӧитӧм» объектъяс.
Та отсӧгӧн лоӧны условиеяс сы вылӧ, медым газифицируйтны 1100-ысь унджык керка.
«Уджтас серти биарусӧ кӧсйӧны нюжӧдны му участокъясӧдз гражданалысь сьӧмсӧ кортӧг.
Йӧзыслы колӧ мынтысьны керка дорӧдзыс биару нюжӧдӧмысь да ньӧбны газӧвӧй оборудованиесӧ.
Таысь оз быдӧн вермы мынтысьны, та вӧсна республикаын эмӧсь торъя отсалан мераяс.
Таысь кындзи, менам тшӧктӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн резервнӧй фондысь вичмӧдісны содтӧд сьӧм. 30 да 50 сюрс шайт пыдди мынтасны 75 сюрс шайт.
Отсӧгсӧ вермасны босьтны уна категория граждана, на лыдын Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяс, ӧткӧн олысь пенсионеръяс, кык да унджык челядя семьяяс, том специалистъяс, гӧля олысьяс да мукӧд», — юӧртіс Владимир Уйба.
2020 воын канмусянь тайӧ отсӧгсӧ босьтіс 216 гражданин, 2021 воын — 314 морт.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Коми Республикаын збыльмӧдісны Регионса экономика диверсифицируйтан план серти 13 проект», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2243 @ 2022-06-23 @}
«Коми Республикаын збыльмӧдісны Регионса экономика диверсифицируйтан план серти 13 проект», — Владимир Уйба
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь юӧртіс 2021 воын республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж серти кывкӧртӧдъяс йылысь, 2022 во да матысса кад вылӧ планъяс йылысь быдвося докладӧн регионлӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын сёрнитігӧн.
Колян во Коми Республикаса Веськӧдлан котыр заводитіс збыльмӧдны Регионса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслысь план.
Сійӧс вынсьӧдіс Рочмуса экономика сӧвмӧдан министерство.
«Тӧдчӧда, тайӧ документыс ёна вежласьӧ.
Водзджык сэні вӧлі 41 инвестиция проект, а талун сэні нин 50 проект.
На серти регионса экономикаӧ кӧсйӧны кыскыны из шомкӧд йитчытӧм юкӧнъясӧ 150 миллиард шайт аспом инвестиция да лӧсьӧдны 6 сюрс мортлы выль уджалан места», — висьталіс Владимир Уйба.
Диверсифицируйтан план серти медгырысь да медтӧдчана мероприятиеяс лыдын — Чилимдін районын Пижмаса месторождениеын титанӧвӧй рудаяс да кварцевӧй лыаяс переработайтан горно-металлургическӧй комплекс стрӧитӧм (дасьтысьяс — «Руститан» компанияяслӧн группа).
«Тӧдчана проектъяс лыдын — Сыктывдін районын «Север» торъя экономическӧй зона, кӧні сылӧн резидентъяслы сетасны кокньӧдъяс.
Талун кежлӧ индӧма му участоксӧ да медшӧр инвесторсӧ — «Лузалес» компания.
Талун кежлӧ стӧча кӧсйысисны участвуйтны «Газпром газораспределение Сыктывкар», «РЖД» да «Россести», — тӧдчӧдіс регионса Юралысь.
2022 вося ода-кора тӧлысь 31 лун вылӧ Диверсифицируйтан план збыльмӧдӧм серти сьӧмкудйысь ӧтдор пуктӧм инвестицияяслӧн ӧтувъя ыдждаыс лои 17,5 миллиард шайт, лӧсьӧдӧма 405 уджалан места.
Пӧртӧма олӧмӧ уна пӧлӧс нырвизьын 13 проект — стрӧитӧма фермаяс, паськӧдӧма вӧр пилитан производство, заводитісны вӧчны арболитӧвӧй блокъяс да с.в.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 2021 воын Коми Республикаын 283 социальнӧй тӧдчанлуна объект йитісны Ӧтуввез дорӧ @ новости @ https://rkomi.ru/news/2244 @ 2022-06-23 @}
2021 воын Коми Республикаын 283 социальнӧй тӧдчанлуна объект йитісны Ӧтуввез дорӧ
Тайӧ 2020 во серти 30 прӧчент вылӧ унджык.
Ӧтуввез дорӧ йитісны регионса 139 сикт-грездын социальнӧй учреждениеясӧ.
Татшӧм лыдпассӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба юӧртіс республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын быдвося докладӧн сёрнитігӧн.
Владимир Уйба висьталіс, мый 2021 воын Коми Республикаын нюжӧдісны 1200 километраысь унджык связьлысь волоконно-оптическӧй линия, «Усинск» кар кытшса квайт сикт-грездын, кӧні олӧны 2300 кымын морт, лӧсьӧдӧма Ӧтуввезйӧн дон босьттӧг вӧдитчан Wі-Fі точкаяс.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Комиын поликлиникаясӧ да больничаясӧ сетӧны выль оборудование», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2246 @ 2022-06-23 @}
«Комиын поликлиникаясӧ да больничаясӧ сетӧны выль оборудование», — Владимир Уйба
2021 воын, дас вонас медводдзаысь, районнӧй больничаясӧ ӧтпырйӧн воис вылыс технология техника — флюорографъяс, маммографъяс и рентген вӧчан аппаратъяс.
Ӧні ылі районъясын олысьяслы оз ков ветлыны обследуйтчыны Сыктывкарӧ либӧ Ухтаӧ.
Печораын олысьяс вермӧны обследуйтчыны компьютернӧй томограф вылын асланыс карын.
Тайӧ артмис Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын первичнӧй звено выльмӧдан регионса уджтас отсӧгӧн — пасйис регионса Юралысь Владимир Уйба Коми Республикаын Каналан Сӧветлы аслас докладын.
Уджтассӧ заводитісны пӧртны олӧмӧ 2021 воын. Сійӧ колӧ сы могысь, медым сетны бур медицина отсӧг йӧзлысь дзоньвидзалун видзан сэтшӧм организацияясын, кытчӧ пациентъясыс медводз шыӧдчӧны отсӧгла.
Тайӧ зэв колана республикаса кар-районъяслы.
Уджтас збыльмӧдан сӧмын ӧти во чӧжӧн больничаясӧ, поликлиникаясӧ, ФАП-ясӧ да амбулаторияясӧ воис 80 выль автомашина да 245 единица уна сикас медицина оборудование.
Республикаса больничаясӧ да поликлиникаясӧ — на лыдын и гырысь стационаръясӧ — 2021 воын воис 770 единицаысь унджык медицина оборудование.
Тайӧ колян во серти матӧ кык да джын пӧв да 2019 во серти 10 пӧв унджык.
Сыктывкарын, кӧні стрӧитӧны выль керкаяс, медицина отсӧг сетӧм могысь восьтӧма челядьӧс да верстьӧ йӧзӧс примитан кык врачебнӧй амбулатория.
Таво Чилимдін сиктын заводитісны кыпӧдны бурдӧдчан корпус. Тайӧс виччысисны зэв нин дыр. Сыктывкарса Лесозаводын поликлиника лэптӧм могысь нуӧдӧма проектно-сметнӧй документация дасьтӧм вылӧ аукцион.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Комиын таво пӧртасны олӧмӧ войтырлысь 545 проект», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2247 @ 2022-06-23 @}
«Комиын таво пӧртасны олӧмӧ войтырлысь 545 проект», — Владимир Уйба
Регионлӧн парламентса депутатъяс водзын отчёт дырйи Коми Республикаса Юралысь пасйис, мый «Войтырлӧн сьӧмкуд» проектсӧ федеральнӧй тшупӧдын шуисны регионъясын сьӧмкуд сӧвмӧдӧмын водзмӧстчан медбур практикаяс лыдысь ӧтиӧн.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» проектсӧ федеральнӧй тшупӧдын шуисны регионъясын сьӧмкуд сӧвмӧдӧмын водзмӧстчан медбур практикаяс лыдысь ӧтиӧн.
«Войтырлӧн сьӧмкуд» проект серти олӧмӧ пӧртӧм проектъясыс колӧны кар кытшъясын да муниципальнӧй районъясын олӧмсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Та вӧсна ми водзӧ кутам сетны унджык сьӧм абу сӧмын став проект збыльмӧдӧм вылӧ, но тшӧтш и кутам кыпӧдны торъя проектъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ вичмӧдны позяна сьӧм мындасӧ», — шуис Владимир Уйба.
Колян во республикаса 268 сикт-грездын вӧлі пӧртӧма олӧмӧ войтырлысь 440 проект, сьӧмсӧ ставнас видзӧма матӧ 314 миллион шайт.
Тайӧ 2020 во серти 2 пӧв унджык. Сэки проектъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ сетлісны 150,3 миллион шайт.
Кыдзи пасйис Владимир Уйба аслас докладын, таво Комиын лоӧ пӧртӧма олӧмӧ войтырлысь 545 проект.
Та вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйын урчитӧма 324,5 миллион шайт, 2021 во серти 1,3 пӧв унджык.
Тайӧ лунъясӧ каръясын да районъясын помалісны видлавны проектъяссӧ. Найӧс кӧсйӧны пӧртны олӧмӧ локтан воын.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Коми Республикаӧс могмӧдам медицина кислородӧн», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2248 @ 2022-06-23 @}
«Коми Республикаӧс могмӧдам медицина кислородӧн», — Владимир Уйба
Больничаяс медицина кислородӧн могмӧдӧм вылӧ 2021 воын содтӧд ньӧбӧма кӧкъямыс кислороднӧй станция да концентраторъяс.
Найӧс ньӧбӧм вылӧ сетӧма республиканскӧй да федеральнӧй сьӧмкудйысь сьӧм.
Выль станцияяс сувтӧдӧмыс сетас позянлун колананогӧн бурдӧдны висьысьясӧс не сӧмын ковидысь, но и мукӧд висьӧмысь.
Та йылысь республикаса Юралысь Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Каналан Сӧветлы аслас докладын.
Ухтаын выль кислороднӧй концентраторыс уджалӧ нин.
Кардиодиспансербердса станциялы лӧсьӧдӧны тшӧктана документъяс.
Кырымалӧмаӧсь контрактъяс нӧшта квайт кислороднӧй установка сувтӧдӧм да уджӧ пыртӧм вылӧ.
Таво Эжваса больничаын воссис постковиднӧй синдромысь реабилитируйтан юкӧн. Республикаын татшӧм юкӧныс медводдза.
Йӧзӧс водзӧ вакцинируйтӧны да ревакцинируйтӧны.
Вакцинаыс республикаын эм.
Эм став условиеыс, медым быдӧн вермис вӧчны прививка.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Зілям, медым Комиын йӧзлӧн олӧмыс топыда йитчис культуракӧд», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2249 @ 2022-06-23 @}
«Зілям, медым Комиын йӧзлӧн олӧмыс топыда йитчис культуракӧд», — Владимир Уйба
Республикалӧн юбилей кежлӧ вермим выльмӧдны культура керкаяс да клубъяс лыдысь джынсӧ, сы лыдын ылі районъясын.
Культура юкӧн выльмӧдӧм йылысь Коми Республикаса Юралысь висьталіс регионса Каналан Сӧветлы аслас докладын.
«Ми пуктылім ас водзаным мог — 100 вося юбилей кежлӧ выльмӧдны 100 культура керка.
Плансӧ вевтыртім: дзоньталім да могмӧдім оборудованиеӧн 169 клуб — тайӧ республикалӧн культура да прӧст кад коллялан учреждениеяслӧн ӧтувъя лыдысь джынйыс», — пасйис Владимир Уйба.
Таысь кындзи, Чилимдін районса Карпушев грездын да Кулӧмдін районса Вӧльдін сиктын воссисны выль социокультурнӧй шӧринъяс.
Библиотекаясӧ воис выль оборудование, а искусство школаясӧ — мебель, велӧдчан литература да выль инструментъяс.
Республикаын унатор вӧчсьӧ сы могысь, медым йӧзыслӧн олӧмыс топыда йитчис культуракӧд, медым челядьыс да том йӧзыс тшӧтш жӧ пырӧдчисны культураӧ.
Тӧдчанаӧн лои дзоньталӧм бӧрын Национальнӧй библиотекалӧн воссьӧм.
Республикаса музейяс, галереяяс, кинозалъяс, театръяс зіля пырӧдчины «Пушкинскӧй карта» выль федеральнӧй уджтасӧ.
Уджтасыс сетӧ позянлун 14–22 арӧса том йӧзлы канмусянь отсӧг вылӧ босьтны билетъяс да прӧст кадӧ ветлыны музейясӧ, театръясӧ, галереяясӧ, филармонияясӧ да мукӧд культура учреждениеӧ.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Комиын 2024 воӧдз 5 сюрсысь унджык олысь овмӧдчасны выль оланінӧ», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2250 @ 2022-06-23 @}
«Комиын 2024 воӧдз 5 сюрсысь унджык олысь овмӧдчасны выль оланінӧ», — Владимир Уйба
Оланін да коммунальнӧй овмӧс выльмӧдӧмын отсӧг сетан фондӧн содтӧд сетӧм сьӧм отсӧгӧн кадысь водзджык выль оланінӧ овмӧдчасны 2023–2024 вояс вылӧ ӧчередьын сулалысьяс.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь юӧртіс республикалӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын быдвося докладӧн сёрнитігӧн.
Сідзжӧ регионса Юралысь пасйис, мый республикаын зіля лӧсьӧдӧны олӧм вылӧ бур условиеяс, аварийнӧй оланінысь йӧзсӧ зіля овмӧдалӧны выль оланінъясӧ.
Бӧръя кык во чӧжӧн выль оланінъясӧ овмӧдчисны регионса 1700 унджык олысь, на лыдысь 2021 воын — 947 олысь.
«Таво республикаса Веськӧдлан котырлӧн артмис корны Оланін да коммунальнӧй овмӧс выльмӧдӧмын отсӧг сетан фондысь содтӧд сьӧм.
Сьӧмсӧ вичмӧдісны кык пӧв унджык, ставнас лоис 5 миллиард шайт.
Тайӧ сетас позянлун таво нин кадысь водзджык овмӧдны выль оланінъясӧ найӧс, кодъяс суалӧны ӧчередьын 2023–2024 вояс вылӧ.
Комиын 2024 воӧдз 5 сюрсысь унджык олысь овмӧдчасны выль оланінъясӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Комиын бурмӧдӧны-мичмӧдӧны уна во чӧж эновтӧм йӧзаинъяс да йӧръяс», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2255 @ 2022-06-23 @}
«Комиын бурмӧдӧны-мичмӧдӧны уна во чӧж эновтӧм йӧзаинъяс да йӧръяс», — Владимир Уйба
Кыдзи тӧдчӧдіс республикаса Юралысь регионлӧн Каналан Сӧветса депутатъяс водзын быдвося докладӧн сёрнитігӧн, «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проект отсӧгӧн Комиын 2022 воын 7 муниципалитетын бурмӧдасны-мичмӧдасны 23 йӧзаин.
Тайӧ объектъяссӧ вӧсна колян во йӧзыс гӧлӧсуйтісны онлайн.
Таво урчитісны нин 2023 воын бурмӧдны-лӧсьӧдны колана мутасъяссӧ.
Гӧлӧсуйтӧмыс помасис 2022 вося ода-кора тӧлысь 30 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс ставнысӧ, кодъяс сэні участвуйтісны.
«Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проектлӧн «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» уджтас збыльмӧдӧм отсӧгӧн республикаын бурмӧдӧны-мичмӧдӧны уна во чӧж эновтӧм йӧзаинъяс да йӧръяс.
Шуам, Сыктывкарын «Стрӧитель» местаын вӧчисны зэв мича парк, кӧні эмӧсь челядьлы да верстьӧ йӧзлы шойччанінъяс, а сідзжӧ гортса пемӧсъяскӧд торъя гуляйтанінъяс.
Печораын мичмӧдӧны-лӧсьӧдӧны Геологъяслысь парк», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2021 воын федеральнӧй да меставывса сьӧмкудйысь сьӧм вылӧ бурмӧдісны-мичмӧдісны Коми Республикаса 46 карын да сикт-грездын 149 мутас.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Комиын Промышленносьт сӧвмӧдан фонд отсӧгӧн во чӧжӧн восьтісны нёль выль производство @ новости @ https://rkomi.ru/news/2256 @ 2022-06-23 @}
Комиын Промышленносьт сӧвмӧдан фонд отсӧгӧн во чӧжӧн восьтісны нёль выль производство
Владимир Уйба висьталіс регионса Веськӧдлан котырлӧн 2021 воын удж серти кывкӧртӧдъяс да матысса кад вылӧ планъяс йылысь.
Каналан Сӧветса депутатъяс водзын сёрнитігӧн Коми Республикаса Юралысь юӧртіс регионын бизнеслы отсалан мераяс йылысь.
Предпринимательяслы ёна отсасьӧ Коми Республикаса промышленносьт сӧвмӧдан регионса фонд.
2021 воын Рочмуса Веськӧдлан котырлӧн 194 №-а шуӧм серти сійӧс докапитализируйтӧм серти республиканскӧй сьӧмкудйысь сетӧма 100 миллион шайт да федеральнӧй сьӧмкудйысь — 57 миллион шайт.
«Став субсидиясӧ видзӧма тырвыйӧ.
Фондлӧн лоис унджык позянлуныс, сійӧ заводитіс пӧртны олӧмӧ выль дінму уджтасъяс. На вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдісны 145 миллион шайт.
Фондыс сетӧ предприятиеяслы инвестиция проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ льготнӧй заёмъяс», — висьталіс Владимир Уйба.
Колян во тайӧ отсӧг серти восьтісны нёль выль производство:
• Сыктывкарын производственнӧй площадка вылын ломтысян гранулаяс (пеллетъяс) вӧчан предприятие, Кармановская И. А. асшӧр уджалысь;
• Сыктывкарын пиломатериалъяс косьтан да термическӧя обработайтан предприятие, Скальский О. А. асшӧр уджалысь;
• Летка сиктын пу обработайтан производство, «Кристалл» ичӧт кывкутана котыр;
• пиломатериалъяс косьтан да термическӧя обработайтан предприятие, «МК-Лес» ичӧт кывкутана котыр.
Сідзжӧ республикаса экономикаӧ инвестируйтӧма 400 миллион гӧгӧр шайт.
Фонд отсаліс Кулӧмдін, Княжпогост, Луздор да Сыктывдін районъясысь, Ухта карысь да Сыктывкарысь Коми Республикаса промышленнӧй предприятиеяслы збыльмӧдны 302 миллион шайт ӧтувъя мында вылӧ 20 инвестиция проект.
Тайӧ предприятиеяслӧн уджалан нырвизьясыс — вӧр промышленносьт, металл обработайтӧм, йӧв прӧдукция да юан ва вӧчӧм, стрӧитчан материалъяс серти промышленносьт.
2021 вося кывкӧртӧдъяс серти дінмуса Фондъяслӧн ставрочмувывса рейтингын 51-ӧд местасянь, кӧні сійӧ вӧлі некымын во чӧж, Фонд кыпӧдчис 40 позиция вылӧ да босьтіс 11 места.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ «Коми Республикаса каръясын да сиктъясын кыпӧдӧны школаяс да детсадъяс», — Владимир Уйба @ новости @ https://rkomi.ru/news/2257 @ 2022-06-23 @}
«Коми Республикаса каръясын да сиктъясын кыпӧдӧны школаяс да детсадъяс», — Владимир Уйба
2021 воын воссис куим детсад — Сыктывдін районса Выльгорт да Усинск районса Шеллябӧж сиктъясын, а сідзжӧ Сыктывкарса Эжва районын. Вуктыл районса Дутов сиктын воссис школа-сад, Сыктыв районса Визин сиктын — школа.
Таысь кындзи, 2021 воын ёна содтісны республикасянь сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ велӧдчанінъяс вочасӧн да капитальнӧя дзоньталӧм, налысь быд боксянь безопасносьтсӧ могмӧдӧм вылӧ.
Тайӧ могъяс вылӧ канмусянь вичмӧдісны миллиардысь унджык шайт, куим пӧв унджык 2020 во серти да матӧ вит пӧв унджык 2019 во серти.
Таво помалісны стрӧитны Помӧсдін сиктын 400 места вылӧ школа.
Сідзжӧ помаласны кыпӧдны Абъячой сиктын школа да Изьвавом грездын школа-сад.
Заводитасны лэптыны школаяс Изьваын да эжваса Емваль микрорайонын, а сідзжӧ Выльгорт сиктын велӧдчан комплекс.
2022 во помӧдз Сыктывкарса Кочпон-Читын помаласны кыпӧдны детсад.
«Колӧ, медым миян челядь велӧдчисны ӧнія школаясын, ветлісны бур детсадъясӧ.
Республикаын кыпӧдӧны велӧдчанінъяс, выльмӧдӧны налысь материально-техническӧй базасӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба регионса Каналан Советлы аслас докладын.
Доклад дорӧ презентацияӧн позьӧ тӧдмасьны тані.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Владимир Уйба примитіс кадръяс серти помшуӧмъяс @ новости @ https://rkomi.ru/news/2260 @ 2022-06-24 @}
Владимир Уйба примитіс кадръяс серти помшуӧмъяс
Коми Республикаса Юралысь индіс Сергей Мамоновӧс Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысь чинӧ, Владимир Казаковӧс — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республика сьӧм овмӧс министр чинӧ, Екатерина Киселевичӧс — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр чинӧ.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 23 лунся 243-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Сергей Анатольевич Мамоновӧс Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысь чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 23 лунся 244-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Владимир Викторович Казаковӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республика сьӧм овмӧс министр чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 23 лунся 245-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Екатерина Александровна Киселевичӧс Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko @ Коми Республика да Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки кар кырымалісны ёртасьӧм йылысь сёрнитчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2264 @ 2022-06-25 @}
Коми Республика да Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки кар кырымалісны ёртасьӧм йылысь сёрнитчӧм
Коми Республика пырӧдчис отсӧг сетан ыджыд уджтасӧ. Сы серти Рочмуса регионъяс отсасьӧны Лугань да Донеч Войтыр Республикаяслӧн кар-районъяслы.
Артмӧдчӧм серти Рочму Федерация да Лугань Войтыр Республика кӧсйысьӧны ёртасьны, ӧтув уджавны да отсасьны ӧта-мӧдлы.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Ровеньки карлӧн администрацияса юралысь Андрей Рубанцов кырымалісны документсӧ талун, лӧддза-номъя тӧлысь 25 лунӧ.
Луганскын Артмӧдчӧмсӧ кырымалігӧн вӧлі ЛНР-са Юралысь Леонид Пасечник.
«Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧм йылысь ми сёрнитчим татчӧ, Лугань Войтыр Республикаӧ, лӧддза-номъя тӧлысь заводитчигӧн менам медводдза волігӧн на.
Ме ёна шемӧсми, кор аддзи, кутшӧм состояниеын ӧні социальнӧй юкӧнса, оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъясыс кӧкъямыс вося изоляция да Украинаса войскалӧн ракетаясӧн лыйлӧмъяс бӧрын.
Ӧні медводз колӧ дасьтыны карсӧ тӧв кежлӧ, колӧ лӧсьӧдны коммунальнӧй инфраструктурасӧ, медым сійӧ коставлытӧг уджаліс.
Коми Республика дась отсавны Ровенькилы.
Тӧда, мый миян ӧтувъя уджным кутас бура да быд боксянь сӧвмыны», — шуис Владимир Уйба.
«Миян мулӧн историяным топыда йитчӧма Рочмулӧн историякӧд.
Миян ӧтувъя духовнӧй традицияясыс, идеалъясыс.
Кӧкъямыс во чӧжӧн Республикаса граждана дорйӧны асшӧрлуннысӧ Рочму Федерация отсӧгӧн.
Талун кырымалім ёртасьӧм да ӧта-мӧдлы отсасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Тайӧ миян карлы зэв тӧдчанатор, ӧд ӧні миян водзын збыльысь воссясны выль позянлунъяс да выль туйяс.
Тӧда, мый тіянкӧд ӧтвылысь ми венам став сьӧкыдлунсӧ да лӧсьӧдам условиеяс сылӧн водзӧ сӧвмӧм вылӧ», — пасйис Ровеньки карлӧн администрацияса юралысь Андрей Рубанцов.
Рочму Федерацияса некымын субъект кырымаліс нин татшӧмсяма артмӧдчӧмъяссӧ.
Республика босьтас «шефство» улӧ Ровеньки кар, отсалас кыпӧдны сылысь экономикасӧ, инфраструктурасӧ, сӧвмӧдны социальнӧй юкӧнсӧ.
Ӧні медводз колӧ дасьтысьны ар-тӧлын ломтысян кад да велӧдчан во кежлӧ.
Сідзжӧ Коми Республика отсалас лӧсьӧдны социальнӧй объектъяссӧ.
Артмӧдчӧмыс колӧ сы могысь, медым сӧвмӧдны сёрнитчысьяс костын ӧтувъя уджсӧ транспорт, юӧртан технологияяс, промышленносьт, АПК, вузасьӧм, оланін да коммунальнӧй овмӧс, архитектура да мукӧд юкӧнын.
ЛНР-ӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба чолӧмаліс Ровеньки карса олысьясӧс Кар лунӧн, сиис налы дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм да водзӧ сӧвмыны.
«2014 воын ті бӧрйинныд асшӧрлун да пыринныд сувереннӧй Лугань Войтыр Республикаӧ.
Ӧні ті оланныд сьӧкыд кадӧ.
Но ті повтӧмӧсь, зэв кывкутысьӧсь, радейтанныд да пыдди путканныд Чужан мунытӧ да та вӧсна уджаланныд карлы бур вылӧ, вӧчанныд ставсӧ, медым лӧсьӧдны тані бур олӧм.
Ті — тайӧ муыслӧн медшӧр озырлуныс, сылӧн аскиа луныс.
Мед Луганскын пыр лоӧ лӧнь олӧм, некор эз кывны лыйлӧмъяс, а юр весьтын пыр вӧлі сӧстӧм енэж!» — шыӧдчис Ровенькиса олысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
* * *
Ровеньки карлӧн зэв озыр историяыс.
18 нэмын сэні олісны казакъяс.
19 нэмын Ровенькиса слӧбӧда вӧлі медбуръяс да медозыръяс лыдын.
Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи карыс дыр вӧлі фашистъяслӧн оккупацияын, но карыс вермис.
Буретш тані, Ровенькидорса вӧрын, 1943 вося урасьӧм тӧлысьын лыйлісны гвардеечьяс Олег Кошевойӧс, Любовь Шевцоваӧс, Виктор Субботинӧс, Дмитрий Огурцовӧс, Семён Остапенкоӧс.
Налӧн нимъясӧн шуӧма рочмуса уличьяс да школаяс, изэрдъяс да паркъяс.
Сыктывкарын тшӧтш эм Олег Кошевой нима школа.
Фотоыс Луганскса юӧртан шӧринлӧн
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Том йӧзлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2266 @ 2022-06-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Том йӧзлӧн лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Том йӧзлӧн лунӧн!
Талун миян регионын матӧ 210 сюрс морт, кодлы нин 14 да абу на 36 арӧс.
Тайӧ зіль, водзмӧстчысь да енбиа том йӧз, кодын республика аддзӧ ассьыс аскиа лунсӧ.
Ми лӧсьӧдам условиеяс, медым том йӧз велӧдчисны, творческӧя сӧвмисны, аддзисны асьнысӧ олӧманыс.
Быд во восьталам выль кванториумъяс, ІT-кубъяс, ӧнія библиотекаяс, лабораторияяс, спортивнӧй залъяс да мастерскӧйяс.
Ставыс тайӧ колана.
Челядь окотапырысь велӧдчӧны, тӧдмалӧны аслыныс мыйкӧ выльтор да буртор, петкӧдлӧны ассьыныс тӧдӧмлунъяссӧ да кужӧмлунъяссӧ ставрочмувывса конкурсъясын, ордйысьӧмъясын да фестивальясын, босьталӧны сэні призӧвӧй местаяс.
Миян эмӧсь том йӧз, кодъяслӧн вермӧмъясӧн ми нимкодясям!
Эм кодъяс вӧсна стрӧитны, восьтыны да сӧвмӧдны!
Дона челядь!
Тіян водзын — быдса олӧм, восьса став туйыс.
Нинӧмысь энӧ полӧй, пуктӧй ас водзаныд ыджыд могъяс да шедӧдӧй выль вермӧмъяс!
Тіян сайын аскиа лун — миян страналӧн да республикалӧн аскиа лун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Росрыболовство лӧсьӧдас Печора ю ковтысын чери видзӧмсӧ ладмӧдӧм могысь регионкостса уджалан группа @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2269 @ 2022-06-28 @}
Росрыболовство лӧсьӧдас Печора ю ковтысын чери видзӧмсӧ ладмӧдӧм могысь регионкостса уджалан группа
Тайӧ юалӧмсӧ видлалісны Росрыболовствоӧн юрнуӧдысь Илья Шестаковкӧд сӧвещанньӧ дырйи. Сӧвещаниеӧ пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Кардор обласьтса губернатор Александр Цыбульский да Яран асвеськӧдлан кытшса губернатор Юрий Бездудный.
Сӧвещание вылын сёрнитісны сы йылысь, кыдзи позьӧ чинтыны браконьеръяслысь лыдсӧ, рӧдмӧдны чери, ӧтувтны вынъяссӧ юысь кыян запасъяс содтӧм вылӧ, медым збыльмӧдны став сикас кыйсьӧмсӧ: традиционнӧй, промышленнӧй да любительскӧй.
Торйӧн ёна зільӧны видзны да рӧдмӧдны атлантикаса чими — сьӧмга: ю ковтысын тайӧ дона черилӧн эмӧсь естественнӧй кульманінъяс.
«Колӧ ладмӧдны ӧлӧдан удж, дасьтыны план, кӧні лоӧ йитӧма миян рыбоохраналысь регионса органъяскӧд уджъяссӧ.
Аддза, мый татшӧм коланлуныс эм, торйӧн нин ӧні, кор юкӧнлӧн зумыд уджыс да тайӧ зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти ӧтувъя уджыс — медколанатор», — тӧдчӧдіс Илья Шестаков.
«Улыс Печӧраын медтӧдчанаӧн да меддонаӧн лоӧны сьӧмга да кебӧс.
Тайӧ чериясыс ӧнія кадӧдз босьтӧны ковтысын медыджыд пайсӧ.
Та дырйи 40 прӧчентысь унджык чериыс, коді олӧ сэні, пырӧны вывті донаяс да донаяс лыдӧ — осётр, чими, кебӧс, хариус.
Миян мог — видзны войвыв юлысь озырлунсӧ, а тайӧ артмӧ сӧмын ӧтувъя вынъясӧн», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Фотоыс Росрыболовствоса ӧтувтӧм пресс-службалӧн
{Kodko @ «Ми збыльысь бура видзӧдам аскиа лунӧ», — Владимир Уйба @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2271 @ 2022-06-29 @}
«Ми збыльысь бура видзӧдам аскиа лунӧ», — Владимир Уйба
Петербургын войтыркостса экономическӧй форум дырйи Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба воліс «Комсомольская правда» медиагруппалӧн восьса студияӧ, кӧні висьталіс регион водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь.
Петербургын войтыркостса 25-ӧд экономическӧй форум дырйи «Комсомольская правда» медиагруппакӧд Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн воча сёрни
Ыджыд позянлунъяс
— Владимир Викторович, мый ті да Коми Республика виччысянныд форумысь?
— Республикалы Форум — тайӧ ыджыд позянлунъяс.
Ми пыр зэв зіля дасьтысям.
Тайӧ пӧрйӧ планируйтім уна артмӧдчӧм, ӧткымынӧс на пиысь кырымалім нин тӧрыт, вӧлі зэв «урожая» луныс.
Кырымалім артмӧдчӧмъяс Татарстан да Дагестан регионъяскӧд...
Быд документ миянлы зэв колана.
Татарстанкӧд ми сёрнитчим, мый на моз жӧ кутам котыртны веськӧдлан командалысь удж, стрӧитны да лӧсьӧдны выль олан комплексъяс, инфраструктура.
Дагестанкӧд сёрнитчим площадка вылын пуысь миянлӧн ӧдйӧ лэптана конструкцияясӧн вӧдитчӧмӧн челядьлы шойччан лагер стрӧитӧм серти ӧтувъя проект йылысь.
Ми зілям сӧвмӧдны бизнес пу обработайтӧм серти миян регионса кык гырысь предприятиекӧд.
Ӧтувъя мындаыс кык участвуйтысь вылӧ 5 миллиардысь унджык, но медся коланаыс, выль уджалан местаяс, выль йӧрышъяс, тайӧ предприятиеяссянь выль вот воӧм.
И миян бурӧсь ортсыса подписантъясыс — тайӧ «Системная концессия» ИКК да «Телеком хаус» АК.
«Системная концессия» котыркӧд зэв тӧдчана проект.
Зэв ёна нин киссьӧма ставлы тӧдса Краснозатонскӧй пос.
Найӧ дасьӧсь стрӧитны выль пос.
Нӧшта и туй, мый республикалы зэв колана, ӧтувъя мындаыс — 8 миллиардысь унджык шайт.
И миян эм социальнӧй объект, кодӧс дыр нин стрӧитӧны да кодӧс зэв ёна виччысьӧны — тайӧ бальнеологическӧй курорт, кӧні эм шоча паныдасьлысь ва аслас бурдӧдан свойствоясӧн.
Курортыс пӧшти дась нин, но ми огӧ вермӧй пыртны сійӧс уджӧ, сы вӧсна мый уна тырмытӧмтор вӧлі вӧчӧма сійӧс стрӧитігӧн.
Республикалы и дзоньнас Рочмулы тайӧ зэв тӧдчана проект.
Ми ӧні арталам, мыйта колӧ сьӧмыс, дерт, ковмас 20 миллиард шайтысь унджык.
Кырымалӧм артмӧдчӧмъяс кындзи, тайӧ контактъяс, кодъяс чукӧрмӧны нин мӧд во кежлӧ.
Тані кынмалӧ картупель кор сёйысь гаг
— Кыдзи санкцияясыс тӧдчисны регионса экономика вылӧ?
Лӧсьӧдӧма-ӧ экономикалӧн медшӧр юкӧнъясса предприятиеяслы регионса отсӧг сетан мераяс?
И артмӧ-ӧ решитны сёян-юан безопасносьт серти юалӧмъяссӧ?
— Зэв колана юалӧмъяс.
Ми заводитім вӧдитчыны ӧлӧдан контрмераясӧн.
Медводз — логистика цепочкаяслӧн дзугсьӧм.
Сійӧ миянлы зэв колана, сы вӧсна мый регионным — тайӧ регион-поставщик: тьӧс-плака, биару, мусир, бумага, кодӧс вӧчӧны.
Ми гӧгӧрвоим, мый логистикаыс жугалас, да пыр жӧ лӧсьӧдім логистика шӧрин.
Уджалӧ сутки чӧж.
Став мытшӧдыс, кодъяс лоасны предприятиеяслӧн логистика серти, дзик пыр веськалӧны логистика шӧринӧ.
Ми уджалам на вылын Рочмуса Транспорт министерствокӧд, Промышленносьт министерствокӧд ӧтвылысь.
Талун миян эм бур бӧртас — миян эз ло ни ӧти логистическӧй дзугсьӧм.
Мӧд история — оборотнӧй сьӧм тырмытӧмлун.
Лӧсьӧдӧма регионса отсӧг сетан мераяслысь 4 пакет.
Эм и федеральнӧй отсӧг оборот юкӧнын, сы лыдын, прӧчентъяс мынтӧм вылӧ грантъяс сетӧм серти.
Ми лӧсьӧдім «Промышленнӧй оборот» уджтас.
И пуктім ассьыным регионса сьӧм, медым могмӧдны «обороткаӧн» предприятиеяснымӧс.
АПК.
Миян республикаын зэв ыджыд агропромышленнӧй комплексыс, кӧть сійӧ и Войвылын.
Регионын эмӧсь картупель быдтӧм вылӧ местаяс, сы вӧсна мый миян абу картупель кор сёйысь гаг, сійӧ кынмалӧ.
Миян картупельным экология боксянь сӧстӧм.
Сійӧ зэв бура воӧ.
Но тайӧ и кӧрымъяс, сы вӧсна мый миян эм ыджыд лысьтан стада.
2021 во серти АПК вылӧ веськӧдӧм сьӧмыс содіс 40% вылӧ.
Ӧтувъя ыдждаыс — миллиард нёльсё шайт.
И сӧмын сэк, кор ми гӧгӧрвоим, мый вермасны лоны мытшӧдъяс, ми содтім 276 миллион шайт АПК-ӧ, кӧдзӧм вылӧ, медым видз-му вӧчысьлӧн эз вӧвны сьӧкыдлунъяс.
Ми ас вылӧ дзоньнас босьтім выль техника лизинг серти прӧчентсӧ.
Талун лизинг ньӧбӧм — тайӧ медводдза мынтӧм.
Сійӧ мунӧ миян тшӧт весьтӧ, а сідзкӧ агропромышленникъяслӧн эм позянлун ньӧбны выль техника да заводитны кӧдзан да идралан уджъяс.
abu
Аграрийяс юӧртісны, мый кӧдзисны воштытӧг.
Кӧдзӧмлӧн ыдждаясыс, торйӧн нин картупель да кӧрым серти, эз чинны.
Тайӧ сетӧ бур урожай вылӧ надея.
Войвыв саридзса туй дорӧ кӧрт туй
— Кутшӧм могъяс ӧні пуктӧ ас водзас тіян команда экономика сӧвмӧдӧм, суйӧрсайса тӧвар вежӧм да йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм могысь?
— Колян во ми вермим вайӧдны Рочмуса президент дорӧдз юалӧм сы йылысь, мый регионлы колӧ ёна ӧддзӧдчыны.
Татшӧм драйверӧн лоис республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтас.
Тайӧ президентлӧн веськыд тшӧктӧм.
Миянлы колӧ вӧлі регыдъя кадӧн дасьтыны уджтассӧ, мый ми талун и вӧчим.
Документыс сӧгласуйтӧма пӧшти став федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органкӧд.
Уджтасыс зэв ыджыд — тайӧ нелямынысь унджык мероприятие, найӧс ставсӧ веськӧдӧма олӧм бурмӧдӧм вылӧ.
Тайӧ 207 миллиардысь унджык шайт.
Таысь кындзи, уджтас отсӧгӧн быд во сьӧмкудйӧ кутас локны содтӧд вот преференцияяс 2 миллиардысь унджык шайт мындаын.
abu
Тайӧ уджтасыс сетас йӧзлы содтӧд 7 сюрсысь унджык уджалан места.
Чайта, регыдъя кадӧ ми сійӧс лэдзам.
А сёрнитны кӧ сӧвмӧм йылысь, ми збыльысь бура видзӧдам аскиа лунӧ.
Миян эм некымын медшӧр проект.
Ӧти на пиысь — Сосногорск — Индига (Яран асвеськӧдлан кытшын джуджыд ваа кынмывлытӧм порт) выль кӧрт туй магистраль.
Тайӧ кӧрт туйыслӧн медыджыд юкӧныс мунас миян республикаті — 620 километрысь унджык.
Тайӧ став инфраструктураыс, выль уджалан местаяс.
И медся тӧдчанаыс — грузъяслӧн ыджда.
Талун зэв колана логистикаыс Войвыв саридзса туй кузя.
Индигаысь вермам нуны Индокитайӧ да Азияӧ из шом (миян эм «Вӧркутауголь» предприятие), пуысь вӧчӧм продукция.
Портас лоӧ 80 миллион тонна грузооборот.
Тайӧ зэв уна.
И зэв ыджыд драйвер республикаса экономика сӧвмӧдӧмын.
— Кутшӧм тшупӧдын проектсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс?
— 2023 воын помассяс магистраль серти став проектнӧй дасьтысьӧмыс.
Стрӧитчӧмыс заводитчас 2024 воын да нюжалас 2027 воӧдз.
Миянлы зэв колана Арктикаыс.
Регион сетӧ ыджыд преференцияяс арктика зонаса резидентъяслы.
Талунъя лун кежлӧ миян абу вывті уна резидентыс — ми сӧмын на колян во заводитім тайӧ уджсӧ.
Регионын сухопутнӧй арктика зонаса нёль мутас — тайӧ Вӧркута, Усинск, Инта да Чилимдін.
Кыскам инвесторъясӧс.
Вӧркута да Инта — миянлы зэв колана каръяс, сы вӧсна мый тайӧ монокаръяс.
Тайӧ нӧшта и экономика диверсифицируйтӧм, сы вӧсна мый сэні пырджык перйылісны из шом.
Интаын из шомыс бырис, Вӧркута зэв озыр. Эм нӧшта ӧти видлытӧм места, Усинскса куйлӧд.
Сэні зэв ыджыд йӧрышъяс.
Вежсис предприятие кутысьыс. Сійӧ кӧсйӧ сӧвмӧдны Усинскса куйлӧдсӧ.
Арктика зонаса резидентъяс серти миян эмӧсь пӧшти миллиард кӧкъямыссё инвестицияяс.
Кутам найӧс содтыны, ӧд эмӧсь шоча паныдасьлысь проектъяс — тайӧ ферросплавъяс серти проект.
Интаын стрӧитчӧ нин завод.
Сёрниыс мунӧ суйӧрсайса тӧвар вежӧм йылысь, сы вӧсна мый талунъя лунӧдз 80% ферросплавыс воис суйӧр сайысь.
Дельфийскӧй ворсӧмъяс
— Кутшӧм социальнӧй могъяс сулалӧны арктика зонаын?
— Коми Республикаӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧмлысь став уджтассӧ веськӧдӧма социальнӧй могъяс решитӧм вылӧ, медводз, арктикаса мутасъяс вылӧ — Вӧркута да Инта вылӧ.
Миян эм зэв важ висьӧм, сылы 20 арӧсысь унджык, тайӧ Вӧркутаын Усинскса водовод.
Сійӧ киссьӧма.
Сылысь диаметрсӧ арталӧма 250 сюрс морта кар вылӧ, а талун сэні олӧ 70 сюрсысь оз унджык морт.
Колӧ Усинскса водоводсӧ вежны ичӧтджык диаметра труба вылӧ.
Тайӧ зэв колана история.
Дзик сідз жӧ, кыдзи Интаын шахта консервируйтӧм да выль ва босьтанін.
— Арктикаӧ колӧ кыскыны оз сӧмын сьӧм, но и йӧзӧс.
Медводз, том йӧзӧс.
Та вылӧ веськӧдӧма арктикаса медводдза Дельфийскӧй ворсӧмъяслысь проект, кодӧс кӧйсӧ нуӧдны Коми Республика.
Кутшӧмджык сійӧ — лоны восьтысьясӧн?
И кӧні кутасны мунны тайӧ ворсӧмъясыс?
— Тайӧ миянлы зэв тӧдчана проект.
Локтас 500 участвуйтысь.
Ныв-зонпосни да том йӧз 10 арӧссянь 25 арӧсӧдз.
Миян мог абу сӧмын нуӧдны Дельфийскӧй ворсӧмъяс, но и петкӧдлыны республикаӧс, висьтавны сійӧ перспективаяс йылысь, кутшӧмъяс воссялӧны регионын матысса вит-сизим вонас.
Ыштӧдны челядьӧс.
Гашкӧ, найӧ воисны кыдз олысьяс, кыдз сійӧ либӧ мӧд предприятиеын уджалысьяс.
Таысь кындзи, кор мунӧны татшӧм ыджыд проектъясыс, тайӧ отсалӧ сӧвмӧдны и туристическӧй историясӧ.
Сійӧн тшӧтш колӧ вӧдитчыны.
Ворсӧмъясыс кутасны мунны кык площадка вылын — Сыктывкарын да Вӧркутаын.
Ми эскӧдім котыртысьясӧс, медым пыртны миянлысь национальнӧй сикассӧ — миян эм кыйсян лызьясӧн ордйысьӧм.
Ме ачым кык во нин ветлӧдла тайӧ лызьяс вылас.
Тайӧ аслыспӧлӧс история.
— Кор мунасны Дельфийскӧй ворсӧмъяс?
— Тавося вӧльгым тӧлысь 26–28 лунъясӧ.
Пӧшти аски.
Лыддьӧй WWW.KP.RU: https://www.kp.ru/daіly/27412/4609876/
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаын боевӧй тышъясса ветеранъяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2274 @ 2022-07-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республикаын боевӧй тышъясса ветеранъяслӧн лунӧн
«Боевӧй тышъясса пыдди пуктана ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Боевӧй тышъясса ветеранъяслӧн лунӧн!
Тайӧ гажыс вӧлі урчитӧма миян республикаын колян во.
Ми — странаса регионъяс пиысь ӧти, кӧні сійӧс урчитӧма официальнӧя.
Тайӧ вӧлі вӧчӧма олысьяслысь, кодъяс 1945 во бӧрын участвуйтісны боевӧй тышъясын, локальнӧй войнаясын да вооружённӧй конфликтъясын, заслугаяссӧ пыдди пуктӧм могысь.
Республикаын отсалӧны боевӧй тышъясса ветеранъяслы, видзӧны на йылысь югыд казьтылӧмъяс.
Талун мӧвпалӧны, кыдзи Коми Республикалӧн юркарын архитектура боксянь вӧчны Казьтылан аллея, коді меститчӧ «Шогсьысь воин» монумент дорын.
Войнаса да локальнӧй конфликтъясса ветеранъяслӧн республиканскӧй госпитальын выльмӧдӧны медицина оборудование, медым лӧсьӧдны бурджык условиеяс ветеранъясӧс бурдӧдӧм да налысь дзоньвидзалунсӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Дона ветеранъяс!
Ми гӧрдитчам тіян збойлунӧн да повтӧмлунӧн, кодъясӧс ті петкӧдлінныд служба дырйи.
Ми аттьӧалам тіянӧс водзмӧстчӧмысь, небыд сьӧлӧмысь да республика вӧсна тӧждысьӧмысь.
Ті отсасянныд ӧта-мӧдлы, а сідзжӧ пӧгибнитӧмаяслӧн семьяяслы, велӧданныд челядьӧс да том йӧзӧс пыдди пуктыны да радейтны Чужан му, миян страналысь историясӧ да сылысь геройясӧс.
Тайӧ зэв колана да дона, торйӧн нин талунъя геополитическӧй серпас дырйи.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы да тіян семьяяслы крепыд дзоньвидзалун да ыджыд вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба: «Луд» гаж — изьвасаяслӧн озырлун да нэмӧвӧйся традицияяс пыдди пуктӧмлӧн пример» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2277 @ 2022-07-02 @}
Владимир Уйба: «Луд» гаж — изьвасаяслӧн озырлун да нэмӧвӧйся традицияяс пыдди пуктӧмлӧн пример»
Сора тӧлысь 2 лунӧ Изьва районын Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Изьва сиктӧс 455 арӧс тырӧмӧн да пырӧдчис войтырлӧн традиционнӧй гажӧ.
«Гажыс збыль регионкостса, сійӧ важӧн нин петіс районнӧй да республиканскӧй мудоръясысь.
Кор ми талун чолӧмалім кӧзяеваӧс да гӧсьтъясӧс, ме дорӧ матыстчывлісны Мурман карысь, Калининградысь, Мӧскуаысь, Вежа Петыркарысь воӧм йӧз.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый ми чукӧртім эг сӧмын Коми Республика, но и ыджыд странанымӧс ставнас.
Дона изьватас, кӧсъя шуны тіянлы ыджыд аттьӧ сыысь, мый ті видзинныд татшӧм бриллиантсӧ — гажсӧ, коді талун, нэмъяс чӧж муніг, нимкодьмӧдӧ да шонтӧ миянӧс тіян сьӧлӧмъяслӧн шоныдӧн.
Аттьӧ тіянлы бура примитӧмысь да шуд вайӧмысь.
И, дерт жӧ, кӧсъя сьӧлӧмсянь сины став изьвасаыслы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм, семьяпытшса шуд, бур уджын вермӧмъяс.
Аттьӧ, пыдди пуктана изьватас.
Праздникӧн!», — шыӧдчис изьвасаяс дорӧ Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь пасйис, мый «Луд» гажсӧ позьӧ шуны изьваса комияслӧн збыль озырлунӧн, нэмӧвӧйся традицияяс пыдди пуктӧмлӧн примерӧн, кодъясӧс колӧ видзны да тӧдмӧдны сыӧн водзӧ олысьясӧс.
Сідзжӧ Владимир Уйба сетіс канму наградаяс Изьва районын олысьяслы: Кельчиюр сиктса культура керкаӧн веськӧдлысь Николай Евгеньевич Филипповлы да Щельяюрса библиотекаын уджалысь Ирина Юрьевна Котовалы сетӧма «Коми Республикаса культураын почёта уджалысь» нимъяс.
Таво «Луд» регионкостса 16-ӧд гаж, кутшӧмӧс сиӧма Изьва сиктлы 455 во тырӧмлы, босьтіс торъя статус, сы вӧсна мый 2022 восӧ Рочмуса Президент Владимир Путин шуис Культура озырлунлы сиӧм воӧн.
Таысь кындзи, таво тырӧ 650 во коми гижӧд лунлы.
Йӧзкостса гажлысь ыджыд мероприятиеяссӧ веськӧдӧма аслыспӧлӧс изьваса культура видзӧм, пытшкӧс да волан туризм сӧвмӧдӧм вылӧ.
Котыртысьясыс арталӧмаӧсь уна сикас жанра площадкаяс: овмӧдчӧминъяслӧн подворьеяс, йӧзкостса ворсӧмъяс да войтырсикас сёян-юанӧн чӧсмӧдлӧм, кӧр видзчысьяслӧн подворье традиционнӧй чӧсмасянторъясӧн да обрядъясӧн.
Сідзжӧ вӧлі котыртӧма сэтчӧс прӧдукция вӧчысьяслысь ярманга, войтырсикас сувениръяс да йӧзкостса мичаторъяс вӧчалысьяслысь уджъяссӧ вузалан выставка, серпасасьысьяслӧн да фотографъяслӧн уджъяслысь выставка-галерея, «Играй, гармонь!» фестиваль.
Матысса кадӧ лоӧны вӧвъясӧн ордйысьӧмъяс, сы бӧрын «ворота» шествие.
Кыдзи и пыр уджтаслӧн аслыспӧлӧслунӧн лоӧны Изьва ю дорын войся гуляйтӧмъяс: видзвывса ворсӧмъяс да «Невестаяслӧн хоровод» конкурс.
Гаж помассигӧн выступитас Сыктывкарысь «OLD SCHOOL Коми» группа.
Фотоыс Коми Республикаса Юралысьлӧн пресс-службалӧн да «Изьва» МР МЮ администрацияса пресс-службалӧн
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс ЛНР-ын олысьясӧс украинаса неонацистскӧй режимысь мездмӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2282 @ 2022-07-05 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс ЛНР-ын олысьясӧс украинаса неонацистскӧй режимысь мездмӧмӧн
Коми Республикаса Юралысь ыстіс Лугань Войтыр Республикаса Юралысь Леонид Пасечниклы чолӧмалӧмӧн письмӧ.
«Коми Республикаса йӧз нимсянь да ассянь чолӧмала тіянӧс Лисичанск кар мездмӧмӧн, Республикалысь историческӧй мудоръяса мутас мездмӧдӧмлӧн помассьӧмӧн.
Лои сійӧ, мый ті виччысинныд 8 во.
Донбасса дорйысьяс рочмуса войскаяскӧд ӧтув мездісны Республикаӧс украинаса неонацистскӧй режимысь.
И ӧні тіян олӧмын заводитчӧ выль лист бок.
Сьӧлӧмсянь сиа вермӧмъяс тайӧ мездмӧм да асшӧр олӧмас.
Мед сӧвмас да дзоридзалас Луганскӧй муыс да лоӧ сэні сӧгласа, тыр-бур да шуда олӧм!», — пасйӧма письмӧын.
{Kodko @ Коми Республикаса юркарӧ ваясны Сергий Радонежскийлысь мощьяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2283 @ 2022-07-05 @}
Коми Республикаса юркарӧ ваясны Сергий Радонежскийлысь мощьяссӧ
2022 воын Роч православнӧй вичко пасйӧ Вежа Сергий Радонежскийлысь мощьяс вайӧмсянь 600 во тырӧм.
Сылӧн мощьясыс лоӧны Троице-Сергиевӧй лаврын, Роч православнӧй вичкоын мужичӧйяслӧн ыджыд манастырын, медтӧдчана вежаторйӧн.
Тайӧ кадпаскӧд йитӧдын мощьяса ковчегсӧ ваясны Рочмуын 57 карса епархияясӧ.
Быд епархияын сійӧ лоас кык лун.
Сора тӧлысь 16–17 лунъясӧ вежаторйыс лоас Сыктывкарын Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборын.
Сора тӧлысь 16 лун
16:30-сянь 17:00-ӧдз мунас Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяс дорын молебен.
17:00-сянь 19:00-ӧдз — вичкоын сьылӧм.
19:00-сянь 07:00-ӧдз сора тӧлысь 17 лунӧ быд кӧсйысь вермас копыртчывны вежалӧн мощьяс дорӧ.
Сора тӧлысь 17 лун
07:00-сянь 09:30-ӧдз лоӧ Сыктывкарса да Коми-Зырянаса архиепископ Питиримлӧн божественнӧй литургия да молебен.
10:30-сянь соборсянь сыктывкарса аэропорт дорӧдз мунас крестнӧй ход.
Позьӧ локны ставлы.
Сыктывкарсянь мощьяссӧ ыстасны Вӧлӧгдаӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2287 @ 2022-07-05 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Республикаса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ оланін условиеяс бурмӧдӧм, оланін киын кутысьяслысь инӧдъяс дорйӧм, чорыд ломтас вылӧ донъяс канмусянь ладмӧдӧм серти да мукӧд юалӧмӧн.
Йӧзӧс ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн, ведомствоясӧн да муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяссӧ решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Коми Республикаса Юралысь кутас видзӧдны тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
{Kodko @ Владимир Уйба восьтіс Сыктывкарын ЛНР-са челядьлы медводдза профильнӧй университетскӧй смена @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2289 @ 2022-07-05 @}
Владимир Уйба восьтіс Сыктывкарын ЛНР-са челядьлы медводдза профильнӧй университетскӧй смена
Лугань Войтыр Республикаса гырысь классъясын 50 велӧдчысьлы, кодъяс пиысь унджыкыс олӧны Ровеньки карын, лӧсьӧдӧма Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын тематическӧй велӧдан уджтасъяс.
Регионса вуз лоис федеральнӧй проектын участвуйтысьӧн.
«Дона челядь, ме зэв рад чолӧмавны тіянӧс миян мирнӧй, благословеннӧй Коми Республикаын!
Сора тӧлысь 3 лунӧ тіянлысь муныдтӧ вӧлі мездмӧма Киевлӧн неонацистскӧй режимысь.
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс тайӧ Вермӧмӧн!
Ме кыкысь волі Лугань Войтыр Республикаӧ, сёрниті тіян землякъяскӧд.
Ми, ӧта-мӧдлы синмӧ видзӧдіг, шуим, мый ӧні ми ӧтлаынӧсь, и некутшӧм сэсся вын оз торйӧд миянӧс.
Ме зэв рад, мый ті ӧні танӧсь, миян му вылын.
Кӧть и Коми — войвыв республика, ми козьналам тіянлы сьӧлӧмъяснымлысь шоныдсӧ.
Уджтасыс тіянлы збыль мусмас да кыскас ас дорас.
Босьтӧй аслыныд бурлунсӧ, радейтӧмсӧ да миянлысь войвыв лышкыдлунсӧ », — шыӧдчис ныв-зон дорӧ Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь висьталіс гырысь класса велӧдчысьяслы, мый Ровеньки кар, кытысь найӧ воисны, да Коми Республика кырымалӧмаӧсь ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Думыштӧмаӧсь, кыдзи кутасны ӧтлаын дзоньтавны кар.
Медводз лоӧ дзоньталӧма 11 социальнӧй тӧдчанлуна объект, сы лыдын и 9 №-а школа, коді новлӧ Сӧвет Союзса герой, том гвардееч Любовь Швецовалысь нимсӧ.
Рочмуса наука да вылыс тшупӧда велӧдан министерство Рочмуса велӧдан министерствокӧд ӧтув лэдзӧма «Университетскӧй сменаяс» проект.
Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университет пырис 40 вуз лыдӧ, кодъяс участвуйтӧны уджтасын, да лоӧ медся войвыв университетӧн, коді принимайтӧ Донбассысь гӧсьтъясӧс.
Сыктывкарӧ воисны Лугань Войтыр Республикаысь 14 арӧссянь 17 арӧсӧдз гырысь классын 50 велӧдчысь.
Котыртысьяс найӧс тыр-бура вердӧны да могмӧдӧны прӧст кад бура коллялӧм.
Школаын велӧдчысьяс прӧйдитасны комплекснӧй велӧдчан да гажӧдчан уджтас: естественнонаучнӧй мастер-классъяс да велӧдан блокъяс ІT-технологияяс серти, экскурсияяс, делӧвӧй ворсӧмъяс, творческӧй рытъяс, дискотекаяс.
Сідзжӧ челядь тӧдмасясны Коми Республикалӧн культураӧн да историяӧн.
{Kodko @ Комиын дугӧдӧма ковидлы паныд ӧткымын дзескӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2290 @ 2022-07-06 @}
Комиын дугӧдӧма ковидлы паныд ӧткымын дзескӧдӧм
Республиканскӧй ведомствокостса оперативнӧй штаблӧн помшуӧм серти пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 16 №-а Индӧдӧ.
Дугӧдӧма ковидлы паныд дзескӧдӧмъяссӧ сэтшӧм организацияясын да предприятиеясын, кӧні уджалӧны вахтаӧн.
Ӧні позьӧ Коми Республикаын нуӧдны уна йӧза культурнӧй, зрелищнӧй да мукӧд уна йӧза мероприятие.
Юридическӧй кывкутысьяслы да асшӧр уджалысьяслы, кодъяс уджалӧны вузасян объектъясын, новлӧдлӧны кӧрт туй, сынӧда, автомашина транспортӧн, дугӧдӧма корӧмсӧ пыр нуӧдны жыръяс дезинфицируйтӧм серти мероприятиеяс, меститны антисептическӧй средствояс, сынӧд сӧстӧммӧдан устройствояс.
Театръяс да концертнӧй организацияяс, клуб сяма учреждениеяс дорӧ дугӧдӧма корӧмсӧ, медым касса, фойе да буфетъяс дорын видзӧдысьяс костын социальнӧй дистанцияыс вӧлі 1,5 метра.
Дугӧдӧма Индӧдлысь положение, мый серти Рочмуса гражданалы, кодъяс воисны суйӧр сайысь, ПЦР-тестлысь бӧртасъяссӧ босьттӧдз оз ков кутчысьны оланін (овланін) серти изоляция режимӧ.
Таысь кындзи, ӧтув вӧдитчан автомашина транспортӧн либӧ таксиӧн мунігӧн, вузасянінъясын, аптекаясын да аптека пунктъясын, а сідзжӧ олысьясӧс бытӧвӧя могмӧдан организацияясын да мукӧд йӧзаинын позьӧ не вӧдитчыны быдӧнӧс торйӧн видзан средствоясӧн — лолалан органъяс видзан средствоясӧн (маскаясӧн да татшӧмсяма мукӧд средствоӧн), дезинфицируйтан средствоясӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын Медицина институт помалысьяслы дипломъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2294 @ 2022-07-07 @}
Владимир Уйба сетіс Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын Медицина институт помалысьяслы дипломъяс
Кыпыд церемонияыс муніс талун, сора тӧлысь 7 лунӧ.
Таво велӧданін лэдзис 56 том специалистӧс, на пиысь 13 помалісны велӧдчӧмсӧ отличиеӧн.
«Врачлӧн уджыс зэв тӧдчана.
Тіян киясын — мортлӧн медся донаторйыс, сылӧн олӧмыс да дзоньвидзалуныс.
Ме тіянлы сиа уджавны пыр сьӧлӧмсянь.
Зільӧй пыр отсавны йӧзыслы.
Энӧ вунӧдӧй: олӧмлӧн кутшӧмсюрӧ здукъясӧ ті асланыд пациентлы — медся колана морт, — шыӧдчис том врачьяс дорӧ Владимир Уйба.
— И, дерт жӧ, ми тіянӧс ставныдтӧ зэв ёна виччысям республикаын.
Миянлы зэв колана содтыны докторъяслысь лыдсӧ том кадръясӧн».
Некымын выпускник кӧсйӧны велӧдчыны водзӧ кыдз СКУ-са Медицина институтын, сідз жӧ и мукӧд вылыс тшупӧда медицина велӧданінъясын клиническӧй ординатураын.
И пӧшти став выпускникыс кӧсйӧны уджавны да водзӧ стрӧитны ассьыныс врачебнӧй карьерасӧ Коми Республикаын.
Кыдз пасйис Коми Республикаса Юралысь, коронавирус пандемия дырйи студентъяс-медикъяс зэв ёна отсалісны, кор гӧрд зонаын да регыдъя медицина отсӧг сетанінын уджалісны врачьяслы отсасьысьясӧн, медсестраясӧн да медбратъясӧн.
Налӧн сьӧлӧмсянь уджалӧм вӧсна регионын контролируйтісны лоӧмторсӧ весиг сэк, кор йӧзыс вывті ёна висисны.
2022 воын Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын Медицина институт нёльӧдысь лэдзис выпускникъясӧс «Лечебнӧй делӧ» специальносьт серти.
Велӧданінсӧ помалісны 56 том специалист, на пиысь 13 помалісны велӧдчӧмсӧ отличиеӧн.
Куим во чӧжӧн «Лечебнӧй делӧ» специальносьт серти велӧдчисны 135 морт.
Велӧдчисны квайт во, сы лыдын и Сыктывкарса клиническӧй базаяс вылын.
Практикасӧ студентъяс прӧйдитлісны Коми Республикаса медицина учреждениеясын.
«Бӧръя вояснас регионса йӧзлысь дзоньвидзалун видзанінын лоисны ыджыдкодь вежсьӧмъяс.
Талун врачьяс вӧдитчӧны ӧнія оборудованиеӧн да выль технологияясӧн.
Но врачлӧн да пациентлӧн ӧтувтчӧмыс некытчӧ эз вош.
Ме пыр шулі, мый врачлӧн примитӧмыс — тайӧ гусятор.
Тэныд пациентыс висьталӧ сы йылысь, мый сэсся некодлы оз висьтав.
И тайӧ гусяторсӧ ті долженӧсь не сӧмын видзны, но и гӧгӧрвоны, висьтавны сійӧс медицина кывйӧн, примитны колана помшуӧм да бурдӧдны мортсӧ.
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ абу пыр позяна.
Но пыр позьӧ сетны мортыслы эскӧм, мый сылӧн лоӧмторйын ті сылы быть отсаланныд, — пасйис аслас сёрниын Владимир Уйба да сиис том врачьяслы, — водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!».
{Kodko @ Коми Республикаын индӧма вӧръясын пӧжарысь видзчысян торъя режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2295 @ 2022-07-07 @}
Коми Республикаын индӧма вӧръясын пӧжарысь видзчысян торъя режим
Кырымалӧма сора тӧлысь 8 лунсянь Коми Республикаын вӧръясын пӧжарысь видзчысян торъя режим индӧм йылысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь шуӧм.
Пӧжарысь видзчысян торъя режимсӧ индӧма пуксьӧм кос да жар поводдя вӧсна вӧръясын пӧжарысь видзчысьӧм могысь.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим дырйи вӧръясын оз позь вӧчны бипуръяс, сотны лӧп-ёг да вӧдитчыны мангалъясӧн.
Таысь кындзи, Коми Республикаса вӧр-ва министерство кӧсйӧ 2022 вося сора тӧлысь 11 лунсянь 31 лунӧдз дзескӧдны олысьяслысь вӧръясӧд ветлӧмсӧ да вӧръясӧ транспортӧн пырӧмсӧ, ӧтув вӧдитчан туйясті веськыда ветлӧм кындзи.
Тайӧ корӧмъясыс оз инмыны гражданалы, кодъяс уджалӧны вӧрын да вӧдитчӧны вӧрӧн.
Налы колӧ видзны содтӧд дасьлун режимын вӧрса пӧжаръясысь ӧлӧдан да найӧс кусӧдан средствояс.
Пӧжарысь видзчысян торъя режим индӧм, кыдз вӧръяс пӧжаръясысь видзан инструмент, сетӧ позянлун лӧсьӧдны пӧжарысь видзчысьӧм дорӧ содтӧд корӧмъяс, ёнмӧдны вӧр видзӧм да ӧдйӧджык босьтчыны отсавны неминучаысь.
Казьтыштам, таво вӧръясын пӧжарысь видзчысян корӧмъяссӧ торкалӧмысь накажитӧмыс ёна чорзьӧма, гражданалы штрапъясыс содісны 10 пӧв унджык.
Содӧм штрапъясыс лоӧны вынаӧсь пӧжарысь видзчысян торъя режим да вӧрса пӧжаръяс вӧсна лоӧм неминуча режим дырйи.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2297 @ 2022-07-08 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс шань да бур праздникӧн — Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн!
Таво тайӧ гажыс босьтіс официальнӧй статус — традиционнӧй семейнӧй озырлун, челядьӧс да том йӧзӧс вежавидзӧмӧн овны велӧдӧм могысь странаса Президент кырымаліс сора тӧлысь 8 лунсӧ Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧн шуӧм йылысь Индӧд.
Зумыд да шуда семья — быд мортлӧн да канмулӧн сӧвмӧм вылӧ подув.
Семья пытшкын видзсьӧны традицияяс да ловлун, сьӧлӧмъясӧ овмӧдчӧ муслун, сюсьлун да вежӧр.
Прӧстӧй шудлунысь — лоны радейтанаӧн, кывны матысса йӧзлысь тӧждысьӧмсӧ да отсӧгсӧ — чужӧны Айму дорӧ муслун да Чужан мулы сьӧлӧмӧн сетчӧм.
Дона ёртъяс!
Мед республикаса семьяясын пыр олӧны муслун, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧм да шуд.
Мед миян кыпыд странаын вӧлі бурлун да ӧтсӧгласӧн олӧм.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун да шуда олӧм.
Видзӧй матыссаясныдтӧ!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс естественнӧй монополия субъектъяслӧн уджалӧм серти ньӧбысьяслысь отраслькостса сӧвет @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2298 @ 2022-07-08 @}
Владимир Уйба нуӧдіс естественнӧй монополия субъектъяслӧн уджалӧм серти ньӧбысьяслысь отраслькостса сӧвет
Сӧвещание вылын видлалісны ресурсъясӧн могмӧдан юкӧнын Коми Республикаса куим медыджыд предприятиелысь инвестиция уджтасъяс — «Т Плюс» публичнӧй акционер котырса «Коми» филиаллысь, «Жилкомхоз» Эжваса муниципальнӧй ӧтувъя предприятиелысь, «Жилкомуслуги» муниципальнӧй ӧтувъя предприятиелысь.
«Инвестиция уджтасъяссӧ веськӧдӧма, медводз, шоныдӧн колана ногӧн могмӧдӧм, юан ва бурмӧдӧм, ортсӧ лэдзан ваяс весалӧм вылӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн мог — видзӧдны, медым тайӧ уджтасъяссӧ збыльмӧдігӧн сьӧмсӧ эз кыскыны ньӧбысьяслысь.
Ми ошкам сӧмын сійӧ мероприятиеяссӧ, кодъяс кутӧны тӧд вылын йӧзлысь тӧждъяссӧ да кодъяс вӧсна тарифъяс оз содны.
Сідзжӧ тӧдчанаӧн лоӧны проектъяс, кутшӧмъяс кыскӧны сьӧм уна сикас ӧшмӧсысь, шуам, воштӧмъяс чинтӧм вылын экономитӧм либӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь субсидияяс тшӧт весьтӧ.
Веськӧдлан котыр тӧждысьӧмӧн видлалӧ компанияяслысь инвестиция уджтасъяссӧ, и ме кора муниципалитетъясӧс вӧчны сідз жӧ», — заседаниесӧ заводитігӧн пасйис Владимир Уйба.
Ресурсӧн могмӧдан организацияясӧн юрнуӧдысьяс юӧртісны 2021 воын инвестиция уджтасъяс збыльмӧдӧм йылысь да 2022 во вылӧ збыльмӧдӧм серти планъяс йылысь.
Коми Республикаын 2021–2022 вояс кежлӧ планируйтӧма збыльмӧдны шоныдӧн могмӧдан юкӧнын 150-ысь унджык мероприятие, ӧтувъя мындаыс — 900 миллионысь унджык шайт, ваӧн могмӧдан да ва нуӧдан юкӧнъясын — 200-ысь унджык мероприятие, ӧтувъя мындаыс — 850 миллионысь унджык шайт.
Кыдзи пасйис «Т Плюс» публичнӧй акционер котырлӧн «Коми» филиалса директор Сергей Добров, колян во шоныдӧн могмӧдӧм серти инвестиция уджтассӧ вӧлі вынсьӧдӧма 170 миллион шайт вылӧ, вӧлі вежӧма 2,7 километра шоныд сетан везъясын техническӧй оборудование.
Уджъяслысь медшӧр юкӧнсӧ вӧчӧма Сыктывкарын.
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый колян во Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн медводдзаысь вӧлі вынсьӧдӧма Сыктывкарын шоныдӧн могмӧдан инвестиция уджтас.
2022 воын шоныдӧн могмӧдан уджтасыс донъявсьӧ 195 миллион шайт мындаын, на пиысь 120 миллион шайтсӧ лоӧ веськӧдӧма Сыктывкарын мероприятиеяс вылӧ.
Таысь кындзи, компания кӧсйӧ збыльмӧдны ыджыд проект Интаын, кутшӧмӧс примитӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн, — тайӧ ва шонтан выль котельнӧй стрӧитӧм.
Проектлӧн ӧтувъя доныс — 1,5 миллиард шайт гӧгӧр.
Федеральнӧй сьӧмкудйысь кыскӧма нин 556 миллион шайт.
«Жилкомхоз» Эжваса муниципальнӧй ӧтувъя предприятиеса медыджыд директор Владимир Порсюровлӧн юӧртӧм серти, компанияыс збыльмӧдӧ кык инвестиция уджтас — ваӧн могмӧдан да ва нуӧдан юкӧнын.
Ваӧн могмӧдан юкӧнын выльмӧдсьӧны ва сетан важмӧм вез юкӧнъяс да стрӧитчӧ Эжваын ва весаланін.
2021 воын заводитісны нюжӧдны трубопровод, 2022 воын уджъяссӧ водзӧ кутасны нуӧдны.
Ва весаланін стрӧитӧм вылӧ колян во дасьтӧма проектно-сметнӧй документация, проектыс прӧйдитӧ экспертиза.
2022 воын заводитчас оборудование лӧсьӧдӧм.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти, мероприятиеяслӧн планӧ вӧлі содтӧд пыртӧма пыдӧс джудждӧдан уджъяс.
Тайӧ лоис сы вӧсна, мый Эжва юыс ляпкыдмис, и районыс вермис кольны ватӧг.
Кӧсйӧм уджъяссӧ вӧчӧма.
Мӧд во компания кӧсйӧ водзӧ джудждӧдны Эжвалысь пыдӧссӧ да весавны воргасӧ.
«Жилкомуслуги» муниципальнӧй ӧтувъя предприятие могмӧдӧ кӧдзыд ваӧн Сыктывкарбердса посёлокъяс.
Предприятиеса директорлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Виктор Стоцкий пасйис, мый 2021 воын нуӧдӧма везъяс выльмӧдӧм, торъя юкӧнъясын важмӧм трубопроводъяс вежӧм, ва нуӧдан везъяс вылӧ проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм, канализация выльмӧдӧм серти уджъяс.
2022 воын татшӧм уджъяссӧ нуӧдасны водзӧ.
2021–2022 воясын кӧдзыд ваӧн могмӧдан юкӧнын мероприятиеяслысь донсӧ компания арталӧ 156 миллион шайт мындаын.
{Kodko @ Комиын чинтасны биаруӧн помӧдз могмӧдӧм серти мероприятиеяс збыльмӧдігӧн ордеръяс сетан кадколастъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2300 @ 2022-07-08 @}
Комиын чинтасны биаруӧн помӧдз могмӧдӧм серти мероприятиеяс збыльмӧдігӧн ордеръяс сетан кадколастъяссӧ
Регионса Юралысь Владимир Уйба пуктіс татшӧм могсӧ муниципалитетъяс водзӧ Коми Республикаса олан пунктъяс биаруӧн могмӧдӧм серти регионса штаблӧн заседание бӧрын.
Олан пунктъяссӧ биаруӧн помӧдз могмӧдӧны Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Гражданалы, тшӧтш и Коми Республикаын олысьяслы, му участокъясӧдз, кӧні сулалӧны торъя олан керкаяс да блокируйтӧмӧн стрӧитӧм керкаяс, биару проводъяссӧ нюжӧдӧны дон босьттӧг.
«Ӧні уджалӧм вылӧ медбур тӧлысьяс, та вӧсна биаруӧн помӧдз могмӧдӧмсӧ колӧ ӧддзӧдны.
Чайта, мый му сетӧм серти мероприятиеяссӧ нуӧдӧны вывті дыр.
Биаруӧн помӧдз могмӧдӧм серти мероприятиеяс збыльмӧдігӧн му вылын уджъяс вӧчӧм вылӧ ордеръяс сетан кадколастъяссӧ колӧ чинтыны», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь тшӧктіс муниципальнӧй юкӧнъяслы сора тӧлысь помӧдз пыртны вежсьӧмъяс асланыс административнӧй уджаланартъясӧ да сэк, кор шыӧдчысьяс сетӧны став документсӧ, чинтыны биаруӧн помӧдз могмӧдӧм серти мероприятиеяс збыльмӧдігӧн му вылын уджъяс вӧчӧм вылӧ ордеръяс сетан кадколастъяссӧ 4 уджалан лунӧдз, а сэк, кор уджсӧ вӧчанінас абуӧсь инженернӧй коммуникацияяс — 2 уджалан лунӧдз.
«Республикаса джын йӧзыс олӧны сиктъясын.
Веськӧдлан котырлӧн медшӧр могъясысь ӧти — сиктъяс сӧвмӧдӧм.
Миянлы колӧ кыпӧдны сиктъяс, а биаруӧн могмӧдӧмыс лоӧ талы подулӧн.
Тшӧкта Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы уджавны сы серти, медым вичмӧдны сиктса йӧзлы содтӧд преференцияяс биаруӧн помӧдз могмӧдӧм вылӧ.
Содтӧд отсалан мераясыс сетасны позянлун унджык йӧзӧс могмӧдны биаруӧн», — шуис регионса Юралысь.
Коми Республикаын сетӧма биаруӧн помӧдз могмӧдӧм вылӧ матӧ 2,5 сюрс заявка, лӧсьӧдӧма условиеяс, медым могмӧдны биаруӧн 668 керка.
{Kodko @ Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧ Владимир Уйба сетіс пузчужӧм кагаяслы козинъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2302 @ 2022-07-09 @}
Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧ Владимир Уйба сетіс пузчужӧм кагаяслы козинъяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі Коми перинатальнӧй шӧринын «Пузчужӧм кагалы козин» регионса проект серти, коді збыльмӧдсьӧ 2022 вося сора тӧлысь 1 лунсянь.
Став семьяыс кага чужигӧн босьтӧны челядьлы коланаторъяса наборъяс.
«Талун шемӧсмӧдана лун — Муромса вежа Петырлӧн да Феврониялӧн лун, семья видзысьяслӧн лун.
Таво тайӧ гажыс босьтіс официальнӧй статус.
Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйӧ вӧчны ставсӧ, медым семьяяслӧн олӧмыс вӧлі бур.
Тайӧ миянлы медколанатор.
Ми пыртім уна выль отсӧг сикас, сідзжӧ и уна челядя семьяяслы.
Ме аттьӧала тіянӧс, мый ті лоинныд мамъясӧн.
Ті — молодечьяс, кутанныд демографиясӧ.
Чолӧмала челядь чужӧмӧн да босьтӧй миянсянь неыджыд козинъяс», — шыӧдчис мамъяс дорӧ республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сетіс мамъяслы комплектъяс, кодъясӧс дасьтӧма «Пузчужӧм кагалы козин» республикаса проект серти.
Комплектас пырӧ медводдза олан лунъясӧ колана кӧлуй — узьлан кӧлуй, гигиена коланторъяс да дӧзьӧритӧм вылӧ средствояс.
Текстильнӧй кӧлуйяссӧ, кодъяс пырӧны комплектӧ, вӧчӧма Коми предприятиеын.
Наборыс сулалӧ 5 сюрс шайт.
Комплектсӧ сетӧны республикаса медицина организацияяс, кодъяс специализируйтчӧны кага чужтігӧн отсасьӧм вылын.
Козиныс сетсьӧ став челядьлы, кодъяс чужисны 2022 вося сора тӧлысь 1 лунсянь.
Владимир Уйба пасйис, мый тшӧкыда вочавидзӧ республикаса олысьяслӧн, сідзжӧ и челядя мамъяслӧн, уна шыӧдчӧм вылӧ.
Накӧд сёрниысь тыдовтчис, мый мамъяс оз тӧдны ассьыныс инӧдъяссӧ: кутшӧм кокньӧдъяс да челядьлы вештӧмъяс найӧ вермӧны босьтны.
Медым отсӧг сетан мераяс йылысь юӧрыс воис регионса быд олысьӧдз, Коми Республика пырӧдчис «Социальнӧй навигатор» федеральнӧй проектӧ.
Службаӧ шыӧдчӧмӧн, позьӧ тӧдмавны челядя семьяяслы субсидияяс, шойччӧм да дзоньвидзалун бурмӧдӧм котыртӧм, содтӧд велӧдчӧм, а сідзжӧ уна мукӧдтор йылысь.
Тӧдмавны сы йылысь, кутшӧм отсӧг сетан мераяс эмӧсь челядя семьяяслы, позьӧ «Социальнӧй навигатор» проектлӧн порталын — семья.ркоми.рф.
* * *
«Пузчужӧм кагалы козин» проект лоӧ челядя семьяяслы содтӧд отсӧгӧн.
Водзынджык Коми регионӧн веськӧдлан шӧрин видлаліс челядя семьяяслы отсӧг сетан республиканскӧй мераяссӧ да содтӧд вылӧ вӧзйис Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы пыртны «Пузчужӧм кагалы козин» мера.
Владимир Уйба ошкис Регионӧн веськӧдлан шӧринлысь водзмӧстчӧмсӧ да тшӧктіс пыртны сійӧс челядя семьяяслы отсӧг сетан мероприятиеяс лыдӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс республикаса бур семьяяслы «Ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь да ӧта-мӧдлы эскӧмысь» медальяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2303 @ 2022-07-09 @}
Владимир Уйба сетіс республикаса бур семьяяслы «Ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь да ӧта-мӧдлы эскӧмысь» медальяс
Церемонияыс вӧлі сора тӧлысь 8 лунӧ, Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лунӧ, Сыктывкарын С. М. Киров нима культура да шойччан паркын.
«Сора тӧлысь 8 лун — официальнӧй датаяслӧн да гажъяслӧн ӧнія календарын торъя дата.
Сійӧ топыда йитчӧма православнӧй традицияяскӧд да Муромса вежа Петыркӧд да Феврониякӧд, кодъясӧс важысянь лыддьӧны семья видзысьясӧн.
Югыд нэмӧвӧйся гаж, коді петкӧдлӧ семьясянь заводитчысь озырлун.
Сӧмын семья вӧчӧ мортлысь олӧмсӧ кыпыдӧн да духовнӧя йиджтысянаӧн.
Семья сетӧ миянлы вын да пыкӧд.
Радейтӧм отсалӧ нимкодясьны олӧмӧн.
Веськыдлун сетӧ эскӧм.
Талун ми ыдждӧдлам гозъяясӧс, кодъяс уна во чӧж олӧны ӧта-мӧдӧс радейтӧмӧн, гӧгӧрвоӧмӧн да ӧта-мӧдлы эскӧмӧн», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь сетіс «Ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь да ӧта-мӧдлы эскӧмысь» медаль Сыктывкарса ӧкмыс семьялы.
Наградасӧ вынсьӧдӧма котыртан комитетӧн «Рочму Федерацияын Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лун» нуӧдӧм серти.
Церемонияыс муніс Сыктывкарын С. М. Киров нима культура да шойччан паркын кыпыд мероприятие дырйи.
Сідзжӧ гаж лун кузя вӧлі котыртӧма концерт, тематическӧй площадкаяс, мастер-классъяс да фотозонаяс.
Республикаын «Ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь да ӧта-мӧдлы эскӧмысь» медальяссӧ сетӧма 72 семьялы, кодъяс кызь вит воысь унджык олісны шуда котырӧн да лоӧны гозъякостса веськыдлунлӧн примерӧн.
«Миян странаын, миян республикаын семья институтлы отсӧгыс лоӧ канмуын медколанаторйӧн.
Та дырйи торйӧн нин сетсьӧ отсӧг челядя семьяяслы, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
— Миян республика озыр бур семьяясӧн, кӧні нэмысь нэмӧ водзӧ нуӧдӧны пӧль-пӧчлысь оласногсӧ, национальнӧй да культурнӧй традицияяссӧ.
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала республикаса став семьяясӧс, сиа кузь да шуда ӧтув олӧм.
Кӧсъя шуны ыджыд аттьӧ бать-мамлы, кодъяс бура быдтӧны оз сӧмын ассьыныс, но и босьтӧм челядьӧс, а сідзжӧ уна челядя семьяяслы.
Видзӧй ӧта-мӧднытӧ, олӧй радейтӧмӧн да ӧтсӧгласӧн!».
* * *
«Рочму Федерацияын Семьялы, радейтчӧмлы да веськыдлунлы сиӧм лун» нуӧдӧм серти котыртан комитетӧн вынсьӧдӧм «Ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь да ӧта-мӧдлы эскӧмысь» медаль сетӧма Сыктывкарса семьяяслы:
Галина Юрьевна Смета̀ниналы да Федор Петрович Смета̀нинлы;
Ольга Ильинична Дё̀миналы да Александр Алексеевич Дѐминлы;
Нина Ивановна Патрѝкилы да Георгий Васильевич Патрѝкилы;
Вера Владимировна Головина̀лы да Валерий Витальевич Головѝнлы;
Эдита Тибериевна Медвѐдчиковалы да Владимир Николаевич Медвѐдчиковлы;
Нина Павловна Кня̀зевалы да Николай Алексеевич Кня̀зевлы;
Нина Еруслановна Петро̀валы да Александр Николаевич Петро̀влы;
Ирина Михайловна Ра̀тниеклы да Юрий Янович Ра̀тниеклы;
Анна Ивановна Ко̀виналы да Анатолий Васильевич Ко̀винлы.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Санкцияяслы миян вочакыв — содтыны ас сёян-юан вӧчӧмлысь йӧрышсӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2304 @ 2022-07-09 @}
Владимир Уйба: «Санкцияяслы миян вочакыв — содтыны ас сёян-юан вӧчӧмлысь йӧрышсӧ»
Коми Республикаса Юралысь удж серти аддзысьліс «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Президиумӧ пырысьяскӧд.
Сёрнитісны видз-му овмӧс выль экономическӧй условиеясын сӧвмӧдӧм, сикт-грездъяс быд боксянь сӧвмӧдӧм да канму коми кыв да коми культура видзӧм йылысь.
«Условиеясыс талун сьӧкыдӧсь став юкӧныслы, сикт-грездъяс быд боксянь сӧвмӧдӧмлы тшӧтш.
Та дырйи видз-му овмӧслӧн коланлуныс сӧмын содӧ.
Санкцияяслы миян вочакыв — содтыны ас сёян-юан вӧчӧмлысь йӧрышсӧ.
Таысь кындзи, республикаса сиктъяс — тайӧ коми йӧзлӧн нэмӧвӧйся олан местаяс, та вӧсна Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы зэв колана видз-му овмӧс да сикт-грездъяс сӧвмӧдӧмыс», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Юралысь тӧдчӧдіс, мый 2022 вося тӧвшӧр тӧлыссянь Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседаниеяс вылын видлавсьӧ Мутасъяс быд боксянь сӧвмӧдан уджтас, кывзӧны вӧчӧм удж йылысь муниципалитетъясса юралысьяслысь докладъяс.
«Веськӧдлысьяслы колӧ лоны кӧзяинъясӧн да асланыс уджмогъяс вӧсна кывкутысьясӧн.
Та дырйи быть колӧ мыджсьыны ӧтйӧза сӧветъяс вылӧ, «Коми войтырса» водзмӧстчысьяс вылӧ местаяс вылын, водзмӧстчысь граждана вылӧ, пыдди пуктыны налысь видзӧдлассӧ», — шуис республикаса Юралысь.
«Коми войтырлы» медся тӧдчана здукъяс пиысь ӧти — тайӧ сикт-грездъяслӧн сӧвмӧм.
Унджык коми йӧзыс олӧны сиктын, — ӧти кывйӧ воис «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн Исполкомӧн Веськӧдлысь, «Агрокомплекс» акционер котырса медыджыд директор Алексей Габов.
— Торйӧн кӧсъя аттьӧавны видз-му овмӧсын отсӧгысь.
Ӧнія геополитическӧй серпассӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн Ті вичмӧдінныд содтӧд сьӧм, и тайӧ, дерт жӧ, зэв колана.
Эска, тайӧ лоас сӧмын бур вылӧ.
Ми гӧгӧрвоам, мый уна во чӧж сиктъяс вӧсна эз тӧждысьны, и ӧти воӧн став мытшӧдсӧ разьны он вермы.
Но Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд, муниципальнӧй юкӧнъясса юралысьяскӧд да «Коми войтырлӧн» представительствояскӧд ӧтув уджалӧмӧн ми пӧртам олӧмӧ пуктӧм могъяссӧ.
Веськӧдлан котыр выльысь видлаліс аграрнӧй комплекслы канму отсӧг сетан ногъяссӧ.
Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти юкӧнлы отсӧг вылӧ вӧлі содтӧд сетӧма 276,4 миллион шайт.
2022 воын регионса АПК босьтас 1,4 миллиард гӧгӧр шайт — колян во серти 38% вылӧ унджык.
Тайӧ отсалас содтыны йӧв вӧчӧм, сӧвмӧдны кӧр видзан овмӧсъяс, паськӧдны фермер овмӧсъяслы отсӧг сетӧм, вештыны ӧтувъя рӧскод нянь пӧжалысьяслы, содтыны специалистъяслы да уджалысь кадръяслы ӧтчыдысь мынтӧмъяс, лӧсьӧдны выль колана отсӧг сетан мераяс.
Сикт-грездъясын инфраструктура лӧсьӧдӧм да сӧвмӧдӧм могысь сикт овмӧдчӧминса администрацияяслы сетсьӧ 2 миллион шайтӧдз олан пунктъяс бурмӧдӧм вылӧ веськӧдӧм проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ.
Сідзжӧ стрӧитӧны да дзоньталӧны ӧтув вӧдитчан автомашина туйяс, да медводз туйяс, кодъяс нуӧдӧны агропромышленнӧй комплекслӧн объектъяс дорӧ.
Таысь кындзи, «Сиктса мутасъяслӧн ӧнія чужӧмбан» федеральнӧй проект серти сетсьӧны субсидияяс культура, велӧдӧм, туризм, оланін да коммунальнӧй овмӧс юкӧнын йӧзлы тӧдчана объектъяс стрӧитӧм да дзоньталӧм вылӧ.
Аддзысьлігӧн сёрнитісны канму коми кыв сӧвмӧдӧм йылысь.
2022 воын заводитчис Мир пасьтала вужвойтырлӧн кывъяслы сиӧм дас во.
Республикаса Национальнӧй политика министерствокӧд сёрнитчӧмӧн лӧсьӧдӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн тшӧктӧмлысь бала, кодӧн лоӧ вынсьӧдӧма оргкомитет да тайӧ лоӧмтор дорӧ мероприятиеяслысь план.
Республикаын уджалӧ «Коми Республикаса канму кывъяс видзӧм да сӧвмӧдӧм (2019–2024 вояс)» регионса уджтас, кодӧс веськӧдӧма коми кыв видзӧм да сӧвмӧдӧм вылӧ.
Таысь кындзи, аддзысьлӧм вылын видлалӧмаӧсь «Сӧстӧм да мича вӧр-ва» экология форум кежлӧ дасьтысьӧм йылысь юалӧм, водзмӧстчысьнас кӧні петкӧдчис «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧм.
Сійӧс нуӧдӧм серти вӧзйӧмсӧ ошкис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Форумлӧн могыс — вӧр-валысь серпассӧ бурмӧдӧм, экология боксянь тӧдчана помшуӧмъяс примитӧмӧ йӧзлысь пырӧдчӧмсӧ содтӧм могысь колана да бур условиеяс вӧчӧм да сӧвмӧдӧм.
«Ті сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн уджаланныд мытшӧдъяса юалӧмъяс вылын, кутшӧмъяс кыпӧдсьӧны коми войтырлӧн быдвося конференцияяс вылын.
Топыда йитчанныд республикаса олӧмӧ пӧртысь да оланпас пыртысь власьткӧд да меставывса асвеськӧдлан органъяскӧд.
И тайӧ бур, сы вӧсна мый сӧмын тадзи позьӧ зэв бура решитны юалӧмъяссӧ.
Гӧгӧрвоа, кутшӧм колана восьса веськыд сёрниыс сы вылӧ, медым видлалӧмыс вӧлі стӧчӧн да подулаӧн», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба вӧзйис Наталья Хозяиновалы Коми Республикаса Веськӧдлан котырын удж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2306 @ 2022-07-09 @}
Владимир Уйба вӧзйис Наталья Хозяиновалы Коми Республикаса Веськӧдлан котырын удж
Сыктывкарса Мэр кӧсйысис.
Регионса министръяслӧн кабинетӧ выль пырысь кутас лӧсьӧдны муниципалитетъяскӧд тэчаса удж да сылӧн лоӧны уджмогъяс зампред тшупӧдын.
Татшӧм помшуӧмас воисны талун, сора тӧлысь 9 лунӧ, Коми Республикаса Юралысьлӧн юркарса администрацияӧн веськӧдлыськӧд удж серти аддзысьлігӧн.
Аддзысьлігӧн видлалісны Сыктывкарын олӧм бурмӧдӧм, мытшӧдъяс бырӧдӧм серти юалӧмъяс, кутшӧмъясӧн шыӧдчӧны йӧз, сы лыдын и уна сикас социальнӧй вез пыр.
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республикалӧн юркарлы колӧ лӧсявны аслас ыджыд статуслы да вочавидзны йӧзлӧн став виччысьӧмъяс да корӧмъяс вылӧ.
Наталья Хозяинова юӧртіс, мый муниципалитетлӧн администрация дасьтіс Коми Республикаса юркарлӧн статус йылысь Оланпаслысь положениеяс збыльмӧдӧм серти вӧзйӧмъяс.
Найӧс лӧсьӧдӧма йӧзлысь кӧсйӧмъяс да республикаса уджтасъясӧн арталӧм позянлунъяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
«Тайӧ вӧзйӧмъясыс — абу сӧмын кывъяс, ставыс серти эм подулалӧм, юӧр мытшӧдъяссӧ серпасалӧмӧн, петан туйясӧн да сы йылысь, мый ми вӧчим нин.
Владимир Викторович, кора сетны тшӧктӧм Коми Республикаса став олӧмӧ пӧртысь власьт органлы Сыктывкарса администрациякӧд, карса сӧветысь, республикаса Каналан Сӧветысь депутатъяскӧд ӧтув видлавны быд мероприятие да найӧс збыльмӧдӧмсӧ кыдз муниципальнӧй юкӧнлӧн сьӧмкудлысь да республиканскӧй сьӧмкудлысь позянлунъяс вылӧ, сідзи и федеральнӧй ресурсъяс кыскыны позянлунъяс вылӧ мыджсьӧмӧн», — шыӧдчис Наталья Хозяинова.
«Бур.
Ме тайӧ вӧзйӧмъяссӧ видзӧдла, тшӧктӧмъяс лоӧ сетӧма.
Ми найӧс Тіянкӧд да Анна Феликсовна Дюкӧд видлалам, медым тайӧ вӧлі сідзи, кыдзи ті шулінныд», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба вылӧ донъяліс Наталья Хозяиновалысь муниципальнӧй службаын уджалігӧн чӧжӧм опытсӧ да вӧзйис вуджны ыджыдджык тшупӧд вылӧ — Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ, кӧні тайӧ опытыс лоӧ зэв коланаӧн.
«Колян вося вӧльгым тӧлысьӧ ме аддзысьлі муниципалитетъясӧн веськӧдлысьяскӧд, и сэк вӧзйисны индыны Коми Республикаса Веськӧдлан котырысь ӧти мортӧс муниципалитетъяскӧд уджалӧм вылӧ.
Ме ошки тайӧ вӧзйӧмсӧ, сы вӧсна мый талун уджмогъяс эмӧсь быд министрлӧн, но абу ӧтувъя кывкутысьыс, код вылӧ эськӧ ӧшйисны уджмогъясыс.
Стрӧитчан министерство, Культура министерство да Спорт министерство кывкутӧны асланыс нырвизьяс вӧсна.
Абу сэтшӧмыс, коді эськӧ уджаліс муниципалитетъяскӧд дзик быд нырвизьын.
Та вӧсна ми артмӧдім татшӧм чин — тайӧ республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысь зампред тшупӧда уджмогъясӧн, коді кутас кывкутны муниципалитетъяскӧд уджалӧм вӧсна.
Тайӧ ыджыд кывкутӧм.
Тайӧ став министрыскӧд удж, кодъяс уджалӧны муниципалитетъяскӧд асланыс нырвизьясын.
Тайӧ став федеральнӧй да регионса уджтасъясӧн уджалӧм, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧны муниципалитетъясын.
Ме видзӧдлі, коді эськӧ вермис пӧртны олӧмӧ тайӧ могсӧ.
Опытсӧ, мый Ті чӧжинныд муниципалитетӧн, а стӧчджыка кӧ, юркарын веськӧдлысьӧн уджалігӧн, да уджсӧ, кодӧс миянлы колӧ вӧчны системнӧя оз сӧмын Сыктывкарын, но и дзоньнас Республикаын, тӧд вылын кутӧмӧн, ме вӧзъя Тіянлы вуджны ыджыдджык тшупӧдӧ — республикаса Веськӧдлан котырӧ да босьтны ас выланыд тайӧ могъяссӧ», — вӧзйис Владимир Уйба.
Ыджыд эскӧмысь аттьӧалӧмӧн, Наталья Хозяинова примитіс Коми Республикаса Юралысьлысь вӧзйӧмсӧ: «Владимир Викторович, аттьӧала Тіянӧс Сыктывкар администрацияӧн веськӧдлысь пост вылын менсьым уджӧс вылӧ донъялӧмысь.
Ме примита Тіянлысь вӧзйӧмныдтӧ.
Кутам ӧтлаын разьны мытшӧдъяссӧ ог сӧмын Сыктывкарын, но и став республикаын олысьяслысь.
Ыджыд аттьӧ.
«Тайӧ зэв сьӧкыд чин да мортсӧ та вылӧ колӧ бӧрйыны сэтшӧмӧс, мед сійӧ и муниципалитетъяссӧ, и сійӧ жӧ кадӧ республикасӧ да йӧзлысь ӧбичасӧ зэв бура тӧдіс.
Юркарсӧ кӧ тӧдан, сылысь опытсӧ позьӧ трансформируйтны став муниципалитет вылӧ.
Меным зэв ёна колӧ, медым вӧлі буретш татшӧм морт.
Тіянын ме аддза и ассьым отсасьысьӧс, и мортӧс, коді вӧчас тайӧ чинын уна буртор.
Талун Ті — Веськӧдлан котырӧ медводдза пырысь, коді кутас кывкутны буретш тайӧ нырвизь вӧсна.
А ми ставӧн, дерт жӧ, кутам отсасьны», — аддзысьлӧм помын шуис Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Владимир Уйба сёрнитіс Лугань Войтыр Республикаса школьникъяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2307 @ 2022-07-10 @}
Владимир Уйба сёрнитіс Лугань Войтыр Республикаса школьникъяскӧд
Сора тӧлысь 9 лунӧ вӧлі Коми Республикаса Юралысьлӧн кыпыд приём ЛНР-ысь гырысь класса велӧдчысьяслы, кодъяс воисны Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетӧ профильнӧй смена вылӧ.
Челядьлы дасьтісны интерактивнӧй уджтас, музыкальнӧй номеръяс, чӧсмӧдлісны десертъясӧн да лымвыйӧн, а сідзжӧ вӧзйисны школа помалӧм бӧрын пырны велӧдчыны республикаса вылыс тшупӧда велӧдчанінъясӧ.
«Талун олӧмыс ёна вежсис, — тӧдчӧдіс Владимир Уйба, аддзысьлӧмсӧ восьтігӧн.
— Рочму локтіс Луганьлы да Донечлы отсӧг вылӧ.
abu
Америкаын олысьяс чайтісны, мый найӧ вермасны, Украинаын тайӧ войнасӧ неонацистъяслӧн киясӧн панӧмӧн, мый найӧ ӧтикаӧн жугӧдасны миянӧс.
Но лоис дзик мӧд ног.
Ми ӧтувтчим, и талун тіян батьяскӧд, вокъяскӧд ӧтув Лугань да Донеч му вылын тышкасьӧны миян зонъяс.
Лыддя, мый ми тіянкӧд долженӧсь отсавны налы мыйӧн вермам.
Ті велӧдчӧмӧн, сы вӧсна мый вежӧра, велӧдчӧм том йӧз — тайӧ любӧй страналӧн ыджыд вынйӧр.
Та вӧсна бура велӧдчыны — тайӧ тіян мог.
А миян, верстьӧлӧн, могыс — отсавны ставӧн, мыйӧн позьӧ — ми «Ӧтувъя Рочму» партиякӧд ӧтув лӧсьӧдалам да мӧдӧдалам конвойяс.
Мӧд могыс миян — нэммӧдны миян став геройлысь паметьсӧ, кодъяс пуктісны ассьыныс юрнысӧ миян шуда аскиа лун вӧсна».
Комиысь Юралысь висьталіс сы йылысь, кӧні позьӧ велӧдчыны республикаын да кутшӧм уджсикасъяс коланаӧсь, мыйӧн торъялӧ регионса веськӧдлысьлӧн уджыс.
Челядь юалісны, кутасны-ӧ водзӧ нуӧдны татшӧм университетскӧй сменаяс.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Наталья Якимова юӧртіс, мый моз тӧлысьын Ухтаса канму техническӧй университет примитас ЛНР ысь да ДНР-ысь 100 челядьӧс.
Владимир Уйба вӧзйис торъя военнӧй операция помассьӧм бӧрын котыртны сменаясӧн вежсьӧм, а 2023 воын нуӧдны найӧс республика тшупӧдын.
«Ми быть нуӧдам водзӧ татшӧм сменаяссӧ.
Ме зэв ёна кӧсъя, медым миян дорӧ волывлісны эз сӧмын Ровенькиса, но и дзоньнас Лугань Войтыр Республикаысь челядь.
Медым найӧ тӧдмасисны Коми Республикаӧн, сылӧн национальнӧй колоритӧн, мичлунӧн.
Тані эм мый вылӧ видзӧдлыны и гожӧмын, и тӧлын», — пасйис Владимир Уйба.
ЛНР-са челядь аттьӧалісны шоныда примитӧмысь да Коми Республикаӧн тӧдмасьӧмын бур сьӧлӧмкылӧмъясысь, кодъяс колясны став олӧм чӧж.
«Ми зэв радӧсь татшӧм аслыспӧлӧс позянлунлы волыны тіян мича республикаӧ, тӧдмасьны тіян культураӧн.
Миянлы нимкодь вӧлі ёртасьны тіян студентъяскӧд да велӧдысьяскӧд, участвуйтны мастер-классъясын.
Тайӧ аслыспӧлӧс позянлун миян челядьлы — босьтны уджсикас бӧрйӧм серти унджык тӧдӧмлун.
Ыджыд аттьӧ тіянлы ставныдлы бура котыртӧм велӧдан да гажӧдчан уджтасысь, бур олан условиеясысь, миян вӧсна тӧждысьӧмысь.
Ми лоам радӧсь уджавны ӧтув да ёртасьны тіянкӧд», — шуис «Ровеньки карын челядьлы, томуловлы туризм да ас му туялан шӧрин» Лугань Войтыр Республикаса содтӧд тӧдӧмлун сетан канму учреждениеса группаӧн юрнуӧдысь, методист Екатерина Строганова.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Чилимдінса горка» чукӧртіс Рочму пасьталаысь уна гӧсьтӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2321 @ 2022-07-13 @}
Владимир Уйба: «Чилимдінса горка» чукӧртіс Рочму пасьталаысь уна гӧсьтӧс
«Чилимдінса горкалӧн» мероприятиеяс дырйи Коми Республикаса Юралысь да Рытыв-Войвыв Федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьӧс вежысь Любовь Совершаева мерайтісны йӧзкостса костюмъяс, пырӧдчисны гажӧдчӧмӧ да ветлісны Журавскийлӧн музейӧ.
«Чилимдінса горка» — районлӧн символ да республикалӧн визитнӧй карточка.
Гажыслы торъя статус сетӧ сійӧ, мый Чилимдінсӧ шуисны «Рочмуса эзысь сикӧтшлӧн» юркарӧн.
Чилимдінсаяс кужисны видзны ассьыныс роч важся сёрниногсӧ да йӧзкостса вомгора творчествосӧ.
Найӧ паськыда петкӧдлӧны рӧдвуж традицияяснысӧ, кутшӧмъясӧс нэмъяс чӧжӧн вуджӧдӧны выль чужысьяслы.
«Чилимдінса горка» вылӧ волӧны страна пасьталаысь гӧсьтъяс.
Тайӧ самобытнӧй мероприятиеыс кутіс чукӧртны уна гӧсьтӧс», — тӧдчӧдіс регионса Юралысь.
«Чилимдінса горка» мича гажӧдчӧмыс — тайӧ тувсовъяс да гожся обрядӧвӧй гаж, ловъя памятник.
2016 восянь сійӧ лоис регионкостса гажӧн.
Сылӧн вужъясыс быдмӧны ёна важысянь нин, кор йӧзыс чукӧртчисны сикт сайын керӧс йылын да паныдалісны шондісӧ сьылӧмӧн-йӧктӧмӧн.
«Горка» важысянь лоӧ уджалан волӧн символӧн.
Гаж дырйи тӧдчанаторъяс пиысь ӧтиӧн вӧліны ярмангаса гажӧдчӧмъяс — Чилимдінӧ волісны вузасьысьяс орчча грездъясысь да районъясысь.
«Горкалӧн» вежласьтӧм атрибут — чилимдінса костюм.
Аньяслы сійӧс вурлісны репсысь, парчаысь, штофысь, шӧвкысь да артмис сійӧ некымын юкӧнысь: сойясысь, сарапанысь, партукысь, вӧньысь да чышъянысь.
Мужичӧйяслӧн костюмыс прӧстджык, артмис дӧрӧм-косовороткаысь, гачысь, сера чӧрӧсысь да кучик кӧтіысь.
Воысь воӧ «Горка» вылын йӧктісны-сьылісны кытшын, сьылісны сьыланкывъяс, йӧктісны, ворсісны быть колана сизим ритуальнӧй пертас.
Йӧзыс эскисны нимкывлӧн вынӧ да вежавидзӧмӧн пыдди пуктісны ритуалсӧ.
Талун «Чилимдінса горка» вылын гажӧдчӧ уна йӧз, кодъяс петкӧдлӧны важся традицияяссӧ, вӧччӧны костюмъясӧ, кутшӧмъяс видзисны пӧль-пӧчьяс йылысь паметьсӧ, сьылӧны-йӧктӧны кытшын, сьылӧны классическӧй роч хороводнӧй репертуарысь сьыланкывъяс.
Мероприятиеяс дырйи Владимир Уйба да Любовь Совершаева волісны А. В. Журавский нима историко-мемориальнӧй музейӧ. Музейсӧ лӧсьӧдісны 1964 воын да сулалӧ сійӧ Чилимдін шӧрын.
Музейын видзӧны 30 сюрсысь унджык экспонат.
Тайӧ документъяс, фотографияяс, серпас чукӧр, киӧн вӧчӧмторъяс, важ деньга чукӧр, археология, этнография кӧлуй, важӧн лэдзӧм да киӧн гижӧм паныдасьлытӧм небӧгъяс, ӧбразъяс. Тайӧ ставыс петкӧдлӧ поморскӧй старообрядечьяслӧн роч культуралысь ыджыд тӧдчанлунсӧ.
Музейлӧн экспозицияясыс висьталӧны Чилимдін сикт артмӧм йылысь, XIX нэм помын — XX нэм заводитчигӧн Печора мулӧн история йылысь, Чилимдін районса культура да вӧр-ва йылысь, чилимдінсаяс — Айму вӧсна Ыджыд Тышын участвуйтысьяс йылысь.
Сідзжӧ тані эм учёнӧй — Войвылын медводдза наука учреждениелы — Рочмуса Наукаяс Академиялӧн Печораса естественноисторическӧй станциялы (1906) да Печораса видз-му овмӧс опытнӧй станциялы (1911) подув пуктысь Андрей Владимирович Журавскийлӧн олӧмлы да уджлы сиӧм экспозиция.
{Kodko @ Владимир Уйба да Любовь Совершаева ветлісны Ухтаса социальнӧй объектъяс вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2322 @ 2022-07-13 @}
Владимир Уйба да Любовь Совершаева ветлісны Ухтаса социальнӧй объектъяс вылӧ
Сора тӧлысь 13 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочму Федерацияса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьӧс вежысь Любовь Совершаева ветлісны Ухтаын Челядьлы паркӧ, Г. А. Карчевский нима Творчество шӧринӧ да История да ас му туялан музейӧ, видзӧдалісны «Карын бур оласног лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект серти бурмӧдӧм-мичмӧдӧм мутасъяс.
Карса юралысь Магомед Османов, Челядьлы парклӧн история йылысь висьталігӧн, пасйис, мый бӧръя воясӧ сійӧ зэв ёна вежсис.
Парксӧ вӧлі бурмӧдӧма-мичмӧдӧма социальнӧя уджъёртасьӧм серти, но и ӧні тані олысь водзмӧстчысь йӧз водзӧ лӧсьӧдалӧны бур объектъяс.
Владимир Уйба да Любовь Совершаева сёрнитісны дзоньвидзалун бурмӧдан гожся лагерысь челядькӧд да волісны скалодром вылӧ, модельнӧй библиотекаӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма «Культура» национальнӧй проект серти, йӧктан залъясӧ, Г. А. Карчевский нима творчество шӧринса театрӧ.
Владимир Уйба, Любовь Совершаева да Магомед Османов пуктісны дзоридзьяс ухтаса олысьяслы мемориал дорӧ, кодъяс пӧгибнитісны Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ.
Тані колян нэмся 40-ӧд воясын вӧлі военкомат, татысь 13 сюрсысь унджык ухтаса олысь мунісны война вылӧ, кӧкъямыс сюрсыс на пиысь сідз эз и воны гортаныс.
Геройясӧс казьтылӧм могысь 1984 воын Ухтаын вӧлі лӧсьӧдӧма мемориалсӧ.
История да ас му туялан музейын Владимир Уйбалы да Любовь Совершаевалы нуӧдісны экскурсия, висьталісны Ухта районса озыр флора да фауна, интереснӧй историческӧй фактъяс йылысь.
Петкӧдлісны туристско-информационнӧй шӧрин, кытчӧ радейтӧны волыны тані олысьяс да регионса гӧсьтъяс.
Тані позьӧ тӧдмавны Ухталӧн да Коми Республикалӧн туристическӧй вынйӧр йылысь.
Любовь Совершаева тӧдчӧдіс, мый Ухта — зэв сӧстӧм, бур, мича кар: «Социальнӧя уджъёртасьӧм серти ӧтув вынъясӧн, республикалӧн да муниципалитетлӧн участвуйтӧм отсӧгӧн Ухтаын артмис лӧсьӧдны аслыспӧлӧс атмосфера — тані йитчӧмаӧсь и история дорӧ пыдди пуктӧм, и поколениеяс костын йитӧд, лӧсьӧдӧма ухтаса олысьяслы ӧнія бур условиеяс, эм уна места, кодъяс кыскӧны ас дорас туристъясӧс да карса гӧсьтъясӧс».
Фотоыс «Ухта» КК МЮ пресс-службалӧн
{Kodko @ Сора тӧлысь 13 лунсянь да торъя тшӧктӧмӧдз Комиын вӧръясын пыртӧма неминуча режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2323 @ 2022-07-14 @}
Сора тӧлысь 13 лунсянь да торъя тшӧктӧмӧдз Комиын вӧръясын пыртӧма неминуча режим
Владимир Уйба кырымаліс «Дінму тӧдчанлуна вӧръясын неминуча режим пыртӧм йылысь, мый артмис Коми Республикаын вӧрса пӧжаръяс вӧсна» Коми Республикаса Юралысьлысь 2022 во сора тӧлысь 13 лунся 76 №-а Индӧд.
Вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ кыскасны Коми Республикаын вӧр пӧжаръяс кусӧдан да регионкостса маневрируйтан своднӧй план серти индӧм юкӧдувъяслысь да формированиеяслысь вынъяс да средствояс.
Неминуча бырӧдӧмӧн юрнуӧдысьӧн индӧма Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрӧс.
Сылы тшӧктӧма:
1) могмӧдны Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъясса оперативнӧй штабъяс котырын лесничествоясӧн юрнуӧдысьяслысь участвуйтӧмсӧ;
2) котыртны Коми Республикаын вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм серти удж;
3) нуӧдны Коми Республикаын вӧръясын пӧжаръяс серти мониторинг;
4) котыртны коланлун дырйи регионкостса маневрируйтан режим серти вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ содтӧд вынъяс да средствояс мӧдӧдӧм;
5) быд лун серпас бурмытӧдз юӧртны Коми Республикаын неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссияӧн веськӧдлысьлы Коми Республикаын вӧрса пӧжаркӧд йитчӧм лёкторъяс да вӧрса пӧжаръяс йылысь юӧръяс.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлы тшӧктӧма могмӧдны Коми Республикаын пӧжарысь мездан мутасса гарнизонлысь содтӧд вынъяс да средствояс кыскӧмсӧ олан пунктъяс да экономика объектъяс пӧжарысь видзӧмсӧ тӧд вылын кутӧмӧн.
Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъясса юралысьяслы тшӧктӧма могмӧдны Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъяслӧн меставывса асвеськӧдлан органъяслысь, аварияысь мездан нештатнӧй да ӧтйӧза формированиеяслысь, а сідзжӧ спасательяслысь, кодъяс оз пырны индӧм формированиеясӧ, вынъяс да средствояс кыскӧмсӧ.
Коми Республикаын Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс министерстволы тшӧктӧма:
1) сетны отсӧг ӧтйӧза пӧрадок да объектъяс, кодъяс могмӧдӧны йӧзлысь олӧмсӧ вӧрса пӧжаръяс местаясын, видзӧмсӧ ёнмӧдӧм серти;
2) ас уджмогъясын сетны отсӧг лесничествоясын уджалысьяслы вӧрӧ йӧзлӧн ветлӧмысь да сэтчӧ транспортӧн пырӧмысь дзескӧдӧм серти.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Быдӧнлы миян пиысь колӧ лоны чорыдджыкӧн правилӧяс торкалысьяс серти» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2326 @ 2022-07-14 @}
Владимир Уйба: «Быдӧнлы миян пиысь колӧ лоны чорыдджыкӧн правилӧяс торкалысьяс серти»
Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм серти республиканскӧй комиссиялысь заседание.
Сёрниыс муніс подӧн ветлысьяслӧн да школьнӧй автобусъясӧн челядьӧс новлӧдлӧм серти видзчысянлун йылысь.
«Транспорт вӧсна вермас лоны уна лёктор.
Та понда быд водительлы колӧ бура гӧгӧрвоны, мый руль сайын кӧть кутшӧм ӧшыбка либӧ туй вылын правилӧяс торкалӧмыс, тэрмасьӧмыс вермасны вайӧдны ыджыд шогӧдз.
Чайта, та дырйи быдӧнлы миян пиысь колӧ лоны чорыдджыкӧн правилӧяс торкалысьяс серти — юӧртны ГИБДД-ӧ видеорегистраторъясын гижӧм торкалӧмъяс йылысь, медым примитны та серти мераяс.
Татшӧм уджсӧ колӧ нуӧдны дугдывтӧг.
Сӧмын татшӧм ногӧн ми вермам лӧсьӧдны туйяс вылын дисциплина да видзчысьны уна ДТП-ысь.
Став канму организациялы, кодъяс вӧдитчӧны видеорегистраторъяса автотранспорт средствоясӧн, колӧ уджавны инӧд торкалӧмъяс пасйӧм да на йылысь госавтоинспекцияӧ юӧртӧм серти», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
2021 вося арнас Сыктывкарын шызьӧдана ДТП бӧрын социальнӧй везъясын олысьяслӧн шыӧдчӧм лыдыс ёна содіс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Дінмуӧн веськӧдлан шӧрин, а сідзжӧ республикаса Стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерство дасьтісны республикаса туйяс вылын подӧн ветлӧдлысьяслысь видзчысянлунсӧ могмӧдан мероприятиеяс нуӧдӧм йылысь отчёт.
Та дырйи торйӧн чукӧртісны да видлалісны олысьяссянь вӧзйӧмъяссӧ.
«Проект збыльмӧдӧмыс петкӧдліс, мый граждана дасьӧсь отсавны власьтлы туйяс вылын видзчысянлункӧд йитчӧм юалӧмъяс серти. Та вӧсна вӧзъям тшӧкыдджыка ышӧдны зіль да водзмӧстчысь гражданаӧс татшӧмсяма могъяс решитӧм вылӧ, — шуис Дінмуӧн веськӧдлан шӧринса юрнуӧдысь Евгений Зелинский.
Республикаса олысьяс мӧдӧдісны 372 вӧзйӧм.
Медтшӧкыда на лыдын паныдасьлӧны школаяскӧд орччӧн светофоръяс сувтӧдӧм, детсадъяс бердын да олан пунктъяслӧн ылі районъясын туй вуджанінъяс да москияс югзьӧдӧм йылысь юалӧмъяс.
Вӧзйӧмъяссӧ мӧдӧдісны муниципалитетъясӧ, медым лӧсьӧдны лёк участокъяслысь лыддьӧг.
Унджык районын нуӧдісны нин комиссионнӧй туялӧмъяс.
Сэсся кутасны артавны 2023 воын проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ смета.
«Колӧ пасйыны, мый талунъя лун кежлӧ миян республикаын абу на став туй вуджанінсӧ оборудуйтӧма ГОСТ-лӧн корӧмъяс серти.
Аварияяслӧн лыдыс век на зэв уна.
Уджъёртъяс, миян мог — вӧчны подаяслы туй вуджанінъяссӧ кыдз позьӧ безопаснӧйджыкӧн.
2023 восянь ми кутам вичмӧдны 1 млрд шайт муниципалитетъяс сӧвмӧдӧм вылӧ.
Тшӧкта Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы бурджыка видлавны тайӧ сьӧмсӧ видзӧм серти юалӧмсӧ, медым кольччысь муниципалитетъяс вермисны видзны сьӧмсӧ сӧмын ӧти мог вылӧ — туй вуджанінъяс лӧсьӧдӧм-бурмӧдӧм вылӧ.
Казьтышта, мый туй вуджанінъяслысь видзчысянлун могмӧдӧм серти могсӧ индіс странаса Президент», — тӧдчӧдіс республикаса Юралысь.
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерстволӧн юӧр серти, выль национальнӧй стандартъяслӧн корӧмъяслы лӧсялӧ 1510 туй вуджанін — налӧн ӧтувъя лыдысь 70%, на лыдын школаяскӧд либӧ мукӧд велӧдчанінкӧд орччӧн — 246 туй вуджанін лыдысь 182, либӧ 74%.
2021 олан пунктъяслӧн улич-туйяс да меставывса тӧдчанлуна автотуйяс вылын лӧсьӧдӧма корӧмъяс серти 86 туй вуджанін (42 — регионса автотуйяс вылын да 44 — меставывса тӧдчанлуна автотуйяс вылын), сы лыдын школаяскӧд да мукӧд велӧдчанінкӧд орччӧн — 14.
Тайӧ могъяс вылӧ став тшупӧда сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 73,4 млн шайт.
2022 воын кӧсйӧны лӧсьӧдны-бурмӧдны 63 туй вуджанін, тайӧ могъяс вылӧ став тшупӧда сьӧмкудъясысь урчитӧма 21 млн шайт.
Дінму да муниципалитеткостса тӧдчанлуна автомашина туйяс вылын оланпастэчаслӧн корӧмъяс серти лӧсьӧдӧма 312 туй вуджанін.
2022 воын кӧсйӧны лӧсьӧдны корӧмъяс серти 42 туй вуджанін.
Пӧшти став муниципалитетын велӧдчанінъяскӧд орчча туй вуджанінъяссӧ лӧсьӧдӧма урчитӧм корӧмъяс серти.
Сӧмын вит муниципалитетын тайӧ уджсӧ эз на помавны.
Коми Республикаса Юралысь ачыс видзӧдӧ школьнӧй автобусъясӧн челядьӧс новлӧдлігӧн видзчысянлунсӧ могмӧдӧм бӧрся.
«Школьнӧй маршрутъяс вылысь туйяссӧ дзоньталӧны дзик став муниципалитетын.
Ме стӧча инді кадсӧ: контрактъяс серти уджъяссӧ колӧ эштӧдны моз тӧлысь 31 лунӧдз.
Эмӧсь муниципалитетъяс, кодъяслы ми вичмӧдім содтӧд сьӧм.
Шуам, Луздор районлы вичмӧдӧма сьӧм киссьӧм пос дзоньталӧм вылӧ, кодӧс челядьыс вуджлісны подӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр таво вӧчис ставсӧ, медым лӧсьӧдны школьнӧй маршрутъяссӧ нормативъяс серти, — шуис Владимир Уйба.
— Выльмӧдім и школьнӧй автопаркъяс.
Велӧдчанінъяс дорӧ менам тшӧтш стрӧг корӧмъяс.
Школьнӧй автобусъяссӧ техническӧя видлавны колӧ водзджык, тайӧ кадколаст кольтӧдзыс на.
Тайӧс кӧ оз вӧчны, мыждасны ставнысӧ: школаса директорсянь велӧдӧмӧн веськӧдланінса начальникӧдз.
Торъя корӧмъяс лоасны муниципалитетса юралысьяс дорӧ».
{Kodko @ Комиын вӧрса пӧжаръясыс контроль улын, олан пунктъяслы да экономика объектъяслы нинӧм оз грӧзит @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2327 @ 2022-07-14 @}
Комиын вӧрса пӧжаръясыс контроль улын, олан пунктъяслы да экономика объектъяслы нинӧм оз грӧзит
Регионса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссиялысь планысь ӧтдор заседание.
Сӧвещание вылын вӧлі Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Вӧр овмӧс департаментса начальник Сергей Штрахов.
Кывзісны Коми Республикаса гидрометеорология да гӧгӧртас серти мониторинг нуӧдысь шӧринса начальник Олег Козеллысь, Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министр Екатерина Киселевичлысь, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомовичлысь, а сідзжӧ Удора, Княжпогост, Чилимдін да Изьва районъясса администрацияясӧн юрнуӧдысьяслысь докладъяс.
Сора тӧлысь 14 лун вылӧ республикаын эм 83 вӧрса пӧжар 3 сюрсысь унджык гектар вылын, 10 муниципальнӧй юкӧнын: Ухтаын, Усинскын, Печораын, Вуктылын, Изьва, Княжпогост, Сосногорск, Мылдін, Удора да Чилимдін районъясын.
Олан пунктъяслы да экономика объектъяслы нинӧм оз грӧзит.
Олан пунктъяс да экономика объектъяс дорйӧм могысь содтӧд дасьтӧма пӧжарысь видзан канму службалысь вынъяс да средствояс.
Бикӧд тышкасьысьяслы отсӧг вылӧ Комиӧ воисны Кардор обласьтысь, Каръяла Республикаысь да Марий Эл Республикаысь кусӧдчысьяс, содтӧд сетӧмаӧсь вынъяс федеральнӧй резервысь.
Вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧны 500 унджык морт.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, медся коланаыс — колананогӧн юклыны вынъяс, ӧдйӧ да кужӧмӧн вӧдитчыны йӧзӧн, техникаӧн, чукӧртчыны сэні, кӧні тайӧ медводз колӧ.
«Муниципалитетӧн юрнуӧдысьяслы быть колӧ котыртны удж сэтчӧс йӧзӧс мобилизуйтӧм серти.
Йӧзлы колӧ дасьтыны зыръяс да ранечьяс.
Тайӧ колӧ сы могысь, медым бырӧдны неыджыд пӧжаръяс, медым найӧ водзӧ эз ӧзйыны, и сӧмын сэні, кӧні оз ковны профессиональнӧй бикӧд тышкасьысьяс.
Медым позис ӧдйӧ кусӧдны татчӧс доброволечьяслӧн вынъясӧн.
Зэв колана, медым биыс эз вудж олан пунктъясӧ.
Муниципалитетъясӧн пыдди пуктана юрнуӧдысьяс, кора вӧчны тайӧ уджсӧ да юӧртны», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Тӧрыт Владимир Уйба кырымаліс сора тӧлысь 13 лунсянь да торъя тшӧктӧмӧдз Коми Республикаса вӧръясын неминуча режим пыртӧм йылысь Индӧд.
Удора да Княжпогост районъясын тшӧтш пыртӧма неминуча режимъяс, сы вӧсна мый тані площадь серти медся ыджыд вӧрса пӧжаръяс.
85% пӧжарыс лоӧ ылі да сьӧкыда воӧдчан местаясын гым-чард вӧсна.
Мукӧд помкаыс — биӧн видзчысьтӧг вӧдитчӧм да линейнӧй объектъяссянь.
Казявны найӧс вермӧны авиамониторинг тшӧкыда вӧчӧмӧн.
Комиын нуӧдсьӧ 5 единица кокни мотора авиацияӧн да кык АН 2 самолётӧн кык пӧвста патрулируйтӧм.
Пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ вынъяс вайӧм могысь вӧдитчӧны 6 Ми–8 вертолётӧн.
Таысь кындзи, регионын нуӧдсьӧ спутникӧвӧй системаяс отсӧгӧн мониторинг.
«Неминуча режимсӧ республикаса вӧръясын пыртӧма ас кадӧ.
Тайӧ бур да колана помшуӧм.
Сійӧ сетӧ позянлун миянлы ставлы ас кадӧ содтавны вынъяс да средствояс, кыскыны федеральнӧй резервсӧ.
Регыдъя кадӧн Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринӧн да Вӧр-ва озырлун министерствоӧн примитӧма колана помшуӧмъяс медводз олан пунктъясдорса пӧжаръяс кусӧдӧм серти», — донъяліс Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Вӧр овмӧс департаментса начальник Сергей Штрахов.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Видз-му овмӧс — странаын сёян-юан серти безопасносьт вӧсна тышын медшӧр ӧружие» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2329 @ 2022-07-16 @}
Владимир Уйба: «Видз-му овмӧс — странаын сёян-юан серти безопасносьт вӧсна тышын медшӧр ӧружие»
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс племеннӧй скӧтлы сиӧм выставкаын да уджсикасын кужанлун серти конкурсын участвуйтысьясӧс.
«Ми олам геополитика боксянь сьӧкыд кадӧ.
Ӧні видз-му овмӧс — странаын сёян-юан серти безопасносьт вӧсна тышын медшӧр ӧружие.
Та боксянь ті, тайӧ юкӧнын уджалысьяс, ставныд — воинъяс.
Талун буретш тадз колӧ видзӧдны тіян удж вылӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы видз-му овмӧс — тӧдчана юкӧн.
Ассьым кывъясӧс эскӧдӧм могысь пасъя, мый таво тайӧ юкӧнӧ ми веськӧдім 1 миллиард 400 миллион шайт.
Талун кежлӧ суйӧрсайса тӧвар вежӧм — медшӧр мог, а племеннӧй удж — водзӧ вылӧ удж, — шыӧдчис выставкаӧ пырӧдчысьяс дорӧ Владимир Уйба.
— Сиа уджсикасын кужанлун серти конкурсӧ пырӧдчысьяслы петкӧдлыны ставсӧ мый ті верманныд, бурмӧдны ассьыныд петкӧдласъяс да став вынӧн вермасьны».
Республикаса Юралысь тӧдмасис племеннӧй удж серти «Коми» республиканскӧй канму ӧтувъя видз-му овмӧс предприятиелӧн уджӧн, ветліс учреждениелӧн лабораторияясӧ, сёрнитіс племеннӧй скӧтлы сиӧм выставкаын участвуйтысьяскӧд — Сыктывкарса, Ухтаса, Сыктыв, Сыктывдін, Кӧрткерӧс районъясса видз-му овмӧс организацияясӧс петкӧдлысьяскӧд.
Коми Республикаын уджалӧ 12 племеннӧй овмӧс. Налысь прӧдукциясӧ ньӧбӧны оз сӧмын регионын, но и сыысь бокын.
Отрасль водзын сулалӧ мог — водзӧ сӧвмӧдны-паськӧдны йӧла да яя скӧт видзӧмын бур племеннӧй база.
Талун тайӧ нырвизьясын канмусянь отсӧгыс зэв колана, сыӧн ёна вӧдитчӧны, сійӧ вайӧ бур бӧртасъяс.
Тайӧс эскӧдӧ сійӧ, мый грант отсӧгӧн артмӧны выль фермер овмӧсъяс, воссьӧны видз-му овмӧсса потребительскӧй кооперативъяс, уджалӧны организацияяс.
Отсавны видз-му овмӧс юкӧнлы да паськӧдны тайӧ юкӧнын уджалӧмсӧ йӧз пӧвстын позьӧ тшӧтш и уджсикасын кужанлун серти конкурсъяс да видз-му овмӧслы сиӧм выставкаяс нуӧдӧмӧн. 
{Kodko @ Комиын челядьлы шойччӧмсӧ котыртӧма безопасносьт серти став правилӧӧ кутчысьӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2330 @ 2022-07-16 @}
Комиын челядьлы шойччӧмсӧ котыртӧма безопасносьт серти став правилӧӧ кутчысьӧмӧн
Республикаса Юралысь Владимир Уйба видлаліс, кыдзи челядьыс шойччӧны «Мечта» да «Чайка» дзоньвидзалун бурмӧдан лагеръясын.
«Ми зілим лагеръясын да челядьлы шӧринъясын котыртны ставсӧ сідзи, медым шойччӧмыс тіянлы воис сьӧлӧм выланыд да колис вежӧраныд, медым локтан велӧдчан воӧ ті вӧлінныд дзоньвидзаӧсь, ёнӧсь, сюсьӧсь.
Быд во ми республикаын содталам путёвкаяслысь лыдсӧ, медым унджык челядьлӧн вӧлі позянлун шойччыны лагеръясын.
Сиа тіянлы пӧтмӧн шойччыны, йӧктыны, чеччавны, гажӧдчыны.
И арнас выль вынъясӧн мунны школаӧ», — шыӧдчис челядь дорӧ Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдаліс инфраструктурасӧ, челядьлы лӧсьӧдӧм олан условиеяссӧ, тӧдмасис профильнӧй сменаяслӧн уджтасӧн.
«Чайка» лагерын Владимир Уйба вӧлі «Современный мечевой бой» да «Стрельба из лука» мастер-классъяс вылын, а «Мечта» лагерын — «Мировые танцы» фестиваль вылын, сетіс сменаын участвуйтысьяслы козинъяс — волейбольнӧй мачьяс.
«Чайка» лагер — республикаын медводдза палаткаяса стационарнӧй лагер меститчӧ Сыктывдін районса Ичӧт Слуда грездын.
Ӧні сэні шойччӧны 37 челядь, унджыкыс на пиысь пикӧ воӧм челядь.
«Мечта» челядьлы дзоньвидзалун бурмӧдан лагер сулалӧ Сыктывдін районса Кӧччойяг местаын.
Сэні шойччӧны 192 челядь, на лыдын пикӧ воӧм, уна челядя семьяясысь да енбиа челядь.
Тайӧ гожӧмын Коми Республикаын уджалӧ челядьӧс шойччӧдан да налысь дзоньвидзалун бурмӧдан 450 организация.
Тайӧ каднас стационарнӧй, лунся, уджалан да шойччан лагеръясын удитасны шойччыны 34 сюрс гӧгӧр челядь.
Таысь кындзи, Комиысь 5 сюрсысь унджык челядь таво шойччасны саридз дорын Анапаын, Геленджикын да Севастопольын.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъясса уджалысьясӧс да ветеранъясӧс уджсикас гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2332 @ 2022-07-16 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс органъясса уджалысьясӧс да ветеранъясӧс уджсикас гажӧн
Талун, сора тӧлысь 16 лунӧ, тырӧ 101 во республикаса пытшкӧс делӧяс органъяс артмӧдан лунсянь.
Сыктывкарын нуӧдісны тшупӧда паслы сиӧм кыпыд мероприятиеяс.
Асывнас пуктісны дзоридзьяс С. М. Киров нима культура да шойччан паркын «Шагнувшим в бессмертие» мемориал дорӧ. Пырӧдчисны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, регионса пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицский, регионса инӧд видзан органъясӧн юрнуӧдысьяс, служебнӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн пӧгибнитӧм сотрудникъяслӧн рӧдвуж.
Степан изэрд вылын вӧлі республикаса пытшкӧс делӧяс органъясса личнӧй составлӧн стрӧевӧй смотр.
«Став тайӧ воясӧ ті доръянныд республиканымӧс.
Аттьӧала тіянӧс могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь, повтӧмлунысь да кывкутӧмысь.
Сыысь, мый ті дасьӧсь отсавны пикӧ воӧм йӧзлы.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала ветеранъясӧс, кодъяс пуктісны подув республикаса пытшкӧс делӧяс органъяслӧн уджлы.
Сиа пытшкӧс делӧяс органъясын служитысьяслы шуд, тыр-бура олӧм, крепыд дзоньвидзалун да медым семьяын ставыс вӧлі бур.
Бура служитны Рочмулы да Коми Республикалы!», — сиис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сетіс уджалысьяслы канму наградаяс.
Гажыс помассис артистъяслӧн, ведомствоса юкӧдувъясын уджалысьяслӧн да Сыктывкарса гарнизонлӧн военнӧй оркестрлӧн творческӧй номеръясӧн.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн
Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Роман Михайлович Хаславскийлы — юстицияса полковниклы, Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министрӧс вежысьлы — следственнӧй веськӧдланінса начальниклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн
чина кывкутана могъяс сьӧлӧмсянь олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма
Алексей Альбертович Вешняковлы — полицияса полковниклы, Коми Республикаын МВД-лӧн оперативнӧй отделса начальниклы.
Чина кывкутана могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь да уна во сьӧлӧмсянь уджалӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма
Елена Юрьевна Бантышлы — юстицияса подполковниклы, Рочмуса МВД-лӧн Сосногорск карын отделса начальникӧс вежысьлы — следственнӧй отделениеса начальниклы;
Мария Григорьевна Котельниковалы — полицияса подполковниклы, Рочмуса МВД-лӧн Ухта карса отделын дознание отделса начальниклы;
Алексей Владимирович Шучалинлы — полицияса майорлы, Рочмуса МВД-лӧн Луздор районса отделениеын полицияса участкӧвӧй уполномоченнӧйяслӧн да тыр арлыдтӧмъяслӧн могъяс серти отделениеса начальниклы;
Антон Александрович Скворцовлы — полицияса капитанлы, Коми Республикаын МВД-лӧн экстремизмлы паныд удж нуӧдан шӧринса оперуполномоченнӧйлы;
Анна Сергеевна Новиковалы — юстицияса старшӧй лейтенантлы, Коми Республикаын МВД-лӧн следственнӧй веськӧдланінын котыртӧмӧн мыж вӧчӧмъяс туялӧм серти следственнӧй юкӧнса старшӧй следовательлы.
Служебнӧй могъяс сьӧлӧмсянь олӧмӧ пӧртӧмысь, Коми Республика мутасын инӧда пӧрадок могмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалана письмӧ сетӧма:
Максим Валерьевич Малковлы — полицияса подполковниклы, Рочмуса МВД-лӧн Сыктывкарса веськӧдланінын дознание отделса начальникӧс вежысьлы;
Денис Владимирович Турубановлы — полицияса майорлы, Коми Республикаын МВД-лӧн ӧтйӧза пӧрадок видзӧмӧн веськӧдланінын административнӧй оланпастэчасӧн вӧдитчӧмсӧ котыртан отделса торъя тшӧктӧмъяс серти старшӧй инспекторлы;
Татьяна Евгеньевна Ашовскаялы — юстицияса капитанлы, Рочмуса МВД-лӧн Сыктывкарын веськӧдланінлӧн следственнӧй веськӧдланінса мутасын, мый могмӧдӧ Полициялӧн 2 №-а отдел, мыж вӧчӧмъяс туялӧм серти отделса начальникӧс вежысьлы;
Игорь Васильевич Демчуклы — полицияса старшӧй лейтенантлы, Рочмуса МВД-лӧн Ухта карса отделын уголовнӧй розыск отделса старшӧй оперуполномоченнӧйлы;
Елена Александровна Крупалы — полицияса старшӧй лейтенантлы, Рочмуса МВД-лӧн Княжпогост районса отделын полицияса участковӧй уполномоченнӧйяслӧн да тыр арлыдтӧмъяслӧн могъяс серти отделениеын административнӧй дӧзьӧр збыльмӧдан нырвизь серти инспекторлы;
Мария Николаевна Беляевалы — юстицияса старшӧй лейтенантлы, Коми Республикаын МВД-лӧн следственнӧй веськӧдланінса котыртӧмӧн мыж вӧчӧмъяс туялӧм серти следственнӧй юкӧнса старшӧй следовательлы;
Дарья Игоревна Огурцовалы — юстицияса старшӧй лейтенантлы, Рочмуса МВД-лӧн Сыктывдін районса отделын следственнӧй отделениеса следовательлы.
{Kodko @ Комиын олысьяс вермасны копыртчывны Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2333 @ 2022-07-16 @}
Комиын олысьяс вермасны копыртчывны Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяслы
Талун, сора тӧлысь 16 лунӧ, вежаторсӧ вайисны Сыктывкарӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба колльӧдіс Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяса ковчегсӧ аэропортсянь Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборӧдз да участвуйтіс молебенын.
2022 воын сора тӧлысь 18 лунӧ Роч православнӧй вичко пасъяс Вежа Сергий Радонежскийлысь мощьяссӧ вайӧм лунсянь 600 во.
Вежалӧн мощьясыс лоӧны Троице-Сергиевӧй лаврын, Роч Православнӧй Вичкоын мужичӧйяслӧн ыджыд манастырын, медтӧдчана вежаторйӧн.
Тайӧ кадпаскӧд йитӧдын мощьяса ковчегсӧ ваясны Рочмуын 57 карса епархияясӧ.
Быд епархияын сійӧ лоас кык лун.
Медводз Сыктывкарӧ эз кӧсйыны вайны вежаторсӧ.
Но Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн Вежа Патриарх Кирилл дорӧ шыӧдчӧм бӧрын Коми Республикаын олысьяслӧн лоис позянлун копыртчывны Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяслы.
«Дона вокъяс да чойяс!
Миян талун ыджыд лун.
Медводдзаысь Коми муӧ воис роч мулӧн игумен, Вежа Сергий Радонежский, — шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вичкоӧ локтысьяс дорӧ.
— Талун миян сьӧкыд кад.
Миян воинъяс Ичӧт Рочму вылын нуӧдӧны мездӧм кузя операция, дорйӧны миянлысь вокъясӧс да чойясӧс, тышкасьӧны неонацистъяскӧд да фашистъяскӧд.
И Вежа Сергий Радонежский талун ветлӧдлӧ Рочмуті, уна кар да сикт кузя.
Талун сійӧ локтіс миян республикаӧ.
Тайӧ миянлы ставнымлы, христианскӧй вералы да миян Президент Владимир Владимирович Путинлы ыджыд отсӧг.
Слава тэныд, Енмӧй, слава тэныд!
Слава тэныд, Вежа Сергий Радонежский, слава тэныд!»
Вежаторйыс лоас Сыктывкарын Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборын кык лун — талун да аски.
Ӧні нин позьӧ локны да копыртчывны.
Став тайӧ кадсӧ, весиг войын, вичколӧн ӧдзӧсъяс енлы эскысь йӧзлы лоӧны восьсаӧсь.
Сора тӧлысь 17 лунӧ 07:00-сянь 09:30-ӧдз лоӧ Сыктывкарса да Коми-Зырянаса архиепископ Питиримлӧн божественнӧй литургия да молебен.
10:30-сянь соборсянь сыктывкарса аэропортӧдз мунас крестнӧй ход.
Позьӧ локны ставлы.
Сыктывкарсянь мощьяссӧ ыстасны Вӧлӧгдаӧ.
{Kodko @ Комиын олысьяс нуисны крестнӧй ходӧн Сергий Радонежскийлӧн мощьясӧн ковчег @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2336 @ 2022-07-17 @}
Комиын олысьяс нуисны крестнӧй ходӧн Сергий Радонежскийлӧн мощьясӧн ковчег
Сора тӧлысь 16 лунсянь 17 лунӧдз вежаторйыс вӧлі Сыктывкарын Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборын.
Сыктывкарса да Коми-Зырянаса архиепископ Питиримлӧн асъя божественнӧй литургия да молебен бӧрын вежалӧн мощьяса ковчегсӧ вӧлі вайӧмаӧсь крестнӧй ходӧн Коми Республикаса юркарлӧн аэропортӧ, кысянь найӧс ыстасны Вӧлӧгдаӧ.
Крестнӧй ходын участвуйтіс 1 сюрс гӧгӧр морт.
Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьясӧн ковчегсӧ нуис и Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Коми мулӧн историяын медводдзаысь миянӧ воис Вежа Сергий Радонежский.
Кор ми тіянкӧд юрбитам да корам Енлысь вӧчны дивӧ, медым збыльмӧдны миянлысь кутшӧмкӧ корӧмъяс, вермыны вӧрӧгӧс, видзны миян воинъяслысь олӧмнысӧ.
Вежалӧн талунъя локтӧмыс и эм дивӧ.
Енлӧн дивӧ, кодӧс сетӧма миянлы асьнымӧс да Иисус Христос Енлы эскӧмсӧ ёнмӧдӧм вылӧ.
Ен мед видзас тіянӧс!», — шыӧдчис вичкоӧ локтысьяс дорӧ литургия да молебен бӧрын Владимир Уйба.
2022 вося сора тӧлысь 18 лунӧ Роч православнӧй вичко пасъяс Вежа Сергий Радонежскийлысь мощьяссӧ вайӧм лунсянь 600 во.
Вежалӧн мощьясыс лоӧны Троице-Сергиевӧй лаврын, Роч Православнӧй Вичкоын мужичӧйяслӧн ыджыд манастырын, медтӧдчана вежаторйӧн.
Тайӧ кадпаскӧд йитӧдын мощьяса ковчегсӧ ваясны Рочмуын 57 карса епархияясӧ.
Быд епархияын сійӧ лоас кык лун.
Медводз Сыктывкарӧ эз кӧсйыны вайны вежаторсӧ.
Но Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн Вежа Патриарх Кирилл дорӧ шыӧдчӧм бӧрын Коми Республикаын олысьяслӧн лоис позянлун копыртчывны Вежа Сергий Радонежскийлӧн мощьяслы.
{Kodko @ Сыктывкарӧ удж серти воис Александр Шохин @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2337 @ 2022-07-18 @}
Сыктывкарӧ удж серти воис Александр Шохин
Асывнас Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент видлаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд ӧтув уджалӧм йылысь юалӧмъяс
{Kodko @ Владимир Уйба: «Инфраструктурнӧй Мегапроект збыльмӧдӧмыс отсалас сӧвмӧдны Рочмуса Арктика да странасӧ ставнас» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2339 @ 2022-07-18 @}
Владимир Уйба: «Инфраструктурнӧй Мегапроект збыльмӧдӧмыс отсалас сӧвмӧдны Рочмуса Арктика да странасӧ ставнас»
Сыктывкарын муніс «Рочму Федерацияса Арктика зонаын Индига саридзса джуджыд порт да Сосногорск — Индига кӧрт туй магистраль стрӧитӧмӧн национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм» мегапроект збыльмӧдӧм серти ӧтувъя сӧвещанньӧ. Сэні участвуйтісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент Александр Шохин, Яран асвеськӧдлан кытшса Губернатор Юрий Бездудный да «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаӧн веськӧдлысьяс.
«Транспорт, энергетика да юӧртан инфраструктураа национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм — республикалӧн стратегическӧй мог.
Тайӧ сетас позянлун заводитны выль да сӧвмӧдны уджалысь нин проектъяс Коми Республикаӧс социальнӧй экономика боксянь сӧвмӧдӧм да Рочмуса Арктика зоналы бур вылӧ.
Коми Республикалы тайӧ проектыс лоӧ торъя коланаӧн.
Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан стратегияӧ да 2026 воӧдз Коми Республикаса экономика диверсифицируйтан мероприятиеяслӧн планӧ, мый дасьтӧма Рочмуса Президентлӧн тшӧктӧм серти, сійӧс пыртӧмыс висьталӧ федеральнӧй шӧринсянь проектлы паськыда отсалӧм йылысь», — пасйис Владимир Уйба.
«Дерт, кад кольӧм мысти мегапроект збыльмӧдӧм босьтӧ содтӧд тӧдчанлун да коланлун.
Сёрниыс мунӧ оз сӧмын республикаын кластер лӧсьӧдӧм, но и юкӧнъяс индӧм йылысь: аэрокосмическӧй, суднояс стрӧитан, автомашинаяс стрӧитан, мусир да биару, лакокрасочнӧй да химическӧй промышленносьт.
И, тӧдӧмысь, такӧд йитӧдын национальнӧй горнопромышленнӧй кластерлӧн прӧдукция вылӧ корӧмыс кутас содны.
Проектлӧн мӧд юкӧныс — «Сосногорск — Индига» кӧрт туй, коді йитас Войвыв саридзса туй да страналысь кӧрт туй вез.
Ӧні уна сёрнитӧны Асыввылӧ груз вуджӧдӧм йылысь, но тані татшӧм меридианнӧй транспортӧн ветланінъястӧг оз позь.
И, дерт жӧ, Индига порт — тайӧ ыджыд позянлунъяса порт.
Тайӧ джуджыд порт, кӧні абуӧсь сьӧкыд йияс.
Войвыв саридзса туй вылын сійӧ лоӧ коланаӧн», — тӧдчӧдіс Александр Шохин.
«Талун ми збыльмӧдам зэв ыджыд проект.
Тайӧ уджъёртасьӧмлӧн югыд пример, кор кык регион да ыджыд компания ӧтувтісны ассьыныс вынъяссӧ, медым пӧртны олӧмӧ тӧдчанлуна мог.
Миян кытшлӧн интересъясыс прӧстӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь.
Ми пӧртам олӧмӧ миян йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм серти Президент Владимир Путинлысь тшӧктӧмъяссӧ.
А та могысь лӧсьӧдам выль уджалан местаяс да содтам сьӧмкудйӧ воӧм сьӧм.
Проектыс абу йитчӧма мусир да биару перйӧмкӧд.
Ми лӧсьӧдам транспортнӧй коридор.
Сосногорск-Индига кӧрт туй вывті грузъяс вермасны дженьыд маршрут кузя петны Войвыв саридзса туй вылӧ.
Индига — Баренцев саридз дорын карта вылын аслыспӧлӧс точка.
Портыс сетас позянлун примитны суднояссӧ, кытчӧ тӧрӧ 150 сюрс тоннаысь унджык груз.
Кор тӧвар иналан рынокъяс вуджӧны асыввылӧ, то ёна чинӧ транспортируйтӧм вылӧ кадыс да рӧскодыс.
Выль транспорт магистраль «ловзьӧдас» миянлысь Войвыв Тимансӧ», — шуис Юрий Бездудный.
«Зэв бур, мый талун ми чукӧртчим татшӧм чукӧрӧн.
Тайӧ висьталӧ мегапроектлӧн статус, канмуӧн веськӧдлысьяслӧн пуктӧм мог йылысь.
Талун ми сэтшӧм стадия вылынӧсь, кор «РУСТИТАН-лы» да «Аеонлы» колӧ мунны водзӧ, но миянлы колӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ уджыс нуӧдсьӧ и федеральнӧй, и регион тшупӧдын.
Проектсӧ збыльмӧдны ми вермам сӧмын власьтъяскӧд, министерствояскӧд, ведомствояскӧд, канму корпорацияяскӧд, ыджыд бизнескӧд ӧтув уджалӧмӧн.
Миян проект, Рочмуса Президентӧн миян водзӧ пуктӧм могыс эм страналӧн уна площадкаяс вылын, и миянлы талун колӧ содтыны ассьыным вынъяс», — юӧртіс «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаса президент Анатолий Ткачук.
Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын интегрируйтӧм инфраструктура мегапроект збыльмӧдӧм йылысь артмӧдчӧмсӧ кырымалӧма 2022 вося косму тӧлысьӧ Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса площадка вылын.
Национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм серти проектлӧн зэв кузь история.
Бӧръя 15 вонас «РУСТИТАН» холдинг вӧчис ыджыд удж титанлӧн да кварцлӧн Пижмаса куйлӧдын: геологоразведка, руда бурмӧдан технологияяс лӧсьӧдӧм.
Чилимдін район кындзи, национальнӧй горнопромышленнӧй кластерӧ кутасны пырны Ухтаса да Сосногорскса, а сідзжӧ Интаса, Усинскса, Вӧркутаса да Мылдін районса мутасъяс.
Тайӧ кутас отсавны быд боксянь сӧвмӧдны регионса мутасъяс, лӧсьӧдны выль предприятиеяс да Коми Республикаын олысьяслы выль уджалан местаяс.
Арктикаса мутасъяс сӧвмӧдӧмын нӧшта ӧти тӧдчана проектӧн лоас кластерлысь транспорт инфраструктура лӧсьӧдӧм, кодлӧн подулас — «Сосногорск-Индига» кӧрт туй вож стрӧитӧм.
Кӧрт туй магистраль, коді йитас Сосногорск да Индига порт, сетас позянлун содтыны Войвыв саридзса туй кузя грузъяс нуӧм-вайӧмсӧ да лӧсьӧдас альтернативнӧй транспортнӧй коридор Новосибирск да Кемеров обласьтъясысь да Казахстанысь вайӧм грузъяслы.
Сійӧ сетас позянлун новлӧдлыны 15–20 миллион тоннаысь абу этшаджык кузбасскӧй из шом, мыйӧн отсалас ректыны Асыввыв полигон.
«Тайӧ зэв колана ӧнія политикаын, кор европаса странаяс зільӧны торйӧдны Рочмуӧс мирӧвӧй вузасян туйясысь.
«Сосногорск-Индига» кӧрт туй стрӧитӧм серти проект сетас позянлун Коми Республикаын да Яран асвеськӧдлан кытшын лӧсьӧдны минерально-сырьевӧй база, куйлӧдъяс корсьысьӧм да уджӧдӧм.
Дерт, мегапроект збыльмӧдӧмыс вайӧ зэв ыджыд пӧльза страна пасьтала экономикалӧн уна сикас юкӧнын», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, тайӧ проектыс лӧсьӧдас Тимано-Печорскӧй мусир да биару провинция, а сідзжӧ боксит, титан, кварц, марганеч, хром да мукӧд куйлӧд лӧсьӧдӧм серти мукӧд проект лэдзӧм вылӧ условиеяс.
Сійӧ сетас позянлун вӧчны тшӧтш некымын медшӧр социальнӧй тӧдчанлуна да экономическӧй могъяс.
Тайӧ 1,5 сюрс гӧгӧр уджалан места лӧсьӧдӧм, сы лыдын уна вӧчны верманаяс, регионӧ инвестицияяс кыскӧмсӧ содтӧм, уджалан вынйӧр сӧвмӧдӧм.
Мегапроектсӧ вӧзйис лӧсьӧдны Консорциум, коді котыртчис «РУСТИТАН» компанияяслӧн группаысь да «Аеон» инфраструктура корпорацияысь, кодлӧн уджыс дзоньнас веськӧдӧма 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегиялысь медшӧр нырвизьяс збыльмӧдӧм вылӧ, мый вынсьӧдӧма Президентлӧн 2020 во йирым тӧлысь 26 лунся 645 №-а индӧдӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс «Вӧркутауголь» акционер котырса директоръяслӧн Сӧветӧн Веськӧдлысь Андрей Тястокӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2340 @ 2022-07-18 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс «Вӧркутауголь» акционер котырса директоръяслӧн Сӧветӧн Веськӧдлысь Андрей Тястокӧд
Видлалісны предприятиелӧн удж кузя водзӧ вылӧ планъяс — Вӧркутаса, Воргашорса да Юньягаса куйлӧдъясын из шом шахтаяслӧн да из шом разрезъяслӧн уджалан кадколастъяс, Усинскса да Сейдаса куйлӧдъясын из шом перъян выль вынъяс уджӧ пыртӧм, а сідзжӧ Сосногорск-Индига кӧрт туй магистраль кузя экспорт вылӧ из шом мӧдӧдӧм да социальнӧй уджъёртасьӧм серти юалӧмъяс.
Тӧд вылӧ уськӧдам, 2022 вося косму тӧлысьӧ вӧлі «Вӧркутауголь» компания вузалӧм серти сделка.
Из шом активыс вуджис «Северсталь» публичнӧй акционер котырсянь «Русская энергия» компания дорӧ (AEON холдинг, коді занимайтчӧ гырысь инфраструктура проектъясӧн).
{Kodko @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр, Рочмуса да Коми прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзъяс кырымалісны ёртасьӧм йылысь куимладорса артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2342 @ 2022-07-18 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр, Рочмуса да Коми прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзъяс кырымалісны ёртасьӧм йылысь куимладорса артмӧдчӧм
Документсӧ кырымалісны регионса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент Александр Шохин да Коми прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент Сергей Кулаков.
«Талун ми вӧчам колана воськов подула уджъёртасьӧмын медшӧр нырвизьяс вынсьӧдӧм вылӧ, — юӧртіс Владимир Уйба.
— Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союз лоӧ Рочмуын ыджыд, зэв пыдди пуктана ӧтйӧза организацияӧн.
Коми Республика лоӧ Рочмуын ресурсъясӧн медся озыр да промышленнӧя сӧвмӧм регионъяс пӧвстысь ӧтиӧн, коді сідзжӧ лоӧ Рочмуса Арктикалӧн юкӧнӧн.
Та вӧсна экономика сӧвмӧдан юалӧмъяс серти регионса Веськӧдлан котыр кутчысьӧ 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегияӧ, мый вынсьӧдӧма канмуса Президентлӧн Индӧдӧн.
Эска, талун кырымалӧм артмӧдчӧмыс отсалас бурмӧдны инвестиция климат, водзӧ промышленнӧя сӧвмӧдны регионӧс да бура збыльмӧдны инвестиция проектъяс».
Артмӧдчӧмыс урчитӧ инвестиция, йӧзлы тӧдчана да Коми Республикаӧс быд боксянь сӧвмӧдан проектъяс паськӧдӧмын да 2035 воӧдз регионсӧ социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдан стратегия збыльмӧдӧмын ёртасьӧм.
Артмӧдчӧмын тӧдчана пунктъяс пиысь ӧтиӧн лоӧ «Рочму Федерацияса Арктика зонаын Индига саридзса джуджыд порт да Сосногорск — Индига кӧрт туй магистраль стрӧитӧмӧн национальнӧй горнопромышленнӧй кластер лӧсьӧдӧм» интегрируйтӧм инвестиция мегапроект збыльмӧдӧмын быд боксянь отсӧг.
Сідзжӧ сёрнитчисны 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегиялысь медшӧр нырвизьяс Коми Республикаын збыльмӧдӧмын отсалӧм йылысь.
Артмӧдчӧмлысь положениеяс збыльмӧдӧмыс отсалас содтыны Коми Республикаӧ инвестицияяс кыскӧм, могмӧдны регионса предприятиеясӧс зумыд уджӧн да лӧсьӧдны бизнеслы бур условиеяс.
{Kodko @ Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союз кӧсйысис отсавны Комиысь бизнес-котырлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2343 @ 2022-07-18 @}
Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союз кӧсйысис отсавны Комиысь бизнес-котырлы
Сора тӧлысь 18 лунӧ Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса (РСПП) Президент Александр Шохин аддзысьліс Коми Республикаса бизнес-котыркӧд.
Аддзысьлігӧн вӧлі регионса Юралысь Владимир Уйба.
Видлалісны отсӧг сетан мераяс, кутшӧмъяс отсаласны республикаса предприятиеяслы водзӧ зумыда уджавны санкцияяс да дзескӧдӧмъяс дырйи.
«Кӧсъя пасйыны, мый тайӧ сьӧкыд кадӧ канмуным оз коль бизнессӧ, а быд боксянь отсалӧ сылы.
Чайта, мый ӧнія сьӧкыд кадӧ колӧ, медым власьт вӧлі восьсаӧн бизнеслы, ас кадӧ юӧртіс предприятиеяслы отсӧг сетан мераяс йылысь, кутшӧмъяс отсаласны налы водзӧ зумыда уджавны санкцияяс да дзескӧдӧмъяс дырйи.
Сідзжӧ колӧ, медым бизнес гӧгӧрвоис, мый сійӧс «кылӧны» и регионса, и федеральнӧй тшупӧдын.
Нӧшта ӧтчыдысь кӧсъя тӧдчӧдны, мый миянлы колӧ уджавны ӧтвылысь, лоны мыджӧдӧн ӧта-мӧдлы, республикалы, страналы, Рочмуса Президентлы», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
«Ми аддзам, мый республикаын бура ладмӧдӧма бизнес да власьт костын йитӧдъяссӧ, ӧнія санкцияяс дырйи Коми Республикаса Юралыськӧд да Веськӧдлан котыркӧд ӧтув уджалан механизмыс лоӧ подулӧн, медым бизнес вермис ас кадӧ юӧртны власьтлы мытшӧдъяс йылысь.
Федеральнӧй да регионса веськӧдлан котыр водзын сулалысь могъяс пиысь ӧти — зіля примитны помшуӧмъяс.
Олӧмыс ӧдйӧ вежсьӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Александр Шохин.
— Веськӧдлан котыркӧд ми дасьӧсь видзӧдны серпас бӧрся, стӧчмӧдны отсалан мераяс, примитны выльясӧс.
Таын миянлы, дерт, колӧ регионъясын уджалысь бизнессянь, регионын РСПП организацияяссянь отсӧг.
Чайта, мый тайӧ нырвизьын йитӧдъясыс ваясны бур бӧртасъяс».
Бизнес-котырӧ пырысьяс юӧртісны майшӧдлана мытшӧдъяс йылысь Рочмуса прӧмышленникъяслӧн да асшӧр уджалысьяслӧн союзса Президент Александр Шохинлы.
Найӧ сёрнитісны суйӧрсайса оборудование да запчасьтъяс вежӧм, инвестициялы отсалан мераяс, инфляция чинтан ногъяс йылысь.
Видлалісны и Арктика зона сӧвмӧдан юалӧмъяс.
Александр Шохин висьталіс сы йылысь, кыдзи РСПП кутас отсавны збыльмӧдны 2035 воӧдз Рочму Федерацияса Арктика зона сӧвмӧдан да национальнӧй безопасносьт могмӧдан стратегиялысь медшӧр нырвизьяс.
Санкцияяс дырйи рочмуса экономика сӧвмӧдӧмлысь зумыдлунсӧ ёнмӧдӧм серти Веськӧдлан котырса комиссиялысь уджсӧ федеральнӧй тшупӧдын вуджӧдӧма оперативнӧй штаб режимӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр быд вежон видзӧдӧ регионса система артмӧдысь предприятиеяс вылын серпас бӧрся.
Производствоын лоны вермана рискъяс йылысь сигналъяссӧ пырысь-пыр ыстӧны став тшупӧда канму власьт органъясӧ, медым примитны колана помшуӧмъяс.
Мытшӧда юалӧмъяссӧ, кутшӧмъяс серти колӧ федеральнӧй шӧринсянь отсӧг, ыстӧны отраслевӧй федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧ.
Лӧсьӧдӧма «веськыд йитӧд», кытчӧ предприятиеяс вермасны юӧртны экспорт уджкӧд, транспорт да логистика артмӧдӧмкӧд, уджалан ресурсъясӧн могмӧдӧмкӧд, материалъяс да оборудование вайӧмсӧ чинтӧмкӧд йитчӧм рискъяс йылысь.
Логистика шӧрин оперативнӧя отсалӧ предприятиеяслы лӧсьӧдны груз нуысь-вайысьяскӧд выль логистика да кооперация.
Экономикалӧн уджалӧмлысь зумыдлунсӧ могмӧдӧм серти регион тшупӧдын лӧсьӧдӧм штаб 2022 вося рака тӧлыссянь ставнас примитіс суйӧрсайсянь санкцияяс дырйи регионса экономикалы, тшӧтш и ичӧт да шӧр предпринимательство субъектъяслы, отсалан мераяслысь 4 чукӧр. 
{Kodko @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2344 @ 2022-07-19 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
Лӧсялана Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во сора тӧлысь 12 лунся 75 № а Индӧд
1. Театральнӧй искусство сӧвмӧдӧмӧ да видзӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна во зіля уджалӧмысь «Коми Республикаса нимйӧза артист» Коми Республикаса почёт ним сетны
Ольга Алексеевна Носковалы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму драма театр» Коми Республикаса асшӧрлуна канму учреждениеса драма артистлы, сценаса нуӧдысь мастерлы, Сыктывкар.
2. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Елена Леонидовна Борчаниновалы — «Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволысь уджсӧ могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Игорь Александрович Думинлы — «Раиса Сметанина нима республиканскӧй лыжи комплекс» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын спорт мероприятиеяс котыртӧм да юӧрӧн могмӧдӧм серти юкӧнса начальниклы, Сыктывдін район;
Валентина Ивановна Дуркиналы — «Чилимдінса челядьлы шылада школа» содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса директорлы;
Александр Геннадьевич Капрановлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Вуктылса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінын веськӧдлан, автоматикалӧн да телемеханикалӧн автоматизируйтӧм системаяс службаса нуӧдысь инженерлы, Вуктыл кар;
Ольга Сергеевна Максимовалы — «Ухтаса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн директорлы;
Людмила Борисовна Мининалы — «И. А. Куратов нима Сыктывкарса гуманитарно-педагогическӧй колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса директорӧс вежысьлы;
Лариса Владимировна Нестеровалы — «Технологическӧй лицей» муниципальнӧй асшӧрлуна велӧдан учреждениеын география да биология велӧдысьлы, Сыктывкар;
Михаил Михайлович Пантелеевлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Синдорса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінын газокомпрессорнӧй службаса 3 №-а цехын технологическӧй установкаяс дзоньталӧм серти 6 разряда слесарлы, Княжпогост район;
Ризван Магсумзянович Садиковлы — «Коми Республикаса адвокат палата» абу канму абу коммерческӧй организацияса адвокатлы, Сыктывкар;
Людмила Михайловна Стрелкиналы — «Коми Республикаса искусство колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын велӧдысьлы, Сыктывкар.
3. Коми Республикалӧн бура сӧвмӧм вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Андрей Анатольевич Бессоновлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Синдорса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінын газокомпрессорнӧй службаса биару объектъяслысь оборудованиеяс уджӧдӧм серти сменнӧй инженерлы, Княжпогост район;
Ирина Николаевна Гузьлы — «Велӧдӧм сӧвмӧдан шӧрин» уджтасын содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Владимир Леонидович Казаковцевлы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеса директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Константин Григорьевич Каневлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Печораса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінын энергияӧн могмӧдан службаса начальниклы, Печора кар;
Марина Анатольевна Кисляковалы — Коми Республикаса «Чилимдін» муниципальнӧй районын видзӧдан-арталан палатаӧн веськӧдлысьлы;
Александр Александрович Курицынлы — «Вӧркутаса кага чужтан керка» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеса юралысь врачлы;
Ольга Вениаминовна Лажаневалы — «Челядьлы да томуловлы шӧрин» Зеленеч сиктын содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса директорлы, Сыктывдін район;
Ольга Николаевна Нестеровалы — «Коми Республикаса автомашина туйясӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын план да экономическӧй юкӧнӧн заведуйтысьӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Юрий Алексеевич Орловлы — «Усинск» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын Велӧдӧмӧн веськӧдланінса юрнуӧдысьлы;
Сергей Алексеевич Первановлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын юридическӧй юкӧнса начальниклы;
Александр Сергеевич Пономаревлы — «Коми Республикаса автомашина туйясӧн веськӧдланін» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын техническӧй документация дасьтан да дон урчитан юкӧнса нуӧдысь экспертлы, Сыктывкар;
Дмитрий Николаевич Стадныйлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын веськӧдланінса — Аварийно-восстановительнӧй уджъясӧн веськӧдланінса начальниклы, Ухта кар;
Зинаида Михайловна Старцевалы — «Коми Республикаса национальнӧй архив» Коми Республикаса канму учреждениеын документъяс йӧзӧдан да наӧн вӧдитчан юкӧнса нуӧдысь архивистлы, Сыктывкар;
Григорий Борисович Теплинскийлы — «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырлӧн «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырса филиалын — Магистральнӧй биару проводъяслӧн Сосногорскса линейнӧй производственнӧй веськӧдланінын линейно-эксплуатационнӧй службаса нуӧдысь инженерлы, Ухта кар;
Анна Борисовна Тюрниналы — Коми Республикаса тариф комитетӧн веськӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьлы, Сыктывкар;
Ольга Николаевна Федоровалы — «Изьва» муниципальнӧй районлӧн администрацияын бухгалтерскӧй учёт да отчётносьт юкӧнса начальниклы;
Галина Вячеславовна Чупровалы — «Изьваын овмӧдчӧминкостса клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса филиалын — Т. С. Чупров нима Сизяыб сиктса культура керкаын клубнӧй формированиеясӧн юрнуӧдысьлы.
{Kodko @ Комиын бизнеслы отсӧг: содісны асшӧр уджалысьяслы ӧтчыдысь сетан мынтӧмъяс, туй морт керкаяс мынісны НДС вештӧмысь, кокняммис канму контрактъяс вештӧмъяс серти процедура @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2347 @ 2022-07-20 @}
Комиын бизнеслы отсӧг: содісны асшӧр уджалысьяслы ӧтчыдысь сетан мынтӧмъяс, туй морт керкаяс мынісны НДС вештӧмысь, кокняммис канму контрактъяс вештӧмъяс серти процедура
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс регионса Веськӧдлан котырӧ пырысьяскӧд оперативнӧй сӧвещанньӧ.
Видлалісны санкцияяс дырйи экономика сӧвмӧдӧм да потребительскӧй рынок вылын серпас серти юалӧмъяс.
«Медводз, кӧсъя шыӧдчыны муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяс дорӧ.
Тіянлы колӧ тані висьталӧм став юӧрсӧ вайӧдны овмӧдчӧминъясса юралысьяс дорӧдз.
Отсалан мераясыс зэв ыджыдӧсь кыдз республикасянь, сідз и Рочму Федерациясянь.
И колана, медым юӧрыс эз вош, а воис асшӧр уджалысьясӧдз быд сикт-грездын», — шуис Владимир Уйба.
Санкцияяс дырйи экономика сӧвмӧдӧмсӧ могмӧдӧм серти мероприятиеяслӧн регионса планын ӧнія кадӧ эм сьӧма отсӧг сетан 30 мера.
Найӧс могмӧдӧм вылӧ сьӧмӧн могмӧдан став ӧшмӧсысь арталӧма 6 миллиард гӧгӧр шайт.
Медшӧръяс пиысь ӧтиӧн лоӧны мероприятиеяс, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма Комиысь промышленнӧй предприятиеяслы отсалӧм вылӧ.
Промышленносьт сӧвмӧдан регионса фонд содтӧд сьӧмӧн могмӧдӧм могысь таво босьтіс 80 миллион шайт.
Сьӧмсӧ юкӧма нёль пельӧ, на пиысь кыкыс — сёян продукция вӧчысьяс.
«Промышленнӧй оборот» антикризиснӧй уджтас серти, код вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 150 миллион шайт, нёль предприятие босьтісны 55 миллион шайт вылӧ отсӧг.
Нӧшта ӧти заявка видлалӧм вылын.
Фондлӧн уджыс кутас мунны водзӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр сетіс заявка Рочмуса промышленносьт да вузасян министерствоӧ 2023 воӧ регионса фонд докапитализируйтӧм вылӧ.
Капиталлӧн ыдждаыс — 357 миллион шайт, на пиысь федеральнӧй сьӧмкуд сьӧм — 257 миллион шайт, нӧшта 100 миллион шайт сьӧмӧн ӧтув могмӧдан условиеяс вылын вичмӧдас республиканскӧй сьӧмкуд.
Сора тӧлысь 1 лунсянь кокньӧдӧма федеральнӧй сьӧм тшӧт весьтӧ промышленносьт сӧвмӧдан регионса фондъяс докапитализируйтӧм вылӧ условиеяссӧ.
Предприятиеяс вермасны компенсируйтны кредитъяс кузя прӧчентъяс вештӧм вылӧ рӧскодсӧ 90%-ӧдз.
Таысь кындзи, паськӧдӧма удж сикасъяслысь лыддьӧг, кодъяс серти вермӧны сетны отсӧг.
Медым транспорт дугдывтӧг новлӧдліс йӧзӧс, вынсьӧдӧма «Комиавтотранс» АК бурмӧдӧм серти туй карта.
Торъя комиссияӧн шуӧма сетны предприятиелы 326,3 миллион шайт мындаын субсидия эмбурӧ вклад вӧчӧмӧн, мый оз содты уставнӧй капиталсӧ.
Рочмуса экономикалысь зумыдлунсӧ содтӧм серти мераяслӧн лыддьӧг паськалӧ.
2022 вося сора тӧлысь 1 лунӧ петіс Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 1182 №-а Шуӧм, мый тшӧктӧ компанияяслы 2022 во помӧдз торъя канму либӧ муниципальнӧй контрактъяс кузя вештысьны контрагентъяскӧд веськыда, Федеральнӧй казначействоын лицевӧй тшӧт восьтытӧг.
Тайӧ мераыс инмӧ оз сӧмын вӧчӧм уджъясысь да поставкаясысь, но и канму контрактъяс серти аванс вештӧм вылӧ.
Тайӧ отсалас застройщикъяслы ӧдйӧджык вӧчны уджсӧ, ӧддзӧдас контрагентъяс костын йитчӧмсӧ.
Примитӧмаӧсь федеральнӧй тӧдчанлуна автомашина туйяс дзоньталӧм да видзӧм вылӧ канму контрактъяс збыльмӧдӧмын торксьӧмъяс чинтӧм вылӧ мераяс.
Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2022 во лӧддза-номъя тӧлысь 28 лунся 1148 №-а Шуӧм лэдзӧ вежлавны донъяссӧ вына контрактъяслысь, кодъясӧс кырымалӧма 2022 вося сора тӧлысь 1 лунӧдз.
Тайӧ во помӧдзыс канму контрактъяс олӧмӧ пӧртысьяслӧн лоис позянлун содтавны индӧм сьӧмӧн могмӧдӧмлысь нормативъяссӧ автомашина туйяс капитальнӧя дзоньталӧм, дзоньталӧм да видзӧм вылӧ.
Сідзжӧ выльмисны ичӧт да шӧр предпринимательстволы отсӧг сетан мераясыс.
Сора тӧлысь 1 лунсянь социальнӧй контракт кузя ӧтчыдысь мынтӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс позьӧ босьтны ассьыд удж сӧвмӧдӧм да ас подсобнӧй овмӧс вӧдитӧм вылӧ, кыпӧдӧма 100 сюрс шайт вылӧ.
Асшӧр уджалысьяслы отсӧглӧн медыджыд мындаыс содас 250 сюрссянь 350 сюрс шайтӧдз, а йӧзлы, кодъяс вӧдитӧны ас подсобнӧй овмӧс, 100 сюрссянь 200 сюрс шайтӧдз.
Аймуын автомашинаяслы да видз-му техникалы коланаторъяс вӧчысьяслы петіс отсӧг сетан выль мера.
Импортнӧй детальяс вежӧм серти проектъясыс кӧ кутасны бура збыльмӧдсьыны, то, 2024 восянь заводитӧмӧн, канму кутас вештыны инвесторъяслы Промышленносьт сӧвмӧдан фондысь босьтӧм кредитлысь став мындасӧ.
Вынсьӧдӧма туристическӧй индустрияса объектъяслысь реестр нуӧдан правилӧяс.
Туй морт керкаяс да татшӧм сяма мукӧд объект, кодъясӧс пыртісны уджӧ 2022 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун бӧрын, сы лыдын и выльмӧдӧм бӧрын, киын кутысьяс матысса 5 во кежлӧ мынасны НДС вештӧмысь.
Потребительскӧй рынок вылын серпасыс кольӧ зумыдӧн.
Тӧваръяслӧн тырмытӧмлуныс абу.
Вузасян предприятиеясын тӧварнӧй запасъясыс тырмымӧн.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы сетны тӧлысь чӧжӧн медколана сёян-юан вылӧ донъяслӧн кыптӧм вӧсна гӧля олысь семьяяслы содтӧд отсӧг сетӧм серти вӧзйӧмъяс.
Министерствоса юрнуӧдысь Екатерина Грибковалӧн кывъяс серти: «Ми видлалам-туялам да сетам вӧзйӧмъяснымӧс.
Тайӧ лоӧ либӧ сёян-юан набор, либӧ мынтӧм».
Сора тӧлысь 19 лун вылӧ тӧвар вӧчысьяс дорӧдз вайӧдӧма 730,5 миллион шайт канму отсӧг — джынсьыс унджык 2022 во кежлӧ арталӧм сьӧмысь, сы лыдын федеральнӧй сьӧмкудйысь — 148,8 миллион шайт.
{Kodko @ Комиын вӧръясын дугӧдӧма неминуча режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2353 @ 2022-07-21 @}
Комиын вӧръясын дугӧдӧма неминуча режим
Та йылысь Индӧд кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаын вӧрса пӧжаръяс серти серпас бурмӧмкӧд, налысь лыдсӧ ёна чинтӧмкӧд, «Княжпогост» МР МЮ-ын да «Удора» МР МЮ-ын ыджыд вӧрса пӧжаръяс бырӧдӧмкӧд да индӧм мутасъясын неминуча режим дугӧдӧмкӧд йитӧдын, а сідзжӧ ывлавывлӧн суткиса шӧр температура лэччӧмкӧд да вӧръясын II-III классъяса пӧжарнӧй опасносьт вевтыртӧмкӧд йитӧдын 2022 вося сора тӧлысь 21 лунсянь дугӧдӧма регионса вӧръясын неминуча режим.
Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлы тшӧктӧма водзӧ котыртны вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм серти уджсӧ Коми Республикаын найӧс дзикӧдз бырӧдӧмӧдз, нуӧдны регионын вӧрса пӧжаръяслысь серпас бӧрся мониторинг, котыртны коланлун дырйи регионкостса маневрируйтӧм серти вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ содтӧд вынъяс да средствояс мӧдӧдӧм.
Тайӧ Индӧдсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаын «Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК отсалӧ эрдӧдны мыж вӧчӧмъяс, видзны лёк суӧмысь йӧзаинъясын да туйяс вылын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2355 @ 2022-07-22 @}
Коми Республикаын «Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК отсалӧ эрдӧдны мыж вӧчӧмъяс, видзны лёк суӧмысь йӧзаинъясын да туйяс вылын
Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьӧс вежысь Олег Логунов нуӧдіс Сыктывкарын Коми Республикаын «Лёк суӧмысь видзчысян кар» аппаратно-программнӧй комплексъяс сӧвмӧдӧм серти сӧвещанньӧ.
«Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн тшӧктӧм серти 2015 восянь Коми Республикаын нуӧдӧны «Лёк суӧмысь видзчысян кар» аппаратно-программнӧй комплексъяс лӧсьӧдӧм да пыртӧм серти удж.
Сэтчӧ пырӧ оз сӧмын инӧд видзан юкӧн, кыдзи кызвын регионын, но и гӧгӧртас мониторитан, олысьясӧс неминучаяс йылысь юӧртан комплексъяс.
«Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК пыртан, уджӧдан да сӧвмӧдан юалӧмъяс бӧрся видзӧдӧны Коми Республикаса юрнуӧдысьяс, Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланін да Коми Республикаын МВД» — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Миян медшӧр мог — могмӧдны инӧда пӧрадок да видзчысянлун, а торъя военнӧй операция нуӧдігӧн — нӧшта и вынсьӧдны терроризмысь дорйӧмсӧ.
Проектсӧ координируйтысьлӧн, Рочмуса МЧС-лӧн донъялӧм серти, Коми Республикалӧн пайыс ыджыд. Кыдзи и Кардор, Мурман, Вӧлӧгда, Калининград обласьтъясын, Вежа Петыркарын, тані воӧдчӧма бур бӧртасъясӧдз», — шуис Олег Логунов.
«Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК серти инӧда пӧрадок могмӧдӧм могысь 2022 вося ода-кора тӧлысь 1 лун вылӧ Коми Республикаын став кар-районын лӧсьӧдӧма видео пыр видзӧдан 899 камера.
На лыдысь 372 камера вермӧ эрдӧдны чужӧмъяслысь биометрическӧй параметръяс, ӧпаснӧй лоӧмторъяс либӧ вӧчӧмторъяс.
На отсӧгӧн позьӧ аддзыны, мортыс кӧ кутӧ асьсӧ мыжа моз, видзӧдны контроль улӧ веськалӧм зонаын ветлӧм-мунӧм бӧрся, мыччӧдъяслӧн базаяс серти эрдӧдны мортӧс.
«Лёк суӧмысь видзчысян кар» АПК-са инӧд видзан сегмент отсӧгӧн видзӧдӧны медся криминогеннӧй районъяс бӧрся, а сідзжӧ Коми Республикаса кар-районъясын йӧзаинъяс бӧрся.
Инӧд видзан органъяс пасйӧны, мый регионын чинӧ патераясысь гусясьӧмыс, транспорт гуӧмыс.
Олег Логуновлӧн кывъяс серти, «Лёк суӧмысь видзчысян кар» комплексъяс отсӧгӧн бурджыка эрдӧдӧны мыж вӧчӧмъяс.
Колян во на отсӧгӧн Комиын пасйӧма 474 мыж вӧчӧм, эрдӧдӧма 205-ӧс.
Тавося 5 тӧлысьӧн пасйӧма 146 мыж вӧчӧм, а эрдӧдӧма 115-ӧс.
Мыж вӧчӧмын чайтӧм серти кутӧма 113 мортӧс.
Сідзжӧ Коми Республикаын вӧдитчӧны Туй вывті ветлан правилӧяс торкалӧмсӧ автоматическӧя фиксируйтан системаӧн.
Сэтчӧ пырӧ стационарнӧй контроль нуӧдан рубежъяс да мобильнӧй комплексъяс.
Тайӧ комплексъяс отсӧгӧн индӧма уна административнӧй штрап.
{Kodko @ Комиын вӧрса пӧжаръясыс контроль улын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2356 @ 2022-07-22 @}
Комиын вӧрса пӧжаръясыс контроль улын
Сора тӧлысь 21 лунӧ Сыктывкарын Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысьӧс вежысь Олег Логуновкӧд сӧвещанньӧ дырйи видлалісны республикаса вӧръясын пӧжаръяс серти серпас да сійӧс зумыдмӧдӧм могысь примитан мераяс.
«Пӧжаръяс лоны вермана кадӧ артмӧма 276 вӧрса пӧжар.
Сотчис 10 340 гектар.
Жар поводдя, ыджыд тӧв, чардъяс лоисны пӧжаръяслӧн лыд содтӧмлы помкаӧн.
85% сайӧ пӧжарыс артмисны ылі да сьӧкыда воӧдчан инъясын вӧр-ва петкӧдчӧмъяс вӧсна.
Аддзыны найӧс артмӧ быдлунъя авиамониторинг отсӧгӧн.
Олан пунктъяслы да экономика объектъяслы пӧжаръясыс оз инмыны», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сора тӧлысь 13–20 лунъясӧ Коми Республикаса вӧръясын вӧлі неминуча режим, сора тӧлысь 21 лунсянь сійӧс дугӧдісны.
Удора, Княжпогост да Чилимдін районъясын сідзжӧ вӧлі пыртӧма неминуча режим. Ӧд буретш тайӧ районъясын медся ёна паськалісны вӧрса пӧжаръясыс.
Комиысь кусӧдчысьяслы отсӧг вылӧ локтісны Кардор обласьтысь, Каръяла Республикаысь да Перым муысь пӧжарнӧйяс, а сідзжӧ федеральнӧй резервысь специалистъяс.
Вӧрса пӧжаръяс кусӧдігӧн вӧдитчӧны ва кисьтан устройствоа вертолётӧн.
Талун рытнас сы отсӧгӧн кусӧдчасны Чилимдін районын.
Сора тӧлысь 21 лун кежлӧ эм 28 вӧрса пӧжар 3,5 сюрс гектар вылын.
Вӧр сотчан кадыс эз на эшты, став службалы сетӧма гражданаӧс да экономика объектъяс неминучаысь дорйӧм серти лӧсялана тшӧктӧмъяс.
«Тайӧ тулыс-гожӧмӧ республикаын ёна сотчӧны вӧръяс.
Тайӧ медводз йитчӧма Рочмуса войвылын климат вежсьӧмкӧд.
Регионъясын, кӧні векджык овлӧны ыркыд да зэра гожӧмъяс, кӧдзыд да уна лымъя тӧвъяс, кор чукӧрмӧ уна ва, воддза воясӧ та мында пӧжарыс эз вӧ.
Пасъя, мый республика дась пӧжаръяс лоны вермана кад кежлӧ.
Могмӧдӧма став пӧжарнӧй юкӧнсӧ, вичмӧдӧма тырмымӧн сьӧм, корӧма тырмымӧн йӧзӧс.
Республикалы отсалӧны Рочмуса МЧС да матысса регионъяс», — шуис Олег Логунов.
Пӧжарысь видзчысьӧм да вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ таво вичмӧдӧма 495 млн шайт.
Сьӧмсӧ веськӧдӧма вӧрзьӧдны позьтӧм эмбур видзӧм, канму могъяс збыльмӧдӧм, вӧр сотчӧмысь видзан шӧрин видзӧм, вӧрса пӧжаръяс кусӧдан техника ньӧбӧм, бокӧвӧй йӧзӧс корӧмӧн вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ.
Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринын колян во серти уджалӧ 2 пӧв унджык специалист — 150 морт.
Содӧ вӧрса пӧжаръяс кусӧдысьяслӧн штатнӧй лыд.
Пӧжаръяс лоны вермана кад заводитчӧм кежлӧ ньӧбӧма 41 млн шайт вылӧ содтӧд техника.
«Талун кежлӧ вӧрса пӧжаръясыс контроль улын.
Содтам вынъяс, медым кусӧдны ӧзъялысь пӧжаръяссӧ.
Став пӧжарыс олан пунктъясысь 30 да унджык километр сайын.
Тайӧ сезонӧ лоӧм став сотчӧмыс пырӧны авиационнӧй мониторинг нуӧдан зонаӧ.
Чайтам, мый пӧжаръяслӧн лыдыс кутас водзӧ чинны.
Ми вермам нин вӧчны кывкӧртӧдъяс, кыдзи водзӧ вылӧ бурджыка да зільджыка кусӧдны вӧрса пӧжаръяс», — пасйис вӧр-ва озырлун министр Екатерина Киселевич.
Регионса вӧр-ва озырлун министерство кӧсйӧ лӧсьӧдны Усинскын да Интаын ылі мутасъясын кык авиаотделение.
Найӧс стрӧитӧм вылӧ 2023–2024 воясӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдасны 144 млн шайт.
Сідзжӧ регионса Экономика сӧвмӧдан министерствокӧд уджалӧны сы серти, медым пӧжаръяс лоны вермана кадӧ сетны Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧринлы куим вертолёт, медым нӧшта на зільджыка кусӧдны пӧжаръяс.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вузасян юкӧнын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2357 @ 2022-07-23 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вузасян юкӧнын уджалысьяслӧн лунӧн
«Вузасян юкӧнын пыдди пуктана уджалысьяс, ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Ті уджаланныд регионлы да страналы зэв колана да тӧдчана юкӧнын.
Тіян удж йитчӧма морт олӧмкӧд.
Вузасян да йӧзӧс ӧтув вердан юкӧн веськыда йитчӧма экономика, агропромышленнӧй комплекс, ичӧт да шӧр бизнес сӧвмӧдӧмкӧд.
Талун республикаса вузасян предприятиеясын уджалӧ пӧшти 30 сюрс морт.
Тіян уджныд корӧ торъя писькӧслун, йӧзкӧд уджавны кужӧм, лоны ыджыд терпенньӧаӧн, тӧждысьысьӧн да бур вӧчысьӧн, кужны отсавны быд ньӧбасьысьлы.
Аттьӧ ассьыныд уджтӧ бура вӧчӧмысь, бурланьӧ вежсьыны кӧсйӧмысь, корӧм да колӧмъяс тӧдмалӧмӧн, выль вузасян вӧзйӧмъяс да услугаяс артмӧдӧмӧн.
Сиа тіянлы уджын вермӧмъяс, бур ньӧбасьысьясӧс, крепыд дзоньвидзалун, шуд, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм да семьяясын тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба кык лун чӧж кутас уджавны Печораын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2358 @ 2022-07-23 @}
Владимир Уйба кык лун чӧж кутас уджавны Печораын
Сора тӧлысь 22 лунӧ Коми Республикаса Юралысь да муниципалитетса администрацияӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысь Андрей Канищев видзӧдалісны, кыдзи мунӧны уджъяс Геологъяслысь Парк бурмӧдӧм серти. Парксӧ бурмӧдӧны-мичмӧдӧны «Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проект серти.
Паркын дзоньнас вӧчӧма шӧр аллеясӧ, велосипед туй, монтируйтӧма ывлавывса бияс.
Коли сувтӧдны шӧр аллея пӧлӧн 10 би сюръя.
Мӧд во мутас бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти уджъясыс кутасны мунны водзӧ.
Йӧзлӧн ёна корӧм серти 2021 восянь Печораын зіля дзоньталӧны тротуаръяс.
Вӧдитчӧны печатнӧй бетон технологияӧн.
Колян во лӧсьӧдӧма кык тротуар, таво кӧсйӧны нуӧдны уджъяс куим улича вылын.
Сідзжӧ Владимир Уйба видзӧдаліс Гагарин уличвывса теплотрассалысь дзоньталӧм юкӧн, кытӧн колян вося ӧшым тӧлысь помын вӧлі авария.
Пӧсь ва да шоныд сетан магистральнӧй трасса капитальнӧя дзоньталӧмыс помассис.
Выльмӧдӧм юкӧнлӧн ӧтувъя кузьтаыс — 65 метра.
Талун, сора тӧлысь 23 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь нуӧдас Печора район локтан ар-тӧв кежлӧ дасьтӧм серти штаблысь заседание, а сідзжӧ участвуйтас Украинаын Рочмуса Вооружённӧй Вынъяслӧн спецоперация дорйӧм могысь концерт-митингын.
Фотографияясыс сетӧма «Печора» МР МЮ администрациялӧн пресс-служба
{Kodko @ Печораын кутасны вӧчны биоломтас да быдтыны форель @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2359 @ 2022-07-23 @}
Печораын кутасны вӧчны биоломтас да быдтыны форель
Матысса кадӧ муниципалитетын заводитас уджавны ломтысян пеллетъяс да брикетъяс вӧчан комплекс да воссяс форель рӧдмӧдан овмӧс.
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы юӧртіс «Печора» МР администрацияӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысь Андрей Канищев.
Ломтысян пеллетъяс да брикетъяс вӧчӧм серти проектсӧ збыльмӧдӧ «Комилизинг» акционер котыр отсӧгӧн аспом инвестор.
Дзоньталӧны жыр, могмӧдӧны пӧжарысь видзчысяна оборудованиеӧн, нюжӧдӧны ыджыд вольта электропроводка.
Оборудованиесӧ кӧсйӧны вайны 2022 вося моз тӧлысьӧ.
Таво нин объектлӧн уджалан вынйӧрыс лоӧ часнас 500 килограммӧдз дась продукция.
Нӧшта ӧти проект — форель рӧдмӧдан овмӧс збыльмӧдсьӧ «Агростартап» отсӧг серти Коми Республикаса видз-му овмӧс министерство отсӧгӧн аспом инвесторӧн.
Дзоньталӧны жыр, 2022 вося моз тӧлысьӧ кӧсйӧны вайны оборудованиесӧ.
2023 во помӧдз кӧсйӧны пырӧдчыны тырвыйӧ уджалан ӧдӧ, да рӧдмӧдны вонас 5 тоннаысь унджык форель.
{Kodko @ Владимир Уйба кырымаліс Коми Республикаын том йӧз политика серти комитет лӧсьӧдӧм йылысь Индӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2360 @ 2022-07-23 @}
Владимир Уйба кырымаліс Коми Республикаын том йӧз политика серти комитет лӧсьӧдӧм йылысь Индӧд
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь выль власьт орган лоас Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство выль ног котыртӧм вӧсна.
Том йӧз политика збыльмӧдан юкӧнын могъяссӧ сетасны индӧм Комитетӧ, а министерствоыс вежис нимсӧ да лоис Коми Республикаса велӧдан да наука министерствоӧн.
«Ми уна кад сетам быдмысь войтырлы — налы, кодъяс велӧдчӧны школаын, профтехучилищеясын, вузъясын.
Лӧсьӧдам условиеяс школьникъяслы да студентъяслы, медым найӧ вермисны сӧвмыны да петкӧдлыны ассьыныс кужанлунъяссӧ велӧдчӧмын, наукаын, творчествоын, спортын, — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
— И сійӧ жӧ кадӧ ми ог тырмымӧн кадсӧ сетӧй ыджыдджык арлыда том йӧзлы, кодъяс пуктӧны нин тӧдчана пай республика сӧвмӧдӧмӧ.
Да, ми вӧчам ставсӧ, медым миян том йӧз кольччисны овны да уджавны чужан республикаын: восьталам выль производствояс, лӧсьӧдам уджалан местаяс, бурмӧдам олӧм, сетам том кадръяслы кокньӧдъяс да сиктса уджсӧ ышӧдам сьӧмӧн.
Но сёрниыс абу сӧмын та йылысь.
Эм нӧшта уна мукӧд удж юкӧн, кӧні том йӧзыс 18 арӧссянь 35 арӧсӧдз кӧсйӧны уджавны, вермӧны лоны коланаӧн да вайны пӧльза.
Тайӧ, сы лыдын, социальнӧй проектъяс да ӧтйӧза водзмӧстчӧмъяс збыльмӧдӧм, гражданско-патриотическӧя быдтӧм-велӧдӧм, регионлӧн политическӧй олӧмын участвуйтӧм.
И тайӧ уджсӧ колӧ нуӧдны канму том йӧз политика серти тырвыйӧ. Сылӧн рольыс талун миянлысь страна водзӧ сӧвмӧдӧмын торйӧн нин ыджыд да тӧдчана.
Буретш та вӧсна ме шуи лӧсьӧдны торъя олӧмӧ пӧртысь власьт орган, коді кутас уджавны том йӧзкӧд да кодлӧн та вылӧ лоӧ став уджмогыс».
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧд серти, регионса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧма помавны 2022 вося ӧшым тӧлысь 1 лунӧдз выль ног котыртӧм серти колана мероприятиеяссӧ.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн тэчасӧ вежсьӧмъяссӧ пыртасны 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунӧ.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Печора район ар-тӧв кежлӧ дасьтӧм серти штаблысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2361 @ 2022-07-23 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Печора район ар-тӧв кежлӧ дасьтӧм серти штаблысь заседание
Администрацияӧн юрнуӧдысьяскӧд, веськӧдлан компанияясӧс, ресурсӧн могмӧдысь предприятиеясӧс петкӧдлысьяскӧд ӧтув видлалісны котельнӧйяс, оланін фонд, шоныд сетан, ва провод да канализационнӧй везъяс дасьтӧм, ломтаслысь чинлытӧм видзас артмӧдӧм серти юалӧмъяс.
«Ломтысян кад заводитчытӧдз коли сӧмын тӧлысь.
Урчитӧм кадӧдз районлы колӧ лоны дасьӧн.
Ми кывкутам сы вӧсна, медым йӧзлы ас кадӧ сетны шоныд, медым ваыс петіс дугдывтӧг.
Республика сетас ыджыд отсӧг, но тайӧ уджлӧн бӧртас вӧсна районӧн юрнуӧдысьяс нуӧны торъя кывкутӧм.
Та вӧсна энӧ виччысьӧй некутшӧм кокньӧдӧмъяс, юасьны кута стрӧга», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Печора районын оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъяс тӧлын уджалӧм кежлӧ дасьтан мероприятиеяслӧн комплекснӧй план серти, кӧсйӧны дасьтыны 26 котельнӧй, 1,4 миллион гӧгӧр квадратнӧй метр оланін фонд, 186 км унджык шоныд сетан, 167 км гӧгӧр ва провод, 109 км унджык канализационнӧй везъяс.
Колӧ лӧсьӧдны Печора районын ломтас видзас: из шом — 458 тонна, кизьӧр ломтас — 3 сюрс тонна, пеллет — 850 тонна.
Аварийнӧй лоӧмторъяс ӧдйӧ бырӧдӧм вылӧ муниципальнӧй районын лӧсьӧдӧма аварийно-восстановительнӧй да дзоньтасьӧмъяс нуӧдысь 33 бригада, кӧні уджалӧны 152 морт да 51 единица техника.
Оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъясысь лоны вермана аварияяс бырӧдӧм вылӧ материально-техническӧй ресурсъяслӧн резервыс лоас 73 миллион шайт.
Оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъяссӧ, электроэнергетическӧй системаяссӧ да социальнӧй тӧдчанлуна объектъяссӧ могмӧдӧма нин биӧн могмӧдан резервнӧй ӧшмӧсъясӧн.
Нуӧдсьӧ йӧзлы пес да из шом вайӧм серти удж.
Пескыс колӧ 4 сюрсысь унджык кубометр. Из шомыс — 570 тонна.
Заседание помын Владимир Уйба сетіс электроэнергетическӧй системаяслысь да оланін да коммунальнӧй овмӧсса объектъяслысь зумыд да дугдывтӧг уджалӧмсӧ могмӧдӧм серти тшӧктӧмъяс.
{Kodko @ Печораын олысьяс — ён страна, нацизмтӧг олӧм да Рочмуса Президент вӧсна! @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2364 @ 2022-07-23 @}
Печораын олысьяс — ён страна, нацизмтӧг олӧм да Рочмуса Президент вӧсна!
Талун, сора тӧлысь 23 лунӧ, Печораын вӧлі «За Россию!» митинг-концерт, кодӧс вӧлі сиӧма Украинаын Рочмуса Вооружённӧй вынъяслӧн спецоперациялы.
Йӧзыс чукӧртчисны Вермӧм изэрд вылын, медым петкӧдлыны, мый найӧ сӧгласӧсь Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинкӧд, странаса Веськӧдлан котыркӧд да рочмуса военнослужащӧйяскӧд, кодъяс участвуйтӧны Украинаын торъя военнӧй операция вылын.
«Талун вельмӧм Рытыввыв оз гӧгӧрво, мый найӧ быдтӧны лёктор, — шыӧдчис Печораса олысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
— Зэв жаль, мый Европалӧн, кодӧс 1945 воын фашизмысь да сыысь, мый сэки вӧлі, дорйис роч салдат, паметьыс дженьыд.
Донбасс — Рочмулӧн му, тайӧ миян йӧз, миян вокъяс да чойяс.
Рочмулысь Малороссиякӧд ӧтувтчӧм йылысь Владимир Владимировичлысь помшуӧмсӧ ми да миян челядь некор огӧ вунӧдӧй.
Дона ёртъяс, мунӧ мездӧдан спецоперация.
Ми мездам ассьыным муяснымӧс неонацистъясысь.
Талун гижсьӧ выль вӧльнӧй да юкны позьтӧм Рочмулӧн история.
Зэв жаль, мый кулӧны миян зонъяс, и миян тіянкӧд могыс нэммӧдны налысь быдӧнлысь нимсӧ, отсавны налӧн семьяяслы.
Ми тышкасям аскиа лун вӧсна, и вермӧмыс лоӧ миян сайын!
Ыджыд Рочму вӧсна!
Миян Президент вӧсна!
Миян зонъяс вӧсна!
Ура!».
8 воӧн Донбассын пӧгибнитіс 13 сюрсысь унджык мирнӧй йӧз, кодъяс пиын пӧрысь йӧз, нывбабаяс да челядь.
Печораса семьяяс тӧдӧны та йылысь зэв бура — уналӧн сэні олӧны рӧдня да матысса йӧз.
«Миян страна некор эз вӧв уськӧдчысьӧн да йӧз му мырддьысьӧн.
Сійӧ пыр вермасис мирнӧй олӧм, войтыркостса безопасносьт, асшӧрлун да суверенитет вӧсна.
Таын — историческӧй збыльтор!
Рочму примитіс сьӧкыд, но правильнӧй помшуӧм — бырӧдны фашизм Донеч да Лугань войтыр республикаясысь.
Ӧні Украинаын тышкасьӧны миян зонъяс.
Петкӧдлӧны ассьыныс повтӧмлун да смеллун.
Найӧ вермасьӧны миян аскиа лун вӧсна.
Мед налӧн ставыс лоӧ бур, и найӧ воасны гортаныс да семьяяс дорӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн!
Дона печорасаяс, талун миянлы торйӧн ёна колӧ отсавны миян Президентлы, миян армиялы да оз ков сетчыны провокациялы!
Сӧмын ӧтув ми вермам шедӧдны вермӧм!», — шуим «Печора» МР администрацияӧн юрнуӧдысьӧс медводдза вежысь Андрей Канищев.
«Европа чайтӧ, мый вермӧ тшӧктыны Рочмулы вӧчны на ног: канму веськӧдлӧмын, экономикаын, социальнӧй юкӧнын.
Найӧ видлісны индавны миянлы, кыдз веськӧдлыны странаӧн, кӧсйисны кӧвъявны ассьыныс веськӧдлан системасӧ.
Налӧн чайтӧм серти, Рочму должен сетны Рытыввывлы мупытшса да вӧр-ва озырлун.
Кор найӧ гӧгӧрвоисны, мый миянӧс оз позь чегны — вуджисны войнаӧн повзьӧдлӧмӧ.
Урасьӧм тӧлысь 24 лунӧ Рочму Федерацияса Президент примитіс колана помшуӧм — сетны отсӧг ДНР-са да ЛНР-са войтырлы, таӧн ӧлӧдіс миян вылӧ ӧружиеӧн уськӧдчӧм.
Рытыввыв странаяслы тайӧ вӧлі виччысьтӧмтор, но колӧ вӧлі думайтны водзджык!
Страналы тайӧ отсалас видзны Рочмуӧс, войтырӧс!», — шуис «Печора» муниципальнӧй районса Сӧветӧн веськӧдлысь, запасса полковник Фёдор Ненахов.
Рочму Федерацияса Вооружённӧй вынъяс бура пӧртӧны олӧмӧ боевӧй могъяс, кодъясӧс пуктіс Главнокомандующӧй.
Рочмуса военнослужащӧйяс петкӧдлӧны повтӧмлун, смеллун, збойлун, помӧдзыс пӧртӧны олӧмӧ воинскӧй да гражданскӧй долг.
Оз жалитны ассьыныс олӧмсӧ, Чужан мулысь прӧстлун да асшӧрлун дорйигӧн.
Зэв жаль, мый пӧгибнитӧмаяс эмӧсь и печорасаяс пиын.
Митинг вылын участвуйтысьяс казьтылісны найӧс чӧв олыштӧмӧн.
Митинг-концерт вылын вӧліны Печораын 600 гӧгӧр олысь.
Фотографияяссӧ сетӧма «Печора» МР МЮ администрацияса пресс-служба
{Kodko @ Владимир Уйба пырӧдчис Коми Республикаса прокуратура коллегиялӧн паськӧдӧм заседаниеӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2369 @ 2022-07-26 @}
Владимир Уйба пырӧдчис Коми Республикаса прокуратура коллегиялӧн паськӧдӧм заседаниеӧ
Заседание дырйи видлалісны ведомстволысь 2022 воын квайт тӧлысся уджлысь кывкӧртӧдъяс.
Аслас сёрниын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба торйӧн сувтліс регионса Веськӧдлан котырлӧн да Коми Республикаса прокуратуралӧн ӧтувъя уджын медся колана нырвизьяс вылӧ.
На пиысь ӧти — Лугань да Донеч Войтыр Республикаясын олысьяслы, кодъяс мырдӧн эновтісны ассьыныс олан местаяс, отсӧг сетӧм.
«Прокуратура органъяслӧн бур уджыс тӧдчӧ веськыдлунӧ, оланпас пыдди пуктӧмӧ да пӧрадокӧ йӧзлӧн эскӧм вылӧ.
Пасъя коланлунсӧ Украинаын торъя операция нуӧдігӧн отсӧглысь, кодӧс сетӧ Коми Республика Лугань да Донеч Войтыр Республикаясын олысьяслы.
Нӧшта ӧти колана нырвизь — Донбассысь пышйысьяслы отсӧг.
Кора республикаса прокуратураӧс, инӧд видзан органъясӧс босьтны тайӧ категориясӧ торъя дӧзьӧр улӧ.
Йӧзлӧн, кодъяслы быть ковмис эновтны гортнысӧ, абу пыр аскӧдныс документъяс, кодъяс колӧны материальнӧй отсӧг босьтӧм, медицинаӧн могмӧдӧм, челядьӧс школаясӧ да детсадйӧ иналӧм вылӧ.
Та дорӧ оз позь матыстчыны формальнӧя.
Тайӧ йӧзыслысь инӧдъяссӧ да тӧждъяссӧ колӧ дорйыны», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимира Уйбалӧн кывъяс серти, кар-районъясын котыртӧма гуманитарнӧй отсӧг чукӧртӧм, ыстӧма 115 тонна гуманитарнӧй груз да 80 тонна тьӧс-плака.
Грузлысь бӧръя партиясӧ вӧлі вайӧма Ровеньки карӧ, кодкӧд 2022 вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ республика кырымаліс ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Республикалӧн отсӧгӧн ӧні Ровенькиын дасьтӧны тӧв кежлӧ оланін да коммунальнӧй овмӧсса, социальнӧй юкӧнса объектъяс — школаяс, детсадъяс, больничаяс да мукӧд учреждение.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Коми Республика лои участвуйтысьӧн отсӧг сетан ыджыд уджтасын, кор Рочмуса регионъяс босьтӧны шефство ЛНР да ДНР каръяс да районъяс вылын.
2022 вося сора тӧлысь 21 лун вылӧ Коми Республикаын Донбассысь 494 пышйысь (168 мужичӧй, 326 нывбаба), на лыдын 152 — тыр арлыдтӧмаяс.
Пышйысьяс пиын эмӧсь пенсионеръяс, вермытӧмъяс.
Став локтысьыслы сетсьӧ уджӧн могмӧдӧмын, социальнӧй мынтӧмъяс босьтӧмын да медицина боксянь отсӧг.
Дасьтӧма недыр кад кежлӧ оланінъяс.
Сора тӧлысь 21 лун кежлӧ сэтчӧ вӧлі овмӧдӧма 22 мортӧс.
Сора тӧлысьӧ университетскӧй смена серти республика принимайтіс Лугань Войтыр Республикаысь челядьлысь группа, челядьлысь нӧшта ӧти группа мӧдӧдасны шойччыны Анапаӧ, «Черноморская зорька» санаторийӧ.
«Сувтлыны кӧ мукӧд тӧдчана мог дорӧ, кӧсъя пасйыны республикаын сьӧмкуд оланпастэчас олӧмӧ пӧртан юкӧнын прокурорскӧй дӧзьӧрлысь коланлунсӧ.
Прокуратура кужӧ зэв бура видзӧдны канму сьӧм торъя могъяс вылӧ видзӧм бӧрся.
Эска, миян ӧтувъя уджным тайӧ нырвизьын и водзӧ лоӧ веськӧдӧма тайӧ юкӧнын торкалӧмъясысь видзчысьӧм вылӧ», — шуис регионса Юралысь.
Прокуратура органъяслӧн уджын медколана нырвизьяс лыдын кольӧны мыж вӧчӧмкӧд да коррупциякӧд тышкасьӧм, йӧзлысь инӧдъяс да оланпас серти интересъяс дорйӧм, мыж вӧчӧмкӧд тыш нуӧдӧм да инӧдъяс торкалӧмысь видзчысьӧм серти инӧд видзан органъяслысь удж ладмӧдӧм.
Таво рочмуса прокуратуралы тырис 300 во, Коми Республикаса прокуратуралы — 100 во.
Владимир Уйба аттьӧаліс республикаса прокуратураын уджалысьясӧс йӧзлысь инӧдъяс, канму да йӧзкотырлысь интересъяс дорйӧмысь, служебнӧй могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь.
Сиис Коми Республикалы да Рочму Федерациялы бур вылӧ уджын вермӧмъяс.
{Kodko @ Владимир Уйба вӧзйис Коми аграрийяслы нуны вузӧссӧ ёртасьысь странаясӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2372 @ 2022-07-27 @}
Владимир Уйба вӧзйис Коми аграрийяслы нуны вузӧссӧ ёртасьысь странаясӧ
Коми Республикаса Юралысь серти, тӧргуйтны колӧ странаяскӧд, кодъяс оз пыртны Рочму серти дзескӧдан мераяс.
Та йылысь сійӧ юӧртіс сора тӧлысь 26 лунӧ стратегическӧя сӧвмӧдӧм да проектъяс серти Сӧветлӧн заседание дырйи. Сэні видлалісны ортсысянь санкцияяс дырйи национальнӧй проектъяс збыльмӧдан юалӧмъяс.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Наталья Якимова юӧртіс, национальнӧй проектъяслысь кутшӧм мероприятиеяс збыльмӧдӧмсӧ вермисны эськӧ торкны суйӧрсайса канмуяссянь дзескӧдан мераяс, но век жӧ таво найӧс пӧртасны олӧмӧ.
Тайӧ Вӧркутаын 23 №-а шӧр школаын «Кванториум» челядьлы технопарк (республикаын мӧдӧс), сиктса челядьлы 20 шӧрин восьтӧм, кӧні кутасны велӧдны точнӧй да естественнонаучнӧй предметъяс, а сідзжӧ нуӧдны содтӧд тӧдӧмлун сетан, шахматыысь, робототехникаысь занятиеяс.
Таысь кындзи, выльмӧдасны материально-техническӧй база сӧвмӧмын аслыспӧлӧслуна челядьӧс велӧдан куим организацияын: Изьва сиктын, Адзорӧм посёлокын да Сосногорск карын торъя (коррекционнӧй) школа-интернатъясын.
Сідзжӧ 2022 воӧ Коми Республикалы сетӧма 7,89 млн шайт мындаын субсидия, медым збыльмӧдны волонтёр практикаяс да могмӧдны оборудованиеӧн волонтёр организацияяс, став сьӧмсӧ видзасны во помӧдз.
«Дерт, ошка Рочму Федерацияса велӧдан министерстволысь «быд школьниклы — компьютерӧн» да сӧвмыны позянлунъяс лӧсьӧдӧм серти видзӧдлассӧ.
Тайӧ жӧ кадӧ тшӧкта Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы таво дасьтыны «Быд сиктса школаӧ — уджӧ велӧдан класс» республиканскӧй уджтас, могмӧдны сійӧс сьӧмӧн да корны содтӧд велӧдысьясӧс.
Вӧчӧм удж йылысь кора юӧртны меным во помын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрӧс вежысь Татьяна Маруничлӧн кывъяс серти, медицина юкӧнын ньӧбӧма УАЗ маркаа автомашинаяс.
2022 воӧ регионлы коліс ньӧбны 72 единица.
Но Европаса странаяслӧн санкцияяс вӧсна донъясыс кыптісны да вичмӧдӧм сьӧмыс эз тырмы.
Коми Республика кырымаліс сӧмын 54 единица техника вайӧм вылӧ контракт. Регионӧ найӧс ваясны 2022 вося кӧч тӧлысь помӧдз.
А кольӧм 18 машина вылӧ сьӧмсӧ вичмӧдасны федеральнӧй сьӧмкудйысь видзтӧм сьӧм пиысь.
Та серти сёрнитчӧма Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствокӧд.
Сідзжӧ заседание дырйи видлалісны, мыйта вузалӧны суйӧр сайӧ агропромышленнӧй комплексса прӧдукция — кӧр яй да вӧрса быдмӧгъяс.
Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр Алексей Буткинлӧн кывъяс серти, 2022 воӧ Коми Республика кӧсйис вузавны суйӧр сайӧ 300 сюрс доллар вылӧ агропромышленнӧй комплексса прӧдукция.
Сора тӧлысь 1 лун вылӧ планысь збыльмӧдӧма 33 прӧчент, сы вӧсна, мый урасьӧм тӧлысь 24 лунӧдз аграрийяс удитісны вузавны Европаӧ вӧрса быдмӧг.
Мирын геополитика боксянь серпассӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, Рочмуса видз-му овмӧс министерство бырӧдіс 2022–2023 вояс вылӧ агропромышленнӧй комплексса прӧдукция суйӧр сайӧ вузалӧм серти петкӧдласъяссӧ.
Лӧсялана вежсьӧмъяссӧ пыртасны и регионса проектъясӧ.
Такӧд ӧттшӧтш, Комиысь аграрийяс водзӧ кутасны вузасьны суйӧр сайӧ.
Шуам, кык овмӧс нуӧдан объект кырымалісны 2024 воӧдз Польшаӧ да Литваӧ мукӧд страна пыр вӧрса быдмӧг вузалӧм вылӧ контрактъяс.
«Интаса» ичӧт кывкутана котыр уджалӧ Китайӧ кӧр яй вузалӧм серти.
Нуӧдӧма нин Рочмуса экспорт котыркӧд медводдза аддзысьлӧмъяс да консультацияяс, индӧма яя прӧдукция нуан условиеяссӧ да Китайӧн урчитӧм корӧмъяссӧ.
Ӧні Россельхознадзор тшупӧдын дасьтӧны вузасьӧм вылӧ документъяс.
Тайӧ жӧ кадӧ «Кӧр видзысь» производство да видз-му овмӧсса кооператив кад кежлӧ дугӧдіс суйӧр сайын вузасьӧм вылӧ еврономер босьтӧм серти уджсӧ да вуджис рочмуса рынок вылӧ сы вӧсна, мый зэв ёна вежсис страна пытшкын спросыс.
«Ми нуим кӧр яй европаса рынок вылӧ.
80 % вӧрса быдмӧгсӧ вузалім Европаӧ.
Талун санкцияяс вӧсна тайӧ уджыс воштіс ассьыс могсӧ.
Колӧ корсьны вузасьӧм вылӧ выль рынокъяс.
Ошка, мый аграрийяс кӧсйӧны уджавны ёртасьысь странаяскӧд, шуам, Китайкӧд.
Но выль ногӧн колӧ видзӧдлыны сы вылӧ, мый ми вузалам вӧрса быдмӧгъяс странаясӧ, кодъяс миянкӧд оз ёртасьны.
Ме чайта, мый тӧргуйтны миян вӧрӧгъяскӧд оз позь.
Ӧтувъя уджсӧ колӧ нуӧдны кывкутӧмӧн да чужан му радейтӧмӧн.
Тшӧкта Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы видзӧдны тайӧ юалӧм бӧрся да дасьтыны вӧзйӧмъяс, кыдзи позьӧ веськӧдны миянлысь прӧдукция вузалӧмсӧ ёртасьысь странаясӧ», — пасйис Владимир Уйба.
2022 воӧ Коми Республикаын збыльмӧдӧны 44 дінму проект, на лыдын 32 проектсӧ сьӧмӧн могмӧдӧма сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ.
Коми Республикаса ӧтувъя сьӧмкудйын таво кежлӧ проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ урчитӧма 13 млрд 488 млн шайт.
{Kodko @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кутас уджавны спорт объектъяс сьӧмӧн могмӧдсӧ кыпӧдан юалӧм серти @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2375 @ 2022-07-27 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кутас уджавны спорт объектъяс сьӧмӧн могмӧдсӧ кыпӧдан юалӧм серти
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс татшӧм тшӧктӧмсӧ регионса министръяс кабинетлӧн заседание дырйи, мый вӧлі сора тӧлысь 27 лунӧ.
Заседание заводитчигӧн чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Донбассын военнӧй действиеяс дырйи пӧгибнитӧм челядьӧс.
Мыччӧдъяс серти, 2014 восянь неонацистъясӧн лыйлӧмысь пӧгибнитӧма 130 ныв-зон, 515 сайӧ челядь ранитчӧма.
Донеч Войтыр Республикаса Юралысь Денис Пушилинлӧн Индӧдӧн сора тӧлысь 27 лунсӧ шуӧма Донбассын война дырйи пӧгибнитӧм челядьӧс казьтылан лунӧн.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс видлалісны спорт объектъяс нормативъяс серти лӧсьӧдан мероприятиеяссӧ сьӧмкуд сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь юалӧм.
«Ме видзӧдлі бӧръя куим вося динамикасӧ, шуа, мый сійӧ абу бур.
Таво кежлӧ тайӧ нырвизьсӧ став ӧшмӧсысь, тшӧтш и сьӧмкудйысь ӧтдор, сьӧмӧн могмӧдӧма уна дас пӧв этшаджык.
Тӧд вылӧ уськӧда лӧсялана министерствоӧн юрнуӧдысьяслы, мый тіян мог — абу сӧмын видзны вичмӧдӧм сьӧмсӧ, но и сӧвмӧдны тайӧ нырвизьсӧ.
Тіянлы колӧ дорйыны ассьыныд нырвизьтӧ республиканскӧй сьӧмкуд артмӧдігӧн, корсьны сьӧмкудйысь ӧтдор сьӧм, уджавны социальнӧй уджъёртасьӧм серти, вӧдитчыны федеральнӧй да республика тшупӧда грантъясӧн.
Тіян мог — сетны йӧзлы позянлун зільны спортын бур условиеясын», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Казьтыштам, Физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧм серти Рочму Федерацияса Президент бердын Сӧветлӧн 2019 во йирым тӧлысь 10 лунся заседаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти Владимир Путин тшӧктіс верктуя пӧрадокын быд во сьӧмӧн могмӧдны спорт объектъяс нормативъяс серти лӧсьӧдан мероприятиеяс.
Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерство збыльмӧдӧ тайӧ тшӧктӧмсӧ некымын нырвизь серти.
Канму да муниципальнӧй спорт учреждениеяс босьтӧны субсидияяс, медым збыльмӧдны пӧжарысь видзчысян корӧмъяс, дорйысьны терроризмысь да могмӧдны ӧтйӧза пӧрадок.
Спортивнӧя дасьтан организацияяслы сетӧны спорт оборудование да инвентар ньӧбӧм вылӧ субсидияяс, отсалан средствояс отсӧгӧн вынсьӧдӧны олимпиада резервӧ дасьтан спорт школаяслысь материально-техническӧй база.
Сідзжӧ канму спорт учреждениеяс босьтӧны капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ канмусянь отсӧг.
Таысь кындзи, объектъяссӧ субсидируйтӧны Коми Республикаса войтырӧс доръян да неминучаысь видзан комитетлӧн канму уджтас серти.
2020–2022 воясӧ муниципальнӧй учреждениеяс босьтісны 420 миллион гӧгӧр шайт, канму учреждениеяс — 90 миллион сайӧ шайт.
Та вылӧ видзӧдтӧг спорт объектъяс нормативъяс серти лӧсьӧдӧм вылӧ колӧ на уна сьӧм: муниципальнӧй учреждениеяслы капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ да неминучаысь видзысян условиеяс лӧсьӧдӧм вылӧ колӧ нӧшта 750 миллионысь унджык шайт, канму учреждениеяслы — 300 миллион гӧгӧр шайт.
Мукӧд объектсӧ лӧсьӧдӧны нормативъяс серти «Войтырлӧн сьӧмкуд» уджтас сьӧм вылӧ.
Муниципалитетъяслы сетӧны позянлун збыльмӧдны спорт учреждениеяс вочасӧн либӧ капитальнӧя дзоньталӧм, лӧсьӧдӧм вылӧ веськӧдӧм проектъяс.
2022 воӧ ӧти проект збыльмӧдӧм вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь сетӧны 600 сюрс шайт мындаын субсидия.
2023 восянь сійӧ содас 1,5 миллион шайтӧдз.
2022 воӧ Войтырлысь проектъяс збыльмӧдігӧн вочасӧн либӧ капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ конкурс серти прӧйдитіс 14 заявка, ставнас найӧ босьтісны 12 миллионысь унджык шайт, тшӧтш и республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм — 7,9 миллион шайт.
«Рочму Федерацияын меставывса асвеськӧдлӧм котыртан ӧтувъя принципъяс йылысь» федеральнӧй оланпас серти муниципальнӧй районын физическӧй культура да уна йӧза спорт сӧвмӧдӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧмыс, а сідзжӧ тайӧ юкӧнын сьӧмӧн могмӧдан юалӧмъяс решитӧмыс пырӧ муниципальнӧй районлӧн да кар кытшлӧн компетенцияӧ.
Но муниципалитетъяслы оз тырмы ас сьӧмыс, медым лӧсьӧдны спорт объектъяссӧ нормативъяс серти.
Дзоньтавлытӧм вӧсна уна объект воысь-воӧ киссьӧ.
Медся ёна сьӧмыс колӧ Сыктывкарса, Ухтаса, Усинскса, Кӧрткерӧс, Кулӧмдін да Луздор районъясса объектъяслы сы вӧсна, мый сэтчӧ волӧ унджык йӧз.
«Тшӧкта регионса Спорт министерстволы Экономика министерствокӧд ӧтув кыскыны сьӧм социальнӧй уджъёртасьӧм серти.
Республикаса Сьӧм овмӧс министерстволы — 2023 во кежлӧ сьӧмкуд лӧсьӧдігӧн бурджыка видлавны спорт объектъяс нормативъяс серти лӧсьӧдӧмсӧ сьӧмӧн могмӧдӧм серти юалӧм.
Муниципалитетъяслы колӧ зільджыка уджавны промышленнӧй предприятиеяскӧд да вӧдитчыны налӧн ресурсъясӧн местаяс вылын йӧзлы колана юалӧмъяс решитӧм могысь», — пасйис регионса Юралысь.
{Kodko @ Владимир Уйба наградитіс «#МыВместе» войтыркостса премиялӧн регионса тшупӧдын вермысьясӧс да призёръясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2379 @ 2022-07-29 @}
Владимир Уйба наградитіс «#МыВместе» войтыркостса премиялӧн регионса тшупӧдын вермысьясӧс да призёръясӧс
Сора тӧлысь 28 лунӧ Коми Республикаса добровольчестволы отсӧг сетан регионса ресурснӧй шӧринын нуӧдісны кыпыд церемония.
«Миян кадӧ добровольчество да олӧм кывъяс босьтісны ӧткодь вежӧртас, — висьталіс Коми Республикаса Юралысь.
— Коми Республикаын вынсялӧ волонтёръяслӧн ӧтмунӧм. Зэв тӧдчана, мый сійӧ сӧвмӧ йӧзлӧн водзмӧстчӧмӧн, а оз «вылыссянь» тшӧктӧмӧн.
Талун миян эм нин волонтёръяслӧн армия: республикаын 23 сюрс сайӧ морт.
Кор ті сетанныд став сьӧлӧмтӧ, тіян мини-проектъясныд лоӧны збыль ыджыд проектъясӧн.
Дерт жӧ, эмӧсь и Рочму пасьтала юргысь гырысь проектъяс, шуам, «Бессмертнӧй полк» либӧ «Сӧстӧм Арктика» экологиялы сиӧм проект.
Тіянӧс ставнытӧ ӧтувтӧ восьса сьӧлӧм да веськыдлун.
Мед тіян уджныд ышӧдас йӧзӧс.
Тайӧ и эм добровольчестволӧн сюрӧсыс.
Кодкӧ аддзас тіянлысь пример да окотитас лоны волонтёрӧн да кутас вӧчны буртор».
Владимир Уйба аттьӧаліс «#МыВместе» проектӧ пырӧдчысьясӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь да Коми Республикаын волонтёръяслысь ӧтмунӧм сӧвмӧдӧмысь, а сідзжӧ вочавидзис регионын добровольчество сӧвмӧдӧм йылысь юалӧмъяс вылӧ да наградитіс премиялӧн регионса тшупӧдын вермысьясӧс да призёръясӧс.
Волонтёръяс висьталісны, мый збыльмӧдӧма экология, Чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдан, медицина, велӧдан юкӧнъясын.
«Бизнес» категорияын вермысьӧн лоис «Ми — Ыджыд Вермӧмлӧн наследникъяс» проект. Сійӧс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котыр 7 во чӧж нин збыльмӧдӧ Рочмуса рытыв-войвыв нёль регионын.
Проектсӧ веськӧдӧма Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранъяслы адреснӧя отсалӧм, Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь тӧдӧмлун паськӧдӧм, салдат гуяс, памятникъяс, мемориалъяс бурмӧдӧм-лӧсьӧдӧм да воинскӧй славалы выль инъяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
«НКО» категорияын петкӧдлісны Сыктывкарысь кык водзмӧстчӧм.
Диана Паршукова петкӧдліс проект, кыдзи позьӧ велӧдны детсадъясӧ ветлысьясӧс да школьникъясӧс видзчысьны пӧжарысь.
Юлиана Некрылова висьталіс проект йылысь, кутшӧмӧс веськӧдӧма ныв-зонмӧс, кар-районъясса олысьясӧс шыбласъяс переработайтны да вторичнӧй сырьё чукӧртны велӧдӧм вылӧ, а сідзжӧ олысьясӧс экология вӧсна тӧждысьны ышӧдӧм вылӧ.
Сыктывкарсаяс сідзжӧ петкӧдчисны «Волонтёръяс» категорияын.
Инга Некрасова висьталіс водзмӧстчысь бать-мамӧс да детсадйӧ ветлысь гырысьджык челядьӧс волонтёръяслӧн ӧтмунӧмӧ корӧм серти проект йылысь.
Егор Кривоноговлӧн проект отсалӧ котыртны республикаын ставрочмувывса, регионса да муниципальнӧй тшупӧдъясын спортивнӧй ордйысьӧмъяс.
Сідзжӧ Владимир Уйба сетіс «Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырлы «#МЫВМЕСТЕ ӧта-мӧдлы отсасян ставрочмувывса акция котыртӧмӧ сьӧлӧмсянь пай пуктӧмысь» Рочму Федерацияса Президентсянь памятнӧй медаль «Объёмный взгляд на север» проектысь, мый лои вермысьӧн 2021 воӧ.
* * *
«#МыВместе» войтыркостса премиясӧ лӧсьӧдӧма Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧм серти 2020 воӧ.
Сылӧн мог — йӧзлы отсалан да олӧм бурмӧдан водзмӧстчӧмъяс вӧзйысьясӧс пыдди пуктӧмсӧ петкӧдлӧм да налы отсалӧм.
Премиясӧ нуӧдӧны рака тӧлысь 16 лунсянь ӧшым тӧлысь 5 лунӧдз, сійӧ артмӧ нёль тшупӧдысь: заявка сетан, регионса, полуфинал, финал.
Вермысьясӧс наградитасны 2022 вося ӧшым тӧлысьӧ Мӧскуаын «#МЫВМЕСТЕ» гражданалӧн водзмӧстчӧмлы сиӧм войтыркостса кывкӧрталан форум дырйи.
Регионса тшупӧдӧ воӧдчис 56 проект, на лыдын «Волонтёръяс» категорияын — 38, «НКО» категорияын — 13, «Бизнес» категорияын — 5 проект.
Вермысьясӧс да призёръясӧс лоӧ вӧзйӧма полуфиналӧ пырӧдчӧм вылӧ.
2021 воӧ Коми Республикасянь воис 47 заявка.
«Газпром трансгаз Ухта» ичӧт кывкутана котырӧн петкӧдлӧм «Объёмный взгляд на север» проект босьтіс «Овны лӧсьыд кар» номинацияын медводдза места («Бизнес» трек).
Проект серти комплекснӧя бурмӧдӧма-мичмӧдӧма Ухтаын Биару перйысьяслысь набережнӧй.
Проектыс петкӧдлӧ, кыдзи бизнес, канму, волонтёръяс да творчество котыръяс ӧтвылысь вермӧны вӧчны кушинысь лӧсьыд шойччанін.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Рочмуса Следственнӧй комитетлӧн Коми Республикаын следственнӧй веськӧдланінса уджалысьясӧс уджсикас гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2382 @ 2022-07-29 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Рочмуса Следственнӧй комитетлӧн Коми Республикаын следственнӧй веськӧдланінса уджалысьясӧс уджсикас гажӧн
Талун, сора тӧлысь 29 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс Рочму Федерацияса следствие органъясын уджалысьлӧн лунлы сиӧм кыпыд собрание вылын.
«Тіян служба босьтӧ торъя места страналӧн инӧд видзан системаын.
Ті туяланныд медся ӧпаснӧй да резонанснӧй мыж вӧчӧмъяс.
Найӧс восьтӧм вылӧ колӧны оз сӧмын джуджыд тӧдӧмлунъяс, но и веськыдлун да повтӧмлун.
А сідзжӧ зільлун да стӧчлун, медым эз мыжтӧм морт веськав бытшласьысь сутуга сайӧ, а мыж вӧчысь ӧтветитіс закон серти.
Аттьӧала тіянӧс служебнӧй долглы веськыдлунысь да чина могъяс олӧмӧ пӧртӧмын кывкутӧмысь.
Торъя аттьӧалана кывъяс — следствие органъясса ветеранъяслы.
Аттьӧ тіянлы сыысь, мый видзанныд да содтанныд службалысь традицияяссӧ, сетанныд том уджалысьяслы колана тӧдӧмлунъяс да отсӧг», — аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сетіс следственнӧй веськӧдланінын уджалысьяслы канму наградаяс.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Алла Михайловна Малягановалы — юстицияса полковниклы, следственнӧй веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлӧн медыджыд отсасьысьлы (кадръяс кузя).
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн чина могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» Коми Республикаса отличие пас сетӧма:
Наталья Германовна Миронецлы — юстицияса подполковниклы, Сыктывкарын следственнӧй юкӧнӧн юрнуӧдысьӧс вежысьлы;
Степан Евгеньевич Юдинлы — юстицияса майорлы, Ухтаын следственнӧй юкӧнын торъя тӧдчана делӧяс серти следовательлы;
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн кужӧм-сямлунысь да чина могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Эдуард Владимирович Гольцманлы — юстицияса майорлы, Сыктывкарын следственнӧй юкӧнса шӧр следовательлы;
Ирина Владимировна Шелухиналы — Сыктывкарын следственнӧй юкӧнса медыджыд специалистлы.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2386 @ 2022-07-31 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн
«Пыдди пуктана военнослужащӧйяс, Рочмулӧн ВМФ-са ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса Саридзвыв Военнӧй Флотлы сиӧм лунӧн!
Военнӧй флот куим нэмысь унджык видзӧ миян канмулысь мудоръяссӧ, дорйӧ Чужан мулысь войтырсикас тӧждъяссӧ.
Сылӧн историяыс тыр нималана вермӧмъясӧн да тӧдчана лоӧмторъясӧн, кодъяс отсӧгӧн Рочму шедӧдіс гырысь саридзвыв мунымлысь нималӧм.
Талун военнӧй морякъяс бура пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс воинскӧй долг да видзӧны флотлысь медбур традицияяссӧ.
Унаӧн пӧртӧны олӧмӧ боевӧй могъяс, петкӧдлӧны ыджыд боевӧй дасьлун да мортлысь медбур качествояс — айму дорӧ муслун, повтӧмлун, йӧз вӧсна тӧждысьӧм.
Аттьӧала военнослужащӧйясӧс да ВМФ-са ветеранъясӧс, суднояс стрӧитан отрасльса уджалысьясӧс, служащӧйясӧс да пенсионеръясӧс Саридзвыв Военнӧй Флотлысь традицияяссӧ видзӧмысь да олӧмын зіля водзмӧстчӧмысь.
Сьӧлӧмсянь сиа тіянлы да тіян семьяяслы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм, шуд, лӧнь саридз, мед керкааныд пыр вӧлі шоныд да кыпыд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба Ухтаса канму техническӧй университетын велӧдчан сменаӧ Донеч Войтыр Республикаысь челядьлӧн воӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2392 @ 2022-08-01 @}
Владимир Уйба Ухтаса канму техническӧй университетын велӧдчан сменаӧ Донеч Войтыр Республикаысь челядьлӧн воӧм йылысь
Моз тӧлысь 1 лунӧ Ухтаӧ воис Донеч Войтыр Республикаысь челядьлӧн группа.
Гырысь классъясын 35 велӧдчысь пырӧдчасны «Университетскӧй сменаяс» проектӧ, кутшӧмӧс талунсянь нуӧдӧны Ухтаса канму техническӧй университетын.
Ныв-зонмӧс виччысьӧны 80 часа велӧдан блок, культураӧн тӧдмӧдан да творческӧй уджтас.
Сменасӧ нуӧдӧны моз тӧлысь 1–10 лунъясӧ.
ДНР-ысь школьникъясӧс тӧдмӧдасны Ухта карлӧн историяӧн, сылӧн нималанаторъясӧн.
Налы нуӧдасны экскурсияяс, Рочмуса история да культура серти занятиеяс, творчестволы, наукалы да техникалы сиӧм мастер-классъяс, квестъяс, гажӧдчан да спортивнӧй мероприятиеяс.
{Kodko @ Владимир Уйба веськыд йитӧд пыр вочавидзас Комиын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2390 @ 2022-08-01 @}
Владимир Уйба веськыд йитӧд пыр вочавидзас Комиын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ
Коми Республикаса Юралысь нуӧдас социальнӧй везъясын да «Юрган» телеканалын веськыд йитӧд.
Моз тӧлысь 4 лунӧ 12 часын «Вконтакте»-ын Коми Республикаса официальнӧй котыръясын, «Юрган» телеканаллӧн да Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн котырын веськыд трансляция дорӧ комментарийясын позьӧ сетны юалӧмъяс Владимир Уйбалы.
Веськыд эфирсӧ сідзжӧ петкӧдласны «Юрган» телеканалын.
Веськыд йитӧд дырйи Коми Республикаса Юралысь вочавидзас республикаын олысьясӧс майшӧдлысь юалӧмъяс вылӧ, а сідзжӧ юалӧмъяс вылӧ, кутшӧмъясӧс медтшӧкыда сетісны Регионӧн веськӧдлан шӧринӧ «Инцидент Менеджмент» система пыр да «Госуслуги.
Решаем вместе» платформаӧ.
Тайӧ республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧмсӧ сӧвмӧдӧм, лекарствоӧн могмӧдӧм, социальнӧй объектъяс стрӧитӧм, республикаса кар-районъясын туйяс дзоньталан кампания йылысь да мукӧд юалӧм.
Моз тӧлысь 4 лунӧ «Вконтакте»-ын Владимир Уйбакӧд веськыд йитӧдсӧ позьӧ видзӧдны:
«Республика Коми» котырын — https://vk.com/pressrkomi
Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн котырын — https://vk.com/tsur11
«Юрган» телеканаллӧн котырын — https://vk.com/yurgankomi
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2393 @ 2022-08-02 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн
«Пыдди пуктана воин-десантникъяс, ВДВ-са ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧн!
Тайӧ гажыс налӧн, кодъясӧс олӧмыс йитіс «бордъя пехотакӧд», коді новлӧ кельыдлӧз берет да олӧ «Огӧ кӧ ми, сэсся коді?» девиз улын.
Десантнӧй войскаяс — странаын Вооружённӧй вынъяслӧн элита.
Десантникъяслӧн пыр вӧлі ыджыд боевӧй да бур физическӧй дасьлун, повтӧмлун, йӧз вӧсна тӧждысьӧм да Чужан му сьӧлӧмсянь пыдди пуктӧм да радейтӧм.
Тайӧ войскаяс лоӧмсянь медводдза лунсяньыс налы эскылісны медся кывкутана да сьӧкыд могъяссӧ, ӧд «бордъя пехота» вермӧны пӧртны олӧмӧ быд сикас мог.
«Кельыдлӧз беретъяс» пыдди пуктӧны да вежавидзӧны десантнӧй ёртасьӧмлысь традицияяс, «чесьт» да «кывкутӧм» налы абу сӧмын кывъяс.
Коми Республикаын десантнӧй войскаясса ветеранъяс нуӧдӧны ыджыд ӧтйӧза удж, сы лыдын быдмысь том войтырӧс патриотическӧя воспитайтӧм кузя, петкӧдлӧны повтӧмлун да Чужан му сьӧлӧмсянь радейтӧм да пыдди пуктӧм.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс тайӧ уджысь, республикаӧс пыдди пуктӧмысь да войтыр вӧсна сьӧлӧмӧн висьӧмысь.
Сиа ставлы, коді служитліс да служитӧ ВДВ-ын, тіян семьяяслы, рӧднӧйяслы да матыссаяслы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм да шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба казьтыштіс тышын усьӧм воин-десантникъясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2395 @ 2022-08-02 @}
Владимир Уйба казьтыштіс тышын усьӧм воин-десантникъясӧс
Моз тӧлысь 2 лунӧ, Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧ, Сыктывкарын вӧлі кыпыд митинг. «Шогсьысь воин» памятник да «Куслытӧм слава» мемориал дорӧ пуктісны дзоридзьяс.
Мероприятиеӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
Рочмуын Воздушно-десантнӧй войскаяс лӧсьӧдан лунсянь 92 во тырӧмлы сиӧм митинг восьтігӧн регионса Юралысь пасйис, мый десантникъяс медводдзаяс лыдын пыр дасьӧсь дорйыны.
«Муӧдз копыр налы, кодъяс ассьыныс олӧмсӧ жалиттӧг помӧдзыс пӧртісны олӧмӧ могъяс.
Десантникъяс олӧм чӧж пыдди пуктісны ассьыныс традицияяссӧ, ёрта-ёртныссӧ.
Ті и прӧст олӧмын оланныд «Огӧ кӧ ми, сэсся коді?» правилӧ серти.
Аттьӧ сыысь, мый уджаланныд ныв-зонпосникӧд да том йӧзкӧд, асланыд пример вылын петкӧдланныд, кыдзи радейтны Чужан му, велӧданныд найӧс колана ногӧн гӧгӧрвоны да пыдди пуктыны историянымӧс.
Сиа тіянлы унджык вермӧм, шуд да крепыд дзоньвидзалун!», — сиис десантникъяслы Владимир Уйба.
Митингӧ пырӧдчысьяс казьтыштісны пӧгибнитӧм десантникъясӧс чӧв олыштӧмӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс десантникъясӧс да ВДВ-са ветеранъясӧс гажӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2397 @ 2022-08-02 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс десантникъясӧс да ВДВ-са ветеранъясӧс гажӧн
Коми Республикаса Юралысь ветліс Кӧрткерӧс сиктын Воздушно-десантнӧй войскалӧн лунлы сиӧм гаж вылӧ.
«Мый торйӧдӧ десантникӧс?
Оз сӧмын кельыдлӧз берет.
Медводз, тайӧ ас вӧсна, ёртъяс вӧсна да на вӧсна кывкутӧм, кодъясӧс дорйӧны воздушно-десантнӧй войскаяс: Чужан му, матыссаяс, челядь, аньяс, пӧль-пӧчьяс.
Тайӧ Чужан мулы сьӧлӧмсянь служитӧм да нималана лозунг — «Огӧ кӧ ми, сэсся коді?», — пасйис Владимир Уйба.
Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый воздушно-десантнӧй войска артмӧдӧмсянь да талунъя лунӧдз, кор Рочмуын пасйӧны тайӧ кадпассянь 92 во, десантникъясӧс пыр ыстылісны пуктӧм могъяс збыльмӧдӧм вылӧ медся сьӧкыд да вир кисьтана участокъясӧ.
«Талун миян воинъяс, тшӧтш и десантникъяс, дорйӧны чужан мунымӧс ичӧт Русьын.
Дорйӧны пӧль-пӧчьясӧс, челядьӧс, аньясӧс выль фашистъясысь.
Зэв жаль, мый кулӧны зонъяс, кулӧны десантникъяс.
Ми воштім нин 35 зонмӧс.
На лыдын — Носов Владимир Николаевич, Рязаньса училище помалысь, гвардияса капитан, Рочмуса герой кувсьӧм бӧрын.
Тӧд вылӧ уськӧдам пӧгибнитӧм зонъяслысь нимъяссӧ да казьтыштам найӧс чӧв олыштӧмӧн», — шыӧдчис десантникъяс дорӧ Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс ВДВ-са ветеранъясӧс ӧтйӧза уджын водзмӧстчӧмысь, республикалӧн олӧмӧ пырӧдчӧмысь.
Владимир Уйба сиис быд десантниклы да налӧн семьяяслы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бура олӧм, шуд да быд бурсӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс Кӧрткерӧс районын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2398 @ 2022-08-03 @}
Владимир Уйба видзӧдліс Кӧрткерӧс районын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс
Коми Республикаса Юралысь удж серти ветлігӧн видзӧдаліс Важкуа грездын да Нёбдін сиктын фельдшер-акушер пунктъясысь выль стрӧйбаяс, а сідзжӧ Шойнатыса районнӧй больничаын выльмӧдӧм стрӧйба.
Важкуа грездын да Нёбдін сиктын ФАП-ъяссӧ стрӧитӧма «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект збыльмӧдӧм серти «Медводдза медико-санитарнӧй отсӧг сетӧм сӧвмӧдӧм» регионса проект отсӧгӧн.
Сэні нуӧдсьӧ нин пациентъясӧс планӧвӧя примитӧм.
Важкуа грездын олӧ 200 гӧгӧр морт, Нёбдін сиктын — 350-ысь унджык морт.
Тайӧ сикт-грездын быд ФАП стрӧитӧм вылӧ вичмӧдӧма 20 миллион шайтӧн.
Объектъяс дорӧ нуӧдӧма став колана коммуникациясӧ, найӧс могмӧдӧма ӧнія оборудованиеӧн медводдза медицина отсӧг сетӧм вылӧ.
Лӧсьӧдӧма бур уджалан условиеяс.
Учреждениеяссӧ могмӧдӧма медперсоналӧн, фельдшеръяс примитӧны йӧзӧс.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы видлавны юалӧм Важкуа грездын да Нёбдін сиктын ФАП-ъяс физиооборудованиеӧн быд боксянь могмӧдӧм серти найӧс лицензируйтны позянлунъяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, 2023 во вылӧ индӧм могъяс сьӧмӧн могмӧдны коланлунсӧ петкӧдлӧмӧн.
Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан нӧшта ӧти объект, кӧні колӧ сьӧмкуд сьӧм, — Шойнатыса районнӧй больнича.
Суткинас сэтчӧ волӧ 90 морт, сы лыдын и матысса сикт-грездысь йӧз.
2021 вося вӧльгым тӧлыссянь 2022 вося сора тӧлысьӧдз стрӧйбасӧ капитальнӧя дзоньталӧма «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проектлысь «Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан медводдза звено ӧнъяӧдан уджтас» регионса проект збыльмӧдӧм серти.
Дзоньталӧма ваӧн могмӧдан система, вевт, вӧчӧма пытшкӧсса, электромонтажнӧй да сантехника уджъяс, вежӧма джоджъяс, лӧсьӧдӧма вентиляция, жыръясын вӧчӧма перепланировка да лӧсьӧдӧма пандуса кильчӧ.
Ӧні объект вылын уджъясыс помассьӧны — коли помавны вевт кышӧм, ортсыса сваритчан уджъяс да пӧжарнӧй сигнализация лӧсьӧдӧм.
Капитальнӧя дзоньталӧм вылӧ вичмӧдӧма 19 миллионысь унджык шайт.
{Kodko @ Моз тӧлысь 2 лунсянь да торъя тшӧктӧмӧдз Комиын вӧръясын пыртӧма неминуча режим @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2399 @ 2022-08-03 @}
Моз тӧлысь 2 лунсянь да торъя тшӧктӧмӧдз Комиын вӧръясын пыртӧма неминуча режим
Владимир Уйба кырымаліс «Дінму тӧдчанлуна вӧръясын неминуча режим пыртӧм йылысь, мый артмис Коми Республикаын вӧрса пӧжаръяс вӧсна» Коми Республикаса Юралысьлысь 2022 во моз тӧлысь 2 лунся 88 №-а Индӧд.
Документ серти, вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ кыскасны Коми Республикаын вӧр пӧжаръяс кусӧдан да регионкостса маневрируйтан своднӧй планӧн индӧм юкӧдувъяслысь да формированиеяслысь вынъяс да средствояс.
Неминуча бырӧдӧмӧн юрнуӧдысьӧн индӧма Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрӧс.
Сылы тшӧктӧма:
1) могмӧдны Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъясса оперативнӧй штабъяс котырын лесничествоясӧн юрнуӧдысьяслысь участвуйтӧмсӧ;
2) котыртны Коми Республикаын вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм серти удж;
3) нуӧдны Коми Республикаын вӧръясын пӧжаръяс серти мониторинг;
4) котыртны коланлун дырйи регионкостса маневрируйтӧм серти вӧрса пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ содтӧд вынъяс да средствояс мӧдӧдӧм;
5) быд лун серпас бурмытӧдз юӧртны Коми Республикаын неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссияӧн веськӧдлысьлы Коми Республикаын вӧрса пӧжаркӧд йитчӧм лёкторъяс да вӧрса пӧжаръяс йылысь юӧръяс.
Коми Республикаса войтырӧс доръян да неминучаясысь видзан комитетлы тшӧктӧма котыртны федеральнӧй оланпастэчас да связь операторъяскӧд уджъёртасьӧм йылысь кырымалӧм артмӧдчӧмъяс серти вӧрса пӧжаръяс серти серпас, вӧрӧ йӧзлӧн ветлӧмысь дзескӧдӧм да пӧжарысь видзчысяна мераясӧ кутчысьӧм йылысь йӧзлы юӧртӧм.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінлы тшӧктӧма могмӧдны Коми Республикаын пӧжарысь мездан мутасса гарнизонлысь содтӧд вынъяс да средствояс кыскӧмсӧ олан пунктъяс да экономика объектъяс пӧжарысь видзӧмсӧ тӧд вылын кутӧмӧн.
Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъясса юралысьяслы тшӧктӧма могмӧдны Коми Республикаын муниципальнӧй юкӧнъяслӧн меставывса асвеськӧдлан органъяслысь, аварияысь мездан нештатнӧй да ӧтйӧза формированиеяслысь вынъяс да средствояс кыскӧмсӧ, а сідзжӧ спасательяслысь, кодъяс оз пырны индӧм формированиеясӧ.
Коми Республикаын Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс министерстволы тшӧктӧма:
1) сетны отсӧг ӧтйӧза пӧрадок да объектъяс, кодъяс могмӧдӧны йӧзлысь олӧмсӧ вӧрса пӧжаръяс местаясын, видзӧмсӧ ёнмӧдӧм серти;
2) ас уджмогъясын сетны отсӧг лесничествоясын уджалысьяслы вӧрӧ йӧзлӧн ветлӧмысь да сэтчӧ транспортӧн пырӧмысь дзескӧдӧм серти.
{Kodko @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2400 @ 2022-08-03 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ туйяс дзоньталӧм, автобусӧн новлӧдлӧмсӧ котыртӧм, аварийнӧй оланінъясысь мӧдлаӧ овмӧдӧм, социальнӧй кокньӧдъяс сетӧм, гуяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти да мукӧд юалӧмӧн.
Сыктывкарын олысь шыӧдчис Владимир Уйба дорӧ Сыктывдін районса Ыб сиктын лёк туйяс серти.
Киссьӧм туйяс вӧсна лоӧны аварияяс, нӧшта на сэті новлӧдлӧны челядьӧс школаӧ.
Регионса Юралысь пасйис, мый челядьӧс школаӧ новлӧдлан туйяс лӧсьӧдӧм — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн уджын медтӧдчана нырвизьясысь ӧти.
Республикаӧ Владимир Уйбалӧн локтӧм бӧрын кутісны дзик мӧд ног босьтчыны татшӧм участокъяс дзоньталӧм дорӧ.
Таво тайӧ могъяс вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма вӧвлытӧм сьӧм — миллиард гӧгӧр шайт.
Тайӧ сьӧмыс воис нин муниципалитетъясӧ, вӧліны аукционъяс, кырымалӧма пӧдрадчикъяскӧд сёрнитчӧмъяс.
Владимир Уйба пуктіс кар-районъясса юралысьяс водзын мог — помавны уджъяссӧ моз тӧлысь 31 лунӧдз, медым локтан велӧдчан воӧ челядь мунісны школаӧ дзоньталӧм туйясӧд.
Регионса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти, локтан 2–3 воӧн Коми Республикаын став школьнӧй маршрутсӧ колӧ лӧсьӧдны нормативъяс серти.
«Участоксӧ, кутшӧмӧс Ті казьтыштінныд, дзоньталӧм вылӧ ми вичмӧдім матӧ 51 миллион шайт.
Пӧдрадчик босьтчас уджӧ моз тӧлысь заводитчӧмсянь.
Ставнас дзоньталасны 3 километрысь унджык туй», — юӧртіс Владимир Уйба.
Сыктывдін районын олысь висьталіс, мый Час сиктса детсадйӧ дзолюкъясӧс новлӧдлӧмсӧ абу котыртӧма.
Кыдзи гӧгӧрвоӧдіс регионса велӧдан, наука да том йӧз политика министр Наталья Якимова, татшӧм мытшӧдыс эм Рочмуса быд регионын, сійӧс абу решитӧма техническӧй помкаяс вӧсна.
Странаын абуӧсь автобусъяс, кодъяс эськӧ лӧсялісны детсадйӧ ветлан арлыда челядьӧс колльӧдтӧг новлӧдлӧм серти став колана корӧмлы.
Федеральнӧй министерствоясын уджалӧны татшӧм автобусъяс вӧчӧм йылысь юалӧм серти.
Тайӧ мытшӧдсӧ позьӧ разьны мӧд ног — мед оланпас серти петкӧдлысьяс новлӧдлӧны челядьӧс ӧтйӧза транспортӧн, а нуӧм вылӧ сьӧмсӧ компенсируйтны муниципальнӧй сьӧмкудйысь.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс Сыктывдін районса администрациялы да регионса Экономика министерстволы ӧтув уджавны Час сиктӧ быд лун ӧтйӧза транспорт ветлӧмсӧ котыртӧм серти, медым бать-мамлӧн вӧлі позянлун новлӧдлыны челядьӧс детсадъясӧ рейсӧвӧй автобусъясӧн, да артавны перевозчиклысь воштӧм сьӧмсӧ.
Йӧзӧс ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн, ведомствоясӧн да муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяссӧ решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Коми Республикаса Юралысь кутас видзӧдны тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
{Kodko @ Овны сӧмын бур вылӧ эскӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2402 @ 2022-08-03 @}
Овны сӧмын бур вылӧ эскӧмӧн
Татшӧм сӧвет сетіс Коми Республикаса Юралысьлы Кӧрткерӧсысь Айму вӧсна Ыджыд тышса 97 арӧса ветеран.
Михаил Ефимович Микушев ода-кора тӧлысь 9 лунӧ, Вермӧм лунӧ, телефонӧн сёрнитігӧн корис Владимир Уйбаӧс гӧститны.
Кӧрткерӧс районӧ удж серти волігӧн регионса Юралысь пыраліс ветеран дорӧ.
Дыр виччысяна аддзысьлӧмыс лоис моз тӧлысь 2 лунӧ, Воздушно-десантнӧй войскалы сиӧм лунӧ, чашка чай да праздничнӧй торт сайын.
Кӧть и Михаил Ефимовичӧс нинӧм оз йит ВДВ-кӧд, Владимир Уйба аттьӧаліс ветеранӧс да ставнысӧ, коді воюйтліс Айму вӧсна Ыджыд тышын, вермӧмысь, казьтыштіс и ассьыс пӧльсӧ — пулемётнӧй рӧштшӧтса пулемётчикӧс, коді пӧгибнитіс Синявинскӧй высотаяс вылын чорыд тышын.
«Вермӧм вӧсна!» символичнӧй тост лои аддзысьлӧмыслӧн могӧн.
Михаил Ефимович веськыда висьталіс республикаса Юралысьлы, мый ошкӧ Украинаын торъя военнӧй операция нуӧдӧмсӧ да дзоньнас политикасӧ, кодӧс нуӧдӧны странаса веськӧдлысьяс.
Талун рочмуса военнослужащӧйяс дорйӧны Донеч да Лугань войтыр республикаясса мирнӧй олысьясӧс неонацистъясысь, кыдзи Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ дорйис Чужан мусӧ фашизмысь Михаил Ефимович.
Ветеран чужис 1924 вося ӧшым тӧлысь 24 лунӧ Кӧрткерӧс районса Лунь грездын.
1942 вося моз тӧлысьӧ сійӧс босьтісны Шойнатыса РВК.
Михаил Ефимовичлы сэки вӧлі абу тыр дас кӧкъямыс арӧс.
Воюйтіс 2 да 3-ӧд Белорусскӧй фронтъяс вылын, 1592 зенитно-артиллерийскӧй полклӧн составын, вӧлі шӧр радистӧн.
Участвуйтіс Ленинград обласьт, Беларусь, Польша, Германия, Асыввыв Пруссия дорйӧмын да мездӧмын.
Косьӧн вуджис Одер, Висла.
Демобилизуйтчис 1947 вося рака тӧлысьын.
Наградитӧма Айму вӧсна тышлӧн II тшупӧда орденӧн, «Ленинград дорйӧмысь», «Боевӧй заслугаясысь», «1941–1945 воясӧ Айму вӧсна Ыджыд тышын Германияӧс вермӧмысь» медальясӧн, юбилейнӧй наградаясӧн.
1955 воӧдз оліс Шойнатыын, уджаліс военкоматын, 20 воысь унджык вузасьӧмын — ОРС-ын, заготконтораын.
Сёрӧнджык вуджис Кӧрткерӧсӧ.
Вӧлі Кӧрткерӧс Сӧветса ВДПО-лӧн правлениеӧн веськӧдлысьӧн.
Пенсия вылӧ петіс 1985 воын.
Олан воясыс эз кусӧдны сы пытшкысь олӧм дорӧ муслунсӧ, кодӧн сійӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг дӧвӧлен.
Кыдзи висьталіс Михаил Ефимович, тӧдчӧ власьтлӧн тӧждысьӧмыс.
Вевтсӧ дзоньталісны, посъяс вӧчисны.
Стеклопакетысь ӧткажитчис ачыс — пу ӧшиньясӧн велавсьӧма нин.
Дӧзьӧритӧ зэв бур социальнӧй уджалысь.
Сӧмын юрыс ёна висьӧ: тӧдчӧ война дырйи юрас осколочнӧй доймӧмыс.
И мыктавны заводитіс.
«Тайӧ абу дивӧ менам пӧшти нэмӧвӧйся арлыдӧн», — висьталіс ветеран.
Республикаса Юралысь эз лэдз пель сайті Михаил Ефимовичлысь кывъяссӧ да кӧсйысис ыстыны сы дорӧ Сыктывкарса доктор-неврологъясӧс: «Воласны, видзӧдласны, туйдӧдасны».
Ветеран аттьӧаліс Юралысьӧс тӧждысьӧмысь да водзӧ сёрнитіс олӧм йылысь, юксис майшасьӧмъясӧн: «Сиктсаяс норасьӧны уджтӧмалӧм вылӧ, а кутшӧм вермас лоны уджтӧмалӧм сиктын?
Нуӧд аспом овмӧс, видз скӧт, ытшкы турун, турун пуктана участок сетӧны!
Важӧн оз позь вӧлі — кытысь турунсӧ босьтан?
Колхоз му вылысь?
А ӧні ставыс — пӧжалуйста, но некод оз кӧсйы нуӧдны овмӧс».
«Ме тіянкӧд дзик сӧглас.
И скӧт ньӧбӧм вылӧ, и ферма стрӧитӧм вылӧ, и участок вылӧ сьӧмсӧ сетам», — сьӧлӧм сетіс ветеранлы Владимир Уйба.
«Век жӧ Тіян уджалігӧн тыдалӧны бурланьӧ вежсьӧмъяс.
Сиа, медым вӧлі нӧшта на бурджык да мичаджык.
Дерт, йӧзлӧн эмӧсь сьӧкыдлунъяс.
Чайта, регыдъя кадӧ лоас кокньыдджык да овнысӧ лоӧ нӧшта бурджык.
Ме тайӧс сьӧлӧмӧн кыла, ме та вылӧ эска.
Сӧмын тадзи колӧ овны, сӧмын бур вылӧ эскӧмӧн», — шуис Михаил Ефимович.
Ветеранӧс бур ловруысь аттьӧалӧмӧн да дзоньвидзалун да кузь нем сиӧмӧн, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пасйис: «Татшӧм ветераныс кольӧ пыр этшаджык.
Миянлы колӧ олігӧн удитны отсавны да водзӧс мынтыны налы ыджыд подвигысь».
{Kodko @ «Вермыны да гажӧдны болельщикъясӧс», — шуис бур кывъяс «Стрӧитель-Сыктывкар» хоккей клубын ворсысьяслы Владимир Уйба @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2403 @ 2022-08-03 @}
«Вермыны да гажӧдны болельщикъясӧс», — шуис бур кывъяс «Стрӧитель-Сыктывкар» хоккей клубын ворсысьяслы Владимир Уйба
Талун, моз тӧлысь 3 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс командаса выль коллективкӧд.
Ставӧн найӧ — ас ворсысьяс да тренеръяс.
Владимир Уйба висьталіс медшӧр могъяссӧ, кодъяс сулалӧны хоккейӧн ворсысьяс водзын выль сезонын.
Тӧд вылӧ уськӧдам, «Стрӧитель» ХК вуджӧдӧма асшӧрлуна абу коммерческӧй организация статусӧ, кӧні дзик ӧти учредитысьӧн лоӧ Коми Республикаса спорт министерство.
Тайӧ сетас позянлун могмӧдны командасӧ спорт экипировкаӧн да обмундированиеӧн, ас кадӧ мынтыны ворсысьяслы удждон.
Вежсис и клубыслӧн нимыс, ӧні тайӧ — «Стрӧитель-Сыктывкар».
Медыджыд тренерӧн индӧма Эдуард Найдёнковӧс, коді ворсіс командаын 1991 восянь 2002 воӧдз.
Хоккей клублӧн аскиа лун йылысь помшуӧмсӧ вӧлі ошкӧма спорт радейтысь йӧзӧн, болельщикъясӧн да мача хоккейысь ветеранъясӧн таво ода-кора тӧлысьӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбакӧд аддзысьлігӧн.
«Ми артмӧдім ассьыным команда.
И тайӧ зэв колана сы боксянь, код вӧсна кутасны висьны миян болельщикъяс.
Найӧ кутасны тӧждысьны ас йӧз вӧсна.
Ми абу паныдӧсь сылы, мый мукӧд командаас джын составыс ворсӧны мукӧд регионысь хоккейӧн ворсысьяс.
Тайӧ налӧн стратегия.
А миян сійӧ мӧд пӧлӧс.
Миян стратегияыс торъялӧ сыӧн, медым ворсісны ас йӧз да висисны асланым йӧз вӧсна.
Талун ми пӧртім олӧмӧ тайӧ могсӧ, став командаыс артмӧма Коми Республикаса спортсменъясысь», — юӧртіс Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь пасйис, мый «Стрӧитель-Сыктывкар» клубӧс виччысьӧ сьӧкыд сезон.
Ставныс тайӧс гӧгӧрвоӧны, но выль командалы ковмас разьны ыджыд гӧрӧд.
«Медводдза сезонас нин колӧ асьтӧ петкӧдлыны сідзи, медым тіянкӧд лыддьысисны, медым йи вылын тіян петӧм бӧрын став мукӧд командаыс повзисны.
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ оз ло кокньыд.
И оз вермы лоны кокньыд — спортын оз сӧмын вермӧмъяс овлыны, лолӧны и ворссьӧмъяс.
Но тіян медводдза мог — ӧтсӧгласӧн ворсны.
Тіянлы колӧ вӧчны ставсӧ, медым вермыны.
Весиг тэ кӧ ворссин, то сӧмын сы вӧсна, медым гӧгӧрвоны, кыдзи колӧ вермыны», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба пасйис, мый командалӧн выль составлы ковмас бара ловзьӧдны «Стрӧитель» хоккейнӧй клублысь нималӧмсӧ, код вӧсна коркӧ висис став республика.
«Колӧ бӧр вайны болельщикъясӧс стадион вылӧ, медым найӧ волісны да висисны асланыс ворсысьяс вӧсна.
И колӧ пуктыны став вынтӧ сідз, медым эз вӧв яндзим видзӧдны рӧдвужыдлы, матыссаясыдлы да ёртъясыдлы синмас.
Сэки и отсӧг лоӧ.
Меным зэв колана, медым ті вермасинныд быд ворсӧмын сё прӧчент вылӧ, петкӧдлінныд вермысьяслысь этш, медым тышкасинныд бӧръя здукӧдз.
Колӧ кутчысьны Высшӧй лигаын да кымынкӧ во мысти, опыт да кужӧмлун босьтӧм бӧрын, петкӧдчыны Суперлигаын.
Став бурсӧ тіянлы, зонъяс, да унджык вермӧм.
Водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!», — туйдӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сідзжӧ видзӧдаліс Республиканскӧй стадионлысь запаснӧй поле.
Ӧні сэні мунӧны тырмытӧмторъяс бырӧдӧм серти гарантийнӧй уджъяс.
Торйӧн кӧ, специалистъяс дзоньталӧны потӧм трубаяс, прессуйтӧны да спояйтӧмӧн йитӧны поле кӧдзӧдан системаяс.
Торъя участокъяс вылын асфальт ляпкалӧмсӧ бырӧдӧма нин.
Стадион вылын помассьӧ трибунаяс весьтса вевт дзоньталӧм.
Став уджсӧ колӧ помавны моз тӧлысь помӧдз.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2407 @ 2022-08-05 @}
Владимир Уйба сетіс наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы
Росгвардиялӧн регионса веськӧдланінын уджалысьяслы Рочму Федерацияса канму наградаяс сетан кыпыд церемонияыс вӧлі талун, моз тӧлысь 4 лунӧ, Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын.
«Рочмуын олысь йӧз ӧтвылысь сувтісны дорйыны ассьыныс Чужан му да войтырӧс, медым тышкасьны неофашистъяскӧд.
Локтісны отсавны налы, кодъяс 8 во олісны асланыс да челядьлӧн олӧм, мездлун вӧсна полӧмӧн.
Росгвардиялӧн Коми Республикаын Веськӧдланінса торъя юкӧдувъясысь боечьяс торъя военнӧй операциялӧн медводдза лунсяньыс олӧмӧ пӧртӧны служебно-боевӧй могъяс.
Повтӧмлунысь, уна во чӧж бура уджалӧмысь, воинскӧй мог кывкутӧмӧн олӧмӧ пӧртӧмысь унаӧс вӧзйӧма канму да ведомственнӧй наградаяс вылӧ.
И талун меным тшӧктӧма сетны тіянлы уджӧн шедӧдӧм наградаяс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти служебнӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь 20-ысь унджык росгвардеечлы сетӧма Повтӧмлун орден, «Смеллунысь» медальяс, «Айму водзын заслугаясысь» орденлысь медальяс.
Донбассын олысьясӧс дорйигӧн, кор найӧ вӧліны артиллеристъяслӧн чорыд лыйсьӧм улын, росгвардеечьяс пӧртісны олӧмӧ войскӧвӧй да гуманитарнӧй колоннаяс вылӧ уськӧдчӧмъясысь видзчысьӧм серти боевӧй могъяс, а сідзжӧ бырӧдісны вӧрӧгъяслысь йӧзсӧ да техникасӧ, кутісны уна неонацистӧс.
«Аттьӧ тіянлы служитӧмысь, воинскӧй мог кывкутӧмӧн олӧмӧ пӧртӧмысь, сьӧлӧмсянь зільӧмысь да героизмысь.
Айму дорӧ муслунысь да повтӧмлунысь тіянлысь нимъяс зарни шыпасъясӧн гижӧма Коми Республикалӧн да став Рочмулӧн историяӧ.
Став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы службаын вермӧмъяс, шуд, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм.
Видзӧй асьныдтӧ да уджалысьясныдтӧ!», — аттьӧаліс росгвардеечьясӧс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба юкӧ шог Ухта бердын авиакатастрофаын пӧгибнитӧмаяслӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2415 @ 2022-08-08 @}
Владимир Уйба юкӧ шог Ухта бердын авиакатастрофаын пӧгибнитӧмаяслӧн рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд
Талун, моз тӧлысь 8 лунӧ, Ухта бердын аварийнӧя пуксис самолёт, коді патрулируйтіс вӧръясын пӧжаръяс.
Куим морт пӧгибнитіс: сынӧд судноса командир Василий Борисович Куприянов, сынӧд судноса командир Олег Олегович Ознобихин, лётчик-видзӧдысь Евгений Петрович Перетятко.
Неминучалысь помкаяссӧ видлалӧны.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вужвойтырлӧн войтыркостса лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2416 @ 2022-08-09 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вужвойтырлӧн войтыркостса лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Вужвойтырлӧн войтыркостса лунӧн!
Гажсӧ котыртӧма 1994 воын ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблеяӧн.
Сылӧн мог чуйдны став мирсӧ вужвойтыр олӧмын тӧдчана юалӧмъяс вылӧ.
Миян республикаын гажыс торйӧн нин тӧдчана.
Уна во чӧж тані, войвыв муын, вӧр-вакӧд да ӧта-мӧдкӧд ӧтсӧгласӧн олӧ уна сикас войтыр, сы лыдын Войвывса этша лыда войтыр, комияс да чилимдінсаяс.
Коми Республикаӧс бура социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧмыс вермас лоны сӧмын этнокультурнӧй да кыв боксянь унапӧлӧслунсӧ видзӧмӧн да содтӧмӧн.
Ми ёна тӧждысям овмӧс нуӧдан традиционнӧй удж сикасъяс вӧсна, паськӧдам да бурмӧдам кӧр видзан юкӧнын канму отсӧг сикасъяс, збыльмӧдам Ылі Войвылын бурмӧдны дзоньвидзалун да велӧдчыны позянлунсӧ могмӧдӧм, чужан кывъяс да национальнӧй культура видзӧм да сӧвмӧдӧм серти мероприятиеяс.
Дона ёртъяс!
Вайӧ видзам миян пӧль-пӧчлысь тӧдӧмлунъяссӧ.
Мед тіян лунъяс тырасны бурӧн, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмӧн да шудӧн!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаын 2025 во кежлӧ нормативъяс серти лӧсьӧдасны 290 км унджык регионса автомашина туй @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2419 @ 2022-08-09 @}
Коми Республикаын 2025 во кежлӧ нормативъяс серти лӧсьӧдасны 290 км унджык регионса автомашина туй
Мӧскуаын моз тӧлысь 9 лунӧ удж серти аддзысьлісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Федеральнӧй туй агентствоӧн юрнуӧдысь Роман Новиков.
Сёрниын шӧр темаӧн вӧлі сійӧ, кыдзи кутасны сӧвмӧдны Коми Республикаын автомашина туйяс.
Сӧвещаниеӧ сідзжӧ пырӧдчисны Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьӧс вежысь Нина Кашайкина, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисов, Росавтодорӧн юрнуӧдысьлӧн сӧветник Игорь Астахов, Регион сӧвмӧдӧмӧн да ведомстволысь национальнӧй проект збыльмӧдӧмӧн веськӧдланінса начальникӧс вежысь Константин Потанин да «Прикамье» Упрдор ФКУ начальник Анатолий Дашкевич.
«Федеральнӧй автомашина туйяс субъектын нюжалӧмаӧсь 350-ысь унджык километр вылӧ.
Та дырйи нормативнӧй корӧмъяслы лӧсялӧ 88,5% туй.
Тайӧ нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлӧ, мый федеральнӧй везйын нуӧдан уджъясыс тырвыйӧ лӧсялӧны Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн миян водзын пуктӧм параметръяслы да могъяслы.
Туй вылын уджъяс нуӧдан регионса уджтасын медшӧр юалӧмыс — тайӧ Ылі Войвыв районъясӧдз транспортӧн ветлыны позянлун.
Тані зэв тӧдчана ин босьтӧ Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Нарьян-Мар автомашина туй.
Ми Яран асвеськӧдлан кытшлӧн да Коми Республикалӧн проект лӧсьӧдан командаяскӧд ӧтвылысь урчитім параметръяссӧ, кутшӧмъяс серти кутам зіля ӧтув уджавны, медым лӧсьӧдны тайӧ автомашина туйсӧ нормативъяс серти.
Кутам и водзӧ кутчысьны индӧм мероприятиеясӧ», — пасйис Роман Новиков.
Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Нарьян-Мар регионса автомашина туй мунӧ Рочму Федерациялӧн кык субъектті: Коми Республикаті да Яран асвеськӧдлан кытшті.
Сылӧн ӧтувъя кузьтаыс — 1 094,6 км.
Та дырйи Коми Республикаын тайӧ туйыслӧн ӧтувъя кузьтаыс лоӧ 882,8 км (Сыктывкарсянь Яран асвеськӧдлан кытшӧдз).
«Тайӧ туйыс лоӧ зэв тӧдчанаӧн став республикалы.
Та дырйи качествоыс сылӧн лёк.
Тӧвнас ковмывлӧ вӧчны тӧвся туй.
А гожӧмнас миян тырӧмаӧсь паромӧн вуджанінъясыс.
Та понда чорыд веркӧса выль туй стрӧитӧмыс содтас войвыв муясӧдз транспортӧн ветлыны позянлунъяссӧ, кокньӧдас йӧзӧс новлӧдлӧмсӧ. Тайӧ лоас ыджыд воськолӧн регион сӧвмӧдӧмын.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн бӧръя кык во чӧжӧн вӧчӧм ыджыд удж бӧрын туй вылын уджъяс нуӧдан вит вося планӧ пырис и Печора ю вомӧн пос.
Яран асвеськӧдлан кытшсянь Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Нарьян-Мар туйыс «матыстчӧ» нин республика дорӧ.
Но сійӧс уджӧдасны «джынвыйӧ» тайӧ постӧгыс», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Ӧнія кадӧ видлалӧны Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Нарьян-Мар автомашина туй вылын мероприятиеяс збыльмӧдан туй карта, а сідзжӧ дасьтӧны проектно-сметнӧй документация.
2022–2024 вояс вылӧ Коми Республикаын туй вылын удж нуӧдан уджтасӧн ставнас планируйтӧма лӧсьӧдны нормативъяс серти регионса туйяслысь 290,5 км, а сідзжӧ опорнӧй везйӧ пырысь 29,5 км.
Федеральнӧй везйын тайӧ жӧ кадколастӧ кӧсйӧны капитальнӧя дзоньтавны 8 км ӧтувъя кузьтаа нёль объект да 109,78 пог.м на вылын искусственнӧй сооружениеяс.
Торйӧн нин, 2023 воын кӧсйӧны пыртны уджӧ «Вятка» Р–176 трассалӧн 612-ӧд км вылын Ожын ю вомӧн пос да тайӧ жӧ автомашина туй вылын 520-ӧд км вылын Волосница ю вомӧн пос.
Таысь кындзи, регионын дзоньталасны 10,4 км ӧтувъя кузьтаа 3 федеральнӧй объект.
Аддзысьлӧм дырйи сёрниыс сідзжӧ муніс республикаын «Безопаснӧй бур туйяс» нацпроект збыльмӧдӧм йылысь.
2022 воын регионын кӧсйӧны выльмӧдны 20 объект (36 км-ысь унджык).
Тайӧ могъяс вылӧ вичмӧдӧма 964,7 млн шайт, на пиысь 242,3 млн — федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Нацпроектлӧн медтӧдчана объектъяс пиысь ӧтиыс — Сыктывкар — Кудымкар — Перым регионса трассаӧ пырысь Веселовка — Перым крайлӧн мудор автомашина туйлӧн 10 километраа участок.
Капитальнӧя дзоньталан уджъяссӧ тані нуӧдӧны кольӧм восянь.
Пӧдраднӧй организация выльмӧдіс нин ва нуӧдан системасӧ, объектын 80% веркӧссӧ вевттьӧма щебеночно-мастичнӧй асфальтобетӧн.
Став туйвывса уджсӧ пӧдраднӧй организациялы колӧ помавны тавося вӧльгым тӧлысь помӧдз.
Республикаса автомашина туйяс вылын чинтыны авария лыдсӧ — удж серти аддзысьлӧмлӧн нӧшта ӧти тӧдчана тема.
2022 вося 6 тӧлысь чӧжӧн федеральнӧй трассаяс вылын вӧлі 23 ДТП.
2021 воын сійӧ жӧ кадколастнас тайӧ петкӧдласыс вӧлі татшӧм жӧ.
Стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисовлӧн кывъяс серти, туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан регионса комиссия ӧтувъя серпассӧ бурмӧдӧм могысь урчитіс 23 мероприятие.
На лыдын — олысьяскӧд комплекснӧй удж, кытчӧ пырӧ ПДД-ӧ кутчысьӧм йылысь юӧртӧм да сыӧн паськыда тӧдмӧдӧм.
* * *
Ӧтув вӧдитчан автомашина туйяслӧн ӧтувъя кузьтаыс Коми Республикаын лоӧ 7 733,3 км (2022 вося 01.01 лун вылӧ мыччӧдъяс серти), на лыдын федеральнӧй тӧдчанлуна — 350,2 км; регионса тӧдчанлуна — 4 740,3 км; меставывса тӧдчанлуна — 2 642,8 км.
Регионса опорнӧй везлӧн кузьтаыс — 1 686,4 км.
Фотоыс РФ транспорт министерстволӧн Федеральнӧй туй агентствоса пресс-службалӧн
{Kodko @ «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним сетӧма Евгений Алексеевлы да Анна Молийлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2420 @ 2022-08-10 @}
«Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним сетӧма Евгений Алексеевлы да Анна Молийлы
Та йылысь Индӧд кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«2022 воын «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во моз тӧлысь 5 лунся 89 №-а Индӧд
Коми Республикалӧн бура сӧвмӧм вылӧ уна во зіля уджалӧмысь сетны 2022 воын «Почёта гражданин» Коми Республикаса медвылыс почёт ним:
Евгений Михайлович Алексеевлы — йӧзлӧн олӧмын зіля водзмӧстчысьлы, Коми Республикаса оланін да коммунальнӧй овмӧсса ветеранлы, Ухта кар;
Анна Яковлевна Молийлы — опыта производственниклы, Коми Республикаса мусир да биару промышленносьтса ветеранлы (кувсьӧм бӧрас).
{Kodko @ Коми Республикаӧ воис «Поезд Победы» ветлӧдлан музей @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2421 @ 2022-08-10 @}
Коми Республикаӧ воис «Поезд Победы» ветлӧдлан музей
Моз тӧлысь 9 лунӧ Микуньын олысьяс вермисны волыны аслыспӧлӧс интерактивнӧй кӧлесаа музейӧ.
А талун, моз тӧлысь 10 лунӧ, «Поезд Победы» сувтіс Сыктывкар станция вылын.
Медводдзаяс лыдын выставка вылӧ волісны 3 №-а челядь керкаса быдтасъяс.
«Поезд Победы» экскурсияын сідзжӧ участвуйтіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Алексей Просужих.
«Зэв аслыспӧлӧс поезд, аслыспӧлӧс экспозиция!
Зэв ёна ыззьӧдӧ!
Тайӧ вагонъясын лӧсьӧдӧм атмосфераыс и сійӧ, мый да кыдзи тані петкӧдлыссьӧ, — тайӧ зэв шензьӧдана!
Экскурсия дырйи юргӧ нывлӧн зэв сьӧлӧм вӧрзьӧдана да ас дорас кыскысь гӧлӧс.
Медся ёна меным сьӧлӧм вылӧ воисны медводдза кык вагоныс: война заводитчӧм — йӧзыс мунӧны, мечтайтӧны, планируйтӧны лӧсьӧдны водзӧ олӧм, а бӧрас — Брестса крепосьт дорйысьяс, кодъяс пӧгибнитӧны, но оз сетчыны, видзӧны помӧдзыс чесьт да морт ним, пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс могсӧ», — пасйис Алексей Просужих.
Сылӧн кывъяс серти, поезд мунас республика кузя.
Тӧдмасьны сылӧн экспозицияӧн вермасны оз сӧмын Сыктывкарын олысьяс.
Тӧрыт поезд уджаліс Микуньын.
Аски лоӧ Усогорскын.
Сідзжӧ кутас уджавны Ухтаын, Сосногорскын, Печораын, Интаын, Усинскын да Вӧркутаын.
«Республикалысь 100 вося юбилей пасйӧм водзвылын тайӧ шензьӧдана поездӧн тӧдмасьӧмыс лоӧ олысьяслы зэв бур козинӧн, кутшӧмӧс веськӧдӧма Чужан му радейтӧм да история петкӧдлӧм вылӧ.
Тайӧ Веськӧдлан котырлӧн да Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйбалӧн зэв ыджыд удж сійӧс котыртӧмын, медым республикаын кыдз позьӧ унджык олысь тӧдмасис экспозицияӧн», — юксис Алексей Просужих.
«Поезд Победы» ыджыд историко-просветительскӧй проект петкӧдлӧ аслыспӧлӧс интерактивнӧй экспозиция, кор мортыс быттьӧ суныштлӧ сійӧ олӧмас, вуджӧ сійӧ кадас.
Сійӧс сиӧма Айму вӧсна Ыджыд тышын сӧветскӧй йӧзлӧн подвиглы да лӧсьӧдӧма ветлӧдлан вагонъяс отсӧгӧн.
«Поезд Победы» составын 12 вагон, на пиысь 10 — экспозиционнӧй.
Экспозициялӧн подулын — трёхмернӧй панорамаяс.
Сійӧ сопровождайтчӧ мультимедийнӧя.
Сэні эм ыджыд звук, театральнӧй освещение, механическӧй спецэффектъяс, присутствуйтан датчикъяс, голограммаяс, виртуальнӧй реальносьтын тышъяслӧн панорамаяс, историческӧй выльмӧдӧмъяслӧн киносъёмка, трёхмернӧй компьютернӧй графика военнӧй техникалӧн модельясӧн.
Экспозицияыс петкӧдлӧ и мирнӧй кадӧ война заводитчытӧдз бӧръя часъяссӧ, и фронтвывса историяяс, и вермысьяслысь гортӧ воӧм.
Поездын сідзжӧ эм санитарнӧй вагон, штабнӧй вагон, вагон-концлагер, бронепоезд.
«Ми заводитім ассьыным путешествуйтӧм 2020 вося йирым тӧлысьӧ Мӧскуасянь.
Ветлӧдлім став странаті Крымсянь Владивостокӧдз — сёысь унджык кар.
Миян дорӧ воліс витсё сюрсысь унджык видзӧдысь.
Талун ми локтім Сыктывкарӧ.
Коми Республикаті прӧйдитӧм бӧрын поездыс мунас Ылі Асыввылӧ, — висьталіс «Гӧрд квадрат» медиагруппаса «Поезд Победы» проектлӧн администратор Сергей Лукша.
* * *
«Поезд Победы» историко-просветительскӧй проектсӧ лӧсьӧдӧма Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмлы 75 во тырӧмсӧ празднуйтӧм да 2020 воын Рочмуын Казьтылан да слава во нуӧдӧм серти.
Поезд-музей заводитіс путешествуйтны странаті 2020 вося йирым тӧлысьын Белорусскӧй вокзалсянь (Мӧскуа кар).
Проект котыртысьяс — Наука да вылыс тшупӧда велӧдан министерство да «Рочмуса кӧрт туйяс» йӧзлы восьса акционер котыр.
2022 вося моз тӧлысь 9 лунсянь 18 лунӧдз поездыс кутас ветлыны Коми Республикаті.
Планируйтӧны, мый экспозициясӧ петкӧдласны республикаса 9 муниципальнӧй юкӧнын:
моз тӧлысь 9 лунӧ — Емдін районын (Микунь кар);
моз тӧлысь 10 лунӧ — Сыктывкарын;
моз тӧлысь 11 лунӧ — Удора районын (Кослан станция, Усогорск посёлок);
моз тӧлысь 12 лунӧ — Ухта карын;
моз тӧлысь 13 лунӧ — Сосногорск карын;
моз тӧлысь 14 лунӧ — Печора карын;
моз тӧлысь 15 лунӧ — Инта карын;
моз тӧлысь 16 да 17 лунъясӧ — Усинск карын;
моз тӧлысь 18 лунӧ — Вӧркута карын.
{Kodko @ Владимир Уйба тӧдмасис «ПромбытСтрой» ичӧт кывкутана котырлӧн уджӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2425 @ 2022-08-11 @}
Владимир Уйба тӧдмасис «ПромбытСтрой» ичӧт кывкутана котырлӧн уджӧн
Сыктывкарса предприятие лэдзӧ стрӧитчан кӧрт конструкцияяс, сыысь вӧчӧмторъяс да налысь юкӧнъяс.
Компания збыльмӧдіс Коми Республикаса промышленносьт сӧвмӧдан регионса фондлӧн сьӧмӧн могмӧдан уджтас серти металл обработайтан производство ӧнъяӧдӧм серти проект.
«ПромбытСтрой» ИКК заводитіс уджавны 2005 воын кыдз стрӧитчан да монтажнӧй предприятие.
2018 воӧдз котыр сӧвмис стрӧитчан компанияӧдз, коді кутӧ нырвизь стрӧитчӧмлӧн промышленнӧй юкӧнын.
Медшӧр иналаніныс — Коми Республикаын Сыктывкар.
Предприятиеын уджалӧ 240 морт, эм торъя автотранспортлӧн, груз лэпталан да самоходнӧй механизмъяслӧн ас парк.
2019 воын компания решитіс сӧвмӧдны ас вӧчӧм кӧрт конструкцияяс, та вылӧ вӧлі ньӧбӧма орчча металл обрабатывайтан предприятиелысь вынйӧр.
Цехъяс выльмӧдӧм да производство ӧнъяӧдӧм серти лӧсьӧдӧм уджтассӧ збыльмӧдӧмыс 2020 воын нин сетіс позянлун бура збыльмӧдны «Сыктывкарын Республиканскӧй стадион выльмӧдӧм» 1200 тоннаысь унджык ӧтувъя ыдждаа стрӧитчан кӧрт конструкцияясӧн объект могмӧдӧм серти проект.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдаліс производственнӧй цехъяссӧ.
«ПромбытСтрой» ИКК-лӧн уджалан вынйӧръясыс сетӧны позянлун лэдзны тӧлысьнас 200 тоннаысь унджык аслыспӧлӧс стрӧитчан кӧрт конструкцияяс да 500 тоннаысь унджык ӧткодь серийнӧй стальнӧй вӧчас.
Талун компания — Коми Республикаын стрӧитчан кӧрт конструкцияяс вӧчан да тэчан ыджда, качество да стӧчлун серти лидер.
Котырыс пырӧ Стальӧн Стрӧитчӧмсӧ Сӧвмӧдан Ассоциацияӧ, зіля участвуйтӧ «Уджлӧн бӧртаслун» Рочму Федерацияса Национальнӧй проектын, коді мунӧ Рочму Федерацияса экономика сӧвмӧдан министерстволӧн веськӧдлӧм улын.
Предприятиеӧн юрнуӧдысьяс кӧсйӧны паськӧдны производствосӧ да ньӧбны выль оборудование, вӧдитчыны канму отсӧглӧн федеральнӧй да регионса инструментъясӧн.
Владимир Уйба вӧзйис республикаса Стрӧитчан министерстволы ӧнія оланпастэчас серти зільджыка кыскыны предприятиесӧ регионын инфраструктура проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ, сиис «ПромбытСтрой» ИКК ӧн юрнуӧдысьяслы вермӧмъяс да водзӧ вылӧ сӧвмӧм.
{Kodko @ Наталья Хозяиноваӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2428 @ 2022-08-12 @}
Наталья Хозяиноваӧс индӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысь чинӧ
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс та йылысь тшӧктӧм.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во моз тӧлысь 12 лунся 324-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын органъяс йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 во моз тӧлысь 12 лунӧ индыны Наталья Семёновна Хозяиноваӧс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысь чинӧ, коді нуӧдӧ ассьыс уджсӧ уджсикас серти пыр подув вылын.
* * *
Наталья Семеновна Хозяинова чужис Печора карын 1973 вося кӧч тӧлысь 29 лунӧ.
1995 воын помаліс Сыктывкарса канму университет «Экономика и социология труда» специальносьт серти.
1995 восянь 1998 воӧдз уджаліс «Комиавиатранс» ФГУП-ын экономистӧн.
1999 восянь 2004 воӧдз вӧлі «Юнайтед Панел Групп» промышленнӧй холдингын экономика нырвизьын нуӧдысь чинъясын (сы лыдын «Зӧвсьӧртса фанера вӧчан комбинат»).
2004 восянь 2005 воӧдз юрнуӧдіс «АСПЭК-Лес» ИКК логистика службаӧн.
2005–2006 воясӧ уджаліс «Русские автобусы» ЦТД ИКК департаментын директорӧс вежысьӧн.
2007–2011 воясӧ — Коми Республикаса Юралысьлӧн да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн Администрацияын Коми Республикаса Юралысьӧс вежысьлӧн секретариатӧн юрнуӧдысь.
2011 восянь 2015 воӧдз уджаліс «Сыктывкар» КК МЮ администрацияса юралысьӧс вежысьӧн.
2015 восянь 2017 вося косму тӧлысьӧдз — Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс министрӧс медводдза вежысь.
2017 вося косму тӧлысь 17 лунсянь босьтчис пӧртны олӧмӧ «Сыктывкар» КК МЮ администрацияса юралысьӧс медводдза вежысьлысь уджмогъяс экономика, эмбур йитӧдъяс, архитектура, карса стрӧитчӧм, видз-му вӧдитӧм да оланін политика серти.
2019 вося сора тӧлысь 5 лунсянь «Сыктывкар» КК МЮ Сӧветлӧн помшуӧмӧн индӧма «Сыктывкар» КК МЮ юралысьлысь — администрацияӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2019 вося ӧшым тӧлысь 10 лунсянь «Сыктывкар» КК МЮ Сӧветлӧн помшуӧмӧн индӧма «Сыктывкар» КК МЮ юралысьӧн — администрацияӧн юрнуӧдысьӧн.
Эмӧсь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» Коми Республикаса отличие пас (2012 во), республиканскӧй да муниципальнӧй тшупӧда аттьӧалӧмъяс да почёт грамотаяс.
{Kodko @ Владимир Уйба казьтыштіс Коми Республикаса медводдза Юралысь Юрий Алексеевич Спиридоновӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2429 @ 2022-08-12 @}
Владимир Уйба казьтыштіс Коми Республикаса медводдза Юралысь Юрий Алексеевич Спиридоновӧс
Талун, моз тӧлысь 12 лунӧ, регионса веськӧдлысь пуктіс дзоридзьяс Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация здание вылын Юрий Алексеевич Спиридоновлы мемориальнӧй пӧв дорӧ.
«Ме эг вӧв тӧдса сыкӧд, но унаысь кывлі, кутшӧм пыдди пуктӧмӧн да шоныда казьтывлӧны Юрий Алексеевичӧс йӧзыс.
Найӧ, коді сыкӧд уджавліс, да сикт-грездын олысь прӧстӧй йӧз.
Тайӧ збыльысь республикалӧн олӧмын мортлысь пай, сылысь уджсӧ бурӧ пуктӧм.
И збыль, Юрий Алексеевич вӧлі морт-вӧчысь, морт-удж, коді веськӧдліс ыджыд канму уджъясӧн, вӧчліс смел воськовъяс олӧм бурмӧдӧм могысь, уна вын пуктіс отрасльяс котыртӧмӧ да дзонь каръяс лӧсьӧдӧмӧ.
Та дырйи сійӧ вӧлі прӧстӧй, восьса сьӧлӧма, веськыд мортӧн да пыр ставлы отсасис.
Аттьӧ Юрий Алексеевичлы сылӧн уджъясысь, Коми му да сэні олысь йӧзӧс радейтӧмысь», — пасйис Владимир Уйба.
Юрий Спиридонов вӧлі канмуын ыджыд тӧдчанлуна уджалысьӧн да Коми АССР-са войтыр овмӧсын нимӧдана уджалысьӧн.
Сійӧ кувсис 12 во сайын.
Юрий Алексеевич сетіс республикалы аслас олӧмысь 40-ысь унджык во. Заводитіс уджалан туйсӧ горнӧй мастерсянь да воис Коми АССР-са Медвылыс Сӧветӧн веськӧдлысьӧдз, Коми Республикаса медводдза Юралысьӧдз.
Республикаӧн юрнуӧдіс 12 во — 1994 восянь 2002 воӧдз.
2003 воын сійӧс бӧрйӧма Рочму Федерациялӧн Каналан Думаса депутатӧн, кӧні сійӧ уджаліс Вӧр-ва озырлун да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм серти комитетын.
Ю. Спиридоновлӧн нимкӧд йитчӧма Коми Республикаын гырысь социально-экономическӧй проектъяс сӧвмӧдӧм да збыльмӧдӧм: Шӧр Тиманын бокситъяс перйыны заводитӧм, Вежа Степанлӧн Кафедральнӧй Собор да республиканскӧй Кардиологическӧй диспансер стрӧитӧм, Искусство гимназия восьтӧм да уна мукӧдтор.
{Kodko @ Сыктывкарын восьтісны «Кусӧдчысьяслысь да мездысьяслысь сквер» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2430 @ 2022-08-12 @}
Сыктывкарын восьтісны «Кусӧдчысьяслысь да мездысьяслысь сквер»
Героическӧй уджсикаса йӧзлы сиӧм бурмӧдӧм-мичмӧдӧм выль йӧзаин кыпыда восьтан церемонияыс вӧлі моз тӧлысь 12 лунӧ.
Мероприятиеын участвуйтісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, Рочмуса МЧС лӧн Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса юрнуӧдысьяс да личнӧй состав, ветеранъяс, водзмӧстчысь йӧз, силӧвӧй ведомствоясӧс да экстреннӧй службаясӧс петкӧдлысьяс.
Мӧвпыс бурмӧдны пӧжарнӧй каланчаса историческӧй керка йӧр чужліс нин кымынкӧ во сайын.
Карса власьтъяс ошкисны Медшӧр веськӧдланінлысь да Рочмуса мездысьяс котырлӧн Регионса юкӧнлысь водзмӧстчӧм.
Йӧзкӧд ӧтув видлалӧмъяс нуӧдӧм бӧрын, кӧні видлалісны площадка выльмӧдӧмын уна сикас позянлунъяс — казьтылан аллея лӧсьӧдӧмсянь часовня стрӧитӧмӧдз — вӧлі шуӧма вӧчны тематическӧй сквер да сины сійӧс героическӧй уджсикаса йӧзлы — кусӧдчысьяслы да мездысьяслы.
Бурвӧчан проект збыльмӧдӧм дорӧ сибӧдчис республикаса уна предприятие да организация, шуисны ассьыныс кывнысӧ и Медшӧр веськӧдланінлӧн юкӧдувса небыд сьӧлӧма уджалысьяс.
Медым пырысь-волысьлы вӧлі кыпыд да лӧнь, тані лӧсьӧдісны тротуаръяс, газонъяс да дзоридз быдтанінъяс, пукталісны неыджыд лабичьяс.
Керка йӧркӧд орчча стрӧйбаяслысь фасадъяссӧ мичмӧдӧма тематическӧй графитиӧн да кусӧдчысь-мездысь юкӧдувъяслӧн «Мы первыми приходим на помощь!» девиза баннерӧн.
Сыктывкарса выль скверлӧн шӧр точкаӧн лои зарни офицерскӧй погон сяма стела, кодӧс мичмӧдӧма Эскӧмлӧн да Мездӧмлӧн Еджыд Кодзулӧн — мездан ведомстволӧн символъяс пиысь ӧтиӧн.
«Гарнизонса кусӧдчысьяслӧн да мездысьяслӧн уна лыда юкӧдувъяс быд лун да быд час могмӧдӧны миян республикаса олысьяслысь, олан пунктъяслысь, экономика объектъяслысь безопасносьтсӧ.
Быдӧн пуктӧ ассьыс пай морт олӧм мездӧмӧ да видзӧмӧ.
Пӧжарысь мездан юкӧдувъяс оз сӧмын кусӧдны техногеннӧй пӧжаръяс, но и видзӧны олан пунктъяс вӧрса пӧжаръясысь, бырӧдӧны ытва да ойдӧмъясӧн вӧчӧм лёкторъяссӧ, отсалӧны налы, кодъяслы колӧ отсӧг тані да ӧні.
Ті зіля нуӧданныд ӧлӧдан уджъяс, торйӧн нин челядькӧд да томуловкӧд.
Аттьӧала став уджалысьӧс бур уджысь, бӧрйӧм уджсикас бура тӧдӧмысь.
Торъя аттьӧалана кывъяс — миян ветеранъяслы бӧрйӧм уджлы сьӧлӧмӧн сетчӧмысь да том войтырӧс туйдӧмын отсалӧмысь.
Эска, выль скверыс кутас кыскыны ас дорас юркарса олысьясӧс да гӧсьтъясӧс, лоӧ миян Сыктывкарлӧн нӧшта ӧти нималанторйӧн.
Чолӧмала!», — шыӧдчис церемонияын участвуйтысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын Медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович сетіс аттьӧалана гижӧдъяс сквер лӧсьӧдӧмын ӧтйӧза водзмӧстчӧмъяслы отсӧгысь да мӧвпъяс олӧмӧ пӧртны отсалӧмысь.
Кыдзи пасйис Рочмуса МЧС-лӧн ветеран, Медшӧр веськӧдланінӧн медводдза юрнуӧдысь Анатолий Нуйкин, скверыс лоас бур площадкаӧн личнӧй составкӧд, сы лыдын том офицеръяскӧд, кодъяс локтӧны кусӧдчысьяс да мездысьяс юкӧдувъясӧ служба вылӧ, туйдана уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
2022 воыс — Рочмуса МЧС-лӧн пӧжарысь доръян да мездан юкӧдувъясын уджалысьяслы зэв аслыспӧлӧс да тӧдчӧдӧма юбилейнӧй кадпасъясӧн.
Сы лыдын и Канму горноспасательнӧй службалы 100 во тырӧмӧн, Пӧжарысь видзан канму дӧзьӧрлы 95 во тырӧмӧн да Странаса войтырӧс дорйӧмлы 90 во тырӧмӧн.
Сквер восьтӧм лоис нӧшта ӧти казьтылан мероприятиеӧн юбилейнӧй кадпасъяс пасйӧм серти.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Физкультурниклӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2431 @ 2022-08-13 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Физкультурниклӧн лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс, спортсменъяс да тренеръяс, спорт юкӧнса уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Физкультурниклӧн лунӧн!
Тайӧ гажыс абу сӧмын спортсмен-профессионалъяслӧн, но и налӧн, кодъяс радейтӧны физкультурасӧ да спортсӧ уджсикас да арлыд вылӧ видзӧдтӧг.
Воысь воӧ миян республикаын содӧ йӧзлӧн лыдыс, кодъяс кутчысьӧны дзоньвидза оласногӧ да сӧвмӧдӧны вынйӧрсӧ.
Унджыкыслы спортыс збыльвылас лоис олан нормаӧн.
Ми зілям вӧчны республикаын спортӧн занимайтчӧм вылӧ бур условиеяс, пыртам уджӧ быдӧнлы восьса спорт объектъяс.
Кар-районъясын воссьӧны залъяс да спорт площадкаяс, выльмӧдӧны учреждениеяслысь материально-техническӧй база.
Миян республика нималӧ озыр спорт традицияясӧн.
Ми пыдди пуктам чемпионъясӧс, кодъяс асланыс вермӧмъясӧн ышӧдӧны том йӧзӧс кутчысьны дзоньвидза оласногӧ.
Миян спортсменъяс быдсикас ордйысьӧмъяс дырйи век шедӧдӧны медальяс, бура петкӧдчӧны да вермӧны мирса чемпионатъяс да Олимпийскӧй ворсӧмъяс вылын.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тренеръясӧс, инструкторъясӧс, наставникъясӧс, кодъяс быдтӧны аски чемпионъясӧс.
Ті ставныд ӧтувъя команда, кодъяс спортсменъяскӧд ӧтвылысь шедӧдӧны мича да югыд вермӧмъяс.
Сиа ставыслы, коді радейтӧ спорт да ёнмӧдӧ вир-яйсӧ, крепыд дзоньвидзалун, унджык вермӧм, кузь нэм да бур шуд!
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс физическӧй культура да спорт юкӧнын уджалысьяслы канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2434 @ 2022-08-13 @}
Владимир Уйба сетіс физическӧй культура да спорт юкӧнын уджалысьяслы канму наградаяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі Сыктывкарын моз тӧлысь 13 лунӧ, Ставрочмуса физкультурниклӧн лунӧ.
«Миян республикаын ставӧн радейтӧны спорт — и челядь, и верстьӧяс.
Миян профессионалъяс да любительяс бура петкӧдлӧны ассьыныс кужанлуннысӧ, ордйысьӧмъяс вылысь вайӧны медвылыс тшупӧда вермӧмъяс да приза местаяс.
Рочмуса регионъяс пиын ГТО нормаяс сдайтӧм серти ми вермысьяс лыдын — национальнӧй рейтингын босьтам 7 места.
И медводдза — Рытыв-Войвылын.
Ме аттьӧала быдӧнӧс, коді кыскӧ спортӧ миян республикаын олысьясӧс, торйӧн нин челядьӧс да том йӧзӧс.
Вермӧмъяс тіянлы тайӧ уджын.
Дона ёртъяс, спорт, — тайӧ олӧм!
Занимайтчӧй спортӧн да лоӧй дзоньвидзаӧсь», — сиис Владимир Уйба.
Ставрочмуса физкультурниклӧн лунсӧ Сыктывкарын кутасны пасйыны моз тӧлысь 13 да 14 лунъясӧ.
Медшӧр мероприятиеясыс мунасны «Макси» шӧринлӧн паркуйтчанінын.
Спорт федерацияяс, вынйӧр сӧвмӧдан да спорт организацияяс нуӧдасны мастер-классъяс, спорт школаса быдтасъяс петкӧдласны ассьыныс кужанлунъяссӧ.
Лоасны «Гижӧдчы спорт школаӧ» да «Нюжӧдчы ГТО ӧтмунӧм дорӧ» акцияяс.
Субӧтаӧ лоасны «Оранжевый мяч 2022» ывлавывса баскетбол серти ставрочмувывса уна йӧза ордйысьӧмъяс, а вежалунӧ — «Сыктывкарса туй» полумарафон да армрестлинг серти Сыктывкарса Чемпионат.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма
Игорь Александрович Думинлы — «Раиса Сметанина нима республиканскӧй лыжи комплекс» канму учреждениеын спорт мероприятиеяс котыртӧм да юӧрӧн могмӧдӧм серти юкӧнса начальниклы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн
физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса физическӧй культураын почёта уджалысь» ним сетӧма
Ирина Михайловна Мамалигалы — «Емдін районса спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса велӧдан да спортивнӧй удж серти директорӧс вежысьлы;
физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма
Андрей Алексеевич Кетовлы — «Фаворит» олимпиада резервӧ дасьтан спорт школа» муниципальнӧй учреждениеса тренерлы;
Коми Республикаын ГТО комплекс кыпӧдӧмӧ да збыльмӧдӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь «ГТО-лы 90 во» памятнӧй медаль сетӧма
Наталья Викторовна Кариналы — Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьлы.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Стрӧитчысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2432 @ 2022-08-14 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Стрӧитчысьлӧн лунӧн
«Стрӧитчан отрасльса пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Стрӧитчысьлӧн лунӧн!
Тайӧ уджсикасыс — медся бур ваян да пыдди пуктана уджъясысь ӧти.
Уджалан стрӧитчан кран быд кадӧ вӧлі сӧвмӧмлӧн символӧн.
Республикаын тайӧ отрасльын уджалӧ некымын сюрс морт.
Тіян кывкутана уджӧн кыптӧны олан керкаяс, школаяс, больничаяс, ФАП-ъяс, детсадъяс да предприятиеяс, сӧвмӧны коммуникацияяс, мичаммӧны улич-йӧръяс.
Аттьӧала быдӧнӧс, кодлӧн олӧмыс йитчӧма стрӧитчӧмкӧд, — ветеранъясӧс да найӧс, кодъяс талун уджалӧны республикаса стрӧитчанінъясын.
Ті онӧ сӧмын бурмӧдӧй-мичмӧдӧй каръяс да сиктъяс, лӧсьӧдӧй инфраструктура, но и ставнас сӧвмӧданныд регионын экономика да социальнӧй юкӧн.
Сьӧлӧмсянь сиа вермӧмъяс уджын, крепыд дзоньвидзалун да шуд, республикаса стрӧитчан отрасльлы — зумыдлун, дзоридзалӧм, выль шедӧдӧмторъяс да збыльмӧдны ыджыд проектъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Комиын лэдзисны паровознӧй тягаа ретропоезд вылын кӧрт туй экскурсияяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2433 @ 2022-08-14 @}
Комиын лэдзисны паровознӧй тягаа ретропоезд вылын кӧрт туй экскурсияяс
«Рочмуса кӧрт туйяс» холдинг Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧттшӧтш котыртіс регионлы 100 во тырӧм пасъян лунъясӧ паровознӧй тягаа карбердса маршрут.
П36 паровоза ретропоезд кутас ветлыны Сыктывкарсянь Микуньӧдз да бӧр.
Моз тӧлысь 14 лунӧ медводдза рейсса пассажиръясӧс чолӧмалісны Коми Республикаса Юралысь да Сольвычегодскса мутас веськӧдланінын Войвывса кӧрт туйлӧн начальникӧс вежысь Владимир Гусев.
«Талун ми восьтам аслыспӧлӧс проект — республикаса кӧрт туй вывті Сыктывкарсянь Микуньӧ кутас ветлыны паровознӧй тягаа ретропоезд.
Тайӧ лоӧмторсӧ лӧсьӧдӧма республикалысь чужан лун пасйӧм кежлӧ.
Проектсӧ збыльмӧдӧмын отсаліс РКТ компания.
И ме аттьӧала таысь акционер котырӧн веськӧдлысьясӧс.
Медся тӧдчанаторйыс сыын, мый ретропоездса пассажиръяс вермасны аддзыны сылысь аслыспӧлӧслунсӧ, суныштны важ олӧмас да миян республикалӧн историяӧ.
Ставныдтӧ чолӧмала миян шензьӧдана республикалӧн чужан лунӧн.
Праздникӧн!», — чолӧмаліс Владимир Уйба.
«Ме радпырысь чолӧмала кӧрт туй вылын став уджалысь нимсянь Комиын олысьясӧс республикалӧн Чужан лунӧн!
Мед гажыс кольӧ паметьӧ медся тӧдчана лоӧмторъясӧн.
Ретропоездӧн путешествуйтӧмыс лоӧ на пиысь ӧтиӧн.
Тайӧ позянлун путешествуйтны абу сӧмын гӧгӧртасын, но и кадын», — шуис Владимир Гусев.
Кӧрт туй состав П36–0147 паровозӧн кутас ветлыны Сыктывкар да Микунь костті моз тӧлысь 14, 16, 18, 20, 22, 24, 26 да 28 лунъясӧ.
Пассажиръясӧс кутасны новлӧдлыны пуксян местаяса комфортабельнӧй вагонын.
Коми юркарсянь паровоз кутас мунны 8 час 50 минутын, Микуньсянь состав петас 13 час 35 минутӧ.
П36–0147 паровозыс стрӧитӧма 1955 воын, удитіс ударнӧя уджавны СССР-ын, вӧлі Кострома обласьтса Шарье карын постамент вылын памятникӧн, сійӧс выльмӧдісны да ӧні сійӧ зіля участвуйтӧ Войвыв магистральын ретродвижениеын.
П36 новлӧдлӧ Ярославль-Рыбинск маршрутті быд вежонся карбердса ретросостав, эз ӧтчыдысь участвуйт «Роч Рӧштво» фестивальын, кодӧс быд во нуӧдӧны Иванов обласьтын.
Сідзжӧ сійӧ новлӧдлӧ «Зарни кытш» туристическӧй поезд.
Поезд составын пуксян местаяса комфортабельнӧй вагон, могмӧдны пассажиръясӧс кутасны колян нэм шӧрын СССР-ын примитӧм формаа проводникъяс.
Тайӧ ветлӧмъяссӧ котыртӧмын туроператорӧн лоӧ Войвыв карбердса пассажирскӧй компания.
Специальнӧ ретропоездса пассажиръяслы Финн-угор этнопарк Коми Республикаса Национальнӧй музейкӧд да Емдінын овмӧдчӧминкостса музейяслӧн ӧтувкӧд регионса Культура министерство да Туризм сӧвмӧдан да Коми Республикаӧс кыпӧдан агентство отсӧгӧн лӧсьӧдіс квайт турпродукт.
Моз тӧлысь 14, 20, 22 да 28 лунъясӧ лоӧны котыртӧм группӧвӧй экскурсияяс «Сыктывкар — Емдін — Сыктывкар» маршрутті.
Билетъяссӧ на вылӧ ньӧбӧма нин.
Путешествуйтӧмлӧн уджтасыс заводитчас 8 час асылын сыктывкарса кӧрт туй вокзалті экскурсиясянь да водзӧ мунас ретропоезд вылын Емдін сиктӧ экскурсияӧн ветлӧмӧн.
Станция вылын туристъясӧс паныдалас автобус, код вылын найӧ воласны сиктса нималана местаясӧ: Емдінын мужичӧйяслы Михаил-Архангел манастырлӧн вичкоясӧ да «Крестьянинлӧн керка-карта» Емдін сиктын Историко-этнографическӧй музейса музейнӧй объектӧ.
Ветлігӧн экскурсантъяслы лоӧ вӧзйӧма волыны шойччан лунся ярманга вылӧ, кодӧс татчӧс асшӧр уджалысьяскӧд ӧтув котыртіс Емдін районса администрация.
15 час 45 минутын ретропоезд вылын экскурсия вылӧ ветлысьяс воасны Сыктывкарӧ.
{Kodko @ Роскосмос да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2436 @ 2022-08-15 @}
Роскосмос да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм
Кырымалан церемонияыс вӧлі моз тӧлысь 15 лунӧ Мӧскуа обласьтын «Армия–2022» войтыркостса военно-техническӧй форум нуӧдігӧн.
Документсӧ кырымалісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Роскосмос» космическӧй удж серти канму корпорацияса медыджыд директор Юрий Борисов.
«Роскосмослӧн талунъя позянлунъясыс вермасны ёна отсавны сӧвмӧдны Коми Республиканымӧс социальнӧя да экономика боксянь.
Спутникӧвӧй навигация, ыджыд стӧчлуна спутникӧвӧй измерениеяс, Му шар дистанционнӧя зондируйтӧм — тайӧ медшӧр нырвизьяс, кутшӧмъястӧг тырвыйӧ оз вермыны уджавны сэтшӧм юкӧнъяс, кыдзи стрӧитчӧм, транспорт, промышленносьт, экология да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм, видз-му овмӧс, олӧмын неминучаысь видзчысьӧм да мукӧд.
Талун кырымалӧм артмӧдчӧмыс лӧсьӧдас условиеяс, медым Коми Республикаын олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да меставывса асвеськӧдлан органъяс, организацияяс да олысьяс вермисны вӧдитчыны спутникӧвӧй технологияясӧн да космическӧй уджлӧн бӧртасъясӧн», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧма 3 во кежлӧ, водзӧ сійӧ кутас нюжавны автоматическӧя.
Сійӧс веськӧдӧма Коми Республикаын организацияясӧс наука, техника да кадръяс боксянь сӧвмӧдӧм; Коми Республикаын инновация удж сӧвмӧдӧм; суйӧрсайса тӧвар вежан политика збыльмӧдӧм, Коми Республикаын промышленнӧй предприятиеяслысь удж диверсифицируйтӧм; космическӧй уджӧн паськыда тӧдмӧдӧм, аймуса космонавтика дорӧ пыдди пуктӧмсӧ кыпӧдӧм да сылысь озырлун видзӧм вылӧ.
«Коми Республика да «Роскосмос» ӧтув уджалӧны нин некымын нырвизь серти.
Тайӧ отсалӧ, шуам, сӧвмӧдны регионса ылдӧса мыччӧдъяслысь инфраструктура да вӧр-ва мониторитӧм.
Тайӧ Артмӧдчӧмсӧ кырымалӧмыс лэдзас восьтыны выль позянлунъяс.
Эска, мый ёртасьӧмыс ваяс уна буртор да отсалас бурмӧдны республикаын олӧмсӧ», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь.
2020 восянь Роскосмос ӧтув уджалӧ Коми Республикакӧд Му шар дистанционнӧя зондируйтӧм серти.
Коми Республикаса власьт органъяс вӧдитчӧны космическӧй уджлӧн бӧртасъясӧн мутасъясӧн веськӧдлан могъяс збыльмӧдігӧн.
Фото: https://www.roscosmos.ru, автор — Павел Кассин.
{Kodko @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2437 @ 2022-08-15 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс лӧсялана Индӧд.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во моз тӧлысь 11 лунся 91 №-а Индӧд
1. Коми Республика водзын торъя заслугаясысь сетны Иван Павлович Морозов нима Орден:
Мария Григорьевна Морозовалы — Коми Республикаса оланпас пыртысь (бӧрйӧм) власьт органса ветеранлы, Сыктывкар;
Иван Иванович Свистельниклы — Коми Республикаын канму службаса ветеранлы, Михайловскоеын Пушкин нима музей-заповедникса ёртъяс котырӧ пырысьлы, Пушкинистъяслӧн войтыркостса котырӧ пырысьлы, Сыктывкар;
Юрий Иванович Семуковлы — Республикаса оланпас пыртысь (бӧрйӧм) власьт органса ветеранлы, Сыктывкар.
2. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республика почёт ним сетны:
Олег Анатольевич Бейнаровичлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Воркутинскӧй» шахта тэчас юкӧдувлӧн конвейернӧй транспорт участокын мупытшса горнорабочӧйлы;
Виталий Николаевич Душкинлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Воркутинскӧй» шахта тэчас юкӧдувлӧн стационарнӧй установкаяса участокын мупытшса электрослесарлы;
Ирина Александровна Кондратьевалы — Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн Медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртӧмӧн веськӧдланінса начальниклы;
Роман Михайлович Панюковлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Заполярнӧй шахта» тэчас юкӧдувлӧн из шом перъян 4 №-а участокын мупытшса электрослесарлы.
3. Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Ирина Юрьевна Аксеновалы — «ЛУКОЙЛ-Ухтанефтепереработка» ичӧт кывкутана котырын юралысь механиклӧн юкӧнса механиклы, Ухта кар;
Татьяна Александровна Бурцевалы — «Я. С. Перепелица нима Сыктывкарса челядьлы шылада-хора школа» содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй асшӧрлуна учреждениеын фортепьяно да концертмейстер класс серти велӧдысьлы, Сыктывкар;
Сергей Анатольевич Гончаренколы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Вӧркутаса шахта» тэчас юкӧдувлӧн ӧлӧдан уджъяс нуӧдан участокын бурӧвӧй установкаса 5 разряда машинистлы;
Сергей Петрович Дмитриевлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырлӧн «Вӧркутаса дзоньтасян предприятие» тэчас юкӧдулын мупытшса электрослесарлы;
Инга Александровна Дубининалы — «Ухта карса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн директорӧс вежысьлы — мутас шӧринӧн заведуйтысьлы;
Татьяна Сергеевна Дуркиналы — «Коми Республикаса агропромышленнӧй комплекслы да чери овмӧслы канмусянь отсӧг сетан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеын Чилимдінса видз-му овмӧс юкӧнӧн заведуйтысьлы;
Галина Ивановна Жуковалы — «Коми холдинг компания» акционер котырса медыджыд директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Константин Анатольевич Захарченколы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Воргашорса шахта» тэчас юкӧдувлӧн из шом перъян 5 №-а участокын весалан забойса горнорабочӧйлы;
«Ухтаса экспериментально-механическӧй завод» пӧдса акционер котырын уджалысьяслы;
Вера Ивановна Комлевалы — «Кӧрткерӧс районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын медицина сестралы (лекарствоӧн могмӧдӧм серти);
Екатерина Михайловна Кораблёвалы — «Ӧткымын предмет пыдісянь велӧдан 36 №-а шӧр школа» муниципальнӧй асшӧрлуна велӧдан учреждениеын математика велӧдысьлы, Сыктывкар;
Елена Александровна Кремерлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырса бухгалтерлы, Сыктывдін район;
Михаил Борисович Лисоцкийлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса маркшейдерско-геологическӧй службалӧн техническӧй дирекцияын «Олӧмӧ пӧртан аппарат» тэчас юкӧдувса маркшейдерлы;
Рустам Фаварисович Нурисламовлы — «Спорт школа» Усинск карса муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеын самбо серти тренерлы;
Эльмар Джумаевич Омаровлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырлӧн «Вӧркутаса транспорт предприятие» тэчас юкӧдулын кӧрт туй техника дзоньталан юкӧнса инспекторлы;
Дмитрий Юрьевич Опаринлы — «Зеленечса чипан видзан фабрика» акционер котырса медыджыд инженерлӧн службаын дзоньтасян-механическӧй мастерскӧйяслӧн цехса начальниклы, Сыктывдін район;
Александр Иванович Осиповлы — Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерстволӧн вӧр овмӧсӧн веськӧдланінын вӧр бӧрся федеральнӧй канму контроль (дӧзьӧр) да вӧр видзӧмсӧ да дорйӧмсӧ котыртан юкӧнса начальниклы;
Владимир Иванович Павловлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Воргашорса шахта» тэчас юкӧдувлӧн из шом перъян 7 №-а участокын весалан забойса горнорабочӧйлы;
Андрей Викторович Погожевлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырлӧн «Комсомольскӧй шахта» тэчас юкӧдулын дасьтысян уджъяс нуӧдан 2 №-а участокса проходчиклы;
Николай Юрьевич Полухинлы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «Яреганефть» мусир перъян шахтаса производство предприятиелӧн мусир перъян 3 №-а шахтаын аэрологическӧй, противопожарнӧй, промышленнӧй безопасносьт да удж видзӧм серти участокса начальникӧс вежысьлы, Ухта кар;
Валерий Владимирович Роговлы — Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министерстволӧн оперативно-поисковӧй бюроса начальникӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Владимир Аркадьевич Розмыслолы — «Микунь» кар овмӧдчӧминса администрацияӧн юрнуӧдысьлы, Емдін район;
Юрий Иванович Рябковлы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринса федеральнӧй канму сьӧмкуд наука учреждениеын Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Химия институтын наука удж серти директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Александр Вениаминович Сивковлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Комсомольскӧй шахта» тэчас юкӧдувлӧн из шом перъян 6 №-а участокын мупытшса электрослесарлы;
Наталия Сергеевна Сидоровалы — «Коми Республикаса мутаскӧд йитчӧм юӧр фонд» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн финансово-экономическӧй юкӧнын веськӧдлысьлы, Сыктывкар;
Ирина Ивановна Синициналы — Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерстволӧн Проектнӧй офисӧн веськӧдланінса начальниклы, Сыктывкар;
Елена Владимировна Сосковалы — «ЛУКОЙЛ-Коми» ичӧт кывкутана котырлӧн «ЛУКОЙЛ-Ухтанефтегаз» мутасса производство предприятиеын мусир дасьтан юкӧнса нуӧдысь инженерлы, Усинск кар;
Георгий Владимирович Харинлы — «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса «Вӧркутаса механическӧй завод» сервиснӧй предприятие» тэчас юкӧдувлӧн промышленносьтын участокса начальникӧс вежысьлы;
Юлия Александровна Чубовалы — «Коми гор» телевизор пыр петкӧдлан да радио пыр висьталан канму компания» «Телевизор пыр петкӧдлан да радио пыр висьталан ставрочмувывса канму компания» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн филиалын директорлы, Сыктывкар;
Мира Валерьяновна Чуяшковалы — Коми Республикаса национальнӧй политика министерстволӧн канму кывъяс юкӧнса начальниклы;
Станислав Алексеевич Юрченколы — «Кабала вӧчысьяслӧн эжваса культура двореч» культура да прӧст кад коллялан муниципальнӧй асшӧрлуна учреждениеса хормейстерлы, Сыктывкар;
Андрей Владимирович Яковенколы — «Радио да телевизор пыр юӧртан Коми Республикаса шӧрин» «Телевизор пыр петкӧдлан да радио пыр висьталан Рочмуса сеть» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн филиалын Инта цехса начальниклы.
{Kodko @ Коми Республикаын быдӧн вермӧ аддзыны удж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2438 @ 2022-08-15 @}
Коми Республикаын быдӧн вермӧ аддзыны удж
Мӧскуаын моз тӧлысь 12–13 лунӧ нуӧдісны «Арктический вызов» уджтас серти кандидатъясӧс очнӧя бӧръян медводдза этап.
Кандидатъясӧс бӧръян комиссияӧ Коми Республикасянь пырис Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдлысьӧс вежысь Нина Кишайкина.
«Ми радӧсь быдӧнлы, коді кӧсйӧ уджавны Коми Республикаын, да дасьӧсь вӧзйыны быдсикас нырвизьяс, медым быдӧн вермис аддзыны асьсӧ олӧмын, — тӧдчӧдіс Нина Кашайкина.
— Та вӧсна республика зіля пырӧдчис «Арктический вызов» уджтасӧ.
Кандидатъяс, кодъяскӧд ми нин нуӧдім собеседованиеяс, сюся кывзісны ай-ти сопровождение, стрӧитчӧм бӧрся видзӧдан, социальнӧя могмӧдан юкӧнын титанлысь Пижмаса куйлӧд туялан проект НАО кӧд ӧтвылысь збыльмӧдӧм йылысь.
Медъёна претендентъясӧс ыштӧдіс вӧрса быдмӧгъяс переработайтӧмсӧ сӧвмӧдӧм, туризм юкӧнын сетевӧй бизнес-модельяс сӧвмӧдӧм серти, Коми Республикаса туризмлысь позянлунъяссӧ быд боксянь медийнӧя петкӧдлӧмсӧ котыртан проектъяс.
Уджтасӧ пырӧдчысьясӧс ыштӧдіс и вӧр отрасльын вӧр-ва видзан удж.
Кандидатъяслысь став резюмесӧ сетасны Коми Республикаса профильнӧй ведомствоясӧ, медым водзӧ найӧс видлавны прӧст вакансияяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн».
Комиссиялӧн удж дырйи очнӧя бӧрйисны медводдза 120 кандидатӧс, кодъясӧс индісны дистанционнӧя бӧръян кывкӧртӧдъяс серти.
Очнӧя бӧръян медводдза этапын чукӧрӧн уджалісны РФ Арктика зона водзын сулалысь збыльвывса могъяс вылын.
Уджъяссӧ нуӧдісны стратегическӧй сессия режимын.
Уджсикасын кужанлунъяс да тӧдӧмлунъяс кындзи очнӧй этап дырйи соискательяслы колӧ вӧлі петкӧдлыны, кыдзи найӧ кужӧны уджавны командаын, сёрнитчыны, кывзыны да творческӧя ордйысьны.
Рытнас бӧрйӧмсӧ прӧйдитысь участвуйтысьяслы разӧдісны корӧмъяс мӧд этап вылӧ, мый вӧлі моз тӧлысь 13 лунӧ.
Кык лун чӧжӧн соискательяскӧд уджалісны 60-ысь унджык эксперт 9 нырвизь серти.
Ӧні «Арктический вызов» уджтас ёна сӧвмӧ.
Проектын регионъяслӧн зіля участвуйтӧм да Рочмуса Арктика зонаын выль вакансияяслӧн содӧм понда заявкаяс сетан кадколастсӧ нюжӧдісны тавося кӧч тӧлысь 30 лунӧдз.
Казьтыштам, мый 2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 17 лунӧ «Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан корпорация» Стратегическӧй водзмӧстчӧмъяс агентствокӧд ӧтвылысь Ылі Асыввыв да Арктика сӧвмӧдан РФ-са министерство отсӧгӧн Петербургын войтыркостса экономическӧй форум дырйи шуисны «Арктический вызов» федеральнӧй кадрӧвӧй уджтас заводитӧм йылысь. Уджтассӧ веськӧдӧма РФ Арктика зоналӧн 9 регионӧ, на лыдын и Коми Республикаӧ, страна пасьталаысь кандидатъясӧс корӧм вылӧ.
Уджтассӧ кыпыда восьтӧмыс вӧлі РФАЗ-ӧ пырысь субъектъясса юралысьяс дырйи да лоис зэв тӧдчанаторйӧн форум дырйи.
Сетны заявкасӧ да унджык тӧдмавны уджтас йылысь позьӧ арктический-вызов.рф сайт вылын.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Мӧскуаын олысь землякъясӧс чужан Коми Республика лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2442 @ 2022-08-17 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Мӧскуаын олысь землякъясӧс чужан Коми Республика лунӧн
Моз тӧлысь 16 лунӧ Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланінын вӧлі Коми Республика артмӧдӧмсянь 101 во тырӧмлы сиӧм кыпыд приём.
Мероприятие вылын гӧсьтъясӧн вӧлісны медшӧр отрасльясса ветеранъяс, землячествоясӧс да ӧтйӧза организацияясӧс петкӧдлысьяс.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аттьӧаліс землякъясӧс чужан регион сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь да вочавидзис из шом перъян юкӧнлӧн водзӧ вылӧ могъяс, рытыввыв санкцияяс пыртӧм бӧрын экономикаын да промышленносьтын серпас, кадръясӧн могмӧдӧм, регионын культурнӧй олӧм йылысь юалӧмъяс вылӧ.
Аддзысьлӧмын участвуйтысьяс аттьӧалісны Владимир Уйбаӧс Мӧскуаын нималана учёнӧй-геолог, профессор, Коми Республикаын чужлӧм Василий Михайлович Сенюковлы мемориальнӧй пӧв сувтӧдӧм йылысь водзмӧстчӧмсӧ ошкӧмысь.
Бӧрйӧма нин эскизсӧ да скульпторӧс.
Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланін сетӧ тайӧ проектсӧ збыльмӧдӧмын став колана отсӧгсӧ.
«Миян землякъяс, кодъяс талун олӧны ичӧт чужанінсянь ылын, водзӧ кутӧны чужан республикакӧд йитӧдсӧ да сьӧлӧмсянь интересуйтчӧны сылӧн олӧмӧн.
Найӧ водзмӧстчӧны да збыльмӧдӧны Мӧскуаын республикаӧс пыр петкӧдланінлӧн отсӧгӧн Коми войтырлысь культура паськӧдӧм, регион да став страна сӧвмӧдӧмӧ пай пуктысьяс йылысь паметь видзӧм серти уна сикас проект.
Ми кутам отсасьны налы», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Землякъясӧс сідзжӧ чолӧмалісны Коми Республикаӧс пыр петкӧдланінын Ӧтйӧза Сӧветӧн веськӧдлысь Вера Скоробогатова да «Коми Землячество» регионса ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Людмила Великорода.
Кыпыд приёмлӧн культура уджтасын петкӧдчисны Рочмуса композиторъяс котырӧ пырысь, пианист, композитор, войтыркостса да ставрочмувывса конкурсъясын лауреат Жанна Габова; Комиысь йӧзкостса сьылысь Ирина Косолапова; Коми Республикаысь гудӧкасьысь Владимир Трошев да Чайковский нима Мӧскуаса канму консерватория помалысь, войтыркостса премияясын да конкурсъясын лауреат Полина Селиверстова.
Коми Республикаса культура удж нуӧдан шӧринын уджалысьяс петкӧдлісны гӧсьтъяслы «Кӧр видзысьяслӧн транспортнӧй батальон» планшетнӧй выставка, кутшӧмӧс сиӧма Айму вӧсна Ыджыд тышын вермӧмӧ Войвывса войтырӧн пуктӧм пайлы.
Экспозициясӧ лӧсьӧдӧма «Рочму Федерацияса финн-угор культура шӧрин» В. Поленов нима ГРДНТ филиал.
Кыпыд приёмсӧ нуӧдӧны Пыр петкӧдланінын быд во моз тӧлысьӧ Мӧскуаын олысь землякъясӧс ӧтувтӧм могысь.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс Сыктывкарын «Кванториум» челядьлы технопарк да «IT-куб» челядьӧс цифрӧвӧя велӧдан шӧрин @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2444 @ 2022-08-18 @}
Владимир Уйба видзӧдліс Сыктывкарын «Кванториум» челядьлы технопарк да «IT-куб» челядьӧс цифрӧвӧя велӧдан шӧрин
Моз тӧлысь 12 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Степан изэрд вылын аддзысьліс «Кванториумын» котыртӧм «Инженернӧй каникулъяс» челядьлы лагерӧ ветлысьяскӧд.
Челядь корисны ас дорас регионса веськӧдлысьӧс, медым тӧдмӧдны гожся сменалӧн уджтасӧн да велӧдан площадкалӧн позянлунъясӧн.
Челядь нуӧдісны Коми Республикаса Юралысьлы «Кванториум» да «IT-куб» челядьӧс цифрӧвӧя велӧдан шӧрин кузя экскурсия, петкӧдлісны ассьыныс проектъяс да вермӧмъяс.
Владимир Уйба вочавидзис челядьлӧн юалӧмъяс вылӧ да туйдӧдіс Сыктывкарын том олысьясӧс.
«Кванториумын» лӧсьӧдӧм олӧмыс — шемӧсмӧдана.
Зэв бур, кор ывла вывсянь пыран татчӧ да кызь ӧтиӧд нэмсянь веськалан кызь кыкӧдӧ, — пасйис Владимир Уйба.
— Тані чукӧртӧма локтан олӧмлысь технологияяс.
Тані трансформируйтчан.
Медся коланаыс тіянлы, челядь, — татшӧм позянлунъяссӧ не кольны бокӧ, суныштны тайӧ олӧмас да босьтны аслыныд став коланасӧ да бурсӧ.
Тайӧ зэв бур места уджсикас бӧрйӧм вылӧ.
Та вӧсна Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчӧ ставсӧ, медым весиг медся ичӧт сикт-грездын лӧсьӧдны сэтшӧм жӧ условиеяс челядьӧс велӧдӧм да сӧвмӧдӧм вылӧ».
Коми Республикаын челядьлы технопарк воссис 2017 вося йирым тӧлысьӧ.
Талун тані велӧдчӧны 8 арӧссянь 18 арӧсӧдз 800-ысь унджык челядь сизим квант серти.
Челядь занимайтчӧны татшӧм нырвизьяс серти, кыдз промышленнӧй дизайн, сетевӧй администрирование да кибергигиена, альтернативнӧй энергетика, аэронавтика, биотехнология, робототехника, прототипирование, медиа, программирование.
Технопаркын нуӧдсьӧны Том техникъяслӧн республиканскӧй тӧвся да гожся слётъяс, начальнӧй техническӧй моделирование серти республикаса ордйысьӧмъяс, «JuniorSkills» (ЮниорПрофи) Чемпионатлӧн регионса этап, Коми Республикаса «Том профессионалъяс» (WorldSkills Russia) регионса восьса чемпионат.
Том енбияслӧн академиякӧд ӧтув «Кванториум» нуӧдӧ вонас 12 профильнӧй смена техническӧй нырвизь серти IT — нырвизь пыртӧмӧн, а гожӧмнас котыртӧ «Инженернӧй каникулъяс» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лунся лагерлысь сменаяс.
{Kodko @ Коми Республикаын стрӧитісны комбикорм вӧчан ыджыд завод @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2447 @ 2022-08-18 @}
Коми Республикаын стрӧитісны комбикорм вӧчан ыджыд завод
Проектсӧ збыльмӧдіс «Зеленечса» чипан видзан фабрика» АК, сиӧма сійӧс республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы.
Кыпыда восьтігӧн вӧлі регионса юралысь Владимир Уйба.
«Талун вӧлі Коми Республикалы тӧдчана лоӧмтор.
Тайӧ торйӧн нин колана ӧнія кадӧ, кор Рытыввывса канмуяс юӧртісны миянлы паныд война йылысь.
Выль объектъяссӧ восьтісны республикалӧн Чужан лун водзвылын.
«Зеленечса» чипан видзан фабрикалӧн тшӧтш Чужан лун — предприятиелы матӧ нелямын во.
Талун тайӧ агрохолдинг нин, мый сӧвмӧ ачыс да отсалӧ республикалы.
Медшӧрыс — содӧ-бурмӧ прӧдукция.
Талун комбикорм вӧчан завод — тайӧ производстволы, а сідзжӧ предприятиеса уджалысьяслӧн бур олӧмлы подув», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс «Зеленечса» чипан видзан фабрикаын уджалысьясӧс да асьсӧ юрнуӧдысьӧс, Коми Республикаса почёта гражданин Николай Чёрныйӧс производствоын бур петкӧдласъясысь да уна вося бур уджысь.
«Николай Михайлович кужӧ водзвыв аддзыны, мый лоас.
Ас кадӧ предприятиеын вӧчлісны вузасян вез. Тайӧ сетіс позянлун уджавны гырысь ритейлеръяслӧн условиеяс вылӧ видзӧдтӧг.
Ӧні стрӧитӧма аймуса оборудованиеа комбикорм вӧчан завод, мӧд ногӧн кӧ, лӧсьӧдӧма уджлы зумыд подув.
Республика гӧрдитчӧ предприятиеӧн, коллективӧн, сыӧн юрнуӧдысьӧн.
Миян производствоным содӧ Европа дорысь бурджыка на.
Ми эгӧ сӧмын суӧдӧй найӧс, ми мунім водзӧ!
Ӧні мед найӧ суӧдӧны.
Водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!», — сиис выль производстволы Владимир Уйба.
Комбикорм вӧчан завод кутас вӧчны вонас 90 сюрс тоннаӧдз комбикорм.
Тайӧ тырмас чипан видзан фабрикаса став сикас пемӧслы.
Уджсӧ автоматизируйтӧма, тайӧ сетӧ позянлун вӧчны бур прӧдукт — 30 гӧгӧр сикас рацион — да видзны мортӧн вӧчӧм шыбӧльясысь.
Таысь кындзи, предприятие вермас вӧчны во да джын кежлӧ сю запасъяс, озджык кутны тӧдчыны сю рынок вылын донъяслӧн вежласьӧмъясыс.
Суйӧрсайса тӧвар вежӧм серти Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлысь тшӧктӧмъяс збыльмӧдӧм серти объектсӧ стрӧитігӧн вӧдитчисны сӧмын Рочмуын вӧчӧм оборудованиеӧн да материалъясӧн.
Став оборудованиесӧ да веськӧдлан системасӧ вайӧма Екатеринбургысь.
Заводын лӧсьӧдӧма кык линия, найӧ вермӧны вежны ӧта-мӧдсӧ.
Проектсӧ збыльмӧдісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, объектъяссӧ пыртісны уджӧ найӧс дасьтӧм бӧрын.
Стрӧитӧмсӧ планируйтігӧн нин нюжӧдісны кӧрт туйяс да котыртісны сырьё да материалъяс ректӧм вылӧ тупик.
Стрӧитісны тараӧн новлан грузъяс да пызя сырьё видзан складъяс.
Сідзжӧ кыпӧдісны производство да административно-бытӧвӧй корпусъяс, вый да дась прӧдукция видзан складъяс.
Бӧръя этапын лӧсьӧдісны сю видзан дозъяс, кытчӧ ӧтвылысь ставнас тӧрӧ матӧ 80 сюрс тонна.
«Зеленечса» чипан видзан фабрика» АК босьтчис стрӧитны комбикорм вӧчан заводсӧ 2015 воӧ да збыльмӧдіс проектсӧ ас сьӧм вылӧ.
7 воӧн татчӧ пуктӧма 2 миллиард гӧгӧр шайт.
Комбикорм вӧчан завод восьтан церемония бӧрын Коми Республикаса Юралысьлы петкӧдлісны прӧдукция пыдісянь переработайтан выльмӧдӧм цех да кансер вӧчан производство.
Объектсӧ сідзжӧ выльмӧдӧма предприятиелӧн сьӧм вылӧ да пыртӧма уджӧ Республикалӧн лун водзвылын.
Владимир Уйба сиис фабрикаын уджалысьяслы вермӧмъяс, тыр-бура олӧм да дзоридзалӧм.
* * *
«Зеленечса» чипан видзан фабрика» АК лоӧ видз-му овмӧс юкӧнса флагманӧн.
Агропромышленнӧй холдингыс уджалӧ шыбласъястӧг.
Тані вӧчӧны комбикормъяс, чипан да порсь яй, пыдісянь переработайтӧны найӧс, лӧсьӧдӧма ас вузасянінъяс.
Предприятиеын быд во вӧчӧны 20 сюрс тонна чипан яй, 8,5 сюрс тонна порсь яй, 100 миллион чипан кольк.
Тайӧ могмӧдӧ республикаса олысьясӧс чипан да порсь яйӧн 62% вылӧ, колькйӧн — 48% вылӧ.
«Зеленечса» чипан видзан фабрикалысь 80% сайӧ прӧдукциясӧ вузалӧны ас вузасянінъяс пыр. Коми Республикаын тайӧ медыджыд вузасян вез.
Таысь кындзи, некымын вузасянін эм Кировын, Вежа Петыркарын да Ленинград обласьтын.
{Kodko @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса Гӧрд Крест вынсьӧдӧны ёртасьӧмсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2449 @ 2022-08-18 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса Гӧрд Крест вынсьӧдӧны ёртасьӧмсӧ
Ӧтув уджалӧм йылысь сёрнитісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Рочмуса Гӧрд Крест» ставрочмувывса ӧтйӧза организациялӧн Коми республиканскӧй юкӧнӧн Веськӧдлысь Вячеслав Корсаков.
Удж серти аддзысьлӧмыс вӧлі моз тӧлысь 18 лунӧ.
2022 вося косму тӧлыссянь Рочмуса Гӧрд Крест (РГК) збыльмӧдӧ Коми Республикаын кык федеральнӧй уджтас. Медводдза уджтас серти школьникъясӧс да студентъясӧс велӧдӧны сетны медводдза отсӧг; мӧд уджтас серти йӧз костын паськӧдӧны юӧр сы йылысь, мый позьӧ лоны ас кӧсйӧм серти да дон босьттӧг доноръясӧн, медым сетны вир да лы вем.
Сюрс да джынйысь унджык школьник ветлісны медводдза отсӧг сетӧм серти мастер-классъяс вылӧ.
РГК-лӧн Коми республиканскӧй юкӧн ладмӧдіс республикаса Веськӧдлан котырлӧн социальнӧй блокын министерствояскӧд олысьяслысь дзоньвидзалунсӧ бурмӧдан, дзоньвидза оласног йӧз костын паськӧдан юалӧмъяс серти ӧтув уджсӧ.
Владимир Уйба да Вячеслав Корсаков сёрнитчисны паськӧдны уджъёртасьӧм серти туйвизьяссӧ.
* * *
«Рочмуса Гӧрд Крест» ставрочмувывса ӧтйӧза организация уджалӧ 1867 восянь.
Рочмуса Гӧрд Крест пырӧдчӧ Гӧрд Крестлӧн да Гӧрд Полумесяцлӧн Войтыркостса Ӧтмунӧмӧ. Сійӧ лоӧ войтыръяслӧн дзик ӧти организацияӧн, коді петкӧдлӧ, мый Гӧрд Крестлӧн да Гӧрд Полумесяцлӧн Войтыркостса Ӧтмунӧмыс эм да уджалӧ Рочму Федерацияын Ӧтмунӧмлӧн Подув Принципъясӧ тырвыйӧ кутчысьӧмӧн.
{Kodko @ РУСАЛ инвестируйтіс Коми Республикаса экономикаӧ 11 миллиард шайт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2450 @ 2022-08-19 @}
РУСАЛ инвестируйтіс Коми Республикаса экономикаӧ 11 миллиард шайт
Коми Республикалы сиӧм лун водзын вӧлі кырымалӧма Веськӧдлан котыр да РУСАЛ компания костын ёртасьӧм йылысь Артмӧдчӧм дорӧ сёрнигижӧд.
Компания пӧртӧ олӧмӧ ассьыс могъяссӧ да быд во вичмӧдӧ сьӧм регионсӧ социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ.
2016 восянь РУСАЛ ставнас инвестируйтіс 11 миллиард шайт.
Компания аслас артмӧмсяньыс нин отсалӧ сӧвмӧдны регионъяссӧ социальнӧй боксянь да инвестируйтӧ сьӧм. Татшӧм ногӧн уджсӧ котыртліс на Русаллы подув пуктысь Олег Дерипаска.
Социальнӧй да экономика боксянь ёртасьӧм йылысь документсӧ РУСАЛ компания да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кырымалісны регионлысь 100 вося юбилей ыджыда пасйӧм водзын, колян во став мероприятиеяссӧ ковмис дугӧдны коронавирусысь пандемия вӧсна.
Алюминиевӧй компания да республика важӧн нин ӧтув уджалӧны.
Социальнӧй да экономика боксянь ёртасьӧм йылысь медводдза артмӧдчӧмсӧ кырымалісны 2016 вося кӧч тӧлысьын, выльсӧ — 2021 воын. Бӧръяыс лоӧ вынаӧн 2025 вося ӧшым тӧлысьӧдз.
Тайӧ каднас РУСАЛ инвестируйтіс Вежаю-Вӧрыкваса месторождениеын водзӧ уджалан да выль Вылыс Тшугӧрса месторождениеын уджсӧ панан проектъясӧ 11 миллиард шайт.
Унджык сьӧм вылӧ ньӧбисны выль горнотранспортнӧй оборудование, нуӧдісны горно-капитальнӧй уджъяс, стрӧитісны производство инфраструктура объектъяс, а сідзжӧ предприятиеын уджалысьяслы бура олӧм да шойччӧм вылӧ выль социальнӧй объектъяс.
Сідз, тайӧ воясӧ Шӧр Тиманса рудникын стрӧитісны Вежаю-Вӧрыкваса месторождениеын очистнӧй сооружениеяс, шойччаніна столӧвӧй, кык ӧтуволанін да мукӧд объект.
РУСАЛ-лӧн аспом кӧрт туй ӧнъяӧдан да Промышленнӧй Чимиавӧрӧк станцияын (сэні меститчӧма «Боксит Тимана» предприятиелӧн кӧрт туй цех) предприятиеса производственнӧй юкӧнъяслысь уджсӧ бурмӧдан уджтас серти стрӧитісны тепловознӧй депо.
«Коми Республикалы татшӧм промышленнӧй компанияяскӧд, кыдз РУСАЛ, ёртасьӧмыс — тайӧ абу сӧмын производствоӧ инвестируйтӧм, регионлысь экономика сӧвмӧдӧм, тайӧ медводз петкӧдлӧ бизнеслысь йӧз водзын кывкутӧмсӧ.
РУСАЛ зіля пырӧдчӧ татшӧм уджтасъясӧ, кыдзи компенсационнӧй вӧр пуктӧм, вичмӧдӧ сьӧм Комиын олысьяслы социальнӧй тӧдчанлуна объектъяс стрӧитӧм вылӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2020 воын Артмӧдчӧм серти помалісны стрӧитны Чимиавӧрӧк посёлокын социокультурнӧй шӧрин, тайӧ объектӧ инвестируйтісны матӧ 27 миллион шайт.
Компания отсалӧ нуӧдны ставрочмувывса да республикаса лызьӧн ордйысьӧмъяс, йӧзӧс дзоньвидза оласног нуӧдны ышӧдан да сы йылысь тӧдӧмлун паськӧдан мероприятиеяс, отсасьӧ тренеръяслы/
 РУСАЛ отсӧгӧн Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Геология институтысь учёнӧйяс лӧсьӧдісны Коми Республикаын сырьевӧй база сӧвмӧдӧм да перйӧм серти шӧр кадся прогноз.
Коронавирус пандемия заводитчӧмсянь РУСАЛ компания отсасис Коми Республикаса медицина учреждениеяслы.
Регионлӧн могъяс вылӧ ньӧбисны «Регыдъя отсӧг сетан» куим выль автомашина, кӧні медся выль оборудование, Ухта карса больничаӧ да регыдъя отсӧг сетан станцияӧ ньӧбисны лекарствояс.
«Коми Республикакӧд Артмӧдчӧмыс отсалӧ сӧвмӧдны горнӧй производство да регионса экономика.
Каръясын кыптӧны выль инфраструктура объектъяс, — пасйис РУСАЛ-са глинозёмнӧй бизнес серти директор Яков Ицков.
— Таво кутам водзӧ могмӧдны сьӧмӧн Емваын юан ва сӧстӧммӧдан станция стрӧитӧм серти проектно-сметнӧй документация дасьтӧмсӧ».
Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд Артмӧдчӧм дорӧ кырымалӧм сёрнигижӧд серти РУСАЛ компания кӧсйӧ ньӧбны Княжпогостса шӧр больничаӧ медицина оборудование, дзоньтавны Емваын Челядьлы творчество керкаын спортзал.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вичмӧдӧны сьӧм юан ва сӧстӧммӧдан станция лэптӧм серти проектно-сметнӧй документация дасьтӧм вылӧ.
Став социальнӧй объект вылӧ ставнас сетасны матӧ 45 миллион шайт.
* * *
РУСАЛ (www.rusal.ru) — мир пасьтала алюминиевӧй отрасльса лидер.
Компаниясӧ котыртіс 2000 воын Олег Дерипаска.
2020 воын компания вӧчліс мир пасьтала алюминийысь матӧ 5,8% да глинозёмысь 6,5%.
РУСАЛ уджалӧ 20 странаын, 5 континентын.
РУСАЛ-лӧн обыкновеннӧй акцияясыс вузавсьӧны Гонконгса фондӧвӧй биржаын (вузасян кодыс 486) и Мӧскуаса биржаын (вузасян код RUAL).
«Боксит Тимана» предприятие пырис компанияӧ 2007 воын.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Педагогъяслӧн моз тӧлысся республиканскӧй сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьясӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2451 @ 2022-08-19 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Педагогъяслӧн моз тӧлысся республиканскӧй сӧвещанньӧӧ пырӧдчысьясӧс
Быдвося мероприятиесӧ нуӧдісны выль велӧдчан во водзвылын Ю. А. Спиридонов нима Коми Республикаса Юралысь бердын искусство гимназияын.
Регионса Юралысь аттьӧаліс республикаса педагогъясӧс сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, а сідзжӧ сетіс канму наградаяс.
«Талун велӧдысьлӧн, наставниклӧн уджыс зэв тӧдчана.
Педагог — тайӧ абу сӧмын морт, коді сетӧ тӧдӧмлун да велӧдӧ уджсикасӧ, но и сӧвмӧдӧ кагалысь видзӧдласъяссӧ.
Тшӧкыда буретш сійӧ, мыйӧ велӧдӧны челядьӧс велӧдысьяс, лоӧ подулӧн налӧн олан туйын», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Комиын велӧдан юкӧнын уджалӧ став сикаса 724 велӧдан организация, кӧні велӧдчӧ матӧ 185 сюрс челядь да томулов.
Тайӧ юкӧнын уджалӧ матӧ 36 сюрс морт.
Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн Индӧдӧн 2023 восӧ шуӧма Педагоглӧн да наставниклӧн воӧн.
Владимир Уйбалӧн кывъяс серти, Коми Республикаын збыльмӧдасны уна мероприятие, кутшӧмъясӧс сы лыдын веськӧдӧма педагоглысь статус кыпӧдӧм вылӧ.
«Миян сӧвещанньӧным мунӧ Республика лун водзвылын.
Ті пуктанныд ыджыд пай сійӧс сӧвмӧдӧмӧ, сылысь аскиа лунсӧ артмӧдӧмӧ.
Ме пыр пасйылі, мый сӧмын уджсӧ радейтӧмӧн педагог вермӧ вайны бур.
Водзӧ вылӧ ыджыд вермӧмъяс!» — сиис педагогъяслы Коми Республикаса Юралысь.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Нина Владимировна Баскаковалы — Челядьлы да том йӧзлы республиканскӧй шӧринын методика да велӧдан-быдтан удж серти директорӧс вежысьлы;
Ирина Николаевна Гузьлы — Сыктывкарын Велӧдӧм сӧвмӧдан шӧринса директорлы;
Анна Геннадьевна Мажутколы — Сыктывкарын Бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядьлы 3 №-а челядь керкаса концертмейстерлы;
Юрий Алексеевич Орловлы — «Усинск» КК МЮ администрацияса Велӧдӧмӧн веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн велӧдӧм юкӧн сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь «Коми Республикаса велӧдӧм юкӧнын почёта уджалысь» почёт ним сетӧма:
Олег Васильевич Поповлы — Велӧдӧмлысь ногтуйсӧ донъялан республиканскӧй юӧртан шӧринса директорлы. 
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын анадромнӧй чери сикас кыйӧмсӧ ладмӧдӧм серти комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2452 @ 2022-08-19 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын анадромнӧй чери сикас кыйӧмсӧ ладмӧдӧм серти комиссиялысь заседание
Сёрнитісны сьӧмга кыйны помалӧм да анадромнӧй чери сикас арталан тшӧкыдлун йылысь.
Тайӧ комиссия дырйи вынсьӧдісны сьӧмга кыян кад помалӧм йылысь водзджык эновтӧм юалӧмсӧ.
Чимилӧн вуджӧм серти аслыспӧлӧслунъяскӧд йитӧдын да сы могысь, медым видзны чери паськалӧмсӧ, сьӧмга кыян кадыс помасьӧ йирым тӧлысь 1 лунӧ.
Ӧні медъёна колӧ видзӧдны сы бӧрся, медым рыбопромышленникъяс быд лун сетісны анадромнӧй чери сикас кыйӧм йылысь отчёт.
Юӧрсӧ быд лун сетӧм йылысь помшуӧмсӧ примитісны комиссиялӧн воддза заседание дырйи отраслевӧй наукалӧн, дӧзьӧр нуӧдан ведомствояслӧн, рыбоохраналӧн вӧзйӧмъяс подув вылын.
Босьтны кӧ тӧд вылӧ сійӧс, мый чери кыян участокъяс лыдысь пӧшти джынйыс сотӧвӧй связьтӧм, Ӧтуввезъя районъясӧ петӧм вӧсна ю вылын вермас суны лёк поводдя да унджык бырас ломтасыс.
Юалӧмсӧ сы йылысь, колӧ-ӧ нуӧдны быдлунъя отчёт, кыпӧдлісны сора тӧлысьын Чилимдін районса администрацияын рыбопромышленникъяскӧд сӧвещанньӧ дырйи.
Мукӧд кыйсьысьыс ӧткажитчис сьӧмга кыйӧм вылӧ тшӧктӧмъяс оформитӧмысь быдлунъя отчётъяс сетӧмкӧд йитӧдын сьӧкыдлунъяс вӧсна.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба веськӧдіс комиссиялысь вниманиесӧ сы вылӧ, мый отчётъяс дорӧ корӧмъясыс оз лӧсявны орчча субъектъяслӧн корӧмъяслы.
Шуам, Яран асвеськӧдлан кытшса кыйсьысьяс сетӧны сьӧмга кыйӧм йылысь тӧдмӧгъяссӧ вит луннас ӧтчыдысь.
«Миянлы колӧ кутчысьны ӧтувъя корӧмъясӧ. Оз позь бырӧдны найӧс ӧти субъектын да вӧдитчыны наӧн мӧдын.
Отчётносьт серти вит лунъя коставлӧмыс, мый ми корам талун урчитны, — тайӧ збыльман да тӧдчана тема.
Сэки ми ӧткодялам корӧмъяссӧ Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса став субъектлы, кытчӧ пырӧ и Коми, и НАО.
Морт да сылӧн коланлунъясыс — медтӧдчана нырвизьяс, кутшӧмъяс артмӧдӧны Рочму Федерацияын став оланпаслысь, оланпасувса актлысь да канму уджтаслысь подувсӧ.
Комиссия унджык гӧлӧсӧн примитіс отчётносьтлысь режим вежӧм йылысь помшуӧм. Тайӧ оз тӧдчы мониторингъясӧн туялӧмъяс вылӧ.
Моз тӧлысь 15 лунсянь «ВНИРО» войвывса филиалысь специалистъяс уджалӧны Печора юлӧн кывтыдын да налы воӧ сьӧмгалӧн вуджӧмъяс йылысь збыльвывса юӧр.
Помшуӧмыс вынсялас да лоас олӧмӧ пӧртӧм вылӧ быть коланаӧн сэк, кор Росрыболовстволӧн Рытыв-Войвыв мутасса веськӧдланін вынсьӧдас Комиссияса заседаниелысь Сёрнигижӧдсӧ да йӧзӧдасны сійӧс ведомстволӧн официальнӧй сайтын.
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаын олысьясӧс чужан му радейтӧмысь да пыдди пуктӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2455 @ 2022-08-20 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаын олысьясӧс чужан му радейтӧмысь да пыдди пуктӧмысь
Регионса Юралысь моз тӧлысь 19 лунӧ участвуйтіс Коми Республика лунлы сиӧм кыпыд собраниеын, чолӧмаліс олысьясӧс гажӧн да сетіс канму наградаяс.
«Талун ми зіля пӧртам олӧмӧ пуктӧм могъяс, лӧсьӧдам условиеяс экономика водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ.
Сӧвмӧдам суйӧрсайса вузӧс вежӧм, ас тӧвар вӧчӧмсӧ содтӧм, збыльмӧдам инвестиция проектъяс, лӧсьӧдам миян кар-районъясын шогмана инфраструктура.
Ставыс вӧчсьӧ сы могысь, медым Коми Республика колис олӧм да уджалӧм вылӧ ас дорас кыскана регионӧн, медым быд морт бӧрйис ассьыс туй.
Тайӧ вӧчсьӧ уна лыда йӧзлӧн уджӧн, коді кӧсйӧ уджавны аслас муын, быдтыны тані челядьӧс да внукъясӧс», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба аттьӧаліс ветеранъясӧс, кодъяслӧн фронтвывса да уджалан подвигъясыс лоӧны подулӧн регионлӧн талунъя вермӧмъясын да пасйис, мый таво Коми Республикаса Почёт небӧгӧ содіс ухтаса кык олысьлӧн ним.
«Коми Республикаса Почёта гражданин» медвылыс почёт нимсӧ сетӧма оланін да коммунальнӧй овмӧсса ветеран Евгений Михайлович Алексеевлы да кувсьӧм бӧрын мусир да биару промышленносьтын ветеран Анна Яковлевна Молийлы.
Кыпыд собрание вылын медводдзаысь сетісны Иван Павлович Морозов нима Орденъяс.
Тайӧ ыджыд канму награда, кодӧс вермӧны босьтны Комиын олысьяс республика водзын торъя заслугаясысь.
Сійӧс учредитӧм йылысь корӧмӧн Владимир Уйба дорӧ шыӧдчисны Сыктыв районын олысьяс.
Коми Республикаса Юралысь ошкис тайӧ водзмӧстчӧмсӧ.
Талун регионса веськӧдлысь киысь награда босьтісны Коми АССР-са нималана канму да политическӧй уджалысь Иван Павлович Морозовлӧн уджъёртъясыс — Иван Иванович Свистельник да Юрий Иванович Семуков.
«Лыддя правильнӧйӧн сійӧ, мый медводдза Орденсӧ сетасны Иван Павловичлӧн дӧвалы, Коми Республикаса оланпас пыртысь власьт органса ветеранлы Мария Григорьевна Морозовалы.
Зэв жаль, мый Мария Григорьевна эз вермы волыны миян собрание вылӧ, но ме быть сылы ачым сета тайӧ наградасӧ.
Тайӧ меным лоӧ ыджыд шудӧн», — шуис Владимир Уйба.
Сідзжӧ регионса Юралысь аттьӧаліс став олысьӧс войвыв радейтӧмысь, чужан му пыдди пуктӧмысь да бурджыкӧн сійӧс вӧчны сьӧлӧмсянь кӧсйӧмысь, Коми Республикалысь озыр традицияяс да вӧр-ва видзны зільӧмысь.
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс Профессиональнӧй бокслы сиӧм рытӧ пырӧдчысьясӧс да сійӧс котыртысьясӧс яръюгыд вермасьӧмъясысь да сьӧлӧмкылӧмъясысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2456 @ 2022-08-20 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Профессиональнӧй бокслы сиӧм рытӧ пырӧдчысьясӧс да сійӧс котыртысьясӧс яръюгыд вермасьӧмъясысь да сьӧлӧмкылӧмъясысь
Моз тӧлысь 19 лунӧ Сыктывкарын «Лузалес-арена» культурно-спортивнӧй комплексын нуӧдісны Рочмуса нималана боксёръяскӧд спорт мероприятие. Сійӧс сиӧма регион артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы.
Профессиональнӧй бокслы сиӧм рытсӧ котыртӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсӧгӧн.
Ринг вылын петкӧдчисны боксёръяслӧн кӧкъямыс пара.
На лыдын Олимпийскӧй Ворсӧмъясын бронза босьтысь, Рочмуса куимысь чемпион Владимир Никитин.
Сійӧ вермасис Танзанияысь Элли Мверангикӧд ЕВР-са (EURASIAN BOXING PARLIAMENT — Профессиональнӧй бокслӧн евразияса федерация) чемпион ним вӧсна да вермис.
Кыдзи пасйис Владимир Никитин, тайӧ вӧлі сылӧн бӧръя вермасьӧм.
Сэсся спортсмен кӧсйӧ кольччыны республикаӧ да отсасьны татчӧс том спортсменъяслы.
Рочмуса боксёръяслысь вермасьӧмъяссӧ локтісны видзӧдны нималана спортсменъяс — Олимпийскӧй ворсӧмъясын чемпионъяс Альберт Батыргазиев да Виталий Дунайцев.
Рочмуса чемпион да ЕВР-са чемпион титулъяс вӧсна турнирса медшӧр поединокъяслысь веськыд трансляциясӧ петкӧдлісны «Матч ТВ» да «Юрган» телеканалъяс.
«Татшӧм тшупӧда профессионалъяс пӧвстын боксысь вермасьӧмъяссӧ республикаын нуӧдӧны медводдзаысь на.
Тайӧ вӧлі шензьӧдана рыт — Профессиональнӧй бокслы сиӧм рыт!
Владимир Никитин — миян зон, сійӧ козьналіс миянлы вермӧм.
Аттьӧ пырӧдчысьяслы яръюгыд вермасьӧмъясысь, а турнирсӧ котыртысьяслы — бур уджысь.
Торйӧн аттьӧала Спортивно-патриотическӧй ӧтйӧза ӧтмунӧмӧн веськӧдлысь Вячеслав Юрьевич Ванеевлы спортлы сиӧм гажсӧ котыртӧмысь да нуӧдӧмысь», — юксис мероприятие бӧрын мӧвпъясӧн Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Коми Республикаын кӧсйӧны нуӧдны бокс серти ставрочмувывса ордйысьӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2457 @ 2022-08-20 @}
Коми Республикаын кӧсйӧны нуӧдны бокс серти ставрочмувывса ордйысьӧмъяс
Регионса Юралысь Владимир Уйба видлаліс Рочмуса нималана боксёръяскӧд бокс сӧвмӧдӧм серти, Коми Республикаын спорт паськӧдан да том йӧзӧс Чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдан проектъяс збыльмӧдӧм серти юалӧмъяс.
Аддзысьлӧмыс вӧлі моз тӧлысь 19 лунӧ.
Мероприятиеын участвуйтісны Рочмуса бокс серти федерациялӧн тренерскӧй сӧветӧн веськӧдлысь, Рочмуса нимӧдана тренер Эдуард Кравцов, Олимпийскӧй ворсӧмъясын чемпионъяс да призёръяс Альберт Батыргазиев, Виталий Дунайцев да Владимир Никитин.
Сідзжӧ аддзысьлӧм вылын вӧліны «Вежа Петыркарын бокс серти спорт федерация» регионса ӧтйӧза организацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысь Максим Кувачев, «Спортивно-патриотическӧй ӧтйӧза ӧтмунӧм (СПӦӦ)» спорт да патриотизм юкӧнын проектъяслы отсӧг сетан да найӧс сӧвмӧдан шӧрин» асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияӧн веськӧдлысь Вячеслав Ванеев, Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Наталья Карина.
«Республикалӧн Чужан лун водзвылын ордйысьӧмъясыс лоасны гажсӧ мичмӧданторйӧн, и йӧзыс радӧсь, мый ті локтінныд миян дорӧ.
Республикаын бокс — медтӧдчана спорт сикасъяс пиысь ӧти.
Ми кужам нин нуӧдны ыджыд ордйысьӧмъяс.
И водзӧ ми кутам паськӧдны тайӧ спорт сикассӧ», — шыӧдчис спортсменъяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Коми Республикалы 100 во тырӧмкӧд йитӧдын моз тӧлысь 19 лунӧ «Лузалес-арена» площадка вылын вӧлі Профессиональнӧй бокслы сиӧм рыт.
Ордйысьӧмъясын участвуйтысьяс пиысь ӧтиӧн лои республикаын чужлӧм морт, Рочмуса нимӧдана спорт мастер, Рио-де-Жанейроын Олимпийскӧй ворсӧмъясын бронзаа призёр Владимир Никитин.
Сійӧ вермис Танзанияысь Элли Мверангиӧс, аслас петкӧдчӧмӧн помаліс спортивнӧй карьерасӧ.
Водзӧ вылӧ боксёр кӧсйӧ кольччыны чужан республикаӧ да отсасьны том спортсменъяслы.
Аддзысьлӧм вылын сёрнитісны мероприятиеяс йылысь, кутшӧмъяс сетісны эськӧ позянлун петкӧдны республикаын бокссӧ выль тшупӧд вылӧ.
Тайӧ ставрочмувывса ордйысьӧмъяс нуӧдӧм, школаясын да спортивнӧй секцияясын мастер-классъяс да нималана спортсменъяскӧд аддзысьлӧмъяс котыртӧм.
Аддзысьлігӧн участвуйтысьяс тӧдчӧдісны, мый Коми Республикаӧ колӧ корны странаса национальнӧй командаысь вына боксёрӧс.
Татшӧм спортсменыд вермис эськӧ петкӧдлыны республикаӧс рочмуса да войтыркостса ордйысьӧмъяс вылын да лоны том йӧзлы туйвизьӧн.
Боксёръяс ошкисны Коми Республикаын пикӧ воӧм челядьлы спорт интернат лӧсьӧдӧм йылысь Владимир Уйбалысь водзмӧстчӧмсӧ.
Кыдзи пасйис «Вежа Петыркарын бокс серти спорт федерация» регионса ӧтйӧза организацияӧн юрнуӧдысьӧс вежысь Максим Кувачев, татшӧм мӧвпсӧ бура збыльмӧдӧма нин Вежа Петыркарын, и уджъёртъяс дасьӧсь юксьыны опытӧн, сетны отсӧг котыртан юалӧмъясын да нормативнӧй базаяс дасьтӧмын.
«Боксӧ колӧ кыскыны челядьӧс, кодъяс быдмӧны сьӧкыд семьяясын, кодъяс, найӧс кӧ не вайны спортӧ, вермасны вешйыны олан туйсьыс.
Ме пукті мог Спорт министерство водзын: кыскыны секцияясӧ, торйӧн нин боксӧ да единоборствоӧ, кыдз позьӧ унджык томуловӧс, кодъясӧс йӧз пӧвстын шуӧны «сьӧкыдъясӧн» либӧ «омӧль оласногаясӧн».
Тадз налӧн чужӧ позянлун лоны бур йӧзӧн.
Торйӧн нин ӧні, кор олӧмыс ёна вежсис.
Татшӧм здукъясӧ спортсменъяс пыр вӧлісны канмулы пыкӧдӧн.
Спортсӧ колӧ паськӧдны, сы вӧсна мый сійӧ воспитывайтӧ мортлысь ӧбича, повтӧмлун, винёвлун да героизм», — пасйис Владимир Уйба.
«Спортивно-патриотическӧй ӧтйӧза ӧтмунӧм (СПӦӦ)» спорт да патриотизм юкӧнын проектъяслы отсӧг сетан да найӧс сӧвмӧдан шӧрин» асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияӧн веськӧдлысь Вячеслав Ванеев аттьӧаліс регионса Юралысьӧс спортлы быд боксянь отсалӧмысь, том йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да Профессиональнӧй бокслы сиӧм рыт котыртӧмын отсӧгысь.
«Ми эськӧ кӧсйим котыртны Владимир Никитин нима бокс серти быдвося турнир, а сідзжӧ учредитны Коми Республикаса Юралысьлӧн призъяс вылӧ турнир, кытчӧ ми вермим эськӧ кыскыны челядьӧс абу сӧмын миян республикаысь, но и орчча регионъясысь — Киров, Кардор да Вӧлӧгда обласьтъясысь.
Ӧні Коми Республика зіля отсасьӧ Ровенькилы.
Ми сідзжӧ дасьӧсь мунны сэтчӧ, нуӧдны тренировкаяс, сетны гуманитарнӧй отсӧг», — висьталіс думъяссӧ Вячеслав Ванеев.
* * *
Коми Республикаысь петӧм йӧзӧн лоӧны татшӧм нимӧдана боксёръяс, кыдзи унаысь Рочмуса чемпион Владимир Бурцев, Бур Вӧля Ворсӧмъясын эзысь призёр (1985 во) Владимир Балай, Атлантаын Олимпийскӧй ворсӧмъясын участвуйтысь (1996 во) Эдуард Захаров, а сідзжӧ Рочмуын нимӧдана спорт мастер, Рио-де-Жанейроын Олимпийскӧй ворсӧмъясын бронзаа призёр Владимир Никитин.
{Kodko @ Владимир Уйба воліс «Шаньгафест» финн-угор войтырлӧн сёян-юанлы сиӧм V фестиваль вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2459 @ 2022-08-20 @}
Владимир Уйба воліс «Шаньгафест» финн-угор войтырлӧн сёян-юанлы сиӧм V фестиваль вылӧ
Коми Республика лун водзвылын, моз тӧлысь 16–21 лунъясӧ, Финн-угор этнокультурнӧй паркын нуӧдӧны сёян-юанлы сиӧм гаж, кытчӧ локтісны мукӧд регионысь пусьысь-пӧжасьысь мастеръяс.
«Шаньгафест» традиционнӧй фестиваль дырйи войтыр гажӧдчӧ моз тӧлысь 20 да 21 лунъясӧ.
Мероприятиеыс лоис гастрономия туризмын тӧдчанаторйӧн.
Тані позьӧ видлыны странаса мукӧд регионысь шеф-пӧваръясӧн лӧсьӧдӧм сёян-юан.
Коми, ижора, саамъяс, удмуртъяс да Мордовия Республикаса войтыр (эрзя да мокша) петкӧдлісны ассьыныс вӧлӧга.
Тайӧ лунъясыс петкӧдлӧны Рочмулысь культура озырлунсӧ, вынсьӧдны регионъяс костын йитӧдъяссӧ.
Этнопаркын восьтӧма финн-угор войтыръяслысь рестораннӧй керкаяс, Коми кар-районъяслысь подворьеяс, вузалӧны сувениръяс да фермер прӧдукция.
Гӧсьтъясӧс гажӧдӧны Марий Элысь, Удмурт муысь, Мурман карысь, Мордовияысь да Ленинград обласьтысь творчество котыръяс.
«Нимкодь, мый миян дорӧ локтӧны странаса мукӧд регионысь.
Локтӧны радпырысь да оз ӧтчыдысь.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый йӧзыслы тайӧ воӧ сьӧлӧм выланыс.
Миянлы тайӧ тӧдчана, ӧд «Шаньгафест» — тайӧ войтыркостса фестиваль.
Зэв уна пырӧдчысь да гӧсьт — найӧ видлӧны финн-угор войтыръяслысь сёян-юан, пусьӧны-пӧжасьӧны асьныс, пырӧдчӧны мастер-классъясӧ.
Тані паныдалӧны няньӧн-солӧн, вердӧны чӧскыд да пӧльза ваян сёянӧн.
Тайӧ зэв бур, та вӧсна «Шаньгафестлы» лоны!
Быть волӧй — асьныд ставсӧ аддзанныд да, медшӧрыс, видланныд чӧсмӧссӧ», — юксис мӧвпъясӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Сыктывкарын вӧлі «Велоночь–2022» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2460 @ 2022-08-21 @}
Сыктывкарын вӧлі «Велоночь–2022»
Спортивнӧй гажсӧ сиӧма Коми Республика лунсӧ пасйӧмлы.
Котыртысьяслӧн арталӧм серти, сійӧ чукӧртіс 5 сюрс гӧгӧр велосипедистӧс.
Велопробегын участвуйтіс и Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Регыд ми пасъям медся тӧдчана гаж — Коми Республикалысь чужан лунсӧ, сё во да сё ӧти во тырӧмсӧ.
А талун — «Велоночь», коді ставнысӧ ӧтувтӧ да козьналӧ миянлы кыпыд ловру.
Тӧда, мый талун лоас некымын рекорд — и опыта велосипедистъяс пӧвстын, и дзолюкъяс пӧвстын.
Бур туй!», — сиис Коми Республикаса Юралысь.
Котӧртны заводитісны Стефан изэрдсянь, сэсся колоннаыс муніс Ленин, Пушкин уличаясті, Сыктыв туйті, Морозов, Димитров уличаясті, Октябр шӧртуйті, Куратов, Ленин уличаясті да бӧр воис Стефан изэрд вылӧ.
Маршрутлӧн кузьтаыс — 10 километр.
Площадь вылын вӧлі сувтӧдӧма палатка, кӧні велосипедистъяс вермисны пӧльтыштны кӧлесаяссӧ либӧ донъявны, кыдзи уджалӧ велосипедныс.
Котӧртӧм бӧрын пудъялісны призъяс.
«Велоночь–2022» котыртісны «БНК» ЮА, Коми Республикаса спорт министерство да «Сыктывкар» КК МЮ администрация.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республика артмӧдан лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2461 @ 2022-08-22 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Коми Республика артмӧдан лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Коми Республикаса дона войтыр!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Коми Республика артмӧдан лунӧн!
Тайӧ миянлы ставлы ӧтув шань керка.
Налы, коді тані чужис да мам йӧлыскӧд йиджтіс коми кывлысь да культуралысь мичлунсӧ, войвыв ӧбичалысь аслыспӧлӧслунсӧ.
И налы, коді локтіс татчӧ овны да уджавны да кодлы став сьӧлӧмсяньыс мусмис тайӧ муыс.
Пӧль-пӧчьяссянь миянлы колис зэв мича му — мупытшса озырлунӧн, вӧр-ваӧн, сӧстӧм юясӧн да тыясӧн, помтӧм-дортӧм тундраӧн.
Найӧ сӧвмӧдісны промышленносьт, видз-му овмӧс, наука да социальнӧй юкӧн.
Ми гӧрдитчам сыӧн, мый найӧ вӧчисны.
Миянлы колӧ содтыны тайӧ вермӧмъяссӧ, унджык вӧчны бурсӧ, уджавны, медым Коми Республика лоис нӧшта на мичаджыкӧн, лӧсьыдджыкӧн, озырджыкӧн.
Миянлы колӧ унатор вӧчны, медым челядь вермисны гӧрдитчыны муӧн, кӧні олӧны, да радейтны сійӧс сідзжӧ, кыдзи и ми.
Миянлы колӧ сетны быдмысь войтырлы сӧвмӧм экономика да социальнӧй юкӧн, видзны традицияяслысь озырлунсӧ да войвыв вӧр-валысь мичлунсӧ.
Ме аттьӧала ставнытӧ, коді аслас уджӧн да небыд сьӧлӧмӧн зільӧ бурмӧдны чужан республикаын олӧмсӧ, вӧчны ставсӧ, медым сійӧ дзордзаліс да сӧвмис.
Дона ёртъяс!
Сиа тіянлы вермӧмъяс, повтӧг мунны водзӧ, шуд, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба аддзысьліс Лугань Войтыр Республикаса делегациякӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2463 @ 2022-08-22 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Лугань Войтыр Республикаса делегациякӧд
Сыктывкарӧ удж серти воисны Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карлӧн Администрация бердын Аньяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Ольга Орлова да Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карлӧн Администрация бердын Аньяслӧн сӧветӧн веськӧдлысьӧс вежысь Екатерина Рубанцова.
Талун, моз тӧлысь 22 лунӧ, Коми Республика артмӧдан лунсянь 101 во тыран лунӧ да Рочму Федерацияса канму дӧрапас лунӧ, Ровеньки карса общественникъяскӧд аддзысьліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Лунӧн водзджык делегация ветліс Коми Республикаса национальнӧй библиотекаӧ, Том енбияслӧн академияӧ, «ІT-cube» челядьӧс цифрӧвӧя велӧдан шӧринӧ, «Кванториум» челядьлы мобильнӧй паркӧ, Олег Кошевой нима 12 №-а шӧр школаӧ, карса шӧр библиотекаӧ, видзӧдіс «Коми бал» коми кывъя шылада спектакль синхроннӧя вуджӧдӧмӧн.
Сідзжӧ кырымалӧма Коми Республикаса аньяслӧн котыркӧд ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
«Аньяслӧн котыр — тайӧ важ да медся зіль ӧтйӧза организацияяс пиысь ӧти.
Республикаса аньяслӧн ӧтмунӧм колян во пасйис нэмӧвӧйся юбилей.
Миян водзмӧстчысь аньяслысь эм мыйӧ велӧдчыны.
Найӧ збыльмӧдісны эз ӧти проект, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма семьялы, мамлунлы да челядьдырлы отсӧг сетӧм вылӧ.
Эска, мый и Ровеньки карса аньяслӧн ӧтмунӧм чукӧрмӧма опыт, мый вермас отсыштны миян Аньяслӧн котырлы», — пасйис Владимир Уйба.
«Кӧсъя аттьӧавны корӧмысь да тіян муӧ волыны позянлунысь, — шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь дорӧ Ольга Орлова.
— Ми аддзылім, кутшӧм уна уджалан нырвизьыс Аньяс котырлӧн став структуракӧд.
Тіян опытӧн ми быть кутам вӧдитчыны.
Коми Республикаысь ми локтам уна тӧдӧмлунъясӧн.
Ыджыд аттьӧ миянлысь кар дзоньталӧмӧ пуктан пайысь, миянлысь мытшӧдъяс разьӧмысь сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тіян и асланыд тырмӧ и эм кытчӧ бырӧдны тайӧ сьӧмсӧ.
Тайӧ отсӧгыс миянлы зэв колана.
Кор Коми Республикаысь воис гуманитарнӧй груз, ми ставӧн вӧлім зэв радӧсь».
Гӧсьтъяслӧн кывъяс серти, Комиысь мӧдӧдӧм пиломатериал отсӧгӧн Ровенькиын вермисны дзоньтавны челядьлы да спорт площадкаяс, небӧгъяс отсӧгӧн — тыртны библиотекаяс.
Гуманитарнӧй отсӧг сетіс позянлун отсавны пышйысьяслы, кодъяс воисны карӧ мездмӧм обласьтъясысь.
«Ыджыд аттьӧ шоныда примитӧмысь, чолӧмалам республикалӧн Чужан лунӧн!
Ми нимкодясям тіян уджӧн, Аньяс котырлӧн уджӧн.
Тіян уна выль пыртӧмыс челядьлы да том йӧзлы.
Окота велӧдчыны тіянлысь.
Кыдз том специалист, ме вӧлі рад сёрнитыштны ыджыдджык уджъёртъяскӧд да босьтны налысь тӧдӧмлунъяссӧ», — аттьӧаліс Екатерина Рубанцова.
Кыдзи пасйис аддзысьлігӧн Коми Республикаса аньяслӧн котырӧн веськӧдлысь Галина Лапшина, республикаса аньяс зіля участвуйтісны Ровенькилы отсӧг сетан акцияясын.
Ровенькиса делегациякӧд видлалісны мытшӧдъяс, юксисны тӧдӧмлунъясӧн — шуам, петкӧдлісны, кыдзи Коми школаясын видзӧны геройяс йылысь казьтылӧм да шуисны, мый дасьӧсь нуӧдны ӧтувъя патриотическӧй акцияяс.
«Чужис мӧвп Аньяс котырлӧн веськӧдлӧм улын котыртны Ровенькиӧ социальнӧй экспедиция.
Миян эмӧсь уна сикас юкӧнса специалистъяс, кодъяс вермисны эськӧ уджавны йӧзкӧд.
Зэв тӧдчана, кор ми видлалам юалӧмъяссӧ асьным, ёрта ёртлы синмӧ видзӧдӧмӧн.
И кор Ровенькиын олысьяс аттьӧалӧны миянӧс, некодлӧн оз чуж юрас юалӧм, колӧ либӧ оз ков отсасьны тайӧ карыслы.
Миян котыр мыйӧн вермас, быть отсалас», — шуис Галина Лапшина.
Сідзжӧ талун ЛНР-са делегация участвуйтіс Рочму Федерацияын Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса Ёртасян керкаяслӧн Слётын, мый мунӧ тайӧ лунъясӧ Коми Республикаса войтырлӧн ёртасян керкаын.
{Kodko @ Сыктывкарын зэв ыджыд рытъя шоуӧн пасйисны Коми Республика артмӧдан лунсянь 101 во тырӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2465 @ 2022-08-22 @}
Сыктывкарын зэв ыджыд рытъя шоуӧн пасйисны Коми Республика артмӧдан лунсянь 101 во тырӧм
Тайӧ вӧлі Степан изэрд вылын, кӧні лӧсьӧдісны 80 метр кузьта да 1000 квадратнӧй метр площадя сцена комплекс.
Регионлӧн чужан лунӧн республикаса олысьясӧс чолӧмаліс Владимир Уйба.
«Зэв тӧдчана, мый талун ми пасъям кык праздник — миян муса республикалысь Чужан лун да Рочму Федерацияса канму дӧрапас лун! — шыӧдчис войтыр дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
— Республикалӧн артман-сӧвман историяыс топыда йитчӧ миян страналӧн историякӧд.
Ми — сылӧн юкӧн, кутшӧмӧс оз позь торйӧдны.
Рочмулӧн — миян ӧтувъя гортлӧн, миян ыджыд страналӧн юкӧн!
Коми — шензьӧдана, аслыспӧлӧс да зэв мича му.
Но республикалӧн меддонаторйыс — тайӧ ті — сылӧн войтыр, сюсь, енбиа, чужанін радейтысь йӧз, кодъяс быд лун асланыс уджӧн бурмӧдӧны чужанінын олӧмсӧ».
2021 воӧ Коми Республика пасйис сё во тырӧм.
Ковид вӧсна юбилей пасйӧмсӧ вуджӧдісны 2022 во вылӧ.
Котыртысьяс дасьтісны озыр гажӧдан уджтас.
Медся ыджыд мероприятие — «Коми.
Соединяя времена» рытъя шоу, кӧні петкӧдчисны рочмуса нималана артистъяс да музыкантъяс.
Комиын олысьясӧс чолӧмалісны Рочмуса нимйӧза артист Лев Лещенко, Рочмуса нимйӧза артистка Лариса Долина, Григорий Лепс, Ваня Дмитриенко, «Дабро» группа, Андрей Державин, «Сталкер» группа, Александр Иванов да «РОНДО» группа, «Belsuono» куим рояльлӧн шоу.
Ухтааысь Ыджыд театрын солистка Ольга Сильверстова сьыліс «Республика Коми в сердце моём» сьыланкыв. Сійӧс гижисны республикалӧн юбилей кежлӧ.
Сідзжӧ шоуын петкӧдчисны республикаса кар-районъясысь 1000 сайӧ артист, 400 сайӧ том артист, республикаын чужлӧм йӧз, кодъяс нималӧны странаын да мирын — олимпиадаясса чемпионъяс, асшӧр уджалысьяс, гижысьяс, туялысьяс.
Мероприятиесӧ нуӧдіс Рочмуса нимӧдана артист Александр Олешко.
Шоусӧ лӧсьӧдісны 2 во гӧгӧр, сійӧс котыртӧм вылӧ веськӧдӧма матӧ 40 млн шайт.
Дасьтысигӧн республикаса творчество котыръяс топыда уджалісны режиссёрско-постановочнӧй группакӧд да нималана артистъяскӧд, лӧсьӧдісны ӧтувъя номеръяс, уджалісны хореография серти.
Проектыс йитіс Сыктывкарысь, Ухтаысь, Кировысь, Мӧскуаысь, республикаса да странаса мукӧд карысь 300 специалистӧс.
Медводдзаысь ывласа концерт мунігчӧж ворсісны Опера да балет театрса симфоническӧй оркестр да Коми республиканскӧй филармонияса йӧзкостса инструментъяслӧн оркестр.
Юргисны кыдзи коми йӧзкостса сьыланкывъяс, классическӧй театральнӧй произведениеяс, сӧветскӧй эстрадаса шлягеръяс, сідзи и ӧнія кадся хитъяс.
Некымын тӧлысь чӧж лӧсьӧдісны 20 сайӧ композиция — хоръяслы да оркестръяслы партитураяс, гижисны своднӧй хоръяс, кутшӧмъяслӧн лыдыс овлӧ 120 мортӧдз.
Концерт дырйи петкӧдчис Ухтаын чужлӧм Валерия Верногорова, «Ты супер» телевизионнӧй шоуын участвуйтысь. Сійӧ сьыліс искусство гимназияысь челядьлӧн ӧтувтӧм хоркӧд.
Концерт помланьыс Рочмуса да Коми Республикаса нималана артистъяс сьылісны ӧнія коми композитор Сергей Гусевлысь «Республика моя» сьыланкыв.
Оркестръяслысь шысӧ мыйкӧ мында выльмӧдӧма саунд-дизайн отсӧгӧн, мый лӧсьӧдіс нималана композитор да аранжировщик Роман Пономаренко.
Сійӧ босьтіс Муз ТВ-сянь «Вося альбом» премия, лӧсьӧдіс аранжировкаяс, кутшӧмъясӧн Рочму петкӧдчыліс Евровидение вылын, уджаліс Сергей Лазаревкӧд, Турецкийлӧн Сопранокӧд, Комиын сійӧс тӧдӧны нин кыдзи «Коми мулӧн легендаясса» композиторӧс да аранжировщикӧс.
Йӧктан уджтасӧ пырисны «Асъя кыа» канму ансамбльлӧн номеръяс, Коми Республикаса опера да балет театрлӧн медся нималана произведениеясысь юкӧнъяс, а сідзжӧ выль номеръяс, кӧні тшӧтш петкӧдчисны Коми Республика пасьталаысь уна йӧза сценаясса артистъяс.
Шоу кежлӧ лӧсьӧдӧма 20 сайӧ постановка.
Быд эпизодын шӧркодя петкӧдчис 200 сайӧ артист.
Постановка серти уджалісны корӧм хореографъяс: Ульяна Бачерникова — балетмейстер, Мӧскуаса драмаа да шылада театръясын пластика серти режиссёр, Кремлёвскӧй ёлкалӧн, Вежа Петыркарын «Алые паруса» фестивальлӧн медшӧр балетмейстер да Роман Андрейкин — балетмейстер, Мӧскуаса драмаа да шылада театръясын пластика серти режиссёр, «Зарни Маска» премияа лауреат.
Быд сикас визуальнӧй искусствоын зільысьяс лӧсьӧдісны быд номер дорӧ интерактивнӧй декорацияяс.
3D, шейпӧвӧй да классическӧй анимация, моушен-графика отсӧгӧн зрительяслы петкӧдлісны Урал, кар-грездъяс, республикаса аслыспӧлӧс инъяс.
Зрительяс аддзылісны выль сикас техническӧй мӧвпъяс да спецэффектъяс — тшын петӧм, криоэффектъяс да «ловъя» би.
Коми Республикаса архивъясысь, Госфильмфондысь, республикаса муниципалитетъяслӧн архивъясысь фото— да видео материалъяс подув вылын петкӧдлісны регионса историяын медшӧр лоӧмторъяс, миян йӧзлысь уджын да спортын вермӧмъяс, нималанторъяс, социальнӧй объектъяс да лоӧмторъяслы сиӧм мероприятиеяс.
Концерт котыртігӧн вӧдитчисны Коми Республикаса художник-этнофутурист, кодӧс тӧдӧны и регионысь бокын, Юрий Лисовскийлӧн да мукӧд том художниклӧн уджъясӧн.
Сцена вылын лӧсьӧдӧма оркестръяслы торъя жыръяс.
350 кв. м сайӧ ыджда экран пыр петкӧдлісны быд номер дорӧ интерактивнӧй оформление.
Вӧлі лӧсьӧдӧма содтӧд экранъяс, медым концертыс тыдаліс ылісянь.
Шоу велӧдӧ томуловӧс радейтны чужан му, видзны сылысь история да традицияяс, пыдди пуктыны вермӧмъяс да ышӧдӧ сӧвмыны да сӧвмӧдны республиканымӧс.
Видзӧдысьяс тшӧтш пырӧдчисны ыджыд историческӧй лоӧмторйӧ.
«Мортлы кӧ 101 арӧс — тайӧ ыджыд арлыд, а республикалы — выль сё волы старт.
Республиканым том да мича, чӧжӧм опыт вылӧ мыджсьӧмӧн, повтӧг видзӧдӧ водзӧ.
Такӧд ӧттшӧтш ми тӧдам, мый Аймулӧн медбур пиян, тшӧтш и Коми Республикаысь боечьяс, отсалӧн Украинаса войтырлы, дорйӧны Рочмулысь интересъяссӧ.
Ми ӧти войтыр, ми ӧтув да ас йӧзӧс огӧ кольӧй.
Ми вермам!
Праздникӧн!», — шуис сёрни помын Владимир Уйба.
{Kodko @ Ас войтырӧс огӧ эновтӧй: Владимир Уйба воліс удж серти Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2469 @ 2022-08-24 @}
Ас войтырӧс огӧ эновтӧй: Владимир Уйба воліс удж серти Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карӧ
Моз тӧлысь 24 лунӧ Коми Республикаса Юралысь тӧдмасис, кыдзи дасьтӧны выль ломтысян кадколаст кежлӧ оланін да коммунальнӧй инфраструктура да социальнӧй юкӧнса объектъяс.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Коми Республика участвуйтӧ отсӧг сетан ыджыд федеральнӧй уджтасын, кор Рочмуса регионъяс отсасьӧны ЛНР-са да ДНР-са кар-районъяслы, кутшӧмъяс веськалісны украинаса неонацистъяслӧн лыйсьӧм улӧ.
Ровеньки карса администрациякӧд ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти Коми Республика отсасьӧ Луганьса муниципалитетлы дасьтысьны тӧв да выль велӧдчан во кежлӧ.
Бӧрйӧма коммунальнӧй инфраструктура объектъяслысь лыддьӧг, кодъяс вылын уджалӧны Коми Республикаса специалистъяс: отсалана мутасӧ ыстӧма квайт стрӧитчан бригада.
Сідзжӧ уджъяссӧ ӧддзӧдӧм могысь корӧма Липецк обласьтысь, Мӧскуаысь, Крымысь стрӧитчысьясӧс.
Вайӧма карын шоныд сетан объектъяс вылын дзоньтасян-лӧсьӧдан уджъяс вылӧ колана оборудование да материалъяс.
Сора тӧлысь шӧрсянь заводитісны дасьтыны котельнӧйяс, нюжӧдны трубопроводъяс, лӧсьӧдны фильтръяс, котёлъяс да теплообменникъяс.
Сідзжӧ Ровенькиын дзоньталӧны школа, куим детсад, больничаяс да поликлиникаяс.
Сідз, Л. Г. Шевцова нима Ровенькиса 9 №-а школаын водзӧ капитальнӧя дзоньталӧны вевт, вежлалӧны ӧшинь да ӧдзӧс блокъяс.
Школа дорысь нуӧны стрӧитчан ёгсӧ.
Уджлӧн быд этап мунӧ ӧдйӧ да бура.
Локтан воӧ кӧсйӧны пыртны уджӧ выль, модульнӧй котельнӧй.
Коми Республика отсасьӧ и Ровенькилӧн коммунальнӧй предприятиеяслы.
Тӧрыт вайисны ва кыскалысь кык машина, талун карлы сетісны асфальтнӧй каток.
Кӧч тӧлысьӧ кӧсйӧны дзоньтавны путепроводлысь туй веркӧссӧ и Коммунистическӧй улича вылын.
Сідзжӧ талун, моз тӧлысь 24 лунӧ, Сыктывкарсянь Ровенькиӧ ыстісны гуманитарнӧй груз: стрӧитчан материалъяс, велӧдчан литература, школьнӧй рюкзакъяс канцелярияӧн, медикаментъяс, электрическӧй тӧваръяс да пӧжарнӧй инвентар.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн локтан лунӧ Ровеньки карӧ веськалӧма украинаса неонацистъясӧн лэдзӧм «Точка У» ракета.
Лыйлӧм вӧсна куліны йӧз, жугалісны административнӧй стрӧйбаяс да производственнӧй жыръяс.
«ЛНР-ын да ДНР-ын олысьяслы ӧні колӧ Рочмусянь отсӧг да дорйӧм.
Коми Республика ас войтырӧс оз эновт.
Ми водзӧ кутам отсавны да дорйыны соотечественникъяснымӧс.
И ми быть бӧр бергӧдам Донбассӧ мирнӧй олӧм», — кывкӧрталіс Владимир Уйба.
{Kodko @ «Ростелеком» могмӧдас мобильнӧй связьӧн Коми Республикаысь нӧшта кык олан пункт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2471 @ 2022-08-25 @}
«Ростелеком» могмӧдас мобильнӧй связьӧн Коми Республикаысь нӧшта кык олан пункт
Сотӧвӧй связьлысь базӧвӧй станцияяссӧ сувтӧдасны Луздор районса Прокопьевка сиктын — республикаын медся лунвыв олан пунктын (Сыктывкарсянь 312 км), а сідзжӧ Емдін районса Ильяшор посёлокын, коді сулалӧ регионса шӧринсянь 108 км ылнаын.
Ӧнія кадӧдз ни Прокопьевкаын, ни Ильяшорын абу мобильнӧй связь.
Владимир Уйба шыӧдчис Рочмуса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан министерствоӧ корӧмӧн пыртны тайӧ олан пунктъяссӧ «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» федеральнӧй проектӧ.
Коми Республикаса Юралысьлысь вӧзйӧмсӧ ошкисны.
2022 вося моз тӧлысьӧ «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» (ЦТБ 2.0) федеральнӧй проектлӧн мӧд тшупӧд серти «Ростелеком» босьтчис стрӧитны Коми Республикаын сотӧвӧй связьлысь кык выль базӧвӧй станция.
Сійӧ збыльмӧдсьӧ Рочму Федерацияса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерстволӧн заказ серти.
Проектын уджалӧ Tele2 оператор («Ростелекомлӧн» компания).
ЦТБ 2.0 серти ӧнія мобильнӧй связь, тэрыб ӧтуввез лоӧ ичӧт олан пунктъясын, кӧні олӧ 100–500 морт.
«Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» федеральнӧй проектлӧн мӧд тшупӧдыс водзӧ пӧртсьӧ олӧмӧ, и ми вочасӧн цифровизируйтам республикаысь унджык олан пункт.
Тайӧ колана прӧстӧй йӧзлы, предпринимательство сӧвмӧдӧм вылӧ, социальнӧй юкӧнын уджлы», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Контракт серти компаниялы колӧ помавны уджъяссӧ вӧльгым тӧлысь 15 лунӧдз.
Но миянлы гӧгӧрвоана, кутшӧм ёна йӧзыс виччысьӧны тайӧс.
Та вӧсна ми пуктім ас водзӧ мог вӧчны ставсӧ кӧч тӧлысьӧ нин.
Базӧвӧй станцияяс уджӧ пыртӧм бӧрын йӧзыслӧн лоас позянлун вӧдитчыны ӧнія мобильнӧй связьӧн, и, дерт жӧ, тэрыб ӧтуввезйӧн.
Цифрӧвӧй мирӧ туйыс налы лоӧ восьса», — гӧгӧрвоӧдіс «Ростелеком» йӧзлы восьса акционер котырлӧн Коми филиалса директор Сергей Лобанов.
{Kodko @ Сыктывкарӧ локтіс Беларусь Республикаса Гродно обласьтысь делегация @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2473 @ 2022-08-26 @}
Сыктывкарӧ локтіс Беларусь Республикаса Гродно обласьтысь делегация
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти гӧсьтъясӧс чолӧмаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министр Владимир Казаков.
Делегацияӧн юрнуӧдӧ Гродно обласьтса олӧмӧ пӧртысь комитетӧн веськӧдлысь Владимир Караник (Беларусь Республика).
Сідзжӧ сэтчӧ пырӧны — Беларусьысь власьт органъясӧс, гырысь промышленнӧй да пищевӧй предприятиеясӧс, наука да велӧдан учреждениеясӧс петкӧдлысьяс.
Владимир Казаков да Владимир Караник казьтыштісны Айму дорйигӧн усьӧмаясӧс, пуктісны дзоридзьяс «Куслытӧм слава» мемориал да Сыктывкарын воин-интернационалистъяслы памятник дорӧ.
Сідзжӧ Беларусьысь делегация удж серти аддзысьліс Коми Республикаса бизнес-котырӧс петкӧдлысьяскӧд, воліс Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Академик Н. П. Юшкин нима геология институтӧ, Коми Республикаса ёртасян керкаӧ.
Волігӧн белоруссияса Гродно обласьтысь делегация тӧдмасяс республикаса гырысь промышленнӧй предприятиеяслӧн уджкӧд, пырӧдчас Коми Республика да Беларусь Республика костын ёртасьӧм серти Уджалан группалӧн витӧд заседаниеӧ, волас «Войвывлӧн озырлун–2022» выставка вылӧ, ветлас культура, спорт, туризм учреждениеясӧ да объектъясӧ.
{Kodko @ Гродно обласьт дась быд боксянь ӧтув уджавны Коми Республикакӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2474 @ 2022-08-26 @}
Гродно обласьт дась быд боксянь ӧтув уджавны Коми Республикакӧд
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын нуӧдісны Коми Республика (Рочму Федерация) да Беларусь Республика костын ёртасьӧм серти уджалан группалысь витӧд заседание.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министр Владимир Казаков пасйис, мый ӧтувъя уджыс мунӧ некымын нырвизь серти.
Сідзжӧ ӧтув уджалӧны и каръяс: Сыктывкар — Могилев, Ухта — Гродно.
«Геополитика боксянь сьӧкыдлунъяс дырйи торйӧн нин колӧ ӧтув уджавны, медсясӧ нин экономика юкӧнын.
Ми сідзжӧ кӧсъям сӧвмӧдны мукӧд юкӧнъясын йитӧдъяссӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Казаков.
Гродно обласьтса олӧмӧ пӧртан комитетӧн веськӧдлысь Владимир Караник висьталіс ӧта-мӧдкӧд вузасьӧм йылысь.
Беларусьӧ Комиысь нуӧдны вӧр да целлюлозно-бумажнӧй промышленносьтса прӧдукция.
Беларусьӧ Комиысь — химическӧй волокно, лакъяс, краскаяс, мотора да транспорт средствояс, мукӧдтор.
«Миян мог — отсавны бизнеслы кыдз позьӧ ӧдйӧджык вермыны ортсыса мытшӧдъяс да зумыда сӧвмыны.
Та могысь колӧ бурмӧдны миян республикаяс костын вузасян-экономика йитӧдъяссӧ», — шуис Владимир Караник.
Уджалан группа пасйис, мый кыкнан канмулы кивыв сӧвмӧдны вузасян-экономика, научно-техническӧй да социально-культурнӧй юкӧнъясын йитӧдъяссӧ.
Кӧсйӧны водзӧ ӧтув уджавны экономика, инвестиция удж, промышленносьт, видз-му овмӧс, культура, наука да велӧдӧм, спорт да туризм юкӧнъясын.
Талун Коми Республикаса вузасян-промышленнӧй палатаын контактно-кооперационнӧй биржа дырйи тӧдмӧдісны беларусьса компанияясӧн, котыртісны сёрнитчан площадкаяс.
Беларусьысь делегациясӧ нуӧдлісны тӧдмасьны предприятиеясӧн, велӧдан организацияясӧн.
Сідзжӧ Гродно обласьтысь делегация ветлас «Войвывлӧн озырлун–2022» выставка вылӧ. Сійӧ лоас моз тӧлысь 27 лунӧ Сыктывкарын «Июнь» вузасян-гажӧдчан шӧринын.
Уджалан группалӧн квайтӧд заседаниеыс лоас 2023 воӧ Гродно обласьтын.
* * *
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр (Рочму Федерация) да Беларусь Республикаса Веськӧдлан котыр костын вузасян-экономика, научно-техническӧй да социально-культурнӧй юкӧнын ӧтув уджалӧм йылысь артмӧдчӧмсӧ кырымалӧма 2020 вося кӧч тӧлысьын.
2015 вося кӧч тӧлысьын кырымалӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Беларусь Республикалӧн Гродно обласьтса олӧмӧ пӧртысь комитет костын артмӧдчӧм.
2016 воын котыртӧма ёртасьӧм серти ӧтув уджалан группа.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Шахтёр лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2475 @ 2022-08-28 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Шахтёр лунӧн
«Коми Республикаын пыдди пуктана олысьяс!
Дона горнякъяс!
Отрасльяса ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс Шахтёр лунӧн!
Шахтёръяслысь уджсӧ да странанымӧс сӧвмӧдӧмӧ горнякъяслысь пайсӧ пыдди пуктӧмӧн 75 во сайын шуисны пасйыны тайӧ гажсӧ.
Республикалы тайӧ гажыс зэв тӧдчана.
Комиын медводдза тонна из шомсӧ перйисны нин 90 во сайын Еджыдкырта рудникысь.
Печораса из шом бассейнын месторождениеяс тӧдмалӧмсянь миян войвыв муын ыджыд ӧдӧн кутіс мунны индустриализация, стрӧитчыны Вӧркута да Инта каръяс.
Сэк жӧ, 1932-ӧд воын, восьтісны Ярегаса месторождение, кӧні мусирсӧ перйӧны шахтаясын моз.
Шахтёръяс — тайӧ йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньныс радейтӧны бӧрйӧм уджнысӧ, асьнысӧ жалиттӧг да став вынсӧ пуктӧмӧн вӧчисны ставсӧ, медым ӧні Коми Республика вермис сӧвмыны.
Аттьӧ кывкутӧмысь, сьӧкыд уджсӧ бура тӧдӧмысь да вӧчӧмысь. Буретш сы отсӧгӧн сӧвмӧ да тыр-бура олӧ оз сӧмын войвыв регионным, но и ставнас Рочмуным.
Ыджыд аттьӧ — ветеранъяслы, кодъяс сӧвмӧдісны республикалысь из шом перъян юкӧнсӧ, пуктісны подув горнякъяслӧн традицияяслы.
Пыдди пуктана шахтёръяс!
Сиа тіянлы аварияястӧм сменаяс, уджын выль вермӧмъяс, тіянлы да семьяясныдлы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Ровеньки карса мэр Андрей Рубанцов чолӧмаліс Комиын олысьясӧс Шахтёр лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2476 @ 2022-08-28 @}
Ровеньки карса мэр Андрей Рубанцов чолӧмаліс Комиын олысьясӧс Шахтёр лунӧн
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы Лугань Войтыр Республикаысь воис чолӧмалан телеграмма.
«Шахтёръяслӧн уджыс мирнӧй уджсикасъясысь медся героическӧй. Тайӧ юкӧнса специалистъяс аслас быдлунся уджӧн могмӧдӧны миллион йӧзлысь тыр-бур олӧмсӧ.
Из шом перйысьяслысь да горнякъяслысь сьӧкыд уджсӧ оз быдӧн вермыны вӧчны.
Колӧ лоны ёнӧн да чорыд характераӧн, бура тӧдны да сьӧлӧмсянь радейтны бӧрйӧм уджсӧ.
Тіян отсӧгӧн кар— посёлокъясын эм шоныд да би, уджалӧны фабрикаяс да заводъяс.
Из шом перъян промышленносьтын пыдди пуктана уджалысьяс!
Ми пыдди пуктам тіянӧс да зэв вылӧ донъялам уджныдтӧ!
Мед вӧлі тыр-бур олӧм, уджын эз вӧвны аварияяс, мед пыр тіянлы мойвиис!
Мед сьӧлӧмыд радліс, а мӧвпъясныд корисны пӧртны олӧмӧ выль могъяс!
Тіян быть ставыс артмас!
Праздникӧн!» — гижӧма чолӧмалӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба туйдӧдіс Войвыв флотлӧн вадорвывса войскаяслӧн «Коми» стрелкӧвӧй ротасӧ пуктӧм могъяс олӧмӧ пӧртӧмын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2478 @ 2022-08-30 @}
Владимир Уйба туйдӧдіс Войвыв флотлӧн вадорвывса войскаяслӧн «Коми» стрелкӧвӧй ротасӧ пуктӧм могъяс олӧмӧ пӧртӧмын
Мурман обласьтса Североморск–1 аэродромын кыпыд церемония дырйи туйдӧдісны Войвыв флотлӧн вадорвывса войскаяслӧн военнослужащӧйясӧс, кодъясӧс дасьтӧма торъя военнӧй операцияын участвуйтіг кежлӧ.
«Коми» рота водзын, кӧні служитӧны ёнджыкасӧ сӧмын Комиысь военнослужащӧйяс, сёрнитісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Войвыв флотса командующӧй Рочмуса Герой адмирал Александр Моисеев.
Найӧ сиисны салдатъяслы да налӧн командиръяслы повтӧг пӧртны олӧмӧ пуктӧм могъяссӧ, вермыны вӧрӧгсӧ, локны гортӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба локтіс Мурман обласьтӧ, медым колльӧдны регионысь подразделениесӧ торъя военнӧй операцияын участвуйтӧм вылӧ, да аттьӧаліс военнослужащӧйясӧс воинъяслысь мог повтӧг олӧмӧ пӧртны дасьлунысь.
«Талун ті вӧчинныд тӧдчана да повтӧм воськов.
Аски тіян лоӧ нин дзик мӧд, боевӧй, сьӧкыд олӧм.
abu
Эскӧй, мый Коми Республика да став страна пыдди пуктӧ тіянӧс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчас ставсӧ, медым могмӧдны тіянлы, рӧдвужныдлы да матыссаясныдлы тыл.
Воюйтӧй повтӧг, кыдз коркӧ воюйтлісны миян батьяс, пӧльяс, прадедъяс.
Вермӧмӧн воӧй бӧр.
Ми тіянӧс виччысям», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь эскӧ, мый Войвыв флотлӧн вадорвывса войскаяслӧн подразделениеяс лыдысь ӧтилы «Коми» почёт ним сетӧмӧн военнослужащӧйяс пыр кутасны кывны землякъяслысь отсӧгсӧ, служитігӧн лоасны ёртъясыскӧд ӧтлаын, да кӧсйысис могмӧдны налы да налӧн семьяяслы зумыд тыл.
«Коми» стрелкӧвӧй ротасӧ дасьтісны Войвыв флотса военнослужащӧйяслысь Донбассын да Украинаын торъя военнӧй операция дырйи босьтӧм опытсӧ, а сідзжӧ могъяс олӧмӧ пӧртан аслыспӧлӧслунсӧ тӧд вылын кутӧмӧн.
Фотоыс Сергей Ещенколӧн да Войвыв флотса пресс-службалӧн
{Kodko @ Владимир Уйба юкӧ шогсӧ Виктор Егорович Напалковлӧн рӧдвужыскӧд да матыссаясыскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2480 @ 2022-08-30 @}
Владимир Уйба юкӧ шогсӧ Виктор Егорович Напалковлӧн рӧдвужыскӧд да матыссаясыскӧд
«Коми Республикалы тайӧ ыджыд шог.
Талун, 2022 вося моз тӧлысь 30 лунӧ, кувсис Коми Республикаса нимйӧза гижысь Виктор Егорович Напалков. Сылы эськӧ тырис 85 арӧс.
Виктор Егорович 35 во уджаліс коми журналистикаын, вӧлі районса газетъясын, «Би кинь» да «Войвыв кодзув» журналъясын кывкутысь секретарӧн, радиоын да телевидениеын редакторӧн.
В. Е. Напалковлысь медводдза кывбурсӧ йӧзӧдлісны 1956 воын Кулӧмдін районса газетын, а медводдза повесьтсӧ — 1974 воын «Войвыв кодзув» журналын.
Сійӧ комиӧдліс уна поэтлысь, тшӧтш и Сергей Александрович Есенинлысь, кывбуръяссӧ.
Виктор Егорович водзмӧстчис республикалӧн ӧтйӧза олӧмын.
Чужан Джеджим грездын восьтіс библиотека-музей.
Виктор Егорович Напалков — СССР-са журналистъяслӧн котырӧ, Рочмуса гижысь котырӧ пырысь, Коми Республикаса нимӧдана уджалысь.
2018 воын В. Е. Напалковлы сетӧма «Коми Республикаса нимйӧза гижысь» почёт ним.
Юка курыд шогсӧ Виктор Егорович Напалковлӧн рӧдвужыскӧд да матыссаясыскӧд.
Сы йылысь паметьыс пыр кежлӧ кольӧ миян сьӧлӧманым.
Шогся тіянкӧд ӧтлаын».
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь да оперативнӧй штаблысь ӧтувъя заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2481 @ 2022-08-30 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь да оперативнӧй штаблысь ӧтувъя заседание
Заседание дырйи видлалісны регионын олысьяслысь безопасносьтсӧ могмӧдӧм йылысь юалӧмъяс.
Ӧтувъя гӧлӧсуйтан лун кежлӧ дасьтысигӧн да сійӧс нуӧдігӧн безопасносьтсӧ могмӧдӧм йылысь докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикалӧн бӧрйысян комиссияса секретар Татьяна Тимофеева, Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицский, Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальник Алексей Ходоров, Рочмуса МЧС Коми Республикаын медшӧр веськӧдланінса начальниклысь могъяс недыр кад кад чӧж олӧмӧ пӧртысь Олег Нецкий.
«2022 вося кӧч тӧлысь 11 лунӧ республикаын лоӧны меставывса асвеськӧдлан органъясӧ бӧрйысьӧмъяс.
Миян ӧтувъя могным — вӧчны ставсӧ, медым йӧзыс вермисны волыны бӧрйысьӧмъяс вылӧ, медым та дырйи вӧлі кутчысьӧма оланпастэчаслӧн став нормаясӧ», — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияӧн Юрнуӧдысь Дмитрий Самоваров юӧртіс, кыдзи бурмӧдӧны уджсикасын тӧдӧмлунсӧ канму власьт органъясын уджалысьяс, кодъяс кывкутӧны терроризмкӧд водзсасян юкӧнын мероприятиеяс збыльмӧдӧм вӧсна.
Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министрӧс вежысь Александр Пасечник юӧртіс сы йылысь, кутшӧм удж нуӧдӧны 2022–2023 выль велӧдчан во заводитчигӧн велӧдан объектъяссӧ терроризмысь видзӧм серти.
Заседание дырйи кывзісны Коми Республикаса пытшкӧс делӧяс министр Андрей Сицскийлысь республикаын оланпас торкалӧмӧн ӧружьеӧн вӧдитчан юкӧнын мыж вӧчӧмъясысь ӧлӧдан да найӧс дугӧдан мероприятиеяс нуӧдӧм йылысь доклад.
Коми Республикаын вылыс тшупӧда велӧдчанінъясса студентъяс пӧвстын терроризм идеологияысь ӧлӧдан удж котыртӧм йылысь докладъясӧн сёрнитісны Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетысь ректор Ольга Сотникова да Ухтаса канму техническӧй университетысь безопасносьт серти проректор Владимир Якимов.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Чилимдін сиктын кыпӧдӧны бурдӧдчан корпус @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2484 @ 2022-08-31 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Чилимдін сиктын кыпӧдӧны бурдӧдчан корпус
Проектсӧ пыртӧма Коми Республикалӧн адреснӧй инвестиция уджтасӧ да сьӧмсӧ сетӧны федеральнӧй да регионса сьӧмкудъясысь.
«Проект збыльмӧдӧм вылӧ веськӧдӧма нин матӧ 200 миллион шайт.
Пӧдрадчиклы тшӧктісны, медым уджыс эз сулав, медым объект вылын уджалысьыс вӧлі тырмымӧн, медым кӧдздӧдтӧдзыс вайисны став колана материалсӧ да оборудованиесӧ.
Сетӧм сьӧмсӧ колӧ видзны во помӧдз», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Объектсӧ пӧртӧны олӧмӧ «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнлысь первичнӧй звено ӧнъяӧдӧм» регионса уджтас серти.
Бурдӧдчан корпуссӧ заводитісны кыпӧдны 2022 воын.
Контракт серти уджъяссӧ помаласны 2023 вося сора тӧлысь помын.
Площадка вылын тувъялісны сваяяс да пуктӧма фундамент став объект улӧ, помалісны сувтӧдны бурдӧдчан корпусса стенъяслысь фундамент блокъяссӧ да тэчисны пӧдвалсӧ кирпичысь, лӧсьӧдісны пӧжарнӧй водоёмлысь подувсӧ.
Регыд нин помаласны вӧчны цоколь судтаяскостса джодж-йирксӧ.
Пӧдрадчик закажитӧма ва сӧстӧммӧдан сооружениеяс, котельнӧйлысь модуль, кислороднӧй станция.
Стройплощадка вылӧ вайӧны цемент, кирпич да бетоннӧй плитаяс.
Каменщикъяс заводитісны лӧсьӧдны медводдза судтаын вежӧсъяс, тэчны кирпичысь стенъяссӧ.
Пӧдрадчиклӧн могыс — выль воӧдз тэчны стрӧйбалысь нёль судтасӧ кирпичысь.
Матысса кадӧ уджалысьяс заводитасны нюжӧдны ортсыса везъяс.
Выль бурдӧдчан корпусын лоӧны регыдъя медицина отсӧг сетан юкӧн, терапия да хирургия юкӧнъяс, интенсивнӧй терапия палата, физиотерапевтическӧй кабинетъяс, клиническӧй лаборатория.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Тӧдӧмлунъяс лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2485 @ 2022-09-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Тӧдӧмлунъяс лунӧн
«Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона велӧдысьяс да бать-мам, детсадса челядь, школьникъяс да студентъяс!
Чолӧмала Тӧдӧмлунъяс лунӧн да выль велӧдчан во заводитчӧмӧн.
Тайӧ лунсӧ сиӧма налы, кодъяс олӧм чӧжныс зільӧны тӧдмавны выльтор, кодъяс быд лун дасьӧсь мунны тӧдӧмлун туйӧд.
Тайӧ туйыс заводитчӧ детсадсянь да школасянь.
Кагульничаяс да велӧдысьяс ышӧдӧны челядьӧс велӧдчыны, тӧдмавны выльтор.
Сэсся преподавательяс да наставникъяс велӧдӧны уджсикасӧ.
Верстьӧ йӧзлӧн могыс — абу сӧмын велӧдны быдмысь челядьӧс, но и отсавны восьтыны налы енбинысӧ да бӧрйыны олан туй.
Ми кӧсъям лӧсьӧдны республикаын бур условиеяс, медым челядь велӧдчисны, босьтісны бур тӧдӧмлунъяс.
Кыпӧдам школаӧдз велӧдан выль учреждениеяс, выльмӧдам шылада да спорт школаяслысь база, восьтам выль технопаркъяс да «Точка роста» велӧдан шӧринъяс, лӧсьӧдам лабораторияяс да мастерскӧйяс, медым быдӧн вермис аддзыны ассьыс туйсӧ.
Таво республикаса детсадъясӧ мунас 51 сюрс сайӧ дзолюк, школаясӧ — 101 сюрс сайӧ велӧдчысь, шӧр да вылыс тшупӧда велӧдчанінъясӧ — 31 сюрс сайӧ студент.
Сьӧлӧмсянь сиа ставныдлы, медым тайӧ велӧдчан воыс ваяс тіянлы выль вермӧмъяс!»
abu
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ регионса Прокуратура артмӧмсянь 100 во тырӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2488 @ 2022-09-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ регионса Прокуратура артмӧмсянь 100 во тырӧмӧн
«Коми Республикаса Прокуратураын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс тӧдчана пасӧн — Коми Республикаса Прокуратура артмӧмсянь 100 во тырӧмӧн!
Коми Республикаса прокуратура — Рочмуса прокуратура органъяслӧн бура уджалысь системаын зумыд юкӧнъяс пиысь ӧти.
100 во чӧж нин тіян ведомство бура дорйӧ регионса йӧзлысь инӧдъяссӧ.
Прокуратуралӧн дӧзьӧр отсалӧ кутчысьны инӧда пӧрадокӧ да оланпаслунӧ.
Республикаса войтыр эскӧны тіянлы.
Ті бура тӧданныд да кывкутӧмӧн пӧртанныд олӧмӧ служебнӧй могъяс.
Аттьӧала тіянӧс ассьыныд уджныдтӧ бура вӧчӧмысь.
Ыджыд аттьӧ — ветеранъяслы, кодъяс пуктісны подув ведомстволӧн традицияяслы да юксьӧны том уджалысьяскӧд тӧдӧмлунӧн да кужӧмлунӧн.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, шуд, тыр-бур олӧм, Рочмулы да Коми Республикалы бур вылӧ уджын вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь В. В. Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Мӧскашор сиктса школьникъясӧс, налысь бать-мамсӧ да велӧдысьяссӧ Тӧдӧмлунъяс лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2489 @ 2022-09-01 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Мӧскашор сиктса школьникъясӧс, налысь бать-мамсӧ да велӧдысьяссӧ Тӧдӧмлунъяс лунӧн
Коми Республикаса Юралысь удж серти воліс Чилимдін районӧ да участвуйтіс кадетъяслӧн сиктса школаын кыпыд линейкаын.
«Тӧдӧмлунъяс луныс ставлысь вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмсӧ.
Челядьлӧн тайӧ лунӧ чужӧ уна выль сьӧлӧмкылӧм тшӧтшъяясыскӧд аддзысигӧн, торйӧн нин медводдза классӧ пырысьяслӧн — налӧн заводитчӧ выль олӧм.
Велӧдысьяслӧн пансьӧ уджын кывкутана кад.
Бать-мамлы — тайӧ тшӧтш аслыспӧлӧс кад, кор колӧ ёнджыка тӧждысьны челядь вӧсна да видзны найӧс.
Кӧсъя шыӧдчыны медводдза классӧ пырысьяс дорӧ.
Дона челядь, тіянлы зэв ёна мойвиис!
Ті локтінныд кадетъяслӧн зэв бур школаӧ, кӧні пыдди пуктӧны традицияясӧ, лӧсьӧдӧма олӧм да велӧдчӧм вылӧ бур условиеяс.
Выпускникъяслӧн помассьӧ тӧждысьтӧм кадыс, колӧ чукӧртны выннытӧ да мунны водзӧ, вуджны верстьӧ олӧмӧ», — шыӧдчис челядь дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сиис быдтасъяслы сьӧлӧм вылӧ воана лоӧмторъяс, зіля велӧдчыны, быдторсӧ кысйыны тӧдмавны, велӧдысьяслы — радейтны быдтасъяснысӧ, бать-мамлы — быд лоӧмторйын отсавны челядьныслы, тӧждысьны на вӧсна.
Сідзжӧ регионса Юралысь сиис ставлы крепыд дзоньвидзалун да бур велӧдчан во.
Чилимдін районлӧн Мӧскашор сиктса Кадетъяслӧн шӧр школаын велӧдчӧ 125 морт, на пиысь 9 — медводдза классӧ пырысьяс.
Велӧдчан во заводитчытӧдз школаын дзоньталісны джоджсӧ, вевтын вентиляциясӧ, медводдза судтаас вежлалісны ӧдзӧсъяссӧ, ньӧбисны пищеблокӧ оборудование да тасьті-пань, интернат стрӧйбаӧ му пытшкӧстіыс нюжӧдісны ва сетан провод.
Дзоньталана уджъяс нуӧдӧм вылӧ республикаса да меставывса сьӧмкудъясысь вичмӧдісны матӧ 2,4 миллион шайт.
Таво республикаса детсадъясӧ мунас 51 сюрс сайӧ дзолюк, школаясӧ — 101 сюрс сайӧ велӧдчысь, шӧр да вылыс тшупӧда велӧдчанінъясӧ — 31 сюрс сайӧ студент.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Чилимдін районын Мӧскашор сиктса кадетскӧй школаын повтӧмлунлы сиӧм урок @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2491 @ 2022-09-01 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Чилимдін районын Мӧскашор сиктса кадетскӧй школаын повтӧмлунлы сиӧм урок
Коми Республикаса Юралысь висьталіс кадетъяслы налӧн сиктын чужлӧм Рочмуса Герой Владимир Носовлӧн Украинаын спецоперация дырйи подвиг йылысь.
«Пыдди пуктана Надежда Владимировна, Николай Иванович, велӧдысьяс да ныв-зон!
Меным зэв нимкодь талун лоны тіянкӧд ӧтлаын, нуӧдны повтӧмлунлы да героизмлы сиӧм тайӧ уроксӧ. Та йылысь абу гижӧма велӧдчан небӧгъясын, абу петкӧдлӧма киноын, а олӧма да ас вывтіыс нуӧма Рочму Федерацияса Герой, гвардияса капитан Владимир Николаевич Носов, миян земляк, коді быдмис-оліс тайӧ му вылын, ветлӧдліс тайӧ уличьяс кузя», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба да кадетъяс сёрнитісны повтӧмлун, мортсям, олӧма йӧзӧс пыдди пуктӧм йылысь.
Урок помын челядьлы петкӧдісны налӧн земляк йылысь фильм.
Владимир Николаевич Носов чужис 1988 вося косму тӧлысь 14 лунӧ Коми Республикаын Чилимдін районса Мӧскашор сиктын.
Кыдзи пасйисны сылӧн бать-мамыс, пиныс налӧн пыр вӧлі тӧлкаӧн, кор найӧ вӧліны удж вылын, сійӧ кольччыліс гортас верстьӧ туйӧ, видзӧдіс чойяс бӧрсяыс.
Верстьӧ йӧзкӧд ветлывліс турун пуктыны да чери кыйны.
Сійӧ водз верстяммис, пыр пыдди пуктіс верстьӧ йӧзӧс, ичӧтдырсянь нин кутіс ассьыс кывсӧ, эскис бурӧ.
Сиктсаяс шуӧны, мый сійӧ некор эз ӧткажитлы отсӧгын, а велӧдысьяслӧн паметьын сійӧ колис кывкутысь велӧдчысьӧн, коді пыр зілис лоны медбурӧн да збыльмӧдны ас водзас пуктӧм могъяссӧ.
Чужан сиктса кадетскӧй шӧр школаын велӧдчигӧн командираліс «Беркут» школалӧн военно-патриотическӧй клубын, пырӧдчис спортӧ да кӧсйис йитны олӧмсӧ военнӧй службакӧд.
Сюся кывзіс ветеранъяслысь, кодъяс тшӧкыда волісны кадетъяс дорӧ, Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь сёрнисӧ.
2006 восянь служитіс Рочму Федерацияса Вооружённӧй вынъясын, лоис Армияса генерал В. Ф. Маргелов нима Рязаньса медвылыс воздушно-десантнӧй команднӧй училищеын курсантӧн.
Училище помалӧм бӧрын 2011 восянь служитіс команднӧй чинъясын Рочму Федерацияса Вооружённӧй вынъяслӧн уна сикас воинскӧй часьтын.
Воӧдчис Балтийскӧй флотлӧн Суворов да Александр Невский орденъяса 336-ӧд торъя гвардейскӧй Белостокскӧй саридзвыв пехотаса бригадаын батальонса медводдза десантно-штурмӧвӧй ротаса командирӧдз.
Ветліс командировкаӧ Сирия Арабскӧй Республикаӧ, кӧні Рочму 2015 восянь пырӧдчис войтыркостса террористическӧй формированиеяслы паныд мунысь военнӧй операция нуӧдӧмӧ.
2016 вося вӧльгым тӧлыссянь — 2017 вося ода-кора тӧлысьӧдз юрнуӧдіс 12 саридзвывса пехотинечысь командаӧн. Найӧ Мушӧр саридзӧ мунігӧн видзисны лёк суӧмъясысь «Королёв» ыджыд десантнӧй караб.
Торъя могъяс бура збыльмӧдӧмысь сылы сетӧма медальяс.
2022 воын сійӧ пырӧдчис Донеч Войтыр Республика да Лугань Войтыр Республика доръян торъя военнӧй операцияӧ.
Донбассӧ Балтийскысь гвардеечьяс воисны рака тӧлысь 8 лунӧ.
Нёль лун мысти капитан Носовлӧн рота вермис медводдза ыджыд тышын.
Сувтӧдісны ДНР-ын Октябрьскӧй посёлок дорын прӧтивникъясӧс, пасьвартісны пехотаса кык боевӧй машина да виисны ВСУ-ысь комын военнослужащӧйӧс.
Тайӧ жӧ войӧ рота вылӧ уськӧдчисны мӧдарсянь, Носовлӧн веськӧдлӧм улын артмис дорйысьны выль атакаысь, йӧзӧс воштытӧг кутны босьтӧм посёлоксӧ да бырӧдны вӧрӧгъяслысь нӧшта куим БМП.
Служба дырйи Владимир Носов эз нин ӧтчыдысь петкӧдлы повтӧмлун, бура збыльмӧдіс Украиналысь армия бырӧдӧм серти боевӧй могъяссӧ.
Награднӧй представлениеын гижӧма гвардияса капитан Носов роталӧн и мукӧд тыш йылысь.
abu
Вежон чӧж рота олан пунктын дорйысис диверсионно-разведывательнӧй группаясысь, куимсӧ на лыдысь пасьвартіс да босьтіс пленӧ ВСУ-ысь офицерӧс да дас салдатӧс.
Зонъяс да налӧн мамъяс аттьӧалӧны Владимир Носовӧс бура юрнуӧдӧмысь — найӧ ставӧн колины ловъяӧн.
Гвардияса капитанлӧн медбӧръя тышыс вӧлі рака тӧлысь 26 лунӧ Донеч Войтыр Республикаса Октябрьскӧй посёлок дорын.
Сійӧ аслас салдатъяскӧд муніс дорйыны окружениеӧ веськавны вермысь морпехъяслысь мӧд рота.
Вӧрӧгъяслӧн кӧкъямыс танк, вит БМП да сё салдат мунісны наступлениеӧ.
Владимир Носовлӧн ӧтувтӧм ротаын вӧлі этшаджык морт, но рочмуса военнослужащӧйясӧс артмис петкӧдны окружениеысь.
Найӧ колисны ловъяӧн, но ачыс командир ранитчис кувтӧдзыс.
2022 вося косму тӧлысь 9 лунӧ Владимир Носовӧс гуалісны Чилимдін районса чужан сиктын.
Рочму Федерацияса Президентлӧн 2022 во ода-кора тӧлысь 25 лунся Индӧдӧн воинскӧй долг збыльмӧдігӧн повтӧмлунысь гвардияса капитан Владимир Николаевич Носовлы сетӧма Рочму Федерацияса Геройлысь ним (кувсьӧм бӧрын).
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2493 @ 2022-09-04 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн
«Мусир да биару комплексын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Став сьӧлӧмсянь Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Мусир да биару промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн!
Европаса Войвылын углеводородъяслысь куйлӧдъяс восьтан, мусир да биару промышленносьт артман да сӧвман историяыс топыда йитчӧма Коми Республикалӧн историякӧд да сӧвмӧмкӧд.
Талун мусир да биару отрасль зэв тӧдчана юкӧн экономикаын, уна социальнӧй мог олӧмӧ пӧртӧмын да миян регионын олӧм бурмӧдӧмын.
Профессионалъяслӧн уна кӧлена, кодъяс сьӧлӧмсяньыс радейтӧны ассьыныс уджсӧ, пуктӧны ыджыд пай мусир да биару комплексын став вермӧмӧ, мусир да биару куйлӧдъяслысь вынйӧр содтӧмӧ, углеводороднӧй сырьё унджык перйӧмӧ.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала ставныдтӧ, коді уджаліс да уджалӧ мусир да биару перъянінын, коді перйӧ, нуӧ, перерабатывайтӧ углеводороднӧй сырьёсӧ.
Сиа уджын выль вермӧмъяс, бырлытӧм вын, дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм тіянлы да тіян семьяяслы!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Евгений Пономаренкоӧс индӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2494 @ 2022-09-05 @}
Евгений Пономаренкоӧс индӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн
Та йылысь Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во кӧч тӧлысь 4 лунся 349-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося кӧч тӧлысь 5 лунсянь индыны Евгений Александрович Пономаренкоӧс экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
* * *
Евгений Александрович Пономаренко чужис Башкортостан Республикаса Уфа карын 1981 вося косму тӧлысь 10 лунӧ.
Босьтіс вылын тшупӧда тӧдӧмлун.
2003 воын отличиеӧн помаліс Уфаса сервис канму институт (бытӧвӧй машинаяс да приборъяс проектируйтӧм да дзоньталӧм, инженер);
2017 воын отличиеӧн помаліс Башкортостан Республикаса Юралысь бердын Башкирияса канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан академия (канму да муниципальнӧй веськӧдлӧм, магистр)
2006 2017 воясын уджаліс «Кросс» научно-производственнӧй фирма ичӧт кывкутана котырын, «ПРЕМ», «КорпусГрупп Урал», «Азия Импорт» ичӧт кывкутана котыръясын юрнуӧдысь чинъясын.
2017–2019 воясын — Т. Т. Кусимов нима «Акбузат» ипподром канму асшӧрлуна учреждениеын, Башкортостан Республикаса «Акбузат» вӧв видзӧм-рӧдмӧдӧм да вӧла спорт серти компетенцияяс шӧрин канму асшӧрлуна учреждениеын директор, стратегическӧя сӧвмӧдӧм да инновацияяс серти директорӧс вежысь.
2019–2020 воясын уджаліс «Офис-группа» Башкортостан Республикаса Конгресс-бюроын войтыр да канмуяс костын ёртасьӧм сӧвмӧдан мероприятиеяс дасьтысь да збыльмӧдысь асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияын юрнуӧдысь чинъясын.
2020–2021 воясын — Башкортостан Республикаса промышленносьт да энергетика министерствоын отделса начальник, Башкортостан Республикаса промышленносьт, энергетика да инновация министрӧс вежысь.
2021 воын — Рочму Федерацияса промышленносьт да вузасьӧм министерствоын департаментса директорӧс вежысь.
2021–2022 воясын — «Башкортостан Республикаса Иглинскӧй районын муниципальнӧй районлысь мутас сӧвмӧдан агентство» муниципальнӧй асшӧрлуна учреждениеса директор.
Сетӧма Башкортостан Республикаса Почёт грамота (2021 во), Донеч Войтыр Республикаса Юралысьлысь Аттьӧалана письмӧ (2022 во), «Башкортостан Республикаса вузасян-промышленнӧй палата» союзлысь Почёт грамота (2020 во).
{Kodko @ Коми Республикаса вӧръясын дугӧдӧма неминуча лоны вермана режимсӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2496 @ 2022-09-05 @}
Коми Республикаса вӧръясын дугӧдӧма неминуча лоны вермана режимсӧ
Владимир Уйба кырымаліс «Коми Республикаса вӧръясын пӧжаръяс артмӧм вӧсна дінмуса вӧръясын неминуча лоны вермана режим дугӧдӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь 2022 во кӧч тӧлысь 1 лунся 95 №-а Индӧд.
Документ серти Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министрлы тшӧктӧма:
1) водзӧ котыртны Коми Республикаса вӧръясын пӧжаръяс кусӧдӧмсӧ да найӧс тырвыйӧ кусӧдтӧдз уджсӧ;
2) мониторитны серпассӧ сы боксянь, лоисны-ӧ Коми Республикаса вӧръясын пӧжаръяс;
3) сэк, кор ковмас, котыртны вӧръясын пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ содтӧд вынъяссӧ да средствояссӧ регионъяс костын пӧжар лоӧм местаӧ ыстӧмсӧ.
Уськӧдам тӧд вылӧ, Коми Республикаса вӧръясын неминуча лоны вермана режимсӧ пыртлісны моз тӧлысь 2 лунӧ вӧръясын пӧжаръяс вӧсна.
{Kodko @ Коми Республикаса Каналан Сӧвет кык торъя заседание дырйи кык лыддьысьӧмӧн видлалас 2023–2025 вояс кежлӧ республиканскӧй сьӧмкуд бала @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2498 @ 2022-09-07 @}
Коми Республикаса Каналан Сӧвет кык торъя заседание дырйи кык лыддьысьӧмӧн видлалас 2023–2025 вояс кежлӧ республиканскӧй сьӧмкуд бала
Татшӧм водзмӧстчӧмӧн петіс «Ӧтувъя Рочмулӧн» фракция ставрочмувывса кансяма ютырлӧн регионса юкӧнын секретарлӧн, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Коми Республикаса оланпастэчас серти, республиканскӧй сьӧмкуд балаыс видлавсьӧ Коми Республикаса Каналан Сӧветӧн кыкысь абу этшаджык лыддьысьӧмӧн.
Кыдзи Каналан Сӧветса ӧти, сідзи и торъя заседаниеяс вылын.
Уна воясӧн регионын лоис сідзи, мый сьӧмкуд баласӧ видлалісны да примитісны ӧти заседание вылын кык лыддьысьӧмӧн.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн видзӧдлас серти, торъя заседаниеяс вылын сьӧмкуд бала видлалӧмыс сетас позянлун стӧчджыка да кывкутӧмӧн матыстчыны тайӧ юалӧм дорӧ, вӧчны сьӧмкуд примитӧмсӧ йӧзыслы гӧгӧрвоанаджыкӧн.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн вӧчӧма ыджыд удж матысса куим во кежлӧ республиканскӧй сьӧмкуд артмӧдӧм серти.
Но, экономика да геополитическӧй условиеяс, кутшӧмъясын олӧ да сӧвмӧ миян страна талун, тӧд вылын кутӧмӧн, Каналан Сӧветса депутатъяслы ковмас примитны сьӧкыд помшуӧмъяс сійӧс примитӧм серти.
И Веськӧдлан котыр, и депутатъяс — ми ставӧн кӧсъям, медым тайӧ помшуӧмъясыс вӧліны подулалӧмаӧн, бура думыштӧмаӧн да петкӧдлісны миян олысьяслысь тӧждъяссӧ.
Кык лыддьысьӧмӧн торъя заседаниеяс вылын видлалӧмыс сетас содтӧд позянлун сьӧмкуд бала ыджда видлалӧм да веськӧдӧм вылӧ да депутатъяс корпуслӧн ӧтувъя вынъясӧн став воӧм вӧзйӧмсӧ тӧд вылын кутӧмӧн индыны медтӧдчанаторъяс», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Медводдза лыддьысьӧм дырйи кутасны видлавны сьӧмкуд балалысь медшӧр характеристикаяс.
Шуам, Коми Республикаса чӧжӧслысь, рӧскодлысь ӧтувъя йӧрыш, дефицитлысь да канму уджйӧзлысь мындаяс.
Мӧд лыддьысьӧм дырйи сьӧмкуд баласӧ кутасны ставнас видлавны вӧзйӧм стӧчмӧдӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн.
Мӧд лыддьысьӧмӧн республиканскӧй сьӧмкуд бала видлалӧмлӧн кадколастыс — ӧшым тӧлысь 10 лунысь абу сёрджык.
{Kodko @ Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2499 @ 2022-09-07 @}
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін йӧзӧдіс коронавирус серти официальнӧй юӧр
Коми Республикаын Роспотребнадзорлӧн веськӧдланін юӧртіс: талун кежлӧ (кӧч тӧлысь 7 лун вылӧ) бурдіс 173 438 (+195) морт.
ПЦР-тестъяс отсӧгӧн тӧдмалӧма, мый COVІD–19 висьмӧма 177 546 (+219) морт.
Медунаӧн висьмисны Сыктывкарын — 73, Ухтаын — 45, Печора районын — 20, Вӧркутаын — 14 морт.
Официальнӧя эскӧдісны, мый коронавирусысь кувсис 3 209 пациент.
* * *
Вакцинация отсӧгӧн позьӧ кокньыда да дон босьттӧг видзны асьныдтӧ да матыссаясныдтӧ COVІD–19-ысь.
Вакцинация вылӧ позьӧ гижӧдчыны некымын ногӧн:
1. Коми Республикаса кар-районъясын поликлиникаяслӧн телефонъяс пыр.
2. Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн йитӧд-шӧрин пыр 8–800–550–0000 номер серти дон босьттӧг.
3. «Канму услугаяс» портал пыр: www.gosuslugі.ru.
Медым видзны асьныдтӧ коронавирус инфекцияысь, колӧ кутчысьны видзчысян мераясӧ.
Мыськӧй киныдтӧ, кор локтанныд удж вылӧ либӧ гортӧ.
Сідзжӧ позьӧ вӧдитчыны васӧд салфеткаясӧн либӧ дезинфицируйтан растворъясӧн.
Энӧ вӧрӧдӧй чужӧмныдтӧ киӧн, энӧ ниртӧй нырныдтӧ да синъясныдтӧ.
Медся кокньыда вирусыс веськалӧ организмӧ ныр-вомті.
Пыдди пуктӧй да видзӧй ӧта-мӧдныдтӧ — кутӧй социальнӧй костъяс.
Вӧдитчӧй маскаясӧн.
Ковтӧг некытчӧ энӧ ветлӧдлӧй да кутчысьӧй йӧзаинъясысь бокын.
Торйӧн нин тайӧ корӧмъясӧ колӧ кутчысьны олӧма йӧзлы да налы, кодъяслӧн эмӧсь хроническӧй висьӧмъяс.
Видзӧй асьныдтӧ да матыссаясныдтӧ!
«Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь регионын пыртӧм дзескӧдан мераяс йылысь позьӧ лыддьыны Коми Республикалӧн официальнӧй порталын «Коронавирус йылысь юӧр» юкӧдын.
{Kodko @ Владимир Уйба юкӧ шог РАН-са академик Юрий Малышевлӧн кувсьӧм вӧсна @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2501 @ 2022-09-08 @}
Владимир Уйба юкӧ шог РАН-са академик Юрий Малышевлӧн кувсьӧм вӧсна
Тӧдчана учёнӧй муніс олӧмысь кӧч тӧлысь 5 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь ыстіс телеграмма Рочму Федерацияса энергетика министр Николай Шульгиновлы.
«Юка шог РАН-са академик, Горнӧй наукаяс академияса Президент да сійӧс котыртысь Юрий Николаевич Малышевлӧн кувсьӧм вӧсна.
Тӧдчана учёнӧй, ассьыс уджсӧ бура тӧдысь, Юрий Николаевич пуктіс ыджыд пай Рочмуса из шом промышленносьт сӧвмӧдӧмӧ.
Сиа Юрий Николаевичлӧн матыссаяслы, ёртъяслы да уджъёртъяслы унджык вын, медым ас вывті нуны матыссаӧс воштӧм понда дойсӧ», — пасйӧма телеграммаын.
{Kodko @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2506 @ 2022-09-13 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс лӧсялана Индӧд.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во кӧч тӧлысь 8 лунся 100 №-а Индӧд
1. Искусство юкӧнын ыджыд заслугаясысь, уна во зіля уджалӧмысь «Коми Республикаса нимйӧза артист» Коми Республикаса почёт ним сетны
Виктория Владимировна Пыстиналы — «Коми республиканскӧй филармония» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын артистлы-концертын ворсысьлы — сценаса нуӧдысь мастерлы, Сыктывкар.
2. Коми Республика водзын заслугаясысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним сетны:
Олег Зиновьевич Атаманюклы — «Сыктывкар» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын войтырӧс доръян, неминучаысь видзан да пӧжарнӧй безопасносьт серти веськӧдланінса начальниклы;
Татьяна Егоровна Завацкаялы — «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырын логистикаӧн да заказъясӧн веськӧдланінса начальниклы, Сыктывкар;
Наталия Павловна Колбасюклы — «Коми Республикаса агропромышленнӧй комплекслы да чери овмӧслы канмусянь отсӧг сетан шӧрин» Коми Республикаса канму казённӧй учреждениеӧн юрнуӧдысьлы, Сыктывкар;
Татьяна Юрьевна Костиналы — «Койгорт районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму учреждениелӧн велӧдан организацияясын челядьлы медицина отсӧг сетӧмсӧ котыртан юкӧнса фельдшерлы;
Родомир Николаевич Куликовлы — «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырын вӧр рӧдмӧдан цехса начальниклы, Сыктывкар;
Ирина Владимировна Мамонтовалы — «Челядьӧс 1 №-а видзанін» Кӧрткерӧс сиктын школаӧдз велӧдан муниципальнӧй учреждениеса шӧр кагульничалы, Кӧрткерӧс район;
Нина Ивановна Надеевалы — «Пригороднӧй» ичӧт кывкутана котырса менеджерлы, Сыктывкар;
Мария Николаевна Распутиналы — «Пригороднӧй» ичӧт кывкутана котырын машинаӧн лысьтысьысь операторлы, Сыктывкар;
Любовь Викторовна Тучнолобовалы — «Коми республиканскӧй филармония» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениелӧн «Зарни ёль» йӧзкост шылада ансамбльса артистлы-концертын ворсысьлы, Сыктывкар;
Людмила Леонидовна Фатеевалы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырлӧн шпон вӧчан цехын шпон косьтан да дасьтан участокса шпон да фанера дзоньталысьлы, Сыктывкар.
3. Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Дмитрий Алексеевич Бычковлы — «СевЛесПил» ичӧт кывкутана котырын автоматизируйтӧм веськӧдлан системаяс юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Лариса Алексеевна Волоховалы — «Ухта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияын «Велӧдӧмӧн веськӧдланін» муниципальнӧй учреждениеса начальникӧс вежысьлы;
Петр Фридрихович Даниловлы — «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми региональнӧй шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын лётно-производственнӧй юкӧнса шӧр лётчик-видзӧдысьлы, Сыктывкар;
Маргарита Борисовна Димитрюклы — Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволӧн Велӧдан юкӧнын дӧзьӧр да контроль серти веськӧдланінын лицензирование, аккредитация серти да велӧдчӧм йылысь документъяс эскӧдан юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Лариса Викторовна Дъбенскалы — «Ӧткымын предмет пыдісянь велӧдан Усогорскса шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеын биология велӧдысьлы, Удора район;
Андрей Евгеньевич Егоровлы — «Боксит Тимана» акционер котырлӧн уджӧдан да грузъяс новлӧдлан юкӧнын тепловозса машинистлы, Ухта кар;
Петр Яковлевич Кисляковлы — «Жилищно-эксплуатационнӧй веськӧдланін» ичӧт кывкутана котырса директорӧс вежысьлы — директор-производственнӧй мастерлы, Чилимдін район;
Александр Николаевич Ковалевлы — «Авиационнӧй персоналӧс дасьтан Коми региональнӧй шӧрин» уджсикасын содтӧд тӧдӧмлун сетан федеральнӧй канму асшӧрлуна учреждениеса преподавательлы (старшӧй), Сыктывкар;
Наталья Сергеевна Корнаковалы — «43 №-а шӧр школа» муниципальнӧй асшӧрлуна велӧдан учреждениеса директорлы, Сыктывкар;
Ольга Владимировна Костровскаялы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырлӧн фанернӧй производствоын гидравлика пресс вылын тэчысьлы, Емдін район;
Галина Васильевна Кошуриналы — «Комитекс ЛИН» ичӧт кывкутана котырса юралысь бухгалтерлы, Сыктывкар;
Валентина Ивановна Крюковалы — «Благоевса шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан учреждениеын роч кыв да литература велӧдысьлы, Удора район;
Надежда Геннадьевна Кузивановалы — «Монди Сыктывкарса ЛПК» акционер котырлӧн юӧра процессъясӧн веськӧдланінын бизнес-приложение юкӧнса нуӧдысь инженер-системотехниклы, Сыктывкар;
Павел Владимирович Ладановлы — Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерствоын уджсикасӧ велӧдан да наука юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Галина Борисовна Макаровалы — «Койгорт районса шӧр больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму учреждениелӧн Кажым посёлокын врачебнӧй амбулаторияса фельдшерлы;
Елена Николаевна Маточкиналы — «Георгий Александрович Чернов нима 39 №-а шӧр школа» Вӧркута карын муниципальнӧй велӧдан учреждениеса директорлы;
Татьяна Александровна Мартынчуклы — «И.А. Куратов нима Сыктывкарса гуманитарно-педагогическӧй колледж» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеса директорӧс вежысьлы;
Алексей Николаевич Мишевлы — «Зӧвсьӧртса ЛПК» ичӧт кывкутана котырлӧн дзоньтасян-механическӧй цехын вундалысь да киӧн сваритысь электрогазосварщиклы, Емдін район;
Иван Михайлович Мойсеюклы — «Вуктылса лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Вуктылса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы;
Антонина Павловна Орловалы — «Пригороднӧй» ичӧт кывкутана котырын градвыв пуктас вӧдитысьлы, Сыктывкар;
Николай Ярославович Падеринлы — «Железнодорожнӧй лесничество» Коми Республикаса канму учреждениелӧн Трактса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы, Княжпогост район;
Галина Владимировна Полицинскаялы — Ньӧбысьяслысь инӧдъяс да мортлысь бур олӧм доръян юкӧнын дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінлӧн юридическӧя могмӧдан юкӧнса начальникӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Александр Филиппович Чупровлы — «Цильмалес» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Чилимдін район;
Татьяна Васильевна Шакирзяновалы — Коми Республикаса сьӧм овмӧс министерствоын кадръяс да контроль серти юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Юрий Васильевич Шаховлы — «Сыктывкарса фанера вӧчан завод» ичӧт кывкутана котырын примитан да сырьё дасьтан цехса инженер-технологлы, Сыктывкар.
{Kodko @ Чилимдінысь гвардияса подполковник Иван Поздеевлы сетӧма Рочмуса Герой ним (кувсьӧм бӧрын) @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2508 @ 2022-09-13 @}
Чилимдінысь гвардияса подполковник Иван Поздеевлы сетӧма Рочмуса Герой ним (кувсьӧм бӧрын)
Наградасӧ сетісны Украинаын спецоперация дырйи пӧгибнитӧм десантниклӧн семьялы.
Церемонияыс вӧлі талун, кӧч тӧлысь 13 лунӧ, Псков карын, кӧні вӧлі дзебӧма военнослужащӧйӧс.
«Рочмуса Президентлӧн Индӧдӧн героизмысь да повтӧмлунысь медвылыс ним — Рочму Федерацияса Герой — босьтас нӧшта ӧти миян земляк, Чилимдінын чужлӧм морт Иван Владимирович Поздеев.
Сійӧ тышкасис повтӧма, асьсӧ жалиттӧг, бӧръя вир тусьӧдз видзис вӧрӧгысь Чужан мусӧ, видзис Донбассысь мирнӧй йӧзӧс неонацистъясысь.
Сійӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ, медым мездыны уна сё да сюрс йӧзлысь олӧмъяс.
Сылӧн подвигыс кувтӧм, сылӧн нимыс зарни шыпасъясӧн лоӧ гижӧма миян страналӧн да Коми Республикалӧн историяӧ.
Муӧдз копыр бать-мамыслы Владимир Ивановичлы да Галина Николаевналы сыысь, мый быдтісны да велӧдісны татшӧм пиӧс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Иван Владимирович Поздеев чужис Коми Республикаса Чилимдін сиктын.
Сиктса школа помалӧм бӧрын пырис велӧдчыны Армияса генерал В.Ф. Маргелов нима Рязанскӧй гвардейскӧй воздушно-десантнӧй училищеӧ.
Украинаын спецоперация дырйи служитіс 98 гвардейскӧй воздушно-десантнӧй дивизияса 217 гвардейскӧй парашютно-десантнӧй полкын командирӧн.
Сылӧн полкыс видзис Херсон обласьтса Белогорка олан пунктсянь рытыв-лунвывса район.
2022 вося сора тӧлысь 28 лунӧ дзонь сутки вӧрӧг кӧсйис орӧдны район видзӧм, кӧні вӧлі Иван Поздеевлӧн полкыс.
Десантникъясӧс шӧйӧвоштӧм могысь вӧрӧг заводитіс лыйсьыны фосфорнӧй боеприпасъясӧн.
Сійӧ кӧсйис сотны орчча вӧрсӧ, медым вӧтлыны десантникъясӧс.
Атакуйтісны кыкладорсянь танкъяс да боевӧй машинаяс отсӧгӧн, зіля вӧдитчисны лӧнь миномётъясӧн да снайперскӧй биӧн.
Гвардияса подполковник Иван Владимирович Поздеев кужӧмӧн котыртіс мутас видзӧмсӧ, ас кадӧ юкліс могъяссӧ да би сетӧмсӧ.
abu
Боевӧй машинаяслӧн да танкъяслӧн биӧн сійӧ пасьвартіс вӧрӧгӧс.
Тышкасигӧн вӧрӧглӧн лоины тӧдчана воштӧмъяс да сійӧ кежис Терновка олан пунктса районӧ.
Командирлӧн повтӧмлун да сылӧн профессиональнӧя веськӧдлӧм отсӧгӧн вӧлі бырӧдӧма танк, кык БТР да вӧрӧглӧн армияысь 25 гӧгӧр мортӧс.
Мутассӧ дорйисны.
Но век жӧ тышкасигӧн сійӧ ачыс кувтӧдзыс доймис вражескӧй снайперлӧн лыйӧмысь.
Аслас олӧмӧн офицер пӧртіс олӧмӧ воинскӧй долгсӧ да видзис салдатъяслысь олӧмъяс. 
{Kodko @ Ровенькиса коммунальщикъяс аттьӧалісны Комиын олысьясӧс тӧв кежлӧ дасьтысигӧн отсӧгысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2511 @ 2022-09-16 @}
Ровенькиса коммунальщикъяс аттьӧалісны Комиын олысьясӧс тӧв кежлӧ дасьтысигӧн отсӧгысь
Ровенькитепло веськӧдланінса администрация — «Луганскгаз» ГУП филиал ыстіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы аттьӧалана письмӧ, кодын сьӧлӧмсянь аттьӧалӧ Коми Республикаӧс кывкутӧмысь да Ровеньки карын 2022–2023 воясся ломтысян кад кежлӧ дасьтысьӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь, шоныдӧн могмӧдан участокъяс да котельнӧйяс дзоньталӧмысь.
«Тіян отсӧг — тайӧ бурвӧчӧм сӧвмӧдӧмын донъявны позьтӧм пай да, дерт, тӧдчана отсӧг.
Бур уджъяс оз кольны казявтӧмӧн — найӧ кыдз маякъяс югъялӧны налы, коді виччысьӧ отсӧг.
Отсӧг сетігӧн, ті козьналанныд он сӧмын материальнӧй озырлун, а сетанныд миян карын олысьяслы радлун, эскӧм да шоныд.
Мед тіян бурлунныд да лышкыдлунныд бӧр воас тіян дорӧ.
Аттьӧ тіянлы тӧждысьӧмысь да мӧдлысь шогсӧ сьӧлӧмӧн кылӧмысь, йӧзлы отсавны кужӧмысь да кӧсйӧмысь», — пасйӧма письмӧын.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Коми Республика участвуйтӧ отсӧг сетан ыджыд федеральнӧй уджтасын, кор Рочмуса регионъяс отсасьӧны украинаса неонацистъяслӧн лыйлӧм улӧ веськалӧм ЛНР-са да ДНР-са каръяслы да районъяслы.
Ровеньки карса администрациякӧд ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти Коми Республика отсаліс луганскӧй муниципалитетлы дасьтысьны тӧв да выль велӧдчан во кежлӧ.
Тӧжд вылӧ босьтӧм мутасӧ вӧлі ыстӧма специалистъяслысь бригадаяс.
Сора тӧлысь шӧрсянь заводитісны дасьтыны котельнӧйяс, нюжӧдны трубопровод, сувтӧдны фильтръяс, котёлъяс да теплообменникъяс.
Ровенькиса коммунальнӧй организацияяслы Коми Республика сетіс ва кыскалысь кык машина да асфальтнӧй каток.
Таысь кындзи, Ровеньки карӧ вӧлі ыстӧма кык машина тыр гуманитарнӧй отсӧг, мый чукӧртісны Коми Республикаса став кар-районысь.
Тайӧ медколанаторъяс, канцелярия, сёян-юан, небӧгъяс, медицина да мукӧд тӧвар — 50 тонна гӧгӧр груз.
Комиысь ДНР-ӧ да ЛНР-ӧ ставнас вӧлі мӧдӧдӧма 135 тонна груз, мый чукӧртіс «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн Волонтёрскӧй шӧрин, а сідзжӧ 80 тонна пиломатериал, мый чукӧртісны да мӧдӧдісны «Рочму вӧсна» Войтыр фронт» ставрочмувывса ӧтйӧза ӧтмунӧм да «РКТ» восьса акционер котыр.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вӧрын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2512 @ 2022-09-18 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Вӧрын уджалысьяслӧн лунӧн
«Коми Республикаса вӧр комплексын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Вӧрын уджалысьяслӧн лунӧн.
Тайӧ гажыс миян республикалы аслыссяма, ӧд сійӧ лоӧ Рочмуса нуӧдысь вӧр промышленносьт регионъяс пиысь ӧтиӧн.
Вӧр — тайӧ абу сӧмын миян озырлун, но и зумыд мыджӧд миян экономикалӧн, уджалан местаяс да ин, кӧні лолыд шойччӧ.
Миян мог — тӧждысьӧмӧн вӧдитчыны вӧрса озырлунӧн, видзны да рӧдмӧдны вӧрнымӧс.
Республикаса вӧр промышленносьт предприятиеяс збыльмӧдӧны ӧнія инвестиция проектъяс, выльмӧдӧны оборудование, сӧвмӧдӧны пу пыдіа переработайтӧм.
Регионса Веськӧдлан котыр зіля пырӧдчӧ вылыс технологияа производствояс восьтӧмӧ, а сідзжӧ парманымӧс ёнмӧдӧмӧ да рӧдмӧдӧмӧ.
Аттьӧала лесничествоясын уджалысьясӧс, вӧр лэдзан да пу обработайтан предприятиеясын уджалысьясӧс, учёнӧйясӧс бура уджалӧмысь, уджнысӧ зэв бура тӧдӧмысь да радейтӧмысь, сьӧлӧмсянь зільӧмысь да кывкутӧмысь.
Торйӧн аттьӧала ветеранъясӧс.
Тіян пример вылын отрасльӧ воӧны том йӧз выль мӧвпъясӧн да проектъясӧн.
Сиа ставныдлы крепыд дзоньвидзалун, ыджыд шуд, уджын вермӧмъяс, мед став кӧсйӧмныд збыльмис!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Сосногорск районын помассьӧ «Пожня-Керки» тӧвся туй пӧрадокӧ вайӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2513 @ 2022-09-18 @}
Сосногорск районын помассьӧ «Пожня-Керки» тӧвся туй пӧрадокӧ вайӧдӧм
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи дзоньталӧны туй юкӧнсӧ.
«Тӧвся туйсӧ пӧрадокӧ вайӧдӧ татчӧс пӧдрадчик.
Сыкӧд кырымалӧма муниципальнӧй контракт.
Медся сьӧкыд да ыджыд уджъяссӧ вӧчӧма нин.
Лӧсьӧдӧма ва трубаяс.
Туйыс пӧшти дась — талун нин позьӧ мунны сэті автотранспортӧн», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
«Пожня-Керки» юкӧн нюжалӧма 12 км вылӧ.
Тайӧ «Пожня станция — Керки посёлок — Том посёлок» автомашина туй юкӧн, мый йитӧ куим муниципалитет — Изьва, Сосногорск районъяс да Ухта.
Уна во тӧвся туй кузя эз ветлыны.
Гожӧмын да сезонъяс костын изьвасаяс да ухтасаяс ветлӧдлісны «Газпром» йӧзлы восьса акционер котырса юкӧдувъяслӧн трассаяс пӧлӧн.
Но некымын во сайын, кор транспорт безопасносьт серти предприятие лӧсьӧдіс аслас туйяс вылӧ шлагбаум, ёся кыптіс туй йитӧд серти юалӧм.
2020 воын Республикаын олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ отсӧгла.
Регионса Юралысь тшӧктіс республикаса Веськӧдлан котырлы вичмӧдны «Пожня-Керки» тӧвся туй пӧрадокӧ вайӧдӧм вылӧ колана сьӧм.
Ӧтувъя мындаыс — 39,6 млн шайт.
Участок пӧрадокӧ вайӧдӧмыс сетас позянлун во быд ветлӧдлыны Изьва районса (Том, Койю посёлокъяс, Картаёль грезд) да «Ухта» кар кытшса (Кедвавом посёлок, Поромӧсь грезд) ылі сикт-грездъясӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба кырымаліс стратегическӧй веськӧдлӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Координационнӧй сӧвет котыртӧм йылысь Индӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2516 @ 2022-09-20 @}
Владимир Уйба кырымаліс стратегическӧй веськӧдлӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Координационнӧй сӧвет котыртӧм йылысь Индӧд
Вынсьӧдӧма Сӧвет да сэтчӧ пырысьяс йылысь положение.
Медводдза заседаниеыс лоӧ кӧч тӧлысь 22 лунӧ.
Кӧсйӧны видлавны республиканскӧй сьӧмкуд балалысь медшӧр параметръяссӧ да сёрнитасны матысса куим во вылӧ Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм, а сідзжӧ Чилимдін да Изьва районъяс быд боксянь сӧвмӧдӧм йылысь.
Стратегическӧй веськӧдлӧм серти Коми Республикаса Юралысь бердын Координационнӧй сӧвет — тайӧ сӧвещательнӧй орган.
Сылӧн медшӧр могыс — юалӧмъяс серти вӧзйӧмъяс лӧсьӧдӧм, мый йитчӧма регионлӧн мутасын зумыда да быд боксянь социально-экономическӧя сӧвмӧдан условиеяс лӧсьӧдӧмкӧд, сы лыдын Рочму Федерацияса Президентлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти.
Сідзжӧ Сӧвет кутас координируйтны Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь, федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь да налӧн мутасса органъяслысь, меставывса асвеськӧдлан органъяслысь, ӧтйӧза ӧтувъяслысь, бизнес-котыръяслысь, наука да мукӧд организациялысь ӧта-мӧдкӧд йитчӧмсӧ сылӧн компетенцияӧ пырысь юалӧмъяссӧ видлалігӧн.
Сӧветӧн веськӧдлысьӧн лоӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Серафим Саровскийлысь мощьяссӧ ваясны Коми Республикаӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2519 @ 2022-09-21 @}
Серафим Саровскийлысь мощьяссӧ ваясны Коми Республикаӧ
Матысса шойччан лунъясӧ Коми Республикаӧ ваясны Вежа Серафим Саровскийлысь мощьяссӧ.
Став православнӧй христианалы — тайӧ ыджыд гаж!
Тайӧ вежаыслӧн нимыс паськыда тӧдса став мир пасьта, торйӧн нин сійӧс пыдди пуктӧны Рочмуын.
Батюшка Серафим дорӧ шыӧдчӧны отсӧгла сьӧкыд висьӧмысь бурдӧдӧм могысь, сы вӧсна мый (олӧм гижӧд серти), кор сійӧ вӧлі ловъя, сылӧн молитваяс серти бурдлісны медся сьӧкыда висьысьясыс, нӧшта быдсяма страсьтсьыс лов бурдӧдӧм да лӧньӧм аддзӧм, олӧмын колана туй бӧрйӧм, вузасян уджын да бизнесын вермӧм, семьяпытшса зумыд йитӧдъяс лӧсьӧдӧм, семьяын радейтӧм да сӧгласа олӧм, лӧсялӧм да тыр-бур олӧм аддзӧм могысь.
Вежалӧн мощьяса ковчег воас Сыктывкарӧ Свято-Троицкӧй Серафимо-Дивеевскӧй манастырысь кӧч тӧлысь 25 лунӧ.
Копыртчывны Серафим Саровскийлы вермас быд кӧсйысь Коми юркарса Вежа Степанлӧн кафедральнӧй вичкоын, тані мощьясыс лоасны тӧлысь помӧдз.
Йирым тӧлысь 1 да 2 лунъясӧ ковчегсӧ ваясны Сосногорскӧ, йирым тӧлысь 3 да 4 лунъясӧ — Ухтаӧ.
Сы бӧрын вежалӧн мощьясыс воасны Сыктывкарӧ, кысянь бӧр мӧдӧдчасны Дивеевоӧ.
Сыктывкарын мощьяслӧн лоан лунъясӧ Вежа Степанлӧн кафедральнӧй вичко лоӧ восьса 6 чассянь 21 часӧдз.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын инӧда пӧрадок могмӧдӧм серти координационнӧй сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2520 @ 2022-09-21 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын инӧда пӧрадок могмӧдӧм серти координационнӧй сӧвещанньӧ
Участвуйтысьяс видлалісны карса да районъясса уличаяс вылын инӧд торкалӧмъясысь ӧлӧдӧм да дугӧдӧм серти юалӧмъяс, а сідзжӧ ӧтйӧза пӧрадок видзӧмын участвуйтысь гражданалы да налӧн ӧтувъяслы отсӧг сетан мераяс.
Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министерстволӧн юӧр серти, 2022 воын 8 тӧлысьӧн «ывлавывса» мыж вӧчӧмлӧн лыдыс чиніс 5,5 прӧчент вылӧ.
Ывлавывса мыж вӧчӧмъяс чинтӧм могысь Коми Республикаса инӧд видзан органъяс туялӧны мыж вӧчӧмъяссӧ налӧн места да кад серти, сувтӧдалӧны нарадъяс да медся криминогеннӧй местаясын ёнмӧдӧны ортсыса службаяслысь юкӧдувъяс.
Видлалӧны керка йӧръяс, гаражъяс, вина-сурӧн вузасянінъяс, а сідзжӧ войнас битӧм местаяс.
Ывлавывса мыж вӧчӧм ӧлӧдӧмын тӧдчанаӧн лоӧны йӧзкостса дружинаяс.
Коми Республикаын 30 дружина (ӧтувъя лыдыс — 391 морт).
Йӧзкостса дружинаяссӧ котыртӧма республикалӧн став кар-районын.
2022 воын 8 тӧлысьӧн йӧзкостса дружинникъяс эрдӧдӧмаӧсь 1281 административнӧй инӧд торкалӧм да кутӧмаӧсь 924 инӧд торкалысьӧс.
Заседание вылын шуӧмаӧсь паськӧдны ӧтйӧза пӧрадок видзӧмын участвуйтысь гражданаӧс абу материальнӧя ышӧданногсӧ.
«Быть колӧ тӧд вылӧ босьтны дружинникъяслысь олӧм да дзоньвидзалун страхуйтӧм, а сідзжӧ мукӧд абу материальнӧй отсӧг.
Шуам, сетны дружинникъяслы отпусксӧ гожӧмын, санаторно-курортнӧй бурдӧдчӧм, лагерӧ налӧн челядьлы путёвкаяс.
Тшӧкта министерствояслы видлавны йӧзкостса дружинникъяслы социальнӧй отсӧг сетан мераяс, кутшӧмъяс кутасны ышӧдны йӧзсӧ видзны ӧтйӧза пӧрадок», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Инӧд видзан органъясын уджалысьяслы эрдӧдны мыж вӧчӧмъяссӧ да инӧд торкалӧмъяссӧ сідзжӧ отсалӧны ывлавывса камераяс.
2022 вося кӧч тӧлысь 1 лун вылӧ уна йӧзаинъясын да Коми Республикаса кар-районъяслӧн медся криминогеннӧй местаясын лӧсьӧдӧма 902 телекамера, сы лыдын 372 камера — Сыктывкарын, Ухтаын да Вӧркутаын «Лёк суӧмысь видзчысян кар» проект серти.
Видео пыр видзӧдан система сӧвмӧдӧмын мӧд тшупӧд — тайӧ видеокамераяслысь вез паськӧдӧм, овмӧс нуӧдысь мукӧд субъектъяслӧн видео пыр видзӧдан ортсыса системаяскӧд ӧтувтчыны позянлун.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧй веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлысь медводдза заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2522 @ 2022-09-22 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧй веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлысь медводдза заседание
Видлалісны 2023 во да 2024–2025 воясся планӧвӧй кадколаст вылӧ республиканскӧй сьӧмкуд балалысь медшӧр параметръяс.
Водзынджык сьӧмкуд артмӧдӧм йылысь юалӧмыс видлавсьыліс республикаса Веськӧдлан котырлӧн заседаниеяс дырйи, ӧні сійӧ Стратегическӧй веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлӧн контроль улын.
Коми Республикаса Юралысь бердын торъя пыр уджалысь орган лӧсьӧдӧм йылысь Индӧдсӧ вӧлі кырымалӧма регионса веськӧдлысьӧн 2022 вося кӧч тӧлысь 20 лунӧ.
Сӧветлӧн заседаниеяс дырйи кутасны видлавны стратегическӧй юалӧмъяс да примитавны помшуӧмъяс, кутшӧмъяс отсаласны республикалы да сылӧн муниципалитетъяслы могмӧдны зумыда, быд боксянь социально-экономическӧя сӧвмӧм, сы лыдын Рочмуса Президентлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм серти.
Сӧвещательнӧй органлысь составсӧ паськӧдӧма.
Удж дорӧ корӧмаӧсь федеральнӧй олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн мутасса юкӧдувъясӧн, меставывса асвеськӧдлан органъясӧн юрнуӧдысьясӧс, Коми Республикасянь Федерация Сӧветысь сенаторъясӧс да мукӧд организацияӧс петкӧдлысьясӧс.
«Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн мог — кыскыны кыдз позьӧ унджык сьӧм федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, сетӧм сьӧмнас колӧ вӧдитчыны дзоньнас и урчитӧм кадӧдз, медым эз штрапуйтны.
Сьӧмкуд лӧсьӧдігӧн ми тышкасям федеральнӧй сьӧмлӧн быд кӧпейка вӧсна, та вӧсна федеральнӧй сьӧмкудйӧ сьӧм бергӧдӧмысь мыжаясыс кутасны кывкутны.
Муниципалитетъясын сьӧмкуд юкӧнын уджалысьяслы удждон мынтӧмын сёрмӧдчӧмсӧ ме кута донъявны кыдз районъясса юралысьяслӧн чинлы лӧсявтӧмтор», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Республикаса Сьӧм овмӧс министерстволӧн юӧр серти, федеральнӧй вот оланпастэчасӧ пыртӧм вежсьӧмъяс вӧсна 2023 восянь республиканскӧй сьӧмкудлӧн вот да абу вот чӧжӧсыс чинас 10–15 прӧчент вылӧ таво серти.
Тайӧ числӧыс лоӧ 80,8 миллиард шайт.
Матысса куим вонас чӧжӧслӧн шӧр ӧшмӧсъясӧн колясны организацияяслӧн чуктӧс вылӧ вот, торъя мортлӧн чӧжӧс вылӧ вот да организацияяслӧн эмбур вылӧ вот, кодъяс артмӧдӧны сьӧмкудлысь 88% гӧгӧр чӧжӧс.
Водзвыв арталӧм серти республиканскӧй сьӧмкудйӧ водзӧстӧг воӧм сьӧмсӧ виччыссьӧны 15,8 миллиард шайт мындаын 2023 воӧ, 15,4 миллиард шайт мындаын 2024 воӧ, 4,4 миллиард шайт мындаын 2025 воӧ.
Федеральнӧй сьӧмкуд бала видлалӧм бӧрын тайӧ мындаяссӧ стӧчмӧдыштасны.
2023–2024 воясӧ республиканскӧй сьӧмкудлӧн рӧскодыс содас сьӧмкуд йылысь ӧнія оланпасын лӧсялана вояс вылӧ вынсьӧдӧм значениеяс серти.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн медтӧдчанаторйӧн кольӧны сӧвмӧдӧмын медшӧр национальнӧй могъяс серти, кутшӧмъясӧс индіс Рочмуса Президент, став социальнӧй гарантиясӧ олӧмӧ пӧртӧм да регионса проектъяс збыльмӧдӧм.
Сьӧмкуд инвестицияяс 2023 воын лоӧны 7,9 миллиард шайт, 2024 воын — 6,7 миллиард шайт, 2025 воын — 3,6 миллиард шайт мындаын.
Адреснӧй инвестиция уджтас серти рӧскодлӧн медшӧр юкӧныс лоӧ веськӧдӧма йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, велӧдан, культура, спорт юкӧнын социальнӧй тӧдчанлуна объектъяс — школаяс, бурдӧдан, культура да прӧст кад коллялан, спорт учреждениеяс стрӧитӧм да выльмӧдӧм вылӧ.
На пиын: вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича стрӧитӧм, Республиканскӧй онкология диспансерлысь радиология юкӧн выльмӧдӧм, опера да балет театрлысь стрӧйбасӧ выльмӧдӧм, Сыктывдін районса Паджга сиктын уна мога социально-культурнӧй шӧрин, Чилимдін сиктын бурдӧдан корпус стрӧитӧм, Эжва районса Емваль местечкоын, Изьва сиктын да Сыктывкарын Тентюков улича вылын школаяс стрӧитӧм, Луздор районса Абъячой сиктын спорт комплекс стрӧитӧм, Кулӧмдін сиктын тыр арлыдтӧмъясӧс социальнӧя реабилитируйтан юкӧн стрӧитӧм.
Инвестиция проектъяслӧн лыддьӧг серти, кутшӧмъясӧс збыльмӧдӧны канму-аспом уджъёртасьӧм принцип вылын Коми Республикаса Инвестиция фондлӧн сьӧм тшӧт весьтӧ, водзӧ кутасны выльмӧдны Ичӧт Пера — Йираёль, Йираёль — Кӧджорӧм автомашина туй юкӧнъяс да збыльмӧдны велӧдан юкӧнын социальнӧй тӧдчанлуна проектъяс.
Матысса куим вонас виччыссьӧ республиканскӧй сьӧмкудлӧн тӧдчана тырмытӧмлун.
2023 воын сылӧн ыдждаыс воас Сьӧмкуд кодекс серти медыджыд тшупӧдӧдз — вот да абу вот чӧжӧсысь 15 %, 2024 воын — 13 %, 2025 воын — 14,6 %.
Канму уджйӧзлӧн вылі мындаыс 2024 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун вылӧ — 59 миллиардысь унджык шайт, 2025 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун вылӧ — 69 миллиардысь унджык шайт, 2026 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лун вылӧ — 81 миллиард гӧгӧр шайт.
Кыдз пасйис Коми Республикаса Юралысь, локтан куим вося кадколастӧ сьӧмкуд политика кутас стрӧитсьыны сьӧмкуд тэчас костын баланс кутан подув вылын.
Тайӧ лоас вот да абу вот чӧжӧс кыпӧдан условиеяс видзӧм, рӧскод содӧмысь кутӧм, мый абу могмӧдӧма чӧжӧсъясӧн либӧ ӧтувтӧмӧн, сьӧмӧн веськӧдлан система бурмӧдӧмӧн, регионса канму уджйӧз надёжнӧй тшупӧдын видзӧм отсӧгӧн.
{Kodko @ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Вӧркутауголь» компания кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2523 @ 2022-09-22 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да «Вӧркутауголь» компания кырымалісны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм
Документсӧ кырымалісны талун, кӧч тӧлысь 22 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Вӧркутауголь» из шом перъян акционер котырса директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысь Андрей Тясто.
Артмӧдчӧмсӧ веськӧдӧма Коми Республикалысь промышленнӧй потенциал да конкурентавны вермӧм сӧвмӧдӧм, йӧзлысь олӧм да регионын экологическӧй обстановка бурмӧдӧм, выль уджалан местаяс лӧсьӧдӧм, мупытшса озырлунӧн быд боксянь вӧдитчӧм да 2035 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан стратегия збыльмӧдӧм вылӧ.
Кыдз пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, тайӧ документсӧ кырымалӧмӧн Коми Республикалӧн да «Вӧркутауголь» акционер котырлӧн йитӧдъясын воссис выль лист бок.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд социальнӧя уджъёртасьӧм серти «Вӧркутауголь» компания могмӧдас сьӧмӧн Вӧркутаын Усинскса водовод проектируйтӧм.
Та могысь акционер котыр веськӧдас 100 миллион шайт.
Проект олӧмӧ пӧртан кадколастъяс — 2022–2023 вояс.
Усинскса водовод — ылі войвывса карлы зэв колана объект.
Сійӧ 1970 восянь могмӧдӧ ваӧн йӧзӧс, соцобъектъяс да предприятиеяс, тшӧтш и «Вӧркутауголь» компанияӧс.
Талун водоводыс киссьӧма 98% вылӧ.
Колӧ примитны нюжӧдны позьтӧм мераяс, медым эз ло неминуча.
И талун вӧчӧма медводдза воськовъяс.
«Регионлы тайӧ зэв колана, сы вӧсна мый ПСД лоӧ колана условиеӧн федеральнӧй сьӧмӧн могмӧдӧмын.
Водовод выльмӧдӧмсӧ ми пыртім 2026 воӧдз Коми Республикаӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан уджтасӧ.
Видлалӧмлӧн медшӧр параметръяс серти сійӧс бура дасьтӧма.
Ме аттьӧала компанияӧс уджъёртасьӧмысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйысьӧ быд боксянь отсавны инвестиция проектъяс, социальнӧй водзмӧстчӧмъяс збыльмӧдӧмын да предприятиелӧн уджлысь зумыдлун могмӧдӧмын.
Эска, мый миян ёртасьӧм лоӧ бур бӧртасаӧн, дыр кадсяӧн да кутас бурмӧдны республикаын да Вӧркутаын олӧмсӧ», — юӧртіс Владимир Уйба.
«Вӧркутауголь» компанияса выль акционерӧн лоӧм бӧрын «Русская энергия» уджъёртасьӧ кыдз каркӧд, сідзи и регионкӧд.
Ми зэв радӧсь, мый воим сэтшӧм тшупӧдӧдз, кор ми вермам нин видлавны конкретнӧй проектъяс.
Усинскса водовод — Вӧркутаса ЖКХ объектъяс ӧнъяӧдӧм серти медся колана проектъяс пиысь ӧти.
Тайӧ проектсӧ збыльмӧдӧмыс сетас позянлун карса быд олысьлы аддзыны «Вӧркутауголь» компанияын да «Русская энергия» сылӧн акционерын кывкутысь уджъёртӧс.
Ме эска, мый артмӧдчӧмыс, мый ми талун кырымалім, лоӧ тыр мукӧд проектӧн, кутшӧмъяс колӧны кыдз республикалы, сідзи и Вӧркуталы», — пасйис Андрей Тясто.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуса ДОСААФ-ӧн веськӧдлысь Александр Колмаковкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2524 @ 2022-09-23 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуса ДОСААФ-ӧн веськӧдлысь Александр Колмаковкӧд
Аддзысьлігӧн видлалісны том йӧзӧс чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдан, гражданаӧс армияын служитӧм да Айму дорйӧм кежлӧ дасьтан юкӧнын ӧтув уджалӧм серти юалӧмъяс.
«Талунъя аддзысьлӧмыс меным да регионлы зэв колана, сы вӧсна мый миянлысь зонъясӧс Вооружённӧй вынъясын служитігкежлӧ дасьтӧмыс, чужан му радейтны да пыдди пуктыны найӧс велӧдӧмыс талун зэв тӧдчана.
Тайӧ уджас ДОСААФ пыр вӧлі локомотивӧн, пыртіс выльторъяс, кодъяс сьӧлӧм вылас воӧны том йӧзлы да сетӧны позянлун быдтыны ён зонъясӧс, кодъяс дасьӧсь дорйыны Айму», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Ӧні Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Рочмуса ДОСААФ-лӧн Ставрочмуса ӧтйӧза-канму организация мӧвпалӧны кырымавны ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сы серти кӧсйӧны выльысь заводитны дасьтыны том йӧзсӧ чеччавны парашютӧн, сӧвмӧдны техническӧй спорт сикасъясын дасьтысьӧм, шуам, картингын да мотокроссын, а сідзжӧ военнӧй специальносьтъяс серти.
Таысь кындзи, кӧсйӧны лӧсьӧдны чужан му радейтны да дорйыны велӧдан да велӧдан-быдтан комплекс артмӧдӧмӧ ӧтувъя нога подув вылын военнӧй служба дорӧ йӧзӧс дасьтан регионса да зональнӧй шӧринъяс.
«Рочмуса ДОСААФ-лӧн регионса юкӧн отсалӧ пӧртны олӧмӧ доръян да спорт нырвизьын могъяс.
Талун миян могным — дасьтыны том зонъясӧс военно-прикладнӧя.
Колӧ, медым медшӧрнас вӧлі эз военнӧй служба дорӧ йӧзӧс дасьтӧм, а Айму дорйыны дасьтӧм.
Тайӧ нырвизьын эмӧсь бур уджъяс мукӧд регионын, и ми дасьӧсь вӧдитчыны наӧн Комиын.
Медшӧр могыс — дасьтыны зонъясӧс военнӧй специальносьтъяс серти Рочмулӧн вооружённӧй вынъяслы», — пасйис Рочмуса ДОСААФ-ӧн веськӧдлысь Александр Колмаков.
Коми Республикаын «Рочмуса армиялы, авиациялы да флотлы отсалан добровольнӧй котыр» регионса юкӧнлӧн участвуйтӧмӧн тшӧкыда збыльмӧдсьӧны том йӧзӧс чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдан мероприятиеяс: «Коми Республикаса медбур призывник» том йӧзлӧн республикаса конкурс, патриотическӧй нырвизя профильнӧй сменаяс, спорт ордйысьӧмъяс, митингъяс да дзоридзьяс пуктӧм.
Рочмуса ДОСААФ-лӧн регионса юкӧнкӧд ёртасигӧн зіля сӧвмӧ «ЮНАРМИЯ» военно-патриотическӧй ӧтмунӧм.
{Kodko @ Комиын олысьяслы вӧзйисны вӧдитчыны быдӧнӧс торйӧн видзан средствоясӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2526 @ 2022-09-23 @}
Комиын олысьяслы вӧзйисны вӧдитчыны быдӧнӧс торйӧн видзан средствоясӧн
Пыртӧма вежсьӧмъяс «Содтӧд дасьлун режим пыртӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2020 во рака тӧлысь 15 лунся 16 №-а Индӧдӧ.
2022 вося кӧч тӧлысь 26 лунсянь гражданалы вӧзйӧма ӧтув вӧдитчан автомашина транспортӧн либӧ таксиӧн мунігӧн, а сідзжӧ ӧтувъя местаясын (вузасянінъясын, аптекаясын да аптека пунктъясын, а сідзжӧ олысьясӧс бытӧвӧя могмӧдан организацияясын да мукӧд йӧзаинын) вӧдитчыны быдӧнӧс торйӧн видзан средствоясӧн — маскаясӧн да татшӧмсяма мукӧд средствоӧн, дезинфицируйтан средствоясӧн.
Республикаса олысьяслы вӧзйӧма ёнджыкасӧ ветлӧдлыны ас транспортӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба вынсьӧдіс Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь система да тэчас @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2527 @ 2022-09-23 @}
Владимир Уйба вынсьӧдіс Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь система да тэчас
Кырымалӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн лӧсялана Индӧд.
«Рочму Федерацияса субъектъясын публичнӧй власьт котыртан ӧтувъя принципъяс йылысь» Федеральнӧй оланпаслысь вынсялӧм положениеяс тӧд вылын кутӧмӧн (2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 1 лунсянь), а сідзжӧ Коми Республикаса оланпастэчас сы серти лӧсьӧдӧм могысь, Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь системасӧ да тэчассӧ вынсьӧдӧ Коми Республикаса Юралысь.
Водзынджык Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системасӧ вынсьӧдісны Коми Республикаса Оланпасӧн.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тайӧ Индӧдӧн вынсьӧдӧм Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьтлӧн тэчасыс арталӧ Том йӧзлӧн делӧяс серти комитет 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь котыртӧм да заводитӧ уджавны 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь.
* * *
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн система
1. Коми Республикаса Юралысь, коді лоӧ Коми Республикалӧн вылыс чина мортӧн.
2. Коми Республикаса Веськӧдлан котыр, коді лоӧ Коми Республикаса пыр уджалан медвылыс олӧмӧ пӧртысь канму власьт органӧн.
3. Коми Республикаса мукӧд олӧмӧ пӧртысь власьт орган:
1) Коми Республикаса Юралысьлӧн кипод улын уджалысь Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс, — Коми Республикаса Юралысьлысь уджмогъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм, Коми Республикаса Юралысьлысь уджсӧ да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь уджсӧ могмӧдӧм могысь артмӧдӧм Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт орган;
Рочму Федерацияын да сылӧн субъектъясын Коми Республикаӧс петкӧдланінъяс;
2) Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн кипод улын уджалысь Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс, — министерствояс; службаяс; комитетъяс;
3) Коми Республикаса министерствоясувса Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс, — веськӧдланінъяс.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн тэчас
I. Коми Республикаса Юралысьлӧн кипод улын уджалысь Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс
1. Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрация.
2. Рочму Федерацияса Президент бердын Коми Республикаӧс пыр петкӧдланін.
3. Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдланін.
II.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн кипод улын уджалысь Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс
1.
Министерствояс:
1) Коми Республикаса сьӧм овмӧс министерство;
2) Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министерство;
3) Коми Республикаса юстиция министерство;
4) Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерство;
5) Коми Республикаса йӧзӧс велӧдан да наука министерство;
6) Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерство;
7) Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерство;
8) Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министерство;
9) Коми Республикаса национальнӧй политика министерство;
10) Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство;
11) Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерство;
12) Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, йитӧд да юӧр сетан министерство;
13) Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерство.
2. Службаяс:
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да техническӧй дӧзьӧр (контроль) служба.
3. Комитетъяс:
1) Коми Республикаса войтырӧс доръян да неминучаысь видзан комитет;
2) Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитет;
3) Коми Республикаса ньӧбасьӧм нуӧдан комитет;
4) Коми Республикаса тариф комитет;
5) Коми Республикаса том йӧз политика комитет.
III.
Коми Республикаса министерствоясувса Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс
Коми Республикаса культура озырлун объектъяс видзӧмӧн веськӧдланін (уджалӧ Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерстволӧн веськӧдлӧм улын).
{Kodko @ Комиын заводитісны мӧдӧдавны мобилизация серти корӧм йӧзӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2528 @ 2022-09-25 @}
Комиын заводитісны мӧдӧдавны мобилизация серти корӧм йӧзӧс
Талун, кӧч тӧлысь 25 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан лагерын вӧлі «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь медводдза команда мӧдӧдӧм кузя кыпыд церемония.
Мобилизация серти корӧм йӧз дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Талун нин Белгородын, Курск обласьтын, Крым Республикаын орласьӧны вӧрӧглӧн снарадъяс, кулӧны миян матыссаяс, рӧднӧйяс, ёртъяс.
Сы вӧсна тӧдӧй — ті мунанныд дорйыны чужан му.
Кыдз шуліс Афганистанса ӧти ветеран, салдатыд войнатӧ оз бӧрйы.
Но войнаыд — чорыдтор.
Ті ставӧн прӧйдитінныд срочнӧй служба, ті ставӧн нин верстьӧ мужичӧйяс.
Ме сиа тіянлы сӧмын ӧтитор — бура служитны да локны гортӧ ловъяӧн», — шыӧдчис призывникъяс дорӧ регионса Юралысь.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы котыртны «веськыд йитӧд» мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧднӧйяслы да матыссаяслы отсӧг вылӧ: «Веськыд йитӧдӧ позяс шыӧдчыны торъя юалӧмъясӧн — олӧм, кредитъяс, ипотекаяс, челядь серти.
Эскӧй, став вылас вочавидзам.
Тышкасьӧй повтӧг да падъявтӧг.
Ме тіянлы сета кыв, мый тылсянь ми тіянӧс вевттям».
{Kodko @ Комиын олысьяс вермасны окыштны Вежа Серафим Саровскийлысь мощьяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2530 @ 2022-09-25 @}
Комиын олысьяс вермасны окыштны Вежа Серафим Саровскийлысь мощьяссӧ
Талун, кӧч тӧлысь 25 лунӧ, Нижегородскӧй обласьтсянь Сыктывкарӧ вайисны нывбабаяслӧн Свято-Троицкӧй Серафимо-Дивеевскӧй манастырысь вежатор.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба вочааліс мощьясса ковчегсӧ да участвуйтіс кевмысьӧмын, коді муніс Вежа Степанлӧн кафедральнӧй вичкоын.
«Дона вокъяс да чойяс!
Бӧръя тӧлысьясас Енмыс сетӧ миянлы отсӧглысь да жалитӧмлысь пасъяс, — шыӧдчис локтысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь. — Вежа Сергий Радонежский локтіс Коми Республикаӧ.
Ми ставӧн талы радлім да вермим окыштны вежалысь мощьяссӧ.
И сы бӧрся локтіс Коми Республикаса муӧ Вежа Серафим Саровский.
Кадыс талун сьӧкыд, вокъяс да чойяс, но миян Рочмувывса ыджыд вежайяс сувтӧны православнӧй эскӧм вӧсна, Рочмулӧн ӧтувъялун вӧсна, миян мездлун вӧсна, а миян тіянкӧд мог — ёна кевмысьны миян матыссаяс да рӧднӧйяс вӧсна, коді талун тышкасьӧ.
Вежа Серафим Саровский, кевмысь Енмыслы миян вӧсна, отсась миянлы да миян войскалы.
Аминь!»
Став православнӧй христианалы — тайӧ ыджыд гаж!
Батюшка Серафим дорӧ шыӧдчӧны отсӧгла сьӧкыд висьӧмъясысь бурдӧдӧм могысь, сы вӧсна мый (олӧм гижӧд серти), кор сійӧ вӧлі ловъя, сылӧн молитваяс серти бурдлісны медся сьӧкыда висьысьясыс, нӧшта быдсяма страсьтсьыс лов бурдӧдӧм да лӧньӧм аддзӧм, олӧмын колана туй бӧрйӧм, вузасян уджын да бизнесын вермӧм, семьяпытшса зумыд йитӧдъяс лӧсьӧдӧм, семьяын радейтӧм да сӧгласа олӧм, лӧсялӧм да тыр-бур олӧм аддзӧм могысь.
Вежаторйыс лоӧ Сыктывкарса Вежа Степанлӧн кафедральнӧй вичкоын кӧч тӧлысь 30 лунӧдз.
Ӧні нин позьӧ волыны да копыртчывны мощьяслы.
Став тайӧ лунсӧ 6 чассянь 21 часӧдз вичколӧн ӧдзӧсъяс лоӧны восьсаӧсь локтысь йӧзлы.
Йирым тӧлысь 1–2 лунъясӧ мощьяса ковчег лоӧ Сосногорскын Вежа Серафим Саровскийлӧн Храмын.
Йирым тӧлысь 3 лунӧ вежаторсӧ нуасны Ухтаын Новомученникъяслӧн Храмӧ, а йирым тӧлысь 4 лунӧ — Ухтаын Вежа Перымса Степанлӧн Храмӧ.
Йирым тӧлысь 5 лунӧ Вежа Серафим Саровскийлӧн мощьяса ковчег мунас Ухтасянь бӧр Сыктывкарӧ да лоас Вежа Степанлӧн кафедральнӧй вичкоын рытӧдзыс.
18 часын мощьяссӧ мӧдӧдасны автомашинаӧн Нижегородскӧй обласьтӧ, нывбабаяслӧн Свято-Троицкӧй Серафимо-Дивеевскӧй манастырӧ, кытысь найӧс вайлісны Коми Республикаӧ.
{Kodko @ Лӧсьӧдӧма мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧднӧйяслы да матыссаяслы шыӧдчӧм вылӧ «веськыд йитӧд» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2532 @ 2022-09-26 @}
Лӧсьӧдӧма мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧднӧйяслы да матыссаяслы шыӧдчӧм вылӧ «веськыд йитӧд»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство подув вылын лӧсьӧдӧма мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧднӧйяслы да матыссаяслы отсӧг сетан юалӧмъясӧн шыӧдчӧм вылӧ «веськыд йитӧд»: 8 (912) 141–42–00.
Веськыд йитӧд уджалӧ быд лун 8 чассянь 22 часӧдз.
Став юалӧм вылас вочавидзасны.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кагульничалӧн да школаӧдз велӧдан юкӧнса став уджалысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2535 @ 2022-09-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Кагульничалӧн да школаӧдз велӧдан юкӧнса став уджалысьлӧн лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана кагульничаяс да школаӧдз велӧдан системаын уджалысьяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Челядьӧс быдтӧм-велӧдӧм — абу кокни удж.
Ті босьтінныд ас выланыд ыджыд кывкутӧм — велӧдны да сӧвмӧдны челядьӧс, ті тӧждысянныд на вӧсна, отсаланныд вӧчны тӧдӧмлун босьтӧмын медводдза воськовъяс.
Коми Республикаын школаӧдз велӧдӧм мыджсьӧ медбур традицияяс вылӧ да сӧвмӧ ӧнія корӧмъяс серти.
Миян регионын сійӧ медся судзсянаясысь ӧти, во да джынсянь сизим арӧсӧдз быд кагаӧс могмӧдӧма школаӧдз велӧдан учреждениеын местаӧн.
Ми аттьӧалам республикаса кагульничаясӧс, детсадъясын уджалысьясӧс, кодъяс лӧсьӧдӧны бур условиеяс, медым велӧдны дзолюкъясӧс.
Педагогикаын медбур практикаяс, ставрочмувывса да войтыркостса конкурсъясын вермӧмъяс, Комиысь педагогъяслысь опытсӧ вылӧ донъялӧм — тайӧ тіян уджныдтӧ бура тӧдӧмлӧн, кужан-сямлунлӧн да бӧрйӧм уджныдтӧ сьӧлӧмсянь вӧчӧмлӧн бӧртас.
Торйӧн колӧ аттьӧавны педагог уджын ветеранъясӧс.
Налӧн опытыс да мывкыдлуныс лоӧ подулӧн миян том специалистъяслӧн вермӧмъяслы.
Аттьӧ школаӧдз велӧдан системаын уджалысьяслы быд кага дорӧ шаньлунысь да пыдди пуктӧмысь.
Сиа крепыд дзоньвидзалун, творчествоын водзмӧстчӧм, тыр-бура олӧм тіянлы да семьяясныдлы!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь мӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2538 @ 2022-09-27 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь мӧд команда
Талун, кӧч тӧлысь 27 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын вӧлі «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь мӧд команда мӧдӧдӧм кузя кыпыд церемония.
Резервистъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис боевӧй тышъясса ветеран, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Пыдди пуктана боечьяс, салдатъяс, сержантъяс, прапорщикъяс, мичманъяс, офицеръяс!
Му вылын паныд сувтісны бур да лёк, — шыӧдчис воинъяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь. — Рочму сулалӧ бурыскӧд дзик ӧтнас.
Лёкыс талун — тайӧ Америка да НАТО канмуясысь сылӧн отсасьысьяс.
Талун найӧ бӧрйисны омӧль звено — Украиналысь му.
1945 воӧ миян дедъяс эз дзикӧдз бырӧдны бандеровскӧй сволочьясӧс, и тайӧ пежъясыс выльысь чужисны.
Ми доръям ог сӧмын ассьыным йӧзӧс, ми доръям ассьыным мунымӧс.
Талун помассьӧ референдум, и гӧгӧрвоана нин, мый и Лугань Войтыр, и Донеч Войтыр Республикаяс локтасны чужанінӧ — Рочмуӧ.
Тайӧ важысянь роч му.
Сэні пуктісны юръясныссӧ уна сё да сюрс миян рӧд.
И ми ассьыным мунымӧс некодлы огӧ сетӧй».
Владимир Уйба эскӧдіс боечьясӧс, кодъясӧс корисны частичнӧй мобилизация серти, мый сійӧ, кыдз регионса Юралысь, Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтув могмӧдасны найӧс надёжнӧй тылӧн, семьяяслы лоӧ сетӧма колана отсӧг.
Регионса Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство бердын котыртӧма мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧднӧйяслы да матыссаяслы «веськыд йитӧд»: 8–912–141–42–00.
«Тіян пиысь быдӧн серти лоӧ лӧсьӧдӧма Коми Республикаса Юралыссянь да Веськӧдлан котырсянь отсӧг сетан реестр.
Став юалӧмсӧ, мый сетасны миянлы тіян рӧднӧйяс, ми видлалам.
Кӧні оз тырмы асланым вын да уджмогъяс, кута шыӧдчыны Рочмуса Президент да Веськӧдлан котыр дорӧ.
Тышкасьӧй спокойнӧя, тыл вӧсна ме кывкута», — шуис регионса Юралысь.
Таысь кындзи, Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы корсьны сьӧм республиканскӧй сьӧмкудйысь боечьясӧс, кодъясӧс корисны частичнӧй мобилизация серти, колана средствоясӧн могмӧдӧм вылӧ: бронежилетъясӧн, каскаясӧн, налокотникъясӧн, наколенникъясӧн, перчаткиясӧн, шоныд кӧмӧн.
Военкомъяс дасьтӧны нин обмундированиеяслысь колана лыддьӧг.
«Пыдди пуктана вокъяс!
Салдатлӧн пай — пыр медся ыджыд да медся вежа, но и медся сьӧкыд.
Кыдз шусьӧ писаниеын: «Абу ыджыдджык сэтшӧм муслунысь, кыдз кодкӧ кӧ сетіс ловсӧ аслас ёрт вӧсна».
Служитӧй кужӧмӧн, спокойнӧя, грамотнӧя.
Кывзӧй командиръясӧс.
Тіян лоӧны опытнӧй командиръяс.
Найӧ вӧліны нин Сирияын, и ӧні Украинаын.
Тіянлы ставныдлы тшӧктӧм — вермыны да локны гортӧ!
Енкӧд!» — бурсиис Владимир Уйба.
{Kodko @ Комиын олысьяс — Zа наших! @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2540 @ 2022-09-27 @}
Комиын олысьяс — Zа наших!
Талун, кӧч тӧлысь 27 лунӧ, Сыктывкарса Театральнӧй изэрд вылын нуӧдісны Рочму Федерацияса Вооружённӧй вынъяс да Рочмуса Президент Владимир Путин дор «Zа наших!» концерт-митинг.
Митинг водзын чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны кӧч тӧлысь 26 лунӧ Ижевск карса 88 №-а школаын лоӧм трагедия дырйи кувсьӧмаясӧс.
«Ми талун чукӧртчим, медым кутыштны миянлысь зонъясӧс, кодъяс тышкасьӧны нин Донбассын да кодъяс частичнӧй мобилизация йылысь Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь мунісны дорйыны Чужан мунымӧс, — шыӧдчис концерт-митинг вылӧ локтысьяс дорӧ Владимир Уйба. — Ми, быть, сулалам миян воинъяс да миян Президент дор.
Сійӧ босьтіс ас вылас ыджыд кывкутӧм.
Примитіс помшуӧм, медым мездыны йӧзӧс да видзны зумыд Рочму.
Зонъясӧс колльӧдігӧн ме сёрниті накӧд.
Найӧ шуӧны, мый гӧгӧрвоӧны, кытчӧ мунӧны.
Шуӧны, мый пӧртасны олӧмӧ могнысӧ да локтасны бӧр.
АӦШ-лы да НАТО-лы оз ков вына да асшодъя Рочму, налы колӧны Роч мулӧн озырлунъяс.
Украинаын, Донбассын тышкасигӧн ми тышкасям миянлӧн, миян челядьлӧн да асшодъя Рочмулӧн аскиа лун вӧсна».
Владимир Уйба пасйис, мый колӧ кутыштны зонъясӧс, кодъяс ӧні тышкасьӧны Украинаын.
Налы колӧ тӧдны, мый тані, тылын, вӧчӧны ставсӧ, медым миян воинъяслы ставыс тырмис, мый найӧс виччысьӧны гортӧ гӧтыръяс, мамъяс, челядь, а налысь семьяясныссӧ дорйӧны.
«Дона ёртъяс, аттьӧ тіянлы, мый талун локтінныд, мый ті тшӧтш кывкутанныд да сулаланныд миян зонъяс дор.
Ми вермам!» — аттьӧаліс митинг вылӧ локтысьясӧс Коми Республикаса Юралысь.
Сідзжӧ митинг вылын сёрнитісны регионса политикъяс, депутатъяс, ӧтйӧза уджалысьяс да нималана артистъяс.
{Kodko @ Комиын олысьяслы сетісны наградаяс повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2541 @ 2022-09-27 @}
Комиын олысьяслы сетісны наградаяс повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь
Талун, кӧч тӧлысь 27 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс Украинаын торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы Рочму Федерацияса канму наградаяс — «Айму водзын заслугаясысь» ІІ степеня орденлысь медаль да Суворовлысь медаль.
«Талун ми ыдждӧдлам миянлысь воинъясӧс, боечьясӧс, кодъяс чесьтӧн да бур нимӧн пӧртісны олӧмӧ Чужан му водзын ассьыныс воинскӧй да гражданскӧй мог.
Кор неофашистъяс грӧзитӧны миян страналӧн безопасносьтлы, Рочмулы быть колӧ дорйысьны, дорйыны Донбасса олысьясӧс да мездмӧм мутасъяс.
Пыдди пуктана воинъяс, миян дорйысьяс!
Ті кыдз збыль патриотъяс сувтінныд дорйыны Чужан му да торъя военнӧй операция дырйи олӧмнаныд рискуйтӧмӧн, повтӧмлун, смеллун да героизм петкӧдлӧмӧн эскӧдінныд, мый роч салдат да роч воин — медся вына.
Тіян подвигӧн гордитчӧны Рочму да Коми Республика», — шыӧдчис спецоперацияын участвуйтысьяс дінӧ Владимир Уйба.
Ставлы, коді ӧні тышкасьӧ, и налы, коді муніс частичнӧй мобилизация серти, Коми Республикаса Юралысь сиис бура служитны да локны гортӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Сідзжӧ Владимир Уйба талун аддзысьліс Украинаын спецоперация дырйи пӧгибнитӧм воинъяслӧн матыссаяскӧд да рӧднӧйяскӧд.
Регионса Юралысь сетіс налы наградаяс, кутшӧмъясӧн вӧлі наградитӧма Коми Республикаса воинъясӧс кувсьӧм бӧрын.
«Меным ыджыд чесьт сетны тіянлы Рочму Федерацияса канму наградаяс, — шуис Владимир Уйба. — Ми гордитчам миян зонъясӧн — настоящӧй геройясӧн, патриотъясӧн, кодъяс Чужан му да йӧз вӧсна дасьӧсь пуктыны ассьыныс ловсӧ.
На йылысь паметь пыр кежлӧ коляс миян сьӧлӧмъясӧ».
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн гражданскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Повтӧмлун орден сетӧма кувсьӧм бӧрын доброволеч, радӧвӧй Никита Александрович Карамновлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Повтӧмлун орден сетӧма кувсьӧм бӧрын вокъяслы — младшӧй сержант Александр Валерьевич Лоскутовлы да ефрейтор Филипп Валерьевич Лоскутовлы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь «Смеллунысь» медаль сетӧма кувсьӧм бӧрын Росгвардияса старшӧй сержант Алексей Иванович Крюковлы.
Церемонияын участвуйтысьяс чӧв олыштӧмӧн казьтісны Айму дорйысьясӧс, кодъяс геройскӧя усисны Украинаын торъя военнӧй операция дырйи.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс ДНР-са, ЛНР-са, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясса олысьясӧс референдумъяслӧн бура помассьӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2542 @ 2022-09-28 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс ДНР-са, ЛНР-са, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясса олысьясӧс референдумъяслӧн бура помассьӧмӧн
Коми Республикаса Юралысь ыстіс чолӧмалан телеграммаяс регионъясса юралысьяслӧн нимъяс вылӧ, кодъяс гӧлӧсуйтісны Рочму составӧ пырӧм вӧсна.
«Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс референдум бура помӧдӧмӧн да Рочмуӧ локны решитӧмӧн!
Ті петкӧдлінныд смеллун да повтӧмлун, олӧмнаныд рискуйтӧмӧн, участвуйтінныд референдумын да бӧрйинныд дзик ӧти правильнӧй туй.
abu
Видза корам гортӧ!
Ми тіянкӧд, ми ӧти войтыр!», — висьтавсьӧ чолӧмалӧмын.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Рочмуӧ пырӧм йылысь референдумъяс мунісны ДНР-ын, ЛНР-ын, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясын кӧч тӧлысь 23–27 лунъясӧ.
Рочмулӧн составӧ пырӧм дор висьтасисны: ДНР-ын — 99,23%; ЛНР-ын — 98,42%; Запорожскӧй обласьтын — 93,11%; Херсонскӧй обласьтын — 87,05%.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь коймӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2545 @ 2022-09-29 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь коймӧд команда
Талун, кӧч тӧлысь 29 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын вӧлі «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь коймӧд команда мӧдӧдӧм серти кыпыд церемония.
Резервистъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис боевӧй тышъясса ветеран, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Пыдди пуктана боечьяс, салдатъяс, сержантъяс, прапорщикъяс, мичманъяс, офицеръяс.
Талун енкӧлаын выльысь видлавсьӧны донаторъяс, — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь. — Талун ми, Рочмуса граждана, бурыскӧд ӧтвылысь тышкасям мирса лёкыскӧд — АӦШ-кӧд да НАТО канмуясысь сылӧн отсасьысьяскӧд.
Найӧ оз дзебны сійӧс, мый кӧсйисны вӧчны 1945 восянь — пасьвартны Рочмуӧс да мырддьыны миянлысь мутасъяс, миянлысь озырлун.
Ни роч войтыр, ни дзоньнас Рочмуса олысьяс найӧс ньӧти оз интересуйтны.
Налы колӧны муяс да ресурсъяс.
Украина лоис омӧль звеноӧн.
2014 воын, бара жӧ, Америкалӧн инструктаж серти да сылӧн долларъяс вӧсна, кутшӧмъясӧс печатайтӧны кыдз тыртӧм кампет кышъяс, вӧлі вӧчӧма канму военнӧй переворот да вӧлі пуктӧмаӧсь нацистскӧй веськӧдлысьясӧс — йӧзӧс, кодъяс Бандера дор.
Сійӧ Бандераыс да бандеровечьясыс, кодъясӧс миян тіянкӧд пӧльяс нӧйтісны да эз дзикӧдз вермыны.
Кольӧм референдумыс нӧшта ӧтчыдысь петкӧдліс сійӧс, мый ми тіянкӧд бура гӧгӧрволім: ми асланым муын мездам ассьыным вокъясӧс.
Луганскӧй, Донеч Войтыр Республикаясын, Херсонын да Запорожьеын олысьяс висьталісны ассьыныс кӧсйӧмсӧ.
Найӧ шуисны: "Ми — Рочму"».
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый ӧні боечьяслы колӧ тӧлысьӧн прӧйдитны слаживание, тӧд вылӧ уськӧдны тыш нуӧданногсӧ да шуасьтӧг олӧмӧ пӧртны командиръяслысь тшӧктӧмъяссӧ, кодъяс кужӧны воюйтны ӧнія кадӧ.
Регионса Юралысь сідзжӧ пасйис, мый ачыс видлалӧ мытшӧдъяссӧ, кутшӧмъясӧн паныдасьӧны резервистъяслӧн семьяясыс, зіля решайтӧ найӧс да сетӧ колана министерствояслы да службаяслы тшӧктӧмъяс.
Шыӧдчӧмъяссӧ чукӧртӧны «веськыд йитӧд» пыр, мый котыртӧма Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство бердын 8–912–141–42–00 телефон серти.
Видлалӧма нин гражданалӧн, кодъяслы воис частичнӧй мобилизация серти повестка, рӧднӧйяссянь 300 шыӧдчӧм.
«Сета тіянлы республикаса Юралысьлысь кыв, мый ми кутам решайтны став артмысь мытшӧдсӧ да могмӧдам тіянӧс ён тылӧн», — эскӧдіс Владимир Уйба.
Регионса Юралысь висьталіс, кыдзи нуӧдсьӧ резервистъясӧс могмӧдӧм серти уджыс.
Лӧсьӧдӧма боечьяслы экипировкаяслысь да колана средствояслысь лыддьӧг.
Пока найӧ кутасны велӧдчыны, быдӧнлы аслас размер серти дасьтасны да ньӧбасны обмундирование.
«Кӧсъя сины: биӧ энӧ пырӧй, вӧчӧй уджсӧ бура, грамотнӧя.
Ми тіянӧс виччысям вермӧмӧн.
Мӧд туйыс миян абу, сы вӧсна мый ми тышкасям миян челядь, миян аскиа лун, миян канму вӧсна.
Миянлы колӧ пӧртны олӧмӧ ассьыным могнымӧс да локны гортӧ ловйӧн.
Енкӧд!», — боечьяслы бурсиис Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Олӧма йӧзлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2547 @ 2022-10-01 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Олӧма йӧзлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Талун Олӧма йӧзлы сиӧм войтыркостса лун — пӧль-пӧчьясӧс пыдди пуктан да найӧс аттьӧалан гаж.
Эзысь арлыда йӧзлӧн олӧм радейтӧм, мывкыдлун да зумыдлун — миянлы пример.
Уна вося уджӧн, тӧдӧмлунъясӧн да опытӧн миян ветеранъяс да пенсионеръяс пуктісны да водзӧ пуктӧны регион да страна сӧвмӧдӧмӧ сэтшӧм пай, мыйлы доныс абу.
Матӧ 93 сюрс мортлысь заслугаяссӧ пасйӧма «Уджвывса ветеран» да «Коми Республикаын уджвывса ветеран» почёт нимъясӧн.
Весиг пенсия вылӧ петӧм бӧрын эзысь арлыда йӧз водзмӧстчӧны регионлӧн ӧтйӧза олӧмын.
Кар-районъясын уджалӧны ветеранъяслӧн организацияяс.
Ассьыныс прӧст кад котыртӧм кындзи олӧма йӧз отсалӧны мукӧдлы, зіля пырӧдчӧны добровольчество уджӧ.
Республикаын эзысь волонтёръяслӧн ӧтмунӧмыс сӧвмӧ-быдмӧ.
Пыдди пуктана ветеранъяс, пенсионеръяс!
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс небыд сьӧлӧмысь да водзмӧстчӧмысь, сыысь, мый ті окотапырысь юксянныд том йӧзкӧд асланыд тӧдӧмлунъясӧн да озыр опытӧн.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, кузь нэм, помтӧм-дортӧм вын.
Медым ті пыр кылінныд матыссаяссянь тӧждысьӧм да радейтӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба пырӧдчис «Видзам вӧр» ставрочмувывса быдвося акцияӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2549 @ 2022-10-01 @}
Владимир Уйба пырӧдчис «Видзам вӧр» ставрочмувывса быдвося акцияӧ
Акциялӧн тавося медшӧр мероприятиеыс вӧлі йирым тӧлысь 1 лунӧ Луздор районын.
Занулльӧса вӧрвидзанінын 2 га площадь пасьта пуктӧма 5 сюрс гӧгӧр пожӧм.
«Акцияыс, кытчӧ ми тіянкӧд пырӧдчим, Коми Республикалы торйӧн нин тӧдчана.
Миян республикалӧн площадьысь 80 сайӧ прӧчентыс — тайӧ вӧр, миян озырлун.
Колӧ, медым акцияыс йитіс став арлыда йӧзӧс — йӧзӧс, кодъяслы абу веськодь, кодъяс кӧсйӧны кольны ас бӧрсяныс оз сӧмын асланыс град вылын яблоня, но и ӧтувъя вӧр.
Медшӧрыс — талун миянкӧд челядь.
Вӧрыс, кодӧс ми талун пуктам, кутас быдмыны-шувгыны 100 во.
Этша вылӧ вит кӧлена кутасны волыны тайӧ вӧрас да нимкодясьны сылӧн озырлунӧн да мичлунӧн.
Ыджыд аттьӧ тіянлы, ёртъяс!
Талун ми пуктам подув вӧрлы, коді кутас быдмыны тіянлы да тіян челядьлы — тіян внукъяслы да правнукъяслы», — шыӧдчис акцияӧ пырӧдчысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
Акцияӧ пырӧдчисны Коми Республикаса вӧр-ва озырлун да гӧгӧртас видзан министерствоса, лесничествоясса, «Вӧр сотчӧмысь видзан Коми шӧрин» КР КАУ-са уджалысьяс, школаяслӧн лесничествояс, а сідзжӧ волонтёръяс.
2019 восянь Коми Республикаын «Видзам вӧр» ставрочмувывса акциясӧ нуӧдӧны быд во.
Таво сійӧ заводитчис Усинскын моз тӧлысь 18 лунӧ, кор «Арктика.
Йи вӧрзис» форумӧ пырӧдчысьяс да гӧсьтъяс пуктісны Куим кӧленалӧн изэрд вылын 75 пелысь пу.
Акциялӧн мог — пуктыны страна пасьтала 70 млн пу, мый отсалас видзны да содтыны вӧръяс.
Акциясӧ котыртӧма «Экология» национальнӧй проектлӧн «Вӧръяс видзӧм» дінму проектлы отсалӧм могысь.
Виччысьӧны, мый таво сэтчӧ пырӧдчас 3 млн сайӧ морт.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Луздор районын стрӧитӧны социальнӧй объектъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2550 @ 2022-10-01 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Луздор районын стрӧитӧны социальнӧй объектъяс
Коми Республикаса Юралысь воліс Абъячой сиктын 600 местаа школа да спорт комплекс стрӧитанінъясӧ.
Абъячойын школа стрӧитӧмсӧ помалӧны нин.
Пӧдрадчиккӧд аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь шуис, мый уджсӧ колӧ вӧчны ӧдйӧджык да удитны эштӧдны индӧм кадӧ.
Отделочнӧй уджъяссӧ вӧчӧны кыдзи ортсысянь, сідзи и пытшкӧссянь.
Сідзжӧ нуӧдӧны электромонтаж, сантехника уджъяс, лӧсьӧдӧны кильчӧ, сувтӧдӧны тӧлӧдан да кӧдздӧдан системаяс, мичӧдӧны-бурмӧдӧны да потшӧны йӧрсӧ, вӧчӧны гараж.
Спорт комплекс йӧрын лӧсьӧдӧны фундаментъяс.
Вайисны би кусӧдӧм вылӧ медводдза ва видзанін.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдӧмлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2551 @ 2022-10-02 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдӧмлы сиӧм лунӧн
«Шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдан системаса студентъяс, педагогъяс да ветеранъяс!
Чолӧмала Тіянӧс Шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдӧмлы сиӧм лунӧн!
Рочмуса календарын тӧдчана лунӧн сійӧ лоис медводдзаысь.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый талун страналы зэв тӧдчана квалифицируйтӧм уджалысьясӧс дасьтӧмыс.
Коми Республикаын шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдан уджтасъяс серти велӧдчӧны 25 организацияын 19 сюрсысь унджык студент.
Талун кежлӧ медколанаяс лыдӧ пырӧны медицина, педагогика да техническӧй нырвизьяс.
Республикаса Веськӧдлан котыр зіля уджалӧ шӧр тшупӧда уджсикасӧ велӧдӧмсӧ выльмӧдӧм серти, пыртӧ велӧдӧмӧ выль технологияяс.
Миян мог — дасьтыны кадръясӧс, кодъясӧс кутасны вылӧ донъявны удж рынокын да кодъяс бура кутасны тӧдны ассьыныс да матіса уджсикасъяссӧ.
Тӧда, мый педагогъяслӧн ыджыд опытыс да бӧрйӧм уджнысӧ радейтӧмыс пуктасны подув сы вылӧ, мый уджсикасӧ велӧдӧмыс республикаын лунысь лунӧ лоас бурджыкӧн да коланаджыкӧн.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала отрасльса педагогъясӧс да ветеранъясӧс тіян уджысь!
Быд студентлы да выпускниклы сиа аддзыны сьӧлӧм серти удж.
Быдӧнлы — крепыд дзоньвидзалун, творчествоын водзмӧстчӧм да выль вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Велӧдысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2554 @ 2022-10-05 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Велӧдысьлӧн лунӧн
«Пыдди пуктана велӧдысьяс, велӧдан юкӧнса ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс Велӧдысьлӧн лунӧн!
Тайӧ луныс дона быдӧнлы, ӧд быд мортлӧн эм туйдысь-велӧдысь, коді отсаліс бӧрйыны олан туй, медбур уджсикас.
Коми Республикаын уджалӧны зэв бур педагогъяс — шань сьӧлӧма да ыджыд терпенньӧа йӧз.
Налӧн уджныс лоӧ подулӧн велӧдчысьяслӧн вермӧмъяслы.
Педагогъяс артмӧдӧны миянлысь видзӧдлас, велӧдӧны радейтны Чужан мунымӧс, ышӧдӧны уджавны йӧзлы, республикалы да страналы бур вылӧ.
Торйӧн ыджыд аттьӧ велӧдан юкӧнса ветеранъяслы, кодъяс лоӧны примерӧн налы, кодъяс уджалӧны ӧні да кодъяс дасьтысьӧны на лоны велӧдысьӧн.
Велӧдӧм юкӧнлы отсӧг — Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн медшӧр могъясысь ӧти.
Ми зілям лӧсьӧдны регионса школаяссӧ ӧнія ногӧн, могмӧдны бур технологияӧн, медым сэні вӧлі лӧсьыд велӧдчыны.
Велӧдысьлӧн уджлысь тӧдчанлунсӧ петкӧдлӧм могысь 2023 восӧ — рочмуса педагогика сӧвмӧдысьясысь ӧти Константин Дмитриевич Ушинскийлӧн чужан лунсянь 200 тыран восӧ — шуӧма Рочмуын Педагоглӧн да наставниклӧн воӧн.
Дона велӧдысьяс!
Став сьӧлӧмсянь сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, творчествоын вермӧмъяс, енбиа велӧдчысьясӧс, кодъяс пыдди пуктӧны тіянӧс!
Шуд да тыр-бура олӧм тіянлы да матыссаясныдлы!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба 
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь нёльӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2557 @ 2022-10-05 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь нёльӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 5 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын вӧлі «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь нёльӧд команда мӧдӧдӧм серти кыпыд церемония.
Резервистъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Талун — вежа лун.
Ті мунанныд дорйыны Чужан мунымӧс, Рочмунымӧс, да миянлысь вокъяснымӧс, — шыӧдчис резервистъяс дорӧ Владимир Уйба. — Луганскӧй, Донеч Войтыр Республикаясын, Херсонскӧй, Запорожскӧй обласьтъясын нуӧдӧм референдумъясыс петкӧдлісны, мый йӧзыс оз кӧсйыны овны Украиналӧн псевдодемократияын да кӧсйӧны бергӧдчыны збыльвывса Чужанінаныс — Рочмуӧ.
Кызьысь унджык воыс тырмис, медым пӧтны националистъяслӧн пӧрадокӧн. Сійӧ 2014 восянь ёна паськаліс тайӧ муясын да петкӧдліс, мый налӧн эм асланыс войтыр, а эм увтыртӧм йӧз, кодъясӧс позьӧ вины, сотны, лыйлыны.
Талун Рочму тайӧ лёкыслы сувтӧ паныд.
Тайӧ тіян ыджыд мог».
Коми Республикаса Юралысь сиис резервистъяслы бура служитны, кывзысьны командиръяснысӧ, кодъяс кужӧны нин воюйтны.
Командируйтӧмъяс лыдын унаӧн найӧ, кодъяс ас кӧсйӧм серти вӧзйысисны дорйыны Чужан му.
«Ме доброволеч.
Армияын служиті артиллерияын.
Боевӧй опытыс менам абу, но воис кад дорйыны Чужан мунымӧс.
Тані кольччисны батьӧй, вокӧй, нылӧй менӧ виччысьӧ.
Война бӧрын гӧтрасям», — висьталіс журналистъяслы Евгений Харин.
Коми Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый республикаса Веськӧдлан котыр могмӧдас частичнӧй мобилизация серти корӧм олысьясӧс колана экипировкаӧн, отсалас налӧн семьяяслы, а сідзжӧ кутас ёна видзӧдны резервистъяслӧн удж серти инӧдъясӧ кутчысьӧм бӧрся (Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти удж сетысьлы быть колӧ видзны призыв улӧ веськалӧм уджалысьяслысь уджалан местаяссӧ налӧн служитан кад вылӧ).
«Служитӧй кужӧмӧн, тӧдӧмӧн, повтӧг.
Биӧ энӧ пырӧй.
Дорйӧй Чужан муныдтӧ да локтӧй гортӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Енкӧд!», — бурсиис боечьяслы Владимир Уйба.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь витӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2560 @ 2022-10-06 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь витӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 6 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын вӧлі «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь витӧд команда мӧдӧдӧм серти кыпыд церемония.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Тайӧ вежа кад быдӧнлы, а тіянлы — кык пӧв, — шыӧдчис резервистъяс дорӧ Владимир Уйба. — Тайӧ абу сӧмын спецоперация.
Ми виялам найӧс, кодъясӧс миян пӧльяс эз бырӧдны.
Тайӧ бандеровечьяс, кодъяс быдмисны Америкалӧн сьӧм вылӧ да лёкалӧны.
Ме сёрниті йӧзыскӧд сэні, кӧні аддзылісны тайӧ ставсӧ.
Найӧ шуӧны, мый пӧль-пӧчьяс висьтавлісны налы фашистъяслӧн жаль тӧдтӧмлун йылысь, но найӧ — фашистъясысь на лёкджыкӧсь.
Тайӧ морт мыгӧра зверъяс.
Абу йӧз.
Найӧс висьмӧдісны Америка, Англия да мукӧд страна, кодъяс нелямын витӧд восянь эз на ӧвсьыны.
Налы оз сет спокой миян муясным да озырлунным.
Талун ми тышкасям асланым му вӧсна, тайӧ муыс миян.
Юрнуӧдысьяс, кодъяс сетісны сійӧс, вӧчисны лёка.
Луганскын, Донецкын, Херсонын, Запорожьеын олысь йӧз шуисны: «Оз ков американечьяслӧн да украинечьяслӧн демократияыс», — да локтісны Рочмуӧ.
Талун, пыдди пуктана вокъяс, ми тышкасям миян йӧз да миян му вӧсна».
Республикаса Юралысь тӧдчӧдіс, мый тыш дорӧ колӧ дасьтысьны кывкутӧмӧн.
Витӧд команда муніс дасьтысьны Мурман карӧ.
Командаӧ пырисны Сосногорскысь, Ухтаысь, Луздор да Койгорт районъясысь йӧз.
Унаӧн локтісны военкоматӧ эз повестка серти, а асьныс.
«Ме — доброволеч.
Ас кадӧ эг служитлы армияын, да ӧні, кор юӧртісны мобилизация йылысь, шуи аслым мунны ставныскӧд.
Ловруӧй кыпыд, ставыс бур.
Тані миянӧс бура видзӧны.
Локтӧм бӧрын миянӧс вердісны, талун туй вылӧ сетісны зэв бур кос паёкъяс.
Талун Ухтаысь ми мунам нелямын гӧгӧр морт, джынсьыс унджыкыс — доброволечьяс.
Сыктывкарысь да Ухтаысь ёртъясӧй тайӧс пыдди пуктӧны, звӧнитӧны, сиӧны став бурсӧ да, дерт жӧ, шуӧны, медым ӧдйӧджык бӧр воим.
Овлӧ, мый кодкӧ пышйӧ-дзебсьӧ.
Чайта, мый тадзи вӧчны оз ков.
Бурджык мунны служитны», — юксис журналистъяскӧд видзӧдласнас Николай Горбатенко.
Коми Республикаса Юралысь эскӧдіс, мый велӧдчан тӧлысь чӧжӧн республикаса Веськӧдлан котыр дасьтас командалы экипировка.
Медводз тайӧ дорйысян средствояс, шоныд кӧм.
Сідзжӧ сійӧ шуис, мый кутас видлавны быд юалӧм, мыйӧн шыӧдчасны военнӧй служба вылӧ корӧм йӧзлӧн матыссаясыс, быд юалӧм серти лоас торъя вочакыв.
Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство дорӧ веськыд йитӧд пыр воис нин 800 сайӧ шыӧдчӧм.
«Сиа тіянлы бӧр воны ловъяясӧн да дзоньвидзаясӧн!
Но тайӧ война, а война вылын кольӧ ловйӧн сӧмын бура велӧдӧм боеч, коді стӧча збыльмӧдӧ командаяс.
Миянкӧд тышкасьӧны натоса инструкторъясӧн велӧдӧм войска. Накӧд колӧ тышкасьны кужӧмӧн, биӧ пыртӧг, кывзыны командиръясӧс, веськыда збыльмӧдны налысь тшӧктӧмъяс.
Енкӧд, ёртъяс!» — сиис боечьяслы Владимир Уйба. 
{Kodko @ Владимир Уйба аддзысьліс Сыктывдін районса Кӧмъяр посёлокын олысьяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2561 @ 2022-10-06 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Сыктывдін районса Кӧмъяр посёлокын олысьяскӧд
Олан пунктыс сулалӧ Сыктывкарсянь 100 километр ылнаын, туйыс кытсюрӧ муйӧж, та вӧсна вӧр новлӧдлан кадӧ легкӧвӧй машинаяслы сьӧкыд ветлӧдлыны.
Тайӧ мытшӧдыс и лоис помкаӧн аддзысьлӧм вылӧ, мый котыртісны татчӧс олысьяслӧн корӧм серти.
Удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь торйӧн видзӧдліс, кутшӧмӧсь посъясыс.
«Ме дорӧ эз ӧтчыдысь шыасьлывны олысьяс Кӧмъяр посёлокын посёлоккостса шогмытӧм туй да пос серти.
Муйӧж туйыс йитӧ олан пунктъяссӧ, да вӧр новлӧдлан кадӧ унджык олысьыс оз вермыны сэті ветлӧдлыны.
Кута сёрнитны вӧр лэдзысьяскӧд.
Тӧда, мый тайӧ мытшӧдсӧ ми бырӧдам.
Кемь ю вомӧн пос дзоньталӧм вылӧ ӧтувъя рӧскодсӧ республикаса Веськӧдлан котыр босьтас ас вылас.
Тайӧ ыджыд мытшӧдсӧ разьӧм вылӧ сьӧмсӧ босьтам резервнӧй фондысь, поссӧ бурмӧдам», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Кӧмъяр посёлоксӧ стрӧитлісны вӧр лэдзысьяслы, сӧветскӧй кадӧ тані уджавлісны йӧзыс страна пасьталаысь.
Леспромхоз тупкӧм бӧрын посёлокын олӧмыс заводитіс кусны.
Ӧні, официальнӧй статистика серти, тані олӧ 269 морт.
Кемь ю вомӧн пос сайын эм нӧшта ӧти этша йӧза олан пункт — Метдін, кытчӧ кызвыннас волӧны сӧмын дачникъяс.
«Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ посёлокъясас йӧзыс этша, тайӧ мытшӧдсӧ ми бырӧдам.
Йӧзлы, кодъяс тані олӧны, колӧ ветлӧдлыны безопаснӧя», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь квайтӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2564 @ 2022-10-08 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь квайтӧд команда
Йирым тӧлысь 7 лунӧ «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти кыпыда мӧдӧдісны военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь квайтӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Талун Рочму-мамным ӧтнас пӧртӧ олӧмӧ Украинаӧ да мир пасьтала югыдсӧ да бурсӧ вайӧм серти вежа могсӧ.
Ми тіянкӧд — Кристослӧн воинъяс, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба. — Талун миянлы оз позь лэдзны тайӧ лёксӧ, мый колис Украинаын да быдмис нацистскӧй армияӧ.
Ӧні колӧ вермыны найӧс.
Мӧд ногӧн кӧ, кыдзи вӧлі 1941 вося лӧддза-номъя тӧлысь 22 лунӧ найӧ локтасны миян муясӧдз.
Збыльвылас кӧ, найӧ миян муын нин».
Республикаысь повестка серти корӧм олысьяс гӧгӧрвоӧны частичнӧй мобилизациялысь коланлунсӧ.
«Ме служиті Сыктывкарын сапёръяслӧн полкын, помалі Военно-инженернӧй университетлысь Нижегородскӧй филиал.
Ловруӧй кыпыд.
Дась пӧртны олӧмӧ пуктӧм боевӧй могъяссӧ.
Чайта, мый мобилизацияыс колӧ.
Рӧдвуж тайӧс гӧгӧрвоӧны.
Гортын кутасны виччысьны гӧтыр да челядь.
Ме эськӧ кӧсйи шуны ставыслы, кодъяс мӧдӧдчӧны мунны, мый колӧ дасьтысьны, да сиа ставлы ыджыд вермӧмъяс», — висьталіс частичнӧй мобилизация серти запасысь корӧм офицер, Сыктывкарса олысь Алексей Мартынов.
«Ме виччыси повесткасӧ.
Гӧгӧрвои, мый корасны, сы вӧсна дасьті та кежлӧ семьяӧс.
Рӧдвуж шогсьӧны, но бура гӧгӧрвоисны.
Найӧ отсалісны дасьтысьны да чукӧртчыны.
Мобилизациясӧ кӧ юӧртісны, сідзкӧ, тадзи колӧ.
Пуктӧм могъяссӧ тырвыйӧ пӧртам олӧмӧ.
Зонъяслы, кодъяс ӧні гортанысӧсь на, сиа дасьтысьны и вын-эбӧсӧн, и моральнӧя, ӧд кыдзи асьтӧ ышӧдан, сідз и кутан кутчысьны сэні.
Гортын менӧ виччысьӧны гӧтыр, пиӧй да, дерт жӧ, бать-мамӧй», — шуис воздушно-десантнӧй войскаяслӧн стрелкӧвӧй отделениеса командир, сержант Сыктывкарысь Николай Марусенко.
Землякъяслӧн юалӧмъяс вылӧ вочавидзигӧн Коми Республикаса Юралысь висьталіс, мый заводитісны ньӧбны да вурны экипировка, тӧлысь чӧжӧн став коланаторсӧ воясны служитанінъясӧ.
Сідзжӧ Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мобилизация серти корӧмаяслы видзасны уджалан местаяссӧ.
Лоасны кӧ уджысь мездӧмъяс, тайӧс босьтчас видлавны республикаса прокуратура.
Удж сетысь вермӧ босьтны мобилизация серти призывниклӧн места вылӧ уджалысьӧс сӧмын сылӧн служитан кад кежлӧ.
Сідзжӧ сослуживечьяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Вуктылысь доброволеч Олег Комаров:
«Зонъяс, кӧсъя шуны, мый кодлыкӧ усис пудйыс 1941–1945 воясын, а миян кӧленалы — 2022 воын.
Ме кӧсъя шыӧдчыны зонъяс дорӧ, кодъяс мунасны призыв серти.
Воис кӧ тіянлы повестка, зонъяс, энӧ полӧй.
Повтӧг ми вермам!
Миян челядьлӧн, внукъяслӧн аски лун вӧсна, ставыс лоас бур.
Миян странаным вужвыйӧн вежсяс.
Лоас бурджык, ёна бурджык.
Лӧсьӧдасны кӧ фронтлы отсалан фондъяс, колӧ отсасьны.
Лоам вынаӧсь тылын, повтӧг мунам фронт вылӧ, сэки ставыс лоас бур».
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2565 @ 2022-10-08 @}
Владимир Уйба сетіс наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы
Йирым тӧлысь 7 лунӧ Коми Республикаса Юралысь кыпыда аддзысьліс Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса уджалысьяскӧд, кодъяс воисны служебнӧй да боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртӧм бӧрын пыр кадся дислокация пунктӧ.
«Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса торъя подразделениеясысь боечьяс торъя военнӧй операциялӧн медводдза лунсянь бура пӧртӧны олӧмӧ Украинаын служебнӧй да боевӧй могъяс.
Ӧні Аймулӧн медбур пиян тышкасьӧны Рочмулӧн талунъя да аскиа лун вӧсна, асьнысӧ оз жалитны да, зэв жаль, мый пуктӧны юрнысӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Аддзысьлӧмын участвуйтысьяс казьтыштісны Украинаын торъя операция дырйи служебнӧй да гражданскӧй долг олӧмӧ пӧртігӧн пӧгибнитӧмаясӧс чӧв олыштӧмӧн.
Владимир Уйба аттьӧаліс росгвардеечьясӧс героизмысь да повтӧмлунысь, тӧдчӧдіс налысь вылыс тшупӧда боевӧй дасьлунсӧ да сетіс налы наградаяс служебнӧй да боевӧй могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь.
Росгвардияса торъя подразделениеясысь 40 боечлы сетісны Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧмъяс да «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» морӧсвыв пасъяс.
«Владимир Владимирович Путин шуис торъя военнӧй операцияын став участвуйтысьсӧ геройясӧн.
Тайӧ сідзи и эм.
Ті ставныд — збыльысь геройяс!
Коми Республикалы зэв нимкодь тіян вӧсна!
Тӧда, мый Рочмуса Вооружённӧй вынъясӧн Медвылыс Веськӧдлысьӧн пуктӧм могъясӧдз ми воӧдчам тшӧтш и тіян кужӧм-сямлун отсӧгӧн да сьӧлӧмсянь зільӧмӧн.
Миян странаным пасьвартіс фашизмсӧ 1945-ӧд воын, вермам фашистъясӧс и ӧні.
Ми тышкасям аскиа лун вӧсна, а сідзкӧ ми Вермам!», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да сиис росгвардеечьяслы службаын вермӧмъяс, шуд, крепыд дзоньвидзалун, семьяын тыр-бур олӧм.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2566 @ 2022-10-09 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн
«Агропромышленнӧй комплексса пыдди пуктана уджалысьяс, ветеранъяс!
Чолӧмала Видз-му овмӧсын да переработайтан промышленносьтын уджалысьяслӧн лунӧн!
Кӧдзыд климат да геополитика боксянь сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг республикаса АПК сӧвмӧ, збыльмӧдӧ суйӧрсайса вузӧс вежӧм да сёян-юан серти безопасносьт кыпӧдан могъяс.
Сідз, таво регионса гырысь предприятиеяс пись ӧтиын заводитіс уджавны яй пыдісянь переработайтан цех да комбикорм вӧчан завод. Заводсӧ стрӧитісны рочмуса оборудованиеӧн да материалъясысь.
2022 воын видз-му овмӧс производстволы да сикт-грездъяслы отсӧг сетӧм вылӧ федеральнӧй да регионса сьӧмкудйысь вичмӧдісны 1,4 миллиард гӧгӧр шайт.
Торйӧн ми отсалам фермеръяслы да ас подсобнӧй овмӧсъяслы, уджавны заводитысь предпринимательяслы.
Грантъяс отсӧгӧн республикаын лӧсьӧдісны мазі видзан, чери рӧдмӧдан, быдмӧгъяс вӧдитан да скӧт видзан овмӧсъяс.
Зіля сӧвмӧ выль нырвизь — агротуризм.
Агропромышленнӧй комплексын пыдди пуктана уджалысьяс, аттьӧ тіянлы войвыв условиеясын сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, Чужан му радейтӧмысь, уджныдтӧ бура тӧдӧмысь да сӧвмыны кӧсйӧмысь.
Сиа тіянлы ыджыд вермӧмъяс, озыр урожай, производство сӧвмӧм, крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь сизимӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2568 @ 2022-10-09 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь сизимӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 9 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь сизимӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Ми вермасям ог Украинакӧд да украинечьяскӧд, ми вермасям ставмирса лёкыскӧд, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба. — Украина — тайӧ сӧмын площадка, мый бӧрйисны Америка да сылы отсасьысьяс, медым босьтны да юкны Рочмунымӧс.
Налы оз ковны ни Украина, ни ми.
Налы колӧ Рочмулӧн вӧр-ва озырлуныс да сылӧн муясыс.
Та вӧсна ми талун доръям семьяяснымӧс да нэмӧвӧйся муяснымӧс.
Донбассын, Луганщинаын, Запорожьеын, Херсонын олысьяс референдум дырйи шуисны, кодкӧд найӧ кӧсйӧны лоны да коді найӧ збыльвылас.
Тайӧ миян вокъяс, нэм чӧж вӧлісны, эмӧсь да лоасны».
Мобилизация серти корӧмаяслӧн сизимӧд команда лэбас самолётӧн Мурман карӧ, сэтысянь мунасны воинскӧй часьтӧ, кӧні кутасны велӧдчыны лыйсьыны да дасьтысьны тактическӧя, велӧдчасны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн.
Командаын эмӧсь доброволечьяс, на пӧвстын опытнӧй боечьяс, боевӧй тышъясса ветеранъяс.
Мукӧдыс на пиысь участвуйтлісны нин Украинаын торъя военнӧй спецоперацияын.
«Ме командировкаӧ муна ог нин медводдзаысь.
Медводдзаысьсӧ ветлі рака, косму да ода-кора тӧлысьясын «Барс–1» доброволечьяслӧн отрядын.
Медводз вӧлі туйдӧдан-велӧдан удж серти ротаса командирӧс вежысьӧн, а сэсся лои ротаса командирӧн.
Кӧсъя шуны, мый вӧрӧгыс збыльвылас зэв яр, скӧр да вына.
Но ми сійӧс вермам.
Мӧд туйыс миян абу.
Ми ог сӧмын дорйӧй Рочмулысь интересъяссӧ, ми доръям странанымлысь аскиа лунсӧ, семьяяснымӧс, челядьнымӧс, миян йӧзкотырын вежавидзӧмӧн олӧмсӧ да важысянь артмӧм оланногсӧ.
Личнӧй составным збой да дзоньвидза, ловруным кыпыд. Тайӧ зэв тӧдчана.
Кутам отсасьны налы, кодлӧн боевӧй опытыс абу.
Миян ловруным ён. Ми тышкасям аскиа лун вӧсна.
Ми Вермам», — шуис журналистъяслы Усинскын олысь Алексей, коді торъя операция заводитчытӧдз уджаліс предприятиеяса директорӧн.
«Миян могным — бырӧдны национализмсӧ, фашизмсӧ, — воис ӧти кывйӧ боевӧй ёртыскӧд военнӧй разведчик Алексей. — Операциялӧн могыс — лӧсьӧдны миян муясын мир, бергӧдны бӧр муяснымӧс, артмӧдны инӧда канму.
Лоас сьӧкыд, ӧд миянлы паныд сувтіс матӧ став рытыввыв странаыс.
Миян вӧрӧг лыдысь 75 прӧчентыс — тайӧ наёмникъяс.
На лыдын полякъяс, венгръяс, румынъяс, американечьяс, Африкаысь, балтикабердса странаясысь медалӧмаяс, финнъяс, прансузъяс, ог нин шу аспом военнӧй компанияяс йылысь.
Дерт жӧ, налӧн медся выль ӧружье.
Но найӧ тышкасьӧны сьӧм вӧсна, а ми — миян муяс, страна вӧсна.
Тайӧ ёна миянӧс ышӧдӧ.
Та понда ми пӧртам олӧмӧ могнымӧс, ми вермам».
Землякъяслы бурсиигӧн Коми Республикаса Юралысь висьталіс сы йылысь, мый республикаса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ удж, медым ньӧбны обмундирование мобилизация серти корӧмаяслы, сійӧс сетасны Рочму Федерацияса оборона министерствоӧн сетӧм обмундирование дорӧ содтӧд.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
«Кывзысьӧй командиръясныдлысь, налӧн эм нин боевӧй опытыс.
Стӧча збыльмӧдӧй тшӧктӧмъяссӧ, бура служитӧй.
Воӧй бӧр ловъяӧн да дзоньвидзаӧн.
Миян пӧльясным эз бырӧдны найӧс, миян могыс — бырӧдны найӧс помӧдзыс.
Ми тышкасям аскиа лун вӧсна, ми вермам.
Енкӧд!» — бурсиис Владимир Уйба.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь кӧкъямысӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2570 @ 2022-10-10 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь кӧкъямысӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 10 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь кӧкъямысӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Ми доръям Чужан мунымӧс.
Ставӧн гӧгӧрвоӧны, мый ми тышкасям ог украинечьяскӧд, а ставмирса лёкыскӧд.
Медводз, американечьяскӧд, кодъяс йӧз му вылын йӧз киӧн кӧсйӧны ылӧдчӧмӧн лӧсьӧдны ассьыныс пӧрадоксӧ, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба. — Донецкысь, Луганскысь, Херсонысь, Запорожьеысь йӧзыс сетісны гӧлӧсъясныссӧ да таӧн шуисны, мый найӧ бӧр локтӧны Рочмуӧ.
Тайӧ нӧшта ӧтчыдысь висьталӧ сы йылысь, мый нацистъяслӧн, бандеровщиналӧн бӧръя кӧкъямыс вося режимыс — тайӧ абу мортнога режим, сыын нинӧм вежаыс абу.
Та вӧсна йӧзыс виччысьӧны, мед ми локтам да лӧсьӧдам сэні пӧрадок, да медым лоис мир да победа».
Мобилизация серти корӧмаяслӧн кӧкъямысӧд команда мӧдӧдчис Вежа Петыркарӧ, сэтысянь мунасны воинскӧй часьтӧ, кӧні кутасны велӧдчыны лыйсьыны да дасьтысьны тактическӧя, велӧдчасны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн.
Командаын эмӧсь доброволечьяс.
«Ӧні ме пенсия вылын, сыӧдз уджалі энергетикӧн.
Майшася, но эг шӧйӧвош.
Гортын колисны гӧтыр, ныв да пи.
Найӧ, дерт, майшасьӧны.
Ме муні доброволечӧн, ачым локті да гижи заявление.
Сы вӧсна мый коді, ог кӧ ми?», — шуис журналистъяслы Сыктывкарысь доброволеч Сергей.
Коми Республикаса Юралысь висьталіс, сы йылысь, мый республикаса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ удж, медым ньӧбны обмундирование мобилизация серти корӧмаяслы, сійӧс сетасны Рочму Федерацияса оборона министерствоӧн сетӧм обмундирование дорӧ содтӧд.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
Мобилизация серти корӧмаяслӧн матыссаяслы да рӧдвужлы отсӧг сетӧм могысь водзӧ уджалӧ Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын «веськыд йитӧд».
Сэтчӧ позьӧ шыӧдчыны 8–912–141–42–00 телефон пыр.
Сӧмын колян вежалунӧ, йирым тӧлысь 9 лунӧ, «веськыд йитӧд» пыр воис 80-ысь унджык шыӧдчӧм.
Быд юалӧм видлалӧны торйӧн, а примитӧм помшуӧмъяс бӧрся Коми Республикаса Юралысь видзӧдӧ ачыс.
«Виччысям ставнытӧ вермӧмӧн!
Вермӧмыс миянлы колӧ.
Тіянкӧд кутас тышкасьны бура дасьтысьӧм армия.
Лӧсьӧдчӧй ыджыд удж кежлӧ, тренируйтчӧй, ладмӧдчӧй.
Енкӧд!», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko @ Мобилизация серти Комиысь корӧм олысьяслы сетасны 100 сюрс шайтӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2572 @ 2022-10-11 @}
Мобилизация серти Комиысь корӧм олысьяслы сетасны 100 сюрс шайтӧн
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс регионса Веськӧдлан котырлы нуӧдны мобилизация серти Комиысь корӧмаяслы регионса мынтӧмъяс сетан уджсӧ боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧданінъясӧ олысьясӧс мӧдӧдӧм бӧрын йирым тӧлысь 5 лунӧ.
Могсӧ пӧртісны олӧмӧ регыдъя кадӧ.
Йирым тӧлысь 10 лунӧ регионса Веськӧдлан котыр кырымаліс лӧсялана тшӧктӧм.
«Миянӧс дорйысьяс гӧгӧрвоӧны, кутшӧм мог на водзын пуктӧма.
Гӧгӧрвоӧны, мый мӧдӧдчӧны СВО зонаӧ асланыс челядьлӧн аскиа лун вӧсна.
Найӧ дасьӧсь збыльмӧдны боевӧй могъяс.
А миян могыс — быд боксянь отсавны налы да налӧн семьяяслы.
Кыдзи моральнӧя, мый тшӧтш зэв тӧдчана, сідз и сьӧмӧн.
Та вӧсна ме тшӧкті ӧтчыдысь мынтыны республикаысь мобилизация улӧ веськалӧм олысьяслы подъёмнӧяс», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Мынтӧмъяс серти позьӧ шыӧдчыны Коми Республикаса кар-районъясын олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринъясӧ.
Казьтыштам, Комиын примитісны мобилизация улӧ веськалӧм гражданалы да налӧн семьяясӧ пырысьяслы отсӧг сетан мераяс.
Республикаса Веськӧдлан котыр нуӧдӧ удж, медым ньӧбны обмундирование мобилизация серти корӧмаяслы, сійӧс сетасны Рочму Федерацияса оборона министерствоӧн сетӧм обмундирование дорӧ содтӧд.
Частичнӧй мобилизация нуӧдӧм серти став юалӧмӧн позьӧ шыӧдчыны 122 веськыд йитӧд пыр.
Мобилизация серти корӧмаяслӧн рӧдвуж да матыссаяс быд лун 8 чассянь 22 часӧдз вермӧны шыӧдчыны юалӧмӧн Коми Республикаса удж министерстволӧн 8–912–141–42–00 веськыд йитӧд пыр.
Частичнӧй мобилизация дырйи призыв серти ӧшыбкаяс йылысь позьӧ юӧртны Ставрочмуса войтыр фронтлӧн Сыктывкарын республиканскӧй юкӧнӧ 8 (8212) 215–667 телефон пыр.
#МЫВМЕСТЕ акция серти отсасьӧны волонтёръяс.
Отсӧг босьтӧм могысь заявкасӧ позьӧ кольны 8–800–200–34–11 телефон пыр.
Волонтёръяс сетасны отсӧг военнослужащӧйяслӧн семьяяслы быдлунъя олӧмын, котыртасны пӧрысь рӧдвужлы сёян-юан вайӧмсӧ, отсаласны разьны юридическӧй боксянь мытшӧдъяс.
Сідзжӧ тані позьӧ тӧдмавны мобилизация улӧ веськалӧм гражданалы кӧлуй чукӧртан пунктъяс йылысь юӧр.
Мобилизация улӧ веськалӧм граждана вермӧны босьтны нотариальнӧй отсӧг кокньӧдӧм условиеяс вылын да регыдъя кадӧ.
Нотариус дорӧ шыӧдчигӧн колӧ петкӧдлыны повестка.
Та дырйи гражданин оз мынтысь нотариальнӧй удж збыльмӧдан услугаясыс.
Матысса рӧдвуж вылӧ эсканпас оформитӧмыс сувтас 100 шайт, мукӧд граждана вылӧ — 500 шайт (Рочмуса вот кодексӧн урчитӧм взнос).
Мобилизация улӧ веськалӧм граждана да налӧн семьяӧ пырысьяс вермӧны дон мынтытӧг босьтны социальнӧя отсалан мераяс, олан жыр да коммунальнӧй услугаяс мынтӧм вылӧ субсидияяс сетӧм, батьӧн шуӧмсӧ индӧм, удж вылӧ бӧр пырӧм да мукӧд юалӧм серти консультацияяс.
Гижӧдчыны позьӧ Канму юридическӧй бюролӧн 8 (8212) 206–155 телефон пыр.
Граждана, кодъяс кӧсйӧны ӧдйӧджык гижсьыны, повестка петкӧдлӧм бӧрын вермӧны гӧтрасьны заявление сетан лунӧ.
Таысь кындзи, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн Комиын дінму юкӧн отсӧгӧн котыртӧма «Добрая республика» фондлӧн тшӧт вылӧ сьӧм чукӧртӧм.
Став сьӧмсӧ веськӧдасны мобилизация улӧ веськалӧмаясӧс снаряжениеӧн да медколанаторйӧн содтӧд могмӧдӧм вылӧ.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь ӧкмысӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2574 @ 2022-10-11 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь ӧкмысӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 11 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь ӧкмысӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Ми тышкасям ог Украинакӧд да ог украинаса войтыркӧд, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба. — Ми тышкасям ӧтувъя Рытыввывкӧд, Америкакӧд, НАТО серти налы отсасьысьяскӧд.
Налӧн этшыс сэтшӧм — воюйтны йӧз киӧн йӧз муын.
Гӧгӧрвоана, мый Украинаыс да, сідз шусяна, украинаса вӧляыс налы оз ков.
Налы колӧ миян муным.
Найӧ ызйӧдісны украинаса вокъяснымӧс тайӧ зык вылас, медым панны ыджыд тыш.
Миян могыс — бырӧдны тайӧ лёксӧ».
Коми Республикаса Юралысь корис резервистъясӧс кывкутӧмӧн дасьтысьны, кывзысьны командиръяслысь, бура служитны.
Сідзжӧ сійӧ висьталіс отсӧг сетан выль мера йылысь. Сійӧс примитісны йирым тӧлысь 10 лунӧ:
«Кырымалӧма частичнӧй мобилизация серти став корӧмалы 100 сюрс шайт мындаын ӧтчыдысь мынтан сьӧм сетӧм йылысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн тшӧктӧм.
Та дырйи некутшӧм шыӧдчӧм гижны оз ков, сьӧмсӧ кутасны сетны социальнӧя доръян шӧринъяс пыр.»
Ӧкмысӧд командаӧ пырисны Ухта карысь, Кулӧмдін, Удора, Мылдін, Емдін, Печора районъясысь олысьяс.
Найӧ мунасны Вежа Петыркарӧ, сэтысянь — воинскӧй часьтӧ, кӧні кутасны велӧдчыны лыйсьыны да дасьтысьны тактическӧя, велӧдчасны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн.
Командаын эмӧсь доброволечьяс.
«Ме — доброволеч.
Коді, ог кӧ ми?
Ми кӧ огӧ мунӧй, ставыс тайӧ воас татчӧ.
Прамӧй мужичӧйлӧн могыс — мунны сэтчӧ да вӧчны тайӧс.
Воам гортӧ победаӧн.
Гортын менӧ виччысьӧны гӧтыр, нылӧй, бать-мам», — висьталіс журналистъяслы Ухтаысь 21 арӧса доброволеч Иван.
«Семья, Чужан му, рӧдвуж вӧсна муна.
Боевӧй опытыс менам абу, но дас воысь унджык выслуга эм.
Срочнӧй служба вылын вӧлі зенитно-ракетнӧй войскаясын, а контракт серти служиті отделениеса командирӧн.
Матыссаяс, дерт, майшасисны, но нинӧм — гӧгӧрвоисны, мый тайӧ миян ӧтувъя удж.
Гортын виччысьӧны кага да гӧтыр», — шуис Ухтаысь 34 арӧса доброволеч Денис.
Коми Республикаса Юралысь эскӧдіс, мый мобилизация серти корӧм гражданалы обмундированиесӧ ваясны слаживание местаясӧ СВО зонаӧ военнӧй служба вылӧ найӧс мӧдӧдтӧдз.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
{Kodko @ Оланін да коммунальнӧй услугаясысь тарифъяссӧ оз кутны индексируйтны 1,5 во чӧж @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2576 @ 2022-10-12 @}
Оланін да коммунальнӧй услугаясысь тарифъяссӧ оз кутны индексируйтны 1,5 во чӧж
2022–2023 вояс кежлӧ коммунальнӧй услугаяс вылӧ донъяс (тарифъяс) урчитӧм йылысь Коми Республикаса тариф комитетлысь тшӧктӧд балаяссӧ йӧзӧдӧма да найӧс дасьтӧм бӧрын кӧсйӧны на йӧзӧдны pravo.rkomі.ru официальнӧй ӧтуввез-порталын.
Та дырйи коммунальнӧй услугаясӧн вӧдитчысьяслы субсидияяссӧ да социальнӧя отсалан мераяссӧ кӧсйӧны кольны.
Коми Республикаса тариф комитетлӧн тшӧктӧд балаясын тарифъяслысь мындаяссӧ арталӧма 2023 во да 2024–2025 вояс вылӧ Рочму Федерацияӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдан прогнозлысь параметръяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн. Тайӧ прогнозсӧ вынсьӧдісны Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2022 во кӧч тӧлысь 22 лунся заседание дырйи.
А сідзжӧ та дырйи босьтісны тӧд вылӧ сійӧс, мый Федеральнӧй антимонопольнӧй служба кӧсйӧ урчитны 2022–2023 вояс вылӧ гражданаӧн мынтӧмъяслӧн содан медпозяна индексъяссӧ.
Та дырйи донъяс (тарифъяс) урчитӧм йылысь Коми Республикаса тариф комитетлӧн йӧзӧдӧм тшӧктӧд балаясын индӧм тарифъяссӧ вермасны стӧчмӧдны Коми Республикаса тариф комитетса Правлениелӧн заседание бӧрын.
Сы вӧсна, мый вына федеральнӧй нормативнӧй инӧда актъясӧ, мыйӧн урчитӧма коммунальнӧй услугаяс вылӧ тарифъяс индӧмсӧ, кӧсйӧны пыртны вежсьӧмъяс, тарифъясыс вермасны вынсявны 2022 вося ӧшым тӧлысь 1 лунӧ да лоасны вынаӧн 2024 вося сора тӧлысь 1 лунӧдз.
Вынсьӧдан ӧнія федеральнӧй нормативнӧй инӧда документъяс серти 2022 вося ӧшым тӧлыссянь 2024 вося лӧддза-номъя тӧлысь 30 лунӧдз тарифъясыс оз содны.
Тарифъяссӧ йӧзӧдӧны pravo.rkomі.ru официальнӧй ӧтуввез-порталын сы вӧсна, мый «Коми Республикаса нормативнӧй инӧда актъяс серти коррупциялы паныд асшодъя экспертиза нуӧдӧм да найӧс йӧзкӧд ӧтув видлалӧм серти содтӧд гарантияясӧн могмӧдӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2017 вося моз тӧлысь 25 лунся 239-р №-а тшӧктӧмлӧн 2, 3 пунктъяс серти колӧ нуӧдны нормативнӧй инӧда актъяс (нормативнӧй инӧда акт балаяс) серти коррупциялы паныд асшодъя экспертиза, 10 календарнӧй лунысь оз этшаджык кежлӧ.
Тайӧ уджсӧ нуӧдӧны быд во.
Сы могысь, медым ладмӧдны льготнӧй тарифъяссӧ да экономика боксянь подулалӧм тарифъяссӧ, Каналан Сӧветлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 1 лунся заседание дырйи кӧсйӧны видлавны Льготнӧй тарифъяс йылысь оланпас баласӧ.
Ростов, Воронеж, Пенза обласьтъясын да страналӧн мукӧд регионын тшӧтш жӧ йӧзӧдӧны донъяс (тарифъяс) йылысь Рочму Федерацияса субъектъяслӧн олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь помшуӧм балаяссӧ сы могысь, медым нуӧдны коррупциялы паныд асшодъя экспертиза.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дасӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2580 @ 2022-10-12 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дасӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 12 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь дасӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Ми доръям ассьыным мунымӧс, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба. — Миянлысь вӧрӧгъяснымсӧ историяыс нинӧмӧ оз велӧд: ставныс, кодъяс уськӧдчывлісны ми вылӧ да панлісны тыш-кось, тайӧ муас и колисны.
Но найӧ некыдз оз ӧвсьыны, сӧмын ӧні найӧ тышкасьӧны йӧз киӧн.
Медалӧны наёмникъясӧс, а асьныс сэні, саридз сайын, чайтӧны, тыш-косьыс наӧдз оз во.
Воас.
Пыр, весиг медсьӧкыд кадӧ, смута дырйи, кор Рочму вылӧ уськӧдчывлісны ыджыд войскаяс — вӧрӧгъясыс колісны муын, а Рочму сувтліс кок йылӧ да сӧвмис.
Но та вӧсна колӧ тышкасьны, да тышкасьны збыльвылас».
Коми Республикаса Юралысь корис резервистъясӧс кывкутӧмӧн дасьтысьны боевӧй подготовка дырйи, кывзысьны командиръяслысь, служитны бура.
Сідзжӧ сійӧ висьталіс тылын могмӧдӧм йылысь, а сідзжӧ отсӧг сетан выль мера — регионысь частичнӧй мобилизация улӧ веськалӧм олысьяслы 100 сюрс шайтӧн республиканскӧй ӧтчыдысь мынтӧм йылысь.
Сьӧмсӧ заводитасны сетны тайӧ вежоннас нин.
Таысь кындзи, вештасны удждон серти торъялӧмсӧ, быд тӧлысся военнӧй мынтӧмыс кӧ лоас этшаджык «гражданка» вылын удждонысь.
Дасӧд командаӧ пырисны Сыктывкар, Ухта, Сосногорск, Вӧркута каръясысь, Емдін районысь олысьяс.
Найӧ мӧдӧдчасны Мурман обласьтӧ, воинскӧй часьтӧ, кӧні велӧдчасны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны.
Командаын эмӧсь доброволечьяс.
«Мыйла ме муна доброволечӧн?
Чужан му корӧ!
Мед найӧ татчӧдз эз воны.
Гортын кутасны виччысьӧны гӧтыр, челядь, бать-мам.
Тані олӧм быд уджалі автомеханикӧн.
Боевӧй опытыс эм, Чечняын служитлі БТР-са шоперӧн.
Кор юӧртісны торъя военнӧй операция йылысь, дзик пыр мӧвпышті мунны военкоматӧ.
Ӧткымын менам сослуживеч сэнӧсь нин, шуӧны, сэні ставыс лючки пӧ, оз ков повны», — висьталіс журналистъяслы Вӧркутаысь доброволеч Владимир.
«Ме мӧвпавтӧг ачым локті.
Семьяӧй менсьым видзӧдласӧс ошкис.
Кор заводитчис мобилизация, звӧниті военкоматӧ, меным шуисны, мый военно-учётнӧй специальносьтӧй оз лӧсяв.
Сэки гижи заявление, медым мунны доброволечӧн дорйыны Чужан мунымӧс.
Менам сэні уна одноклассник служитӧ, муна налы отсасьны.
Налы колӧ миян отсӧгыс.
Ми тӧдам, мый вермам!», — шуис Вӧркутаысь Павел.
Коми Республикаса Юралысь юӧртіс, мый мобилизация улӧ веськалӧм гражданалы обмундированиесӧ ваясны СВО зонаӧ военнӧй служба вылӧ мунтӧдз боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧданінъясӧ.
Медводдза командаысь зонъяслы, кодъяс мӧдӧдчисны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧданінъясӧ кӧч тӧлысь 25 лунӧ, экипировкаыс дась нин да сійӧс ваясны матысса лунъясӧ.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дас ӧтиӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2582 @ 2022-10-13 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дас ӧтиӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 13 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь дас ӧтиӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Мирыс юксис американечьяс да НАТО странаясысь налы отсасьысьяс да Рочму вылӧ, — шыӧдчис мобилизация серти корӧмаяс дорӧ Владимир Уйба.
Талун сувтӧ юалӧм: либӧ найӧ, либӧ ми.
Стӧча тӧда, вермам ми!
Ми тышкасям аскиа лун вӧсна, ми вермам.
Мӧд ногӧн оз вермы лоны.
Енкӧд!»
Коми Республикаса Юралысь корис землякъяссӧ зэв бура велӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны, кывкутӧмӧн дасьтысьны боевӧй подготовка дырйи.
Сідзжӧ сійӧ вочавидзис частичнӧй мобилизация серти Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволӧн веськыд йитӧд пыр медтшӧкыда воысь юалӧмъяс вылӧ.
Юалӧмъясыс йитчӧны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан кадӧ сьӧм мынтӧмкӧд, регионын ӧтчыдысь сьӧм мынтӧмкӧд да экипировкаӧн могмӧдӧмкӧд.
Комиысь мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы воинскӧй часьтъясын боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан медводдза лунсянь кутасны мынтыны 2 сюрс шайтсянь 4,5 сюрс шайтӧдз суткинас.
Сьӧм мындасӧ арталӧны сы серти, кымын во уджалӧма, а сідзжӧ войвывса коэффициентъяс, чина окладъяс да воинскӧй званиеса оклад серти.
Сьӧмсӧ мынтӧны быд тӧлысь, 10-ӧд лунсянь 20-ӧд лунӧдз.
Йирым тӧлысь 10 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кырымаліс республикаысь частичнӧй мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы 100 сюрс шайт мындаын ӧтчыдысь мынтӧм йылысь тшӧктӧм.
Сьӧмсӧ мынтасны и налы, кодъяс мунісны служитны тайӧ тшӧктӧмсӧ примиттӧдз, да налы, кодъясӧс мӧдӧдасны на.
Сьӧмсӧ кутасны мынтыны олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринъяс пыр военкоматъясӧн сетӧм реестръяс подув вылын.
Сьӧмыс воас мобилизация улӧ веськалӧм олысьяслы банкса тшӧтъяс вылӧ.
Та дырйи некутшӧм заявление социальнӧя доръян органъясӧ гижны оз ков.
Комиысь мобилизация серти став корӧмалы сетасны Рочму Федерацияса оборона министерстволӧн нормативъяслы лӧсялана обмундирование.
Кӧч тӧлысь 25 да 27 лунъясӧ боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчӧм вылӧ республикаысь мӧдӧдӧм медводдза командаяслы экипировкаыс дась нин.
Матысса лунъясӧ СВО зонаӧ мунтӧдз обмундированиесӧ сетасны боечьяслы.
Дас ӧтиӧд командаӧ пырисны Сыктывкар, Ухта, Сосногорск каръясысь, Сыктывдін, Кӧрткерӧс, Чилимдін да Емдін районъясысь олысьяс.
Найӧ мӧдӧдчасны Вежа Петыркар бердын воинскӧй часьтъясӧ дасьтысян курсъяс прӧйдитӧм вылӧ.
«Ме — старшӧй лейтенант, служитлі саридзса пехотаын.
Ас кӧсйӧм серти локті военкоматӧ, босьті повестка.
Таӧдз уджалі вахтаясӧн.
Чужан му кӧ корис, колӧ мунны.
Гӧтырпукӧд гижсим дзик менам мунтӧдз, а сідзсӧ — нёль во нин ӧтлаын олам.
Артмӧ, мый семья да челядь нин эмӧсь.
Ловруӧй менам боевӧй,
ёртъяслӧн тшӧтш ловруыс зэв кыпыд.
Ставныс мунӧны ас кӧсйӧм серти», — висьталіс журналистъяслы Ухтаысь доброволеч 39 арӧса Николай.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс «Ника» баскетбольнӧй командасӧ сезон бура восьтӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2584 @ 2022-10-13 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс «Ника» баскетбольнӧй командасӧ сезон бура восьтӧмӧн
Регионса Юралысь сетіс командалы спортын ыджыд вермӧмъясысь дипломъяс да сиис командалы водзӧ вылӧ быд бурсӧ.
«Тайӧ сезонсӧ «Ника» восьтіс зэв бура.
Куим вермӧм — ӧтиысьсӧ ворсісны бокын, а кыкысьсӧ гортын.
Тайӧ зэв бур панас.
Ми эскам, мый победаясыс лоасны на.
Ми велалім, мый «Ника» сувтӧдӧ ас водзас вывті ыджыд могъяс, мукӧддырйиыс чайтсьӧ, мый найӧс он вермы пӧртны олӧмӧ.
Вермыны кӧсйӧмыс ышӧдӧ быд ворсӧмын.
Тіян вермӧмъясныд ёна ышӧдӧны том спортсменъясӧс да лоӧны праздникӧн став болельщиклы», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
«Ыджыд аттьӧ Тіянлы отсӧгысь, сыысь, мы Ті век миянкӧд.
Тшӧкыдджыка волывлӧй миян ворсӧмъяс вылӧ», — аттьӧаліс Юралысьӧс командаса капитан Раиса Мусина.
«Аттьӧ Тіянлы миян командалы отсалӧмысь.
Ми вӧчам ставсӧ, медым бура петкӧдчыны ӧнія сезонын да бурджыка ворсны колян во дорысь», — шуис «Ника» командалӧн медшӧр тренер.
* * *
Йирым тӧлысь 1 лунӧ сыктывкарса «Ника» ветліс ворсны Самара карысь «Самара» командакӧд да вермис сійӧс 90:70 тшӧтӧн.
Йирым тӧлысь 7 лунӧ «Ника» 76:73 тшӧтӧн вермис Красноярск карысь «Енисей» командасӧ гортса ворсӧмын.
Йирым тӧлысь 12 лунӧ «Ника» 70:62 тшӧтӧн вермис Оренбург обласьтысь «Надежда» команда.
Воддза сезонын (2021/2022) «Ника» босьтіс Рочмуса XVІІІ кубокын аньяслӧн командаяс пӧвстын мӧд места.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дас кыкӧд команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2587 @ 2022-10-15 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь дас кыкӧд команда
Талун, йирым тӧлысь 15 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ корӧм гражданалысь дас кыкӧд команда.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Рочму тышкасьӧ Америкакӧд да сылы отсасьысьяскӧд — Англиякӧд да НАТО канмуяскӧд.
Збыльвылас кӧ ставлы гӧгӧрвоана, мый Украинасӧ бӧрйисны плацдарм пыдди, медым уськӧдчыны Рочму вылӧ да босьтны сійӧс нарт улӧ.
2014 воӧ сувтісны паныд бур да лёк.
2014 воын Украинаын фашистъяс да бандеровечьяс вӧчисны военнӧй переворот.
Талун ми тышкасям ог украинечьяскӧд, а ӧтувъя Рытыввывкӧд да украинаса нацистъяскӧд.
Тайӧ миян му, кӧні миян дедъяс да прадедъяс Ичӧт Рочму мездӧм вӧсна сетісны ассьыныс олӧмсӧ.
Та вӧсна ті мунанныд война вылӧ — нӧшта ӧтчыдысь дорйыны Рочмулысь асшӧрлунсӧ, — шыӧдчис Владимир Уйба мобилизация серти военнӧй служба вылӧ республикаысь корӧм олысьяс дорӧ.
Коми Республикаса Юралысь вочавидзис частичнӧй мобилизация серти Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволӧн веськыд йитӧд пыр медтшӧкыда воысь юалӧмъяс вылӧ.
Юалӧмъясыс йитчӧны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан кадӧ сьӧм мынтӧмкӧд, регионын ӧтчыдысь сьӧм мынтӧмкӧд да экипировкаӧн могмӧдӧмкӧд.
Комиысь мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы воинскӧй часьтъясын боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан медводдза лунсянь кутасны мынтыны 2 сюрс шайтсянь 4,5 сюрс шайтӧдз суткинас.
Сьӧм мындасӧ арталӧны сы серти, кымын во уджалӧма, а сідзжӧ войвывса коэффициентъяс, чина окладъяс да воинскӧй званиеса оклад серти.
Сьӧмсӧ мынтӧны быд тӧлысь, 10-ӧд лунсянь 20-ӧд лунӧдз.
Йирым тӧлысь 10 лунӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кырымаліс республикаысь частичнӧй мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы 100 сюрс шайт мындаын ӧтчыдысь мынтӧм сетӧм йылысь тшӧктӧм.
Сьӧмсӧ мынтасны и налы, кодъяс мунісны служитны тайӧ тшӧктӧмсӧ примиттӧдз, да налы, кодъясӧс мӧдӧдасны на.
Сьӧмсӧ кутасны мынтыны олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринъяс пыр военкоматъясӧн сетӧм реестръяс подув вылын.
Сьӧмыс воас мобилизация улӧ веськалӧм олысьяслы банкса тшӧтъяс вылӧ.
Та дырйи некутшӧм заявление социальнӧя доръян органъясӧ гижны оз ков.
Талунъя лун кежлӧ мобилизация улӧ унджык веськалӧмалы сетісны нин тайӧ мынтӧмъяссӧ, мукӧдыслы сьӧмсӧ вуджӧдасны локтан вежонӧ.
Комиысь мобилизация серти став корӧмалы сетасны Рочму Федерацияса оборона министерстволӧн нормативъяслы лӧсялана обмундирование.
Республикаысь мӧдӧдӧм медводдза командаяслы экипировкаыс дась нин.
Матысса лунъясӧ СВО зонаӧ мунтӧдз обмундированиесӧ сетасны боечьяслы.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
Дас кыкӧд командаӧ пырисны Инта карысь да Княжпогост районысь олысьяс.
Найӧ мӧдӧдчасны Вежа Петыркар бердын воинскӧй часьтъясӧ дасьтысян курсъяс прӧйдитӧм вылӧ.
«Ме служитлі разведчикӧн торъя могъяс олӧмӧ пӧртысь войскаясын.
Боевӧй опытыс эм, служитлі Чечняын.
Звание серти — ефрейтор.
Та вӧсна тӧді, мый воас повестка.
Гортын виччысьӧны гӧтыр да челядь.
Ловруӧй менам боевӧй, кыдзи и став ёртъяслӧн.
Мунам отсасьны фронт вылӧ миян ёртъяслы», — висьталіс журналистъяслы Интаысь Борис.
Мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧмаясӧс колльӧдны локтісны юнармеечьяс.
«Боечьяс, видзӧй асьныдтӧ.
Ми тіян вӧсна зэв ёна майшасям, но эскам, мый ставыс лоас бур.
Сиам тіянлы дзоньвидзалун, вын, шуд, ӧтувъялун да мирнӧй олӧм.
Кыдз позьӧ ӧдйӧджык воӧй гортаныд», — сиис юнармееч Татьяна Ерофеева.
«Ӧнія войнаыс зэв мобильнӧй, динамичнӧй, могмӧдӧма техникаӧн.
Та вӧсна боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан кадӧ кывкутӧмӧн туялӧй ӧнія тыш нуӧданногсӧ да дасьтысьӧй сы кежлӧ.
Стӧча да кыв шутӧг пӧртӧй олӧмӧ командиръяслысь тшӧктӧмъяссӧ.
Служитӧй кужӧмӧн да бура.
Ми тіянӧс ставныдтӧ виччысям вермӧмӧн, ловйӧн да дзоньвидзаӧн», — бурсиис Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ачыс видзӧдӧ Княжпогост районын магистральнӧй трубопроводысь мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяс нуӧдӧм бӧрся @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2588 @ 2022-10-15 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ачыс видзӧдӧ Княжпогост районын магистральнӧй трубопроводысь мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяс нуӧдӧм бӧрся
Юясӧ мусирыс эз веськав.
Йӧзлӧн олӧмлы да дзоньвидзалунлы лёкторйыс лоны оз вермы.
Места вылын нуӧдсьӧ экология бӧрся мониторинг.
«Транснефть-Север» акционер котыр нуӧдӧ мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяссӧ.
Предприятиелӧн юӧр серти, 2022 вося йирым тӧлысь 15 лунӧ 11 час 35 минутын (мск) «Транснефть — Север» акционер котырын уджлӧн параметръяс бӧрся видзӧдан автоматизируйтан системаӧн вӧлі пасйӧма Ухта — Ярославль магистральнӧй мусир проводлӧн участокын труба пытшкын давлениелысь вежсьӧмсӧ.
Предприятиеын уджалысьяс магистральнӧй мусир провод прӧверитігӧн казялісны Коми Республикаса Княжпогост районын мусир петӧмсӧ.
Медводдза юӧр серти, мусирыс петӧма 100 кубическӧй метр мында.
Ӧні мусир петӧминын уджалӧны «Транснефть — Север» акционер котырлӧн Ухта районын мусир проводӧн веськӧдланінса аварийнӧй службалӧн бригадаяс.
Лёктор лоӧм бӧрын колясъяссӧ бырӧдӧ 125 специалист да уджалӧ 55 единица спецтехника.
Мусирыс петіс арся рӧспута вӧсна артмӧм нюрсялӧминын.
Чрезвычайнӧй ситуация пыртӧм вылӧ помкаясыс абуӧсь.
Мусир петан помкаяссӧ туялӧны.
{Kodko @ Владимир Уйба аддзысьліс Вежа Петыркарын мобилизация серти военнӧй служба вылӧ Комиысь корӧм олысьяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2589 @ 2022-10-15 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Вежа Петыркарын мобилизация серти военнӧй служба вылӧ Комиысь корӧм олысьяскӧд
Коми Республикаысь салдатъяс велӧдчӧны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны.
Регионса Юралысь сетіс землякъяслы республикаса Веськӧдлан котырӧн лӧсьӧдӧм обмундирование.
«Дона землякъяс!
Регыд ті мунанныд на дорӧ, кодъяс киын ӧружьеӧн нин дорйӧны мирсӧ неонацистъясысь, — шыӧдчис салдатъяс дорӧ Владимир Уйба. — Ті мунанныд пӧртны олӧмӧ зэв тӧдчана мог — служитны асланыд Аймулы.
Эска тіян повтӧмлунӧ, лов вынӧ.
Ті — збыльысь геройяс, збыль мужичӧйяс, ассьыныд канмунытӧ радейтысьяс да пыдди пуктысьяс.
Кыдзи и кӧсйыси, ми вайим тіянлы экипировка да снаряжение.
Тайӧ неыджыд юкӧн сыысь, мыйӧн ми вермам отсавны тіянлы.
Тӧдӧй, ми быть отсалам тіян семьяясныдлы.
Тышкасьӧй кужӧмӧн, пӧртӧй олӧмӧ командиръяслысь тшӧктӧмъяссӧ.
Видзӧй асьныдтӧ.
И, медся коланаыс, воӧй гортӧ ловъяӧн да дзоньвидзаӧн, Вермӧмӧн!
Енкӧд!»
Опыта инструкторъяслӧн юрнуӧдӧм улын Коми Республикаысь олысьяс велӧдчӧны теоретическӧй да практическӧй занятиеяс дырйи.
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи котыртӧма налысь боевӧя да тактическӧя дасьтысьӧмсӧ, донъяліс бытӧвӧй условиеяссӧ да вочавидзис салдатъяслӧн юалӧмъяс вылӧ.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь В.В. Уйба чолӧмалӧ Батьлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2590 @ 2022-10-16 @}
Коми Республикаса Юралысь В.В. Уйба чолӧмалӧ Батьлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Рочмуын йирым тӧлысьлӧн коймӧд вежалунӧ пасйӧны Батьлы сиӧм лун.
Миян канмуын тайӧ гажсӧ шуисны пасйыны во сайын, но сійӧ лоис нин зэв тӧдчанаӧн.
Кагаӧс быдтӧм-велӧдӧмын, сылӧн быдмӧм да сям сӧвмӧмын зэв ыджыд пайыс батьлӧн.
Коді, оз кӧ мужичӧй, петкӧдлас челядьлы, кыдзи колӧ лоны повтӧмӧн, пыдди пуктыны аньясӧс, тӧждысьны семья, матыссаяс вӧсна.
Батьяс велӧдӧны пыдди пуктыны да радейтны Чужан му, лоны дасьӧн сійӧс дорйыны.
Ӧд «отец», «Отечество» да «Отчизна» кывъясыс ӧти кыввужъяӧсь.
Батьлы сиӧм лун республиканскӧй гажсӧ миян регионын пасйӧны вит во чӧж нин — йирым тӧлысьлӧн бӧръя вежалунӧ.
Тайӧ лун кежлӧ дасьтӧны быд сикас акцияяс, аддзысьлӧмъяс, мастер-классъяс. Найӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым батьясыс вӧліны водзмӧстчысьӧсь да кывкутысьӧсь, медым йӧзыс пыдди пуктісны семьясӧ, медым батьяслӧн челядьӧс быдтӧм-велӧдӧмын пайыс лоис ыджыдджык.
Сьӧлӧмсянь сиа став мужичӧйлы тӧдлыны бать шудсӧ да лоны асланыд челядьлы бур примерӧн.
Мед тіян ныв-пиян быдмасны дзоньвидзаӧн, шудаӧн да нимкодьмӧдасны асланыс вермӧмъясӧн!
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Туй овмӧсын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2591 @ 2022-10-16 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Туй овмӧсын уджалысьяслӧн лунӧн
«Туй овмӧсын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Туй овмӧсын уджалысьяслӧн лунӧн!
Ыджыд войвыв республикалы зэв колана туй овмӧслӧн уджыс.
Тайӧ юкӧнын уджалысьяслӧн ыджыд кывкутӧмыс — посъяс да туйяс серти проектъяс лӧсьӧдӧм, найӧс стрӧитӧм, могмӧдӧм.
Туй овмӧс зэв тӧдчана республикаӧс экономика боксянь сӧвмӧдӧмын, социальнӧй могъяс олӧмӧ пӧртӧмын да верктуя национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧмын.
Талун республикаса туй стрӧитан овмӧсын уджалӧ матӧ 2 сюрс морт, кодъяс пыдди пуктӧны ассьыныс уджсӧ да бура вӧчӧны сійӧс.
Аттьӧ тіянлы сьӧкыд, но ставнымлы зэв колана уджысь, сійӧс кывкутӧмӧн вӧчӧмысь да киподтуйысь.
Муӧдз копыр ветеранъяслы, кодъяс уна во чӧж зілисны туй овмӧсын да лоӧны отрасльын талунъя уджалысьяслы примерӧн.
Сиа уджын вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи нуӧдӧны Княжпогост районын магистральнӧй трубопроводысь мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2593 @ 2022-10-16 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи нуӧдӧны Княжпогост районын магистральнӧй трубопроводысь мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяссӧ
Коми Республикаса Юралысь ветліс видзӧдлыны участоксӧ, кӧні петӧма мусирыс.
«Транснефть — Север» акционер котырлӧн Ухта районын мусир проводӧн веськӧдланінса аварийнӧй службалӧн бригадаяс водзӧ бырӧдӧны мусир петӧм бӧрын колясъяссӧ.
Петӧм мусирсӧ паськалӧмысь кутан да сійӧс бырӧдан план-график серти кералӧны кустъяссӧ, экскаваторӧн чукӧртӧны няйтчӧм мусӧ, сувтӧдалӧны мусир сора васӧ недыр кад чӧж видзан дозъяс, сідзжӧ вольсалӧмаӧсь сорбируйтан полотнояс.
Уджалысьяслы олӧм да торъя техника видзӧм могысь недыр кад кежлӧ лӧсьӧдӧмаӧсь городок, боевӧй расчёт да пӧжар кусӧдан содтӧд средствояс.
Лёктор лоӧминсӧ пасйӧма сигнальнӧй пасъясӧн да ӧлӧдана плакатъясӧн.
Уджаланінын дугдывтӧг нуӧдӧны сынӧдлысь, мулысь да ю вылысь экология-аналитика контроль.
Юясӧ мусирыс оз веськав.
Йӧзлӧн олӧмлы да дзоньвидзалунлы лёкторйыс лоны оз вермы.
Мусир петан помкаяссӧ туялӧны.
«Ми кӧсйысям весавны тайӧ участоксӧ, выльысь пуктыны быдмӧгъяс, пуяс да сдайтны сійӧс тырвыйӧ сӧстӧмӧн», — шуис «Транснефть — Север» акционер котырса медыджыд директор Денис Вдовин.
«Мусир проводлӧн тшыкӧм юкӧнысь мусирсӧ кыскӧмаӧсь, трубаыс тыртӧм.
Аски асывводз кежлӧ специалистъяс эрдӧдасны местасӧ, кытысь петіс мусирыс.
Тайӧ участоксӧ вундасны да сетасны туялӧм вылӧ, медым тӧдмавны лёкторлысь помкасӧ.
Петӧм мусирсӧ чукӧртӧмаӧсь, вӧчӧмаӧсь мудӧд.
Локтан вежонӧ мусир сора мусӧ ставнас чукӧртасны да нуасны торъя полигон вылӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый зэв ыджыд лёкторйыс звер-пӧткалы да быдмӧгъяслы эз ло, ме век жӧ тшӧкті пыртны талунъя лунсянь муниципальнӧй тшупӧда неминуча режим. Тайӧ колӧ, медым районын мусир петӧм бӧрын колясъяс бырӧдан уджъяс нуӧдӧм вылӧ ӧтувтісны став вынсӧ да средствосӧ.
Сы бӧрын, кор став мусирсӧ весаласны, нуасны няйтчӧм мусӧ да вежасны трубасӧ, предприятие нуӧдас му бурмӧдан уджъяс», — вӧчис удж серти ветлӧм бӧрын кывкӧртӧд Владимир Уйба.
{Kodko @ Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь ӧчереднӧй команда @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2595 @ 2022-10-17 @}
Комиын колльӧдісны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм олысьяслысь ӧчереднӧй команда
Талун, йирым тӧлысь 17 лунӧ, «Гренада» челядьлысь дзоньвидзалун бурмӧдан да найӧс велӧдан шӧринын кыпыда мӧдӧдісны «Рочму Федерацияын частичнӧй мобилизация юӧртӧм йылысь» Рочмуса Президентлӧн Индӧд серти военнӧй служба вылӧ республикаысь корӧм олысьясӧс.
Землякъяс дорӧ бурсиӧмӧн шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
«Талун ӧти стройын, ӧти окопын сайӧдӧны ӧта-мӧдсӧ и православнӧй, и мусульманин.
Ставӧн найӧ шедӧдӧны вермӧм.
Збыльыс миян дор, и ми вермам!
Но медым вермыны, колӧ тышкасьны кужӧмӧн.
Миянлы паныд сулалӧны оз сӧмын велӧдтӧм резервистъяс, но и велӧдӧм да ӧружиеӧн тыр наёмникъяс — «айдаровечьяс», «азовечьяс», нацистъяс.
Тайӧ кадсӧ, кодӧс тіянлы сетӧма боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчӧм вылӧ, колӧ видзны ӧнія тыш нуӧданногӧ велӧдчӧм вылӧ», — шыӧдчис мобилизация серти военнӧй служба вылӧ республикаысь корӧм олысьяс дорӧ Владимир Уйба.
Командаӧ пырисны Сыктывкар, Ухта, Вӧркута, Усинск, Печора каръясысь, Княжпогост да Мылдін районъясысь олысьяс, кодъяс мӧдӧдчасны воинскӧй часьтъясӧ, кӧні кутасны велӧдчыны тышкасьны да дасьтысьны тактическӧя.
Ставныслы сетасны Рочму Федерацияса оборона министерстволӧн нормативъяслы лӧсялана обмундирование.
Медводдза командаяслы экипировкаыс дась нин.
Йирым тӧлысь 15 лунӧ Владимир Уйба воліс Ленинград обласьтса воинскӧй часьтӧ, кӧні тӧдмасис землякъяслӧн дасьтысян да олан условиеясӧн, а сідзжӧ сетіс налы Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь обмундирование.
Мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы воинскӧй часьтъясын боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчан медводдза лунсянь кутасны мынтыны 2 сюрссянь 4,5 сюрс шайтӧдз суткинас.
Сьӧм мындасӧ арталӧны сы серти, кымын во уджалӧма, а сідзжӧ войвывса коэффициентъяс, чина окладъяс да воинскӧй званиеса окладъяс серти.
Сьӧмсӧ мынтӧны быд тӧлысь, 10-ӧд лунсянь 20-ӧд лунӧдз.
Йирым тӧлысь 10 лунӧ кырымалӧма республикаысь частичнӧй мобилизация улӧ веськалӧм став олысьлы 100 сюрс шайт мындаын ӧтчыдысь мынтӧм сетӧм йылысь Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь тшӧктӧм.
Сьӧмсӧ кутасны мынтыны олысьясӧс социальнӧя доръян шӧринъяс пыр военкоматъясӧн сетӧм реестръяс подув вылын.
Сьӧмыс воас мобилизация улӧ веськалӧм олысьяслы банкса тшӧтъяс вылӧ.
Та дырйи некутшӧм заявление социальнӧя доръян органъясӧ гижны оз ков.
Талунъя лун кежлӧ мобилизация улӧ унджык веськалӧмалы сетісны нин тайӧ мынтӧмъяссӧ, мукӧдыслы сьӧмсӧ вуджӧдасны тайӧ вежон помӧдз.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый Рочмуса Президент кырымаліс 3 федеральнӧй оланпас, кутшӧмъяс серти мобилизация улӧ веськалӧм гражданалӧн колясны уджалан местаясыс налӧн служитан кад вылӧ, налысь семьяяснысӧ мездасны ЖКХ-лӧн услугаясысь мынтысьӧм серти штрапъясысь да пеняясысь, а сідзжӧ сетасны кредитъяс да ипотека мынтӧм вылӧ каникулъяс.
«Обмундирование, дасьтысьӧм серти юалӧмъяс абуӧсь.
Ставыс бур, ставыс стӧч.
Примитӧны бура.
Муна торъя операция вылӧ, сы вӧсна мый колӧ.
Тшӧктӧмсӧ колӧ пӧртны олӧмӧ.
Бӧр воам вермӧмӧн!
Весиг энӧ майшасьӧй: ставнысӧ вермам.
Коми Республика — вына!» — шуис журналистъяслы Печораысь 47 арӧса доброволеч Александр, коді талунъя командакӧд мӧдӧдчис боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдан местаясӧ.
Колльӧдны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧм землякъясӧс локтісны сыктывкарса 3 №-а челядь керкаын быдмысь ныв-зон.
«Дорйыны Чужан му — ыджыд да сьӧкыд удж, вынйӧра странаын олысь гражданалӧн ыджыд мог.
Историяысь ми тӧдам, мый войнаысь страшнӧйджыкыс нинӧм абу, да сюся видзӧдам сы бӧрся, мый ӧні вӧчсьӧ Украинаын.
Аддзам, кутшӧм повтӧма тышкасьӧны миян боечьяс.
Ми гӧрдитчам быдӧнӧн тіян пиысь!
Ті — збыль геройяс!
Ми аттьӧалам тіянӧс сыысь, мый ті сувтінныд дорйыны миянлысь Чужан му.
Миян югыд аскиа лун да юр весьтын чӧв енэж вӧсна.
Талун тіянкӧд став йӧзыс, ми эскам тіянлы!
Мед тіян отсӧгӧн му вылын ыджыдаласны бурлун да веськыдлун.
Ми сиам тіянлы сӧмын вермӧм да ӧдйӧджык гортӧ воӧм» — шыӧдчисны дорйысьяс дорӧ «Юнкер» военно-патриотическӧй клубысь курсантъяс.
Владимир Уйба казьтыштіс, мый мобилизация серти корӧмаяслӧн рӧдвуж вермӧны шыӧдчыны отсӧгла Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын «веськыд йитӧд» пыр 8 912–141–42–00 телефон серти.
Сійӧ уджалӧ быд лун 8 чассянь 22 часӧдз.
Воис нин сюрсысь унджык шыӧдчӧм.
Быд юалӧм видлалӧны торйӧн, быд лоӧмторсӧ регионса Юралысь видлалӧ ачыс, примитӧ помшуӧмъяс.
«Тыл вӧсна энӧ майшасьӧй, служитӧй спокойнӧя.
Быд юкӧдувлӧн лоасны опыта, боевӧй косьяс пыр мунӧм командиръяс.
Стӧча да ӧтсӧгласа кӧ кутанныд збыльмӧдны налысь тшӧктӧмъяссӧ, тайӧ отсалас тіянлы кольны ловйӧн.
Воӧй гортаныд вермӧмӧн.
Ми виччысям тіянӧс ловъяӧн да дзоньвидзаӧн!» — сиис боечьяслы Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Владимир Уйба Мурман обласьтын аддзысьліс Комиысь военнослужащӧйяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2598 @ 2022-10-19 @}
Владимир Уйба Мурман обласьтын аддзысьліс Комиысь военнослужащӧйяскӧд
Коми Республикаса Юралысь Войвывса флотӧн веськӧдлысь Александр Моисеевкӧд волісны полигон вылӧ да Мурман обласьтса Печенга кытшын саридзса пехоталӧн торъя бригадаӧ, кӧні ӧні мунӧ мобилизация серти Коми Республикаысь корӧм олысьяслӧн боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчӧм.
Владимир Уйба сетіс землякъяслы Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка.
Сэтчӧ пырӧны шоныд кӧлуй, сапӧгъяс, берцыяс, узьлан мешӧкъяс, рюкзак да уна мукӧдтор.
Республикаса Юралысь эскӧдіс боечьясӧс, мый Коми Республикаса Веськӧдлан котыр отсалас налӧн семьяяслы, тайӧ юалӧмсӧ босьтӧма торъя контроль улӧ.
Сійӧ сідзжӧ пасйис, мый ӧнія геополитическӧй серпасыс йӧзсӧ ёна йитіс.
Зіля уджалӧны волонтёръяс, мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧдвужлы быд боксянь сетӧны отсӧг, сы лыдын и психологическӧй, юридическӧй да бытӧвӧй.
Опыта инструкторъяслӧн веськӧдлӧм улын Коми Республикаса военнослужащӧйяс занятиеяс вылын велӧдӧны теория да практика.
Владимир Уйба да Александр Моисеев волісны велӧдчан местаясӧ, кӧні дасьтӧны снайперъясӧс, стрелокъясӧс, пулемётчикъясӧс, гранатомётчикъясӧс, пилоттӧм лэбалан аппаратъясса операторъясӧс, военнӧй инженеръясӧс, артиллеристъясӧс, тӧдмасисны военнослужащӧйяслӧн психологическӧя дасьтысьӧм котыртӧмӧн — сідз шусяна «обкатка танкъясӧн».
Войвыв флотса вадорвыв войскаяслӧн соединениеясын мунӧ запасысь корӧм гражданалӧн ӧддзӧдӧм уджтас серти зіля дасьтысьӧм.
Торъя кад вичмӧдсьӧ ӧтка дасьтысьӧм, ас лыйсян ӧружьеӧн вӧдитчыны кужӧмлун, быдсяма условиеяс дырйи тышкасянінын медводдза медицина отсӧг сетӧм, мукӧд кужӧмлун вылӧ. Найӧ колӧны торъя военнӧй операция нуӧдігӧн.
Став занятиесӧ мобилизация улӧ веськалӧм гражданакӧд нуӧдӧны боевӧй опыта офицеръяс да инструкторъяс.
Запасысь корӧмаяс быд лун полигон вылын коллялӧны 10 час — луннас 8 да нӧшта 2 — войнас.
Занятиеясыс мунӧны тырвыйӧ экипировкаын: бронежилетӧн, каскаӧн, лыйсян ӧружьеӧн.
Та дырйи, кыдз эскӧдіс адмирал Александр Моисеев, запасысь корӧм военнослужащӧйясӧс могъяс олӧмӧ пӧртанінӧ мӧдӧдасны сӧмын тайӧ дасьтысьӧмсӧ прӧйдитӧм, тӧдӧмлунъяс да кужӧмлунъяс босьтӧм, военнӧй специальносьтӧ велалӧм бӧрын, да найӧ лоасны сӧмын Войвыв флотлӧн соединениеясын асланыс штатнӧй юкӧдувъясса составын.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пасйис, мый регионын частичнӧй мобилизация вылӧ босьтӧны сӧмын шогмысь йӧзӧс.
Став боечыс лӧсялӧны сійӧ военно-учётнӧй специальносьтлы, кутшӧмын вӧлі коланлуныс, да найӧ дасьӧсь пӧртны олӧмӧ боевӧй могъяс.
Субӧтаӧ, йирым тӧлысь 15 лунӧ, Владимир Уйба аддзысьліс Коми Республикаысь боечьяскӧд, кодъяс дасьтысьӧны тактическӧя Ленинград обласьтын, сетіс налы кӧсйысьлӧм экипировка.
Фотоыс Войвыв флотса пресс-службалӧн
{Kodko @ Доброволечьясӧс да мобилизация серти Сыктывкарысь корӧм олысьясӧс мездасны торъя йӧзлӧн эмбур вылӧ вот мынтӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2600 @ 2022-10-20 @}
Доброволечьясӧс да мобилизация серти Сыктывкарысь корӧм олысьясӧс мездасны торъя йӧзлӧн эмбур вылӧ вот мынтӧмысь
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ошкис «Сыктывкар» КК МЮ юралысьлысь — администрацияӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Владимир Голдинлысь водзмӧстчӧмсӧ карын олысьяслы содтӧд кокньӧдъяс пыртӧм йылысь, кодъясӧс корисны мобилизация серти военнӧй служба вылӧ либӧ кодъяс ас вӧля серти вӧзйысисны дорйыны Чужан му.
Владимир Голдин вӧзйис мездыны найӧс торъя йӧзлӧн эмбур вылӧ 2022 воын урчитӧм вот мынтӧмысь.
«Тайӧ отсӧгыс зэв ас кадӧ.
Миян боечьяслӧн рӧдвужлы да матыссаяслы, кодъяс колисны регионын, талунъя сьӧкыд экономическӧй условиеясын колӧ канмусянь отсӧг, — пасйис Владимир Уйба.
— Та вӧсна кора Тіянӧс, Владимир Борисович, ӧддзӧдны нормативнӧй акт дасьтӧм, медым кыдз позьӧ водзджык петкӧдны сійӧс карлӧн Сӧвет вылӧ депутатъясӧн вынсьӧдӧм могысь».
Республикаса олысьяс дорӧ видео пыр аслас шыӧдчӧмын Владимир Уйба вӧзйис регионса став муниципалитетӧн юрнуӧдысьяслы водзмӧстчыны да паськӧдны Сыктывкарлысь бур практикасӧ асланыс мутасъясын.
Тӧд вылӧ уськӧдам, водзынджык Комиын вӧлі примитӧма мобилизация серти корӧм гражданалы да налӧн семьяяслы отсӧг сетан мераяс.
Коми боечьяслы 100 сюрс шайтӧн ӧтчыдысь отсӧг мынтӧм кындзи, республикаса Веськӧдлан котыр ньӧбалӧ мобилизация серти корӧм олысьяслы экипировка содтӧд сы дорӧ, мыйӧн могмӧдас Рочму Федерацияса оборона министерство.
{Kodko @ Комиын лӧсьӧдӧма базӧвӧй дасьлун тшупӧд могмӧдӧм серти республиканскӧй Оперативнӧй штаб @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2601 @ 2022-10-20 @}
Комиын лӧсьӧдӧма базӧвӧй дасьлун тшупӧд могмӧдӧм серти республиканскӧй Оперативнӧй штаб
Талун, йирым тӧлысь 20 лунӧ, Рочмуса Президент Владимир Путинлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс республиканскӧй Оперативнӧй штаб лӧсьӧдӧм йылысь Индӧд.
Штабӧ пырисны Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, министерствоясӧн да ведомствоясӧн, оперативнӧй службаясӧн, силӧвӧй структураясӧн юрнуӧдысьяс.
Штабӧн веськӧдлӧ Владимир Уйба.
Штаблӧн уджыс кутас отсавны збыльмӧдны базӧвӧй дасьлун тшупӧда режимлысь мераяс, мый пыртӧма президентӧн Коми Республикаын Украинаын торъя военнӧй операция нуӧдӧмкӧд йитӧдын.
Тайӧ режим серти колӧны ӧтйӧза пӧрадок могмӧдан содтӧд мераяс, колӧ вынсьӧдны социальнӧй тӧдчанлуна да инфраструктура объектъяс вылын безопасносьт мераяс, сы лыдын промышленносьт, транспорт, связь юкӧнын, а сідзжӧ колӧны Рочмуса Вооружённӧй Вынъяслысь, мукӧд войскалысь да воинскӧй формированиелысь коланлунсӧ могмӧдӧм вылӧ мераяс.
Мераяслысь ӧтувъя лыддьӧгсӧ, найӧс збыльмӧдан кадколастъяссӧ, аслыспӧлӧслунъяссӧ да пӧрадоксӧ кутасны урчитны ӧнія серпас тӧд вылын кутӧмӧн.
Коми Республикаын базӧвӧй дасьлун тшупӧда режим пыртӧмыс оз инмы регионлӧн быдлунъя олӧмӧ, некутшӧм содтӧд дзескӧдан мераяс оз мӧвпавны пыртны.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Президентлӧн 2022 вося йирым тӧлысь 19 лунся 756 №-а да 757 №-а Индӧдъяс серти рочмуса регионъяссӧ юклӧма нёль группа вылӧ.
Военнӧй положение пыртӧма ДНР-ын, ЛНР-ын, Херсонскӧй да Запорожскӧй обласьтъясын.
Реагируйтан шӧр тшупӧд — Крым Республикаын, Краснодар крайын, Белгород, Брянск, Воронеж, Курск да Ростов обласьтъясын.
Содтӧд дасьлун тшупӧд пыртӧма Шӧр да Лунвыв федеральнӧй кытшъяслӧн мукӧд регионын, базӧвӧй дасьлун тшупӧд — канмулӧн мукӧд регионын, тшӧтш и Коми Республикаын.
Регионса Юралысьяслы президент сетӧма содтӧд уджмогъяс безопасносьт могмӧдӧм вылӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба тӧдмасис «Гортын овны» реабилитируйтан шӧринлӧн уджкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2603 @ 2022-10-20 @}
Владимир Уйба тӧдмасис «Гортын овны» реабилитируйтан шӧринлӧн уджкӧд
Коми Республикаса Юралысь отсӧгӧн Сыктывкарын воссис оланінтӧм йӧзлы керка, кӧні найӧ вермасны босьтны медицина, юридическӧй, психологическӧй отсӧг, а сідзжӧ сёян да недыр кад кежлӧ юр сюянін.
2021 воын Владимир Уйба отсӧгӧн «Гортын овны» оланінтӧм йӧзлы отсӧг сетан Коми региональнӧй бурвӧчан ӧтйӧза организация босьтіс мынтысьтӧг вӧдитчӧм вылӧ 640 квадратнӧй метр ӧтувъя площадя кык здание да заводитіс дзоньтасьны.
2021 вося йирым тӧлысьын восьтісны реабилитируйтан шӧринын мужичӧйяслы корпус, кӧні эмӧсь олан жыръяс, тренингъяс нуӧдӧм вылӧ зал, кухня, песласянін, душевӧйяс да туалетъяс.
Нывбабаяслы корпусын стрӧитчан уджъясыс мунӧны на водзӧ, тані сідзжӧ лоасны олан да подсобнӧй жыръяс.
Таысь кындзи, зданиеын лоас парикмахерскӧй да медицина изолятор, а сідзжӧ шонтысян пункт.
2022 вося моз тӧлысь 1 лунсянь «Гортын овны» абу коммерческӧй организация пӧртӧ олӧмӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн грант сьӧм вылӧ «Оланінтӧм йӧзлы быд боксянь отсӧг сетан шӧрин» проект.
Мероприятиеясыс артавсьӧны нёль тӧлысь кежлӧ.
Тайӧ кадӧ шӧрин кӧсйӧ отсавны 20 мортлы заводитны овны выльысь да сувтны кок йылӧ, быдӧнлы лоӧ лӧсьӧдӧма реабилитациялысь «туй карта».
Уджтаслӧн кывкӧртӧдъяс серти кык морт на пиысь, кодъяслы сетсис отсӧг, пырасны удж вылӧ «Гортын овны» реабилитируйтан шӧринӧ.
Грант сетас позянлун сетны проектын участвуйтысьяслы быд боксянь отсӧг, мынтысьны уджысь специалистъяслы, на лыдын и социальнӧй уджалысьяслы.
Мукӧд кадас ӧтйӧза организация отсасьӧ оланінтӧм йӧзлы спонсоръяслӧн сьӧм вылӧ, а специалистъяс уджалӧны ас кӧсйӧм серти.
Ӧні проектын уджалӧ 90 волонтёр.
Ӧтув уджалӧны бизнесысь 9 уджъёрткӧд, кодъяс отсалісны сьӧмӧн да дон босьттӧг услугаясӧн.
Проект заводитчигӧн отсӧг босьтісны 560 морт.
Унджыкыслы на пиысь отсалісны выльысь лӧсьӧдны документъяс, шуам, паспорт, ИНН.
Сідзжӧ волонтёръяс отсалісны оформитны недыр кад кежлӧ либӧ пыр кежлӧ регистрация, пенсия, уджавны вермытӧмлун, рӧднӧйясӧс корсьӧмын, отсалісны оланінӧн либӧ босьтісны канму реабилитация шӧринъясӧ, отсалісны юридическӧя ёрдын.
Кымынкӧ морт уджалӧны вахтёръясӧн, чышкысь-мыськасьысьясӧн, ӧшинюв пелькӧдысьясӧн.
Гражданалы отсӧг сетан условиеяс — оланін абутӧмлун.
Быд олыськӧд во джын кежлӧ кырымавсьӧ контракт, мый серти олысь кӧсйысьӧ прӧйдитны реабилитация курс, участвуйтны психологъяскӧд, наркологъяскӧд, юристъяскӧд, медикъяскӧд мероприятиеясын.
Шӧринса уджалысьяс отсалӧны могмӧдны оланінтӧмъясӧс уджӧн, выльысь вӧчны документъяс да босьтны канмусянь отсӧг.
Оланінтӧм йӧз шӧринын шырсьӧны, вермӧны пывсьыны-мыссьыны, босьтны паськӧм, личнӧй гигиена коланторъяс, реабилитируйтан техническӧй средствояс.
Реабилитируйтан шӧринлӧн уджӧн тӧдмасьӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, «Гортын овны» Коми региональнӧй ӧтйӧза организацияса проектъясӧн веськӧдлысь Илья Костин да Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министр Екатерина Грибкова видлалісны абу коммерческӧй организациялы тайӧ проект збыльмӧдӧмын да сылӧн водзӧ вылӧ сӧвмӧмын отсӧг сетӧм серти юалӧмъяс.
* * *
«Гортын овны» проектсӧ лӧсьӧдӧма 2018 воӧ, кор водзмӧстчысь группа котыртіс Сыктывкарын оланінтӧм йӧзлы дон босьттӧг сёян сеталӧм.
Во мысти оланінтӧмъяслы воссис шыӧдчанін.
2020 воын проектын участвуйтіс нин 80 волонтёр, вердісны оланінтӧм йӧзӧс вежоннас витысь.
2021 воын «Гортын овны» проектлы сетісны вӧдитчӧм вылӧ жыръяс, сэні ӧні реабилитируйтан шӧрин.
Водзӧ вылӧ проектын водзмӧстчысьяс кӧсйӧны паськӧдчыны да восьтыны представительствояс Коми Республикаса мукӧд карын.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Национальнӧй спорт сикасъяс кыскӧны том йӧзӧс видзны Чужан муын культура озырлунсӧ» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2605 @ 2022-10-21 @}
Владимир Уйба: «Национальнӧй спорт сикасъяс кыскӧны том йӧзӧс видзны Чужан муын культура озырлунсӧ»
Регионса Юралысь участвуйтіс Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт федерациялӧн отчётно-выборнӧй собраниеын.
«Национальнӧй спорт сикасъяс паськӧдӧны челядьӧс да том йӧзӧс физическӧя да духовнӧя быдтӧмын позянлунъяссӧ, кыскӧны найӧс Чужан мулӧн культура озырлун, сылӧн вуж-подув дорӧ.
Миян челядь кӧ оз кутны помнитны вуж-подувъяссӧ, ми воштам войтырлысь аслыспӧлӧслунсӧ, — шуис Коми Республикаса Юралысь. — Та вӧсна регионъясын ёна сӧвмӧдӧны национальнӧй спорт сикасъяс, и Коми Республика лоӧ нырччысьяс пиысь ӧтиӧн.
Эска, мый лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс заводитісны ёнджыка сӧвмыны 2018 воын Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт федерация лӧсьӧдӧм бӧрын.
Ӧткодя мӧвпалысь йӧз вермисны кыскыны ас дорас войтырӧс да ызйӧдны выль спортивнӧй ордйысьӧмъяс да площадкаяс дорӧ».
Регионын котыртӧма ас ордйысьӧмъяс, фестивальяс, мастер-классъяс.
Тані нуӧдсьӧны лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс серти регионса Кубок, Чемпионат да Первенство, республиканскӧй ордйысьӧмъяс.
Некымын воӧн спортивнӧй ордйысьӧмъяссӧ кутісны нуӧдны унджыклаын, шуам, 2021–2022 воясын ордйысьӧмъяссӧ нуӧдісны Удора, Чилимдін, Луздор, Кӧрткерӧс, Сыктыв районъясын.
«Национальнӧй спорт сикасъяс да ворсӧмъяс» дисциплина сетсьӧ Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын, лэдзӧны тематическӧй велӧдан-методическӧй литература.
Бур пример пыдди Владимир Уйба вайӧдіс Изьва район.
Республикаын тайӧ дзик ӧти муниципалитет, кӧні 1992 восянь профессиональнӧя дасьтӧны войвыв многоборье серти спортсменъясӧс, кытчӧ пырӧны беддьӧн котралӧм, ылна вылӧ чер шыблалӧм, хорей вылӧ тынзян шыблалӧм, утіча вомӧн чеччалӧм, кык кокӧн йӧткыштчӧмӧн куимысь чеччыштӧм.
Юрсиктын мунӧны «Изьваса вермасьӧмъяс» быд вося фестиваль да Коми Республикаса Чемпионат.
2022 вося моз тӧлысьын миян спортсмен-многоборечьяс медводдзаысь петкӧдлісны республикаӧс «Берингийскӧй ворсӧмъяс» Арктикаса вужвойтыръяслӧн спортивнӧй фестиваль вылын, коді вӧлі Чукоткаын.
2007 воын «Коми войтыр» дінмукостса ӧтйӧза ӧтмунӧмлӧн веськӧдлӧм улын лоис «Лямпиада» фестиваль, код отсӧгӧн заводитіс сӧвмыны Коми Республикаса войтырлӧн выль спорт сикас — лямпа-лызьӧн ордйысьӧм.
2022 воын фестивальын участвуйтіс регионса Юралысь Владимир Уйба да муніс кост лямпа вылын.
«Фестивальыс збыль лоӧ уна йӧза мероприятиеӧн.
Лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс лоӧны зэв нималанаӧн татчӧс олысьяс пӧвстын.
Бать-мам локтӧны тӧждысьны асланыс челядь вӧсна, и тайӧ зэв колана, сы вӧсна мый тадз ми артмӧдам быдмысь войтырлысь историческӧй вуж-подув дорӧ пыдди пуктӧм.
Ме кора республикаса став олысьясӧс участвуйтны тайӧ сьӧлӧм босьтчӧдан мероприятиеын!» — пасйис Владимир Уйба.
2017 воын лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяссӧ вӧлі официальнӧя пыртӧма Спорт сикасъяслӧн ставрочмувывса реестрӧ.
Регионса Вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерствоӧн примитӧма нормативнӧй документъяс, кодъяс урчитӧны тайӧ национальнӧй спорт сикассӧ.
Лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяссӧ пыртӧма сизим муниципалитетын.
«Лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс» Коми Республикаса войтырлӧн спорт сикасын спорт мастер» спорт ним сетӧма 19 спортсменлы.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс Федерацияса водзмӧстчысьяслы канму наградаяс да морӧсвыв пасъяс.
«Ыджыд аттьӧ, медводз, республикаын олысьяслы сыысь, мый пыдди пуктанныд национальнӧй спорт сикас.
Ыджыд аттьӧ республикаса Веськӧдлан котырлы, Владимир Викторович Уйбалы, сыысь, мый медводдза лунсяньыс, кор локтіс республикаӧ, зільӧ разьны мытшӧдъяссӧ.
Эска, мый водзӧ вылӧ тіян отсӧгӧн национальнӧй спорт сикас кутас сӧвмыны оз сӧмын Комиын, но и республика сайын», — аттьӧаліс Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт федерацияын олӧмӧ пӧртысь директор, тренер-преподаватель Афанасий Габов.
* * *
Уна во чӧж сьӧлӧмсянь уджалӧмысь, Коми Республикаын физическӧй культура да спорт сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь да дзоньвидза оласног нуӧдны ышӧдӧмысь «Почёта велӧдысь-туйдӧдысь» награднӧй плакетка сетӧма:
Афанасий Васильевич Габовлы — Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт сикас федерацияын олӧмӧ пӧртысь директорлы, тренер-преподавательлы;
«Лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс» Коми Республикаса войтырлӧн спорт сикасын спорт мастер» морӧсвыв пас да сы дорӧ эскӧданпас сетӧма:
Василий Геннадьевич Беляевлы — Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт сикас федерацияын водзмӧстчысьлы;
Михаил Александрович Кетовлы — Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт сикас федерацияын водзмӧстчысьлы;
Виталий Валентинович Шулеповлы — Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт сикас федерацияын водзмӧстчысьлы.
Коми Республикаса канму национальнӧй политика збыльмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, Коми Республикаса этнокультурнӧй да кыв унапӧлӧслун сӧвмӧдӧмысь «Коми Республикаын войтырсикас костын лада да ӧтсӧгласа олӧмӧ пай пуктӧмысь» морӧсвыв пас сетӧма:
Валерий Петрович Марковлы — Коми Республикаса войтырлӧн лямпа-лызьӧн ордйысян спорт сикас федерацияса президентлы.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Франц Клинцевичкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2606 @ 2022-10-22 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Франц Клинцевичкӧд
Аддзысьлӧмыс вӧлі йирым тӧлысь 22 лунӧ Сыктывкарын.
Коми Республикаса Юралысь да Рочмуын Афганистанса ветеранъяслӧн союзысь лидер видлалісны регионса Веськӧдлан котырлӧн ӧтйӧза организациякӧд ӧтув уджалӧм йылысь юалӧмъяс.
«Афганечьяслӧн ӧтйӧза организация — миян регионын медся важ да зільяс пиысь ӧти.
Ме сьӧлӧмсянь аттьӧала Афганистанса ветеранъяс союзлӧн Коми регионса юкӧнӧ пырысьясӧс сійӧ уджысь, кутшӧмӧс найӧ нуӧдӧны.
Медводз тайӧ, дерт, челядьӧс да том войтырӧс Чужан му пыдди пуктыны да дорйыны велӧдӧм.
Талун тайӧ ӧтувъя уджыслӧн нырвизьыс зэв тӧдчана да колана», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикалӧн социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧм да дзоридзалӧм вылӧ веськӧдӧм торъя заслугаясысь Владимир Уйба сетіс Франц Клинцевичлы Коми Республикаса Юралыссянь награднӧй плакетка.
Регионса Юралысь вылӧ донъяліс частичнӧй мобилизация нуӧдӧмын афганечьяслысь отсӧгсӧ.
Боевӧй тышъясса ветеранъяс аддзысьлӧны мобилизация серти корӧмаяскӧд, моральнӧя отсалӧны налы, сиӧны бур да юксьӧны асланыс боевӧй опытӧн.
* * *
Франц Адамович Клинцевич 22 во сиис СССР-са да Рочму Федерацияса Вооружённӧй Вынъясын служитӧмлы, служитіс Воздушно-десантнӧй войскаын уна сикас чинын, участвуйтіс Афганистанын боевӧй тышъясын.
Лоӧ запасса полковникӧн.
1995 воын индӧма Рочмуын Афганистанса ветеранъяс союзлӧн правлениеӧн веськӧдлысьӧн.
Рочму Федерацияса Федеральнӧй Собраниелӧн коймӧдысь, нёльӧдысь, витӧдысь да квайтӧдысь бӧрйӧм Каналан Думаса депутат.
2015 восянь 2021 воӧдз — Рочму Федерацияса Федеральнӧй Собраниелӧн Федерацияса Сӧветын дорйӧм да безопасносьт серти Комитетӧн Веськӧдлысьӧс Медводдза Вежысь.
Наградитӧма «Гӧрд звезда» кык орденӧн, Почёт, Дружба орденӧн, Александр Невский орденӧн, а сідзжӧ Беларусь Республикаса «Почёт» орденӧн, Афганистан Республикаса «Звезда» III степеня орденӧн, СССР-са да Афганистан Республикаса 12 медальӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Ми тышкасям аскиа лун вӧсна.
Ӧтлаын ми вермам!» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2610 @ 2022-10-26 @}
Владимир Уйба: «Ми тышкасям аскиа лун вӧсна.
Ӧтлаын ми вермам!»
Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс «МЫ РОССИЯ!
МЫ ВМЕСТЕ!» митинг-концертын, кодӧс сиӧма Донбассын да Украинаын торъя военнӧй спецоперациялы. Концертыс вӧлі Сыктывкарса Театральнӧй изэрд вылын йирым тӧлысь 26 лунӧ.
«Ми талун тані чукӧртчим, медым петкӧдлыны, мый ми ӧтлаын, да кутыштны зонъясӧс, кодъяс мунісны торъя военнӧй операция вылӧ частичнӧй мобилизация, контракт серти, ас кӧсйӧм серти.
Ми пыдди пуктам найӧс! — шыӧдчис митинг-концертын участвуйтысьяс дорӧ Владимир Уйба.
— Ме колльӧді миян зонъяслысь став командасӧ.
Найӧ ставӧн гӧгӧрвоӧны, мый мунӧны тышкасьны Чужан му, асланыс войтыр, челядь вӧсна.
Рочмуса Президент, медыджыд главнокомандующӧй Владимир Путин, торъя военнӧй операция да частичнӧй мобилизация йылысь помшуӧмъяс примитігӧн, босьтіс ас вылас зэв ыджыд кывкутӧм.
Ми доръям ог сӧмын ассьыным вӧлянымӧс, но и мукӧд страналысь, кодъяс оз кӧсйыны овны НАТО-лӧн веськӧдлӧм улын.
Миянлысь мудоръяс лыйлӧмыс, кӧні доймалӧны да пӧгибнитӧны йӧзыс, — нӧшта ӧтчыдысь эскӧдӧ сы йылысь, мый НАТО бӧрйис Украиналысь муяссӧ, медым уськӧдчыны Рочму вылӧ.
Ме тӧда, ми тышкасям аскиа лун вӧсна.
Ми вермам!
Та могысь миянлы колӧ лоны ӧтлаын, отсасьны миян зонъяслы да налӧн семьяяслы.
Ӧтлаын ми вермам!»
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчӧ ставсӧ, медым отсавны СВО вылӧ мунысь зонъяслы, налӧн семьяяслы.
Та дырйи регионса Юралысь пасйис, мый отсӧгыс колӧ быдӧнсянь, коді колис тылын, тӧдчанаӧн лоӧны войтырлӧн ӧтувъялун да ӧтсӧгласлун.
Митинг дырйи казьтыштісны ыджыд полководечьяслысь нимъяссӧ, кодъяс дорйисны Чужан му — тайӧ князьяс Александр Невский да Дмитрий Донской, Нижний Новгородысь гражданин Кузьма Минин да князь Дмитрий Пожарский, генералиссимус Александр Суворов, коді пыр вӧлі вермысьӧн, Рочмуӧс Наполеонысь мездысь фельдмаршал Михаил Кутузов да Победа маршал Георгий Жуков.
Митингын участвуйтысьяс висьталісны бур кывъяс торъя военнӧй операцияын участвуйтысь рочмуса салдатъяслы да офицеръяслы, кодъяс пӧвстын унаӧн и Коми Республикаысь, аттьӧалісны найӧс повтӧмлунысь да смеллунысь.
{Kodko @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2611 @ 2022-10-26 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ оланін условиеяс бурмӧдӧм, медицина отсӧг сетӧм, ва нюжӧдӧм, коммунальнӧя могмӧдӧм, автобусӧн йитӧдсӧ котыртӧм серти да мукӧд юалӧмӧн.
Йӧзӧс ас сёрниӧн примитӧм бӧрын министерствоясӧн, ведомствоясӧн да муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяссӧ решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн регионса олысьяс шыӧдчисны Владимир Уйба дорӧ.
Тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся кутас видзӧдны Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧмсӧ могмӧдӧм серти Коми Республикаса комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2613 @ 2022-10-27 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧмсӧ могмӧдӧм серти Коми Республикаса комиссиялысь заседание
Вӧчӧма кывкӧртӧдъяс ытва лоны вермана кадколаст прӧйдитӧм серти, видлалӧма энергетика, оланін да коммунальнӧй овмӧс объектъяслӧн ар-тӧлын торкавтӧг уджавны дасьлун, муниципалитетъяс костын виччысьтӧмторъяс бырӧдӧм могысь материальнӧй ресурсъяслысь резервъяс лӧсьӧдӧм, а сідзжӧ велӧдан, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да социальнӧй юкӧнса объектъяс вылын пӧжарысь видзчысян мераяс збыльмӧдӧм серти юалӧмъяс.
Заседание восьтігӧн, Коми Республикаса Юралысь казьтыштіс сы йылысь, мый 2022 вося йирым тӧлысь 19 лунӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Владимирович Путинӧн вӧлі примитӧма зэв колана помшуӧмъяс.
Странаса нёль регионын пыртӧма военнӧй положение, мукӧд субъектын — реагируйтан шӧр тшупӧд да содтӧд дасьлун режим.
Коми Республикалы индӧма подув тшупӧда дасьлун режим.
Тайӧ режим серти колӧны ӧтйӧза пӧрадок могмӧдан содтӧд мераяс, колӧ вынсьӧдны социальнӧй тӧдчанлуна да инфраструктура объектъяс вылын безопасносьт мераяс, сы лыдын промышленносьт, транспорт, связь юкӧнын, а сідзжӧ колӧны Рочмуса Вооружённӧй Вынъяслысь, мукӧд войскалысь да воинскӧй формированиелысь коланлунсӧ могмӧдӧм вылӧ мераяс.
Коми Республикаын Рочмуса Президентлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь лӧсьӧдӧма подув тшупӧда дасьлун могмӧдӧм серти Республиканскӧй Оперативнӧй штаб.
Штаблысь удж котыртӧм серти лӧсялана тшӧктӧмъяссӧ вӧлі сетӧма йирым тӧлысь 20 лунӧ сылӧн медводдза заседание дырйи.
«Уджъёртъяс, ми вуджим «аслыспӧлӧс кадлӧн» условиеясын дзик выль нога уджалан режим вылӧ.
Та вӧсна, веськӧдлан органъяслы, РСЧС са Коми республиканскӧй системаувлӧн вынъяслы да средствояслы колӧ дженьыд кадӧн актуализируйтны гражданскӧй обороналысь планъяссӧ, нуӧдны учениеяс мероприятиеяссӧ шыльӧдӧмӧн реагируйтан быдсяма тшупӧдсӧ пыртӧм серти да Рочмуса Президентӧн пуктӧм могъяс тӧд вылӧ босьтӧмӧн», — пуктіс мог Владимир Уйба.
Ар-тӧв кежлӧ энергетика да ЖКХ объектъяслӧн дасьлун йылысь шӧр докладӧн сёрнитіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисов.
Тӧв кежлӧ дась 99,4 % котельнӧй.
Ставыс уджалӧны штатнӧй режимын.
Олан фондса объектъяссӧ лӧсьӧдӧма 99,5% вылӧ, ва провод да шоныд сетан везъяс лӧсьӧдӧма дзоньнас — 100 % вылӧ.
Вежӧма 107 % шоныд сетан важ везъяс да 112 % важ ва провод везъяс планируйтӧмасьыс.
Коммунальнӧй инфраструктура объектъяс вылын колана мындаын лӧсьӧдӧма ломтас видзас.
Сьӧкыда воӧдчан олан пунктъяслӧн да районъяслӧн, кӧні ва туйыс восьса дженьыд кад, коммунальнӧй котельнӧйясӧ вайӧма колана мындаын из шом да дизельнӧй ломтас посёлокъясса дизельнӧй электростанцияяслы.
Заседание дырйи видлалӧмаӧсь Коми Республикаса муниципалитетъясӧн дасьлун йылысь паспортъяс босьтӧмын рискъяс.
Став тшупӧда веськӧдлысьяслы тшӧктӧма тырвыйӧ да ас кадӧ бырӧдны пасйӧгъяссӧ, кутшӧмъясӧс сетӧма Коми Республикаын Экологическӧй, технологическӧй да атомнӧй дӧзьӧр нуӧдысь федеральнӧй службалӧн Печораса веськӧдланін.
Сідзжӧ Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы лӧсьӧдны Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн инпас вылӧ Коми Республикаса велӧдан, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да социальнӧя доръян учреждениеясын пӧжарысь видзчысьӧм серти юалӧмъяс решитӧм вылӧ резервнӧй фондысь содтӧд сьӧм вичмӧдӧм йылысь корӧмӧн шыӧдчӧм.
«Позянлуныс бырӧдны велӧдан, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан да социальнӧя доръян объектъяс вылын Госпожнадзорлӧн да МЧС-лӧн уна вося предписаниеяс серти торкалӧмъяссӧ республиканскӧй сьӧмкуд тшӧт весьтӧ ӧнія кадӧ абу.
Но предписаниеяссӧ быть колӧ пӧртны олӧмӧ, сы вӧсна мый вермас сувтны социальнӧй тӧдчанлуна объектъяслӧн уджыс.
Кора дасьтыны контроль нуӧдысь органъяслӧн актъясӧн да колана мындаясӧн материалъяс, кутшӧмъясӧс менам кырымпасӧн лоӧ сетӧма Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь Михаил Владимирович Мишустинлы водзӧ реагируйтӧм вылӧ», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба пасйис, мый водзвыв арталӧмъяс серти ведомствоувса объектъяс вылын торкалӧмъяссӧ бырӧдӧм вылӧ Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерстволы колӧ 511,7 миллион шайтысь абу этшаджык, Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерстволы — 257,3 миллион шайт, Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы — 220 миллион шайт.
{Kodko @ Владимир Уйба кырымаліс Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм во нуӧдӧм йылысь Индӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2614 @ 2022-10-27 @}
Владимир Уйба кырымаліс Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм во нуӧдӧм йылысь Индӧд
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы тшӧктӧма 2022 вося ӧшым тӧлысь 30 лунӧдз артмӧдны да вынсьӧдны Том йӧзлы сиӧм во серти нуӧдӧм медшӧр мероприятиеяслысь план.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы колӧ планируйтны да збыльмӧдны Том йӧзлы сиӧм во серти мероприятиеяс.
Коми Республикаын меставывса асвеськӧдлан органъяслы, Коми Республикаса мукӧд органлы да организациялы сідзжӧ вӧзйӧма планируйтны да нуӧдны лӧсялана мероприятиеяс.
{Kodko @ Лӧсьӧдӧма Коми Республикаса Юралысь бердын челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмкӧд ӧтув уджалӧм серти координационнӧй сӧвет @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2615 @ 2022-10-27 @}
Лӧсьӧдӧма Коми Республикаса Юралысь бердын челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмкӧд ӧтув уджалӧм серти координационнӧй сӧвет
Та йылысь Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь йирым тӧлысь 27 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь бердын челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмкӧд, сылӧн регионса юкӧнкӧд, меставывса да медводдза юкӧнъяскӧд ӧтув уджалӧм серти координационнӧй сӧветсӧ лӧсьӧдӧма Коми Республикаын канмуын том йӧз политика збыльмӧдӧм могысь.
Сӧвещательнӧй орган кутас отсасьны наставничество институтъяс, менторство да тьюторство, сӧвмӧдӧмын, челядьӧс быдтӧм-велӧдӧмын, уджсикас аддзӧмын, прӧст кад коллялӧм котыртӧмын, челядьӧс да том йӧзӧс быд боксянь сӧвмӧдӧмын да наӧн ас туй бӧрйӧмын, йӧзкотырын тырвыйӧ олӧмӧ найӧс дасьтӧмын.
Координационнӧй сӧветлӧн уджыс сідзжӧ лоӧ веськӧдӧма челядьлысь да том йӧзлысь олӧм вылӧ видзӧдлассӧ артмӧдӧм вылӧ рочмуса традиционнӧй духовнӧй да нравственнӧй озырлунъяс подув вылын, а сідзжӧ йӧзлы тӧдчана да творческӧй зільлун, Чужан му дорӧ муслун да пыдди пуктӧм сӧвмӧдӧм вылӧ.
Координационнӧй сӧвет кутас ӧтув уджавны челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмъясын регионса да меставывса юкӧнъяскӧд, власьт да меставывса асвеськӧдлан органъяскӧд, велӧдан организацияяскӧд, наука шӧринъяскӧд да Коми Республикаса уджсикас котыръяскӧд.
Сійӧ кутас эрдӧдавны челядьлысь да том йӧзлысь водзӧ могъяса регионса да муниципальнӧй водзмӧстчӧмъяс да проектъяс, кутшӧмъясӧс водзӧ вылӧ вӧзъясны канмусянь отсӧг босьтысьяс пыдди.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын «Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проектлӧн ӧтйӧза сӧветлысь медводдза заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2616 @ 2022-10-27 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын «Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проектлӧн ӧтйӧза сӧветлысь медводдза заседание
Аддзысьлігӧн видлалісны быдмысь войтырӧс национальнӧй спорт сикасӧ — самбоӧ пыртӧм пыр Чужан му пыдди пуктыны да радейтны велӧдӧм, физическӧя да нравственнӧя сӧвмӧдӧм серти юалӧмъяс.
Видлалӧмын участвуйтісны Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министерствоӧс, Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерствоӧс, Коми Республикаса самбо серти федерацияӧс, республикаса вылі тшупӧда велӧданінъясӧс петкӧдлысьяс, спорт школаясса директоръяс да тайӧ спорт сикас серти тренеръяс, депутатъяс да «Ӧтувъя Рочму» партияӧ пырысьяс.
«Самбо либӧ ӧружьетӧг асьтӧ дорйӧм — тайӧ аймуса боевӧй искусство, коді лыддьыссьӧ войтыркостса боевӧй спорт сикасӧн.
Самбо сетӧ позянлун сӧвмӧдны абу сӧмын физическӧй, но и морально-волевӧй качествояс.
«Zа Самбо» проект — тайӧ абу сӧмын физическӧй культуралысь да спортлысь тӧдчанлунсӧ лэптӧм.
Тайӧ и каръясын да сиктъясын материально-техническӧй базасӧ бурмӧдӧмын отсалӧм, самбоӧн занимайтчӧм вылӧ спорт залъяс выльмӧдӧм да восьтӧм», — пасйис Коми Республикаын «Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проектлӧн ӧтйӧза сӧветӧн веськӧдлысь, регионса Юралысь Владимир Уйба.
Заседаниеын участвуйтысьяс тӧдмасисны «Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проектлӧн паспортӧн, видлалісны самбо серти спортивнӧя дасьтысьӧмлӧн федеральнӧй стандартӧ вежсьӧмъяс пыртӧм серти вӧзйӧмъяс да сёрнитісны физкультура велӧдысьясӧс дасьтан да налысь тӧдӧмлун бурмӧдан уджтасӧ национальнӧй спорт сикас пыртӧм йылысь.
Сідзжӧ видлалісны школаясын самбо занятиеяс серти ӧти быть колана физкультура урок пыртӧм да шӧр тшупӧда, шӧр тшупӧда специальнӧй да вылыс тшупӧда велӧданінъясын самбо серти спортивнӧй секцияяс лӧсьӧдны позянлун.
Рочму Федерацияын «Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проект олӧмӧ пӧртӧм заводитчис 2022 вося сора тӧлысь 22 лунӧ «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн Генеральнӧй Сӧветса Президиумлӧн шуӧмӧн.
Медтӧдчана могъяс — кыпӧдны быдмысь войтырлӧн сӧвмӧмын физическӧй культуралысь да спортлысь тӧдчанлунсӧ, лӧсьӧдны Чужан му пыдди пуктыны да радейтны велӧдӧм, физическӧя, гражданственнӧя да нравственнӧя сӧвмӧдӧм вылӧ бур условиеяс, отсавны выльмӧдны да восьтыны самбоӧн занимайтчӧм вылӧ спорт залъяс, пропагандируйтны самболысь сӧвмӧмсӧ кыдз ас вынӧн дорйысян, а абу уськӧдчан система.
«Zа Самбо» федеральнӧй партийнӧй проект серти сулалӧны могъяс «Самбо школаӧ», «Самбо сиктъясӧ», «Самбо ВУЗ-ясӧ», «Самбо паркъясын» нырвизьяс сӧвмӧдӧм серти.
Республикаын эмӧсь нин тайӧ нырвизьяссӧ бура олӧмӧ пӧртӧмлӧн примеръяс.
Шуам, «Самбо школаӧ» регионса проект збыльмӧдсьӧ Сыктывкарса кӧкъямыс школаын да Вӧркутаса кык школаын либӧ быть колана физкультура урокӧн, либӧ секцияӧн либӧ спорт клубӧн.
Та могысь школаясын вӧлі могмӧдӧма залъяс, ньӧбӧма спорт оборудование, форма, котыртӧма физкультура велӧдысьяслысь тӧдӧмлун бурмӧдӧм.
Мӧд тшупӧд — техникумъясын, колледжъясын да вузъясын проект збыльмӧдӧм.
«Самбо сиктъясӧ» проект збыльмӧдсьӧ Кулӧмдін да Абъячой сиктъясын.
«Самбо паркъясын» проект збыльмӧдсьӧ быд вежонся восьса тренируйтчӧмъясӧн, кутшӧмъяс нуӧдсьӧны юркарлӧн Эжва районын.
Коми Республикаын 2012 восянь уджалӧ «Коми Республикаса самбо серти федерация» Коми региональнӧй физкультурно-спортивнӧй ӧтйӧза организация.
Федерациялӧн дас во уджалігӧн восьтӧма филиалъяс Усинскын, Печораын, Вӧркутаын, Сыктывкарын да юркарлӧн Эжва районын.
Быд во нуӧдсьӧны быдсяма ордйысьӧмъяс, фестивальяс, восьса тренируйтчӧмъяс да мастер-классъяс чемпионъясӧс корӧмӧн.
Заседаниеын участвуйтысьяс аттьӧалісны Коми Республикаса самбо серти федерациялы подув пуктысьӧс да сыӧн веськӧдлысьӧс, Рочмуса Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшын самбо серти федерацияса олӧмӧ пӧртысь директор Рустам Нурисламовӧс национальнӧй спорт сикас кыпӧдӧмын зіля участвуйтӧмысь.
«Аттьӧала Рустам Фаварисовичӧс.
Неважӧн сійӧ ветліс Ровеньки карӧ, кӧні петкӧдчис том спортсменъяс водзын, сетіс налы спортивнӧй ковёр да форма.
Тайӧ бур заводитӧм, сы вӧсна мый челядьлӧн кӧкъямыс воӧн быри гажныс спортысь да ордйысьӧмъясысь.
Татшӧм аддзысьлӧмъясыс налы зэв коланаӧсь», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба тшӧктіс ӧтйӧза сӧветӧ пырысьяслы видлавны республикаса специальнӧй коррекционнӧй школаясын «адаптивнӧй самбо» торъя нырвизь серти самбоысь занятиеяс котыртӧм серти юалӧм.
Заводитны вӧзйӧма эжваса школа-интернатсянь, кӧні быдмӧ-велӧдчӧ 100 ысь унджык батьтӧм-мамтӧм челядь да эм бур спортивнӧй инфраструктура.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуын футболысь ворсан союзса вице-президент Елена Илюхинакӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2618 @ 2022-10-29 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуын футболысь ворсан союзса вице-президент Елена Илюхинакӧд
Аддзысьлігӧн видлалісны Коми Республикаын футбол да спорт инфраструктура сӧвмӧдӧм, а сідзжӧ регионса Веськӧдлан котыр, Рочму Федерацияса спорт министерство, Рочмуын футболысь ворсан союз да Коми Республикаын футбол серти федерация костын нёльнанладорса сёрнитчӧм серти ёртасьӧм йылысь юалӧмъяс.
Владимир Уйба да Елена Илюхина сёрнитісны 2023 воын Рытыв-Войвылын Томуловлӧн футбольнӧй лигаын Футбол серти Коми Республикаса спорт школаысь командаяслӧн участвуйтӧм йылысь.
Вынсьӧдӧма 3 арлыда группалысь участвуйтӧм — 2006, 2007, 2008 чужан вояс.
Футбол серти спорт школаса нёль тренер ӧні кыпӧдӧны квалификация «С-УЕФА» лицензиялӧн аттестационнӧй тшупӧд вылӧ.
«Ыджыд футбол "11 на 11" кыскӧ уна мортӧс, сы дорӧ эм интерес, сылӧн уна висьысь.
И тайӧ нырвизьын миян бур вермӧмъяс.
Рытыв-Войвыв лоис медводдза регионӧн, кӧні колян сезонын вӧлі Том йӧзлӧн регионса футбольнӧй лига.
Таво ми заводитім нуӧдны Рытыв-Войвылын Том йӧзлӧн футбольнӧй лигалысь первенство.
Коми Республика ворсӧ оз лёка — 2006–2007 арлыда группаын ті босьтанныд 5 места, призӧвӧйсьыс торъялӧмыс сӧмын 4 очко.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый тіян челядьлӧн тшупӧдыс зэв бур», — висьталіс Рочмуын футболысь ворсан союзса вице-президент, «Газпром нефть» ПАК инӧда да корпоративнӧй юалӧмъяс серти медыджыд директорӧс вежысь Елена Илюхина.
Сідзжӧ видлалӧмаӧсь во гӧгӧр чӧж футбол серти тренировкаяс да занятиеяс котыртӧм могысь вевта футбольнӧй манеж стрӧитны позянлунъяс — Республиканскӧй стадионлӧн полеяс вылӧ сибалан сӧмын гожӧмын.
«Ыджыд футбол — тайӧ мича, уна йӧза спорт.
Сылӧн сӧвмӧмыс Коми Республикаын меным зэв тӧдчана, торйӧн нин челядь пӧвстын да медводз сьӧкыда олысь семьяысь челядь пӧвстын, кӧні налы оз тырмы бать-мамыслӧн тӧждысьӧмыс.
Ми кӧ вермам тайӧ тӧждысьӧм тырмытӧмлунсӧ тыртны спортӧн, то эм лача, мый татшӧм челядьыс олӧмас бӧръясны правильнӧй туй.
Сы вӧсна ошка вевта манеж стрӧитӧм йылысь вӧзйӧмсӧ.
Босьтам видлавны сійӧс, кутам корсьны позянлунъяс, ӧшмӧсъяс.
Коланлуныс сыын талун эм», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
* * *
Коми Республикаын футбол сӧвмӧ вынйӧр сӧвмӧдан да спорт нырвизя 9 учреждениеын, кӧні тренируйтчӧ 850-ысь унджык челядь да томулов.
Регионын ӧтлаӧнсӧ тайӧ спорт сикасӧн занимайтчӧ 22 сюрсысь унджык морт.
Республикаын эм «Коми Республикаын футбол серти федерация» Коми регионса ӧтйӧза организация.
Мини-футбол сӧвмӧ республикаын вынйӧр сӧвмӧдан да спорт нырвизя 11 учреждениеын, сэні занимайтчӧны 1500-ысь унджык челядь да томулов.
{Kodko @ Владимир Уйба Ленинград обласьтын аддзысьліс Комиысь военнослужащӧйяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2619 @ 2022-10-29 @}
Владимир Уйба Ленинград обласьтын аддзысьліс Комиысь военнослужащӧйяскӧд
Ӧні мобилизация серти республикаысь корӧм олысьяс военнӧя дасьтысьӧны да велӧдчӧны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны.
Регыд найӧ мунасны служба нуӧданінӧ.
Аддзысьлігӧн Коми Республикаса Юралысь вочавидзис боечьяслӧн юалӧмъяс вылӧ да сетіс Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка.
«Ми гӧрдитчам тіянӧн.
Служитӧй честнӧя, повтӧг.
Бӧр локтӧй вермӧмӧн!», — шыӧдчис военнослужащӧйяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка комплектӧ пырӧны шоныд кӧлуй, сапӧгъяс, берцыяс, узьлан мешӧкъяс, рюкзак, тактическӧй перчаткияс, наколенникъяс, туристическӧй коврикъяс да уна мукӧдтор.
Вӧльгым тӧлысь 4 лунӧдз воинскӧй часьтӧ Комиысь боечьяслы ваясны аптечкаяс.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Ухтаын олысь Евгений Алексеевлы Коми Республикаса Почёта гражданин пас @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2620 @ 2022-10-29 @}
Владимир Уйба сетіс Ухтаын олысь Евгений Алексеевлы Коми Республикаса Почёта гражданин пас
Талун, йирым тӧлысь 29 лунӧ, регионса Юралысь воліс Ухтаын олысь Евгений Михайлович да сылӧн гӧтыр Нина Алексеевна дорӧ гортас, сетіс Коми Республикаса канму награда, аттьӧаліс страналы бур вылӧ уна вося бур уджысь, чужан му сӧвмӧдӧмӧ да дзоридзалӧмӧ тӧдчана пай пуктӧмысь, сиис крепыд дзоньвидзалун да тыр-бур олӧм.
«Пыдди пуктӧмӧн, Евгений Михайлович, сета Тіянлы «Коми Республикаса Почёта гражданин» уджӧн шедӧдӧм канму награда.
Буретш сэтшӧм йӧзыс, кыдз Ті, мичмӧдӧны республиканымӧс.
Ті — легенда, код вылӧ колӧ ӧтвесьтасьны миянлы ставлы.
Ыджыд аттьӧ Тіянлы миянлысь республика сӧвмӧдӧмӧ пуктӧм пайысь», — аттьӧаліс ветеранӧс Владимир Уйба.
* * *
Евгений Михайлович Алексеев чужис 1934 вося ӧшым тӧлысь 29 лунӧ Коми АССР-ын Емдін районса Межӧг сиктын.
1953 воӧ помаліс Микуньса 1 №-а кӧрт туй училище.
1953–1971 воясӧ уджаліс Микунь карын локомотивнӧй депоын.
1955–1959 воясӧ служитіс Саридзвыв Военнӧй флотын.
Выль сикас атомнӧй да водороднӧй ӧружьелысь испытаниеяс бура нуӧдӧмысь 1958 воын сылы сетісны Ленин орден.
1971 воын бӧрйисны Микунь карын Уджалысьясысь бӧрйӧм депутатъяслӧн сӧветса исполкомӧн веськӧдлысьӧн, 1975 воын индісны Вуктыл районын Войтырысь бӧрйӧм депутатъяслӧн сӧветса исполкомӧн веськӧдлысьӧн.
Сылӧн юрнуӧдігӧн Микунь да Вуктыл каръяс ёна вежсисны-бурмисны — стрӧитісны да дзоньталісны туйяс.
1978 восянь 1990 воӧдз уджаліс Ухта карса исполкомын оланін да коммунальнӧй овмӧс серти веськӧдлысьӧс вежысьӧн.
Сылӧн юрнуӧдігӧн карын бурмӧдісны оланін да коммунальнӧй юкӧнын уджсӧ, разисны Ухта бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти уна мытшӧд.
1990 воын Евгений Алексеевлӧн водзмӧстчӧмӧн да зільӧмӧн Ухтаын заводитіс уджавны «Горзеленхоз» предприятие.
Евгений Михайлович вӧлі тайӧ предприятиелӧн директорӧн котыртан лунсяньыс 2007 воӧдз.
Евгений Алексеев — йӧзкотыр олӧмын водзмӧстчысь.
Сійӧс бӧрйылісны СССР-са 7-ысь бӧръян Медвылыс Сӧветын Войтырлӧн сӧветса депутатӧн, Коми АССР-са 8-ысь бӧръян Медвылыс Сӧветса депутатӧн.
Коми Республикалы бур вылӧ уна вося бур уджысь сетӧма уна сикас канму награда.
Эмӧсь «Коми АССР-са йӧзкостса овмӧсын нимӧдана уджалысь», «Рочмуса оланін да коммунальнӧй овмӧсын почёта уджалысь» нимъяс.
Ухта кар сӧвмӧдӧмын ыджыд заслугаясысь Евгений Михайлович Алексеевлы сетӧма «Ухта карса почёта гражданин» ним.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Автомашина да карса пассажирскӧй транспортын уджалысьяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2621 @ 2022-10-30 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Автомашина да карса пассажирскӧй транспортын уджалысьяслӧн лунӧн
«Коми Республикаса автомашина да карса пассажирскӧй транспортын пыдди пуктана уджалысьяс!
Юкӧнса дона ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Талун оз позь думыштны ӧнія карса да сиктса уличаяссӧ машинаястӧг — легкӧвӧй, грузӧвӧй, автобусъястӧг.
Он вермы донъявны автомашина транспортлысь тӧдчанлунсӧ кыдз республика да канму сӧвмӧдӧмын, сідз и торъя мортлӧн олӧмын.
Автотранспорт юкӧнын уджалысьяслӧн ыджыд кывкутӧмыс.
Тайӧ сьӧкыд да пыдди пуктана удж.
Петны линия вылӧ колӧ зэригӧн и лымъялігӧн, водз асылын и сёр войын.
Колӧ оз сӧмын ас кадӧ вайны груз либӧ ветлысь-мунысьӧс, колӧ вӧчны тайӧс лӧсьыда да лёк суӧмысь видзчысьӧмӧн.
Водительяс да механикъяс, инженеръяс да диспетчеръяс, кондукторъяс да автотранспортнӧй предприятиеӧн юрнуӧдысьяс, аттьӧ тіянлы зумыдлунысь да кужӧмӧн кутчысьӧмысь, кывкутӧмӧн да сьӧлӧмсянь уджалӧмысь.
Торъя аттьӧалана кывъяс ветеранъяслы.
Тіян чӧжӧм сямныд колӧ юкӧнлысь талунъя мытшӧдъяссӧ разьӧм могысь.
Сьӧлӧмсянь сиа крепыд дзоньвидзалун, тіян сьӧкыд уджын вермӧмъяс, тыр-бур олӧм да шуд!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма Василий Караваевлы да Алексей Петренколы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2623 @ 2022-10-31 @}
Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма Василий Караваевлы да Алексей Петренколы
Лӧсялана Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Коми Республикаса Почёт грамота сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во йирым тӧлысь 26 лунся 124 №-а Индӧд
Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетны:
Василий Иванович Караваевлы — «Автохозяйство» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын первой класса водительлы, Сыктывкар;
Алексей Петрович Петренколы — «Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскаяслӧн Коми Республикаын абу ведомственнӧй охранаӧн веськӧдланін» федеральнӧй канму казённӧй учреждениеса начальниклы, Сыктывкар.
{Kodko @ Комиын вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ заводитчас 2022 вося арся призыв @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2625 @ 2022-10-31 @}
Комиын вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ заводитчас 2022 вося арся призыв
Срочнӧй военнӧй служба вылӧ корӧм военнослужащӧйясӧс оз кутны мӧдӧдны Украинаӧ торъя военнӧй операция нуӧданінӧ.
Арся призыв кежлӧ призывнӧй комиссиялӧн да военнӧй комиссариатъяслӧн дасьлун йылысь Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы юӧртіс Коми Республикаса военнӧй комиссар Дмитрий Федин.
2022 вося арся призыв кежлӧ дасьлун йылысь юӧрттӧдз Дмитрий Федин вӧчис колян во серти кывкӧртӧдъяс.
Призывлысь заданиесӧ, мый пуктӧма Коми Республикалы, збыльмӧдӧма ас кадӧ да тырвыйӧ: военнӧй служба вылӧ корӧма да мӧдӧдӧма 1900 гӧгӧр мортӧс.
Призывыс прӧйдитіс коронавирус инфекциялӧн пандемиякӧд йитчӧм дзескӧдӧмъясӧ кутчысьӧмӧн.
Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяскӧд да меставывса асвеськӧдлан органъяскӧд ӧтув нуӧдӧм мераяс отсӧгӧн, гражданаӧс военнӧй служба вылӧ коригӧн да нуигӧн виччысьтӧмторъяс эз вӧвны да коронавирус инфекцияӧн некод эз висьмы.
Чукӧртчан пунктын нуӧдісны воинскӧй командаясӧ мунысь гражданалысь контрольнӧй медицинскӧй видзӧдӧм да профессионально-психологическӧй бӧрйӧм, медым войскаясӧ эз веськавны призывникъяс, кодъяслӧн лёк дзоньвидзалуныс да кодъяс оз лӧсявны асьсӧ кутӧм да удж нуӧдӧм серти.
Таысь кындзи, призывникъяслы сетісны колана эмбур, сы лыдын пӧсь сёян, а Вооружённӧй Вынъясӧ мунысьяслы — банковскӧй да торъя электроннӧй картаяс.
2022 вося локтан призывыс некыдз абу йитчӧма Украинаын торъя военнӧй операция нуӧдӧмкӧд.
Став мероприятиеяссӧ нуӧдасны урчитӧм кадколастъясӧ оланпастэчас нормаясӧ кутчысьӧмӧн да планӧвӧй пӧрадокын.
Коми Республикаса призывникъясӧс мӧдӧдасны служитны Войвывса флотлӧн, Рытыв военнӧй кытшлӧн, Воздушно-космическӧй вынъяслӧн да национальнӧй гвардиялӧн воинскӧй юкӧнъясӧ.
Служба помассьӧм бӧрын призыв серти став военнослужащӧйсӧ уволитасны да мӧдӧдасны олан местаясӧ.
2022 вося арся призыв кежлӧ дасьтысигӧн став граждана серти, кодъясӧс колӧ корны призывнӧй комиссияяс вылӧ, юӧрсӧ чукӧртӧма.
Став муниципалитетын лӧсьӧдӧма призывнӧй комиссияяс, кодъяс заводитӧны уджавны вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь.
2022 вося тулыссянь Рочму Федерацияса Президентлӧн 2022 во рака тӧлысь 2 лунся 83 №-а Индӧд серти гражданалы, кодъяс уджалӧны аккредитуйтӧм организацияясын, кутшӧмъяс нуӧдӧны юӧртан технологияяс юкӧнын удж, да кодъяслӧн эм вылыс тшупӧда тӧдӧмлун лӧсялана специальносьтъяс да дасьтысян нырвизьяс серти, сетсьӧ военнӧй служба вылӧ призывысь отсрочка вылӧ инӧд.
Военнӧй служба вылӧ призывысь индӧм отсрочка босьтӧм вылӧ инӧд сетан правилӧяссӧ да специальносьтъяслысь лыддьӧгсӧ вынсьӧдӧма Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырлӧн 2022 во рака тӧлысь 28 лунся 490 №-а Шуӧмӧн.
Помассисны призывайтӧм гражданаӧс войскаясӧ (вынъясӧ) мӧдӧдӧм кежлӧ чукӧртчан пункт дасьтӧм серти мероприятиеяс.
Чукӧртчан пунктсӧ тырвыйӧ могмӧдӧма медицина эмбурӧн, кӧлуйӧн да сёян-юанӧн, жыръяс дасьӧсь примитны призывникъясӧс.
Вӧльгым тӧлысь 5 лунсянь Коми Республикаса военнӧй комиссариатын кутас уджавны гражданаӧс военнӧй служба вылӧ призывайтӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс серти веськыд линия.
Призывникъяс да налӧн быть-мам вермасны тӧдмавны вочакывъяс найӧс майшӧдлысь юалӧмъяс вылӧ воторникъясӧ да четвергъясӧ 10 чассянь 12 часӧдз.
Коми Республикаса военнӧй комиссариатлӧн веськыд линия телефон: (82139) 22 662. Вӧльгым тӧлысь 5 лунӧдз призыв серти юалӧмъясӧн позьӧ шыӧдчыны татшӧм телефон серти: (8212) 32–11–92.
Сідзжӧ юалӧмъясӧ позьӧ сетны, звӧнитны кӧ Рочму Федерацияса Вооружённӧй Вынъяслӧн Генеральнӧй штабса Медшӧр организационно-мобилизационнӧй веськӧдланінлӧн веськыд линия вылӧ: (495) 498–96–96, 498–96–97, 498–96–98 воторникъясӧ да четвергъясӧ 10 чассянь 12 часӧдз.
{Kodko @ Комиысь военнослужащӧйяс, кодъяс Каменкаын велӧдчӧны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн, босьтісны республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2628 @ 2022-11-02 @}
Комиысь военнослужащӧйяс, кодъяс Каменкаын велӧдчӧны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн, босьтісны республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка
Вӧльгым тӧлысь 1 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти частичнӧй мобилизация серти корӧм землякъяскӧд аддзысьліс Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдлысь Марина Каракчиева.
Сійӧ сетіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка комплектӧ пырӧны шоныд кӧлуй, сапӧгъяс, тулыс-арын да тӧлын новлан берцыяс, тулыс-арын да тӧлын новлан костюмъяс, аптечкаяс, узьлан мешӧкъяс, рюкзак, тактическӧй перчаткияс, наколенникъяс, туристическӧй коврикъяс да уна мукӧдтор.
Ӧні частичнӧй мобилизация серти республикаысь корӧм олысьяс Ленинград обласьтлӧн Выборг районса Каменка посёлокын военнӧя дасьтысьӧны да велӧдчӧны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны.
Регыд найӧ мунасны служба нуӧданінӧ.
Марина Каракчиева вочавидзис военнослужащӧйяслӧн юалӧмъяс вылӧ, а сідзжӧ висьталіс Коми Республикаын торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы да налӧн семьяяслы содтӧд отсӧг сетан мераяс йылысь, кутшӧмъясӧс ӧні дасьтӧ регионса Веськӧдлан котыр Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
{Kodko @ Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка босьтісны Приветнинское посёлокын дасьтысьысь военнослужащӧйяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2629 @ 2022-11-03 @}
Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка босьтісны Приветнинское посёлокын дасьтысьысь военнослужащӧйяс
Вӧльгым тӧлысь 2 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв регионын Коми Республикаӧс петкӧдлысь Марина Каракчиева аддзысьліс частичнӧй мобилизация серти республикаысь корӧм олысьяскӧд, кодъяс ӧні Ленинград обласьтын велӧдчӧны ладмӧдчыны боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн.
Сійӧ сетіс землякъяслы содтӧд экипировка комплектъяс да вочавидзис юалӧмъяс вылӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырсянь содтӧд экипировка комплектӧ пырӧны шоныд кӧлуй, сапӧгъяс, тулыс-арын да тӧлын новлан берцыяс, тулыс-арын да тӧлын новлан костюмъяс, аптечкаяс, узьлан мешӧкъяс, рюкзак, тактическӧй перчаткияс, наколенникъяс, туристическӧй коврикъяс да уна мукӧдтор.
Сідзжӧ Марина Каракчиева висьталіс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы да налӧн семьяяслы содтӧд отсӧг сетан мераяс йылысь, кутшӧмъясӧс ӧні дасьтӧ регионса Веськӧдлан котыр Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Регыд, военнӧя дасьтысьӧм да боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчыны велӧдчӧм бӧрын, частичнӧй мобилизация серти Комиысь корӧм военнослужащӧйяссӧ мӧдӧдасны служба нуӧданінӧ.
{Kodko @ Ас войтырӧс огӧ эновтӧй: Владимир Уйба воліс удж серти Ровеньки карӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2631 @ 2022-11-03 @}
Ас войтырӧс огӧ эновтӧй: Владимир Уйба воліс удж серти Ровеньки карӧ
Вӧльгым тӧлысь 2 лунӧ Коми Республикаса Юралысь видзӧдаліс Лугань Войтыр Республикаын социальнӧй юкӧнса да коммунальнӧй инфраструктура объектъяс, прӧверитіс Коми Республикаса Веськӧдлан котыр да Ровеньки карса администрация костын ёртасьӧм йылысь артмӧдчӧм серти вӧчӧм дзоньталан-бурмӧдан уджъяслысь ногтуйсӧ.
«Ми виччысим да эским, мый ЛНР-ын, ДНР-ын, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясын олысьяс примитасны бур помшуӧм да воасны чужанінӧ — Рочмуӧ.
Тайӧ лоис, и ми талы зэв радӧсь», — Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Ровенькиын олысьясӧс Лугань Войтыр Республикаӧс Рочму Федерация лыдӧ примитӧмкӧд.
Тӧд вылӧ уськӧдам, Коми Республика лои отсӧг сетан ыджыд федеральнӧй уджтасын участвуйтысьӧн, кор Рочмуса регионъяс босьтӧны шефство украинаса неонацистъяслӧн лыйлӧм улӧ веськалӧм ЛНР-са да ДНР-са каръяс да районъяс вылын.
Л.Г. Шевцова нима Ровенькиса 9 №-а школаын пукталӧмаӧсь ӧшиньяс да дзоньталӧмаӧсь вевтсӧ.
Сідзжӧ дзоньтасян уджъяс помассьӧмаӧсь школаӧдз велӧдан куим учреждениеын да Ровеньки карса уна профиля шӧр больничаын.
Объектъяс вылын выль ӧшиньяссӧ пукталӧмаӧсь войвыв стандарт серти, мый сетас позянлун видзны шоныдсӧ зданиеясын.
«Аттьӧ тайӧ сьӧкыд кадъясӧ отсӧгысь.
Миянӧс зэв ёна вӧрзьӧдӧ тіян тӧждныд», — аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысьӧс медицина учреждениеса юралысь врач Роман Казаков.
Коми Республикаса Юралысь ветліс Ветеранъяслӧн Ровеньки карса организацияӧ да козьналіс компьютер.
Сідзжӧ сійӧ ачыс прӧверитіс школаӧдз велӧдан объектъясын нуӧдӧм дзоньтасян уджъяслысь ногтуйсӧ да сетіс Коми Республикасянь Ровенькиса детсадъясӧ канцелярия коланторъяс, небӧгъяс да пызанвывса ворсанторъяс.
«Миян аттьӧалӧмлӧн абу пом ни дор.
Чужан лун кежлӧ — 33 арӧс тыригкежлӧ миянлы козьналісны татшӧм мичлун!
Ыджыд аттьӧ тіянлы!» — аттьӧаліс выль ӧшиньяс пукталӧмысь «Аленький цветочек» быдсяма челядьлы ясли-садӧн заведуйтысь Елена Апрышко.
Коми Республикаса Юралысь видзӧдаліс путепровод, кӧні мунісны асфальт вежлалӧм серти уджъяс, да воліс регыдъя медицина отсӧг сетан модульнӧй станция стрӧитанінӧ, кӧні дзоньтасян уджъясыс долженӧсь помасьны 2022 вося ӧшым тӧлысь помӧдз.
«Пӧдрадчикъяслӧн уджыс бур, вӧліны кутшӧмсюрӧ тырмытӧмторъяс, но найӧс ӧні бырӧдӧны.
Медводдзасянь кӧсйисны дзоньтавны дас кык объект, а дзоньталісны нелямын витӧс — тайӧ ва проводъяс, шоныд сетан везъяс, котельнӧйяс.
Но ми та кежлӧ вӧлім дасьӧсь.
Ми сувтӧдім ас водзӧ мог дасьтысьны тӧвся ломтысян кадколаст кежлӧ да прӧйдитны сійӧс аварияястӧг.
Ӧні ми лоим ӧтувъя канмуӧн, сы вӧсна миян тані уджыс — тайӧ нин абу сӧмын отсӧг, а миян уджмог», — пасйис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь ветліс Ровеньки карса челядьлы да томуловлы комплекснӧй спорт школаӧ да сетіс том йӧзлы да налӧн тренеръяслы бокс вылӧ ринг, футбольнӧй мачьяс да тренируйтчан футбольнӧй форма.
«Меным нимкодь, мый ми талун заводитам медся коланасяньыс: ог сӧмын дзоньталӧй везъяс да сетӧй карӧ ва, но и сетам тіянлы, дона челядь, ассьыным муслуннымӧс да тӧждысьӧмнымӧс.
Ми заводитім выльмӧдны тіянлысь спорт снарадъяс, форма да кӧсъям дзоньнас кыскыны тіянӧс Рочму Федерацияса, Рытыв-Войвывса, Коми Республикаса ордйысьӧмъясӧ.
Кутам быдтыны выль чемпионъясӧс да лӧсьӧдны Лугань Войтыр Республикалысь да Рочму Федерациялысь выль спортивнӧй аскиа лун.
Бур туй!» — шыӧдчис том спортсменъяс дорӧ Владимир Уйба.
Ровеньки карса администрацияын юралысь Андрей Рубанцовлӧн кывъяс серти, том спортсменъяс, кодъяс 2014 во кежлӧ босьтісны нин уна сикас ним, разӧдчалісны.
Ӧні карлӧн могыс — выльысь кыпӧдны спорт, выльмӧдны спорт зданиеяс да быдтыны ыджыд нима выль спортсменъясӧс, ӧд йӧзыслы тайӧ зэв колана.
Владимир Уйба пасйис, мый 2023 — 2025 вояс вылӧ Ровеньки дзоньталӧм серти планъяс ыджыдӧсь: колӧ помавны туйяслысь некымын километр дзоньталӧм, выльмӧдны «Авангард» стадион.
Андрей Рубанцов тӧдчӧдіс, мый уджыс вӧчсьӧ бура да ӧдйӧ, аттьӧаліс Юралысьӧс да Коми Республикаын олысьясӧс карлысь социальнӧй объектъяс да инфраструктура дзоньталӧмын отсӧгысь:
«Пыдди пуктана Владимир Викторович, аттьӧала тіянӧс миян карлы отсӧг сетӧмысь.
Вылыс тшупӧда квалификацияа специалистъяслӧн бур удж отсӧгӧн инфраструктура объектъяс вылын уджъясыс вӧчсисны колана ногӧн да ас кадӧ.
Миян ёртасигӧн дзоньтавсьӧ социальнӧй инфраструктура, выльмӧдсьӧны велӧдан учреждениеяс, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс.
Тіян отсӧгӧн ми дасьтысим ломтысян кадколаст кежлӧ.
Ми локтім гортӧ Рочмуӧ да кутам овны ӧти странаын ӧтсӧгласа семьяӧн.
Сьӧлӧмсянь аттьӧалам».
{Kodko @ Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2632 @ 2022-11-04 @}
Владимир Путин чолӧмаліс Коми Республикаса олысьясӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн
Рочму Федерацияса Президент канму гажкӧд йитӧдын ыстіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы чолӧмалан открытка.
«Тайӧ гажыс петкӧдлӧ, мый сэкся да ӧнія олысьясыс ӧта-мӧдныскӧд зэв топыда йитчӧмаӧсь, мый Рочмуын пыр вӧліны йӧз, кодъяс сійӧс пӧся радейтісны, ӧтсӧгласӧн олісны да вӧчисны буртор.
Ми сьӧлӧмсянь видзам традицияяс да пӧль-пӧчьяссянь воӧм озырлунсӧ, кодъяс пыр медся вылӧ пуктісны Аймулысь интересъяссӧ.
Чужан му радейтӧм, сылӧн талунъя да аскиа лун вӧсна тӧждысьӧм ӧтувтӧ миянӧс и талун.
Эска, ӧтлаын ми вочавидзам быд корӧм вылӧ, разям медся сьӧкыд, ыджыд мытшӧдъяс», — пасйӧма Владимир Путинлӧн чолӧмалӧмын.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2633 @ 2022-11-04 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Йӧзкостса ӧтувъялунлы сиӧм лунӧн!
Таво тырӧ 410 во Кузьма Мининлӧн да Дмитрий Пожарскийлӧн войскаясӧн польскӧй интервентъясӧс вермӧмсянь.
Войтыр ополченньӧа боечьяслӧн повтӧмлун, ӧтувтчӧм да смеллун отсӧгӧн вӧлі мездмӧма Мӧскуа.
Пӧль-пӧчьясӧн вӧчӧм бурторйыс лоӧ миянлы чужан му пӧся радейтӧмлӧн да ӧтувъялунлӧн примерӧн.
Миян ыджыд странаса олысьяслӧн ӧтувъялунын национальносьт да эскӧм вылӧ видзӧдтӧг — Аймулӧн вын, нималӧм да аскиа лун.
Уна сикас войтыра Коми Республика гӧрдитчӧ войтыр костын ӧта-мӧднысӧ гӧгӧрвоӧмӧн да ёртасьӧмӧн, уна сикас войтырлысь культура видзӧмӧн.
Кӧдзыд войвыв муыс лоис бур керкаӧн уна сикас этноса да конфессияа йӧзлы, кодъяс ӧтувъя уджӧн артмӧдісны ӧнія олӧмсӧ да талун гижӧны выль лист бокъяс миян регионлӧн да Рочмулӧн историяӧ.
Сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс чужан му радейтӧмысь, пӧль-пӧчӧс пыдди пуктӧмысь, республикаӧс бурджыкӧн да мичаджыкӧн вӧчны зільӧмысь.
Сиа дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм да Ыджыд Рочмулы да Коми Республикалы бур вылӧ выль вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти военнослужащӧйяслӧн семьяяслы урчитӧма отсӧг сетан содтӧд мераяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2634 @ 2022-11-07 @}
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти военнослужащӧйяслӧн семьяяслы урчитӧма отсӧг сетан содтӧд мераяс
Вӧльгым тӧлысь 3 лунӧ та йылысь шуӧмсӧ кырымаліс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс Медводдза вежысь Эльмира Ахмеева.
Военнослужащӧйяслӧн (частичнӧй мобилизация серти корӧмаяслӧн, доброволечьяслӧн да гражданалӧн, кодъяс «Воинскӧй кывкутӧм да военнӧй служба йылысь» Федеральнӧй оланпаслӧн 38 статьяса 7 пункт серти кырымалісны контракт) семьяясӧ пырысьяслы отсӧг сетан содтӧд мераяссӧ урчитӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
На лыдын — канму общеобразовательнӧй организацияясын 5–11 классын, Коми Республикалӧн веськӧдлӧм улӧ пырысь уджсикасӧ велӧдан канму организацияясын, муниципальнӧй общеобразовательнӧй организацияясын да частнӧй общеобразовательнӧй организацияясын, кодъяс нуӧдӧны велӧдан удж канму аккредитацияа велӧдан уджтасъяс серти, велӧдчысьясӧс дон босьттӧг вердӧм.
Сідзжӧ отсӧг сетан содтӧд мераӧн урчитӧма бать-мамлӧн мынтысьӧмысь, кодӧс босьтӧны бать-мамсянь (оланпас серти петкӧдлысьяссянь) школаӧдз велӧдан уджтас збыльмӧдысь велӧдан организацияясын челядь бӧрся видзӧдӧмысь да дӧзьӧритӧмысь, компенсация, мый сетсьӧ военнослужащӧйлӧн кагалӧн бать-мам пиысь ӧтиыслӧн (оланпас серти петкӧдлысьлӧн) збыльвывса ӧтувъя рӧскод мындаын, мый йитчӧма мынтӧмкӧд, кодӧс босьтӧны республикаын меститчысь да школаӧдз велӧдан уджтас збыльмӧдысь школаӧдз велӧдан организацияын челядь бӧрся видзӧдӧмысь да дӧзьӧритӧмысь.
Тайӧ отсӧгыс кутас сетсьыны военнослужащӧйяслӧн семьяяслы военнослужащӧйӧн военнӧй служба нуӧдан став кад чӧжыс.
Военнослужащӧйлӧн семьяӧ пырӧны верӧс (гӧтыр), бать-мам, тыр арлыдтӧм челядь, 18 арӧсысь гырысьджык челядь, кодъяс 18 арӧс тыртӧдз лоисны вермытӧмъясӧн, 23 арӧсӧдз челядь, кодъяс очнӧя велӧдчӧны велӧдан организацияясын, йӧз, кодъясӧс видзӧ военнослужащӧй.
Социальнӧя отсалан содтӧд мераяссӧ заводитасны сетны шыӧдчытӧг 2022 вося вӧльгым тӧлысь 1 лунсянь, но военнослужащӧйӧн торъя военнӧй операцияын участвуйтны заводитан лунысь либӧ военнӧй служба вылӧ корӧм военнослужащӧйяслӧн чукӧртчанінӧ да (либӧ) найӧс примитан пунктъясӧ (местаясӧ) мунан лунысь оз водзджык.
«Ӧткымын категория гражданалы содтӧд социальнӧй отсӧг сетӧм йылысь» 2022 во вӧльгым тӧлысь 3 лунся 549 №-а шуӧм лоӧ вынаӧн 2022 вося ӧшым тӧлысь 31 лунӧдз.
{Kodko @ Владимир Уйба да Ирек Файзуллин видлалісны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй комплекс сӧвмӧдан юалӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2636 @ 2022-11-08 @}
Владимир Уйба да Ирек Файзуллин видлалісны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй комплекс сӧвмӧдан юалӧмъяс
Вӧльгым тӧлысь 7 лунӧ Мӧскуаын удж серти аддзысьлісны Коми Республикаса Юралысь да Рочму Федерацияса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр.
Инфраструктура быд боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ Коми Республикалы ошкӧма нёль проект вылӧ инфраструктурнӧй сьӧмкуд кредит.
Сьӧмсӧ кӧсйӧны веськӧдны Сыктывкарын Октябр шӧртуйвывса олан кварталын социальнӧй, туй да инженернӧй инфраструктура лӧсьӧдӧм вылӧ.
Сідзжӧ кӧсйӧны выльмӧдны да капитальнӧя дзоньтавны фанернӧй плитаяс вӧчан завод дорӧ автомашинаӧн ветлан туйяс.
Скӧт видзан фермалӧн уджалӧм могысь стрӧитасны да выльмӧдасны транспорт да инженернӧй инфраструктура объектъяс.
Транспорт инфраструктура объектъяс стрӧитӧм, выльмӧдӧм да капитальнӧя дзоньталӧм сетас позянлун стрӧитны Сыктывкарын туристско-рекреационнӧй комплекс.
«Тайӧ проектъяссӧ збыльмӧдӧмыс бура сӧвмӧдас Коми Республикалысь экономика, бурмӧдас миян йӧзлысь олӧмсӧ.
Аттьӧала Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧс, Рочмуса стрӧитчан министерствоӧс да торйӧн Ирек Энваровичӧс миянлысь водзмӧстчӧмъяс ошкӧмысь да бур ӧтувъя уджысь», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Нӧшта ӧти объект, кодӧс колӧ збыльмӧдны регионын инфраструктурнӧй меню серти, — Инта карын ва шонтан котельнӧй.
Котельнӧйсӧ стрӧитасны Йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдан фондлысь заёмнӧй сьӧм юклӧм серти ЖКХ Фонд пыр.
Коми Республикаын стрӧитӧны выль оланін.
Сідз, регионлӧн мыччӧдъяс серти, ӧнія волӧн куим кварталӧн вӧлі пыртӧма 159,2 сюрс кв.м оланін, мый колян во дорысь 46,9 % вылӧ унджык.
«Зэв колана талун нин планируйтны, мый ми кутам стрӧитны водзӧ, видлавны-туявны карса гӧгӧртас да сійӧс бурмӧданногъяс.
Регионлӧн мыччӧдъяс серти, стрӧитчан тшупӧдын талун 49 уна патераа керка, кӧні олан площадьыс 262 сюрс квадратнӧй метр.
Колӧ водзӧ лӧсьӧдны стрӧитчӧм вылӧ подув», — пасйис Рочмуса стрӧитчан министерствоын юралысь Ирек Файзуллин.
Олӧм бурмӧдӧм могысь, а сідзжӧ туристскӧй потенциал артмӧдӧм могысь регионын лӧсьӧдӧны йӧзаинъяс да йӧръяс.
Талунъя лун кежлӧ помассьӧмаӧсь уджъяс 72 площадка вылын, во помӧдз пыртасны уджӧ нӧшта 43 объект.
Фотоыс Рочму Федерацияса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерствоса пресс-службалӧн
{Kodko @ Комиысь военнослужащӧйясӧс кувсьӧм бӧрын наградитӧмаӧсь повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2637 @ 2022-11-08 @}
Комиысь военнослужащӧйясӧс кувсьӧм бӧрын наградитӧмаӧсь повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь
Талун, вӧльгым тӧлысь 8 лунӧ, Сыктывкарын Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Войвыв флотӧн командуйтысьӧс вежысь вице-адмирал Олег Голубев сетісны торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм боечьяслӧн рӧдвужлы Рочму Федерацияса канму наградаяс — Рочму Федерацияса Геройлысь Звезда да Повтӧмлун орден.
«Талун ми чукӧртчим тайӧ залын, медым петкӧдлыны торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм миян геройяслысь подвиг пыдди пуктӧм, — шыӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба. — Миян зонъяс эз жалитны асьнысӧ Чужан му, мездлун да веськыдлун вӧсна.
Александр Александрович да Артём Григорьевич — миян Чужан мулӧн пыдди пуктана пиян, Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи миянлысь канмунымӧс дорйысь салдатъяслысь подвигъяссӧ водзӧ нуӧдысьяс.
Пыдди пуктана Зоя Ивановна да Григорий Афиногенович, ті быдтінныд збыль геройясӧс, патриотъясӧс.
Аттьӧ тіянлы!
Тайӧ воштӧмыс зэв ыджыд, тайӧ дойыс коляс пыр кежлӧ.
Ми юкам тіянкӧд шогсӧ, но гӧрдитчам миян геройяслӧн подвигӧн».
«Талун миян Аймулӧн, миян ставлӧн историяын зэв кывкутана кад.
Колӧ видзны канлун да Рочмулысь суверенитет.
Буретш миян кӧленалы, кыдзи и ас кадӧ миян пӧль-пӧчлы, колӧ дорйыны Рочмулысь да миянлысь аскиа лунсӧ», — шуис Войвыв флотӧн командуйтысьӧс вежысь вице-адмирал Олег Голубев.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн Рочму Федерацияса Геройлысь ним кувсьӧм бӧрын сетӧма ефрейтор Александр Александрович Власенковлы.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн пӧчлы — Зоя Ивановна Бадьиналы.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн гражданскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Повтӧмлун орден кувсьӧм бӧрын сетӧма гвардияса ефрейтор Артём Григорьевич Тимушевлы.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн батьлы — Григорий Афиногенович Тимушевлы.
Александр Власенков чужис Сыктыв районса Визин сиктын, военнӧй служба вылӧ кортӧдз оліс Удора районса Чим посёлокын.
Лоис спорт мастерӧн, рукопашнӧй бой серти Рочмуса да мирса чемпионӧн.
Кыдзи донъялӧны сійӧс ӧти сиктын олысьяс, Александр эз пов босьтны ас вылас мукӧд вӧсна кывкутӧмсӧ, пыр вӧлі дась локны отсӧг вылӧ.
Айму дорӧ муслун вӧлі сылы эз прӧста кывъясӧн.
Сійӧ пыр вӧлі дась дорйыны Чужан му.
Кыдзи пасйисны Александр Власенковкӧд ӧтлаын служитысьяс, сійӧ бӧрйис медся олӧмӧн пудъясяна военнӧй уджсикассӧ — лоис разведчикӧн.
Пыр вӧлі водзмӧстчысьӧн, бура пӧртіс олӧмӧ боевӧй да торъя могъяс, боевӧй ёртъяслы вӧлі примерӧн, радейтліс юрнуӧдны.
Сійӧс пыр ошкисны да пыдди пуктісны.
Бӧръя кось дырйи сійӧ пӧртіс олӧмӧ боевӧй мог, ёртъясыслысь олӧмсӧ дорйигӧн, сетіс ассьыс олӧмсӧ.
Кӧч тӧлысь 2 лунӧ Уды дорын Александр Власенков командуйтіс штурмӧвӧй группаӧн.
Сійӧ, тышкасигӧн, пырис траншеяӧ да вӧзйис вӧрӧглы сдайтчыны пленӧ.
Чорыд тыш бӧрын прӧтивник дугдіс лыйсьыны да кӧсйис сдайтчыны.
Отсӧг вылӧ содтӧд вын воӧм бӧрын, Александр матыстчис вӧрӧглӧн блиндаж дорӧ, медым босьтны пленӧ сдайтчысь националистъясӧс, но прӧтивник виччысьтӧг заводитіс лыйсьыны.
Александр Власенков, повтӧмлун да смеллун петкӧдлӧмӧн, ыдъясьтӧг чепӧсйис водзӧ, аснас ёртъяссӧ вевттьӧмӧн, мыйӧн мездіс налысь олӧмсӧ, нюжӧдіс кадсӧ да сетіс позянлун выльысь группируйтчыны.
Повтӧмлунӧн Александр Власенков могмӧдіс тышсӧ бура помалӧм да ловйӧн кольӧм вӧрӧгъясӧс ротаса командир юрнуӧдӧм улын пленӧ босьтӧм, коді сэсся сетіс колана разведданнӧйяс.
Доймалӧмъяс вӧсна ефрейтор Александр Власенков кувсис.
Артём Тимушев — сыктывкарса, служитіс контракт серти да воинскӧй мог олӧмӧ пӧртӧм могысь медводдзаяс лыдын муніс спецоперация вылӧ.
Сійӧ пӧль-пӧч моз повтӧма тышкасис да видзис Чужан мунымӧс вӧрӧгысь.
Артёмлӧн пӧрысь дедыс — Андрей Антонович Тимушев чужліс Кулӧмдін районса Немдін сиктын, Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ воюйтіс фашистъяскӧд, вӧлі наградитӧма куим Слава орденӧн, Гӧрд Знамя орденӧн да медальясӧн.
Церемонияын участвуйтысьяс казьтыштісны чӧв олыштӧмӧн торъя военнӧй операция дырйи геройскӧя усьӧм став Айму дорйысьӧс. 
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс войтырӧс дорйӧм да мутасъяс видзӧм серти командно-штабнӧй учениеяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2639 @ 2022-11-08 @}
Владимир Уйба нуӧдіс войтырӧс дорйӧм да мутасъяс видзӧм серти командно-штабнӧй учениеяс
Командно-штабнӧй учениеяслӧн могыс — веськӧдлан органъяслысь да войтырӧс доръян вынъяслысь кужанлунъяс бурмӧдӧм, войтырӧс доръян объектъяслысь, связь да йӧзлы юӧртан системаяслысь дасьлун прӧверитӧм, могъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ войтырӧс да мутасъяс дорйӧмӧн веськӧдлан системалысь дасьлун донъялӧм.
«2022 вося вӧльгым тӧлысь 2 лунсянь 8 лунӧдз Коми Республикаын нуӧдсьӧны войтырӧс да мутасъяс дорйӧмлысь дасьлунсӧ содтӧм серти мероприятиеяс.
Тайӧ мероприятиеяссӧ нуӧдӧны Рочмуса Президент Владимир Владимирович Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Талун ми нуӧдам командно-штабнӧй учениеяс.
Геополитическӧй серпас тӧд вылын кутӧмӧн, налысь нуӧдӧмсӧ лыддя коланаӧн.
Учениеяс дырйи уджалам став юалӧм вылын, кутшӧмъяс йитчӧмаӧсь веськӧдлӧмкӧд, юӧрӧн вежсьӧмкӧд, войтырӧс дорйӧм серти практическӧй мероприятиеяс нуӧдӧмкӧд», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба, учениеясын участвуйтысьяс дорӧ шыӧдчигӧн.
Тӧд вылӧ уськӧдам, 2022 вося йирым тӧлысь 19 лунӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн помшуӧмӧн странаса нёль регионын пыртӧма военнӧй положение, ӧткымын субъектын — реагируйтан шӧр тшупӧд да содтӧд дасьлун режим.
Коми Республикалы, кыдз и Рочму Федерацияса унджык субъектыслы, урчитӧма подув тшупӧда дасьлун режим.
Тайӧ режим серти колӧны ӧтйӧза пӧрадок могмӧдан содтӧд мераяс, колӧ вынсьӧдны социальнӧй тӧдчанлуна да инфраструктура объектъяс вылын безопасносьт мераяс, сы лыдын промышленносьт, транспорт, связь юкӧнын, а сідзжӧ колӧны Рочмуса Вооружённӧй Вынъяслысь, мукӧд войскалысь да воинскӧй формированиелысь коланлунсӧ могмӧдӧм вылӧ мераяс.
Коми Республикаын Рочмуса Президентлысь Индӧд олӧмӧ пӧртӧм могысь лӧсьӧдӧма Подув тшупӧда дасьлун могмӧдӧм серти республиканскӧй оперативнӧй штаб.
Штаблысь уджсӧ котыртӧм серти лӧсялана тшӧктӧмъяссӧ вӧлі сетӧма йирым тӧлысь 20 лунӧ сылӧн медводдза заседание дырйи.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧй веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2641 @ 2022-11-08 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧй веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлысь заседание
Видлалӧмаӧсь Емдін, Удора да Княжпогост районъяслысь мутасъяс быд боксянь сӧвмӧдӧм серти юалӧмъяс.
«Власьтлысь уджсӧ олысьяс донъялӧны медводз вежсьӧмъяс серти, кутшӧмъясӧс найӧ аддзӧны асланыс олан пунктъясын.
И тайӧ абу сӧмын найӧс бурмӧдӧм.
Тайӧ социальнӧй инфраструктура сӧвмӧдӧм, уджавны пырны позянлун, услугаяс босьтны верманлун да уна мукӧдтор — ставыс сійӧ, мый тӧдчӧ мортлӧн олӧм вылӧ.
Та вӧсна мутасъяссӧ колӧ сӧвмӧдны быд боксянь», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисов да муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяс.
Торйӧн сувтлісны социальнӧй, оланін да коммунальнӧй, туй инфраструктура сӧвмӧдӧм вылӧ.
2025 воӧдз кӧсйӧны стрӧитны, сы лыдын Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтас серти, татшӧм объектъяс.
«Емдін» МР мутасын — Емдін сиктын врачебнӧй амбулатория, Ильяшор посёлокын медработниклы оланінӧн фельдшер-акушер пункт, Микунь карын варччанінӧн да универсальнӧй ворсан залӧн спорт комплекс.
Таысь кындзи, Микунь карын кӧсйӧны стрӧитны ва сетан система да ва видзанін, Зӧвсьӧрт посёлокын — ва весалан станциясянь юан ва сетан кык трубопровод.
«Княжпогост» МР мутасын кӧсйӧны выльмӧдны Сыктывкар — Ухта — Печора — Усинск — Нарьян-Мар автомашина туй юкӧнъяс вылын Лунвож ю вомӧн да шор вомӧн посъяс, а сідзжӧ стрӧитны Мещура посёлокӧ пыранінын Весыва ю вомӧн пос.
«Удора» МР мутасын планируйтӧма выльмӧдны Лёкъю, Ой Чебъю юяс вомӧн, а сідзжӧ Усогорск — Благоев — Ёвкӧдж автомашина туй вылын шор вомӧн посъяс, Ёвкӧдж сикт кузя автомашина туй вылын Йӧла ю вомӧн пос, стрӧитны Мозындор — Ёдва участок вылын Айкатыла — Кослан автомашина туй.
Таысь кындзи, Емдін районын Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти заводитчис Студенеч посёлокын 80 места вылӧ школа-сад, а сідзжӧ уна мога шӧрин стрӧитӧм серти проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм.
Видлавсьӧ Мадмас посёлокын 120 места вылӧ велӧдан комплекс стрӧитӧм вылӧ концессионнӧй артмӧдчӧмлӧн кывкӧртӧд.
Айкатыла сиктын кӧсйӧны дзоньтавны культура керка.
Владимир Уйба тшӧктіс Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволы видлавны Удора районса Благоев сиктын больнича стрӧитӧм, Йӧртымдін сиктын медработниклы оланінӧн фельдшер-акушер пункт улӧ кирпичысь жыр выльмӧдӧм да Княжпогост районын 6 ФАП стрӧитӧм серти юалӧм.
Коми Республикаса культура министерстволы тшӧктӧма видлавны Удора районса Йӧртымдін сиктын 2023 воӧдз культура керка стрӧитӧм серти юалӧм да зільмӧдны Княжпогост районса Емва карын искусство школа дзоньталӧм вылӧ федеральнӧй сьӧм кыскӧм серти уджсӧ.
«Тшӧкыда мытшӧдъясыс став муниципалитетын ӧткодьӧсь.
Медым найӧс решитны, колӧ сӧвмӧдны экономика.
Татӧг мутасъяс оз вермыны тырвыйӧ да быд боксянь сӧвмыны.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы колӧ муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяскӧд ӧтув уджалӧмӧн зільмӧдны выль производствояс да уджалан местаяс лӧсьӧдӧм серти уджсӧ.
Подробнӧйджыка тайӧ юалӧмсӧ видлалам торъя заседание вылын», — шуис Владимир Уйба, заседаниелысь кывкӧртӧдъяс вӧчигӧн.
{Kodko @ Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2643 @ 2022-11-09 @}
Коми Республикаса ӧткымын олысьлы сетісны канму наградаяс
Лӧсялана Индӧдсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Коми Республикаса канму наградаяс сетӧм йылысь» Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во вӧльгым тӧлысь 7 лунся 131 № а Индӧд
1. Коми Республика водзын заслугаясысь сетны «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» Коми Республикаса почёт ним:
Рафаиль Маратович Еникеевлы — «Комистроймост» ичӧт кывкутана котырын силӧвӧй везъяс да электрооборудование серти электромонтажниклы, Ухта кар;
Николай Геннадиевич Иваненколы — «Юӧр донъялан республиканскӧй медицина шӧрин» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын котыртан да методика удж серти директорӧс вежысьлы, Сыктывкар;
Ирина Владимировна Козыревалы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринлӧн Федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринын Академик Н.П. Юшкин нима геология институтса учёнӧй секретарлы, Сыктывкар;
Надежда Леонидовна Порядиналы — «Емдін районса олысьясӧс уджӧн могмӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму учреждениеын колана уджалысьясӧс бӧрйӧмын удж сетысьяслы отсӧг сетан юкӧнса начальниклы;
Надежда Анатольевна Потаповалы — Канму учреждениелӧн — Рочму Федерацияса пенсия фондлӧн Коми Республикаын отделениелӧн кадръяс юкӧнса специалист-экспертлы, Луздор район;
Надежда Васильевна Русиновалы — «Кулӧмдінса» муниципальнӧй районлӧн администрацияын котыртан юкӧнса сӧветниклы;
Евгений Валерьевич Савинкинлы — «Нефтедорстрой» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Сыктывкар;
Валерий Иванович Силаевлы — «Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧрин» туялан удж нуӧдысь федеральнӧй шӧринлӧн Федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын Рочмуса наукаяс академиялӧн Урал юкӧнса Коми наука шӧринлӧн Академик Н.П. Юшкин нима геология институтын петрография лабораторияса медвылыс тшупӧда наука туялысьлы, Сыктывкар;
Марина Николаевна Фроленколы — «Рочму Федерацияын сынӧдті ветлӧмсӧ котыртан канму корпорация» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн «Войвыв Ураллӧн аэронавигация» филиалса планово-экономическӧй юкӧнса нуӧдысь специалистлы, Сыктывкар;
Анастасия Николаевна Черныхлы — Луздор районын Войнаса, уджвывса, Вооружённӧй Вынъясса да инӧд видзан органъясса ветеранъяслӧн (пенсионеръяслӧн) ставрочмувывса ӧтйӧза организациялӧн Коми Республикаса ӧтйӧза организациялӧн меставывса ӧтйӧза организациялӧн «Гурьёвчи» сикт овмӧдчӧминын ветеранъяслӧн первичнӧй организацияӧн веськӧдлысьлы;
Светлана Петровна Шловенецлы — «Рочму Федерацияын сынӧдті ветлӧмсӧ котыртан канму корпорация» федеральнӧй канму ӧтувъя предприятиелӧн «Войвыв Ураллӧн аэронавигация» филиалса юралысь бухгалтерӧс вежысьлы — вот учёт, рӧштшӧт да отчёт нуӧдан юкӧнса начальниклы, Сыктывкар.
2. Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь сетны Коми Республикаса Почёт грамота:
Татьяна Юрьевна Витязевалы — «Торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъяслысь уджалӧм да вӧр-ваӧн вӧдитчӧм могмӧдан республиканскӧй шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениелӧн экология боксянь тӧдӧмлун паськӧдан юкӧнӧн заведуйтысьлы, Сыктывкар;
Александр Степанович Воробьевлы — «Нефтедорстрой» ичӧт кывкутана котырса электрогазосварщиклы, Сыктывкар;
Андрей Альбертович Даниловлы — Койгорт сиктын «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Койгортса филиалын автомашинаса водительлы;
Наталья Павловна Демченколы — «Ухтаса канму техническӧй университет» вылыс тшупӧда велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеын мусир да биару факультетса деканлы;
Татьяна Викторовна Зизгановалы — «Коми республиканскӧй филармония» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын художественнӧй кыв серти вылыс категорияа мастерлы, Сыктывкар;
Елена Александровна Клименковалы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияса Канму-инӧда веськӧдланінын социальнӧй оланпастэчас юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
«Н.В. Оплеснин нима Коми республиканскӧй агропромышленнӧй техникум» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын уджалысьяслы, Сыктывдін район;
Сергей Александрович Корычевлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырын Транспорт службаса водительлы;
Олег Петрович Медведевлы — Сынӧд транспорт серти федеральнӧй агентстволӧн Коми дінмукостса сынӧд транспортӧн мутас веськӧдланінын аэропортлӧн удж, сынӧдті новлӧдлӧм да транспорт безопасносьт юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Наталия Геннадьевна Никулиналы — Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияса Канму гражданскӧй службаӧн веськӧдланінын канму веськӧдлӧм сӧвмӧдан юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Михаил Анатольевич Панюковлы — «Трударенда» ичӧт кывкутана котырса сьӧкыд сикаса автогрейдерса машинистлы, Кӧрткерӧс район;
Лариса Сергеевна Патовалы — Коми Республикаса видзӧдан-арталан палатаын контроль, учёт да отчётносьт нуӧдан юкӧнса начальниклы — инспекторлы, Сыктывкар;
Сергей Сергеевич Плюснинлы — «Коми республиканскӧй филармония» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеса артистлы-концертын ворсысьлы-сценавывса нуӧдысь мастерлы, Сыктывкар;
Евгений Валериевич Смирновлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн техническӧй веськӧдланінын техническӧй юкӧнса начальниклы, Сыктывкар;
Светлана Константиновна Росликовалы — «Усинск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса администрацияын Сьӧм овмӧсӧн веськӧдланінӧн юрнуӧдысьлы;
Надежда Валентиновна Сенькиналы — «Ухта карса 1 №-а больнича» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын кардиология отделениеса врач-кардиологлы;
Ольга Борисовна Сухановалы — «Ухтаса физиотерапевтическӧй поликлиника» Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму сьӧмкуд учреждениеын общеполиклиническӧй медицина персоналлӧн бурдӧдан юкӧн серти юралысь врачӧс вежысьлы;
Юлия Михайловна Хозяиновалы — «Гамса шӧр школа» муниципальнӧй велӧдан сьӧмкуд учреждениеса директорлы, Изьва район;
Наталья Валериановна Чупровалы — «Челядьӧс 2 №-а видзанін» Изьва сиктын школаӧдз велӧдан муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеӧн заведуйтысьлы, Изьва район;
Василий Александрович Шестаковлы — «Трударенда» ичӧт кывкутана котырын грузӧвӧй да туй машинаяс дзоньталӧм серти слесарлы, Кӧрткерӧс район.
{Kodko @ Коми Республикаын дугӧдӧма частичнӧй мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧмкӧд йитчӧм мероприятиеяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2645 @ 2022-11-09 @}
Коми Республикаын дугӧдӧма частичнӧй мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧмкӧд йитчӧм мероприятиеяссӧ
Та йылысь юӧртіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба подув тшупӧда дасьлун могмӧдӧм серти Оперативнӧй штаблӧн заседание вылын.
«Коми Республикаын мобилизация серти военнӧй служба вылӧ корӧмкӧд йитчӧм став мероприятиесӧ военкоматъясӧн канму власьт органъяскӧд да меставывса асвеськӧдлан органъясӧд ӧтув дугӧдӧма.
Сідзжӧ дугӧдӧма повесткаяс дасьтӧм да сетӧм серти мероприятиеяссӧ», — шуис Владимир Уйба.
Рочмуса Вооружённӧй Вынъясса генеральнӧй штаб мӧдӧдіс военнӧй кытшъясса войскаясӧн командуйтысьяслы да Войвыв флотӧн командуйтысьлы частичнӧй мобилизация серти мероприятиеяс дугӧдӧм йылысь индӧдъяс.
Водзӧ вылӧ военнӧй комиссариатъяслӧн Рочму Федерацияса Вооружённӧй Вынъяс укомплектуйтӧм серти уджыс лоӧ котыртӧма сӧмын доброволечьясӧс да контракт серти военнӧй служба нуӧдӧм могысь кандидатъясӧс примитӧмӧн.
Тӧд вылӧ уськӧдам, 2022 вося йирым тӧлысь 19 лунӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн помшуӧмӧн странаса нёль регионын пыртӧма военнӧй положение, ӧткымын субъектын — реагируйтан шӧр тшупӧд да содтӧд дасьлун режим.
Коми Республикалы, кыдз и Рочму Федерацияса унджык субъектыслы, урчитӧма подув тшупӧда дасьлун режим.
Тайӧ режим серти колӧны ӧтйӧза пӧрадок могмӧдан содтӧд мераяс, колӧ вынсьӧдны социальнӧй тӧдчанлуна да инфраструктура объектъяс вылын видзчысян мераяс, сы лыдын промышленносьт, транспорт, связь юкӧнын, а сідзжӧ колӧны Рочмуса Вооружённӧй Вынъяслысь, мукӧд войскалысь да воинскӧй формированиелысь коланлунсӧ могмӧдӧм вылӧ мераяс.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяслы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2646 @ 2022-11-10 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочму Федерацияса пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяслы сиӧм лунӧн
«Пытшкӧс делӧяс органъясын пыдди пуктана уджалысьяс!
Дона ветеранъяс!
Чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Пытшкӧс делӧяс органъяс мунісны ыджыд туй да налӧн эм бур история.
Полиция, кодӧс 300 воысь унджык сайын Петр Первый лӧсьӧдіс кыдзи инӧд видзан служба, и талун видзӧ войтырлысь ӧпастӧмлун да оланпас.
Пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяс паныд сувтӧны оз сӧмын кывзысьтӧм да жаль тӧдлытӧм мыж вӧчысьяслы, но и мошенникъяслы, кодлӧн эм ӧнія оборудование, техническӧй тӧдӧмлунъяс.
Кывкутӧм, повтӧмлун, уджсикасын быдмыны зільӧм, этшлӧн чорыдлун, уджмогъяс бура да кывкутӧмӧн вӧчӧм, служба дорӧ веськыдлун — татшӧмӧсь ӧнія полицейскӧйлӧн качествоясыс.
Тіян дорӧ сьӧкыд здукъясӧ шыӧдчӧны йӧз, ті быд лун да быд час дасьӧсь локны отсӧг вылӧ, дорйыны найӧс, коді веськаліс неминучаӧ, да дасьӧсь сетны ассьыныд олӧмнытӧ мукӧд вӧсна.
Пыдди пуктана участкӧвӧйяс, инспекторъяс, следовательяс, экспертъяс, ставӧн, коді бӧрйис пытшкӧс делӧяс органын служитӧм, коді уджалӧ полицияын!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс сьӧкыд уджысь, бӧрйӧм туйлы сьӧлӧм сетӧмысь, повтӧмлунысь да сьӧлӧмсянь зільӧмысь.
Аттьӧ ветеранъяслы службалысь медбур традицияяс да зумыд подув лӧсьӧдӧмысь, пытшкӧс делӧяс органъясын уджалысьяслӧн семьяяслы да матыссаяслы — радейтӧмысь да отсалӧмысь.
Сиа шуд да тыр-бур олӧм, крепыд дзоньвидзалун да Чужан мулы служитӧмын вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Александр Рассохинӧс индісны Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2647 @ 2022-11-10 @}
Александр Рассохинӧс индісны Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во вӧльгым тӧлысь 10 лунся 471-р №-а тшӧктӧм
1. «Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысь йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 3 статья подув вылын индыны Александр Александрович Рассохинӧс Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Александр Рассохин висьталіс могъяссӧ, кодъясӧс сійӧ кӧсйӧ пӧртны олӧмӧ выль чинын:
«Медшӧр могнас, ме думысь, талун лоӧ бизнес-котырлӧн ӧтув уджалӧм.
Нӧшта ӧти колана мог — канму власьт органъяс да бизнес костын ӧнія да лоны вермана лӧсявтӧмлунъяс бырӧдӧм.
Лӧсявтӧмлуныс талун тырмӧ, тшӧкыда найӧс подулалӧма быдсяма нормативнӧй инӧда актъясӧн. Найӧс тшӧтш колӧ вежлалыштны талунъя лунся выльторъяс да корӧмъяс тӧд вылын кутӧмӧн.
Асшӧр уджалысьяслысь торкалӧм инӧдъяссӧ дорйӧм серти уджсӧ колӧ нуӧдны ёрд помшуӧмъястӧг.
Но делӧыс кӧ век жӧ воӧ ёрдӧдз, колӧ отсавны вензяна юалӧм разьӧмын да, кыдз шуӧ Рочмуса Президент, могмӧдан мера пыдди шыӧдчыны ёрдӧ чина йӧзлысь вӧчӧмъяссӧ дугӧдӧмӧн.
abu
Колӧ котыртны отсӧгсӧ и регионын бизнеслысь инӧд боксянь тӧдӧмлунъяс паськӧдӧмын».
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Стратегическӧя сӧвмӧдӧм да проектъяс серти сӧвет @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2648 @ 2022-11-10 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Стратегическӧя сӧвмӧдӧм да проектъяс серти сӧвет
Видлалӧмаӧсь Коми Республикаса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерстволӧн да Стрӧитчан министерстволӧн линия серти национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧмлысь ылӧсалӧм кывкӧртӧдъяс, анализируйтӧмаӧсь 2022 во вылӧ урчитӧм нацпроектъясса петкӧдласъяслӧн значениеясӧдз воӧдчытӧмлун серти лоны вермана рискъяс да видлалӧмаӧсь найӧс бырӧдӧм серти мераяс.
«Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь юӧртіс Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Игорь Дягилев.
2022 воын «Первичнӧй медико-санитарнӧй отсӧг сетӧмсӧ сӧвмӧдӧм» регионса проект серти пыртӧма уджӧ стрӧитӧм вылӧ планируйтӧм 19-ысь 15 фельдшер-акушер пункт, мукӧд 4 ФАП-сӧ кӧсйӧны помавны во помӧдз.
«Сьӧлӧм да вир сӧн висьӧмъясысь бурдӧдӧм» регионса проектӧн урчитӧм сьӧм вылӧ вир сӧн висьӧмъясысь бурдӧдан регионса шӧринъяслы да отделениеяслы таво ньӧбасны 13 единица специальнӧй оборудование.
Ньӧбӧмторъяслӧн ӧтувъя мындаыс лоӧ 121 миллион шайт, найӧс ваясны 2022 во помӧдз.
«Онкология висьӧмъясысь бурдӧдӧм» регионса проектӧн урчитӧм сьӧм отсӧгӧн 2022 воын федеральнӧй сьӧмкуд тшӧт весьтӧ могмӧдӧны техникаӧн Коми республиканскӧй онкология диспансер — кырымалӧма 14 канму контракт 25 единица оборудование вылӧ.
Таво тайӧ могъяс вылӧ кӧсйӧны веськӧдны 112 миллионысь унджык шайт.
Онкологияысь амбулаторнӧя бурдӧдан шӧринъяс техникаӧн могмӧдӧм вылӧ 2022 воын республикаса сьӧмкудйысь содтӧд вичмӧдӧма 40 миллионысь унджык шайт.
Коми Республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеясӧ специалистъясӧс кыскӧм могысь «Медицина кадръяс» регионса проект серти сетӧны мынтӧмъяс медся колана специальносьтъяс серти, а сідзжӧ ӧтчыдысь мынтӧмъяс земскӧй докторъяслы да фельдшеръяслы, ФАП ъясын шӧр медицина уджалысьяслы, ньӧбӧны медперсоналлы оланін.
Торъя мынтӧм сетсьӧ врачьяслы Вӧркутаын.
2022 восянь Питирим Сорокин нима Сыктывкарса канму университетын велӧдӧны ординатура уджтасъяс серти регионса сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ 19 студентӧс.
«Оланін да карса гӧгӧртас» национальнӧй проект збыльмӧдӧм йылысь висьталіс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисов.
2022 воын Коми Республикаын кӧсйӧны пыртны 233 сюрс кв. м. оланін.
Тавося 9 тӧлысьӧн пыртӧм оланінлӧн ӧтувъя площадьыс 47% вылӧ унджык колян во дорысь.
«Овны позьтӧм оланін фонд зумыда чинтӧмсӧ могмӧдӧм» регионса уджтас серти 2019 восянь 2022 воӧдз аварийнӧй оланінысь вӧлі мӧдлаӧ овмӧдӧма 3 сюрсысь унджык мортӧс, а ставнас таво кӧсйисны воӧдчыны 5 сюрсысь унджык морт петкӧдласӧдз.
Квадратнӧй метрлӧн шӧр дон содӧм вӧсна да аварийнӧй оланінысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм серти петкӧдласъяс олӧмӧ пӧртӧм могысь, республиканскӧй сьӧмкудйын 2022 во вылӧ вӧлі содтӧд арталӧма 900 миллион гӧгӧр шайт тайӧ могъяс вылӧ.
Мӧдлаӧ овмӧдӧм серти 2021, 2022 да 2023 воясся тшупӧдъяс збыльмӧдӧм вылӧ Коми Республика Оланін да коммунальнӧй овмӧс выльмӧдӧмлы отсӧг сетан фондысь босьтіс 2 миллиардысь унджык шайт.
Но дзоньнас найӧс видзны пӧдрадчикъяс оз удитны.
«Татшӧмторйыс оз вермы лоны.
Меным оз во сьӧлӧм вылӧ аварийнӧй оланінысь гражданаӧс мӧдлаӧ овмӧдӧм серти муниципалитетса юралысьяслӧн уджыс.
Коми Республикаса Веськӧдлан котырлы тшӧкта видлавны став яндысьтӧм пӧдрадчикӧс кывкутӧмӧ кыскӧм йылысь юалӧм, а сідзжӧ вӧдитчыны перъян мераясӧн муниципалитетъясӧн юрнуӧдысьяс серти, кодъяс оз пӧртны олӧмӧ ас выланыс босьтӧм кӧсйысьӧмъяссӧ да торкӧны нацпроект збыльмӧдӧмсӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Регионса Стрӧитчан министерствоӧн юрнуӧдысьлӧн кывъяс серти, нацпроектлӧн мукӧд петкӧдлас серти рискъяс абуӧсь.
«Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» проект серти Коми Республикаса каръясын да сикт овмӧдчӧминъясын йӧзаинъяс да керка йӧръяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм вылӧ урчитӧма 528,9 миллион шайт, сы лыдын 208,9 миллион шайт федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Ставнас 2022 воын бурмӧдасны-мичмӧдасны 76 йӧзаин да 39 керка йӧр 46 карын да сиктын.
«Сӧстӧм ва» регионса проект серти да Ухтаын олысьясӧс бур юан ваӧн могмӧдӧм могысь карын стрӧитӧны ва весалан станция ваӧн могмӧдан комплексӧн веськӧдлан система лӧсьӧдӧмӧн.
2022 воын та вылӧ урчитӧма 488,4 миллион шайт, сы лыдын 308,6 миллион шайт — федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Объект сдайтан кадколаст — 2024 вося вӧльгым тӧлысь.
{Kodko @ Комиын 2023 воын Том йӧзлы сиӧм во нуӧдӧм могысь вӧдитчӧны Рочмуса том йӧз союзлӧн опытӧн да вӧчӧмторъясӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2652 @ 2022-11-10 @}
Комиын 2023 воын Том йӧзлы сиӧм во нуӧдӧм могысь вӧдитчӧны Рочмуса том йӧз союзлӧн опытӧн да вӧчӧмторъясӧн
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да «Рочмуса том йӧзлӧн союз» ставрочмувывса ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Павел Красноруцкий видлалісны уджъёртасьӧм да регионын том йӧз политика збыльмӧдӧм серти юалӧмъяс.
Удж серти аддзысьлӧмыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 10 лунӧ. Сэні участвуйтіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь Лариса Карачёва.
«Пыдди пуктана Павел Павлович, чолӧмала Тіянӧс миян войвыв муын.
Коми Республика — шензьӧдана му.
Медводз сійӧ, дерт жӧ, шензьӧдана миян йӧзӧн, миян томуловӧн, — пасйис Владимир Уйба. — Ми гӧгӧрвоам, мый том йӧзӧ пай пуктытӧг республика сӧвмыны оз кут.
И тайӧ нырвизьын вӧчсьӧ нин зэв уна.
Но сы могысь, медым ёнмӧдны тайӧ уджсӧ, ми 2023 восӧ шуим Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм воӧн.
Таысь кындзи, тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь миян заводитас уджавны Том йӧз политика серти комитет, коді лоӧ менам кипод улын.
Тайӧ сетас позянлун бурджыка уджавны.
Коми Республика зіля уджалӧ Рочмуса Том йӧзлӧн союзкӧд.
Эска, мый кор лоӧ профильнӧй комитет, миян уджъёртасьӧм кутас сӧвмыны водзӧ».
«Миянлы зэв колана веськыда йитчыны регионса веськӧдлысьяскӧд, кывны налысь гӧгӧрвоӧмсӧ, том йӧз политикалы, том йӧзлӧн водзмӧстчӧмъяслы, проектъяслы да уджтасъяслы отсӧг сетӧмын да найӧс сӧвмӧдӧмын ыштӧм.
Торйӧн налы, кодъяс чужӧны регионъясын да сетӧны том йӧзлы позянлун аддзыны асьныссӧ олӧмын, сӧвмыны, овны да уджавны ас регионын.
Буретш татшӧм могъяс ми пуктам ас водзаным», — шуис Павел Красноруцкий.
Коми Республикаын Рочмуса Том йӧз Союзлӧн регионса юкӧн уджалӧ нин 30 во, збыльмӧдӧ уна тӧдчана мероприятие да проект, сэтшӧмӧс, кыдз «<rus>Российская студенческая весна</rus>» фестиваль (Коми Республика — этшаник регионъясысь ӧти, кӧні нуӧдсьӧ тайӧ фестивальлӧн муниципальнӧй тшупӧд), «<rus>Студент года</rus>» рочмуса национальнӧй премия, «Коми муысь том йӧз» форум да мукӧд.
Рочмуса том йӧз союзлӧн Коми регионса юкӧнлысь уджсӧ веськӧдӧма енбиа том йӧзӧс аддзӧм да налы отсалӧм, гражданскӧй зільлун да чужан му радейтны да пыдди пуктыны велӧдӧмсӧ сӧвмӧдӧм вылӧ.
Павел Красноруцкий висьталіс уджлӧн нырвизьяс, Рочмуса том йӧз союзлӧн вӧчӧмторъяс да проектъяс йылысь, кодъяс вермисны эськӧ тыртны Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм восӧ да сетны том йӧзлы содтӧд позянлунъяс сӧвмӧм могысь.
Тайӧ медводз муниципалитетъясын том йӧзкӧд уджалӧм, уджсикасын шӧр тшупӧда тӧдӧмлуна студентъяскӧд уджалӧм, наставничество да профориентация, студентъяслӧн асвеськӧдлӧм, творчество серти уджтасъяс.
Владимир Уйба тшӧктіс Лариса Карачёвалы видлавны сетӧм вӧзйӧмъяссӧ 2023 воын, кодӧс шуӧма Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм воӧн, найӧс збыльмӧдӧм могысь. 
{Kodko @ Владимир Уйба: «Збыль профессионаллы колӧ радейтны Чужан му» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2656 @ 2022-11-12 @}
Владимир Уйба: «Збыль профессионаллы колӧ радейтны Чужан му»
Коми Республикаса Юралысь туйдӧдіс регионса веськӧдлан кадръяслӧн резервӧ пыртӧм вылӧ конкурсын вермысьясӧс.
«Збыль профессионаллы колӧ радейтны Чужан му.
abu
Тіянкӧд орччӧн кӧ олӧны доброволечьяслӧн, контрактникъяслӧн да мобилизация серти корӧм военнослужащӧйяслӧн, кодъяс талун торъя военнӧй операция вылын дорйӧны Чужан му, семьяяс, тіян, медводз, ӧні мог — пыравны тайӧ йӧз дорас да юасьны: «Мыйӧн отсавны?», — шыӧдчис резервистъяс дорӧ Владимир Уйба.
— Республикалӧн аскиа луныс — тіян сайын.
Буретш тіянлы коркӧ ковмас босьтны регионӧн веськӧдлӧмсӧ асланыд киясӧ.
И тані, ме чайта, медся коланаыс — колӧ медводдзасянь пуктыны ас водзӧ колана мог.
А могыс мортлы, коді локтӧ уджавны веськӧдлан чинын, — тайӧ служитны йӧзлы, тайӧ артасьтӧг, веськыда, кужӧмӧн, вын жалиттӧг сьӧлӧмсянь уджалӧм.
Ме сиа тіянлы кутчысьны буретш тайӧ видзӧдласӧ, ті кӧ локтанныд служитны Коми Республикалы да асланыд войтырлы».
Вӧльгым тӧлысь 11 лунӧ веськӧдлан кадръяслӧн резервӧ пыртӧм вылӧ конкурсын вермысьяс участвуйтісны велӧдан мероприятиеясын, кутшӧмъяс мунісны Канму службаӧ да веськӧдлыны велӧдан Коми Республикаса академияын.
Водзӧ вылӧ куим во чӧж налы ковмас дасьтысьны аслыспӧлӧс ӧтувъя уджтас серти, найӧ босьтасны выль опыт да кыпӧдасны уджсикас тшупӧд.
Конкурсын вермысьяс вермасны участвуйтны власьт органъяслӧн сӧвещанньӧясын да висьтавны уджъёртасьӧм серти ассьыныс вӧзйӧмъяссӧ.
Сідзжӧ резервын участвуйтысьяс вермасны уджавны канму власьт органъясын, меставывса асвеськӧдлан органъясын, регионса организацияясын веськӧдлан чинъясын.
«Меным тӧдчана лоны ме бӧрся мунысь зонъяслы примерӧн.
Колӧ петкӧдлыны томуловлы, мый сійӧ тані, Коми Республикаын, колана.
Тані тшӧтш эм позянлун сӧвмӧм да ассьыд могъяс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ», — пасйис «Ухтаса канму техническӧй университет» вылыс тшупӧда уджсикасӧ велӧдан федеральнӧй канму сьӧмкуд учреждениеса велӧдан-быдтан удж да социальнӧй юалӧмъяс серти веськӧдланінса начальник Анатолий Чемезов.
«Ме велӧдчи Вежа Петыркарын, бӧр вои чужан сиктӧ и ни ӧтчыдысь та йылысь эг жалитлы.
Сы вӧсна мый ме аддза, мый и тані, сиктын, ме верма ог сӧмын быдмыны кыдз торъя морт, но и отсавны йӧзлы, кодъяс кутӧны лача ме вылӧ.
Кор тэ аддзан вӧчӧм уджлысь бӧртассӧ, мый верман лоны кодлыкӧ коланаӧн, тэнад сьӧлӧм вылын долыд.
Водзӧ вылӧ карьераӧс ме кӧсъя йитны Коми Республикакӧд.
Лыддя, мый абу тӧдчана, кӧні тэ уджалан: сиктын, районын либӧ республикаын, тӧдчана, мый тэ отсасян йӧзлы.
Меным медшӧрыс — сӧвмӧдны Коми Республика», — юксис «Изьва» МР МЮ «Сизяыб» сикт овмӧдчӧминса юралысь Наталья Канева.
«12 воысь унджык ме уджала вӧр овмӧсын.
Кадръяслӧн резервӧ пыртӧм, чайта да, лоӧ воськолӧн карьера боксянь быдмӧмлы да лоӧ коланаӧн вӧр юкӧнлы да Коми Республикалы.
Эмӧсь водзмӧстчӧмъяс, мӧвпъяс, и ме эска, мый ме верма найӧс збыльмӧдны.
Сыктывкарын, кабинетын, 7 во уджаліг, ме гӧгӧрвои, мый кӧсъя уджавны му вылын, вӧрын, ставсӧ велӧдны практика вылын.
Лыддя, тэ кӧ кӧсъян лоны веськӧдлысьӧн регион тшупӧдын, тэныд колӧ бура гӧгӧрвоны, кыдзи уджалӧ отрасльыс пытшкӧссяньыс.
Кӧсъя босьтны выль тӧдӧмлунъяс, выль опыт, медым петкӧдлыны ачымӧс выліджык тшупӧдын», — пасйис «Луздорса лесничество» Коми Республикаса канму учреждениеын медыджыд лесничӧй Евгений Черняк.
«Веськӧдлан кадръяслӧн резерв» проект збыльмӧдсьӧ Коми Республикаын Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлысь тшӧктӧмъяс олӧмӧ пӧртӧм могысь 2008 восянь.
Сылӧн могыс — лӧсьӧдны ӧнія веськӧдлан команда, коді дась вежсьӧмъяс кежлӧ да регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ.
2022 вося лӧддза-номъя тӧлысь 20 лунсянь вӧльгым тӧлысь 1 лунӧдз Коми Республикаса веськӧдлан кадръяслысь резерв лӧсьӧдан комиссия нуӧдіс ӧчереднӧй конкурс.
Став республикасянь воис 196 заявка.
Унджык кандидатыс — сьӧмкуд юкӧнысь: канму да муниципальнӧй учреждениеясын уджалысьяс, канму власьт органъясын да меставывса асвеськӧдлан органъясын уджалысьяс.
20 прӧчент участвуйтысьыс — бизнес нуӧдысьяс.
Конкурслӧн кывкӧртӧдъяс серти 55 мортӧс пыртӧма веськӧдлан кадръяслӧн резервӧ, унджыкыслы на пиысь 36 арӧссянь 40 арӧсӧдз.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс мача хоккей серти турнирын ворсысьясӧс «Стрӧитель» клублы 75 во тырӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2655 @ 2022-11-12 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс мача хоккей серти турнирын ворсысьясӧс «Стрӧитель» клублы 75 во тырӧмӧн
Ордйысьӧмъяс мунасны вӧльгым тӧлысь 11 лунсянь 13 лунӧдз Сыктывкарын Республиканскӧй стадион вылын.
Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс турнир восьтан церемонияын да чолӧмаліс «Стрӧитель-Сыктывкар» командаӧс «Водник–2» архангельскса командакӧд ордйысьӧмын вермӧмӧн.
Сыктывкарса хоккеистъяс вермисны 10:2 тшӧтӧн.
«Талун мача хоккей серти турнирӧн, кодӧс сиӧма «Стрӧитель-Сыктывкар» клублы 75 во тырӧмлы, ми восьтам хоккейнӧй сезон.
Сыктывкарса командалӧн — озыр историяыс: вӧліны вермӧмъяс и везиттӧмлунъяс, вежсьылісны нимыс да лигаясыс.
Но «Стрӧитель-Сыктывкар» вӧлі и кольӧ йӧзкостса командаӧн, кодлӧн эмӧсь сьӧлӧмӧн сетчысь болельщикъяс.
Чолӧмала «Стрӧитель-Сыктывкарӧс» тшупӧда пасӧн!
Зэв ёна эска, мый миян выльмӧдӧм командалӧн аскиа луныс югыд, да «Стрӧительлӧн» медыджыд вермӧмъясыс водзынӧсь на!
Сиа вермӧмъяс да тайӧ турнирын бур матчьяс!
Ми кутам висьны миян команда вӧсна!
Водзӧ, «Стрӧитель», вермӧмлань!» — заводитіс турнирсӧ Коми Республикаса Юралысь, «Стрӧитель-Сыктывкар» клубса почёта президент Владимир Уйба.
Регионса Юралысь пасйис, мый сыктывкарса клубын быдмысьяс эз ӧтчыдысь пыравны странаса национальнӧй сборнӧйясӧ — и кыдз ворсысьяс, и кыдз тренеръяс.
Командалӧн ӧнія составӧ пырӧны спортсменъяс, кодъяс велӧдчисны мача хоккей серти республиканскӧй школаын.
Сійӧ сідзжӧ аттьӧаліс клубса ветеранъясӧс том спортсменъясӧс быдтӧмын отсӧгысь да командалӧн олӧмын участвуйтӧмысь.
Коми Республикаын мача хоккей сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, дзоньвидза оласног нуӧдны ышӧдӧмысь да вынйӧр сӧвмӧдӧмын да спортын зэв тӧдчана да колана торъясӧн паськыда тӧдмӧдӧмысь Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм «Стрӧитель» хоккей клубса ветеранъяслы Рафик Мухаметзяновлы да Александр Плосковлы.
Турнирын участвуйтӧны 2011–2012 воясын чужлӧм челядьлӧн 6 команда (сыктывкарса «Стрӧитель», «Сборная Нижегородской области», архангельскса «Водник», Первоуральскысь «Уральский трубник», Котласысь «Салют-СШ№1» да кировса «Родина») да Вылыс Лигаысь мужичӧйяслӧн 4 команда («Стрӧитель-Сыктывкар», мӧскуаса «Динамо-Крылатское», «Сборная учащихся Сыктывкара» да архангельскса «Водник 2»).
* * *
Сыктывкарса хоккей клуб артмӧма 1947 воын.
1964 восянь выступайтліс медводдза лигаын.
1969 восянь босьтіс «Стрӧитель» ним.
1983 воын медводдза лигалӧн финальнӧй турнирын босьтіс мӧд места да петіс вылі тшупӧд вылӧ.
Тайӧ кад чӧжӧн «Стрӧитель» клуб шедӧдіс ыджыд вермӧмъяс:
— Рочмуса Кубоклӧн полуфиналист 1984/85
— Рочмуса Чемпионатын Эзысь призёр 1992/93
— Рытыввыв группаса вермысь 1994/95
— Кыкысь босьтіс «Jolly Bandy Cup» 1994, 1995
— Кыкысь босьтіс «Olly Cup» 1994, 1995
— «67-ӧй параллель» турнирын вермысь 1990
— Вылыс лигаса командаяс пӧвстын мача хоккей серти Рочмуса первенствоын вермысь 2012/2013 да 2016/2017.
{Kodko @ Коми Республикаын кутасны кыйны унджык сьӧмга @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2658 @ 2022-11-15 @}
Коми Республикаын кутасны кыйны унджык сьӧмга
Печора юысь чими кыйӧм йылысь сёрнитісны Саридзысь юясӧ кульмыны кайысь чери кыйӧмсӧ ладмӧдысь комиссиялӧн заседание вылын, кодӧн веськӧдліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Промышленнӧя сьӧмга кыйӧм серти научнӧй прогнозъясыс збыльмисны.
Рыбопромышленнӧй организацияяслӧн мыччӧдъяс серти, Комиын таво кыйӧмаӧсь кык да джын тонна атлантикаса чими, сылӧн видзасыс лоис дас куим прӧчент вылӧ унджык.
Такӧд йитӧдын, отраслевӧй наука пыртіс вежсьӧмъяс аслас прогнозӧ», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Рочмуса чери овмӧс юкӧнын базӧвӧй наука учреждениелӧн — «ВНИРО» ФКСНУ мыччӧдъяс подув вылын Комиссия примитіс помшуӧм 2022 во вылӧ Коми Республикалы сьӧмга промышленнӧя кыян прогнознӧй йӧрышъяссӧ содтӧм йылысь.
Комиын сьӧмгасӧ вермӧны кыйны 3,4 тонна, сы лыдын наука туялан могъяс вылӧ — 495 килограмм, любительскӧя — 150 килограмм.
Чери кыян сезон заводитчытӧдз Коми Республикалы урчитӧма сьӧмга кыян квотаяс: промышленнӧя кыйӧм вылӧ — 2 тонна 255 килограмм, любительскӧя — 150 килограмм, наука туялан могъяс вылӧ — 495 килограмм.
Тӧд вылӧ уськӧдам, 2022 воын Комиын сьӧмга промышленнӧя кыйӧм могысь лӧсьӧдӧма 16 участок да любительскӧя кыйӧм могысь — 3 участок.
Тайӧ участокъясӧн вӧдитчӧм вылӧ кырымалісны лӧсялана сёрнитчӧмъяс.
Кыйсисны вит юридическӧй кывкутысь да вит асшӧр уджалысь, любительскӧя чери кыйисны ӧти юридическӧй кывкутысь да ӧти асшӧр уджалысь.
Промышленнӧя чери кыян участокъясыс эмӧсь Печора юлӧн магистральнӧй сёртасын, Чилимдін да Изьва районъясын.
Сідзжӧ Чилимдін районын эмӧсь любительскӧя чери кыйӧм вылӧ участокъяс.
Таысь кындзи, ӧти любительскӧй участок эм Печора кар дорын.
Промышленнӧя да любительскӧя кыйсьыны позьӧ вӧлі 2022 вося сора тӧлысь 15 лунсянь йирым тӧлысь 1 лунӧдз.
Став кыйсян кад чӧж быд выльлунӧ черисӧ кыйны оз вӧлі позь.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьлас торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн семьяяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2659 @ 2022-11-17 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьлас торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн семьяяскӧд
Аддзысьлӧмыс лоас вӧльгым тӧлысь 18 лунӧ 14 часын Коми Республикаса войтырлӧн ёртасян керкаын (Сыктывкар, Ленин ул., 74).
Мукӧд кар-районъясса олысьяс вермасны йитчыны видеосвязь пыр.
Коми Республикаса Юралысь висьталас военнослужащӧйяслы да налӧн семьяяслы отсалан мераяс йылысь, вочавидзас юалӧмъяс вылӧ.
Аддзысьлігӧн лоасны Коми Республикаса военнӧй комиссар Дмитрий Федин, регионса олӧмӧ пӧртысь да оланпас пыртысь власьт органъясӧн юрнуӧдысьяс, ӧтйӧза организацияясӧс петкӧдлысьяс.
Аддзысьлӧм бӧрын военнослужащӧйяслӧн рӧдвужыс вермасны консультируйтчыны социальнӧя отсалан мераяс да юридическӧй юалӧмъяс серти.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медвылыс школаса преподавательлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2662 @ 2022-11-19 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Медвылыс школаса преподавательлӧн лунӧн
«Республикаса вылыс тшупӧда тӧдӧмлунъяс сетысь пыдди пуктана преподавательяс!
Дона ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн!
Медвылыс школаса преподавательлысь лунсӧ вӧлі индӧма Рочмуын колян во.
Тайӧ выль гаж, кутшӧмӧс пасйӧны ыджыд роч учёнӧй, медводдза университет лӧсьӧдысь Михаил Васильевич Ломоносовлӧн чужан лунӧ.
Тіян уджсикас сетӧ позянлун тіянлы кольны пыр томӧн.
Ті пыр томъяс пиынӧсь, восьтанныд налы уджсикаслысь мирсӧ, велӧданныд он сӧмын теория боксянь, но и кыпӧданныд интерес, ышӧданныд том йӧзӧс тӧдӧмлунъяс да кужӧмлунъяс босьтӧм вылӧ.
Сы вӧсна тіянлы оз позь дугӧдчыны велӧдчӧмысь, асланыд туялан да наука уджысь.
Тіянлы пыр колӧ тӧдмавны да восьтыны мыйкӧ выльтор.
Коми Республикаын Медвылыс школаса сюрс да джынйысь унджык уджалысь мырсьӧны вузъясын, вузъясса филиалъясын, Коми наука шӧринын, содтӧд уджсикасӧ велӧдан организацияясын да наука туялӧмъяс нуӧдысь учреждениеясын.
Ме аттьӧала ставныдтӧ, коді быд лун юксьӧ тӧдӧмлунъясӧн да опытӧн, аслас восьтӧмторъясӧн да вӧчӧмторъясӧн, отсалӧ том йӧзлы тырвыйӧ восьтыны ассьыс позянлунъяссӧ.
Аттьӧ велӧдны кужӧмысь, терпенньӧысь, бӧрйӧм туйлы сьӧлӧм сетӧмысь.
Сиа тіянлы крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм, енбиа студентъясӧс, да мед дыр кад чӧж уджын вӧліны выль восьтӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба аддзысьліс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн семьяяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2663 @ 2022-11-19 @}
Владимир Уйба аддзысьліс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн семьяяскӧд
Коми Республикаса Юралысь вочавидзис юалӧмъяс вылӧ да сетіс гӧгӧрвоӧдӧмъяс торъя военнӧй операцияын участвуйтысь военнослужащӧйяслы да налӧн семьяяслы отсӧг сетан мераяс серти.
«Ме сӧмын на локті тыш мунанінысь — ми сетім зонъяслы содтӧд обмундирование да сёян-юан.
Ме гӧгӧрвоа, мый сэтшӧмыс Кременная, Сватово, и мый сійӧ тыш мунаніныс, кытӧн служитӧны миян зонъяс.
Ми мунім фронтлӧн став линия пырыс, та вӧсна гӧгӧрвоа боевӧй тышъяслысь ёсьмӧмсӧ, — шыӧдчис военнослужащӧйяслӧн рӧдвуж дорӧ Владимир Уйба. — Медводдза лунсяньыс, кор ми заводитім мӧдӧдавны зонъясӧс боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн ладмӧдчӧм вылӧ, налӧн вӧлі уна юалӧм.
Талун юалӧмыс тӧдчымӧн чиніс.
Найӧ корисны менӧ тӧждысьны налӧн рӧдвуж вӧсна.
И ми тайӧ корӧмсӧ могмӧдам».
Сыктывкарысь да матысса районъясысь боечьяслӧн рӧдвужкӧд аддзысьлӧмыс муніс очнӧя, мукӧд муниципалитетысь рӧдвужкӧд — видеоконференцсвязь пыр.
Мероприятиеӧ пырӧдчис торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн семьяясӧ 280-ысь унджык пырысь.
Аддзысьлӧм вылас вӧліны Коми Республикаса Военнӧй комиссар Дмитрий Федин, Веськӧдлан котырӧ пырысьяс, инӧд дорйысьяс да водзмӧстчысь йӧз.
Военнослужащӧйяслӧн рӧдвуж юасисны мобилизуйтӧмаяслӧн дзоньвидзалун, документъяс оформитӧм, челядьлы да бать-мамлы медицина да социальнӧй отсӧг сетан содтӧд мераяс йылысь.
Сідзжӧ вӧліны юалӧмъяс военнослужащӧйяслы медицина отсӧг сетӧм йылысь.
Быд юалӧм тырвыйӧ гӧгӧрвоӧдісны, торъя шыӧдчӧмъяс Коми Республикаса Юралысь босьтіс ас контроль улӧ.
Владимир Уйба кутӧ йитӧдсӧ юкӧдувъясса командиръяскӧд, сылы пыр висьталӧны, кыдзи делӧясыс Коми Республикаысь военнослужащӧйяслӧн, кутшӧм отсӧг налы колӧ.
Зонъяс, кодъяскӧд сійӧ сёрнитіс тыш мунанінын, шуисны, мый найӧс тырвыйӧ могмӧдӧмаӧсь экипировкаӧн да шоныд кӧлуйӧн, налы лӧсьӧдӧмаӧсь кӧрт пачьяса блиндажъяс, эм тырмымӧн сёян-юан.
Коми Республикаса Юралысь гӧгӧрвоӧдіс, мыйла оз позь звӧнитны торъя военнӧй операцияын участвуйтысь военнослужащӧйяслы.
Телефонъяссӧ кусӧдӧма лёк суӧмысь видзчысьӧм могысь.
Звӧнитігӧн автоматическӧя йитчыссьӧ матысса вышка дорӧ, да украинаса связистъяс вермасны тӧдмавны, кысянь звӧнитӧны, кытчӧ сійӧ мунӧ-локтӧ, аспассӧ.
Та вӧсна вӧрӧг вермас лыйлыны Рочмулысь войскаяссӧ.
Таысь кындзи, найӧ вермасны звӧнитны военнослужащӧйяслӧн рӧдвужлы да грӧзитчыны, повзьӧдлыны да висьтавны лӧсявтӧмтор.
Военнослужащӧйяслӧн гӧтыръяс да бать-мам аттьӧалісны Владимир Уйбаӧс сетӧм отсӧгысь да сыысь, мый сійӧ ачыс участвуйтӧ налӧн судьбаын.
«Ме гӧгӧрвоа тіянлысь майшасьӧмъястӧ, но Рочмулӧн судьбаыс — миян зонъяслӧн киын.
Тайӧ абу прӧстӧ торъя военнӧй операция.
Ті, тӧдӧмысь, ставсӧ гӧгӧрвоанныд, мый збыльвылас кӧ мунӧ Рочмулы паныд коймӧд мирӧвӧй война, а Украинаӧс бӧрйӧмаӧсь прӧстӧ кыдз плацдарм боевӧй тышъяслы.
Та вӧсна миян мужичӧйяс дорйӧны дзоньнас миян канмулысь интересъяссӧ да суверенитетсӧ, а оз торъя мутасъяссӧ.
Буретш сэні, тыш мунанінын, ӧні решайтчӧ Рочмулӧн олӧмыс.
Муӧдз копыр став миян зонлы!
Ми отсасям и кутам отсасьны.
Аттьӧ бать-мамлы, кодъяс быдтісны-велӧдісны Чужан мулысь пыдди пуктана пиянӧс.
Кӧсъя шуны став гӧтыръяслы, мый тіян бур верӧсъяс.
Миян зонъяс дорйӧны миян канмулысь аскиа лунсӧ», — шуис аддзысьлӧм помын Владимир Уйба.
Аддзысьлӧм бӧрын социальнӧй да юридическӧй службаясса специалистъяс консультируйтісны военнослужащӧйяслӧн семьяясӧс социальнӧй отсӧг сетан мераяс да юридическӧй юалӧмъяс серти.
Тӧд вылӧ уськӧдам, федеральнӧй социальнӧй отсӧг сетан мераяс дорӧ Коми Республикаын примитісны региональнӧйясӧс.
На лыдын — ӧтчыдысь сьӧм мынтӧм, кутшӧмӧс вӧльгым тӧлысьӧ содтылісны 100 сюрс шайтсянь 150 сюрс шайтӧдз.
Медводдза юкӧнсӧ, 100 сюрс шайт, босьтісны нин мобилизация серти корӧм став гражданаыс, а сідзжӧ доброволечьяс.
Нӧшта 50 сюрс шайт сетасны вӧльгым тӧлысь помӧдз.
Коми Республикаысь став военнослужащӧйыс, кодъяс участвуйтісны торъя военнӧй операцияын, гортаныс локтӧм бӧрын босьтасны 100 сюрс шайтӧн.
Мобилизация серти корӧм военнослужащӧйяслысь, доброволечьяслысь да контрактникъяслысь челядьӧс, кодъяс велӧдчӧны 5 11 классъясын, велӧдан организацияясын вердӧны дон босьттӧг (1–4 классын став велӧдчысьыс сёйӧны дон босьттӧг 2012 восянь).
Бать-мам, кодъяслӧн эмӧсь детсадйӧ ветлысь челядь, оз мынтыны детсадъясын челядьӧс дӧзьӧритӧмысь да видзӧмысь.
Нӧшта ӧти отсӧг сетан мера примитісны Сыктывкарса депутатъяс — найӧ мездісны торъя военнӧй операцияын участвуйтысь гражданаӧс торъя мортлӧн эмбур вылӧ вот мынтӧмысь.
Кӧсйӧны пыртны татшӧм мераяссӧ Коми Республикаса став муниципалитетас.
Таысь кындзи, республикаса Каналан Сӧветлӧн матысса вӧльгым тӧлысся сессия вылын лоӧ пыртӧма оланпас бала, кӧні урчитӧма мобилизуйтӧмаяслӧн да доброволечьяслӧн семьяяслы оланін биаруӧн могмӧдӧм вылӧ ӧтчыдысь сьӧм мынтӧм.
Материальнӧй отсӧг кындзи торъя военнӧй операцияын участвуйтысь семьяяслы сетсьӧ отсӧг социальнӧя да психологическӧя адаптируйтӧмын, уджсикасӧ велӧдӧмын, квалификацияа медицина отсӧгын, социально-бытӧвӧй юалӧмъяс решитӧмын.
2022 вося сора тӧлысь 30 лунсянь урчитӧма торъя военнӧй операция дырйи доймӧм военнослужащӧйяслы гортаныс дон босьттӧг социальнӧя могмӧдӧм.
Социальнӧя доръян став шӧринын торъя военнӧй операцияын участвуйтысьлӧн быд семьялы индӧма социальнӧй удж серти куратор-специалистӧс.
Гражданалы социальнӧй службаяскӧд ӧдйӧ йитчӧм могысь эмӧсь торъя телефон номеръяс.
Торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслӧн дзескыда олысь семьяяслы сідзжӧ отсасьӧны «Мы вместе» волонтёръяслӧн штабъяс.
Республикалӧн Удж министерство бердын мобилизация серти корӧм гражданалӧн рӧдвужлы да матыссаяслы водзӧ уджалӧ «Своих не бросаем!» «веськыд линия», телефон: 8–912–141–42–00.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Транспортын уджалысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2665 @ 2022-11-20 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Транспортын уджалысьлӧн лунӧн
«Став сикас транспортын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Транспортын уджалысьлӧн лунӧн!
Кӧрт туй, автотрассаяс, сынӧд да ва туйяс — миян республика пасьтала эм уна сикас транспортлы маршрутъяс.
Сы сайын, кыдзи сійӧ уджалӧ, пассажиръяслӧн лючки-бура ветлӧм, сійӧ отсалӧ сӧвмӧдны республиканымӧс, сылысь социальнӧй юкӧн да промышленнӧй потенциал.
Транспорт блок лоӧ Коми Республикалӧн экономикаын тӧдчана юкӧнӧн.
Тані уджалӧ 30 сюрс сайӧ морт, кодъяс зільӧны куим сюрс сайӧ предприятиеын.
Быдӧн на пиысь кӧсйӧ бурмӧдны могмӧдӧмлысь качествосӧ, выльмӧдны инфраструктура да транспорт парк.
Аттьӧала республикаса став сикас транспортын зільысьясӧс бура да кывкутӧмӧн уджалӧмысь.
Сиа вермӧмъяс да уджын бур шедӧдӧмъяс, шуд да крепыд дзоньвидзалун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочму Федерацияса Генеральнӧй прокурорӧс вежысь Алексей Захаровкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2667 @ 2022-11-21 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочму Федерацияса Генеральнӧй прокурорӧс вежысь Алексей Захаровкӧд
Аддзысьлӧмыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 21 лунӧ Сыктывкарын.
Видлалӧмаӧсь гражданалысь инӧдъяс да оланпас серти интересъяс доръян юкӧнын, мыж вӧчӧмкӧд тышкасьӧмын да инӧдъяс торкалӧмысь ӧлӧдӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн да прокуратура органъяслӧн ӧтув уджалӧм йылысь юалӧмъяс.
Торйӧн сувтлісны Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын оланпаслун серти юалӧм вылӧ.
Тайӧ темаыслы сиасны сӧвещанньӧ, кутшӧмӧс нуӧдас аски Сыктывкарын Рочму Федерацияса Генеральнӧй прокурорӧс вежысь Алексей Захаров.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба пасйис, мый таво регионса Веськӧдлан котырлы мойвиис бурмӧдны йӧзӧс льгота серти лекарствоӧн могмӧдӧмсӧ, да аттьӧаліс прокуратура органъясӧс тайӧ мытшӧдсӧ разьӧмын отсӧгысь.
«Колян во помын кӧ республикаын вӧлі пӧшти 30 сюрс могмӧдтӧм рецепт, то талун кежлӧ сӧмын 219. Быд рецепт серти эм гӧгӧрвоӧм: джынсьыс унджык, на пиысь сёысь унджык препаратыс Рочмуын абу.
Но ми водзӧ уджалам федеральнӧй Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствокӧд, медым тупйыны тырмытӧмлунсӧ.
Серпасыс ёна бурмис выль система пыртӧм отсӧгӧн, мый серти препаратъяссӧ ньӧбӧ да вайӧ ӧти поставщик — Коми Республикаса канму аптекаяс.
Ыджыд отсӧг нормативнӧй инӧда база артмӧдӧмын миянлы сетіс Коми Республикаса прокуратура.
Республикаса Веськӧдлан котыр да прокуратура органъяс костын йитӧдыс талун бурмӧдӧма уна сикас нырвизьын.
И ме аттьӧала уджъёртъясӧс татшӧм отсӧгысь», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Суворовлысь медаль гвардияса ефрейтор Владимир Фаныгинлы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2668 @ 2022-11-22 @}
Владимир Уйба сетіс Суворовлысь медаль гвардияса ефрейтор Владимир Фаныгинлы
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн Коми Республикаысь торъя военнӧй операцияын участвуйтысьӧс наградитӧма воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь.
Кыпыд церемонияыс вӧлі талун, вӧльгым тӧлысь 22 лунӧ.
«Пыдди пуктана Владимир Анатольевич, зэв нимкодь тіян рӧдвуж, матыссаяс дырйи сетны тіянлы тӧдчана канму награда — миян нималана полководеч Александр Суворовлысь медаль, — шыӧдчис военнослужащӧй дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба. — Талун миян канму пӧшти ӧтнас сулалӧ лёкыслы паныд — неонацистъяслӧн да натосаяслӧн лӧглунлы.
Но некор, некод водзын Рочму эз сулавлы пидзӧсъяс вылын.
Оз кут сулавны и ӧні.
Ті, Владимир Анатольевич, и миян сюрс зонъяс, кодъяс тышкасьӧны Вермӧм вӧсна — геройяс.
Чужан му вӧсна тышкасигӧн ті петкӧдлінныд повтӧмлун да смеллун.
Ассьыныд олӧмнытӧ жалиттӧг дорйинныд мукӧдыслысь олӧмсӧ да миянлысь вына Рочмунымӧс.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс таысь, тайӧ подвигысь».
Владимир Анатольевич Фаныгин чужис Кулӧмдін районса Тымсер посёлокын.
9 класс помалӧм бӧрын пырис велӧдчыны Сыктывкарса политехническӧй техникумӧ автомеханик вылӧ.
2017 вося вӧльгым тӧлыссянь служитіс призыв серти Ленинград обласьтын, сэсся кырымаліс контракт, босьтіс разведка нуӧдан 1 взводса механик-водительлысь чин.
Участвуйтіс торъя военнӧй операцияын Сирияын, сэсся Украинаын.
Тышын доймис да вӧлі госпитализируйтӧма Нейрохирургия медицина боксянь туялан академик Н.Н. Бурденко нима национальнӧй шӧринӧ.
2022 вося кӧч тӧлысьын уволитӧма контракт серти военнӧй служба вылысь Рочму Федерацияса Вооружённӧй вынъяслӧн запасӧ.
«Рӧдвуж, дерт, радлісны менам локтӧмлы.
Налы тайӧ вӧлі виччысьтӧмторйӧн, сы вӧсна мый тӧлысь чӧжӧн, мый ме вӧлі сэні, звӧнитлі сӧмын ӧтчыд.
Дерт, найӧ ставӧн майшасисны.
Ӧні кӧсъя пырны уджавны инӧд видзан органъясӧ да водзӧ служитны Чужан мулы.
Став миян зонлы сиа шуд, медым воисны гортӧ ловйӧн, дзоньвидзаӧн.
Налӧн бать-мамлы сиа, медым эз майшасьны, эскисны бурӧ, сы вӧсна мый век колӧ эскыны бурӧ», — шуис Владимир Фаныгин.
«Уна синва киссис, но ми эским, виччысим, эгӧ сетӧй аслыным думайтны лёк йывсьыс.
Ми семьякӧд вӧлім ӧтлаын, отсасим ӧта-мӧдлы.
Кӧсъя сины торъя военнӧй операцияын участвуйтысь зонъяслӧн рӧдвужлы да матыссаяслы терпенньӧ.
Медся коланаыс, медым пыр эскинныд бурӧ.
Но и, дерт жӧ, зонъяслы повтӧмлун да шуд, медым Енмыс пыр вӧлі накӧд!» — сиис Владимирлӧн чойыс Татьяна Ларина.
{Kodko @ Комиын олысьясӧс кулӧм бӧрын наградитӧмаӧсь мужествоысь, повтӧмлунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2669 @ 2022-11-22 @}
Комиын олысьясӧс кулӧм бӧрын наградитӧмаӧсь мужествоысь, повтӧмлунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь
Талун, вӧльгым тӧлысь 22 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм военнослужащӧйяслӧн рӧдвужлы тӧдчана канму наградаяс — Повтӧмлун орденъяс.
«Миян геройяс эз жалитны ассьыныс олӧмнысӧ да пуктісны юрнысӧ торъя военнӧй операция дырйи воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн.
Став миян геройыс тышкасис вына да мездмӧм Рочму вӧсна, миян ичӧт Чужан му — Коми Республика вӧсна.
Кыдзи тышкасисны миян пӧльяс Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ.
Аркадий Андреевичлӧн, Максим Александровичлӧн, Денис Валерьевичлӧн, Илья Владимировичлӧн подвигыс зэв тӧдчана.
Йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, повтӧмлунысь, смеллунысь став зонмыслы сетӧма Рочму Федерацияса тӧдчана канму наградаяс.
Меным талун уси ыджыд чесьт сетны тайӧ наградаяссӧ миян геройяслӧн рӧдвужлы да матыссаяслы», — шыӧдчис Владимир Уйба торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм Коми Республикаса олысьяслӧн семьяяс дорӧ.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Повтӧмлун орден сетӧма кувсьӧм бӧрын:
— Сыктывкарысь гвардияса радӧвӧй Максим Александрович Дёминлы.
Максим Александрович служитіс контракт серти мотострелкӧвӧй взводса пулемётчикӧн.
Пӧгибнитіс миналӧн грымӧбтӧм вӧсна доймӧмысь.
Кык лунӧн водз кувтӧдзыс сылӧн чужис ныв.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн дӧвалы да бать-мамлы.
— Княжпогост районса Емва карысь радӧвӧй Денис Валерьевич Лазарчуклы.
Денис Валерьевич служитіс контракт серти боевӧй машинаса командирӧс вежысьӧн — наводчик-операторӧн.
Пӧгибнитіс Лисичанск кар бердын.
Военнослужащӧйлӧн колисны тыр арлыдтӧм пи да ныв.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн дӧвалы да челядьлы.
— Сыктывкарысь гвардияса ефрейтор Аркадий Андреевич Лукьяновлы.
Аркадий Андреевич служитіс контракт серти 1 мотострелкӧвӧй ротаын старшӧй стрелокӧн.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн бать-мамлы.
— Княжпогост районса Синдор посёлокысь матрос Илья Владимирович Пыстинлы.
Илья Владимирович служитіс контракт серти гаубичнӧй самоходно-артиллерийскӧй батареяса взводлӧн веськӧдланінын отделениеса водитель-радиотелефонистӧн.
Пӧгибнитіс Попасная кар дорын миномётысь лыйлігӧн.
Сылӧн колис тыр арлыдтӧм пи.
Наградасӧ сетӧма военнослужащӧйлӧн мамлы.
Церемонияын участвуйтысьяс чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны торъя военнӧй операция дырйи геройскӧя усьӧм Айму дорйысьясӧс.
{Kodko @ Владимир Уйба пырӧдчис Рочму Федерацияса Медыджыд прокурорӧс вежысь Алексей Захаровӧн нуӧдӧм сӧвещанньӧӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2671 @ 2022-11-22 @}
Владимир Уйба пырӧдчис Рочму Федерацияса Медыджыд прокурорӧс вежысь Алексей Захаровӧн нуӧдӧм сӧвещанньӧӧ
Сӧвещаниеыс вӧлі Сыктывкарын вӧльгым тӧлысь 22 лунӧ «Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын оланпаслун серти серпас да дзоньвидзалун видзӧм вылӧ гражданалысь инӧдъяс дорйӧм серти уполномочитӧм канму власьт органъяслысь да прокуратура органъяслысь удж бурмӧдӧм серти мераяс йылысь» юалӧм серти.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сёрнитіс докладӧн сы йылысь, кутшӧм мераясӧн вӧдитчӧны регионӧн веськӧдлысьяс «Йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм» национальнӧй проектлысь планӧвӧй петкӧдласъяс шедӧдӧм серти, а сідзжӧ дзоньвидзалун видзӧм вылӧ гражданалысь инӧдъяс видзӧм да дорйӧм серти.
Прокуратура органъяскӧд, Коми Республикаса Каналан Сӧветкӧд да ӧтйӧза организацияяскӧд ӧтув уджалӧмӧн регионса Веськӧдлан котырлы мойвиис тӧдчымӧн бурмӧдны льгота серти лекарствоӧн могмӧдӧмсӧ.
Лекарствояс выль нога ньӧбӧм вылӧ вуджӧм отсӧгӧн могмӧдтӧм рецепт лыдыс ёна чиніс.
2021 во помассигӧн кӧ могмӧдтӧм рецепт лыдыс вӧлі пӧшти 30 сюрс, то ӧні сӧмын 219.
«Комиын вӧдитчӧны рӧскод чинтӧм да медицина отсӧг кокньыда босьтӧм серти выль помшуӧмъясӧн.
Збыльмӧдӧма медицина объектъяс модульнӧя стрӧитӧм серти медводдза проектъяс, — юӧртіс Владимир Уйба. — Пыртӧма уджӧ кык модульнӧй фельдшер-акушер пункт.
Модульнӧй ФАП-яс стрӧитсьӧны ӧдйӧ, некымын тӧлысьӧн.
Классическӧй стрӧитчӧмыс вермас кыссьыны во да унджык.
Модульнӧй стрӧйбаыслӧн доныс — 10 миллион шайтӧдз, сэтшӧм жӧ ыджда здание стрӧитӧмлӧн доныс 30 миллион шайтӧдз, тайӧ ставыс йитчӧма стрӧитчан материал вайӧмкӧд.
Пасъя, мый модульяссӧ ми дзоньнас чукӧртам республиканскӧй сьӧмкуд тшӧт весьтӧ, а стрӧитчӧмыс нуӧдсьӧ национальнӧй проектлӧн сьӧм да миян сьӧм вылӧ.
Ми зілям вӧдитчыны став позянлуннас, медым миян олысьяслӧн вӧлі унджык позянлун босьтны медицина отсӧг».
Бура збыльмӧдсьӧ первичнӧй звено ӧнъяӧдан уджтас, мый отсӧгӧн республикаса районнӧй больничаяс могмӧдсьӧны ӧнія оборудованиеӧн.
Уджтасӧн кык во чӧж вӧдитчӧмӧн ньӧбӧма эндоскопия, диагностика да рентген вӧчан 450 единица оборудование.
Капитальнӧя дзоньталӧны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан учреждениеяс.
Республикаса медицина организацияясӧ вайисны 191 автомашина.
Онкологияӧн висьысьяслы отсӧг сетан больничаясӧ да поликлиникаясӧ ньӧбалӧны медицина техника, сы лыдын мультиспиральнӧй компьютернӧй томографъяс, маммографъяс да передвижнӧй флюорографъяс.
Вир сӧн висьӧмъясысь бурдӧдан регионса шӧринъяслы да отделениеяслы ньӧбалӧны оборудование.
Бӧръя нёль воӧн ньӧбӧма 280 единицаысь унджык оборудование, сы лыдын и ангиографъяс, компьютернӧй томографъяс, УЗИ аппаратъяс, реабилитационнӧй оборудование, ИВЛ аппаратъяс да уна мукӧд.
«Коронавирус пандемияыс петкӧдліс йӧзлысь дзоньвидзалун видзан системаын тырмытӧмторъяссӧ, сёрниыс мунӧ кислороднӧй станцияяслӧн тырмытӧмлун йылысь.
Тайӧ мытшӧдсӧ разьӧм могысь ми квайт ыджыд бурдӧдчан учреждениеӧ лӧсьӧдім промышленнӧй кислороднӧй концентраторъяс.
Республиканскӧй кардиологическӧй диспансерын сувтӧдім кислороднӧй станция.
Госпитализируйтӧмаяслӧн лыдыс кӧ содас, миян лоас кислород видзас», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба пасйис мытшӧдъяссӧ, кутшӧмъяс вылын уджалӧ республикаса Веськӧдлан котыр.
На пиын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан объектъяс стрӧитӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзанінын Ӧтувъя цифрӧвӧй платформа вылӧ вуджӧм, медицина организацияясӧс квалифицируйтӧм кадръясӧн могмӧдӧм.
Кадръяс тырмытӧмсӧ бырӧдӧм могысь збыльмӧдсьӧны медицина специалистъясӧс кыскӧм да кутӧм серти содтӧд мераяс.
На лыдын — «земскӧй доктор/ земскӧй фельдшер» уджтас серти ӧтчыдысь сьӧм мынтӧмъяс, республикаса велӧдан организацияяскӧд ӧтув уджалӧм, медперсоналлы оланін ньӧбӧм, кӧртымалан донсӧ компенсируйтӧм.
Таво 10 тӧлысьӧн республикаса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан канму системаӧ пырис уджавны 282 врач да 803 шӧр медицина уджалысь.
2023 воӧ кӧсйӧны збыльмӧдны медицина уджалысьяслы ас керка стрӧитӧм серти уджтас.
2022 воын Коми Республикаын проектируйтӧны да стрӧитӧны йӧзлысь дзоньвидзалун видзан 27 объект, на лыдын кутшӧмъяс збыльмӧдсьӧны нацпроект серти.
Таво вылӧ кӧсйӧны пыртны уджӧ 19 фельдшер-акушер пункт, 15 на пиысь пыртӧма нин.
«Кӧсъя пасйыны, мый сьӧмкуд артмӧдігӧн, весиг тайӧ сьӧкыд кадас, ми торйӧн веськӧдам вниманньӧ йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын олӧм вылӧ быть колана рӧскодъяс вылӧ.
Найӧ миянлы медтӧдчанаӧсь», — шуис сёрнисӧ помалігӧн Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаын 2023 восянь уджӧн могмӧдан шӧринлысь канму услугаяссӧ позяс босьтны электроннӧя @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2672 @ 2022-11-22 @}
Коми Республикаын 2023 восянь уджӧн могмӧдан шӧринлысь канму услугаяссӧ позяс босьтны электроннӧя
Социальнӧй юкӧнын цифрӧвӧй трансформация серти юалӧм видлалісны вӧльгым тӧлысь 22 лунӧ Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧй веськӧдлӧм серти Координационнӧй сӧветлӧн заседание вылын.
Заседаниесӧ нуӧдіс Владимир Уйба.
«2017–2030 вояс вылӧ Рочму Федерацияын юӧра йӧзкотыр сӧвмӧдан стратегия йылысь» Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти 2021 вося моз тӧлысьын вӧлі вынсьӧдӧма Коми Республикаса экономика отрасльяс, социальнӧй юкӧн да канму веськӧдлӧм цифрӧвӧя трансформируйтан юкӧнын стратегия.
Сэтчӧ пырӧ социальнӧя доръян юкӧнын некымын проект.
«Социальнӧй казначейство» проект збыльмӧдӧм могысь став 27 канму услугасӧ, кодӧс сетӧ Удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство, ӧні позьӧ босьтны электроннӧя.
Гражданалы мынтӧмъяс оформитӧмыс тӧдчымӧн кокнялӧ, налы оз ковмы чукӧртны содтӧд справкаяс да документъяс, а услугасӧ босьтӧны сӧмын ӧти заявление серти.
Мынтӧмъяссӧ оформитны ӧні позьӧ «Канму услугаяс» портал пыр «ӧти ӧшинь» режимын.
Сыысь кындзи, Коми Республикаӧс йитӧма «Гражданакӧд йитчан ӧтувъя контакт-шӧрин» юӧртан система дорӧ, операторнас кодлӧн лоӧ Рочмуса Пенсия фонд.
Консультируйтчӧм могысь граждана вермасны вӧдитчыны чат-ботӧн либӧ звӧнитны телефонлӧн федеральнӧй номер серти: 8–800–6–000–000.
2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь уджӧн могмӧдан юкӧнын став 10 канму услугаыс кутас сетсьыны электроннӧя.
Тайӧ лоӧ позянаӧн «Йӧзӧс уджӧн могмӧдан канму служба выльмӧдӧм» проект збыльмӧдӧм отсӧгӧн.
Босьтны услугасӧ позяс «Рочмуын удж» ӧтувъя цифрӧвӧй платформа пыр.
Платформаыс отсалас оз сӧмын гражданалы удж корсьӧмын, но и удж сетысьяслы колана уджалысьясӧс бӧрйӧмын.
Та дырйи йӧзыслӧн коляс позянлун шыӧдчыны уджӧн могмӧдан шӧринӧ аслыныс.
Сідзжӧ 2023 воын Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерство кӧсйӧ вуджны бумага вылын личнӧй делӧяссянь электроннӧй дорӧ, нуӧдны водзӧ вылӧ канму услугаяс сетан кадколастъяс чинтӧм серти мероприятиеяс.
«Кор ми сёрнитам цифровизация йылысь, миянлы оз ков юкны йӧзсӧ кык пельӧ: коді вермӧ босьтны услугаяссӧ электроннӧя, а коді оз.
Колӧ, медым найӧс босьтны верманлуныс вӧлі ӧткодь кыдзи карса, сідзжӧ и сиктса олысьяслы, кыдзи том йӧзлы, сідзжӧ и пӧрысьяслы.
Миян зэв уна велӧдчысь, кодъяс бура вӧдитчӧны компьютерӧн.
Татшӧм ныв-зонлы позьӧ котыртны волонтёръяслысь гожся команда да мӧдӧдны найӧс сиктъясӧ олӧма йӧзӧс велӧдӧм могысь.
Тайӧ отсалас кыпӧдны унджык сиктса йӧзлысь цифрӧвӧй тӧдӧмлунъяссӧ да вӧчны цифрӧвӧй услугаяссӧ налы гӧгӧрвоанаджыкӧн», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба да тшӧктіс регионса Удж министерстволы видлавны тайӧ юалӧмсӧ.
{Kodko @ Комиын примитасны локтан вит во вылӧ Агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдан концепция @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2673 @ 2022-11-23 @}
Комиын примитасны локтан вит во вылӧ Агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдан концепция
Документ баласӧ видлалісны Коми Республикаса Юралысь бердын Стратегическӧя веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлӧн заседание вылын. Сійӧ вӧлі вӧльгым тӧлысь 22 лунӧ. Заседаниеӧн юрнуӧдіс Владимир Уйба.
«Видз-му овмӧс прӧдукция вӧчигӧн колӧ мӧвпыштны сы йылысь, кытчӧ сійӧс инавны.
Картупель серти кӧ, колӧ лӧсьӧдны сійӧс видзӧм да переработайтӧм вылӧ условиеяс, и татшӧм объектъяссӧ колӧ дасьтыны олан пунктъясын, кӧні сійӧс быдтӧны.
Тайӧ юалӧмсӧ ӧні нин колӧ видлавны инвесторъяскӧд.
Миян картупель — экология боксянь сӧстӧм, зэв бур, сійӧс быдтӧны пестицидъястӧг, тайӧ аслыспӧлӧслунӧн колӧ вӧдитчыны маркетинг могысь», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдан концепция баласӧ лӧсьӧдӧма Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти, медым пӧртны олӧмӧ Рочмуса Президентӧн пуктӧм могъяс.
Тайӧ юкӧнсӧ колӧ бура анализируйтны, примитны сійӧс сӧвмӧдӧм могысь выль помшуӧмъяс, торйӧн нин санкцияяс дырйи.
Концепцияын урчитӧма позянлунъяс, верктуйяс, кутшӧмъяс отсӧгӧн позьӧ кыпӧдны регионын агропромышленнӧй да чери овмӧс комплексъяс.
Коми Республика озыр муясӧн да кӧрымӧн, скӧт видзан юкӧнын генетика ресурсъясӧн, производстволы подулӧн. Тайӧ сетӧ позянлун збыльмӧдны гырысь инвестиция проектъяс.
Регионын эм позянлун кӧдзны-быдтыны унджык, а татчӧс прӧдукциясӧ ньӧбӧны бура.
Такӧд ӧттшӧтш эмӧсь и мытшӧдъяс — тайӧ убытка ваян видз-му овмӧс производство, организацияясӧс техникаӧн да технологияӧн абу тырмымӧн могмӧдӧм, аграрийяслӧн вынтӧм кооперация, ичӧт иналан рынок, кадръясын тырмытӧмлун, производительяс да наука костын ӧта-мӧдкӧд этша йитчӧм.
Концепциясӧ веськӧдӧма тайӧ юалӧмъяссӧ разьӧм вылӧ, сійӧ пуктӧ агропромышленнӧй комплекс водзӧ могъяс.
На лыдын — сӧвмӧдны быдмӧг вӧдитӧм, скӧт видзӧм, аквакультура да чери кыйӧм, ичӧт овмӧсъяс, сёян-юан вӧчӧм, могмӧдны ветеринарияӧн, могмӧдны кадръяс да наука боксянь.
Сідзжӧ выль пӧв видлаласны аграрийяслы канму отсӧг сетӧмсӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр рӧскод вештӧмсянь вочасӧн вуджас ышӧдана отсӧг сетӧмӧ — прӧдукция, юр лыд, скӧтлысь продуктивносьт, видз-му овмӧс культуралысь урожай вайӧм содӧмсӧ субсидируйтӧмӧ.
Коми Республикаса Юралысь пасйис, мый видз-му овмӧсын кадръяс тырмытӧмсӧ бырӧдӧм могысь медводз колӧ стрӧитны специалистъяслы оланін.
Тані позьӧ уджӧдны татчӧс вӧр переработайтан предприятиеясӧс, кодъяс дасьӧс вӧчны заказ серти керка лэптан комплектъяс.
Таысь кындзи, Владимир Уйба вӧзйис пыртны Концепцияӧ Коми наука шӧринкӧд ӧтув уджалӧм йылысь пункт, медым вӧдитчыны сылӧн разработкаясӧн видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм могысь.
«Ми вермам да миянлы быть колӧ кыпӧдны видз-му овмӧс прӧдукция вӧчан ӧдсӧ да бурджыка могмӧдны пытшкӧсса рынок ас сёян-юанӧн.
Сэтшӧмъясӧн, кыдзи картупель, град выв пуктас, яй да йӧв-вый.
Став пасйӧдъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧм бӧрын кора нюжӧдтӧг бурмӧдны да сӧгласуйтны Концепциясӧ.
Тшӧкта республикаса Веськӧдлан котырлы вынсьӧдны документсӧ во помӧдз, медым 2023 воӧ ми зіля босьтчим збыльмӧдны сійӧс», — шуис Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба: «Вӧрӧгъяслӧн эз артмы торйӧдны миянӧс — ми ӧтувтчим» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2675 @ 2022-11-23 @}
Владимир Уйба: «Вӧрӧгъяслӧн эз артмы торйӧдны миянӧс — ми ӧтувтчим»
Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис «Коми Республика сӧвмӧдан нырвизь серти Гражданскӧй котыр ӧтувтӧм» Коми Республикаса XIII Гражданскӧй Форумлӧн кывкӧрталан пленарнӧй заседаниеӧ.
Заседаниеыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 23 лунӧ Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын.
«Тані чукӧртчисны водзмӧстчысь йӧз, кодъяс оз сӧмын тӧждысьны Коми Республика да Рочму вӧсна, но и юксьӧны тӧдӧмлунъясӧн, опытӧн.
Мирын 2022 вося лоӧмторъяс ӧтувтісны миян странаын олысьясӧс.
Вӧрӧгъяс эскисны, мый вермасны торйӧдны миянӧс.
Эз артмы!
Ми ӧтувтчим.
Дерт, колӧ, медым татшӧм кадӧ вӧліны йӧз, кодъяс эськӧ отсалісны сӧвмыны санкцияяс вылӧ видзӧдтӧг.
Татшӧм йитӧдӧн лоӧны ӧтйӧза организацияяс», — пасйис Владимир Уйба.
Таво форумсӧ нуӧдісны аслыспӧлӧс ногӧн.
Куим тӧлысь чӧж нуӧдісны мероприятиеяс, кӧні видлалісны республика сӧвмӧдӧмкӧд йитчӧм юалӧмъяс.
Тайӧ сьӧкыда ветлысь гражданалы бур условиеяс лӧсьӧдӧм, висьысь челядя семьяяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм, демографияын, том йӧз политикаын юалӧмъяс, абу коммерческӧй организацияяслӧн удж, вӧр-ваӧн вӧдитчӧмын юалӧмъяс.
Волісны экспертъяс, общественникъяс, бизнес да власьт органъяс.
Площадкаяслӧн уджӧ пырӧдчисны том йӧз.
2023 восӧ Коми Республикаын шуӧма Том йӧзлы сиӧм воӧн.
Владимир Уйба вӧзйис республикаса Ӧтйӧза палатаӧ пырысьяслы, ӧтйӧза организацияясӧс петкӧдлысьяслы да став гражданалы, кодъяслы абу веськодь, пырӧдчыны тематическӧй волӧн мероприятиеясӧ.
Форумӧ пырӧдчысьяс аттьӧалісны Коми Республикаса Юралысьӧс олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслысь да муниципальнӧй ӧтйӧза палатаяслысь ӧтйӧза сӧветъяс сӧвмӧдӧмын отсӧгысь, а сідзжӧ ӧтувъя уджысь.
«Гражданскӧй форумлӧн площадкаыс меным зэв тӧдчана.
Тані видлаланторъясыс лоӧны ышӧданторйӧн, тшӧктӧмъясӧн, вӧзйӧмъясӧн и меным, и республикаса Веськӧдлан котырлы.
Ми зэв топыда уджалам Коми Республикаса ӧтйӧза палатакӧд.
Кӧсъя быдӧнӧс аттьӧавны водзмӧстчӧмысь.
Талунъя уджысь артмасны стӧч, гӧгӧрвоана тшӧктӧмъяс и олӧмӧ пӧртысь, и оланпас пыртысь власьтлы», — шыӧдчис общественникъяс дорӧ Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаын помалӧны дасьтысьны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс кежлӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2676 @ 2022-11-23 @}
Коми Республикаын помалӧны дасьтысьны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс кежлӧ
Регионса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс Ворсӧмъяс водзын бӧръя сӧвещанньӧ да видзӧдліс мероприятиеяс нуӧдӧм кежлӧ службаяслысь дасьлунсӧ.
«Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясӧдз коли некымын лун.
Сы дорӧ дасьтысьӧм могысь вӧдитчӧма быд сикас ресурсӧн, корӧма олӧмӧ пӧртысь власьт органъясӧс.
Тайӧ лунъясӧ Сыктывкарӧ воас уна йӧз.
Ми вӧчим ставсӧ, медым ворсӧмъяс йылысь быдӧнлӧн колисны бур казьтылӧмъяс», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс быдӧнӧс, коді пырӧдчис дасьтысьӧмӧ, тшӧтш и инӧд видзан органъясӧс, Роспотребнадзорлӧн Коми Республикаын Веськӧдланінӧс петкӧдлысьясӧс, кодъяс видзӧны участвуйтысьясӧс, котыртысьясӧс да видзӧдысьясӧс лёк суӧмысь.
Арктическӧй ворсӧмъясӧ пырӧдчас 600 сайӧ морт.
Мероприятиелӧн режиссёрӧн лоас Георгий Новиков, кодлӧн эм нин ыджыд театрализуйтӧм шоуяс дасьтӧмын опытыс.
Шуам, сійӧ уджаліс Коми Республика артмӧдӧмсянь 100 во тырӧмлы сиӧм «Соединяя времена» шоу серти, мый вӧлі 2022 вося моз тӧлысь 22 лунӧ Степан изэрд вылын.
Сценографиялӧн автор — Станислав Кирин. Сійӧ уджаліс Канму Кремлёвскӧй Дворечын постановкаяс серти, пырӧдчыліс Гӧрд Изэрд вылын постановкаяс котыртӧмӧ.
Корӧм хореографъяс — Ульяна Бачерникова да Роман Андрейкин, бияс серти художник — Дмитрий Буряк, ставӧн найӧ тшӧтш уджавлісны Мӧскуаын тӧдчана творческӧй проектъяс серти.
Восьтасны да тупкасны Арктическӧй ворсӧмъяссӧ театрализуйтӧм шоуӧн, кӧні йитчасны искусство да ӧнія технологияяс.
Чукӧра кодзувъяс пыр петкӧдласны творческӧй котыр, сійӧ лоӧ став арлыда да войтырсикаса йӧзлӧн ӧтувтчӧмлы символӧн.
Индӧма, кодъяс лоасны церемония дырйи — тайӧ Рочмуса Ыджыд театрын да Коми республиканскӧй филармонияын солист Сергей Плюснин, «Асъя кыа» Коми Республикаса сьылан да йӧктан канму ансамбль, Коми республиканскӧй культура колледжса студентъяс, Опера да балет театрса хор, балет да оркестр, Коми Республикаса челядьлӧн ӧтувтӧм хор.
Церемония дырйи нуӧдысьясӧн лоӧны В. Савин нима академическӧй драма театрса артистъяс — Коми Республикаса нимӧдана артистка Светлана Малькова да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн премияа лауреат Владимир Рочев.
Тупкан церемонияӧ пырӧдчасны Рочмуса Ыджыд театрын солистъяс — Сергей Плюснин да Ухта карын чужлӧм Ольга Селиверстова, а сідзжӧ «Универвидение» национальнӧй шылада проектса финалистка, войтыркостса да Ставрочмуса конкурсъясын лауреат Юлия Шайдурова.
Церемониясӧ нуӧдасны театрын да киноын ворсысь Анастасия Макеева да сьылысь, композитор Марк Тишман.
Почёта гӧсьтъясӧн лоасны «Гжель» Мӧскуаса канму академическӧй йӧктан театрса да М.Е. Пятницкий нима Канму академическӧй роч йӧзкост хорса артистъяс.
Пырӧдчысьяслы сідзжӧ дасьтӧма республикаса искусствоӧн да историяӧн тӧдмӧдан озыр культурнӧй уджтас.
Лоас позянлун ветлыны экскурсияяс вылӧ, кӧні висьталасны Коми мулӧн вӧр-ва, обрядъяс да кыв йылысь, республикаса театръяслӧн премьераяс вылӧ.
«Эска, мый Коми Республикаын Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясыс лоасны Дельфийскӧй ворсӧмъяслӧн историяын яръюгыд юкӧнӧн.
Ворсӧмъясыс сетасны позянлун петкӧдлыны гӧсьтъяслы миян республикалысь творчествоын да культураын потенциалсӧ.
Миянлы колӧ лоны тырвыйӧ дасьӧн примитны гӧсьтъясӧс да нуӧдны Ворсӧмъяссӧ колана ногӧн», — пасйис Владимир Уйба.
Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясыс лоасны вӧльгым тӧлысь 24–28 лунъясӧ Сыктывкарын.
Восьтан церемонияыс лоас вӧльгым тӧлысь 25 лунӧ «Лузалес-Арена» культура да спорт комплексын.
Вӧльгым тӧлысь 25–27 лунъясӧ нуӧдасны конкурсъяс, вӧльгым тӧлысь 26 лунӧ — Коми Республикаса национальнӧй библиотекаын войтыркостса конференция.
Сідзжӧ котыртысьяс пыртісны мероприятиеяслӧн планӧ лямпа-лызьӧн ордйысьӧмъяс. Сійӧс вӧльгым тӧлысь 27 лунӧ нуӧдасны Финн-угор этнопаркын.
Таысь кындзи, этнопаркын нуӧдасны событийнӧй туризмлы сиӧм гӧгрӧс пызан.
Ворсӧмъяс тупкан церемониясӧ нуӧдасны сідз жӧ вӧльгым тӧлысь 27 лунӧ «Лузалес-Арена» культура да спорт комплексын.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны сыктывкарса Кочпон-Чит микрорайонын 270 места вылӧ детсад @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2677 @ 2022-11-23 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны сыктывкарса Кочпон-Чит микрорайонын 270 места вылӧ детсад
Объектсӧ стрӧитӧны «Демография» национальнӧй проект серти.
Ӧні монтируйтӧны тӧлӧдан фасад, охранно-пӧжарнӧй сигнализация, кабель везъяс, лӧсьӧдӧны ичӧт архитектурнӧй юкӧнъяс, вӧчӧны жыръяс пытшкын уджъяс, лӧсьӧдӧны ичӧт тока системаяс да пытшкӧсса инженернӧй системаяс.
Уджалӧ 100 сайӧ морт.
Стрӧитчан-монтируйтан уджъяс серти объектыс дась 75% вылӧ.
Бурмӧдӧма-мичмӧдӧма 90%.
«Кочпон-Чит — Сыктывкарлӧн выль микрорайон. Социальнӧй инфраструктураыс абу на ёна сӧвмӧма.
Олысьяс ёна виччысьӧны детсадсӧ. Микрорайонын тайӧ дзолюкъяслы медводдза учреждение.
Та вӧсна Коми Республикаса Веськӧдлан котыр примитіс вӧвлытӧм помшуӧм.
Миян регион босьтіс ас вылас детсад стрӧитӧм серти кызвын рӧскодсӧ, федеральнӧй сьӧмлӧн пайысь ёна унджыкӧс.
Кольны контрактӧн урчитӧм кадколастысь оз позь.
Стрӧитны колӧ зільджыка», — шыӧдчис пӧдрадчик дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Росгвардиялӧн Рытыв-Войвыв кытшӧн командуйтысь генерал-майор Алексей Воробьёвкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2678 @ 2022-11-23 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Росгвардиялӧн Рытыв-Войвыв кытшӧн командуйтысь генерал-майор Алексей Воробьёвкӧд
Видлалісны, кыдзи Коми Республикаса канму власьт, меставывса асвеськӧдлан да Росгвардиялӧн дінму веськӧдланінса органъяс ӧтув уджалӧны республикаын инӧда пӧрадок могмӧдӧм да войтырлысь ӧпастӧмлун видзӧм серти.
«Меным нимкодь, мый эм позянлун аслым видлавны ӧтув уджалӧм серти юалӧмъяссӧ.
Коми Республикаын Росгвардияса уджалысьяс пуктӧны ыджыд пай оланпасӧ кутчысьӧмсӧ да инӧда пӧрадок могмӧдӧмӧ, нуӧдӧны котыртӧмӧн мыж вӧчӧмкӧд тыш, шедӧдӧны бур бӧртасъяс оперативно-служебнӧй уджын», — пасйис Владимир Уйба.
Генерал-майор Алексей Воробьёв аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысьӧс ӧтув уджалӧмысь да ведомстволӧн мутас веськӧдланінлы республикаса Веськӧдлан котырӧн сетан отсӧгысь.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Самбо серти ставрочмувывса федерациялӧн президент Сергей Елисеевкӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2682 @ 2022-11-26 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Самбо серти ставрочмувывса федерациялӧн президент Сергей Елисеевкӧд
Сёрнитісны Коми Республикаын «Za Самбо» федеральнӧй партийнӧй проект збыльмӧдӧм серти самбо сӧвмӧдӧм-паськӧдӧм йылысь.
«Комиын самбоыс сӧвмӧ матӧ 60 во чӧж нин.
Тайӧ спорт сикасӧ пырӧдчӧ кык сюрс гӧгӧр морт.
Регионын нуӧдӧны ордйысьӧмъяс.
Миян спортсменъяс ветлӧны окружнӧй да ставрочмувывса стартъяс вылӧ.
Самбосӧ кутам сӧвмӧдны и Лугань Войтыр Республикаса подшефнӧй Ровеньки карын.
Ми сетім карлы самбоӧн занимайтчӧм вылӧ выль ковёр.
Ковёрыс сэн эз вӧв комын во нин — Украина петіс СССР-ысь да тайӧ спортсӧ быттьӧ вунӧдісны.
Ӧні Ухтаын кыпӧдам единоборство комплекс, кытчӧ кутасны волывлыны спортсменъяс да кӧні позяс нуӧдны федеральнӧй тшупӧда ордйысьӧмъяс.
Таысь артмӧ, мый Коми Республика — самбо вӧсна, тайӧ нырвизьын миянлы эм кытчӧ сӧвмыны», — шуис Коми Республикаын «Za Самбо» федеральнӧй партийнӧй проектлӧн ӧтйӧза сӧветӧн веськӧдлысь, регионса Юралысь Владимир Уйба.
«Миян «Zа Самбо» партийнӧй проект чужис некымын тӧлысь сайын ДНР-ын.
Ми ветлім сэтчӧ, медым оборудуйтны Мариуполь дорын сулалысь Мангуш карын куим шӧр школа.
Войнаыс сэтчӧ эз инмы, но сэні вӧліны националистъяс, та вӧсна йӧзыс, да и челядь, лёка видзӧдісны Рочму вылӧ.
Но ми пырим школаӧ, вольсалім спортивнӧй ковёр, петкӧдлім челядьлы бур мастер-класс, висьталім, кутшӧм туйяс ӧні воссьӧны налы, мый найӧс ӧні пыртӧма Рочмуӧ да найӧ вермӧны волыны ордйысьӧмъяс вылӧ, весиг веськавны страналӧн сборнӧйӧ.
Миян мунӧм бӧрын кык вежон мысти ми тӧдмалім, мый 150 ныв-зон гижӧдчӧма нин секцияӧ.
Челядьлы колӧ спорт, спорт пыр ми вермам вежны налысь мӧвпаланногсӧ», — пасйис Самбо серти ставрочмувывса федерациялӧн президент Сергей Елисеев.
Сійӧ пасйис, мый «Zа Самбо» проект уджалӧ страна пасьта, тшӧтш и нёль выль регионын, а Комиын уджсӧ лӧсьӧдӧма бура, эмӧсь чемпионъяс да нималана тренеръяс.
Федерация кӧсйӧ лӧсьӧдны ставлы ӧтувъя стандарт.
Колӧ, медым быд регионын вӧлі челядьлы да томуловлы самбоысь спорт школа да тренеръяслы ставкаяс.
Республикалӧн планын — нуӧдны Усинскын Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса чемпионатъяс.
Уджалӧны Сыктывкарса гуманитарно-педагогическӧй колледжын физкультура велӧдысьясӧс дасьтӧм да налысь тӧдӧмлунъяс кыпӧдӧм серти.
Студентъяс оз сӧмын кутны велӧдчыны, но и тренируйтчыны, босьтны самбо йылысь тӧдӧмлунъяс.
Коми Республикаын самбо вылӧ ветлӧ 1800 сайӧ морт.
Регионса сизим спорт школаын восьтӧма самбоӧ велӧдан юкӧнъяс, найӧ меститчӧны Вӧркутаын, Интаын, Печораын, Усинскын, Ухтаын, Емдін да Княжпогост районъясын.
Регионын уджалӧ «Коми Республикаса спорт да боевӧй самбо серти федерация» дінмуса спортивнӧй ӧтйӧза организация, веськӧдлысьыс — самбоысь Рочмуса спорт мастер Рустам Нурисламов.
«Za самбо» да «Челядьлы спорт» партийнӧй проектъяс серти Сыктывкарын, Ухтаын, Печораын, Усинскын, Вӧркутаын, Кулӧмдін да Абъячой сиктъясын нуӧдӧны восьса тренировкаяс, мастер-классъяс, ордйысьӧмъяс да челядьлы занятиеяс.
Коми Республикаса спорт да боевӧй самбо серти федерация збыльмӧдӧ регионын «Сиктын самбо» да «Паркын самбо» проектъяс.
Найӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым самбо отсӧгӧн, ӧд тайӧ кыдзи Рочмуса национальнӧй спорт сикас, сӧвмӧдны челядьлысь вынйӧр, быдтыны найӧс гражданинъясӧн, велӧдны радейтны чужанін да сӧвмӧдны найӧс нравственнӧя.
Бура збыльмӧдсьӧ «Школаын самбо» проект. Сы серти физкультураысь ӧти урок сиӧны самболы. Проектӧ пырӧ республикаса 30 ысь унджык школа.
Тайӧ лыдыс содас на.
* * *
Сергей Владимирович Елисеев — 2022 восянь Самбо серти Ставрочмуса Федерациялӧн президент, 2004 восянь Самбо серти Европаса Федерациялӧн президент, Рочмуса нимӧдана тренер, педагогика наукаса кандидат, Рочму Федерацияса физическӧй культураын нимӧдана уджалысь.
Сійӧ дасьтіс самбоысь СССР-са да Рочмуса 30 сайӧ спорт мастерӧс, войтыркостса тшупӧда 9 спорт мастерӧс, 4 нимӧдана спорт мастерӧс.
Вӧлі СССР-са сборнӧй командалӧн тренерӧн, та бӧрын вӧлі Рочмуса сборнӧй командалӧн медшӧр тренерӧн, сідзжӧ сійӧ самбоысь Рочмуса сборнӧй командалӧн канму тренер.
{Kodko @ Сыктывкарын нуӧдісны «Арктикаса кубок» самбоысь медводдза регионкостса турнир @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2683 @ 2022-11-26 @}
Сыктывкарын нуӧдісны «Арктикаса кубок» самбоысь медводдза регионкостса турнир
Ордйысьӧмъясӧ пырӧдчис Коми Республикаысь да маті регионъясысь 150 гӧгӧр самбист.
Спортсменъясӧс, тренеръясӧс да суддяясӧс чолӧмалісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Самбо серти ставрочмувывса федерацияын президент Сергей Елисеев.
«Рочмуын да Коми Республикаын самбо — йӧз пӧвстын медрадейтана спорт сикасъясысь ӧти.
Вына йӧз — тайӧ абу сӧмын ён вир-яй, тайӧ вӧля да повтӧмлун, мый и артмӧдӧ вермысьӧс.
Буретш та вӧсна самбоӧн занимайтчысь зонъясысь быдмӧны збыль мужичӧйяс, кодъяс вермӧны дорйыны и асьнысӧ, и семьянысӧ, и странанымӧс.
Коми Республикаын самбоӧн занимайтчӧ 2 сюрс гӧгӧр спортсмен.
Найӧ бура петкӧдчӧны окружнӧй да ставрочмувывса ордйысьӧмъяс вылын, петкӧдлӧны войвывса спортсменъяслысь медбур качествояс.
Сиа пырӧдчысьяслы мича, сӧстӧм вермӧмъяс, а видзӧдысьяслы — нимкодясьны тайӧ спорт сикасӧн», — шуис турнир восьтан церемония дырйи Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь сетіс Коми Республикаын самбо серти федерацияӧн веськӧдлысь Рустам Нурисламовлы самбо занятиеяс кежлӧ торъя оборудование ньӧбӧм вылӧ сертификат.
«Кӧсъя аттьӧавны котыртысьясӧс, суддяясӧс, кодъяс локтісны. Торйӧн кӧсъя аттьӧавны Коми Республикаса Юралысь Владимир Викторович Уйбаӧс — мортӧс, коді оз сӧмын кывъяс вылын, а уджӧн отсалӧ «ZaСамбо» проектлы, мортӧс, коді гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ сэтшӧмыс да кыдзи колӧ пыдди пуктыны аймулысь озырлун», — шуис Сергей Елисеев.
Самбо серти ставрочмувывса федерациялӧн исполком нимсянь Сергей Елисеев сетіс Владимир Уйбалы самболӧн 80 вося юбилейлы сиӧм медаль.
Сідзжӧ турнирӧ пырӧдчысьяс чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Чужан му дорйысьясӧс, кодъяс усисны торъя военнӧй операция дырйи.
Турнирӧ пырӧдчисны Вежа Петыркарысь, Кировысь, Вӧлӧгдаысь, Котласысь, Сыктывкарысь, Вӧркутаысь, Интаысь, Печораысь, Усинскысь, Микуньысь, Емваысь да Абъячойысь, а сідзжӧ Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карысь самбистъяс.
Верстьӧяс ордйысисны боевӧй самбоын, 14–16 арӧса зонъяс — спортивнӧй самбоын.
«Арктикаса кубоксӧ» нуӧдӧны медводдзаысь, но котыртысьяс мӧвпалӧны нуӧдны сійӧс быд во. 2023 воӧ сійӧс кӧсйӧны нуӧдны Кардорын.
Ордйысьӧмъяссӧ нуӧдісны «Демография» национальнӧй проектса «Спорт — олан норма» федеральнӧй проект серти Олимпиада резервӧ дасьтан 2 №-а спорт школаын.
{Kodko @ Сыктывкарын заводитчисны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2684 @ 2022-11-26 @}
Сыктывкарын заводитчисны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс
Коми Республикаса юркарӧ локтіс Рочмуса регионъясысь 600 сайӧ енбиа том морт.
Участникъясӧс чолӧмалісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба да Войтыркостса Дельфийскӧй комитетлӧн директор Владимир Понявин.
Ворсӧмъяссӧ восьтан кыпыд церемонияыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 25 лунӧ.
«Талун ми кыпыда восьтам Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс.
Тайӧ Коми Республикалӧн, Рочмуын Дельфийскӧй ӧтмунӧмлӧн олӧмын выль яръюгыд лист бок, — юӧртіс Владимир Уйба. — Миянлы нимкодь, мый Коми Республика озырмис войтыркостса творческӧй ордйысьӧмӧн, ӧд сійӧ уна во чӧж нин отсалӧ сӧвмыны енбиа том йӧзлы.
Ми — регион, кӧні мунӧны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс.
Аттьӧала уджысь, мый вӧчӧма, медым миян регионӧ вермисны локны енбиа йӧз, медым найӧс позис шуны страналӧн аскиа лунӧн.
Тӧдчана, мый тайӧ Ворсӧмъясыс мунӧны Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм воӧ.
Ӧтувтчӧм, ёртасьӧм, ыджыд могъяс ӧтвылысь збыльмӧдӧм — тайӧ миян войтырлӧн уна нэмся пыдди пуктанатор.
Эска, мый Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясыс лоасны выль вермӧмъяслань нӧшта ӧти воськолӧн.
Тайӧ лунъясӧ конкурс нуӧдан площадкаяс вылын кутасны ыджыдавны творчество, ловби да вермыны зільӧм, воссясны енбияс да ӧзъясны выль кодзувъяс.
Ордйысьӧмӧ быд пырӧдчысьлы сиа эскыны ас вынъясӧ да бура петкӧдчыны».
Коми Республикаса Юралысь сцена вывсянь лыддис Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысь Михаил Владимирович Мишустинсянь тайӧ гажӧ пырӧдчысьяс, гӧсьтъяс да котыртысьяс дорӧ чолӧмалӧм.
«Тайӧ лунъясыс тӧдчанаӧсь Рочмулӧн культурнӧй олӧмын, а сідзжӧ Коми Республикалы, кӧні медводдзаысь мунасны Дельфийскӧй ворсӧмъясыс.
Талун войвыв му шоныда паныдалӧ Ворсӧмъясӧ пырӧдчысьясӧс да гӧсьтъясӧс, тӧдмӧдӧ Арктика зонаын олысьяслӧн традицияясӧн, йӧзкостса творчествоӧн.
Тані, Сыктывкарын, странаса том войтыр петкӧдласны асьнысӧ быд сикас ордйысьӧмын — фортепианоӧн, скрипкаӧн ворсӧм, йӧктӧм, серпасасян да кулинарнӧй искусство, фотография, йӧзкостса инструментъясӧн ворсӧм да художествоа ремеслӧяс.
Тані пырӧдчысьяс петкӧдласны ассьыныс енбисӧ», — пасйӧма чолӧмалӧмын.
Кыдзи пасйис Владимир Уйба, регионлы тайӧ зэв тӧдчана проект.
Ӧні ёна сӧвмӧдӧны Рочму Федерациялысь Арктика зона, и Коми Республика пырӧ тайӧ регионъяс лыдӧ.
Республикаса нёль район пырӧ мувывса арктика мутасъясӧ.
Сылӧн кывъяс серти, арктика мутасъяссӧ колӧ сӧвмӧдны комплекснӧя: социальнӧй да экономика юалӧмъяс кындзи колӧ уджавны культура да искусство юалӧмъяс серти, кыскыны абу сӧмын инвестицияяс, но и йӧзӧс, медводз, томуловӧс.
Коми Республика водзын сулалӧ кык мог — бура нуӧдны Дельфийскӧй ворсӧмъяссӧ, а сідзжӧ петкӧдлыны республиканымӧс, висьтавны, кутшӧм позянлунъяс воссьӧны регионын матысса вит-сизим во кежлӧ, ышӧдны том йӧзӧс.
«Дона участвуйтысьяс да жюриӧ пырысьяс, пыдди пуктана гӧсьтъяс да Сыктывкарын олысьяс, дона ёртъяс!
Талун ми восьтам Ворсӧмъяслысь выль формат — арктическӧй.
Колӧ шуны тадз: бур туй, Арктикаса ворсӧмъяс.
Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяссӧ шуа восьсаӧн», — восьтіс творчествоын ордйысьӧмъяссӧ Войтыркостса Дельфийскӧй комитетлӧн директор Владимир Понявин.
Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс вылын петкӧдласны Войвыв тема, мероприятиелӧн могъяс пиысь ӧти — висьтавны мукӧд регионысь пырӧдчысьяслы Войвыв йылысь, петкӧдлыны сылысь мичсӧ, культура да история озырлунсӧ, татчӧс войтырлысь национальнӧй культурасӧ.
Таын отсаласны тема серти мероприятиеяс, шуам, Ворсӧмъясӧ пыртӧма торъя проект — «Лямпа-лызьӧн ордйысьӧм». Сійӧс нуӧдасны вӧльгым тӧлысь 27 лунӧ Финн-угор этнопаркын.
Пырӧдчысьяслы дасьтӧма республикаса искусствоӧн да историяӧн тӧдмӧдан озыр культурнӧй уджтас.
Лоас позянлун ветлыны экскурсияяс вылӧ, кӧні висьталасны Коми мулӧн вӧр-ва, обрядъяс да кыв йылысь, республикаса театръяслӧн премьераяс вылӧ.
Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяссӧ восьтісны театрализуйтӧм шоуӧн, кӧні йитчисны искусство да ӧнія технологияяс.
Церемония вылын петкӧдчисны Рочмуса Ыджыд театрын да Коми республиканскӧй филармонияын солист Сергей Плюснин, «Асъя кыа» Коми Республикаса сьылан да йӧктан канму ансамбль, Коми республиканскӧй культура колледжса студентъяс, Опера да балет театрса хор, балет да оркестр, Коми Республикаса челядьлӧн ӧтувтӧм хор.
Нуӧдісны церемониясӧ В. Савин нима академическӧй драма театрса артистъяс — Коми Республикаса нимӧдана артистка Светлана Малькова да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн премияа лауреат Владимир Рочев.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаын олысьясӧс карлы 79 во тырӧмӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2685 @ 2022-11-26 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаын олысьясӧс карлы 79 во тырӧмӧн
Вӧльгым тӧлысь 26 лунӧ Коми Республикаса Юралысь ветліс удж серти Вӧркутаӧ.
Тайӧ лунӧ Вӧркутаын олысьяс пасйӧны карлысь чужан лун.
Владимир Уйба пырӧдчис «Уджӧн нималысь кар» казьтылан стела восьтан церемонияӧ.
Тайӧ почёт нимсӧ Вӧркута босьтіс колян во. Татшӧм ногӧн петкӧдлӧма Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧмӧ карлӧн ыджыд пай дорӧ пыдди пуктӧмсӧ.
Сідзжӧ карлӧн чужан лунӧ Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧринын воссис «Вӧркуталӧн история.
Вояс да войтыр» выставка.
Сійӧ шымыртӧ карлысь став кадсӧ: геологъяслӧн медводдза туялӧм-корсьӧмъяссянь карлӧн ӧнія быдлунъя олӧмӧдз.
Паськыдджыка та йылысь — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Вӧркутаын воссис карлӧн история да сылӧн нималана йӧз йылысь выставка @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2687 @ 2022-11-26 @}
Вӧркутаын воссис карлӧн история да сылӧн нималана йӧз йылысь выставка
Мероприятиеыс вӧлі вӧльгым тӧлысь 26 лунӧ Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧринлӧн выльмӧдӧм экспозиция залын. Сэтчӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Локтан воӧ Коми Республикаса медся войвывса карлы, уджӧн нималысь карлы — Вӧркуталы тырӧ 80 во.
Ылі Войвыв условиеясын тайӧ ыджыд арлыд, ӧд тані быд керка кыпӧдӧм, быд изэрд лӧсьӧдӧм — уджын подвиг нин.
Вӧркуталӧн историяыс зэв озыр.
Вӧркутаын олысьяс вӧчӧны ставсӧ, медым кольны ас бӧрсяыс озыр традицияа да историяа кар.
Та вӧсна татшӧм музейно-выставочнӧй комплексъясыс зэв тӧдчанаӧсь.
Найӧ висьталӧны ӧнія йӧзлы, кыдзи ставыс пансис, кутшӧм сьӧкыдлунъяс пыр мунісны йӧзыс, но эз сетчыны да кыпӧдісны татшӧм каръяс.
Тані сӧвмӧдӧны экономика да промышленносьт.
Таысь кындзи, бура сӧвмӧ культура да искусство.
Сійӧ, мый Рочмуса Веськӧдлан котыр нацпроектъяс пыр веськӧдӧ сьӧм татшӧм музей комплексъясӧ, нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлӧ, мый карлӧн аскиа луныс эм», — шуис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Менам кык Чужанін.
Ме чужи Ленинградын, а локтан воӧ тырас 60 во Вӧркута каркӧд тӧдмасьӧмсянь.
Вӧркута — аслыспӧлӧс кар, а аслыспӧлӧсӧн сійӧс вӧчӧны йӧз.
Кӧсъя, медым йӧзыс тӧдісны тайӧ шог, героическӧй период йылысь, кор миян Чужан мулы сьӧкыд кадӧ Вӧркута могмӧдіс из шомӧн.
Кӧсъя тӧдмӧдны, кыдзи перйылісны из шомсӧ: сменаыс — 11 час, эм сӧмын обушок да зыр, а Ленинградлы колӧ планысь унджык из шом.
Тайӧн ставсӧ шуӧма.
Дерт, ме радейта тайӧ карсӧ», — юксис выставка восьтігӧн Коми Республикаса нимӧдана уджалысь, Коми Республикаса почёта ветеран, Вӧркута карса почёта гражданин, Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеран Михаил Тверской.
«Тайӧ вына йӧзлӧн кар.
Абу прӧста Вӧркуталы сетӧма «Уджӧн нималысь кар» ним.
Вӧркутаын олысьяслӧн уджвывса подвиг отсӧгӧн Ленинград вермис кутчысьны Айму вӧсна Ыджыд тышӧ.
Вӧркутаысь эшелон медводзӧн пырис карӧ блокада орӧдӧм бӧрын.
Ставнас война кадӧ Вӧркута ӧнія техникатӧг да технологияястӧг сетіс 7 миллионысь унджык тонна из шом.
Тайӧ выставкаыс ёна воӧ сьӧлӧм вылас том йӧзлы. Тані позьӧ тӧдмавны Ыджыд Вермӧмӧ быд мортлӧн пай йылысь», — пасйис сыктывкарса гуманитарно-педагогическӧй колледжлӧн воркутаса филиалын велӧдчысь Андрей Литвиненко, коді сёрнитіс карса том йӧз нимсянь.
1960 вося ода-кора тӧлысьӧ карса олысьяслӧн водзмӧстчӧмӧн лӧсьӧдісны Вӧркутаса музей, сэки сэні уджаліс вит морт.
Ӧні Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧринӧ пырӧны Ас му туялан музей, Карса выставка зал, Ас му туялан музейлӧн Воргашор посёлокса юкӧн.
2020 воӧ карса ас му туялан музейлы сетісны олан керкалӧн подув судтаын выль жыръяс — 900 сайӧ квадратнӧй метр, тайӧ сетіс позянлун лӧсьӧдны выль экспозиция залъяс да фондъяс торйӧн видзанін.
«Вӧркуталӧн история. Вояс да войтыр» выставкасӧ артмис восьтыны сы вӧсна, мый Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧрин пырӧдчис «Культура» национальнӧй проект збыльмӧдӧмӧ.
Рочмуса Президент Владимир Путинлӧн водзмӧстчӧм серти 2022–2024 вояс вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма 1,9 миллиард шайт, медым выльмӧдны 440 муниципальнӧй музей.
Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧрин пырис медводдза 105 музей лыдӧ, кодъяслы сьӧмсӧ сетісны 2022 воӧ.
Воис 5 миллион гӧгӧр шайт.
Тайӧ сьӧм вылӧ ньӧбӧма фондъяс видзанінъясӧ оборудование, выль экспозиция витринаяс да стендъяс.
«Вӧркуталӧн история. Вояс да войтыр» выставка лӧсьӧдігӧн вӧдитчӧма унджык выль экспозиция оборудованиеӧн.
Сувтӧдӧма ӧшалан да водса витринаяс, выставка пызанъяс да джодж вылын сулалысь стендъяс, посни экспозиция оборудование.
«Вӧркуталӧн история. Вояс да войтыр» выставка шымыртӧ геологъяслӧн медводдза туялӧм-корсьӧмъяссянь карлӧн ӧнія быдлунъя олӧмӧдз кадсӧ.
Медшӧр мӧвпыс йитчӧма локтан воӧ карлы 80 во тырӧмкӧд: 1943 вося вӧльгым тӧлысь 26 лунӧ Вӧркута уджалан посёлоклы сетісны республика тӧдчанлуна кар статус.
Выставкаыслӧн аслыспӧлӧслуныс сыын, мый сійӧ пыр кутас выльмыны.
Вӧркутаса музейно-выставочнӧй шӧринын уджалысьяслӧн туялӧмъясыс сетӧны позянлун тӧдмасьны выль нимъясӧн да историяын лоӧмторъясӧн, карса легендаясӧн да важся гусяторъясӧн.
{Kodko @ Вӧркутаын нэммӧдісны Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи тылын уджалысьяслысь подвиг @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2686 @ 2022-11-26 @}
Вӧркутаын нэммӧдісны Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи тылын уджалысьяслысь подвиг
Талун, вӧльгым тӧлысь 26 лунӧ, кыпыда восьтісны «Уджӧн нималысь кар» казьтылан стела.
Мероприятиеӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талун ми кыпыда восьтам «Уджӧн нималысь кар» казьтылан стела.
Тайӧ Вӧркутаын олысьяслӧн ыджыд удж, Чужанін радейтӧм, йӧз вӧсна тӧждысьӧм дорӧ пыдди пуктӧмсӧ петкӧдлӧм.
Локтан воӧ Вӧркута кутас пасйыны 80-ӧд чужан лун.
Вӧркутаын олысьяс пыр нималісны уджачлунӧн, крепыдлунӧн да кыпыд ловруӧн.
abu
Ті тӧданныд асланыд карыдлысь история да зілянныд водзӧ, сӧвманныд.
Вӧркуталӧн эм «Уджӧн нималысь кар» статус.
Ӧні тані лоис нӧшта ӧти тӧдчана ин», — шуис стела восьтігӧн Коми Республикаса Юралысь.
Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн Индӧд серти «Уджӧн нималысь кар» почёт ним сетӧма Рочмуса 53 карлы.
Президентлӧн Администрация шуис сувтӧдны уджӧн нималысь каръясӧ ӧткодь стелаяс.
Вӧркутаын «Уджӧн нималысь кар» стеласӧ сувтӧдісны Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн да Рочмуса военно-историческӧй ӧтувлӧн ӧтувъя удж отсӧгӧн.
Монументсӧ сувтӧдісны Вӧркуталы 79 во тыран лунӧ.
Вит тонна сьӧкта да ӧкмыс метр кузьта стеласӧ вӧчӧма уджӧн нималысь мукӧд карса памятникъяс ногӧн, но сійӧс лӧсьӧдӧма Ылі Войвыв климат серти.
Стела восьтігкежлӧ Вӧркутаын олысьяслы чолӧмалӧм ыстіс Рочму Федерацияса Президентлӧн отсасьысь Владимир Мединский:
«„Всё для фронта! Всё для Победы!“ девиз улын «Вӧркутауголь» комбинатын да Вӧркутаса ТЭЦ-ын уджалысьяс, Войвыв Печораса кӧрт туй вылын уджалысьяс да унаӧн на нуӧдісны ассьыныс тыш — пуктӧм могъяс збыльмӧдтӧм вылӧ инӧдтӧг.
Тыллӧн да фронтлӧн ӧтувтчӧм лоис Ыджыд Вермӧмлы подулӧн.
Талун миян мог — видзны сійӧ воясся лоӧмторъяс йылысь паметьсӧ да дорйыны пӧль-пӧчьяслӧн подвиг йылысь историческӧй збыльлунсӧ — Рочмулӧн аскиа лун вӧсна», — пасйӧма чолӧмалӧмын, кутшӧмӧс лыддис Рочму Федерацияса Президентлӧн Администрацияын историческӧй да гуманитарнӧй юкӧнъясын канму политика юалӧмъяс ладмӧдӧм серти департаментса начальник Владислав Кононов.
Подув пыдди босьтӧма скульптор-монументалист да архитектор Денис Стретовичлысь проект.
Удж нуӧдӧм бӧрся видзӧдіс Рочмуса военно-историческӧй ӧтув.
Стела да пилонъяс вылын барельефъясын Айму вӧсна Ыджыд тыш кадся карса геройяслӧн фотографияяс.
Сідзжӧ монумент вылӧ гижӧма Вӧркуталы «Уджӧн нималысь кар» почёт ним сетӧм йылысь Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдлысь текстсӧ.
Казьтылан стелаыс сулалӧ кар шӧрын. Сэтчӧ кокньыд воӧдчыны транспортӧн да подӧн.
Орччӧн нуӧдӧны гажъяс да казьтылан мероприятиеяс, тшӧтш и ода-кора тӧлысь 1 да 9 лунъяслы, Карлӧн лунлы сиӧм митингъяс да парадъяс.
«Висьтала сӧмын ӧти пример, кыдзи шедӧдӧма уджӧн нималанлунсӧ: 11 часа уджалан лун, обушок да зыр.
Да блокадаа Ленинградлы планысь унджык из шом.
Вермӧмӧ пайыс Вӧркуталӧн татшӧм.
А та бӧрын уджавліс-ӧ коркӧ Вӧркутаыс мӧд ногӧн?
Абу сӧмын из шом перйысьяс, но и врачьяс, и педагогъяс, и мукӧд, Вӧркутаса йӧзыд татшӧмӧсь», — пасйис Коми Республикаса нимӧдана уджалысь, Коми Республикаса почёта ветеран, Вӧркута карса почёта гражданин, Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеран Михаил Тверской.
Вӧркутаын олысьяслӧн уджын подвиг да героизм йылысь висьталӧны и архивса документъяс.
Буретш Комиысь из шом перъян том промышленносьтын уджалысьяс Донбасс вынӧн босьтӧм бӧрын могмӧдісны из шомӧн страналысь рытыв-войвыв районъяс.
1941 воӧ «Вӧркута» станция вылӧ локтіс медводдза кӧрт туй состав, а рытнас нин из шом тыра медводдза вагонъяссӧ мӧдӧдісны «ыджыд му» вылӧ.
Вӧркутаса шахтёръяс война кадӧ кыпӧдісны из шом перйӧмсӧ матӧ 10 пӧв: 1941 воӧ 309 сюрс тоннасянь 1945 воӧ 2 миллион 907 сюрс тоннаӧдз.
Йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь да героизмысь «Воркутстрой» комбинатса 377 уджалысьлы 1943 да 1945 воясӧ СССР-ын Медвылыс Сӧветса Президиумлӧн Индӧдъяс серти сетӧма орденъяс да медальяс.
Война кадӧ карысь нёль предприятиелы сетӧма Канмуса Оборона комитетлысь переходящӧй Гӧрд Знамяяс: «Воркутстрой» комбинатлы, Вӧркутаса ТЭЦ-лы, 4 №-а шахталы да 40 №-а шахталы.
«1941–1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧм шедӧдӧмӧ, промышленнӧй предприятиеяс вылын военнӧй да гражданскӧй прӧдукция дугдытӧг вӧчӧмсӧ могмӧдӧмӧ карса олысьяслӧн тӧдчана пай пуктӧмысь, та дырйи уджын героизмысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь» «Уджӧн нималысь кар» почёт ним сетӧм йылысь Рочму Федерацияса Президентлысь Индӧдсӧ кырымалӧма 2021 вося кӧч тӧлысь 10 лунӧ.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мам лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2688 @ 2022-11-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мам лунӧн
«Дона аньяс, мамъяс, ыджыд мамъяс да пӧчьяс!
Вӧльгым тӧлысьлӧн бӧръя вежалунӧ Рочмуын пасйӧны шань да шоныд гаж — Мам лун.
Мамлӧн радейтӧмыс шонтӧ миянӧс медводдза лунъяссянь да отсалӧ верстьӧ олӧмын.
Весиг сэк, кор миян асланым чужӧны челядь, миянлы колӧ тӧдны, мый мамъясным мӧвпалӧны миян йылысь, пыр дасьӧсь отсавны, дорйыны шогысь да челядьдырйи моз козьнавны чудесаӧ эскӧм.
Лоны мамӧн — ыджыд шуд да сьӧкыд удж.
Кага чужӧмсянь ті олӧм чӧж кывкутанныд сы вӧсна, сылӧн помшуӧмъяс да вӧчӧмторъяс вӧсна.
Ті видзӧданныд керка бӧрся, быдтанныд челядьӧс.
Буретш тіян сайын, кутшӧмӧн быдмасны миян челядьным, а сідзкӧ и, кутшӧм лоӧ миян страналӧн аскиа луныс.
Муӧдз копыр миян мамъяслы шаньлунысь, мывкыдлунысь, быдтысян уджысь.
Торйӧн нин мамъяслы, кодъяс тӧждысьӧны босьтӧм челядь вӧсна да сетӧны налы сьӧлӧм.
Быд мамлы сиа дзоньвидзалун, тыр-бура олӧм, помтӧм-дортӧм вын.
Медым тіян синъясныд дзирдалісны шудӧн, гортаныд век вӧлі кыпыд да ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм, медым сэні юргис челядьныдлӧн, а сэсся и внукъясныдлӧн да правнукъясныдлӧн серам.
Медым матыссаясныд радейтісны тіянӧс да пӧртісны олӧмӧ тіянлысь мӧвпъясныдтӧ!
Чолӧмала, дона мамъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаын олысьясӧс карлӧн Чужан лунӧн да сетіс канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2689 @ 2022-11-27 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс Вӧркутаын олысьясӧс карлӧн Чужан лунӧн да сетіс канму наградаяс
Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Вӧркута артмӧдӧмсянь 79 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собраниеӧ.
«Меным зэв нимкодь лоны талун тані, Ылі Войвылын, да тіянкӧд ӧтвылысь пасйыны миян республикаса медся войвыв карлысь, Вӧркуталысь, чужан лунсӧ, — шыӧдчис Вӧркутаын олысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
— Быд карлӧн аслас ру.
Ылі Войвывса Вӧркута серти тайӧ бура тыдалӧ.
Тайӧ аслыспӧлӧс кар, кӧні олӧны пӧсь сьӧлӧма аслыспӧлӧс йӧз, кодъяс радейтӧны чужан карнысӧ да Войвыв.
Тані быдӧн тӧдӧ, кутшӧм сьӧкыд уджыс шахтёръяслӧн, ёна пыдди пуктӧны горнякъясӧс.
Вӧркута да сэні олысьяс уджын подвигӧн шедӧдісны «Уджӧн нималысь кар» ним.
Талун ми кутам ыджыд лача Вӧркута вылӧ.
Коми Республикалы сійӧ — Арктика зона сӧвмӧдан подув.
Мед збыльмасны тіян мӧвпъясныд да лачаясныд, Вӧркутаын олысьяс.
Мед и водзӧ шонтас тіянӧс чужан кар дорӧ муслун.
Войвывса крепыд дзоньвидзалун тіянлы да шуд».
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республикаса Веськӧдлан котыр пыдди пуктӧ сійӧс, мый «Вӧркутауголь» кар артмӧдысь предприятиесӧ киын кутысь «Русская энергия» компанияяслӧн группа оз сӧмын водзӧ нуӧд социальнӧя уджъёртасьӧм, но и вынсьӧдӧ кар, выль из шом бассейнъяс сӧвмӧдӧм серти водзӧ вылӧ планъяс, отсалӧ тӧдчана инфраструктура проектъяслы.
Коми Республикаса Юралысь сетіс Вӧркутаын олысьяслы Рочму Федерацияса да Коми Республикаса канму наградаяс.
«Дона ёртъяс, сиа тіянлы дзоньвидзалун, мойвиӧм, а мукӧдторсӧ ті верманныд шедӧдны асьныд, — шыӧдчис Вӧркутаын олысьяс дорӧ Рочмуса почёта шахтёр, «Шахтёрскӧй слава» отличие паса тыр кавалер, Вӧркута карса почёта гражданин, «Военнӧй Сталинградса челядь» волгоградса ассоциацияӧ пырысь Леонид Коффе. — Тайӧ тӧдчана наградаыс абу сӧмын менам.
Татшӧм тшупӧда наградаяссӧ шедӧдӧны став котырӧн.
Вӧркутаын, буракӧ, из шом перйысьяс пиысь ме медся арлыда, нӧшта на и локлі коркӧ комсомольскӧй сибырса десантӧн. Миян водзын вӧлі мог — кыпӧдны мирын медбур кар, миян тайӧ артмис.
Ыджыд аттьӧ тайӧ наградаысь месянь да Вӧркутаын быд олыссянь.
Мед лоас тадзи: наградаыс ме дорын, но сійӧ миян ӧтувъя.
Татшӧм подвигъяссӧ вӧчны позьӧ сӧмын сэк, кор йӧзыс ӧтсӧгласӧн уджалӧны коллективын».
Леонид Коффе аттьӧаліс землякъясӧс сыысь, мый сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг найӧ пыр кольӧны шань йӧзӧн.
Сійӧ сідзжӧ сиис, медым Вӧркутаын олысьяс колисны ас бӧрсяыс паметь сы йылысь, мый Вӧркута вӧчис Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ.
Сэки неыджыд кар, кӧні оліс 20 сюрс морт, могмӧдіс из шомӧн страналысь рытыв-войвывсӧ, кытшалӧм Ленинград.
Йӧзыс уджалісны кык-куим сменаӧн.
Сэк, кор эз тырмывлыны мужичӧйяс, аньяс босьтісны отбойнӧй мӧлӧтъяс да пырисны шахтаӧ.
Горняклӧн кывъяс серти, странаса медыджыд главнокомандующӧй кыкысь аттьӧавліс Вӧркутаын олысьясӧс сыысь, мый найӧ вӧчисны страналы да вермӧмлы.
Сідзжӧ карлӧн Чужан лунӧ Вӧркутаын кыпыда восьтісны «Уджӧн нималысь кар» стела. Стела вылын тыдалӧны карлӧн канпас да карлы татшӧм ним сетӧм йылысь Рочму Федерацияса Президентлӧн индӧд.
Проектсӧ збыльмӧдӧма Рочмуса военно-историческӧй ӧтув отсӧгӧн.
«Уджӧн нималысь кар» нимсӧ Вӧркуталы сетӧма 2021 воӧ.
Рочму Федерацияса почёт нимсӧ урчитӧма 2020 во рака тӧлысь 1 лунся федеральнӧй оланпасӧн 1941 — 1945 воясся Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ тылын уджалысьяслысь подвиг нэммӧдӧм могысь.
Сійӧс сетӧны Рочму Федерацияса каръяслы, кӧні олысьяс пуктісны ыджыд пай Айму вӧсна Ыджыд тышын Вермӧм шедӧдӧмӧ, карса промышленнӧй предприятиеяс вылын военнӧй да гражданскӧй прӧдукция дугдывтӧг вӧчӧмсӧ могмӧдӧмӧ, та дырйи петкӧдлісны уджын героизм да йӧз вӧсна тӧждысьӧм.
Тайӧ пӧль-пӧчьяслысь уджсӧ, тылса уджалысьяслысь да предприятиеяслысь, кодъяс уджалісны Вермӧм вӧсна, заслугаяссӧ пыдди пуктӧм.
* * *
Уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республика водзын заслугаясысь» отличие пас сетӧма:
Леонид Яковлевич Коффелы — Рочмуса почёта шахтёрлы, «Шахтёрскӧй слава» отличие паса тыр кавалерлы, Вӧркута карса почёта гражданинлы, «Военнӧй Сталинградса челядь» волгоградса ассоциацияӧ пырысьлы;
Михаил Леонидович Тверскойлы — Айму вӧсна Ыджыд тышса ветеранлы, Коми Республикаса нимӧдана уджалысьлы, Коми Республикаса почёта ветеранлы, Вӧркута карса почёта гражданинлы.
Чина кывкутана могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма
Татьяна Викторовна Кожиналы — «Вӧркута» кар кытшлӧн администрацияын сьӧм овмӧсӧн веськӧдланінса начальниклы.
Велӧдан юкӧнын заслугаясысь да бура уджалӧмысь Рочму Федерацияса велӧдан министерствосянь Почёт грамота сетӧма:
Наталья Юрьевна Елисеевалы — «1 №-а гимназия» муниципальнӧй велӧдан учреждениеын директорӧс вежысьлы;
Елена Владимировна Вершининалы — «Алёнка» челядьӧс 42 №-а видзанін» школаӧдз велӧдан муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеӧн заведуйтысьлы.
Семья институт вынсьӧдӧмысь да семьяын оласног кыпӧдӧмысь «Мам-героиня» ӧтйӧза награда сетӧма:
Людмила Александровна Куклиналы — «Соловушка» челядьӧс 34 №-а видзанін» школаӧдз велӧдан муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса ичӧт воспитательлы;
Юлия Владимировна Славиковскаялы — стрелочнӧй постса дежурнӧйлы, сигналистлы, «Рочмуса кӧрт туйяс» восьса акционер котыр, ДЦС–5.
{Kodko @ Коми Республикаын помасисны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2690 @ 2022-11-28 @}
Коми Республикаын помасисны Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс
Сэтчӧ пырӧдчис Рочмуса регионъясысь да весиг Китайысь 600 сайӧ том енбиа морт.
Вӧльгым тӧлысь 27 лунӧ Сыктывкарын кыпыда тупкан церемония дырйи юӧртісны Ворсӧмъяслысь кывкӧртӧдъяссӧ.
Пырӧдчысьясӧс да котыртысьясӧс аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талунъя луныс шуда да неуна гажтӧм сора меным, ӧд тайӧ здукыс коли бӧрӧ.
Ми зэв дыр дасьтысим сы дорӧ да виччысьӧмӧн виччысим сійӧс, — пасйис Владимир Уйба. — Меным Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъясыс — тайӧ весиг абу ордйысьӧм, а творческӧй йӧзлӧн ӧтувтчӧм.
Аддзылӧмторйыс пыр кежлӧ коляс миян республикалӧн историяын да миян сьӧлӧмъясын.
Ме сьӧлӧмсянь аттьӧала котыртысьясӧс, жюриӧс да, дерт жӧ, тайӧ лунъясса медшӧр геройясӧс — став Рочмуысь енбиа том войтырӧс.
Ордйысигӧн бур тӧдӧмлунъяс кындзи ті петкӧдлінныд, кыдзи ті радейтанныд искусство да ассьыныд уджнытӧ.
Тайӧ зэв тӧдчана.
Чолӧмала вермысьясӧс!
Ті мудз тӧдтӧг зілинныд сӧвмыны, эскинныд асланыд вынъясӧ да наставникъясныдлы — тайӧ и вайис тіянлы вермӧм.
Кӧсъя шыӧдчыны став пырӧдчысь дорӧ — медтӧдчанаыс меным, мый быдӧн сӧвмис да петкӧдліс ассьыс кужӧм-сямсӧ.
Лоасны выль Ворсӧмъяс, выль ордйысьӧмъяс.
Быдӧнӧс тіян пиысь виччысьӧ вермӧм.
Сиа дугдывтӧг уджавны ас выланыд, сӧвмыны. Сэк ті быть лоанныд медбуръяс пиысь медбуръясӧн».
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый Коми Республикалы зэв нимкодь нуӧдны Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяссӧ.
«Мед Сыктывкарын коллялӧм лунъясыс лоасны медся бур да яръюгыд казьтылӧмъясӧн.
Ми зілим вӧчны Ворсӧмъяслысь уджтассӧ озырӧн, медым ті верминныд тӧдмасьны республикалӧн историяӧн да аслыспӧлӧслунъясӧн.
Тайӧ тшӧтш вӧлі миян могъясысь ӧтиӧн.
Ме эска, мый миян лоасны на паныдасьӧмъяс.
Ӧд ми огӧ вунӧдӧй ассьыным ёртъяснымӧс, да ёртъяс пыр локтӧны миян дорӧ.
Став бурсӧ! Виччысям бӧр», — шыӧдчис пырӧдчысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь.
Том войтырлӧн медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс вылын петкӧдлісны Войвыв тема.
Том мастеръясӧс донъялісны «Фортепиано», «Скрипка», «Серпасасян искусство», «Йӧзкостса сьылӧм», «Йӧзкостса йӧктӧм», «Фотография», «Эстраднӧй сьылӧм», «Йӧзкостса инструментъяс», «Художествоа ремеслӧ» да «Пусян-пӧжасян искусство» номинацияясын.
Пырӧдчысьяслы вӧлі дасьтӧма республикаса искусствоӧн да историяӧн тӧдмӧдан озыр культурнӧй уджтас.
Енбиа том войтыр ветлісны республикаса театръяслӧн премьераяс вылӧ да экскурсияяс вылӧ, кӧні найӧ тӧдмасисны миян вӧр-ваӧн, коми войтырлӧн обрядъясӧн да кывйӧн.
Национальнӧй культураӧн тӧдмӧдіс и «Лямпа-лызьӧн ордйысьӧм» торъя проект. Ворсӧмъясӧ сійӧс пыртісны Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн корӧм серти.
Ворсӧмъяссӧ кыпыда тупкисны театрализуйтӧм шоуӧн.
Видзӧдысьяслы петкӧдлісны гала-концерт, кытчӧ пырисны Дельфийскӧй ворсӧмъясын вермысьяслӧн да пырӧдчысьяслӧн медбур номеръяс.
Церемониясӧ нуӧдісны театрын да киноын ворсысь Анастасия Макеева да сьылысь, композитор Марк Тишман.
{Kodko @ Евгений Пономаренкоӧс индӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2694 @ 2022-11-30 @}
Евгений Пономаренкоӧс индӧма Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Водзынджык Евгений Пономаренко пӧртіс олӧмӧ Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министрлысь могъяс.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во вӧльгым тӧлысь 30 лунся 490 р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Евгений Александрович Пономаренкоӧс Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko @ Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2696 @ 2022-12-01 @}
Владимир Уйба примитіс гражданаӧс ас сёрниӧн
Регионса олысьяс шыӧдчисны Коми Республикаса Юралысь дорӧ олан пунктъяс бурмӧдӧм-мичмӧдӧм, спорт секция восьтӧм, оланін условиеяс бурмӧдӧм, мобилизуйтӧм гражданалы отсӧг сетӧм серти юалӧмъясӧн.
Интаын олысь мужичӧй корис отсавны восьтыны школаын тир.
Велӧдчанінӧ ветлӧ 400 сайӧ ныв-зон, эмӧсь пневматическӧй винтовкаяс, эм, кодлы велӧдны.
Спонсоръяслӧн сьӧм вылӧ школаӧ ньӧбӧма лазернӧй тир.
Школаса педагогъяс кӧсйӧны, медым тані прӧст кадсӧ коллялісны и риск группаясысь челядь.
Сідзжӧ школаса тирыс ковмас и военно-полевӧй сборъяс да военнӧя дасьтӧм серти занятиеяс котыртігӧн.
«Инта» кар кытшса муниципальнӧй юкӧнлӧн администрацияӧн юрнуӧдысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Григорий Николаевлӧн кывъяс серти, школаса тирлы бӧрйӧма нин лӧсялана жыр, арталӧма сійӧс дзоньталӧм вылӧ смета.
Уджсӧ кӧсйӧны вӧчны меставывса сьӧмкуд сьӧм вылӧ.
Владимир Уйба пуктіс муниципалитетӧн юрнуӧдысьяс водзӧ мог помавны дзоньтасян уджъяссӧ 2023 вося кӧч тӧлысь 1 лунӧдз да восьтыны школаын тирсӧ выль велӧдчан во кежлӧ.
Сосногорскса ань шыӧдчис 6-ӧд микрорайонсянь карса промышленнӧй юкӧнӧдз пода туй лӧсьӧдӧм серти.
Сійӧ шуис, мый тайӧ туйӧд ветлӧны став арлыда йӧз, но асфальтыс шогмытӧм нин, нӧшта колӧ дзоньтавны шор вомӧн поссӧ.
Таысь кындзи, туйсӧ лёка югзьӧдӧма, абуӧсь урнаяс, сы гӧгӧр чукӧрмӧ уна лӧп-ёг.
Кыдзи пасйис «Сосногорск» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнса юралысь Сергей Дегтяренко, тайӧ мутассӧ бурмӧдӧм-мичмӧдӧм серти проектсӧ пыртӧма «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм» федеральнӧй проект серти гӧлӧсуйтӧм вылӧ, кӧні сійӧ лоис вермысьяс пиысь ӧтиӧн.
Дасьтӧма нин документация, медым йӧзӧдны пӧдрадчикӧс индӧм вылӧ конкурс нуӧдӧм могысь.
Объект вылын пуктасны выль асфальт, вежасны бияс, пуктасны урнаяс да скамейкаяс, дзоньталасны пос, лӧсьӧдасны матігӧгӧрсӧ.
Уджъяссӧ донъялӧма 3,5 млн шайт вылӧ.
Коми Республикаса Юралысь тшӧктіс муниципалитетӧн юрнуӧдысьяслы збыльмӧдны проектсӧ 2023 во помӧдз.
Емдін районса Зӧвсьӧрт кар кодь посёлокын олысь ань шыӧдчис поликлиника водзын тротуар да парковка лӧсьӧдӧм серти.
Тулыс-арӧ сьӧкыд воӧдчыны поликлиникаӧдз, та кындзи, абуӧсь сьӧкыда ветлысь гражданалы матыстчан туйяс.
Владимир Уйба тшӧктіс муниципалитетӧн юрнуӧдысьяслы 2023 вося йирым тӧлысь 1 лунӧдз бурмӧдны тайӧ инъяссӧ «Войтырлӧн сьӧмкуд» проект отсӧгӧн.
Таысь кындзи, Коми Республикаса Юралысь дорӧ шыӧдчисны мобилизуйтӧм зонъяслӧн мамъяс.
На пиысь ӧти юаліс, вермас-ӧ пиыс бӧр локны СВО нуӧданінысь дзоньвидзалун серти.
Владимир Уйба вӧзйис ыстыны воинскӧй часьтлӧн, кысянь мобилизуйтӧм мортыс муніс торъя операция вылӧ, начальник ним вылӧ шыӧдчӧм корӧмӧн госпитализируйтны военнослужащӧйӧс да нуӧдны военно-лечебнӧй экспертиза, медым тӧдмавны, вермӧ-ӧ сійӧ служитны.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь висьталіс, мый Комиысь мобилизуйтӧм зонъяс ӧткажитчылӧны бӧр локны спецоперация нуӧданінысь, кӧть эськӧ военно-медицинскӧй комиссия петкӧдліс, мый налӧн эм та вылӧ инӧд.
Мужичӧйяс бӧрйисны сетны Аймулы долг.
Комиысь мӧд мобилизуйтӧм зонлӧн мам юаліс демобилизуйтӧм бӧрын военнослужащӧйясӧс реабилитируйтӧм йылысь.
Сідзжӧ сійӧ кӧсйӧ мунны пиыс бӧрся СВО нуӧданінӧ да уджавны аслас уджсикас серти — пусьысьӧн.
Кыдзи гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса военнӧй комиссар Дмитрий Федин, 48 арӧса нывбаба оз лӧсяв арлыд серти, сы вӧсна мый оланпас серти спецоперация нуӧданінӧ босьтӧны уджавны сӧмын 45 арӧсӧдз.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый веськыда йитчӧ военнослужащӧйяслӧн рӧдвужкӧд, мый видлалӧны мобилизуйтӧмаяслӧн да налӧн семьяясӧ пырысьяслӧн олӧмкӧд йитчӧм став юалӧмсӧ.
Быд шыӧдчӧм серти уджалӧны торйӧн да примитӧны помшуӧмъяс.
Йӧзӧс ас сёрниӧн примитӧм бӧрын муниципальнӧй власьт органъясӧн юрнуӧдысьяслы сетӧма тшӧктӧмъяс да вӧзйӧмъяс юалӧмъяссӧ решитӧм могысь, кутшӧмъясӧн шыӧдчисны регионса олысьяс.
Тшӧктӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся кутас видзӧдны Коми Республикаса Юралысь.
{Kodko @ Владимир Уйба корис Комиысь том йӧзӧс зіля пырӧдчыны том йӧз политика сӧвмӧдӧмӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2698 @ 2022-12-01 @}
Владимир Уйба корис Комиысь том йӧзӧс зіля пырӧдчыны том йӧз политика сӧвмӧдӧмӧ
Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс Челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмкӧд ӧтув уджалӧм серти координационнӧй сӧветлысь медводдза заседание.
Мероприятие водзын чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Чужанін дорйысьясӧс, кодъяс усисны торъя военнӧй операция нуӧдігӧн.
Медводз ме кӧсйи уськӧдны тӧд вылӧ, мый ӧні, тайӧ здукӧ Лугань да Донеч Войтыр Республикаясын, Херсонскӧй да Запорожскӧй обласьтъясын тіян батьясныд, ыджыд вокъясныд тышкасьӧны неонацистъяскӧд.
Куим миян земляклы кувсьӧм бӧрын сетӧма Рочмуса Герой ним, дас квайтӧс кувсьӧм бӧрын наградитӧма Повтӧмлун орденъясӧн, — шыӧдчис мероприятиеӧ том пырӧдчысьяс дорӧ Коми Республикаса Юралысь. — Талун зэв ёна колӧ, медым ті аддзинныд зонъяслысь, кодъяс тышкасьӧны миян асшӧрлун вӧсна, семьяяссӧ, рӧдвужсӧ, матыссаяссӧ да отсалінныд налы — ас кадӧ вайинныд висьысьяслы лекарство, ньӧбинныд сёян-юан, отсалінныд горт гӧгӧрын.
Миянлысь военнослужащӧйясӧс колӧ могмӧдны зумыд тылӧн.
Ми, Веськӧдлан котыр, тшӧтш отсалам военнослужащӧйяслӧн семьяяслы да уджалам быд шыӧдчӧм серти».
Владимир Уйба казьтыштіс, мый 2023 восянь, кутшӧмӧс республикаын сиӧма том йӧзлы, Комиын кутас уджавны Том йӧз политика серти комитет.
Та вӧсна челядьлӧн да том йӧзлӧн ӧтмунӧмлысь дінму юкӧн вӧчӧмыс торйӧн нин тӧдчана.
«Канмулӧн, страналӧн да республикалӧн медводдза мог — лӧсьӧдны бур условиеяс, медым миян том йӧз вермисны петкӧдлыны асьнысӧ.
Талун ме шыӧдча тіян дорӧ, пыдди пуктана том йӧз.
Ті онӧ сӧмын пырӧдчӧй тайӧ ӧтмунӧмӧ, а асьныд кутанныд збыльмӧдны-сӧвмӧдны том йӧз политика.
Татшӧм ӧтмунӧмсӧ лӧсьӧдӧма школьникъяслӧн, велӧдчысьяслӧн да студентъяслӧн, кодъяс кӧсйӧны пуктыны пай страна сӧвмӧдӧмӧ, корӧм серти.
Ӧтмунӧмыс кутас йитны странаын челядьлы да том йӧзлы став организациясӧ да ӧтувсӧ», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Координационнӧй сӧветлӧн заседание дырйи вӧчисны челядьлысь да том йӧзлысь ӧтмунӧм учредитысьяс лыдӧ пырысь организацияяслӧн (ЮНАРМИЯ, Рочмуса школьникъяслӧн ӧтмунӧм, а сідзжӧ Челядьлӧн ӧтйӧза ӧтувъясса ассоциация) удж серти кывкӧртӧдъяс.
Таысь кындзи, том йӧзлӧн организацияясӧн веськӧдлысьяс сетісны вӧзйӧмъяс регионын челядьӧс быдтан-сӧвмӧдан да налы уджсикас аддзыны отсалан мероприятиеяс збыльмӧдӧм серти.
Челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧмкӧд ӧтув уджалӧм серти координационнӧй сӧветсӧ нуӧдісны челядьлӧн да том йӧзлӧн ӧтйӧза ӧтувъяслӧн слёт дырйи. Ӧтувъяс петкӧдлісны ассьыныс уджъяс, вермӧмъяс, проектъяс.
Коми Республикаын — 400 сайӧ уна сикас нырвизя ӧтув: найӧс сиӧма творчестволы, спортлы, айму радейтӧмлы, добровольчестволы.
«ЮНАРМИЯ» ӧтмунӧм зільӧ Коми Республикаын квайт во нин, тайӧ кадӧн сійӧ чукӧртіс 7 сюрс мортӧс.
Меставывса юкӧнъяс уджалӧны республикаса став 20 муниципалитетын.
Юнармеечьяс пырӧдчӧны Вермӧм лунлы сиӧм мероприятиеясӧ да воинскӧй ритуалъясӧ, военно-патриотическӧй нырвизя мероприятиеясӧ.
Торъя военнӧй операция заводитчӧмсянь «ЮНАРМИЯ» ӧтмунӧм сувтӧ Рочму Федерацияса Вооружённӧй Вынъяс дор.
Комиысь ныв-зон гижисны да ыстісны военнослужащӧйяслы 2 сюрс сайӧ письмӧ, лӧсьӧдісны 20 сайӧ видеооткрытка.
Коми Республикаса челядьлӧн ӧтйӧза ӧтувъясса ассоциацияӧ пырӧ 10 муниципалитетысь 7 сюрс сайӧ морт.
2021 восянь Ассоциацияыс збыльмӧдӧ «Команда 11» челядьлӧн ӧтмунӧмлы отсалӧм серти проект.
2022 воӧ проектлӧн медшӧр мероприятиеӧн лоис «Мы вместе» челядьлы организацияяслӧн слёт.
2022 вося вӧльгым тӧлысь заводитчигӧн Коми Республикаса Юралысьлӧн грант отсӧгӧн восьтісны «Добрый диалог» проект. Сійӧс котыртісны томулов пӧвстын увтыртӧм бырӧдӧм могысь.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн грант отсӧгӧн збыльмӧдӧны «Добрые семейные прописи» проект.
2022 воӧ проект серти нуӧдӧма семьяын оласноглысь тӧдчанлунсӧ кыпӧдан да дзоньвидза оласног нуӧдны ышӧдан мероприятиеяс.
Сідзжӧ Ассоциация пырӧдчӧ военно-патриотическӧй проектъяс збыльмӧдӧмӧ.
Рочмуса школьникъяслӧн ӧтмунӧмын пасйӧма 11 сюрс сайӧ пырӧдчысьӧс.
2022 воӧ организация вӧзйис нуӧдны Пионериялы 100 во тырӧм пасъян мероприятиеяс, нуӧдіс челядьлы Рочмуса Геройяскӧд аддзысьлӧмъяс, а сідзжӧ челядьлы лагеръясын профильнӧй сменаяс.
Казьтыштам, 2022 вося сора тӧлысь 14 лунӧ Рочмуса Президент Владимир Путин кырымаліс «Челядьлӧн да том йӧзлӧн рочмуса ӧтмунӧм йылысь» оланпас.
Выль ӧтмунӧм вӧчӧмлӧн медшӧр могыс — кыскыны том йӧзӧс да челядьӧс йӧзлы колана мероприятиеяс да водзмӧстчӧмъяс збыльмӧдӧмӧ.
Сідзжӧ Рочмуса Президент юрнуӧдӧ ставрочмувывса ӧтмунӧмлӧн наблюдательнӧй сӧветӧн.
Став регионын лӧсьӧдӧны субъектъясӧн юрнуӧдысьяс бердын Координационнӧй сӧвещательнӧй органъяс, кодъяслӧн могъяс пиӧ пырӧ ӧтмунӧм сӧвмӧдӧмын ӧтувъя стратегия лӧсьӧдӧм.
{Kodko @ Коми Республика тшӧтш пырӧдчис «Ёлки России» федеральнӧй акцияӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2699 @ 2022-12-01 @}
Коми Республика тшӧтш пырӧдчис «Ёлки России» федеральнӧй акцияӧ
Проектыс збыльмӧдсьӧ Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм во серти.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба аддзысьліс ремесленникъяскӧд да мастеръяскӧд, кодъяс вӧчаласны пижмаса серъясӧн мичмӧдӧм ёлка чачаяс.
«Ёлки России» проектыс збыльмӧдсьӧ ремесленникъяслӧн творчество отсӧгӧн.
Ми аддзам выль позянлунъяс йӧзкостса творчество вылӧ.
Важысянь ёлка чачасӧ вӧчлісны ки помысь.
Сэсся сійӧс кутісны вӧчны орӧдчывтӧг.
А ӧні ми бӧр воим сэтчӧдз, мый бара кутісны корны ки пом уджӧн вӧчӧмторъяс.
Аслыспӧлӧслуныс миян чачаяслӧн сыын, мый найӧс мичмӧдасны пижмаса серъясӧн — Рочмуын татшӧмыс сэсся некӧн абу.
Тайӧ миян озырлун.
Тайӧс колӧ лыдмӧдны, петкӧдлыны унджык йӧзлы.
Ки помысь мичмӧдӧм чачаяса коз, — тайӧ зэв аслыспӧлӧс коз», — пасйис Коми Республикаса Юралысь.
Федеральнӧй акция серти Коми Республикаса ремесленникъяс вӧзйисны вӧчны пижмаса серъясӧн мичмӧдӧм ёлка чачаяс, кодъяс мичмӧдасны йӧзаинъясын выль вося козъяс.
Мӧвпыс воис художественнӧя кысьӧм да пу художественнӧя серӧдӧм-мичмӧдӧм серти мастер, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн премияа лауреат Евгения Сурниналы.
Сылысь пижмаса серӧн мичмӧдӧм ёлка чачаяссӧ эз ӧтчыдысь петкӧдлыны регионса, ставрочмувывса да войтыркостса тшупӧдъясын.
Пижмаса роспись — Роч Войвывлӧн важ росписьясысь ӧти.
Сійӧ чужис 18 нэм помын — 19 нэм заводитчигӧн Чилимдін районын.
Пижмаса серӧн вӧлі мичмӧдӧны сӧмын Коми Республикаын, и сэтшӧмыс сэсся некӧн абу.
«Ёлки России» проектлы ёлка чачаяссӧ вӧчны корасны Чилимдін, Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Сыктыв, Луздор, Удора районъясысь, Сыктывкарысь, Ухтаысь да Печораысь ремесленникъясӧс — найӧ ставныс кужӧны художественнӧя серӧдны-мичмӧдны пу.
Проектлӧн могыс — вежны ремесленникъяслысь да мастеръяслысь удж дорӧ матыстчӧмсӧ, отсыштны налы, а сідзжӧ петкӧдлыны регионлысь культура озырлунсӧ.
Проектыс нуӧдсьӧ Роскультцентр да регионса Юралысь отсӧгӧн.
«Коми Республикаса мастеръяслӧн котыр ыджыд окотапырысь дась участвуйтны «Ёлки России» акция серти пижмаса серӧн мичмӧдӧм ёлка чачаяс вӧчӧмын.
Миян творческӧй котыр комын во чӧж видзӧ да сӧвмӧдӧ республикалысь важся культурасӧ.
Миян котырын 50-ысь унджык мастер, кодъяс кужӧны вӧдитчыны уна сикас техникаӧн, сы лыдын и пу серпасалӧм-серӧдӧм серти мастеръяс.
Миян мастеръяслысь уджсӧ ошкӧны оз сӧмын республикаса, но и ставрочмувывса да весиг войтыркостса тшупӧдын.
Ми чайтам, мый «Ёлки России» акцияыс отсалас мастеръяслы петкӧдлыны ассьыныс став енбисӧ да вӧчӧмторъясыскӧд ӧтув юксьыны асланыс пӧсь сьӧлӧмъясӧн», — пасйис художественнӧя серӧдӧм-мичмӧдӧм серти мастер, «Кипомысь йӧзкостса мичаторъяс вӧчысь мастеръяслӧн котыр» Коми дінму ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Наталия Мелешева.
Регионса ёлкасӧ петкӧдласны Выль 2023 во водзвылын «Июнь» вузасян-гажӧдчан шӧринын.
Сідзжӧ лоӧ котыртӧма «ЁЛКИ» ки помысь вӧчӧмторъяслӧн быд вося республиканскӧй выставка-ярманга.
Выставка-ярманга дырйи сідзжӧ петкӧдласны пижмаса серӧн мичмӧдӧм ёлка чачаяс, кутшӧмъясӧс вермас ньӧбны быдӧн.
Ремесленникъяскӧд аддзысьлігӧн Владимир Уйба вочавидзис найӧс интересуйтысь юалӧмъяс вылӧ.
Сыктыв районса история да культура музейын директор Анна Овчинникова аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысьӧс грантъясысь.
Отсалан сьӧм вылӧ Сыктыв районса мастеръяс вермисны тырвыйӧ велӧдны шӧрасьӧмлысь да сыктывса комияслысь традиционнӧй костюмъяс вӧчӧмлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Музейса специалистъяс выльмӧдісны костюмъяс да лэдзисны XІX нэм помын — XX нэм заводитчигӧн сыктывса комияслӧн традиционнӧй костюм серти сборник.
Владимир Уйба пасйис, мый йӧзкостса мичаторъяс да ремеслӧяс юкӧнын Коми Республикаса Юралысьлысь грантъяс шедӧдӧм вылӧ конкурссӧ кутасны нуӧдны водзӧ.
Тайӧ могъяс вылӧ 2023 воын сетасны 230 сюрс шайт.
Художественнӧя серӧдӧм-мичмӧдӧм серти мастер, «Челядьӧс серпасасян кипод уджӧ велӧдан школа» Выльгорт сиктын В.Л. Торопов нима содтӧд тӧдӧмлун сетан муниципальнӧй сьӧмкуд организацияын велӧдысь Анна Шпарвассер пасйис, мый ремеслӧ видзӧм могысь сыӧ колӧ велӧдны том йӧзӧс да челядьӧс.
И занятиеяссӧ колӧ нуӧдны системнӧя, а оз ӧтчыдъя мастер-классъясӧн.
Та могысь колӧ могмӧдны учреждениеяссӧ техникаӧн.
Бур пример пыдди сійӧ вайӧдіс таво Изьва да Сыктывдін районъясын челядьлы искусство школаясын ремесленнӧй классъяс восьтӧм, кӧні челядь велӧдчӧны художественнӧя кысьӧмӧ да художественнӧя серӧдӧм-мичмӧдӧмӧ.
Владимир Уйба пасйис, мый регионын кыдз позьӧ унджык челядьлӧн должен лоны позянлун велӧдчыны ремеслӧӧ, да тшӧктіс профильнӧй министерстволы босьтны контроль улӧ Коми Республикаын ремесленнӧй классъяс восьтӧм серти проект водзӧ збыльмӧдӧмсӧ.
Сюмӧд художественнӧя обработайтӧм серти мастер, Рочмуса серпасасьысьяслӧн котырӧ пырысь, Кипомысь йӧзкостса мичаторъяс вӧчысь мастеръяслӧн котырӧ пырысь Артём Чичкарёв аттьӧаліс Коми Республикаса Юралысьӧс кипомысь йӧзкостса мичаторъяс вӧчан юкӧнын Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн Семен Ильич Оверин нима премия содтӧмын отсалӧмысь.
Сылӧн кывъяс серти, премия 10 пӧв содтӧмыс висьталӧ сы йылысь, мый мастеръяслӧн уджыс бура донъявсьӧ канму тшупӧдын.
Сідзжӧ Артём Чичкарёв аттьӧаліс «Коми Республикаса йӧзкостса мастер» Коми Республикаса Почёта ним учредитӧм серти Мастеръяслӧн котырлысь да регионса Культура министерстволысь водзмӧстчӧмсӧ ошкӧмысь.
Коми Республика медводдза регионъяс лыдын учредитіс татшӧм премиясӧ.
Мастеръяслӧн лоис позянлун кутны ассьыныс статуссӧ вылі тшупӧдын.
2023 воын лоӧ тӧдса Коми Республикаса медводдза йӧзкостса мастерлӧн нимыс.
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс Комиысь волонтёръясӧс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы да налӧн семьяяслы отсӧгысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2702 @ 2022-12-02 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Комиысь волонтёръясӧс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы да налӧн семьяяслы отсӧгысь
Коми Республикаса Юралысь нуӧдіс Добровольчестволы (волонтёрстволы) да социальнӧй нырвизя абу коммерческӧй организацияяслы отсалӧм серти координационнӧй сӧветлысь заседание.
Видлалӧмаӧсь 2022 воын «Велӧдӧм» национальнӧй проектлысь «Социальнӧй водзмӧстчӧм» регионса проект збыльмӧдӧм серти кывкӧртӧдъяс.
«Талун волонтёръяслӧн удж паськалӧ да босьтӧ торъя тӧдчанлун, — юӧртіс Коми Республикаса Юралысь. — Уна сикас арлыда да уджсикаса йӧз асьнысӧ да каднысӧ жалиттӧг отсалӧны судзсьытӧма олысьяслы.
Миян волонтёръяс оз сулавны бокын и страналӧн сьӧкыд кадӧ.
Торъя военнӧй операция нуӧдӧм заводитчӧмсянь найӧ зіля босьтчисны чукӧртны Донбассын да мездӧм мутасъясын олысь йӧзлы, торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы кӧлуй, сёян-юан да медколана тӧваръяс.
Волонтёръяс сетісны ыджыд отсӧг мобилизациякӧд йитчӧм юалӧмъяс серти «веськыд линиялӧн» уджын — видлалісны сюрсысь унджык шыӧдчӧм.
Талун доброволечьяс отсасьӧны военнослужащӧйяслӧн семьяяслы, налӧн отсӧгыс зэв колана.
Аттьӧала ставныдтӧ уджысь да небыд сьӧлӧмысь».
Ӧшым тӧлысь 5 лунӧ Рочмуын пасйӧны Доброволечлы сиӧм лун, мый урчитӧма Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн.
Владимир Уйба чолӧмаліс локтан праздникӧн ставнысӧ, коді быд лун вӧчӧ бурторъяс.
Доброволечыс Комиын лои тӧдчымӧн унджык: 2019 воын кӧ вӧлі 22 сюрс морт, то 2022 воын 33 сюрсысь унджык нин.
Республикаын котыртӧмаӧсь да уджалӧ «Коми Республикаса доброштаб» добровольчестволы отсалан регионса ресурснӧй шӧрин.
2021 вося тӧвшӧр тӧлысьӧ сійӧ прӧйдитіс Волонтёръяс шӧринъяслӧн ассоциациялысь сертифицируйтӧм.
Сідзжӧ системнӧя уджалӧ 18 муниципальнӧй ресурснӧй шӧрин, кӧні лӧсьӧдӧма волонтёръяслысь командаяс.
Коми Республика зіля участвуйтӧ да лоӧ вермысьӧн «Бур вӧчӧмторъяслӧн регион» волонтёръяслы отсалан медбур региональнӧй практикаяслӧн ставрочмувывса конкурсын.
2021 воын вермӧмысь субсидиялӧн мындаыс вӧлі 7,9 миллион шайт, 2022 воын вермӧмысь — 9,1 миллион шайт.
Медводдзаысь вӧлі нуӧдӧма #МыВместе Войтыркостса Премиялысь Регионса тшупӧд, кӧні участвуйтісны волонтёръяс 14 арӧссянь, абу коммерческӧй организацияяс, канму да муниципальнӧй учреждениеяс, ичӧт да шӧр бизнес, гырысь компанияяс.
Вӧлі петкӧдлӧма 56 проект, регионса тшупӧдын вермысьясӧн да призёръясӧн лоис 18 проект.
Комиын волонтёръястӧг оз мун ни ӧти ыджыд мероприятие.
2022 воын найӧ отсалісны збыльмӧдны «Карын бур гӧгӧртас лӧсьӧдӧм», «Поезд Победы» проектъяс, пасйыны Победа лун, Коми Республикалы 100 во тырӧм, нуӧдны «Молодёжь Коми» том йӧзлысь республикаса велӧдан форум, Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс.
Но торйӧн колӧ пасйыны налысь пайсӧ торъя военнӧй операция дырйи йӧзлы отсӧг сетӧмын.
Волонтёръяс могмӧдӧны гражданаӧс частичнӧя мобилизуйтан юалӧмъяс серти веськыд линиялӧн колл-шӧринлысь уджсӧ, отсалӧны горт-гӧгӧр, занимайтчӧны челядькӧд, ыстӧны приветъяс да чолӧмалӧмъяс военнослужащӧйяссянь.
Сідз, Коми Республикаын #МыВместе штабса волонтёръяс отсалӧны юклыны да оформитны мобилизуйтӧмаяслы гуманитарнӧй отсӧг, участвуйтӧны «Салдатлы письмӧ» да «Фронтвывса открытка» акцияясын, «эзысь» волонтёръяс кыӧны мобилизуйтӧмаяслы носки.
Сыктывкарса вӧр промышленносьт техникумысь студент-сварщикъяс тэчисны военнослужащӧйяслы кӧрт пач.
Кӧрткерӧс районлӧн Адзорӧм посёлокын 10 №-а торъя школа-интернатса 7 да 8 классын велӧдчысь нывкаяс вурисны Комиысь мобилизуйтӧмаяслы гачьяс.
Сыктывкарса политехническӧй техникумысь студентъяс отсалісны мобилизуйтӧмалӧн гӧтырлы вӧчны ремонт, да водзӧ вурӧны военнослужащӧйяслы шоныд ковтаяс.
Водзмӧстчысь да зіль волонтёръясӧс ошкӧм могысь лӧсьӧдӧма «Добровольчество дорӧ воськов» ышӧдана уджтас.
Таысь кындзи, 2022 воын регионса 10 доброволеч босьтісны Коми Республикаса Юралысь киысь канму награда — «Добровольчество сӧвмӧдӧмӧ пай пуктӧмысь» морӧсвыв пас.
А 100 абитуриент, кодъяс тшӧтш волонтёралісны, Комиын вузӧ велӧдчыны пыригӧн босьтісны содтӧд баллъяс.
Зіль студентъяс-волонтёръяслӧн эм позянлун мынтысьтӧг ветлыны тренажёрнӧй залӧ, бассейнӧ да культура мероприятиеяс вылӧ.
Сідзжӧ доброволечьясӧс ышӧдӧны муниципальнӧй тшупӧдын.
Волонтёрӧн вермас лоны быд кӧсйысь. Та могысь колӧ сетны заявка добро.рф портал пыр.
Талунъя лун кежлӧ сэні регистрируйтчӧма «мобилизуйтӧмаяслӧн семьяяслы отсӧг» вакансия вылӧ Коми Республикасянь 157 доброволеч.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса школаяслы 20 выль автобус @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2703 @ 2022-12-02 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса школаяслы 20 выль автобус
ПАЗ маркаа 20 автобус вайисны регионӧ федеральнӧй уджтас серти, коді збыльмӧдсьӧ Рочму Федерацияса Президент Владимир Путинлӧн тшӧктӧм серти.
Коми Республикаын карса да сиктса школаясӧ автомашинаяс сетан кыпыд церемонияыс вӧлі ӧшым тӧлысь 2 лунӧ.
Коми Республикаса велӧдан юкӧнын уджалӧ 230 школьнӧй автобус, кодъяс новлӧдлӧны 6,3 сюрсысь унджык челядьӧс, мӧд ногӧн кӧ, челядьӧс новлӧдлӧ регионса быд мӧд школа.
2021 воын федеральнӧй уджтас серти босьтӧма да пыртӧма уджӧ 30 школьнӧй автобус.
«Воысь воӧ ми выльмӧдалам челядьлы автобусъяс, сы вӧсна мый новлӧдлӧмын безопасносьт — челядь вӧсна тӧждысьӧм.
Таво ми некымын вонас медводдзаысь дзоньталім уна туй, кыті ветлӧны школьнӧй автобусъяс, и татшӧм уджсӧ ми кутам вӧчны быд во.
Тайӧ и эм быд боксянь матыстчӧм.
Челядьлы важмӧм автопарк вежӧм серти Владимир Владимирович Путинлысь тшӧктӧмсӧ ми тырвыйӧ пӧртам олӧмӧ.
Миян абу ни ӧти школьнӧй автобус, кодӧн эськӧ вӧдитчисны дас воысь дырджык», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Матысса кадӧ виччысьӧны ГАЗ маркаа нӧшта 2 автобус.
Найӧс сетасны Луздор районлӧн Читаёв сиктса торъя школа-интернатлы да Изьва районлӧн Кыдзкар сиктса школалы.
22 автобус ньӧбӧм вылӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь вичмӧдӧма пӧшти 82 миллион шайт.
* * *
ПАЗ маркаа школьнӧй автобусъяс Коми Республикаса муниципалитетъяслы юклӧм:
«Сыктывкар» КК МЮ — 4 ед.;
«Ухта» КК МЮ — 1 ед.;
«Кӧрткерӧс» МР МЮ — 3 ед.;
«Луздор» МР МЮ — 2 ед.;
«Сыктывдін» МР МЮ — 2 ед.;
«Сыктыв» МР МЮ — 3 ед.;
«Емдін» МР МЮ — 1 ед.;
«Кулӧмдін» МР МЮ — 3 ед.;
«6 №-а ТкШИ»Печора карын КР КВУ — 1 ед.
{Kodko @ Сыктывкарса аэропортын пуксис «Комиавиатранс» акционер котырлы выль вертолёт @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2704 @ 2022-12-02 @}
Сыктывкарса аэропортын пуксис «Комиавиатранс» акционер котырлы выль вертолёт
МИ–8МТВ–1 сынӧд судносӧ ньӧбӧма предприятие сьӧмӧн могмӧдан план серти, кутшӧмӧс лӧсьӧдӧма да вынсьӧдӧма Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти.
Вертолётсӧ веськыда Казаньса заводысь, Кировын заправитчӧмӧн, вайисны республиканскӧй авиаперевозчиклӧн пилотъяс.
Сійӧн кутасны вӧдитчыны пассажиръясӧс да коммерция новлӧдлӧм, санитарнӧй авиация да вӧр видзӧм могысь.
«Миян регионса авиаперевозчиклӧн вӧліны сьӧкыд кадъяс, муртса эз ло банкротӧн.
И сійӧ, мый талун «Комиавиатранс» 2017 восянь медводдзаысь босьтіс выль вертолёт, висьталӧ медводз Рочму Федерацияса транспорт министерстволӧн Коми Республикалы да компанияыслы эскӧм йылысь.
Транспорт министерство кӧ эз аддзы миян предприятиелысь аскиа лунсӧ, тайӧ вертолётыс ӧні эськӧ эз вӧв.
Но ми та вылын огӧ сувтӧй.
Ми нуӧдам сёрнитчӧмъяс Рочмуса транспорт министерствокӧд сы йылысь, медым водзӧ уджавны парк да вертолётъяс, а водзӧ вылӧ и ичӧт авиациялысь самолётъяс бурмӧдӧм серти.
Тайӧ миян мӧд воськов», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
2023 вося медводдза квартал помӧдз Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кӧсйӧ лӧсьӧдны-дзоньтавны нӧшта 6 вертолёт.
Тӧд вылӧ уськӧдам, мый 2022 вося вӧльгым тӧлысь 16 лунӧ «Рочмуса транспорт» йӧзкостса XVI форум да выставка серти «ГТЛК» ПАК да «Комиавиатранс» АК юрнуӧдысьясӧн кырымалӧма Коми Республикалы МИ–8МТВ–1 вертолёт сетӧм йылысь акт.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Доброволеч (волонтёр) лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2705 @ 2022-12-05 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Доброволеч (волонтёр) лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана волонтёръяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Доброволеч (волонтёр) лунӧн!
Гажлунсӧ учредитісны Рочмуын 5 во сайын на дорӧ пыдди пуктӧмнымӧс петкӧдлӧм могысь, кодъяс быд лун вӧчӧны буртор.
Коми Республикаын 33 сюрсысь унджык морт пырӧдчӧ добровольчество уджӧ — школьникъяс, студентъяс, уджалысь том йӧз, «эзысь» волонтёръяс да асшӧр уджалысьяс.
Найӧ сӧвмӧдӧны быдсикас уджалан нырвизь, кутшӧмъяс пӧвстын — социальнӧй, Айму пыдди пуктыны да радейтны велӧдан, медицина да экология юкӧнъясын волонтёрство.
Республикаса доброволечьяс зіля пырӧдчӧны миян регионлы да страналы тӧдчана быд пӧлӧс проектъясӧ да мероприятиеясӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр пыр дась видлавны волонтёръяслысь водзмӧстчӧмъяссӧ.
Миян доброволечьяслысь проектъяссӧ тшӧкыда отсалӧны пӧртны олӧмӧ да вылӧ донъялӧны и федеральнӧй тшупӧдын.
Аттьӧала быдӧнӧс, коді олӧ «верман кӧ отсавны — отсав» принцип серти.
Торйӧн аттьӧала найӧс, коді оз кольччы бокын да отсасьӧ тыш мунанінъясысь миян зонъяслы, мобилизуйтӧмъяслӧн семьяяслы да беженечьяслы.
Сиа тіянлы дзоньвидзалун, тыр-бур олӧм, пыр водзӧ сӧвмыны, ӧд тіянкӧд ӧттшӧтш сӧвмӧ миян республиканым да странаным!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Валентина Матвиенкокӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2707 @ 2022-12-06 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Валентина Матвиенкокӧд
Коми Республикаса Юралысь да Федерацияса Сӧветӧн Веськӧдлысь сёрнитісны регионӧс социальнӧй да экономика боксянь сӧвмӧдӧм йылысь.
Аддзысьлӧмыс вӧлі ӧшым тӧлысь 5 лунӧ Мӧскуаын.
Владимир Уйба юӧртіс Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн удж йылысь.
Тайӧ уджлӧн бӧртасъяс пӧвстысь ӧтиыс — воысь воӧ содӧ республиканскӧй сьӧмкудлӧн чӧжӧсыс.
Став содтӧд сьӧмсӧ веськӧдӧны регионӧс социальнӧя да экономика боксянь сӧвмӧдӧм вылӧ.
Такӧд ӧттшӧтш гырысь проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ республикалы колӧ федеральнӧй отсӧг.
Коми Республикаса Юралысь шыӧдчис Федерацияса Сӧветӧн Веськӧдлысь дорӧ Сыктывкарын Вуджан висьӧмысь бурдӧдан республиканскӧй больнича да Республиканскӧй перинатальнӧй шӧрин стрӧитӧм вылӧ, а сідзжӧ «Комиавиатранс» АК регионса авиаперевозчик сӧвмӧдӧм вылӧ содтӧд федеральнӧй сьӧм кыскӧмын отсӧгла.
Аддзысьлӧм дырйи Валентина Матвиенко тӧдчӧдіс СВО-ын участвуйтысьяслӧн семьяяслы отсавны коланлунсӧ.
Коми Республикаса Юралысь юӧртіс регионса Удж министерствоын «веськыд йитӧд» лӧсьӧдӧм йылысь, коді уджалӧ тайӧ мытшӧдъяссӧ разьӧм могысь.
«Быд семьякӧд кутӧны йитӧд.
Отсалам и боечьяслы.
Эмӧсь и найӧ, кодъяс тыш нуӧданінъясын нин.
Ме ветлі на дорӧ.
Ловруыс налӧн кыпыд», — шуис Владимир Уйба.
Фотоыс Рочму Федерацияса Федеральнӧй Собраниелӧн Федерацияса Сӧветын пресс-службалӧн
{Kodko @ Владимир Уйба пырӧдчис Арктика сӧвмӧдан юалӧмъяс серти канму комиссияса президиумлӧн заседаниеӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2709 @ 2022-12-06 @}
Владимир Уйба пырӧдчис Арктика сӧвмӧдан юалӧмъяс серти канму комиссияса президиумлӧн заседаниеӧ
Заседаниеыс вӧлі Мӧскуаын ӧшым тӧлысь 6 лунӧ.
Сійӧс нуӧдіс Рочму Федерацияса Веськӧдлан котырӧн Юрнуӧдысьӧс вежысь — Ылі Асыввыв федеральнӧй кытшын Рочмуса Президентӧс полномочнӧй петкӧдлысь Юрий Трутнев.
Видлалісны Рочму Федерацияса арктика регионъяслысь экономика бурмӧдан шӧринъяс социальнӧя сӧвмӧдан план балаяс.
Рочмуса Ылі Асыввыв сӧвмӧдан министерство ошкис 2023 во вылӧ Коми Республикалысь экономика бурмӧдан шӧринъяс социальнӧя сӧвмӧдан планӧ вежсьӧмъяс пыртӧм серти Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь вӧзйӧмъяссӧ.
Арктика субъектъяслы сьӧмкуд ассигнованиеяс водзвыв юклӧм серти Коми Республикалы урчитӧма 260 млн гӧгӧр шайт 2023 воын индӧм Планлысь мероприятиеяссӧ збыльмӧдӧм вылӧ, на лыдын:
1. Регыдъя медицина отсӧг сетан Вӧркутаса больничалы магнитно-резонанснӧй томография вӧчан аппарат ньӧбӧм вылӧ.
2. Усинскса шӧр районнӧй больничалы передвижнӧй медицина комплекс ньӧбӧм вылӧ.
3. Инта карса шӧр больничалы медицина оборудование ньӧбӧм вылӧ.
4. Чилимдінса шӧр районнӧй больничалы рентген вӧчан компьютернӧй томограф ньӧбӧм вылӧ.
5. Чилимдінса шӧр районнӧй больничалы врачебнӧй амбулатория сувтӧдӧм вылӧ ӧдйӧ кыпӧдан модульнӧй конструкцияяс ньӧбӧм вылӧ.
Арктика сӧвмӧдан юалӧмъяс серти канму комиссияса президиумлӧн заседание дырйи сідзжӧ видлалісны Рочму Федерацияса Арктика зонаын торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъяс сӧвмӧдӧм, Арктикаын пемӧсъяс да быдмӧгъяс видзӧм, быран выйын быдмӧгъяс, пемӧсъяс да мукӧд организм видзӧм серти юалӧмъяс.
Коми Республикаса Арктика зонаын ӧні уджалӧны республика тӧдчанлуна торйӧн ёна видзан 53 вӧр-ва мутас (ООПТ) 681,2 сюрс га ӧтувъя площадьӧн да меставывса тӧдчанлуна 2 ООПТ 221,31 га ӧтувъя площадьӧн.
2022 вося рака тӧлысьын вынсьӧдісны Торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъяс сӧвмӧдан да меститан схема, мый серти 2030 во кежлӧ кӧсйӧны содтыны ООПТ лыдсӧ.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр учёнӧйяскӧд ӧтвылысь пыр видзӧдӧны регионын, сы лыдын Арктика зонаын, биоразнообразие бӧрся.
Таво заводитісны Мониторинг да во помӧдзыс нин воас Коми Республикаын гежӧда паныдасьлысь да быран выйын тшакъяслӧн, быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн 94 сикас серти меститчанін, динамика да лыд йылысь юӧр.
Аддзасны гежӧда паныдасьлысь быдмӧгъяслысь да пемӧсъяслысь выль оланінъяссӧ, а сідзжӧ воас Арктика зонаын республика тӧдчанлуна торйӧн ёна видзан вӧр-ва мутасъясын аддзӧм 30 сикас йылысь юӧр.
Тайӧ юӧръяс подув вылын лӧсьӧдасны гежӧда паныдасьлысь быдмӧгъяслысь да пемӧсъяслысь лыддьӧгъяс, кодъясӧс 2029 воын вӧзъясны пыртны Коми Республикаса Гӧрд небӧглӧн выль петасӧ.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Оланподувлы сиӧм лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2713 @ 2022-12-12 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Оланподувлы сиӧм лунӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лунӧн!
Страналӧн медшӧр оланпасыс лоӧ подулӧн, мый отсӧгӧн артмӧ Рочмулӧн ӧнія да аскиа луныс.
Талун, Оланподувлӧн нормаяс да принципъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, ми доръям миян мулысь ӧтувъялунсӧ да зумыдлунсӧ.
Ӧнія да водзӧ олысьяс водзын Чужан му вӧсна кывкутігӧн ми доръям ассьыным вӧлянымӧс да асшӧрлуннымӧс.
Доръям ассьыным инӧдсӧ, медым видзны да вуджӧдны миян челядьлы традиционнӧй духовно-нравственнӧй донаторъяссӧ, аслыным урчитны Рочмулысь общественно-политическӧй, социальнӧй да экономика боксянь водзӧ сӧвмӧмсӧ.
Талун миян медбур воинъясным ӧружиеӧн тышкасьӧны неонацизмкӧд.
Кыдзи и Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи миян пӧльясным, найӧ, асьныссӧ да олӧмныссӧ жалиттӧг, тышкасьӧны Чужан му, Великӧй Рочму вӧсна.
Ми вермам!
Сиа ставныдлы выль да ыджыд вермӧмъяс Айму сӧвмӧдӧм могысь, тыр-бур олӧм да крепыд дзоньвидзалун!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба вочавидзас Коми Республикаын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ ӧшым тӧлысь 14 лунӧ веськыд йитӧд пыр @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2714 @ 2022-12-12 @}
Владимир Уйба вочавидзас Коми Республикаын олысьяслӧн юалӧмъяс вылӧ ӧшым тӧлысь 14 лунӧ веськыд йитӧд пыр
Веськыд йитӧдыс заводитчас 12 часын.
Веськыд йитӧдсӧ кутасны транслируйтны «Юрган» телеканаллӧн эфирын, социальнӧй везъясын, «Комиинформ» да «БНК» юӧртан агентствояслӧн площадкаясын.
Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧрин чукӧртӧ да видлалӧ юалӧмъяссӧ, кутшӧмъяс медся тшӧкыда воӧны власьт органъясӧ социальнӧй везъяс пыр да гражданалӧн шыӧдчӧмъясӧн.
Тайӧ юалӧмъяссӧ сетасны веськыд йитӧдын.
Сідзжӧ республикаса олысьяс вермасны сетны юалӧмъясныссӧ Владимир Уйбалы «ВКонтакте» социальнӧй везйын Коми Республикалӧн, «Юрган» телеканаллӧн да Регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн официальнӧй котыръясын веськыд трансляция дорӧ комментарийясын.
«ВКонтакте» социальнӧй везйын Владимир Уйбакӧд веськыд йитӧдсӧ позьӧ видзӧдны:
«Коми Республика» котырын — https://vk.com/pressrkomі
Коми Республикаса регионӧн веськӧдлан шӧринлӧн котырын — https://vk.com/tsur11
«Юрган» телеканаллӧн котырын — https://vk.com/yurgankomі.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса том олысьяслы Рочму Федерацияса гражданинлысь паспортъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2716 @ 2022-12-12 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса том олысьяслы Рочму Федерацияса гражданинлысь паспортъяс
Талун, Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лунӧ, Коми Республикаса Юралысь сетіс республикаса кар-районъясысь велӧдчысьяслы налысь медтӧдчана документъяссӧ.
«Талун ті босьтанныд миян великӧй странаса гражданинлысь медтӧдчана документ.
Энӧ вунӧдӧй, мый тіян эмӧсь абу сӧмын инӧдъяс, но и кывкутӧм.
Тіян зумыд гражданскӧй видзӧдлас сайын чужан мунымлӧн, Коми Республиканымлӧн аскиа луныс.
Пыр сӧвмӧй водзӧ.
Сиа, медым ставыс тіян артмис, медым збыльмисны медся смел кӧсйӧмъясныд», — бурсиис том гражданалы Владимир Уйба.
Владимир Уйбалӧн киысь Рочму Федерацияса гражданинлысь паспортъяссӧ босьтісны ныв-зон, кодъяс бура велӧдчӧны, бура петкӧдчӧны творчествоын, спортын да ӧтйӧза уджын.
Тайӧ Сыктывкарысь, Ухтаысь, Сосногорскысь, Сыктывдін, Кӧрткерӧс да Сыктыв районъясысь школьникъяс, лицеистъяс, гимназистъяс.
«Талун зэв кыпыд лун, мый нэм кежлӧ коляс юр вежӧраным.
Рочму Федерацияса гражданинлысь почёт нимсӧ босьтігӧн, ми кӧсйысям бура велӧдчыны да уджавны, медым кыпӧдны миян республикалысь бур нимсӧ.
Да водзӧ, республикалӧн бур вылӧ уджалігӧн, ми кӧсйысям ёна зільны, медым сійӧ вӧлі шуда да пыр сӧвмис.
Быдӧн миян пиысь тӧдӧ, мый миянлысь олӧмсӧ, вӧлясӧ, инӧдсӧ дорйӧ канму.
Тайӧс гарантируйтӧ миян страналӧн подув оланпасыс — Оланподув, мыйлы сиӧм лунсӧ ми пасъям талун», — шуис СГУ бердын лицейын велӧдчысь Вероника Латкина.
«Дона челядь, бать-мам нимсянь чолӧмала тіянӧс олӧманыд тӧдчана лоӧмторйӧн.
abu
Тіян паспортъясын петкӧдчасны олӧмын медтӧдчана лоӧмторъяс — армияын служитӧм, гӧтрасьӧм, кага чужтӧм.
Сиа тіянлы бура нуны Рочму Федерацияса гражданинлысь нимсӧ, пыр воӧдчыны пуктӧм могъясӧдз, аддзыны асьныдтӧ бӧрйӧм уджсикасын да зіля уджавны миян республикалӧн бур вылӧ», — бурсиис Екатерина Кистол, Выльгортса 1 №-а шӧр школаын велӧдчысь Элла Кистоллӧн мамыс.
«Гӧрдитчӧй, мый ті — Великӧй Рочмулӧн граждана.
Радейтӧй Чужан муныдтӧ, радейтӧй рӧдвужныдтӧ, ӧд насянь заводитчӧ Чужан муныд — тіян матыссаяссянь.
Пыр пыдди пуктӧй и Рочмунымӧс, и матыссаясныдтӧ, ӧд Чужанін да бать-мам керка, бать-мам — медшӧр подув» — шуис Владимир Уйба церемониясӧ помалігӧн.
Тайӧ лунӧ Рочмуса том гражданалы нуӧдісны Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын экскурсия, висьталісны регионлӧн канму символъяс, республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяслӧн удж да рочмуса паспортлӧн история йылысь.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса олысьяслы канму наградаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2717 @ 2022-12-14 @}
Владимир Уйба сетіс Коми Республикаса олысьяслы канму наградаяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі Коми Республикаса Юралысьлӧн Администрацияын ӧшым тӧлысь 12 лунӧ.
«Талун, Рочму Федерацияса Оланподувлы сиӧм лунӧ, ми нуӧдам Рочмуса да Коми Республикаса канму наградаяс сетан кыпыд церемония.
Оланподув — миян медшӧр оланпас, мый вылын артмӧ Рочмулӧн талунъя да аскиа луныс, — шыӧдчис церемонияӧ пырӧдчысьяс дорӧ Владимир Уйба. — Талун, Оланподулӧн урчитӧм нормаяс да принципъяс вылӧ подуласьӧмӧн, ми доръям миян мулысь ӧтувъялунсӧ да зумыдлунсӧ.
Миян страналӧн медбур пияныс ӧружиеӧн тышкасьӧны неонацизмкӧд.
Талун залын эмӧсь найӧ, кодъяс воисны торъя военнӧй операция нуӧданінысь.
Пыдди пуктана воинъяс, Айму дорйысьяс, ті петкӧдлінныд повтӧмлун, героизм да Чужанін дорӧ муслун.
Рочму да Коми Республика вӧсна тіян подвигныд зэв ыджыд.
Аттьӧ тіянлы таысь да муӧдз копыр!
Тайӧ залын пукалысь йӧз — уна сикас арлыда да уджсикаса йӧз.
Но быдӧнлы тіянысь колӧ сетны вылыс тшупӧда награда, шуны бур кывъяс тіян уджысь, сыысь, мый ті пыр зілянныд вӧчны республикалы да Рочмулы буртор да коланатор».
Канму награда босьтысьяс асланыс воча кывйын аттьӧалісны Коми Республикаса Юралысьӧс да бурсиӧмӧн шыӧдчисны уджъёртъяс дорӧ.
«Меным зэв нимкодь республика вӧсна да сыысь, мый уджала Сосногорскса шӧр районнӧй больничаын.
Ме аттьӧала республикаын став уджъёртӧс, кодъяскӧд менӧ йитліс олӧмыс.
Ми ставным венім сьӧкыд кад да виччысьӧ миянӧс тшӧтш абу кокни кад.
Но сиа ставнымлы бура венны тайӧ омӧль кадсӧ.
Ми вермам!», — тӧдчӧдіс Сосногорскса шӧр районнӧй больничаса отделениеӧн заведуйтысь Алла Федосенко.
«Чолӧмала ставныдтӧ наградаӧн, мый быдӧнлы миянысь лоӧ зэв донаӧн.
Кыдзи география велӧдысь кӧсъя шуны: республика озыр мупытшнас, ваӧн, вӧръясӧн, но талун залӧ видзӧдігӧн гӧгӧрвоан, мый миян республикалӧн збыльвывса озырлуныс — тайӧ йӧз, кодъяс быдтӧны челядьӧс, велӧдӧны, бурдӧдӧны, дорйӧны.
Выль во водзвылын сиа тіян семьяяслы муслун, ыджыд шуд, тыр-бур олӧм да чолӧмала локтан гажӧн», — шуис Сыктывкарса технологическӧй лицейын география да биология велӧдысь Лариса Нестерова.
«Ме нелямын вит во уджалі француз кывйӧн да менам велӧдчысьяс, налӧн бать-мам, уджъёртъяс понда тайӧ каднас ниӧтчыдысь эг жалит, мый бӧрйи тайӧ уджсӧ, — шуис Изьва районлӧн Койюса шӧр школаын француз кыв велӧдысь Галина Туркина да шыӧдчис церемонияӧ пырӧдчысьяс дорӧ, кодъяс воисны СВО нуӧданінысь, — Зонъяс, аттьӧ тіянлы зэв ыджыд да муӧдз копыр!»
«Дона ёртъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала став наградитӧмасӧ.
Аттьӧ тіянлы уджысь, тіян подвигысь, Коми Республикалы да миян Великӧй Рочмулы служитӧмысь.
Ми ёна пыдди пуктам тіянӧс!», — сигӧртіс церемониясӧ Владимир Уйба.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Вежа Георгийлӧн орденлысь отличие пас — Георгийлысь IV тшупӧда Крест сетӧма:
запасысь сержант Эльдар Ханагаевич Эйвазовлы,
запасысь радӧвӧй Дмитрий Андреевич Куклинлы,
запасысь радӧвӧй Дмитрий Сергеевич Салимовлы,
запасысь радӧвӧй Кирилл Игоревич Игнатовлы,
воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь «Смеллунысь» медаль сетӧма запасысь радӧвӧй Егор Анатольевич Балуевлы,
Жуковлысь медаль сетӧма запасысь радӧвӧй Денис Игоревич Поповлы,
Уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Почёт орден сетӧма Виталий Николаевич Лаженцевлы — Коми наука шӧринын Войвывлӧн социально-экономическӧй да энергетическӧй мытшӧдъяс институтса лабораторияын медвылыс тшупӧда наука туялысьлы;
наука сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь да уна вося бур уджысь «Аймулы бур вӧчӧмысь» орденлысь II тшупӧда медаль сетӧма:
Александр Александрович Бурцевлы — Коми Республикаса войтырӧс доръян да неминучаысь видзан комитетӧн веськӧдлысьлы,
Владимир Ильич Мальцевлы — «Максаковка» социальнӧй да дзоньвидзалун бурмӧдан республиканскӧй шӧрин» канму учреждениеса директорлы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса нимӧдана врач» почёт ним сетӧма Леонид Александрович Липскийлы — «Коми республиканскӧй перинатальнӧй шӧрин» канму учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы;
«Рочму Федерацияса йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма Алла Яковлевна Федосенколы — «Сосногорскса шӧр районнӧй больнича» канму учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы;
отечественнӧй культура да искусство сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна во чӧж зіля уджалӧмысь «Рочму Федерацияса культураын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Галина Нестеровна Ласкиналы — «Коми Республикаса искусство колледж» канму учреждениеса преподавательлы;
Галина Юрьевна Ширяевалы — «Искусство школа» муниципальнӧй учреждениеса преподавательлы, Сыктывкар;
кокни промышленносьт юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Рочму Федерацияса текстильнӧй да кокни промышленносьтын нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма Александр Михайлович Шкодниклы — «Выльгортса сапӧг гындан фабрика» ичӧт кывкутана котырса директорлы, Сыктывдін район.
Рочму Федерацияса Президентлӧн тшӧктӧмӧн уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма Татьяна Леонидовна Ващенковалы — «Эжваса республиканскӧй интернат» канму учреждениеса юкӧнӧн заведуйтысьлы;
отечественнӧй культура да искусство сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь, уна во чӧж зіля уджалӧмысь Рочму Федерацияса Президентсянь аттьӧалӧм сетӧма Валентина Ивановна Дорофеевалы — «Войтыръяслӧн дружба ордена В. Савин нима академическӧй канму драма театр» канму учреждениеса артисткалы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вӧчӧмысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма:
Ирина Владимировна Козыревалы — Коми наука шӧринын Академик Юшкин нима геология институтса учёнӧй секретарлы;
Наталия Павловна Колбасюклы — «Коми Республикаса агропромышленнӧй комплекслы да чери овмӧслы канмусянь отсӧг сетан шӧрин» канму учреждениеса юрнуӧдысьлы;
Татьяна Юрьевна Костиналы — «Койгортса шӧр районнӧй больнича» канму учреждениеса фельдшерлы;
Лариса Владимировна Нестеровалы — «Технологическӧй лицей» муниципальнӧй учреждениеын география да биология велӧдысьлы, Сыктывкар;
Татьяна Николаевна Осиповалы — «Леткаын овмӧдчӧминкостса клубнӧй система» муниципальнӧй учреждениеса балетмейстерлы, Луздор район;
Анастасия Николаевна Черныхлы — Луздор районын меставывса ӧтйӧза организациялӧн «Гурьёвчи» сикт овмӧдчӧминын ветеранъяслӧн первичнӧй организацияӧн веськӧдлысьлы;
Коми Республикалы бур вылӧ уна во чӧж зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
«Оплеснин нима Коми республиканскӧй агропромышленнӧй техникум» уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын уджалысьяслы, Сыктывдін район;
Андрей Евгеньевич Егоровлы — «Боксит Тимана» акционер котырын тепловозса машинистлы, Ухта кар;
Татьяна Викторовна Зизгановалы — «Коми республиканскӧй филармония» канму учреждениеса художественнӧй кыв серти мастерлы;
Александр Николаевич Ковалевлы — «Авиационнӧй персоналӧс дасьтан Коми региональнӧй шӧрин» федеральнӧй канму учреждениеса преподавательлы;
Валентина Ивановна Крюковалы — «Благоевса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын роч кыв да литература велӧдысьлы, Удора район;
Галина Борисовна Макаровалы — «Койгортса шӧр районнӧй больнича» канму учреждениелӧн Кажым сикт овмӧдчӧминса врачебнӧй амбулаторияын фельдшерлы;
Николай Ярославович Падеринлы — «Железнодорожнӧй лесничество» канму учреждениелӧн Трактса участковӧй лесничествоын участковӧй лесничӧйлы, Княжпогост район;
Сергей Сергеевич Плюснинлы — войтыркостса да ставрочмувывса конкурсъясын лауреатлы, Коми республиканскӧй филармонияса солистлы, Рочмуса канму академическӧй Ыджыд театрысь корӧм солистлы;
Анна Борисовна Тюрниналы — Коми Республикаса тариф комитетӧн веськӧдлысьлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьлы;
Наталья Валериановна Чупровалы — «Челядьӧс 2 №-а видзанін» Изьва сиктын муниципальнӧй учреждениеӧн заведуйтысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уджын вермӧмъясысь да уна во чӧж зіля уджалӧмысь «Коми Республикалы бур вӧчӧмысь» отличие пас сетӧма Георгий Владимирович Новиковлы — Коми Республика артмӧдан лунсянь 100 во тырӧмлы сиӧм «Соединяя времена» театральнӧй шоу-программаса режиссёр-постановщиклы;
йӧзлысь дзоньвидзалун видзан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта врач» ним сетӧма:
Ольга Анатольевна Рыбаловалы — «Неминучаӧ веськалӧмалы медицина отсӧг сетан Коми Республикаса мутас шӧрин» канму учреждениеса регыдъя медицина отсӧг сетысь врачлы;
Иван Васильевич Скрепечуклы — «Коми республиканскӧй вир шӧрин» канму учреждениелӧн Интаса юкӧнӧн заведуйтысьлы — врач-трансфузиологлы;
наука уджын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса наукаын почёта уджалысь» ним сетӧма Валентина Ивановна Прошевалы — Коми наука шӧринлӧн Физиология институтса юкӧнын вылыс тшупӧда наука туялысьлы;
культура юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса культураын почёта уджалысь» ним сетӧма Сергей Юрьевич Гольяновлы — «Кабала вӧчысьяслӧн Эжваса Культура двореч» муниципальнӧй учреждениеса аккомпаниатор-концертмейстерлы;
связь средствояс сӧвмӧдӧмын да бурмӧдӧмын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса связь да юӧр юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма Виктор Степанович Кучменевлы — «Ростелеком» публичнӧй акционер котырса Коми филиаллӧн Емва карса Сервиснӧй шӧринын уджӧдан группаса нуӧдысь инженерлы, Княжпогост район;
олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын почёта уджалысь» ним сетӧма:
Лариса Алексеевна Субботиналы — «Емдін районса олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» канму учреждениелӧн Олысьясӧс социальнӧя могмӧдан мутас шӧринса юкӧнын младшӧй воспитательлы;
Светлана Александровна Тюрниналы — «Жизнь» олысьясӧс социальнӧя могмӧдан шӧринлӧн асшӧрлуна абу коммерческӧй организацияса юкӧнын социальнӧй уджалысьлы, Сыктывкар;
стрӧитчан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта стрӧитчысь» ним сетӧма Ольга Витальевна Митрюшиналы — Коми Республикаын стрӧитчан юкӧнса ветеранлы, Сыктывкар;
велӧдан юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса почёта велӧдысь» ним сетӧма:
Маргарита Алексеевна Пантелеевалы — «Шӧр школа» Летка сиктса муниципальнӧй учреждениеын коми кыв, роч кыв да литература велӧдысьлы, Луздор район;
Людмила Васильевна Ромашовалы — «15 №-а шӧр школа» учреждениеын роч кыв да литература велӧдысьлы, Ухта кар;
Галина Анатольевна Туркиналы — «Койюса шӧр школа» муниципальнӧй учреждениеын француз кыв велӧдысьлы, Изьва район.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Изьва районса бать-мамтӧм челядьлы выль патераясысь ключьяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2723 @ 2022-12-16 @}
Владимир Уйба сетіс Изьва районса бать-мамтӧм челядьлы выль патераясысь ключьяс
Олан жыръясӧн могмӧдӧм могысь муниципалитетлӧн администрация Изьва сиктын уна патераа керка стрӧитӧм вылӧ видзис республиканскӧй сьӧмкудйысь босьтӧм сьӧм.
«Выль во водзвылын тӧдчана вӧчавны козинъяс.
И ӧні ми татшӧм козинсӧ сетам тіянлы, выль керкаын пыдди пуктана олысьяс.
Быд во ми зілям содтыны бать-мамтӧм челядьлы оланін сетан лыдсӧ.
Быд во тайӧ категорияысь 300 граждана босьтӧны дыр виччысяна патераяс.
Дерт, окота кыдз позьӧ ӧдйӧджык могмӧдны ставнысӧ, и Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вӧчӧ та могысь ставсӧ, мый вермӧ.
Тіянлы тайӧ мытшӧдыс разьӧма — ті босьтанныд ассьыныд дыр виччысяна юр сюянін.
Тайӧ тіян олӧмын нӧшта ӧти лист бок.
Кор мортыс босьтӧ оланін, водзӧ сылӧн могӧн лоӧ семья да олӧм лӧсьӧдӧм.
Сиа, медым выль патераясыс вайисны тіянлы шуд, медым тіян тані чужисны челядь, олӧм бурмис», — пасйис Владимир Уйба.
«Ме виччыси патерасӧ 2018 восянь, сэсся муні армияӧ.
Демобилизуйтчи ӧшым тӧлысь 5 лунӧ, а талун нин босьті ключьяс выль патераысь.
Оланіныс бур, шоныд, ставыс воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Эмӧсь нин мӧвпъяс, кыдзи сійӧс вайӧдны пӧрадокӧ», — юксис вежӧрӧ мӧрччӧмторъясӧн Кыдзкар сиктысь 23 арӧса Роман Канев.
2022 воын Изьва районса администрация босьтіс республиканскӧй сьӧмкудйысь 19,2 миллион шайт.
Сьӧмсӧ вӧлі веськӧдӧма 11 олан жыр ньӧбӧм вылӧ, сы лыдын Изьва сиктын выльӧн стрӧитӧм керкаысь 8 патера.
Районса администрация, ӧткымын муниципалитетлӧн бур опытӧн вӧдитчӧмӧн, уна патераа олан керка стрӧитӧм вылӧ видзис 14,4 миллион шайт.
Коми Республикаын олӧ 2 сюрсысь унджык бать-мамтӧм челядь, кодъяслы колӧ оланін.
Ӧчередьлысь лыдсӧ чинтӧм могысь Коми Республикаса Веськӧдлан котыр примитӧ мераяс бать-мамтӧм челядьӧс оланінӧн могмӧдӧм вылӧ сьӧмӧн могмӧдӧмсӧ содтӧм серти.
2022 воын тайӧ могъяс вылӧ Коми Республикаын арталӧма 376,7 миллион шайт, сы лыдын 54,7 миллион шайт — федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, Коми Республикаын тавосянь вынсяліс отсӧг сетан содтӧд мера, кодӧс веськӧдӧма бать-мамтӧм челядь лыдысь йӧзлысь оланін инӧдъяс збыльмӧдӧм вылӧ, — тайӧ оланін ньӧбӧм вылӧ сертификат сетӧм.
2022 воын тайӧ могъяс вылӧ арталӧма 40 миллион гӧгӧр шайт, социальнӧй мынтӧмъяслӧн ыдждаыс 1,8 миллион шайтысь унджык, сійӧс босьтісны бать-мамтӧм челядь лыдысь 21 гражданин.
Бать-мамтӧм челядьӧс оланінӧн могмӧдӧмын медшӧр мытшӧдъяс пиысь ӧти — тайӧ муниципалитетъясын оланін фондлӧн объектъяс, а сідзжӧ застройщикъяслӧн, кодъяс дасьӧсь участвуйтны оланін пайӧн стрӧитӧмын, тырмытӧмлун.
Сійӧ жӧ кадӧ бать-мамтӧм челядьӧс оланінӧн могмӧдӧмын бур опыт эм Кулӧмдін да Кӧрткерӧс районъясын. 
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс Изьва районын олысь нывбабаӧс бур пиӧс — Чужан му дорйысьӧс быдтӧм-велӧдӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2724 @ 2022-12-16 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Изьва районын олысь нывбабаӧс бур пиӧс — Чужан му дорйысьӧс быдтӧм-велӧдӧмысь
Сылӧн пиыс, Изьва районын олысь Сергей (овыс оз юӧртсьы безопасносьт могысь), служитӧ «БАРС–4» доброволечьяслӧн отрядын.
Отрядӧн веськӧдлысьяслӧн кывъяс серти, торъя военнӧй операция нуӧдӧм серти боевӧй могъяс олӧмӧ пӧртігӧн зон петкӧдліс асьсӧ кыдз повтӧм, збой да киподтуя воин.
Повтӧмлунысь да смеллунысь сетісны Веськӧдлан котырлысь вылыс тшупӧда награда.
Изьва районӧ удж серти ветлігӧн Владимир Уйба торъя могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь да та дырйи петкӧдлӧм повтӧмлунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь доброволечлӧн мамлы сетіс Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм.
«Ті быдтінныд-велӧдінныд Айму пыдди пуктысь пиӧс.
Сійӧ дорйӧ миянлысь Чужан му.
Сьӧлӧмсянь сета тіянлы аттьӧалӧм», — пасйис Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны Изьва районын школаяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2726 @ 2022-12-16 @}
Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи стрӧитӧны Изьва районын школаяс
Талун, ӧшым тӧлысь 16 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь удж серти воліс Изьва районӧ.
Изьва сиктын да Изьвавом грездын Владимир Уйба видлаліс стрӧитчан объектъяссӧ.
«Изьваын школасӧ заводитісны стрӧитны таво гожӧмнас.
Коланлуныс вӧлі важысянь нин, сы вӧсна мый стрӧйбасӧ, кӧні ӧні велӧдчӧны челядь, 2011 воын нин вӧлі шуӧма аварийнӧйӧн.
Ми зіля кутчысим уджӧ.
Корсим республиканскӧй сьӧмкудйысь сьӧм, петім ходатайствоӧн Рочму Федерацияса велӧдан министерствоӧ да босьтім сьӧма отсӧг.
Талунъя лун кежлӧ стрӧитчысьяс удитісны заводитны котлован вылын удж, тэчны бетоннӧй плитаяс.
Шоныд поводдя дырйи фундаментсӧ кутасны водзӧ вайӧдны пӧрадокӧ», — пасйис Владимир Уйба.
Изьва сиктын школасӧ арталӧма 600 места вылӧ.
Сійӧс стрӧитӧм вылӧ федеральнӧй да республиканскӧй сьӧмкудъясын урчитӧма 800 миллионысь унджык шайт.
Объект вылын олӧмӧ пӧртӧма му уджъяс, лӧсьӧдӧма фундамент улӧ котлован да шоныд сетан везъяс.
Вӧчӧны ленточнӧй фундамент, ваялӧны материалъяс да конструкцияяс, нуӧдсьӧны сӧвтчан-ректан уджъяс, тэчӧны кӧрт сора бетон, фундамента плитаяс улӧ вӧчӧны траншеяяс, пуктӧны бетон.
«Изьвавомын школалӧн важ стрӧйбаыс вӧлі пуысь, да 2003 воын кушӧдз сотчис гымньӧв лыйӧмысь.
Челядь велӧдчӧны вӧвлӧм магазинын.
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ эз вермы кольны менам да Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн тӧждтӧг.
Ми шуим стрӧитны школасӧ дзоньнас республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ, сы вӧсна мый эз вӧв позянлун босьтны сьӧмсӧ федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Объектыс стрӧитчӧ Коми Республикаса адреснӧй инвестиция уджтас серти.
Стрӧйбалысь конструктивсӧ вӧчӧма, ставсӧ йитӧма, пыртӧма уджӧ котельнӧй.
Кык вежон чӧжӧн температурасӧ стрӧйбаас лэптасны коланаӧдз, медым нуӧдны отделкаа уджъяс.
Пӧдрадчик водзын пуктӧма мог, медым 2023 вося кӧч тӧлысь 1 лунӧ Изьвавомса челядь мунісны выль школаӧ да детсадйӧ», — гӧгӧрвоӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Изьвавом грездын школа-детсадсӧ арталӧма 90 школьник да школаӧдзса 40 челядь вылӧ.
Сійӧс стрӧитӧм вылӧ Коми Республикаса сьӧмкудйын вӧлі урчитӧма 440 миллионысь унджык шайт.
Зданиесӧ стрӧитӧма, сы дорӧ нюжӧдӧма коммуникацияяс, уджалӧ котельнӧй.
Йӧрын лӧсьӧдӧма волейболысь ворсӧм вылӧ площадка, вӧчӧма ортсыса югдӧдан вез.
Ӧні объект вылын лӧсьӧдӧны шонтан да электричествоӧн могмӧдан пытшкӧсса система, вентиляцияяс, пытшкӧсса ичӧт тока системаяс.
{Kodko @ «Лӧп-ёг сортируйтан комплекс да полигон Эжваын оз ло!», — Владимир Уйба @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2727 @ 2022-12-18 @}
«Лӧп-ёг сортируйтан комплекс да полигон Эжваын оз ло!», — Владимир Уйба
Та йылысь Коми Республикаса Юралысь юӧртіс талун, ӧшым тӧлысь 18 лунӧ, Кабала вӧчысьяслӧн культура дворечын Сыктывкарса Эжва районын олысьяскӧд аддзысьлігӧн.
«Чайта, мый йӧзыс паныдӧсь Эжваын сортируйтан завод стрӧитӧмлы.
Сідз?
— Да! Дерт, ми паныдӧсь. [гораа вочавидзисны залын пукалысьяс, — пасйӧд]
— Меным, кыдзи Коми Республикаса Юралысьлы, медшӧрнас пыр вӧлі йӧзлӧн видзӧдласыс.
Та вӧсна, йӧзкӧд ӧтув видлалӧмыс петкӧдліс нин кӧ, мый тайӧ проектсӧ донъялӧны лёка, чайта, мый колӧ помавны йӧзкӧд ӧтув видлалӧмсӧ. Та вылӧ подуласьӧмӧн тшӧкта Коми Республикаса вӧр-ва озырлун министерстволы выль пӧв корсьны сортируйтан завод улӧ места.
Нӧшта ӧтчыдысь шуа, кытчӧдз ме Коми Республикаса Юралысь, республикаса олысьяскӧд водзвыв сёрнитчытӧдз ни ӧти помшуӧм оз ло примитӧма», — юӧртіс Владимир Уйба.
Фотоыс «Комиинформ» юӧртан агентстволӧн, фотосӧ вӧчис В. Шешкунас
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс сыктывкарса Кочпон-Чит микрорайонын 270 места вылӧ детсад стрӧитӧм серти быдвежонся сӧвещанньӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2729 @ 2022-12-19 @}
Владимир Уйба нуӧдіс сыктывкарса Кочпон-Чит микрорайонын 270 места вылӧ детсад стрӧитӧм серти быдвежонся сӧвещанньӧ
Объектыс дась 92% вылӧ.
Объект вылын кык сменаӧн уджалӧ 140 морт.
Лӧсьӧдӧма ичӧт архитектурнӧй юкӧнъяс, вӧчӧны жыръяслысь пытшкӧсса отделка, лӧсьӧдӧны ичӧт тока системаяс, сантехника, би, грузӧвӧй лифт да нуӧдӧны пусконаладочнӧй уджъяс.
Нюжӧдӧма биӧн могмӧдан ортсыса кабель.
Вайӧма оборудование пищеблокӧ, медицина уджалысьлӧн кабинетӧ.
Детсадсӧ стрӧитӧны «Демография» национальнӧй проект серти.
Ставнас вичмӧдӧма 457 млн сайӧ шайт, сэтысь 72,7% — республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм.
Фотоыс «Комиинформ» юӧртан агентстволӧн, фотосӧ вӧчис В. Шешкунас
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса коммунальщикъясӧс да стрӧитчысьясӧс Ровеньки карын объектъяс кыпӧдны отсалӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2730 @ 2022-12-19 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс Коми Республикаса коммунальщикъясӧс да стрӧитчысьясӧс Ровеньки карын объектъяс кыпӧдны отсалӧмысь
Коми Республикаса Юралысь сетіс регионса коммунальнӧй да стрӧитчан юкӧнса специалистъяслы уджсӧ бура тӧдӧмысь, киподтуйысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь канму наградаяс.
Кыпыд церемонияыс вӧлі ӧшым тӧлысь 19 лунӧ Сыктывкарын.
«Коми Республика тырвыйӧ пӧртіс олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмъяссӧ.
Буретш ті отсӧгӧн, пыдди пуктана уджалысьяс, Ровенькиын талун челядьыс ветлӧдлӧны сӧстӧм да шоныд детсадъясӧ, йӧзыс ветлӧны бурдӧдчанінъясӧ, кӧні тшӧтш сӧстӧм, шоныд да оз виявны вевтъясыс.
Нуӧдӧма зэв ыджыд удж, коді петкӧдліс, мый Рочму ассьыс йӧзсӧ оз эновт.
Лугань Войтыр Республика, Донеч Войтыр Республика, Запорожье да Херсон — тайӧ Рочмулӧн муясыс.
Йӧзыс бӧрйисны Рочму Федерацияӧ пырӧм йылысь помшуӧм, да талун ми отсасям миян рочмуса муяслы, кодъяслы ёна колӧ миян отсӧгыс», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь юӧртіс 2023–2024 вояс вылӧ Ровеньки карлы отсӧг сетан планъяс йылысь: «Таво серти тайӧ лоӧ ёна ыджыдджык удж.
Тайӧ 30-ысь унджык объект, кутшӧмъясӧс колӧ дзоньтавны.
Ми эгӧ кольӧй отсӧгтӧг Ровенькиын олысьясӧс таво, огӧ кольӧй и локтан воӧ.
Уджсӧ тані кутам нуӧдны водзӧ.
Та дырйи колӧ тӧдчӧдны, мый Коми Республикаын уджсӧ ми огӧ жӧ чинтӧй».
Владимир Уйба пасйис, мый Ровеньки карса коммунальнӧй инфраструктура да социальнӧй объектъяс кыпӧдӧм серти уджъяссӧ нуӧдісны торъя, абу безопаснӧй условиеясын.
Тайӧ гожӧмнас карас кыкысь усьліс «Точка-У» ракета.
«Ті ставныд — ыджыд сьӧлӧма йӧз.
Ті энӧ прӧста вӧчӧй ыджыд подвиг, но и петкӧдлінныд йӧз вӧсна тӧждныдтӧ.
Ыджыд аттьӧ сыысь, мый некод эз повзьы да быдӧн колана ногӧн вӧчис ассьыс уджсӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
«Кор миян специалистъяс воисны Ровенькиӧ, карыс куим тӧлысь нин оліс кӧдзыд ватӧг.
А мортыслы ӧд сытӧг овнысӧ некыдз.
Миян специалистъяс отсӧгӧн Ровеньки карса олысьяслӧн керкаясӧ васӧ нюжӧдісны тӧлысь чӧжӧн.
Ровенькиын олысьяс аттьӧалӧны республиканымӧс сыысь, мый ми отсалім налы водзӧ бура овны.
Аттьӧ ставныдлы, коді вӧчис тайӧ подвигсӧ», — висьталіс «Сыктывкарса Водоканал» ВАК-са медыджыд директор Андрей Селиванов.
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс церемонияын участвуйтысьясӧс локтан Выль воӧн, сиис специалистъяслы выль вермӧмъяс, крепыд дзоньвидзалун да ыджыд шуд: «Чолӧмала тіянӧс босьтӧм наградаясӧн.
Нӧшта ӧтчыдысь аттьӧала тіянӧс Коми Республикалы бур вылӧ уджысь да сійӧ уджсьыс, мый ті вӧчанныд талун Рочму Федерацияса выль, мездӧм муяслы.
Выль во водзвылын чолӧмала тіянӧс да семьяясныдтӧ, уджалан котыръясныдтӧ локтан гажӧн.
Тӧда, мы Выль воыс ваяс миян керкаясӧ бурсӧ, югыдсӧ.
Сиа, медым став бур кӧсйӧмныд збыльмис.
Локтан Выль воӧн да став бурсӧ тіянлы!».
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Андрей Альбертович Даниловлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Койгортса филиалын автомашинаса водительлы;
Сергей Александрович Корычевлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырын Транспорт службаса водительлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн уна во сьӧлӧмсянь да бура уджалӧмысь «Уджын повтӧмлун» отличие пас сетӧма Александр Константинович Каневлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Изьваса филиалын слесар-ремонтниклы».
Кужӧм-сямлунысь да чина могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
Алексей Леонидович Баянтуевлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Удораса филиалын киӧн сваритысь электрогазосварщиклы;
Юрий Иванович Бондаренколы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Мылдінса филиалын автомашинаса водительлы;
Владимир Юльянович Будревичлы — «Коми коммунальнӧй технологияяс» акционер котырын автомашинаса водительлы;
Роман Николаевич Бураковлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Изьваса филиалын слесар-ремонтниклы;
Николай Андреевич Горбуновлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс вӧчысь слесарлы;
Максим Алексеевич Куликлы — «ГорКомСтрой» «Специализируйтӧм стрӧитчысь» ичӧт кывкутана котырын административнӧй да овмӧс нуӧдан юкӧн серти специалистлы;
Николай Георгиевич Лисниклы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырса водительлы;
Сергей Константинович Морарьлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырса электрогазосварщиклы;
Иван Владимирович Поздеевлы — «ГорКомСтрой» «Специализируйтӧм стрӧитчысь» ичӧт кывкутана котырса инженерлы;
Сергей Александрович Сенютьлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Койгортса филиалын слесар-ремонтниклы;
Валерий Валериевич Рочевлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Изьваса филиалын автомашинаса водительлы;
Денис Андреевич Селивановлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырса мастерлы;
Анатолий Евгеньевич Туголуковлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс вӧчысь слесарлы;
Алексей Андреевич Тюлинлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырлӧн аварийнӧй да дзоньтасян уджъяс вӧчысь слесарлы;
Богдан Юрьевич Ушаковлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Койгортса филиалын электрогазосварщиклы;
Андрей Анатольевич Фалёвлы — «Шоныд сетан Коми компания» акционер котырлӧн Ухтаса филиалын электрогазосварщиклы.
Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карын дзоньтасян уджъяс нуӧдӧмын уджсӧ бура тӧдӧмысь да сетӧм отсӧгысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма «РК Тема» ичӧт кывкутана котырса уджалысьяслы:
Николай Павлович Волковлы;
Алексей Николаевич Габовлы;
Максим Павлович Резниковлы;
Юрий Владимирович Чурсановлы.
Лугань Войтыр Республикаса Ровеньки карын социальнӧй объектъяс дзоньталігӧн сетӧм отсӧгысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
Юрий Владимирович Кузнецовлы — «ГорКомСтрой» «Специализируйтӧм стрӧитчысь» ичӧт кывкутана котырса директорлы;
Руслан Николаевич Семенюклы — «Лузалес» ичӧт кывкутана котырса Директоръяслӧн сӧветӧн веськӧдлысьлы;
Николай Александрович Сосновскийлы — «Коми коммунальнӧй технологияяс» акционер котырса медыджыд директорлы;
Андрей Сергеевич Селивановлы — «Сыктывкарса Водоканал» восьса акционер котырса медыджыд директорлы.
{Kodko @ Ставсӧ Вермӧм шедӧдӧм вӧсна: Коми Республика мӧдӧдіс Ровенькиӧ выль во кежлӧ гуманитарнӧй груз @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2732 @ 2022-12-20 @}
Ставсӧ Вермӧм шедӧдӧм вӧсна: Коми Республика мӧдӧдіс Ровенькиӧ выль во кежлӧ гуманитарнӧй груз
Грузлӧн сьӧктаыс — 21 тонна.
Регионса олысьяс да предприятиеяс чукӧртісны грузсӧ Ровенькиын олысьяслы да Комиысь военнослужащӧйяслы, кодъяс Лугань Войтыр Республикаын пӧртӧны олӧмӧ торъя военнӧй операциялысь боевӧй могъяс.
Груз мӧдӧдан церемонияӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Тайӧ выльвося гуманитарнӧй грузыс лоӧ бур Выль волӧн пасӧн, мый ми медводдзаысь паныдалам Рочму Федерациялӧн выль, мездӧм мутасъяскӧд ӧтвылысь.
Тайӧ фураын абу прӧста медикаментъяс, кӧм-пась, техника, козинъяс — тайӧ Коми Республикасянь Ровенькиысь миян ёртъяслы да миян зонъяслы, кодъяс воюйтӧны Лугань Войтыр Республикаын, шоныд привет», — пасйис Владимир Уйба.
Гуманитарнӧй грузсӧ чукӧртӧма «Всё для Победы» Войтыр Фронтлӧн проект серти.
Сэтчӧ пырӧны сёян-юан, мобилизуйтӧмаяслы шоныд кӧлуй, техника, медикаментъяс, медицинаын коланаторъяс, бытӧвӧй химия, челядьлы козинъяс, а сідзжӧ 600 гӧгӧр письмӧ да чолӧмалан открытка.
«Кор ме ветлі СВО зонаын миян военнослужащӧйяс дорӧ да нуи налы кӧлуй, посылкаяс, найӧ менсьым юасисны, эмӧсь-ӧ ныв-зонъяссянь письмӧяс.
Тайӧ зэв тӧдчана, мый гижӧны письмӧяс, торйӧн нин челядь, сиӧны тӧдтӧм боечьяслы бӧр локны гортӧ ловъяӧн да дзоньвидзаӧн.
Тайӧ вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ.
Кӧсъя аттьӧавны быдӧнӧс, коді пырӧдчис гуманитарнӧй груз чукӧртӧмӧ.
Быдӧнлы ыджыд аттьӧ», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Груз чукӧртӧмӧ зіля пырӧдчисны Сыктывкарын да маті районъясын олысьяс, Вӧр юкӧнъясын уджалысьяслӧн профсоюзса Коми республиканскӧй организация, Сыктывкарса 26 №-а да 28 №-а школаясын велӧдчысьяс, Коми Республикаын федеральнӧй казначействоӧн веськӧдланінын уджалысьяс, Луздор районса Лойма сиктын олысьяслӧн землячество.
«Сыктывдін районса волонтёръяс нимсянь аттьӧала миянлысь дорйысьясӧс, геройясӧс, кодъяс ӧні тышкасьӧны миян Чужанін вӧсна.
Отсалам да водзӧ кутам отсавны налы шоныд кӧлуйӧн, медикаментъясӧн, сёян-юанӧн.
Огӧ вунӧдӧй и солдатъяслӧн матыссаяс да рӧдвуж йылысь, тӧждысям на вӧсна.
Некымын лун сайын ми нуӧдім «Выль во — Донбасса челядьлы» акция, чукӧртім выль во кежлӧ 230 сайӧ козин.
Найӧс ӧні тшӧтш мӧдӧдам.
Кутам лача, мый Донбасса челядь тшӧтш паныдаласны Выль восӧ нюмъялӧмӧн.
Мед ставыс лоас бур», — висьталіс Сыктывдін районын эзысь волонтёръяслӧн ӧтйӧза организацияӧн веськӧдлысь Галина Короткова.
Грузсӧ кӧсйӧны вайны местаӧдз ӧшым тӧлысь 23 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сиис бур туй шопер Максим Крупинлы, а сідзжӧ Коми Республикаын Ставрочмуса войтыр фронтлӧн регионса исполкомӧн юрнуӧдысь Андрей Мишаринлы, коді колльӧдӧ грузсӧ.
«Выль во кежлӧ медшӧр бурсиӧмыс, ме чайта, быдӧнлӧн ӧткодь, — миян боечьяслы локны ловъяӧн, дзоньвидзаӧн да вайны вермӧм!
Вермӧмсӧ дыр нин виччысям да вӧчам ставсӧ сы могысь.
Ставнытӧ локтан Выль воӧн!», — чолӧмаліс Владимир Уйба.
{Kodko @ Выльвося кадколастӧ Коми Республикаса став службаыс кутас уджавны вынсьӧдӧм режимын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2733 @ 2022-12-20 @}
Выльвося кадколастӧ Коми Республикаса став службаыс кутас уджавны вынсьӧдӧм режимын
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссиялӧн заседание.
Видлалісны Выль во кежлӧ дасьтысигӧн да сійӧс пасйигӧн, а сідзжӧ тӧвнас ва вылын видзчысянлунсӧ могмӧдӧм йылысь юалӧмъяс.
«Кузь выльвося шойччан лунъяс дырйи колӧ ёнджыка видзӧдны, кыдзи видзчысьӧны пӧжарысь, торйӧн нин уна йӧзаинъясын.
Культура, велӧдан учреждениеясӧн да гажӧдчан заведениеясӧн юрнуӧдысьяслы колӧ примитны став мерасӧ, нуӧдны уджалысьяскӧд планысь ӧтдор инструктажъяс, а сідзжӧ котыртны эвакуация планъяс дасьтӧм серти тренировкаяс», — пуктіс мог Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысь вӧзйис пӧжарысь видзан федеральнӧй канму дӧзьӧрын уджалысьяслы профилактика могысь волыны индӧм категорияа объектъясӧ, а сідзжӧ видзӧдлыны пиротехническӧй изделиеяс видзанінъяссӧ да вузаланінъяссӧ, нуӧдны лӧсялана удж тайӧ организацияясӧн юрнуӧдысьяскӧд.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс, мый выльвося гажъяс дырйи став экстреннӧй оперативнӧй службаыс кутасны уджавны вынсьӧдӧм режимын.
Поводдя вылӧ видзӧдтӧг колӧ вӧчны туйяс би кусӧдан ваӧн могмӧдан ӧшмӧсъяс да мероприятиеяс нуӧданінъяс дорӧ.
«Торйӧн кӧсъя тӧдчӧдны муниципалитетса юрнуӧдысьяслы сы йылысь, мый олан пунктъясын колӧ лӧсьӧдны туй став олан керка дорӧ.
Контроль нуӧдысь органъяс тайӧ юалӧмсӧ видлалӧны торйӧн ёна.
Лымйыс, кӧдзыдыс оз торкны тайӧ уджсӧ.
Та вӧсна ті кывкутанныд.
Выль во водзвылын быть колӧ весавны пыран туйяссӧ, та бӧрся видзӧдӧй асьныд.
Торйӧн нин тайӧ уджъяссӧ колӧ нуӧдны ылі сикт-грездъясын, медым весавны сэтчӧ да пӧжар кусӧдан ва видзанінъяс дорӧ пыран туйяссӧ», — тӧдчӧдіс Владимир Уйба.
Гажлунъяс дырйи олӧмӧ пӧртысь власьт органъясын да меставывса асвеськӧдлан органъясын, учреждениеясын да организацияясын кутасны дежуритны кывкутысь чина йӧз, лоӧ ёнмӧдӧма аварияысь мездан биару службалысь сутки чӧж дежуритӧмсӧ, пӧжарнӧй часьтса да медицина уджалысьяслысь дежурнӧй караулъяссӧ.
Войтырлысь ӧпастӧмлун видзӧм могысь ёнмӧдасны пытшкӧс делӧяс органъясса дорожно-постӧвӧй да патрульно-постӧвӧй службаяслысь группаяссӧ.
Регионлы нӧшта ӧти тӧдчана юалӧм — могмӧдны тӧвнас ва объектъяс вылын йӧзлысь видзчысянлунсӧ.
Республикаын восьтасны йи вывті 101 вуджанін — ставыс найӧ лоӧны олысьяслы, бизнеслы да организацияяслы колана транспорт магистральӧн, но кутшӧмкӧ кадӧ вермасны лоны зэв ӧпаснӧйӧн.
Владимир Уйба тӧдчӧдіс муниципальнӧй юкӧнъяслӧн администрацияясса юралысьяслы да лӧсялана службаяслы, мый колӧ котыртны удж вуджанінъяс колана ногӧн лӧсьӧдӧм-дасьтӧм, безопасносьт серти правилӧясӧ кутчысьӧм йылысь олысьяслы юӧртӧм серти, эрдӧдны да бырӧдны йи кузя санкционируйттӧм вуджанінъяссӧ.
«Став службасӧ аттьӧала таво нуӧдӧм уджысь да сиа, медым тайӧ выльвося кузь каникулыс колис неминучатӧг, медым ставныд Выль восӧ паныдалінныд семьяясаныд, а эн ускӧттьӧ суанінъясын.
Ставлы дзоньвидзалун да ставнымлы Вермӧм!», — шуис Коми Республикаса Юралысь Неминучаясысь ӧлӧдӧм, найӧс бырӧдӧм да пӧжарысь видзчысьӧм серти комиссиялысь таво бӧръя заседание сигӧртігӧн.
{Kodko @ «Мӧвпав мекӧд»: Владимир Уйба козьналас 13 арӧса Кирилл Каневлы Выль во кежлӧ гитара @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2734 @ 2022-12-20 @}
«Мӧвпав мекӧд»: Владимир Уйба козьналас 13 арӧса Кирилл Каневлы Выль во кежлӧ гитара
Коми Республикаса Юралысь, «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн дінму юкӧнса секретар Владимир Уйба пырӧдчис «Ёлка желаний» выльвося акцияӧ.
Сійӧс нуӧдӧны страна пасьтала «Мӧвпав мекӧд» ставрочмувывса бурвӧчан проект серти.
Талун, ӧшым тӧлысь 20 лунӧ, Владимир Уйба «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн дінму юкӧнын сувтӧдӧм коз вылысь бӧрйис шар, кытчӧ гижӧма 13 арӧса Кирилл Каневлысь мӧвпсӧ.
«Мӧвпсӧ колӧ збыльмӧдны.
Ӧні Выль во водзвывса лунъяс да колӧ, медым мӧвпъясыс, торйӧн нин челядьлӧн, збыльмисны.
Сиа, медым Кирилл водзӧ ворсіс гитараӧн да гажӧдіс матысаяссӧ», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
«Ёлка желаний» акциясӧ нуӧдӧны 2018 восянь.
Тайӧ 4 во чӧжнас збыльмис челядьлӧн да олӧма йӧзлӧн 59 450 кӧсйӧм.
* * *
Акцияӧ вермӧны пырӧдчыны:
• дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлунъяса челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• вермытӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• сьӧкыда висьысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• гӧля олысь семьяясысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• СВО-ын участвуйтысь военнослужащӧйяслӧн да мобилизуйтӧмаяслӧн 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь;
• 2022 вося урасьӧм тӧлыссянь ДНР-ысь, ЛНР-ысь, Херсонскӧй либӧ Запорожскӧй обласьтъясыс беженечьяс либӧ бытьӧн воысьяс лыдысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь, кодъяс олӧны да кодъясӧс пасйӧма Донеч да Лугань войтыр республикаясын, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясын.
{Kodko @ Комиын вӧчисны Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм во серти кывкӧртӧдъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2735 @ 2022-12-20 @}
Комиын вӧчисны Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм во серти кывкӧртӧдъяс
Ӧшым тӧлысь 20 лунӧ Коми республиканскӧй филармонияын нуӧдісны Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм во тупкан кыпыд церемония да сылы сиӧм «Менам му» концерт.
Мероприятиеӧ пырӧдчис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикалы 2022 воыс, кутшӧмӧс странаса Президент шуис Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм воӧн, вӧлі озыр.
Ковид вӧсна коставлӧм бӧрын таво артмис нуӧдны муниципалитетъяслысь нималана мероприятиеяс.
На лыдын — Изьваын «Луд» регионкостса гаж, Кӧрткерӧсын «Кӧрт Айка» дорччысьясӧн киподтуй петкӧдлан регионкостса фестиваль.
Уна мероприятие вӧлі сиӧма республикаса районъясын тшупӧда пасъяслы.
Шуам, Чилимдінса горка гаж дырйи пасйисны сикт артмӧдӧмсянь 480 во тырӧм. Чилимдін лоис «Рочмулӧн эзысь сикӧтш» проектлӧн юркарӧн.
Моз тӧлысьӧ Сыктывкарын Степан изэрд вылын нуӧдісны Коми Республика артмӧдан лунсянь 100 во тырӧмлы сиӧм «Соединяя времена» театральнӧй шоу.
Котыртысьяслы сійӧ козьналіс творчествоын ыджыд опыт, видзӧдысьяслы — яръюгыд казьтылӧмъяс.
Вӧльгым тӧлысьӧ республикаын нуӧдісны Том войтырлысь медводдза Арктикаса Дельфийскӧй ворсӧмъяс — став Рочмуысь 10–25 арӧса енбиа томуловлы творчествоын ордйысьӧмъяс.
«Тайӧ ставыс — история нин, миян культура озырлун.
Огӧ вунӧдӧй, мый миянлысь медшӧр озырлуннымӧс оз позь босьтны киӧ.
Тайӧ войтырлӧн кывъяс, обычайяс да традицияяс, кипод удж да шылад», — тӧдчӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Воысь-воӧ паськалӧ Комиын абу материальнӧй культура озырлун объектъяслӧн ӧтувъя реестр.
Республикалӧн озырлунӧ пырӧ нин 37 объект.
А «Чилимдінса горка» гажсӧ пыртӧма «Войтырлӧн культура серти антология» федеральнӧй проектӧ.
Тавося йирым тӧлысьӧ примитӧма «Рочму Федерациялӧн абу материальнӧй этнокультурнӧй озырлун йылысь» выль федеральнӧй оланпас.
Сы отсӧгӧн лӧсьӧдасны инӧд да котыртӧм боксянь подувъяс, медым видзны Рочмуса став войтырлӧн да этнослӧн культуралысь аслыспӧлӧслунсӧ, этнокультурнӧй унапӧлӧслун да кывъяс.
«Помасьӧ Рочмуса войтырлӧн культура озырлунлы сиӧм во.
Но миянлысь озырлун видзӧм серти уджыс уна на, тайӧ творческӧй, котыртан, методика, велӧдан, презентуйтан уджъяс.
Локтан 2023 восӧ республикаын восьтас фестиваль-юбиляр: Кулӧмдін сиктын тӧвшӧр тӧлысь 13 лунӧ комынӧдысь мунас «Василей» ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм республиканскӧй фестиваль!
Дона ёртъяс, сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс локтан Выль воӧн.
Мед сійӧ лоас бурӧн, озырӧн да ваяс вермӧмъяс!», — сиис Владимир Уйба.
Чолӧмалан кыв висьталӧм бӧрын Коми Республикаса Юралысь сетіс канму наградаяс культура юкӧнын уджалысьяслы.
* * *
Коми Республикаса Юралысьлӧн Индӧдӧн Коми Республикалы бур вӧчӧмысь «Коми Республикаса нимӧдана уджалысь» почёт ним сетӧма Ирина Анатольевна Елиналы — «Луздорса овмӧдчӧминъяслысь библиотекаяс ӧтувтан система» овмӧдчӧминъяслӧн Юхнин нима шӧр библиотекаса могмӧдан юкӧнын нуӧдысь библиотекарлы;
Коми Республикалы бур вылӧ уна во зіля уджалӧмысь Коми Республикаса Почёт грамота сетӧма:
Владимир Леонидович Казаковцевлы — «Войтыръяслӧн дружба ордена Савин нима академическӧй канму драма театр» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын директорӧс вежысьлы;
Галина Вячеславовна Чупровалы — «Изьваын овмӧдчӧминкостса клубнӧй система» муниципальнӧй сьӧмкуд культура учреждениеса филиалын — Чупров нима Сизяыб сиктса культура керкаын клубнӧй формированиеясӧн юрнуӧдысьлы;
Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧмӧн культура юкӧнын заслугаясысь да уна вося бур уджысь «Коми Республикаса культураын почёта уджалысь» Коми Республикаса ним сетӧма:
Оксана Анатольевна Зуевалы — «Луздорын овмӧдчӧминкостса культура да прӧст кад коллялан шӧрин» муниципальнӧй асшӧрлуна культура учреждениеса директорлы;
Марина Николаевна Козаченколы — «Меридиан» овмӧдчӧминкостса клубъяслӧн ӧтув» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениеса филиалӧн — Кӧджорӧмса культура керкаӧн заведуйтысьлы;
Ольга Сергеевна Марковалы — «Коми Республикаса искусство колледж» Коми Республикаса уджсикасӧ велӧдан канму учреждениеын концертмейстерлы;
Елена Николаевна Мингалевалы — «Айкатыла сиктын овмӧдчӧминкостса (шӧр) Культура керка» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениелӧн «Мадмасса Культура керка» филиалын художественнӧй юрнуӧдысьлы, Емдін район;
чина кывкутана могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь «Коми Республикалы зэв бура служитӧмысь» отличие пас сетӧма:
Людмила Валерьяновна Куликовалы — «Луздорса овмӧдчӧминъяслысь библиотекаяс ӧтувтан система» муниципальнӧй культура учреждениелӧн филиалын — Лоймаса библиотекаын библиотекарлы;
Мария Владимировна Маруничлы — Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерствоын канму уджтасъяс да проектъяс збыльмӧдан юкӧнса начальниклы;
Евгений Александрович Некрасовлы — Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерствоын кадръяс да инӧд серти уджалан юкӧнса медыджыд специалист-экспертлы;
Ирина Владимировна Чупровалы — «Культура, прӧст кад коллялан да кино петкӧдлан районса шӧрин» муниципальнӧй сьӧмкуд учреждениелӧн филиалӧн — Филиппов сиктса Культура керкаӧн заведуйтысьлы, Чилимдін район;
уджын вермӧмъясысь да уна вося бур уджысь Коми Республикаса Юралыссянь Аттьӧалӧм сетӧма:
Лариса Алексеевна Пешкиналы — Коми Республикаса культура, туризм да архив удж министерствоын кадръяс да инӧд серти уджалан юкӧнса консультантлы;
Светлана Николаевна Пятовалы — «Йӧзкост творчество сӧвмӧдан да тӧдӧмлун кыпӧдан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын котыртан да методика юкӧнса нуӧдысь методистлы.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан республиканскӧй комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2736 @ 2022-12-20 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Туй вылын видзчысянлунсӧ могмӧдан республиканскӧй комиссиялысь заседание
Заседание дырйи сёрнитісны сы йылысь, кыдзи могмӧдны тӧвнас туйяс вылын видзчысянлунсӧ, а сідзжӧ ӧлӧдны туй вылын неминучаясысь, кытчӧ вермӧны веськавны челядь.
Торйӧн нин сёрнитісны сы йылысь, кыдзи лӧсьӧдны безопаснӧй условиеяс, медым вӧлі позянлун ветлӧдны йи кузя вуджанінъясті да автозимникъясті.
Коми Республикаын 2022–2023 воясся тӧв кежлӧ лӧсьӧдӧма 100-ысь унджык йи кузя вуджанін, мукӧдлаті на пиысь ветлӧдлӧны нин, а мукӧдсӧ восьтасны кӧдзыдъяс пуксьӧм бӧрын.
Республиканскӧй тӧдчанлуна куим тӧвся туй лыдысь (налӧн ӧтувъя кузьтаыс 98 километр) восьса сӧмын ӧти — «Айкатыла-Кослан».
Ветлӧдлӧны нин меставывса тӧдчанлуна 20 автозимник кузя.
Быд во республиканскӧй сьӧмкудйысь муниципалитетъяслы сетӧны субсидияяс йи кузя вуджанінъяс да меставывса тӧдчанлуна ӧтув вӧдитчан тӧвся автомашина туйяс лӧсьӧдӧм да видзӧм вылӧ.
2022 воын тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 193,3 миллион шайт.
Кар-районъясын администрацияясса юрнуӧдысьяс водзын пуктӧма мог — во помӧдзыс кырымавны 2023 во вылӧ ӧтув вӧдитчан автомашина туйяс да улич-туйяс, автозимникъяс да йи кузя вуджанінъяс видзӧм вылӧ муниципальнӧй контрактъяс.
Заседаниеӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны и подӧн ветлӧдысьяслӧн видзчысянлун йылысь.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти дасьтӧма да вынсьӧдӧма Коми Республикаса туйяс вылын подӧн ветлӧдысьяслысь видзчысянлунсӧ могмӧдан туй карта.
Сылысь мероприятиеяссӧ збыльмӧдӧм йылысь юӧртіс регионса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр Андрей Лисов.
Республикаса олысьяслысь вӧзйӧмъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн нуӧдісны уджъяс каръясын да кар овмӧдчӧминъясын: содтӧд югзьӧдісны подӧн туй вуджанінъяссӧ, туйвежъясын сувтӧдісны транспорт надзмӧдысь мылькъяс, потшисны перилӧӧн, лӧсьӧдісны подӧн туй вуджанінъяс.
Сідзжӧ заседание дырйи сёрнитісны, кыдзи кутасны лӧсьӧдны подӧн туй вуджанінъяссӧ национальнӧй стандартъяс серти.
2022 воын нуӧдӧм дзоньтасян уджъяс бӧрын урчитӧм корӧмъяслы лӧсялӧ 1621 подӧн туй вуджанін — тайӧ налӧн ӧтувъя лыдысь 75%.
Муниципалитетъясса юрнуӧдысьяслы колӧ примитны подӧн туй вуджанінъяссӧ нормативъяс серти лӧсьӧдан тырвыйӧ мераяс да пыр видзӧдны тайӧ удж бӧрся.
Та могысь, колӧ весавны лымйысь москияссӧ да подӧн ветлан туйяссӧ, видзӧдны, медым подӧн туй вуджанінъяс водзын да автобус сувтланінъяс бердын, а торйӧн нин велӧдчанінъяскӧд орччӧн эз вӧвны лым толаяс,
кутчысьны пасъяс сувтӧдӧм, транспорт надзмӧдысь мылькъяс вӧчӧм да подӧн туй вуджанінъяс югзьӧдӧм серти ГИБДД-лӧн вӧзйӧмъясӧ.
Тайӧ ставыс отсалас видзчысьны туйяс вылын неминучаясысь.
Заседание дырйи юалӧмъяс пиысь ӧтиыс вӧлі туйяс вылын челядьлӧн доймалӧмысь ӧлӧдӧм йылысь.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти Коми Республикаса велӧдан, наука да том йӧз политика министерство вынсьӧдіс бать-мамлысь патрульяс котыртан уджсӧ.
Тайӧ уджас пырӧдчис 700-ысь унджык бать-мам, кодъяс асывнас да рытнас колльӧдӧны челядьӧс велӧдчанінъясӧ да бӧр гортаныс.
Таысь кындзи, республиканскӧй сьӧмкуд сьӧм тшӧт весьтӧ регионса шӧр школаяслы ньӧбӧма да мӧдӧдӧма челядьлы 8400 световозвращающӧй элемент.
9000 световозвращающӧй жилет ньӧбӧма «Безопаснӧй бур туйяс» войтырсикас проектлӧн «Туй вылын видзчысянлун» федеральнӧй проект серти.
Муниципалитетъясса юрнуӧдысьяслы вӧзйисны вынсьӧдны ДТП-ысь, кытчӧ вермӧны веськалӧны челядь, ӧлӧдан уджсӧ да разӧдны школаӧдз велӧдчысьяслы да велӧдчанінъясын велӧдчысьяслы световозвращающӧй элементъяс.
{Kodko @ Алексей Буткинӧс мездӧма Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2737 @ 2022-12-21 @}
Алексей Буткинӧс мездӧма Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинысь
2022 вося ӧшым тӧлысь 22 лунсянь Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрлысь могъяссӧ кутас пӧртны олӧмӧ Надежда Усова, Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрӧс медводдза вежысь.
Лӧсялана тшӧктӧмъяссӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 21 лунся 514-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Алексей Васильевич Буткинӧс Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министр чинысь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 21 лунся 515-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося ӧшым тӧлысь 22 лунсянь индыны Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Надежда Анатольевна Усоваӧс, Коми Республикаса видз-му овмӧс да потребительскӧй рынок министрӧс медводдза вежысьӧс.
{Kodko @ Вежа Петыркарысь курсантъяслы сетісны Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалана письмӧяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2740 @ 2022-12-23 @}
Вежа Петыркарысь курсантъяслы сетісны Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалана письмӧяс
Владимир Уйба аттьӧаліс Рочмуса МЧС-ын пӧжарысь видзан канму службалӧн Вежа Петыркарса университетысь курсантъясӧс Коми Республикаысь военнослужащӧйясӧс содтӧд кӧлуйӧн да обмундированиеӧн могмӧдан гуманитарнӧй миссияӧ пырӧдчӧмысь.
Рочму Федерацияса гражданалы, кодъясӧс корисны военнӧй служба вылӧ частичнӧй мобилизация серти Коми Республикаысь, содтӧд кӧлуйсӧ да обмундированиесӧ Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти чукӧртісны Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс петкӧдланінын.
Тайӧ уджын Коми Республикаӧс петкӧдланінын уджалысьяслы отсасисны Рочмуса МЧС-ын пӧжарысь видзан канму службалӧн Вежа Петыркарса университетысь курсантъяс.
Зонъяс кывкутӧмӧн збыльмӧдісны тайӧ тӧдчана гуманитарнӧй миссиясӧ.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба ыстіс курсантъяслы письмӧяс, кӧні аттьӧаліс найӧс отсӧгысь, ӧтувтчӧмысь, Чужан му радейтӧмысь да пыдди пуктӧмысь, а сідзжӧ сиис крепыд дзоньвидзалун, тыр-бур да лада олӧм, Рочмулы бур вылӧ служитӧмын водзӧ вылӧ вермӧмъяс.
Коми Республикаса Юралысь нимсянь аттьӧалан письмӧяссӧ курсантъяслы сетіс Рочму Федерацияса Рытыв-Войвыв дінмуын Коми Республикаӧс Петкӧдлысь Марина Анатольевна Каракчиева.
{Kodko @ Комиын 2023 во заводитчӧмсянь оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧгсӧ содтасны 75 сюрс шайтсянь 100 сюрс шайтӧдз @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2741 @ 2022-12-23 @}
Комиын 2023 во заводитчӧмсянь оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧгсӧ содтасны 75 сюрс шайтсянь 100 сюрс шайтӧдз
Рочмуса Президентлысь тшӧктӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь кырымалӧма Коми Республикаса Веськӧдлан котырлысь лӧсялана помшуӧм.
Казьтыштам: таво Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧгсӧ кыпӧдлісны нин — 30 да 50 сюрс шайтсянь 75 сюрс шайтӧдз.
Сійӧ, мый канмусянь татшӧм отсӧгсӧ кыпӧдасны локтан воын, петкӧдлӧ, мый регионса юрнуӧдысьяс быд боксянь план серти бурмӧдӧны Комиын олысьяслысь олӧмсӧ.
Кыдзи пасйисны Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министерствоын, сідзжӧ локтан восянь регионын оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан ӧтчыдысь сьӧмӧн отсӧгсӧ вермас босьтны унджык категория йӧз.
2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь канму отсӧгсӧ вермасны босьтны:
• гӧля олысь граждана, ӧткӧн олысь пенсионеръяс да ӧткӧн олысь пенсионер гозъяяс,
• семьяяс, кӧні эмӧсь 23 арӧсӧдз 2 да унджык челядь, кодъяс велӧдчӧны очнӧя,
• абу тыр семьяяс, кӧні эм кага либӧ 23 арӧсӧдз челядь, кодъяс велӧдчӧны очнӧя,
• семьяяс, кӧні быдмӧны вермытӧм челядь,
• Айму вӧсна Ыджыд тышын участвуйтысьяс да инвалидъяс,
• семьяяс, кӧні гозъяыс 35 арӧсысь томджыкӧсь,
• сиктын уджалысь том специалистъяс, кодъяс томджыкӧсь 35 арӧсысь,
• боевӧй тышъясса инвалидъяс да ветеранъяс, боевӧй тышъясса инвалидъяслӧн да ветеранъяслӧн семьяясӧ пырысьяс,
• сиктын олысь челядя семьяяс,
• став сикас группаа вермытӧмъяс,
• мобилизуйтӧм граждана да СВО-ӧ ас кӧсйӧм серти пырӧдчысьяс, а сідзжӧ налӧн семьяясӧ пырысьяс.
Татшӧм ногӧн, локтан восянь Комиын тӧдчымӧн содас оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧгыс да сійӧс вермас босьтны унджык категория граждана.
Сідзкӧ, республикаын унджык олысьлӧн керкаясын лоӧ шоныдджык.
{Kodko @ «Мӧвпав мекӧд»: Владимир Уйба пӧртас олӧмӧ ДНР-ысь 12 арӧса Елизаветалысь да Коми Республикаысь 6 арӧса Артур Тюковлысь кӧсйӧмъяссӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2742 @ 2022-12-23 @}
«Мӧвпав мекӧд»: Владимир Уйба пӧртас олӧмӧ ДНР-ысь 12 арӧса Елизаветалысь да Коми Республикаысь 6 арӧса Артур Тюковлысь кӧсйӧмъяссӧ
Ӧшым тӧлысь 22 лунӧ Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн заседаниеӧ, кӧні видлалісны канму том йӧз политика збыльмӧдан юалӧмъяс.
Заседаниеӧн юрнуӧдіс Рочмуса Президент Владимир Путин.
Сідзжӧ заседаниеын участвуйтысьяс пырӧдчисны «Ёлка желаний» бурвӧчан акцияӧ. Сійӧс котыртӧма «Мӧвпав мекӧд» ставрочмувывса проект серти.
Коми Республикаса Юралысь босьтіс Кремльса коз вылысь кык шар, кытчӧ гижӧма челядьлысь кӧсйӧмъяссӧ.
Донеч Войтыр Республикаысь 12 арӧса Елизавета мӧвпалӧ укулеле йылысь (аккордъяс отсӧгӧн сьыланкывъяс ворсӧм либӧ соло ворсӧм вылӧ гавайиса нёль струнаа неыджыд гитара, — пасйӧд), а Коми Республикаысь 6 арӧса Артур Тюков кӧсйӧ велосипед.
«Челядьлысь мӧвпъяссӧ быть лоӧ пӧртӧма олӧмӧ», — эскӧдіс Владимир Уйба.
Водзынджык Коми Республикаса Юралысь «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн дінму юкӧнын сувтӧдӧм коз вылысь бӧрйис шар, кытчӧ гижӧма 13 арӧса Кирилл Каневлысь мӧвпсӧ.
Кириллы Владимир Уйба козьналас гитара.
«Ёлка желаний» акциясӧ нуӧдӧны 2018 восянь.
Тайӧ 4 во чӧжнас збыльмис челядьлӧн да олӧма йӧзлӧн 59 450 кӧсйӧм.
* * *
Акцияӧ вермӧны пырӧдчыны:
• дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• вермытӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• сьӧкыда висьысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• овны судзсяна сьӧмысь этшаджык чӧжӧса семьяясысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• СВО-ын участвуйтысь военнослужащӧйяслӧн да мобилизуйтӧмаяслӧн 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь;
• челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз), кодъяс 2022 вося урасьӧм тӧлыссянь пырӧны ДНР-ысь, ЛНР-ысь, Херсонскӧй либӧ Запорожскӧй обласьтъясыс беженечьяс лыдӧ либӧ на лыдӧ, кодъяслы быть ковмис мӧдлаӧ овмӧдчыны;
• 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь, кодъяс олӧны да кодъясӧс пасйӧма Донеч да Лугань войтыр республикаясын, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаын том йӧзкӧд уджалӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2743 @ 2022-12-23 @}
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаын том йӧзкӧд уджалӧм йылысь
Ӧшым тӧлысь 22 лунӧ Коми Республикаса Юралысь пырӧдчис Рочму Федерацияса Каналан Сӧветлӧн заседаниеӧ, кӧні видлалісны канму том йӧз политика збыльмӧдан юалӧмъяс.
Заседаниеӧн юрнуӧдіс Рочмуса Президент Владимир Путин.
Коми Республикаын нуӧдӧны ыджыд удж том йӧзӧс сӧвмӧдӧм да канму том йӧз политика серти.
Сідз, регионын 2023 восӧ сиӧма Том йӧзлы.
2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь кутас уджавны Коми Республикаса том йӧз политика комитет.
Лӧсьӧдӧны условиеяс, медым том войтыр вермисны аддзыны асьнысӧ олӧмын да сӧвмыны.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Юралысьлӧн Выльвося ёлка да баскетбол серти Рочмуса кубоклӧн «Финал четырёх» йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2744 @ 2022-12-23 @}
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Юралысьлӧн Выльвося ёлка да баскетбол серти Рочмуса кубоклӧн «Финал четырёх» йылысь
Выль во водзын нуӧдісны енбиа челядьлы Коми Республикаса Юралысьлысь Выльвося ёлка.
Мероприятие вылӧ став республикаысь локтіс 300 сайӧ ныв-зон.
Тайӧ велӧдчӧмын отличникъяс, олимпиадаясын призёръяс, конкурсъясын да спорт ордйысьӧмъясын вермысьяс.
Челядьӧс чолӧмалісны Кӧдзыд Пӧль да Лымныв.
Ныв-зон видзӧдісны «Шемӧс  тывкӧрт йылысь мойд» спектакль, налы сетісны юмов козинъяс.
Сідзжӧ талун Сыктывкарын воссис аньяслӧн командаяс пӧвстын баскетбол серти Рочмуса кубоклӧн «Нёльяслӧн финал».
Татшӧм тӧдчана ордйысьӧмыс Комилӧн юркарын нуӧдсьӧ медводдзаысь на.
Миян площадка вылын петкӧдчасны странаса медбур командаяс: сыктывкарса «НИКА», Екатеринбургысь «УГМК», Курскысь «Динамо» да Мӧскуаысь «МБА».
Ордйысьӧмъясыс мунасны ӧшым тӧлысь 23–25 лунъясӧ.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Луздорысь гӧрдфлотсалӧн рӧдвужлы Суоми куръя пыдӧсысь лэптӧм му тыра гильза @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2745 @ 2022-12-24 @}
Владимир Уйба сетіс Луздорысь гӧрдфлотсалӧн рӧдвужлы Суоми куръя пыдӧсысь лэптӧм му тыра гильза
Краснофлотеч, Ношуль сиктын чужлӧм Максим Алексеевич Трофимов Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи служитіс Краснознамённӧй Балтикаса Флотлӧн «Фугас» тральщик вылын.
1942 вося моз тӧлысьын «Фугас» да «Бушков» карабъяс олӧмӧ пӧртісны боевӧй операция. Сэки, моз тӧлысь 24 лунӧ, кыкнан карабыс веськалісны мина вылӧ да вӧйисны.
Кувсис 104 краснофлотеч, на лыдын и — Максим Трофимов.
80 во мысти, 2022 вося моз тӧлысь 24 лунӧ, сэтчӧ, кӧні вӧйисны карабъясыс, ветлісны торъя экспедицияӧн.
Восьса саридзын кыпыд церемония дырйи нэммӧдісны пӧгибнитӧм экипажъяслысь паметьсӧ.
Водолазъяс лэптісны Суоми куръя пыдӧсысь мусӧ, кӧні куйлӧны карабъясыс, да талун му тыра гильзасӧ Владимир Уйба сетіс геройлӧн рӧдвужлы.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Луздорысь краснофлотечлӧн рӧдвужлы му тыра гильза @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2746 @ 2022-12-25 @}
Владимир Уйба сетіс Луздорысь краснофлотечлӧн рӧдвужлы му тыра гильза
Мусӧ лэптӧма Суоми куръя пыдӧсысь, кӧні куйлӧны Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи вӧйӧм карабъяс.
На пиысь ӧтиын служитіс Луздор районса Ношуль сиктын чужлӧм, Краснознамённӧй Балтикаса Флотысь краснофлотеч Максим Трофимов.
Ӧшым тӧлысь 24 лунӧ Луздор районӧ удж серти ветлігӧн Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс краснофлотечлӧн рӧдвужкӧд — Алексей Можегов внукыскӧд да Татьяна Ганя правнучкаыскӧд, медым збыльмӧдны почёта могсӧ.
«Кор миян боечьяс усьӧны саридзын, тайӧ зэв ыджыд шог рӧдвужыслы — оз позь волыны гу дорӧ, местаӧ, кӧні гуалӧма геройсӧ, да копыртчывны сылы.
Менам пӧльӧй усьлӧма Ленинград улын, ми дыр корсим сылысь усянінсӧ.
И кор аддзим, кӧсъя шуны, сьӧлӧмӧй зэв ёна радліс: сюри менам усьӧм пӧльӧй, а мамлӧн — батьыс.
Ме чайта, Алексей Валентиновичлӧн да Татьяна Александровналӧн ӧні татшӧм жӧ сьӧлӧмкылӧмъясыс.
Ӧні на дорын эм му, кӧні вермисны кольны миян герой Максим Алексеевич Трофимовлӧн колясъясыс», — шуис Владимир Уйба.
Церемония дырйи вӧліны Ношуль сиктса олысьяс да татчӧс школаын велӧдчысьяс.
Коми Республикаса Юралысь шыӧдчис ныв-зон дорӧ: «Ті — Айму вӧсна Ыджыд тышын пӧгибнитӧм геройяслӧн праправнукъяс.
Колӧ, медым ті гӧгӧрвоинныд, мый сэкся войнаыс, и талунъяыс — тайӧ усьӧм йӧз, миян рӧдвуж да матыссаяс, ставӧн, кодъяс Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи дорйисны миян Чужанінлысь асшӧр олӧмсӧ, кодъяс тышкасьӧны та вӧсна талун.
Колӧ, медым ті водзӧ нуинныд асланыд рӧдвуж йылысь паметьсӧ, висьталінныд на йылысь асланыд челядьныдлы.
Тадзи оз вун миян воинъяслӧн подвигыс».
Владимир Уйба аттьӧаліс йӧзӧс, кодъяс отсалӧны корсьны пӧгибнитӧм воинъяслысь шойяссӧ да вайӧны найӧс гортаныс рӧдвуж да матыссаяс дорӧ: «Поисковикъяслӧн удж дырйи вермас лоны быдторйыс:
позьӧ веськавны важ взорвитчытӧм снарадъяс, минаяс вылӧ.
На та вылӧ видзӧдтӧг йӧзыс водзӧ уджалӧны, медым аддзыны быд солдатӧс.
Тайӧ ыджыд удж».
Ношуль сиктса школаын 7 класса велӧдчысь Платон Можегов, Сӧвет Союзса Герой Семён Алексеевич Сердитовлӧн правнук, висьталіс Гӧрд флот вылын служитысьлысь историясӧ да кыдзи сійӧ пӧгибнитіс.
Аттьӧалана кывъяс висьталіс воинлӧн правнучка Татьяна Александровна Ганя: «Ми пыр пыдди пуктім деднымӧс да прадеднымӧс.
Кутам видзны тайӧ капсуласӧ да паметя инъяслысь снимокъяссӧ.
Ми висьталам та йылысь миян челядьлы, внукъяслы да правнукъяслы.
Ставлы ыджыд аттьӧ.
Усьӧм солдатъяслы куслытӧм паметь!».
Максим Алексеевич Трофимов чужӧма 1914 вося урасьӧм тӧлысь 3 лунӧ Луздор районса Ношуль сиктын.
1937 воын сійӧс босьтӧмаӧсь саридз тышвыв служба вылӧ, Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи збыльмӧдӧма боевӧй могъяс Балтикаса флот вылын.
Служба вылӧ босьттӧдз Максим Трофимовлӧн чужӧма Татьяна ныв.
Ӧні воинлӧн куим внук да сизим правнук.
Максим Алексеевич служитіс «Фугас» тральщик вылын.
1942 вося моз тӧлысьӧ краснофлотечьяс збыльмӧдісны боевӧй мог прӧтивникъясӧн босьтӧм вадор да діяс пӧлӧн.
«Фугас» да «Буря» карабъяс могмӧдісны Нарва портӧ минаясӧн мунысь катер-заградительяслӧн отрядлысь уджсӧ.
Моз тӧлысь 24 лунӧ кыкнан карабыс веськалісны мина вылӧ да вӧйисны.
Пӧгибнитіс 104 краснофлотеч.
2022 вося моз тӧлысьӧ тайӧ трагедия лоӧмсянь тырис 80 во.
«Фугас»-са да «Буря»-са экипажъяслӧн пӧгибнитӧмыс лоис Балтика флотлӧн 1942–1945 воясӧ Суоми куръяын да Балтикаын медыджыд шогӧн.
Медводдзаысь тайӧ кык карабсӧ видлісны корсьны 2015 воын на.
2021 во кежлӧ туялысь водолазъяслӧн команда аддзис, кӧні найӧ вӧйӧмаӧсь.
2022 вося моз тӧлысь 24 лунӧ сэтчӧ, кӧні вӧйисны карабъясыс, пӧгибнитӧм морякъяслӧн рӧдвужкӧд ветлісны торъя экспедицияӧн.
Восьса саридзын кыпыд церемония дырйи нэммӧдісны «Фугас»-са да «Буря»-са пӧгибнитӧм экипажъяслысь паметьсӧ.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Абъячой сиктын кыпӧдӧны 600 места вылӧ школа @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2747 @ 2022-12-25 @}
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба видзӧдліс, кыдзи Абъячой сиктын кыпӧдӧны 600 места вылӧ школа
Объект вылын помассисны медшӧр стрӧитчан-монтажнӧй уджъясыс.
Госстройнадзорӧ ыстӧма стрӧитчӧм помалӧм йылысь извещение.
Нуӧдӧны кывкӧрталан прӧверка.
Ӧні вайӧны-примитӧны мебель да технология оборудование.
{Kodko @ Владимир Уйба ветліс Сыктывкарысь «НИКА» да Курскысь «Динамо» командаяс костын баскетбольнӧй матч вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2748 @ 2022-12-25 @}
Владимир Уйба ветліс Сыктывкарысь «НИКА» да Курскысь «Динамо» командаяс костын баскетбольнӧй матч вылӧ
«Лузалес-Арена» Сыктывкарса спорт комплексын помасьӧ аньяслӧн командаяс пӧвстын баскетболысь Рочмуса кубоклӧн «Финал четырёх».
Коймӧд места вӧсна ордйысисны Курскысь «Динамо» да Сыктывкарысь «НИКА». Вермис — Курскысь «Динамо».
Регыд лоас Мӧскуаысь «МБА» да Екатеринбургысь «УГМК» костын медводдза места вӧсна матч.
«Ми дорын медводдзаысь нуӧдсьӧны татшӧм тӧдчана ордйысьӧмъясыс.
Сыктывкар пырас Рочмуса баскетболлӧн историяӧ. Буретш тані лоӧ тӧдса аньяс пӧвстын Рочмуса кутшӧм баскетбольнӧй команда вермис 2022 воын.
Аттьӧала «Лузалес» компанияӧс да Руслан Николаевич Семенюкӧс республикаын баскетбол сӧвмӧдны отсалӧмысь, миян болельщикъяслы выльвося козин вӧчӧмысь.
Торйӧн нимкодь, мый нёль медбур команда лыдын — миян «Ника».
Жаль, мый коймӧд места вӧсна ордйысьӧмын эз артмы вермыны Курсысь «Динамо» командасӧ.
Но сыктывкарса вӧрканьяс эз ӧтчыдысь петкӧдлывны, мый найӧ — збыльвывса боечьяс.
Талун тайӧс петкӧдлісны жӧ.
Оз ков жугыльтчыны, колӧ уджавны да мунны водзӧ.
Мӧдысь миян команданым быть вермас», — шуис матч бӧрын Владимир Уйба.
Командаяс ордйысисны ӧшым тӧлысь 23–25 лунъясӧ.
Аньяслӧн баскетбольнӧй командаяс пӧвстын PARІ Рочмуса кубоклӧн «Финал четырёх» медшӧр награда вӧсна вермасисны Сыктывкарысь «НИКА», Екатеринбургысь «УГМК», Курскысь «Динамо» да Мӧскуаысь «МБА».
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс «Яреганефть» предприятие вылын лоӧмтор, оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧг кыпӧдӧм да Луздорӧ автоклуб ньӧбӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2749 @ 2022-12-26 @}
Владимир Уйба висьталіс «Яреганефть» предприятие вылын лоӧмтор, оланін биаруӧн могмӧдігӧн сетан сьӧмӧн отсӧг кыпӧдӧм да Луздорӧ автоклуб ньӧбӧм йылысь
Талун «Яреганефть» предприятиелӧн 3 №-а мусир шахталӧн ӧти уклоннӧй блокын вӧлі оксид углерод петкӧдлысь датчиклӧн сигнал.
Шахтаын вӧлі 56 морт.
Персоналсӧ ставнас петкӧдӧма.
Некод эз доймав.
Коми Республикаын 2023 во заводитчӧмсянь оланін биаруӧн могмӧдігӧн ӧтчыдысь сетан сьӧмӧн отсӧгсӧ содтасны 75 сюрс шайтсянь 100 сюрс шайтӧдз.
Регионын тайӧ сьӧмсӧ босьтысь категория йӧзлысь лыддьӧгсӧ паськӧдӧма.
«Культура» национальнӧй проект серти Луздорлӧн культура да прӧст кад коллялан овмӧдчӧминкостса шӧринӧ ньӧбӧма автоклуб.
Сійӧ воис нин шӧринӧ да регыд кутас уджавны.
Автобусын лӧсьӧдӧм комплексын эмӧсь уна могъяс вылӧ груз видзанін, мобильнӧй сцена, шы да бияс лӧсьӧдан-сетан оборудование, видеопроектора экран.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2750 @ 2022-12-27 @}
Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь заседание
Видлалісны выльвося да рӧштводырся гажъяс кежлӧ дасьтысигӧн да найӧс нуӧдігӧн лёк суӧмысь видзысян мераяс.
«Колӧ видзчысьны лёк суӧмысь выльвося да рӧштводырся гажъяс дырйи, медым шойччан лунъяс колисны неминучаястӧг.
Республикаын олысьяслӧн шойччан кадӧ миянлы колӧ бура уджавны», — пуктіс мог Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Шӧр докладъясӧн сёрнитісны Коми Республикаын пытшкӧс делӧяс министрӧс вежысьлысь могъяс недыр кадколастӧ збыльмӧдысь Андрей Перловас, Рочму Федерацияса национальнӧй гвардия войскаса федеральнӧй службалӧн Коми Республикаын веськӧдланінса начальниклысь могъяс недыр кадколастӧ збыльмӧдысь Сергей Андрющенко да Рочмуса МЧС-лӧн Коми Республикаын Медшӧр веськӧдланінса начальник Алексей Пархомович.
Кывзісны татшӧм юӧр: велӧдан объектъяс видзӧм йылысь;
уна сикас конфессияа йӧз пӧвстын терроризм идеологиялы паныд удж нуӧдан мераяс йылысь;
«Инта» кар кытшлӧн муниципальнӧй юкӧнын, «Удора» муниципальнӧй районын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн удж серти терроризмысь ӧлӧдӧмсӧ котыртӧм, сылӧн идеологиялы паныд удж нуӧдӧм йылысь;
политика, социально-экономическӧй да терроризмлы паныд нуӧдан удж вылӧ тӧдчысь мукӧд процесс серти мониторинглӧн серпас, сылысь ногтуйсӧ бурмӧдан мераяс йылысь.
Заседание помын Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн аппаратӧн юрнуӧдысь Александр Бурцев вӧчис дженьыд кывкӧртӧдъяс 2022 воын Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялӧн удж серти, вӧзйис видлавны 2023 во кежлӧ Коми Республикаын терроризмлы паныд удж нуӧдысь комиссиялысь уджалан план.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мездысьлӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2751 @ 2022-12-27 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Мездысьлӧн лунӧн
«Мездан службаясын пыдди пуктана уджалысьяс да ветеранъяс!
Став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс уджсикас гажӧн — Рочму Федерацияса мездысьлӧн лунӧн!
Йӧзӧс лёк суӧмысь мездӧм, неминучаяс дырйи отсалӧм — тайӧ уджыс повтӧм да ыджыд сьӧлӧма йӧзлы.
Мездан службаын уджалысьяслы колӧ лоны повтӧмӧн, бура тӧдны бӧрйӧм уджсӧ да ӧдйӧ сетны колана отсӧг.
Ті пыр медводдзаӧн воанныд сэтчӧ, кӧні колӧ отсӧг — пӧжар вылын, авария дырйи, ваӧн ойдӧминъясын.
Мукӧддырйи ті асьныдтӧ, олӧмныдтӧ жалиттӧг вермасянныд бикӧд да вакӧд.
Весиг асланыд уджсикас гаж дырйи унджыкыс тіян пиысь — пост вылынӧсь.
Аттьӧала тіянӧс йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь, найӧс лёк суӧмысь мездӧмысь, налы отсӧгысь, уджнытӧ бура тӧдӧмысь.
Аттьӧ ветеранъяслы чӧжӧм сямысь да традицияяс видзӧмысь, аттьӧ том йӧзлы тайӧ уджсӧ бӧрйӧмысь.
Сиа службаын вермӧмъяс, шуд, крепыд дзоньвидзалун, медым матыссаясныд да рӧдвужныд пыр гӧгӧрвоисны тіянӧс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс мездысьясӧс уджсикас гажӧн да висьталіс Сыктывкарын «Фабрика процессов» йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2752 @ 2022-12-27 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс мездысьясӧс уджсикас гажӧн да висьталіс Сыктывкарын «Фабрика процессов» йылысь
Талун — Рочму Федерацияса Мездысьлӧн лун.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс мездысь службаын уджалысьясӧс асьнысӧ жалиттӧг уджсӧ бура вӧчӧмысь, а сідзжӧ чолӧмаліс СПАС-КОМИ 20 во тырӧмӧн.
Сыктывкарын воссис аслыспӧлӧс велӧдан-производственнӧй площадка. Сійӧ шусьӧ «Фабрика процессов».
Сэні предприятиеясса уджалысьяс производство дырйи вермӧны велӧдчыны нуӧдны видзтысь производство да бура вӧдитчыны сыӧн практика вылын.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Светлана Суворкинаӧс индӧма Коми Республикаса том йӧз политика комитетӧн веськӧдлысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2753 @ 2022-12-27 @}
Светлана Суворкинаӧс индӧма Коми Республикаса том йӧз политика комитетӧн веськӧдлысь чинӧ
Та йылысь тшӧктӧмсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 27 лунся 529 р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Светлана Юрьевна Суворкинаӧс Коми Республикаса том йӧз политика комитетӧн веськӧдлысь чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
* * *
Светлана Юрьевна Суворкина чужис Княжпогост районса Ропча посёлокын 1976 воын косму тӧлысь 25 лунӧ.
1995 воын помаліс Ухтаса лесотехническӧй техникум, лоис бухгалтерӧн.
2000 воын помаліс Сыктывкарса канму университет, лоис экономистӧн.
1995 восянь 1997 воӧдз уджаліс Сосногорск карын «Вера» вермытӧм челядьӧс реабилитируйтан шӧринын трудотерапия серти инструкторӧн.
1997–1999 воясӧ — Сосногорск карын социальнӧя могмӧдан муниципальнӧй шӧринса специалист.
1999 восянь 2004 воӧдз уджаліс «Сосногорск» МРМЮ администрацияын социально-экономическӧя сӧвмӧдӧмӧн, анализӧн да прогнозируйтӧмӧн веськӧдланінын 1 категория специалистӧн, нуӧдысь да медыджыд специалистӧн.
2005–2009 воясын уджаліс Коми Республикаса йӧзлы отсӧг сетан агентстволӧн Сосногорск карын олысьясӧс социальнӧя доръян веськӧдланінса начальникӧн.
2010–2016 воясӧ директораліс «Сосногорск карын олысьясӧс социальнӧя доръян юкӧнын канму услугаяс сетан шӧрин» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын.
2016 восянь 2020 воӧдз — Коми Республикаса удж, уджӧн могмӧдан да социальнӧя доръян министрӧс вежысь.
2021 воын зілис «Кӧджпонса республиканскӧй психоневрология интернат» Коми Республикаса канму сьӧмкуд учреждениеын директорӧс вежысьӧн.
2021–2022 воясӧ директораліс «Сборнӧй командаяс спортивнӧя дасьтан шӧрин» Коми Республикаса канму асшӧрлуна учреждениеын.
Верӧс сайын.
Быдтӧ нылӧс да пиӧс.
{Kodko @ 2023 воын Коми Республикаса став автобус маршрутсӧ «цифруйтасны» @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2754 @ 2022-12-28 @}
2023 воын Коми Республикаса став автобус маршрутсӧ «цифруйтасны»
Ӧшым тӧлысь 27 лунӧ Владимир Уйба нуӧдіс Коми Республикаса Юралысь бердын стратегическӧя веськӧдлӧм серти координационнӧй сӧветлысь таво кежлӧ бӧръя заседание.
Заседаниеӧ пырӧдчысьяс сёрнитісны промышленносьт, транспорт да велӧдан юкӧнъяс цифрӧвӧя трансформируйтӧм йылысь.
«Велӧдан юкӧнын цифровизация — тайӧ абу ас водзын сувтӧдӧм мог, а медводз педагогъяслы, велӧдчысьяслы да бать-мамлы отсӧг вылӧ инструментъяс пыртӧм.
Колӧ, медым челядьным велалісны вӧдитчыны тайӧ инструментъясӧн.
Промышленносьт предприятиеяслӧн талун кӧ эмӧсь цифрӧвӧй инструментъяс, то конкурентъяс серти налӧн производствоыс 100% вылӧ бурджык да зумыдджык.
Транспорт юкӧнын цифровизация пыртӧм бӧрын пассажиръяслы сетан услугаясыс лоасны бурджыкӧсь да судзсянаджыкӧсь», — шуис Владимир Уйба.
Коми Республикаса экономика сӧвмӧдан да промышленносьт министр Евгений Пономаренко юӧртіс, мый талун транспорт юкӧнын цифровизациясӧ могмӧдӧны Коми Республикаса пассажирскӧй автомашина транспортӧн веськӧдлӧм серти дінмуса ӧтувъя система отсӧгӧн (ЕАС).
Тайӧ системаыс лоӧ «Дінмуса юӧртан навигация система» Коми Республикаса канму юӧртан системалӧн отраслевӧй системаулӧн (РНИС).
ЕАС сетӧ позянлун тӧдмавны, ветлӧны-ӧ автобусъясыс расписание серти, да индыны штрапъяс перевозчикъяслы, кодъяс торкалӧны расписаниесӧ.
2022 вося ӧшым тӧлысь 1 лун кежлӧ муниципалитеткостса пыр ӧткодя новлӧдлан 34 маршрутысь системаӧ пыртӧма 21-ӧс, тайӧ 62%.
Владимир Уйба пасйис, мый талун Коми Республикаса олысьяс норасьӧны сы вылӧ, мый перевозчикъяс торкалӧны расписаниесӧ. Та вӧсна час пикӧ автобусӧ чукӧрмӧ вывті уна йӧз, а рыт-асылӧ автобусъясыс абуӧсь.
«Мыйла ми огӧ вермӧй видзӧдны автобусъяслӧн расписание бӧрся да вывті ыджыд нагрузка дырйи ыстыны маршрутъяс вылӧ содтӧд автобусъяс?
Кор ми вӧчам цифрӧвӧй расписание, медым сійӧ уджаліс морттӧг?», — стӧчмӧдіс Коми Республикаса Юралысь.
Евгений Пономаренко висьталіс, мый мытшӧдсӧ татшӧм ногӧн разьны артмас сэк, кор став муниципальнӧй маршрутсӧ пыртасны ЕАС системаӧ.
Сэк перевозчикъяслы позяс онлайн видзӧдны расписание бӧрся да ыставны автобусъяссӧ маршрутъяс серти.
2022 во помӧдз муниципалитетъяслы колӧ пыртны став маршрутсӧ системаӧ.
2023 воын тайӧ маршрутъяс бӧрся вермасны видзӧдны кыдзи власьт органъяс, сідзи и граждана.
Коми Республикаса цифра отсӧгӧн сӧвмӧдан, связь да юӧр сетан министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысь Виталий Осипов аслас докладын паськыдджыка висьталіс «РНИС» система йылысь. Сэні сідзжӧ позьӧ видзӧдны, кӧні мунӧ системаӧ пыртӧм транспортыс, кутчысьӧны-ӧ маршрутъясӧ, расписаниеӧ.
2022 вося ӧшым тӧлысь 1 лун кежлӧ Системаӧ пырны вермӧны республикаса кар-районъяслӧн став муниципалитетыс.
Системаӧ пыртӧма 125 муниципальнӧй да 21 муниципалитеткостса маршрут.
Ӧні маршрутъяслысь списокъяссӧ выльмӧдӧны, лӧсьӧдӧны расписание, стӧчмӧдӧны перевозчиккӧд контракт йылысь юӧрсӧ.
Сідзжӧ Яндекс-картаяс вылын гижӧма Сыктывкарын да Вӧркутаын коммерческӧй перевозчикъяслысь маршрутъяссӧ. Ӧні тайӧ маршрутъяссӧ петкӧдлӧны тестӧвӧй режимын.
РНИС отсӧгӧн тырвыйӧ уджалӧм могысь ӧні кырымалӧны РНИС-ын мыччӧдъяс кутысь да Яндекс компания костын артмӧдчӧмъяс.
Та бӧрын кутас тыдавны оз сӧмын сійӧ, кыдзи ветлӧдлӧ транспортыс, но и сылӧн расписаниеыс, колана остановка дорӧ матыстчан кадыс.
Уджсӧ помаласны 2023 во помӧдз.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс Сыктывкарысь бать-мамтӧм челядьлы выль патераясысь ключьяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2755 @ 2022-12-28 @}
Владимир Уйба сетіс Сыктывкарысь бать-мамтӧм челядьлы выль патераясысь ключьяс
Кыпыд церемонияыс вӧлі ӧшым тӧлысь 27 лунӧ.
5 мортлы сетісны выль олан жыръяс.
Ставнас таво муниципалитетса администрация могмӧдіс оланінӧн «бать-мамтӧм челядь» статуса 119 гражданинӧс.
«Зэв бур Выль во водзын босьтны ас патераясысь ключьяс. Тайӧ сетӧ шуда аскиа лун вылӧ лача.
Эска, тадзи и лоӧ.
Некымын лун сайын, ӧшым тӧлысь 16 лунӧ, ми сетім ключьяс Изьва районысь бать-мамтӧм челядьлы.
Коми Республикаса Веськӧдлан котыр сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пӧртӧ олӧмӧ бать-мамтӧм челядьӧс оланінӧн могмӧдӧм серти могсӧ.
Тавосянь ми сетам оланін ньӧбӧм вылӧ сертификат.
Кутам водзӧ тадзи уджавны.
Ме став сьӧлӧмсянь чолӧмала тіянӧс тайӧ лоӧмторнас, локтан Выль воӧн.
Мед тіян патераясын пыр оліс шуд да муслун.
Чолӧмала выль оланінӧн!», — чолӧмаліс Владимир Уйба.
«Ставнымлы тайӧ воыс вӧлі сьӧкыд.
Та вӧсна во помын патера — тайӧ збыль ыджыд козин.
Быдӧнлы ыджыд аттьӧ сыысь, мый отсаланныд налы, кодъяслы тайӧ збыльысь колӧ.
Ставнытӧ локтан Выль воӧн», — аттьӧаліс Елена Торопова.
Коми Республикаын олӧ 2 сюрс гӧгӧр бать-мамтӧм челядь, кодъяслы колӧ оланін.
Ӧчередьсӧ чинтӧм могысь Коми Республикаса Веськӧдлан котыр вичмӧдӧ унджык сьӧм бать-мамтӧм челядьӧс олан жыръясӧн могмӧдӧм вылӧ.
2022 воын тайӧ могъяс вылӧ Коми Республикаын урчитӧма 376,7 миллион шайт, сы лыдын 54,7 миллион шайт — федеральнӧй сьӧмкудйысь.
Таысь кындзи, Коми Республикаын тавосянь уджалӧ отсӧг сетан содтӧд мера — сетӧны оланін ньӧбӧм вылӧ сертификат. Сійӧс веськӧдӧма бать-мамтӧм челядь лыдысь йӧзлысь оланін боксянь инӧдъяссӧ збыльмӧдӧм вылӧ.
2022 воын тайӧ могъяс вылӧ урчитӧма 40 миллион гӧгӧр шайт, социальнӧй мынтӧмсӧ сетӧны 1,8 миллион шайт сайӧ, сійӧс босьтісны бать-мамтӧм челядь лыдысь 21 гражданин.
Комиын 19 кар-район збыльмӧдіс нин бать-мамтӧм челядьлы оланін ньӧбӧм серти 2022 во вылӧ планъяссӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс канму наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2756 @ 2022-12-28 @}
Владимир Уйба сетіс канму наградаяс Коми Республикаса росгвардеечьяслы
Ӧшым тӧлысь 27 лунӧ кыпыд церемония дырйи Росгвардиялӧн регионса веськӧдланінын уджалысьяслы сетісны Рочму Федерацияса канму наградаяс.
«Торъя военнӧй операциялӧн медводдза лунъяссянь Росгвардиялӧн Коми Республикаын веськӧдланінса торъя подразделениеясысь боечьяс повтӧг да асьнысӧ жалиттӧг бура пӧртӧны олӧмӧ служебнӧй да боевӧй могъяс», — пасйис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
Регионса юрнуӧдысь аттьӧаліс росгвардеечьясӧс могъяс кывкутӧмӧн олӧмӧ пӧртӧмысь, повтӧмлунысь, а сідзжӧ сиис налы службаын вермӧмъяс, шуд, тыр-бур олӧм, крепыд дзоньвидзалун да медым семьяын вӧлі ставыс бур.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти служебнӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Коми Республикаысь росгвардеечьяслы сетӧма Повтӧмлун орденъяс, «Смеллунысь» медальяс, «Аймулы бур вочӧмысь» орденлысь медальяс.
Сідзжӧ Росгвардияса торъя подразделениеясысь уджалысьяслы сетісны Коми Республикаса Юралысьлысь Аттьӧалӧмъяс.
«Талун меным мойвиис сетны тӧдчана канму наградаяс.
Тайӧ тіянлысь подвигсӧ, повтӧмлунсӧ, йӧз вӧсна лов пуктыны дасьлунсӧ бурӧ пуктӧм.
Ті — збыльысь патриотъяс, кодъяс ас страна да ас войтыр вӧсна дасьӧсь унатор вӧчны.
Коми Республика, Рочму пыдди пуктӧ тіянӧс!
Тӧда, мый Рочмуса Вооружённӧй вынъясӧн Медвылыс Веськӧдлысьӧн пуктӧм могъясӧдз ми воӧдчам тшӧтш и тіян кужӧм-сямлун отсӧгӧн да сьӧлӧмсянь зільӧмӧн.
Ми вермам!», — юӧртіс Владимир Уйба.
Церемонияӧ пырӧдчысьяс казьтыштісны чӧв олыштӧмӧн Айму дорйысьясӧс, кодъяс пӧгибнитісны торъя военнӧй операция дырйи.
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс росгвардеечьясӧс локтан Выль воӧн да Рӧштвоӧн: «Сиа тіянлы службаын вермӧмъяс, шуд, тыр-бур олӧм, крепыд дзоньвидзалун да медым семьяын вӧлі ставыс бур.
Да медым Выль воыс ваяс миянлы Вермӧм!
Ми ставӧн сійӧс виччысям.
Мед миян зонъяс регыд бӧр воасны гортаныс ловъяӧн да дзоньвидзаӧн!».
{Kodko @ Андрей Майерӧс индӧма Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2757 @ 2022-12-28 @}
Андрей Майерӧс индӧма Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинӧ
Та йылысь тшӧктӧмсӧ кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 28 лунся 535 р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын индыны Андрей Александрович Майерӧс Коми Республикаса эмбур да му йитӧдъяс комитетӧн веськӧдлысь чинӧ.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko @ Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерствоын лоисны кадрӧвӧй вежсьӧмъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2758 @ 2022-12-28 @}
Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министерствоын лоисны кадрӧвӧй вежсьӧмъяс
Андрей Лисов, коді уджалӧ министр чинын, гижис 2022 вося ӧшым тӧлысь 27 лунсянь отпуск вылӧ да водзӧ вылӧ уджысь мездӧм йылысь заявление.
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба кырымаліс Андрей Лисовлысь заявлениесӧ да Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяссӧ тшӧктіс пӧртны олӧмӧ Николай Еланцевлы, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысьлы.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 27 лунся 533-р №-а тшӧктӧм
1. Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын мездыны Андрей Михайлович Лисовӧс Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министр чинысь 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 27 лунсянь.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 27 лунся 534-р №-а тшӧктӧм
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2022 вося ӧшым тӧлысь 27 лунсянь индыны Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн Николай Сергеевич Еланцевӧс, Коми Республикаса стрӧитчан, оланін да коммунальнӧй овмӧс министрӧс вежысьӧс.
{Kodko @ Владимир Уйба СВО нуӧдан зонаын аддзысьліс Коми Республикаысь военнослужащӧйяскӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2759 @ 2022-12-30 @}
Владимир Уйба СВО нуӧдан зонаын аддзысьліс Коми Республикаысь военнослужащӧйяскӧд
Коми Республикаса Юралысь сетіс Чужан му дорйысьяслы рӧдвужсянь да матыссаяссянь выльвося посылкаяс, кӧрт пачьяс, шоныд паськӧм да сёян-юан.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс локтан Выль воӧн да Рӧштвоӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2760 @ 2022-12-31 @}
Владимир Путин чолӧмалӧ Коми Республикаса олысьясӧс локтан Выль воӧн да Рӧштвоӧн
Рочму Федерацияса Президент ыстіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалы чолӧмалан открытка.
«Тайӧ югыд, гажа, ставлы муса лунъясӧ быд семьяын йӧз сиӧны ӧта-мӧдныслы шуд, вермӧмъяс, пуктӧм могъяс олӧмӧ пӧртӧм.
Мед локтан 2023 воыс лоас тыр-бурӧн тіянлы да тіян матыссаяслы.
Сиа бур дзоньвидзалун да вермӧмъяс», — висьтавсьӧ канму юралысьлӧн шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Выль воӧн да Рӧштвоӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2761 @ 2022-12-31 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Выль воӧн да Рӧштвоӧн
«Коми Республикаса пыдди пуктана олысьяс!
Дона ёртъяс!
Чолӧмала тіянӧс Выль воӧн да Рӧштвоӧн!
Тайӧ дыр виччысяна да ставӧнлы муса, шань семьяпытшса гажъяссӧ ми коллялам рӧдвужкӧд да матыссаяскӧд.
Зілям тӧждысьны бать-мам да пӧль-пӧч вӧсна, козьнавны челядьлы да внукъяслы шензьӧдана мойд.
И кымын эськӧ миянлы эз вӧв арӧс, выль вося войӧ ми, кыдз челядь, курантъяс кучкигӧн эскам, мый миян гуся кӧсйӧмным збыльмас.
Мед збыльмасны тіян мӧвпъяс да кӧсйӧмъяс.
А миян талун ӧтувъя кӧсйӧм — тайӧ, дерт, Рочмулӧн Вермӧм, медым миян боечьяс, кодъяс ӧні видзӧны миянӧс, чужан мулысь мездлун да асшӧрлун, регыд локтісны гортӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Мед локтан воыс ваяс бур вежсьӧмъяс да пӧртас олӧмӧ миянлысь ӧтувъя мӧвп.
Мед сійӧ козьналас вермӧм, тыр-бур олӧм да шуд, тырас бур уджъясӧн да вӧчӧмторъясӧн.
Крепыд дзоньвидзалун, радейтӧм, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧм да вермӧмъяс!
Праздникӧн!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Наталья Якимоваӧс 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь индӧма Коми Республикаса велӧдан да наука министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2762 @ 2022-12-31 @}
Наталья Якимоваӧс 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь индӧма Коми Республикаса велӧдан да наука министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Коми Республикаса Юралысьлӧн 2022 во ӧшым тӧлысь 31 лунся 541-р №-а тшӧктӧм
1.
Коми Республикаса Оланподувлӧн 84 статья, «Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт органъяс да Коми Республикаса олӧмӧ пӧртысь власьт системаын Коми Республикаса канму чинъясын уджалысь йӧз йылысь» Коми Республикаса Оланпаслӧн 7 статья подув вылын 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь индыны Наталья Владимировна Якимоваӧс Коми Республикаса велӧдан да наука министрлысь могъяс олӧмӧ пӧртысьӧн.
2. Тайӧ тшӧктӧмыс вынсялӧ сійӧс кырымалан лунсянь.
{Kodko @ Владимир Уйба збыльмӧдіс «Ёлка желаний» бурвӧчан акцияӧ том пырӧдчысьяслысь мӧвпъяс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2763 @ 2022-12-31 @}
Владимир Уйба збыльмӧдіс «Ёлка желаний» бурвӧчан акцияӧ том пырӧдчысьяслысь мӧвпъяс
Акцияыс мунӧ «Мӧвпав мекӧд» ставрочмувывса проект серти.
Коми Республикаса Юралысь Кремльын да «Ӧтувъя Рочму» партиялӧн Коми дінму юкӧнын сувтӧдӧм козъяс вылысь бӧрйис шаръяс, кытчӧ гижӧма челядьлысь мӧвпъяссӧ.
Донеч Войтыр Республикаысь 12 арӧса Елизавета мӧвпалӧ укулеле йылысь (аккордъяс отсӧгӧн сьыланкывъяс ворсӧм либӧ соло ворсӧм вылӧ гавайиса нёль струнаа неыджыд гитара, — пасйӧд).
Коми Республикаысь зонкаяс 13 арӧса Кирилл Канев да 6 арӧса Артур Тюков корисны гитара да велосипед.
Кирилл да Артур босьтісны нин ассьыныс козинъяссӧ.
Найӧ аттьӧалісны Коми Республикаса Юралысьӧс выль вося дивӧысь да чолӧмалісны локтан Выль воӧн да Рӧштвоӧн.
Елизаветалы козинсӧ мӧдӧдӧма нин Донеч Войтыр Республикаӧ да регыд лоӧ сетӧма сылы.
«Ёлка желаний» акциясӧ нуӧдӧны 2018 восянь.
Тайӧ 4 во чӧжнас збыльмис челядьлӧн да олӧма йӧзлӧн 59 450 кӧсйӧм.
* * *
Акцияӧ вермӧны пырӧдчыны:
• дзоньвидзалунын дзескӧдӧм позянлуна челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• вермытӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• сьӧкыда висьысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз) да олӧма йӧз (60 арӧссянь);
• бать-мамтӧм да бать-мам дӧзьӧртӧг кольӧм челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• гӧля олысь семьяясысь челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз);
• СВО-ын участвуйтысь военнослужащӧйяслӧн да мобилизуйтӧмаяслӧн 3 арӧссянь 17 арӧсӧдз челядь;
• челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз), кодъяс 2022 вося урасьӧм тӧлыссянь пырӧны ДНР-ысь, ЛНР-ысь, Херсонскӧй либӧ Запорожскӧй обласьтъясысь беженечьяс лыдӧ либӧ на лыдӧ, кодъяслы быть ковмис мӧдлаӧ овмӧдчыны;
• челядь (3 арӧссянь 17 арӧсӧдз), кодъяс олӧны да кодъясӧс пасйӧма Донеч да Лугань войтыр республикаясын, Запорожскӧй да Херсонскӧй обласьтъясын.
{Kodko @ Вӧркутаын помассьӧ ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2764 @ 2023-01-05 @}
Вӧркутаын помассьӧ ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм
Талун, тӧвшӧр тӧлысь 5 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс тайӧ юалӧм серти уджалан сӧвещанньӧ.
Докладъясӧн сёрнитісны контроль да дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧн, «Вӧркута», «Инта», «Усинск» кар кытшъясӧн юрнуӧдысьяс.
Тӧд вылӧ уськӧдам, лёкторйыс лоис 2022 вося ӧшым тӧлысь 24 лунӧ «Водоканал» ИКК ва весалан стрӧйбаяс вылын.
Вӧркута ваӧн могмӧдӧм вылӧ тайӧ некыдз эз тӧдчы, сы вӧсна мый карлӧн ва босьтаніныс сулалӧ Уса ю вылын лёктор лоӧм местасянь вылынджык.
Контроль да дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧн юрнуӧдысьяс юӧртісны Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаясдорса ва объектъясын босьтӧм ва пробаяс серти бӧртасъяс йылысь.
«Инта» да «Усинск» КК МЮ олан пунктъяс ваӧн могмӧдӧмын ставыс бур.
Та йылысь юӧртісны тайӧ муниципалитетъяслӧн администрацияясӧн юрнуӧдысьяс Владимир Киселёв да Николай Такаев.
Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс нуӧдӧм йылысь висьталіс мэр Ярослав Шапошников.
Ӧні разьӧны трубопроводлысь жугалӧм юкӧн да косялӧны киссьӧм пыкӧдъяс да джодж-йирк.
Уджалӧны 50 тонна кран, «Водоканал» ИКК 6 сотрудник, «Днепр» ИКК ПАСФ (конструкцияяс разьӧм серти специализируйтӧм организация) 4 сотрудник.
Сӧвещаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс профильнӧй министерствояслы муниципалитетъяскӧд ӧтув дженьыд кадӧн уджъяс помалӧм могысь кыскыны содтӧд вынъяс да техника.
{Kodko @ Вӧркутаын помассьӧ ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2764 @ 2023-01-05 @}
Вӧркутаын помассьӧ ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм
Талун, тӧвшӧр тӧлысь 5 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба нуӧдіс тайӧ юалӧм серти уджалан сӧвещанньӧ.
Докладъясӧн сёрнитісны контроль да дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧн, «Вӧркута», «Инта», «Усинск» кар кытшъясӧн юрнуӧдысьяс.
Тӧд вылӧ уськӧдам, лёкторйыс лоис 2022 вося ӧшым тӧлысь 24 лунӧ «Водоканал» ИКК ва весалан стрӧйбаяс вылын.
Вӧркута ваӧн могмӧдӧм вылӧ тайӧ некыдз эз тӧдчы, сы вӧсна мый карлӧн ва босьтаніныс сулалӧ Уса ю вылын лёктор лоӧм местасянь вылынджык.
Контроль да дӧзьӧр нуӧдысь органъясӧн юрнуӧдысьяс юӧртісны Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаясдорса ва объектъясын босьтӧм ва пробаяс серти бӧртасъяс йылысь.
«Инта» да «Усинск» КК МЮ олан пунктъяс ваӧн могмӧдӧмын ставыс бур.
Та йылысь юӧртісны тайӧ муниципалитетъяслӧн администрацияясӧн юрнуӧдысьяс Владимир Киселёв да Николай Такаев.
Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс нуӧдӧм йылысь висьталіс мэр Ярослав Шапошников.
Ӧні разьӧны трубопроводлысь жугалӧм юкӧн да косялӧны киссьӧм пыкӧдъяс да джодж-йирк.
Уджалӧны 50 тонна кран, «Водоканал» ИКК 6 сотрудник, «Днепр» ИКК ПАСФ (конструкцияяс разьӧм серти специализируйтӧм организация) 4 сотрудник.
Сӧвещаниелӧн кывкӧртӧдъяс серти Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба тшӧктіс профильнӧй министерствояслы муниципалитетъяскӧд ӧтув дженьыд кадӧн уджъяс помалӧм могысь кыскыны содтӧд вынъяс да техника.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2765 @ 2023-01-05 @}
Владимир Уйба висьталіс Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс йылысь
Специалистъяс кӧсйӧны бӧр заводитны уджӧдны медшӧр трубопроводсӧ да заводитны весавны ва визувтан сёртасъяссӧ тӧвшӧр тӧлысь 12 лунӧ.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь шуис эскыны позьтӧмӧн юӧрсӧ сы йылысь, мый Печораын тупкысьӧ кучик висьӧмысь да лёк висьӧмысь бурдӧдан диспансер.
Владимир Уйба корис олысьясӧс эскыны сӧмын официальнӧй юӧр ӧшмӧсъяслы.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр талунъя шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2765 @ 2023-01-09 @}
Владимир Уйба висьталіс Вӧркутаын ва весалан стрӧйбаяс вылын лёк лоӧмторлысь колясъяссӧ бырӧдӧм серти уджъяс йылысь
Специалистъяс кӧсйӧны бӧр заводитны уджӧдны медшӧр трубопроводсӧ да заводитны весавны ва визувтан сёртасъяссӧ тӧвшӧр тӧлысь 12 лунӧ.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь шуис эскыны позьтӧмӧн юӧрсӧ сы йылысь, мый Печораын тупкысьӧ кучик висьӧмысь да лёк висьӧмысь бурдӧдан диспансер.
Владимир Уйба корис олысьясӧс эскыны сӧмын официальнӧй юӧр ӧшмӧсъяслы.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр талунъя шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Коми Республикаын нӧшта 7 сикт-грезд йитісны ыджыд ӧда мобильнӧй ӧтуввез дорӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2766 @ 2023-01-10 @}
Коми Республикаын нӧшта 7 сикт-грезд йитісны ыджыд ӧда мобильнӧй ӧтуввез дорӧ
Та йылысь аслас видео пыр шыӧдчӧмын висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
100 Мбит/сек. 4G технология серти ӧтуввезъя сотӧвӧй связь вайӧдісны Изьва районса Койю посёлокӧ, Удора районса Пыисдін сиктӧ да Сёльыб грездӧ, Кулӧмдін районса Дзоль сиктӧ да Белоборск посёлокӧ, Чилимдін районса Синегорье посёлокӧ да Ухта районса Кедвавом сиктӧ.
Выль во водзвылын сэні вӧлі сувтӧдӧмаӧсь «Цифрӧвӧй торъялӧм бырӧдӧм» уджтас збыльмӧдӧм серти базӧвӧй станцияяс.
{Kodko @ Владимир Уйба корис общественникъясӧс зіля пырӧдчыны регионын том йӧз политика лӧсьӧдӧмӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2767 @ 2023-01-10 @}
Владимир Уйба корис общественникъясӧс зіля пырӧдчыны регионын том йӧз политика лӧсьӧдӧмӧ
Коми Республикаса Юралысь аддзысьліс регионса Ӧтйӧза палатаӧн юрнуӧдысьяскӧд.
Аддзысьлӧмӧ пырӧдчысьяс индісны 2023 воын ӧтувъя уджлысь медшӧр нырвизьяссӧ — тайӧ том йӧзлы отсалӧм, налы республикаын олӧм да аспеткӧдлӧм вылӧ условиеяс лӧсьӧдӧм, йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм да бизнескӧд ӧтув уджалӧм.
«Рочмуын 2023 восӧ шуӧма Педагоглӧн да наставниклӧн воӧн, Коми Республикаын — Том йӧзлӧн воӧн.
Ӧтйӧза палатаӧ пырысьяс — менам мыджӧд социальнӧй тӧдчанлуна уна юалӧм решитӧмын, сы лыдын том йӧз политика збыльмӧдӧмын.
Миянлы тіянкӧд колӧ петкӧдлыны том йӧзлы, мый Коми Республика — тайӧ водзӧ лача сетысь регион.
Республикаса Веськӧдлан котырлӧн могыс — лӧсьӧдны том йӧзлы бур уджалан местаяс, могмӧдны оланінӧн да позянлунӧн котыртны колана ногӧн прӧст кад, а тіян мог — уджавны тайӧ жӧ нырвизьясын олысьяслысь коланлунъяссӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн», — пасйис Владимир Уйба.
Сӧвещание вылын торйӧн видлалісны восьса инфраструктура да спорт, медицина отсӧглысь ногтуй, «Видзчысяна челядьдыр» проект збыльмӧдӧм, социальнӧя уджъёртасьӧм сӧвмӧдӧм.
Регионса Ӧтйӧза палатаӧ пырысьяс пасйисны, мый налӧн уджалан планӧ пыртӧма нин некымын мероприятие, кутшӧмъясӧс общественникъяс кутасны нуӧдны Коми Республикаса том йӧз политика комитеткӧд ӧтув.
Коми Республикаса ӧтйӧза палата ӧтйӧза сӧветкӧд да регионса Йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоӧн юрнуӧдысьяскӧд ӧтув уджалігӧн планируйтіс 2023 во вылӧ котыртны мониторинг сы серти, кыдзи йӧзыс донъялӧны медицина отсӧгсӧ, да медицина уджалысьяслӧн уджалан условиеяс серти мониторинг.
Владимир Уйба вӧзйис заводитны Эжва районлӧн карса больничасянь, сы вӧсна мый сы серти республикаса олысьяслӧн унджык шуасьӧм.
Общественникъяс профильнӧй ведомствокӧд ӧтув видлаласны медицина учреждениелысь уджсӧ да дасьтасны вӧзйӧмъяс, кыдзи бурмӧдны серпассӧ.
Тайӧ инмӧ кыдз больничасӧ техникаӧн могмӧдӧмлы, сідзи и пациентъяслы да медперсоналлы бур условиеяс лӧсьӧдӧмлы.
Сідзжӧ аддзысьлігӧн сёрнитісны быдмысь войтырлысь видзчысянлун могмӧдӧм йылысь.
Куим во чӧж Коми Республикаса ӧтйӧза палата нуӧдӧ «Видзчысяна челядьдыр» акция, общественникъяс эрдӧдӧны челядьлысь да томуловлысь олӧм да дзоньвидзалун торкны верман инъяссӧ (важ площадкаяс, помӧдз стрӧиттӧм, джынвыйӧ киссьӧм керкаяс да стрӧйбаяс).
Сӧвещаниеӧ пырӧдчысьяс вӧзйисны республикаса муниципалитетъяслы муниципальнӧй ӧтйӧза палатаяскӧд да сӧветъяскӧд ӧтув уджалігӧн зільджыка нуӧдны овмӧстӧм объектъяс инвентаризуйтӧм серти уджсӧ.
«Векджык, эновтӧм керкаяслӧн бур инфраструктураыс: на пиысь уналаӧ нюжӧдӧма коммуникацияяс.
Дӧзьӧртӧм объектъяссӧ колӧ сетны муниципалитетъяслӧн эмбурӧ, а сы бӧрын инвесторъяслы, кодъяс дасьӧсь на местаӧ лэптыны карса выль объектъяс — шуам, спорт площадкаяс, магазинъяс, кафеяс, офиснӧй зданиеяс», — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Уйба.
Сідзжӧ аддзысьлігӧн видлалісны экономикаын выль условиеяс дырйи бизнес сӧвмӧдӧм.
Кыдзи пасйис Коми Республикаса Юралысь, колӧ, медым муниципалитетъясын общественникъяс пыртісны вӧзйӧмъяс выль производствояс котыртӧм серти, кутшӧмъяс вермисны эськӧ отсавны решитны социальнӧй да экология боксянь юалӧмъяс да лоны пытшкӧсса рынок вылын ыджыд маржааӧн.
{Kodko @ Коми Республикаса муниципалитетъясӧ водзӧ воӧ выль коммунальнӧй техника @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2768 @ 2023-01-11 @}
Коми Республикаса муниципалитетъясӧ водзӧ воӧ выль коммунальнӧй техника
Ставнас ньӧбӧма 26 единица.
Тайӧ могъяс вылӧ республиканскӧй сьӧмкудйысь вӧлі вичмӧдӧма 200 миллион шайт.
Унджык техникаыс воис нин кар-районъясӧ.
Та йылысь аслас видео пыр шыӧдчӧмын висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба аттьӧаліс прокуратура органъясӧс кужӧм-сямлунысь да войтырлысь инӧдъяссӧ бура дорйӧмысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2769 @ 2023-01-12 @}
Владимир Уйба аттьӧаліс прокуратура органъясӧс кужӧм-сямлунысь да войтырлысь инӧдъяссӧ бура дорйӧмысь
Тӧвшӧр тӧлысь 12 лунӧ Коми Республикаса Юралысь участвуйтіс Рочму Федерацияса прокуратураын уджалысьлӧн лунлы да Рочмуса прокуратура артмӧдӧмсянь 301 во тырӧмлы сиӧм кыпыд собраниеын.
Владимир Уйба пасйис, мый Коми Республикаса прокуратура органъясын уджалысьяс пуктӧны ыджыд пай Рочму Федерацияса инӧда система могмӧдӧмӧ, оланпасӧ да веськыдлунӧ йӧзлысь эскӧмсӧ ёнмӧдӧмӧ.
Воысь воӧ прокуратура органъяслӧн уджын медтӧдчана нырвизьяс пӧвстын вӧліны да кольӧны мыж вӧчӧмкӧд да коррупциякӧд тыш нуӧдӧм, войтырлысь инӧдъяссӧ да оланпас серти интересъяссӧ дорйӧм, страналӧн инӧдъясын ӧткодьлунсӧ могмӧдӧм.
Оланпаслунӧ кутчысьӧм могысь прокуратура нуӧдӧ дӧзьӧр олӧмлӧн быдсикас юкӧнын.
Дӧзьӧр нуӧдан уджын тӧдчана нырвизьяс лыдын — национальнӧй проектъяс збыльмӧдӧм бӧрся видзӧдӧм, тыр арлыдтӧмъяслысь инӧдъяссӧ, йӧзлысь дзоньвидзалун видзан, оланін да коммунальнӧй овмӧс, удж серти оланпастэчас юкӧнын гражданалысь инӧдъяссӧ дорйӧм.
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала прокуратура органъясын уджалысьясӧс, ветеранъясӧс кужӧм-сямлунысь, канмулысь, йӧзкотырлысь да миян олысьяслысь интересъяссӧ да инӧдъяссӧ бура дорйӧмысь, служебнӧй могъяссӧ кывкутӧмӧн збыльмӧдӧмысь», — шуис Коми Республикаса Юралысь.
Владимир Уйба сиис прокуратура органъясын уджалысьяслы республикалӧн да Рочму Федерациялӧн бур вылӧ уджын водзӧ вермӧмъяс, а сідзжӧ сетіс Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧмъяс.
* * *
Дыр кадся да зэв бур службаысь, Коми Республикаын оланпаслун да инӧда пӧрадок ёнмӧдӧмын, мортлысь да гражданинлысь инӧдъяссӧ да вӧлясӧ дорйӧмын заслугаясысь Коми Республикаса Юралыссянь аттьӧалӧм сетӧма:
Денис Юрьевич Музыкантлы — Коми Республикаса прокуратураын федеральнӧй оланпастэчас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся дӧзьӧр нуӧдан веськӧдланінлӧн экономика да вӧр-ва видзан юкӧнын оланпастэчас олӧмӧ пӧртӧм бӧрся дӧзьӧр нуӧдан юкӧнса прокурорлы, 1 класса юристлы;
Елена Анатольевна Скворцовалы — гражданско-судебнӧй юкӧнса прокурорлы, юстицияса младшӧй сӧветниклы;
Елена Григорьевна Филипповалы — Кӧрткерӧс районса прокурорлӧн отсасьысьлы, 2 класса юристлы.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса печать лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2771 @ 2023-01-13 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса печать лунӧн
«Йӧзӧс юӧртан средствоясын да полиграфия предприятиеясын пыдди пуктана уджалысьяс!
Дона ветеранъяс!
Чолӧмала уджсикас гажӧн — Рочмуса печать лунӧн!
Миян нэмӧ, кор эмӧсь быдсяма юӧр сетан ӧшмӧсъяс, буретш тіян восьсалунныд да бӧрйӧм уджсикас бура тӧдӧмныд ёна тӧдчӧ республикаын да странаын лоысь лоӧмторъяс дорӧ олысьяслӧн видзӧдлас вылӧ.
Тіян йӧзӧдӧмторъяс отсалӧны аддзыны уна юӧр пиысь медся коланасӧ, видзны лов могмӧдан озырлун да бур мывкыда олӧм.
Аттьӧала тіянӧс сьӧкыд да кывкутана уджысь, чужан республика дорӧ муслунысь да бӧрйӧм удж сьӧлӧмсянь вӧчӧмысь.
Ті служитанныд кывлы, стӧчлунлы да восьсалунлы.
Мед тіян пыр вӧлі ловби, творчествоын ыджыд вермӧмъяс да пыдди пуктӧм на дорӧ, кодлы да код йылысь ті гижанныд.
Аттьӧ журналистикаса ветеранъяслы тӧдӧмлунъяс да опыт том йӧзлы сетны зільӧмысь, нэмъяс кежлӧ пуктӧм зумыд подувъясысь да традицияясысь.
Сиа ставлы дзоньвидзалун, шуд да тыр-бур олӧм, уджын вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Таво республикаса 4 музей босьтасны федеральнӧй сьӧмкудйысь субсидияяс оборудование выльмӧдӧм вылӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2772 @ 2023-01-13 @}
Таво республикаса 4 музей босьтасны федеральнӧй сьӧмкудйысь субсидияяс оборудование выльмӧдӧм вылӧ
Та йылысь видео пыр шыӧдчӧмын висьталіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
Сьӧмсӧ босьтасны Изьва, Емдін районъясса, Усинскса музейяс, а сідзжӧ Коми Республикаса Национальнӧй музей.
Найӧ лоисны вермысьясӧн «Культура» национальнӧй проект серти нуӧдӧм конкурсын.
Отсӧглӧн ӧтувъя мындаыс — 15 миллионысь унджык шайт.
Тайӧ 2022 во серти куим пӧв унджык.
{Kodko @ Владимир Уйба юкӧ шог Анатолий Каракчиевлӧн кувсьӧм вӧсна @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2773 @ 2023-01-13 @}
Владимир Уйба юкӧ шог Анатолий Каракчиевлӧн кувсьӧм вӧсна
Кувсис тӧдчана политическӧй уджалысь, Коми Республикаса Юралысьӧс вӧвлӧм медводдза вежысь Анатолий Алексеевич Каракчиев. Сылы эськӧ тырис 72 арӧс.
«Сійӧ чужис Сыктывкарын, пуктіс ыджыд пай чужан кар да республика сӧвмӧдӧмӧ.
Сьӧкыд 90-ӧд воясӧ Анатолий Алексеевич юрнуӧдіс Войтыркостса депутатъяслӧн Сыктывкарса сӧветӧн, вӧлі Сыктывкарса администрациялӧн юралысьӧн.
Юрнуӧдіс регионса экономика министерствоӧн, вӧлі Коми Республикаса Юралысьӧс медводдза вежысьӧн.
Юка шогсӧ Анатолий Алексеевичлӧн рӧдвужкӧд, матыссаяскӧд да уджъёртъяскӧд», — пасйис Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуса юстиция министерстволӧн Коми Республикаын Веськӧдланінӧн выль юрнуӧдыськӧд @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2774 @ 2023-01-13 @}
Владимир Уйба удж серти аддзысьліс Рочмуса юстиция министерстволӧн Коми Республикаын Веськӧдланінӧн выль юрнуӧдыськӧд
Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс Иван Логиновскихӧс чинӧ индӧмӧн да пасйис, мый регионса Веськӧдлан котыр да ведомство костын ладмӧдӧма бур удж.
Веськӧдланін зіля пырӧдчӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр бердын лӧсьӧдӧм ладмӧдан да сӧвещательнӧй органъяслӧн да комиссияяслӧн уджӧ.
«Ті зэв бура тӧданныд уджныдтӧ, Тіян вель ыджыд опыт.
Тӧда, мый Тіян тӧдӧмлунъясныд ковмасны выль чинын уджалігӧн, отсаласны бурмӧдны Юстиция министерстволӧн Веськӧдланінлысь уджсӧ, да регионса олысьяслы бур вылӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыркӧд ӧтувъя уджыс мунас водзӧ.
Ми дасьӧсь ӧтув уджавны», — шуис Владимир Уйба.
Иван Логиновских тӧдса нин Коми Республикакӧд — тані сійӧ заводитіс уджавны Кулӧмдін районса прокуратура органъясын, сэсся уджаліс Перым да Кардор обласьтъясын, Яран асвеськӧдлан кытшын.
Рочму Федерацияса юстиция министерстволӧн Коми Республикаын Веськӧдланінса начальник чинӧ сійӧс индісны 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 10 лунӧ.
* * *
Иван Владимирович Логиновских чужис 1961 вося йирым тӧлысь 13 лунӧ Свердловск обласьтса Первоуральск карын.
1986 воын помаліс Свердловскса юридическӧй институт.
1986 восянь 1988 воӧдз служитіс Коми АССР-са прокуратуралӧн Кулӧмдін районса прокуратура органъясын, Коми АССР-са Кулӧмдін с.
1988–2013 воясӧ кыпӧдчис Перым обласьтса Березовский районлӧн прокуратураын следовательсянь Рочму Федерацияса Следственнӧй комитетлӧн Перым крайын следственнӧй веськӧдланінӧн юрнуӧдысьӧс вежысьӧдз.
Рочму Федерацияса Медыджыд прокурорлӧн тшӧктӧдӧн 2001 вося тӧвшӧр тӧлысьын сетӧма «Рочму Федерацияса прокуратураын почёта уджалысь» морӧсвыв пас.
2013 восянь 2020 воӧдз юрнуӧдіс Рочму Федерацияса Следственнӧй комитетлӧн Кардор обласьтын да Яран асвеськӧдлан кытшын следственнӧй веськӧдланінӧн.
Рочмуса юстиция министерстволӧн 2022 вося ӧшым тӧлысь 26 лунся 1607-лс №-а тшӧктӧдӧн 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 10 лунсянь индӧма Рочму Федерацияса юстиция министерстволӧн Коми Республикаын Веськӧдланінса начальникӧн.
{Kodko @ Владимир Уйба чолӧмаліс «Василей» фестивальӧ пырӧдчысьясӧс да гӧсьтъясӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2775 @ 2023-01-13 @}
Владимир Уйба чолӧмаліс «Василей» фестивальӧ пырӧдчысьясӧс да гӧсьтъясӧс
Таво Ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм республиканскӧй фестивальыс мунӧ комынӧдысь нин.
Сійӧс сиӧма Кулӧмдін мулы, кӧні и чужис йӧзкост шыладлы да сьыланкывлы сиӧм гажыс.
«Василей» гаж петкӧдлӧ войтырлысь чужан му да йӧзкост сьыланкыв дорӧ муслунсӧ.
Фестиваль восьтӧ выль нимъяс, сетӧ позянлун петкӧдчыны енбиа йӧзлы.
«Василей» вылын юргысь сьыланкывъяс йиджӧны йӧзлӧн сьӧлӧмӧ.
Найӧс сьылӧны семьяясын, гажъяс дырйи.
Тайӧ и эм меддонаторйыс.
Кулӧмдінлы эм мыйӧн нимкодясьны, ӧд буретш тані чужис тайӧ фестивальыс да уна во чӧж нин няньӧн-солӧн примитӧ ас дінас йӧзӧс.
Та вӧсна «Василейыс» и аслыспӧлӧс.
Аттьӧла тіянӧс шоныда примитӧмысь да кыпыд ловруысь», — пасйис Владимир Уйба.
Сідзжӧ Коми Республикаса Юралысь чолӧмаліс залын пукалысь Василий Гущинӧс — «Василей» фестивальлы подув пуктысьяс пиысь ӧтиӧс.
Урасьӧм тӧлысь 2 лунӧ композиторлы, Коми Республикаса Веськӧдлан котырлӧн канму премияа лауреатлы, Коми Республикаса культураын нимӧдана уджалысьлы тырас 71 арӧс.
Владимир Уйба аттьӧаліс Василий Яковлевичӧс енбиалунысь, сьыланкывъясысь, мывкыдлунысь да оптимизмысь, сиис сылы кузь творческӧй нэм, помтӧм-дортӧм вын да дзоньвидзалун.
Конкурсӧ пырис 14 сьыланкыв.
Участвуйтысьяс вермасисны призъяс вӧсна нёль номинацияын: «Чужан му йылысь сьыланкыв», «Радейтчӧм йылысь сьыланкыв», «Том йӧзлы сьыланкыв», «Серамбана сьыланкывъяс».
Шыладъяссӧ гижисны Комиын нималана композиторъяс — Василий Гущин (Кулӧмдін район), Михаил Оверин (Сыктывдін район), Михаил Куркин (Удора район) да мукӧд.
Юргисны тӧдчана коми поэтъяс Владимир Тиминлӧн да Геннадий Юшковлӧн кывбуръяс вылӧ сьыланкывъяс.
Жюрилы донъялӧм вылӧ вӧзйӧм сьыланкывъясысь джынсьыс унджыксӧ гижисны асьныс конкурсантъяс: Ева Сенькина (Кулӧмдін район), Александр Уляшев (Кулӧмдін район), Светлана Симпелева (Сыктывкар), Татьяна Паюсова (Сыктывкар), Ирина Чувьюрова (Сыктывдін район), Алексей Жилин (Удора район), Евдокия Рочева (Сыктывкар), Геннадий Попов (Кӧрткерӧс район).
Фестиваль вылын дебютантӧн лоис композитор Игорь Желобнев (Кулӧмдін район).
Жюриӧ пырисны творчествоын нималана зільысьяс: Рочмуса композиторъяслӧн котырӧ пырысь Жанна Габова (Мӧскуа кар), Рочмуса гижысь котырӧ пырысь Нина Обрезкова, Рочмуса культураын нимӧдана уджалысь, Коми Республикаса нимйӧза артистка Лидия Логинова, Коми Республикаса нимйӧза артист Михаил Бурдин, хормейстер Людмила Баева (Мӧскуа кар).
Экспертнӧй комиссияӧн юрнуӧдӧ Рочмуса искусствоясын нимӧдана уджалысь Михаил Герцман.
* * *
«Василей» гаж чужис 1993 воӧ.
Сэки сійӧ вӧлі район тшупӧда фестивальӧн. Подувсӧ сылы пуктісны куим Василей: Василий Гущин, Василий Лодыгин да Василий Чувьюров.
«Василей» районнӧй фестивальсӧ нуӧдӧны тӧвшӧр тӧлысь 13 лунӧ, стӧчджыка кӧ, Василей рытӧ.
Некымын воӧн ичӧтик гажыс быдмис «Василей» ӧнія коми сьыланкывлы сиӧм республиканскӧй фестивальӧдз.
{Kodko @ «Василей» фестивальлысь гран-при босьтіс «Кутшӧм мича» сьыланкыв @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2776 @ 2023-01-13 @}
«Василей» фестивальлысь гран-при босьтіс «Кутшӧм мича» сьыланкыв
Шыладсӧ да кывъяссӧ гижис Александр Уляшев, сьыліс Виктор Уляшев.
Тайӧ жӧ сьыланкывйыс медся ёна кажитчис видзӧдысьяслы.
Шылада конкурсын вермысьяслы медшӧр наградасӧ сетіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Владимир Уйба Лызьӧн котралӧм серти Рочмуса Кубоклӧн VІ тшупӧд йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2777 @ 2023-01-15 @}
Владимир Уйба Лызьӧн котралӧм серти Рочмуса Кубоклӧн VІ тшупӧд йылысь
Республикаса Юралысь видео пыр шыӧдчӧмын аттьӧаліс ордйысьӧмъяс котыртысьясӧс да сэні участвуйтысьясӧс Комиын олысьяслы яръюгыд спортивнӧй гажысь.
{Kodko @ Сыктывкарын бӧръя туйӧ колльӧдісны республикаса тӧдчана политическӧй да ӧтйӧза уджалысь Анатолий Каракчиевӧс @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2779 @ 2023-01-16 @}
Сыктывкарын бӧръя туйӧ колльӧдісны республикаса тӧдчана политическӧй да ӧтйӧза уджалысь Анатолий Каракчиевӧс
Траурнӧй церемонияыс вӧлі талун, тӧвшӧр тӧлысь 16 лунӧ, Вежа Степанлӧн кафедральнӧй соборын.
Сэні участвуйтіс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
«Талун ми колльӧдам бӧръя туйӧ Анатолий Алексеевич Каракчиевӧс — мортӧс, коді олӧмбыдыс служитіс Коми Республикалы.
Сійӧ прӧстӧй уджалыссянь быдмис тӧдчана каналысьӧдз.
Сьӧкыд ӧкмысдасӧд воясӧ кывкутӧмӧн пӧртіс олӧмӧ пуктӧм могъяссӧ.
Эз повзьы да лоис экономика министрӧн да республикаса Юралысьӧс Медводдза вежысьӧн, кор кадыс вӧлі водзвыв тӧдны позьтӧмӧн, кор экономикаыс кутчысис честнӧй кыв вылын да Анатолий Алексеевич кодь йӧзлӧн удж вылын.
Ассьыс уджсӧ бура тӧдысь, шензьӧдана морт, коді сьӧлӧмнас сетчис уджлы, республикалы, йӧзлы.
Ас нимсянь да Коми Республикаса Веськӧдлан котыр нимсянь пыдіа да сьӧлӧмсянь юка шогсӧ Анатолий Алексеевичлӧн рӧдвужкӧд, матыссаяскӧд, ёртъяскӧд», — шуис церемония вылын Владимир Уйба.
* * *
Анатолий Алексеевич Каракчиев чужис 1951 вося урасьӧм тӧлысь 18 лунӧ Сыктывкарын рабочӧйяслӧн семьяын.
Помаліс Ленинградскӧй лесотехническӧй академия.
Уджавны Сыктывкарын заводитіс 1968 воын токар ордын велӧдчысьӧн, слесар-монтажникӧн.
Сӧветскӧй Армияын служитӧм бӧрын уджаліс Сыктывкарса судно дзоньталан опытнӧй заводын шӧр инженерӧн.
1981–1990 воясӧ вӧлі инструкторӧн, а сэсся КПСС Сыктывкарса горкомлӧн промышленно-транспортнӧй юкӧнӧн заведуйтысьӧн.
1990–1994 воясӧ — Войтыркостса депутатъяслӧн Сыктывкарса Сӧветӧн веськӧдлысь, Сыктывкарса администрациялӧн юралысь.
1994 вося лӧддза-номъя тӧлысьын лоис Коми Республикаса Юралысьӧс Медводдза вежысьӧн — экономика министрӧн.
1998 восянь 2002 вося урасьӧм тӧлысьӧдз — Коми Республикаса Юралысьӧс Медводдза вежысь.
Сетӧма уна награда, сы лыдын Роч православнӧй вичкосянь.
Коми Республикаса йӧзкостса овмӧсын нимӧдана уджалысь, Рочму Федерацияса вӧр промышленносьтын почёта уджалысь.
Кувсис 2023 вося тӧвшӧр тӧлысь 13 лунӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса санаторно-курортнӧй сеть выльмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2780 @ 2023-01-16 @}
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса санаторно-курортнӧй сеть выльмӧдӧм йылысь
2022 воын республикаса став санаторийын нуӧдӧма дзоньтасьӧм да выль оборудованиеӧн могмӧдӧм серти мероприятиеяс.
Тайӧ Киров обласьтын «Лесная новь» да «Колос», Крымын «Северное сияние» да Анапаын «Черноморская зорька» санаторийяс.
Таво водзӧ кутасны выльмӧдны.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс бизнеслы канмусянь отсӧг сетан выль механизм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2781 @ 2023-01-17 @}
Владимир Уйба висьталіс бизнеслы канмусянь отсӧг сетан выль механизм йылысь
Коми Республика Рочмуса регионъяс пиысь медводдзаяс лыдын кырымаліс лэдзӧм сьӧм видзӧм да ошкӧм йылысь артмӧдчӧм.
Сійӧс веськӧдӧма регионын инвестиция климат бурмӧдӧм вылӧ.
Артмӧдчӧм серти инвестор кӧсйысьӧ видзны ас производство сӧвмӧдӧм вылӧ 4,5 миллиард шайт да лӧсьӧдны 500-ысь унджык уджалан места.
Регионса Веськӧдлан котыр кӧсйысьӧ могмӧдны предпринимательскӧй удж нуӧдӧм могысь зумыд условиеяс да сетны инвесторлы отсалан содтӧд мераяс.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Вужвойтырлӧн шылада-драмаа театрӧс асланыс сценическӧй площадкаӧн могмӧдӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2782 @ 2023-01-18 @}
Владимир Уйба висьталіс Вужвойтырлӧн шылада-драмаа театрӧс асланыс сценическӧй площадкаӧн могмӧдӧм йылысь
Талун театрса артистъяслы ковмӧ петкӧдлыны ворсанторъясныссӧ мукӧд учреждениеса площадкаяс вылын.
Колӧ стрӧитны выль здание.
И та вылын уджалӧны нин — бӧрйӧма му участок, дасьтысьӧны проектно-сметнӧй документация лӧсьӧдӧм кежлӧ.
Но стрӧитчӧм вылӧ колӧ кад, а театрыслы колӧ овны да уджавны ӧні.
Та вӧсна Коми Республикаса Юралысьлӧн тшӧктӧм серти регионса Веськӧдлан котыр корсис сьӧм, медым ньӧбны канму эмбурӧ Профсоюз керкаын театрлы жыръяс да дзоньтавны найӧс.
Мӧд кварталын артистъяс вермасны нин петкӧдчыны асланыс сцена вылын.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс социальнӧй контракт уджтаслӧн позянлунъяс йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2783 @ 2023-01-19 @}
Владимир Уйба висьталіс социальнӧй контракт уджтаслӧн позянлунъяс йылысь
2022 воын Коми Республикаын уджтасӧн вӧдитчис 3 сюрс гӧгӧр морт.
Социальнӧй контракт да канму пособие отсӧгӧн олысьяс вермӧны восьтыны ассьыныс бизнес, вӧдитны аспом подсобнӧй овмӧс, босьтны отсӧг удж корсьӧмын.
Уджтасыс ышӧдӧ йӧзӧс, отсалӧ сьӧкыд кадӧ.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба аддзысьліс Коми Республикаысь военнослужащӧйяскӧд служба нуӧданінын @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2784 @ 2023-01-22 @}
Владимир Уйба аддзысьліс Коми Республикаысь военнослужащӧйяскӧд служба нуӧданінын
Республикаса Юралысь сетіс боечьяслы колана отсӧг да челядьсянь письмӧяс.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Герой медвылыс почёт ним учредитӧм йылысь @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2786 @ 2023-01-24 @}
Владимир Уйба висьталіс Коми Республикаса Герой медвылыс почёт ним учредитӧм йылысь
Сійӧс кутасны сетны Коми Республикаын олысь либӧ овлысь гражданалы геройскӧй поступокъяс да подвигъяс вӧчӧмысь, кутшӧмъяс лоӧны повтӧмлунлӧн да смеллунлӧн примерӧн.
Лӧсялана оланпас баласӧ видлаласны Коми Республикалӧн Каналан Сӧветса сессиялӧн матысса заседание дырйи.
Регионса Юралысь корис сыкӧд ӧти партияӧ пырысьясӧс, общественникъясӧс да депутатъясӧс зіля пырӧдчыны водзмӧстчӧмсӧ йӧзкӧд ӧтув видлалӧмӧ.
Тӧдмасьны оланпас балаӧн позьӧ https://pravo.rkomi.ru/ порталын.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2787 @ 2023-01-25 @}
Коми Республикаса Юралысь чолӧмалӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧн
«Пыдди пуктана студентъяс!
Чолӧмала тіянӧс Рочмуса студентъяслӧн лунӧн!
Ті вӧчинныд медводдза воськов верстьӧ олӧмӧ, асьныд бӧрйинныд велӧдчанін, кӧні босьтанныд тӧдӧмлунъяс да навыкъяс, кутшӧмъяс серти ті бӧръянныд аслыныд уджсикас.
Студенталан кад — тайӧ шуда кад, кор он пов босьтчыны пӧртны олӧмӧ медся сьӧкыд могъяс, велӧдчыны аслад ӧшыбкаяс вылын.
Тайӧ кад, кор тӧдан, мый верман вӧчны быд удж.
2023 воыс республикалы зэв аслыспӧлӧс — тайӧ Том йӧзлы сиӧм во.
Сылӧн мог — лӧсьӧдны асьтӧ корсьӧм, велӧдчӧм, удж аддзӧм вылӧ условиеяс, отсавны пӧртны олӧмӧ смел да бур проектъяс.
Буретш тіянлы колӧ урчитны миян республикаын том йӧз политика бурмӧдӧм серти уджлысь медшӧр нырвизьяссӧ.
Студенталӧм — водзмӧстчысь, зіль да творческӧй вын.
Миян республикаын тайӧ 31 сюрсысь унджык морт, кодъяс зільӧны тӧдмавны да велӧдчыны, а сідзжӧ петкӧдлыны асьныссӧ наукаын, спортын, ӧтйӧза олӧмын.
Дона ёртъяс!
Энӧ полӧй мӧвпавны, мунӧй водзӧ выльтор да тӧдтӧмтор дорӧ, энӧ орӧдчӧй тӧдӧмлун босьтӧмысь.
Вермӧмъяс!»
Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба
{Kodko @ Владимир Уйба восьтіс Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм во @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2788 @ 2023-01-25 @}
Владимир Уйба восьтіс Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм во
Таво лоӧ уна лоӧмтор да мероприятие, кутшӧмъясӧс веськӧдӧма том йӧзлы отсӧг сетӧм вылӧ, сӧвмӧм да ас туй бӧрйӧм могысь условиеяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Паськыдджыка — Коми Республикаса Юралысьлӧн видео пыр шыӧдчӧмын.
{Kodko @ Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрӧн @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2789 @ 2023-01-25 @}
Наталья Каринаӧс индӧма Коми Республикаса вынйӧр сӧвмӧдан да спорт министрӧн
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.
{Kodko @ Коми Республикаын заводитчис Том йӧзлы сиӧм во @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2790 @ 2023-01-25 @}
Коми Республикаын заводитчис Том йӧзлы сиӧм во
Официальнӧй воссьӧмыс вӧлі талун, тӧвшӧр тӧлысь 25 лунӧ, Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйбалӧн том йӧзлӧн ӧтйӧза ӧтмунӧмын лидеръяскӧд аддзысьлігӧн.
Аддзысьлӧмыс прӧйдитіс Добровольчестволы отсӧг сетан регионса ресурснӧй шӧринын.
«Талун ми ог сӧмын пасйӧ Рочмуса студентъяслысь лун, но и восьтам Том йӧзлы сиӧм во.
Миянлысь водзмӧстчӧмсӧ донъяліс федеральнӧй шӧрин да сетіс содтӧд сьӧма отсӧг, мый зэв колана.
Талун ми сетам эстафета муниципалитетъяслы, йитам став республикасӧ, медым тайӧ воыс вайис выль восьтӧмъяс кыдзи быдӧнлы торйӧн, сідз и республикаса став том йӧзлы ӧтлаын.
Таво да локтан воясӧ Коми Республикаса Веськӧдлан котыр кутас отсавны том йӧз политикалы.
Ми гӧгӧрвоам, мый аскиа луныс тіян сайын!» — шыӧдчис мероприятиеӧ пырӧдчысьяс дорӧ Владимир Уйба.
Комиын олӧ 203 сюрс гӧгӧр морт 14 арӧссянь 35 арӧсӧдз — регионса олысьяслӧн нёльӧд юкӧн.
Налы Том йӧзлы сиӧм воыс восьтас содтӧд позянлунъяс петкӧдлыны енбисӧ, збыльмӧдны ас проектъяс, пырӧдчыны спортӧ, заводитны нуӧдны дзоньвидза оласног, босьтны отсӧг.
Регионын нуӧдӧны канму том йӧз политика юкӧнын удж выльмӧдӧм серти системнӧй удж, пуктӧны выль могъяс да нырвизьяс.
Тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь заводитіс уджавны Коми Республикаса том йӧз политика комитет, урасьӧм тӧлысьӧ воссяс регионса Том йӧзлы ресурснӧй шӧрин.
«Том йӧзлы регион» уджтас серти Коми Республика босьтіс федеральнӧй сьӧмкудйысь отсӧг.
Инфраструктура лӧсьӧдӧм да том йӧзлысь водзмӧстчӧмъяс олӧмӧ пӧртны отсалӧм вылӧ вичмӧдӧма 135 миллион шайт.
Сьӧмыс мунас инфраструктура, велӧдан, юӧр сетан проектъяс збыльмӧдӧм вылӧ.
Аддзысьлігӧн Владимир Уйба вочавидзис том йӧзлӧн юалӧмъяс вылӧ.
Медводз найӧ кӧсйисны тӧдны местаяс вылын кадръясӧн могмӧдӧм йылысь.
Владимир Уйбалӧн тшӧктӧм серти быд муниципалитетын лоӧ том йӧз политика серти специалист улӧ торъя ставка.
Том йӧзлӧн водзмӧстчӧмъяслы отсӧг сетӧм йылысь юалӧм вылӧ Коми Республикаса Юралысь шуис, мый во чӧжӧн кӧ воасны содтӧд мероприятиеяс нуӧдӧм йылысь водзмӧстчӧмъяс, да Том йӧз политика комитет кӧ найӧс ошкас, то найӧс позяс пыртны республикаса ӧтувъя планӧ.
Коланлун дырйи сетасны содтӧд сьӧмӧн могмӧдӧм йылысь вӧзйӧм регионса Каналан Сӧветлӧн сессия вылӧ.
Кыдз пасйис Владимир Уйба, регионын том йӧз политика нуӧдӧмын нырвизьяс пиысь ӧтиӧн лоӧ «Рочмуса традиционнӧй духовно-нравственнӧй озырлунъяс видзӧм да ёнмӧдӧм серти канму политикалысь подувъяс вынсьӧдӧм йылысь» Рочму Федерацияса Президентлӧн 2022 во вӧльгым тӧлысь 9 лунся 809 №-а Индӧд.
Республикаса ӧтувъя планӧ пырысь унджык мероприятиеыс лӧсялӧ Индӧдлӧн могъяслы Айму дорӧ муслун, вежавидзӧм, семьяпытшса, мортлӧн да канму донаторъяс юкӧнын.
Аддзысьлігӧн сёрнитісны Том йӧзлысь туризм сӧвмӧдӧм йылысь.
Коми Республикаса Юралысьлӧн кывъяс серти, 2023 воын заводитчас «Коми кузя том йӧзлӧн путешествуйтӧм» проект збыльмӧдӧм.
Проект-экскурсияӧ пырӧдчасны 80-ысь оз этшаджык морт, лӧсьӧдӧма нин маршрутсӧ.
Индӧма кӧкъямыс пилотнӧй муниципалитет, кодъяс дасьӧсь тӧдмӧдны тӧдӧмлун сетан уджтасӧн.
Туристическӧй проектыс кӧ воас сьӧлӧм вылӧ, сійӧс кутасны нуӧдны быд во.
Сідзжӧ Владимир Уйба чолӧмаліс ставнысӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧн: «Зэв тӧдчана, мый ми восьтам Коми Республикаын Том йӧзлы сиӧм восӧ Рочмуса студентъяслӧн лунӧ.
Коді, абу кӧ студентъяс, — медся зіль да водзмӧстчысь том йӧзыс!
Ставлы таво восьтыны уна выльтор».
{Kodko @ Комиын олысьясӧс наградитӧма повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь (кувсьӧм бӧрын) @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2791 @ 2023-01-26 @}
Комиын олысьясӧс наградитӧма повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь (кувсьӧм бӧрын)
Тӧвшӧр тӧлысь 25 лунӧ Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба сетіс торъя военнӧй операция дырйи пӧгибнитӧм военнослужащӧйяслӧн рӧдвужлы тӧдчана канму наградаяс — Повтӧмлун орденъяс да Суворовлысь медальяс.
Церемонияӧ пырӧдчис Торъя мога воздушно-космическӧй вынъяслӧн 15-ӧд армияӧн командуйтысьӧс вежысь генерал-майор Андрей Калюта.
«Збыль патриотъяс, геройяс, вынаӧсь да повтӧмӧсь, зонъяс сетісны меддонаторсӧ, мый эм быд мортлӧн, — ассьыныс олӧмнысӧ миян вӧсна, Рочму вӧсна.
Ми сьӧлӧмсянь аттьӧалам пӧгибнитӧм зонъясӧс подвигысь.
Кыдзи и миян пӧльяс, найӧ дорйисны Чужанін, миян муясын олысь мирнӧй гражданаӧс, тышкасисны неонацистъяскӧд.
Воинскӧй мог збыльмӧдігӧн эз жалитны асьныссӧ», — пасйис Владимир Уйба.
«Воштыны рӧдвужтӧ, матысса морттӧ зэв сьӧкыд.
А кор пӧгибнитӧны том зонъяс, кодъяслы эськӧ овны да овны, — тайӧ кык пӧв сьӧкыд.
Ме кӧсъя аттьӧавны рӧдвужӧс, бать-мамъясӧс, мый быдтінныд татшӧм пиянӧс, кодъяс сетісны олӧмнысӧ миян страна, асланыс семьяяс да челядь вӧсна.
Аттьӧ тіянлы.
Найӧ век кежлӧ колясны миян сьӧлӧмъясын», — шуис Андрей Калюта.
Церемонияӧ пырӧдчысьяс чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Айму дорйысьясӧс, кодъяс усисны торъя военнӧй операция дырйи.
* * *
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧдӧн воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь кувсьӧм бӧрын наградитӧма:
• младшӧй сержант Рустам Сергеевич Хинальскийӧс.
Чужис Вӧркутаын, сэні жӧ служитіс контракт серти могмӧдан роталӧн автомашина взводын водитель чинын.
Пӧгибнитіс 2022 вося йирым тӧлысьӧ торъя военнӧй операция дырйи могъяс збыльмӧдігӧн.
• Сыктывкарысь лейтенант Рустам Абдусаторович Ниязовӧс.
Помаліс Михайловскӧй военнӧй артиллерийскӧй академия.
2021 вося лӧддза-номъя тӧлыссянь служитіс Астрахань обласьтса Знаменск карын реактивнӧй артиллерийскӧй батареялӧн расчётса (боевӧй машинаса) начальник чинын.
Збыльмӧдіс торъя военнӧй операция дырйи могъяс, пӧгибнитіс 2022 вося сора тӧлысьӧ.
• ефрейтор Даниил Романович Базатинӧс.
Чужис Сыктывкарын, призыв серти служитӧм бӧрын кырымаліс контракт.
Служитіс Мӧскуа обласьтса Калининец посёлокын танкӧвӧй ротаса механик-водитель чинын.
2022 вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ пӧгибнитіс торъя военнӧй операция дырйи.
• ефрейтор Антон Вадимович Вахтуровӧс.
Чужис Печора районса Берёзовка посёлокын.
Призыв серти служитіс Воронежын.
2022 вося косму тӧлыссянь служитіс контракт серти десантно-штурмӧвӧй отделениеса стрелок чинын.
Пӧгибнитіс 2022 вося кӧч тӧлысьӧ Херсон обласьтын торъя операциялысь могъяс олӧмӧ пӧртігӧн.
• ефрейтор Александр Семёнович Тутриновӧс.
Чужис Сыктывкарын, сэсся оліс Сыктыв районса Кебра сиктын.
Служитіс призыв серти Ленинград обласьтын.
2020 вося сора тӧлысьӧ служитіс контракт серти Волгоградын танкӧвӧй батальонын наводчик-оператор чинын.
Участвуйтіс торъя военнӧй операцияын, 2022 вося сора тӧлысьӧ кувсис доймалӧмъясысь госпитальын.
• Сыктывкарысь радӧвӧй Андрей Львович Буйницкийӧс.
2020 вося вӧльгым тӧлыссянь служитіс контракт серти Мурман обласьтса Печенга посёлокын стрелкӧвӧй ротаын.
2022 вося кӧч тӧлысьӧ пӧгибнитіс торъя военнӧй операция дырйи.
Сідзжӧ Андрей Львович Буйницкийӧс наградитӧма кувсьӧм бӧрын Суворовлӧн медальӧн.
• Вӧркутаысь радӧвӧй Руслан Арсланович Таймаматовӧс.
Призыв серти служитіс Ленинград обласьтса Горелово посёлокын.
2022 вося лӧддза-номъя тӧлысьӧ пырис служитны контракт серти.
Служитіс Мурман обласьтса Печенга посёлокын стрелок-зенитчик чинын.
Пӧгибнитіс 2022 вося кӧч тӧлысьӧ торъя военнӧй операция дырйи.
• матрос Игорь Сергеевич Лесниковӧс.
Чужис Ухтаын, служитіс призыв серти Мурман карын.
2020 вося кӧч тӧлыссянь служитіс контракт серти Мурман обласьтын мотострелкӧвӧй батальонса миномётнӧй батареяӧн веськӧдлан взводса медыджыд арталысь чинын.
Участвуйтіс торъя военнӧй операцияын, пӧгибнитіс 2022 вося кӧч тӧлысьӧ.
{Kodko @ Владимир Уйба сетіс канму наградаяс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2792 @ 2023-01-26 @}
Владимир Уйба сетіс канму наградаяс торъя военнӧй операцияын участвуйтысьяслы
Кыпыд церемонияыс вӧлі тӧвшӧр тӧлысь 25 лунӧ.
Коми Республикаса Юралысь аттьӧаліс боечьясӧс могъяс бура олӧмӧ пӧртӧмысь да повтӧмлунысь.
«Талун меным мойвиис сетны вылыс тшупӧда канму наградаяс.
Найӧ донъялӧны повтӧмлунныдтӧ да смеллунныдтӧ Айму дорйигӧн.
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс ратнӧй, гражданскӧй да воинскӧй подвигысь.
Тіянӧс пыдди пуктӧ республика, Великӧй Рочму.
Тӧда, мый ми воӧдчам Рочму Федерацияса Медвылыс Веськӧдлысь — миян Президент Владимир Владимирович Путинӧн пуктӧм могъясӧдз, сы лыдын и миян зонъяслӧн зільӧмӧн да повтӧмлунӧн.
Ми вермам!», — пасйис Коми Республикаса Юралысь, боевӧй тышъясса ветеран Владимир Уйба.
Рочму Федерацияса Президентлӧн Индӧд серти торъя военнӧй операция нуӧдӧм дырйи служебнӧй да воинскӧй мог олӧмӧ пӧртігӧн повтӧмлунысь, смеллунысь да йӧз вӧсна тӧждысьӧмысь Коми Республикаса олысьяслы сетӧма «Аймулы бур вӧчӧмысь» орденлысь II тшупӧда медаль, «Смеллунысь» медальяс да Суворовлысь медаль.
Церемонияын участвуйтысьяс чӧв олыштӧмӧн казьтыштісны Аймунымӧс став дорйысьсӧ, кодъяс усисны торъя военнӧй операция дырйи.
«Чолӧмала тіянӧс босьтӧм наградаясӧн.
Ті — миян республикалӧн да страналӧн геройяс.
Ми пыдди пуктам тіянӧс, пыдди пуктам миян воинъяслысь повтӧмлунсӧ, смеллунсӧ, кодъяс дорйӧны Рочмунымӧс, миянлысь войтырӧс, пӧртӧны олӧмӧ торъя военнӧй операция вылын воинскӧй, гражданскӧй могъяссӧ.
Да, дерт жӧ, ставныссӧ виччысям гортӧ вермӧмӧн», — церемониясӧ сигӧртігӧн шуис Владимир Уйба.
{Kodko @ Александр Рассохинӧс индӧма Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысь чинӧ @ выльтор @ https://rkomi.ru/news/2793 @ 2023-01-26 @}
Александр Рассохинӧс индӧма Коми Республикаын асшӧр уджалысьяслысь инӧдъяс торъя дорйысь чинӧ
Та йылысь тшӧктӧм кырымаліс Коми Республикаса Юралысь Владимир Уйба.